{Батров А. М. (комиӧдіс А. Морозова) @ Миян друг Хосе @ висьт @ А. Батров. Миян друг Хосе @ 1954 @ Лб. 3‒8.}
МИЯН ДРУГ ХОСЕ
1
Ме да ичӧтик Хосе, испанскӧй пароход «Поллукс» вылысь юнга, пукалам гаваньын хлопок тюкъяс вылын да видзӧдам паруснӧй трёхмачтӧвӧй барк вылӧ, коді воштӧма тӧвсӧ Кептаун рейд вылын.
Барк, коді воштӧма тӧвсӧ, ортсысяньыс кажитчӧ гажтӧмӧн: йӧзтӧм да вӧрзьӧдчытӧг сулалысь, сійӧ вӧлі еджыд бордъя висьысь лэбач кодь.
— Талун асывсяньыс сэні пӧлясисны пӧлянӧн — чуксалісны тӧлӧс, сӧмын тӧлыс кӧнкӧ загуляйтчӧма, коддзӧма да куйлӧ гатшӧн... — нюмъялігтыр висьталӧ юнга.
Сійӧ шань детинка.
Сылӧн эм чарлаа да мӧлӧта сӧветскӧй звёздочка, код тодас кыдзи сійӧ веськалӧма тайӧ ылысса мореясас.
Звёздочкасӧ Хосе новлӧ шнурок йылын дӧрӧм улас.
— Мӧдногӧн сеньор капитан вӧтлас менӧ «Поллукс» вылысь, — висьталӧ сійӧ. — Менӧ ӧтчыд кӧсйылісны нин вӧтлыны корабль вылысь обезьянка Нинья вӧсна.
Ме сійӧс велӧді петкӧдлыны, кыдзи гыжъясьӧ Франко...
Камарадос, тэ тӧдан, кыдзи морякъяс парусникъяс вылын ещӧ вӧчӧны тӧвсӧ?
— Ог, Хосе.
— Тшӧктӧны юнгалы йӧктыны да вежнясьны палуба вылын.
— Тайӧ мойдъяс, Хосе.
— Да, ме ог верит талы!
— Висьтав, детинка, оз-ӧ сюр тэныд капитансяньыд?
Тэ нин дзонь час ме дінын.
Но Хосе успокаивайтӧ менӧ:
— Пӧрысь пӧвар Санчес шуис: «Хосе, ме уджалышта тэ пыдди.
Мун сӧветскӧй морякъяс дінӧ, мед лоӧ тэныд праздник».
— Сідзкӧ, сійӧ бур старик, тэнад пӧварыд?
— Да, камарадос, сӧмын сійӧ быдӧнысь полӧ, сійӧ пыр тіралӧ, а кор сы вылӧ горзӧ сеньор капитан, сійӧ бӧрдӧ...
Ме ог вермы видзӧдны, кыдзи сійӧ бӧрдӧ, камарадос.
Моряк должен лоны скала кодь крепыдӧн!
— А тэ ӧмӧй он бӧрд?
— Хоселӧн синва некор оз усь палуба вылӧ!
— Вот кыдзи...
— Да, камарадос.
Сталин тшӧктӧ лоны крепыдӧн!
— Вернӧ, Хосе.
— Камарадос, ме гӧтов кувны, сӧмын эськӧ кӧть мед ӧтчыд аддзывны Сталинӧс!
— Сталин оз радейт, кор кулалӧны сылӧн другъясыс...
Оз ков кувны, Хосе.
— Ог, ог, камарадос, ме эськӧ эг кув — ме эськӧ олі сэки сё во!
— Вот тайӧ вернӧ, другӧ.
Сталин — тайӧ олӧм!
— Да, олӧм, камарадос!
Ме тӧда, коді сэтшӧм Сталин.
Сталин — тайӧ кор победитіс народ, кор дзоридзалӧ сад, кор дзирдалӧ шонді — тайӧ ставыс Сталин!
— Вернӧ, Хосе.
Хосе пыр ёнджыка воӧ меным сьӧлӧм вылӧ.
Сылӧн замечательнӧй чужӧм.
Кор Хоселы гажа — сэки карӧй, неуна вильыш синъяса живӧй, славнӧй чужӧм, а кор сійӧ волнуйтчӧ, чужӧмыс сылӧн лоӧ нывлӧн кодь мечтательнӧй да мича.
Хоселы дас квайт арӧс.
Тайӧ дас квайт письыс нёль восӧ сійӧ оліс море вылын.
Сійӧ плавайтіс испанскӧй да американскӧй корабльяс вылын да служитліс Бискайяын чери кыян шхуна вылын.
Хоселӧн рӧдинаыс — ыджыд кар-порт Барселона.
Сэні сылӧн ичӧтджык чойыс, Кончита, кодлы Хосе мӧдӧдӧ ассьыс став жалованьесӧ.
— Сійӧ бур нывка, камарадос.
Воас лун — ми босьтам винтовкаяс да веськӧдам Франко вылӧ...
Но тэныд, буракӧ, оз кажитчы, мый ме уна сёрнита.
Тэ думайтан, мый тэнад Хосеыд болтун?
— Абу, тэ абу болтун, менам Хосе.
— Абу, абу болтун! — кулакъяссӧ чабыртӧмӧн шуӧ юнга. — Тайӧ тэнад Хосеыд лэптіс «Генри Раллей» вылӧ гӧрд флаг, кор сэні томналісны карцерӧ висьысь матросӧс-бельгиецӧс.
А мый вӧчис Хосе кольӧм во Барселонаын, кор «Картахена» вывса рулевӧй Сальвадор Гарсия, кодӧс франкистъяс ранитӧмаӧсь морӧсас, куйліс миян дворын, чардакын!
Ноко, висьтав, мый вӧчис Хосе?
— Кӧрталіс Гарсиялысь ранасӧ?
— Эз, тайӧс вӧчис Кончита, менам чойӧй.
И со Гарсия восьтіс синъяссӧ да шуис: «Детинка, судзӧд меным пурт.
Татчӧ кӧ воасны понъяс-франкистъяс, ме донӧн вузала ассьым олӧмӧс.
Сӧмын клянитчы мадоннаӧн, мый тэ некодлы он висьтав ме йылысь».
Ме котӧрӧн лэччи пос кузя, но ывла вылӧ петны вӧлі оз позь: сэні салдатъяс корсисны Гарсияӧс.
Сӧмын тэнад Хосеыд тювкнитіс на дінті кань моз.
Ме котӧрті Консепсионӧ, батьӧ чой ордӧ, стенсьыс босьті кинжал да бара уськӧдчи ывла вылӧ...
Гарсия сетіс меным тайӧ звёздочкасӧ, камарадос.
Гарсия ловъя.
Сійӧ вермас висьтавны Хосе йылысь.
Ме топыда кутлі детинкалысь кисӧ.
Думыштчӧмӧн сійӧ видзӧдӧ увлань ӧшӧдчӧм парусъяса барк вылӧ да шуӧ:
— Ме ог радейт шынитӧвсӧ — сійӧ предатель, камарадос...
Воздухын некутшӧм движение, некыт оз вӧрзьы, ставыс ӧшалӧ.
Весиг каляяс — и найӧ талун чӧв олӧны, шочиника горӧдлывлӧны, быттьӧкӧ норасьӧны лӧнь ва вылӧ.
— Кывзы, камарадос! — друг гораа шуӧ Хосе. — Кор тэ бӧр воан рӧдинаад, пӧжалуйста, висьтав став сӧветскӧй детинкаяслы, мый налӧн эм друг Хосе!
— Обязательнӧ висьтала.
— А ӧні, камарадос, висьтав меным Россия йылысь, — корӧ Хосе.
И сійӧ юасьӧ менсьым, кыдзи олӧны миян челядь, найӧ, кодъяс новлӧны гӧрд галстук да сьылӧны костёр дорын сьыланкывъяс, кодъяслӧн кывъясыс биысь югыдджыкӧсь.
Сылы колӧ ставсӧ тӧдны: и кутшӧм рӧмаӧсь миян мореяс, и кутшӧм кадӧ садъясын кисьмӧны плодъяс, и кутшӧм цветъяс муяс вылын радуйтӧны синъяс, и дыр-ӧ овлӧны руяс, и кыдзи пасьтасьӧны русскӧйяс, кор зэрӧ русскӧй пушистӧй зэр...
Быдтор колӧ тӧдны Хоселы.
2
Важмозыс Кептаун рейдын шынитӧв.
Чӧв олӧны и гы и тӧв, и бокӧвӧй жар небесаыс, сідз жӧ кыдзи и барклӧн парусъясыс, мучитчӧ тӧвтӧмысла.
Кептаун — рабовладелецъяслӧн кар.
Быд пельӧсын — синмад шыбитчысь, наглӧй роскошь, и сэні жӧ орччӧн — страшнӧй корысялӧм, кодӧс аддзигӧн тӧдлытӧгыд петӧ лёк, скӧр синва.
Портын зэв уна баръяс.
Баръяс капитанъяслы, штурманъяслы, гарпунёръяслы да прӧстӧй матросъяслы.
Ӧні найӧ тырӧмаӧсь йӧзӧн: китобойнӧй флотилияяс «Космос», «Туршаве» и «Балена» талун-аски мунасны прӧмыс вылӧ, и морякъяс юӧны ассьыныс медбӧръя грӧшъяссӧ — код тӧдас, воасны-ӧ корабльяс бӧр!
Барк вылын бара пӧлясьӧны пӧлянӧн.
Но тӧв чӧв олӧ.
Сійӧ оз кыпты и рыт кежлас.
Корабльяслӧн биясыс причудливӧй гирляндаясӧн вералӧны ваас.
«Поллукс» вывсянь кылӧ испанскӧй матросскӧй сьыланкыв:
<rus>Не верь в просторах морских тишине,</rus>
<rus>Где синий смеётся май:</rus>
<rus>Волна закипит, загремит — и тебя</rus>
<rus>Затянет в солёный рай...</rus>
<rus>Лишь компасу, солнцу верь, матрос,</rus>
<rus>Да звёздам — твоим друзьям...</rus>
Гӧлӧсыс гора, том зонлӧн, тӧдса.
Тайӧ сьылӧ Хосе.
3
Асывнас сійӧ бара ме дінын.
Сійӧ гажа и нюмъялӧ.
— Висьтав, Хосе, тайӧ тэ тӧрыт сьылін?
— Да, камарадос. — Детинка чужӧм вылысь бырӧ гажа нюмыс. — Тайӧ сьыланкывсӧ радейтліс менам батьӧй, Антонио.
Кӧсъян, ме тэныд висьтала сы йылысь?..
Тайӧ вӧлі Барселона сайын, вӧрын...
Кывзы, камарадос...
— Ме кывза, Хосе.
— ...Вӧрыс сьыліс тулыс йылысь.
Тэ, дерт, тӧдан, мый тайӧ татшӧмыс.
Кажитчӧ — быд корйӧ дзебсьӧма лэбачлӧн гӧлӧсыс, дзольгӧ да гажӧдӧ сьӧлӧмтӧ.
А войнас тані вӧлі бой.
Менам батьӧй, республиканец, тайӧ бой дырйиыс ранитчӧма кокас да сюрӧма франкистъяслы пленӧ.
Мӧд лунас налӧн командирыс, полковник сеньор Перес Уберта, тшӧктӧма вайӧдны батьӧс допрос вылӧ.
Бать сулалӧма да чӧв олӧма и, гашкӧ, кывзіс, кыдзи сьылӧны лэбачьяс.
И сылы, дерт, эз вӧв окота кувны тулысын.
Салдатъяс, полковник тшӧктӧм серти, кӧрталӧмаӧсь батьӧс пу бердӧ да орччӧн пуктӧмаӧсь бензин тыра банка.
«Но ӧні тэ варовман! — шуӧма сеньор Перес Уберта. — Тэ ӧні кутан больгыны, кыдзи кумушка юкмӧс дорын».
Но сійӧ, тыдалӧ, омӧля тӧдӧма менсьым батьӧс, камарадос.
«Некымын кыв, и тэ спаситан ассьыд олӧмтӧ, — бара шуӧма полковник. — Оз сулав чӧв овны: ті всё равно ворссинныд».
Сэки менам бать шуӧма:
«Эгӧ, ми эгӧ ворссьӧй, тэ сӧран, сеньор!
Тайӧ висьтала ме, Антонио!»
«Мый вылӧ нӧ тэ надейтчан?» — серӧктӧма Перес Уберта.
«Менам надея — Испанияса народ, и менам ещӧ эм пи Хосе!»
Тадзи шуӧма батьӧй, камарадос.
Тайӧ кывъяс бӧрас сійӧс заводитӧмаӧсь нӧйтны.
Дыр нӧйтӧмаӧсь, кык час чӧж, но сійӧ пыр чӧв олӧма.
Сэсся сы вылӧ кисьтӧмаӧсь банкаысь бензин...
Хосе ланьтіс да думыштчис.
Меным кажитчис, мый сійӧ бӧрдӧ.
Эз, сійӧ эз бӧрд, детинкаыс.
Тайӧ сылӧн синъясыс югъялісны зарни рӧма пӧсь югӧрӧн.
И, гашкӧ, тайӧ вӧлі отблескыс буретш сійӧ биыслӧн, коді коркӧ сотіс салдат-республиканецӧс...
Меным оз вӧлі ков, медым Хосе чӧв оліс, и ме юалі:
— Висьтав, кыдзи тэ тӧдмалін аслад бать йылысь?
— Меным висьталіс тайӧс Карлос Охеда, менам батьлӧн другыс, разведчик, коді писькӧдчӧма франкистъяс лагерӧ.
Ме сэки вӧлі дзоляник, реявывса флажокысь не ыджыдджык, но ме ставсӧ бура запомниті, камарадос!..
Сеньор Перес Уберта ӧнӧдз на ловъя.
Сійӧ ӧні ыджыд персона Мадридын — генерал.
Но сійӧ некытчӧ оз пышйы Хосеысь!..
Збыль ӧд?
Лёк лоӧ татшӧм сеньоръясыслы, кор Испания лэптас гӧрд знамя!
Хоселӧн мугов чужӧмыс лоӧ суровджыкӧн да пӧрнӧйджыкӧн.
Шондіыс кыпӧдчӧ вылӧджык.
Жар.
Сьӧкыд лолавны.
Ми мунам гож сайӧ, портовӧй склад стен дорӧ, и Хосе — сылӧн чужӧмыс зумыш на — шуӧ:
— Испания лоӧ свободнӧй, камарадос!
— Да, детинка!
Немвиччысьтӧг «Поллукс» палуба вывсянь кылӧ гора гӧлӧс:
— Эй, Хосе, Хосе!
Хосе видзӧдӧ море вылӧ, сэсся видзӧдлӧ ме вылӧ и, волнениесӧ кутігтыр, шуӧ:
— Прӧщай, камарадос!
Аддзан, «Поллукс» вылын лэптӧма сигнал вӧрзьыны.
Тайӧ горзӧ Санчес.
Висьтав: позьӧ тэнӧ кутлыны?
— Да, Хосе, прӧщай.
Ми ещӧ аддзысям тэкӧд, менам бур, ичӧтик камарадос!
— Прӧщай...
Тэ эн вунӧд менсьым просьбаӧс?
— Эг, Хосе, эг вунӧд.
Кор ме воа рӧдинаӧ, ме шуа: «Сӧветскӧй детинкаяс, тіян эм друг Хосе!»
— Сідзи, камарадос!
Грымакылӧны якӧр чепъяс, кылӧны прӧщальнӧй гудокъяс, и «Поллукс», корма бӧрвылас васӧ быгзьӧдігтыр, мунӧ кептаунскӧй гаваньысь.
Хосе сулалӧ спардек * вылын, труба дорас, ӧвтӧ меным гӧрд чышъянӧн и сійӧ жӧ кадас кинас индӧ небеса вылӧ.
Сэні, корабль мачтаяс весьтын, шлывъялӧ альбатрос — ыджыд тӧв йылысь юӧр вайысь.
{Батров А. М. (комиӧдіс А. Морозова) @ Жак-ручпи @ висьт @ А. Батров. Миян друг Хосе @ 1954 @ Лб. 26‒35.}
ЖАК-РУЧПИ
1
...Ми вӧлім куимӧн: ме, Эрнест да коймӧд, миян пиысь медся ичӧт, Жак-ручпи, кодӧс нимтӧмаӧсь тадзи аслас рыжӧй кузь юрси вӧснаыс.
Сійӧ вӧлі слабиник детинка, камрад, частӧ кызӧдіс, медсясӧ кор заводитчыліс зэра пӧра.
Миянӧс вердіс гавань.
Куим миска макарон вылӧ ми краситім бортъяс, некымын франк вылӧ весалім котёлъяс да чукӧртім гаваньысь шом.
Рӧднӧйяс миян эз вӧвны.
Узьлім ми тані, портын, эновтӧм, важ баржа трюмын.
Арыс вӧлі зэв лёк.
Жак пыр кызӧдіс, киясыс сылӧн вӧліны пӧсьӧсь, но петкӧдліс асьсӧ молодецӧн.
— Ті энӧ беспокоитчӧй ме вӧсна! — гажаа шулывліс сійӧ. — Ме ӧмӧй вися?
Ме ӧд верма ӧтпырйӧ сёйны быдса булки.
А кызӧда ме сідзи прӧстӧ, медым чиститны горшӧс...
Кыдзкӧ ӧтчыд ми уговоритім Жакӧс петкӧдчывны докторлы.
Сы дорӧ ми мунім куимнанным.
Сійӧ дыр кывзіс-видзӧдаліс миянлысь Ручпиӧс, зумыштчывліс да медбӧрын шуис:
— Лунвывса мореясӧ тэныд колӧ, другӧ, океанӧ, пӧсь тӧв вылӧ...
Да мый весьшӧрӧ висьтавны!
Ті абу нежитӧм детинкаяс...
Лёка овсьӧ Францияын, ребята...
Сійӧ ӧвтыштіс кинас да ӧткажитчис дон босьтны.
Зэра.
Войся чизыр тӧв пыравлывліс трюмлӧн важ люкӧ да кусӧдлывліс миянлысь дзузганнымӧс, кодӧс вӧчӧма консервнӧй банкаысь.
Вот татшӧм войӧ, кор Шербург весьтын шумитіс зэр, Эрнест, коді эз узь дзик югдытӧдзыс да пыр бергаліс ӧти бок вывсяньыс мӧд бок вылас, друг чеччис да горӧдіс:
— Кывзы, Жак, доктор тшӧктіс тэныд океанӧ!
И ме клянитча, тэ лоан сэні, другӧ!
Жак эз узь.
Сійӧ чуймӧмпырысь видзӧдліс Эрнест вылӧ, сэсся ме вылӧ да шуис:
— Да, океантӧ ме вӧтӧн аддза.
Но кыдзи тайӧс вӧчны?
Тэ, Эрнест, сералан...
— Ог и думайт.
Гаваньын уна корабль.
— Мый нӧ, ме сӧгласен, — ньӧжйӧник вочавидзис Жак, кор гӧгӧрвоис, мый вылӧ намекайтӧ Эрнест.
Сійӧ ёна кутіс волнуйтчыны да, гӧлӧссӧ кыпӧдыштӧмӧн, шуис:
— Ме абу сэтшӧм жеб, кыдзи ті думайтанныд.
Ме верма уджавны сэні, океанын...
Бур эськӧ вӧлі веськавны американскӧй корабль вылӧ!
Вернӧ, Селестен?
— Ме сайын делӧ оз сувт, — ӧтветиті ме. — Америка кӧ Америка!
— Шуӧны, мый сэні позьӧ нажӧвитны доллартӧ дзонь чукӧр...
Ми бӧр воам Шербургӧ выль кӧмӧн и паськӧмӧн, — гажапырысь Жак вылӧ видзӧдлывлігтыр кутіс мечтайтны Эрнест. — Сэтчӧ жӧ ми ставным неуна сёрнитам английскӧй ногӧн.
Сідз ӧд?
Висьтася, камрад, ёна кутім ми думайтны тайӧ Америка йывсьыс.
И сэні ещӧ, рӧкыд вылӧ, лавочник Шарль Журдан, коді ньӧбаліс миянлысь портысь чукӧртӧм шом, содтіс сэтчӧ: «Америкаын, шуӧ, быдторйыс уна.
Страна — первой сорт!»
Тайӧс жӧ миянлы висьталіс и Поль, пивнӧй барса официант, кодӧс нимтӧмаӧсь «Мотыжкаӧн».
Сӧмын ӧтнас портовӧй стӧрӧж Филипп, коді кывліс Америка йылысь миянлысь сёрнинымӧс, скӧрысь сьӧлыштіс пинь пырыс.
Но ми сэки сылысь эгӧ и кӧсйӧй кывзыны.
Ме, Жак да Эрнест вӧлім отчаяннӧй детинкаяс.
Ми бӧрйим грузӧвӧй американскӧй судно «Калифорния».
2
Сутки мысти море вылын миянӧс казяліс вахтеннӧй матрос, вид сертиыс голландец.
— Веськалінныд ті чӧртлы гыж улас, — французскӧй кывъяссӧ сьӧкыдпырысь бӧрйӧдлігтыр шуис сійӧ да видзӧдліс миян вылӧ. — Оз ло кокни тіянлы капитан Флитт ордын.
Но капитан Флитт встретитіс миянӧс зэв любезнӧя.
— Мыссьӧдны, вердны, пасьтӧдны детинкаясӧс да сетны налы морт ӧти стӧканӧн, — прикажитіс сійӧ боцманлы.
Сэсся капитан корис миянӧс аслас каютаӧ, сетіс миянлы ещӧ виски да шуис:
— Моряк сӧмын сійӧ, коді ёна юӧ.
Ми юим да дзикӧдз коддзим.
Капитан Флитт корис Хьюз нима боцманӧс, ассьыс лакейсӧ Пикоӧс да тшӧктіс миянлы на дырйи кырымавны кутшӧмкӧ бумага.
Да, камрад, глупӧй детинкаяс ми — кырымалім контрактсӧ куим во кежлӧ, жалованье дас кык долларӧн тӧлысь, уджавны кочегарскӧй ученикъяс пыдди.
— Вот тіянлы Америка да доллар чукӧр! — шуис Эрнест.
Но Жак-ручпи сӧмын серӧктіс:
— Тайӧ нинӧм...
Ми эновтам «Калифорниятӧ» матысса портын.
Тайӧ рытас ми сулалім палуба вылын да любуйтчим океанӧн.
Уна тысяча кодзув дзирдалісны сылӧн ваас.
Ставыс вӧлі зэв мича.
Тӧв вуграліс.
Гажаа жургигтыр бергаліс винт.
Неуна качайтыштіс.
Ылын меліа югъялісны паныд локтысь корабльяслӧн биясыс.
— Океанысь бурджык нинӧм абу! — нюмъялігтыр шуис Жак. — Ми мунам Мексикаӧ.
Сэні ми аддзам удж залив берег вылысь.
— Да, Жак, аддзан, ми завоюйтім тэныд океан, — шуис Эрнест. — Мый нӧ, завоюйтам тэныд и Мексика, Ручпи!
Тайӧ кывъясыслы абу вӧлі сиӧма збыльмыны.
Мыйӧн сӧмын ылын тыдовтчис мексиканскӧй порт Вера-Крус, миян дінӧ матыстчис Пико.
— Нолтӧ, мунамӧй ме бӧрся! — ассьыс чукля виж пиньяссӧ жергӧдӧмӧн шуис сійӧ.
Ми кылім сы кывъясысь лёктор да ӧткажитчим мунны сы бӧрся.
Сэки Пико корис отсӧг вылӧ боцман Хьюзӧс, и найӧ кыскисны миянӧс дзескыд судовӧй кладовкаӧ.
Зэв ыджыд кӧрт ӧдзӧс грымакылігтыр пӧдлассис миян бӧрся.
Войнас Хьюз вайис нянь да кӧдзыд кофе.
— Тадзи жӧ лоӧ и мукӧд портъясын, — зэв скӧрысь шуис сійӧ. — Сідзкӧ, привыкайтӧй, джентльменъяс, и энӧ горзӧй — тіянлысь некод оз кыв.
Ми тӧлысьясӧдз эгӧ петавлӧй берегӧ.
Иган сайысь миянӧс лэдзлывлісны сӧмын сэки, кор портлӧн причалъясыс кольліны «Калифорния» корма сайӧ.
Ми эгӧ кывлӧй шумсӧ сійӧ странаясыслысь, кытчӧ волывліс корабльыс.
Коньӧр Жак, пакля чукӧр вылын кладовкаын пукалігӧн, висьтавліс миянлы, кутшӧмӧсь Мексикаса олысьяс да кутшӧмӧсь налӧн обычайясыс: сійӧ коркӧ лыддьылӧма на йылысь книжка.
А ачыс Мексикаыс вӧлі дас воськов сайын миянсянь, кладовкалӧн зэв ыджыд ӧдзӧс сайын.
«Калифорния» вылын кочегаркаыс вӧлі адысь лёкджык.
Частӧ, вахта вылысь вежсьӧм бӧрын, ми эгӧ вермылӧй кайны выліӧ и сэтчӧ жӧ усьлім шом чукӧр вылӧ эбӧстӧг, садьтӧг.
Эрнест, коді арталіс сӧмын асьсӧ мыжаӧн таысь, мукӧд дырйиыс бӧрдіс, кыдзи ичӧтик нывка.
Эз вӧв гажа и меным.
Сӧмын ӧтнас Жак пыр вӧлі молодецӧн.
— Кӧть мый, а пышъям Флитт ордысь.
Крепитчӧй, ребята! — некымынысь луннас шулывліс сійӧ меным да Эрнестлы.
Ми пробуйтлім объяснитчыны капитанкӧд.
Сійӧ матыстіс миянлы ныр уланым контракт да шуис миянӧс лысӧм французскӧй крысаясӧн.
Сьӧкыд и, пӧжалуй, абуӧсь сэтшӧм кывъясыс, медым висьтавны ставсӧ сійӧс, мый ми переживайтлім, душнӧй, дзескыд кладовкаын пукалігӧн.
3
«Калифорния» ветлӧдліс Вера-Крус да Латинскӧй Америкалӧн портъяс костӧд.
Босьтлывлісны кофе, квебрахӧвӧй пулысь экстракт, ыргӧн руда.
Тайӧ широтаяс вылас гожӧмыс таво вӧлі вывті сьӧкыдӧн.
Терпитны вермытӧм жарӧн пӧльтіс океан, и корабльлӧн металлическӧй частьяс дінӧ оз вӧлі позь инмӧдчыны.
Мыйкӧ неладнӧ вӧлі Жак-ручпикӧд.
Сійӧ сылі миян син водзын.
Войяснас сійӧ садьмывліс да кодӧскӧ чуксаліс.
Сылӧн чужӧмыс стариклӧн моз чукырӧссис.
Август заводитчигӧн, вӧскресеньеӧ, Жак эз пет вахта вылӧ.
— Симуляция! — горӧдіс Хьюз.
— Сійӧ висьӧ, мистер!
— Висьӧ?
Ладнӧ.
Ме кора сы дінӧ докторӧс...
Эй, доктор Пико!
Пико матыстчис Жак дорӧ, киас сылӧн вӧлі гезпом.
— Интереснӧ, кыдзи тэныд кажитчас тайӧ лекарствоыс? — юаліс сійӧ Ручпилысь.
— Эн юась!
Вай тэрыбджыка, Пико! — шуис Хьюз.
И сэки, камрад, лои виччысьтӧмтор.
Корабль вылын вӧлі рулевӧй Нийл Гариссон, код йылысь матросъяс сёрнитісны, мый сійӧ пышйӧма каторгаысь, и Флитт тӧдӧма та йылысь да босьтӧма сійӧс судно вылӧ джын донысь.
И вот, кор Пико лэптіс гезсӧ, Нийл, коді пукаліс палуба вылын да пуысь вӧчис каллян, горӧдіс:
— Эн лысьт вӧрзьӧдны, Пико!
Пико кельдӧдіс.
Хьюз мыйлакӧ вешйис бокӧ, ачыс броткис:
— Нийл, тэныд бара окота лои гӧраясӧ — из жугӧдлыны?
— Шыбит гезтӧ, Пико, — спокойнӧя мӧдысь шуис Нийл. — А гӧраяс йылысь — не тіянлы тайӧс сёрнитны...
Но, ме ог радейт виччысьны, Пико!
Видчигтыр Пико шыбитіс гезсӧ борт сайӧ.
Вӧлі гӧгӧрвотӧм, кыдзи сійӧ, Флиттлӧн веськыд киыс, исполнитіс прӧстӧй матрослысь тшӧктӧмсӧ.
Ми меліа видзӧдім Нийл вылӧ.
Но сійӧ, весиг юрсӧ лэптывтӧг, вӧчис ассьыс каллянсӧ.
Рытнас сійӧ ачыс матыстчис миян дорӧ да шуис:
— Гӧраяс йывсьыд, ребята, тайӧ вернӧ.
Ме веськалі сэтчӧ матросскӧй забастовкаысь.
— Тэ бур морт, Нийл, пасибӧ!
— Э, чепуха...
И пон жӧ тайӧ Пикоыс, Флиттысь абу бурджык!..
Да немтор, часлы...
Кор тэнад вахтаыд, Жак?
Ме сувта тэ пыдди.
Зыртӧ вӧрӧдны меным абу сьӧкыд.
Миянлы окота вӧлі сывйыштны тайӧ матроссӧ.
Но сылӧн чужӧмыс вӧлі скӧр да и ачыс сійӧ миянлы шуис:
— Ладнӧ, нежностьтӧг, ребята...
Ті, буракӧ, ставныд думайтінныд, мый американскӧй корабльяс вылын рай?
— Да, Нийл, — вочавидзим ми. — И миянлы ещӧ висьталісны, мый Америкаын пӧ настоящӧй демократия.
Нийл серӧктіс.
Сійӧ пӧрччис дӧрӧмсӧ да петкӧдліс миянлы ассьыс мышсӧ, кӧні кузьтаногыс и вомӧнногыс вӧліны джуджыд пемыдгӧрд вурысъяс.
— Со сійӧ «настоящӧй американскӧй демократияыс», — шуис сійӧ да дугдіс серавны.
Сылӧн чужӧмыс лои лым кодь еджыд.
Сійӧ кыв ни джын шутӧг пасьталіс дӧрӧмсӧ да мӧдӧдчис кочегаркалань.
Ӧні ми эгӧ вӧлӧй ӧтнаным «Калифорния» вылын.
Сэки, кор Нийл вӧлі прӧст, сійӧ висьтавліс миянлы аслас рӧдина йылысь — Америка йылысь.
— Сійӧ лоӧ прекраснӧй странаӧн, кор народ лоӧ сылӧн кӧзяинӧн...
А найӧс, кодъяс озырмӧдчӧны война вылын, кодъяслӧн сьӧлӧм пыддиыс — доллар, ми кутам судитны...
Миян гӧгӧр чукӧртчывлісны морякъяс.
Найӧ сюся кывзісны Нийллысь висьтавлӧмсӧ.
Английскӧй ногӧн ми сёрнитім омӧля на, но бура гӧгӧрволім ставсӧ, мый висьтавлісны матросъяс.
Найӧ видісны Флиттӧс.
Сійӧ чиркис налысь удждонсӧ, и быдӧн вӧліны сылы уджйӧзаӧсь вискиысь, кодӧс Хьюз вузавліс море вылын кык донӧн, а бӧрыннас бергӧдліс жалованьесьыс.
Кочегар Томас ещӧ мартын на юӧма ассьыс вося став жалованьесӧ.
Тайӧ вӧлі ыджыд тушаа, чӧв олысь морт, англичанин, кодлӧн семьяыс пӧгибнитӧма Лондонын немецкӧй бомбаысь.
Томас пукаліс палуба вылын командаысь бокын да кулӧма кодь синъясӧн видзӧдіс ылӧ.
«Калифорниялӧн» командаыс помещайтчис подвеснӧй койкаяса кык дзескыд кормовӧй кубрикын; койкаясыс вӧліны нелямын сантиметрысь не паськыдджыкӧсь.
Весиг свежӧй тӧв дырйи тані вӧлі уль да душнӧ да быдлаті бакшасьліс.
Войнас корабль кузя люзьялісны уна крысаяс.
Клетка кодь камбуз вӧлі омӧля приспособитӧма сёян пуӧм вылӧ.
Зато капитанскӧй каюта дзирдаліс хрустальӧн.
Штурманъяслӧн составыс дугдывтӧг вежласис: некод эз вермы лӧсявны капитанкӧд.
Флитткӧд компанияын вӧліны сӧмын боцман Хьюз, Пико да пӧрысь механик Нильсен, кодъяс вӧлі йитчӧмаӧсь сыкӧд кутшӧмкӧ подозрительнӧй делӧясӧн.
Август помын Нийл петіс удж вывсьыс:
Флитткӧд контрактыс сылӧн помасис.
Сійӧ чукӧртіс ассьыс матросскӧй кӧлуйсӧ брезент мешӧкӧ, кутліс миянӧс да шуис:
— Ті, ребята, энӧ шогсьӧй...
Ме думайта тіян йылысь...
4
Жак бара висьмис.
Ӧні быдӧнлы вӧлі тыдалӧ, мый сылы недыр коли служитны Флиттлы.
Сентябрь заводитчигӧн, луншӧр кадӧ, Жаклӧн вомсьыс кутіс петны вир, и сійӧ уси кочегаркаса кӧрт плитаяс вылӧ, ветрогоннӧй труба улӧ.
Кочегаръяс киськалісны сійӧс шлангысь ваӧн да катӧдісны палуба вылӧ.
Рытланьыс Жак-ручпи кулі.
Эрнест бӧрдіс.
Кок-ирландец вайис сылы стӧкан ром.
Эрнест юис да нюжӧдчис-водіс трюмӧ люк вылӧ, быттьӧ садьтӧм.
Ме пукалі Жак дорын.
Войбыд ме олі сы дорын палуба вылын, и меным кажитчис, мый сыкӧд тшӧтш кулі и ме.
Югъялісны кодзувъяс.
Паськыда, рӧвнӧя лолаліс океан.
Мукӧд дырйиыс борт сайын мыйкӧ коясис, ӧзйывліс лӧз биясӧн.
Асывнас команда чукӧртчис палуба вылӧ.
Жаклысь телӧсӧ вурисны мешӧкӧ, кӧні вӧлӧма рис, да кокъясас кӧрталісны груз.
Прӧщай, ёрт!
Океан ньылыштіс Жак-ручпиӧс.
Палубавывса кӧлӧкӧл кучкис кӧкъямысысь, и команда разӧдчис.
5
«Калифорния» муніс водзӧ.
Нийлсянь эз вӧв некутшӧм юӧр.
Сӧмын тӧлысь мысти — тайӧ лои штормовӧй войӧ — кок-ирландец сетіс меным письмӧ.
Сэтчӧ вӧлі гижӧма сӧмын некымын кыв:
«Селестен, ставныд ті онӧ вермӧй пышйыны.
Первой мед пышъяс Жак.
Ставсӧ вӧчас ирландец.
Нийл».
Вывті сёрӧн письмӧыс воис!
Ме дзеби сійӧс да лэччи кочегаркаӧ, кӧні Эрнест чукӧртіс поддувалоысь пӧим, нуӧді сійӧс бокӧджык да шуи:
— Кывзы, Эрнест.
Кок-ирландец ордын эм ключ миян кладовкаысь.
Вера-Крус портын тэ эновтан «Калифорнияӧс».
— Ме?
Но мый лоӧ тэкӧд?
— Ме йылысь эн тӧждысь.
Ме получиті юӧр Нийлсянь.
Сійӧ гижӧ: мед первой пышъяс Эрнест.
Ме пышъя тэ бӧрын.
Тадзи колӧ Нийллы...
Вера-Крус тыдовтчис мӧд лунас рытладорыс.
Хьюз да Пико, кыдзи и век, игналісны миянӧс кладовкаӧ.
Воис вой.
Томан розь бердӧ пельӧс пуктӧмӧн ме полігтыр кывзі матросъяслысь сёрнисӧ.
Сэсся ставыс лӧнис.
Кисӧ сьӧлӧм бердас пуктӧмӧн Эрнест сьӧкыда лолаліс.
Час войын кок-ирландец видзчысьӧмӧн восьтіс кладовка ӧдзӧс.
Эрнест пышйис...
Кор капитан Флитт тӧдмаліс та йылысь, сійӧ тшӧктіс вайӧдны менӧ каютаас да шуис:
— Висьтав, коді отсасис Эрнестлы, и тэ получитан кызь доллар.
Ме эг ӧтветит.
Флитт перйис пызан ящиксьыс пистолет да веськӧдіс сійӧс ме вылӧ.
Ме сулалі, видзӧді Флиттлы синмас да виччыси лыйӧм.
Ме эг пов.
Вывті нин омӧля овсис меным «Калифорния» вылын, медым повны кулӧмысь.
Гашкӧ, ачыс Флитт гӧгӧрвоис тайӧс да сы вӧсна горӧдіс ӧдзӧс сайын сулалысь Пиколы да Хьюзлы:
— Эй ті, уберитӧй французскӧй кутюӧс!
Сійӧ мӧдас сёрнитны океанын!..
Но и океанын, кӧть и нелямынысь кучкисны плетьӧн, ме эг висьтав ирландецӧс.
Ӧні стоянкаяс дырйи менӧ игнавлісны нин эз кладӧвӧйӧ, а карцерӧ, кыдзи настоящӧй преступникӧс.
Водзӧ «Калифорния» вылын ме эг нин вермы овны.
1948 вося октябрь 29-ӧд лунӧ, нёльӧд сутки вылас Буэнос-Айресысь петӧм бӧрын, куим час войын ме петі палуба вылӧ да пасьталі пробковӧй пояс.
Ме бура тӧді, мый вылӧ муна.
Менӧ кӧ оз босьт кутшӧмкӧ корабль, меным лоӧ пӧгибнитны пучинаас.
Мед сідзи.
Тайӧ бурджык Флиттлӧн пленникӧн лоӧм дорысь.
Сӧмын ӧдйӧджык борт сайӧ проклятӧй корабль вылысь!
Но ме мыйлакӧ нюжмаси тайӧ минутаясас.
Полӧм?
Абу.
Унапӧлӧс мӧвпъяс волісны менам юрӧ...
Меным окота вӧлі кольны Флиттлы ас йылысь память.
Но менӧ вермисны кутны...
Ме босьті аскӧд вина бутылка, пӧрччи башмакӧс да кыссьӧмӧн кайи спардек вылӧ.
Сэтысянь ме чеччышті ваӧ.
Менӧ сразу нуис бокӧ, и «Калифорниялӧн» биясыс мӧдісны ӧдйӧ ылысмыны.
Океан вӧлі спокойнӧй.
Нёль час асылын кодзувъяс кутісны кельдӧдны.
Кор петіс шонді, ме перйи зептысь вина тыра бутылка, пиньӧн нетшышті пробкасӧ да ньылышті некымынысь.
Час мысти войвылысь ме аддзи корабльлысь тшын.
Но судно муніс ыліті.
Виччысьтӧг ме куті чувствуйтны ас улысь валысь вына движение...
Акула...
Абу, нинӧм эз вӧв.
Ме вӧлі океанын ӧтнам.
Гашкӧ, ме бӧрді?
Ог тӧд.
Мӧвпъяс дзугсисны.
То ме аддзи ас водзысь Шербурглысь зданиеяссӧ, то меным дум вылӧ усьлі Эрнестлӧн пышйӧмыс...
Лолавны лои сьӧкыдджык.
Весьшӧрӧ ме видзӧді ылӧ — некод эз тыдав.
Сӧмын вылын небесаын шлывъялісны еджыд альбатросъяс.
Асывнас час ӧкмыс гӧгӧр ме аддзи корабль.
Меным кажитчис, мый и сійӧ мунас ыліті.
Ме вошті садьӧс.
Мый водзӧ вӧлі — ті тӧданныд.
Меным некор не вунӧдны сӧветскӧй морякъясӧс...
Менам тіян дорӧ просьба: вайӧй меным тіян флаглысь лӧскуттор.
Ме кута пыр новлыны сійӧс морӧс вылын...
Пасибӧ, камрад...
* * *
Тайӧ историясӧ висьталіс меным Шербургса дас сизим арӧса француз, Селестен Лебрен, кодӧс спаситіс миян команда Атлантикаын.
Рытнас, кор морякъяс чукӧртчисны ют * вылӧ, ме переведиті налы ичӧтик французлысь висьтсӧ.
— Сійӧ славнӧй детинка! — шуисны морякъяс.
А боцман Савельев, коді первой казяліс Селестенӧс океан веркӧс вылысь, чӧв олыштӧм бӧрын содтіс:
— Ме думайта, сійӧ вернӧй туй вылын!
Шондіыс вӧлі пуксьӧ нин.
Океан ыпнитіс оранжевӧй-зарни-веж светӧн, и сразу, кыдзи тайӧ овлывлӧ тропикъясын, воис лӧнь, зарни кодзувъясӧн югъялысь вой.
{Батров А. М. (комиӧдіс А. Морозова) @ Лондонса докъясын @ висьт @ А. Батров. Миян друг Хосе @ 1954 @ Лб. 36‒42.}
ЛОНДОНСА ДОКЪЯСЫН
Автомобильяслӧн тутсӧмъяс, звуковӧй рекламалӧн горзӧмъяс да сяльгӧмыс зэрлӧн, коді сэсся мӧдіс шливгыны — ставыс ӧтлаасьӧ шутьлялысь да дугдывтӧм гулӧ. Пикадилли.
Сьӧд зонтикъяс улын, плащъясаӧсь, дождевӧй накидкаясаӧсь, довгӧны лондонсаяс.
Налӧн чужӧмъясныс тӧждысянаӧсь да зумышӧсь.
На пиысь сӧмын кодъяскӧ сувтыштласны пельӧсӧ да дышпырысь видзӧдласны уличнӧй экран вылӧ, кӧні дугдывтӧг тыдовтчылӧны сера паськӧма урӧдъяс, кодъяс чадитӧны «Абдулла» сигаретъясӧн, да кирпич кодь квадратнӧй бутылкаяс.
Тайӧ выль марка сурлӧн.
Бутылкаяс вылас рисуйтӧма дядя Самӧс, коді киас кутӧ <rus>«рог изобилия»</rus>.
Пӧрысь, гордӧй Англия, мореяслӧн владычица, угодливӧя копрасьӧ дядя Сам водзын.
Лондонскӧй докъясын, корабльяс тшын пытшкын, автогеннӧй бияслӧн тревожнӧй югыдас тіян водзӧ сувтӧ мӧд Англия — докеръяслӧн да морякъяслӧн Англия.
Зэрлӧн потокъясыс тані пӧртмасьӧны сьӧд-виж визьясӧн.
Ветлысь-мунысь этша.
Сӧмын судостроительнӧй верфьяс ворота дорӧ чукӧртчалӧмаӧсь омӧльтчӧм, киссьӧм паськӧма детинкаяс.
Код тӧдас, гашкӧ найӧс чукӧстасны временнӧй удж вылӧ?
Но тайӧ овлывлӧ шоча: удж абу.
Лондонскӧй докъясса детинкаяслы арыс курыд.
Гожӧмнас овсис кокньыдджыка.
Содзтыр рис, кодӧс чукӧртӧма зернӧвӧй складъяс дорысь, либӧ суп тасьті, кодӧс сетлывлісны морякъяс, тырмывліс, медым овны сутки...
А шонді?
А лун тӧла да кодзула рытъяс, кор сьӧд Темза лоӧ зарни юӧн?
Рушкуын тыртӧм — веськодь!
Куртка дӧмасъяса — олас!
Зепъяс кушӧсь — немтор...
Мед сӧмын светитіс шонді!
Но гожӧм прӧйдитӧ ӧдйӧ.
Воӧ зэра пӧра.
Детинкаяс берег вылын пыр этшаӧнӧсьджык, и найӧ, кодъяс кольччисны, шога колльӧдӧны синъяснаныс лунвылӧ мунысь корабльясӧс.
Лондонӧ миян корабль воис ноябрь помын рытнас.
Зэрӧ.
Равзӧны сиренаяс.
Пӧнаръяслӧн югӧрыс чутъясӧн сӧльнитчӧ улис пемыдас.
Кок улын булска-болскакылӧ няйт, и шом дукысь, нефть да смазочнӧй маслӧяс пар дукысь бергӧдчӧ юрыд.
Кӧдзыд.
Корабльяс палуба вылын йӧз абу.
Сӧмын зюйдвесткаяса вахтеннӧйяс чӧв олігтыр сулалӧны трап дорын, куритӧны каллянъяс да скӧрысь сьӧлалӧны борт сайӧ.
Мукӧд дырйи берегсянь кылӧ детинкаяслӧн горӧдӧм: «<ns>Гарбедж</ns>, мистер!»
Но матросскӧй ужинысь мыльӧсъяссӧ сеталӧма нин.
Вахтеннӧйяс чӧв олӧны.
Детинка довгӧ водзӧ.
Уль поводдясьыс висьӧны кокъясыс, кызӧдӧмысь доймӧ морӧсыс.
Кутшӧм окота шоныдінӧ, би дорӧ!
И пыр ньӧжйӧджык восьлалӧ детинка да пыр омӧльджыка да надеятӧг кылӧ горӧдӧм: «<ns>Гербедж</ns>, мистер!»
Рытнас, кор ме шӧйті гаваньӧд, бӧрвылысь ме кылі прӧстудитчӧм гӧлӧс:
— Оз-ӧ сюр тіян истӧг, мистер?
Ме бергӧдчи.
Пакгауз стен дорын сулаліс детинка да, гӧрбыльтчӧмӧн и кӧдзыдысла тіралігтыр, видзӧдіс Темзалӧн сьӧд ва вылӧ.
Ю вылын омлялісны сиренаяс, равзісны тревожнӧй гудокъяс, мачталӧн йылыс муртса тыдаліс ру пырыс, и ачыс Темза сьӧкыдпырысь визувтіс морелань, сялькӧдчытӧг, шумтӧг, быттьӧ абу ловъя.
— Тайӧ тэ корин истӧгсӧ?
— Да, мистер.
— Мый нӧ, ӧзты чигаркатӧ, другӧ.
— Ог, меным гортӧ...
Кык-куим истӧгтув...
О, тырмас!
Пасибӧ!
Детинкалӧн лӧз курткаыс вӧлі косясьлӧма, вывті паськыд гачсӧ вӧлі серӧдлӧма уна дӧмасъясӧн, башмакъясыс киссьӧмаӧсь.
— Мунам мекӧд, другӧ, — шуи ме. — Судно вылысь сюрӧ тэныд вылӧ куртка.
Детинка недоверчивӧя видзӧдліс ме вылӧ.
— Вернӧ!
Настоящӧй куртка, — ковмис мӧдысь шуны.
Ми матыстчим корабль дорӧ.
Детинка кольччис берег вылӧ, пӧнар дорӧ, а ме ӧдйӧ кайи палуба вылӧ.
Аслам каютаысь аддзи ботинки, вылыс гач, выль альпаговӧй куртка, гартышті ставсӧ нопйӧ да тэрыба мӧдӧдчи траплань.
Уліас лои виччысьтӧмтор.
Ме дорті мунысь таможеннӧй охранник, сойпӧла инвалид, сувтӧдіс менӧ, кутіс интересуйтчыны, мый менам нопйын.
— Тайӧ со эсійӧ детинкаыслы.
— Закон, мистер...
Ботинкисӧ да гачсӧ пыр жӧ бӧр сетіс меным, та бӧрын инвалид кутіс сюся видзӧдавны курткасӧ.
Медбӧрын сійӧ ӧлӧдӧм ногӧн шуис:
— Курткаыс выль.
Контрабанда, мистер.
— Тайӧ ӧд детинкаыслы...
— Да, тӧда.
Том морт тіралӧ.
Тайӧ Вильям, йӧй дӧвалӧн пиыс — Брестон Вилли.
Славнӧй зонка, мистер.
Но служба эм служба.
— Формальность.
— Да, нинӧм он вӧч.
Ме эськӧ рад душой...
— Мыйын нӧ сідзкӧ делӧыс?
— Э, таын самӧй...
Коді тӧдас, оз-ӧ кыйӧд ме бӧрся таможеннӧй инспектор, мистер?
Тайӧ инспекторъясыд — настоящӧй понъяс.
Таможенник бергӧдчис мӧдарӧ, тайӧн петкӧдліс, мый сёрни помасис.
Ме лӧсьӧдчылі нин нуны курткасӧ, но, менам шензьӧм вылӧ, сойпӧла друг шуис:
— Ладнӧ, мистер, шыбитӧй курткасӧ муас.
Ичӧтика кӧть и няйтӧссяс — немтор, детинка весалас...
Сӧмын кӧні нӧ сійӧ?..
Эй, Вилли!
Пӧнар дорын сулалысь детинка воши.
Вот тайӧ да!
— Тыдалӧ, повзис, — жалитігтыр объяснитіс инвалид.
Ме сулалі, киын куті кӧлуй и эг тӧд, мый накӧд вӧчны.
Збыльысь, меным зэв вӧлі окота отсавны детинкаыслы.
— Кытчӧ нӧ воши Виллиыс?
— Чайта, муніс гортас.
А жаль...
— Кӧні нӧ сійӧ олӧ?
— О, ті молодец, мистер!
Юалӧй Блектраверс, тасянь квартал квайт кымын, железнодорожнӧй пос вомӧн, сэсся кежанныд шуйгавыв, пельӧс керка... абу дзик керка — развалинаяс.
Сэні сійӧ и олӧ мамыскӧд.
А курткатӧ верманныд не шыбитлыны няйтас...
Блектраверс вылысь развалинаяс ме пыр жӧ аддзи.
Но олысьяс сэні эз вӧвны.
Ме дыр шӧйті жугӧдлӧм стенъяс костӧд, то кайлывлі кирпич чукӧръяс вылӧ, то вӧйлі кытчӧкӧ улӧ, кирпичтор чукӧръяс пиӧ.
Некӧн некод.
Эз-ӧ ӧшибитчы сойпӧлаыд?
Друг ме кылі матысь котшкӧдчӧм, коді кыліс быттьӧкӧ му пытшсьыс.
Тыдалӧ, поткӧдлісны пес.
— Эй, коді тані? — горӧді ме.
Котшкӧдчӧм дугдіс.
Минута мысти ме кылі гора да неприятнӧй дзажгӧм кӧрт лист вештыштӧмысь, тыдовтчис югыд визь, и кодкӧ ньӧжйӧник юаліс:
— Тайӧ тэ, Мак?
Лок, лок...
Мама узьӧ, а чай вот-вот гӧтов.
Ме муні югыд вылас.
Вилли — тайӧ вӧлі сійӧ — дрӧгнитіс да бӧрыньтчыштіс.
— Эн пов, другӧ, тайӧ ме.
— Ок, мистер, кыдзи ті татчӧ веськалінныд?
— Босьті да и локті.
— Ӧд вой, и ті дзикӧдз кӧтасьӧмныд.
— Да, лёк поводдя.
Босьт, другӧ, нопсӧ.
— Пасибӧ, пасибӧ, мистер...
Сӧмын ме ог тӧд, кыдзи тіянӧс аттьӧавны! — волнуйтчигтыр шуис Вилли.
— Кыдзи аттьӧавны?
Пӧсь чай чашкаӧн — вот и ставыс, детинка.
Вилли падмыштліс.
— Чай... да... — юрсӧ ӧшӧдӧмӧн нурбыльтіс сійӧ. — Ме вая тіянлы татчӧ.
— Татчӧ?
Зэр улас?
— Ог, ог!
Мунамӧй, — ньӧти падъявтӧг нин шуис сійӧ да кутіс менӧ киӧд. — Сӧмын энӧ повзьӧй, менам висьысь мам.
Ме висьтала сылы, мый тайӧ Мак.
Тайӧ менам друг, безработнӧй...
Виллисянь кык воськов сайын вӧлӧма подземельеӧ векньыдик пыранін.
Кок улын зиля-зёлякылісны тыртӧм банкаяс.
Югӧрыс шахтёрскӧй лампалӧн, кодӧс кутіс киас Вилли, котӧртіс вазьӧм стенъясӧдыс.
Некымын воськов прӧйдитӧм бӧрын ми кежим шуйгавылӧ да воим кутшӧмкӧ аслыснога портьера водзӧ, кодӧс вӧлі вурлӧма квадратнӧй рӧгӧза торъясысь.
Детинка лэптіс сійӧс да шуис:
— Тані, мистер.
Пырӧй.
Сійӧ пырис первой да лэптыштіс лампа фитильсӧ.
Лои югыдджык.
Ме аддзи каморка, коді вӧлі квайт квадратнӧй метрысь не ыджыдджык, крӧвать, кӧні куйліс дзор нывбаба, ичӧтик пызан да сы дорын куим кока улӧс.
Чугуннӧй плита вылын сулаліс чайник.
Тайӧ каморкаыслысь стенъяссӧ тӧждысьӧмпырысь вӧлі клеитӧма газетаясӧн, а му джоджас куйліс бамбуковӧй дорожка — нач ӧти украшение тайӧ гӧль оланіныслӧн.
Шонді югӧр некор эз пыравлы татчӧ.
Вилли вайис кружка да кутіс кисьтны меным чай.
Тайӧ кадас узьысь нывбаба беспокойнӧя кутіс вӧрны эшкын улас.
— Узь, узь, Вилли, ме тэнӧ некодлы ог сет... — шуис сійӧ. — Сӧмын эн шумит, пиӧй: найӧ вермасны кывны.
Нывбаба шеныштіс кияснас, а сэсся бӧрддзис да ланьтіс.
— Энӧ обращайтӧй сы вылӧ внимание, мистер, — шогпырысь шуис Вилли. — Коньӧр мама, тайӧ сылӧн шогысла.
Дюнкеркын ӧти лунӧ пӧгибнитісны бать и менам ыджыдджык вокӧй, Сид.
Ме чӧв олі.
Чайыс кажитчис сир курыдӧн.
— Да, омӧльтор тайӧ — войнаыд, — водзӧ висьталіс Вилли. — Ме ставсӧ тӧда...
Ӧні Лондонын сёрнитӧны выль война йылысь.
Ме ставсӧ гӧгӧрвоа.
— Мый нӧ тэ гӧгӧрвоан, другӧ?
— Найӧ, кодъяс горзӧны Сӧветскӧй Россиякӧд война йылысь, — подлӧй скӧтъяс, мистер!..
Но сэтшӧмъясыс, кыдзи ме да Мак, пыр тіянкӧд, дзик сьӧлӧмсяньным!
— Пасибӧ, Вилли, дружбаыд вылӧ! — детинка кывъяс вӧсна волнуйтчигтыр шуи ме.
— И тіянлы пасибӧ.
Кор ме тӧдмалі, мый ті сӧветскӧй моряк, меным лои зэв нимкодь.
Он вермы висьтавны кывъясӧн, кутшӧм нимкодь лои меным, мистер!..
Сэсся ме муні, медым тіянлы эз ло неприятность таможнякӧд...
Ми тӧдам правдасӧ тіян страна йылысь, кӧні олӧ Сталин.
Висьталӧй, позьӧ тіянлы шуны «камрад»?
— Обязательнӧ, камрад Вилли.
Кымын арӧс тэныд?
— Дас сизим.
— Велӧдчан?
— Ог, меным колӧ ухаживайтны мама бӧрся.
Но ме лыддьыся... ме радейта лыддьысьны.
Мак мукӧд дырйиыс вайлывлӧ книгаяс.
Миян сыкӧд ӧти дум — корсьны постояннӧй удж.
— Висьтав, кодӧн эськӧ тэ кӧсйин лоны, Вилли?
Немвиччысьтӧг Вилли гажаа нюммуніс да шуис:
— Удавӧн.
— Удавӧн?..
— Да, камрад, медым пӧттӧдз сёйны сразу дас лун кежлӧ да этшаджык думайтны сёян йылысь.
— О-о, да тэ гажа морт, Вилли!
— Лимзалӧм дорысь тайӧ бурджык, камрад.
— Да, вернӧ, но, а кодӧн жӧ эськӧ тэ кӧсйин лоны, другӧ?
— Штурманӧн.
Ме ёна радейта море.
— Вилли, найӧ локтӧны! — горӧдіс нывбаба.
Ме видзӧдлі сы вылӧ.
Сӧмын ӧні ме казялі, мый сылӧн чужӧмыс пиыс кодь жӧ.
Сэтшӧм жӧ стрӧг, мича кымӧс, сэтшӧм жӧ вомдоръяс да синъяс кельыд чужӧм вылас.
— Вилли... дзебсьы, Вилли...
— Энӧ обращайтӧй внимание...
Сылы пыр кажитчӧ, мый воисны нуӧдны менӧ казармаӧ, кыдзи коркӧ батьӧс да Сидӧс.
— А абу-ӧ бурджык мамтӧ водтӧдны больничаӧ?
Сэні врачьяс...
— Больничаӧ?
Да, ті онӧ тӧдӧй лондонскӧй больничаяссӧ, камрад, — шогпырысь шуис Вилли.
— Ме тэнӧ ог сет, пиук... — бара шуис нывбаба.
— Энӧ обращайтӧй сы вылӧ внимание, — коймӧдысь шуис Вилли. — Ме ухаживайта сы бӧрся.
Войяснас да асывъяснас ме петавла сыкӧд воздух вылӧ...
Тайӧ пӧдвалас ми нёльӧд во.
Ме уджала, кӧні сӧмын веськалӧ, камрад.
А ог кӧ — портысь чукӧрта сю, шом...
Тадзи и олам.
Плита доналіс.
Ва паськӧмысь кутіс петны ру.
— И Мак тадзи жӧ олӧ, — улӧдз юрсӧ копыртӧмӧн шуис Вилли.
— Коді сэтшӧм Макыс, другӧ?
— Старик, безработнӧй.
Сылӧн зарни сьӧлӧм, камрад.
Тіян разрешение серти, ме сета гачсӧ сылы, а ботинкисӧ мӧдам новлыны переменаӧн...
Мамыслӧн гӧлӧсыс торкис детинкаӧс:
— Вилли, видзчысь!..
Сійӧ кыпӧдчыштліс крӧвать вывсьыс, видзӧдліс пи вылас мамлӧн тревожнӧй да зэв мича синъясӧн да бӧр лэдзис юрсӧ пӧдушка вылас.
— Узьӧ, — шуис Вилли. — Сійӧ абу дзик йӧй...
Мунамӧй, камрад, сёр нин.
Ме колльӧда тіянӧс докӧдз.
Пыр ӧтмоз шливгис зэр.
Сьӧлӧмӧдзыд йиджмӧн горзісны сиренаяс.
Гавань весьтын жӧдзис сук ру.
Корабльяссянь воськов нелямын сайӧ Вилли сувтіс:
— Прӧщайтлӧй, камрад, да тӧдӧй, мый эсійӧыд кӧ лоӧ, эсійӧыд, мый йылысь горзӧны молодчикъяс Пикадилли вылын, ме ни ӧтчыд ог лый русскӧйяслы.
Мед кӧть таысь юрӧс менсьым керыштасны!
— Народлы оз ков войнаыд, детинкаӧй менам.
— О, ещӧ кутшӧма оз ков!..
Асывнас ми вӧрзим сулаланінысь.
Поводдяыс эз вежсьы.
Венцерадаяса — сиралӧм костюмъяса — матросъяс вӧліны «все наверх», выстроитчӧмаӧсь борт пӧлӧн, кианыс налӧн вӧліны кранцъяс, да скӧрысь видісны кутшӧмкӧ голландскӧй судноӧс, коді тӧкӧтьӧ абу инмӧма миянлы шуйгаладор бортӧ.
Темза вывті быдладорлань мунісны-локтісны катеръяс; пӧшти быд катер вылын кучкалісны кӧлӧкӧлӧ, омлялісны ӧлӧдалысь гудокъяс.
И дугдывтӧг зэрис рукӧд сорласьӧм кӧдзыд зэрӧн.
А море встретитіс миянӧс рӧвнӧй да ён тӧлӧн.
Шонді писькӧдчис зэра кымӧръяс пыр, и гыяс, джуджыдӧсь да зарниаӧсь, кутісны сьывны ассьыныс гордӧй сьыланкывъяссӧ.
Ме сулалі бак вылын да думайті миян ичӧтик друг йылысь.
«Прӧщай, быдмы борецӧн, Вилли!
Тэ Англиялӧн надея, другӧ!»
{Батров А. М. (комиӧдіс А. Морозова) @ Юнга Пьетро @ висьт @ А. Батров. Миян друг Хосе @ 1954 @ Лб. 43‒52.}
ЮНГА ПЬЕТРО
1
Пьячча, «Поппея» парусниквывса капитан, скӧра видзӧдӧ Пьетро вылӧ, сьӧд синъяса омӧлик юнга вылӧ, да юалӧ:
— Тайӧ тэ сьылін сьыланкывсӧ, кор ме муні базарӧ?
— Ме, синьор.
— Сідз.
Но, а он-ӧ висьтав, матросъяс пиысь кодлы медъёна сьӧлӧм вылас воис тэнад сьылӧмыд?
Пьетро гӧгӧрвоӧ, кытчӧ синӧ синьор капитан, чӧв олӧ да тешкодя педзӧ места вылас.
— Коді ещӧ сьылӧ сійӧс? — чирзігтыр нин горзӧ синьор Пьячча.
— Ладнӧ, ме висьтала, — нюмъялігтыр сӧглашайтчӧ Пьетро. — Синьор, сійӧс сьылӧны Италияын быдӧн!
Синьор Пьяччалӧн чужӧмыс нюжалӧ да лоӧ чукырӧсь, и сійӧ горзӧ юнга вылӧ ещӧ ёнджыка чирзігтыр:
— Ме тэныд петкӧдла, Пьетро, кутшӧмджык сьывны менам судно вылын!..
Тэ менам ещӧ кутан сьывны, порсь!..
Ноко, чукӧрт кӧлуйтӧ!
Эз на и коль дас минута, кыдзи Пьетро петӧ берегӧ да ньӧжйӧник довгӧ набережнӧй пӧлӧн, киас сылӧн ноптор.
Пьетро — безработнӧй...
Кытчӧ мунны?
Гашкӧ, вӧзйысьны «Ариета» вылӧ, коді вӧчалӧ рейсъяс Катания да Палермо костӧд?
Оз, сэтчӧ оз ковны детинкаяс.
Колӧ мунны гортӧ, дед Джованни ордӧ.
А гӧгӧр тулыс...
Этна склонъяс вылын дзоридзалӧны садъяс.
Улын — кар, порт Катания.
Тані зэв шондіа.
Ставыс сӧдзтысьӧма шондінас, быттьӧ рыжӧй сирӧн, и ачыс мореыс, спокойнӧй да синмӧн судзтӧм, дзик пыдӧсӧдзыс дзирдалӧ шонді югӧръясӧн.
Керка, кӧні олӧ дед, сулалӧ святӧй Пётр спуск вылын.
Тайӧ пу галереяяса да дзескыд двора сицилийскӧй важ керкаыс сулалӧ джуджыд портовӧй башнякӧд орччӧн.
Сы дорӧ матыстчӧм бӧрын Пьетро сувтӧ.
Сылы жар.
«Мый шуас Джованни?» — думайтӧ сійӧ, падъялігтыр видзӧдӧ решеткаа тӧдса ворота вылӧ.
Но Джованни меліа встречайтӧ внуксӧ.
Сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоӧ, мый лоӧма Пьетрокӧд:
— Тэнӧ вӧтлісны?
— Да, Джованни.
— Мый нӧ лои?
Тэ, тӧдӧмысь, пинясин капитанкӧд?
— Эг, ме сӧмын сьылі сьыланкыв.
— Сьыланкыв?
Кутшӧм сьыланкыв нӧ, Пьетро?
— Американскӧй акань де-Гаспери йылысь.
Дедлӧн синъясыс лоӧны меліӧсь.
Век жӧ сійӧ кӧритӧм сямӧн довкйӧдлӧ юрсӧ да шуӧ:
— Эк, Пьетро, вот тэ бара безработнӧй...
Пьетро разьӧ ассьыс матросскӧй нопторсӧ.
Сэні важ дӧрӧм, киссьӧм башмак да виж шляпа.
Джованни, вӧвлӧм моряк, кораллъясӧс кыйысь, нюмъялігтыр видлалӧ внукыслысь кӧлуйсӧ да шуӧ:
— Тыдалӧ, тэнад капитан Пьяччаыд збыльвылӧ пон...
Татшӧм жӧ вӧлі и менам капитан, Карло Бертини.
Ме уджалі сы ордын дас во, быд лун рискуйті олӧмӧн.
Вот тайӧ киясыс виисны куим акулаӧс, а нёльӧдыскӧд меным ковмис дыр ноксьыны.
Менӧ кӧ лечитісны тӧлысь, но кыкӧс — ме эськӧ бӧр на муні море вылӧ.
Но капитан Бертини мӧд лунас вайис меным вина бутылка да шуис: «Джованни, моревывса воздухыс тэныд вреднӧй»...
Гаваньсянь кылӧ кранъяслӧн грымакылӧм да якӧр цепьяслӧн дзажгӧм.
Судоремонтнӧй завод весьтын вольсасьӧ тшынлӧн сьӧд визь.
Тайӧ заводас уджалӧ Джованни — сійӧ корпуснӧй цехын чернорабочӧй.
Лёк олӧм.
Жалованье муртса тырмӧ нянь вылӧ.
Шог пӧрысьлун.
Сылӧн ӧтка пиыс, Филипп, Пьетролӧн батьыс, пӧгибнитіс Ливияса лыаясын, а Пьетро ещӧ детинка на...
— Кывзы, Пьетро, ме нинӧм тэныд ог вермы сетны, нянь торйысь кындзи.
Но тайӧ няньыс тэнад.
Ни ӧти минута эн думайт, мый тэ менӧ сьӧктӧдан.
Кылан, Пьетро?
— Да, Джованни, пасибӧ.
— Коркӧ воасны бурджык лунъяс...
Эмӧсь йӧз, кодъяс вӧчасны Италияӧс шудаӧн.
И тэ, Пьетро, кор быдман, кутан тышкасьны сылӧн шуд вӧсна.
— Ме и ӧні абу ичӧт.
— Тэ ещӧ детинка на.
Пьетро зумыштчӧ.
— Ме ӧмӧй ог вермы сулавны штурвал сайын? — ӧбидаӧн шыасьӧ сійӧ Джованни дінӧ. — Гашкӧ, ме дзебся кубрикӧ либӧ трюмӧ, кор гыяс ойдӧдӧны палубасӧ, и море, и вой, и тӧв скӧрысла йӧйталӧны?
— Тэ ещӧ детинка на, — мӧдысь шуӧ Джованни, — да, детинка, и тэ должен асьтӧ видзны.
— Ладнӧ, тэ лучше висьтав, мый ме должен вӧчны Италиялы?
— Любит сійӧс, Пьетро!
— Тайӧ ставыс?
— Тышкась война ӧзтысьяслы паныд.
Найӧ виисны тэнсьыд батьтӧ.
Найӧ пиньсӧ йирӧны тэ вылӧ...
Сійӧ, коді тышкасьӧ мир вӧсна, тышкасьӧ Италия вӧсна.
— Тайӧс ме тӧда, Джованни.
Ме тӧда, кодлы колӧ войнаыд.
Меным Николо висьтавліс.
— Тэнад Николоыд — бур морт!
Джованни пестӧ табакӧн ассьыс каллянсӧ, видзӧдӧ внукыс вылӧ, и коричневӧй, чукырӧсь чужӧмыс стариклӧн югъялӧ кутшӧмкӧ аслыссяма, шоныд светӧн.
— Пьетро, — нюмъялігтыр шуӧ сійӧ, — тэныд колӧ мыйкӧ вӧчны.
Босьт вугыр — гашкӧ, море пӧдаритас кык-куим макрель чери безработнӧй юнгалы.
Ӧшинь сайын гораа чипсӧны чикышъяс.
Этна гӧралӧн йылыс шебрасьӧма сир дука виж тшынӧн.
Мореысь лӧзджык талун Катаниялӧн небесаыс.
2
Лӧсьыд пукавны мол вылын, киад кутны кузь вугыр шатин, Энрикокӧд да Антониокӧд ӧтлаын!
Найӧ, сідз жӧ кыдзи и Пьетро, безработнӧй юнгаяс.
— Шед, шед! — сьылӧ Пьетро. — Меным колӧ нёль лов чери: ӧти — аслым, мӧд — Джованнилы, а кыксӧ — вузавны...
Эй, кодлы свежӧй чери?
— Татчӧ, татчӧ, синьора Макрель! — горзӧ Антонио, тэрыб, лӧз синъяса детинка, портовӧй грузчиклӧн пи.
Медся чӧв олысь — Энрико, векни пельпомъяса, ичӧтик, чужӧм пасьтаыс сылӧн гырысь берин чутъяс; и сійӧ, кор вугырӧ сюрӧ макрель, радпырысь горзӧ:
— Шед, шед!
Но кор чери оз шед, сьӧлӧм вылын шог.
Гажтӧмӧн кажитчӧ море.
— Кытысь эськӧ удж корсьны? — зумыша юалӧ Антонио.
Сійӧс вӧтлісны судно вылысь сы вӧсна, мый сійӧ тшыкӧм макаронысь вӧчӧм ӧбедсӧ шуис крысаяс сёянӧн.
А Энрикоӧс — сыысь, мый сійӧ мисьтӧм.
— Меным сідзи и шуис синьор штурман: «Энрико, тэ гажтӧммӧдан пассажиръясӧс.
Корабль вылын должен лоны гажа, мича юнга», — висьтавлӧ Энрико. — А менам ичӧтик чойлы сразу лои омӧльджык.
Ставсӧ, мый ме вӧлі зарабатывайта, ме сетлывлі сылы йӧв вылӧ.
Сійӧ менам висьӧ, Анжеликаӧй...
Мый вӧчны, кытысь эськӧ корсьны удж?
Ме эськӧ муні кӧть свет помас — Лимаӧ либӧ Росариоӧ.
Пьетро вӧйпӧм сямӧн видзӧдлӧ Энрико вылӧ да шуӧ:
— Тэныд оз ков некытчӧ мунны.
Ми колам Италиялы, Энрико!
Вочавидзӧм пыдди Энрико шогпырысь сералӧ:
— Коді тайӧс шуис, мый ми колам Италиялы?
Менам бать безработнӧй, Анжелика висьӧ, а ме корабльтӧм юнга.
— Ми колам Италиялы! — чорыда шуӧ Пьетро. — Колам, медым вӧчны сійӧс шудаӧн!
— Тэнад правда, Пьетро, — сӧглашайтчӧ пыр чӧв олысь Антонио. — А тэ, Энрико, мунан кӧ океан сайӧ, лоан рӧдинатӧм мортӧн...
Пьетро, объяснит сылы, мый тайӧ сэтшӧмыс.
Пьетро сьӧвзьӧ бокӧ да шуӧ:
— Вот мый тайӧ сэтшӧмыс!
Ичӧтик Энрико ӧшӧдӧ юрсӧ и синва войтъяс ӧта-мӧд бӧрсяыс исковтӧны сылӧн кельыд банбокъяс кузяыс:
— Анжелика кулӧ...
Сійӧс вердны йӧлыс абу....
Этна склонъяс вылын дзоридзалӧны садъяс.
Оз коль и квайт недель, кыдзи пуяс вылын кисьмасны юмов зарни плодъяс.
Но найӧ оз сюрны Катанияса безработнӧй детинкаяслы.
Тані зэв шондіа.
Но шонді югӧрыд — абу вый, сійӧс он мавт нянь вылад.
— Татчӧ, татчӧ... эй, синьора Макрель! — нетерпеливӧя чуксалӧ Антонио.
Но чери абу.
Быдӧнысь медъёна шогсьӧ Энрико.
Сійӧ ичӧтик висьысь каля кодь.
— Кутчысь, Энрико! — меліа шуӧ сылы Пьетро. — Кӧсъян, ме тэныд мыйкӧ висьтала?
Сӧгласитчӧм могысь Энрико слабиника довкнитӧ юрнас.
— Сідзкӧ, кывзы.
Тӧрыт ме аддзылі Николоӧс.
Тэ тӧдан, мый сійӧ менам друг, сійӧ плавайтліс мекӧд «Сирокко» парусник вылын.
— Ме тӧда Николоӧс.
Сійӧ коммунист.
Сылӧн бур сьӧлӧм!
— Сійӧ меным шуис: «Пьетро, народ победитас.
Но победа вылӧ колӧ чукӧртны став вынъяссӧ».
Энриколӧн чужӧмыс гажмӧ.
Сійӧ видзӧдӧ ылӧ, кӧні тыдалӧны чери кыйысьяслӧн уна рӧма парусъяс, да шуӧ:
— Сідзкӧ, ми ковмам.
Ме ог мун Лимаӧ либӧ Росариоӧ.
Гажмӧ и Антонио.
— Эй, Пьетро, — горзӧ сійӧ, — видзӧд, тэнсьыд дӧбӧдӧ!
Пьетро тэрыба лэптӧ лескасӧ.
Вугыр йылын шумӧн нетшкысьӧ ӧшка-мӧшка кодь мышка, эзысь макрель.
— Шед, шед! — горзӧ Пьетро.
— Кыскы, Энрико!
— Кыскы, Антонио!
Чери шеді уна.
Вот тайӧ удача: дас нёль макрель!
— Кыкӧс меным, — сьылӧ Пьетро, — кыкӧс Антониолы да кыкӧс Энриколы, а кӧкъямыссӧ ми вузалам да ньӧбам Анжеликалы свежӧй йӧв!
Сідзи, Антонио!
— А-а, Пьетро!
Ызгӧ морскӧй гы.
Сійӧ шоныд, зарниа.
Шонді.
Шонді югӧрыс уна.
Кажитчӧ, некор оз помась тулысся югыд луныс.
Вылын небесаас лэбӧны турияс.
Лэбӧны войвылӧ.
Пьетро вунӧдіс вугыр шатин йывсьыс да ӧвтӧ налы кинас:
— Эй, турияс, турияс, он-ӧ лэбӧй ті Россияӧ, Москва вомӧн, кӧні олӧ Сталин?
«Лэбам, лэбам, Пьетро!» — гажаа ӧтвечайтӧ небеса.
О, кутшӧм шудаӧсь тайӧ лэбачьясыс!
3
Воалӧны корабльяс.
Пьетро встречайтӧ быд корабль:
— Эй, синьор капитан, оз-ӧ ков юнга?
— Оз, юнга оз ков.
— Синьор, ме муна сӧмын кынӧмпӧтысь.
— Оз ков, дружок...
Лэбӧны-кольӧны лунъяс.
Регыд нин <rus>Первое Мая</rus>, а удж век абу.
Лӧз морскӧй просторӧ мунӧны корабльяс.
— Эй, синьор капитан, онӧ-ӧ босьтӧй менӧ аскӧдныд?
Ме верма быдтор вӧчны.
— Миян делӧясным лёкӧсь, зонка, обойдитчам...
Нинӧм он вӧч, быть ковмас кыйны гаваньысь чери.
Мый нӧ, и тайӧ абу лёк...
— Татчӧ, Макрель, татчӧ, пӧжалуйста, синьора!..
Гортас Пьетро воӧ рытнас.
Пуӧ юква аслыс и Джованнилы.
Ужин бӧрын Пьетро пуксьӧ ӧшинь дорӧ да нюмъялігтыр видзӧдӧ Катаниялӧн рытъя небеса вылӧ.
Сэні уна кодзув.
— Аски — <rus>Первое Мая</rus>, — шуӧ Джованни.
Сійӧ пукалӧ пызан сайын, каллянӧ шырӧ табак да меліа видзӧдлывлӧ внукыс вылӧ.
Талун мукӧд дырся дорысь югыдджыка ӧзйӧ стеклӧысь вӧчӧм уна рӧма тугъяса лампа.
Пьетро чистӧй дӧрӧма.
Джованни пасьталӧма еджыд ракушка кизьяса ассьыс лӧз хлопчатобумажнӧй костюмсӧ.
Сылӧн чукырӧсь чужӧм вывсьыс, кӧні ӧнӧдз на тӧдчӧны морскӧй тӧвъяслӧн туйясыс, оз бырлы нюм.
Аски — <rus>Первое Мая</rus>.
«Мед олас Сталин!»
«Ов сё во, Пальмиро Тольятти!»
«Долой американскӧй акань де-Гаспери!»
Тадзи шуас аски Италиялӧн народ.
А народлӧн кывъясыс стальысь чорыдджыкӧсь.
Джованни мыйкӧ ньӧжйӧник сьылӧ, тӧждысигтыр вӧрӧшитӧ вӧсньыдик лентаясӧн шырӧм табаксӧ.
— Тэ сьылан, Джованни?
— Да, пиук.
Мыйла эськӧ меным не сьывны!
Коркӧ быдӧнлы волісны сьӧлӧм вылас Джованнилӧн сьыланкывъясыс...
Э, Пьетро, менам ещӧ ёнӧсь на киясӧй, и, гашкӧ, ме ловъя на лоа, кор Италия лоӧ шудаӧн...
Джованни гажаа читкыралӧ детинка вылӧ ассьыс сюсь, неуна былькъя синъяссӧ.
Пьетро чӧв олӧ.
Сійӧ видзӧдӧ кутшӧмкӧ аслыссяма фигураяс вылӧ, кодъяс гусьӧник кыссьӧны орчча керкаса вевт вывті, портовӧй башнялы паныда керка вевт вывті.
— Эй, Джованни, мый сэні сэтшӧмыс?
Джованни матыстчӧ ӧшинь дорӧ да тшӧктӧ Пьетролы чинтыны лампалысь фитильсӧ.
Сійӧ дыр видзӧдӧ рӧмыдас да медбӧрын шуӧ:
— Салдатъяс, Пьетро.
Найӧ кыкӧнӧсь.
Налӧн ручнӧй пулемёт.
Мый тайӧ ставыс значитӧ?
Пьетролӧн плеш вылас лоӧны чукыръяс.
— Джованни, — повзьӧмӧн шуӧ сійӧ, — аски татчӧ чукӧртчасны флагъясӧн да цветъясӧн морякъяс!
Ме кывлі — лоӧ митинг.
Башня флагшток вылӧ лэптасны гӧрд знамя.
Гашкӧ, салдатъяслы прикажитӧма лыйлыны народӧс, а, Джованни?
— Тыдалӧ, мый сідзи.
— Колӧ висьтавны Никололы.
— Вернӧ!
Лэб сы дорӧ став парусъяс вылад!
Час мысти Пьетро бӧр локтӧ гортас.
Сійӧ сьӧкыда лолалӧ.
Пӧсьнас кӧтасьӧм дӧрӧмыс сылӧн сибдӧма яй бердас.
— Джованни, ме эг аддзы Николоӧс.
Сійӧ некӧн абу.
Джованни скӧра видзӧдӧ внук вылас:
— Николо — абу ем, сійӧ оз вермы вошны.
Тэ волін тьӧтка Сильвия ордӧ?
— Сійӧ нинӧм оз тӧд.
— Сідзкӧ, Николо портын, докса рабочӧйяс ордын.
— Ме сэні вӧлі, Джованни.
— А «Кайспера» пароход вылӧ волін?..
Мый нӧ миянлы вӧчны, мадонна?
Джованни отчаяниеӧн шеныштӧ кияснас да корӧ Пьетроӧс:
— Песты меным каллянӧс, пиук.
Джованни горша куритӧ каллянсӧ.
Куритӧ помӧдзыс.
— Колӧкӧ, ме чукӧста Антониоӧс да Энрикоӧс? — юалӧ сылысь Пьетро.
Джованни чӧв олӧ.
Каллянсьыс пӧимсӧ сійӧ пыркӧдӧ кипыдӧс вылас, шпыннялӧ да шуӧ:
— Пьетро, ветлы лавкаӧ да ньӧб вина бутылка.
— Вина?
Пьетро чуймис.
Сійӧ нинӧм оз гӧгӧрво: кутшӧм отношение имеитӧ вина вевт вылын ветлӧдлысь салдатъяс дінӧ?
— Мун, мун! — тэрмӧдлӧ сійӧс Джованни. — И ещӧ, Пьетро, пырав аптекаӧ, кыз Леонардо дінӧ, да висьтав, мый Джованнилӧн нёльӧд сутки нин оз узьсьы.
Сійӧ сетас меным лекарство.
4
Пьетролӧн зептас вина бутылка, сійӧ пу пос кузя кайӧ чардакӧ, тайӧ керка вевт вылас салдатъяс.
Поскыс важ, зэв сувтса, и сылӧн тасъясыс дзуртӧны.
Колӧ кайны ньӧжйӧник, кыдз позьӧ ньӧжйӧник.
Вой.
Юр весьтын ӧшалӧны кодзувъяс.
Найӧ оранжевӧйӧсь, вижӧсь, кельыдлӧзӧсь.
Этна кратер весьтын сулалӧ сьӧдгӧрд зарево.
Тревожнӧя тіпкӧ Пьетролӧн сьӧлӧмыс, топыда топалӧмаӧсь упрямӧй мальчишескӧй вомдоръясыс.
Чардакын туплясьысь быдсяма клам чукӧр пӧлӧн писькӧдчӧ сійӧ чардак ӧшинь дорӧ, коді дзик суфлёрскӧй будка кодь.
Салдатъяс пукалӧны пулемётнӧй дискъяс вылын ӧта-мӧдныслы паныдӧн да вомгорулас сёрнитӧны, асьныс нюжмасьӧны да очсалӧны:
— Проклятӧй занятие тайӧ миян, Алонсо!
Позьӧ шуны, медся паршивӧй делӧ.
— Сэтшӧм приказ.
Та бӧрын, тӧдӧмысь, наградитасны миянӧс, Федерико.
Чардак ӧшиньӧд мыччысьӧм Пьетро кылӧ налысь быд кыв.
— Тыдалӧ, тэныд ёна окота выслужитчыны?
— Мый нӧ, ме абу прӧтив.
— А меным веськодь.
Ӧти вок менам <rus>без вести</rus> воши Россияын.
Сійӧс мӧдӧдіс сэтчӧ Муссолини, и ме ог кӧсйы, медым синьор де-Гаспери вӧчис и мекӧд татшӧм жӧ штука!
— Тэ омӧлик салдат, Федерико.
— Меным веськодь...
Кань сэні, али коді?
— Кытысь тэ аддзан каньсӧ?
— Да со мыйкӧ вӧрӧ...
Салдат, кодӧс шуӧны Алонсоӧн, дрӧгнитӧ да вашнитӧ ёртыслы:
— Вод, вод, Федерико!
Салдатъяс пласьт водӧны пулемёт дорас.
Керка вевт вылӧ петӧ детинка.
Тайӧ Пьетро.
Сылӧн киас вина бутылка.
Сійӧ пуксьӧ вевт вылӧ да чӧсмасьысь вӧр моз лукавӧй видӧн тэрмасьтӧг заводитӧ перйыны пробкасӧ.
Салдат Федерико муртса вермӧ кутны петысь серамсӧ, тувкӧдӧ ёртыслы бокас да вашкӧдӧ сылы пеляс:
— Видзӧд, детинка гусялӧма кодлыськӧ бутылка.
Буракӧ, вина!
— А-а, Федерико.
— Чайта, мый тайӧ винаыс контрабанднӧй, а?
Миян долг — арестуйтны татшӧм винасӧ.
— Тайӧ миян святӧй долг.
Ӧттшӧтш задержитам и детинкасӧ.
Скӧрысь кызӧктӧм бӧрын салдат Федерико чеччӧ да мунӧ детинка дорӧ:
— Эй, коді тэ татшӧмыс?
— Ме... ме... ме... — чеччыны кӧсйигмоз, нарошнӧ ёна повзьӧмӧн шуӧ Пьетро.
Сійӧ йӧжгыльтчӧ да тіралӧ став тушанас, быттьӧ сы вылӧ койыштісны кӧдзыд ва тыра лӧкань.
— Кытысь винаыс? — Пьетроӧс шошаӧдыс босьтӧм бӧрын скӧрысь юасьӧ Федерико.
— Ме... ме... — нора няргыштіс Пьетро. — Ме висьтала...
Сӧмын энӧ выдавайтӧй менӧ, синьор военнӧй...
Ме босьті лавочник Джузеппелысь.
— Вай бутылкасӧ.
— О, пӧжалуйста, синьор!
— Вот тайӧ да! — шуӧ мӧд салдатыс, Алонсо, коді сюся видзӧдӧ Пьетро вылӧ. — Тэ кодлӧн?
— Некодлӧн, синьор.
— Брӧдяга?
— Да, синьор...
Сӧмын энӧ выдайтӧй менӧ...
Лавочник Джузеппелӧн кулакъясыс ёнӧсь...
— Ладнӧ, огӧ выдайтӧй, кутан кӧ пукавны спокойнӧя.
Пукалан миянкӧд асылӧдзыс.
— О, радпырысь!
Ме радейта видзӧдны, кыдзи лыйсьӧны.
— Пуксьы да чӧв ов, дурак!
Пьетро кывзысьӧмӧн пуксьӧ салдатъяс дорӧ.
Найӧ юӧны вина да сералӧны.
Минута комын мысти сералӧ и Пьетро.
Сійӧ, Джованни, Энрико да Антонио кӧртавлӧны унмовсьӧм салдатъясӧс, а пулемётсӧ найӧ шыбитісны мостовӧй вылӧ.
— Но, мый тэ шуан, Джованни? — гажапырысь юалӧ Пьетро.
Джованни пестӧ каллянсӧ табакӧн, ӧзтӧ, сэсся чышъянӧн чышкӧ пӧсялӧм чужӧмсӧ да шуӧ:
— Ті любитанныд Италиятӧ.
Сійӧ пасибӧ висьталас тіянлы, детинкаяс!
Катания весьтын ӧзйӧны кодзувъяс.
Югыда дзирдалӧны.
{Батров А. М. (комиӧдіс А. Морозова) @ «Магдалена» вылын пӧжар @ висьт @ А. Батров. Миян друг Хосе @ 1954 @ Лб. 53‒57.}
«МАГДАЛЕНА» ВЫЛЫН ПӦЖАР
Генуяӧ ми воим водз, пӧшти кыа петігӧн, да сувтім зернӧвӧй складъяс дорӧ матӧ, кодъяс важмӧмысла вижӧдӧмаӧсь нин да вӧліны вывлань пыдӧсӧн пӧрӧдӧм бронзӧвӧй чашаяс кодьӧсь.
Зэв уна гулю пукалісны склад вевтъяс вылын, кургисны, паськӧдлісны бордъяссӧ да нежитчисны асывся югӧръяс улас.
Кыдзи и пыр, первойӧн миян корабль дорӧ матыстчис лодочник Алесандро, шондісьыс сьӧдӧдӧм старик, менам друг и постояннӧй спутник Генуя кузя прогулкаяс дырйи.
Таможеннӧй осмотр бӧрын Алесандро предложитіс меным шӧйтыштны карӧд.
И вот ми тэрмасьтӧг восьлалам сыкӧд живописнӧй генуэзскӧй уличаясӧд.
Ми волім Корветто площадь вылӧ и Гарибальди туй вылӧ, видзӧдлім Колумблысь керкасӧ да любуйтчим святӧй Лоренцо башняясӧн, кодъяс вылын частӧ дӧлавлӧны еджыд гулюа флагъяс.
— Найӧс лэптывлӧны морякъяс, менам другъяс, — шуис Алесандро, — Альбано да Теофильо вокъяс, смел йӧз.
Оз весьшӧрӧ шуны, мый Генуя озыр шондіӧн да смел йӧзӧн...
Вӧлі жар.
Ми воим гаваньӧ да дыр пукалім ва дорас, видзӧдім ылын дӧлалысь парусъяс вылӧ.
Берег вылын кылӧ вӧлі сьыланкыв.
— Тайӧ сьылӧ Леония, збой нывка, — нюммунӧмӧн шуис Алесандро.
Ме видзӧдлі Леония вылӧ.
Сійӧ пукаліс воськов кызь сайын миянсянь, гӧлубӧй хлопчатобумажнӧй платьеа.
Вид вылас сылы вӧлі дас квайт арӧсысь не унджык.
Кыдзи и унджык генуэзкаыслысь, сылӧн мугов чужӧм вылысь ме эг аддзы нинӧм збойсӧ да юалі:
— Висьталӧй, Алесандро: мыйла Леония збой нывка?
— Ті тӧданныд «Магдаленаӧс»?
— менам юалӧм вылӧ юалӧмӧн вочавидзис Алесандро.
— Ыджыд, важ судно?
— Вернӧ.
И вот, самӧй тайӧ «Магдаленаыс», кодлы важӧн нин пӧра корабльяс кладбище вылӧ, воддза недельнас матыстчис угольнӧй причалъяс дорӧ.
Заводитчис погрузка.
Друг грузчикъяслӧн старшина, Винценто, горӧдіс:
«Дугдӧй, зонъяс, уджавнытӧ!»
«Мый лои, Винценто?»
«Делӧыс татшӧм: «Магдалена» мунӧ Кореяӧ да босьтӧ аскӧдыс «доброволецъясӧс», молодчикъясӧс веськыда решетка сайысь...»
Алесандро ӧзтіс чигарка, кыскыштіс ас пытшкас тшынсӧ да шуис:
— Ме омӧля кужа висьтавны.
Вывті уна сёрнита...
И вот, генуэзскӧй грузчикъяс шуисны: «Ни ӧти кӧрзина шом огӧ сетӧй «Магдаленалы»!» — и дугдісны грузитны.
Тайӧ кадас салдатъяслӧн взводджын кытшаліс корабльлысь стоянка местасӧ, а кутшӧмкӧ дас вит минута мысти, портовӧй полиция охрана улын, машинаяс вылын вайисны «доброволецъяслысь» партия.
Тайӧ вӧліны омӧльтчӧм йӧз.
Омӧльтчӧмаӧсь, кельыд чужӧмаӧсь, ставныс сыри-летки паськӧмаӧсь, дзик бандитъяс кодьӧсь.
На пиысь унаӧн вӧліны зэв кодӧсь, та вӧсна салдатъяс кокниа тойлалісны найӧс «Магдалена» трюмӧ.
Леония первой шыбитіс налы изшом торйӧн да збоя горӧдіс:
«Эй, ті, лоӧй проклятӧсь, Уолл-стритлӧн воинство!»
«Магдалена» палуба вылӧ мӧдісны лэбавны изшом торъяс.
Сэки спардек вылӧ кайис капитан Бако Террачини, зэв ыджыд, кыз мужчина.
Сылы кутісны горзыны:
— Эй, кымын эзысь деньгаысь тэнӧ ньӧбисны, иуда?
Синьор Террачини вочавидзӧм пыдди кутіс пестыны табакӧн ассьыс каллянсӧ.
«Порсь!
Порсь!
Порсь!» — кыліс улісяньыс.
Колӧ шуны, мый капитан Террачини велалӧма нин видчӧм дорӧ.
Пинявлісны сійӧс частӧ, быд портын.
Сійӧ вӧлі скӧр да мул кодь упрямӧй, и ачыс видчис дьявӧлсьыс эз омӧльджыка.
Ме бура тӧді сійӧс: во дас сайын ме плавайтлі сыкӧд ӧти судно вылын.
Сійӧ пыр вӧвлі татшӧм грубӧйӧн, и весиг аслас пиян кулӧм бӧрын сійӧ ньӧти эз вежсьы, а сӧмын кутіс ёнджыка юны.
Сійӧ вӧлі аслыссяма морт.
Сійӧ некор эз волывлы кают-компанияӧ, а ӧбедайтліс пыр ӧтнас, аслас каютаын, кытчӧ некодӧс эз лэдзлывлы.
Вид вылас синьор Террачини вӧлі пыр спокойнӧй: видзӧд кӧть сы вылӧ сутки, он шу, мый вӧчсьӧ сылӧн сьӧлӧмас, но тайӧ разын ме казялі, мый сылӧн кельыд, тшӧг чужӧмыс гӧрдӧдіс.
Сійӧ муніс, сетіс команда вӧрзьыны.
Но мореӧ «Магдалена» эз пет, а сувтіс рейдӧ, сы вӧсна мый портовӧй башня вылын дӧлаліс штормовӧй сигнал.
Ваыс сьӧдӧдіс.
Чери кыян пыжъяс тэрмасисны береглань.
Заводитіс зэрны, и грузчикъяс, дӧвӧльнӧйӧсь сійӧн, мый «Магдалена» эз босьт шом, разӧдчалісны коді кытчӧ.
Рытланьыс шторм збыльвылӧ ёнмис.
Ме куйлі диван вылын, кывзі, кыдзи шумитӧ море, и — тешкодьтор! — Террачинилӧн гӧрдӧдӧм чужӧм йылысь мӧвп эз петавлы менам юрысь.
Мыйын нӧ тані делӧыс?
Неужели сійӧ повзис?
Друг кыла — воссьӧ ӧдзӧс.
Лэпті юрӧс — Леония.
«Тэныд мый?»
«Пыж».
«Татшӧм поводдя дырйиыс?»
«А-а.
Сӧмын, пӧжалуйста, ӧдйӧджык!»
«Ог сет, тэ йӧймин».
«Алесандро, тэ сетан, — шуис Леония. — Меным колӧ «Магдалена» вылӧ.
Менӧ мӧдӧдіс народ...»
Алесандро чӧв ланьтіс, чышъянӧн чышкис пӧсялӧм чужӧмсӧ да, минута дыра чӧв олыштӧм бӧрын, шуис:
— Да вот, мед ачыс висьталас та йылысь...
Эй, Леония!
Леония эз шыась.
Кор Алесандро висьтавліс сы йылысь, сійӧ чеччыштіс чери кыян пыжӧ да вӧлі миянсянь ылын нин.
— Кӧза, — броткыштіс Алесандро, збыльвылас эз зэв скӧрысь. — Ті юаланныд, мый вӧчӧ Леония?
Сійӧ угольнӧй причал вылын крановщица.
Сійӧ збой нывка.
Сійӧ тышкасьӧ мир вӧсна...
Аски ме тіянӧс тӧдмӧда сыкӧд.
— Пасибӧ, Алесандро, — шуи ме. — Сідзкӧ, ті сетінныд пыжсӧ Леониялы?
— Да, меным ковмис уступитны...
Море вылын вӧлі пемыд.
Леония видзчысьӧмӧн вайӧдӧма пыжсӧ «Магдалена» борт дорӧ, кӧрталӧма якӧр цепӧ и сы кузя, некодӧн казявтӧг, кавшасьӧма палуба вылӧ.
Леония мӧдӧдчӧма веськыда капитан каюталань.
Синьор Террачини пукалӧ пызан сайын да юӧ вина.
Леониялӧн локтӧмыс чуймӧдӧма сійӧс.
Сійӧ юалӧма:
«Тэнӧ кодкӧ ме дорӧ мӧдӧдіс, а?»
«Да, синьор, — вочавидзӧма Леония. — Менӧ мӧдӧдіс народ».
«Народ?
Мыйла жӧ сійӧ мӧдӧдіс тэнӧ, нывка?»
«Медым ме ещӧ ӧтчыд горӧді тіянлы чужӧмад: «Синьор Террачини — иуда да порсь!»
Террачини звирк-чеччӧма.
Сылӧн видыс вӧлӧма сэтшӧм, мый сійӧ вот-вот уськӧдчас Леония вылӧ.
Но сійӧ мыйлакӧ сулалӧма вӧрзьӧдчытӧг, сьӧкыда лолалӧма, и сылӧн плеш вылас чепӧсйӧма пӧсь.
«Но, мый ещӧ шуис народ?
Нолтӧ, висьтав?» — юалӧма сійӧ пыдісянь петан гӧлӧсӧн.
«Народ шуис: «Леония, тӧдмав, эз-ӧ вунӧд синьор Террачини, кыдзи Африкаын пӧгибнитісны сылӧн пияныс?»
«Сідз, — шуӧма Террачини; чужӧмыс сылӧн, кыдзи и луннас причал дорын, лоӧма сьӧдгӧрд. — Тайӧ ставыс?»
«Абу, — шуӧма Леония, — народ ещӧ шуис: «Бако Террачини — смел моряк, и сійӧ кӧ окотитас, то став молодчикыс лоӧны ваынӧсь».
«Менӧ шуисны иудаӧн да порсьӧн! — горӧдӧма Террачини. — Мун, нылӧй, да висьтав, мый капитан Бако Террачини некодысь оз пов!»
Леония петӧма палуба вылӧ.
Море шумитіс.
Трюмысь кылісны «доброволецъяслӧн» кодъюра горзӧмъяс.
Кормаын, брезент тент улын, вуграліс матрос.
Друг Леония кок улын мыйкӧ зёльмунӧма.
Леония копыртчӧма да аддзӧма краска тыра банка.
Сэсся Леония меным шуис: «Кор ме аддзи краска тыра банкасӧ, ме серӧкті, бергӧдчи капитан каюта дорӧ да ӧдзӧсас гижи: «Террачини — иуда да порсь».
Леония кӧсйӧма тайӧс жӧ гижны и капитанскӧй мостик вылӧ, но колӧ вӧлі тэрмасьны.
Сійӧ уськӧдчӧма пыж дорӧ да чуймӧма.
Пыж эз вӧв.
Гез помыс зыртчӧма якӧр цепас да орӧма.
Тайӧ кадас Террачинилӧн сьӧкыд киыс кватитӧма Леонияӧс пельпомӧдыс.
Сійӧ чӧв олігтыр кыскӧма сійӧс палуба кузя да тшӧктӧма сылы кипыдӧснас чышкыны сійӧс, мый сійӧ гижӧма.
Леония ӧткажитчӧма.
Сэки Террачини кутӧма гартны сылысь пельсӧ, ачыс шуалӧма:
«Вот тэныд «Террачини — иуда да порсь»!»
Сійӧ эськӧ гашкӧ дзикӧдз орӧдіс сылысь пельсӧ, эз кӧ Леония мын сы кипод улысь.
Сійӧ ӧдйӧ чеччыштӧма ваӧ да горӧдӧма прӧщайтчӧм могысь.
«Казьтыштлӧй аслад пиян йылысь, синьор!»
Тайӧ жӧ здукас Леония бӧрся лэбӧма пробковӧй диск да усьӧма Леония дорӧ.
Шыбитӧма тайӧс капитан Террачини.
Но Леония ӧткажитчӧма сы отсӧгысь.
abu
Леония воис ме ордӧ ставнас кӧтасьӧма, юрсиас ӧшйӧмаӧсь водоросльяс, настоящӧй сирена, да висьталіс ставсӧ, мый лоӧма сыкӧд «Магдалена» вылын.
Пыж йылысь ме эг юав, бура тӧді, мый сійӧс нуис восьса мореӧ.
Ме сеті Леониялы вина да водтӧді, а час кык мысти, кор заводитіс нин югдыны, гаваньсянь кылісны тревожнӧй гудокъяс.
Ме садьмӧді Леонияӧс да сыкӧд тшӧтш уськӧдчи морелань.
Вӧлі сотчӧ «Магдалена».
Сы палуба весьтын сулаліс сьӧд тшын сюръя, и сы борт вывсянь, ӧта-мӧдсӧ ордъяліг, чеччалісны ваӧ «доброволецъяс».
Леония сулаліс мекӧд орччӧн, думыштчӧмӧн видзӧдіс пӧжар вылӧ, и кор трюмсьыс чепӧсйис би, сійӧ шуис:
«Да, капитан Террачини смел моряк!»
Со кутшӧм сійӧ, Леонияыд, збой!
Вернӧ?
— Вернӧ, — вочавидзи ме, — ті правӧсь, Алесандро...
Да, Генуя озыр шондіӧн да смел йӧзӧн!
{Батров А. М. (комиӧдіс А. Морозова) @ Настоящӧй другъяс @ висьт @ А. Батров. Миян друг Хосе @ 1954 @ Лб. 58‒65.}
НАСТОЯЩӦЙ ДРУГЪЯС
Гажтӧм пӧрысь негрлы Уиллоклы, ок, кутшӧм гажтӧм!
Сійӧ сулалӧ гаваньын йӧзтӧм причал вылын да виччысьӧ «Мирралысь» локтӧмсӧ, коді ветлӧ Кептаун да Сидней костӧд.
Войыс шоныд, кодзула.
Ва весьтын кыпӧдчӧ тӧлысь да вольсалӧ сы вылӧ эзысь туй.
Негрлӧн вомдоръясыс вӧрӧны.
Сійӧ видзӧдӧ тӧлысь вылӧ да шуӧ:
«Ме пӧрысь, пӧрысь негр, Томас Уиллок, и ме кӧсъя мунны Сиднейӧ...
Эй, тӧлысь, тэ любопытнӧй, тэнӧ оз весьшӧрӧ шуны Зарни Пельясӧн!
Ме тӧда, тэ кӧсъян менсьым юавны, кыдзи ме веськалі Кептаунӧ?
Э, ладнӧ, ме висьтала...
Ме ловъя контрабанда.
«Балена» вывса морякъяс вайӧдісны менӧ трюм пыдӧсын.
Татысянь ме должен веськавны Сиднейӧ, Орлёнок дорӧ.
Коді нӧ сэтшӧм Орлёнокыс, а?
Сійӧс шуӧны Бен, Бен Грэйс.
И кор Бен кодьясыс лоӧны унджыкӧнӧсь, сэки став пӧрысь негрыс вермасны свободнӧя овны, а не ветлӧдлыны со тадзи...»
Ышлолалігтыр пӧрысь негр сюйӧ юрсӧ пельпомъясас, ставнас йӧжгыльтчӧ да петкӧдлӧ, кыдзи ветлӧдлӧны горттӧм, висьысь негръяс.
Та бӧрын Уиллок матыстчӧ матӧджык ва дорӧ, ӧзтӧ каллянсӧ да водзӧ висьталӧ Орлёнок йылысь.
«Сійӧс шуӧны Бенӧн, — мӧдысь шуӧ сійӧ, — Бен Грэйс.
Сылы дас квайт арӧс.
Сійӧ Сиэтлысь.
Бен служитліс юнгаӧн капитан Дэв ордын, а Дэв озыр морт, сылӧн Нью-Йоркын уна другъяс...
Ме шуи «другъяс»?
Э, абу, вермасны ӧмӧй дружитны скорпионъяс банкын?
Тайӧ Бенлӧн уна другъясыс; найӧ сы мындаӧнӧсь, мыйта кодзулыс небесаас, и медся вернӧй другыс Бенлӧн — том морт негр Теодорико...
Ставыс лои «Белӧй стрела» вылын.
Мича шхуна.
Тэ, буракӧ, аддзылін сійӧс, Зарни Пельяс?
И вот, ми сэки сулалім Нью-Йоркын, паруснӧй мол вылын.
Капитан Дэв юис виски да шуис:
— Юнгаӧс негр Теодорикоӧс ме вуджӧда матросӧ сійӧ жӧ удждон вылас.
А тэ, Томас, пет берегӧ да вайӧд выль юнгаӧс.
— Ладнӧ, сэр!
— И медым сійӧ вӧлі гажа морт да кужис мыйӧнкӧ ворсны, кӧть мандолинаӧн.
Ме радейта музыка.
— Да, сэр.
— И медым сійӧ вӧлі терпеливӧй, мул кодь: менам крепыдӧсь кулакъясӧй.
— Да, сэр.
Ме петі берегӧ.
Первойӧн, кодӧс ме аддзи гаваньысь, вӧлі детинка, вид вылас ар дас квайта, коді пукаліс сваяяс вылын да нямляліс маислысь уль кӧйдысъяссӧ.
Ме кӧсйи прӧйдитны сы дінті, но мыйкӧ сувтӧдіс менӧ.
Ме пукси сыкӧд орччӧн да вӧчи вид, мый видзӧда пловучӧй кранлӧн стрела вылӧ.
Детинка весиг эз бергӧдчыв мелань.
Синъясыс сылӧн вӧліны жугыльӧсь, но кор ме шуи сы йылысь, мый меным колӧ юнга, найӧ ломзисны, кыдзи кык кодзув.
— Менӧ шуӧны Бен, — шуис сійӧ дрӧжжитігтыр. — Тані Нью-Йоркын ме висьлі лихорадкаӧн, и менӧ вӧтлісны корабль вылысь...
— Кужан тэ ворсны, но шуам, гудӧкӧн? — юалі ме.
— Ог, эг видлыв...
А со видзӧдлы, менам ӧд скрипка.
И збыль, сыкӧд орччӧн куйліс матросскӧй мешӧк, а сэтысь тыдаліс скрипкалӧн грифыс.
Но, мый эськӧ тэ вӧчин ме местаын, Зарни Пельяс?
Ме тӧда, тэ эськӧ вӧчин, кыдзи и пӧрысь негр Уиллок, вернӧ?
Вот, ме и шуи:
— Чеччы, зонмӧ, мунам «Белӧй стрела» вылӧ.
Капитан Дэв, кыдз сӧмын аддзис Бенӧс, ёна скӧрмис:
— Мед чӧртыс тэнӧ нуас, Томас!
Менам ӧмӧй шхуна вылын больнича?
Но ме эг повзьы.
Ме шуи:
— Сійӧ ён детинка, сэр, и ме ручайтча сы вӧсна юрӧн.
Сійӧ прӧстӧ омӧльтчыштӧма неуна...
— Ланьт, Томас! — ещӧ скӧрысь горӧдіс Дэв. — Убирайтчы тэ татысь детинкаыдкӧд!
Бен кыв ни джын шутӧг мӧдӧдчис траплань.
Сэки ме бара шуи:
— Сэр, сійӧ кужӧ ворсны скрипкаӧн.
— Скрипкаӧн? — чуймис Дэв. — Мый нӧ, тайӧ, пӧжалуй, абу омӧль...
«Белӧй стрела» вылын овлывлӧны важнӧй гӧстьяс...
Бергӧд, Томас, детинкасӧ.
Ӧні миян корабль вылын лои кык детинка — Бен да Теодорико.
О, Зарни Пельяс, кутшӧма найӧ ёрта-ёртныскӧд дружитчисны!
Кӧні Бен, сэні и Теодорико.
Кӧні Теодорико, сэні и Бен.
Найӧ ӧтлаын сулавлісны вахта вылын, кавшасьлісны мачта вылӧ, крепитавлісны-кӧртавлісны парусъяс, а шойччигӧн куйлывлісны трюмын люк вылын да лыддьывлісны кутшӧмкӧ интереснӧй книга.
Ми вӧчлывлім рейсъяс Нью-Йорк да Панама костӧд.
Нью-Йоркысь нулывлім виски, Панамаысь — каучуковӧй сир.
Бен воліс сьӧлӧм вылас командалы — и рыжӧй Биллы, и Филипплы, и кыз Сидлы, и сӧмын меным ӧтнамлы, висьтася, первойсӧ Бен эз во сьӧлӧм вылӧ, ньӧти эз во.
Мыйла нӧ меным сійӧ эз волы сьӧлӧм вылӧ, Зарни Пельяс?
Ладнӧ, ме висьтала.
Сійӧ частӧ вашкӧдчывліс кормаын рыжӧй Биллкӧд да кыз Сидкӧд.
Частӧ накӧд пукавлывліс и Теодорико.
А ме ог радейт найӧс, кодъяс гусьӧник сёрнитӧны, ньӧти ог радейт.
Ещӧ меным эз во сьӧлӧм вылӧ Бенлӧн Теодорикокӧд дружбаыс.
Меным кажитчывліс, мый сійӧ сӧмын жалитӧ негрӧс каньпиӧс моз.
Но мый нӧ, а мукӧдтор сертиыс сійӧ вӧлі вывті бур юнга.
Бен бура ворсіс скрипкаӧн.
Ок, кутшӧм сьыланкывъяс сійӧ ворслывліс!
Ставыс гӧгӧр ланьтлывліс: и гы, и тӧв, и весиг каляяс — и найӧ зілисны горзыны ньӧжйӧджык.
Сӧмын ӧтнас боцман, Джон Кенан, вӧлі равнодушнӧй музыка дінӧ.
Тайӧ вӧлі быттьӧ дубысь вӧчӧм морт.
Ме служиті сыкӧд «Белӧй стрела» вылын квайт во и ни ӧтчыд эг аддзыв нюм Кенан чужӧм вылысь.
Сійӧс весиг кутісны шуны «Пуысь вӧчӧмаӧн».
Сійӧ эз вӧв варов.
«Да», «ог», «гей, зонъяс, ставныд вылӧ, лэптӧй парусъяс!» — мукӧд кывъяс сійӧ, кажитчӧ, эз тӧд.
Сылы вӧлі веськодь свет вылас ставыс.
Сійӧ эз куритчы, эз ю, шоча петавлывліс «Белӧй стрела» вылысь берегӧ, и капитан Дэв лыддис Кенанӧс медся надейнӧй боцманӧн став паруснӧй флот вылас.
Но Кенан йылысь бӧрынджык.
Ӧтчыд, кор ме сулалі мачта дорын да куриті каллян, ме дорӧ матыстчис Бен, ӧтнас, Теодорикотӧг.
— Эк, Томас, Томас, — шуис сійӧ, — тэ, буракӧ, лёктор ме йылысь думайтан?
— Да, Бен.
— Мыйла нӧ тэ тадзи думайтан, а?
— Ладнӧ, ме висьтала: ме ог радейт найӧс, кодъяс частӧ вашкӧдчӧны судно бӧжын.
— Ак, со сійӧ мый... — гӧрдӧдіс да шуис Бен. — Мый нӧ тэ ещӧ висьталан?
— Теодорикокӧд тэнад дружбаыд — балуйтӧм.
Эмӧсь еджыдъяс, кодъяс быдлаын горзӧны йӧзӧс асланыс радейтӧм йылысь, а сэсся травитӧны гончӧй понъясӧн негритянскӧй нывъясӧс...
— Да, эмӧсь и татшӧмъяс, — довкнитіс юрнас Бен. — Водзӧ висьтав, Томас.
— Зэв лёк лоны негрӧн, — шуи ме. — Тэ ӧмӧй эн аддзыв, кыдзи сотӧны бипур вылын негрӧс?
Тэ ӧмӧй эн кывлыв, кыдзи бӧрдӧ пӧим весьтын сьӧд мам тулыснас, кор дзоридзалӧны садъяс да быд цвет тшӧктӧ сьӧлӧмыдлы гажӧдчыны?
Бен дрӧгмуніс да шуис:
— Ме ставсӧ аддзывлі и кывлі, Томас, но ме, Бен, абу татшӧм.
Менам батьӧй тюрьмаын.
Сійӧ коммунист.
Тӧдан-ӧ тэ, мый тайӧ татшӧмыс?
— Да, тӧда, Бен, но тэ та йылысь чӧв ов.
Капитан Дэв кӧ тӧдмалас, тэныд оз ло зэв бур...
— Сэтшӧмъясыс, кутшӧми Дэв — тысячаяс, а сэтшӧмъясыс, кутшӧмӧсь ми — миллионъяс, — шуис Бен.
— Эк, Томас, Томас, тэ бур рулевӧй, «Белӧй стрела» кывзысьӧ тэнсьыд ныв моз, а тэ вылӧ жаль видзӧднысӧ, кор Дэв сёрнитӧ тэкӧд...
— Сійӧ вермас кольны менӧ тшыглы.
Висьтав, коді босьтас удж вылӧ пӧрысь Уиллокӧс?
Гашкӧ, тэ, Бен, вунӧдін, кыдзи гаваньын йирин маис кӧйдыс?
Бен думыштчис, дыр думайтіс, а сэсся шуис:
— Ладнӧ, Томас, ме тэныд висьтала, мый йылысь ми сёрнитлім кормаын.
Колӧ тышкасьны аслад шуд вӧсна!
Эмӧсь уна смел йӧз...
— Ланьт, Бен, ланьт! — шуи ме. — Тэ сёрнитан опаснӧй сёрнияс.
— Ладнӧ, ме муна, — вочавидзис Бен. — А Теодорико, тӧд, Томас Уиллок, сійӧ нэм кежлӧ менам друг!
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын Бен муніс, а ме сулалі, Зарни Пельяс, кытчӧдз эз пет мачта весьтын тэнад чойыд, Зарни Скӧвӧрда.
Мӧд лунас ми петім мореӧ.
Поводдяыс первойсӧ вӧлі лёк.
Ковмис ёна ноксьыны парусъясӧн — став матросъясыслӧн киясныс вӧліны гаддьӧсь да вирӧсь.
Нёльӧд сутки вылас кутіс пӧльтны рӧвнӧй тӧв.
И сэки капитан Дэв петіс палуба вылӧ и аддзис Бенӧс да Теодорикоӧс.
Найӧ кормаын кӧрталісны кык стальнӧй трос да гажаа сералісны.
— Эй, Джон! — шыасис Дэв Кенан дінӧ. — Мыйкӧ меным оз во сьӧлӧм вылӧ еджыдлӧн сьӧдкӧд дружбаыс.
Колӧ торкны налысь дружбасӧ.
Нолтӧ висьтав Бенлы, медым ваяс скрипкасӧ.
Бен вайис скрипкасӧ, и Дэв шуис:
— Юнга, ворс сы йылысь, кыдзи «джентльменъяс рытын ӧшӧдӧны сьӧд Джекӧс».
Ворс сьӧлӧмсяньыд, мед кывзасны сійӧс сьӧд Томас да Теодорико...
Тэ, Зарни Пельяс, тӧдӧмысь, кывлін тайӧ сьыланкывсӧ.
Сійӧс сьылӧны еджыд балахонъяса йӧз кутшӧмкӧ негрӧс виӧм водзвылын.
Вирыд сувтӧ сӧнъясад, кор кывзан сійӧс...
И сэки Бен чуймӧдіс командасӧ.
— Ме ог кут ворсны тайӧ сьыланкывсӧ, сэр.
Мед ворсӧны сійӧс морт виысьяс! — скрипкасӧ морӧс бердас топӧдӧм бӧрын шуис Бен.
— Ворс, Бен, — равӧстіс Дэв, — ворс, а то тэ вунӧдан ассьыд нимтӧ!
А мый вӧчис Бен, а?
Сійӧ видзӧдліс сэтчань, кӧні сулаліс Теодорико, нюммуніс да шуис:
— Эн пов, ме нинӧм вылӧ сійӧс ог ворс.
Капитан Дэвлӧн нырбордъясыс паськалісны да кельдӧдісны.
Сійӧ лэптіс ассьыс ыджыд кулаксӧ да мыйвынсьыс кучкис Бенлы юрас.
Детинка сразу уси палуба вылӧ, уси горӧдтӧг.
— Но мый, чӧскыд? — сералігтыр шуис Дэв. — Эй, Теодорико, видзӧдлы аслад другыд вылӧ!
Теодорико банбокъяс кузя визувтіс синва.
Зэв рам, пыр кывзысьысь, сійӧ матыстчис Дэв дінӧ да тигр моз уськӧдчис сы вылӧ.
Сійӧ эськӧ джагӧдіс капитанӧс.
Но рыжӧй Билл да кыз Сид кыскисны Теодорикоӧс бокӧ.
Найӧ кӧсйисны нуны кубрикӧ и Бенӧс, но капитан Дэв сетіс команда:
— Кӧрталӧй зонкаяссӧ мачта бердӧ!
О, мый ми вермим вӧчны, Зарни Пельяс?
Миянлы быть лои кывзысьны кӧзяинлысь.
Капитан Дэв быттьӧкӧ успокоитчис.
Сійӧ матыстчис Бен дінӧ — сылӧн вӧлі петӧма нин садьыс — да шуис:
— Ӧні тэ, Бен, ворсан.
Менам эм кад, ме виччысьла аскиӧдз.
А он кӧ — ме кыска тэнӧ да Теодорикоӧс киль вомӧн, увлань юрӧн ӧшӧда реяӧ, а сэсся сісьта тіянӧс тюрьмаын.
— Мый нӧ, Америкаса тюрьмаясын пукалӧны и честнӧй йӧз, — вочавидзис Бен. — Да, честнӧй йӧз!
Капитан Дэвлӧн нырбордъясыс бара паськалісны да кельдӧдісны.
Но тайӧ разас сійӧ эз кучкы Бенлы.
— Эй, Кенан, — шуис сійӧ, — тэ кывлін краснӧй кывъяссӧ?
Тэ лоан свидетельӧн...
И Теодорико краснӧй...
— Эм, сэр! — вочавидзис Кенан.
— А тэ, Билл? — юаліс Дэв.
— Эг, сэр, — ӧткажитчис Билл: — ме ылын сулалі и нинӧм эг гӧгӧрво, тӧла вӧлі...
— А тэ, Сид?
— Менам пельясӧй висьӧны, сэр.
— Ладнӧ, тырмас и ӧти свидетель, Кенан.
Капитан Дэв ачыс аслас кияснас сюяліс детинкаяслы вомас пакля, тшӧктіс Кенанлы видзны Бенӧс да Теодорикоӧс, а ачыс муніс ужнайтны аслас каютаӧ.
Пемдӧ.
Ӧзъялісны кодзувъяс.
Кенан сулаліс руль сайын вӧрзьӧдчытӧг.
А ме пукалі кормаын, и меным вӧлі яндзим, ок и яндзим, Зарни Пельяс, мый ме эг веритлы Бенлы!..
Ме кӧсйи матыстчыны детинкаяс дорӧ, но Кенан вӧрзьыштіс.
Сійӧ петкӧдліс меным кинас, медым ме вешйи сэтысь, муні кубрикӧ.
Ме муні.
Кубрикын вӧлі шынитӧв.
Подвахтеннӧй матросъяс зумыша чӧв олісны.
Некод эз кӧсйы сёрнитны, сӧмын ӧтнас рыжӧй Билл юаліс:
— Тэ бӧрдан, Томас?
— Ог, Билл.
Менам ӧмӧй синъясӧй вазьӧмаӧсь?
— Бӧрдӧ тэнад со кыті, — шуис Билл да индіс кинас сьӧлӧм вылӧ.
Сійӧ кыськӧ судзӧдіс джин тыра бутылка, кисьтіс меным быдса стӧкан да шуис:
— Узь, негр, тадзсӧ бурджык.
Ме воді.
Дыр куйлі, кытчӧдз матрос Филипп эз матыстчы менам койка дорӧ.
— Чеччы, тэнад час сулавны руль дорын, — шуис сійӧ. — Чеччы, пӧрысь Уиллок!
Ме чеччи да вежи руль дорысь Кенанӧс.
Вахта вылӧ петісны и Сид и Билл, а Кенан — мед сійӧ лоӧ ёрӧма! — кольччис палуба вылӧ.
Жаль, Зарни Пельяс, мый тэ сэки дзебсин кымӧръяс сайӧ.
Колӧ эськӧ вӧлі тэныд видзӧдлыны Кенан вылӧ.
Сійӧ ветлӧдліс палуба кузя бортсянь бортӧдз, бортсянь бортӧдз да друг, детинкаяс дорӧ матыстчӧм бӧрын, сувтіс, кыскис зепсьыс пурт да кыкысь ӧвтыштӧмӧн вундіс гезсӧ...
— Тэ, Бен — орлёнок, — шуис сійӧ Бенлы. — Орлёнок и Теодорико...
Ті настоящӧй другъяс!
А детинкаяс, вомсьыныс паклясӧ кыскӧм бӧрын, видзӧдлісны кодзувъяс вылӧ да кутлісны ӧта-мӧднысӧ.
Ме видзӧді на вылӧ, и менам морӧс пытшкын кутіс ставыс сьывны, быттьӧ сэні кутісны ворсны гажа пӧлянъяс.
«Вот тайӧ Америка, кутшӧмӧн сійӧ должен лоны!» — думайта.
Ок, и лӧсьыд лои менам сьӧлӧм вылын!
А боцман Кенан шуис:
— Сувтӧй бӧр мачта бердас, йӧзыслы видзӧдны ме тіянӧс кӧртала.
Югдігас, кор ми пырам панамскӧй гавань воротаӧ, чеччыштӧй борт сайӧ да вартчӧй моллань...
Мый нӧ водзӧ вӧлі, а?
Ладнӧ, ме висьтала.
Ми воим Панамаӧ, и Бен и Теодорико пышйисны корабль вылысь.
А бӧр локтіганым капитан Дэв кулакнас чегис менсьым кык пинь да Нью-Йоркын вӧтліс удж вылысь.
Кенан, Билл да Сид сідзжӧ колины уджтӧг...
Да, Зарни Пельяс, тэныд лӧсьыд, тэныд эз ковмывлы корсьны удж, а вот Томас Уиллоклы ковмывліс.
Ок, кутшӧма ковмывліс!»
...Уиллок ышлолалӧ да каллянсӧ пестӧ табакӧн.
Причал вылын важмозыс вӧлі шынитӧв.
А негрлы окота сёрнитны.
Сійӧ, Уиллок, оз вермы чӧв овны...
Сійӧ бара видзӧдӧ тӧлысь вылӧ да висьталӧ:
«Мый нӧ, Зарни Пельяс, Бен да Теодорико велӧдісны пӧрысь Уиллокӧс, кыдзи колӧ овны.
Колӧ тышкасьны — вот кыдзи колӧ овны!
Ме получиті письмӧ...
Сійӧ пыр менам сьӧрын...
Колӧ кӧ, ме петкӧдла?»
Томас Уиллок видзчысьӧмӧн кыскӧ куртка зепсьыс письмӧ да нюмъялӧ.
«Со сійӧ, видзӧдлы.
Но тэ, Зарни Пельяс, тӧдӧмысь, омӧля лыддьысян.
Ладнӧ, ме лыддя тэныд ачым, тэ кывзы:
«Дона Томас Уиллок, ми тэнӧ эгӧ вунӧдӧй.
Тэ кӧсъян тӧдны, кӧнӧсь ми?
Ылынӧсь.
Сиднейынӧсь.
Ми уджалам парусник «Тайфун» вылын матросъясӧн.
И тышкасям мир вӧсна.
Ми кӧсъям, медым став йӧзыс олісны шудаа да дружнӧя, кыдзи олӧны Сӧветскӧй Россияын.
Кывзы, Томас, тэ пӧрысь и ӧтка.
Но и лок миян дінӧ, тэныд матросъяс отсаласны, и тэ лоан миянлы батьӧн, ладнӧ»?
И вот ме муна другъяс дінӧ.
Бенкӧд да Теодорикокӧд ме бӧр воа Америкаӧ, и накӧд ме кута ветлӧдлыны со тадзи!»
Уиллок гордӧя лэптӧ юрсӧ.
Гырысь матросскӧй воськовъясӧн сійӧ ветлӧдлӧ причал вывті, кыдзи корабль палуба кузя, и лунвывса небесалӧн кодзувъясыс койӧны сы вылӧ матовӧй, нежнӧй югӧр.
А океан ньӧжйӧник шумитӧ да сьылӧ аслас быд гыӧн.
{Батров А. М. (комиӧдіс А. Морозова) @ Тэ молодец, Анита @ висьт @ А. Батров. Миян друг Хосе @ 1954 @ Лб. 66‒74.}
ТЭ МОЛОДЕЦ, АНИТА!
1
Ичӧтик Анита асывсяньыс на нинӧм эз сёйлы.
Тшыг и сылӧн каньыс, рыжӧй Бьянка.
— Ладнӧ, — терпитышт неуна, — шуӧ сылы нывка, — тэ менам умница, вернӧ?
Анита босьтӧма каньсӧ киас, ветлӧдлӧ дворӧд, видзӧдӧ соседъяс ӧшинь вылӧ.
Сійӧ аддзӧ синьора Марияӧс, коді пукалӧ диван помын да дзоргӧ стенӧ ӧти и сійӧ жӧ чут вылӧ.
Мӧд ӧшиньӧд тыдалӧ сапожник Мануэльлӧн дзор юрыс.
Сійӧ меліа нюмъялӧ нывкалы.
— Эй, дядюшка Мануэль, — каньсӧ юр весьтас лэптӧм бӧрын горзӧ Анита, — абу-ӧ мыйкӧ сёйыштны талы?
— Абу.
Нинӧм абу.
Выйӧдз крӧшки.
Вот эськӧ заказчик кӧ ваяс деньга, сэки мыйкӧ и сюрӧ.
Сапожник Мануэль ӧшӧдӧ юрсӧ.
Сійӧ вурлӧ мужскӧй сандалияас ремешок, ачыс пӧшти оз и видзӧд ем вылӧ.
А кынӧм сюмалӧ пыр ёнджыка, и медым не думайтны та йылысь, Анита то сьылӧ, то сёрнитӧ аслас рыжӧй Бьянкакӧд.
Бьянка тӧлка кань.
Сійӧ вермӧ чеччыштны бӧчка вывсянь асык пыр, сулавны бӧр кокъяс вылас да сетчыны кулӧм улӧ, руч моз.
Но оз век кажитчы сійӧ Аниталы.
Со ӧні, синъяссӧ читкыртӧмӧн, сылӧн Бьянкаыс вывті дыр нин видзӧдӧ керка вевт вылӧ, кӧні шойччӧны гулюяс.
— Эн лысьт на вылӧ тадзи видзӧдны! — скӧрысь шуӧ Анита. — Тэ ӧмӧй он тӧд, мый найӧ шань лэбачьяс?
Ӧд оз весьшӧрӧ менам Фернана гулюясӧс рисуйтав...
Но тэ та йылысь чӧв ов...
Кут кывтӧ пиньяс саяд.
Фернана, Аниталӧн чой, кыа петігӧн чеччис да муніс море дорӧ.
Сійӧ отсасьӧ чери кыйысьяслы кыскыны тыв. и таысь сетлывлӧны неуна чери.
Регыд нин луншӧр кад, а Фернана век абу.
— Кӧні нӧ сійӧ, Бьянка?
Ӧтвет пыдди кань ньӧжйӧник мургӧ, видзӧдӧ ныв вылӧ аслас гӧгрӧс виж синъяснас.
— Ладнӧ, терпитышт, — морӧс бердас сійӧс топӧдлігтыр шуӧ Анита. — А мый, ми кӧ тэкӧд узьыштам?
Узигад оз сэтшӧма сюмав кынӧмыд...
Сімӧм винтӧвӧй поскӧд найӧ кайӧны чардакӧ.
Сэні неыджыд чуланын, кӧні керкаса олысьясыс коркӧ видзлӧмаӧсь курӧгъясӧс, джоджас куйлӧ кос турун моздор.
Тайӧ Аниталӧн да Фернаналӧн вольпасьыс.
Налӧн сэсся немтор абу.
Сӧмын пельӧсас, ӧшинь дорын, макарон улысь ящик, тайӧ налӧн пызаныс.
Но тайӧ шогӧ оз уськӧд Анитаӧс.
Сійӧ тӧдӧ — и Испанияса челядьлы воасны долыд лунъяс.
— Да, Бьянка, менам лоӧны картинкаяса книгаяс, и тэнад Анитаыд мӧдас ветлӧдлыны школаӧ.
Он верит?
Юав Фернаналысь.
Сійӧ менам молодец!
Но Бьянка узьӧ нин.
А ичӧтик Аниталы окота сёрнитны.
Сійӧ матыстчӧ ӧшинь дорӧ да ӧвтӧ кинас керка вевт вылын пукалысь гулюяслы.
— Менам Фернана велӧдӧ менӧ лоны ёнӧн, — быттьӧкӧ гулюяслы шыасьӧ да нюмъялӧ Анита. — Да, ёнӧн!
Сійӧ шуӧ: «Анита, тэ кӧ друг мудзан либӧ шогсьыны кутан, шу: «Сталин» — и тэ лоан крепыд!»
Збыль, кор менӧ нӧйтіс лавочница Тереса, ме шуи: «Сталин» — и дойыс пыр жӧ быри и меным лои гажа...
Гулюяс видзӧдӧны Анита вылӧ, кургӧны да паськӧдлӧны нежнӧй да ён бордъяссӧ.
Ывлаын шынитӧв.
Талун некӧн оз тыдавны сылӧн другъясыс.
Кӧні Хосе?
Кӧні Пепита?
Буракӧ, мунӧмаӧсь гаваньӧ видзӧдны, кыдзи грузитчӧны корабльяс.
Керка вевт весьтын лӧзалӧ небеса, и абу сылӧн пом ни дор.
Море моз сійӧ волнуйтчӧ да чуксалӧ, но ичӧтик Анита оз видзӧд сы вылӧ.
Оз ӧмӧй сійӧ любит небесасӧ?
Любитӧ!
Сійӧ прӧстӧ оз кӧсйы видзӧдны вылӧ да шогсьыны сы йылысь, мый сылӧн абуӧсь бордъяс.
Вӧліны кӧ Аниталӧн бордъяс, сійӧ эськӧ тӧв ӧдйӧн лэбовтіс Кадиксӧ, кытчӧ муніс сылӧн мамыс сы вӧсна, мый Валенсияын удж абу.
И Анита эськӧ шуис:
«Мама, тшӧкты Фернаналы сетны меным еджыд краска.
Ме ӧмӧй ог вермы рисуйтавны еджыд гулюястӧ?»
Вӧліны кӧ Аниталӧн бордъяс, сійӧ эськӧ лэбис Барселонаӧ, аслас бать гу вылӧ, республиканец гу вылӧ.
Сійӧ вайис эськӧ сылы цветъяс да шуис:
«Бать, каудильо Франко ловъя на, сійӧ кыз да гажа...
Но тэ эн шогсьы.
Сылы недыр нин коли гажӧдчынысӧ!»
Вӧліны кӧ Аниталӧн бордъяс, сійӧ эськӧ мореяс вомӧн, кымӧръяс пыр лэбис асыввылӧ, шонділы паныд, кӧні олӧ мувывса став челядьыслӧн другыс.
«Камарадос Сталин, — юаліс эськӧ сылысь Анита, — оз-ӧ лэблывлы тэ дорӧ Валенсиясянь миян сьыланкыв «Бандера Роха»?
Ме тожӧ сьыла сійӧс».
Мыйла нӧ Фернана и Мануэль пыр тшӧктӧны пукавны сылы гортас, Бьянкакӧд, а асьныс мунӧны рулевӧй Бентос дінӧ, код ордӧ чукӧртчывлӧны морякъяс?
Сійӧ ӧмӧй оз аддзы, мый найӧ тышкасьӧны Франколы паныд?
Аддзӧ, Анита абу синтӧм.
Сійӧ сідзжӧ кӧсйӧ тышкасьны!
Нюммуныштӧм бӧрын сійӧ вешйӧ ӧшинь дорысь, садьмӧдӧ тупыльӧн куткыртчӧм Бьянкаӧс да, кодӧскӧ неригтыр, ӧбидапырысь висьталӧ:
— Тэ ичӧтик...
Ичӧтик...
Тэ, Анита, галкапи...
Ладнӧ, Бьянка, узь!
Сійӧ водӧ каньыскӧд орччӧн, морскӧй турун чукӧр вылӧ, да куньӧ синъяссӧ.
Сійӧ вӧтасьӧ еджыд гулюясӧс.
Тулысся шондіӧн зарниӧдӧма налысь бордъяссӧ...
2
— Анита! — кылӧ дворын сапожник Мануэльлӧн гӧлӧсыс.
Анита садьмис да матыстчис ӧшинь дорӧ.
Сёр нин.
Нёль час.
Шондіыс вуджӧма нин улича мӧдарладорас.
Но ывлаын век на жар.
— Эй, Анита, воис-ӧ Фернанаыд? — горзӧ Мануэль.
— Эз, эз во.
Но ті энӧ тӧждысьӧй.
Сійӧ манитчыштіс берег дорын.
— Сідзкӧ, лок ме ордӧ.
— Бьянкакӧд?
— Позьӧ и Бьянкакӧд.
— Чеччы, Бьянка, мунам! — чуксалӧ Анита. — Да кӧні нӧ тэ, йӧюкӧй?
Пышйӧма?
Сапожник Мануэль гӧститӧдӧ Анитаӧс няньӧн да китыр маслинаӧн, а ачыс ветлӧдлӧ кучик дукӧн тырӧм комнатаӧд, нюмъялігтыр видзӧдӧ нывка вылӧ.
Сійӧ дӧвӧльнӧй сійӧн, мый судзӧдіс сылы сёян, а кор сійӧ дӧвӧльнӧй, то сылӧн чужӧм вылас быд чукыр сералӧ.
— Сёй, сёй, — шуӧ сійӧ Аниталы. — Жаль, мый тэнад Бьянкаыд пышйис, но, нинӧм, ми кольыштам и сылы.
— Дыр-ӧ ме узи? — юалӧ Анита. — Тэ, дерт, ветлін море дорӧ гуляйтны, да?
— Эг, ме прӧстӧ ветлӧдлі карӧд.
Уличаяс вылын уна американецъяс.
Озыр сеньоръяс.
Быдтор ньӧбалӧны.
Найӧ кӧсйӧны ньӧбны став Испаниясӧ! — Мануэль чужӧм вылын чукыръясыс дугдӧны серавны.
Сійӧ скӧра да волнуйтчӧмӧн шуӧ: — Оз, Анита, Испания оз вузассьы!
Народ шуас ассьыс кывсӧ.
Но мый ме тэкӧд сёрнита?
Тэ ичӧтик Анита, галкапи...
Сійӧ збыльысь ыджыд вома галкапи кодь.
Но Анита скӧралӧ.
Сылӧн мугов чужӧмыс гӧрдӧдӧ.
— Ладнӧ! — горзӧ сійӧ Мануэльлы. — Мед!
Зато ме ставсӧ гӧгӧрвоа!
Ме тӧлка!
— Збыль, збыль, тэ тӧлка, — нюмсӧ кутігтыр сӧглашайтчӧ Мануэль.
Сійӧ пуксьӧ табуретка вылӧ, босьтӧ киас башмак да, пыдӧсас некымын пу тув тувъялӧм бӧрын, шуӧ:
— Да, Анита, ме тӧдлі долыд лунъяс.
Ме вуравлі кӧмкот салдатъяс-республиканецъяслы, смел йӧзлы, кутшӧми и тэнад батьыд, Карлос, менам другӧй...
Тэ сэки вӧлін Бьянкаысь на ичӧтджык.
Но сійӧ кадыс бӧр на воас.
Ме бара кута уджавны смел йӧзлы.
Менам вурӧм башмакъясӧн найӧ прӧйдитасны Испаниясӧ ставнас!
— Мый нӧ, и ме ог мӧд пукавны гортын, — увереннӧя шуӧ Анита.
Мануэль оз сӧглашайтчы:
— Тэ кутан пукавны гортын.
Тэ ичӧтик.
Но Анита скӧрысь чабыртӧ кулакъяссӧ.
— Ме сэсся ог мӧд, ладнӧ... — успокаивайтӧ сійӧс Мануэль. — Эн скӧрав.
Бурджык висьтав, мый гижӧ мамыд Кадикссянь?
Ичӧтик Аниталӧн бур сьӧлӧм.
— Мама тӧрыт ыстӧма миянлы деньга, — аслас ӧбида йылысь вунӧдӧм бӧрын вочавидзӧ сійӧ. — А Фернана пыр жӧ бӧр ыстіс сійӧс Кадиксӧ.
Сійӧ шуис: «Анита, мамалы сьӧкыд, сійӧ висьӧ, и сылы колӧ лекарствояс вылӧ деньга, а ми тэкӧд кыдзкӧ олам».
— Тэнад Фернанаыд шань нывка... — шуӧ Мануэль. — Но энлы, кылан, миянӧ, кажитчӧ, кодкӧ локтӧ...
Тайӧ Нинья Роситалӧн кокшыыс...
Анита чеччӧ пызан сайысь.
Сійӧ волнуйтчӧ.
Ӧні сійӧ аддзас Валенсияса медся смел нывсӧ, коммунистка Роситаӧс.
Мыйла нӧ Мануэль некор эз висьтавлы сы йылысь?
Поліс?
Но, да ӧд сійӧс мӧдӧд во нин кыйӧдӧны полицейскӧйяс.
Ӧдзӧс воссьӧ.
Но тайӧ абу Росита.
Комнатаӧ пырӧ кельыдлӧз курткаа детинка.
Сылӧн чужӧм вылас уна берин чутъяс, а ачыс сійӧ тэрыб, гажа.
Анита шӧйӧвошӧмӧн видзӧдӧ сы вылӧ да аддзӧ, мый детинкаыс абу нин сэтшӧм гажа, кутшӧмӧн кажитчис сылы первой видзӧдлӧмсяньыс.
Кутшӧм жаль, мый эз лок Росита!
Но мый тайӧ, эз-ӧ мӧдтор кыв сійӧ?..
— Пуксьы, Росита, — меліа шуӧ Мануэль.
Росита?
Збыль.
Тайӧ ӧд нывка.
Беринъяссӧ сы чужӧм вылӧ вӧлі рисуйтӧма.
Сійӧ зэв ичӧтик.
И мисьтӧм.
Абу, мича!
Сӧмын оз сразу тӧдчы сылӧн мичлуныс.
Беринъясыс тшыкӧдӧны сылысь чужӧмсӧ.
А Росита тожӧ видзӧдӧ Анита вылӧ.
— Тайӧ Фернаналӧн чой? — юалӧ сійӧ. — Да?
Сідзкӧ, Анита, верман-ӧ тэ не бӧрдны?
Анита чуймӧма.
Тешкодь юалӧм.
Мыйкӧ, тыдалӧ, эм гусятор.
Оз-ӧ нин кӧсйы Росита ыстыны сійӧс письмӧӧн «Риего» вывса бастуйтысь матросъяс дінӧ.
Мый нӧ, сійӧ лёкгаг моз тювкнитас трап кузя.
А полицейскӧйяс кӧ кутасны сійӧс да мӧдасны нӧйтны, сылӧн оз войтышт ни ӧти синва войт.
— Ме некор ог бӧрдлыв, — мыйкӧ дыра мысти шуӧ Анита.
Сэки Росита матыстчӧ сы дінӧ матӧджык да пуктӧ кисӧ сылы пельпом вылас.
— Анита, тэнад Фернанаыд тюрьмаын, — спокойнӧя висьтавны зілигтыр шуӧ Росита. — Сійӧс босьтісны луншӧр кадӧ...
Комнатаын шынитӧв.
Зэв шынитӧв.
Кылӧ, кыдзи дзизгӧ гут.
Анита оз выполняйт ассьыс кӧсйысьӧмсӧ.
Синва войтъясыс ӧта-мӧд бӧрсяыс визувтӧны сы чужӧм кузя.
— Эн бӧрд.
Оз ков... — бурӧдӧ Мануэль. — Мый нӧ, Росита, лои?
Сюрӧма налы еджыд краскаыд?
— Да, Мануэль...
Но кӧть кутшӧм ёнӧсь эз вӧвны тюрьма стенъясыд, Фернана абу ӧтнас.
Ми думайтам сы йылысь...
Росита сывйыштӧ Анитаӧс да меліа малалӧ сылысь кудриа сьӧд юрсисӧ.
— Эн бӧрд, ло сэтшӧмӧн, кутшӧм тэнад Фернанаыд, — шуӧ сійӧ. — А тэ, Мануэль, висьтав Бентослы, медым сійӧ босьтас Фернаналысь участоксӧ.
Франкистъяслы быд еджыд гулю быттьӧ сьӧлӧманыс пурт.
Прӧщайтлӧй, меным оз позь дыр овны тані...
Аниталӧн пельпомъясыс дрӧжжитӧны.
Сылӧн вомыс калькмунӧма — вот-вот горӧдас.
Но сійӧ чӧв олӧ, кулакъяссӧ чабыртӧма да топӧдчӧма Мануэль дінӧ.
— Ветлам жӧ море дорӧ, — шуӧ Мануэль.
Улича вылын виж, курыд бус.
Пу лапъяс шувгӧны, тупкӧны лэбачьяслысь гӧлӧсъяссӧ.
Нывка да старик мунӧны морелань.
Сэні найӧ дыр пукалӧны вадорын.
Мануэль дугдывтӧг куритӧ, куритӧ, видзӧдӧ, кыдзи гаваньлань матыстчӧ судно.
А ичӧтик Анита пыр на соснас чышкалӧ синвасӧ.
— Эй, Анита! — тэрыба чеччӧм бӧрын друг шуӧ Мануэль. — Видзӧдлы, аддзан?
Сійӧ лэптӧ Анитаӧс пельпомъяс вылас, и Анита пыр жӧ вочавидзӧ:
— Да, аддза...
Ыджыд еджыд гулю. «Картахена» борт вылын.
Сійӧ лэбӧ гыяс весьтӧд, быттьӧ ловъя!
Томиник испанка чужӧм вылысь косьмӧ синваыс.
Сійӧ дыр видзӧдӧ «Картахена» вылӧ, коді став океанъясӧд нуис аслас борт вылын еджыд гулюӧс.
3
Валенсияса жар туйяс кузя довгӧ нывка, киас сылӧн кань.
Тайӧ Анита да Бьянка.
Найӧс позьӧ аддзыны чери кыян посёлокъясысь, садъясысь, заводскӧй воротаяс дорысь да корабльяс палуба вылысь, суровӧй матросъяс пӧвстысь.
Нывка сьылӧ сьыланкывъяс, а Бьянкаыс сылӧн лоӧма артисткаӧн.
Сійӧ петкӧдлӧ, кыдзи сеньор Трумэн ворсӧ шыркӧд-Франкокӧд...
Анита пу башмака — тайӧ башмаксӧ вӧчӧма пӧрысь Мануэль.
Сійӧ ачыс закажитліс сылы татшӧм башмаксӧ.
Найӧ удобнӧйӧсь ветлӧдлыны.
Найӧ кастаньетаяс кодь гораӧсь.
Валенсия гӧгӧрын уна туйяс.
Лун и вой на кузя восьлалӧны морякъяс, рабочӧйяс да крестьяна.
Меліа нюмъялігтыр найӧ видзӧдӧны Аниталӧн пу башмакъяс вылӧ.
— Абу-ӧ каня сеньораыс босьтӧма башмакъяссӧ музейысь?
— Неужели найӧ сэтшӧм мисьтӧмӧсь? — сералӧ Анита. — Тайӧ бур башмакъяс.
Найӧ зӧлӧтаысь донаджыкӧсь, сеньоръяс!
Анита окотапырысь тӧдмасялӧ йӧзыскӧд.
Со тӧрыт сійӧ лунтыр восьлаліс нывка Карменситакӧд.
А талун мунӧ Паблокӧд, безработнӧй батраккӧд.
Шуйгавылын шумитӧны садъяс, а веськыдвылын — море.
На весьтын паськыда пласьнитчӧма Валенсиялӧн небесаыс, и сійӧ зэв мича.
Пӧжалуй, Испания пасьталаыс абу сыысь джуджыдджык да лӧзджык небесаыс.
Тулыс.
Окота сьывны да гажӧдчыны.
Но Пабло зумыша видзӧдӧ садъяс вылӧ да море вылӧ, быттьӧкӧ эз сылы вылӧ во тулысыс аслас став выннас да мичлуннас.
Пабло чужӧм вылӧ тшӧкыд войтъясӧн чепӧсйӧма пӧсьыс.
Морӧсас сылӧн кылӧ киргӧм да сыркъялӧм, быттьӧкӧ сэні кодкӧ ворсӧ флейтаӧн, коді дыр куйлӧма ваын.
Сійӧ муртса довгӧ шондіӧн ойдӧм туй кузя, зумыш да чӧв олысь.
— Мыйла тэ чӧв олан? — юалӧ Анита. — Колӧ кӧ, ме тэныд мыйкӧ сьыла?
— Оз, оз ков, — ещӧ ёнджыка зумыштчӧ Пабло. — Тэ лучше меным висьтав, кытысь корсьны удж?
Ме кытшовті Валенсиясӧ ставнас, и меным коли ӧтитор. — Сійӧ ньӧжмӧдӧ воськовъяссӧ да воздухас кинас чертитӧ петля, а мӧд кинас индӧ гезтор вылӧ, мыйӧн вӧнялӧма ассьыс киссьӧм гачсӧ.
— Оз ков, Пабло, оз! — скӧрысь горзӧ сы вылӧ Анита. — Гезйыд ковмас налы вылӧ, кодъяс предайтісны Испанияӧс!
Пабло чуймӧмӧн видзӧдӧ нывка вылӧ, коді киас кутӧ каньӧс, да чӧв олӧ, тревожнӧя дзоргӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Кымын арӧс тэныд? — медбӧрын юалӧ сійӧ. — Тэ сёрнитан пӧрнӧй морт моз.
— Меным дас кык арӧс, Пабло, но ме ставсӧ гӧгӧрвоа.
— Ло осторожнӧйӧн.
Паблолы лои яндзим, мый нывка велӧдӧ сійӧс, кыдзи колӧ овны.
Сійӧ прав.
Шань нывка!
Но кытысь нӧ уджсӧ корсян?
И бара, шога думайтігтыр, мудзпырысь батрак мунӧ туй кузя.
Сэки Анита босьтӧ сійӧс киӧдыс да шуӧ:
— Кывзы, Пабло, ме тӧда ӧти сэтшӧм кыв, мыйысь тэныд пыр жӧ лоӧ гажаджык.
Колӧкӧ, висьтала?
— Мый нӧ, висьтав.
— Ладнӧ, кывзы.
Тэ кӧ ёна мудзин, шог кӧ пырис тэныд сьӧлӧмад, шу: «Сталин» — и тэ лоан крепыдӧн!
Тайӧ разас Пабло сувтӧ.
Сійӧ кутлӧ Анитаӧс сідзи, быттьӧкӧ аддзис чойсӧ.
Юрсӧ чатӧртӧмӧн сійӧ гажаа видзӧдӧ садъяс вылӧ и море вылӧ да шуӧ:
— Ӧд воис тулыс...
Да, важӧн нин воис.
Ыпъялӧ Валенсиялӧн шондіыс.
Дзоридзалӧны садъяс.
Тэрыбджыкӧсь да зумыдджыкӧсь лоины Паблолӧн воськовъясыс.
Анитакӧд прӧщайтчигӧн сійӧ чорыда, мужчина моз топӧдлӧ сылысь ичӧтик мугов кисӧ.
Аниталӧн чужӧмыс сьӧдасьӧма шондісьыс.
Сійӧ дзик бронзӧвӧй.
Сылӧн сьӧд синъясыс сюсьӧсь да смелӧсь.
Сійӧ абу нин галкапи кодь.
Абу!
И некод оз шу, мый сійӧ ичӧтик.
Збыль Анита важмозыс радейтӧ сёрнитны аслас Бьянкаыскӧд.
— Жариник лун талун вӧлі, збыль? — Паблоӧс синъяснас колльӧдігмоз шуӧ сійӧ. — Мыйла нӧ тэнад синъясыд гажтӧмӧсь, Бьянка?
Да, ме тӧда: тэ шогсян Фернана вӧсна.
Ме тожӧ шогся...
Сійӧ кызь лун нин тюрьмаын...
Бьянка меліа видзӧдӧ нывка вылӧ.
— Но, немтор, эн тӧждысь, — шуӧ сылы Анита, — Миян Фернана бӧр воас.
Ладнӧ, пӧра гортӧ, а то Мануэль мӧдас скӧравны.
А помнитан, кыдзи дзик на неважӧн сійӧ ме вылӧ горзіс: «Анита, эн лысьт рисуйтавны еджыд гулюясӧс, тэ ичӧтик!»
А ӧні сійӧ шуӧ меным: «Тэ молодец, Анита!»
Ме писькӧс, осторожнӧй...
Мунігмозыс Анита пӧрччӧ пу башмакъяссӧ, котшкӧдӧ наӧн гажа йӧктӧмлысь ритмсӧ да шуалӧ:
— Ме писькӧс, Бьянка!
Ӧд некодлы юрас оз пырав, мый менам башмакъясӧй секретаӧсь: ӧтиас куйлӧ кисть, а мӧдас — краска...
Но, мӧдім, ме мыйкӧ дыр больга тэкӧд...
Гартчӧ бус.
Жар.
Анита мунӧ, киас нуӧ ассьыс рыжӧй Бьянкасӧ да сьылӧ сьыланкывъяс.
Ни жар, ни зэръяс оз сувтӧдны сійӧс.
Зато керка стенъяс вылын, башняяс вылын да пу увъяс вылын быд лун появляйтчӧны мир йылысь да Испанияӧс мездӧм йылысь юӧр вайысьяс — еджыд гулюяс.
Найӧс рисуйталӧ мирлӧн ичӧтик салдатка, Анита.
{Батров А. М. (комиӧдіс А. Морозова) @ Китыр му @ висьт @ А. Батров. Миян друг Хосе @ 1954 @ Лб. 75‒80.}
КИТЫР МУ
Денизаӧс ме аддзылі тӧрыт на.
Сійӧ сулаліс морякъяс чукӧрын «Виргиния» трап дорын да нервнӧя бергӧдліс киас кутшӧмкӧ неыджыд предмет, кодӧс вӧлі гартыштӧма гӧрд шӧвк чышъянӧ.
— Тайӧ муыс Вьетнамлӧн!.. — кылі ме сылысь гора да, кыдзи меным кажитчис, зэв ёна волнуйтчана гӧлӧссӧ. — Ме тӧда, ті кӧсъянныд мунны асыввылӧ...
Матросъяс чужӧм вылын тӧдчис шензьӧм.
На пиысь ӧти, кисӧ нывлы пельпом вылас пуктӧм бӧрын, шуис:
— Дениза, висьтав тӧлкӧн, мыйын делӧыс...
Ноко, мунам миянкӧд.
Веськыда шуны, ме дыр думайті нывлӧн аслыснога кывъяс йылысь, кодъясӧс случайнӧ кывлі марсельскӧй портын.
Сыкӧд ме тӧдмаси мӧд лунас.
Французскӧй работницаяс группакӧд сійӧ локтіс миян корабль вылӧ.
Ме нуӧді сійӧс бортлань и — гашкӧ, тайӧ эз вӧв вежливӧй месянь — юалі:
— Висьталӧй, Дениза, мый ті тӧрыт висьтавлінныд матросъяслы?
— Ті аддзылінныд менӧ?
Збыль, тайӧ вӧлі ме... — мыйлакӧ яндысьӧмӧн вочавидзис сійӧ. — Ме висьтавлі налы аслам вок йылысь, Луи йылысь.
Ме висьтала и тіянлы...
Да?
— Ме кывза, Дениза.
Ми кайим палуба вылӧ да пуксим канат кытш вылӧ.
— Менам батьӧй — батрак, — шуис Дениза, — сійӧ и ӧні уджалӧ господин Жеру виноградникъясын, Марсельсянь квайт километр сайын.
Ме ола батькӧд, а уджала тані, портса такелажнӧй мастерскӧйясын.
Мамӧс ме ог помнит.
Менсьым ыджыдджык вокӧс шулісны Луиӧн.
Видзӧднысӧ сійӧ вӧлі зэв гажа зон, моряк, мича да ён.
Сійӧ пыр сьыліс да нинӧмысь эз повлы...
Ме висьталі нин, мый сійӧ вӧлі зэв гажа зон, камрад.
Абу, тайӧ абу дзик тадзи.
Ӧтчыд ме аддзылі, кыдзи сійӧ вӧлі бӧрдӧ...
Рейсысь локтӧм бӧрын Луи пыр волывліс миян ордӧ гортӧ.
И вот коркӧ ӧтчыд, кор вӧлі кисьмӧ виноград, Луи матыстіс чужӧм дорас кисьмӧм роз, и синъясыс сылӧн тырины синваӧн.
Ми батькӧд повзим — думайтім, мый сійӧ висьмӧма.
Бать юаліс:
«Мый тэкӧд, Луи?»
«Эновт! — горӧдіс сійӧ сідзи, быттьӧ батьыс ӧбидитіс сійӧс.
— О, тэ нинӧм он гӧгӧрво!»
«Ме мӧда гӧгӧрвоны.
Тэ ӧмӧй абу менам пи, Луи?» — шуис бать.
Луи топыда кутліс батьыслысь кисӧ да вочавидзис:
«Му...
Меным колӧ му... аслам ичӧтик виноградник...
Кӧсъя кывзыны, кыдзи сьылӧ жаворонок... быдмӧгъяс бӧрся ухаживайтны.
Ӧд тэ жӧ тӧдан, мый ме ог радейт моретӧ!»
Да, камрад, Луи эз радейтлы моретӧ.
Сійӧ радейтліс му да ёна думайтліс сы йылысь.
Сы вӧсна сійӧ квайт во шӧйтіс ылысса мореясӧд...
Франция переживайтіс сьӧкыд лунъяс, камрад, тышкасис фашистъяслы да предательяслы паныд, а Луи вӧлі океан сайын, бразильскӧй парусникъяс вылын, Сатос да Форталеса костын, да чӧжис деньга, медым ньӧбны му.
Но сылӧн ньӧти эз чӧжсьы.
Луи воис Марсельӧ, зептас эз вӧв весиг грӧш.
Зэв сьӧкыда веськаліс сійӧ уджавны «Тереза» вылӧ.
Сійӧ сулаліс штурвал сайын, сьыліс сьыланкывъяс.
Коді видзӧдіс сы вылӧ бокысянь, вермис думыштны, мый сійӧ гажа матрос, а збыльвылас Луилӧн сьӧлӧм вылас вӧлі шог.
Сійӧс нинӧм эз интересуйт, муысь кындзи, и матросъяс нимтісны сійӧс «блаженнӧйӧн».
Батьлӧн мнениеыс сы йылысь сідзжӧ эз вӧв бур.
«Дениза, — шулывліс сійӧ меным дӧзмӧмӧн, — менам Луи — медся бӧб зон миян рӧдын...»
Вот кутшӧм вӧлі Луи...
И вот, камрад, кор Луи ещӧ ӧтчыд шуис: «Тэ нинӧм он гӧгӧрво», — бать зумыштчис да тшӧктіс меным вайны вина тыра кружка.
Ме вайи.
Луи юис да повторитіс:
«Он, тэ нинӧм он гӧгӧрво...»
«Луи, шыбит моретӧ.
Лок уджавны виноградникӧ, кыдзи уджала ме», — шуис бать.
Луилӧн чужӧмыс кельдӧдіс, и сійӧ не аслас гӧлӧсӧн горӧдіс:
«Ме ог вузавлы душаӧс!»
«А корабль вылад тэ ӧмӧй эн вузав душатӧ?» — юаліс бать.
«Эг, сэні ме вузалі сӧмын киясӧс...
Менам душаӧй тані...
Ме ог кӧсйы уджавны кӧзяин вылӧ да радейтны сылысь мусӧ...»
Сійӧ лямӧдіс виноград роз, кодӧс кутіс киас, и розӧвӧй сокыс киссис му вылӧ.
Та бӧрын Луи помӧдз юис кружкасьыс винасӧ, водіс эжа вылӧ да шуис:
«Бать... ме дась быдтор вылӧ, сы могысь медым имеитны мутор.
Дась быдтор вылӧ...
Кылан?
Ме вӧча ставсӧ, мый кӧсъян».
Меным мыйлакӧ лои страшнӧ.
Ме муні.
Муніс и бать.
Ми колим Луиӧс ӧтнассӧ, думайтім: мед унмовсяс.
Но сійӧ эз унмовсь.
Сійӧ куйліс да пыр бӧрдіс, а кор пемдіс, чеччис да, миянкӧд прӧщайтчытӧг, муніс судно вылӧ.
Лои кӧ тайӧ ӧні, ме эськӧ отсалі Луилы.
Ме эськӧ сылы шуи, мый колӧ вӧчны.
Ме эськӧ шуи: «Луи, мутӧ колӧ завоюйтны, кыдзи тайӧс вӧчисны русскӧйяс».
Но сэки, камрад, ме сэки вӧлі пемыд, деревенскӧй нывкаӧн, коді ветлывліс попъяс дорӧ да кывзіс налысь мойдъяссӧ...
Сійӧ кадсяньыс ми шоча аддзысьлывлім Луикӧд.
Сійӧ кутіс ёна юны, пукаліс тавернаясын кутшӧмкӧ подозрительнӧй йӧзкӧд, и бать пыр шулывліс:
«Дениза, миян Луи кага кодь дӧверчивӧй, сійӧс вермасны дзугны».
И сэки, камрад, пеж скӧтъяс заводитісны война Вьетнамкӧд.
Луиӧс босьтісны салдатӧ да мӧдӧдісны виавны вьетнамсаясӧс.
Луи нинӧмысь эз повлы.
Война кӧ и война.
Ӧтчыд сійӧ шуис: «Сэні, Вьетнамын, уна озырлун.
Гашкӧ, сэтысь меным усьӧ шуд.
Ме чукӧрта деньга, ньӧба виноградник...»
Сійӧс пуксьӧдісны пароход вылӧ да мӧдӧдісны Вьетнамлӧн ылысса берегъясӧ.
Ме висьталі нин, мый Луи нинӧмысь эз повлы.
Сэні, Асыввылын, сійӧ сьӧлӧм вылас воӧма аслас начальствоыслы, медся нин ротаса капитанлы Симон Понселы.
Ті юаланныд, кытысь тӧда ме сы йылысь?
Ме висьтала бӧрынджык...
Тайӧ Симон Понсеыс мӧдӧдлывлӧма Луиӧс унасикас опаснӧй вылазкаяс вылӧ, а кор Луи волывлӧма бӧр, сійӧ ошкывлӧма сійӧс строй водзын, сетлывлӧма спирт да шулывлӧма:
«Луи, тэ смел салдат.
Кор ми дзикӧдз бырӧдам тайӧ виж дьяволъяссӧ, тэнӧ наградитасны.
Тэныд сетасны деньга, уна деньга».
И Луи веритӧма талы.
Сійӧ, тӧдӧмысь, водзвыв артавліс тайӧ деньгасӧ, думайтіс ньӧбны на вылӧ виноградник.
Ӧтчыд сійӧ ротасӧ, кӧні служитліс Луи, сувтӧдӧмаӧсь вьетнамсаяс вӧрбердса паськыд эрд вылӧ.
Вьетнамсаяс пӧвстын вӧлӧма нывка.
Капитан Понсе первойӧн аддзӧма сійӧс — аддзӧма войнас, ракетаяс югӧр улын, кор ныв кыссьӧ вӧлӧм би улын, шыблалӧ гранатаяс Понсе салдатъяслы, и капитан тшӧктӧма Луилы вины сійӧс.
«Мун кыйӧд тайӧ сьӧд чужӧма Жанна дʼАрксӧ.
Сійӧ мыйкӧ действуйтӧ менам нервъяс вылӧ», — шуис Понсе.
Сійӧ кисьтӧма Луилы стӧкан тыр коньяк, и кор мӧдыс юӧма, капитан шуис:
«Кор тэ помалан кампаниясӧ, тэнӧ наградитасны.
Тэныд сетасны Вьетнамысь му».
Капитан Понсе стӧча тӧдіс, мый колӧ шуны.
Югдігас Луи петӧма прикрытие сайысь да кыссьӧма эрд шӧрас.
Сійӧ водӧма воронкаӧ, вевттьӧма асьсӧ вылісяньыс куст лапъясӧн да кутӧма кыйӧдны.
Эрд вылын войся бой бӧрын вӧлі чӧв-лӧнь.
Луи куйлӧма спокойнӧя, вӧрзьӧдчытӧг.
Сылы каститчис виноградник, му...
Уна салдат вӧлӧм тӧдӧны Луи слаблун йылысь да серавлӧмаӧсь.
Медся ёна сы вылын серавлывлӧма батальоннӧй пӧвар Гильом, кодлы Луи висьтавлывлӧма ассьыс думъяссӧ.
«Получитан тэ му, виччысь!
Паськыдджыка паськӧд зептӧ!» — шулывліс Гильом.
Но Луи быттьӧкӧ йӧймӧма.
Мед пӧвар сералӧ, тайӧ сылӧн вежалӧмысла.
Гильом — лёк морт.
Зато сійӧ, Луи, абу сэтшӧм.
Кор сійӧ получитас му, сійӧ корас пӧварӧс ас ордас, быгыльтас вина бӧчка да шуас: «Купайтчы, Гильом!»
Воронкаын куйлыны вӧлі неудобнӧ — мешайтӧны кузь кокъясыс.
Вьетнамсаяс траншеяысь некод эз петкӧдчыв.
Луи кутӧма видзӧдны эрд вылӧ.
Гӧгӧр куйлӧны уна шой.
Пӧшти ставныс — французъяс.
«Найӧ асьныс мыжаӧсь: найӧс некод эз кор тайӧ вӧръясас».
Коді тайӧс шуис?
Буракӧ, пӧвар Гильом.
Эз, эз Гильом.
Тадзи шуліс Гаврса сьӧд чужӧма ичӧтик салдат Леон, кодӧс капитан Понсе кӧсйысьліс лыйлыны кузь кыв пондаыс.
Мый нӧ, гашкӧ тайӧ збыль?
Тайӧ минутаас воронкакӧд орччӧн взорвитчӧма снаряд.
Но Луи абу кывлӧма взрывсӧ...
Некымын минута мысти Луи воӧма ас садяс.
Сійӧ куйлӧ вӧлӧм мыш вылас.
Сылӧн кузь кокъясыс чурвидзисны воронкасьыс.
Луи чукыльтӧма кокъяссӧ, кӧсйӧма бергӧдчыны бок вылас и абу вермӧма; и сэки сійӧ аддзӧма, мый сылӧн веськыд кимӧдзыс абу.
Луи горӧдӧма.
Сылысь горӧдӧмсӧ кылӧмаӧсь став салдатъясыс, но на пиысь некод абу кӧсйӧма петны прикрытие сайысь.
Колӧ вӧлі шуйга кинас судзӧдны зепсьыс чышъян да пиньяс отсӧгнас зэлыда кӧртавны веськыд киыслысь обрубоксӧ.
Но Луи куйлӧма вӧрзьӧдчытӧг.
Ранасьыс петіс вир.
Сійӧ абу кылӧма висьӧмсӧ.
Сійӧ куйлӧма да думайтӧма: «Ме, Луи, калека...» Сійӧ аддзӧма асьсӧ Марсельысь — сійӧ корысь, пристань вылын корӧ...
Тайӧ здукас заводитӧмаӧсь сяргыны пулемётъяс.
Вот сэки Луи чеччӧма.
Сійӧ сувтӧма став тушанас, страшнӧй, ставнас вир, восьса вома, да горӧдӧма:
«Меным лыйӧй!..
Меным!..
Эй, капитан Понсе!..
Со сійӧ, муыд!» — Сійӧ лэптӧма винтовкасӧ, сьӧлыштӧма сы вылӧ, шыбитӧма муас.
Сійӧ зэв сёрӧн гӧгӧрвоӧма, мый сэтшӧмыс война.
Пуля веськалӧма Луилы сьӧлӧмас.
Сійӧ усьӧма морӧс вылас, шуйга кинас кватитӧма бокӧвӧй шондіысь доналӧм му китыр...
Во бӧрын тайӧ самӧй китыр мусӧ табак кӧшеляс вайис миянлы салдат Леон, коді служитлӧма Луикӧд ӧтлаын.
Бать юаліс, мыйла сійӧ тайӧс вайис, и Леон вочавидзис:
«Чукӧст соседъястӧ — тӧдмалан».
Ме чукӧсті соседъясӧс.
Воисны морт дас.
Салдат Леон босьтіс табак кӧшельсӧ, кисьтіс сэтысь кипыдӧсас мусӧ да шуис:
«Видзӧдӧй, со му, бокӧвӧй му, коді некор оз вай шуд захватчикъяслы...»
И Леон висьталіс миянлы Луи йылысь.
Ме бӧрді, камрад.
Кӧть кыдз, а Луи — менам вок...
Сэсся меным дум вылӧ усьлывлі нывка-вьетнамка, кодӧс тшӧктылӧмаӧсь сылы вины, и дугдывлі бӧрдны.
Ме войбыд думайті сы йылысь.
Бать сідзжӧ эз узь.
Асывнас сійӧ сетіс меным табак кӧшельсӧ, кӧні вӧлі вьетнамскӧй китыр му, да шуис:
«Дениза, мун гаваньӧ, корсь сэтысь Асыввылӧ мунысь судно да сет мусӧ матросъяслы.
Мед найӧ нуасны сійӧс бӧр Вьетнамӧ...»
Корабльвывса склянкаяс кучкисны луншӧр кад.
Дениза сувтіс.
— Но ме эг исполнит батьлысь тшӧктӧмсӧ, — шуис сійӧ. — Вьетнамса му китыр ме ордын.
Сійӧс ме вайлывла быд судно вылӧ, коді мунӧ Асыввылӧ, петкӧдла сійӧс салдатъяслы либӧ матросъяслы да висьтавла аслам Луи йылысь...
Прӧщайтлӧй, камрад, меным пӧра.
Вӧлі тулыс.
Муртса кывмӧн шумитіс море, и сы весьтын джуджыд лӧз небесаыс лолі лӧзджыкӧн.
{Горькӧй А. М. (комиӧдіс Власова Г.) @ Ильялӧн челядьдыр @ висьт @ Максим Горький. Висьтъяс @ 1952 @ Лб. 3‒22.}
ИЛЬЯЛӦН ЧЕЛЯДЬДЫР
Помнитіс Илья, кыдзи сійӧ воис карӧ.
Садьмис сійӧ водз асылын и аддзис ас водзсьыс паськыд гудыр ю, а сы сайысь, джуджыд гӧра йылысь, гӧрд да виж вевтъяса керкаяс да сук садъяс.
Керкаясыс мича тшӧкыд чукӧрӧн кайисны гӧратіыс пыр вывлань, а самӧй гӧра йылас найӧ нюжӧдчӧмаӧсь веськыд визьӧн да сэсянь гордӧя видзӧдӧны ю вомӧн.
Вичкояслӧн зарни крестъясыс да юръясыс дзирдалісны вылын, керкаяс весьтын.
Шонді сӧмын на петіс, сылӧн кӧсӧй югӧръясыс ворсісны керка ӧшиньясын, и став карыс ломзис яръюгыд краскаясӧн, югъяліс зарниӧн.
— Вот тайӧ — ай-яй! — паськӧдӧм синъясӧн мича картина вылӧ видзӧдігӧн горӧдіс детинка да чуймис мичлунсьыс.
Сэсся сы юрын чужис тӧждысяна мӧвп — кӧні кутас овны сійӧ, лёзь юрсиа, визя дӧра гача, ичӧтик детинка, да сылӧн гӧрба укшаль дядьыс.
Лэдзасны-ӧ найӧс сэтчӧ, тайӧ сӧстӧм, озыр, зарниӧн дзирдалысь, ыджыд карас?
Сійӧ думыштіс, мый налӧн телегаыс буретш сы вӧсна и сулалӧ тані, ю берег дорас, мый гӧль йӧзсӧ карас оз лэдзны.
Буракӧ, дядьыс мунӧма кевмысьны, медым лэдзасны.
Илья повзьӧм сьӧлӧмӧн кутіс корсьны синъяснас дядьсӧ.
На телега гӧгӧр сулалісны ещӧ уна телега; ӧтияс вылын сулалісны йӧв тыра дозъяс, мукӧд телегаяс вылын курӧг тыра кӧрзинаяс, ӧгурцы, лук, вотӧс тыра наберушкаяс, картупель мешӧкъяс.
Телегаяс вылын и на дорын пукалісны да сулалісны дзик аслыспӧлӧс мужикъяс да нывбабаяс.
Сёрнитісны найӧ гораа, ярскӧба, а паськӧмныс абу мичӧдӧм дӧраысь, а сера ситечысь да югыд-гӧрд кумачысь.
Пӧшти ставныс кучик сапӧгаӧсь, и кӧть на дінті ветлӧдліс сабляа морт, но найӧ эз нин эськӧ повны сыысь, а весиг эз копыртчывны сылы.
Тайӧ ёна воис сьӧлӧм вылас Ильялы.
Телега вылын пукалігӧн сійӧ видзӧдаліс шондіӧн мичаа югдӧдӧм ловъя картинасӧ да мечтайтіс сійӧ кад йылысь, кор сійӧ сідзжӧ кӧмалас сапӧгъяс да пасьталас кумач дӧрӧм.
Ылын, мужикъяс пӧвстын, тыдовтчис Терентий дядь.
Юрсӧ вывлань чатӧртӧмӧн сійӧ зумыда восьлаліс джуджыд лыа вывті, чужӧмыс сылӧн вӧлі гажа, сійӧ ылысянь на нюмъяліс Ильялы да, кияссӧ сылань нюжӧдӧмӧн, мыйкӧ петкӧдліс.
— Енмыс миян дор, Илюха.
Дядьтӧ ме пырысь-пыр аддзи...
На босьт, йирышт тайӧс!..
И сетіс Ильялы кӧлач.
Детинка зэв нимкодьпырысь босьтіс сійӧс, сюйис питшӧгас да беспокоитчигтыр юаліс:
— Оз лэдзны карас?
— Пыр лэдзасны...
Вот воас перевоз — и мунам.
— И ми?
— А кыдзи нӧ?
И ми!
— О-о!
А ме думайтлі — миянӧс оз лэдзны...
А кӧні нӧ ми сэні овнысӧ кутам?
— Тайӧс ог тӧд...
— То эськӧ эсійӧ ыджыдас, гӧрд керкаас...
— Сійӧ казарма!..
Сэні салдатъяс олӧны...
— Но либӧ эсійӧ керкаас — то эсійӧас.
— Ок тэ!
Вылын миянлы сэтчӧдз!..
— Нинӧм! — збоя шуис Илья, — Кавшасям!..
— Э-эк — тэ! — ышловзис Терентий дядь да бара кытчӧкӧ муніс.
Овны налы ковмис кар помас, базарнӧй площадь дорын, зэв ыджыд руд домын.
Быд боксянь сы стенъяс дорӧ ляскысьӧмаӧсь разнӧй стрӧйбаяс, ӧтияс — выльджыкӧсь, мукӧдъясыс — сэтшӧм жӧ няйт кодь рудӧсь, кутшӧми и домыс ачыс.
Ӧшиньясыс да ӧдзӧсъясыс тайӧ домас вӧліны вежыньтчӧмаӧсь, и ставыс тані дзуртіс.
Стрӧйбаясыс, заборыс, дзиръяыс — ставыс ӧшйӧма ӧта-мӧд вылас да артмӧма быттьӧкӧ джынвыйӧ сісьмӧм ыджыд кер чукӧр.
Важмӧмысла ӧшиньясас стеклӧясыс гудырӧсь, водз стенсьыс кымынкӧ кер бызгыльтӧма ортсӧ, та вӧсна домыс вӧлі дзик аслас кӧзяиныс кодь кымын, кодлӧн вӧлі сэні трактир.
Кӧзяиныс сэтшӧм жӧ пӧрысь да руд; сылӧн чукырӧсь чужӧм вылас синъясыс вӧліны ӧшинь стеклӧяс кодьыс жӧ; сійӧ ветлӧдліс кыз бедь вылӧ мыджсьӧмӧн; сылы, тыдалӧ, сьӧкыд вӧлі новлӧдлыны водзлань чургӧдчӧм рушкусӧ.
Первойя лунъясас тайӧ домас олігӧн Илья быдлаӧ кавшасьліс да ставсӧ видзӧдаліс.
Домыс шензьӧдіс сійӧс аслас чуймӧдана ыджданас.
Сійӧ вӧлі сэтшӧма шӧтӧма йӧзнас, мый кажитчис — йӧзыс сэні унджык Китежная сиктын став олысь дорысь.
Кыкнан судтаас вӧлі трактир, кӧні век вӧлі тыр йӧз,
чардакъясын олісны кутшӧмкӧ код бабаяс, на пиысь ӧти, кодӧс шуисны Матицаӧн, — сьӧд, зэв ыджыд, кыз гӧлӧса, — повзьӧдліс детинкаӧс скӧр, сьӧд синъяснас.
Пӧдвалас оліс висьысь, коктӧм гӧтырыскӧд да ар сизима нылыскӧд сапожник Перфишка, трапье чукӧртысь дед Еремей, корысь старука, омӧлик, горзысь, сійӧс шуисны Полоротӧйӧн, да извозчик Макар Степаныч, олӧма, рам, чӧв олысь морт.
Двор пельӧсас вӧлі кузнеча; сэні асывсянь рытӧдзыс ӧзйис би, вӧчалісны шинаяс, дорисны вӧвъясӧс, камгисны мӧлӧтъяс; ыджыд тушаа, косіник кузнеч Савел жугыль кыз гӧлӧсӧн сьывліс сьыланкывъяс.
Корсюрӧ кузнечаӧ волывліс Савеллӧн гӧтырыс, русӧй юрсиа, кельыдлӧз синъяса, неыджыд тушаа, кыз нывбаба.
Сійӧ век новліс еджыд чышъян, и вӧлі тешкодь аддзыны тайӧ еджыд юрсӧ сьӧд кузнечаысь.
Сійӧ серавліс вӧсньыдик, эзысь гӧлӧсӧн, а Савел сы бӧрся сераліс гораа, быттьӧкӧ мӧлӧтӧн кучкаліс.
Но унджыкысьсӧ гӧтырыс серам вылӧ сійӧ мурзіс.
Домас быд пельӧсын пукаліс морт, и асывсяньыс сёр рытӧдз керкаыс сыркакыліс горзӧмъясысь да шумысь, быттьӧкӧ сэні, важ, сімӧм пӧртйын моз, мыйкӧ варкйис-пуис.
Рытъяснас став йӧзыс петавлісны асланыс пельӧсъясысь дворӧ да дзиръядорса скамья вылӧ;
сапожник Перфишка гудӧкасьліс, Савел мургис сьыланкывъяс, а Матица — сійӧ кӧ вӧлі неуна код — сьыліс кутшӧмкӧ аслыспӧлӧсӧс, зэв нораӧс, некодлы гӧгӧрвотӧм кывъясӧн, сьыліс да мыйлакӧ бӧрдліс курыд синваӧн.
Кӧнкӧ пельӧсын дворас дедушка Еремей дінӧ чукӧртчывлісны керкаын олысь став челядьыс да, кругӧ пуксялӧмӧн, кевмысисны сылы:
— <ns>Де-едушка</ns>!
Мойдышт!..
Дедушка видзӧдіс на вылӧ висьысь гӧрд синъяснас, кытысь чужӧм чукыръясӧдыс дугдывтӧг визувтіс гудыр синва, да, юрас важ рыжӧй шапкасӧ топыда шапкаалӧм бӧрын, жерган вӧсни гӧлӧсӧн заводитліс нюркйӧдлыны:
— А и кутшӧмкӧ царствоын да и кутшӧмкӧ государствоын чужліс еретик-фармазон тӧдтӧм батьмамысь, кодъясӧс грекъяссьыс енмыс-господьыс накажитӧма пинас.
Кузь дзор тошкыс дедушка Еремейлӧн дрӧгнитлывліс да дзӧрліс, кор сійӧ восьтлывліс ассьыс пиньтӧм, сьӧд вомсӧ, дзӧрліс и юрыс, а банбок чукыръясӧдыс ӧта-мӧд бӧрсяыс дугдывтӧг визувтіс синваыс.
— Но и наян жӧ вӧлі тайӧ еретик-пиыс: Христос-енлы эз веритлы, божья-матерӧс эз радейтлы, вичко дорті мунігӧн эз копрасьлы, мамыслысь, батьыслысь эз кывзысьлы...
Челядь кывзылісны стариклысь вӧсни гӧлӧссӧ да чӧв олігтыр видзӧдісны сылы чужӧмас.
Ставсьыс сюся кывзыліс русӧй Яшко, буфетчик Петрухалӧн пиыс; жебиник, ёсь ныра, ыджыд юра да вӧсньыдик сьыліа детинка.
Кор сійӧ котӧртліс, сылӧн юрыс сэтшӧма летъяліс ӧтар пельпомсяньыс мӧдарӧдзыс, быттьӧкӧ дась вӧлі орны.
Синъясыс сылӧн тожӧ ыджыдӧсь да абу спокойнӧйӧсь.
Найӧ пыр полігтыр визлалісны став предметъяс вывтіыс, быттьӧ полӧны сувтны мыйкӧ вылӧ, а кор сувтлісны — тешкодя былявлісны, детинкалӧн чужӧмыс лолі ыжлӧн кодь.
Челядь костын сійӧ торъявліс вирпастӧм вӧсни чужӧмнас да сӧстӧм бур паськӧмнас.
Илья пыр жӧ дружитчис сыкӧд; тӧдмасян лунас жӧ выль ёртыслысь Яков юаліс гусьӧн:
— Тіян сиктаныд кӧлдунъясыс уна?
— Эмӧсь, — вочавидзис Илья. — Миян сосед кӧлдун вӧлі.
— Рыжӧй? — шӧпкӧдчӧмӧн юаліс Яков.
— Дзор... найӧ ставныс дзорӧсь...
— Дзоръясыд — нинӧм.
Дзоръясыд — бурӧсь...
А вот рыжӧйясыд — ок кутшӧмӧсь!
Найӧ вир юӧны...
Найӧ пукалісны двор пельӧсын, медся буринас, куст улын, ёг чукӧр сайын, сэні жӧ быдмис ыджыд пӧрысь нинпу.
Татчӧ позьӧ вӧлі веськавны керка да сарай костса векньыдик щельӧд; тані вӧлі шынитӧв, и юрвесьтса небеса кындзи да керка стен кындзи, кӧні вӧлі куим ӧшинь, на пиысь кыксӧ тупкӧма пӧвъясӧн, тайӧ пельӧссяньыс нинӧм эз тыдав.
Нинпу лапъяс вылын чивзісны воробейяс, а сы вужъяс бердын, му вылас, пукалісны детинкаяс да ньӧжйӧникӧн варовитісны став йывсьыс, мый интересуйтіс найӧс.
Лун-лун Илья синъяс водзын горзігтырйи да шумӧн бергаліс мыйкӧ зэв ыджыд, сера да синсӧ ёрліс, пельтӧммӧдліс сійӧс.
Сійӧ первойсӧ шӧйӧвоши да быттьӧ дурмыштіс кодь тайӧ жуысь олӧмсьыс.
Трактирын пызан дорас сулалігӧн — тайӧ пызан саяс пӧсялӧм да кӧтасьӧм Терентий дядь мыськис пӧсуда — Илья видзӧдіс, кыдзи локталӧны йӧз, юӧны, сёйӧны, горзӧны, окасьӧны, косясьӧны, сьылӧны сьыланкывъяс.
На гӧгӧрын кымӧръясӧн гӧвкъяліс табак тшыныс, и тайӧ тшын пытшкас йӧзыс ноксисны, быттьӧ садьтӧмӧсь...
— Эй-эй! — мышсӧ дзӧрӧдігтыр да стӧканъясӧн дугдывтӧг зёльӧдчигтыр шулывліс сылы дядьыс. — Мыйла тэ тані?
Ноко, пет ывлаӧ!
А то кӧзяин аддзас — видас!..
«Вот тэныд — ай-яй!» — думнас шулывліс Илья ассьыс радейтана кывъяссӧ да, трактирнӧй шумысь шӧйӧвошӧм, петліс ывлаӧ.
А ывлаын Савел камгис мӧлӧтӧн да пинясис подмастерьеыскӧд, пӧдвалсянь вӧля вылӧ писькӧдчис Перфишкалӧн гажа сьыланкывйыс, вылысянь киссис кодъюра бабаяслӧн видчӧм да горзӧм.
Савеллӧн пиыс, Пашка, верзьӧмӧн чеччаліс бедь вылын да скӧр гӧлӧсӧн горзіс:
— Тпру, дявӧл!
Сылӧн гӧгрӧс, збой чужӧмыс ставнас няйтӧссьӧма да саӧссьӧма; кымӧсас йӧг; дӧрӧмыс киссьӧма, да лыдтӧм-тшӧттӧм розьястіыс тыдалӧ ён телӧыс.
Ывлаын тайӧ первойя косясьысь да пакӧститчысь; сійӧ кыкысь нин удитіс ёна доймытӧдз нӧйтны укшаль Ильяӧс, а, кор Илья бӧрддзис да норасис дядьыслы, дядьыс сӧмын кияссӧ паськӧдліс да шуис:
— Мый нӧ вӧчан?
Терпитышт!..
— Ме вот муна да сідзи сійӧс лупита! — синва пырыс кӧсйысис Илья.
— Эн лысьт! — стрӧга шуис дядьыс. — Некутшӧм ногӧн сідзи оз позь!..
— А сійӧ нӧ мый?
— Тайӧ то сійӧ!..
Сійӧ татчӧс... ас морт...
А тэ — бокӧвӧй...
Илья пыр на грӧзитіс Пашкалы, но дядьыс скӧрмис да горӧдіс сы вылӧ; татшӧмторйыс сыкӧд шоча овлывліс.
Сэки Илья неуна гӧгӧрвоис, мый сылы оз позь равняйтчыны «татчӧс» челядькӧд, да, Пашка вылӧ лӧглунсӧ дзебӧмӧн, ещӧ ёнджыка дружитчис Яковкӧд.
Яков вӧлі степеннӧй: сійӧ некор некодкӧд эз косясьлы, весиг горзывліс шоча.
Сійӧ пӧшти эз ворслывлы, но радейтліс сёрнитны сы йылысь, кыдзи ворсӧны челядь озыр йӧз дворъясын да карса садйын.
Дворын, Ильяысь кындзи, Яков дружитіс сӧмын сапожник Перфишка нывкӧд, сизим арӧса Машкакӧд, няйт чужӧма, вӧсньыдик нывкакӧд — сылӧн сьӧд кудриа ичӧтик юрыс асывсянь рытӧдз тыдаліс дворын.
Сылӧн мамыс сідзжӧ век пукаліс пӧдвал ӧдзӧс дорын.
Ыджыд тушаа, мыш вылас ыджыд кӧсаа, удж весьтас улӧ копыртчӧмӧн, сійӧ дугдывтӧг вурсис, а кор лэптывліс юрсӧ, медым видзӧдлыны ныв вылас, Илья аддзывліс сылысь чужӧмсӧ.
Чужӧмыс вӧлі кыз, лӧз, покойниклӧн кодь вӧрзьывтӧм.
Тайӧ мустӧм чужӧм вылас сьӧд, мелі синъясыс сідзжӧ эз вӧрны.
Сійӧ некор некодкӧд эз сёрнитлывлы и весиг ассьыс нывсӧ ас дінас корлывліс знакъясӧн, сӧмын коръясӧкӧ — зэв шоча — чирӧм, пӧдӧм гӧлӧсӧн чукӧстлывліс:
— Маша!
Первойсӧ Ильялы мыйкӧ кажитчис тайӧ нывбабаыслӧн, но кор тӧдмаліс, мый сійӧ коймӧд во нин оз вермы ас кокнас ветлӧдлыны да регыд кулӧ, — Илья кутіс повны сыысь.
Ӧтчыд, кор Илья вӧлі мунӧ сы дінті, сійӧ нюжӧдіс кисӧ, кутіс сійӧс дӧрӧмӧдыс да кыскис повзьӧм детинкаӧс ас дінас.
— Кора ме тэнӧ, — шуис сійӧ, — эн ӧбижайт Машаӧс!..
Сылы сьӧкыд вӧлі сёрнитнысӧ: мыйыськӧ сійӧ вӧлі пӧдӧ.
— Эн ӧбижайт, мусаӧй!..
И, Илья чужӧм вылӧ жугыля видзӧдлӧм бӧрын, лэдзис сійӧс.
Тайӧ лунсяньыс Яковкӧд тшӧтш Илья кутіс бура ухаживайтны сапожник ныв бӧрся, зілис видзны сійӧс олӧмса унапӧлӧс лёкторъясысь.
Илья эз вермы не донъявны олӧма мортлысь корӧмсӧ, сы вӧсна мый став мукӧд олӧма йӧзыс сӧмын тшӧктывлісны да нӧйтлывлісны ичӧтъясӧс.
Извозчик Макар чужъявліс челядьӧс да налы чужӧманыс кучкавліс ва ветекӧн, найӧ кӧ матыстчывлісны сы дінӧ, кор сійӧ мыськис телегасӧ.
Савел скӧраліс быдӧн вылӧ, коді могтӧг пыравліс сы кузнечаӧ да шыблавліс челядьяс вылӧ шом мешӧкъяс.
Перфишка шыблавліс мыйӧн веськалӧ быдӧнлы, коді сувтліс сы ӧшинь водзӧ да пемдӧдліс сылы...
Корсюрӧ нӧйтлісны и дзик прӧстаысь сідзи, гажтӧмысла, сы вӧсна мый окота вӧлі шутитыштны челядькӧд.
Сӧмын дедушка Еремей эз косясь.
Регыд Ильялы кутіс кажитчыны, мый карын дорысь сиктын овны лӧсьыдджык.
Сиктад позьӧ гуляйтны, кӧні окота, а тані дядьыс весиг дворысь оз тшӧкты петны.
Сэні вӧляджык, чӧвджык, и йӧзыс сэні вӧчӧны быдӧнлы гӧгӧрвоана ӧти удж, — тані быд морт вӧчӧ, мый сійӧ кӧсйӧ, и ставныс — гӧльӧсь, ставныс олӧны йӧз няньӧн, тшыг нисьӧ пӧтӧсь.
Ӧтчыд ӧбедайтігӧн Терентий дядь сьӧкыда ышлолалігтыр шуис племянникыслы:
— Ар локтӧ, Илюха...
Зэлӧдлас сійӧ тэа-меалысь гайкаяснымӧс!..
О господи!..
Сійӧ думыштчис да шога кутліс видзӧдны шыд тасьтіӧ.
Думыштчис и детинка.
Ӧбедайтісны сійӧ жӧ пызан саяс, кӧні гӧрбун мыськавліс дозмук.
— Петруха шуӧ, медым пӧ тэнӧ Яшуткакӧд школаӧ сетны...
Ме гӧгӧрвоа, колӧ...
Грамотатӧгыд тані быттьӧ синтӧм.
Да ӧд школаӧ кӧ сетны, ковмас тэнӧ пасьтӧдны, кӧмӧдны!..
О господи!
Тэ вылӧ став надея!
Дядь ышлолалӧмысь, сы жугыль чужӧмысь Ильялӧн ёнтыны мӧдіс сьӧлӧмыс, сійӧ ньӧжйӧник шуис:
— Вай мунам татысь!..
— <ns>Кы-ыт-чӧ</ns>! — нюжӧдӧмӧн нораа юаліс гӧрбун.
— А — вӧрӧ! — шуис Илья да друг кыпыдджыкӧн лои. — Дедушка, тэ висьтавлін, кымын во вӧрын олӧмыд, — ӧтнад!
А ми — кыкӧнӧсь!
Нин эськӧ кулим!..
Ручьясӧс, уръясӧс кыйим эськӧ...
Тэ эськӧ ружье лӧсьӧдін, а ме — лэчьяс!
Пӧткаясӧс кута кыйны.
Збыльысь!
Вотӧс сэні, тшак...
Мунам?..
Дядьыс видзӧдліс сы вылӧ мелі синъясӧн, нюммуніс да юаліс:
— А кӧинъясыс?
А ошъясыс?
— Ружьенад? — пӧся горӧдіс Илья. — Да ме, кор ыджыд лоа, зверьяссьыд ог кут повны!..
Ме найӧс куш киӧн джагӧдавны кута!..
Ме и ӧні нин некодысь ог пов!
Тані — олӧмыд дзескыд!
Ме кӧть и ичӧт, а аддза!
Тані сиктад дорысь дойданаджык косясьӧны!
Кузнеч кыдз сетыштас балябӧжад — юрыд лунтыр жувгӧ та бӧрын.
— Эк тэ, енлӧн сирӧта! — шуис Терентий да, паньсӧ шыбитӧм бӧрын, тэрмасьӧмӧн кытчӧкӧ муніс.
Тайӧ лунся рытнас, мудзтӧдзыс дворті шӧйтӧм бӧрын, Илья пукаліс джоджас дядь пызан дорас да вугралігмозыс кывзіс сёрнисӧ Терентийлысь да дедушка Еремейлысь, коді локтӧма трактирӧ юыштны чай.
Трапье чукӧртысь ёна дружитчис гӧрбункӧд и чай юны век пуксьывліс Терентий пызанкӧд орччӧн.
— <ns>Нинӧ-ӧм</ns>! — кыліс Илья Еремейлысь дзуртан гӧлӧссӧ.
— Тэ сӧмын ӧтитор тӧд — енмӧс!
Тэ быттьӧ сылӧн крепостнӧй...
Шуӧма — раб!
Енмыд тэнсьыд олӧмтӧ аддзӧ.
Воас тэнад югыд лун, шуас сійӧ ангеллы: «Менам небеснӧй слугаӧй!
Мун, кокньӧд олӧмсӧ Терентийлысь, менам смиреннӧй раблысь...»
— Ме, дедушка, надейтча ен вылад, мый нӧ сэсся ме верма? — ньӧжйӧник висьталіс Терентий.
Буфетчик Петрухалӧн кодь гӧлӧсӧн, кор Петруха скӧравліс, дед шуис Терентийлы:
— Илюшатӧ школаӧ мӧдӧдӧм вылӧ ме тэныд сета!..
Кыдзкӧ курала да чукӧрта...
Уджйӧзӧн.
Озырман — мынтан...
— Дедушка! — ньӧжйӧник горӧдіс Терентий.
— Энлы, чӧв ов!
А ӧні тэ сійӧс, детинкатӧ, вайлы меным: нинӧм сылы тані вӧчнысӧ!..
А меным процент пыдди сійӧ и отсасьыштас...
Тряпье лэптас, лы мыччас...
Век жӧ меным, стариклы, оз ков сэтшӧма копрасьны...
— Эк тэ!..
Ен тэныд!.. — горӧдіс гӧрбун гора гӧлӧсӧн.
— Енмыс — меным, ме — тэныд, тэ — сылы, а сійӧ — бара енлы, тадз сійӧ кӧлесаӧн и кутас бергавны миян...
И некод некодлы оз ло уджйӧза...
<ns>Му-усаӧй</ns>!
Э-эк, вокӧй тэ менам!
Олі ме, олі, видзӧді, видзӧді — нинӧм, енмысь кындзи, ог аддзы.
Ставыс сылӧн, ставсӧ сылы, ставсӧ сысянь да сылы.
Илья унмовсис тайӧ сёрнияс дырйиыс.
А мӧд лунас, водз асылын, дед Еремей садьмӧдіс сійӧс да гажаа шуис:
— Мӧдім гуляйтны, Илюшка!
Ноко, тэрыбджыка!
Бура овмӧдчис Илья трапье чукӧртысь Еремейлӧн бур кипод улын.
Быд лун, водз асылын, дед садьмӧдліс детинкаӧс, и найӧ сёр рытӧдз ветлӧдлісны карӧд, чукӧртісны трапье, лыяс, косясьлӧм бумага, кӧрт торъяс да ку торъяс.
Карыс ыджыд да сы мында сэні интереснӧйыс, мый первойсӧ Илья омӧля и отсасис дедлы, а пыр сӧмын видзӧдіс йӧзсӧ да керкаяссӧ, быдтор вылӧ дивуйтчис да быдтор йылысь юасис стариклысь.
Еремей вӧлі варов.
Юрсӧ улӧдз копыртӧмӧн сійӧ видзӧдіс муӧ да ветлӧдліс дворысь дворӧ да, кӧрт пома бедьнас тотшкӧдчигтыр, чышкаліс синвасӧ ротйыссьӧм соснас либӧ няйт мешӧк помнас да дугдывтӧг, нюркйӧдлӧмӧн пыр ӧти тонӧн висьтавліс аслас отсасьысьлы:
— А тайӧ домыс Пчелин купечлӧн, Савва Петровичлӧн.
Озыр морт тайӧ Пчелин купечыс!..
— Дедушка, — юавліс Илья, — а кыдзи озырмӧны?
— Трудитчӧны та могысь, уджалӧны, сідзкӧ...
Лун и вой уджалӧны, век деньга чӧжӧны.
Чӧжасны — стрӧитасны дом, ньӧбасны вӧвъясӧс, быдпӧлӧс пӧсуда да быдсяма сэтшӧм-татшӧмторсӧ.
Ставсӧ выльӧс.
Медаласны приказчикъясӧс, дворникъясӧс да разнӧй йӧзӧс, медым найӧ уджалісны, а асьныс шойччӧны-олӧны.
Но, сэки шусьӧ: озырмис мортыс честнӧй удж помысь... м-да!..
А эмӧсь и сэтшӧмъяс, кодъяс грек помысь озырмӧны.
Пчелин купеч йывсьыд йӧзыс сёрнитӧны, быттьӧкӧ пӧ сійӧ том дырйиыс мортӧс виӧма.
Колӧкӧ, тайӧс и вежалӧмла шуӧны, а колӧкӧ, и збыль.
Лёк сійӧ, Пчелиныд, повзьӧм синма.
Пыр котралӧ синмыс, дзебсясьӧ...
Гашкӧ, и сӧрӧны Пчелин йывсьыд...
Овлывлӧ, мый морт друг озырмӧ...
Шуд сылы уси...
Шудыс сы вылӧ веськыда видзӧдліс...
Правдаӧн ӧтнас енмыс олӧ, а ми ставным нинӧм огӧ тӧдӧй!..
Йӧз ми!
А йӧзыд — енлӧн кӧйдыс... кӧйдыс, душа, йӧзыд!
Кӧдзис енмыд миянӧс муӧ — быдмӧй!
А ме видзӧдла — кутшӧм тіянысь нянь воас?
Со кыдзи!..
А со тайӧ Сабанеевлӧн домыс, Митрей Павлычлӧн...
Сійӧ Пчелинсьыд на озырджык.
Сійӧ нин настоящӧй злӧдей — ме тӧда...
Ог вӧйп, — енмыс мед судитас, — а збыль тӧда...
Миян сиктын сійӧ бурмистрӧн вӧвлі да ставнымӧс миянӧс вузаліс, ставнымӧс миянӧс грабитіс!..
Дыр енмыс терпитіс тайӧс да и кутіс сыкӧд артасьны.
Первой пельтӧммис Митрей Павлыч, сэсся писӧ сылысь вӧвъяс виисны...
А неважӧн вот нылыс пышйӧма гортсьыс...
Илья сюся кывзіс сылысь висьтавлӧмсӧ, видзӧдлывліс гырысь домъяс вылӧ да корсюрӧ шулывліс:
— Кӧть эськӧ синпӧлӧн пытшкӧссӧ видзӧдлыны!..
— Аддзылан!
Тӧд — велӧдчы, быдман — быдтор аддзылан!
Гашкӧ, и ачыд озырман...
Ов сӧмын...
<ns>Око-ок-ок</ns>!
Вот ме олі-олі, видзӧді-видзӧді — синъясӧс ассьым и тшыкӧді...
Со сійӧ, синваӧй, петӧ и петӧ менам...
И таысь ме лои кос да омӧль...
Синванас, сідзкӧ, став эбӧсӧй визувтіс!
Лӧсьыд вӧлі Ильялы кывзыны увереннӧй да радейтана сёрнисӧ стариклысь ен йылысь, мелі кывъясысь детинка сьӧлӧмын чужліс кыпыд ён надея мыйкӧ буртор вылӧ, мый виччысьӧ сійӧс водзын.
Сійӧ гажмис да карын олан первойя лунъяс сертиыс лои челядь сямаджык.
Сійӧ окотапырысь отсаліс стариклы лукйысьны ёг чукӧръясын.
Зэв интереснӧ кодйыны разнӧй клам чукӧр, а торъя нин лӧсьыд аддзыны стариклысь радлӧмсӧ, кор ёг чукӧрысь сюрлывліс мыйкӧ аслыссяма.
Ӧтчыд Илья аддзис ыджыд эзысь пань, таысь дед ньӧбис сылы пунтджын мятнӧй преник.
Сэсся сылы ёг чукӧрысь сюри бакшасьӧмысла турунвиж ичӧтик портманет, сэні вӧлӧма рубысь унджык деньга.
Мукӧд дырйиыс сюрлывлісны пуртъяс, вилкияс, гайкаяс, жугавлӧм ыргӧн вещияс, а оврагысь, кытчӧ ваявлісны карысь став шыбласъяссӧ, Ильялы сюри сьӧкыд ыргӧн подсвечник.
Быд татшӧм донатор сюрӧмысь дед ньӧблывліс Ильялы гӧснечьяс.
Татшӧмторъяссӧ аддзӧм бӧрын Илья нимкодя горӧдлывліс:
— Дедушка, видзӧдлы!
Вот тайӧ — ай-яй!
А дед полігтырйи видзӧдлывліс гӧгӧр да ӧлӧдліс сійӧс:
— Да тэ эн горзы!
Эн горзы тэ...
Ок, господи!..
Сійӧ век повзьывліс, кор сюрлывлісны аслыссяма вещияс, да, детинка киысь ӧдйӧ найӧс кватитӧм бӧрын, дзебліс аслас ыджыд мешӧкӧ.
— Ланьт, тӧд — чӧв ов!.. — меліа шуліс старик, а гӧрдӧдӧм синъяссьыс синваыс пыр лювгис и лювгис.
Сійӧ сетіс Ильялы неыджыд мешӧк, кӧрт пома бедь, мыйӧн детинка гордитчис.
Аслас мешӧкӧ сійӧ чукӧртліс быдпӧлӧс кӧрӧбкаяс, жугавлӧм чачаяс, мича гырнич торъяс; сылы сьӧлӧм вылас воліс кыскавны тайӧ кӧлуйсӧ мыш саяс, радейтліс кывзыны, кыдзи найӧ голякылӧны сэні.
Ставсӧ тайӧс чукӧртны велӧдіс сійӧс Еремей дед.
— А тэ чукӧрт татшӧмъяссӧ да и ну гортад.
Ваян — челядькӧд юксян, радлун налы сетан.
Бур сійӧ — йӧзлы радлун сетны, енмыд радейтӧ тайӧс...
Став йӧзлы радлӧмыд колӧ, а свет вылад радлуныс <ns>э-этша</ns>-этша!
Буракӧ, сэтшӧм этша, мый мукӧд мортыс олас-олас да некор сійӧс оз и аддзыв — некор!..
Карсайса ёг чукӧръяс Ильялы кажитчисны ёнджыка дворъясӧд ветлӧдлӧм дорысь.
Кар сайын ёг чукӧръяс дорын некод эз вӧв, Еремей кодь жӧ кык-куим старикысь кындзи; тані оз ков вӧлі гӧгӧр кыйявны, виччысьны роска дворникӧс, коді, аддзас кӧ, видас мисьтӧм кывъясӧн да ещӧ и кучкас дворысь вӧтлігӧн.
Быд лун ёг чукӧръясын час-мӧд корсьысьӧм бӧрын Еремей шулывліс детинкалы:
— Тырмас, Илюша!
Вай шойччыштам, сёйыштам!
Кыскывліс питшӧгсьыс нянь шӧрӧм, пернапасасьӧм бӧрын чеглывліс сійӧс, и найӧ сёйисны, а сы бӧрын шойччывлісны, куйлісны часджын кымын овраг дорын.
Оврагыс вӧлі петӧ юӧ, налы тыдаліс юыс.
Эзысь моз дзирдалысь паськыд лӧз юыс лӧня нуис овраг пӧлӧн ассьыс гыяссӧ, и, ю вылӧ видзӧдігӧн, Ильялы окота вӧлі кывтны сы кузя.
Ю саяс тыдалісны паськыд видзьяс, руд башняяс моз сулалісны сэні турун зорӧдъяс, да ылын, видз помасянінын, лӧз небесаас пыксьӧма вӧрлӧн пиладор кодь сьӧд стенаыс.
Видзьяс вылын вӧлі лӧнь, мелі, и чувствуйтчис, мый воздухыс сэні сӧстӧм, сӧдз да чӧскыд дука...
А тані сісьмысь ёг чукӧрысь петӧ лёк дук; тайӧ дукыс личкис морӧстӧ, чепляліс ныртӧ, — дедыслӧн моз жӧ Ильялӧн визувтіс синваыс...
Мыш вылас куйлігӧн детинка видзӧдіс небесаӧ и сы судталысь эз аддзы помсӧ.
Шог да вугыр личкылісны сійӧс, кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм образъяс чужлісны сы воображениеын.
Сылы кажитчис, мый небесаас плавайтӧ кодкӧ синмӧн аддзытӧм, зэв ыджыд, пырыстыдалана, югыд, меліа шонтысь, бур да стрӧг и мый сійӧ, детинка, дедыскӧд и став муыскӧд ӧтлаын кайӧ сэтчӧ сы дінӧ, пыдӧстӧминӧ, кельыдлӧзӧн лӧсталанінӧ, сӧстӧм да югыдінас...
И сьӧлӧм вылас сылӧн вӧлі зэв долыд лӧнь радлунсьыс.
Рытнас, гортӧ воигӧн, Илья важнӧя пырлывліс дворӧ, быттьӧ бура уджалӧм морт, коді кӧсйӧ шойччыштны да оз эшты ноксьыны нинӧм абуӧн, кыдз став детинкаяс да нывкаяс.
Став челядьыс уважайтісны сійӧс ыджыд морт сяма походка вӧснаыс да мышвывса мешӧк вӧснаыс, кӧні век куйлісны разнӧй интереснӧйторъяс.
Дед нюмъялігтыр висьтавліс челядьлы кутшӧмкӧ сераланторъяс.
— Со и воисны Лазарьяс, став карсӧ ветлӧдлісны, быдлаын дӧзмӧдчисны...
Илька!
Мун, мыськы чужӧмтӧ да лок трактирӧ чай юны!..
Катласигтыр Илья мунліс аслас пӧдвалӧ, а челядь чукӧрӧн вӧтчӧны сы бӧрся, видзчысигтыр видлалісны-малалісны кияснас, мый эм мешӧкас.
Сӧмын Пашка, Ильялы туйсӧ тупкӧмӧн, ёся шулывліс:
— Эй, трапье чукӧртысь!
Ноко, петкӧдлы, мый вайин...
— Виччысьлан! — скӧра шуліс Илья. — Чай юа, петкӧдла.
Трактирын дядьыс встретитліс сійӧс меліа нюмъялігтыр:
— Воис уджалысь?
Ак тэ, сьӧлӧмшӧрӧй!..
Мудзин?
Ильялы нимкодь вӧлі кывзыны, мый сійӧс шуӧны уджалысьӧн, и кывліс тайӧс сійӧ эз сӧмын дядьсяньыс.
Ӧтчыд Пашка мыйкӧ пакӧститӧма;
Савел кутіс сійӧс, топӧдіс пидзӧсъяс костас Пашкалысь юрсӧ да, гез помӧн нӧйтігтырйи, шуаліс:
— Эн пакӧститчы, шельма, эн пакӧститчы!
На, вот тэныд, на! на!
Мукӧд челядьыс тэ арлыдын аслыныс кынӧмпӧт перйӧны, а тэ сӧмын жӧритан да паськӧм кисьтан!..
Пашка чирзіс став двор пасьта да чужъясис кокъяснас, а гезйыс век швачӧдіс сы мышку кузя.
Кутшӧм тешкодь радлунӧн Илья кывзіс доймӧмысла лёкысь горзӧмсӧ аслас враглысь, но кузнеч кывъясысь гӧгӧрвоис, мый сійӧ ёна бурджык Пашкаысь, сэки сылы лои жаль детинкаыс.
— Савел дядь, эновт! — друг горӧдіс сійӧ.
Кузнеч кучкис пиыслы ещӧ ӧтчыд да, Илья вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, скӧра шуис:
— А тэ — ланьт!
Дорйысьысь!
Вот ме тэныд петкӧдла!..
Сійӧ тойыштіс писӧ бокӧ да муніс кузнечаӧ.
Пашка сувтіс кок вылас да джӧмдалігтыр, быттьӧ синтӧм, муніс двор пемыд пельӧсӧ.
Ильялы лои жаль Пашкаыс, и сійӧ мӧдӧдчис сы бӧрся.
Пельӧсын Пашка сувтіс пидзӧсъяс вылас, плешнас пыксис заборӧ да, кияссӧ лядьвейяс вылас кутӧмӧн, мӧдіс ойзыны ещӧ ёнджыка.
Ильялы окота вӧлі шуны нӧйтӧм враглы кутшӧмкӧ мелі кыв, но сійӧ сӧмын юаліс Пашкалысь:
— Доймӧ?
— <ns>Му-ун</ns>! — горӧдіс сійӧ.
Тайӧ горӧдӧмсьыс Ильялы лои ӧбиднӧ, сійӧ велӧдӧмногӧн мӧдіс висьтавны:
— Вот — тэ быдӧнӧс нӧйтан, со и...
Но Илья эз на и удит помавны, кыдзи Пашка уськӧдчис сы вылӧ да уськӧдіс кок йывсьыс.
Илья тожӧ скӧрмис, и кыкнанныс ёкмыльяс моз кутісны быглясьны муын.
Пашка курччасис да гыжъясис, а Илья кватитіс сійӧс юрсиӧдыс да зурӧдіс сылысь юрсӧ му бердӧ, кытчӧдз Пашка эз горӧд:
— <ns>Лэ-эдз</ns>!
— Мися жӧ! — кок вылас сувтігмоз да аслас победаӧн гордитчигтыр шуис Илья. — Аддзылін?
Ме ёнджык!
Сідзкӧ — ӧні тэ ме вылӧ эн во!
Вирӧдз парсалӧм чужӧмсӧ дӧрӧм сосъяснас чышкалігтыр сійӧ муніс.
Двор шӧрын букыштчӧмӧн сулаліс кузнеч.
Илья аддзис сійӧс да дрӧгмуні повзьӧмысла; сійӧ чайтіс, мый кузнеч нӧйтас сійӧс пи вӧснаыс, да сувтіс.
Но кузнеч сӧмын лэптыштліс пельпомъяссӧ да шуис:
— Мый нӧ бугыльястӧ сувтӧдін ме вылӧ?
Водзджыксӧ эн аддзыв?
Мун, кытчӧ мунан!..
А рытнас, Ильяӧс дзиръя сайысь кутӧм бӧрын, Савел кокньыдика печиктіс чуньнас кӧсичаас да, зумыша нюммунӧмӧн, юаліс:
— Кыдз делӧыд, ёг пиын гудйысьысь?
Илья нимкодя серӧктіс, — сійӧ вӧлі шуда.
Скӧр кузнеч, дворын медъён мужик, кодысь быдӧн полісны да кодӧс быдӧн уважайтісны, шмонитӧ сыкӧд!
Кузнеч кутіс сійӧс пельпомӧдыс кӧрт чуньяснас да содтіс сылысь радлунсӧ.
— Ок-ок! — шуис сійӧ. — Да тэ — ён детинка!
Он регыд кув, он, зонмӧ!..
Ладнӧ, быдмы!..
Быдман — ме тэнӧ кузнечаӧ босьта!..
Илья кутіс пидзӧсӧдыс кузнечлысь ыджыд коксӧ да топӧдчис сы бердӧ морӧснас.
Тыдалӧ, Савел кыліс, кутшӧма тіпкӧ ичӧтик сьӧлӧмыс сылӧн мелі кывъясысь: сійӧ пуктіс Илья юр вылӧ сьӧкыд кисӧ, чӧв олыштіс да кыз гӧлӧсӧн шуис:
— Э-эк, сирӧта!..
Ноко, лэдз!..
Тайӧ рытнас долыда да гажаа Илья босьтчис аслас быдлунъя удж бердӧ — юклыны луннас чукӧртӧм диковинаяссӧ.
Челядь пуксялісны муӧ да горш синъясӧн видзӧдісны няйт мешӧк вылӧ.
Илья перъяліс мешӧкысь ситеч торъяс, пу салдатикӧс, коді дыр туплясьӧмсьыс вушйӧма нин, вакса кӧрӧбка, тыртӧм помада банка, жугалӧм дора да вугтӧм чашка.
— Тайӧ меным, меным, меным! — кылісны вежалана горзӧмъяс, да ичӧтик няйт кияс быдладорсянь нюжӧдчисны тайӧ шоча аддзылан вещияслань.
— Энлы!
Эн кватлав! — командуйтіс Илья. — Артмас ӧмӧй кутшӧмкӧ ворсӧм, ті кӧ ставсӧ пыр жӧ босьталанныд?
Но, восьта лавка!
Вузала ситеч...
Зэв бур ситеч!
Доныс — пӧлтинник!..
Машка, ньӧб!
— Ньӧбис! — сапожник ныв пыдди шыасис Яков, кыскис зепсьыс водзвыв лӧсьӧдӧм гырнич тор да пуктіс сійӧс тӧргӧвеч киӧ.
Но Илья эз босьт.
— Но — кутшӧм нӧ тайӧ ворсӧм?
А тэ донъясь, <ns>чӧ-ӧрт</ns>!
Некор тэ он донъясь!..
Тадз ӧмӧй овлывлӧ!
— Ме вунӧді! — вочавидзис Яков.
Заводитчыліс ёна донъясьӧм; вузасьысь да ньӧбасьысьяс сідзи заводитлісны донъясьны, мый весиг вунӧдчылісны, а тайӧ кадас Пашка пелька гусявліс чукӧрысь сійӧс, мый сылы воис сьӧлӧм вылас, пышйыліс бокӧ да йӧктігтыр дэльӧдіс найӧс:
— А ме гусялі!
Пась вомаяс ті!
Йӧйяс, чӧртъяс!
Татшӧмторъяснас сійӧ ставнысӧ зэв ёна дӧзмӧдліс:
ичӧтъясыс горзісны да бӧрдісны, Яков да Илья вӧтлысисны дворті вӧр бӧрся да пӧшти некор эз вермывны кутны сійӧс.
Сэсся велавлісны татшӧмторъяс дінас, эз нин виччысьны сысянь бурсӧ, ставныс лӧгасисны сы вылӧ да эз кутны ворсны сыкӧд.
Пашка оліс ӧтнасӧн да ставныслы зілис вӧчны кутшӧмкӧ лёктор.
А ыджыд юра Яков нянька моз ноксис кудриа юрсиа сапожник нывкакӧд.
Нывка ас бӧрсяыс тӧждысьӧмсӧ принимайтліс сідзи, быттьӧ тадзи и колӧ вӧлі, да, кӧть и шуис сійӧс Яшечкаӧн, но частӧ гыжъявліс да нӧйтлывліс.
Ильякӧд дружбаыс Яшалӧн ёнмис; сійӧ пыр висьтавліс ёртыслы кутшӧмкӧ тешкодь вӧтъяс:
— Быттьӧкӧ менам уна-уна деньга да ставыс рубаяс — зэв ыджыд мешӧктыр!
И вот кыска ме сійӧс вӧрті.
Друг — разбойникъяс локтӧны.
Пуртаӧсь, страшнӧйӧсь!
Ме — пышйыны!
И друг мешӧкын мыйкӧ быттьӧ кутіс вӧрны...
Кыдз тай ме шыбита сійӧс!
А сэтысь разнӧй лэбачьяс <ns>жбыр-р-р</ns>!..
Жоньяс, сырчикъяс, пыстаяс — лыдтӧм-тшӧттӧм!..
Кватитісны найӧ менӧ да мӧдісны лэбӧдны выліті-выліті!
Сійӧ дугдыліс висьтавнысӧ, синъясыс былявлісны, чужӧмыс лолі ыжлӧн кодь.
— Но? — ышӧдліс сійӧс Илья, терпитны вермытӧг помсӧ виччысигӧн.
— Сідзи ме дзикӧдз и лэби!.. — думыштчӧмӧн помавліс Яков.
— Кытчӧ?
— А... дзикӧдз!
— Эк тэ! — дӧзмӧмпырысь шуліс Илья. — Немтор он помнит!..
Трактирысь петавліс Еремей дед да, синкым дорас кисӧ пуктӧмӧн, горӧдліс:
— Илюша!
Кӧні тэ!
Лок узьны, пӧра нин!..
Илья кывзысьӧмӧн мунліс старик бӧрся да водліс аслас вольпасьӧ — турунӧн сюялӧм куль мешӧк вылӧ.
Чӧскыда узьсис сылӧн тайӧ мешӧк вылас, бура оліс сійӧ тряпье чукӧртыськӧд, но ӧдйӧ коли тайӧ лӧсьыд да кокни олӧмыс.
{Горькӧй А. М. (комиӧдіс Власова Г.) @ Пармаса челядь @ висьт @ Максим Горький. Висьтъяс @ 1952 @ Лб. 29‒33.}
ПАРМАСА ЧЕЛЯДЬ
Генуяын, вокзалдорса ичӧтик площадь вылын, чукӧртчӧмаӧсь зэв уна йӧз — унджыкыс рабочӧйяс, но унаӧн эмӧсь мича паськӧма, тшӧгӧм, йӧз.
Юрнуӧдысьясыс — муниципалитетса членъяс *, на юръяс весьтын дӧлалӧ карыслӧн шӧвкӧн мичаа вышивайтӧм сьӧкыд знамя, а сыкӧд орччӧн дӧлалӧны рабочӧй организацияяслӧн уна рӧма знамяяс.
Дзирдалӧны зарни тугъяс, сыръяс да шнуръяс, дзирдалӧны знамя пуяслӧн ёсь йывъясыс, шпорӧдчӧ шӧвк да торжественнӧй настроениеа йӧз чукӧр увгӧ быттьӧкӧ ньӧжйӧник сьылысь хор.
На весьтын, джуджыд пьедестал вылын, — фигураыс мечтатель Колумблӧн, коді уна страдайтіс сы вӧсна, мый веритліс, и — победитіс сы вӧсна, мый веритіс.
Сійӧ и ӧні на видзӧдӧ увлань йӧз вылӧ — да быттьӧкӧ висьталӧ мраморнӧй вомнас:
«Побеждайтӧны сӧмын веритысьяс».
Сы кок дорын, пьедестал гӧгӧрын, музыкантъяс пукталӧмаӧсь ыргӧн трубаяснысӧ, шонді водзас ыргӧныс дзирдалӧ зарни моз.
Мегыр моз кругджынйӧн зымвидзӧ вокзаллӧн мраморнӧй сьӧкыд зданиеыс, сійӧ шевкнитӧма бордъяссӧ, быттьӧкӧ кӧсйӧ сывйыштны йӧзсӧ.
Портсянь кылӧ пароходъяслӧн сьӧкыда пушкӧм, винтъяслӧн ваын уджалӧм, чепъяслӧн зёльӧдчӧм, шутьлялӧм да горзӧм — плӧщадь вылын чӧв-лӧнь, пӧдтӧ да ставсӧ ойдӧдӧма жар шондіӧн.
Балконъяс вылын да керка ӧшиньясын — нывбабаяс, киясаныс налӧн цветъяс, сэні жӧ праздник дырйи моз пасьтӧдӧм челядь, найӧ асьныс цветъяс кодьӧсь.
Станция дорӧ матыстчигӧн тутсӧ локомотив — йӧз чукӧр дрӧгнитіс; сьӧд лэбачьяс моз юръяс весьтаныс лэблісны некымын чукрасьӧм шляпа, музыкантъяс босьтӧны трубаяссӧ, кутшӧмкӧ олӧма серьёзнӧй йӧз, паськӧмнысӧ лӧсьӧдышталігмоз, петӧны водзӧ, бергӧдчӧны йӧз чукӧрлань чужӧмӧн да, кияснас шуйгавылӧ и веськыдвылӧ ӧвтчигтырйи, мыйкӧ висьталӧны йӧзыслы.
Сьӧкыда да тэрмасьтӧг йӧз чукӧрыс поті, сетіс уличаӧ петан туй.
— Кодӧс встречайтӧны?
— Парма карса челядьӧс!
Сэні, Пармаас, забастовка.
Кӧзяеваыс оз уступайтны, рабочӧйяслы лои сьӧкыд, и со найӧ чукӧртӧмаӧсь ассьыныс челядьнысӧ, кодъяс заводитӧмаӧсь нин висьӧдчыны тшыгъялӧмсьыс, да мӧдӧдӧмаӧсь найӧс Генуяса ёртъясыслы.
Вокзалса колоннаяс сайсянь локтӧ ичӧтик йӧзлӧн стройнӧй процессия; найӧ киссьӧм-ротйысьӧм паськӧмаӧсь да сы вӧсна кажитчӧны гӧнаӧн, быттьӧкӧ кутшӧмкӧ тешкодь зверпиян.
Кияснас кутчысьӧмӧн витӧн-витӧн мунӧны радъясӧн — зэв посньыдикӧсь, бусӧссьӧмаӧсь, тыдалӧ, мудзӧмаӧсь.
Чужӧмъясныс налӧн серьёзнӧйӧсь, но синъясныс югъялӧны тэрыба да збоя, и, кор налы паныд музыка ворсӧ Гарибальдилысь гимн, тайӧ омӧлик, ёсь да тшыг чужӧмъяс вывтіыс ичӧтик гыяс серӧн котӧртіс долыд нюм.
Йӧз чукӧр приветствуйтӧ будущӧйлысь йӧзсӧ зэв гораа горӧдӧмӧн, знамяяс нёрисны посни йӧзлы паныд, равзӧны ыргӧн трубаяс, чунӧдӧны челядьлысь пельяссӧ, ёрӧны синъяссӧ, — челядь неуна шӧйӧвошины татшӧм встречасьыс, секунда кежлӧ бӧрыньтчыштлісны да друг — кыдзкӧ пыр жӧ веськӧдчисны, быдмисны, топӧдчисны ӧтлаӧ да сё гӧлӧсӧн, но ӧти морӧс шыӧн горӧдісны:
— <ita>Viva Italia</ita>!
— Мед олас том Парма! — налань топӧдчӧмӧн горалӧ йӧз чукӧр.
— <ita>Evviva Garibaldi</ita>! — горзӧны челядь, руд клинӧн пырӧны йӧз чукӧрӧ да.
Отельяс ӧшиньясын, керка вывъясын еджыд лэбачьясӧн шпорӧдчӧны чышъянъяс, сэтысянь зэр моз киссьӧны йӧз юръяс вылӧ цветъяс да гажаа, гора горзӧмъяс.
Ставыс лои праздничнӧй, ставыс ловзис, и руд мраморыс кутіс цветитны кутшӧмкӧ югыд пятноясӧн.
Дӧлалӧны знамяяс, вылӧ качӧны шляпаяс да цветъяс, гырысь йӧз юр весьтын быдмисны челядьлӧн ичӧтик юръяс, мыччасьӧны ичӧтик сьӧдіник кияс, куталӧны цветъяссӧ да приветствуйтӧны, и воздухын дугдывтӧг юргӧ мощнӧй горзӧм.
— <ita>Viva il Socialismo</ita>!*
— <ita>Evviva Italia</ita>!*
Пӧшти став челядьсӧ босьталӧмаӧсь кияс вылӧ, найӧ пукалӧны гырысь йӧз пельпомъяс вылын, найӧс топӧдӧмаӧсь паськыд морӧсъяс берданыс кутшӧмкӧ суровӧй, уска йӧз; музыкаыс муртса кылӧ шумас, серамас да горзӧмас.
Йӧз чукӧрӧд тювкъялӧны нывбабаяс, найӧ ӧктӧны воӧм челядьӧс да горзӧны ӧта-мӧдныслы:
— Аннита, ті кыкӧс босьтанныд?
— Да.
Ті тожӧ?
— И коктӧм Маргариталы тшӧтш ӧтиӧс...
Быдлаын кыпыд гаж, праздничнӧй чужӧмъяс, вазьӧм бур синъяс, и кӧнсюрӧ бастуйтысьяслӧн челядьясыс сёйӧны нин нянь.
— Миян кадӧ та йылысь эз думыштлыны! — шуӧ лэбач ныра старик, вомас сылӧн сьӧд сигара.
— А — сэтшӧм прӧстӧ...
— Да!
Тайӧ прӧстӧ да тӧлка...
Старик кыскис сигарасӧ вомсьыс, видзӧдліс сы пом вылӧ да, ышловзьӧм бӧрын, пыркнитіс пӧимсӧ.
А сэсся, кор ас дінсьыс аддзис Пармаса кык детинкаӧс, буракӧ, кык вокӧс, зумыштчис, чужӧмыс лои зэв скӧр — челядь видзӧдісны сы вылӧ серьёзнӧя, — шляпасӧ лэдзис синъясӧдзыс, кияссӧ паськӧдіс; челядь ӧта-мӧд бердас топӧдчӧмӧн зумыштчисны да бӧрыньтчыштісны, старик друг лажыньтчис да пӧшти дзик петук моз гораа чукӧстчис.
Кӧмтӧм кокъяснас изъяс вывті тапсьӧдігтыр челядь серӧктісны, а сійӧ — сувтіс, лӧсьӧдіс шляпасӧ да решитіс, мый вӧчис ставсӧ, мый вӧлі колӧ, да жеб кокъяс йылас катласигтырйи муніс челядь дінысь.
Баба-ягалӧн кодь чужӧма, гӧрба, дзор нывбаба, кодлӧн тшӧкаыс вӧлі чорыд руд гӧна, сулалӧ Колумб статуя дорын да — бӧрдӧ, вушйӧм шаль помнас чышкалӧ гӧрдӧдӧм синъяссӧ.
Сьӧд да мисьтӧм, сійӧ вӧлі сэтшӧм тешкодь ӧтка тайӧ шызьӧм йӧз чукӧрас.
Йӧктігтыр мунӧ сьӧд юрсиа генуэзка, киӧдыс кутӧмӧн сійӧ нуӧдӧ пу башмакъяса да пельпомъясӧдзыс лэччӧм руд шляпаа, ар сизима кымын мортӧс.
Шляпасӧ балябӧжас шыбитӧм могысь детинка пыркӧдӧ ичӧтик юрсӧ, а шляпаыс век лэччӧ сылы чужӧм вылас.
Нывбаба нетшыштӧ сійӧс ичӧтик юр вылысь да, выліті сійӧн ӧвтыштӧм бӧрын, мыйкӧ сьылӧ да сералӧ.
Юрсӧ чатӧртӧмӧн детинка видзӧдӧ сы вылӧ — нюмъялӧ, сэсся чеччыштӧ, кӧсйӧ судзӧдны шляпасӧ, и кыкнанныс найӧ вошӧны.
Кучик водздӧраа, кузь тушаа морт зэв гырысь куш кияснас кутӧ пельпом вылас шыр кодь рудіник ар квайта нывкаӧс. Тайӧ мортыс сёрнитӧ сыкӧд орччӧн мунысь нывбабакӧд, коді киӧдыс кутӧмӧн нуӧдӧ дзик би кодь рыжӧй детинкаӧс:
— Гӧгӧрвоан — тайӧ кӧ паськалас...
Миянӧс сьӧкыд нин лоӧ вермыны, сідз ӧд?
Сэсся морӧстырнас, гораа, радпырысь серӧктіс да ассьыс ношасӧ качӧдліс лӧз воздухас. Ачыс горзӧ:
— <ita>Evviva Parma</ita>!
Йӧз муналӧны, аскӧдныс нуӧны да нуӧдӧны челядьӧс, площадь вылӧ кольӧны нярмӧм цветъяс, кампет коръяс, гажаа сералысь факинояс, а на весьтын Новый Свет восьтысь мортлӧн благороднӧй фигураыс.
А уличаясысь, зэв гырысь трубаясысь моз, мичаа киссьӧны долыд горзӧмъяс йӧзлӧн, кодъяс мунӧны выль олӧмлань.
{Дуров В. Л. (комиӧдіс В. Попов) @ Дуровлӧн уголок @ висьт @ В. Дуров. Менам зверьяс @ 1958 @ Лб. 3‒9.}
ДУРОВЛӦН УГОЛОК
Москваын эмӧсь уна быдпӧлӧс театръяс.
Но медся тешкодь театрыс — тайӧ, дерт, сійӧ, коді сулалӧ Дуров нима улича вылын.
Став Москва пасьталаысь быд воскресеньеӧ тайӧ театрас чукӧртчылӧны челядь.
Унаӧн волывлӧны весиг мукӧд каръясысь.
Быдӧнлы окота волыны аслыссяма театрӧ!
abu
Тані ставыс кыдзи настӧящӧй театрын: фойе, видзӧдан зал, сцена, занавес.
Но сцена вылын выступайтӧны оз йӧз, а... зверьяс.
Представление заводитӧм водзвылын став зрительяссӧ нуӧдӧны музейӧ.
Сэні зэв жӧ интереснӧ.
Музейын чукӧртӧма чучелаяс зверьяслысь да лэбачьяслысь, кодъяскӧд коркӧ важӧн выступайтліс знаменитӧй дрессировщик Владимир Леонидович Дуров.
abu
Коді эз кывлы Дуров йылысь, знаменитӧй русскӧй дрессировщик йылысь!
Зэв водз кадсянь, кор Дуров вӧлі детинкаӧн на, сійӧс кыскис зверьяс да лэбачьяс дорӧ.
Ичӧтдырйиыс сійӧ ноксьыліс нин гулюяскӧд, понъяскӧд да мукӧд животнӧйяскӧд.
Сійӧ сэки нин думайтліс цирк йылысь, сы вӧсна мый циркын петкӧдлӧны дрессируйтӧм животнӧйясӧс.
Кор Володя Дуров неуна быдмыштіс, сійӧ пышйис гортсьыс да медасис сэкся известнӧй циркач Ринальдолы балаганас.
Тайӧ вӧлі во сизимдас сайын.
И вот том детинка Дуров мӧдіс уджавны циркын.
Сэні сійӧ лӧсьӧдіс Василий Васильевич козёлӧс, Сократ дзодзӧгӧс, Бишка понйӧс.
Найӧс сійӧ дрессируйтіс, мӧдногӧн кӧ велӧдіс вӧчавны арена вылын разнӧй номеръяс.
Но сійӧ дрессируйтіс зверьясӧс эз сідзи, кыдзи мукӧд дрессировщикъяс, а ас ногыс.
Дрессировщикъяс векджык применяйтлісны доймана способ: беддьӧн кучкалӧмӧн да нӧйтӧмӧн найӧ зілисны велӧдны животнӧйясӧс кывзысьны.
А Владимир Дуров ӧткажитчис татшӧм способсьыс.
Цирклӧн историяын сійӧ медводз кутіс применяйтны выль способ — дрессируйтны не беддьӧн кучкалӧмӧн да нӧйтӧмӧн, а мелілунӧн, бур обращениеӧн, чӧсмӧдлӧмӧн, ошкӧмӧн.
Зверьясӧс сійӧ эз мучит, а терпеливӧя велӧдіс ас дорас.
Сійӧ радейтіс зверьясӧс, и найӧ велалісны сы дінӧ да кывзысисны сылысь.
Регыд мысти публика кутіс радейтны том дрессировщикӧс.
Аслас способӧн сійӧ шедӧдіс ёна унджык важся дрессировщикъяс серти.
Сійӧ думыштіс зэв уна интереснӧй номер.
Дуров петавліс арена вылӧ разнӧйпӧлӧс мича паськӧма клоунӧ пасьтасьӧмӧн.
Водзсӧ клоунъяс уджавлісны чӧв олігтыр.
Публикалысь серам найӧ петкӧдлісны ӧта-мӧднысӧ кучкалӧмӧн, чеччалӧмӧн, патурликасьӧмӧн.
Клоунъяс пиысь первойӧн Дуров заводитіс сёрнитны арена вывсянь.
Сійӧ серавліс царскӧй порядокъяс, купечьясӧс, чиновникъясӧс да дворянаӧс.
Та вӧсна полиция преследуйтіс сійӧс.
Но Дуров смела нуӧдіс водзӧ ассьыс выступлениеяссӧ.
Сійӧ гордӧя шуліс асьсӧ «народнӧй шутӧн».
Циркын век вӧлі тырыс йӧз, кор выступайтіс Дуров аслас зверьяс труппакӧд.
Медъёна Дуровӧс радейтісны челядь.
В. Л. Дуров выступайтліс разнӧй циркъясын да балаганъясын да циркыскӧд воліс Россиялӧн быд пельӧсӧ.
Но Дуров вӧлі не сӧмын дрессировщикӧн — сійӧ вӧлі и учёнӧйӧн.
Сійӧ внимательнӧя изучайтіс зверьясӧс, налысь поведение, сям, повадкаяс.
Сійӧ занимайтчис наукаӧн, коді шусьӧ зоопсихологияӧн, да гижис весиг сы йылысь кыз книга, коді зэв ёна воис сьӧлӧм вылас великӧй русскӧй учёнӧйлы — Иван Петрович Павловлы.
И. П. Павлов, коді зэв бура тӧдіс животнӧйяслысь повадкаяссӧ, шуліс, мый Дуров аддзис дрессировкалысь вернӧй способ, и ошкӧмӧн казьтывліс талантливӧй дрессировщик да том учёнӧй йылысь.
Дуров век ньӧбаліс пыр выль и выль животнӧйясӧс.
«Зверьяслӧн школа» вочасӧн быдмис.
«Вот эськӧ стрӧитны кӧ зверьяслы специальнӧй керка! — мӧвпаліс Дуров. — Налы эськӧ сэні вӧля вӧлі.
Сэні эськӧ спокойнӧя позис изучайтны зверьясӧс, нуӧдны научнӧй удж, велӧдны животнӧйясӧс «выступайтны».
Уна во прӧйдитіс сэтчӧдз, кор Владимир Леонидовичлы удайтчис пӧртны олӧмӧ ассьыс мӧвпсӧ.
Москваын ӧти лӧнь улича вылысь сійӧ ньӧбис ыджыд, мича керка.
Тайӧ керкаас сійӧ овмӧдіс ассьыс нёль кока артистъяссӧ да нимтіс тайӧ керкасӧ «Дуровлӧн уголокӧн».
В. Л. Дуровлӧн артистическӧй деятельностьлы 50 во тырӧм честь кузя Моссовет 1927-ӧд воын вежис улича нимсӧ, кӧні вӧлі «уголокыс», Дуров нима улича вылӧ.
1934-ӧд воын Владимир Леонидович Дуров кувсис.
«Уголокын» ӧні зверьяслӧн театр, зверинец да музей.
Со знаменитӧй учёнӧй такса Запятайка, со морскӧй лев Лео, со руд ош Топтыгин...
{Дуров В. Л. (комиӧдіс В. Попов) @ Миян Жучка @ висьт @ В. Дуров. Менам зверьяс @ 1958 @ Лб. 10‒12.}
МИЯН ЖУЧКА
Кор ме вӧлі ичӧт, ме велӧдчи военнӧй гимназияын.
Сэні, быдпӧлӧс мукӧд наукаяс кындзи, велӧдлісны миянӧс ещӧ лыйсьыны, маршируйтны, сетавны честь, босьтны на караул — дзик жӧ салдатъясӧс моз.
Миян вӧлі асланым пон Жучка.
Ми сійӧс зэв ёна радейтім, ворсім сыкӧд да вердім сійӧс казённӧй ӧбед колясъясӧн.
И друг миян надзирательлӧн, «дядькалӧн», кыськӧ лоис аслас пон, Жучка жӧ.
Миян Жучканымлӧн олӧмыс пыр жӧ вежсис: «дядька» тӧждысис сӧмын аслас Жучкаыс вӧсна, а миянлысь нӧйтіс да быдногыс мучитіс.
Ӧтчыд сійӧ койыштіс сы вылӧ пӧсь ва.
Пон лёкысь лявзігтыр чепӧсйис пышйыны, а бӧрынджык ми аддзим: миян Жучканымлӧн боксьыс да мыш вывсьыс усьӧма став гӧныс и весиг кучикыс!..
Ми зэв ёна скӧрмим «дядька» вылӧ.
Чукӧртчим коридор пельӧсӧ, кыті эзджык ветлӧдлыны йӧзыс, да кутім думайтны, кыдзи эськӧ мынтыны сылы водзӧс.
— Колӧ сійӧс велӧдны, — шуалісны челядь.
— Колӧ со мый... колӧ вины сылысь Жучкасӧ!
— Вернӧ!
Вӧйтны!
— А кытчӧ вӧйтан?
Бурджык вины изйӧн!
— Абу сідз, бурджык ӧшӧдны!
— Вернӧ!
Ӧшӧдны!
Ӧшӧдны!
«Суд» сӧвещайтчис недыр.
Ӧтсӧгласӧн вӧлі примитӧма приговор: ӧшӧдны.
— Энлӧй, а коді кутас ӧшӧднысӧ?
Ставӧн чӧв олісны.
Некодлы эз вӧв окота лоны палачӧн.
— Вайӧ пудъясямӧ! — шуис кодкӧ.
— Вай!
Гимназическӧй картузӧ вӧлі тэчӧма запискаяс.
Ме мыйлакӧ вӧлі эска, мый меным сюрӧ тыртӧм записка, и ньӧти повтӧг сюйи киӧс картузӧ.
Босьті записка, паськӧді да лыдди: «Ӧшӧдны».
Меным эз ло лӧсьыд сьӧлӧм вылын.
Ме вежалі ёртъяслы, кодъяслы сюрисны тыртӧм запискаяс, но «дядька» Жучкала век жӧ муні.
Пон меліа легӧдіс бӧжсӧ.
Кодкӧ миян пӧвстысь шуис:
— Видзӧд, кутшӧм шыльыд гӧна!
А миян Жучкалӧн боксьыс став гӧныс усьӧма.
Ме шыртышті Жучкалы сьыліас кӧв да мӧдӧдчим сарайӧ.
Жучка радпырысь котӧртіс.
Сарайын вӧлі пемыд.
Тіралысь чуньясӧн ме кималасӧн корси юр весьтысь пӧперега кыз кер; сэсся шеныштчӧмӧн шыбиті кӧвсӧ кер мӧдарладорас да куті кыскыны.
Друг ме кылі киргӧм.
Пон киргис да нетшкысис.
Ме куті дрӧжжитны, пиньясӧй зяткакылісны, быттьӧ йирмӧг дырйи, кияс пыр жӧ лётмунісны, чуньяс мынісны...
Ме лэдзи кӧвсӧ, и пон сьӧкыда шнёпкысис муӧ.
Ме зэв ёна повзи, понйыс лои жаль.
Мый вӧчны?
Сійӧ, кӧнкӧ, ӧні пессьӧ кулӧм водзвылас!
Колӧ регыдджык вины сійӧс, медым эз мучитчы.
Ме корси из да лыйи.
Из шнёпкысис мыйӧкӧ небыдторйӧ.
Ме эг вермы кутчысьны, бӧрддзи да котӧрӧн чепӧсйи сарайысь.
Виӧм пон коли сэтчӧ...
Сійӧ вояс ме лёка узи.
Век ӧтарӧ меным кажитчис Жучка, век ӧтарӧ кыліс пельын сылӧн киргӧмыс.
Коркӧ и воис асыв.
Меным вӧлі зэв сьӧкыд, висис юрӧй; ме муртса чеччи, пасьтаси да мӧдӧдчи занятиеяс вылӧ.
И друг плац вылысь, кӧні ми век маршируйтлім, ме аддзи дивӧ.
Мый тайӧ?
Ме сувті да ниртышті синъясӧс.
Пон, кодӧс ме вии тӧрыт, сулаліс, кыдзи век, миян «дядька» дорын да легӧдіс бӧжсӧ.
Менӧ аддзӧм бӧрын сійӧ, кыдз быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, котӧрӧн локтіс ме дінӧ да меліа никсігтырйи кутіс ниртчыны кок бердӧ.
Кыдзи нӧ сідз?
Сійӧс ме ӧшӧдлі, а сійӧ вунӧдӧма лёк вӧчӧмсӧ да весиг леститчӧ ме дінӧ!
Синъясын чепӧсйис синва.
Ме копыртчи пон дорӧ да мӧді кутлыны сійӧс да окавны гӧна нырвомсӧ.
Ме гӧгӧрвои: сэні, сараяс, изйыс веськалӧма сёйӧ, а Жучка кольӧма ловйӧн.
Вот сэксянь ме и куті радейтны животнӧйясӧс.
А сэсся, кор быдми, куті воспитывайтны зверьясӧс да велӧдны найӧс, мӧдногӧн кӧ дрессируйтны.
Сӧмын ме велӧді найӧс эг беддьӧн, а мелілунӧн, и найӧ менӧ сідзжӧ радейтісны да кывзысисны менсьым.
{Дуров В. Л. (комиӧдіс В. Попов) @ Чушка-Финтифлюшка @ висьт @ В. Дуров. Менам зверьяс @ 1958 @ Лб. 13‒22.}
ЧУШКА-ФИНТИФЛЮШКА
Зверъяслӧн менам школаӧй шусьӧ «Дуровлӧн уголокӧн».
Шусьӧ «уголок», а збыльвылассӧ тайӧ зэв ыджыд керка, кӧні эм и терраса, и сад.
Ӧти слӧныслы мыйта места колӧ!
А менам ӧд ещӧ и ӧбезьянаяс, и морскӧй левъяс, и еджыд ошъяс, и понъяс, и кӧчьяс, и барсукъяс, и ёжъяс, и лэбачьяс!..
Менам зверьяс оз прӧстӧ овны, а велӧдчӧны.
Ме найӧс велӧда разнӧйторъяс вӧчавны, медым найӧ вермисны выступайтны циркын.
Та дырйи ме и ачым изучайта зверъяссӧ.
Тадзи ми велӧдчам ӧта-мӧднымлысь.
Кыдзи быд школаын, менам вӧліны бур ученикъяс, вӧліны и лёкджыкъяс.
Медся бур ученицаӧн менам вӧлі Чушка-Финтифлюшка — обыкновеннӧй порсь.
Кор Чушка локтіс «школаӧ», сійӧ нинӧм эз куж вӧчны.
Ме меліа малалышті сійӧс да сеті яй.
Сійӧ сёйис да руксӧ: вай пӧ ещӧ!
Ме муні пельӧсӧ да петкӧдлі сылы ещӧ яй кусӧк.
Сійӧ кыдзи котӧртас ме дінӧ!
Кажитчис, буракӧ, сылы.
Регыд сійӧ велаліс да кутіс ветлӧдлыны ме бӧрся быдлаӧ.
Кытчӧ ме — сэтчӧ и Чушка-Финтифлюшка.
Первой уроксӧ сійӧ гӧгӧрвоис зэв бура.
Ми кутім велӧдны мӧд урок.
Ме вайи Чушкалы салӧӧн мавтӧм нянь тор.
Кыліс зэв чӧскыд дук.
Чушка кыккокйыв уськӧдчис чӧскыд кусӧкыдла.
Но ме эг сет сылы да куті новлӧдлыны няньсӧ сы юр весьтті.
Чушка нюжӧдчис няньысла да бергӧдчис места вылас.
Молодеч!
Тайӧ и колӧ вӧлі меным.
Ме пукті Чушкалы «пятёрка», мӧдногӧн кӧ сеті салӧ тор.
Сэсся ме сійӧс заставиті ещӧ некымынысь бергӧдчыны, а ачым шуалі:
— Чушка-Финтифлюшка, бергӧдчы!
И сійӧ бергаліс да пӧлучайтіс чӧскыд «пятёркаяс».
Тадзи сійӧ велӧдчис йӧктыны «вальс».
Тайӧ кадсяньыс сійӧ овмӧдчис пу керкаӧ, гидняӧ.
Ме локті сы ордӧ новоселье вылӧ.
Сійӧ котӧртіс меным паныд.
Ме тажгӧді кокъясӧс, копыртчи да мыччи сылы яй тор.
Чушка матыстчис яй тор дорас, но ме тэрыба пукті сійӧс мӧд киӧ.
Чушкаӧс кыскис приманка дорад — сійӧ прӧйдитіс менам кокъяс костӧд.
Тайӧ шусьӧ «прӧйдитны ворота пыр».
Тадзи ме вӧчи некымынысь.
Чушка ӧдйӧ велаліс «прӧйдитны ворота пыр».
Та бӧрын ме циркын вӧчи настӧящӧй репетиция.
Порсь повзис артистъясысь, кодъяс ноксисны да чеччалісны арена вылын, да чепӧсйис ӧдзӧслань.
Но сэні сійӧс паныдаліс служащӧй да вӧтліс мелань.
Кытчӧ воштысьны?
Сійӧ раминика топӧдчис менам кокъяс бердӧ.
Но и ме, сылӧн главнӧй дорйысьыс, куті вӧтлӧдлыны сійӧс кузь плетьӧн.
Медбӧрын Чушка гӧгӧрвоис, мый сылы колӧ котравны барьер пӧлӧныс сэтчӧдз, кытчӧдз оз лэччы плеть помыс.
А кор сійӧ лэччас, колӧ локны кӧзяин дорӧ наградала.
Но вот выль задача.
Служащӧй вайис пӧв.
Ӧти помсӧ пуктіс барьер вылӧ, а мӧдсӧ лэптыштіс джоджсьыс неуна вылӧджык.
Швичнитіс плеть — Чушка мӧдіс котӧртны барьер пӧлӧн.
Пӧв дорӧ воӧм бӧрын сійӧ кӧсйис кытшовтны сы гӧгӧр, но сэки бара швичнитіс плеть, и Чушка чеччыштіс пӧв вомӧн.
Вочасӧн пӧвсӧ ми лэптім пыр вылӧджык и вылӧджык.
Чушка чеччаліс, мукӧддырйи шлёпкысьліс-усьліс, бара чеччаліс...
Медбӧрын сылӧн мускулъясыс ёнмисны, и сійӧ лои бур гимнастӧн.
Сэки ме куті велӧдны сійӧс сувтны водз кокъяснас ляпкыдик табуретка вылӧ.
Мыйӧн сӧмын Чушка, няньторсӧ сёйӧм бӧрын, нюжӧдчыліс мӧд кусӧкла, ме пуктылі няньсӧ табуретка вылӧ, порсьлы водз кокъяс дорас.
Сійӧ копыртчыліс да тэрмасьӧмӧн сёйліс сійӧс, а ме бара лэптылі нянь кусӧк сы нырвом весьтӧ.
Сійӧ лэптыліс юрсӧ, но ме бара пуктылі няньсӧ табуретка вылӧ, и Чушка бара копыртліс юрсӧ.
Тадзи ме вӧчи некымынпӧв, но сетлі няньсӧ сӧмын сэки, кор сійӧ лэдзліс юрсӧ.
Тадзи ме велӧді Чушкаӧс «копрасьны».
Коймӧд номер вӧлі дась!
Некымын лун мысти ми заводитім велӧдны нёльӧд номер.
Арена вылӧ петкӧдім шӧри пилитӧм бӧчка-джын да сувтӧдім сійӧс пыдӧснас вывлань.
Чушка котӧртіс, чеччыштіс бӧчка вылӧ да пыр жӧ лэччис мӧдарладорӧдыс.
Но таысь сійӧ нинӧм эз пӧлучит.
А кузь плетьӧн швичнитӧм бара вӧтліс порсьӧс бӧчка дорӧ.
Чушка бара чеччыштіс бӧчка вомӧн да бара коли наградатӧг.
Тадзи вӧлі некымынысь.
Чушка мудзис, кутіс сюмавны кынӧмыс.
Сійӧ некыдзи эз вермы гӧгӧрвоны, мый колӧ сылы вӧчны.
Медбӧрын ме кватиті Чушкаӧс ошейникӧдыс, сувтӧді бӧчка вылӧ да сеті сылы яйтор.
Сэки сійӧ гӧгӧрвоис: колӧ сулавны бӧчка вылас и ставыс.
Тайӧ лои сылӧн радейтана номерӧн.
И збыльысь, мый вермас лоны бурджык: сулав спокойнӧя бӧчка вылын да пӧлучайт кусӧк бӧрся кусӧк.
Ӧтчыд, кор сійӧ сулаліс бӧчка вылын, ме кайи сы дорӧ да кӧсйи пуксьыны сылы мыш вылас.
Чушка повзис, шыбитчис бокӧ, уськӧдіс менӧ кок йылысь да котӧртіс гидняӧ.
Сэні сійӧ мудзӧмпырысь водіс джоджӧ да куйліс час кык кымын.
Кор сылы вайисны ведра помӧй и сійӧ горша уськӧдчис сёян дорӧ, ме бара чеччышті сылы мыш вылас да топыда жмиті кокъясӧн бокъяссӧ.
Чушка заводитіс пессьыны, но шыбитны менӧ эз вермы.
Да и сылӧн сюмаліс кынӧмыс.
Сійӧ вунӧдіс став лёкторсӧ да заводитіс сёйны.
Тадзи повторяйтчис лунысь лун.
Медбӧрын Чушка велаліс новлӧдлыны менӧ мыш вылас.
Ӧні позьӧ вӧлі сыкӧд выступайтны публика водзын.
Ми вӧчим генеральнӧй репетиция.
Чушка бура вӧчис став номеръяссӧ, кутшӧмъясӧс кужис.
— Смотри, Чушка, — шуи ме, — эн янав йӧз водзас!
Служащӧй мыськаліс сійӧс, шыльӧдіс, сыналіс.
Воис рыт.
Кутіс грымгыны оркестр, шызис публика, триньӧбтіс звӧнок, «рыжӧй» котӧрӧн петіс арена вылӧ.
Представление заводитчис.
Ме вежи паськӧмӧс да матыстчи Чушка дорӧ:
— Но кыдзи, Чушка, он пов?
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ чуймӧмпырысь.
И збыльысь, менӧ сьӧкыд вӧлі тӧдны.
Чужӧмӧс мавтӧма еджыд краскаӧн, вомдоръясӧс — гӧрдӧн, синкымъяс сьӧдӧдӧма, а дзирдалысь еджыд костюм вылӧ вурлӧма Чушкалысь портретъяссӧ.
— Дуров, тэныд петны! — шуис циркса директор.
Ме петі арена вылӧ.
Чушка котӧртіс ме бӧрся.
Арена вылысь порсьӧс аддзӧм бӧрын челядь гажаа кутісны клопайтны.
Чушка повзис.
Ме куті сійӧс малавны, ачым шуалі:
— Чушка, эн пов, Чушка...
Сійӧ успокоитчис.
Ме швичниті плетьӧн, и Чушка, кыдзи и репетиция дырйи, чеччыштіс перекладина вомӧн.
Ставӧн кутісны клопайтны, а Чушка, кыдзи и век, котӧрӧн локтіс ме дорӧ.
Ме шуи:
— Финтифлюшка, шоколад колӧ?
И сеті сылы яй.
Чушка сёйӧ, а ме шуала:
— Порсь, а чӧскыдтӧ гӧгӧрвоӧ жӧ!
И горӧді оркестрлы:
— Пӧжалуйста, ворсӧй «Порсь вальс».
Кутіс ворсны музыка, и Финтифлюшка заводитіс бергавны арена вылын.
Ок, и сералыштісны жӧ йӧзыс!
Сэсся арена вылӧ вайисны бӧчка.
Чушка кайис бӧчка вылӧ, ме — Чушка вылӧ да кыдзи горӧда:
— А со и порсь вылын Дуров!
И бара ставӧн кутісны клопайтны.
«Артистка» чеччаліс разнӧй препятствиеяс вомӧн, сэсся ме пелька чеччышті сы вылӧ, и сійӧ, кыдзи збой вӧв, нуӧдіс менӧ арена вылысь.
А йӧз мыйвынсьыныс клопайтісны да ӧтарӧ горзісны:
— Браво, Чушка!
Бис, Финтифлюшка!
Успех вӧлі ыджыд.
Унаӧн котӧртісны сцена сайӧ видзӧдлыны велӧдӧм порсь вылӧ.
Но «артистка» весиг некод вылӧ эз чӧвтлы синсӧ.
Сійӧ горша сёйис сук помӧй.
Помӧйыс сылы вӧлі клопайтӧмъяс дорысь донаджык.
Первойя выступление прӧйдитіс зэв бура.
Вочасӧн Чушка велаліс цирк дорӧ.
Сійӧ частӧ выступайтіс, и йӧз зэв ёна радейтісны сійӧс.
Но Чушкалӧн успехъясыс эз воны сьӧлӧм вылас миян клоунлы.
Сійӧ вӧлі знаменитӧй клоун; фамилияыс сылӧн вӧлі Танти.
«Кыдзи, — думайтіс Танти, — прӧстӧй порсь пӧльзуйтчӧ ыджыдджык успехӧн ме дорысь, знаменитӧй Танти дорысь?..
Колӧ тайӧс помавны!»
Сійӧ бӧрйӧма кад, кор ме эг вӧв циркын, да пырӧма Чушка дінӧ.
А ме нинӧм эг тӧд.
Рытнас ме, кыдзи и век, петі Чушкакӧд арена вылӧ.
Чушка бура вӧчаліс став номеръяссӧ.
Но мыйӧн сӧмын ме пукси сы вылӧ верзьӧмӧн, сійӧ кутіс чеччавны да шыбитіс менӧ.
Мый тайӧ?
Ме чеччышті сы вылӧ мӧдысь.
А сійӧ бара пессьӧ, быттьӧ доддявлытӧм вӧв.
Йӧз сералӧны.
А меным абу серамӧдз.
Ме котрала арена вывті Чушка бӧрся плетьӧн, а сійӧ кыккокйыв пышъялӧ.
Друг сійӧ тювкнитіс служительяс костті — и гидняӧ.
Йӧз шумитӧны, а ме серала, быттьӧ нинӧм эз и ло, а ачым думайта: «Мый нӧ тайӧ?
Збыльысь ӧмӧй порсьыс дурмис?
Лоӧ сійӧс начкыны!»
Представление бӧрын ме котӧрті видзӧдлыны порсьӧс.
Нинӧм!
Видлала нырсӧ, кынӧмсӧ, кокъяссӧ — нинӧм абу!
Пукті градусник — температураыс нормальнӧй.
Ковмис корны докторӧс.
Сійӧ видзӧдліс сылы вом пытшкас да мырдӧн кисьтіс сэтчӧ касторка.
Лечитӧм бӧрас ме видлі пуксьыны Чушка вылӧ, но сійӧ бара мынтӧдчис да пышйис.
И не кӧ служащӧй, коді видзис Чушкаӧс, ми эськӧ сідзи эгӧ и тӧдмалӧй, мый лоӧма.
Аскинас, Чушкаӧс купайтігӧн, служащӧй аддзис: став мышкыс сылӧн доймалӧма.
Вӧлӧмкӧ, Танти кисьтӧма сылы мыш вылас зӧр да разӧдӧма щӧтьяс костас.
Дерт, кор ме пукси Чушка вылӧ, зӧр тусьясыс сатшкысисны яяс да кутісны зэв ёна дойдны мышсӧ.
Ковмис лечитны коньӧр Пушкаӧс пӧсь компресъясӧн и чуть ли не ӧтиӧн босьтавны щӧть коластъяссьыс польдӧм зӧр тусьяссӧ.
Чушка кутіс вермыны выступайтны сӧмын кык недель бӧрын.
Сэк кежлӧ ме сылы думышті выль номер.
Ме ньӧби ичӧтик телега да сийӧс-завод, сюйи Чушка лы юрас сийӧссӧ да вӧлӧс моз куті доддявны.
Первойсӧ Чушка эз сетчы да нетшкис сийӧссӧ.
Но ме эг эновтчы.
Чушка вочасӧн велаліс ветлыны доддялӧмӧн.
Ӧтчыд ме дорӧ локтісны ёртъяс:
— Дуров, мунам ресторанӧ!
— Ладнӧ, — вочавидзи ме. — Ті, дерт, вӧлӧн мунанныд?
— Дерт, вӧлӧн, — вочавидзисны ёртъяс. — А тэ мыйӧн?
— Аддзанныд! — вочавидзи ме да заводиті доддявны Чушкаӧс телегаӧ.
Ачым пукси «пуклӧс» вылас, босьті вӧжжи и ми мӧдӧдчим главнӧй уличаӧд.
Мый сэні вӧчсис!
Извозчикъяс сетлісны миянлы туй.
Ветлысь-мунысьяс сувтлісны.
Конкаса кучер сэтшӧма ылаліс миян вылӧ видзӧдӧмысла, мый весиг уськӧдіс вӧжжисӧ.
Пассажиръяс сувталісны да кутісны клопайтны, быттьӧ циркын.
— Браво!
Браво!
Челядь чукӧр горзігтыр котӧртісны миян бӧрся:
— Порсь!
Видзӧд, порсь!
— Но и вӧв!
— Оз во местаӧдзыс!
— Вайӧдас гидняӧ!
— Пӧрӧд Дуровсӧ няйтас!
Друг, быттьӧ му увсьыс петіс, сувтіс полицейскӧй.
Ме сувтӧді «вӧлӧс».
Полицейскӧй скӧрысь горӧдіс:
— Коді разрешитіс?
— Некод, — спокойнӧя вочавидзи ме. — Менам вӧлыс абу, вот ме и муна порсь вылын.
— Бергӧд ассьыд «рысактӧ»! — горӧдіс полицейскӧй да кватитіс Чушкаӧс «поводӧдыс».
— Мун сэті, кӧні уличаяс вылас йӧзыс этшаджык, медым тэнӧ ни ӧти ловъя лов эз аддзыв.
И сійӧ сэні жӧ составитіс ме вылӧ протокол.
Некымын лун мысти менӧ корисны судӧ.
Сэтчӧ ме эг лысьт мунны порсь вылад.
Менӧ судитісны сыысь, мый ме быттьӧкӧ торки общественнӧй порядок.
А ме некутшӧм порядок эг торк.
Чушка весиг ньӧтчыд эз рукӧстлы мунігас.
Ме сідзи и шуи суд вылас, и ещӧ ме висьталі, кутшӧм пӧльза вайӧны порсьяс: найӧс позьӧ велӧдны новлӧдлыны прӧдуктаяс, неыджыд грузъяс.
Менӧ оправдайтісны.
Сэки сэтшӧм кадыс вӧлі: неуна кӧ мыйкӧ лоӧ — сразу протокол и суд.
Ӧтчыд Чушка муртса эз пӧгибнит.
Делӧыс вӧлі тадзи.
Миянӧс корисны Волга дорса ӧти карӧ.
Чушка сэки вӧлі нин зэв унатор тӧдӧ.
Ми пуксим пароход вылӧ.
Палуба вылас Чушкаӧс ме кӧрталі балкон перилӧӧ ыджыд клетка дорӧ, кӧні пукаліс ош, Михаил Иванович Топтыгин.
Первойсӧ ставыс вӧлі лючки-ладнӧ.
Пароход кывтіс Волга кузя.
Став пассажиръясыс чукӧртчисны палуба вылӧ да дзоргисны-видзӧдісны велӧдӧм порсь вылӧ да Мишка вылӧ.
Михаил Иванович дыр жӧ видзӧдіс Чушка-Финтифлюшка вылӧ, сэсся вӧрзьӧдыштіс лапанас клетка ӧдзӧссӧ — воссьӧ (тыдалӧ, служительыс лёка пӧдлалӧма ӧдзӧссӧ).
Миян Мишка, абу ӧд сійӧ йӧй, восьтіс клетка ӧдзӧссӧ да дыр думайттӧг чепӧсйис-петіс сэтысь.
Йӧз чукӧр шӧйӧвошӧмӧн бӧрыньтчисны.
Некод весиг и думыштны эз вевъяв, кыдзи ош равзігтыр уськӧдчис велӧдӧм порсь Чушка-Финтифлюшка вылӧ...
Сійӧ кӧть и велӧдӧм, но ошкӧд вермасьны сылы, дерт, вӧлі не вынъяс сертиыс.
Ме горӧді.
Ачымӧс помниттӧг чеччышті ош вылӧ, пукси сылы паськыд мыш вылас, ӧти киӧн кутчыси пашкыр гӧнас, а мӧдсӧ сюйи ошлы паськыд вомас да куті мыйвынысь чашкӧдны сылысь вомсӧ.
Но Михаил Иванович, порсьӧс чашйигтыр, ещӧ ёнджыка равӧстіс.
Чушка чирзіс, быттьӧ обыкновеннӧй, велӧдтӧм порсь.
Сэки ме нюжӧдчи ош пель дорӧдз да куті мыйвынысь курччавны сійӧс.
Михаил Иванович зэв ёна скӧрмис.
Сійӧ бӧрыньтчис да друг йӧткыштіс Чушкаӧс да менӧ клетка пытшкӧ.
Сійӧ кутіс жмитны миянӧс клетка стен бердӧ.
Сэки котӧрӧн воисны служащӧйяс, кианыс налӧн вӧліны кӧрт бедьяс.
Ош равзігтыр водзсасис лапаяснас, и кымын ёнджыка сійӧс кучкалісны ортсысяньыс, сымын матӧджык жмитіс миянӧс кӧрт решёткалань.
Ковмис пилитны клеткасьыс кык прут.
Сӧмын сэки ми Чушкакӧд петім вӧля вылӧ.
Менам яйӧй быдлаті вӧлі парсассьӧма, а Чушка ёнакодь доймалӧма.
Дыр висис Чушка та бӧрын.
{Дуров В. Л. (комиӧдіс В. Попов) @ Хрюшка-парашютист @ висьт @ В. Дуров. Менам зверьяс @ 1958 @ Лб. 23‒26.}
ХРЮШКА-ПАРАШЮТИСТ
Вӧлі менам порсь Хрюшка.
Сійӧ менам лэбаліс!
Сэки самолётъяс эз на вӧвны, а кыпӧдчылісны сынӧдӧ воздушнӧй шарӧн.
Ме решиті, мый менам Хрюшка сідзжӧ должен кыпӧдчыны воздухӧ.
Ме закажиті еджыд бязьысь воздушнӧй шар (кызь кымын метр диаметрнас) да шӧвк парашют.
Сынӧдӧ шар кыпӧдчыліс тадзи.
Кирпичысь тэчлісны пач, сэні сотчис идзас, а шарсӧ кӧртавлісны дзик пач весьтас кык столб костӧ.
Кутісны сійӧс морт комын вочасӧн век нюжӧдігтыр.
Кор шарыс ставнас тырліс тшынӧн да шоныд воздухӧн, гезъяссӧ лэдзлісны, и шар кыпӧдчыліс.
Но кыдзи велӧдны Хрюшкаӧс лэбавны?
Ме сэки олі дачаын.
Вот ми Хрюшкакӧд петім балкон вылӧ, а балкон вылас менам вӧлі вӧчӧма блок да сы пыр нюжӧдӧма гынӧн эжӧм ременьяс.
Ме кӧрталі Хрюшкаӧс ременьясӧн да куті видзчысигтыр кыпӧдны сійӧс блокнас.
Хрюшка кутіс ӧшавны воздухын.
Сійӧ сэтшӧма заводитіс чужъясьны кокъяснас да кыдзи чирӧстас!
Но сэки ме сеті будущӧй лётчицалы тасьтіын сёян.
Хрюшка, чӧскыд дук кылӧм бӧрын, вунӧдіс ставсӧ свет вывсьыс да заводитіс сёйны.
Тадзи сійӧ и сёйис кокъяссӧ воздухас бовйӧдлігтыр да ременьяс вылын качайтчигтыр.
Ме некымынысь кыпӧдлі сійӧс блок вылын.
Сійӧ велаліс таӧ да, пӧттӧдзыс сёйӧм бӧрын, весиг узис воздухын ӧшалігтыр.
Ме велӧді сійӧс ӧдйӧ кыпӧдны да лэдзны.
Сэсся ми заводитім велӧдны мӧд юкӧнсӧ.
Ме сувтӧді ременьясӧн кӧртавлӧм Хрюшкаӧс площадка вылӧ, кӧні вӧлі будильник.
Сэсся пукті Хрюшка водзӧ тасьтіын сёян.
Но мыйӧн сӧмын сылӧн нырыс инмис сёянас, ме бӧр вешті тасьтісӧ.
Хрюшка нюжӧдчис чӧскыдторйыдла, уси площадка вылысь да мӧдіс бовъявны ременьяс вылын.
Буретш тайӧ здукас кутіс триньгыны будильник.
Тайӧ опытъяссӧ ме вӧчалі некымынысь, и Хрюшка тӧдіс нин, мый быдпӧрйӧ, кор кутас звӧнитны будильник, сійӧ кутас пӧлучайтны менам киысь сёян.
Медым пӧлучитны чӧскыд сёян, будильник звӧнитігӧн сійӧ ачыс чеччыштліс площадка вылысь да, чӧскыдтор виччысигмоз, качайтчис воздухын.
Сійӧ велаліс: мыйӧн триньӧбтас будильник, колӧ чеччыштны.
Ставыс дась.
Ӧні менам Хрюшка вермас мӧдӧдчыны воздушнӧй путешествиеӧ.
Миян дачнӧй местаын став заборъясын и столбъяс вылын кутісны ӧшавны гырыся гижӧм афишаяс:
КЫМӦРЪЯСЫН ПОРСЬ!
Мый вӧчсис спектакль луннас!
Дачнӧй поезд вылӧ билетъяс босьталісны тышкасьӧмӧн.
Вагонъясын вӧлі тырыс йӧз.
Челядь и верстьӧ йӧз мунісны подножкаяс вылын.
Ставӧн сёрнитісны:
— А кыдзи тайӧ: порсь — и кымӧръясын!
— Йӧз на оз кужны лэбавны, а тані порсь!
Сӧмын и сёрнитісны порсь йылысь.
Хрюшка лои знаменитӧй особаӧн.
И вот заводитчис представление.
Шар пӧльтім тшынӧн.
Шар бердӧ кӧрталӧм площадка вылӧ петкӧдім Хрюшкаӧс.
Ми кӧрталім порсьӧс парашютӧ, а парашютсӧ крепитім вӧсньыдик кӧвъясӧн шар вылысас, медым сӧмын парашютыс эз мын.
Площадка вылас ми пуктім будильник — кык-куим минута мысти сійӧ кутас звӧнитны.
Вот гезъяссӧ мынтӧдӧма.
Шар, кӧні вӧлі порсь, кыпӧдчис воздухӧ.
Ставӧн кутісны горзыны, шумитны :
— Видзӧд, лэбӧ!
— Пропадитас порсьыс!
— Ого, тӧд Дуровӧс!
Кор шарыс вӧлі вылын нин, кутіс триньгыны будильник.
Хрюшка, коді вӧлі велалӧма чеччыштны звӧнитігас, уськӧдчис шар вывсьыс воздухӧ.
Ставӧн горӧдісны: порсь из моз кутіс усьны увлань.
Но сэки воссис парашют, и Хрюшка, рӧвнӧя качайтчигтыр, лючки-ладнӧ, кыдзи бур парашютист, лэччис муӧ.
Тайӧ первойя лэбзьылӧм бӧрас «парашютистка» вӧчис уна на воздушнӧй путешествие.
Ми сыкӧд прӧйдитім став Россиясӧ.
Лэбзьылігъясӧн лолісны и приключениеяс.
Ӧти карын Хрюшка веськаліс гимназия вевт вылӧ.
Делӧыс эз вӧв зэв бур.
Ва визувтан трубаӧ парашютнас крукасьӧм бӧрын Хрюшка бовъяліс коймӧд судта вылнаын да мыйвынсьыс чирзіс.
Гимназистъяс эновтісны книгаяснысӧ да уськӧдчисны ӧшиньяс дорӧ.
Урокъяс ковмис дугӧдны.
Судзӧдны Хрюшкаӧс некыдзи оз позь вӧлі.
Ковмис корны пӧжарнӧй командаӧс.
{Дуров В. Л. (комиӧдіс В. Попов) @ Слӧн Бэби @ висьт @ В. Дуров. Менам зверьяс @ 1958 @ Лб. 27‒49.}
СЛӦН БЕБИ
КАРЛИК
Гамбург карын вӧлі ыджыд зоологическӧй сад; тайӧ садйыс вӧлі зверъясӧн тӧргуйтысьлӧн, коді вӧлі известнӧй став Гамбургын.
Кор меным лои окота ньӧбны слӧнӧс, ме муні Гамбургӧ.
Кӧзяин петкӧдліс меным ичӧтик слӧнӧс да шуис:
— Тайӧ абу слӧнпи, тайӧ пӧшти верстьӧ слӧн.
— Мыйла сійӧ татшӧм ичӧтик? — чуйми ме.
— Сы вӧсна мый тайӧ слӧн-карлик.
— А овлӧны ӧмӧй сэтшӧмъясыс?
— Кыдзи аддзанныд, — шуис меным кӧзяин.
Ме вериті да ньӧби тешкодь слӧн-карликтӧ.
Ичӧт туша вӧснаыс ме сеті слӧнлы ним «Бэби», мый английскӧй кыв вылын лоӧ «кага».
Сійӧс вайим ӧшиня ящикын.
Ӧшинь пырыс частӧ мыччысьлывліс хобот помыс.
Кор Бэби воис, лэдзим сійӧс ящиксьыс да пуктім сы водзӧ тазтыр рис рок да ведра йӧв.
Слӧн тэрмасьӧмӧн курыштіс хоботнас риссӧ да сюйис сійӧс вомас.
Слӧнлӧн хоботыс — кыдзи мортлӧн кияс: Бэби хоботнас босьтліс сёян, хоботнас видлаліс предметъяс, хоботнас малавліс.
Бэби регыд велаліс ме дінӧ да меліа малавліс хоботнас менсьым синлапъясӧс.
Вӧчис тайӧс сійӧ зэв видзчысигтыр, но век жӧ слӧнлӧн татшӧм малалӧмысь синъясӧй менам доймисны.
Прӧйдитіс куим тӧлысь.
Менам «карлик» ёна быдмис да ёнмис.
Ме куті гӧгӧрвоны, мый Гамбургын менӧ пӧръялісны да вузалісны меным карлик-слӧн пыдди обыкновеннӧй квайт тӧлысся слӧнпиӧс.
Веськыда кӧ шуны, овлывлӧны-ӧ вообщӧ свет вылас карлик-слӧнъясыс?
Кор менам «карликӧй» быдмыштіс, зэв тешкодь вӧлі видзӧдны, кыдзи тайӧ ыджыд животнӧйыс челядь моз дурӧ да чеччалӧ.
Луннас ме петкӧдлывлі Бэбиӧс чирклӧн тыртӧм арена вылӧ, а ачым следиті сы бӧрся ложасянь.
Пельяссӧ чошкӧдӧмӧн, юрнас довкйӧдліг да ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдлывліг, первойсӧ сійӧ сулаліс ӧти местаын.
Ме горӧдлывлі:
— Бэби!
Слӧнпи надзӧник восьлаліс арена кузя, хоботнас исаліс мусӧ.
Сылы эз сюрлы арена вылысь нинӧм, му да пилипызь кындзи, и Бэби заводитліс ворсны, кыдзи лыа пиын челядь: хоботнас чукӧртліс мусӧ ӧтчукӧрӧ, сэсся босьтліс неуна да кисьталіс мусӧ юр вылас да мыш вылас.
Сэсся пыркнитчыліс да тешкодя швачӧдіс лапкор кодь паськыд пельяснас.
Но со, бӧръя кокъяссӧ первой кусыньтӧмӧн, а сэсся и воддза кокъяссӧ, Бэби водӧ кынӧм вылас.
Кынӧм вылас куйлӧмӧн Бэби пушкӧ-пӧлялӧ аслыс вомас и бара киськалӧ ас вылас му.
Сылы, тыдалӧ, кажитчӧ тайӧ ворсӧмыс: надзӧник быглясьӧ ӧти бок вывсяньыс мӧд бок вылас, новлӧдлӧ хоботсӧ арена кузяыс, шыблалӧ быд бокӧ мусӧ.
Пӧттӧдзыс быглясьӧм бӧрын Бэби матыстчӧ ложа дінӧ, кӧні пукала ме, да нюжӧдӧ хоботсӧ: корӧ чӧскыдтор.
Ме сувта да вӧча вид, быттьӧ кӧсъя мунны.
Слӧнлӧн пыр жӧ вежсьӧ настроениеыс.
Сійӧ заводитӧ тӧждысьны да котӧртӧ ме бӧрся.
Сылы абу окота кольччыны ӧтнасӧнлы.
Бэби некыдзи эз вермы терпитны ӧткӧн олӧмсӧ: сійӧ чошкӧдліс пельяссӧ да горзіс.
Слӧн оланінын сыкӧд быть должен вӧлі узьны служащӧй, а то аслас горзӧмӧн сійӧ некодлы эз лэдзлы узьны.
Весиг луннас, ӧтнасӧн дыр кежлӧ стойлӧӧ кольӧм бӧрын, сійӧ первойсӧ дышиника ворсліс хоботнас аслас чепӧн, мыйӧн сійӧс вӧлі дорӧма бӧръя кокӧдыс джодж бердӧ, а сэсся заводитліс ноксьыны да шумитны.
Бэбикӧд орччӧн стойлӧясын сулалісны ӧтар бокас верблюд, а мӧдар бокас — ослик Оська.
Тайӧ сы могысь, медым торйӧдны гидняын сулалысь вӧвъясӧс, кодъяс полісны слӧнысь, чужъясисны да сувтлісны кыккокйыв.
Бэби велаліс аслас соседъяс дінӧ.
Кор представлениеяс дырйи ковмыліс босьтлыны осёлӧс либӧ верблюдӧс арена вылӧ, слӧнпи горзіс да мыйвынсьыс зэлӧдліс чепсӧ.
Сылы окота вӧлі вӧтчыны аслас ёртъяс бӧрся.
Торйӧн ёна лӧсяліс Оськакӧд.
Бэби частӧ сюйлывліс хоботсӧ перегородка вомӧныс да меліа малаліс осликлысь сьылісӧ да мышсӧ.
Ӧтчыд Оськалӧн висьмис кынӧмыс, и сылы эз сетны быдлунся порция зӧр.
Юрсӧ копыртӧмӧн сійӧ жугыля сулаліс стойлӧын.
А орччӧн Бэби, пӧттӧдзыс сёйӧм бӧрын, тешитчис кыдзи вермис: то пуктас вомас турун клӧк, то перъяс, бергӧдлас ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Кыдзкӧ тӧдлытӧг Бэбилӧн хоботыс, кытчӧ вӧлі босьтӧма турун клӧк, нюжӧдчис ослик дінӧ.
Оська дыр эз видзӧд: сійӧ кватитіс турунсӧ да кутіс няклявны-сёйны.
Бэбилы тайӧ кажитчис.
Сійӧ кутіс босьтавны хоботнас турунсӧ и сетавны сійӧс перегородка вомӧныс ослик-другыслы...
Ӧтчыд ме решиті веситны Бэбиӧс.
Но кытысь аддзыны колана вески?
Ковмис сійӧс нуӧдны вокзалӧ, сэтчӧ, кӧні веситалӧны тӧварнӧй вагонъяс.
Веситчысь интересуйтчигтыр видзӧдліс тешкодь груз вылӧ.
— Уна-ӧ? — юалі ме.
— Муртса абуджык нелямын пуд! — вочавидзис веситчысь.
Нелямын пуд?
Вот и карлик!
Мый нӧ лоас водзӧ?
Ӧд менам «карликӧй» муртса заводитіс кыдз колӧ быдмыны: сылы вӧлі арӧсысь неуна унджык.
Ме гӧгӧрвои, мый менӧ ылӧдісны.
— Тайӧ обыкновеннӧй слӧнпи! — шуи ме жугыля.
Прӧщайтлы, природалӧн чудо — ичӧтик карлик-слӧн!..
БЕБИ ПОЛӦ РОСКЫСЬ...
Слӧн не сӧмын тӧлка, но и ыджыд терпениеа животнӧй.
Видзӧдлӧй, кыдзи косясьлӧмаӧсь пельясыс любӧй слӧнлӧн, коді выступайтӧ циркын.
Векджык дрессировщикъяс, кор велӧдӧны слӧнъясӧс ветлӧдлыны «бутылкаяс» вывті, либӧ бергавны, либӧ сувтны бӧр кокъяс вылас, либӧ пуксьыны бӧчка вылӧ, действуйтӧны оз мелілунӧн, а зільӧны дойдавны сійӧс.
Слӧн кӧ оз кывзысь, найӧ косявлӧны сылысь пельяссӧ стальнӧй крючокӧн либӧ бытшйӧдлӧны шылаӧн яйсӧ.
И слӧнъяс ставсӧ терпитӧны.
А овлӧ и сідз, мый ӧткымын слӧнъяс оз вермыны терпитны мучениеяссӧ.
Коркӧ Одессаын ыджыд пӧрысь слӧн Самсон скӧрмис да кутіс жуглыны зверинецсӧ.
Служительяс нинӧм эз вермыны вӧчны сыкӧд.
Ни повзьӧдлӧмъяс, ни кучкалӧмъяс, ни чӧскыд сёян эз отсавны.
Слӧн жугліс ставсӧ, мый сылы веськавліс туй вылас.
Ковмис сійӧс гуӧ пуксьӧдны да видзны сэні некымын лун.
Одессаын сӧмын и сёрнитісны Самсон йылысь:
— Кывлінныд, Самсон пышйӧма?
— Но ӧд тайӧ зэв опаснӧ!
Мый лоӧ, сійӧ кӧ кутас пышйыны уличаяс кузя?
— Колӧ вины сійӧс!
— Вины татшӧм шоча паныдасьлысь животнӧйӧс?!
Но Самсон некыдзи эз кӧсйы локны зверинецӧ.
Сэки решитісны сійӧс отравитны.
Апельсин пытшкӧ пуктісны крепыд яд да сетісны Самсонлы.
Но Самсон эз кут сёйны да весиг эз лэдз отравитысьяссӧ ас дорас матӧ.
Сэки тшӧктісны сылы, коді окотитӧ, вины Самсонӧс ружьеысь.
Аддзысисны сэтшӧмъяс, кодъяс весиг мынтісны «цельӧ лыйӧмысь».
Вель уна пуля лэдзӧм бӧрын найӧ виисны великанӧс.
И некод весиг эз думыштлы, мый Самсонӧс кӧ зверинецын эз мучитны, а обращайтчисны меліа, то эз ковмы эськӧ сійӧс лыйны.
Ме, животнӧйясӧс велӧдігӧн, зіля действуйтны мелілунӧн, чӧскыдторйӧн, а ог кучкалӧмъясӧн.
Тадзи ме велӧді Бэбиӧс.
Мыйкӧ вӧчны сійӧс тшӧктігӧн ме малавлі сійӧс, тапкӧдлывлі морӧсас да петкӧдлывлі сакар.
И Бэби менсьым кывзысис.
Ӧтчыд ми воим Харьковӧ.
Поезд, кӧні мунісны менам зверьяс, ректысис тӧварнӧй станцияын.
Ыджыд пульмановскӧй вагонысь тыдовтчис Бэби.
Слӧнӧс новлӧдлысь Николайлӧн, слӧн кок улысь ёгсӧ чышкигӧн, казявтӧг инмис роскыс Бэбилы кокас.
Бэби скӧрысь бергӧдчис Николайлань, чошкӧдіс лапкор кодь паськыд пельяссӧ — и сувтіс места вылас, быттьӧ кынмис.
Николай кутіс малавны Бэбиӧс, тапкӧдіс сылы кынӧмас, гыжъяліс сылысь пель сайсӧ, сюйліс вомас морковь — нинӧм эз отсав.
Бэби эз вӧрзьӧдчы.
Николай скӧрмис.
Сылы уси дум вылас циркса дрессировщикъяслӧн важся способыс да заводитіс бытшйӧдлыны слӧнӧс ёсь шылаӧн да нетшкыны пельӧдыс стальнӧй крукӧн.
Бэби горзіс доймӧмысла, пыркӧдіс юрсӧ, но эз вӧрзьы места вывсьыс.
Пельсьыс сылӧн чепӧсйис вир.
Николайлы отсӧг вылӧ котӧрӧн воисны вилаяса да дубинкаяса кӧкъямыс служитель.
Найӧ кутісны нӧйтны коньӧр Бэбиӧс, но слӧн сӧмын горзіс, пыркӧдіс юрсӧ, а места вывсьыс эз вӧрзьы.
Ме тайӧ кадас буретш вӧлі карын.
Менӧ корсисны телефон пыр.
Ме пыр жӧ котӧрӧн локті Бэбилы отсӧг вылӧ — вӧтлі сылысь став мучительяссӧ да, слӧнкӧд кыкӧн кольччӧм бӧрын, гораа да меліа чукӧсті:
— Татчӧ, Бэби, татчӧ, ичӧтик!
Тӧдса гӧлӧс кылӧм бӧрын Бэби чошкӧдіс пельяссӧ, лэптіс юрсӧ, нюжӧдіс хоботсӧ да кутіс шумӧн кыскыны воздухсӧ.
Некымын здук сійӧ сулаліс вӧрзьӧдчытӧг.
Медбӧрын ыджыд гӧра кодь туша кутіс вӧрны.
Надзӧник, видзчысьӧмпырысь Бэби кутіс петны вагонысь, хоботнас да кокнас видлаліс трап пӧвъяссӧ: ёнӧсь-ӧ найӧ, оз-ӧ чегны.
Кор слӧн петіс платформа вылӧ, служащӧйяс тэрыба пӧдлалісны вагон ӧдзӧссӧ.
Ме пыр на меліа чуксалі асныра слӧнӧс.
Бэби тэрыба да збоя матыстчис ме дінӧ, гартыштіс хоботнас менсьым киӧс гырддзаысь вылітіджык да кокньыдика кыскыштіс менӧ асланьыс.
И сэк жӧ сылы нильӧг кыв вылас ме пукті апельсин.
Бэби видзыштіс апельсинсӧ вомас, чошкӧдыштіс лапкор кодь пельяссӧ да ньӧжйӧник, муртса чушкигтыр, лэдзис хоботсьыс воздухсӧ.
Менам гӧлӧсӧй да мелілунӧй успокоитісны Бэбиӧс.
Ме ньӧжйӧникӧн мынтӧді киӧс хоботсьыс да мӧдӧдчи платформа кузя.
Слӧн вӧтчис ме бӧрся, быттьӧ пон аслас кӧзяин бӧрсяыс.
Тадзи ме мелілунӧн шедӧді сійӧс, мый эз вермыны шедӧдны вилаяса да дубинкаяса ӧкмыс морт.
Мунігӧн миянлы паныдасьлісны верстьӧ йӧз, челядь.
Найӧ котӧртісны слӧн бӧрся.
Унаӧн мыччылісны сылы яблӧкъяс, апельсинъяс, еджыд нянь, кампетъяс.
Но Бэби весиг эз видзӧдлы тайӧ чӧскыдторъясыс вылӧ, рӧвнӧй воськовъясӧн сійӧ локтіс ме бӧрся.
И ме лючки-ладнӧ вайӧді сійӧс циркӧ.
Харьковын первойя выступление прӧйдитіс зэв бура.
Но вот лун мысти заводитчис мӧд выступление.
Ме сулалі арена шӧрын.
Публика виччысис, кор петас налӧн радейтана слӧныс.
Сӧмын ме кӧсйи горӧдны: «Бэби, татчӧ», кыдзи друг сцена сайысь мыччысис слӧнлӧн юрыс.
Ме пыр жӧ гӧгӧрвои: Бэбикӧд мыйкӧ лоӧма.
Пельясыс сылӧн чошкӧдчӧмаӧсь, а хоботыс улитка моз гартыштчӧма.
Сійӧ локтіс зэв тэрыба, но ньӧти эз мелань.
Ме вылӧ сійӧ весиг эз и видзӧдлы да мӧдӧдчис веськыда главнӧй петанінланьыс.
Мыйкӧ неладнӧтор казялӧм бӧрын ме котӧрӧн уськӧдчи Бэбилань... но весьшӧрӧ.
Ме вылӧ видзӧдлытӧг сійӧ сэтшӧм жӧ гырысь воськовъясӧн, тэрыба мӧдӧдчис фойеӧ.
Тані сійӧс куранъясӧн, вилаясӧн да барьеръясӧн паныдалісны служащӧйяс да циркса конюхъяс.
Коньӧр слӧнӧс мӧдісны кучкавны быд боксянь.
Йӧз чеччалісны местаяс вывсьыныс.
Петан ӧдзӧсъяс дорын чукӧрмис йӧз.
Кодӧскӧ топӧдісны.
Кыптіс шум, видчӧм.
Ме уськӧдчи Бэби дорӧ.
Служащӧйяскӧд ӧтлаын ми ӧшӧдчим сы вылӧ.
Но Бэби чорыда решитӧма пышйыны мустӧм циркысь.
Сійӧ восьлаліс веськыда ӧдзӧслань.
Ми повзим талялӧмысь да чепӧсйим бокӧ великан дорысь.
Сійӧ петіс ывлаӧ.
Служащӧйяс котӧртісны сы бӧрся.
Ме бӧр пыри арена вылӧ: эг жӧ вермы ме котӧртны улича кузя клоун паськӧмӧн, представление кежлӧ краситӧм чужӧмӧн.
Таысь кындзи, колӧ ӧлӧдны йӧзсӧ.
Ме лэпті киӧс да шуи:
— Челядь, Бэбилӧн висьмӧма кынӧмыс, и сійӧ ачыс муніс аптекаӧ касторкала.
Йӧз кутісны серавны да бӧр пуксялісны местаясас.
Челядь сьӧлӧмсяньыс сералісны да гажаа шуалісны:
— Слӧнлӧн висьмӧма кынӧмыс!
— Слӧн ачыс муніс аптекаӧ!
— Сылы, дерт, ведратыр касторка колӧ!
— Тӧлка слӧн!
— Мед сӧмын ӧдйӧджык бӧр локтас!
Ме и ачым кӧсйи тайӧс жӧ.
Ме зэв ёна полі Бэби вӧсна.
Кӧні нин ӧні сійӧ-а?
Но ме босьті ачымӧс киӧ да водзӧ нуӧді представление.
Ме помалі номерсӧ да остяцкӧй понъяс тройкаӧн муні арена вылысь.
Сцена сайӧ петӧм бӧрын ме тэрыба вежи паськӧмӧс, чышки чужӧмысь краскаяссӧ, котӧрӧн петі ывлаӧ да первойя веськалӧм извозчик вылын куті вӧтчыны пышйысь слӧн бӧрся.
Бэби удитӧма шызьӧдны став карсӧ.
Ветлысь-мунысьяс индылісны меным туй.
Ме тӧвзи вокзаллань.
Но вот меным паныдасис циркса служащӧй.
Сійӧ чеччыштіс ме дінӧ коляскаӧ да горӧдіс:
— Энӧ тӧждысьӧй!
Бэби дзоньвидза...
Сійӧ пышйӧма тӧварнӧй платформа вылӧ... буретш сэтчӧ, кӧні ми выгружайтчим.
— А кыдзи нӧ сійӧ аддзис туйсӧ?
Коді сійӧс нуӧдіс?
— Ачыс.
Абу вунӧдӧма, сідзкӧ...
— Ямщик, вӧтлы! — горӧді ме.
И со ми вокзалынӧсь.
Ылысянь на ме аддзи Бэбиӧс.
Сійӧ сулаліс буретш сійӧ платформа вылас, кыті петавліс вагонысь.
Гӧгӧрыс сулалісны йӧз.
Ме матыстчи.
Йӧз чукӧр вешйыштіс.
Ме чукӧсті:
— Бэби, татчӧ!
Слӧн пыр жӧ лэптіс хоботсӧ, бергӧдчис мелань да радпырысь горӧдіс.
Йӧз чукӧр дрӧгнитіс, вешйыштіс, сетіс слӧнлы туй.
Бэби шумӧн лэдзис хобот пырыс воздухсӧ да, пельяснас ӧвтчигтыр, мӧдӧдчис ме бӧрся.
Бӧрынджык ме тӧдмалі ставсӧ, кыдзи вӧлӧма.
Арена вылӧ слӧнӧс петкӧдтӧдз Николай босьтӧма рос да заводитӧма чышкыны сы кок улысь куйӧдсӧ.
Первойсӧ Бэби абу казялӧма россӧ.
Но друг вӧсньыдик, куснясьысь нюдз ньӧръясыс тӧдлытӧг инмӧмаӧсь слӧнлы кокъясас.
Бэби дрӧгнитӧма, топӧдӧма дженьыдик бӧжсӧ да котӧртӧма арена вылӧ.
Цирксянь сійӧ веськыда мӧдӧдчӧма вокзалӧ.
Сійӧ зумыд воськовъясӧн мунӧма уличаясті да переулокъясті, ньӧтчыд абу кежлӧма туй вывсьыс.
Тӧварнӧй дворса ворота дорӧ сійӧ здук кежлӧ сувтлӧма, думайтыштӧма.
Иганъяс да томан тупкӧмаӧсь сылы туйсӧ.
Но Бэби абу дыр думайтӧма.
Великан кокньыдика йӧткыштӧма воротасӧ.
Ӧти здук — и томан, иганъяс, скӧбаяс да сюръяяс пусь-пасьмунӧмаӧсь ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Бэби кытшовтӧма изйысь вӧчӧм кузь складъяс да мӧдӧдчӧма тӧдса платформалань.
Вагонъяссӧ сійӧ абу аддзӧма: найӧс вӧлі вуджӧдӧма запаснӧй туй вылӧ.
Но Бэби абу шӧйӧвошӧма.
Сійӧ веськодьпырысь заводитӧма чукӧртны хоботнас ёг, бумага да идзас сіяс, кодъяс вӧлі кольӧмаӧсь платформа вылӧ грузитчӧм бӧрын.
Мыйла нӧ татшӧм ыджыд слӧн повзис кутшӧмкӧ роскысь?
Сійӧ кадас циркӧвӧй артистъяс вӧліны зэв суевернӧйӧсь.
Найӧ полісны, рольяса бумага кӧ усьӧ джоджӧ: лёк примета — оз ло успех.
Найӧ эз лэдзлыны чышкыны роскӧн цирк: «Тайӧ лоӧ чышкыны циркысь благополучие».
Рос пыдди циркын век пӧльзуйтчисны сӧмын куранӧн.
Бэби бура тӧдіс кӧрт куран да некор эз аддзыв рос.
Сійӧ, тыдалӧ, кажитчис сылы чудовищеӧн, и слӧн повзьӧмысла пышйис.
Ыджыд слӧн повзис роскысь, коді случайнӧ веськаліс циркӧ.
Рытнас сійӧ бара, кыдз быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы, выступайтіс арена вылын да гурчкис-сёйис нажӧвитӧм сакар.
И челядь клопайтісны да горзісны :
— Бэби бурдӧма!
Бэбилӧн сэсся оз нин вись кынӧмыс!
А россӧ, дерт, шыбитім...
БЕБИ-ПАРИКМАХЕР
Менам вӧлі отсасьысь, карлик, прӧзвищеыс Ванька-Встанька.
Бэбикӧд кыкӧн найӧ ворсісны арена вылын интереснӧй сценка: «Парикмахерскӧйын».
Публика зэв ёна радейтіс тайӧ номерсӧ.
Ичӧтик Ванька-Встанька петӧ арена вылӧ.
Ме скӧра горӧда:
— Ванька-Встанька!
Кыдзи тэныд абу яндзим выступайтны йӧз водзын бритчытӧг?
Колӧ бритчыны!
Мун пасьтась, а ме вӧча татчӧ парикмахерскӧй.
Карлик мунӧ.
Арена вылӧ петкӧдӧны ыджыдсьыс-ыджыд крӧвать, ыджыд юрлӧс, кытчӧ сюялӧма турун.
Крӧватькӧд орччӧн — тумба.
Тумба вылас, подсвечникын, — сись.
Арена мӧд пельӧсын — пызан, а пызан вылас — кузь кӧрт щипцыяс да ыджыд пу бритва.
Пызан дорын — кузь кокъяса улӧс, чусалысь ӧгыръяса горн, тӧчила.
Пыранінын — декорация: ӧдзӧс да ӧшинь, кытчӧ гижӧма:
ПАРИЖЫСЬ ПАРИКМАХЕР СЛОНОВ
ШЫРӦ ДА БРИТӦ
Вот воссьӧ ӧдзӧс.
Пырӧ Бэби.
Ме тӧдмӧда сійӧс публикакӧд.
Слӧн копрасьӧ.
Ме шуа:
— Вайӧдӧй порядокӧ парикмахерскӧйсӧ, чышкӧй буссӧ да водӧй узьны.
Аски колӧ водз чеччыны: локтасны клиентъяс.
Бэби локтӧ пызан дорӧ, босьтӧ хоботнас ящик вугсӧ, восьтӧ сійӧс да перйӧ салфетка.
Пызан вылысь буссӧ чышкалігӧн сійӧ уськӧдӧ джоджӧ щипцысӧ да бритвасӧ.
Сэсся «парикмахер» заводитӧ новлӧдлыны ва ветексӧ рисуйтӧм ӧшиньӧд, быттьӧ чышкалӧ стеклӧ.
— Узьны кад, мастер, узьны! — шуа ме.
Бэби локтӧ крӧвать дорӧ да, хоботнас лукйысьыштӧм бӧрын, аддзӧ юрлӧс улысь зэв ыджыд «лудікӧс», метрджын кузьта кымынӧс.
Бэби пуктӧ «лудіксӧ» муӧ да тальччӧ сы вылӧ кокнас.
Порсь гаддьысь вӧчӧм «лудік» гораа клопнитӧмӧн потӧ.
Йӧз вак-вакӧн сералӧны.
«Лудікӧс» тальыштӧм бӧрын Бэби нёльнан кокнас сувтӧ крӧвать вылӧ.
Сійӧ тадзи водӧ узьны.
Сэсся хоботнас сійӧ босьтӧ юрлӧс да вочӧ сідз, быттьӧ кӧсйӧ лыйны юрлӧснас подсвечникас.
Ме горӧда:
— Мый ті вӧчанныд?
Тадзи ӧмӧй кусӧдлӧны сисьяс!
Ме кватита юрлӧссӧ:
— Кусӧдӧй!
Бэби нюжӧдӧ хоботсӧ да пӧльыштӧ сисьсӧ.
Сись подсвечниккӧд ӧтлаын лэбӧ муӧ.
Ме шуа:
— Вот кодӧс колӧ корны пӧжарник пыддиыд.
Ӧдзӧсӧ йиркӧдчӧны.
Пырӧ Ванька-Встанька.
Сійӧ визя тешкодь пальтоа да юрситӧм парика.
Ме копрася клиентлы.
Бэби довкнитӧ жӧ юрнас.
— Пуксьӧй!
Карлик пуксьӧ.
Ме кӧртала сылы морӧс вылас салфетка:
— Мый колӧ вӧчны?
— Кудритӧй, — шуӧ карлик да индӧ куш юр вылас.
— Да мый нӧ ми кутам кудритнысӧ?.. — шензя ме.
— Мастер Слонов, видзӧдлӧй юрсӧ посетительлысь.
Бэби гартыштӧ хоботсӧ улитка моз да видзчысьӧмӧн тотшкӧдӧ сійӧн Ванька-Встанькалы юрас.
Ме босьта щипцы:
— Шонтӧй!
Слӧн кутчысьӧ горн рычагӧ да заводитӧ качайтны воздух.
Ме ӧзта бенгальскӧй би.
Циркын ломзьӧ яръюгыд гӧрд би.
— Пӧжалуйста, тӧчитӧй бритвасӧ.
«Парикмахер» бергӧдлӧ хоботнас тӧчила вороп.
— А ӧні бритчыны быгзьӧдӧй майтӧг!
Ме пукта Бэбилы ныр улас ведра да швабра.
Слӧн гартыштӧ хоботнас «кисточкасӧ» да гудралӧ ведраын майтӧгсӧ.
— Тырмас!
Бэби мавтӧ швабранас карликлысь юрсӧ.
Ванька-Встанька зэв ёна повзьӧ.
Сійӧ горзӧ да шенасьӧ дженьыдик кияснас да кокъяснас, а Бэби зэв серьёзнӧя чукӧртӧ быгсӧ Ванька юр вылысь... аслыс вомас.
Ме сета «мастерлы» пу бритва.
Бэби заводитӧ «бритны».
Клиент горзӧ мыйвынсьыс:
— Ой, тырмас!
Лэдзӧй, тырмас!
Сійӧ чеччыштӧ местасьыс да котӧртӧ ӧдзӧслань.
Бэби суӧдӧ сійӧс.
Ме шуа:
— Мынтысьӧй!
«Клиент» перйӧ зепсьыс сакар тор.
«Парикмахер» няклялӧ сакарсӧ да копрасьӧ публикалы.
Сэсся ми петам занавес сайӧ.
Тайӧ сложнӧй сценкасӧ зэв ёна радейтісны челядь.
Гӧтӧвитны сійӧс вӧлі сьӧкыд.
Ковмис ёнакодь уджавны.
Но и тані, кыдзи и век, ме действуйті сӧмын мелілунӧн да ньӧтчыд эг кучкыв ассьым нёль кока ученик Бэбиӧс.
Слӧн радейтіс менӧ да вӧлі кывзысьысь и бур сьӧлӧма.
Но мукӧддырйиыс сійӧ овлывліс зэв асныра.
Ӧтчыд ме нуӧді сійӧс арена вылӧ репетируйтчыны.
Друг Бэби думыштіс кежны шуйгавылӧ, чусыд биӧн югдӧдыштӧм проходӧ, коді вӧлі галерея улын.
Ме паныдалі сійӧс да горӧді:
— <rus>Алле</rus>!
Но Бэби сувтіс, быттьӧ кынмис места вылас.
Ме босьті сійӧс пельӧдыс да мыйвынысь кыскышті боклань.
Бэби горӧдіс, нетшыштчис да мӧдӧдчис сійӧ жӧ проходланьыс.
Ме бара куті сійӧс пельӧдыс да бара бергӧді.
Но Бэби эз кывзысь.
Ме куті меліа уговаривайтны сійӧс да сюйи сылы вомас сакар тор.
Слӧн горштырнас горӧдіс, быттьӧ ме сылы сеті отрава.
Бэби сьӧлыштіс сакарсӧ да бара мӧдӧдчис пемыд проходлань.
«Ладнӧ, кывзысьтӧмӧй, — решиті ме, — кутан тӧдны!»
Проходас, галерея улын, сулаліс кӧрт пач.
Тайӧ кадас буретш сійӧ ломтысис да вӧлі ставнас доналӧма.
Ме думышті: «галерея увті прӧйдитігӧн Бэби, тӧдӧмысь, инмас ломтысьысь пачӧ».
Ме лэдзи сылысь пельсӧ да вешйи.
Бэби муніс кытчӧ кӧсйис, воис пач дорӧдз да, дерт, сотіс асьсӧ.
Сійӧ бӧрыньтчис, топӧдіс ас бердас дженьыдик бӧжсӧ да котӧртіс ме дінӧ.
Ме кыв ни джын шутӧг виччыси.
Бэби лэдзис хоботсӧ увлань да кутіс нориника гудитны.
Ме ньӧжйӧник малышті сійӧс, тапкӧдышті пеляс, и Бэби ланьтіс.
Ме заводиті репетиция.
Упрямецӧс вӧлі накажитӧма.
Бэби ветлӧдліс мекӧд разнӧй каръясӧд.
Кор ми волім кытчӧкӧ да мӧдӧдчылім вокзалсянь циркӧ, миян гӧгӧр чукӧртчывлісны йӧз.
Челядьӧс шензьӧдіс слӧнлӧн кузь хоботыс, сылӧн кыз кокъясыс, гӧра кодь тушаыс, коді муніс улича кузя.
Найӧ лунтыръясӧн жӧдзисны цирк дорын.
Найӧ корсьлісны стенсьыс щельяс, сюйлісны сэтчӧ бедьяс да дэльӧдісны Бэбиӧс.
А Бэби вайӧдліс хоботсӧ щель дорас да пӧльыштлывліс хулиганъяс вылӧ.
Ӧти карын лои сэтшӧмтор, кодӧс ме нэмӧн ог вунӧд.
Миян гожся циркным сулаліс площадь вылын.
Цирклысь вевтсӧ вӧлі вӧчӧма дӧраысь.
Войнас лыбис ыджыд тӧв, чашнитіс-нетшыштіс дӧрасӧ да электрическӧй проводъяссӧ.
Лои сап пемыд, кӧть синмад чуткы.
Шуд вылӧ, циркын йӧз эз вӧвны.
Но сэні вӧліны артистъяс, служительяс, зверьяс.
Пемыдас кылісны йӧзлӧн горзӧм, вӧв кок шыяс, чегъясьысь пӧвъяслӧн рутшка-ратшкакылӧмыс...
Лёкгоршӧн горзіс Бэби.
Ме кималасӧн корси пемыдінсьыс карасин лампа, ӧзті да уськӧдчи слӧн дорӧ.
Дзузган би югӧр улысь ме аддзи: Бэбилӧн стойлӧыс ставнас жугалӧма.
Столбъяссӧ, кодъяс вылӧ вӧлі крепитӧма чепта балкасӧ, вӧлі нетшыштӧма мусьыс пӧвъясыскӧд тшӧтш.
Бэби зэв ёна повзьӧма, хоботсӧ кыпӧдӧма вывлань, пельяссӧ чошкӧдӧма да нетшкӧ чепта коксӧ, кӧсйӧ мездысьны балкасьыс.
Та дырйи сійӧ горзіс лёкгоршӧн.
Сійӧ заводитіс кыскыны балкасӧ ас бӧрсяыс; сибдіс ӧдзӧсӧ.
Слӧн нетшкысис да горзіс.
Орчча стойлӧясын кыккокйыв сувтісны повзьӧм вӧвъяс.
Ме гӧгӧрвои, мый йӧймӧм Бэби вермас вины менӧ.
Но мӧдтор вӧчны вӧлі нинӧм: кӧть мый оз ло, а ме должен успокоитны слӧнӧс.
Ме матыстчи сы дінӧ, дзузгана биӧн туйсӧ югдӧдігтыр, да меліа чуксалі:
— Бэби, Бэби!
Бэби дінӧ воӧм бӧрын ме куті сійӧс малавны, гыжъявны сылысь кынӧмсӧ, тапкӧдны пеляс; ме кутлі сійӧс, окалі хоботсӧ — нинӧм эз отсав.
Бэби йӧймис.
Сійӧ нетшкысис чеп йывсьыс, и та вӧсна кокыс сылӧн ёна доймис: чептыс пыр пыдӧджык и пыдӧджык пырис кокас.
Сэсся сійӧ уси пидзӧс вылас да муртса эз лямӧд менӧ.
Сійӧ кураліс хоботнас мусӧ да бергӧдліс изъяс.
Но вот цирк югдыштіс слабиник биӧн — тайӧ служащӧйяс корсьӧмаӧсь запаснӧй лампаяс.
Тӧлыс лӧньыштіс.
Ме ӧдва верми шедӧдны слӧн кокысь чепсӧ.
Бэбилы лои кокньыдджык, и сійӧ дугдіс горзыны.
Сійӧ дыр эз вермы успокоитчыны, дрӧгнитлывліс, чошкӧдліс пельяссӧ да шумӧн лэдзліс хобот пырыс воздухсӧ.
Бур, мый балкаыс сибдіс да Бэби эз вермы петны вӧля вылӧ!
Повзьӧмысла йӧймӧм слӧн, дерт, вӧчис эськӧ уна лёктор, и сійӧс ковмис эськӧ лыйны.
БЭБИ-ГУСЯСЬЫСЬ
Бэбилы кажитчыліс, кор служитель Николай мавтліс сылысь телӧсӧ вазелинӧн.
Вазелин видзӧ кучиксӧ кӧдзыдысь: жирӧн мавттӧм кучикыс слӧнлӧн косьмӧ да потласьӧ.
Торъя нин нежнӧйӧсь слӧнлӧн пельясыс.
Со сулалӧ стойлӧын Бэби, а Николай сьӧлӧмсяньыс мавтӧ сійӧс.
Слӧнлӧн кучикыс заводитӧ лӧставны.
Бэбилы тайӧ кажитчӧ, и сійӧ заводитӧ дурны: пыркӧдӧ юрсӧ, ӧвтчӧ хоботнас, быттьӧ гезйӧн, зільӧ йӧткыштны кокнас табуреткасӧ.
Дурліс сійӧ ёна и купайтчигӧн.
А купайтчыны сійӧ зэв ёна радейтліс.
Крымын, Евпаторияын, шойччысьяс быдса часъясӧн видзӧдісны, кыдзи менам Бэби купайтчӧ мореын.
Слӧн патурликасис гыяс пӧвстын, быттьӧ акробат.
Сійӧ судзӧдліс хоботнас ва пыдӧссьыс лыасӧ, мавтліс сійӧн юрсӧ да мышсӧ, кучкаліс хоботнас ваас.
Пӧттӧдзыс ворсӧм бӧрын сійӧ сунгысьліс дзикӧдз — васьыс чурвидзис сӧмын дженьыдик бӧжыс.
Йӧз сералісны.
Бэби зэв ёна радейтліс корны.
Ме сійӧс вердлі зэв бура, и век жӧ сійӧ пыр корлывліс публикалысь пӧдарокъяс.
Йӧз сійӧс радейтлісны да бура гӧститӧдлісны.
Медся ёна зілисны челядь.
Найӧ помтӧг сюялісны сылы небыдик хоботас разнӧй чӧсмасянторъяс.
Петас вӧлі Бэби арена вылӧ — и давай копрасьны.
Быд боксянь шыблалӧны сылы чӧскыдторъяс.
А яндысьтӧм корысь сӧмын копрӧдлӧ юрсӧ да гурчкӧ-сёйӧ кампетъяс, ӧрешки да сакар.
Ӧтчыд ме решиті лыддьыны, кымын булка пӧдаритісны Бэбилы.
Артмис, мый ӧти рытӧ Москваын лышкыд москвичьяс сетісны Бэбилы сё кызь квайт ыджыд еджыд булка, и сійӧ ставсӧ сёйис.
Бэби корис быдлаын: циркын, улича вылын, вокзалъясын.
Ӧтчыд вокзал дорын, кор ми выгружайтчим вагонысь, Бэби гӧгӧр чукӧртчисны нывбабаяс, кодъяс вузасисны прӧдуктаясӧн.
Бэби казяліс кӧрзина, кӧні вӧлі капуста, картупель да морковь.
Кӧрзинасӧ кутіс ар дас ӧтиа нывка.
Свет вывсьыс ставсӧ вунӧдӧмӧн нывка видзӧдіс аддзывлытӧм зверь вылӧ.
Бэби дыр думайттӧг нюжӧдіс хоботсӧ, кватитіс кӧрзинкасӧ да ставнас сійӧс, капустаыскӧд, картупельыскӧд да морковыскӧд ӧтлаын, мӧдӧдіс вомас.
Чуймӧмысла нывка быттьӧ кынмис места вылас.
Кыв ни джын шутӧг сійӧ видзӧдіс сы бӧрся, кыдзи аддзывлытӧм зверь ньылалӧ сылысь кӧрзинкасӧ.
Бэби сёйис помӧдз (тыдалӧ, сылы кажитчис) и, кыдзи век, кутіс ёна копрасьны: сійӧ аттьӧаліс гӧститӧдӧмысь.
Нывка шӧйӧвошис, кутіс лапйӧдлыны синъяссӧ да сідзжӧ мӧдіс копрасьны слӧнлы.
Публика серӧктіс.
Пӧжалуй, весиг циркын Бэбилӧн эз вӧвлы таысь бурджык номер.
Серам вайӧдіс нывкаӧс ас садяс.
Сійӧ бергӧдчис, видзӧдліс йӧз чукӧр вылӧ да бӧрддзис.
Ковмис меным мынтысьны и овощисьыс и кӧрзинасьыс.
Мукӧддырйи Бэби гусявліс и посньыдджыкторъяс.
Сійӧ эз зэв ёна бӧрйысь да чукӧрталіс ставсӧ, мый сюрлі.
Сюрас сылы новлӧдлысьыслӧн куртка — Бэби кватитас курткасӧ да ставнас сійӧс зепъясыскӧд тшӧтш, кӧні вӧліны табак, кӧшелёк, перочиннӧй пурт да весиг паспорт, мӧдӧдас вомас.
Артистическӧй уборнӧй дінті мунігӧн, кор сэні некод абу, сійӧ гусявліс парикъяс, гримируйтчан краскаяс, платьеяс.
Ставсӧ тайӧс сійӧ дзебліс ӧти местаӧ — вомас.
Ӧтчыд весиг сійӧ заводитліс ньылыштны карасин лампа, коді ломтысис.
Видлы докажит сылы, мый гусясьны оз позь!
КЛАССНӦЙ ДӦСКА ДОРЫН
Арена вылын — школа.
Партаяс сайын, быттьӧ настӧящӧй велӧдчысьяс, пукалӧны морскӧй левъяс, порсьяс, слӧн, кукань, ослик, пеликан, фокстерьер Пик да ыджыд сенбернар Лорд.
Бэби — медбур велӧдчысьясысь ӧти.
Сылӧн круглӧй пятёркаяс да весиг плюсӧн.
Сійӧ медся бура тӧдӧ арифметика.
abu
— Бэби, уна-ӧ лоӧ куим да нёль?
Бэби босьтӧ хоботнас ыджыд мел кусӧк да гижӧ дӧска вылӧ сизим кыз визь.
Мукӧддырйиыс сійӧ гижліс сэтшӧм гырыся, мый единицаясыс эз тӧрлыны дӧска вылас.
— Лорд, кымын единица оз тырмы дӧска вылын?
И Лорд увтыштліс стӧч сы мындаысь, мыйта вӧлі колӧ.
А пеликан, коді пукаліс мӧд парта сайын, чушкис став «класстырнас».
Ме ӧлӧді пеликанӧс:
— Оз позь висьтавлыны...
Абу лӧсьыд...
Кыдзи аддзанныд, дзик быттьӧ настӧящӧй школаын.
И весиг партаяс вылын книгаяс куйлӧны.
Книгаясыс вӧліны аслыссямаӧсь, пуысь вӧчӧмаӧсь, и велӧдчысьяс листалісны найӧс коді кыдзи кужис: порсь — нырнас, осёл — нырвомнас, пеликан — ножич кодь кузь нырнас, а морскӧй левъяс — ластъяснас.
Овлывліс, мый Бэби гижлывліс дӧска вылӧ унджык визь, мыйта колӧ вӧлі.
Сэки Лео, морскӧй лев, котӧртліс дӧска дорӧ, сувтліс бӧръя ластъясыс вылӧ, мыджсьыліс шуйга ластнас дӧска бердӧ, а веськыднас чышкыліс лишнӧй единицаяссӧ.
Публика клопайтіс да шензис.
Сылы ставыс тайӧ кажитчис кутшӧмкӧ дивӧӧн.
А тані некутшӧм дивӧ абу.
Ме дыр да терпеливӧя велӧді зверьясӧс став тайӧ движениеясас.
А ӧткымынторъясас весиг и велӧднысӧ оз вӧлі ков.
Сідз, например, арена вылын парта сайын пукалігӧн пӧрысь пон Лорд частӧкодь очсавліс.
Ме сійӧс таӧ эг велӧдлы — сійӧ очсаліс мудзӧмысла.
А ме шуалі:
— Лорд — омӧль велӧдчысь: очсалӧ урок вылын.
Колӧ сылы поведениесьыс пуктыны четыре.
И йӧз серӧктылісны.
Но вот урок помасис.
Партаяс нуӧны, и ученик Бэби матыстчӧ аслас учитель дорӧ.
Ме вода муӧ.
Кокъяссӧ вылӧдз лэпталӧмӧн Бэби видзчысигтыр воськовтӧ ме вомӧн.
Йӧз чуймӧмнысла ойӧстӧны да заводитӧны клопайтны.
Бэби тэрыба кытшовтӧ аренасӧ да бара, ещӧ на вылӧджык кокъяссӧ лэпталігтыр, воськовтӧ вӧрзьӧдчытӧг пласьвидзысь менам телӧ вомӧн.
Со сійӧ сулалӧ ме весьтын.
Ме командуйта:
— Бэби, <rus>алле</rus>!
И слӧн заводитӧ надзӧник лэдзчысьны бӧр кокъяс вылас, пидзӧсчанясьӧ, сэсся лэдзчысьӧ водз кокъяс вылас да видзчысигтыр пӧрӧдчӧ ме вылӧ.
— Лямӧдас, лямӧдас! — горзӧны йӧз.
— Тырмас!
— Ой, лямӧдіс!..
Но Бэби оз и думайт менӧ лямӧдны.
Дерт, сійӧ веситӧ пӧшти куим тонна, и сійӧ кӧ збыльысь водіс ме вылӧ, учительсьыс колис эськӧ сӧмын ва места, но Бэби чувствуйтӧ ассьыс ыджыд вессӧ.
Мыйӧн сӧмын сылӧн кынӧмыс инмӧ ме бердӧ, Бэби быттьӧ измӧ.
Сійӧ зэлӧдӧ став мускулъяссӧ, зільӧ кутчысьны тайӧ сьӧкыд позаас да сӧмын тревожнӧя гудитӧ.
Тайӧ шы сертиыс ме тӧда нин, мый Бэби кӧсйӧ регыдджык мездысьны тайӧ сьӧкыд номерсьыс да сувтны.
— <rus>Алле</rus>!
Колоннаяс кодь кыз кокъяссӧ веськӧдігтыр Бэби надзӧник сувтӧ.
Йӧз кокньыда лолыштӧны.
— Бэби, <rus>алле</rus>!
И зэв ыджыд слӧн кыпӧдӧ водз кокъяссӧ.
Со сійӧ сулалӧ сӧмын бӧръя кокъяс вылас, воддзаяссӧ лэптӧма вывлань, да балансируйтӧ.
А ме киясӧс шевгӧдӧмӧн сулала сы улын.
И кажитчӧ, вот-вот слӧн оз вермы кутчысьны бӧр кокъяс вылас да сьӧкыд туша шнёпкысяс ме вылӧ.
— <rus>Алле</rus>!
Ме чеччышта бокӧ.
Бэби пуктӧ водз кокъяссӧ муӧ да лэдзӧ воздухсӧ хобот пырыс.
Публика клопайтӧ.
Ме тшӧкта Бэбилы кыпӧдны хоботсӧ да восьтыны вомсӧ.
Сійӧ кывзысьӧмӧн вӧчӧ тайӧс.
Сэсся ме сюя юрӧс сылы вомас да паськӧда киясӧс.
Йӧз ланьтӧны, оз вӧрзьӧдчыны.
Бэби сулалӧ веськыда, кӧть и менам юрсиӧй гильӧдӧ сылысь нильӧг кывсӧ.
Татшӧм позаӧн ме ог вермы горӧдны: «<rus>Алле</rus>!»
Ме виччыся, кор йӧз кутасны клопайтны да горзыны: «Тырмас!»
Мукӧддырйиыс лоӧ виччысьны вель дыр, но нинӧм он вӧч.
И кор медбӧрын йӧз заводитасны клопайтны, ме кыска юрӧс Бэби вомысь, и ми кыкнанным копрасям.
Колӧ вочавидзны клопайтӧм вылӧ, абу мича лоны невежливӧйӧн.
{Дуров В. Л. (комиӧдіс В. Попов) @ Морскӧй левъяс Лео, Пицци да Васька @ висьт @ В. Дуров. Менам зверьяс @ 1958 @ Лб. 50‒63.}
МОРСКӦЙ ЛЕВЪЯС ЛЕО, ПИЦЦИ ДА ВАСЬКА
ЛЕО-КАССИР
Арена вылын — морскӧй левъяс Лео, Пицци да Васька.
Налӧн, кыдзи и тюленьяслӧн да моржъяслӧн, кокъяс пыддиыс ластъяс.
Мореясын, кӧні олӧны тайӧ животнӧйясыс, найӧ чувствуйтӧны асьнысӧ зэв бура, но косінын найӧ лоӧны укшальӧсь, сьӧкыд вӧрасаӧсь, сы вӧсна мый ластъяс — тайӧ век жӧ абу кокъяс.
Морскӧй левъяс сёйӧны чери.
Найӧ ньылалӧны сійӧс дзоньнас, няклявтӧг, сы вӧсна мый налӧн пиньясыс зэв гежӧдикӧсь.
Найӧ век зільӧны ньылыштны черисӧ юрсяньыс, медым лыясыс эз парсавны пищеводсӧ.
Мукӧддырйиыс морскӧй левъяс петӧны берегӧ да ыджыд стадаясӧн куйлӧны.
Луннас найӧ ворсӧны шонді водзын, а войнас узьӧны, ӧта-мӧд вылас юрнысӧ пуктӧмӧн.
Вот сэки и бур на бӧрся кыйсьыны.
Кыйсьысьяс босьтӧны ёсь кӧрт тувъяса зоръяс да ньӧжйӧник кыссьӧны тӧв паныд сійӧ месталаньыс, кӧні куйлӧ стадаыс.
Кыйсьысьяс зільӧны кыссьыны сідзи, медым не лэдзны морскӧй левъясӧс чепӧсйыны ваӧ.
Та бӧрын найӧ ӧттшӧтш чеччӧны да горзігтыр, воздухас лыйсигтыр уськӧдчӧны узьысь животнӧйяс вылӧ.
Повзьӧм морскӧй левъяс унйывсьыныс шыбитчӧны коді кытчӧ веськалӧ.
Найӧс, кодъяс удитӧны воны ва дорӧдз, кутны он нин вермы.
Охотникъяс уськӧдчӧны мукӧдъясыслань да вӧтлӧны найӧс ылӧджык ва дорсьыс — сиктлань либӧ йӧрлань.
Тадзи вӧлі кутӧма и менсьым другъясӧс, кодъяс ӧні сулалӧны мекӧд арена вылын публика водзын.
Публика встречайтӧ найӧс аплодисментъясӧн.
Левъяс кавшасьӧны тумбаяс вылӧ.
Быдӧнлӧн торъя тумба: Леолӧн, Пиццилӧн и Васькалӧн.
Ме матыстча Лео дінӧ и, быттьӧ ми сыкӧд военнӧйяс, пукта киӧс кӧзырёк бердӧ — сета честь.
Лео лэптӧ жӧ ластсӧ, «сетӧ меным честь», та дырйи циркыс ставнас сералӧ.
— Дзик командир моз! — гажаа горзӧны челядь.
А ме чургӧда Леолы киӧс:
— Видза олан, Лео!
Лео оз ӧтказывайтчы «киасьӧмысь».
Сійӧ друглы моз чургӧдӧ ассьыс нильӧг ластсӧ.
Ме шыася Пицци дінӧ.
— А тэ, Пицци, ӧні меным висьталан, азбукаын кутшӧм медпервойя букваыс.
Челядь пиысь ӧти кодкӧ юалӧ:
— Мам, тюленьясыс ӧмӧй кужӧны артасьнысӧ?
— Тайӧ абу тюленьяс — тайӧ морскӧй левъяс.
— Васаяс?
— Да, да, васаяс...
Эн мешайт, видзӧд!
А Пицци нюжӧдӧ сьылісӧ да кыз гӧлӧсӧн ӧтвечайтӧ :
— А-а-а...
— Правильнӧ! — горзӧны челядь да мыйвынсьыс клопайтӧны.
Шыӧдча бара Лео дінӧ:
— Петкӧдлы, пӧжалуйста, Лео, кыдзи йӧзыс воюйтӧны, кыдзи лыйлӧны ӧта-мӧдыслы.
Служительяс петкӧдӧны арена вылӧ подставка.
Сэтчӧ крепитӧма пищаль да гез.
Лео котӧрӧн локтӧ подставка дорӧ, пиньяснас босьтӧ гез и «Пли!» команда шуигӧн дернитӧ гезйӧдыс.
Кылӧ пельтӧ чунӧдана лыйӧм шы.
Челядь тупкӧны пельяснысӧ.
Пицци нориника горӧдӧ да зыртӧ ластнас ассьыс мышсӧ, быттьӧ Лео веськаліс Пиццилы.
— А ӧд миян Пицци-львицаным пӧръясьӧ, прӧстӧ горзӧ, — шуӧ карлик Ванька-Встанька.
Но Васька сувтӧ Пицци дор.
Кыдзи сійӧ лысьтӧ ӧтдортны львица Пицциӧс?
Васька чеччыштӧ тумба вывсьыс, паськӧдӧ вомсӧ да вӧтчӧ Ванька-Встанька бӧрся.
А Ванька мыйвынсьыс пышйӧ.
Сэсся ме шуа:
— Лео, тэ лоан медся главнӧйнас: звӧнит, медым заводитӧны представление.
Служитель вайӧ тумба, кытчӧ крепитӧма ыджыд кӧлӧкӧл.
Лео котӧртӧ тумба дорӧ да звӧнитӧ.
Челядь радӧсь.
— Лео — медся тӧлка ставсьыс! — горзӧны найӧ.
Тайӧ збыльысь тадзи: Лео — медся тӧлка.
Ме босьта ыджыд резинӧвӧй мач да шыбита сійӧс Леолы.
Лео оз узь.
Сійӧ нырнас йӧткыштӧ мачсӧ бӧр, ме дінӧ.
Ми заводитам гажаа ворсны.
Лео ворсӧ бура.
Награда пыдди ме сылы сета чери.
Лео сёйӧ черисӧ, сэсся босьтӧ нырнас мачсӧ, кутӧ сійӧс ныр йылас, качӧдлас вылӧ да бара кутӧ ныр йылас.
Тайӧ абу кокни номер, оз быдӧн вӧч.
Сэки котӧрӧн петӧ арена вылӧ Ванька-Встанька.
Челядь встречайтӧны сійӧс, кыдзи важся другӧс:
— Бара Ванька-Встанька!
— Бара ичӧтик морт!
— Абу ичӧтик морт, а карлик!
А Ванька-Встанька тойлалӧ Леоӧс да чирзӧ:
— Эй, эй!
Ме кӧсъя жӧ ворсны мачӧн!
Васька лэччӧ тумба вывсьыс, карлик пышйӧ, а Васька вӧтчӧ сы бӧрся, вӧтлӧ дӧзмӧдчысьӧс.
Сэсся сійӧ бӧр локтӧ аслас местаӧ.
Ме босьта ящик, кытчӧ гижӧма ыджыд букваясӧн «Касса», да шуа:
— Видзӧд, Лео, тані менам касса.
Ме сюя сэтчӧ зарни чери.
А тэ кассир.
Видз черисӧ, некодлы эн сет.
Ме бӧрынджык локта да прӧверита!..
Ме пукта ящиксӧ муӧ да вешъя бокӧ.
Дыр думайттӧг «кассир» котӧрӧн локтӧ касса дінӧ, восьтӧ нырнас вевтсӧ, судзӧдӧ черисӧ да сёйӧ сійӧс.
Но Ванька-Встанька горзӧ ыджыд гӧлӧсӧн:
— Караул, караул!
Лео чери гусявлӧ!
Лео заводитлӧ пышйыны.
Но менӧ он ылӧд.
Ме скӧрысь шуа:
— Кӧні чериыс, кассир?
Кытчӧ воштін черисӧ?
Лео водӧ мыш вылас да кучкалӧ ластнас аслыс кынӧмас, быттьӧ кӧсйӧ шуны: «Вот кӧні тэнад чериыд!»
Йӧз сералӧны.
А Васька вӧтлӧ ябеда-карликӧс.
КЫДЗИ ЛЕО ВЕЛӦДІС ВАСЬКАӦС
Первойсӧ менам вӧлі сӧмын кык лев: Лео да Пицци, а Васькаӧс ме ньӧби бӧрынджык, Петербургскӧй зоологическӧй садйысь.
Сэні сійӧс нинӧмӧ абу велӧдӧмаӧсь.
Сійӧ вӧлі дикӧй, жугыль да эз сетчы дрессируйтны.
Мыйӧн ме вӧлі матыстча сы оланінлань, сійӧ пыр жӧ суныштас ва пиӧ.
Ме решиті: мед первой неуна велалыштас — и вайӧді сійӧс овны Леокӧд ӧти бассейнын.
Лео эз вӧв зэв рад выль олысьлы.
Первойсӧ найӧ тышкасьлісны, но сэсся велалісны, миритчисны да кутісны овны ӧтсӧгласӧн.
Но Васька важмозыс век на вӧлі жугыль да гажтӧм.
Кор ме матыстчывлі бассейн дорас, Лео чепӧсйывліс площадка вылӧ да радпырысь горӧдӧмӧн чолӧмавліс менӧ.
А Васька полігтыр чургӧдлывліс васьыс юрсӧ да эскытӧг видзӧдіс ме вылӧ.
Ме кӧ сетлывлі Леолы чери, Васька скӧрысь жергӧдліс пиньяссӧ.
Но дыр мысти сійӧ век жӧ кутіс велавны.
Со нин Васька, чери пӧлучитӧм бӧрын, полігтыр пуктӧ юрсӧ площадка вылӧ, а со сійӧ весиг смелмӧдчӧма пукавны площадка вылын.
Тайӧ вӧлі ыджыд победа.
Сэки ме нуӧді ассьым быдлунся репетицияясӧс Леокӧд, коді вӧлі зэв способнӧй велӧдчысьӧн.
Заводитчыліс репетицияыс тадзи: восьтасны Леолысь клеткасӧ;
Лео петас ваысь да пӧвйысь вӧчӧм скат вывті кыссяс арена вылӧ.
Сэні сійӧ кавшасяс аслас тумба вылас да виччысьӧ приказаниеяс.
А Васька клетка порогысь водзӧ эз ветлывлы.
Завидьпырысь видзӧдіс сійӧ Лео вылӧ, но клеткаысь петны эз смелмӧдчыв.
Лео пӧттӧдзыс сёйліс чери да удж помалӧм бӧрын важнӧя бӧр воліс аслас клеткаӧ, а тшыг Васька сӧмын гальскис пиньяснас.
Прӧйдитіс некымын лун.
И вот ӧтчыд, кор ми Леокӧд муртса на заводитім репетиция, ме аддзи, кыдзи Васька лэччӧ скат кузя арена вылӧ.
Сійӧ кыссис Лео тумба дінӧ, но кавшасьны сы вылӧ эз лысьт.
Друг Лео бергӧдчис, аддзис Васькаӧс, чеччыштіс тумба вывсьыс, йӧткыштіс нырнас Васькаӧс, быттьӧ кӧсйис сійӧс ышӧдны, и бӧр кайис места вылас.
Ме шыбиті Васькалы чери.
Сійӧ тшапнитіс сійӧс вомнас.
Ме друг бергӧдчи и повзьӧді Васькаӧс.
Сійӧ лӧсьӧдчис пышйыны.
Сэки лои аддзывлытӧмтор: Лео бара чеччыштіс тумба вывсьыс да збоя потшис Васькалы туйсӧ.
Тешкодь вӧлі видзӧдны ичӧтик Лео вылӧ, коді зэв збоя сулаліс ыджыд Васькакӧд орччӧн.
Лео инмӧдчис нырнас ёртыслы, быттьӧ кӧсйис шуны: «Стоп, эн вӧрзьы!»
Сійӧ кутыштіс Васькаӧс, а сэсся бӧр муніс аслас местаӧ.
Ме шыбиті Леолы чери.
Сійӧ кутіс черисӧ, видзӧдліс Васька вылӧ да дженьыдика увтыштіс, быттьӧ кӧсйис шуны: «Лок, эн пов, сетасны жӧ!»
И Васька збоя мӧдӧдчис тумбалань.
Ме чуймӧмӧн видзӧді сы вылӧ, кыдзи ӧти животнӧй велӧдӧ мӧд животнӧйӧс.
Тайӧс ме эг на аддзыв!
Тайӧ лунсяньыс Васькаӧс велӧдӧм кутіс мунны ӧдйӧджык.
Представление бӧрын ӧтчыд ме решиті нуӧдны репетиция аслам морскӧй левъяскӧд.
Ме ӧзті электричество да кутчыси удж бердӧ.
Васька да Лео важнӧя пуксисны тумбаясныс вылӧ.
Ме босьті мач да шыбиті Леолы.
Лео пелька йӧткыштіс нырнас мачсӧ бӧр.
Ме шыбиті мачсӧ Васькалы.
Васька вывті ёна повзис.
Быттьӧ кодкӧ сійӧс чушкис, чепӧсйис тумба вывсьыс и барьер вомӧныс вуджис сэтчӧ, кӧні пукавлӧны йӧз.
Со нин сійӧ вуджис креслӧяслысь мӧдӧд радсӧ.
Бур, мый циркын некод эз вӧв, а то кыптіс эськӧ зэв ыджыд шум.
Сэки отсӧг вылӧ локтіс Лео.
Сійӧ котӧртіс радъяс коластӧдыс да потшис Васькалы туйсӧ.
Васька быттьӧ кынмис места вылас вомсӧ паськӧдӧмӧн.
А Лео заводитіс видзчысьӧмӧн да меліа ниртны нырнас Васькалы сьыліас.
Мелілун отсаліс.
Васька успокоитчис да, увтышталігтыр, ӧтарӧ-мӧдарӧ катласиг, бӧр локтіс Лео бӧрся арена вылӧ.
Лео кавшасис аслас местаӧ да кутіс виччысьны награда.
А Васька эз мун аслас местаӧ.
Сійӧ топӧдчис аслас учитель Лео тумба бердӧ — и быттьӧ сибдіс места вылас.
Леолы тайӧ эз кажитчы.
Сійӧ пыр жӧ кутӧ мӧдног обращайтчыны ученикыскӧд.
Мелілун быттьӧ эз и вӧвлы.
Сійӧ стрӧга бергӧдчӧ кывзысьтӧм учениклань да жергӧдӧ пиньяссӧ.
Васька кӧсйӧ кӧть оз, но мӧдӧдчӧ аслас тумбалань.
Ме видла шыбитны мачсӧ мӧдногӧн.
Ме шыблала сійӧс Леолы Васька юр вывті, мед Васька первой велалас мач лэбӧмыс дінӧ.
Васька бара заводитлӧ усйысьны, но Лео сюся видзӧдӧ сы бӧрся.
Мыйкӧ кӧ не сідз — Лео сэні нин да потшӧ пышйысьлы туйсӧ.
Мач лэбалӧ воздухӧд пыр улітіджык и улітіджык Васька юр весьтті.
Медбӧрын мач лэбзьӧ сы вылӧ.
Васька тэрыба кутӧ гежӧд, ёсь пиньяснас резинӧвӧй мачсӧ, курччӧ сійӧс да скӧрысь шыбитӧ бокӧ.
Ме сета сылы чери — сійӧ ланьтӧ.
Сы могысь медым велӧдны Васькаӧс морт дінӧ, ме частӧкодь куті малавны сійӧс.
И вот веськыд киӧн ме сета сылы чери, а шуйганас муртса-муртса инмӧдча сылы сьыліас.
Надзӧникӧн Васька велалӧ менам ки дінӧ.
Сійӧ весиг лэдзӧ тапкӧдны асьсӧ мышкӧдыс.
Тадзи ме дружитчи дикӧй, скӧр Васькакӧд да бара заводиті вӧчавны опытъяс мачӧн.
Со ми Васькакӧд арена вылын.
Веськыд киын менам чери, а шуйгаын — мач.
Васька горша кватитӧ черисӧ.
Но мач вылӧ сійӧ видзӧднысӧ оз вермы.
Сійӧ скӧрысь йӧткыштӧ мачсӧ пиньяснас.
Сэки бара отсӧг вылӧ локтӧ Лео: сійӧ лэччӧ тумба вывсьыс, кыссьӧ мач дорӧ да, юрсӧ сы вылӧ пуктӧмӧн, куйлӧ некымын секунда.
Тайӧн сійӧ петкӧдлӧ Васькалы, мый мачсӧ оз ков курччавны и повны сыысь нинӧмла.
Лео отсӧгӧн ме шедӧді успех.
Медбӧрын Васька велаліс да вӧчаліс ставсӧ сійӧс, мый и сылӧн учительыс — морскӧй лев Лео.
ПИЦЦИ-ВОДОЛАЗ
Ӧтчыд ме пукалі бассейн дорын да видзӧді, кыдзи дурӧны ваас менам морскӧй левъясӧй.
Со Пицци суніс, сэсся бӧр петіс — тыдовтчис сылӧн сьӧд нильӧг юрыс.
Сійӧ читкыраліс синсӧ, прыськайтіс; юр вывсьыс войталіс ва.
Ме чукӧсті меліа:
— Пицци!
Менам югнитіс мӧвп: оз-ӧ позь сійӧс, кыдзи понйӧс, велӧдны судзӧдны ваӧ шыбитӧм предмет?
Ме босьті гайка, пысалі бедь йылӧ да шыбиті бассейнас.
Сьӧкыд гайка кыскис бедьсӧ ва пыдӧсас.
Ме горӧді: — Пицци, аппорт! — кыдзи горӧдлӧны понъяслы-водолазъяслы.
Пицци эз сразу гӧгӧрво, мыйын делӧыс, но недыр велӧдыштӧм бӧрын — часджын мысти — сійӧ суніс да бӧр петіс, пиньясас кутіс гайкаа бедь.
Дерт, награда пыдди сійӧ пӧлучитіс ыджыд порция чери.
Ме решиті опытсӧ сьӧктӧдыштны.
Ме шыбиті бедьсӧ сідзи, медым Пицци эз казяв, а сэсся горӧді:
— <fra>Шерш</fra>! Корсь!
Морскӧй лев пыр жӧ вошис пемыд ва пиӧ.
Аддзас-ӧ?
Минута мысти Пицци бӧр петіс.
Пиньясас сылӧн вӧлі бедь.
Молодеч, Пицци!
Ме кыски зептысь портсигар да сійӧс шыбиті ваӧ:
— <fra>Шерш</fra>, Пицци!
Пицци кывзысьӧмӧн суніс ваӧ.
Недыр корсьыштӧм бӧрын сійӧ вайис портсигар.
Тадзи Пицци лои «водолазӧн».
Сэсся ме шыблавлі бассейнӧ рузумӧ гартыштӧм кӧрт торъяс.
Быд лун ме содтыштавлі кӧртсӧ, а Пицци век судзӧдавліс.
Медбӧрын сійӧ кутіс кыпӧдны бассейн пыдӧсысь рузум, кытчӧ вӧлі гартыштӧма кызь пунтысь унджык кӧрт.
Сэки ме <fra>«шерш»</fra> (корсь) кывсӧ вежи «спасайт» кывйӧн.
И вот ӧтчыд ме вайи морт ыджда акань.
Юр пыддиыс сылӧн вӧлі пӧльтӧм ӧш гадь, кытчӧ маслянӧй краскаӧн рисуйтӧма синъяс, ныр да вом.
Гаддьыс эз лэдз аканьыслы вӧйны.
«Спасайт» кыв шуӧм бӧрын Пицци уйыштіс ва веркӧстіыс и... кватитіс пиньяснас гадьсӧ.
Ёсь клыкъясыс пыр жӧ косялісны вӧсньыдик плёнкасӧ, воздухыс шутьлялігтыр петіс гадьсьыс, и акань вӧйис.
Пицци локтіс ме дінӧ, виччысис награда.
Дерт, ме сылы нинӧм эг сет татшӧм «спаситӧмсьыд».
Пицци шай-паймуніс.
Судзӧдны аканьсӧ да вӧчны гаддьысь выль юр эз вӧв дыр.
И со акань бара нин ва вылын, и ме бара горӧда:
— Пицци, спасайт!
И мый жӧ?
Тӧлка животнӧй гӧгӧрвоис, мый оз позь аканьӧс спаситігӧн кватитны сійӧс юрӧдыс.
Пицци кыскис «вӧйысьӧс», крепыда курччӧма сійӧс платье бӧжӧдыс.
Ӧні сійӧ ассьыс наградасӧ тырвыйӧ заслужитіс.
Мӧдысь ме аканьыслы ӧшӧді груз, и сійӧ вӧйи.
Ме горӧді:
— Пицци, спасайт!
Лев уськӧдчис ваӧ.
Некымын минута мысти тыдовтчис сылӧн юрыс.
Пиньясас сійӧ кутіс пласьтвидзысь чучела.
Кор Пицци бура кутіс гӧгӧрвоны «спасайт» кывсӧ, ваӧ пырис карлик Ванька-Встанька.
Ме горӧді:
— Пицци, спасайт!
Пицци тӧв моз уськӧдчис карлик дінӧ, кватитіс дӧрӧмӧдыс да кыскис Ванька-Встанькаӧс «берегӧ».
Сійӧ прыськайтіс:
— Вот тайӧ водолаз!
Сӧмын зэв нин ӧдйӧ, весиг купайтчыштны эз сет!
Карлик бӧрся ваӧ пырис менам отсасьысьӧй.
Пицци и сійӧс «спаситіс».
Отсасьысьӧй шуис:
— А мый, велӧдны кӧ, сійӧ кутас спасайтны и збыльысь вӧйысьясӧс!
Ме и ачым нин та йылысь думыштлывлі.
А Пицци, пӧттӧдзыс сёйӧм бӧрын, бара суніс ва пытшкӧ да заводитіс сэні быдногыс ворсны да тешитчыны аслас ёртъясыскӧд — Леокӧд да Васькакӧд.
ЫДЖЫД КОНЦЕРТ
Мукӧддырйиыс ми вӧчлывлім концертъяс.
Ме петавлі арена вылӧ, копрасьлі быд бокӧ и объясняйтлі:
— Ӧні кутас выступайтны знаменитӧй мирӧвӧй оркестр.
Мирӧвӧй музыкантъяс исполняйтӧны опера «Коді вӧрӧ, коді песла».
Артистъяс, пӧжалуйста, кора сцена вылӧ!
«Артистъяс» петӧны арена вылӧ.
Леолы веськыд ластас сюйӧны кучик футляр.
Кучик бердас вурӧма камышысь вӧчӧм бедь, бедь помас — гӧгрӧс гын.
Лео лоас барабанщикӧн.
Сылӧн тумба дорӧ пуктыссьӧ ыджыд барабан.
Лев Пицци тумбаӧ крепитӧны автомобильнӧй рожок.
Ме командуйта:
— Ворс!
Пицци личкӧ ластнас рожок вылӧ и тутсӧ, Лео кучкалӧ барабанӧ, а Васька клопайтӧ ластъяснас — аплодируйтӧ.
Друг петӧ ыджыд слӧн Бэби.
Сійӧ локтӧ шарманка дорӧ, кватитӧ хоботнас вугсӧ и давай бергӧдлыны.
Шарманка ворсӧ гажа сьыланкыв.
Но тайӧ абу на ставнас оркестрыс.
Абу медся главнӧйыс — сьылысьыс.
Ме командуйта:
— Вайӧдӧй запевалаӧс!
Арена вылӧ петӧ «запевала».
Сылӧн нёль кок, бӧж да кузь пельяс.
Ме встречайта сійӧс:
— Пӧжалуйста, знаменитӧй маэстро!
Надейтча, мый тіян талун бур гӧлӧсныд?
Ті, дерт, дӧгадайтчинныд, мый тайӧ осёл.
Сійӧ кайӧ торъя платформа вылӧ.
Сэтчӧ сувтӧдӧма пу «нотаяса» пюпитр  да ыргӧн тарелкаяс.
«Маэстро» заводитӧ сьывны дикӧй гӧлӧсӧн:
— Ио-ио-ио!..
Йӧз сералӧны.
Осёл, ньӧти яндысьтӧг, горзӧ:
— Ио-ио-ио!
Сійӧ листайтӧ нырвомнас ноталысь пу листъяссӧ, а гыжнас кучкалӧ тарелкаясӧ.
Ыджыд концерт заводитчӧ.
Слӧн ворсӧ шарманкаӧн, осёл — тарелкаясӧн, Лео — барабанӧн, Пицци — автомобильнӧй рожокӧн, а Васька — дирижёр пыдди: сійӧ шенасьӧ ластъяснас музыка шы улын.
Зверьяслысь музыка шысӧ вевттьыны зільӧмӧн ме гораа объявляйта:
— А ӧні выступитас знаменитӧй балерина да йӧктас вальс!
Арена вылӧ котӧрӧн петӧ вижов-гӧрдоват рӧма пеликан.
Йӧз встречайтӧны лэбачӧс аплодисментъясӧн.
Гӧгӧрвотӧм музыка шыяс улын пеликан заводитӧ бергавны арена вывті; сійӧ клопӧдчӧ-ӧвтчӧ бордъяснас, чеччыштлывлӧ, копрасьӧ да бара бергалӧ, бергалӧ, кыдз быттьӧ збыльысь вальс йӧктӧ.
Челядь радпырысь горзӧны:
— Пеликаша!..
Пеликанчик!..
Ме командуйта:
— Тырмас!
Пыр жӧ ставныс дугдӧны ворсӧмысь.
Музыка ланьтӧ.
Заводитӧны мунавны музыкантъяс.
Кузь пельяса великӧй маэстро мунӧ арена вылысь.
Ванька-Встанька нуӧдӧ пеликанӧс, а Лео да Пицци тшапа пуксьӧны коляскаӧ, и Васька нуӧдӧ найӧс арена вылысь гидняӧ.
Бэби локтӧ ме дінӧ, кватитӧ хоботнас коскӧд и видзчысьӧмӧн пуксьӧдӧ юр вылас.
И публикалы воздушнӧй поцелуйяс ысталігтыр ме торжественнӧя муна слӧн вылын.
Цирк дрӧжжитӧ аплодисментъясысь:
— Браво!
— Бис!
— Браво!
Ми Леокӧд петам «бис вылӧ».
Лео пуксьӧ тумба вылӧ, копрасьӧ и воча кучкалӧ ластъяснас.
Ме горӧда:
— Лео, быглясь!
Лео гатшӧн водӧ лыа вылӧ, топӧдӧ ластъяссӧ да заводитӧ быглясьны арена вывті.
Со найӧ менам кутшӧмӧсь — Пицци, Лео да Васька!
{Дуров В. Л. (комиӧдіс В. Попов) @ Каштанка, Бишка да Запятайка @ висьт @ В. Дуров. Менам зверьяс @ 1958 @ Лб. 64‒69.}
КАШТАНКА, БИШКА ДА ЗАПЯТАЙКА
Ті лыддьылінныд Чеховлысь рассказ «Каштанка»?
Тайӧ рассказас висьтавсьӧ Жучка нима пон йылысь.
Сійӧ оліс столяр ордын.
Сэсся сійӧ муніс гуляйтны да вошис.
Жучкаӧс аддзис циркысь артист, нимтіс Каштанкаӧн да велӧдіс выступайтны арена вылын.
И вот ӧтчыд, кор сійӧ выступайтіс циркын, галёрка вывсянь кодкӧ друг горӧдіс:
— Жучка!
Жучка!
Каштанка, мыйӧн сӧмын кыліс гӧлӧссӧ, уськӧдчис галёрка вылӧ.
Сэні, вӧлӧмкӧ, пукалӧ сылӧн важся кӧзяиныс — столяр.
Тайӧ историяыс вӧлі мекӧд.
Тайӧ ме аддзи Каштанкаӧс; ме сійӧс дрессируйті да выступайті сыкӧд, ме жӧ и висьталі сы йылысь Антон Павлович Чеховлы.
Но ӧні Каштанка йылысь ме висьтавлыны ог кут: Чеховысь бурджыка меным не гижны.
А ме висьтала тіянлы Бишка йылысь.
Бишка вӧлі прӧстӧй дворняжкаӧн.
Но тайӧ эз мешайт сылы лоны замечательнӧй артисткаӧн.
Ӧтчыд ме ворсі пианиноӧн.
Креслӧын, кӧлач моз нигыльтчӧмӧн, вуграліс Бишка.
Друг кодкӧ меным зургис.
Ворсны дугдывтӧг ме вештышті кокӧс.
Минута мысти бара зургисны.
Видзӧда — Бишка.
— Тэныд мый колӧ, Бишка?
Бишка чӧв олӧ.
Ме водзӧ ворса.
Бишка бара вӧрзьӧдӧ менӧ лапанас.
«Неужели понлӧн музыкальнӧй слух? — думышті ме. — Колӧ прӧверитны».
Ме заводита ворсны зэв шог мотив.
И мый жӧ?
Пон ышлолалӧ, видзӧдӧ ме вылӧ шогпырысь, синъясыс вазисны.
Ме вуджа гажа, кыпыд марш вылӧ.
Бишкалӧн пельясыс сувтӧны, синъясыс югъялӧны.
Ме гӧгӧрвои: Бишкалӧн бур музыкальнӧй слух.
Бишка стӧча вӧчліс менсьым тшӧктӧмъяс.
Ме, например, тшӧкта:
— Мун ложаӧ, со эсійӧ военнӧй дорас, да босьт сійӧс сюртукса коймӧд кизьӧдыс.
Бишка уськӧдчӧ ложаӧ да ставсӧ вӧчӧ стӧча.
Ме шыася публика дінӧ:
— Менам Бишка — зэв бур музыкант!
Мед кодкӧ шуас, кутшӧм нота босьтны рояль вылас.
Йӧз горзӧны:
— Ре!
— Фа!
— Соль!
— Фа!
— Мед фа...
Бишка, босьт нота фа! — шуа ме.
Тӧлка пон локтӧ рояль дінӧ, лэптӧ лапасӧ да кучкӧ клавишаӧ.
Публика кывзӧ:
— Вернӧ, фа, фа!..
— Таысь кындзи, — объявляйта ме, — менам Бишка ещӧ и бур математик.
Видзӧдӧй, со цифраяса плакатъяс.
Кутшӧм цифра ті закажитанныд Бишкалы?
— Куим!
— Вит!
— Квайт!
— Кӧкъямыс!
— Мед лоас кӧкъямыс... — шуа ме. — Бишка, лоӧй любезнӧйӧн, вайӧй миянлы плакат, кытчӧ гижӧма цифра «кӧкъямыс».
Сӧмын эн сорлалӧй.
Бишка котӧрӧн локтӧ пластикъяс дінӧ, бӧрйӧ-бергӧдлӧ найӧс лапаяснас, нетшыштӧ цифра «кӧкъямыс» да, пиньяснас курччӧмӧн, вайӧ ме дінӧ.
Публика аплодируйтӧ.
Бишкаысь кындзи, менам ещӧ вӧлі такса Запятайка.
Сійӧ вӧлі бур математик жӧ.
И ещӧ сійӧ зэв бура тӧдіс география.
Сійӧ нин оз сорлав Каспийскӧй море Балтийскӧйкӧд!
— Лоӧй любезнӧйӧн, радейтана профессор Запятайка, — шыӧдча ме такса дінӧ, — индӧй миянлы, пӧжалуйста, Белӧй море, а то ми огӧ тӧдӧй.
«Профессор» уськӧдчӧ арена вылӧ вольсалӧм карта дінӧ и лапанас да нырнас индӧ Белӧй море.
Публика сералӧ:
— Сразу тӧдчӧ, мый профессор вӧвлӧма Войвылын!
— Сійӧ, кӧнкӧ, и Войвыв полюс восьтыліс!
— Запятайка — знаменитӧй полярнӧй путешественник!
Ӧтчыд сійӧ, Запятайка, спаситіс став шӧйтысь понъяссӧ Пенза карысь.
Тайӧ вӧлі царь дырйи на.
Ми сэки олім Пенза карын.
Ме муні губернатор дінӧ корны разрешение спектакль петкӧдлӧм вылӧ.
Асьсӧ губернаторӧс ме эг су.
Кабинетын пукаліс сылӧн отсасьысьыс.
Муртса на ме висьталі аслам делӧ йылысь, кыдзи друг пырис дама, расстроитчӧма, чужӧм кузяыс визувтӧ синва.
Губернаторлӧн отсасьысьыс (вице-губернатор), дамаӧс аддзӧм бӧрын, сувтӧ да юалӧ:
— Мыйла ті бӧрданныд, мадам?
А сійӧ ӧтвечайтӧ:
— Ой, ой!..
Ме аддзылі базар вылысь...
Тайӧ страшнӧйтор...
Городӧвӧйяс вӧтлысьӧны шӧйтысь понъяс бӧрся, немжалиттӧг шыблалӧны на вылӧ петляяс да нуӧдӧны кытчӧкӧ.
Коньӧр понъяс лявзӧны...
Сэтшӧма мучитӧны!
Мыйла ті сетінныд вӧля городӧвӧйяслы мучитны понъясӧс?..
Неужели оз позь мыйкӧ вӧчны?
Ме шуи: Збыльысь, бур эськӧ тайӧс дугӧдны.
— Оз месянь зависит, — вочавидзис отсасьысь.
— Тайӧ зависитӧ губернаторсянь.
Шыасьӧй сы дінӧ.
Локтӧй и ті, — бергӧдчис сійӧ мелань, — кыдзи животнӧйясӧс дорйысь: сувтӧй понъяс дор.
Ме висьтала, медым тіянӧс примитісны.
Ме сӧгласитчи.
Ме думышті неыджыд хитрость.
Запятайка — вот коді мездас смертьысь ассьыс ёртъяссӧ, пензаса шӧйтысь понъясӧс!
Рытнас ме пукалі губернаторлӧн озыр квартираын.
Сёрни пансис понъяс йылысь.
Ме шуа: Ті тӧданныд, эмӧсь зэв интереснӧй случайяс, кор понъяс вӧчӧны налы сетӧм разнӧй поручениеяс.
— Жаль, — шуис губернатор, — мый тайӧс оз позь прӧверитны.
— Мыйла нӧ? — вочавидзи ме.
— Ме верма ӧні жӧ ыстывны менам Запятайкала, и ми тані жӧ ставсӧ прӧверитам.
— Вайӧ, вайӧ, — шуис губернатор.
Вайӧдісны Запятайкаӧс.
Губернатор заводитіс думайтны:
— <ns>Ӧӧӧ</ns>... мед сійӧ... <ns>ӧӧӧ</ns>... босьтас ворсан пызан вылысь щӧткасӧ...
Минута мысти Запятайка, бӧжсӧ легӧдігтыр, вайис пиньясас щӧтка.
— <ns>Ӧӧӧ</ns>... мед сійӧ мунас орчча комнатаӧ да нуӧдас лапанас пианино клавишаяс вывті!..
Тайӧ задачасӧ Запятайка вӧчис стӧча жӧ.
— Зэв бур! <ns>Ӧӧӧ</ns>... необыкновеннӧ! — шуаліс губернатор, а сы бӧрся и став гӧстьясыс.
— А ӧні, — шуи ме, — лэдзӧй менам понлы вӧчны сійӧс, мый сылы аслыс окота.
— Ладнӧ, — шуис губернатор.
Запятайка тотшкӧдіс-муніс паркет вывті.
Сійӧ котӧртіс передньӧйӧ вешалка дінӧ.
Лукйысьыштіс менам пальтоын, перйис трубкаӧ гартыштӧм бумага лист и, пиньясас бумагасӧ кутігтыр, котӧрӧн бӧр локтіс губернатор дінӧ.
Сэсся Запятайка пуксис губернатор водзӧ да мыччис сылы бумагасӧ.
— Мый тайӧ? — чуймис губернатор.
Сійӧ босьтіс бумагасӧ да кутіс лыддьыны:
— «ПРОШЕНИЕ.
Ми, пензаса шӧйтысь понъяс, имеитам честь корны госпожа Запятайка пыр...»
Ставӧн серӧктісны.
Губернатор шуис:
— Кутшӧм дорйысьысь!
Найӧ корӧны пӧщада...
<ns>ӧӧӧ</ns>... медым найӧс эз кутавны петляа гезйӧн.
И сэк жӧ гижис прошение вылас:
«Понъяслысь корӧм могмӧдны».
{Дуров В. Л. (комиӧдіс В. Попов) @ Топтыгин лапаясын @ висьт @ В. Дуров. Менам зверьяс @ 1958 @ Лб. 70‒74.}
ТОПТЫГИН ЛАПАЯСЫН
Тайӧ вӧлі важӧн нин, во кызь вит кымын сайын.
Менам сэки вӧлі вывті ыджыд ош, велӧдӧм и зэв мелі.
Мыйсӧ сӧмын сійӧ эз вӧчавлы!
И танцуйтіс, и бутылкаяс вывті ветлӧдліс, и вина юис (збыльвылассӧ тайӧ вӧлі, дерт, йӧв), и сибирскӧй понъяс тройкаӧн гуляйтіс...
Но ӧтчыд меным муртса-муртса эз ковмы олӧмкӧд торйӧдчыны аслам бур сьӧлӧма Мишка ради.
Ош бӧрся ухаживайтіс служащӧйяс пиысь ӧти, Гребешков.
Но Гребешков лёка тӧждысис ош да мукӧд менам животнӧйяс вӧсна.
Ме дыр терпиті, но медбӧрын шуи:
— Кывзӧй, ме тіянӧс сэсся водзӧ видзны ог вермы.
Босьтӧй расчёт да мунӧй дзоньвидзаӧн.
Тіян вӧсна менам зверьяс воштӧны морт дінӧ дӧверие.
Ті бырӧданныд менсьым уна вося уджӧс!
Сійӧ шпыньмуніс да, буракӧ, думыштіс:
«Ладнӧ, видзӧдлам на!
Коді нӧ метӧг домалас ошкӧс чеп йылӧ да петкӧдас сійӧс арена вылӧ?»
Но ме эг шутит.
Ме решиті уджавны тайӧ служащӧйтӧгыс.
Кар пасьтала вӧлі нин клеиталӧма афишаяс:
ПЕРВОЙЯ ВЫСТУПЛЕНИЕ!
ДРЕССИРУЙТӦМ ВЕЛИКАН МИШКА ТОПТЫГИН!
Другъяс ӧлӧдісны менӧ:
— Эновтӧй тайӧ номерсӧ.
Оз ков рискуйтны: мед эськӧ эз дурмы тіян Мишкиныд служащӧйтӧгыд, код дінӧ сійӧ велаліс.
Ме серӧкті:
— Мый ті шуанныд!
Менам Мишка — медся мелі зверь.
Мый сэні служащӧйыс?
Оз ӧмӧй тӧд сійӧ менӧ, менам Топтыгинӧй?
— Ладнӧ, — шулісны ӧткымынъяс, — а ми век жӧ огӧ мунӧй талун тіянӧс видзӧдны.
Мыйкӧ страшнӧ.
— Кыдзи гажныд!
Спектакль заводитчытӧдз ме, кыдзи и век, муні прӧверитны, места выланыс-ӧ стӧрӧжъяс.
Цирк сулаліс садйын.
Пемыд пельӧсысь, конюшня ӧдзӧс дорысь, ме казялі мортӧс.
Сійӧ чепӧсйис бокӧ да ӧдйӧ вошис пуяс сайӧ.
«Тайӧ, буракӧ, Гребешков, — думышті ме. — А код тӧдас, гашкӧ, и абу сійӧ».
Сэсся ме заводиті гримируйтчыны, пасьтасьны и вунӧді Гребешков йылысь.
И вот ме арена вылын.
Петкӧдла публикалы ассьым другъясӧс.
Воис ӧчередь Мишкаӧдз.
Михаил Иванович, кыдзи и век, вӧчис ставсӧ, мый ме требуйті: сійӧ ислаліс столб кузя, ветлӧдліс бутылкаяс вывті, йӧктіс музыка ворсӧм серти вальс да с.в.
Номер матыстчис помлань.
Топтыгинлы колӧ вӧлі пуксьыны коляскаӧ, босьтны менам киысь йӧв тыра бутылка да мунны понъясӧн конюшняӧ.
Сибирскӧй понъяса тройка вайӧдӧма.
Ме вайӧді Мишкаӧс экипаж дінӧ.
Сійӧ пуксис.
Ме шыбиті чепсӧ сылы мыш вылас да сеті бутылка.
Друг Мишка копыртчис, паськӧдіс вомсӧ да ён пиньяснас сатшкысис меным шуйга киӧ, пельпомысь неуна улӧджык.
Йӧз повзьӧмпырысь горӧдісны.
Ош эз лэдз киӧс, сывъяліс менӧ да лямӧдіс ас улас.
Служащӧйяс шӧйӧвошисны.
Ӧти уськӧдчис вылӧ, музыкантъяс дінӧ, да кутіс шыблавны ошлы ичӧтик нянь торъяс, быттьӧ лэбачлы.
Йӧз чепӧсйисны коді кытчӧ веськалӧ.
Быдӧн зілисны писькӧдчыны петанінлань.
Быд боксянь кылісны горӧдӧмъяс:
— Лямӧдіс!
— Ош!
— Мездӧй!
Ыджыд уска городӧвӧй кавшасьӧма галерея вылӧ.
Сэні, выліас, сійӧ збоя шенасис аслас шашкаӧн.
Вӧччӧм, важнӧй дамаяс верзьӧмӧн пукалісны ложа барьеръяс вылын; шляпаясыс налӧн вешйӧмаӧсь бокӧ, дамаяс горзісны да бӧрдісны...
Ош пыр на кутіс менӧ.
Артистъяс пиысь ӧти кватитіс конюшняысь куйӧд вила, тувкис сійӧн ошлы бӧрсяньыс.
Но сійӧ пыр жӧ шыбитіс виласӧ да пышйис.
Ош равӧстіс доймӧмысла, эновтіс менӧ да уськӧдчис публикалань.
Ӧти здукӧн йӧз усйысисны цирк веськыд бокысь.
Ош уськӧдчис шуйгавылӧ.
Сэки ме кыпӧдчи.
Ме вылын вӧлі ён шӧвк костюм.
Ошлӧн пиньясыс эз ёна дойдавны менӧ.
Ме горӧді мыйвынысь:
— Успокоитчӧй!
Займитӧй местаяснытӧ!
Представление мунӧ водзӧ!
Ме уськӧдчи ош дінӧ да чужйи сылы.
Сійӧ сувтіс бӧр лапаяс вылас да надзӧникӧн мӧдӧдчис мелань...
Ме сюся видзӧді сылы синъясас.
Ме чувствуйті: мый кӧть оз ло, а колӧ нуӧдны меным сійӧс арена вылысь.
Ме бӧрыньтчи.
Ош тапиктіс-локтіс ме вылӧ.
Ме скӧрысь горӧді:
— Алле!
Алле!
Менам гӧлӧсӧй действуйтіс ош вылӧ.
Миянлы колӧ вӧлі прӧйдитны сыкӧд ставнас арена кузьталаыс.
Ошлы явӧ вӧлі окота эновтны менӧ да уськӧдчыны сэтчӧ, кӧні кылісны нывбаба гӧлӧсъяс да челядьлӧн чилзӧм шыяс.
Сійӧ аслысногӧн эргис, ньылаліс дульсӧ да бугжыльӧн видзӧдіс сьӧд синъяснас.
Но ме горзі:
— Алле!
Алле!
Ньӧжйӧник-ньӧжйӧник ме бӧрыньтчи конюшнялань, ош локтіс ме бӧрся бӧр лапаяс вылас.
Со и ми конюшняынӧсь.
Кокъяс улын — турунӧн вольсалӧм пӧвъяс; кӧнкӧ орччӧн тревожнӧя котшкӧдӧны гыжнаныс вӧвъяс.
Ме горӧда ещӧ ӧтчыд:
— Алле!
Места вылӧ!
И ош, пельяссӧ топӧдӧмӧн, лэдзчысьӧ нёльнан лапа вылас да мунӧ аслас клеткаӧ.
Ме чепӧсъя клетка дінӧ да пӧдлала сійӧс.
Сэки вынъясӧй менам бырӧны.
Юрӧй бергӧдчӧ.
Ме пӧшти вошті садьӧс.
Сэсся ме вои ас садьӧ да сӧмын сэки заводиті чувствуйтны, мый менам киӧй зэв ёна доймӧ.
Мыйла нӧ мелі сьӧлӧма Мишка друг уськӧдчис ме вылӧ?
Ош клетка дінысь ме аддзи бутылка.
Сэні вӧлі кутшӧмкӧ гӧрдоват жидкостьлӧн колясыс.
Ме видзӧдлі: вӧлӧмкӧ — вир.
Сідзкӧ со мыйын делӧыс!
Гребешков решитӧма босьтны водзӧс сыысь, мый ме сійӧс вӧтлі.
Сійӧ судзӧдӧма ловъя гулюӧс, начкӧма сійӧс да выступлениеӧдз час водзджык гулю вирнас юкталӧма ошкӧс.
Вир ёна действуйтӧ зверьяс вылӧ.
Кор ме сеті ошлы йӧв бутылка, сылы, буракӧ, усьӧма тӧдвылас вирыд, и сылы ковмӧма ещӧ.
Сійӧ и уськӧдчис ме вылӧ.
Бӧрынджык ми сыкӧд бара дружитчим.
Сійӧ сэсся некор нин эз уськӧдчыв ме вылӧ.
{Дуров В. Л. (комиӧдіс В. Попов) @ Борька да Сурка @ висьт @ В. Дуров. Менам зверьяс @ 1958 @ Лб. 75‒80.}
БОРЬКА ДА СУРКА
Ӧні ме висьтала барсукъяс йылысь.
Первойя барсукъясӧс менсьым вӧлі кутӧма Астрахань дорын.
Найӧс нимтісны Борькаӧн да Суркаӧн.
Борька лоис зэв бур артиллеристӧн: сійӧ ӧдйӧ велаліс лыйсьыны игрушечнӧй пушкаысь.
А Сурка кужис листайтны книгаяс.
Но медся лӧсьыдӧсь вӧліны барсукъяслӧн танецъясыс.
Торъя нин Суркалӧн.
Сійӧ пелька бергаліс ӧти местаын, и сылӧн артмыліс мыйкӧ вальс модаа.
Мукӧддырйиыс Борька да Сурка танцуйтлісны ӧтлаын.
Найӧ весиг велӧдісны кадрильысь первойя фигурасӧ: танцуйтісны, ӧта-мӧдлы воча сулалігтыр, сэсся вешйылісны да бара ӧтлаасьлісны.
Олісны найӧ недыр.
Ӧтчыд ме мӧдӧдчи накӧд Нижегородскӧй ярмарка вылӧ, Горький карӧ, коді сэки шусьыліс Нижний Новгородӧн.
Ми мӧдӧдчим пароходӧн.
Барсукъясӧс да мукӧд зверьясӧс ме коли бӧжас, а ачым пукалі вылыс палуба вылас, любуйтчи берегъяснас да Волга юӧн.
Ме думыштчи да эг казявлы, кыдзи ме дорӧ матыстчис капитан.
— Ме аддза, — шуис сійӧ, — ті нуанныд уна зверьясӧс.
Мый нӧ ті петкӧдланныд йӧзыслы ярмарка вылын?
Кутшӧм выльтор?
Ме нюммуні:
— Ме нуа кык барсукӧс, капитан.
Найӧ менам велӧдӧмаӧсь: листалӧны книгаяс, муртса оз лыддьысьны.
Кадриль йӧктӧны.
— Интереснӧ эськӧ вӧлі накӧд тӧдмасьны, — шуис капитан.
Меным эз вӧв окота ӧткажитны капитанлы.
— Мый нӧ, позьӧ, — вочавидзи ме.
— Ӧні жӧ ме найӧс вайӧда.
abu
И ме мӧдӧдчи клеткала.
Регыд мысти клетка, кӧні вӧліны барсукъяс, сулаліс вылыс палуба вылын, и капитан шензигтыр видзӧдіс зверьясӧс.
— Мед найӧ неуна гуляйтыштасны палуба вывтіыс, — шуи ме да восьті клеткасӧ.
Сэки лоис виччысьтӧмтор.
Сӧмын на ме восьтышті клетка ӧдзӧссӧ, кыдзи Борька да Сурка чепӧсйисны палуба вылӧ, пуля моз шыбитчисны борт сайӧ да вошины гыяс пӧвстӧ...
Пароход тэрыба катіс ва паныд.
Капитан шуис:
— Меным зэв жаль, мый ме понда пӧгибнитісны тайӧ ичӧтик зверьясыс.
Ме дась сувтӧдны пароход, но пӧльза таысь оз ло: тіян барсукъясыд пӧгибнитісны нин.
Коньӧръясӧй Борькаӧй да Суркаӧй!
Найӧ вӧйины!
Ме уськӧдчи каютаӧ, шыбитчи вольпась вылӧ да бӧрддзи.
А пароход пыр муніс водзӧ и водзӧ...
Некымын тӧлысь мысти ме лӧсьӧдчи мунны кыйсьыны Голицыноӧ, коді Москва дорын.
Мекӧд мӧдӧдчис менам бур друг да опытнӧй кыйсьысь.
Ми решитім кыйны барсукъясӧс.
Менам другӧй мунігмоз висьтавліс барсукъяслӧн ӧтка олӧм йылысь, сы йылысь, кутшӧм сьӧкыд наблюдайтны на бӧрся вӧля вылын.
— Барсук, — висьтавліс сійӧ, — войся животнӧй.
Унджык кадсӧ луннас сійӧ олӧ му пытшкын, аслас позйын.
Ми восьлалім веж луг вывті.
Миянкӧд вӧлі пон, фокстерьер, чеп йылын.
Друг фокстерьер зэлӧдіс чепсӧ.
Синъясыс сылӧн ӧзйисны, пельясыс чошкӧдчисны.
Сійӧ кутіс эргыны и нетшкысьны водзӧ, вӧрдорлань.
Ми аддзим ыджыд мыльк.
— Сэні, мыльк пытшкас, — шуис менам друг, — лыа слӧяс, барсук вӧчис аслыс некымын комнатаа лӧсьыд квартира.
Сэні эм общӧй зал, кладӧвӧй, главнӧй — параднӧй — ход да нёль запаснӧй ход.
Ставсӧ тайӧс барсук кодйӧ аслас ён чукля гыжъяснас.
Ми лэдзим фокстерьерӧс чеп йылысь.
Сійӧ пыр жӧ уськӧдчис ӧти розьӧ да вошис му улӧ.
Ми чӧв ланьтім.
Ме воді да пукті пельӧс му бердас.
Друг кӧнкӧ сэні, пыдын, кыліс понлӧн увтыштӧм.
— Аддзис! — вашнитіс менам друг.
Ми кутім тэрыба кодйыны тайӧ местасӧ.
Кодйыны вӧлі сьӧкыд: зыр улӧ ӧтарӧ веськавлісны изъяс.
Со и тыдовтчис лыа слӧй.
Друг мӧд розьӧд, дзик эз сэтысь, кыті ми кодйим, ырскӧбтіс-петіс фокстерьер.
Сійӧ ставнас вӧлі муӧссьӧма.
Воздухсӧ тӧждысигтыр исалыштӧм бӧрын сійӧ кытшовтіс мыльк гӧгӧрыс да бара воши ӧти розьӧ.
— Ӧні, пӧжалуй, ми сійӧс огӧ аддзӧй, — шуис менам ёрт. — Барсук, кӧнкӧ, удитіс нин дзебсьыны ӧти запаснӧй ходӧ-тупикӧ.
Но ми век жӧ кодйим водзӧ.
Вот миянлы веськаліс лыа пытшкысь тыртӧмин.
Артмис розь.
Ми сюйим сэтчӧ кузь бедь.
Но сэки ми кылім увтчӧм шысӧ дзик мӧд местаысь.
Ковмис тайӧ гусӧ эновтны да заводитны кодйыны выльӧс.
Удж муніс надзӧн.
Ми ёнакодь мудзим.
Муыс вӧлі чорыд, зыр ӧтарӧ гольсмунлі изйӧ.
Сэсся пуксис рыт, лои пемыд.
Ковмис эновтны уджнымӧс.
Сідзи куш киӧн и муні ме Москваӧ.
Зэв нин сюся дзебсясьӧны барсукъясыд...
Бӧрынджык меным век жӧ удайтчис ньӧбны ӧти охотниклысь куим ичӧтик барсукпи.
Найӧ вӧліны жебиникӧсь на: бӧръя кокъясыс налӧн ветлігас паськавлісны.
Ме йӧрті найӧс клеткаӧ.
Найӧ йӧжгыльтчисны ёкмыльӧ да унмовсисны.
Клеткаас налы ме пукті ичӧтик блюдйын йӧв.
Видзӧдлі асывнас — йӧвсӧ абу юӧмаӧсь, блюдйыс кымыня.
Кор барсукъяс садьмисны, ме налы сеті нянь да йӧв, но найӧ нинӧм эз сёйны, а сӧмын лапаяснаныс да ныръяснаныс шыблалісны ставсӧ бокӧ.
Ме кисьті ичӧтик бутылкаӧ йӧв, сюйи резинӧвӧй нёнь да сеті сійӧс барсукпиянлы.
А найӧ оз кӧсйыны нёнявны, оз кужны.
Тадзи прӧйдитіс лун.
Асывнас ме бара суи найӧс узиганыс.
Ме бара заводиті вердны найӧс нёньпомысь шоныд йӧлӧн.
Медбӧрын кыкыс на пиысь гӧгӧрвоисны, мыйын делӧыс, да кутісны ньӧжйӧник чурскыны-нёнявны.
А коймӧдыс вӧлі дзикӧдз слабитӧма, эз вермы нёнявны да кольлі тшыг.
Коймӧд лунас кык барсукпиыс, кодъяс вӧліны ёнджыкӧсь, асьныс нин нюжӧдчисны нёньлань да нёнялісны стӧканджын йӧв.
А сійӧ, слабджыкыс, сідзи и куйліс вӧрзьӧдчывтӧг.
Кутшӧма кӧть ме эг мырсьы, эг вермы ме сійӧс велӧдны нёнясьны.
Тадзи ме верді найӧс некымын лун.
Слабиник барсукпиыс висьмис, омӧльтчис да регыд кулі.
А эсійӧ кыкыс горша уськӧдчывлісны йӧв вылӧ, зыксьылісны ас костаныс, руксісны.
Аслам важ барсукъяс честь кузя ме найӧс нимті Борькаӧн да Суркаӧн жӧ.
Борька вӧлі зэв вильшасьысь.
Сійӧ чашйыліс-курччавліс резина нёнь, усьласис Сурка вылӧ, кисьтавліс йӧв.
Медбӧрын Сурка висьмис жӧ да кулі.
А вильшасьысь Борька ӧні на шудаа олӧ ме ордын.
Нёнь сылы ме ог нин сетлыв, а то сійӧ пыр жӧ чашъяс сійӧс.
Первойсӧ ме сетлывлі сылы нянь да йӧв, а сэсся куті вердны яйӧн.
Ме тӧдмӧді сійӧс Пепо понкӧд.
Найӧ зэв ёна кутісны лӧсявны.
Кор Борькаӧс лэдзасны клеткаысь, сійӧ котӧртӧ садйӧ да заводитӧ ворсны Пепокӧд.
Найӧ дыр ворсӧны.
Борька зэв ёна радейтӧ ворсны понпикӧд.
Но мыйӧн сӧмын ме сійӧс чукӧста, сійӧ кывзысьӧмӧн бӧр локтӧ клеткаӧ.
Тайӧ Борькаыс кокниа велаліс вӧчны сійӧс, мый кужліс вӧчны первойя Борькаыс: сійӧ йӧктӧ, листалӧ книгаяс.
Но, таысь кындзи, сійӧ ещӧ бергӧдлӧ барабан, кодӧс лӧсьӧдӧма ичӧтик шарманка бердӧ.
Тайӧ музыканас заводитчӧны сылӧн выступлениеясыс.
Бӧрынджык ме велӧді Борькаӧс лэптыны ляпкыдик юкмӧсысь ва ведра.
Но медбура менам Борька кужӧ патурликасьны.
Циркын челядь ёна радейтӧны видзӧдны, кыдзи патурликасьӧ арена вылын Борька.
Найӧ горзӧны «Бис! Бис!»
А Борька пыр патурликасьӧ и патурликасьӧ...
{Дуров В. Л. (комиӧдіс В. Попов) @ Рукавица да Катушка ёжъяс @ висьт @ В. Дуров. Менам зверьяс @ 1958 @ Лб. 81‒85.}
РУКАВИЦА ДА КАТУШКА ЁЖЪЯС
Меӧдз некод на некор эз дрессируйтлы ёжъясӧс циркын выступайтӧм вылӧ.
Ме ньӧби кык ёжӧс.
Ӧтисӧ нимті Рукавицаӧн, а мӧдсӧ Катушкаӧн.
Овмӧдчи ме накӧд гостиницаӧ.
Асывнас водз менӧ садьмӧдісны :
— Кывзӧй, кӧзяин видчӧ!
Ме куті тільны синъясӧс:
— Мый лои?
Пӧжар али мый?
— Кӧзяин, мися, видчӧ.
— Мыйла видчӧ?
Мый лои?
Ме водзын гостиницаса служащӧй.
Сійӧ гыжъялӧ балябӧжсӧ да норасьӧ:
— Да тіян ёжъяс вӧсна.
И кӧзяин видӧ, и гӧстьяс ӧбижайтчӧны.
Со и ӧні... пӧжалуйста, кывзӧй?
Ме куті кывзыны.
Стен сайын кылісны нывбабаяслӧн чилзан гӧлӧсъяс:
— Тайӧ терпитны позьтӧм!
Ме татысь муна!!!
Кутшӧмкӧ порсь видзанін, а абу гостиница!..
— Кыланныд, — шуӧ служащӧй.
Ӧдзӧсӧ тотшкӧдчисны.
Пырис гостиницаса кӧзяин :
— Пӧжалуйста, освободитӧй номер.
Став гӧстьяс норасьӧны ёжъяс вылӧ!
Терпитны пӧ, шуӧны, оз позь.
Да тіян бӧрын и тайӧ номерас некод оз пыр.
Ме вочавидза:
— Но ӧд ме вӧчи ставсӧ, мый ті коринныд!
Весалі номерсӧ да весиг ньӧби аслам деньга вылӧ линолеум.
Кӧзяин шенасьӧ кинас:
— Найӧ и выльсӧ ӧти здукӧн гадитасны, тіян ёжъясыд!
Да, кыдз кӧсъянныд, а освободитӧй.
Видзны тіянӧс ме ог вермы.
Ковмис миянлы Рукавицакӧд да Катушкакӧд вуджны мӧд гостиницаӧ.
Лун мысти сэні лои сійӧ жӧ историяыс.
Тадзи миянӧс гӧняйтісны ӧти местаысь мӧд местаӧ.
Век жӧ меным удайтчис мыйсюрӧӧ велӧдны ёжъясӧс.
Циркын ёжъясыд — ыджыд выльтор.
Ме терпеливӧя уджалі водзӧ, медым дружитчыны тайӧ ловъя емъясыскӧд.
Ме пуктылі Катушкаӧс пызан вылӧ.
Сійӧ пыр жӧ ёкмыльтчыліс.
Часъясӧн ме пукавлі Катушка дінын да виччысьлі, кор тайӧ сутшкасьысь ёкмыльыс разьсяс.
Со медбӧрын Катушка «разьсьӧ».
Сійӧ мыччӧ емъяс увсьыс нырсӧ да котралӧ пызан вывті.
Ме гӧститӧда сійӧс уль яйӧн — ёжъяс сійӧс зэв ёна радейтӧны.
Медым сылы лӧсьыдджык вӧлі сійӧс сёйнысӧ, яйсӧ вундалӧма нидзув кодь кузь лестукъясӧн.
Катушка тэрыба кватитӧ яйысь вӧчӧм «нидзув» да горша заводитӧ няклявны, ӧти здук кежлӧ весиг оз лэдзлы сійӧс вомсьыс.
Меным кажитчӧ, мый сеті кӧ эськӧ ме сылы метр кузьта нидзув, сійӧ эськӧ и сэтшӧмсӧ сёйис ни ӧтчыдысь лолыштлытӧг.
Ме зіли велӧдны Катушкаӧс ас дінӧ.
Шуйга киӧн ме сетлі сылы яй, а веськыдӧс то матыстла ёж дінӧ, то бӧр вешта.
Татшӧм ногӧн ме тӧдмӧдлі ёжӧс аслам кияскӧд.
Ставыс муніс бура.
Друг тӧв крапкис-пӧдлаліс форточка.
Катушка повзис крапнитӧмсьыс да пыр жӧ ёкмыльтчис бытшласьысь шарӧ.
Видлы малыштны сійӧс!
Бара виччыся, кор Катушка «разьсяс»...
Ме ньӧби ещӧ некымын ёжӧс.
Быд асыв ме лэдзлывлі найӧс кузь пызан вылӧ.
Сэні найӧ юисны йӧв да сёйисны яй.
Сэсся ме закажиті ёжъяслы кык пещераа искусственнӧй грот.
Ӧти пещерасянь мӧд пещераӧ нуӧдіс туй.
Гротсӧ пуктім нёль пызан вылӧ.
Ме юклі ёжъяс костын рольяс, лэдзи найӧс пызан вылӧ да заводиті тӧдмӧдны выль декорацияӧн.
Ёжъяс долженӧсь вӧлі ӧтик пещерасьыс вуджны мӧдас — то кыкӧн, то ӧткӧн.
Сэсся ме решиті ёжъясысь вӧчны артиллеристъясӧс.
Сцена вылӧ вайисны кокньыдик игрушечнӧй пушкаяс.
Найӧс вӧлі крепитӧма передокъяс бердӧ, а передокъясыс вӧліны кык кӧлеса вылын, вӧсньыдик пу вожъясаӧсь.
Но делӧыс сыын, кыдзи доддявны ёжъясӧс?
Ёжъяслӧн емъясыс оз кывны доймӧмсӧ, сідз жӧ кыдзи миян юрси либӧ гыжъяс, а кӧртавны на бердӧ нинӧм оз позь: найӧ зэв шыльыдӧсь, и сунисыс исковтӧ на вылысь.
Ме думайті, думайті и думышті.
Сургучысь вӧчи ичӧтик кручкияс, шонті найӧс сись вылын да ляски емъяс бердас, а кручкиясас сюйи водзвыв дасьтӧм петляяс да вожъяс.
Первойсӧ ёжъяс прыськайтісны, «ёжитчисны», эз кӧсйыны доддясьны, но сэсся велалісны да пелька кыскалісны пушкаяс да заряд ящикъяс.
Миян «ёжовӧй артиллерия» выступайтіс ыджыд успехӧн.
Яръюгыд биӧн югдӧдӧма арена.
Электрическӧй лампочкаяс ӧзйӧны гротъясын.
Гротъясысь петӧны пушкаясӧн «артиллеристъяс».
Ме объявляйта:
— Котӧрт ӧдйӧджыка, враг: тэныд регыд лоас мат!
И йӧз вак-вакӧн сералӧны.
Ме петкӧдлывлі «артиллеристъясӧс» разнӧй театръясын.
Ставыс муніс бура сэтчӧдз, кытчӧдз ме эг думышт серавлыны ӧти князьӧс.
Сэки Россияын вӧлі царь Николай II.
Николай дружитіс болгарскӧй князь Фердинанд Кобургскийкӧд.
Тайӧ Фердинанд йывсьыс висьтавлывлісны унапӧлӧс лёкторъяс.
Ӧтчыд, Фердинанд портрет вылӧ видзӧдігӧн, ме казялі, мый князьлӧн нырыс кузь да крукылякодь.
Ме думышті: «Менам Катушкалӧн нырыс Фердинандлӧн кодь жӧ — сэтшӧм жӧ кузь да крукыля.
Вот эськӧ бур вӧлі петкӧдлыны сійӧс болгарскӧй князь рольын!»
Ме йиті емъяс бердас сургучысь вӧчӧм кузь сабля.
Катушка тшапа прӧйдитіс туй кузя ӧти пещерасянь мӧдас.
Тадзи сійӧ и выступайтіс рытнас — сабляӧн.
Ме представиті Катушкаӧс публикалы:
— Со Кобургский Фердинанд, кодлысь эз признайтны Европаын талант.
Сылӧн кузь ныр — зӧртусьясӧн тыр.
Кыдз босьтчас политическӧй вопросӧ, сідзи и быд раз кольӧ бӧбӧн!
Йӧз сералісны.
Катушка збыльвылӧ вӧлі тайӧ князьыс кодь.
Но сэки ме дінӧ локтіс городӧвӧй да шуис:
— Тіянлы асланыд ёсь шуткаяс вӧсна пыр кежлӧ запрещайтчӧ петкӧдлыны ёжъясӧс!
Некымын во мысти Россияын лои революция, царӧс чӧвтісны, и ме бара свободнӧя верми выступайтны ёжъяскӧд да мукӧд животнӧйяскӧд.
{Дуров В. Л. (комиӧдіс В. Попов) @ Обезьяна Мимус @ висьт @ В. Дуров. Менам зверьяс @ 1958 @ Лб. 86‒97.}
ОБЕЗЬЯНА МИМУС
МИХЕЛЬ ВЕЖӦ НИМСӦ
Гамбургын ме ньӧби ичӧтик шимпанзеӧс.
Обезьяналӧн нимыс вӧлі Михель.
Шимпанзеӧс ньӧбигӧн ме юалі важ кӧзяиныслысь, кыдзи колӧ обращайтчыны Михелькӧд.
Кӧзяин шуис:
— Михелькӧд колӧ лоны вывті ӧкуратнӧйӧн.
Ӧти-кӧ, энӧ сетӧй сылы нинӧм кӧдзыдӧс.
Ме ордын сійӧ сёйис бура.
Асывнас — йӧла какао.
Кык час мысти — фрукты: бананъяс, грушаяс, яблӧкъяс, виноград.
Кык час мысти — бара фрукты.
Нёль час гӧгӧр — рис, а рытнас — бара бананъяс да грушаяс.
Чернослив сылы энӧ сетӧй — кынӧмыс висьмас...
Да, — ышловзис сійӧ, — шимпанзёнок зэв тешкодь, весиг жаль сыкӧд торйӧдчыны.
Сійӧ зэв ёна радейтӧ ворсны.
Сійӧ ставсӧ аддзӧ йӧзлысь, вӧчӧ на моз жӧ да регыд кутас ёна куритчыны.
— А сійӧ ӧмӧй видліс куритчынысӧ?
— Видліс.
Правда, сӧмын шуткаӧн на.
Кыдзкӧ ӧтчыд сылы клеткаас стӧрӧж шыбитіс каллян.
Михель кватитіс сійӧс, и заводитчис теш.
Сійӧ кутіс котравны калляннас клеткаті, тыртіс сійӧс турунӧн, сюйліс вомас.
Но вот вайисны клетка, кӧні вӧлі обезьяна.
— Михель! — чукӧсті ме.
А Михель весиг эз видзӧдлы ме вылӧ.
— Михель!
Михель!
Михель оз ӧтвечайт.
Сійӧ пукалӧ вӧрзьӧдчывтӧг.
Но мыйӧн сӧмын ме лэптышті решёткасӧ, Михель пуля моз вирскӧбтіс клеткасьыс да заводитіс котравны комнататі.
Ӧдва ме куті обезьянкаӧс.
Менам моздорын сійӧ пыр жӧ лӧнис.
Ме петкӧдлі сылы банан.
Сійӧ веськодьпырысь бергӧдчис мӧдарӧ да шензигтырйи кутіс видзӧдны комнатасӧ.
Михельлы сьыліас ми сюйим чепта кольча.
Шимпанзе заводитіс нетшкысьны.
Михель некыдзи эз кӧсйы бӧр пырны клеткаас.
Ӧдва-ӧдва сійӧс удайтчис пуксьӧдны сэтчӧ.
Сійӧ горзіс, пыксис да водзсасис мыйвынсьыс.
Ме бара куті сійӧс чуксавны:
— Михель!
Михель!
Сійӧ эз вӧрзьӧдчыв.
— Кутшӧм сійӧ Михель! — шуи ме. — Сійӧ весиг нимсӧ оз тӧд.
Колӧ выль ним думыштны.
Ме бӧрйи уна нимъяс: Джек, Том, Макарка...
Ставыс тайӧ эз лӧсяв.
Друг юрӧ воис выль ним.
— Мимус! — горӧді ме.
Обезьянка бергӧдчис, видзӧдліс, и ме решиті: мед Михель лоас Мимусӧн.
Ӧні колӧ Мимусӧс нуны Россияӧ.
Кыдзи сійӧ кутас чувствуйтны асьсӧ тайӧ кузь туй чӧжыс?
Ме йӧрті сійӧс багажнӧй вагонӧ, понъяслӧн отделениеӧ.
Проводник ломтіс ыджыд кӧрт пач.
Регыд понъяслӧн отделениеын лои шоныд, и ме вӧлі рад, мый менам нежнӧй да шоныд радейтысь Мимус оз кут кынмыны.
Ме вайи клетка, пукті сэтчӧ ичӧтик вольпась, вольпась вылас — ыджыд банан да сюйи Мимусӧс решётка сайӧ.
Сійӧ горзіс, чилзіс да чургӧдліс мелань кузь кияссӧ.
Но ог жӧ вермы ме мунны понъяслӧн отделениеын!
Менам места — пассажирскӧй вагонын.
Ме котӧрті аслам вагонӧ.
Поезд вӧрзис.
Коньӧр Мимус колис ӧтнасӧн.
Мимус мӧдӧдчис Россияӧ.
Войнас поезд сувтіс ичӧтик станцияӧ.
Ме котӧрті Мимус дінӧ.
Сап пемыд.
Кӧні нӧ сійӧ тані, пемыдінас?
Ӧзті истӧг тув.
Вольпась вылысь ме аддзи ёкмыльӧ гартыштчӧм Мимусӧс.
Сійӧ узис.
Орччӧн, дзик ныр улас, — вӧрзьӧдлытӧм банан...
Бара остановка.
Асыв.
Ме вайи пӧсь чай, кисьті бутылкаӧ да мӧдӧдчи Мимус дінӧ.
Но и жар жӧ понъяслӧн отделениеын!
Тыдалӧ, проводник вывтіджык старайтчӧма.
Мимус тӧждысигтыр котралӧ клеткаын.
Сійӧ видзӧдӧ ме вылӧ да быттьӧ кӧсйӧ шуны: «Лэдз менӧ вӧля вылӧ, ме дӧзми пукавны тюрьмаын!»
Ме лӧсьӧдчи юктавны сійӧс чайӧн да кыски зептысь бутылка.
Друг кыліс свисток шы, поезд вӧрзис...
Ме коли понъяслӧн отделениеӧ, Мимускӧд кыкӧн.
Тані зэв жар, ме вылысь шорӧн визувтӧ пӧсь, кӧсичаясын стучитӧ.
Но нинӧм он вӧч.
Мӧд остановкаӧдз быдса часӧн-джынйӧн.
Ме восьті клетка.
Мимус ньӧв моз заводитӧ котравны вагон кузя.
Медбӧрын сійӧ пуксьӧ пельӧсӧ, сюся дзоргӧ ме вылӧ.
Ме чургӧда сылы бутылка.
Сійӧ синсӧ вештывтӧг видзӧдӧ сы вылӧ, но матӧджык оз лок.
Бутылка вомсӧ ме вайӧда вом дорӧ да юа чайсӧ.
Та дырйи ме нарошнӧ кисьтышта чайсӧ джоджас.
Мимус исалӧ киссьӧм чайсӧ, тувкӧдӧ сэтчӧ вомдоръяснас, видлӧ кияснас, нюлӧ кӧтасьӧм чуньяссӧ.
Сэсся локтӧ ме дінӧ да нюжӧдӧ кисӧ бутылкала.
Ме сылы ог сет.
Ме доровта бутылкасӧ, и чай бара киссьӧ джоджӧ.
Мимус юӧ.
Сылы кажитчис.
Сылы чайыс ещӧ колӧ.
Сійӧ клоп кучкӧ кипыдӧсъяснас джоджӧ да, кияссӧ вывлань лэптӧмӧн, локтӧ мелань.
Со сійӧ кыкнан кинас кутчысис бутылкаӧ.
Ме вӧчи сідзи, быттьӧ эг вермы кутны сійӧс.
Сійӧ радлігтыр котӧртіс бутылканас вагон кузя.
Но кор аддзис, мый сы бӧрся некод оз вӧтчы, пуксис джоджӧ, пуктіс ас водзас бутылкасӧ да кутіс шензигтыр видзӧдны, кутшӧм интереснӧя визувтӧ чӧскыд чайыс.
Сэсся заводитіс юны то джоджӧ киссьӧминсьыс, то бутылка вомсьыс.
Медбӧрын поезд надзмӧдіс ӧдсӧ — остановка.
Колӧ ӧдйӧджык кутны Мимусӧс да пуксьӧдны сійӧс клеткаӧ.
Сэки миянлы ковмис вермасьыштны.
Кок чуньяснас бутылкасӧ юрӧдыс кватитӧм бӧрын сійӧ чепӧсйис пышйыны.
Ме куті сійӧс пельӧсын.
Друг сылӧн пиньясыс сатшкысисны менам шуйга киӧ.
Но ме век жӧ пуксьӧді сійӧс клеткаӧ бутылкаыскӧд ӧтлаын.
Кӧтасьӧм, ньылӧдӧм, ме котӧрті поезд пӧлӧн аслам вагонлань.
Зэв тӧла и гӧгӧр лым.
Ме прӧстудитчи.
Аскинас, кӧть и ёнакодь висьми, ме котӧртлывлі остановкаяс дырйи Мимус дорӧ, юкталі сійӧс чайӧн, вежлі клеткасьыс идзассӧ, пач дорын косьтылі сылысь шебрассӧ.
Тадзи ми воим Москваӧдз.
Мунігкості Мимус велаліс ме дінӧ.
Таысь кындзи, сійӧ велаліс бутылка помысь юны чай.
Чай лои Мимуслӧн радейтана юанторйӧн.
Ме корси чардакысь джуджыд бӧра ичӧтик стул.
Сы вылын уна во пукавліс менам нылӧй.
— Кытчӧ тэ кыскан менсьым стулӧс? — шуис сійӧ.
— Сы вылын кутас пукавны Мимус.
— Кутшӧм сэтшӧм Мимус?
— Ичӧтик шимпанзе!
Ме петкӧдлі сылы Мимусӧс.
Найӧ тӧдмасисны.
— Мимус кутас ӧбедайтны миянкӧд, — шимпанзёнокӧс морӧс бердӧ топӧдӧмӧн да сійӧс юрӧдыс малалігтыр шуи ме.
Ми пуксьӧдам Мимусӧс ичӧтик стул вылӧ, а чепсӧ кӧрталам стул бӧрас.
Шимпанзёнок звиркнитӧ да веськыда кокъяснас кавшасьӧ пызан вылӧ.
Гӧтырӧй да нылӧй видчӧны:
— Сійӧ став дозмуксӧ жуглас!
Сійӧ кисьтас шыдсӧ пызандӧра вылӧ!
Ме шуа:
— Сссс, Мимус, ссс...
Мимус чеччыштӧ пызан вылысь да дернитӧ чепсӧ.
Ме бара пуксьӧда сійӧс стул вылӧ.
Медбӧрын сійӧ лӧньӧ.
Быд здукӧ лоӧ лӧсьӧдны сылысь кокъяссӧ.
Сьӧкыд удж — пукавны стул вылын!
Сразу он велав.
А Мимуслы колӧ унаторйӧ велӧдчыны.
Овны йӧзкӧд абу зэв прӧстӧ: колӧ правильнӧя кужны босьтны чай кружка, кужны вӧдитчыны паньӧн да вилкаӧн, не лякӧсьтны пызандӧра, ӧкуратнӧя сёйны; колӧ унатор тӧдны.
Мимус чеччӧ асывнас сизим часын.
Ӧкмыс часӧдз сійӧ ворсӧ, котралӧ комнатаясті.
Ӧкмыс часын сійӧ пуксьӧ общӧй пызан сайӧ, мекӧд орччӧн, и юӧ юмов чай.
Дас кык часӧдз сійӧ ноксьӧ диван вылын, а луншӧр кадӧ — завтрак.
Кыдзи аддзанныд, сійӧ оліс ме ордын эз лёка.
Завтрак дырйи — маннӧй рок.
Ме сета Мимуслы пань.
Сійӧ кужтӧг кватитӧ сійӧс, бергӧдӧ мӧдарӧ.
Ме петкӧдла, кыдзи колӧ паньыштны роксӧ.
Мимус кыдзсюрӧ новлӧдлӧ паньсӧ тарелкаті.
Сэсся сійӧ шыбитӧ паньсӧ да босьтӧ роксӧ кинас.
— Оз позь, Мимус!
Тайӧ сылы оз кажитчы.
Ме мырддя тарелкасӧ.
Мимус лёкысь горзӧ.
Ме паньӧдала сійӧс, сэсся бара сета сылы киас пань.
Медбӧрын сійӧ кутіс сёйны паньӧн.
Первойсӧ кужтӧг да мисьтӧма, а сэсся велаліс пелька вӧдитчыны паньӧн.
Сійӧ следитіс сы бӧрся, мед эськӧ роксӧ кыдзкӧ видзчысьтӧг не киськавны пызандӧра вылӧ.
Вилкаӧн делӧыс вӧлі сьӧкыдджык.
Мимус некыдзи эз вермы сутшкыны вилкасӧ яблӧкӧ либӧ грушаӧ.
Сійӧ новлӧдліс сійӧс фрукта вывті, кыдзи паньӧс, и меным дыр ковмис бергӧдлыны вилкасӧ сы киысь.
Но медбӧрын сійӧ справитчис тайӧ сьӧкыд инструментыскӧд.
Завтракайтӧм бӧрын Мимус ворсӧ либӧ велӧдчӧ.
Ме велӧді сійӧс вӧдитчыны звӧнокӧн.
Ме пукті сы водзвылӧ никелированнӧй звӧнок, петкӧдлі, кыдзи колӧ звӧнитны.
Ме лички чуньӧн кнопкасӧ.
Звӧнок триньӧбтіс.
Мимус повзис, чеччыштіс, косьыштіс-кучкис паньнас звӧнокас, сэсся мӧдіс быгльӧдлыны сійӧс пызан вывті да шыблавны.
— Оз позь, Мимус!
Сійӧ лӧнис.
Аски асывнас лои сійӧ жӧ историяыс.
Мимус эз сет меным кисӧ, некыдзи эз кӧсйы велӧдчыны звӧнитны.
Друг казявтӧг сійӧ камӧбтіс кулакнас звӧнок кнопкаас.
Звӧнок триньӧбтіс.
Пыр жӧ Мимус ныр улын лои фрукты тыра тарелка.
Мимус видзӧдліс тарелка вылас, кватитіс груша да кучкис звӧнокас ещӧ ӧтчыд.
И пыр жӧ ме нюжӧді сылы изюм.
Сійӧ сёйис чӧскыд изюм и бара — клоп звӧнокӧ.
Юмов чай кружка воис Мимуслы дзик ныр улӧдзыс.
И мый жӧ?
Сійӧ ӧдйӧ велаліс звӧнитны.
Мимуслы тайӧ сэтшӧма кажитчис, мый лои мырддьыны звӧноксӧ, а то сылы угощениесӧ он вермы дасьтыны.
Та бӧрын ме велӧді сійӧс гӧгӧрвоны кывъяс: «Мимус, лок татчӧ!»
Тані меным отсаліс щӧтка.
Кузь бедь йылӧ крепитӧм прӧстӧй щӧтка, мыйӧн чышкӧны стенъяс да пӧтӧлӧк.
Ме шутёвта ӧтчыд, и мӧдысь, и коймӧдысь.
Коймӧдысь шутёвтӧм бӧрын ме горӧда:
— Щӧтка!
Ӧдзӧсӧд тыдовтчӧ страшнӧй чудовище — щӧтка.
Мимус повзьӧмпырысь видзӧдӧ гӧна зверь вылӧ, бӧрыньтчӧ да кыккокйыв котӧртӧ ме дінӧ, медым ме дорйи сійӧс.
Мимус гӧгӧрвоис: «лок татчӧ» горӧдӧм бӧрын либӧ шутёвтӧм бӧрын век тыдовтчӧ бедь йылын тайӧ страшнӧй чудовищеыс.
Сідзкӧ, мыйӧн сӧмын чукӧстас кӧзяин, колӧ котӧртны сы дінӧ, а то кузь бедь йылын страшнӧй зверыс кватитас ещӧ да кыскас кытчӧкӧ.
И Мимус первойя шутёвтігӧн жӧ велаліс котӧртны ме дінӧ.
А мыйся тайӧ зверь сэні, пельӧсас, кӧні шкапыс?
Ӧні на некод эз вӧв, и друг сэтчӧ воис гӧна, скӧр зверь, кодлӧн сьылі вылас ӧшаліс чеп.
Мимус кыпӧдӧ юрсӧ, и тӧдтӧм зверь кыпӧдӧ жӧ юрсӧ.
«Но-но, — мӧвпалӧ Мимус, — ме тэысь ог пов!» — и збоя мӧдӧдчӧ враглы паныд.
Но враг эз повзьы — сійӧ сідзжӧ локтӧ Мимуслань.
Мимус сувтіс — и сійӧ сувтіс.
Мимус бӧрыньтчыштіс — и сійӧ Мимусӧс дэльӧдӧ: бӧрыньтчыштіс жӧ.
Дзик обезьяна кодь!
Вочасӧн Мимус велалӧ тайӧ зверыс дінӧ, коді вӧчӧ сылысь быд движение.
Тайӧ, буракӧ, весиг ньӧти абу вреднӧй зверь.
Позьӧ матыстчыны сы дінӧ матӧджык.
Мимус видзчысьӧмӧн матыстчӧ сылань — зверь сідзжӧ видзчысьӧмӧн матыстчӧ.
Мимус инмӧдчӧ вомдоръяснас кӧдзыд стеклӧӧ да дӧзмӧмпырысь вешйӧ зеркальнӧй шкап дорысь.
МИМУС ДА КАРЛИК
Ыджыд залӧ менам вӧчӧма ичӧтик гӧра.
Выліас — тележка.
— Мимус, — шуа ме, — кӧсъян катайтчыштны?
Ме пуксьӧда сійӧс тележкаӧ, но Мимус мыджсьӧ да кавшасьӧ меным морӧс вылӧ.
— Но, сідзкӧ видзӧд, кыдзи ме кута...
Велӧдчы.
Ме пукті телегасӧ гӧра вылӧ да йӧткышті сійӧс.
Телега грымакылігтыр мӧдӧдчис увлань да зутшкысис стен бердӧ.
Мимус сюся видзӧдліс телега вылӧ, сэсся матыстчис сы дінӧ.
Сійӧ йӧткыштіс телегасӧ кулакнас, а ачыс, мед нинӧм эз ло сыкӧд, чеччыштіс бокӧ.
Телега мӧдӧдчис увлань.
Минута мысти Мимус збоя ворсіс телегаӧн.
Сійӧ исковтӧдліс телегасӧ гӧра вывсянь, кватитліс сійӧс исковтігас, новлӧдліс сійӧс джоджӧд.
Ми ставӧн видзӧдім тайӧ тешкодь ворсӧмсӧ.
Сэсся ме шуи:
— Вай, Мимус, ӧтлаын ворсам!
Ме сизимысь кымын исковтӧдлі телегасӧ да бӧр катӧдлі, сэсся инді Мимуслы телега пыдӧсас:
— Пуксьы, исковтӧда!
Мимус велаліс нин телега дінӧ да ньӧти повтӧг пуксис сэтчӧ.
Но муртса ме сы дінӧ матыстчи, сійӧ кыдз чеччыштас!
Ме босьті обезьянаӧс чепӧдыс да бара пуксьӧді телегаӧ.
Мимус вӧрзьӧдчытӧг пукаліс, ӧти кинас кутчысис тележка бокас, а мӧднас — чепас.
Тадзи сійӧ и исковтіс.
Та бӧрын сійӧ ачыс регыдӧн велаліс иславны гӧра вывсянь.
Сійӧ катӧдліс телегасӧ выліас, пуксьыліс да пелька исковтліс увлань.
Но медся ёна сійӧ радейтліс патурликасьны диван вылын.
Первойсӧ Мимус дыр да зіля чеччаліс пружинаяс вылас.
Гоп!
Гоп!
Гоп!
Пыр вылӧджык и вылӧджык!
Гоп!
Гоп!
Гоп!
Сэсся заводитліс патурликасьны.
Мимус патурликасис, кыдзи арена вылын «рыжӧй».
Сэсся сійӧ чеччаліс ме вомӧн.
Ноксьыны сыкӧд вӧлі сьӧкыд — сійӧ веситіс килограмм дас кык кымын.
Кор сійӧ вывті ёна ышмыліс, ме шулывлі:
— Сссс! — и лӧньӧдлі сійӧс.
Но частӧкодь ме мудзлывлі ноксьыны обезьянакӧд да чукӧстлывлі карликӧс:
— Ванька-Встанька!
Котӧрӧн волывліс карлик.
Ме шулі:
— Ванька-Встанька, ворсышт Мимускӧд.
Сӧмын эн ӧбижайт обезьянасӧ.
— Мый ті, Владимир Леонидович!
Ме ӧмӧй кодӧскӧ ӧбижайтлывла?
Мимус да карлик мунӧны столӧвӧйӧ.
Ме шойчча.
И друг кыла лёкгоршӧн горзӧм.
Котӧрта столӧвӧйӧ.
Карлик кутӧ ӧти кинас чеп, а мӧднас топӧдӧма нырсӧ.
— Мый тэкӧд лои, Ванька-Встанька?
— Менӧ...
Мимус... нӧйтӧ! — норасьӧ Ванька-Встанька. — Видзӧдлӧй, мый сійӧ вӧчис!
Сійӧ босьтӧ кисӧ: Ванькалӧн нырыс ставнас вирӧсь!
Муртса сійӧ вештіс кисӧ — Мимус нюжӧдіс ассьыс гӧна сьӧд лапасӧ да кыдз бара парсыштас Карликлысь нырсӧ!
Карлик бӧрддзис.
Ме горӧді: Оз позь, Мимус!
Мимус скӧрмис да уськӧдчис карлик вылӧ.
Тыдалӧ, обезьяна эз ёна пов сыысь.
Карлик тшӧкыда волывліс ме дінӧ норасьны обезьяна вылӧ, но Мимус эз шогсьы.
Сылӧн лои выль друг — Марс.
Марс — тайӧ ыджыд немецкӧй овчарка.
Со сійӧ пырӧ залӧ бӧжсӧ долыда легӧдігтыр.
Мимус уськӧдчӧ пон дінӧ, и заводитчӧ тыш.
Марсӧс сьӧкыд скӧрмӧдны.
Мимус уськӧдчӧ Марслы мыш вылас да зільӧ сійӧс пӧрӧдны.
Марс дуригмоз, кокньыдика курччӧ шимпанзеӧс да уськӧдӧ.
Но Мимус мудер.
Сылы абу окота, медым сійӧс вермисны.
Сійӧ заводитӧ мудеритны: кутӧ Марслысь водз лапаяссӧ да мыйвынсьыс нетшыштӧ найӧс.
Марс шнёпкысьӧ-усьӧ, никсӧ доймӧмысла, но оз курччы.
Мукӧддырйи тышӧ пырӧ тшӧтш барсук Борька.
Мыйӧн сӧмын аддзас понйӧс да обезьянаӧс, Борька пыр жӧ лоӧ шар кодь.
Гӧныс сылӧн сувтӧ.
Марс заводитӧ быгльӧдлыны тайӧ шарсӧ зал кузя.
Мимус леститчӧ Борька дінӧ, дӧзмӧдчӧ сылы.
А вот менам крысаяс вылӧ Мимус весиг синнас эз вермы видзӧдны.
Сійӧ мыйлакӧ на вылӧ вӧлі зэв скӧр.
Со ме лэдза велӧдӧм крысаясӧс пызан вылӧ.
Представление заводитчӧ.
Ме матыста крыса ныр дорӧ подсолнух семечки.
— Финька, патурликсьы!
Кузь бӧжнас ӧвтыштӧм бӧрын «артистка» патурликсьӧ.
Мимус оз вештыв сы вылысь синсӧ.
Мӧд номер.
Семечки-приманка вайӧдӧ велӧдӧм крысаӧс флажока мачта дінӧ.
Сэсся крыса ичӧтик лапаяснас кутчысьӧ вӧсньыдик кӧвйӧ да заводитӧ сійӧс кыскыны, кыдзи морт.
Друг вирдыштӧ сьӧд ки.
Тайӧ Мимус!
Сійӧ кватитӧ «великӧй артисткаӧс» да кыскӧ пельӧсӧ.
— Мимус, оз позь!
Шимпанзе неокотапырысь эновтӧ крысаӧс.
МИМУС КУВСИС
Мимус висьмис.
Сійӧ оз нин котрав комнатаӧд, оз ворс, оз дур.
Шерстянӧй курткаа да чулкиа, сійӧ быдса часъяс куйлӧ диван вылын.
Лечитны сійӧс сьӧкыд.
Лекарство юны оз кӧсйы, трубкаӧн кывзыны сійӧс пӧшти оз позь, сы вӧсна мый гӧныс кузь, тшӧкыд да чорыд, а кывсӧ петкӧдлыны сійӧ оз куж.
Кыдзи сійӧс велӧдны петкӧдлыны кывсӧ?
Ме пукси диван вылӧ Мимускӧд орччӧн да петкӧдлі сылы кыв йылӧс.
Обезьяна чуймис: тайӧ ещӧ мый татшӧмыс?
Ме дзеба кывйӧс.
Мимус оз вештыв синсӧ менам вом вылысь.
Ме чечча да матыстча Мимуслань: вӧча сідз, быттьӧ кӧсъя повзьӧдны сійӧс аслам кывйӧн.
Мимус чеччыштӧ бокӧ.
Тадзи ме, кывйӧс петкӧдлӧмӧн, некымынысь повзьӧда сійӧс.
Сэсся кынма места вылӧ, быттьӧ из.
Мимус видзӧдӧ, сэсся инмӧдчылӧ ме дінӧ, но ме ог вӧрзьӧдчы.
Сэки сійӧ заводитӧ повзьӧдны менӧ да, кыдзи и ме, мыччӧ кывсӧ.
А меным тайӧ и колӧ.
Ме вирскӧбта, быттьӧ зэв ёна пола Мимус кывйысь.
Ме котӧрта и шуала:
— Петкӧдлы кывтӧ... петкӧдлы кывтӧ...
Мимус зэв рад, мый ме пола сы кывйысь.
Сійӧ ӧтарӧ мыччӧдлӧ кывсӧ, а ме ёна повзьӧмпырысь пышъя.
Тадзи ме вочасӧн велӧді сійӧс петкӧдлыны кывсӧ.
Ӧні лок, доктор!
Доктор локтіс.
Сійӧ видзӧдліс обезьянаӧс да шуис:
— Миян климатын шимпанзе дыр овны оз вермы.
Ті онӧ вермӧй создайтны налы сэтшӧм жар климат, кутшӧмын найӧ чужлісны...
А век жӧ, сетӧй сылы касторка.
Ми сетім сылы касторка, ми тубралім сійӧс эшкынӧн, ми корлім уна врачӧс, но нинӧм эз отсав.
Кык недель мысти Мимус кувсис.
{Дуров В. Л. (комиӧдіс В. Попов) @ Ракаяс-артисткаяс @ висьт @ В. Дуров. Менам зверьяс @ 1958 @ Лб. 98‒106.}
РАКАЯС-АРТИСТКАЯС
Апрель тӧлысь помын миян садйын пу йылысь ме аддзи рака позъяс.
Гораа кравзігтыр ракаяс лэбалісны садйӧд.
Быдса часъясӧн ме видзӧді на бӧрся бинокльӧн.
Меным удайтчис казявны, кыдзи рака вердӧ ассьыс пиянсӧ.
Мамыс муртса на матысмӧ позланьыс, а ракапи водзвыв нин паськӧдӧма вомсӧ да став горштырнас кравзӧ: «Крав!»
Сійӧ сёянсӧ пӧлучайтӧ мам вомсяньыс веськыда горшас.
Сэтчӧ мамыс нырнас тойлалӧ сёянсӧ.
Ме лэдзи садйӧ Гашка обезьянаӧс.
Гашка кавшасис пу вылӧ, пуксис дзик йылас да кутіс чӧсмасьны чераньясӧн.
Сійӧ босьталіс найӧс коръяс вылысь.
Сэки сійӧс казяліс рака: сійӧ лэбис буретш Гашка дінті.
Кык-куим минута мысти сійӧ бӧр воис пӧдругаясыскӧд.
Ракаяс гӧгралыштісны обезьяна дінті, бӧр лэбисны коді кытчӧ веськалӧ, но регыд мысти воисны ещӧ унджыкӧн.
Найӧ пуксялісны орчча пуяс вылӧ, кравзыштісны, горзыштісны, а сэсся мӧдісны пыр матӧджык матыстчыны Гашкалань.
Обезьяна эз видзӧд наступайтысь врагъяс вылӧ.
Сійӧ тӧждысьтӧг чеччаліс увйысь увйӧ, пыр водзӧ чӧсмасис чераньясӧн.
Ракаяс кравзігтырйи то лэблісны бокӧ, то бара уськӧдчывлісны Гашка вылӧ.
Стаяыс налӧн пыр содіс, и кымын унджыкӧн лоины ракаяс, сымын збойджыкӧсь лоины найӧ.
Меным кажитчис, Гашка прӧстӧ эз петкӧдлы, мый аддзӧ лэбачьясӧс.
Друг ӧти рака лэбзис обезьяна дорӧ да кыдзи кокыштас сылысь бӧжсӧ!
Сы бӧрся — мӧд.
Гашка гӧгӧрвоис, мый буртор виччысьны сылы насянь нинӧм.
Ме чукӧсті Гашкаӧс, и сійӧ тэрыба лэччис муӧ.
Аскинас ме босьті сьӧрысь унджык нянь да яй и петі садйӧ.
Ме мӧді шыблавны няньсӧ да яйсӧ ракаяслы.
«Гашкӧ, найӧ велаласны ме дорӧ», — мӧвпалі ме.
Дзик нинӧм эз артмы!
Воробей стая уськӧдчис разӧдӧм сёян вылӧ да ӧти здукӧн ставсӧ чышкыштіс.
Быттьӧ ме налы шыблалі!
А некымын лун мысти улича вылын ме паныдаси детинкакӧд, коді дзебис шапкаас кутшӧмкӧ лэбачӧс.
— Мый тайӧ тэнад?
— Ракапи.
— Кытысь тэ аддзин?
— Сэтысь, садйысь!
— Кывзы, — шуи ме, — вай меным лэбачсӧ, тэ сійӧс сӧмын мучитан.
Тэ ӧд он куж быдтынысӧ!
Детинка топӧдіс морӧс бердас шапкасӧ:
— Ог сет.
— Кывзы, — водзӧ кевмыси ме, — тэ он куж вердны ракаписӧ, и сійӧ тэнад кулас.
А ме сійӧс верда и быдта.
Тэ мӧдан волывлыны ме ордӧ и ачыд велалан дӧзьӧритны лэбачьясӧс.
Сійӧ чӧв оліс.
— Менам зэв уна лэбач, — ышӧді ме, — и животнӧйяс.
И ош эм.
И ручьяс.
И кӧинъяс.
Кӧсъян, ме петкӧдла тэныд?
Сӧмын вай меным лэбачтӧ.
А тэныд ме сета сы пыдди со мый. — И ме петкӧдлі сылы деньга.
Детинка босьтіс деньга да сетіс меным ракаписӧ.
Ме нуӧді детинкаӧс аслам «уголокӧ».
Чуймӧмысла детинкалӧн ӧзйисны синъясыс.
Сійӧ дыр видзӧдіс зверьясӧс.
Асывнас, муртса на ме садьми, меным висьталӧны :
— Сэні тіянӧс детинкаяс виччысьӧны.
— Кутшӧм детинкаяс?
— Лэбачьяс вайӧмаӧсь.
Ме петі коридорӧ.
Сэні сулалісны детинкаяс, кианыс да шапкаясас налӧн вӧліны ракапиян.
— Владимир Леонидович, ті ракапиянӧс ньӧбаланныд, со ми тіянлы вайим!
Ме гӧгӧрвои: тайӧ тӧрытъя детинкаыд висьталӧма ме йылысь.
Лои ньӧбны коньӧр лэбачпиянӧс.
Сійӧ кадсяньыс челядь кутісны ваявны меным ракапиянӧс быд лун.
Ме ӧні ньӧбалі прӧстӧ сы вӧсна, мый ракапияныс меным вӧліны жальӧсь.
Ме тӧді: он ньӧб — детинкаяс мучитасны лэбачпиянӧс кувтӧдзыс.
Ньӧбигӧн ме век вӧлі шуа:
— Челядь, меным сэсся оз ков!
Энӧ думыштӧй жуглыны позъяс.
Рака — пӧлезнӧй лэбач: сійӧ бырӧдӧ вреднӧй насекомӧйясӧс.
Ме зіли интересуйтны челядьӧс животнӧйяслӧн олӧмӧн.
Регыд мысти ме казялі, мый менам сёрнияс оз вошны весьшӧрӧ.
Ӧтчыд детинкаяслӧн да нывкаяслӧн быдса чукӧр вайӧдісны ме ордӧ детинкаӧс, коді жугӧдӧма лэбач поз.
— Накажитӧй сійӧс, пӧжалуйста! — горзісны челядь. — Висьталӧй сылы, медым сійӧ некор водзӧвылӧ эз вӧрӧд лэбач позъяс!
Но гортын ме вылӧ скӧралісны:
— Бара ракапи!
Мый тэ кутан вӧчны тайӧ кравзунъясыскӧд?
Ещӧ ӧти мучитель оз кут асывнас узьны сетны!
Збыльысь, менам ракапиян эз сетлыны йӧзлы спокой.
Кытчӧ инавны лэбачпиянӧс?
Ме катӧді найӧс чердакӧ.
Сэтчӧ ме пукті дас кӧкъямыс поз.
Водз асывнас ме кок йылын нин да кая чердакӧ кӧрзинаӧн, кӧні тырыс сёян.
Сэні менам и кодзувкот колькъяс, и ва тыра мискаын еджыд нянь, и посньыдика вундалӧм уль яй.
Медся ичӧтикъясыслы — кодзувкот колькъяс да кӧтӧдӧм нянь; налы, кодъяс гырысьджыкӧсь, мясорубка пыр лэдзӧм нянь сора яй.
Ракапиян паськыда восьтӧны вомнысӧ да шенасьӧны джынвыйӧ гӧнтӧм ичӧтик бордъяснас.
Найӧ кравзігтырйи нюжӧдчӧны мелань.
Ме ветлӧдла горзысь ракапиян дорті да шыблала налы вомас сёян.
Ӧткымын ракапиянлӧн сёяныс бӧр усьӧ вомсьыс, и меным лоӧ чуньӧн йӧткыны яйсӧ пыдӧ горшас.
Ракапиянӧс вердны колӧ вӧлі частӧ, быд час бӧрын.
Ме велалі ракапиян дінӧ да весиг тӧді быдӧнӧс торйӧн.
Уна ковмыліс меным ноксьыны накӧд.
Менам служащӧй эз вермы вежны менӧ: чуньясыс сылӧн вӧліны зэв кызӧсь, и ракапиян зэв ёна горзылісны, кор сійӧ вердліс найӧс.
Недель кык мысти менам воспитанникъяслы оз нин вӧлі ков йӧткавны сёянсӧ горшаныс: найӧ асьныс кватитлісны яйсӧ да тэрыба ньылыштлісны.
Некымын лун мысти лэбачпиян вевттьысисны трубка моз гартчӧм гӧнӧн да лоины ещӧ на горшджыкӧсь.
Сэсся меным ковмис недыр кежлӧ мунны Москваысь.
Мунтӧдз ме шуи аслам отсасьысьлы:
— Энӧ вунӧдӧй ракапиянӧс чардакысь.
Ӧні найӧ быдмыштісны да асьныс нин сёйӧны.
Век жӧ, тыдалӧ, служитель лёка тӧждысьӧма лэбачпиян вӧсна.
Кор ме бӧр вои «уголокӧ», ме суи ловйӧн сӧмын сизим ракапиӧс.
Зато тайӧ вӧліны медся ён, медся весел ракапиян.
Найӧ лэбалісны, котралісны, то веськыдвылӧ, то шуйгавылӧ тешкодя катласигтыр.
Ракапиян унатор нин кужисны: пуркӧшитісны му, ньылалісны посньыдик изъяс, весалісны нырнаныс гӧнсӧ да весиг асьныс куталісны гутъясӧс.
Меысь найӧ эз повны.
Найӧ збоя лэбзьылісны ме дорӧ, пуксьылісны пельпом вылӧ, юр вылӧ да нетшыштлісны сёянсӧ менам киысь.
— Но, ребята-ракапиян, — шуи ме, — кад заводитны велӧдчыны.
Ме тшӧкті плӧтниклы тувъявны паськыд пӧв вылӧ ворота кодьӧс.
Кор пӧвйыс вӧлі дась, ме пукті сійӧс кык тумба вылӧ, а ӧти тумба вылас разӧді сёян.
Первойсӧ ракаяс полігтыр видзӧдлывлісны тайӧ ворота вылас.
Найӧ тешкодя пӧлыньтлісны юрнысӧ да видзӧдісны то ӧти синнас, то мӧднас.
Но вочасӧн найӧ пыр лоины збойджыкӧсь.
Асланыс збойлунӧн ӧта-мӧд водзас ошйысигтыр найӧ лэбзьылісны яй дорӧ, кватитлісны сійӧс да бӧр мунлісны.
Кык лунӧн менам ученикъяс тырвыйӧ велалісны выль аппарат дінӧ.
Найӧ котралісны нин пӧв кузя — коді ворота пырыс, коді ворота дінтіыс — да тэрыба сёйлісны пӧв вылӧ разӧдӧм сёянсӧ.
Воис кад пуксьӧдны ракаясӧс «тюрьмаӧ».
Ме пукті быд ракалы кык клетка.
Ӧти клеткасӧ (сэні вӧлі рака) ме сувтӧді первой тумба вылас, а мӧдсӧ — мӧд вылас.
Тумбаяс костас — воротаяса пӧв.
Быд ворота перекладина вылӧ (воротаыс пӧв вылас вӧлі некымын) ме пуктылі яй кусӧк.
Сэсся восьтылі клетка ӧдзӧссӧ.
Рака котӧрӧн петліс клеткасьыс, чеччыштліс перекладина вылӧ, горша кватитліс яй кусӧк, ньылыштліс, чеччыштліс мукӧд воротаяс вылас, бара кватитліс яйсӧ да тадзи чеччаліс мӧд клеткаӧдз.
Сэні сійӧс виччысисны ва, нянь, яй.
Мӧд луннас ме куті пуктавны сёянсӧ эг дорвыв быд ворота вылӧ, а ӧти либӧ кык бӧрын, но менам «артистка» всё равно чеччавліс, кыдзи тӧрыт, да воліс помӧдзыс.
Первой номер ракакӧд дась.
Мӧд ракасӧ ме велӧді мунны эг перекладина вывтіыс, а веськыда воротаас.
А коймӧд рака сетліс концертъяс кӧлӧкӧльчикъясӧн.
Быд вороталӧн вылыс перекладинаас ме ӧшӧді ӧти кӧлӧкӧльчикӧн, а кӧлӧкӧльчик кывъяс вӧлі кӧрталӧма гӧрӧда вӧсньыдик кӧв.
Первойсӧ рака тракйис кӧвсӧ яй кусӧкӧдыс, кодӧс вӧлі крепитӧма гӧрӧд помас.
Кывліс зильгӧм шы.
Кӧвъяссӧ тракйигтыр сійӧ звӧнитіс кӧлӧкӧлнас.
А сэсся сійӧ и яйтӧг нин звӧнитіс.
Кӧлӧкӧльчикъяссӧ вӧлі бӧрйӧма сідзи, мый артмыліс: «Чи-жик-пыжик, кӧн тэ вӧлін?»
Мукӧд нёль ракаыс весь эз жӧ овны.
Ме ньӧби налы чачаяс вузалан лавкаысь идзасысь вӧчӧм ичӧтик коляска.
Коляска вожъясас кӧрталі небыдик резинӧвӧй кольча да мӧді велӧдны медзбой ракасӧ доддясьны коляскаӧ.
Тайӧ эз вӧв кокни вӧчны.
Ме заставитлі сылы босьтны сёянсӧ сӧмын кольча пырыс.
Сійӧ век зілис кватитны сёянсӧ эз кольча пырыс, но ме сылы эг сетлы.
Медбӧрын век жӧ артмыны кутіс сідзи, мый сӧмын ме петкӧдла сылы сёянсӧ, сійӧ сюйліс юрсӧ резинӧвӧй сийӧсас.
Тадзи недель упорнӧя уджалӧм бӧрын менам «воронӧйӧй», садӧкысь петӧм бӧрын, чеччавліс коляска дорӧ — веськыда вожъяс костас — да сюйліс юрсӧ сийӧсас.
Сэки сылы сетлывлі чӧскыд сёян.
Заводитам репетиция.
Коляска сулалӧ пӧв вылын, клетка, кӧні пукалӧ рака — тумба вылын, а сёян — менам зептын.
Ньӧжйӧника шутёвтӧм.
Восьта клетка.
Рака тэрыба котӧртӧ коляскалань да доддясьӧ.
Ме пыр жӧ пукта сылы ныр улас сёянтор да юантор.
Рака кватлалӧ кусӧк бӧрся кусӧк, но ме вештышта блюдсӧ бокӧ.
Рака пыр жӧ кыскӧ юрсӧ сийӧсысь да тэрмасигтыр котӧртӧ блюдлань.
Но оз сы ног ло.
Ме босьта блюдсӧ да ог сет сылы сёйны сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧ бара оз доддясь коляскаӧ.
Вочасӧн, век ылӧджык и ылӧджык вешта блюдсӧ «воронӧй вӧв дінысь» и тадзикӧн заставита сійӧс мунны пӧв кузяыс да кыскыны ас бӧрсяыс коляскасӧ.
Медся сьӧкыдсӧ вӧлі вӧчӧма.
Но тайӧ абу интереснӧ, кор рака кыскӧ тыртӧм коляска.
Мукӧд куим ракаыс сідзжӧ эз кольлыны уджтӧг.
Ӧти пукаліс ямщик пыдди пуклӧс вылын.
Лентаысь ме вӧчи вӧжжи да велӧді ямщик-ракаӧс тракйыны сійӧс нырнас.
А кык рака вӧчисны медся кокни уджсӧ: найӧ вӧліны пассажиръясӧн.
Найӧ спокойнӧя сулалісны коляскаын.
Налы сӧмын сет унджык сёян — найӧс некытчӧ он вӧтлы, кутасны мунны коляскаын кӧть тысяча километр!
Но, кӧть и зэв жаль, эз дыр овны свет вылын учёнӧй ракаяс.
Ӧтчыд ме кайи чердакӧ видлыны ученицаясӧс да юрсиӧй сувтіс: быдлаын туплясис лэбач гӧн, тӧдчисны вир войтъяс.
А джоджас, ӧшинь дорын, куйлісны чашйӧм лэбачьяс.
Жугӧдӧм ӧшиньӧд пӧльтіс кӧдзыд тӧв...
Ракаяс да чавканъяс радейтӧны ставсӧ, мый дзирдалӧ, а вевт вылын, буретш слухӧвӧй ӧшинь дорын, туплясисны зеркалӧ торъяс.
Медым судзӧдны мичаа дзирдалысь зеркалӧ торъяссӧ, ракаяс заводитӧмаӧсь тотшӧдны нырнас ӧшинь стеклӧӧ.
Тотшӧдӧмаӧсь, тотшӧдӧмаӧсь да и жугӧдӧмаӧсь стеклӧсӧ.
Тайӧн пӧльзуйтчӧма соседлӧн каньыс.
Сійӧ пырӧма чердакӧ жугалӧм ӧшинь пыр да ас ногыс расправитчӧма «артисткаяскӧд».
{Дуров В. Л. (комиӧдіс В. Попов) @ Йӧктысь турияс да курӧг — куш кок @ висьт @ В. Дуров. Менам зверьяс @ 1958 @ Лб. 107‒111.}
ЙӦКТЫСЬ ТУРИЯС ДА КУРӦГ — КУШ КОК
Менам вӧлі нёль тури.
Ме казялі: клеткаын дыр пукалӧм бӧрын турияслы, кыдзи и страусъяслы, окота «веськӧдыштны» ассьыныс кузь кокъяссӧ, и мыйӧн сӧмын ме лэдзлі туриясӧс арена вылӧ, найӧ заводитлісны шенасьны борднаныс, чеччавны, жӧдзны ӧти местаын.
Зэв тешкодя артмывліс.
Ме кӧть нин и уна аддзывлі тешсӧ циркын, и то менам век петліс серам, кор ме видзӧдлі чеччалысь турияс вылӧ.
Найӧ йӧктісны, быттьӧ пу кокъяс вылын клоунъяс.
Ме думышті: «А оз-ӧ позь найӧс велӧдны йӧктыны сідзи, медым артмис, кыдзи йӧз йӧктӧны?»
Терпеливӧя, лунысь лун ме велӧді кузь кока лэбачьясӧс йӧктыны.
Оз позь вӧлі серавтӧг видзӧдны, кыдзи найӧ вӧчалӧны разнӧй тешкодь паяс.
Ме ньӧби клеёнка ковёр да вольсалі сійӧс арена вылӧ.
Сэсся туриясӧс ме пуксьӧдалі параӧн-параӧн кык клеткаӧ да пукті клеткаяссӧ арена вылӧ мӧда-мӧдыслы паныдӧн.
Сэсся ӧтпырйӧ восьті кыкнан клеткасӧ, и менам турияс, кыдзи кадрильлӧн первой фигураын, мӧдісны мунны пара пыр пара.
Найӧ прӧйдитлісны бӧрӧ и водзӧ, а сэсся вӧчлісны «балансе», мӧдногӧн кӧ бергалісны.
И вот найӧ велалісны бура йӧктыны.
Сэки ме босьті найӧс аскӧд гастрольяс вылӧ.
Ми мунім Костромаӧ.
Сэні площадь вылын ми зэвтім цирклысь парусинӧвӧй вевт — шапито.
Друг кыптіс ыджыд тӧв, зэрмис, шапито миян ставнас кӧтасис да косяссис.
Ковмис пыр жӧ мобилизуйтны карсьыс став портнӧйяссӧ.
Найӧ тэрыба вуралісны паськыд парусинасӧ, а шонді косьтіс сійӧс.
Кыдзкӧ-мыйкӧ ми лӧсьӧдім циркнымӧс.
Ме петі аслам йӧктысьяскӧд арена вылӧ репетируйтчыштны.
Ме вольсалі клеёнка, клеткаясысь лэдзи туриясӧс да кӧсйи сетны налы йӧктӧм водзвылас яй кусӧкӧн.
Друг медыджыд туриыс лэптіс юрсӧ да видзӧдліс вывлань: вуртӧг кольӧм розьӧд тыдаліс небеса.
Тури горӧдіс, шеныштчис бордъяснас, нюжӧдіс сьылісӧ и... лэбзис!
Эг удит ме думыштны, кыдзи сы бӧрся кыпӧдчисны и мукӧд «йӧктысьясыс».
Борднаныс шпорӧдчигтыр, кузь кокнысӧ нюжӧдӧмӧн найӧ тэрыба лэбзисны розьӧд да вошины син улысь.
Ме котӧрӧн петі улича вылӧ.
Чукӧртчисны йӧз.
Ми видзӧдім вывлань, горзім, чуксалім:
— Турияс, турияс!
Турияс эз шыасьны.
Йӧз сёрнитісны:
— Вот тайӧ йӧктыштісны!
— Жаль!
Велӧдӧм турияс!
— Но, найӧс ӧмӧй ӧні кутан!
— И видзӧдлыны эз удайтчы, кыдзи йӧктӧны.
Жальӧсь вӧліны меным туриясыс синва петтӧдз.
Недель кык мысти ме дорӧ локтіс морт, коді вӧлі охотник паськӧма, ружьеа да сумкаа, кӧні вӧлі тырыс лэбач-пӧтка.
— Ті Дуров? — юаліс сійӧ.
— Ме.
А мый лои?
— Тӧданныд, ме татчӧс охотник.
Локті тіян дорӧ висьтавны талунъя кыйсьӧм йылысь.
Гашкӧ, ме тіянӧс аслам висьтӧн зэв ёна шогӧда, кора не мыжавны.
Ме эг гӧгӧрво, мый йылысь кӧсйӧ висьтавны охотник.
— Ме охотник, — водзӧ висьталіс тӧдтӧм морт, — но некор на эг кыйлы туриясӧс да некор эг думыштлы, мый меным ковмас вины тайӧ лэбачсӧ.
— Туриясӧс? — юалі ме.
— Да!
Сійӧ кыскис сумкасьыс виӧм лэбачӧс:
— Ті тӧданныд тайӧ лэбачсӧ?
Ме видзӧдлі кузь сьыліа да кузь кока лэбач туша вылӧ, коді ӧшаліс охотник киын.
— Журка! — горӧді ме. — Кытысь ті сійӧс лыйинныд?
Охотник ышловзис:
— Да, сідзкӧ, збыльысь тіян.
Муна ме нюр вывті асывнас, тасянь ылын, верст нелямын, и друг аддза — мыйся дивӧ? — нюр вылын турияс йӧктӧны.
И кыдзи йӧктӧны!
Быттьӧ мортъяс!
Но, мӧвпала, сідзкӧ, ме висьми и ставыс тайӧ меным кажитчӧ.
Но лэбачьяс эз вошны син улысь.
Век йӧктӧны и йӧктӧны.
Вай, думайта, прӧверита, вӧт али вемӧс тайӧ.
Ме лэпті ружьеӧс, метитчи и лыйи.
И мый жӧ?
Куим туриыс лэбзисны, а ӧти коли куйлыны эжа вылас.
Но, ме сійӧс и босьті.
А сэсся ме локті карӧ, видзӧда — забор вылын афиша: выступайтӧ известнӧй Дуров йӧктысь турияскӧд.
Сэки ме гӧгӧрвои, кутшӧм туриӧс лыйсьӧма.
Сійӧ чӧв олыштіс.
Ме шогпырысь видзӧді виӧм тури вылӧ.
Сэсся ме шуи:
— Ті онӧ колльӧдӧй менӧ сэтчӧ, кытысь ті аддзылінныд турияссӧ?
Охотник сӧгласитчис.
Ми мӧдӧдчим.
Меным окота вӧлі видзӧдлыны сійӧ нюр вылас, кӧні вӧлі виӧма туриӧс...
Турияс бӧрын менам лои мӧд бур йӧктысь — сера курӧг.
Йӧктыны велӧдны ме заводиті сысянь, мый первой велӧді сійӧс ас дінӧ.
Сійӧ кутіс збоя босьтны менам киысь сёян.
Сэсся, приманкасӧ ныр дорӧдыс новлӧдлӧмӧн, ме велӧді сійӧс бергавны ӧти местаын.
Кор курӧг велаліс тайӧс да кутіс «вальсируйтны», ми вуджим мӧд урокӧ.
Ме кисьті пызан вылӧ му да курӧг син водзын му пытшкас сюявлі яй торъяс, зӧр тусьяс, крӧшкияс да с. в.
Курӧг парсавліс кокъяснас мусӧ, зілис перйыны сёянсӧ.
Тадзи ме велӧді сійӧс йӧктыны пызан вылын.
Сэсся сійӧс ме нуи шыльыд пызан вылӧ, кӧні муыс эз вӧв.
Сійӧ зэв бура йӧктіс музыка серти.
Менам вӧлі музыкальнӧй ящик.
Сійӧс кӧ заведитан, сійӧ ачыс ворсӧ.
Вот тайӧ ящик вылас ме сувтӧдлі сера курӧгӧс да заведитлі ящиксӧ.
Мыйӧн сӧмын кывліс музыка шы, курӧг заводитліс бергавны ӧти местаын, быттьӧкӧ вальсируйтіс.
Музыка немвиччысьтӧг ланьтліс — и курӧг дугдывліс йӧктыны.
{Ирвинг Вашингтон (комиӧдіс И. Осипов) @ Рип Ван Винкль @ висьт @ Вашингтон Ирвинг. Рип Ван Винкль @ 1939 @ Лб. 8‒44.}
РИП ВАН ВИНКЛЬ
Быдӧн, кодлы удайтчыліс путешествуйтны Гудзон ю кузя вывлань, помнитӧ, дерт, Каатскильскӧй гӧраяс.
Тайӧ — Апалачианъяс великӧй семьялӧн ылысса отрогъяс; юсянь рытывланьын гордӧя кыпӧдчӧны найӧ вывлань, ыджыдалӧны асгӧгӧрса страна весьтын.
Во пытшса быд выль кадӧ, поводдя быд вежсьӧмъяс дырйи, весиг лунся быд часӧ вежсьӧны тайӧ гӧраясыслӧн рӧмъясыс да очертаниеясыс, и став матысса и ылысса бур кӧзяйкаяс пӧвсын найӧ нималӧны стӧча висьталан барометрӧн.
Кор кузя нин пукалӧ мича поводдя, гӧраяс пасьтасясны лӧзӧн да пурпурӧн, и налӧн смел контуръясыс ярскӧба тӧдчӧны рытъя сэзь енэжын, но пӧраясӧн, кор ставыс гӧгӧр кымӧртӧм, найӧ чукӧртӧны асланыс йывъяс гӧгӧрыс руд тшын кодь шапка, и лэччан шонді бӧръя югӧръясын ыпъялӧны да дзирдалӧны, кыдз славалӧн венец.
Тайӧ волшебнӧй гӧраяс поддінысь путешественниклы, гашкӧ, удайтчыліс аддзывны кокньыдика гартчысь тшынтор сикт весьтысь; тайӧ сиктыслӧн гонтовӧй вевтъясыс югъялӧны пуяс пӧвсын буретш сійӧ местаас, кӧні гӧраяс бердса лӧзыс вежсьӧ матыса вӧръяс яръюгыд турунвиж рӧмӧн.
Тайӧ зэв важся сикт, кодлы подув пуктылісны колонистъяс-голландецъяс важся кадъясӧ, кор заводитіс правитны бур сьӧлӧма Питер Стьюивезент * (мед жӧ бурӧн казьтыласны сылысь паметьсӧ!), и не сэтшӧм на важӧн сулавлісны сэні медводдза овмӧдчысьяслӧн некымын керкаяс, кодъясӧс тэчӧма вӧлі Голландияысь вайӧм кольквиж рӧма посньыдик кирпичьясысь да вӧліны решеткаа ӧшиньясаӧсь да керка вевтъяс вылас флюгернӧй петукъяс.
Тайӧ сиктас, буретш тайӧ керкаяс пиысь ӧтикын (коді, веськыда кӧ шуны, вель ёна нин вӧлі важмӧма дыр сулалӧмсьыс да лёк поводдяяссьыс), уна во сайын, кор тайӧ крайыс вӧлі на ещӧ Великобританиялӧн провинцияӧн, овліс прӧстӧй да бур сьӧлӧма морт Рип Ван Винкль.
Тайӧ вӧлі потомок сійӧ Ван Винкльяслӧн, кодъяс торъявлісны сэтшӧм доблестьӧн Питер Стьюивезент дырся героическӧй кадъясӧ да ветлывлісны сыкӧд тшӧтш Христина форт * осаждайтны.
Но аслас предокъяс воинственнӧй характерысь сылӧн кольӧма вӧлі этша.
Ме шуи, мый тайӧ вӧлі прӧстӧй да бур сьӧлӧма морт; таысь кындзи, сійӧ вӧлі бур сусед да унатор терпитысь, кывзысьысь верӧс.
Вермас лоны, буретш бӧръя обстоятельствоыслы сійӧ вӧлі обязан аслас рамлуннас, мый вӧсна сійӧс радейтлісны быдӧн; ӧд медся кывзысьысьясӧн да услужливӧйясӧн овлӧны сэтшӧм мужичӧйяс, кодъяс гортаныс пыр велалӧмаӧсь кывзыны ропкысь гӧтыръяслысь.
Налӧн характерыс гортса невзгодаяс пӧсь пачын жаритчӧмысь, тӧдӧмысь, лоӧ зэв нюдзӧн да сетчысьӧн, и гӧтырыслӧн велӧдӧмъяс став проповедьяс дорысь бурджыка свет вылас воспитывайтӧны кывзысьны да терпитны.
Та вӧсна ропкысь гӧтыртӧ позьӧ лыддьыны кутшӧмкӧ боксянь буртор пыдди, а, сідзкӧ, Рип Ван Винкльлӧн тайӧ бурторйыс вӧлі юрвывтыр.
Ӧтитор позьӧ шуны — сійӧс вӧлі радейтӧны сиктын став кӧзяйкаясыс, кодъяс, асланыс нывбабье мода серти сувтлісны сы дор семья кост став зыксьӧмъясын, а кор рытъясын панлісны суклясян сёрнияс тайӧ делӧсӧ обсуждайтігӧн, некор эз кольлыны случай, медым став мыжсӧ не валитны госпожа Ван Винкль вылӧ.
Сиктса челядьяс сідз жӧ пыр паныдавлісны сійӧс радлана горзӧмъясӧн.
Рип участвуйтліс найӧ ворсӧмъясын, мастеритліс налы чачаяс, велӧдліс найӧс лэдзавны змейяс да ворсны изъясӧн и висьтавліс налы кузьысь-кузь мойдкывъяс духъяс йылысь, ведьмаяс йылысь да индеецъяс йылысь.
Кытчӧ кӧть эз мӧдӧдчыв сійӧ сикт кузя, сы гӧгӧрын пыр вӧліны челядь чукӧр; найӧ кватлайтчисны сылы пӧлаясас, кавшасьлісны мыш вылас, вӧчлывлісны сы вылын сюрс лыда шуткаяс, и эз вӧв, округын сэтшӧм пон, кодлы уси эськӧ дум вылас увтыштны сы вылӧ.
Ыджыд тырмытӧмторйӧн Рип морттуйын вӧлі быд сикас полезнӧй удж позьтӧма мустӧмтӧм.
Оз позь шуны, медым сылӧн эз тырмыв терпеньеыс.
Пукавліс жӧ сійӧ васӧд из вылын татарскӧй пика кодь кузь да сьӧкыд вугыршайтӧн, да ропкытӧг лун-лун вугравліс чери, кӧть эськӧ сылысь ни ӧтчыдысь эз дӧбӧдлы!
Дзонь часъясӧн сійӧ кыскавліс пельпом саяс ружье, шӧйтіс вӧръясӧд да нюръясӧд, гӧраясӧд да долинаясӧд, медым лыйны кык-куим урӧс да дикӧй гулюясӧс.
Некор сійӧ эз ӧткажитчыв отсыштны суседлы весиг медся сьӧкыд уджас да вӧлі медводдза мортӧн, кор йӧзыс став сиктӧн чукӧртчывлісны весавны кукуруза либӧ тэчны изйысь заборъяс; и суседкаясыс пыр ӧтарӧ могмӧдчылісны сы дорӧ быд сикас поручениеясӧн, посньыдик делӧясӧн, кодъясӧс эз кутны эськӧ вӧчны налӧн асланыс верӧсъясыс.
Некымын кылӧн кӧ висьтавны, Рип дась вӧлі босьтчыны мед кӧть кутшӧм йӧз уджӧ, но сӧмын не аслас уджъяс дінӧ; нуны жӧ семьяын батьлысь обязанностьяс да кутны пӧрадок аслас фермаын, сійӧ некыдз эз вермыв.
Сійӧ эскӧдліс, мый аслас фермаын сылы и ноксьынысӧ оз сулав — став округас медся шогмытӧм мутор дінын, и мый нинӧм сэн оз ладмы и оз кут ладмыны, кӧть кутшӧма сы дінын он уджав.
Потшӧсъяс сылӧм пыр ӧтарӧ киссьывлісны; мӧскыс либӧ пышйывліс вӧрӧ, либӧ кежавліс капуста йӧрӧ.
Ёг туруныс сы му вылын быдмис, дерт, ёна ӧдйӧджык любӧй мӧд местаын дорысь; зэр век зільліс ылькнитны буретш сійӧ здукас, кор Риплы колӧ вӧлі босьтчыны дворын кутшӧмкӧ удж бердӧ.
И кӧть эськӧ батьыслӧн имениеыс пыр чинліс да чинліс сы киын, кытчӧдз сыысь эз коль сӧмын кукурузаӧн да картупельӧн пуктӧм векньыдик мутор, век жӧ некӧн маті гӧгӧрын эз вӧв сыысь омӧльджыка обработайтӧм фермаыс.
И челядьыс сылӧн котралісны ротйысьӧмӧн да кидмӧмӧн, кыдз быттьӧ быдмисны бать-мамтӧг.
Рип нима пиыс сылӧн вӧлі дзик батьыс кодь жӧ; позьӧ вӧлі виччысьны, мый важ паськӧмыскӧд ӧттшӧтш сылы вуджисны батьсяньыс и сылӧн привычкаясыс.
Сійӧ, кыдз чань, пырджык котравліс мамыс бӧрся да новлывліс батьыслысь важ гачсӧ, кодӧс мыйвынсьыс кутліс пыр ӧти кинас, кыдз знатнӧй дама лёк поводдя дырйи кутӧ ассьыс шлейфсӧ.
Но и ставыс вылӧ та вылӧ видзӧдтӧг, Рип Ван Винкль вӧлі сэтшӧм сикас шуда, кокни сяма да натура сертиыс тӧждысьтӧм йӧзъяс пиысь, кодъяс олӧны ыджыд удовольствиеӧн, сёйӧны ассьыныс нянь — еджыд либӧ сьӧд, кутшӧм удайтчас, медтӧкӧ сійӧ шедліс мырсьытӧг да тӧждысьтӧг, и дасьӧсь регыдджык дышӧдчыны да тшыгъявны, уджалӧмӧн да судзсьӧмӧн олӧм дорысь.
Вӧлі кӧ эськӧ сійӧ ӧтнас, сійӧ эськӧ нэм чӧжыс шутляліс-пӧляліс кулакас и вӧлі эськӧ зэв дӧвӧлен; но гӧтырыс сылӧн дугдывтӧг дзизгывліс пеляс, мый сійӧ дыш, мый сійӧ тӧждысьтӧм, мый сійӧ пропадитӧдас ассьыс став семьясӧ.
Асылын, лунын и войнас кывйыс сылӧн уджаліс ланьтлывтӧг и мый кӧть Рип эз шулы и мый кӧть сійӧ эз вӧчлы — тайӧ пыр жӧ кыпӧдліс гӧтырсяньыс мича сёрниа бушковъяс.
Сылӧн вӧлі сӧмын ӧти способ вочавидзны став татшӧм сяма проповедьяс вылас, и тайӧ способыс тшӧкыда вӧдитчӧмысла пырис сылӧн привычкаӧ.
Сійӧ лэптыштлас вӧлі пельпомъяссӧ, качайтыштас юрнас, кылӧдас синъяссӧ, но эз лэдзлы ни ӧти шы.
Сӧмын тайӧ век кыпӧдліс гӧтыр скӧралӧмас унджык ярлун, и Рип сэк невӧляысь бӧрыньтчыліс да мездысьліс гортсьыс пышйӧмӧн — тайӧ дзик ӧти способ, мый кольӧ вӧчны верӧслы, коді сюрӧма гӧтырыслы башмак улӧ.
Гортсаяс пӧвсын Рип дор сулалысь существоӧн вӧлі сӧмын пон Кӧин, кодлы сюрліс кӧзяиныслы дорысь не этшаджык, сы вӧсна, мый госпожа Ван Винкль кыкнансӧ лыддьыліс лодыръясӧн и весиг шулывліс, мый буретш Кӧин и воштӧ кӧзяинсӧ тӧлк вывсьыс.
Веськыда кӧ шуны, став статьяяс сертиыс, кутшӧмъяс колӧны лоны прамӧй понлӧн, Кӧин вӧлі не омӧльджык и не полысьджык мукӧд пемӧсъясысь, кодъяс шордлӧны вӧръясті.
Но кутшӧм збойлунӧн нӧ верман водзсасьны нывбабье кывлы паныд да помасьлытӧм зыртчӧмъяслы паныд?
Мыйӧн сӧмын Кӧин пырліс керкаӧ, сылӧн шошавыв гӧныс усьліс, бӧжыс лэччыліс му бердас либӧ крукыльтчыліс кокъяс костас; пон кыссьыліс мыжа пырысь, госпожа Ван Винкль вылӧ пыр кӧсӧя видзӧдлывлӧмӧн, и роскӧн либӧ чумичкиӧн шеныштчӧм бӧрын жӧ никӧстӧмӧн уськӧдчывліс ӧдзӧслань.
Вояс прӧйдитӧм бӧрын семейнӧй олӧмыс Рип Ван Винкльлӧн лоис пыр сьӧкыдджык;
чорыд сьӧлӧмыд арлыд содӧмыдкӧд оз небзьы, а ёсь кывйыд — лэчыд инструментъяс пиысь дзик ӧти инструмент, коді дугдывтӧг сыӧн вӧдитчӧмысь лоӧ пыр лэчыдджыкӧн.
Дыр кад чӧж Рип, кор сійӧс вӧтлывлісны гортсьыс, аддзывліс сьӧлӧм кокньӧдсӧ сыын, мый волывліс мудрецъяс, философъяс да сиктса мукӧд дышӧдчысьяс сідз шусяна клубӧ;
тайӧ клубыс заседайтліс кабак дінса скамья вылын, кодлы вывеска пыддиыс служитіс его величество Георг III-лӧн * гӧрдоват-пемыд рӧма портретыс.
Пукавлісны найӧ тані ыркыдінас гожся кузь лун, дыша тӧлкуйтісны сиктса делӧяс йылысь либӧ унзіля висьтавлісны помасьлытӧм да вугрӧдлан историяяс нинӧмабу йылысь.
Но государственнӧй деятельяс пӧвссьыд код-сюрӧ мынтіс эськӧ не этша сьӧм, медым кывзыштны налысь джуджыд мӧвпъяса споръяссӧ, кодъяс кыптывлісны кадысь кадӧ, кор веськавліс на киӧ случайнӧя, кутшӧмкӧ ветлысь-мунысь пыр, важ газета.
Кутшӧм важнӧя найӧ кывзылісны сэтчӧ гижӧмторъяссӧ, кодъясӧс тэрмасьтӧг лыддьывліс налы школаын велӧдысь учитель Деррик Ван Боммель — сэтшӧм дошлӧй морт, мый сылы дзик нинӧм вӧлі оз сулав лыддьыны словарын паныдасьлан медся кузь кывъяссӧ,
да кутшӧм мудрӧя обсуждайтлісны найӧ тайӧ событиеяссӧ некымын тӧлысь мысти тайӧ событиеяс кольӧм бӧрас!
Тайӧ клубса общественнӧй мнениеӧн некодкӧд юксьытӧг пыр веськӧдлывліс Николас Веддер — сиктса патриарх да кабакса кӧзяин, коді пукавліс аслас заведение ӧдзӧс дорын асывсянь да войӧдз, тшук сы мында вылӧ вешйыштлывлӧмӧн, мыйдта колӧ вӧлі, медым сайӧдчыны шондіысь ыджыд пу вуджӧр улын; сылӧн суседъясыс тайӧ вешъялӧмъясыс серти вермылісны тӧдмавны кадсӧ сэтшӧм жӧ стӧча, кыдз шонді часі серти.
Веськыда кӧ шуны, сёрнитліс сійӧ шоча, но сы пыдди дугдывтӧг куритліс ассьыс каллянсӧ.
И век жӧ сылӧн приверженецъясыс (приверженецъясыд овлӧны быд великӧй мортлӧн) бура гӧгӧрволісны сійӧс и кужлісны тӧдмавны сылысь мнениесӧ.
Лыддьӧм либӧ висьталӧм пиысь кӧ мыйкӧ сылы эз кажитчыв, сійӧ сэк куритліс ассьыс каллянсӧ ыджыд вынӧн да скӧрысь пуркйӧдліс дженьыдик тшын ёкмыльяс.
А сылы кӧ вӧлі висьталӧмыс воӧ сьӧлӧмвылас, сэк кыскывліс тшынсӧ ньӧжйӧник да спокойнӧя, а лэдзліс сійӧс кокньыдик, лӧнь кымӧрторъясӧн; мукӧд дырйи каллянсӧ вомсьыс кыскӧмӧн сійӧ степеннӧя довкйӧдліс юрнас — петкӧдліс тайӧн, мый сійӧ тырвыйӧ сӧгласен, и чӧскыд дука тшыныс сэки гартчыліс сы ныр гӧгӧр.
Но весиг и тайӧ крепостьсьыс дырӧн выживитіс Рипӧс сылӧн ыджыд грӧза гӧтырыс; сійӧ виччысьтӧг вувзьысьліс найӧ мирнӧй чукӧрӧ да козновліс ставнысӧ лэчыд кывъясӧн.
И весиг священнӧй особаыс Николас Веддерлӧн эз вӧв священнӧйӧн лэчыд кывъя нывбабалы, коді, ньӧти яндысьтӧг мыжавліс сійӧс сыын, мый Веддер пӧтакайтӧ сылысь верӧссӧ весь олӧм вылӧ.
Коньӧр Рип, медбӧрын, пӧшти пикӧвоис, и дзик ӧтитор, мый сылы колис, медым мездысьны фермаын уджалӧмысь да гӧтыр горзӧмъясысь — сійӧ босьтны ружье да мунны вӧръясті шӧйтны.
Тані сійӧ пуксяс вӧлі мукӧддырйи пу улӧ да, мый вӧлі аслас сумкаын, юксьывліс Кӧинкӧд, жалитліс сійӧс, кыдз аскодьыс жӧ тиранитӧм ёртӧс.
— Коньӧрӧй Кӧинӧй, — шулывліс сійӧ, — пон олӧмӧн тэ олан аслад кӧзяйка ордад.
Но эн шогсьы, эн шогсьы, — кытчӧдз ме ловъя, дорйысьыд тэнӧ век на лоас!
Кӧин бӧжнас лег-лег керлас да преданнӧя видзӧдӧ кӧзяиныслы чужӧмас; понъясыдлӧн кӧ збыльысь эм сострадание чувство, ме дзик уверен, мый сійӧ аслас став сьӧлӧмсяньыс жӧ вочавидзліс кӧзяиныслы, сідз жӧ жалитліс сійӧс.
Тадзи ветлӧдлігъясын ӧти мича арся лунӧ Рип эз тӧдлы, кыдзи воис Каатскильскӧй гӧраясса ӧти медся джуджыд местаӧ.
Сійӧ кыйсьӧ вӧлі ур вылӧ — ноксьӧ аслас медрадейтана прӧмысӧн, и сылӧн лыйсьӧм шыясысь йӧлаыс не ӧтчыдысь юркнитліс йӧзтӧм гӧраясын.
Мудзӧмысла да лолыс тырӧмла, рытъявылыс нин сійӧ уськӧдчис гӧравыв турунъясӧн быдмӧм веж мыльк йылӧ, пропасть дорӧ.
Пуяс костӧд сылы воссисны гӧра пӧкатъяс, уна миля пасьта сук вӧръяс.
Ылын-ылын улын, тыдаліс ыджыд вына Гудзон ю, сійӧ визувтіс величавӧя да лӧня; сылӧн зеркалӧ кодь морӧс вылын кӧн-сюрӧ отражайтчис гӧрдоват кымӧртор либӧ ньӧжмыд баркаслӧн парусыс, а ещӧ водзынджык юыс вошліс гӧраяс бердса лӧзас.
Ӧтар боксянь Рип водзын куйліс тыртӧм да нитшсялӧм джуджыд горнӧй долина, пыдӧсыс сылӧн вевттьысьӧма вӧлі сы весьтын ӧшалысь скалаяс торпыригъясӧн да скупа усьӧ вӧлі югыдыс лэччан шондісянь.
Вель дыр Рип куйліс да дивуйтчис тайӧ виднас.
Ньӧжйӧникӧн матыстчис рыт;
долинаӧ гӧраяссянь водісны кузь лӧз кымӧръяс.
Рип думыштіс, мый пемдас сы дорысь ёна водзджык, кор сійӧ воас сиктӧ, и сьӧкыда ышловзис, грознӧй госпожа Ван Винклькӧд паныдасьӧм йылысь думыштӧмӧн.
Сійӧ лӧсьӧдчыліс нин лэччыны гӧра йывсянь, кыдз кыліс ылысянь горзӧм:
«Рип Ван Винкль!
Рип Ван Винкль!»
Рип видзӧдліс, но аддзис сӧмын ракаӧс, коді вӧлі лэбзьӧ дзик ӧтнасӧн гӧраяс вомӧн.
Рип думыштіс, мый ылаліс, да бӧр бергӧдчис, медым лэччыны, но сэк выльысь кыліс рытъя лӧнь сынӧдын сійӧ жӧ чукӧстчӧмыс:
«Рип Ван Винкль!
Рип Ван Винкль!»
И сійӧ жӧ здукас сылӧн Кӧин понйыс лэптіс шошавыв гӧнсӧ, никӧстӧмӧн уськӧдчис кӧзяиныс дінӧ да пондіс повзьӧм пырысь видзӧдны долинаас.
Сэк нин и Рип кыліс, мый сійӧс шымыртӧ кутшӧмкӧ повзьӧм;
сійӧ полігтырйи видзӧдліс сыланьӧ жӧ да казяліс тешкодь морт фигура, коді надзӧник кавшасис скалаяс кузя вывлань да вӧлі кусыньтчӧма мыш вылас катан груз сьӧкта улын.
Сійӧ пондіс шензьыны, мый аддзӧ мортӧс тайӧ тыртӧм да йӧзтӧм местасьыс. Но сэсся думыштіс, мый тайӧ кодкӧ сылӧн суседъяс пӧвсысь, кодлы колӧ отсавны, и Рип пыр жӧ мӧдіс лэччыны, медым збыльысь отсавны.
Матӧджык воӧм бӧрын сійӧ нӧшта ёна пондіс шензьыны, кор аддзис дзик тӧдтӧм да сэтшӧм тешкодь паськӧма мортӧс.
Тайӧ вӧлі латшкӧсіник, косіник старик, дзугсьӧм сук юрсияса да дзор тошка.
Сы вылын вӧлі важ нога голландскӧй паськӧм: курткасӧ кос весьтӧдыс зэлӧдӧма тасмаӧн, некымын гоз гач — медся вылыс гачыс зэв паськыд, и вӧлі баситӧма ӧтар и мӧдар боксяньыс кизь радъясӧн, а пидзӧс увдорас бантикъяс.
Пельпом вылас сійӧ кыскис вель ыджыд бӧчка, тыдалӧ, сійӧ вӧлі вина тыра: кияснас знак вӧчӧмӧн корис сійӧ Рипӧс матыстчыны да отсавны сылы.
Неуна повзьыштӧмӧн да выль тӧдсалы тырвыйӧсӧ омӧлика веритчӧмӧн, Рип век жӧ окота пырысь пондіс отсавны сылы.
И мӧда-мӧдсӧ кутышталӧмӧн, найӧ кутісны кайны векньыдик гуран кузя, тыдалӧ, тайӧ вӧлі гӧравывса косьмӧм шорлӧн пыдӧс.
Гӧра вылӧ кайигӧн Рип кывліс кадысь кадӧ ылын кылысь гымшы модааӧс да кузя нюжалана муралӧм шыяс;
тайӧ шыясыс кылісны, кажитчӧ, джуджыд скалаяс костса пыді оврагысь, стӧчджыка — гӧра потасысь, кытчӧ нуӧдіс найӧс тайӧ оръяссянь трӧпаыс.
Сійӧ сувтовкерліс здук кежлӧ, но, кор думыштіс, мый тайӧ гӧраясвывса пыр овлан гымчардлӧн йӧла шыяс, вӧрзис водзӧ.
Овраг вомӧн вуджӧм бӧрын, найӧ воисны дзоляник амфитеатр кодь котловинаӧ.
Стенаӧн моз кытшалісны сійӧс джуджыд да веськыд скалаяс; пропастьӧ вожъяссӧ ӧшӧдӧмӧн выліас сулалісны пуяс; та вӧсна увсяньыс сӧмын шочиника тыдавліс лӧз енэжлӧн лестуктор либӧ яръюгыд рытъя кымӧртор.
Став тайӧ кадас Рип да сылӧн спутникыс мунісны водзӧ чӧв олӧмӧн, кӧть эськӧ Рип эз этша шензьы, мыйла кыскыны вина тыра бӧчкасӧ татшӧм тыртӧм, йӧзтӧм гӧра вылас, — но тӧдтӧм мортын вӧлі мыйкӧ аслыс сяма да гӧгӧрвотӧмтор, коді повзьӧдліс сійӧс да дорліс сылысь кывсӧ.
Котловинаӧ пырӧм бӧрын, Рип аддзис не этша шензьӧдантор.
Шыльыд плӧщадка вылын амфитеатр шӧрын тешкодь паськӧма кымынкӧ морт ворсісны кегльӧн.
Найӧ вӧлі пасьтасьӧмаӧсь заморскӧй материалысь вурӧм тешкодь паськӧмъясӧ: ӧтияс — дженьыдик камзолъясӧ, мӧдъяс — курткаясӧ, вӧнь костаныс вӧлі кузь пуртъяс; кызвыныс новлісны паськыдысь-паськыд гачьяс, сэтшӧмӧс жӧ, кутшӧм вӧлі Рипкӧд локтысь стариклӧн.
И чужӧмъясныс налӧн сідз жӧ вӧліны кутшӧмкӧ аслыс сямаӧсь: ӧтилӧн вӧлі ыджыд юр, паськыд чужӧм да порсьлӧн кодь ичӧтик синъяс; мӧдлӧн, чужӧмыс, кажитчӧ, вӧлі сӧмын ӧти нырысь, а юрсӧ баситӧма сакар юр кодь еджыд шляпаӧн да неыджыд гӧрд петук бордтывйӧн.
Ставныслӧн вӧліны тошъяс, быдӧнлӧн аслыс сяма да аслыс рӧма.
Ӧти на пиысь вӧлі, тыдалӧ, начальник пыдди.
Тайӧ вӧлі гожъялӧм чужӧма ён старик; сы вылын вӧлі галунъяса камзол, паськыд кушак да кортик, бордтывъя джуджыд шляпа, гӧрд чулки и джуджыд каблукъяса розеткаа туфли.
Став тайӧ йӧз чукӧрыс казьтыштіс Риплы сиктса поп — Домини Ван Шейк ордысь гостинӧйсьыс важ фламандскӧй картина вылысь аддзывлӧм мортъясӧс, — картинасӧ тайӧс вӧлі вайлӧмаӧсь Голландияысь сійӧ кадъясӧ, кор вӧлі первой стрӧитӧма тайӧ сиктсӧ *.
Торъя тешкодьӧн Риплы кажитчис сійӧ, мый, кӧть став тайӧ йӧзыс, тыдалӧ, ворсісны гажӧдчӧм могысь, но ставныслӧн вӧліны зэв серьёзнӧй чужӧмъясыс и ставныс таинственнӧя чӧволісны;
некор нэмнас сійӧ эз аддзывлы татшӧм гажтӧм сяма гажӧдчӧмсӧ.
Нинӧм на костын эз торклы чӧвлӧньсӧ, шаръяс шаркӧдчӧм кындзи, кодъяс, мыйӧн сӧмын пондылісны гӧгыльтчыны, кыпӧдлісны гӧраясын гым муралӧм кодь йӧлӧга.
Кор Рип аслас спутниккӧд матыстчис на дорӧ, найӧ друг дугдісны ворсны да сатшкысисны сы вылӧ статуяяслӧн кодь вӧрзьытӧм синвидзӧдласъясӧн, и чужӧмъясныс налӧн вӧліны сэтшӧм аслыс сямаӧсь да пемыдӧсь, мый сьӧлӧмыс Риплӧн ёкнитіс да тірзьыны пондісны пидзӧсъясыс.
Сэн спутникыс сылӧн кисьталіс бӧчка пытшсьыс юансӧ гырысь кубокъясӧ да довкнитіс сылы, медым сійӧ мыччис найӧс ворсысьяслы.
Рип кывзысис полӧмысла да тіралӧмысла;
найӧ юисны сідз жӧ чӧв-лӧня, сэсся бара заводитісны ворсны.
Вочасӧн стракыс да полӧмыс Риплӧн прӧйдитісны.
Сійӧ смелмӧдчис весиг, кор сы вылӧ некод вӧлі оз видзӧд, видлыны юанторсӧ, коді, кыдз сылы кажитчис, вӧлі бур голландскӧй вина кӧра.
Рип, тӧдӧмысь, эз вӧв дурак вина юыштан делӧ вылын и регыд окота лоис видлыны ещӧ ӧтчыдысь.
Ӧти вомтырыд бӧрся ковмис мӧд, и Рип пондіс инмӧдчывны кубок дінад сэтшӧм тшӧкыда, мый медбӧрти вежӧрыс сылӧн гудыртчис, юрыс пондіс бергӧдчыны, лэччис морӧс вылас, и сійӧ чорыда унмовсис.
Садьмӧм бӧрас Рип аддзис, мый куйлӧ веж мыльк вылын, кысянь первой аддзыліс долинаысь старикӧс.
Сійӧ тільыштіс синъяссӧ — сулалӧ вӧлі мича шондіа асыв.
Лэбачьяс жбыркъялісны да сьылісны кустъясын, и орел кытшлаліс енэжын, сӧстӧм горнӧй тӧвлы паныд морӧссӧ лӧсьӧдӧмӧн.
«Оз вермы лоны, — мӧвпыштіс Рип, — медым менам узсис тані дзонь вой».
Сійӧ кутіс казьтывны, мый вӧлі сыкӧд унмовсьтӧдзыс.
Тӧдтӧм морт вина тыра бӧчкаӧн, горнӧй ущелье, скалаяс пӧвсын дикӧй сайӧд, мортӧс дзебигӧн моз кегльӧн шуштӧма ворсӧм, кубок...
«Ок, тайӧ кубокыд! Тайӧ проклятӧй кубокыд! — мӧвпыштіс Рип.
— Мый ме ӧні понда висьтавны госпожа Ван Винкльлы?»
Сійӧ видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, пондіс корсьны ассьыс ружьесӧ, но югъялан да бура мавтӧм дрӧбӧвик пыдди аддзис ас дінсьыс дзикӧдз сімӧм ствол, ружье томаныс пондӧма нин вӧлі чуктыны, а ружье ложасӧ гӧгӧр сёйӧма гагъясӧн.
Сэн воис сылы дум, мый тошка мортъясыд сыкӧд омӧлик шутка вӧчӧмаӧсь: юкталӧм бӧрад босьтӧмаӧсь сылысь ружьесӧ.
Кӧин сідз жӧ вошӧма;
но понйыд вермис вӧтчыны ур либӧ байдӧг бӧрся.
Рип пондіс шутлявны да чуксавны сійӧс нимнас, но ставыс вӧлі весьшӧрӧ;
сӧмын йӧла вочавидзліс сы шутлялӧм да горзӧм вылӧ, а пон эз тыдовтчы.
Рип решитіс выльысь ветлыны сэтчӧ, кӧні тӧрыт муніс ворсӧмыд, и аддзас кӧ кодӧскӧ ворсысьяс пиысь, корас ассьыс понсӧ да ружьесӧ.
Кор сійӧ кыпӧдчис, медым мунны, то кыліс, мый ӧдва вермӧ веськӧдчыны, мый мукӧд лунъяс серти сылы лоӧма сьӧкыдджык.
«Тайӧ гӧравыв вольпасьясыд абу ме серти, — мӧвпыштіс Рип. — Тайӧ прогулка бӧрын кӧ висьма ме ревматизмӧн, сюрыштас жӧ меным госпожа Ван Винкльсянь!»
Сьӧкыд пырысь лэччис сійӧ котловинаӧ да аддзис гурансӧ, код кузя тӧрыт рытнас кайліс аслас спутникыскӧд.
И сійӧс зэв ёна шензьӧдіс: ӧні гураныс кузя ызгис быгъя шор, скалаысь скалаӧ чеччаліс да долинасӧ тыртіс журган шыӧн.
Рип век жӧ заводитіс кавшасьны шор пӧлӧныс вывлань, кыдз пуяс, сассафрас * да орешник кустъяс пӧвстті сьӧкыд пырысь туй писькӧдӧмӧн, и частӧ дзугсьыліс дикӧй виноград лӧзаясӧ; виноградыс нюжӧдліс ассьыс вожъяссӧ да усъяссӧ пуысь пуӧ да паськӧдчис мудер везъясӧн сы туй вомӧн.
Медбӧрын Рип воис ущелье сійӧ местаӧдзыс, кӧні скалаяс пӧвсын воссьыліс амфитеатрӧ пыраніныс. Но тані сэтчӧ пыранінӧ абу вӧлі кольӧма весиг туйыс.
Скалаяс сулалісны джуджыд да вуджны позьтӧм стенаясӧн; шорыс усьліс сэсянь тывборд кымӧр рӧма быгъя полосаӧн паськыд да джуджыд бассейнӧ, коді вӧлі сьӧд сійӧс кытшалысь вӧрсянь усян вуджӧрыс вӧсна.
Коньӧр Риплы лоис эновтчыны водзӧ мунӧмысь.
Сійӧ шутлялӧмӧн бара пондіс чуксавны ассьыс понсӧ; воча кыліс сӧмын рака чукӧрлӧн кравзӧм; найӧ лэбалісны вылын сынӧдас кос пу весьтын, коді нёровтчӧма вӧлі шондіӧн югдӧдӧм пропасть весьтӧ.
Некутшӧм опасностьысь повтӧг, ракаяс кажитчӧ вӧлі тешитчӧны коньӧр шӧйӧвошӧм Рип вылын.
Мый вӧлі сылы вӧчны?
Асылыс пондіс кольны, и Риплӧн кутіс кынӧмыс сюмавны да думыштіс, мый сійӧ эз завтракайтлы.
Сылы жаль вӧлі понйыс и ружьеыс.
Сійӧ полігтырйи думыштіс гӧтыркӧд паныдасьӧм йылысь.
Но не кувны жӧ сылы тшыгла тані, гӧраясын?
Сійӧ качайтыштіс юрнас, шыбытіс пельпом вылас сімӧм ружьесӧ и тырӧм сьӧлӧмӧн, полӧмӧн да тӧждысьӧмӧн мӧдӧдчис гортлань.
Сикт дорӧ матыстчигӧн Рип паныдасьліс некымын морткӧд, но некодӧс на пиысь сійӧ эз тӧд,
и тайӧ неуна шензьӧдіс сійӧс; ӧд сійӧ думайтліс, мый тӧдса став матігӧгӧрсаясыскӧд.
Да и паськӧмъясыс на вылын вӧлі мӧд нога, эз вӧв сэтшӧм, кутшӧмъяс дінӧ сійӧ вӧлі велалӧма...
Ставыс найӧ видзӧдісны сы вылӧ сідз жӧ шензян синъясӧн и быд разын сы вылӧ видзӧдлӧм бӧрын малыштавлісны щӧкасӧ.
Тайӧ пыр вӧчсян жестсӧ аддзӧм бӧрын, Рип и ачыс вӧчис сідз жӧ, и зэв ёна чуймис, кор аддзис, мый сылӧн быдмӧма тошкыс дзонь фут кузьта!
Сійӧ матыстчис дзик нин сикт бердӧ.
Тӧдтӧм челядь чукӧр вӧччисны сы бӧрся, горзӧмӧн да чирӧстлывлӧмӧн индылісны найӧ сылӧн дзор тош вылӧ.
И понъяс, кодъяс пиысь сійӧ эз тӧд ни ӧти важ тӧдсаӧс, увтчисны сы вылӧ, кор сійӧ мунліс на дінті.
Да и сиктыс вежсьӧма: сійӧ лоӧма ыджыдджык да унджык йӧза.
Тані вӧліны радъясӧн сулалысь керкаяс, кодъясӧс сійӧ некор водзджыксӧ эз аддзыв, а сылы тӧдса важ керкаясыс вошӧмны.
Бокӧвӧй нимъяс вӧліны ӧдзӧсъяс весьтын, бокӧвӧй чужӧмъяс ӧшиньясын, — ставыс вӧлі бокӧвӧй.
Али паметьыс пӧръялӧ сійӧс; сійӧ кутіс сомневайтчыны: абу-ӧ нин кӧлдуйтӧмаӧсь сійӧс да сы гӧгӧрса став мирсӧ?
Дерт тайӧ вӧлі сылӧн рӧднӧй сиктыс, кытысь сійӧ мунліс сӧмын на тӧрыт.
Со сулалӧны Каатскильскӧй гӧраяс; со ылын визувтӧ эзысь Гудзон ю; мылькъяс да долинаяс вӧліны сэтшӧмӧсь жӧ, кыдзи и му пуксьӧмсяньыс.
Рип ёна шӧйӧвоши.
«Проклятӧй кубокыд, — мӧвпыштіс сійӧ. — Тайӧ кубокыс вӧсна, кодӧс ме тӧрыт юи, ставыс гудыртчис менам юрын».
Эз кокниа сюр аслас керка дінӧ туйыс. Сійӧ матыстчис керка дінас чӧв, полігтырйи, быд здук виччысис кывны госпожа Винкльлысь ёсь гӧлӧссӧ.
Керкаыс сылӧн пӧшти вӧлі варкалӧма — вевтыс киссьӧма, ӧшиньясыс вежыньтчӧмаӧсь, ӧдзӧсъяс усьӧмаӧсь дзир йывсьыс.
Кӧин кодь омӧлик пон шӧйтіс керка гӧгӧрыс.
Рип чукӧстіс сійӧс нимнас, но сійӧ мӧдіс эргыны, лэптіс щӧтьсӧ и эз лок сы дінӧ.
abu
«Весиг аслам понйӧй вунӧдӧма менӧ,» — ышловзис коньӧр Рип.
Сійӧ пырис керкаас, кодӧс, веськыда кӧ шуны, госпожа Ван Винкль век видзліс сӧстӧма да пелька.
Керка пытшкӧс вӧлі тыртӧм, эновтӧма; тыдалӧ, сэні некод оз ов.
Тайӧ эндӧдӧм серпасыс веніс став полӧмъяссӧ Риплысь — сійӧ гораа чукӧстіс гӧтырсӧ да челядьсӧ.
Тыртӧм комнатаясын здук кыліс сылӧн гӧлӧсыс; сэсся ставыс бӧр лӧнис.
Сійӧ котӧрӧн бӧр петіс керкасьыс да тэрмасьӧмӧн муніс аслас важся пукавланінӧ — сиктса кабак дорӧ, — но и сійӧ вошӧма.
Ыджыд да омӧлиник пу стрӧйба сулаліс кабак местаын, дзирдаліс паськыд ӧшиньяснас, кодъяс пиысь ӧткымынъяс вӧліны жуглыссьӧмаӧсь да сюялӧмаӧсь важ шляпаясӧн да юбкаясӧн, а ӧдзӧс весьтас вӧлі гижӧма:
«Гостиница «Союз» — Джонатан Дулитльлӧн».
Ыджыд пу местаын, код улын войдӧр сулавліс лӧнь голландскӧй кабак, тані чурвидзис ӧні джуджыд зіб, код йылын ӧшаліс мыйкӧ войся гӧрд колпак кодь;
зіб йылын дӧлаліс флаг, сійӧс серпасалӧма вӧлі звездаясысь да визьясысь вӧчӧм кутшӧмкӧ узорӧн *.
Ставыс тайӧ вӧлі тешкодь да гӧгӧрвотӧм.
Век жӧ Рип помнитіс вывеска вылысь банйӧм чужӧмсӧ король Георглысь, код улын мирнӧя сійӧ куритліс сы мында каллян; но весиг и тайӧ портретыс шензьӧдана ногӧн вӧлі вежсьӧма.
Гӧрд камзолыс лоӧма голубӧйӧн да вижӧн, киас скипетр пыдди вӧлі меч, а юрсӧ баситӧма треуголкаӧн; улас гырысь шыпасъясӧн вӧлі гижӧма:
«Генерал Вашингтон».
Кыдз и век, йӧзыс унаӧн сулалісны ӧдзӧсъяс дорын, но йӧз чукӧрын некод эз вӧв Риплы тӧдсаыс.
Вежсьӧма, кажитчӧ, весиг морттуйыс став йӧзыслӧн.
Делӧвитӧй, збодер да ропкан гӧлӧс шыяс нин ыджыдалісны ӧні веськодьлун да унзіль чӧвлӧнь пыдди.
Весьшӧрӧ корсис Рип паськыд чужӧма, вожалан щӧкаа да лӧсьыд кузь калляна мудрӧй Николас Веддерӧс, коді тӧлктӧм речьяс пыдди пуркйыліс табак тшынӧн. Эз вӧв тані и школаса учитель Ван Боммель, коді тэрмасьтӧг лыддьывліс важиник газетысь гижӧмторъяссӧ.
На пыдди со ӧні косіник зон, видзӧднысӧ скӧр, зеп тырыс сюялӧм афишаясӧн, скӧрысь висьталіс-горзіс гражданскӧй праваяс йылысь, бӧрйысьӧмъяс йылысь, Конгресса членъяс йылысь, свобода йылысь, сизимдас квайтӧд вося геройяс йылысь да уна мукӧдторъяс йылысь, мый шӧйӧвошӧм Рип Ван Винкльлы кажитчис тайӧ веськыда вавилонскӧй столпотворениеӧн.
Кузь дзор тошка, сімӧм дрӧбӧвика, тешкодь паськӧма Риплӧн локтӧмыс да сы бӧрся воськолысь-воськолӧ вӧтчысь нывбабаяслӧн да челядьяслӧн дзонь армияӧн воӧмыс, регыд кыскис сиктса политиканъяслысь вниманиесӧ.
Найӧ кытшалісны Рипӧс да видзӧдлывлісны сы вылӧ юрсяньыс да кокӧдзыс ыджыд любопытствоӧн.
Оратор писькӧдчис сы дінӧ да бокӧджык нуӧдыштӧмӧн, юаліс, код дор сійӧ гӧлӧсуйтӧ.
Рип нинӧм эз гӧгӧрво и сувтӧдіс сы вылӧ синъяссӧ.
Мӧд, дзоляник, но вертлян морт, кыскыштіс сійӧс киӧдыс да, кокчуньяс вылас кыпӧдчылӧмӧн, вашнитіс сылы пеляс:
«Тэ федералист али демократ?»
Рип и тайӧ юалӧмсӧ эз гӧгӧрво.
Сэк сюра треуголкаа почтеннӧй да солиднӧй джентльмен писькӧдіс аслыс туй йӧз чукӧр пырыс, гырддзаяснас шуйгавыв и веськыдвыв йӧзсӧ тойлалӧмӧн, да сувтіс Ван Винкль водзӧ, сійӧ ӧти кинас пыксис коскас, а мӧднас мыджсис бедь вылӧ. Ёсь синъясӧн да треуголка сюръяснас тшӧтш Рип вылӧ сатшкысьӧмӧн, сьӧлӧмӧдзыд пырӧдчан синъясӧн, сійӧ юаліс стрӧга, мыйла локтіс сійӧ бӧрйысьӧмъяс вылӧ ружьеӧн да вайӧдіс аскӧдыс тайӧ аравасӧ, — оз-ӧ кӧсйы сійӧ кыпӧдны сиктын мятеж?
— Мый ті, джентльменъяс! — горӧдіс Рип да ёна зэв повзис.
— Ме морт гӧль, мирнӧй, ме тайӧ сиктса олысь и корольлӧн вернӧй подданнӧй, мед благӧслӧвитас сійӧс ен!
Сэк йӧз чукӧрын кыліс ӧтпырйӧ горӧдӧм:
— Сійӧ тори, сійӧ тори!
Шпион!
Предатель!
Вӧтлыны сійӧс!
Ёна сьӧкыд пырысь удайтчис треуголкаа мортыдлы лӧсьӧдны пӧрадок да, воддза дорысь даспӧв стрӧгджыка плешсӧ чукыртӧмӧн, выльпӧв юаліс тӧдтӧм злодейлысь, мыйла сійӧ воис татчӧ да мый сылы колӧ.
Коньӧр Рип лӧня висьтавліс сылы, мый сійӧ нинӧм лёктор оз кут мӧвпас, мый прӧстӧ локтіс татчӧ аддзывны кодӧскӧ суседъяс пиысь, кодъяс пырджык чукӧртчывлісны тані, кабак дорын.
— Но, кодъяс найӧ сэтшӧмъясыс?
Висьтав нимнысӧ!
Рип думайтыштіс минута мында, сэсся юаліс:
— Кӧні Николас Веддерыс?
Мыйкӧ-дыра ставыс чӧв олісны;
сэсся ӧти старик вочавидзис вӧсньыдик сибдӧм гӧлӧсӧн:
— Николас Веддер!
Сійӧ дас кӧкъямыс во нин, кыдз кувсис!
Кладбище вылын сулавліс гувыв пӧв, кӧні сы йылысь ставсӧ вӧлі гижӧма, да ӧні сійӧ нин важӧн сісьмис.
— А кӧні Бром Датчер?
— Сійӧ мунліс армияӧ, кор на заводитчис войнаыс.
Висьталӧны, мый сійӧ усьӧма Стони Пойнт штурмуйтігӧн. А ещӧ висьталӧны, мый сійӧ вӧйӧма бушков дырйи Антонов Нос пӧдӧшва дорын.
Стӧча ог вермы висьтавны, а сӧмын сійӧ эз волы бӧрсӧ.
— А кӧні Ван Боммель, школаса учитель?
— Сійӧ война вылӧ жӧ мунліс да лоис важнӧй генералӧн, а ӧні заседайтӧ Конгрессын.
Сьӧлӧмыс топавліс Риплӧн, кор сійӧ кыліс тайӧ шогӧ уськӧдан вежсьӧмъяс йывсьыс да тӧдмаліс, мый сійӧ дзик ӧтнас колис свет вылын.
Сы юалӧмъяс вылӧ быд вочакыв сувтӧдліс сійӧс тупикӧ, — наын висьтавсьыліс сэтшӧм кузь кад коласт йылысь, уна тор йылысь, и найӧ вӧліны сылы дзик гӧгӧрвотӧмӧсь: война, Конгресс, Стони Пойнт.
Сійӧ эз лысьт водзӧ юасьны другъясыс йылысь, но горӧдіс пикӧвоӧмӧн:
— Некод ӧмӧй тан оз тӧд Рип Ван Винкльӧс?
— О, Рип Ван Винкль! — горӧдісны кыкӧн ли куимӧн.
— Но, кыдзнӧ ог тӧдӧй!
Со сійӧ сулалӧ, Рип Ван Винкльыд, пу бердас со нёровтчӧма.
Рип видзӧдліс да аддзис дзик быттьӧ асьсӧ, ассьыс точнӧй копия, сэтшӧмӧн сійӧ мунліс сэки гӧраясӧ, — видзӧднысӧ сэтшӧм жӧ дышӧс да ротйысьӧм-киссьӧм паськӧмаӧс.
Коньӧр Рип дзикӧдз шӧйӧвоши.
Сійӧ пондіс сомневайтчыны аслас личностьын, — ачыс ли сійӧ, али кодкӧ мӧд?
Сэк треуголкаа морт юаліс сылысь, коді сійӧ да кыдз сійӧс шуӧны.
abu
— Енмыс тӧдас! — горӧдіс сійӧ тӧлк вывсьыс вошӧмӧн.
— Ме — ӧні вовсе абу ме, ме кодкӧ мӧд,
ме сулала сэн, пу улас, — абу, тайӧ кодкӧ мӧд пырӧма менам сапӧгъясӧ.
Ме вӧлі ачым аснам тӧрыт рыт, но ме унмовси гӧраясын, и найӧ вежӧмаӧсь менсьым ружьеӧс, и ставыс вежсьӧма, и ме ачым вежси да ог вермы весиг висьтавны, кыдз ӧні менӧ шуӧны да коді ме!
Йӧз чукӧрын ӧні мӧдісны видзӧдны мӧда-мӧд выланыс, довкйӧдлыны юръясӧн, мигайтны синъясӧн да инмӧдчывлыны чуньясӧн асланыс плешъяс дінӧ.
Вашкӧдчисны сідз жӧ и сы йылысь, мый колӧ мырддьыны сылысь ружьесӧ да видзӧдны, мед эськӧ старикыд эз вӧч мыйкӧ лёктор;
та йылысь медводдзаысь казьтыштігӧн жӧ треуголкаа мортыд тэрмасьӧмӧн бӧрыньтчис.
Тайӧ критическӧй здукас томиник мича нывбаба локтіс йӧз чукӧр пырыс, медым видзӧдлыны дзор тошка старик вылӧ.
Киас сылӧн вӧлі гӧгрӧс чужӧма ичӧт кага; старикӧс аддзӧм бӧрын кагаыс бӧрддзис.
— Эн бӧрд, Рип, — шуис кагаыслы нывбаба,
— эн бӧрд, йӧюк!
Старикыд оз вӧрзьӧд тэнӧ.
Кагалӧн нимыс, мамыслӧн чужӧмыс, сылӧн гӧлӧсыс — ставыс тайӧ вӧрзьӧдіс сы пытшкӧсын уна казьтылӧмъяс.
— Кыдз шуӧны тэнӧ, мусаӧй? — юаліс Рип.
— Джюдит Гарденир.
— А кыдз шуӧны тэнсьыд батьтӧ?
— Сійӧс, коньӧрӧс, шулісны Рип Ван Винкльӧн.
Но кызь во нин со, кыдз сійӧ мунліс гортысь ружьеӧн, и сійӧ кадсянь нинӧм сы йылысь оз кывсьы.
Понйыс сылӧн локтіс ӧтнасӧн. Лыйис сійӧ асьсӧ ненарошнӧ либӧ нуисны сійӧс индеецъяс — некод оз тӧд.
Ме вӧлі сэки ещӧ ичӧт нывкаӧн на.
Риплы коли ещӧ ӧти тор йылысь юавны.
Сійӧ шуис тіралана гӧлӧсӧн.
— Кӧні тэнад мамыд?
— Сійӧ сідз жӧ кувсис, зэв на неважӧн.
Сылӧн потіс вир сӧныс, сы вӧсна, мый ёна скӧрмис Новӧй Англияса разносчик вылӧ.
Тайӧ юӧрыс, кӧть войт мында, но бурмӧдіс Риплысь сьӧлӧмсӧ.
Сійӧ эз вермы водзӧ кутчысьны.
Сійӧ сывтыръяліс ассьыс нывсӧ да сылысь кагасӧ.
— Ме тэнад батьыд! — горӧдіс сійӧ.
— Коркӧ вӧвлӧм том Рип Ван Винкль, а ӧні — старик!
Некод ӧмӧй он тӧдӧй коньӧр Рип Ван Винкльӧс?
Ставӧн сулалісны шӧйӧвошӧмӧн, кытчӧдз ӧти старука эз пет йӧз чукӧр водзӧ да, кипыдӧснас синсӧ вевттьыштӧмӧн, эз видзӧдлы сы чужӧмӧ да горӧд:
— Но, дерт жӧ сійӧ!
Тайӧ Рип Ван Винкль, сійӧ ачыс!
Сідзкӧ тэ воин, важ суседӧй? Бур, бур!
Кӧн нӧ тэ олін тайӧ кызь восӧ?
Эз кузя висьтав Рип ассьыс историясӧ, сы вӧсна, мый кызь воыс сылӧн колис, кыдз ӧти вой.
Суседъяс дивуйтчисны сылысь висьталӧмсӧ кывзігӧн;
мукӧдъяс мигайтлісны мӧда-мӧдныслы,
а треуголка шляпаа почтеннӧй мортыд, мыйӧн прӧйдитіс тревогаыс, бӧр локтіс важ местаас, топӧдіс паръяссӧ да мӧдіс довкйӧдлыны юрнас —
и сы бӧрся пондісны юръясӧн довкйӧдлыны став йӧзыс.
Решитісны век жӧ тӧдмавны, мый шуас та йылысь пӧрысь Питер Вандердонк, коді буретш надзӧник сэк матыстчӧ вӧлі туй кузя.
Сійӧ вӧлі потомок тайӧ жӧ нима историклӧн, коді гижліс тайӧ провинция историялысь медводдза исследование.
Сиктса олысьяс пиысь Питер вӧлі медся пӧрысь морт и бура тӧдліс тайӧ округыслысь став шензьӧдана событиеяссӧ да преданиеяссӧ.
Сійӧ пыр жӧ тӧдіс Рипӧс да эскис сы висьталӧмӧ став сьӧлӧмсяньыс.
Сійӧ эскӧдіс йӧз чукӧрӧс, мый аслас предок историксянь, тӧдӧ дзик стӧча, мый Каатскильскӧй гӧраясын век овлісны страннӧй существояс.
Мый Великӧй Гендрик Гудзон, коді первой восьтіс и юсӧ, и тайӧ странасӧ, быд кызь во мысти нуӧ сэн вахта аслас «Полумесяц» вывса командаыскӧд,
сы вӧсна, мый сылы сетӧма права видлавны аслас подвигъяслысь аренасӧ да видзӧдны сюся ю бӧрся да ыджыд кар бӧрся, коді новлӧ сылысь нимсӧ.
И сылӧн, Питер Вандердонклӧн, батьыс аддзывлӧма ӧтчыд, кыдз найӧ, важ голландскӧй паськӧмӧн, ворслӧмаӧсь кегльӧн горнӧй ущельеын;
да и ачыс сійӧ кыдзкӧ ӧти гожся рытӧ кывлӧма шаръяслысь ылысса гым моз йиркӧдчӧмсӧ.
Некымын кылӧн кӧ водзӧ висьтавны, йӧз чукӧр лӧнис да бӧр босьтчисны асланыс важнӧйджык делӧяс дінӧ, кодъяс йитчӧмаӧсь вӧлі бӧрйысьӧмъяскӧд.
Риплӧн нылыс нуӧдіс сійӧс аскӧдыс.
Сылӧн вӧлӧма бур обстановкаа гажаиник керка, а верӧсыс сылӧн вӧлі ён тушаа, гажа фермер; Рип тӧдіс, мый тайӧ сійӧ детинкаяс письыс, кодъяс коркӧ пыр кавшасьлісны сылы мыш вылас.
А пиыс да наследникыс Риплӧн, — сійӧ, коді вӧлі сылӧн точнӧй копияӧн да сулаліс пу бердӧ нёровтчӧмӧн, — уджалӧ вӧлӧм найӧ фермаын жӧ, но батьыс моз жӧ сійӧ радейтліс вӧчны любӧй удж, сӧмын не ас овмӧс дінын.
Рип казьтыштіс ӧні ассьыс важ привычкаяссӧ;
сійӧ корсис унаӧс на важ тӧдсаясӧс, кӧть найӧ дерт эз нин вӧвны важыс кодьӧсь — арлыдыд абу пӧщадитӧма и найӧс.
Та вӧсна водзӧ сійӧ окота пырысьджык лӧсьӧдліс другъяссӧ быдмысь поколение пӧвсысь, и регыд найӧ кутісны ёна радейтны сійӧс.
Гортас сылы вӧчны вӧлі нинӧм и шуда арлыдад воӧм бӧрын, кор морт вермӧ бездельничайтны и некод сійӧс оз вид таысь, — сійӧ бара бӧрйис аслыс места кабак водзса скамья вылын да пӧльзуйтчыліс уважениеӧн, кыдз сиктса патриарх да война водзвывса важ кадлӧн ловъя летопись.
Ковмис не этша кад, медым важ мозыс лючки веськавны споръяс да суклясян сёрнияс визьӧг вылӧ, медым гӧгӧрвоны сылы бокӧвӧй событиеяссӧ, кодъяс лоисны сы узиг коста, —
кыдзи заводитчис независимость вӧсна война, кыдз страна шыбытіс ас вывсьыс важ Англиялысь игосӧ да кыдзи его величество Георг III-лӧн подданнӧйсянь сійӧ пӧрис Соединеннӧй штатъясса свободнӧй гражданинӧ.
Веськыда кӧ шуны, Рип омӧля разбирайтчыліс политикаад; сійӧс омӧля волнуйтлісны государствояс да империяяс олӧмын вежсьӧмъясыд.
Сылӧн вӧлі сӧмын ӧти деспотизм, кодысь сійӧ ёна страдайтліс — тайӧ вӧлі госпожа Ван Винкльлӧн деспотизм.
Но Рип шуд вылӧ, сылы воис пом;
Рип сьылі вылысь мездысис тайӧ грузыс, сійӧ вермис ӧні мунны и бӧр локны, кор и кытчӧ ачыс кӧсйӧ, аслас гӧтыр тиранияысь повтӧг.
Но казьтыштасны кӧ вӧлі сылы аслас гӧтырыс йылысь, сылысь нимсӧ, сійӧ сэк заводитас качайтны юрнас, лэптавны пельпомъяссӧ да кылӧдас синъяссӧ. Тані позьӧ вӧлі аддзыны судьбалы пӧкӧритчӧм либӧ мездысьӧмысла нимкодясьӧм.
Сылӧн вӧлі мода висьтавлыны ассьыс историясӧ быд выль мортлы, коді сувтліс мистер Дулитль гостиницаӧ.
Первойсӧ сійӧ быд разын вежліс кутшӧм-сюрӧ подробностьяс, тӧдӧмысь, сы вӧсна, мый сэтшӧм на неважӧн садьмис.
Но дырӧн тайӧ историяыс шылясис да гӧгрӧсмис и воис татшӧм выйӧдз, кыдзи гижӧма менам; и округ пасьтаын эз вӧв ни ӧти мужичӧй, ни ӧти нывбаба, ни ӧти челядь, коді эськӧ оз тӧд вӧлі сійӧс наизусть.
Код-сюрӧяс упорнӧя на сомневайтчисны тайӧ история збыльлунын да шулывлісны, мый Рип прӧстӧ йӧймӧма; йӧймӧм кылыс тайӧ сідзи и коли сы сайын.
Сӧмын важ голландскӧй поселенецъяс кывзісны тайӧ историясӧ лючки веритчӧмӧн.
Весиг и талунӧдз на, удайтчас кӧ налы гожся рытӧ кывны Каатскильскӧй гӧраясысь гым, найӧ непременнӧ шулісны, мый тайӧ Гендрик Гудзон аслас командаыскӧд ворсӧ кегльӧн.
И став верӧсъяс матігӧгӧрын, кор сьӧкыд лоӧ вӧлі налы ас гортаныс, мечтайтӧны сы йылысь, медым юыштны Рип Ван Винкль кубокысь да вунӧдчывны.
{Лесков Н. С. (комиӧдіс Дзюба Т. Н.) @ Полокалӧ @ висьт @ Н. С. Лесков. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 3‒53.}
ПОЛОКАЛӦ
«Полӧмлӧн синъясыс ыджыдӧсь».
Поговорка.
ПЕРВОЙ ГЛАВА
Менам челядьдыр коли Орёлын.
Ми олім Немчинов керкаын, «ичӧт соборсянь» кӧнкӧ неылын.
Ӧні ме ог вермы тӧдмавны, кӧніджык сулаліс тайӧ джуджыд пу керкаыс, но помнита, мый сылӧн садсяньыс ылӧдз вӧлі тыдалӧ местаыс крут кыръя паськыд да джуджыд овраг сайысь, кодлысь кырӧм бокъяссӧ визьйӧдлӧма гӧрд сёй пластъясӧн.
Овраг сайын шыльквидзис паськыд луд, код вылын сулалісны казеннӧй магазинъяс, а на дінын гожӧмнас пыр велӧдчылісны салдатъяс.
Ме быд лун видзӧді, кыдзи найӧс велӧдісны да кыдзи найӧс нӧйтісны.
Сэки салдатъясӧс нӧйтлывлісны, но ме некыдз эг вермы велавны та дорӧ да век на вӧсна бӧрдлі.
Медым тайӧ эз частӧ повторяйтчы, менам нянька, пӧрысь московскӧй салдатка Марина Борисовна, нуӧдлывліс менӧ гуляйтны карса садйӧ.
Сэні ми пуксьывлім ляпкыд ваа Ока берег йылӧ да видзӧдім, кыдзи юас купайтчисны да ворсісны посни челядь, кодъяслӧн вӧльнӧй олӧм вылӧ ме сэки зэв ёна вежавлі.
Налӧн вӧльнӧй олӧмлысь медся ыджыд выгӧдасӧ ме аддзылі сыысь, мый на вылын эз вӧв ни кӧм, ни улыс дӧрӧм-гач, сы вӧсна мый дӧрӧмъяссӧ найӧ пӧрччалӧмаӧсь да юрйывъяссӧ кӧртавлӧмаӧсь сосъяснас.
Тадзи вӧчӧм бӧрын дӧрӧмъясысь артмылісны неыджыд мешӧк кодьяс, и челядь, ва паныд найӧс нуӧдӧмӧн, кӧвтлісны сэтчӧ зэв посньыдик эзысь чери.
Чериыс вӧлі сэтшӧм посни, мый весавны сійӧс эз позь, и та вӧсна тайӧ черисӧ пуисны да сёйисны весавтӧг.
Менам некор эз тырмыв смеллунӧй видлыны сылысь кӧрсӧ, но сійӧс кыйӧмыс, кыдзи вӧчлісны ичӧтик чери кыйысьяс, кажитчыліс меным медся ыджыд шудӧн, кутшӧмӧс вермис сетны свобода сэкся менам арлыда детинкалы.
Но нянька бура тӧдіс сійӧ помкаяссӧ, кодъяс вӧсна татшӧм свободаыс меным эськӧ дзик эз лӧсяв.
Тайӧ помкаясыс вӧліны сэтшӧмӧсь, мый ме — благороднӧй бать-мамлӧн кага да менсьым батьӧс карын ставыс тӧдӧны.
Мӧд делӧ, шуліс нянька, тайӧ кӧ вӧлі эськӧ сиктын.
Сэні, прӧстӧй, сьӧд мужикъяс пӧвстын, пӧжалуй, и менӧ эськӧ позис лэдзны наслаждайтчыны мыйӧнсюрӧ татшӧм жӧ вӧльнӧйторйӧн.
Тыдалӧ, буретш тайӧ ӧлӧдана сёрниясыс вӧсна менӧ кутіс ёна, сьӧлӧм нюкырттӧдз кыскыны сиктӧ, и менам нимкодясьӧмлы эз вӧв пом, кор бать-мам ньӧбисны Кромскӧй уездысь неыджыд имение.
Сійӧ жӧ гожӧмнас ми вуджим карса ыджыд керкаысь зэв гажа, но ичӧтик, идзас вевта да балкона, сиктса керкаӧ.
Вӧрыс Кромскӧй уездын и сэки вӧлі дона да шоча паныдасьліс.
Тайӧ местаыс степнӧй да няня, и сійӧс ороситӧны сэті визувтысь уна посни, но сӧдз ваа юяс.
МӦД ГЛАВА
Сиктын менам пыр жӧ пансисны паськыд да интереснӧй тӧдмасьӧмъяс крестьянакӧд.
Сэк кості, кор бать да мам зэв зіля лӧсьӧдісны ассьыныс овмӧссӧ, ме эг вошты кад, медым бура тӧдмасьны верстьӧ зонъяскӧд да челядькӧд, кодъяс видзисны вӧвъясӧс важ тылаяс вылын.
Но медъёна меным сьӧлӧм вылӧ воис пӧрысь мельник, Илья дед, зэв ыджыд сьӧд уска дзик дзор старик.
Сійӧ мукӧд дорысь ёнджыка вевъявліс сёрнитны, сы вӧсна мый уджъяс вылӧ эз ветлы, а либӧ пӧкаживайтліс плӧтина кузя киясас куйӧд вилаӧн, либӧ пукаліс дрӧжжитысь ва ворга весьтын да думыштчӧмӧн кывзіс, ӧтрӧвнӧя-ӧ грымӧдӧны мельнича кӧлесаяс, либӧ эз-ӧ письты ваыс кӧнкӧ ва ворга улын.
Кор сійӧ дӧзмыліс прӧста олӧмысь, сэк дасьтывліс водзӧ кежлӧ мельнича кӧлесалы кленӧвӧй пиньяс да шестернялы чуньяс.
Но став татшӧм положениеясас сійӧ кокниа эновтліс уджсӧ да окотапырысь заводитліс сёрни, кодӧс сійӧ нуӧдліс дугдывлӧмӧн, некутшӧм йитӧдтӧг, но радейтліс намёкъяс система да та дырйи сералыштліс не то ас вылас, не то кывзысьяс вылын.
Аслас должность кузя Илья дедлӧн вӧліны матысакодь йитӧдъяс васакӧд, коді заведуйтіс миян вылысса и улысса прудъясӧн да кыкнан нюрӧн.
Аслас главнӧй штаб-квартираыс тайӧ демоныслӧн вӧлі тыртӧм ва ворга улын.
Васа йывсьыс Илья дед тӧдіс ставсӧ да шулывліс:
— Сійӧ менӧ радейтӧ.
Кӧть сійӧ коръясӧкӧ и скӧр волывлӧ гортӧ кутшӧмсюрӧ непӧрадокъяс вӧсна, менӧ сійӧ оз ӧбижайт.
Водас кӧ татчӧ кодкӧ мӧд менам местаӧ, мешӧкъяс вылӧ, сійӧ сідз и нетшыштас мешӧк вывсьыс да шыбитас, а менӧ некор оз вӧрзьӧд.
Том йӧз ставныс сійӧс жӧ меным висьтавлісны, мый Илья дед да «васа дед» костын збыль эмӧсь йитӧдъяс, но сӧмын найӧ кутсьӧны ньӧти оз сы вылын, мый васа радейтӧ Ильяӧс, а сы вылын, мый Илья дед, кыдз настӧящӧй, нэмӧвӧйся мельник, тӧдӧ настӧящӧй, мельницкӧй кыв, кодлы васа да сылӧн став чӧртпияныс кывзысьӧны сідз жӧ кывшутӧг, кыдзи и ужъяс да жабаяс, кодъяс олӧны ва воргаяс улын да плӧтина вылын.
Челядькӧд ме кыйлі гуринаясӧс да голецъясӧс, кодъяс миян векньыдик, но сӧдз ваа Гостомля юын вӧліны помтӧм уна, но, аслам серьёзнӧй характер вӧсна, ёнджыка олі Илья дед обществоын; сылӧн опытнӧй вежӧрыс восьтыліс ме водзын таинственнӧй мичлунӧн тырӧм мир, коді меным, карса детинкалы, вӧлі дзик тӧдтӧм.
Ильясянь ме тӧдмалі и домӧвӧй йылысь, коді узьліс изки вылын, и васа йылысь, кодлӧн бур да лӧсьыд оланін вӧлі кӧлесаяс улын, и кикимора йылысь, коді вӧлі сэтшӧм яндысьысь да кокни руа, мый дзебсьыліс быд збой видзӧдлӧмысь разнӧй буса местаясӧ — то гумла дорӧ, то рынышӧ, то аръясын пыш шырзянінӧ.
Дед медся этша тӧдіс вӧрса йылысь, сы вӧсна мый сійӧ оліс кӧнкӧ ылын Селиван керка дорын да сӧмын шочиника пыравліс миянӧ сук бадь кустъяс пытшкӧ, медым вӧчны аслыс выль пӧлян да ворсыштны сійӧн гож сайын пыш кӧтӧдан ва гуранъяс дорын.
Колӧ шуны, мый приключениеясӧн озыр Илья дед аслас олӧм чӧжнас вӧрсакӧд паныдасьлӧма сӧмын ӧтчыд, и сійӧ Микӧла лунлы паныд, кор миян вӧвлі храм праздник.
Рам мужикӧ пӧртсьӧмӧн вӧрса матыстчӧма Илья дінӧ да корӧма чушкыштны табак.
А кор дед шуӧма сылы: «Чӧрт тэкӧд — чушкышт!» да та дырйи восьтӧма табак дозсӧ, сэки вӧрса абу вермӧма сэсся асьсӧ кыдзи колӧ кутны да ичӧт школьник моз дурыштӧма: сійӧ сідзи сетыштӧма кипыдӧснас табак доз пыдӧсас, мый дзикӧдз тупкӧма синъяссӧ бур сьӧлӧма мельниклысь.
Став тайӧ ловъя да интереснӧй историяясыслы ме сэки тырвыйӧ веритлі, и налӧн сук, образнӧй содержаниеыс сэтшӧма тыртліс менсьым фантазияӧс, мый ме ачым быттьӧкӧ аддзылі тайӧ духъяссӧ.
И та бӧрын, кор ме ӧтчыд ёна рисуйтӧмӧн пыри пыш шырзян амбарӧ, менам синмӧй лоис сэтшӧм ёсь, мый казяліс сэтысь бус пиын пукалысь кикимораӧс.
Сійӧ вӧлі мыссьытӧм, бусӧссьӧм чибльӧга да золотушнӧй синъяса.
А кор ме, тайӧ аддзӧмторйысь повзьӧмӧн, сэтысь уськӧдчи сынисадь котӧртны, менам мӧд чувствоӧй — слух — эрдӧдіс вӧрсаӧс.
Ме ог вермы стӧч висьтавны, кӧніджык сійӧ пукаліс, — дерт кӧнкӧ, кутшӧмкӧ джуджыд бадь пу вылын, — но сӧмын, кор ме пышйи кикимораысь, вӧрса мыйвермӧмсьыс шутёвтіс аслас турунвиж пӧляннас да сэтшӧм вынӧн личкис му бердӧ менсьым кокӧс, мый менам чуктіс ботинкилӧн каблукыс.
Сьӧкыда лолалігтырйи ме ставсӧ тайӧс висьталі гортсаяслы и аслам веськыдлун вӧсна менӧ пуксьӧдісны комнатаӧ лыддьыны священнӧй история, а сэк кості кӧмтӧм детинка ветліс орчча сиктӧ салдат дінӧ, коді вермис лӧсьӧдны менам ботинкилысь вӧрсаӧн нетшыштӧм каблуксӧ.
Но и священнӧй историяӧс лыддьӧм эз нин видз менӧ сійӧ сверхъестественнӧй существоясӧ веритӧмысь, кодъяскӧд ме, позьӧ шуны, век ёнджыка йитчи Илья дед отсӧгӧн.
Ме бура тӧді да радейтлі священнӧй историяӧс — ме и ӧні на дась выльпӧв лыддьыны сійӧс, — а век жӧ сійӧ мойдкывса существояслӧн челядь кадся муса мирыс, кодъяс йылысь меным уна висьтавліс Илья дед, кажитчис меным быть коланаӧн.
Вӧрса ключьяс колисны эськӧ сирӧтаясӧн, на дінысь кӧ вештыны генийясӧс, кодъясӧс накӧд йитліс народнӧй фантазия.
Вӧрсалӧн пӧлян вӧсна лёкторъяс лыдын вӧлі ещӧ и сійӧ, мый демонология кузя курсъяс меным лыддьӧмысь Илья дед пӧлучитіс матушкасянь выговор да мыйкӧ дыра чӧж ӧтдортчыліс меысь и быттьӧкӧ эз кӧсйы нуӧдны водзӧ менсьым образованиеӧс.
Сійӧ весиг зілис петкӧдлыны, мый быттьӧкӧ вӧтлӧ менӧ ас дінсьыс.
— Вешйы ме дінысь, мун аслад нянька дінӧ, — менӧ асланьыс мышкӧн бергӧдігтыр да гадьяса паськыд кипыдӧснас пукалан местаӧ сетыштігмоз шулывліс сійӧ.
Но ме верми нин гордитчыны аслам арлыдӧн да лыддьыны, мый татшӧм обращение мекӧд оз нин лӧсяв.
Меным вӧлі кӧкъямыс арӧс, и нянька дінӧ мунны сэки меным вӧлі нинӧмла.
Мед Илья дед тайӧс чувствуйтіс, ме вайи сылы пӧсуда мыськалан тасьтітыр вишняяс, кодъяс колины наливкаяс сӧдзӧдӧм бӧрын.
Илья дед радейтліс тайӧ фруктысӧ, — босьтіс найӧс, бурмис, малыштіс менӧ юрӧд аслас гаддя кинас, и миян костын выльысь лоины медся матыса да медся бур отношениеяс.
— Тэ со мый, — шулывліс меным Илья дед, — тэ мужикӧс пыр пукты ставсьыс вылӧджык да радейт кывзыны, но сійӧс, мый мужиксянь кывлан, эн ставыслы висьтав.
А то — вӧтла.
Сійӧ кадсянь ме понді дзебны ставсӧ, мый кывлі мельниксянь, да та пыдди тӧдмалі сэтшӧм уна интереснӧйтор, мый заводиті повны не сӧмын войын, кор став домӧвӧйяс, вӧрсаяс да кикимораяс лоӧны вывті збойӧсь да немъяндысьтӧмӧсь, но куті повны весиг и лунын.
Татшӧм полӧмыс менӧ шымыртіс сы вӧсна, мый миян керканым да став миян крайным, вӧлӧмкӧ, сюрӧмаӧсь ӧти зэв страшнӧй рӧзбойник да вир юысь кӧлдун власть улӧ, сійӧ шусис Селиванӧн.
Оліс сійӧ миянсянь сӧмын квайт верст сайын, «туйвежын», мӧдногӧн кӧ сэні, кӧні ыджыд почтӧвӧй миртуйыс вожалӧ: ӧтиыс, выль туйыс муніс Киевӧ, а мӧдыс, важыс, «Екатерина кадӧ садитӧм» кос гырка бадь пуяса, нуӧдіс Фатежӧ.
Тайӧ туйыс ӧні вӧлі эновтӧма нин да дзикӧдз эндӧма.
Тайӧ туйвежсяньыс верст сайын вӧлі бур дубӧвӧй вӧр, а вӧр дорас — зэв омӧль, дзик восьса вевта, джынвыйӧ киссьӧм постоялӧй двор, кытчӧ, висьтавлісны, быттьӧкӧ некод некор эз сувтлыв.
И талы позис кокниа веритны, сы вӧсна мый дворыс ньӧти эз вӧв лӧсьӧдӧма шойччӧм вылӧ да сы вӧсна мый тасянь вӧлі зэв матын Кромы карӧдз, кытысь и сійӧ джынвыйӧ дикӧй кадъясӧ позьӧ вӧлі надейтчыны аддзыны шоныд горнича, самӧвар да мӧд сорта кӧлач.
Вот буретш тайӧ лёк дворас, кытчӧ некор некод эз пыравлы, и оліс «пустӧй дворник» Селиван, страшнӧй морт, кодкӧд паныдасьны некод эз вӧв рад.
КОЙМӦД ГЛАВА
Илья дед висьталӧм серти, «пустӧй дворник» Селиванлӧн повестьыс вӧлі татшӧм.
Селиван вӧвлӧма кромскӧй мещанинӧн; бать-мамыс сылӧн кулӧмаӧсь водз, а сійӧ олӧма казакӧн кӧлач пӧжалысь ордын да вузавлӧма кӧлачсӧ Орловскӧй заставасайса кабак дорын.
Сійӧ вӧлӧма шань, бур сьӧлӧма да кывзысьысь детинкаӧн, но сӧмын кӧлач пӧжалысьлы пыр шулӧмаӧсь, мый Селиванкӧд колӧ овны виччысьӧмӧн, сы вӧсна мый сылӧн чужӧм вылас эм би кодь гӧрд пас, а татшӧм пасыс некор прӧста оз сувтӧдсьы.
Вӧлӧмаӧсь сэтшӧм йӧз, кодъяс тӧдісны та вылӧ и торъя пословица: «Енмыд плутӧс пасйӧ».
Кӧзяиныс, кӧлач пӧжалысьыс, зэв ёна ошкылӧма Селиванӧс зільлунсьыс да веськыдлунсьыс, но став мукӧд йӧзыс, сьӧлӧмсяньыс бур сиӧм ради, шулӧмаӧсь, мый век жӧ бур мывкыд тшӧктӧ виччысьны Селиванысь да сылы ёна не веритны, ӧд «енмыд плутӧс пасйӧ».
Пуктӧма кӧ сійӧ чужӧм вылӧ пассӧ, тайӧ буретш сы могысь, мед став вывті веритчысь йӧзыс сыысь виччысисны.
Кӧлач пӧжалысь эз кӧсйы кольччыны тӧлка йӧзысь, но Селиван вӧлі зэв бур уджалысь.
Кӧлачьяссӧ сійӧ вузавліс зіля да быд рыт ӧкуратнӧя ректыліс кӧзяиныслы ыджыд кучик кӧшельысь став пятакъяссӧ да гривенникъяссӧ, мыйта выручитліс ветлысь-мунысь мужикъяссянь.
Но век жӧ пасыс куйліс сы вылын эз весьшӧрӧ, а случайӧдз (тайӧ пыр нин тадзи овлӧ).
Кромыӧ Орёлысь воис Борька нима «службасӧ помалӧм бӧрын палач», и сылы шуӧма вӧлі: «Тэ вӧлін палачӧн, Борька, а ӧні тэныд миянын овны лоӧ курыд», и ставныс, коді кутшӧма вермис, зілисны, медым татшӧм кывъясыс вӧвлӧм палачлы эз кольны весьшӧрӧ.
А кор палач Борька воис Орёлысь Кромыӧ, сыкӧд вӧлі нин сылӧн нылыс, ар дас вита нывка, коді чужлӧма острогын, кӧть унаӧн думайтлісны, мый сылы бурджык эськӧ вӧлі дзикӧдз не чужлыны.
Кромыӧ найӧ воисны овны приписка кузя.
Ӧні тайӧ гӧгӧрвотӧм, но сэки вӧвлӧма сідз, мый службасӧ помалысь палачьяслы позис припишитчыны кутшӧмкӧ ичӧтик карӧ, и тайӧ вӧчсьывліс прӧста, некодлысь та вылӧ кӧсйӧм либӧ сӧгласитчӧм юавтӧг.
Тадзи вӧлі и Борькакӧд: кутшӧмкӧ губернатор тшӧктӧма припишитны тайӧ пӧрысь палачсӧ Кромыын, сійӧс и припишитасны, а сійӧ воис татчӧ овны да аскӧдыс вайӧдіс нывсӧ.
Но сӧмын Кромыын палач, дерт, эз вӧв некодлы колана гӧстьӧн, а, мӧдарӧ, сійӧс ставныс кыдзи чистӧй йӧз увтыртісны, да ни сійӧс асьсӧ, ни сылысь нывсӧ дзик некод эз кӧсйы лэдзны ас ордас.
А кадыс, кор найӧ локтісны, вӧлі зэв нин кӧдзыд.
Палач вӧзйысьліс ӧти керкаӧ, сэсся мӧдӧ да водзӧ эз кут дӧзмӧдчыны.
Сійӧ аддзис, мый некодын оз чужты ас дінас некутшӧм жалитӧм, да тӧдіс, мый тайӧс сійӧ тырвыйӧ заслужитіс.
«Но дитяыс! — думайтіс сійӧ. — Дитяыс абу мыжа менам грекъясысь, — кодкӧ жалитас сійӧс».
И Борька бара кутіс йиркӧдчыны быд керкаӧ, корис лэдзны не кӧ асьсӧ, то кӧть нывкасӧ.
Сійӧ клянитчӧмӧн кӧсйысьліс, мый весиг некор оз волы видлыны нывсӧ.
Но и тайӧ корӧмыс сідз жӧ вӧлі весьшӧрӧ.
Кодлы нӧ окота йитчыны палачкӧд?
И вот, неыджыд карсӧ кытшовтӧм бӧрын, тайӧ шудтӧм выль воысьясыс мӧдісны вӧзйысьны бӧр острогӧ.
Сэні кӧть позис шонтысьны арся зэръяс да кӧдзыд бӧрын.
Но и острогас найӧс абу босьтӧмаӧсь, сы вӧсна мый острогын пукалан срокыс налӧн помасьӧма нин да ӧні найӧ вӧліны вӧльнӧй йӧзӧн.
Найӧ вермисны, кӧсйисны кӧ, кувны любӧй забор улын, любӧй канаваын.
Милӧстинасӧ палачлы нылыскӧд мукӧддырйи сетлісны, дерт, эз на вӧсна, а Христос ради, но керкаӧ некытчӧ эз лэдзлыны.
Стариклӧн нылыскӧд эз вӧв юр сюянін, да найӧ узьлісны либӧ кӧнкӧ кыр бокъясын, сёй гуясын, либӧ долинаясын стӧрӧжъяслӧн тыртӧммӧм чомъясын.
Налысь сьӧкыд олӧмсӧ юкліс омӧлик пон, коді накӧд воис Орёлысь.
Тайӧ вӧлі порыштчӧм гӧна ыджыд пон, код вылын став гӧныс гынмӧма.
Мыйӧн сійӧ пӧткӧдчис аслас корысь кӧзяева дінын, тайӧс некод эз тӧд, но бӧрыннас гӧгӧрвоисны, мый сылы ньӧти эз и ков сёйнысӧ, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі «кынӧмтӧм», мӧдногӧн кӧ сылӧн вӧліны сӧмын лыясыс да кучикыс, да виж, мудзӧм синъясыс, а «пытшкӧсас» сылӧн нинӧм эз вӧв да та понда сёяныс сылы дзик эз и ков.
Илья дед меным висьтавліс, кыдзи татшӧмторсӧ позьӧ шедӧдны «медкокни ногӧн».
Любӧй понйӧс, кор сійӧ ичӧт на, колӧ сӧмын ӧтчыд юктӧдны кизьӧрӧдз сывдӧм озысьӧн либӧ свинечӧн, и сійӧ лоӧ кынӧмтӧм да вермас сёйтӧг овны.
Но та дырйи, дерт, колӧ тӧдны «аслыспӧлӧс, еретниклысь кыв».
А сыысь, мый палачыс, тыдалӧ, татшӧм кывсӧ тӧдлӧма, стрӧг нравственностя йӧз виисны сылысь понсӧ.
Дерт, тадзи и колі вӧчны, медым не сетны кӧлдуйтӧмлы пӧтачка, но тайӧ вӧлі ыджыд шогӧн корысьясыслы, сы вӧсна мый нывкаыс узьліс ӧтлаын понйыскӧд да понйыс сетліс сылы мыйтӧмкӧ шоныдсӧ, коді вӧлі сылӧн гӧнас.
Но ӧд татшӧм поснитор вӧсна, дерт жӧ, оз позь вӧлі пӧтачитны еретникъяслы, и ставныс волісны ӧти кывйӧ, мый понсӧ виӧма лои дзик правильнӧ.
Мед кӧлдунъяслы оз удайтчы ылӧдлыны правовернӧйясӧс.
НЁЛЬӦД ГЛАВА
Понсӧ виӧм бӧрын нывкаӧс чомъясас шонтылӧма палачыс ачыс, но сійӧ вӧлі пӧрысь нин, да, сылы шуд вылас, стариклы недыр ковмис нуны тайӧ не вын сертиыс тӧждысьӧмсӧ.
Ӧти кӧдзыд войӧ нывкаыс кыліс, мый батьыс кӧдзыдджык сыысь, да сылы лои сэтшӧм шуштӧм, мый сійӧ вешйис бать дінсьыс да ёна повзьӧмысла весиг воштіс садьсӧ.
Асылӧдзыс нывка вӧлі смерть киын.
Кор заводитіс югдыны да затренняӧ мунысь йӧз любопытство ради видзӧдлісны чомъяс, найӧ аддзисны батьсӧ и нывсӧ турдӧмаӧн.
Нывкасӧ кыдзкӧ шонтісны, и кор сійӧ аддзис батьыслысь аслысногӧн сувтӧм синъяссӧ да лёкногӧн жергӧдӧм пиньяссӧ, сэки гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс, да сыркъялӧмӧн бӧрддзис.
Стариксӧ дзебисны кладбище саяс, сы вӧсна мый сійӧ оліс лёка и куліс пӧкаитчытӧг, а сылӧн ныв йылысь неуна вунӧдлісны...
Правда, недыр кежлӧ, сӧмын тӧлысь дыра кежлӧ кымын, но кор тӧлысь мысти нывкаыс уси дум выланыс, сійӧс корсьны вӧлі нин некытысь.
Позис думайтны, мый ичӧтик сирӧтаыс пышйӧма кытчӧкӧ мӧд карӧ либӧ мунӧма корны милӧстина сиктъясӧ.
Ёнджыка шензьӧдліс сійӧ, мый сирӧта вошӧмкӧд йитчис мӧд тешкодь обстоятельство: нывка йылысь кватитчытӧдз вӧлі казялӧма, мый кытчӧкӧ вошӧма кӧлач вузалысь Селиван.
Сійӧ вошис дзик виччысьтӧг да сэтшӧм ногӧн, кыдзи сыӧдз эз на вӧчлы некутшӧм мӧд пышйысь.
Селиван некодлысь дзик нинӧм эз ну, весиг став кӧлачьясыс, кодъясӧс сылы сетлісны вузавны, куйлісны лоток вылас, и сэні жӧ вӧрзьӧдтӧг кольӧма став деньгаыс, кодӧс сійӧ босьтӧма сыысь, мый вузалӧма; но ачыс гортас бӧр абу локтӧма.
И тайӧ кыкнан сирӧта йывсьыс куим во чӧж эз вӧв некутшӧм юӧр.
Друг ӧтчыд ярманга вылысь воис купеч, кодлӧн вӧлі туйвежын сулалысь важӧн нин пустуйтысь постоялӧй дворыс, да висьталӧ, мый сыкӧд вӧлі несчастье: мунӧма сійӧ, да омӧля веськӧдӧма вӧвсӧ керъясӧн вольсалӧм пос вылӧ, и доддьыс личкӧма сійӧс, но тӧдтӧм брӧдяга мездӧма.
Купечыс брӧдягасӧ тӧдӧма, и вӧлӧмкӧ сійӧ абу кодкӧ мӧд, а Селиван.
Селиванӧн спаситчӧм купеч эз вӧв сэтшӧм йӧз пиысь, кодъяс дзикӧдз оз чувствуйтны налы вӧчӧм бурсӧ; медым страшнӧй суд вылын оз ло кывкутны бур вунӧдӧмысь, сійӧ думыштӧма вӧчны брӧдягалы бурӧс.
— Ме должен вӧчны тэнӧ шудаӧн, — шуӧма сійӧ Селявинлы, — менам эм туйвежын тыртӧм двор, мун сэтчӧ да ло сэні дворникӧн, вузав зӧр да турун, а меным мынты аренда сӧмын сё шайтӧн во.
Селиван тӧдіс, мый карсянь квайт верст сайын постоялӧй дворлы абу места да, сэні пукалӧмӧн, некутшӧм ветлысьяслысь пырӧм виччысьны нинӧм, но век жӧ сійӧ сӧгласитчис, ӧд первойысь на лои татшӧм случайыс, кор сылы вӧзйисны аслыс олан пельӧс.
Купеч лэдзис.
ВИТӦД ГЛАВА
Селиван воис дворас куйӧд кыскалан ӧти кӧлесаа ки помысь новлӧдлан ичӧтик телегаӧн, кытчӧ вӧлі тэчӧма сылӧн кӧлуйыс, а на вылын, юрсӧ бӧрлань чатӧртӧмӧн, куйліс ротйысьӧм паськӧма висьысь нывбаба.
Йӧзыс юалісны Селиванлысь:
— Коді тайӧ татшӧмыс?
Сійӧ вочавидзис:
— Тайӧ менам гӧтыр.
— Кутшӧм местаысь сійӧ рӧдинанас?
Селиван рама вочавидзис:
— Ен светысь.
— Мыйӧн сійӧ висьӧ?
— Кокъяснас оз вермӧдчы.
— А мый вӧсна сійӧ тадзи оз вермӧдчы?
Селиван букыштчӧмӧн нурбыльтіс:
— Мувывса кӧдзыдсьыс.
Сэсся сійӧ эз шу ни ӧти кыв, босьтіс ки вылас ассьыс висьысь калекасӧ да пыртіс керкаас.
Варовлун да йӧзкӧд бура лӧсялӧм Селявинлӧн эз вӧв; йӧз дінысь сійӧ ӧтдортчыліс да весиг быттьӧ поліс и карын эз петкӧдчыв, а гӧтырсӧ сылысь сэксянь, кор Селиван вайис сійӧс куйӧд кыскалан телегаӧн, дзик некод эз аддзыв.
Но сійӧ кадсянь, кор тайӧ вӧлі, коли нин уна во, — сэксянь том йӧз вевъялісны пӧрысьмыны, а туйвежын сулалысь дворыс ещӧ нин ёнджыка важмис да киссис, — но Селиван да сылӧн коньӧр калекаыс век на олісны тані и, ставлы шензьӧм вылӧ, мынтісны дворсьыс купечлӧн наследникъяслы кутшӧмкӧ дон.
Кытысь нӧ босьтліс тайӧ чудакыс ставсӧ, мый вӧлі колӧ аслас олӧм вылӧ да сы вылӧ, мый колӧ вӧлі мынтыны дзикӧдз киссьӧм керкасьыс?
Ставыс тӧдісны, мый татчӧ некор эз пыравлы ни ӧти ветлысь-мунысь, тані эз вердлы ассьыс вӧвъяссӧ ни ӧти обоз, а сэк жӧ Селиван кӧть и оліс зэв гӧля, но век на эз кув тшыгла.
Со таын и вӧлі вопросыс, коді, колӧ шуны, эз вывті дыр мучит матігӧгӧрса крестьянствосӧ.
Регыд ставныс гӧгӧрвоисны, мый Селиван вӧлі йитчӧма нечистӧй вынъяскӧд...
Тайӧ нечистӧй выныс и вӧчавліс сылы выгӧднӧй да прӧстӧй йӧзлы весиг позьтӧм делӧяс.
Тӧдса, мый дьявол да сылӧн отсасьысьясыс зэв окотапырысь вӧчӧны йӧзлы быдсямапӧлӧс лёксӧ; но торъя ёна налы кажитчӧ перъявны мортъясысь ловъяссӧ сэтшӧм виччысьтӧг, мед найӧ эськӧ эз вевъявны мездысьны грекъяссьыс пӧкаитчӧмӧн.
Йӧз пиысь, коді отсасьӧ тайӧ зільӧмъясас, сылы став нечистӧй выныс, мӧдногӧн кӧ вӧрсаяс, васаяс да кикимораяс окотапырысь быдногыс отсалӧны, но, дерт, зэв сьӧкыд условиеясысь.
Мортъяслы отсалысь ачыс должен мунны на бӧрся адӧ — водзджык либӧ сёрӧнджык, но непременнӧ.
Селиван вӧлі буретш татшӧм рокӧвӧй положение вылын.
Медым муртса-муртса овны аслас киссьӧм керкашойын, сійӧ важӧн нин вузалӧма ассьыс ловсӧ некымын чӧртлы ӧтпырйӧ, а найӧ сійӧ кадсянь заводитісны зэв зіля мырдӧн пыртавны сылӧн дворас ветлысь-мунысьясӧс.
А бӧрсӧ Селиван ордысь некод эз петав.
Вӧчсис тайӧ сэтшӧм ногӧн, мый вӧрсаяс, кикимораяскӧд сёрнитчӧмӧн, друг вой улӧ лэптылісны пургаяс да турӧбъяс, мый вӧсна туй морт шӧйӧвошліс да тэрмасис дзебсьыны лёк поводдясьыс кытчӧ веськалӧ.
Сэки Селиван пыр жӧ и заводитліс петкӧдлыны мудерлунсӧ: сійӧ пуктыліс аслас ӧшинь вылӧ би, да тайӧ би вылас сы ордӧ волісны кыз черезъяса купечьяс, дворяна гуся вежӧсъяса шкатулкаясӧн да попъяс, кодъяслӧн меховӧй шапкаяс пасьталаыс вӧлі тэчӧма бумажнӧй деньга.
Тайӧ вӧлі нальк.
Селиван ворота сайысь некод нин эз петавлы бӧр на пиысь, коді сэтчӧ пыравліс.
Кытчӧ найӧс воштыліс Селиваныс, сы йылысь некод нинӧм эз тӧд.
Илья дед, кор висьталігас воліс тайӧ местаӧдз, сӧмын нуӧдліс кинас воздухӧд да тӧдчӧдӧмӧн шуліс:
— Сюзь лэбзьӧ, лунь кывтӧ — нинӧм оз тыдав; бушков, турӧб да... вой матушка — ставыс шыльыд.
Мед не уськӧдны ачымӧс Илья дед син водзын, ме петкӧдлі быттьӧ збыльысь гӧгӧрвоа, мый лоӧ «сюзь лэбзьӧ да лунь кывтӧ», а гӧгӧрвои ме сӧмын ӧтитор: мый Селиван — ставнысӧ повзьӧдлысь, кодкӧд вывті ӧпаснӧ паныдасьны...
Мед ен эз вӧч тайӧс некодлы свет вылас.
Но ме век жӧ зіли прӧверитны Селиван йылысь страшнӧй висьтъяссӧ и мукӧд йӧзлысь юасьӧмӧн, но ставныс ӧти кывйӧн висьтавлісны сійӧс жӧ.
Найӧ видзӧдісны Селиван вылӧ кыдзи страшнӧй повзьӧдчысь вылӧ, и ставныс сідзи жӧ, кыдзи и Илья дед, стрӧга закажитісны меным, мед ме «гортын, горничаясын, некодлы Селиван йылысь эг висьтавлы».
Мельник сӧветуйтӧм серти, мужикъяслысь тайӧ заповедьсӧ ме пӧртлі олӧмӧ, кытчӧдз эз ло торъя страшнӧй случай, кор ме ачым сюри Селиванлы лапаясас.
КВАЙТӦД ГЛАВА
Тӧвнас, кор керкаын пукталісны мӧдпӧвста ӧшиньяс, ме эг вермы воддзамоз частӧ аддзысьлыны Илья дедкӧд да мукӧд мужикъяскӧд.
Менӧ видзисны кӧдзыдысь, а найӧ ставныс колины уджавны кӧдзыд ывлаын; сэки на пиысь ӧтикӧд лои неприятнӧй история, коді бара петкӧдіс сцена вылӧ Селиванӧс.
Самӧй тӧв пуксигас Николай нима мужик, Ильялӧн племянникыс, мунӧма аслас нимлун кежлӧ гӧститны Кромыӧ да бӧрсӧ абу воӧма, а кык недель мысти сійӧс аддзӧмаӧсь Селиван вӧр дорысь.
Николай пукаліс мыр вылын, тошнас бедь вылӧ мыджсьӧмӧн, да тыдалӧ, шойччис сэтшӧм ёна мудзӧм бӧрын, мый абу казялӧма, кыдзи турӧбыс тыртӧма сійӧс лымнас пидзӧссьыс вылӧджык, а ручьяс курччалӧмаӧсь сылысь нырсӧ да чужӧмбансӧ.
Колӧ чайтны, Николай ылалӧма туйсьыс, мудзӧма да кынмӧма; но ставыс тӧдісны, мый тайӧ артмис эз прӧста да эз Селиван мыжтӧг.
Ме тӧдмалі тайӧс нывъяссянь, кодъяс миян комнатаын вӧліны зэв унаӧн, и унджыкыс на пӧвстысь шусисны Аннушкаясӧн.
Вӧлі ыджыд Аннушка, ичӧт Аннушка, писти чужӧма Аннушка, гӧгрӧс Аннушка да сэсся ещӧ Аннушка, кодӧс нимтылісны Шибаёнокӧн.
Тайӧ медбӧръяыс вӧліс миян аслыснога фельетонистӧн да репортёрӧн.
Визув да тэрыб характер вӧснаыс сійӧ и пӧлучитӧма ассьыс збой прозвищесӧ.
Аннушкаясӧн эз шулыны сӧмын кык нылӧс — Неонилаӧс да Настяӧс, кодъяс вӧліны неуна мӧдпӧлӧсджык положениеын, сы вӧсна мый пӧлучитісны воспитаниеӧ мадам Морозовалӧн сэкся моднӧй орловскӧй магазинын, да ещӧ вӧліны керкаын куим нывка-кесйылӧсъяс — Оська, Моська да Роська.
Пыртчан нимыс на пиысь ӧтиыслӧн вӧлі Матрена, мӧдыслӧн Раиса, а кыдзи шуисны настӧящӧй нимнас Оськаӧс, тайӧс ме ог тӧд.
Моська, Оська да Роська вӧліны ичӧт арлыдаӧсь на, да сы вӧсна ставныс найӧс ёнакодь увтыртісны.
Найӧ котралісны кӧмтӧг на да эз лысьтлыны пуксьыны улӧсъяс вылӧ, а пуксьыштлісны уліас, кок пуктан скамьяяс вылӧ.
Должность сертиыс найӧ вӧчлісны быдпӧлӧс унизительнӧй уджъяс: весавлісны тазъяс, петкӧдлісны лӧканьяс, гуляйтӧдлісны комнатаса понъясӧс да котравлісны кухняса йӧзла либӧ сиктӧ.
Ӧнія помещичӧй керкаясын некӧн нин абу та мында лишнӧй йӧзыс, но сэки тайӧ кажитчыліс быть коланаӧн.
Став миян нывъяс да нывкаяс, дерт, уна тӧдісны страшнӧй Селиван йылысь, код керкасянь матын кынмӧма мужик Николай.
Такӧд йитӧдын ӧні казьтылісны Селиванлысь став воддза пакӧститчӧмъяссӧ, кодъяс йылысь ме водзті эг и тӧдлы.
Ӧні тыдовтчис, мый кучер Константин, ӧтчыд карӧ яйла мунігӧн, кывлӧма, кыдзи Селиван керкасянь кыліс ӧшинь пырыс нора лӧвтӧм да шуалӧм: «Ой, киӧй доймӧ!
Ой, чуньӧс вундӧ!»
Ыджыд Аннушка нима ныв объясняйтіс тайӧс сідз, мый турӧб (орловскӧй ногӧн кура) дырйи Селиван вайӧдӧма ас ордас господскӧй повозка, коді вӧлі тыр дворянскӧй семьяӧн, да ньӧжйӧник вундалӧма дворянскӧй челядьлысь чунь бӧрся чунь.
Тайӧ страшнӧй варварствоыс менӧ вывті ёна повзьӧдіс.
Сэсся сапожник Иванкӧд лоӧма ещӧ страшнӧйджык да, содтӧд, объяснитны позьтӧмтор.
Ӧтчыд, кор сійӧс ыстылӧмаӧсь карӧ сапожнӧй тӧварла да сійӧ, манитчӧм вӧсна, гортас бӧр локны кутӧма нин пемыд рытын, лэптысьӧма неыджыд турӧб, — а тайӧ вӧлі Селиванлы медлюбӧторйӧн.
Сійӧ сэки жӧ чеччывліс да петавліс эрд вылӧ, медым пемыдас лэбалыштны ӧтлаын ягакӧд, вӧрсаяскӧд да кикимораяскӧд.
И сапожник тайӧс тӧдӧма да гӧгӧр видзӧдӧма, но абу вермӧма асьсӧ видзны.
Селиван чепӧсйӧма дзик сійӧ ныр улас да вомӧналӧма туйсӧ...
Вӧлыс сувтӧма.
Но сапожник, аслыс шуд вылӧ, природасяньыс вӧлӧма смел да зэв находчивӧй.
Сійӧ матыстчӧма Селиван дінӧ, быттьӧ меліпырысь, да шуӧма: «Олан-вылан, пӧжалуйста», да сійӧ жӧ здукӧ сутшкӧма сылы кынӧмас медся ыджыд да ёсь шыланас.
Тайӧ дзик ӧти места, кытчӧ позьӧ ранитны кӧлдунӧс кувтӧдзыс, но Селиван спаситчӧма сійӧн, мый пыр жӧ пӧртӧма асьсӧ кыз верстӧвӧй столбӧ, кодӧ сапожниклӧн ёсь инструментыс сатшкысьӧма сэтшӧм крепыда, мый сапожникыс некыдз абу вермӧма сійӧс перйыны да ковмӧма кольны сэтчӧ, кӧть эськӧ шылаыс сылы вӧлі век колӧ.
Тайӧ медбӧръя случайыс вӧлі весиг ӧбиднӧй смекайтчӧмӧн честнӧй йӧз вылын да убедитіс ставнысӧ, мый Селиван збыльысь вӧлӧма не сӧмын ыджыд злӧдейӧн да лукав кӧлдунӧн, но и наянӧн, кодӧс оз позь водзӧ пӧвадитны.
Сэки решитісны чорыда сійӧс велӧдны; но Селиван эз жӧ вӧв йӧйӧн да велӧдчис выльногӧн мудеритны: сійӧ пондіс «пӧртсьыны», мӧдногӧн кӧ, кор лоліс кӧть ичӧтик опасность, весиг прӧстӧ быд паныдасигӧн сійӧ кутіс вежлавны ассьыс морт ӧбликсӧ да став йӧз син водзын пӧртсьыны быдпӧлӧс ловъя да неловъя предметъясӧ.
Правда, став йӧзлӧн сылы паныд скӧрмӧм вӧсна сылы и татшӧм сюсьлун дырйиыс век жӧ неуна сюрыштліс, но дзикӧдз бырӧдны сійӧс некыдз эз удайтчыв, а сыкӧд тышкасьӧмыс мукӧддырйи овлывліс весиг неуна серам петкӧдланаӧн, и тайӧ ещӧ ёнджыка ставнысӧ ӧбӧдитліс да скӧрмӧдліс.
Сідз, например, сы бӧрын, кор сапожник мыйвынсьыс сутшкӧма сійӧс шыланас да Селиван спаситчӧма сӧмын сійӧн, мый удитӧма пӧртсьыны верстӧвӧй столбӧ, кымынкӧ морт аддзылӧмаӧсь тайӧ сатшӧм шыласӧ настӧящӧй верстӧвӧй столбысь.
Найӧ весиг заводитлӧмаӧсь перйыны сэтысь шыласӧ, но сійӧ чегӧма, да сапожниклы вайӧмаӧсь сӧмын куш пу воропсӧ, коді нинӧм оз сулав.
А Селиван и та бӧрын ветлӧдлӧма вӧрӧдыс, быттьӧ сійӧс дзик некор эз и бытшкывны, пӧртсьылӧма кабанӧ да зэв азыма сёйӧма дублысь жолудьяссӧ, быттьӧкӧ тайӧ фруктыыс сылы збыль зэв чӧскыд.
Но медтшӧкыда сійӧ петавлӧма аслас сьӧд, киссьӧм керка вевт вылас гӧрд петукӧ пӧртсьӧмӧн да горзывлӧма сэсянь: «Ку-ка-ре-ку!»
Ставныс тӧдісны, мый Селиванӧс занимайтіс, дерт, эз «ку-ка-ре-ку» сьылӧм, а сійӧ кыйӧдіс, оз-ӧ мун кодкӧ сэтшӧм, кодлы паныд эськӧ сулаліс ышӧдны вӧрсаӧс да кикимораӧс лэптыны ыджыд бушков да жуявтӧдз мудзтыны сійӧс.
Ӧти кывйӧн кӧ, матігӧгӧрса йӧзыс сэтшӧм бура тӧдмавлісны сылысь став мудеритӧмъяссӧ, мый некор эз шедлыны злӧдейлӧн дзугйӧ да весиг ёнакодь водзӧс мынтылісны Селиваныслы лёкногӧн пакӧститчӧмысь.
Ӧтчыд, кор сійӧ, ай порсьӧ пӧртсьӧмӧн, паныдасьӧма Савелий кузнечкӧд, коді вӧлі локтӧ подӧн Кромыысь свадьба вывсянь, на костын пансьӧма весиг восьса тыш, но кузнеч вермӧма, сы вӧсна мый сылӧн, шуд вылӧ, вӧлӧма киас зэв сьӧкыд зор.
Мутиыс петкӧдліс, быттьӧ оз кӧсйы весиг видзӧдлыны кузнеч вылӧ, да, сьӧкыда руксігтырйи, вомтырнас нятшкис жолудьяс; но кузнеч сюсь вежӧрнас гӧгӧрвоӧма сылысь кӧсйӧмсӧ, коді вӧлӧма сэтшӧм, медым лэдзны кузнечасӧ мунны ас дінтіыс да сэсся уськӧдчыны сы вылӧ мышсяньыс, уськӧдны кок йывсьыс да сёйны жолудь пыдди.
Кузнеч решитӧма ӧлӧдны лёкторсӧ; сійӧ лэптӧма юр весьтас ассьыс зорсӧ да сэтшӧма сетыштӧма порсьыслы нырас, мый сійӧ нораа чилӧстӧма, усьӧма да сэсся абу нин чеччылӧма.
А кор кузнеч та бӧрын кутӧма тэрмасьӧмӧн мунны сэтысь, сэки Селиван бара нин босьтӧма ассьыс морт ӧбликсӧ да дыр видзӧдӧма кузнеч вылӧ аслас кильчӧ вывсяньыс, — тыдалӧ, думсьыс ёна скӧралӧма кузнеч вылӧ.
Тайӧ страшнӧй паныдасьӧм бӧрас кузнечӧс весиг треситіс лихорадка, кодысь сійӧ мынтӧдчис сӧмын сійӧн, мый ӧшинь пырыс шыбитіс тӧв вылӧ хиннӧй порошок, кодӧс сылы мӧдӧдлісны юны горничасянь.
Кузнеч нимавліс зэв тӧлка мортӧн да тӧдіс, мый хина да аптекаса мукӧд лекарствояс нинӧм оз вермыны вӧчны кӧлдуйтӧмлы паныд.
Сійӧ помӧдз терпитіс, кӧрталіс ас печкӧм сунис вылӧ гӧрӧд да шыбитіс сійӧс сісьмыны куйӧд улӧ.
Тайӧн ставыс и помасис, сы вӧсна мый кыдзи гӧрӧдыс да сунисыс сісьмисны, сідзи и Селиванлӧн выныс помасис.
И тайӧ сідзи и лои.
Та бӧрын Селиван некор нин эз пӧртсьыв порсьӧ, некор сэсся сійӧ кадсянь некод эз аддзыв сійӧс татшӧм мисьтӧмӧн.
Гӧрд петук образын Селиванлӧн тешитчӧмъяскӧд вӧлі помалӧма ещӧ удачнӧйджыка: сы вылӧ уськӧдчис мельничаын уджалысь кӧсӧй Савка, зэв удал зон, коді действуйтіс ставсьыс сюсьджыка да пелькджыка.
Ӧтчыд сійӧс ыстӧмаӧсь карӧ базар вылӧ, и сійӧ мӧдӧдчӧма верзьӧмӧн зэв дыш да асныра вӧв вылын.
Савка тӧдіс вӧлыслысь татшӧм характерсӧ да сьӧрсьыс гусьӧн босьтіс ыджыд кыдз пу пес, кодӧн надейтчис гӧснечавны ассьыс меланхолическӧй Буцефалсӧ бокъяс кузяыс.
Мыйкӧ татшӧм сямаӧс сійӧ вевъялӧма нин вӧчны да сэтшӧма вежӧма аслас вӧлыслысь характерсӧ, мый сійӧ дӧзмӧмысла кутіс неуна скачитыштавлыны.
Селиван абу чайтӧма, мый Савка сэтшӧм бура вооружитчӧма, да самӧй сійӧ локтігкежлӧ чеччыштӧма петукӧн керка вевт вылас да кутӧма бергавны, гӧгӧрбок гоннявны да сьывны «ку-ка-ре-ку».
Савка эз повзьы кӧлдунысь, а, мӧдарӧ, шуис сылы: «Э, вокӧ, пӧръясян — он пышйы», да сэк жӧ, дыр думайттӧг, сэтшӧм стӧча лыйӧма петуклы аслас пес плакаӧн, мый сійӧ весиг абу удитӧма помӧдз сьывны «ку-ка-ре-ку»-сӧ да кулӧма.
Сӧмын лёкыд вылӧ, сійӧ усьӧма абу улича вылас, а двор пытшкас, кӧні сылы нинӧм эз сулав, муӧ инмӧдчылӧм бӧрын, бара босьтны ассьыс природнӧй морт ӧбликсӧ.
Сійӧ лоӧма Селиванӧн, петӧма дворсьыс да кутӧма вӧтчыны Савка бӧрся, киас сійӧ самӧй пес плаканас, кодӧн Савка гӧститӧдӧма Селиванӧс, кор сійӧ сьыліс петукӧн керка вевт вылас.
Савка висьталӧм серти, Селиван сэки сэтшӧм ёна скӧрмылӧма, мый Савкалы сысянь вермис чорыда сюрны; но Савка вӧлі сюсь вежӧра зон да зэв бура тӧдіс ӧти вывті полезнӧйтор.
Сійӧ тӧдіс, мый сылӧн дыш вӧлыс пыр жӧ вунӧдӧ аслас дышлун йылысь, мыйӧн бергӧдан сійӧс гортлань, ляснилань.
Савка сідзи и вӧчӧма.
Кор пескӧн вооружитчӧм Селиван уськӧдчӧма Савка вылӧ, сійӧ зэв ӧдйӧ бергӧдӧма вӧвсӧ бӧр гортланьыс да саялӧма.
Сійӧ скачӧн воӧма гортас повзьӧмысла вежсьӧм чужӧма, да сӧмын мӧд луннас висьталӧма, кутшӧм история сыкӧд лоӧма.
И тайӧ слава богу, мый кутіс сёрнитны, а то полісны, кыдзи эськӧ сійӧ эз коль немӧйӧн нэм кежлас.
СИЗИМӦД ГЛАВА
Повзьӧм Савка пыдди нарадитісны ветлыны мӧд, смелджык посолӧс, коді волӧма Кромыӧ да бӧр локтіс лючки-ладнӧ.
Но век жӧ и тайӧ мортыс путешествие вӧчӧм бӧрас висьталіс, мый сылы кокньыдджык вӧлі эськӧ му пыр прӧйдитны Селиван керка дорті мунӧм дорысь.
Сідз жӧ чувствуйтісны и мукӧдъяс: полӧмыс шымыртіс дзик ставсӧ; но сы пыдди дзик ставныс заводитісны ӧтув сюся кыйӧдчыны Селиван бӧрся.
Кӧні кӧть да мыйӧ кӧть сійӧ эз пӧртсьыв, быдлаысь сійӧс казявлісны да зілисны помавны сылысь вреднӧй олӧмсӧ.
Петкӧдчыліс-ӧ Селиван аслас керка дорас ыжӧн али куканьӧн, сійӧс всё равно тӧдмавлісны да нӧйтлісны, и некутшӧм видын сылы эз удайтчыв дзебсьыны.
Весиг ӧтчыд, кор сійӧ гӧгыльтчис улича вылӧ муртса на сирӧн мавтӧм выль телега кӧлесаӧ пӧртсьӧмӧн да водіс гож водзӧ косьмыны, сылысь и тайӧ мудеритӧмсӧ эрдӧдісны, да тӧлка йӧз жугӧдісны кӧлесасӧ сэтшӧм посниторъяс вылӧ, мый втулкаыс да паличьясыс лэбисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Став тайӧ лоӧмторъяс йывсьыс, кодъясысь артмис менам челядьдырся эпопея, ме ас кадӧ пӧлучайтлі зэв веськыд да ӧдйӧ воысь юӧръяс.
Юӧръяс ӧдйӧ паськалӧмлы отсаліс сійӧ, мый миян мельничаын век вӧліны уна йӧз, кодъяс волісны изӧдчыны.
Сэк кості, кор мельничаса изкияс изісны наӧн вайӧм нянь тусьяссӧ, изӧдчысьяслӧн вомъясыс ещӧ зільджыка изісны быдпӧлӧс нинӧмабусӧ, а тасянь став любопытнӧй историяяссӧ Моська да Роська вайлісны нывъяс оланінӧ, а сэсся, медбур редакцияын, найӧс висьтавлісны меным, а ме заводитлі думайтны на йылысь войбыдъясӧн да лӧсьӧдлі зэв занимательнӧй положениеяс аслым да Селиванлы, код дінӧ сьӧлӧмӧй менам век жӧ зэв ёна кыскис, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый ме кывлі сы йылысь.
Ме чорыда эски, мый воас сэтшӧм час, кор ми Селиванкӧд паныдасям кыдзкӧ вӧвлытӧм ногӧн да весиг пондам радейтны ӧта-мӧдӧс унапӧв ёнджыка, кутшӧма ме радейтлі Илья дедӧс, кодын меным эз во сьӧлӧм вылӧ сійӧ, мый сылӧн ӧти синмыс, шуйгаыс, пыр неуна сераліс.
Ме некыдз эг вермы дыр веритны, мый Селиван ассьыс сверхъестественнӧй чудесаяссӧ вӧчалӧ йӧзлы лёк вылӧ, да зэв радейтлі сы йылысь думайтны; и век, муртса ме кута унмовсьны, мем сійӧ уськӧдчӧ вӧтӧ чӧлӧн, бурӧн да весиг ӧбидитӧмаӧн.
Ме сійӧс некор на эг аддзыв да висьталысьяслӧн исказитӧм описаниеяс серти эг куж думыштны, кутшӧмджык сылӧн чужӧмыс, но синъяссӧ сылысь ме аддзылі, муртса куньлі ассьым синъясӧс.
Тайӧ вӧліны гырысь синъяс, дзик кельыдлӧзӧсь да зэв бурӧсь.
И менам узигчӧж ми Селиванкӧд олім зэв ӧтсӧгласӧн: миян сыкӧд воссялісны вӧрын быдсяма гуся гуяс, кытчӧ вӧлі миян дзебӧма уна нянь, вый да челядьлы шоныд ичӧтик тулупъяс, найӧс ми сэсь лэпталім, котӧрӧн разӧдім сиктъясса миянлы тӧдса керкаяс дорӧ, тэчлім ӧшиньяс вылас, тотшкӧдчылім, мед кодкӧ видзӧдлас, а асьным пышйылім.
Тайӧ вӧліны менам олӧмын, буракӧ, медся мича вӧтъяс, и ме пыр жалитлі, мый садьмӧм мысти Селиван бара лоліс меным сійӧ рӧзбойникӧн, кодысь быд бур мортлы колӧ вӧлі зэв ёна виччысьны.
Висьтала веськыда, ме и ачым эг кӧсйы кольччыны мукӧдсьыс, да кӧть вӧтӧн ме зэв сьӧлӧмсянь дружитчи Селиванкӧд, но вемӧсӧн эг лыддьы лишнӧйӧн видзны ачымӧс сыысь, весиг кор сійӧ вӧлі ылын.
Та могысь ме кори ключницалысь, сы водзын ёнакодь леститчӧм да унижайтчӧм бӧрын, батьлысь сы ордын кладӧвӧйын куйлысь важ, зэв ыджыд кавказскӧй кинжалсӧ.
Ме кӧрталі сійӧс кутас вылӧ, кодӧс босьті дядялӧн гусарскӧй киверысь, да кужӧмӧн дзеби тайӧ оружиесӧ аслам вольпась юрладорӧ, матрац улӧ.
Селиван кӧ локтіс войнас миян керкаӧ, ме эськӧ непременнӧ петі сылы паныд.
Тайӧ гуся цейхгауз йылысь эз тӧдны ни бать, ни мам; и тайӧ должен лоны вӧлі тадзи, мӧдногӧн менсьым кинжалӧс, дерт, эськӧ мырддисны, и сэки Селиван вермис торкны менсьым спокойнӧя узьӧм, ӧд ме век жӧ сыысь зэв ёна полі.
А сійӧ сэк кості кутіс нин волывлыны миян ордӧ, но миян збой нывъяс сійӧс пыр жӧ тӧдісны.
Миян керкаӧ Селиван лысьтіс пырны ыджыд рыжӧй крысаӧ пӧртсьӧмӧн.
Первой сійӧ войяснас прӧстӧ шумитіс кладӧвӧйын, а сэсся ӧтчыд лэччӧма гыркӧсӧн перйӧм нинпуысь вӧчӧм джуджыд пельсаӧ, сы пытшкӧ пуктылісны да вевттьылісны пожйӧн калбасъяс да мукӧд закускаяс, кодъясӧс видзтылісны гӧстьяс воигкежлӧ.
Сэні Селиван кӧсйӧма вӧчны миянлы серьёзнӧй гортса неприятность, — дерт, сійӧ неприятностьяс пыдди, кодъясӧс сылы вӧчисны миян мужикъяс.
Рыжӧй крысаӧ пӧртсьӧмӧн сійӧ чеччыштӧма нинпу пельсаӧ дзик пыдӧсас, вештӧма изсӧ, коді вӧлі пож вылас, сёйӧма став калбасъяссӧ, но бӧр петны джуджыд пельсасьыс некыдз абу вермӧма.
Став сертиыс тыдаліс, мый Селиванлы тані некыдз оз позь мездысьны заслужитӧм казнитӧмысь, кодӧс сылы вӧчны босьтчис медтэрыб Аннушка Шибаёнок.
Та могысь сійӧ локтіс пуан ва тыра чугунӧн да важ вилкаӧн.
Аннушкалӧн вӧлі сэтшӧм план, мый первой кӧлдунсӧ заваритны пуан ваӧн, сэсся сутшкыны сійӧс вилкаӧн да шойсӧ шыбитны петшӧр пытшкӧ ракаяслы кокалӧм вылӧ.
Но казньсӧ вӧчигӧн дурка вӧрис гӧгрӧс Аннушка, сійӧ койыштіс пуан васӧ Аннушка Шибаёноклы ки вылас; доймӧмысла Шибаёнок уськӧдіс вилкасӧ, а сэки крысаыс курччис сылысь чуньсӧ, Аннушка сос кузяыс жӧ шензьымӧн пелька петіс ортсӧ да, сэтысь став йӧзсӧ повзьӧдіг, лои невидимкаӧн.
Менам бать-мам, кодъяс тайӧ лоӧмтор вылас видзӧдісны веськодьпырысь, шулісны, мый крыса виӧмыс татшӧм глупӧя помасис миян Аннушкаяслӧн пельклун тырмытӧм вӧсна; но ми, кодъяс тӧдім тайӧ делӧыслысь гуся пружинаяссӧ, тӧдім и сійӧс, мый тані нинӧм эз позь вӧчны бурджыка, ӧд тайӧ вӧлі эз прӧстӧй крыса, а пӧртсьӧм Селиван.
Но висьтавны та йылысь гырысьяслы ми эг лысьтӧй.
Кыдзи прӧст сьӧлӧма йӧз, ми полім критикаысь да сы вылын сералӧмысь, мый асьным лыддьылім дзик збыльӧн да явӧ тыдаланаӧн.
Воськовтны передньӧй комната порог вомӧн Селиван эз лысьтлы некутшӧм ногӧн — мем кажитчис сы вӧсна, мый сійӧ мыйсюрӧ тӧдіс менам кинжал йылысь.
И меным тайӧ вӧлі и любӧ и дӧсаднӧ, ӧд, шуны кӧ веськыда, менӧ кутісны нин мудзтӧдны куш сёрниясыс да слухъясыс и меын кыптіс зэв ыджыд кӧсйӧм паныдасьлыны Селиванкӧд.
Медбӧрын тайӧ ме пытшкын пӧрис майшасьӧмӧ, кодын и коли кузь тӧлыс ставнас сылӧн помтӧм рытъяснас, а чойяс вывсянь лэччысь первойя тувсов шоръяс визувтны заводитӧмкӧд миян лои случай, коді торкис олӧмлысь став порядоксӧ да сетіс воля страстьяслӧн ӧпаснӧй петкӧдчӧмъяслы.
КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
Случайыс вӧлі виччысьтӧм да шог.
Тулыснас самӧй ёна сылігас, кор, кыдзи шуӧны йӧз костын, «ва гӧптын вӧйӧ ӧш», тьӧтушкалӧн ылысса имениеысь локтіс верзьӧма да вайис шог юӧр дедлӧн сьӧкыда висьмӧм йылысь.
Татшӧм рӧспута дырйи ылі туйӧ мунны вӧлі зэв ӧпаснӧ; но батьӧс да мамӧс тайӧ эз сувтӧд, и найӧ дзик пыр жӧ петісны туйӧ.
Колӧ вӧлі мунны сё верст и сӧмын прӧстӧй телегаын, сы вӧсна мый некутшӧм мӧдпӧлӧс экипажын мунны дзик эз позь.
Телегасӧ колльӧдісны кык верзьӧма киясас кузь зібъясӧн.
Найӧ мунісны водзас да видлалісны зібъяснас. туйвывса бырӧдъяссӧ.
Ме да керкаын став олысьяс колим особӧй временнӧй комитет тӧждысьӧм улӧ, сійӧ составӧ пыралісны разнӧй йӧз разнӧй ведомствояс кузя.
Ыджыд Аннушкалы подчиняйтчисны став нывбабаясыс Оськаӧдз да Роськаӧдз; но высшӧй нравственнӧй надзорсӧ вӧлі пӧручитӧма старӧста гӧтыр Дементьевналы.
Миянӧн интеллигентнӧй руководствосӧ — праздникъяс да неделяса лунъяс соблюдайтӧм — вӧлі сетӧма дьякӧн пилы, Аполлинарий Ивановичлы; сійӧ кыдзи семинарияысь вӧтлӧм ритор состоитіс ме дінын наставник пыдди.
Сійӧ велӧдіс менӧ латинскӧй склонениеясӧ да вообщӧ гӧтӧвитіс, медым локтан воын ме верми пырны орловскӧй гимназияса первой классӧ эг тырвыйӧ дикарӧн, кодӧс вермасны шензьӧдны Белюстинлӧн латинскӧй да Ломондлӧн французскӧй грамматикаяс.
Аполлинарий вӧлі светскӧй направлениеа том морт да кӧсйис пырны «приказнӧйӧ», либӧ, ӧнія ногӧн, гижысьӧ, орловскӧй губернскӧй правлениеӧ, кӧні служитіс сылӧн дядяыс, кодлӧн вӧлі зэв интереснӧй должность.
Кутшӧмкӧ станӧвӧй либӧ исправник кӧ эз исполняйт кутшӧмкӧ тшӧктӧм, сэки Аполлинарийлысь дядясӧ мӧдӧдлісны ӧти вӧлӧн «нарочнӧйӧн» мыжа морт щӧт вылӧ.
Сійӧ ветлӧдліс вӧвъясысь деньга мынтытӧг да, сы кындзи, мыжаяссянь пӧлучайтліс гӧснечьяс да пӧдарки, аддзыліс уна каръяс да разнӧй чинъяса да обычайяса уна разнӧй йӧзӧс.
Менам Аполлинарий сідзжӧ кӧсйис коркӧ воӧдчыны татшӧм шудӧдзыс да вермис надейтчыны вӧчны ёна унджык аслас дядя серти, сы вӧсна мый сылӧн вӧлі кык ыджыд талант, кодъяс вермисны лоны зэв приятнӧйясӧн светскӧй обхождениеын: Аполлинарий гитараӧн ворсіс кык сьыланкыв: <rus>«Девушка крапивушку жала»</rus> да мӧдӧс, ещӧ на сьӧкыдджыкӧс, <rus>«Под вечер, осенью ненастной»</rus>, да, мый ещӧ шочджыка паныдасьліс провинцияясын сэкся кадӧ, сійӧ кужис сочиняйтны дамаяслы зэв лӧсьыд стихъяс, кодъяс вӧсна и вӧтлісны сійӧс семинарияысь.
Миян арлыдъясын ыджыд кост вылӧ видзӧдтӧг, ми Аполлинарийкӧд олім другъяс моз, да, кыдзи лӧсялӧ вернӧй другъяслы, чорыда видзим мӧда-мӧднымлысь тайнаясӧс.
Тайӧ случаяс сійӧ пай вылӧ воліс неуна этшаджык меным дорысь, менам став секретъяс вӧліны матрац улын куйлысь кинжалын, а ме должен вӧлі зэв гусьӧн видзны кык дӧверитӧм секрет:
первойыс вӧлі шкапӧ дзебӧм каллян йылысь, кодысь Аполлинарий рытъясын пач дорын куритліс шома-юмов еджыд нежинскӧй вужъяс, а мӧдыс вӧлі ещӧ важнӧйджык: тані делӧыс вӧлі стихъяс йылысь, кодъясӧс Аполлинарий гижӧма кутшӧмкӧ «легконоснӧй Пульхерия» честь кузя.
Стихъясыс вӧліны, буракӧ, зэв лёкӧсь, но Аполлинарий шуліс, мый найӧс лючки донъялӧм могысь колӧ видзӧдлыны, кутшӧм впечатление найӧ вермасны вӧчны, лыддьыны кӧ бура, сьӧлӧмсянь нежнӧй, чувствительнӧй нывбабалы.
Тайӧ предполагайтліс ыджыд да миян положениеын весиг дзик венны позьтӧм сьӧкыдлун, сы вӧсна мый миян керкаын ичӧтик барышняяс эз вӧвны, а верстьӧ барышняяслы, кодъяс мукӧддырйи волывлісны, Аполлинарий эз лысьт предложитны кывзыны, вӧлі сійӧ вывті яндысьысь, а миян тӧдса барышняяс пӧвстысь мукӧдыс радейтлісны йӧз вылын сералыштны.
Нужда велӧдіс Аполлинарийӧс думыштны компромисс йылысь да вӧчны тадзи: одасӧ, кодӧс гижӧма «легконоснӧй Пульхериялы», лыддьыны миян нывка Неонилалы, коді Морозовалӧн моднӧй магазинын велалӧма карса быдсяма шлифуйтӧм манераясӧ, да, Аполлинарий чайтӧм серти, сылӧн долженӧсь вӧлі лоны нежнӧй чувствояс, кодъяс колӧны сы вылӧ, медым гӧгӧрвоны поэзиялысь достоинствосӧ.
Аслам ичӧт арлыд вӧсна ме эг лысьт сетавны учительлы сӧветъяс сылӧн поэтическӧй опыт кузя, но сылысь кӧсйӧм декламируйтны стихъяссӧ вурсьысь водзын лыдди рискованнӧйӧн.
Ме, дерт, думайті ас серти да босьтлі тӧдвылӧ, мый томиник Неонилалы тӧдсаӧсь карса олӧмысь некымын предметъяс, но сійӧ ӧдвакӧ вермас гӧгӧрвоны высокӧй поэзиялысь кыв, кутшӧмӧн Аполлинарий шыасьліс воспевайтан Пульхерия дінӧ.
Сэк жӧ <rus>«легконосица»</rus> дінӧ одаын вӧліны татшӧм восклицаниеяс:<rus> «О ты, жестокая!»</rus> либӧ <rus>«Исчезни с глаз моих!»</rus> да мукӧд татшӧм сямаяс.
Неонилалӧн чужӧмсяньыс вӧлі рам да яндысьысь характер, и ме полі, мый сійӧ примитас тайӧс аслас щӧт вылӧ да непременнӧ бӧрддзас и пышъяс.
Но медся лёкыс вӧлі сійӧ, мый миян гортса олӧмын быдлунъя стрӧг порядок дырйи риторӧн думыштӧм став тайӧ поэтическӧй репетициясӧ нуӧдны некыдзи эз позь.
Ни кадыс, ни местаыс, ни став мукӧд условиеясыс эз вӧвны бурӧсь сы вылӧ, медым Неонила кывзіс Аполлинарийлысь стихъяссӧ да вӧлі найӧс первой донъялысьӧн.
Но начальствотӧг олӧм, коді пуксис миянын бать-мам мунӧм бӧрын, вежис ставсӧ, и риторлы окота лои тайӧн воспользуйтчыны.
Ӧні ми, асланым положениеясын торъялӧм йылысь дзикӧдз вунӧдӧмӧн, быд лун рытъяснас ворсім картіӧн, а Аполлинарий весиг куритіс комнатаясын ассьыс нежинскӧй вужъяссӧ да столӧвӧйын пуксьывліс бать креслӧӧ, мый менӧ неуна ӧбӧдитліс.
Таысь кындзи, сійӧ жӧ вӧзйӧм серти миян некымынысь пансьыліс гораньӧн ворсӧм, да сэки менӧ да вокӧс дойдлісны лӧзӧдз.
Сэсся ми ворслім дзебсясьӧмӧн, а ӧтчыд весиг вӧлі вӧчӧма формальнӧй фестиваль бура гӧститӧдӧмӧн.
Ставыс тайӧ вӧчсьыліс, буракӧ, «шереметевскӧй щӧт» вылӧ, кыдзи сэкся кадӧ пируйтлісны уна немдумайттӧм кутитысьяс, кодъяслӧн лёк туйӧд, риторӧн нуӧдӧмӧн, мӧдӧдчим и ми.
Ме ӧнӧдз ог тӧд, коді сэки сетіс собраниеыслы неыджыд мешӧктыр медся воӧм вӧрса ӧрешки, кодъясӧс чукӧртӧмаӧсь шыр позъясысь (кӧні ӧрешкиыс век овлӧ сӧмын медбур сорт).
Ӧрешки кындзи, вӧлі руд бумагаысь вӧчӧм куим ёкмыль виж паточнӧй груздикъясӧн, семечкиӧн да смоква сора грушаӧн.
Грушаыс зэв чорыда сибдыліс кияс дінӧ да эз друг мынлы.
Сы вӧсна, мый тайӧ бӧръя фруктыс пӧльзуйтчис торъя вниманиеӧн, грушаяссӧ сеталісны сӧмын фантъяс вылӧ разыграйтӧмӧн.
Моськалы, Оськалы да Роськалы, налӧн ичӧт тӧдчанлун вӧсна, смокваяссӧ ньӧти эз сетны.
Фантъясын участвуйтім Аннушка да ме да менам наставник Аполлинарий, коді вӧлӧма зэв сюсь выдумщикӧн.
Ставыс тайӧ мунліс гӧстинӧй комнатаын, кӧні пукавлісны сӧмын зэв почётнӧй гӧстьяс.
И тані ёна гажӧдчӧмлӧн чадын Аполлинарий пытшкӧ пырис кутшӧмкӧ ӧтчаяннӧй дух, да сійӧ думыштіс вӧчны ещӧ смелджыктор.
Сылы лои окота декламируйтны ассьыс одасӧ величественнӧй да весиг ёна шуштӧм местаын, кӧні медъён нервъяс долженӧсь вӧлі воны медся ыджыд напряжениеӧдз.
Сійӧ кутіс ышӧдны миянӧс локтан воскресеньеӧ ставнымлы ӧтлаын мунны Селиван вӧрӧ ландыш дзоридзьясла.
А рытнас узьны водігӧн сійӧ меным веськыда висьталіс, мый ландыш вотӧмыс тані сӧмын куш помка, а главнӧй могыс сійӧ, мед лыддьыны стихъяссӧ медся шуштӧминын.
Ӧтарсянь кутас действуйтны Селиванысь полӧм, а мӧдарсянь — страшнӧй стихъясысь повзьӧм...
Кутшӧма тайӧ артмас да позяс-ӧ тайӧс терпитны?
Думыштны сӧмын, мый ми смелмӧдчим та вылӧ.
Тайӧ вунӧдлытӧм тувсов рытнас миянлы кажитчис, мый ми ставным смелӧсь да вермам вӧчны ӧтчаяннӧй штука некутшӧм опасностьтӧг.
Збыльысь, ми лоам унаӧн, и сэк жӧ ме, тӧдӧмысь, босьта ассьым ыджыд кавказскӧй кинжалӧс.
Ог соссьы, меным зэв ёна вӧлі колӧ, мед эськӧ и мукӧдъясыс вооружитчисны асланыс вынъяс да позянлунъяс сертиыс, но ме некодсянь эг аддзы ни колана внимание, ни дасьлун тайӧс вӧчны.
Аполлинарий босьтіс сӧмын чубуксӧ да гитара, нывъяскӧд телега вылын вӧліны таганъяс, скӧвӧрӧдаяс, кольк тыра котелокъяс да чугун.
Чугунас кӧсйисны пуны просаысь гос сора рок, а скӧвӧрӧда вылас жаритны яичница, и та боксянь найӧ вӧліны зэв коланаӧсь; но медым дорйысьны, Селиван кӧ заводитас дурны, найӧ дзик эз шогмыны.
Но, веськыда кӧ шуны, ме эг вӧв дӧвӧлен аслам компаньонъясӧн и ещӧ мыйсюрӧысь, и со мыйысь — ме эг аддзы наладорсянь Селиван дінӧ сэтшӧм внимание, кутшӧм вӧлі месянь.
Найӧ эськӧ и полісны сыысь, но кыдзкӧ кокниа да весиг лысьтісны критическӧя сы вылын шутитны.
Ӧти Аннушка шуис, мый сійӧ босьтас комӧль вӧсньӧдан быгыльтан да сійӧн виас Селиванӧс, а Шибаёнок сераліс, мый вермас кувтӧдзыс сійӧс йирны, да та дырйи петкӧдліс ассьыс еджыдысь-еджыд пиньяссӧ да орӧдліс пиньнас сутуга.
Ставыс тайӧ вӧлі кыдзкӧ кокни овтаса; ставсьыс торъяліс ритор.
Сійӧ дзикӧдз эз верит, мый Селиван существуйтӧ — висьталіс, мый Селиваныс некор весиг эз вӧвлы да мый сійӧ сӧмын фантазиялӧн изобретение, сэтшӧм жӧ, кыдзи Пифон, Цербер да мукӧд татшӧмъяс.
Сэки ме первойысь аддзи, кутшӧм ёна морт вермӧ увлекайтчыны отрицаниеясын.
Мый вылӧ нӧ сэки став риторикаыс, сійӧ кӧ лэдзӧ ӧткодявны баснословнӧй Пифонӧс Селиванкӧд, кодлӧн збыль олӧмыс подтверждайтчис уна лыда збыль событиеясӧн!
Ме тайӧ соблазныслы эг сетчы да водзӧ вериті Селиванлы.
Весиг таысь на унджык: ме вериті, мый риторӧс аслас вериттӧмысь непременнӧ лоас накажитӧма.
Век жӧ, не стрӧга кӧ относитчыны тайӧ философствуйтӧмъяс дінас, вӧрӧ ветлӧмыс вермис лоны зэв гажаӧн, и некод эз кӧсйы либӧ эз вермы заставитны асьсӧ лӧсьӧдчыны мӧдсикас явлениеяс кежлӧ.
А ӧд бур мывкыд тшӧктіс бура видзчысьӧмӧн овны тайӧ проклятӧй вӧрас, кӧні ми лоам, позьӧ шуны, дзик зверь вомас.
Ставныс думайтісны сӧмын сы йылысь, кутшӧм гажа налы лоӧ разӧдчыны вӧр пасьта, кытчӧ йӧзыс полӧны ветлыны, а найӧ оз повны.
Мӧвпалісны сы йылысь, кыдзи ми вомӧныс мунам став ӧпаснӧй вӧр пырыс, гораа чуксасьӧмӧн, мӧда-мӧднымлы «ау» горзӧмӧн да гуранъяс да рӧвъяс вомӧн чеччаліг, кодъясын сылӧ медбӧръя лымйыс, а эг и думыштлӧй, ошкас-ӧ ставсьыс таысь воӧм бӧрас миян высшӧй начальство.
Но век жӧ, сы пыдди ми кӧсйим лӧсьӧдны мамлы туалетнӧй пызан вылас кык ыджыд букет медмича ландышъясысь, а коляссьыс вӧчны чӧскыд дука ва, коді локтан гожӧм чӧж лоас гожъялӧмысь зэв бур мыссян ваӧн.
ӦКМЫСӦД ГЛАВА
Кор воис дыр виччысяна воскресеньеыс, ми колим горт овны старӧста гӧтыр Дементьевнаӧс, а асьным мӧдӧдчим Селиван вӧрлань.
Став йӧзыс мунісны подӧн ёнджыкасӧ косьмӧм местаясті, кӧні вежӧдіс нин медводдза изумруднӧй эжа, а туй кузя муніс обоз, коді состоитіс телегаысь, кытчӧ вӧлі доддялӧма пӧрысь буланӧй вӧв.
Телега вылын куйліс Аполлинарийлӧн гитараыс да нывъяслӧн ковтаясыс, кодъясӧс босьтісны омӧль поводдя кежлӧ.
Веськӧдлі вӧвнас ме, а телега бӧрладорас пассажиръяс пыдди пукалісны Роська да мукӧд нывъяс, кодъяс пиысь ӧти ёна видзӧмӧн кутіс пидзӧс вылас кольк тыра кӧрзинка, а мӧд нывка тӧждысис став мукӧдтор вӧснаыс, но медсясӧ кинас кутіс менсьым зэв ыджыд кинжалӧс, кодӧс вӧлі ӧшӧдӧма пельпом вомӧн дядя этишкетысь босьтӧм важ гусарскӧй шнур вылӧ да довкнитчыліс то ӧтарӧ, то мӧдарӧ да ёна мешайтіс меным вӧрны да торкис вниманиеӧс вӧлӧн веськӧдлӧмысь.
Нывъяс, кодъяс мунісны туй дорӧд, сьылісны <rus>«Распашу ль я пашенку, посею ль я лён-конопель»</rus>, а ритор накӧд ӧтсӧглас сьыліс басӧн.
Паныд сюрысь мужикъяс копрасисны миянлы да юасисны:
— Кытчӧ мӧдӧдчинныд?
Аннушкаяс налы вочавидзлісны:
— Мунам Селиванкаӧс пленӧ босьтны.
Мужикъяс довкйӧдлісны юръяснас да шулісны:
— Кольмӧмаяс!
Ми и збыльысь вӧлім кутшӧмкӧ чадынӧсь, миянлы вӧлі вывті окота челядьлы моз котравны, сьывны, серавны да вӧчны ставсӧ нинӧм думайттӧг.
А сэк кості омӧль туй кузя быдса час чӧж мунӧмыс кутіс действуйтны ме вылӧ лёка — пӧрысь буланӧй менӧ дӧзмӧдіс, и меным лои неокота кутны киын гезйысь вӧчӧм вӧжжисӧ; но горизонт дорын неылын кутіс лӧзӧдны Селиванлӧн вӧрыс, и ставыс гӧгӧр ловзис.
Сьӧлӧмӧй заводитіс вийсьыны да ёнтыны, кыдзи Варлӧн тевтобургскӧй чащаӧ пыригӧн.
А сэки буретш сылӧм борйысь чепӧсйис кӧч, котӧртіс туй вомӧн да кутіс тӧвзьыны муяс кузя.
— Тьпу, мед тэныд тыртӧм лоӧ! — сы бӧрся горӧдісны Аннушкаяс.
Найӧ ставныс тӧдісны, мый кӧчкӧд паныдасьӧм бӧрын некор бур оз овлы.
И ме тшӧтш повзи да кватиті ассьым кинжалӧс, но сэтшӧма ылалі сімӧм пуртӧссьыс сійӧс сьӧкыдпырысь кыскигӧн, мый эг и казяв, кыдзи лэдзи киысь вӧжжисӧ, да дзик виччысьтӧг лои путкыльтчӧм телега улын; буланӧй вӧв туйдорса эжа дінӧ нюжӧдчигӧн сійӧс пӧрӧдіс дзик правильнӧя, сідзи, мый нёльнан кӧлесаыс лоины вылын, а ме Роськакӧд да став миян продуктаясӧн сюрим телега улӧ...
Тайӧ несчастьеыс лои миянкӧд зэв ӧдйӧ, но таысь последствиеясыс лоины лыдтӧм-щӧттӧм: Аполлинарийлӧн гитараыс жугаліс торпыриг вылӧ, а пазалӧм колькъяс визувтісны, и асланыс вижнас да еджыднас клеитісны миянлысь чужӧмъяснымӧс.
Содтӧд Роська лимзаліс-бӧрдіс.
Меным зэв эз ло лӧсьыд да лои яндзим и ме сэтшӧма шӧйӧвоши, мый весиг желайті, мед эськӧ миянӧс татысь эз и мездывны.
Но ме кылі нин став Аннушкаяслысь гӧлӧсъяссӧ, кодъяс миянӧс мездӧм вылын мырсигӧн, сэк жӧ меным зэв выгоднӧя объяснитісны миян пӧрӧмлысь помкасӧ.
Ме да буланӧй таын ньӧти эг вӧлӧй мыжаӧсь: ставыс тайӧ вӧлі Селиванлӧн делӧ.
Тайӧ вӧлі сылӧн медводдза мудеритӧм, медым не лэдзны миянӧс аслас вӧр дорӧ; но век жӧ татшӧмторйыс некодӧс ёнасӧ эз повзьӧд, а, мӧдарӧ, сӧмын ставнымӧс скӧрмӧдіс да содтіс решимость нинӧм вылӧ видзӧдтӧг пӧртны олӧмӧ ассьыным лӧсьӧдӧм программаӧс ставнас.
Колӧ вӧлі сӧмын лэптыны телегасӧ, сувтӧдны кокйылӧ миянӧс, кӧнкӧ шор дорын мыськыны миян вылысь кольклысь нильӧгсӧ да видзӧдлыны, мый коли дзоньӧн пӧрӧм бӧрас сійӧ добраысь, кодӧс босьтлім асланым уна лыда группалы лунтыр сёйӧм-юӧм вылӧ.
Ставсӧ тайӧс лои кыдзкӧ вӧчӧма.
Менӧ да Роськаӧс мыссьӧдісны шор дорын, коді визувтіс дзик Селиван вӧр дорті, и кор менам синъяс воссисны, вӧльнӧй светыс тыдовтчис меным эз зэв мичаӧн.
Нывкаяслӧн розӧвӧй платьеясыс да менам кельыдлӧз кашемирысь вурӧм выль бешметӧй некытчӧ эз туйны: найӧс вевттьысь няйтыс да кольквижыс дзикӧдз тшыкӧдісны да эз мынны майтӧгтӧг, кодӧс ми сьӧрысь эг босьтӧй.
Чугун да скӧвӧрӧда потӧмаӧсь, таганысь туплясисны сӧмын кокъясыс, а Аполлинарийлӧн гитараысь коли сӧмын грифыс сы гӧгӧр гартчӧм струнаясӧн.
Нянь да мукӧд кос прӧдукта няйтӧссьӧмаӧсь.
Миянлы этша вылӧ грӧзитіс лунтыръя тшыгъялӧм, нинӧмӧ кӧ пуктыны мукӧд ужасъяссӧ, кодъяс чувствуйтчисны гӧгӧр быдлаын.
Долинаын шор весьтын шутьляліс тӧв, а сьӧд, вежӧдтӧм на вӧрыс шувгис да лёкпырысь ӧвтчис миян вылӧ увъяснас.
Настроение ставнымлӧн тӧдчымӧн уси, торъя нин Роськалӧн, коді кутіс кынмыны да бӧрдіс.
Но век жӧ ми решитім пырны Селиван царствоӧ, а водзын мый лоас, мед сійӧ и лоӧ.
Век жӧ ӧти и сійӧ жӧ приключение некутшӧм вежсьытӧг мӧдысь повторитчыны оз вермы.
ДАСӦД ГЛАВА
Ставныс пернапасасисны да кутісны пырны вӧрӧ.
Пырисны полӧмсорӧн да ньӧжйӧ, но быд морт дзебис мукӧдсьыс ассьыс полӧмсӧ.
Ставныс сёрнитчисны кыдз позьӧ частӧджык чуксасьны ӧта-мӧдыскӧд.
Но вӧлӧмкӧ и чуксасьнысӧ эз ёна ковмы, сы вӧсна мый некод пыдӧ эз пыр, ставным ми быттьӧ кӧсйытӧг пыр чукӧртчылім вӧр дорас да сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн мунім вӧр пӧлӧныс.
Ӧтнас Аполлинарий вӧлӧма мукӧдсьыс смелджыкӧн да неуна пырыштіс вӧрас:
сійӧ корсис медся пемыд да шуштӧм места, кӧні эськӧ сылӧн декламируйтӧмыс вермис вӧчны кывзысьяс вылас медстрашнӧй впечатление.
Но та пыдди, муртса на Аполлинарий воши син водзысь, друг вӧр пасьтала кыліс ёсь гӧлӧсӧн мыйвынсьыс сылӧн горӧдӧм.
Некод эз вермы думыштны, кутшӧм ӧпасностькӧд Аполлинарий паныдасис вӧрас, но ставныс сійӧс эновтісны да уськӧдчисны пышйыны вӧрысь кушинӧ, а сэсся, бӧрӧ видзӧдлытӧг, водзлань, гортӧ мунан туй кузя.
Тадзи пышйисны став Аннушкаяс да став Моськаяс, а на бӧрся, повзьӧмысла век на горзігтырйи, тӧвзьыштіс и ачыс педагог, а ми ичӧтик воккӧд колим ӧткӧн.
Миян компанияысь эз коль некод: миянӧс эновтісны не сӧмын став йӧзыс, но йӧзлысь немортнога примерсӧ босьтіс и вӧв.
Сійӧ повзис йӧз горзӧмысь, пыркӧдыштіс юрнас да, вӧрсянь бергӧдчӧмӧн, вартӧдіс гортас, ставсӧ, мый ӧнӧдз кольліс на телегаын, гуранъясӧ да тёпканъясӧ коялігтырйи.
Тайӧ эз вӧв отступление, а настӧящӧй да медся позорнӧй пышйӧм, сы вӧсна мый сэки лои воштӧма не сӧмын обоз, но и юр вежӧр ставнас, та дырйи миянӧс, челядьӧс, вӧлі эновтӧма дзик ас кежысь.
Ен тӧдӧ, мый эськӧ миянлы лои терпитны, кор ми колим нинӧм вӧчны вермытӧм сирӧтаясӧн; миянлы опасностьыс содліс ещӧ сы вӧсна, мый ми асьным эг вермӧй аддзыны гортӧ туйсӧ, да и миян кӧмным, кӧза кучикысь вурӧм небыдик башмакъяс вӧсни рантӧвӧй подошва вылын эз шогмыны мунны нёль верст васӧд трӧпаясті, кодъяс вылын уналаын сулалісны на кӧдзыд ваӧн тыр гӧпъяс.
Став дінас содтӧд, эг на удитӧй ми воккӧд стӧч гӧгӧрвоны, кутшӧм лёк положениеӧ ми веськалім, вӧрын друг мыйкӧ сяркнитіс, а сэсся шор мӧдарладорсянь миян вылӧ пӧльыштіс да кутіс воны кӧдзыд ульсов воздух.
Ми видзӧдлім логас да аддзим, мый сыладорсянь, кодарӧ миянлы колӧ мунны да кытчӧ позорнӧя пышйис миян свита, небеса кузяыс воис тувсов зэрӧн да медводдза тувсов гымӧн зэв ыджыд кымӧр, код дырйи том нывъяс мыссьӧны эзысь пань помысь, медым аслыныслы лоны эзысьысь еджыдджыкӧн.
Татшӧм ӧтчаяннӧй положениеӧ сюрӧм бӧрын ме дась вӧлі бӧрддзыны, а менам ичӧт вокӧй бӧрдіс нин.
Сійӧ дзикӧдз лӧзӧдіс да дрӧжжитіс и полӧмысла и кӧдзыдысла да, юрсӧ куст улӧ копыртӧмӧн, пӧся юрбитіс енлы.
Тыдалӧ, енмыс кыліс сылысь челядь кевмысьӧмсӧ, да миянлы вӧлі мӧдӧдӧма тыдавтӧм спасение.
Дзик сійӧ минутаас, кор гымыштіс гым да ми воштім нин медбӧръя мужествонымӧс, вӧрын кустъяс сайын кыліс тратшкӧдчӧм, и ыджыд орешниклӧн тшӧкыд увъяс костӧд тыдовтчис тӧдтӧм мужиклӧн паськыд чужӧм.
Тайӧ чужӧмыс миянлы кажитчис сэтшӧм страшнӧйӧн, мый ми горӧдім да мыйвермӧмысь уськӧдчим котӧртны шорлань.
Садьтӧг котӧртігтырйи ми вуджим логсӧ, патурликасьӧмӧн лэбим васӧд кырӧм берегйывсянь да веськыда лоим коскӧдз гудыр ваынӧсь, а кокъясным пидзӧсӧдз сибдісны няйт пытшкас.
Котӧртны водзӧ некыдз эз позь.
Шорыс водзӧсӧ миян ичӧтик тушаяс серти вӧлі вывті пыдын, и ми эг надейтчӧй вуджны сы вомӧн, а сэсся ва веркӧсас ӧні вывті страшнӧя югнитлісны чардбилӧн читкыльясыс, — найӧ вӧрисны да гартчисны биа змейяс моз да быттьӧ дзебсьылісны колян вося ва турунъясӧ.
Кор ми лоим ваын, ми кватитім ӧта-мӧднымӧс киясӧд да быттьӧ кынмим места вылын, а вылісянь миян вылӧ войталісны нин сьӧкыд зэр войтъяс.
Но тайӧ места вылӧ кынмылӧмыс и видзис миянӧс ыджыд опасностьысь, кодысь эськӧ ми некыдз эг мынӧй, вӧчим кӧ ватіыс ещӧ кӧть ӧти воськов водзӧ.
Ми кокниа вермим вильдыны да усьны, но, шуд вылӧ, миянӧс сывйыштісны гырысь сӧнъяса сьӧдасьӧм кык ки, да самӧй сійӧ мужикыс, коді миян вылӧ страшнӧя видзӧдліс орешник пӧвстысь, меліа шуис:
— Ок ті, йӧй челядь, кытчӧ пырӧмныд!
И тайӧс шуигӧн сійӧ лэптіс да вуджӧдіс миянӧс шор вомӧн.
Мӧдар берегӧ петӧм бӧрын сійӧ лэдзис миянӧс му вылас, пӧрччис ас вывсьыс дженьыдик свиткасӧ, коді вӧлі голя дінас кизялӧма гӧгрӧс ыргӧн кизьӧн, да чышкис тайӧ свитканас миянлысь кӧтасьӧм кокъясӧс.
Тайӧ каднас ми видзӧдім сы вылӧ дзикӧдз шӧйӧвошӧмӧн да чувствуйтім асьнымӧс тырвыйӧ сійӧ власть улын, но вот дивӧыс — сійӧ чужӧмлӧн чертаясыс миян син водзын ӧдйӧ вежсисны.
Ми наысь не сӧмын нин эг аддзӧй нинӧм страшнӧйсӧ, а, мӧдарӧ, сылӧн чужӧмыс миянлы кажитчис зэв бурӧн да приятнӧйӧн.
Тайӧ вӧлі латшкӧс тушаа ён мужик, дзормыштӧм юрсиа да уска, неыджыд тошкыс сідз жӧ дзор сияса, синъясыс сюсьӧсь, тэрыбӧсь да серьёзнӧйӧсь, но вом гӧгӧрас мыйкӧ нюм кодь тӧдчӧ.
Миян кокъяс вылысь няйтсӧ да нюйтсӧ аслас свитка пӧланас мыйтӧм позис чышкӧм бӧрын сійӧ весиг прамӧя нюммуніс да бара шуис:
— Ті эсійӧ... нинӧм... эн полӧй...
Та бӧрын сійӧ видзӧдліс гӧгӧр да водзӧ висьталіс:
— Нинӧм; ӧні ыджыд зэрыс прӧйдитас!
Зэрӧ нин вӧлі и сэки.
— Тіянлы, челядьпиян, подӧн не воны.
Ми сылы воча сӧмын кыв шутӧг бӧрдім.
— Нинӧм, нинӧм, эн бӧрдӧй, ме тіянӧс нуа ас вылын! — сёрнитіс сійӧ да аслас кипыдӧснас чышкис воклысь бӧрдӧм чужӧмсӧ, мыйысь сы чужӧм вылын пырысь-пыр жӧ лоины няйт визьяс.
— Со ӧд, мужичӧй киясыд кутшӧм няйтӧсь, — шуис миянӧс мездысь да ещӧ ӧтчыд нуӧдіс кипыдӧснас вок чужӧм кузя мӧдарланьӧ, мыйысь няйтыс эз чин, а сӧмын растушовкаыс лои мӧдарӧ визьяса.
— Тіянлы не воны...
Ме тіянӧс эськӧ нуӧді, да не воны, няйтас и черевичкиясыд усясны.
— Кужанныд он верзьӧмӧн ветлыны? — бара заводитіс сёрнитны мужик.
Ме смелмӧдчи да вочавидзи:
— Кужа.
— А кужан кӧ, сійӧ и ладнӧ! — шуис сійӧ да ӧти здукӧн лэптіс менӧ ӧти пельпом вылас, а вокӧс — мӧд вылас, тшӧктіс миянлы кутчысьны ӧта-мӧдкӧд киясӧн сьылі дінас, а ачыс вевттис миянӧс аслас свитканас, топӧдіс пидзӧсъясӧс ас дінас да мӧдӧдчис, тэрыба да паськыда няйтӧдыс восьлалігтыр, коді ӧдйӧ нильзис да шлюпкакыліс сылӧн чорыда тувччалысь ыджыд нинкӧма кокъяс улас.
Ми пукалім сылӧн пельпомъяс вылын свиткаӧн вевттьысьӧмӧн.
Тадзисӧ, дерт, кӧнкӧ артмыліс зэв ыджыд фигура, но миянлы вӧлі лӧсьыд: свиткаыс ливеньсьыс кӧтасис да сэтшӧма чорзис, мый миянлы сы улын вӧлі кос да шоныд.
Ми лайкъялім асланым носильщик пельпомъяс вылын, верблюд вылын моз, да регыд мысти усим быттьӧкӧ каталепсияӧ, а ас садьӧ воим усадьба ключ дорын.
Меным аслым тайӧ вӧлі збыльвылӧ чорыд унмӧн, кодысь он пырысь-пыр садьмы.
Ме помнита, мый миянӧс свиткасьыс разис ачыс тайӧ мужикыс. Сійӧс ӧні кытшӧ босьтӧмаӧсь миян став Аннушкаяс, и ставныс найӧ нетшкисны миянӧс сійӧ киясысь, а асьсӧ сійӧс мыйыськӧ нещаднӧя видісны да свиткасӧ, кодын сійӧ сэтшӧм бура миянӧс видзис, шыбитісны сылы ёна зывӧктӧмпырысь му вылас.
Таысь кындзи, сылы ещӧ грӧзитісны менам бать воӧмӧн да сійӧн, мый найӧ пыр жӧ котӧртласны сиктӧ, корасны бабаясӧс да мужикъясӧс вартанъясӧн да усьӧдасны сы вылӧ понъясӧс.
Ме дзик эг гӧгӧрво татшӧм чорыд несправедливостьлысь помкасӧ, и тайӧ эз вӧв дивӧ, сы вӧсна мый гортын ӧні господствуйтысь временнӧй правлениеын вӧлі вӧчӧма заговор, медым миянлы нинӧм не висьтавны сы йылысь, коді вӧлі тайӧ мортыс, кодлы ми вӧлім обязанӧсь асланым спаситчӧмӧн.
— Нинӧмӧн ті сылы абу обязанӧсь, — шуалісны миянӧс видзысьяс, — а, мӧдарӧ, ставсӧ тайӧс сійӧ ачыс и вӧчис.
Тайӧ кывъяс сертиыс ме пыр жӧ гӧгӧрвои, мый миянӧс спаситіс эз кодкӧ мӧд, а ачыс Селиван!
ДАС ӦТИКӦД ГЛАВА
Тайӧ сідзи и вӧлӧма.
Аскинас, сы вӧсна мый бать-мам бӧр нин воисны гортӧ, миянлы ставсӧ тайӧс явитісны да босьтісны клятва, медым ми нинӧм вылӧ эг висьталӧй батьлы да мамлы миянкӧд лоӧм история йылысь.
Сійӧ кадъясӧ, кор вӧвліны крепостнӧй йӧз, мукӧддырйи овліс, мый помещикъяслӧн челядь петкӧдлісны крепостнӧй слугаяс дінӧ зэв нежнӧй чувствояс, да найӧ чорыда видзисны слугаясыслысь тайнаяссӧ.
Сідзи жӧ вӧлі и миян.
Ми весиг дзеблім, кыдзи кужим, «асланым йӧзлысь» грекъяссӧ да прӧступкаяссӧ бать-мамысь.
Татшӧм отношениеяс йылысь казьтывсьӧ уна произведениеясын, кодъясын описывайтсьӧ сійӧ кадся помещичӧй олӧм.
Висьтала ас йылысь, мый миян челядь кадӧ асланым вӧвлӧм крепостнӧйяскӧд дружитчӧм ӧнӧдз кольӧ медся муса да сьӧлӧмсянь казьтылӧмӧн.
Насянь ми тӧдім сиктса найӧ рӧдвужлӧн да другъяслӧн гӧль олӧмлысь став нуждаяссӧ да став тӧждысьӧмъяссӧ да велӧдчим жалитны народӧс.
Кӧть и жаль, но бур народыс ачыс эз век вӧвлы справедливӧйӧн, а мукӧддырйи зэв ичӧтик помка вӧсна вермис пуктыны матыса вылӧ сьӧд пятна, сы йылысь ньӧти тӧждысьтӧг, кутшӧм вред тайӧ вермас вӧчны.
Тадзи вӧчис «народыс» и Селиванкӧд, кодлӧн збыль характер йылысь да олансям йылысь эз кӧсйыны нинӧм стӧч тӧдны, но смела, справедливость водзын грекысь повтӧг, паськӧдлісны сы йылысь сэтшӧм слава, мый сійӧ лои ставыслы полокалӧӧн.
И, шензьӧм вылӧ, ставыс, мый сы йылысь висьтавлісны, кажитчис не сӧмын веськыдӧн, но весиг вӧліны кутшӧмкӧ тыдалана признакъяс, кодъяс серти позис чайтны, мый Селиван збыльысь омӧль морт да мый сылӧн ӧтка керка гӧгӧрыс вӧчсьӧны страшнӧй злӧдействояс.
Дзик сійӧ жӧ лои и ӧні, кор миянӧс видісны найӧ, кодъяс долженӧсь вӧлі видзны миянӧс: найӧ не сӧмын вештісны став мыжсӧ Селиван вылӧ, коді спаситіс миянӧс лёк поводдяысь, но весиг лэптісны сы вылӧ лёк слава.
Аполлинарий да став Аннушкаяс висьталісны миянлы, мый кор Аполлинарий аддзӧма вӧрсьыс мича мыльк, код вывсянь сылы кажитчис лӧсьыдӧн декламируйтны, сійӧ котӧртӧма тайӧ мылькланьыс ичӧтик лог вомӧн, коді вӧлі вольсассьӧма колян вося косьмӧм пу коръясӧн, но тані сійӧ мытшасьӧма мыйӧкӧ небыдӧ.
«Тайӧ «небыдыс» вӧрзьӧма Аполлинарий кок улын да уськӧдӧма сійӧс.
Кор сійӧ кутӧма чеччыны, аддзӧма, мый тайӧ крестьянскӧй том нывбабалӧн шой.
Сійӧ удитӧма казявны, мый шойыс гӧрдӧн вышивайтӧм сӧстӧм еджыд сарапана да... пилитӧм горша, кытысь визувтіс вир...
Татшӧм ужаснӧй виччысьтӧмторйысь, дерт, позис повзьыны да горӧдны, кыдзи сійӧ и вӧчис;
но со мый вӧлі гӧгӧрвотӧм да шензьӧдана: Аполлинарий, кыдзи ме висьтала, вӧлі мукӧдсяньыс ылын да ӧтнас джӧмдіс виӧм мортлӧн шойӧ, но став Аннушкаяс да Роськаяс клянитчисны и божитчисны, мый найӧ сідз жӧ аддзылісны виӧм нывбабасӧ...
— Мӧдногӧнсӧ, — висьталісны найӧ, — ми ӧмӧй сэтшӧма эськӧ повзим?
И ме ӧнӧдз верита, мый найӧ эз пӧръясьны, мый найӧ чорыда веритісны сыӧ, мый Селиван вӧрысь аддзылісны виӧм бабаӧс гӧрдӧн вышивайтӧм сӧстӧм крестьянскӧй паськӧмӧн да пилитӧм горшӧн, кытысь визувтіс вир...
Кыдзи тайӧ вермис лоны?
Сы вӧсна мый ме гижа збыль вӧвлӧмтор йылысь, ковмас тані сувтлыны да висьтавны, мый тайӧ случайыс сідзи и коли миян керкаын пыр кежлӧ объясниттӧмӧн.
Коръяс улын гуранын куйлысь виӧм нывбабаӧс эз вермы аддзывны некод, Аполлинарийысь кындзи, сы вӧсна мый некод, Аполлинарийысь кындзи, сэні сэсся эз вӧв.
А сэк жӧ ставныс клянитчисны, мый найӧ сійӧс аддзылісны, быттьӧкӧ тайӧ кулӧм нывбабаыс син лапнитігкості петкӧдчыліс ставлаын быд морт син водзын.
Таысь кындзи, збыль-ӧ аддзыліс татшӧм нывбабасӧ ачыс Аполлинарийыс?
Ӧдвакӧ тайӧ вӧлі позяна, сы вӧсна мый делӧыс муніс самӧй сылігас, кор ещӧ и лымйыс эз на быдлаысь быр.
Пуяслӧн коръясыс куйлісны лым улас арсяньыс, а Аполлинарий аддзылӧма шойсӧ вышивайтӧм сӧстӧм еджыд паськӧмӧн, и вирыс ранасьыс век на быликтӧма...
Нинӧм сэтшӧмторйыс збыльвылас эз вермы лоны, но ставныс чӧвталісны пернапасъяс да клянитчисны, мый аддзылісны нывбабасӧ — буретш сідз, кыдзи висьталӧма.
И ставныс та бӧрын полісны войясын узьны, и ставыслы вӧлі шуштӧм, быттьӧкӧ ми ставным вӧчим преступление.
Регыд и менам лои убеждение, мый ми воккӧд сідзжӧ аддзылім пилитӧм горша нывбабасӧ.
Сэки миян заводитчис ставлӧн полӧм, коді помасис сійӧн, мый став делӧ йывсьыс тӧдмалісны бать-мам, да бать гижис исправниклы письмӧ, и сійӧ воліс миянӧ зэв кузь сабляа да ставыслысь гусьӧн юасис бать кабинетын.
Аполлинарийӧс исправник корліс весиг кыкысь да мӧдыссьыс вӧчис сылы сэтшӧм чорыд внушение, мый сылӧн петӧм бӧрас пельясыс сотчисны быттьӧкӧ биӧн, да ӧтисьыс весиг петіс вир.
Тайӧс ми сідзжӧ ставным аддзылім.
Но кыдз кӧть эз вӧв, а ми асланым больгӧмӧн вайим Селиванлы уна шог: сійӧс шобисны, ветлісны сійӧ вӧрӧд, а асьсӧ сійӧс дыр видзисны стража улын, но нинӧм подозрительнӧйыс сылӧн абу сюрӧма и миянӧн аддзылӧм кулӧм нывбабаысь некутшӧм след абу кольӧма.
Селиван бӧр локтіс гортас, но тайӧ эз отсав сылы общественнӧй мнениеын: ставныс сійӧ кадсянь тӧдісны, мый сійӧ збыльвылӧ злӧдей, кӧть и эрдӧдтӧм на, да эз кӧсйыны нуӧдны сыкӧд дзик некутшӧм делӧ.
А менӧ, мед видзны поэтическӧй элементсянь вывті ёна действуйтӧмысь, нуисны «благороднӧй пансионӧ», кӧні ме и заводиті велӧдны общеобразовательнӧй наукаяс нинӧм вӧсна тӧждысьтӧг, дзик рӧштвоса праздникъяс матысмытӧдз, кор меным воис кад мунны гортӧ бара непременнӧ Селиван керка дінті да аддзывны сэтысь аслам синъясӧн гырысь страхъяс.
ДАС КЫКӦД ГЛАВА
Селиван йылысь лёк репутацияыс ёна лэптыліс менӧ пансионса ёртъяс водзын, кодъяскӧд ме юксьылі тайӧ страшнӧй морт йылысь аслам сведениеясӧн.
Пансионса менам ёртъяс пиысь некод на эз тӧдлы сэтшӧм страшнӧй чувствояссӧ, кутшӧмъясӧн верми ошйысьны ме, да ӧні, кор меным бара колӧ вӧлі мунны Селиван керка дінті, некод эз видзӧд та вылӧ веськодьпырысь да равнодушнӧя.
Мӧдарӧ, унджык ёртъясыс менӧ жалитісны да веськыда висьталісны, мый найӧ эськӧ эз кӧсйыны лоны менам местаын, а кык-ӧ-куим смел детинка меным завидьтісны да баквалитчисны, мый налы зэв окота воча паныдасьлыны Селиванкӧд.
Но кыкыс на пиысь вӧліны ставлы тӧдса квастунъяс, а коймӧдыс вермис некодысь не повны, сы вӧсна мый, сійӧ висьталӧм серти, бабушкаыслӧн стариннӧй веницейскӧй чунькытшас  вӧлі «таусиннӧй из», кодӧс новлігӧн морт дінӧ «некутшӧм лёк оз сибӧдчы».
А миян семьяын татшӧм донаторйыс эз вӧв, сэсся рӧштвоводзвывса путешествиесӧ меным вӧлі колӧ вӧчны оз асланым вӧвъяс вылын, а тьӧтушкакӧд, коді самӧй рӧштво водзас вузаліс Орёлысь керкасӧ комын тысячаысь да лӧсьӧдчис мунны миянӧ ньӧбны сэтысь, миян местаясысь, важӧн нин сылы вылӧ батьӧн донъялӧм имение.
Менӧ дӧзмӧдліс, мый тьӧтушкалӧн туйӧ лӧсьӧдчӧмыс кутшӧмкӧ важнӧй делӧяс вӧсна нюжаліс быдса кык лун вылӧ, да ми петім Орёлысь самӧй рӧштво куття асылӧ.
Мунім ми тройкаӧн доддялӧм рӧгӧзаӧн эжӧм ыджыд кибиткаын, кучер Спиридонкӧд да том лакей Борискакӧд.
Экипажын пукалім тьӧтушка, ме, менам воча вок, ичӧтик воча чойяс да нянька Любовь Тимофеевна.
Бур вӧвъясӧн лӧсьыд туйӧд Орёлсянь миян ичӧтик сиктӧдз позис воны вит либӧ квайт часӧн.
Ми воим Кромыӧ кык часын да сувтім тӧдса купеч ордӧ юны чай да вердны вӧвъясӧс.
Татшӧм сувтлӧмъясыс миян вӧвлісны век, а ӧні тайӧ коліс ещӧ и менам ичӧтик воча чой вӧсна, кодӧс тӧблісны на.
Поводдяыс вӧлі бур, пӧшти ульдаліс; но вӧвъясӧс вердігкості неуна кӧдздӧдіс, а сэсся тӧвзьысис, му бердтіыс лэбис посньыдик лым.
Тьӧтушка эз тӧд, мый вӧчны: виччысьны-ӧ тані мичаммӧмсӧ али, мӧдарӧ, тэрмасьны, мунны ӧдйӧджык, медым вевъявны воны гортӧ, миянӧ лёк поводдя лэптысьтӧдзыс?
Муннысӧ колис кызь верстысь неуна унджык.
Кучер да лакей, кодъяслы окота вӧлі праздник кежлӧ воны рӧдвуж да другъяс дінас, эскӧдісны, мый ми вевъялам бура воны, сӧмын оз ков нюжӧдчыны, а петны регыдджык.
Менам желаниеяс да тьӧтушкалӧн желаниеяс тырвыйӧ ӧткодясьлісны сыкӧд, мый вӧлі колӧ Спиридонлы да Борискалы.
Некод эз кӧсйы встретитны праздниксӧ йӧз керкаын, Кромыын.
Сэк жӧ тьӧтушка вӧлі веритчытӧм да мнительнӧй, а сылӧн ӧні вӧлі сьӧрас зэв ыджыд сумма деньга, коді куйліс гӧрд пуысь вӧчӧм да турунвиж рӧма кыз матерье кышӧдӧн вевттьӧм шкатулкаын.
Узьмӧдчыны татшӧм ыджыд озырлунӧн йӧз керкаын тьӧтушкалы кажитчис зэв опаснӧйӧн, и сійӧ решитіс кывзыны миян вернӧй слугаяслысь сӧветсӧ.
Куим часысь неуна сёрӧнджык миянлысь кибиткаӧс доддялісны, и ми петім Кромыысь старӧверъяслӧн Колчево сиктлань; но муртса ми вуджим йи кузя Кромы юсӧ, пыр жӧ чувствуйтім, мый миянлы друг быттьӧ эз кут тырмыны тыр морӧсӧн лолалӧм вылӧ воздухыс.
Вӧвъяс мунісны ӧдйӧ, корсйӧдлісны да пыркӧдісны юръяснас, — тайӧ вернӧя петкӧдліс, мый и найӧ чувствуйтісны воздухлысь тырмытӧмсӧ.
А экипажыс водзӧ муніс кокниа, быттьӧ сійӧс бӧрсяньыс йӧткышталісны.
Тӧлыс пӧльтіс мышкӧ да быттьӧ ӧддзӧдчӧмӧн вӧтліс миянӧс кутшӧмкӧ водзынджык пасйӧм межа дорӧ.
Но регыд бура тӧдчысь додь сюв туйыс кутіс вошласьны; туй вылас сюралісны нин небыд лым толаяс; найӧ лоины пыр тшӧкыдджыкӧсь и тшӧкыдджыкӧсь; сэсся недыр мысти додь сюв туйыс дзикӧдз воши.
Тьӧтушка тревожитчӧмӧн видзӧдліс додьсянь, кӧсйис юавны кучерлысь, вернӧй туйӧд-ӧ ми мунам, но пырысь-пыр жӧ шыбитчис бӧрвыв, сы вӧсна мый сійӧс койыштіс посньыдик кӧдзыд лым бусӧн.
Ми эг на удитӧй чукӧстны ас дінӧ кӧзла вывсьыс йӧзсӧ, кыдзи кутіс сапкыны сук лым, небесаыс друг пемдіс, и ми сюрим настӧящӧй лымъя бушков власть улӧ.
ДАС КОЙМӦД ГЛАВА
Мунны бӧрлань, Кромылань, вӧлі сэтшӧм жӧ опаснӧ, кыдзи мунны водзӧ.
Весиг бӧрвылас опасностьыс ӧдвакӧ эз вӧв ыджыдджык, сы вӧсна мый мышкын коли ю, а сы вылын кар улас вӧлі кымынкӧ юкмӧс, и ми пурга дырйиыс кокньыда вермим найӧс не казявны да веськавны йи улӧ.
А водзын дзик миян сиктӧдз куйліс шыльыд степь и сӧмын сизимӧд верстас — Селиванлӧн вӧрыс, коді турӧб дырйи эз содтыв опасностьсӧ, сы вӧсна мый вӧрас колӧ лоны весиг лӧньджык.
Талы содтӧд вӧр пытшланьыс вӧла туйыс эз вӧв, а сійӧ муніс вӧр дорӧдыс.
Вӧрыс миянлы вермис висьтавны сӧмын сы йылысь, мый ми мунім нин гортӧдз джын туйсӧ, и та вӧсна кучер Спиридон ӧддзӧдіс вӧвъяссӧ.
Туйыс пыр лои сьӧкыдджык да лымъяджык: воддза гажа таркӧдӧмыс додь сюв улысь эз кыв ньӧти, а, мӧдарӧ, доддьыс кыссис пуктӧм небыд лым вывті да регыд заводитіс пӧрласьны то ӧтарӧ, то мӧдарӧ.
Ми воштім спокойнӧй настроениенымӧс да кутім частӧджык юасьны лакейлысь да кучерлысь асланым положение йылысь, но найӧ вочавидзлісны миянлы эз яснӧя да эз стӧча.
Найӧ зілисны сетны миянлы уверенность, мый некутшӧм опасность абу, но, тыдалӧ, и асьныс татшӧм уверенностьсӧ эз чувствуйтны.
Часджын чӧж ӧдйӧ мунӧм бӧрын, кор Спиридонлӧн плетьыс пыр тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка швачйӧдліс вӧвъяссӧ, ми лоим радӧсь, кор кылім:
— Со Селиванкалӧн вӧрыс тыдовтчис.
— Ылын на сійӧ? — юаліс тьӧтушка.
— Абу, со дзик нин сы дінӧ воим.
Сідз и колӧ лоны: ми мунім Кромысянь час гӧгӧр нин, но бура прӧйдитіс ещӧ часджын — а ми век на мунам, и плетьыс швачйӧдлӧ вӧвъяссӧ пыр тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка, а вӧрыс век абу.
— Мый нӧ тайӧ?
Кӧні нӧ Селиваныслӧн вӧрыс?
Кӧзла вывсянь нинӧм оз вочавидзны.
— Кӧні нӧ вӧрыс? — бара юалӧ тьӧтушка. — Прӧйдитім ми сійӧс, али мый?
— Эг, эг на прӧйдитӧй, — пыдісянь, пӧдушка увсянь моз, вочавидзис Спиридон.
— Да мый нӧ тайӧ?
Чӧв олӧм.
— Локтӧй ті татчӧ!
Сувтӧй!
Сувтӧй!
Тьӧтушка видзӧдліс, фартук сайсяньыс мыччысьӧмӧн, да мыйвермӧмсьыс горӧдіс: «Сувтӧй!», а ачыс шыбитчис бӧр доддяс, кытчӧ сыкӧд тшӧтш пуркнитчис лым шапкаяслӧн быдса кымӧр, кодъяс тӧв пӧльтӧм вӧсна эз друг пуксьыны, а треситчисны, быттьӧ лэбалысь гут чукӧр.
Кучер сувтӧдіс вӧвъяссӧ, и зэв бура вӧчис, вӧвъясыс сьӧкыда лэпталісны пакъяссӧ да мудзӧмысла шатласисны.
Не сетны кӧ налы тайӧ здукас лолыштны, коньӧр животнӧйяс, дерт, эськӧ кокйывсьыс усины.
— Кӧні тэ? — юаліс тьӧтушка кӧзла вылысь лэччӧм Борислысь.
Сійӧ эз вӧв ас кодьыс.
Миян водзын сулаліс эз морт, а лым сюръя.
Борислӧн кӧин ку пась воротникыс вӧлі лэптӧма вывлань да кӧрталӧма кутшӧмкӧ гезпомӧн.
Ставыс тайӧ вевттьысьӧма лымйӧн да ёкмыльтчӧма ӧти чукӧрӧ.
Борис туйсӧ эз тӧд да полӧмпырысь вочавидзис, мый ми, кажитчӧ, туйсьыс ылалім.
— Кор татчӧ Спиридонӧс.
Чуксавны гӧлӧсӧн эз позь: пургаыс ставныслысь тупкыліс вомъяссӧ да сӧмын ачыс повзьӧдлан лёклунӧн горзіс да омляліс вӧля вылас.
Бориска кавшасис кӧзла вылас, медым кыскыштны Спиридонӧс кинас, но... сылы та вылӧ ковмис зэв уна кад, а сэсся сійӧ бара сувтіс додь дорӧ да объяснитіс:
— Спиридон абу кӧзла вылын!
— Кыдзи абу!
Кӧн нӧ сійӧ?
— Ме ог тӧд.
Тыдалӧ, туй корсьны чеччӧма.
Позволитӧй, и ме муна.
— О господи!
Эн, оз ков, эн мун, ещӧ ті кыкнанныд пропадитанныд, да ми ставным кынмам.
Тайӧ кывсӧ кылӧм бӧрын ми воча воккӧд бӧрддзим, но дзик тайӧ здукас додь дінысь Борисушкакӧд орччӧн тыдовтчис мӧд лым сюръя, ещӧ на ыджыдджык да страшнӧйджык.
Тайӧ вӧлі Спиридон, коді пасьталӧма ас вылас рӧгӧзаысь запаснӧй куль; кульыс сулаліс сійӧ юр гӧгӧр, лымйӧн тыр да кынмӧма.
— Кытысь нӧ тэ аддзылін вӧрсӧ, Спиридон?
— Аддзылі, сударыня.
— Кӧн нӧ сійӧ ӧні?
— И ӧні тыдалӧ.
— Тьӧтушка кӧсйис видзӧдлыны, но нинӧм эз аддзы, гӧгӧр вӧлі пемыд.
Спиридон эскӧдіс, мый тайӧ сы вӧсна, мый тьӧтушка «эз на велав пемыдас», но мый ачыс сійӧ важӧн аддзӧ, кыдзи вӧрыс сьӧдӧдӧ, но... сӧмын сыын лёкыс, мый сы дінӧ матыстчам, а сійӧ миянысь ылыстчӧ.
— Ставсӧ тайӧс, тіян вӧля, Селивашка вӧчӧ.
Сійӧ миянӧс кытчӧкӧ пыртӧ.
Мыйӧн ми кылім, мый татшӧм страшнӧй пӧраӧ сюрим Селивашка злӧдей киӧ, сэки воча воккӧд бӧрддзим ещӧ гораджыка, но тьӧтушка, коді вӧлӧма деревенскӧй барышняӧн, а бӧрыннас полкӧвӧй дамаӧн, эз сэтшӧм регыд шӧйӧвошлы, кыдзи карса дамаяс, кодъяслы быдсяма лёкторъясыс абуджык тӧдсаӧсь.
Тьӧтушкалӧн вӧліны опыт да сям, и найӧ спаситісны миянӧс тайӧ положениесьыс, коді збыльвылӧ вӧлі зэв опаснӧйӧн.
ДАС НЁЛЬӦД ГЛАВА
Ог тӧд, веритіс али эз верит тьӧтушканым Селиванӧн лёк кӧлдуйтӧмӧ, но сійӧ зэв бура гӧгӧрвоис, мый ӧні миянлы спаситчӧм вылӧ медся ёна колӧ, медым дзикӧдз эз эбӧстӧммыны миян вӧвъясным.
Вӧвъяс кӧ сувтасны да ёна кӧдздӧдас, сэки ми ставным непременнӧ пӧгибнитам.
Миянӧс пӧдтас бушков да кынтас кӧдзыд.
Но вӧвъяс кӧ вынсьыс оз петны да кутасны кутшӧма кӧ восьлавны, сэк позьӧ на надейтчыны, мый найӧ тӧв ньылыд кыдзкӧ асьныс петасны туй вылас да ваясны миянӧс кутшӧмкӧ оланінӧ.
Мед тайӧ лоас кӧть курӧг кокъяс вылын ломтытӧм керкаӧн, но век жӧ сэні оз кут сэтшӧм скӧрысь нӧйтны турӧбыс да оз ло тайӧ тракӧдӧмыс, кодӧс кылан вӧвъяслӧн мудзӧм кокъяснас быд воськовтігӧн...
Сэні позис эськӧ унмовсьны...
Унмовсьнысӧ зэв окота вӧлі и меным и менам воча воклы.
Та боксянь шудаӧн миян пиысь вӧлі сӧмын ӧтнасӧн медічӧтыс, коді узис шоныд кӧч ку пась пытшкын нянька ордас, но миянлы кыклы эз сетны унмовсьны.
Тьӧтушка тӧдіс, мый тайӧ опаснӧ, сы вӧсна мый узьысь морт регыдджык кынмас.
Миян положение быд здукӧ лоліс омӧльджыкӧн, сы вӧсна мый вӧвъясыс муртса нин тувччалісны да кӧзла вылын пукалысь кучер да лакей заводитісны кӧдзыдысла турдыны да сёрнитны гӧгӧрвотӧма, а тьӧтушка эз кут сетны внимание ме вылӧ да вок вылӧ, и ми, ӧта-мӧд дінӧ топӧдчӧмӧн, ӧтпырйӧ унмовсим.
Ме весиг аддзылі гажа вӧтъяс: гожӧм, миянлысь саднымӧс, миянлысь йӧзӧс, Аполлинарийӧс, и друг ставыс тайӧ вежсис ландышъясла Селиван ордӧ ветлӧмӧн, код йылысь ме не то мыйкӧ кыла, не то мыйкӧ сӧмын казьтыла.
Ставыс дзугсис... сы вӧсна мый некыдз ог вермы торйӧдны, мый вӧчсьӧ вӧтын, мый вемӧсын.
Чувствуйтсьӧ кӧдзыд, кылӧ тӧвлӧн омлялӧм да повозкалӧн вевт вылын рогозалӧн сьӧкыда швачӧдчӧмыс, а веськыда син водзын сулалӧ ӧти пельпом вылас свиткаа Селиван да миянлань чургӧдӧм киас кутӧ пӧнар...
Кажитчӧ тайӧ, вӧт али фантазиялӧн картина?
Но тайӧ эз вӧв вӧт, эз вӧв фантазия, а судьбалы збыльысь вӧлі колӧ тайӧ гажтӧм войнас вайӧдны миянӧс Селиванлӧн шуштӧм керкаӧ, и ми эг вермӧй корсьны аслыным спасение кыськӧ мӧд местаысь, сы вӧсна мый матігӧгӧрын эз вӧв некутшӧм оланін.
А ӧд сьӧрын миян ещӧ тьӧтушкалӧн шкатулкаыс, кӧні вӧлі сылӧн деньга — комын тысяча, тайӧ вӧлі тьӧтушкалӧн став состояниеыс.
Кыдзи сувтны шойччыны татшӧм ыджыд озырлуннас сэтшӧм подозрительнӧй морт ордӧ, кыдзи Селиван?
Дерт, ми пӧгибнитім!
Но ӧд бӧрйыны позис сӧмын сыысь, мый бурджык — кынмыны турӧб улын, али сувтны Селиван да сылӧн скӧр отсасьысьяслӧн пурт улӧ?
ДАС ВИТӦД ГЛАВА
Кыдзи чардби югнитан здукӧ пемыдын вӧлӧм синъяс друг ӧтпырйӧ аддзӧны зэв уна предмет, сідзи жӧ, кор Селиванлӧн пӧнарыс югдӧдіс миянӧс, ме аддзи миян бедствуйтысь экипажса став йӧзлысь ужассӧ.
Кучер да лакей муртса эз уськӧдчыны сы водзӧ пидзӧс вылас да быттьӧкӧ кынмисны копыртчӧмнас, тьӧтушка сетчис бӧрлань, быттьӧ кӧсйис йӧткыштны кибиткаыслысь. мышсӧ.
А няня ляскысис чужӧмнас кага дінас да друг сэтшӧма ичӧтмис, мый ачыс лои кагасьыс не ыджыдджыкӧн.
Селиван сулаліс ланьтӧмӧн, но... сійӧ мисьтӧм чужӧм вылысь ме ньӧти эг аддзы лёкалӧмсӧ.
Сійӧ ӧні кажитчис сӧмын зумыштчӧмаӧнджык сэкся дорысь, кор нуис менӧ пельпом вылас.
Миян вылӧ видзӧдлӧм бӧрын сійӧ ньӧжйӧ юаліс:
— Шонтысьны али мый?
Тьӧтушка сайкаліс мукӧдсьыс регыдджык да вочавидзис сылы:
— Да, ми дзикӧдз кынмыны кутім...
Спасит миянӧс?
— Мед ен спаситас!
Пырӧй — керкаыс шоныд.
И сійӧ кежис порог дорсьыс да югдӧдіс пӧнарнас кибитка пытшкӧссӧ.
Слугаяс, тьӧтушка да Селиван ас костаныс сёрнитісны дженьыдик фразаясӧн, кодъяс петкӧдлісны миянладорсянь кӧзяин дінӧ недоверие да сыысь полӧм, а Селивансянь кутшӧмкӧ пыдӧ дзебӧм мужичӧй ирония да, пӧжалуй, сідз жӧ аслыснога недоверие.
Кучер юасис: Эм абу вӧвъясыслы кӧрымыс?
Селиван вочавидзис:
— Корсьлам.
Лакей Борис кӧсйис тӧдны, эмӧсь абу мукӧд ветлысь-мунысьяс.
— Пыран — аддзан, — вочавидзис Селиван.
Няня шуис:
— А тэ ордын абу-ӧ страшнӧ кольччыны?
Селиван вочавидзис:
— Страшнӧ кӧ, эн пыр.
Тьӧтушка ӧлӧдіс найӧс, кыдз позьӧ ньӧжйӧджык быдӧнлы шуӧмӧн:
— Эновтӧй, эн пинясьӧй — всё равно тайӧ нинӧмлы оз отсав.
Водзӧ мунны оз позь.
Кольччам ен вӧля вылӧ.
И кывъясӧн вежласиг ми пырим пӧвъясӧн торйӧдӧм вежӧсӧ, кодӧс вӧлі торйӧдӧма вель паськыд керкасьыс.
Медводзын пырис тьӧтушка, а сы бӧрся Борис пыртіс сылысь шкатулкасӧ.
Сэсся ми пырим воча воккӧд да няня.
Шкатулкасӧ пуктісны пызан вылӧ, а сы вылӧ сувтӧдісны сылӧм госӧн вевттьысьӧм жӧч подсвечник неыджыд сись помӧн, коді вермис тырмыны ӧти час дыра, эз унджык.
Тьӧтушкалӧн практическӧй вежӧрыс пыр жӧ бергӧдчис тайӧ предмет дінас, мӧдногӧн кӧ — сись дінас.
— Медвойдӧр, — шуис сійӧ Селиванлы, — вай тэ меным, батюшка, выль сись.
— Со сиськыс.
— Тэ вай выльӧс, быдсаӧс!
— Выльӧс, быдсаӧс? — юаліс Селиван ӧти кинас пызанӧ, а мӧднас шкатулкаӧ мыджсьӧмӧн.
— Вай ӧдйӧджык выль, быдса сись.
— Мый вылӧ тэныд быдсаыс?
— Тайӧ абу тэнад делӧ, ме узьны ог на вод.
Гашкӧ, турӧбыс лӧняс — ми мунам.
— Турӧбыс оз лӧнь.
— Но, ӧткодь, ме тэныд сисьыс мынтыся.
— Дерт, мынтысин эськӧ, да абу менам сиськыс.
— Корсьлы, батюшка!
— Мый пуктытӧмторсӧ весь корсьны!
Тайӧ сёрниас заборка сайсянь видзчысьтӧг сюйсис слабсьыс-слаб вӧсньыдик гӧлӧс:
— Абу, матушка, сиськыс миян.
— Коді тайӧ сёрнитӧ, — юаліс тьӧтушка.
— Менам гӧтыр.
Чужӧмъясыс тьӧтушкалӧн да нянялӧн неуна югдісны.
Нывбабалӧн матыслуныс быттьӧ кыдзкӧ збоймӧдліс.
— Мый сійӧ — висьӧ али мый?
— Висьӧ.
— Мыйӧн?
— Висьӧмӧн.
Водӧй, меным сись помыс пӧнарӧ колӧ.
Колӧ вӧвъяссӧ пыртны.
И кӧть кыдз Селиванкӧд эз сёрнитны, сійӧ сулаліс аслас кыв вылын: мый сись помыс сылы быть колӧ, да и сӧмын.
Сійӧ кӧсйысис сись помсӧ вайны бӧр, сэсся босьтіс да петіс.
Пӧртіс эз олӧмӧ Селиван ассьыс кӧсйысьӧмсӧ вайны сись помсӧ бӧр, тайӧс ме эг нин аддзыв, сы вӧсна мый ми воча воккӧд бара унмовсим, но менӧ мыйкӧ век жӧ тревожитіс.
Ун пыр ме мукӧддырйи кылі тьӧтушкалысь нянякӧд шӧпкӧдчӧм да тайӧ шӧпкӧдчӧмсьыс медтшӧкыда кыліс «шкатулка» кыв.
Тыдалӧ, няня да мукӧд миян йӧз тӧдісны, мый тайӧ ларечас дзебӧма ёна донаторъяс, да найӧ ставныс казялісны, мый шкатулкаыс первойя здуксяньыс жӧ кыскис миян ненадежнӧй кӧзяинлысь горш вниманиесӧ.
Менам тьӧтушка, кодлӧн вӧлі олӧмын ыджыд опыт, аддзис, мый быть ковмас вӧчны сідз, кыдзи колӧ обстоятельствояс сертиыс, но сы пыдди пыр жӧ вӧчис распоряжениеяс, кодъяс колісны тайӧ опаснӧй положениеын.
Медым Селиван эз ви миянӧс, вӧлі решитӧма, мед некод эз узь.
Вӧвъясӧс тшӧктісны лэдзавны, но сийӧсъяссӧ на вылысь не босьтны, а кучерлы лакейкӧд пукавны повозкаын: налы эз позь торйӧдчыны, сы вӧсна мый торйӧннас Селиван найӧс виалас и сэки ми колям куш дорйысьны вермытӧмъяс.
Сэки сійӧ виалас, дерт, и миянӧс да ставнымӧс гуалас джодж улас, кӧні и сідзи нин дзебӧма зэв уна жертва.
Кучерӧс да лакейӧс кольӧдны миянкӧд керкаын эз позь, сэки Селиван вундас гужияссӧ кӧренник сийӧссьыс, медым сэсся эз позь доддявны вӧвъяссӧ, либӧ сӧвсем сетас тройкасӧ ставнас аслас ёртъясыслы, кодъясӧс ӧні сійӧ кытчӧкӧ дзебӧма.
Сэки миянлы нинӧм вылын лоӧ и спасайтчыны, а ӧд вермас и сідз лоны, мый турӧбыс регыд лӧняс да сэки кучер доддясяс, а Борис куимысь таркнитас стенас, и ми ставным уськӧдчам дворас, пуксям да мунам.
Медым лоны пыр дасьӧн, миян пиысь некод эз пӧрччысь.
Ог тӧд, ӧдйӧ али ньӧжйӧ муніс кадыс мукӧдыслы, но миянлы, кык узьысь детинкалы, сійӧ лэбыштіс, кыдзи ӧти здук, коді друг помасис вывті страшнӧй садьмӧмӧн.
ДАС КВАЙТӦД ГЛАВА
Ме садьми сыысь, мый меным лои зэв сьӧкыд лолавны.
Синъяс восьтӧм мысти ме дзик нинӧм эг аддзы, сы вӧсна мый гӧгӧр вӧлі пемыд, сӧмын ылын тыдаліс быттьӧ мыйкӧ руд: тайӧ тӧдчис ӧшиньыс.
Но та пыдди, кыдзи Селиван пӧнарӧн югдӧдігӧн, ме ӧтпырйӧ аддзи чужӧмъяссӧ став йӧзыслысь, кодъяс вӧліны сійӧ страшнӧй сцена вылын, сідзи ӧні меным ӧти здукӧн воис паметьӧ ставыс — коді ме, кӧні ме, мыйла ме тані, кодъяс меным мусаяс да донаяс эмӧсь бать керкаын, — и меным ставсӧ и ставнысӧ лои жаль, лои и сьӧкыд, и шуштӧм, и окота вӧлі горӧдны, но тайӧс вӧчны эз позь.
Менсьым вомӧс топыда топӧдіс мортлӧн ки, а тіралан гӧлӧс вашкӧдіс пельӧ:
— Ни ӧти шы, чӧв ов, ни ӧти шы!
Ми пӧгибнитім: миян ордӧ жугӧдчӧмӧн пырӧны.
Ме тӧді тьӧткалысь гӧлӧссӧ да кутлі сылысь кисӧ, мед петкӧдлыны, мый гӧгӧрвоа сылысь тшӧктӧмсӧ.
Посводзӧ петан ӧдзӧс сайсянь кыліс кышӧдчӧм... кодкӧ ньӧжйӧ вешталіс кокъяссӧ да шарсйӧдліс кияснас стен пӧлӧн...
Дерт, тайӧ злӧдейыс корсис, но некыдз оз вермы аддзыны ӧдзӧссӧ...
Тьӧтушка топӧдіс миянӧс ас бердас да вашнитіс, мый енмыс вермас на миянлы отсавны, сы вӧсна мый ӧдзӧсас тьӧтка вӧчис укрепление.
Но сійӧ жӧ здукас, гашкӧ, буретш сы вӧсна, мый ми эрдӧдім асьнымӧс вашкӧдчӧмнас да дрӧжжитӧмнас, пӧвъясысь вӧчӧм заборка сайын, кӧні вӧлі керкаыс да кытысянь шыасьліс сись йылысь сёрнитігӧн Селиванлӧн гӧтырыс, кодкӧ котӧрӧн петіс да кутчысис кияснас сыӧ, коді гусьӧн локтіс миян ӧдзӧслань, да найӧ кыкӧн заводитісны мырдӧн пырны миянӧ; ӧдзӧсыс ратшмуні, да миян кокъяс дінӧ лэбисны пызан, скамья да чемоданъяс, кодъясӧн тьӧтушка пыклӧма ӧдзӧссӧ, а ван воссьӧм ӧдзӧсас мыччысис Борисушкалӧн чужӧмыс, а сійӧс сьыліӧдыс кутісны Селиванлӧн вына киясыс...
Тайӧс аддзӧмкӧд тшӧтш тьӧтушка горӧдіс Селиван вылӧ да уськӧдчис Борис дінӧ:
— Матушка!
енмыс видзис, — киргис Борис.
Селиван лэдзис кияссӧ да сулаліс.
— Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык мунам татысь! — шуаліс тьӧтушка. — Кӧнӧсь миян вӧвъясным?
— Вӧвъясыс кильчӧ дорын, матушка, ме сӧмын кӧсйи тіянӧс чукӧстны...
А тайӧ рӧзбойникыс...
Енмыс видзис, матушка! — тэрмасьӧмӧн шуаліс Борис, кватлаліс киясӧд менӧ да воча вокӧс да босьталіс петігас, мый сюри ки улас.
Ставныс разіпели уськӧдчисны ӧдзӧслань, чеччалісны доддьӧ да мӧдӧдчисны скачӧн, мыйтӧм тырмис вӧв выныс.
Селиван вӧлі, буракӧ, вывті ёна яналӧма да видзӧдіс миян вылӧ бӧрсянь.
Сійӧ, тыдалӧ, тӧдіс, мый тайӧ весь оз коль.
Ывлаын ӧні вӧлі югдӧ нин, и миян водзын асыввылын ӧзйис рӧштводырся кӧдзыд гӧрд кыа.
ДАС СИЗИМӦД ГЛАВА
Ми воим гортӧ часджын мысти да туй чӧжыс тӧлкуйтім сы йылысь, кутшӧм ёна повзьылім.
Тьӧтушка, няня, кучер да Борис сёрнитісны мӧда-мӧд вежмӧн да, миянӧс дивӧ кодь мездӧмысь енмӧс аттьӧалігтырйи, дугдывтӧг пернапасасисны.
Тьӧтушка висьталіс, мый сійӧ войбыд эз узь, сы вӧсна мый дугдывтӧг кыліс, кыдзи кодкӧ некымынысь матыстчыліс да заводитліс восьтыны ӧдзӧссӧ.
Та вӧсна сылы лои тыртны пыранінсӧ быдторйӧн, мый сюри ки улас.
Сійӧ сідзжӧ кыліс кутшӧмкӧ подозрительнӧй вашкӧдчӧм Селиван заборка сайысь, и сылы кажитчис, мый Селиваныс эз ӧтчыд ньӧжйӧник восьтыв ассьыс ӧдзӧссӧ, петавліс посводзас да ньӧжйӧник кутчысьліс миян ӧдзӧс вугйӧ.
Ставсӧ тайӧс кывлӧма и няня, кӧть сійӧ, кыдзи шуліс ачыс, минута дыра кежлӧ корсюрӧ унмовсьліс.
Кучер да Борис аддзылӧмаӧсь ставсьыс унджык.
Вӧвъяс вӧсна поліг, кучер эз вешйыв на дінысь ни ӧти минута кежлӧ, но Борисушка эз ӧтчыд волы миян ӧдзӧс дінӧ да быд пӧрйӧ, кор матыстчыліс сійӧ, самӧй сійӧ жӧ здукӧ петаліс аслас ӧдзӧссьыс и Селиван.
Кор югдӧм водзвылас бушколыс лӧнис, кучер да Борис гусьӧн доддялісны вӧвъяссӧ, асьныс восьтісны ӧграда ӧдзӧссӧ да гусьӧн жӧ петісны сэтысь; но кор Борис сідз жӧ ньӧжйӧ бара локтіс миян ӧдзӧс дінӧ, мед петкӧдны миянӧс, сэки Селиван аддзис, мый добычаыс мунӧ сійӧ киысь, уськӧдчис Борис вылӧ да кутіс сійӧс джагӧдны.
Слава богу, мый сылы тайӧс эз удайтчы вӧчны, и ӧні сійӧ оз нин мын куш подозревайтӧмнас, кыдзи мынліс ӧнӧдз:
сылӧн лёк кӧсйӧмъясыс вӧліны вывті яснӧйӧсь да вывті тыдаланаӧсь,
и ставыс тайӧ вӧлі эз кутшӧмкӧ ӧти морткӧд куш на костын, а квайт свидетель дырйи, кодъяс пиысь ӧтнас тьӧтушка аслас тӧдчанлун сертиыс вермас мунны некымын пыдди,
сы понда мый сійӧ кар пасьталаыс нимавліс бур вежӧраӧн да сы ордӧ, кӧть тьӧтушка и вӧлі шӧркодя олысь, воліс визитъясӧн губернатор,
а миян сэкся исправник вӧлі сылы обязан аслас семьякост олӧм бура лӧсьӧдӧмысь.
Тӧдӧмысь, тьӧтушкалӧн ӧти кыв серти сійӧ пыр жӧ босьтчас туявны делӧсӧ пӧсь кок туйяс кузяыс, и Селиванлы не мынны петляысь, кодӧс сійӧ думайтіс шыртыштны миян сьылі гӧгӧр.
Став обстоятельствоясыс быттьӧкӧ тэчсисны сідзи, мый ставыс вайӧдіс миян вӧсна Селиванлы водзӧс мынтӧмӧ, миян олӧм да эмбур вылӧ зверскӧя покушайтчӧмысь сійӧс накажитӧмӧ.
Асланым керка дінӧ воигӧн чой йылын ключ сайын ми паныдасим верзьӧма зонкӧд, коді миянӧс аддзӧм мысти лои вывті рад, кучкис кокъяснас аслас вӧлыслы бокъясас да, ылісянь шапкасӧ пӧрччӧмӧн, гӧнитіс миян дінӧ кыпыд чужӧмӧн да заводитіс рапортуйтны тьӧтушкалы, кутшӧм беспокойство ми вӧчим гортын ставыслы.
Вӧлӧмкӧ батьӧй, мамӧй да ставныс гортсаяс сідзжӧ абу узьӧмаӧсь.
Миянӧс непременнӧ виччысьӧмаӧсь, и сійӧ кадсянь, кор рытнас заводитчис турӧб, ставныс зэв ёна повзьӧмны — эг-ӧ ми ылалӧй туй вывсьыс, али эз-ӧ ло миянкӧд кутшӧмкӧ мӧд лёктор: вермис ӧд чегны тёпканын додь вож, вермисны уськӧдчыны кӧинъяс...
Миянлы паныд бать ыстылӧма кымынкӧ верзьӧма мортӧс пӧнаръясӧн, но бушколыс нетшкис кияссьыс да кусӧдаліс пӧнаръяссӧ, да и ни йӧз, ни вӧвъяс некыдз абу вермылӧмаӧсь ылыстчыны керка дінысь.
Морт жӧдзӧ ӧти местаын зэв дыр, пыр сылы кажитчӧ, быттьӧ сійӧ тӧв паныд мунӧ, и друг сувтӧ, и вӧлыс места вывсьыс водзӧ оз вӧрзьы...
Морт сійӧс вӧтлӧ, кӧть ачыс пӧдтӧм вӧсна ӧдва лолалӧ, но вӧлыс оз мун...
Верзьӧма лэччӧ вӧв вывсьыс, медым босьтны поводӧдыс да нуӧдны повзьӧм пемӧссӧ, и друг, аслыс шензьӧм вылӧ, аддзӧ, мый сылӧн вӧлыс сулалӧ гидня либӧ сарай стенӧ кымӧснас мыджсьӧмӧн...
Разведчикъяс пиысь сӧмын ӧти ветлӧма неуна ылӧджык да сылӧн вӧлӧма настӧящӧй туйвывса паныдасьлӧм; тайӧ вӧлі шорник Прохор.
Сылы сетӧмаӧсь медся водзын доддялан форейторскӧй вӧв, коді курччывліс кӧртвомсӧ пиньяснас, да тадзисӧ кӧртыс сылӧн паръясас эз инмыв, та понда сійӧ эз чувствуйтлы некутшӧм кутӧм.
Сійӧ и вартӧдӧма Прохоркӧд самӧй турӧбалан адас да гӧнитӧма дыр, бӧр кокъяснас чужъясигтыр да юрсӧ водз пидзӧсъяс дінас копыртӧмӧн, кытчӧдз, медбӧрын, ӧти татшӧм вольт дырйи шорник абу лэбӧма вӧв юр вомӧн; сійӧ став тушанас сунгысьӧма ловъя йӧзысь кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм чукӧрӧ, но найӧ первойсяньыс абу петкӧдлӧмаӧсь сы дінӧ некутшӧм бурлун.
Мӧдарӧ, кодкӧ на пиысь пырысь-пыр котшкӧма сылы юрас, мӧд веськӧдӧма мышкусӧ, а коймӧд кутӧма талявны кокъяснас да зурӧдны мыйӧнкӧ кӧдзыдӧн, металлическӧйӧн.
Прохор вӧлі асланьыс сюсь зон, сійӧ гӧгӧрвоӧма, мый веськаліс аслыспӧлӧс существояс дінӧ, да горӧдӧма лёк горшӧн.
Вывті ёна повзьӧмыс, буракӧ, содтӧма сійӧ гӧлӧслы торъя вын, да сійӧс пыр жӧ кылӧмаӧсь.
Медым сійӧс спаситны, сэн жӧ, сысянь куим воськов сайын, мыччысьӧма «огненное светение».
Тайӧ вӧлі би, кодӧс сувтӧдӧмаӧсь ӧшинь вылӧ миян кухняын. Кухня стен улас сайӧдчӧмаӧсь исправник, сылӧн письмоводительыс, рассыльнӧй салдат да тройка вӧла ямщик, кодъяс сибдӧмаӧсь лым толаас.
Найӧ сідзжӧ ылалӧмаӧсь туйсьыс да, миян кухня дінӧ веськалӧм мысти, чайтӧмаӧсь, мый сулалӧны кӧнкӧ видз вылын зорӧд дорын.
Найӧс перйӧмаӧсь да корӧмаӧсь кодӧс кухняӧ, кодӧс керкаӧ, кӧні исправник и юис ӧні чай; сійӧ лӧсьӧдчис воны карас семья дінас водзджык, кытчӧдз гортсаясыс эз садьмыны да эз заводитны тревожитчыны татшӧм лёк поводдяа вой бӧрын.
— Вот тайӧ бур, — шуис тьӧтушка: — исправник ӧні медся колана морт.
— Да! сійӧ барин дошлӧй, сійӧ Селивашкалы петкӧдлас! — тшӧтш шыасисны миян йӧз, ми мӧдӧдчим скачӧн да воим гортӧ, кор исправниклӧн тройкаыс сулаліс на миян кильчӧ дорын.
Пырысь-пыр жӧ ставсӧ висьталасны исправниклы, да часджын мысти рӧзбойник Селиван лоас сійӧ киясын.
ДАС КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
Менам бать да исправник вывті ёна шензисны сы вылӧ, мый вӧлі миянкӧд туйын да торъя нин рӧзбойник керкаын, Селиван ордын, коді кӧсйис миянӧс вины да босьтны миянлысь добра да деньга...
Со мый ещӧ деньга йывсьыс.
На йылысь казьтыштігӧн тьӧтушка пыр жӧ горӧдіс:
— Ак, господьӧй-енмӧй!
Да кӧні нӧ менам шкатулкаыс?
Збыль, кӧні нӧ тайӧ шкатулкаыс да сыын куйлысь тысячаясыс?
Думыштӧй асьныд, ӧд сійӧ эз вӧв!
Да, да, куш сійӧ сӧмын и эз вӧв ни комнатаясын сэтчӧ пыртӧм кӧлуй пиын, ни доддьын, — ӧти кывйӧн, некӧн...
Шкатулка, тыдалӧ, кольӧма сэтчӧ и ӧні — Селиван киын...
Али... вермас лоны, мый Селиван ещӧ войнас на сійӧс гусяліс.
Тайӧс ӧд сылы позис вӧчны: сійӧ кыдз кӧзяин тӧдіс аслас киссьӧм керкасьыс быд щель, и татшӧм щельясыс сылӧн кӧнкӧ абу этша...
Сылӧн вермис лоны и лэптыссян джодж плака да босьтсян пӧвтор заборкаас.
И муртса на исправник, коді вӧлі опытнӧйӧн разбойничӧй делӧяс тӧдмалӧмын, удитіс висьтавны бӧръя предположениесӧ босьтсян пӧвтор йылысь, кодӧс Селиван войнас вермис гусьӧн вештывны да сы пыр кыскыны шкатулкасӧ, кыдз тьӧтушка тупкис кияснас чужӧмсӧ да уси креслӧӧ.
Шкатулка вӧсна полӧмысла, тьӧтушка дзебӧма сійӧс буретш лабич ув пельӧсас, а лабичыс сулаліс заборка бердын, коді торйӧдліс миянлысь узянін керкалӧн сійӧ юкӧнысь, кӧні оліс Селиван аслас гӧтырыскӧд.
— Но вот, сійӧ и эм! — радлӧмӧн, мый сылӧн опытнӧй арталӧмъясыс веськыдӧсь, горӧдіс исправник.
— Ті асьныд сылы сюйыштінныд шкатулкатӧ!..
Но ме век жӧ шензя, мый, кор воис кад тіянлы петны туйӧ, ни ті, ни йӧзыд, некод сы йылысь эн кватитчӧй.
— Да господьӧй енмӧй!
Ставным ми вӧлім сэки сэтшӧма повзьӧмаӧсь! — лӧвтіс тьӧтушка.
— И сійӧ збыль, збыль, ме тіянлы верита, — шуаліс исправник,
— тіянлы вӧлі мыйысь повзьыны, но век жӧ... сэтшӧм ыджыд сумма... сэтшӧм уна деньга.
Ме ӧні жӧ скачӧн муна, скачӧн муна сэтчӧ...
Сійӧ, дерт, кытчӧкӧ, пышйис нин, но сійӧ меысь оз мун!
Миян шуд вылӧ ставныс тӧдӧны, мый сійӧ вӧр, да некод сійӧс оз радейт и некод сійӧс оз кут дзебны...
А бара жӧ ӧні сылӧн киас эм деньга... сійӧ вермас юксьыштны...
Колӧ тэрмасьны...
Йӧзыс ӧд шельмаяс...
Прӧщайтлӧй, ме муна.
А ті успокоитчӧй, юӧй лекарство...
Ме налысь воровскӧй натурасӧ тӧда да эскӧда тіянӧс, мый сійӧс кутам.
И исправник ӧшӧдіс бокас ассьыс саблясӧ; сэки друг воддза комнатаысь кыліс, мый сэні йӧзыс вывті ёна шызисны, и... порог вомӧн залӧ, кӧні вӧлім ми ставным, сьӧкыда лолалігтырйи, тьӧтушка шкатулкаӧн киас, пырис Селиван.
Ставныс чеччисны местаяс вывсьыс да сулалісны вӧрзьывтӧг.
— Сундуктортӧ вунӧдӧмныд, босьтӧй, — пыдісянь шуис Селиван.
Водзӧ сійӧ нинӧм эз вермы висьтавны, сы вӧсна мый дзикӧдз пӧдіс вывті ӧдйӧ воӧмсьыс да, гашкӧ, вывті ёна волнуйтчӧмысла.
Сійӧ сувтӧдіс шкатулкасӧ пызан вылӧ, а ачыс некодӧн тшӧктытӧг пуксис улӧс вылӧ да лэдзис юрсӧ и кияссӧ.
ДАС ӦКМЫСӦД ГЛАВА
Шкатулкаыс вӧлі дзик дзонь.
Тьӧтушка босьтіс сьылі вывсьыс ичӧтик ключ, восьтіс шкатулкасӧ да гораа шуис:
— Ставыс, ставыс кыдзи вӧлі!
— Ставыс дзонь, — ньӧжйӧ шуис Селиван. — Ме пыр котӧрті тіян бӧрся... кӧсйи вӧтӧдны... вынӧй эз судзсьы...
Прӧститӧй, мый пукала тіян водзын... пӧда.
Бать медпервойӧн матыстчис сы дінӧ, кутліс сійӧс да окаліс юрас.
Селиван эз вӧрзьы.
Тьӧтушка кыскис шкатулкасьыс сёа кык бумажнӧй деньга да кутіс сетны сылы киас.
Селиван век на пукаліс да видзӧдіс, быттьӧ нинӧм эз гӧгӧрво.
— Босьт, мый тэныд сетӧны, — шуис исправник.
— Мыйысь?
Оз ков!
— Сыысь, мый тэ честнӧя хранитін да вайин тэ ордӧ вунӧдӧм деньгасӧ.
— А кыдзи нӧ?
Колӧ ӧмӧй не честнӧя?
— Но, тэ... шань морт... тэ абу думыштӧмыд босьтны йӧзлысь.
— Босьтны йӧзлысь!.. — Селиван довкйӧдлыштіс юрнас да содтіс:
— Меным йӧзыслӧн оз ков.
— Но ӧд тэ гӧль, босьт тайӧс аслыд овмӧдчӧм вылӧ! — меліа шуаліс тьӧтушка.
— Босьт, босьт, — убеждайтіс сійӧс менам бать.
— Тэнад эм сы вылӧ право.
— Кутшӧм право?
Сылы висьталісны закон йылысь, код серти быд мортлӧн, коді аддзас да сетас воштӧмторсӧ, лоӧ право аддзӧмторйысь коймӧд пай вылӧ.
— Кутшӧм тайӧ закон, — вочавидзис сійӧ, тьӧтушкалысь деньгаа кисӧ вештӧмӧн.
— Йӧз шогнад он озырмы...
Оз ков!
Прӧщайтлӧй!
И сійӧ чеччис места вывсьыс, медым мунны бӧр аслас позоритӧм омӧлик керкаас, но бать эз лэдз: сійӧ пыртіс Селиванӧс аслас кабинетас да игнасис сэні сыкӧд, а сэсся час мысти тшӧктіс доддявны вӧв да нуны сійӧс гортас.
Ӧти лун мысти тайӧ лоӧмтор йывсьыс тӧдісны карын да став матігӧгӧрас, а кык лун мысти бать тьӧтушкакӧд мунісны Кромыӧ, и, Селиван ордӧ сувтлӧмӧн, юисны сійӧ керкаын чай да колисны гӧтырыслы шоныд пась.
Бӧр воигас найӧ бара пыралісны сы ордӧ и ещӧ вайисны сылы гӧснечьяс: чай, сахар да пызь.
Селиван босьталіс ставсӧ вежливӧя, но неокотапырысь да шуаліс:
— Мыйысь нӧ?
Ме ордӧ ӧні со куим лун чӧж нин мӧдісны йӧз пыравны... доход лои... шыд пулім...
Миянысь оз нин повны, кыдз повлісны войдӧр.
Кор менӧ праздникъяс бӧрын нуисны пансионӧ, мекӧд бара вӧлі посылка Селиванлы, и ме юи сы ордын чай да пыр видзӧді сійӧ чужӧм вылӧ да думайті:
«Кутшӧм сылӧн шань, бур чужӧмыс!
Мыйла нӧ сійӧ меным и мукӧдлы сэтшӧм дыр кажитчис полокалӧӧн?»
Тайӧ мӧвпыс эз петав менам юрысь да эз сетлы спокой...
Ӧд тайӧ сійӧ жӧ мортыс, коді ставыслы вӧлі сэтшӧм страшнӧйӧн, кодӧс ставныс лыддисны кӧлдунӧн да злӧдейӧн.
И сэтшӧм дыр ставыс артмыліс сідзи, быттьӧ Селиванлӧн сӧмын сійӧ и уджыс, мый думайталӧ да вӧчалӧ злӧдействояс.
Мый вӧсна нӧ сійӧ друг лои сэтшӧм бурӧн да мусаӧн?
КЫЗЬӦД ГЛАВА
Ме вӧлі зэв шудаӧн челядь кадын сы боксянь, мый религиялысь медводдза урокъяссӧ меным сетліс зэв бур христианин.
Тайӧ вӧлі орловскӧй поп Остромысленский, бур друг менам батьлӧн да друг ставнымлӧн миян, челядьлӧн, кодъясӧс сійӧ кужис велӧдны радейтны правда да милосердие.
Ме нинӧм эг висьтавлы ёртъяслы сы йылысь, мый лои миянкӧд Селиван ордын рӧштво войӧ, сы вӧсна мый таын ставас эз вӧв нинӧм ошканаыс менам смеллунлы, а, мӧдарӧ, менам полӧм вылын позис сералыштны; но ме висьталі ассьым став приключениеяс да сомнениеяс йылысь отец Ефимлы.
Сійӧ менӧ меліалыштіс кинас да шуис:
— Тэ зэв шуда: тэнад душаыд рӧштво луннас вӧлі быттьӧ лясни святӧй кагалы, коді воис му вылӧ, медым страдайтны шудтӧмъяс вӧсна.
Христосыс югдӧдіс тэныд пемыдсӧ, кодӧн пемыд йӧзлӧн пустӧй висьтавлӧмыс тупкыліс тэнсьыд воображениетӧ.
Полокалӧнас вӧлі эз Селиван, а ті асьныд — тіян сы дінӧ подозрительностьныд, коді некодлы эз сетлы аддзыны сылысь бур сӧвестьсӧ.
Чужӧмыс сылӧн тіянлы кажитчис пемыдӧн, сы вӧсна мый тіян синъясыд вӧліны пемыдӧсь.
Соблюдайт тайӧс, медым мӧдысь не лоны татшӧм жӧ синтӧмӧн.
Тайӧ вӧлі зэв бур да тӧлка сӧвет.
Менам олӧмын водзӧ вылӧ ме матысми Селиванкӧд да меным уси шуд аддзывны, кыдзи сійӧ лои ставӧн радейтана да почётнӧй мортӧн.
Выль имениеын, кодӧс ньӧбис тьӧтушка, вӧлі мир туй вылын бур постоялӧй двор.
Тайӧ дворсӧ сійӧ и вӧзйис Селиванлы сылы бур условиеяс серти, и Селиван сійӧс примитіс да оліс тайӧ дворас кувтӧдзыс.
И сэки збыльмисны менам челядьдырся важ вӧтъяс: ме не сӧмын матӧ тӧдмаси Селиванкӧд, но миян костын вӧлі ӧта-мӧдлы тырвыйӧ веритӧм да дружба.
Ме аддзылі, кыдзи бурлань вежсис сылӧн олӧмыс, кыдзи сійӧ керкаын пуксис спокойствие да вочасӧн лои быдторйӧн судзсьӧм, кыдзи воддза зумыштчӧм пыдди, коді вӧвлі йӧз чужӧмъяс вылын Селиванкӧд паныдасигӧн, ӧні ставыс видзӧдісны сы вылӧ радпырысь.
И збыльысь, лои сідз: мыйӧн сӧмын югдісны синъясыс Селиванӧс кытшалысь йӧзлӧн, сэки лои югыдӧн и сылӧн чужӧмыс.
Тьӧтушкалӧн йӧз пиысь Селиванӧс торъя эз радейтлы лакей Борисушка, кодӧс Селиван муртса эз джагӧд сійӧ миянлы вунӧдлытӧм рӧштво войнас.
Тайӧ история йывсьыс мукӧддырйи шутитлісны.
Сійӧ войся случайыс объясняйтсис сійӧн, мый кыдзи ставныслӧн вӧлі подозрение, медым эськӧ Селиван эз грабит тьӧтушкаӧс, дзик сідзи жӧ и Селиванлӧн вӧлі ыджыд подозрение, мый кучер да лакей пыртісны миянӧс сійӧ дворӧ нарошнӧ сэтшӧм думӧн, медым эськӧ тані войнас гусявны тьӧтушкалысь деньгасӧ, а сэсся зэв лӧсьыда вештыны мыжсӧ подозрительнӧй Селиван вылӧ.
Вериттӧм да подозрительность ӧтикладорсянь кыпӧдлісны вериттӧм жӧ да подозрение мӧдарсянь, и ставныслы кажитчис, мый найӧ — врагъяс ас костаныс, и ставныслӧн вӧлі помка лыддьыны ӧта-мӧднысӧ лёк вӧчӧм вылӧ кокниа ыштысь йӧзӧн.
Тадзи лёкторйыс век чужтӧ мӧд лёктор да побеждайтсьӧ сӧмын бурторйӧн, коді, евангелие кыв серти, вӧчӧ синъясӧс да сьӧлӧмъясӧс сӧстӧмӧн.
КЫЗЬ ӦТИКӦД ГЛАВА
Ещӧ колӧ помӧдзыс висьтавны, мый вӧсна жӧ сійӧ кадсянь, кор Селиван муніс кӧлач пӧжалысь ордысь, сійӧ лои зумышӧн да гусяӧн.
Коді сійӧс сэки дӧзмӧдіс да йӧткыштіс?
Менам бать бура относитчис тайӧ шань морт дінас, но век жӧ думайтіс, мый сылӧн эм кутшӧмкӧ тайна, кодӧс Селиван ёна гусьӧн видзӧ.
Тайӧ сідзи и вӧлӧма, но Селиван висьталіс ассьыс тайнасӧ сӧмын ӧтнаслы менам тьӧтушкалы, и то сӧмын некымын во сылӧн имениеын олӧм мысти да сы бӧрын, кор Селиванлӧн куліс век висьысь гӧтырыс.
Кор ме ӧтчыд том зонмӧн нин вои тьӧтушка ордӧ да ми кутім казьтывны Селиванӧс, коді и ачыс таӧдз неважӧн кулі, сэки тьӧтушка висьталіс меным сылысь тайнасӧ.
Делӧыс вӧлі сыын, мый Селиванлы, аслас мелі да бур сьӧлӧм вӧснаыс, лои жаль найӧ карын кувсьӧм нин отставнӧй палачлӧн беспомощнӧй нылыс, кодлӧн вӧлі сэтшӧм шог судьбаыс.
Тайӧ нывкаыслы некод эз кӧсйы сетны оланін кыдзи презреннӧй мортлӧн дитялы.
Селиван вӧлі гӧль, да сэк жӧ сійӧ эз лысьт решитчыны видзны ас ордас палачлысь нывсӧ асланыс ичӧт карын, кӧні ставныс тӧдісны и асьсӧ сійӧс и нывсӧ.
Сылы лои ставсьыс гусьӧн видзны нывлысь происхождениесӧ, кодын сійӧ эз вӧв мыжа.
Ӧд мӧдногӧнсӧ сійӧ эз мын эськӧ сьӧкыда кӧритӧмысь йӧзсянь, кодъяс оз вермыны лоны милостивӧйясӧн да справедливӧйясӧн.
Селиван дзебліс сійӧс сы вӧсна, мый пыр поліс сійӧс тӧдмалӧмысь да оскорбитӧмысь, и тайӧ гусьӧн олӧмыс да тревожитчӧмыс пырисны Селиванлӧн став существоас да мыйтакӧ тӧдчисны сыын.
Сідзи быд морт, коді Селиванӧс шуліс «полокалӧӧн», ачыс вӧлі сылы ещӧ ёнджыка «полокалӧӧн».
{Лесков Н. С. (комиӧдіс Дзюба Т. Н.) @ Зверь @ висьт @ Н. С. Лесков. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 54‒75.}
ЗВЕРЬ
«И зверьяс гӧгӧрвоӧны святӧй кыв».
Старец Серафимлӧн житие.
ПЕРВОЙ ГЛАВА
Менам бать вӧлі аслас кадӧ паськыда тӧдса следовательӧн.
Сылы сетлісны нуӧдны уна важнӧй делӧяс, да та вӧсна сійӧ тшӧкыда торъявліс семьясьыс, а гортын кольлім мамӧй, ме да слугаяс.
Менам матушка сэки вӧлі зэв на том, а ме — ичӧтик детинка.
Сійӧ случай дырйиыс, код йылысь ме ӧні кӧсъя висьтавны, меным вӧлі сӧмын вит арӧс.
Вӧлі тӧв, и вывті кӧдзыд.
Сулалісны сэтшӧм морозъяс, мый войяснас гидъясын кынмылісны ыжъяс, а воробейяс да чавканъяс турдӧмӧн усялісны кын му вылас.
Бать менам тайӧ кадас аслас служебнӧй обязанностьяс кузя вӧлі Елецын да эз кӧсйысь воны гортӧ весиг рӧштво кежлӧ, а та вӧсна матушка ачыс думыштіс ветлыны сы дінӧ, медым не кольны сійӧс ӧтнассӧ тайӧ ыджыд да гажа праздник дырйиыс.
Вывті ыджыд кӧдзыдъяс вӧсна мам эз босьт менӧ аскӧдыс ылі туйӧ, и колис аслас чой, а менам тьӧтка ордӧ; сійӧ вӧлі верӧссайын ӧти орловскӧй помещик сайын, код йылысь ветліс лёк слава.
Тайӧ помещикыс вӧлі зэв озыр, пӧрысь да чорыд сьӧлӧма.
Сылӧн характерас вевтыртісны лёклун да немжалиттӧм, и сійӧ та йылысь ньӧти эз шогсьы, а, мӧдарӧ, весиг ошйысьліс тайӧ качествояснас, кодъяс сы ногӧн быттьӧ петкӧдлісны мужественнӧй вын да духлысь чегны вермытӧм чорыдлун.
Татшӧм жӧ мужество да чорыдлун сійӧ зілис развивайтны аслас челядьын, кодъясысь ӧти пиыс вӧлі мекӧд ӧттшӧтшъя.
Дядяысь полісны ставныс, а медся ёна ме, сы вӧсна мый сійӧ кӧсйис и меын «ёнмӧдны мужество», и ӧтчыд, кор меным вӧлі куим арӧс да лоис ёна гымалӧм-чардалӧм, кодысь ме полі, сійӧ сэки йӧткыштіс менӧ ӧтнамӧс балкон вылӧ да игналіс ӧдзӧссӧ, медым татшӧм урокӧн велӧдны менӧ не повны гымысь да чардбиысь.
Гӧгӧрвоана, мый татшӧм кӧзяин керкаын ме гӧститі неокотапырысь да вель ёна полігтыр, но меным, висьтала мӧдысь, сэки вӧлі вит арӧс, и сэтшӧм обстоятельствояс дырйи, кодъяслы колӧ вӧлі подчинитчыны, менам кӧсйӧмъяскӧд эз лыддьысьлыны.
МӦД ГЛАВА
Дядя имениеын вӧлі замок вылӧ мунысь зэв ыджыд каменнӧй керка.
Тайӧ вӧлі аслыспӧлӧс модаа, но мисьтӧм да весиг уродливӧй кык судта здание, гӧгрӧс вевта да башня, код йылысь висьтавлісны страшнӧйторъяс.
Сэні коркӧ овлӧма ӧнія помещиклӧн йӧймӧм батьыс, сэсся сійӧ комнатаясын восьтісны аптека.
Тайӧ мыйлакӧ сідзжӧ лыддьыссис страшнӧйӧн; но медся повзьӧдланаыс вӧлі сійӧ, мый тайӧ башня выліын тыртӧм, вежыньтчӧм ӧшиньын вӧлі зэвтӧмаӧсь струнаяс, мӧдногӧн кӧ вӧлі лӧсьӧдӧма сідз шусяна «Эоллӧн арфа».
Кор тӧвныр вӧрӧдліс тайӧ ас воляа инструментыслысь струнаяссӧ, найӧ сетлісны дзик виччысьтӧм да частӧ зэв аслыснога шыяс, кодъяс кыз гӧлӧсӧн ньӧжйӧ мургӧмсянь вуджлісны беспокойнӧй, нестройнӧй лӧвтӧмӧ да пель чунӧдан гулӧ, быттьӧкӧ на пыр лэбзьыліс повзьӧмысла весьӧпӧрӧм духъяслӧн ыджыд чукӧр.
Керкаас некод эз радейт тайӧ арфасӧ да чайтісны, мый сійӧ мыйкӧ висьталӧ татчӧс скӧр господиныслы и сійӧ оз лысьт шуны сылы паныд да та вӧсна лоӧ ещӧ нин чорыдджыкӧн да милӧстьтӧмӧн...
Вӧлі лючки приметитӧма, мый войнас кӧ лыбӧ бушков да башня вылын арфаыс буксӧ сідз, мый шыясыс прудъяс да паркъяс сайсянь кылӧны сиктӧдз, то татшӧм войнас бариныс оз узь да асывнас чеччӧ зумыш да суров и сетӧ кутшӧмкӧ лёк приказание, кодысь тіралісны сьӧлӧмъясыс сійӧ рабъясыслӧн.
Керкаын обычайыс вӧлі сэтшӧм, мый сэні некутшӧм мыж некодлы некор эз прӧститчыв.
Тайӧ вӧлі правилӧ, коді некор эз вежсьыв не сӧмын морт ради, но весиг зверь либӧ кутшӧмкӧ ичӧтик пемӧс ради.
Дядя эз кӧсйы тӧдны милӧсть вӧчӧм да эз радейт сійӧс, сы вӧсна мый лыддис тайӧс слаблунӧн.
Личӧдлытӧм стрӧглун сылы кажитчис бурджыкӧн быдсяма небыдлунысь.
Та вӧсна керкаын да став гырысь сиктъясын, кодъяс принадлежитісны тайӧ озыр помещикыслы, век ыджыдаліс помтӧм шоглун, кодӧс йӧзкӧд юклісны и зверьяс.
КОЙМӦД ГЛАВА
Менам дядь покойник вывті радейтліс кыйсьыны понъясӧн.
Сійӧ ветлывліс борзӧй понъяскӧд да вӧтлысьліс кӧинъяс, кӧчьяс да ручьяс бӧрся.
Сы кындзи охотничайтнысӧ сылӧн вӧліны торъя пӧрӧдаа понъяс, кодъяс кутчысьлісны ошъяс дорӧ.
Татшӧм понъяссӧ шулісны «пьявкаясӧн».
Найӧ сатшкысьлісны зверлы пиньяснас сідз, мый найӧс сы дінысь эз позь нетшыштны.
Овлывліс, мый ошкыс, код дінӧ пьявкаыс кутчысьліс пиньяснас, виліс сійӧс аслас страшнӧй лапанас кучкӧмӧн либӧ косявліс шӧрипӧв, но некор эз вӧвлы, медым пьявкаыс торйӧдчис зверь дінсьыс ловйӧн.
Ӧні, кор ошъясӧс кыйӧны сӧмын найӧс кытшӧ босьтӧмӧн либӧ ветлӧны на вылӧ шыӧн, пьявка-понъяслӧн рӧдыс Россияын, буракӧ, дзикӧдз нин быри, но сійӧ кадын, код йылысь ме висьтала, татшӧм понъясыс вӧліны пӧшти быд бура котыртӧм ыджыд охотаын.
Ошъяс миян местаясын сэки сідзжӧ вӧліны уна, да найӧс кыйӧм лыддьысьліс ыджыд удовольствиеӧн.
Кор удайтчывліс босьтны быдса ош семья, сэки ош гусьыс перйылісны да сьӧрсьыс вайлісны ичӧтик ошпиянӧс.
Найӧс пырджык видзлісны ыджыд каменнӧй сарайын, кодын ичӧтик ӧшиньяссӧ вӧлі вӧчӧма дзик вевт улас.
Тайӧ ӧшиньясыс вӧліны стеклӧтӧмӧсь, куш кыз кӧрт решеткаясаӧсь.
Овлывліс, мый ошпияныс ӧта-мӧд кузяыс кавшасьлісны решеткаясӧдзыс да ӧшалісны асланыс чорыд гыжъя кӧласьысь лапаяснас кӧрт дінас кутчысьӧмӧн.
Сӧмын татшӧм ногӧн найӧ вермисны видзӧдлыны асланыс тюрьмасяньыс вӧльнӧй свет вылас.
Кор миянӧс ӧбед водзвылын нуӧдлісны гуляйтны, ми медъёна радейтлім ветлыны тайӧ сарай дінас да видзӧдны ошпиянлысь решеткаяс сайысь чургӧдӧм тешкодь ичӧтик нырвомъяссӧ.
Немецкӧй гувернер Кольберг кужис налы мыччавны бедь пом йылын нянь торъяс, кодъясӧс ми та вылӧ заптывлім асланым завтрак дырйи.
Ошъясӧс дӧзьӧритіс да вердіс Ферапонт нима том доезжачӧй; но сы вӧсна, мый тайӧ нимсӧ прӧстӧй йӧзлы шуны сьӧкыд, сійӧс шулісны «Храпонӧн» либӧ ещӧ тшӧкыдджыка «Храпошкаӧн».
Ме сійӧс зэв бура помнита;
Храпошка вӧлі кызь вит арӧса кымын зон, шӧркоддем тушаа, зэв пельк, ён да смел.
Храпон лыддьысьліс мича зонмӧн: сійӧ вӧлі вирпаса еджыд чужӧма, сьӧд кудриа юрсиа да сьӧд жӧ гырысь былькъёв синъяса.
Та дінӧ содтӧд сійӧ вӧлі вывті смел.
Сылӧн Аннушка чойыс, коді служитіс нянялы отсасьысьӧн, висьтавліс миянлы вывті интереснӧйторъяс удал вокыслӧн смеллун йылысь да ошъяскӧд сылӧн вӧвлытӧм дружитчӧм йылысь, кодъяскӧд сійӧ тӧлын и гожӧмын узьліс ӧтлаын сараяс; найӧ кытшавлісны сійӧс ставладорсяньыс да пӧдушка вылӧ моз пуктывлісны сы вылӧ юръяссӧ.
Дядя керка водзын паськыд гӧгрӧс цветник сайын, кодӧс кытшалӧма мичаа краситӧм решеткаӧн, сулаліс паськыд ворота, а воротаыслы воча цветъяса градъяс костын сувтӧдӧма джуджыд, веськыд, шыльыда гогналӧм сюръя, кодӧс шулісны «мачтаӧн».
Тайӧ мачта йылас лӧсьӧдӧма ичӧтик площадка; либӧ, кыдзи сійӧс шулісны, «беседка».
Пленӧ босьтӧм ошпиян пӧвстысь пыр бӧрйылісны ӧтикӧс «тӧлкаӧс», коді кажитчыліс медся сюсьӧн да характер сертиыс надежнӧйджыкӧн.
Татшӧмсӧ торйӧдлісны мукӧд вокъяссьыс, и сійӧ оліс вӧля вылын, мӧдногӧн кӧ сылы позис ветлыны дворӧд да паркӧд, но медсясӧ сылы вӧлі колӧ сулавны караульнӧй пост вылын воротаводзса сюръя дорын.
Тані сійӧ и колляліс унджык кадсӧ либӧ дзик мачта дорас идзас вылын куйлӧмӧн, либӧ кавшасьліс мачта кузяыс вывлань, «беседкаӧдзыс» да пукаліс сэні либӧ сідзжӧ узис, медым сы дінӧ эз пондыны ни дӧзмӧдчысь йӧз, ни понъяс.
Татшӧм вӧльнӧй олӧмӧн вермисны овны эз став ошъясыс, а сӧмын ӧткымынъяс, торъя тӧлкаяс да рамъяс, да и сійӧ эз став нэм чӧжыс, а сэтчӧдз, кытчӧдз найӧ эз заводитлыны петкӧдлыны ассьыныс зверскӧй сямсӧ, коді оз лӧсяв йӧз олӧмкӧд, мӧдногӧн кӧ кытчӧдз найӧ кутісны асьнысӧ рама да эз вӧрзьӧдлыны ни курӧгъясӧс, ни дзодзӧгъясӧс, ни куканьясӧс, ни мортӧс.
Ошкӧс, коді торкліс йӧзлысь спокойнӧй олӧмсӧ, пыр жӧ судитлісны смерть вылӧ, и тайӧ приговорсьыс сійӧс нинӧм эз вермы мездыны.
НЁЛЬӦД ГЛАВА
«Сюсь вежӧра ошкӧс» должен вӧлі бӧрйыны Храпон.
Сы вӧсна мый сійӧ мукӧд дорысь ёнджыка вӧдитчис ошпиянкӧд да лыддьыссис налысь натурасӧ ёна тӧдысьӧн, вӧлі гӧгӧрвоана, мый сӧмын сійӧ ӧтнас и вермис тайӧс вӧчны.
Храпоныс жӧ и кывкутіс сыысь, бӧръяс кӧ туйтӧмӧс, но сійӧ первойсяньыс жӧ бӧрйывліс татшӧм роль вылас вывті способнӧй да вежӧра ошкӧс, кодлы сетлісны вӧвлытӧм ним: Россияын ошъясӧс пырджык шуӧны «мишкаясӧн», а талӧн вӧлі испанскӧй ним «Сганарель».
Сійӧ вит во нин оліс вӧля вылын и эз на вӧчлы некутшӧм «дурӧм».
Кор ош йылысь шуӧны, мый «сійӧ дурӧ», тайӧ лоӧ, мый ошкыс петкӧдліс нин ассьыс зверскӧй натурасӧ код вылӧ кӧ уськӧдчылӧмӧн.
Сэки «дурысьӧс» пуксьӧдлісны кутшӧмкӧ кад кежлӧ «гуӧ», кодӧс вӧлі перйӧма паськыд эрд вылын гумла да вӧр костын, а сэсся недыр мысти сійӧс лэдзлісны (сійӧ ачыс петавліс кер кузя) эрд вылӧ да сэні сы вылӧ усьӧдлісны «том пьявкаясӧс» (мӧдногӧн ош кыйысь понъяслысь том пиянсӧ).
Понпияныс кӧ эз кужны босьтны ошсӧ да вӧлі опасность, мый зверыс пышъяс вӧрӧ, сэки запаснӧй «секретын» сулалысь кык медбур охотник уськӧдчылісны сы вылӧ бӧрйӧм опытнӧй понъясӧн, и сэки делӧыслы воліс пом.
А тайӧ понъясыс кӧ эз вӧвны пелькӧсь да ошкыс вермыліс пышйыны «ді» дорӧ (мӧдногӧн кӧ вӧрӧ), коді ӧтлаасьліс зэв паськыд брянскӧй полесьекӧд, сэки петавліс торъя стрелок кузь да сьӧкыд кухенрейтеровскӧй штуцерӧн да, «вожка вывсянь» метитчӧм бӧрын, мӧдӧдліс ошлы смертельнӧй пуля.
Сэтшӧм случай, медым эськӧ ошкыс коркӧ мунліс став тайӧ опасностьяссьыс, некор ещӧ эз на вӧвлы, да полан и думыштны, тайӧ кӧ вермис лоны: таысь став мыжаяссӧ сэки виччысис эськӧ кувтӧдз накажитӧм.
ВИТӦД ГЛАВА
Сганарельлӧн вежӧрыс да лабутнӧя асьсӧ кутӧмыс вӧчисны сійӧс, мый тані опишитӧм тешыс либӧ ошкӧс казнитӧмыс эз нин вӧвлы быдса вит во.
Тайӧ каднас Сганарель вевъяліс быдмыны да лои ыджыд, верстьӧ ошкӧн, вӧвлытӧм вынаӧн, мичаӧн да пелькӧн.
Сійӧ мукӧдсьыс торъяліс гӧгрӧс, дженьыд нырвомнас да вель лӧсьыд статя тушанас, мый вӧсна сійӧ ёнджыка муніс зэв ыджыд грифон либӧ пудель вылӧ, а эз ош вылӧ.
Задйыс сылӧн эз вӧв кыз, вевттьысьӧма дженьыдик лӧсталан гӧнӧн, но пельпомъясыс да мышкуыс вӧліны зэв паськыдӧсь да вевттьысьӧмаӧсь кузь пашкыр гӧнӧн.
Сганарель вӧлі пудель кодь жӧ тӧлка да кужис вӧчны аслас пӧрӧдаса зверлы замечательнӧй некымынтор: сійӧ, например, зэв бура да кокниа ветлӧдліс бӧр кокъяс вылас, муніс бӧрӧн и водзӧн, кужис кучкавны барабанӧ, маршируйтіс краситӧм ружье кодь ыджыд беддьӧн, а сідзжӧ окотапырысь да весиг ыджыд удовольствиеӧн кыскаліс мужикъяскӧд мельничаӧ медся сьӧкыд кульяссӧ да аслыснога тшапитчӧмӧн зэв тешкодя пасьтавліс юр вылас джуджыд мужичӧй ёсь йыла шляпа, код вылын вӧлі павлин перӧ либӧ идзасысь вӧчӧм султан кодь сувтса туг.
Но рӧк суис — зверлӧн натураыс петкӧдчис и Сганарельын.
Дядь ордӧ менам вотӧдз неуна водзджык чӧв Сганарель друг мыжмис ӧтпырйӧ некымын мыжӧн, кодъяс вӧліны ӧти-мӧдсьыс сьӧкыдджыкӧсь.
Сганарельлӧн преступнӧй уджъяслӧн программаыс вӧлі дзик сэтшӧм жӧ, кутшӧм и став мукӧд ошъяслӧн:
первойсӧ велӧдчӧм могысь сійӧ босьтіс да орӧдіс дзодзӧглысь бордсӧ;
сэсся пуктіс лапасӧ мам бӧрсьыс котӧртысь чаньлы мыш вылас да чегис сылысь сюрсалысӧ,
а медбӧрын сылы эз воны сьӧлӧм вылас синтӧм старик да сылӧн новлӧдлысьыс, и Сганарель босьтчис быгльӧдлыны найӧс лым вывті да та дырйи талялыштіс налысь кияссӧ и кокъяссӧ.
Синтӧмсӧ да сылысь новлӧдлысьсӧ водтӧдісны больничаӧ, а Храпонлы тшӧктісны нуӧдны Сганарельӧс да пуксьӧдны гуӧ, а сэтысь вӧлі сӧмын ӧти петан туй — казнь вылӧ...
Рытнас Анна, менӧ да сійӧ кадас ме кодь жӧ ичӧтик воча вокӧс пӧрччӧдігӧн, висьтавліс миянлы, мый Сганарельӧс гуӧ нуӧдігӧн, кӧні сылы колӧ вӧлі виччысьны смертнӧй казньсӧ, лоӧмаӧсь сьӧлӧм вӧрзьӧданаторъяс.
Храпон абу пысалӧма Сганарель парйӧ кольчасӧ да дзик нинӧм абу вӧчӧма сылы мырдӧн, а сӧмын шуӧма:
— Мунам, зверь, мекӧд.
Ошкыс чеччӧма, мӧдӧдчӧма да ещӧ — мыйӧн серамтӧ петкӧдӧ — босьтӧма идзас тугъя шляпасӧ да гуӧдзыс став туйсӧ мунӧма Храпонкӧд кутчысьӧмӧн, быттьӧ кык друг.
Найӧ ӧд другъясӧн и вӧліны.
КВАЙТӦД ГЛАВА
Храпонлы вӧлі зэв жаль Сганарельыс, но сійӧ нинӧмӧн эз вермы сылы отсавны.
Уськӧда дум выланыд, мый сэні, кӧні тайӧ муніс, некодлы некор некутшӧм мыж эз прӧститчыв, и йӧз син водзын асьсӧ скомпрометируйтӧм Сганарель непременнӧ должен вӧлі мынтысьны аслас ышмӧмысь лёк смертьӧн.
Сійӧс понъясӧн усьӧдӧмысь гӧстьяслы гажӧдчӧм, кодъяс рӧштво кежлӧ пыр волісны дядя ордӧ, кӧсйисны вӧчны ӧбед бӧрын.
Та йылысь приказыс вӧлі сетӧма нин охотникъяслы самӧй сійӧ кадӧ, кор Храпонлы вӧлі тшӧктӧма нуӧдны мыжа Сганарельӧс да пуксьӧдны гуӧ.
СИЗИМӦД ГЛАВА
Ошъясӧс гуӧ пуксьӧдлісны дзик прӧстӧя.
Люксӧ, либӧ гу вомсӧ, вевттьылісны вӧсньыдик потшъяс вылӧ шыблалӧм кос увъясӧн, а сэсся тайӧ вевт вылас койлісны лым.
Гуыс вӧлі сідз маскируйтӧма, мый ошкыс эз вермы казявны сылы вӧчӧм предательскӧй кыянінсӧ.
Кывзысьысь зверӧс вайӧдлісны дзик тайӧ места дінас да заставитлісны мунны водзӧ.
Сійӧ вӧчліс воськов-мӧдӧс да виччысьтӧг усьліс джуджыд гуӧ, кытысь некыдз эз позь петны.
Ошкыс пукаліс тані, кытчӧдз эз волы кад сы вылӧ усьӧдны понъясӧс.
Сэки гуас лэдзлісны пӧлӧн пуктӧм кузь, сизим кымын аршина кер, и ошкыс тайӧ кер кузяыс петавліс ортсӧ.
Сэсся заводитчыліс понъясӧс сы вылӧ усьӧдӧм.
А овлывліс кӧ сідзи, мый сюсь зверь, лёкторсӧ водзвыв казялӧмӧн, эз кӧсйы петны, сійӧс зілисны петкӧдны мырдӧн, зурӧдісны кузь зібъясӧн, кодъяслӧн помас вӧліны ёсь кӧртъяс, шыблалісны ӧзтӧм идзас либӧ лыйлісны сыӧ ружьеясысь да пистолетъясысь пулятӧм зарядъясӧн.
Храпон нуӧдӧма Сганарельӧс да пуксьӧдӧма арест улӧ татшӧм жӧ ногӧн, а ачыс воӧма гортас зэв ёна расстроитчӧм да шог.
Аслыс лёк вылӧ, сійӧ висьталӧма чойыслы, кыдзи зверыс «ласкова» мунӧма сыкӧд да кыдзи гуас ньӧръяс пырыс усьӧм мысти сійӧ пуксьӧма гу пыдӧсас да, водз лапаяссӧ кияс моз пуктӧмӧн, кутӧма лӧвтны, быттьӧ бӧрддзӧма.
Храпон таиттӧг висьталӧма Анналы, мый сійӧ котӧрӧн пышйӧма тайӧ гу дінсьыс, медым не кывны Сганарельлысь нора лӧвтӧмсӧ, сы вӧсна мый лӧвтӧмыс сылӧн вӧлі сьӧлӧмлы мучитана да терпитны позьтӧм.
— Слава богу, — содтӧма сійӧ, — мый абу меным, а мукӧдлы тшӧктӧмаӧсь сыӧ лыйлыны, кутас кӧ сійӧ пышйыны!
А меным кӧ тайӧс вӧчны тшӧктісны, ме эськӧ бурджык ачым быдсяма мученье примиті, но сыӧ нинӧм вылӧ эськӧ эг лый.
КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
Анна висьталіс тайӧс миянлы, а ми висьталім гувернер Кольберглы, а Кольберг кӧсйис мыйӧнкӧ гажӧдны дядяӧс да висьталіс сылы.
Дядя кывзӧма сійӧс да шуӧма: «Храпошка молодеч», а сэсся куимысь швачкӧма кипыдӧсас.
Тайӧ петкӧдліс, мый дядя корӧ ас дінас камердинер Устин Петровичӧс, дас кыкӧд вося пленнӧй французъяс пиысь старикӧс.
Устин Петрович, мӧдногӧн Жюстин, локтіс эзысь кизьяса льӧм рӧма аслас сӧстӧм фракӧ пасьтасьӧм, и дядя сетіс сылы приказание, медым аския «садка» дырйи, либӧ Сганарель вылӧ охота дырйи, лыйлысьясӧн секретъясас сувтӧдасны Флегонтӧс — медся тӧдчана лыйсьысьӧс, коді век инмӧ стӧча, а мӧднас — Храпошкаӧс.
Дядя, тыдалӧ, кӧсйис тешитчыштны коньӧр зон вылын, кыдзи сійӧ кутас вермасьны разнӧй пӧлӧс чувствоясыскӧд.
А Храпон кӧ оз лый Сганарельӧ либӧ нарошнӧ лыяс бокӧ, сэки сылы, дерт, чорыда сюрӧ, а Сганарельӧс мӧд лыйӧмӧн виас Флегонт, коді некор эз лыйлы бокӧ.
Устин копыртчыліс да муніс висьтавны тшӧктӧм йывсьыс, а ми, челядь, гӧгӧрвоим, мый вӧчим лёктор да мый таын ставас эм мыйкӧ вывті сьӧлӧм дойдана, да ен тӧдӧ, мыйӧн тайӧ и помасяс.
Та бӧрын миянлы лоины веськодьӧсь и рӧштвоса чӧскыд ужиныс, коді овліс «кодзув петігӧн» нин, ӧтпырйӧ ӧбедкӧд, и вой кежлас воӧм гӧстьясыс, кодъяс пиысь мукӧдыскӧд вӧліны и челядьныс.
Миянлы вӧлі жаль Сганарельыс, жаль и Ферапонтыс и ми весиг эг вермӧй шуны, кодыс тайӧ кык письыс миянлы вӧлі жальджык.
Кыкнанным ми, мӧдногӧн кӧ ме да мекӧд ӧттшӧтшъя воча вокӧй, дыр бергалім асланым крӧватьясын.
Кыкнанным ми унмовсим сёр, узим омӧля да горӧдлывлім, сы вӧсна мый кыкнаннымлы петкӧдчыліс ош.
А кор няня такӧдіс миянӧс, мый ошкысь нинӧм нин повны, мый сійӧ ӧні пукалӧ гуын, а аски сійӧс виасны, сэки менӧ шымыртліс ещӧ ёнджык тревожитчӧм.
Ме весиг нянялысь юалі: оз-ӧ позь меным юрбитны Сганарель вӧсна?
Но татшӧм юасьӧмыс вӧлі вылынджык старушкалӧн религиознӧй тӧдӧмлунъяс серти, да сійӧ, очсаліг да вомсӧ пернапасалігтырйи, вочавидзис, мый сійӧ та кузя вернӧясӧ нинӧм оз тӧд, некор на та йылысь поплысь эз юасьлы да, мый век жӧ ошкыс и енлӧн создание и сійӧ плавайтіс Нойкӧд ковчегас.
Меным кажитчис, мый ковчегын плавайтӧм йылысь казьтылӧм нуӧдіс быттьӧкӧ сыӧ, мый енлӧн помтӧм милӧстьыс вермас паськавны не сӧмын куш йӧз вылӧ, но сідзжӧ и енлӧн, мукӧд созданиеяс вылӧ.
И ме, челядь сяма веритӧмӧн, пидзӧсчаняси аслам крӧватьын да, чужӧмӧс пӧдушка дінӧ ляскӧмӧн, кори енлысь величиесӧ не лӧгасьны менам пӧся корӧмысь да пӧщадитны Сганарельӧс.
ӦКМЫСӦД ГЛАВА
Воис рӧштво лун.
Ставным ми вӧлім праздникдырся паськӧмаӧсь да петім гувернеръяскӧд да боннаяскӧд юны чай.
Залын, зэв уна рӧдня да гӧстьяс кындзи, сулаліс духовенство: поп, дьякӧн да кык дьяк.
Кор пырис дядя, духовенство кутіс сьывны <rus>«Христос рождается»</rus>.
Сэсся вӧлі чай, сэсся, регыд сы бӧрын, ичӧтик завтрак, а кык часын — праздничнӧй ӧбед.
Пыр жӧ ӧбед бӧрын вӧлі шуӧма мунны вины Сганарельӧс.
Нюжӧдчыны эз позь сы вӧсна, мый тайӧ кадас водз пемдӧ, а пемыднас понъясӧн кыйсьыны оз позь и ош кокниа вермас вошны син водзысь.
Ставыс лои сідзи, кыдзи вӧлі урчитӧма.
Миянӧс веськыда пызан сайсянь нуӧдісны пасьтасьны, медым мунны Сганарельӧс кыянінӧ.
Пасьтӧдісны асланым кӧч ку пасьясӧн да гӧгрӧс пӧдӧшваа гӧна сапӧгъясӧн, кодъясӧс кыӧмаӧсь кӧза гӧнысь, и нуӧдісны пуксьӧдны доддьӧ.
А кильчӧяс дорын керка ӧтар-мӧдар бокас сулалісны нин тройка вӧвъясӧн доддялӧм да узорчатӧй ковёръяса вевттьӧм зэв уна кузь додьяс.
И сэні жӧ кык стременнӧй кутісны дом поводӧдыс дядялысь верзьӧмӧн ветлан Щеголиха нима английскӧй вӧвсӧ.
Дядя петіс руч ку пася да руч куысь жӧ вурӧм ёсь йыла шапкаа, и мыйӧн сійӧ пуксис сьӧд ош куӧн вевттьӧм седлӧас, кодлысь вӧв морӧсвывса да мышкувывса ременьяссӧ вӧлі баситӧма бирюзаӧн да «змей юръясӧн», став миян зэв ыджыд поездыс вӧрзис, а дас либӧ дас-вит минута мысти ми воим нин ош травитан местаӧ да сувталім кытшджын артмӧдӧмӧн.
Став додьясыс сулалісны зэв паськыд, шыльыд, лымйӧн вевттьысьӧм видзлань бокногӧн; видзсӧ кытшалісны цепӧн сувталӧм верзьӧма охотникъяс, а видз саяс ылын вӧлі вӧр.
Дзик вӧр дорас, кустъяс саяс, вӧлі лӧсьӧдӧма секретъяс, либӧ гусяинъяс, и сэні колӧ вӧлі пукавны Флегонтлы да Храпошкалы.
Тайӧ гусяинъясыс эз тыдавны, и кодсюрӧ индылісны сӧмын ӧдва тӧдчысь «вожкаяс» вылӧ, код вывсянь стрелокъяс пиысь ӧтилы колӧ вӧлі метитчыны да лыйны Сганарельӧ.
Гуыс, кӧні пукаліс ошкыс, сідзжӧ эз тӧдчы, и ми невӧляысь видзӧдім мича верзьӧмаяс вылӧ, кодъяслӧн пельпомъяс саяс ӧшаліс унапӧлӧс, но мича вооружение: вӧліны шведскӧй штрабусъяс, немецкӧй моргенратъяс, английскӧй мортимеръяс да варшавскӧй колетъяс.
Дядя верзьӧма сулаліс цепь водзвылас.
Сылы киас сетісны кык вывті скӧр пьявкаяслысь домсӧ, а водзас седлӧ дорӧ вальтрап вылас пуктісны еджыд чышъян.
Том понъяс, кодъяслӧн практика ради должен вӧлі кувны мыжмӧм Сганарель, вӧліны зэв унаӧн, и ставныс найӧ кутісны асьнысӧ вывті збоя, петкӧдлісны ассьыныс терпение бырӧмсӧ да ассьыныс невыдержанностьсӧ.
Найӧ никсісны, увтісны, чеччалісны да гартчисны домъяс йылас вӧвъяс гӧгӧр, кодъяс вылын пукалісны форменнӧй паськӧмӧ пасьтасьӧм доезжачӧйяс, а найӧ дугдывтӧг швачӧдісны плетьяснаныс, медым вайӧдны порядокӧ терпениесьыс петӧм том понъясӧс.
Ставыс найӧ пуисны ыджыд кӧсйӧмӧн уськӧдчыны зверь вылӧ; асланыс природнӧй ёсь ныриснас найӧ, дерт, кылісны нин, мый сійӧ матын.
Воис кад петкӧдны Сганарельӧс гуысь да лэдзны сійӧс понъясӧн кувтӧдзыс косявлӧм вылӧ!
Дядя ӧвтыштіс аслас вальтрап вывса еджыд чышъяннас да шуис: «Вӧчӧй!»
ДАСӦД ГЛАВА
Охотникъяс чукӧрысь, кодъяс вӧліны дядялӧн главнӧй штабӧн, торйӧдчисны дас кымын морт да мӧдӧдчисны муяс кузя водзӧ.
Кыксё кымын воськов вешйӧм бӧрын найӧ сувтісны да заводитісны лэптыны лымсьыс кузь да абу вывті кыз кер, коді водзті миянлы эз тыдав.
Ставыс тайӧ муніс дзик сійӧ гу дорас, кӧні пукаліс Сганарель, но гуыс миян ылі местасянь эз жӧ тӧдчы.
Керсӧ лэптісны да пыр жӧ ӧти помнас лэдзисны гуас.
Сійӧс вӧлі лэдзӧма сэтшӧм пӧлыньӧн, медым зверыс вермис кокниа петны сы кузя пос кузя моз.
Керйыслӧн мӧд помыс мыджсис гу дорас да чурвидзис гусьыс аршин кузьта.
Ставныслӧн синъясыс дзоргисны тайӧ медводдза лӧсьӧдчӧм вылас, коді матыстіс медся интереснӧй здуксӧ.
Виччысисны, мый Сганарель пырысь-пыр мыччысяс ортсӧ; но сійӧ, тыдалӧ, гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс, да нинӧм вылӧ эз пет.
Заводитчис лым комӧкъясӧн да ёсь йыла зібъясӧн гу пытштіыс сійӧс вӧтлалӧм, кыліс зверлӧн лёкысь горзӧм, но сійӧ гуысь эз пет.
Юрӧбтіс кымыныськӧ зарядтӧг лыйӧм, кодъясӧс веськӧдісны гуас, но Сганарель сӧмын ещӧ лёкджыка кутіс эргыны, а век жӧ важмоз эз петкӧдчыв.
Сэки кытыськӧ цепь сайсьыс скачӧн воис прӧстӧй куйӧд доддьӧ доддялӧм вӧв. Вайисны кос рудзӧг идзас.
Вӧлыс вӧлі ыджыд тушаа, лы-сермунӧм, сійӧяс пиысь, кодъясӧн скӧтнӧй дворӧ ваялісны гумла вылысь кӧрым, но, аслас пӧрысьлун да омӧльтчӧм вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ тӧвзис бӧжсӧ лэптӧмӧн да бурсисӧ пыркӧдӧмӧн.
Но сьӧкыд вӧлі тӧдмавны, сылӧн ӧнія збодермӧмыс вӧлі-ӧ томдырся удаллунлӧн колясӧн, али тайӧ регыдджык вӧлі полӧмлӧн да ӧтчаяниелӧн петкӧдчӧмӧн, кодъясӧс пӧрысь вӧв чувствуйтіс матын пукалысь зверь вӧсна.
Тыдалӧ, бӧръяыс вӧлі вернӧйджык, сы вӧсна мый вӧлыслӧн вомас кӧртвом кындзиыс, вӧлі ещӧ вӧсни бечева, кодӧн вирӧдз нин вундассьӧмаӧсь сылӧн рудӧдӧм вомдоръясыс.
Сійӧ и вартӧдіс и ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбласис сэтшӧм ӧтчаяннӧя, мый вӧвнас веськӧдлысь конюхыс ӧтпырйӧ тракйис бечеванас сылысь юрсӧ вывлань, а мӧд кинас немжалиттӧг лӧсйис сійӧс кыз нагайкаӧн.
Но кыдз кӧть сэні эз вӧв, а идзассӧ юкисны куим чукӧр вылӧ, ӧтпырйӧ ӧзтісны да биӧн ыпъялысьсӧ ӧтпырйӧ жӧ куимладорсянь шыбитісны гуӧ.
Идзасыс эз сотчы сӧмын ӧтикладорын, кытчӧ вӧлі нёровтӧма керйыс.
Кыліс зверлӧн пельчунӧдан бешенӧй горӧдӧм, кодын ӧтлаын кыліс быттьӧкӧ и лӧвтыштӧм, но... ошкыс бара на эз мыччысь.
Миян цепӧдз кывсис, мый Сганарель ставнас «чишкасьӧма» да мый сійӧ тупкӧма синъяссӧ лапаяснас да водӧма пельӧсас дзик му бердас, та вӧсна «сійӧс не вӧрзьӧдны».
Скӧтнӧй дворса вундассьӧм вомдоръяса вӧв скачитіс бӧр...
Ставныс думыштісны, мый сійӧс мӧдӧдӧмаӧсь бара идзасла.
Видзӧдысьяс пӧвстын кыліс дивитана сёрни: мыйла охотанас веськӧдлысьясыс эз думыштны водзвыв дасьтыны татчӧ идзассӧ сы мында, медым сійӧ вӧлі колӧм серти унджык.
Дядя скӧраліс да горзіс мыйкӧ сэтшӧмӧс, кодӧс ме эг вермы гӧгӧрвоны йӧз пӧвстын сэки кыптӧм ноксьӧм да понъяслӧн ещӧ гораджыка тявзӧм вӧсна.
Но ставас тані тыдаліс общӧй настроениеыс да кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс порядок, и скӧтнӧй дворса вӧв шыбласиг да корсйӧдлігтырйи бара нин гӧнитіс гу дорӧ, кӧні куйліс Сганарель, но эз идзас тыра доддьӧн: ӧні доддяс пукаліс Ферапонт.
Дядялӧн скӧр тшӧктӧмыс вӧлі сэтшӧм, медым Храпошкаӧс лэдзасны гуас и медым сійӧ ачыс петкӧдас сэтысь ассьыс другсӧ травля вылӧ...
ДАС ӦТИКӦД ГЛАВА
И со Ферапонт вӧлі места вылас.
Сійӧ, буракӧ, зэв ёна волнуйтчис, но ставсӧ вӧчис чорыда да решительнӧя.
Барскӧй приказлы ньӧти прӧтивитчытӧг, сійӧ босьтіс додьсьыс гез, кодӧн вӧлі шыртыштӧма неважӧн вайӧм идзасыс, да гезйыслысь ӧти помсӧ кӧрталіс кер вылыслапомас вӧчӧм тшупӧдӧ.
Гезсӧ Ферапонт босьтіс киас да, сыӧ кутчысьӧмӧн, кутіс сувтсӧн лэччыны кер кузяыс гуас...
Сганарельлӧн страшнӧя горзӧмыс лӧнис да вежсис пыдісянь мурзӧмӧн.
Зверыс быттьӧ норасис аслас другыслы йӧзӧн сылы лёк вӧчӧмысь; но со и тайӧ мурзӧмыс вежсис тыр чӧвлунӧн.
— Кутлӧ да нюлӧ Храпошкаӧс! — горӧдіс гу дорын сулалысь йӧз пиысь ӧти морт.
Додьясын пукалысь йӧз пӧвстысь кымынкӧ морт ыджыда ышловзисны, мукӧдыс чукыртчылісны.
Уналы лои жаль ошкыс, и сійӧс травитӧмыс, тыдалӧ, оз сет налы ыджыд удовольствие.
Но индӧм сутшдырся впечатлениеясыс друг вежсисны выль событиеӧн, коді вӧлі ещӧ нин виччысьтӧмӧнджык да выльысь вӧрзьӧдіс сьӧлӧмъяссӧ.
Гу вомысь, быттьӧ адысь, тыдовтчис Храпошкалӧн читкыля юрсиа, охотничӧй гӧгрӧс шапкаа юрыс.
Сійӧ кайис выліӧ бара сэтшӧм жӧ ногӧн, кыдзи и лэччис, мӧдногӧн кӧ Ферапонт муніс кер кузяыс сувтсӧн, кер ортсыладор помас крепыда кӧрталӧм гезнас асьсӧ катӧдігтыр.
Но Ферапонт петіс эз ӧтнас: сыкӧд орччӧн, сійӧс топыда сывйыштӧмӧн да сылы пельпом вылас гӧна ыджыд лапасӧ пуктӧмӧн, петіс и Сганарель...
Ошкыс вӧлі лёк руа да видзӧднысӧ ортсысяньыс мисьтӧм.
Мучитчӧм да эбӧссьыс усьӧм, буракӧ, не сэтшӧма виръяйнас страдайтӧмысь, кутшӧма сьӧкыд моральнӧй шогысь, сійӧ зэв ёна муніс король Лир вылӧ.
Сійӧ кодзлаліс синкым увсяньыс скӧрлунӧн да негодованиеӧн тыр гырдмӧм синъяснас.
Сідзи жӧ, кыдзи и Лир, сійӧ вӧлі пашкыртчӧма да кытсюрӧ чишкасьӧма, а ӧткымынлаӧ сылы сибдӧма идзас.
Содтӧд, кыдзи и казьтылӧм шудтӧм венеч новлысьлӧн, Сганарельлӧн, шензьӧдан случайность серти, кольӧма дзоньӧн и мыйкӧ венеч кодь.
Гашкӧ, Ферапонтӧс радейтӧм вӧсна, а гашкӧ и прӧстӧ сідз, сійӧ киняулас топӧдӧма шляпасӧ, кодӧс сылы сетліс Храпошка да кодкӧд сійӧ невӧляысь йӧткыштіс Сганарельӧс гуас.
Ош видзӧма другыслысь тайӧ пӧдаркисӧ, да... ӧні, кор сылӧн сьӧлӧмыс пырысь-пыр такаліс другыслӧн сывтыръяс, Сганарель, мыйӧн сувтіс му вылӧ, пыр жӧ кыскис киняувсьыс зэв ёна чукрасьӧм шляпасӧ да пуктіс сійӧс юр вылас...
Тайӧторйыс уналысь петкӧдліс серамсӧ, но мукӧдыслы та вылӧ видзӧдны вӧлі зэв сьӧкыд.
Ӧткымынъяс весиг ӧдйӧнджык бергӧдчисны мӧдарӧ, медым не аддзыны зверсӧ, кодлы ӧні жӧ быть лоӧ лёкногӧн кувны.
ДАС КЫКӦД ГЛАВА
Сэк кості, кор тайӧ ставыс муніс, понъяс лэптысисны омлявны да шызисны сэтшӧма, мый дзикӧдз дугдісны кывзысьны.
Весиг плеть эз вӧч на вылӧ ӧлӧдана действиесӧ.
Сганарельӧс аддзӧм мысти понпиян да пӧрысь пьявкаяс сувталісны бӧр кокъяс вылас да, сибдӧм гӧлӧсъясӧн вурзаліг да эргигтыр, джагавтӧдзыс пессисны асланыс сюмысысь вӧчӧм сьылідомъясас; а тайӧ каднас Храпошка бара нин гӧнитіс скӧтнӧй дворса омӧлик вӧлӧн вӧр дорӧ аслас гуся пукаланінӧ.
Сганарель бара колис ӧтнас да терпениеысь петӧмӧн нетшкис лапасӧ, код гӧгӧр случайнӧ шыртыштчӧма Храпошкаӧн шыбитӧм гезйыс, кодӧс вӧлі кӧрталӧма кер помас.
Тыдалӧ, зверь кӧсйис ӧдйӧнджык сійӧс разьны либӧ орӧдны да вӧтӧдны ассьыс другсӧ, но ошкыдлӧн, кӧть и зэв сюсьлӧн, пельклуныс век жӧ вӧлі ошлӧн, да Сганарель эз разь, а ещӧ ёнджыка зэлӧдліс лапа гӧгӧрыс петлясӧ.
Сганарель аддзис, мый делӧыс мунӧ оз сідзи, кыдзи вӧлі колӧ сылы, да тракнитіс гезсӧ, медым орӧдны сійӧс, но гезйыс вӧлі крепыд да эз ор, а сӧмын керйыс чеччыштліс да сувтсӧн сувтіс гуас.
Сганарель бергӧдчӧмӧн видзӧдліс сылань; а тайӧ здукнас пон чукӧрысь дом помысь лэдзӧм кык пьявка воисны сы дінӧдз, и на пиысь ӧтиыс ӧдӧбвывсьыс кутчысис ёсь пиньяснас ошкыслы гӧрбас.
Сганарель сэтшӧма ылаліс гезнас ноксьӧмӧн, мый дзик эз виччысь тайӧс да первойя здукнас быттьӧ эз сэтшӧма скӧрмы, кутшӧма сійӧс шензьӧдіс тайӧ наглостьыс; но сэсся, секундаджын мысти, кор пьявкаыс кӧсйис кутчысьны пиньяснас мӧдлаӧ, медым курччыны ещӧ пыдӧджык, сійӧ нетшыштіс понсӧ лапанас да косялӧм рушкуӧн шыбитіс ас дінсьыс зэв ылӧ.
Вирӧссьӧм лым вылӧ пыр жӧ петіс пьявкалӧн кишка-рушкуыс, а мӧд понйыс сійӧ жӧ здукӧ таляссис ошлӧн бӧр кокнас...
Но мый вӧлі медся страшнӧйӧн да медся виччысьтӧмӧн, тайӧ сійӧ, мый лои керйыскӧд.
Кор Сганарель ёна шеныштчис лапанас, медым шыбитны ас дінсьыс кутчысьӧм пьявкасӧ, сійӧ ӧвтыштігмозыс нетшыштіс гусьыс крепыда гез дінас кӧрталӧм керсӧ, да сійӧ пластӧн лэбис воздухӧ.
Гезйыс зэлаліс, и керйыс кутіс вӧчавны кытшъяс Сганарель гӧгӧр, кыдзи аслас ось гӧгӧр; ӧти помнас лымсӧ гижтігтыр первой кытш вӧчигас жӧ сійӧ пазӧдіс да виис места вылас уськӧдчӧм понъясысь эз кыкӧс и эз куимӧс, а быдса стаяӧс.
На пиысь ӧтияс никӧстісны да вӧрисны на лым пиас лапаяснас, а мукӧдъясыс, кыдзи патурликсисны, сідзи и нюжӧдчисны.
ДАС КОЙМӦД ГЛАВА
Зверыс вӧлі либӧ вывті тӧлка да гӧгӧрвоис, кутшӧм бур оружие сюри сылы, либӧ гезйыс, коді шыртыштчис сылы лапа гӧгӧрыс, ёна вундіс сійӧс, но зверь ёна горӧдіс да, пыр жӧ гезсӧ лапанас чабыртӧмӧн, ещӧ сэтшӧма ӧддзӧдіс керсӧ, мый сійӧ лыбис да лоис ӧти горизонтальнӧй визь вылын гезсӧ кутысь лапаыскӧд да мӧдіс жургыны, кыдзи вермӧ жургыны ёна ӧддзӧдӧмӧн лэдзӧм зэв ыджыд волчок.
Ставыс, мый вермис сюрны сы улӧ, непременнӧ эськӧ жугаліс торпыригӧдз.
А гезйыслӧн кӧ кутшӧмкӧ места эз тырмымӧн вӧв крепыдӧн да ори кӧ, сэки центробежнӧй направлениеын ӧддзӧдӧм керйыс, гезсьыс торъялӧм бӧрын, лэбис эськӧ ылӧ бокӧ, ен тӧдӧ кутшӧм ылі местаясӧдз да аслас лэбан туй вывсьыс непременнӧ жугӧдіс эськӧ сылы паныд сюрӧм став ловъясӧ.
Ставным ми — йӧз, вӧвъяс и понъяс, став визь кузяыс и цепас вӧлім зэв ыджыд опасностьын, и быдӧн, дерт, желайтіс, медым сылысь олӧмсӧ видзӧм могысь гезйыс, код вылын Сганарель бергӧдліс ассьыс зэв ыджыд пращасӧ, вӧлі ён.
Но век жӧ кыдзи ставыс тайӧ вермас помасьны?
Помсӧ виччысьны некод эз кӧсйы, кымынкӧ охотник да кык стрелок кындзи, кодъяс пукалісны гуся гуясын дзик вӧр дорас,
а став мукӧд йӧзыс, мӧдногӧн кӧ став гӧстьясыс да дядялӧн рӧдняыс, кодъяс воисны тайӧ теш вылас видзӧдысьяс пыдди, водзӧ эз кутны аддзыны тані лоӧмторъясас дзик некутшӧм теш.
Ёна повзьӧм вӧсна ставныс тшӧктісны кучеръяслы кыдз позьӧ ӧдйӧджык скачӧн мунны опаснӧй местасьыс ылӧджык да, ӧта-мӧдсӧ зырӧмӧн да ордъялӧмӧн, некутшӧм ладтӧг мыйвермӧмсьыс вартӧдісны гортлань.
Тэрмасьӧмӧн да кыдзсюрӧ пышйигӧн туй вылас кымыныськӧ зурасьлім, кымыныськӧ пӧрлім.
Додьясысь усьӧмъяслы кажитчис, мый керйыс торъяліс гез дінсьыс да шутьлялӧ найӧ юр весьтті лэбиг, а на бӧрся вӧтчӧ ярмӧм зверь.
Но керкаӧ воӧм гӧстьяс вермисны успокоитчыны да ас вежӧрас воны, а сійӧ этша лыда йӧзыс, кодъяс колины ош кыян местаас, аддзылісны мыйкӧ ёна страшнӧйджыкӧс.
ДАС НЁЛЬӦД ГЛАВА
Сганарель вылӧ эз позь лэдзны некутшӧм понъясӧс.
Бура тыдаліс, мый аслас страшнӧй оружиенас, кернас, сійӧ вермис победитны кӧть мыйта понъясӧс.
А ошкыс, ассьыс керсӧ бергӧдлігтыр, сы бӧрся бергаліс и ачыс да сетчыліс веськыда вӧрлань, и смертьыс виччысис сійӧс сӧмын сэні, секрет дорас, кӧні пукалісны Ферапонт да век стӧча инмысь Флегонт.
Стӧч инмӧм пуля вермис ставсӧ помавны смела да вернӧя.
Но рӧкыс шензьымӧн отсаліс Сганарельлы да, кор сійӧ сюйсис нин зверьлӧн делӧӧ, быттьӧ кӧсйис кӧть мый, а мездыны сійӧс.
Самӧй сійӧ минутаас, кор Сганарель воис ӧтвесьтӧ валъяскӧд, кодъяс сайысь чурвидзисны вожкаяс вылын Храпошкалӧн да Флегонтлӧн сыӧ метитчысь кухенрейтеровскӧй штуцеръяслӧн дулоясыс, гезйыс, код вылын лэбаліс керйыс, друг ори да... кыдзи ньӧввужйысь лэдзӧм ньӧв, лыйыштіс ӧтиладорӧ, а ошкыс равновесиесӧ воштӧм бӧрын, уси да патурликасьӧмӧн быгыльтчис мӧдарӧ.
Муяс вылын сулалысь йӧз водзын друг артмис выль ловъя да страшнӧй картина: керйыс пӧрӧдіс сошкаяссӧ да разӧдіс валсӧ, код сайын дзебсьыліс секретын Флегонт, а сэсся, Флегонт вомӧн чеччыштӧм бӧрын, сійӧ зургысис да мӧд помнас сатшис ылысса лым толаӧ;
Сганарель сідзжӧ эз вошты кадсӧ.
Куим-ӧ-нёльысь патурликсьӧм бӧрын сійӧ веськыда веськаліс лым вал сайӧ Храпошка дінӧ...
Сганарель сійӧс пырысь-пыр тӧдіс, лолыштіс сы вылӧ пӧсь вомсьыс, кӧсйис нюлыштны кывнас, но друг мӧдарсянь, Флегонтладорсянь, гымыштіс лыйӧм шы и... ошкыс пышйис вӧрӧ, а Храпошка... уси садьтӧг.
Сійӧс лэптісны да видлалісны: сійӧ вӧлі ранитчӧма киас, пуляыс мунӧма сквӧзь, но ранаас вӧлӧма сідзжӧ мыйтакӧ ош гӧн...
Флегонт эз вошты медбур лыйсьысьлысь званиесӧ, но сійӧ лыйис сьӧкыд штуцерысь зэв тэрмасьӧмӧн да метитчан вожка отсӧгтӧг.
Да ещӧ содтӧд сэки ывлаыс рӧмдіс нин и ошкыс Храпошкакӧд вӧліны ӧта-мӧд дінас вывті матынӧсь...
Татшӧм условиеяс дырйи и тайӧ лыйӧмсӧ, дай линия вылӧ промакнитчӧмӧн, колӧ вӧлі лыддьыны замечательнӧйӧн.
Но век жӧ Сганарель муніс.
Сы бӧрысь вӧтчыны вӧрӧд сійӧ жӧ рытнас эз позь;
а аски асылӧдзыс сійӧ мортлӧн юрвежӧрас, кодлӧн воляыс тані вӧлі ставыслы законӧн, югдіс дзик мӧдпӧлӧс настроение.
ДАС ВИТӦД ГЛАВА
Тані висьталӧм гажтӧм охота бӧрын дядя воис гортас.
Сійӧ вӧлі быдлунъя серти скӧрджык да суровджык.
Кильчӧ дорын вӧв вывсьыс лэччытӧдз на сійӧ сетіс приказ аски мыйӧн югдас корсьны зверлысь кок туйяссӧ да кытшавны сійӧс сідз, медым сійӧ эз вермы пышйыны.
Правильнӧя нуӧдӧм кыйсьӧм, дерт, должен вӧлі сетны дзик мӧднога результатъяс.
Сэсся виччысисны распоряжение ранитчӧм Храпошка йылысь.
Ставныс чайтісны, мый сійӧс должен вӧлі суны мыйкӧ сэтшӧм страшнӧй.
Сійӧ этша вылӧ нин вӧлі мыжа сыысь, мый эз сутшкы охотничӧй пуртнас Сганарель морӧсӧ сэки, кор ошкыс веськаліс сы дінӧ да найӧ вӧліны орччӧн, а колис ошсӧ ньӧти вӧрзьӧдтӧг.
Но, та кындзи, вӧліны чорыд да, буракӧ, зэв правильнӧй подозрениеяс, мый Храпошка мудеритіс, мый сійӧ медбӧръя минутаяс нарошнӧ эз лэпты кисӧ аслас лёзь гӧна друг вылас да лэдзис сійӧс вӧля вылӧ.
Тайӧ предположениесӧ позис лыддьыны ёна веськыдӧн Храпошкалӧн да Сганарельлӧн ӧта-мӧдыскӧд дружитчӧм вӧсна, мый йылысь ставыс тӧдісны.
Тадзи думайтісны эз сӧмын став сійӧ йӧзыс, кодъяс вӧліны охота дырйиыс, но дзик сідз жӧ тӧлкуйтісны ӧні и став гӧстьясыс.
Верстьӧ йӧз сёрнияс дінӧ кывзысьӧмӧн, кодъяс рытъядорыс чукӧртчисны ыджыд залын, кӧні тайӧ кадас миянлы ломзьӧдісны мичаа украшайтӧм ёлка, ми лыддим веськыдӧн и общӧй подозрениеяссӧ и общӧй полӧмсӧ сы водзын, мый вермас лоны Ферапонтлы.
Но век жӧ, передньӧй комнатаысь, код пыр дядя муніс кильчӧ вывсяньыс аслас «джынйӧ», залӧдз воис юӧр, мый Храпошка йылысь эз вӧв некутшӧм приказание.
— Бурланьӧ тайӧ али абу? — вашнитіс кодкӧ, и тайӧ вашкӧдӧмыс, кор ставыслы вӧлі сьӧкыд да гажтӧм, быдӧнлы йиджис сьӧлӧмас.
Сійӧс кыліс и отец Алексей, дас кыкӧд вося бронзӧвӧй креста сиктса пӧрысь поп.
Старик сідзжӧ ышловзис да вашкӧдӧмӧн жӧ шуис:
— Юрбитӧй — талун чужис Христос.
И та дырйи сійӧ ачыс и ставныс, мыйта сэні вӧлі верстьӧ йӧз и челядь, баринъяс и холопъяс, ставным ми ӧтпырйӧ пернапасасим.
И талы вӧлі самӧй кад.
Эг на удитӧй ми лэдзны ассьыным киясӧс, кыдзи ӧдзӧсыс паськыда воссис да киас беддьӧн пырис дядя.
Сы бӧрысь пырисны сылӧн кык радейтана борзӧй понъясыс да камердинер Жюстин.
Жюстиныс сы бӧрся вайис эзысь тарелка вылын сылысь еджыд чышъянсӧ да Павел Первой портрета табак дозсӧ.
ДАС КВАЙТӦД ГЛАВА
Дядялы вольтеровскӧй креслӧсӧ вӧлі сувтӧдӧма комната шӧрын неыджыд персидскӧй ковер вылӧ ёлка водзас.
Сійӧ кыв шутӧг пуксис тайӧ креслӧас да кыв шутӧг жӧ босьтіс Жюстин ордысь ассьыс чышъянсӧ да табак дозсӧ.
Кыкнан понйыс пыр жӧ водісны сійӧ кок улӧ да нюжӧдісны ассьыныс кузь мордаяссӧ.
Дядя вӧлі лӧз шӧвк архалука, кодлӧн кизясянінъясыс вышивайтӧма гладьӧн да озыра мичмӧдӧма гырысь бирюзаа еджыд филеграневӧй пряжкаясӧн.
Киас вӧлі сылӧн вӧсни, но ён беддьыс натуральнӧй кавказскӧй черешняысь.
Беддьыс сылы ӧні зэв ёна коліс, сы вӧсна мый ошкӧн ноксигас велӧдӧм Щеголихаыс сідзжӧ повзьӧма — сійӧ шыбитчӧма бокӧ да дойдтӧдз топӧдӧма пу бердӧ коксӧ ас вылас пукалысьыслысь.
Дядялӧн тайӧ кокыс ёна висис, и весиг сійӧ неуна чотыштіс.
Тайӧ выль обстоятельствоыс тӧдӧмысь, эз жӧ вермы содтыны ньӧти бурлун сылӧн дӧзмӧм да скӧралысь сьӧлӧмас.
Сэсся эз ло лӧсьыд и сійӧ, мый дядя пыригӧн ми ставным ланьтім.
Кыдзи унджык подозрительнӧй йӧз, дядя эз вермы терпитны татшӧмторсӧ, и отец Алексей, коді бура тӧдіс сійӧс, тэрмасис, кыдз кужис, веськӧдны делӧсӧ да торкны тайӧ зловещӧй чӧв олӧмсӧ.
Сы дінын матын вӧлім ми, челядь котыр, да сійӧ юаліс миянлысь: гӧгӧрвоам-ӧ ми <rus>«Христос рождается»</rus> сьылӧмлысь смыслсӧ?
Вӧлӧмкӧ, не сӧмын ми, но и гырысьяс омӧля сійӧс вежӧртісны.
Священник кутіс миянлы объясняйтны кывъяссӧ <rus>«славите», «рящите»</rus> да <rus>«возноситеся»</rus> да, тайӧ медбӧръя кывйыслӧн значениеӧдз воӧм бӧрын, ачыс чӧла «вознеситчис» и вежӧрнас и сьӧлӧмнас.
Сійӧ кутіс висьтавны дар йылысь, кодӧс и ӧні, кыдзи и <rus>«во время оно»</rus>, быд гӧль морт вермас вайны «рождённӧй отроча» лясниас смелджыка да достойнӧйджыка древньӧй кадся волхвъяс дорысь, кодъяс вайлісны зӧлӧта, смирна да ливан.
Миян дар — миян сьӧлӧмным, кодӧс бурмӧдӧма сылӧн велӧдӧм серти.
Старик висьталіс любовь йылысь, прӧщенье йылысь, другӧс и врагӧс «Христос ним кузя» бурӧдны быдӧнлӧн долг йылысь...
И меным думайтсьӧ, мый сылӧн кывъясыс сійӧ часнас вӧліны убедительнӧйӧсь...
Ставным ми тӧдім, кытчӧ сійӧ нуӧдӧ, ставным кывзім торъя чувствоӧн, быттьӧ юрбитіг, медым тайӧ кывъясыс воисны цельӧдз, и миян пӧвстысь уналӧн синлысъяс вылын дрӧжжитіс бур синва...
Друг мыйкӧ уси...
Тайӧ вӧлі дядялӧн беддьыс...
Бедьсӧ сылы мыччисны, но сійӧ эз инмӧдчыв сы дінӧдз: дядя пукаліс боквывтчӧмӧн, креслӧ вывсянь кисӧ лэдзӧмӧн, а киас вӧлі кизьсьыс ыджыд бирюза...
Но вот дядя уськӧдіс и сійӧс, и... некод эз тэрмась сійӧс лэптыны.
Ставныс видзӧдісны дядя чужӧм вылӧ.
Лои шензьӧдантор: сійӧ бӧрдіс!
Поп ньӧжйӧ вештыштіс челядьӧс, матыстчис дядя дінӧ да кыв шутӧг благӧслӧвитіс сійӧс кинас.
Дядя лэптіс чужӧмсӧ, босьтіс старикӧс киӧдыс да друг став йӧз водзас окаліс сійӧс да ньӧжйӧ шуис:
— Спасибӧ.
Тайӧ жӧ минутаас сійӧ видзӧдліс Жюстин вылӧ да тшӧктіс татчӧ корны Ферапонтӧс.
Сійӧ воис кельдӧдӧм чужӧма, кӧрталӧм киа.
— Сувт татчӧ! — тшӧктіс сылы дядя да индіс кинас ковёр вылӧ.
Храпошка матыстчис да уськӧдчис пидзӧс вылас.
— Сувт... чеччы! — шуис дядя. — Ме тэнӧ прӧстита.
Храпошка бара шыбитчис сылы кок улас.
Дядя заводитіс висьтавны нервнӧй, шызьӧм гӧлӧсӧн.
— Тэ радейтін зверӧс, кыдзи оз быдӧн куж радейтны мортӧс.
Тэ тайӧн вӧрзьӧдін менсьым сьӧлӧмӧс, тэ вӧлӧмыд великодушнӧйджык меысь.
Объявляйта тэныд ассянь милӧсть: сета вӧльнӧй да сё шайт туй вылӧ.
Мун, кытчӧ окота.
— Аттьӧала да некытчӧ ог мун! — гораа шуис Храпошка.
— Мый?
— Некытчӧ ог мун, — бара шуис Храпошка.
— Мый нӧ тэныд колӧ?
— Тіян милӧсть пыдди ме кӧсъя вӧльнӧй вӧляӧн служитны тіянлы честнӧйджыка, невӧляын полӧмӧн служитӧм дорысь.
Дядя лапнитліс синъяссӧ, ӧти кинас пуктіс синъяс дорас еджыд чышъянсӧ, а мӧд кинас копыртчыштӧмӧн кутліс Ферапонтӧс да... ми ставным гӧгӧрвоим, мый миянлы колӧ чеччыны местаяс вылысь, да сідзжӧ тупким синъясӧс...
Тырмымӧн вӧлі чувствуйтны, мый тані лои слава <rus>вышней</rus> енлы да сурӧвӧй полӧм пыдди лои мир Христос ним кузя.
Тайӧ тӧдчис и сиктын, кытчӧ мӧдӧдісны сур тыра пӧртъяс.
Ломзялісны гажа бипуръяс, и ставныс вӧліны гажаӧсь да шуткаӧн шуалісны ӧта-мӧдыслы:
— Миян ӧні сідз лои, мый и зверь муніс святӧй чӧв-лӧняс Христоссӧ славитны.
Сганарельӧс эз корсьны.
Ферапонт, кыдзи сылы вӧлі шуӧма, лои вӧльнӧйӧн, сійӧ регыд вежис дядя дінын Жюстинӧс да вӧлі не сӧмын вернӧй слугаӧн, но и вернӧй другӧн дзик дядя кувтӧдз.
Сійӧ аслас кияснас тупкис дядялысь синъяссӧ и ачыс дзебис сійӧс Москваын Ваганьковскӧй кладбище вылын, кӧні ӧнӧдз дзонь сылӧн памятникыс.
Сэні жӧ, кокладорас, куйлӧ и Ферапонт.
Ваявны налы цветъяс ӧні некодлы нин, но московскӧй пӧдвалъясын да гӧль йӧз олан кварталъясын эмӧсь йӧз, кодъяс помнитӧны кузь тушаа едждӧм юра старикӧс, коді, быттьӧ чудоӧн, кужліс тӧдмавны, кӧні эм ыджыд шог, да кужліс ас кадӧ ӧдйӧ воны сэтчӧ либӧ мӧдӧдліс ассьыс бур сьӧлӧма былькъёв синма слугасӧ, но эз тыртӧм киясӧн.
Тайӧ кык бур мортыс, кодъяс йылысь уна позис эськӧ висьтавны, вӧліны менам дядя да сылӧн Ферапонтыс, кодӧс старик шуткаӧн шулывліс «зверӧс раммӧдысьӧн».
1883 во.
{Лесков Н. С. (комиӧдіс Дзюба Т. Н.) @ Штопайтчысь @ висьт @ Н. С. Лесков. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 76‒92.}
ШТОПАЙТЧЫСЬ
ПЕРВОЙ ГЛАВА
Выль воын быдӧнлы сины выль шуд — тані тӧлкаыс нинӧм дзик абу, но мукӧддырйи мыйкӧ татшӧмыс овлӧ.
Ме и кӧсъя висьтавны тіянлы тайӧ тема вылас неыджыд событие йылысь, кодлӧн характерыс дзик вежадырся кодь.
Москваӧ медводдза волӧмъяс пиысь ӧтчыдысь ме манитчи сэні дырджык кӧсйӧм серти да дӧзми овны гостиницаын.
Ӧти придворнӧй вичкоысь дьяк кывліс, кыдзи ме нораси лёк олӧм условиеяс вылӧ аслам приятельлы, сійӧ жӧ вичкоса поплы, да шуис:
— Вот эськӧ, батюшка, налы овмӧдчыны менам кум ордӧ — улича вылӧ видзӧдысь комнатаыс сылӧн ӧні прӧст.
— Кутшӧм кум ордӧ? — юалӧ попыс.
— Василий Коныч ордӧ.
— А тайӧ «<fra>метр тальер</fra> Лепутан» ордӧ!
— Дзик сідзи-с.
— Мый нӧ, тайӧ, збыльысь, зэв бур.
И попыс меным объяснитіс, мый сійӧ и тайӧ йӧзсӧ тӧдӧ, и комнатаыс зэв лӧсьыд, а псаломщик содтіс ещӧ ӧти выгӧда йылысь.
— Тіян кӧ, — шуӧ, — кытікӧ косяссяс либӧ гач кок помъясыд сырзьысясны — ставыс сідзи лоас лӧсьӧдӧма, мый синнад онӧ казялӧй.
Водзӧ юасьны ме лыдди лишнӧйӧн и весиг комнатаяссӧ видзӧдлыны эг ветлы, а сеті дьяклы ключ аслам номерысь карточка вылын доверительнӧй гижӧдӧн да тшӧкті сылы рассчитайтчыны гостиницаын, босьтны сэтысь менсьым кӧлуй да нуны ставсӧ аслас кум ордӧ.
Сэсся ме кори сійӧс пыравны татчӧ мела да колльӧдны выль оланінӧ.
МӦД ГЛАВА
Дьяк зэв ӧдйӧ ставсӧ вӧчис менам тшӧктӧм серти да часысь неуна дырджык мысти пырис мела поп ордӧ.
— Мунамӧй, — шуӧ, — тіянлысь ставсӧ нин сэні пукталісны да тэчисны, и ӧшиньяссӧ тіянлы восьтісны, и ӧдзӧссӧ балкон вылас, садъяс, да весиг асьным ми кумкӧд сэні жӧ, балкон вылас, чай юыштім.
Лӧсьыд сэні, — висьталӧ, — гӧгӧр дзоридзьяс, крыжовник кустъясын лэбачьяс позтысьӧны, ӧшинь улас садӧкын соловей шутьлялӧ.
Дачаын дорысь лӧсьыдджык, сы вӧсна мый — гӧгӧр ставыс веж, а сэк жӧ гортад ставыс лючки-ладнӧ, и кутшӧмкӧ кизь кӧ лётъялӧ али гач кок помъясыд сыръясисны, пыр жӧ дзоньтасны.
Дьяк вӧлі ӧкуратнӧй зон да зэв тшапитчысь, та вӧсна сійӧ ёна тӧдчӧдліс менам выль квартиралысь выгӧдасӧ та боксянь.
Да и попыс сы ног жӧ висьталіс.
— Да, — шуӧ, — <fra>taіlleur Lepoutant</fra> сэтшӧм артист та кузя, мый мӧдӧс татшӧмӧс ни Москваын, ни Петербургын он аддзӧй.
— Специалист, — меным пальто сетігмоз серьёзнӧя подскажитіс дьяк.
Коді тайӧ <fra>Lepoutant</fra>, ме эг гӧгӧрво, да тайӧ мем эз и касайтчы.
КОЙМӦД ГЛАВА
Ми мӧдім подӧн.
Дьяк уверяйтіс, мый извозчикӧс босьтны нинӧмла, сы вӧсна мый тайӧ сӧмын «кык воськов кузьта проминаж».
А збыльвылас, вӧлӧмкӧ, колӧ мунны часджын гӧгӧр, но дьяклы вӧлі окота вӧчны «проминажсӧ», гашкӧ, нарошнӧ, медым петкӧдлыны льӧм рӧма шӧвк тугъя бедьсӧ, коді сылӧн вӧлі киас.
Местаыс, кӧні сулаліс Лепутанлӧн керкаыс, вӧлі Москва-ю сайын Яузалань, кӧнкӧ берег вылас.
Ӧні ме ог нин вермы казьтыштны, кутшӧм приходын сійӧ вӧлі да кыдзи шусис переулокыс.
Да тайӧ, шуны кӧ, эз вӧв и переулок, а регыдджык кутшӧмкӧ вӧлӧн ветлытӧм кулига, стариннӧй погост кодь.
Сулаліс неыджыд вичко, а сы гӧгӧр пельӧсӧн кытшовтӧ туй, и вот тайӧ кытшола туй вылас квайт либӧ сизим керка, ставыс пуысь, неыджыдӧсь, рудіникӧсь, а ӧтиклӧн улыс судтаыс каменнӧй.
Тайӧ керкаыс вӧлі мукӧдсьыс ыджыдджык да мичаджык, и сы вылын стен кузялаыс тувъялӧма ыджыд кӧрт вывеска, код вылын сьӧд фон кузя зарни букваясӧн гырыся да яснӧя гижӧма
<fra>«Maіtre taіlleur Lepoutant»</fra>.
Тані, тыдалӧ, и вӧлі менам оланінӧй, но меным тешкодьӧн кажитчис: мыйла нӧ Василий Коныч нима менам кӧзяиныс шусьӧ <fra>«Maіtre taіlleur Lepoutant»</fra>?
Кор поп сійӧс шуис татшӧм ногӧн, ме чайті, мый тайӧ прӧстӧ шутитӧм да эг сет талы некутшӧм тӧдчанлун, но ӧні, вывеска аддзӧм мысти, меным ковмис вежны ассьым думӧс.
Тыдалӧ, делӧыс муніс збыльвылӧ, и сы вӧсна ме юалі аслам колльӧдысьлысь:
— Василий Конычыс — русскӧй али француз?
Дьяк весиг чуймис да быттьӧ эз друг гӧгӧрво юалӧмӧс, а бӧрыннас вочавидзис:
— Мый нӧ ті?
Кыдзи нӧ француз, — дзик русскӧй!
Сійӧ и паськӧмсӧ вурӧ рынок вылӧ сӧмын дзик русскӧйӧс: кӧрӧм коскаӧс да мукӧдтор сэтшӧмӧс жӧ, но ёнджыкасӧ сійӧ нималӧ Москва пасьта пӧчинитчӧмӧн: страсть уна важ паськӧм мунӧ сійӧ ки пыр рынок вылӧ выль пыдди.
— Но век жӧ, — юаси ме, — сылӧн рӧдыс кӧнкӧ французъяссянь мунӧ?
abu
— Оз, — шуӧ, — мыйла нӧ французъяссянь?
Сійӧ самӧй правильнӧй татчӧс пӧрӧдаысь, русскӧйысь, и челядьӧс менсьым пыртӧ, а ӧд ми духовнӧй званиеысь, ставным лыддьысям православнӧйясӧн.
Да и мый серти ті сідз думайтанныд, мый сійӧ матын французскӧй нациялы?
— Сылӧн вывеска вылас гижӧма французскӧй ов.
— А, тайӧ, — шуӧ, — дзик пустяк, ӧти лаферма.
Да ӧд главнӧй вывеска вылас французскӧй кывйӧн, а со дзик ворота дорас, аддзанныд, эм мӧд, русскӧй вывеска, сійӧ вернӧйджык.
Видзӧда, сідзи и эм: ворота дорас эм мӧд вывеска, код вылын рисуйтӧма дукӧс да кӧрӧм коска пась да кык сьӧд жилетка эзысь кизьясӧн, кодъяс дзирдалӧны быттьӧ кодзувъяс сап пемыдын, а уліас гижӧд:
«Вӧчӧны кустумъяс русскӧй да духовнӧй паськӧмлысь, ворс кузя, бергӧдӧм да дзоньталӧм кузя специальностьӧн».
Тайӧ мӧд вывеска улас овыс «кустумъяс, бергӧдӧм да дзоньталӧм» вӧчысьлӧн эз вӧв пасйӧма, а сулаліс сӧмын кык инициал «В. Л.»
НЁЛЬӦД ГЛАВА
Менам оланінӧй да кӧзяинӧй збыльвылас вӧліны став ошкӧмъяс да висьтавлӧмъяс серти бурджыкӧсь на, та вӧсна ме пыр жӧ куті чувствуйтны ачымӧс тані гортын моз да регыд заводиті радейтны ассьым бур кӧзяинӧс, Василий Конычӧс.
Недыр мысти ми сыкӧд пондім ӧтлаасьлыны юны чай да бура варовитны быдтор йылысь.
Татшӧм ногӧн ӧтчыд балкон вылын чай юигӧн ми панім сёрни Когелетлӧн царственнӧй темаяс вылӧ ставыслӧн, мый эм шонді улын, нинӧм сулавтӧм ноксьӧм йылысь да миян дугдывтӧм зільӧм йылысь уджавны быдсяма суеталы.
Сэки сёрниын воим Лепутанӧдз.
Ог помнит, кыдзи тайӧ лои, но сӧмын воим сэтчӧдз, мый Василий Коныч окотапырысь висьталіс меным страннӧй историясӧ, кыдзи да мый вӧсна сійӧ лои «французскӧй заглавие улын».
Талӧн эм ичӧтик отношение общественнӧй нравъяс да литература дінӧ, кӧть и гижӧма вывеска вылын.
Коныч заводитіс прӧстӧя, но зэв интереснӧя.
— Менам овӧй, сударь, — шуис сійӧ, — ньӧти абу Лепутан, а мӧднога, а французскӧй заглавие улӧ менӧ сувтӧдіс ачыс судьбаыс.
ВИТӦД ГЛАВА
Ме чужӧмсянь, кӧреннӧй москвич, зэв гӧль званиеысь.
Дедным миян Рогожскӧй застава дорын древлестепеннӧй старӧверъяслы стелькияс вузавліс.
Зэв шань старик вӧлі, святӧй кодь, — дзик дзор, быттьӧ вежсьӧм гӧна кӧч, а кувтӧдзыс пыр аслас уджӧн кынӧмсӧ пӧткӧдіс: ньӧбас, вӧлі, неыджыд гын пласт, вундалас сійӧс торъяс вылӧ пыдӧсъяс серти, вурыштас гозйӧн-гозйӧн да и ветлӧдлӧ «христианаясті», а ачыс меліа сьылӧ: «Стелькияс, стелькияс, кодлы колӧны стелькияс».
Тадзи, вӧлі, став Москва кузяыс ветлӧдлӧ, и тӧварыс сылӧн грӧш дон, а кынӧмпӧт перйӧ.
Бать менам вӧлі стариннӧй фасонӧн вурсьысь портнӧй.
Медся законнӧй старӧверъяслы рабскӧй кафтанъяс куим сборкаӧн вураліс и менӧ аслас мастерствоӧ велӧдіс.
Но менам челядьдырсянь торъя дарование вӧлі — дзоньтавны-штопайтны.
Шӧрася ог фасонистӧя, но медся окота меным штопайтны.
Сідз ме таӧ велалі, мый, вӧвлі, кутшӧм кӧть медся тыдалана места ог штопайт — зэв сьӧкыд сійӧс казявны.
Старикъяс шулывлісны батьлы:
— Детинкаыслы тайӧ енсянь таланыс сетӧма, а кӧні талан, сэн и шуд лоӧ.
Сідз и артмис; но, тӧданныд, быдпӧлӧс шудӧдз колӧ покорнӧя терпитны, и меным сідзжӧ вӧлі сетӧма кык ыджыд испытание: ӧти-кӧ, менам бать-мам куліны да колисны менӧ зэв томӧн, а мӧд-кӧ, квартира, кӧні ме олі, сотчис рӧштволань паныд войӧ, кор ме вӧлі вичкоын затрення сьылігӧн, и сэні сотчис став менам эмбурӧй — и утюг, и колодка, и йӧзлӧн паськӧм, кодӧс босьтлі штопайтны.
Ме сэки куті ёна страдайтны, но тасянь жӧ заводитчис и первойя воськов аслам шудлань.
КВАЙТӦД ГЛАВА
Ӧти вурӧдчысь, кодлӧн менам рӧзӧритчигӧн сотчис ме ордын эжӧм пасьыс, воис да шуӧ:
— Воштысьӧм менам зэв ыджыд да и самӧй праздник кежлӧ зэв абу лӧсьыд кольччыны пасьтӧг, но ме аддза, мый босьтны тэнсьыд нинӧм абу, а колӧ ещӧ тэныд отсавны.
Тэ кӧ тӧлка зон, ме тэнӧ бур туй вылӧ петкӧда, но та пыдди тэ меным уджйӧзтӧ мӧдысьджык мынты.
Ме вочавидзи:
— Ен кӧ тшӧктас, зэв ыджыд окотапырысь — уджйӧз мынтыны лыддя первой обязанностьӧн.
Сійӧ тшӧктіс меным пасьтасьны да вайӧдіс главнокомандующӧй керкалы паныд сулалысь гостиницаӧ буфетчиклы отсасьысь дінӧ да ме дырйи висьталіс сылы:
— Со, — шуӧ, — тайӧ сійӧ подмастерьеыс, коді, ме тіянлы висьтавлі, тіян коммерцияад вермас лоны зэв коланаӧн.
Коммерцияыс налӧн вӧлӧма татшӧм: утюжитны гостиницаӧ воысьяслысь быдпӧлӧс паськӧм, коді воас чемоданъясын чукрасьӧмӧн, да вӧчны быдсямапӧлӧс дзоньтӧмъяс, кор кутшӧм ковмас.
Буфетчиклы отсасьысь сетіс меным проба вылӧ ӧтилаті дзоньтыны, аддзис, мый вӧча бура, да тшӧктіс кольччыны.
— Ӧні, — шуӧ, — христослӧн праздник, да господаыс унаӧн воисны, и ставныс юӧны-гуляйтӧны, а водзын ещӧ Выль во да крещенье — безобразиеыс лоӧ ещӧ унджык, — кольччы.
Ме вочавидзи:
— Сӧгласитча.
А сійӧ, коді менӧ вайӧдіс, шуӧ:
— Но, смотри, уджав — тані нажӧвитчыны позьӧ.
А сӧмын сійӧс (мӧдногӧн кӧ буфетчиклы отсасьысьсӧ) кывзысь кыдзи пастырӧс.
Ен матыстчас и пастырӧс матыстас.
Индісны меным медсайса коридорас ичӧтик ӧшиня неыджыд пельӧс, и мӧді ме уджавны.
Зэв уна, — пӧжалуй, и не лыддьыны, — мыйта господалы ме пӧчиниті, и грек норасьны, ачым бура пӧчинитчи, сы вӧсна мый уджыс вӧлі вывті уна и донсӧ сетлісны бурӧс.
Прӧстӧй йӧз сэтчӧ эз сувтлыны, а волывлісны сӧмын кӧзыръяс, кодъяс радейтісны олыштны главнокомандующӧйкӧд ӧти местаын.
Торъя бура мынтысьлісны штукуйтӧмысь да штопайтӧмысь сэтшӧм случайяс дырйи, кор косяссьӧмыс друг немвиччысьтӧг лоӧ сійӧ паськӧм вылын, кодӧс пыр жӧ колӧ пасьтавны.
Мукӧддырйи вӧлі весиг яндзим — розьыс гривенник ыджда и эм, дзоньтан сійӧс бура — сетӧны зӧлӧтӧй деньга.
Розьтор штопайтӧмысь червонецысь этшаджык некор эз сетлыны.
Но, тӧдӧмысь, требуйтчис нин настӧящӧй искусство, медым кыдзи ӧти ва войт мӧд войткӧд ӧтлаасьӧма и нинӧмӧн оз торъявны, сідзи жӧ мед штукаыс вӧлі штукуйтӧма.
Быд мынтысьӧм бӧрын деньгасьыс меным сетлісны коймӧд пайсӧ, а первой пайсӧ босьтліс буфетчиклӧн отсасьысь, мӧдсӧ — гостиницаса служакъяс, кодъяс номеръясас господаяслы воӧм мыстиыс чемоданъяссьыс кӧлуйсӧ лэпталӧны да паськӧмсӧ весалӧны.
Наын и став главнӧй делӧыс, ӧд найӧ паськӧмсӧ и чукрӧдлыштасны, и зыртыштасны, и розьтор кокыштасны, та вӧсна налы кык пай, а колясыс меным.
Но сӧмын и тайӧ менам пай вылӧ вӧлі сэтшӧм дӧвӧль, мый ме коридорса пельӧсысь муні да аслым медалі сійӧ жӧ дворас спокойнӧйджык комната, а во мысти сиктысь воис буфетчиклы отсасьысьлӧн чойыс, ме сы вылӧ и гӧтраси.
Ӧнія менам гӧтырӧй, кыдзи аддзанныд, сійӧ и эм, оліс пӧрысьмытӧдзыс бур аньӧн, и, гашкӧ, сійӧ пай вылӧ енмыс ставсӧ и сетіс.
А гӧтраси ме прӧстӧя, сэтшӧм ногӧн, мый буфетчиклы отсасьысь шуис:
«Сійӧ сирӧта, и тэ должен сійӧс шудаӧн вӧчны, а бӧрынджык сы ради тэныд ыджыд шуд лоӧм».
И чойыс сідзжӧ висьтавліс:
«Ме, — шуӧ, — шуда, — тэныд ме пыдди ен сетас»,
и друг, быттьӧ та пыр и артмис, збыль лои шензьӧдан виччысьтӧмтор.
СИЗИМӦД ГЛАВА
Бара воис рӧштво, и бара Выль волы паныда лун.
Пукала ме рытнас гортын, мыйкӧ дӧмла и кӧсъя нин вӧлі уджсӧ помавны да водны узьны, кыдз котӧрӧн локтіс номеръясысь лакей да шуӧ:
— Котӧрт ӧдйӧджык, первой номерӧ зэв ыджыд кӧзыр сувтіс, — ставнысӧ нин, позьӧ шуны, нӧйтіс и кодӧс кучкас, червонец пӧдаритӧ, — ӧні сійӧ тэнӧ ас ордас требуйтӧ.
— Мый сылы месянь колӧ? — юала.
— Бал вылӧ, — висьталӧ, — сійӧ кутіс пасьтасьны да медбӧръя минутаас фрак вывсьыс медся тыдаланінысь сотчӧм розь аддзис, сійӧ мортсӧ, коді фраксӧ весаліс, нӧйтіс да куим червонец сетіс.
Котӧрт кыдз верман ӧдйӧджык: сэтшӧм лёк, мый став зверьяс вылӧ ӧтпырйӧ мунӧ.
Ме сӧмын юрӧн довкйӧдлышті, сы вӧсна мый тӧді, кыдзи найӧ ветлысь-мунысьяслысь кӧлуйсӧ нарошнӧ тшыкӧдӧны, медым уджысь профит босьтны, но век жӧ пасьтаси да муні видзӧдлыны кӧзырӧс, коді ӧтнас ӧтпырйӧ став зверьяс вылӧ мунӧ.
Уджсьыс доныс, дерт, лоас ыджыд, первой номерыс ӧд быд гостиницаын лыддьыссьӧ «кӧзырнӧйӧн» да гӧль морт сэтчӧ оз сувт; а миян гостиницаын первой номерысь доныс суткинас вӧлі ӧнія ногӧн дас вит шайт, ассигнацияяс вылӧ сэкся арталӧм серти ветымын кык да джын, и коді сэні сулаліс, сійӧс шулісны кӧзырӧн.
Сійӧ мортыс, код дінӧ менӧ ӧні вайӧдісны, видзӧднысӧ вӧлі страсть кутшӧм страшнӧй: тушанас зэв ыджыд, чужӧмыс мугов да збыль став зверьяс вылӧ муніс.
— Тэ, — юалӧ сійӧ менсьым лёк гӧлӧсӧн, — верман сэтшӧм бура розьсӧ штопайтны, медым казявны вӧлі оз позь?
Вочавидза:
— Сыысь зависитӧ, кутшӧм паськӧм вылын.
Паськӧмыс кӧ ворса, позьӧ зэв бура вӧчны, а лӧсталысь атлас кӧ либӧ шӧвк мове-материя, сэтшӧмъяс вылын ог босьтчы.
— Ачыд, — шуӧ, тэ мове, а менсьым тӧрыт кутшӧмкӧ подлец, дерт, кӧнкӧ ме мышкын пукалігӧн, чигарканас фрак сотӧма.
Со видзӧдлы сійӧс да висьтав.
Ме видзӧдлі да шуи:
— Тайӧс бура позьӧ вӧчны.
— А кутшӧм кадӧн?
— Да час мысти, — вочавидзи, — лоӧ гӧтов.
— Вӧч, — шуӧ, — и бура кӧ вӧчан, пӧлучитан четвертак деньга, а омӧля кӧ, сэки пельса дорышӧ песа тэнсьыд плештӧ.
Мун да юась, кыдзи ме татчӧс молодечьяссӧ нӧйті, да тӧдвылад кут, мый тэнӧ ме сёпӧв ёнджыка нӧйта.
КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
Муні ме дзоньтавны, а ачым абу ёна и рад, ӧд он вермы пыр стӧч тӧдны, кутшӧма артмас: небыдджык ной бурджыка йитчӧ, а коді чорыдджык, сылысь ворссӧ сьӧкыд лӧсьӧдны сідз, медым эз тӧдчы.
Век жӧ вӧчи ме бура, но ачым эг ну, сы вӧсна мый сылӧн сёрнитанногыс меным зэв эз во сьӧлӧм вылӧ.
Уджыс сэтшӧм капризнӧй, мый кутшӧм бура кӧть он вӧч, а век, кодлы окота крукасьны, — кокниа позьӧ неприятность пӧлучитны.
Мӧдӧді ме фраксӧ гӧтыркӧд сійӧ вокыс ордӧ да накажиті, медым сетас, а гӧтыр регыдджык гортӧ бӧр воас, и мыйӧн сійӧ котӧрӧн воис, ми ӧдйӧджык игнасим пытшкӧссянь калич вылӧ да водім узьны.
Асывнас ме чеччи да куті лунсӧ коллявны ас ногӧн: пукала удж сайын да виччыся, кутшӧм жалӧванье меным кӧзырнӧй баринсянь локтасны висьтавны — четвертак деньга али пельса бердӧ нӧйтны юрӧс?
И друг, сідз кык часын кымын, воӧ лакей да шуӧ:
— Первой номерысь барин тэнӧ ас дінас требуйтӧ.
Ме шуа:
— Нинӧм вылӧ ог мун.
— Мый вӧсна нӧ тадзи?
— А сідз — ог мун да и сӧмын; мед лучшӧ уджӧй менам весьшӧрӧ прӧпадитас, а аддзыны сійӧс ог желайт.
А лакейыс заводитіс висьтавлыны:
— Напраснӧ сӧмын тэ полан: сійӧ тэӧн зэв дӧвӧлен коли и тэнад фракӧн бал вылын Выль во встречайтіс, и некод сы вылысь розьсӧ эз казяв.
А ӧні Выль воӧн сійӧс поздравитны сы ордӧ завтрак кежлӧ чукӧртчисны гӧстьяс да бура юыштісны и, тэнад удж йылысь сёрниӧ воӧм мысти, заклад вартісны: коді розьсӧ аддзас, но некод эз аддзы.
Ӧні найӧ радлаыс, тайӧ случай вылӧ ыстысьӧмӧн, тэнад русскӧй искусство вӧсна юӧны да тэнӧ асьтӧ аддзывны желайтӧны.
Мун ӧдйӧджык — та пыр тэнӧ Выль воын выль шуд виччысьӧ.
И гӧтырӧй сідзжӧ та вылын сулаліс:
— Мун да мун, менам сьӧлӧм, — шуӧ гӧтырӧй, — тӧдӧ, мый тасянь миян выль шуд заводитчас.
Ме налысь кывзыси да мӧдӧдчи.
ӦКМЫСӦД ГЛАВА
Первой номерысь ме аддзи морт дас кымын господаӧс, ставныс ёна юӧмаӧсь, и мыйӧн ме пыри, пыр жӧ меным мыччисны вина тыра бокал да шуисны:
— Ю миянкӧд тшӧтш аслад русскӧй искусство вӧсна, кодӧн тэ миян нациялысь славасӧ верман лэптыны.
И уна сэтшӧмтор кодъюрнас шуалісны, мый висьтавныс оз сулав.
Ме, дерт, аттьӧала да копрася и кык бокал юи Россия вӧсна да налӧн здоровье вӧсна, а сэсся, шуи, ог вермы юмов винасӧ юны сы вӧсна, мый сы дінӧ ме абу велалӧма, да и татшӧм компанияас ог туй.
А первой номерысь страшнӧй барин вочавидзӧ:
— Тэ, вокӧ, осёл и дурак и скӧтина, — тэ ачыд ассьыд донтӧ он тӧд, мыйта тэ аслад дарованиеяс серти заслуживайтан.
Тэ меным отсалін Выль волань паныд став олӧмлысь предлог лӧсьӧдны — сійӧн, мый ме тӧрыт бал вылас радейтана невесталы важнӧй рӧдысь аслам радейтӧм йылысь висьталі да сӧгласитчӧм пӧлучиті, тайӧ видз костас и свадьба менам лоӧ.
— Желайта, — шуи, — тіянлы да тіян гӧтырпулы пырны законӧ тыр шудӧн.
— А тэ та вӧсна ю.
Ме эг вермы ӧткажитчыны да юи, но сэсся кори менӧ лэдзны.
— Ладнӧ, — шуис, — сӧмын висьтав меным, кӧні тэ олан да кыдзи тэнӧ шуӧны нимнад, вичнад да овнад: ме кӧсъя тэныд бур вӧчны.
Ме вочавидзи:
— Нимӧй менам Василий, бать серти Кононлӧн пи, а овӧй Лапутин, и мастерствоӧй менам тан жӧ орччӧн, сэні и ичӧтик вывеска эм, пасйӧма: «Лапутин».
Висьталі ме тайӧс да эг и казяв, мый менсьым кывъясӧс кылӧм мысти став гӧстьясыс мыйлакӧ фырснитісны да кутісны вак-вакӧн серавны; а бариныс, кодлы ме фраксӧ дзоньті, дзик нинӧмысь швачкис менӧ ӧти пельбокӧ, а сэсся швачкис и мӧдӧ, ме и кок йылын эг вермы кутчысьны.
А сійӧ йӧткыштіс менӧ пидзӧснас ӧдзӧслань да порог сайӧ и шыбитіс.
Нинӧм ме эг вермы гӧгӧрвоны да ӧдйӧнджык кокъясӧс сэтысь нуи.
Вои гортӧ, а гӧтыр юасьӧ:
— Висьтав ӧдйӧджык, Васенька, кыдзи менам шудӧй тэныд отсаліс?
Ме шуа:
— Тэ менсьым, Машенька, быдтор йылысь стӧчасӧ эн юась, но сӧмын тайӧ заводитчӧм мозыс кӧ и водзӧ татшӧм жӧ ногӧн мӧдас, сэк бурджык лоӧ тэнад шудӧн не овны.
Нӧйтіс менӧ, ангел, тайӧ бариныс.
Гӧтыр повзис — мый, кыдзи, кутшӧм мыжысь? — а ме, дерт, и висьтавны ог куж, сы вӧсна мый ачым нинӧм эг тӧд.
Но вот, тайӧ сёрнисӧ на ми нуӧдім, а друг миян посводзын мыйкӧ кутіс йиркакывны, увгыны, клёнакывны, и пырӧ первой номерысь менам благодетельыд.
Ми гӧтыркӧд сувтім места вылысь да видзӧдам сы вылӧ, а сійӧ гӧрдӧдӧма вир пузьӧмысла либӧ ещӧ винасӧ содтӧмысь да кутӧ ӧти киас кузь черпуа дворницкӧй чер, а мӧдас посньыдик чагйӧ поткӧдлӧм пӧвтор, код вылын вӧлі гижӧма менсьым омӧлик вывескаӧс, ремеслоӧс да овӧс пасйӧмӧн: «Важӧс дзоньталӧ да бергӧдлӧ Лапутин».
ДАСӦД ГЛАВА
Пырис барин тайӧ поткӧдлӧм пӧвторъяснас да веськыда пачӧ найӧс шыбитіс, а меным шуис: «Пасьтась, ӧні жӧ мекӧд коляскаын мунам, — ме тэныд олӧмлы шуд лӧсьӧда.
А он кӧ, и тэнӧ, и гӧтыртӧ, и ставсӧ, мый тіян эм, тайӧ пӧвъяс мозыс жӧ поткӧдла».
Ме думайта: татшӧм хулиганкӧд вензьӧм дорысь бурджык лоӧ сійӧс гортысь нуӧдны, медым гӧтырӧс кыдзкӧ эз ӧбӧдит.
Тэрмасьӧмӧн пасьтаси, шуи гӧтырлы: «Пернапасав менӧ, Машенька!» — да и мӧдӧдчим.
Воим Броннӧй вылӧ, кӧні оліс ньӧбасьӧм кузя тӧдса сводчик Прохор Иваныч, и барин пыр жӧ юаліс сылысь:
— Кутшӧм керкаяс вузассьӧны да кутшӧм местаын, доннас кызь витсянь комын тысячаӧдз либӧ неуна донаджык.
Тӧдӧмысь, доныс сэкся ногӧн ассигнацияяс вылӧ.
— Сӧмын меным сэтшӧм керка колӧ, — объясняйтӧ, — медым сійӧс позис пырысь-пыр босьтны да сэтчӧ овны пырны.
Сводчикыс кыскис камодсьыс тетрадь, ӧчкиасис, видзӧдліс ӧти лист вылӧ, мӧд вылӧ да шуис:
— Эм керка став сертиыс тіянлы лӧсялана, но сӧмын содтыштны неуна ковмас.
— Верма содтыны.
— Сідзкӧ ковмас сетны комын вит тысячаӧдз.
— Ме сӧгласен.
— Сэки, — шуӧ, — став делӧсӧ ӧти часӧн помалам и аски сэтчӧ пырны позьӧ, тайӧ керкаас кага пыртігӧн дьякӧн курӧг лыӧн виньдӧма да кулӧма, и та вӧсна ӧні некод сэні оз ов.
Со тайӧ и эм сійӧ керкаыс, кодын ми тіянкӧд ӧні пукалам.
Висьтавлісны, мый быттьӧ тані войяснас кулӧм дьякӧныс ветлӧдлӧ да виньдалӧ, но сӧмын тайӧ ставыс дзик пустӧй сёрни, и некод на миян дырйи сійӧс тані ньӧтчыд эз аддзыв.
Ми гӧтыркӧд мӧд луннас жӧ татчӧ вуджим, сы вӧсна мый бариныс тайӧ керкасӧ миянлы дарственнӧй кузя переведитіс; а коймӧд луннас локтӧ сійӧ рабочӧйяскӧд, кодъяс вӧліны квайт либӧ сизим мортысь унджык, а налӧн сьӧрсьыс пос да со этійӧ вывескаыс, мый ме быттьӧ французскӧй портнӧй.
Локтісны, тувъялісны да бӧр мунісны, а бариныс меным накажитіс:
— Ӧти, — шуӧ, — тэныд менам приказание: тайӧ вывескасӧ некор эн лысьт вежны да тайӧ ов вылас пыр шыась.
Да друг горӧдіс:
— Лепутан!
Ме шыаси:
— Мый изволитанныд?
— Молодеч, — шуӧ.
— Вот тэныд ещӧ тысяча шайт тасьті-пань вылад, но смотри, Лепутан, менсьым заповедьяссӧ видз и сэки ачыд дзоньвидзаӧн лоан, а кутан кӧ тэ... мед ен тэнӧ видзас, аслад важ ов вылад переведитчыны, да ме кӧ тӧдла... сэки первой водзкыв пыдди ме тэнӧ дзикӧдз нӧйта, а мӧд-кӧ, закон серти «пӧдаритӧмтор пӧдаритысьлы бӧр вуджас».
А менам желание серти кӧ кутан вӧчны, сэк объяснит, мый ещӧ тэныд колӧ, и ставсӧ месянь пӧлучитан.
Ме сійӧс аттьӧалі да шуи, мый некутшӧм желаниеяс менам абу и ог вермы нинӧм думыштны ӧтиысь кындзи: лоӧ кӧ сылӧн сэтшӧм милӧсть, медым висьталас меным: мый ставыс тайӧ значитӧ и мыйысь ме керкасӧ пӧлучиті?
Но тайӧс сійӧ эз висьтав.
— Тайӧс, — шуис, — тэныд дзик оз ков тӧдны, но сӧмын эн вунӧд, мый тайӧ кадсянь тэ шусян «Лепутан», сідз и менам дарственнӧйын шусян.
Видз тайӧ нимсӧ: тэныд тайӧ лоӧ выгӧднӧ.
ДАС ӦТИКӦД ГЛАВА
Кутім ми асланым керкаын кӧзяйство нуӧдны, и кутіс мунны миян ставыс зэв бура, и лыддим ми сідз, мый ставыс тайӧ гӧтырлӧн шуд, сы вӧсна мый настӧящӧй объяснениесӧ некодсянь дыр эг вермӧй пӧлучитны, но ӧтчыд миян дінті ӧдйӧ мунісны кык господин и друг сувтісны да пырисны.
Гӧтыр юалӧ:
— Мый прикажитанныд?
Найӧ вочавидзӧны:
— Миянлы колӧ мусье Лепутан ачыс.
Ме петі, а найӧ видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас, кыкнанныс ӧтпырйӧ серӧктісны да заводитісны мекӧд сёрнитны французскӧй кыв вылын.
Ме извинитчи, мый французскӧй кыв ог гӧгӧрво.
— А важӧн-ӧ, — юалӧны, — ті лоинныд тайӧ вывеска улас?
Ме висьталі налы, кымын во.
— Но, сідз и эм.
Ми тіянӧс, — шуисны, — помнитам и аддзылім: ті ӧти господинлы Выль волы паныд фраксӧ бал кежлӧ шензьытӧдз лӧсьыда штопайтінныд, а сэсся миян дырйи тіянлы сысянь гостиницаын неприятность лои.
— Дзик сідзи, — шуи, — вӧлі сэтшӧм случай, но сӧмын ме тайӧ господинсӧ аттьӧалі, сы отсӧгӧн ме бура овмӧдчи, но ог тӧд сылысь нимсӧ ни овсӧ, ставсӧ тайӧс меысь гусьӧн видзӧны.
Найӧ висьталісны меным сылысь нимсӧ, а овыс сылӧн, содтісны, Лапутин.
abu
— Но да, дерт, — шуисны найӧ, — Лапутин.
А ті ӧмӧй эн тӧдлӧй, мый ради сійӧ тіянлы став тайӧ бурсӧ вӧчис?
Сы ради, медым сылӧн овыс вывеска вылад эз вӧв.
— Тӧданныд-ӧ, — шуи, — ми ӧд ӧнӧдз нинӧм таысь эг гӧгӧрволӧй; бур вӧчӧмнас пӧльзуйтчим, а асьным быттьӧ пемыдын вӧлім.
— Но век жӧ, — водзӧ нуӧдісны менам гӧстьяс, — тайӧ сылы ньӧти эз отсав — тӧрыт сыкӧд выль история лои.
И висьталісны сэтшӧм выльтор, мый меным зэв жаль лои сійӧ мортыс.
ДАС КЫКӦД ГЛАВА
Лапутинлӧн гӧтырыс, кодӧс сійӧ коралӧма штопайтӧм фракнас, вӧлӧма верӧс дорсьыс ещӧ на вылӧ пуксьысьӧн да вывті радейтӧма важность.
Асьныс найӧ кыкнанныс вӧлӧмаӧсь абу кутшӧмкӧ ёна бур пӧрӧдаысь, а сӧмын батьясыс налӧн озырмылӧмаӧсь откупъяс босьталӧмӧн, но найӧ корсисны тӧдмасьӧмъяс сӧмын знатнӧйяскӧд.
А сійӧ кадӧ миян Москваын главнокомандующӧйӧн вӧлі граф Закревский, коді, висьтавлісны, ачыс сідзжӧ вӧлӧма поляцкӧй шляхтецъяс пӧвстысь, и сійӧс прамӧй господаыс, кыдзи князь Сергей Михайлович Голицын, эз вылӧ пуктывны; но мукӧдъясыслы зэв любӧ вӧлі граф керкаӧ примитӧмыс.
Мекӧд ӧткодь фамилияа мортлӧн гӧтырыс сідзжӧ тайӧ честьсӧ зэв ёна корсьӧма.
Но, ен тӧдас мыйла, налы тайӧ дыр абу удайтчылӧма, сэсся бӧръявылыс господин Лапутин вермӧма вӧчны графлы мыйкӧ приятнӧйӧс да сійӧ шуӧма сылы:
— Пырав, вокӧ, ме ордӧ, — ме тшӧкта тэнӧ примитны; медым ме эг вунӧд, висьтав меным, кыдзи тэнад овыд?
Сійӧ вочавидзис, мый сылӧн овыс — Лапутин.
— Лапутин? — шуаліс граф. — Лапутин...
Сулавлы, сулавлы, вӧч милӧсть, Лапутин...
Ме мыйкӧ казьтыла, Лапутин...
Тайӧ кодлӧнкӧ фамилияыс.
— Дзик, сідз, — шуис, — ваше сиятельство, тайӧ менам фамилияӧй.
— Да, да, вокӧ, збыль, тайӧ тэнад фамилия, но ме мыйкӧ казьтыла... быттьӧ ещӧ кодкӧ вӧлі Лапутиныс.
Гашкӧ, тайӧ тэнад батьыд вӧлі Лапутин?
Барин воча шуӧ, мый сылӧн батьыс вӧлі Лапутин.
— Сійӧ жӧ ме помнита, помнита...
Лапутин.
Зэв вермас лоны, мый сійӧ тэнад батьыд.
Менам зэв бур паметь, — волы, Лапутин, аски жӧ волы, ме тшӧкта тэнӧ примитны, Лапутин.
Мӧдыс радысла аскинас и мӧдӧдчӧма.
ДАС КОЙМӦД ГЛАВА
Кӧть и ошкыліс ассьыс паметьсӧ граф Закревский, но тайӧ пӧрйӧ ӧшибитчӧма да нинӧм абу висьталӧма, медым господин Лапутинӧс примитасны.
Лапутин быттьӧ бордъяс вылын лэбзьыштӧма
«сэтшӧм ме вот, — шуӧ, — и желайта графӧс аддзӧдлыны»,
а швейцар сійӧс оз лэдз.
— Некодӧс, — шуӧ, — абу тшӧктӧма примитны.
Барин сідзи и тадзи сійӧс убеждайтӧ, «ме пӧ эг ассянь, а граф корӧм кузя вои», — швейцарлы ставыс тайӧ дзик оз мӧрччы.
— Меным, — шуӧ, — некодӧс абу тшӧктӧма примитны, — а ті кӧ делӧ кузя, мунӧй канцелярияӧ.
— Ог делӧ кузя ме, — ӧбидитчӧма барин, — а аскӧдыс тӧдсаӧсь;
графыс кӧнкӧ висьталіс тэныд менсьым фамилияӧс — Лапутин, а тэ, тыдалӧ, дзугӧмыд.
— Тӧрыт меным некутшӧм фамилия графыс эз висьтавлы.
— Тайӧ оз вермы лоны, тэ прӧстӧ вунӧдін фамилияӧс — Лапутин.
— Некор ме нинӧм ог вунӧдлы, а тайӧ фамилиясӧ ме весиг и вунӧдны ог вермы, сы вӧсна мый ме ачым Лапутин.
Барин сідз и пузис.
— Кыдзи, — шуӧ, — тэ ачыд Лапутин!
Коді тэнӧ велӧдіс сідзи шусьыны?
А швейцар сылы вочавидзӧ:
— Некод менӧ эз велӧд, а тайӧ миян природа.
Москваын Лапутинъясыд унаысь-уна, но сӧмын мукӧдыс нинӧмкодьӧсь, а настӧящӧй йӧзас ӧтнам ме петі.
А сійӧ каднас, пока найӧ вензисны, поскӧдыс лэччӧма графыс да шуӧма:
— Збыль, та йылысь ме и помнита, сійӧ и эм Лапутиныс, и сійӧ менам тожӧ мерзавец.
А тэ мӧдысьджык волы, меным ӧні некор.
Аддзысьлытӧдз.
Но, тӧдӧмысь, татшӧмтор бӧрад кутшӧм нин аддзысьлӧм?
ДАС НЁЛЬӦД ГЛАВА
<fra>Maіtre taіlleur Lepoutant</fra> висьталіс тайӧс меным жалитӧмпырысь да рама, пом пыдди содтіс, мый аскинас жӧ сылы, бульвар кузя уджнас мунігӧн, лои паныдасьны аскӧдыс анекдотическӧй Лапутинкӧд, кодӧс Василий Коныч лыддис аслас благодетельӧн.
— Пукалӧ, — висьталіс сійӧ, — лабич вылын зэв жугыль.
Ме кӧсйи тювкнитны дінтіыс, но сійӧ менӧ казяліс да шуис:
— Видза олан, <fra>monsіerus Lepoutant</fra>!
Кутшӧма олан-вылан?
— Ен милӧстьӧн да тіян милостьӧн зэв бура.
Ті, батюшка, кыдзи асьнытӧ изволитанныд чувствуйтны?
— Омӧльджыкасӧ оз позь — мекӧд зэв лёк история лои.
— Кывлі, — шуи, — сударь, да рад лои, мый ті сійӧс кӧть кинад абу вӧрзьӧдӧмныд.
— Вӧрзьӧдны сійӧс, — вочавидзӧ, — оз позь, сы вӧсна мый сійӧ абу вӧльнӧй уджалысь, а граф ордын мерзавецӧн служитӧ; но ме кӧсъя тӧдны: коді сылы калымсӧ сетіс, медым меным тайӧ подлостьсӧ вӧчны?
А Коныч, аслас прӧстлун кузя, кутӧма сійӧс бурӧдны:
— Эн корсьӧй, — шуӧ, — сударь, велӧдысьӧс.
Лапутинъясыд збыльвылӧ уна эмӧсь, и на пӧвстын эмӧсь зэв честнӧй йӧз, кыдзи, например, менам дед покойник, — сійӧ став Москва пасьта стелькияс вузавліс...
А сійӧ менӧ тайӧ кывъяссьыс друг швачкис мыш кузя бедьнас...
Ме и пышйи да сійӧ кадсянь сэсся эг нин сійӧс аддзыв, а сӧмын кывлі, мый сійӧ гӧтырыскӧд заграницаӧ Францияӧ мунӧмаӧсь, да сэні сійӧ рӧзӧритчӧма да кулӧма, а гӧтырыс сылы памятник сувтӧдӧма, да, шуӧны, сэтшӧм жӧ гижӧдӧн, кутшӧм менам вывеска вылын: «Лепутан».
Тадзи ми бара лоим ӧткодь фамилияаӧсь.
ДАС ВИТӦД ГЛАВА
Василий Коныч помаліс, а ме сылысь юалі: мыйла сійӧ ӧні оз кӧсйы вежны вывескасӧ да бӧр гижны ассьыс законнӧй, русскӧй фамилиясӧ?
— А мыйла, — шуис, — сударь, вӧрӧдны сійӧс, мыйсянь выль шудӧй лои, — тайӧн позьӧ вӧчны вред став матігӧгӧрса местаыслы.
— Матігӧгӧрса местаыслы нӧ кутшӧм вред?
— А кыдз жӧ-с, — менам французскӧй вывеска — кӧть, дерт, ставыс тӧдӧны, мый прӧстӧй лаферма, а век жӧ сы вӧсна миян месталӧн мӧд эффект лои, и став соседъяслӧн керкаясын важ сертиыс дзик мӧд профит лои.
Сідзи Коныч и кольччис французӧн аслас замоскворецкӧй пельӧсын олысьяслы пӧльза вылӧ, а сылӧн знатнӧй однофамилецыс пӧльзатӧг сісьмис псевдоним улын Пер-Лашез дорын.
{Лесков Н. С. (комиӧдіс Дзюба Т. Н.) @ Часӧвӧй @ висьт @ Н. С. Лесков. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 93‒112.}
ЧАСӦВӦЙ
ПЕРВОЙ ГЛАВА
Событие, код йылысь лыддьысьысьлӧн вниманиелы улынджык предлагайтсьӧ рассказ, сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдӧ да пьесалӧн главнӧй геройыслы аслас тӧдчанлун сертиыс ужаснӧй, а делӧыс помасьӧ сэтшӧм оригинальнӧя, мый тадзи ӧдвакӧ вермас кӧнкӧ мӧдлаын лоны, Россияын кындзи.
Тайӧ эм мыйкӧ мында придворнӧй, мыйкӧ мында историческӧй анекдот, коді оз омӧля характеризуйт гӧля петкӧдлӧм дас ӧкмысӧд нэмся комынӧд вояслӧн любопытнӧй эпохалысь нравъяссӧ да направлениесӧ.
Тайӧ рассказас вымыселыс ни ӧти абу.
МӦД ГЛАВА
1839-ӧд вося тӧлын крещенньӧ гӧгӧр, Петербургын вӧлі зэв уль поводдя.
Сэтшӧма ульдіс, быттьӧ тулыс воис: лым пондіс сывны, керкаяс вылысь луннас точӧдчис войтва, а йиыс юяс вылын лӧзӧдіс, ойдіс ваӧн.
Нева вылын Зимньӧй дворец весьтын, вӧліны джуджыд рыяс.
Пӧльтіс шоныд, но зэв ыджыд тӧв, рытыв тӧв: моресянь вӧтліс ва, и лыйлісны пушкаяс.
Караулын дворецын сулаліс Измайловскӧй полкысь рота; тайӧ ротанас командуйтіс образованнӧй да обществоын зэв пыдди пуктан том офицер, Николай Иванович Миллер (бӧрынджык полнӧй генерал да лицейса директор).
Тайӧ вӧлі сідз шусяна «гуманнӧй» направлениеа морт, тайӧс сылысь вӧлі важӧн нин казялӧма да начальство водзын сійӧ неуна сылы дзугис карьерасӧ служба кузя.
Збыльвылас жӧ Миллер вӧлі исправнӧй да надежнӧй офицер, а дворцӧвӧй караулын сійӧ кадӧ нинӧм сэтшӧм опаснӧйыс эз вӧв.
Кадыс вӧлі сэки самӧй лӧнь, мятежъяс эз вӧвны.
Дворцӧвӧй караулсянь эз требуйтчыв немтор, постъяс вылын лючки сулалӧмысь ӧтдор, и буретш сэки, капитан Миллер караул нуан ӧчередьын, дворецын лои зэв тревожнӧй, некор вӧвлытӧм случай, код йылысь ӧні ӧдва нин дум вылас уськӧдлӧны сэкся современникъяс лыдысь ӧткымынъяс, кодъяс олӧны нин ассьыныс нэм помсӧ.
КОЙМӦД ГЛАВА
Первойсӧ караулас ставыс муніс лючки: постъяс юкӧма, йӧзӧс сувтӧдӧма, ставыс муніс лючки порядокӧн.
Государь Николай Павлович вӧлі здоров, ветліс рытнас вӧлӧн гуляйтны, воис гортас да водіс вольпась вылӧ.
Унмовсис и дворецыс.
Пуксис медся спокойнӧй вой.
Кордегардияын вӧлі чӧв-лӧнь.
Капитан Миллер сутшкис булавкаясӧн ассьыс еджыд носӧвӧй чышъянсӧ няйтысла пыр лӧсталысь джуджыд сафьянӧвӧй офицерскӧй креслӧ мышкӧ да пуксис коллявны кадсӧ книга сайын.
Н. И. Миллер век радейтліс лыддьысьны, и сы понда сійӧ эз гажтӧмчывлы, лыддьысигас эз и казявлы, кыдзи кольӧ войыс;
но друг, кык час гӧгӧрын войнас, сылысь сьӧлӧмсӧ гудыртіс зэв ыджыд тревога:
сы дінӧ воис разводнӧй унтер-офицер, кельдӧдӧма, ёна повзьӧма, шуаліс тэрмасьӧмӧн:
— Беда, ваше благородие, беда!
— Мый сэтшӧмыс?
— Страшнӧй несчастье суис!
Н. И. Миллер ёна повзьӧмӧн звирк чеччис и ӧдва вермис тӧлкӧн тӧдмавны, кутшӧм лои «беда» да «страшнӧй несчастье».
НЁЛЬӦД ГЛАВА
Делӧыс вӧлі со кыдзи: часӧвӧй, Измайловскӧй полкса салдат фамилия сертиыс Постников, ӧнія Иорданскӧй подъезд дорын пост вылын сулалігӧн, кыліс, кыдзи Нева вылын, сы весьтса рыын, вӧйис морт и мыйвынсьыс кевмысис — корис отсӧг.
Салдат Постников, господскӧй дворӧвӧй йӧз пиысь, вӧлі морт зэв нервнӧй да зэв небыд сьӧлӧма.
Сійӧ дыр кывзіс вӧйысь мортлысь ылын кылысь горзӧм, ымзӧм шыяс да дзик кынмыліс места вылас.
Ёна повзьӧмысла сійӧ бергаліс, видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ, кытчӧдз синмыс судзис берег пӧлӧныс, но ни сэн, ни Нева вылын, быттьӧ нарошнӧ, эз аддзы ни ӧти ловъя мортӧс.
Отсӧг сетны вӧйысь мортлы некод эз вермы, и сійӧ непременнӧ вӧяс...
А вӧйысь мортыс сэтшӧм дыр да сэтшӧм чорыда вермасьӧ...
Кажитчӧ, эськӧ сылы ӧтитор нин сӧмын колӧ, — вынсӧ пестӧг лэччыны ва пыдӧсас, да оз ӧд!
Сылӧн эбӧссьыс петӧм ымзӧмыс да отсӧг вылӧ чуксалана горзӧмыс то орласны да ланьтласны, то бара пондыласны кывны, да пыр матынджык и матынджык Дворцовӧй набережнӧй дорын.
Тыдалӧ, мый мортыс абу на шӧйӧвошӧма да кутчысьӧ лючки береглань, веськыда пӧнаръяс югӧр вылӧ, но сӧмын сійӧ, тӧдӧмысь, оз вермы спаситчыны, сы вӧсна мый буретш тайӧ туйтіыс локтігӧн сійӧ веськалас иорданскӧй юкмӧсӧ.
Сэні сійӧс кыскас йи улас — и пом...
Со и бара ланьтліс, и минута мысти бара пондіс шлёчӧдчыны ваас да ымзыны: «Спаситӧй!
Спаситӧй!»
Ӧні сэтшӧм нин матын, весиг кыліс валӧн плещитчӧм, кыдзи сійӧ ваын бультікасьӧ...
Салдат Постников кутіс думайтны, мый спаситны тайӧ мортсӧ зэв кокни.
Котӧртны кӧ ӧні йи вылас, то вӧйысьыс дзик сэні и эм.
Шыбитны сылы гез пом, либӧ чургӧдны бедь, либӧ нюжӧдны ружье, — и сійӧс лоӧ спаситӧма.
Сійӧ сэтшӧм матын, мый вермас кутчысьны кинас да чеччыштны.
Но Постников помнитӧ и служба и присяга; сійӧ тӧдӧ, мый сійӧ часӧвӧй, а часӧвӧйлы нинӧм вылӧ и некутшӧм помка понда оз позь эновтны ассьыс будкасӧ.
А мӧдар боксянь кӧ, Постниковлӧн сьӧлӧмыс некыдз эз пӧкӧритчы: сідзи и ёнтӧ, сідзи и чеччӧ, сідзи и кынмылӧ...
Кӧть нетшышт сійӧс да аслад кок улад шыбит, — сэтшӧм неспокойнӧй лои сійӧ татшӧм ымзӧмсьыс да горзӧмсьыс...
Страшнӧ ӧд кывзыныс, кыдзи мӧд морт пӧгибайтӧ, а не сетны тайӧ пӧгибайтысь мортыслы отсӧг, кор сы вылӧ эм став позянлуныс, — ӧд будкаыд места вывсьыс оз пышйы, и некутшӧм мукӧдсикас омӧльтор оз ло.
«Али котӧртны, а?..
Оз аддзывны...
О, господи, регыд нин кӧть эськӧ мед пом лои!..
Бара горзӧ...»
Ӧти часджынйӧн, кор тайӧ кыссис, салдат Постников сэтшӧма нетшкысис сьӧлӧмнас да сылы кутіс кажитчыны нин, мый сійӧ «юр садьсӧ» воштыны пондіс.
А салдат сійӧ вӧлі вежӧра, исправнӧй, тӧлка и зэв бура гӧгӧрвоӧ, мый часӧвӧйӧн ассьыс пост эновтӧм эм сэтшӧм мыж, кодысь пырысь-пыр жӧ кыскасны военнӧй судӧ, а сэсся вӧтласны шпицрутенъяса строй пыр, а сэсся катарга, а гашкӧ весиг и «лыйласны»;
но ойдӧм ю вывсянь бара кыліс горзӧм, пыр матынджык да матынджык, и кылӧ нин больскӧм да мыйвынсьыс пессьӧм.
— Вӧ-ӧ-я!..
Спаситӧй, вӧя!
Вот тані буретш и эм иорданскӧй юкмӧсыд...
Пом!
Постников ещӧ раз-мӧдысь видзӧдліс гӧгӧрбок.
Некӧн ловъя морт абу, сӧмын тӧв вӧсна пӧнаръяс тіралӧны, пӧртмасьӧны, да тӧв ньылыд локтӧ тайӧ оръясян горзӧмыс... гашкӧ, медбӧръя горӧдӧмъяс...
Со ещӧ больсмуні, ещӧ ӧтчыдысь горӧдӧм, и ваын кутіс булькакывны.
Часӧвӧй эз вермы терпитны — и эновтіс ассьыс постсӧ.
ВИТӦД ГЛАВА
Постников уськӧдчис пос вылӧ, котӧртіс ёна тіпкысь сьӧлӧмӧн йи вылӧ, пырис рысянь кайӧм ваас да регыд аддзис, кӧні вӧлі пессьӧ вӧйысь мортыс, да нюжӧдіс сылы аслас ружьелысь ложасӧ.
Вӧйысь морт кутчысис прикладӧ, и Постников кыскис сійӧс штыкӧдыс да лэптіс берег вылӧ.
Спаситӧм мортыс и спаситысьыс кыкнанныс вӧліны сулик ваӧсь, но сы вӧсна мый спаситӧм мортыс вӧлі дзик эбӧссьыс усьӧма, тіраліс да кок йылас эз ӧшйы, — спаситысьыс, салдат Постников, эз решитчы кольны сійӧс йи вылӧ, а петкӧдіс берегдор улича вылас да кутіс дӧжнасьны, кодлы эськӧ сійӧс сетны.
А сэк коста берегдор улича помын тыдовтчис вӧла-доддя, кӧні пукаліс сэки вӧвлӧм придворнӧй инвалиднӧй командаысь офицер (бӧрынджык тайӧ командасӧ вӧлі бырӧдӧма).
Постников дінӧ зэв не пӧраӧ воысь тайӧ господиныс вӧлі, тыдалӧ, зэв кокньыдик характера да сэтчӧ жӧ неуна тӧлктӧм, зэв нахальнӧй морт.
Сійӧ чеччыштіс додьсьыс да кутіс юасьны:
— Кутшӧм морт... кутшӧм йӧз?
— Вӧйны пондыліс, пӧдны, — заводитліс Постников.
— Кыдзи вӧйны?
Коді? Тэ вӧйлін?
Мыйла татшӧм местаын?
Мӧдыс сӧмын пыркӧдчӧ, а Постников эз нин вӧв: сійӧ босьтіс ружьесӧ пельпом вылас да бӧр сувтіс будкаӧ.
Гӧгӧрвоис-ӧ эз офицерыс, мыйын делӧыс, но водзӧ сійӧ эз понды юасьны, а пырысь-пыр жӧ босьтіс аскӧдыс доддяс спаситӧм мортсӧ да гӧнитіс сыкӧд Морскӧй улича вылӧ, Адмиралтейскӧй частьса съезжӧй домӧ.
Сэні офицер висьталіс приставлы, мый тайӧ кӧтасьӧм мортыс, кодӧс сійӧ вайӧдіс, пондыліс вӧйны дворецвесьтса рыӧ, а сійӧ, господин офицер, спаситіс тайӧ мортсӧ ас олӧмнас рискуйтӧмӧн.
А мортыс, кодӧс спаситісны, вӧлі и ӧні на сулик ва, гегдӧма да лигышмунӧма.
Повзьӧмысла да татшӧма пессьӧмысла сылӧн быри садьыс, и сылы вӧлі дзик веськодь, коді спаситіс сійӧс.
Сы дінын ноксис узян синма полицейскӧй фельдшер, а канцелярияас гижисны протокол инвалиднӧй офицер висьталӧм серти, и полицейскӧй йӧз, сӧмын налы лӧсялана подозрительностьӧн, шензисны, кыдзи сійӧ ачыс дзик косӧн петӧма ваысь?
А офицер, кодлы зэв окота вӧлі пӧлучитны «Вӧйысьясӧс спаситӧмысь» медаль, объяснитіс тайӧс кутшӧмкӧ торъя шуда случайӧн, но объясняйтіс зэв нескладнӧя да веритны позьтӧма.
Мунісны чуксавны приставӧс, ыстісны корсьны справкаяс.
А сэк коста дворецын тайӧ делӧ кузяыс пансисны нин мукӧдсикас гырысьджык делӧяс.
КВАЙТӦД ГЛАВА
Дворцӧвӧй караульняын немтор оз вӧлі тӧдны, мый лои сы бӧрын, кор спаситӧм мортӧс босьтіс ас доддяс инвалиднӧй офицер.
Сэні измайловскӧй офицер да салдатъяс вӧлі тӧдӧны сӧмын, кыдзи налӧн салдатыс, Постников, эновтӧма будкасӧ да уськӧдчӧма спаситны мортӧс, а кыдз тайӧ лоӧ воинскӧй обязанностьын ыджыд нарушение вӧчӧм, то рядӧвӧй Постников ӧні непременнӧ сюрӧ судӧ да бедьяс улӧ, а полкса став начальствующӧй йӧз, ротнӧй командирсянь полкса командирӧдз сюрӧны страшнӧй неприятностьяс улӧ, мыйысь некыдз оз позь ни паныд кыв шуны, ни правдайтчыны.
Брӧд ва да гегдӧм салдат Постниковӧс, тӧдӧмысь, пырысьтӧм-пыр жӧ вӧлі вежӧма пост вылысь да вайӧдӧма кордегардияӧ, кӧні сійӧ нем соссьытӧг висьталіс Николай Иванович Миллерлы ставсӧ, мый йылысь ми тӧдам нин, висьталіс весиг, кыдзи инвалиднӧй офицер пуксьӧдіс аскӧдыс спаситӧм мортсӧ да тшӧктіс кучерыслы гӧнитны Адмиралтейскӧй частьӧ.
Опасность кутіс век ёнджыка ыдждыны да мездысьны некыдз эз позь.
Тӧдӧмысь, инвалиднӧй офицер ставсӧ висьталас приставлы, а пристав пырысь-пыр юӧртас та йылысь обер-полицмейстер Кокошкинӧс, а сійӧ доложитас асывнас государлы, и пансяс «пӧсь пывсян».
Дыр думайтны вӧлі некор, колӧ висьтавны делӧ йывсьыс гырысьджыкъяслы.
Николай Иванович Миллер пыр жӧ мӧдӧдіс тревожнӧй записка аслас батальоннӧй командирлы, подполковник Свиньинлы, кӧні корис сійӧс кыдз-мый вермас регыдджык локны дворцӧвӧй караульняӧ да став мераясӧн отсавны лоӧм страшнӧй бедаас.
Тайӧ вӧлі куим час гӧгӧрын нин, а Кокошкин ветлывліс докладӧн государь дінӧ водз асылын, сідзкӧ став думайтӧм да лӧсьӧдчӧм вылӧ коли зэв этша кад.
СИЗИМӦД ГЛАВА
Подполковник Свиньин эз жалитлы йӧзӧс, эз вӧв сэтшӧм небыд сьӧлӧма, мыйӧн пыр торъявліс Николай Иванович Миллер.
Свиньин эз вӧв дзик сьӧлӧмтӧм морт, но медвойдӧр да медъёна сійӧ вӧлі «службист» (сэтшӧм тип, код йылысь ӧні бара казьтылӧны жалитӧмпырысь).
Свиньин вӧлі стрӧг да весиг радейтліс щӧгӧляйтны дисциплина требуйтӧмнас.
Сійӧ торъя эз радейтлы йӧзлы лёк вӧчны и эз зільлы, медым кодлыкӧ прӧста лёк вӧчны; но морт кӧ нарушитіс служба кузя кӧть <ns>кутшӧм-нибудь</ns> обязанность, Свиньин некор эз прӧститлыв.
Сійӧ лыддис, мый нинӧмла тӧлкуйтны да тӧдмавны, мый понда да кыдзи тайӧ случайын мортыс мыжмис, сылӧн вӧлі ӧти правилӧ, мый служба вылын быд мыж мыжа.
А сы понда караульнӧй ротаын быдӧн вӧлі тӧдӧны: мый ковмас терпитны рядӧвӧй салдат Постниковлы ассьыс постсӧ эновтӧмысь, — сійӧс Постников и терпитас, и Свиньин та йылысь шогсьыны оз понды.
Татшӧмӧн тӧдлісны тайӧ штаб-офицерсӧ и начальство, и ёртъясыс, кодъяс пӧвстын вӧліны Свиньинлы паныд сулалысьяс, сы вӧсна мый сэки эз на вӧв дзикӧдз бырӧдӧма «гуманизмыс» да мукӧд татшӧм сяма ылалӧмъясыс.
Свиньинлы вӧлі веськодь, ошкӧны-ӧ, кулитӧны-ӧ сійӧс «гуманистъяс».
Кевмысьны Свиньинлы либӧ весиг заводитлыны небзьӧдны сылысь сьӧлӧмсӧ — нинӧм вӧлі и думайтны.
Кыдзи карьера вӧчысь мортлӧн, Свиньинлӧн чорыдлуныс вӧлі нинӧмӧн прӧймиттӧм, но и сылӧн, кыдз Ахиллеслӧн, вӧлі слаб места.
Свиньинлӧн вӧлі бура заводитчӧм служебнӧй карьера, кодӧс сійӧ, дерт, ёна видзис да дӧзьӧритіс, медым сы вылӧ, кыдзи параднӧй мундир вылӧ, ни ӧти бус чир эз пуксьы; но сылы дӧверитӧм батальонын служитысь мортлӧн тайӧ несчастнӧй выходкаыс водас став часть дисциплина вылӧ лёк славаӧн.
Мыжа али абу мыжа батальоннӧй командир сыысь, мый сылӧн ӧти салдат вӧчис ковтӧм поступок вӧйысь мортӧс спаситӧм вӧсна, — тайӧс оз кутны видлавны сійӧ йӧзыс, кодъясысь зависитӧ Свиньинлӧн бура заводитӧм да сэтшӧм ёна дӧзьӧритан служебнӧй карьераыс, а унаӧн весиг любӧпырысь гӧгыльтасны сы кок улӧ кер.
Государь, дерт, скӧрмас да непременнӧ шуас полкӧвӧй командирлы, мый сылӧн «офицеръяс слабӧсь», мый сылӧн «йӧзыс распуститчӧмаӧсь».
А коді тайӧс вӧчис!
— Свиньин.
Вот тадзи и мӧдасны пыр индавны, мый «Свиньин слаб», да тадзи, гашкӧ, небыдлунӧн кӧритӧмыс и кольӧ Свиньин репутация вылын нэм кежлас.
Не лоны нин сэки сылы тӧдчана мортӧн ас кадса йӧз пӧвстын, не кольны нин сэк ассьыс портретсӧ Российскӧй государствоса историческӧй деятельяс галереяын.
Кӧть сэки история изучайтӧмӧн омӧля занимайтчисны, но век жӧ сыӧ веритлісны да торйӧн нин окотапырысь зілисны асьныс участвуйтны сійӧс сочинитӧмын.
КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
Мыйӧн Свиньин пӧлучитіс куим час гӧгӧрын войнас капитан Миллерлысь тайӧ тревожнӧй запискасӧ, сійӧ пырысь-пыр жӧ звирк чеччыштіс вольпась вывсьыс, пасьтасис формаӧ да повзьӧма да скӧр воис Зимньӧй дворец караульняӧ.
Тані сійӧ пыр жӧ допроситіс рядӧвӧй Постниковӧс да аддзис, мый збыльысь лоӧма думыштны позьтӧм случай.
Рядӧвӧй Постников бара нинӧм соссьытӧг ставсӧ висьталіс аслас батальоннӧй командирлы, буретш сійӧс жӧ ставсӧ, мый лои сыкӧд пост вылын сулалігӧн да мый Постников войдӧр нин висьталіс аслас ротнӧйыслы капитан Миллерлы.
Салдат шуис, мый сійӧ «вӧчис вывті ыджыд мыж ен водзын да государь водзын», мый пост вылын сулалігӧн, сійӧ кыліс рыӧ вӧйысь мортлысь горзӧмсӧ, дыр вермасис служебнӧй долг да мортӧс жалитӧм мӧвпъяскӧд, мый бӧръявылыс сійӧ эз нин вермы водзӧ пыксьыны: эновтіс будкасӧ, чеччыштіс йи вылӧ да кыскис вӧйысь мортӧс берегӧ, а сэні, грекыд вылӧ, сюри дворцӧвӧй инвалиднӧй командаса офицерлы.
Подполковник Свиньин скӧрысла эз тӧр ку пытшкас, сійӧ вермис бурӧдыштны асьсӧ сӧмын Постников вылӧ лёксӧ лэдзӧмӧн, кодӧс пырысьтӧм-пыр жӧ веськыда тасянь мӧдӧдіс арестӧ казармаса карцерӧ, сэсся ёся шуис Миллерлы кымынкӧ кыв, кӧритыштіс сійӧс <ns>«гуманерияысь»</ns>, коді некытчӧ оз туй военнӧй служба вылын; но ставыс тайӧ вӧлі этша, медым ладмӧдны дзугсьӧм делӧсӧ.
Правдайтчыны, либӧ кӧть нин извиняйтчыны татшӧм поступокысь, кыдзи часӧвӧйӧн ассьыс постсӧ эновтӧм, оз вӧлі позь и коли сӧмын ӧти туй — дзебны тайӧ став делӧсӧ государысь...
Но позьӧ ӧмӧй кыдзкӧ дзебны тайӧс?
Тыдалӧ, тайӧс некыдз нин оз позь вӧчны сы вӧсна, мый вӧйысь мортӧс спаситӧм йылысь тӧдісны не сӧмын став караульнӧйясыс, но тӧдіс и сійӧ лӧг петкӧдлысь инвалиднӧй офицерыс, коді, дерт, вевъяліс нин ӧнӧдз юӧртны став та йылысь генерал Кокошкинлы.
Кытчӧ ӧні мунны?
Код дінӧ шыасьны?
Кодлысь корсьны отсӧг да дорйӧм?
Свиньин кӧсйис мунны великӧй князь Михаил Павлович дінӧ и дзик веськыда висьтавны сылы ставсӧ.
Татшӧм модаыс сэки частӧ вӧвлывлі.
Мед, шуам, великӧй князь, аслас ӧдйӧ пузьысь характернас, скӧрмас да горзыштас, но сылӧн вӧлі сэтшӧм сям да обычай: кымын ёнджыка первойсӧ скӧрмылас да видас, весиг зэв ёна ӧбидитас, сымын регыдджык бӧрыннас сійӧ милӧсть петкӧдлас да ачыс жӧ и босьтчас дорйыны.
Татшӧм случайыс вӧвлі не ӧтчыдысь, да найӧс мукӧддырйи нарошнӧ корсьлывлісны.
«Видӧмыд синтӧ оз сёй», и Свиньинлы зэв окота вӧлі помавны делӧсӧ татшӧм ногӧн, но позьӧ ӧмӧй войын пырны дворецӧ да тревожитны великӧй князьӧс?
А виччысьны асылӧдз да мунны Михаил Павлович дінӧ сы бӧрын, кор Кокошкин вевъялас пыравны докладӧн государь дінӧ, — лоӧ сёр нин.
Кор Свиньин думайтіс да майшасис та вылын, а сэсся неуна сайкалыштіс, сы юр вежӧрын кутіс воссьыны нӧшта ӧти петан туй, коді ӧнӧдз вӧлі быттьӧ ру пытшкын.
ӦКМЫСӦД ГЛАВА
Военнӧй приёмъяс пытшкын эм ӧти татшӧм приём: сійӧ здукас, кор угрожайтӧ медыджыд опасность осаждайтан крепость стена вывсянь, колӧ не вешйыны ылӧджык сэтысь, а веськыда мунны сылӧн стенъяс увтіыс.
Свиньин решитіс не вӧчны немтор, мый сылы воліс юрас первойсӧ, а пыр жӧ мунны веськыда Кокошкин ордӧ.
Обер-полицеймейстер Кокошкин йылысь Петербургын сэки сёрнитлісны зэв уна страшнӧйторъяс да лӧсявтӧмторъяс, но сы йылысь жӧ сёрнитісны, мый сійӧ зэв тактичнӧй морт, аслас тактичностьнас сійӧ кужӧ бергӧдны делӧсӧ не сӧмын «гутысь слӧнӧ», но сэтшӧм жӧ кокниа кужӧ бергӧдны «слӧнысь гутӧ».
Кокошкин збыльысь вӧлі зэв стрӧг да зэв грознӧй морт, сыысь быдӧн ёна повлісны, но сійӧ жӧ мукӧддырйи вӧчлывліс милӧсть вильшасьысьяслы да бура шмонитысьяслы военнӧйяс пиысь, а татшӧм вильшасьысьясыд сійӧ кадӧ вӧліны уна, и найӧ неӧтчыдысь аддзылісны аслыныс тайӧ ыджыд вына мортсянь отсӧг.
Колӧ шуны, кӧсъяс кӧ вӧлі, сійӧ унатор вермыліс и унатор кужліс вӧчны.
Татшӧмӧн сійӧс тӧдлісны Свиньин и капитан Миллер.
Миллер сідзжӧ ышӧдіс ассьыс батальоннӧй командирсӧ смелмӧдчыны, пырысь-пыр мунны Кокошкин дінӧ да дӧверитчыны сійӧ ыджыд милӧсть да тактичность вылӧ, коді, тӧдӧмысь, отсалас генераллы петны тайӧ дӧсаднӧй делӧсьыс, медым не скӧрмӧдны государӧс; колӧ шуны, Кокошкинлы ыджыд стараньеӧн пыр тайӧ лючки удайтчывліс.
Свиньин пасьталіс шинельсӧ, лэптіс синъяссӧ вывлань да кымыныськӧ шуис: «Господи, господи!» и муніс Кокошкин ордӧ.
Тайӧ вӧлі асылын, витӧд час вылӧ петӧм бӧрын нин.
ДАСӦД ГЛАВА
Обер-полицеймейстер Кокошкинӧс садьмӧдісны да доложитісны сылы Свиньин йылысь, коді воис зэв важнӧй да нюжӧдны позьтӧм делӧ кузя.
Генерал пыр жӧ чеччис да петіс Свиньин дінӧ, архалучкаӧ павтыртчӧмӧн; сійӧ малаліс плешсӧ, очсаліс да йӧжгылясис.
Ставсӧ, мый висьталіс сылы Свиньин, Кокошкин кывзіс внимательнӧя, спокойнӧя.
Делӧсӧ небзьӧдӧм йылысь кевмысьӧм вылӧ шуис сӧмын ӧтитор:
— Салдат эновтіс будкасӧ да спаситіс мортӧс?
— Так точно, — вочавидзис Свиньин.
— А будкаыс?
— Кольлі сэк тыртӧг.
— Гм...
Ме тайӧс тӧда, мый сійӧ кольлі тыртӧг.
Зэв рад, мый сійӧс эз гусявны.
Свиньин та бӧрын ещӧ ёнджыка кутіс веритны, мый сійӧ ставсӧ нин тӧдӧ, и мый сійӧ, дерт нин, решитіс ас кежас, кутшӧм ногӧн сійӧ доложитас та йылысь асъя доклад дырйи государлы, и решениесӧ ассьыс вежны оз понды.
Не тайӧ кӧ, татшӧм событиеыд, кыдзи часӧвӧйлӧн ассьыс постсӧ дворцӧвӧй караулын эновтӧм, тӧдӧмысь, эськӧ ёнджыка тревожитіс энергичнӧй обер-полицеймейстерӧс.
Но Кокошкин немтор оз вӧлі тӧд.
Пристав, код дінӧ воис спаситӧм морткӧд инвалиднӧй офицер, эз лыддьы тайӧс кутшӧмкӧ торъя важнӧй делӧӧн.
Сы серти тайӧ дзик эз вӧв сэтшӧм делӧ, медым войын та вӧсна тревожитны мудзӧм обер-полицеймейстерӧс да и ачыс событиеыс приставлы кажитчис кыдзкӧ подозрительнӧйӧн, сы вӧсна мый инвалиднӧй офицер вӧлі дзик кос, а тайӧ некыдзи эз вермы лоны, збыль кӧ офицер спаситіс вӧйысь мортсӧ аслас олӧмнас рисуйтӧмӧн.
Пристав видзӧдіс тайӧ офицер вылас, кыдзи сӧмын слава радейтысь, пӧръясьысь морт вылӧ, кодлы окота лоӧма ӧшӧдны морӧсас нӧшта ӧти медаль; сы понда, кор приставлӧн дежурнӧйыс гижис протокол, пристав кутіс офицерӧс ас дінас да зілис тӧдмавны сы висьталӧмлысь збыльлунсӧ, зэв подробнӧя сылысь быдтор йылысь юасьӧмӧн.
Приставлы эз жӧ вӧв лӧсьыд, мый татшӧм событиеыс лои сы частьын, да вӧйысь мортсӧ кыскис не полицейскӧй, а дворцӧвӧй офицер.
А мый Кокошкинӧс эз вывті ёна тревожит тайӧ делӧыс, объясняйтчӧ сійӧн: ӧти-кӧ, сійӧ зэв ёна вӧлі мудзӧма кузь лунбыд ноксьӧмысь да войнас нӧшта кык пӧжар кусӧдӧмын участвуйтӧмысь, а мӧд-кӧ, сійӧн, мый часӧвӧй Постниковлӧн делӧыс сылы, господин обер-полицеймейстерлы, веськыда оз касайтчы.
Но Кокошкин пыр жӧ вӧчис колана распоряжение.
Сійӧ ыстіс Адмиралтейскӧй частьса приставла, тшӧктіс сылы пырысьтӧм-пыр явитчыны инвалиднӧй офицеркӧд да спаситӧм морткӧд.
Свиньинлы тшӧктіс виччысьлыны кабинетдінса ичӧтик приёмнӧяс.
Сэсся Кокошкин пырис кабинетас да, ӧдзӧссӧ ас бӧрсяыс пӧдлавтӧг, пуксис пызан сайӧ, заводитліс кырымавны бумагаяс;
но пыр жӧ лэдзис юрсӧ ки вылас да унмовсис пызан сайын креслӧас.
ДАС ӦТИКӦД ГЛАВА
Сэки ещӧ эз на вӧвны ни карса телеграфъяс, ни телефонъяс, а начальстволысь спешнӧй приказъяс новлӧдлӧм могысь скачитлісны быдладорӧ «нелямын тысяча курьер», код йылысь дыр кежлӧ кольӧ казьтылӧм вылӧ Гоголь комедияын.
Тайӧ, тӧдӧмысь, мунӧ вӧлі не сэтшӧм ӧдйӧ, кыдзи телеграф да телефон пыр, но зато тайӧ вель ёна шызьӧдліс карсӧ да петкӧдліс начальстволысь лун и вой сюся видзӧдӧмсӧ.
Кытчӧдз Адмиралтейскӧй частьысь эз воны сьӧкыда лолалысь пристав да офицер-спаситель, а сідзжӧ и спаситӧм мортыс, нервнӧй да энергичнӧй генерал Кокошкин ойбыртліс да дзикӧдз освежитчис.
Тайӧ тӧдчӧ вӧлі сы чужӧм серти и сёрни сертиыс.
Кокошкин корис ставнысӧ кабинетас, накӧд тшӧтш корис и Свиньинӧс.
— Протокол? — ӧти кылӧн юаліс приставлысь освежитчӧм гӧлӧсӧн Кокошкин.
Мӧдыс сетіс сылы кусыньтӧм бумага лист да ньӧжйӧник вашнитіс:
— Дозволит меным доложитны ваше превосходительстволы некымын кыв <rus>по-секрету</rus>...
— Ладнӧ.
Кокошкин вешйыштіс ӧшинь амбразур дорӧ, а сы бӧрысь пристав.
— Мый сэтшӧмыс?
Кыліс приставлӧн гӧгӧрвотӧм вашкӧдӧм да генераллӧн ясыда тшӧкниталӧм.
— Гм...
Да!
Но, мый нӧ?..
Тайӧ вермис лоны...
Найӧ сы вылын сулалӧны, медым косӧн петны...
Сэсся немтор?
— Немтор.
Генерал петіс ӧшинь амбразураысь, пуксис пызан сайӧ да пондіс лыддьыны.
Сійӧ лыддис протоколсӧ ас кежас, сылӧн эз тӧдчы ни повзьӧм ни веритчытӧм, сэсся гораа да решительнӧй гӧлӧсӧн шыасис веськыда спаситӧм морт дінӧ:
— Кыдз нӧ тэ, вокӧ, веськалін дворецвесьтса рыас?
— Мыжа, — шуис спаситӧм морт.
— Сійӧ жӧ!
Код вӧлін?
— Мыжа, эг вӧв код, но гажа.
— Кыдзи ваас веськалін?
— Кӧсйи вуджны веськыда йи вывтіыс, воши туйсьыс да веськалі ваӧ.
— Сідзкӧ, синмад вӧлі пемыд?
— Пемыд, гӧгӧр пемыд вӧлі, ваше превосходительство.
— И тэ эн вермы аддзывны мортсӧ, коді тэнӧ кыскис?
— Мыжа, немтор эг аддзыв.
Вот тайӧ, буракӧ.
Сійӧ индіс офицер вылӧ да содтіс:
— Ёна повзи да ме эг аддзыв.
— Сійӧ со ӧд и эм, шляйтчанныд, кор колӧ узьны!
Видзӧд жӧ ӧні да помнит нэм чӧжыд, коді тэнад спасительыд.
Бур морт эз жалит тэ вӧсна ассьыс олӧмсӧ!
— Нэм кута помнитны.
— Кыдзи нимыд тэнад, господин офицер?
Офицер висьталіс ассьыс нимсӧ.
— Кылан?
— Кывза, ваше превосходительство.
— Тэ православнӧй?
— Православнӧй, ваше превосходительство.
— Гиж свертӧкӧ тайӧ нимсӧ за здравие казьтывны.
— Гижа, ваше превосходительство.
— Кевмысь енлы сы вӧсна да весась тась: тэ сэсся водзӧ он ков.
Морт копыртчыліс генераллы кок улӧдзыс да петіс зэв радпырысь, мый кокниа мездысис.
Свиньин сулаліс да шензис, кыдзи тайӧ ставыс тадзи бергӧдчӧ ен милӧстьӧн!
ДАС КЫКӦД ГЛАВА
Кокошкин шыасис инвалиднӧй офицер дінӧ:
— Тэ спаситін тайӧ мортсӧ, аслад олӧмнад рискуйтӧмӧн?
— Так точно, ваше превосходительство.
— Свидетельяс тайӧ делӧас эз вӧвны, да сёр кад понда эз вермыны и лоны?
— Да, ваше превосходительство, вӧлі пемыд, и берег выв уличаын некод эз вӧв, часӧвӧйясысь кындзи.
— Часӧвӧйяс йылысь нинӧмла казьтывны: часӧвӧй видзӧ ассьыс постсӧ и оз вермы мунны мукӧдторъяс вылӧ.
Ме верита, мый гижӧма протоколас.
Ӧд тайӧ тіян висьталӧм серти?
Тайӧ кывъяссӧ Кокошкин шуис торъя нин тӧдчӧдӧмӧн, быттьӧкӧ грӧзитчис либӧ кӧсйис чирыштны.
Но офицер эз повзьы, а быльӧдіс синъяссӧ, чургӧдіс водзӧ морӧссӧ да шуис:
— Менам висьталӧм серти, и ставыс тайӧ вернӧ, ваше превосходительство.
— Тайӧ поступоксьыс тіянӧс колӧ наградитны.
Мӧдыс кутіс копрасьны да аттьӧавны.
— Нинӧмысь аттьӧавны, — водзӧ нуӧдіс Кокошкин.
— Ме доложита тіян самоотверженнӧй поступок йылысь государь императорлы, и морӧсад тіянлы, гашкӧ, талун жӧ лоӧ ӧшӧдӧма медаль.
А ӧні верманныд мунны гортаныд, юӧй пӧсьӧс да некытчӧ эн петӧй, гашкӧ, ті ковманныд на.
Инвалиднӧй офицер нимкодьысла ӧзйис, копыртчыліс да петіс.
Кокошкин видзӧдліс сы вылӧ да шуис:
— Вермас лоны, государлы окота лоӧ сійӧс аддзывны.
— Кывза, — гӧгӧрвоана вочавидзис пристав.
— Ті меным сэсся онӧ колӧй.
Пристав петіс, пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ да пыр жӧ, кыдзи еннога морт, пернапасасис.
Инвалиднӧй офицер виччысис приставӧс уліас, и найӧ мӧдісны ӧтлаын, татчӧ локтӧм дорысь бурджыка ӧта-мӧд дінас относитчӧмӧн.
Обер-полицеймейстер кабинетын лои ӧтнасӧн Свиньин. Кокошкин первойсӧ кузя да ёся видзӧдіс сы вылӧ, сэсся юаліс:
— Ті энӧ вӧлӧй великӧй князь ордын?
Сэк, кор казьтыштлісны великӧй князь йылысь, то быдӧн тӧдіс, мый сёрниыс мунӧ великӧй князь Михаил Павлович йылысь.
— Ме веськыда явитчи тіян дінӧ, — вочавидзис Свиньин.
— Коді тіян караульнӧй офицерыс?
— Капитан Миллер.
Кокошкин бара видзӧдліс Свиньин вылӧ, сэсся шуис:
— Ті, кажитчӧ, войдӧр кыдзкӧ мӧдног висьтавлінныд меным.
Свиньин весиг эз гӧгӧрво, мый дінӧ тайӧ вӧлі шуӧма, и чӧв оліс, а Кокошкин содтіс:
— Но, ӧні ставыс ӧткодь, бура тіянлы узьны!
Аудиенция помасис.
ДАС КОЙМӦД ГЛАВА
Луншӧр бӧрын час мысти инвалиднӧй офицерӧс збыльысь бара корисны Кокошкин дінӧ, коді зэв меліа висьталіс сылы, мый государь зэв дӧвӧлен, мый сы дворецын инвалиднӧй командаса офицеръяс пӧвстын эмӧсь татшӧм тӧлка да самоотверженнӧй йӧз, да награждайтӧ сійӧс «Пӧгибайтысьӧс спаситӧмысь» медальӧн.
Сэки жӧ Кокошкин аслас киӧн сетіс геройлы медальсӧ, и офицер мӧдіс сійӧн щӧгӧляйтны.
Делӧсӧ сідзкӧ позьӧ вӧлі лыддьыны дзикӧдз помасьӧмӧн, но подполковник Свиньин тані вӧлі чувствуйтӧ мыйкӧ помавтӧмӧс на, и сійӧ лыддис аслас могӧн пуктыны тайӧ делӧ вылас <fra>роіnt sur les і</fra>.
Свиньин сэтшӧма тревожитчис, мый куим лун висис, а нёльӧд луннас чеччис, ветліс Петровскӧй домикӧ, сьылӧдіс благодарственнӧй молебен спаситель образ водзын, воис гортас успокоитчӧм сьӧлӧмӧн да ыстіс капитан Миллерла.
— Но, слава богу, Николай Иванович, — шуис сійӧ Миллерлы, — ӧні миян юр весьтын ӧшйылӧм гымалан кымӧр прӧйдитіс, миян несчастнӧй делӧ часӧвӧйкӧд дзикӧдз ладмӧдӧма.
Ӧні ме чайта, ми вермам спокойнӧйджыка лолыштны.
Ставыс тайӧ лои, дерт, медвойдӧр, ен милӧсть кузя, а сэсся генерал Кокошкин милӧсть кузя.
Мед сы йылысь шуӧны, мый сійӧ скӧр да сьӧлӧмтӧм морт, но ме сылы ыджыд аттьӧ шуа да пӧчитайта сылысь сюсьлунсӧ да тактсӧ.
Дивӧ, кутшӧм мастера сійӧ используйтіс тайӧ инвалиднӧй плутыслысь ошйысьӧмсӧ, веськыда кӧ шуны, сійӧс, немъяндысьтӧмӧс, колӧ вӧлі не медальӧн наградитны, а буриндзика кырссьыштны кыкнан боксӧ конюшняын, но немтор мӧдторйыс эз коль: сійӧс колӧ вӧлі используйтны, медым уна йӧзӧс спаситны, и Кокошкиныд бергӧдіс став делӧсӧ сэтшӧм сюся, мый некодлы некутшӧм неприятность эз ло, а мӧдарӧ, колины быдӧн зэв радӧсь и дӧвӧленӧсь.
Ас костын шуны, меным висьтавлісны ӧти морт пыр, мый и ачыс Кокошкин меӧн зэв дӧвӧлен.
Сылы вӧлі нимкодь, мый ме эг мун некытчӧ, а веськыда явитчи сы дінӧ да эг понды вензьыны тайӧ плутыскӧд, коді пӧлучитіс медальсӧ.
Ӧти кывйӧн кӧ, некодлы лёк эз ло, и ставсӧ вӧчӧма сэтшӧм лӧсьыда, мый и водзӧвылӧ повны немтор, но ичӧтик судзсьытӧмтор эм на миян сайын.
Миянлы колӧ вӧчны Кокошкин моз жӧ тактичнӧя да кужӧмӧн, ассяньным помавны делӧсӧ сідзи, медым водзӧ вылӧ та серти мездыны асьнымӧс виччысьтӧмторйысь.
Эм ещӧ ӧти морт, кодкӧд абу на помалӧма делӧсӧ.
Ме сёрнита рядӧвӧй Постников йылысь.
Сійӧ ӧнӧдз на карцерын, арестын, и сійӧ, тӧдӧмысь, майшасьӧ, виччысьӧ, мый сыкӧд лоӧ.
Колӧ помавны и сылысь мучитчӧмсӧ.
— Да, пӧра! — шуис радлігтыр Миллер.
— Но, дерт жӧ, тіянлы тайӧ медся бур вӧчны: ыстӧй, пӧжалуйста, ӧні жӧ казармаӧ мортӧс, чукӧртӧй ассьыныд ротатӧ, петкӧдӧй рядӧвӧй Постниковӧс арестысь да накажитӧй сійӧс строй водзын кыксё розгаӧн.
ДАС НЁЛЬӦД ГЛАВА
Миллер чуймис да заводитліс сёрнитны Свиньинкӧд, медым общӧй радлун кузя прӧститны и рядӧвӧй Постниковӧс, коді и сытӧг нин ёна страдайтіс, кор виччысис карцерын, мый сыкӧд лоӧ, но Свиньин гӧрдӧдіс да эз весиг лэдз помавны сёрнисӧ Миллерлы.
— Оз позь, — шуис сійӧ, — тайӧс ті эновтӧй: ме тіянлы сӧмын на висьтавлі такт йылысь, а ті пыр жӧ заводитінныд бестактнӧй сёрни!
Эновтӧй тайӧс!
Свиньин вежис гӧлӧссӧ официальнӧй кос сёрни вылӧ да стрӧга шуис:
— А сы вӧсна, мый тайӧ делӧас ті и асьныд абу дзик правӧсь, и весиг зэв мыжаӧсь, сы вӧсна мый тіян эм военнӧй мортлы лӧсявтӧм небыдлун, и тайӧ судзсьытӧмторйыс тіян характерын петкӧдчӧ тіян подчинённӧйяс дорӧ отношениеын; сы понда ме приказывайта тіянлы личнӧ присутствуйтны экзекуция вылын да видзӧдны, медым нӧйтӧма вӧлі серьёзнӧя, кыдз позьӧ стрӧгджыка.
Та могысь тшӧктӧй, медым розгаӧн нӧйтісны армияӧ воӧм том салдатъяс, выльӧн воысьяс, сы вӧсна мый старикъяс миян ставныс та кузя заразитчӧмаӧсь гвардейскӧй либерализмӧн: найӧ ёртнысӧ оз кучкавны кыдзи колӧ, а сӧмын пытшъясӧс мыш вывсьыс полошитӧны.
Ме вола ачым да видзӧдла, кутшӧма мыжаӧс лоӧ накажитӧма.
Начальниклысь кутшӧмкӧ служебнӧй приказ не вӧчны, дерт, оз вӧлі позь, и небыд сьӧлӧма Николай Иванович Миллерлы ковмис стӧч исполнитны аслас батальоннӧй командирсянь пӧлучитӧм приказсӧ.
Ротасӧ вӧлі сувтӧдӧма стройӧ Измайловскӧй казармаяс дворӧ, розгаяс вайӧма запасысь вель уна, и карцерысь петкӧдӧм рядӧвӧй Постниковӧс вӧлі накажитӧма зэв усерднӧя армияӧ выльӧн воӧм том ёртъясӧн.
Тайӧ гвардейскӧй либерализмӧн тшыксьытӧм йӧзыс вель бура тэчисны сы мыш вылӧ ставсӧ <fra>poіnts sur les і</fra>, мыйта урчитӧма вӧлі сылы батальоннӧй командирсянь.
Сэсся накажитӧм Постниковӧс лэптісны да сійӧ шинель вылас жӧ буретш, код вылын сійӧс нӧйтісны, нуисны полкӧвӧй лазаретӧ.
ДАС ВИТӦД ГЛАВА
Батальоннӧй командир Свиньин, экзекуция вӧчӧм йылысь донесение пӧлучитӧм бӧрын, пырысь-пыр жӧ бать моз воис видлыны Постниковӧс лазаретӧ да зэв любӧпырысь ас синнас аддзис, мый приказ сылысь исполнитӧма стӧч сідз, кыдзи вӧлі колӧ.
Небыд сьӧлӧма да нервнӧй Постниковӧс вӧлі накажитӧма кыдз следуйтӧ.
Свиньин коли зэв дӧвӧлен да тшӧктіс сетны ассяньыс накажитӧм Постниковлы фунт сакар да четверть чай, медым сійӧ вермис чӧсмасьны лечитчигас.
Койка вылын куйлігӧн Постников кыліс тайӧ приказсӧ чай йылысь да шуис:
— Зэв дӧвӧлен, ваше высокородие, аттьӧ тэныд бать милӧсть вӧчӧмыд вылӧ.
Да сійӧ и збыль вӧлі «дӧвӧлен», сы вӧсна мый куим лун чӧж карцерын пукалігӧн, сійӧ виччысис ёна лёкджыктор.
Кыксё розгаыд сэкся чорыд кад серти вӧлі немтор на сэтшӧм наказаниеяс дінын, кутшӧмӧс терпитлісны йӧзыс военнӧй суд приговоръяс серти; а татшӧм наказание стӧч эськӧ пӧлучитіс Постников, сылӧн шуд вылӧ кӧ эз лоны став сійӧ смел да тактическӧй эволюцияяс, кодъяс йылысь лои висьталӧма вылынджык.
Но висьталӧм происшествиеӧн став дӧвӧльнӧйяслӧн лыдыс тайӧн эз на помась.
ДАС КВАЙТӦД ГЛАВА
Рядӧвӧй Постниковлӧн подвигыс гусьӧникӧн паськаліс столицаса разнӧй кружокъясӧ. Столица сійӧ кадӧ, кор печатьлӧн гӧлӧсыс эз вӧв тырмымӧн, оліс помтӧм сплетняяс атмосфераын.
Вомысь вомӧ ветлігад настӧящӧй геройыслӧн — салдат Постниковлӧн — нимыс воши и ачыс эпопеяыс паськаліс да лои романтическӧй характера, зэв интереснӧй.
Сёрнитісны, быттьӧ пӧ дворецлань Петропавловскӧй крепостьладорсянь вартчӧ вӧлӧм кутшӧмкӧ необыкновеннӧй морт; а дворец дорын сулалысь ӧти часӧвӧй лыйӧма вартчысьсӧ да ранитӧма, а сэті мунысь инвалиднӧй офицер уськӧдчӧма ваас да спаситӧма сійӧс, мыйысь и пӧлучитӧма: ӧтиыс — заслужитӧм награда, а мӧдыс — заслужитӧм наказание.
Тайӧ лӧсявтӧм слухыс воис и подворьеӧдз, кӧні сійӧ кадас оліс «Светскӧй событиеяс дінӧ» неравнодушнӧй да осторожнӧй владыка коді бура относитчыліс Свиньинъяслӧн ен дума семья дорӧ.
Сюсь владыкалы эз вӧв ставыс гӧгӧрвоана лыйӧм йылысь.
Кутшӧм сэтшӧм войын ю вомӧн вартчысь морт?
Сійӧ кӧ вӧлі тюрьмаысь пышйысь, то мыйысь жӧ сідзкӧ часӧвӧйсӧ накажитісны, коді сыӧ лыйӧмнас, кор сійӧ вартчис Нева вомӧн крепостьсянь, исполнитіс ассьыс долгсӧ?
Сійӧ кӧ эз вӧв тюрьмаын пукалысь, а кутшӧмкӧ загадочнӧй морт, кодӧс вӧлі колӧ спаситны Невалӧн гыяс пӧвстысь, то мыйла сы йылысь тӧдіс часӧвӧй?
И сэки бара жӧ оз вермы лоны, медым тайӧ вӧлі сідзи, кыдзи йӧз костас та йылысь сёрнитӧны.
Йӧз костас унатор босьтӧны немдумайттӧг да и сёрни паськӧдӧны, но манастыръясын да подворьеясын быдтор дорӧ относитчӧны серьёзнӧйджыка да светскӧй олӧм йылысь тӧдӧны медся збыльторъяссӧ.
ДАС СИЗИМӦД ГЛАВА
Ӧтчыд, кор Свиньин вӧлі владыка ордын, медым примитны сысянь благословление, зэв уважайтана кӧзяин паніс сёрни сідз прӧста лыйӧм йылысь.
Свиньин висьталіс став правдасӧ, кодын, кыдзи ми тӧдам, эз вӧв сэтшӧмыс нинӧм, мый йылысь сёрнитісны йӧз костын.
Владыка кывзіс тайӧ рассказсӧ кыв шутӧг, еджыд сикӧтш мольяса шнурсӧ муртса вӧрӧдіг, да синъяссӧ эз вештыв Свиньин вылысь.
Кор жӧ Свиньин помаліс, владыка ичӧт гӧлӧсӧн шуис:
— Татысь ставсьыс петӧ, мый тайӧ делӧас эз ставыс да эз быдтор юӧртсьы истинакӧд лӧсялӧмын?
Свиньин падмыштіс да сэсся ӧтветитіс дзебсьыны зільӧмӧн, мый докладывайтіс эз сійӧ, а генерал Кокошкин.
Владыка кыв шутӧг некымынысь лэдзис чуньяс пырыс сикӧтш мольяссӧ да сэсся шуис:
— Колӧ торйӧдны, мый эм лӧж да мый абу тыр правда.
Бара сикӧтш мольяс, бара чӧв-лӧнь да медбӧрын ичӧт гӧлӧсӧн висьталӧм:
— Абу тыр правда — сійӧ абу лӧж.
Но истина йылысь медся этшаыс.
— Тайӧ збыль сідзи, — кутіс сёрнитны ызйӧдыштӧм Свиньин.
— Меным, дерт, медся ёнасӧ абу лӧсьыд сыысь, мый ме должен вӧлі накажитны сійӧ салдатсӧ, коді, кӧть и нарушитіс ассьыс долгсӧ...
Сикӧтш мольяс да ичӧт гӧлӧсӧн торкӧм:
— Служитӧм кузя долг некор не должен лоны нарушитӧма.
— Да, но тайӧ сыӧн вӧлі вӧчӧма великодушие вӧсна да та дырйи сэтшӧм пытшкӧсса тышӧн да опасностьӧн; сійӧ гӧгӧрволіс, мый, мӧд мортлысь олӧмсӧ спаситӧмӧн, сійӧ ачыс асьсӧ губитӧ...
Тайӧ высокӧй, святӧй чувство!
— Святӧй йывсьыс тӧдӧ ен, прӧстӧй йӧзлысь жӧ телӧсӧ накажитӧм оз вайӧд лёкӧ да оз противоречит ни народъяслӧн обычайяслы, ни писаниелӧн духлы.
Грубӧй телӧ розга примитӧ бурджыка, духын тонкӧй страдание дорысь.
Таын справедливостьныд тіянсянь ньӧти эз страдайт.
— Но сійӧ эз получит и наградасӧ вӧйысьӧс спаситӧмысь.
— Вӧйысьӧс спаситӧм сійӧ абу заслуга, а эм долг.
Коді вермис спаситны да эз спасит — сюрӧ законӧн накажитӧм улӧ, а коді спаситіс, сійӧ исполнитіс ассьыс долгсӧ.
Кост, сикӧтш мольяс да ньӧжйӧникӧн сёрнитӧм:
— Воинлы терпитны аслас подвиг вӧсна унижение да дой, вермас лоны, ёнджыка пӧлезнӧйӧн, знакӧн асьтӧ кыпӧдӧм дорысь.
Но мый тайӧ ставас медся главнӧйыс — сійӧ, медым тайӧ делӧ йывсьыс лоны век осторожнӧйӧн да дзик некӧн не казьтыштлыны сы йылысь, кодлы кутшӧмкӧ случай кузя та йылысь вӧлі висьталӧма.
Тыдалӧ, и владыка вӧлі дӧвӧлен.
ДАС КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
Менам кӧ вӧлі небесаса избранникъяслӧн кодь смеллун, кодъяслы, налӧн великӧй вера серти, сетӧма тӧдны енӧн аддзӧмлысь тайнасӧ, то ме, вермас лоны, смелмӧдчи эськӧ вӧчны предположение, мый, колӧ чайтны, и енмыс ачыс эськӧ вӧлі дӧвӧлен сыӧн создайтӧм Постников рам душалӧн поведениенас.
Но менам вера ичӧт, сійӧ оз сет менам вежӧрлы вынъяс аддзыны сэтшӧм вылысь; ме кутчыся муӧ да мувывса бусӧ.
Ме думайта сійӧ смертнӧйяс йылысь, кодъяс радейтӧны бурсӧ прӧстӧ сійӧ бур вӧснаыс да сыысь оз виччысьны некутшӧм награда, кӧні эськӧ тайӧ эз вӧв.
Тайӧ веськыд да надежнӧй йӧзыс сідзжӧ, ме ногӧн, долженӧсь лоны тырвыйӧ дӧвӧленӧсь радейтӧмлӧн святӧй порывнас да менам точнӧй да безыскусственнӧй рассказса рам геройлӧн абу омӧльджыка святӧй терпениеӧн.
1887 во.
{Лесков Н. С. (комиӧдіс Дзюба Т. Н.) @ Тупейнӧй художник @ висьт @ Н. С. Лесков. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 113‒136.}
ТУПЕЙНӦЙ ХУДОЖНИК
(гу вылын висьталӧм)
ПЕРВОЙ ГЛАВА
Миянын унаӧн думайтӧны, мый «художникъяс» — тайӧ сӧмын живописецъяс да скульпторъяс, кодъяслы сетӧма тайӧ званиесӧ академияӧн, а мукӧдъясӧс оз и кӧсйыны пуктыны художникъяс туйӧ.
Сазиков да Овчинников уналы сӧмын «серебренникъяс», но не унджык.
Мукӧд йӧзлы абу тадзи: Гейне казьтывліс портнӧй йылысь, коді «вӧлі художникӧн» да «имеитіс идеяяс», а Ворт ордын вурӧдӧм женскӧй платьеяссӧ и ӧні шуӧны «художественнӧй произведениеясӧн».
Ӧти татшӧм платье йылысь неважӧн гижлісны, быттьӧ сылӧн «вӧняс помтӧм уна фантазия».
Америкаын художественнӧй областьыс гӧгӧрвосьӧ ещӧ на паськыдджыка: знаменитӧй американскӧй писатель Брет-Гарт висьталӧ, мый налӧн сэні вывті ёна нимавлӧма «художник», коді «уджавлӧма кулӧмъяс вылын».
Сійӧ вӧчлӧма кулӧм йӧзлӧн чужӧмъяс вылӧ быдсямапӧлӧс «утешительнӧй выражениеяс», кодъяс висьталісны петӧм ловъясыслӧн унджык либӧ этшаджык шудлун йылысь.
Тайӧ искусствоыслӧн вӧлі некымын степень; ме помнита куимӧс: «1) спокойствие, 2) возвышеннӧй видзӧдӧм да 3) веськыда енкӧд сёрнитӧмысь блаженство».
Художникыслӧн славаыс лӧсяліс сылӧн вывті бур уджыслы, мӧдногӧн кӧ вӧлі зэв ыджыд, но, кӧть и жаль, художникыс пӧгибнитіс грубӧй йӧз чукӧрлӧн жертваӧн, кодъяс эз уважайтны художественнӧй творчестволысь свободасӧ.
Художникӧс виисны изъясӧн сыысь, мый сійӧ ӧти кулӧм фальшивӧй банкирлы, коді грабитіс став карсӧ, чужӧм вылас сылы вӧчис сэтшӧм «выражение, мый быттьӧ сійӧ блаженнӧя сёрнитӧ енкӧд».
Плутлӧн шуда наследникъясыс татшӧм заказнас кӧсйисны петкӧдлыны покойник рӧдняыслы ассьыныс благодарностьсӧ, а заказсӧ художественнӧя вӧчысьлы лои таысь мынтысьны аслас олӧмнас...
Татшӧм кодь кымын жӧ шоча овлысь художественнӧй мастер вӧлі и миян Русьын.
МӦД ГЛАВА
Менсьым ичӧтджык вокӧс видзліс кузь тушаа, косіник, но зэв лӧсьыд статя старука, кодӧс шулісны Любовь Онисимовнаӧн.
Сійӧ вӧлі Каменский графлӧн вӧвлӧм орловскӧй театрса важ актрисаяс пӧвстысь, и ставыс, мый ме висьтала водзын, мунліс сідзжӧ Орёлын, менам челядьдырся лунъясӧ.
Вокӧй томджык меысь сизим арӧсӧн; татшӧм ногӧн, кор сылы вӧлі кык арӧс да Любовь Онисимовна вӧдитліс сійӧс кияс вылас, меным тыри нин ӧкмыс арӧс кымын, и ме бура верми гӧгӧрвоны меным висьталӧм историяяссӧ.
Любовь Онисимовна сэки эз на вӧв вывті пӧрысь, но лунь кодь еджыд; чужӧм чертаясыс сылӧн вӧліны вӧсниӧсь да нежнӧйӧсь, а джуджыд тушаыс дзик веськыд да, том нывлӧн кодь, шензьымӧн статя.
Матушка да тьӧтка сы вылӧ видзӧдігӧн эз ӧтчыд шулыны, мый сійӧ аслас кадас, дерт, вӧлӧма зэв мича.
Сійӧ вӧлі олӧмас честнӧй, рам да сентиментальнӧй: радейтліс трагическӧйӧс да... мукӧддырйи юыштавліс.
Сійӧ миянӧс нулывліс гуляйтны кладбище вылӧ Троица дінӧ, тані пыр пуксьывліс важ креста ӧти прӧстӧй гу вылӧ да тшӧкыда меным мыйкӧ висьтавліс.
Сэні ме и кывлі сысянь «тупейнӧй художниклысь» историясӧ.
КОЙМӦД ГЛАВА
Сійӧ вӧлі миян нянялӧн театр кузя ёртӧн; торъялӧмыс вӧлі сыын, мый Любовь Онисимовна «ворсліс сцена вылын да йӧктіс танецъяс», а сійӧ вӧлі «тупейнӧй художник», мӧдногӧн кӧ парикмахер да гримировщик, коді «рисуйтліс да сынавліс» графлысь став крепостнӧй артисткаяссӧ.
Но тайӧ эз вӧв прӧстӧй, банальнӧй мастер пель саяс пуктӧм сынана да госӧн сорлалӧм румяна банкаа, а сійӧ вӧлі идеяяса морт, — ӧти кывйӧн, художник.
Любовь Онисимовна кывъяс серти, некод эз вермы сыысь бурджыка «вӧчны чужӧм вылын воображениеяс».
Каменский графъяс пиысь, код дырйи дзоридзалісны кыкнан тайӧ художественнӧй натураясыс, ме стӧча индыны ог лысьт.
Каменский графъясыс известнӧйӧсь куимӧн, и ставнысӧ найӧс орловскӧй важ олысьяс шулісны «некор вӧвлытӧм тиранъясӧн».
Фельдмаршал Михайлӧ Федотовичӧс крепостнӧйясыс 1809 воын виӧмаӧсь скӧрлун вӧснаыс, а сылӧн вӧлі кык пи: Николай, коді кувлӧма 1811 воын, да Сергей, кувлӧма 1835 воын.
Ичӧтӧн, нелямынӧд воясын на ещӧ, ме помнита на ещӧ саӧн да охраӧн мавтӧм фальшивӧй ӧшиньяса зэв ыджыд руд пу здание, кодӧс потшӧма джынвыйӧ киссьӧм зэв кузь заборӧн.
Тайӧ и вӧлі граф Каменскийлӧн ёрӧм усадьбаыс; тані жӧ вӧлі и театрыс.
Сійӧ сулаліс сідз, мый зэв бура тыдаліс Троицкий вичкоса кладбищесянь, да сы вӧсна Любовь Онисимовна, кор вӧлі кӧсйӧ мыйкӧ висьтавны, пӧшти пыр заводитліс тадзи:
— Видзӧдлы жӧ, мусаӧй, сылань...
Аддзан, кутшӧм страшнӧй?
— Страшнӧй, няня.
— Но, а мый ме тэныд ӧні висьтала, сійӧ ещӧ на страшнӧйджык.
Со сылӧн татшӧм рассказъяс пиысь ӧти — тупейщик Аркадий, чувствительнӧй да смел том морт йылысь, коді вӧлі зэв матысаӧн няня сьӧлӧмлы.
НЁЛЬӦД ГЛАВА
Аркадий «сынавліс да рисуйтліс» сӧмын актрисаясӧс.
Мужчинаяслы вӧлі мӧд парикмахер, а Аркадий коръясӧкӧ и ветлывліс кӧ «керкалӧн мужскӧй джынйӧ», то сӧмын сэк, кор ачыс графыс тшӧктывліс «рисуйтны кодӧскӧ зэв благороднӧй видын».
Тайӧ художниклӧн гримируйтан тушеас медыджыд торъялӧмыс вӧлі идейностьын, код вӧсна сійӧ вермыліс сетны чужӧмъяслы зэв вӧсни да унапӧлӧс выражениеяс.
— Корасны вӧлі сійӧс, — висьтавліс Любовь Онисимовна, — шуасны: «Колӧ, мед чужӧм вылас вӧлі сэтшӧмтӧ да сэтшӧмтӧ воображение».
Аркадий вешйыштас, тшӧктас актёрыслы либӧ актрисаыслы сулавны либӧ пукавны ас водзас, ачыс пуктас кияссӧ морӧс вылас да думайтӧ.
И тайӧ каднас ачыс быд красавецысь мичаджык, сы вӧсна мый вӧлі сійӧ шӧркоддем тушаа, но сэтшӧм статя, мый висьтавны он куж, нырыс вӧсньыдик да гордӧй, а синъясыс ангеллӧн кодьӧсь, бурӧсь, и тшӧкыд юрси пратьыс вывті мичаа юр вывсяньыс син весьтас ӧшйыліс, да артмыліс, мый сійӧ видзӧдӧ быттьӧкӧ руа кымӧр сайсянь.
Ӧти кывйӧн, тупейнӧй художник вӧлі красавец да «быдӧнлы сьӧлӧм вылас воліс»,
«ачыс графыс» сідзжӧ радейтліс сійӧс да «мукӧдысь торйӧдліс, пасьтӧдліс мичаа, но видзис медся ыджыд стрӧглунын».
Нинӧм вылӧ эз кӧсйы, медым Аркадий сы кындзи ещӧ кодӧскӧ шырис, бритіс да сыналіс, да та вӧсна пыр сійӧс видзис аслас пасьтасян комната бердын, да Аркадийлӧн, театрӧ кындзи, ветлан туй некытчӧ эз вӧв.
Весиг вичкоӧ висьтасьны либӧ даръясьны сійӧс эз лэдзлыны, сы вӧсна мый графыс ачыс енлы эз эскы, а духовнӧйяссӧ терпитны эз вермы да ӧтчыд ыджыдлун дырйи крестӧн славитысь борисоглебскӧй попъясӧс борзӧй понъясӧн усьӧдіс.
Ме кывлі та йылысь менам бабушка Алферьевасянь да аслас веськыдлуннас тӧдса стариксянь, купеч Иван Иванович Андросовсянь, коді ачыс аддзылӧма, «кыдзи понъяс духовенствосӧ пурисны», а графысь сійӧ спаситчӧма сӧмын сійӧн, мый «босьтӧма лов вылас грек».
Кор графыс тшӧктӧма вайӧдны сійӧс да юалӧма: «Тэныд жальӧсь найӧ?», Андросов вочавидзӧма: «Некыдз абу, ваше сиятельство, сідз и колӧ налы: мед оз шляйтчыны».
Таысь Каменский прӧститіс сійӧс.
(Авторлӧн <ns>примеч.</ns>)
Графыс жӧ, Любовь Онисимовна кывъяс серти, аслас дугдывтӧг лёкалӧм вӧсна вӧлі сэтшӧм мисьтӧм, мый ӧтпырйӧ став зверьяс вылӧ муніс.
Но Аркадий и тайӧ зверь сяма чужӧмыслы кужліс сетны, кӧть недыр кежлӧ, сэтшӧм воображение, мый кор графыс рытнас ложаын пукаліс, то кажитчыліс весиг уна йӧз серти важнӧйджыкӧн.
А графлӧн натураас буретш важностьыс да «военнӧй воображениеыс» медсясӧ и эз тырмыв, мыйысь сійӧ ёна дӧзмыліс.
И вот, медым некод эз вермы воспользуйтчыны татшӧм вӧвлытӧм артистлӧн услугаясӧн, кутшӧмӧн вӧлі Аркадий, сійӧ пукаліс «нэм чӧжыс некытчӧ петавтӧг да чужӧмсяньыс эз аддзыв киас деньга».
А вӧлі сылы сэки ар кызь вит саяс нин, а Любовь Онисимовналы дас ӧкмысӧд арӧс.
Найӧ, дерт, вӧліны тӧдсаӧсь, да на костын артмис сійӧ, мый овлывлӧ татшӧм арлыднад, мӧдногӧн кӧ найӧ кутісны радейтны ӧта-мӧдсӧ.
Но сёрнитны асланыс радейтӧм йылысь найӧ некыдз мӧдногӧн эз вермыны, а сӧмын гримируйтчигӧн став йӧз дырйиыс ылысса намекъясӧн.
Ас кежын аддзысьлӧмъяс йылысь весиг и думыштнысӧ оз вӧлі позь.
— Миянӧс, актрисаясӧс, — висьтавліс Любовь Онисимовна, — видзлісны сэтшӧм ногӧн жӧ, кыдзи знатнӧй господаяс ордын видзӧны кормилицаясӧс: миян дінӧ вӧлі сувтӧдӧма олӧма нывбабаясӧс, кодъяслӧн эмӧсь челядь, да миян пиысь, енмыс мед видзас, кодкӧдкӧ мыйкӧ кӧ лолі, сэки тайӧ нывбабаяслӧн став челядьыс сюрлісны страшнӧй мученье улӧ.
Целомудриелысь заветсӧ вермыліс торкны сӧмын «ачыс» — сійӧ, коді сійӧс лӧсьӧдіс.
ВИТӦД ГЛАВА
Любовь Онисимовна сэки вӧлӧма не сӧмын ныв мичлуннас самӧй розъялан кадын, но и аслас уна сикаса талант развитиелӧн медся интереснӧй моментын: сійӧ «сьывлӧма хоръясын подпури», йӧктылӧма «Китайскӧй огородница» балетын первойя па да, трагизмӧ ассьыс призвание чувствуйтӧмӧн, «тӧдлӧма став рольяссӧ ӧтчыд видзӧдлӧм бӧрын».
Кутшӧм воясын тайӧ вӧлі, стӧч ог тӧд, но лои сідз, мый Орёл пыр муніс государь (ог вермы висьтавны, Александр Павлович али Николай Павлович) да Орёлын узьмӧдчис, а рытнас виччысисны, мый сійӧ воас театрӧ граф Каменский ордӧ.
Графыс сэки став знатнӧй йӧзсӧ аслас театрӧ корис (местаяссӧ деньга вылӧ эз вузавлывлыны), да спектакльсӧ сувтӧдісны медся бурӧс.
Любовь Онисимовналы колӧ вӧлі и «подпуриын» сьывны и «Китайскӧй огородницаӧс» йӧктыны, а сэки друг медбӧръя репетиция дырйиыс нин пӧри кулисаыс да дойдіс коксӧ актрисалысь, кодлы вӧлі колӧ ворсны пьесаас «герцогиня де-Бурблянӧс».
Некор да некытысь ме эг аддзывлы татшӧм нима рольсӧ, но Любовь Онисимовна шуліс сійӧс дзик тадзи.
Кулисасӧ уськӧдысь плотникъясӧс мӧдӧдісны накажитны конюшняӧ, а доймысьсӧ нуисны аслас вежӧсторъяс, но герцогиня де-Бурблянлысь рольсӧ ворсны вӧлі некодлы.
— Сэки, — висьтавліс Любовь Онисимовна, — ме и вӧзйыси, сы вӧсна мый меным зэв сьӧлӧм вылӧ воліс, кыдзи герцогиня де-Бурблян батьыслы кокъяс улас уськӧдчӧмӧн прӧща корӧ да лёзь юрсиӧн кулӧ.
А аслам менам юрсиӧй вӧлі шензьымӧн ыджыд да русӧй, и кор Аркадий найӧс лӧсьӧдліс — любуйтчыныд он вермы.
Граф лои зэв рад сыысь, мый нылыс виччысьтӧг вӧзйысис ворсны рольсӧ да, режиссёрсянь эскӧдӧм пӧлучитӧм бӧрын, мый «Люба рольсӧ оз тшыкӧд», шуис воча:
— Тшыкӧдӧмсьыс меным тэнад мышкуыд ӧтветитас, а сылы ну месянь <ns>камаринӧвӧй</ns> исерга.
А «<ns>камаринӧвӧй</ns> исергаыс» налӧн вӧлі и лестнӧй пӧдаркиӧн, и зывӧктанаӧн.
Тайӧ вӧлі медводдза знакӧн торъя честьлӧн дженьыдик здук кежлӧ лоны владыкалы одалискаӧн.
Та бӧрын регыд мысти, а мукӧддырйиыс и дзик пыр Аркадийлы сетсьывліс приказание театр бӧрын вӧччӧдны обречённӧй нылӧс «невиннӧй видын святӧй Цецилияӧн», да, ставнас еджыд паськӧмӧ пасьтӧдӧмаӧс, венока да киас лилияӧн, символизованнӧй <eng>іnnocenс</eng>-ӧс вайӧдлісны граф оланінӧ.
— Тайӧ, — висьталіс няня, — тэнад арлыд серти абу гӧгӧрвоана, но тайӧ вӧлі медся ужаснӧйыс, торъя нин меным, сы вӧсна мый ме Аркадий йылысь мечтайті.
Ме и куті бӧрдны.
Исергасӧ шыбиті пызан вылас, а ачым бӧрда да, кыдзи рытнас кута ворсны, сы йылысь и мӧвпыштны эг вермы.
КВАЙТӦД ГЛАВА
А тайӧ медся рокӧвӧй часъяснас мӧд, сэтшӧм жӧ рокӧвӧй да искусительнӧй делӧ матысмис и Аркадий дорӧ.
Государлы представитчыны воис аслас деревнясьыс графлӧн вокыс, коді вӧлі ещӧ на мисьтӧмджык и дыр оліс сиктын, и формасӧ эз пасьтавлы и эз бритчыв, та вӧсна «сылӧн став чужӧмыс вӧлі йӧнгыльӧсь».
А сэки, татшӧм торъя случай дырйиыс, колӧ вӧлі мундир пасьтавны да асьтӧ ставнас вайӧдны порядокӧ да «военнӧй воображениеӧ», кутшӧм требуйтчис форма сертиыс.
А требуйтчыліс унатор.
— Ӧні сійӧс оз и гӧгӧрвоны, кутшӧм стрӧг вӧлі сэки, — висьталіс няня.
— Сэки быдторйын форменность нуӧдсис, да важнӧй господалы вӧлі положение кыдзи чужӧм кузя, сідзи и юр сыналӧм кузя, а мукӧдыслы тайӧ вывті эз мун, и сынавны кӧ сійӧс форма серти, сувтса юрси пратьӧн да кӧсичалань юрсисӧ сыналӧмӧн, сэки чужӧмыс ставнас лоас дзик струнаястӧм мужицкӧй балалайка кодь.
Важнӧй господа таысь вывті ёна повлісны.
Тані и уна значитіс бритчӧмын да юр сыналӧмын мастерство — кыдзи чужӧм вылас бакенбардъяс да усъяс костын визь бритыштны, кыдзи читкыльяссӧ лӧсьӧдны да кыдзи сынавны, — таысь, самӧй посниторъяссьыс чужӧмас артмыліс дзик мӧд фантазия.
Штатскӧй господалы, няня кывъяс серти, кокньыдджык вӧлі сы вӧсна, мый на вылӧ внимательнӧй презрение эз пуктывны — насянь требуйтчис сӧмын, медым видзӧднысӧ вӧліны рамджыкӧсь, а военнӧйяссянь требуйтчис, медым ыджыдъяс водзын тыдаліс рамлун, а став мукӧд вылас помтӧм збойлун пуис.
Тайӧс вот и кужліс сетны Аркадий аслас шензьӧдан искусствонас графлӧн мисьтӧм да зывӧктана чужӧмыслы.
СИЗИМӦД ГЛАВА
Графлӧн жӧ сиктса вокыс вӧлі ещӧ на мисьтӧмджык карсасьыс да та дінӧ содтӧд сиктас олігӧн дзикӧдз «тырӧма юрсинас» да «лэдзӧма чужӧм вылас сэтшӧм грубость», мый весиг ачыс тайӧс чувствуйтіс, а чередитны сійӧс вӧлі некодлы, сы вӧсна мый сійӧ быдтор вылӧ зэв скуп вӧлі да ассьыс парикмахерсӧ Москваӧ оброк вылӧ лэдзӧма, да чужӧмыс тайӧ мӧд графыслӧн ставнас гырысь йӧнгыльяса, мый вӧсна сійӧс бритны эз позь, медым ставсӧ не вундавны.
Воис сійӧ Орёлӧ, корис ас дінас карса цирюльникъясӧс да шуӧ:
— Коді тіян пиысь вермас менӧ вӧчны менам вок граф Каменский кодьӧн, сылы сета кык зӧлӧтӧй, а сылы, коді вундас, со кык пистолет пызан вылӧ пукта.
Бура вӧчан — босьт зӧлӧтасӧ да мун, а вундан кӧ ӧти пупыш либӧ бакенбардъяс ӧти си вылӧ он сідз вӧч, сэки пыр жӧ виа.
А тайӧн сӧмын повзьӧдліс, сы вӧсна мый пистолетъясыс вӧліны зарядтӧмӧсь.
Орёлын сэки карса цирюльникыс вӧлі этша, да и найӧ ёнджыкасӧ пывсянъясӧд сӧмын тазъясӧн ветлӧдлісны — рожокъяс да пиявкаяс пуктавны, а вкус ни фантазия налӧн эз вӧв.
Найӧ асьныс тайӧс гӧгӧрволісны, да ставныс ӧткажитчисны Каменскийӧс «преобразитӧмысь».
«Ен тэкӧд, — думайтӧны, — да и тэнад зӧлӧтакӧд».
— Ми, — шуӧны, — ог вермӧй сійӧс вӧчны, мый тіянлы колӧ, ми татшӧм особа дінӧ и инмӧдчыны абу достойнӧйӧсь, да миян и сэтшӧм бритваясыс абуӧсь, сы вӧсна мый миян прӧстӧй, русскӧй бритваяс, а тіян чужӧм вылӧ колӧны английскӧй бритваяс.
Тайӧс сӧмын графскӧй Аркадий вермас.
Граф тшӧктіс шошаӧдныс вӧтлыны карса цирюльникъясӧс, а найӧ и радӧсь, мый вӧля вылӧ мынісны.
А ачыс воӧ ыджыд вок дінас да шуӧ:
— Сідз и сідз, вокӧ, ме тэ дінӧ аслам ыджыд могӧн, лэдзлы ме ордӧ вечер водзвылас ассьыд Аркашкатӧ, медым сійӧ менӧ кутшӧм колӧ бур положениеӧ вайӧдас.
Ме важӧн нин эг бритчыв, а татчӧс цирюльникъяс оз кужны.
Графыс воча шуӧ вокыслы:
— Татчӧс цирюльникъяс, тӧдӧмысь, — зывӧк петкӧдысьяс.
Ме весиг эг тӧдлы, мый найӧ тані эмӧсь, сы вӧсна мый менам и понъясӧс аслам йӧз шырӧны.
А мый тэнад могӧдз, — тэ коран позьтӧмтор, ме ӧд сеті клятва, мый Аркашка, кытчӧдз ме ловъя, некодӧс, меысь кындзи, шырны-бритны оз кут.
Кыдз тэ мӧвпалан — верма ӧмӧй ме ассьым кывйӧс аслам жӧ раб водзын вежны?
Мӧдыс шуӧ:
— А мый вӧсна он: тэ шуин, тэ и вежан.
А кӧзяин-графыс вочавидзӧ, мый сылы татшӧм сёрниыс весиг тешкодь.
— Сы бӧрын, — шуӧ, — ме кӧ ачым понда тадзи вӧчны, мый нӧ сэки ме верма требуйтны йӧзсянь?
Аркашкалы висьталӧма, мый ме сідзи шуи, да и быдӧн тайӧс тӧдӧны, да та вӧсна и видза сійӧс ставсьыс бурджыка, а сійӧ кӧ коркӧ смелмӧдчас да код дінӧ кӧ, меысь кындзи, аслас искусствонас инмӧдчас, ме сійӧс кувтӧдзыс розгаала да салдатӧ сета.
Вокыс и шуӧ:
— Кодсӧкӧ ӧтисӧ: либӧ кувтӧдзыс розгаалан, либӧ салдатӧ сетан, а кыкнансӧ тайӧс ӧтпырйӧ он вӧч.
— Бур, — шуӧ граф, — мед лоас тэ ногӧн: ог кувтӧдзыс розгаав, а сӧмын кулан выйӧдз, а сэсся сета салдатӧ.
— И тайӧ, — шуӧ, — тэнад медбӧръя кывйыд, вокӧ?
— Да, медбӧръя.
— И таын сӧмын став делӧыс?
— Да, таын.
— Но, сідзкӧ и зэв бур, а ме нин чайтлі, мый тэныд аслад вокыд донтӧмджык крепостнӧй холопысь.
Тэ инӧ ассьыд кывтӧ эн и веж, а ысты Аркашкатӧ ме ордӧ пудельӧс шырны.
А сэсся менам нин делӧ, мый сійӧ вӧчас.
Графлы эз вӧв лӧсьыд ӧткажитчыны таысь.
— Бур, — шуӧ, — пудельӧс шырны ме сійӧс мӧдӧда.
— Но, меным сӧмын тайӧ и колӧ.
Граф кутліс кисӧ да муніс.
КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
А вӧлі тайӧ рытгорув, рӧмдігӧн, тӧлын, кор ломзьӧдӧны бияс.
Граф корис Аркадийӧс да шуӧ:
— Мун менам вок ордӧ сылӧн керкаас да шыр сы ордын сылысь пудельсӧ.
Аркадий юалӧ:
— Тайӧ сӧмын и лоӧ став тшӧктӧмныд?
— Сэсся нинӧм, — шуӧ граф, — но ӧдйӧджык бӧр лок актрисаясӧс вӧччӧдны.
Любаӧс талун колӧ куим ногӧн вӧччӧдны, а театр бӧрын лӧсьӧд сійӧс меным святӧй Цецилияӧн.
Аркадий Ильич шатовтчыліс.
Граф шуӧ:
— Мый тайӧ тэкӧд?
А Аркадий вочавидзӧ:
— Мыжа, ковёр вылас джӧмдышті.
Граф сетіс тӧдны:
— Смотри, бур водзын-ӧ тайӧ?
А Аркадийлӧн сьӧлӧм вылас сэтшӧм лои, мый сылы дзик веськодь, бур али лёк лоас.
Мыйӧн кывліс, мый менӧ тшӧктӧма Цецилияӧн вӧччӧдны, быттьӧ нинӧм аддзытӧг да кывтӧг босьтіс кучик шкатулканас ассьыс приборсӧ да мӧдӧдчис.
ӦКМЫСӦД ГЛАВА
Воӧ граф вок ордӧ, а сылӧн зеркалӧ водзын сисьяс нин ӧзталӧма да бара кык пистолет орччӧн куйлӧны, да сэні жӧ абу нин кык зӧлӧтӧй, а дас, и пистолетъясыс зарядитӧмаӧсь черкесскӧй пуляясӧн.
Графлӧн вокыс шуӧ:
— Некутшӧм пудель менам абу, а со мый меным колӧ: вӧч менсьым чужӧмӧс медся смел выражениеӧн да босьт дас зӧлӧтӧй, а вундан кӧ — виа.
Аркадий видзӧдыштіс, видзӧдыштіс да друг — ен тӧдӧ, мый сыкӧд лои, — кутіс графлысь воксӧ шырны да бритны.
Ӧти минутаӧн вӧчис ставсӧ медся бурногӧн, пуктіс зӧлӧтасӧ зептас да шуӧ:
— Прӧщайтлӧй.
Мӧдыс вочавидзӧ:
— Мун, но сӧмын ме кӧсйи эськӧ тӧдны: мый вӧсна сэтшӧм ӧтчаяннӧй тэнад юрыд, мый тэ та вылӧ решитчин?
А Аркадий шуӧ:
— Мый вӧсна ме решитчи, тайӧс тӧдӧны сӧмын менам морӧсӧй да дӧрӧм увтысӧй.
— Али, гашкӧ, тэ пуляысь загӧвӧр тӧдан да сы вӧсна и пистолетъясысь он пов?
— Пистолетъяс — сійӧ пустӧйтор, — воча шуӧ Аркадий, — на йылысь ме эг и думыштлы.
— Кыдз нӧ сідз?
Лысьтін ӧмӧй тэ думайтны, мый тэнад графлӧн кывйыс чорыдджык менамысь да ме тэнӧ вундӧмысь ог лый?
Тэ кӧ он тӧд загӧвӧр, тэнад олӧмыд эськӧ помасис.
Аркадий, кор сылы казьтыштісны графӧс, бара дрӧгмуніс да быттьӧ унйывсьыс шуис:
— Загӧвӧр ме ог тӧд, а эм меын енсянь мывкыд: менӧ лыйны пистолета китӧ лэптігкості ме эськӧ водзджык тэнсьыд горштӧ ставнас бритваӧн вунді.
Да пыр жӧ уськӧдчис сэтысь да воис театрӧ буретш ас кадӧ да заводитіс менӧ вӧччӧдны, а ачыс став тушанас тіралӧ.
И мыйӧн кудритас менсьым ӧти юрси прать да копыртчас пӧлялыштны паръяснас, век ӧтитор шӧпкӧдӧ:
— Эн пов, нуа.
ДАСӦД ГЛАВА
Спектакль муніс бура, сы вӧсна мый ми ставным вӧлім быттьӧ каменнӧйӧсь, велалӧмаӧсь и повны и мучитчыны: кӧть мый вӧлі сьӧлӧм выланым, а ассьыным ворсанторсӧ вӧчлім сідз, мый нинӧм эз и тӧдчы.
Сцена вывсянь аддзылім и графӧс и сылысь воксӧ — кыкнанныс ӧта-мӧд вылас мунӧны.
Кулисаяс сайӧ локтісны — весиг торйӧдны сьӧкыд.
Сӧмын мияныс чӧвсьыс-чӧв, быттьӧ бурмыштӧма.
Тайӧ сылӧн пыр вӧвлі медся ёна лютуйтӧм водзвылын.
А ми ставным сулалам кулӧм нисьӧ ловъяӧсь да пернапасъяс чӧвталам.
— Господьӧй! помилуйт да спасит.
Код вылӧ сӧмын зверствоыс усяс!
А ми нинӧм на эг тӧдӧй Аркашалӧн вежӧртӧм ӧтчаянность йылысь, кодӧс сійӧ вӧчис, но ачыс Аркадийыс, дерт, гӧгӧрвоис, мый сылы пӧщада оз ло, да вӧлі кельыд, кор графлӧн вокыс видзӧдліс сы вылӧ да миян графлы пель водзас мыйкӧ ньӧжйӧ буркнитіс.
А ме вӧвлі зэв пеля да кывлі; сійӧ висьталіс:
— Ме тэныд кыдз вок сӧветуйта: тэ сыысь пов, кор сійӧ бритванас бритӧ.
Мияныс сӧмын чӧла нюммуніс.
Буракӧ, и ачыс Аркаша мыйкӧ кывліс, сы вӧсна мый кор кутіс менӧ медбӧръя представление кежлӧ герцогиняӧн вӧччӧдны, сэки — а тайӧ сыкӧд некор эз овлы сэтшӧм уна пудра пуктіс, мый костюмер-француз заводитіс ме вылысь пыркӧдны да шуис:
— <fra>Тро боку, тро боку</fra>! * — да щӧткаӧн ме вылысь лишнӧйсӧ весаліс.
ДАС ӦТИКӦД ГЛАВА
А кор став представлениеыс помасис, сэки пӧрччисны ме вылысь герцогиня де-Бурблянлысь платье да пасьтӧдісны Цецилияӧн — куш этатшӧм еджыдӧ, дзик сосъястӧмӧ, а пельпомъяс вылын сӧмын гӧрӧдъясӧн кутыштӧма — вывті мустӧм вӧлі миянлы тайӧ паськӧмыс.
Но, а сэсся локтӧ Аркадий, медым менсьым юрӧс сынавны невиннӧй фасонӧн, кыдзи картинаяс вылын святӧй Цецилияӧс петкӧдлӧма, да асык кодь вӧсньыдик венеч крепитны, и аддзӧ Аркадий, мый менам ичӧт жыр ӧдзӧс дорын сулалӧны квайт морт.
Тайӧ лоӧ, медым мыйӧн Аркадийыс помалас менӧ вӧччӧдӧм да кор кутас бӧр мунны, сійӧс пыр жӧ кватитны да кыскыны кытчӧкӧ мучитны.
А мучитӧмъясыс миян вӧліны сэтшӧмӧсь,мый сёпӧв бурджык сылы, кодлы смерть сиӧма.
И дыба, и струна, и юртӧ клячӧн клячавлісны да бергӧдлісны: ставыс тайӧ вӧлі.
Казеннӧй наказаниетӧ та бӧрын нинӧмтуйӧ нин пуктывлісны.
Керка улас пасьтала вӧлі вӧчӧма пӧгребъяс, кӧні ловъя йӧз, ошъяс моз, чепъяс йылын пукалісны.
Овлывліс, удайтчас кӧ коръясӧкӧ мунны дінтіыс, пӧраӧн кылӧ, кыдзи сэні чепъясыс грымӧдчӧны да дорӧм йӧзыс лӧвтӧны.
Тыдалӧ, налы колӧ вӧлі, медым на йылысь юӧр воис либӧ начальство кывліс, но начальство и думыштны эз лысьт, медым сюйсьыны найӧс дорйыны.
И дыр сэні мӧритісны йӧзсӧ, а мукӧдсӧ и нэм чӧжыс.
Ӧти пукаліс, пукаліс, да стих думайтіс:
Кыссясны, — шуӧ, — змейяс да нёняласны синъяс,
И киськаласны ядӧн тэнсьыд чужӧмтӧ скорпионъяс.
Тайӧ стихсӧ шӧпкӧдӧмысь сӧмын вӧлі полан.
А мукӧдъясӧс весиг ошъяскӧд ӧтлаӧ вӧлі дорӧма, сідзи мый ошкыс сійӧс сӧмын вершӧкджын лапанас чашнитны оз судз.
Сӧмын Аркадий Ильичкӧд нинӧм татшӧмсӧ эз вӧчны, сы вӧсна мый сійӧ мыйӧн звиркнитіс менам жырторйӧ, сійӧ жӧ здукас пырысь-пыр кватитіс пызан да друг ӧшиньсӧ ставнас йӧткыштіс, а сэсся ме нинӧм нин ог и помнит...
А садьӧ ме куті воны сыысь, мый менам кокъяслы вывті кӧдзыд.
Кыскышті кокъясӧс да чувствуйта, мый менӧ гартыштӧмаӧсь кӧин ку либӧ ош ку пасьӧн, а гӧгӧр — сап пемыд, и вӧвъяс збой тройка тӧвзьӧ, и ог тӧд кытчӧ.
А ме дінын паськыд доддьын кык морт ӧтлаын пукалӧны, — ӧтиыс менӧ кутӧ, тайӧ Аркадий Ильич, а мӧдыс мыйвынсьыс вӧвъясӧс вӧтлӧ...
Лымйыс сідзи и резӧ вӧв кокъяс улысь, а доддьыс быд секундаын то ӧти, то мӧд бок вылас пӧрласьӧ.
Ми кӧ эськӧ эг додь пыдӧс шӧрас пукалӧй, да эг кутчысьӧй кинаным, то некод эськӧ эз коль дзоньӧн.
И кыла налысь тревожнӧй сёрни, кыдзи пыр овлӧ виччысигӧн, гӧгӧрвоа сӧмын: «Вӧтчӧны, вӧтчӧны, вӧтлы, вӧтлы!» и сэсся нинӧм.
Аркадий Ильич, мыйӧн казяліс, мый ме ас садьӧ воа, копыртчис ме дінӧ да шуӧ:
— Любушка, голубушка!
миян бӧрся вӧтчӧны.
Сӧгласитчан он кувны, ог кӧ вермӧй пышйыны?
Ме вочавидзи, мый весиг радпырысь сӧгласитча.
Сійӧ надейтчис пышйыны турецкӧй Хрущукӧ, кытчӧ сэки Каменскийысь миян йӧз пиысь унаӧн пышйылісны.
И друг сэки ми йи кузя кутшӧмкӧ ю вомӧн лэбыштім, и водзын оланін кодь мыйкӧ рудов тыдовтчис да понъяс кутісны увтчыны, и ямщик ещӧ швачкис тройкасӧ да пыр жӧ додь ӧтар бок вылас нёровтчис, пӧлыньтіс додьсӧ, и ми Аркадийкӧд лымъяс пурскысим, а ямщикыс, и доддьыс, и вӧвъясыс — ставыс воши син водзысь.
Аркадий шуӧ:
— Нинӧмысь эн пов, тайӧ тадзи и колӧ, сы вӧсна мый ямщиксӧ, коді нуис миянӧс, ме сійӧс ог тӧд, а сійӧ миянӧс оз тӧд.
Сійӧ куим зӧлӧтӧй вылӧ медасис, мед тэнӧ нуны, а сылы эськӧ ассьыс ловсӧ спаситны.
Ӧні миян вылын мед лоас енлӧн вӧля: со Сухая Орлица сикт, — сэні олӧ смел поп, ӧтчаяннӧй свадьбаяс венчайтӧ и миянлысь уна йӧзӧс колльӧдіс.
Ми сылы пӧдарки сетам, сійӧ миянӧс рытӧдзыс дзебас да венчайтас, а рытъядорыс ямщик бара воас, и сэки ми пышъям.
ДАС КЫКӦД ГЛАВА
Игӧдчим ми керкаас да пырим посводзас.
Восьтіс попыс ачыс, пӧрысь нин, латшкӧс тушаа, ӧти пинь воддза радас абу, и гӧтырыс сылӧн старука, пӧрысиник, — би ломзьӧдіс.
Ми кыкнанным налы кок улас уськӧдчим.
— Спаситӧй, лэдзӧй шонтысьны да дзеблӧй рытӧдзыс.
Батюшка юалӧ:
— А мый ті, югыдлунъяс, мыйкӧ нуанныд али прӧстӧ пышйысьяс?
Аркадий шуӧ:
— Некодлысь ми нинӧм эг нуӧй, а пышъям граф Каменский лютлунысь да кӧсъям мунны турецкӧй Хрущукӧ, кӧні оз нин этша овны миян йӧз.
И миянӧс оз аддзыны, а миян сьӧрын эм асланым деньга, и ми сетам тіянлы ӧти вой узьӧмысь зӧлӧтӧй червонец да венчайтӧмысь куим червонец.
Венчайт, верман кӧ, а он кӧ, сэки ми сэні, Хрущукас, кытшлалам.
Мӧдыс шуӧ:
— Мыйла нӧ ог вермы?
Ме верма.
Мый сэні ещӧ Хрущукӧ нуны.
Вай ставсьыс ӧтлаын вит зӧлӧтӧй — ме тіянӧс тані венчайта.
И Аркадий сетіс сылы вит зӧлӧтӧй, а ме пӧрччи пельясысь <ns>камаринӧвӧй</ns> исерга да сеті матушкаыслы.
Поп босьтіс да шуӧ:
— Ок, югыдлунъяс, ставыс эськӧ тайӧ нинӧм, — не татшӧмъясӧс меным удайтчывліс, кытшлӧдлі, но сійӧ омӧль, мый ті графскӧйяс.
Кӧть ме и поп, а меным сылӧн лютлунысь страшнӧ.
Но, да мед нин, мый ен сетас, сійӧ и лоӧ, — содтӧй ещӧ лобанчик, кӧть вундӧмӧс, да дзебсьӧй.
Аркадий сетіс сылы квайтӧд червонец быдсаӧс, а попыс сэки шуӧ аслас попаддяыслы:
— Мый нӧ тэ, старука, сулалан?
Сет пышйысьяслы кӧть ассьыд юбкатӧ да кутшӧмкӧ шушун, а тадзсӧ сы вылӧ видзӧдны яндзим — сійӧ дзик пасьтӧм кодь.
А сэсся кӧсйис миянӧс нуӧдны вичкоӧ да сэні дзебны ризі видзан сундукӧ.
Но муртса на попаддя заводитіс менӧ пасьтӧдны заборка сайын, друг кылам — ӧдзӧс дорын кодкӧ гольс кольчанас.
ДАС КОЙМӦД ГЛАВА
Кыкнаннымлӧн миян сьӧлӧмъясным кынмисны.
А батюшка шӧпнитіс Аркадийлы:
— Но, югыдлун, ризіа сундукӧ ӧні тіянлы, тыдалӧ, не веськавны, а пыр вай ӧдйӧджык перина улас.
А меным шуӧ:
— А тэ, югыдлун, со татчӧ.
Босьтіс да часі футлярӧ менӧ и сувтӧдіс да игналіс, а ключсӧ аслыс зептас сюйис, да муніс локтысьяслы ӧдзӧс восьтыны.
А найӧ, кылӧ, унаӧн, да кодъяс ӧдзӧс дорын сулалӧны, а кык морт ывласяньыс ӧшиньӧ нин видзӧдӧны.
Пырисны вӧтчысьяс сизим морт, ставныс графскӧй охотникъяс пӧвстысь, кистеньясӧн да плетьясӧн, а вӧньяс костас гез чукӧръяс да накӧд кӧкъямысӧдыс графлӧн дворецкӧй, кӧин ку пася сувтса воротника.
Футляр, кодӧ менӧ дзебисны, водзладортіыс джынйӧдзыс вӧлі решетка кодь, пытшкӧссяньыс эжӧма вӧсньыдик важ кисеяӧн, и меным сійӧ кисея пырыс позис видзӧдны.
А старик-поп повзис ли, мый ли, мый делӧыс лёк — ставнас тірзьӧ дворецкӧй водзын да пернапасасьӧ да тэрыба горзӧ:
— Ок, менам югыдлунъяс, ой, яснӧй лунъяс!
Тӧда, тӧда, мый корсянныд, но сӧмын ме таын светлейшӧй граф водзын нинӧмӧн абу мыжа, ей, збыльысь абу мыжа, ей, абу мыжа!
А ачыс кыдзи пернапасасяс, сідзи и чуньяснас шуйга пельпом саяс часі футляр вылӧ индӧ, кытчӧ менӧ игналіс.
«Пропадиті ме», думайта, кор аддзи, кыдзи сійӧ вӧчӧ тайӧ чудосӧ.
Дворецкӧй сідзжӧ тайӧс аддзис да шуӧ:
— Ми ставсӧ тӧдам.
Вай ключсӧ со тайӧ часісьыс.
А поп бара кутіс шенасьны кинас:
— Ой, менам югыдлунъяс, ой, яснӧйяс!
Прӧститӧй, эн мыжалӧй: ме вунӧді, кытчӧ ключсӧ пукті, ей, вунӧді, ей, вунӧді!
А та дырйи мӧд кинас асьсӧ зеп кузяыс малаліс.
Дворецкӧй и тайӧ чудосӧ бара казяліс да ключсӧ сылысь зепсьыс кыскис да восьтіс футлярсӧ.
— Пет, — шуӧ, — сӧкӧлка, а сӧкӧлыд тэнад миянлы ачыс ӧні петкӧдчас.
А Аркаша и петкӧдчӧма нин: шыбитӧма ас вывсьыс поплысь вольпасьсӧ джоджӧ да сулалӧ.
— Да, — шуӧ, — тыдалӧ, нинӧм он вӧч, тіян босьтіс — нуӧй менӧ мучитӧм вылӧ, но сійӧ нинӧмын абу мыжа: ме сійӧс вынӧн пышйӧді.
А поплань бергӧдчис да сӧмын и вӧчис, мый чужӧмас сылы сьӧлыштіс.
А попыс шуӧ:
— Югыдлунъяс менам, аддзанныд ещӧ, кутшӧм поругание менам сан вылын да верность вылын?
Доложитӧй та йылысь пресветлӧй графлы.
Дворецкӧй сылы ӧтвечайтӧ:
— Нинӧм, эн тӧждысь, сылы ставсӧ тайӧс арталасны. — Да тшӧктіс миянӧс Аркадийкӧд петкӧдны.
Пуксялім ми ставным куим доддьӧ: воддза доддяс кӧрталӧм Аркадий охотникъяскӧд, а менӧ сэтшӧм жӧ охрана улын нуисны медбӧръя доддяс, а шӧрсаас мукӧд йӧзыс мунісны.
Народ, кӧні паныдасьліс миянкӧд, век кежліс бокӧ, — чайтісны, гашкӧ пӧ, свадьба.
ДАС НЁЛЬӦД ГЛАВА
Скачитім зэв ӧдйӧ да мыйӧн воим графскӧй дворӧ, сэсся ме эг нин аддзыв сійӧ додьсӧ, кодын нуисны Аркашаӧс, а менӧ босьтісны аслам важ местаӧ да век допроссянь допрос вылӧ новлӧдлісны: дыр-ӧ ме Аркадийкӧд ас кежын олі?
Ме быдӧнлы висьтала:
— Ок, весиг ньӧти эг!
Меным, тыдалӧ, вӧлі сиӧма абу мусакӧд, а мустӧм морткӧд олӧм, сійӧ судьбасьыс ме эг и вермы пышйыны, а кор вои аслам жырйӧ, сӧмын на уськӧдчи юрӧн пӧдушкаӧ, медым бӧрдны аслам несчастье кузя, кыдзи друг кылі джодж улысь зэв ёна лӧвтӧм.
Миян сійӧ сідз вӧлі: пу стрӧйбаын ми, нывъяс, мӧд судтаас олім, а уліас вӧлі ыджыд джуджыд комната, кӧні ми сьывны да танцуйтны велӧдчылім, да сэсянь миянӧ выліас ставыс кыліс.
И адса царь сатана чуйдӧдіс найӧс, чорыд сьӧлӧмаясӧс, мучитны Аркашаӧс менам оланін улын...
Мыйӧн гӧгӧрвои ме, мый тайӧ сійӧс мучитӧны... и уськӧдчи... ӧдзӧсӧ шыбитчи, медым котӧртны сы дінӧ... а ӧдзӧсыс игана...
Ачым ог тӧд, мый кӧсйи вӧчны... и уси, а джоджын ещӧ ёнджыка кылӧ.
И пурт ни, кӧрт тув ни — нинӧм абу, мыйӧн эськӧ позис кыдзкӧ олӧмӧс помавны...
Ме босьті да аслам жӧ кӧсаӧн гартыштчи...
Гартышті горш гӧгӧр да пыр зэлӧді, зэлӧді и куті кывны пельясын сӧмын звӧн, а син водзын кытшъяс, и лои шынитӧв...
А куті ме бара ачымӧс чувствуйтны тӧдтӧм местаын нин, ыджыд югыд керкаын...
И куканьяс сэні вӧліны... уна кукань, дасысь унджык — сэтшӧм меліӧсь, матыстчас да кӧдзыд вомдоръяснас киӧс нюлӧ, чайтӧ — мамсӧ нёнялӧ...
Ме сыысь и садьми, мый гилявны куті...
Новлӧдла синъясӧс гӧгӧр да думайта: кӧні ме?
Видзӧда, пырӧ нывбаба, олӧма нин, ыджыд тушаа, ставнас лӧз сера дӧра паськӧма да сӧстӧм сера дӧра чышъянӧн чышъянасьӧма, а чужӧмыс мелі.
Казяліс тайӧ нывбабаыс, мый ме ас садьӧ вои, да меліалыштіс менӧ, да висьталіс, мый ме ӧні асланым жӧ графскӧй керка бердын кукань видзан керкаын...
«Сійӧ со сэні вӧлі», — гӧгӧрвоӧдліс Любовь Онисимовна да индыліс кинас джынвыйӧ киссьӧм руд заграждениеяслӧн медся ылысса пельӧслань.
ДАС ВИТӦД ГЛАВА
Скӧтнӧй дворӧ сійӧ веськаліс сы вӧсна, мый вӧлі сомневайтчӧны, эз-ӧ сійӧ йӧймы?
Татшӧмъяссӧ, скӧт вылӧ мунысьяссӧ, скӧтнӧйын и испытывайтлісны, сы вӧсна мый скӧтникъяс вӧліны олӧма, лабутнӧй йӧз, да лыддьыссьыліс, мый найӧ вермӧны «наблюдайтны» психозъяс.
Сера дӧра паськӧма старука, код ордын Любовь Онисимовна воис садяс, вӧлі зэв бур, а шулісны сійӧс Дросидаӧн.
— Сійӧ, мыйӧн рытгорувнас идрассис, — водзӧ висьталіс няня, — ачыс меным вӧчис вольпась выль зӧр идзасысь.
Сэтшӧм небыда кышӧдіс, быттьӧ пухӧвӧйӧс, да шуӧ:
«Ме тэныд, ныланӧй, ставсӧ веськыда висьтала.
Мед кӧть мый лоас, тэ кӧ менӧ соритан, а ме сэтшӧм жӧ, кутшӧм и тэ, и эг нэм чӧж новлы тайӧ сера дӧрасӧ, а сідзжӧ мӧдпӧлӧс олӧм аддзылі, но сӧмын не дай бог сы йылысь казьтывны, а тэныд шуа: эн шогсьы, мый скӧтнӧй дворӧ веськалін, — ыстӧминад лӧсьыдджык, но сӧмын тайӧ страшнӧй плаконсьыс  видзчысь...»
Да перйӧ голявывса чышъян увсьыс ичӧтик еджыд стекляннӧй бутылка да петкӧдлӧ меным.
Ме юала:
— Мый тайӧ?
А сійӧ вочавидзӧ:
— Тайӧ и эм страшнӧй плаконыс, а сыын яд, медым вунӧдчывны.
Ме шуа:
— Вай меным вунӧдчан ядсӧ: ме ставсӧ кӧсъя вунӧдны.
Сійӧ шуӧ:
— Эн ю — тайӧ водка.
Ме ӧтчыд эг вермы кутны ачымӧс, юи...
Бур йӧз меным сетісны...
Ӧні ог нин вермы кутчысьны — колӧ меным сійӧ, а тэ эн ю, кытчӧдз позьӧ, а менӧ эн дивит, мый ме нёнялышта: зэв сьӧкыд меным.
А тэныд эм на свет вылас сьӧлӧм бурӧдантор: сійӧс господьыс мездіс нин мучитчӧмсьыс!..
Ме сідзи и горӧді: «Кулі!» да юрсиӧд ачымӧс кватиті, да аддза, абу аслам юрсиӧй — еджыд...
Мый тайӧ!
А сійӧ меным шуӧ:
— Эн повзьы, эн повзьы, тэнад юрыд сэні на едждіс, кор тэнӧ кӧсасьыд разисны, а сійӧ ловъя да став мучитчӧмсьыс мыніс: граф сылы сэтшӧм милӧсть вӧчис, кутшӧм некодлы на эз вӧвлы, — ме тэныд, кор вой воас, ставсӧ висьтала, а ӧні ещӧ нёнялышта...
Пӧттӧдз колӧ нёнявны... сотӧ сьӧлӧмӧс.
И пыр нёняліс, пыр нёняліс да унмовсис.
Войнас, мыйӧн ставныс унмовсисны, Дросида тьӧтушка бара ньӧжйӧник чеччис, биасьтӧг матыстчис ӧшинь дорӧ да, аддза, бара сувтсӧн нёнялыштіс плакончикысь да бӧр сійӧс дзебис, а менсьым ньӧжйӧник юалӧ:
— Узьӧ шогыд али оз узь?
Ме воча шуа:
— Шогӧй оз узь.
Сійӧ матыстчис ме дінӧ вольпась дорӧ да висьталіс, мый Аркадийӧс граф накажитӧм бӧрас ас ордас корлӧма да шуӧма:
— Тэ должен вӧлі став пырыс мунны, мый тэныд месянь шуӧма, но кыдз тэ вӧлін менам фаворит, тэныд ӧні лоас месянь милӧсть: ме тэнӧ аски мӧдӧда зачёттӧг салдатӧ сдайтны, но сыысь, мый тэ менам вокысь, графысь да дворянинысь, да сылӧн пистолетъясысь эн повзьы, ме тэныд честьӧ воны туй восьта, — ме ог кӧсйы, медым тэ вӧлін улынджык сыысь, кыдзи ачыд асьтӧ благороднӧй духнад сувтӧдін.
Ме письмӧ ыста, медым тэнӧ пыр жӧ веськыда война вылӧ мӧдӧдасны, и тэ он кут служитны прӧстӧй салдатӧн, а лоан полкӧвӧй сержантӧн, да петкӧдлы ассьыд смеллунтӧ.
Сэки тэ вылын оз ло менам вӧля, а царскӧй.
— Сылы, — водзӧ висьталіс сера дӧраа старука, — ӧні кокниджык и повны сэсся нинӧмысь: сы вылын нин ӧти власть — усьны тышын, а тайӧ абу господалӧн мучитӧмыд.
Ме сідзи и эски, да куим во чӧж быд вой пыр ӧтитор аддзылі, кыдзи Аркадий Ильич воюйтӧ.
Тадзи коли куим во, и став тайӧ кад чӧжыс меным вӧлі енсянь милӧсть, мый менӧ театрӧ бӧр эз бергӧдны, а ме пыр олі сэн жӧ, кукань видзан керкаас, Дросида тьӧтушка дорын отсасьысьӧн.
И меным сэні зэв лӧсьыд вӧлі, сы вӧсна мый ме тайӧ нывбабасӧ жалитлі, да кор сійӧ, овлывліс, войнас оз ёна ю, радейтлі кывзыны сійӧс.
А Дросида помнитіс на, кыдзи пӧрысь графӧс миян йӧз виисны, и ачыс главнӧй камердинерыс, сы вӧсна мый некыдз нин сэсся эз вермыны терпитны сылысь адскӧй лёклунсӧ.
Но ме век на нинӧм эг ю да Дросида тьӧтушка пыдди уна удж вӧчлі, и окотапырысь: тайӧ посни скӧтыс меным челядь кодьӧсь вӧліны.
Куканьяс дінӧ, вӧлі, сэтшӧма велалан, мый кор кодӧскӧ юкталан-вердан да сійӧс нуасны начкыны яй вылӧ, ачыд сійӧс пернапасалан да бӧрыннас куим лун сы вӧсна бӧрдан.
А театрын ворсны ме эг нин туй, сы вӧсна мый менам кокъясӧй лёка кутісны ветлӧдлыны, слабитісны.
Водзті менам походкаӧй вӧлі медся кокни, а сэки, кор Аркадий Ильич менӧ кӧдзыд дырйиыс садьтӧг нуліс, ме, тыдалӧ, кокъясӧс кынті, да йӧктыны менам кокчуньясын некутшӧм крепыдлун нин эз ло.
Лои ме сэтшӧм жӧ сера дӧра новлысьӧн, кыдзи и Дросида, и енмыс тӧдас, кытчӧдз эськӧ олі татшӧм шогас бур вылӧ надеятӧг, кыдзи ӧтчыд, немвиччысьтӧг, рытгорув вӧлі ме керкаын; шондіыс лэччӧ, а ме ӧшинь дорын мӧтӧкъяс быдмала, и друг меным ӧшиньӧд усьӧ неыджыд из, а ачыс ставнас бумагаӧ гартыштӧма.
ДАС КВАЙТӦД ГЛАВА
Ме видзӧдлі сэтчӧ-татчӧ и ӧшинь сайӧ нин синъясӧс чӧвтлі — некод абу.
«Тыдалӧ, — мӧвпала, — тайӧ кодкӧ вӧля вывсянь забор вомӧн чӧвтіс, да эз веськав кытчӧ колӧ, а веськаліс миянлы старукакӧд.
Да мӧвпала ачым: разьны абу тайӧ бумагасӧ?
Кажитчӧ, бурджык разьны, сы вӧсна мый сы вылын непременнӧ мыйкӧ гижӧма.
А гашкӧ, тайӧ кодлыкӧ мыйкӧ колантор, и ме верма гӧгӧрвоны да гусяторсӧ ас пиын видзны, а гижӧдсӧ изнас дзик сэтшӧм жӧ ногӧн кодлы колӧ шыбитны.
Рази да куті лыддьыны и аслам синъяслы ог верит...
ДАС СИЗИМӦД ГЛАВА
Гижӧма:
«Менам вернӧй Люба!
Воюйті ме да служиті государлы, да не ӧтчыдысь ассьым вирӧс кисьтлі, и петіс меным сыысь офицерскӧй чин да благороднӧй звание.
Ӧні ме вои вӧльнӧй мортӧн отпускӧ ранаяс бурдӧдны да сувті Пушкарскӧй слӧбӧдаӧ, постоялӧй дворын дворник ордӧ, а аски орденъяс да крестъяс ӧшла да граф ордӧ муна, да вая став деньга, кодӧс меным бурдӧдчӧм вылӧ сетісны, витсё шайт, да кута корны тэнӧ выкупитны, и надейтча, мый ми венчайтчам всевышньӧй создатель престол водзын».
— А водзӧ, — висьтавліс Любовь Онисимовна сьӧкыд чувствоӧн, — гижис сідзи, мый «кутшӧм, — шуӧ, — ті ас вывтіыд омӧльтор вуджӧдлінныд да мый улӧ веськавлінныд, ме сійӧс тіян страдание вӧсна, ог грек пыдди да ог слаблун пыдди лыддьы да сета сійӧс ен вӧля вылӧ, а тіян дінӧ сӧмын ассьым уважение чувствуйта».
И кырымалӧма: «Аркадий Ильин».
Любовь Онисимовна письмӧсӧ пыр жӧ сотӧма загнеткаас да сы йылысь некодлы абу висьталӧма, весиг сера дӧраа старушкалы, а сӧмын войбыд енлы кевмӧма абу ас вӧснаыс, а Аркадий вӧснаыс, сы вӧсна мый, — шуӧ, — кӧть сійӧ и гижис, мый ӧні сійӧ офицер да крестъяса да ранаяса, век жӧ ме некыдз эг вермы думыштны, мый граф видзӧдлас сы вылӧ мӧдногӧн, а оз важмозыс.
Прӧстӧя кӧ шуны, полі, мый сійӧс бара нӧйтны кутасны.
ДАС КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
Асывнас, водз, Любовь Онисимовна петкӧдіс куканьясӧс шонді водзӧ да кутіс найӧс шайкаясысь нянь корка помысь йӧлӧн юктавны, кыдз друг сійӧ пельяслы кутіс кывны, мый «вӧля вылын», забор сайын, йӧз тэрмасьӧмӧн кытчӧкӧ котӧртӧны да гораа ас костаныс сёрнитӧны.
— Мый сэтшӧмсӧ найӧ сёрнитісны, сійӧс ме, — висьтавлывліс сійӧ, — ни ӧти кыв эг кывлы, но кывъясыс налӧн быттьӧ пуртӧн вундалісны менсьым сьӧлӧмӧс.
И кор пырис сійӧ кадӧ воротаті куйӧд кыскалысь Филипп, ме и шуа сылы:
— Филюшка, батюшка! эн-ӧ кывлы, мый йылысь тайӧ йӧзыс мунігмозыс сэтшӧм варова сёрнитӧны?
А сійӧ вочавидзӧ:
— Тайӧ, — шуӧ, — найӧ мунӧны видзӧдлыны, кыдзи Пушкарскӧй слӧбӧдаын постоялӧй дворник войнас узьысь офицерӧс виӧма.
Дзикӧдз, — шуӧ, — горшсӧ орӧдӧма да витсё шайт деньга сылысь босьтӧма.
Кутӧмаӧсь сійӧс, ставнас вир, шуӧны, и деньгаыс сы ордын.
И мыйӧн сійӧ висьталіс меным тайӧс, ме сэн жӧ кок йылысь уси...
Сідзи и вӧлӧма: тайӧ дворникыс Аркадий Ильичӧс виӧма... и дзебисны сійӧс со татчӧ, самӧй тайӧ гуас, код вылын ми пукалам...
Да, сійӧ и ӧні тані миян улын, тайӧ му улас куйлӧ...
А тэ кӧнкӧ думайтін, мыйла ме пыр татчӧ тіянкӧд гуляйтны локта...
Меным абу сэтчӧ окота видзӧдны, — индіс сійӧ шуштӧм важ развалинаяс вылӧ, — а окота со тані сы дінын пукыштны... Да... и ӧти войт мында сылысь ловсӧ казьтыштны...
ДАС ӦКМЫСӦД ГЛАВА
Сэки Любовь Онисимовна дугдіс сёрнитны, да, ассьыс висьтсӧ помалӧмӧн лыддиг, кыскис зепсьыс неыджыд бутылка да «казьтыштіс» либӧ «нёнялыштіс», но ме сылысь юалі:
— А коді нӧ татчӧ дзебис знаменитӧй тупейнӧй художниксӧ?
— Губернатор, сьӧлӧмшӧр, ачыс губернатор дзебигас вӧлі.
Кыдзи нӧ!
Офицер — сійӧс и ӧбедня дырйиыс и дякӧн и батюшка «болярин» Аркадийӧн шуисны, а гортсӧ лэдзигас салдатъяс пулятӧм зарядъясӧн ружьеясысь вывлань лыйисны.
А постоялӧй дворниксӧ бӧрыннас, во мысти, Ильинка площадь вылын палач плетьӧн накажитіс.
Нелямын да куим плеть сылы Аркадий Ильич вӧсна сетісны, и сійӧ терпитіс — ловйӧн коли да каторжнӧй удж вылӧ клеймитӧмаӧн муніс.
Миян мужчинаяс, кодъяслы позьӧ вӧлі, котӧртлісны видзӧдлыны, а старикъяс, кодъяс помнитісны, кыдзи лёк граф вӧсна накажитлісны, шулісны, мый нелямын да куим плетьыд этша, сы вӧсна мый Аркаша вӧлі прӧстӧй йӧз пиысь, а сійӧяслы граф вӧсна сетлӧмаӧсь сё да ӧти плеть.
Чётнӧй лыд вылын сэкся закон серти оз позь вӧлі дугӧдны, а пыр колӧ помавны нечётнӧй вылын.
Сэки нарошнӧ палачсӧ, шуӧны, тульскӧйӧс вӧлі вайӧмаӧсь, да сылы делӧ водзвылас сетӧмаӧсь юны куим стӧкан ром.
Сійӧ сэсся сідз нӧйтӧма, мый плетьнас сёысь кучкӧма сӧмын куш мучитӧм вылӧ, и мортыс век ловъя вӧлӧма, а сэсся кыдзи сё ӧтикӧдысьсӧ швачкӧбтӧма, сідзи став сюрса лысӧ и дрӧбитӧма.
Пондӧмаӧсь лэптыны пӧв вывсьыс, а сійӧ эштӧ нин...
Вевттисны рӧгӧзаӧн да тюрьмаӧ и нуисны, — туяс кулӧма.
А тульскӧйыс, шуӧны, век на ещӧ горзӧма: «Вайӧй ещӧ кодӧскӧ нӧйтны, — орловскӧйястӧ ставнысӧ виа».
— Но, а ті нӧ, — шуа, — дзебигас вӧлінныд али энӧй?
— Ветлі.
Ставыскӧд ӧтлаын ветлі: граф тшӧктіс, — медым став театральнӧйяссӧ ыстісны видзӧдлыны, кыдзи миян йӧз пиысь морт выслужитчыны вермис.
— И прӧщайтчинныд сыкӧд?
— Да, кыдзи нӧ!
Ставныс матыстчылісны, прӧщайтчисны, и ме тшӧтш...
Вежсьӧма сійӧ, сэтшӧм вӧлі, мый ме сійӧс эг эськӧ и тӧд.
Омӧль да зэв блед, — сёрнитісны, мый ставнас вирӧн мунӧма, сы вӧсна мый самӧй войшӧр кадас на виӧма...
Мыйта сійӧ ассьыс вирсӧ кисьтіс...
Любовь Онисимовна ланьтіс да думыштчис.
— А ті, — шуа, — асьныд бӧрыннас кыдзи шогтӧ пальӧдінныд?
Сійӧ быттьӧ садьмис да нуӧдіс кинас кымӧс кузяыс.
— Первойсӧ ог помнит, — шуӧ, — кыдзи гортӧ вои...
Ставыскӧд ӧд ӧтлаын, да кодкӧ, буракӧ, менӧ нуӧдӧма...
А рытнас Дросида Петровна шуӧ:
— Но, тадзи оз позь, — тэ он узь, а век куйлан, быттьӧ измӧмыд.
Тайӧ абу бур — тэ бӧрд, медым сьӧлӧмсьыд визувтны вермис.
Ме шуа:
— Ог вермы, тётенька: сьӧлӧмӧй менам из моз сотчӧ, оз визувт сэтысь.
А сійӧ шуӧ:
— Но, сідзкӧ, ӧні плаконысь не мынны.
Кисьтіс меным аслас бутылкасьыс да шуӧ:
— Войдӧр ме ачым эг лэдзлы тэнӧ та дінӧдз да ӧлӧдлі, а ӧні вӧчны нинӧм: киськалышт ӧгыртӧ — нёнялышт.
Ме шуа:
оз ков.
— Йӧюк, — шуӧ, — да кодлы нӧ первойсьыс ковліс:
ӧд сійӧ шогыд сиркурыд, а шогсян ядыд ещӧ на курыдджык, а киськалыштан кӧ ӧгырсӧ тайӧ яднас — минута кежлӧ куслӧ.
Нёняв ӧдйӧджык, нёняв!
Ме плаконсьыс ӧтпырйӧ ставсӧ юи.
Зывӧк вӧлі, но узьны сытӧг эг вермы, и мӧд войнас сідзжӧ... юи... и ӧні сытӧг унмовсьны ог вермы, да ачым аслым плакончик лӧсьӧді да винатор ньӧбыштала...
А тэ, шань детинка, мамыдлы та йылысь некор эн висьтав, некор эн сорит прӧстӧй йӧзӧс, сы вӧсна мый прӧстӧй йӧзсӧ ӧд колӧ видзны, прӧстӧй йӧзыд ӧд ставныс страдайтысьяс.
А вот кор ми гортӧ мӧдӧдчам, сэки ме бара пельӧс сайын кабак дорын ӧшиняс таркӧдышта...
Асьным сэтчӧ ог пырӧй, а ме ассьым тыртӧм плаконӧс сета, а меным выльӧс мыччасны.
Менам сьӧлӧмӧй вӧрзис да ме кӧсйыси, мый некор нинӧм вылӧ ог висьтав сылӧн «плакончик» йылысь.
— Спасибӧ, сьӧлӧмшӧр, эн висьтав: меным тайӧ колӧ.
И ӧнія моз ме сійӧс аддза да кыла: вӧвлі, быд вой, кор керкаын ставныс унмовсясны, сійӧ ньӧжйӧник кыпӧдчыштӧ вольпась вывсьыс, медым и лытор оз трачнит; кывзысьӧ, чеччӧ, гусьӧник мунӧ аслас прӧстудитчӧм кузь кокъяснас ӧшинь дорӧ...
Минута мында сулалӧ, видзӧдӧ гӧгӧр, кывзӧ, оз-ӧ лок спальняысь мама; сэсся ньӧжйӧник торскас плакончик голяпомнас пиняс, лӧсьӧдчас да «нёнялыштас»...
Гулькнитас ӧтчыд, мӧдысь, коймӧдысь...
Ӧгырсӧ киськаліс да Аркашаӧс казьтыштіс, да бӧр вольпасьӧ — тювк эшкын улӧ да регыд заводитӧ ньӧжйӧ-ньӧжйӧ шутьлявны — фю-фю, фю-фю, фю-фю.
Унмовсис!
Ме аслам нэм чӧж эг аддзывлы таысь страшнӧйджык да душалы татшӧм сьӧкыд казьтылӧм.
1883 во.
{Лесков Н. С. (комиӧдіс Дзюба Т. Н.) @ Шуйгин @ висьт @ Н. С. Лесков. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 137‒172.}
ШУЙГИН
(Туласа кӧсӧй шуйгин йылысь да стальнӧй пытш йылысь сказ)
ПЕРВОЙ ГЛАВА
Кор император Александр Павлович помаліс Венскӧй сӧвет, сылы окота лои Европа кузя ветлыштны да разнӧй государствоясын чудесаяс видзӧдлыны.
Воліс сійӧ став странаясӧ и быдлаын аслас мелілун вӧсна пыр нуӧдліс быдпӧлӧс йӧзкӧд медся междоусобнӧй сёрнияс, и ставныс найӧ мыйӧнкӧ шензьӧдлісны сійӧс да зілисны кыскыны асладорас, но сыкӧд вӧлі донскӧй казак Платов, коді тайӧ кыскӧмсӧ эз радейтлы да, аслас овмӧс кузя гажтӧмчӧм вӧсна, государӧс пыр гортас нуӧдіс.
И муртса кӧ казялас Платов, мый государь мыйӧнкӧ иностраннӧйӧн ёна интересуйтчӧ, то кӧть став колльӧдысьясыс чӧв олӧны, а Платов пырысь-пыр шуас: сідз и сідз, и миян гортын асланым эм, абу омӧльджык, — да мыйӧнкӧ и ылӧдас.
Англичана тайӧс тӧдісны да государь воигкежлӧ думайталісны унапӧлӧс мудеритӧмъяс, медым сійӧс мыйӧнкӧ асланысӧн шензьӧдны да русскӧйяс дінсьыс ылӧдны, и уна случайясын найӧ тайӧс шедӧдлісны, торйӧн нин ыджыд собраниеяс вылын, кӧні Платов эз куж французскӧй кыв вылын лючки сёрнитны;
да сійӧ тайӧн омӧля и интересуйтчис, сы вӧсна мый вӧлі гӧтыра морт да став французскӧй сёрнияссӧ лыддис нинӧмпыдди, кодъяс йылысь оз сулав думайтны.
А кор англичана кутісны корны государӧс асланыс быдпӧлӧс цейхгаузъясӧ, оружейнӧй да мыльно-пильнӧй заводъясӧ, медым петкӧдлыны наӧн быдсяматорйын миянӧс вевтыртӧмсӧ да тайӧн нимавны, Платов шуис аслыс:
— Но, ӧні нин сэсся шабаш.
Таӧдз ме ещӧ на терпиті, а водзӧ оз позь.
Кужа али ог куж сёрнитны, а ассьыным йӧзӧс ог выдайт.
И сӧмын на сійӧ шуис аслыс татшӧм кывъяссӧ, кыдз государь висьталӧ сылы:
— Сідз и сідз, аски ми тэкӧд мунам налысь оружейнӧй кунсткамерасӧ видзӧдлыны.
Сэні, — шуӧ, — природалӧн сэтшӧм совершенствояс, мый видзӧдлан да он нин кут вензьыны, мый ми, русскӧйяс, асланым тӧдчанлун серти некытчӧ ог туйӧ.
Платов государлы нинӧм эз вочавидз, сӧмын ассьыс паськыд чангыль нырсӧ гӧна буркаас сюйис, а квартираас воӧм мысти тшӧктіс денщикыслы мыччыны ящикысь кавказскӧй <ns>кислярка</ns> вина тыра фляга, кокыштіс ыджыд стӧкан, юрбитіс енлы туйын новлӧдлан складнӧй ӧбраз вылӧ, шебрасис бурканас да сэтшӧма заводитіс шкоргыны, мый став керкаас англичана пиысь некод узьны эз вермы.
Думайтіс — асылыс вой дорсьыс тӧлкаджык.
МӦД ГЛАВА
Аскинас государь да Платов мӧдӧдчисны кунсткамераясӧ.
Государь русскӧйяс пиысь сэсся некодӧс эз босьт, сы вӧсна мый каретасӧ налы сетісны кык местааӧс.
Воисны вывті ыджыд зданиеӧ — подъездыс висьтавны он куж кутшӧм, коридоръясыс помтӧмӧсь, а комнатаясыс ӧти бӧрся мӧд, и, бӧрвылас, медся главнӧй залас быдсямасикас зэв ыджыд <ns>бюстръяс</ns>, а шӧрас <ns>валдахин</ns> улын сулалӧ <ns>Аболон полведерскӧй</ns>.
Государь видзӧдлывлӧ бӧрас Платов вылӧ: ёна-ӧ сійӧ шензьӧ да мый вылӧ видзӧдӧ; а Платов мунӧ, синъяссӧ лэдзӧма, быттьӧ нинӧм оз аддзы, сӧмын усъяссӧ кытшъясӧ гартӧ.
Англичана пыр жӧ кутісны петкӧдлыны быдсяма дивӧкодь торъяс да кутісны висьтавлыны, мый налӧн лӧсьӧдӧма военнӧй обстоятельствояс кежлӧ: морскӧй <ns>буреметръяс</ns>, пода полкъяслы мерблюзей мантонъяс, а конницалы сиралӧм непромокаблъяс.
Государь тайӧ став вылас радлӧ, ставыс сылы кажитчӧ зэв бурӧн; а Платов кутӧ ассьыс визь, мый ставыс тайӧ сылы веськодь.
Государь шуӧ:
— Кыдз тайӧ позьӧ — мый вӧсна тэын оз петкӧдчыны некутшӧм чувствояс?
Нинӧм ӧмӧй тэнӧ тані оз шензьӧд?
А Платов вочавидзӧ:
— Менӧ тані сӧмын ӧтитор шензьӧдӧ, мый менам донецъяс-молодечьяс татӧг ставтӧгыс воюйтісны да дас кык народӧс вӧтлісны.
Государь шуӧ:
— Тайӧ вежӧр воштӧм.
Платов вочавидзӧ:
— Ог тӧд, мый дінӧ относитчӧ тайӧ, но вензьыны ог лысьт да должен ланьтны.
А англичана, государлысь татшӧм сёрни кылӧм бӧрын, пырысь-пыр вайӧдісны сійӧс дзик <ns>Аболон полведерскӧй</ns> дінӧ да босьтісны сылысь ӧти кисьыс Монтимерлысь ружье, а мӧдсьыс — пистоля.
— Со, — шуӧны, — кутшӧм миян производительность, — да мыччӧны ружьесӧ.
Государь Монтимер ружье вылӧ видзӧдліс спокойнӧя, сы вӧсна мый сылӧн татшӧмъясыс Царскӧй Селоын эмӧсь, а найӧ сэсся сетӧны сылы пистолясӧ да шуӧны:
— Тайӧ пистоляыс зэв ыджыд мастерствоӧн вӧчӧма — сійӧс миян адмиралным <ns>Канделабрияын</ns> рӧзбойникъяслӧн атаманлысь вӧнь сайсьыс нетшыштӧма.
Государь видзӧдліс пистоля вылӧ да синсӧ сыысь вештыны оз вермы.
Завидьтыны кутіс зэв ёна.
— Ак, ак, ак, — шуалӧ, — кыдз тайӧ сідз... кыдзи сійӧ позьӧ татшӧм кужӧмӧн вӧчны!
И Платов дінӧ бергӧдчӧмӧн да русскӧй кыв вылын шуӧ:
— Вот вӧлі кӧ эськӧ менам Россияын кӧть ӧти татшӧм мастер, сэки ме эськӧ вывті шуда лои да гордитчи, а сійӧ мастерсӧ эськӧ пыр жӧ благороднӧйӧн вӧчи.
А Платов тайӧ кывъяс бӧрын сійӧ жӧ минутаас веськыд кисӧ сюйліс аслас паськыд гач зептас да кыскис сэтысь ружье отвёртка.
Англичана шуӧны: «Тайӧ оз воссьы», а Платов, нинӧм вылӧ видзӧдтӧг, давай томансӧ гудйыны.
Бергӧдіс ӧтчыд, бергӧдіс мӧдысь — томаныс и шедіс.
Платов петкӧдлӧ государлы куроксӧ, а сэні, самӧй кусыняс вӧчӧма русскӧй гижӧд: «Иван Москвин Тула карысь».
Англичана дивуйтчӧны да ӧта-мӧдсӧ тувкӧдӧны:
— Ок, пӧ, прӧступитчим ми!
А государыс Платовлы жугыля шуӧ:
— Мыйла тэ найӧс сэтшӧма янӧдін, меным найӧ ӧні зэв жальӧсь.
Мунам.
Пуксисны бара сійӧ жӧ кык местаа каретаӧ да мунісны, и государыс сійӧ луннас бал вылын вӧлі, а Платов ещӧ ыджыдджык <ns>кислярка</ns> стӧкан косьтіс да узис чорыд казачӧй унмӧн.
Вӧлі сылы и нимкодь, мый англичанаӧс янӧдіс, а туласа мастерӧс тыдалана местаӧ сувтӧдіс, но вӧлі и дӧсаднӧ; мыйла государыс татшӧм случай вӧсна англичанаӧс жалитӧ!
«Мый вӧсна государыс жугыльмис? — мӧвпаліс Платов. — Дзик тайӧс ог гӧгӧрво!»
И тадзи мӧвпалігтырйи сійӧ кыкысь чеччыліс, пернапасасьліс да вина юис, кытчӧдз мырдӧн ас вылас чорыд ун эз вайӧд.
А англичана тайӧ самӧй каднас эз жӧ узьны, и налы лои гӧгралыштны.
Бал вылын государь гажӧдчигкості найӧ сылы сэтшӧм выль дивуйтчантор лӧсьӧдісны, мый Платовлысь став фантазиясӧ бырӧдісны.
КОЙМӦД ГЛАВА
Аскинас, кор Платов воис государь дінӧ бур асыв желайтны, сійӧ шуӧ Платовлы:
— Мед пыр жӧ доддяласны кыклы вылӧ карета, да мунам выль кунсткамераяс видзӧдны.
Платов весиг смелмӧдчис доложитны, мый оз-ӧ нин тырмы йӧзмуса продуктъяс видзӧдны да оз-ӧ ло бурджык гортӧ Россияӧ мӧдӧдчыны, но государь шуис:
— Оз, ме желайта ещӧ мукӧд выльторъяс аддзывны: меным ошкисны, кыдз налӧн первой сорта сахар вӧчӧны.
Мӧдӧдчисны.
Англичана ставсӧ государлы петкӧдлӧны: кутшӧм налӧн разнӧй первой сортъясыс, а Платов видзӧдіс, видзӧдіс да друг шуӧ:
— А петкӧдлӧй ноко миянлы тіян заводъяслысь сахар молво?
А англичана оз и тӧдны, мый сійӧ сэтшӧм молвоыс.
Вашкӧдчӧны, мигайтчӧны, дугдывтӧг ӧта-мӧдыслы шуалӧны: «Молво, молво», а гӧгӧрвоны оз вермыны, мый миянын татшӧм сахар вӧчсьӧ, и лои налы сознайтчыны, мый налӧн ставпӧлӧс сахаръясыс эмӧсь, а «молво» абу.
Платов шуӧ:
— Но, сэки нинӧмӧн и ошйысьны.
Волӧй миянӧ, и ми тіянӧс юктӧдам чайӧн Бобринскӧй заводса настӧящӧй молво сахарӧн.
А государыс сійӧс соскӧдыс кыскыштіс да ньӧжйӧник шуис:
— Пӧжалуйста эн тшыкӧд менсьым политикасӧ.
Сэки англичана корисны государӧс медбӧръя кунсткамераас, кӧні налӧн вӧлі чукӧртӧма став свет вывсьыс минеральнӧй изъяс да <ns>нимфозорияяс</ns>, медся ыджыд египетскӧй <ns>керамидасянь</ns> заводитчӧмӧн — кучикувса пытшӧдз, кодӧс синмӧн аддзыны оз позь, а сійӧ кучик да яй костӧ пырӧ.
Государь муніс.
Видзӧдлісны <ns>керамидаяссӧ</ns> да быдсямасикас чучелаяссӧ да петӧны ортсыӧ, а Платов мӧвпалӧ:
«Вот, слава богу, ставыс лючки ладнӧ: государь нинӧм вылӧ оз шензьы».
Но сӧмын пырисны медбӧръя комнатаас, а сэні сулалӧны налӧн рабочӧйяс, тужурнӧй жилеткаясаӧсь да фартукъясаӧсь, да кутӧны поднос, код вылын нинӧм абу.
Государӧс друг дивӧ босьтіс, мый сылы мыччӧны тыртӧм поднос.
— Мый тайӧ лоӧ? — юалӧ; а аглицкӧй мастеръяс вочавидзӧны:
— Тайӧ <rus>ваше величество</rus>лы миян покорнӧй козин.
— Мый нӧ тайӧ?
— А со, — шуӧны, — изволитанныд аддзыны ичӧтик ёг чир?
Государь видзӧдліс да аддзӧ: збыль, куйлӧ эзысь поднос вылын зэв ичӧтик ёг чир.
Роботникъяс шуӧны:
— Изволитӧй чуньнытӧ дуллявны да сійӧс кипыдӧс вылад босьтны.
— А мый вылӧ меным тайӧ ёг чирыс?
— Тайӧ, — вочавидзӧны, — абу ёг, а <ns>нимфозория</ns>.
— Ловъя сійӧ?
— Некыдз абу, — вочавидзӧны, — абу ловъя, а ми сійӧс дорим чистӧй аглицкӧй стальысь пытш модаӧн, а пытшкас сылӧн завод да пружина.
Изволитӧй ичӧтик ключсӧ бергӧдны: сійӧ пыр жӧ кутас дансе * йӧктыны.
Государлы любопытнӧ лои да юалӧ:
— А кӧн нӧ ключыс?
А англичана шуӧны:
— Тані и ключыс тіян синъяс водзын.
— А мыйла нӧ, — государь шуӧ, — ме сійӧс ог аддзы?
— Сы вӧсна, — вочавидзӧны, — мый колӧ видзӧдлыны мелкоскопӧн.
Вайисны мелкоскоп, и государь аддзис, мый пытш дінас збыльысь куйлӧ поднос вылас зэв ичӧтик ключ.
— Изволитӧй, — шуӧны, — босьтны пытшсӧ кипыдӧс вылад — сылӧн рушкуас эм заводитан розь, а ключыс сизимысь бергӧдчӧ, и сэки сійӧ мӧдас дансе йӧктыны.
Государь тайӧ ключсӧ ӧдва босьтны вермис да ӧдва чепӧляс кутіс, а мӧд чепӧляс пытшсӧ босьтіс и сӧмын на ключсӧ сюйис, кыдзи кутіс чувствуйтны, мый пытшыс заводитӧ усъяссӧ вӧрӧдны, сэсся кокъяссӧ кутіс вештавны, а бӧръявылыс друг чеччыштіс да лэбигас йӧктіс дансе да вӧчис кык <ns>верояция</ns> ӧти бокӧ, сэсся мӧд бокӧ, и сідзи куим <ns>верояцияӧн</ns> став кадрильсӧ йӧктіс.
Государь пыр жӧ тшӧктіс англичаналы миллион сетны, кутшӧм деньгаӧн налы колӧ, — кӧть эзысь пятакъясӧн, кӧть посни ассигнацияясӧн.
Англичана корисны, медым налы эзысьӧн сетасны, сы вӧсна мый бумажнӧй деньгасьыс найӧ тӧлксӧ оз тӧдны;
а сэсся пыр жӧ мӧд мудеритӧм петкӧдлісны: пытшсӧ козин пыдди мыччисны, а футлярсӧ сы улӧ эз вайны; футляртӧгыс жӧ ни пытшсӧ, ни ключсӧ видзны оз позь, сы вӧсна мый вошӧны да ёгкӧд найӧс сідзи и шыбитасны.
А сылы футлярыс налӧн вӧчӧма быдса бриллиантӧвӧй ӧрехысь — и сылы местатор ӧрех шӧрас гудйыштӧма.
Ӧрехсӧ найӧ эз мыччыны, шуӧны, футлярыс быттьӧ казеннӧй, а налӧн казеннӧй кузяыс зэв стрӧга пуктӧма, кӧть и государлы — жертвуйтны оз позь.
Платов зэв ёна скӧрмис да сы вӧсна шуис:
— Мыйла татшӧм мошенничайтӧмыс!
Козин сетінныд и миллион сыысь пӧлучитінныд, да ещӧ на оз тырмы!
Футлярыс, — шуӧ, — быд вещь дінын век овлӧ.
Но государь шуӧ:
— Эновт, пӧжалуйста, тайӧ абу тэнад делӧ — эн торк менсьым политикасӧ.
Налӧн асланыс обычай. — Да юалӧ: — Уна-ӧ сулалӧ сійӧ ӧрехыс, кӧні пытшыс меститчӧ?
Англичана корисны таысь ещӧ вит тысяча.
Государь Александр Павлович шуис: «Мынтыны», а ачыс лэдзис пытшсӧ тайӧ ӧрешкиас, а сыкӧд тшӧтш и ключсӧ, а медым не воштыны ӧрехсӧ, сюйис сійӧс зарни табак дозъяс, а табак дозсӧ тшӧктіс пуктыны туйын новлӧдлан аслас шкатулкаӧ, коді вӧлі ставнас эжӧма перламутрӧн да чери лыӧн.
А аглицкӧй мастеръясӧс государь честьӧн лэдзис да налы шуис: «Ті — первой мастеръяс став свет вылас, и менам йӧз нинӧм оз вермыны вӧчны тіян моз».
Мастеръяс колины зэв дӧвӧленӧсь тайӧн, а Платов нинӧм эз лысьт шуны государь кывъяслы паныд.
Сӧмын босьтіс мелкоскопсӧ да кыв шутӧг сюйис аслыс зептас, сы вӧсна мый «сійӧ татчӧ жӧ, — шуӧ, — принадлежитӧ, а деньгасӧ ті и сідз нин уна миянлысь босьтінныд».
Россияӧ вотӧдз государь та йылысь эз тӧдлы, а мунісны сэтысь найӧ регыд, сы вӧсна мый военнӧй делӧяссьыс государлӧн заводитчис меланхолия, и сылы окота лои висьтасьны Таганрогын Федот поп ордын.
Туйын налӧн Платовкӧд лӧсьыд сёрниыс зэв этша вӧлі, мӧвпъяс сертиыс найӧ дзикӧдз кутісны торъявны да: государь сідз вежӧртіс, мый искусствоын англичанакӧд некод оз вермы рӧвняйтчыны, а Платов доказывайтіс, мый и миян йӧз, мый вылӧ видзӧдласны, ставсӧ вермасны вӧчны, но сӧмын налы пӧлезнӧй велӧдӧмыс абу.
И тӧдмӧдіс государӧс, мый аглицкӧй мастеръяслӧн быдтор вылӧ дзик мӧдпӧлӧс правилӧяс олӧм кузя, наука кузя да сёйӧм-юӧм кузя, и налӧн быд мортлӧн эмӧсь сы водзын став абсолютнӧй обстоятельствоясыс, и та вӧсна сыын дзик мӧд вежӧр.
Государь эз кӧсйы дыр кывзыны та йылысь,
abu
abu
а Платов быд станцияын петавліс да дӧзмӧм вывсьыс ырӧш юан стӧканӧн вина юліс, сола кӧлачӧн закуситліс да куритліс вужйысь вӧчӧм ассьыс каллянсӧ, кытчӧ Жуковлӧн табакыс быдса фунт ӧтпырйӧ тӧрліс, а сэсся пуксьыліс да кыв шутӧг пукаліс каретаас государкӧд орччӧн.
Государь ӧтарӧ видзӧдӧ, а Платов мӧд ӧшиняс чубуксӧ чургӧдліс да лэдзліс тшынсӧ тӧв йылӧ.
Тадзи и воисны найӧ Петербургӧ, а Федот поп ордӧ государь Платовӧс сӧвсем нин эз босьт.
— Тэ, — шуӧ, — духовнӧй сёрниын асьтӧ кутны он куж да сэтшӧм ёна куритчан, мый тэнад тшынысь менам юрӧ са пуксис.
Платов ӧбидитчӧмӧн кольччис, гортас водіс <ns>укушетка</ns> вылӧ да пыр тадзи и куйліс да Жуковлысь табаксӧ дугдывтӧг куритіс.
НЁЛЬӦД ГЛАВА
Аглицкӧй воронёнӧй стальысь вӧчӧм дивӧ кодь пытш оліс Александр Павловичлӧн чери лыӧн мичмӧдӧм шкатулкаын; Таганрогын кулігас сійӧ сетӧма шкатулкасӧ Федот поплы, медым попыс бӧрыннас сдайтас государынялы, кор сійӧ успокоитчас.
Императрица Елизавета Алексеевна видзӧдліс пытшлысь <ns>верояцияяссӧ</ns> да нюммуніс, но сійӧн занимайтчыны эз кут.
— Менам, — шуӧ, — ӧні дӧва олӧм, и менӧ некутшӧм гажӧдчӧмъяс оз кыскыны, — а Петербургӧ бӧр воӧм мысти сетӧма тайӧ дивӧторсӧ став мукӧд драгоценностьясыскӧд выль государлы наследствоӧ.
Император Николай Павлович первойсӧ пытш вылӧ сідзжӧ эз видзӧдлы, сы вӧсна мый престол вылас пуксигӧн вӧлі смятенье, но сэсся ӧтчыд кутіс видлавны воксяньыс сылы кольӧм шкатулкасӧ да кыскис сэтысь табак доз, а табак дозсьыс бриллиантӧвӧй ӧрех и сы пытшкысь аддзис стальнӧй пытшсӧ, кодӧс важӧн нин эз заведитлыны да сы вӧсна эз действуйт, а куйліс вӧрзьытӧг, быттьӧ кынмӧма.
Государь видзӧдліс да кутіс шензьыны.
— Кутшӧм ещӧ тайӧ пустяковина и мыйла сійӧс менам вокӧй сэтшӧма тані видзӧма!
Придворнӧйяс кӧсйисны шыбитны, но государь шуӧ:
— Энлӧй, тайӧ мыйкӧ да эм.
Корисны Аничкин посдорса воча аптекаысь химикӧс, коді медся ичӧт вескиӧн ядъяс веситаліс, да петкӧдлісны сылы, а сійӧ пыр жӧ босьтіс пытшсӧ, пуктіс кыв вылас да шуӧ: «Кыла кӧдзыд, кыдз чорыд металлысь».
А сэсся пиньнас сійӧс неуна лямӧдыштіс да объявитіс:
— Кыдз угоднӧ тіянлы, а тайӧ абу настӧящӧй пытш, а <ns>нимфозория</ns>, и вӧчӧмаӧсь сійӧс металлысь, и тайӧ уджыс абу миян, абу русскӧй.
Государь тшӧктіс пырысь-пыр тӧдмавны: кытысь тайӧ и мый сійӧ сэтшӧмыс?
Босьтчисны видлавны делӧяс да списокъяс, но делӧясас нинӧм абу гижӧма.
Заводитісны ӧтилысь, мӧдлысь юасьны, — некод нинӧм оз тӧд.
Но, шуд вылӧ, донскӧй казак Платов вӧлі ловъя на да весиг пыр на аслас дӧсаднӧй <ns>укушетка</ns> вылас куйліс да каллянсӧ куритіс.
Мыйӧн сійӧ кывліс, мый дворецын сэтшӧм шызьӧм, пыр жӧ <ns>укушетка</ns> вывсьыс чеччис, каллянсӧ шыбитіс да воис государь водзӧ став орденъяснас.
Государь шуӧ:
— Мый тэныд, мужественнӧй старик, месянь колӧ?
А Платов вочавидзӧ:
— Меным, <rus>ваше величество</rus>, нинӧм аслым вылӧ оз ков, ме сёя-юа, мый колӧ, и ставнас дӧвӧлен, а ме, — шуӧ, — вои доложитны сійӧ <ns>нимфозория</ns> йывсьыс, кодӧс аддзинныд; тайӧ, — шуӧ, — сідз и сідз вӧлі, и со кыдзи мунліс менам син водзын Англияын, и тані <ns>нимфозория</ns> дінас эм ключ, а ме ордын эм налӧн жӧ мелкоскоп, код пыр позьӧ сійӧс аддзыны, и тайӧ ключнас <ns>нимфозорияӧс</ns> позьӧ рушку пырыс заведитны, и сійӧ пондас чеччавны кутшӧм кӧть местаын да ӧтар-мӧдар бокӧ <ns>верояцияяс</ns> вӧчавны.
Заведитісны, пытшыс и мӧдіс чеччавны, а Платов шуӧ:
— Тайӧ, — шуӧ, — <rus>ваше величество</rus>, збыль, мый уджыс вывті кужӧмӧн вӧчӧма да интереснӧй, но сӧмын миянлы оз шогмы та вылӧ шензьыны ёна радлан чувствоӧн, а колӧ эськӧ Тулаын либӧ Сестербекын, — сэки Сестрорецксӧ Сестербекӧн на шулісны, — сетлыны сійӧс русскӧйяслы видлалӧм вылӧ, оз-ӧ вермыны миян мастеръяс вевтыртны тайӧс, медым англичана русскӧйяс вылын эз вышшитчыны.
Государь Николай Павлович аслас русскӧй йӧзӧ зэв ёна веритліс да некутшӧм иностранецлы сетчыны эз радейтлы, сійӧ и шуис Платовлы:
— Тэ, мужественнӧй старик, бура сёрнитан, и ме тэныд тайӧ делӧсӧ тшӧкта прӧверитны.
Ӧнія менам тӧждысьӧмъяс дырйи тайӧ ичӧтик кӧрӧбкаыс меным всё равно оз ков, а тэ босьт сійӧс сьӧрсьыд да аслад дӧсаднӧй <ns>укушетка</ns> вылад сэсся эн нин вод, а мун тихӧй Донад да нуӧд сэні менам донецъяскӧд междоусобнӧй сёрнияс налӧн олӧм йылысь да преданность йылысь и мый налы сьӧлӧм вылас воӧ.
А кор кутан мунны Тула пыр, петкӧдлы менам туласа мастеръяслы тайӧ <ns>нимфозориясӧ</ns>, да мед найӧ сы йылысь думайтыштасны.
Висьтав налы месянь, мый менам вок тайӧ вещь вылас дивуйтчис да йӧз муса мастеръясӧс, кодъяс вӧчисны <ns>нимфозориясӧ</ns>, ёна ошкыліс, а ме аслам йӧз вылӧ надейтча, мый найӧ некодысь абу омӧльджыкӧсь.
Найӧ менсьым кывъяс весь оз кольны да мыйкӧ вӧчасны.
ВИТӦД ГЛАВА
Платов босьтіс стальнӧй пытшсӧ да, Тула пыр Донӧ мунігӧн, петкӧдліс сійӧс туласа оружейникъяслы да государлысь кывъяссӧ налы висьталіс, а сэсся юалӧ:
— Мый сэсся миянлы вӧчны, православнӧйяс?
Оружейникъяс вочавидзӧны:
— Ми, батюшка, государлысь милӧстивӧй кывъяссӧ чувствуйтам и некор найӧс вунӧдны ог вермӧй, сы вӧсна мый сійӧ аслас йӧз вылӧ надейтчӧ, а мый миянлы тайӧ случаяс вӧчны, сы йылысь ми ӧти минутаӧн висьтавны огӧ вермӧй, аглицкӧй нацияыс ӧд абу жӧ бӧб, а вель мудер, и искусствоыс сыын ыджыд вежӧра.
Сылы паныд, — шуӧны, — колӧ босьтчыны водзвыв думыштӧмӧн да ен мед благӧслӧвитас.
А тэнад милӧстьлӧн кӧ, миян государлӧн моз, эм миян дінӧ дӧверие, тэ мун ас ордад лӧнь Донӧ, а тайӧ пытшсӧ миянлы коль, кыдзи сійӧ эм, футлярнас да царскӧй зарни табак дознас.
Гуляйт Дон кузя да бурдӧд ранаястӧ, кодъясӧс примитін отечество вӧсна, а кор бӧр кутан мунны Тула пыр, сувтлы да мӧдӧдлы миянла: ми сэк кежлӧ ен отсӧгӧн мыйкӧ думайтам.
Платов эз вӧв дзик дӧвӧлен сійӧн, мый тулякъяс сэтшӧм уна кад корӧны да сэк жӧ оз висьтавны стӧча: мый именнӧ найӧ надейтчӧны вӧчны.
Сійӧ юасис налысь сідз и тадз и унаногӧн накӧд сёрни панліс, донскӧй ногӧн мудеритігтыр; но тулякъяс сылы мудеритӧмнас ньӧти эз сетчыны, сы вӧсна мый налӧн пыр жӧ чужи дум, мый вӧчны, но найӧ эз надейтчыны весиг, мый Платов налы веритас, а кӧсйисны асланыс смел думыштӧмторсӧ веськыда олӧмӧ пӧртны да сэки и сетны сылы.
Шуӧны:
— Ми и асьным на огӧ тӧдӧй, мый вӧчам, и сӧмын кутам ен вылӧ надейтчыны, и гашкӧ царскӧй кывйыс миян вӧсна оз ло янӧдӧма.
Платов кыдзи кужӧ вежӧрнас чукльӧдлӧ, и тулякъяс сідз жӧ.
Платов чукльӧдліс-чукльӧдліс, да аддзис, мый тулякӧс сылы не венны, сетіс налы табак дозсӧ <ns>нимфозориянас</ns> да шуӧ:
— Но, мый керан, мед, — шуӧ, — лоӧ тіян ногӧн; ме тіянӧс тӧда, кутшӧмӧсь ті, но нинӧм он вӧч, — ме тіянлы верита, но сӧмын смотри, мед бриллиантыс оз ло вежӧма да аглицкӧй вӧсни уджсӧ эн тшыкӧдӧй, да эн дыр ноксьӧй, ме ӧд ӧдйӧ ветлӧдла: кык недель оз коль, ме лӧнь Донсянь бӧр Петербургӧ бергӧдча, — мед сэк кежлӧ меным непременнӧ вӧлі мыйкӧ государлы петкӧдлыны.
Оружейникъяс сійӧс дзикӧдз успокоитісны:
— Бур уджсӧ, — шуӧны, — ми ог тшыкӧдӧй и бриллиантсӧ ог вежӧй, а кык недель кадыс миянлы тырмас, и сэк кежлӧ, кор бӧр воан, лоас тэныд <ns>мый-нибудь</ns>, медым петкӧдлыны государлӧн великолепиелы достойнӧйӧс.
А буретш мый, сійӧс сідз эз и висьтавны.
КВАЙТӦД ГЛАВА
Платов Тулаысь муніс, а оружейникъяс пиысь куим морт, медся бур мастеръясыс, ӧтиыс кӧсӧй шуйгин, чужӧмбаныс пудпаса, а кӧсичасьыс велӧдігас юрсисӧ нетшкылӧмаӧсь, прӧщайтчисны ёртъясыскӧд да асланыс гортсаяскӧд да, некодлы нинӧм висьтавтӧг, босьтісны нопторъяс, пуктісны сэтчӧ мый колӧ сёянтор да вошины карысь.
Казялісны сӧмын сійӧс, мый найӧ мӧдӧдчисны эз Московскӧй застава пыр, а мӧдарӧ, Киевлань, да чайтісны, мый найӧ мунӧны Киевӧ сэні куйлысь угодникъяслы копыртчыны либӧ сӧветуйтчыны кодкӧдкӧ сэтчӧс ловъя святӧй йӧз пиысь, кодъяс Киевын век зэв унаӧнӧсь.
Но тайӧ вӧлі сӧмын матын правда дінас, а абу ачыс правдаыс.
Ни кад, ни кузь туй туласа мастеръяслы эз сетны позянлун куим недельӧн ветлыны подӧн Киевӧдз да сы бӧрын ещӧ вевъявны вӧчны аглицкӧй нацияӧс страмитан уджсӧ.
Налы эськӧ бурджык вӧлі ветлыны юрбитны Москваӧ, кытчӧдз сӧмын «кыкысь ӧкмысдас верст», а святӧй угодникъяс и сэні куйлӧны вель уна.
А мӧдарас, Орёлӧдз, сідзжӧ «кык ӧкмысдас верст», да Орёлсянь Киевӧдз бара на лоӧ бура витсё верст.
Татшӧм туй регыдӧн он прӧйдит, да и прӧйдитӧм бӧрас, регыд кадӧн он шойччы — дыр на кокъясыд лоӧны пыкӧсаӧсь и киясыд кутасны дзӧрны.
Мукӧдъяс весиг чайтісны, мый мастеръясыс вывті ёна баквалитчисны Платов водзын, а бӧрыннас, кор гӧгӧр мӧвпыштісны, сэки повзисны да ӧні дзикӧдз пышйисны, сьӧрсьыс нуисны и царскӧй зарни табак дозсӧ, и бриллиантсӧ, и футляр пытшкас аглицкӧй стальнӧй пытшсӧ, код вӧсна налы лои став тайӧ ноксьӧмыс.
Но татшӧм предположениеыс эз лӧсяв да вӧлі недостойнӧйӧн искуснӧй йӧзлы, кодъяс вылын ӧні вӧлі нациялӧн став надеяыс.
СИЗИМӦД ГЛАВА
Тулякъяс, вежӧра йӧз да металлическӧй делӧын сяммысьяс, нималӧны сідзжӧ кыдзи религия кузя первойя тӧдысьяс.
Та боксянь налӧн славаӧн тыр и рӧднӧй му и весиг святӧй Афон; найӧ не сӧмын мастерӧсь сьывны вавилонъясӧн *, но тӧдӧны, кыдзи гижсьӧ «рытъя звӧн» картина, а на пиысь кодкӧ кӧсйысяс кӧ пырны ыджыдджык служение вылӧ да мунас монашествоӧ, то сэтшӧмъясыс кывсьӧны манастырса медбур экономъясӧн, и на пиысь петӧны медсюсь ӧктысьысьяс.
Святӧй Афонын тӧдӧны, мый тулякъяс — медся выгӧднӧй йӧз, и не найӧ кӧ, то Россиялӧн пемыд пельӧсъясыс, дерт, эз аддзывны эськӧ ылысса Асыввылысь зэв уна святӧйторъяссӧ, а Афоныс коли эськӧ уна пӧлезнӧй жертвуйтӧмъястӧг, кодъясӧс сетлісны русскӧй лышкыдлун да енлы веруйтӧм кузя.
Ӧні «афонса тулякъяс» разӧдӧны святӧйторъяссӧ миян рӧдина пасьта да ёна кужӧмӧн ӧктысьӧны весиг сэні, кытысь босьтнысӧ нинӧм.
Туляк тырӧма вичкоса благочестиеӧн да тайӧ делӧын ыджыд практик, а та вӧсна и сійӧ куим мастерыс, кодъяс босьтсисны отсавны Платовлы да сыкӧд и став Россиялы, эз ворссьыны, мый мӧдӧдчисны эз Москвалань, а лунвылӧ.
Найӧ мунісны ньӧти эз Киевӧ, а Мценсклань, Орловскӧй губернияса уезднӧй карлань, кӧні сулалӧ «из вылын вӧчӧм» святӧй Миколалӧн древньӧй ӧбразыс, коді кывтӧма татчӧ Зуша ю кузя медся древньӧй кадъясӧ изйысь жӧ вӧчӧм ыджыд крест вылын.
Тайӧ ӧбразыслӧн видыс «грознӧй да вывті страшнӧй» — святитель Мир-Ликийский петкӧдлӧма сы вылын став тушанас, пасьтӧдӧма эзыся-зарниа паськӧмӧ, а чужӧмыс пемыд и ӧти ки вылас кутӧ вичко, а мӧдас — меч — «войнаын ӧдӧлитӧм».
Со тайӧ «ӧдӧлитӧмас» и вӧлі ӧбразыслӧн смыслыс: святӧй Миколаыс пыр лыддьыссьӧ тӧргӧвӧй да военнӧй делӧлы отсасьысьӧн, а «мценскӧй Миколаыс» торъя нин ёна, и вот сылы кевмыны и мунісны тулякъяс.
Сьылӧдісны найӧ молебен дзик ӧбраз водзас, сэсся из крест дорас и бӧрыннас воисны гортаныс войнас да, некодлы нинӧм висьтавтӧг, вывті гусяпырысь босьтсисны удж бердӧ.
Куимнанныс найӧ чукӧртчисны ӧти ичӧтик керкаӧ шуйгин ордӧ, ӧдзӧссӧ игналісны, ӧшиньяссӧ ставеньясӧн тупкисны, Микола ӧбраз водзын лампадка ломзьӧдісны да заводитісны уджавны.
Лун, мӧдӧс, коймӧдӧс пукалӧны и некытчӧ оз петавны, век дзоля мӧлӧтъясӧн тотшкӧдчӧны.
Дорӧны мыйкӧ сэтшӧмӧс, а мый дорӧны — некод оз тӧд.
Ставыслы окота тӧдны, а некод нинӧм оз вермы тӧдмавны, сы вӧсна мый асьныс уджалысьясыс оз висьтавны и ортсыӧ оз петкӧдчывны.
Волісны ичӧт керка дорас унапӧлӧс йӧз, игӧдчисны ӧдзӧсас быттьӧ кутшӧмкӧ могӧн, би корны либӧ совла, но мастерӧвӧйяс некутшӧм вӧзйысьӧм вылӧ эз восьтывны, да весиг мый найӧ сёйисны-юисны — некод эз тӧд.
Заводитлісны найӧс повзьӧдны, быттьӧ орчча керкаыс сотчӧ, — оз-ӧ повзьӧмысла ывлаӧ уськӧдчыны да оз-ӧ тыдовтчы сэки, мый наӧн дорӧма, но нинӧм эз мӧрччы тайӧ мудер мастеръяслы; сӧмын ӧтчыд шуйгин мыччысьліс пельпомӧдзыс да горӧдіс:
— Сотчӧй колӧкӧ, а миянлы некор, — да бӧр ассьыс куштӧм юрсӧ дзебис, ставеньсӧ пӧдлаліс да аслас удж бердӧ кутчысис.
Сӧмын зэв ичӧтик розьясӧд тыдаліс, кыдзи керка пытшкас битор югъялӧ, да кыліс, кыдзи вӧсньыдик мӧлӧтъяс накӧвальняӧ кучкалӧмысь гораа триньӧдчӧны.
Ӧти кывйӧн шуны, став делӧыс вӧчсис сэтшӧм гусьӧн, мый нинӧм эз позь тӧдмавны, и нюжаліс сійӧ казак Платовлӧн лӧнь Донсянь государь дінӧ бергӧдчытӧдз, и став тайӧ кад чӧжыс мастеръяс некодкӧд эз аддзысьлыны и эз сёрнитлыны.
КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
Платов бӧр локтіс зэв ёна тэрмасьӧмӧн да церемонияӧн: ачыс сійӧ пукаліс коляскаын, а кӧзла вылас ямщик ӧтар-мӧдар бокас кык <ns>свистӧвӧй</ns> казак нагайкаясӧн да сідз и кулисны ямщиксӧ немжалиттӧг, медым скачӧн вӧтліс.
А казакъяс письыс кодыскӧ вугыртас кӧ, сэки Платов ачыс коляскасяньыс сійӧс кокнас зургас, да ещӧ лёкысьджык тӧвзьыны мӧдасны.
Татшӧм ногӧн ӧдсӧ содтӧмыс сэтшӧм бура действуйтліс, мый вӧвъяссӧ некӧн эз позь сувтӧдны станция дорас, а найӧ пыр гӧнитлісны сё кымын воськов водзӧ сувтан местасянь.
Сэки казак бара действуйтас ямщик вылӧ мӧдарӧ, да бӧр воасны сувтанінӧ.
Тадзи найӧ и Тулаӧ воисны, — сідзжӧ первой лэбыштісны сё воськов сайӧ ылӧджык Московскӧй заставасяньыс, а сэсся казак действуйтіс нагайкаяснас ямщик вылӧ мӧдарӧ, да сувтісны кильчӧ дорӧ выль вӧвъясӧс доддявны.
Платов коляскасьыс эз чеччы, а сӧмын тшӧктіс <ns>свистӧвӧйлы</ns> кыдз позьӧ ӧдйӧджык вайӧдны ас дінас мастерӧвӧйясӧс, кодъяслы пытшсӧ кольліс.
Котӧртіс ӧти <ns>свистӧвӧй</ns>, медым локтасны кыдз позьӧ ӧдйӧджык да ваясны уджсӧ, кодӧн кӧсйисны англичанаӧс янӧдны, и эз на ылӧ тайӧ <ns>свистӧвӧйыс</ns> котӧрт, кыдз Платов сы бӧрся ӧтиӧс да мӧдӧс выльясӧс бара мӧдӧдӧ, медым кыдз позьӧ ӧдйӧджык вӧлі.
Став <ns>свистӧвӧйяссӧ</ns> вӧтліс да кутіс нин прӧстӧй йӧзӧс любопытнӧй видзӧдысьяс пӧвстысь ыставны, да весиг и ачыс терпитны вермытӧмла кокъяссӧ коляскасьыс чургӧдӧ да терпениесьыс петӧм вӧсна котӧртны кӧсйӧ, а пиньяснас сідз и герчкӧ — век на сылы надзӧн кажитчӧ.
Тадзи сійӧ кадас требуйтчис ставсӧ зэв ӧкуратнӧя да ӧдйӧ вӧчны, медым быд минута муніс русскӧй пӧльза вылӧ.
ӦКМЫСӦД ГЛАВА
Туласа мастеръяс, кодъяс вӧчисны шензьӧдан удж, сійӧ кадӧ буретш вӧлі ассьыныс уджсӧ помалӧны.
<ns>Свистӧвӧйяс</ns> пошкигтырйи котӧрӧн воисны на дінӧ, а прӧстӧй йӧзыс любопытнӧй публика пӧвстысь и дзик эз воны, сы вӧсна мый повзьӧмысла, медым не видзӧдны Платов вылӧ, найӧ уськӧдчисны гортъясаныс да кытчӧсюрӧ дзебсялісны.
А <ns>свистӧвӧйяс</ns>, мыйӧн воисны, пыр жӧ чукӧстісны да, кор аддзисны, мый мастеръяс оз восьтыны, пыр жӧ церемонитчытӧг заводитлісны нетшыштны ставеньяссьыс болтъяссӧ, но болтъясыс вӧліны сэтшӧм ёнӧсь, мый эз вӧрзьыны, тракнитісны ӧдзӧссӧ, а ӧдзӧсыс пытшкӧссяньыс тасалӧма дубӧвӧй тасъясӧн.
Сэки <ns>свистӧвӧйяс</ns> босьтісны улича вывсьыс кер, сюйисны сійӧс пӧжарникъяс моз керка вевт улас да ичӧтик керкалысь вевтсӧ дзоньнас и бергӧдісны.
Но вевтсӧ вештісны да и асьныс пыр жӧ кок йывсьыныс усины, сы вӧсна мый мастеръяслӧн дзескыд жыръяс шойччытӧг уджалӧм вӧсна воздухас сэтшӧм пӧсь дука спираль артмӧма, мый велавтӧм мортлы свежӧй тӧв вылысь и ӧтчыд эз позь лолыштны.
Посолъяс горӧдісны:
— Мый нӧ ті, сэтшӧм-татшӧмъяс, сволочьяс, вӧчанныд, да ещӧ этатшӧм спиральӧн садьтӧг уськӧдны лысьтінныд!
Али та бӧрын тіянын енмыс абу!
А найӧ вочавидзӧны:
— Ми ӧти здукӧн, медбӧръя кӧрт тув тувъялам и, мыйӧн пырас, сэки ассьыным уджнымӧс петкӧдам.
А посолъяс шуӧны:
— Сійӧ миянӧс та кадӧдз ловйӧн сёяс да и ловъяснымӧс казьтылӧм вылӧ оз коль.
Но мастеръяс вочавидзӧны:
— Оз удит сійӧ тіянӧс ньылыштны, сы вӧсна мый тані тіян сёрнитігкості миян и тайӧ медбӧръя кӧрт тувйыс нин тувъявсис.
Котӧртӧй да висьталӧй, мый пырысь-пыр ваям.
<ns>Свистӧвӧйяс</ns> кутісны бӧр котӧртны, но эз зэв эскыны: чайтісны, мый мастеръясыс найӧс пӧръяласны; а сы вӧсна котӧртасны, котӧртасны да бӧрлань видзӧдласны; но мастеръяс на бӧрся локтісны и сэтшӧм ёна тэрмасисны, мый весиг эз лючки пасьтасьны, кыдз вӧлі колӧ важнӧй морт водзӧ петкӧдчигӧн, а мунігмозыс нин кафтанъяс вылас крючкияссӧ крукавлісны.
Кыкыслӧн налӧн киясас нинӧм эз вӧв, а коймӧдыслӧн, шуйгинлӧн, турунвиж рӧма кышӧд пытшкын царскӧй шкатулка аглицкӧй стальнӧй пытшнас.
ДАСӦД ГЛАВА
<ns>Свистӧвӧйяс</ns> котӧрӧн воисны Платов дінӧ да шуӧны:
— Со найӧ асьныс танӧсь!
Платов пыр жӧ мастеръяс дінӧ:
— Гӧтов абу?
— Ставыс, — вочавидзӧны, — гӧтов.
— Мыччӧй татчӧ.
Мыччисны.
А экипажыс доддялӧма нин, и ямщикыс и форейторыс места вылынӧсь.
Казакъяс дзик пыр ямщиккӧд орччӧн пуксисны да нагайкаяссӧ сы вылӧ лэптісны да сідз шеныштчӧмӧн и кутӧны.
Платов нетшыштіс турунвиж кышӧдсӧ, восьтіс шкатулкасӧ, кыскис вата пытшкысь зарни табак дозсӧ, а табак дозсьыс бриллиантӧвӧй ӧрехсӧ, аддзӧ: аглицкӧй пытш куйлӧ сэні кутшӧм вӧлі, а сы кындзи нинӧм сэсся абу.
Платов шуӧ:
— Тайӧ нӧ мый сэтшӧмыс?
А кӧн нӧ тіян уджныд, кодӧн ті кӧсйинныд государӧс гажӧдны?
Оружейникъяс вочавидзисны:
— Сэні и миян уджным.
Платов юалӧ:
— Мыйын нӧ сійӧ?
А оружейникъяс воча шуӧны:
— Мыйла тайӧс объясняйтны?
Ставыс тані тіян водзын, — видзӧдӧй.
Платов пельпомъяссӧ лэптыштліс да горӧдіс:
— Кӧні пытшыслӧн ключыс?
— А сэні жӧ, — вочавидзӧны. — Кӧні пытш, сэні и ключ, ӧти ӧрехынӧсь.
Кӧсйис Платов босьтны ключсӧ, но чуньясыс сылӧн вӧліны кызӧсь — кыйис, кыйис, некыдз эз вермы кватитны ни пытшсӧ, ни сылысь кынӧм заведитан ключсӧ и друг пузис да кутіс видчыны чорыд кывъясӧн казакъяс моз.
Горзіс:
— Мый ті, подлецъяс, нинӧм абу вӧчӧмныд да ещӧ, пӧжалуй, став вещсӧ тшыкӧдӧмныд!
Ме тіянлысь юръяснытӧ орӧда!
А тулякъяс сылы шуӧны:
— Напраснӧ ті миянӧс тадзи ӧбӧдитанныд — миянлы тіянсянь, кыдз государлӧн посолсянь, став ӧбидаяссӧ ковмас терпитны, но сыысь, мый ті миян вылӧ эн веритчӧй да думыштінныд, мый ми весиг государлысь нимсӧ пӧръявны вермам, ӧні ми асланым уджлысь секретсӧ тіянлы ог висьталӧй, а изволитӧй государлы нуны — сійӧ аддзас: кутшӧмӧсь ми сылӧн йӧз и яналас оз сійӧ миян вӧсна.
А Платов горӧдіс:
— Но и пӧръяссянныд жӧ ті, подлецъяс, ме тіянкӧд прӧста ог торйӧдчы, а тіян пиысь ӧти мекӧд Петербургӧ мунас, и сэні ме сысянь тӧдмала, кутшӧм мудеритӧмъяс тіян эмӧсь.
Да тайӧ кывъяс бӧрын нюжӧдіс кисӧ, кватитіс аслас кыз чуньяснас кӧсӧй шуйгинӧс шошаӧдыс сідз, мый сылӧн азям вывсьыс став крючкиясыс оръясисны, да шыбитіс сійӧс коляскаас аслас кок улӧ.
— Пукав, — шуӧ, — тані самӧй Петербургӧдз <ns>пубель</ns> моз, — тэ меным став пыддиыс ӧтветитан.
А ті, — шуӧ <ns>свистӧвӧйяслы</ns>, — ӧні гайда!
Эн вугралӧй, медым аскомысь ме Петербургын государь ордын вӧлі.
Мастеръяс сылы сӧмын смелмӧдчисны шуны тӧварыш йывсьыс, кыдз пӧ ті сійӧс миян дінысь некутшӧм <ns>тугаменттӧг</ns> нуӧданныд?
Сійӧ оз вермы сытӧг бӧрсӧ воны!
А Платов налы вочакыв пыдди кулаксӧ петкӧдліс — сэтшӧм страшнӧйӧс, йӧнгыляӧс, ставнас керассьӧмӧс да кыдзсюрӧ бурдӧмӧс — грӧзитыштіс да шуӧ: «Со тіянлы <ns>тугамент</ns>!»
А казакъяслы шуӧ:
— Гайда, зонъяс!
Казакъяс, ямщикъяс и вӧвъяс — ставыс ӧтпырйӧ уджӧ босьтсисны да тӧвзьӧдісны-нуисны шуйгинӧс <ns>тугаменттӧг</ns>, а лун мысти, кыдзи прикажитліс Платов, сідзи сійӧс и вайисны государь дворец дорӧ да ёна ӧддзӧдӧмысла весиг колоннаяс дінтіыс водзӧ мунісны.
Платов чеччис, ӧшӧдаліс ас вылас орденъяссӧ да муніс государь дінӧ, а казакъяслы тшӧктіс караулитны кӧсӧй шуйгинӧс подъезд дорас.
ДАС ӦТИКӦД ГЛАВА
Платов поліс петкӧдчыны государь син водзӧ, сы вӧсна мый Николай Павлович вӧлі вывті приметитысь да паметя — нинӧм эз вунӧдлы.
Платов тӧдіс, мый сійӧ непременнӧ пытш йылысь юалас.
И со кӧть сійӧ свет вылын некутшӧм неприятельысь эз повзьыв, ӧні сійӧс полӧм босьтіс: пырис дворецас шкатулканас да гусьӧник сійӧс залас пач саяс сувтӧдіс.
Шкатулкасӧ дзебӧм мысти Платов явитчис государь дінӧ кабинетас да ӧдйӧджык заводитіс докладывайтны, кутшӧм эмӧсь лӧнь Донын казакъяслӧн междоусобнӧй сёрнияс.
Мӧвпаліс сійӧ тадзи: медым тайӧн государӧс займитны, и сэки, государыс кӧ ачыс дум вылас уськӧдас да кутас юасьны пытш йылысь, ковмас мыччыны сійӧс да ӧтвет кутны, а оз кӧ кыпӧд сёрнисӧ, чӧв овны; шкатулкасӧ кабинетнӧй камердинерлы тшӧктыны дзебны, а туласа шуйгинӧс крепостнӧй казематӧ пуксьӧдны сроктӧг, медым пукалас сэні мыйкӧ дыра, гашкӧ, ковмас на.
Но государь Николай Павлович нинӧм йылысь эз вунӧдлы, и муртса Платов помаліс междоусобнӧй сёрнияс йылысь, пыр жӧ сылысь юаліс:
— А мый нӧ, кыдзи менам туласа мастеръяс аглицкӧй <ns>нимфозориялы</ns> паныд асьнысӧ петкӧдлісны?
Платов вочавидзис сэтшӧм ногӧн, кыдзи сійӧ ачыс делӧ йывсьыс думайтіс.
— <ns>Нимфозорияыс</ns>, — шуӧ, — <rus>ваше величество</rus>, век на сійӧ жӧ пространствоын, и ме сійӧс бӧр вайи, а туласа мастеръяс нинӧм ёнджыка шензьӧданаӧс вӧчны эз вермыны.
Государь вочавидзис:
— Тэ — мужественнӧй старик, а тайӧ, мый тэ меным докладывайтан, оз вермы лоны.
Платов кутіс сійӧс уверяйтны да висьталіс, кыдзи делӧыс вӧлі, да кор висьталігас воис сэтчӧдз, кыдзи тулякъясыс корисны сійӧс петкӧдлыны пытшсӧ государлы, Николай Павлович кучкис сылы пельпомас да шуис:
— Вай татчӧ.
Ме тӧда, мый менам йӧз менӧ оз пӧръявны.
Сэні мыйкӧ гӧгӧрвоны позьтӧмӧс вӧчӧма.
ДАС КЫКӦД ГЛАВА
Кыскисны пач сайысь шкатулкасӧ, босьтісны сы вылысь ной кышӧдсӧ, восьтісны зарни табак дозсӧ да бриллиантӧвӧй ӧрехсӧ, а сыын пытш куйлӧ, кутшӧм сійӧ водзті вӧлі да кыдзи и войдӧр куйліс.
Государь видзӧдліс да шуӧ:
— Со бедаыд! — Но русскӧй мастеръясӧ ассьыс эскӧмсӧ эз чинты, а тшӧктіс корны ассьыс радейтана нывсӧ Александра Николаевнаӧс да шуис сылы:
— Тэнад киясад чуньясыд вӧсниӧсь — босьт ичӧтик ключсӧ да ӧдйӧджык заведит тайӧ <ns>нимфозориялысь</ns> кынӧмпытшса машинкасӧ.
Принцесса заводитіс бергӧдлыны ключсӧ, и пытшыс пыр жӧ кутіс усъяссӧ вӧрӧшитны, но кокъяссӧ эз вӧрзьӧд.
Александра Николаевна став заводсӧ зэвтіс, и <ns>нимфозория</ns> век жӧ ни дансе оз йӧкты и ни ӧти <ns>верояция</ns> воддзамоз оз вӧч.
Платов дзикӧдз вижӧдіс да горӧдіс:
— Ок, найӧ пон кодь шельмаяс!
Ӧні гӧгӧрвоа, мыйла найӧ меным сэні нинӧм висьтавны эз кӧсйыны.
Ладнӧ ещӧ, мый ме налысь ӧти дуракӧс сьӧрысь вайи.
Тайӧ кывъяссӧ шуалігмоз котӧрӧн петіс подъездӧ, кватитіс шуйгинӧс юрсиӧдыс да кутіс ӧтарӧ-мӧдарӧ тракйыны сідз, мый юрси клӧкъяс кутісны лэбны.
А шуйгиныс, кор Платов дугдіс сійӧс някравны, лӧсьӧдчыштіс да шуис:
— Менсьым и сідзи нин став юрсиӧс велӧдчигӧн нетшкылісны, а ӧні ог тӧд, мый вылӧ ковмис татшӧм повторениеыс?
— Тайӧ сыысь, — шуӧ Платов, — мый ме тіян вылӧ надейтчи, а ті редкостнӧй торсӧ тшыкӧдӧмныд.
Шуйгин вочавидзӧ:
— Ми зэв дӧвӧленӧсь, мый тэ миян вылӧ надейтчин, а тшыкӧдны ми нинӧм эг тшыкӧдӧй, — босьтӧй да медся ёна ыдждӧдан мелкоскоп пыр видзӧдлӧй.
Платов бӧр котӧртіс мелкоскоп йылысь висьтавны, а шуйгинлы сӧмын грӧзитіс:
— Ме тэныд, — шуӧ, — сэтшӧм-татшӧм-этатшӧм, ещӧ петкӧдла на.
Да тшӧктіс <ns>свистӧвӧйяслы</ns> ещӧ ёнджыка шуйгинлысь гырддзаяссӧ бӧрлань зэлӧдны, а ачыс пос тшупӧдъястіыс кайӧ, лолыс тырӧма, да молитва лыддьӧ: <rus>«Благого царя благая мати, пречистая и чистая»</rus>, и водзӧ, кыдзи колӧ.
А царедворецъяс, кодъяс пос тшупӧдъяс вылас сулалӧны, ставныс сыысь мӧдарӧ бергӧдчӧны, думайтӧны: сюри Платов и пыр жӧ сійӧс дворецсьыс вӧтласны, — найӧ сійӧс терпитны эз вермыны повтӧмлун вӧснаыс.
ДАС КОЙМӦД ГЛАВА
Мыйӧн Платов висьталіс шуйгинлысь кывъяссӧ государлы, сійӧ пыр жӧ радпырысь шуис:
— Ме тӧда, мый менам русскӧй йӧз менӧ оз пӧръявны. — Да тшӧктіс вайны мелкоскопсӧ пӧдушка вылын.
Сійӧ жӧ минутаас мелкоскоп вӧлі вайӧма, да государь босьтіс пытшсӧ да пуктіс сійӧс стеклӧ улӧ первой вывлань мышнас, сэсся бокнас, сэсся рушкунас, — позьӧ шуны, быдног сійӧс бергӧдлісны, а нинӧм эз аддзыны.
Но государь и сэки ассьыс эскӧмсӧ эз вошты, а сӧмын шуис:
— Пыр жӧ вайӧдны татчӧ ме дінӧ сійӧ оружейниксӧ, коді уліын эм.
Платов докладывайтӧ:
— Сійӧс эськӧ пасьтӧдыштны колӧ — сылӧн мый вылас вӧлі, сідзи и босьтім, да ӧні сійӧ зэв мисьтӧм ортсысяньыс.
А государь вочавидзӧ:
— Нинӧм, — вайӧдны кутшӧм эм.
Платов шуӧ шуйгинлы:
— Вот, ӧні мун ачыд, сэтшӧм-татшӧм, государь синъяс водзын кывкут.
А шуйгин вочавидзӧ:
— Мый нӧ, татшӧмӧн и муна да кывкута.
Мунӧ кыдз вӧлі: киссьӧм кӧма, ӧти гач кокыс сапӧгас, мӧдыс ӧшалӧ, дукӧсыс важиник, крючкиясыс оз крукасьны, вошласьӧмаӧсь, юрйылыс косяссьӧма; но нинӧм, оз яндысь.
«Мый нӧ сэтшӧмыс? — мӧвпалӧ. — Государлы кӧ колӧ менӧ аддзӧдлыны, ме должен мунны; а менам кӧ сьӧрысь тугамент абу, ме сыын абу мыжа и висьтала, мый вӧсна сідз делӧыс лои».
Кор шуйгин пырис да копыртчыліс, государь сылы пыр жӧ шуӧ:
— Мый нӧ тайӧ, вокӧ, лоӧ, ми и сідз и тадз видзӧдім и мелкоскоп улӧ пуктылім, а нинӧм тӧдчанасӧ ог аддзӧй?
А шуйгин вочавидзӧ:
— Сідзи-ӧ ті, <rus>ваше величество</rus>, изволитінныд видзӧдны?
Вельможаяс сылы юръяснас довкйӧдлӧны — он пӧ сідз сёрнит! а сійӧ оз гӧгӧрво, кыдзи колӧ придворнӧй ногӧныс, леститчӧмӧн либӧ мудеритӧмӧн, а сёрнитӧ прӧстӧя.
Государь шуӧ:
— Дугдӧй сылы мудрость сюйны, — мед сійӧ вочавидзӧ, кыдзи ачыс кужӧ.
И пыр жӧ шуйгинлы висьталіс:
— Ми, — шуӧ, — со кыдзи пуктылім. — Да пуктіс пытшсӧ <ns>мелкоскоп</ns> улӧ. — Видзӧд, — шуӧ, — ачыд — нинӧм оз тыдав.
Шуйгин вочавидзӧ:
— Тадзнад, <rus>ваше величество</rus>, нинӧм оз и позь аддзыны, сы вӧсна мый миян уджным татшӧм ыдждӧдӧм серти ёна секретнӧйджык.
Государь юалӧ:
— А кыдз нӧ колӧ?
— Колӧ, — шуӧ, — сылысь сӧмын ӧти коксӧ стӧча став мелкоскоп улас лӧсьӧдны да торйӧн видзӧдны быд коклябӧр, кодӧн сійӧ тувччалӧ.
— Помилуйт, висьтав жӧ, — шуӧ государь, — тайӧ нин вывті посни!
— А мый нӧ вӧчан, — шуӧ шуйгин, — сӧмын татшӧм ногӧн кӧ миянлысь уджнымӧс и позьӧ казявны: сэки став шензьӧданторйыс и тыдовтчас.
Пуктісны, кыдзи шуйгин шуис, и государь мыйӧн видзӧдліс вылысса стеклӧ пыр, сылӧн чужӧмыс сідзи и югдіс — босьтіс шуйгинӧс, кутшӧм сійӧ вӧлі — омӧль паськӧма да бусӧсь, мыссьытӧм, кутліс сійӧс да окаліс, а сэсся бергӧдчис став придворнӧйясланьыс да шуис:
— Аддзаныд, ме ставсьыс бурджыка тӧді, мый менам русскӧйяс менӧ оз пӧръявны.
Видзӧдлӧй, пӧжалуйста: ӧд найӧ, шельмаясыд, аглицкӧй пытшлысь кокъяссӧ подковъясӧн дорӧмаӧсь.
ДАС НЁЛЬӦД ГЛАВА
Ставныс матыстчылісны да видзӧдлісны — пытшлӧн став нёльнан кокыс збыль вӧлі дорӧма настоящӧй подковъясӧн, а шуйгин доложитіс, мый и тайӧ абу на став дивӧыс.
— Вӧлі кӧ, — шуӧ, — бурджык мелкоскоп, коді вит миллион пӧв ыдждӧдӧ, сэки ті эськӧ изволитінныд, — шуӧ, — аддзыны, мый быд ичӧтик подков вылас мастерыслӧн нимыс пасйӧма: кутшӧм русскӧй мастер сійӧ подковсӧ вӧчис.
— И тэнад нимыд сэні эм жӧ? — юаліс государь.
— Некыдз абу, — вочавидзис шуйгин, — менам ӧтнамлӧн и абу.
— Мый вӧсна нӧ?
— А сы вӧсна, — шуӧ, — мый ме вӧчалі тайӧ подковъяссьыс посниджык торъяс: ме кӧрт тувъяссӧ дори, кодъясӧн подковъяссӧ тувъялӧма, — найӧс некутшӧм мелкоскоп нин босьтны оз вермы.
Государь юаліс:
— Кӧні нӧ тіян мелкоскопныд, кодӧн ті верминныд: вӧчны тайӧ дивӧсӧ?
А шуйгин вочавидзис:
— Ми гӧль йӧз да асланым гӧльлун понда миян мелкоскопыс абу, а миян синъясным сідз нин велалӧмаӧсь.
Сэки и мукӧд придворнӧйяс, аддзӧмӧн, мый шуйгинлы делӧыс удайтчис, кутісны сійӧс окавлыны, а Платов сылы сё шайт сетіс да шуис:
— Прӧстит менӧ, вокӧ, мый ме тэнӧ юрсиӧдыд кыскалі.
Шуйгин вочавидзӧ:
— Ен прӧститас, — миян юр вылӧ абу первойысь татшӧм лымйыд.
А сэсся и сёрнитны эз понды, да и некор вӧлі сылы кодкӧдкӧ сёрнитнысӧ, сы вӧсна мый государыс прикажитіс пырысь-пыр жӧ тайӧ подковалӧм <ns>нимфозориясӧ</ns> пуктыны да мӧдӧдны бӧр Англияӧ — пӧдарки пыдди, медым сэні гӧгӧрвоасны, мый тайӧ миянлы абу дивӧ.
И тшӧктіс государь, медым пытшсӧ нуас торъя курьер, коді став народъяслысь кывъяссӧ тӧдӧ, а сы дінын медым и шуйгин лоӧ да медым сійӧ ачыс вермис англичаналы петкӧдлыны уджсӧ да кутшӧм мастеръяс эмӧсь миян Тулаын.
Платов сійӧс пернапасаліс.
— Мед, — шуӧ, — тэ вылын лоӧ благословение, а туй вылад ме тэныд ассьым <ns>кисляркаӧс</ns> мӧдӧда.
Эн ю этша, эн ю уна, а ю буретша.
Сідзи и вӧчис — мӧдӧдіс.
А граф <ns>Кисельвроде</ns> тшӧктіс шуйгинӧс мыськавны Туляковскӧй всенароднӧй пывсянын, юрсисӧ шырны парикмахерскӧйын да пасьтӧдны придворнӧй певчӧйлӧн параднӧй кафтанӧ, медым позис думайтны, быттьӧ и сылӧн кутшӧмкӧ жалӧваннӧй чин эм.
Кор сійӧс татшӧм ногӧн формируйтісны, туйӧ петігӧн юктӧдісны платовскӧй <ns>кисляркаа</ns> чайӧн, зэлӧдісны ременя вӧньӧн кыдз позьӧ зэлыдджыка, медым сювъясыс эз вӧрӧшитчыны, да нуисны Лондонӧ.
Тасянь шуйгинлӧн и заводитчисны заграницаса видъясыс.
ДАС ВИТӦД ГЛАВА
Курьер шуйгинкӧд мунісны зэв ӧдйӧ, та вӧсна Петербургсянь Лондонӧдз некытчӧ шойччыны эз сувтлыны, а сӧмын вӧньяссӧ быд станцияын ӧти розь вылӧ ещӧ ёнджыка зэлӧдісны, медым сювъясыс тыясыскӧд эз сорсьыны; но кыдз шуйгинлы государь водзӧ явитчылӧм бӧрын, платовскӧй приказание серти казнасянь винаыс мыйтӧм колӧ сетчыліс, то сійӧ сёйтӧг куш тайӧн и кутіс асьсӧ да став Европалы кывмӧн русскӧй сьыланкывъяс сьыліс, сӧмын припевсӧ вӧчліс иностраннӧй ногӧн: «Ай люли — <fra>се три жули</fra>»
Курьерыс мыйӧн вайис сійӧс Лондонӧ, пыр жӧ явитчыліс код дінӧ колӧ да сетіс шкатулкасӧ, а шуйгинӧс гостиницаын номерӧ пуксьӧдіс, но сылы сэні регыд гажтӧм лои да и кынӧмыс сюмавны кутіс.
Сійӧ тотшкӧдыштіс ӧдзӧсас да индіс слугаыслы аслас вом вылӧ, а сійӧ шуйгинӧс пыр жӧ нуӧдіс сёян примитан комнатаӧ.
Пуксис сэні шуйгин пызан сайӧ да пукалӧ, а кыдзи английскӧй кывйӧн <ns>мый-нибудь</ns> корны, оз тӧд.
Но сэсся гӧгӧрвоис: бара пызанӧ прӧстӧ чуньнас тотшкӧдас да аслас вом вылӧ индас, — англичана гӧгӧрвоӧны да вайӧны, сӧмын оз пыр сійӧс, мый колӧ, но шуйгин мый сылы оз лӧсяв оз босьт.
Вайисны сылы наӧн пуӧм пӧсь <ns>студинг</ns> би пытшкын, — сійӧ шуӧ: «Ме ог тӧд, медым татшӧмсӧ позис сёйны», да эз кут сёйны — найӧ сійӧс вежисны да мӧд сёянтор сувтӧдісны.
Сідзжӧ и налысь винасӧ эз кут юны, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі турунвеж рӧма, — быттьӧ купорӧсӧн сорӧма, а бӧрйис мый натуральнӧйджык да ыркыдінас виччысьӧ курьерӧс кружка сайын.
А сійӧ йӧзыс, кодъяслы курьерыс <ns>нимфозориясӧ</ns> сдайтіс, сійӧ жӧ минутаас медся ёна ыдждӧдысь мелкоскоп пыр сійӧс видзӧдлісны да пыр жӧ публицейскӧй ведомостьӧ гижисны, медым аскинас жӧ став йӧзыслы тӧдӧм вылӧ клеветон петіс.
— А асьсӧ тайӧ мастерсӧ, — шуӧны, — ми ӧні жӧ кӧсъям аддзӧдлыны.
Курьер найӧс колльӧдіс номерӧ, а сэсянь сёян примитан залӧ, кӧні миян шуйгин пукаліс вель ёна банйӧмӧн нин, да шуис: «Со сійӧ!»
Англичана пыр жӧ заводитісны шуйгинлы пельпомас лапкӧдны да кыдзи асланыслы равнӧйкӧд — киасисны.
«Камрад, — шуалӧны, — камрад — бур мастер, — сёрнитны тэкӧд бӧрынджык, кор воас кад, кутам, а ӧні юам тэнад шуд вӧсна».
Корисны уна вина, и шуйгинлы медводдза чаркасӧ мыччӧны, а сійӧ вежливӧя первойӧн юны эз кут: думайтӧ — гашкӧ, дӧзмӧм вывсьыд ядӧн юктӧдны кӧсъянныд.
— Ог, — шуӧ, — тайӧ абу порядок: и Польшаын кӧзяинысь ыджыдджыкыс абу, — асьныд водзвыв юӧй.
Англичана сы водзын став винаяссӧ видлісны да сэсся сылы кутісны кисьтавны.
Шуйгин сувтіс, шуйга кинас пернапасасис да юис налӧн здоровье вӧсна.
Найӧ казялісны, мый сійӧ шуйга кинас пернапасасьӧ, да юалӧны курьерлысь:
— Мый сійӧ — лютеранец али протестантист?
Курьер висьталӧ:
— Абу, сійӧ абу лютеранец и абу протестантист, а русскӧй вераысь.
— А мыйла нӧ сійӧ шуйга кинас пернапасасьӧ?
Курьер шуӧ:
— Сійӧ — шуйгин и быдтор шуйга кинас вӧчӧ.
Англичана ещӧ ёнджыка кутісны шензьыны да заводитісны пӧдтыны винанас и шуйгинӧс и курьерӧс и тадзи куим лун чӧж ноксисны, а сы бӧрын шуӧны: «Ӧні тырмас».
Дзонь симфон тырӧн ва ерфикс сорӧн юисны да, дзик садь юрӧн кутісны юасьны шуйгинлысь, кӧні да мыйӧ сійӧ велӧдчыліс да кытчӧдз арифметикасӧ тӧдӧ?
Шуйгин вочавидзӧ:
— Миян наука прӧстӧй: псалтырь кузя да полусонник кузя, а арифметикасӧ ми ньӧти ог тӧдӧй.
Англичана ӧта-мӧд вылас видзӧдлісны да шуӧны:
— Тайӧ шензьӧдана.
А шуйгин налы висьталӧ:
— Миян быдлаын сідз.
— А кутшӧм тайӧ, — юалӧны, — Россияад «Полусонник» книгаыс?
— Тайӧ, — висьталӧ, — сэтшӧм книга, мый псалтырын кӧ Давид царь гадайтӧм кузя мыйкӧ эз стӧча висьтав, сэки содтӧдсӧ полусонникысь тӧдмалӧны.
Найӧ шуӧны:
— Жаль тайӧ, бурджык эськӧ вӧлі, ті кӧ арифметикаысь кӧть сложениелысь нёль правилӧсӧ тӧдінныд, сійӧ эськӧ тіянлы вӧлі став полусонник дорысь ёна пӧлезнӧйджык.
Сэки эськӧ ті верминныд вежӧртны, мый быд машинаын эм вын кузя расчет; а вот ті кӧть кипом удж вӧчны зэв кужысьӧсь, а эн гӧгӧрвоӧй, мый сэтшӧм ичӧт машинка, кутшӧм эм <ns>нимфозория</ns> пытшкын, рассчитайтӧма самӧй ӧкуратнӧй стӧчлун серти да ассьыс подковъяссӧ нуны оз вермы.
Та вӧсна ӧні <ns>нимфозорияыс</ns> и оз чеччав и дансе оз йӧкты.
Шуйгин накӧд сӧгласитчис.
— Та йылысь, — шуӧ, — вензьӧм абу, мый ми наукаясас ог вылын сулалӧй, но сӧмын асланым отечестволы ми вернӧя преданнӧйӧсь.
А англичана шуӧны сылы:
— Кольччӧй миян ордӧ, ми тіянлы ыджыд образованность сетам, да тіянысь шензьӧдан мастер петас.
Но та вылӧ шуйгин эз сӧгласитчы.
— Менам, — шуӧ, — гортын бать-мам эмӧсь.
Англичана вӧзйисны сійӧ бать-мамлы деньга мӧдӧдавны, но шуйгин эз босьт.
— Ми, — шуӧ, — асланым рӧдинакӧд топыда йитчӧмаӧсь, да и батьӧй менам старик нин, а рӧдимӧй мамӧй старука да велалӧмаӧсь вичкоӧ асланым приходӧ ветлыны, да и меным тані ӧткӧн зэв гажтӧм лоӧ, ӧд ме ещӧ гӧтыртӧм званиеын на.
— Ті, — шуӧны, — велаланныд, миянлысь закон босьтанныд, и ми тіянӧс гӧтралам.
— Тайӧ, — вочавидзис шуйгин, — некор оз вермы лоны.
— Мый вӧсна нӧ?
— Сы вӧсна, — шуӧ, — мый миян русскӧй вера медся правильнӧй, и кыдзи веруйтісны миян дедлӧн дедъясыс, дзик сідз жӧ долженӧсь веритны и потомецъясыс.
— Ті, — висьталӧны англичана, — миянлысь вераӧс он тӧдӧй: ми сэтшӧм жӧ христианскӧй законынӧсь да дзик сійӧ жӧ евангелие тӧдам.
— Евангелиеыс, — шуӧ шуйгин, — збыль, ставыслӧн ӧти, а сӧмын миян книгаяс тіян серти кызджыкӧсь, и вераыс миян тырджык.
— Мый серти ті тадзи верманныд шуны?
— А миян сы вылӧ эм, — вочавидзӧ, — став тыдалана доказательствояс.
— Кутшӧмъяс?
— А сэтшӧмъяс, — шуӧ, — мый миян эмӧсь и ен вӧчысь ӧбразъяс и гроботочивӧй юръяс да мощияс, а тіян нинӧм абу, и весиг, ӧти воскресенье кындзи, некутшӧм экстреннӧй праздникъяс абуӧсь, а мӧд помкаыс — меным англичанкакӧд, кӧть и венчайтчӧмӧн, овны лоӧ яндзим.
— Мыйла нӧ сідз? — юалӧны. — Ті эн увтыртӧй: миян сідзжӧ зэв бура пасьтасьӧны да хозяйственнӧйӧсь.
А шуйгин шуӧ:
— Ме найӧс ог тӧд.
Англичана вочавидзӧны:
— Тайӧ абу ыджыд делӧ — тӧдмавны верманныд: ми тіянлы <ns>грандеву</ns> вӧчам.
Шуйгинлы яндзим лои.
— Мыйла, — шуӧ, — весьшӧрӧ нывъяссӧ ылӧдлыны. — Да ӧткажитчис. — <ns>Грандевуыс</ns>, — шуӧ, — господскӧй делӧ, а миянлы оз лӧсяв, и та йылысь кӧ гортын, Тулаын, тӧдласны, ме вылын ёна серавны кутасны.
Англичаналы быдтор колӧ тӧдны:
— А <ns>грандевутӧг</ns> кӧ, — шуӧны, — кыдзи жӧ сэки тіян татшӧм случайяс дырйиыс вӧчӧны, медым сьӧлӧм серти бӧрйыны?
Шуйгин налы объяснитіс, кутшӧм положение миянын.
— Миян, — шуӧ, — кор мортыс кӧсйӧ петкӧдлыны серьёзнӧй намерение ныв кузя, мӧдӧдӧ сёрнитчысь нывбабаӧс, и кор сійӧ сёрнисӧ панас, сэки ӧтлаын вежливӧя мунӧны ныв ордӧ да видзӧдӧны нывсӧ таитчытӧг, став рӧдвуж дырйиыс.
Найӧ гӧгӧрвоисны, но воча висьталісны, мый налӧн сёрнитчысь нывбабаяс абуӧсь и татшӧм ногӧн оз вӧчсьы, а шуйгин шуӧ:
— Тайӧ и лӧсьыдджык, сы вӧсна мый татшӧм делӧ кӧ заводитны, колӧ, медым вӧлі серьёзнӧй намерение, а ме кӧ тайӧс йӧз нация дінӧ ог чувствуйт, сэки мыйла нывъяссӧ ылӧдлыны?
Татшӧм сёрнияснас шуйгин воис сьӧлӧм вылас англичаналы, и найӧ бара мӧдісны долыдпырысь лапкӧдны кияснас сылысь пельпомъяссӧ да пидзӧсъяссӧ, а асьныс юасьӧны:
— Ми эськӧ, — шуӧны, — сӧмын куш любопытство кузя кӧсйим тӧдны: кутшӧм омӧль приметаяс ті казялінныд миян нывъясын да мый вӧсна наысь ӧтдортчанныд?
Сэки шуйгин веськыда нин налы шуис:
— Ме найӧс ог омӧльт, меным сӧмын сійӧ оз во сьӧлӧм вылӧ, мый паськӧмыс на вылын кыдзкӧ павъялӧ, и он гӧгӧрво, мый сэтшӧмыс пасьталӧма да мыйла;
тані мыйкӧ ӧтитор, а улынджык ещӧ мӧдтор йитӧма, а кияс вылас кутшӧмкӧ ногавочкаяс.
Дзик быттьӧкӧ обезьяна.
Англичана серӧктісны да шуӧны:
— А тіянлы тайӧ кутшӧм мытшӧд?
— Мытшӧдыс, — воча шуӧ шуйгин, — абу, а сӧмын пола, мый яндзим лоӧ видзӧдны да виччысьны, кыдзи сійӧ ставсьыс таысь петны пондас.
— Тіян ӧмӧй, — шуӧны, — модаыс бурджык?
— Миян модаыс, — висьталӧ, — Тулаын прӧстӧй: быдӧн аслас кружеваясын, и миянлысь кружеваяссӧ весиг и ыджыд дамаяс новлӧны.
Найӧ шуйгинӧс сідзжӧ и асланыс дамаяслы петкӧдлісны, и сэні сылы чай кисьталісны да юасисны:
— Мый вӧсна ті вешкырасянныд?
Сійӧ вочавидзліс: — Ми, — шуӧ, — ёна юмов дінӧ абу велалӧмаӧсь.
Сэки сылы сахарсӧ русскӧй ногӧн посниторъяс вылӧ торйӧдлӧмӧн вайисны.
Налы кажитчис, мый тадзи чӧскыдтӧмджык, а шуйгин шуӧ:
— Миян кӧр серти тадзи чӧскыдджык.
Англичана нинӧмӧн эз вермыны сылысь вежсӧ петкӧдны, медым сійӧ найӧ олӧм вылӧ ыштіс, а сӧмын вермисны сійӧс уговоритны кольччыны недыр кежлӧ гӧститны, и тайӧ каднас найӧ кутасны сійӧс разнӧй заводъясті новлӧдлыны да ассьыныс став искусствосӧ петкӧдласны.
— А сэсся, — шуӧны, — ми сійӧс асланым корабль вылын нуам да ловйӧн Петербургӧ ваям.
Та вылӧ сійӧ сӧгласитчис.
ДАС КВАЙТӦД ГЛАВА
Англичана босьтісны шуйгинӧс ас орданыс, а русскӧй курьерӧс бӧр Россияӧ мӧдӧдісны.
Курьерыслӧн эськӧ и чин вӧлі и быдпӧлӧс кывъясӧ велӧдчылӧма, но найӧ сыӧн эз интересуйтчыны, а шуйгинӧн интересуйтчисны, — и мӧдісны найӧ шуйгинӧс быдлаті новлӧдлыны да быдтор сылы петкӧдлыны.
Шуйгин видзӧдіс налысь став производствосӧ: и металлическӧй фабрикаяс и мыльно-пильнӧй заводъяс, и налӧн став хозяйственнӧй порядокъясыс сылы зэв ёна воисны сьӧлӧм вылас, торъя нин рабочӧйяслӧн олӧм кузя.
Быд рабочӧй налӧн пыр пӧт, пасьтасьӧма абу лестукъясӧ, а быд вылын лӧсьыд тужурнӧй жилетка, кӧмалӧма кӧрт набойкиа кыз штиблет, медым кокыс некӧн нинӧмӧ эз зургысь; уджалӧ оз нӧйтӧм улын, а велӧдчӧмӧн да сылӧн эм гӧгӧрвоӧм.
Быд водзын тыдалана местаын ӧшалӧ умножение таблица, а ки улас — стирабельнӧй дӧска; ставыс, мый кутшӧм мастер вӧчӧ, — долбица вылас видзӧдӧ да гӧгӧрвоӧмӧн сверяйтӧ, а сэсся дӧска вылас ӧтитор гижас, мӧдтор чышкас да ӧкуратӧ вайӧдас: мый цифраяснас гижӧма, сійӧ жӧ и делӧ вылас артмӧ.
А воас праздник, чукӧртчасны гозйӧн-гозйӧн, кианыс босьтасны неыджыд бедьяс да мунасны гуляйтны лючки-ладнӧ, благороднӧя.
Шуйгин налысь став олӧмсӧ да налысь став уджъяссӧ пӧттӧдзыс видзӧдіс, но медся ёна вниманиесӧ веськӧдіс сэтшӧмтор вылӧ, мый англичана зэв ёна шензисны.
Сійӧс эз сэтшӧма интересуйт, кыдзи выль ружьеяссӧ вӧчӧны, кутшӧма интересуйтіс сійӧ, кыдзи видзсьӧны важъясыс.
Быдлаті кытшовтас, ошкыштас да шуас:
— Тайӧс и ми тадзсӧ вермам.
А мыйӧн важ ружьеӧдз воас, сюяс чуньсӧ ружье дулоӧ, новлӧдлыштас стенъясӧдыс да ышловзяс:
— Тайӧ, — шуас, — миян серти унапӧв бурджык.
Англичана некыдз эз вермыны тӧдмавны, мый сэтшӧмсӧ шуйгин казялӧ, а сійӧ юалӧ:
— Ог-ӧ вермы ме тӧдны, — шуӧ, — <ns>кор-нибудь</ns> миян генералъяс тайӧс видзӧдлісны али эз?
Сылы шуӧны:
— Кодъяс татчӧ волісны, найӧ кӧнкӧ видзӧдлісны.
— А кыдз, — шуӧ, — найӧ вӧліны: перчаткиаӧсь али перчаткитӧмӧсь?
— Тіян генералъясыд, — шуӧны, — параднӧйӧсь, найӧ пыр перчаткиасьӧмӧн ветлӧны; сідзкӧ и тані сідзи жӧ вӧліны.
Шуйгин нинӧм эз шу.
Но друг кутіс беспокоитчӧмӧн шогсьыны.
Шогалӧ да шогалӧ и шуӧ англичаналы:
— Ёна аттьӧала став гӧститӧдӧмсьыд, и ме ставнас тіянын зэв дӧвӧлен, ставсӧ, мый меным колі аддзывны, аддзылі нин, а ӧні меным ӧдйӧджык гортӧ окота.
Некыдз сэсся сійӧс эз вермыны кутны.
Му кузя мунны сійӧс эз позь лэдзны, став народъяслысь кывъяссӧ сійӧ эз тӧд да, и ва кузя кывтны эз вӧв лӧсьыд, сы вӧсна мый арся кад лои бушкола, но сійӧ эз лэдзчысь: лэдзӧй.
— Ми <ns>бурометр</ns> вылӧ, — шуӧны, — видзӧдлім: бушков лоас, вӧйны вермам; тайӧ ӧд абу тіян Финскӧй заливныд, а тані настӧящӧй <ns>Твердиземнӧй</ns> море.
— Тайӧ дзик веськодь, — вочавидзӧ, — кӧні кувнысӧ, — став вылас енлӧн воляыс, а ме желайта ӧдйӧджык рӧдимӧй местаӧ, сы вӧсна мый мӧдногсӧ ме верма йӧймыны.
Сійӧс мырдӧн эз кутны, вердісны, деньгаӧн наградитісны, пӧдаритісны казьтылӧм вылӧ <ns>трепетира</ns> зарни часі, а сёр арся туйын моревывса ыркыдысь сетісны башлыка байкӧвӧй пальто.
Шуйгинӧс пасьтӧдісны зэв шоныда да нуӧдісны Россияӧ мунысь корабль вылӧ.
Сэні шуйгинӧс пуксьӧдісны кыдзи прамӧй баринӧс, но сійӧ мукӧд господакӧд пӧдса местаын пукавны эз радейт да яндысис, и петіс палуба вылӧ, <ns>презент</ns> улӧ пуксис да юаліс: «Кӧні миян Россия?»
Англичанин, кодлысь сійӧ юасис, кинас сыладорӧ индыліс либӧ юрнас довкнитліс, а шуйгин сэтчань чужӧмнас бергӧдчыліс да рӧдимӧй муланьыс терпиттӧма видзӧдіс.
Кор петісны <ns>буфтаысь Твердиземнӧй</ns> мореӧ, шуйгинӧс сэтшӧма пондіс кыскыны Россияӧ, мый некыдз сійӧс эз позь такӧдны.
Гыяс лоины вывті гырысьӧсь, а шуйгин век на каютаӧ оз лэччы — презент улын пукалӧ, башлыксӧ юр вылас лэптӧма да рӧдиналаньыс видзӧдӧ.
Англичана унаысь волісны корны сійӧс шоныдінӧ уліӧ, но шуйгин, медым сійӧс оз дӧзмӧдны, весиг пӧръясьны пондіс.
— Ог, — шуӧ, — меным тані ортсыас лӧсьыдджык; а вевт улын гыалӧмсьыс менам вермас лоны морскӧй свинка.
Тадзи и эз лэччыв торъя случайӧдз и та вӧсна сійӧ зэв ёна воис сьӧлӧм вылас ӧти <ns>полшкиперлы</ns>, коді, миян шуйгинлы шог вылӧ, кужис сёрнитны русскӧй кыв вылын.
Тайӧ <ns>полшкиперыс</ns> зэв ёна дивуйтчис, мый русскӧй сухопутнӧй морт и тадзи лёк поводдя дырйи асьсӧ кутӧ.
— Молодеч, — шуӧ, — рус!
Юыштам!
Шуйгин юис.
А <ns>полшкипер</ns> шуӧ:
— Ещӧ!
Шуйгин и ещӧ юис, и коддзисны.
<ns>Полшкипер</ns> сылысь юалӧ:
— Тэ Россияад миян государствоысь кутшӧм секрет нуан?
Шуйгин вочавидзӧ:
— Тайӧ менам делӧ.
— А сідз кӧ, — шуӧ <ns>полшкипер</ns>, — вай ми тэкӧд аглицкӧй заклад вартам.
Шуйгин юалӧ:
— Кутшӧмӧс?
— Сэтшӧмӧс, мый некоднымлы нинӧм ӧткӧн не юны, а ставторсӧ юны ӧткодя: мый ӧтиыс юӧ, сійӧс и мӧдыслы быть колӧ юны, и коді унджык вермас юны, сійӧ и воас.
Шуйгин мӧвпалӧ: «Небесаыс кымӧртчӧ, рушкуӧй польдчӧ — гажтӧмлун ыджыд, а туйыс кузь, и рӧдимӧй муӧй гыяс сайсьыс оз тыдав — заклад кӧ вартны, век жӧ гажаджык лоӧ».
— Ладнӧ, — шуӧ, — позьӧ!
— Сӧмын мед лоӧ честнӧя.
— Да та йылысь, — шуӧ, — эн шогсьӧй.
Сӧгласитчисны да воча ки кучкисны.
ДАС СИЗИМӦД ГЛАВА
Закладсӧ вартісны найӧ <ns>Твердиземнӧй</ns> мореын на да юисны рижскӧй Динаминдеӧдз, но мунісны пыр ӧткодя да ӧта-мӧдныслы эз сетчыны и сэтшӧм ӧкуратнӧя рӧвняйтчисны, мый кор ӧтикыс видзӧдліс море вылӧ да аддзис, кыдзи васьыс чӧрт петӧ, сійӧ жӧ и мӧдыслы пырысь-пыр синмас уси.
Сӧмын <ns>полшкиперыс</ns> аддзӧ рыжӧй чӧртӧс, а шуйгин висьталӧ, мый сійӧ мурин кодь пемыд.
Шуйгин шуӧ:
— Пернапасась да мӧдарӧ бергӧдчы, — тайӧ море пыдӧссьыс чӧрт!
А англичанин вензьӧ, мый «тайӧ морскӧй водоглаз».
— Кӧсъян кӧ, — шуӧ, — ме тэнӧ мореас шыбита.
Тэ эн пов — сійӧ пырысь-пыр жӧ тэнӧ меным бӧр мыччас.
А шуйгин вочавидзӧ:
— Сідз кӧ, шыбит.
Полшкипер босьтіс сійӧс кӧшӧльӧн да кутіс нуны борт дорӧ.
Матросъяс тайӧс аддзисны, ӧлӧдісны найӧс да доложитісны капитанлы, а капитаныс тшӧктіс кыкнансӧ игнавны уліас да сетны налы ром, вина да кӧдзыд сёян, медым вермисны и юны и сёйны и ассьыныс закладсӧ кутны, а биа <ns>студингсӧ</ns> не сетны, сы вӧсна мый налӧн гырк пытшкас спиртыс вермас ӧзйыны.
Тадзи иган сайын и вайисны найӧс Петербургӧдз, и некодныс на пиысь закладсӧ мӧда-мӧдыслысь эз воны; а сэні пуктісны найӧс разнӧй додьясӧ да нуисны англичанинсӧ Аглицкӧй набережнӧй вылӧ посланническӧй керкаӧ, а шуйгинӧс — кварталӧ.
Тасянь судьбаныс налӧн кутіс ёна торъявны.
ДАС КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
Мыйӧн англичанинӧс вайисны посольскӧй керкаӧ, пыр жӧ корисны сы дінӧ лекарӧс да аптекарӧс.
Лекарыс тшӧктіс ас дырйиыс жӧ пуксьӧдны сійӧс шоныд ваннаӧ, а аптекарыс пыр жӧ гӧгляліс гуттаперчевӧй пилюля да ачыс вомас сылы сюйис, а сэсся кыкнанныс ӧтлаын босьтісны да пуктісны перина вылӧ, а вывсяньыс пасьӧн шебрӧдісны да колисны пӧсявны, а медым сылы некод эз мешайт, став посольство кузяыс вӧлі сетӧма приказ, медым некод несъявны эз лысьт.
Лекарь да аптекарь виччысисны <ns>полшкиперлысь</ns> унмовсьӧмсӧ, да сэки мӧд гуттаперчевӧй пилюля сылы вӧчисны, юрдорса пызан вылас пуктісны да мунісны.
А шуйгинӧс шыбитісны кварталын джоджас да юалӧны:
— Коді тэ сэтшӧмыс, кытысь лоан, эм-ӧ паспортыд либӧ кутшӧмкӧ мукӧд <ns>тугамент</ns>?
А сійӧ висьӧмысла, юӧмысла да дыр кад чӧж качайтӧмысла сэтшӧма вынсьыс усьӧма, мый ни ӧти кыв оз вермы шуны, а сӧмын лӧвтӧ.
Сэки сійӧс пыр жӧ шобисны, уна рӧма паськӧмсӧ сы вылысь пӧрччисны, трепетира часісӧ да деньгасӧ босьтісны, а асьсӧ пристав тшӧктіс извозчик вылын дон сеттӧг мӧдӧдны больничаӧ.
Городӧвӧй нуӧдіс шуйгинӧс доддьӧ пуксьӧдны, да дыр эз вермы кутны некутшӧм паныд сюрысь извозчикӧс, сы вӧсна мый найӧ полицейскӧйяссьыс пышъялісны.
А шуйгин тайӧ каднас пыр кӧдзыд парат вылын куйліс; сэсся городӧвӧй кутіс извозчикӧс, сӧмын шоныд руч ку вевттьӧдтӧг; извозчикъясыс татшӧм случай дырйиыс вевттьӧдсӧ ас уланыс доддяс дзеблісны, медым полицейскӧйяслӧн регыдджык кокъясыс кутасны кынмыны.
Сідзи и нуисны шуйгинӧс шебрӧдтӧг, да ӧти извозчик доддьысь мӧдӧ вуджӧдігӧн век уськӧдлісны, а лэптігас, медым ас садяс воис, пельясӧдыс нетшкисны.
Вайисны шуйгинӧс ӧти больничаӧ — <ns>тугаменттӧг</ns> оз босьтны, вайисны мӧдӧ — и сэні оз босьтны, сідз жӧ и коймӧдын, и нёльӧдын, — дзик асылӧдзыс став ылысса переулокъясті кыскалісны да пыр выльысь-выль доддьӧ пуксьӧдлісны, и сійӧ дзикӧдз доймаліс.
Сэки ӧти подлекарь тшӧктіс городӧвӧйлы нуны сійӧс <ns>Обухвинскӧй</ns>  больничаӧ, коді вӧлі прӧстӧй йӧзлы да кытчӧ примитлісны кувны тӧдмавтӧм сословиеса став йӧзӧс.
Сэні тшӧктісны расписка сетны, а шуйгинӧс разберитчытӧдз коридорӧ джоджас пуксьӧдны.
А аглицкӧй <ns>полшкиперыс</ns> тайӧ самӧй каднас аскинас чеччис, мӧд гуттаперчевӧй пилюля ньылыштіс, кокни завтрак сайын рисӧн курӧг сёйис, ерфикс юис да шуӧ:
— Кӧні менам русскӧй камрадыс?
Ме муна сійӧс корсьны.
Пасьтасис да котӧртіс.
ДАС ӦКМЫСӦД ГЛАВА
<ns>Полшкипер</ns> кыдзкӧ зэв ӧдйӧ аддзис шуйгинӧс, сӧмын сійӧс крӧвать вылӧ абу на вӧлі водтӧдӧмаӧсь, а куйліс сійӧ коридорын джоджас да норасис англичанинлы:
— Меным эськӧ, — шуӧ, — непременнӧ колӧ висьтавны государлы кык кыв.
Англичанин котӧртіс граф Клейнмихель ордӧ да кутіс увгыны:
— Позьӧ ӧмӧй тадзи!
Сылӧн, — шуӧ, — кӧть и пасьыс ыжлӧн, но лолыс ӧд мортлӧн.
Англичанинӧс татшӧм сёрнисьыс пырысь-пыр сэтысь вӧтлісны, медым эз лысьт казьтывны морт лов йылысь.
А сэсся сылы кодкӧ шуис: «Бурджык ветлы тэ казак Платов дінӧ — сылӧн прӧстӧй чувствояс эмӧсь».
Англичанин писькӧдчис Платовӧдз, коді ӧні бара <ns>укушетка</ns> вылын куйліс.
Платов сійӧс кывзіс да шуйгинӧс дум вылас уськӧдіс.
— Кыдзи жӧ, вокӧ, — шуӧ, — зэв матӧ сыкӧд тӧдса, весиг юрсиӧдыс сійӧс кыскавлі, сӧмын ог тӧд, кыдзи сылы татшӧм шудтӧм случаяс отсавны, ме ӧд дзикӧдз нин помалі службаӧс да тырвыйӧ <ns>пуплекция</ns> пӧлучиті — ӧні менӧ оз нин пыдди пуктыны, — а тэ ӧдйӧджык котӧрт комендант Скобелев дінӧ, сійӧ вына ӧні и сідзжӧ та кузя опытнӧй, сійӧ мыйкӧ вӧчас.
<ns>Полшкипер</ns> муніс и Скобелев дінӧ да ставсӧ висьталіс: кутшӧм шуйгинлӧн висьӧм да мый вӧсна сійӧ лои.
Скобелев шуӧ:
— Ме тайӧ висьӧмсӧ гӧгӧрвоа, сӧмын немецъяс сыысь бурдӧдны оз вермыны, а тані колӧ духовнӧй званиеысь кутшӧмкӧ доктор, найӧ татшӧм примеръяс вылас быдмисны да вермасны отсавны: ме пыр жӧ мӧдӧда сэтчӧ русскӧй доктор Мартын-Сольскийӧс.
Но кор Мартын-Сольскийыс воис, шуйгин вӧлі кулан выйын нин, сы понда мый сылӧн балябӧжыс потӧма парат вылӧ усигас, и сійӧ сӧмын ӧтитор вермис гӧгӧрвоанаӧс шуны:
— Висьталӧй государлы, мый англичана ружьеяссӧ кирпичӧн оз весавны, медым и миян сійӧн оз весавны, а то, мед ен видзас войнаысь, найӧ лыйсьыны оз кутны туйны.
И тайӧ вернӧй кывъяс бӧрас шуйгин чӧвтіс пернапас да кулі.
Мартын-Сольский пыр жӧ муніс та йылысь доложитны граф Чернышевлы, медым государӧдз вайӧдны, а граф Чернышев сы вылӧ горӧдіс:
— Тӧд ассьыд восӧдан да слабительнӧй лекарствояс, а не аслад делӧӧ эн сюйсьы: Россияын та вылӧ генералъяс эмӧсь.
Государлы сідзи и эз висьтавны, и кирпичӧн весавны эз дугдыны самӧй Крымскӧй кампанияӧдз.
Сэки, кор кутісны ружьеяссӧ зарядитны, пуляясыс наын гӧглясьӧны, сы вӧсна мый стволъяссӧ кирпичӧн весавлӧмаӧсь.
Сэки Мартын-Сольский и вайӧдіс тӧдвылас Чернышевлы шуйгин йылысь, а граф Чернышев шуӧ:
— Мун чӧрту, плезирнӧй трубка, йӧзлӧн делӧӧ эн сюйсьы, а то ме сосся, мый некор тэсянь та йылысь эг кывлы, — тэныд жӧ и сюрас.
Мартын-Сольский думыштіс: «И збыль соссяс», — да сідзи ланьтӧмӧн и оліс.
А найӧ кӧ шуйгинлысь кывъяссӧ ас кадӧ вайӧдісны государӧдз, Крымын неприятелькӧд война дырйи делӧыс эськӧ мӧдногӧн бергӧдчис.
КЫЗЬӦД ГЛАВА
Ставыс тайӧ ӧні нин «важся делаяс» да «преданиеяс стариналӧн», кӧть и абу ёна важсялӧн; но тайӧ преданиеяссӧ оз ков тэрмасьны вунӧдны, легендаыслӧн баснословнӧй да сылӧн главнӧй геройыслӧн эпическӧй характер вылӧ видзӧдтӧг.
Шуйгинлӧн нимыс, кыдзи и уна мукӧд величайшӧй генийяслӧн нимъясыс, потомстволы пыр кежлӧ вошӧма; но кыдзи народнӧй фантазияӧн олицетворитӧм миф, сійӧ интереснӧй, а сылӧн похождениеясыс вермасны лоны сійӧ эпоха йылысь казьтылӧмӧн, кодлысь общӧй духсӧ петкӧдлӧма меткӧя да вернӧя.
Сэтшӧм мастеръясыс, кыдзи баснословнӧй шуйгин, ӧні, дерт, Тулаын абуӧсь нин: машинаяс ӧткодялісны талантъяслысь да дарованиеяслысь неравенствосӧ, и гений оз уськӧдчы прилежаниелы да ӧкуратностьлы паныд тышӧ.
Машинаяс отсалӧны кыпӧдны удж дон, но найӧ оз отсавны кыптыны артистическӧй удаллунлы, коді мукӧддырйиыс лэптысьліс вывті вылӧ да вдохновляйтіс народнӧй фантазияӧс лӧсьӧдлыны та кодь жӧ баснословнӧй легендаяс.
Работникъяс, дерт, кужӧны донъявны выгӧдаяссӧ, кодъясӧс сетісны налы механическӧй наукалӧн практическӧй приспособлениеясыс, но важ кадся старина йылысь найӧ казьтылӧны гордитчӧмӧн да радейтӧмӧн.
Тайӧ налӧн эпос, кытысь став сьӧлӧмнад кылан «мортлысь душасӧ».
{Марк Твен (комиӧдіс Темноев А.) @ Чеччалысь лягуша @ висьт @ Марк Твен. Чеччалысь лягуша @ 1939 @ Лб. 10‒21.}
ЧЕЧЧАЛЫСЬ ЛЯГУША
Асыввылын олысь менам ӧти приятель гижис меным, медым ме пырала пӧрысь Саймон Уилер ордӧ да сы пыр наведита справкаяс кутшӧмкӧ Леонид Смайли, сылӧн важся тӧварыш кузя. Сылысь тшӧктӧмсӧ ме вӧчи, да вот мый сыысь артмис.
Ӧні ме подозревайта, мый Леонид Смайли и свет вылас эз вӧвлы; мый менам друг некор эз тӧдлы татшӧм мортсӧ, а артавліс сӧмын, мый, ме кӧ юала сы йылысь пӧрысь Уилерлысь, сійӧ тӧдвылас уськӧдас дзик мӧд Смайли йылысь, Джим Смайли йылысь. Тайӧ Джим йывсьыс меным аслым дзик пӧльзатӧм, гажтӧм казьтылӧмъясыс муртса менӧ эз йӧймӧдны.
Татшӧмкӧ збыль вылӧ вӧлі могыс менам приятельлӧн, то сійӧ збыльмис успехӧн.
Саймон Уилер вӧлі вугралӧ Энджельскӧй копияс дінса эновтӧм посёлокын джын выйӧ киссьӧм трактирын, пач дорын. Ме аддзи, мый сійӧ кыз да куш юра морт, мый сылӧн чужӧмыс бур да простодушнӧй.
Сійӧ садьмис да здоровайтчис мекӧд.
Ме шуи сылы, мый менам ӧти друг тшӧктіс меным наведитны справкаяс сійӧ челядьдырся радейтана тӧварыш йылысь, кодӧс шуӧны Леонид Смайлиӧн.
Ме содті, мый, мистер Уилер кӧ вермас висьтавны меным тайӧ Леонид Смайли йылысь, ме лоа сылы вывті ёна благодарнӧйӧн.
Саймон Уилер дзескӧдыштіс менӧ пельӧсӧ, потшис аслас ыджыд креслӧӧн, пуксис да мӧдіс висьтавлыны.
Сійӧ ни ӧтчыд эз нюмдыв, ни ӧтчыд эз зумыштчыв, ни ӧтчыд эз увлекитчыв аслас висьталігӧн.
Став аслас помтӧг висьталіг чӧжыс зэв важнӧя кутіс асьсӧ, и ме гӧгӧрвои, мый сійӧ не сӧмын эз аддзы нинӧм сераланасӧ тайӧ историяын, но, мӧдарӧ, лыддьыліс сійӧс тырвыйӧ серьёзнӧйӧн да нимкодясис кыкнан геройнас, кыдз зэв одареннӧй да ыджыд мӧвпа йӧзӧн.
Ме тыр вӧля сеті сылы висьтавны, мый сійӧ тӧдӧ, ни ӧтчыдысь эг торклы сійӧс.
«Леонид... гм... Тэ шуан Лео... ог тӧд.
Вот Джим Смайли нима морт овліс тані коркӧ. Тайӧ вӧлі тӧвнас нелямын ӧкмысӧд воын либӧ тулыснас ветымынӧд воас — лючки ог помнит. Кодас кӧ тайӧ воясас, кыдз ме помнита; шлюзнӧй жӧлӧб эз на вӧв помалӧма, кор Джим первойысь воис тайӧ посёлокас.
Сійӧ вӧлі ӧтчаяннӧй спорщик и вартліс заклад быд тор кузя, мый усьлі сылы син улас, да вӧлі кӧ сылы заклад вартысь прӧтивник; а кор заклад вартысь прӧтивникыс эз вӧв, сійӧ закладсӧ вартліс ачыс аскӧдыс.
abu
abu
Таын сылы везитіс, торъя нин везитіс ёна: сійӧ пӧшти век воліс.
abu
Сулалӧ вӧлі казьтыштны сы дырйи кӧть мый йылысь, кыдз Джим корліс вартны заклад любӧй сумма вылӧ.
Лоас кӧ кӧнкӧ вӧлӧн ордйысьӧмъяс — сійӧ важӧн нин сэні да непременнӧ курыштас деньга куш, либӧ сунис помӧдз ставсӧ ворссяс;
косясьӧны кӧ понъяс, — сійӧ заклад вартӧ;
косясясны кӧ каньяс, — сійӧ заклад вартӧ...
косясясны кӧ петукъяс, — сійӧ заклад вартӧ...
Кӧть мый: аддзас вӧлі кык лэбачӧс забор вылысь и корӧ заклад вартны: кодыс на пиысь водзджык лэбзясны?
Собраниеяс вылын сійӧ пырджык заклад вартліс пастор Уокер вӧсна, кодӧс лыддьыліс медбур болтунӧн миян местаясын, и вӧлі прав.
Сійӧ кӧ эськӧ казяліс, мый вӧрса лудік лӧсьӧдчӧ кытчӧкӧ мунны, сійӧ эськӧ, тӧдӧмысь, вӧзйис тіянлы заклад вартны сы йылысь, уна-ӧ ковмас сылы кад, медым мунны сэтчӧдз... но кытчӧдз кӧть сійӧ сэн эз мун;
а сійӧс кӧ сэк кыян тэ кыв вылын, сійӧ мунас кӧть тайӧ лудік бӧрсяыс Мексикаӧдз, ньӧти оз шӧйӧвош сы вӧсна, ылын-ӧ сійӧ находитчӧ Мексикаыс да мыйтта кад сылы ковмас сэтчӧдз мунны.
Тані унаӧн тӧдӧны тайӧ Смайлисӧ и вермисны эськӧ тэныд висьтавны сы йылысь.
Да, сылы ставыс вӧлі веськодь, — сійӧ вӧлі пыр дась мый вылӧ угоднӧ заклад вартны.
Ӧтчыд пастор Уокерлӧн гӧтырыс вывті ёна висьмис да висис зэв дыр.
Полісны, мый сылы не справитчыны.
Ӧтчыд асылын Смайли юаліс пасторлысь, кутшӧм здоровьеыс сы гӧтырлӧн.
Пастор шуис, мый сылы, ен сыкӧд, лӧсьыдджык, мый сійӧ, тӧдӧмысь, регыд бурдас.
А Смайли, весиг ёна эз думышт, да шуис:
— Сувтӧда кык да джын ӧтилы воча, мый аски сійӧ кувсяс.
Тайӧ Смайлиыслӧн вӧлі кӧбыла.
Сійӧс нимтылісны лёльӧӧн, но, дерт, тайӧ вӧлі сӧмын шутка, сы вӧсна, мый сійӧ котравліс лёльӧ дорысь ёна ӧдйӧджык. Сійӧ вӧлі ньӧжмыд, висис не то астмаӧн, не то чахоткаӧн. Но и та вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ пыр на волывліс состязаниеяс вылын.
Сылы сетлісны ярд кыксё гӧгӧр котӧртны водзын, а сэсся панйывлісны.
Но котӧртӧм помасиг кежлас сійӧ ӧддзас, кыдз бешенӧй, шыбласьӧ, чеччалӧ, и кокъяснас печласьӧ, буссӧ столбӧн лэптӧ, и кашкӧ, и несъялӧ, и корсйӧдлӧ — и столб дорӧ, кӧть юрджын мындаӧн, но век жӧ воас медводз.
Вӧлі сылӧн сідз жӧ ичӧтик, коньӧркодь бульдог; видзӧдлыны кӧ — грӧш оз сулав, сӧмын сы вылӧ и туйӧ, медым уджтӧг слӧняйтчыны да кыйӧдны, кысь мый кыскыны.
Но кыдз сӧмын пуктасны сы вылӧ деньга — дзик мӧд пон лоас; улыс вомкӧтшыс кутас нюжавны, кыдзи пароходлӧн бушприт, вом пытшкыс ӧзйӧ, кыдз доналӧм пач.
И сэк сійӧс любӧй пон вермас кватитны, и трепайтны, и курччавны, и шыблавны аслас пельпом вылӧдыс, а Эндрью Джексон, — тадз шулісны тайӧ бульдогсӧ, — Эндрью Джексон и пельсӧ оз вӧрзьӧдлы, быттьӧ сійӧ зэв рад да дӧвӧлен, таысь кындзи нинӧм мӧдтор эз виччысь.
А сэк мӧд понйыс дор заклад вартысьяс кыкмындаалӧны да кыкмындаалӧны ставкаяссӧ, кытчӧдз оз пуктыны став сьӧмнысӧ; и вот сэк Джексон кутчысяс, кутчысяс аслас соперницалы бӧр кокас да сідзи и ӧшъяс, — курччас да ӧшалас кӧть дзонь во, кытчӧдз оз сетны сигнал, мый косьыс помасис.
Смайли тайӧ бульдогнас век волывліс, кытчӧдз ӧтчыд бульдог эз пансьы косьӧ понкӧд, кодлӧн бӧр кокъясыс дзикӧдз эз вӧвны: найӧс пилитісны пилаӧн.
Кор кось нюжаліс да став сьӧм вӧлі пуктӧма, сійӧ босьтчыліс жӧ аслас радейтана уловка дінӧ, но сэк сӧмын аддзис, мый сійӧс пӧръялісны.
Первойсӧ сійӧ быттьӧ ёна шензис, а сэсся усис сьӧлӧмнас.
Кӧритан синъясӧн видзӧдліс сэк Джексон кӧзяиныс вылӧ, кыдз быттьӧ сылы кӧсйис шуны:
«Омӧльтор тэ вӧчин, кӧзяин, мый коктӧм пон вылӧ менӧ усьӧдін. Кокъясыд ӧд меным косясигӧн медся коланаӧсь. Абуӧсь кӧ кокъясыс, мен некытчӧ кутчысьны».
Сэсся, водіс да сэтчӧ и кулі.
Бур вӧлі пон тайӧ Эндрью Джексоныс и ыджыд слава босьтіс эськӧ, ловйӧн кӧ коли. А главнӧйыс — сылӧн вӧлі ыджыд талант.
Кутшӧм нӧ пон вермис эськӧ тадз косясьны, эз кӧ вӧв сылӧн талант!
Кор ме казьтышта медбӧръя косьсӧ Джексонлысь, меным пыр лоӧ шог.
И мый сӧмын эз и вӧв тайӧ Смайлиыслӧн! И крыса куталысь понъяс, и петукъяс, и каньяс — быдтор, мый колӧ; и мый вылӧ кӧть ті энӧ предложитӧй сылы вартны заклад, сійӧ пыр вӧлі дась.
Ӧтчыд кутіс сійӧ лягушаӧс, вайис гортас да заводитіс велӧдны быдсяма торйӧ.
И куим тӧлысь чӧж сӧмын сійӧн и занимайтчис, мый велӧдіс лягушаӧс аслас дворын.
И велӧдіс ӧд!
Тувкыштас вӧлі кокньыдика лягушалы бӧрсяньыс и — лягуша пондас бергавны сынӧдын, быттьӧкӧ аладья.
Бергӧдчас сынӧдын ӧтчыд, а удайтчас кӧ и кыкысь, да бӧр шлёпнитчӧ став нёльнан лапаяс вылас и век благополучнӧя, быттьӧ кань.
Джим ёна тӧждысьліс аслас лягуша вӧсна, быдса лунъясӧн практикуйтчӧдіс сійӧс. Бӧръявылыс сійӧ сэтчӧдз пелькмис, мый, кӧть кысь оз аддзы гутӧс, пырысьтӧм-пыр метитчас да, ӧтчыдысь чеччыштӧмӧн, — цап! — и гӧтов.
Смайли шулывліс, мый лягушалы колӧ сӧмын воспитание, мый воспитание сетӧмӧн сійӧс быдторйӧ позьӧ велӧдны, — и ме верита сылы.
Да мый и шуны: ме аслам синмӧн аддзылі, кыдз сійӧ пуксьӧдіс Даниэль Уэбстерӧс татчӧ джоджас, — лягушасӧ шулісны Даниэль Уэбстерӧн, — да шуис сылы сьылӧмӧн моз:
«Гутъяс, Дан, гутъяс!»
И Даниэль син лапнитӧм коста чеччыштліс прилавок вылӧ, кутіс гутӧс да шлёпнитчис бӧр джоджӧ, быттьӧ няйт комӧк; а сэсся, кыдз быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы — пукалӧ да бӧр лапанас пель сайсӧ гыжъялӧ, быттьӧкӧ сылы и юрас эз волы, мый сійӧ вӧчис сэтшӧм тор, мый ни ӧти лягуша вӧчны эз вермы.
Татшӧм скромнӧй лягушаыс, став сійӧ дарованиеясӧн, ещӧ свет вылас на эз вӧвлы.
А кор ковмас вӧлі кузьта ног чеччыштны, шыльыд местаын, сійӧ ӧтчыд звиркнитӧмӧн чеччыштліс дзонь сажень.
Кузьта ног чеччыштӧмъяс вӧлі сылӧн специальностьӧн.
Кор делӧыс вӧлі пансяс кузьта ног чеччыштӧмӧ, Смайли дась вӧлі пуктыны сы вылӧ медбӧръя грӧшсӧ.
Смайли зэв ёна гордитчыліс аслас лягушаӧн, — да и вӧлі мыйӧн гордитчыны, сы понда, мый и ветлӧм-мунӧм йӧз, кодъяс вӧвліны уна каръясын, шулісны, мый татшӧм лягушаӧс найӧ некысь на ещӧ эз аддзывлыны.
Смайли ассьыс лягушасӧ видзліс решеткаа ичӧтик ящикын, а гортсьыс мунігас сійӧс век босьтліс сьӧрсьыс, да став паныдасьысьяслы предлагайтліс заклад вартны.
Ӧтчыд кутшӧмкӧ тӧдтӧм морт сувтӧдіс сійӧс да юаліс:
— Мый сэні тэнад ящикад?
А Смайли вочавидзис равнодушнӧя:
— Абу попугай, абу канарейка, а прӧстӧй лягуша.
abu
abu
abu
Тӧдтӧм морт босьтіс сійӧс, гӧгӧр бура видзӧдліс лягушаӧс, а сэсся бӧр сетіс Смайлилы да шмонитӧмӧн шуис:
— Ог аддзы тэнад лягушаысь нинӧм замечательнӧйсӧ. Сэтшӧм жӧ лягуша, кутшӧмӧсь овлӧны мукӧд лягушаяс.
— Вермас лоны, и он аддзы, — шуис Смайли, — вермас лоны, мый тэ тӧдан тӧлк лягушаясысь, а вермас и лоны, он тӧд; вермас лоны, мый тэнад эм опыт, а вермас лоны, мый тэ прӧстӧй любитель.
Но век жӧ ме висьталі ассьым мнение, да сувтӧда нелямын доллар, мый тайӧ чеччалӧ медся бура кавалерасскӧй графствоса любӧй лягушаысь.
Тӧдтӧм морт думайтыштіс минута мында да шуис:
— Ме тан бокӧвӧй морт, и лягушаыс менам абу.
Но вӧлі кӧ менам лягуша, ме заклад варті эськӧ.
А Смайли сылы та вылӧ:
— Ладнӧ, ладнӧ кутлы менсьым ящиксӧ, а ме котӧртла да вая тэныд лягуша.
Тӧдтӧм морт босьтіс ящик, Смайли нелямын доллар дорӧ орччӧн пуктіс нелямын доллар и пуксис виччысьны.
Виччысис сійӧ дыр, а сэсся перйис лягушаӧс, восьтіс сылысь вомсӧ, босьтіс чайнӧй пань да кисьтіс сылы пытшкас ружейнӧй дрӧб — кисьтіс дзик горшӧдзыс да пуктіс сійӧс джоджӧ.
Смайли дыр брӧдитіс нюр вывті и медбӧрын удайтчис кыйны лягушкаӧс, вайис сійӧс, сетіс тӧдтӧм мортлы да шуис:
— Сувтӧд сійӧс Данкӧд орччӧн, ӧтрӧвняйт налысь водз лапаяссӧ, а ме сета знак.
abu
Ӧтик, кык, куим — гоп!
Кыкнан лягушаыс получитісны кокнидик печик. Выль лягушаыд кокнидика чеччаліс водзӧ, а Даниэль сӧмын сьӧкыда лолаліс, лэпталіс пельпомъяссӧ, но места вылысь эз вӧрзьы. Сідз сійӧ и колис места вывсьыс вӧрзьывтӧг, быттьӧкӧ кӧрт тувйӧн вӧлі тувъялӧма джодж бердас.
Гӧгӧрвоанныд, кутшӧма шензис, кутшӧм лои дӧсаднӧ Смайлилы.
Сылы и юрас сэк эз волы, мыйын сэні делӧыс.
Тӧдтӧм морт босьтіс сьӧм да муніс.
Прӧщайтчигас шмонитӧмӧн сійӧ шуис:
— Ме коля аслам мнениеын. Тэнад лягушаыд сэтшӧм-жӧ, кутшӧм и мукӧд лягушаяс.
Смайли дыр гыжъяліс балябӧжсӧ да видзӧдіс Даниэль вылӧ. А сэсся и шуис:
— Окота меным тӧдны, мый сэтшӧмыс лоис тайӧ лягушаыскӧд?
Мыйла сійӧ татшӧма дундӧма?
И босьтіс сійӧ лягушаӧс шошаӧдыс, лэптыштіс да акнитіс:
— Мед му пырыс ме муна, сійӧ кӧ вит пунтысь веситӧ этшаджык!
Сэсся бергӧдіс лягушаӧс увлань юрӧн, да сы пытшкысь киссис дрӧб — кык китыр дрӧб!
Гӧгӧрвоис сійӧ сэк, мыйын делӧыс, скӧрмис, шыбытіс лягушкаӧс да котӧртіс тӧдтӧм морт бӧрся.
Но сылӧн нин весиг кок туйыс эз вӧв.
Сэк...
Сэк Саймон Уилер кыліс, мый кодкӧ дворсянь чуксалӧ сійӧс, да петіс тӧдмавны, мыйын делӧыс.
Мунігас сійӧ бергӧдчыліс мелань да шуис:
— Виччысьлы, приятель, ме пырысь-пыр бӧр локта.
Но ме думышті, мый предприимчивӧй Джим Смайлилӧн водзӧмунан историяыс оз содты меным колана сведениеяс Леонид Смайли йылысь, и ме шуи весасьны тась.
Но ӧдзӧсын ме зураси варов Уилеркӧд, коді кутіс менӧ кизьӧд да водзӧ пондіс висьтавлыны:
— Тайӧ Смайлиыслӧн вӧвлі ӧти синма виж мӧс.
Тайӧ мӧскыслӧн бӧж пыддиыс вӧлі банан сяма обрубок...
Но менам эз вӧв кад, и некутшӧм окота кывзыны шудтӧм мӧс йылысь, и ме прӧщайтчи да весаси.
{Марк Твен (комиӧдіс Темноев А.) @ Кыдзи ме редактируйті сельскохозяйственнӧй газета @ висьт @ Марк Твен. Чеччалысь лягуша @ 1939 @ Лб. 22‒35.}
КЫДЗ МЕ РЕДАКТИРУЙТІ СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННӦЙ ГАЗЕТА
Кӧть и ме чувствуйтлі, мый меным бедаысь не мездысьны, но ме лои временнӧй редакторӧн сельскохозяйственнӧй газетаын.
Татшӧм жӧ чувствоыс вӧлі эськӧ дзик первойысь море вылӧ петӧм мортлӧн, кодлы тшӧктісны веськӧдлыны пароходӧн.
Но ме вӧлі сэтшӧм пикын, мый жалӧваньеыд эз вӧв меным лишнӧй.
Газетса постояннӧй редакторыс муніс вежон кежлӧ отпускӧ. Ме примиті условиеяс, кодъясӧс предложитіс сійӧ меным, да займиті сылысь местасӧ.
Сы йылысь думыштӧм, мый менам бара эм удж, меным вӧлі истиннӧй шудӧн, и вежон чӧж ме уджалі ыджыд удовольствиеӧн.
Газета лоис печатайтӧма. Ме лунтыр тревожитчигтыр виччыси, заслужитас оз менам уджӧй кодлыськӧ кутшӧмкӧ внимание.
Кор рытгорувнас ме куті петны редакцияысь, кутшӧмкӧ мужикъяс да челядь чукӧр, кодъяс сулалісны уліас, пос дорын, вешйисны ӧтарӧ-мӧдарӧ, быттьӧкӧ команда серти, и ме кылі, кыдз кыкӧн либӧ куимӧн шуисны:
— Тайӧ сійӧ!
Збыльысь, меным лои зэв нимкодь.
Татшӧм жӧ любопытнӧй йӧз чукӧр ме аддзи асывнас редакцияӧ пыранінысь, а улича вылын ӧтарын и мӧдарын ӧткӧн да кыкӧн сулалісны йӧз да ыджыд интересӧн видзӧдісны ме вылӧ.
Кор ме матысми, йӧз чукӧр вешйис ӧтарӧ-мӧдарӧ, бӧрыньтчис, и ме кылі, кыдз кодкӧ шуис:
— Видзӧдлӧй, кутшӧм сылӧн синъясыс!
Ме вӧчи сідзи, быттьӧкӧ ог аддзы ассьым популярностьӧс, но сьӧлӧмӧн радлі, и та йылысь ставсӧ вӧлі кӧсъя гижны аслам тьӧткалы.
Ляпкыдик поскӧд ме кайи редакцияӧ да, ӧдзӧс дорӧдз вотӧдз на, сэтысь кылі гажа гӧлӧсъяс да гора серамъяс.
Ӧдзӧс восьтӧм бӧрын ме аддзи кык томиник мортӧс, вид сертиныс деревенскӧй зонъясӧс. Менам пырӧм бӧрын налӧн чужӧмъясыс кельдӧдісны, нюжалісны,
и найӧ кыкнаныс камгиг да шумитігтыр зэв ӧдйӧ чеччыштісны ӧшиньӧд.
Тайӧ виччысьтӧмторйыс шензьӧдіс менӧ.
Комын кымын минут мысти кабинетӧ пырис читкыра кузь тошка, мичаник, но вель стрӧг чужӧма олӧмакодь джентльмен.
Сылы ме предложиті улӧс. Сійӧ пуксис. Сьӧлӧм вылас сылӧн, тыдалӧ, вӧлі кутшӧмкӧ сьӧкыдтор.
Сійӧ босьтіс юрсьыс цилиндр шляпасӧ, пуктіс сійӧс джоджӧ, перйис сэтысь гӧрд шӧвк чышъян да миян газеталысь номер.
Газетсӧ сійӧ павтыртіс аслас пидзӧс вылас да ӧчкисӧ чышъянӧн ниртіг моз юаліс:
— Тайӧ тэ выль редакторыс?
Ме вочавидзи, мый ме.
— Тэ водзджыксӧ некор эн редактируйтлывлы земледельческӧй газетъяс?
— Эг, — вочавидзи ме. — Тайӧ менам первойя опыт.
— Сійӧ и тыдалӧ.
Уджавлін-ӧ коркӧ тэ видзму овмӧс уджын практическӧя?
— Эг... ӧдвакӧ... Пӧжалуй эг.
— Менам инстинктӧй эз ылӧд менӧ, — скӧрысь ме вылӧ ӧчки вывтіыс видзӧдӧмӧн шуис олӧма джентльмен да газетсӧ кусыньтіс сідз, медым удобнӧйджык вӧлі лыддьыны сэсь колана строкаяс.
— Ме кӧсъя тэныд лыддьыны сійӧс, мый кыпӧдіс меын тайӧ инстинктсӧ.
«Редакциясянь» гижӧм передовӧй статьясӧ.
Кывзы сійӧс и висьтав, тэ-ӧ гижин тайӧ строчкаяссӧ:
«Сёртниӧс некор оз ков нетшкыны, тайӧ вайӧ сылы вред.
Бурджык лоас, тшӧктанныд кӧ уджалысьныдлы кайны вылысса пу лапъяс вылас да тракйӧмӧн пыркӧдны пусӧ».
Но мый тэ та вылӧ шуан?
Меным кажитчӧ, мый збыльысь тайӧ строкаяссӧ гижин тэ.
— Мый ме та кузя шуа?
Шуа, мый тайӧ зэв бур сӧвет.
Ме ог сомневайтчы, мый быд округын быд во вошӧ миллион бушель мында сёртни дзик сӧмын сы вӧсна, мый сёртни нетшкӧны пуяссьыс кисьмытӧдзыс, а уджалысьлы кӧ эськӧ тшӧктыны кайны пу йылас да пыркӧдӧмӧн тракйыны пусӧ...
— Тракйы ассьыд бабушкатӧ!
Сёртни оз быдмы пуясын.
— А! Оз быдмы?
Зэв бур!
Код нӧ шуӧ, мый быдмӧ!
Тайӧ выражениесӧ вӧлі гижӧма иносказательнӧй сямӧн. Да, да, иносказательнӧй сямӧн.
Быдӧн, кодлӧн эм кӧть капля вежӧр, гӧгӧрвоас, мый уджалысьлы колӧ тракйыны сёртни кустарниклысь муӧд кыссян вужъяссӧ.
Та бӧрын старик чеччис, косявліс газетсӧ поснидик торпыригӧ, таляліс кокъяснас да шуис, мый юрын менам ыж вем.
Сэсся петіс да крапнитіс ӧдзӧсӧн.
Шуны кӧ, сійӧ асьсӧ кутіс сідз, мый меным кажитчис, быттьӧ сійӧ мыйӧн кӧ эз вӧв дӧвӧлен.
Но сы вӧсна, мый ог вӧлі тӧд, мыйӧн сійӧ недӧвӧлен, ме сідз эг и вермы кокньӧдны сылысь шогсӧ.
Регыд сы бӧрын зэв ӧдйӧ пырис менам ӧдзӧсӧд йӧй модаа кузь субъект; сійӧ вӧлі пельпомӧдзыс ӧшалан юрсияса да бриттӧм тшӧтинаа, коді дзонь вежонъясӧн тӧрчитіс сы чужӧм мылькъясын да гуранъясын.
Сійӧ сувтіс ӧдзӧс порог дорӧ да, чуньсӧ паръяс дінас вайӧдӧмӧн, быттьӧ кынмис места вылас. Юрнас да став тушанас сійӧ сетчис водзлань, быттьӧкӧ мыйкӧ ёна кывзіс.
Кабинетын вӧлі чӧв.
abu
Сэк сійӧ ас бӧрсяыс томналіс ӧдзӧссӧ, кок чуньяс вылас матыстчис ме дінӧ, сувтіс сы ылнаӧ, мый вермис менӧ судзны киӧн, и мыйкӧ-мында кад зэв ыджыд интересӧн видзӧдіс ме вылӧ.
Сэсся кыскис питшӧгсьыс куснялӧм газета номер да шуис:
— Вот! Тайӧс тэ гижин?
Лыддьы меным гораа да ӧдйӧджык!
Спасит менӧ!
Ме страдайта.
И кыдз ме понді лыддьыны фраза бӧрся фраза, аддзи, мый сылы лои бурджык: чужӧм вылас зэвтчӧм мускулъясыс бӧр веськалісны, тревожитчӧмлӧн выражениеыс вошис и бӧръя вылас спокойствие ломзьӧдіс сылысь чужӧм пасъяссӧ, кыдзи ыджыд милӧсьта тӧлысь югӧръяс югзьӧдӧны пустынялысь пейзажсӧ.
Ме лыдди со кутшӧм места:
«Лэбачьяслӧн помёт — зэв бур пӧтка, но сійӧс колӧ ёна дӧзьӧритны.
Сійӧс оз позь кыскыны июнь тӧлысьысь водзджык либӧ сентябрысь сёрджык.
Тӧвнас сійӧс колӧ видзны шоныд помещениеын, кӧн сійӧ вермас мед эськӧ пӧжны ассьыс пиянъяссӧ»...
«Позьӧ нин водзвыв тӧдны, мый таво зернӧвӧй культураяслӧн сезон миян местаясын сёрмас.
Та вӧсна фермеръяслы ми рекомендуйтам пуктыны кукурузалысь идзас да кӧдзны гречневӧй жмык июль тӧлысьын»...
«Тыква йылысь.
Тайӧ зэв радейтана ягӧд Выль Англияса Центральнӧй районъясын.
Туземецъяс тайӧн радейтӧны начиняйтны пирожкияс и весиг лыддьӧны сійӧс бурджыкӧн тайӧ делӧ вылас крыжовник дорысь. А сідз жӧ, туземецъяс чайтӧм серти, мӧсъяслы кӧрым пыдди тыкваыд ёна бурджык малина дорысь, сы вӧсна, мый сійӧ пӧтӧсаджык, свежӧй и юмовджык.
Тыква — сійӧ апельсинӧвӧй семействоысь быдмӧг, дзик ӧти плод, кодӧс позьӧ сёйны, и коді быдмӧ сӧмын войвылын. Но тайӧ семействоас жӧ эм мӧд сикас сёян плод — анькытш да сылӧн ӧткымын мукӧд разновидностьяс.
Но ӧні сійӧс керка водзвывса садйӧ садитӧм ӧдйӧ петӧ модаысь, сы вӧсна, мый ӧнія кад кежлӧ ставӧн нин признайтӧма, мый тыква пу этша зэв сетӧ вуджӧрсӧ»...
«Ӧні, кор матысмӧны шоныд лунъяс, энь-дзодзӧгъяс заводитӧны лэдзны пӧк»...
Менам кывзысьӧй ыджыд волнениеӧн звирк чеччис кок йылас, котӧртіс ме дінӧ да менсьым киӧс пыркӧдӧмӧн шуис:
— Сідз, сідз, тырмас!
Ӧні ме аддза, мый ме лючки аслам вежӧр вылын, эг на йӧймы.
Тэ лыддин ставсӧ дзик сідз жӧ кывйысь-кывйӧ, кыдз и ме.
Вот мый, йӧзмуса морт, талун асывнас, кор меным первойысь удайтчис лыддьыны тайӧ строкаяссӧ, ме шуи аслым тадзи:
ӧнӧдз кӧ ме эг веритлы, мый ме йӧйми, кӧть менам матысса йӧз видзлісны менӧ надзор улын, ме гӧгӧрвои, мый менам и збыльысь йӧймыссьӧма.
И муртса ме гӧгӧрвои тайӧс, ме сэк жӧ сэтшӧм ӧтчаяннӧя горӧді, мый тэ сійӧ горӧдӧмсӧ эськӧ вермин кывны кык миля сайсянь. Ме котӧрӧн уськӧдчи гортысь, медым кодлыськӧ вундыны голисӧ;
тэ ӧд гӧгӧрвоан, и ме ачым лючки гӧгӧрвои, мый водз ли сёр менам делӧӧй помасяс тадзи. А сідз кӧ бурджык нин помавны тадзи сразу!
Ме выльпӧв лыдди ӧти абзац тэнад статьяысь, медым помӧдз убедитчыны аслам йӧймӧм йылысь, сэсся соті ассьым керкаӧс да пышйи.
Уна мортӧс ме калечиті, а ӧти мортӧс вӧтлі весиг пу йылӧдз, а кор сійӧ меным ковмас, ме судзӧда на сійӧс.
Но тіян редакция дорті мунігӧн, ме думышті: «А но кӧ, нӧшта ӧтчыд прӧверита, медым эз коль некутшӧм сомнение».
Ӧні сомнениеяс эз кольны и висьтала тэныд: шуда на вӧлӧм сійӧ мортыс, коді кавшасьны удитіс пу вылӧ:
ме, дерт, кывшутӧг вии эськӧ сійӧс бӧр мунігӧн.
Прӧщай, сэр, прӧщай!
Тэ босьтін менам лов вылысь зэв ыджыд сьӧкыдтор.
Ме кӧ збыльысь эг йӧймы сельскӧй хозяйство кузя тэӧн гижӧм ниӧти статьяысь, то ӧні лючки тӧда, мый водзӧвылӧ нинӧм оз вермы вредитны менам вежӧрлы.
Видза колян, сэр!
Ме ичӧтика шӧйӧвошлі став сійӧ калечитӧмъяссӧ да пӧжар вӧчӧм йылысь мӧвпыштӧм бӧрын, кодӧн тешитіс, гажӧдіс асьсӧ тайӧ субъектыс: ӧд ме гӧгӧрвои, мый ме тайӧ делӧас кутшӧмакӧ да лыддьысся сідз жӧ участникӧн.
Но тайӧ мӧвпъясыс ӧдйӧ торксисны, сэки бурэтш комнатаӧ пырис настоящӧй редактор.
(Ме думышті ас кежын:
кывзін кӧ менсьым сӧвет да мунін Египетӧ, ме, гашкӧ, и ладмӧді кыдзкӧ став тайӧ делӧсӧ, а ӧні мездысь колӧкӧ ачыд.
Ме пыр тадзи и чайті, мый тэ некытчӧ он мун).
Редактор кажитчис чужӧм вылас подавленнӧй, шог да шӧйӧвошӧма.
Сійӧ дыр видзӧдіс, пӧрысь буянӧн да кык том фермерӧн вӧчӧм погром вылӧ да медбӧрын шыасис:
— Лёкиник история, зэв лёк!
Жугалӧма клестер тыра бутылка, квайт ӧшинь стеклӧ, плевательница да подсвечник пара.
Но тайӧ ещӧ нинӧм на,
но лоис торкӧма газетлысь репутациясӧ, и, ме пола, мый век кежлӧ лоис сійӧс торкӧма.
Правда, некор на ещӧ сы вылӧ эз вӧв татшӧм спрос, кыдз ӧні, некор эз разавлы миян газета татшӧм уна лыдӧн, да эз вӧвлы татшӧм популярностьыс,
но кодлы окота прославитчыны да нимкодясьны аслас йӧйталӧмӧн да аслас слабоумиеӧн?
Менам друг, шуа тэныд ме <rus>по совести</rus>: уличаяс тырӧмаӧсь йӧзӧн;
унаӧн весиг кайӧны заборъяс вылӧ, медым кӧть синпӧлӧн видзӧдлыны тэ вылӧ: чайтӧны, мый тэ йӧй.
И найӧ, тэнсьыд передӧвӧй статьятӧ лыддьӧм бӧрын, правӧсь тадзи думайтны.
Тайӧ статьяас — позор журналистикалы.
И коді тувъяліс тэныд юрад, мый тэ верман редактируйтны татшӧм газета?
Да тэ, буракӧ, он имеит и самӧй элементарнӧй понятиеяс сельскӧй хозяйство йылысь.
Тэ сорлалан пиня да бӧрӧзда. Тэ сёрнитан, мый во пиын овлӧ сэтшӧм кад, кор мӧсъяслӧн гылалӧны тывбордъясыс да сӧветуйтан велӧдны крысаясӧс!
Тэнад сы йылысь гижӧмыд, мый устрицаяс успокоитчӧны да куйлӧны вӧрзьӧдчытӧг, налы кӧ ворсны пондан кутшӧмкӧ музыкальнӧй инструментӧн, дзик лишнӧй, дзик лишнӧй.
Нинӧм оз вермы волнуйтны устрицаӧс. Устрица век чӧв сулалӧ. Сылы абу некутшӧм делӧ музыкаӧдз.
abu
Аслад олӧмад кӧ тэ могӧн сувтӧдін чукӧртны медгырысь запасъяс невежестволысь, тэ эськӧ ӧти лунӧн вермин перйыны аслыд высшӧй ученӧй степень.
Некор татшӧмтор ме нэмын эг аддзывлы.
Тэнад замечаниеыд сы йылысь, мый дикӧй каштан, кыдз тӧвар, век ёнджыка завоюйтӧ рынокъяс, веськыда артыштӧма сы вылӧ, медым орӧдны менсьым газетаӧс.
Дугды ӧні жӧ уджалӧмысь да мун татысь, кытчӧ гажыд!
Оз ков меным отпуск. Ме некыдзи эг вермы эськӧ воспользуйтчыны отпускӧн, кытчӧдз тэ пондін пукавны менам редакторскӧй креслӧын.
Ме пыр на тіралі полӧмысла, мый тэ нӧшта <ns>мый-нибудь</ns> ошкан да рекомендуйтан.
Ме весиг ӧні на пета ас пиысь, кыдз сӧмын казьтышта тэнсьыд гижӧдтӧ устричнӧй садъяс йылысь «Пейзажнӧй садоводство» юкӧдын.
Мун!
Нинӧм сэсся мирын менӧ выльысь оз заставит босьтны отпуск.
О, мыйла тэ войдӧр эн висьтав меным, мый нинӧм он гӧгӧрво сельскӧй хозяйствоысь?...
— Эг предупредит тэнӧ, ок тэ, кукуруза идзас, капустнӧй кӧчан, сёртни пи?!
abu
Первойысь нэм чӧжын кыла татшӧм кывъяс.
Шуа тэныд, ме дас витӧд во занимайтча редакторствоӧн и первойысь кыла, мый мортлы колӧ <ns>мый-нибудь</ns> тӧдны, медым редактируйтны газета?
Сёртни тэ сэтшӧм-татшӧм!
Коді нӧ гижӧ театральнӧй рецензияяс второстепеннӧй газетаясӧ?
Аптекарскӧй ученикъяс да сапожникъяслӧн шайка, кодъяс сы мында жӧ гӧгӧрвоӧны актёр ворсӧмысь, мыйтта ме гӧгӧрвоа видзму вӧдитӧмысь, и некыдз не унджык.
Кодъяс нӧ критикуйтӧны книгаяс?
Сэтшӧм йӧз, кодъяс асьныс эз гижны на ни ӧти книга.
Коді нӧ гижӧ гора передовӧй статьяяс финансъяс йылысь?
Сэтшӧм субъектъяс, кодъяслы вӧлі сетӧма медпаськыд позянлун не имеитны некутшӧм позянлун матысмывны деньгаяс дінӧ.
Коді анализируйтӧ краснокожӧй индеецъяслы паныд нуӧдсянь боевӧй походъяс?
Сэтшӧм джентльменъяс, кодъяс оз вермыны торйӧдны индеецъяслысь боевӧй кличсӧ индейскӧй вигвамысь, кодъяслы некор эз лолы пышйыны томагавкысь, панласьны котӧртӧмын либӧ перъявны асланыс виӧм рӧдич шойясысь ньӧвъяс, медым пестыны наысь войся бипур.
Коді проклинайтӧ спиртнӧй напитокъяс да агитируйтӧ пьянство бырӧдӧм йылысь?
Сэтшӧм йӧз, кодъяс сӧмын гуын — да и сійӧ на абу веритана — колӧкӧ сӧмын мездысясны алкоголь дуксьыс.
Коді редактируйтӧ земледельческӧй газетаяс? Но висьтав ас йывсьыд.
Унджыкысьсӧ — сэтшӧм йӧз, кодъяс гижлісны стихъяс, стрӧчитлісны уголовнӧй романъяс да сенсационнӧй драмаяс, сетавлісны газетъясӧ заметкаяс каръясын лоӧмторъяс йылысь и, медбӧрын, шумӧн тайӧ став уджъяс бӧрас провалитчӧм бӧрын, аддзисны аслыныс приют агрономияын, медым кӧть временнӧ спаситчыны богадельняӧ веськалӧмысь.
Тэ кӧсъян менӧ велӧдны газетнӧй уджӧ!
Сэр, ме прӧйдиті газетнӧй делӧтӧ альфасянь омегаӧдз и верма шуны тэныд:
кымын мортыд этшаджык тӧдӧ, сымын унджык сійӧ вӧчӧ шумсӧ, сымын вылынджык сылӧн гонорарыс.
Ен мед лоас свидетельӧн, мый ме кӧ эськӧ, образованнӧй морт, вӧлі невеждаӧн да, аслам скромность пыдди кӧ эськӧ ме вӧлі нахальнӧй, то ме сэк верми аслым вӧчны гора ним тайӧ бездушнӧй, эгоистическӧй мирас!
Честь имеита кланяйтчыны, сэр.
Кор мекӧд сідз обращайтчӧны, кыдзи тэ вӧчин, ме, дерт, ыджыд удовольствиеӧн муна тась.
Но ме вӧчи ассьым долг. Ме выполниті ас вылӧ босьтӧм обязательствояс, мыйдта тэ сетін меным позянлун сійӧс выполнитны.
Ме кӧсйыси тэнсьыд газета вӧчны обществоса быд общественнӧй слӧйлы интереснӧйӧн и — ме вӧчи сійӧс интереснӧйӧн.
Ме шуи, мый верма лэптыны газетлысь тиражсӧ кызь сюрс экземплярӧдз, — и, сетін медым тэ меным нӧшта кык вежон срок, ме эськӧ лэпті сійӧс.
И ме чукӧрті тэныд бур категорияысь лыддьысьясӧс, кутшӧмӧс ӧдвакӧ <ns>кор-нибудь</ns> имеитліс сельскохозяйственнӧй газета — лыддьысьяс, кодъяс пиын абу ни ӧти фермер, ни ӧтик морт, коді мед эськӧ вермис рӧзьнитны персикӧвӧй лоза арбузнӧй пуысь, кӧть эськӧ таысь зависитӧ налӧн став олӧмныс.
Тайӧ разрывсьыс прӧиграйтчан тэ, а ог ме, анькытш пуртӧс тэ!..
<spa>Адиос</spa>!
Тайӧс шуӧм бӧрын ме муні.
{Салтыков-Щедрин М. Е. (комиӧдіс Морозов С. П.) @ Помещичӧй усадьбаын лун @ висьт @ М. Е. Салтыков-Щедрин. Бӧрйӧм гижӧдъяс @ 1939 @ Лб. 5‒29.}
ПОМЕЩИЧӦЙ УСАДЬБАЫН ЛУН
Июль тӧлысь заводитчис; квайтӧд час асыв.
Девичӧйын ӧшинь восьтӧма, и комнатаӧ ывлавывсянь ыльӧбӧн пырӧ свежӧй сынӧд.
Гут чукӧръяс сідзи и жуӧны сынӧдын, да торъя ёна чукӧртчӧны йирк улӧ, кысянь кылӧ ланьтлытӧм дзизгӧм.
Нывбаба-слугаяс чеччисны нин, идралісны джоджысь войлокъяс, чукӧртчисны пызан дорӧ да завтрекайтӧны.
Талун пызан вылын тэсь тыра тасьті и пу паньяс уджалӧны зіля.
Дас минута мысти завтрак помасис; нывъяс саялӧны уджалан комнатаӧ, кӧні сулалӧны пяльцыяс да прошви кыан пӧдушкаяс.
Девичӧйын кольӧ сӧмын ӧтнас лунйысь ныв пырджык посниджык нывъяс пытшкысь, коді идралӧ тасьті-пань, чышкӧ жырсӧ да босьтсьӧ чулки кыны, сюся кывзысиг, оз-ӧ кывны барыня узьлан жырйын Анна Павловна Затрапезнаялӧн кокшыяс.
Уджалан лун заводитчис, но уджыс мунӧ дыша на.
Сэтчӧдз, кытчӧдз оз кыв барынялӧн скӧр гӧлӧсыс, ӧткымын нывъяслӧн лазгӧдчӧны синъяс, мукӧдъясыс варовитӧны мыйсюрӧ йылысь.
И емъяс, и коклюшкаяс вӧрӧны ньӧжйӧ.
Кӧть эськӧ кадыс и водз на, но уджалан жырйын шонді югӧръяс заводитӧны нин вочасӧн шонтыны сынӧдсӧ.
Кӧсйӧ пуксьыны жар да пӧдтан лун.
Сёрни мунӧ сы йылысь, мый талун барыня нарадитас вӧчны.
Бур эськӧ, вӧрӧ кӧ тшакла ли вотӧсла мӧдӧдасны, либӧ нарадитасны сад йӧрӧ ягӧд чукӧртны; но зэв омӧль, лунтыр кежлӧ кӧ пяльцы да коклюшки дорӧ пуксьӧдасны — кӧть кув жарысла да пӧсьысла.
— Висьталӧны, сю пытшкын пӧ пышйӧм салдат дзебсясьӧ, — юӧртӧны ӧта-мӧдныслы нывъяс: — кодкӧлунӧ Дарья, сиктысь, вӧрӧ тшак вотны ветлӧма, а сійӧ тай кыдзи рискӧбтас сю пытшсяньыд, да сы вылӧ.
Нянь вӧлӧм Дарьяыдлӧн, йӧв неуна — мырддьӧма дай лэдзӧма.
— Видзӧд, эз-ӧ мыйкӧ дур на сыкӧд?
— Эз, шуӧ, нинӧм эз вӧч; сӧмын мый босьтлӧма сьӧрсьыс сёйны, сійӧс мырддьӧма.
Дай салдатыс, кылан, татчӧс, Великанов помещик усадьбаысь — Серёжка-<ns>фалетур</ns>.
— А Ломын ошкӧс аддзылӧмаӧсь.
Вот сэтчӧ кӧ ыстасны, да сійӧ гӧститны ас ордас корас!
— Менӧ сійӧ ӧтиысь ньылыштӧмӧн и сёяс! — шыасьӧ Полька.
Тайӧ — шудтӧм да пыр висьысь нывка, ар кызь вита, аршын да весьт судта, кань кодь синъяса да тувйӧн чурвидзысь кынӧма.
Но век жӧ сійӧс уджӧдӧны гырысьяскӧд ӧткодя, сӧмын пяльцысӧ лӧсьӧдісны ляпкыдикӧс да сетісны ляпкыдик лабичтор.
— А збыль абу, — юалӧ сёрнитысьяс пиысь ӧти: Москалёвоын ошкыд ӧти бабаӧс ош гуас нуӧма да дзонь тӧв ас дінас сэні видзӧма?
— Кыдз жӧ! сійӧ кухаркаын сы ордын оліс! — сералӧны мукӧдъяс.
Тайӧ здукӧ уджалан жырйӧ, быттьӧ кольмӧм морт, котӧртӧ лунйысь ныв да шӧпкӧдӧмӧн юӧртӧ:
— Барыня! барыня локтӧ!
Нывъяслӧн ызгӧм пыр жӧ лӧньӧ; юръяс копыртчӧны удж дорӧ; емъяс зэв пелька югъялӧны, коклюшкаяс торкӧдчӧны.
Ӧдзӧсын тыдовтчӧ госӧссьӧм блузаа, сынасьтӧм, мыссьытӧм барынялӧн узян модаа мыгӧрыс.
Сійӧ очсалӧ да пернапасалӧ вомсӧ; мукӧд дырйи тадз сулалыштас дай мунас, но мукӧд лунӧ видзӧдлас и уджъяс вылӧ.
Лоӧ кӧ бӧръя ногыс, шоча прӧйдитлӧ, медым эськӧ эз кывлы лун заводитчӧм кузя кык-куимысь чужӧмӧ шлачкӧм шы.
Торъя ёна сюрлывлӧ посниджык нывъяслы, кодъяс ещӧ велӧдчӧны на да зэв частӧ тшыкӧдӧны уджсӧ.
Тайӧ пӧрйӧ прӧйдитӧ ставыс век жӧ лючки-ладнӧ.
Анна Павловна кымынкӧ секунда сулалыштӧм бӧрын, сьӧкыд воськовъясӧн веськӧдчӧ девичӧйӧ, кӧні мыш саяс кисӧ пуктӧмӧн сійӧс виччысьӧ старик-пӧвар, косясьлӧм курткаа да госӧссьӧм партука.
Сэн жӧ, комната пытшланьын, куткыртчӧма ключница.
Барыня пуксьӧ лар вылӧ пызан дорӧ, код вылӧ тэчӧмаӧсь блюдъяс «тӧрытъя» колясъясӧн, и сэн жӧ тшӧтш кӧструляын тӧрытъя шыд.
Бокас куйлӧны неуна свежӧй прӧдуктаяс: сола яй, дзодзӧг джын, кукань юр, мӧс вый, колькъяс, кымынкӧ сакар кусӧк, шобді пызь да мукӧдтор.
Барыня заводитӧ приказывайтны:
— Шыдыс ӧд миян кажитчӧ, коймӧд лун нин? — юалӧ сійӧ, кӧструляӧ видзӧдлігмоз.
— Да, коймӧд лун нин.
Шоммис.
— Но, инӧ, талун выльӧс пу.
Яйыд эм абу?
— Яйтӧ медбӧръясӧ видзим.
— Кыдз?
Ӧти кусӧк, кажитчӧ, колис на?
Ещӧ тэ шулін: пӧрысь баринлы пӧ котлет вылӧ тырмас.
— Войдӧрлун найӧ кык котлет и сёйисны.
— И кытчӧ эсымында яйыс мунӧ?
Ньӧбан, ньӧбан, а кор он юав — век абу да абу...
— Сёянныд, сідзкӧ, вот и бырӧ, — иронизируйтӧ пӧвар.
— Ланьт!
Вӧчны нинӧм, курӧгӧс начкы...
Либӧ бурджык со мый: шыдсӧ сола яйсьыс пу, а курӧгыс мед ветлыштас на...
Да яйысла Мяловоӧ талун жӧ ыстӧй, медым пуд кык...
Тэ виччысь менам, пӧрысь хрыч...
«Сёянныд сідзкӧ».
Яйыдтӧ ӧні курччасьӧ...
Нёль шайт (ассигнацияясӧн) пуд...
Видзышт, эн шыблав прӧста!
Но, пӧсь сёян дась; кӧдзыд вылас мый?
— Тӧрытъя галантирыд этшаник кольыштіс, да ӧти нимыс жӧ сӧмын...
Анна Павловна видлалӧ галантир колясъяс.
Клей кодь галантир паськалӧма блюд пасьта, и сы пытшкысь чурвидзӧны вем да кукань юр торъяс.
— А тэ куж подправитныс; сы вылӧ тэ и пӧвар.
Важ галантирсӧ формаясӧ кисьт, а выль юрсьыс свежӧй галантир вӧч.
Барыня торйӧдӧ бокӧ кукань юрсӧ да висьталӧ водзӧ:
— Тӧрытъя соусыс, кажитчӧ, эз жӧ коль... али абу, сулав!
Мус ли мый тӧрыт вӧлі?
— Мус.
— Ачым аслам синмӧн аддзылі, мый кыктор блюд вылӧ кольлі!
Кытчӧ найӧ вошины?
— Ог тӧд.
Барыня чеччыштӧ да матыстчӧ пӧвар чужӧм дорӧ плӧть.
— Висьтав! кытчӧ муссӧ воштін?
Мыжаӧсь.
— Кытчӧ воштін? висьтав!
— Пон сёйис... эг казявлы...
— Пон!
Аслад муса Василисушкаыдлы вердін!
Кӧть чужты да вай меным тӧрытъя муссӧ!
— Вӧля тіян.
Пӧвар сулалӧ да видзӧдӧ барынялы синмас.
Анна Павловна здук мында кымын оз тӧд мый вӧчны, но бӧръяпом миритчӧ лоӧмторйыскӧд.
— Но, сідзкӧ, соусыд миян талун оз ло, — решайтӧ сійӧ. — Тадзи и шуа быдӧнлы: пӧрысь хрен соустӧ любовницаыслы вердӧма.
Энлы, вот барин таысь тэнӧ поклонъяс вылӧ сувтӧдас.
Ӧчередь воӧ жаркӧйӧдз.
Барыня водзын куйлӧ блюд вылын меж кок, кодӧс сэтшӧмӧдз нин вуштӧма, мый весиг яй модаыс абу.
— Но «абу вылӧ и суд абу».
Тӧрыт Ӧндрей Москалёвоысь кӧч вайис; тыдалӧ, сійӧс лоас жаритны...
— Лэдзӧй, сударыня, тіянлы сӧвет сетны.
Кӧбрӧгын вит лун нин жаритӧм кукань кок, гӧстьяс воӧм шӧрӧ, куйлӧ, вот эськӧ сійӧс талун ӧбед вылӧ вайны.
А кӧчыд и ӧшалыштны вермас.
Анна Павловна нюлыштӧ водз чуньсӧ да петкӧдлӧ пӧварлы пига.
— На со, вот!
— Помилуйтӧй, сударыня, кукань яйсьыд дуктор нин мӧдіс петны.
— Кыдз, дуктор! йи вылын сулалӧ сӧмын на витӧд лун, и дуктор нин петӧ.
Йиыд ли мый тэнад абу? — скӧра шыӧдчӧ барыня ключница дорӧ.
— Йи эм, да асьныд тӧданныд, кутшӧм ывлавылас жарыс, — дорйӧ асьсӧ ключница.
— Жар да пӧсь... сӧмын сійӧ и кылан тіянсянь!
Вот ме тэнӧ, пӧрысь пон гӧтыр, кыдз тшӧкта ветлыны индейкаяс бӧрся, сэк тэ и кутан тӧдны, кыдзи барскӧй добра сісьтыны!
Но, мед нин тадз: талунъя жаркӧй вылӧ шонтыны кукань кок.
Сідз тайӧ и лоас: пукалыштам соустӧг, сы пыдди кукань яйторсӧ унджык сёйыштам.
А гӧстьяс шӧрӧ выль кок жаритны.
Ок нин меным тайӧ гӧстьясыд! юасны, сёясны сэтчӧдз, мый помаласны тэнӧ, да асьтӧ жӧ и видасны!
Да нӧшта ваяласны сьӧрсьыс хамъясӧс да хамкаясӧс — ставнысӧ найӧс юктав, ставнысӧ верд!
А мыйдта добраыс найӧ вӧвъяс вылӧ мунас!
Воасны квайт вӧлӧн...
И турунтӧ налы, и зӧртӧ!
— Сійӧ тӧ дерт нин...
— Да тэ видзӧд, Тимошка, важ меж коксӧ век жӧ эн на шыбыт.
Позьӧ на ещӧ вундалыштны сэсь, винегрет вылӧ туяс.
А пирожнӧйыс нинӧм тӧрытъясьыд эз коль?
— Нинӧм.
— Но, вӧч клубникаысь баба.
И то шуны, дзик прӧста кӧбрӧгын ягӧдыс бакшасьӧ.
Сакарсӧ тор-куим босьт да кольксӧ гоз кымын...
Но-но, эн броткы! тырмас тэд!
Анна Павловна тшӧктӧ керыштны сола яй тор, торйӧдӧ кык кольк, куим сакар тор, нуӧдӧ чуньнас вый тупыль вывті визь да дыр вензьӧ лишнӧй зӧлӧтник вый понда, кодӧс корӧ пӧвар.
Пӧвар мунӧм бӧрын, сійӧ веськӧдчӧ ыргӧн таз дорӧ, код весьтын ӧшалӧ ыргӧнысь жӧ, вешъясян стерженя мыссян доз.
Ключница сулалӧ мышкас, кытчӧдз барынялӧн оз эшты мыссьӧм.
Майтӧгсьыс, кодӧс мыссигас видзӧ барыня, петӧ шома дук, кузьчышъяныс прӧстӧй, гортса дӧраысь.
— Мый?
Кыдзи вӧлӧма?
Липкаыд сьӧктӧма? — юалӧ барыня.
— Ог на вермы нӧшта стӧчаыс шуны, — вочавидзӧ ключница: — тыдалӧмъяс серти колӧ лоны, мый сідз.
— Сідзкӧ нин... сідзкӧ нӧ сійӧ... но, сідзкӧ медбӧръя корысь саяс, кутшӧм сӧмын эм, сета!
Прошкакӧд йитчӧма ли, мый?
— Аддзылӧмаӧсь найӧс ӧтлаысь.
Да сійӧ мый, сударыня, тӧрыт пышйӧм салдатӧс сю пытшкысь казявлӧмаӧсь.
«Пышйӧм салдат» кывъяссӧ шуигӧн Анна Павловна бледӧдӧ.
Сійӧ дугдӧ мыссьыныс да ва чужӧмнас шыӧдчӧ ключница дінӧ:
— Салдат? кӧні? кор? мыйла меным эз висьтавны?
— Да тан матыникын, сюяс пытшкын.
Сиктса Дарья тшак вотны вӧлӧм Руч-Гуясӧ мунӧ, салдатыд сійӧс и грабитӧма: няньсӧ, кывсьӧ, мырддьӧма.
Дарьяыдтӧ сійӧс тӧдӧма.
Коркӧ овліс Великановъясын, Сережка-<ns>фалетур</ns>... Помнитанныд, ещӧ старӧстасӧ налысь грӧзитчылӧма вины.
— Мый нӧ тэ меным эн висьтав?
Гӧгӧр пышйӧм салдатъяс шӧйтӧны, ставыс тӧдӧны, ме ӧтнам кывны эг кывлы...
Барыня кияссӧ паськӧдӧмӧн зырӧдӧ ключница дорӧ.
— Мый нӧ мем докладывайтны — тайӧ старӧсталӧн делӧ!
Ме и то сылы шулі: висьтав, мыся, барынялы.
А сійӧ: мый нӧ барынялы прӧстасӧ висьтавныс?
Сідзкӧ беспокоитны тіянӧс поліс.
— Беспокоитны, беспокоитны!
Ок, кутшӧм нежничайтӧм!
А салдатыс кӧ нӧ усадьбатӧ сотас — коді сэки кыввидзны кутас?
Висьтавны старӧсталы, медым пырысьтӧм-пыр сійӧс кутны!
Мед рыт кежлӧ вӧлі вайӧма!
Босьтны Дарьяӧс да став муяссӧ видлавны, кӧні сійӧ салдатсӧ аддзылӧма!
— Йӧзыс страда вылынӧсь, коді нӧ корсьны кутас?
— Талун аслыныс уджалӧны.
Ассьыным, кодъяс барщина * вылынӧсь, не вӧрзьӧдны, а кодъяс аслыныс страдуйтӧны — мед оз нин скӧрмыны.
Мыйла пышъялысьясӧс паськӧдӧны!
Анна Павловна зэв ӧдйӧ чышкысьӧ кузьчышъянӧн, да неуна лӧньыштӧм бӧрын, бара заводитӧ сёрнитны Акулинакӧд.
— Кытчӧ талун кӧбылаяссӧ нарадитны? али гортӧ кольны? — юалӧ сійӧ.
— Ӧмидз пӧ, шуӧны, воны заводитӧма.
— Но, сідзкӧ вӧрӧ ӧмидзла.
Вот Руч-Гуясад и ысты: мед салдатӧс ветліганыс кутасны.
— Ӧбедайтӧм бӧрын мунны?
— Сет налы сола нянь шӧрӧмӧн да пунт куим тэсь став вылас — тырмас налы.
Бӧрсӧ воасны, ужнайтны кутасны... удитасны сӧвтныс?
Да Липка бӧрсяыд видзӧд... тэ меным кыввидзан, мыйкӧ кӧ...
Девичӧйын тайӧ сценаяс муніг коста, Василий Порфирыч Затрапезный игнасис кабинетас да ноксьӧ прӧскуръясӧн.
Сійӧ нуӧдӧ проскомидия, кыдз настоящӧй иерей, шӧпкӧдӧ колана молитваяс, лэптывлӧ кияссӧ, тэчӧ муӧдз копыръяс.
Но тайӧ оз мешайт сылы кадысь-кадӧ видзӧдлывлыны ӧшиньӧ, оз-ӧ кодкӧ прӧйдит двор кузя и оз-ӧ мыйкӧ ну.
Ёнджыкасӧ сылӧн синмыс дзоргӧ ворота вылӧ, коді нуӧдӧ плодъяса садйӧ.
Ӧні буретш вотӧса кад, кодкӧ да и кыссяс.
«Кытчӧ, кытчӧ, шельма, сюйсян?» юркнитӧ сылӧн горӧдӧм восьса ӧшинь пыр детинка вылӧ, коді позяна дорысь матӧджык сибӧдчӧма садсӧ хищникъясысь видзан забор дорӧ.
«Вот ме тэнӧ! кодлӧн тэ? висьтав, кодлӧн?»
Но детинка, медводдзаысь горӧдігас жӧ, воши, быттьӧкӧ му пырыс муні.
Барин джынвыйӧ бергӧдчӧ, медым выльысь сувтны молитва вылӧ, кыдзи синмыс сылӧн друг казялӧ старшӧй садовниклысь гӧтырсӧ, коді петӧ сад воротаӧд.
Кияссӧ сійӧ пуктӧма партук улас: сідзкӧ, дерт, мыйкӧ нуӧ.
Барин дась нин вӧлі горӧдны, но садовник гӧтырыд ас кадӧ казяліс сійӧс ӧшиньысь да кыскис кияссӧ партук увсьыс: вӧлӧмкӧ, найӧ тыртӧмӧсь.
Василий Порфирыч нималӧ матігӧгӧрын тӧлка да образованнӧй мортӧн.
Сійӧ тӧдӧ французскӧй да немецкӧй кывъяс, кӧть эськӧ унатор нин вунӧдіс.
Сылӧн эм библиотека, кӧні медводдза книгаяс местаын красуйтчӧны важся немецкӧй <deu>«Convercatіons-Lexuson»</deu>, академическӧй календарьяслӧн дзонь серия, Брюсовскӧй календарь, <rus>«Часы благоговения»</rus> и, медбӧрын, <rus>«Тайны природы»</rus> Эккартсгаузенлӧн. Бӧръясӧ сійӧ медся ёна радейтӧ лыддьыны, и тайӧ книгасӧ тӧдӧмыс торъя нин пуктысьӧ сылы заслуга пыдди.
Таысь ӧтдор, сійӧ нималӧ зэв веруйтысь мортӧн, коді заправляйтӧ став вичко службаяснас, тӧдӧ, кор колӧ муӧдз копыртчывны да нормывны сьӧлӧмӧн, и сьӧлӧмсяньыс отсалӧ нюркйӧдлыны дьячоклы ӧбедня дырйи.
Кучкалӧ кӧкъямысӧс.
Ывлавылын заводитӧ тӧдчыны жар.
Челядь чукӧртчисны столӧвӧйӧ, пуксялісны быдӧн асланыс местаясӧ да юӧны чай.
Быдӧн водзын сулалӧ кизер чай чашка, кодӧс водзвыв юммӧдӧма да едждӧдӧма куртӧм вылыса йӧлӧн, и еджыд няньлӧн вӧсньыдик шӧрӧм.
Тӧдӧмысь, радейтанаджыкъяслӧн и чайыс юмовджык, и йӧлыс сукджык.
Пызан сайын председателялӧ гувернантка Марья Андреевна да асывводзсяньыс кыйӧдӧ, кодӧс эськӧ сылы накажитны.
— Менам, Марья Андреевна, дзик ньӧти сакарӧй абу, — шыасьӧ Степка-балбес, кӧть эськӧ водзвыв тӧдӧ, мый сылӧн шыӧдчӧмыс лоӧ дзик весьшӧрӧ.
— Сідзкӧ и кольччы дзик чайтӧг, — кӧдзыда вундыштӧ Марья Андреевна.
— Да ті видлӧй! тіянӧс эз сы вылӧ миян дінӧ медавны, медым кольны чайтӧг, а сы вылӧ, медым кывзыны миянлысь! — протестуйтӧ Степан синва пырыс.
— А! сідзкӧ ме «медалӧм»!
нӧшта ме вылӧ горзыны лысьтӧ!.. чайтӧг!
— Чайтӧг да чайтӧг — сӧмын ті и тӧданныд!
А ме вот босьта дай юа!
— Он лысьт!
Тэ кӧ эськӧ менсьым прӧща корин, ме, гашкӧ, эськӧ и прӧститі, а ӧні... чайтӧг!
Степан вештӧ чашкасӧ да лӧньӧ.
— Лэдзӧй кӧть няньсӧ сёйны! — корӧ сійӧ.
— Нянь... верман!
Тадз вот луныс сӧмын на заводитчис, а жертва сюри нин.
Чай юӧм бӧрын челядь пырӧны класснӧйӧ да пуксьӧны велӧдчыны.
Налы и гожся жаръясӧ оз сетны шойччӧг.
Анна Павловна, сэк коста, сійӧ жӧ госӧссьӧм ковтаа, сынасьтӧм, пукалӧ аслас узьлан жырйын да тшӧтш жӧ юӧ чай.
Сійӧ чайсӧ юны любитӧ ӧтнас, сы понда мый сахарсӧ пуктӧ здӧвӧль, и сыкӧд тшӧтш сылы сетсьӧ банйӧм кеня сук пожӧм сливка тыра латка.
Комнатаыс абу на ещӧ чышкӧма, горничнӧй пыркӧдӧ гӧн перинаяс, сынӧдын лэбалӧны гӧнъяс, пух; гутъяс оз сетлыны спокой; но барыня велалӧма пӧсь пытшкас овныс, сылы и ӧні абу пӧсь, кӧть эськӧ кымӧсас да восьса морӧс вылас петӧмны ньылӧдӧм войтъяс.
Вольпасьсӧ лӧсьӧдігмоз горничнӧй рапортуйтӧ:
— Мый Липка кузовторъя — сійӧ збыль: и салдат йылысь збыль висьтавлісны: Великановъясысь Сережка.
Кирюшка-столяр колян вой нимлун празднуйтӧма, юӧма коддзытӧдз да кухарка-Марпаӧс юкталӧма.
Сьыланкывъяс сьылӧмаӧсь, барыняӧс «кызъяйӧн» честитӧмаӧсь...
— Кытысь винасӧ босьтісны? коді вайис? кытысь?
ӧні жӧ мун, кор кыкнансӧ: и Кирюшкаӧс и Марпушаӧс!
Горничнӧй мунӧ;
Анна Павловна кольӧ ӧтнасӧн да вӧйтчӧ аслас думъясӧ.
Ставыс ӧд олӧны спокойнӧя да лӧсьыда, сійӧ ӧтнас дзонь лун быттьӧкӧ пӧртйын пуӧ.
Быдтор бӧрся сылы видзӧд, быдӧнлы дасьты, быдтор йылысь думайт!
Кӧкъямыс час на сӧмын, а мыйдта удж нин сійӧ вӧчис!
И сёянтӧ закажитіс, и нывъяс кузяыд нарад сетіс, ставнысӧ кывзіс, ставныслы ӧтвет сетіс!
Весиг хамкаяслы — и налы сы дорысь вӧляджык!
Вот кӧть эськӧ Ӧкуль-ключница: мыйӧн сылы абу олӧм?
Котӧртліс кӧбрӧгӧ, кумӧ, мый колӧ — сетіс, мый колӧ — примитіс...
Сэсся бара котӧртліс...
Либӧ нывъяс бара?..
Пышйисны ӧні вӧрӧ ӧмидз вотны, равзӧны сэні сьыланкывъяс да укайтӧны, либӧ салдаткӧд мусукасьӧны... и шогыд этша!
Вӧрад налы ыркыд, ни тӧлыд оз ӧвтышт, ни гутыд оз вӧрзьӧд... быттьӧ райын!
А мудзасны — пуксясны да шойччасны!
Няньтортӧ сёйыштасны, тэсьтӧ гудраласны... пӧтӧсь!
А сійӧ лунтыр пыр кок йылын да кок йылын.
И сэтчӧ мун, и сэтчӧ волы, и сылысь кывзы, и тайясӧс нарадит!
И пыр ӧтнам, пыр ӧтнам.
Мукӧдлӧн кӧть верӧсыд отсӧг — со Александра Федоровналӧн, а сылӧн сӧмын славаыс, кутшӧм верӧс!
Пукалӧ игнасьӧмӧн кабинетын либӧ шӧйтӧ коридор кузя да задъяс кузяыс асьсӧ шлёчйӧдлӧ!
Видзӧдлӧй жӧ, пышйӧм салдат ветлӧдлӧ, а налы некодлы и шог абу!
А мый лоӧ, сійӧ кӧ усадьбаад пырас, да ӧзтас либӧ виас... ӧд сы вылӧ сійӧ и салдат!
Либӧ бара Кирюшка-стервоыд!
Кодӧдз юны лысьтӧма!
И кытысь найӧ винасӧ судзӧдӧны?
Кӧть мый, а тайӧ делӧсӧ колӧ тӧдмавны.
Пукалӧ Анна Павловна и пыр ёнджыка и ёнджыка йиджтысьӧ асьсӧ жалитӧмӧн да, бӧръяпом, заводитӧ весиг сёрнитны гораа.
— Да ӧд терпитана эськӧ вӧлі, кодӧскӧ кӧ ӧбӧдиті, — висьталӧ сійӧ, — гусялі кӧ эськӧ кодлыськӧ, накажиті кӧ прӧстаысь, либӧ калечиті, вии... нинӧм ме сайын татшӧмыс абу!
Мыйысь сӧмын енмыс вунӧдіс менӧ — мӧвпыштны весиг ог куж!
Бать-мамӧс ме, кажитчӧ, век пыдди пуктылі, а коді бать-мамсӧ пыдди пуктӧ, сылы тайӧ заслугаӧ пуктысьӧ.
Сӧмын меным ӧтнамлы — награда пыдди дзуж!
Мый пыдди пукты, мый эн пыдди пукты — ставыс ӧти!
Босьті ме налысь, кор верӧссаяс сетісны, ыргӧн грӧш, а ӧні, видзӧд, кутшӧм имение гымниті!
А кыдзи ставсӧ? ставсӧ сьыліӧн, да морӧсӧн, да гӧрбӧн!
Татчӧ котӧртлан, эстӧн бӧжнад легнитан...
Опекунскӧй сӧветад стӧрӧжъяскӧд табак нюшкывлі! кутшӧмкӧ зывӧк приказнӧй водзын чуть присядку эг йӧктывлы: «Сӧмын справкатор, сӧкӧл, судзӧд!»
Вот кыдз ме имениеястӧ лӧсьӧдавлі!
И кодлы ставсӧ тайӧс ме чӧжа?
коді менӧ аслам трудъясысь аттьӧалас!
Сідзи дзик прӧста и вошасны став уджъясӧй... кулӧм бӧрад и казьтыштны некод оз думыштлы!
И кула ме дзик ӧтнамӧн, и дзебасны менӧ... и горттӧ, пӧжалуй, прамӧйӧс оз вӧчны, сідз, кутшӧмкӧ колодаӧс...
Кодкӧлунӧ юала Стёпкалысь: рад лоан, Стёпка, кула кӧ ме?..
Сералӧ...
Ставыс ӧд тадз.
Мукӧд, пӧжалуй, и шуас: ме, маменька, бӧрдны кута...
А коді сійӧс тӧдас, мый сылӧн сьӧлӧм вылас!..
Код тӧдас, кытчӧ эськӧ вайӧдісны Анна Павловнаӧс тайӧ курыд мӧвпъясыс, эз кӧ эськӧ во горничнӧйыс да эз висьтав, мый Кирюшка Марфушкакӧд виччысьӧны девичӧйын.
Минута бӧрын девичӧйын муніс мӧвпъясӧн вежласьӧм.
Медводзын Анна Павловна заводитӧ иронизируйтны.
— Со кыдз ті, Кирилл Филатыч! винатор юышталад? — шуӧ сійӧ, асьсӧ мыжаланасянь вель ылын кутӧмӧн.
Но Кирюшка абу полысьяс пӧвсысь.
Сійӧ пырӧ «закоснелӧйяс» лыдӧ да тӧдӧ, мый барыня важӧн нин сійӧс дасьтӧ гӧрд шапка улӧ.
— Юи, — лӧня вочавидзӧ сійӧ, быттьӧкӧ талы сідзи и колӧ лоны.
— Нимлунтӧ коллялід, празднуйтід?
— Дзик сідз, именник вӧлі.
— И Марпа Васильевналы мыччин?
— И сылы мыччи.
Тьӧтка сійӧ меным...
— А кытысь, лэдзӧй юавны, винасӧ ті судзӧдід?
— Артмӧ, мый катша бӧж вылас вайис.
Чужӧмыс Анна Павловналӧн пыр жӧ вижӧдӧ; вомдоръясыс дрӧжжитӧны, морӧсыс сьӧкыда лолалӧ, киясыс тіралӧны.
Ӧтиысь и чеччыштӧ сійӧ Кирюшка дорӧ.
— Эн изволитӧй косясьны, сударыня! — чорыда ӧлӧдӧ бӧръяыс, барынялысь кисӧ вештігмоз.
— Висьтав, стерво, кысь винасӧ босьтін? — горзӧ сійӧ став керка тырӧн.
— Кытысь босьті, сэн сійӧ абу нин.
Минута кымын Анна Павловна сулалӧ, быттьӧ шемӧсӧ усьӧм.
Кирюшка, мӧдарӧ, не сӧмын оз кӧсйы корны прӧща, но век на видзӧдӧ сылы веськыда синмас.
— Ладнӧ, ме тэкӧд справитча — бӧръяпом шуӧ барыня. — Мун вешйы менам синводзысь!
А тэкӧд, — шыасьӧ сійӧ Марпа дорӧ: — расправа дженьыд!
Ӧні жӧ лӧсьӧдчы скӧтнӧй дворӧ индейкаясӧс видзны!
Сэн тэныд вӧляджык лоас именникъясыдкӧд винатӧ чурскыны...
Аудиенция помасис.
Уджалан лун самӧй ӧдын, керкаыс ставнас воӧ быдлунся пӧрядокӧ.
Василий Порфирыч разӧдіс челядьыслы микроскопическӧй прӧскурторйӧн, пӧттӧдзыс юис чай да пуксис кабинетас.
Челядь зубритӧны урокъяс.
Анна Павловна сідз жӧ муніс узьлан жыръяс, сійӧс вунӧдӧмӧн, мый юрыс сылӧн ӧнӧдз на сынавтӧм.
Сійӧ игналіс ӧдзӧссӧ ключӧн, пуксис ыджыд письменнӧй пызан дорӧ да матыстӧ ас дорас деньга ящиксӧ, коді пыр сулалӧ пызан вылын, барыня вольпасьвывса юрлӧсъяслы воча, сідз, мед пыр вӧлі синводзас.
Деньга ящикын, деньгаысь ӧтар, видзсис и делӧвӧй корреспонденция, кодъясӧс Анна Павловна видзис ыджыд пӧрядокын.
Быд вотчинакӧд гижасьӧм кӧрталӧма торъя пачкаӧ; сэтшӧм жӧ торъя пачкаясын судкӧд гижасьӧмъяс, опекунскӧй сӧветкӧд, гырысьджык челядькӧд да с. в.
Медвойдӧр Анна Павловна лыддьӧ кассасӧ да аддзӧ, мый сьӧмыс ставнас тырмӧ.
Сэсся заводитчӧ разявны гижасьӧмъяслысь пачкаяс.
Прӧверитсьӧ, абу-ӧ мыйкӧ вунӧдӧма, оз-ӧ ков мыйкӧ вылӧ вочавидзны либӧ сетны приказ.
Ставыс тайӧ босьтӧ уна кад да вӧчсьӧ некутшӧм задержкатӧг.
Та боксянь Анна Павловна смела вермас пуктыны асьсӧ примерӧ.
Сылӧн луныс весавсьӧ лунӧн, и ыджыд паметь вылӧ видзӧдтӧг, коді кутӧ быдсяма посниторсӧ, быд нарадитӧм вылӧ эм оправдательнӧй документ.
И старӧстаяс и приказчикъяс тӧдӧны тайӧс, да некор оз лысьтны шуны паныд сылы, мый сійӧ висьталіс.
Судитчана делӧяслысь мунӧмсӧ, кодъяс сылӧн тырмымӧн, сійӧ помнитӧ сэтшӧм чорыда, мый весиг сійӧ судитчана тайнаяслӧн повереннӧйыс, Петр Дормидонтыч Могильцев, меставывса уезднӧй судысь приказнӧй, ньӧтчыд эз лысьтлы вузавны Затрапезнаяӧс сійӧ противникъяслы, тӧдӧмӧн, мый сійӧ дук сертиыс гӧгӧрвоас предательствосӧ.
Вообще, Могильцев оз сымда веськӧдлы Затрапезная делӧясӧн, мыйда кывзывлӧ сылысь висьталӧмъяссӧ, вайӧдӧ найӧс законнӧй формаӧ да индалӧ, кытчӧ, кодлы да унаӧн-ӧ колӧ сетны взяткаяс.
Бӧръя кузяыс Затрапезная кывшутӧг кывзысьӧ Могильцевлысь. Сійӧ и ачыс шуӧ, мый судитчан делӧад бурджык лишнӧй взятка сетны тырмытӧма сетӧм дорысь.
Тайӧ пӧрйӧ делӧясыд вӧлӧм тырмымӧн чукӧрмӧмаӧсь, сы понда мый дасьтысьӧны «ӧказияяс» и Москваӧ, и ӧти вотчинаӧ.
Анна Павловна босьтӧ рудов-виж бумага лист да вундалӧ сійӧс нёль пельӧ.
Бумагатӧ сійӧ жалитӧ, да став гижасьӧмъяссӧ нуӧдӧ, кыдз вермӧ, лестукъяс вылын.
Мынтӧдчӧ сійӧ и пошта вылӧ сьӧм мынтӧмысь да радейтӧджык мӧдӧдны письмӧяс ӧказияӧн.
И тані, кыдзи и быдлаын, тыдалӧ медся чорыд экономия.
Ӧдйӧ котралӧ сылӧн перӧыс лист тор кузя.
Лишнӧй кыв асьсӧ гижны оз лэдз; быдпӧлӧс мӧвп гижӧма сылӧн приказ нога формаӧн, дженьыда да веськыда, сідз, медым эськӧ став коланаыс тӧрис лист тор водзла бокас.
Сы бӧрын письмӧсӧ кусыньтӧ узёл моз да аслас кадӧ мӧдӧдӧ сэтчӧ, кытчӧ адресуйтӧма, печатайттӧг.
Сургуч, кыдзи ньӧбӧмтор, видзсьӧ сӧмын зэв коланаинъясӧ.
Мудеритлӧны весиг вӧчны сургучсӧ асьныс, локтӧм письмӧясысь сургучнӧй печатьяссӧ вундалӧмӧн да найӧс сывдӧмӧн; но ӧд и сійӧс заптавныд он вермы, прӧстаыс кӧ видзны.
— Озырлунтӧ ӧд пыр тадз и чукӧртлӧны, — проповедуйтӧ Анна Павловна: — тась кӧпейка видзыштан, мӧдлаысь нетшыштан — видзӧдлан, да дас ур!
А Василий Порфирыч мунӧ весиг водзӧджык; сійӧ оз сӧмын сургучнӧй печатьястӧ вундав, но и асьнысӧ конвертъяссӧ видзӧ: гашкӧ, пытшкӧсладорыс, гижтӧм бокыс туяс на дженьыдик письмӧ гижыштны.
Вӧлисти став колана делӧясыс помасисны.
Анна Павловна думайтӧ, мый нӧшта сійӧ мыйкӧ кӧсйис вӧчны, да эз вӧч, и, бӧръяпом, гӧгӧрвоӧ, мый ӧнӧдз пукалӧ сынасьтӧг.
Но тайӧ минутанас ӧдзӧс сайсянь кылӧ садовниклӧн гӧлӧс:
— Кодыр нӧ персикъястӧ чукӧртны кутам?
Талун усялӧмъяссӧ кык гырнич чукӧрті.
Тайӧс казьтыштігӧн здук кежлӧ сынасьӧм йылысь волӧм думыс бара эновтӧ Анна Павловнаӧс.
— Фу-ты, вӧян! — горӧдӧ сійӧ; — то сэтчӧ, то татчӧ лолыштны оз сетны!
Мун, Сергеич; пыр жӧ тэ бӧрся локта.
Анна Павловна садовникӧн дӧрӧжитӧ да сёрнитӧ сыкӧд небыдджыка мукӧд дворовӧйяскӧд серти.
Ӧти-кӧ, сійӧ видзӧ став барскӧй чӧсмасянторъяссӧ, а мӧд-кӧ, Анна Павловна сійӧс ньӧбис да мынтіс бура уна.
Сы понда, сылы абу расчетыс здукся ыдждалӧм вӧсна «койыштны» видзӧм капиталсӧ.
Вылынджык вӧлі нин гарыштлӧма, мый Анна Павловна, оранжереяясӧ фруктъяс чукӧртны мӧдӧдчигӧн, пӧшти пыр босьтӧ аскӧдыс радейтанаджык челядь пытшкысь кодӧскӧ ӧтиӧс.
Тадзи вӧчӧ сійӧ и ӧні.
— Но, мый, Марья Андреевна, кыдзи талун тіян Гриша? — юалӧ сійӧ классӧ пыригӧн.
Челядь шумӧн вешталӧны улӧсъяс да ӧта-мӧдсӧ ордъялӧмӧн тэрмасьӧны матыстчыны мам ки дорӧ.
— Ми талун ошйысьны огӧ вермӧ, — немлясьӧ Марья Андреевна: — катехизисысь — омӧля, а «Поэзияысь» — весиг зэв...
— Но, вот аддзан, а ме муна ранжереяясӧ, да тэнӧ кӧсйи босьтны.
А ӧні...
— О, абу! — веськӧдӧ асьсӧ Марья Андреевна, кор аддзӧ, мый сылӧн аттестацияыс Анна Павловналы эз сьӧлӧм вылас во: — ме надейтча, мый ми справитчам.
Гриша! тэ ӧд висьталан меным рыт кежлӧ, «Поэзияысь» ассьыд уроктӧ?
— Висьтала — ропкӧ ставнас гӧрдӧдӧм да синваӧн тырӧм синъяса Гриша.
— Сідзкӧ верман мунны мамашаыдкӧд.
Гриша видзӧдлӧ мамаша вылӧ кевмысяна синмӧн.
— Но мый нӧ, Марья Андреевна кӧ... сувт да окышт сылысь кисӧ!
шу <fra>mersі</fra>, Марья Андреевна, мый ті сэтшӧм милӧсьтаӧсь... вот тадз.
И кык минута мысти балбесъяс да постылӧйяс аддзӧны нин ӧшинь пыр, кыдзи Гриша, кок пӧв вылас чеччалігтырйи, тэрмасьӧ маменька бӧрсяыс краснӧй двор пыр обетованнӧй муӧ.
Оранжереяяс бура гырысьӧсь.
Кык корпус и быдын кымынкӧ юкӧн, фруктъяс сорт серти: персикъяс, абрикосъяс, сливаяс, ренклодъяс (сэкся ногӧн «венгеркаяс»).
Теплица да грунтӧвӧй сарайяс сулалӧны торйӧн.
Сыысь ӧтдор, оранжереяяс бердын эм ыджыд да дженьгӧртӧм козъясӧн топыда потшӧм места, коді шусьӧ «выставкаӧн» да тыртӧма тшӧтш жӧ став пӧлӧс сорт фруктаяса гырничьяс радъясӧн.
Рамаяссӧ оранжереяясын босьталӧма да сынӧдыс тырӧма воысь плодъясысь петан шоныд чӧскыд дука руӧн.
Тайӧ русьыс кыптӧ лов-вирыд.
А шондіыс сідзи и койӧ вылысянь югӧръясӧн, быттьӧ биӧн.
Анна Павловналӧн сьӧлӧмыс ворсӧ: фруктъяс воӧны зэв уна, и ставыс вывті бурӧсь.
Садовник мыччӧ сылы му вылӧ киссьӧм фруктъяс тыра кык гырнич, кодъясӧс Затрапезная лыддьӧ да пукталӧ мукӧд тыртӧм гырничьясӧ.
Малиновецын фруктъяслы нуӧдсьӧ чорыда лыд.
Кыдз сӧмын персикъяс пондасны артмӧдны ас пытшкас изсӧ, сідзи найӧс зэв стӧча лыддьӧны, да сы бӧрын нин быд плодӧс, кӧть эськӧ и эз на удит вонысӧ, садовниклы быть колӧ видзны да сетны барынялы арталӧм вылӧ.
Такӧд тшӧтш, лэдзсьӧ, дерт, и урон, но ниӧти тӧдчытӧм.
Лямалӧм гылалӧм фруктъясӧс торйӧдӧм бӧрын, Анна Павловна ӧти персик сетӧ Гришалы, коді оз сёй сійӧс, а ӧти здукӧн нёньыштӧ ас пытшкас да сьӧлыштӧ изсӧ.
— Ах, маменька, кутшӧм чӧскыд! — горӧдӧ сійӧ радысла, маменькаыслысь кисӧ окалігтырйи: — кыдзи тайӧ персикъясыс шусьӧны?
— Тайӧ персикыс <ns>ранжевӧй</ns>, а вот торъя вежӧсъясті кутам мунны, сэн и мукӧд персикъясӧс сёям.
Коді менӧ радейтӧ — и ме найӧс радейта; а коді оз радейт, — и ме найӧс ог радейт.
— Ах, маменька! тіянӧс ставныс радейтӧны.
— Ме тӧда, мый тэ шань детинка, да дась став вӧсна сувтны.
Но эн ылав, менам другӧй! бӧрын, ой-ой, кыдзи верман каитчыны!
Шпалеръяс бердӧ, мышсяньыс, сувтӧдсьӧны посъяс, да садовник кык отсасьыськӧд кайӧны выліас, кӧні персикъясыс улас дорысь воӧмаӧсьджык.
Заводитчӧ чукӧртӧм.
Анна Павловна, код бӧрся мунӧны ключница да горничнӧй, гырничьясӧн киясас вуджӧ вежӧссянь вежӧсӧ: дзикӧдз воӧм фруктъяс тэчӧ торйӧн; важджыкъяссӧ варение вылӧ — торйӧн.
Уджыс мунӧ ньӧжйӧ, но чукӧрмӧны фруктъяс уна.
— Вот тайӧ еджыд бокаяс, квасӧн, а тайӧяс чутӧсьӧсь, ме Отрадаысь прививочкаяс судзӧді, да паськӧді! — Гришаӧс велӧдӧ Анна Павловна.
Чукӧртӧм помасис.
Кымынкӧ доз да гырничьяс чукйӧн тырӧсь банйӧм, сочнӧй да чӧскыд дука плодъясӧн.
Вит мортысь процессия воӧ бӧр и быдӧнлӧн киняулас да юр вылас зэв дона ноша.
Но Анна Павловна оз тэрмась;
сійӧ видзӧдлӧ и ӧмидз кустъяс вылӧ, и клубника градъяс вылӧ, и сэтӧр вылӧ.
Ставыс нин воӧ, а клубника весиг дзикӧдз нин воӧ.
— Ӧмидзсӧ кӧть аски вот! — висьталӧ сійӧ, кияснас лапйӧдлӧмӧн.
— Талун эськӧ колӧ, а ті нывъястӧ вӧрӧ вӧтлід! — вочавидзӧ садовник.
— Кыдзи ми та мында уджнас справитчам! — шогсьӧ сійӧ:
— и чукӧртны, и весавны, и пуны, и солавны!
— Енмыд милӧсьта, сударыня;
нывъястӧ унджыкӧс гӧнитӧд — здукӧн весыштасны.
— Лӧсьыд тэныд, пӧрысь хрен, сёрнитныд: тэнад уджыд ӧти, а ме дзонь лун и сэтчӧ и татчӧ!
Ог, вынъясӧй менам абуӧсь!
Шыбыта ставсӧ да муна Хотьковӧ, енлы кевмыны!
— Ах маменька! — горӧдӧ Гриша, да кык синва войт доршасьӧны сійӧ синъяс вылын.
Но Анна Павловна пырис нин чувствительность колеяӧ да кутіс водзӧ ропкыны.
Непременнӧ сійӧ шыбытас ставсӧ да мунас Хотьковӧ.
Стрӧитас аслыс кельятор, градйӧр лӧсьӧдас, мӧстор ньӧбас, да кутас овны да овны.
Чӧліника шыч ни рач: ни сійӧ некодӧс оз вӧрзьӧд, ни сійӧс некод оз вӧрзьӧд, а со тай вот!
Эсымында быдсямаыс чужӧма, мый и кык тӧлысьӧн ӧдва-кӧ справитчан, а сылӧн водзын сӧмын кык вежон.
А сыысь ӧтдор, мыйдта нӧшта сылӧн мукӧд уджыс — и быдла сійӧ удит волыны, ставыс сы дінӧ приказаниеясла котӧртӧны.
Оз, тырмас сысянь!
Колӧ и лов йывсьыд думыштлыны.
Мунас сійӧ Хотьковӧ...
Ставсӧ тайӧс висьтавлӧ гораа да аслыс зэв кажитчӧмӧн казялӧ, мый весиг сыӧн ньӧбӧм садовник Сергеич жалитӧмӧн эскӧ сылы.
Но самӧй тайӧ норасьӧмъяс дырйиыс сад воротаясын мыччысьӧ тырӧм ловшыа нывка да явитӧ, мый барин «скӧралӧны», сы вӧсна мый кучкаліс нин кык час, а а ӧбед абу на нӧшта сетӧма.
Анна Павловна ӧддзӧдӧ воськовсӧ, сы понда мый Василий Порфирыч та кузя зэв стӧч.
Сійӧ суткинас сёйӧ сӧмын ӧтиысь да корӧ, медым ӧбед вӧлі сетӧма стӧч кык часын.
Бурног кӧ, сысянь колӧ вӧлі виччысьны дзонь бушков, (сы понда мый пуктӧм срок сайӧ петіс нин дас вит минут), но зэв уна чӧскыд дука плодъясӧс аддзӧм бӧрын сьӧлӧмыс пӧрысь баринлӧн небзьӧ.
Сійӧ сулалӧ балкон вылын да ылысянь кресталӧ матыстчысь процессиясӧ; медбӧрын, сійӧ лэччӧ кильчӧ вылас да встречайтӧ сэні гӧтырсӧ.
Да, тайӧ ставсӧ гӧтырыс лӧсьӧдіс!
Кодыр сійӧ вӧлі гӧтыртӧм, сылӧн вӧлі кымынкӧ дас вотӧс куста дзоляник сад, кодъяс костӧ вӧлі садиталӧма самӧй омӧль сортъяса яблок пуяс.
Ӧні господа Затрапезнӧйяслӧн «заведениеыс» муртса кӧ абу медпервойыс уездын, да сійӧ гӧтырнас гордитчӧ дзик законнӧя.
Сы понда, сійӧ Анна Павловнаӧс не сӧмын оз встречайт «купчиха», «ёма», «чӧрт» да мукӧд кывъясӧн, но, мӧдарӧ, меліа кресталӧ сійӧс да сійӧ чужӧм бердӧ ляскысьӧ чужӧмнас.
— Татшӧм уна тэ, матушка, чукӧртін! — шуӧ сійӧ аслыс лядьвейясас шлапкӧдігтырйи: — но, и урожай жӧ таво!
Ладнӧ сідзкӧ, и ме тшӧтш чай юӧм водзвылын чӧсмасьышта, и меным торйӧдӧ персичок... вот кӧть тайӧс!
Сійӧ бӧрйӧ гылалӧмъяс пытшкысь медся нюкрасьӧм персиксӧ, да виччысьӧмӧн пуктӧ сійӧс тыртӧм тӧрелка вылӧ.
— Да босьт бурджык персиксӧ, — тшӧктӧ сылы Анна Павловна: — тайӧ рытӧдзыс джынвыйӧ сісьмас!
— Ог, ог, ог, тырмас месянь!
А тшыксяс кӧ, ме тшыкӧминсӧ вундышта...
Буръясыс ӧд и варение вылӧ туясны.
Ӧбед, кыдзи эз на вӧвлы, прӧйдитӧ бура.
И пӧварлы, и прислугалы кыдзкӧ удайтчӧ не скӧрмӧдны господаӧс; весиг Степан балбес вильскӧбтӧ накажитӧмысь, кӧть эськӧ соуслӧн абутӧмыс кыпӧдӧ сылысь ироническӧй шуӧм:
— «соуссӧ талун, тыдалӧ, курӧг гусялӧма».
Тайӧ немдумайттӧм шуӧмыс прӧйдитӧ оз накажитӧмӧн, а мукӧд серти небыд грӧзитыштӧмӧн:
«Киӧс сӧмын марайтны талун абу окота», шуӧ Анна Павловна: «а вот коркӧ ме тэнӧ, балбес, тайӧ кывъяссьыд шлёпӧда!».
И сӧмын.
Ӧбед бӧрын Василий Порфирыч водӧ шойччыны квайт час рытӧдз; челядь котӧртӧны садйӧ, но оз дыр кежлӧ: час мысти найӧ бара пуксяласны книгаяс сайӧ да кутасны велӧдчыны квайт часӧдз.
Ачыс Анна Павловна мунӧ спальняӧ да мудзӧмла сьӧкыда лэдзчысьӧ вольпась вылӧ.
Но талунъя луныс сэтшӧм нин артмис, мый, тыдалӧ, сылы и шойччыныд оз удайтчы.
Эз прӧйдит час, кыдзи сылӧн ёсь пельыс кыліс шум, да сійӧ ёна повзьӧм морт моз вирскӧбтіс гӧн перинаяс пытшкысь.
Сиктсянь локтіс йӧзлӧн дзонь чукӧр, код водзвылын вайӧдісны кӧрталӧм мортӧс.
Тайӧ вӧлі кутӧм пышъялысь салдат.
Анна Павловна пелька чеччыштіс девичӧй кильчӧ вылӧ.
Салдатыс лёталӧма да скӧрмӧма.
Сы вылын лестукӧдз киссьӧм сера дӧра гач да пӧшти дзикӧдз сісьмӧм дӧрӧм, код улысь тыдыштӧ гӧльӧн кодь сьӧд яйыс.
Кельыд чужӧмыс югъялӧ ньылӧм гырысь войтъясӧн; полӧмӧн котралӧны вӧйӧм синъясыс; мышкас гырддзаӧдыс кӧрталӧм киясыс вынтӧг гӧрддзысьӧны кулакъясӧ.
Сійӧ мунӧ тойлалӧмъясӧн вӧтлӧм улын да горзӧ:
— Ме казеннӧй морт — ті эн лысьтӧ менӧ нӧйтны...
Ме ачым, кӧсъя кӧ, начальство дінӧ муна...
Он лысьтӧй ті! и тіянтӧг эм кодлы менӧ нӧйтныс!
Но вайӧдысьясыс сыысь скӧрмӧмла, мый пышъялысь понда налӧн воши страдуйтан лунлӧн медбур кадыс, эз пыдди пуктыны сылысь сійӧ лӧвтӧмсӧ да век водзӧ награждайтӧны сійӧс тувкалӧмъясӧн.
— Бур, бур! — кылӧ йӧз чукӧрысь; — вот барыня тэнӧ кытчӧ гажыд лэдзас, а ӧні вай ӧдйӧджык вӧр, тэрмась!
Барыня сэк костті петіс нин кильчӧ вылӧ да виччысьӧ.
Керкаысь ставыс петісны ывлавылӧ; весиг девичӧй ӧшиньӧд челядьяс дзоръялӧны.
Ылын, конюшняясланьӧ, котӧртӧ приказӧн нывка, — ӧдйӧджык вайны колодкаяс.
— Ноко, волы, казеннӧй морт! — кыдзи и мукӧд дырйи заводитӧ иронизируйтны Анна Павловна. — Ук тэ, кутшӧм тшап! да збыльысь кӧ тайӧ великановскӧй Серёжка-а! извинитӧй, ог тӧд, кыдзи тіянӧс бать кузяыд шуныс...
Бергӧдӧй ноко сійӧс... вот сідз! самӧй медбӧръя мода сертиыс пасьтасьӧма!
— Ме казеннӧй морт! — водзӧ нинӧм вежӧрттӧг горзӧ салдат: — он лысьтӧй ті менӧ...
— Тӧдам ми, мый тэ казеннӧй морт, сы понда и видзысьяссӧ тэ дорӧ сувтӧдісны, мый казеннӧй добрасӧ тшӧктӧма видзны.
Энлы ми тэнӧ кыдз колӧ пасьтӧдам колодкаӧ, доддялам вӧв да и мӧдӧдам ыркыд вылас карӧ.
А сэсянь тэнӧ полкӧ... да строй пыр... да розгаӧн, да бедьясӧн... кыдзи тай песняад тіян сьывсьӧ?..
— «Прӧйдит, прӧйдит, молодец, веж вӧръяс пыр!» — вочавидзӧ йӧз чукӧр пӧвсысь отставнӧй салдатлӧн гӧлӧс.
— Кылан?
Но, вот, ми тадзи и вӧчам: вӧччӧдам тэнӧ, муса другӧй, колодкаӧн, да рытгорувнас кӧдзыд вылас...
— Ме <ns>казен...</ns> — заводитӧ бара салдат, но гӧлӧсыс сылӧн друг орӧ.
«Строй пыр» йылысь казьтылӧмыс, тыдалӧ, сійӧ сьӧлӧмӧ пыртӧ кутшӧмкӧ повзьыштӧм.
Гашкӧ, сійӧ сэтшӧм гӧститӧдӧм йывсьыд бура нин тӧдӧ, да сійӧс водзын мӧдысь примитӧм (мӧдысь пышйылӧмысь чорыдджык пропорцияын) оз кут нинӧм торъя завидьтанасӧ.
— Матушка тэ менам! дорйысьӧй! — оз горзы, а пидзӧс вылас усьӧмӧн, кыдзкӧ лёкногӧн ымзӧ сійӧ: — смилуйтчы тэ салдат вылас!
Ӧд ме... ӧд менам... о, господи!
да мый нӧ тайӧ лоӧ!
Матушка!
Да тэ видзӧдлы!
тэ менам спина вылас видзӧдлы!
Со найӧ, чужӧм лыясыс менам...
Ок тэ, милӧсьта енмӧй!
Но Анна Павловна эз нин ӧтчыд вӧвлы татшӧм сценаяс дырйи да тӧдӧ, мый найӧ петкӧдлӧны сӧмын модасӧ, код помын сулалӧ быть лоана разсьӧм.
— Абу властнӧй ме, сӧкӧлӧй, эн и кор! — резоннӧя шуӧ сійӧ: — ачыд кӧ эськӧ тэ ме дінӧ эн лок, ме эськӧ тэнӧ эг и кый.
И олін эськӧ да вылін тэ мӧдлаын ньӧжйӧника да чӧліника... кӧть эськӧ со экономическӧйяс дінын...
Тэныд эськӧ сэні няньтортӧ, и йӧвтортӧ, и яишничатӧ...
Найӧ йӧз вӧльнӧйӧсь, аслыныс асьныс господаяс, мый кӧсйӧны, сійӧ и вӧчӧны!
А ме, другӧй менам, абу властнӧй!
Ме ачымӧс помнита и тӧда, мый ме тшӧтш жӧ слуга!
И тэ слуга, и ме слуга, сӧмын тэ невернӧй слуга, а ме — вернӧй!
— Матушка, да видзӧдлы тэ...
— Энлы, тэ гӧгӧрво, мый тэ вӧчин!
Ӧд тэ, кокни шуны, царскӧй служба вылысь пышйин!
Царскӧйысь!
А мый лоӧ, ставныд кӧ пышъяланныд, а сэн друг француз либӧ турок... видзӧдан гӧгӧр, а салдатушкаясыд миян пышъялӧмаӧсь!
Кодъяскӧд ми сэки мунам лёк йӧзыслы паныдсӧ?
— Заступница!
— Ог-ог-ог!..
Либӧ, бара, сійӧс босьт: аддзан, кымын мужикӧс вӧтлім тэнӧ кутны, а ӧд найӧ та понда дзонь уджалан лун воштісны!
А ӧні кадыс пӧсь, страда!
Дзонь лун кыйисны тэнӧ, а рытнас ещӧ подвода тэд вылӧ колӧ лӧсьӧдны, да кык колльӧдысьӧс...
Бара мужикъяслӧн дзонь сутки воши, а то и кык!
Кутшӧм нӧ тэ, эстшӧм тэ подлец, право имеитін татшӧм ноксьӧмсӧ лэптыны! — друг сійӧ пузьӧ скӧрысь.
— Эй, мый сэн ноксьӧны! дорны сылысь ки-коксӧ колодкаӧ!
Со, мерзавец! спина вылас сылы видзӧдлы!
Да тэ кӧ казеннӧй морт — сідзкӧ и спинаыд тэнад казеннӧй — со и ставыс!
Котӧрӧн локтӧны кык конюх, уськӧдӧны салдатӧс му вылӧ да заводитӧны сылы тувъявны киясӧ да кокъясӧ колодкаяс.
Колодкаяс косьмӧмаӧсь да мучитана дойӧн топӧдӧны салдатлысь лыяссӧ.
— Колодкаяс, колодкаяс тувъялӧны! — ӧшиньясысь кылӧны челядь гӧлӧсъяс.
— Со, нормӧдысьыс аддзысис! — водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ Анна Павловна:
— гашкӧ тэнӧ кытчӧ гажыд лэдзны да?
Вӧч милӧсть, гусясь, сӧкӧлӧй, ӧзтав, грабит!
Час энлы, карын тэд петкӧдласны...
Висьталӧй милӧсть вылӧ!
Дзонь асыв чӧж быттьӧ пӧртйын пуи, сӧмын на шойччыштны лӧсьӧдчи — эз тай сэн вӧв!
Салдатӧс омӧльыс вайис, сыкӧд бара ноксьы!
Весась менам синводзысь... пеж гаг!
Нуӧдӧй сійӧс, да вердӧй, а то нӧшта пропадитас, мый бурыс!
А час ӧкмыс кежлӧ кымын дасьтыны подвода — и ен сыкӧд!
Тайӧ нарадитӧм вӧчӧм бӧрын Анна Павловна пырӧ бӧр, пуховикъяс пытшкӧ кӧть недыр кежлӧ пурскысьлыны надеяӧн;
но часі петкӧдлӧ нин квайтӧдлысь джынсӧ;
часӧн-джынйӧн мысти вӧрысь воасны «нывъяс», а сэн сэсся старӧста...
Абу узьӧмӧдз!
— Брысь, пострелъяс!
Велӧдчӧм на ещӧ эз помась, а найӧ со кытчӧ каттьысьӧмаӧсь! вот ме тіянӧс! — горзӧ сійӧ челядь вылӧ, кодъяс чукӧртчӧмаӧсь девичӧйын ӧшинь дорӧ да век на видзӧдӧны, кыдзи салдатӧс, коді ӧдва восьлалӧ колодкаясын, нуӧдӧны застольнӧйлань.
Анна Павловна пырӧ узьлан жырйӧ да пуксьӧ ӧшинь дорӧ.
Сылӧн водзын дзонь час джын прӧст кад, но талун сійӧс мездӧ Васька кань.
Сійӧ кутшӧмкӧ прӧмыс бӧрся ньӧжйӧ-ньӧжйӧ кыйӧдчӧмӧн кыссьӧ двор кузя да сэсся ӧтчыд чеччыштӧмӧн сійӧс тшапкӧ.
Сылӧн пиньяс костас ланьтіс дзоляник лэбач.
— Со ӧд, стервоыд, век лэбачьясӧс куталӧ, — а некор оз шыръясӧс! — ропкӧ Анна Павловна. — Шыръясысь мездысьны некыдз, и амбаръясын, и кӧбрегын, и кумъясын кымӧръясӧн шӧйтӧны, а сійӧ век лэбачьясӧс да лэбачьясӧс.
Оз, колӧ мӧд кань лӧсьӧдны!
Век жӧ, скӧралӧм вылӧ видзӧдтӧг, кодӧс чужтіс сы пытшкын Васька асьсӧ нуӧдӧмнас, сійӧ оз веськодя видзӧд, кыдзи кань заводитӧ ворсны кыйӧм лэбачӧн.
Сійӧ нуӧ пиньясас кутӧмӧн ассьыс жертвасӧ туй дорӧ да лэдзӧ сійӧс вомсьыс.
Лэбачыс ещӧ ловъя на, но дзик нин надеятӧг довкйӧдлӧ юрнас да муртса-муртса вӧрӧдӧ варӧдӧм бордъяснас.
Васька то котӧртас бокӧ да заводитӧ лапанас мыськыны ассьыс чужӧмсӧ, то бара чеччыштӧ аслас жертваыс дінӧ, кыдз сӧмын сійӧ неуна вӧрзьыштас.
Курччыштас сійӧс кокньыдика бордйӧдыс да бара бокӧ котӧртыштас.
Тайӧ маневрыс вӧчсьӧ унапӧв помся, кытчӧдз Васька, быттьӧкӧ полӧмӧн, медым лэбач збыль эз кув, эз орӧд сылысь горшсӧ.
Заводитчӧ гӧнсӧ куштӧм.
— Ак, скӧр кань, ак, подлец! — вашкӧдӧ Анна Павловна: — со ӧд мый вӧчӧ... мучитысь.
А мый ті чайтад, ӧд и йӧз пытшкысь татшӧм жӧ подлецъяс овлӧны!
То чеччыштлас, то котӧртлас; то курччас, то шойччыштны сетас.
Ме помнита, ӧти палатаса секретарь мекӧд со тадзи жӧ ворсліс.
— «Ті, шуӧ, сударыня, думайтад, мый делӧыд тіян веськыд?
— Веськыд, шуа.
— Сідзкӧ ті эн тӧждысьӧй; тіян кӧ делӧныд веськыд, ми сійӧс тіянлы пӧльза вылӧ и решитам.
Волӧй вежон бӧрти!»
А вежон бӧрти бара:
— «Сідз ті думайтад...» Ниртӧ да куснялӧ.
Новлӧдліс сійӧ менӧ, новлӧдліс, мыйдта сьӧм сэки ме пытшкысь кыскис...
Ме столоначальник дорӧ: мый, мыся, кутшӧм тайӧ ворсӧм?
А сійӧ вочавидзӧ: «да терпитыштӧй нин, сылӧн характерыс сэтшӧм!... оз вермы сытӧг, медым медвойдӧр не мучитны, а сэсся босьтас друг да ӧти часӧн и решитас тіянлысь делӧтӧ».
— И дзик сідз: решитіс... мӧдар сторонаыслы пӧльза вылӧ!
Ме сы дінӧ:
— Мый нӧ ті Иван Иванович, мекӧд вӧчинныд?
А сійӧ сӧмын ваксьӧ... немъяндысьтӧм!
— «Дугдӧй тӧждысьны, сударыня, шуӧ, ме сэтшӧм решение гижи, мый сенат дзик сійӧс вежас!»
— Со ӧд кутшӧм йӧз овлӧны!
Кӧрталасны тэнӧ ки-кокӧдыд, да и нӧйтӧны, мыйдта налы колӧ.
Медбӧрын Васька куштіс лэбачсӧ да сёйис.
Ылын тыдовтчӧны наберушкаа нывъяс.
Найӧ сьылӧны сьыланкывъяс, а ӧткымынъяс, чайттӧг, мый барынялӧн синмыс найӧс аддзис нин, гумласьӧны наберушкаясас да сёйӧны вотӧсъяссӧ.
— Со ӧд жӧритӧны! — броткӧ Анна Павловна.
— Коді нӧ эськӧ сійӧ?
Кузь Аришка — сідзи и эм!
А со и мӧд!
Сідзи и сюялӧны вомтырӧныс, сідзи и сюялӧны...
тшук бара сійӧ Наташка...
Вот энлы ме тіянӧс.. пывсьӧда!
Дас минута мысти девичӧй тыри, и нуӧдсьӧ вотӧс примитӧм.
Вайӧма этша; коді вайис наберушка джын, а коді и дзик пыдӧсас.
Сӧмын карлица Полька вайӧма наберушка тырыс.
— Мый сідз, мича нывъяс?
сӧмын ӧд дас час и вӧрад шӧйтінныд, а помтӧм уна вайинныд?
— Зэв на этша вотӧсыс воӧма, — дорйӧны асьнысӧ нывъяс.
— Сідз.
А Полька мый понда наберушка тыр чукӧртӧма.
— Сідзкӧ, сылы шуд уси.
— Сідз, сідз.
А ноко, восьты вомтӧ, лолышт ме вылӧ, пу кузя туша!
Аришка матыстчӧ барыня дінӧ да лолалӧ сылы чужӧмас.
— Мыйкӧ ӧмидз дук кылыштӧ!
Ноко, а тэ, Наташка!
матыстчы, гӧлубушка, матыстчы!
Наташка вӧчӧ сійӧс жӧ, мый и Аришка.
— Дивӧ!
Господалы вотӧсъяс абу на воӧмаӧсь, а наысь ӧмидз дукӧн сідзи и ӧвтӧ!
— Ей богу, сударыня...
— Эн божитчӧй.
Ачым ӧшиньсянь аддзылі.
Аддзылі аслам синъясӧн, кыдзи ті, пос кузя мунігӧн, асланыд горшъясад сӧвтід.
Ті думайтад, мый барыняыд ылын, а сійӧ со — со сійӧ!
вот тіянлы таысь! вот тіянлы!
Аски лунтыр пяльцы сайын пукавны!
Кылӧ чужӧмӧ шлёчйӧдлӧм шы.
Ӧмидзыс сэсся чукӧртсьӧ ӧти дозйӧ да сдайтчыссьӧ кӧбрегӧ, а мыйкӧмында торйӧдсьӧ челядьлы, кодъяслӧн велӧдчыссьӧма нин да котралӧны керка бан пӧлӧныс стрӧитӧм кузь терраса кузя.
Кучкалӧ сизим час.
Челядьӧс вердісны чӧсмасянторйӧн;
Василий Порфирычлы тшӧтш жӧ вайисны чайнӧй пызан вылӧ ӧнтая персиксӧ да блюдтор вылын неуна ӧмидз.
Столӧвӧйын пуӧ самӧвар; заводитчӧ чай юӧм сійӧ жӧ пӧрядокӧн, кыдзи и асылын, сӧмын сійӧ торъялӧмӧн, мый ӧні эмӧсь тшӧтш и барин барынякӧд.
Анна Павловна тӧдмалӧ, бура-ӧ велӧдчисны челядь.
— Талун луныс миян шуда лоис, — аттестуйтӧ Марья Андреевна,
— весиг Степан Васильич — и сійӧ урокъяс висьталіс бура.
— Но, ю чайсӧ! — шыасьӧ Анна Павловна балбес дорӧ:
— юӧ чайсӧ ставӧн... ӧдйӧ!
Колӧ тіянӧс старайтчӧмсьыд балуйтыштны; ветлӧй накӧд, гӧлубушка Марья Андреевна, гуляйтыштӧй сикт кузяыс.
Мед сиктса сынӧднас лолалыштасны!
Анна Павловна да Василий Порфирыч кольӧны син на син.
Василий Порфирыч ньӧжйӧ ньылалӧ ӧмидз бӧрся ӧмидз да шуышталӧ:
— «Выль выльтор, — медводдзаысь таво!
водз зэв воис».
— Сэсся сідз жӧ ньӧжйӧ кутчысьӧ персик дорӧ, вундӧ сісьмӧм боксӧ да, кольӧмсӧ нёль пельӧ вундалӧмӧн, тэрмасьтӧг ӧти-мӧд бӧрся сёйӧ найӧс, шуышталігтырйи:
«Со кӧть и сісьмыштӧма омӧлика, а мыйдта на ещӧ буриныс кольӧма».
Анна Павловна аддзӧ, кыдз сійӧ гудйысьӧ, да сьӧлӧмыс сідзи и пуӧ.
Старик, тыдалӧ, талун кыпыд да лӧсьӧдчӧ сёрнитыштны ӧттор-мӧдтор йылысь, а унджыксӧ немтор йылысь.
Но Анна Павловналы сідзи и окота мунны.
Сійӧ оз радейт верӧсыслысь прӧста больгӧмсӧ, дай сылы и некор.
Сійӧс и видзӧд, старӧста локтас, колӧ доклад примитны, нарадитны аски кежлӧ.
Сы понда сійӧ пукалӧ быттьӧ емъяс йылын, и сійӧ здукнас, кор Василий Порфирыч шуӧ:
— Быдсяма ногыс овлӧ:
мукӧд воӧ ӧмидз вылӧ урожай, мукӧдӧ — клубника вылӧ.
А мукӧд дырйи яблок воас сымда, мый чукӧртнысӧ он вермы... кыдз енлы колӧ...
Анна Павловна сьӧкыда чеччӧ креслӧ вылысь, медым мунны.
— Мый, сёрнитыштныд нин мекӧд он кӧсйы! — норасьӧ старик: ах: дявӧл! збыльысь дявӧл!
— Некор мем тэнсьыд кывзыныс! — веськодя вочавидзӧ мунігмозыс Анна Павловна;
— меным горшӧдз делӧясыс, абу кад тэкӧд ки кресталӧмӧн овны.
— Чӧрт! дявӧл! — грӧмитӧ бӧрсяыс Василий Порфирыч, но пыр жӧ лӧньӧ да шыӧдчӧ лакей Коняшка дорӧ, коді сулалӧ сійӧ улӧс сайын да виччысьӧ приказаниеяс.
— Сідз со, вокӧ! — висьталӧ сылы Василий Порфирыч: — кольӧм во сюыд воис бура, а таво сюыд омӧльджык, сы пыдди зӧр вылӧ урожай.
Дерт, зӧр абу сю, а век жӧ бурджык абутӧм дорысь, кӧть мыйкӧ да эм.
Сідз-ӧ ме шуа?
— Дзик сідз, сударь.
Василий Порфирыч ачыс заваритӧ торъя чайникын чай, да заводитӧ юны, мукӧд сёрнитысьяс абутӧм вӧсна Коняшкакӧд сёрнитігтырйи.
Челядь, сэк костті, гувернантка гӧгӧр чукӧртчӧмӧн, лабутнӧя да чиннӧя восьлалӧны посёлок кузя.
Посёлок тыртӧм, уджалан лун ещӧ эз на помась;
том баръяс бӧрся ылын вӧтчӧ сиктса челядьлӧн чукӧр.
Челядь вежласьӧны мӧвпъяснаныс ӧта мӧд костаныс.
— Со Антипка кутшӧм керка гымкнитіс, а ӧні сійӧ тыртӧм сулалӧ! — висьталӧ Степан:
— гӧль вӧлӧм да юис зэв ёна, сэсся кыськӧ ӧбраз судзӧдӧма — сэсянь и мӧдӧма озырмыны.
И юны дугдіс, и деньга лои.
Паськыдджыка да паськыдджыка, нёль вӧв лӧсьӧдӧма, ӧта-мӧдсьыс бурджыкӧсь, мӧсъясӧс, ыжъясӧс, со тайӧ керкасӧ стрӧитіс...
Медбӧрын, оброк вылӧ вӧзйысис, тӧргуйтны кутіс...
Мам сӧмын дивуйтчис: кытысь Антипка вылӧ тадзи мӧдӧдчис?
Вот и висьталӧма кодкӧ сылы: Антипкалӧн пӧ эм сэтшӧм ӧбраз, коді сылы вайӧ шудсӧ.
Мам босьтіс дай и мырддис.
Антипкаыд сэки кок улас туплясис, сьӧм вӧзйис, а мам век висьталӧ ӧти тор:
«тэныд дзик ӧткодь кутшӧм ӧбразлы енлы кӧть юрбитны»...
Сідзи эз и сет.
Сійӧ кадсянь Антипка бара омӧльтчыны кутіс.
Юны пондіс, шогсьыны, лунысь-лун лёкджык да лёкджык...
Ӧні бур керкаыс тыртӧм, а сійӧ семьяыскӧд мышкас чом кодь керкаын олӧ.
Тавосянь бара барщина вылӧ пуксьӧдісны, а недель сайын конюшняын накажитісны...
— А со Катькалӧн керкаыс, — шыасьӧ Любочка: — тӧрыт ме сійӧс садса решетка сайысь аддзылі, видзвывсянь воӧ: сьӧд, омӧль,
— мый, Катька, юала: лӧсьыд верӧссаяд овны?
— «Нинӧм, шуӧ, кута тіян маменька пондаыд енлы кевмыны.
Кувтӧдз мелілунсӧ сылысь ог вунӧд!»
— Керкаыс сылӧн... видзӧдлӧй! дзонь кер абу!
— Сідзи и колӧ сылы, — решайтӧ Сонечка: — став нывъясыс кӧ...
Татшӧм сёрниясӧн прӧйдитӧ став прӧгулкаыс.
Эз коль ӧти керка, код йылысь эськӧ нинӧм эз шуны, сы вӧсна мый быдӧнлӧн вӧлі кутшӧмкӧ история.
Челядь оз жалитыштны мужикӧс да признайтӧны сы сайын сӧмын ӧбида терпитны право, а не видчыны сы вылӧ.
Мӧдарӧ, мамашалысь крестьяна дорӧ поступокъяссӧ встречайтӧны ошкӧмӧн.
Найӧ нимтӧны сійӧс «молодечӧн», шуӧны, мый сылӧн «вомдорыс абу йӧй», и мый не мамыс кӧ, пукалісны эськӧ ӧні найӧ батьыслӧн вӧлӧм куимсё квайтымын душ лыдын.
Весиг мустӧм «балбеслӧн» гӧлӧсыс йитсьӧ ӧтувъя ошкан хорын — сэтчӧдз ставсӧ шензьӧдіс куим сюрс душ лыдыс, кодъясӧн владейтӧны ӧні Затрапезнӧйяс.
— Эстшӧм грӧмадина лэптіс! — радпырысь горӧдіс Степан.
— И миянлы нэмчӧж колӧ таысь благодаритны мамӧс! — шыасьӧ Гриша.
— Мый эськӧ ми сытӧг вӧлім! — водзӧ радлӧмысла ыпъялӧ балбес: — сідз, кутшӧмкӧ Затрапезныйяс!
«Кымын душ тіян, господин Затрапезный?»
Куимсё квайтымын...
Ах, тэ!
— Вот ӧні ті веськыда сёрнитанныд, — ошкӧ челядьӧс Марья Андреевна: — ме и маменьканыдлы тіян бур чувствояс йывсьыд висьтала.
Маменьканыд тіян — мученица.
Папеньканыд тіян пӧрысь, нинӧм оз вӧч, а маменьканыд асывсянь рытӧдз тіян йылысь думайтӧ, медым тіянлы бурджык вӧлі, медым водзӧ вылӧ тіян вӧлі тырбур олӧм.
И, гашкӧ, регыд ен вынсьӧдас сылысь старайтчӧмъяссӧ выль вермӧмӧн.
Ме кывлі, мый Никитскӧй вузавсьӧ, и маменькаыд заводитӧма нин та кузя нуӧдны сёрнияс.
Тайӧ юӧртӧмыс челядьлысь шензьӧмсӧ кыпӧдӧ вывті нин вылӧ.
Челядь чеччалӧны, кекӧначӧны, чиктылӧны.
— Никитскӧяс ӧд сиктъяснас витсё душ! — горӧдӧ Степан. — Айда мамахен!
— Нёльсё кӧкъямысдас куим, — веськӧдӧ воксӧ Гриша, кодлы мыйсюрӧ тӧдса нин тайӧ сёрнияс йывсьыс, но коді ӧнӧдз эз на восьтыв ассьыс секретсӧ.
Шонді кусіс нин; керкаӧ пырӧ рытъя пемыд, а девичӧйын весиг прамӧя нин пемыд.
Нывъяс чукӧртчӧмаӧсь пызан гӧгӧр да панялӧны нуртӧм шыд.
Сэн жӧ, лар вылын, кокъяссӧ топӧдӧмӧн, пукалӧ Анна Павловна да сёрнитӧ старӧста Федоткӧд.
Федотлы ар сизимдас нин, но сійӧ ещӧ збодер на, и веритны кӧ мужикъяслы, киыс сылӧн тӧдчымӧнъя на сьӧкыд.
Сійӧ, клюка вылӧ ӧшйӧмӧн, чиннӧя сулалӧ барыня водзын, да тэрмасьтӧг ӧтвечайтӧ Анна Павловна юалӧмъяс вылӧ.
Анна Павловна радейтӧ старӧстасӧ;
сійӧ тӧдӧ, мый старӧста абу пӧтакайтысь и мый сійӧ киясын клюкаыс весь оз ов.
Таысь унджык, Анна Павловна тӧдӧ, мый йӧз пӧвстын сэтшӧмыс этша, кодъяс тырвыйӧ гӧгӧрвоӧны асьнысӧ крепостнӧйясӧн, оз сӧмын полӧм ради, но и сӧвесть ради.
Хозяйственнӧй нарадитӧмъясын Затрапезная пыдди пуктӧ сылысь опытностьсӧ, да сійӧ сӧветъяскӧд сӧгласитчӧм подув вылын оз шоча вежлавлы ассьыс нарадитӧмъяссӧ.
Дженьыдджыка кӧ шуны, тайӧ кык существо, кодъяс дзикӧдз ладмисны сьӧлӧмъяснаныс да кодъяс костын зэв шоча овлӧны гӧгӧрвотӧмторъяс.
— Мый, Шиловоад помалінныд? — юалӧ Анна Павловна.
— Менам мӧдӧдчигӧн медбӧръя зорӧдсӧ вӧлі чӧвтӧны.
Помавтӧг разӧдчыны эг тшӧкты.
— Туруныс нӧ бур?
— Тавося кодь турун шоча овлӧ: кос, гора...
Абу сӧмын лишнӧй уна сійӧ, а идралӧмыс нин сэтшӧм — вояс лыдысь шыбыт!
— Пола, тырмас-ӧ тулысӧдзыс?
— Кыдз шуны, сударыня... кыдзи вердны кутам...
Кутам кӧ кӧрымсӧ весь скӧтиналы шыблавны — этша лоӧ, а артасьӧмӧн кӧ, сэк тырмас.
Мӧсъясыдлы позьӧ и вося идзас сетыштавны, зӧр вылӧ урожайыд таво бур и.
Висьтавлі ме тіянлы коркӧ, мый пустошъясыдкӧд колӧ нӧрӧвитыштны, не ставсӧ арендаӧ сдайтны...
— Но, прӧстит нин криста ради!
Кыдзкӧ ӧд справитчам...
Аски кежлӧ кутшӧм нарадитӧм вӧчан?
— Мужикъяссӧ колӧ Владыкиноӧ эськӧ ытшкыны мӧдӧдны нарадитны, а бабаяссӧ быть ковмас ыстыны Игумновоӧ сю вундыны.
— Вундыны? мый сэтшӧм водз?
— Воыс таво водзын мунӧ.
Ставыс ӧтлаын.
Водзті тайӧ каднас ӧмидзлӧн нимыс на эз вӧвлы, а таво став ӧмидз кустъясыс воӧм ӧмидзӧн тырӧмаӧсь.
— А меным менам фрейлинаясӧй * пыдӧсаныс наберушкаясас вайисны.
— Ог тӧд;
колӧ вӧлі эськӧ тырӧн, да и то ставсӧ не вотны.
— Кыланныд? — шыасьӧ нывъяс дорӧ Анна Павловна. — Сідзкӧ, мужикъяслы аски ытшкыны, а бабаяслы — вундыны? ставыс али мый?
Старӧста чукрасьӧ, быттьӧкӧ оз лысьт висьтавны.
— Ещӧ мыйкӧ эм? — повзьыштӧмӧн юалӧ барыня.
— Эм делӧтор... да колӧ эськӧ сы йылысь ас костаным сёрнитыштны...
Анна Павловна водзвыв бледӧдӧ да чуть эз котӧрӧн веськӧдчы узьлан жырйӧ.
— Мый сэн ещӧ? висьтавлы! висьтав!
— Да морт шой миян му вылысь аддзӧмаӧсь, — шӧпкӧдӧмӧн докладывайтӧ Федот.
— Вот тэныд и лун петіс!
Ӧнтай пышйысь салдат, ӧні морт шой...
Коді аддзыліс? кӧні? кор?
— Да мяловоса Антон аддзылӧма.
— Муна ме, шуӧ, — шонді нин увлань мӧдіс — великановскӧй межа пӧлӧн вӧрті, а «сійӧ» кыдзпу ув вылын и ӧшалӧ.
— Джагӧдчысь?
— Дерт, буракӧ, джагӧдчысь.
— Мукӧдъяс тӧдӧны та йылысь?
— Мыйла мукӧдъяслы висьтавлыны!
Ме Антонлы зэв чорыда шуи, медым сійӧ некодлы ни гу-гу.
Да оз-ӧ аслыныд ков Антонлысь юавны?
Ме сійӧс аскӧд сьӧрысь вайӧді...
— Оз ков.
Сідзкӧ со мый тэ вӧч.
Тэ шуан, мый морт шойыс ӧшалӧ вӧрын великановскӧй межа бокын, а вӧрыс сэн ӧткодь, мый миян, мый Великановъяслӧн.
Босьт ӧні жӧ Антошкаӧс да ещӧ сылы отсӧг вылӧ сельскӧй Михайлӧӧс да пырысь-пыр жӧ куимнаныд тайӧ ӧшӧдчысьсӧ лэдзӧй миян кыдз пу вылысь да ӧшӧдӧй великановскӧй межа сайӧ, найӧ кыдз пу вылӧ.
А аски, мыйӧн югдыштас, бара ветлӧй, да аддзысясны кӧ коктуйяс, то ставсӧ кыдз колӧ вӧчӧй, мед эськӧ эз вӧв тӧдчана.
Да и луннас видзӧдлышталӧй: пӧжалуй, великановсаясыд казяласны да бара миян кыдз пу вылӧ вуджӧдасны.
Да видзӧд тэ менам: кодкӧ кӧ тӧдлас — тэ кывкутан!
Мудзин тэ, пӧди, старик, лунтыртӧ уджалӧмысь — но, да нинӧм нин вӧчны, старайтчышт!
— Нинӧм, сударыня, лунсӧ уджалім, и войсӧ уджалыштам!
Мудзӧм вывсьыд любӧджык!
Доклад помасис; ключница мыччӧ старӧсталы румка вина да сола нянь кусӧк.
Анна Павловна мыйкӧдыра сулалӧ спальня ӧшинь дорын да сатшкӧ синъяссӧ сукмӧм рытъя пемыдӧ.
Час джын мысти сійӧ тӧдӧ нин, мый приказыс сылӧн мыйкӧмында пӧртӧма нин олӧмӧ, да мый сиктсянь мунӧны великановскӧй межалань куим вуджӧр.
Со и столӧвӧйын заводитӧ кывны тӧрӧлкаясӧн да паньясӧн зёльӧдчӧм шы.
Докладывайтӧны, мый ужын гӧтов.
Ужын сэтшӧм жӧ, кутшӧм и ӧбед, пирожнӧйысь кындзи, коді ӧні эз сетсьы.
Анна Павловна сюся дзоргӧ быд блюд бӧрся да аддзӧ, кымын дзонь кусӧк кольӧ.
Сійӧ зэв ыджыд удовольствиелы, кукань яй тырмас аски лунтыр, шыдыс сідз жӧ бура уна коли, но галантиркӧд ковмас прӧщайтчыны.
Но, да ӧд шуны кӧ — коймӧд лун нин галантир да галантир! позьӧ и дзодзӧг джынйӧн чӧсмасьыштны, кытчӧдз эз на тшык.
Уджалан лун помасис.
Челядь окалӧны бать-мамыслысь кияссӧ да сюся котӧртӧны мезонин вылӧ детскӧйӧ.
Но девичӧйын кылӧ на ветлӧдлӧм.
Нывъяс, быттьӧ кӧлдуйтӧмаӧсь, пукалӧны пемыдінын да оз водны узьны, кытчӧдз Анна Павловналӧн гӧлӧсыс оз босьт на вылысь кӧлдуйтӧмсӧ.
— Водӧй! — горӧдӧ сійӧ налы, спальняӧ прӧйдитігмоз.
Узьны водтӧдз сійӧ восьтӧ деньга ящик да удостоверяйтчӧ, ставыс-ӧ куйлӧ сэн сійӧ пӧрядокын, кутшӧмын сійӧ велаліс тэчны.
Сэсся сійӧ мӧвпалӧ, эз-ӧ вунӧд мыйкӧ.
— Да эг ӧмӧй ме талун сынасьлы? — юалӧ сійӧ горничнаялысь.
— Энӧ сынасьлӧй и эм...
— Вот тайӧ ӧказия!
А ӧд мый, и то шуны, дзонь лун сэтчӧ да татчӧ...
Он кӧсйы да лёталан!
Кыдз эськӧ и аски не вунӧдны!
Казьтышт.
Сійӧ пӧрччӧ ас вывсьыс блузасӧ, чехолсӧ да вӧйӧ пуховикъяс пытшкӧ.
Но сэн сійӧс вӧтӧдӧ ещӧ ӧти мӧвп:
— Ак, да ӧд ме и кымӧсӧс на талун эг пернапасав... ак, грекыс кутшӧм!
Но, ӧтчыдтӧ ен прӧститас!
Сашка, сюйышт эшкынсӧ... топыдджыка... вот тадз!
Дас вит минута мысти керкаыс ставнас узьӧ кулӧма унмӧн.
Тадз прӧйдитӧ гожся лун господскӧй усадьбаын.
Тӧлын, ортсыса условиеяс вежсьӧм понда, серпасыслӧн видыс вежсьӧ, но пытшкӧссяньыс, крепостнӧй страдаыс оз кокняммы, а мӧдарӧ, весиг сьӧктаммӧ.
Рӧмъясыс сукмӧны, саппемыд да лолавны позьтӧм дук воӧны медбӧръя пределъясӧдзыс.
Коді веритас, мый вӧлі кад, кор горшлунлӧн, пӧръясьӧмлӧн, произволлӧн да думыштны позьтӧм жестокостьлӧн тайӧ сорасыс, ӧтар боксянь да увтыртӧмлӧн, кодӧс вӧлі вайӧдӧма морт облик воштӧмӧдз, — мӧдарсянь, шусьыліс... олӧмӧн?!
{Салтыков-Щедрин М. Е. (комиӧдіс Морозов С. П.) @ Тётенька Анфиса Порфирьевна @ висьт @ М. Е. Салтыков-Щедрин. Бӧрйӧм гижӧдъяс @ 1939 @ Лб. 29‒56.}
ТЁТЕНЬКА АНФИСА ПОРФИРЬЕВНА
Тётенька Анфиса Порфирьевна вӧлі медічӧтӧн батьлӧн чойяс пиысь (тайӧ гижан кадын сійӧ вӧлі неуна ыджыдджык ветымын арӧсысь) да оліс миянсянь неылын.
Колӧ шуны, ме ог помнит, мед эськӧ ми Заболотье ньӧбтӧдз коркӧ ветлывлім сы ордӧ, да и ог помнит, медым и сійӧ вӧвліс миянын, сы понда ме сійӧс дзикӧдз эг тӧдлы.
Порфирий Васильич дедушка семьяын нин, кор Анфиса Порфирьевна ещӧ «нылаліс» на, сійӧс эз радейтлыны да нимтылісны «варваркаӧн».
Бӧрас жӧ, кор сійӧ муніс верӧссайӧ да кутіс овны асвӧля вылын, тайӧ репутацияыс сы сайын коли дзикӧдз.
Висьтавлісны пӧшти чудовищнӧй фактъяс сійӧ помещичӧй олӧмысь да мыйкӧ дзик фантастическӧйӧс сійӧ семейнӧй олӧм йылысь.
Висьтавлісны, например, мый сійӧ, кор вӧлі нӧшта ныв на, кувтӧдзыс чеплялӧма сы услужение вылӧ сетӧм нывкаӧс; мый Анфиса Порфирьевна олӧ верӧссайын покойник сайын да с. в.
Сы йылысь сёрниясысь батьыс поліс, но матушкаыс, коді радейтліс йӧзӧс суклявны нимтыліс сійӧс эз мӧдногӧн, кыдзи тиранкаӧн да кыдзсюрӧ олысьӧн.
Вообще, и рӧдняяс, сусед-помещикъяс ӧтдортчывлісны Савельцевъясысь (мужиксяньыс тётенькалӧн овыс), сы понда найӧ овлісны дзик ӧтнаныс, ставӧн эновтӧмӧн.
Тайӧ сёрниясыс ветлӧдлісны ниӧти мичмӧдтӧг да дзебтӧг, ставлы кывмӧн, челядь дырйи, и, тӧдӧмысь, ёна действуйтісны челядь мӧвпъяс вылӧ.
Ме, шуам, чужӧмсянь тётенькаӧс дзик некор аддзывтӧг, куті сійӧс син водзын скелет кодьӧн (татшӧм нывбабасӧ ме аддзылі книгаысь картинка вылысь), рудов пӧим рӧма хитона, водзӧ чургӧдӧм кияса, помъясыс кодлӧн вӧлі вооружитӧмаӧсь чуньяс пыдди ёсь гыжъясӧн, синъяс пыддиыс джуджыд гуранъяс да юр вылас юрси пыддиыс нюглясьысь змейяс.
Но Заболотье ньӧбӧм бӧрын делӧясыс вежсисны.
Делӧыс сыын, мый тётенькалӧн имениеыс, Овсецово, куйліс Малиновецсянь Заболотьеӧдз самӧй джын туй вылас.
А сы понда мый нелямын верстысь кузьджык вӧлӧк велавтӧм вӧвъяслы ёна мудзтана, быть ковмис шойччӧдны найӧс джын туяс.
Унджыкысьсӧ шойччӧгсӧ ми вӧчлывлім постоялӧй дворын, коді сулаліс Вопля ю берег вылын, Овсецовосянь наискӧс; но матушка аслас быдлунся расчётливостьнас решитіс, мый, постоялӧй двор вылын рӧскод вӧчӧм дорысь, выгоднӧджык лоас час мӧд-коймӧд пукыштны чойыс ордын, коді, дерт, лоас рад рӧдняасьӧм выльмӧдӧмлы да старайтчыштас бура примитны дона гӧстяӧс.
И вот, ӧтчыд — тайӧ вӧлі гожӧмын — матушка лӧсьӧдчис мунны Заболотьеӧ да менӧ босьтіс аскӧдыс.
Тайӧ вӧлі миян медводдза (но, колӧ шуны, и медбӧръя) волӧм Савельцевъяс ордӧ.
Ме помнита, видзӧдлыны окотитӧмыс сэтшӧм ёна волнуйтіс менӧ, мый меным ньӧти эз пукавсьы места вылын.
Воображение уджаліс, фуриялысь водзвыв нин вӧчлӧм образсӧ рисуйтӧмӧн, коді грознӧя локтіс миянлы паныд.
Матушка тшӧтш жӧ дугдывтӧг падъяліс да сёрнитіс горничнӧй Агашакӧд.
— Кежавны, али мый?
— Сійӧ кыдз тіянлы бурджык, сударыня, лоас.
— Ещӧ оз примит, пӧжалуй!
— Кыдз не примитны... помилуйтӧй! радпырысь весиг!
Матушка думыштчыліс минута кежлӧ — эз тӧд мый вӧчны, да сэсся водзӧ висьталіс:
— Чайта, и ассьыс Фомкасӧ петкӧдлас!
— Вермас лоны, и сӧвеститчыштас.
А код тӧдас, висьталӧны, сійӧ пыр барынякӧд ӧти пызан сайын ӧбедайтӧ...
— Но, ладнӧ, мунам!
Недыр мысти, век жӧ, матушкаӧс решимостьыс эновтліс да сёрниыс заводитсьӧ выльысь мӧдара тема вылӧ.
— Ог нин, мый срамитчыныс, — висьталіс сійӧ да, кучер дорӧ шыӧдчигмоз, содтіс: — мун постоялӧй дворӧ!
— Менам сьӧлӧмӧй мӧдіс ёна типкыны, кор, Овсецовоӧ кежанінын, матушка горӧдіс кучерлы:
— Овсецовоӧ!
Экипаж кежис миртуй вылысь да мӧдіс гӧгыльтчыны сиктса небыд туйӧд неыджыд господскӧй керкалань, коді сулаліс дворас пыдын. Дворсӧ вӧлі потшӧма тынӧн да садиталӧма посни кыдз пуясӧн.
Збыльысь, миянӧс виччысис мыйкӧ дзик аслыссяматор.
Дворыс вӧлі куш; решеткаа воротаясыс иганаӧсь; тын сайын эз кыв некутшӧм шы.
Шондіыс сідзи сотіс, мый весиг амбар дорӧ домалӧм пон, миянӧс кылӧм бӧрын, эз кут увтчыны, а сӧмын миянланьӧ дыша бергӧдіс юрсӧ.
Кажитчис, ачыс вунӧдчӧм лӧньыс овмӧдчӧма татчӧ да вевттьӧма аслас вонйӧн став олысьяссӧ.
Минута кык-куим мысти, век жӧ, керка пельӧс сайсянь быльснитіс лёкиник сюртука морт туша, сувтіс, пуктіс кисӧ синъяс вевдорас да горӧдӧм вылӧ: — «Анфиса Порфирьевна гортас» — пыр жӧ воши.
Сэсся, девичӧй кильчӧ вывсянь котӧртіс косясьлӧм сарапана нывбаба, и сідз жӧ воши.
Медбӧрын, решеткаа ворота пыр ми аддзимӧ керкаын заводитчӧм ветлӧдлӧм, котралӧм.
Воссис параднӧй кильчӧ, и сэтысь котӧртіс нанкӧвӧй казакина кӧмтӧм детинка, коді и восьтіс миянлы воротасӧ.
Кор ми матыстчим, тётенька сулаліс нин кильчӧ вылас.
Тайӧ вӧлі кадысь водз пӧрысьмӧм, чукрасьӧм чужӧма да юр вылас тӧвйылын летъялысь дзор юрси пратьяса, косіник да пӧшти пиньтӧм старука.
Менам воддза мӧвпъяс серти кутіс кажитчыны, мый тайӧ юрси пратьясас вӧрӧны змейяс.
Сэтчӧ жӧ, сы вылын вӧлі кышалӧма рудов пӧимрӧма важысь-важ ситеч балахон, дзик сідз жӧ кыдзи картинка вылын.
— Ах, рӧдимӧйясӧй менам! ах, благодетельяс! уськӧдін жӧ дум вылад старукатӧ, сударушка! — дрӧжжитана гӧлӧсӧн чолӧмаліс сійӧ миянӧс, кияссӧ чургӧдігмоз, медым кутлыны матушкаӧс: — ӧд Заболотьеыд туй джынъяд... век жӧ донтӧмджык постоялӧй дворад вердсьӧм дорысь...
Кывлі, сударушка, кывлі!
Ньӧбӧмыд тэ сӧка коко...
Но да и молодеч жӧ тэ!
Кокни-ӧ уджыс, ачыд ӧтнад эстшӧм удж гартовтӧмыд!
Милости просим горничаясӧ!
Пасибӧ, сударка, мый кӧть эн наросьнӧ да уськӧдін мӧвп вылад.
Кытчӧдз тётенька кыдз веськалӧ да иронияӧн шуаліс ассьыс чолӧмалӧмсӧ, ме полӧмӧн виччыси ассьым ӧчередьӧс.
— И ичӧтиктӧ сьӧрсьыд вайин... но, и рад жӧ ме!
Тайӧ кымынӧд? — шыӧдчис сійӧ ме дінӧ, да, менӧ пельпомӧд босьтӧмӧн, окыштіс вӧсни, косьмӧм вомдоръяснас.
— Кӧкъямысӧд... да гортын нӧшта коли...
— Ӧкмысӧд...
Айда молодеч Василий вок!
Сизимдасӧд вылӧ петіс, а пӧди ещӧ кыдзи на дурӧ!
Сійӧ и видзӧд, и дасӧдыс абу ылын...
Но, мед тэд ен сетас, сударыня, мед ен сетас!
Сулавлы жӧ, сулавлы, душенька, сет видзӧдлыны, кодлань мунан!
Но, сідзи и эм: Василий Порфирыч вок вылӧ, дзик сы серти быттьӧ кисьтӧма.
Сійӧ бергӧдліс менӧ югыдлань да видзӧдаліс быд боксянь.
Ме должен шуны, мый татшӧм сяма балагурство мем эз вӧв тешкодьӧн.
И суседъяслӧн, и миян гортын, нывбаба честь дорӧ относитчисны эз вывті осторожнӧя.
Суседъяс и суседкаяс суклялісны ӧта-мӧд выланыс пӧшти шутитігтырйи.
Вӧлі-ӧ кӧть веськыдлуныслӧн киньыс тайӧ суклясьӧмъясас — та йылысь некод эз думайтлы.
Найӧ артмӧдлісны кыдз быттьӧ кругӧвӧй пӧрука да сійӧ жӧ кадас вӧліны быдӧнлы доступнӧй ӧти сёрнитанторйӧн, кодлы и гӧститанінын, и гортын ӧтсяма страстьӧн сетісны прӧст кадсӧ и кавалеръяс, и дамаяс, торъя нин бӧръяясыс.
Ме ачым пӧшти эг гӧгӧрволы, мыйын заключайтчӧ тайӧ балагурствоыслӧн пытшкӧсыс, но кывъясыс сэтшӧма нин меным тӧдсаӧсь, мый ме найӧн эг чуймывлы.
Матушка, век жӧ, гӧгӧрвоис, мый сюрис налькйӧ, да мый сылы не вильснитны подлӧй намёкъясысь став кык-куим час чӧжыс, кытчӧдз кутасны сёйны вӧвъяс.
Сы понда сійӧ, ещӧ комнатаӧ пыртӧдз на, заводитіс нин тэрмасьны да прикажитіс, мед вӧвъяскӧд эз ньӧжмасьны.
Но тётенька и кывны эз кӧсйы дона рӧднӧйяс регыд мунӧм йылысь.
— Ах-ах-ах!
Да эн-ӧ нин тэ ӧбидитчы ме вылӧ, сударка! — горӧдіс сійӧ: — и эн думайт мунны — ог лэдз!
ӧд ме, другӧй менам, шуи кӧ мыйкӧ, сідз прӧста!..
Сідз вот...
Прӧстӧй ме, ёна ме прӧстӧйӧн ӧні лои!
Мукӧд дырйи мый и вежӧрын абу, а ме век сёрнита, век сёрнита!
Изволит нӧ, изволит горничаясӧ мунны — нянь-совтӧг ог лэдз, эн и думайт!
А тэ, ичӧт пи, — шыӧдчис сійӧ ме дорӧ, — гуляйтышт, вотӧстор градйӧрысь нетшкышт, кытчӧдз ми маменькаыдкӧд сёрнитыштам!
Ах, рӧднӧйясӧй менам! ах, благодетельяс! кымын гожӧм, кымын тӧв!
Керны нинӧм, лои кольччыны.
Ме, тӧдӧмысь, радпырысь тэрмаси воспользуйтчыны меным сетӧм отпускӧн, да кымыныськӧ чеччыштӧм мысти лои нин дворын.
Двор вӧлі важногыс куш.
Гӧгӧрыс частоколӧн потшӧм вӧсна усадьбаыс вӧлі мунӧ острог вылӧ.
Ӧтар боксянь, мыйылнаынкӧ керкасянь тыдалісны кӧзяйственнӧй стрӧйбаяс: конюшняяс, скӧтнӧй двор, йӧз оланінъяс да мукӧд, но и сэн оз вӧлі кыв некутшӧм вӧрӧм шы, сы понда мый скӧтыс вӧлі пӧскӧтинаын, а дворовӧйяс — барщина вылын.
Сӧмын ылын, службаяс сайын, котӧртіс муяслань мый вынсьыс, детинка, кодӧс, тыдалӧ, ыстӧмаӧсь турун пуктанінӧ слугаясӧс корны.
Челядьдырйи ме зэв ёна радейтлі ставсӧ, мый вӧлі матын кӧзяйствоӧдз, а сы понда и ӧні ставсьыс войдӧр мӧдӧдчи службаяс дорӧ.
Колӧ вӧлі сравнитны, ставыс-ӧ тані ён, бур да вӧля, кыдзи и миянын, Малиновецын; кыдзи вӧчӧмаӧсь вӧвъяслы сулаланінъяс, кымын уж сулалӧ, кодъясӧс стадаӧ оз лэдзлывлыны, а пыр видзӧны кос кӧрым вылын; ыджыд-ӧ скӧтнӧй двор; ӧткодь-ӧ савельцевскӧй столӧвӧйса кухарка миян Василиса кухаркакӧд да с. в.
Сыысь унджык, ме аддзылі, мый коннӧй двор ворота дорын сулалӧ лэптӧм фордека миян коляска, да сы дорын пукалӧ миян кучер Алемпий, лэдзалӧ тшын кальян-носогрейкаысь да сёрнитӧ гӧрба стариккӧд, кодлӧн лӧз крашениннӧй сюртуксьыс краскаыс тӧвзьӧма новлӧмысла.
Буракӧ, думайтчис меным, сёрнисӧ нуӧдӧны вӧвъяс йылысь, да Алемпий ошйысьӧ миян неыджыд конскӧй заводӧн, коді и менӧ пыр интересуйтліс.
Но кымын ме куті матыстчыны службаяс дорӧ, сымын мем кутісны кывны мырдӧн кутана лӧвтӧмъяс, кодъяс пыр жӧ кыпӧдісны менам воображениеын тётенька крепостнӧй практикаса висьталӧмъяслысь мӧда-мӧд бӧрся мунӧмсӧ.
Некымын секунда мысти ме вӧлі нин места вылын.
Серпасыс, коді воссис менам син водзын, вӧлі вывті ужаснӧй.
Ме челядьдырсянь велавлі помещичӧй произволлӧн грубӧй формаяс дорӧ, коді петкӧдчывліс миян керкаын лёк кывъясӧн видчӧмын, чужӧмӧ да пиньясӧ сеталӧмын да мукӧдторйын, велалі сэтчӧдз, мый найӧ пӧшти эз вӧрзьӧдлыны менсьым сьӧлӧмӧс.
Но истязайтӧмӧдз миян эз волы.
Тась жӧ ме аддзи сэтшӧм возмутительнӧй картина, мый здук кежлӧ сувті, дорӧм морт моз, аслам синъяс вылӧ веритчытӧг.
Конюшня дорын, куйӧд чукӧр вылын, гырддзаясӧдыс столб дорӧ кӧрталӧмӧн, сулаліс ар дас кыка нывка да нетшкысис быд бокӧ.
Вӧлі нин мӧд час лун, шондіыс сідзи и киськаліс шудтӧмӧс аслас югӧръясӧн.
Гут чукӧръяс кыпӧдчылісны куйӧд ваысь, бергалісны сійӧ юр весьтын да ляскысялісны синваӧн да дульӧн кӧтӧдӧм сійӧ воспалитчӧм чужӧмӧ.
Торъя местаясӧ артмалісны нин неыджыд ранаяс, кытысь пычкыртіс вир.
Нывкаыс вывті ёна ойзіс-пессис, а сэн жӧ, кык воськов сайын, зэв спокойнӧя варгисны кык старик, быттьӧ нинӧм торъя вӧвлытӧмыс найӧ син водзын эз мун.
Ме ачым сулалі да эг тӧд мый вӧчны, кортӧм сюйсьӧмысь кывкутӧм виччысьӧм водзын, — сы выйӧдз крепостнӧй дисциплинаыс миритліс весиг челядьын мортнога порывъяс.
Но век жӧ менам сьӧлӧмӧй эз вермы терпитны; ме ньӧжйӧник матыстчи столб дорӧ да нюжӧді киясӧс, медым разьны гезъяссӧ.
— Эн вӧрзьӧд... тётенька видчас... лёкджык лоас! — сувтӧдіс менӧ нывка:
— Со чужӧмӧс партукӧн чышкышт...
Барин!.. мусаӧй!
И сійӧ жӧ каднас ме мышкын кыліс пӧрысь гӧлӧс:
— Эн сюйсьы йӧз делӧӧ, кычан!
И тэнӧ столб бердӧ тётенька кӧрталас!
Тайӧс шуис Алемпийкӧд сёрнитысь.
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн ме пытшкын лои мыйкӧ яндысьтӧм.
Ме пыр жӧ вунӧді нывка йылысь да лэптӧм кулакъясӧн «ланьт, подлӧй холуй!» — кывъяс шуӧмӧн уськӧдчи старик дорӧ.
Ме ог помнит, медым эськӧ мекӧд коркӧ вӧлі скӧрмӧмлӧн татшӧм припадок, да медым эськӧ сійӧ петкӧдчис татшӧм формаясын, но тыдалӧ, мый крепостнӧй практикаыс кыис нин ме пытшкын ён поз да виччысис сӧмын случай, медым петны ортсыӧ.
Старик сэки ачыс эрыштчис ме вылӧ да, код тӧдас, мый эськӧ тан лои, эз кӧ эськӧ Алемпий сувт ме дор.
— Мый ті! мый ті, сударь! — лӧньӧдіс сійӧ менӧ: — ӧд тайӧ барин...
Маменькаыд скӧравны кутасны...
А зверь моз скӧрмӧм старик сэк жӧ горзіс:
— Ме абу холуй, а дядьыд тэнад, вот ме коді!
Ме тэнӧ...
Грӧзитчана горзӧмсӧ водзӧ кывзытӧг, ме ньӧв моз котӧрті керкаӧ.
Котӧртігӧн мем кажитчис, мый ме водзӧ сувтіс привидение, да вӧтӧдіс менӧ коктуйяс кузя.
Залын пызан вылӧ гӧтӧвитӧны нин вӧлі сёян; гостинӧйын бур рӧдняяс сьӧлӧмсяньыс сёрнитісны.
Кыдз-сюрӧ, висьталӧмӧс бӧрдӧмӧн коставліг, ме юӧрті ассьым норасьӧмъясӧс матушкалы, столб дінӧ кӧрталӧм мучитчысь нывка йылысь казьтыштӧмӧн, да кутшӧмкӧ лакей йылысь, коді лысьтіс шуны асьсӧ менам дядьӧн, но, менам дивуйтчӧм вылӧ, матушка кывзіс менсьым висьталӧмӧс чужӧмсӧ чукрӧдлігтыр, а тётенька дзик веськодя шуис:
— Тайӧ сійӧ, тыдалӧ, менсьым «покойникӧс» аддзылӧма! — И сэсся, ме дінӧ шыӧдчӧмӧн, содтіс: — а тэныд, другӧй менам, эз ков йӧз делӧӧ сюйсьыны.
Йӧз манастырӧ асланыс уставӧн оз ветлывлыны.
Нывкаыс мыж вӧчис, и ме сійӧс накажиті.
Сійӧ менам, и ме мый кӧсъя, сійӧ сыкӧд и вӧча.
Сідз вот.
А матушка содтіс:
— Тӧдӧмысь.
Тэ тётенька ордад гӧститан и, сідзкӧ, должен кутны асьтӧ бура.
Оз ков тэныд конюшняясӧд котравны.
Пукалін мед миянкӧд либӧ садйын гуляйтыштін — нинӧм эськӧ эз вӧв.
И водзӧ тайӧс некор эн вӧч.
Тётенькаыд вывті бур, а ме сійӧ местаын эськӧ сувтӧді тэнӧ пидзӧс вылад, и делӧлы пом.
И ме эськӧ эг дорйы, а шуи: делӧысь!
Менам шуд вылӧ, тётенька не сӧмын эз сувтӧд менӧ пидзӧс вылӧ, но талун решитчис лоны бурӧн, чукӧстіс нылӧс да прикажитіс лэдзны накажитӧмасӧ.
— Колӧ шуны, ме и вунӧдлі Наташка йывсьыс, — шуис сійӧ. — Эз ков эськӧ нывкасӧ балуйтны, но да мед нин, дона гӧстьяс ради, — мед племянник вӧсна енлы юрбитӧ.
Ах, сьӧкыд мем накӧд, чойӧй, веськӧдлыны!
Йӧз ставыс юрвундысь кодьӧсь — ылын-ӧ грекӧдзыд!
— Ылын-ӧ! — шуис тшӧтш и матушка.
Но, а тэнад «покойникыд», чойӧй... ловъя да дзоньвидза?
— Мый сыкӧд, тшыг понкӧд, лоас!
Сёйӧ да юӧ, сёйӧ да юӧ!
Мый сӧмын сійӧ меным куш ӧти взяткаяснас сулалӧ... ах, мустӧмтор!
Став земскӧй судсӧ, сійӧ милӧсть кузя, аслам тшӧт вылӧ видза... смертыс сы вылӧ абу!
Куліс эськӧ — и делӧлы эськӧ пом!
— А оз-ӧ шаститлы сійӧ?
— Оз, чӧла кутіс овны.
Та кузя норасьны ог вермы, благодарнӧя асьсӧ кутӧ.
Но, да ӧд, матушкаӧй менам, мекӧд оз уна сёрнит.
Ме пыр жӧ гырддзаяссӧ лопаткаяс дорас бергӧда, да и исправник дорӧ...
Аддзысис, мися, брӧдяга, менам мужикӧн асьсӧ шуӧ...
Вӧчӧй сыкӧд, мый кӧсъяд, а сійӧ меным оз ков!
— А кывкутӧмысь он пов?
— Кывкутӧмысь?
Да тан ставыс кывкутӧмынӧсь — и он гӧгӧрво.
Ме и то ӧткымынысь думайтлывла: ӧти пом! босьта дай мӧдӧда сійӧс Сибирӧ...
Сійӧ ӧд, ревизия кузяыс, дворовӧйяс лыдын менам артавсьӧ, и ло кӧть исправник, кӧть раз-исправник, а должен вӧчны ме ногӧн!
Сійӧ кадас миян столяр Потапка кулі, и ми сійӧс болярин Савельцев ним улын дзебим, а менсьым сӧкӧлтӧ, медым салдатӧ нуӧмысь мездыны, дворовӧй морт Потап Семеновӧн пыртімӧ.
Сідзкӧ, ме ӧні мый кӧсъя, сійӧ сыкӧд и вӧча!
Ах, да прӧстӧй ме ӧні лои, кутшӧм прӧстӧй!
Думайта, думайта: но дзик, со енмыс, сійӧс, стервоӧс, ыста! а сэсся и жаль лоӧ!
Кокни-ӧ делӧыс!
Вешйывтӧг кызь во подьячӧйяс ме дінын вердсьӧны, быттьӧкӧ мазі чукӧр сідзи и дзизгӧны...
Дзикӧдз рӧзӧритісны, кӧть корны пет!
И овмӧсӧй абу муса, ӧд мый ог вузав, ӧд мый ог пӧлучит, ставыс на вылӧ, каторжнӧйяс вылӧ, мунӧ!
Да абу-ӧ окота тэд видзӧдлыны менам чудушка вылӧ?...
— Ог, мый нин!
Кристос сыкӧд...
А бур тэнад, чойӧ, именьицеыд, гӧгрӧс...
Прӧйдиті ме ӧзим пӧлӧныд... ах, бур жӧ сю чужӧма!
Няня таво лоан!
Водзӧ сёрнитӧмыс кежис кӧзяйственнӧй темаяс вылӧ, кодъяс йылысь, буракӧ, сёрнитісны и сэки, кор ме аслам виччысьтӧм локтӧмӧн орӧді найӧс.
Ме тӧдмалі, мый тётенькалӧн аслас нелямын душ, да мужикыслысь кӧкъямысдассӧ сійӧ кыдзкӧ кужӧма аслас ним вылӧ вуджӧдны.
Мужикыслӧн имениеыс выгоднӧйджык, сы понда мый сэн йӧзыс дзик ставыс лыддьыссьӧны дворовӧйясӧн, уджалӧны барщина вылын быдлун, а тётенька ассьыс крестьянасӧ эз удит дворовӧйяс лыдӧ пыртны, предводитель торкис, грӧзитчис делӧ панны.
И муыс сылӧн тырмымӧнъя, и вӧртор эм; быдторйӧн эськӧ бур вӧлі, эз кӧ матӧвоштыны подьячӧйяс.
— А ставыс сы вӧсна, мустӧм вӧсна!
Рӧзӧритіс менӧ, пеж мортыд, оз босьт сійӧс смертыс, дай ставыс! — дугдывтӧг содталіс тётенька, ассьыс висьталӧмсӧ орйӧдлӧмӧн.
Медбӧрын, кык час да джын гӧгӧрын, миянӧс корисны ӧбедайтны.
Залӧ пырӧм бӧрын, ми суим тась ыджыд тушаа, ар комына гӧгӧр, паськыд пельпомъяса, угриӧсь паськыд чужӧма, посни, чуть тыдалана синъяса да юр вылас сук юрси бурыся мортӧс.
Сійӧ вӧлі пасьтасьӧма топыда кручкиавлӧм югыд нюдзвиж казинетовӧй казакинӧ. Кручкияс пырыс вӧлі ӧшӧдӧма часілӧн эзысь чеп; часісӧ сійӧ дугдывлытӧг кыскывліс.
Сійӧ тшӧг чужӧм вылас вӧлі тыдалӧ тупӧй самодовольство да животнӧй сяма висьтавны вермытӧм азымлун.
Сійӧ пелька шаркнитіс кокъяснас матушка водзын да матыстчис сійӧ ки дорӧ.
— А тайӧ менам Фомушка! — рекомендуйтіс сійӧс тётенька: — Сӧмын сійӧ ӧтнас отсалӧ меным.
Ог тӧд, кыдз эськӧ ме и справитчи сытӧг татчӧс вольницакӧд!
Матушка неуна сконфузитчис, но эз дзеб кияссӧ, и весиг окыштіс Фомушкаӧс кымӧсас, кыдз тайӧс требуйтліс сэкся модаыс.
— Чойӧй сюнымӧс миянлысь ошкӧ, — шыӧдчис тётеньканым Фомушка дорӧ, — благодарит сійӧс! — Фомушка бара шаркнитіс кокъяснас.
— Вот эськӧ тэныд, сударка, татшӧм жӧ Фомушкаӧс аддзыны!
Сэтшӧм бур слуга! сэтшӧм слуга! шоч татшӧмыд!
Ме ог помнит, кыдзи колис ӧбедыс; помнита сӧмын, мый сёянъясыс вӧліны пӧтӧсӧсь да гӧтӧвитӧмаӧсь свежӧй провизияысь.
Сы понда мый Савельцевъясӧс ставӧн эновтісны и найӧ некор эз виччысьлыны гӧстьясӧс, то налӧн кӧбрӧгъясын эз видзлывны параднӧй блюдояс, кодъясӧс чеплявлісны лакейяслӧн чуньясыс, и ӧбедыс быд лун гӧтӧвитчыліс дзик прӧстӧй, но свежӧй.
Тётенька, тыдалӧ, эз вӧв скуп да сьӧлӧмсьыс, весиг мыйдтакӧ мырдӧн тшӧктӧмӧн гӧститӧдіс миянӧс.
— Сёй, сёй! — мырдӧн тшӧктіс сійӧ менӧ: — со ӧд тэ кутшӧм омӧль!
Малиновецад, тыдалӧ, оз вывті вердны.
Тӧда ме тіянлысь обычайястӧ!
Сёй на здоровье! кутан унджык сёйны, и наукаыд мӧдас спорӧджык...
И сэсся, матушка дорӧ шыӧдчӧмӧн, висьталіс водзӧ:
— А тэ, сударыня, мый бокӧ видзӧдан... сёй!
пырин кӧ, вердтӧг ог лэдз!
Тӧда ме, кыдз тэ гортад куим лун сайся колясъясысь соусъяс стряпайтан... кывлі!
Ме кӧть и пельӧсын пукала, а ставсӧ тӧда, мый свет вылас вӧчсьӧ!
Вот ме грымӧбта коркӧ тіянӧ, видзӧдла, кыдз ті сэн оланныд... богатейяс!
мый? повзин?
Матушка збыльысь неуна вежсис чужӧм вылас, Анфиса Порфирьевна куш ӧти визит вӧчны кӧсйӧмысь.
Сэк сӧмын, тыдалӧ, сійӧ дзикӧдз гӧгӧрвоис, кутшӧм ӧшыбка вӧчис Овсецовоӧ кежӧмӧн.
— Но, но... эн повзьы!
Небось ог лок!
Кытчӧ мем, оглашеннӧй мортлы, гырысь баръяс дінӧ ветлыны... ола и ӧтнам! — шутитіс сійӧ, матушкалысь дӧзмӧмсӧ аддзӧмӧн:
— олам ми тан Фомушкакӧд пельӧсын, лӧня-лӧня, чӧла-чӧла, некод миянлы оз ков!
Гӧстьясӧс огӧ корӧй, и асьным гӧститны ог ветлӧй... некытчӧ!
А кыдзкӧ кӧ случайнӧ дум вылас уськӧдласны бур йӧз, милости просим!
Вот сӧмын ыдждалысьястӧ смерть ог радейт, кора прӧститны.
Но торъя нин мырдӧн тшӧктіс сійӧ Фомушкаӧс:
— Сёй, Фомушка, сёй!
Со ӧд тэ кутшӧм краж быдмӧмыд! эм кытчӧ нянь-сов лӧдны!
Сёй!
Мый вылӧ Фомушка век ӧтмоз, асьсӧ неуна кынӧмӧдыс малышталӧмӧн, вочавидзліс:
— Пӧті; ог нин вермы!
И таинственнӧй ургӧмӧн эскӧдіс ассьыс вочавидзӧмсӧ.
— Сёйӧй, сударикъяс, сёйӧй! — эз ланьтлы тётенька.
— Тэ эськӧ небось, чойӧй, постоялӧй дворад косьмӧм курӧг вильӧдін, и сійӧ нин, абутӧм дорысь, тэныд барыш, мый рытнас воан Заболотьеад, — видзӧдан да курӧгыд ужын вылӧ гӧдитчас!..
Тьӧтушка эз лэдз миянӧс витӧд часӧдз.
Весьшӧрӧ вӧзйысис матушка, помка пуктӧмӧн, мый вӧвъяс важӧн нин сулалӧны кильчӧ дорын; весьшӧрӧ индаліс сійӧ сьӧд пласт вылӧ, коді тыдовтчис горизонт дорйылын да туналіс веськыда миянлы паныд сьӧд кымӧр.
Анфиса Порфирьевна зумыда сулаліс аслас шуӧм вылын.
Ӧбед бӧрын, коді ваявсис ёна ньӧжйӧн, вайисны кофе; сэсся колӧ вӧлі рӧднӧйяс ногӧн варовитыштны, — сёйинныд, юинныд пӧттӧдз, да пыр жӧ и мунны! — сэсся пукыштны туйӧ петтӧдз, сэсся енлы юрбитыштны, окасьны...
— И кытчӧ сӧмын тэ тэрмасян! — такӧдіс тётенька: — удитан на ещӧ пӧттӧдзыд пукавны аслад вывті радейтана Заболотьеад!
А тӧдан-ӧ мый! вӧлі кӧ эськӧ менам сійӧ Заболотьеыд, ме нин эськӧ...
Эг эськӧ видзӧдлы ме, мый сэн мужикъяс лӧз кафтанаӧсь ветлӧны, а бабаяс штофнӧй ковтааӧсь... ме эськӧ...
Вот муыд сэн этша, нинӧм вылын йӧзсӧ уджӧдны, — но да ме эськӧ аддзи уджтӧ...
А збыль, мый меным тэнӧ велӧдныс, учёнӧйӧс велӧдны — сӧмын тшыкӧдны.
Гӧгӧрвоан и ачыд.
Малиновецыд, кытчӧдз вокӧй чойяскӧд кӧзяитлісны, грӧш сетліс, а ӧні — зарни пыдӧс.
Вежӧра морт тэ, тайӧс быдӧн шуас!
Неважӧн, Аггей воліс колькъяс ньӧбаліс, талькъяс, полотнояс, — юалӧ сылысь:
— кытчӧ татысянь мунан?
— <ns>«Министер»</ns> дорӧ — шуӧ.
Ӧд сійӧ тэнӧ <ns>министернас</ns> нимтӧ.
Да и збыль сідз — <ns>министер</ns>!
Кокни-ӧ уджыс!
Кутшӧм грӧмадина ньӧбин дзик прӧстаысь!
Оброкъястӧ, чайта, содтін нин?
— Эг на ӧні!
— Содтав, сударка, содтав! нинӧм на вылӧ, лӧз кафтан новлысьяс вылӧ, видзӧдныс!
Кымын ёнджыка найӧс шыран, сымын ёнджыка налӧн гӧныс быдмӧ!
Содтав!
Ӧдва ми мынім.
Верст-кык матушка пукаліс чӧла, быттьӧ поліс, мый тётенька кылас сылысь сёрнияссӧ, но, медбӧрын, петіс сёрниыс.
— Фомкасӧ аддзылін? — юаліс сійӧ Агашалысь.
— Кыдз жӧ, сударыня!
Девичӧйӧ ӧбед водзын воліс, пукалыштіс.
— Эстшӧм халда!
Холопкӧд ӧти пызан сайӧ ӧбедайтны менӧ пуксьӧдіс!
Да ещӧ мый!..
Вот, шуӧ, и тэныд кӧ татшӧм жӧ Фомушкаӧс...
Тырмас, Анфиса Порфирьевна, кора покорнӧя извинитны! кӧлачӧн менӧ ас дінад водзӧ онӧ пӧръялӧй...
— Меным, сударыня, мый висьтавлісны.
Пукалӧ быттьӧкӧ тайӧ Фомкаыс пызан сайын барынякӧд, а пӧрысь баринсӧ, покойниксӧ, Фомка улӧс сайын тӧрелкаӧн тшӧктӧны сулавны...
— Збыль?
— Истиннӧй правда висьтала.
А то заводитасны комедияяс представляйтны.
Сувтӧдасны пӧрысь баринсӧ пидзӧс вылас и тшӧктасны «барыня» сьывны.
Сійӧ: «сударыня-барыня, сетӧй кинытӧ!» а барыня: «прочь, прочь, вешйы, ки доныс он сулав!»
Да кинас тай пиняс.
А Фомка качайтчӧ улӧс вылын, семдӧмӧн сералӧ...
— Вот и змей!
— Абу бур налӧн; весиг меным, рабынялы, страмкодь кажитчис.
Ветлӧдлӧ тайӧ Фомкаыс дворті, омӧль кывъясӧн видчӧ, горзӧ...
А, сударыня, мый ме кывлі, быттьӧ Фомкаыс налӧн пи?
— Пи ли, мӧд ли коді — он гӧгӧрво.
Сӧмын нин слуга покорнӧй!
Войясын Заболотьеӧ кута ветлыны, медым не волывлыны тайӧ ёма ордӧ.
Но, а тэ кутшӧм ещӧ сэн нывкаӧс столб дорсьыс аддзылін, висьтав! — шыӧдчис матушка ме дорӧ.
Ме висьталі;
Агаша, асладорсяньыс, вынсьӧдіс менсьым висьталӧмӧс.
— Котӧрӧн пырис сійӧ девичӧйӧ, быттьӧ абу тыр вежӧра, кватитіс нянь корка... дзонь местаыс чужӧм вылас абу!
— Эмӧсь жӧ свет вылын... — менӧ кывзӧм бӧрын шуис матушка, да фразасӧ помавтӧг, думыштчис.
Гашкӧ, сійӧ паметьын вуджӧртчис мыйкӧ татшӧмкодь жӧ аслас помещичӧй практикаысь.
Дерт, абу истязайтӧм веськыда гӧгӧрвоӧмӧн, но мыйкӧ сэтшӧм, коді аслас грубӧй формаясӧн эз жӧ шоча вуджлы бесчеловечностьӧ.
Но, неуна чӧв олыштӧм бӧрын, матушка кокньыдика очсыштіс, пернапасаліс вомсӧ да успокоитчис.
Буракӧ, сылы дум вылас уси мудрӧй пословица: эз миянӧн заводитчы, оз миянӧн и помась...
И тырмас.
Дзонь квайт верст ми мунім вӧлӧкті, бужӧд лыа вывті, джуджыд пожӧма стенъяс костті.
Вӧр кузя гораа паськалі ратшкӧдчӧм шы, коді артмис миян грузнӧй экипаж кӧльӧсаяс улын.
Вӧвъяс, кодъяс бӧрся дзонь кымӧрӧн вӧтчисны лӧдзьяс, мунісны восьлӧн, коляскасӧ сьӧкыда кыскӧмӧн, и сы понда тайӧ квайт верст мунӧм вылас ковмис часысь унджык.
Вӧр чаща пыр тыдалысь енэжлӧн векни полосаыс югъяліс яръюгыд лӧзоват рӧмӧн, кӧть эськӧ ылысянь кылісны нин гымлӧн шыяс.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый кадыс вӧлі квайт час гӧгӧр нин, жарсьыс да вӧв кокъясӧн лэптӧм буссьыс сынӧдыс вӧлі терпитны позьтӧм пӧдтана.
Но кор ми петімӧ вӧрсьыс, серпасыс вежсис.
Кымӧрыс паськалӧма нин, и сійӧ, сьӧд да грознӧй, ньӧжйӧн воис веськыда миян вылӧ.
Сынӧдын кылыштіс свежӧй дук: туй вывті гартчисны бергалысь тӧвныръяс, кодъяс пырждык петавлӧны гроза водзын.
А Заболотьеӧдз коли на ещӧ эз этшаджык дас кык верстысь.
Колӧ шуны, мый туйыс сэт муніс чорыд грунт вывті (кык-куим посни нюрторйысь кындзи, кытчӧ вӧлі лёк ногӧн пукталӧма сланьяс), но важӧн помещикъяс жалитлісны вӧвъяссӧ да ветлісны ньӧжйӧ, часнас сизим верстысь не унджык, сы понда местаӧдз воны колӧ вӧлі часӧн-джынйӧнысь не этшаджык.
Матушка сьӧлӧмсяньыс заводитіс тӧждысьны.
— Вӧтлы! Вӧтлы! — горӧдіс сійӧ кучерлы.
— Ӧткодь нин, не пышйыны, — вочавидзис сійӧ веськодя.
— Абу, вӧтлы, вӧтлы!
Лэптісны коляскалысь фордексӧ, и вӧвъяс мӧдісны рӧдтыны.
Ми прӧйдитім кымынкӧ сикт, и матушка неӧтчыд заводитліс сувтны, медым виччысьыштны грозасӧ.
Но быд пӧрйӧ надея: гашкӧ, прӧйдитас! — бурмӧдліс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Мыйдта видчӧм киссис сэн тётенька Анфиса Порфирьевна юр вылӧ — тайӧс ни мойдын не мойдны, ни перӧӧн не гижны.
Но, кыдз эськӧ эз сьӧлӧмсьыс мырсьы Алемпий, ми эгӧ пышйӧй сыысь, мый миянӧс виччысис.
Первой чардалігтырйи сярмуніны чорыд гым шыяс, кыдз быттьӧ дзик миян юръяс весьтын, а Заболотьеӧдз кык верст вотӧдз мӧдіс кисьтны ведра дорысь моз.
— Вӧтлы! — горзіс матушка, весьӧпӧртӧдз повзьӧмӧн.
Тайӧ пӧрйӧ вӧвъяс мӧдісны скачӧн, и минута дас мысти ми вӧлім нин Заболотьеын.
Сійӧ сувтіс миян водзӧ кыдзсюрӧ куйлысь сьӧд чукӧрӧн, кодӧс вевттьӧма зэр вевттьӧдӧн.
Тётенькалӧн кывъясыс збыльмисны:жаритӧм курӧг гӧдитчис ужин вылӧ.
Ми удитім нин сідзи тшыгъявны, мый ме весиг ог тӧд, сюрис эз мыйкӧ Агашалы сьӧд няньысь кындзи.
Тані, ме думайта, оз ло омӧльӧн висьтавны тётенькалысь историясӧ, медым гӧгӧрвоӧдны сійӧ загадкаяссӧ, кодъясӧн вӧлі тырӧма сылӧн олӧмыс.
Такӧд тшӧтш ог лыддьы лишнӧйӧн казьтыштны, мый улынджык гижӧм став торйыс вӧлі нӧшта ӧнія столетие первой четвертьын на, весиг пӧшти самӧй сійӧ заводитчигӧн.
Кыдз ме гарыштлі нин вылынджык, Анфиса Порфирьевна вӧлі медічӧт нылӧн дедушка Порфирий Васильич да бабушка Надежда Гавриловналӧн нывъяс пиысь.
Семьяын сійӧс эз радейтлыны аслас вӧвлытӧм скӧрлунысь, сы понда сійӧс нимтылісны эз мӧдногӧн, кыдз «фиска-змеяӧн».
Тайӧ ним улас сійӧ и тӧдса вӧлі став матігӧгӧрас.
Тайӧ репутация пондаыс, сійӧ нылаліс комын арӧсӧдз, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый батьыс и мамыс, медым инавны сійӧс кисьыс, кӧсйысисны сетны сыкӧд приданӧй ёна ыджыдджыкӧс мукӧд нывъяслы серти.
А именнӧ самӧй тайӧ Овсецовосӧ, кодкӧд ме сӧмын на тӧдмӧді лыддьысьӧс.
Но тыр арлыдӧ воӧм бӧрын ен ыстіс сылы судьбасӧ штабс-капитан Николай Абрамыч Савельцев ним улын.
Савельцевъяслӧн усадьбаыс, Щучья-Заводь вӧлі Вопля ю берег вылын, самӧй Овсецоволы воча.
Имение эз вӧв ыджыд, кӧкъямысдас душ сӧмын, и управляйтліс сійӧн старик Абрам Семеныч Савельцев, дзик ӧти пиыс кодлӧн служитіс полкын.
Старик вӧлі скуп, оліс быдӧнысь торйӧн, ни ачыс некод дінӧ эз ветлывлы, ни ас дінас эз принимайтлы.
Лёкӧн шуны сійӧс оз позь, но сійӧ вӧлі вывті изобретательнӧй крестьяналысь олӧмсӧ сьӧктӧдӧм кузя способъяс думайтӧм вылӧ (сы йылысь сёрнитлісны, мый сійӧ оз мучит, а <ns>тигоситӧ</ns>).
Кӧть муыс сылӧн вӧлі эз уна, ставыс десятина витсё кымын (сэн и вӧр, и нюр, и лыаа места), но сійӧ кыдзкӧ мудеритіс корсявны «занятиеяс», и сы понда крестьянаыс сылӧн пӧшти эз вешйывны барщина вылысь.
Сы пыдди муыс вӧлі зэв бура уджалӧма, и кӧкъямысдас душӧн старик оліс нуждатӧг и весиг, кывсьыліс, удитӧма чӧжны ыджыдкодь капитал.
Помещичӧй власть контролируйттӧмӧн пӧльзуйтчӧмӧн, медым <ns>«тигоситны»</ns> крестьянаӧс, Абрам Семеныч сійӧ жӧ кадӧ вӧлі зывӧктытӧг блудитысь да посниторъясӧн занимайтчысь мортӧн.
Гусявліс войясын крестьяналысь градйӧрсьыс пуктасъяссӧ, йӧртавліс крестьяналысь курӧгъяс, тшӧктывліс ассьыс отсасьысьяссӧ гусьӧник шырны крестьянскӧй ыжъясӧс, лысьтыны мӧсъясӧс да с. в.
Вӧвлывлі, мый крестьяна кутлісны сійӧс гусясигас, а войясын весиг кокньыдика нӧйтлывлісны, но та вылӧ сійӧ эз норасьлы.
Мукӧд дырйи, кор нин сирасьлісны вывті ёна, бӧр сетліс гусялӧмторсӧ:
— «Но на! жӧрит! тупкы горштӧ!» — а аскинас бара кутчысьліс важ уджас.
Вочасӧн чӧжис сійӧ сокровище, нинӧмӧн эз брезгуйт ни ӧбижайтчы, мый суседъясыс лӧгалісны сы вылӧ.
Но ньӧжйӧникӧн посниторъяссянь сійӧ вуджис и гырысь делӧясӧ.
Народнӧй переписьяс пытшкысь ӧтиӧн пӧльзуйтчӧмӧн, сійӧ став крестьянасӧ вуджӧдіс дворовӧйясӧ.
Сэсся мырддис налысь керкаяссӧ, скӧтсӧ да мусӧ, стрӧитіс усадьбакӧд орччӧн ыджыд казарма да овмӧдіс сэтчӧ выль дворовӧйясӧс.
Ставыс тайӧ артмис гусьӧник да некодӧн виччысьтӧг, мый некод эз и ахнит.
Крестьяна кӧсйылӧмны вӧлі норасьны и весиг ӧткажитчывлӧмаӧсь уджавны, но зэв регыд вӧлі лӧньӧдӧмаӧсь прӧстӧй полицейскӧй мераясӧн.
Суседъяс ироническӧя ли, завидьтӧмӧн ли шулісны: вот тайӧ молодец! кутшӧм штука вӧчис!
Но некод чунь на чунь эз кучкы, медым отсавны крестьяналы, сы вылӧ ыстысьӧмӧн, мый татшӧм сяма операцияясыс законӧн эз запрещайтчывны.
Сійӧ кадсяньыс Щучьӧй-Заводьын заводитчис веськыд каторга.
Дворовӧйяслӧн став кадыс, ставнас луныс, асывсянь войӧдз, дзоньнас вӧлі барин киын.
Весиг праздникъясӧ старик аддзыліс занятиеяс усадьба бердын, но сы пыдди вердіс да пасьтӧдіс найӧс — кыдзи? тайӧ торъя вопрос — и тшӧктывліс вӧскресениеясӧ ветлыны вичкоӧ.
Та вылын сійӧ торъя нин сулаліс начальство син водзын асьсӧ христианинӧн да благопопечительнӧй помещикӧн петкӧдлыны кӧсйӧмӧн.
Савельцевъяслӧн овмӧсыс дзикӧдз кутіс дзоридзавны.
Крестьянаӧс куштӧм бӧрын, старик уджаліс нин тӧдчымӧнъя уна му, и доходъясыс сылӧн быдмисны воысь воӧ.
Сы вылӧ видзӧдӧмӧн и суседъясыс пондісны думыштчавны, а унаӧн весиг заводитісны волыны сы дорӧ сылысь велӧдчыштны мог пуктӧмӧн, а збыльысьсӧ — сьӧм удждыны надеяӧн.
Но Абрам Семеныч, вӧзъяна ыджыд прӧчент вылӧ видзӧдтӧг, веськыда быдӧнлы ӧтказывайтіс.
— Корысьлӧн, сударик-вокӧй, кутшӧм сьӧм! — эз сёрнит, а быттьӧ няргис сійӧ: — ачым ӧдва-ӧдва лолӧс спасайта, да пиӧс со полкын видза.
И мужичокъясӧс ассьым лои дворовӧйясӧ вуджӧдны, а мыйла? — сы понда мый нужда мырдӧн тшӧктіс, зэлыда вӧлі лоӧ овны.
Ог ӧмӧй ме гӧгӧрво, мый налы, коньӧръяслы, абу лӧсьыд казармаын игнасьӧмӧн пукавны, да нинӧм он вӧч.
Аслад дӧрӧмыд яй бердад матынджык.
Ӧні менам и сюыд лишнӧй эм, и зӧрторйыд сюрӧ.
Вузала, — вот чай-сакар вылӧ и лоӧ...
Дворянин: чайтӧгыд бара жӧ яндзим!
Сідз тай, сударик-вокӧй!
Тайӧ став дорас содтӧд, Савельцев вӧлі сладострастнӧй да видзис ас бердас дзонь гарем, код вылын юраліс ён виръяя, ар комын кымына, кыз экономка Улита, верӧссайӧ мунлӧм нывбаба, кодӧс старик мырддис аслас мужиклысь.
Щучьӧй-Заводьын Улита горт овліс да барин вылӧ сылӧн вӧлі ыджыд влияние.
Ветлісны сёрнияс, мый и стариклӧн сьӧмыс, ломбарднӧй билетъяс вид улын, тӧдтӧм ним вылӧ, вуджӧны сы ордӧ.
Но сы вылӧ видзӧдтӧг, старик сійӧс вӧльнӧйӧ эз лэдз — поліс, мый Улита эновтас сійӧс, — а лэдзис вӧля вылӧ сійӧ кык пи-подростокъясӧс да иналіс найӧӧс велӧдчыны Москваӧ.
Пиыскӧд сійӧ эз ладмыв да отсаліс сылы зэв скупа.
Асладорсянь и пиыс вочавидзліс сылы зэв кӧдзыда да торъя нин пиньсӧ кесліс Улита вылӧ.
— Воас и менам кад, ме Улита пытшкысь вирсӧ юа, сӧнъяссӧ нюжӧда! — грӧзитчис сійӧ водзвыв.
Николай Савельцевлӧн репутацияыс полкын эз вӧв бур.
Сійӧ пырліс сэтшӧм йӧз породаӧ, кодъяс йылысь шуӧны: зверьяс!
Салдатъяс дорӧ вӧлі помтӧм скӧр, и, мый ставсьыс тӧдчанаджык, сылӧн зверь сяма лёкалӧмыс эз вӧв «воспитайтан» нога, а петкӧдчыліс сійӧ дзик помкатӧг.
Сійӧ кадӧ, военнӧй средаын, жестокӧй обращениеыд эз вӧв мыйӧнкӧ ненормальнӧйӧн; киӧн нӧйтӧм, бедь, шпицрутенъяс сідзи и киссисны шерӧн, но требуйтчис, медым тайӧ карательно-воспитательнӧй мераясыс нуӧдсьылісны тӧлкӧн да «делӧысь».
Савельцев жӧ увечитліс кыдз веськавліс.
Сыысь ӧтдор, сылӧн эз вӧв офицерскӧй честь йылысь гӧгӧрвоӧмыс.
Юсьыліс кодӧдз да кодъюрнас вӧчавліс скандалъяс; ротнӧй кӧзяйствоӧн заведуйтіг, йӧзсӧ видзис лёка да вӧлі кузь киа.
Паныдасьлісны, дерт, и мукӧдъяс, кодъяс та кузя эз жӧ вугравны, но бара жӧ найӧ тайӧс вӧчлісны вежӧрӧн, тӧлкӧн (тадзи вӧчӧмыс важӧн шусьыліс «бур вежӧра экономияӧн»), а эз путьтӧг, кыдзи Савельцев.
Ӧтчыд тӧлын, том Савельцев воис аддзӧдчывны батьыс ордӧ Щучья-Заводьӧ.
Видзӧдаліс гӧгӧр недель кымын и сэсся тӧдмалӧм мысти, мый орчча сиктын, Затрапезныйяс семьяын, эм ныв-невеста, кодлы индӧма приданӧй пыдди Овсецово, воис Малиновецӧ.
Лёк репутация вылӧ видзӧдтӧг, коді водзвыв кывсьыліс том сусед йылысь, и дедушка и бабушка примитісны сійӧс радпырысь.
Найӧ ныриснас гӧгӧрвоисны, мый сійӧ воис сватайтчыны, но, тыдалӧ, надейтчисны, мый Фиска-змея оз сет асьсӧ ӧбӧдитны, эз и ёнасӧ тревожитчыны жӧниклӧн зверь кодь лёклун йылысь налы кывсян сёрниясӧн.
Дедушка весиг лыддис бурӧн водзвыв висьтавны том мортлы.
— Тэ асьтӧ кут сюся! — шуис сійӧ: — тэ, висьталӧны, удал, да и нылыс миян абу шыбытана!
Та вылӧ Савельцев дзик бур сьӧлӧмӧн вочавидзис:
— Эн тӧждысьӧй! шӧвк кодь лоас!
А бабушка ассяньыс сійӧ жӧ ногӧн висьталіс Фисочкалы:
— Видзӧд, Фиска!
Тэ збой, а тэнад Николушкаыд ещӧ на збой.
Кыдз эськӧ мед сійӧ кодъюрнас тэнӧ эз керав!
Но и Фисочка спокойнӧя вочавидзис:
— Нинӧм, матушка, ме ас вылӧ надейтча! слабмас!
струнка моз ветлыны кутас!
Сэсся, сы йылысь сёрнитӧм бӧрын, коді кодсьыс збойджык и коді кодсӧ водзджык сёйӧмӧн сёяс, томъясӧс чунькытшӧдісны, а тӧлысьӧн-джынйӧн кымын бӧрти и венчайтчисны.
Савельцев нуис гӧтырсӧ полкӧ, и заводитісны том йӧз овны да вывны.
Во нёль, бать кувтӧдзыс дзик, новлӧдліс Николай Абрамович гӧтырсӧ полк бӧрся; и кыдз эськӧ эз вӧв скӧр сьӧлӧма ачыс Анфиса Порфирьевна, но сэн сійӧ медводз тӧдмаліс, кытчӧдз вермӧ воны йӧзлӧн зверьлуныс.
Мужикыс сылӧн вӧлӧма абу истязатель, а палач, тайӧ кывсӧ дзик тырвыйӧ гӧгӧрвоӧмӧн.
Асывсяньыс код да зверь кодь скӧр, сійӧ вермӧ вӧлі вины, керавны, тыртны ловйӧн гуӧ.
Анфиса Порфирьевна, кыдз нывбаба, виччысис дзик эз тайӧс.
Сійӧ думайтіс, мый делӧыс помасяс чеплясьӧмӧн, тувкыштӧмӧн да видчӧмӧн, кодъяс вылӧ сійӧ и ачыс кужис эськӧ вочавидзны.
Но артмис мыйкӧ серьёзнӧйджык: водзын сылы быд здукӧ вуджрасисны немортногӧн нӧйтӧм, а колӧкӧ и смерть.
Сэтчӧ жӧ Савельцевӧдз кывсис, мый гӧтырыслӧн ныв дырйиыс на ещӧ вӧлӧма любовнӧй история и весиг быттьӧкӧ сійӧ чужтылӧма пиӧс.
Тайӧ лоис мыджсян пунктӧн гӧтырыс дінӧ водзӧ лоан отношениеяслы.
Ӧти воськов эз прӧйдитлы сылы весь, ӧти лун эз прӧйдитлы сытӧг, медым мужикыс эз нӧйт сійӧс смертельнӧя.
Вӧвліс весиг, мый сійӧ корліс денщик Семёнӧс, латшкӧс да ён нероч мортӧс, да приказывайтліс нӧйтны нагайкаӧн джынвыйӧ пасьтӧм нывбабаӧс.
Эз ӧтчыд вирӧн тырӧм Анфиса Порфирьевна пышйывлы войяснас (кор ёнджыкасӧ сы вылын вӧчсьылісны экзекуцияясыс) ывлавылӧ, караул горзігтырйи, но ротнӧй штабыс, код вылын юранас вӧлі Савельцев, квартируйтіс боки сиктын, и сійӧ горзӧмъяс вылӧ некод эз видзӧдлыв.
Сылы лои страшнӧ.
Водзын эз тыдав ни отсӧг, ни мучитчӧмъясыслы помыс: сійӧ миритчис.
Тӧдӧмысь, миритчис ортсысяньыс, аслас паметьӧ став ӧбидасӧ сюркнялӧмӧн да мыйвылӧкӧ гудыра надейтчӧмӧн.
Ньӧжйӧникӧн сійӧ сьӧлӧмын чукӧрмис ставсьыс водзӧс босьтны сы ыджда кӧсйӧм, коді, мужик истязайтӧмысь ӧтдор, дзикӧдз мучитіс сійӧс.
Ӧтар боксянь, сійӧ гӧгӧрвоис аслас надеяясыслысь шатласяна подувсӧ, мӧдарсянь, син водзас сэтшӧм ловйӧн петкӧдчылісны истязайтӧмъяслӧн да пыткаяслӧн серпасъяс, кодъясӧс сійӧ кӧсйысис аслыс пӧртны олӧмӧ мужик вылас, кыдз сӧмын случай разяс сылысь кияссӧ, мый сійӧ вунӧдліс ужаснӧй збыльлунсӧ и став пытшкӧснас вуджліс водзӧ лоан виччысьны вермытӧм кадӧ.
Коді тӧдас, мый вермас лоны!
Верӧс вермас висьмыны; юӧмыс сылӧн вермас помасьны параличӧн, коді дорас сійӧс койка дорӧ, вӧрзьывтӧмӧс, нинӧм вӧчны вермытӧмӧс.
Ӧд эз ӧтчыд вӧвлы, мый сыкӧд лоліны припадокъяс, столбняк сямаӧсь, мыйысь, колӧ шуны, сылӧн терпитны вермысь натураыс век петліс вермысьӧн.
Но, вермас лоны, воас минута, кор припадокъясыс помасясны мыйӧнкӧ серьёзнӧйджыкӧн.
И вот сэки...
Век жӧ Савельцев вӧлі правӧн дедушкаӧс эскӧдӧмӧн, мый Фиска лоӧ шӧвк кодь.
Фиска эз нин и босьтчыв тышкасьны верӧсыскӧд, а сӧмын зільліс не сюрны сылы син улас, корсюрӧ паныдасьлігъясын быдногӧн сьӧлӧм вылас сылы воны кӧсйӧмӧн да пӧшти петавлытӧг кухняын кадсӧ коллялӧмӧн.
Тайӧн сійӧ кӧть воӧдчис сэтчӧдз, мый вочасӧн и верӧсыс кутіс вунӧдны сы йылысь.
Керкаын лои чӧвджык, да смертнӧй тышлӧн сценаясыс лолісны шочаджык.
Вермас лоны, дерт, мый Савельцев ачыс повзис, сы понда мый гӧтырыскӧд асьсӧ кутӧм йывсьыс сёрниясыс кывсисны полковӧй начальствоӧдз и сылы грӧзитіс рота мырддьӧм, а пӧжалуй и служба вылысь вӧтлӧм.
Анфиса Порфирьевна кокньыдика ловзьыштіс.
Но водзӧ вылӧ, кыдз олӧмыс сылӧн кокнялыштіс, сьӧлӧмыс пыр ёнджыка и ёнджыка ӧзйис ненавистьӧн.
Ӧбед сайын верӧсыскӧд воча пукалігӧн, сійӧ синсӧ эз лэдзлы сы вылысь и век думайтіс и думайтіс.
— Мый тэ ме вылӧ синтӧ сувтӧдӧмыд, проклятӧй ёма? — горзіс сы вылӧ верӧсыс, сылысь гӧгӧрвотӧм видзӧдӧмсӧ казялӧмӧн.
— Видзӧда тэ вылӧ, муса друг вылӧ, — вочавидзис сійӧ, ньӧжйӧ сералігтырйи.
Эз ӧтчыд сійӧ решитчыв мыйӧнкӧ «вердны» мужиксӧ, но, кыдзи и став скӧр йӧзыс, поліс сыысь, мый вермис лоны татшӧмтор вӧчӧм бӧрас.
Ӧд сылӧн олӧмыс быдӧнлы вӧлі син водзас, и, тӧдӧмысь, Савельцев виччысьтӧм кулӧм бӧрын, подозрениеясыс медводз усины эськӧ сы вылӧ.
— Сы понда, мустӧм понда, ещӧ каторга вылӧ пӧжалуй веськалан! — шулывліс сійӧ аслыс: — ог, ог! воас меным час, воас!
Быд нагайка, пельбокӧ быд кучкӧм — ставсӧ сы вылын, злӧдей вылын, прӧста!
Татшӧм ногӧн сулаліс делӧыс, кор воис полк бӧрся вӧтлысьӧмлы пом.
Ая-пиа костын ладмытӧмыс век ӧтарӧ содіс и содіс.
Старик и водзджыксӧ пиыслы сьӧмсӧ сетліс этша, а бӧръяпомыс дзикӧдз дугдіс сьӧмӧн отсалӧмысь, судзсьытӧм вылӧ ыстысьӧмӧн.
Пиыслы, колӧ шуны, эз вӧв торъя коланлуныс тайӧ отсӧгын, сы понда мый ротнӧй кӧзяйствоыс не сӧмын лишавмӧн обеспечивайтліс сылысь олӧмсӧ, но и сетліс позянлун чӧжны водзӧ кежлӧ.
Но сійӧ вӧлі горш да скӧраліс батьыс вылӧ.
— Кӧкъямысдас душ — сійӧ кӧкъямысдас гӧрб! — шулывліс сійӧ: — кужӧмӧн кӧ найӧс нагайкаӧн вӧрӧдыштны, то сэн сӧмын курав.
А сійӧ, аддзанныд кӧ, оз вермы рӧднӧй пиыслы юкыштны!
Тӧда ме, тӧда, кытчӧ менам кровнӧй сьӧмыс визувтӧ...
Улита Савишна старик ордын ноксьӧ, сідз вот сылы...
Но, да менам кадӧй волас!
Ме сы пытшкысь ставсӧ медбӧръя кӧпейкаӧдзыс пыркӧда!
Коркӧ и старик куліс, и Николай Савельцевлӧн кадыс воис.
Улита пыр жӧ мӧдӧдіс гӧнечӧс полк квартируйтан местаӧ, Москва сайса ыліса губернияяс пытшкысь ӧтиӧ; но вӧлі казялӧма, мый сійӧ тшӧктӧма гӧнечлы Москва пыр прӧйдитігӧн, пыр жӧ ыстыны Щучья-Заводьӧ сылысь медыджыд писӧ, кодлы сійӧ кадӧ вӧлі нин ар дас кӧкъямыс.
Пиыс збыльысь пыр жӧ локтіс, оліс мамыс дорын суткися этшаджык да бӧр муніс Москваӧ.
Тайӧторйыс, тӧдӧмысь, тшӧтш жӧ вынсьӧдіс сёрнияссӧ покойник Савельцев капиталъяс йылысь, кодъясӧс быттьӧкӧ сетӧма Улиталы.
Николай Абрамыч пыр жӧ босьтіс отпуск да тӧвныр моз лэбыштіс Щучья-Заводьӧ, аслас наперсник, денщик Семён колльӧдӧм улын.
Бричкаысь чеччыштӧм бӧрын, сійӧ прикажитіс кильчӧ вылын сійӧс встретитысь Улиталы пуктыны самӧвар и пыр жӧ тшӧктіс, медым корисны йӧзӧс.
— А тэкӧд, аканьӧй, ме пом вӧча! — содтіс сійӧ, батьлӧн вӧвлӧм домоправительница дорӧ шыӧдчӧмӧн.
Улита сулаліс кулӧм нисьӧ ловъя.
Сійӧ чувствуйтіс, мый сійӧс виччысьӧ мыйкӧ зэв лёктор.
Кык вежон чӧжӧн, мый прӧйдитісны пӧрысь барин кулӧмсянь, сійӧ кыз да дзоридзалысь барскӧй барыняысь пӧри руп-роп чужӧма бабаӧ.
Чужӧмыс топаліс, банбокъясыс лёсмуніны, синъясыс гудыртчисны, киясыс и кокъясыс тіралісны.
Тыдалӧ, сійӧ эз гӧгӧрво самӧвар йылысь приказаниесӧ, и эз вӧрзьы...
— Мый сувтін?
Самӧвар!
Ӧдйӧ! ме тэнӧ велӧда бергавны! — пондіс равзыны Савельцев, печатайтны позьтӧм ёрччан кывъясӧн шорӧн кисьтӧмӧн, и сэсся нетшыштіс денщик киысь нагайка да шлычнитіс сійӧн Улита морӧс кузя.
— Тайӧ тэныд задаткитор! — горӧдіс сійӧ Улиталы бӧрсьыс.
Чайсӧ Николай Абрамыч юис ромӧн, аслыспӧлӧс, кыдз сійӧ шулывліс, савельцевскӧй система серти.
Первой кисьтас куим нёльӧд пайсӧ чай, а сэсся тыртас ромӧн; сэсся, ньылыштӧм бӧрся ньылыштӧмӧн, сійӧ содтавліс сы мында жӧ ромсӧ, сы понда бӧръяпомыс лолі нин куш ямайскӧй напиток.
Татшӧм чайсӧ юӧм бӧрын, Савельцев век тырвыйӧ дурмыліс.
Дворовӧйясӧс чукӧртӧм бӧрын, сійӧ корис, медым сылы индісны, кытчӧ покойник-батьыс дзебліс деньгасӧ.
Но некод нинӧм эз вочавидз.
Весиг найӧ, кодъяс войт мында эз сомневайтчыны, мый стариклӧн деньгаыс вуджис Улита ордӧ, эз индыны сы вылӧ.
Сэки шарйисны керкасӧ дзоньнас да дворовӧй йӧзлысь став сундукъяссӧ, весиг куйӧдсӧ коннӧй дворысь лушйисны, но деньга эз аддзыны, кыксё шайтысь ӧтар, кодӧс старик пуктӧма торъя пакетӧ гижӧдӧн: «лов казьтылӧм вылӧ».
— Висьталӧй бурӧн, кӧні деньгаыс? — равзіс вывті ёна скӧрмӧм Савельцев, нагайкаӧн грӧзитігтырйи.
Смерть кодь бледӧдӧм дворовӧйяс сулалісны сы водзын шынитӧв.
— Мый ланьтӧмныд? висьталӧй, кытчӧ покойник, царство сылы небеснӧй, дзебис сьӧмсӧ? — лэдзчысьтӧг корис помещик.
Дворовӧйяс водзӧ чӧволісны.
Улита гӧгӧрвоис, мый тайӧ сӧмын на заводитчӧмыс, и мый, збыльвылас, водзын лоана трагедиялӧн пӧщадатӧм да немжалиттӧм сӧвмӧмыс, ставнас усьӧ сійӧ юр вылӧ, шатлаліс места вылас, быттьӧ йӧймӧм морт.
— Он тӧдӧй?.. и кодлы сійӧ деньгасӧ сетліс, онӧ жӧ тӧдӧй? — век водзӧ тӧдмавны кӧсйис Савельцев. — Ладнӧ, ме нин тіянлысь кывъястӧ разя, а ӧні ме туй вывсянь мудзи, шойччыштны кӧсъя!
Сійӧ шатлалігтыр мӧдіс йӧз чукӧр пыр кильчӧлань, шуйгавылӧ да веськыдвылӧ нагайкаӧн шлёчйӧдлӧмӧн и, медбӧрын, кильчӧ вылын нин сулалігӧн, шыӧдчис Улита дорӧ:
— А тэ, сударка, ов надеяын.
Аски тэныд суд лоӧ, а ӧні пока восьлав «кӧдзыдінӧ»!
Мӧд луннас, водз асылын, заводитчис казнь.
Ывлавылын сулаліс нин сёр ар, и Улитаӧс, коді «кӧдзыдінын» коллялӧм войысь пӧшти дзикӧдз туралӧма, сувтӧдісны кильчӧ водзӧ, коді ӧти тшупӧд вылын пукаліс барин, тайӧ пӧрйӧ нӧшта садь на, да куритіс трубка.
Кильчӧ водзын, ва эжа вылӧ вӧлі вольсалӧма рӧгӧза.
— Кӧні батьлӧн сьӧмыс? — допрашивайтіс Улитаӧс Савельцев: — висьтав! прӧстита!
— Эг аддзыв сьӧмсӧ! мый кӧсъяд вӧчӧй... эг аддзыв! — пиньяснас таркӧдіг, муртса кывмӧн вочавидзис Улита.
— Сідзкӧ эн аддзыв?
Нагайкаясӧн сійӧс! кыксё! куимсё! — горӧдіс Савельцев денщиклы, вочасӧн звермигтыр.
Улитаӧс пӧрччӧдісны да, пасьтӧмӧс, чукӧртӧм йӧз синводзын водтӧдісны рӧгӧза вылӧ.
Семен пуджис соссӧ.
Кыліс нагайкаӧн первойя ӧвтыштӧм, код бӧрся кыліс сьӧлӧмтӧ поткӧдысь горӧдӧм.
Латшкӧс нероч морт, вочасӧн скӧрмиг, кисьтіс кучкӧм бӧрся кучкӧм, ӧткодя, тэрмасьтӧг, «ӧти-кык»... лыддьӧдлігтыр.
Савельцев веськодьпырысь куритіс каллян бӧрся каллян да шутитыштавліс:
— Со кыдзи тшӧгӧма!
Вот ме тэнсьыд лыторъястӧ пывсьӧдышта... сакарнича!
Либӧ:
— Чарла кодь чукля визьясӧн, Семен! чарла кодь чукля визьясӧн рисуйтав!
прут бокӧ прут тэчав... вот тадз!
Висьталас, пеж лов, висьталас! кувтӧдзыс нӧйта!
Но эз во и нагайкаӧн ветымын кучкӧмӧдз, кыдз Улита дзикӧдз ланьтіс.
Улита пласт моз куйліс рӧгӧза вылын, весиг тушаыс сылӧн эз дрӧгнитлыв, кор нагайкаыс, шутлялігтырйи, лэччис сылы спина вылас.
Йӧз чукӧрын кыліс кодлӧнкӧ ӧтка лӧвтыштӧм шы.
Баринсянь неылын сулалысь старӧста повзис.
— Кыдз эськӧ эз эсійӧ, Николай Абрамыч! кыдз эськӧ сыысь кыввидзны эз ковмы! полӧмысла сутшикталӧмӧн, ӧлӧдӧм могысь висьталіс сійӧ.
— А? Мый? — горӧдіс сы вылӧ Савельцев: — али и тэныд сійӧ жӧ колӧ?
Менам расправа дженьыд!
Лоас и тэныд... ставлы лоас!
Коді сэн ещӧ горӧдіс?... кувтӧдзыд нӧйта!
И вочавидзны ог кут!
Менам, вокӧ, аслам казнаыд эм!
Гӧрбӧн полкын нажӧвиті...
Койышта сьӧмӧн — ставныдлысь вомъястӧ тупка!
Но век жӧ, кор лыддьӧма вӧлі кымынкӧ кучкӧм, сійӧ мӧвпыштіс да юаліс:
— Кымын?
— Сизимдас, — вочавидзис палач-денщик.
— Но куимсёӧдзыд ылынкодь на.
А, сідзкӧ, тырмас сылы талун кежлӧ!
Миян полкын тадзи нуӧдсьыліс: оз кӧ салдат вермы выдержитны шуӧм бедь лыдсӧ — больничаӧ сійӧс бурдӧдӧм вылӧ.
Сэні справитыштасны, спинасӧ бурдӧдасны, да бара манежӧ... кытчӧдз ассьыс порциясӧ сполна оз пӧлучит!
Улитаӧс ӧти дорӧм кежсьыс нуисны бӧр чуланӧ да игналісны ключӧн, кодӧс барин босьтіс ас ордас.
Рытнас сійӧ эз вермы терпитны да мӧдӧдчис кӧдзыд чуланӧ, медым вӧчны выль допрос Улиталы, но аддзис сійӧс кулӧмӧн нин.
Сійӧ жӧ войнас корисны попӧс, гартісны мучитӧм нывбабаӧс рӧгӧзаӧ да нуисны вичкодорӧ.
Дерт, Савельцев эз сувт эськӧ куш ӧти тайӧ казнь вылас, но мӧд асывнас, чай сайын, старӧста доложитіс, мый войбыдӧн дворовӧй йӧз пытшкысь джынйыс пышйӧма.
— А тэ мыйла меным водзвыв эн висьтав?
Ӧтсӧгласӧн накӧд? а? — пондіс горзыны барин.
— Бедьяс!
Звермӧм Савельцев шыбытчис казармаӧ, но аддзис, мый и став кольӧм дворовӧйяс кыдз быттьӧ воисны ас вежӧраныс да видзӧдісны зумыша.
Савельцев котраліс ӧтар-мӧдарӧ ранитчӧм зверь моз, но лои бӧрыньтчыны.
— Ладнӧ, ме сайын оз вош! — кӧсйысис сійӧ, асьсӧ тырвыйӧ кутны вермытӧг.
Тэрмасьӧмӧн тшӧктіс сійӧ доддявны бричка да тӧвзис карӧ, медым висьтавны асьсӧ властьяслы, корны владениеӧ пыртӧм йылысь да сійӧ жӧ кадӧ исалыштны, мыйӧн кылӧ тӧрытъя вира расправаыс.
Сэн сійӧ тӧдмаліс, мый пышйӧм дворовӧйяс предупредитӧмаӧсь нин сійӧс да донеситӧмаӧсь.
Исправник примитіс сійӧс век жӧ сьӧлӧмсьыс да сӧмын джынвыйӧ шутитігтыр содтіс:
— Крутӧсь жӧ ті, Николай Абрамыч: сійӧс жӧ дзик эськӧ да мӧд манерӧн... гусьӧн эськӧ...
Но, колӧ шуны, сетіс надея, сӧветуйтіс ветлыны уезднӧй стряпчӧй ордӧ да лекарь ордӧ, и став бӧрас шуис:
— Сӧмын миянлы лоас гӧститыштны тіян ордын тайӧ случай кузяыс! эн нин скӧрмӧй.
— Помилуйтӧй! честь пыдди пукта, — вочавидзис Савельцев, исправниклы кисӧ сетігмоз, а кипыдӧсас вӧлі дзебӧма ыджыд ассигнация.
Исправник кокнипырысь нюкыртчыліс, и весиг ышловзис, но босьтіс.
Сійӧ кадӧ татшӧм нога делӧяс лыддьысьлісны приказнӧй йӧз костын чӧсмӧдчан кусӧкӧн.
Щучья-Заводьӧ воис земскӧй судлӧн дзонь временнӧй юкӧд, ачыс исправник председательствуйтӧм улын.
Заводитчис следствие.
Улитаӧс перйисны гуысь, видлалісны дой туйяссӧ туша вывсьыс да аддзисны, мый накажитӧмыс оз торъяв быдлунся наказаниеясысь, и мый лы чегъялӧмъяс да <ns>увечие</ns>яс эз тыдовтчыны.
Сэсся, сы вӧсна мый воис нин «адмиральскӧй час», господа чиновникъяс мӧдӧдчисны помещик ордӧ нянь-сов сёйыштны.
Ставыс сэні, председательсянь медбӧръя гижысьӧдз, сёйисны да юисны, кодлы мый колӧ корӧмӧн, а ӧбед бӧрын гижисны протокол, кӧні висьтавсис, мый раба божья Улита кулі апоплексияысь, кӧть эськӧ и вӧлі сы водзвылын накажитӧма нӧйтӧмӧн, но кокньыдика, бур вылӧ велӧдӧм могысь.
Чиновникъяс войбыд та бӧрын пируйтісны господскӧй керкаын, шыльӧдісны да ладмӧдісны делӧсӧ, а Савельцев дугдывтӧг петавлывліс видлыны кисасӧ, кӧні видзсьылісны сылӧн аслас сьӧмъясыс.
Пышйӧм дворовӧйясӧс вайӧдісны бӧр да убедитісны выль помещикӧс не сӧмын прӧститны найӧс пышйылӧмысь, но и став дворнялы лэдзны ведра вина.
Владениеӧ пырӧмыс ставнас Савельцевлы сувтіс полкын чӧжӧм джын сьӧм доныс.
Сы пыдди сійӧ петкӧдліс асьсӧ став мичлуннас.
Но делӧыс век жӧ паськыда кывсис не сӧмын миян матігӧгӧрын, но и губернияын.
Сы понда сійӧ помасис и эз сэтшӧм регыд и эз сэтшӧм шыльыда, кыдзи та йылысь мечтайтліс Савельцев.
Тӧлысь нёль кымын мысти сылы лои мыччысьлыны губернскӧй карӧ, а недыр мысти та бӧрын Щучья-Заводьӧ воис чиновникъяслӧн выль партия.
Воис губерняысь следователь.
Улитаӧс бара перйисны гуысь, но яйыс сылӧн сісьмӧма нин.
Бара эз аддзыны ни дойдӧм места, ни лы чегӧмъяс, а допросъясысь убедитчисны, мый покойнича кулӧм водзвылас вӧлӧма кодӧн да кулӧма апоплексияысь.
Савельцев и тайӧ пӧрйӧ петіс мыжтӧмӧн, но, содтӧд следствие помасьӧм бӧрын, полкысь вайӧм капитанскӧй кисалы воис регыдӧн милӧстьтӧм пом.
Разнӧй перипетиеясын коли дзонь нёль во.
Делӧыс вуджліс инстанцияысь инстанцияӧ да вӧлі служебнӧй да административнӧй властьяс костын зык кыпӧдысь яблокӧн.
Артмис кык мнение: ӧтиыс утверждайтліс, мый Савельцевлӧн вӧчӧмторйыс аснас петкӧдлӧ помещичӧй власть превышитӧмлысь ӧти вид; мӧд — мый тайӧ делӧыс кутӧ ас пытшкас общӧй уголовнӧй судын видлана преступление.
Первой мнение веніс.
Став тайӧ кадсӧ Савельцев вӧлі вӧля вылын.
Но сылы регыд быть лои Щучья-Заводьсӧ сетны залогӧ, а сэсся, Анфиса Порфирьевнаӧн великодушнӧй сӧгласие сетӧмӧн, и Овсецовосӧ.
Гӧтырыскӧд сійӧ дзикӧдз миритчис, сы понда мый гӧгӧрвоис, мый сійӧ ас дорсьыс абу этшаджык лёк сьӧлӧма, но сійӧ жӧ кадӧ ёна тӧлкаджык да кужӧ дзебны лёкторъяслысь помъяссӧ.
Весиг зверькодь нероч денщикӧс, гӧтырыслы бур вӧчӧм могысь, ыстіс.
Пыр кежлӧ сійӧ чорыда шуис аслыс, мый гырысь злодействояс — абу нывбаба вежӧрлӧн делӧ, мый нывбабаяслӧн абу делӧ вылас сэтшӧм паськыд видзӧдласыс, но мый истязайтӧмъясын да мучитӧмъясын найӧ, пӧжалуй, лоасны мужчинаясысь виртуознӧйджыкӧсь.
Дугдытӧм чиновничӧй надзорӧн асьсӧ кӧрталӧмӧн чувствуйтіг, сылы аслыс лоӧ вӧлі кутыштны асьсӧ, но нинӧм эз шулы паныд, кор гӧтырыс, молитва вылӧ сувтігӧн, сувтӧдліс аскӧдыс орччӧн горничнӧйӧс да быд кыв бӧрын чепляліс сійӧс, либӧ кор сійӧ прикажитліс гильӧдны мыжмӧм «нылӧс» сэтчӧдз, кытчӧдз оз быгзьы вомдорыс, либӧ гӧняйтны гез йылын вӧлӧс моз, кузь плетьӧн бӧрсяньыс швичйӧдлӧмӧн.
Татшӧм нога истязайтӧмъясыс выльмылісны Овсецовоын (гозъя полӧмысла вуджисны овнысӧ сэтчӧ) пӧшти быд лун да ставыс помасьліс бура, некутшӧм накажиттӧг.
Тыдалӧ, Улитакӧд вира расправалӧн фактыс вӧлі сэтчӧдз нин зывӧктана, мый вевттьыліс аснас водзӧ лоан посниторъяссӧ да кыскыліс вниманиесӧ на дорысь.
Та вылӧ видзӧдтӧг, тётенька эз вунӧдлы воддза ӧбидаяссӧ и важногыс тӧдны позьтӧм мӧвпъясӧн водзӧ кутіс видзӧдлывлыны верӧсыс вылӧ, ӧні нин чорыда эскӧмӧн водзвыв кыліс, мый сылӧн часыс воас регыд.
Воддза серти Савельцевъяс усадьбаын лои чӧвджык.
И дворовӧйяс и крестьяна пельнысӧ чошкӧдлісны фазисъяс йылысь сёрнияс дорӧ, кодъяс пыр прӧйдитліс Улиталӧн делӧыс, но кывзылісны шытӧг, терпитлісны да эз норасьлыны выль дзескӧдӧмъяс вылӧ.
Тыдалӧ, найӧ гӧгӧрвоисны, мый кутасны кӧ начальстволысь мозолитны синъяссӧ, то тайӧн сӧмын заслужитасны инӧӧшйытӧмъяслысь репутация да сетасны помка татшӧм нога лёквӧчӧмъяссӧ оправдайтӧм вылӧ.
Но вот, нёль-вит во мысти, делӧ помасис, да помасис дзик виччысьтӧг.
Инстанцияысь инстанцияӧ вуджиг, администрация составын разногласиеяс да вежсьӧмъяс сайын, делӧыс воис высшӧй сфераясӧдз.
Сэн, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый медбӧръя губернскӧй инстанцияыс решитіс кольччыны Савельцевлы внушитӧмӧн — водзӧ лоны аслас поступокъясын мӧвпалысьӧнджык, видзӧдлісны делӧ вылас мӧдног.
Петербургсянь воис резолюция: отставнӧй капитан Савельцевӧс, коді оз вермы новлыны дворянскӧй звание, лишитны чинъясысь да дворянствоысь да сетны салдатӧ ыліса батальонъясӧ срок индытӧг.
Приговор вӧлі безапелляционнӧй.
Тӧдӧмысь, уезднӧй администрация и сэн лои бур сьӧлӧмаӧн.
Эз пырысь-пыр пӧрт олӧмӧ решениесӧ, но гусьӧн предупредитіс судитӧм мортӧс да сетіс сылы срок, медым гӧгӧрбок думыштны.
Дзонь вой Савельцев сёрнитіс гӧтырыскӧд, думайтіс, кыдз сылы вӧчны.
Салдатстволӧн перспективаыс, кыдз жервидзысь пыдӧстӧм гу, вайӧдліс сійӧс юрси сувтӧмӧдз.
Сійӧ вывті бура помнитіс салдатскӧй олӧм да салдатикъяс вылын ассьыс собственнӧй подвигъяссӧ — и кор моз дрӧжжитіс тайӧс казьтылігъясын.
Шпицрутенъяс, шпицрутенъяс, шпицрутенъяс...
Фельдфебель киысь увечьеяс, любӧй субалтерн-офицеръяс * помысь увечьеяс, ротнӧй командирсянь увечьеяс.
Лишнӧй бергӧдчан — нӧйтӧны, этшаджык бергӧдчан — нӧйтӧны: вот правилӧ.
А сыысь ӧтдор, этапӧн помасьлытӧм туй кутшӧмкӧ сибирскӧй крепостьӧ, арестантъяс партиякӧд, мешӧкӧн пельпом вылын, конвойӧн колльӧдӧмӧн...
И, вермас лоны, кандалъяс!
Оз, сійӧ оз вермы заводитны татшӧм олӧм.
Сылы нин нелямын матын; дугдывлытӧм юӧмысь организмыс сылӧн пӧшти киссис — кысь нин сылы?
И мый ставсьыс страшнӧйджык — выль тӧварыш-салдатъяс костын вермас аддзысьны сылӧн важ варварствояслӧн свидетель — сэки мый?
Оз, оз, оз... бурджык аскӧдыс мыйкӧ вӧчны.
Но Анфиса Порфирьевна вӧлі изобретательнӧй да сюся воспользуйтчис сійӧ ӧтчаяниеӧн.
— Юӧрт асьтӧ кулӧмӧн! — сӧветуйтіс сійӧ, аслас тіралан гӧлӧсысь мелі нотаяс корсьны кужӧмӧн.
Савельцев видзӧдліс сы вылӧ гӧгӧрвотӧг, но сійӧ жӧ кадӧ инстинктивнӧя дрӧгмуні.
— Мый видзӧдан? юӧрт асьтӧ кулӧмӧн — сӧмын и ставыс! — мӧдысь шуис сійӧ.
— Козьналам полицейскӧйясӧс, дзебӧмсӧ нуӧдам тыртӧм гортйӧн — вот и кутан ньӧжйӧник овны да вывны аслад Щучьӧй-Заводьын.
А ме тані кӧзяйничайтны кута.
— А имениекӧд кыдзи?
— Имениеыдкӧд колӧ нин прӧститчыны.
Менам ним вылӧ лоӧ купчӧй крепость вӧчны...
Савельцев видзӧдіс сы вылӧ полігтырйи да думайтіс ыджыд дум.
— Виан тэ менӧ! — бӧръяпом шуис сійӧ.
— Вот тэныд и на!
Воддзаыд ли мый дум вылад уси?
Ме, другӧй менам, важӧн нин ставсӧ вунӧді.
Ӧд тэ менам верӧс; вичкоын ӧд венчайтчылім...
Вӧлін тэ мыжаӧн ме водзын, чорыда мыжа — сійӧ дзик сідз; но бӧръя кадӧ, слава богу, олім ми миритчӧмӧн...
Ни тэ менӧ, ни ме тэнӧ...
Эг-ӧ ме тэныд Овсецовотӧ заложитны лэдз... а? вунӧдін.
И водзӧ тадз лоӧ.
Кутшӧмкӧ нужда кӧ лоӧ — прикажита, и лоӧ пӧртӧма олӧмӧ.
Но, но думайт ӧдйӧнджык!
— Виан, виан тэ менӧ! — помся шуаліс сійӧ вежӧрттӧг.
Но думайтны вӧлі некор, да и мӧд петан туй эз вӧв.
Мӧд луннас, водз асылын, гозъя мӧдӧдчисны матыса губернскӧй карӧ, кӧні ӧдйӧ вӧчисны купчӧй сделка, код серти Щучья-Заводь пыр кежлӧ вуджис Анфиса Порфирьевна собственностьӧ.
А гортас воӧм бӧрын, кыдз сӧмын пуксис вой, мӧдӧдіс овны Николай Абрамовичӧс аслас вӧвлӧм усадьбаас.
Сэк жӧ, буретш кувсис пӧрысь дворовӧй Потап Матвеев, сы понда и тыртӧм гортйын коланлуныс эз ло.
Потапӧс дзебисны барскӧй гортйын, корисны благочиннӧйӧс, матын олысь кымынкӧ попӧс да сетісны гусьӧн тӧдны исправниклы, сы понда кор бӧръяыс воис Овсецовоӧ, то вӧлі нин дзебӧны.
Дзебисны болярин Николайӧс почестьясӧн да церемониеясӧн, кыдзи родовитӧй дворянинӧс.
Вӧлі донеситӧма, мый отставнӧй капитан Савельцев вылын приговор исполнениеӧ вайӧдӧм оз вермы лоны, сы понда мый осуждённӧй кувсис божьей вӧляӧн.
Покойнӧй «болярин» коли аслас родовӧй позйын, и ӧнісянь заводитіс овны коньӧр кодь олӧм дворовӧй Потап Матвеев ним улын.
Мӧд луннас жӧ Анфиса Порфирьевна пасьтӧдіс сійӧс лӧз затрапезаӧ, коді коли Потаплӧн, торйӧдіс казармаын пельӧс да тшӧктіс нарадитны барщина вылӧ, мукӧд дворовӧйяскӧд ӧтлаын.
Кор жӧ сылы доложитісны, мый барин сулалӧ кильчӧ вылын да корӧ доложитны ас йывсьыс, сійӧ скӧра вочавидзис:
— Оз ков.
Мед мырсьӧ; ен уджалӧмтӧ радейтӧ.
Висьталӧй сылы, пежгаглы, мый сійӧ нагайкаясысь менам и ӧнӧдз на спинаӧй юкалӧ.
И не лысьтны шуны сійӧс баринӧн.
Кутшӧм сійӧ барин!
Сійӧ — столяр Потапка, и сэсся нинӧм.
Происшествиеыс тайӧ лои став синводзын.
И тешкодь делӧ — сійӧ жӧ суседъясыслы, кодъяс Улитаӧс истязайтӧм кузя горзісны: «катарга сылы, изверглы, этша!» — друг лои ӧбиднӧ Николай Абрамыч вӧсна.
— Быд холоп понда кӧ да салдатӧ — мый нӧ тайӧ лоӧ! — сёрнитісны ӧтияс.
— Энлӧ, ті вот мый йылысь мӧвпалыштӧй!
Ӧні тайӧ историяыс кывсис быдлаӧ, быд пельӧсӧ...
Быд мужик сюркняліс сійӧс аслыс пель саяс...
Кутшӧм нӧ повинуйтчӧм виччысьны ! — содтылісны мӧдъяс.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, мӧдӧдчисны сэтшӧм вӧльнӧй сёрнияс, мый предводитель ӧдва вермис лӧньӧдны дӧзмӧмъяс.
Прӧйдитіс неуна кад, и Николай Абрамыч дзикӧдз вӧйи сійӧн ас вӧлясьыс примитӧм столяр Потап образӧ.
Мукӧдкӧд ӧттшӧтш сійӧ уджаліс барщинскӧй страдна вылын, мукӧдкӧд ӧтлаын сёйис шоммӧм йӧв, кыдъя нянь да нуртӧм шыд.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, истязаниеяслысь программасӧ, кодӧс кутіс тётенька аслас мӧвпын, сылы удайтчис олӧмӧ пӧртны сӧмын неуна.
Ӧтчыд думыштіс сійӧ гӧняйтны мужиксӧ гез йылын, но, ӧти-кӧ, джынвыйӧ ропмунӧм морт самӧй наказание заводитчигас нин вӧлӧма неспособнӧйӧн пӧлучитны ассьыс порциясӧ дзоньнас, мӧд-кӧ, мӧд луннас сійӧ воши.
Вӧлӧмкӧ, ёна повзьӧмысла сійӧ мунӧма карӧ да сэні явитӧма ас йывсьыс.
Дерт, сійӧс весиг эз кывзыны да овмӧдісны бӧр важ олан местаас; но сы бӧрын сэсся предводитель корис Анфиса Порфирьевнаӧс да висьталіс сылы, медым сійӧ колис мужиксӧ спокойӧ, сы понда мый истязайтӧмъяс выльысь нуӧдігӧн, сылы быть лоӧ ходатайствуйтны сылысь имениесӧ опекаӧ босьтӧм йылысь.
Потапӧс овмӧдісны Овсецовоӧ, сетісны флигельсьыс торъя жыртор да кутісны видзны дворын шут пыдди.
Регыд Анфиса Порфирьевна корис Фомушкаӧс да сетіс сылы вӧля тешитчыны верӧсыс вылын быдсяма ногыс, мыйдта лолыслы колӧ.
Фомушка уси юр вылӧ быттьӧ лым.
Тайӧ вӧлі дзик таинственнӧй личность, код йылысь некод сійӧ кадӧдз эз кывлывлы.
Сёрнитлісны вашкӧдчӧмӧн, мый Фомушка самӧй сійӧ пиыс, кодӧс барыня нажӧвитӧма ещӧ ныв дырйиыс на, но мукӧдъяс шулісны, мый тайӧ барынялӧн мусукыс.
Но, сы кузя рӧссудитӧмӧн, мый сійӧ эз петкӧдлы весиг этшаник ревность, девичӧйын Фомушкалысь подвигъяссӧ аддзылігъясӧн, регыдджык позьӧ вӧлі шуны збыльӧн воддза чайтӧмсӧ.
Тайӧ вӧлі халуй тайӧ кывсӧ тырвыйӧ гӧгӧрвоӧмӧн, нахальнӧй, кокни киа да мератӧг сладострастнӧй.
Радейтліс тшапитчыны, да мучитчис сійӧн, мый не ӧтиысь заводитчыліс веськавны общӧй помещичӧй семьяӧ, но быд пӧрйӧ, весиг мелкопоместнӧйяссянь, аддзыліс суровӧй отпор.
Дыш да овмӧс кузя нинӧм гӧгӧрвотӧм, сійӧ управляйтіс имениеӧн вывті лёка да оліс нинӧм вӧчтӧг, тешитчыліс «покойник» вылын, кодӧс тшӧктывліс йӧктыны, сьывны сьыланкывъяс да с. в.
Тётенька сійӧс радейтліс садь тӧдтӧгыс, и гусьӧн мӧвпаліс, кутшӧм ногӧн эськӧ сетны сылы имениесӧ.
Но сы понда мый, сэкся кад серти, сэн паныдасьлісны вуджны вермытӧм мыджӧдъяс (Фомушкаӧс вӧлі гижӧма мещанаӧ), то лоӧ вӧлі козьнавны сьӧлӧмлы дона мортӧс заёмнӧй письмӧясӧн.
И збыльвылӧ, документъяссӧ вӧлі гижӧма водзвыв, но Анфиса Порфирьевна эз сетлы найӧс Фомушкалы киас, а дзебис бюроӧ, сӧмын сійӧ ящик вылӧ индӧмӧн, кытчӧ найӧс вӧлі пуктӧма.
— Со кӧн — видзӧд!
А ключ — со сійӧ, кӧшӧльын, торъя мукӧд ключьяссьыс!
Кор кута кувны — эн зевайт!
— Кысь нин сэки! став синъяснас ме вылӧ видзӧдны кутасны!
Ті эськӧ меным, маменька, ӧні сетінныд.
— Дуран!
Тӧда ме ті вокӧс!
Аддзан, мый документыс киад — «покорнӧя благодарита!» он шу, пышъян — он и аддзыв!
Абу, мед нин сідз!
видзӧмӧс и ен видзӧ.
Мый повны!
ог на, гашкӧ, пыр кув!
Татшӧм ногӧн мунісны вояс.
Николай Абрамыч удитіс пӧрысьмыны.
Барщина вылӧ сійӧс эз нин гӧняйтлыны; шочиника, Фомушка корӧм серти, Анфиса Порфирьевна весиг сетліс сылы барскӧй пызан вылысь кусӧк да румка вина.
Сэки сійӧ вӧлі шуда, гӧтырсӧ шуліс «благодетельницаӧн» да благодаритіс, муӧдз кисӧ инмӧдлӧмӧн.
Дзонь лунъясӧн сійӧ шӧйтіс клюкаӧн двор кузя, вежлывтӧм лӧз затрапезаа, кодлы, кажитчӧ помыс эз волы.
Видзӧдіс, медым барыняӧн тшӧктӧм наказаниеяс пӧртсисны олӧмӧ стӧча, а торъя кадъясын и удтысьлывліс.
Кадысь-кадӧ, колӧ шуны, казявлісны, мый сійӧ заводитӧ вунӧдчыны, ропкӧ лӧсявтӧмторъяс да оз тӧд йӧзӧс.
Сійӧ ачыс, тыдалӧ, вежӧртліс, мый пом абу ылын, сы понда ӧтчыд, кор Анфиса Порфирьевна, чиновникъяслы обычнӧя дань сетӧм бӧрын (сійӧ век на нӧшта поліс, медым делӧыс эз петкӧдчы ортсыӧ), кӧритіс сійӧс: «смертыс тэ вылӧ, мустӧм вылӧ, абу!» — Савельцев смиреннӧя вочавидзис:
— Регыд, благодетельница, регыд!
Савельцев куліс нин, и Потапка регыд кулас!
Суседъяс вунӧдісны тайӧ история йывсьыс, и сӧмын шочиника висьтавлывлісны волывлысь гӧстьяслы, кыдз диковинка йылысь, помещик-покойник йылысь, коді оліс Овсецовоын, властьяс син водзын.
Ӧткымынысь Николай Абрамыч весиг пыравліс матыса суседъяс ордӧ, кодъяс вӧліны прӧстӧйджыкӧсь (тайӧ матігӧгӧрас олӧны вӧлі дзик ставыс мелкопоместнӧйяс).
Воас, шӧйтыштас двор кузя, аддзас восьса ӧшинь, матыстчас да таркӧдчыштас клюканас.
Тайӧ таркӧдӧм вылас матыстчыліс ӧшинь дорӧ сусед да сёрнитліс стариккӧд, а ӧткымынысь и ыстыліс сылы румка вина да шӧрӧм сьӧд нянь.
Но керкаясӧ сійӧс эз лэдзлыны.
Но вот и воис колана смерть.
Кыкнанла дорсаыслы сійӧ вӧлі дыр виччысяна разрешениеӧн.
Савельцев тӧлысь кымын куйліс паччӧр вылын, некодӧн тӧдтӧм висьӧмӧн мучитчиг да некутшӧм врачебнӧй отсӧгтӧг, сы понда мый Анфиса Порфирьевна дзикӧдз ӧткажитчис корны лекарӧс.
Кулі Савельцев лӧня, ӧстаткиысьсӧ пыдіа лолыштӧмӧн, быттьӧкӧ радлігтырйи, мый олӧмлӧн сьӧктаыс виччысьтӧг уси сійӧ пельпомъяс вылысь.
Асладорсянь и тётенька эз юрсӧ ӧшӧд; верӧсыслӧн смертыс мездіс сійӧс чиновникъяслы быдвося дань мынтӧмысь.
Дзебисны Николай Абрамычӧс сійӧ жӧ вичкодорӧ, кытчӧ вӧлі дзебӧма столяр Потапӧс.
Сійӧ гу вылӧ сувтӧдӧм прӧстӧй крест вылӧ вӧлі гижӧма:
«Тані куйлӧ раб божий Потап Матвеевлӧн телӧыс».
Тётенька Анфиса Порфирьевналӧн помыс вӧлі трагическӧй.
Ӧтчыд, кор сійӧ лӧсьӧдчис вой кежлӧ узьны, сылӧн радейтана ключницаыс (тайӧ эз мешайтлы тётенькалы истязайтны сійӧс мукӧдӧс моз жӧ), коді век вӧвлі тані тайӧ кадас восьтіс спальня ӧдзӧссӧ да чукӧстіс:
— Мый сувтінныд! локтӧй!
Тайӧ чукӧстӧм вылас спальняӧ гузьӧбтіс сеннӧй нывъяслӧн чукӧр и ӧти здукӧн пӧдтіс барыняӧс пӧдушкаяснас.
Сы понда мый тайӧ лои войын, то Фомушка нинӧм эз кывлы, а сы понда и эз удит воспользуйтчыны бюроын видзан документъясӧн.
Сы бӧрын Овсецовоыс, Анфиса Порфирьевнаӧн лӧсьӧдӧм Щучья-Заводькӧд ӧтлаын, коли наследство серти батьлы, кыдзи Затрапезныйяс рӧдын мужичӧй кӧленаысь дзик ӧти представительлы.
Тайӧ случай кузя матушка кымынкӧ лун оліс Овсецовоын, следствие дырйи вӧлі да приказнӧйясӧс калымаліг.
Фомушка кӧть и висьталіс сылы заемнӧй письмӧяс существуйтӧм йылысь, кодъясӧс покойница быттьӧкӧ сиӧма сылы, но матушка дзик веськодя вочавидзис:
— А кӧнӧсь найӧ? петкӧдлы!
И сэсся индіс сылы туй мунны кытчӧ гажыс.
{Салтыков-Щедрин М. Е. (комиӧдіс Морозов С. П.) @ Аннушка @ висьт @ М. Е. Салтыков-Щедрин. Бӧрйӧм гижӧдъяс @ 1939 @ Лб. 56‒72.}
АННУШКА
Веськыда кӧ шуны, Аннушка эз вӧв миян, а вӧлі тётенька-чойяс пытшкысь ӧтилӧн.
Но сы понда мый бӧръяясыс воыслысь ыджыдджык юкӧнсӧ олісны Малиновецын, и сійӧ век вӧвлі накӧд, то миян семьяын ставӧн видзӧдісны сы вылӧ кыдз «ас морт» вылӧ.
Тайӧ вӧлі зэв прӧстӧй душаа существо, ортсысяньыс неуна асныра кодь, но пытшкӧссяньыс тырӧма бурлунӧн да жалитӧмӧн.
Тайӧ качествоясыс сыын вӧліны сэтшӧм вевтыртанаӧсь, мый став челядь обстановкаысь менам паметьын ни ӧти образ эз коль сэтшӧм тӧдчанаӧн да ловйӧн, кыдз сылӧн.
Ичӧт тушаа, латшкӧсіник, ӧжӧгайтӧм кирпич рӧма чужӧма, коді форма сертиыс вӧлі дзодзӧг кольк кодь да тырӧма гырысь зӧртусьясӧн, сійӧ, век жӧ эз кажитчы, зывӧктанаӧн, сійӧ убеждённость выражение понда, коді вӧлі разалӧма сылӧн став существоас.
Пӧрысьяслӧн кодь васӧд синъясыс сылӧн ӧдва дзоръялыштісны кыдз быттьӧкӧ пыктӧм синлапъяс улысь, (ӧти синмыс весиг пӧшти дзикӧдз тупйысьӧма, сы понда сы местаын тыдалӧ вӧлі сӧмын мигайтысь синлапыс);
цитадель кодь ыджыд нырыс ыджыдаліс яя банбокъяс вылас, кодъясӧс абу на визьйӧдлӧма нӧшта ни ӧти чукыр;
щӧкаыс вӧлі баситӧма сылы лӧсялана зобӧн.
Походкаыс сылӧн вӧлі сьӧкыд, ньӧжмыд, гӧлӧсыс кыз да грубӧй.
Сійӧ арлыдӧн некод эз интересуйтчыв, сы понда мый сійӧ, тыдалӧ, томысяньыс нин вӧлӧма старука сямаӧн; век жӧ, тӧдса вӧлі, мый сійӧ вӧлі тётенька Марья Порфирьевнакӧд ӧти арлыдын да сыкӧд ӧтлаын быдмис Малиновецын.
Ставнас кӧ босьтны, ортсысяньыс, сійӧ мунліс пӧрысь бабушкаяслӧн сьӧдасьӧм портретъяс вылӧ, кодъяс дыр украшайтлісны миян заллысь стенъяссӧ, кытчӧдз, бӧръяпомыс, эз вӧвны петкӧдӧмаӧсь, матушка приказание серти, чердак вылӧ.
Тётенька-чойяс, кыдзи и бать, эз торъя личкывны асланыс крепостнӧйяс удж да личность вылӧ, кӧть эськӧ бӧръяясыс эз этша терпитлыны найӧ чудачествоясысь да тӧлктӧмлунысь.
Сы понда став уголковскӧй крестьяна вылын (тётенькаяслӧн имениеыс шусьыліс «Уголокӧн») куйліс аслыссяма отпечаток: найӧ кӧть и чувствуйтісны ас вывсьыныс рабстволысь игосӧ, но нуисны сійӧс ропкытӧг и вӧліны, сідз шуны, убеждение серти рабъясӧн.
Аннушка пырліс татшӧм убеждённӧйяс лыдӧ;
сылӧн весиг тэчсьӧма аслас рабскӧй кодекс, кодӧс сійӧ эз дзеблы.
Тайӧ кодексыс эз вӧв сложнӧй да подулас сылӧн вӧлі афоризм, мый рабство эм временнӧй испытание, кодӧс сетӧма сӧмын бӧрйӧм йӧзлы, кодъясӧс та пыдди виччысьӧ водзын нэмӧвӧйся блаженство.
— Кристосыдтӧ сьӧд йӧзлы небесасьыс лэччыліс, — шулывліс Аннушка, — медым сьӧд йӧзӧс спаситны, и сы вылӧ благословитіс сійӧс рабствоӧн.
Шуис: рабъяс, кывзысьӧй господалысь, и та пыдди небеснӧй венечьяс аддзанныд.
Но сы йылысь, кутшӧм венечьяс аддзасны водзӧ олӧмын господа, — сійӧ, дерт, чӧв овліс.
Тайӧ доктринаыс сійӧ кадӧ крепостнӧй средаын вӧлі ёнакодь паськалӧма и, тыдалӧ, весиг подулавліс крепостнӧй право сулалӧмсӧ.
Но помещикъяс ныриснас гӧгӧрволісны сыын мыйкӧ лёкногаӧс (пурист-крепостникъяс гӧгӧрвоӧмын тшук послушание йывсьыс «рассуждайтӧмыс» петкӧдчыліс нин крамольнӧйӧн) и сы понда эз кӧ веськыда преследуйтны сылысь адептъяссӧ, то быдсяма ногыс на дінӧ крукасьлісны.
Да и збыльвылӧ, эз ӧмӧй вӧв ӧбиднӧ, пример вылӧ, Фрол Тереньтич Балаболкинлы кывны, мый сійӧ, «столбовӧй дворянин», пыр кежлӧ сиӧма адын доналӧм скӧвӧрда нювны, сэки кор Мишка-чумичка либӧ Ванька-подлец кутасны райскӧй садъясті гуляйтны, зарни яблокъяс нетшкыны да ангелъяскӧд ӧттшӧтш ошкыны енмӧс?!
— И бур эськӧ, найӧ кӧ «настоящӧй» рай гӧгӧрволісны! — ёна скӧралігтыр содтыліс Фрол Терентьичлӧн чойыс, Ненила Терентьевна: — а то кутшӧм налы рай! налы эськӧ сӧмын жӧритны, да кияссӧ сюркнялӧмӧн пукавны, да сьыланкывъяс равзыны! со, на ногӧн, рай!
Тайӧ тӧлкуйтӧм вылӧ ставӧн сералісны, но сійӧ жӧ кадӧ сюркнялісны пель саяс, мый весиг татшӧм грубӧй райыс век жӧ бурджык доналӧм скӧвӧрда быть нюлӧм дорысь.
— Да кыдз ӧд, каналльӧяс, мудеритӧны! — век ёнджыка и ёнджыка ӧзйыліс господин Балаболкин: — «баринушка!» да «вердысьӧй!» да «ті миян батьяс, ми тіян челядь» — сӧмын и кылан!
Конюшняӧ эськӧ тіянӧс, стервоясӧс, да пӧвсавны, кытчӧдз енэжыс ыжку пасьта оз кут кажитчыны!
Да ещӧ мый! ӧнтай муна ме лакейяс оланін дорті, кылі Паладкалысь гӧлӧс, да сувті.
И мый жӧ, ті думайтад, сійӧ проповедуйтӧ?
«Батюшко Кристосыдтӧ, — шуӧ, — мый висьтавліс?
Тэныд кӧ банбокад кучкасны, — лӧсьӧд мӧдтӧ!»
Эг терпит ме, пыри да кыдз равӧста: вот ме тэныд ӧтпырйӧ, шельма, кыкнан банбокад вундышта, медым тэ эн нин сэсся лӧсьӧдлы!..
Со ӧд кутшӧм вужъясьӧма, весиг и сэн эз садяс во.
«Изволитӧй, сударь! ми тіян вӧляысь огӧ петӧй».
Татшӧм вӧлі Аннушка доктриналӧн теоретическӧй сущностьыс.
Но олӧмыс вӧчис ассьыс делӧсӧ и эз лэдз кольччыны дзик теоретическӧй видзӧдласъяс высотаяс вылын, а требуйтліс применениеяс и суровӧй действительность дорӧ.
Артмис практическӧй ограничениеяслӧн дзонь серия, кодъяс, помещичӧй кыв вылын, шусьылісны нин веськыда бунтовскӧйясӧн.
Кӧть и колӧ вӧлі кывшутӧг принимайтны ставсӧ да быд господинсянь, но век жӧ кывзысьӧмлӧн ӧтувъя нота пыр сӧдзис мӧвп, мый и господа имеитӧны рабъяс кузя торъя обязанностьяс, и мый налы, кодъяс тайӧ обязанностьяссӧ пӧртӧны олӧмӧ, и водзӧ олӧмын кокньӧдӧм лоӧ.
Гӧгӧрвоана, мый татшӧм критическӧй отношениеыс выражайтчис полӧм дорысь ёнджыка, но и сійӧ вӧлі тырмымӧн, медым внушитны господалы, мый хамъяслӧн юрвемъясыс век жӧ абу дзикӧдз ныжмӧмаӧсь, и мый наын мунӧ кутшӧмкӧ да удж.
И уджыс медсясӧ сы вӧсна мустӧмджык, мый сійӧ, нарадитӧмъясын вообще дзескӧдіг, торъя нин кутана ногӧн действуйтіс ручнӧй расправа вылӧ.
— Омӧль, кыдз тайӧ духыс дворня пӧвсын лоас, — шулывліс матушка: — ветлӧны, жунимъясыд, кокчуньяс йылас, быттьӧ святӧйяс!
Ни тэ сылы кыв эн шу, ни чуньӧн эн вӧрзьӧд!
«Кывза, ставнас тіян вӧляыд» — сӧмын и кылан...
И чужӧм вылас шпыньмунӧм абу, и гӧлӧс лэптыштӧм... крукыштчыныд некытчӧ!
А видзӧдлы сы вылӧ, — быд сӧн сылӧн шуӧ: «мый нӧ, шуӧ, тэ он нӧйт, — нӧйт! сы пыдди водзӧ нэмын киссяс каньлы шырлӧн синваыс!»
Но, видзӧдан-видзӧдан, аддзан, мый делӧыс мунӧ аслас туйӧд, — быть лоӧ и виччысьӧмӧнджык овны!
Сы понда мый, расправитчан кӧ тэ накӧд, то сійӧ расправатӧ награда пыдди аслыс арталас!
— И ме, шуны кӧ, тайӧ чӧлаолысьяссӧ ог радейт, — кыдзи и пыр шыасьліс бать тайӧ норасьӧмъяс вылас: — лӧньӧсь-лӧньӧсь, а мый налӧн юрас — он тӧд.
Стрӧгджыка налысь требуйтнысӧ колӧ!
— Кыдз нӧ тэ требуйтан, сылӧн кӧ ставыс пӧрядокын, крукыштчыныс нем дінӧ!
— Но, тэ аддзан.
Эм кӧ мыш, сюрас и мыж!
Мый сёрнитнысӧ та йылысь.
Аннушка вӧлі лы-вемӧдзыс йиджтысьӧма сійӧн лӧсьӧдӧм кодекс индӧдъяснас, и сійӧ тайӧс эз дзеблы не сӧмын аслас «барышняясысь», но весиг и матушкаысь.
Сійӧ чужліс Малиновецын да сьӧлӧмсянь радейтліс не сӧмын аслас рӧдиналысь местасӧ, но и ставсӧ, мый матын вӧлі сы дорын, и господаясӧс бокӧ кольтӧг.
Батьыс вылӧ сійӧ видзӧдіс кыдз патриарх вылӧ; «барышняяслы» вӧлі помтӧг предан.
Накӧд ӧттшӧтш сійӧс вӧлі йӧршитӧма петавлытӧм вылӧ, тӧвбыд кежлӧ, выліса боки комнатаӧ, и найӧ моз жӧ, лэччывліс уліӧ куш сёян часъясӧ, да праздникӧ, медым мунны вичкоӧ.
Сӧмын матушка дорӧ сійӧ, кажитчӧ, эз вӧв дзик бур тыр сьӧлӧма, кӧть и сэн, ме надейтча, быдногыс старайтчис вевттьыны ассьыс радейттӧмсӧ.
Ассяньныс, и бать, и тётенькаяс ёна донъялісны Аннушкаӧс, мый эз мешайт налы шуны сійӧс то Анюткаӧн, то Анка-каракатицаӧн.
Эз шоча батьыс, асъя чай бӧрын, пыравлы чойяс ордас, пуксьыліс кутшӧмкӧ ӧти сундук вылӧ да сетчыліс кольӧм кад йылысь казьтылӧмъясӧ.
Аннушка век участвуйтлывліс тайӧ интимнӧй беседаясас, «быттьӧ на кодь жӧ», кӧть эськӧ рабыня моз жӧ сэні на дырйи сулаліс.
Сёрнитысьяс водзын тырвыйӧ тыдаланаӧн сувтліс важся, лӧнь Малиновец, кӧні быдӧнлы вӧлі бур, быдторйыс тырмымӧн, и ставыс вӧлі йитчӧмаӧсь мир да любовь ӧтувъя кӧсйӧмӧн.
Усины тӧдвылӧ покойник дедушка Порфирий Васильич, покойнича бабушка Надежда Осиповна, налӧн велӧдана сёрнияс, поговоркаяс, привычкаяс и весиг радейтана сёянъяс.
Эз вунлыны и важ слугаяс, сьӧлӧмсьыс уджалысьяс, вернӧйяс, преданнӧйяс и ставӧн асланыс делӧлӧн мастеръяс.
И примитны, и ваявны, и лӧсьӧдны — став вылас налӧн зарниӧсь вӧліны киясыс.
И эз плетьӧн нӧйтӧм улын уджавны, а радейтӧмӧн...
Гажаа сійӧ кадӧ овсис, гулливӧя, вӧльнӧя!
Сёрнитчасны, вӧвлі, суседъяс да чукӧртчасны Малиновецӧ.
Мужичӧйяс, арлыдаджыкъяс, понъясӧн кыйсьыны мунасны, барыняяс, арлыдаджыкъяс, чукӧртасны сеннӧй нывъясӧс да тшӧктасны сьыланкывъяс сьывны;
том йӧз йӧктыны мӧдӧдчасны, бусыс сюръяӧн кыптас.
— Наливкаяс кутшӧмӧсь вӧліны! винаяс! ырӧшъяс! — ыпъяліс радлунӧн тётенька Ольга Порфирьевна, коді, <rus>христова невеста</rus> пыдди, томысянь овмӧс гӧгӧр бергавліс.
— Да и ме водзті ырӧш юлывлі, а ӧні ог ю, — шыасьліс бать.
— Кутшӧм ӧні ырӧш!
либӧ бара солалӧмъяс, вареньеяс — ӧні и секретыс сійӧ вошӧма.
— Ӧні и сэтшӧм пуктасыд абу.
Помнитанныд, вокӧ, кутшӧмӧсь вӧліны яблокъяс?
— Да, помнита, кыдз ӧтчыд садйысь ме дырйи покойник батюшка вайис яблок — со!
Бать ӧтлаавліс кыкнан кулаксӧ, медым сетны яблок ыджда йылысь гӧгӧрвоӧм.
— И кытчӧ ставыс лои! — шога шуліс сійӧ.
— А помнитанныд, кутшӧм лӧсьыда батюшка гусли вылын ворсліс! — заводитліс казьтылӧмъяслысь выль серия тётенька Марья Порфирьевна: — <rus>«Звук унылый фортепьяна»</rus>, либӧ: <rus>«Се ты, души моей присуха»</rus>... синваӧдз, вӧвлі, вайӧдас!
Ӧд и ті, вокӧ, водзті ворслывлінныд?
— Да, ворслі.
— И кытчӧ тіян гуселькиясыд лоины — кыдзкӧ ме найӧс важӧн нин эг аддзыв?
— Чардак вылӧ, буракӧ, петкӧдӧмаӧсь.
— Эз мӧдлаӧ, кыдз чардак вылӧ...
А кодлы найӧ мешайтісны!
Ах, да мый важ йывсьыд казьтывныс!
Ӧні пыран девичӧядтӧ — нывъяс быттьӧ гортйын пукалӧны.
Не толькӧ сьыланкыв, но и кывсӧ шуны ас костаныс полӧны.
А покойнича-матушка дырйи...
— Да, бур сэки вӧлі! быдӧнлы вӧлі бур! а ӧні — быдӧнлы омӧль лои!
— Вунӧдчисны — сы понда и омӧль лои, — дженьыда да крута решайтіс Аннушка.
Тайӧ решайтлӧмыс век скӧрмӧдліс батьӧс.
Сійӧ гӧгӧрволіс, мый Аннушка оз ӧти Малиновец та улын чайт, а вообще «господаясӧс», и лыддис сылысь шуӧмсӧ кровнӧй ӧбидаӧн.
— Вунӧдчисны! коді вунӧдчис? — висьтав, кузькывъя, тӧдан кӧ! — усьласьліс сійӧ асныра рабыня вылӧ.
— Дерт, эз рабъяс, а господа вунӧдчисны, — вочавидзис сійӧ ньӧти яндысьтӧг.
— Ах, тэ, кузькывъя язва!
Сэтшӧмӧсь и тэнад сӧмын кывъясыд петӧны, медым господа йылысь омӧльторъяс сёрнитны!
Прӧстӧ чеччыштіс му улысь ёма (матушкаӧс, буракӧ, сутшиктӧдіс тайӧ здукнас) да бергӧдіс ас ногыс.
А сійӧ: «господа вунӧдчисны!»
— Тьпу, тьпу, тьпу! му пырыс мун — пропадит! — сьӧласисны тётенькаяс «ёма» кыв шуигӧн, набожнӧя юрбитігтырйи.
Бать сетчыліс мӧвпалӧмӧ.
Быттьӧ тӧв нырӧн ставсӧ нуис! — югъяліс сылӧн юрас. — Узьӧны вичкодорын дона покойникъяс, наӧн лэптӧм храм видзӧм улын, и весиг прамӧй памятникъяс найӧ гуяс вылӧ абу сувтӧдӧма.
Прӧйдитас ещӧ во дас — и кирпичысь вӧчӧм сійӧ посньыдик пирамидкаясыс, кодъясӧс самӧй подувсяньыс вӧлі кыдзсюрӧ ӧдйӧ тэчӧмаӧсь, асьныс киссясны.
Сӧмын Спас Милостивӧй и кутас видзны воссьӧм гу насыпьяссӧ.
— Пӧжалуй, и кыдз путӧ, коді батюшка гу вылӧ быдмӧма, — и сійӧс пес вылӧ кераласны.
— Ак, вокӧ! да ті эськӧ...
— Мый нӧ ме... пӧрысь ме, кувны кад!
Чойяскӧд час либӧ часӧн-джынйӧн пукалӧм бӧрын, бать лэччыліс уліӧ да пӧдласьліс аслас кабинетӧ, а тётенькаяс, ӧтнаныс кольӧм бӧрын, босьтчылісны фольгаысь * уджъяс сайӧ, кодъяс кузя найӧ кывсьылісны ыджыд мастерицаясӧн.
Аннушка, аслас ӧчередӧн, саявліс пач сайӧ, кӧн сылы вӧлі торйӧдӧма зэв ичӧтик места, дзик сы ыджда, медым вольсавны войлок, код вылын сійӧ узьліс.
Сэн ыджыдаліс нэмӧвӧйся пемыдгорув да жуис да чеччаліс сы мында насекомӧй, мый весиг тайӧ тырвыйӧ ставсӧ терпитысь существоыс страдайтіс наысь.
Кер пом вылын пукалӧмӧн, Аннушка асывсянь рытӧдзыс машинальнӧя подъявліс тётенькалысь розясьлӧм чувкияссӧ и, катласигтырйи, вуграліс.
Висьтавліс-ӧ сійӧ аслыс, мый тырмас нин овны, либӧ, мӧдарӧ, корис енлысь ещӧ кӧть неуна олыштны — некод эз тӧд.
Веританаджык ставсьыс, мый Аннушка и тайӧ и мӧд желаниесӧ лыддис грекӧн — и та понда прӧстӧ оліс.
И эз ӧтнас сійӧ тадз ов; тётенькаяс, и бурджыкӧсь сыысь, а эз бурджыка овны.
Сідзкӧ, сылы, рабынялы, нинӧм и претендуйтны мӧд олӧм вылӧ.
Кристос Спас Милостивӧй благӧслӧвитіс сійӧс рабствоӧн — вот тайӧс сійӧ помнитӧ чорыда и, дерт нин, некодлы оз удайтчы орӧдны сылысь убеждениеяссӧ, мый водзӧ лоан нэмын сійӧ лоӧ сёпӧв унджык вознаградитӧма аслас временнӧй страданиеясысь.
Тайӧ убеждениесӧ крепыда кутӧмӧн, сійӧ збодера мунас дойтӧм да мирнӧй кулӧмлы паныд, а сэтчӧдз кутас пукавны пач сайын да «овны».
Да и тётенькаяс, кытчӧдз сійӧ сэн ружтышталӧ да гыжйыштчалӧ, кутасны чорыда утверждайтны, мый Аннушка кӧ гыжйыштчалӧ, то, сідзкӧ, сійӧ «олӧ».
Век жӧ, бокыса комнатаын ставӧн олісны тырвыйӧ ӧтсӧгласӧн.
Госпожаяс «радейтӧм кузя» приказывайтлісны, Аннушка — «радейтӧм кузя» кывзысис.
И торъя кадъясӧн кӧ барышняяс шулісны ассьыныс рабасӧ асныраӧн, то тайӧ относитчис не сымда Аннушкалӧн сёрнияс да вӧчӧмторъяс пытшкӧсса сущность дорӧ, мыйдта найӧ аслыснога форма дорӧ.
Сӧмын ӧтиысь сӧгласыс вӧлі торкӧма, и Аннушка тырвыйӧ гӧгӧрвоӧмӧн лэдзис аслыс лоны кывзысьтӧмӧн.
А именнӧ со кутшӧм случай кузя.
Тешитчан припадокӧ воӧм бӧрын, тётенька Марья Порфирьевналы друг думыштчис сетны Анка-каракатицаӧс (сійӧ кадӧ кыкнаныс, и барышня и раба, вӧліны нӧшта томӧсь на) верӧссайӧ.
Серьёзнӧя-ӧ сы пиын позтысьӧма тайӧ кӧсйӧмыс, либӧ сійӧ сӧмын шуткаяс шутитіс, но век жӧ Аннушка повзис.
Да и вӧлі мыйысь: жӧникпуӧ сылы бӧрйӧмаӧсь став уголковскӧй вотчинасьыс медыджыд тушаасӧ.
Аннушка шыбытчис тётенька Ольга Порфирьевна дорӧ, но бӧръяыслы чойлӧн мӧвпыс кажитчис сэтшӧм забавнӧйӧн, мый сійӧ и ачыс эз ӧткажитчы думыштӧм сватовствоас участвуйтӧмысь.
Вежон кык-куим чӧж мучитісны гажа чойяс шудтӧм каракатицаӧс и медбӧрын юӧртісны, мый лун бӧрти лоас девичник.
И вот, мынтӧдчытӧм беда аддзӧмӧн, Аннушка решитіс не кывзысьны.
Дзебсясигтыр, гусьӧник сійӧ муніс войын Уголокысь, пӧшти шойччытӧг сӧтыштіс нелямын верст и мӧд луннас обед кежлӧ вӧлі нин Малиновецын.
Дерт, бать (сійӧ вӧлі гӧтыртӧм на) примитіс сійӧс аслас покровительство улӧ, гижис тётенькаяслы грознӧй письмӧ, и затеяыс эз удайтчы.
Но невӧльнӧ юавсьӧ ассьыд: мый лои эськӧ, бать вылӧ кӧ тшӧтш воис татшӧм жӧ тешкодь часыс, кыдз и тётенька Ольга Порфирьевна вылӧ.
Но бергӧдча Аннушка миросозерцание дорӧ.
Ме ог нимты сійӧс сознательнӧй пропагандисткаӧн, но велӧдны сійӧ радейтліс.
Быд сёйигӧн девичӧйын ланьтлытӧг юргис сылӧн гӧлӧсыс, кыдз быттьӧкӧ сійӧ вознаграждайтіс асьсӧ сійӧ кулӧм чӧволӧмсьыс, код вылӧ сійӧ вӧлі сиӧма бокыса комнатаын.
Матушкалӧн век пузьыліс сьӧлӧмыс, кор сійӧ пельӧдз воліс тайӧ ызгӧмыс, сы понда, весиг Аннушка речьясысь кывъяссӧ яснӧя торйӧдтӧг, сійӧ нин гӧгӧрволіс налысь пытшкӧссӧ.
Тайӧ речьясыс вӧліны вывті ӧткодь сямаӧсь и пытшкӧснас, и форма сертиыс.
Ӧти и сійӧ жӧ мӧвп ас водзас пуктӧмӧн, найӧ ёна важӧн нин гумлалісны сылысь став содержаниесӧ, но имеитісны ас саяныс сэтшӧм буртор, мый шыӧдчылісны сэтшӧм среда дорӧ, коді некор эз вермы тырмымӧн пӧтны наӧн.
«Повинуйтчӧй! повинуйтчӧй! повинуйтчӧй! небеснӧй светын олысьясӧн лоанныд!» — долис сійӧ дугдывтӧг да вайӧдліс примеръяс евангелиеысь да <rus>житие святых</rus>ысь (кыдзи грек вылӧ, сійӧ вермис лыддьыны церковнӧй книгаяс).
А сы понда мый и сытӧг установитӧм пӧрядокъяс подулын куйліс кывшутӧг повинуйтчӧм, код ним кузя сӧмын и позьӧ вӧлі лолавны, то быдӧнлы лолі быттьӧкӧ кокниджык казьтылігӧн, мый рабстволӧн сьӧктӧдысь веригаяс эз вӧвны фаталистическӧй ышмылӧмлӧн действиеӧн, но аснас вӧлісны временнӧй испытаниеӧн, код помын кӧсйыссис лоны присносущӧй  небеснӧй светын дзирдалӧм.
Паныд кыв шуысь эз вӧвлы;
сӧмын Акулина-ключница эз лэдзлы случай, медым не горӧдлыны сы вылӧ.
— Мӧдіс кравзыны, рака, кывзыны зывӧк!
повинуйтчӧй да повинуйтчӧй!
и тэтӧг тӧдӧны!
Да ещӧ матушка, сёрнисӧ кывзӧм бӧрын, шыасьліс коридорсянь:
— Тэ мый, <rus>бунтовщица</rus>, мутитан! сёй помӧдз ассьыд, да и весась аслад бокыса комнатаад!
— Ме ог мутит, а бур вылӧ велӧда, — эз сӧгласитчыв Аннушка: — ме шуа: господин кӧ видчана кыв шуас — эн ропкы; рана кӧ вӧчас — примит аттьӧалӧмӧн!
— Сідзкӧ тэ ногӧн, господа сӧмын и вӧчӧны, мый видчӧны да ранаяс вӧчалӧны рабъяслы?
— Ме ог шу: сӧмын и вӧчӧны, ме шуа: господин кӧ ранаяс вӧчас...
— Но, бур, мед лоас тэ ногӧн: вӧчас кӧ... а водзӧ мый?
— А сэсся, сударыня, ен рӧссудитас.
— Сійӧ жӧ «ен рӧссудитас»!
Тшӧкта ме тэнӧ пӧвсавны конюшняын да аддза, кыдз тэ аттьӧавны менӧ кутан!
— И кута аттьӧавны.
Кок улӧдзыд, сударыня, копыртчыла.
Тайӧ стычкаясыс водзӧ лоан последствиеяс эз имеитны.
Ӧти-кӧ, нинӧм дорӧ вӧлі кутчысьныс, а мӧд-кӧ, Аннушкаӧс видзис дворовӧйяслӧн ӧтувъя радейтӧм.
Оз жӧ позь вӧлі нуны сійӧс конюшняӧ сыысь, мый сійӧ велӧдіс рабъясӧс благодарностьӧн принимайтны господасянь ранаяс!
Збыль кӧ эськӧ сы ногӧн лои, сэки и сёрниыс дзик мӧд эськӧ вӧлі.
Но сійӧ ӧд и эм: кывъяс вылын: «повинуйтчӧй! да благодаритӧй» — а делӧ вылас...
зептӧ видз! вермасны найӧ мыйкӧ да чувствуйтны... хамъяс!
Кокньыдика сійӧс велӧдыштан, а сійӧ нин пиньсӧ тэ вылӧ кеслӧ!
— Сёй, бурджык, сёй! бурджык не кывзыны тэнӧ, срамӧс! — заключайтіс матушка, ас оланінас ылыстчиг.
Но ӧтчыд матушка ӧдва эз примит серьёзнӧй решение Аннушка кузя.
Вӧлі кутшӧмкӧ ыджыд праздник, но сы понда мый услугаыд керкаын и праздникӧ колӧ да, сыысь ӧтдор, матушка вӧлі тайӧ луннас мыйӧнкӧ торъя тревожитчӧма, то сеннӧй нывъяс пиысь некод эз гуляйт.
Кыдзи и век, Аннушка кыввидзис ӧбед сайын случайлы приличнӧй кыв, но, кыдз ме нин казьтылі, ӧтчыд практическӧй почва вылӧ сувтӧмӧн, сійӧ эз нин вермы кутчысьны теоретическӧй видзӧдласъяс вылнаын да тӧдлытӧг уси противоречиеӧ ачыс аскӧдыс.
— Енмыд тӧ кыдзи вӧчис? — велӧдіс сійӧ: — квайт лун творитіс, а сизимӧдас — шойччыны кутіс.
Тадз и ставыслы колӧ.
Не сӧмын йӧзлы, но и зверьяслы.
И кӧин, висьталӧны, вӧскресеньеӧ скӧтинатӧ оз ви, а куйлӧ нюрын да шойччӧ.
Сідзкӧ, кодкӧ кӧ господьлысь заповедьсӧ оз олӧмӧ пӧрт...
Но ключница весиг помавны сылы эз сет.
Сійӧ надзор улын вӧлі став девичӧйыс, и сійӧ кыввидзис барыня водзын «гачтӧм команда» пӧвсын пӧрядок да чӧв олӧм вӧсна.
Абу дивӧ сы понда, мый сійӧ подозрительнӧя видзӧдліс Аннушка проповедь дорӧ.
— Тэ мый нӧ тайӧ! збыльысь бунтуйтны думыштін! — горӧдіс сійӧ Аннушка вылӧ: — тэ ногӧн, сідзкӧ лоӧ, ӧні кӧ праздник, то и барынялысь приказаниеяссӧ олӧмӧ пӧртны оз ков!
Пукалӧй, шу, киястӧ кресталӧмӧн, ачыс енмыс тадзи тшӧктіс!
Вот ме тэнӧ... виччысьлы!
Тайӧ кывъясӧн сійӧ котӧртіс девичӧйысь да норасис матушкалы.
Лои дзонь погром.
Матушка требуйтіс, медым Аннушкаӧс пыр жӧ мӧдӧдісны Уголокӧ, и весиг грӧзитчис мӧдӧдны сэтчӧ жӧ асьнысӧ тётенька-чойяссӧ.
Но бать сюйсьӧм понда делӧыс помасис горӧдӧмӧн да грӧзитчӧмӧн.
Сійӧ сідз жӧ эз ошкы Аннушкаӧс, но эновтчис сійӧн, мый сувтӧдіс сійӧс столӧвӧйӧ, ӧбед дырйи, пидзӧс вылас.
Сыысь ӧтдор, дзонь тӧлысь сійӧс «накажитӧм пыдди» эз лэдзлыны девичӧйӧ да новлісны сёянсӧ выліӧ.
Ставсӧ кӧ ӧтлаавны, уна шог примитіс Аннушка ключницасянь, кӧть оз позь шуны, мый бӧръяыс вӧлі природасянь скӧр либӧ имеитіс ыджыд лёкалӧм кузькывъя каракатица дорӧ.
Ӧдвакӧ налӧн эз ӧтлаасьлыны видзӧдласъясыс условиеяс вылӧ, кодъяс дырйи вермӧ лоны господалӧн да рабъяслӧн ӧтувъя олӧм (кыкнаныс ӧткодя признавайтлісны тайӧ условиеясыслысь синтӧм повинуйтчӧмсӧ главнӧй факторӧн), но первойыс вӧлі идеалистка да небзьӧдіс ассьыс видзӧдласъяссӧ рабство вылӧ «писаниеысь» утешайтчӧмӧн, а мӧдыс, кыдз прамӧй саддукеянка, видзӧдліс рабство вылӧ кыдз фаталистическӧй ярмо вылӧ, коді самӧй чужигас личкис сьылісӧ да сідзи и быдмис сы бердӧ.
Сы понда абу некутшӧм дивӧ, мый Аннушкалӧн проповедьясыс кажитчисны Акулиналы весьшӧрӧ больгӧмӧн, коді вермис сӧмын пӧльзатӧг дӧзмӧдны.
Сыысь ӧтдор, Акулиналӧн господскӧй усадьбаын положениеыс тэчсис неуна мӧдногӧн, мукӧд прислуга дорысь.
Сійӧ вӧлі ылысь вайӧм морт и эз вӧв некутшӧм кровнӧй йитӧд Малиновецкӧд да сійӧ аборигенъяскӧд.
Матушка аддзис сійӧс Заболотьеын, кӧні сійӧ бобыльӧн оліс сикт помас, базарнӧй лунъясӧ площадь вылын ичӧтик тӧргуйтӧм помысь асьсӧ пӧткӧдӧмӧн.
Юасьӧмъяс серти убедитчӧмӧн, мый тайӧ тэрыб нывбаба, мый сійӧ вермӧ гӧгӧрвоны первой кывсяньыс жӧ, да и ачыс кывла зептӧ оз пыр, матушка водзӧ рассуждайттӧг босьтіс сійӧс Малиновецӧ, кӧні и сувтӧдіс видзӧдны нывбаба прислуга бӧрся, видзны господскӧй добра.
Тайӧ рольсӧ сійӧ и исполняйтіс сэтшӧм буквальнӧя, мый и ачыс асьсӧ шуліс эз мӧдногӧн, кыдз цепйыв понйӧн.
Ни вражда, ни лӧглун некод дінӧ сылӧн эз вӧв, а вӧлі сӧмын сійӧ асьсӧ дӧвӧльствуйтысь начальственнӧй увтчӧм, кодысь лолі вывті шуштӧм.
— Домалісны менӧ цепь йылӧ — ме и увтча! — юӧртліс сійӧ:
— ті думайтанныд, мый меным барскӧй добра жаль, да меным кӧть сійӧ ставнас пропадит!
А сувтӧдӧма ме сійӧс видзны и кута чеччавны цепь йылын да увтны, кытчӧдз оз лолӧй пет!
Ӧти кывйӧн, тайӧ вӧлі увтчӧм, коді сэтчӧдз гумовтліс ярмолысь пытшкӧссӧ, коді личкис сьылісӧ Акулиналысь, мый некутшӧм мукӧд душевнӧй движениелы и местаыс сы пытшкын эз коль.
Матушка тӧдіс тайӧс да ошйысис, мый Акулинаын аддзис аслыс клад.
Мыйкӧ ӧні висьталӧм татшӧм случай нога жӧ, но дыр мысти сы бӧрын, лои Аннушкакӧд мӧдысь, а именнӧ, кор петіс помещичӧй властьлы первой ограничительнӧй указ, коді эз лэдз вузавны крепостнӧй йӧзӧс мӧдногӧн, кыдз дзонь семьяясӧн.
Та йылысь юӧрыс ӧдйӧ паськаліс вӧлӧстьяс да сиктъяс пасьта, а дыр мысти воис и малиновецкӧй девичӧйӧдз.
Сыӧн вӧчӧм впечатлениеыс кывшутӧг вӧлі, кӧть сӧмын петкӧдчис вашкӧдчӧмын да зумыш видзӧдласъясын, кодъяслӧн тӧдчанлуныс вӧлі доступнӧй сӧмын помещикъяс ёсь нырислы («со ӧд, шельмаяс! и синъяссӧ муӧ лэдзисны, асьнысӧ оз кӧсйыны выдайтны!»)
Матушка, кывшутӧг, сюся следитіс став бӧрсяыс, мый вӧчсис гӧгӧр и торъя внимательнӧя кывзысис, мый кутас Анютка сӧрны.
И дзик сідз: Аннушка эз лэдз асьсӧ виччысьны и дзикӧдз нин вӧлі лӧсьӧдчӧма шуны случайлы бур кыв, но ӧдва сылӧн петіс: — Царь-батюшка милӧсьта! и миян йылысь, уна страдайтысь рабъяс йылысь, помнитіс... — кыдз матушка уськӧдчис нин сы вылӧ.
— Ланьт, кузькывъя язва! — горӧдіс сійӧ. — Видзӧдлӧй!кутшӧм уна страдайтысь аддзысьӧма!
Да он-ӧ тэ, пеж лов, век проповедуйт: господасянь пӧ быдсяма рана колӧ аттьӧалӧмӧн примитны! — а сэн, видзӧдан да, радлыны кутін!
Мыйысь нӧ тэ небеснӧй венечьястӧ получайтны мӧдан, господин кӧ оз лысьт, кыдз сылы колӧ, тэнӧ бергӧдны? прӧста?
Вот босьта да сета тэнӧ верӧссайӧ Васька-дурак сайӧ, да и вузала аукционсянь! пӧлучайт небеснӧй венечьястӧ.
Аннушкалӧн талунъя выходкаыс эз мын киысь бурӧн.
И бать эз сувт сы дор, кӧть ӧд сійӧ и признавайтліс рабъяслысь благодарнӧй повиновение теориясӧ, но некутшӧм практическӧй осложнениеяс сыын эз лэдзлыв.
Аннушкаӧс нӧйтыштісны...
Ог тӧд, гӧгӧрволіс-ӧ Аннушка, мый сійӧ речьясын вӧлі кык ног висьталӧм, но думайта, мый матушкалы кӧ эськӧ вермис воны дум вылас вӧчны коркӧ сыкӧд серьёзнӧй диспут, то вермысьӧн петіс эськӧ эз раба, а госпожа,
шуа мӧдысь: Аннушка нин ӧти сы серти эз вермы не усьны противоречиеясӧ аслас кодексыскӧд, мый тайӧ противоречиеяс вылас тойлаліс сійӧс ачыс олӧмыс.
Шуам, мый господинсянь колӧ примитны ранаяс аттьӧалӧмӧн, но вот лёк: тӧрыт розгаалісны «прӧстаысь» Аришкаӧс, а сійӧ бур нывка, жаль сійӧ.
Либӧ бара жӧ: Мирон Степанычлы неважӧн зачёттӧг плешсӧ бритісны — мыйысь?
Кыдзи, татшӧм фактъяс дырйи, кутчысьны теория вылнаын, кыдзи не шыасьны?
А шыасян — бара лёк!
Сюркняв, господин, аслыд пель саяд, мый сійӧ, веськыда кӧ шуны, эз розгаав Аришкаӧс, а отсаліс сылы пӧлучитны небеснӧй венец...
Со ӧд кыдз найӧ, тайӧ раминикъясыд, благодарностьтӧ гӧгӧрвоӧны!
Кыдз эськӧ сійӧ эз вӧв, но Аннушка чувствуйтіс асьсӧ тырвыйӧ свободнӧйӧн сӧмын матушкатӧг.
Сэксянь, кор бӧръясӧ шымыртіс благоприобретениелӧн дух, матушка эз вӧвлы имениеын ёна частӧ.
Сійӧ ветлывліс то Москваӧ, то выль ньӧбӧм имениеясӧ, и ветлӧмъясыс сылӧн мукӧд дырйи вӧвліны прамӧй дырӧсь.
Матушка мунӧм бӧрти векджык ловзьыліс керкаыс ставнас.
Бать эз пукав петавлытӧг кабинетын, но шӧйтіс керкаӧд, тӧлкуйтіс старӧстакӧд, ключницакӧд, пӧваркӧд, ӧти кывйӧн кӧ, распоряжайтчис; тётенька-чойяс лэччылісны рытъя чай кежлӧ уліӧ и час дасӧдз сёрнитісны батькӧд; челядь дурисны да котралісны зал кузя; девичӧйын заводитлісны сьывны сьыланкывъяс, первойсӧ полігтырйи, сэсся пыр гораджыка и гораджыка: весиг ключница Акулиналӧн увтчӧмыс лӧньліс морӧсас.
Тётенькаяс бӧрся лэччыліс уліӧ рытъясын и Аннушка.
Девичӧйын сылы торйӧдлісны местасӧ пельӧсас пызан дорӧ, код вылын сотчис госысь вӧчӧм сисьтор.
Нывъяс печкисны,
Аннушка кыис чулки да сёрнитліс.
Тайӧ висьтъясыслы темаясӧн ёнджыкасӧ вӧлі христианство воддза кадъясся ученикъяслӧн олӧмыс
(сылӧн радейтана героиняясӧн вӧліны великомученицаяс Варвара да Екатерина).
Висьтавліс сійӧ лабутнӧя да думайтӧмӧн, сы понда весиг ми, барчукъяс, эг шоча пыравлӧй девичӧйӧ да сьӧлӧмсянь кывзылім сійӧс.
Артмыліс яръюгыд серпас, кодын, ӧтила дорсянь, фигурируйтісны милӧстьтӧм царьяс: Нерон, Диоклетиан, Домициан да мукӧд, кодъяс кутшӧмкӧ вир вылӧ горш-йӧйталана вунӧдчӧмын дольлісны ӧти и сійӧ жӧ кывъяс: — «жӧрит идолъяслы! жӧрит идолъяслы!» — мӧдарла боксянь — найӧ звернога инстинктъяслӧн рам жертваяс, кодъяс радлӧмӧн кайлісны бипуръяс вылӧ да сетісны асьнысӧ зверьяслы чашйӧм вылӧ.
Впечатление вӧлі эськӧ тырвыяӧн, Аннушка кӧ кольччис куш фактъяс висьталӧмӧн, но сійӧ эз воздерживайтчывлы да вӧчліс наысь поучениеяс.
— Вот кыдз святӧйясыд царскӧй приказаниеястӧ олӧмӧ пӧртлӧмаӧсь! — висьталіс сійӧ: — бипуръяс вылӧ мунісны, паныд кыв эз шулыны, сӧмын господьлысь нимсӧ ошкисны!
А ми мый!
Кокньыдика ми чойӧс господин шлёчйӧдлыштас, а ми нин горзам: милӧстьтӧм миян господин, рабскӧй вир юӧ!
Тӧдӧмысь, Акулина гӧгӧрволіс факт да вывод костын противоречиесӧ и эз коль сійӧс критикатӧг.
— Йӧй тэ, йӧй! — паныдавліс сійӧ: — ӧд тэ ногӧн кӧ, кыдз тэ век висьталан, повинуйтчыны, то святӧй мортыд должен эськӧ вӧлі сёрниястӧг чуркалы копыртчывны — сымда и ставыс.
А сійӧ, аддзан со мый! бурджык, шуӧ, кусӧкъяс вылӧ менӧ вундав, а ме тэнад енлы абу слуга!
Но Аннушка эз янавлы тайӧ паныдалӧмсьыс и, асладорсяньыс, кывлаыс эз пыр зептӧ.
— Сідзи и колӧ, — вочавидзліс сійӧ: — рабскӧй телӧ вылын и царь и господин властнӧйӧсь, и быд телеснӧй наказание раблы колӧ примитны насянь аттьӧалӧмӧн; а лов вылын властнӧй сӧмын ен.
— Сідзкӧ, и тэ лоан правӧн?
Тэныд госпожа шуас: эн больгы лишнӧйсӧ, кузькывъя! а тэ сылы вочавидзан: мый кӧсъяд, сударыня, вӧчӧй, кӧть кучикӧс менсьым кульӧй, ме ставсӧ аттьӧалӧмӧн примита, а ланьтӧмӧн овны ог кут!
— Но, мый нин менӧ святӧйяскӧд ӧткодялан!
— Энлы, тэ эн бокӧ кежӧд.
Ме тэнӧ святӧйяскӧд ог ӧткодяв, а юала: должен-ӧ тэ госпожалысь приказаниеяссӧ пӧртны олӧмӧ али абу?
Пансьыліс диспут, и колӧ сознайтчыны, мый унджык случайясас Аннушкалы лои сетчывны.
Дерт, сійӧ диалектикалӧн сравнительнӧй слаблуныс мыйкӧ-мында зависитіс сійӧ положение особенностьясысь, кодын сійӧ оліс, кыдз раба, и коді эз лэдз сылы висьтасьны тырвыйӧ определённостьӧн, но збыльвылӧсӧ Акулина век жӧ торжествуйтіс.
— Сійӧ ӧд и эм, — помавліс спорсӧ бӧръяыс: — и сытӧг абу юмов каторгаын овны, а тэ ещӧ быттьӧ сизь сизьдан: повинуйтчӧй да повинуйтчӧй!
Кор мученикъяс йылысь висьтъяс волісны ичӧт кӧшӧ, сцена вылӧ кыптылісны ӧнъяджык кадся темаяс.
Ӧткымынъясӧс на пиысь ме и ӧні на помнита.
Овліс кымынӧдкӧ царствоын, кымынӧдкӧ государствоын милӧстьтӧм господин, коді дас воясӧн свирепствуйтіс аслас вотчинаясын.
Уна мыжтӧм лолӧс сійӧ пӧгубитіс, и делӧӧн, и кывйӧн, и ыръянитӧмӧн — быдногыс виаліс, и ассьыс крестьянасӧ сунис помӧдз рӧзӧритіс.
И пыр сылысь ен терпитіс, век виччысис, мый сыысь водзӧ лоӧ, но бӧръяпомыс скӧрмис.
Господинлӧн гӧтыр вӧлі — мусукыскӧд пышйис, сизим пи вӧлі — ставыс ӧти-мӧд бӧрся згинитісны весь.
А сэн, грекыд вылӧ, сотчис господскӧй керка и став кӧлуйыс, кутшӧм сэні вӧлі, и зарни, и эзысь — ӧти кывйӧн, ставыс пропадитіс.
Коли господин ӧтнасӧн, ни семья, ни юрсюянін — нинӧм сылӧн абу.
И заводитіс сійӧ думыштсявны.
Думайтіс, да думайтіс, да бӧръяпом и решитіс.
Кышаліс ассьыс кольӧм омӧлик паськӧмсӧ, босьтіс киас бедь да муніс гусьӧник войын, медым некод эз аддзыв.
Корсисны сійӧс, корсисны, весиг крестьяна вылӧ думайтісны, эз-ӧ вины пӧ ассьыныс баринсӧ.
И сӧмын дас во кольӧм бӧрын тӧдмалісны, мый сійӧ ылі-ылі манастырӧ мунӧма да схима примитӧма.
Сэки ставыс воссис: и господинлӧн тиранствоыс, и каитчӧмыс сылӧн.
Кывліс батюшка-царь да тшӧктіс господинӧс, дыр кад кольӧм вӧсна, судӧн не судитны, а имениесӧ сылысь гижны казнаӧ.
Ӧні мужичокъяс олӧны бура, шойччыштісны.
Но Акулина и тайӧ прӧстӧй висьтсӧ эз лэдзлы критикатӧг.
— Кывзыштан кӧ тэнӧ, мый тэ дзик вежӧртӧг больган, — пасйис сійӧ: — то енмыдлы тайӧ делӧас сюйсьыныс нинӧмла.
Мед пӧ господиныс рабъяссӧ истязайтӧ, сы пыдди налы небеснӧй венецъяс лоӧны!
— Да ӧд и мортӧн дыр терпитӧмыдлы пом пуктӧма.
Абу святӧйяс, а йӧз жӧ — дыр-ӧ грекӧдзыд!
И ой оз вермы терпитны, да аслас судӧн аслыс правда корсьны окота лоӧ, а ен сійӧс таысь накажитны должен.
— И накажитас.
Терпит.
Кулан, сэки и награда пӧлучитан.
Мӧд висьтын геройӧн, коді (висьтыс) тшӧтш жӧ тэчсис крепостнӧй иго личкӧм улын, вӧлі купеч.
Овліс-вывліс тайӧ купечыс кымынӧдкӧ царствоын, кымынӧдкӧ государствоын да вӧліны сылӧн артыштны позьтӧм сокровищеяс.
Сӧмын лёкногӧн сійӧ тайӧ сокровищеяссӧ нажӧвитіс: татьбаӧн * да пӧръясьӧмӧн, да грабитӧмӧн.
И пыр вӧчліс дзик мӧдарӧ мойдкывса рӧзбойниклы: озыръясӧс эз вӧрзьӧдлы, а грабитіс сӧмын гӧль йӧзӧс, коді ачыс киас сетчӧ.
И век сылы этша кажитчис.
Ваяс гортас китыр зарни да думайтӧ: ӧні колӧ мӧдӧс корсьны.
И вот, кор сійӧ сусекъяс * тыр чӧжис зарни да эзысь, друг уси сы вылӧ вермытӧмлун.
Заводитіс сійӧ пыктыны да орӧн тырны, а помланьыс и дзикӧдз ловъявывсьыс сісьмыны кутіс.
Сысянь кутіс петны сэтшӧм клящӧй дук, мый не сӧмын гортсаясыс да другъясыс, но и слугаясыс ставыс пышъялісны, коли сійӧ ӧтнас кыдзи ӧтка чунь аслас сокровищеяскӧд.
И мый эз вӧч, и лекарьясӧс корлывліс,и угодникъяс дорӧ ветліс, и божьей храмъяс стрӧитіс — нинӧм эз отсав.
И енмыд жертваяссӧ сылысь эз принимайт.
Сӧмын пукалӧ сійӧ ӧтчыд ӧшинь дорын да аддзӧ: мунӧ бокӧдыс божьей странник.
Некор сійӧ таӧдз ни ӧти странникӧс эз вердлы, эз шонтывлы, а сэки друг юрас уси: кора да кора.
Кутісны найӧ ас костаныс сёрнитны, и кымын ёнджыка купеч аслас гӧсть вылӧ видзӧдӧ, сымын ёнджыка сылӧн сьӧлӧмыс радейтӧмӧн сы дорӧ ӧзйӧ.
И заводитіс сійӧ ичӧтикаӧн божьей странничоклы висьтавлыны:
«Накажитіс менӧ ен, шуӧ, сэтшӧм висьӧм ыстіс ме вылӧ, мый места аслым ог аддзы; и гортсаяс и другъяс — ставыс менӧ эновтісны; ола лёк дука понйысь омӧльджыка.»
— «Мыйысь нӧ тэнӧ енмыс накажитіс?» — юалӧ странник.
«И ачым ог тӧд, мыйысь.
Кажитчӧ, ме и угодникъяс дінӧ ветла, и божьей храмъяс вылӧ жертвуйта — и век мем кокньӧд абу!»
— «А сувтлы жӧ югыдланьыс, ме тэ вылӧ видзӧдла!»
Бергӧдіс странник югыдлань купечлысь юрсӧ да повзьӧмысла сӧмын и вермис шуны:
«Сьӧд, ок сьӧд тэнад лолыд!»
и бӧрддзис.
И купеч, сылысь синвасӧ аддзӧмӧн, тшӧтш жӧ бӧрддзис.
Мӧдіс странник лыддьӧдлыны купечлы сылысь грекъяссӧ — и мыйыс-мыйыс сэн эз вӧв!
А ставсьыс унджык сирӧтаяслы да рабъяслы ӧбидаяс.
И босьтіс сысянь сійӧ кадӧ кӧсйысьӧм: правдатӧг став нажӧвитӧм имение сетны выкуп вылӧ да рабъяслысь олӧмсӧ кокньӧдӧм вылӧ.
Кывлас кӧ купеч, кӧні господиныс рабсӧ истязайтӧ либӧ уджӧн мучитӧ, — должен сы вылӧ выкуп вештыны; либӧ кӧн господиныс вывті ыджыд даньяс перъялӧ, а рабъяслы мынтыны нинӧмӧн — и сэн купеч должен рабъяслы отсӧг вылӧ локны.
«Вот кор тэ тадзикӧн ассьыд сокровищеястӧ разӧдан — ен и тэныд ыстас кокньӧд!» — шуис бӧръяпомыс странник и друг воши, быттьӧ сынӧдас сылі.
Гӧгӧрвоис сэки купеч, мый сы ордын гӧститіс эз морт, а божьей ангел вӧлі.
И пыр жӧ кыдз колӧ, сійӧ приказание серти, ставсӧ пӧртіс олӧмӧ.
Доддяліс телега, сӧвтіс сэтчӧ зарни да эзысь и мӧдӧдчис.
Кылас, кӧн раб лӧвтӧ, — купеч сійӧс мездас: либӧ дзикӧдз вӧля вылӧ выкупитас, либӧ начальникъяслысь сьӧлӧмъяссӧ сьӧмӧн бурмӧдас, рабӧс дорйыны аддзас помка.
Ӧти телега рекмас, мӧдӧс грузитас, и сідз медбӧръя йӧртӧдӧдз.
И лои купечлӧн нимыс став округ пасьта нималанаӧн, и став рабъяс благословляйтісны сійӧс да корисны енлысь, медым сійӧ мездіс сьӧкыд висьӧмсьыс.
Кор жӧ правдатӧг нажӧвитӧм сокровищесьыс нинӧм нин эз коль, божьей морт бара локтіс, но эз нин странник видӧн, а югыд кымӧр кодьӧн.
И кыліс купеч кымӧрсянь гӧлӧс: «мынтӧдсьӧны тэнад грекъясыд!» и друг кывны кутіс сэтшӧм кокняммӧм, быттьӧ райӧ веськалі.
И чукӧртчисны, кыдзи важӧн, купеч керкаӧ гортсаясыс да друг-приятельяс и кутісны овны мирӧн да ладӧн.
Пияныс бара тӧргуйтны кутісны да овмӧдчисны важсяысь бурджыка, а нылыс генерал сайӧ верӧссайӧ муніс.
Ачыс жӧ купечыс овмӧдчис керка бердса зэв ичӧт стӧрӧжкаӧ да помаліс олӧмсӧ чӧла да постуйтӧмӧн.
— И сэн бара... — заводитліс паныдавны ключница, но тайӧ пӧрйӧ нывъяс весиг эз сетны сылы паськӧдны ассьыс мӧвпсӧ.
— Дугдӧй, Акулина Савостьяновна! мый, збыльысь кӧ шуны, кӧртасинныд! — торкавлісны найӧ сійӧс: — тіян ногӧн, и отсавны сирӧтаяслы грек!
— Абу грек, а нинӧм прӧстасӧ больгыны.
Эстшӧм аддзывтӧмтор, мый купеч гусявлӧм добра сетіс!
— Гусявлӧм не гусявлӧм, а век жӧ аслад добраыд жаль!
— Со Заболотьеын озыр Маслобоев олӧ.
Мый вылӧ нин грабитель, а видлы жӧ сылысь гӧльлун вылӧ корыштны, да сійӧ регыдджык джагӧдчас, а оз сет!
Отпор аддзӧмӧн, Акулина ланьтліс, а ӧткымынысь весиг дзикӧдз мунліс девичӧйысь, и сёрнияс выльмылісны важсьыс свободнӧйджыка.
— А збыль-ӧ, тётенька, мый Троица ордын сэтшӧм схимник олӧ, коді ставсӧ сӧмын ӧти прӧскурӧн лун сёйӧ? — любопытствуйтӧ кодкӧ кывзысьяс пытшкысь.
— Эм сэтшӧм божьей морт.
Кӧтӧдас асылын ваын прӧскуртор, сёяс — и пӧт лунтыр кежлӧ.
А ыджыдвидз первойя да страшнӧй недельын став сизимнан луннас ӧтчыд сёйыштлӧ.
Ваясны сылы ыджыдлунӧ кольк, сійӧ тайӧс куляс, окыштас да сетас корысьлы.
Вот, шуӧ, ме и видзалі!
— Вот кыдзи угодникъясыд олӧны!
— А ми кыдз олам!
Миянӧс господа и шыдӧн, и тэськӧн, и йӧлӧн — быдторйӧн дӧвӧлитӧны, а ми ропкам, шуам: милӧстьтӧмӧсь миян господа! тшыгйӧн мӧритӧны!
Девичӧйын кылӧ гора ышловзьӧм.
Аннушка висьталӧ водзӧ:
— Небеснӧй царствоад ӧд воротаясыс абу паськыда восьсаӧсь, абу кокни наӧ веськавны.
Мукӧд кӧть и раб, а божьей милӧсть оз вевттьы сійӧс.
Но вот кучкалӧ дас час; столӧвӧйсянь кылӧ улӧсъяс вешталӧм шы.
Тайӧ тётенькаяс прӧщайтчӧны батькӧд, выліӧ кайны лӧсьӧдчигмоз.
На бӧрся чеччӧ аслас пукалан местаысь и Аннушка.
— Узьны кад! — очсалігтыр решайтӧны нывъяс, вунӧдӧмӧн, мый матушка дырйи найӧ некор дас ӧти часысь водзджык эз дугдывны печкӧмысь.
И часджын мысти керкаыс ставнас вӧйӧма пыді унмӧ.
Но быдӧнлы эм пом.
Воӧ пом и Аннушка вӧлюйтӧмъяслы.
Чу! сиктла дорсянь кылӧ тильгун шы, первой омӧлика, сэсся гораджыка и гораджыка.
Тайӧ воӧ матушка.
Сійӧ локтӧмкӧд ставыс воӧ важ пӧрядокӧ.
Девичӧй тырӧ куш чӧрсъяс швыргӧмӧн;
Аннушка, быттьӧ ловъявылысь дзебӧм, пуксьӧ пач сайӧ бокыса комнатаӧ да вугралӧ.
Татшӧм жӧ нога сёрнияс, но омӧльджыка тӧдчанаӧсь, бара лолісны ыджыдвиддзын, страшнӧй недельын.
Тайӧ недельӧ миян семьяным ставнас видзаліс; челядь эз велӧдчыны, слугаяс вӧліны мукӧд дырся серти свободнӧйӧсьджык.
Мукӧд дырся серти Аннушка частӧджык лэччывліс уліӧ, кольліс тётенькаясӧс ас кежаныс да овмӧдчыліс девичӧйӧ.
Сійӧ сёрнияс темаӧн, дерт, вӧліны господньӧй страстьяс.
И колӧ висьтавны правда, мый эз кӧ эськӧ сійӧ, то девичӧйын шудтӧм олысьяслӧн вӧлі эськӧ зэв слаб гӧгӧрвоӧм сы йылысь, мый сьывсьӧ да лыддьыссьӧ тайӧ лунъясӧ вичкоын.
Но матушка эз сетлы сылы дыр пукавны.
Мӧвп, мый «нывъяс», Аннушкаӧс кывзігӧн, вермасны мыйкӧ гӧгӧрвоны, вӧлі сылы терпитны позьтӧмӧн.
Сы понда, кӧть эськӧ сійӧ и эз скӧрав явӧ, — татшӧм великӧй лунъясӧ скӧравны оз позь, — но, Аннушкалысь дзизгӧмсӧ кылӧм бӧрын, воліс девичӧйӧ да раминика шуліс:
— Эн мутит тэ менӧ, криста ради! сет ыджыд праздниксӧ гректӧг виччысьны!
Сёйыштін и восьлав, ен тэкӧд, выліӧ!
Аннушка, дерт, кывзысьліс.
Век жӧ, тайӧ тшӧкыда зурасьӧмъяс вылас видзӧдтӧг, ставнас кӧ босьтны, Аннушка эз вермы норасьны аслас олӧм вылӧ.
Сӧмын олӧм помланьыс судьбаыс мӧдӧдіс сылы серьёзнӧй испытание.
Матушка и сійӧс, и тётенькаясӧс выжывитіс Малиновецысь.
Но сы вӧсна мый ме нин висьталі тайӧ катастрофаыслысь подробностьяссӧ, то бергӧдчывны сы дорӧ ог лыддьы коланаӧн.
Аннушка кулі ёна пӧрысьӧн, самӧй сійӧ манастырас, кытчӧ, чой кулӧм бӧрас, овмӧдчис тётенька Марья Порфирьевна.
Некутшӧм висьӧм вылӧ сійӧ эз норасьлы, но кувтӧдзыс, недель кык войдӧр, мӧдіс чувствуйтны, мый сылы лои зэв сьӧкыд, водіс кухняса пач вылӧ да эз и чеччывлы.
— Слава богу, эз коль менӧ бокӧ царь небеснӧй аслас милӧстьнас! — висьталіс сійӧ кулігас: — чужлі рабаӧн, нэм чӧж олі господа ордын, рабаӧн а ӧні, сиас кӧ всевышньӧй батюшка кувны — вечнӧй нэмъяс вылӧ коля... божьей рабаӧн!
{Салтыков-Щедрин М. Е. (комиӧдіс Морозов С. П.) @ Мавруша-Новоторка @ висьт @ М. Е. Салтыков-Щедрин. Бӧрйӧм гижӧдъяс @ 1939 @ Лб. 73‒82.}
МАВРУША-НОВОТОРКА
Сійӧ вӧлі новоторжскӧй мещанка да асвӧлясьыс закреноститчис.
Художник Павел (грамотаӧ менӧ первой велӧдысь), оброк вылын ветлӧдлӧмӧн, колӧ шуны, уджаліс Торжокын, кӧн и аддзис Маврушаӧс.
Найӧ кутісны радейтны ӧта-мӧдсӧ, и матушка, коді пӧшти эз лэдзлыв дворовӧйяс костын гӧтрасьӧмъяс, тайӧ пӧрйӧ окотапырысь сетіс разрешение, сы вӧсна мый Павел вайис гортас лишнӧй рабыняӧс.
Во кык бӧрын кымын Павелӧс корисны Малиновецӧ гортса уджъяс вылӧ.
Тыдалӧ, сійӧ эз виччысь тайӧ случайностьсӧ, и сійӧ сэтшӧма Павелӧс чуймӧдіс, мый кӧть эськӧ сійӧ, и кывзысис барскӧй приказлы, но воис ӧтнас гӧтыртӧгыс.
Жаль вӧлі сылы том гӧтырсӧ вӧльнӧй вӧля бӧрын пыр кежлӧ сюйны крепостнӧй адӧ; думайтіс: видзыштасны господа тӧлысь-мӧд и бара оброк вылӧ лэдзасны.
Но матушка мӧвпаліс мӧдног.
Уджыс сюри уна: малиновецкӧй вичкоын вӧлі колӧ выльысь вӧчны дзоньнас иконостассӧ, сы вӧсна и сроксӧ висьтавны вӧлі оз позь.
Та вӧсна Павеллы вӧлі прикажитӧма корны гӧтырсӧ ас ордас.
Весьшӧрӧ кевмысис Павел лэдзны сійӧс, кык ыжда оброк вӧзйӧмӧн и весиг ас местаас мӧд художникӧс сувтӧдны кӧсйысьӧмӧн; весьшӧрӧ эскӧдіс, мый гӧтырыс сылӧн висьӧ, уджӧ абу велалӧма — матушка и кывзыныс нинӧм эз кӧсйы.
— И висьысьлы тані удж сюрас, — висьтавліс сійӧ: — а тэ шуан, мый сійӧ абу велалӧма удж дорӧ, то сы дорӧ ме босьтся:
ме ордын регыдӧн велалас.
Мавруша, век жӧ, мыйкӧдыра пыксис да эз во.
Сэки сійӧс Малиновецӧ вайӧдісны <rus>по этапу</rus>.
Выль рабыня вылӧ первой видзӧдлӧмсянь жӧ матушка убедитчис, мый Павел вӧлі прав.
Збыльысь, тайӧ вӧлі слаб да малокровнӧй существо, кодлӧн деликатнӧй тэчасногыс ньӧти эз миритчы крепостнӧй каторга йылысь представлениеӧн.
— Да ӧд мыйкӧ тэ, голубушкаӧй, гортад вӧчлін жӧ? — юаліс сійӧ Маврушалысь.
— Мый вӧчлі! вузӧс вылӧ нянь пӧжавлі.
— Но, и тан кутан нянь пӧжавны.
И сувтӧдісны Маврушаӧс ситнӧй да еджыд няньяс пӧжавны барскӧй пызанлы да, пӧпуттьӧ, и церковнӧй службаяс вылӧ прӧскуръяс пӧжалӧм сылы жӧ сетісны.
Мавруша повинуйтчис; но, буракӧ, сійӧ первойсяньыс жӧ гӧгӧрвоис аслас воськолыслысь тӧдчанлунсӧ, мый муніс крепостнӧй морт сайӧ верӧссайӧ...
Овмӧдісны найӧс прамӧй лӧсьыда, торйӧн.
Господскӧй керка улыс судтаын индісны Павеллы ыджыд да югыд комната, кӧні вӧлі сылӧн мастерскӧйыс, а сыкӧд орччӧн, дзоля жырйын, сійӧ кутіс овны гӧтырыскӧд.
Весиг налы месячина * назначитісны, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сійӧ вӧлі нин бырӧдӧма.
И уджӧн эз сьӧктӧдны, сы вӧсна мый Павеллӧн уджыс эз вӧв лёк да эз сюрлы контроль улӧ, а мый инмӧ Маврушаӧдз, то матушка, этша вылӧ, первой кадас, ӧвтыштіс сы вылӧ кинас, быттьӧ гӧгӧрвоис, мый эм свет вылас шог, кодӧс травитны сӧвесть оз лэдз.
Павел вӧлі рам да кывзысьысь морт.
Ӧбраз рисуйтысь пыдди олігӧн сійӧ тӧдіс чорыда церковнӧй круг * да торъяліс серьёзнӧя сылы веруйтӧмӧн.
Праздникъяс дырйи сьыліс кырлӧсын да ӧбедня дырйи лыддис апостол.
Дворовӧйяс радейтісны сійӧс сэтшӧма, мый эз завидуйтны на серти кокниджык олӧм вылӧ, кодӧн сійӧ пӧльзуйтчис.
Сэтшӧм жӧ бур сьӧлӧмӧн видзӧдлісны найӧ и Мавруша вылӧ, но сійӧ поліс быдӧнысь да ӧтдортчис тӧдмасьӧмъясысь.
Павел, асласдорсяньыс, эз и кор тайӧ маті тӧдмасьӧмъяссӧ да надзӧникӧн тӧдмӧдіс сійӧс сӧмын Аннушкакӧд (видзӧд воддза главасӧ), сы вӧсна мый бӧръяыс, сы ногӧн, убеждённӧй кыв вынӧн вермис пальӧдны добровольнӧй рабынялысь шогсӧ да миритны сійӧс аслас пай вылӧ усьӧм пудйӧн.
Ме, колӧ шуны, ёна гудыра тӧдлі Маврушаӧс, сы вӧсна мый сійӧ волывліс выліӧ сӧмын кыкысь недельнас, да и то рытгорув.
Первойсӧ, пекничаясӧ, волывліс пызьла, а мӧдысьсӧ, субӧтаясӧ, Павел вайліс ыджыд пӧв, код вылӧ тэчӧма еджыд нянь да прӧскур чукӧръяс, а Мавруша воліс бӧрсьыс да сдайтліс пӧжалӧмторсӧ весӧн ключницалы.
Но миян семейнӧй ӧбедъяс сайын сы йылысь сёрни кыптывліс эз шоча.
— Нинӧм шуны, прамӧй гӧтыр босьтіс ас саяс Павлуша! — скӧраліс матушка, выль рабыня дорӧ регыдика кежлӧ петкӧдлӧм симпатиясӧ вочасӧн вунӧдігтыр: — пукалӧны асывсянь рытӧдз, ӧта-мӧднас любуйтчӧны; ӧтиыс ӧбразъяс мазитӧ, а мӧдыс чулки кыӧ.
И чулкиыс абу барскӧй, а аслас!
Ог тӧд, мый сыысь водзӧ лоас, а сӧмын кӧ... но ог нин тӧд! ог тӧд!
— Вӧльнӧй ӧд сійӧ вӧлӧма, нӧшта эз на велав, — косвеннӧ сувтліс Мавруша дор бать.
— А чӧрт ӧмӧй сюрӧдыс сійӧс кыскис крепостнӧй саяс мунныс!
Эз, эз, эз!
Ме ногӧн, крепостнӧй мужик сайӧ кӧ мунін, колӧ гӧгӧрвоны, мый и ачыд крепостнӧйӧн лоин.
И мед кӧть эськӧ сійӧ ӧтчыд гӧгӧрвоис, кӧть эськӧ ӧтчыд воліс: лэдзӧй пӧ, барыня, меным господскӧй удж вӧчыштны!
Менам ӧд сідз жӧ мывкыд эм; гӧгӧрвоа, кутшӧм удж сылы позьӧ сетны, а кутшӧмӧс оз позь.
Вартны эськӧ эг тшӧкты.
— Няньяс сійӧ пӧжалӧ, прӧскуръяс...
— Да сійӧ ӧд недельнас куим час кежлӧ и уджыс сӧмын; и то пачсӧ, ме чайта, мужикыс ломтӧ...
Да ешӧ мый, прокуратъяс * вӧчӧны!
Игнасясны, да некодӧс и оз лэдзны ас дораныс.
Сӧмын кузькывъя Анютка и котравлӧ на дорӧ.
— Эн вӧрзьӧд тэ найӧс, криста ради!
Мед сійӧ иконостассӧ помалас.
— Иконостас — ачыс ас местаас, а Маврушалы уджавны колӧ.
Вот тэныд! воис господскӧй нянь сёйны, чунь вӧрзьӧдны оз кӧсйы!
Дон мынтытӧг ӧд быдӧн няньтӧ кужӧ сёйны!
И самӧвар аскӧдныс вайӧмаӧсь — чайяс да сакаръяс... дворяна аддзысисны!
Вот ме босьта, да самӧварсӧ и мырддя...
Ӧткымынысь матушка мӧдӧдліс ключницаӧс видзӧдлыны, мый вӧчӧны «дворяна».
Акулина пӧртіс олӧмӧ барскӧй приказаниесӧ, но дыр эз пукав да некымын минута мысти нин воліс докладӧн.
— Но мый?
— Нинӧм.
Пукалӧны лӧня, ас костаныс сёрнитӧны.
— Вот ме петкӧдла налы «сёрнитӧны»!
Да тэ мед эськӧ дырджык на ордын олін, буриньдзика эськӧ видзӧдін.
— Нинӧм видзӧднысӧ.
Пукалӧны чӧла: ӧтиыс ӧбраз рисуйтӧ, мӧдыс краскасӧ ниртӧ.
— Небось, чайӧн юкталісны?
— Эг юлы налысь чайсӧ; ог тӧд.
— И тэ накӧд ӧтвылысь... пӧтатчица!
Но, кыдз нин ме висьталі, торъя мераяс Мавруша кузя матушка век жӧ эз нуӧдлы да эновтчыліс ропкӧмӧн.
Кадъясӧн сійӧ, колӧ шуны, и корлывліс асьсӧ Павелсӧ.
— Дыр-ӧ нӧ тэнад дворянкаыд кисӧ кресталӧмӧн кутас пукавны ? — зырӧдліс сійӧ Павел вылӧ.
— Прӧститӧй сійӧс, сударыня! кевмысис Павел пидзӧс вылас сувтӧмӧн.
— Энлы, тэ мем вочавидз: дыр-ӧ тэнад дворянкаыд кутас празднуйтны?
— Оз куж сійӧ уджсӧ уджавны,
няньяс со пӧжалӧ.
— Недельнас сійӧ куим-нёль часыд...
А тӧдан-ӧ тэ, кыдз мукӧдыс уджалӧны!
— Тӧда, сударыня, да висьӧ сійӧ менам.
— Вот тайӧ висьӧмсӧ сы пытшкысь ме вӧтла!
Ладнӧ! виччысьышта нӧшта неуна, видзӧдла, мый сыысь артмас.
Да и тэ бур дзодзӧг! гӧтырсӧ вежӧрӧ-мывкыдӧ колӧ велӧдны эськӧ, а сійӧ окасьӧ да мусукасьӧ...
Весась менам син водзысь... нюню!
Дерт, тайӧ сёрниясыс да сценаясыс вывті ёна мучитлісны Павелӧс.
Кӧть эськӧ и ӧнӧдз на сійӧ эз вермы норасьны, мый господа сійӧс кедзовтӧны, но полӧмыс, мый сылӧн лӧнь олӧмыс вермас быд здукӧ торксьыны, вӧлі терпитны позьтӧм.
Сылӧн воши кыпыдлуныс да лӧнис важсьыс ёнджыка.
Колисны тӧлысьяс; матушка век ёнджыка и ёнджыка пырліс властнӧй госпожа рольӧ, а Мавруша век водзӧ «празднуйтіс» и весиг няньяссӧ заводитіс пӧжавны веськодьпырысь.
Павел эз ӧтчыд заводитлы убеждение вынӧн миритӧдны гӧтырсӧ выль положениеӧн (висьтавлісны, мый сійӧ заводитлӧма и «велӧдны» сійӧс), но став выныштчӧмъясыс та кузя лоины весьшӧрӧ.
Буракӧ, сійӧ нӧшта радейтіс на мужиксӧ, но тайӧ топыда йитчӧм вылас ыджыдаліс нин асвӧляӧн закрепощение йылысь мӧвп, кодлысь вынсӧ сійӧ сӧмын ӧні на гӧгӧрвоис, и мӧвпыс, мый гӧтрасьӧмыс нинӧм эз сет сылы, рабскӧй ярмоысь кындзи, сэтчӧдз личкис сійӧс, мый медся сьӧлӧмшӧрсянь радейтӧмыс кокниа вермис вежсьыны веськодя видзӧдӧмӧн и весиг лӧгалӧмӧн.
Сэтчӧдз ещӧ ӧнӧдз эз на во, но тыдалӧ вӧлі, мый Малиновецӧ мырдӧн овмӧдӧм восьтіс сылысь синъяссӧ.
Аннушка моз жӧ сійӧ лӧсьӧдіс ассьыс кодекс, коді тэчсис сійӧ юрын вочасӧн, сідзи жӧ, кыдзи сійӧ вӧлі вӧйӧ рабскӧй олӧмӧ.
Сылы друг лои гӧгӧрвоана, мый радейтӧмлӧн эфемернӧй чувство вӧсна вӧляысь ӧткажитчӧмӧн, сійӧ век жӧ предайтіс божьей образсӧ да ас вылас кӧвъяліс «божьей клятва», коді оз дугды кедзовтны сійӧс не сӧмын тайӧ, но и водзыса олӧмын, оз кӧ сійӧ кутшӧмкӧ чудоӧн «выкупитчы».
Сідзкӧ, ӧнісянь сійӧ олӧмлӧн став заветнейшӧй мечтаяслы колӧ зільны тайӧ «выкуп» дорас, и вопросыс вӧлі сӧмын сыын, кутшӧм ногӧн тайӧ чудосӧ вӧчны.
Медся лӧсялана петантуйӧн кажитчыліс татшӧм туй: нуны рабскӧй игосӧ сӧмын сы мында, медым сетчыны сӧмын дзик ӧти мырдӧн тшӧктӧмлы.
Тайӧ задачалысь юкӧнсӧ сійӧ нин пӧртіс олӧмӧ, господа дорӧ ас вӧлясьыс явитчыны ӧткажитчӧмӧн; ӧні сылы дзик жӧ сідз сулалӧ водзӧ вылӧ вӧчны, господа кӧ думыштасны тшӧктыны сійӧс господскӧй удж уджавны.
Оз кут сійӧ уджавны, оз кут.
Весиг кӧть и сійӧс истязайтны кутасны, сійӧ и истязайтӧмъяссӧ примитас, ассьыс душасӧ пемыдінысь перйӧм вӧсна, кытчӧ вӧйтіс сійӧс «клятваыс».
Но и тайӧ кӧ оз ло тырмымӧн, медым спаситны душасӧ, сійӧ и мӧд петантуй аддзас.
Сійӧ ещӧ ӧні эз на мӧвпышт водзӧвылӧ, но смеллуныд сылӧн тырмас...
Вӧлі-ӧ Мавруша мужикыскӧд тырвыйӧ веськыдӧн — абу тӧдса, но век жӧ Павел вӧлі чайтӧ, мый сійӧ мӧвпын кисьмӧ кутшӧмкӧ решение, коді ни ӧтиыслы, ни мӧдыслы нинӧм оз си бурсӧ; абу дивӧ, мый та кузя на костын вӧвліны весиг пинясьӧмъяс.
— Ог кут ме господскӧй удж вӧчны!
Ог копыртчы господалы! — долис Мавруша:
— ме вӧльнӧй.
— Кутшӧм нӧ тэ вӧльнӧй, кор крепостнӧй мужик сайын!
Сэтшӧм жӧ крепостнӧй, кыдз и мукӧд, — убеждайтіс сійӧс мужикыс.
— Абу, ме природнӧй вӧльнӧй;
вӧльнӧйӧн чужлі, вӧльнӧйӧн и кула!
Ог кут господа вылӧ уджавны!
— Да ӧд пӧжалан жӧ тэ няньяссӧ!
Кӧть и кокни сійӧ уджыс, а век жӧ господскӧй.
— И няньяс пӧжавны ог кут.
Тэ менӧ сэки гудыртін: пӧжалышт да пӧжалышт! а ме тэнсьыд, йӧйыд, кывзыси.
Кута пӧжавны сӧмын божьей вичколы прӧскуръяс.
— А барыня кӧ пӧвсавны тэнӧ тшӧктас?
— И мед.
Мед кыдз кӧсйӧны тиранитӧны, мед кӧть ловъявылысь кучикӧс кулясны — ме ассьым вӧляӧс ог сет!
И збыльысь, ӧти пекничаӧ ключница доложитіс матушкалы, мый Мавруша эз во пызьла.
— Тайӧ ещӧ кутшӧм модаяс! — скӧрмис матушка.
— Ог тӧд.
Шуӧ: абу слуга ме тіян господалы.
Ме вӧльнӧй.
— А вот гижа ме сылы спина вылас вӧльнӧй.
Вайӧдны сійӧс, да и ӧбӧлтус мужиксӧ сідз жӧ корны.
Павеллӧн шуӧмыс збыльмис: Маврушаӧс розгаалісны.
Но первойысьсӧ вӧчисны эз лёка: накажитісны эз конюшняын, а девичӧйын, и розгаавныс тшӧктісны асьсӧ Павелӧс.
Кор экзекуцияыс помасис, Мавруша чеччис лабичсьыс, копыртчыліс мужикыслы кок улӧдзыс да ньӧжйӧник шуис:
— Аттьӧ велӧдӧмсьыд!
Но няньястӧ сэсся век жӧ нин эз пӧжавлы.
Сійӧ кадсянь Мавруша дзикӧдз ӧшӧдіс юрсӧ.
Сійӧс мучитысь воддза дой дінас содіс ещӧ выль, кодӧс вӧчис нин Павел, коді сэтшӧм кокниа босьтчис пӧртны олӧмӧ господалысь приказаниесӧ.
Сы ногӧн, Павеллы вӧлі колӧ босьтны ас вылас став мучитчӧмсӧ, но некутшӧм случайын не инмӧдчывны ньӧрйӧн сійӧ туша дінӧ.
— Срам тэ! — шуис сійӧ, кор найӧ воисны бӧр асланыс оланінӧ.
И Павел гӧгӧрвоис, мый найӧ сӧгласа олӧмлы тайӧ здуксянь воис бергӧдчытӧм пом.
Дзонь лунъяс чӧволӧмӧн коллявліс Мавруша каморкаас, и не сӧмын эз пуксьыв мужик дінас сійӧ удж дырйиыс, но став сійӧ юалӧмъяс вылӧ вочавидзліс эз сьӧлӧмсянь, мед эськӧ сӧмын мынтӧдчыны.
Водзӧ олӧмын эз тыдав некутшӧм югыдлун; весиг Павел аслыс мӧвпыштны эз вермы, мыйӧн ставыс тайӧ помасяс.
Заводитліс сійӧ корны «баринӧс» сувтны сы дор, но бать, кыдзи и век, ӧткажитчис.
— Рабъяс ті, — вочавидзис сійӧ, — и долженӧсь, кыдзи рабъяс, повинуйтчыны господалы.
— Сійӧ дзик сідз, — заводитліс паныдавны Павел, — но татшӧм случай кӧ лои.
— Некутшӧм случай абу, прӧстӧ госыдла йӧйталанныд!
А тӧдан кӧ, ме вокӧ, тайӧ делӧясад ог сюйсьы; нинӧм ме ог тӧд, мун, барынялысь кор, мыйкӧ кӧ...
Матушка, сэк костті, быдлун юасис, век на-ӧ аслас вылын сулалӧ Мавруша, да пӧлучитліс вочакыв, мый век на.
Сэки вӧлі вӧчӧма чорыд решение: пӧкӧритчытӧм рабъяслы месячина не сетны да продовольствуйтны найӧс, мукӧд дворовӧйяскӧд тшӧтш, застольнӧйын.
Но Мавруша и сэн кутіс пыксьыны да вочавидзис ключница пыр, мый застольнӧйӧ ас вӧляысь оз мун.
— Да ӧд жӧритнысӧ кутас жӧ сійӧ? — шензис матушка.
— Ог тӧд.
Шуӧ: «мырдӧн кӧ менӧ застольнӧйӧ нуӧдасны, век жӧ ме сэн сёйны ог кут!»
— Пӧръясьӧ, лёкпоз!
Тшыгйыд абу тьӧтка... кутас жӧритны!
Вайӧдӧ застольнӧйӧ!
Но Мавруша эз пӧръясь.
Кык лун чӧж сійӧ пукаліс сёйтӧг и застольнӧйӧ эз лок, а коймӧд луннас матушка кутіс тӧждысьны да корис Павелӧс.
— Мый нӧ тэнад сійӧ, тшыкӧдӧм морт, али мый? — юаліс сійӧ.
— Ог тӧд, сударыня.
Висьӧ, сідзкӧ.
— Висьысьясыд рама пукалӧны, оз бунтуйтчыны; абу, сійӧ абу висьысь, а прӧстӧ фардыбака.
Дворянкаӧн асьсӧ петкӧдлӧ.
— Мыйла эськӧ нин...
— Сквӧзь ме сійӧс, мерзавкаӧс, аддза! да и тэнӧ, нюнюӧс!
Виччысь!
Ог видзӧдлы, мый тэ ыджыд арлыда нин, салдатӧ сета, мый любӧ!
— Лэдзӧй миянӧс, сударыня!
Ме и ас пыдди и сы пыдди оброк мынта.
— Нинӧм вылӧ!
Кор весиг иконостастӧ помалан, и сэк ог лэдз.
Сісьта Малиновецын.
Пукав тані, любуйтчы аслад муса гӧтыр вылӧ!
Но ставыс тайӧ вӧлі сӧмын сёрни, а колӧ вӧлі кутшӧмкӧ практическӧй петантуй корсьны.
Нинӧм на татшӧмыс матушкалы аслас помещичӧй практикаын эз паныдасьлы, и сы вӧсна вӧлі вывті ёна скӧрмӧма.
Ӧткымынысь сійӧ юрын югнитлывліс мӧвп, не кольны-ӧ Маврушаӧс спокойын, кыдзи и тайӧ вӧлі вӧчӧма нин первойя кадас, кор сійӧс овмӧдісны господскӧй усадьбаӧ; но сійӧ нин пырис аслас грӧзитчӧмъясӧн сэтшӧм пыдӧ, мый бӧрыньтчынысӧ эз нин вӧв лӧсьыд.
Тадзнад и ставӧн, фардыбака вылӧ видзӧдӧмӧн, шуасны: и ми кутам ки кресталӧмӧн пукавны!
Ог! колӧ кӧть кыдз да чегны асныра лёкпозйӧс; колӧ, медым ставӧн зэв бура гӧгӧрвоисны, мый господскӧй власть абу весьшӧрӧ шуӧм кыв.
И, сы вылӧ видзӧдтӧг, век жӧ лои, медбӧрын, бӧрыньтчыны...
Медся суровӧй распоряжениеяс сетавсисны ӧти бӧрся мӧд, и ӧти-мӧд бӧрас жӧ пырысьтӧм-пыр вежсьылісны.
Шуны кӧ збыльвылӧ, матушка эз вӧв лёк помнитысь мортӧн, но контрольтӧм помещичӧй властьыс велӧдіс сійӧс резсьыны грӧзитчӧмъясӧн да сійӧ жӧ кадӧ ныжмӧдіс сы пытшкын водзвыв вежӧртны верманлунсӧ, мыйӧ вермасны вайӧдны тайӧ грӧзитчӧмъясыс.
Сы вӧсна, татшӧм аслыссяма мыджӧдкӧд паныдасьӧм бӧрын, сійӧ дзикӧдз шӧйӧвоши.
— Нуӧдӧй, нуӧдӧй сійӧс конюшняӧ! — приказывайтліс сійӧ, но некымын минута мысти думыштсьыліс да шулывліс:
— мед чӧртыс сійӧс босьтас!
эн вӧрзьӧдӧй!
виччысьла, мый ещӧ лоас!
Вӧлі весиг сетӧма приказание торйӧдны гӧтырсӧ верӧссьыс да мырдысьӧн овмӧдны Маврушаӧс застольнӧйӧ; но кор уліын, Павел жырсянь, кыліс шум, коді висьталіс барскӧй приказание олӧмӧ пӧртны заводитӧм йылысь, матушка повзис...
«А но, кыдз сійӧ, збыльвылӧ, асьсӧ тшыгйӧн виас!» югнитіс сійӧ юрын.
Керкаса став олысьыс шензьӧмӧн да полігтырйи видзӧдісны ничтожнӧй рабыня да ставсӧ вермысь госпожа костын мунысь тайӧ тыш вылас.
Матушка казявліс тайӧс, мучитчис, но нинӧм эз вермы вӧчны.
— Сёйӧ? — дугдывтӧг юасис сійӧ ключницалысь.
— Век на ӧтказывайтчӧ.
— Оз мӧдног, кыдз Павлушка гусьӧник сылы ваялӧ.
Висьтавны сылы, негодяйлы, мый сійӧ кӧ кӧть ӧти нянь корка сылы нуас, то ме — ен аддзӧ! — Сибирӧ кыкнаннысӧ ыста!
Но муртса на, сы бӧрын, вайлісны девичӧйӧ завтрак либӧ ӧбед, матушка корліс нывъяс пӧвсысь кодӧскӧ ӧтиӧс (весиг нин наысь сійӧ эз гусьӧн вӧч) да шулывліс:
— Ну... но эсылы!.. шыд, ли мый ли...
Да эн висьтав, мый ме тшӧкті, а быттьӧкӧ ассяньыд...
Висьтала мӧдысь, став вылас ыджыдалысь барынялы быть лои сознайтчыны веськыда, мый сійӧ кӧ тайӧ тышсӧ кутас нуӧдны водзӧ, то сылы лоӧ шыбытны став делӧяссӧ да асьсӧ ставнас веськӧдны асныра рабыняӧс лӧньӧдӧм вылӧ.
Кутшӧм эськӧ курыд эз вӧв тайӧ сознаниеыс, но веськыд мӧвпыс висьталіс, мый колӧ кӧть кыдз, а помавны быд боксянь топӧдысь лёкторъяскӧд.
И колӧ сетны матушкалы справедливость: сійӧ решитіс вӧчны веськыд мӧвп сӧветъяс серти.
Корис Павелӧс да шуис:
— Кымынӧд тӧлысь нин ме тіянсянь татшӧм вывті ёна мучитчӧмсӧ терпита!
Дӧзми.
Олӧй кыдз кужанныд.
Сӧмын тэнад дворянкаыд кӧ меным син улӧ сюрас — эн нин скӧрмы!
Прав-ӧ, мыжа-ӧ тэ... кыкнанныдтӧ Сибирӧ кӧнӧпатита!
И сэк жӧ вӧчис распоряжение, медым Маврушаӧс не вӧрзьӧдны, а Павелӧс бара вуджӧдны месячина вылӧ, но ӧтнассӧ, гӧтыртӧгыс.
— А сійӧ мед кыдз кужӧ, сідзи и олӧ.
Прӧста няньӧн вердны ог кут.
Тадзи помасьӧмкӧд миритчӧм бӧрын, матушка быттьӧкӧ кымынкӧ лун кежлӧ лӧньліс.
Гӧлӧсыс сылӧн шочджыка кывліс керкаын, приказаниеяс сетчылісны лӧня, видчытӧг.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый колӧ, медым впечатлениеыс, коді коли тайӧ тешкодь зыксьыс дворнялӧн, лӧньыштіс.
Асладорсяньыс, и Мавруша чӧліс либӧ, бурджык шуны, быттьӧкӧ дзикӧдз дугдіс овны.
Пукавліс узница моз аслас каморкаын да оліс чӧв, ӧткалунӧн да пӧгубитӧм томлун йылысь курыд мӧвпъясӧн кедзовтӧмӧн.
Ме пытшкын, сэки ме ещӧ вӧлі пӧшти кага на, тайӧ лоӧмторйыс кыпӧдіс ыджыд любопытство.
Эг ӧтчыд ме заводитлы лэччыны уліӧ, Павел комнатаӧ, медым видзӧдлыны Мавруша вылӧ, но муртса матыстчылі ӧдзӧс дорӧ, кыдз пыр жӧ шӧйӧвошлі, и бӧр бергӧдчылі, ассьым кӧсйӧмӧс олӧмӧ пӧрттӧг.
Сы пыдди быд пӧрйӧ, кор меным лолывлі веськавны садйӧ, ме нарошнӧ ветлӧдлі ӧтарӧ-мӧдарӧ керка водзӧд, надзмӧдлі воськовъясӧс заповеднӧй каморка ӧшинь водзын да сатшкылі синмӧс черань везъяса стеклӧясӧ, кодъяс дзеблісны меысь каморкалысь пытшкӧссӧ.
И меным кыліс, быттьӧ кодкӧ сэн ньӧжйӧ лӧвтӧ.
Кыдз эськӧ сійӧ эз вӧв, но Павеллысь олӧмсӧ вӧлі пӧгубитӧма.
Мавруша не сӧмын ӧтдортчис сы дінысь, но весиг дзикӧдз дугдіс сыкӧд сёрнитны.
Победаыс, кодӧс сійӧ шедӧдіс быдӧнӧс тірзьӧмӧ вайӧдысь властнӧй барыня вылын, ёна на эз удовлетворит сійӧс.
Веськыда кӧ шуны, сэн и победаыс эз вӧв, а барыня прӧстӧ дӧзмис ноксьыны тӧлктӧм рабынякӧд, коді усис сы вылӧ кыдзи юр вылӧ лым.
Положениеыс ньӧти таысь эз вежсьы.
И победаӧдз Мавруша вӧлі рабыняӧн, и победа бӧрын колис рабыняӧн жӧ, сӧмын бунтуйтчысьӧн.
Сы вӧсна сылӧн «божьей клятва» кузя сомнениеыс коли важ выннас.
Мавруша шогсис век ёнджыка и ёнджыка.
Вочасӧн сы син водзӧ сувтіс Павел, кыдз сійӧ личкысь лёк шудтӧмлунлӧн главнӧй мыжаыс.
Радейтӧмыс, вочасӧн кусӧмӧн, прӧйдитіс веськодь состояниелысь став фазисъяссӧ и, медбӧрын, пӧри веськыда лӧгалӧмӧ.
Мавруша эз висьтавлы, но став поступокъяснас, ортсыса сямнас, вӧраснас, быдӧнлы доказывайтліс, мый сійӧ сьӧлӧмын мужикыс дінӧ абу некутшӧм мӧд чувство, пыдіа да миритчытӧм зывӧктӧмысь кындзи.
Аннушка вӧлі полӧ, кыдз мед эськӧ сійӧ эз изведит мужиксӧ отравитӧмӧн, либӧ эз «тшыкӧд» сійӧс; но Павел эз эскы татшӧм ногӧн помасьӧмлы да эз принимайтлы некутшӧм мераяс асьсӧ видзӧм кузя.
Олӧмыс лӧгалысь нывбабакӧд, кодӧс сійӧ век на радейтіс, сэтшӧм лои мустӧм, мый сійӧ и ачыс кӧсйис помавны аскӧдыс.
— Сэтчӧдз сійӧ оз воӧдчы, — шулывліс Павел, — а вот ме аскӧд помала — сійӧ вермас лоны.
Но и сэтчӧдз делӧыс эз во, а помасис ёна на прӧстӧйджыка.
Арся асылӧ водз, вӧлі ещӧ пемыд на, кыдз ме садьми керкаын лыбӧм котралӧмысь.
Вольпась вылысь чеччыштӧм бӧрын, джынвыйӧ пасьтасьӧмӧн, ме котӧрті уліӧ да паныд сюрысь первойя нывсянь тӧдмалі, мый Мавруша джагӧдчӧма.
Драма помасис.
Эпилог модаӧн ме верма, колӧкӧ, содтыны, мый асылын чай юигӧн, менам юалӧм вылӧ: кор кутасны дзебны Маврушаӧс? — матушка вочавидзис:
— А вот аски гартыштасны рӧгӧза пытшкӧ да нуасны нюрӧ.
И збыль, аски асывнас земскӧй судысь воис сельскӧй заседатель, разрешитіс дзебны самоубийцаӧс, и ме ӧшинь пыр аддзылі, кыдзи Маврушалысь шойсӧ, розьӧсь рӧгӧза пытшкӧ гартыштӧмӧн, шыбытісны доддьӧ да нуисны нюрӧ.
{Салтыков-Щедрин М. Е. (комиӧдіс Морозов С. П.) @ Ванька-Каин @ висьт @ М. Е. Салтыков-Щедрин. Бӧрйӧм гижӧдъяс @ 1939 @ Лб. 82‒91.}
ВАНЬКА-КАИН
Збыль нимыс сылӧн вӧлі Иван Макаров, но Степан вокыс первойсяньыс жӧ нимтіс сійӧс Ванька-Каинӧн.
Веськыда кӧ шуны, ни дуран модаыс, ни беззаветнӧй да, правда шуны, ёна кодь гажтӧм балагуритӧмыс, кодъясӧн торъявліс Иван, дзик ньӧти эз лӧсявлыны репутациякӧд, кутшӧм вӧлі подлиннӧй Ванька Каинлӧн; но нимтӧмыс думышттӧг петі кывйысь и думышттӧг жӧ вӧлі примитӧма быдӧнӧн.
Профессия серти сійӧ вӧлі цирюльник.
Во кык сайын, велӧдчанінысь петӧм бӧрын, сійӧс лэдзисны оброк вылӧ; но сы понда, мый сійӧ став кад чӧжыс эз мынты ни кӧпейка, то сійӧс корисны сиктӧ.
И вот, ӧтчыд асылын матушкалы доложитісны, мый девичӧйын виччысьӧ Иван-цирюльик.
— А! зарни!
видза овны!
тэ мый нӧ, молодчик, оброктӧ он мынты? — чолӧмаліс сійӧс матушка.
Но Иван, вочавидзӧм пыдди, вӧльнӧя матыстчис барыня дорӧ да шуис:
— Лэдзӧй, сударыня, кинытӧ окыштны.
— Весась... некытчӧ туйтӧм!
Видзӧдӧй, шутӧн асьсӧ петкӧдлыны думыштӧма!
Висьтав, мыйла тэ оброктӧ он мынты?
— Помилуйтӧй, сударыня, ме эськӧ аслам вывті ыджыд удовольствиеӧн, да, соссьытӧг шуны, аслым сьӧмыс вӧлі колӧ.
— А вот ме тэнӧ сісьта сиктын.
Ме тэныд петкӧдла, кыдзи шут моз барыня водзын ворсны!
Видзӧдла, «кыдз тэныд аслыд сьӧмыс вӧлі колӧ!»
— Тайӧ кыдз тіянлы лоӧ окота.
Ме и тані вывті бура ола.
— Ак тэ хам рӧд! висьталӧй милӧсть вылӧ!..
Мерси бонжур.
Кутшӧм сійӧ вачкӧм, пельӧдз кӧ эз судз!
Вывті тіянӧс мелілунсьыд благодарита.
Матушка шензьӧмысла паськыда арыштіс синъяссӧ.
Тайӧ шутовскӧй кывъяс ладтӧм чукӧрсьыс сійӧ гӧгӧрвоис сӧмын ӧтитор: мый сы водзын сулалӧ морт, кодӧс первой случай дырйи жӧ колӧ сюйыштны гӧрд шапка улӧ да водзӧ сёрниясыс кодкӧд вермасны вайӧдны сӧмын ещӧ виччысьтӧмджык репримандъясӧ.
— Весась! — горӧдіс матушка, грӧзитчӧмӧн ӧвтыштчиг и сійӧ жӧ кадӧ виччысьӧмӧн ретируйтігтырйи.
— <fra>Же-ву-фелисит</fra>. Вотӧдзыс бӧр муніс.
Энӧ изволитӧй тӧждысьны, пӧлучайтны ог кӧсйы.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, сійӧ первой воськовсяньыс жӧ Малиновецын ассьыс овмӧдчӧмсӧ ознаменуйтіс сэтшӧм характеристичнӧя, мый некод нин эз сомневайтчы сійӧ водзӧ олӧм кузя.
Ортсысяньыс сійӧ вӧлі, позьӧ шуны, зэв мисьтӧмӧн.
Кузь тушаа, вӧсньыдик да дженьыдик кынӧма, кузь да вӧсньыд кокъяс вылын, сійӧ дугдывтӧг шатласьліс, кыдз быттьӧ кокъясыс сы улын нюклясисны тушасӧ кутны вермытӧмысь.
Ичӧтик, абу туша сертиыс, юрыс, малокровнӧй вӧсньыдик чужӧмыс, коді форма сертиыс муніс пурт дорышлань; кузь вижов-еджыд юрсиыс, югыд-голубӧй, дзикӧдз дзирдавтӧм (быттьӧ тыртӧм) синъясыс, неуна гӧрдовкодь вӧсньыдик вомдоръясыс, орангутанглӧн кодь, кузь, лётъялысь киясыс да, медбӧрын, тіралысь невернӧй покодкаыс (быттьӧ сійӧ эз ветлы, а шлёнъяліс) — ставыс висьталіс кутшӧмкӧ ненормальнӧй состояние йылысь, коді матын вӧлі йӧйталӧмкӧд.
Воис сійӧ сюявтӧм еджыд дӧра дӧрӧмӧн да, содтӧд, гудӧка, кодӧс, колӧ шуны, колис посводзӧ.
— Кыдз тайӧ... кыдз сійӧ шуис?.. «<fra>Же-ву-фелисит</fra>»... а водзӧ кыдз? — мӧдіс дум вылас уськӧдны матушка, девичӧйӧ бӧр воӧм бӧрти да ӧшинь дорӧ сувтӧм мысти, медым видзӧдыштны, кытчӧ мунас балагур. — Кыдзи, нывъяс, сійӧ шуис?
— «Вотӧдзыс бӧр муніс», — шуис нывъяс пытшкысь ӧти.
— Со ӧд, шут, думайтӧма жӧ!
— Аддзыліс, мый ті ӧвтыштчинныд — но, и виччысьыштіс: прӧйдитӧй пӧ бокті, — гӧгӧрвоӧдіс ключница Акулина, коді керкаын аслас привилегированнӧй положение понда, эз вывтісӧ яндысь матушкаысь.
— А вот ме сійӧс, энлы!
Видзӧдӧй! со, пежгагыд, шлёнъялӧ!
Збыль ӧд оз мун, а шлёнъялӧ!
Батюшкаяс!
Да оз-ӧ нин сійӧ гудӧкӧн ворс!
Вӧтчӧй, вӧтчӧй, мырддьӧй сылысь гудӧксӧ!
Нывъяс пытшкысь ӧти мӧдіс котӧртны, медым пӧртны олӧмӧ приказаниесӧ, а матушка кольччис ӧшин дорын, тӧдны кӧсйӧмӧн, мый лоас водзӧ.
Кымынкӧ секунда мысти, мӧдӧдӧм ныв воис нин ӧтвесьтӧ балагуркӧд, котӧртігмозыс кватитіс сійӧ киясысь гудӧксӧ да шыбытчис бокӧ.
Иван уськӧдчис сы бӧрся, но, шудтӧмлун кузя, кокъясыс сылӧн гартовтчисны, и сійӧ ӧддзӧдчӧм вывсьыс пласькысис-уси став тушанас му вылӧ.
— Видзӧдӧй! видзӧдӧй! нюжӧдчис!... ак, дурк туша! мый? гыжйыштчалан? зыртін мустӧ, пежгаг? — горӧдавліс матушка, аддзанторнас любуйтчӧмӧн да ассьыс неважӧнся скӧрсӧ вунӧдіг.
Гудӧк вайисны; но сы бӧрся пыр жӧ пос вылын кутісны кывны кокшыяс.
Сійӧс кылӧм бӧрын, матушка тэрмасьӧмӧн кватитіс гудӧксӧ да ӧдйӧ котӧртіс девичӧйысь.
— Тайӧ нин абу манер! — став горштырнас бушуйтчис бӧр воысь балагур: — быттьӧ паськыд туй вылын грабитӧны!
А ме тӧ, дуракыд, локта вӧлі Москваысь да думайта, корас менӧ барыня да шуас: ворс меным, Иван, гудӧкнад ӧтитор!
Медбӧрын, нывъяс став чукӧрнас кытшалісны сійӧс да нуӧдісны.
А бӧрсьыс сэсся купеч Алемпий (сійӧ усадьба бердын справляйтліс заплечнӧй мастерлысь должность), кыдз шусьӧ, кыкнан корка вылас кулис московскӧй гӧстьӧс,
Тайӧ жӧ луннас ӧбед сайын матушка висьталіс:
— Вот и ещӧ дась салдат явитчис.
Видзӧдла неуна, и мыйкӧ кӧ, то и наборсӧ виччысьны ог кут.
Сэн жӧ, ӧбед сайын, Степан вок нимтіс гӧстьӧс Ванька-Каинӧн, и тайӧ нимыс сэтшӧма быдӧнлы сьӧлӧм вылас воис, мый сійӧ жӧ минутасянь пырис ӧтувъя обиходӧ.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, Степанлы выдумкаыс сылӧн эз прӧстӧ прӧйдит.
Рытнас, аслас нимтанторйыскӧд паныдасьӧм бӧрын, сійӧ, кыдзи и век, вӧльнӧя, юаліс сійӧс:
— А мый, Ванька-Каин, бура ӧнтай пывсьӧдісны?
Иван, выль прозвищесӧ кылӧм бӧрын, первой шемӧсмыліс, но пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый барчонок — сэтшӧм жӧ балагур, кыдз и сійӧ.
— Ванька-Каин... мыйла? мыйысь? — йирыштчис сійӧ. — Менӧ, сударь, Иван Макаровӧн шуӧны, а вот тіянӧс, збыль ли, абу ли, папенька маменькаыдкӧд пыр Стёпка-балбесӧн величайтӧны!
Цирюльниклӧн ремеслӧ лыддьыссьыліс медся немуйтанаӧн став пытшсьыс, кодъясӧ помещичӧй досужество велӧдліс дворӧвӧйясӧс гортгӧгӧрса обиход вылӧ.
Цирюльникъяс, кодъяс ветлывлісны оброк кузя, зэв шоча вӧвліны ас кадын мынтысьясӧн.
Тайӧ вӧліны йӧз, кодъяс томысянь тшыксьӧмаӧсь кокньыд уджӧн да цирюльняясӧ волысьяскӧд балагурствоӧн; сы понда найӧ унджыкыс на пӧшти век шлёнъялісны Москва кузя местатӧг.
Юӧм эз торъя ёна вӧв паськалӧма на костын; сы пыдди ыджыдалысь чертаясӧн вӧліны: весь олӧм, шутовство да кутшӧмкӧ венны вермытӧм быдсяма пӧлӧс лёкнога «заказъяс» вӧчӧмӧ кыскӧм.
Косьмӧмаӧсь, росйысьӧмаӧсь, шӧйтісны найӧ, ассьыныс услугаяссӧ «нывъяс» кузя вӧзйӧмӧн.
Найӧ эз сувтлыны весиг бокъяссӧ кулян перспективаяс водзын, мед эськӧ сӧмын сьӧлӧм вылас воны асланыс случайнӧй заказчикъяслы.
И мый ставсьыс тӧдчанаджык, — сы вылӧ видзӧдтӧг, мый татшӧм нога «заказъяссьыс» мынтывлісны лышкыда, тайӧ йӧзыслӧн некор эз вӧвлы сьӧм.
Либӧ, бурджык шуны, найӧ пыр жӧ медся лёкногӧн видзлісны босьтӧм гонорарсӧ первой пивнӧйын жӧ, посни ассигнацияясӧн шуйга и веськыд вылӧ шыблалігтыр.
Вообще, помещикъяс видзӧдлісны на вылӧ кыдз вошӧм йӧз вылӧ, да упорствуйтісны кӧ сетны дворовӧй детинкаясӧс цирюльникъяс ордӧ велӧдчӧм вылӧ, то ӧдвакӧ эз сы понда сӧмын, медым керкаын вӧлі быдпӧлӧс ремеслолӧн тырвыйӧ комплект.
Сиктын цирюльниклӧн ремеслоыс нӧшта ёнджыка торъявліс мукӧдъясысь.
И кыысьӧс, и сапожникӧс, и портнӧйӧс позьӧ вӧлі видзны постояннӧй уджын, сэтшӧмын, кодлӧн кутшӧм специальностьыс, сэки кор цирюльниклӧн услугаыс пӧшти дзикӧдз эз требуйтчыв.
Миянын, пример вылӧ, позьӧ вӧлі воспользуйтчыны Ванька-Каинӧн куш сы вылӧ, медым бритны либӧ шырны батюшкаӧс, но тайӧ деликатнӧй операциясӧ зэв бура исполняйтліс камердинер Конон, да ӧдвакӧ эськӧ бать и дӧверитіс асьсӧ брӧдяга кияслы, кодлӧн, енмыс тӧдӧ, мый юрас.
Сы понда, колӧ вӧлі корсьны Ванька-Каинлы мукӧд пӧлӧс удж, кодыр эськӧ сылы ковмис дугдывтӧг мыркны-пессьыны.
Матушка, тӧдӧмысь, и займитчис тайӧн, сы понда мый сійӧ и мӧвпъясын весиг эз вермы лэдзны, медым дворовӧйяс пытшкысь кодкӧ дарӧм нянь сёйис.
Но задачаыс тайӧ вӧлӧма абу дзик кокньыд.
Некутшӧм удж Ванька-Каин вӧчны эз куж.
Керкаӧ кӧ сійӧс босьтны, заставитны отсасьны Кононлы, то видзӧдны сы вылӧ прӧтивнӧ, да сійӧ, пӧжалуй, ещӧ пакӧсть кутшӧмӧскӧ вӧчас;
пастуклы кӧ отсасьысьӧ индыны, то сійӧ и сэн мыйкӧ пакӧститас: либӧ стадасӧ лэдзас кытчӧсюрӧ, либӧ мӧсъясӧс лысьтавны мӧдас.
Мӧвпаліс, мӧвпаліс матушка и, бӧръяпомыс, решитіс, сы понда мый заводитчис страда, ыстыны Ванька-Каинӧс ытшкыны.
И рытсяньыс жӧ, кыдз сӧмын воис приказаниеясла старӧста Федот, матушка висьталіс сылы аслас мӧвп йывсьыс.
— Ӧдвакӧ сійӧ и косасӧ киас босьтны кужӧ, — предупреждайтіс Федот: — ӧти грек сӧмын сыкӧд.
— Оз кӧ куж, кутас кужны.
Частӧджык плетьнад кырссьыштав — регыд велалас...
— Сійӧ тӧ мый...
Тэ сійӧс плетьӧн, а сійӧ тэ вылӧ косаӧн...
— Но, ен милӧстя... ен тэкӧд!
Но асывнас, муртса видзӧдліс матушка ӧшиньӧ, кыдз аддзис, мый Ванька-Каин зэв спокойнӧя шлёнъялӧ краснӧй двор кузя, кияснас ӧвтчигтырйи.
— Мый понда Ванька абу видз вылын? — шыӧдчис сійӧ ключница дорӧ.
— Сідзкӧ, абу мунӧма.
— Корны сійӧс, пеж мортӧс!
— Бурджык эськӧ ті, сударыня, сыкӧд кӧ энӧ йитчӧй!
— Абу, абу... корны сійӧс... пыр жӧ корны!
И кымынкӧ минута мысти девичӧйын лыбис нин частӧ овлана зык.
— Тэ мыйнӧ, голубчик, видз вылӧ он мун? — горзіс матушка.
— «Лэдзӧй», сударыня!
«Тані шырӧны и бритӧны и вир лэдзӧны», а ті менӧ косаӧн ыстанныд!
Благороднӧй господа ӧмӧй тадзи вӧчлӧны?
— Ах, мерзавец! сійӧ ещӧ и шуткаяс шутитӧ...
Пыр жӧ Алемпий дінӧ восьлав!
Мед сійӧ тэныд тӧрытъя моз кырссьыштас.
— Ӧтчыд зэрис кыкысь...
Тӧрыт кырссисны, талун кырссясны...
Та йылысь думайтыштны на колӧ, сударыня.
Кажитчис эськӧ, неважӧнся паныдасьлӧмыс должен вӧлі видзны матушкаӧс Ванька-Каинкӧд водзӧ стычкаяс лоӧмысь, но векся удачнӧй крепостнӧй практикаыс сэтчӧдз велӧдіс сійӧс кывшутӧг повинуйтчыны, мый матушка и ӧні, быттьӧ немвиччысьтӧг суӧм морт, паськыда арыштӧм синъясӧн сулаліс асныра раб водзын, шыавтӧг да шемӧсмӧм.
«Кыдз нӧ мукӧдыслӧн? — югнитавліс сійӧ юрын: — ставыслӧн ӧмӧй тадзи?
Овсецовоын Анфискалӧн... справляйтчӧ жӧ сійӧ кыдзкӧ?»
Ачыс аснас гӧгӧрвоана, мый Иванӧс, медбӧрын, век жӧ кырссьыштісны, но матушка, сы вылӧ видзӧдтӧг, решитіс кадӧдз Ванька-Каинкӧд сёрниӧ не пырны, и кыдз сӧмын мувывса уджъяс сетасны мыйтӧмкӧ прӧст кад, то пыр жӧ мӧдӧдны сійӧс рекрутскӧй присутствиеӧ.
— А сійӧ кадъясӧдз сета ачымӧс божьей вӧля вылӧ, висьталіс сійӧ Акулиналы: — мед батюшка царь небеснӧй кыдз рассудитас, сідзи мекӧд и вӧчас!
Кӧсъяс — доръяс менӧ, оз кӧсйы — сетас пеж мортлы тешитчӧм вылӧ!
— Да ещӧ босьтасны-ӧ сійӧс салдатадтӧ? — сомневайтчис Акулина.
— Мый понда оз босьтны?
— Сылӧн, кывсьӧ, водз пиньясыс чегъясьӧмаӧсь.
— Но, сідз ме и тӧді!
Сійӧ жӧ, ме тӧрыт видзӧда, быттьӧ сылӧн вом пытшкас розь...
Вот ещӧ испытание царь небеснӧй грекъяс пондаыд ыстӧ!
Но, мый нӧ?
Зачётӧ кӧ оз примитны, то зачёттӧгыс сета!
Ог тӧд, век жӧ, удитіс эз эськӧ пӧртны олӧмӧ ассьыс решениесӧ не паныдасьлыны асныра рабкӧд, эз кӧ мезды сійӧс кучер Алемпий, Ванька-Каинӧс конюшняӧ йӧртӧмӧн.
Сы бӧрын матушкалӧн сьӧлӧмыс быттьӧкӧ воис места вылас, но тайӧ лӧньӧмыс вӧлі сӧмын ортсысяньыс, и збыльвылас, Ванька-Каин йылысь мӧвп век водзӧ вӧтлысис сы бӧрся.
— Котӧртлы, видзӧдлы, мый подлецыс вӧчӧ? — кымынкӧпӧв луннас мӧдӧдліс сійӧ нывкаӧс конюшняӧ.
И кор нывка бӧр воліс ӧтветӧн: «пукалӧ тшупӧд вылын да шутлялӧ», то матушка воліс сэтшӧм волнениеӧ, мый вомдоръясыс сылӧн едждылісны да тіралісны.
— Тэ нӧ мый, сударь, чӧв олан! — сійӧ шыбитчыліс бать вылӧ: — тэнад ӧд сійӧ!
Видзӧдлӧй милӧсть вылӧ!
Холоп барыня вылын тешитчӧ, а барин игнасяс кабинетас да прӧскуръясӧн ноксьӧ!
Но батьлӧн вӧлі век дась стереотипнӧй вочавидзӧм:
— Нинӧм ог тӧд.
Тэ менсьым став имениеяссӧ мырддин, тэ и распоряжайтчы!
Лунъяс прӧйдитлісны лунъяс бӧрся;
Ванька-Каин не сӧмын эз винитчыв, но, буракӧ, дзикӧдз велаліс выль олӧмӧ.
Сійӧ весиг шедӧдіс дворовӧйяссянь ас вылас бура видзӧдӧм.
Кӧть эськӧ сійӧс шоча лэдзлывлісны коннӧй дворысь, но сы понда мый сійӧ, мукӧдкӧд ӧттшӧтш, ветліс ӧбедайтны да ужнайтны застольнӧйӧ, то матушка пельӧдз дугдывтӧг сэсянь кыліс серам, кодӧс сійӧ, эз прӧста, шулы ненавистнӧй балагур вӧсна кыптӧмӧн.
«Со ӧд, чаньяс, гӧрдлӧны! — мӧвпавсис сылы: кӧнкӧ тайӧ сійӧ, Ванька-Каин, найӧс гажӧдӧ!».
Весиг девичӧйын кыліс подозрительнӧй кокни серам, коді эз жӧ вильскӧбты матушка вниманиеысь.
Буракӧ, и сэтчӧ удитісны йиджны Иванлӧн шуткаяс да торъя нин колисны впечатление «кузнечихаяс» вылӧ, кодъяслы найӧ казьтыштісны зарни кад йылысь, кор найӧ пельясын ланьтлытӧг кывліс ӧжӧгайтчӧм московскӧй мастеровӧйяслӧн лӧньлытӧм жаргоныс.
Да и збыль, позьӧ ӧмӧй вӧлі не кувны серамла, кор Ванька-Каин, аслас дурк кокъяс вылас йӧктігтырйи, сьыліс:
Пирӧгъяс!
Пӧсьӧсь!
Петісны жарысь,
Грӧш вылӧ пара!
Перечӧн, лукӧн,
Пон сьӧлӧм сорӧн!
Либӧ кор чукӧртчӧм аудитория водзын петавлісны сцена вылӧ потасовкаяс йылысь помтӧм повестьысь эпизодъяс, кодъясӧс сійӧ терпитліс аслас ёна страдайтана олӧм чӧжыс.
— Сирасис ӧтчыд ме дорӧ купеч Завейхвостов, — висьталіс сійӧ: — олӧ, шуӧ, тан миян переулокын ныв Груша — сійӧ канарейка пыдди олӧ. Унеситемоегоре князь ордын — ах, лӧсьыд штучка!
И вот мый, Иван! тэ кӧ меным Грушаӧс вайӧдан, откупита ме тэнӧ медводз господалысь, а сэсся собственнӧй заведение тэныд лӧсьӧда...
Со тэныд рӧскод вылӧ четвертнӧй!
Босьті ме тайӧ сьӧмсӧ, думайта: век ме бур господалы служитлі, — колӧ и ӧні служитыштны.
Мӧдӧдчи.
Прӧйдиті, кыдз шуны, сійӧ квартира бокӧд ӧтчыд, прӧйдиті мӧдысь, коймӧдысь — ветлӧдла да шутляла.
Аддза, пукалӧ ӧшинь дорын ныв, пяльцыяс вылын вурсьӧ;
видзӧдлас ме вылӧ да шпыньмунас.
Эге! мӧвпала, ёна нин тэ привышнӧй!
Матыстчи ӧшинь дорас да и шуа веськыда:
лэдзӧй меным тіянкӧд, Аграфена Максимовна, сёрнитыштны!
— «Изволитӧй», шуӧ.
Пыри ме, кыдз шуны, горничаӧ.
— Сідз и сідз, шуа, купеч Завейхвостов Терентий Прохорыч желайтӧ тіянкӧд любовын овны.
— Но, тӧдӧмысь, первойтӧ кутіс чукрасьны.
«Ах, мый ті! да кыдз ме! да кутшӧм жӧ ногӧн ме ассьым князьӧс кольны верма!»
А сэк жӧ шуис: « лок, шуӧ, аски тайӧ жӧ кадӧ, ме тіянлы вернӧй ӧтвет сета».
Бур; аски кӧ и аски.
Локті мӧд луннас, а сылӧн нин самӧвар пызан вылын пуӧ.
«Чайтор оз-ӧ ло угоднӧ?»
Пуксим, юам чай, сёрнитам.
«Кутшӧм положениеыс Терентий Прохорычсянь лоас?
Кутшӧм сійӧ характернас?»
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, быдтор йылысь быд посниторйӧдз нылыд юасьӧ.
Сӧмын друг, кыла ме, быттьӧ переулок кузя кодкӧ локтӧ.
Матӧджык да матӧджык... да нывкаыд тай кыдзи друг чеччыштас!
«А ӧд тайӧ, шуӧ менам князь! дзебсьӧй спальняӧ, ме сійӧс здукӧн колльӧда».
Йӧткыштіс сійӧ менӧ спальняӧ, а сы бӧрся и «ачыс» йиркнитіс.
Кыла, юалӧ: «Воис?» — воис!
Сідз менам сьӧлӧмӧй и кӧдзаліс: сюри ме, сідзкӧ.
Кыскис сійӧ менӧ сэки самӧй со тайӧ юрсиӧдыс горничаӧ, сувтӧдіс пач дорӧ да заводитіс лупитны.
Лупитӧ-лупитӧ банбокъясӧ, шойччыштас да заводитас пиньясӧ лупитны, сэсся ещӧ шойччыштас да бара банбокъясӧд.
Да нырӧ! да синъясӧ кулакӧн, вир сідзи шорӧн и ылькйӧ...
«Ме, шуӧ, тэнсьыд пеж нырвомтӧ сквӧзь дзик балябӧжӧдзыд пазӧда!»
Да друг самӧй лолыштігӧн кыдз звенитас кулакнас — но, думайта, виас сійӧ менӧ!
И виис эськӧ, да ветлысь-мунысьяс заводитісны керка бердас чукӧртчыны...
Висьталігас Ванька-Каин вочасӧн пырліс сэтшӧм азартӧ, мый весиг еджгов синъясыс сылӧн ӧзйылісны.
Быд боксянь кылісны горӧдӧмъяс:
— Сійӧ жӧ и нырвомыд лясмунӧма!
— Сійӧ жӧ и куим водзпинь абу! тайӧ князь сійӧс жалуйтӧма.
— Мый нӧ тэ четвертнӧйнассӧ вӧчин?
Оброк, али мый, мынтін?
— Эг, вокъяс, сійӧ кадӧ бӧръя модаяс воисны, ме и ньӧби аслым кӧчкуысь вурӧм манжетъяс, лацканъясӧн!
— Ха-ха-ха!
Но сы серти жӧ, кыдзи быдмис Иванлӧн популярностьыс, аслас ӧчередӧн, и кадыс соді.
Сентябрь нин матыстчис джынланьӧ,
мувывса главнӧй уджъясыс вешйисны;
рытъясын нывъяс чукӧртчывлісны девичӧйӧ да сэні рытгорувсӧ коллялісны;
вообще керкаыс дзоньнас вуджліс тӧвся положение вылӧ.
Ванька-Каин гӧгӧрвоис, мый сылы дасьтысьӧ мыйкӧ лёктор, и тайӧ гӧгӧрвоӧмыс, буракӧ, заводитіс вӧчны сы вылӧ кутшӧмкӧ да действие.
Оз позь шуны, мый дзикӧдз лӧнис, но эз шоча казявлыны, мый сійӧ ветлӧ ойбыра моз, и сӧмын бокысянь ышӧдӧм бӧрын заводитӧ тешитчыны.
— Гӧгӧрбок менӧ, вокъяс, тавой жугӧдіс, — норасис сійӧ: — юрӧй пӧрт кодь, бокъяс висьӧны, кокъяс юкалӧны...
— Тайӧ тэнӧ князь коркӧнад чистӧйӧ вӧчӧдіс!
— Уна князь менам вӧлі.
Съезжӧйсӧ кӧ сӧмын лыддьыны, — то мукӧд сымда кодзувсӧ енэжысь эз аддзыв мыйдта спинаӧй розгаӧн кучкӧмсӧ примитіс!
Сійӧ шуд вылӧ матушкалӧн Москваын лоины делӧяс.
Барыня мунӧмкӧд Ванька-Каинлӧн полӧмъясыс сэтшӧма лӧнисны, мый сы дорӧ бӧр воис воддза тешитчӧмыс.
Быд рыт воліс сійӧ девичӧйӧ; ужнайтліс ӧттшӧтш нывъяскӧд да шуткаяс шутитіс.
— Лӧсьыд!
Москваӧн мӧдіс ӧвтны! — шуліс сійӧ, кор пызан вылӧ пуктылісны нуртӧм шыд.
Либӧ кор вайлісны тэсь:
— А тайӧ, сідзкӧ, <fra>бламанжей</fra>лӧн медбӧръя фасон.
Кеси-кисель (буракӧ, <fra>qu' est-ce que c'est que sela</fra>), — милости просим сёйны!
Энлӧ, нывъяс, ӧтчыд менӧ ӧти барин дьӧгӧдьысь лӧсьӧдӧм <fra>бламанж</fra>ӧн гӧститӧдіс вот сійӧ штука вӧлі!
Чуть пытшкӧсӧй менам эз клеитчы, да царскӧй водка ме пытшкӧ штопджын кисьтісны — сӧмын сійӧн и спаситісны.
— Со ӧд пӧръясьӧ!
— Ме пӧръяся?
Сійӧ пон пӧръясьӧ, а ог ме.
Ме, красавицаяс, ӧтчыд закладӧн вилки ньылышті.
Сідзи и ӧніӧдз сійӧ ме пытшкын пукалӧ.
Аннушка-каракатицаӧс тайӧ шуткаясыс вайӧдлісны збыль скӧралӧмӧ...
Вообще, шутовство вӧлі прӧтивнӧ сійӧ характерлы, а сыысь ӧтдор Иван кыскис вниманиесӧ асланьыс девичӧйын Аннушка поучениеясысь.
— Эн мутит, криста ради! сет божьей нянь сёйыштны! — убеждайтіс сійӧ яндысьтӧмӧс.
— А тіянлы, тётенька, окота, буракӧ, сёрнитыштны, кыдзи господасянь пельбокӧ сеталӧмъяс аттьӧалӧмӧн колӧ принимайтны? — йирыштчыліс Ванька-Каин: — то, ме ногӧн, тайӧ добранас и сытӧг ставыс тан горштырӧныс пӧтӧсь!
Нывъяс-красавицаяс! — шыӧдчыліс сійӧ кывзысьяс дінӧ: — висьтала ме тіянлы бурджык, кыдзи ӧтчыд ветлі Моховӧйӧ *, кывзыны музыка духӧвӧйӧс... — И висьтавліс.
И Аннушкалы великӧй огорчение вылӧ висьтыс сылӧн не сӧмын эз гудырт нывъясӧс, но сетліс налы тӧдчана наслаждение.
Вот и матушка бӧр воис.
И ӧдва удитіс здоровайтчыны гортсаяскӧд да пырны спальняӧ, кыдз нин юаліс, мый вӧчӧ Ванька-Каин.
Тӧдӧмысь, ключница доложитіс, мый сійӧ дзикӧдз лэдзчысис да век пукалӧ девичӧйын.
— Но, сэсся пукавны оз нин кут, — решительнӧя кыввидзис матушка и сійӧ жӧ рытӧ прикажитіс старӧсталы, медым аски кежлӧ дасьтіс ылӧ мунысь подвода.
Сійӧ кадӧ рекрутскӧй присутствиеӧ кывзысьтӧм рабъясӧс мӧдӧдан обрядыс нуӧдсьыліс медся коварнӧй ногӧн.
Индӧм морт бӧрсяыс гусьӧник кыйӧдісны, медым сійӧ эз пышйы либӧ эз дойд кыткӧ асьсӧ, и сэсся шусьӧм кадӧ, немвиччысьтӧг быд боксянь кытшовтлісны сійӧс, кокъясас сюйлісны колодкаяс да сдайтлісны киысь киӧ отдатчиклы.
Иванкӧд вӧчисны ещӧ коварнӧйджыка.
Сійӧс садьмӧдісны узянінысь муртса югдігӧн, джынвыйӧ узьысьлысь кӧрталісны кияссӧ да, кокъяссӧ колодкаясӧ сюйӧмӧн, турбыльтісны телегаӧ.
Вежон мысти отдатчик бӧр воис да доложитіс, мый рекрутӧс примитісны, но эз зачётӧ, сы понда некутшӧм материальнӧй выгода сетӧмсьыс тайӧ пӧрйӧ эз артмы.
Но матушка отдатчиклы весиг выговор эз вӧч; сійӧ и сылы вӧлі рад, мый крепостнӧй правда восторжествуйтіс...
Прӧйдитіс некымын во.
Ме нин петі училищеысь да вӧлі служба вылын, кыдзи ӧти асылӧ менам важ дядька Гаврило пырис ме ордӧ кабинетӧ да висьталіс:
— А миянӧ гӧсть воис.
Пырав! нинӧм, восьлав! — содтіс сійӧ, ӧдзӧс сайын сулалысь гӧсть дорӧ шыӧдчигмоз.
Ме водзӧ сувтіс кузьысь-кузь, дзикӧдз косьмӧм скелет.
Дыр ме видзӧді сы вылӧ, дум вылӧ уськӧдны выныштчӧмӧн, кӧн ме сійӧс аддзылі, и, медбӧрын, гӧгӧрвои.
— Иван?
— Так точно, <rus>вышескородие</rus>!
— Но, вокӧ, ёна и омӧльтчӧмыд тэ!
— Изволитӧй видзӧдны, вашескородие!
Тайӧ кывъясӧн сійӧ восьтіс вомсӧ да чуньяснас гугӧдіс паръяссӧ.
— Изволитӧй видзӧдны! — водзӧ висьталіс сійӧ:
— водзті сӧмын куим пинь эз вӧв, а ӧні ни ӧти прамӧйыс абу!
— Да, этшакодь.
Мый нӧ тэ вӧчан? служитан?
— Так точно.
Полковӧй лазарет бердын фершалӧн состоита.
Сӧмын этша нин коли меным служитны.
Ни ӧти сустав ме пытшкын здоровыс абу; кувны кад.
Сійӧ оліс миянын дзонь лун.
Гаврило заводитліс сійӧс кыпӧдны шуткаяс вылӧ, но Иван сэтшӧм гажтӧма видзӧдліс сы вылӧ тайӧс казьтыштігӧн, мый кольлі сӧмын сыкӧд ӧттшӧтш думысь мӧдпӧв шуны: кувны кад.
{Салтыков-Щедрин М. Е. (комиӧдіс Морозов С. П.) @ Вывті гажа олӧм @ висьт @ М. Е. Салтыков-Щедрин. Бӧрйӧм гижӧдъяс @ 1939 @ Лб. 92‒121.}
ВЫВТІ ГАЖА ОЛӦМ
Кутас царь-государь менӧ юавны:
«Висьтав тэ, детинушка, крестьянскӧй пи,
Кодкӧд нин тэ вӧруйтін, кодкӧд рӧзбой кутін?».
Бурлацкӧй сьыланкыв
«Вывті гажа, вокӧ, тайӧ олӧмыд!
Ни тэ водзын, ни тэ вылын, ни гӧгӧр, ни дінад некутшӧм начальство абу; некод, сідзкӧ, синъястӧ тэнсьыд оз пемдӧд, некод тэнсьыд оз спрашивайт, а случай дырйи быдӧн ачыс жӧ тэныд ӧтвет должен сетны.
«И висьтала: абу кӧ тэнад рӧд-племя, либӧ ӧбӧдитіс, йирны мӧдіс кодкӧ, либӧ сьӧлӧмыд тэ пиын кутіс гажтӧмсьыны — шыбыт тэ тайӧ нуждаа олӧмтӧ, шыбыт тайӧ лёк тӧждысьӧмтӧ, копыртчыв тэ сьӧд-пемыд вӧрлы:
«вӧр, шу, государь, сьӧд-пемыд вӧр!
тэ примит жӧ менӧ страннӧйӧс, примит шудтӧм-бесталаннӧйӧс.
Бурӧдышт тэ, государь, менсьым курыд душаӧс, разӧд вай шогӧс менсьым вӧльнӧй свет кузя!
Медым тӧдліс вӧльнӧй свет, кутшӧм олӧмыс эм лёксьыс лёк, медым тӧдісны став ветлысь-мунысь йӧз, кутшӧм гажтӧм лои морӧсын сиротскӧй сьӧлӧмлы, душаӧй ворсны пондіс вӧльнӧй сынӧдын!».
«Йӧзыд миян вывті уна.
И Рязаньысь, и Казаньысь, и самӧй Саратов дорсьыс; эмӧсь и казеннӧйяс, эмӧсь и барскӧйяс... но век жӧ унджык барскӧйыс.
Овлӧны и кавалеръяс: тайӧяс ёнджыка «веж лудъясысь» вӧрын спасайтчӧны.
Йӧз ставыс быдтор ас вывтіыс нулӧмаӧсь: и ваӧ вӧйлӧмаӧсь, и биын сотчылӧмаӧсь; сідзкӧ кыдз заводитас тэныд мойдъяс мойдны — ловшытӧг кывзан.
Мукӧдыс, вокӧ, юрсӧ кыкысь воштыліс, а юрыс век пельпомъяс вылас блёнъялӧ; мукӧд кавалер и отечество понда быттьӧкӧ нин вывті ыджыд отличие петкӧдліс, и паратъясын терпитӧм аддзыліс, а век ловъя сулалӧ.
Некод кыдз ен.
Ӧти кавалер рапортуйтіс: пуля сылы самӧй плешас звенитіс, пасьмуні сылӧн юрыс разіпельӧ, лӧзӧдісны киясыс-кокъясыс, но и кыв тшӧтш жӧ: тырмас пӧръясьны, шуӧ...
Мый жӧ, сударь?
дохтур дінӧ — эз отсав; командир дінӧ — эз отсав; ачыс брихаднӧй воліс — эз отсав; а Смоленская отсаліс!
Сідзкӧ — вын!
«Татшӧм ногӧн олӧмӧн, йӧз вылын и сиротствотӧ ассьыд вунӧдан.
Но, и мӧдтор ещӧ: привычка.
Тайӧ лоӧ: морт кӧ мыйкӧ дорӧ велалас, олӧмыскӧд бурджык сылы прӧщайтчыны ассьыс привычкасӧ шыбытӧм дорысь.
Висьтавліс ӧти кавалер, мый кадӧн и бедь дорӧ велавны позьӧ.
Но, тайӧ, буракӧ, вывті нин, а бур олӧмкӧд дзик збыль позьӧ радейтчыны.
«Да и лӧсьыд ӧд миян вӧрын овлӧ.
Гожӧмын, кыдз сылас лымйыс, быттьӧ тэ гӧгӧр ставыс сёрнитны пондас.
Дзоридзавны пондасны эсійӧ цветъяс-цветикъяс, воас лэбач-малиновочка, таркӧдны мӧдас сизь, кӧк мӧдас кӧкны, кодзувкотъяс муын жуны мӧдасны — и эн пет эськӧ!
Посни туруныс пожӧм улын чургӧдчас, — и сійӧ быттьӧ рӧдимӧй тэныд.
А мӧдас эсійӧ вӧрыс шувгыны, торъя нин войын: и тӧврутор абу, и туганъяс оз вывті сідз шатлавны, — а шувгӧ!
Сэтшӧма шувгӧ, мый весиг муыс уна дас верст вылӧ кывмӧн быттьӧ лӧвтӧ!
Сэтшӧм тайӧ лӧсьыд, мый весиг сьӧлӧмыд пытшкад ворсны пондас!
«Но усьлӧны и миян вылӧ лёкторъяс, а главнӧй лёкторйыс: тӧв.
Первой делӧ, уджыд дзик абу: кӧдзыдыдтӧ абу аслад вок, он пуксьы виччысьны туй вылӧ, кыдз синватӧ синъяссьыд морозыд петкӧдӧ, мӧд делӧ, быдӧн сійӧ кадӧ вӧрӧ ветлӧны: кодлы кер пӧрӧдыштны, кодлы пестор колӧ — но, и абу бур вӧрын овны.
Сідзкӧ, тӧвся кадӧ век ёнджыка йӧз ордын, Иуда моз шӧйтам: кӧні няньтор сетасны, а кӧні и пирӧгтор курччан.
Сӧмын, збыль, чуднӧй миян йӧзыд: няньтортӧ тэныд Кристос нимӧн мыччас, весиг яйторйӧн мукӧд дырйи сьӧлӧмтӧ бурмӧдас, а керкаӧ шонтысьны оз лэдз — ни-ни, восьлав водзлань!
Тадзикӧн, век гумладоръясын и узьлам.
Мукӧд дырйи висьман — веськыда смерть!
Спинаад быттьӧ дзенгас, юрад шувгӧ, синъясыд быляласны, кокъясыд быттьӧ керъяс лоӧны — а век ветлы!
Нӧшта кӧн на югыдӧдзыс, сьывны кутасны эсійӧ петукъяс, кыскыштан нырнад тшынтор — но и чеччы, сідзкӧ, эновт ассьыд позтӧ.
А он кӧ мун, тэнӧ, раб божьейӧс, вынӧн идзас увсьыд кыскасны, да орчча му вылӧ и пуктасны: шойччы, шуасны, сэн мыйдта тэн колӧ.
Зверь — йӧзыд.
«Но, вокӧ, штука сійӧ — олӧм!
Мукӧд дырйи весиг вукӧдана: и свет вылас эськӧ эг видзӧд, и ачымӧс эськӧ ас киӧн помалі — он ӧд, быттьӧ нарошнӧ ставыс сідзи артмас, медым лоны тэныд ловъяӧн — ловъя и эм.
Быттьӧ сійӧ ачыс тэ дінӧ сибӧдчӧ, олӧмыдсӧ: ов, шуӧ, пальӧдчы!
Но, и воан ас садяд: мунан кабакӧ, кватитан шкалик императорскӧйӧс — ӧтчыдысьӧн и бырӧ тэ пытшкын скӧрыд, бур, мый сьӧлӧмыд миян бурасьысь.
«Лои, ӧтчыд, мекӧд ӧказия.
Муна вӧлі ме Доробино кузя, а ывлавылын лои вой, сӧмын муна ме, да мунігмоз быттьӧ думайта: и кӧдзыд меным, и тшыг ме, и абу менам рӧд-племя, абу батьӧй, абу мамӧй, и пыр, тӧдан, сідз аслам фортуна * вылӧ норася, мый зэв нин, колӧ шуны, курыд мем лои.
Сӧмын аддза, Мысейлӧн керкаас би сотчӧ.
Окота лои тӧдмавны, мый сэн, ме и видзӧда ӧшиньӧ, но, гӧгӧрвоана, мый керкаын вӧчсьӧ.
Керка шӧрын том ичмонь печкӧ, пельӧсын потшӧс сайын том скӧт куйлӧ, му вылын челядь туплясьӧны, старикыс лабичын нинкӧмъяс гудйӧ... мӧдног кӧ шуны, аддзылі и сёпӧв аддзылі ме ставсӧ тайӧс.
Но сэні, ен сійӧс тӧдас, мый мекӧд лои: сылі сэки ме пытшкын сьӧлӧмӧй, весиг ставнам тіравны мӧді.
Пыри керкаӧ:
<rus>бог помочь</rus>, шуа, господа кӧзяева!
Он-ӧ лэдзӧй странникӧс шонтысьыштны?
— А тэ кытысь? — юалӧ Мысей да сюся видзӧдӧ ме вылӧ старик.
Но, ачыд, буракӧ, тӧдан, сьӧкыд-ӧ сэн пӧръявныд?
Висьталан мый Гайысь либӧ Лыкошевоысь, и делӧлы пом!
Но, со тэд Кристос, эг лысьт пӧръявны, кывйӧй весиг эз бергӧдчы: сулала да чӧв ола.
«Сет, инӧ, сылы, Марьюшка, няньтор, кристаради!» шуӧ Мысейыдтӧ: «а, тэ, шуӧ, странник, восьлав — ен тэкӧд!»
«Но и мӧдӧдчи ме; сӧмын сэк ме войбыд мучитчи.
Шог ли мый менӧ ёна личкыны пондіс, а сійӧ дзик сідз, мый синмӧс куньлыны эг вермы.
Ставыс тайӧ быттьӧ ру пыр либӧ синводзӧ Мысей сувтӧ, либӧ посни челядь, либӧ ичмонь... и быттьӧ рай налӧн керкаассӧ!
«Мӧд лёктор миян — полиция! сыкӧд ёнджыка сьӧмӧн делӧсӧ имеитам.
«Думыштіс коркӧ станӧвӧй миянӧс кутавны, но сылы лои мамоне праздничайтны.
Вот кыдз делӧыс вӧлі.
Корис сійӧ ас дінас «Разбалуйсянь» целовальникӧс.
— Тэ, шуӧ, став тайӧ делӧыслы гӧлӧва; тэ, сідзкӧ, и кутавны должен.
Помилуйтӧй, ваше благородие! — шуӧ Михей Митрич:
— миян заведениеын, лӧньпырысь юыштӧмысь ӧтдор, некутшӧм мукӧд делӧяс оз овлыны; ӧти кывйӧн, шуӧ, манастырь... пожӧмысь!
Но станӧвӧй сы вылӧ мӧдіс кокнас зымӧдны:
— Тӧдны, шуӧ, нинӧм ог кӧсйы!
— Но, а Михей Митрич Батыга дорӧ: сідз и сідз, шуӧ усйысьӧй ӧні лёк лотӧдзыс.
Шогсьыны пондіс Батыга, лун и вой вина юис, а лёкторсьыд ӧд мездіс.
Татшӧм ногӧн асьсӧ зарядитӧмӧн, мӧдӧдчис сійӧ... кыдз эськӧ тэ думайтін, кытчӧ?
Ас дорас, мӧдногӧн кӧ станӧвӧй дорӧ!
«Ме, шуӧ, эм самӧй сійӧ Батыгаыс, код йылысь ваше благородие тӧдмавны изволитіс...
Сідз станӧвӧйыд весиг паметьсӧ воштіс скӧрысла.
Лэбыштіс сійӧ сы дорӧ, уськӧдчӧмӧн сатшкысис тошкас, и давай кыскавны.
Весиг сёрнитныс нинӧм оз сёрнит, а сӧмын вомсӧ паськӧдлӧ да лолалӧ.
Сӧмын Батыга ставсӧ терпитіс, нинӧмын эз паныдав, а кыдз аддзис, мый сійӧ благородиелы быттьӧ кокняммыштіс, мӧдіс висьтавны сійӧ и ассьыс речь.
— А ме, шуӧ, ваше благородие дінӧ меліа.
Но, и бара садьсӧ воштіс станӧвӧй:
— Сотскӧйясӧс! горзӧ: — кандалъяс татчӧ!
И век жӧ кандалъясӧ эз дор, а решитім миянлысь делӧсӧ ас костын бурногсӧн: миянсянь сылы ветымын чӧлкӧвӧйӧн тӧлысь, а миянлы вӧруйтны виччысьӧмӧнджык.
«А мукӧд кузя став серти олӧм миян бур.
«Веськалі ме тайӧ туй вылас вочасӧн.
Морт ме божьей, кышӧма кучикӧн, абу граф, абу князь, а прӧстӧ рочӧн шуны, господин Иван Кондратьич Семериковлӧн дворовӧй, холоп.
Но, холоп — сідзкӧ хам; бархатъяс пиын, сідзкӧ, эг ветлывлывлы, зарни дозмукысь эг сёйлы, ма сыта эг юлывлы, ветлӧдлі ёнджыка нанкаӧ да сера дӧраӧ пасьтасьӧмӧн, панявлі шыд, а юлі ва.
Тайӧ сёян вылад, вокӧ, он тшӧг, а и тшӧган кӧ, то, сідзкӧ, он ассяньыд и он господасянь, а енсянь.
Пыри ме медводз барскӧй домӧ мальчишкаӧн.
Тайӧ должностьыс абу ыджыд: кӧбрегӧ ырӧшла котӧртлыны, ӧбед дырйи улӧс сайын тӧрелкаӧн сулалыштны, пуртъяс чиститыштны, тӧрелкаяс мыськавны, да уркӧвӧйӧн чулки кыны, — сӧмын и ставыс.
А жалӧванье тайӧ уджсьыс получайтлі: луннас куимысь чужйӧм да сизимысь пельбокӧ зяткӧм; ӧткымынысь содтысьліс ещӧ и розгаалӧм.
Тадз вот ме и быдми.
Помнита весиг ӧні, кыдз, вӧвлі, кывтӧ нювлан, господа вылӧ видзӧдӧмӧн, кыдз найӧ сёйны изволитӧны.
«Мукӧд дырйи сідзи вунӧдчан, мый и вомтӧ на ногӧн паськӧдлыны заводитан — но, и розгаавны кутасны пыр жӧ, сы понда мый тэ лакей и, сідзкӧ, улӧс сайын должен сулавны смирнӧя.
«Кӧть барин миян и озыр, но налӧн тятенькаыс, ещӧ став дворовӧйяслӧн на паметяс, матыса кабакын Михей Митричкӧд пукавліс; пукаліс-пукаліс да и веськаліс, вокӧй тэ менам, дворянаӧ... но, колӧ чайтны, эз таысь.
Самӧй тайӧ случай кузяыс, а ёнджыка, гашкӧ, и сы могысь, медым асьсӧ благородство водзын оправдайтны, миян Иван Кондратьич ассьыс честьсӧ кутіс зэв стрӧга.
Эз сідз, медым кабак дорӧ, кыдз аслас истиннӧй отечество дінӧ, ляскысьны, а век думайтӧ вӧвлі, кыдз эськӧ гырысь хоромъясӧ пиньӧн и гыжйӧн сатшкысьны.
А ми воккӧд рабкӧд, «холоп» да «скӧтина», «цыц» да «ланьт» кывъясысь кындзи — некутшӧм мӧд сёрни эз вӧв.
Самӧй, шуны кӧ, вӧлі слугалы мустӧм господинӧн.
«Миян дворовӧйяс Иван Андреевич вылӧ дузъялісны да нимтылісны сійӧс ёнджыкасӧ кызрушкуӧн да изменщикӧн (сы понда мый сійӧ кабаклы, аслас бать-мамлы, изменитіс).
Торъя ӧбижайтчис сійӧн буфетчик Петр Филатов.
Водзджыксӧ вӧлім ми, кылан тэ, князьлӧн (Овчининӧс князь Сергей Федоровичӧс, гашкӧ, кывлін?), да князьыдтӧ миянӧс дохтурлы картіӧн ворссис, а дохтурыд нин Семериклы вузаліс.
Но, тадзикӧн, Петр Филатычыдлы и збыль-ӧд быттьӧ ӧбиднӧ кодь вӧлі князь бӧрад кутшӧмкӧ, шуны кӧ, пежлы служитны.
«А слугалы приятнӧй господин кутшӧмӧн должен лоны?
Сійӧ господин слугалы приятнӧй, коді сійӧс кывзысьӧ, коді волысьӧм сыкӧд имеитӧ да коді сӧвет вылӧ слугаяссӧ ассьыс век корӧ.
Важся кадъясӧ, висьталӧны, та кузя прӧстӧ вӧлӧма: господаыс слугаясыскӧд шашкиӧн ворслӧмаӧсь и век накӧд компаниеын вӧлӧмаӧсь.
Сійӧ жӧ, Петр Филатов, висьтавліс, мый, вӧвлі, господа ӧта-мӧдкӧд сёрни нуӧдӧны, а слугаясыс ӧдзӧс дорӧ чукӧртчасны да пӧраӧн и ассьыныс кывтор господскӧй речӧ лэдзасны.
«Но, дерт, мый тадзтӧ быттьӧ бурджык, а шуны кӧ, тайӧ абу менам, а Петр Филатовлӧн сёрни, сы понда мый ме тайӧ делӧ вылас важӧн нин сьӧлышті и кокӧн, вокӧй тэ менам, сійӧс талялі.
«Висьтавліс миянлы Петр Филатыч и уна мукӧд поучениеяс.
Висьтавліс, примернӧ, мый найӧ, кодъяс тайӧ мирын рабъяс, мӧдар югыдын господаӧн, пресветнӧй югъялӧмын лоӧны, мый чераньӧс виан — сё грек чинас, а гутӧс виан — сё грек жӧ содас.
А кыдз ме аслам баринсянь пышйи, и самӧй та вӧсна, кыдз эськӧ шуны, татчӧс олӧмӧс эг терпит, ассьым водзӧ лоан олӧмӧс вошті, то Петр Филатычлысь кывъяссӧ помнитӧмӧн, быд пӧрйӧ, кыдз чераньӧс аддза, непременнӧ сійӧс виа, а гутӧс, мӧдарӧ, верда да тӧждыся сы вӧсна.
«Вывті чуднӧй вӧлі тайӧ старикыс.
Заводитас, вӧвлі, князь йылысь висьтавны — быттьӧ тэнад соловей ливкйӧдлӧ-сьылӧ, — он и дугӧд нинӧмӧн.
— А кыдз нӧ, шуан, тэнӧ князьыдтӧ картінад кӧмӧдіс?
— А мый понда нӧ, шуӧ, сылы и не кӧмӧдныс? князьыд ӧмӧй аслас достояниеын абу властнӧй?
— Ме, шуӧ, ог сы понда шогсьы, мый холоп — сы вӧсна мый ме вылын первороднӧй грек эм, дзик сыысь ме и холоп, — а сы йылысь, мый вот, пӧрысьӧ нэмӧ Семериклы служитны лои;
и мӧдас сійӧ паръяснас тяпкӧдны, весиг ставнас лӧзӧдас скӧрысла, мый князьсӧ сылысь обидитны лысьтӧны.
Сэтшӧм нин, тыдалӧ, визь гижтӧма мортлы рӧд вылас.
«Дас нёльӧд ар вылын нуисны менӧ Москваӧ пӧвар-француз ордӧ учениеӧ;
олі ме поварёнокын нёль во и, ошйысьны нинӧм, ыджыд светсӧ плита сайсянь эг аддзыв.
Но сэсся лэдзисны жӧ господа оброк вылӧ, медым ещӧ ёнджыка, сідзкӧ, аслам наукаын кыптыны.
«Москва йылысь тадз должен шуны: уна аддзылі ме каргӧ, а Москва кодьыд оз сюр.
Москваын быдӧн аслас удовольствиеын олӧ: господа гӧститны ӧта-мӧд ордас ветлӧны, а прӧстӧй йӧз — заведениеясын. Блаженство.
Босьтам, примернӧ, ӧти трактиръясӧс кӧть, мыйыс сэні абу?
И чай, и вина, и закускаяс... и ставсӧ, сідзкӧ, ачым!
Машина «Тӧв» тэныд ворсас, Иверскӧй воротаясысь приказнӧй присядка йӧктас;
ӧти пельӧсын ас костаныс тысячнӧй делӧяс решитӧны, мӧдын шыӧдчӧмтор стрӧчитӧны, коймӧдын кутчысьлӧны, нёльӧдын синва кисьтӧны...
Олӧм!
Татшӧм олӧм дінад кыдз велалан, нинӧм мӧдтор вылӧ эськӧ он и видзӧдлы.
Сідз тэнӧ и кыскӧ водз асывсянь век трактирӧ да трактирӧ.
«Барин, код ордӧ ме медаси (а медаси ме сы ордӧ лакейӧ, а эг пӧварӧ), вывті менӧ мӧдіс радейтны;
смирнӧй, бур сьӧлӧма вӧлі тайӧ бариныс, абу видчысь и абу озорник, а прӧстӧй йӧзӧс торъя нин жалитліс.
Служитны сійӧ некӧн эз служитлы да занимайтчис аслас окотаысь, век ёнджыкасӧ книгаясӧн, а рытъясын том господа сы ордӧ чукӧртчывлісны.
«Мый нин налӧн сэн господаяскӧд ас костаныс вӧлі, докажитны тэныд тайӧс ог вермы, сӧмын веськалі, вокӧй тэ менам, сійӧ тайӧ случай кузяыс замечание вылӧ, мый вот, шуӧ, морт том, служитны оз служит, а сёрниясӧн занимайтчӧ... то мый, шуӧ, тайӧ петкӧдлӧ?
А миян московскӧй полиция — чӧрт, а абу полиция: кӧсъяс кӧ мортӧс судзӧдны, то сійӧ кӧть треисподньӧйӧ дзебсяс, и треисподньӧйысь сійӧс судзӧдас.
«Вот и тшӧктісны найӧ ӧти пропащӧй мамзельлы, медым сійӧ, кыдз шуны, миянлысь Михайло Васильевичӧс кокни ногӧн налы вайӧдіс.
Менам син водзын делӧыс тайӧ и лоис.
Олім ми сэки Столешниковӧй вылын, а миянлы паныдӧн, Лихтеровӧй керкаын, тайӧ француженкаыслӧн квартираыс вӧлі.
Учительница ли мый сійӧ вӧлі, либӧ жӧ сӧмын ачыс висьтасьліс сідзи, а сӧмын нин ачыс дзик картинка вывса кодь красавицаӧн вӧлі.
Пуксяс, вӧвлі, книгаӧн ӧшинь дорӧ, йӧзсӧ ылӧдлӧм могысь лэдзас юрсисӧ, зэв еджыд ичӧтик кисӧ быттьӧ не нарошнӧ петкӧдлас — сідз эськӧ, кажитчӧ, и синмӧс эг вешты сы вылысь!
Но миян Михайло Васильич первойсӧ быттьӧ ӧтдортчыліс сыысь: француженкаыд ӧшинь дорӧ, а сійӧ ӧшинь дорсьыс вешъяс мый вынсьыс горзӧмӧн да куткыртчас пельӧсӧ.
А век жӧ, кыдз эз бергав, кыдз эськӧ эз мынтӧдчы, а вирыд, кадӧн, ассьыс босьтіс, сы понда мый сэтшӧм нин, вокӧ, естество миян грешнӧй, мый кослунйӧн овны некыдз оз позь.
«Вот и любитчисны найӧ.
И мый, вокӧй менам, сыкӧд сэки лои — и висьтавныд сійӧс оз позь.
Первойсӧ, быттьӧ сійӧ йӧймис; шыбытчис сійӧс окавны — но, ме и ӧдзӧс на бӧрся игналі.
А сэсся кыла, бӧрдӧ, да сэтшӧм нораа, весиг быттьӧ горзӧ...
И менсьым став сьӧлӧмӧс косяліс, да и ывла вылӧ кылӧ.
Сідз сійӧ сы вылӧ действуйтіс.
Мый вылӧ нин сійӧ дошлӧй ныв вӧлі, а и сійӧ повзис; котӧрӧн петіс ӧти юбка кежсьыс, горзӧ: ва татчӧ!
Ӧдва ми сійӧс сэки ас садяс вайӧдім.
«И мӧдіс налӧн сэки масленича.
Барин дзикӧдз вежсис, быттьӧ дзоридзавны кутіс — сылі ставнас.
Тэрыб да долыд лои; чужӧмыс банйис; весиг ветлӧ, вӧвлі, — и быттьӧ мусӧ ас увсьыс оз чувствуйт.
И аслас господалы француженкаӧс представитіс; чукӧртчасны, вӧлі, найӧ рытъясӧ кружокӧ, но, и француженкаыд сэн век накӧд тшӧтш, сёрнисӧ налысь кывзӧ, а ачыс сійӧ кадӧ либӧ быттьӧ вугралӧ, либӧ Михайло Васильич дорӧ леститчӧ.
«Сӧмын понді ме бӧрынджык казявлыны, мый миян керка дорті прӧстӧй паськӧма полицейскӧй ветлӧдлӧ, и ачыс, тӧдан, быттьӧ нырвомсӧ кӧсӧйтӧ, а сэк кості век миян ӧшиньяс вылӧ видзӧдӧ.
Дивуйтчышті ме та вылӧ, но нинӧм, чӧв олі.
Ӧтчыд муна вӧлі ме миян мамзель дорӧ баринсянь запискаӧн, кая пос кузя, а вылісянь локтӧ паныдӧн меным бара тайӧ полицейскӧйыс, и бара вӧльнӧй паськӧма.
Но, и француженка, менӧ аддзӧм мысти, быттьӧ падмыштіс...
кутшӧм тайӧ чудо?
Куті ме та бӧрын сы бӧрся кыйӧдыштлыны, мӧді казявны, мый сійӧ кытчӧкӧ водзысь-водз ветлӧдлывлӧ, но век думайтлі, мый мусукасьӧм делӧяс кузя.
Ӧтчыд кыдзкӧ окота лои тӧдмавны;
француженка петіс дворсянь, и ме гусьӧникӧн...
«И кытчӧ жӧ эськӧ думайтан сійӧ вайӧдіс менӧ?»
«Висьталі ме та йылысь сэк жӧ Михайло Васильичлы, да сёр нин вӧлі.
Сійӧ жӧ лунӧ рытнас локтісны миянӧ кортӧм гӧстьяс, и сэн жӧ миянлысь делӧӧс помалісны.
«Сідз вот, вокӧ, кутшӧм овлӧ свет вылын полиция!
«Сы бӧрын, регыд, воис меным асланым бурмистрсянь приказ сиктӧ явитчыны.
«Кутшӧм нин меным сійӧ сиктыд Москва бӧрад вукӧданаӧн кажитчис — весиг висьтавны оз позь.
Первой делӧ, корӧ менӧ ас дорас Семерик да приказывайтӧ конюшняӧ мунны, сыысь, шуӧ, мый Москваын эн пӧварӧ, а лакейӧ ас вӧлясьыд медасин.
Бур; мӧдӧдчи и конюшняӧ.
Мӧд луннас ещӧ воӧ приказ, босьтны Иванлысь бур паськӧмсӧ да сетны сылы важ дукӧс».
Но, дукӧс кӧ и дукӧс — и сы вылӧ пасибӧ!
Но, думайта, мыйысь нӧ?
Воис Семерик кыдзкӧ ӧтчыд коннӧй дворӧ да аддзӧ, мый ме омӧля шогся;
прӧйдитіс ме бокті ӧтчыд, прӧйдитіс мӧдысь:
век виччысьӧ, мый ме кок улас сылы уськӧдча.
Но век жӧ сійӧн и муніс, мый эз вермы виччысьны; сӧмын мунігмозыс быттьӧ грӧзитчыштіс ме вылӧ да шуис:
«дзикӧдз лӧньӧда ме тэнӧ, нинӧм чувствуйттӧм зверӧс!»
«Мӧд делӧ, вердӧны сиктын вывті нин лёка...
Вот, вӧвлывлі, кад ӧбедайтны мунны, сідз весиг сьӧлӧмтӧ тэ пытшкын ставнас гудрӧдлӧ.
Нуртӧм шыд, шома йӧв — сӧмын славаыс куш, мый сёян, а прамӧйыс дзик нинӧм абу.
Сідзи и бурмӧдан ассьыд душатӧ, мый господаӧс мувывса быд лёкторнас видан!
«И тадзи мукӧд ассьыс нэмчӧжсӧ дзоньнас олас, ньӧти радлун аддзывтӧг, ни ӧти минута аслыс спокой аддзывтӧг...
сідзи и поп нуас гуӧ!
«Но кӧть и быдсяманогыс ме ачымӧс куті, медым сӧмын Семериклы ошйысьыштны вӧлі оз позь, мый вот, шуас, кутшӧм нин Ванька зверь, и сійӧс, шуас, вені, а бӧрыннас эг кут вермыны.
И лои мекӧд сэн быттьӧ кутшӧмкӧ чудо.
Думайтӧмысь ли, сыысь ли, мый Москваын олігӧн ачымӧс вывті нин нежиті, сӧмын куті ме мучитчыны да шогсьыны, весиг быттьӧ полӧм ме вылӧ тайӧ став мучитчӧмъяссьыс воис.
«Господи! думайта, вӧвлі: — збыль ӧмӧй нӧ меным тайӧ трущобаас лёльӧлы моз сісьмыны ковмас?»
А сьӧлӧмӧс вот сідзи и нетшкӧ, сідзи и юкалӧ морӧсын!
«Весиг уджавны дзикӧдз дугді.
Тӧда и ачым, мый тайӧ омӧль, мый мукӧдъяс, гашкӧ, и бурджыкӧсь тэысь, тэ пыдди уджалӧны, но аслыд принужденье вӧчны вынтӧм.
Но, и ен сет миян йӧзлы здоровье: жалитыштісны менӧ, баринӧдз тайӧс эз вайӧдны.
«Вот сӧмын ӧтчыд рытладор, — господа миян гӧститны мунісны — петі ывлаӧ видзӧдыштны, кыдз миян сеннӧй нывъяс гозъякӧрӧн ворсӧны-котралӧны.
Сӧмын котралӧны эсійӧ нывъяс, а флигельын кильчӧ вылын кутшӧмкӧ барыня на вылӧ видзӧдӧ.
Но, и миян ставӧн сэн чукӧрӧ чукӧртчӧмны; мунӧ на костын серам да балагурство; аддзисны менӧ, смеквыв тшӧтш жӧ лэптісны:
— Мый, воин? али, шуӧны, раммин?
— Эз-эз, шуӧ Филатов, сійӧ Марья Сергеевна дорӧ поклонӧн локтіс!
Сэн сӧмын ме тӧдлі, мый тайӧ барыняыс ачыс Марья Сергеевна и эм.
«А Марья Сергеевна миян барин ордын экономка пыдди быттьӧ оліс.
Вӧлі сійӧ прӧстӧ миян пастуклӧн ныв; сӧмын Семерик сійӧс и панева паськӧмӧн пондіс радейтны и дзик та понда батьсӧ пастукъясысь ылыса сиктӧ старӧстаӧн индӧма, а асьсӧ нывсӧ ас дінас горничаӧ босьтӧма.
Но и босьтісны сьӧлӧмшӧрӧс, мыськисны, сыналісны немецкӧй платьеӧ пасьтӧдісны да Семерик ордӧ вайӧдісны; миян барыня, висьталӧны, ёна та понда сэки шогсис.
«Но век жӧ, окота лои мем видзӧдлыны сы вылӧ.
Ачыд тӧдан, баринлӧн сударка; сідзкӧ сійӧ вын.
Абу кӧ прамӧй, значит, тэныд начальство, то ещӧ лёкджык сыысь — кыдз нӧ сэн верман терпитны, не видзӧдлыны?
Матыстчи ме кильчӧ дорӧ да видзӧда сы вылӧ.
«И вот, вокӧй тэ менам, весиг ӧнія здукӧдз думыштны сы йылысь ог лысьт: сідзи и кутас пуны-тірзьыны ставыс ме пытшкын!
Быттьӧ кыпӧдіс менсьым пытшкӧсӧс дзоньнас, быттьӧ весиг сьӧлӧмӧй морӧсын кутіс ворсны, кыдзи видзӧдліс сійӧ ме вылӧ!
И оз позь весиг шуны, мый ачыс зэв нин пышнӧйӧн либӧ мичаӧн вӧлі, а сэтшӧм сійӧ вӧлі, сылӧн видзӧдласыс небыд да мелі, мый быдӧнлы сы дінын шоныд да долыд лоліс.
Но, и тайӧ чӧліник нюммунӧмыс вомдоръясас... быттьӧ вот асъя кыаыс кымӧръяс пыр ворсӧдчӧ...
«Уна мича барыняӧс ме аддзылі; и миян званиеысь тшӧтш жӧ бур нывъяс овлӧны, а век жӧ мӧд Машаӧс татшӧмӧс эг аддзыв.
Бурлуныс сы пытшкын ыджыд вӧлі, а сы вӧсна, гашкӧ, аслыс мичлуныс сылӧн вын имеитіс, мый душаыс сылӧн чужӧм вылас быдӧнлы петкӧдчыліс.
И шуа: эг кӧ тӧд ме ӧні, мый важӧн нин сійӧ барскӧй тиранствоясысь кувсис, олӧмӧс эськӧ эг жалит, кабалаӧ эськӧ ачымӧс бара сеті, сӧмын эськӧ сійӧ чужӧм вылӧ сьӧлӧм бурмытӧдз видзӧдны, сӧмын эськӧ сылысь муса гӧлӧссӧ сьӧлӧм бурмытӧдз кывзыны!
«Но, и сійӧ, быттьӧ менӧ первойысь на аддзӧм бӧрын, тшӧтш жӧ окотитіс тӧдмавны.
« — Он-ӧ ті лоӧ, шуӧ, выль пӧвар, кодӧс Москвасянь неважӧн ыстісны?
« — Ме, шуа.
« — Мыйла нӧ, шуӧ, ті татшӧм паськӧмӧн ветланныд?
« — А сы вӧсна, шуа, мый сы вылӧ эм барскӧй вӧля...
« — Да ті баринлысь коринныд эськӧ... сійӧ ӧд сӧмын зэв гордӧй, а бур!
« — Ог, шуа, ме корны ог кут, сы понда мый водзвыв тӧда, мый кута кӧ баринкӧд сёрнитны, то сэки нин непременнӧ сылы омӧль кывъяс шусяс.
« — Мый нӧ сідз?
« — Да сідз; вывті нин уна миянлы ӧбидаыс насянь вӧлі, Марья Сергеевна... мыйысь, шуам, сійӧ менсьым ассьым паськӧмӧс босьтіс?
« — Вот ті кутшӧмӧсь!
Олыштінныд Москваын, да вывті нин спесь лоӧмныд!
А ті эськӧ мукӧд вылӧ видзӧдӧмӧн вӧчинныд !
«Но, ме тайӧ кывъяслы паныд нинӧм шуны эг решитчы: сулала да чӧв ола.
« — А бур, шуӧ, Москваын олӧмыс?
«И ачыс, тӧдан, сьӧкыда кодь тадзи лолышталӧ.
« — И быдлаын, шуа, бур, кӧн, кыдз шуны, овны миянлы муса.
« — А кӧн, ті ногӧн, муса? — юалӧ.
« — А сэн, шуа, муса, кӧн миян муса друг олӧ.
«Шуи тайӧс, да и видзӧда сы вылӧ, и весиг кыла, кыдз менӧ ставнас кынтӧ.
И сійӧ менам кывъясысь быттьӧ ӧзйис ставнас; лэдзис эсійӧ юрсӧ да мӧдіс мӧвпавны.
« — Тіянлы, гашкӧ, окота, медым тэ пыдди ме баринлысь кори, шуӧ.
« — Эм кӧ тіян сы вылӧ кӧсйӧм, шуа, то тіянсянь ме милӧсть примитны ог ӧткажитчы.
«Сэсся сійӧ рытӧ ме сыкӧд эг сёрнит.
Сӧмын лои меным сійӧ здуксянь быттьӧ кокньыдджык да тӧждтӧмджык овны свет вылын.
Мӧдӧдчи ме ас оланінӧ сарайӧ узьны, да узьӧм пыдди войбыд сӧмын сьыланкывъяс сьылі.
«Да и войыс сы шӧрӧ кутшӧм веськалі! Шоныд да кодзулӧсь, быттьӧ весиг сотчӧ сійӧ, выліас уна кодзулысла!
И ставыс сійӧ тэ гӧгӧр узьӧ; сӧмын и кылан, кыдзи лясни дорын прыськнитіс идзас вылӧ вӧв, либӧ гидняын чибӧ идзас пытшкын унйывсьыс вӧрӧшитчыны заводитлас.
«Асывнас менӧ корисны барин дорӧ.
Ог вермы ас йылысь шуны, мый полысьяс пӧвстысь вӧлі, но сэки сэтшӧма повзи, мый весиг сьӧлӧмӧй ме пытшкын лигышмуні.
Барин примитіс менӧ лакейскӧйын, став йӧз водзын, и зэв скӧрысь мыйкӧ.
« — Но, мый, шуӧ, пальӧдін юртӧ?
«Ме чӧв ола.
« — Мый нӧ тэ он вочавидз, зверь!
«Ме бара чӧв ола.
Сӧмын кыла, мый ӧдзӧс сайын мыйкӧ шарӧдчыны мӧдіс.
Дрӧжжитны-тіравны ме куті ставнам.
« — Мыжа, шуа.
« — Сійӧ жӧ, шуӧ, мыжа!
А он тӧд, тыдалӧ, кыдзи слуга должен аслас господинлысь прӧща корны?
«Лэдзчи ме пидзӧс вылӧ...
«Но, и прӧститіс сійӧ менӧ, кухняӧ уджавны индыны тшӧктіс...
Сӧмын кыдз думыштла ме ӧні та йылысь, весиг вомын зывӧк лоӧ.
«Кутім ми та бӧрын частӧджык аддзысьлыны, сӧмын унджыкысьсӧ век йӧз дырйи.
Мукӧд дырйи и паныдасьлам кӧнкӧ воча дзик кыкӧн, но бӧбман, полӧм кыптас, — но, нинӧм и он шу.
Ӧти йылысь сӧмын и думвылад, вӧлі, кутан, кыдз эськӧ Марья Сергеевнакӧд паныдасьлыны, либӧ жӧ сылысь платье шпорӧдчӧмсӧ кывны, либӧ кӧть ылысянь сы вылӧ любуйтчыштны.
Но, и сійӧ быттьӧ казяліс, мый сылӧн шпыньмунӧмыс вывті меным кажитчӧ: кыдзи оз прӧйдит ме дінті, быд пӧрйӧ непременнӧ шпыньмунас...
Тадз и кыссис миян делӧным арӧдз.
«Арын, коркӧ, <rus>Введенье</rus> лун гӧгӧр, миян господа кутісны Москваӧ лӧсьӧдчыны.
Мӧдіс сійӧ керка пасьта шум да гам; багаж тыра додьяс лӧсьӧдалӧны, дорожнӧй экипажъяс лӧсьӧдалӧны — но, кыдз гырысь господалӧн век вӧчсьӧ.
Кыла ме, мый Маша господакӧд тшӧтш мунӧ, а меным приказ тшӧтш мунӧм вылӧ оз объявляйтны.
Мӧді ме бокысянь йӧзсянь тӧдмавны: коді шуӧ, пӧвар Павеллы мунны, коді шуӧ, не мунны, а веськыдасӧ оз висьтавны.
Кадыс сэк кості век этшаджык кольӧ — смерть, да и ставыс!
«Решиті ме помланьыс ачым Машакӧд та йылысь сёрнитны.
Бӧрйи кад, кор сійӧ керкаысь флигельӧ вой кежлӧ петӧ, сувті да виччыся кильчӧ дорас.
Сӧмын аддза, мый ыліын битор кутіс пӧртмасьны и веськыда флигельлань котӧртӧ, быттьӧ кытыськӧ кыптӧм бикинь, ӧтнас ас кежсьыс сынӧдын лэбалӧ.
« — Тэ, юала, Марья Сергеевнаыс?
«Первойсӧ сійӧ быттьӧ повзис, весиг бӧрыньтчис да уси, но гӧлӧс эз сет.
Ме сійӧс лабутнӧя лэпті, пуксьӧді кильчӧ вылӧ и пӧнар кусӧді.
« — Тэ, ме шуа, эн пов меысь, Марья Сергеевна!..
Ме сы вӧсна нарошнӧ и вои, медым тіянӧс аддзывны...
Терпитны сэсся водзӧ ог вермы; сьӧлӧмӧй дзоньнас менам гажтӧмсьӧмла нюкыртчис!
«Матыстчи ме матӧджык сы дінӧ, босьті сійӧс киӧдыс да кыла, мый сійӧ быттьӧ лист ставнас тірзьӧ.
« — Ті со господакӧд Москваӧ лӧсьӧдчанныд, шуа: — сідзкӧ, торйӧдчыны миянлы ковмас дыр кежлӧ...
Сы понда ме тадзи ӧні ас йылысь гӧгӧрвоа, мый тіянтӧг ме лоа медся шудтӧм морт, и, сідзкӧ, нинӧм меным мӧдӧс желайтны оз ков, кыдз сӧмын аскӧд мыйкӧ вӧчны либӧ вӧрӧ татшӧм мученьеяссьыс пышйыны...
« — Да ӧд и ті, чайта, миянкӧд Москваӧ мунанныд?
Мыйкӧ нин и пышйыны лӧсьӧдчинныд!.. быттьӧ и ассьыныд вежӧртӧ воштінныд!
« — Ог, шуа, Москваӧ ме тіянкӧд ог мун, да и ті, менӧ кӧ жалитанныд, баринӧс тайӧ кӧсйӧмсьыс дугӧдӧй.
Сы вӧсна, первой, мый Москваын ме надеяяс ас вылӧ ог имеит, и вернӧя тайӧс тӧда, мый барин либӧ салдатӧ менӧ сетас, либӧ ссылкаӧ мӧдӧдас.
А мӧд делӧ, меным и тані тіян олӧм вылӧ видзӧдны дзик терпитны вермытӧм лои.
«Кыдз ме висьталі сылы тайӧс, сійӧ быттьӧ шорӧн моз мӧдіс кисьтны.
« — Сідзкӧ со, шуӧ, мыйӧн ті менӧ кӧританныд!
Быттьӧ асьныд он тӧдӧй, кутшӧм менам тані олӧмыс!
« — Ме, шуа, эг сы понда тайӧс шу, медым тіянӧс кӧритны, а сійӧн, мый тіян дорӧ менам чувствояс дырйи видзӧдны меным тайӧ делӧяс вылас оз лолы.
«Сӧмын сійӧ ещӧ ёнджыка та вылӧ бӧрддзис, а менӧ быттьӧ сэн сэтшӧм дух шымыртіс!
Шыбытчи ме сы дінӧ, кыпӧді ме сійӧс аслам кияс вылӧ...
И кутшӧм жаль меным сійӧ, и лолӧс эськӧ ме сы понда сеті, и скӧрлуныд, шуны кӧ, сьӧлӧмтӧ быттьӧ со клещиӧн нетшкӧ: пропадит пӧ ставыс, эн сюр сійӧ ни меным ни сылы!
Весиг кынми ставнам, весиг эг кыв нинӧм; песа да тиранита сійӧс, сьӧлӧмшӧрӧс, киясын, быттьӧ пӧдтыны кӧсъя...
А сійӧ сӧмын ньӧжйӧник лӧвтӧ, а нетшкысьны ме дорысь оз нетшкысь.
« — Ваня! шуӧ: — мый тэ мекӧд вӧчны кӧсъян!
«Паметьӧ вои ме помланьыс, лэдзи сійӧс киясысь.
Сьӧкыд мем сэк лои, сэтшӧм сьӧкыд, мый и шуныс оз позь.
Видзӧда барскӧй двор вылӧ, и ачыс енмыс тӧдӧ мый думайта; видзӧда сідз жӧ и паськыд туй вылӧ, и ыліса вӧр вылӧ, и ставыс сійӧ быттьӧ гудрасис ме пытшкын,
быттьӧ ог ачым ме, а именнӧ лукавӧйыс ме пытшкын думайтӧ.
«И сэтшӧм вӧлі сыын душаыс ангельскӧй, мый сійӧ эз сӧмын, мый тиранствоӧс менсьым эз думыштлы, а менӧ жӧ, лютӧй зверӧс, бурӧдны шыбытчис.
« — Ваня, шуӧ, сӧкӧл тэ менам! ах, да видзӧдлы жӧ, видзӧдлы жӧ тэ ме вылӧ! жалитышт тэ менӧ!
Кокниджык эськӧ меным ӧні пропастьын згинитны тэнсьыд сьӧлӧмтӧ ас вылысь аддзӧм дорысь!
«И вот, вокӧй тэ менам, кӧть и ывлавылын тӧв сулаліс: сідзкӧ и пемыд, и войтӧв, и лым, но лӧсьыдджыкӧн меным тайӧ войыс медся шоныд гожся войсьыс кажитчис!
Став тайӧ кодзувъясыс, мый енэж вылас сотчӧны, быттьӧ менам сьӧлӧмын сотчыны пондісны!
«Асъядорыс заводитіс сійӧ биавны.
Доложитісны та йылысь баринлы, да мӧдӧдісны дохтурла.
Дохтур видлаліс сійӧс да шуис, мый Москваӧ мунны некыдз оз позь.
Шогӧдіс Семерикӧс; но Маша дорӧ сэтшӧм привычка лои, мый весиг Москваӧ мунӧмсӧ кӧсйис мӧд кад кежлӧ вештыны.
Сӧмын сэн налӧн гӧтырыс, мед ен сылы сетас здоровье, миян шуд вӧсна сувтіс.
Семерик шуӧ:
«Ог мун!»
Семеричиха горзӧ:
«сӧран, мунан!»
И бара Семерик ассьыс сизьдӧ, а Семеричиха сідзи сы вылӧ и кисьтӧ:
«и сытӧг ме тэсянь код тӧдас мыйдта лёкторъяссӧ терпита, медым лысьтін тэ менӧ, кабачник, нэм чӧж кежлӧ деревняӧ игнавны!»
Уна миян сэн страмыс керка пасьтаыс вӧлі.
Но век жӧ Семеричиха, кыдз вӧлі генерал ныв, веніс.
Кутісны лӧсьӧдчыны, сетісны и меным приказ лоны дасьӧн.
«Но, ог, думайта, тайӧс, буракӧ, виччысьлыны ковмас!
И думышті ме сэк ӧтитор.
Вои Семерик дорӧ и, кыдз эськӧ эз гудрӧдлы менсьым сьӧлӧмӧс, збыльысь уськӧдчи сылы кокъяс улас.
« — Лэдзӧй, шуа, сиктӧ кольччыны.
« — Тайӧ ещӧ кутшӧм штукаяс! шуӧ: — и кыдз тэ лысьтін веськыда менам син водзӧ петкӧдчыны?
« — Ме, шуа, аслам слаблун вӧсна, Москваын надея ас вылӧ абу, сы понда мый сэн и тӧдсаяс миян вывті уна, и случайыд унджык овлӧ, а сиктын дзик ӧткодь, мый манастырын...
«Сьӧлӧм вылас тайӧ воис Семериклы.
А ёнджыка ставсьыс сійӧ сьӧлӧм сертиыс лоис, мый вот, думайтӧ, лютӧй зверӧс лӧньӧдны верми!
« — Но, шуӧ, эм кӧ тэнад желайтӧм, медым ёнджыка аслыд исправитчыны, то ме паныд мунны талы ог вермы...
босьтны Москваӧ Павлушкаӧс!
«Мунісны.
«Колим ми Машакӧд керкаын куш ӧтнаным.
Став том йӧзсӧ господа ещӧ обозкӧд на Москваӧ ыстісны, а сиктӧ колисны сӧмын старикъясӧс да конюхъясӧс.
Маша дорӧ старука Матрена Ивановнаӧс колисны — зарни душа тайӧ вӧлі!
Сідзкӧ, миянлы вӧлі зэв вӧльнӧ.
Первойсӧ сійӧ слаба на асьсӧ чувствуйтіс, а вежон кык бӧрти и бурдны кутіс.
А Семерик сійӧ и удж, мый Москвасянь гӧнеч бӧрся гӧнечӧс ыстӧ да зэв стрӧга наказывайтӧ, медым Машаӧс сы дінӧ медся регыд кадӧн мӧдӧдны.
Но сӧран.
«И быттьӧ рай миян костын сэки овмӧдчис.
Кадъясӧн весиг сэтшӧм смеллун миян петліс, мый и йӧзсьыс дзик дугдімӧй повны.
Доддялан, вӧвлі, рытладор барскӧй конюшняысь ужӧс охотничайтан доддьӧ, тубыртан сійӧс, голубушкаӧс, пасьӧ и шутёвтан эрдъяс вылӧ гуляйтны, весиг сьӧлӧмыд чеччалӧ!
А войясыд, вокӧ, тӧлысяӧсь да кӧдзыдӧсь, и лымнадтӧ гӧгӧр тэнӧ тыртас, и тӧлыс сотӧ... олӧм!
Машалӧн, вӧвлі, весиг синъяссьыс бикиньяс чеччалӧны — сэтшӧм сійӧ лӧсьыд!
«Но и гортад бара жӧ локтан, шонтыны сійӧс кутан, кияс вылад, быттьӧ кагаӧс, гычӧдан...
«Да, вокӧ, кыдз думыштан да гадайтыштан, мый ставыс тайӧ вӧлі да сылі, да кольӧмторйӧн тыри, и мый став тайӧ олӧмыслы Семерик быд час вылӧ пӧперӧг вермас сувтны — весиг полӧм кутшӧмкӧ тэнӧ босьтӧ!
«Да висьтав тэ меным милӧсть вылӧ, мыйла эськӧ, пример вылӧ, меным, аслам господин Иван Кондратьич Семериковлӧн, дворӧвӧй мортлы, шудаӧн не лоны?
И мыйла, пример вылӧ, думышті ме нэмчӧжӧн ӧтчыд аслым радлун имеитны, и сэн артмис, мый радлуныс абу менам, а господскӧй?
Тайӧ думсьыс, вокӧ, и ме муні вӧръясад, медым сэсся сійӧ менӧ эз тревожит.
«Исалӧма ӧд, тӧдмалӧма сійӧ, шельма пиыд, миян радейтчӧм йылысь.
Бурмистр ли мый ли сылы гижлӧма — тайӧс докажитны ог вермы, сӧмын ӧтчыд воам ми рытын му вывсянь, а барскӧй керкаад бияс сотчӧны.
Менам Маша сідзи и акнитіс...
Но и ме тшӧтш жӧ неуна повзьышті.
« — Мый, шуа, Машенька! равӧстны ӧмӧй, да казьтыв кыдз шулісны?
« — Сӧмын шуа ме тайӧс, а ачым аддза, мый доддьын сійӧ кулӧм нисьӧ ловъя пукалӧ.
«Но, думайта, омӧль, сідзкӧ, миян делӧным: лоис торйӧдчыны».
Надейтча вӧлі первойсӧ флигельӧ сійӧс дзебны — а сійӧ игана.
«Вайӧдісны миянӧс Семерик дорӧ.
Но, сійӧ быттьӧ страшнӧй зверь ме вылӧ шыбытчис да заводитіс менӧ мый вынсьыс нӧйтны.
А Маша куткыртчис пельӧсӧ да сӧмын лӧвтӧ.
Но век жӧ сійӧс эз вӧрзьӧд: важ паметь кузяыс ли мый ли, либӧ сы понда, мый менӧ нӧйтӧмӧн быттьӧ ловшысӧ ставсӧ воштіс.
«Но, Машенькалысь татшӧм страхсӧ аддзӧмӧн, бара ачымӧс вені.
Шыбытчи сылы кок улас, клянитчи-божитчи, мый лоа сылӧн вечнӧй рабӧн, сӧмын мед Машенька вылӧ гӧтрасьны лэдзис.
Та вылӧ сійӧ сэтшӧм резолюция сетіс: пуксьӧдны сійӧс вой кежлӧ кӧдзыдінӧ, а асывнас рекрутскӧй присутствиеӧ нуны.
А Машаӧс сійӧ жӧ войнас скӧтнӧй дворӧ ыстісны, а куим лун бӧрын сиктӧ челядя дӧвеч сайӧ верӧссайӧ сетісны.
«Тайӧ войнас ёна ме кӧдзыдсӧ терпиті, а сыысь ёнджыка думайтӧмысь да гажтӧмтчӧмысь жугӧді ачымӧс.
Тыдовтчисны меным сэн сылӧн став сьӧкыд ӧбидаясыс; тыдовтчис и став тайӧ нуждаа, вывті лёк олӧмыс да менам курыд кабальствоӧй; тыдовтчис и менам тӧрытъя шудӧй...
То быттьӧ кӧдзыдсьыс кӧдзыд тӧв син водзын тӧвзьӧ, и сійӧ ылыса эрдъясыс, и дзоляник доддьыс, и Маша, сьӧлӧмшӧрӧй менам, сэні...
И быттьӧкӧ югыдлӧз свет меным синмӧ вачкӧ, и тайӧ югыдлӧз светас сійӧ, менам голубушкаӧй, быттьӧ сынӧдын и дрӧжжитӧ да шпорӧдчӧ... ставнам ме шогӧ вӧйи!
Ӧні мӧвпала: оз жӧ ло тэ ногӧн, кабацкӧй кучик! пропадит менам юрӧй, ог кӧ ме нетшышт Машаӧс тэ дорысь!
А здук мысти и сійӧтор бара юрӧ пырӧ: кытчӧ нӧ мунны? кытчӧ кӧть эн пышйы, быдлаын тэнад телӧыд сы киын лоас!..
«Решиті ме, век жӧ, пышйыны.
Эг салдатствоысь вывті полӧм вӧсна, а быттьӧ делӧыс тайӧ миянлы абу овлывлана кодь, да и Машакӧд торйӧдчыны жаль: век думайтан, оз жӧ ӧд сійӧс ловйӧн гуавны, — гашкӧ позьӧ на и аддзысьлыны коркӧ.
«Вот мӧд луннас катісны менӧ водзысь-водз.
Петкӧдісны, гӧгӧр лушйисны.
Дворын подвода сулалӧ, и отдатчик колльӧдыськӧд дасьӧсь виччысьӧны.
Воисны рӧднӧйяс, воис став дворня; бабаяс омлялӧны да лӧвтӧны, торъя нин матушка.
Мучитісны найӧ менӧ.
«Лои миянлы скӧтнӧй дворъяс дінті мунны.
Эг вермы терпитны ме да куті вӧзйысьны, кыдз эськӧ Машаӧс меным аддзӧдлыны.
Дерт, отдатчик, вочавидзӧм пыдди, тшӧктіс вӧвъясӧс плетьӧн вурыштны, но ме чеччышті да заводиті сійӧс горшӧдыс пӧдтыны:
— Меным, шуа, ӧтиысь терпитны, а тэныд не кольны ловъяӧн, сэтшӧм ті варваръяс!
Но, повзис, лэдзис.
Пыри ме керкаӧ: пытшкӧсыс сылӧн пемыд да дука, — быттьӧ мӧс карта.
« — Уна во овны, Марья Сергеевна! — шуа.
«Сӧмын кыліс сійӧ менсьым гӧлӧсӧс, шыбытчис сійӧ ме дінӧ, кутчысис полушубокӧ... быттьӧ весиг кынмис сэтчӧ.
« — Пӧгубиті ме тэнӧ, Машенька! — шуа, оз ло меным тайӧ му вылын шуд!
« — Овны... абу... абу! — шуӧ, а ачыс сідзи и дрӧжжитӧ, сідзи и тіралӧ ставнас и чужӧм вылас ӧти виртусь абу.
«Пукси ме лабичӧ, пуксьӧді сійӧс аслам пидзӧс вылӧ и куті эсійӧ окавны да милуйтны.
Сӧмын кыла, быттьӧ синваӧй менам сотчӧ, да и сьӧлӧмӧй морӧсын быттьӧ паськалӧ.
Но, думайта, бӧрдны кӧ и бӧрдны... медбӧръяысь!
Бӧрда ме сідз, весиг менам сьӧлӧмӧй синва понда быттьӧ хлестайтчӧ... сӧмын и верма шуны: Машенька!
Машенька!.. ак, да кутшӧм ӧд сійӧ — сэсся не аддзысьлыны!
А сійӧ весиг нинӧм и оз вочавидз; гартыштӧма, гӧлубушкаӧй, юрсӧ менам пасьӧн да сӧмын кыкнан кинас менӧ кутӧ...
И лӧсьыд, и шог меным!
«Сӧмын, тыдалӧ, сетісны тӧдны дворӧ, мый кыкӧнлы мекӧд не справитчыны; воисны ещӧ морт вит отсӧг вылӧ.
Кутісны сійӧс мырддьыны менсьым; но, и сійӧ первойсӧ быттьӧ эз гӧгӧрво, мый сыкӧд вӧчсьӧ, весиг босьтны асьсӧ лэдзис...
Но век жӧ, кыдз ме заводиті скӧтница Аграфеналы кок вылас копрасьны, медым сійӧ Машаӧс, сирӧтаӧс, видзис бура да милуйтіс, друг быттьӧ дзоньнас сырмуні: чилӧстіс, мӧдіс лӧвтны да киясысь нетшкысьны... весиг ме ачым ӧдйӧджык котӧрті керкаысь.
«Муна ме доддьын да век думайта: «муна ме на дінысь, непременнӧ муна!»
Видзӧда ме сійӧ ыліса муяс вылӧ: со бокын тӧвныртор кутіс бергавны, со лым кышӧдсӧ парсыштіс... муна, шуа, на дінысь, непременнӧ муна!
Со шор вомӧн лёкиник пос куйлӧ; ю бокъясӧдыс йиыс быттьӧ чистӧй хрусталь пузьӧма, а шӧрыс гыалыштӧ, быттьӧ ловъя жургӧ... муна ме на дінысь, непременнӧ муна!..
Со водзын вӧртор лӧзавны пондіс: со ӧд, вӧрыс кутшӧм тшӧкыд да дӧзьӧра!..
Со и сиктӧ пыримӧ: додьяс мӧдӧдчисны тшупӧдъясӧд тур-тар... ак, да муна ме на дінысь, непременнӧ муна!
« — Лэдз, Потап! — шуа отдатчиклы.
« — Мый тэ, шуӧ, гашкӧ, менам абу жӧ кык юрыс!
« — Лэдз, Потап!
Гуӧ тэ вӧсна ловйӧн вода, лолӧс ог жалит... лэдз!
«Эз лэдз...
Да муна жӧ ӧд ме тэ дорысь, непременнӧ муна!
«Воим ми постоялӧй дворӧ узьны.
Пуксимӧ ужнайтны, а ме век ӧтиӧс думайта; муна, да муна.
Водтӧдісны найӧ менӧ, надейнӧяджык пыдди, ас костаныс узьны, весиг пасьӧс ме вылысь пӧрччисны да горъяс уланыс аслыныс сюйисны.
Но ме ог узь и век юрын ӧтиӧс кута: муна, шуа, ме на дінысь, непременнӧ муна!
Вот сӧмын кыла ме: кутісны ызгыны мужикъяс; вӧліны сэн, миянысь ӧтар, извозчикъяс; сёясны найӧ вой кежад, сідз быттьӧ заводитас найӧс нюкыртны узиганыс.
Мукӧд, тӧдан кӧ, не аслас гӧлӧсӧн унйывсьыс ызгыны кутас, мӧд весиг чеччыштас унйывсьыс, пукыштас-пукыштас йӧй моз, пернапасасяс, да и бара узьны.
Но, и ме прӧверитны найӧс кӧсйи: чеччышті, мый эм вынӧй, оз-ӧ вӧрзьы кодкӧ, шуа?..
Но, гӧлӧс некод эз сет; сӧмын Потап унйывсьыс ас гӧгӧрыс кутіс маласьны, да эз сійӧ бокас, сьӧлӧмшӧрӧй, веськав да сылы сюри колльысьысь извозчик.
Сӧмын ме кысся да кысся... чу, сверчок пач сайын кутіс торӧдчыны... чу, ышловзис кодкӧ. — эз-ӧ Потап?
Чу, кодӧскӧ быттьӧ пӧдтӧны унйывсьыс...
И ставыс нин ӧдзӧсӧдз вит воськов коли, а сымда ме сэні ӧти мӧвпалӧмсьыс мучитчи, мый бурджык эськӧ, кажитчӧ, вит верст аслам кокъяс вылын мунны...
А век жӧ кысси помӧдз!
Сэні лабичысь кодлыськӧ пӧрччӧм пасьсӧ аддзи — и сійӧс запас вылӧ босьті.
«Петі ме двор сайӧ, и — веритан тэ? — кажитчӧ, эз дыр менам мучитчӧмъясӧй кыссьыны, — и ставыссӧ сутки! — а быттьӧ ме сэн медводдзаысь свежӧй сынӧднас лолышті!
Весиг слабми ставнам, и кокъясӧй лигышмунӧмаӧсь, и морӧсӧй быттьӧ зыркалӧма...
Петі ме двор сайӧ; но кыдз сӧмын заводиті делӧ йывсьыс думайтны: «лёка, мӧвпала, тайӧс ме вӧчи; татшӧм ногӧн найӧ менӧ ӧкурат следъяс кузя вӧтӧдасны; бурджык эськӧ паськыд туй вылӧ петны».
Петі да думайттӧг, быттьӧ ньӧвйысь лэдзӧм стрела, шыбытчи котӧртны мӧдарлань.
«Котӧрті ме шойччытӧг верст куим, весиг морӧсын мӧдіс сутшкыны.
А войыс тӧлыся да югыд, и эрдыс гӧгӧр чистӧй да шыльыд — верст кык сайысь мортыд тыдалӧ!
Аддза ме: водзӧ кӧ мунны, первой делӧӧн дзикӧдз вынъясӧй бырӧны, а мӧд делӧ, кватитчыны вермасны, и коді нӧ найӧс тӧдас, кодладорӧ найӧс бесыс бергӧдас!
Тыдовтчис бокын ичӧтик сикт, ме и кежи сиктӧ мунан туй вылас.
Сӧмын сійӧ, проклятӧйыс, быттьӧ эльтӧ менӧ: со, кажитчӧ, киӧн судзан, сідзи и бергалӧ син водзад, но век жӧ найӧ мужицкӧй тӧлктӧм стрӧйбаяс сайын ме чӧлӧй часджын майшаси, сэтчӧ вотӧдз.
«Сэк ме медводдзаысь тӧді, мый сэтшӧм пышйӧм мортыд лоӧ.
Вои сиктӧ, видзӧда ас гӧгӧр, а кытчӧ мунны ог тӧд.
Быттьӧкӧ ачыс судьбаыс нин ме пыдди промышляйтіс да рынышӧ вайӧдіс, пыри ме идзас пытшкӧ, да кык лун сэтысь эг и петав, — сідз сёйтӧг и куйлі...
Бӧрас висьтавлісны мем асланым йӧз, мый тайӧ сиктсьыс корсьысьӧмаӧсь менӧ, но, сідзкӧ нин, эз аддзыны.
«Кык лун мысти петі.
Но, ставсьыс медводз, вывті ёна сёйны ковны кутіс.
Ывлавылын пемыд на вӧлі, сӧмын кутшӧмсюрӧ керкаясын бияс тыдалісны: сідзкӧ, бур ань пач нин ломтӧма.
Матыстчи ме ӧти керка дорӧ, йӧткышті кулакӧн ворота увса пӧвсӧ, кысси-пыри сэті да веськыда керкаӧ баба дінӧ.
« — Вай нянь! — шуа».
«Сӧмын сійӧ укватсӧ киас кутӧмӧн, сідзи и кынмис места вылас.
Ме пызан дорӧ; босьті нянь, босьті ӧттшӧтш, и пурт.
« — Сӧмын тэ пикнитны лысьт, шуа: — он кӧ ӧні, то аски сэтшӧма ланьтӧда, мый нэм кежлад кывйыд вошӧ!
«И збыль, мед ен сетас сылы здоровье, — эз пикнит.
«Сёйи пӧттӧдз да бара воді идзас пытшкӧ пемдӧмсӧ виччысьны.
Ӧні, думайта, бур: и пӧт, да и сьӧрысь пурт эм: сідзкӧ кутшӧм пӧра ни мера, а ловйӧн киӧ ог сетчы.
И век жӧ менӧ керка дорӧ да керка дорӧ кыскӧ.
«Вот пемдігӧн чеччи аслам позйысь да мӧдӧдчи веськыда сиктӧ.
Аддза ещӧ ылысянь на, мый кучерскӧйын миян би сотчӧ.
Дыр думайттӧг, веськыда сэтчӧ.
« — Ребята! шуа, коді тіян пытшкысь меным паныд изменщикӧн лоны кӧсйӧ?
«Сӧмын пукалӧны найӧ да чӧв олӧны, да ӧта-мӧдыс вылӧ видзӧдлывлӧны.
« — Кодкӧ кӧ менӧ выдайтны кӧсйӧ, шуа, то ме тан ставнам;
а он кӧ кӧсйӧй выдайтны, шонтӧй да вердӧй менӧ!
«Некод, век жӧ, аслас воклы паныд изменщикӧн лоны эз сӧгласитчы.
Сэні ме и тӧдмалі, мый самӧй тайӧ луннас Машаӧс сиктӧ верӧссайӧ сетӧмаӧсь медомӧль мужик саяс, кутшӧм свет вылын эм;
а Семерик, тайӧ праведнӧй делӧсӧ вӧчӧм бӧрын, быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧвлы, пыр жӧ свадьба бӧрын Москваӧ гӧнитӧма.
«Ӧзйис менам пытшкӧсын: кӧсъя да кӧсъя Машаӧс аддзывны, весиг сёйны ог вермы; сідз дзоньнам и кыпйӧдлӧ менӧ.
«Мӧдӧдчи сиктӧ, аддза сулалӧ дзик дорас пӧлыньтчӧм важ керка;
матыстчи ӧшинь дорас, думайта, абу-ӧ гульба налӧн?
Но, тыдалӧ, гӧльлуныс мужикӧс вывті топӧдӧма, либӧ йӧзыс сӧвеститчӧмаӧсь, сӧмын керкаын дзик некод абу, кӧзяеваыс кындзи.
Сотчӧ эсійӧ горнича шӧрын сартас, и сӧмын чад да тшын сэтысь кайӧ, а югыдыс, видзӧдлан кӧ, нинӧм и абу, пельӧсын джоджас челядь кыдзсюрӧ водалӧмӧн узьӧны...
Но, ӧти кывйӧн кӧ, и тшыг и кӧдзыд тайӧ керкаас, дзик, кажитчӧ, и овнысӧ тані оз позь.
Ӧтитор меным дивӧӧн кажитчис, мый найӧ быттьӧкӧ нэмсӧ ӧтлаын олӧмаӧсь, — пукалӧны пеша дорас:
Маша кутшӧмкӧ бельё челядьыслы дӧмлӧ, а Трӧфим сапӧгъяс вузӧс вылӧ вурӧ...
Дыр ме сідзи видзӧді на вылӧ, век думайта: пырны али не пырны.
Но Маша быттьӧ кыліс мыйкӧ: чеччис места вывсьыс дай кывзӧ; но и Трӧфим ӧшинь дорӧ матыстчис.
« — Тайӧ ме, шуа, Трӧфим Петрович! ме шуа, пышъялысь Иван!
Лэдзан он?
«Менӧ кылӧмӧн, сійӧ первойсӧ весиг ӧшинь дорсьыс шатовмунліс, но регыд бӧр важкодьыс лои.
« — Лэдзны, али мый, Марьюшка? — юалӧ.
«Сӧмын Маша быттьӧ повзис: котӧртіс эсійӧ пеша дорсьыс дзикӧдз да пач сайӧ дзебсис.
« — Лэдз, шуа, Петрович!
со тэд ен, мый сӧмын прӧститчыны кӧсъя; ӧти минутаысь дырджык ог ов!
«Пыри ме керкаӧ, юрбиті енлы, пукси лабичӧ.
« — <rus>Бог помочь</rus>! шуа.
«Сӧмын сійӧ петіс ме дінӧ, кулӧм морт кодь дзик.
Но воськолыс зумыд.
« — Прӧстит менӧ, Иванушко, шуӧ!
«Ме бӧрддзи; пукала эсійӧ лабичын да быттьӧ баба, кутны ачымӧс ог вермы.
Господи!
Кутшӧм вӧлі сэки меным курыд шог, кутшӧм шог!
Быттьӧ пемыдыс менӧ гӧгӧр вевттис, быттьӧ полӧм да ужас ме вылӧ шыбытчисны, быттьӧ дугдывтӧг кыскӧ, нетшкӧ менсьым сьӧлӧмӧс!
« — Прӧщай, Иванушко! — бара шуӧ сійӧ, а аслас норлуныс гӧлӧсас дрӧжжитӧ.
«Чеччышті ме; кӧсйи морӧс бердӧ сійӧс шымыртны, но аддза — пельӧсын Трофим сулалӧ и быттьӧ сылӧн воча пинь оз веськав.
Маша тшӧтш жӧ кисӧ нюжӧдіс, быттьӧ яндысьыштіс...
Но, думайта: сідзкӧ, миян делӧлы и збыль пом воис!
« — Прӧщай, шуа, Маша!
Прӧщай и тэ, Трӧфим!
«Кыкнаныс чӧв олӧны.
«Тыдалӧ, шуа, не аддзысьлыны нин миянлы?
« — Да, тыдалӧ, не аддзысьлыны! — вочавидзис Трӧфим.
«Быттьӧ сотыштіс менӧ тайӧ кывйыс.
« — Зверь тэ! шуа.
« — Абу, шуӧ, ме абу зверь, а сійӧ зверь, коді сійӧс татшӧмӧдзыс вайӧдіс...
Тэ, шуӧ, кинад макнитін да вӧрӧ пышйин, а сылы нэм чӧжыс мекӧд тшыгйын да нуждаын шогсӧ терпитны ковмас...
Сы понда лучшӧ тэ эн нин мучит миянӧс!
«Видзӧда ме сы вылӧ, век думайта: оз-ӧ петкӧдчы сылӧн кӧть здук кежлӧ миян воддза радейтчана кадӧй...
«Но, оз, кыдз абу вӧвлӧма!
Сулалӧ сійӧ, быттьӧкӧ дзик чувствуйттӧг, синъяснас муӧ видзӧдӧ; сӧмын вылысса парйыс быттьӧ тіралӧ кокньыдика.
«Но, шуа, инӧ, збыль, Маша, прӧщай!
Но, век жӧ янсӧдчигӧн, думайта, окасьны колӧ!
«Матыстчи сы дінӧ да сывтырті сійӧс.
Но, нинӧм; и кутыштны и окыштны асьсӧ сетіс; ӧтик сӧмын ӧбиднӧ меным кажитчис: ме сійӧс окала, а сійӧ быттьӧ кулӧма сулалӧ... шоныдыс сыын весиг ньӧти абу!..
«Тадз миян делӧ и помасис.
Петі ме на ордысь садьтӧм моз.
Лӧсышті ме, вокӧ, тайӧ войнас верст комынся унджык.
Муна эсійӧ да муна водзӧ, а кытчӧ муна — весиг эг кут гӧгӧрвоны.
Ва лымйыс синмӧ шлёчӧдӧ, тӧлыс чужӧмӧ пӧльтӧ, кокъяс толаясӧ вӧйласьӧны, а ме век муна, и век мый йылысь кӧ думайта, кӧть истиннӧй думыс ме пытшкын и абу.
Ставыс тайӧ быттьӧ вӧтӧн моз ӧтисянь мӧдӧ вуджӧ: и Машаыд сэні, и эг сёйлы ме, и турун зорӧд со видз вылын сулалӧ, и войыс сэки вӧлі кӧдзыд да пемыд...
Сувтӧд да юав, мыв йылысь жӧ ӧні думайті? — нинӧм вылӧ ӧтвет ог вермы сетны!
«Но, век жӧ асъя дорыс дзикӧдз мудзи, и гӧгӧрвоӧмыс сійӧ ме дорӧ тайӧ мудзӧмвывсьыд бӧр воис.
Сэн сӧмын казялі ме, мый сы пыдди, медым асланым йӧз дорӧ коннӧй дворӧ воны, менам верст комын бокӧ восьлавсьӧма.
Но, абу судьба, сідзкӧ!
«Аддза, меным паныд мужик пес тыра доддьӧн воӧ.
Мужикыс сэтшӧм омӧлик да жебиник:
«Но, мый вылӧ татшӧм жебыслы черыс?» думайта.
Матыстчи сы дінӧ.
« — Вузав, шуа, дядьӧ чертӧ!
«Сійӧ повзис.
« — Кристос, — шуӧ, — тэкӧд, молодеч!
Черыс ӧд, ме чайта, менам!
« — Дерт, шуа, — мый тэнад, сӧмын и миянлы сійӧ быттьӧ колана!
«Но сійӧ сэтшӧм вежлив вӧлі, мый сэсся мекӧд эз сёрнитны кут.
«Татшӧм ногӧн коли тӧлысьысь унджык, мый ме век водзлань да водзлань муні.
«Веритан-ӧ, весиг эг шонтысьлы ӧтчыд прамӧя, ни эг сёнлы ӧтчыд прамӧя.
Войся ремеслӧ дінӧ привычка ещӧ эз на вӧв, да и муні ме век некодӧн ветлытӧм местаӧд да сиктъясӧд — да и пивнӧяд пырны немӧн.
И полӧм тшӧтш жӧ ӧдӧлитіс, сы вӧсна мый тӧлыд пышйӧм мортыдлы медся лӧсявтӧм кад; гӧгӧр сійӧ толаяс, ни пышйыны, ни дзебсьыны некытчӧ: сійӧ и видзӧд, кыдзи кӧчӧс кыясны!
«Но, благовещение гӧгӧр, быттьӧ шондӧдыштіс, а сиктъясын тайӧ кадӧ шонді водзын весиг жар овлӧ.
Сэн, вокӧй менам, сӧмын ме мӧді чувствуйтны свет вылын кутшӧм бур олӧм эм.
Пуксян, вӧвлі, бокӧджык зорӧд дінсяньыд, шондіыс веськыда чужӧмад тэныд видзӧдлышталӧ, тӧвруторъяс быттьӧ бархатнӧйӧсь гӧгӧр ворсышталӧны, бокын, чу, ваыс визувтан туй аслыс писькӧдӧ, выліын быдсяма лэбачыс пуӧмӧн-пуӧ, и не аддзыны сійӧс вылісьыд, а быттьӧ лӧвтӧм шы вылісянь уліӧ вольсасьӧ...
Жургӧ эсійӧ, ызгӧ век, быттьӧ и абу ӧтнад тэ свет вылас, быттьӧ пыр кодкӧ да кодкӧ тэкӧд эм...
медся гажасьыс гажа тайӧ кадыс!
«Сэні нажӧткатор прамӧйкодь лоис.
Муна ме ӧтчыд пемдігӧн аслам туйӧд да аддза, мый самӧй паськыд туй шӧрас кибитка сулалӧ; пара вӧв кибитка бӧрладорас домалӧмаӧсь, ямщик абу.
Матыстчи ме кибитка дорӧ, кыла, сёрни сэн мунӧ; ӧти пукалысьыс, буракӧ, кыліс менӧ, чеччис да и видзӧдӧ кибитка пыр...
Купеч.
« — Уна во здравствуйтны, господа кӧзяева! — шуа.
«Сӧмын сійӧ думайтӧ, мый менӧ ямщик, сідзкӧ, отсавны налы ыстіс.
« — Дыр нӧ ещӧ ямщикыс оз во? — юалӧ.
«Мӧді ме водзӧ, быттьӧ кибиткасӧ видлала, а ачым мӧвпала, кыдз эськӧ делӧ бердас меным сюсьджыка босьтчыны.
Аддза, тёпкан водзын, кибиткалӧн ӧти вожыс дзикӧдз чегӧма; сідзкӧ, ни водзӧ, ни бӧрӧ оз позь мунны.
« — Да тэ мыся морт? — юалӧ купеч.
«А сылӧн мӧд ёртыс, весиг нинӧм аддзывтӧг на, ляскысьӧма пыдӧсас, да сӧмын сідзи и лӧвтӧ.
Аддза ме, мый тайӧ мелі йӧз, и сёрниӧ накӧд пырӧдчи.
« — Ті, шуа, кӧзяева, тыртӧг али мый, мунанныд?
« — Огӧ, шуӧны, чертӧг огӧ жӧ ветлӧй.
«Но и чер мыччӧдлӧ.
« — А эм кӧ чер, то вайӧ, сідзкӧ, вит чӧлкӧвӧй — и ен тіянкӧд!
А онӧ кӧ, кутам вынъяс видлавны!
«Ропкыны заводитліс купеч, да ёртыс сылӧн, пасибӧ, отсаліс меным.
Лӧвтны кутіс эсійӧ, ырзыны мӧдіс воддзасьыс ёнджыка: «сет да сет вит чӧлкӧвӧй!»
«Рӧщӧтынӧсь.
«Мӧдӧдчи ме та бӧрын кабакӧ, да сэні и вунӧдчи.
Мукӧд дырйи бур тайӧ овлӧ.
Лоас эсійӧ зывӧк да гудыр сэтшӧм; бӧрысь нинӧм бурсӧ виччысьныс, да и бергӧдчыны сетчӧ оз нин позь, а водзын быттьӧ ру да пемыд ӧшалӧ... кытчӧ мунны?
Думайтан-думайтан, весиг юрнад стен бердӧ камӧбтан.
Шкалик винаыд ёна сэк отсӧгтӧ сетӧ.
Юан ӧтиӧс — и сьӧлӧмыд быттьӧ ӧшка-мӧшка дзирдавны мӧдас; юан мӧдӧс — быттьӧ море-океан кузя кывтан; юан коймӧдӧс ни му, ни ва тэ улын абу, да и йӧзыс синъясыдлы быттьӧ чутъясӧн кажитчӧны.
«Кабакын ме аддзыси ӧти морткӧд.
Кажитчис меным, мый сійӧ ме вылӧ первойсяньыс вывті сюся видзӧдліс, да и целовальниккӧд быттьӧ мигнитчис.
Вот юи ме ассьым чаркаӧс да пукси пельӧсӧ лабичӧ, кыдз быттьӧ наслаждайтча, а аслам весиг кодзувъяс кучик увті жуны мӧдісны!
Век, тӧдан кӧ, ас йылысь мӧвпала, мый лазутчик син улӧ веськалі.
Сӧмын найӧ ас костаныс сёрни нуӧдӧны целовальниккӧд.
« — Омӧль, Савва Дементьич! — шуӧ ӧтиыс: — гашкӧ нӧ гожӧмын справитчам, а огӧ кӧ, тыдалӧ, дзикӧдз татысь усйысьны лоӧ.
« — Мый нӧ сідз?
« — Да быттьӧ лишнӧй уна пӧрядокыс тан лоӧма.
Неважӧн Сидоркаӧс гумла вылысь кутісны, лэдзнысӧ лэдзисны, да выкупсӧ вывті нин ыджыдӧс шуисны.
Дӧзми...
Сӧмын эськӧ вот сэтшӧм ёртъясӧс аддзыны, медым биӧ и ваӧ пырны окочӧсь вӧліны, сэк, кажитчӧ, здук кежлӧ эськӧ татчӧ эг кольччы!
« — А Дарьюшкаыд нӧ абу ӧмӧй жаль?
« — Мый Дарьюшкаыд!
Сӧмын кӧртаси сыкӧд, а то важӧн нин эськӧ миянлы тайӧ делӧсӧ эновтны колӧ!
Кодкӧлун со мужикыс: «тэ, шуӧ, менӧ ӧкаянствоӧ вайӧдін, тэ менӧ вӧрӧн вӧчин, да и гӧтырӧс ӧні мырддян!»
Быттьӧкӧ ме прӧстаысь сійӧс вӧрнассӧ вӧчи!
И мый ещӧ, сідзи эсійӧ скӧрмис, мый кватитіс пурт да пуртнас сідзи и зырӧдӧ водзлань.
Весиг видзӧдны сы вылӧ зывӧк.
«Целовальник мӧдіс серавны.
« — Но колӧ век жӧ правда-истина висьтавны, шуӧ, и тэ сійӧ овмӧсын быттьӧ лишка кӧзяйствуйтан!
«Мый кӧзяйствуйтны!
Дарьюшкаыдкӧд, вокӧ, быдӧн кӧзяйствуйтныд вермас — мед вӧлі сӧмын окотаыд!
Кодкӧлун со проезжӧй офицер на ордӧ узьны сувтіс, сэк меным весиг зывӧк лои, кыдз сійӧ офицер водзад чиклясис...
« — Сідзкӧ со сійӧ кутшӧм!
« — Да сідзсӧ нин «кутшӧм», мый бара жӧ шуа: сюр меным ӧні бур ёрт, медым ӧтлаын пышйыны татысь, здук кежлӧ эськӧ эг думыштчыв.
«А ачыс висьталӧ да ме вылӧ дзоръялӧ.
Но ме чӧв ола и век думайта, мый сійӧ менӧ испытывайтны кӧсйӧ.
Дыр-ӧ, регыд-ӧ найӧ ас костаныс сёрнитісны, сӧмын сійӧ эз вермы терпитны, матыстчис ме дінӧ.
« — Да тэ мый, шуӧ, земляк, синъястӧ муӧ лэдзӧмыд да льӧбтӧ ӧшӧдӧмыд?
« — А сідз, шуа.
« — Мый сідзкайтнысӧ, а тэ делӧсӧ висьтав!
Кытысянь локтан?
« — Ветлысь-мунысь, шуа; муна вӧлі да пыри — и ставыс сэн!
« — Ветлысь-мунысь Иван сӧтӧма сиктысь кафтан, паськыд туй вылӧ мунӧ пасьла... сідз ли мый?
« — Кӧть эськӧ и сідз, тэд кутшӧм делӧ?
« — Вывті нин тэ, вокӧ, гордӧй, либӧ жӧ вывті полысь.
Тэнӧ жӧ жалитӧмӧн юалӧны.
« — Да тэ ачыдсӧ коді сэтшӧмыс?
« — А ме, шуӧ, морт абу ыджыд, уджала войся стӧрӧжӧн; неылын тан бекет видзам да ветлысь господаӧс божьей страхын кутам!
«Целовальник мӧдіс серавны.
— Да; и ум-разумӧ велӧдам найӧс, сы понда мый миян наукатӧг найӧ непременнӧ вунӧдчисны эськӧ...
Вот ещӧ неважӧн на угличса купечьяс таті мунісны; но ме збыль ичӧтика наысь пӧльзуйтчышті, но сы пыдди и притча налы шуи: «Кутшӧм, шуа, зверь ставсьыс скӧр? лев;
коді левсьыс скӧрджык? морт, сы понда мый морт мортӧс изведитӧ, а лев левӧс некор оз;
коді мортысь скӧрджык? разбойник!..
сідзкӧ ті, шуа, тіян здоровьеяс, тайӧ местатіыс сёрӧн войын эн ветлӧй, сы понда мый тан дурӧны»... кӧсъян, али мый, миянкӧд молодеч?
«Шайпаймуні ме сэн ичӧтика.
Кӧть и аддза, мый водзын помыс ӧти, но велавтӧгыд век быттьӧ поланджык.
« — Мый думыштчин?
Али, вокӧ, пӧслӧвича серти: пон кӧинӧс косявлӧ, и косявлыныс оз куж и дугдыныс оз лысьт?
А тэ, тэ пытшкын кӧ эм ловъя душа, висьтав веськыда: кӧсъян другӧн лоны?
« — Тэ эськӧн сылы мыччин, Мироныч, медым гажаджык вӧлі сылы! — шуӧ целовальник: — а то аддзан сійӧ туй вывсяньыд кыдзи рудзмунӧма!
«Мӧдім ми сэн юны, да гажӧдчим татшӧм ногӧн лун куим.
Нёльӧд лун вылас сэтшӧм друг-приятельясӧн лоим, быттьӧ нэм чӧжнымӧс ӧта-мӧд вӧсна и шогсьылім.
Сідзи и решитчис кабакын менам судьбаӧй.
«Вайӧдіс менӧ сійӧ аслас радейтана дорас.
Мужикыс сылӧн тані паськыд туй вылын шойччан двор кутліс... сідз, абу вывті ёна веж петкӧдлана.
Местаыс тайӧ самӧй бокыса да гажтӧм, и сулаліс налӧн дворыс быттьӧ дзик ӧтка бедь, гӧгӧр верст кызь кымын сьӧд-пемыд вӧр, туй кузя пидзӧсӧдз лыа; ни ва, ни лудтор абу — сідз, дзик дикӧй места.
Мунӧ кӧ, вӧвлі, туй кузя кодкӧ, то ылысянь на ещӧ кылӧ, кыдз и вӧр кузя трачӧдчӧм кыптас.
Сідзкӧ, шойччысьясысь пӧльзаыс вӧлі ичӧтсьыс ичӧт; кодкӧ кӧ нин ёна сёрмӧдчас, либӧ вӧвъясыс ёна мудзасны лыа вывті мунігӧн, сэк Федот Карпов дінӧ час кымын кежлӧ кежавлас, а мукӧдъяс старайтчӧны, вӧвлі, бокӧдыс ӧдйӧджык прӧйдитны.
Да и олісны найӧ кыдзкӧ сумнительнӧя; мукӧд кӧзяевалӧн и работник и работнича прамӧйӧсь эмӧсь, а налӧн и ставныссӧ ӧти работнича, да и сійӧ немӧй да йӧйкодь вӧлі.
Но, ветлысь-мунысь господаыдлы сійӧ и оз кажитчыв; коді и сувтас случайӧн, то век ас гӧгӧрыс бокъясас кӧйялӧ, оз-ӧ кӧсйыны, думайтӧ, начкыны сійӧс.
«А Федот Карпов чаль ыджда да дурка тэчӧм морт вӧлі.
Дзоляник да косіник сэтшӧм, тошкыс тув кодь, синъясыс ичӧтикӧсь да ӧтмӧдарӧ видзӧдӧны — весиг видзӧдныс зывӧк.
И пыр, вӧвлі, пӧлатяс нюжвидзӧ, либӧ ӧшиньӧ узян синъяснас видзӧдӧ, а заводитас сійӧ уджавны, кӧть эн эськӧ и видзӧд сы вылӧ: сӧмын куйӧд пытшкын, быттьӧ порсь, гудйысьӧ...
И тайӧ став дорас содтӧд сэтшӧм горш вӧлі, мый кыдз аддзас сьӧм — весиг быттьӧ садьыс дзикӧдз бырӧ: тайӧн Корней сӧмын и кутліс сійӧс дом йылын.
«Зато Дарьюшка вылысь збыль позьӧ вӧлі синтӧ не лэдзлыны.
И ыджыд тушаа, и тыр виръяя, и гырысь быльвидзысь синъяса, а яйыс еджыдсьыс-еджыд, быттьӧ со йӧв быг пузьӧма.
Ӧти кывйӧн, сет ставсӧ дай этша.
Мӧдӧдчас эсійӧ горнича кузя либӧ весиг места вылас вӧрзяс, сідз тэнад став вирыд юрад и ылькнитас...
Сьыланкывъяс сьывны тшӧтш жӧ мастерица вӧлі: мый колӧ тэ вылын аслас гӧлӧсӧн вӧчас.
И шогӧн тэнӧ ставнад тыртас, и удаллун да молодечествоӧн сьӧлӧмтӧ бурӧдас: быттьӧ мортыдлӧн став душаыс сійӧ киын вӧлі.
Овлӧма сійӧ, аддзан, водзджыксӧ ӧти том господин ордын любовницаын, но петіс сылы гӧтрасян срокыс, сійӧ и сетіс грешнӧй делӧ кузя Дарьяӧс Федот сайӧ.
Сылысь и сьыланкывъяссӧ сьывны сійӧ велалӧма.
«Воим ми на ордӧ луншӧр гӧгӧр, видзӧдам, Дарьюшка пукалӧ ворота дорын, шонді водзын шонтысьӧ.
Здоровайтчим.
« — Овны, али мый, миянын кутанныд? — юалӧ Дарьюшка, а ачыс век ме вылӧ синбӧжнас видзӧдлӧ.
« — Да, — шуӧ Корней: — шондӧдтӧдзыс ӧнісӧ ковмас олыштны.
« — А сы бӧрын кытчӧ?
« — А кытчӧ туйсӧ кутны... стӧчсӧ ещӧ нинӧм на ӧні висьтавнысӧ ог вермы.
«Сӧмын сійӧ тайӧ кывъяс вылас быттьӧ шпыньмуні; сӧмын сідзжӧ абу бур да ӧбиднӧ, мый ӧтпырйӧ меным Корнейлӧн кывъясыс дум вылӧ усины, кодъясӧс сійӧ целовальниклы кабакын висьтавліс.
« — Мый сералан? правда висьтала, мый медбӧръя лунъяс тан тіянын шлёнъяла! — шуӧ Корней.
« — Но и ен тікӧд! — вочавидзӧ Дарьюшка, а ачыс век ме вылӧ да ме вылӧ дзоръялӧ.
«Кулӧм морт кодь лои Корней.
« — Со тэ, подлӧй! — шуӧ.
«Но Дарьюшкалы нинӧм быттьӧ; пукалӧ ачыс да кокньыдика серӧктыштавлӧ.
« — Да быть ӧмӧй меным быдторлы тэнад колӧм серти подражайтны? — шуӧ: — кӧсъян кӧ мунны, мун... бӧрдны тэ понда али мый?
« — И муна; сӧмын сідз ме тэнӧ прӧщайтчигӧн благӧслӧвита, мый нэмтӧ тэ менӧ он вунӧд... змей тэ!
«Дивӧ меным тайӧ кажитчис.
«Ло, думайта, ме Корней местаын, эг эськӧ видзӧдлы тэнад русӧй кӧсаяс вылӧ!»
Но сійӧ сэсся эз шыась; сӧмын пытшкӧсыс ставнас вӧрса зверлӧн моз кутіс мурзыны.
«Сійӧ жӧ рытнас налӧн Федот Карповкӧд чуть виӧмӧдз делӧыс эз во, и ставсӧ тайӧ бара Дарьюшка тешӧ бергӧдіс.
« — Кывлін, шуӧ, Федот Карпыч, мый Корней Мироныч миянысь ылі муясӧ лӧсьӧдчӧ мунны?
«Кыдз шуис Дарьюшка тайӧс, Федот Карпов весиг кынмыліс быттьӧ ставнас.
Но, и Корней быттьӧ букыштчис.
А Дарья найӧӧс миритӧм пыдди сӧмын ёнджыка ӧта-мӧд вылас усьӧдӧ.
« — Висьталӧны, кутшӧм сійӧ сэн лӧсьыд да вӧльнӧ, и юясыс, кылан, йӧлӧн тырӧсь, и берегъясыс кисельысь, и вӧруйтӧнысӧ ставныс даньтӧг-пошлинатӧг... абу-ӧ и тэныд сы бӧрся пышйыны, Федот Карпыч?
«Кывзӧ тайӧс Федот, а аслас весиг тошкыс быттьӧ лист тіралӧ.
« — Збыльтор, али нӧ мый, баба увтӧ? — шуӧ.
«Но, пӧръявны эськӧ сэн Корнейӧс: шутитышті пӧ, и ставыс; но сійӧ либӧ сӧвеститчыштіс, либӧ эз гӧгӧрво первойсяньыс: ӧтвет пыдди мыйкӧ боргыштіс гӧгӧрвотӧг да ланьтіс.
« — А ӧд пӧръясян тэ! — шуӧ Федот: — он лысьт татысь мунны!
«А ачыс и мӧмъялӧ, и пызанӧ кулакӧн кучкалӧ.
« — Али муса тэд лои? — шуӧ Корней.
« — Муса не муса, а меным тэкӧд счётъяс эмӧсь...
Кабалаӧ тэ ме ордӧ вӧлі мунан!
«Но, кавшасьӧ Корней вылӧ, да и пом, весиг места вылас быттьӧ чеччалӧ, и кулакнас и юрнас сылы кынӧмас тувкыны кӧсйӧ — дивӧ дай сӧмын!
« — Ті, шуӧ, менам гӧтырӧн владейтны пондін, сідз прӧста, али мый, ме тэныд сійӧс сеті?
« — Со, тэнӧ ёна и юасисны!
«А Федот век ӧтитор:
« — Сдохнитан, шуӧ, меным служитігад! виа тэнӧ и ӧтветын ог ло!... сы понда мый тэ вӧр... да, шуӧ, вӧр, вӧр, вӧр... рӧзбойник тэ!
«Корней сӧмын кияснас ӧвтыштсялӧ, кыдз мӧдыс вывті воны сы вылӧ заводитас.
«А Дарьюшка, ассьыс делӧсӧ вӧчӧм бӧрын, муніс перегородка сайӧ, быттьӧ шогыс сылы этша; сӧмын и кылӧ, кыдз сійӧ сэн очсышталӧ да нюжмасьӧ.
« — Частӧ тадзсӧ тіян овлӧ? — юала ме Дарьюшкалысь.
« — А код тӧдас?
Быдлун век пинясьӧм да косясьӧм панӧны...
мый на вылӧ видзӧдныс!
Да збыль ӧмӧй Корней йӧз муясӧ мунны лӧсьӧдчӧ?
« — Да, збыль.
« — Кытчӧ?
« — А кытчӧ синъясыс видзӧдӧны.
« — Но, и ен сыкӧд!
« — Быттьӧ тэныд сійӧ абу жаль?
«Сідз сійӧ, вокӧй менам, непӧштӧ, медым гажтӧмсьыштны либӧ кӧть думыштсьывны — век жӧ бокӧвӧй морт сы водзын! — весиг серавны кутіс ӧтвет пыдди.
« — Тэ, шуӧ, Корнейкӧд, али мый?
« — Корнейкӧд.
« — Весьшӧрӧ... тэ кӧ миянкӧд эськӧ кольччин, и Федот Карпыч Корнейӧс эськӧ лэдзис.
«Висьталӧ эсійӧ, да сідзи вот веськыда синмӧ меным и видзӧдӧ.
« — А неважӧн, шуӧ, проезжӧй офицер миянӧ сувтліс, да нёльысь кымын бергӧдчыліс: век пышйыны аскӧдыс менӧ пӧръявлӧ!
И бара воны кӧсйысис...
« — А Корней мый видзӧдіс?
« — Мый Корней!
Тӧдӧмысь, картаын скӧраліс!
Горничаӧ мый сійӧс лэдзӧны, кор проезжӧй господа эмӧсь?
« — Тыдалӧ, гуляйтнытӧ тэ охоч!
« — А мыйла не гуляйтны, кор гуляйтны позьӧ... гажа гуляйтныд!
Вот менам мусаник барин вӧлі — сыкӧд нин ми гуляйтлім!..
Кӧсъян кӧ кывзыштны, сьыланкыв тэныд сьыла?
«Босьтіс сійӧ стенысь гитара, да кыдзи ливкйӧдлыны кутіс:
«Ах кӧн, гӧтырӧй, вӧлін, кӧн, сударыня, вӧлін?
«Ме вӧлі, сударь, поп ордын гӧстьын...»
«И сьылӧсӧ, и пельпомъяснас вӧрӧдышталӧ, и каблучокъяснас стучитышталӧ... быд сӧн быттьӧ сылӧн сёрнитны пондіс!
«А морӧсыс сылӧн еджыд да ыджыд сьӧкыдика эсійӧ гитара улас пессьӧ, быттьӧ эбӧсыс сылӧн абу, быттьӧ мудзӧма сійӧ ставнас, мучитчӧма!
Сэтшӧм сійӧ лӧсьыд да юмов, мый и Корней Федоткӧд увтчыны дугдісны, а менам весиг синъясын пемдіс!..
Кыдз водім ми та бӧрын Корнейкӧд сараяс узьны, дыр сійӧ вӧт пыр меным син водзын вуджрасис!
«Олім ми на ордын воӧмсянь тӧлысь, нинӧм вӧчтӧг: но ме крепитчи, ёртлы паныд подлецӧн лоны эг кӧсйы.
Шемӧс босьтіс менӧ сэк Корней вылӧ!
Кутшӧм нин, кажитчӧ, крепыд морт вӧлі, а Дарья водзын и весиг тайӧ Федотка водзас ыж кодь рам лои: мый кӧсйисны сыысь вӧчисны.
Дарья, вӧвлывлі, и вала сійӧс ыстылас, и сёян стряпайтны тшӧктас — ставсӧ вӧчліс!
«Кад кольӧм бӧрын и дзикӧдз шондӧдіс.
Кутіс Федот Карпов миянлы дольны, мый ми сӧмын ки кресталӧмӧн пукалам да йӧзлысь нянь сёям.
Заводиті и ме Корнейлы казьтывны, мый эг сы могысь ёрт пыдди сы дорӧ лок, медым баба юбка улын дзебсясьны...
«Вот петім ми дворысь сёр рытын, самӧй Ёгорей лун вечерняӧ.
Дворсянь дас верст сайӧ и места сэтшӧмӧс миян вӧлі индӧма, медым ёртъяскӧд ӧтлаасьны.
Сӧмын мунам ми вӧр дорті, а менам быттьӧ сьӧлӧмӧй морӧсын кынмывлӧ: то терпитны вермывтӧм полӧм ставнадтӧ шымыртӧ, то друг ас пытшкад сэтшӧм вын да верманлун кывны кутан, мый, кажитчӧ, эн мун, а лэбин эськӧ водзӧ да водзӧ.
И мыйсӧ сӧмын сэн он мӧвпав! и лӧвтӧмшыясыд ас кадӧ тэныд кылӧны, и вир быттьӧ син водзад киссьӧ...
«И нинӧм татшӧмыс дерт оз овлы, и ставыс, вокӧй тэ менам, тайӧ ӧти сёрни.
Прамӧй рӧзбойник некор оз виав йӧзтӧ, виӧ сӧмын посньыдик вӧр, коді аслас ремеслӧӧн владейтнысӧ оз вермы.
А миян быдсяма делӧ мирӧн помасьӧ: ӧтик юкӧн тэд, мӧд юкӧн миянлы, и мун кытчӧ гажыд.
Овлӧ, веськыда шуны, мый бабаяс полӧмысла чилзӧны, — но, и Кристос, накӧд, мед чилзӧны!
«Сы понда, кутшӧм миянлы пӧльза мортлысь олӧмсӧ босьтны!
Первой делӧ — немторсьыс душа вылад грек босьтан, а мӧд делӧ — непременнӧ след колян.
Мукӧд, ассьыс юкӧнсӧ сетӧм бӧрын, шогсяс шогсяс, да и шыбытас делӧсӧ сідзи, сы понда туйвыв мортлы полицейскӧйяскӧд йитчыны бара жӧ оз лолы.
Но, а кыдз виан сійӧс, сійӧ вӧляӧн-невӧляӧн тэ вылӧ норасяс; кутасны эсійӧ тшынйысьны да корсьысьны, и кӧть нинӧм прамӧйсӧ оз аддзыны, но дзонь тӧлысь кежлӧ став делӧтӧ тэныд пакӧститасны.
«Тайӧ войнас ми баринӧс сувтӧдім.
Томиник сэтшӧм да нежнӧй, а треситчӧ, сьӧлӧмшӧр, ӧтнас телегаын.
Вывті сійӧ миянысь повзис, весиг дзикӧдз тӧлк вывсьыс воши.
« — Мый нӧ тэ он вӧтлы, сэтшӧм-татшӧм каналльӧ тэ! — горзӧ ямщиклы, а ачыс пӧшти бӧрдӧ.
Но, деньгатӧ ми сылысь эг уна аддзӧй, сы понда мый гортсаыскӧд аддзысьлыны кокньыдика вӧлі мунӧ, а босьтім сылысь чемодан, зарни часі да кисьыс чунькытш.
Ёна меным сійӧ жаль вӧлі.
И то шуа вӧлі Корнейлы: — мый, шуа, том морттӧ ӧбӧдитны?
Но сійӧ эз кывзы: «Эн видзӧд, шуӧ, мый том; быдмас, сэтшӧм жӧ супостат лоӧ!»
«Мӧд войын аддзам, дзонь рыдван туй кузя шестерикӧн кыссьӧ.
Но, сідзи и кажитчӧ мем, мый Семериковлӧн тайӧ рыдваныс.
« — Вокъяс! шуа, гӧлубчикъяс! дзик тайӧ менам локтӧ!
«Но вӧлӧмкӧ абу сійӧ, а кутшӧмкӧ ыджыд барин.
Нюжӧдчӧма любезнӧй барин пӧдушкаяс вылӧ, узьӧ <rus>во всю ивановскую</rus>, а аслас морӧсас крест блёнъялӧ.
Но, ми сійӧс садьмӧдім.
« — Ваше благородие! — шуӧ Корней: — изволитӧй чеччыны, станцияӧ воим!
«Сӧмын сійӧ первойсӧ зэв скӧрысь шыасис.
« — Кыдз ті лысьтанныд, шуӧ! да ті тӧданныд-ӧ, шуӧ, мый ме тіянӧс мӧдӧда, кытчӧ Макар кукъяссӧ оз вӧтлывлы...
«И век сійӧ аслас крест вылӧ чуньнас индалӧ — сэтшӧм тешкодь старикашка!
Но Корней сійӧс пыр жӧ раммӧдіс.
« — Медым тэныд, ваше благородие, эз вӧв пӧваднӧ немторсӧ больгыны, то ме, шуӧ, тайӧ крестсьыс тэнӧ лишита!
«Лӧньыштіс сійӧ неуна, кутіс прӧща корны.
Уна сійӧ миянлы мелі кывъястӧ шуаліс: мый и вӧруйтнытӧ яндзим, мый и вокъяс ми ставным, мый ӧбӧдитны миянлы мӧда-мӧдӧс, сідзкӧ, оз ков;
но, кыдз миян делӧным успех вылӧ вӧлі, ми кывзысьныд сійӧ сёрниясӧ прамӧй ногӧн эг вермӧй и сідзӧн век жӧ кушӧдз сійӧс грабитім, мый весиг вӧвъясыс та бӧрын кокньыдысла скачӧн гӧнитісны.
«Кыским ми ассьыным прӧмысӧс вӧрӧ, медся лёкинас, да ньӧръясӧн сэн сійӧс тыртім.
Сӧмын вӧрӧ дыр кольччыны ещӧ оз на вӧлі позь.
И туй кузя, и муяс вылын кос нин, а вӧрын ещӧ муыс быттьӧ эз на став парсӧ лэдз.
Копыртчыштан увлань, весиг аддзан, кыдз тэнад син водзын муыс сывны заводитӧ, а мукӧд местаясын, кӧні сукджык вӧрыс, быттьӧ вӧсньыдик кень ещӧ куйлӧ — йи, сідзкӧ.
А йи улысь нин и нюдзвиж турунтор чургӧдчӧ.
«Бӧр воим ми постоялӧй дворӧ водз асылын, кор шондіыс муртса на ещӧ тыдовтчис.
Горничаын, тыдалӧ, узисны на; сӧмын немӧй работница ворота сайӧ петӧма, очсышталӧ да шонді петӧм вылӧ пернапасасьӧ; да и сійӧ, миянӧс аддзӧм бӧрын, быттьӧ повзис, да друг, нем думышттӧг воротаӧ уськӧдчис... мыся чудеса!
Но Корней, буракӧ, ныриснас ассьыс бедасӧ кыліс да ачыс сы бӧрся следӧн шыбытчис...
«Сӧмын ме нин суи, кыдз сійӧ Федотӧс допроситіс.
Аддза, сійӧ чужӧм вылас дзикӧдз вежсьӧма, а Федот сулалӧ стен бердын ӧти дӧрӧм кежысь, юрсиыс дзугсьӧма, рожаыс мыссьытӧм, сулалӧ да сійӧ ки улын, быттьӧ ном, нетшкысьӧ.
« — Кытчӧ пышйис? висьтав! — шуӧ Корней.
«И оз сідзи медым лёкысь горзы, но весиг меным сійӧ гӧлӧсысь шуштӧм лои.
«Но, и Федоткалы, тыдалӧ, не сёрниясӧдз лои: — шӧпкӧ мыйкӧ ныр улас, да кияснас шенасьӧ.
« — Вузалін, ли мый, тэ сійӧс? — бара шуӧ Корней: — висьтав, висьтав жӧ тэ меным, стерво тэ сэтшӧм!
«Босьтіс сійӧ Федотӧс, вокӧй тэ менам, моздорас да грымӧбтіс джодж бердӧ.
Таляліс нин сійӧ таляліс, кыскаліс нин сійӧс джодж кузяыс, кыскаліс!..
Важӧн нин сылӧн лёк дука душаыс гашкӧ адӧ муніс, а сійӧ век на эз пӧт...
Босьтас эсійӧ, лэптас сійӧс джоджсьыс, и бара му бердас кыдз пластнитас!..
«Но, помланьыс и ачыс мудзис; грымгысис эсійӧ лабичӧ, да кыдз мӧдас авзыны да лӧвтны... весиг менам кӧдзыд ньылӧм чепӧсйис!
«Час кык бӧрын ми тайӧ проклятӧй постоялӧй дворсӧ став нёльнан пельӧссяньыс ӧзтім...
Сідзи и сотчис став кламнас; весиг немӧйыс, аслас йӧйру вӧснаыс, петны эз удит...
«И мӧдӧдчим ми та бӧрын туйӧ, отрекитчим прелестнӧй мирысь, копыртчылім сьӧд-пемыд вӧрлы, да олам, нинӧм шуны, ни омӧля ни бура, а няньсӧ весь ог сёйӧ.
«Странствуйтам ми сыкӧд роч царствоті, странствуйтам гӧраясӧд, долинаясӧд, вӧръясӧд, муяс вывті, веж лудъяс кузя... а медся ёна паськыд туй дорын олам.
«Гажа, вокӧ! сійӧ нин висьтавныс нинӧм... мӧд ногӧн кӧ шуны, миян олӧмсьыс олӧм!..
Но... Мунан сійӧ мукӧд дырйи вӧр дорті, да друг тэныд лёк мӧвп думвылад усьӧ...
Тӧждысьны, шогсьыны пондан да водан кытчӧкӧ коз пу улӧ, сьӧкыда ышлолалігтыр, курыд синва киськаліг, ассьыд олӧмтӧ ёриг...
И пуыс эсійӧ быттьӧ тэнӧ гӧгӧрвоӧ: сэтшӧм плавнӧя да нора аслас лапъясӧн ӧвтышталӧ: лолышт пӧ, мучитӧм морт! лолышт, бесталаннӧй, шудтӧм! лолышт, сирӧта тэ, сирӧтскӧй ни!
«Ӧти абу бур: ог вермы ме думыштны, кыдз эськӧ Семериккӧд аддзӧдсьывны...
Кывзы тэ!
Неважӧн узя ме, и аддза, быттьӧ ме водзын Семеричище-горынчище сулалӧ.
Сулалӧ эсійӧ ыджыдсьыс ыджыд сэтшӧм, и пасьтанас, и судтанас содӧма, и быттьӧ аслас тушанас ставнас менӧ лямӧдны кӧсйӧ...
Заводитлі ме сэн шогсьыны, да водзӧ нетшкысьны, медым, шуны кӧ, ассьым горш косьмӧмӧс бырӧдны сы вылын, но быттьӧ вот дорӧма менӧ дзикӧдз, куйла му вылын, ньӧти суставӧн вӧрзьӧдны ог вермы...
И вот, вокӧй тэ менам, кутшӧм чудеса сэк лои!
Видзӧда ме сы вылӧ да аддза, быттьӧ кутіс сійӧ, Семеричищеыд, шатласьны да пӧлнасьны; но катласис-катласис, весиг чужӧмыс вежсис дзик, да кыдз ачыс друг грыммунӧ му вылӧ!
Воисны эсійӧ лэбач кырнышъяс, кокалісны сылысь нежнӧй яйсӧ, еджыд лыяссӧ лютӧй зверьяс разіпель нуисны...
И буретш сійӧ места вылас, кӧн Семерик сулаліс, быдмис быттьӧ божьей пу, лов сетысь божьей пу, быдсяма рана-шогъясысь лечитысь.
Кутшӧм нин бур тайӧ вӧтыс!
И мӧд вӧт ещӧ аддзылі: вои быттьӧ ме кутшӧмкӧ карӧ, и вои эг ӧтнам, а ёртъясӧйкӧд — сэтшӧм приятельяс эмӧсь, сотскӧйясӧн шусьӧны.
Матыстчи сійӧ тешкодь палагаяслань нёльнан помсяньыс башняяс грымвидзӧны, водзвылас сулалӧны батюшко-салдатушкояс; сулалӧны салдатушкояс, ружьеӧн честь сетӧны, еджыд киӧд менӧ принимайтӧны, принимайтігас бурӧдан речьясӧн кевмысьӧны: «пыр жӧ пӧ тэ миян дорӧ, вӧр-разбойничёк! мортвиысь тэ окаяннӧй!
шойччышт тэ миянын, каменнӧй острогын, кӧрт-крепыд ӧдзӧсъяс сайын!»
Коймӧд вӧт ме аддзылі: сулала ме вывтас места вылын, да столб бердӧ менсьым киясӧс вывті топыда кӧрталӧмаӧсь...
Чукӧртчӧма сэтчӧ йӧзыс — синнад он судз, ставыс ме вылӧ видзӧдлыны, ме вылӧ, шельмецкӧй-шельмец вылӧ, разбойник вылӧ!
«И ме юрбиті сэн спас образлы,
И быд бокӧ ме улӧдз копраси:
Ті прӧститӧй менӧ, божьей йӧзъясӧй!
Менам грекъясысь енлы юрбитӧй.
Менам грекъяс да сьӧкыд грекъяс вӧсна!
И эг удит ме видзӧдлыны йӧз вылас,
Кыдз тай буйнӧй юрӧс менсьым сӧтісны,
Менам паськыд пельпом выйӧдз...
«Но тайӧ вӧттӧ оз позь шуны, медым бур вӧлі...
«А оз-ӧ ло бурджык миянлы тайӧс шыбытны, вунӧдны...
«Ак, и шогын овны, шогын гажтӧмын!
А и шогӧй да ёна шогсьӧмӧй!
Ак, и шогын овны, шогын гажтӧмын,
Пасьтӧг ветлыны — и не яндысьны!»
{Салтыков-Щедрин М. Е. (комиӧдіс Морозов С. П.) @ Владимир Константиныч Буеракин @ висьт @ М. Е. Салтыков-Щедрин. Бӧрйӧм гижӧдъяс @ 1939 @ Лб. 122‒139.}
ВЛАДИМИР КОНСТАНТИНЫЧ БУЕРАКИН
— Гортас? — юалі ме, рудіник пу керка бердса подъезд дорын кибиткаысь петігӧн. Тайӧ керкаас оліс менам бур приятель, Владимир Константиныч Буеракин, кодлӧн вӧлі господскӧй усадьбасянь верст джын сайын мичаа пукалӧ Заовражье сикт.
— Гортын, гортын! — вочавидзис Буеракин, ӧшинь пырыс мыччысигмоз.
Но лыддьысьысьӧс менам тӧдса морт кабинетӧ пырттӧдз, ме лыддя аслам долгӧн висьтавны некымын кыв Владимир Константиныч личность йылысь.
Буеракин вӧлі озыр да благороднӧй бать-мамлӧн пи.
Батьыс сылӧн вӧлі зіль помещикӧн, но сыкӧд тшӧтш ни ортсысяньыс, ни цивилизацияӧн весиг ньӧти эз казьтыв помещиклысь сійӧ дыш да унзіля типсӧ, коді, код тӧдас мыйла, ставсьыс тшӧкыдджыка кыптӧ миян воображение водзын.
Эз, старик лыддис асьсӧ сійӧ кадся передовӧй йӧз пытшкысь ӧтиӧн, не прочь вӧлі вольнодумствуйтыштны прӧст часӧ и вообще вӧлі скептик да волтерьянец.
Тӧдчӧ вӧлі, век жӧ, мый став тайӧ аналитическӧй, стремлениеясыс старик олӧмын составляйтлісны эз серьёзнӧй убеждение, а аслыс пӧлӧс забава либӧ шойччӧм, либӧ, бурджык шуны, <fra>casse-tête</fra> ворсӧм, кодлӧн эз вӧв нинӧм ӧтсяма сійӧ олӧмкӧд да некор эз нуӧдсьыв практика вылын.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, найӧ вермисны не сӧмын нуӧдсьыны практика вылын, но весиг и висьтавсьыны Володя дырйи.
Пиыслы старик Буеракин петкӧдчыліс пӧрысь грешникӧн, коді немвиччысьтӧг гӧгӧрвоӧма, мый грешитны абу кад и абу сы серти.
Сы вӧсна, коркӧ кӧ и петавліс сылӧн Володя дырйи мыйкӧ сомнительнӧй, то сійӧ пыр жӧ тэрмасис исправитны ассьыс ӧшыбкасӧ.
Вообще Володя вӧлі воспитывайтӧма субординацияяслӧн * да папаша авторитетлы дӧверяйтӧмлӧн правилӧяс серти, а почтённӧй батьлӧн важ грекъяс йылысь эз вӧв и гарыштлӧмыс, сы вӧсна мый пӧрысьӧ нэмӧ сійӧ и ачыс заводитіс гӧгӧрвоны, мый волтерьянизм да вольнодумство абу мӧдтор, кыдз дворянскӧй забава.
Та вылӧ видзӧдтӧг, Володякӧд лои тешкодь происшествие.
Школаын лекцияяс кывзігӧн, бать-мам синувсянь ылын, сійӧ кӧть и чорыда кутіс тӧдвылас сӧветъяс да тшӧктӧмъяс, кодъясӧн тыртлісны сылысь том юрсӧ, но аслас вывті ыджыд шензьӧм вылӧ да аслыс тырвыйӧ казявтӧг, мӧдӧдчис мӧд туй кузя.
Эз сідз, медым Володя юрын выработайтчисны кутшӧмкӧ положительнӧй результатъяс, а прӧстӧ сылы вӧлі сьӧлӧм вылас воӧ аудиторияын ыджыдалысь атмосфераыс, кажитчӧны кывъясыс, кутшӧмъясӧс висьтавлывлісны ёрта-ёрт костса виччысьтӧм беседаясын, и этша ли мый мукӧдторйыс ещӧ!
Сёр рытын гортас бӧр воигӧн сійӧ босьтчыліс ӧтлаавны ӧтчукӧрӧ лунчӧжся став висьталӧмсӧ да кывлӧмсӧ, и кӧть сійӧ эз удитлы тайӧс вӧчны, но чувствуйтіс асьсӧ кыдзкӧ вывті бура да кокниа.
Мыйын тшук вӧлі тайӧ бурыс да кокниыс, сійӧ эз вермы определитны, а прӧстӧ лӧсьыд дай ставыс.
Быдӧнлы миян пӧвстысь помнитана, тыдалӧ, велӧдчӧмлӧн тайӧ лунъясыс, кор ми не сымындта велӧдчам, мыйдта радейтам сёрнитыштны, а ещӧ ёнджыка кывзыны, кыдз сёрнитӧны мукӧдыс, наука вылӧ уна пӧлӧс видзӧдласъяс йылысь и торъя нин сы йылысь, мый колӧ кӧть кыдз, а мунны водзӧ да развивайтчыны.
«Развивайтчыны» кыв улын тшӧкыда гӧгӧрвосьӧ вель неопределённӧй торъяс, но найӧ век кыскӧны том йӧзӧс.
Неунаӧн кӧ тайӧ сёрнияс бӧрас босьтӧны наука дінӧ положительнӧй кӧр, сы пыдди зэв унаӧн лоӧны дилетантъясӧн, да дзик пӧрысьӧдзыс сулалӧны просвещение дор да <fra>comme іl faunt</fra> дор, кодъясӧс бӧрас найӧ заводитӧны шутиттӧг сорлавны просвещениекӧд.
— <fra>C'est un homme sі savant, sі іnstuіt</fra>!  — шуӧны век нывъяс, кокньыдика та дырйи дрӧгмунліг да йӧжгыльтчиг.
— <fra>Et sі comme іl taut</fra>! — содтӧны дамаяс.
— <fra>О, c'est une tête bіen organіsée</fra>! — шуӧны мужчинаяс, дипломатическӧй вид примитӧмӧн: — <fra>ça fera son chemіn dans le monde... surtout sі les dames s'y prennent</fra> ...
И вот мӧдӧдчис дилетант гуляйтны свет пасьта дась репутацияӧн!..
Но делӧ бердӧ.
Володя, кыдз бура воспитайтӧм да благороднӧй дитя, увлекайтчӧм вылӧ видзӧдтӧг, кодлы сетчис мукӧдкӧд ӧттшӧтш, эз вермы, век жӧ, не уськӧдлыны тӧдвылас бать-мамыслысь тшӧктӧмъяссӧ, сыысь ёнджыка, мый бать-мам сыкӧд обращайтчылісны эз сымда кыдз рабкӧд, мыйдта кыдз муса кагакӧд, кодлӧн эм чувствительнӧй сьӧлӧм.
Тайӧ сетіс налы сыладорсянь тыр благодарность да привязанность вылӧ право.
Сылы вӧлі век сэтшӧм долыд сыысь, мый бать-мамыс сылӧн сэтшӧм мусаникӧсь, сӧстӧминик бать-мам, мый папа неуна весиг волтерьянец, <fra>un tout petіt peu</fra>, и вообще сочувствуйтӧ порывъяслы, а <fra>maman</fra> век сэтшӧм мусаа пасьтасьӧма, <fra>toujours sausante, affable</fra>.
Сы понда и сійӧ став вынъяссьыс тӧждысис да пессис сы йылысь, медым кыдзкӧ сӧгласитны папашаыслысь мыйдӧмкӧ пӧрысь скептицизмсӧ, коді кутшӧмкӧ тешкодь обстоятельство понда кокниа миритчис и авторитеткӧд и субординациякӧд, школьнӧй кружокса автономическӧй стремлениеяскӧд, кодын (кружокас) сійӧ невӧляӧн бергаліс.
Сэки Володя пытшкын лои сійӧ вензьӧмыс, мый быть мунлӧ благовоспитаннӧй челядь пытшкын, кодъяс имеитӧны шудтӧмлун дыр кад чӧж зыртчыны сапожникъяс да курыд шогын олысь мукӧд господаяс челядь костын.
Ӧтар боксянь, оз вермы лоны сомнение, мый сійӧ душаын вужъясисны сійӧ общӧй да гӧгӧрвотӧмкодь заводитчӧмъяс, кодъяс тшӧктӧны мортӧс уважениеӧн видзӧдны бур вӧчӧм кузя да истина боксянь быдсяма подвиг вылӧ, ӧтувъя шудлань быд зільӧм вылӧ.
Но, мӧдар боксянь, тайӧ убеждениеясыскӧд орччӧн воспитайтчис сыын и мӧд чувство — исключительностьлӧн чувство, коді мырдӧн тшӧктыліс сійӧс думайтны, мый цивилизация, став аслас бурторъясыскӧд да плодотворнӧй последствиеяскӧд, вермас принадлежитны тыр собственностьын сӧмын сылы да мукӧд Буеракинъяслы.
Сы понда, сійӧ кӧть и ладмыліс школьнӧй том йӧзкӧд, коді векджык ыджыд чукӧрӧн кытшавліс озыр да ортсысяньыс мича баричӧс, то сылӧн гуся, ловъя симпатияясыс стремитчисны дзик эз на дорӧ, а господа Буеракинъяслань, кодъяс матынӧсь вӧліны сійӧ сьӧлӧмлы и воспитание серти, и обще-буеракинскӧй выльмӧдӧмлань стремлениеяс серти, кодӧс найӧ лыддьылісны быть коланаӧн буеракинскӧй обстоятельствояс бурмӧдӧм вылӧ.
Збыльвылас жӧ, Владимир Константиныч вӧлі ёна матын аслас папа дорӧ, пословица серти: «порсьлӧн некор оз чужлыны бобр пиян, а век порсьпиян».
Сы пытшкын лоліс сійӧ жӧ дилетантизм, мыйкӧ определённӧй да положительнӧй дорӧ сійӧ жӧ вынтӧмлун; сӧмын формаясыс вӧліны неуна небыдджыкӧсь да унджыклы доступнӧйӧсь.
Сійӧ кадӧ, кор ме тӧдмаси сыкӧд, сылы вӧлі нин ар комын, и сійӧ вӧлі помещичӧй званиелы лӧсялана кыз мортӧн.
Сылӧн папаыс важӧн нин куйліс гуын; татш сідз жӧ регыдъя кадӧ вӧтчис аслас верӧс бӧрсьыс.
Кыкнаныс найӧ куйлісны орччӧн Заовражье сиктса кладбище вылын великолепнӧй памятникъяс улын.
Оз позь шуны, медым Владимир Константиныч, аслас киӧ веськӧдлӧмсӧ примитӧмӧн, эз старайтчы вочсьыны полезнӧйӧн аслас крестьяналы, но бур вӧчысь да просвещеннӧй помещиклӧн рольыс эз сетчы сылы.
Аслас кутшӧмкӧ тырмытӧмтор вӧлі ли, крестьянаыс сылӧн вӧлӧмаӧсь оболтусъяс ли — огӧ тӧдӧ; но сылы лои эновтны ассьыс административнӧй кӧсйӧмъяссӧ.
Результатын лоис, мый сиктын олігӧн сійӧ велӧдчис сӧмын сэтчӧдз, мый яйыс лёлльӧн ӧшйис да вывті дышмис, дзонь лунъясӧн халатсӧ пӧрччывтӧг олӧмӧн.
— Насилу тіянӧс вайис миянлань, — шуис сійӧ, кыкнан кисӧ меным чургӧдігмоз: — а ме эг шутка вылӧ нин заводитлы думайтны, мый станӧвӧйяс кутӧны асьнысӧ примернӧя.
— Кутшӧм нӧ йитӧд эм тіянӧ менам воӧм костын да станӧвӧйясӧн асьнысӧ кутӧм костын?
— Но, эн мудеритӧй, эн соссьӧй жӧ, менам муса Немврод, станӧвӧйясӧс губернатор водзын великӧй кыйысь!
Ог ӧмӧй ми тӧдӧй, мыйла ті миян странаясӧ воанныд!
И сійӧ заводитіс пӧкаживайтны комнататі, ме вылӧ видзӧдышталіг да ироническӧя кодь нюмъялігтыр.
— Но, слава богу! тыдалӧ, ставыс мунӧ важногӧн! — водзӧ висьталіс сійӧ, кияссӧ долыда чабралігмоз:
— Немврод ветлӧдлӧ — сідзкӧ, хищнӧй зверьяс асланыс лёкторъясысь эз на эновтчыны...
Но, а веськыда висьталӧй, ті збыль кыйсьыны лӧсьӧдчинныд?
Ме эг соссьы.
— Сійӧ жӧ! менам та вылӧ эм нин видзӧдлас...
А тӧданныд-ӧ, ӧд ті вывті бур морт...
Тайӧс ме тіянлы висьтала комплиментъястӧг...
Ме благодариті.
— Сӧмын жаль, мый донкихотствуйтанныд — содтіс сійӧ.
— Сійӧ мыйла?
— Да сы понда, мый со думыштӧмныд став пытшъяссӧ кутавны...
Асьныд сӧгласитчанныд, мый та вылӧ сэтшӧм порошок колӧ и мый куш ӧти чуньяснад, кӧть кутшӧм перыдӧсь эськӧ найӧ эз вӧвны, сійӧн ылӧтӧ он мун...
А но, петкӧдлӧй жӧ меным ассьыныд порошоктӧ!
— Ме вӧча, мый верма, — паныдалі ме.
— Сійӧ жӧ, мый верма! вот ті кутшӧмкӧ ичӧтик пытш кутанныд, да и горзанныд мый вынсьыд, со пӧ ӧти пытшӧн этшаджык, а сійӧс и он аддзӧ, мый буретш сійӧ места вылас няйт пытшкысь мукӧд пытшъяс сёясӧн чеччалӧны... сэтшӧм нин, батюшка, тайӧ пеж рӧдлы местаыс лӧсьыд...
— Сӧгласитчӧй, век жӧ, мый эськӧ, ставӧн кӧ видзӧдісны та вылӧ татшӧм жӧ веськодя, кыдз ті видзӧданныд; некод кӧ эськӧ эз заводитлы, а ставыс кольччылісны куш ӧти сёрниясӧн, то кытчӧ нӧ воштысьны пытшъяссьыс?
— Сідзкӧ ті серьёзнӧя веританныд злӧдейяссӧ, эсканныд злоупотреблениеясӧ? — юаліс сійӧ, ме водзӧ сувтӧмӧн.
— Кыдз мый позьӧ серьёзнӧйджыка.
— И думайтанныд, мый став тайӧ действиеясыс, кодъясӧс ті шуанныд злодействоясӧн да лёк вӧчӧмъясӧн мый став тайӧ галиматьяыс, ӧти кывйӧн кӧ, йиджтысьӧма кутшӧмкӧ идеяӧн, мый сы дінӧ позьӧ применитны «вменениелысь» принцип?
— Да.
— Да тайӧ теш, и ті истиннӧ наивнӧй том морт!
Ме ёна кӧсйи эськӧ, медым ті бурджыка тӧдмасинныд миян муса Иван Демьянычкӧд, медым ті асьныд удостоверитчинныд, кутшӧм лабутнӧя сійӧ юӧ вина, кутшӧм сьӧлӧмшӧрсьыс тіянкӧд сёрнитӧ, кыдз сійӧ оз тӧд, мыйӧн гӧститӧдны, кытчӧ пуксьӧдны тіянӧс...
А, колӧ шуны, абу не тӧдса и тіянлы, господин губернскӧй чиновник, мый дзик жӧ сійӧ Иван Демьянычыс удовольствиеӧн да спокойнӧй совестьӧн куштас дзикӧдз бур сьӧлӧма субъектӧс, коді шедас сійӧ гымгаӧ...
И ті нимтанныд преступникӧн семействолысь тайӧ прекраснейшӧй батьсӧ, тайӧ бур вӧчысь гражданинсӧ?
— А вӧля жӧ сылы гымгаяссӧ пуктавны!
— А пукталӧ сійӧ найӧс сы понда, мый сідзи инстинктыс сылы тшӧктӧ: пукталӧ сы вӧсна, мый сійӧ яй сёйысь животнӧй...
Кывлінныд-ӧ ті коркӧ танец йылысь, коді шусьӧ «комаринскӧйӧн»?
— Кывлі.
— Тайӧ, сударь, сэтшӧм танец, кодын ни йитӧд, ни система, ни смысл дзикӧдз некыдз аддзыны оз позь.
Верманныд ӧмӧй сетны аслыныд отчет, мыйла сійӧ йӧктыссьӧ тадз, а оз мӧд ног?
Дзик жӧ татшӧм ногӧн визувтӧ и олӧмыс Иван Демьянычлӧн: сійӧ оз мудрит, оз лэптав нырсӧ, йӧктӧ аслыс комаринскӧй, кытчӧдз кокъясыс новлӧдлӧны.
И кутшӧм ногӧн, юала ме тіянлысь, дугданныд ті тайӧ танецсӧ, сылы кӧ тайӧ кажитчӧ, сынӧдас кӧ эм мыйкӧ сы дор сулалысь!
Но, шуам, ті сійӧс дугӧдінныд, ті мудзтінныд сылысь колана ногӧн кияссӧ да кокъяссӧ, велӧдінныд сувтны витӧд позицияӧ, вӧчны <fra>chasse en avant, pas de cosague</fra> да мукӧд.
Но мый нӧ таысь?
Лэдзинныд ті сійӧс асланыд ферула улысь, видзӧдӧй, — а сійӧ бара йӧктӧ комаринскӧй...
Сідз вот, менам донаӧй!
Но тайӧ сёрниыс век жӧ дӧзмӧдіс менӧ.
— Но, а мый ті вӧчлывланныд? — юалі ме мыйкӧдыра чӧв олӧм бӧрын, медым вежны темасӧ.
— Да вот кыдз аддзанныд.
Дышӧдча да ӧткымынысь мечтайта сы йылысь, кыдз ті, коньӧръяс, том да инад ӧшйытӧм йӧз, кӧсъянныд енэжысь тӧлысьсӧ селитрянӧй кислотаӧн бырӧдны, станӧвӧйлысь душасӧ гугӧдны, кыдз ті сьӧдіниксӧ кӧсъянныд вӧчны рудіникӧн, и кыдз тайӧ сьӧдіникыс став вынъяссьыс протестуйтӧ тіян администраторскӧй лёк мӧвпъяслы паныд...
— Тайӧ занятиеыс зэв муса, — шуи ме: — збыль, сійӧ кокниджык делӧ вӧчӧм дорысь, кута кӧ ме халатын пӧкаживайтны да петкӧдлыны бур йӧзлы, кутшӧм еджыдӧсь менам пиньяс.
— А мый ті думайтанныд? и збыль, пиньяс петкӧдлыны долыд, торъя нин, найӧ кӧ еджыдӧсь да ёсьӧсь...
ставыс видзӧдӧны тэ вылӧ да думайтӧны: о, тайӧ господинлы эн сюр пинь улас: пыр и курччас!
Тайӧс ме ас вылын испытайтлі! тӧданныд-ӧ ті, мый менӧ тані лыддьӧны вывті скӧрӧн и, сідзкӧ, вывті тӧлка морт пыдди?
— Тӧда... мый жӧ, тайӧ и збыль... мыйдтакӧ...
— Ті меным леститчанныд.
Ме тіянлы шуа, мӧдарӧ, мый ме вывті бур сьӧлӧма, кӧть и збыль вылас абу вывті мывкыдтӧм, но некытчӧ туйтӧм морт... тӧданныд-ӧ ті, мыйӧн ме занимайтча?
— Ог, но гӧгӧрвоышта...
— Пример вылӧ?
— А вот пӧкаживайтанныд пельӧсысь пельӧсӧ да думайтанныд, мый ті гӧгӧрын ставыс сэтшӧм лёк, сэтшӧм сісь, сэтшӧм дурк, мый некутшӧм панацея тайӧс ни вежны, ни исправитны оз вермы...
— Тӧдінныд.
Но тіян висьталӧмын оз тырмыны ӧткымын подробностьяс, кодъясӧс ме и старайтчышта гӧгӧрвоӧдны тіянлы.
Первой делӧ, мыйӧн ме занимайтча, — сійӧ менам сьӧлӧмшӧрса кӧсйӧм — лоны бур вӧчысь помещикӧн.
Тайӧ делӧыс абу сьӧкыд, и ме воӧдча тырмымӧнъя удовлетворительнӧй результатъясӧ, кымын регыдджык кута кыдз позьӧ омӧльджыка пырӧдчыны управление делӧясӧ.
Но ті, век жӧ, эн думайтӧй, медым ме вӧчи татшӧм ногӧн немтӧждысьтӧм вӧсна либӧ вывті дышла.
Ог, менам сэтшӧм ыджыд убеждениеӧй управлениеӧ сюйсьӧмлӧн дзикӧдз ковтӧмлунын, мый и управляющӧй менам олӧ сӧмын мода вылас, сӧвесть весалӧм вылӧ, медым эз шуны, мый ыжъяс пастуктӧг ветлӧны...
Гӧгӧрвоинныд ті менӧ?
— Но, сэн ещӧ этша на уджыс...
— Унджык сы дорысь, мыйдта ті думайтанныд...
Но вай жӧ эновтам тайӧс.
Мӧд занятие менам — сійӧ дышлун.
Ті он вермӧ аслыныд мӧвпыштны, ті, деятельнӧй морт, ті, миян Немврод, кутшӧм страшнӧй быдсяма пӧлӧс деятельностьӧн лоӧ дышлун.
Тіянлы кажитчӧ вот, мый ме, халата, ветлӧдла весьшӧрӧ комнататі, корсюрӧ шутляла итальянскӧй ария, мукӧд дырйи сьӧлыштлывла, и мый ставыс тайӧ, ӧтлаӧ босьтӧмӧн, составляйтӧ душалысь сійӧ состояниесӧ, кодӧс ті, профанъяс, шуанныд весь олӧмӧн.
— Пӧшти сідз, — шуи ме сійӧ висьталігӧн.
— Ті менӧ извинитӧй, но ті ёна ӧшибайтчанныд.
Ставыс тайӧ артмӧ тіян тамыш вӧсна, сыысь, мый ті, господа Немвродъяс, онӧ кужӧй аддзыны строчкаяс сайсьыс, мый тіянӧс шемӧсмӧдӧ сӧмын сійӧ, мый пырӧ тіянлы веськыда синмад.
Ті онӧ вермӧ гӧгӧрвоны, мый душалӧн деятельностьыс некор оз овлы сэтшӧм ёна напряжённӧйӧн, кыдз сійӧ кадӧ, кор ме сьӧлася либӧ мурга ныр улӧ ария: <fra>oh, per che non posso odіar tі</fra>!
Ті онӧ вермӧ гӧгӧрвоны, кутшӧм страшнӧй удж мунӧ сэки ме пытшкын, кутшӧм смел утопияяс, кутшӧм дивуйтчана панацеяяс чужӧны менам возбуждённӧй воображениеын.
Ті йӧз практическӧйӧсь и, сідзкӧ, этша гӧгӧрвоысьӧсь; тіянлы эськӧ вот сӧмын пытшӧс кутны да сотны сійӧс сись вылын; ті весиг онӧ кӧсйӧ видзӧдлыны, кыдзи сійӧ биӧн сотігас нетшкысьӧ кокъяснас, сы понда мый ылынджык тіян водзын чеччалӧ мӧд пытш, кодӧс тіянлы сідз жӧ колӧ кыйны...
Но, а ми, мыслитысь йӧз, высшӧй видзӧдласъяса да общӧй соображениеяса йӧз, ми видзӧдам тайӧ делӧ вылас мӧдног: миянӧс интересуйтӧны мирӧвӧй задачаяс... сідз, вот!
Бӧръя кывъяссӧ сійӧ шуис эз ирониятӧг.
— И ті онӧ вермӧ аслыныд мӧвпыштны, — водзӧ висьталіс сійӧ: кутшӧм кыскысь, пӧшти дурмӧдысь вын эм тайӧ дышлунас!
Ветлӧдлан тадзи комнататі, ветлӧдлан дзонь лун, а мӧвпъясыд медся мусаясыс, медся уна пӧлӧсыс сідзи и жуӧны, сідзи и жуӧны юрын...
Мукӧд весиг кыдзкӧ торъя ёна ляскысяс тэ дорӧ, быттьӧ со малязі дзизгӧ, да сэтшӧм чӧскыда, сэтшӧм лӧньӧдана.
Но, и рад, да ещӧ сэтшӧм рад, мый бокӧвӧй морт воӧм вылӧ — ме ог шу тайӧс тіян йылысь — видзӧдан мыйкӧ быттьӧ наказание вылӧ...
Тӧданныд, ме век старайтча, оз-ӧ позь кыдзкӧ воӧдчыны сэтшӧм состояниеӧдз, медым ме пытшкӧсын ставыс лӧнис, медым и вир эз волнуйтчы, и душаӧй мед ас пытшкас босьтіс сӧмын сійӧ муса образъяссӧ, сійӧ лӧнь ощущениеяссӧ, кодъясӧс сійӧ ас уджнас выработайтіс... ті гӧгӧрвоанныд? — медым тайӧ ортсыса мирыс аслас шогсьӧмыскӧд дзикӧдз эз вӧв, медым ме вӧлі став аслам радлӧмъяслӧн авторӧн, став аслам пытшкӧсса олӧмлӧн...
Кыдз ті думайтанныд, воӧдча ме сэтчӧдз?
— Но лэдзӧй меным индыны, — шуи ме: — блаженствоыс, кодӧ ті тадзи кӧсъянныд воӧдчыны, эм зэв уналӧн...
— Йӧйяслӧн, кӧсъянныд ті шуны?.. помӧдз висьталӧй, эн гӧрдӧдӧй!
Но коді нӧ тіянлы висьталіс, мый ме эг кӧсйы эськӧ не сӧмын не йӧймыны — тайӧ абу приятнӧй, — а лоны йӧйӧн?
Менам сьӧлӧмшӧрсӧ убеждение серти, смерть да йӧймӧм кык медся завидьтанатор свет вылас, и коркӧ ме гӧститӧда ачымӧс тайӧ чӧсмасянторнас.
Смертьсӧ ме ог вермы мӧвпавны мӧдногӧн, кыдз лӧсьыд мечтательность состояние кодьӧн, чӧскыд вӧтъяс да аснад жугӧдны вермытӧм довольствуйтчан состояние кодьӧн, коді оз помась некор...
Ме гӧгӧрвоа мукӧд дырйи Вертерӧс.
Менам приятель заводитіс ветлӧдлыны комнататі гырысь воськовъясӧн, и чужӧмас сылӧн збыль мӧдіс тӧдчыны висяна-довольнӧй выражение.
— Тӧданныд-ӧ ті, мый йылысь ме мӧвпалі тіян воӧм водзвылын? — юаліс сійӧ ме водзӧ сувтіг: — заклад вартам, мый нинӧм вылӧ онӧ тӧдӧй.
— Зэв вермас лоны.
— Да; а ӧд сійӧ торйыс зэв прӧстӧй?
Вот ӧні миян февраль тӧлысь пом и заводитчӧ шондӧдӧм.
Ме ветлӧдла комнатаӧд, дзоръяла ӧшиньӧд, и друг чужӧ менам юрын мӧвп.
Мый сэтшӧм шондӧдӧм? юала ме ассьым.
Задачаыс абу сьӧкыд, а мӧвпала дзонь суткиясӧн.
Шондӧдӧм — шуа ме аслым — природалӧн ловзьӧм; шондӧдӧм жӧ — став куйӧд чукӧръяслӧн мыччысьӧм.
Шондӧдӧм — гӧраяс вывсянь шоръяс визувтӧны; народнӧй выражение серти, сӧстӧма, некутшӧм лёктӧг; шондӧдӧм жӧ — визувтӧны карта сайясысь став нечистотаясыс, став пежторйыс, кодъясӧс дзебліс тӧв.
Шондӧдӧм — сынӧд тырӧма тувсовъя благоуханиеӧн, мувывса став пӧлӧс быдмӧгъяс ароматӧн, кодъяс гажаа кыпӧдчӧны олӧмлань воджынся кынмылӧм бӧрын; шондӧдӧм жӧ — став миазмъясыс, став сісь испарениеясыс, кодъяс кайӧны помойнӧй гуясысь...
И ставыс тайӧ: и миазмъясыс, и благоуханиеясыс — ставыс тайӧ зільӧ кыпӧдчыны выліӧ ӧти и сійӧ жӧ енэжлань.
Шондӧдӧм — соловейлӧн вывті лӧсьыда сьылӧм, иволгалӧн думыштчана шутлялӧм; сэк садьмӧны став шыясыс, кодъясӧн тырӧ божий мир, быттьӧкӧ природаыс ставнас мырдӧна кузя чӧв олӧм бӧрын корсьӧ да нетшкысьӧ вӧйтчыны долыд шыясӧ; шондӧдӧм жӧ — ракалӧн кравзӧм, коді соловейкӧд ӧткодя радлӧ шоныдыслы.
Шондӧдӧм — морт сьӧлӧмын став юмов тревогаяслӧн, став медбур побуждениеяслӧн садьмӧм; шондӧдӧм жӧ — сійӧ став животнӧй инстинктъяслӧн возбудитчӧм.
Ӧд тайӧ, батюшка, пӧшти стихъяс артмӧны!
Ті шуанныд, мый менӧ занимайтӧны немуйтана вопросъяс, но висьталӧй меным милӧсть вылӧ: ті нӧ, ті нӧ кутшӧм мирӧвӧй задачаяс решитӧм вылын уджаланныд?
Ме кӧть ёсьтӧдла ассьым диалектическӧй способностьясӧс, менам, сідзкӧ, эм самостоятельнӧй деятельность; но, а ті мый?
Стрӧчитанныд бумагаяс, ветланныд губерняӧд, кыяланныд пытшъясӧс, но кыдз кӧть ті сэн эн висьтавлӧй быдсяма высшӧй видзӧдласъяс йылысь, а ставыс сійӧ вӧчсьӧ тіян нинӧм думайттӧг, машинальнӧя, тіян убеждениеясысь дзик независимӧя.
Тайӧс тіянлы вӧчны ли, картіӧн ворсны ли — ставыс ӧткодь!
Но, абу-ӧ сёпӧв, абу-ӧ сюрспӧв менам олӧмӧй завидяланаджык тіянысь, а менам уджӧй пӧлезнӧйджык тіянысь?
Ме кӧть ветлӧдла, видзӧда ӧшиньӧ, радлышта, мӧвпала...
Неважӧн вот дзик жӧ татшӧм ногӧн ме разрешиті вопрос сы йылысь, мый эськӧ вӧлі, нюр местаӧ кӧ, коді кыссьӧ, кыдз тіянлы тӧдса, менам усадьба мыш вывті, друг лои чӧскыд дука да бур турунӧн вевттьысьӧм веж луд?..
И артмисны вель оригинальнӧй соображениеяс и весиг, позьӧ шуны, философическӧйяс…
— Окота вӧлі эськӧ тӧдны найӧс.
— Ӧні абу кад, а бӧрын ме ог ӧтказывайтчы объяснитны найӧс тіянлы...
Ӧнія кадӧ ме кӧсйи тіянлы докажитны сӧмын сійӧ истинасӧ, мый, менам кажитчысь дышлун да тӧждысьтӧмлун вылӧ видзӧдтӧг, ме уджала дзик не этшаджык ті дорысь, практическӧй йӧз дорысь, и менам весь уджъяслӧн кӧ результатъясыс оз тӧдчыны, то и тіян зільӧмъясыд оз вайны гырысьджык да унджык плодъяс.
Кӧсъянныд вина?
— Пӧжалуй.
— Эй, Павлуша!
Мый тэ винасӧ он вай?
Он ӧмӧй аддзы, чиновник воис?
Павлуша серӧктіс.
— Мый вылӧ тэ сералан?
— Да найӧ ӧмӧй чиновникъяс?
— Тэ абу на развитӧй ещӧ, Павлуша!
Тэ думайтан, мый чиновник непременнӧ должен лоны дикобраз...
Ті сійӧс извинитӧй!
Павлуша петіс.
— А тешкодь йӧз тайӧ чиновникъясыд! — водзӧ висьталіс сійӧ, бара ме дорӧ шыӧдчигмоз: — кодкӧлунӧ воис ме ордӧ миян исправник.
Куті ме сыкӧд сёрнитны... вот кыдзи и тіянкӧд.
Кывзіс сійӧ менӧ, кывзіс, и век кыв ни джын оз вочавидз.
Вайисны вина; сійӧ юыштіс, закуситіс и бара юыштіс, и друг сылы быттьӧ воис мыйкӧ юрас:
«Кутшӧм, шуӧ, ті тӧлка морт, Владимир Константиныч!
Мыйла эськӧ тіянлы не служитны?»
Со и ті, кыдз юыштанныд, гашкӧ, сэтшӧм жӧ вопрос сетанныд.
— Но, а шуткаястӧг, мыйла ті онӧ служитӧй?
— А лэдзӧй тіянлысь юавны, мыйла ті сэтшӧм смела чайтанныд, мый ме ог служит?
— Да сы понда, мый он служитӧй — вот и ставыс.
— А сідзкӧ лэдзӧй тіянлы докажитны дзик мӧдараӧс.
Ӧти-кӧ, ме быд тӧлысь мӧдӧда станӧвӧйлы нёль турун додь, кык четверик зӧр да мешӧк пызь — сідзкӧ, служита;
мӧд-кӧ, ме быд во жертвуйта дас чӧлкӧвӧй уезднӧй училищелы велӧдчан пособиеяс ньӧбӧм вылӧ — сідзкӧ, служита;
коймӧд-кӧ, ме быд во верда крутогорскӧй начальствоӧс, кор сійӧ волывлӧ ме ордӧ ревизия делӧясӧн — сідзкӧ, служита;
нёльӧд-кӧ, ме некор ог лэдз аслым шуны господин исправниклы, кор сійӧ босьтас взятка, мый сійӧ тайӧ взяткасӧ эз босьт — сідзкӧ, служита;
витӧд-кӧ... но кыдз ме верма гӧгӧрвоӧдны подробнӧя став манераяссӧ, кыдзи ме служита?
— Но тайӧ кокни ногӧн служитӧм...
— Ті думайтанныд?
Сійӧ ставыс зависитӧ видзӧдлассянь.
Ме ачым убедитчи, мый кокни, но абу быдӧнлы.
Тіян Крутогорскын эм господин — сійӧ чиновник жӧ, — кодлӧн чужӧмыс меным тӧдвылӧ уськӧдӧ Крыловлысь раминик-серамбана чужӧмсӧ.
Тайӧ чиновниклӧн став службаыс, либӧ, <rus>по крайней мере</rus>, полезнӧй юкӧныс сылӧн, эм, кажитчӧ, сійӧ, мый кор сы дінті мунӧ кодкӧ тіян губернскӧй аристократъяс пӧвсысь, став величиенас, коді лӧсялӧ индийскӧй петуклы, сійӧ джын гӧлӧсӧн муркнитӧ бӧрсьыс сӧмын кык кыв: «кӧть кытчӧ!» — но сійӧ тайӧ кык кывнас обществолы вайӧ вывті ыджыд услуга.
Ӧти-кӧ, тайӧ кывъясыс весалӧны сынӧдсӧ лёкнога испарениеясысь, кодъясӧс кольӧ ас бӧрас губернскӧй аристократ, а мӧд-кӧ, найӧ вайӧдӧны шӧйӧвошӧмӧ асьсӧ аристократсӧ, коді тэрмасьӧмӧн сюркнялӧ ас улас лэдзӧм бӧжсӧ, да нахальнӧй индюкысь лолӧ кӧть здук кежлӧ да раминик индейкаӧн...
Ӧти кывйӧн кӧ, тайӧ — чиновникъяслӧн тшук вывті полезнӧй сорт, сы понда мый збыльысь и положительнӧя небзьӧдӧ олан сямъяссӧ да вужнас бертӧ дикостьсӧ!..
И сідз, крутогорскӧй Крылов здоровье вӧсна да сы моз жӧ обществолы горшасьтӧг да праведнӧя служитысь став чиновникъяс здоровье вӧсна! — водзӧ висьталіс Буеракин, вина румкасӧ юыштігмоз.
Ме тшӧтш жӧ юи.
— Тайӧ фанабериясӧ, мӧдног кӧ практическӧй деятельностьлысь ёна колӧмсӧ, — водзӧ висьталіс сійӧ: — дыр новлӧдлі и ме аслам юрын — и шыбыті.
Сэтшӧм нин менам видзӧдласыс быдсятор вылӧ, мый ме ог кӧсйы нинӧмӧн дӧзмӧдны ачымӧс да сьӧлӧмсянь кӧсъя коллявны ассьым лунъясӧс спокойын.
Ме местаын кӧ мӧд морт эськӧ первой туйӧн жӧ уснитіс Петербургӧ, а ме пукала Заовражьеын и дзик сы понда, мый желайта вӧчны Юлий Цезарь ног жӧ; мӧд морт кутіс эськӧ лыддьыны книгаяс, а ме ог лыддьы; мӧд босьтсис эськӧ овмӧс дорӧ, а ме ог босьтсьы; мӧд эськӧ гӧтрасяс, а ме ог гӧтрась...
А ӧд ме абу на ещӧ пӧрысь, медым нин эсійӧ...
— Сідзкӧ, лэдзӧмныд ас вылад йӧйрутӧ, — пасйи ме: — думыштӧмныд, мый ті дӧзмӧмныд, да и ставыс сэн.
— Вермас лоны, вермас лоны, господин Немврод!
Тайӧс ті веськыда пасйинныд, мый ме думышті.
Но тайӧ думыс кӧ менам сэтшӧм удачнӧй, мый буретш воӧ ме серти, то чайта, мый менӧ абу жӧ лишитӧма сы вылӧ авторскӧй собственность праваысь...
А! Пашенька! и ті тшӧтш жӧ петінныд лолалыштны тувсов сынӧдӧн! — содтіс сійӧ форточкасӧ восьтігмоз:
— <rus>знать, забило сердечно тревогу</rus>!
Ме тшӧтш жӧ матыстчи ӧшинь дорӧ.
Флигель кильчӧ вылын пукаліс ар дас вита нывка, но сэтшӧм мичаник, сэтшӧм тӧлка чужӧма, мый меным синва петтӧдз лои завидь, мый кутшӧмкӧ ропмунӧм Буеракин вермас быд лун любуйтчыны сійӧ гажаа, вежӧра да свежӧй чужӧмӧн, а ме ог вермы.
— Тіян? — юалі ме.
— Миян кучерлӧн ныв.
Кӧсъянныд тӧдмасьны?
Тайӧ случай кузя ме тіянлы анекдот висьтала.
Вӧлі менам ёрт, овыс сылӧн господин Крутицын, вывті бур морт, но прӧст, позьтӧмӧдз мисьтӧм и такӧд тшӧтш жаба кодь радейтчысь — век эськӧ сылы тадзи юбочкаяс дорын.
Вот и вӧчис жӧ сыкӧд штука мӧд ёрт, Прозоров, сэтшӧм жӧ бур прӧст сьӧлӧма, но збойджык.
Висьталісны Крутицынлы, мый Прозоров ордӧ воӧма чойыс, озыр наследница, коді сэтчӧдз любитчӧма сыӧ, Крутицынӧ, мый сійӧс сӧмын и узигас аддзӧ.
Лӧсьӧдісны нарошнӧ ӧбед, медым сетны случай любовникъяслы аддзысьлыны, да пасьтӧдісны Прозоровлысь крепостнӧй нывсӧ барышняӧ.
Колӧ вӧлі аддзыны, кыдзи куснясис сы водзын Крутицын!
Тайӧ комедияыс муніс час гӧгӧр, и кор нин быдӧн дӧзмисны забавляйтчӧмсьыс, Крутицынӧн нуӧдан медся красноречивӧй объяснениеяс дырйи друг кыліс кӧзяинлӧн гӧлӧс: «Но, тырмас, Акулька! марш девичӧйӧ!»
Эскӧда тіянӧс, мый миян син водзын Крутицын бӧбмис аршын джын вылӧ...
— Да, анекдотыс абу шыбытана.
— А мый ті думайтанныд?
Ті энӧ ӧбижайтчӧй, а збыль, и тіянкӧд позьӧ эськӧ татшӧм штука ворсны, кӧть ті и абу Крутицын...
Пашенька! котӧртӧй жӧ татчӧ регыдджык; ме тіянлы жар-птицаӧс петкӧдла!
Сувтліс кымынкӧ секунда кежлӧ чӧв.
— А тӧданныд-ӧ, вывті буртор лоны помещикӧн! — шыӧдчис сійӧ ме дінӧ: — кыдз думайтыштан тадзи, мый тэнад быдторйыс здӧвӧль, быдсяма, мый шусьӧ, злакыс, сідз весиг слабман ставнад — сэтшӧм сійӧ лӧсьыд!
И сійӧ збыль лэччысис вольтеровскӧй креслӧӧ, быттьӧ слабмис.
— А веськыда кӧ шуны, кутшӧм ми помещикъяс!
Вот тіянын, Крутогорскын, ме аддзылі господинӧс — сійӧ помещик!
Кӧсъянныд кӧ тӧдны, крепостнӧйяс сылӧн абуӧсь, а сувтас сійӧ тадзи ӧшинь дорас — видзӧдан да сылӧн садъяс арестантикъяс уджалӧны: градъяс весалӧны, беседкаяс стрӧитӧны, туйяс весалӧны, цветъяс садиталӧны...
Видзӧдлас сійӧ тайӧ идиллия вылас да и шогӧ усьӧ.
Матыстчас сы дінӧ гӧтырыс, кыссясны челядь, поснисьыс-посниӧсь...
«Кутшӧм бур да югыд божьей мирыс!» — горӧдас Михайло Степаныч.
— «И кыдзи вӧчӧдӧма лоас миян садикным, душечка!» — вочавидзӧ сылӧн гӧтырыс.
— «А папкалӧн ставыс гусявлӧм деньга!» — горзӧ ыджыд пиыс, <fra>enfanet terrіble</fra> рӧдысь, кодӧс кутшӧмкӧ лёк господин велӧдӧма дольны тайӧ фразасӧ.
— «Ланьт, вильыш пи!» — горзӧ Михайло Степаныч, идиллическӧй вӧт аддзӧмсьыс друг садьмиг...
А вот сійӧ и абу помещик!
Тайӧ кадӧ Пашенька котӧртіс комнатаӧ, и, кыдз тыдалӧ, яндысьӧмыс абу вӧлӧма сійӧ привычнӧй качествояс пытшкысь ӧтиӧн, сы понда мый сійӧ, приглашение виччысьтӧг, пуксис креслӧӧ сідз жӧ вӧльнӧя, кыдзи и пукаліс сійӧ кильчӧ вылас.
— Пашенька! — шуис Буеракин: — тӧдса-ӧ тіянлы, мыйла миян дворын талун лэбачьяс сьылӧны, а вевт вывсянь ва войтъяс тёпкӧны?
Абу тӧдса! сідзкӧ тӧдӧй жӧ: сы понда мирас сэтшӧм шоныд, сы понда лэбачьяс радлӧны, мый вот господин Щедрин воис, буретш сійӧ господин Щедриныс, коді станӧвӧйяслысь сьӧлӧмъяс небзьӧдӧ да пыртӧ непременнӧй заседатель пытшкӧ напиток дорӧ виччысьтӧм зывӧктӧм!
— Дзик немторъяссӧ жӧ ті век больганныд! — шуис Пашенька, — кутшӧм ещӧ сэн станӧвӧйяс!
— Но колӧ жӧ тіянлы тӧдны, Пашенька, коді сэтшӧм господин Щедрин... думыштӧй асьныд!
— Известнӧ, чиновникъяс...
— Дерт, чиновникъяс; но быдсяма чиновникъяс, Пашенька, овлӧны!
Со шуам, Иван Демьяныч чиновник и господин Щедрин чиновникъяс.
Сӧмын Иван Демьяныч вина юӧ да закуситӧ передньӧйын, а господин Щедрин исполняйтӧ тайӧ потребностьсӧ аслам собственнӧй кабинетын.
Гӧгӧрвоинныд ті, Пашенька!
— А мыйла нӧ ті найӧс лэдзанныд, найӧ кӧ чиновникъяс!
— Оз позь, Пашенька!
Найӧ вот Крутогорскӧ мунасны, его превосходительстволы сукляласны, мый пӧ, ваше превосходительство, олӧ свет вылын господин Буеракин — вывті ӧпаснӧй морт, то абу омӧль эськӧ господин Буеракинӧс пурк-парк вӧчыштны.
«Мый нӧ, шуас его превосходительство: — сійӧ кӧ збыль ӧпаснӧй, то пурк-парк вӧчыштны сійӧс ӧні позьӧ».
— Да пӧра нин эськӧ: век глупостьяс висьталанныд?
— Но, а ті, менам тӧлка ныв, мый талун вӧчинныд.
— А кутшӧм менам делӧяс?
Чеччи, кухняӧ котӧртлі, Анисья тьӧткӧд видчышті; сэсся конюшняӧ мӧдӧдчи — оз позь: Ванька-косачӧс накажитӧны...
— Ті, буракӧ, пӧръясьлыны кутінныд, душенька?
— А мый меным пӧръясьлыныс? известнӧ, накажитӧны...
— И тіян, буракӧ, асланыд <fra>enfant terrіble</fra> эм, кыдз Михайло Степанычлӧн! — шуи ме.
Буеракин гӧрдӧдіс.
— Сэсся гортӧ мӧдӧдчи: — водзӧ висьталіс Пашенька:
— кильчӧ вылын пукышті, да и тіян дорӧ вои...
да тэ мый менсьым век юасян?..
тэ лучшӧ сьыланкыв сьылышт.
Сьылышт, сӧкӧлӧй, сьыланкыв!
— Сідзкӧ вот ті кутшӧмӧсь, Владимир Константиныч! — шуи ме:
— и сьыланкывъяс сьыланныд?
Буеракин важсьыс ёнджыка гӧрдӧдіс.
— Да тэ збыльвылӧ яналін, барин? — водзӧ эз ӧвсьы Пашенька.
Но Буеракин чӧв оліс.
— А ещӧ висьталан, мый радейтан!
Он, вот миян Арапка, то сійӧ збыль менӧ радейтӧ!..
Арапка!
Арапка! — горӧдіс сійӧ, форточкаӧ юрсӧ сюйигмоз.
Арапка мӧдіс легӧдны бӧжсӧ.
— Радейтан менӧ, Арапка! радейтан, сьӧд чужӧм? энлы вот няньтор Арапкалы сета...
— А колӧкӧ, ме тіянлы сьылышта сьыланкыв? — юалі ме.
— А сьылӧй, пӧжалуй! меным мыйся делӧ!
— Кыдз мыйся делӧ!
Ӧд ті ӧні коринныд Владимир Константинычӧс сьывны сьыланкыв...
— Да сійӧ барин! сійӧ вот некодлы сьыланкывъяс оз сьыв, а меным сьылӧ...
Барин сьыланкывъяс сьылӧ!
Тайӧ сценаыс, тыдалӧ, дӧзмӧдіс Буеракинӧс.
— Да тырмас жӧ, тырмас, йӧюк! — шуис сійӧ, нюммунны зільӧмӧн, а збыльвылас ассьыс вомдоръяссӧ зэв чизыра вежыньтліс.
Павлуша, коді пырис старӧста воӧм йылысь докладӧн, петкӧдіс сійӧс тайӧ сьӧкыд положениесьыс.
— А! видза олан, вокӧй! видза олан, Абрам Семеныч! важӧн кодь энӧ изволитлӧй миянӧ волыны! но, кыдз делӧяс?
Пашенька петіс.
— Да, мый, батюшка, дзикӧдз миянлы сэні эз кут позьны овны.
— А мый?
Да немецыд вывті нин скӧрмӧма:
кульӧ быдӧнӧс дзик, да и став!
«Сы вылӧ, шуӧ, и тэнад пукалан местаыд, медым сійӧс шлёчйӧдлыны...»
Милосердствуйтӧй!
— Тешкодь!
— Ме сылы сідз жӧ висьтавлі, мый, шуа, миянӧс и барин некор аслас кияссьыс эз жалуйтлы, а тэ, шуа, калбас, видзӧд кутшӧмтор лӧсьӧдін, христианскӧй телӧ вылын ругайтчыны!
А сійӧ нӧшта ёнджыка скӧрмис, менӧ тошкӧд став мир дырйиыс кыскаліс:
«Ме, шуӧ, ставнытӧ тіянӧс куля!
меным, шуӧ, тэныд бариныд абу указ!
Бариныд, пӧ тіян ичӧт кага моз нинӧм оз гӧгӧрво!»
— А сійӧ абу код, Абрам Семеныч?
— Код кӧ эськӧ?
Сӧмын сійӧн и код, сідзкӧ, мый аслас лапаясӧн вӧдитчыныс оз вермы... дзикӧдз нин мужикъяслы овны позьтӧм лои!.. пӧжалуй, и виас кодӧскӧ виччысьтӧг: исправниксьыд он и мынлы сэки.
— Но, бур, Абрам Семеныч! сыысь ме тэнӧ аттьӧала, мый тэ ме дорӧ веськыда...
Мун ысты Федор Карлычла, а ачыд виччысьлы передньӧйын.
— Кыдз нӧ ті шуанныд, мый тіян управляющӧйныд сӧмын йӧзсяньыс лӧсьӧдӧма! — шуи ме, кор Абрам Семеныч петіс комнатаысь.
— Да, ме сы могысь и медавлі сійӧс... да мый прикажитанныд вӧчны?
Асныра, каналльӧыд.
Тайӧ дугдывтӧм... власть превышайтӧмъясыс — сідз, кажитчӧ, тіян шуӧны?
— Да.
— И то розгаалас, мый шусьӧ, плӧть, мыйда тӧрас, то пиньяс чегъялас...
Сійӧ и видзӧд, полиция исалас — но, и бара рӧскод... аттӧ господи!
Тайӧс висьталігӧн Владимир Константиныч и збыльысь гӧгӧр видзӧдлывліс, быттьӧкӧ полиция вӧтчис сійӧ коктуйясӧд да быд минутаӧ гӧтов вӧлі сійӧс суны.
— Ме нин сылы кымыныськӧ дольлі, — водзӧ висьталіс повзьыштӧм гӧлӧсӧн: — медым видзчысьысьджык вӧлі, торъя нин нырвомъясас сеталӧм кузя, а сійӧ век ассьыс: «ӧти-кӧ, шуӧ, мужичоклӧн пукалан местаас вермытӧмлун да геморрой, абу кӧ эсійӧ... а мӧд-кӧ, шуӧ, ме кызь во нин имениеясӧн веськӧдла, и татӧг уджыд эз мунлы, и тіянлы велӧдны менӧ нинӧмла...» Збыль тадз ӧд и висьталӧ веськыда син водзын!
Сэтшӧм грубӧй шельма!
— Мыйла нӧ сійӧс он вежӧй?
— Кымыныськӧ висьтавлі, да оз мун!
То сылӧн, кыдз нарошнӧ, Амальхеныс челядясьтӧдз медбӧръя лунъяс ветлӧ, то челядь пӧвссьыс кодкӧ... но, и колян жальла...
Абу, тайӧ, тыдалӧ, судьбаыс нин сэтшӧм!
Буеракин ӧвтыштіс кинас.
— А ӧд кутшӧм дзоляник!
Ме ӧтчыд, тӧданныд, аслам синъясӧн ӧшинь пыр аддзылі, кыдз сійӧ сэн распоряжайтчыны изволитіс...
Вайӧдісны сы дорӧ мужикӧс, тушаыс муртса абу сажень: и вот сійӧ оз судз мужиктӧ нырвомас сетавны, сідз весиг чеччышталӧ скӧрысла...
«Копыртчы!» горзӧ.
Ӧдва сійӧс лӧньӧдісны!..
— А старӧстаыд тіян кутшӧмджык?
Сійӧ менам бӧрйӧма...
— Мыйла нӧ ті сылы онӧ лэдзӧй веськӧдлыны, сійӧ кӧ бур морт?
— Да, век, тӧданныд, шуӧны, аслад син колӧ... вот и кӧвъялісны меным тайӧ немецсӧ.
— Федор Карлыч воис! — доложитіс Павлуша.
Пырис ичӧтик тушаа морт, юрыс дзикӧдз кушмӧма да, тыдалӧ, зэв наивнӧй.
Рочӧн сёрнитліс сійӧ доза грамотнӧя, но некыдз эз вермы шуны л буква да сыысь ӧтдор наперсникӧс шуліс соперникӧн, и мӧдарӧ.
— А! Федор Карлыч! — шуис Буеракин: — но, и кутшӧма <deu>meіn Herr</deu>, овланныд, кутшӧма дзескӧданныд?
Кыдз Амалия Ивановна асланыс здоровье кузяыс?
— <deu>Gut, sehr gut</deu>.
— Тайӧ бур, мый гут, а вот вӧлі эськӧ лёк, <deu>нихт гут</deu> кӧ...
Збыль ӧд, Федор Карлыч?
Буеракинлы, тыдалӧ, сьӧкыд вӧлі заводитны висьтавны делӧ йылысь.
Ме босьтны кутлі картузӧс, медым кольны найӧс кыкӧнӧс, но Владимир Константиныч уськӧдчис менӧ кутны.
— Энӧ, ті пӧжалуйста! — шӧпкӧдіс сійӧ меным тэрмасьӧмӧн: — ті энӧ кольӧй менӧ тайӧ критическӧй минутаас.
Ме кольччи.
— Но, сідзкӧ кыдз жӧ, Федор Карлыч, кофейтӧ юыштавланныд? а?
— Быдтор вылӧ аслас кад, — вочавидзис Федор Карлыч.
— Да, да; тайӧ збыль...
Немецъяс, тӧданныд, йӧз пунктуальнӧйӧсь; быдторйын налы пӧрядок колӧ...
— Тіянлы угоднӧ вӧлі менӧ аддзывны? — дӧзмӧмпырысь торкис Федор Карлыч.
— Да; тӧданныд, Абрам Семенов, тіян соперник...
Абрам Семенов, кодлы гажтӧм лои виччысьны передньӧйын, пырис сійӧ кадӧ комнатаӧ.
— Ме распорядитчи нин, — шуис Федор Карлыч.
— Сійӧ кыдз нӧ ті распорядитчинныд?
— Сійӧ ёна требуйтӧ розга, — веськодя вочавидзис Федор Карлыч: — розга и пӧлучитас...
— Абу, тайӧс нин, тыдалӧ, вежны ковмас, — шуис Абрам Семеныч, скӧра юрнас довкйӧдлігтыр, но кыдзкӧ сомнительнӧя нюмъялӧмӧн.
— Розга и пӧлучитас! — мӧдысь шуис Федор Карлыч чорыд да яснӧй гӧлӧсӧн.
— Но, а мыйысь нӧ? — артмис Буеракинлӧн, буракӧ, немец решительнӧй гӧлӧсысь шӧйӧвошӧмӧн.
— Сійӧ менӧ «калбасӧн» шуис! — зумыша шуис Федор Карлыч.
— Тайӧ нин вывті мыйкӧ эсійӧ, — рӧссуждайтіс Абрам Семеныч: — шенасьысь лои вывті...
Тайӧ, вокӧ-калбас, вывті нин вӧльнӧ тэд лоӧ, начальникъясӧс кӧ кульны кутан.
— Сійӧ пӧлучитас розга, — бара шуис Федор Карлыч.
— Но, сӧгласитчӧй жӧ асьныд менам почтеннейшӧй! — шуис Буеракин: — лӧсьыд ӧмӧй эськӧ вӧлі, шуам, тіянлы, кутшӧмкӧ кӧ морт крайньӧй убеждение серти, тайӧ розгаыс следуйтіс тіян особалы?
— О, ме кӧ заслужиті — зэв лӧсьыд!
— <deu>Que voulez vous gue je fasse</deu>! — шыасис ме дорӧ Буеракин:
— <deu>ce n'est pas un homme, c'est une convіctіon, voyez-vous</deu>!
Федор Карлыч сулаліс дзик веськодьпырысь, ни ӧти мускулӧн вӧрӧдтӧг.
— Абу, тайӧ нин зэв мыйкӧ паськыда лоӧ! — бара шуис Абрам Семеныч, но кыдзкӧ слаб гӧлӧсӧн.
Буракӧ, лёк сомнение заводитліс нин пырны сійӧ душаӧ.
— Сійӧ заслужитіс и пӧлучитас! — шуис Федор Карлыч.
— А ме кӧ кора тіянӧс кольны менӧ!.. — друг шуис Буеракин.
— О, ме коля, но сійӧ век жӧ розга пӧлучитас: заслужитіс и пӧлучитас!
— Но ме тіянӧс кора кольны менӧ пыр жӧ... ті гӧгӧрвоанныд? абу тайӧ комнатасӧ кольны, а менсьым керкаӧс, менсьым имениеӧс... кыланныд!
Немец чуймӧмӧн видзӧдліс.
— О, тайӧ оз вермы лоны! — шуис сійӧ здук мысти дзик веськодя:
— Абрам! марш!
Абрам Семеныч неокота пырысь повинуйтчис;
Федор Карлыч ньӧжйӧ мӧдіс сы бӧрысь.
Буеракин дыр сулаліс чуймӧмӧн паськӧдӧм чуньяса киясӧн.
— Но мый жӧ ӧні прикажитанныд вӧчны? — шуис сійӧ, ме дінӧ шыӧдчигмоз.
{Салтыков-Щедрин М. Е. (комиӧдіс Морозов С. П.) @ Эбӧсысь усьӧм йӧз @ висьт @ М. Е. Салтыков-Щедрин. Бӧрйӧм гижӧдъяс @ 1939 @ Лб. 139‒146.}
ЭБӦСЫСЬ УСЬӦМ ЙӦЗ
«Кӧсъянныд кӧ ті тӧдмавны крутогорскӧй олысьяслысь, мыйся ме морт, тіянлы дерт нин вочавидзасны: «о, тайӧ пон!»
И ме ог сӧмын кыв шутӧг копыртчыв тайӧ прӧзвище водзас, но, кӧсъянныд кӧ, мыйдтакӧ весиг гӧрдитча сійӧн.
«Тайӧ репутацияыс ме сайын сэтчӧдз лои вына, мый, менам начальниклы кӧ оз кажитчы кутшӧмкӧ смертнӧйлӧн чужӧмбаныс, сійӧ некод дорӧ, меысь ӧтдор, оз шыӧдчы тайӧ смертнӧйсӧ бырӧдӧм кузя.»
Муса Филоверитов, — шуӧ сійӧ меным: — сэтшӧмтӧ господин <ns>NN-лӧн</ns> нырыс зэв кузь; тайӧ торкӧ администрациялысь симметриясӧ, а сы понда оз-ӧ позь, <lat>carrіssіme</lat>...
И ме лэба пӧртны олӧмӧ менам начальниклысь приказаниесӧ, ме сатшкыся гыжъясӧн сылы ненавистнӧй субъектӧ, и сэтчӧдз ог коль сійӧс, кытчӧдз жертваыс оз усь меным кокъяс улӧ, йирӧм да ловтӧм.
«Небыд сьӧлӧм оз ло менам торъялана качествоӧн.
Шуа весиг, мый сэки, кор ме нуӧда травитӧмсӧ, господин <ns>NN</ns>, коді, збыль вылассӧ, меным дзик бокӧвӧй морт, пыр жӧ лоӧ менам личнӧй врагӧн, врагӧн, коді сымын ёнджыка меным ненавистнӧй, кымын унджык средствоясӧн сійӧ дорйысьӧ меысь.
Ме друг лоа аслам начальник кодьӧн, кутшӧмӧн сійӧ сӧмын овлывлӧ; синмӧй менам гудырмӧ; вом дорын мыччысьӧ быг, и ме йира, йира сэтчӧдз, кытчӧдз ачым ог усь вынтӧммӧмысь да звермӧмысь...
Сӧгласитчанныд асьныд, мый морт душа пытшса став струнаяслӧн тайӧ дырся, неестественнӧй напряжениеяс эм сідз жӧ аслас поэтическӧй бок, коді, кӧть и жаль, вильскӧбтӧ пристрастнӧй наблюдательяс син улысь.
«И абу сійӧ медым ме вӧлі збыль сэтчӧдз нин скӧрмӧм, медым матысалӧн шудтӧмлуныс меным вайис шуны вермытӧм удовольствие... дзик абу!
Но ме стрӧга торйӧда ассьым быдлунся, будничнӧй уджсӧ служебнӧй, официальнӧй уджысь.
Воддза сфераас ме — аслам сьӧлӧмлӧн раб, весиг аслам виръяйлӧн раб, ме увлекайтча, ме норма, ме лоа туйтӧм мортӧн, мӧд сфераын — ме нетшышта ас вылысь лёкиник мортлысь ним, ме торйӧдча тыдалан мирысь да кыпӧдча вӧт аддзӧмӧдз.
Скӧрлунӧй да лӧглунӧй кӧ тырмытӧма нёнялӧны менсьым сьӧлӧмӧс, ме зэлӧда став вынъясӧс, медым искусственнӧй средствоясӧн вӧчны ас пытшкын муслысь висьӧм.
«Унджык случайясас ме успевайта таын.
Быд лун меным воӧ сы мында оскорбление, мый лёкалӧмлӧн состояние эз вермы не лоны менам пырся состояниеӧн.
Сыысь ӧтдор, жалӧваньеӧй менам сэтшӧм ичӧтик, мый менам абу весиг этшаник позянлун паськӧдчыны материальнӧй наслаждайтчӧмъясын.
Пыр тшыг нисьӧ пӧт олігӧн, ме гордостьӧн гӧгӧрвоа, мый менам сӧвестьын абуӧсь быдсяма бокыса внушениеяс, мый сійӧ абу подкупитӧма кынӧмӧн, кыдз тайӧ «озорникъяслӧн», кодъяс видзӧдӧны мир вылӧ гастрономическӧй величие вылнасянь.
«Овӧй менам Филоверитов.
Тайӧ тырмымӧнъя гӧгӧрвоӧдӧ тіянлы, мый ме эг чужлы ни бархат пӧвсын, ни зарниын.
Менам ӧнія начальникӧй, коді корсис аслас гортса потребностьяс вылӧ сэтшӧм понйӧс, коді лыддис эськӧ удовольствие пыдди пурны кувтӧдзыс вред вайысь мукӧд понъясӧс, и аддзӧмӧн, мый менам чужӧмбанлӧн рӧмыс вывті виж, а кынӧмӧй век нюкыртчӧма, веськӧдіс ме вылӧ вниманиесӧ.
« — Чувствуйтан-ӧ тэ ас пытшкад сы мында вын, — шуис сійӧ меным: — медым век лоны скӧрмӧмӧн, век дасьӧн збодера да лёк сьӧлӧмӧн мунны менам чуньӧн индӧм бӧрся.
Ме пыри аслам сӧвестьӧ да убедитчи, мый верма оправдайтны ме вылӧ пуктӧм надеяяссӧ.
Яснӧй да стрӧг силлогизмъяс дзонь радӧн ме вои убеждениеӧдз, мый официальнӧй мортлӧн абу право владейтны вит чувство пытшкысь весиг ни ӧтиӧн, кодъяс составляйтӧны прӧстӧй мортлысь торйӧдны вермытӧм юкӧн.
Мый ме сэтшӧмыс и мый ме эм тайӧ администрация ыджыд чукӧрас, коді повзьӧдлӧ синъястӧ, шемӧсмӧдӧ мывкыдтӧ аслас механизм став частьяс сложностьӧн да цепкостьӧн?
Ме абу ыджыдджык нинӧм тӧдчытӧм атомысь, коді фаталистическӧя сиӧма сійӧ либӧ мӧд уджъяс вылӧ да коді кокпыдӧс пасьта вылӧ оз вермы петны кӧлдуйтӧм кытшысь, мый сылы чертитӧма аддзытӧм киӧн!
Кутшӧм право явита ме, медым лоас аслам убеждение?
И кодлы сійӧ колӧ, тайӧ убеждениеыс?
Ӧтчыд ме кыдзкӧ смелитчи шыасьны менам начальник водзын, мый менам мӧвпалӧм серти... то сійӧ сӧмын видзӧдліс ме вылӧ, и сійӧ кадсянь ме некор нин эг шыасьлыв.
И сійӧ вӧлі прав…
«Сійӧ кадсянь ставыс миян мунӧ лючки да шыльыда.
Ог дзеб тіянысь, мый тайӧ заказ серти пыр кадся скӧралӧмыс ӧткымынысь мудзтӧдӧ менӧ.
Овлӧны кадъяс, мый сюрса-лыӧй быттьӧ ставнас чегъясьӧма, и ветлӧдла дзикӧдз гӧрбыльтчӧмӧн...
Но тайӧ сӧмын кад кежлӧ: ӧвтыштас сынӧдын курыдтор, артмӧ выль приказание, коді корӧ уджавны, и ме почтӧвӧй вӧв моз веськӧда ёна мудзӧм кокъясӧс да скачита изъяс да щебень вывті, гӧраясӧд да оврагъясӧд, зыбучті да няйтті.
Кокъяс менам вирӧссьӧмаӧсь, лолавсьӧ тэрыба да оръясьӧмӧн, кыдзи кыйӧм крысалӧн, но ме век жӧ сувтла сӧмын сы могысь, медым выльысь скачитны, лолыштны сувтлытӧг.
«Тайӧ скачитӧмыс зэв пӧлезнӧй, сійӧ ме пытшкын кутӧ олӧмӧс, кыдз вина румка отсалӧ водзӧ овны ӧжӧгайтчӧм пьянниклы.
Видзӧдлан сы вылӧ: и киясыс, и кокъясыс дрӧжжитӧны, быттьӧ пытшкас сылы ртуть кисьтӧмаӧсь, а юис румка-мӧд — и мӧдіс ветлӧдлыны, быттьӧкӧ нинӧм абу и вӧвлӧма.
Дзик жӧ татшӧм ногӧн и ме: тӧда, мый ме вылын куйлӧ долг, и дзик тайӧ ӧти кывсӧ мӧвпыштігӧн чувствуйта ачымӧс пыр дасьӧн да збодерӧн.
Ог посни барыш вӧсна горшасьӧмысь, ог подлость вӧсна действуйт ме татшӧм ногӧн, а аслам, кыдз мортлӧн да гражданинлӧн, обязанностьяс медколана тӧлкуйтӧм серти.
«Удж менам вӧлі вывті унапӧлӧс.
Вӧлі ме и следовательӧн, вӧлі и судьяӧн; имеиті, сідзкӧ, делӧ и ловъя материалкӧд, и кулӧм буквакӧд, но и сійӧ и мӧд случаяс пыр коли вернӧйӧн аслым либӧ, бурджык шуны, долг идеялы, кодлы служитысьӧн ме ачымӧс вӧчи.
«Следственнӧй юкӧн ті тӧданныд: сэні тэныд сымында лёктор позьӧ вӧчны, оз кӧ зептыдлы, то сьӧлӧмыдлы, мый сьӧкыд асьтӧ колана ногӧн босьтны киад.
И ме тіянлы веськыда висьтала, мый тайӧ юкӧныс абу менам пытшкӧс серти; вообще, ме ог радейт ловъя материалтӧ, ог радейт тайӧ ышлолалӧмъяссӧ, тайӧ ловтӧмъяссӧ: найӧ дзескӧдӧны менсьым мӧвплысь вӧлясӧ.
Висьтала тіянлы кык случай менам полицейскӧй уджысь, — кык случай, кодъяс тіянлы сетасны гӧгӧрвоӧм сы йылысь, кутшӧм сьӧкыдлунъясӧн ӧткымынысь лоӧ тышкасьны подкупитны позьтӧм следовательлы.
«Первой случайыс вӧлі Черноборскӧй уездын.
Березино сиктын лои пӧжар; пӧжарлӧн помкаыс вӧлі наросьнӧ ӧзтӧм, кодлӧн признакъясыс вывті нин тӧдчисны, медым кӧть сетны места зэв ичӧтик сомнениелы.
Кольліс тӧдмавны, коді вӧлі ӧзтӧмас мыжаӧн, и нарошнӧ сійӧ ӧзтіс али эз.
Тайӧ тор кузя корсьысьӧмъяс дырйи явитчӧны ме дінӧ мужик да баба, кыкнаныс зэв томӧсь, да мыжалӧны асьнысӧ керка ӧзтӧмын.
Такӧд тшӧтш висьталӧны меным и ӧзтӧмлысь став посни подробностьяссӧ дивуйтчана ясностьӧн да тырбура.
« — Мый нӧ кыпӧдіс тіянӧс решитчыны тайӧ ӧзтӧм вылас.
«Нинӧм оз шуны.
« — Ті верӧс да гӧтыр?
«Вӧлӧмкӧ, мый найӧ ӧта-мӧдныслы бокӧвӧй йӧз, но мый кыкнаныс нин абу свободнӧйӧсь: ӧтиыс гӧтыра, а мӧдыс верӧссайын.
« — Тӧданныд-ӧ ті, мый вӧчасны тіянӧс ӧзтӧмсьыныд?
« — Тӧдам, батюшка, тӧдам, — шуӧны кыкнаныс, да висьталӧны вель долыда.
«Ӧти тор сӧмын кажитчис мем тешкодьӧн: мый понда баба да мужик, ӧта-мӧдыслы дзик бокӧвӧй йӧз, ӧтлаын вӧчӧны сэтшӧм сьӧкыд мыж.
Не тайӧ сомнениеыс кӧ эськӧ, сэк кольліс сӧмын эскыны найӧ висьталӧмлы да ыстыны делӧсӧ судебнӧй местаӧ.
Но ме ог вермы успокоитчыны сэтчӧдз, кытчӧдз ог видлав делӧсӧ <ns>а-сянь z-ӧдз</ns>.
И збыльысь, висьталӧмъяс прӧверитӧм бӧрын, сійӧ вӧлӧма тырвыйӧ лӧсяланаӧн сійӧ обстоятельствояслы, кутшӧмъясын лоӧма ӧзтӧмыс; но кор ме заводиті юасьны мыж вылӧ кыпӧдан помкаяс йылысь — мый эськӧ ті думайтінныд ме тӧдмалі?
Ме тӧдмалі, мый кык индӧм субъектыс зэв нин важысянь кутӧны интимнӧй йитӧд.
« — Мый вылӧ нӧ сэн ӧзтӧмыс? — юала ме мыждӧмъяслысь позьтӧм йитӧдсӧ водзвыв тӧдмалӧмӧн.
«Кыкнаныс чӧв олӧны.
Ме висьтавла налы, гӧгӧрвоӧда, мый мыж вӧчны кыпӧдысь помкаясыс частӧ вермӧны небзьӧдны накажитӧмлысь мерасӧ.
« — А кутшӧм миянлы лоӧ наказание? — юалӧ мужик.
«Ме висьталі сылы, да аддза, мый кыкнаныс ӧшӧдісны юръяссӧ.
Дыр юасьӧмъяс бӧрын тыдовтчис, мый найӧ радейтісны мӧда-мӧдсӧ и, буракӧ, зэв ёна, сы понда мый думыштӧмны ӧзтӧм, чайтӧмӧн, мый найӧс мӧдӧдасны Сибирӧ поселенье вылӧ, кӧні найӧ и венчайтчыны вермасны.
«Колӧ вӧлі аддзыны налысь отчаяниесӧ да лӧвтӧмсӧ, кор найӧ тӧдмалісны, мый мыжыс найӧӧн вӧлі вӧчӧма весьшӧрӧ.
Ме ачым чуймылі аслам тӧдмалӧмторйысь, сы понда мый, наказание небзьӧдан помка пыдди, сійӧ вӧлі сӧмын помкаӧн чорзьӧдӧм вылӧ...
«Ог соссьы, тіянлы, меным вӧлі сьӧкыд тышкасьны сӧвестькӧд; ӧтар боксянь кажитчис меным, мый ӧзтӧмыс сэн дзик бокыса обстоятельство, мый ачыс мыжыс, кӧть кутшӧм ыджыд эськӧ эз вӧв, кутӧ ас пытшкас сы мында наивнӧй, сы мында симпатичнӧй торъяс; мӧдар боксянь горзіс мӧд пӧлӧс гӧлӧс, — долглӧн да службалӧн гӧлӧс, коді доказывайтіс меным, мый ме, кыдз следователь, ог имеит право рассуждайтны и сыысь этшаджык жалитны...
«Мый эськӧ ті вӧчинныд менам местаын?
Гашкӧ, оправдайтінныд эськӧ мыжаяссӧ, либӧ, этша вылӧ, думыштінныд налы сэтшӧм петантуй, коді тӧдчымӧнъя эськӧ кокньӧдіс налысь мыжсӧ?
Ме ачым ем вомлӧс сайын вӧлі сысянь, но восторжествуйтіс...
«Мӧд случай вӧлі Оковскӧй уездын.
Олісны гозъя, олісны во вит мирӧн да сӧгласӧн.
Челядь налӧн эз вӧв; но век жӧ, тайӧ эз мешайт сылы, мый верӧс семьяас ичмоньӧс радейтлісны, а верӧсыс, вӧлі, оз вермы пӧтны акань кодь гӧтырӧн любуйтчӧмсьыс.
Друг, немвиччысьтӧг, мӧдіс гӧтырыс верӧссӧ мустӧмтны.
То паныдалӧ мужиксӧ сёрнинас некутшӧм помкатӧг, то грӧзитчӧ изведитны сійӧс.
Дурӧ баба да и ставыс.
Бӧрыннас ме зэв старайтчи тӧдмавны тайӧ обстоятельствосӧ, но кутшӧм боксянь эськӧ делӧ дорас эг босьтсьыв, эг вермы воӧдчыны нинӧмӧ весиг ылӧсас.
Синлі ме и сы вылӧ, мый бабаыслӧн кутшӧмкӧ гуся йитӧд вӧлӧма, но и гортсаясыс, и став мирыс эскӧдісны, мый бабаыс быдторйын кутіс асьсӧ кыдз колӧ; синлі и сы вылӧ, мый гашкӧ, бабаӧс ревность мучитіс — и тайӧ вӧлӧм сідз жӧ подулавтӧм.
Весиг ачыс мужикыс, кор гӧтырыс шулывліс сійӧс изведитӧм йылысь, сӧмын сераліс: век думайтіс, мый бабаыс сьӧктіс да и чудитӧ сыысь.
Сӧмын водз ли, сёр ли, а тайӧ чудитӧмъясыс заводитісны босьтны серьёзнӧй характер.
Думайтісны-думайтісны семьянас босьтсисны бабаӧс лечитны вомидзысь.
Ва вылын шӧпкӧдісны, кисьтлісны сёянӧ кутшӧмкӧ вужйысь вӧчӧм порошок.
А баба век дольӧ: «кӧрталӧй, рӧдимӧйяс, менсьым киясӧс, кувтӧдз окота чергӧдны Петруняӧс».
Но найӧ сыысь торъя ёна эз виччысьны, и вот ӧти зэв мича асылӧ, бабаыс, тӧдӧмӧн, мый верӧсыс дворын юкмӧс кодйыны заводитіс, матыстчис буретш гу дорас да мӧдіс сійӧс чуксавны.
Сӧмын на верӧсыс удитіс мыччыны ассьыс юрсӧ, кыдз тай сійӧ мый вынсьыс сӧтыштас сылы коса дорнас юрас.
Шуд вылӧ, кучкӧмыс эз удайтчы, вильскӧбтіс, и мужикыс мыніс сӧмын джуджыд ранаӧн да повзьӧмӧн.
«Кор ме нуӧді тайӧ следствиесӧ, мужикыс туплясис менам кок улын, гӧтырсӧ прӧститны кориг; став семьяыс сулаліс сы дор; кушӧдз обытшитӧм сідз жӧ лои гӧтыр дорыс.
Но кутшӧм жӧ ногӧн гӧгӧрвоны тайӧ мыжсӧ?
Йӧйталӧмӧн?
Но кӧн нӧ сійӧ авторитетыс, код вылӧ эськӧ ме верми мыджсьыны?
«И ме примиті тайӧ делӧсӧ сідзи, кыдз меным сійӧс петкӧдлісны фактъяс.
Ме эг умничайт и эг зіль видзӧдны ыліӧ.
Ме прӧстӧ восьті, мый мыж вӧчӧма, и вӧчӧма водзвыв думайтӧмӧн.
Ме эг кывзысь сьӧлӧм гӧлӧсӧ, коді шуліс меным: «прӧстит коньӧр нывбабаӧс! сійӧ ачыс эз тӧд, мый вӧчӧ; мыжа-ӧ сійӧ, мый тэ он вермы тӧдмавны душевнӧй висьӧмсӧ, кодӧн сійӧ вӧлі висьӧ?»
Ме эг кывзысь тайӧ гӧлӧслы сійӧ прӧстӧй помка вӧсна, мый ме сӧмын следователь, мый ме <lat>tabula rasa</lat>, коді обязан лоны веськодьӧн быдтор дінӧ, мый сы вылӧ гижсьӧ.
«Бӧръя кадӧ ме аддзылі буретш тайӧ нывбабасӧ площадь вылын, и, веськыда висьтала тіянлы, сьӧлӧмӧй век жӧ дрӧгмуні ме пытшкын, сы вӧсна мый частнӧй олӧмын ме век жӧ коля мортӧн и окотапырысь соболезнуйта быдсяма лоны вермысь шудтӧмторъяслы...
«Но ме тіянлы висьтавлі нин, мый следственнӧй юкӧн ог радейт, сійӧ главнӧй помка кузяыс, мый сэн ловъя материал эм.
Мӧд делӧ судейскӧй юкӧнын.
Сэн делӧ имеитан сӧмын бумагакӧд; пукалан аслад кабинетын, некод тэнӧ оз янӧд, некод оз мешайтчы; пукалан да действуйтан тырдзоньвидза логика да стрӧг законностькӧд сӧгласын.
Силлогизм кӧ стрӧитӧма правильнӧя, став колана ыстысьӧмъяс кӧ вӧчӧмаӧсь — сідзкӧ, и делӧыс правильнӧй, сідзкӧ мирын некод оз вермы менӧ кассируйтны.
«Ме ог пырӧдчы аслам сӧвестьӧ, ме ог сӧветуйтчы аслам личнӧй убеждениеяскӧд; ме видзӧда сӧмын сы вылӧ, нуӧдӧма-ӧ став формальностьясыс, и та кузя ме педантизмӧдз стрӧг.
Эм кӧ менам киын кык свидетельскӧй показание, кодъясӧс оформитӧма колана ногӧн, ме дӧвӧлен и гижа: эм;
найӧ кӧ абуӧсь — ме бара жӧ дӧвӧлен и гижа: абу.
Кутшӧм меным делӧ сэтчӧдз, вӧчӧма-ӧ мыжсӧ збыльвылӧ, али абу!
Ме кӧсъя тӧдны, докажитӧма-ӧ сійӧ, али абу докажитӧма — и сэсся нинӧм.
«Кабинетно-силлогистическӧй удж ме гӧгӧрвоа кыдз помтӧм наслаждениеяс.
Сэтчӧ позьӧ велавны дзик жӧ сідз, кыдз позьӧ велавны юӧмӧ, опиум куритӧмӧ да сідз водзӧ.
Помнита ме ӧти вой.
Мыждӧм морт мынны нин кутліс менам киясысь, но кутшӧмкӧ нырис висьталіс меным, мый тайӧ оз вермы лоны, мый тайӧ делӧас колӧ жӧ лоны сэтшӧм нюр, кытчӧ субъектыслы непременнӧ колӧ вӧйны.
И збыль, кӧть и дыр ме песси, но восьті тайӧ нюрсӧ, и ті он вермӧ аслыныд думыштны, кутшӧм наслаждение друг разалі менам сӧнъясӧд…
«Ті верманныд ӧнія кадӧ аддзыны мекӧд ӧти туй кузя мунысь уна йӧзӧс, но ӧдвакӧ аддзанныд мӧд менӧӧс.
Эм уна йӧз, кодъяс чорыда эскӧны сылы, кыдзи и ме, мый администрация сайті мирын ставыс хаос да анархия, но найӧ унджыкыс либӧ горлопанъяс, либӧ эпикуреецъяс, либӧ сэтшӧм кагаяс, кодъяс босьтсьыны немтор дінӧ оз вермыны и оз кужны.
Некод на пытшкысь эз кыпӧдчы долг йылысь гӧгӧрвоӧмӧдз, кыдз кутшӧмкӧ серьёзнӧйтор йылысь, коді оз терпит ноксьӧм, ни ӧти эз вермы бырӧдны ассьыс месӧ да вайны асьсӧ ставнас аслас обязанностьяслӧн жертваӧ.
Кӧритӧны менӧ, мый менам манераясӧй мыйдтӧмкӧ чорыдӧсь, мый быттьӧкӧ менӧ вӧчӧмаӧсь ӧти кусӧкысь, мый менам ортсыса видӧй вылӧ оз позь веритчыны да м. т.
Тешкодь! чиновниксянь требуйтны грациозность!
Кутшӧм сыын пӧльза, ме кӧ лоа мусаӧн, любезнӧйӧн да предупредительнӧйӧн?
Абу-ӧ бурджык, мӧдарӧ, ме кӧ кута сулавны неуна ылынджык, медым быдӧн видзӧдлісны ме вылӧ не кӧ полӧмӧн, то чувствуйтӧмӧн, мый некод менӧ оз тӧд?
«Губерняясын чиновничество и сытӧг воӧдчис кутшӧмкӧ тешкодь панибратствоӧдз.
Сы вылӧ, медым юны лишнӧй румка вина, сёйны чӧсмасян блюдолысь лишнӧй кусӧк, а главнӧйыс — тыртны ассьыд ныртӧ леститчӧмлӧн да лелькуйтчӧмлӧн лёк дука испарениеясӧн, дасьӧсь мунны пӧшти мыж вылӧ.
«Тайӧ абу взятка,» шуӧны.
Да тайӧ абу взятка, но омӧльджык взяткасьыс.
Чиновник взятка босьтӧ гӧгӧрбок артыштӧмӧн, а мукӧд дырйи и сӧвестьӧн невӧляысь мучитчигӧн, а ӧбед вылӧ мунігӧн сійӧ оз чувствуйт нинӧм, удовольствиеысь ӧтар.
Мӧвпыштлӧй асьныд, верманныд-ӧ ӧткажитны мыйынкӧ мортлы, коді вӧчліс тіянлы сюрс предупредительность, сюрс посни услуга, кодъяс донъявсьӧны оз сьӧмӧн, а сьӧлӧмӧн?
Онӧ вермӧ, и сюрс пӧв онӧ.
Сьӧм позьӧ бӧр сетны, делӧыс кӧ лоӧ вывті сомнительнӧйӧн, а вестӧм, моральнӧй взяткаяс кольӧны нэм кежлӧ чиновник сӧвесть вылын и водз ли сёр петасны сы пытшкысь либӧ подлостьӧн, либӧ казна гусявлӧмӧн.
«А сэк костті, видзӧдлӧй ті миян губернскӧй да уезднӧй аристократъяс вылӧ, кыдз найӧ нырсӧ лэпталӧны, кыдз найӧ выщитчӧны кутшӧмкӧ негоциант ордын ӧбед вылын, коді сӧмын сы понда и вердӧ найӧс, медым бурджыка казнасӧ гусявлыны.
Тьпу тэ, кутшӧм серпас!
Пукалӧ индейскӧй петук, и бӧжсӧ паськӧдас — но, он сибав сы дорӧ да и став!
Вот и абу!
Кытчӧдз сійӧ сэн бӧжсӧ паськӧдӧ, юрас сылӧн кисьмӧ канальскӧй идея, кыдз пӧ не содтыны кӧпейкаӧн татшӧм муса, преданнӧй негоциантлы!
«Висьталӧй жӧ милӧсть вылӧ, кутшӧм ногӧн не лоны сэн скӧр мортӧн, кор ас гӧгӧрысь аддзан сы мында лёктор либӧ татшӧм нахальнӧй самодовольство, мыйысь морӧсад сьӧлӧмтӧ гудрӧдлӧ!..
«А колӧ шуны, тӧданныд-ӧ, и менӧ заводитӧ нин мудзтӧдны менам аслам скӧрмӧмӧй; ме кыла, мый менам морӧсын вӧчсьӧ мыйкӧ нелючкитор: то быттьӧ пӧдтыны кутлас, то заводитлас мыйкӧ бытшкыны, быттьӧ напаръяӧн розьӧдӧ...
Кыдз ті думайтанныд, ола ог ме гожӧмӧдз, либӧ жӧ, Крутогорка ювывса тӧвся йиыскӧд, вӧрзяс, тувсов шоныдсӧ кылӧм бӧрын, и лолӧй менам?..»
{Салтыков-Щедрин М. Е. (комиӧдіс Морозов С. П.) @ Сомневайтчысь @ висьт @ М. Е. Салтыков-Щедрин. Бӧрйӧм гижӧдъяс @ 1939 @ Лб. 146‒166.}
СОМНЕВАЙТЧЫСЬ
«Сійӧ» заводитіс думыштчывны пӧшти немвиччысьтӧг.
Думайтысь мортлӧн ортсыса видыс вообще вӧчӧ сьӧкыд впечатление; но кор аддзан думайтысь помпадурӧс *, то лоӧ не сӧмын сьӧкыд, но весиг оз ло лӧсьыд.
И сэн и тан, — гусятор; но первой случаяс — гусятор, кодысь некодлы ни пӧсь, ни кӧдзыд, а мӧдас — гусятор, код дінӧ быдӧн не ас вӧлясьыс чувствуйтӧ асьсӧ инмӧдчӧмӧн.
Тайӧ бӧръя гусяторйыс зэв мучитана, ӧд тӧдса, мый буретш сійӧ петкӧдлӧ сомнение али решимость?
Думайтчӧмыслӧн кӧ источникыс эм сомнение, то обывательяслы сійӧ выгоднӧ.
Сомнение (помпадурскӧй кыв вылын) — тайӧ абу мыйкӧ мӧдтор, кыдз мӧвпъяслӧн гудрасьӧм.
Мӧвпъяс жуӧны, кыдзи гожся кадӧ пызан вывті гутъяс: жуасны-жуасны дай лэбзясны.
Сомневайтчысь помпадур — сійӧ прӧстӧй нинӧмӧн йӧзсьыс торъявтӧм морт, коді водзвыв вӧчӧма аслас душалы ревизия, а сы вӧсна мый душаыслӧн олан местаыс абу тӧдса, то и артмӧ немуйтӧм.
Дзик мӧднога лоӧ думыштчӧм, коді овлӧ решимость войдӧр: тайӧ думыштчӧмыслӧн зэв ыджыд содержаниеыс, но сійӧ абу тӧдса, грӧзитчана.
А сы понда мый история вывті шоча петкӧдлӧ сомневайтчысь помпадуръяслысь примеръяссӧ, то и обывательяс окотапырысьджык тӧлкуйтӧны помпадурскӧй думыштчӧмсӧ решимостьӧн, а омӧльджыка сомнениеӧн.
Думыштчис — сідзкӧ кӧсйӧ мыйкӧ вӧчны.
Мый именнӧ?
Тайӧ пӧрйӧ, век жӧ, думыштчӧмлӧн содержаниеыс вӧлі сомнение.
Тӧрыт на ещӧ помпадур вӧлі вынӧн да эскӧмӧн тыр — и друг: а гашкӧ абу тадз?
Канцелярияса правителькӧд сёрниысь сійӧ дзик случайнӧя тӧдмаліс, мый эм закон, коді ӧткымын случайясын разрешайтӧ, мӧдъясын — кӧртавлӧ.
И та кадӧдз сійӧ, дерт, тӧдліс, мый эм закон, но сійӧ гӧгӧрволіс законсӧ, шкапын сулалысь переплетитӧм книгаяс вид улын.
Кор тайӧ книгаясыс туплясисны пызанъяс вылын да вӧліны косясьлӧмаӧсь да няйтчӧмаӧсь, то сійӧ шуліс беспорядокӧн; кор найӧ лӧсьыда сулалісны полка вылын, сійӧ чорыда эскис, мый сылӧн зэв бур пӧрядок.
Но законлысь разрешайтысь либӧ кӧрталысь вынсӧ сійӧ эз тӧд, и весиг ёнджыка чайтіс, мый закон — абу мыйкӧ мӧд тор, кыдз дифирамб, кодӧс сочинитӧма помпадуръяслы пӧльза вылӧ да найӧӧс ошкӧм вылӧ.
И сы понда, мый сійӧ эз вӧв ыджыдӧн пуксьысь мортӧн и век гӧрдӧдліс, кор сійӧс синводзас ошкылісны, то гӧгӧрвоана, мый сійӧ эз торъя ёна радейтлы видзӧдлывлыны законъясӧ.
И вот, ӧти зэв мича асылӧ, кор сійӧ дзик помӧдз нин думыштіс ӧвтыштчыны, канцелярияса правитель объявитіс сылы закон существуйтӧм йылысь, коді киӧн ӧвтчӧмлы пуктӧ тӧдса пределъяс.
— Босьтам кӧть ньӧр, — шуис сійӧ: — эмӧсь случайяс, кор сылӧн действиеыс лыддьысьӧ пӧлезнӧйӧн, и эмӧсь мӧдпӧлӧс случайяс, кор тайӧ действиесӧ дзик оз позь вӧчны.
— Мый нӧ, ті али мый кутанныд меным индавны, кор позьӧ и кор оз? — юаліс сійӧ мыйдтакӧ ироническӧя.
— Ог ме, а закон.
— Вывті окота тӧдны.
Тайӧ пӧрйӧ сёрни помасис; но сійӧ жӧ асылӧ, губернскӧй правлениеӧ локтӧм бӧрын да законъяс тыра шкап бокті мунігӧн, помпадур кутіс чувствуйтны, мый сійӧс мыйкӧ быттьӧкӧ сотыштіс.
Чайтӧм, мый шкапын куйлӧ змей, воис нин сійӧ душаӧ да чужтіс кутшӧмкӧ вывті ёна тӧдны окотитӧм.
Мый тані тайӧ томъясас, кодъяс видзӧдӧны коркаяснас ортсыӧ?
Кутшӧм кывйӧн гижӧма налӧн пытшкӧсыс?
Эмӧсь-ӧ «косьыштны», «ляскӧбтыны» сяма кывъяс, кодъясӧс сійӧ лыддис дзик тырмымӧнъяӧн ассьыс несложнӧй правосудиесӧ нуӧдӧм вылӧ?
Либӧ, гашкӧ, сэні сулалӧны дзик мӧд кывъяс?
И стӧча-ӧ сэн ас местаас сулалӧ тайӧ тешкодь кывйыс «оз позьыс», кодӧс помпадурӧн лоӧм мысти первой минутасянь жӧ сійӧ лыддис вештӧмаӧн и код йылысь сэтшӧм непӧраӧ уськӧдіс тӧдвылас канцелярияса правитель?
Ставсӧ тайӧс сэтшӧм окота вӧлі тӧдны; мый сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сійӧ быдсяма ногыс зілис не петкӧдлыны ассьыс беспокоитчӧмсӧ, но бӧръя вылыс эз жӧ вермы терпитны и, кыдзкӧ полӧмӧн нюмъялігмоз, шыасис канцелярияса правитель дорӧ:
— А нолтӧ: ме, шуам, кӧсъя телеснӧя накажитны мещанин Прохоровӧс...
кыдз, разрешитанныд ті меным али онӧ?
— Меным нӧ мый!
Ог ме, а закон?
— Но, шуам, кӧть мед и закон?
Канцелярияса правитель мӧдӧдчис шкаплань, но джын туй вылас сувтіс.
— Гусьӧн розгаавны? — юаліс сійӧ.
— Абу, абу гусьӧн, а кыдз колӧ... закон серти!
Канцелярияса правитель восьтіс том да индіс телеснӧй наказаниеысь мездӧм йӧзъяс йылысь статья вылӧ.
«Сійӧ» лыддис ӧтипӧв, сэсся кыдзкӧ механическӧя мӧдпӧв шуис лыддьӧмсӧ по складам.
Сы вылӧ друг ӧвтыштіс мыйӧнкӧ дзик выльӧн да виччысьтӧмӧн.
— А указын, кодӧс вӧлі лэдзӧма та йылысь, весиг веськыда висьталӧма, — объясняйтіс канцелярияса правитель: — мый мещана сы вӧсна мездысьӧны телеснӧй наказаниеысь, мый налӧн, кыдз образованнӧй йӧзлӧн, унджык чувствительностьыс...
— А кутшӧм университетын Прохоров образованиесӧ босьтіс?
— Кутшӧм образование!.. прӧстӧ дикӧй морт!
— Ляскӧбтыны сылы!
Некор «сійӧ» эз вӧв татшӧм кыпыд состояниеын.
Опасностьыс, кажитчис, сетіс сылы бордъяс да пӧртіс Прохоровлы водзвыв индӧм казньсӧ кутшӧмкӧ сылы паныда личнӧй водзӧс босьтӧмӧ.
Пырся олан кадӧ Прохоровӧс гашкӧ, вӧлі эськӧ лэдзӧма ӧти внушение кежысь; ӧні жӧ сійӧ эм враг, код вылын должен вӧлі аддзыны ассьыс практикасӧ помпадурскӧй доблестьяс пӧвстысь первойыс: опасностьяс дорӧ зывӧктӧм.
Ӧнія кадӧдз, законлӧн дифирамбическӧй содержаниеын сомневайтчытӧг, помпадур веськӧдліс дзик ӧти инстинкт серти и сы вӧсна ӧвтчыліс сӧмын сэтшӧм кадъясӧ, кор сійӧс требуйтіс сылӧн паськыд натураыс.
Ӧні буретш тайӧ паськыд натураыс, кодӧс ӧзтӧма водзвыв аддзытӧм мыджӧдӧн, петкӧдчис ӧтпырйӧн став аслас правояснас и кыдз быттьӧ шуліс сылы: да докажит тэ сылы, муса морт, кутшӧм-сэтшӧм кокньӧдӧм лэдзӧма сійӧ пӧльза вылӧ!
— Он-ӧ лэдзӧй гусьӧник? — докладывайтіс канцелярияса повзьыштӧм правитель. — Дзик ӧткодь ассьыс порциясӧ пӧлучитас!
Но «сійӧ» эз нин кывзы, а кутшӧмкӧ лёк иронияӧн долис:
— Абу, закон серти!
Ме — закон серти!
Кежтӧг... ниӧти воськов вылӧ... ниӧти сі вылӧ!
И сэсся лӧсьӧдчис петны присутствиеысь, но ӧдзӧс дорас, быттьӧкӧ дум вылас мыйкӧ уси, бара бергӧдчис став тушанас да чорыд гӧлӧсӧн шуис:
— Ляскӧбтыны!
Тыдалӧ вӧлі, век жӧ, мый тайӧ вӧлі дом повод тӧдтӧм темпераментлӧн медбӧръя, пӧшти мырдӧна взрыв.
Мӧвп вӧлі нин пуӧ, и эз кӧ топӧд мортӧс пыр жӧ, то матыса локтан кадӧ должен вӧлі петны победительӧн.
Любопытствоӧн мучитчӧмла, сійӧ весь зілис пӧдтыны тревожнӧй чувствосӧ, коді шымыртіс сійӧс ставнас.
Сійӧ лёка ӧбедайтіс, ӧбед бӧрын лёка узис.
Разлагайтан удж вӧчис ассьыс делӧсӧ, и воддза чорыд да цельнӧй миросозерцаниеыс терпитіс тыдалана ущербъяс.
Ӧнӧдз сійӧ видзӧдіс природаын паныдасьысь разновидностьяс вылӧ пӧшти сознаниетӧг, кыдз аслас пытшкӧсса ме создайтӧм дорӧ.
И друг тыдовтчӧ, мый природаын разновидностьясыс олӧны сылӧн аслас личнӧй вкусъясысь дзик зависиттӧг и весиг предъявляйтӧны претензия найӧс быть признайтӧм вылӧ.
«Татысь изымитчӧны...»
Тайӧ кывъяссӧ сійӧ аддзыліс ачыс, аслас синмӧн, и кымын унджык думыштчыліс на йылысь, сымын ёнджыка найӧ сійӧс чуймӧдлісны.
Чуймӧмыслӧн первой степеньыс формулируйтчис тадзи: «мыйла нӧ ме тайӧс эг тӧдлы?»
Мӧд степеньын формулаыс лоліс ещӧ сложнӧйджык да петкӧдчыліс татшӧм ногӧн: «мыйла нӧ, изымитӧмъяс несомненность вылӧ видзӧдтӧг, ме век действуйтлі сідзи, быттьӧкӧ найӧ эз и вӧвны, и некутшӧм ущерб таысь аслым эз лолы?»
Тайӧ вопросыс сылы вӧлі сэтшӧм тӧдчанаӧн, мый сійӧ весиг вӧзйис сійӧс канцелярияса правительлы.
— Пӧраӧдз, кадӧдз, — эз веськыда вочавидз бӧръяыс: — со и Филипп Филиппыч (помпадурлӧн предместник) сідз жӧ блаженствуйтіс, да воис ревизор...
— Сулавлӧй! оз та йылысь тіянӧс юавны.
Ревизор — сійӧ ачыс аскӧдыс.
Сійӧ — и ме кӧ кӧсъя: воа и дугӧда.
Но ӧд ті шуанныд, мый найӧ, тайӧ изъятиеясыс, век эмӧсь и вӧвліны?
— Пыр.
— Абу ревизорын, а законын... со тан, тіян шкапад?
— Дзик сідз.
— Мыйла нӧ?!
Сійӧ веськӧдчис став тушанас, быттьӧкӧ шуаліс: тэ аддзан, век жӧ, мый ме ӧнӧдз на ловъя!
— Сійӧ жӧ, ставыс пӧраӧдз, кадӧдз.
Тайӧ вочакывйыс, век жӧ, эз могмӧд сійӧс, сы вӧсна мый канцелярияса правитель сӧмын вештавліс местанас сьӧктаыслысь центрсӧ: помпадурсянь ревизорлань.
А сылы вӧлі окота тӧдны кутшӧм ногӧн сьӧкталӧн тайӧ центрыс первойысьсӧ законъяс тыра шкапӧ игналӧм бӧрти, друг сэтысь воши, а ӧні, рӧдствосӧ помниттӧм рольын, котралӧ помпадур дорсянь ревизор дінӧ, а ревизор дорсянь помпадур дінӧ.
— Дурак! — шуас сійӧ чорыда.
Правитель кокньыдика банйыштіс да нырсӧ лэдзис бумагаяс пӧвсӧ.
Сійӧ тайӧс казяліс да тэрмасис веськӧдны асьсӧ.
— Извинитӧй, пӧжалуйста, ме пузьыштлі.
Старайтчыштам вайӧдны тайӧ делӧсӧ гӧгӧрвоанаӧ.
И сідз, ті шуанныд, мый изъятиеяс эмӧсь?
— Эмӧсь.
— Мый найӧ оз вермыны лоны ни вештӧмаӧсь ни вежӧмаӧсь?
Мый и ме, и ревизор, и чӧрт, и дьявӧл — ставыслы ӧткодя колӧ кутны син водзаныс да мӧвпавны накӧд йитӧдын?
Сідз, ли мый?
— Дзик сідз.
— Мыйла нӧ?!
Сійӧ бара веськӧдчис став тушанас да быттьӧкӧ юаліс: да мыйла нӧ ме ӧнӧдз ловъя?
— Ставыс пӧраӧдз, кадӧдз...
— Пуксьӧй!
Загадкаыс клад моз эз сетчы.
Став лад вылас сійӧ бергӧдліс загадкасӧ, и век тыдовтчыліс, мый сійӧ бергалӧ, кыдзи кӧлесаын ур.
Ӧтар боксянь артмыліс сідзи: тайӧ изъятиеясыс кӧ, кодъяс йылысь висьталӧ канцелярияса правитель, — ёна ыджыд изъятиеяс, то сідзкӧ, меным мат.
Мӧдар боксянь артмыліс и тадз: ме кӧ некутшӧм изъятиеяс некор эг тӧдлы и ог тӧд, и тайӧ став саяс ачымӧс чувствуйта зэв бура, то сідзкӧ, изъятиеяслы мат.
Мый правитель сораліс сэн кык тор, кодъяс дзик абу ӧткодьӧсь: ревизорӧс да законъяс тыра шкапӧс — тайӧ вӧлі сылы гӧгӧрвоана.
Мый сэтшӧмыс ревизор?
Сійӧ морт, коді тэчӧма сійӧ жӧ материалысь, кутшӧмысь и ачыс, помпадур.
Сійӧ помпадур <rus>в квадрате</rus>, — и сэсся нинӧм.
Сійӧ делӧ дорӧ босьтчӧ сэтшӧм жӧ куш киӧн, кыдзи и самӧй омӧль мортыс помпадуръяс пӧвстысь.
Сійӧ вермӧ тӧдны, мый мунӧ законъяс тыра шкапын, но вермӧ и не тӧдны — делӧыс сыысь ньӧти оз омӧльтчы.
Сійӧ сідз жӧ йӧршитӧма кывъясӧн: «пӧраӧдз, кадӧдз» и, сідзкӧ, аслас очередьӧн, должен дугдывтӧг повны мӧд ревизорысь.
Тайӧ бӧръяыс лоӧ нин помпадур <rus>в кубе</rus>, но, век жӧ, абу унджык кыдз помпадур, кодлӧн син водзас ылын локтӧ нёльӧд степеня помпадур.
Мый вылӧ нӧ тайӧ став дорас законъяс тыра шкапыс?
Но, гашкӧ, тайӧ шкапас эз вӧв «пӧралӧн» да «кадлӧн» источникыс, а сӧмын сійӧ материалыс, коді сетліс позянлун, видзӧдлӧм серти, колана кадӧ тӧдмавны «пӧрасӧ» и «кадсӧ»?
Тайӧс-ӧ кӧсйис шуны канцелярияса правитель?
Лӧсяланаджык ставсьыс, мый бӧръяыс тшук тадзи и вежӧртліс делӧсӧ.
Шкапъясӧн вӧдитчӧм кузя сійӧ вӧлі вывті опытнӧй, медым аддзыны наын мыйкӧ унджык прӧстӧй шкапъяс дорысь.
Тайӧ должностяс сыӧн вӧвлігӧн, сійӧ син водзті ӧта-мӧд бӧрся мунісны дас помпадурӧдз, и ставыс найӧ тшын моз вошины, тшук правилӧ серти: пӧраӧдз, кадӧдз.
Тайӧ правилӧас вӧлі, сы ногӧн, став олӧмыс.
Сійӧ паськӧдліс тайӧс не сӧмын помпадуръяс вылӧ, но и став природа вылас, став ас гӧгӧрса вылас.
Аддзыліс-ӧ сійӧ беззаветнӧй нимкодясьӧм, либӧ осторожность, коді воліс дрӧжжитӧмӧдз, сійӧ шуліс: «пӧраӧдз, кадӧдз», и век лолі пророкӧн.
Нимкодясьысь морт вылӧ уськӧдчыліс помпадур да «мый тэ горштӧ паськӧдін?» шуӧмӧн приказывайтіс босьтны сійӧс частьӧ.
Сійӧ жӧ помпадурыс шыбитчыліс и осторожнӧй морт вылӧ, и кывъясӧн: «дзебсясьны, али мый, тэ меысь кӧсъян?» — сідз жӧ приказывайтліс босьтны сійӧс частьӧ.
Весиг и ачыс асьсӧ канцелярияса правитель эз бокӧ кольлы тайӧ правилӧсьыс, и тӧдіс, мый и сылы воас пӧра и кад.
Но тані сійӧ эз вӧв последовательнӧйӧн и сы пыдди медым збодера да чорыда виччысьны ассьыс индӧм час воӧмсӧ, кежліс бокӧ, лавируйтіс да быдногыс зілис ылыстны сійӧс.
Асьсӧ видзӧмлӧн инстинктыс вӧлі вывті вына, буретш сійӧ инстинктыс, коді заставляйтӧ казнь вылӧ судитӧм мортӧс виччысьны надеяяс, кодъяслы некор абу сиӧма збыльмыны.
Тайӧ инстинктыс ызйӧдіс сійӧс, и сійӧ гажтӧма видзӧдлывліс законъяс тыра шкап вылӧ и быттьӧкӧ виччысис сысянь дорйӧм.
Сійӧ тӧдіс, мый виччысьӧмъясыс сылӧн весьшӧрӧ, — и, век жӧ, виччысис.
Тайӧ вӧлі сійӧ философиялӧн слаб места, пӧшти сійӧс дзикӧдз отрицайтӧм и оз позь шуны, медым сійӧ эз гӧгӧрво тайӧс.
Мукӧд дырйи не ас кадӧ «час» воӧмысь асьсӧ потшӧмыс требуйтіс сысянь сы мында вынйӧр, мый сійӧ весиг думыштліс шыбытны тайӧ делӧсӧ.
«Шыбытча, да и кута кывтны паськыд свет вывтіыс, кыдз и мукӧд!» — мӧвпаліс сійӧ; но асьсӧ видзан инстинктыс сідзи и зӧлитіс, сідзи и шӧпкӧдіс: «виччысьлы, гашкӧ, и аски ловъя лоан!»
И татшӧм ногӧн сійӧ оліс, ӧтар боксянь, чорыда эскӧмӧн, мый «часысь» он мын, мӧдар боксянь — асьсӧ гудыр надеяӧн бурӧдіг, оз-ӧ во сійӧс мездыны тайӧ страшнӧй кадас законъяс тыра шкапыс.
Помпадур гӧгӧрвоис тайӧ противоречиесӧ, и заводитчӧм могысь кывшутӧг признайтіс вернӧйӧн правителевӧй философиялысь, сӧмын воддза джынсӧ, сійӧс, мый свет вылын абу нинӧм безусловнӧя обеспечённӧй, нинӧм сэтшӧмыс, мый эськӧ эз подчиняйтчы пӧра да кад законлы.
Сійӧ шымыртіс явлениеяслысь совокупностьсӧ, кодъяс куйлӧны сійӧ духовнӧй синводзса районын, и быть лои сылы сӧгласитчыны, мый став мирыс сулалӧ тайӧ пельӧсув из вылас.
«Ставыс сэн».
Тайӧ заключениеас воӧм мысти да сійӧс специальнӧ обыватель дорӧ применяйтігӧн, сійӧ весиг небзис да нормис.
— Ӧд вот, — сёрнитіс сійӧ ачыс аскӧдыс: — сылӧн весиг абу ӧти минута... дзик безӧпаснӧйыс!
Босьтам, пример вылӧ, кӧть менӧ.
Но, ревизор, но, сэн чӧрт-дьявӧл... дерт, тайӧ аслыссяма момент!
Но ӧд оз жӧ сійӧ из моз мем юр вылӧ усь.
Век жӧ висьталасны кыдзкӧ; гусьӧник, секретӧн, бур морт гижас: воӧ, шуас.
Но, вот сэки кӧть эськӧ буретш тайӧ Прохоровсӧ идравлыны регыдик кежлӧ позьӧ, медым ревизорлы синъясас эз шыбытчы.
Да и ачыс ревизорыд — ӧд сійӧ сідз жӧ помпадур!
Сылы ӧмӧй тайӧ чувствоясыс абу тӧдсаӧсь?
Сідзкӧ, позьӧ и сёрни накӧд нуӧдны.
А обыватель?
коді сылы водзвыв висьталас?
и мый сійӧ сэки вӧчны вермас?
Сылы век «пӧра» и век «кад».
Век сійӧс быд боксянь кытшалӧма.
Сійӧ мӧвпалӧ вомдорас кусӧк вайны, видзӧдан да воис «пӧра» — и лэбис кусӧкыс джоджӧ.
Вот.
Енмыс тӧдӧ, кытчӧ вайӧдіс эськӧ сійӧс мӧвпъяслӧн тайӧ гажтӧмтчан настроениеыс, эз кӧ сійӧ гӧгӧрво, мый вопроссӧ колӧ разрешитны сентиментальнӧй соображениеясӧ сетчытӧг, личнӧ аслыс.
И сійӧ босьтсис тайӧ разрешение дорас веськыда, шатласьтӧг.
— Пӧраысь да кадысь кӧ он мын, — мӧвпаліс сійӧ: — то, сідзкӧ, нинӧм на йылысь и мӧвпавныс.
Налы существуйтӧмыс ӧткодь несуществуйтӧмкӧд, сы вӧсна мый принципӧ кыпӧдӧм необеспеченность тырвыйӧ ӧткодь обеспеченностькӧд.
<lat>Omnіa mea mecum porto</lat> мый менсьым босьтан!
Ме кӧ дзикӧдз, дзикӧдз абу обеспечитӧма, то тайӧ лоӧ, мый ме обеспечитӧма тырвыйӧ.
<rus>Где стол был яств, там гроб стоит</rus> — и сэсся нинӧм.
Талун ме помпадур, сулала веськыда да збодера; аски явитчис помпадур <rus>в квадрате</rus> — лэбис и чегис.
<rus>Где пиршеств раздавались клики, надгробные там воют лики</rus>, со и ставыс.
— Да, ставыс, — мӧдысь шуис горӧн нин, и мӧвпъяслӧн, тайӧ течениеыс вӧлі эськӧ сылы вывті бурӧн, эз кӧ сійӧ вӧв торкӧма ӧти дзик случайнӧй обстоятельствоӧн.
Делӧыс сыын, мый комнататі неспокойнӧя гуляйтігӧн, сійӧ зурасис буретш законъяс тыра шкап вылӧ.
— Вот кӧні «пӧра» да «кад»!
— шӧпнитіс сылы кутшӧмкӧ таинственнӧй гӧлӧс.
— Лӧж! — ырӧстіс сійӧ горш тырнас тайӧ водзвыв ӧлӧдӧмыслы вочакыв пыдди, но сэк жӧ дрӧгмуні да бледӧдіс.
Асьсӧ видзӧмлӧн инстинктыс, коді торкис правитель миросозерцаниелысь цельностьсӧ, ӧзйис и сы пытшкын.
Сійӧ дрӧжжитӧмӧн кватитіс киас том да заводитіс сійӧс листавны.
Мый сійӧ сэсь аддзис!
Боже! мый сійӧ аддзис!
Сійӧ аддзис, мый мортлӧн став олӧмыс водзвыв артыштӧма да определитӧма.
Ставыс, сёйӧмсянь заводитчӧмӧн да просвещениеӧн да фабрикаяс и заводъяс стрӧитны обязанностьӧн да посъяс да перевозъяс справнӧя видзны обязанностьӧн помалӧмӧн.
Став вылас — подробнӧй правилӧ, и быд правилӧ олӧмӧ пӧрттӧмысь — грӧзитӧм.
Сылы, сылы... грӧзитӧм!
Да, и сылы.
И сылысь олӧмсӧ водзвыв артыштӧма да определитӧма да кытшалӧма уна сложнӧй обязанностьясӧн да отношениеясӧн.
Сійӧ вӧлі центрӧн, код гӧгӧр группируйтчисны: и обывательскӧй продовольствие, и обывательскӧй нравственность, и просвещение, и тӧргуйтӧм.
И ставыслы талы сетчис «обязанностьяслӧн» ним, но дзик эз «праваяслӧн».
Дерт тайӧ обязанностьяссӧ олӧмӧ пӧртӧм вылӧ сійӧ вӧлі вооружитчӧма грӧзӧн, но тайӧ грӧзыслӧн ыдждаясыс сідз жӧ вӧліны определитӧмаӧсь водзвыв и петны тайӧ ыдждаяссьыс кажитчис эз безопаснӧйӧн.
«Оз позь», «пырӧ обязанностьӧ» — со кывъясыс, кодъяскӧд сылы дзик немвиччысьтӧг лои тӧдмасьны.
Ни «косьыштны», ни «ляскӧбтыны» — нинӧм татшӧм ногаыс.
Прохоровӧс жӧ вӧлі «изымитӧма» кыв шутӧг.
Помпадур усис сьӧлӧмвывсьыс, дзикӧдз лигышмуні.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, сылӧн капризнӧй мӧвпыс и тан эз веж аслас пырся характерыслы.
Сійӧ эз шу аслыс: — вот кутшӧм сьӧктӧд куйлӧ ме вылын, помпадурӧдз воӧм, некодӧн тӧдлытӧм кадет вылын! вот мыйӧн колӧма меным тӧдмасьны водзджык шуйга и веськыд вылӧ «косьыштны» да «ляскӧбтыны» шыблалӧм дорысь! — но чеччыштіс, быттьӧ чушкисны, да кутшӧмкӧ курыд нервнӧй серамӧн горӧдіс:
— Та бӧрын... та бӧрын... мый вылӧ нӧ ми, помпадуръяс, коламӧ?!
* * *
«Колӧны-ӧ помпадуръяс?
Тайӧ юалӧмыслӧн вевттьыны позьтӧм гӧгӧрвоанлуныс миян помпадурӧс оскорбитіс вирӧдзыс.
И ставсьыс дойманаджык та дырйи вӧлі сійӧ, мый оскорбитӧмыс петіс пытшкӧссяньыс, мый сійӧ ачыс, аслас вывті тӧдны ӧкотитӧмнас, кыпӧдіс сійӧс.
Тайӧ минутасяньыс курыд чувствоыс шымыртіс сылысь став олӧмсӧ.
Синводзын враг эз вӧв, но быдтор серти вӧлі чувствуйтчӧ, мый сійӧ врагыс эм, мый сійӧ вӧтлысьӧ тыдавтӧг, быдлаті быд кадӧ.
Кыптіс зэв ыджыд потребность полемизируйтны; но кор полемикаыс босьтіс заводитчӧмсӧ, то тыдовтчис, мый сылӧн характерыс косвеннӧй, полысь.
Сійӧ иронияын эз тӧдчы свободаыс; сылӧн дерзостьыс петкӧдчыліс торъя кадъясын да висьтавліс душевнӧй вынъяс зэвтчӧм состояние йылысь.
Шкап дінті мунігӧн сійӧ нюмъяліс да вӧчис юрнас ироническӧй жест, но весиг омӧля гӧгӧрвоысь морт вермис гӧгӧрвоны, мый и нюмнас и жестнас сійӧ сӧмын пӧръявлӧ асьсӧ.
Сідзи морт эскытӧг нюмъялӧ враг водзын, кодысь виччысьны сылӧн эмӧсь помкаяс, но код водзын лыддьӧ, век жӧ, коланаӧн лэптыштлыны нырсӧ.
Кыдз бара вешъяс сы вылысь тайӧ нюммунӧмыс?
Мунас-ӧ враг дінті, сійӧс казявтӧг, либӧ жӧ казялас да сэн жӧ сыысь мыждас?
Сійӧ заводитліс полемизируйтны асывсяньыс.
Кор сійӧ воліс правлениеӧ, первой мортӧн, кодкӧд сійӧ паныдасьліс передньӧйын, вӧлі век ӧти мещанин Прохоров, кодӧс садьтӧг аддзӧмаӧсь улича вылысь да пуксьӧдӧмаӧсь частьӧ.
Воддза кадӧ тайӧ аддзысьлӧмыс помпадур син водзын кутіс обычайлысь характер да помасьліс «ляскӧбтыны!» кывйӧн.
Ӧні медводдза планӧ петіс полемика, либӧ терзайтӧм, коді действуйтӧ оз сы мында Прохоров вылӧ, мыйдта ас вылас, помпадур вылӧ.
— Но, господин Прохоров, мый висьталанныд? — заводитӧ сійӧ, лёллялӧм чужӧма да гырд синма мисьтӧм ичӧтик морт водзӧ сувтігмоз.
— Мыжа, ваше благородие!
Курыд нюм мыччысьӧ помпадур чужӧм вылын.
— Мый нӧ... ен тэкӧд!
Быттьӧ ті он тӧдӧ, мый ті изъятӧй йӧз!..
Да, изъятӧйяс.
Тайӧс ог ме шу, а закон.
Тіян образованность кузяыд...
— Ваше высокоблагородие! милосердствуйтыштӧй!
Талунъя лунсянь весиг аслым кыв сеті чӧвтчыны.
— Мыйла нӧ чӧвтчыны, юӧй!
Воддза кадӧ ме тіянӧс таысь спина кузяыд малавлі, а ӧні... закон!
Да мый нӧ ті сулаланныд, образованнӧй том морт?
Улӧс господин Прохоровлы!
Кӧть видзӧдла ме, кыдз тэ, <ns>к-к-каналльӧ</ns>, пукавны ме водзын кутан!
Сійӧ оз вермы кутчысьны аслас роляс да, ӧдзӧснас швачкӧмӧн, ставнас тіралӧмӧн да пузьӧмӧн, пырӧ канцелярскӧй вежӧсӧ.
Но сэн сійӧс виччысьӧны полемика вылӧ выль помкаяс: журналъяс, исходящӧй бумагаяс, видлавтӧм почта да м. т.
— Мыйла ті став тайӧ чепуханас пызансӧ менсьым тыртінныд? — шыасьӧ сійӧ правитель дорӧ, бумага чукӧр вылӧ индігмоз.
— Бумагаяс...
— Тӧда, мый бумагаяс.
Да ӧд ті висьтавлінныд, мый эм закон?
— Дзик сідз.
— Сідзкӧ, и докладывайтӧй найӧс господин законлы, а менӧ пакӧстьяссьыс мездӧй!
Правитель беспокоитчӧмӧн видзӧдӧ сійӧ туша вӧрӧм бӧрся.
— Ме ӧні тадзи вӧчны кута, — водзӧ ораторствуйтіс помпадур: — мый эськӧ сэн эз ло — закон!
Морт мунӧ подӧн — петкӧдлы закон! телегаын мунӧ — закон!
Ме тіянӧс кыя тайӧ законнад, милӧстивӧй государь!
Со сійӧ! со сійӧ! — горӧдӧ сійӧ, ӧшинь пыр базар вылӧ мунысь мужикӧс аддзӧм бӧрти.
— Базар вылӧ ӧгурцыӧн вузасьны мунӧ!
кӧн законыс?
Сувтӧдны сійӧс!
— Оз запрещайтны.
— Кӧн шуӧма: «оз запрещайтны»?
Петкӧдлӧй!
Правитель гӧрдӧдӧ да ниглясьӧ скӧвӧрда вывса вьюн моз.
Шуд вылӧ, помпадур, ӧти тор йылысь ставсӧ висьталӧм бӧрын чувствуйтӧ нин, мый колӧ вуджны мӧд дінӧ.
— Вот менам пӧжарнӧй дворын трубаяслӧн став рукаваыс косьмӧма, — шуӧ сійӧ:
— видзӧдлам, кыдзи пӧчинитас найӧс господин закон!
Пуксьӧ кад кежлӧ чӧвлӧнь.
Канцелярияса правитель пуксьӧ места вылас да ньӧжйӧник дзуртӧ перӧнас.
Ачыс помпадур, мыйдтакӧ лӧньыштӧм бӧрын, сувтӧ зеркалӧ водзӧ да заводитӧ видзӧдны сійӧ бокъясӧ ляскалӧм указъяс вылӧ.
Но, дзик ӧткодь!
Сійӧ не сӧмын оз босьт наысь некутшӧм поучение, но сылы, мӧдарӧ, кутшӧмкӧ помтӧм-курыд кӧритӧмӧн шуӧ:
— Тэ!!
Но бумагаяс оз виччысьны.
Кутшӧм эськӧ мустӧмӧн найӧ кажитчӧны сылы тайӧ минутанас, но сійӧ, вӧляӧн-невӧляӧн пуксьӧ пызан сайӧ да заводитӧ зэв зіля восьтавны пакет бӧрся пакет.
— И мыйла найӧ мем приказъяс гижалӧны! — горӧдӧ сійӧ. — Тӧдӧны, мый эм закон — но, и мед гижалісны законлы!
Ӧд оз — век меным да меным!
Кылӧ бумагалӧн шпорӧдчӧм да помпадурлӧн ропкӧм: «ыстыссьӧ тіянлы», «тшӧктыны сылы, помпадурлы», «ньӧти нюжӧдтӧг», «пыр жӧ», «законъяс серти взысканиеяс грӧз улын»...
— Ме тіянлы висьтала! — крукасьӧ сійӧ канцелярияса правитель дорӧ.
— Мый изволитад прикажитны?
— Ме ог приказывайт, а висьтала.
Приказывайтӧ закон, а ме сӧмын висьтала.
Ме юала тіянлысь: мыйла найӧ меным гижӧны приказъяс, эм кӧ закон?
— А сы вӧсна... — дорйысьӧ правитель, но дорйысьӧмыс сылӧн артмӧ лӧсьыдтӧм, дзугсьӧм.
Канцелярияса правитель ачыс чувствуйтӧ тайӧ лӧсьыдтӧмторсӧ.
Случайнӧ тайӧ суматохасӧ панӧмӧн, сійӧ веськалі тупикӧ помтӧм противоречие аддзӧм бӧрын, кодъясӧ пыртіс сійӧс законлӧн да помпадурлӧн ӧти кадын олӧмыс.
— Пуксьӧй.
Помпадур шыблалӧ бокӧ ӧти бумага бӧрся мӧдӧс, но мӧвплӧн ӧтчыд заводитӧм удж оз нин эновт сійӧс.
Сійӧ ру пыр моз гӧгӧрвоӧ, мый объяснениеяс сылы виччысьны некысянь.
Этша вылӧ, помпадур аддзас сійӧс оз тан, оз канцелярскӧй комната стенъяс сайӧ йӧршитчӧмӧн.
Тайӧ стенъясыс веськыда заводитӧны личкыны сійӧс.
Наӧн кытшалӧм пространствоыс кажитчӧ сылы кӧлдуйтӧм кругӧн, кытчӧ оз вермы пырны ниӧти прӧстӧй да гӧгӧрвоана ӧтвет.
Тані ставыс тувъялӧма некутшӧм косттӧг, ставыс видзӧдӧ кӧритӧмӧн, ставыс допрашивайтӧ, кывъяснас дойдалӧ, нӧдӧ нӧдкывъяс и сэн жӧ шыблалӧ сійӧ нӧдкывъяссӧ найӧс разрешитны весиг ӧтчыд заводитлытӧг.
Кысь жӧ босьтны тайӧ разрешениесӧ? кысь корсьны сійӧс?
Помпадур нӧшта кадетскӧй корпусын на кывліс, мый свет вылын эм явление, кодӧс нимтӧны «законкӧд тышӧн».
Мый унаӧн тышкасьлісны успешнӧя, но унаӧн жӧ и вынтӧммылісны тайӧ тышас.
Сідз, например, ӧти губернатор кызь воысь дырджык тышкасис, и весиг муртса эз победит, но воис ревизор да пыр жӧ победительлы лои дугдыны тышсьыс.
Губернаторӧс пленӧ босьтан минутаыс вӧлі уналы страшнӧйӧн.
Помпадуръяс гибнитісны дасъясӧн; административнӧй морелӧн зеркалӧ кодь веркӧсыс пӧшти пыр жӧ пемдіс; увтыртӧмъяс да дӧзмӧдӧмъяс лэптісны юрнысӧ, чиктылысьяс да расправа творитысьяс лэдзисны сійӧс улӧ; сідз шусяна ябедникъяс кыссисны асланыс позъясысь да смела шулісны асьнысӧ общественнӧй сӧвестьлӧн представительясӧн.
Крушениеыс вӧлі ӧтувъя.
Законъяскӧд тышкасьысь мортлӧн рольыс имеитіс ассьыс <rus>привлекательность</rus>, и зэв вермас лоны, мый мукӧд дырйи помпадур окотапырысь эськӧ сувтіс сы вылын.
Но, ӧтикӧ, сійӧ гӧгӧрвоис, мый тышкасьны (успешнӧя либӧ успехтӧг) вермасны сӧмын зэв ён йӧз, и мый сылы, ен тӧдӧ, кутшӧм степеня некодӧн тӧдтӧм помпадурлы, тайӧ случаяс сетӧма сӧмын посни полемика, коді ёна мудзӧмысь ӧтар нинӧм дінӧ мӧдтор дорӧ оз вермы вайӧдны.
Мӧд-кӧ, сійӧ пырис нин вывті пыдӧ вопросас, медым аддзыны кутшӧмкӧ эпизодическӧй поснитор, кутшӧм эськӧ югъялысь сійӧ эз вӧв.
Сійӧ мӧвпаліс эз дзик сы йылысь, мый вӧсна сійӧ позяна, и мыйла ӧтияслы сійӧ помасьӧ лавръясӧн, а мӧдъяслы — отставкаӧ и весиг суд улӧ позорнӧя пышйӧмӧн.
Мыйкӧ нин кык пытшсьыс: либӧ закон, либӧ сійӧ, помпадур.
Сідз, этша вылӧ, гӧгӧрвосис тайӧ делӧыс сійӧ вежӧрлы.
Закон кӧ вермӧ лӧньӧдны мещанин Прохоровӧс — мед и лӧньӧдӧ; закон кӧ вермӧ исправитны пӧжарнӧй трубаяслысь косьмӧм рукаваяссӧ — мед и пӧчинитӧ!
— Мед! — горӧдӧ сійӧ думнас.
Но закон кӧ оз вермы ни исправитны, ни лӧньӧдны, то мед жӧ сійӧ оз мешайтчы и сылы, помпадурлы, мед оз сувт сійӧ мӧвпъяслы пӧперегӧн.
Тайӧ логикаыслӧн веськыдлуныс вӧлі лун кодь яснӧй.
Но вот сійӧ мӧвпъяслӧн везйыс орӧ пӧжарнӧй дворсянь кылысь горзӧмӧн.
Тайӧ бунтуйтчӧ Прохоров, корӧмӧн, медым сійӧс решитісны пыр жӧ.
Полемика выльмӧ.
— Кыдз прикажитанныд? — юалӧ канцелярияса правитель.
— Мыйла ті юасянныд?
Ӧд ті тӧданныд, мый ме нинӧм ог вермы!
Мый ӧні — Закон!
Кыдз сэн гижӧма, сідзи сылы и лоны.
Гижӧма кӧ: господин Прохоровлы награда сетны — ме рад;
гижӧма кӧ: ляскӧбтыны! — ме талы паныд нинӧм ог шу!
Татшӧм результаттӧм решениеясын кольӧ став асылыс.
Медбӧрын, присутственнӧй часъяс помасьӧны: бумагаяс да журналъяс кырымалӧма да сдайтӧма;
Прохоровлӧн делӧыс решайтчӧ ачыс аснас, мӧдног кӧ мӧритӧмӧн.
Но весиг тайӧ колана каднас, кор став природаыс висьталӧ адмиральскӧй час воӧм йылысь, кымӧсыс сылӧн оз шыляв.
Воддза кадын кӧ сійӧ пырис эськӧ ӧбед водзын пӧжарнӧй дворӧ,
видлаліс эськӧ рукаваяссӧ, ящикъяссӧ, насосъяссӧ;
ас дырйиыс эськӧ тшӧктіс ставсӧ пӧчинитны да клепайтны...
Ӧні сійӧ мӧвпалӧ: «мед ставсӧ тайӧс вӧчас закон».
Сійӧ вывті ёна скӧрмӧма и весиг гортас локтӧ кутшӧмкӧ нервнӧй, дӧзмӧдӧм походкаӧн.
Ӧбед кежлӧ воӧ стряпчӧй, горттӧм, тӧдчытӧм морт, коді важӧн нин велаліс пӧткӧдчыны помпадур щӧт вылӧ.
Но сёрниыс кыдзкӧ оз клеитчы.
Первой сёянторйыс сёйсьӧ чӧла; мӧд водзвылас помпадур решитчӧ висьтавны сійӧс мучитысь нӧдкывсӧ.
— Ӧнтай меным правитель законъяс йылысь дзонь проповедь лыддис, — висьталӧ сійӧ.
— Мый нӧ сэтшӧмыс?
— Да век сы йылысь... ӧбязательнӧй вын йылысь ли, мый ли...
Стряпчӧй юӧ румка вина да дзик веськодя вочавидзӧ:
— Важӧнкодь нин та йылысь сёрнитӧны!
— А тэ ногӧн кыдз?
— А ме ногӧн, ставыс пӧраӧдз да кадӧдз.
— Фу! бара тайӧ кывйыс!
Да гӧгӧрво жӧ, вокӧ, мый эм кӧ закон и вермас тайӧ законыс ставсӧ вӧчны, то мыйла нӧ ме помпадурын ола?
— Дӧзмӧмыд, тыдалӧ, жалованьетӧ пӧлучайтны!
Помпадур заводитлӧ спорсӧ водзӧ нуӧдны, но тыдовтчӧ, мый почваыс, код вылын сулалӧ стряпчӧй, дзик сійӧ, код вылын сулалӧ канцелярияса правитель, мый, сідзкӧ, сэн позьӧ аддзыны сӧмын кытшовтӧм и не аддзыны вопросыслысь решениесӧ пытшкӧссяньыс.
«Либӧ закон, либӧ ме», — вот кутшӧм дилемма сувтӧдіс аслыс помпадур да корис, медым сійӧ вӧлі разрешитӧма веськыда, ни ӧтарӧ ни мӧдарӧ не катовтчытӧг.
«Абу, тайӧ век жӧ абу сійӧ! — мӧвпавсис сылы. — Ме кӧ эськӧ аслам синмӧн эг аддзыв: «закон» — но, сэк дерт!
И ме эськӧ верми жалӧванье босьтны, и закон эськӧ аслас пӧрядокӧн шкапын сулаліс.
Но ӧні ӧд ме аддзылі, сідзкӧ, тӧда; сідзкӧ, тӧдтӧмлун вылӧ ыстысьӧмӧн мынтӧдчыны ог вермы.
Кыдз эськӧ он бергӧд, а соблюдайтны колӧ.
А видлы жӧ ме соблюдайтны — да сэн ӧти Прохоров сэтшӧм задача сетас, мый кокъястӧ он ну!»
Татшӧм колебаниеясын да сомнениеясын мунӧны лунъяс бӧрся лунъяс.
Зэв вермас лоны, мый сійӧ дзикӧдз эськӧ эз аддзы вочакывсӧ сійӧс мучитысь вопросъяс вылӧ, эз кӧ дзик виччысьтӧг шымырт сійӧс героическӧй решимость, кодӧс и пыр жӧ пӧртіс олӧмӧ.
Тайӧ решимостьыс вӧлі сыын, медым тӧдмавны самӧй источниксьыс, тӧдмавны сӧстӧм сьӧлӧмъяслысь да духнас гӧль йӧзлысь (найӧ и эмӧсь столпъяс), колӧны-ӧ помпадуръяс.
Кутшӧм отношениеясын тайӧ источникыскӧд олӧ помпадурскӧй практика да кутшӧмын — законъяслӧн практика?
кодыс на пиысь ёнджык?
кутшӧм смыслын — творческӧй смыслын, али прӧстӧ баламут вӧчысь реактив смыслын?
Медым пӧртны олӧмӧ тайӧ мӧвпсӧ, сійӧ бӧрйис буретш медводдза способсӧ — вежсис партикулярнӧй платтьӧӧ, да медматыса вӧскресення лунӧ <lat>іncognіto</lat> мӧдӧдчис базарнӧй площадь вылӧ.
Луныс вӧлі гажа и базарыс уна йӧза;
площадьыс вӧлі тыр арся продуктъяс тыра телегаясӧн;
сёрни кыліс быдласянь.
Сынӧдас ӧвтіс капустаӧн, тшакӧн да овощиӧн.
Зёльӧдчисны ыргӧн грӧшъяс, кыліс киясӧ клопайтӧм, сёй посудаӧ видлалігӧн печлалӧм, вӧвъяслӧн гӧрдлӧм.
Ӧтилаын сьылісны сьыланкывъяс, мӧдлаын видчисны; сэн и тан горзісны: «караул!»
Бабаяс тӧргуйтісны сэтшӧм энергияӧн, мый, кажитчис, дасьӧсь вӧліны орйӧдлыны ӧта-мӧдныслысь горшъяссӧ.
Вӧліны и властьяслы кывзысьтӧм случайяс: будочник корис торговкалысь шыд вылӧ вит тшак, а сійӧ сетӧ вӧлі кыкӧс, и будочник довкйӧдліс юрнас, быттьӧкӧ мӧвпаліс, не лыйлыны-ӧ бабасӧ паныд мунӧмсьыс...
Но помпадур нинӧм эз аддзы.
Сійӧ природасянь эз вӧв сентиментальнӧй, и сы понда юалӧм, шудаӧсь-ӧ сылы подведомственнӧй обывательяс, сійӧс омӧля интересуйтіс.
Гашкӧ, сійӧ весиг мӧвпаліс, мый найӧ оз лысьтны не лоны шудаясӧн.
Сы вӧсна народнӧй олӧмлӧн серпасъясыс, кодъяс мунісны сійӧ син водзті, кажитчисны эз мӧдторйӧн кыдз фантасмагорияӧн, кодӧс гӧгӧрвоӧдӧм вылӧ ключыс, вермас лоны, коркӧ и вӧвлі, но важся кадӧ нин ӧти ветлысь-мунысь помпадурӧн вӧлі шыбытӧма юкмӧсӧ, и сэсянь некор сэсь судзӧдныс сійӧс оз вермы.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, сэні мунанторъяс пытшсьыс мыйсюрӧ весиг сылы шыбытчис синмас.
Ставсьыс медводз сійӧс шемӧсмӧдіс татшӧмтор.
Кыдз сӧмын сійӧ шыбытіс ас вывсьыс помпадурскӧй модасӧ, то пыр жӧ быдӧн дугдісны петкӧдлыны сылы уважение знакъяс.
Сідзкӧ, сійӧ аслыспӧлӧс помпадурскӧй веществоыс, кодӧн сійӧ чайтіс асьсӧ йиджтысьӧмӧн, дзикӧдз эз вӧв; а позьӧ кӧ и мыйкӧ татшӧм сяма вылас индыны, то, тыдалӧ, мый тайӧ «мыйкӧыс» регыдджык вӧлі мундирын ас пытшкас дорысь.
Сійӧс шемӧсмӧдысь мӧдторйӧн вӧлі татшӧм обстоятельство.
Мунӧ вӧлі базар кузя полицейскӧй унтер-офицер (весиг абу квартальнӧй), — и ставӧн сылы сетісны туй, босьтлісны шапканысӧ.
Регыд, унтер-офицер бӧрся прӧйдитіс сійӧ жӧ базар кузяыс сідз шусяна ябедник, киня улас законъяслысь том кутӧмӧн — и некод сы водзын весиг чуньнас эз вӧрзьӧд.
Сідзкӧ, и закон абу сійӧ аслыспӧлӧс веществоыс, коді тшӧктӧ китӧ кутны бокъясӧ лэдзӧмӧн, ӧд тайӧ веществоыс кӧ вӧлі, то сійӧ, дерт, сетіс эськӧ кывны асьсӧ и ябедник киняулын.
Сідзкӧ, веществоыс олӧ аслас мундирын; мундирысь торйӧн босьтӧмъяс, и сійӧ, помпадур, и закон — равнӧйӧсь.
Тайӧ заключениеыс регыдъя кадӧ зэв бур ногӧн вӧлі подтвердитӧма и мукӧд исследованиеясӧн.
Кутшӧм старатливӧя нин сійӧ эз кывзысь йӧз чукӧр сёрниӧ, но кывъяс: «помпадур», «закон» — ни ӧтчыдысь эз кывны сійӧ пельлы.
Либӧ тайӧ йӧзыс вӧліны шудаӧсь асьныс ас ногӧн, либӧ найӧ прӧстӧ йӧйӧсь, абу налӧн элементарнӧй вежӧртӧмъяс сы йылысь, мый став образованнӧй мирас тӧдса общественнӧй благоустройство да благочиние ним улын.
Помпадур дыр эз лысьт панны кодкӧдкӧ сёрни, но, медбӧрын, аддзис доза бурногса старикӧс, коді сулаліс кучик тыра додь дорын, да матыстчис сы дінӧ.
— Вот мый, бур морт, — заводитіс сійӧ: — морт ме бокӧвӧй, и колӧ мем тіян градоначальник дорӧдзыд воӧдчыны.
Кутшӧм сійӧ тіян.
— Сійӧ кутшӧм начальник йылысь?
— Да со сійӧ... главнӧйыс... коді пӧжарнӧй дворын олӧ.
— А коді сійӧс тӧдӧ! коланлуныс сыын миянлы оз тыдав.
Помпадурлӧн весиг гудыртчис сьӧлӧмыс тайӧ вочакыв дырйиыс.
— Кыдз нӧ сійӧ, бур морт, градоначальникӧдз — да коланлун абу?
А но, шуам кӧ, например... мый эськӧ, например...
Сійӧ кутіс корсьны туянаджык пример, но кыдз нин эськӧ эз мырсьы — вермис аддзыны сӧмын татшӧмӧс:
— А но, например, частьӧ кӧ веськалан?
— Ӧнӧдз на ен видзліс.
А коркӧ кӧ веськалам, сэки и тӧдны кутам.
— Но, гашкӧ, кутшӧмкӧ сёрнияс ветлӧны...
Ӧд сійӧ градоначальник, бур морт!
сёрнитӧны жӧ ӧд сы йылысь мыйкӧ!
— И сёрнияс ог тӧдӧй.
Сы вӧсна мый нинӧм миянлы сэтшӧмыс оз ков.
— Гм!..
Сідзкӧ, тадз и оланныд? и нинӧмысь онӧ виччысьӧй?
— Виччысьнытӧ кыдз не виччысьны, век виччысям, сы вӧсна мый ставыс пӧраӧдз, кадӧдз.
— Гашкӧ, законысь полан?
— Висьтала тэныд: пӧраӧдз, кадӧдз.
Петан сійӧ гортсьыд кӧть эськӧ базар вылӧ, а воан-ӧ бӧрсӧ гортад — водзвыв шуны он вермы.
Со тэныд и висьт.
Вермас лоны, закон тэныд пропишитасны, али нӧ мый...
— Тешкодь тайӧ.
Тэ кӧ кутан асьтӧ бура, тэ кӧ нинӧм он вӧч... ме надейтча, мый господин градоначальник сэтшӧм справедливӧй...
— Тэ и надейтчы, а миян надея абу.
Некутшӧм градоначальникӧс, ни тэнсьыд законъяс ог тӧдӧй, а тӧдам, мый быд мортлӧн эм аслас судьба.
И пукавны кӧ, пример вылӧ, тэныд, муса морт, талун частьын, то тэ кӧть сё верст сайӧ сэсянь пышйы — век сы дінӧ жӧ бӧр воан!
Татшӧм вӧлі первойя сёрнилӧн пытшкӧсыс.
Кучиквузалыськӧд помалӧм бӧрын помпадур веськӧдчис старик-мещанинлань, коді сулаліс лубочнӧй картинаясӧн ӧшлӧм палатка дорын.
Старик вӧлі бритчӧма да пасьтасьӧма немецкӧй паськӧмӧ да гӧгрӧс ӧчки пырыс лыддис Москваын печатайтӧм книгаяс пытшкысь ӧтиӧс, кодъясӧн сідз жӧ, буракӧ, тӧргуйтліс.
— Бур морт! — шыӧдчис сійӧ мещанин дорӧ. — Ме морт абу татчӧс да окотита воӧдчывны тіян градоначальникӧдз.
Кутшӧм сійӧ?
— А кыдз тіянлы, сударь, висьтавны.
Господин градоначальник дорӧдз ми ӧнӧдз на нужда эгӧ тӧдлӧй.
— Но век жӧ?
— Дзик сідз.
Полицейскӧй частьысь ӧнӧдз на ен видзліс, а мукӧдтор кузя мый йылысь нӧ миянлы господин градоначальниккӧд сёрнитны?
— Сідзкӧ, сідз оланныд, мый виччысьны тіянлы нинӧмысь?
— Но, огӧ жӧ виччысьтӧг олӧй.
Писаниеын шуӧма: <rus>блюдите да опасно ходите</rus>.
Миян званиеӧн быд минутаӧ виччысьны колӧ.
— Мыйысь нӧ ті поланныд?
Градоначальник йылысь, кыдз ті асьныд ӧні шуид, весиг гӧгӧрвоӧм абу, — закон, али мый, тіянлы страшнӧй?
— И закон йылысь доложита тіянлы, сударь: законыд вельможаяслы да дворяналы действие имеитӧ, а прӧстӧй йӧз сы улӧ оз сюр.
— Ог гӧгӧрво.
— Да и абу кокни гӧгӧрвонысӧ, а сӧмын збыль сійӧ дзик сідз.
Сы вӧсна мый йӧз — сійӧ ёнджыка натуральнӧй праваясӧн руководствуйтчӧ.
Эсканныд-ӧ, сударь, весиг податьяс гӧгӧрвоны оз вермы!
— Но век жӧ, мыйысь кӧ нӧ поланныд жӧ ті?
— Судьбаысь.
Ставыс пӧраӧдз, кадӧдз.
Быдӧнлӧн аслас судьба, дзик ӧткодь, мый енэжсянь из.
Петан асылын керкасьыд, а бӧрсӧ воан-ӧ — он тӧд.
Пемыд полӧмын сідзи и коллялан ассьыд олӧмтӧ.
— Но ме надейтча, мый господин градоначальник сэтшӧм справедливӧй, мый ті кӧ нинӧм эн вӧчӧй...
Тайӧ каднас сёрнитысьяс дорӧ матыстчис сиктса поп да дружескӧя здоровайтчис картинаяс вузавлыськӧд.
— Вот, отец Трофим, господин, коді абу татчӧс, господин градоначальник йылысь сведениеяс тӧдны кӧсйӧ.
— Мог эм? — юаліс отец Трофим.
— Да, мог.
— Личнӧ господин градоначальниккӧд абу тӧдса, да и могыс ӧнӧдз, колӧ веськыда шуны, эз вӧв, но йӧз сёрни серти рекомендуйтны верма.
Божьей храмӧ сьӧлӧмсьыс ветлӧ и наградаяс босьталӧ кокниа...
Сӧмын вот законкӧд, буракӧ, пиньӧ воӧма.
— А сійӧ вот законъяс йылысь сідз жӧ сёрниӧ воліс, — содтіс ассяньыс картинаӧн вузасьысь: — юалӧ, полӧны оз прӧстӧй йӧзыс законысь?
— Закон, ме тіянлы доложита, выліын гижӧма.
Дзик ӧткодь, кыдз планета...
Но помпадур эз нин кут кывзыны водзӧ.
Ыліысь гудӧка шатлалысь мастерӧвӧйӧс аддзӧм бӧрын, сійӧ правильнӧ мӧвпыштіс, мый тайӧ мортыс кывшутӧг пукавліс полицейскӧй частьын, а сідзкӧ, кӧть кутшӧмакӧ да гӧгӧрвоӧ градоначальник власть пределъяс да степень йылысь.
— Эй, бур морт, кылан!
Но эз на удит дасьтыны ассьыс юалӧмсӧ, кыдз мастерӧвӧй пыр жӧ тэрыба шуалӧмӧн горӧдіс:
— Ваше благородиелы, господин <ns>пррахвостовлы</ns>!
Помпадур шыбытчис, быттьӧ сотыштісны, да воши йӧз пӧвстӧ.
Сэн, медым эз тӧдны сійӧс, пуксис скамья вылӧ греча пирӧгъяс да чужва вузалысь тьӧтка дінӧ.
— А оз-ӧ позь, голубушка, тӧдмавны, — шуис сійӧ: — кутшӧм-сэтшӧм татчӧс градоначальникыс?
Но торговка весиг эз видзӧдлы сы вылӧ, а прӧстӧ шуис дженьыд, но чорыд кыв:
— Тыдалӧ, тэ важӧн нин полицейскӧй частяс абу пукавлӧмыд?
Сійӧ удовлетворитчис да кӧсйӧ нин вӧлі мӧдӧдчыны гортас, но туй вылас аддзис юродивӧй Устюшаӧс да эз вермы терпитны, медым не матыстчывны сы дінӧ.
— Устюша, висьтав тэ меным, вӧч милӧсть...
Но блаженнӧй нывбаба, сылы помавны лэдзтӧг, не аслас гӧлӧсӧн кутіс горзыны:
— Дук, клящӧй дук петӧ!
Водзӧ корсьысьӧмъяс, буракӧ, эз нин ковны дзикӧдз.
Результатыс вевтыртіс сылысь виччысьӧмъяссӧ.
Ни помпадуръяс, ни закон — нинӧм оз повзьӧд джынвыйӧ йӧй массаӧс.
Сійӧс суӧ сӧмын судьба, — и донӧн эськӧ сетіс сійӧ тайӧ здукнас сы вылӧ, медым тайӧ судьбаыс вӧлі аслас киын.
Мый сійӧ «законыс», мый сійӧ «помпадурыс» йӧз чукӧр син водзын? — Сійӧ абу мӧд, кыдз судьбалӧн страдайтысь агентъяс, и такӧд абу став судьбаыслӧн, а сӧмын сійӧ юкӧнлӧн, коді аснас пӧртӧ олӧмӧ мыждана элемент.
Найӧ оз вермыны ни бурмӧдны муяс, ни ыстыны зэр либӧ мича поводдя, ни кутны наводнение лоӧм — ӧти кывйӧн, оз вермыны примитны творческӧй участиесӧ явлениеяс сійӧ став кытшас, кодъяс костын ветлӧдлӧ йӧз чукӧрыс да кодъяслысь влияниесӧ йӧз чукӧрыс кылӧ куш ас вылас.
Но вермасны мунны паныд, видны, мыжавны, но творчествоыс некор налӧн оз ло, а лоӧ сӧмын судьбалӧн.
Весиг найӧлӧн мыждӧмыс оз имеит судьба свойствосӧ, сы вӧсна мый ӧтиясӧс суӧмӧн, сійӧ оз казяв, мый сэн жӧ орччӧн сулалӧны дасъясӧн да сёясӧн мукӧдъяс, кодъясӧс сідз жӧ оз мешайтчы кутны да пуксьӧдны полицейскӧй частьӧ.
А сы вӧсна йӧз чукӧр весиг и мыжалӧмас оз аддзы мыжалӧм, а шудтӧмлун.
Став тайӧ мӧвпъясыс некутшӧм порядоктӧг жуисны помпадур юрын.
Ӧти минутаӧ сылы весиг кутліс кажитчыны, мый сійӧ быттьӧкӧ дзик лишнӧй морт, телегаын витӧд кӧльӧса кодь жӧ;
но сы бӧрся воысь мӧд здукнас тайӧ мӧвпыс петкӧдчис сылы сэтшӧм ӧбиднӧйӧн да йӧйӧн, мый сійӧ весиг дзикӧдз гӧрдӧдіс скӧрысла.
А сы вӧсна мый сійӧ вообще эз вермы прамӧй ногӧн разбирайтчыны аслас мӧвпъяскӧд, артмис кутшӧмкӧ душевнӧй пемдӧм, кодын югыдыс кӧть и тышкасьӧ пемыдыскӧд, но медбӧрын пемыдыс, век жӧ должен кольны вермысьӧн.
Но колӧ шуны, ставас тані вӧлі и сійӧ самолюбиелы радуйтчантор, сійӧ тшук, мый ни помпадурлы, ни законлы некутшӧм преимущество ӧта-мӧд водзас эз сетчыв.
Тайӧ торсӧ сійӧ гӧгӧрвоис пыр жӧ да кватитчис сы дінӧ став горшлуннас.
Дерт, исследованиеыс сылы восьтіс не куш тайӧс, а ёна унджык: сійӧ докажитіс, мый сійӧ, помпадур, абу кодкӧ мӧд, кыдз «судьбаӧн» нимтӧм великӧй вынлӧн микроскопическӧй агент, и мый, сы бӧрын, сійӧ существуйтӧмлӧн самӧй полезностьыс дзик абу сэтшӧм сомневайтчытӧм, кыдз сійӧ кажитчыліс сылы аслыс.
Но сійӧ тэрмасис гудравны тайӧ главнӧй результатсӧ да ньылыштны сы пытшса ӧбидасӧ, петкӧдлӧмӧн, мый оз аддзы сійӧс.
Зато сымын пӧсьджыка сійӧ кӧртассис мӧд, частнӧй результат дінӧ, кӧні висьтавсис законлы приписывайтан привилегияяс да преимуществояс бырӧдӧм йылысь.
Сійӧ весиг тайӧ результатсьыс муніс ылӧджык; сійӧ водзвыв аддзис перспективаяссӧ да надейтчис аслас пӧльза вылӧ кыскыны ичӧтик юкӧн.
— Да; ми нӧшта вермасьыштам на! — ропкис сійӧ, чувствоясӧ вӧйтчӧмӧн:
— видзӧдлам ещӧ, коді кодӧс!
Но медводдза йӧткыштӧмыс, коді кыпӧдіс исследованиелысь коланлунсӧ, вӧлі сэтшӧм вына, мый собственнӧй средствоясӧн мынтӧдчыны сыысь вӧлі позьтӧм.
Сы вӧсна мый вопросыс воис бокысянь (канцелярияса правительсянь), то колӧ вӧлі, медым вопрослӧн ӧні аддзӧм решениеыс вӧлі прӧверитӧма кутшӧмкӧ бокӧвӧй убеждение горнаын.
Тайӧ цельӧн сійӧ мӧдӧдчис рытнас клубӧ, тайӧ вывті надежнӧй да вывті вернӧй горнаас, кӧні прӧверяйтчӧны да ёнмӧны быдсяма пӧлӧс помпадурскӧй убеждениеяс.
Высшӧй провинциальнӧй гажӧдчан учреждениелӧн пыр кадся картинаыс сувтіс сійӧ син водзӧ.
Табак тшынӧн сорласьӧм кухняса чадыс кымӧръясӧн ветліс комнатаясӧд;
помещикъяс пукалісны картіасян пызанъяс сайын;
столовӧйын предводитель зілис помавны ростбиф;
ылысянь кыліс бильярднӧй шаръяслӧн ковӧдчӧм;
стряпчий сулаліс буфет дорын да, кыдз сійӧ ачыс шуліс, принимайтіс пытшкӧсас.
— А ме, вокӧ, дас витӧдӧс! — очсыштліс сійӧ, матыстчысь помпадурӧс аддзӧм бӧрын. — Примитам, али мый?
Но помпадур вӧлі серьёзнӧй да эз кӧсйы, медым, вина милӧсть кузя, сылӧн важ, ёна мудзӧмӧдз уджалӧмлӧн плодъясыс вошисны весьшӧрӧ.
— Тэ вот дас витӧдӧс сысъялан, — шуис сійӧ: — а ме, колӧ шуны, инӧ ӧшйыны ог вермы!
— Мый сэтшӧмыс?
— Да век ӧбед сайса сійӧ сёрни кузяыд: помнитан?
— Шыбыт!
— Кытчӧ сэн шыбытан!
Закон, вокӧ!
— Но, и мед сійӧ!
Закон шкапын сулалӧ, а тэ личкы!
— Но ӧд тэ ачыд жӧ шулін: пӧраӧдз, кадӧдз!
— А тайӧ буретш и лоӧ: личкы топыдджыка!
— Чудак! а судӧ сюран?
— Вот сы вӧсна и личкы!
Стряпчий юис дас квайтӧдӧс, чукыртліс чужӧмсӧ да содтіс:
— А законыд мед шкапын сулалӧ!
Зэв вермас лоны, мый помпадурлӧн сьӧлӧмыс эськӧ бурмис тайӧ подтверждениесьыс, сы вӧсна мый сылӧн аслас мӧвпъясыс мунісны сійӧ визьӧд жӧ.
Но «дас квайтӧдыд» гудыртіс помпадурӧс, да сійӧ решитіс проверкасӧ нуӧдны водзӧ.
Та могысь сійӧ пуксис предводитель дорӧ, коді сійӧ кадӧ ростбифсӧ помаліс нин да, синлапъяснас лапйӧдлігмоз, думайтіс осетрлы паныда кампание нуӧдан план йылысь.
Но прамӧй ногӧн помпадур вермис висьтавны сӧмын пыртӧдсӧ;
сы вӧсна мый, кыдз сӧмын сійӧ шуис кыв: «закон», предводитель пыр жӧ горӧдіс:
— Шыбыт!
— Закон... — мӧдысь шуис помпадур.
— Эновт!
Сійӧ жӧ рытӧ, ужнайтігӧн, стряпчӧй, гажа юрӧн, висьтавліс клубӧ волысьяслы помпадуркӧд лоӧм вӧвлытӧм казус йылысь.
Помпадур пукаліс сэн жӧ, гӧрдӧдліс да шочиника броткис: «закон».
— Шыбыт! — кыліс быд боксянь.
— Личкы топыдджыка!
Мӧд лун асывнас помпадур, кыдзи и век, воис правлениеӧ.
Кыдзи и век жӧ, передньӧйын медводдза паныдасьысь мортӧн вӧлі Прохоров.
Но полемикалӧн кадыс коли нин.
— Ляскӧбтыны! — шуис сійӧ чорыд да яснӧй гӧлӧсӧн, да тайӧ кывнас благополучнӧя воис канцелярскӧй камораӧ.
{Салтыков-Щедрин М. Е. (комиӧдіс Морозов С. П.) @ Столп @ висьт @ М. Е. Салтыков-Щедрин. Бӧрйӧм гижӧдъяс @ 1939 @ Лб. 166‒196.}
СТОЛП
Воддза кадъясӧ, кор вӧліны на ещӧ «асланым мужичокъяс», миян родовӧй имениенымӧс — Чемезовоӧс — эз весь нимтывны зарни местаӧн.
Быдторйыд миян вӧлі здӧвӧль; няньыс йӧртӧдъясысь петіс; кладӧвӧйяс вӧліны тырӧсь шӧрт тӧбъясӧн, полотноясӧн, ыжкуясӧн, кос тшакӧн да сиктса мукӧдпӧлӧс прӧдуктаясӧн.
Ставыс тайӧ ньӧбавсис меставывса <ns>т-скӧй</ns> прасолъясӧн, кодъяс тӧлын и сёр арын зіля ветлӧдлісны барскӧй усадьбаясӧд.
Тайӧ скупщикъяс пытшсьыс торйӧн нин ме ог вермы вунӧдны <ns>т-скӧй</ns> мещанин Осип Иванов Деруновӧс.
Быттьӧкӧ ме ӧні аддза сійӧс ас водзысь.
Морт сійӧ вӧлі шӧр арлыда (ар комын вита либӧ муртса унджык) да ортсысяньыс вывті мича.
Чужӧмыс еджыд, банйӧма да сӧстӧм; синъяс голубӧйӧсь; вомдоръясас тӧдчӧ нюм; ӧтсер пиньясыс еджыдӧсь; юрсиыс еджгов, неуна кудритчыштӧма; походкаыс лабутнӧй; гӧлӧсыс — ясыд да гора тенор.
Миян гортын сійӧс дзик ставныс кыдзкӧ торъя нин ёна радейтісны.
Папенька радейтіс сыысь, мый сійӧ вӧлі варов, кывзысьысь да вичкоын зэв бура лыддьывліс апостолӧс; маменька — сыысь, мый сійӧ кыв шутӧг содтыліс четверик сю вылӧ лишнӧй дасура да пунт кос тшак вылӧ лишнӧй кӧпейка; горничнӧй нывъяс — сыысь, мый Деруновлӧн налы быдӧнлы вӧлі либӧ пӧдаркитор, либӧ мелі кыв.
Сы понда, кор воліс Дерунов, быдӧнлӧн чужӧмъяс югдылісны.
Господа аддзылісны сыын, сідз шуны, налысь вося доходсӧ петкӧдлысьӧс; дворовӧй йӧз радлісны пельк да тэрыб морт вылӧ инстинктивнӧя сочувствуйтӧмӧн.
Корасны, вӧвлі, Деруновӧс столӧвӧйӧ да пуксьӧдасны господакӧд ӧтлаын чай юны.
Пукалӧ сійӧ лӧня, юӧ тэрмасьтӧг, чай тыра блюдсӧ став витнан чуньнас кутӧ.
Висьтавлӧ, кӧні вӧлі, мый кодлысь ньӧбис, кыдзи преосвященнӧй, епархияӧдыс ветлӧдлігӧн, <ns>К-ын</ns> ӧбедня служитіс, протодьяконлӧн кутшӧм гӧлӧсыс да кутшӧм отношениеясыс выль станӧвӧй исправниккӧд да земскӧй судса секретаркӧд.
Висьталӧ, мый ӧні быдтор донсявны кутіс, и кутіс сы понда, мый «важ деньгаясыд <ns>сигнацияяс</ns> вылӧ вӧліны, а ӧні эзысь вылӧ тшӧтыд мӧдӧдчис»;
висьталӧ, мый тӧргӧвӧй удж сьӧкыд, мый «рынок рыноккӧд он рӧвняйт: мукӧд дырйи донысь кӧсъян вузавны, видзӧдан да немторйысь вузалан, а ӧткымынысь бара и дзикӧдз, чайтан, делӧясыс омӧльӧсь, друг, видзӧдан да, енмыс прамӧй мортӧс ыстӧма»;
висьталӧ, мый регыдъя кадӧ «набор вылӧ юӧртӧм виччысьны колӧ», и мый кӧть наборыс
— «сійӧ дерт»...
— «но ӧд и набортӧг некыдз оз позь».
Кывзӧ папенька став тайӧ висьтъяссӧ, и сідз жӧ оз вермы терпитны помӧдз — шыасьӧ:
— Башка, вокӧ, тэнад, Осип Иваныч!
Абу тані эськӧ тэд, пемыд местаын, пукавны!..
Министрӧн эськӧ тэныд колӧ лоны!
Сідзи Дерунов сайын и коли пыр кежлӧ ним: «министр».
И эз сӧмын миян гортын, но и став округ пасьта, помещикъяс костын, кодъяслысь делӧяссӧ, дерт, сійӧ тӧдіс асьныс дорысь бурджыка.
Быдлаын сійӧс радейтісны, ставыс сӧветуйтчисны сыкӧд да шензисны сійӧ мывкыд вылӧ, а унаӧн весиг дӧверяйтлісны сылы оборот вылӧ тӧдчана суммаяс, чорыда эскӧмӧн, мый Дерунов оз сӧмын сет сьӧмсӧ тырвыйӧ срокӧ, но весиг аттьӧалӧмӧн.
Сійӧ кадӧ Дерунов сӧмын на заводитіс чукӧртны вынъяссӧ.
<ns>Т***-ын</ns> сылӧн вӧлі постоялӧй двор да сы бердын неыджыд нянь лабаз.
Помнита ме тайӧ постоялӧй дворсӧ и сылысь став обстановкасӧ.
Кузь, ӧти судта стрӧйба видзӧдіс банла дорнас синнад судзтӧм базарнӧй площадь вылӧ, кыті кос гожся кадӧ гартчис сюръяӧн бус да кытчӧ арын да тулысын няйт пытшкӧ сибдывлісны мужикъяслӧн телегаяс.
Керкасӧ вӧлі вевттьӧма идзасӧн и ылысянь кажитчис ыджыд, тшӧтьвидзысь турун юрӧн; краситтӧм стенъясыс кадсьыс да лёк поводдяясысь ёна сьӧдӧдӧмаӧсь;
дзоляник, помнитны позьтӧм кадъяссянь мыськытӧм ичӧтик ӧшиньясыс рудіника видзӧдісны площадь вылӧ да на вылӧ пуксьӧм няйт вӧснаыс пӧртмасисны ортсысяньыс быдсяма пӧлӧс рӧмъясӧн;
тьӧсысь вӧчӧм сьӧдӧдӧм воротаясӧд веськавлін ыджыд пемыд дворӧ, кодын велавтӧм син сьӧкыда вермис мыйкӧ торйӧдны, лыдтӧм югыд полосаясысь кындзи, кодъяс пырлісны идзас лэбув розъяс пыр да синтӧ ёран пятнаясӧн серӧдісны куйӧдсӧ да куйӧд ваӧн кӧтӧдӧм пу джоджсӧ.
Воысь морт пырліс воротаӧ да вӧйтсьыліс синнас двор пытшкӧ быттьӧ пыдӧстӧм гуранӧ.
Кыліс вӧвъяслӧн прысьйӧдлӧм, кӧлӧкӧльчикъясӧн да бубенчикъяслӧн зёльӧдчӧм, гулюяслӧн гора кургӧм, гортса лэбачлӧн бордъяснас швачӧдчӧм;
кӧнкӧ, важ пӧвъясӧн потшӧм, медся пемыд пельӧсын руксіс порсьпи, кодӧс тшӧгӧдісны начкӧмвылӧ уна лыда крам праздникъяс пытшкысь ӧти кежлӧ.
Ӧвтіс дьӧгӧдь дукӧн, куйӧд, самоварнӧй чад да пуӧм яй дукӧн, мыйысь кыптысь руыс путкыртіс дворӧ сьӧд керкасянь петысь восьса ӧдзӧсӧд.
Воротасянь веськыд вылӧд дворӧ лэччис дзирнясьысь поска да выліас неыджыд посводзторъя кильчӧ; посводзас дугдывтӧг дзужгис самӧвар, код вылысь трубасӧ эз и босьтлыны.
Посводзысь петӧм бӧрын тіянлы паныдасьліс мыйкӧ кӧдзыд коридор модаа, кӧні быд воськов бӧрын вӧліны ичӧтик чуланъяс да кладӧвӧйяс да вӧлі сэтшӧм пемыд, мый колӧ вӧлі мунны ки маласӧн, медым не зурасьны кымӧснад кутшӧмкӧ перекладинаӧ либӧ не конъясьны.
Тайӧ коридорсяньыс пырисны ӧдзӧсъяс, медводз сьӧд керкаӧ, кытчӧ сувтлывлісны ветлысь-мунысь помещикъяс.
Сьӧд керкаыс вӧлі куим ӧшиня бура ыджыд жыр, кӧні, перегородка сайын, том гӧтыръяскӧд (гӧтрасис сійӧ вель ыджыд арлыдӧн, кор сылы вӧлі нин арӧс комын гӧгӧр) оліс ачыс кӧзяин.
«Сӧстӧм покойяс» вӧліны ичӧтик, векньыдик комнатаяс; сэні ӧвтіс сись дукӧн, шыр да тӧрӧкан дукӧн;
уна щельяса да крысаясӧн йирӧм уна розьяса джодж плакаяс пӧлнясисны;
газетнӧй бумага, кодӧн вӧлі шпалеритӧмаӧсь стенъяссӧ, местаясӧн ӧшаліс лестукъясӧн, местаясӧн вӧлі дзикӧдз чашйӧма.
Ӧшинь рамаяс муртса ӧшалісны дзиръяс вылас да тӧв пӧльыштлігӧн быдысьӧ гораа воссьывлісны либӧ клопкысьлісны.
И мыйдта сэн вӧлі гутыс, тӧрӧканыс, лудікыс!
Тайӧ веж петкӧдлытӧм обстановка вылас видзӧдтӧг, ветлысь-мунысь йӧз сідзи и оръявлытӧг пыравлісны Осип Иванов ордӧ.
Сьӧд йӧзлы сылӧн вӧлі сэтшӧм шыд, «мый он пӧляв», помещикъяслы — приветливӧй кыв да сэтшӧм нога тӧлка сёрни, мый «водзті тшӧтыс ассигнацияяс вылӧ вӧлі, а ӧні эзысь вылӧ мӧдӧдчис».
Меным, ар дас куим-дас нёля детинкалы сы мында висьтавлісны Осип Иванович мывкыд йылысь, мый ме весиг полыштавлі сыысь.
Кор ме сувтлывлі сійӧ постоялӧй дворӧ каникулъяс дырйи, рӧднӧй позйӧ воигӧн, сійӧ сёрнитіс мекӧд меліа да велӧданнога.
Пырас, вӧлі, менам комнатаӧ, пуксяс, менам закусывайтігӧн, пызан дорӧ меным воча да заводитас экзаменуйтны.
— Гортад, зонмӧ, мӧдӧдчин?
— Каникулъяс вылӧ, Осип Иваныч.
— Гм!.. каникулъяс... сійӧ кор лёк гутъясыс дӧзмӧдчӧны?
Но, колӧ экзамент тэныд вӧчны.
Учительяслы угождайтлін-ӧ?
— Угождайтлі, Осип Иваныч.
— Сійӧ бур, мый учительяслы угождайтан.
Наукаӧ мӧдӧдчин — колӧ угождайтны.
Мукӧд дырйи и прӧстасьыс велӧдысь нӧйтас, а тэ сылы: «покорнӧя, шу, благодарита, Август Карлыч!»
Ӧд немецъяс, кӧнкӧ, тіян?
— Немецъяс, Осип Иваныч; сӧмын миян учительяслы нӧйтны оз позь.
— И оз позь, а век жӧ, ме чайта, гусьӧникӧн нӧйтыштлӧны.
Миянӧс царь нӧйтны эз тшӧктыв, а коді сӧмын миянӧс оз нӧйт!
— Ей богу, Осип Иваныч, миян оз нӧйтны!
Но Осип Иваныч вочавидзӧм пыдди сӧмын юрнас довкйӧдлӧ, мыйӧн менӧ век зэв ӧбӧдитліс, сы вӧсна мый ме воспитывайтчи сійӧ кадся шоч заведениеяс пытшкысь ӧтиын, кӧні збыльысь телеснӧй наказание лэдзсьыліс сӧмын медся шоч случайясын.
— А заповедьяс велӧдлін? — водзӧ экзаменуйтӧ сэк костті Осип Иваныч.
— Тӧда.
— А тӧдан кӧ, то, сідзкӧ, ставсьыс водз енмӧс радейт да ай-мамтӧ почитайт.
Почитайтан-ӧ бать-мамтӧ?
— Почитайта, Осип Иванович.
— Почитайт бать-мамтӧ, сы вӧсна мый натӧг ті воклы воштысьны некытчӧ, дарӧм мый тэ востер.
Вот велӧдчӧмтӧ помалан — коді тэныд овнытӧ отсалас?
Гӧтрасьны окота лоӧ — коді невестатӧ дасьтас? — ставсӧ бать-мамыд!
Сы понда тэ и асылын, и рытын на вӧсна енлы кевмы: видз, шу, господи, папынькаӧс, мамынькаӧс, рӧдняясӧс!
Ставсӧ, сударь, почитайт!
— И тайӧ почитайта!
— Сійӧ жӧ, шуа: почитайт!
Вот ми, сьӧд йӧз, кыдз тыр арлыдӧ воам, асьным гортӧ ваялам.
Родительыд тэныд ыргӧн кӧпейка сетас, а тэ сылы руб вай!
А и ми ай-мамӧс почитайтам!
А ті, дворяна, быттьӧ посни челядь, пӧрысьмытӧдз век гортсьыд кыскалад — кыдз нӧ тіянлы бать-мамтӧ не радейтны!
— Помала велӧдчӧмӧс, служба вылӧ пыра, ачым кута жалӧванье босьтны.
— Ыджыд-ӧ тэнад жалӧваньеыд — пывсянӧ сӧмын тырмас сы вылӧ ветлыны!
Жалӧваньетӧ тэд сетасны куим ур, а овныд, гуляйтныд ковмас тэныд сё шайт.
Сэк сӧмын тэныд сетав!
Ме эг паныдав; сувтіс некымын минута чӧвлӧнь, кор Осип Иваныч гораа очсаліс да креставліс ассьыс вомсӧ.
Но эз вӧв сійӧ сэтшӧм морт, медым регыд дугдыны.
— Ме сідз жӧ бать-мамӧс почитайтлі, — водзӧ кутіс нуӧдны сійӧ орӧдлӧм беседасӧ: — сыысь менӧ и ен благӧслӧвитіс.
Вӧвлывлі, батьыд скӧралӧ, а ме сылы кок улас шыбытча!
Сы пыдди ӧні менам керка эм; аслам овмӧсӧн ола.
Ставыс менам кыдз колӧ; лёк модаясыд ме сайын абуӧсь.
Абу юысь, абу вӧр, гуляйтӧмъяс кузя абу грека.
А вот вокӧй менам, сійӧ бать-мам водзті кӧсйис нырсӧ лэптӧмӧн мунны — видзӧд, и ӧнӧдз на купечьяс ордын кабалаын олӧ.
Курӧг весиг аслас абу!
— Гашкӧ, сійӧс пайтӧг колисны?
— Некод эз коль, ачыс асьсӧ пайтӧг колис.
Раба ачыс асьсӧ нӧйтӧ, омӧля кӧ вундӧ.
Быдтор вылӧ, сударь, бать-мамлӧн вӧля!
Татшӧм ногӧн менӧ экзаменуйтӧм бӧрын да испытаниесьыс дӧвӧльӧн кольӧмӧн, Осип Иваныч вӧзйыліс меным шойччыштны туй вывсянь да нуӧдліс пывсянӧ, кытчӧ вольсавлісны керка дорысь чӧскыд дука турун да кытчӧ ниӧти гут, ниӧти лудік эз лысьтны пырны.
Сэн ме унмовссьылі сэтшӧм пыді да чӧскыд унмӧн, кыдзи вермӧ унмовссьыны сӧмын зон, коді терпитіс кымынкӧ лунчӧж зыркыд да узьтӧм туй.
Час куим кымын бӧрын менӧ, унзіляӧс на, лэптылісны небыд ложа вылысь да коллисны вӧлӧн <ns>Т***-ысь</ns> Чемезовоӧ, кӧні виччысисны та йылысь жӧ да татшӧм жӧ нога выль экзаменъяс, кыдзи Осип Иванычлӧн ӧнія экзаменыс.
Но сэк вӧлі кадыс дзескыд, да, Дерунов пельклун вылӧ видзӧдтӧг, делӧясыс сылӧн сӧвмисны эз торъя ӧдйӧ.
Сійӧ выпишитчис мещанаысь купечӧ, лыддьысьліс зажиточнӧй мортӧн, но дыр да чорыда кутіс постоялӧй дворсӧ да лабазсӧ.
Гашкӧ, и чӧжсис сылӧн сьӧмторйыд, но сійӧ кадын сьӧмсӧ инавны вӧлі некытчӧ.
Рискуйтӧм эз вӧв модаын; олісны виччысьӧмӧн, топыда, быттьӧкӧ полісны, мый аддзасны — мырддясны.
Дерт, и сэки паныдасьлісны аферистъяс да пройдохаяс, но медым мунны найӧ следъяс кузя, колӧ вӧлі ыджыд смеллун да терпитны сомневайтчытӧм дасьлун.
Рам морт, либӧ, кыдз сэки шусьыліс «основательнӧй», эз окотапырысь сюйсьыв операцияясӧ, кытчӧ колӧ вӧлі риск да клопочитчӧм.
Озырлун лӧсьӧдлісны терпитӧмӧн да грӧш дінӧ грӧш дугдывтӧг тэчӧмӧн, мый вылӧ эз ков ни юрлӧн торъя сюсьлун, ни сійӧ канальскӧй пельклуныс, кодтӧг эз вермы вӧчны ӧти воськов сійӧ, коді чорыда кӧсйыліс чукӧртны аслас матысаяс зепъясысь ставсӧ, мый сэн куйлӧ.
Сійӧ кадсянь коли во кызь гӧгӧр.
Тайӧ кад коластӧ, олан море кузя странствуйтігӧн, ме вывті муніс олӧмыслӧн уна быдсяма пӧлӧс толчок.
Южді помсянь помӧдз Россиясӧ ставнас, вӧвлі быдсяма пӧлӧс каръясын и сиктъясын: и идзас, и тшыг, и кӧдзыд оланінъясын, но эг аддзыв ни <ns>Т***-ӧс</ns>, ни рӧднӧй позйӧс.
И вот век жӧ судьбаыс менӧ шыбытіс и сэтчӧ...
Воа <ns>Т***-ӧ</ns> и первой видзӧдлӧмсянь жӧ аддза, мый юрвежӧръясыс югдӧмаӧсь.
Ӧти-кӧ, дзик, сідз шуны, кар ворота бердас нюжӧдӧма кӧрттуй.
Кызь во сайын некор эськӧ эз и мӧвпыштлы, мый <ns>Т***-сянь</ns> позьӧ мыйкӧ кыскавны; ӧні не сӧмын кыскалӧны, но весиг веськыда шуӧны, мый тайӧ кыскасьӧмыслы и помыс оз ло.
Кызь во сайын пӧшти став татчӧс няньсӧ сёйлісны места вылас; ӧні — няньыс сэтшӧм уна пондіс ковны, мый сёйны сійӧс ставсӧ лои кыдзкӧ быттьӧ тешкодьӧн.
Тутӧстас паровоз, кутас грымӧдны поезд, и нуӧ, и нуӧ бунтъяс бӧрся бунтъяс кытчӧкӧ ыліса лӧзаланінӧ.
И весиг оз тӧдны нинӧм гӧгӧрвотӧм сьӧд йӧз, кытчӧ вошӧ налӧн трудӧвӧй няньыс и кодӧс сійӧ кутас пӧткӧдны...
Мӧд-кӧ, кар пасьталаыс эз вӧв унджык вит-квайт кабакысь; ӧні быд переулок вылӧ воӧ оз этшаджык вит-квайт кабакысь.
Коймӧд-кӧ, карыс арын и тулысын тырліс няйтӧн, а гожӧмнас пӧдӧ вӧлі бусысла; ӧні — соборнӧй площадьсӧ изйӧн вольсалӧмаӧсь, да, сійӧ и видзӧд, Московскӧй уличаӧс тшӧтш вольсаласны.
Нёльӧд-кӧ, водзті вӧлі городничӧй, коді быдтор вылын вӧлі ыджыд, быдӧнӧс накажитавліс да милуйтіс; ӧні — сы выйӧдз вайӧдӧма самоуправлениесӧ, мый весиг карса главаӧ бӧрйӧмаӧсь отставнӧй корнетӧс.
Витӧд-кӧ, водзті правосудие нуӧдны вӧлі сетӧма уезднӧй судъяслы, и ме кыдзи ӧні аддза тшыг подъячӧйяслысь чукӧр, кодъяс эзысь рубысь дасьӧсь вӧліны могмӧдны тіянлысь быдсяма кӧсйӧм.
Ӧні прамӧй суд абу, а судитӧ и радитӧ местнӧй помещикъяс пытшкысь кутшӧмкӧ дзик тӧлктӧм отставнӧй поручик, коді, весиг эзысь чӧлкӧвӧй виччысьтӧг, куш сӧмын аслас кокни мывкыд вӧснаыс, дась быд здукӧ помӧдз куштыны тіянӧс.
Квайтӧд-кӧ, медбӧръя, водзті адвокатъясыд дзикӧдз эз вӧвны, а вӧліны йӧз, кодъясӧс шулісны «ябедникъясӧн», «приказнӧй строкаясӧн», «петшӧр кӧйдысӧн» да с. в., кодъяс кыялісны клиентъясӧс кабакъясын да гижалісны шкальчик вина вылӧ подулавтӧм корӧмъяс.
Ӧні и <ns>Т***-ын</ns> эм дас кымын <ns>«аблакат»</ns>, кодъяс медся подулавтӧм корӧмысь красненькӧйысь этшаджык оз босьтны.
Общӧй выльмӧмыскӧд тшӧтш вежсьӧма оласногыс и Деруновлӧн.
Кӧрттуй кузя <ns>Т***-ӧ</ns> мунігӧн на ещӧ ме нин кывлі, мый сылӧн нимыс гаравсис кыдз татчӧс главнӧй воротилолӧн ним.
Озырмис сійӧ вывті ёна и эз нин чукӧрт кӧпейкаӧн, а веськыда орудуйтіс.
Сійӧ арендуйтіс помещикъяслысь винокуреннӧй заводъяс, губерняса унджык карас сылӧн вӧліны вина складъяс, сійӧ кутіс зэв уна кабак, ньӧбаліс да быдтіс скӧт, да став татчӧс няньӧн вузасьӧмсӧ босьтіс аслас киӧ.
Ӧти кывйӧн кӧ, тайӧ вӧлі монополист, коді йӧзлысь быд кӧпейка лыддис гулящӧйӧн и эз инасьлы сэтчӧдз, кытчӧдз кӧпейкаыс оз веськав сійӧ зептӧ.
Водз асылын поезд лэбӧдіс-вайӧдіс миянӧс <ns>Т***-ӧ</ns>. Ме надейтчи, мый аддза сэн ассьым вӧвъясӧс, но мела ещӧ абу на волӧмаӧсь.
Виччысигмоз ме кыдзкӧ-мыйкӧ ладмӧдчи татчӧс няйт гостиницаӧ да менам чувствительнӧй сьӧлӧмӧй, дерт, эз вермы терпитны, медым не аддзысьлыны аслам челядьдырся дона свидетельяскӧд: постоялӧй дворкӧд да сійӧ вӧвлӧм кӧзяинкӧд.
Важ постоялӧй дворлӧн эз вӧв и следыс.
Сы местаын грымвидзисны гырысь флигельяса да амбаръяса кык судта каменнӧй палатаяс, кодъясын вӧліны контора да складъяс.
Тайӧ менӧ вывті шогӧдіс.
Со тан, буретш тайӧ местаас, вӧлі сьӧлӧмлы муса няйт; со тан ме чӧсмасьлі сливкаа сдобнӧй лепёшкаясӧн; со эстӧн ме вильшасьлі индюклы...
И друг — нинӧм тайӧ абу!
Кутшӧмкӧ каменнӧй палатаяс, кодъясын сьӧлӧм бурмӧданыс нинӧм оз тӧдчы.
Сэтчӧдз тайӧ чуймӧдіс менӧ, мый, параднӧй кильчӧ вылӧ кайӧм бӧрын, ме весиг юалі ачымӧс: абу-ӧ весасьны?
Код тӧдас, эз-ӧ измы и ачыс Деруновыс аслас палатаяс моз!
Казьтывлӧ-ӧ аслас воддза рудіник лунъяс йывсьыс, али нӧ сійӧ ассьыс воддза олӧмсӧ, мӧд ковтӧм шыбласкӧд ӧттшӧтш, иналіс кутшӧмкӧ сэтшӧм местаӧ, кысь сійӧс некыдз весиг корсьнысӧ оз позь!
Ме абу шуда, и сы вӧсна зэв гӧгӧрвоана, мый ме кольӧм олӧмлысь быдсяма посниторсӧ донъяла югыд да зэв долыд казьтылӧм пыдди.
Мӧдарӧ талы, Дерунов шуда — мыйла нӧ, юавсьӧ, сылы кольӧм олӧмыс, кодын век жӧ, вӧвліны плутуйтӧмъяс, а сідзкӧ, на вӧсна и нырӧд кыскалӧмъяс?
Ӧні Дерунов — мыджӧд да столп.
Авторитетъясӧс пыдди пуктӧ, собственность пӧчитайтӧ, семейнӧй союз йылысь ниӧти оз сомневайтчы.
Сійӧ уна да кывшутӧг жертвуйтӧ и сыысь получайтӧ медальяс; сійӧ ним вылӧ эм синодсянь уна благословение; сійӧ керкаӧ ревизия дырйи сувтлывлӧ губернатор; сійӧс исправник муртса оз пукты ен пыдди, да прӧста зільӧ кӧмӧдны мирӧвӧй судья.
И медбӧрын, сійӧ нывсӧ сетӧма полковник сайӧ.
Кутшӧм тӧдчанлун вермас лоны менам сійӧ син водзын, важ олӧм йылысь ковтӧм казьтылӧм тӧдчанлунысь ӧтдор?
Ме ог вермы нинӧм ни вузавны, ни ньӧбны, ни весиг вӧзйыны кутшӧмкӧ услугаяс.
Ме — колян кадлӧн ковтӧм коляс, няйт сибирка аддзылысь, гутъясӧн гадитӧм счетъяс аддзылысь, мый вылын сійӧ коркӧ тшӧтайтчис шуалӧмӧн: «самӧварысь вит ур, мера зӧр босьтлісны — кызь ур, шонтысьӧмысь — уна-ӧ сетанныд» да с. в.
Мыйла ме локті?
Но менам думайтігкості керка воротаясын тыдовтчис ачыс старик Дерунов, коді сӧмын на помалӧма ассьыс распоряжениеяссӧ двор пытшкын.
Аслас квайтымынысь унджык арӧс вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ вӧлі збодер да кажитчис томӧн.
Дерунов вӧлі крепыд, ён да банйӧм чужӧма старикъяс породаысь сійӧ совершеннейшӧй типӧн, кодъясӧс шуӧны озыр да мича паськӧмаясӧн.
Сылӧн голубӧй синъясыс неуна пемдыштӧмаӧсь пӧрысь синва вӧснаыс, но видзӧдісны важногыс на бур сьӧлӧмӧн, быттьӧкӧ висьталісны: мыйла тэныд менам душа пытшкӧ пырны, ме и сытӧг со ставнам!
Юрсиыс дзормӧма, но ещӧ ёнджыка кудритчӧма да кытшавліс кушмӧм юрлысӧ дор гӧгӧрыс кымӧрӧн моз.
Вомдоръясас сійӧ жӧ лӧсьыд нюмыс, сійӧ жӧ небыд, сӧмын неуна чирӧм кодь тенор гӧлӧсыс.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, ме водзын сулаліс коркӧя Осип Иванов, но сӧмын тӧдчанаджык да сэк жӧ сӧстӧмджык да тшапджык.
— Ті ме дорӧдз? — шыӧдчис сійӧ ме дінӧ юалӧмӧн.
Ме шуи ассьым нимӧс.
Старик сулыштіс здук кымын, быттьӧкӧ корсьысис аслас юрын, но медбӧрын, уси тӧдвылас.
И, шуны кӧ веськыда, тӧдмалӧм бӧрас сійӧ чужӧмын тӧдчыны кутіс радлӧм.
— Господи! — кутіс тэрыба вӧрны сійӧ ме дінын: — кокни-ӧ делӧыс, кымын во эгӧ аддзысьлӧй!
Кӧнкӧ, во нелямын нин коли сэсянь, кор тэ дзоляникӧн на ме ордын постоялӧй дворын вӧвъястӧ вердлін!
— Нелямын абу нелямын, а ваыс век жӧ уна визувтіс!
— Мый и сёрнитны!
Со и тіян, сударь, юрыд еджыдіник лоӧма, а старикъяс йылысь и сёрнитны нинӧм.
А, шуны кӧ, ме ас вылӧ ог норась: некутшӧм висьӧмӧн ӧнӧдз ме эг на висьлы!
Да мый нӧ ми тані сулалам!
Милости просим выліӧ!
Мӧдӧдчим керкаӧ; поскыс зэв бур, югыд; комнатаяс кыпыдӧсь да озырӧсь украшениеӧн.
Первойсӧ зэв окота волі мем видзӧдлыны, кутшӧм со кажитчыны кутас Осип Иванович став тайӧ роскошь пытшкас, но ме пыр жӧ гӧгӧрвои, мый менам тӧдны окотитӧмлы абу весиг ичӧтик помка: сэтчӧдз сійӧ привыкнитӧма аслас выль обстановкаӧ.
— Вот кутшӧм керка ме аслым стрӧиті! — чолӧмаліс сійӧ менӧ, кор ми пырим кабинетӧ. — Ӧні менам местаыс тырмымӧн, кӧть пара вӧлӧн горничаясӧд гӧняйт.
А водзтісӧ мый тайӧ местаас вӧлі... чайта, помнитанныд?
— Да, эг вунӧд век жӧ.
И тӧданныд-ӧ, Осип Иваныч, кыдз матыстча вӧлі тіян керка дорӧ, да аддзи, мый важся постоялӧй дворыд абу — быттьӧкӧ жаль лои!
— Мый жалитнысӧ!
Дукыс да няйтыс этша вӧлі али мый?
Постоялӧй бӧрад менам тані мӧд керка нин вӧлі, сӧстӧм, да и сэн дзескыд лои.
Регыд вит во лоас, кыдз вот тайӧ палатаяссӧ стрӧиті.
Овны колӧ сідзи, медым и югыд, и шоныд, и быдторйын мед вӧля вӧлі.
Деньга эм да не олыштны, таысь и йӧзыс серавны мӧдасны!
Но, а ӧні сёрнитыштамӧй, сударь, закуситыштамӧй; ме нин тіянӧс ас ордысь ог лэдз!
Висьтав, сударь, мыйла воин? абу-ӧ кутшӧмкӧ нужда?
Старик, тыдалӧ, эз тӧд, кутшӧм ногӧн мекӧд сёрнитны, и сы понда дугдывтӧг вуджліс «ті»-сянь «тэ» вылӧ.
— Да тіян, ме чайта, делӧяс; нӧшта сёрман ме вӧсна...
— Кутшӧм делӧяс!
Став делӧсӧ он вӧч!
Делӧяс вылад делецъяс эмӧсь — но, и мед найӧ, ен накӧд, котралӧны!
Господи!
Кымын во, кымын воыс коли!
Юрыд ӧд тэнад видзӧд еджыд!
Ме чайта, рӧдимӧй карӧ ӧд пыринныд, да сэтшӧма дивуйтчанныд!
— Да, ёна век жӧ вежсьӧма!
— Сулав, мый ещӧ водзын лоӧ!
Площадьыс кутшӧм водзті вӧлі?
Экипажъяссӧ няйт пытшкысь йӧз вылын кыскавлісны!
Соборыдтӧ, соборыд! кумпол вылас видзӧдлы!
Дас вит верст сайӧ, кыдз остреченскӧй тракт кузя мунан, тыдалӧ!
Кыдз медбӧръя станцияысь петан — ставыс син водзад, быттьӧ вот киӧн карӧдзыс судзан!
Каменнӧй керкатӧ мыйдта стрӧитісны!
А вот, кыдз Московскӧй улича изйӧн вольсалам да гостинӧй двор стрӧитам, — мыйӧн оз ло Москва!
— Бурнадтӧ бур... да ӧд и водзті...
— Нинӧм, сударь, воддзатӧ жалитны!
Колӧ делӧ висьтавны: нинӧм «воддзаад» бурыс эз вӧв!
Ме и старик, а ог жалит.
Сӧмын дук да няйт вӧлі.
А тайӧ добратӧ, кодлыкӧ кӧ тайӧ муса, и ӧні тырмымӧн аддзыны позьӧ.
Мун «пешӧй слободаӧ», да и ов сэн няйт пытшкас!
Осип Иваныч минута кежлӧ ланьтліс, и нето радпырысь, не то ироническӧя горӧдіс:
— Куш питейнӧй заведениеяс ӧні миян лыддьыссьӧ квайтымын вит!
— Да?
Но, тайӧ, дерт, абу ичӧт усовершенствование...
— Оз сьӧлӧм вылад во?
А меным сэтшӧм любӧ видзӧдны!
Быттьӧ часӧвӧйяс улича кузяыд сулалӧны: лэдзны лэдзасны, а бӧр лэдзны и думайтны эн лысьт!
— Мый нӧ сэн бурыс?
— А сійӧ и бур, мый вӧльнӧйлы вӧля!
Водзті быдтор вылӧ запрет вӧлі, а ӧні — вӧля!
А энлы жӧ, висьтала тіянлы, умнӧй мортлы, та йылысь дзик ставсӧ: мый запрет, мый вӧля.
Кор запрет вӧлі — тӧлка мортлӧн запрет предмет вылӧ мӧвпыштӧм вӧлі; вӧля воис — сылӧн буретш тайӧ вӧля предмет вылас мӧвпыштӧмыс дась!
Тӧлка морт некор няньтӧг эз кольччыв.
А босьтны кӧ мукӧдӧс, то ӧд и налы ставыс ӧткодь.
Сӧмын мӧдарӧ бергӧдӧмӧн... ха-ха!
Осип Иваныч гораа да бур сьӧлӧмӧн серӧктіс и весиг мыйдтакӧ, кажитчӧ, шензьыштіс, мый и ме сыкӧд ӧтлаын ог серав.
— Да мый нӧ тэ сэтшӧм жугыль лоин? — шуис сійӧ: — а тэ збодерджыка, сюсьджыка дзоръяв, угождайт!
Ме вылӧ видзӧд: мыйӧн вӧлі и мыйӧн лои!
— Да, тіянлытӧ шуд уси, кажитчӧ!
— Благӧслӧвитіс господь!
А век жӧ висьтала, миян делӧын кыдзи кодлы угодитас!
Кужин угодитны — чӧлкӧвӧй лоас, эн куж — трубаӧ лэбзин!
Ӧтитор збыль: ки кресталӧмӧн пукавны кутан — уна он нажӧвит!
Ме эг жӧ этша думтӧ думайт, кытчӧдз эг решитчы тайӧ кӧльӧсасӧ лӧсьӧдны.
Водзті и ме ӧти кӧйдысӧн кокавлі, но, а сэсся аддза — йӧз содзтырнаныс кватлалӧны, мӧвпышті: абу жӧ ставыс йӧзлы — и миянлы, гашкӧ, этшаник веськалас!
Да та йылысь бӧрти!
Мый нӧ ми тадзисӧ пукалам!
Эй! чай татчӧ, да закускаяс!
Господи! кымын гожӧм, кымын тӧв!
Ещӧ тіян рӧдительяссяньыд на, сударь, мелілуннысӧ аддзылі, вот сійӧ кор, миян тӧдмасьӧмыдтӧ, заводитчис!
Неважӧн на ещӧ Чемезово дінтіыд мунлі — казьтылі, кыдз жӧ!
Барскӧй керкаыдтӧ, висьталӧны, киссьӧма нин; ни томанъяс, ни пӧданъяс, весиг пачьясысь кирпичьяс — и найӧс кыскалӧмны.
Жалитышті ме: сулалӧ короминаыс ӧшиньястӧг, быттьӧ синтӧм инвалид!
Осип Иваныч жалитӧмпырысь довкйӧдлыштіс юрнас.
Сэк костті вайисны чай, а мӧд пызан вылын дасьтісны закуска.
— Сэтчӧ, ли мый, сударь, мунанныд? — шыӧдчис ме дорӧ Дерунов.
— Сэтчӧ.
— Мый вӧчны мӧвпаланныд?
— Да видзӧдла...
— Веськыда кӧ шуны, абу ыджыд ӧні тіянлы, дворяналы, гажыс.
Ёна нин прӧзевайтінныд ті.
Заводитам кӧть тэсянь: шутка шуны, кызь во аслад рӧдимӧй позйын эн вӧв!
Кӧн вӧлін? мыйла странствуйтін? — юалі эськӧ ме тэнсьыд — да ачыд, ме чайта, вочакыв он сет!
Служитін во сизим, а выслужитін сизим илим.
— Быдӧнлы аслас, Осип Иваныч.
Гашкӧ, и миян улича вылын праздник лоӧ!
— Тӧда ме, сударь, мый начальство инавны удж вылӧ тіянӧс кытчӧкӧ кӧсйӧ.
Да ӧдвакӧ.
Онӧ сэтчӧ ті видзӧдӧ, медым кутшӧмкӧ да эськӧ удж вылӧ лӧсьӧдчыны!
Быттьӧкӧ нин уджыс миянлы некутшӧм оз сюр?
— Кутшӧм нӧ удж?
Тіянлы ӧтнаныдлы вӧлі сетӧма вина пуны — кажитчӧ, кутшӧм нин уджыс бур! — а уна-ӧ барыштӧ нажӧвитід?
Пессинныд-пессинныд, да сійӧ жӧ Дерунов дорӧ поклон вылӧ воинныд — мезды!
Нинӧм вӧчны — мезді!
Ӧні округын став заводыс ме ордын арендаынӧсь.
Мынта арендасӧ исправнӧ, кывкутӧмӧдз ог лэдз — курав помещик сьӧмтӧ да ов шоныдінын.
— Воспитаниесӧ, Осип Иваныч, эг татшӧмӧс ми босьтлӧй, медым материальнӧй интересъяс йылысь тӧждысьны.
Ме вот латинскӧйысь водзті бура тӧдлі, да, жаль, и сійӧс вунӧді.
А эг кӧ вунӧд, сідз жӧ эськӧ сьӧлӧмӧс бурмӧді ӧні!
— Тыртӧм муяс вылӧ да белоус вылӧ видзӧдӧмӧн.
Сідз, сударь.
А дырӧ кежлӧ, лысьта юавны, Чемезовоас мӧдӧдчинныд?
— Ог, мыйла дырӧ кежлӧ!
Видзӧдлыны да мыйсюрӧ нарадитны — и бара Петербургӧ!
— Сійӧ жӧ.
Сиктад ӧд бара жӧ сёйны юны колӧ.
Муыд эм, да сійӧс он курччы.
А Петербургын, век жӧ, мыйкӧ да шедӧдан.
Да тэ эн дӧзмы, мый ме тэнӧ юала: помавны, али мый, вотчинанад кӧсъян?
— Окота эськӧ вӧлі.
Крестьяна выкуп вылынӧсь ӧд, му — кутшӧмсюрӧ лестукъяс колины; абу ме серти, Осип Иваныч!
— А абу кӧ тэ серти, то вузавны колӧ.
Деруновӧс чукӧстлы.
Мый нӧ, ме и ӧні служитны дась, кыдзи важӧн служитлывлі.
Весь сьӧмтӧ ог сет, а прамӧй донсӧ мыйла не мынтыны?
Мынта!
— Да ӧд прамӧй доныссӧ... коді сійӧс тӧдас, кутшӧм сійӧ?!
— Прамӧй дон — христианскӧй дон.
Мед эськӧ ни тэныд, ни меным — некодлы эз вӧв ӧбиднӧ; вот кутшӧм сійӧ доныс!
Тэнад кутшӧм муыд?
И тэныд сійӧ оз ков, и меным оз ков!
Вот буретш тайӧ <ns>мачтаб</ns> сертиыс и артышт, дона-ӧ сійӧ сулалӧ!
— Но ӧд ті окотитанныд жӧ ньӧбнысӧ!
— Сідз, балуйта.
Менам ӧні, лыддьыны кӧ, уездыслӧн нёльӧд пай муыс ас киын.
Ньӧбала ичӧтикаӧн, кодкӧ кӧ нужда вӧсна вузалӧ.
Да и мездыны окота — кыдз бур мортӧс он мезды!
Ставным ми енлӧн слугаяс, ставнымлы ӧта-мӧдлысь сьӧкыдлунсӧ кыскыны отсавны колӧ.
И тэнад муыдкӧд ӧти межаын менам ньӧбӧм му эм.
Тэнсьыд кӧ лестукъястӧ мукӧдъяс дорӧ ӧтлаавны — видзӧдан, дача артмас.
А тэнад ӧмӧй дача?
— Но, тіянысь ӧтар, и крестьяна, гашкӧ, желайтасны ньӧбны.
— Крестьяна?
Крестьянинлы, сударь, даньяс мынтыны колӧ, а не ньӧбӧм йылысь мӧвпавны.
Сійӧс абу миянӧн лӧсьӧдӧма, оз миянӧн и помась.
Быдӧнлы сійӧ дань мынтӧ; не сӧмын казна-матушкалы, а и меным, и тэныд, кӧть ми и огӧ казялӧй сійӧс.
Сідзи сылы вылысянь гижӧма.
И менам слаб вежӧр серти, морт кӧ гӧль, то кымын этшаджык сылӧн, сымын весиг бурджык.
Лишнӧй груз абу.
Тайӧ тӧлкуйтӧмыс вӧлі сэтшӧм виччысьтӧм, мый ме тӧдлытӧг видзӧдлі аслам ёрт вылӧ, эз-ӧ скӧрмы сійӧ мыйкӧ вылӧ.
Но сійӧ важмозыс на вӧлі банйӧм чужӧма; важмозыс на дӧзмытӧм-меліа видзӧдісны сылӧн синъясыс; важмозыс на вомдоръясас ворсіс лӧсьыд нюм.
— Да эз-ӧ нин мыйкӧ скӧрмӧдны тіянӧс крестьяна, мый ті найӧс лишнӧй грузысь кокньӧдны кӧсъянныд? — юалі ме.
— Метӧ скӧрала!
Ме нин кымынӧд во и ог тӧд, мыйся сэтшӧм «сьӧлӧм» эм свет вылас!
Мужик вылӧ скӧравны!
И-и!
Да кодсянь меным и пӧльзаыс воӧ, оз кӧ мужиксянь!
Ме вот тэныд сӧмын христианскӧй ногӧн висьтала:
эн кӧртась тэ мужиккӧд,
абу тэнад сійӧ делӧ!
Сет меным мужиксянь пӧлучайтны!
Ме нин ассьымтӧ ог лэдз, ставсӧ кӧпейкаӧдз чукӧрта!
— Кывзылӧй, век жӧ, мыйла нӧ ті чайтанныд, мый ме ог пӧлучит?
Ӧд тайӧ тешкодь:
ті пӧлучитанныд, а ме ог пӧлучит!
— Нинӧм сэн тешкодьыс абу.
Ті сӧмын мӧвпыштлӧй, сударь, менам делӧыс, али тіян?
Ме вот <ns>аблакатӧс</ns> медала, сюрсӧн-джынйӧн сылы мынта, сэки сійӧ менам кытчӧ колӧ мунас.
Ветлӧ да шуръялӧ ачыс.
Вонас менам, гашкӧ, сё делӧысь унджык быд местаын овлӧ.
Сэн и грӧш дон и тысяча дон эм.
И вот юкӧй тайӧ сюрсӧн-джынйӧнсӧ сё делӧ вылӧ — мый артмас!
Шыбытана удж?
А тэныд быд кералӧм коз вӧсна, быд дас ур дон травитӧмысь <ns>аблакатӧс</ns> медавны колӧ!
Туйӧ-ӧ тайӧ?
Кысь тэ сымында сьӧмсӧ аддзан, медым тайӧ пӧтлытӧм горшъяссӧ пӧткӧдны?
Да и <ns>аблакатсӧ</ns> кысь ещӧ аддзан?
Сыла бара жӧ карӧ мунны колӧ, вердсьыны, убытка вӧчны.
Мыйдта тайӧ тэныд сувтас!
А муыд, сударь, кӧть сылӧн и душаыс абу, а чувствуйтӧ сійӧ, матушка, мый сылӧн прамӧй радейтысьыс абу!
— Да ме ог му йылысь.
Ме тӧда, мый ме абу му радейтысь.
Ме мусӧ мужикъяслы вузала, а мужикъяссянь сьӧм босьта.
— Ӧтчыдйӧн ті нинӧм, сударь, он босьтӧй насянь, сы вӧсна мый налӧн и прамӧй сьӧмыс абу.
Лоӧ делӧыслысь кадсӧ нюжӧдны торъя срокъяс вылӧ.
А тайӧ торйыс со мый лоӧ: мынтыштасны найӧ грекӧн сорӧн во-мӧд, а сэсся и дӧзмасны: век мынты да мынты!
— Дӧзмасны!
Тайӧ ӧмӧй резон?
Ӧд абу жӧ ссудатӧм муыс!
— И муыс абу ссудатӧм, и резоныс не мынтыныс абу, а сӧмын ӧд и сьӧмыд дорйысьысьӧс радейтӧ.
Абу сылӧн радейтысьыс — сійӧ чунь костӧд муніс!
Эм радейтысь — сійӧ и ачыс зептад дзугсяс.
Но, шуам, нюжӧдін тэ крестьянаыдлы мынтан сроксӧ дас во кежлӧ... примернӧ, кӧть сюрсӧн-джынйӧнӧн во...
«Сюрсӧн-джынйӧнӧн!
Сідзкӧ, дас вит сюрс дас воӧн! — югнитіс меным юрын.
— А, вокӧ, пельк тэ вӧлӧмыд!
Унаӧ нӧ тэ ӧтчыднас кӧсъян вӧлі меным сетны?!»
— Но, вузалін, заключитін условие, мунін.
Не управляющӧйӧс жӧ тэныд медавны, медым сюрсӧн-джынйӧн бӧрсьыд видзӧдны.
Мунін — и ставыс!
Но, во тэныд найӧ мынтӧны, мӧдӧс мынтӧны; коймӧд вылӧ — гижӧны: «туруныд эз быдмы, скӧт кулі...»
Питерсяньыд ӧмӧй тэ татчӧ скачитны мӧдан, медым накӧд судитчыны?!
— Ог кут скачитны, а гижа кодлы колӧ.
— Да ӧд налӧн и збыльысь скӧтыс кулі — рӧзӧритны ӧмӧй тэ найӧс кӧсъян?
— Но, ӧд ті перйинныд эськӧ?
— Ме — мӧд делӧ.
Ме — радейтысь.
Ме и мусӧ видза, и сьӧмсӧ перъя.
Ме быдсяма делӧ пӧрядокӧн нуӧда.
Ме кӧ, пример вылӧ, и дзикӧдз му бӧрсяыс эг видзӧд, то крестьянин менсьым изтӧг чир ыджда оз гусяв.
Сы понда сылӧн, важысянь пуксис мӧвп, мый Деруновлӧн нинӧм лёка оз куйлы.
Бара жӧ и перйӧмъяс йывсьыд: ог рӧзӧрит ме, а перъя мыйдта позьӧ.
Аддза, кодлӧнкӧ выныс абу — уджӧ босьта.
Пес тшӧкта пилитны, видз вылын ытшкыны — мем быдторйыс уна колӧ.
Сылы лӧсьыд, сы вӧсна мый сійӧ зепсьыс грӧш эз перйы, а быттьӧкӧ гуляйтігмоз уджыштіс, а меным и сыысь лӧсьыдджык, сы вӧсна мый ме уджнассӧ сысянь чӧлкӧвой пыдди — кыкӧс босьта!
— Но, а ті... унаӧ эськӧ ті меным мусьыд сетінныд?
— Вит сюрс — медся христианскӧй дон.
И сьӧмыс ӧні пызан йӧрын — быттьӧкӧ тэныд вылӧ и дасьтӧма.
Вит сюрс гӧгрӧстӧмӧн!
Сэн и омӧль, и бур десятина — ставыс ӧти донӧн!
— Но, абу, тайӧ донтӧм.
Бурджык нин ме видзӧдла!
— Видзӧдлы!
Мый нӧ, и видзӧдлыны абу омӧль делӧ!
Старикъяс шулывлісны: аслад синмыд — видзӧдысь!
И ме со ёна нин пӧрысь, а быдлаӧ ачым видзӧдла.
Ыджыд тыв менам паськӧдӧма, и синнад ставсӧ он вермы видзӧдны, а век кыдзкӧ сьӧлӧмӧй абу местаын, кытчӧдз ачыд он видзӧдлыны удит!
Сідзи кузь лунтыр и песся.
А, збыльысь, вит сюрстӧ сеті эськӧ!
И сьӧмӧй дасьтӧма пызан йӧрын — быттьӧкӧ тэнӧ виччыси!
Но, ме нинӧм эг вочавидз тайӧ выль вызов вылас.
Ми кыкнаным здук кежлӧ ланьтлім, но ме инстинктивнӧя куті чувствуйтны, мый миян костын лои кутшӧмкӧ зэлӧдчӧм.
Ме видзӧді бокӧ.
Осип Иваныч сідз жӧ видзӧдіс кытчӧкӧ пельӧсӧ.
— Но, а кыдз тіян делӧясыд? — ме первойысь торки чӧвлӧньсӧ.
— Нинӧм енсӧ скӧрмӧдны — делӧяс бурӧсь!
Ӧні сӧмын юрнад уджавны эн дышӧдчы, а деньгаыд ачыс тэ дінӧ гӧнитас!
— Няньӧн тӧргуйтанныд?
— Няньнад ӧні медбур тӧргуйтныд.
Податьяс кузяыд топыд лои, выкупнӧйяс корӧны — но, и вайӧны.
Мукӧдлы и аслыс колӧ, а сійӧ нужда вӧсна вайӧ.
Зэв тайӧ операцияыс ӧні выгоднӧй.
— Скӧтсӧ ньӧбаланныд жӧ, ме кывлі?
— И скӧт ньӧбавны бур, пӧраӧ кӧ.
Вот мартын кӧрымъясыд бырӧны, да и недоимкаясыд тшӧктыны кутасны — сэк сӧмын эн зевайт!
Донтӧм донысь дзонь табунъяс ньӧбалам, да винокуреннӧй заводъясӧ раб юан вылӧ и сувтӧдам!
Бур барыш волӧ.
— Вӧр, вина?
— И вӧр дорӧ кутчысим — пескыд дона лои.
И вина — колана статья, сы вӧсна мый — вӧля.
Ме неважӧн миткалевӧй фабрика лӧсьӧді: йӧзыд зэв нин донтӧм, а кӧрттуй кузя вайӧмыд, ен тӧдас, мыйдта сулалӧ!
Да мый!
Ме кӧсъя тэнсьыд юавны: лоины ӧні акцияяс, и меным сідз жӧ вӧзйылісны, да ме эг босьт!
— Мый нӧ сідз?
— Полышта неуна.
Неважӧн весиг генерал ме дінӧ Питерсянь воліс.
Ньӧбӧма, аддзан, кӧрттуй да учредительӧ корис.
Зэв ошкис!
— Мый сайын нӧ делӧыс?
— Сійӧ жӧ, мый Сибирыд менам ещӧ паметьын на!
Вунӧдны эськӧ сы йылысь колӧ!
Вӧльнӧйджыка на ещӧ орудуйтны вӧлі позьӧ!
— Мыйла нӧ сэтчӧ Сибирыс?
— Да ӧд грек вылӧ мастер абу.
Тӧлкуйтіс сійӧ меным уна, да делӧыс мыйкӧ вывті мудритана.
Ме сылы шуа: вот шайт — кӧсъя сы вылӧ дас вит ур пӧлучитны.
А сійӧ мем: «Мыйла тэнад шайтыд?
Тэнад шайтыд сӧмын мода вылӧ, а тэ дзик прӧстаысь ещӧ татшӧм шайт пӧлучитан!»
Но, и ме эг кодь верит.
Сибирь, думайта.
Вот менам пи, Николай Осипыч, — сійӧ пыр жӧ тайӧ механикасӧ гӧгӧрвоис!
— Буракӧ, генералыд тіян облигацияяслы выгоднӧй места аддзис; но, акцияясыд и мунасны быттьӧкӧ содтӧд вылӧ.
— Вот тайӧс буретш и сійӧ тӧлкуйтіс, да тешкодь мыйкӧ.
Ок, уна ӧд ӧні местатӧмыд шлёнъялӧ!
То сыкӧд, то мӧдкӧд.
Тӧндзи сідз жӧ Прокофий Иваныч — татчӧс помещик, Томилинӧн шусьӧ — изшом вӧзйыліс: быттьӧкӧ сылӧн имениеас абу тайӧ шомыслы помыс.
Шудаӧсь ті, господа дворяна!
Оз-оз, да мыйкӧ тіян и тыдовтчас!
Дзик нин капут вӧлі тіянлы — видзӧдан да, друг вӧр ньӧбалысь воис.
Вӧрсӧ бырӧдісны — изшом тыдовтчис.
Сійӧ и видзӧд, зарни сюрас — ей богу, сідз!
— Вот кыдз ті став муяссӧ ньӧбанныд, тіянлы ставыс и лоӧ: и изшомыд, и зарниыд!
Но, а семьяыд тіян кыдз?
— Олам тай со.
Гӧтырӧй, слава богу, пасьтанас паськыдджык лои.
<ns>Проферанс</ns> ворсны велалі.
Ме сылы, спокой ради, и кампание чукӧрті: капитан сэні ӧні, да вӧвлӧм судья, да Глафирин Николай Петрович.
— Сійӧ предводительныд?
— Вӧлі предводительӧн, а ӧні сійӧ, кыдзи и мукӧд, ен вылӧ да изшом вылӧ надея кутӧ.
Мыйдта водзті вӧлі скӧр, сы мында жӧ ӧні лӧнь.
Чукӧртчӧны ӧбед бӧрын да воӧны Анна Ивановналысь ичӧтикаӧн.
Меным абу убыткаыс, налы — йӧв вылӧ шайт, а гӧтырлы — моцион.
— А челядьыд?
— Ыджыд пиӧй, Николай, дельнӧй зон петіс.
Тӧлка.
Ӧні сійӧ нелямын верст сайӧ, <ns>С***-ӧ</ns>, нянь ньӧбавны муніс!
Часысь-часӧ гортӧ виччыся.
Тані ми няньтӧ ӧні ог ньӧбалӧй; станция — да конкурентыс уна лои, приказчикъясӧс Москвасянь ысталӧны, донъяс лэптӧны.
А ылынджыксӧ — некодджык абу.
Но, а ичӧт пилӧн, Яков Осипычлӧн, лёкторъяс эмӧсь.
Во кымын нин син водзӧ сійӧс ог сибӧд, а кад воас, пӧжалуй, и дзикӧдз ас дінысь тойышта!
— Жаль.
— Оз почитайт некодӧс.
Ме нин сійӧс смирительнӧй камераӧ почитайттӧмысь пуксьӧдлі — век оз ӧвсьы.
Ӧні фабрикаӧ Астафий Астафьич ордӧ — англичанин, управительын ме ордын олӧ — первойсӧ сійӧс сеті.
Жаль мортыс — да мый кутан вӧчны!
Кажитчӧ, эз кӧ гӧтыр сылӧн вӧв да челядьыс, — важӧн нин салдатӧ эськӧ сеті.
— И гӧтыра?
— Гӧтыра, нёль челядь.
Гӧтырыс сылӧн, бур часӧ шуны, бур нывбаба!
Сэтшӧма нин сійӧ мем кажитчӧ: и кывзысьысь, и керкаын идӧра, ӧти кывйӧн кӧ шуны — бать-мамлы бурджык оз ков!
Ставныс тані, мекӧд олӧны, ставнысӧ ас ордӧ овмӧді.
Сы вӧсна мый, кӧть и прӧтивник сійӧ меным, а век рӧдительскӧй сьӧлӧмыд висьӧ!
Оз кӧ сы понда, то сійӧ приснӧйяс вӧсна!
Вирыс ӧд менам, тэ тайӧс мӧвпышт!
— Мый сёрнитныс!
Сідзкӧ, сӧмын кык пи тіян и эм?
— Пиян кыкӧн, да нылӧс ещӧ полковник сайӧ сетӧма.
Бур мортыс, прамӧй.
Оз ю; сӧмын ӧбед водзвылын ӧти румка.
Кытчӧ-сюрӧ сьӧмтӧ оз кой.
Олӧны бура; деньгаӧн.
— Ещӧ мед эськӧ не деньгаӧн!
Ме чайта, прамӧй уна приданнӧйтӧ деньга мешӧкас сӧвтінныд!
— Эг, ме та кузятӧ виччысьӧмӧн ола.
Лелькуйтны лелькуйта, а вельмӧдны — енмӧй видз!
Сьӧмтӧ аддзывтӧг, сійӧ век лишнӧйысь бать-мам дінас пыралас, а сет сылы сьӧмтӧ киас — сӧмын тэ сійӧс и аддзылан.
Э-эх!
Ставным ми, сударь, йӧз, ставным мортъяс, ставным сьӧмтӧ радейтам!
Вот кувны кута — быдӧнлы юкла, нинӧм сьӧрысь ог ну.
Да мыйнӧ тэ семья йывсьыс кутін сёрнитны, али ачыд семйитчыны кӧсъян?
— Кытчӧ мем!
И ӧтнамлы делӧ овныс, а тэ ещӧ семьяӧн!
— Эн сёрнит тэ тайӧс, сударь, эн грекӧвӧйт!
Семьяын мортыс бурджык, али семьятӧг!
Ӧні меным кӧть кутшӧм принцессаӧс вай — ме ӧмӧй сійӧс аслам Анна Ивановна вылӧ вежа!
Енмӧй видз!
Семьяад воан — быттьӧ райын лоан!
Збыль!
Сьӧлӧмыд радлӧ, лӧнь, быдӧн аслас местаын — мувывса истиннӧй рай!
Осип Иваныч очсыштіс да пернапасаліс вомсӧ.
Сёрниыс, тыдалӧ, воис помлань.
Ме нин чеччи, прӧщайтчыны мӧвпалӧмӧн, но гӧститӧдчысь кӧзяин и кывзыны эз кӧсйы, медым ме муні нянь-сов видлытӧг.
Сэк кежлӧ, буретш сійӧ здукнас кыліс кильчӧ дорӧ матыстчысь экипажлӧн шы.
— Да со и Николай Осипыч воис! — шуис Осип Иваныч, ӧшинь дорӧ матыстчигмоз. — Сідзи и эм, буретш сійӧ!
Тӧдмасьӧй!
Сійӧ кӧть и эз воспитайтчы коммерческӧйын, а морт тӧлка!
Бара жӧ, гашкӧ, и Чемезово дінтіыд прӧйдитіс.
Минута мысти комнатаӧ пырис шӧр арлыда мужичӧй, дзик Осип Иваныч кодь, кутшӧмӧн ме сійӧс тӧдлі сэк, кор сійӧ вӧлі нӧшта ичӧтик прасолӧн на.
Сійӧ жӧ мелі синъяс, сійӧ жӧ лӧсьыд нюм, сійӧ жӧ кудритчысь, шочиник дзор сіяса, каштановӧй юрсиыс.
Торъялӧмыс сӧмын вӧлі сыын, мый Осип Иваныч ветліс сибиркаӧн, а Николай Осипыч новлӧ пинжак.
Комнатаӧ пырӧм бӧрын, Николай Осипыч юрбитіс да матыстчис батьыс дорӧ киасьны.
Осип Иваныч рекомендуйтіс миянӧс ӧта-мӧдлы.
— Но, мый, кыдзи тӧргъяс?
— Тӧргуйті, папенька, зэв бура.
Сӧмын С***-ын дырджык лои пукавны.
Ветлі <ns>Р***-ӧ</ns> — сэтысь ньӧби.
— Мый сідз?
Эз-ӧ нин чикуновскӧй приказчикъяс вӧвны?
— Эз, енлы аттьӧ, миянысь ӧтар ещӧ некод на оз тыдав.
А сідз, мужикъяс костас каприз лои.
Донсӧ, кажитчӧ, сетлім налы прамӧйӧс, шесть гривенӧн пудйысь — ӧд, оз: «ӧні, аддзан тэ, и вӧтӧн татшӧм донсӧ он вӧтасьлы!»
— Вӧтнад и век бур донъяс вӧтавсьӧны!
Сідзи и эз вузавны?
— Эз вузавны.
Ставӧн, коді эм, <ns>Р***-ӧ</ns> мунісны.
Воисны — а сэн бара жӧ ми.
Сӧмын ме нин сэн, папенька, ветымын урӧн ньӧби.
— И бур.
Водзӧ велаласны.
Вот дас урӧн пуд вылӧ убытка нуис дай прӧстаысь комын верст юждіс.
Сідзкӧ, водзӧ вылӧ, мый сылы кӧть эн сет — босьтас.
Но, тайӧ, вокӧ миянладорын выльтор!
Висьтав жӧ, стачка думыштӧмны!
Да стачкаяссьыс ӧні, тӧдан-ӧ, кыдзи!
Мый нӧ тэ исправниклы эн вашнит!
— Нинӧм, папенька, ӧні ещӧ асланым мераясӧн на справляйтчам.
— Но, ладнӧ.
И сійӧ, миянысь ӧтар и прамӧйджык ньӧбасьысьыс тані абу.
Повзьӧдны думыштӧмаӧсь!
Онӧ, вокӧ, судтанад ичӧтӧсь на!
Бунтуйтны оз позь!
— Истиннӧй, папенька, бунт вӧлі!
Прӧстӧ, кыдз эм, сувтісны ставныс ӧтвылысь — и пом.
«Ті, шуӧны, став уездсьыс вирсӧ юанныд!»
Весиг тешкодь.
— Некор водзті бунтъяс эз вӧвны, а ӧні видзӧдӧй жӧ бунтъяс заводитчисны!
— Да кутшӧм нӧ тайӧ бунт, Осип Иваныч! — шыаси ме.
— А тэ ногӧн, барин, абу бунт?
Меным нӧ мыйла няньыс колӧ?
Ачым, али мый, эсымындасӧ сёя!
Амбарын, али мый, ме сісьтыны сійӧс кута?
Казнаӧ, сударь, казнаӧ сійӧс сета!
Армияӧс, сударь, няньӧн продовольствуйта!
Но, а оз кӧ менам на вӧсна, курӧгпиян вӧсна, няньӧй ло!
Кувны, али мый, армияыслы!
Тэ ногӧн тайӧ абу бунт?
Тайӧ пӧрйӧ Осип Иваныч дзик нин явнӧ да вель наглӧя шуаліс меным «тэ».
Сійӧ скӧраліс сэтшӧм збыльысь, мый весиг вежис аслас пырся бур сьӧлӧмлы.
Висьтала веськыда, ме эг и думыштлы сылы шуны паныд.
Мӧвпыс, мый прамӧй дон босьтны сӧгласитчытӧм мужикъяс милӧсть кузя армия вермас паныдасьны продовольствиеын сьӧкыдлунъясӧн, вӧлі сэтшӧм решительнӧй да сэки жӧ сэтшӧма тыр современностьӧн, мый ме весиг ачым повзи, кыдзи сійӧ меным юрӧ эз во водзджык.
Дерт, ме гӧгӧрволі, мый и татшӧм капитальнӧй мӧвпалӧмлы оз вермыны лоны паныда кывъяс, но, мӧдар боксянь, мый вермас лоны, Осип Иванычлы кӧ менам скромнӧя шуӧм мӧвпын думыштчас кутны подозрение либӧ «мӧдарӧ тӧлкуйтӧм», либӧ жӧ «вреднӧй идеяяс разӧдӧм» дінӧ наклонность?
Шуа ме, пример вылӧ, мый подрядчикӧн лёкногӧн уджалігӧн военнӧй ведомство вермас распорядитчыны сійӧ залогъяс кузя,
а сійӧ друг кутас тӧлкуйтны, мый ме отрицайта армияясӧс да флотъясӧс, кисьта государстволысь подувъяссӧ, ог признавайт авторитетъяс!
Эз ӧмӧй нӧ вӧвлыны татшӧм примеръясыс?
Эз ӧмӧй мыжавлыны фабрикантъяс ассьыныс рабочӧйяссӧ бунтуйтчӧмын, сыысь, мый найӧ сӧгласӧсь вӧліны уджавны сэк, кор кыпӧдасны уджалан донсӧ?
Сы вӧсна ме кори отсӧг вылӧ татшӧм кодь обстоятельствояс дырйи гражданскӧй мужествоӧс да горӧді:
— Но, да, армия... дерт, армия!
Тӧданныд кӧ, ме эг и мӧвпыштлы!
— А ме вот лун и вой сы йылысь мӧвпала!
Ӧтнас пӧдушкаӧй менам тӧдӧ, кутшӧм ёна тӧждысьӧм ме нуӧда та вӧсна ас вывті.
Но, да ладнӧ.
Сетлісны христианскӧй дон — эн босьтӧй, сідзкӧ водзӧ вылӧ и ветымын урсӧ сьӧкыд лоӧ корны.
Абу-ӧ ещӧ мыйкӧ выльыс?
— Кандауровскӧй баринӧс муртса эз нуны.
— Кытчӧ эз нуны ? Кытчӧ?
— Некод оз тӧд.
И мыйысь — некод оз тӧд.
Висьтавлісны, тӧндзи, быттьӧ господин станӧвӧй гижӧма.
Некодкӧд быттьӧ оз тӧдмась, книгаяс лыддьӧ, гортас рытъясын пукалӧ...
— Эз-ӧ кутшӧмкӧ лёкторъяс вӧч?
— Лёкторъяс абу вӧчлӧма.
И станӧвӧй, висьталӧны, гижӧма: лёкторъяс, шуӧ, абуӧсь, а некодкӧд оз тӧдмась, книгаяс лыддьӧ...
Сійӧс и виччысисны, мый нуасны!
Но век жӧ, высшӧй начальствосянь ӧтвет воис: виччысьны лёкторъяс вӧчӧм.
Да бариныд ачыс гӧгӧрвоис, мый ӧні станӧвӧйкӧд шутитны омӧль: пуксьӧма машинаӧ — и айда Петербургӧ!
— Да, стрӧгкодь ӧні лыддьысьӧмъяс кузяыд лои.
Вина кузяыд — вӧльнӧ, а лыддьысьӧмъяс кузяыд стрӧг лои.
Вежӧрӧн уджавны кутісны.
— А мыйкӧ ӧмӧй тіян вӧлі?
Кутшӧмкӧ беспокойствояс? — тӧдмавны кӧсйи ме.
— Этша мый миян тані лёк кывъясӧн ёрччӧмыд вӧлі.
— Но ӧд ті асьныд висьталанныд, мый кандауровскӧй барин некутшӧм лёктор эз вӧч?
— А код сійӧс тӧдас!
Гашкӧ, сійӧ ачыс аскӧдыс революция мӧвпаліс.
Оз йӧз мозыс ов, некодкӧд нянь-солӧн оз гӧститӧдны.
Код тӧдас, мый сылӧн юрас!
— Энлӧй, Осип Иваныч, ӧд тадзкӧ сёрнитны, то, пӧжалуй, кандауровскӧй барин бура и вӧчис, мый Петербургӧ пышйис!
Ӧти пышйӧ, мӧд пышйӧ...
— А кодкӧ кӧ и думыштіс пышйыны — некод оз кут!
Слава богу!
И наысь кындзи тырмымӧн йӧзыс кольӧ!
Тайӧс шуӧм бӧрын Осип Иваныч лэдзсьысис мышнас диван вылӧ да вештіс бокӧ шуйга кисӧ, а веськыднас кутіс таркӧдны диван воропӧ.
Тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ лӧсьӧдчӧма лыддьыны миянлы предика, но сэк жӧ сэтшӧм расчетӧн, мый сійӧ кутас и глаголитны, и бӧбйӧдлыны, а ми кутам кывзыны да велӧдчыны овны.
— Ми тані олам чӧвлӧньын да быдсяма бур успехъясын, — шуис сійӧ зэв серьёзнӧя: — быдӧн ассьыс удж вӧчӧ.
Ме, например, тӧргуйтӧм вылын ола; мӧдлӧн — рукомеслӧ эм; коймӧд — му помысь вердсьӧ.
Мый кодлы енсянь шуӧма.
Лыддьысьны миянлы оз пӧлагайтчы.
Осип Иваныч ланьтіс минута кежлӧ да видзӧдліс миян вылӧ.
Ме пукалі куткыртчӧмӧн, быттьӧкӧ кутшӧмкӧ мыж вӧчӧм йылысь висьтасигӧн.
Николай Осипыч, кыдз шусьӧ, сёйис синнас батьсӧ.
Тыдалӧ, тайӧ кыпӧдіс Деруновӧс.
Сійӧ пуктіс кыкнан кисӧ кынӧм вылас да ёна мӧвпалігтыр бергӧдліс ӧти певнас мӧд гӧгӧрыс.
— Главнӧй помкаыс, — водзӧ висьталіс сійӧ: — пӧльзатӧг кӧ лыддьысьны, то лыддьысьӧмсьыд весиг вежӧрыдлы оз ущербтӧм овлы.
Мортыс ӧти лун лыддьысьӧ, мӧдӧс лыддьысьӧ, — видзӧдан, торъя кадъясӧ и мечтайтны заводитас.
Кутас мечтайтны сы йылысь, мый абу, мый и висьтавны оз позь.
Ӧтдортчас удж вывсьыс, гырысьджыкъяс дінӧ почтениесӧ воштас, кутас лёк кывйӧн сёрнитны.
Вот сійӧс тайӧ здукнас и тшапкасны раб божийӧс — и цугундерӧ.
Кут асьтӧ благороднӧя, эн мучитчы, мукӧдсӧ эн шогсьӧмӧ вайӧд.
Тадз-ӧ, тэ ногӧн, сударь?
— Да мый «ме ногӧн»!
Менӧ ӧд оз юавны!
— Вот тайӧ тэ дельнӧй кыв шуин.
Оз юавны — тайӧ сідз.
Ни тэнӧ, ни менӧ, некодӧс оз юавны, асьныс ставсӧ кыдз колӧ вӧчасны!
А мыйла тэнӧ оз юавны, он-ӧ кӧсйы тӧдны?
А сы вӧсна, барин, мый пельясыд кымӧссьыд вылӧджык оз быдмыны; а кодлӧнкӧ кӧ и ненаросьнӧ быдмасны сыысь вылӧджык — вундыштны неуна позьӧ!
Аддзӧмӧн, мый Деруновлӧн мӧвпъясыс лоӧны век гажтӧмджыкӧсь да абу дзик безопаснӧйӧсь, ме куті серьёзнӧя беспокоитчыны.
Сійӧ предика гудыр форма вылӧ видзӧдтӧг, вӧлі бура тыдалӧ, мый сійӧс веськӧдӧма менам йӧрӧ.
Кутшӧм эськӧ нин тӧдчӧдтӧг вӧлі шуӧма меӧн мужикъясӧс, кодъяс оз вӧлӧм сӧгласитчыны босьтны нянь вылӧ налы вӧзъян донсӧ, бунтовщикъясӧн нимтӧм правильность йылысь сомнение, но весиг и сійӧ, буракӧ, пемдӧдіс стариклысь бур сьӧлӧмсӧ.
Сідзкӧ, бур сьӧлӧмысь кындзи, сы пытшкын, кузь кадӧн да делӧясын пырся удачаяс влияние улын сӧвмис ещӧ и мӧд визь: паныд мунтӧм вылӧ претензия.
Минутаысь минута вылӧ ме виччыси, мый намёкъяссянь сійӧ вуджас веськыд мыжалӧмъяс вылӧ, и мый ме, аслым лёк вылӧ, сувта чужӧм на чужӧм вопроскӧд, колӧны-ӧ армияяс, али оз?
Весьшӧрӧ ме кута эскӧдны, мый сэн весиг и юалӧмыс оз вермы лоны — менсьым вочакывйӧс оз кӧсйыны гӧгӧрвоны и весиг оз помӧдзыс кывзыны, а кутасны настойчивостьӧн, коді достойнӧй бурджык участьлы, крукасьны: «энлы, тэ эн гӧгрӧдлы, тэ висьтав веськыда: колӧны армияяс, али оз?»
И ме кӧ, медпомас, став сьӧлӧмсянь и став аслам думъяссянь горӧда: колӧны! да аслам кывъяслысь збыльлунсӧ подтвердитӧм вылӧ кора шампанскӧй, медым лэптыны тост? армияяс да флотъяс дзоридзалӧм вылӧ, то и сэки воӧдча сӧмын ироническӧй ошкӧмӧдз, шуам кӧть: «но, вокӧ, сюсь тэ зон!» либӧ: «тӧдӧ каньыс, кодлысь яйсӧ сёйӧма!» да с. в.
Сы вӧсна, водзӧ лоысь лёкторъяс дугӧдӧм могысь, ме воспользуйтчи медводдза паузаӧн, медым вежны сёрнисӧ.
— Ті важӧн энӧ вӧлӧй Чемезовоын? — шыӧдчи ме Николай Осипыч дінӧ.
— Талун сӧмын прӧйдиті.
Ме бӧрся и старик Лукьяныч тіла воис.
Гостиницаӧ сувтіс вӧвъяссӧ шойччӧдыштны.
— Но, вот и зэв бур.
Сідзкӧ, ме и муна.
— Сулав, энлы!
Кыдз нӧ му йывсьыд!
Босьтан, али мый, вит сюрссӧ? — сувтӧдіс менӧ Осип Иваныч да пи дінас шыасигмоз содтіс:
— Вот, баринлысь занадельнӧй мусӧ ньӧбны кӧсъя, вит сюрс сетлі.
— Вит сюрс! — шензис Николай Осипыч.
— Вывті дона, ачым тӧда, мый дона!
Бать-мамыс ради кӧсйи баринӧс мездыны, ӧд кор ещӧ дзоляник мортӧн на вӧлі, мелілун насянь аддзылі!
— Босьтӧй! — шыӧдчис ме дінӧ Николай Осипыч, кыдз быттьӧ весиг полігтыр:
— эстшӧм дон!
Да татшӧм дон дорас кыкнан кинад кутчысьны колӧ!
— И ме сійӧс жӧ шуа, а барин вот чегъясьӧ.
— Ог чегъясь, а видзӧдлыны кӧсъя.
Надейтча, мый та вылӧ имеита право!
— Коді тэнад правояс йылысь сёрнитӧ!
Любуйтчы, видзӧд!
А главнӧй помкаыс: некодлы тэнад муыд оз ков, водзвыв видзӧдлыны сы вылӧ или не видзӧдлыны — мичаджык сійӧ сыысь оз ло.
А мӧд помка: сьӧмыс менам пызан йӧрын куйлӧ, дась.
И Чемезовоӧ мунны оз ков.
Босьтін, пӧлучитін и гольӧд тӧждысьтӧг бӧр, Питерӧ!
Но ме чеччи да решительнӧя заводиті копрасьны.
— Сідзкӧ, тэ и нянь-солӧс менсьым он кӧсйы видлыны!
Но, барин, эг виччысь ме тайӧс!
А бать-мамыдтӧ, бать-мамыд кутшӧмӧсь тэнад вӧліны!
Осип Иваныч сідз жӧ чеччис диван вылысь да гӧститӧдчӧмлӧн став правилӧяс серти босьтіс менсьым киӧс да кыкнан кинас чорыда топӧдліс сійӧс.
Но сэк жӧ сійӧ, не то шог пырысь, не то кӧритӧмӧн довкйӧдліс юрнас, кыдз быттьӧ висьтавліс: кутшӧмӧсь вӧліны бать-мамыс и кутшӧмӧсь петісны челядь!
— Да эг ӧ нин ме ӧбӧдит тэнӧ сійӧн, мый лыддьысьӧмъяс кузяыд прӧстӧ шуи? — водзӧ висьталіс сійӧ, аслас гӧлӧслы дзик прӧстӧй тон сетны зільӧмӧн. — Миян ӧд, старикъяслӧн, сэтшӧм нин моданым: огӧ век юрӧд малалӧй, а мукӧд дырйи гӧн паныд сыныштны думыштлам!
Эн скӧрмы!
— Чӧлӧй.
Меным и юрӧ эз волы, мый тіян кывъясыд ме вылӧ веськӧдӧмаӧсь!
— Тэ вылӧ не тэ вылӧ, а тэ сідз жӧ пель саяд сюркняв!
Старикъяс дорсьыд эн бергӧдчы.
Коркӧ кӧ тэнӧ и велӧдыштасны жалитӧмпырысь — нинӧм тэныд убыткаыс таысь оз ло!
Кандауровскӧй бариныд эз ылын тіян вотчинасянь ов!
Сідз вот!
Ми прӧщайтчим доза кӧдзыда, кӧть эськӧ Дерунов пӧртіс олӧмӧ татшӧм случайясын сыӧн лӧсьӧдӧм став этикетсӧ.
Топӧдліс менсьым киӧс да сійӧ кадӧ видзӧдіс синмӧ, тушанас дзоньнас бӧрвыв сетчӧмӧн, быттьӧкӧ ме вылӧ видзӧдӧмысь эз вермы пӧтны, колльӧдіс дзик кильчӧ дорӧдзыс да прӧщайтчӧм вылӧ шуис:
— Кежав, кор Чемезовосяньыд бӧрсӧ кутан мунны!
И крестьянаыдкӧд кӧ му йывсьыд он ладмӧдчы сӧмын кыв шӧпнит — Дерунов ньӧбас!
Сӧмын сэки вит сюрстӧ ме ог нин сет!
Ау, вокӧ!
Тэ первой кывсянь эн босьт, а ме мӧд кывсянь — ог сет!
Лукьяныч воӧма мела ӧти вӧлӧ доддялӧм ӧднӧколкаӧн.
Юалӧм вылӧ, эз ӧмӧй нӧ сюр ыджыдджык экипажыс, старик вочавидзис, мый экипажыд уна, да ставныс киссьӧмаӧсь, а вӧлыс ӧти нин сӧмын и коли, мукӧдъяс жӧ «коді кулі, а коді и сідз быри».
— Но, вокӧ, абу жӧ бур тіян сэні! — ышловзи ме.
— Кутшӧм мича!
Дворянин оліс-выліс, да чӧрт сійӧс вежис!
Вот любуйтчыштанныд усадьба вылад!
Лукьяныч вылын гӧгӧрвосьыліс Чемезоволӧн ставнас историяыс.
Сійӧ вӧлі Чемезово видзысьӧн помещичӧй бур олӧм кадъясӧ и сійӧ жӧ видзис сійӧс ӧні, кор Чемезово лои, сійӧ кывъяс серти, сэтшӧм местаӧн, кӧні, «кытчӧ эн сьӧлышт, век тыртӧминӧ веськалан».
Эз ӧтчыд гижлыв сійӧ меным письмӧяс, кӧні петкӧдліс рӧднӧй позлысь киссьӧмсӧ, но, медбӧрын, аддзӧмӧн, мый ме видзӧда веськодя, дугӧдіс быдсяма гижасьӧм.
Вӧвлӧм дворовӧйяс пытшкысь ловйӧн кольӧм кымынкӧ старик да старукакӧд оліс сійӧ барскӧй керкаса пӧдвалын кутшӧм-сюрӧ видзьясысь босьтӧм доходъясысь дзоляник сьӧмтор босьтӧмӧн, да менам кокни вежӧр вылӧ гусьӧн ропкӧмӧн видзӧдіс, кыдзи киссьӧмыс вочасӧн пуктыліс ассьыс кисӧ сы гӧгӧрса ставтор вылас.
Киссис оранжерея; кынмис грунтӧвӧй сарай; эндӧма сад; быри скӧт; вӧвъяс тыртлісны ассьыныс арлыдсӧ да кулалісны.
Сэсся керка пытшса ӧти комнатаысь грыммуні уси пӧтӧлӧкыс, сы бӧрся мӧд комнатаысь...
Лэбачьяс да шер жуглісны ӧшиньясысь стеклӧяссӧ; вевтыс сімӧма да сы пыр вияліс.
Дыр кад чӧж кыдзкӧ-мыйкӧ асланыс средствоясӧн мавтлісны да кӧнӧпатитлісны, но кор, медбӧрын, быд тшельысь мӧдіс ставыс киссьыны, эновтісны да кутісны тӧждысьны сӧмын сы йылысь, кыдз эськӧ видзны киссьӧмысь улыс судтасӧ, кӧні олісны старик-дворовӧйяс.
Вот кутшӧм серпасыс виччысис менӧ водзын и код вылӧ видзӧдӧмысь ме окота пырысь эськӧ ӧткажитчи, эз кӧ эськӧ кут бӧръя кадӧ ме бӧрся торъя ёна вӧтлысьны мӧвп, мый колӧ кӧть кыдзи, а помавны.
И вот ме муна «помавны».
Мыйӧн помавны, кыдзи помавны — ме ачым бура эг тӧд, но тӧді стӧча, мый сійӧ либӧ мӧд способӧн ме «помала» — муна тасянь Чемезовоысь свободнӧйӧн.
Кыдзкӧ да мыйкӧ, кыдзкӧ да мыйкӧ, кӧть кыдз а! — со дзик ӧти мӧвп, коді уджаліс ме пытшкын да коді ещӧ ёнджыка ёнмис Деруновкӧд аддзысьлӧм бӧрын.
Буракӧ, и Лукьяныч гӧгӧрвоӧма тайӧ мӧвпсӧ, сы вӧсна мый сылӧн чужӧмыс, коді минута кежлӧ югдыліс мекӧд аддзысигӧн, друг жугыльмис, водзысь омӧльтор чувствуйтӧм улын.
Старик ньӧжмыдлунӧн, дугдывтӧг ышлолаліг, доддяліс сійӧ кузь бурыся меринӧс лёкиник ӧднӧколкаӧ, и, вермас лоны, тайӧ здукнас сійӧ воображениеын торъя тӧдчымӧн сувтліс син водзас воддза помещичӧй тырбур олӧмлӧн да ӧнія гӧльлунлӧн сравнительнӧй картинаыс.
Кытчӧдз ме ачым сы водзын эг вӧв, сійӧ вермис и ропкыны, и жалитны, и весиг сравнивайтны, но вещияс положение йылысь яснӧй гӧгӧрвоӧмыс сылӧн, век жӧ, эз вӧв.
Ӧні сы водзын сулаліс ачыс «барин» — и вот тайӧ «барин» услугаяс вылӧ дасьтӧма абу нёль недӧй жеребечӧ доддялӧм рессорнӧй коляска да оз пукав кӧзла вылас шӧвк дӧрӧма кучер-молодеч, а жугласьӧм-киссьӧм ӧднӧколка, кытчӧ доддялӧма чотысь меринӧс, коді пӧрысьысла муртса кыскӧ кокъяссӧ да веськӧдліс сійӧн дзормӧм, гӧрбыльтчӧм да кутшӧмкӧ некор аддзывлытӧм лёк паськӧмӧ пасьтасьӧм Лукьяныч!
Лукьяныч ӧти здукӧн друг гӧгӧрвоис:
«Барин», ӧднӧколка, пӧтӧлӧктӧм керка, оранжереятӧм усадьба, трӧпаястӧм сад — ставыс тайӧ ӧта-мӧд водзас зэв тӧдчана сувтісны сійӧ пӧрысь юрын.
И сэсся, быттьӧ бикинь, ӧзйис мӧвп: да, колӧ мӧвпавны!
Мӧдног кӧ шуны, буретш сійӧ мӧвпыс, кодӧдз мӧд, сложнӧйджык да висянаджык процессӧн воӧдчи и ме...
Ми пуксим орччӧн, кыдзкӧ кусыньтчыштім да мӧдӧдчим.
Дыр ми мунім паськыд туй кузя да эг панӧй сёрни.
Менам синъяслы дугдывтӧг кажитчис «кандауровскӧй барин».
«Чуть-чуть эз нуны!»
Кутшӧм прӧстӧя да естественнӧя петіс тайӧ фразаыс Николай Осипыч вомысь!
Ни полӧм, ни жалитӧм, ни весиг шензьӧм!
Быттьӧкӧ сёрниыс муніс порсьпи йылысь, кодӧс чуть-чуть эз талявны туй вылын!
Мыйысь? кутшӧм помка кузя? мый лои? — некодлы абу тӧдса!
Тӧдса, сӧмын, мый «гӧститны эз ветлывлы» да «книгаяс лыддьывліс...»
Но вермас лоны, сійӧ гортас дзик ас кежсьыс пӧтӧлӧкас сьӧлаліс?
Гашкӧ, сійӧ <rus>«Собрание иностранных романов»</rus> ёна радейтліс лыддьыны?
Тайӧ ӧмӧй нӧ омӧль жӧ?
Збыльысь ӧмӧй и тайӧ уджыс сэтшӧм подозрительнӧй, мый весиг и сы улӧ оз позь сетчыны лӧнинын, а колӧ нуӧдны йӧз водзын, став йӧз син водзын!
И коді нӧ тайӧ сьӧлӧм тӧдмалысьыс, коді лыддис аслас обязанностьӧн пырны «кандауровскӧй барин» сьӧлӧмӧ да эрдӧдны сылысь гуся лёк кӧсйӧмъяссӧ? <rus>Увы</rus>! Сійӧ станӧвӧй пристав, тайӧ вӧвлӧм курӧгсёйысьыс, а ӧні эксперт обывательскӧй мӧвпъяс тӧдмалӧм кузя, благонадежнӧйӧсь найӧ али абу благонадежнӧйӧсь.
Вот ми, столицаса олысьяс, тшӧкыда начальство вылӧ ропкам.
Шуам: дзескӧдӧ, правояс оз сет.
Абу, ветлӧй жӧ сиктӧ да станӧвӧй власть улын олыштӧй!
Мый вӧлі эськӧ «кандауровскӧй баринкӧд», начальство кӧ эз гиж: «виччысьны лёктор вӧчӧмъяс!»
Мый лои эськӧ сыкӧд, судьбаыс кӧ сылӧн зависитіс сьӧлӧмтӧдысь-станӧвӧй дзик ӧти видзӧдӧмысь!
Станӧвӧй: кутшӧм метаморфоза, сравнитны кӧ бур важся кадкӧд!
Ме помнита, видзӧдӧ, вӧвлі, папенька ӧшиньӧ да висьталӧ:
«со, пьянник-станӧвӧйӧс вайӧдӧны».
Воас-ӧ станӧвӧй помещик ордӧ делӧясӧн — сылы медводдза чолӧмалӧм:
«мый, пьянник, тыдалӧ, уездӧд курӧгъяс ӧктыны ветлӧдлан!»
Гарыштас-ӧ станӧвӧй посъяс пӧчинитӧм йылысь — вочакыв:
«тэысь кындзи ветлыны тат некодлы, а тэныд, пьянниклы, и тайӧ посъясыс — таковскӧйӧсь».
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, «пьянник» да «курӧгсёйысь» кывъясысь кындзи и кывйыс сэсся сылы абу!
Ме тӧда, мый полицейскӧй властьса агенткӧд татшӧм сёрнитанногсӧ ошкыны оз позь; но сӧгласитчӧй, век жӧ, мый и метаморфозаыс вывті нин чорыд.
Век вӧвлі «курӧгсёйысьӧн», и друг сьӧлӧмтӧдысь!
Воддза кадъясӧ шулывлісны: «гуся лёк мӧвпъясӧс ен судитӧ, сы вӧсна мый сійӧ ӧтнас дзик тырвыйӧ аддзӧ мортлысь дзебӧм мӧвпсӧ...»
Ӧні ставыс сэтшӧм прӧстӧй лоӧма, мый весиг станӧвӧй, ньӧти повтӧг, шуӧ аслыс: «а вайлы жӧ и ме исалышта, мыйӧн морт пытшкысь ӧвтӧ!»
И исалӧ.
Ме пукала гортын да, йӧзысь игнасьӧмӧн, лыддя Поль-де-Кокӧс, а станӧвӧй нин мыйкӧ «мӧдарӧ тӧлкуйтӧмъяс» йылысь думайтӧма!
Эз Поль-де-Кок лыддьӧм вӧсна сійӧ думышт (та кузя сійӧ сэтшӧм образованнӧй, мый весиг Барковӧс наизусть тӧдӧ), а меӧн йӧзтӧминын овны радейтӧмысь.
Сійӧ мӧвпалӧ: мыйла ме йӧзсьыс ӧтдортча, кор мукӧдъяс явӧ став срамсӧ вӧчӧны.
И вот сійӧ заводитӧ кыйӧдны менӧ.
Ме видза ас ордын Гришка-лакейӧс, мӧвпала, мый ола сы сайын, из стена сайын моз, а сійӧ нин Гришкаӧс тшыкӧдӧма да гусьӧник юасьӧма, мый и кыдз, пӧчитайта-ӧ ме начальствоӧс, ог-ӧ мӧвпав революцияяс йылысь да с. в.
Сійӧ весиг эз виччысь мела дорсянь «лёкторъяс вӧчӧм», а прӧстӧ, Гришка кывъяс серти, пырӧ менам сьӧлӧм тайникъясӧ и перӧӧн ӧтчыд шаркнитӧмӧн сетӧ меным «столп да мыджӧд» звание, либӧ «ӧпаснӧй да инӧӧшйытӧм морт» звание, сы серти, кыдз ен сылы сьӧлӧм вылас пуктас!
Сійӧ, вӧвлӧм курӧгсёйысьыд!
Курӧгсёйысь, код пытшкӧ ӧтнасас ӧтувтӧма нравственнӧй да политическӧй наукаяслысь академиясӧ ставнас!
Курӧгсёйысь — сьӧлӧм тӧдысь, курӧгсёйысь — психолог, курӧгсёйысь — политикан!
Курӧгсёйысь, коді босьтӧ ас вылас обывательскӧй убеждениеясӧс донъялӧм и медся яндысьтӧм чужӧмнас ӧтияслы сетӧ благонадежностьлысь аттестат, а мукӧдъяслы — неблагонадежностьлысь аттестат!
Збыльысь ӧмӧй нӧ абу мӧд уджыс курӧгсёйысьяслы?
Тыдалӧ, сэн эм мыйкӧ гӧгӧрвотӧм, кодысь ёна мыжа т-скӧй исправник.
Сійӧ корӧма ас дінас сылы подведомственнӧй курӧгсёйысьясӧс да шуӧма налы: «ті вочавидзанныд меным, мый тіян участокъясын лоас лӧнь!»
Но та дырйи эз висьтав, мый лыддьыны книгаяс, не ветлыны гӧститны да вообще нуӧдны йӧзысь ӧтдортчана олӧм — ньӧти оз мун паныд «чӧвлӧнь» кывлы, кыдзи сійӧ кывйыс гӧгӧрвосьӧ йӧзӧн.
И вот курӧгсёйысьяс шызисны да Гришкаяс, Прошкаяс да Ванькаяс отсӧгӧн заводитӧны орудуйтны.
Оз прӧстӧй чӧвлӧнь найӧ корсьны, а пырыс тыдалана чӧвлӧнь, коді олӧ быд боксянь восьса помещениеын.
Быдлаын, весиг медся сомневайтчытӧм чӧвлӧняс, найӧ аддзӧны либӧ чӧвлӧньсӧ торкӧм, либӧ сэтшӧм торкӧм вылас ызйӧдӧм.
Оз ков ни видзму уджалӧм, ни промышленность, ни просвещение.
Колӧ, медым вӧлі лӧнь!
Ачыс пӧтлуныс колӧ сӧмын сы вӧсна, мый сійӧ отсалӧ чӧвлӧньыслы.
Кодкӧлунӧ на ещӧ ӧти станӧвӧй-щеголь * меным висьталіс:
«прамӧй ногӧн, миянӧс не станӧвӧй приставъясӧн, а станса начальникъясӧн шуны колӧ, сы вӧсна мый ме, например, став аслам стан вӧсна кыввидза:
муртса кӧ кодкӧ абу надежнӧй, али кӧ мӧвпъясас абу чорыд — пыр жӧ кытчӧ колӧ тӧдны должен сетны!»
Видзӧдлі ме сы вылӧ — став статья сертиыс курӧгсёйысь!
И синъясыс ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдӧны, и чуньяссӧ кисьыс шергӧдӧма, быттьӧ курӧг кутны кӧсйӧ, и нырнас сынӧдсӧ исалӧ.
Сӧмын вот мундирыс — мундирыс, сійӧ збыль, мый лӧсьыда пукалӧ!
Воддза курӧгсёйысьяслӧн татшӧм мундирчикъясыд эз вӧвны!
И тайӧ щегольыс мӧвпалӧ «менам тайнӧй да сокровеннӧй», мӧвпалӧ, сы вӧсна мый ме ола сійӧ станын, а сійӧ «кыввидзӧ став стан вӧснаыс».
Сійӧ пырӧ менам душаӧ да туплясьӧ сэні аслас став вӧлясьыс!
Сійӧ водзті губернскӧй управление бердын зӧлӧтарын служитлӧма и сэні, буракӧ, и пырӧма психология тайнаясӧ.
А «кандауровскӧй барин», сэк коста, сьӧлалӧ пӧтӧлӧкӧ да мӧвпалӧ, мый тайӧ сылы прӧйдитас дарӧм.
Кыдз эськӧ абу сідз!
Шуда на тэнад енмыд, мый начальствоыс тэнӧ дорйис, «лёкторъяс вӧчӧм виччысьны» тшӧктіс, а то лоны эськӧ бычпилы гез йылын!
Да и сэн на ещӧ тэ эн дзикӧдз мын, а лои тэд Петербургӧ пышйыны!
Тэ надейтчин нэмчӧжтӧ Кандауровкаын, халат пасьталӧмӧн да тупли кӧмӧн овны, ни ӧти пӧтӧлӧк сьӧлавтӧг не кольны но он!
Пасьтась, кӧмась, кӧмав сапӧгтӧ да гӧнит, код тӧдас мыйла, Петербургӧ!
Кутшӧм скӧр кадъяс!
Да ӧтнас-ӧ станӧвӧй, ӧтнас-ӧ урядник!
Со Дерунов и служиттӧм морт, кодлы нинӧм некодсянь абу тшӧктӧма вӧчны, а видлы, сёрнитлы жӧ сыкӧд сьӧлӧмсьыд!
Нинӧмсӧ сійӧ психологиясьыд оз гӧгӧрво, а ковмас кӧ — збыль, любӧй философия докторысь оз лёкджыка тэнсьыд став сьӧлӧмтӧ сіӧн-сіӧн разберит.
Прӧстӧй миян психологияным, ак, кутшӧм прӧстӧй!
Сӧмын ӧти кывйӧн ассяньыд пӧрйышт, либӧ дзеб ӧти кыв — и мортлӧн став гыжувсаыс быттьӧкӧ кипыдӧс вылын!
Вот, например, ме ӧнтай бунтъяс йылысь висьтавлі, мый оз позь шуны крестьянаӧс бунтовщикъясӧн сӧмын сыысь, мый найӧ няньсӧ квайтымын урысь сетны эз кӧсйыны!
Содтіс кӧ эськӧ Дерунов ассяньыс сӧмын татшӧм дас кыв: «и такӧд тшӧтш, быттьӧкӧ армияяс дзикӧдз оз ковны, висьталӧ вӧлі» — и делӧыс шляпаын.
Ме тӧда, менӧ оз казьнитны весиг и таысь, но тӧда сідз жӧ, мый ни Навознӧйын, ни Соломеннӧйын меным олӧм оз ло.
Пышйы, котӧрт мый вынсьыд Петербургӧ, медым сэн начальство син водзын ассьыд мыжтӧм ловтӧ спаситны!
Ме шензя весиг, мый Деруновъяс сэтчӧдз абу ыджыдӧ пуксьысьӧсь да кутӧны асьнысӧ.
Вӧліны кӧ бунтъяс вылӧ менам налӧн кодь видзӧдласъяс да сійӧ удобствоясыс, кодъясӧн найӧ пӧльзуйтчӧны тайӧ видзӧдласъяссӧ нуӧдӧм вылӧ, ме эськӧ быд мортӧс, коді меным лёка шуис либӧ прӧстӧ эз сьӧлӧмвылӧ во, му вылас эськӧ эг коль.
Да гижи эськӧ «и такӧд тшӧтш, быттьӧкӧ армияяс дзикӧдз оз ковны, висьталӧ вӧлі!»
И сьӧлӧмӧй эськӧ бурмис...
Кутшӧм аслыспӧлӧс мирыс — тайӧ Деруновъяслӧн мирыс!
Кыдзи ставыс сэн дзугӧма, гудыртӧма, тыртӧма быдсяма пӧлӧс, ӧта-мӧдныслы паныд мунысь примесьясӧн!
Кыдзи ставыс шатласьӧ да вӧйласьӧ, быттьӧ Чемезовскӧй важ керкаын параднӧй комнатаяс пытшса джодж плакаяс, кытӧн весиг крысаяс чӧвтчисны овны!
Эм абу, шуам, Осип Иванычлӧн права шуны асьсӧ столпӧн?
Либӧ жӧ, сылы паныда, сійӧ пырӧ собственность, семейнӧй союз да мукӧд подувъяс медся скӧр да явнӧй отрицательяс лыдӧ?
Заклад вартам, мый некутшӧм тӧлка морт оз сет тайӧ юалӧмъяс вылас мыйкӧ-мында положительнӧй вочакывъяс.
Мый сійӧ став пытшкӧснас быдсяма союзъяс дор яра да упорнӧя сулалысь — таын ме, дерт, ог сомневайтчы.
Тайӧ доказывайтчӧ куш сійӧн, мый сійӧ озыр (сідзкӧ почитайтӧ «собственность»), мый сійӧ кутӧ пӧрядокын семьясӧ (сідзкӧ, почитайтӧ «семейнӧй союз»), мый сійӧ, «высшӧй начальство дінӧ» уважениеысь, жертвуйтӧ «общеполезнӧй устройство» вылӧ (сідзкӧ, почитайтӧ государственнӧй союз).
Но гӧгӧрвоӧ-ӧ сійӧ ачыс, мый сійӧ «поборник»?
Оз-ӧ висьтав тайӧ случаяс, сылӧн дзик ӧти нутроыс, коді кыскӧ сійӧс лоны «радетельӧн» да «дорйысьысьӧн» сознаниелӧн таын дзик участвуйттӧг?
Вот тайӧссӧ ме буретш и ог вермы аслым гӧгӧрвоӧдны.
Ӧд ачыс жӧ сійӧ, и весиг эз самодовольствотӧг, висьтав ӧнтай, мый став округ пасьта пӧ тыв вольсалі?
Сідзкӧ, сійӧ кодӧскӧ тайӧ тывъяс кыйӧ!
Кодӧс кыйӧ?
Оз-ӧ татшӧм жӧ собственность принциплӧн представительясӧс, кутшӧм и сійӧ ачыс?
Вӧля тіян, а эм сэн мыйкӧ сомнительнӧй.
Кор ӧнтай Николай Осипыч висьтавліс, кутшӧм сюся сійӧ мужикъясӧс кытшӧ босьтіс, кыдз и <ns>С.-ӧ</ns> и <ns>Р.-ӧ</ns> тывсӧ шевгис, и вайӧдӧма йӧзсӧ сэтчӧдз, мый кӧть дарӧм няньсӧ сет, — Осип Иваныч ӧмӧй скӧрмис сы вылӧ?
сійӧ ӧмӧй шуис пиыслы:
«немуджтӧм, тӧд, мый мужиклы сэтшӧм жӧ дона сылӧн собственностьыс, кутшӧм и тэныд аслад!?»
Эз, сійӧ весиг ошкис писӧ, сійӧ шуис мужикъяссӧ бунтовщикъясӧн да горзіс стачкаяс вред йылысь куим кӧрӧб тыр, ньӧти, буракӧ, думайттӧг, мый «стачкасӧ», веськыда кӧ шуны, сійӧ кыпӧдіс ӧтнас ачыс.
Либӧ, медбӧрын, ме йылысь.
Кутшӧм лёк серамӧн доказывайтіс сійӧ меным, мый Чемезовоысь мем нинӧм оз сюр и абу меным мӧд петан туй, сы дінӧ, Дерунов дінӧ шыӧдчӧмысь кындзи, да помавны тайӧ делӧсӧ став сійӧ вӧля серти!
Шуам, мый сійӧ прав; шуам, мый ме збыльысь ог туй «пӧльза шедӧдӧмъяс» вылӧ и, медбӧрын, меным лоӧ Деруновӧс признайтны, кыдз суженӧйӧс *, кодӧс, пӧслӧвича серти, вӧлӧн он ордйӧд.
Но сылӧн ӧмӧй вӧлі эськӧ праваыс вӧчны мекӧд тадз, кыдз сійӧ вӧчис, сійӧ кӧ вӧлі собственностьлысь принципсӧ збыльвылӧ сознательнӧй дорйысьӧн?
Эз-ӧ ков сылы бурӧдны менӧ, велӧдны, ёнмӧдны?
Оз-ӧ ков вӧлі сылы сетны меным медся паськыд да медся истиннӧй расчетсӧ, нинӧм дзебтӧг и весиг кӧсйысьӧмӧн, мый коркӧ кӧ и лоасны ещӧ кутшӧмкӧ лишкаяс, то и найӧ мунасны оз сылы, а меным зептӧ.
Абу, кӧть кыдз, а собственность боксянь кӧ — сійӧ абу «столп»!
И код нӧ тӧдас, семейнӧй да государственнӧй союзъяс боксянь сійӧ столп али абу?
Гашкӧ, государственнӧй союзын сійӧ кыйӧдӧ сӧмын медальяс, кодъясӧн тырӧма сылӧн морӧсыс?
Гашкӧ, семейнӧй союзын...
Но тані менам мӧвпъяслӧн нитьыс ори, и ме, кӧть и тушаӧн вӧлі лӧсьыдтӧм положениеын, унмовси сэтшӧм пыдіа да чӧскыда, мый весиг куті вӧтасьны.
Аддзылі ме станӧвӧй приставӧс.
Помалӧма быттьӧкӧ сійӧ наукаяслысь курс да весиг геттингенскӧй университетын философия доктор вылӧ диплом пӧлучитӧма.
Пукалӧ, быттьӧ, тайӧ испытаннӧй психологыс да гижӧ:
«Воӧма менам станӧ 1-ой гильдияа купеч Осип Иванов Дерунов, коді собственность оз почитайт да тайӧ предмет кузяыс аслас действиеясын асьсӧ петкӧдлӧ оз безопаснӧйӧн.
Искусственнӧй мераясӧн лэдзӧ базаръяс вылын нянь вылӧ дон да тшук сы вӧсна сиктса крестьяналы лоӧ вузавлыны ассьыныс прӧдуктаяссӧ донтӧм донысь.
И весиг кодкӧлунӧ, чемезовскӧй помещиккӧд (нимсӧ висьталіс) паныдасьӧм бӧрын, наглӧй да яндысьтӧм способъясӧн принуждайтіс сійӧс вузавны сылы ассьыс имениесӧ медся донтӧм донысь.
«А сы вӧсна высшӧй начальство вӧля серти меным подведомственнӧй станса тайӧ Деруновсӧ кыскыны кывкутӧмӧ да вӧчны сыкӧд законъяс серти, ылынджык сулалысь да безопаснӧйджык местаясӧ ыстӧмӧн...
* * *
— Чорыда, сударь, унмовсьӧмныд, — чолӧмаліс менӧ Лукьяныч, кор ме, ӧднӧколкалӧн первой чорыда тракнитӧм бӧрын, садьми: — весиг горзінныд узигад.
Горӧданныд: «вӧр!» — и бара унмовсянныд!
Ме кыла, мый ӧні пансяс сёрни, мый Лукьяныч терпитны оз вермы мыйкӧ кӧсйӧ юавны, но сӧмын оз тӧд, кыдзи заводитны делӧ дорас.
Ми мунам чӧла нӧшта верстысь кузьджыка на плакаясӧн вольсалӧм туй кузя: ме курита папирос бӧрся папирос.
Лукьяныч синкым увтіыс видзӧдлывлӧ ме вылӧ.
— Помавны воанныд? — коркӧ шыасис сійӧ.
— Да колӧ эськӧ... быдторлы эм пом, Лукьяныч!
— Сійӧ дзик сідз.
(Лукьяныч нервнӧя тракйӧдлӧ вӧжжинас).
Осип Иванов ордын вӧлінныд?
— Вӧлі.
— Ньӧбӧ, сідзкӧ?
— Сетӧ вит сюрс.
— Сюсь, кызрушкуыд!
Чӧвлӧнь.
— Дерт, — бара заводитӧ Лукьяныч: — унаӧн ӧні тадз шуӧны: мед пропадитас, шуӧны, сійӧ, чӧрт йылас!
Бара чӧвлӧнь.
— Кыдз нӧ вӧчныс, Лукьяныч?
— Вот и ме буретш тайӧс висьтала: нинӧм он вӧч!
Мед пропадитас пӧ сійӧ чӧрт йылас!
Бара чӧвлӧнь.
— Водзті йӧзыс ас местаясаныс пукавлісны.
Ӧні ставыс, быттьӧ жыдъяс, разӧдчӧмаӧсь.
— Сӧгласитча, век жӧ, мый меным тані вӧчны нинӧм.
— Папенькаыд маменькаыдкӧд аддзисны эськӧ, мый вӧчны.
А тіянлы мый?
Мед пропадитас сійӧ чӧрт йылас — и ставлы пом.
— Заводитіс дольны!
Тэ эськӧ мед лучшӧ висьталін, туянаӧс донсӧ Деруновыс сетӧ али оз?
— Сідзкӧ нин, сылы туяна, сетӧ кӧ!
— Да менымсӧ туяна абу?
— И тіянлы, ежели кӧ...
— Абу-ӧ бурджык крестьяналы вӧзйыны?
— Мый нӧ, и крестьяналы... сідз жӧ удовольствиеӧн...
— Дерунов вот шуӧ, мый крестьяналы сӧмын податьяс пӧраӧ мынтыны!
— Тӧдӧ, кызрушкуыд!
Татшӧм ногӧн жӧ ми сёрнитім ещӧ минута дас вит и век прамӧй сёрни миян эз вӧв.
Нинӧм он гӧгӧрво.
— Бур-ӧ доныс Деруновлӧн?
— «Дерт, бур, ачыс кӧ сетӧ.»
— Вермасны-ӧ мынтысьны крестьяна, налы кӧ мусӧ вузавны?
— «Дерт, вермасны, а гашкӧ, и оз ковмы мынтысьныс, ежели кӧ...»
— Кывзы! тэ мый висьталан?
— Мый висьтала!
Тӧдса ӧд — ми рабъяс, и кывъясным миян рабскӧйӧсь.
— Ме тэнӧ делӧ йылысь юала, а тэ менӧ либӧ неран, либӧ сёрнитны он кӧсйы!
— Мый йылысь сёрнитны, асьныд кӧ некутшӧм делӧ онӧ восьтӧй!
— Ме помавны кӧсъя!
Гӧгӧрвоан, кӧсъя помавны!
— И помавны сідз жӧ вежӧрӧн колӧ.
Асьныд синнад ассьыныд делӧтӧ эн аддзылӧй, а чунь гӧгӧрыд сійӧс гартыштны кӧсъянныд.
Ни мужикъяскӧд сёрни эз вӧв, ни кутшӧм-сэтшӧм му тіян эм — онӧ тӧдӧй.
Кымын во терпитінныд, а ӧні кык минутаӧн пом кӧсъянныд вӧчны!
А ӧд збыль, ме нинӧм ог тӧд.
Ни муӧс ог тӧд, ни «ассьым делӧӧс».
Тешкодь, мый тайӧторйыс менам ньӧтчыд эз волы юрӧ.
Уна во чӧж ӧтитор вӧлі менам юрын: помавны.
И вот, сымда кад чӧж ӧти вопросӧн личкӧмысь дӧзмӧм бӧрын, ме пукси ӧти мича асылын вагонӧ да тӧвзи Т***-ӧ, сійӧс ньӧти мӧвпышттӧг, мый «пом» эм сложнӧй делӧ, коді требуйтӧ осмотръяс вӧчӧм, ньӧбысьясӧс, сёрнияс, юасьӧмъяс, киӧ клопӧдӧмъяс да с. в.
Вӧлӧмкӧ, век жӧ, мый мирын нинӧм оз вӧчсьы кияс лэдзӧмӧн, и мый ме кӧ эськӧ кӧсйи весиг, переписка дженьдӧдӧм могысь, помавны меным медся выгӧдатӧм помӧн, то и сэн ме водзӧ эськӧ сувтісны быдсяма пӧлӧс лыдтӧм уна формальностьяс.
Кыдз эськӧ «пом» пыддиыд, не воны бӧр став «заводитчӧмъяс» пытшсьыс медужаснӧй «заводитчӧм» дорӧ: зэв уна процессъяс заводитчӧм дорӧ, кодъяс вермасны помавны олӧмтӧ ставнас?
Тайӧ мӧвп дырйи менам сьӧлӧм вылын лои сэтшӧм лӧсьыдтӧм, мый весиг кутіс кажитчыны: абу-ӧ бурджык шыбытны, мӧдног кӧ, кольны ставсӧ важногӧн да бергӧдчыны бӧрлань?
Кӧть кыдз, а ме век жӧ решиті не дӧзмӧдны Лукьянычӧс «пом» йылысь сёрниясӧн да веськӧді сёрнисӧ Дерунов вылӧ.
— А лӧсьыда овмӧдчӧма Осип Ивановичыс!
— Юрыс пельпом вылас эм!
Сы вӧсна!
— Крестьянаӧс, шуӧны, ёна дзескӧдӧ?
— Мыйӧн дзескӧдӧ?
Ӧні — вӧля!
— Чудак! вӧльнӧй мортӧс мый оз позь дзескӧдны?
— Выныс ыджыд, а сы вӧсна и кытшаліс гӧгӧр.
Кутшӧм базар вылӧ эн видзӧдлы — быдлаын сылӧн приказчикъяс.
Кутшӧм кыв шуасны, сідз сылы и лоны!
— Везитӧ сылы!
Озыр, быдӧн сійӧс почитайтӧны, семьяын шуда!
— Кык семьяын...
— Кыдзи кыкын!
Ещӧ кӧнкӧ бокын али мый сылӧн семья эм?
— Абу бокын, а аслас керкаын.
Анна Ивановнасӧ ӧні эновтіс — пиыслысь, Яшенькаыслысь, гӧтырсӧ мырддьӧма!
Веськыда шуны, тайӧ юӧрыс менӧ шемӧсмӧдіс.
Кыдз! тайӧ озыр старикыс, коді праздниксӧ праздник пыдди оз лыддьы, кык ӧбедня кӧ оз сулав, коді ещӧ ӧнтай на висьтавліс, мый ассьыс Анна Ивановнасӧ некутшӧм принцесса вылӧ оз веж... пи гӧтырыскӧд олӧ!
— Да оз-ӧ пӧръясьны, Лукьяныч?
Висьталӧны, Яшенькаыс пӧ сылӧн тӧлк вывсьыс вошӧма.
— Юышталӧ, збыль.
— Но, аддзан со!
— Буретш сы вӧсна и юсис, мый срамсӧ терпитны эз вермы!
Дерт.
Сьӧлӧмын терпитны вермытӧм дойӧн мем лои шуны аслым:
Дерунов — абу столп!
Собственность кузя сійӧ абу столп, сы вӧсна мый признавайтӧ некодӧн вӧрзьӧдтӧмӧн сӧмын ассьыс собственностьсӧ.
Сійӧ абу столп семейнӧй союзлӧн, сы вӧсна мый олӧ моньыскӧд.
Медбӧрын, сійӧ оз вермы лоны государственнӧй союз кузя столпӧн, сы вӧсна мый оз тӧд весиг роч государстволысь географическӧй границаяссӧ...
Но кысь нӧ корсьны, «столпъяссӧ», Осип Иваныч кӧ весиг абу столп?
{Салтыков-Щедрин М. Е. (комиӧдіс Морозов С. П.) @ Бать да пи @ висьт @ М. Е. Салтыков-Щедрин. Бӧрйӧм гижӧдъяс @ 1939 @ Лб. 196‒248.}
БАТЬ ДА ПИ
<rus>На севере диком растет одиноко</rus>
<rus>На голом утесе сосна,</rus>
<rus>И дремлет, качаясь, и снегом сыпучим</rus>
<rus>Как ризой, одета она.</rus>
<rus>И снится ей...</rus>
Вӧтавсьӧны консервативнӧй заводитчӧмъяс, благонадежнӧй элементъяс, веськӧдлысь сословиеяс, английскӧй лордъяс да роч стильын на дорӧ быть лоана содтӧд: Сидӧрлӧн кӧза да Макар, коді оз вӧтлав куканьясӧс...
Джуджыд кыръя Вопля ю берегын сулалӧ дворянскӧй усадьба да вугралӧ.
Вӧталӧ сійӧ шнич выль керка, коді сулалӧ паныд куйлысь увтас берег вылын, шонді югӧръясын ставнас дзирдалысь, кыштӧм кольк кодь керка; керкасӧ кытшовтӧ ыджыд двор, кодӧс потшӧма пӧвйысь вӧчӧм заборӧн; керка бокъясас уна кӧзяйственнӧй стрӧйбаяс, дзик выльӧсь, свежӧйӧсь, кодъясын помещайтчӧны: кабак, коді, колӧ висьтавны, шусьӧ «еджыд харчевняӧн», лавка, вузӧс вылӧ вайӧм скӧтӧс видзан двор, амбар да мукӧдтор.
Барскӧй усадьбаын олӧ пӧрысь генерал Павел Петрович Утробин; выль керкаын, сылы паныдаын — кӧзяйствуйтӧ Антошка-кабатчик, Антошка-прасол, Антошка-закладчик, ӧти кывйӧн кӧ шуны, Антошка <lat>homo novus</lat>, кодӧс шыбытӧма ӧнія кадся роч цивилизация гыясӧн олан море веркӧс вылӧ.
Генерал нимтӧ Антошкаӧс «подлецӧн» да «Христос вузалысьӧн»;
Антошка нимтӧ генералӧс «сісь колодаӧн».
Кыкнаныс пышъялӧны ӧта-мӧдыскӧд паныдасьӧмысь, кыкнаныс зільӧны весиг не мӧвпавны ӧта-мӧд йывсьыс
и кыкнаныс оз вермыны ӧти воськов вӧчны, медым ӧтиыслы эз шыбытчы синмас «выль мортлӧн» шнич выль керкаыс, а мӧдыслы — «важ мортлӧн» усадьбаыс, коді сідз на жӧ абу важ, но кывшутӧг нин чусалысь...
Пемдігӧн, кор войлӧн быд боксянь воысь вуджӧръяс оз лэдзны нин бура аддзыны предметъяссӧ, генерал оз вермы терпитны да петӧ ю джуджыд кыр вылӧ.
Дыр сійӧ сулалӧ вӧрзьӧдчывтӧг, синсӧ мӧдарладорас сатшкӧмӧн.
— Эскыны кӧ Токвильлы... — заводитӧны шӧпкӧдны сылӧн вомдоръясыс (генерал — губернскӧй земскӧй собраниеса член, кӧні Токвиль, кыдз тӧдса, пользуйтчӧ пӧшти народнӧй писатель славаӧн), но мӧвп друг чеччыштӧ Токвиль вомӧн да крута бергӧдчӧ рӧдимӧй серпасъяслань. — Песовтны эськӧ тэнӧ, подлецӧс! — оз нин вашкӧд, а грӧмитӧ генерал: — сэтчӧ эськӧ тэнӧ, христос вузалысьӧс, кытчӧ Макар куканьяссӧ эз вӧтлывлы!
И сійӧ жӧ таинственнӧй часӧ, кыйялӧмӧн, петӧ вылиник керкаысь Антошка, пуксьӧ берег вылӧ да сідз жӧ оз вермы вештыны ручлӧн кодь синъяссӧ барскӧй усадьба вылысь.
— Ӧні кӧ, шуам, керка вылӧ, — вашкӧдӧны сылӧн вомдоръясыс: — но кӧть сюрсӧн-джынйӧн, но, шуам, парк вылӧ ӧттшӧтш садкӧд сюрс... а сулав, мыйла нӧ!
Гашкӧ, и сідз, сьӧмтӧг, мӧритӧмӧн... сідз вот, пӧрысь колода!
И пӧттӧдзныс мечтайтӧм бӧрын, кыкнаныс, ӧта-мӧдсӧ казявтӧг, мунӧны гортъясас...
Генеральскӧй усадьба ортсысянь зэв тешкодь, не кӧ шуны загадочнӧйӧн.
Сійӧ аснас петкӧдлӧ дона паськӧм, кодӧс дӧмлӧма зэв мисьтӧм уна дӧмасъясӧн.
Делӧыс сыын, мый сійӧ йитліс ас пытшкас кык элемент: важ усадьба, кодлысь следъяссӧ — рӧвняйттӧм гуранъяс, разіпель шыблалӧм кирпичьяс да бутӧвӧй изторъяс — аддзывлан и ӧні, и выль усадьба, кодӧс кӧсйӧмаӧсь вӧчны зэв затейнӧя, но судьба тшӧктӧм сертиыс, кольӧма помавтӧмӧн.
Важ барскӧй усадьба ещӧ эз на сэтшӧм важӧн сулав юсянь ылынкодь, сэтчӧ усьысь овраг берег вылын.
Тайӧ оврагсӧ важысянь вӧлі потшӧма плӧтинаӧн буретш устьетіыс да артмыліс ыджыд, джуджыд да бура дӧзьӧритана пруд, кӧні ваясас отражайтчис казарма кодь, важ да кузь господскӧй керка.
Керкасянь веськыдвылын, пруд берег пӧлӧн, паськӧдчӧма ыджыд парк, кодӧс юклӧма важногӧн квадратъяс вылӧ. На вылӧ садиталӧма кыдзьяс, козъяс да пожӧмъяс, а бокъясас нэмӧвӧйся нинпуяс, кодъяс артмӧдӧмаӧсь татшӧм ногӧн кузь да пемыд аллеяяс.
Керка мышкын, матыникын, вӧліны службаяс: вӧв да скӧтнӧй дворъяс, амбаръяс, кӧбрегъяс, дворовӧйяслы застольнӧй флигельяс да мукӧд стрӧйбаяс.
Парк сайын, куим десятина вылын, вӧлі лӧсьӧдӧма плодовӧй сад оранжереяясӧн да теплицаясӧн, яблӧк пуясӧн да вишня кустъясӧн, клубника да ягоднӧй кустъяс градъяслӧн гырысь ярусъясӧн.
Керкалы паныд, пруд сайын, барскӧй усадьбалы бокногӧн да Воплялань чужӧмӧн, пуксьӧма крестьянскӧй посёлок, кӧні вӧлі кызь кымын керка.
Сійӧ кадӧ (кызь вит воысь неуна унджык во сайын) генеральскӧй керка пуис тырбур олӧмӧн.
Ачыс генерал Павел Петрович Утробин вӧлі ар ветымына старик, збодер, уджач, банйӧм чужӧма да тшӧг морт.
Служитлӧма сійӧ коркӧ, во дас вит дугдывтӧг, губернаторӧн, и вӧлі, кыдз сэки шусьыліс, аслас губерниялӧн кӧзяинӧн.
Почтовӧй туйяс бокӧ быдлаӧ садиталіс посни кыдз пуяс, почтовӧй станцияяс стрӧитіс чача кодьӧс, нянь видзан запаснӧй магазинъяс содталіс, недоимкаяс перйис, губернскӧй карлы выпишитіс выль пӧжарнӧй труба, а губернскӧй типографиялы выль шрифт.
Сы бӧрын, кор став мувывсаыс сыӧн вӧлі вӧчӧма, сійӧ ачыс <lat>motu proprіo</lat>, петіс отставкаӧ эз ичӧт пенсияӧн (тайӧ вӧлі крепостнӧй права бырӧдтӧдз дас во водзвылын) да овмӧдчис аслас Воплиноын.
Татчӧ сійӧ вайис сійӧ жӧ пуан уджалан сямсӧ, коді торйӧдліс сійӧс и губернаторскӧй места вылын, а сы вылӧ, медым эз вӧв гажтӧм сылы ӧтнаслы холопъяс пӧвсын, вайӧдіс сьӧрсьыс, секретарь пыдди, общественнӧй призрение приказысь коньӧр кодь ӧти чиновникӧс, Иона Чибисовӧс, кодӧс сійӧ водзвыв гӧтраліс визув, дзоляник поповна Агния вылӧ.
Кӧзяин воӧмкӧд мыйдтакӧ запущеннӧй прадедовскӧй усадьба ловзис.
Дворовӧйяс шемӧсмисны;
генерал — гожӧмын форменнӧй кизьяса, еджыд пикейнӧй сюртука, тӧлын — дубитӧм дженьыдик пася да век выпушкаа рудов лӧз гача; пӧдтяжкиа да шпорыа сапӧга — асывсянь рытӧдз шӧйтіс муяс вывті, садъясӧд да градйӧръясӧд;
сы бӧрся, коктуй кузяыс, вуджӧр моз вӧтлысис Иона Чибисов, приказаниеяс примитӧм могысь.
Парклысь аллеяяс утрамбуйтісны да киськалісны лыа кыз слӧйӧн; оранжереяяс да плодовӧй сад весалыштісны, вӧв да скӧтнӧй дворъяс мичмӧдісны сідзи, мый пырны любӧ.
Генерал вӧлі стрӧг, но справедлив; радейтӧмӧн накажитавліс, но и бур кывйӧн эз ӧбӧдитлы.
Банйӧм чужӧма, топыд, аснас дӧвӧльнӧй, сійӧ збодера ветлӧдліс усадьбаӧд, шпорыясӧн зёльӧдчӧмӧн, лопнас ворсӧмӧн да сюсь пӧрысь синмӧн казявліс став дзоляник тырмытӧмторъяссӧ.
Визув, гӧгрӧсіник, булки кодь пышыд поп ныв Агнушка вӧлі ключницаӧн, и генерал сӧмын кывнас тшӧлкйӧдліс видзӧдігас, кыдзи Агнушка, быттьӧ комоктор, асывсянь рытӧдз гӧглясьӧ кӧбрегсянь амбарӧдз, амбарсянь молочнӧйӧдз да с. в.
Регыд мысти Воплино лои став матігӧгӧрса помещикъяслы пӧшти быдлунъя сборнӧй пунктӧн.
Генерал новлӧдліс найӧс усадьбаӧд, ошйысис выльысь пыртан пӧрядокъясӧн, вердіс, сетліс найӧ распоряжение улӧ ломбернӧй пызанъяс да эз ӧткажитлы шойччӧм вылӧ перинаяс сетӧмӧн.
Та вӧсна дворянстволӧн гӧститӧдчысь воплинскӧй кӧзяин дорӧ радейтӧмыс да довериеыс содіс эз лунъясӧн, а часъясӧн; и эз ӧтчыд сёрниыс мун весиг сы йылысь, медым Утробинлы сетны честь дворянскӧй доверие кузя медвылыса знакӧн, мӧдног кӧ шуны, бӧрйыны дворянство предводительӧ; но генерал, ещӧ неважӧнся славнӧй губернаторствосӧ бура помнитӧмӧн, ачыс век ӧткажитчыліс тайӧ честьсьыс.
Ӧти кывйӧн, ставыс муніс зэв бура, сыысь бурджыкасӧ и мӧвпавны эн вермы, и некутшӧм признакъяс йылысь, кодъяс водзвыв индылісны homo novus Антошкалысь воӧмсӧ, эз и гарыштлыны.
Но 1856-од воын мутитіс генералӧс бес.
Воис сы ордӧ гӧститны пиыс, дзик на выль пӧжалӧм кызь арӧса титулярнӧй советник, том морт, коді честьӧн прӧйдитіс наукаяслысь курс сійӧ кадся медся бур танцклассъясын да основательнӧя велӧдіс Поль-де-Кокӧс ставнас.
Петенька Утробин ёрис мый вылын светыс сулалӧ батьыслысь усадьбасӧ.
И видзӧднысӧ мисьтӧм, и скӧтнӧй двор дук кылӧ, и керкаыс казарма кодь, и юыс ылын.
Веськаліс ӧтчыд Петенька крестьянскӧй посёлокӧ — и радысла шензьыны кутіс.
Местаыс вылын, пӧшти утёс; увдортіыс визувтӧ джуджыд Вопля ю, коді сэн жӧ неылын, асас овраг босьтӧмӧн, мый вылын сулаліс важ усадьба, крута кежӧ веськыдвылӧ.
Ю вомӧн тыдалӧ ваӧн босьтлан, уна рӧма видзьяслӧн да сиктъяслӧн помтӧм эрд.
Увтас берег кузя чуклясьӧмӧн муніс Вопля кусыньӧ веськыда зурасьысь почтовӧй туй. Тайӧ местатіыс вуджавлӧны гез йылӧ лӧсьӧдӧм карбасӧн.
Ю кусыньӧн артмӧдан нӧрыс йылын (сэн, кытчӧ ӧні Антошка-подлец стрӧитіс пӧшти дзонь посёлок), сьӧдалӧ постоялӧй двор, кодӧс генерал сетӧма арендаӧ енмысь полысь да лӧнь мужик Калина Силантьевлы, аслас крепостнӧйяс пӧвсысь жӧ морт.
Постоялӧй двор да карбас дорын пыр вӧлі живописнӧй жуӧм: лэдзалӧм вӧвъяс, вылӧ лэптӧм вожъяса телегаяс, мужикъяс, шочиника почтовӧй тройкаяс да ыджыд экипажъяс, каретаяс, коляскаяс.
Со кӧн колӧ лоны усадьбаыслы, а не сэн, — ӧтчыдӧн решитіс Петенька.
Со сэні берег вылас, юлань банӧн, колӧ стрӧитны башенькаяс, балконъяса, террасаяса выль керка, и ставнас сійӧс вӧйтны кустъяс да пуяс нюдзвиж листъяс пиӧ; джуджыд кыръя берегсӧ ляпкӧдны да керка да ю костті вӧчны пӧкатӧн, кытчӧ вӧчны газон, а газонас планируйтны цветник; керка сайӧ, прудлы параллельнӧ, вӧчны мичаник том парк, сійӧс важ парккӧд мича поскӧн пруд вомӧн ӧтлаалӧмӧн.
Крестьянаӧс, дерт, вуджӧдны важ парк да плодовӧй сад сайӧ.
Татшӧм вӧлі планыс, кодӧс чертитіс Петенька да кодысь должен вӧлі петны прамӧй замок, а эз кутшӧмкӧ лёкиник пывсян кодь керка, кытчӧ ӧшиньӧд дугдывтӧг пырӧ скӧтнӧй дворъясысь да застольнӧйясысь лёк дук да кӧні оз вермы лоны некутшӧм мӧд развлечение ерофеич жугыля юӧмысь кындзи.
Шензьӧм вылӧ, выльног стрӧитчӧм йылысь Петенька мӧвпъяслы генерал эз сет некутшӧм отпор.
Ӧти-кӧ, Петенька вӧлі ӧтка пи, да сэтчӧ жӧ сэтшӧм бура помаліс наукаяслысь курс и сулаліс сэтшӧм бур туй вылын, мый старик-бать эз вермы сьӧлӧмӧн радлытӧг аддзыны, кыдз сійӧ сьӧлӧмыслы дона пиыс чушъялӧ, бать овмӧс лабиринт кузя шӧйтігтыр, колана мичаторйӧн асьсӧ могмӧдны вермытӧг.
Мӧд-кӧ, генерал ачыс вӧлі сэтшӧм дыр «губерняса кӧзяинӧн», мый быд жуглӧм да выльног лӧсьӧдӧм сылы аслыс вӧлі сьӧлӧм сертиыс.
Петенькаӧн вӧчӧм план вылын мӧвпалӧм бӧрын, сійӧ гӧгӧрвоис, мый водзын лоӧ стрӧйбаяслӧн ӧти местаысь мӧд местаӧ новлысьӧмлӧн, выльпӧв садъяс лӧсьӧдӧмӧн дзонь море — и лопыс кыдзи некор ёнджыка кутіс ворсны сы пытшкын.
Сӧмын ӧти обстоятельство тшӧктіс думыштчывны генераллы: сійӧ кадӧ ёна нин кутісны ветлыны крестьянаӧс мездӧм йылысь сёрнияс.
Но Петенька, коді, Петербургскӧй танцклассъясӧ ветлывлігӧн вӧлі, кыдз шусьӧ, <fra>au courant de toutes les choses</fra>, эскӧдліс сійӧс, мый некутшӧм мездӧм оз ло, а лоӧ «сӧмын сідз».
— Дугды, тадзи-ӧ, менам другӧй? — ёна юасис старик. — Йӧз пӧвсас ёна нин сёрнитны кутісны.
— <fra>Nіaіserіes, mon pere</fra>! * — вочавидзліс Петенька. — Ті мӧвпыштӧй сӧмын, эм-ӧ тані мортнога смысл!
Вот и Архипушкаӧс, сідзкӧ, освободитны!
Архипушка, сиктса дурачок, ар ветымына сайӧ нин унджык, кыдз нарошнӧ мунӧ вӧлі тайӧ кадас господскӧй усадьба дінті, кияссӧ юрыскӧд ӧтвесьтӧ лэптӧмӧн, аслас дӧра дӧрӧм сосъяснас ӧвтчигтыр, шутляліг да ымзігтыр.
Генерал видзӧдліс Архипушка вылӧ, мӧвпыштіс: «збыльысь ӧмӧй Архипушкаӧс мездасны?» и решитіс: «оз, тайӧ эськӧ эз вӧв весиг великодушнӧйӧн!»
Сы вылӧ видзӧдтӧг, медым помӧдз эскӧдны асьсӧ, мый «лёкыс» оз ло, сійӧ, Петербургӧ служба вылӧ пиыс мунӧм бӧрын, ветліс губернскӧй карӧ да сэні висьталіс губернаторлы да архирейлы ассьыс сомнениеяссӧ.
Губернатор, важся калитӧм морт, вочакыв пыдди сӧмын нюммуніс, содтӧмӧн, мый кӧть и татшӧмторъяссӧ паськӧдӧны отечестволӧн врагъяс, но мый эскыны налы вермасны сӧмын йӧз, кодъяс оз гӧгӧрвоны Россиялысь истиннӧй коланлунъяссӧ.
Преосвященнӧй жӧ веськыда шуис, мый кыдз важӧн вӧліны господинъяс да рабъяс, сідзи и водзӧ татшӧмъясыс кутасны кольны вежсьытӧг.
Татшӧм ыджыд авторитетъяслысь кывъяссӧ пыдди пуктӧмӧн, успокоитчӧм Утробин бӧр воис Воплиноӧ да первой удобнӧй случай дырйи босьтчис выльногса лӧсьӧдчӧмъяс дорӧ.
Сылы лёк вылӧ, 1875 вося тулыс да гожӧм прӧйдитісны дзик лӧня.
Сійӧ ӧдйӧ вуджӧдіс крестьянскӧй посёлоксӧ плодовӧй сад сайӧ, кызвынсӧ стрӧитіс бура ыджыд керка, башняясӧн да террасаясӧн, Воплялань банӧн, стрӧитіс медводдза кад кежлӧ медся колана службаяс, выпишитіс немец-садовникӧс, сыкӧд ӧтлаын проектируйтіс юлань бана керка водзас английскӧй сад да керка мышкас — парк, лӧсьӧдіс кык-куим туй, но ни крут берег рӧвняйтӧм дорӧ, ни пуяс садиталӧм дорӧ, мыйӧн колӧ вӧлі пуктыны заводитчӧмсӧ выль парклы, босьтсьыны эз удит.
Кыдз эськӧ эз зільны крестьяна, кыдз эз старайтчыны сиктса начальникъяс, но арпом кежлӧ водзын лоысь замок матігӧгӧрса местаясыс аснаныс петкӧдлісны регыдджык неважӧнся геологическӧй переворотлысь серпас, кутшӧмкӧ тӧлкаджык тор дорысь: весиг гуранъяс, кодъяс петкӧдлісны, мый тайӧ местаас вӧліны крестьянскӧй дворъяс да гумлаяс, эз вӧвны рӧвняйтӧмаӧсь.
А сы костті грознӧй час эз нюжмась, и 1857 во помын вӧлі вӧчӧма нин первой воськов крестьянскӧй вопрос разрешитӧм вылӧ.
Генерал сэтшӧма повзис, мый бара скачитіс губернскӧй карӧ.
Сэн пукаліс мӧд губернатор нин, томъяс пытшкысь медводдзаыс, но архирей вӧлі важыс на.
Генерал юалӧм вылӧ: «мый тайӧ вӧтыс петкӧдлӧ?» — губернатор неуна зумыштчис, сы вӧсна мый прӧстӧй кывъястӧ весиг сёрниын эз радейт, а кыдзи ачыс сёрнитіс докладнӧй запискаяс слогӧн, сідзи и мукӧдъяссянь сійӧс корис.
Но век жӧ, Утробинлы, кыдз олӧма мортлы, воддза заслугаяс да вывті веськыда юасьӧм вӧсна, губернатор небзьыштіс да сысйыштіс пинь пырыс, мый кӧть и Западнӧй крайса генерал-губернатор дінӧ шыӧдчӧмлӧн фактыс дзик ӧтка, сы вӧсна мый тайӧ крайыслӧн и положениеыс абу йӧз кодьыс, и кӧть эськӧ та сайын правительстволӧн мӧвпъясыс да чайтӧмъясыс тӧдмавтӧмӧсь, но мый, век жӧ, правдалӧн да справедливостьлӧн идея, кодӧс ӧтар боксянь ёнмӧдӧ общественнӧй пӧльзалӧн идеяыс, а мӧдар боксянь ыштӧдӧны, да, сідз шуны, ошкӧны государственнӧй соображениеяс...
Генерал кывзіс тайӧ кузь да гажтӧм висьталӧмсӧ синъяссӧ арыштӧмӧн, да аслыс ужас вылӧ — гӧгӧрволіс ставсӧ.
— А ме, <rus>вашество</rus>, таво переформировка ас усадьбаын думышті вӧчны, — шуис сійӧ кыдзкӧ машинальнӧя, быттьӧ сылӧн юрас тайӧ ӧти идеяыс и вӧлі.
— Зэв рад, зэв рад! — вочавидзис губернатор. — Зэв рад аддзыны, мый господа дворяна эновтӧны воддза нэмӧвӧйся туйяссӧ да петкӧдлӧны смеллун, тайӧ, кыдз шуны, нерв...
Тайӧ места вылас Утробин шаркнитіс кокнас, копыртчыліс да веськӧдчис архирей дорӧ.
Архирей примитіс генералӧс паськӧдӧм киясӧн да пыр жӧ тшӧктіс вайны закуска.
— Кывлінныд? — юаліс генерал.
— Не сӧмын кывлі, но и гажми, — вочавидзис преосвященнӧй. — Истиннӧ любезнӧйӧн вӧлі христианскӧй сьӧлӧмлы тайӧ минутаыс.
Генерал ёна гӧрдӧдіс.
— Кыдз нӧ сідз, преосвященнӧй!
А помнитанныд: «и важӧн вӧліны господаяс да рабъяс, и водзӧвылӧ татшӧмъясыс долженӧсь кольны вежсьытӧг»? — йиркнитчис сійӧ.
— Да, да, да!
Сійӧ ӧд со — ставнымӧс миянӧс бес гудрӧдлӧ да сы вӧсна умствуйтны смелмӧдчам!
И чайтам, и планъяс стрӧитам — и ставсӧ лыа вылын.
Думайтчыліс вот: долженӧсь кольны рабъяс; а друг петісны бӧрын благочествейшӧй государлӧн тшӧктӧм: не лоны рабъяслы!
Мый кежын нӧ, висьтав тэ меным, чайтӧмъясыд да планъясыд миян колины?
Веськыда шуа: лыа вылын стрӧитам!
Генерал пукаліс преосвященнӧй ордын минута дас вит, но эз уськӧд сэсся ни ӧти кыв и весиг эз чуткысьлы ни балык дорӧ, ни свежӧй пӧк дорӧ.
Кажитчис, сійӧ вӧлі летаргическӧй унмын.
Губернскӧй карсянь Воплиноӧ воӧм бӧрын Утробин ӧтпырйӧ кык сутки чӧж узис садьмывтӧм унмӧн.
Садьмӧм бӧрын сійӧ аддзис пызан вылысь писяньыс письмӧ, коді сідз жӧ юӧртіс водзын лоысь катастрофа йылысь да гижис:
«медся бур ӧні, муса папаша, — сійӧ вуджӧдны крестьянаӧс омӧль му вылӧ, шуам, лыа вылӧ: сідз ӧні, <rus>по крайней мере</rus>, ылысь аддзысь став йӧзыс тані мӧвпалӧны».
— Но, ог, кывзысьысь слуга, колӧ ещӧ аслам собственнӧй переселитчӧм йылысь мӧвпалыштны! — горӧдіс генерал да сэк жӧ мӧвпнас содтіс:
— А код тӧдас, гашкӧ нинӧм оз и ло!
Но 1858 вося январын быдласянь кутісны сявгыны адресъяс, а мӧд гожӧмнас вӧлі нин босьтчӧма крестьяналысь олӧмсӧ бурмӧдӧм кузя комитетӧ членъяс бӧрйӧмӧ, и генерал вӧлі кык морт лыдын, кодъясӧс бӧрйисны К-ӧй уездсянь.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, выль усадьба стрӧитӧм кузя уджыс генерал син водзын муніс сэтшӧм ӧдйӧ, мый сійӧ июльын нин вермис вуджны выль керкаӧ, кӧть эськӧ сійӧ и вӧлі уна на помавтӧм, да жуглыны важсӧ.
Но августын сылы колӧ вӧлі вуджны овны губернскӧй карӧ, медым участвуйтны комитет уджын, и усадьба помалӧм кузя уджыс сувтіс.
Ионаӧс да Агнушкаӧс генерал босьтіс сьӧрсьыс, а старӧста, кодлы колӧ вӧлі пӧртны олӧмӧ генераллысь планъяссӧ, синсайса став тшӧктӧмъяс вылӧ вочавидзис, мый крестьянаыс удж дорӧ кӧдзалісны.
Комитетын, сэк костті, Утробин петкӧдліс асьсӧ либералӧн.
Сійӧ эз сӧмын сёрнитлы, но и горзыліс, мый «вӧчны мыйкӧ да колӧ».
Но, век жӧ, сёрнитіс, медым виччысисны лишка вӧчӧмъясысь да большинство нимсянь вӧзйис проект, коді заводитчис кывъясӧн: «но ежели кӧ» да помасис кывйӧн «век жӧ».
Сійӧ кадӧ тайӧ проект оригинальнӧй редакция вылӧ ёна серавлісны, сійӧс гӧгӧрвотӧг, мый «но ежели кӧ»-ӧн лыддьысьыськӧд беседаӧ пырӧмлӧн вӧвлытӧм формаыс вӧлі чужтӧма сӧмын сійӧ страстностьӧн да убежденностьӧн, коді век вӧлі тайӧ проектсӧ лӧсьӧдігӧн.
Утробин прӧстӧ вӧлі чорыда эскӧ, мый ставыс, коді должен сулавны «но ежели кӧ» водзвылын, быдӧнлы вывті тӧдса, медым сійӧс ковмис висьтавны мӧдпӧв.
Кыдз прожектёр, сійӧс вӧлі ыстӧма комиссияса большинство нимсянь эксперт пыдди.
Тайӧ вӧлі гожӧмын.
Петербургын сійӧс, мукӧд экспертъяскӧд тшӧтш, новлӧдлісны праздникъяс дырйи гуляйтны Павловскӧ, Царскӧй Селоӧ, Петергофӧ, и весиг Бабловоӧ, кӧн петкӧдлісны зэв ыджыд гранитнӧй купальня, кодын некор некод эз купайтчывлы.
Мукӧд кадсӧ сійӧ колляліс Демут гостиница нумерын, быдлун век ёнджыка и ёнджыка эскӧмӧн, мый сылӧн «но ежели кӧ»-ыс оз пузьы.
Сійӧ олӧмын тайӧ периодся дзик ӧти бур казьтылӧмӧн вӧлі рыт, кодӧс сійӧ колляліс Агнушкакӧд ӧтлаын Минерашкаясын, и найӧ ӧтувъя сёрниӧн зэв бура кӧмӧдісны Ионаӧс, сылы висьталӧмӧн, мый сійӧ найӧс виччысис Смоленскӧй кладбище вылын.
1861 во генеральскӧй усадьбаӧс суис татшӧм положениеын: керка стрӧитӧма да стенъяссӧ обшивайтӧма, но абу краситӧма;
керкасӧ вевттьӧма кӧрт листӧн, но сідз жӧ абу краситӧма да местаясӧд розявлӧмаӧсь нин.
Керка пытшкӧсас куим комната штукатуритӧма дзикӧдз, кыкӧс сӧмын дасьтӧмны сы вылӧ — стенъясас, тувъялӧма дранкаяс; мукӧдас — стенъяс сулалӧны кушӧсь.
Керка водзвылас, кыт колӧ вӧлі рӧвняйтны крут берегсӧ, вӧліны тайӧс вӧчны кымыныськӧ заводитлӧмлӧн следъяс — канаваяс да гуранъяс;
керка мышкас вӧчӧмаӧсь вӧлі векни туйяс, кодъяс бокӧ садитавлӧмаӧсь посньыдик клёнъяс, ясеньяс да нинпуяс, кодъяс пытшкысь ловзьӧма сӧмын дасӧд юкӧныс, а мукӧдыс косьмӧмаӧсь да на местаын сулалісны кос ньӧръяс, кодъяс скӧрмӧдлісны генераллысь сьӧлӧмсӧ.
Службаяс пиысь вӧлі вуджӧдӧма сӧмын кухня да кӧбрӧг; мукӧдсӧ ставсӧ эновтісны важ места вылас пруд сайӧ.
Гуранъяс, кӧні сулалісны крестьянскӧй керкаяс да вӧліны гумлаяс, колины рӧвняйттӧмӧсь да сука тырӧмаӧсь петшӧрӧн да дикӧй ӧмидз кустъясӧн.
Важ паркыс тырӧма да лоӧма дикӧй вӧр кодь; туйяс вылӧ заводитӧмаӧсь чуткӧдны нырнысӧ посни пипуяс; важ керка местаын туплясисны кирпичторъяс да зэв сука быдмисны петшӧръяс да йӧнъяс.
Оранжереяяс пемдӧмаӧсь, грунтӧвӧй сарайяс лоӧмаӧсь беспризорнӧйясӧн; яблок пуяс, 1861 вося милӧстьтӧм тӧв вӧсна, пӧшти ставыс кынмӧмаӧсь, сы вӧсна плодовӧй садйын, коркӧя зэв мича пуяс местаын, чурвидзисны налӧн куш да лёк кырся стволъясыс.
Первой каднас, колӧ шуны, генераллы эз вӧв усадьбаӧдз: сійӧ видзӧдавліс, коді крестьяна пиысь босьтлӧ сы водзын шапкасӧ и коді оз босьтлы.
Веськыда кӧ шуны, босьтлісны дзик ставыс;
но генерал лои сэтшӧм ёсь синма, мый самӧй босьтланногсьыс казявліс медтӧдчытӧм, пӧшти казявны позьтӧм оттенокъяс.
Сэсся сійӧ нуис зэв чорыд полемика мирӧвӧй посредниккӧд, ачыс ветліс сы дінӧ разбирайтчӧм вылӧ да кутшӧмкӧ страстностьӧн пуктыліс асьсӧ зависимостьӧ «сылы единовременнӧй да унизительнӧй ӧтувъя пукалӧмлы» кутшӧмкӧ Гришка-пӧваркӧд, коді некыдз эз кӧсйы служитны кык заповеднӧй во.
Но ньӧжйӧникӧн страстьяс лӧнисны.
Мирӧвӧй посредниккӧд полемикаыс помасис, коли Гришкаяскӧд, Прошкаяскӧд да Марфушкаяскӧд «унизительнӧй ӧтвыв пуклӧмлӧн» пӧра.
Но сэн, кыдз нарошнӧ, лои катастрофа Антошка кристос вузалыськӧд, коді действуйтіс ещӧ ярджыка «ӧтвыв пукалӧмъяс» дорысь да код йылысь висьталам улынджык.
Генералӧс помӧдз вӧлі кокйывсьыс шатовтӧма.
Гажтӧм сиротство быттьӧ вонйӧн шебрӧдіс и сійӧс асьсӧ, и сылысь неважӧнся затеяясӧ.
Дикӧй да зумыш шувгӧ бокын пруд сайын важ парк да сыкӧд орччӧн кушӧн да дзоляӧн тыдалӧ канаваӧн кытшалӧм места, кытчӧ шуӧма вӧлі лӧсьӧдны выль парк.
Генерал дзормис, омӧльтчис да нюкыртчис; сійӧ овмӧдчис аслас выль керкаса куим штукатуритӧм комнатаӧ да став мукӧд вылас, буракӧ, ӧвтыштіс кинас.
Кияссӧ мышкас пуктӧмӧн да дзор юрсӧ ӧшӧдӧмӧн сійӧ шӧйтӧ тайӧ комнатаясӧдыс, быттьӧ вугралӧ.
Но ӧткымынысь синмыс сылӧн ӧзйылӧ да быттьӧкӧ магнетическӧй вынӧн кыскӧ Вопля мӧдар береглань, кӧні едждалӧ Антошка кристос вузалысьлӧн стрӧитӧм выль усадьба.
Антон Валерьянов Стрелов вӧлі орчча уезднӧй карса мещанин, и унджык сэтчӧс обывательясыс нӧшта помнитӧны на, кыдзи сійӧ асывсянь рытӧдз стрела моз лэбаліс базар вывті, сьӧм тыра польдчӧм мешӧкъяса купечьяслысь приказаниеяссӧ олӧмӧ пӧртігӧн.
Татысь — прӧзвище Антон-Стрела, коді и кольліс сы сайын сэтчӧдз, кытчӧдз ачыс эз веж овсӧ Стрелов вылӧ.
Дыр Антошка вӧлі нинӧмтӧдчытӧмӧн и некыдз эз вермы петны посни лӧвтысь тӧргӧвечьяс да плутъяс радъясысь, да и сійӧ эз аслас тшӧт вылӧ, а кутшӧмкӧ капиталист тшӧт вылӧ, коді сюся кыйӧдіс, медым лишнӧй витура эз коль Антошка чуньяс костӧ.
Способностьяс Антошкалӧн вӧліны ыджыдӧсь;
некод эз куж сэтшӧм ӧдйӧ гурйыны шыр позъяс, сэтшӧм збоя клянитчыны да распинайтчыны, сэтшӧм пелька объегоритны, кыдз сійӧ;
некодлӧн юрас эз вӧв сы мында хищническӧй проект;
но ни изобретательность, ни настойчивӧй деятельностьыс личнӧ аслыс некутшӧм пӧльза эз сетлыны:
кыдзи вӧлі сійӧ нинӧм абутӧмӧн, сідзи и коли нинӧм абутӧмӧн сійӧ здукӧдз, кор воис сылӧн чередыс.
Кадыс сэк вӧлі сьӧкыд, пемыд;
сословиеяслӧн торъялӧмыс ыджыдаліс аслас став вынӧн, быдсяма пӧлӧс искусственнӧй перегородкаясӧн кутӧмӧн;
тайӧ бӧръятор вӧснаыс быдӧнлӧн вӧлі позянлун чорыда кутчысьны сылы судьбаӧн индӧм местаӧ, торъя выныштчӧмъяс лэдзтӧг, медым дорйысьны кортӧм элементъяс сюйсьӧмысь.
Кайны вылӧ татшӧм условиеяс дырйи вӧлі сьӧкыд, и кутшӧм эськӧ эз вӧв мортлӧн пельк вежӧрыс, кодӧс шыбытӧма рангъяс общественнӧй табельӧн пос бӧръя тшупӧд вылас, — личнӧ аслыс тайӧ пельклуныс воши весь и уна вылӧ нин сӧмын сетліс позянлун муртса-муртса судзсяна олӧм вылӧ.
Антошка вӧлі вывті деятельнӧй мортӧн.
Быд асыв сійӧ заводитліс грӧшъяс чукӧртӧм кузя мудзтӧдана удж, котраліс кывсӧ нюжӧдӧмӧн базарнӧй площадьсянь заставаӧдз и мӧдарӧ, ӧвтчис кияснас, тэрмасис, сюйсис водзӧ, божитчис, весиг терпитіс нӧйтӧмъяс — и быд рыт водліс узьны век сійӧ жӧ грузӧн, кутшӧмӧн чеччыліс асывнас.
Чеччис — грӧш, и водіс — грӧш.
Видзӧдлас, вӧвлывлі, Антошка тайӧ кӧлдуйтӧм грӧш вылас, чабралыштас сійӧс, щӧлкнитас кывнас — и каяс узьны пӧлатьӧ, думӧн, медым аски муртса югдігӧн на бара лэдзны сійӧ грӧшсӧ оборотӧ, да медым не очсавны, а то, енмӧй видз, и медбӧръя грӧшыд весь пропадитас.
И мый ставсьыс тӧдчанаджыкыс тайӧ нэмсӧ вӧтлысьысь гӧльлун вылас видзӧдтӧг, некод эз видзӧдлы сы вылӧ, некод эз жалит сійӧс, а мӧдарӧ, быдӧн сэтчӧдз вӧлі эскӧ Антошка «дарованиеяс», мый нимтылісны сійӧс «стальнӧй душаӧн» да окотапырысь шутитыштавлісны, мый сійӧ «рӧднӧй батьӧс пон вылӧ вежны дась».
Тадзи муніс сэтчӧдз, кытчӧдз роч му вылӧ эз понды ӧвтны выль руӧн.
Антошка вӧлі первойяяс пытшкысь ӧтиӧн, коді воспользуйтчис тайӧ ӧвтыштӧмлӧн медматыса результатъясӧн.
Сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый крепостнӧй правоӧс бырӧдӧм тӧдчымӧн должен чинтыны судтасӧ важся перегородкаяслысь да лӧсьӧдны дзик выль положение, кӧні свежӧй да горш мортлы сулалӧ сӧмын не узьны, медым лӧсьӧдны аслыд сокровище.
Промышленнӧй деятельностьлӧн местаыс, кывшутӧг, паськалі: эз сӧмын сьӧм тыра польдчӧм мешӧкъяса ӧти местнӧй йӧзлы ковмыны подручнӧй йӧз, кодъяс вузалӧны ассьыныс ловсӧ грӧшысь, но и мукӧд быдсяма званиеа шляйччысь йӧзлы, кодъяс друг уськӧдісны тӧдвылас татшӧмтор: «му миян ыджыд да озыр», да тайӧ катласьысь подув вылас кӧсйӧны стрӧитны коркӧ лоысь славалысь да благополучиелысь храм.
Зэв уна мыччысисны тӧдтӧм йӧз (сійӧ жӧ Антошкаяс, но сӧмын асьнысӧ «исследовательясӧн» шуысьяс) пырыс аддзысь, пӧшти бытшкысь синъясаӧсь, ёсь да развитӧй нырисаӧсь да вӧрзьывтӧм решимостьӧн: Тетюшаын восьтыны Америка.
Тайӧ йӧзыс нинӧм эз ньӧблыны да контрактуйтлыны, а исалісны, юасисны быд паныдасьысьлысь, шлёнъялісны базаръясӧд да тӧргъяс вывті да эскӧдлісны ставсӧ и быдӧнӧс, мый найӧ пуктӧны подув кутшӧмкӧ сношениеяслы, корсьысьӧны выль рынокъяс да источникъяс отечественнӧй производительностьлы вылӧ.
Татшӧм субъектъясыслы Антошка вӧлі дзик клад кодь.
Сійӧ зэв бура гӧгӧрвоис, мый сылы сюрины кокни вежӧра йӧз, кодъяслы колӧ ӧти: медым «идеяыс», коді пырліс налы аслыныс юраныс либӧ жӧ найӧ патронъяслы юрас, вӧлі подтвердитӧма сідз шусяна «местнӧй исследуйтӧмӧн».
Сы вӧсна сійӧ окотапырысь йитчис кыптысь промышленнӧй духлӧн вестникъяс дорӧ, и не сӧмын виччысис налы паныд сувтӧмысь, но пӧръясис найӧ смыслын кыдзи вермис, мед сӧмын найӧ колины дӧвӧленӧсь.
Исследуйтӧмыс пырджык нуӧдсьыліс зэв прӧстӧя: бокысь воӧм Улисс босьтліс записнӧй книжка да заводитліс допрос:
— Висьталӧй, пӧжалуйста, ме кывлі, мый тіян тані вель уна таг вӧдитӧны?
Улисс паськӧдӧ сэки карта, код вылын Россияӧс рисуйталӧма разнӧй краскаясӧн, сы серти, кӧні ёнджыка либӧ омӧльджыка вӧдитӧны тагсӧ.
— Тагйыдтӧ!
Лэдзӧй тіянлы, ваше сиятельство, доложитны!
Тагйыд миян ӧти татчӧс карын сэтшӧм уна, мый, позьӧ шуны, оз ӧти сюрс пуд сісьмы сійӧ... сы вӧсна мый инавныс сійӧс миян некытчӧ.
— Но, сідз ме и тӧді!
Тайӧ вывті дивӧ!
Дивӧ, кутшӧм тешкодьторъяс висьталӧны отечество йылысь! — пузьыліс Улисс.
— А иналӧм кузяыд шогсьыны нинӧм: аддзам, кытчӧ инавны.
— А кутшӧм эськӧ, ваше сиятельство, татчӧс олысьяслы удовольствие вӧчинныд!
— Кытчӧ инавны аддзам.
Да.
Но, а кыдзи тіян гӧтӧвитӧны тагсӧ?
Прессуйтӧны?
— Сійӧ нӧ мый сэтшӧм «прессуйтӧмыс»?
— Но, да; вот Англияын, шуам, тагсӧ прессуйтӧны да сы бӧрын и снабжайтӧны став рынокъяссӧ став свет юкӧнъясысь...
Да! батюшка!
Вот тайӧтӧ страна!
Став свет пасьтаыс — быдлаын английскӧй таг!
Да, тайӧ абу милӧн кодь!
Антошка кывзӧ да висьталӧм улас довкйӧдлӧ юрнас.
— И ни боже мой! — висьталӧ сійӧ: — миян и татшӧм заведениеясыс абуӧсь!
Помилуйтӧй!
Примернӧ, ӧні кӧ вот мужик, либӧ кӧть нин мещанин... но, кӧн нӧ налы тшук тайӧ прессуйтнысӧ велӧдчыны!
— Но, тайӧс, батюшка, энӧ висьталӧй, сы вӧсна мый роч йӧз — талантливӧй йӧз.
— Сійӧ сы кузя, медым найӧ ног вӧчны, ли мый?
Ваше сиятельство!
Помилуйтӧй!
Да петкӧдлӧй кӧть меным!
Шуӧй: вӧч, Антон Валерьянов, вот буретш тайӧ машинасӧ...
Но, вот кыдз, значит, места вылысь ог вӧрзьыв, а вӧча нин да вая машинасӧ!
— Сійӧ ӧд вот и эм.
Сэн сӧмын отсӧглысь кисӧ колӧ мыччыны.
Сідзкӧ, ті думайтанныд, мый вӧчны кӧ татчӧ таг прессуйтан заведение…
— Буретш тайӧ, ваше сиятельство, пӧлезнӧй тор лоас!
А прӧстӧй йӧзлы, сьӧд йӧзлы, кутшӧм кокни лоӧ — и енмӧй тэ менам!
Сы вӧсна мый босьтам кӧть пример вылӧ буретш тайӧ тагсӧ: мыйдта сійӧ ӧні весь вошӧ!
Прӧстӧ, шуны кӧ, карта вылӧ киськалӧны!
А сэки вот быдӧн, коді весиг нэмчӧжыс таг дінас эз кутчысьлы, и сійӧ тагсӧ кутас вӧдитны.
Сы вӧсна мый сэн делӧыс чистӧй; босьтін, пуктін мешӧкӧ, вайин прессовальнӧй заведениеӧ, босьтін сьӧм — и шабаш!
— Гм!.. а шабдісӧ тіян местаясын — сідз жӧ ёна вӧдитӧны?
Улисс паськӧдӧ мӧд карта, код вылын Россияӧс рисуйтӧма сідз жӧ унапӧлӧс краскаясӧн, кодъяс петкӧдлӧны, кӧні ёна либӧ омӧля развитчӧма шабді вӧдитан промышленность.
<ns>К***</ns> мавтӧма краскаӧн кизера, мый петкӧдлӧ шабді вӧдитӧмлысь омӧля паськалӧм.
— Шабдіыд!
Да миян местаыс, позьӧ шуны, важысянь...
Лэдзӧй тіянлы, ваше сиятельство, доложитны: мый ӧні таг кӧть шабді — ставыс, значит, ӧти, ставыс — тайӧ местаын первой статьяяс!
Ӧд мыйдтӧм тані шабдіыд! мыйдтӧм шабдіыд!
— Но, сідз ме и тӧді!
Водзвыв тӧді, мый став тайӧ предварительнӧй сведениеясыс — ставыс пустякъяс!
А ӧд бура ми тӧдам ассьыным отечествоӧс... позьӧ шуны!
Видзӧдлӧй жӧ, батюшка!
Со тайӧ карта!
Со сы вылын миян шабді вӧдитан промышленностьлысь положениесӧ петкӧдлӧма и тіян уезд весьтын пасйӧма: шабді вӧдитан промышленность — жеб.
— Ваше сиятельство!
Да ме ӧмӧй нӧ!
Кымын во, шуны кӧ, тані ола!
Да, гашкӧ, оз ӧти сюрс пуд...
— Ещӧ мед не тӧдны!
Дерт жӧ, кодлы нӧ бурджыкасӧ тӧдны!
Ме та йылысь тай и висьтала: кутшӧмӧсь Петербургын сведениеяс!
Да, видлӧй тайӧ сведениеясӧн делӧ вӧчны!
Ме век шулі:
господа! кытчӧдз тіян ловъя исследование абу, сэтчӧдз дзик ӧткодь, мый тіян нинӧм абу!
Збыль ме висьтала?
Збыль?
— Тайӧ веськыд кыв, ваше сиятельство, ті шуинныд!
— Но, да.
А шуны кӧ, ме ӧд ӧтнам...
Омӧль тайӧ...
Сьӧкыд, батюшка, сьӧкыд!
— Мый нин эм таысь сьӧкыдджыкыс, ваше сиятельство!
— Но, а ӧні кутам водзӧ нуӧдны миянлысь исследованиенымӧс.
Сідз ті шуанныд, мый шабді... кыдз нӧ сійӧс тіян уджалӧны?
Вот Бельгияын, Голландияын прошви кыӧны...
— Лэдзӧй тіянлы, ваше сиятельство, доложитны!
Сійӧ збыль, мый миян местаын... миян, позьӧ шуны, велӧдчытӧм вӧсна... шабді миян, позьӧ шуны, дзикӧдз эновтӧма...
Тайӧ сідз.
Но, ежели кӧ ӧні велӧдны, кыдз сійӧс кӧдзны, либӧ кӧть, пример вылӧ, бур кӧйдыс сетны... ыджыд пӧльза эськӧ тшук тайӧ шабдісьыс позьӧ босьтны!
Бара кӧть эськӧ и миян сиктса баба... лёкджыка али мый сійӧ галанскӧй бабаысь прошвитӧ кыас, ежели кӧ сылы петкӧдлыны?
И сідз водзӧ.
Исследование шымыртліс татчӧс производстволысь став предметъяссӧ, и сэк жӧ не сӧмын найӧс, кодъяс важысянь нин босьтісны промысловӧй гражданственностьлысь правосӧ, но и найӧс, кодъясӧс весиг дзик эз тӧдны тайӧ местаас, но, на вылӧ колана внимание пуктігӧн, вермисны эськӧ сетны тӧдчана пӧльза.
Бӧръяпомыс исследователь векджык юавліс:
— А онӧ-ӧ вермӧй ті висьтавны меным татчӧс главнейшӧй промышленникъяслысь нимъяссӧ?
Антошка тайӧс юалігӧн дрӧгмунліс: сійӧ нин заводитліс вежӧктыны ассьыс Улиссӧ.
— Дерунов, Осип Иванович, — вочавидзис сійӧ падъялӧмӧн: — ыджыд кӧльӧса налӧн лӧсьӧдӧма...
Сӧмын лэдзӧй, ваше сиятельство, тіянлы доложитны...
— Мый сэтшӧмыс?
— Оз сьӧлӧм вылад во тіянлы сійӧ, господин Деруновыдтӧ...
— Мый нӧ сідз?
— Да сідз... неуна найӧ быттьӧкӧ важ ногӧн...
Предприятиеяс йывсьыд зэв виччысьысьӧсь...
Ӧпасайтчӧны.
Сійӧ медым вот таг прессуйтӧм йывсьыд либӧ прошви йывсьыд — ни ӧти кыв боже мой!
— Рутиннӧй туйясӧд, сідзкӧ мунӧ?
Рутиннӧйясӧд, важъясӧд?
— Ещӧ кутшӧм важъясӧд на!
Кыдз вот, ваше сиятельство, батьяс да дедъяс борщ вылын овлісны — сідзи и ми!
Но исследователь, век жӧ, мӧдӧдчыліс Дерунов ордӧ (оз позь: ӧти-кӧ, местнӧй Ротшильд, а мӧд-кӧ, и «сношениеяссӧ» колӧ жӧ заводитны нуӧдны), варовитіс сыкӧд, шензьӧдіс сійӧс видзӧдласъяс кокнилунӧн да мӧвпъяс ӧдйӧ вежласьӧмӧн — и медбӧрын, кыдз и водзвыв вӧлі висьталӧ Антошка, петлывліс сы дінысь недовольнӧйӧн.
— Да, батюшка, — висьталіс сійӧ Антошкалы: — ті збыль висьтавлінныд!
Тайӧ абу промышленник, а кутшӧмкӧ мыр!
Ни предприимчивостьлӧн збойлуныс абу, ни экономическӧй законъяс гӧгӧрвоӧм абу... нинӧм!
Оз!
Миянлы оз татшӧм йӧз ковны!
Миянлы колӧны дзик мӧдпӧлӧс йӧз!.. гӧгӧрвоанныд?
Вот кыдз ми тіянкӧд, пример вылӧ!
А? Гӧгӧрвоанныд, вот кыдз ми тіянкӧд?
— Висьтавлі ме ваше сиятельстволы, мый весьшӧрӧ сӧмын кадсӧ воштанныд.
Медся, кыдз шусьӧ, вужъяссьӧм тайӧ мортыс!
Веськыд результатӧн тайӧ волӧмъясыслӧн вӧлі сійӧ, мый регыдъя кадӧн Антошка удитіс нажӧвитны кымынкӧ сё шайт.
Главнӧй результатыс жӧ тыдовтчис сыын, мый Антошка услугаяс вылӧ доныс виччысьтӧг кыптіс да сы дінӧ татчӧс обывательяслӧн отношениеыс тӧдчымӧнъя вежсис.
Тайӧ кадсяньыс сійӧ лои тӧдчана мортӧн, «Антошка» пыдди кутісны шуны «Антон Валерьянычӧн», а «Стрела» прӧзвищеыс пыдди лои ов «Стрелов».
И збыль, карын кутісны ветлыны шензьӧдана сёрнияс.
Первой кутісны сёрнитны, мый лӧсьӧдчӧ кампание «шабді вӧдитӧм да сійӧс уджалӧм кузя», а ещӧ некымын тӧлысь мысти кыптіс сёрни мӧд кампание йылысь, коді пуктӧма ас водзас могӧн вештыны торговляысь английскӧй прессуйтӧм таг да вежны сійӧс сэтшӧмӧн жӧ, но роч тагйӧн.
Медбӧрын, воис юӧр и кӧрттуй йылысь.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, кӧть эськӧ первой кык сёрниыс сідзи и колины сёрниясӧн, а бӧръяыс пӧртсис олӧмӧ сӧмын бура сёрӧн нин, Антошкалӧн репутацияыс сувтіс нин сэтшӧм зумыда, мый весиг аслыс Деруновлы эз волы юрас шуны сійӧс важногӧн Антошкаӧн.
Буретш тайӧ жӧ каднас и помещикъяс пӧвсын тыдовтчис движение.
Ӧткымынъяс прӧстӧ веськыда гӧгӧрвоисны ассьыныс кужтӧмлунсӧ нуӧдны овмӧснысӧ выль подувъяс вылын; мӧдъяс жӧ, водзӧвылӧ бур результатъясӧ воӧдчан надеяясысь ӧтказывайтчытӧг, требуйтісны капиталъяс, капиталъяс, капиталъяс...
Татысь — ӧтувъя кӧсйӧм бырӧдны либӧ ставсӧ, либӧ нин этша вылӧ сійӧс, мый кажитчис ковтӧмджыкӧн.
Кужтӧмъяс дасьӧсь вӧліны инавны ставсӧ и кӧть кыдз, мед сӧмын пышйыны мустӧммӧм местасьыс; кодъяс жӧ чайтлісны асьнысӧ кужысьясӧн, найӧ мынтӧдчылісны тыртӧм муясысь да сійӧ лестукъясысь, кодъяс, найӧ корӧмъяс серти жӧ артмисны уставнӧй грамотаяс гижигӧн.
Тайӧ затеяясыс требуйтлісны збой да ӧдйӧ вӧрысь посредникъясӧс, сы вӧсна мый сьӧмӧн польдчӧм мешӧкъяса Дерунов кодь йӧз шыӧдчылісны кӧ веськыда на дінӧ, сӧвесть тӧдтӧг вӧзйылісны рубысь грӧш.
Тайӧ посредник-маклёръяс лыдас, тӧдӧмысь, медводзын лои Антон Стрелов, и збыльысь сійӧ вӧчис первой кадӧ некымын татшӧм сделка, кодъясӧн кыкнанладорыс колины дӧвӧленӧсь.
Сійӧ вӧлі буретш тайӧ минутаыс, кор мӧдіс гажтӧмсьыны генерал Утробин.
Оброкъяс воисны омӧля; муыс не сӧмын нинӧм эз вай, но ещӧ на корис ассяньыс рӧскодъяс.
Генерал друг кутіс чувствуйтны асьсӧ дзик ӧтнасӧн да нинӧм вӧчны вермытӧмӧн.
Быттьӧкӧ олӧм дінӧ став интересыс сылӧн воши; сійӧ нин дугдіс вежӧктӧмӧн видзӧдлывлыны временно-обязаннӧй крестьяна * чужӧмъяс вылӧ, сійӧ весиг пырысь-пыр дугӧдіс, быттьӧ орӧдіс, мирӧвӧй посредниккӧд полемикасӧ.
Ставыс тайӧ вӧлі бур, кытчӧдз на руасисны важ барскӧй олӧмлӧн колясъясыс; но ӧні, кор сёрниыс мӧдӧдчис быдлунся рӧскодъяслысь потребностьяссӧ могмӧдӧм йылысь, шуткаяс шутитны оз нин вӧлі лӧсяв.
Веськодьпырысь жугыль синъясӧн видзӧдіс генерал выль керка ӧшиньяс пыр Вопля ва вылӧ да кодйӧм, кыдзсюрӧ паръялӧм сы берег вылӧ, буретш сы вылӧ, кытчӧ вӧлі шуӧма лӧсьӧдны луд да цветник.
Шочиника, керкаысь петӧм бӧрын, сійӧ видзӧдлывліс шензьӧм, быттьӧ гӧгӧрвотӧм синъясӧн косьмӧм пуяс вылӧ, рӧвняйттӧг кольӧм гуранъяс да идравтӧм хлам вылӧ — и сылӧн дзор юрас вӧрӧшитчис ӧти мӧвп: мый кытӧнкӧ должен лоны морт, коді воас да ставсӧ вӧчас ӧтпырйӧ, ӧтчыд ӧвтыштӧмӧн.
Мый сійӧ, генерал, ӧти асылӧ садьмас и друг аддзас, мый ставыс дзоридзалӧ, красуйтчӧ, гӧгӧр ӧвтӧ чӧскыд дукӧн да оз и казьтывлыны весиг неважӧнся геологическӧй переворотлысь признакъяссӧ.
Опытнӧй, квайтымын арӧсысь ыджыдджык арлыда стариклы, дерт, тайӧ надеяыс вӧлі дзик челядьсяма, но кор мортлысь нервъяссӧ пӧшти виӧмаӧсь, то волшебствоыс кӧсйытӧг лоӧ дзик ӧти петантуйӧн, код вылын успокаивайтчӧ мӧвп.
Иона вылӧ генерал эз надейтчы.
Крестьянаӧс мездан кадсянь Иона некымынысь лёкногӧн шыасьліс генерал дорӧ, а кыкысь кымын весиг лэдзис аслыс явитчыны сы дорӧ «не морт ногӧн».
Та вӧсна кыптіс шум, кодыр генерал казьтыштіс Ионалы, мый сійӧ Ионаӧс «няйтысь перйис», а Мона, аслас ӧчередьӧ, вӧчис генераллы яндысьтӧм замечание Агнушка йылысь.
Дерт, мӧд луннас, дыр узьӧм бӧрын Ионалӧн чужӧмыс вӧлі воддза кодь жӧ раминик, но генерал сьӧлӧмӧ пырӧма нин кӧдзалӧм.
Тайӧ кӧдзалӧмыс вочасӧн вуджис и Агнушка вылӧ, торъя нин сійӧ кадсянь, кыдз генерал, ӧтчыд, ӧшинь дорын сулалігӧн, аддзис, мый Агнушка кӧйялігтыр, мунӧ скӧтнӧй дворсянь да мыйкӧ дзебӧ партук улас.
Генерал, тӧдӧмысь, ни ӧти кывйӧн эз гарыштлы аслас аддзылӧмтор йылысь, но кутіс кыйӧдны да аддзывліс чудовищнӧй торъяс.
Сійӧ син водзын, чардби ӧдӧн, вошласисны гырысь сакар торъяс, а чухонскӧй вый, чай да кофей рӧскодуйтӧм лои прӧстӧ скандальнӧйӧн.
Генераллӧн вӧлі ыджыд запас перина, а неважӧн воис станӧвӧй да нем вылӧ вӧлі водтӧдны сійӧс узьны.
Медбӧрын, кутісны вошласьны подсвечникъяс, а карточнӧй щӧткаяс да мукӧд посни тор йылысь важӧн нин весиг оз казьтывлыны.
«Кытчӧ ставыс тайӧ воши?» юавліс асьсӧ генерал да кутіс водзӧ кывшутӧг кыйӧдны, кутшӧмкӧ дикмӧм наслаждениеӧн ассьыс собственнӧй ранаяссӧ сотӧмӧн.
«Тайӧс найӧ быд лоны вермысь случай кежлӧ чӧжӧны! — сёрнитіс сійӧ ачыс аскӧдыс. — Сӧмын кытчӧ найӧ дзебӧны?»
И йӧз лёк вылӧ радлӧмӧн сійӧ виччысис, мый вот-вот воас кодкӧ, коді став тайӧ швальсӧ вӧтлас и ставсӧ ӧтчыдйӧн вӧчас.
Тайӧ таинственнӧй «кодкӧыс» воис Антон Стрелов ним улын.
Тайӧ эз нин вӧв воддза омӧлик да мучитчӧм Антошка, юӧм чужӧмӧн, вӧйӧм морӧсӧн, дзикӧдз топалӧм кынӧмӧн, коді росйысьӧм кузь пӧлаа сюртукӧ пасьтасьӧмӧн виччысис сӧмын знак сетӧм, медым котӧртны водзӧ, кытчӧ синъяс видзӧдӧны.
Сійӧ мӧвпалӧмлы мӧдарӧ, генерал водзӧ сувтіс солиднӧй морт; сійӧ пасьтасьӧма вӧсни лӧз нойысь вурӧм пӧддевкаӧ, коді топыда зэвтліс бура кыз рушкусӧ. Тайӧ мортыс сёрнитіс виччысяна-резоннӧй тонӧн да такӧд тшӧтш кужис сетны аслас почтительностьлы сэтшӧм характер, кыдз быттьӧ сылӧн источникӧн эз вӧв грубӧй раболепство, а сӧмын заслугаяс да ыдждалун признайтӧм сійӧ мортлысь, кодлы сійӧ, Антон, имеитіс, честь «докладывайтны».
Тайӧ сэтшӧм приятнӧя шемӧсмӧдіс генералӧс, мый и сійӧ, аслас очередьӧн, эз лыддьы позянаӧн сёрнитны Стреловкӧд сійӧ ӧтдортана-фамильярнӧй тонӧн, кутшӧмӧн сійӧ вообще сёрнитліс улын званиеа йӧзкӧд.
— Но, Антон... кыдзи бать сертиыд — ог тӧд... — шуис сійӧ, ачыс, буракӧ, неуна шӧйӧвоши аслас лэдзӧм уступка коланлунӧн.
— Валерьяныч, — спокойнӧя вочавидзис Стрелов.
— Но, вот, сідзкӧ, Антон Валерьяныч, колӧ миянлы делӧяс йылысь ладӧн сёрнитыштны!
— Великӧй удовольствиеӧн, ваше превосходительство!
Ваше превосходительстволысь делӧяссӧ ме весиг и ӧні зэв бура тӧда.
Абу бурӧсь делӧяс, ваше превосходительство, шуны кӧ, сэтшӧм абу бурӧсь, сэтшӧм абу бурӧсь!
— Сы вылӧ, вокӧ, ме тэнӧ и кори.
Веськӧдны колӧ
— Ваше превосходительство!
Кыдзи ен водзын, сідзи и ті водзын!
Веськӧдӧмтӧ тан весиг зэв бурӧс позьӧ вӧчны!
Ӧти кыв — изволитӧй прикажитны!
Сӧмын чукӧстӧй: Антон, шу, Валерьянов!..
И ежели кӧ...
— Но, да, вот тайӧс ме и кӧсъя.
Ачыд аддзан, кыдз ме ола.
Усадьба — абу помӧдз стрӧитӧма; садйӧ пыран — кос ньӧръяс да рынышувса гуранъяс...
— Мый вермас лоны лёкджыкыс!
— А оброкъяс, сэк жӧ, воӧны омӧля, муӧй убытка вайӧ.
— Му... убытка!
Помилуйтӧй!
Тайӧ весиг дивӧ меным! — эз кодь эскы Антон да быттьӧкӧ весиг кӧритана ног довкйӧдлыштіс юрнас.
— И ме, вокӧ, шензя...
— Ми ногӧн, ваше превосходительство, тадз колӧ шуны: не толькӧ мый убытка, а пӧльза должен муыд вайны!
Вот кутшӧм тӧлкуйтӧм тайӧ делӧ кузяыс миян эм.
— И менам, вокӧ, тайӧ тӧлкуйтӧмыд эм...
— Ваше превосходительство! лэдзӧй тіянлы доложитны!
Кыдз нӧ тшук тайӧ муыс убытка вермас вайны, ежеликӧ сылы, позьӧ шуны, самӧй енсяньыс сідз шуӧма, медым морт сысянь пӧткӧдны асьсӧ вермис!
Сійӧ збыль, мый ӧнія кадӧ став господаыслӧн ыджыд претензия эм...
Вот Толстопятов господин либӧ кандауровскӧй барин — ставныс найӧ менсьым дзик жӧ тадз юавлісны: «мыйла, шуӧны, Антон, му уджавны ӧні — аслыд убытка?»
Но ӧд, кыдз тай ме видлалі ставсӧ кыдз колӧ, и аддза: сэн пӧлезнӧй места, сэн дзоляндзи места, мӧдлаын — десятина...
Видзӧдан, десятина да десятина — видзӧдан, позьӧ шуны, и пӧльза аддзим!
Тайӧ речыс вывті сьӧлӧм сертиыс лои генераллы.
Сійӧ весиг шогсьӧмсӧ ас вывсьыс шыбытіс да юрсӧ вылӧ кыпӧдӧмӧн некымын лунчӧж дугдывтӧг ветлӧдліс усадьбаӧд.
Стрелов тайӧ каднас видлаліс земельнӧй дача да быд рыт докладывайтіс осмотр результат йылысь.
— Но, идачка тіян, ваше превосходительство! — ёна радліс сійӧ: — сэтшӧмдачка! сэтшӧмдачка!
И ежеликӧ тшук тайӧ дачасӧ кӧзяин ки улӧ — и господи енмӧй менам!
— Гм!.. сідзкӧ нӧ, пӧльза позьӧ босьтны?
— Лэдзӧй тіянлы, ваше превосходительство, доложитны?
Босьтам кӧ ӧні примерӧн кӧть эськӧн вӧр...
Мый сэтшӧм тшук тайӧ вӧрыс?
Вӧр эм быдсямаыс: эм, шуам, пес вӧр, эм шом вӧр, а эм, примернӧ, и стрӧитчан вӧр.
Главнӧй помкаыс — кыдз сортируйтны.
Ежеликӧ ӧні пес, шуам примернӧ, пес дінӧ, шом вӧр — шом вӧр дінӧ, а стрӧитчан вӧр, значит, медым торйӧн... мыйдта ӧні ӧти шом вӧрсьыс пӧльза босьтны позьӧ!
А такӧд жӧ увъяс.
Крестьянинлы, значит, пач ломтыны колӧ — кытысь сійӧ босьтас?
А муыд ӧд, ваше превосходительство!
Сы вылӧ ӧд и бара вӧр кыпӧдчас!
Местаясыс жӧ тан вӧльнӧйӧсь, лыска вӧраӧсь...
— Кыдз тэ мӧвпалан: пилитны аслыным?
— Ме чайта, сідз эськӧ колі.
Сы вӧсна мый ежеликӧ ӧні лесниклы вузавны, сійӧ первой делӧ — вӧрсӧ таляс дай пежалас, и мӧд делӧ — прамӧй барышъяс серти и джын донсӧ оз сет!
— Мый нӧ, вокӧ, давай!
Дас лун мысти Стрелов дзикӧдз овмӧдчис генеральскӧй усадьбаӧ главноуправляющӧй пыдди.
Татшӧм ногӧн овмӧдчӧм бӧрын, Стрелов лыддис коланаӧн медводдза уджӧн мездыны генералӧс быдсяма «беспокойствосьыс».
Лыдтӧм посни помкаяс лыддьӧдлӧм отсӧгӧн сійӧ вайӧдіс генералӧс сэтчӧдз, мый бӧръяыс весиг воштіс коланлун петавны керкасьыс, непӧштӧ вӧчны кутшӧмкӧ распоряжениеяс.
Но мый ставсьыс коланаджык — генерал пыр жӧ кутіс аддзыны Стреловскӧй управлениелысь лоӧм результатсӧ: сысянь дугдісны корны сьӧм му уджалан овмӧс нуӧдӧм кузя рӧскодъяс вылӧ.
Му уджалӧм не сӧмын эз кут вайны убытка, но медся дженьыд кадӧн сетіс барыш 57½ ур.
— Тэ, вокӧ, волшебник! — горӧдіс генерал, шензьӧмысла ку пытшкас тӧртӧг.
— Став вынъяс-мераяс, ваше превосходительство! — ошйысьтӧг вочавидзис Стрелов. — Сэтысь нетшыштан, мӧдлаысь чинтан... а ваше превосходительство изволитӧ шуны: волшебник!
Да ми кӧ вермим волшебствонад занимайтчыны, тадз ӧмӧй эськӧ ми ваше превосходительство водзын заслужитім!
И збыль, некутшӧм волшебство эз вӧв, а прӧстӧ Стрелов вевттьыліс му овмӧс кузя рӧскодъяссӧ вӧр операцияясысь воӧм доходъясӧн.
Генерал тайӧс эз аддзы, да и некодлы вӧлі индыны сылы тайӧ волшебство вылас, сы вӧсна мый и ас гӧгӧрсаяс кузяыс Стрелов примитіс ассьыс мераяс.
Служебнӧй персоналсӧ ставнас сійӧ вежис, Ионаӧс асывсянь рытӧдз видзис джынвыйӧ садьтӧм код положениеын, а Агнушкакӧд веськыда кутіс любитчыны, сылы шуӧмӧн:
— Ӧні, ежеликӧ ті его превосходительствоӧс беспокоитны кутад, то миян карын нывъясыд бура тырмымӧн тіян местаӧ сюрасны.
Медводдзаысь кык мучитчан во бӧрын генерал кутіс чувствуйтны асьсӧ спокойнӧя.
Дерт, тайӧ спокойствиеыс вӧлі зэв ӧтсяма, кодысь регыд эськӧ генерал дӧзмис, Стреловлӧн быдсяма мудеритӧм вылӧ видзӧдтӧг, эз кӧ эськӧ сюр туянаджык предмет, коді стариклысь тырмымӧн босьтіс став вниманиесӧ.
Тайӧ предметнас лоисны 1862 вося тӧдса беспорядокъяс.
Ас вылас дӧвӧльнӧйӧн генерал лыддяліс газетъясысь загадочнӧй, но ловтӧ ызйӧдлысь юӧръяс да ёна радлӧмпырысь нюмъяліс сійӧ мӧвп дырйи, мый сійӧ тайӧс водзвыв тӧдіс да висьтавліс ещӧ сэки на, кор гижис ассьыс проект: «Но ежели кӧ».
Пиыс сідз жӧ сылы мӧдӧдавліс юӧр бӧрся юӧр: том морт кыптіс пыр вывлань и вывлань да подробнӧя висьтавліс вӧтлалӧмъяс йылысь, вуджӧдӧмъяс да назначениеяс йылысь.
Ставыс висьталіс генераллы, мый выльторъяс пыртӧмлӧн жарыс должен регыдъя кадӧ бырны.
Сыысь ӧтдор Петенька гижӧма кутшӧмкӧ нигилистъяс йылысь сы дінӧ содтӧмӧн, мый Москваын лӧсьӧдчӧ проект вужъяс да нитьяс исследуйтӧм вылӧ.
Генерал збодермыштіс, веськӧдчыштіс да эз вунӧд «нигилист» кыв.
Гашкӧ, сылы весиг кажитчис, мый сылӧн кадыс эз на прӧйдит, мый сійӧс уськӧдасны тӧдвыланыс, сійӧс корасны.
Сэки тайӧ уналы вӧлі кажитчӧ.
Татшӧм вӧлі сійӧ кадыс, мый быд шляйччысь морт вермис мӧвпъясас дерзайтны.
Генерал весиг заводитіс дасьтысьны гусьӧн кутшӧмкӧ важнӧй миссия кежлӧ, быттьӧкӧ виччысьӧмӧн, медым сійӧс эз суны немвиччысьтӧг.
Та могысь сійӧ заводитіс гижны сочинение, кодлы, вӧвлӧм пример серти нин, сетіс ним: «Нравъяс повреждение йылысь» * да коді должен вӧлі служитны, сідз шуны, дась программаӧн случай кежлӧ, сійӧс кӧ «корасны».
Сочинениесӧ гижис грапитӧм да важ ногӧн параграфъяс вылӧ юклӧм тетрадьӧ; бокъясас вӧлі дженьыдика пасъялӧма быд параграфлысь содержаниесӧ.
Быд лун содтыліс сійӧ ӧти параграфӧн, кӧні вӧлі вит строчка кымын.
Параграф: «Мыйын заключайтчӧ ӧнія повреждение?» — висьталіс тадзи:
«Быд кадлы лӧсялана аслыснога повреждение; сідз, императрица Екатерина II блаженнӧй паметь дырйи вӧлі пыртӧмаӧсь модаӧ фижмаяс * да ыджыдавліс геройскӧй дух;
бӧрынджык та дінӧ содіс военнӧй поселениеяс дінӧ наклонность.
Ӧнія кадлы лӧсялана повреждение — эм нигилизм».
Параграфын: «Нигилизмлӧн тыдалана происхождениеыс да сылӧн воддза гуся представительяс» — висьтавсис:
«Нигилизмлысь явнӧй чужанінсӧ восьтӧма неважӧн Москваын, Цветнӧй бульвар вылын, Селиванов керкаын, «Крым» гостиницаын, сылӧн торъя юкӧдын, коді шусьӧ «Адӧн»;
сылӧн жӧ воддза гуся представительясыс 1856 восянь нин кисьталісны ассьыныс ядсӧ сійӧ жӧ Москваын, кутшӧмкӧ пӧраын петалысь издание редакцияын, коді бӧрыннас таын пӧкаитчис.
Параграфын: «Мыйын тайӧ повреждениеыс петкӧдчӧ?» — вӧлі шусьӧ: «Енлысь прӧмыслсӧ да вылын сулалысь властьясӧн вайӧм пӧльзасӧ бокӧ вештӧмын.
Дзик жӧ тадз: пӧчитайттӧмын, уважайттӧмын, ставсӧ кисьтӧмын да повинуйтчытӧмын.
Збыльторлы оз эскыны, крепыдсӧ шатлалысьӧн лыддьӧны, а незбыльторсӧ да некрепыдсӧ збыльӧн да крепыдӧн лыддьӧны.
Тайӧ нинӧм лӧсявтӧмыс тыдалана».
Параграфын: «Мый тайӧ случаяс вӧчны?» — гӧгӧрвоӧдчис: «Видзӧдлӧм серти.
Но ежеликӧ тайӧторсӧ вӧчӧ сэтшӧм морт, коді коркӧ вӧлі опытнӧй, а сэсся сійӧс, отставкаын, немвиччысьтӧг корисны, сы вылӧ доверие пуктӧмӧн, то, кажитчӧ, бурджык вӧлі тайӧ случаяс вӧчны тадз: вужъяссӧ да нитьяссӧ корсьӧм бӧрын да вреднӧй учениеяссӧ подлиннӧй да полезнӧй классъясысь торйӧдӧм бӧрын, первойяссӧ бертны, мӧдъяслы жӧ сетны служба сертиныс колана мунанног».
Ӧти кывйӧн, генерал олӧмӧ дзоньнас пырис сійӧ зэв ён элементыс, коді сійӧ кадӧ вӧлі тӧдса нигилизмкӧд тыш ним улын.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, первой тайӧ тышыс вӧлі чистӧ-платоническӧйӧн.
Генерал ӧтнас беседуйтіс кабинетас воображаемӧй нигилисткӧд, старайтчис сюйны сылы мывкыд, доказывайтіс талысь опасностьсӧ, и кӧть эськӧ век ӧтдортчис висьталӧмсьыс, мый колӧ гӧгӧрвоны тайӧ кыв улас, но сійӧ бикиньяс сертиыс, кодъяс котралісны сэки сійӧ синъясын, бура вӧлі тӧдчӧ, мый делӧыс мунӧ оз кутшӧмкӧ тӧдтӧм нигилизм йылысь, а ӧні лоӧм выльторъяс йылысь, кодъясысь и тэчсьыліс вунӧдны позьтӧм ӧбидаыс, мыйысь генераллы подлежитіс босьтны водзӧс.
Но век жӧ, татшӧм платоническӧй отношениеыс эз вермы кыссьыны дыр кадчӧж.
Воис потребность пӧртны олӧмӧ-нигилистлысь виртӧм идеалсӧ мыйдтакӧ туяна ловъя образын, и генерал вӧлі вывті дӧвӧлен, кор тайӧ потребностьыс аддзис аслыс удовлетворитчӧм аслас мелкопоместнӧй сусед Анпетовын.
Анпетов вӧлі ар кызь сизима морт, зэв дзоля образованиеа, но природа сертиыс абу йӧй и, главнӧйыс, зэв сочувствуйтысь.
Кор лои сійӧ переломыс, коді уськӧдіс генералӧс шогӧ, Анпетов, сылы мӧдарӧ, кыдзкӧ торъя кутіс ноксьыны: сійӧ долыда ветлӧдліс сиктъясӧд и уездъясӧд, кутчысьлывліс, окасьлывліс, бӧрдліс, серавліс и медбӧрын весиг кывшутӧг примитіс мирӧвӧй посредник дорын письмоводительлысь места.
Сійӧ кадӧ татшӧм йӧзсӧ эз лыддьыны нигилистъясӧн, но артавлісны мыджӧдъясӧн да вӧчлісны налы леститчана вӧзйӧмъяс.
Но Анпетов сы выйӧдз вӧлі вошӧма йӧз чукӧрас, мый весиг сэкся вына движениеыс эз йӧткы сійӧс водзлань, кыдзи йӧткис, шуам, Лука Кисловскийӧс, коді воӧдчӧма, а <fra>son corps dèfendant</fra>, честьӧдз служитны волостнӧй писарӧн.
Анпетов важногыс коли йӧз чукӧрын, ас йывсьыс сӧмын ӧти чиктылӧмӧн тӧдны сетӧмӧн да аслас сӧстӧм сьӧлӧмас Лука Кисловский дінӧ сӧмын ӧти гражданскӧй завидь кутӧмӧн.
Сійӧ медпервойӧн помаліс крестьянакӧд выкупнӧй сделкаӧн, мый, колӧ шуны, сетіс сылы унджык радлыны, материальнӧй выгодаяс дорысь.
Сійӧ кадся унджык энтузиастъяс ногӧн, сійӧ пӧся кутчысис вӧльнӧя медалан удж дорӧ, и кыдзи и ставыс, кутіс нуӧдны тайӧ делӧсӧ расчеттӧг и первойсяньыс жӧ крукасис.
Но, тайӧ эз действуйт сы вылӧ дурмӧдана ногӧн: сійӧ эз шыбытчы некытчӧ «аслас местаысь» и эз йӧршитчы джынвыйӧ киссьӧм храмина нёль стен сайӧ игнасьӧмӧн, кӧні сылӧн предокъяс, код тӧдас корсянь нин, сысъявлісны ерофеич.
Сы пытшкын вӧлі вывті уна овны колӧмыс, медым игнасьны, и сійӧ вывті радейтіс «ассьыс местасӧ», медым пышйыны сэсь уезднӧй либӧ губернскӧй карӧ служба вылӧ.
Сійӧ радейтіс вӧля, радейтіс кыйсьӧм, радейтіс вӧр, ю, луд, радейтіс йӧзӧс.
Став тайӧторъяс вӧснаыс, тшыгла кувны кӧсйытӧг, сійӧ жугӧдіс батьыслысь ёна важ хоромъяссӧ, на местаӧ стрӧитіс бура ыджыд керка и лои ачыс, ӧти и сійӧ жӧ кадӧ, и землевладелецӧн, и уджалысьӧн.
Тӧдӧмысь, мый ставас тані ни ӧти намёк эз вӧв ни социализм вылӧ, ни коммунизм вылӧ, мый йылысь, колӧ шуны, сылӧн и гӧгӧрвоӧмыс эз вӧв, но, сы вылӧ видзӧдтӧг, сылӧн поступокыс кыпӧдіс сенсация.
Тайӧ сенсацияыслы ортсыса помкаӧн лоӧ сійӧ, мый дворянин «занимайтчӧ дворянскӧй званиелы лӧсявтӧм поступокъясӧн»; збыльысьсӧ жӧ, пытшкӧсса помкаӧн вӧлі прӧстӧ мыйкӧ дінӧ да крукасьны кӧсйӧм, код вылӧ кӧ да лэдзны чукӧрмӧм скӧрсӧ.
Став матігӧгӧрыс шызис; дворяна петісны ку пытшсьыныс, мужик-торгашъяс серавлісны, весиг крестьянскӧй масса — и сійӧ видзӧдлывліс кутшӧмкӧ зывӧктана любопытствоӧн.
Генерал видзӧдліс Анпетов вылӧ первойсӧ гӧгӧрвотӧг, но сэсся, уна сюрс сійӧ дӧсадитӧмъяс тӧдвылас уськӧдӧм бӧрын, кодъясӧс сійӧ аслас кадӧ испытайтіс том мортлысь выльторъяс вӧчан збойлун йылысь дзик ӧти юӧръяссьыс, аддзис, мый ӧні воис водзӧс босьтан минутаыс.
Кыдзкӧ друг сійӧ вомысь петіс горӧдӧм: — но, вот! но, да! но, «сійӧ»!
Сійӧ — нигилист — загадочнӧй существо, коді очищениелӧн древньӧй козёл моз, кӧсйысьліс нуны ас вылас нэмса реформаторскӧй удаллунысь наказание.
Пыр жӧ генерал характеризуйтіс Анпетовӧс «негодяй» нимӧн, и сійӧ кадсянь тайӧ прӧзвищеыс воплинскӧй усадьбаын кутіс шусьыны собственнӧй ним пыдди.
Сьӧкыд мӧвпыштны аслыд, мый вермас лоны и мый вылӧ лоӧ способнӧйӧн морт, кор ӧбӧдитчӧм да возбужденнӧй воображениеыс сылӧн регыдӧн пыртас ас пытшкас кутшӧмкӧ убеждение, аддзас скодитана образ.
Генерал пыдіа эскис, мый Анпетов негодяй, и тайӧ убеждение призма пырыс заводитіс стрӧитны сылысь олӧм.
Тӧдӧмысь, тайӧ вӧлі незбылься да дзик фантастическӧй роман, но роман, кодлӧн вӧлі аслас вӧрзьӧдны позьтӧм подув да код дінӧ позьӧ вӧлі ещӧ на содтавны да лӧсьӧдавны сійӧс помтӧг быдсяманогыс.
Кӧть кыдзи, а тайӧ ставыс тыртліс весь олан помтӧм кадсӧ да сэк жӧ помӧдз бырӧдліс генерал пытшкын действительностьлысь чувствосӧ.
Стрелов гӧгӧрвоис тайӧс зэв бура да ыджыд искусствоӧн поддерживайтліс генеральскӧй духлысь фантастическӧй настроениесӧ.
Быд асыв генерал, чай сайын пукалігӧн да калляннас пушкигтыр, машинальнӧя кывзіс Стреловлысь рапорт тӧрытъя операцияяс йылысь да пыр жӧ кежліс радейтана предмет вылас.
— Но, а кыдз... негодяй?
Вочасӧ Антон, не то шогпырысь, не то серамсьыс ӧдва кутчысьӧмӧн моз ӧвтіс кинас.
— Выльтор мыйкӧ чудитіс?
— Юксьӧм налӧн тӧндзи вӧлі! — висьталӧ Стрелов, быттьӧ серамсьыс кулігӧн.
— И мый нӧ?
— Артасьӧм вӧлі нуӧдӧ.
«Тайӧ, шуӧ, мем капитал вылӧ процент, тайӧ — менам юкӧн, значит, кыдз кӧзяинлӧн», а кольӧмсӧ ӧткодя кык пельӧ юкис.
Рабочӧйяс весиг ӧні висьтавлӧны — сералӧны.
— А ӧд энлы... тайӧ колана!
Тайӧ весиг зэв ёна колана!
— Помилуйтӧй, ваше превосходительство! нач нинӧм оз сулав тайӧ мортыс, медым тіянлы, позьӧ шуны, сідз сы йылысь тӧждысьны!
— Энлы, менам другӧй, эн сёрнит тайӧс, абу ме сэтшӧм званиеа, медым тайӧ делӧсӧ сідз кольны!
Абу Анпетовын делӧыс, а сійӧ ядас, кодӧс сійӧ резӧ!
Вот мый ме тэнӧ кора гӧгӧрвоны!
— Яд — сійӧ дзик сідз!
Тайӧ отравасӧ найӧ и ӧнӧдз на сьӧд йӧз костын бура уна паськӧдісны.
Тырмымӧн нин, кажитчӧ, на серти вӧлі ӧти тасьтіысь мужикъяскӧд панясьны — а ӧд и тайӧ на этша кажитчӧма!
— А мый ещӧ?
— Помилуйтӧй!
Лэдзӧй тіянлы доложитны!
Ӧні, асьныс гӧрйӧн му вылӧ петӧны, мужикъяскӧд ӧттшӧтш став уджъяссӧ вӧчӧны!
— Негодяй!
— Истиннӧй кыв ті шуинныд, ваше превосходительство.
Именнӧ, мӧдног оз позь на йылысь ӧні шуны.
— Да тэ аддзылін?
— Аслам синмӧн.
Рытын ме муна вӧлі «Петукъяссянь», и сійӧ сідз жӧ гӧрйӧн гортас воӧ.
Сӧмын ме, веськыда шуны, налы изтор сэн шыбыті:
«мый, шуа, Петр Иваныч, тыдалӧ ӧні и баръяс гӧр дорӧ кутчысьӧмаӧсь?»
Но, сійӧ нинӧм — чӧв оліс.
— Негодяй! — пӧшти пӧдӧм гӧлӧсӧн шуаліс генерал.
— А век жӧ, лэдзӧй тіянлы доложитны: прӧста асьнытӧ на вӧсна беспокоитны изволитад!
— Ог, менам другӧй, тайӧ вывті колана.
Тайӧ сэтшӧм колана, сэтшӧм колана!
Тӧдан-ӧ тэ, кутшӧм дукӧн татшӧм торъяссьыс ӧвтӧ?
— Сійӧ, дерт, ваше превосходительство, ыджыд смута та вӧсна сьӧд йӧз костас мунӧ!
— Но, вот аддзан!..
Сідзкӧ, и прӧстӧй йӧз... крестьяна... кыдз найӧ тайӧ поступокъяс вылас видзӧдӧны?
— Кодъяс бур мужикъяс — ни ӧти морт оз ошкы.
Босьтны кӧть Лександр-телятникӧс либӧ Петыр-бумажникӧс — некоднаныс, мӧдног кӧ шуны, и ни-ни!
Но, а сьӧд йӧз костад — сідз жӧ абу сумленьетӧм!
— А мый писаниеын шуӧма?
«Видзӧй ассьыныд ыжъястӧ» — вот мый шуӧма!
Тэ шуан: «эн изволитӧй тӧждысьны», — а коді кыввидзныс кутас?
— Кыввидзны — сійӧ дзик сідз, мӧдлы лоны некодлы!
Ах! сӧмын видзӧдла ме, ваше превосходительство, тайӧ чинъяс вылас!
Почет насянь — сійӧ сёрни абу!
Но ӧд, и кывкутӧмыс на вылын куйлӧ ыджыд!
Мӧдног кӧ — сымда кывкутӧм, сымда кывкутӧм!
— Кодлы уна сетӧма, сысянь уна и босьтсьӧ.
Сідз вот, другӧй менам!
— Сійӧ дзик сідз, ваше превосходительство.
Сӧмын ежеликӧ, ӧні, ставсӧ думыштны...
Стрелов ӧвтчис кинас да лӧньліс, быттьӧкӧ сы водзын воссьысь ыджыд перспективаяс аддзӧмысь немӧймиг.
Тадз мунісны лун бӧрся лунъяс, и быд лун генерал век лои серьёзнӧйджык.
Но сійӧ эз кӧсйы заводитны веськыда крут мераяссянь.
Первой сійӧ корис Анпетовӧс ас дінас — Анпетов эз лок.
Сэсся, быттьӧкӧ прогулка вылӧ верзьӧмӧн петӧмӧн, сійӧ веськӧдчис анпетовскӧй му вылӧ и сэні аслас синнас убедитчис, мый «негодяй» збыль вольсалӧ бӧрӧзда бӧрся бӧрӧзда.
— Яндысь, сударь, дворянинлысь званиесӧ уськӧданныд! — горӧдіс сылы Утробин; но сы вӧсна мый тайӧ здукнас Анпетов вӧлі му мӧдар помас, то код тӧдас, кыліс али эз генераллысь кывъяссӧ.
Медбӧрын, генерал дыр думайтӧм бӧрын шыӧдчис «батюшка» дінӧ.
Отеч Алексей вӧлі том морт, зэв мича да аслас попадьяӧн вывті радейтана.
Сійӧ гордитчыліс шӧвк рясаӧн да мӧвпъяснас вылынджык йӧз сертиыс сулалӧмӧн и сьӧлӧм вылас воис генераллы, кор ӧтчыд шуис, мый «вера — главнӧйыс, а мывкыд — дзик ӧти, мый кокчунь йылын ветлысь слуга;
эм коланлун мыйлакӧ сійӧс ыстыны — бур, а абу коланлуныс — и сідз сулыштас кокчунь йылас!»
Генерал радейтіс батюшкаӧс;
сійӧ вообще окотапырысь сёрнитіс писание кузя и весиг ошйысис та кузя ёна лыддьысьӧмӧн.
Сыысь кындзи, батюшка сетліс сылы случай казьтывлыны архирейяс йылысь, кодъясӧс сійӧ тӧдліс аслас губернаторствуйтан кадӧ, и сы йылысь, кыдзи и коді на пиысь служитліс ыджыдлунӧ затрення.
— Ме дырйи миянын преосвященнӧй Иракламвон * вӧлі, — висьтавліс генерал: — и сійӧ, вӧлі, военнӧй ногӧн, кык час кежлӧ и затрення, и ӧбедня помалас.
Муртса, вӧлі, певчӧйяс ньӧжмасны: а-а-э-э... сійӧ пыр жӧ вӧлтар ӧдзӧс дорсянь горӧдас: «нярганныд!?».
— Сідзкӧ, ӧдйӧ да сӧстӧм сьылӧм радейтӧ вӧлі?
— Да; а вот преосвященнӧй Памфалон — сійӧ, вӧвлі, часджын гыжъясяс да часджын пасьтасяс, а певчӧйяс сэки: а а-а-а...
— Торжественность, сідзкӧ, радейтӧ вӧлі?
Ӧтитор генерал эз радейт отец Алексейлысь: мый сійӧ елейӧн ассьыс юрсисӧ мавтліс.
И сы вӧсна, архирейяс йылысь сёрнитӧм бӧрын, век веськӧдліс сёрнисӧ и тайӧтор вылас:
— И окота тэд, батюшка, тайӧ маслӧнас...
— Кора, ваше превосходительство, извинитны: кадыс ещӧ эз на вӧв помадасӧ ньӧбны! — асьсӧ дорйис отец Алексей.
Ӧтчыд тайӧ обстоятельство вӧснаыс муртса эз ло на костын серьёзнӧй зурасьӧм.
Генерал эз вермы терпитны да, важ роч шутливостьлысь традицияяссӧ водзӧ нуӧдӧмӧн, ыстіс отеч Алексейлы кок гыж мавтан мазь.
Отеч Алексей ӧбӧдитчис...
Вот сы дінӧ и шыӧдчис генерал тайӧ случаяс.
— Кывлін, батюшка?
— Мый изволитад, ваше превосходительство, прикажитны?
— «Негодяй» йылысь.
— Ог гӧгӧрво...
— Анпетов йылысь, Ванька Анпетов йылысь висьтала!
Да тэ, ме видзӧда да, попадьяыдкӧд окасьӧмыдла ов и аддзы, мый тэнад прикодын вӧчсьӧ?
— Господин Анпетов дінӧ волывла и весиг ревнивӧй синмӧн сы бӧрся кыйӧда.
Но ӧнӧдз лёкторсӧ нинӧм на эг казявлы.
Кутӧ асьсӧ бура, божьей вичкоӧс оз позь шуны, медым торъя почитайтӧ, но и оз позь шуны, мый оз почитайт.
— Му гӧрӧ! — равӧстіс генерал, друг став тушанас веськӧдчӧмӧн.
— Ачыс! ачыс! ачыс гӧрйӧн му кузя ветлӧ!
Тайӧ — дворянин!
Батюшка зумыштчис.
Сійӧ и ачыс казяліс, мый Анпетов олӧ «кыдзкӧ тешкодя»,
но ӧнӧдз на сылы юрас эз волы вопрос: позьӧ-ӧ тадзсӧ вӧчны али оз позь?
— Дворянин! — сэк костті водзӧ горзіс генерал.
— Тӧдан-ӧ тэ, мыйӧн татысь ӧвтӧ?
Яд, сударь, возмущайтчӧм!
Тэ вот пукалан да попадьяыдкӧд окасян;
«бура» да «лёктор» — и кытысь сӧмын тэ тайӧ кывъяссӧ босьталан!
Мывкыд сетӧм пыдди да янӧдӧм пыдди сійӧ — киас наберушка да попадьякӧд вӧрӧ тшакла!
Шуисны сідзи, медым мунны отец Алексейлы Анпетов дінӧ да видлыны сійӧс сӧвестьӧ вайӧдны.
Тайӧ миссиясӧ пӧртіс олӧмӧ отеч Алексей медводдза вӧскресенняӧ жӧ, но успехыс эз вӧв.
Заводитіс отец Алексей сысянь, мый шуис, мый век вӧвліны господа и век вӧвліны рабъяс.
— А ӧні вот рабъяс абуӧсь! — вочавидзис Анпетов.
— И ӧні найӧ эмӧсь, сӧмын вевттьысьӧм видын олӧны, — водзӧ нуӧдіс отец Алексей.
— Тэ, батюшка, тшыг, буракӧ — сійӧ и нинӧмабусӧ сӧран! — шуис та вылӧ Анпетов и сэсся восьтіс шкапсӧ, перйис сэсь полуштоп да кисьтіс кык румкаӧ.
— Юыштам.
Ӧти кывйӧн кӧ, помасис немторйӧн, а батюшка сійӧ жӧ рытнас генерал ордӧ воӧм бӧрын, шуис, мый Анпетов, весиг ёна сёрнитӧдӧм бӧрын, коли сетчытӧмӧн.
Сэки генераллы воис мӧвп, мый батюшка ӧти матыса вӧскресенняӧ висьталас дженьыдик поучение, кодӧс лоӧ веськӧдӧма Анпетовлы паныд. Поучениесӧ гижны босьтчис ачыс генерал.
И збыльысь, поучениесӧ вӧлі гижӧма, да сійӧ гласитіс сэтшӧмтор:
«Важӧн лӧсьӧдчылі ме, братия, сёрнитыштны лӧжлӧн бать йылысь, но ӧнӧдз эз волы сы вылӧ удобнӧйджык случай.
Ӧні жӧ тайӧ случайыс, дерт, воис, сы вӧсна мый миян костын лоис зэв ревностнӧй аггел.
Но эн мӧвпалӧй, мый сійӧ ортсысяньыс первобытнӧй состояниеын ветлӧдлысь дьявӧл кодь зывӧк да душепагубнӧй.
Миян аггел абу сэтшӧм; сылӧн абу ни сьӧд бордъяс, ни гораа зильгысь кок гыжъяс, ни тур сюръясыс чужӧмас, ни доналӧм шомыс горш пытшкас.
Сылӧн ортсыыс прӧстӧй мортлӧн, сійӧн сӧмын торъялӧмӧн, мый сійӧ пытшкӧсын дзебӧма ад.
Либӧ веськыдджыка: тайӧ абу морт, а мортад.
Ортсысяньыс морт, но пытшкӧссяньыс ад.
Збыльвылӧ, мортад, сы вӧсна мый нинӧм мӧдтор йылысь оз мӧвпав, нинӧм мӧдтор оз вӧч, кыдз сӧмын кӧдзӧ лёк сёрнияс.
Кӧдзӧ му вылӧ грекӧвӧйтӧмъяс, вундалӧ умерщвление чарлаӧн да кисьталӧ няньсӧ пӧгубление жытникӧ.
«Но тіянлы миян костын лоӧм мортад йылысь тырмымӧн висьталӧм бӧрын, ме ещӧ эг на нимты тіянлы сійӧс асьсӧ.
Коді нӧ тэ, мортад, кодӧс сэтшӧм тшӧкыда ме гарала?
Коді тэ, сьӧлӧмад яд новлӧдлысь, а кинад измена кӧдзысь?
Тэ — почтённӧй коллежскӧй регистраторлӧн пи, кодлӧн батьыс честьӧн служитліс земскӧй судын заседательӧн да кулі трудъяс вӧсна аслас батьяс керкаын!
Тэ — пи достойнейшӧй мамлӧн, коді вердіс да воспитайтіс тэнӧ, сійӧс мӧвпавтӧг, мый аслас почтеннейшӧй морӧс бердын вердсьӧ да воспитывайтчӧ младенеч, кодлы сиӧма лоны лӧжлӧн батьлы медматыса сӧветникӧн!
Тэ — том зон, казеннӧй тшӧт вылӧ, начальствосянь зависиттӧм помкаясӧн, эн помав средньӧй учебнӧй заведениеын курссӧ да казеннӧй тшӧт вылӧ жӧ быдтін аслад сьӧлӧмын развратлысь кӧйдыссӧ!
Почтённӧй да бур сьӧлӧма бать-мам — и душепагубнӧй пи!
Попечительнӧй начальство — да тайӧ благопопечительностьлӧн результат... вывті ужаснӧй мортад!
Мӧвпалыштам та йылысь, братия, да жалитыштам!»
Отец Алексей весиг кӧдзалі, кор генерал лыддис сылы аслас фантазиялысь произведениесӧ.
Но генералкӧд споритны вӧлі сьӧкыд, а тшӧктыны сійӧс ас вӧлясьыс бӧрыньтчыны ӧтчыд примитӧм решениеысь — и дзикӧдз оз позь.
Кык вӧскресення помся батюшка висьтасис висьӧмӧн да эз служит ӧбедняяс, но коймӧд вылӧ татшӧм помкаыд эз нин ло лӧсьыдӧн,
ы вӧсна мый став матігӧгӧрас паськалі сёрни, мый отец Алексей пыр генерал кутас эрдӧдны Анпетовлысь пытшкӧссӧ, то йӧзыс вичкоӧ воисны лыдтӧм-тшӧттӧм.
Воис и ачыс Анпетов.
Генерал сувтіс вылынджык местаӧ орёл моз да видзӧдаліс йӧз чукӧр вылӧ.
Но вот вӧлі лыддьӧма заамвоннӧй молитва, Анпетов нюжӧдіс нин голясӧ, медым примитны публичнӧй реприманд, ставыс друг лӧнис... <rus>Увы</rus>! аналой эз мыччысь!
Батюшка эз смелмӧдчы...
Ӧбедня бӧрын Анпетов воис генеральскӧй керкаӧ, пырис кабинетӧ генерал дінӧ да шуис:
— Ті кӧ эськӧ вӧлінныд тӧлкаӧсь, то сы пыдди, медым полемизируйтны мекӧд вичкоын, ті эськӧ мед вӧтлінныд Антошка вӧрӧс, а менӧ босьтінныд сійӧ местаӧ управляющӧйӧ.
Ме эськӧ тіянлысь эг гусясь.
— Весась! — равӧстіс сы вылӧ генерал вежсьӧм гӧлӧсӧн.
Сэк костті, кор генерал тышкасис Анпетовкӧд да мӧвпаліс сы вылын босьтны водзӧс важ пӧрядокъяс усьӧмысь.
Антон Стрелов распоряжайтчис имениеын полнӧй господинӧн.
Генеральскӧй керкаын ни Иона, ни Агнушка эз нин вӧвны.
Ионаӧс генерал меститіс <ns>к-скӧй</ns> уезднӧй судӧ протоколистӧн, Агнушка ним вылӧ — ньӧбис <ns>К-ын</ns> керка.
Агнушка местаӧ пуксьӧдіс кызіник да гӧрд чужӧма нылӧс — Евпраксеяӧс, кодӧс Стрелов ачыс корсис да вайӧдіс.
Ачыс Антон тайӧ кад кежлӧ сэтшӧма бурмис, мый лои пӧшти тӧдны позьтӧмӧн.
Сылӧн паськӧмыс лои дзик купечлӧн кодь; природасяньыс ыджыд банлыяса паськыд чужӧмыс польтчис; коркӧ вӧвлӧм ӧзтысь, рудов синъясыс кокньыдика пемдыштӧмаӧсь.
Ветліс сійӧ делӧясӧн купеч телегаын, породистӧй ён вӧлӧн, кодӧс генерал пӧдаритіс сылы Евпраксия сьӧлӧм вылын победа кузя.
Но мый ставсьыс важнӧйджык — воысь неуна дырджык кад кольӧм бӧрын сійӧ вайис генераллы дас сюрс шайтӧдз.
Генерал эз юась, кытысь и кутшӧм ногӧн воис сылы тайӧ деньгаыс: сійӧ вӧлі дӧвӧлен.
Сійӧ тӧдіс, мый сылӧн эм кӧнкӧ кутшӧмкӧ «<rus>Петухи</rus>яс» кутшӧмкӧ <rus>«Разуваево»</rus>, кутшӧмкӧ <rus>«Летесиха»</rus> да мукӧд, да тӧдіс, мый тайӧ ставыс эз вайлы сылы весиг грӧшджын.
Сыысь кындзи, сылӧн важӧн нин эз вӧвлы ӧтчыдйӧн киас сымда сьӧм.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм дӧвӧлен, мый ӧтчыд весиг, ыджыд радлун кыптылігӧн, лэдзис аслыс шуны:
— Антон, кор менсьым, мый колӧ!
Но тайӧ пӧрйӧ Антон нӧшта эз на смелмӧдчы.
Генерал шуӧм вылӧ вочакыв пыдди сійӧ сӧмын шыбытчис сылы кок вылас да шуис:
— Нинӧм меным, ваше превосходительстволы спокойысь кындзи, оз ков!
Ежели кӧ ваше превосходительство...
Ах, ваше превосходительство!
И вӧлі сэтшӧма сэки волнуйтчӧ, мый генерал, медым бурӧдны сійӧс, куимысь окыштчис сыкӧд.
Но регыд мысти Антон думыштчис.
Ӧтчыд, кор сійӧ генераллы вайис вӧр вузалӧмысь босьтӧм выручка, сійӧ скромнӧя доложитіс, мый имеитӧ корны его превосходительстволысь милӧсть.
— Висьтав, менам другӧй! — бур сьӧлӧмӧн шуис генерал.
— Оз-о ло тіян милӧстьныд буретш тайӧ местасӧ меным сетны?
Тайӧ кывъяссӧ Антон шуис лӧня, полігтырйи, быттьӧкӧ топӧдісны сійӧс горшӧдыс.
Такӧд тшӧтш сійӧ чӧвтліс синсӧ Мысок вылӧ, ю мӧдар берег вылас, кӧн и ӧнӧдз на сулаліс Калина Силантьевлӧн постоялӧй дворыс.
Генерал быттьӧкӧ узьӧмысь садьмис.
— А кыдз нӧ Калинаыс? — юаліс сійӧ.
— Калина Силантьич тырмымӧнъя пӧльзуйтчис.
А такӧд тшӧтш налӧн и сиктын овмӧс эм — вермасны, мыйкӧ кӧ, и сэні ассьыныс вузасьӧмсӧ нуӧдны.
— Гм!.. да... сідзкӧ, Калина...
— А сэтчӧ жӧ, налӧн кӧ сэтшӧм кӧсйӧм лоӧ, медым непременнӧ тайӧ места вылас кольччыны, то найӧ и месянь вермасны сійӧс арендуйтны!
— Мый!
Сідзкӧ, тэ ньӧбны «Мысоксӧ» думыштін?!
— чеччыштіс генерал, быттьӧ чушкисны сійӧс.
— Ежели кӧ тіян милӧсть...
— Со тэд!
И генерал вӧчис сэтшӧм жест, мый вӧсна Антошка кокчунь йылас весасис аслас туйӧд, юрсӧ копыртӧмӧн, быттьӧ кучкӧмысь виччысигтыр.
Сы бӧрын дзонь вежон чӧж Стрелов ветлӧдліс, быттьӧ ваӧ лэдзӧм да генераллы доклад дырйи висьталіс шога да кыдзкӧ торъя пыдіа лолаліс.
Сійӧ жӧ кадӧ Евпраксия ныв лои суровӧн да некодӧс эз лэдз ас дінас.
Мукӧд слугаясыс, кодъясӧс ставсӧ чукӧртіс Стрелов, кутісны сёрнитны кыдзкӧ аслыспӧлӧс ног, не то жалитӧм пырысь, не то ӧтдортӧм пырысь.
Ӧтик кывйӧн кӧ шуны, керкаын пуксис тешкодь пӧрядок, кӧні генерал лои школьник пыдди, кодкӧд фискальствоысь либӧ мӧд подлостьысь шуӧма не сёрнитны.
Ӧтнасӧн ветлӧдліс сійӧ барскӧй керкаса комнатаясӧд да сійӧс кыдзкӧ фаталистическӧя кыскис балконса ӧдзӧслань, мый пыр кипыдӧс вылын моз тыдаліс «Мысок» да Калина Силантьевлӧн постоялӧй дворыс.
Быттьӧкӧ сійӧ мыйкӧ гудыра водзвыв чувствуйтіс.
Сійӧ аддзис лэдзалӧм телегаяс, аддзис кӧкъямысдас арӧса Калинаӧс, коді пукаліс мудӧд вылын, пӧжсис шонді водзын да мыйкӧ визьйӧдліс му вылӧ беддьӧн;
аддзис дзоньвидза да ён Калинычьяслысь дзонь поколение, кодъяс жуисны ӧтарӧ и мӧдарӧ;
сэсся вуджӧдліс ассьыс мӧвпсӧ Агнушка вылӧ, Иона вылӧ, весиг Анпетов вылӧ...
и некыдз эз вермы мездысьны водзвыв кылан чувствоысь.
Ӧти зэв мича асылӧ сійӧ пӧлучитіс письмӧ Петенькаыссянь, кодлы гижліс Антонӧн вӧчӧм «лёк поступок» йылысь (Стрелов и ассяньыс гижӧма Петенькалы зэв шог письмӧ).
«Ог гӧгӧрво, — гижис Петенька: — мый вӧсна ті скӧраланныд Антон вылас.
Ме ногӧн, тайӧ — дзик ӧти морт, коді сулалӧ <fra>au nіveau de le possіtіon</fra>.
Сійӧ зэв бура гӧгӧрвоӧма, мый миянлы колӧ вузавлыны, вузавлыны и вузавлыны, мӧдног кӧ пӧртны деньгаӧ.
Став тайӧ «<rus>Петухи</rus>яс», «<rus>Разуваево</rus>яс» да мукӧд, кодъяс эз вайлыны тіянлы ни оболсӧ, сійӧ найӧс утилизируйтіс да сетіс тіянлы сьӧм.
Мыйла нӧ «Мысокыс» святӧйджык наысь, Антон кӧ сетӧ сы вылӧ бур дон?
Ті гижанныд, мый «Мысок» веськыда усадьба ӧшиньясыдлы паныда, — но, и мед сійӧ веськыда усадьба ӧшиньяслы паныда.
Ті кӧ поланныд, мый Стрелов кутас тіян син водзын ловъя картинаяс петкӧдлыны, то татшӧм кодь случайностьяс йывсьыс позьӧ купчӧй крепостьын водзвыв висьтавны.
А сы кузя, мый «Калинаӧс жаль ӧбӧдитны», то тайӧ прӧстӧ тешкодь.
Миянӧс некод оз жалит, а ми став мирсӧ кутам жалитны — кор нӧ тайӧ великодушиеясыслы помыс воас?!»
Тайӧ письмӧсӧ лыддьӧм бӧрын генерал дзикӧдз ӧшӧдіс юрсӧ.
Сійӧ весиг комнатаясӧд шӧйтны дугдіс, а пукавліс чеччывтӧг, ыджыд креслӧын да вуграліс.
Антошка зэв бура гӧгӧрвоис, мый Петенькалӧн письмӧыс вӧчис эффект, да лои ещӧ небыдджыкӧн, раболепнӧйджыкӧн.
Евпраксия, ассяньыс, эз кут ставсьыс ӧтдортчӧмӧн овны.
Став йӧзыс кутісны ветлӧдлыны кокчуньяс йылас, видзӧдісны синмас, зілисны тӧдмавны кӧсйӧмъяссӧ.
Ӧтчыд асылын, доклад дырйи, Антон бара смелмӧдчис.
— Сідзкӧ кыдз нӧ «Мысок» йывсьыд, ваше превосходительство, кутшӧм распоряжение вӧчны изволитанныд? — юаліс сійӧ, кокъяснас места вылас дзӧрӧмӧн.
— Гм!.. сійӧ сы йылысь, ли мый, мый тэ ньӧбны сійӧс кӧсъян?
— Дзик сідз, ваше превосходительство.
А кыдз нин ме эськӧ ті вӧсна енлы кевми... кыдз нин эськӧ!
Генерал лэдзис синсӧ муас да чӧв оліс.
— А ежели кӧ мыйкӧ кӧ услуга кузя, то мый вылӧ нин способнӧйджык!
Сӧмын горӧдӧй тасянь: Антон! а ме нин мӧдар берегас и кыла.
— Да... со и пиӧй сідз жӧ...
— Ошкӧны?
Но, кӧть Петр Павлыч здоровье кузя енлы кевмыштам, ежели кӧ, ӧні, батьыслысь заслужитны эг вермӧй...
— Весась менам син водзысь, негодяй!
..............
Та вылӧ видзӧдтӧг, недель кык кымын мысти купчӧйсӧ вӧлі вӧчӧма да, колӧ шуны «ловъя картинаяс» йылысь некутшӧм ограничениетӧг, а мӧдарӧ, обязательствоӧн генералла дорсянь видзны мещанин Антон Валерьянов Стреловӧс быдсяма сюйсьысьясысь.
А вежон мысти купчӧйсӧ вӧчӧм бӧрын генерал — весиг аслас усадьба пӧдса ӧдзӧс пыр — кыліс пӧшти кӧинъяс омлялӧм кодьӧс, кодӧс кыпӧдісны Калиналӧн багатыр кодь пияныс, кор Антон явитіс, мый налы сетсьӧ вежон срок нуны тась постоялӧй дворсӧ да весасьны кытчӧ гажыс.
Стреловлӧн ӧні вӧлі собственность, кытчӧ пырис «Мысок», сы дінӧ Вопля ю дорысь нёль десятина видз содтӧмӧн.
Ставсьыс таысь сійӧ мынтіс наличнӧй сьӧмӧн витсё шайт, а купчӧйӧ, медым не мунны губернскӧй карӧ, гижисны куимсё шайтысь да вӧчисны татчӧс уезднӧй судын.
Та дырйи генерал чорыда эскис, мый вузаліс сӧмын «Мысок», некутшӧм видзьяс содтытӧг.
Антон вӧчис кывшутӧг выгоднӧй делӧ.
Местаыс вӧлі бур; сэтчӧ жӧ буретш тайӧ каднас явитісны, мый регыд лоӧ винаӧн свободнӧя вузасьӧм.
Отношениеясыс вочасӧн тӧдмавсисны.
1862‒1863 вося тӧвсӧ, «признательность ради», Антон ещӧ кольччыліс на генерал ордын, но бура уна нин дасьтіс стрӧйбаяс вылӧ вӧр.
Кор жӧ дзикӧдз шуисны вина вылӧ вӧля, то сійӧ эз вермы терпитны да воис расчет вӧчны.
— Кытчӧ? — бара быттьӧкӧ садьмис генерал.
— Служитыштім, — лӧня вочавидзис Стрелов, вель ылын генералсянь сулалігмоз.
Генерал шыбытчис водзӧ, но Антон нин эз кокчунь йылас, а кокпыдӧсъяс вылас тыр ӧдӧн муніс керкасьыс, а сэсся и дзикӧдз усадьбасьыс.
Генерал кӧсйис не вӧчны расчетсӧ Антонкӧд, но вӧчис; сы бӧрын сійӧ заводитліс корны отчет вӧр операцияысь, но сы вӧсна мый Антон действуйтіс доверенностьтӧг, прӧстӧй рабочӧй пыдди, то и отчет корӧм вылӧ вӧлі ӧткажитӧма.
И став дорас содтӧд Евпраксия ныв пышйис, да «кытчӧ?» юалӧм вылӧ — генераллы вӧлі вочавидзӧма, мый Антон Валерьяныч дорӧ, код ордын сійӧ олӧ «кыдз быттьӧ наложница пыдди».
Март тӧлысь заводитчӧмсянь, тырвыйӧ сывтӧм лым вылӧ видзӧдтӧг, ю мӧдар берегын пуис нин вӧвлытӧм удж.
Антошка стрӧитӧ вӧлі кык кильчӧа кузь здание; ӧти кильчӧыс пыртіс горничаӧ, а мӧдыс — амбар кодь тупкӧса помещениеӧ.
Орччӧн век на грымвидзис важ постоялӧй двор, кодӧс Стрелов донтӧм донысь ньӧбис Калиналысь.
Самӧй ыджыдлунӧ выль зданиеын вӧлі восьтӧма кабак, и генераллы сюри асьсӧ эскӧдны, мый сиктыс ставнас, тшӧтш и Калиналӧн пияныс, празднуйтісны тайӧ восьтӧмсӧ, сьыланкывъяс горзігтыр, ловъя картинаяс петкӧдлӧмӧн да сыысь ньӧти яндысьтӧг, мый генерал кымыныськӧ ачыс петаліс балкон вылӧ да грӧзитіс чуньнас.
Но ставсьыс ёнджыка шемӧсмӧдіс генералӧс серпас, коді петкӧдчис сійӧ синъяс водзӧ сы бӧрын воысь Петырлунӧ.
Ещӧ ӧбедняӧдз ёна на водз чеччӧм бӧрын, сійӧ аддзис, мый сійӧ медся бур видз вылӧ воӧмаӧсь кутшӧмкӧ лёк йӧз да ытшкӧны сійӧс.
Антон Стрелов ветлӧдлӧ ытшкысьяс радъяс костті, ӧти киас вина сулеяӧн, а мӧдас стӧканӧн, да юкталӧ винаӧн, а Проська сеталӧ пирӧгторъяс.
Ас ку пытшсьыс петӧмӧн, генерал заводитліс ыстыны рабочӧйясӧс, медым вӧтлыны мерзавецъясӧс, но тӧлк эз босьт.
Сэки сійӧ мӧдӧдчис уезднӧй карӧ, и шемӧсмӧмӧн, коді воис пӧшти параличнӧй ударӧдз, тӧдмаліс, мый сійӧ ачыс, «Мысоккӧд» ӧтлаын, вузаліс Антошкалы Вопля ю дорысь нёль десятина медся бур видзсӧ...
Тайӧ кадсянь пӧрысь генераллӧн олан туйыс заводитіс тӧдчымӧн векняммыны.
Дзик прӧста сійӧ мӧдӧдавліс Петенькалы письмӧ бӧрся письмӧ, «негодяйлысь» вывті лёк поступокъяссӧ гижӧмӧн
(увы!
Анпетов вылысь «негодяй» нимсӧ сійӧ нин вуджӧдіс Стрелов вылӧ):
став сійӧ норасьӧмъяс вылӧ сылӧн пиыс вочавидзліс сарказмъясӧн.
«Извинитӧй менӧ, муса папенька (гижис сійӧ), но ті, сиктын олігӧн, сэтшӧма гартчинныд быдпӧлӧс сбродыскӧд, мый потӧм грӧш дон сулавтӧм вещиясыс тіян син водзын лоӧны сэтшӧм гырысьӧс да важнӧйӧсь».
Либӧ: «пожалуйста, муса папенька, эн волнуйтӧй менӧ Стреловкӧд асланыд зыкъясӧн — мӧдногӧн ме, збыль, кута мӧвпавны, мый ті пӧранныд челядьӧ».
Тайӧ письмӧясас век корлывліс сьӧм, и колӧ шуны, гижсьылісны неотложнӧй да гырысь субсидияяс коланлунлӧн сэтшӧм убедительнӧй доказательствояс Петенькалысь карьерасӧ поддержитӧм вылӧ, мый генерал ымзіс ранитчӧм зверь моз.
Шуд вылӧ, генералӧс эз эновт литературнӧй упражнениеяс дорӧ благороднӧй страсть; но и сэн лои мыйкӧ виччысьтӧмтор, коді вайӧдіс и тайӧ развлечениесӧ медся дзоля ыдждаясӧдз.
Аслыс мемуаръяс гижны мӧвпыштӧм бӧрын (медым вунӧдлыны сы бӧрся вӧтлысьысь «негодяй» йылысь представлениесӧ), сійӧ чуймӧмӧн казяліс, мый ставсӧ вунӧдӧма.
Славнӧй важся кольӧм кадысь сійӧ паметьын коли мыйкӧ гудыр, йитчытӧм, пӧраӧн весиг быттьӧкӧ виччысьтӧмтор.
То учебнӧй сигнал, то еджыд вӧв, то почтовӧй туйяслӧн аллеяяс, то жидовскӧй корчма, то деньщик Макарка...
И ставыс тайӧ некутшӧм последовательностьтӧг да йитӧма сӧмын фразаӧн:
«и ещӧ помнита татшӧм случай»...
Заключениеӧ сійӧ заводитӧма вӧлі: «и ещӧ висьтала, кыдз ме ӧтчыд граф Аракчеевсянь пӧлучиті милӧсть бур сьӧлӧмсянь нюммунӧмӧн», но муртса на кӧсйис висьтавны, кыдз друг гӧрдӧдіс да нинӧм эз висьтав.
Ӧти дженьыдик главаын, гырыся гижӧм куим листбок вылӧ тӧрис генерал Утробинлӧн став олӧмыс, сэк кор дас вит вося славнӧй губернаторство йылысь позьӧ вӧлі эськӧ гижны дзонь томъяс.
Сійӧ ещӧ на ёнджыка шензис та вылӧ, мый дзик жӧ сійӧ кадӧ «Русская старина»-ын уна генералъяс, кодъяс сы дорысь ёна этшаджык вӧчлісны подвигъяссӧ, гижлісны ас йывсьыныс ньӧти яндысьтӧг.
«Историясӧ» спокойӧ кольӧмӧн, лои шыбытчыны вӧвлытӧмторъяс гижӧм вылӧ, мый вылӧ сійӧ и бӧрйис притчаяслысь форма, коді сійӧ дарованиелы медся лӧсялана.
Но и притчаяссӧ сійӧ гижис квайт во чӧжӧн сӧмын кыкӧс, кодъясӧс и тані вайӧдӧма дзоньнас.
1. Ӧти неосторожнӧй генерал йылысь притча.
«Ӧти генерал, коді служитіс гражданскӧй служба вылын (колӧ шуны, военнӧй чинсӧ да эполетъяссӧ ас саяс кольӧмӧн), некор на абу вӧлӧма вӧрын да окотитіс пырны сы пытшкӧ.
И, кыдз сійӧ вӧлі природасянь храбрӧй, решитіс мунны вӧрӧ ӧтнасӧн, свитатӧг, но мундирӧн.
Дзик прӧста секретарь сылы шуаліс, мый сэні вӧрас олӧны кӧинъяс, кодъяс вермасны генералӧс косявлыны; став татшӧм висьталӧмъяс вылас генерал вочавидзліс ӧти ног: «оз вермы сійӧ лоны, медым дикӧй зверьяс инмӧдчисны тайӧ мундир дінас!»
И тайӧ кывъясӧн сійӧ мӧдӧдчис туйӧ.
Но мый жӧ лои?
Коли ӧти лун — генерал эз во;
коли мӧд лун — генерал век абу;
коймӧд луннас тӧждысьысь подчинённӧйяс мунӧны вӧрӧ — и мый аддзӧны ?
генераллысь дикӧй зверьясӧн вильӧдӧм скелетсӧ, и такӧд сэтшӧм искуснӧя, мый и мундирыс и весиг шпораа сапӧгъясыс кольӧмаӧсь дзик вӧрзьӧдтӧмӧсь.
«Тайӧ притчаыслӧн смыслыс татшӧм: и ортсысаыд пытшкӧссатӧ оз век вермы дорйыны».
II.
Умнӧй да йӧй расточительяс йылысь притча.
«Кутшӧмкӧ кык расточительлы ылыса рӧдняяссянь наследство пыдди воис морт вылӧ кызь вит шайта бумага деньга.
Немдумайттӧг, найӧ решитісны тайӧ неыджыд капиталъяссӧ видзны сёйӧм вылӧ;
но вот ӧтиыс базар вылысь ньӧбис меддона сёянторъяссӧ да юанторъяссӧ да босьтіс став рӧскодъяс вӧчӧм бӧрас пӧлтинник сдача; сійӧ гӧтӧвитіс ньӧбӧм материалсьыс ӧбед да чӧсмасьӧмӧн сёйис сійӧс;
мӧдыс жӧ босьтіс кӧструля, тыртіс сійӧс ваӧн да пузьӧдӧм бӧрын, кутіс кипятокас пуны наследственнӧй кызь вит шайта деньгасӧ, и пуис сэтчӧдз, кытчӧдз деньгасьыс эз коль нинӧм, нильзьӧм бумагасьыс кындзи.
И кутшӧма сійӧ шензис, кор, тайӧ выль пӧлӧс пуӧмторсӧ видлӧм бӧрын, сійӧ аддзис, мый сылӧн не сӧмын кӧрыс аслас дон сертиыс туйтӧм, но ещӧ и лёк дук петӧ уна ньылӧдӧм киясӧн кольӧм сывсьыс, ӧд тайӧ бумага деньгаыс кымын ки пыр нин эз мун.
«Лыддьысь! мӧвпалышт, абу-ӧ тайӧ притчаыслӧн отношение миян реформатор-нигилистъяс дінӧ (<rus>увы</rus>! генерал век на эз вермы вунӧдны 60-ӧд вояс заводитчӧмся мирӧвӧй посредникъясӧс!), кодъяс батьяссяньыс босьтӧм наследиесӧ пуӧны переформировкаяс пӧртйын, но тайӧ пуӧмторнас некодлы удовольствие оз вӧчны, а сӧмын смрад!»
Но тайӧ занятиеяс эз тыртлыны и миллионнӧй юкӧнсӧ сійӧ помасьлытӧм прӧст кадлысь, коді кольлі генерал распоряжение улын.
Сійӧ лои апатичнӧйӧн, лёльӧн ӧшйӧм яя, пӧшти разрушение выйын.
Водзті сійӧ вӧлі консерватор, ӧні — век соравліс консерваторъясӧс нигилистъяскӧд да кыдзкӧ загадочнӧя висьтавліс: «важӧн пӧра».
Водзті сійӧ вӧлі уезднӧй охранительнӧй оппозициялӧн сьӧлӧмӧн, ӧні — сӧмын щӧлкйӧдліс кывнас, кор сылы висьтавлісны выль реформаторскӧй сёрнияс йылысь.
Ставӧн кутӧны тӧдвылас сылысь гордӧй да смел позасӧ сійӧ здукнас, кор катастрофаыс, став контрпрожектъяс вылӧ видзӧдтӧг, петкӧдчис збыльысь лоӧм фактӧн.
«Сісьта подлецъясӧс временно-обязаннӧйясын, а выкуп вылӧ ог мун... ог!
Некодыр!» — горӧдіс сійӧ сэки
— и мый жӧ?
Ӧні сійӧ не сӧмын муніс выкуп вылӧ, но и лои сылы сійӧс вӧчны быть «ӧти владелец корӧм серти»...
Ставыс сійӧс эновтісны, и сійӧ эз вермы претендуйтны весиг татшӧм вунӧдчӧм вылӧ, а вермис сӧмын шензьӧм синъясӧн кыйӧдны, кыдзи ставыс тэрмасьӧ бырӧдны да пышйыны аслас местаысь.
Кольлісны сӧмын кутшӧмкӧ зумыш медасьӧм йӧз, кодъяслы удайтчис, лӧг кутысь мужикъяс отсӧгӧн, пуксьыны земствоӧ да мирӧвӧй судӧ, кӧні сетасны кутшӧмкӧ да жалӧвание.
А Стрелов, сэк костті, кутіс дзоридзавны.
Сійӧ лои купечӧн, гӧтрасис том купеч ныв вылӧ да видзӧдіс дзик природнӧй купечӧн.
Важ постоялӧй двор эз нин вӧв; сы местаын грымвидзис джынвыйӧ каменнӧй кык судта керка; вевдорса судтаас оліс ачыс кӧзяиныс, а уліас — сылӧн уналыда приказчикъяс да рабочӧйяс.
Удж сылӧн пуис.
Сійӧ тӧргуйтіс кабакъясӧн, рощаясӧн, ньӧбаліс скӧт стадояс да мукӧдтор.
Дас кымын кабак да сымда жӧ лавка быдся крестьянскӧй тӧварнас Воплино матігӧгӧрын кутісны кабалаын став олысьяссӧ.
Вочасӧн гӧнсялігтыр, Стрелов заводитіс ньӧбавны муяс да лӧсьӧдавны хуторъяс.
Нинӧм кокни вежӧраыс, коді казьтыліс воддзасӧ, ньӧв пищальысь лэдзӧм стрелаӧс, эз коль тайӧ морт пытшкас.
Весиг сёрниыс сылӧн вежсис.
Водзті сійӧ сёрнитліс полігтыр, юрсӧ бок вылас лэдзыштӧмӧн да дугдывтӧг кытчӧсюрӧ кӧйялігтыр, быттьӧкӧ тӧдмавны кӧсйис, оз-ӧ кодкӧ сылы мышсяньысь кӧсйы зяткыны балябӧжас.
Ӧні сійӧ кывъяссӧ лэдзаліс быттьӧ жемчугӧс, мавтіс, сёрнитіс ёна кытшлӧдлӧмӧн, но сідзи, мый сійӧ эз вӧв тешкодь, а кажитчис быттьӧкӧ вылын купеческӧй слоглӧн принадлежностьӧн.
Сійӧ эз шыбыт роч паськӧмсӧ, но бӧръяыс, торъя нин праздник лунъясӧ, сы вылын пукаліс сэтшӧм тшапа, мый некодлы эз волы весиг юрас аддзыны сійӧс дурк немецкӧй паськӧмӧн.
Тайӧ вӧлі тырвыйӧ роч бельомӧн: еджыд, пышыд, паськыд чужӧма, югыд-рудоват пук кодь тошка да векньыдик котралысь синъяса.
Любӧ вӧлі видзӧдны, кыдзи сійӧ, лӧз вӧсни ной дукӧсӧ кышасьӧмӧн, купеческӧй шарабанын, гӧнитліс вӧскресенняӧ пук пытшкӧ пасьтасьӧм гӧтырыскӧд воплинскӧй вичкоӧ; ачыс веськӧдліс бур вердаса вӧвнас, важ генеральскӧй пӧдаркинас.
Генерал век бледӧдліс, кор аддзывліс вичко ӧграда бердӧ ӧбедня кежлӧ домалӧм тайӧ вӧвсӧ.
Но вӧчны вӧлі нинӧм, сы вӧсна мый Стрелов вӧлі нин вын.
Мужикъяс босьтлісны шапканысӧ сы водзын весиг тэрмасьӧмӧнджык генерал водзын дорысь, да лыддисны шуд пыдди котӧртны сы дорӧ, сійӧ кӧ корас кодӧскӧ чуньнас.
Ачыс батюшка вочасӧн велаліс видзӧдны Стрелов вылӧ кыдз вичколӧн медся благонадежнӧй пи вылӧ, да ӧбедня помасьӧм бӧрын век ыстыліс сылы дьячок сьӧрысь прӧскуртор.
Став тайӧ бур обстановка дырйиыс вӧлі, век жӧ, язва, коді тӧчитіс Стреловлысь олӧмсӧ.
Тайӧ язванас вӧлі господскӧй воплинскӧй усадьба.
Сы йылысь казьтылігӧн сылӧн фантазияыс доймана мӧдліс ворсны.
Сэн вӧлі вӧля, вӧлі парк, вӧлі вуджӧра аллеяясын кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс ыркыдлун.
Тані, тайӧ увтас местаас, аслас довольство вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ век жӧ — пон, а настоящӧй — барин век жӧ сійӧ, коді пукалӧ сэн, воплинскӧй джуджыд кыр йылын, стрӧитӧмсӧ помавтӧм керкаын, геологическӧй переворот признакъяс пӧвсын.
И сӧмын сылӧн, сэні пукалысьлӧн, эм законнӧй подув лыддьыны асьсӧ окрестностьса властелинӧн, права серти, кодӧс важысянь признайтӧма, а абу ньӧбӧма кабакъяс отсӧгӧн, и сӧмын сійӧ жӧ век вӧлі и лоас вичколӧн подлиннӧй пиӧн, а оз яндысьтӧм пришлӧй мортӧн, коді вӧр моз гусяліс сылы принадлежиттӧм званиесӧ.
И сійӧ шогсис, петавліс рытгорув любуйтчыны барскӧй керка вылӧ, артавліс чуньяс вылас да гусьӧн сетліс аслыс клятва кӧть кыдз да лоны сэн.
Татшӧм вӧлі делӧяслӧн положениеыс Вопля ю дорын, кор, медбӧрын, важӧн виччысьӧм Петенька воис бать дорас.
Коли нин во дас квайт сысянь, кыдз сійӧ эз вӧв Воплиноын, и тайӧ кад чожыс сійӧ удитіс нин тӧдчымӧн кыпӧдчыны вывлань.
Во нёль кымын нин сійӧ нуис пельпом вылас генеральскӧй чин, но, кӧть и жаль, мем колӧ веськыда шуны, мый сійӧ нуиг чинсӧ кыдз лукавитчысь раб, коді дугдывтӧг вайӧдліс сылы бур вӧчысь начальствосӧ гӧгӧрвотӧмӧ.
Увы! ме ог вермы дзебны, мый миян быд боксянь неустойчивӧй кадным чужтіс чиновник-карьеристъяслысь торъя порода, кодъяс кӧть и асьнысӧ петкӧдлӧны преданнӧйясӧн, но, збыльвылас, начальство дінӧ некутшӧм радейтӧм абу.
Тайӧ йӧзыслӧн вывті бур нырисыс олӧмлӧн посниторъяс дінӧ, да найӧ вывті визулӧсь, мый сетӧ налы быдлаын сюрны син улӧ.
Бурджык участьлы лӧсялана проницательностьӧн найӧ намечайтӧны «судьбалысь мортсӧ», кӧртасьӧны сы бердӧ, леститчӧны, велӧдӧны сылысь характерсӧ да ӧткымынысь весиг ас выланыс босьтӧны сійӧ карьералысь колебаниеяссӧ да неудачаяссӧ...
тӧдӧмысь, эм кӧ уверенность, мый «судьбалӧн мортыс» вермас бара вылӧ кыптыны.
«Судьбалӧн мортыс» кӧ либеральничайтӧ — найӧ тшӧкмунӧны либерализмсьыс;
«судьбалӧн мортыс» кӧ усьӧ консервативнӧй скӧрмӧмӧ — найӧ скӧрмӧны кыкпӧв ёнджыка.
Натура да воспитание сертиыс шалопайяс, найӧ некор оз нуны некутшӧм деятельнӧй служба, и сы вӧсна век сулалӧны административнӧй механизм бердса вежсьывтӧм паразитъяс местаын да зэв зіля участвуйтӧны став канцелярскӧй интригаясын.
Сыысь кындзи, налӧн эм неыджыд запас общӧй местаяслӧн да видзӧдласъяслӧн, кодъяс вылӧ, зумыда повторяйтігӧн да ӧнія кадся жеблун вӧсна, видзӧдӧны кыдз збыльвылӧ скодитысь кутшӧмкӧ нравственнӧй да умственнӧй фонд вылӧ.
Ме тӧдлі, например, уна татшӧм карьеристӧс, кодъяс, ни ӧти роч книга лыддьывтӧг да научно-литературнӧй образованиесӧ Берг театрысь босьтӧмын, сэтшӧм частӧ да сэтшӧм убежденнӧя долисны: «<lat>La lіtterature russe — parles-moі de ça</lat>!» либӧ «<lat>аh! sі l'on me laіssaіt faіre, elle n'y verraіt gue, du feu, votre charmante lіtterature russe</lat>!, мый весиг опытнӧйджык йӧз, но кодъяс сідз жӧ абу лыддьылӧмны да научнӧй образованиенысӧ босьтӧмны Кессених танцклассъясын, эз шутка вылӧ эскыны налы.
И вот, кутшӧмкӧ глупӧй, но не ас кадӧ вомсьыс петӧм кыв вӧсна, тайӧ паразитъясыс ылӧ чеччыштӧны водзӧ и весиг мыйкӧдыра мысти лоӧны стражаынӧсь.
Но шуа мӧдысь: налӧн абу асланыс начальникъяс да благодетельяс дінӧ некутшӧм серьёзнӧй преданность.
Сылы мӧдарӧ: вӧвліны медся сьӧд неблагодарностьлӧн да ёна шензяна гнуснӧй предательстволӧн примеръяс...
Ме ог мыжав начальствоӧс сыысь, мый сійӧ оз пыр аддзы татшӧм йӧзыслысь сьӧлӧм пытшса тайнаяссӧ.
Ӧти-кӧ, сійӧ тырӧма высшӧй государственнӧй соображениеясӧн, а мӧд-кӧ, — сійӧ оз аддзы ставсӧ.
Сійӧ син водзті ветлӧдлӧны том да здоровьеӧн дзоридзалысь йӧз, кодъяс нинӧм мӧдтор оз петкӧдлыны, брезгуйттӧм дасьлунысь кындзи, — и тайӧ, тӧдӧмысь, воӧ сьӧлӧмвылас.
Дерт сэні эм неуна пристрастие * («Кымын пӧв нин дольлісны став мирлы» да сідз водзӧ), но пристрастие дзик естественнӧй.
Естественнӧйджыка босьтны ловъя административнӧй материалсӧ ас костысь, сійӧ вечнӧ тыр садӧкысь, кӧні любӧй кадӧ позьӧ гумовтны «дакайтысь мортӧс», сійӧ кыйӧдны вермытӧм масса пӧвсысь дорысь, код йылысь тӧдса сӧмын сійӧ, мый массаыс оз тӧд некутшӧм дисциплина йылысь и, кодлӧн, сідзкӧ, тайӧ минутаӧ колана «тон» йылысь гӧгӧрвоӧмыс медся тӧлктӧм.
Массаыскӧд делӧыс клопотливӧй и рискованнӧй.
Клопотливӧй — сы вӧсна мый лоӧ убеждайтны, сёрнитны, мый надзмӧдӧ делӧлысь мунӧмсӧ.
Рискуйтана — сы вӧсна мый позьӧ виччысьны ироническӧй отношение.
Сэки кор садӧкысь веськыда босьтӧм жбырӧдчысь тэрыб ас морткӧд некутшӧм клопочитчӧм оз ков (сӧмын мигнит — и сійӧ дась!), дерт, лоны вермана предательствоысь кындзи...
Но ӧд предательство дінас ми сідз нин велалім, мый сійӧ, шуны кӧ, пырис нин миян быдлунся олӧмӧ и весиг нимыс сылӧн абу предательство, а <lat>savoіr vіvrіe'a</lat>.
Начальство дӧвериелы пӧръялысь буретш татшӧм карьеристъяс лыдӧ пырліс и Петенька Утробин.
1860‒1861 воясӧ сійӧ вӧлі прогрессистӧн,
1862 воын сійӧ кӧйяліс бокъясӧд да исаліс, кутшӧм дукӧн ӧвтӧ;
186* воын — веськыда явитіс асьсӧ консерваторӧн.
Петенька шутиттӧг думыштіс висьтавны Утробинъяс овлысь ыджыд тӧдчанлунсӧ.
Школаын нин сійӧ видзӧдіс государственнӧй младенечӧн, ӧні жӧ, комын вит арӧсӧн, сійӧ веськыда и шуткатӧг лыддис асьсӧ государственнӧй мортӧн <lat>еn herbe</lat>.
Ветлісны сёрнияс, мый Борель ресторанын, индӧм лунъясӧ, чукӧртчылӧ государственнӧй йӧз <lat>еn herbe</lat>-лӧн кутшӧмкӧ компание (сэні вӧліны и Федя, и Серёжа, и Володя, и весиг кутшӧмкӧ жыд, кодлы юрас кутан комбинацияясын воссьыліс зэв бур финансовӧй будущность), кӧні сьӧлӧмнас вӧлі Петенька Утробин да коді дугдывтӧг кутіс установитӧм пӧрядокъяслы паныда лёк мӧвпъяс.
Сэні, зэв бур ӧбед сайын, обсуждайтсисны текущӧй правительственнӧй распоряжениеяс (<lat>ou allons-nous</lat>) да развивайтчисны быдлунъя государственнӧй вопросъяс (<lat>je ne vous dіs due ça</lat>!).
Медбӧрти, компания, ассьыс занятиесӧ помалӧм бӧрын, мӧдӧдчыліс циркӧ либӧ Буфф театрӧ.
Ачыс Петенька эз дасьты асьсӧ специальнӧ некутшӧм часть кузя, но действуйтіс сэтшӧм расчётӧн, медым лоны быдлаын быть коланаӧн, кӧн кӧть эз ковмы.
Сӧмын военнӧй, морскӧй да финансовӧй юкӧнъясӧс эз признавайтлы сійӧ аслас компетенция улысь.
Военнӧйӧс — сы вӧсна мый сэн вӧлі нин кандидатӧн кутшӧмкӧ полководец, коді виччысигтырйи служитіс кутшӧмкӧ концессионер ордын; морскӧйӧс — сы вӧсна мый поліс морскӧй висьӧмысь; финансӧвӧйӧс — сы вӧсна мый эз лысьт кольны бокӧ жыдӧс, кодлысь век удждывліс сьӧм.
Став мукӧд юкӧнъясӧ сійӧ гӧтӧвитчыліс дугдывтӧг, и быд вой, узьны водігӧн, разрешайтіс, кӧть и дженьыдика, ӧти государственнӧй вопросӧн.
Вопрос: Кутшӧм образование колӧ высшӧй классъяслы?
Ответ: Классическӧй, ӧд сӧмын высшӧй классъяслӧн эм Кошанскийӧс лыддьӧм вылӧ («<lat>Unіversus mundus</lat>») бергалӧ тайӧ здукнас сійӧ юрын) прӧст кад.
Вопрос: Кутшӧм образование колӧ средньӧй классъяслы?
Ответ: Реальнӧй, колӧ шуны, сэтшӧм расчётӧн, медым быдӧнӧс велӧдісны аслас ӧти специальность пределын, мукӧдъяс специальностьӧ пыртӧг.
Вопрос: Кутшӧм образование медся полезнӧйӧн лоӧ низшӧй классъяслы?
Ответ: Некутшӧм.
Найӧс колӧ воспитайтны божьей страк улын.
Вопрос: Эм-ӧ коланлун, тӧдса частьӧн веськӧдлігӧн, тӧдны сійӧ механизмлысь составнӧй юкӧнъяссӧ да тайӧ механизмъясыслысь действиесӧ?
Ответ: Не сӧмын абу коланлун, но весиг вред, ӧд сійӧ сетӧ умствуйтӧм вылӧ помка.
Колӧ сӧмын мортлысь сьӧлӧмсӧ аддзыны кужӧм да подчинённӧй чиновникъясӧс бӧрйӧмын удача.
Вопрос: Колӧ-ӧ присяжнӧйяслӧн суд?
Ответ: Зэв кокниа позьӧ вежны пырся дворянскӧй заседательяс судӧн, кодъяслы колӧ индыны бур жалӧванье, такӧд тшӧтш начальствосянь колана индӧдъяс сетӧмӧн.
Да сідз водзӧ.
Татшӧм ногӧн быдлунся вопросъяс решитӧм бӧрын, сійӧ сэтшӧм апломбӧн пропагандируйтліс ассьыс «идеяяссӧ», мый не сӧмын Серёжа да Володя, но весиг и ӧткымын начальникъяс кутісны эскыны тайӧ «идеяяс» существуйтӧмлы.
И кор тайӧ мӧвпыс лои зумыдӧн, сійӧ кокниа воӧдчис вель важнӧй второстепеннӧй постӧдз, кӧні вӧліны аслас подчинённӧйяс, кодъяслы сійӧ нинӧмысь виччысьтӧг вермис висьтавны: «вот тіянлы менам идея! тіянлы колӧ сӧмын развитны сійӧс!»
Но и тасянь нин сылы ылысь тыдавліс да сійӧ водзысь аддзис дзик мӧдпӧлӧс свойствоа перспектива...
Сы вылӧ видзӧдтӧг, и тайӧ мортыслӧн вӧлі лёльӧ, коді грӧзитчис йирны став тайӧ импровизированнӧй перспективаяссӧ: сійӧ юрвывтіыс вӧйи долгъясӧ.
Государственнӧй подростокъясӧ ворсӧм вӧлі сійӧ олӧмын сӧмын дзоля юкӧнӧн; ыджыдджык юкӧныс сійӧ олӧмлӧн вӧлі сиӧма нывбабаяслы, обжорстволы да виналы.
Ӧнія <lat>кокодесс</lat>ъяс оз радейтны ни гортса олӧм, ни сідз шусяна «светӧс», ни светскӧй нывбабаяссӧ, ни светскӧй удовольствиеяссӧ.
Найӧ радейтӧны медавны нывбабаӧс (ӧткымынысь весиг уджйӧзӧн) да пӧльзуйтчыны сыӧн став асланыс вӧляысь, кыдз пӧльзуйтчӧны бур вина стӧканӧн либӧ чӧскыд сёянторйӧн.
Сы вӧсна оз сюр ресторан, кӧн эськӧ найӧ юрвылӧдзыс эз вӧвны долгаӧсь, оз сюр сэтшӧм кокотка, кодӧс эськӧ найӧ, медпомас, медся яндысьтӧм ногӧн эз кӧмӧдны.
Тшӧкыда тайӧ подвигъясыс мунӧны лӧсьыда, но ӧткымынысь найӧ влияйтӧны карьера вӧчӧм вылӧ и весиг помасьлӧны трагическӧя.
Петенька вӧлі буретш татшӧм положениеын, сы вӧсна бӧръя кадӧ сылӧн дзикӧдз кутіс бергӧдчыны юрыс.
Пӧшти дугдывтӧг сійӧ шыӧдчывліс батьыс дінӧ деньга корӧмӧн, и колӧ веськыда шуны генерал йылысь — сійӧ шоча, ӧткажитліс.
Выкупнӧй свидетельствояс инавсисны ӧти бӧрся мӧд да босьтӧм сьӧмыс ыстывсьыліс Петербургӧ Петенькалы карьера вӧчны отсалӧм вылӧ.
Но кор шкатулка пыдӧсӧ колины кутшӧмкӧ тешкодь колясъяс, генерал заводитіс ойзыны.
Сійӧ эз думыштлы, мыйӧн кутас овны ачыс (сылӧн, колӧ шуны, кольліс запасын пенсия), — сійӧ сӧмын, гӧгӧрвоис, мый ыстыны сэсся нинӧм.
Тайӧ здукнас воис Петенька.
Сійӧ пырис ёна скӧрмӧмӧн да дзик нинӧм эз гӧгӧрво, кутшӧм ногӧн вермис лоны, мый абу сьӧм.
Кык генераллӧн аддзысьлӧмыс вӧлі тешкодь.
Пӧрысь генерал нормис да кисьтіс синва.
Том генерал видзӧдіс стрӧга, быттьӧкӧ воис судитны старикӧс.
«Раб лукавӧй! — быттьӧкӧ висьталіс сылӧн кӧдзыд, пӧшти стекляннӧй синмыс: — кытчӧ тэ гуалін тэныд дӧверитӧм таланттӧ?»
Старик, колӧ шуны, эз казяв тайӧс первойсяньыс.
Сійӧ томмис да пыркнитіс ас вывсьыс унзільсӧ.
Пӧшти челядь горшлунӧн сійӧ юасис увольнениеяс, перемещениеяс да определениеяс йылысь, кывсьӧм сёрнияс да чайтӧмъяс йылысь, но том генерал став тайӧ юасьӧмъяс вылас вочавидзліс окотатӧг, пинь пырыс.
Медбӧрын, сёрниыс воис и сьӧм йылысь.
Пӧрысь генерал быттьӧкӧ гӧрдӧдыштіс да сӧмын ышлолаліс; но том генерал сулаліс аслас вылын.
Сэки старик висьталіс делӧяслысь положениесӧ вель подробнӧя да весиг связнӧя.
Тыдовтчис, мый воплинскӧй экономия, аслас став вӧртӧм угодьеясӧн, сулалӧ уна вылӧ кызь сюрс шайт.
Сыысь кындзи, кольліс ещӧ ӧти выкупнӧй свидетельство дас сюрс шайт дон вылӧ.
Утробинъяс фамилиелӧн став состояниеыс ӧтлаӧ босьтӧмӧн сулаліс комын сюрс шайтысь не унджык.
— Тайӧ чӧрт тӧдӧ мый! — вешкыртліс вомсӧ том генерал.
— Да, другӧй менам; ме ещӧ кыдзкӧ-мыйкӧ, пенсия босьта да, верма на муртса, муртса судзсьӧмӧн овны... — заводитліс мытшъялігтыр висьтавны пӧрысь генерал.
Но том генерал дзикӧдз нин петіс ку пытшсьыс да эз сет сылы помавны.
— Ті! ті «ті верманныд»!
Ещӧ эськӧ... ті!
Ті видзӧдлӧй сӧмын, кыдз ті оланныд...
Ті!
Тайӧ мый? тайӧ мый? — горзіс сійӧ быттьӧ йӧй морт, комнатаын ыджыдалысь хаос вылӧ да балконса восьса ӧдзӧс пыр тыдалысь Вопля парсалӧм берег вылӧ чуньнас индалӧмӧн.
Пӧрысь генерал ни ӧти кыв эз шу воча.
Сійӧ покорнӧя ӧшӧдіс дзор юрсӧ, быттьӧ оправдайтчытӧг асьсӧ сознавайтӧмӧн.
— Ті! — водзӧ висьталіс том генерал, тревожнӧй воськовъясӧн кабинет кузя ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлігтыр: — ті!
Тіянлы колӧ кутшӧмкӧ тӧрелка шыд, да ещӧ мед Жуковлысь кальянтӧ эн лэдзлы аслад вомсьыд...
Ті!
Видзӧдлӧй, кыдз тіян быдлаті пежалӧма, срамитӧма тайӧ пӧганӧй табак пӧимнас... кутшӧм лёк дук!
Медбӧрын, сійӧ сувтіс батьыслы паныдӧн да дзик сы водзын кутіс грӧмитны:
— Но висьталӧй жӧ, медбӧрын, кутшӧм ногӧн тайӧ вермис лоны?
Висьталӧй жӧ, мый ті сэтшӧмсӧ тані вӧчинныд? балъяс ли мый, уезднӧй кокоткаяслы вӧчлывлінныд?
Висьталӧй! ме кӧсъя тӧдны!
— Другӧй менам! ме... ме... тэ ачыд неуна тшӧтш...
Бӧръя кадӧ... деньга корӧмъяс...
— Но, да! вот тайӧ вывті бур!
Ме — мыжа!
Ме — уна корлі!
Ме! <lat>je vous demande un peu</lat>!
А, шуны кӧ, ме тӧді водзвыв, мый тіян эм дась оправдание!
abu
Меным колӧ вӧлі рискуйтны аслам карьераӧн!
Мем колӧ вӧлі довольствуйтчыны шудаджык ёртъяс дырйи <lat>pіgue-assіette'a</lat> рольӧн!
Ті, дерт, тайӧс кӧсъянныд шуны?
— Енмӧй видз, менам другӧй, но...
— Некутшӧм «но»-тӧг!
<lat>Рoіnt de «maіs», mon pere</lat>!
Ме зэв бура гӧгӧрвоа и аддза!
Ме водзвыв тӧда ставсӧ, мый ті верманныд шуны!
О! ме быдлаын вӧвлӧм зверь, mon pere, менӧ пӧръявны абу на сэтшӧм кокни!
Ионаяс...
Агнушкаяс, — со кытчӧ позьӧ шыблавны сьӧм!
Налы керкаяс ньӧбалӧны, налы сетӧны гортса кӧлуй, налы — ставыс!
А пи — мый сійӧ пиыд?!
<lat>Оn l'engendre — et tout est dіt</lat>!
И таысь сійӧ обязывайтчӧ почитайтны бать-мамӧс да окавны налысь кинысӧ... <lat>ces chers parents</lat>!
Энлӧ, ті висьталӧй, мыйла ті, сы пыдди, медым действуйтны, перйыны, корсьны ценностьяс, тӧлктӧм спор кутінныд нуӧдны Стреловкӧд?
— Но, другӧй менам, сійӧ ӧд и эм сійӧ помкаыс...
— Абу, ті, ті, ті!
Сійӧ ваяліс тіянлы сьӧм, сійӧ кужис тайӧс вӧчны!
И дерт, сійӧ кужис эськӧ судзӧдны и ӧні, сійӧ аддзис эськӧ, мыйысь перйыны пӧльза!
Ті ӧмӧй гӧгӧрвоанныд сы йылысь, мый тіян эм?
Позьӧ ӧмӧй эскыны, медым ставыс... медым эз вӧв... но, тыртӧмин кутшӧмкӧ... <lat>une praіrіe... une foret</lat>...
А сійӧ... спорӧ сюйсьӧ!
Сылы, изволитӧй аддзыны, оскорбительнӧ, мый сійӧ усадьбасянь тыдаланінӧ овмӧдчис честнӧй труженик... <lat>ouі, un honnête travaіlleur</lat>... коді, гашкӧ, пӧсьӧн да вирӧн...
Петенька сэтшӧма нормис, мый бӧръя кывъяссӧ шуис пӧшти дрӧжжитан гӧлӧсӧн («<lat>au fond je suіs dêmocrate</lat>!» югнитіс сійӧ юрын).
Буретш тайӧ каднас сійӧ видзӧдліс ӧшиняс.
— Э! Да сійӧ сэн вывті лӧсьыда овмӧдчӧма! горӧдіс сійӧ! — дзонь кар... збыльысь!
— Сійӧ, другӧй менам, миянлысь виддзӧс пӧръялӧмӧн...
— Пӧръялӧмӧн! а коді мыжаыс?
Ті, ті и ті!
Мыйла ті кырымаланныд бумагаяссӧ лыддьытӧг? а?
Иона вылӧ надейтчинныд? а?
И кӧсъянныд, медым тайӧн эз пӧльзуйтчыны йӧз, кодъяслӧн практическӧй смысл — ставыс?
<lat>Maіs vous êtes done bíen naîf, mon pére</lat>.
Сёрниыс татшӧм ногӧн кыссис час кык кымын.
Медбӧрын, Петенька дӧзмис.
Сійӧ эновтіс старикӧс мыжалӧмъясӧн личкӧмӧн, да, «<lat>le faunt gue je mette orbre a ça</lat>» шуӧмӧн, котӧрӧн петіс керкасьыс неважӧн лӧсьӧдӧм садйӧ.
Сэні ставыс вӧлі жугыль да эновтӧм; шоча-шоча кӧні долыда кыпӧдчӧмаӧсь да вевттьысьӧмаӧсь листъясӧн нин пуяс, но и сійӧ быттьӧкӧ сы вылӧ, медым вӧлі ещӧ тӧдчанаджык контрастыс кытшалысь кушыскӧд.
Важ паркӧ мунны кӧсйӧмӧн, кӧні век на ещӧ вӧлі воддза дикӧй мичлуныс, Петенька лэччис турунсялӧм туй кузя прудлань, коді тайӧ местаас векняммыліс да тайӧ местаас коркӧ вӧчлӧмаӧсь пос, но пос пыддиыс чурвидзисны сісьмӧм сюръяяс.
Ёна скӧрмӧм мысти, сійӧ котӧртіс бӧр, воис скӧтнӧй дворӧ — некодӧс эз аддзы, сэсся коннӧй дворӧ — бара некодӧс эз аддзы, и медбӧрын немвиччысьтӧг зурасис мужик вылӧ, коді вӧлі узьӧ пу улын, чужъяліс сійӧс да сетліс вӧля лёк кывъясӧн видчӧмлы.
Ӧбед кежлӧ воис сійӧ мудзӧм, скӧр, кос горшӧн да ньӧти оз вӧлі тӧдчы, мый сылы колӧ сёйны.
Ӧбед коли лӧня.
Петенька брезгуйтӧмӧн гудрӧдліс паньнас зэв бур шыдсӧ (пӧрысь генерал кӧсйис ошйысьыштны, мый сылӧн, «катастрофа» вылӧ видзӧдтӧг, июль заводитчигӧн век жӧ эм выль капуста) и кутшӧмкӧ висьтавны позьтӧм зывӧктӧмӧн гудйысис вилкиӧн кукань юрысь гӧтӧвитӧм соусын.
Винаыс сылы сідз жӧ ез во сьӧлӧм вылас, кӧть и тайӧ вӧлі чӧскыд вель бур <lat>St.-julіen</lat>, коді во нёль куйліс генерал пӧдвалын.
Сӧмын кадъясӧн сійӧ орӧдліс сьӧкыд чӧвлӧньсӧ (сійӧ, колӧ индыны, эз кыв сылысь сьӧкыдлунсӧ да чушъяліс дзик веськодя, кыдз быттьӧ нинӧм эз и вӧв), медым шуны татшӧм модаа велӧдана кывъяс:
— Да, любезнейшӧй бать!
Ог вермы ошкыны тіянлысь пӧрядокъястӧ, ог вермы!
Муні садйӧ — ни ӧти лов! скӧтнӧй дворын — ни ӧти лов! коннӧй дворын — кӧть шарӧн быглясь!
Ӧти дыш руньӧс сӧмын и аддзи — узьӧ вывлань рушкуӧн!
И колӧ вӧлі аддзыны, кыдз негодяй чуймис, кор ме сылы висьталі, мый сійӧс медалӧма абу узьӧм вылӧ, а уджалӧм вылӧ!
Да! оз позь ошкыны, оз позь!
— Найӧ тайӧ каднас шойччӧны, другӧй менам, луншӧр... — заводитліс правдайтчыны пӧрысь генерал.
— Тіян, тыдалӧ, век луншӧр!
И ӧнтай луншӧр, и ӧні луншӧр!
Узясны поттӧдзыс, сэсся заводитасны нюжмасьны да гыжъясьны — бара луншӧр!
Абу, тадз оз позь!
тадзи имениеясӧн оз веськӧдлыны!
Татшӧм ногӧн, дерт, некутшӧм доход босьтны он вермы!
Генерал чӧла кывзіс тайӧ репримандъяссӧ, тӧрелкалань чужӧмсӧ копыртӧмӧн, и ньӧтчыд весиг эз волы сылы мӧвп вылас, мый, пӧрысьлун вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ ещӧ сэтшӧм на ён да крепыд аслас пи дорысь, мый сулалӧ вӧлі сылы сӧмын нюжӧдны кисӧ, медым лязӧдны дӧзмӧдчысь гадинасӧ.
Ӧбед бӧрын, муртса на старик удитіс шуны: «но, ӧні ме муна», кыдз Петенька кватитіс картузсӧ да воши керкасьыс.
Пӧрысь генерал петіс спальняӧ да, кыдзи и век, водіс шойччыштны.
Но сылы эз узьсьы.
Кутшӧмкӧ бытшкана, соттӧдз курыд вӧрӧдчис сійӧ сьӧлӧмын, кӧть эськӧ сійӧ и ачыс яснӧя эз гӧгӧрво, мый тшук сійӧ.
Абу эскана кодь, колӧ шуны, мый тайӧ вӧлі ёна скӧрмӧмлӧн чувство, кодӧс кыпӧдіс пиыслӧн поведениеыс дас квайт во аддзывтӧм бӧрын паныдасигӧн; регыдджык тайӧ вӧлі упорнӧй асьсӧ мыжалӧмлӧн чувство.
Збыль, ӧд сійӧ батьыссянь босьтіс дзик тырӧн чашасӧ, а ачыс кольӧ пиыслы мый?
Дерт, сы вывті муніс, сідз шуны, дзонь катастрофа; но век жӧ. делӧсӧ кӧ эськӧ нуӧдін тӧлкӧн... да, буретш, тӧлкӧн кӧ нуӧдін!... не воюйтны кӧ дворовӧйяскӧд, не полемизируйтны кӧ Анпетовкӧд, пыр жӧ кӧ вундыштны вӧлі асьтӧ выль ногӧн, не эскыны кӧ вӧлі Антошкалы, не кӧ...
Генерал лыддис сымда «не кӧ эськӧ», мый шойччӧм йылысь нинӧм волі и мӧвпавны.
Час кымын бок вывсянь бок вылӧ бергалӧм бӧрын, сійӧ чеччис сьӧкыд юрӧн да медводз юаліс:
— Петр Павлыч эз на волы?
— Найӧ Антон Валерьянов дорӧ мунісны, — кыліс сійӧ вочавидзӧм пыдди.
Старик арыштіс синъяссӧ, быттьӧ эз пыр гӧгӧрво.
А Петенька збыльысь вӧлі сэні, тшук сійӧ Антошка ордас, кодлӧн ӧти нимыс вайӧдліс нервнӧй дрӧжжитӧмӧ пӧрысь генераллысь став тушасӧ.
Сійӧ решитіс тайӧ вопроссӧ зэв регыд.
Сійӧ шуис аслыс: «Ставыс тайӧ сӧрӧм, кодын менам почтеннейшӧй батьӧй вермас, сылы кӧ колӧ, купайтчыны кӧть нэмъяс помасьтӧдз, но кодӧс игнорируйтны менам эм тыр право.
Меным бура тӧдса: мый меным колӧ сьӧм, и мый <lat>фатер</lat> вылӧ надея ичӧт.
Антошка жӧ морт оборотливӧй; сылӧн должен лоны сьӧм, и сійӧ кӧсйысьӧ снабдитны менӧ сійӧн.
Медводз меным колӧ тӧдны стӧча, абу-ӧ ещӧ кутшӧмкӧ ресурсъяс... например вӧр, му... и абу кӧ, то... <lat>Ma foі</lat> лоӧ вӧчны решительнӧя!»
Антошка быттьӧ водзвыв кыліс, мый том генерал волас сы дінӧ, и муртса Петенькаӧс вуджӧдысь пыжыс удитіс сувтны сійӧ «Мысок» дорӧ, кыдз нин Стрелов праздникӧ новлан костюмӧ пасьтасьӧмӧн, отсаліс сылы петны берегӧ.
— Ог кӧ ӧшибайтчы, Антон... — заводитіс первойӧн сёрнитны Петенька да сувтіс: сійӧ вунӧдіс Стреловлысь вичсӧ.
— Валерьяныч, — веськӧдіс спокойнӧя Стрелов. — Со и ті, ваше превосходительство, изволитінныд, позьӧ шуны, миян палестинаясӧ воны?
— Да, недыр кежлӧ.
А ті тан вывті лӧсьыда овмӧдчӧмныд, збыль! — любезнӧя беседуйтіс Петенька, Стреловӧн стрӧитӧм стрӧйбаяс вылӧ видзӧдігмоз: — тайӧ керкаыс... кык судта... ті сэні, дерт, асьныд оланныд?
— Дзик сідз, ваше превосходительство, енлы благодарение.
Ставыс сысянь, милӧстивӧй создательсянь!
Шуам, ӧні, сідз: мукӧд морт и старайтчӧ, а сылы век милӧстьыс абу, ежели кӧ сійӧ, значит, ассьыс создательсӧ скӧрмӧдіс!
А мӧд морт, ежели, шуам, и эз дзик куж угодитны, а видзӧдан, создательыд век сылы ыстӧ да ыстӧ, ежели кӧ сы водзын кужис заслужитны!
Сідз со и ми, ваше превосходительство: огӧ аслынымлысь заслугасӧ шуӧй, а ставсӧ енлысь!
— Гм!.. тайӧ ошкана!
Ставыслы эськӧ колӧ тадз мӧвпавны...
Но ті, надейтча, юкталанныд менӧ чайӧн?
— Помилуйтӧй, ваше превосходительство, ыджыдсьыс-ыджыд удовольствиеӧн.
Весиг шуд пыдди... кыдз ми ещӧ тіян папашаыдлысь на бур вӧчӧмъяссӧ помнитам...
Не толькӧ мый чай чашка, а весиг ставнас керкасӧ... став, позьӧ шуны, имуществосӧ прӧстӧ кыдз шуны кыдз эм...
— Да.. вот аддзанныд, ӧні ті шуинныд, мый помнитанныд буртор, кодӧс вӧчис тіянлы бать, а сэк костті, зычитанныд стариккӧд!
Омӧль тайӧ, Антон Валерьяныч, абу лӧсьыд! — не то кӧритіс, не то шутитіс Петенька.
— Ваше превосходительство!
Кыдз ен водзын, сідзи и ті водзын!
Менамла дорсянь, позьӧ шуны, услугаысь кындзи... медым его превосходительстволы, кыдз шуны, спокой вӧлі...
Да помилуйтӧй! эз кӧ эськӧ найӧ, мый нӧ эськӧ ме натӧг вӧлі?
Лёльӧ, лёльӧ — и сэсся нинӧм!
Збыль ӧмӧй нӧ ме абу обязан помнитны тайӧс!
Да ме, позьӧ шуны, и лун, и вой...
А мый наладорсянь сійӧ збыль...
Лэдзӧй тіянлы доложитны!
Весиг мунігтырйи лёк кывъясӧн нимтӧны!
Мукӧд дырйи пуксян ӧшинь дорад, бӧрдан-бӧрдан: господи! мӧвпалан, менамла дорсянь и услуга, и старайтчӧм... но, горӧд его превосходительство мӧдар берегсянь... но, сідз эськӧ...
И ставсьыс таысь награда — прӧстӧ, позьӧ шуны, мунігтырйи...
— Но, нинӧм, ме тайӧс лӧсьӧда.
Ме шуны кӧ сы могысь и локті...
Став тайӧ гӧгӧрвотӧмторъяссӧ...
Ладмӧдам, менам почтеннейшӧй, ладмӧдам ми тайӧс!
— А кутшӧм эськӧ, ваше превосходительство, ми радӧсь вӧлім!
Быттьӧ миян костӧ тан царство небеснӧй овмӧдчис; ни шум, ни гам, ни зыксьӧм, лӧнь, гӧгӧр бур!
И мый дыра ми, ваше превосходительство, тіянӧс тан виччысям — то тайӧс весиг висьтавныс он вермы!
Быттьӧ со небеснӧй ангелӧс виччысям — збыльысь тайӧс шуа!
Комната, кытчӧ Стрелов вайӧдіс Петенькаӧс, вӧлі югыд да пельк;
краситтӧм джоджсӧ вӧлі чистӧя мыськӧма да вольсалӧма кузяланогыс полотно полосаӧн;
стенъяс пӧлӧн да ӧшиньяс дорын сулалісны кусыня пу спинкаа да гӧрд пуысь вӧчӧм, си пуклӧса стулъяс;
бӧрса стен дорас шӧрвыяс вӧлі пуктӧма татшӧм жӧ формаа диван да сы водзын — кузьмӧс пызан, а бокъясас сулаліс кык креслӧ;
пельӧсын тыдаліс этажерка, кӧні вӧліны чашкаяс да неуна эзысь пӧсуда.
Стенъяс вӧліны штукатуриттӧмӧсь, мыйысь, колӧ шуны, Стрелов пыр жӧ извинитчис, шуӧмӧн, мый ещӧ «эз на, аддзы кадсӧ».
— Ті ӧд гӧтыраӧсь, буракӧ? — юаліс Петенька.
— Законын.
— Надейтча, мый тӧдмӧданныд менӧ гӧтырыдкӧд?
— Помилуйтӧй, ваше превосходительство!
весиг зэв рад!
Авдотья Григорьевна! — горӧдіс сійӧ орчча комнатаӧ петысь ӧдзӧссӧ восьтыштӧмӧн: — чай!
Да асьныд, асьныд вайӧй!
Ыджыд гӧстьӧс принимайтам!
Сэтшӧм гӧстьӧс, сэтшӧм гӧстьӧс, кутшӧмӧс, гашкӧ, и эг чайтлӧй аслыным некор тайӧ честьсӧ! — водзӧ висьталіс сійӧ, Петенька дорӧ нин шыӧдчӧмӧн.
Минута мысти, чашкаяс тыра подносӧн, пырис либӧ, стӧчджыка шуны, шлывгис и ачыс Авдотья Григорьевна.
Тайӧ волі шӧркодь тушаа, рышкыд, сакар кодь еджыд морӧса, быльӧдӧм руд синма, алӧй вомдоръяса, еджыд нывбаба, ӧти кывйӧн шуны, купеч ногӧн — красавица.
— Кашиноын купечлысь босьті! — ошйысьыштіс Стрелов: — налӧн бать-мамныс важся купечьяс!
Ещӧ кор Москваыд став Рассеяын юрӧн вӧлі — сэк нин найӧ тӧргуйтлӧмаӧсь!
— Вывті, вывті бур, — любезничайтіс Петенька, сэки кор Авдотья Григорьевна, подносӧн сы водзын сулалігӧн, копрасис да гӧрдӧдіс.
— Да мый нӧ ті тайӧ, Авдотья Григорьевна, подноснас сулаланныд?
Ті пуксьӧй миян дорӧ!
Сёрнитыштам.
— Мый нӧ, пуксьӧй, Авдотья Григорьевна, его превосходительстволӧн кӧ татшӧм, позьӧ шуны, внимание тіян дінӧ эм! — тшӧктіс Стрелов да Петенька дорӧ шыасиг, содтіс:
— Сійӧ менам, ваше превосходительство, карса!
Манастырын манакиняяс дорын велӧдчис!
Кутшӧм колӧ сёрни нуӧдны вермас.
— Сымын бурджык, сымын бурджык, муса Авдотья Григорьевна!
Вот ми и сёрнитыштам!
Гажтӧмсянныд тані, дерт?
— Огӧ, миянлы гажтӧмсьыныд некор, сы вӧсна мый ми век уджӧн тырӧсь.
— Сійӧ менам, ваше превосходительство, аслас делӧ дорӧ сувтӧдӧма, сы вӧсна ми тадз та йылысь сёрнитам, мый ежели кӧ тшук тайӧ... кӧть эськӧ и дама... да ежели кӧ миян местаын уджавтӧг... уна мечтаниеяс тась виччысьны колӧ?
— Да, сійӧ сідз ме ачым...
А век жӧ, муса Авдотья Григорьевна, веськыда шуӧй, мый гажтӧм?
— Дерт, ежели кӧ Кашино серти... сэні нач вичкоыс кымын!
Бара жӧ бать-мам...
— А Петербургӧ окота эськӧ?
Но, веськыда шуӧй, — окота эськӧ?
— Но да, кытчӧ нин Петербургӧ!
Вот Кашиноӧ...
Угличын сідз жӧ гажаа олӧны!
Но, а Калязин — абу, кажитчӧ, тайӧ карсьыс гажтӧмджык!
— Но, Углич сэн, Кашин, Калязин...
А век жӧ, ме думайта, сьӧлӧмыдтӧ сідзи Петербургӧ и вӧзйысьӧ пессьӧ?
— Оз, кытчӧ нин...
Ӧтитор кузя ме сӧмын петербургскӧй господалы вежала: мый найӧ царскӧй фамилияӧс век аддзывны вермӧны!
— Тайӧ тіянлы честь вӧчӧ, сударыня.
Мый нӧ, кад воас, кор Антон Валерьяновичлӧн делӧясыс ёна бурмасны, гашкӧ, тіянлы и воас случай могмӧдны ассьыныд ошкана чувствотӧ.
— Кысь нин...
А вот миянысь, Кашиноысь, ӧти купеч вӧлӧма Петербургын, и висьтавліс: быдлун, шуӧ, Невскӧй вывті зарни каретаясын...
— Но, сійӧтӧ кӧть, шуам, ассяньыс лӧсьӧдіс, а век жӧ...
Тӧданныд-ӧ мый?
Кыпӧдӧй жӧ ті ассьыныд Антон Валерьяновичтӧ, да и ӧвтыштам...
Ме эськӧ тіянлы ставсӧ петкӧдлі.
— Кысь нин...
А ті и дворечын вӧвлінныд?
— Ещӧ кымынысь, муса Авдотья Григорьевна!
— И государӧс аддзывны изволитінныд?
— Ещӧ кымынысь!
Ӧтчыд весиг...
Петенькалы друг лои окота пӧръясьыштны.
Сійӧ сетіс кывъяслы вӧля да дзонь час ланьтлытӧг больгис.
Висьтавліс придворнӧй балъяс йылысь, сы йылысь, кутшӧм платьеяс новлӧны петербургскӧй барыняяс, итальянскӧй опера йылысь, Патти йылысь,
ӧти кывйӧн, сылӧн помасис репертуарыс ставнас.
Помланьыс, век жӧ, кватитчис, видзӧдліс часі вылӧ да уси тӧдвылас, мый сылы колӧ на ещӧ делӧ йылысь сёрнитны.
— А ӧд ме ті дорӧ, Антон Валерьянович, тӧданныд-ӧ, и могӧн, — шуис сійӧ.
— Изволитӧй сӧмын прикажитны, ваше превосходительство.
Став вын — эбӧснымӧс, мӧдног кӧ мыйдта эм вын-позянлунъяс...
— Висьталӧй, збыль ӧмӧй нӧ батьлӧн делӧясыс сэтшӧм омӧльӧсь?
— Сэтшӧм омӧльӧсь, сэтшӧм омӧльӧсь!
И кыдз сӧмын олӧны на ещӧ его превосходительство!
Усадьба бӧрсяыс ӧні некод оз видзӧд...
Скӧтнӧй двор, коннӧй...
бара жӧ муяс...
Сэтшӧм омӧль, сэтшӧм омӧль!
— Да, и ме нин казялі.
Ӧнтай, гӧгӧр кытшовті — некысь ни ӧти лов эг аддзы.
Сӧмын ӧти мерзавецӧс аддзи, да и сійӧ вывлань рушкуӧн червидзӧ!
— Ваше превосходительство кӧ нин дженьыд кадӧн, позьӧ шуны, казялінныд, то миянлытӧ мый нин и сёрнитны!
— А ӧд тӧданныд-ӧ, генерал и неуна и тіянӧс мыжалӧ.
Шуӧ, мый ті вӧрсӧ ставнас дас сюрсысь вузалінныд, сэк кор...
— Первой делӧ, эг дас, а дас вит сюрс ме его превосходительстволы сеті.
Вит сюрссӧ найӧ Агнушкалы керка ньӧбӧм вылӧ видзисны...
Ен налы судья, ваше превосходительство.
Дерт, ичӧтик мортӧс ӧбӧдитны нинӧм оз сулав, но ме нин век, позьӧ шуны, и лун и вой, ӧти кывйӧн кӧ шуны, став сьӧлӧмсянь...
Ваше превосходительство!
лэдзӧй тіянлы доложитны!
Мый ме сэтшӧмыс?
Позьӧ шуны, кысъясьысь лёльӧ, а гашкӧ, и сыысь на лёкджык!
Сідзкӧ нин, ежели кӧ, ӧні, шуны ме йылысь: Антон Стрелов, шуасны, вӧр!
Кодлы таысь яндзимыс лоӧ?
Меным-ӧ, коді, примернӧ, став вын эбӧссӧ... али сылы, коді менӧ ӧбӧдитіс?
— Тадзтӧ тадз, гӧлубчик, сӧмын вот бать шуӧ, мый ӧти Петухи вылӧ пӧ позьӧ вӧлі дас сюрс босьтны, а ті сэн сӧмын нёль сюрс вылӧ пес вузалӧмныд.
— А ежели кӧ позьӧ вӧлі дас сюрс босьтны, коді нӧ, лэдзӧй тіянлы доложитны, налы тайӧс вӧчны эз лэдз?
А такӧд тшӧтш, лэдзӧй, ваше превосходительство, ещӧ ӧти кыв шуны!
Ставыс — найӧ терпиттӧмысь.
Гашкӧ, позьӧ вӧлі и унджык босьтны, да мый нӧ, найӧ кӧ нинӧм кывзыны оз кӧсйыны!
Коді ме сэтшӧмыс и коді найӧ? лэдзӧй тіянлысь юавны.
Ме раб, а найӧ господин.
Сідзкӧ, ежели, ӧні аслам господинӧй меным приказывайтӧ: «Антон, вузав татшӧмтӧ тыртӧм му вит сюрсысь!
И ме, сідзкӧ, аддзӧмӧн, мый тайӧ тыртӧм муыс, примернӧ, оз вит сюрс сулав, а кӧкъямыс, докладывайта: абу-ӧ бурджык, шуа, ваше превосходительство, виччысьыштлыны пӧраӧдз?
И ежели кӧ та дырйи господин меным мӧдысь приказывайтӧ: непременнӧ тшук тайӧ тыртӧм местасӧ вит сюрсысь вузавны — должен-ӧ ме господинлысь кывзысьны?
— Но, век жӧ...
А шуны кӧ, тайӧ делӧыс кольӧма, ме ог сы йылысь...
Висьталӧй, збыль ӧмӧй батьлӧн дзик нин некутшӧм вӧр эз коль?
Но, гӧгӧрвоанныд, кодӧс эськӧ вузавны позис?
— Ӧні, ваше превосходительство, ежели кӧ дачасӧ ставнас видлавны, кажитчӧ, ни ӧти прамӧй пу оз сюр.
Аслыс вӧлі кутшӧмсюрӧ вӧртор кольыштӧма...
Сідз, этшаник.
Петенька думыштчис:
— Но, а муяс?
Ӧд эмӧсь жӧ лишнӧйӧсь?
— Муяс, ваше превосходительство, татчӧс местаясын медся, шуны кӧ, донтӧм тӧвар.
А та дінӧ жӧ тіян папашаыдлӧн тыртӧминъясас — ӧти мыръяс.
Весиг посни вӧрыс абу, сы вӧсна мый мужикъяслӧн скӧтыс петавлытӧг ӧні керавлӧм вӧрӧд ветлӧдлӧ.
Петенька мӧвпыштчис ещӧ ёнджыка да лэдзис пыдісянь «гм!»
— Чудеса! — петіс сылӧн медбӧрын.
— Сэтшӧм нин чуднӧ, сэтшӧм чуднӧ, ваше превосходительство!
Первой, позьӧ шуны, татчӧс округын помещикъяс вӧліны и друг...
— Но, ме эсійӧ... старайтча кыдзкӧ тіянӧс стариккӧд ладмӧдны.
Гашкӧ, ӧтвылысь мыйкӧ и мӧвпыштам! — шуис Петенька, чеччигмозыс.
— Ӧтвылысь — кыдз жӧ, позьӧ!
Ӧтвылысь — век бурджык!
Ладӧн да мирӧн — видзӧдан, а шутитігтырйи кутшӧмкӧ буртор и мыччысяс.
Петенька бӧр воис гортас сёрӧн.
Пӧрысь генерал тайӧ каднас ветлӧдліс зал кузя, кияссӧ мышкас пуктӧмӧн.
Пызан вылын сулаліс помавтӧм кӧдзыд чай стӧкан.
— Сэн вӧлін? — юаліс старик, синъяснас балкон вылӧ видзӧдлӧмӧн.
— Сэн.
А тӧдан-ӧ, фатер, ӧд тайӧ Антоныс — сійӧ ньӧти...
— Кыв ни джын, менам другӧй! — серьёзнӧя шуис генерал да, кинас ӧвтыштӧмӧн, веськӧдчис спальняӧ, кытысь эз нин и петавлы дзонь рыт, пиыслы юӧр ыстӧмӧн, мый сылӧн висьӧ юрыс.
Батьыс шытӧм протест вылӧ видзӧдтӧг, Петенька век водзӧ вылӧ ветлывліс «Мысок» вылӧ.
Сійӧ вӧчис та кузя сӧмын ӧти уступка, мый ветлывліс сэтчӧ, кор старик узис обед бӧрын.
Вообще Петенька да Стрелов поведениеын вӧлі мыйкӧ таинственнӧй, мунісны на костын кутшӧмкӧ деятельнӧй сёрнитчӧмъяс, сэк жӧ Петенька мыйкӧдыра эз сӧгласитчыв, а Стрелов жӧ сулаліс аслас вылын и, медбӧрын, лои сы ног.
Делӧыс сыын, мый Петенькалы вывті ёна вӧлі колӧ дас вит сюрс сьӧм, кодӧс сійӧ и думайтіс босьтны либӧ Стреловлысь ассьыс, либӧ сы пыр документ кузя.
Стрелов и аслас боксянь непроч вӧлі эськӧ сетны сьӧмсӧ, но корис медым долгӧвӧй документсӧ кырымаліс ачыс старик-генерал.
— Лэдзӧй тіянлы, ваше превосходительство, доложитны — тіянӧс ещӧ абу на юкӧма! — гӧгӧрвоӧдіс сійӧ обязательнӧ: — сідзкӧ нӧ, ежели кутшӧм пӧра ни мера, кыдз жӧ ме тайӧ пӧрйӧ должен вӧчны?
Тіян начальствоӧс кӧ пустякъяс вӧсна тӧждысьӧмӧн сьӧктӧдны — и тіянлы конфуз, а менымтӧ и кык пӧв сы серти!
Сідз вот, шуны кӧ, тайӧ помка вӧснаыс тшук, медым, сідзкӧ, омӧль сёрнияс ми костын эз вӧвны...
Петенька ещӧ на кымыныськӧ видліс миритны батьсӧ Стреловкӧд, но быдысьӧ кывліс ӧтипӧлӧс вочакыв: «кыв ни джын, менам другӧй!» — мый бӧрын пӧрысь генерал саймовтчыліс спальняӧ да игнасьліс сэтчӧ.
Медбӧрын, Петенька решитчис:
ӧти зэв мича асылӧ Стрелов зептын лои нёль заемнӧй обязательство, квайт тӧлысь кежлӧ срокӧн, быдӧн на пиысь сулаліс вит сюрс шайт.
— Муртса верми венны старикӧс! — шуис том генерал, Стреловлы документъяс сетігмоз да на пыдди сысянь дас вит сюрс шайт вит процента уна пӧлӧс бумагаяс босьтӧмӧн.
Петенькалӧн миссияыс помасис, и сійӧ пыр жӧ кутіс тэрмасьны Петербургӧ.
Бӧръя кык лунсӧ сійӧ «Мысокӧ» эз нин ветлы и батьыскӧд вӧлі нин меліӧн.
Пӧрысь генерал, ассяньыс, кор матысмис нин пиыслӧн мунан кадыс, лои тревожнӧйджыкӧн да волнуйтчанаӧн, буракӧ сідз жӧ кутшӧмкӧ решение дасьтӧмӧн.
И вот, воис торйӧдчан кад.
Экипаж сулаліс кильчӧ дорын; важся мода серти, бать и пи здук кежлӧ пуксьылісны залӧ.
Пӧрысь генерал чеччис первойӧн.
Сійӧ вӧлі блед, шатлалігтыр сійӧ матыстчис пиыс дорӧ да слабмӧм киясӧн кутліс сійӧс.
— Другӧй менам, — шуис сійӧ оръясян гӧлӧсӧн: — служит!
А тайӧ — со...
Тайӧ кывъясӧн сійӧ сюйис Петенька зептӧ ассьыс медбӧръя выкупнӧй свидетельствосӧ, сійӧс вузалӧм вылӧ да босьтӧм сьӧмсӧ кытчӧ гажыс видзӧм вылӧ доверенностьӧн.
Петенька окыштіс папашаыслысь кисӧ, кӧсйис мигнитӧмӧн уськӧдны синсьыс синва войтсӧ, но эз мигнит, котӧрӧн петіс комнатасьыс да тэрмасьӧмӧн пуксис экипажӧ.
Стӧч квайт тӧлысь мысти генераллы вӧлі предъявитӧмаӧсь нёль документ, кӧні висьтавсис: «ме, улынджык кырымасьӧм, мыжа...» и кӧні помас вель бура вӧлі гижӧма сылысь кырымпассӧ: «Отставнӧй генерал-лейтенант Павел Петров Утробин,» характернӧй росчеркӧн — вылӧ лэптӧм вугыр шать кодь, код помӧ гӧрддзӧма вугыр.
Генерал весиг чужӧм вылас эз петкӧдлы, мый оз гӧгӧрво.
Сійӧ спокойнӧя признайтіс документъяссӧ подлиннӧйяс пыдди да лэдзис заводитны вӧчны Воплинолысь опись да донъялӧм.
Сійӧ жӧ рытӧ сійӧ куйліс нин спальняын, параличӧн жугӧдӧм.
{Салтыков-Щедрин М. Е. (комиӧдіс Морозов С. П.) @ Дикӧй помещик @ мойд @ М. Е. Салтыков-Щедрин. Бӧрйӧм гижӧдъяс @ 1939 @ Лб. 248‒255.}
ДИКӦЙ ПОМЕЩИК
Кутшӧмкӧ царствоын, кутшӧмкӧ государствоын оліс-выліс помещик, оліс и, свет вылӧ видзӧдӧмӧн, радуйтчис.
Быдторйыд сылӧн вӧлі здӧвӧль: и крестьянаыд, и няньыд, и скӧтыд, и муыд, и садъясыд.
И сійӧ вӧлі помещикыс бӧб, лыддис <rus>«Весть»</rus> газет, и яйыс сылӧн вӧлі небыд, еджыд да рышкыд.
Вот ӧтчыд кевмысис енлы тайӧ помещикыс:
— Господи!
Быдторйӧн ме тэсянь здӧвӧлен, быдторйӧн наградитӧма!
Ӧтитор сӧмын менам сьӧлӧмӧй оз вермы терпитны, зэв нин уна лои миян царствоын мужикыс!
Но ен тӧдіс, мый тайӧ помещикыс бӧб, да сылысь корӧмсӧ эз кывзы.
Аддзӧ помещик, мый мужик лыд лунысь лунӧ оз чин, а век содӧ, — аддзӧ и ӧпасайтчӧ!
«а но, кыдз сійӧ менсьым став эмбурӧс сёяс?»
Видзӧдлас помещик <rus>«Весть»</rus> газетӧ, мый тайӧ случаяс вӧчны колӧ, и лыддяс: «старайтчы!»
— Ӧти кыв сӧмын гижӧма, — шуӧ бӧб помещик: — а зарни тайӧ кывйыс!
И заводитіс сійӧ старайтчыны, и эз сідз медым кыдзсюрӧ, а ставсӧ правилӧ серти.
Крестьянскӧй курӧг-ӧ господскӧй зӧр пӧвстӧ пырас — пыр жӧ сійӧс правилӧ серти, шыд пытшкӧ; пестор-ӧ крестьянин гусьӧникӧн кералӧма господскӧй вӧрысь — пыр жӧ тшук тайӧ пессӧ господскӧй дворӧ, а кералыссянь, правилӧ серти, штраф.
— Ёнджыка ме ӧні тайӧ штрафъяснас на вылӧ действуйта, — висьталӧ помещик аслас суседъяслы: — сы вӧсна, мый налы тайӧ гӧгӧрвоанаджык.
Аддзӧны мужикъяс: кӧть и бӧб налӧн помещикныс, а мывкыдсӧ сылы сетӧма ыджыдӧс.
Йӧршитіс сійӧ найӧс сідзи, мый некытчӧ ныртӧ сюйны лои; кытчӧ оз видзӧдлыны — век оз позь, да абу лэдзӧма, да абу тіян!
Юктасянінӧ скӧтина петас — помещик горзӧ: «менам ваыс!»; курӧгыс керка дорсьыс ылыстчас — помещик горзӧ: «менам муыс!»
И му, и ва, и сынӧд ставыс сылӧн лои!
Мужиклы пешаас ӧзтыны сартасыс эз ло; ньӧртор эз ло, мыйӧн эськӧ керкасӧ чышкыны.
Вот и кутісны кевмысьны крестьяна став мирнас господь енлы:
— Господи! кокниджык миянлы пропадитны и посни челядькӧд, тадзи нэмчӧжнымӧс маитчӧм дорысь!
Кыліс милӧстя ен сиротскӧй синваа молитва, и эз ло ни ӧти мужик бӧб помещик став владениеяс пасьталаын.
Кытчӧ воши мужик — некод сійӧс эз казяв, а сӧмын аддзылісны йӧз, кыдз друг лыбис ыджыд тӧвныр и, быттьӧ сьӧд кымӧр, лэбавны кутісны сынӧдын кыз дӧраысь вурӧм мужицкӧй гачьяс.
Петіс помещик балкон вылӧ, кыскыштіс нырнас да кылӧ: сӧстӧмсьыс-сӧстӧм сійӧ став владениеясын сынӧдыс лоӧма.
Вывті лои здӧвӧлен.
Мӧвпалӧ: «ӧнітӧ ме нежитышта ассьым еджыд телӧӧс, еджыд телӧӧс, пышыдӧс, рышкыдӧс!»
И заводитіс сійӧ овны да вывны да кутіс мӧвпавны, мыйӧн эськӧ сылы ассьыс сьӧлӧмсӧ гажӧдыштны.
«Лӧсьӧда, мӧвпалӧ, театр ас ордын!
Гижа актер Садовскийлы: во, шуа, любезнӧй друг, и актеркаястӧ сьӧрсьыд вай!»
Кывзіс сылысь актер Садовский *: ачыс воис и актеръясӧс вайис.
Сӧмын аддзӧ, мый керкаыс помещиклӧн тыртӧм, и лӧсьӧдны театрсӧ, и занавессӧ лэптавны некодлы.
— Кытчӧ нӧ тэ ассьыд крестьянатӧ воштін? — юалӧ помещиклысь Садовский.
— А вот ен, менам молитва серти, менсьым став владениеясӧс мужикысь весаліс!
— Но ӧд, вокӧ, бӧб тэ помещик!
Коді нӧ тэныд, бӧблы, мыссьынытӧ отсалӧ?
— Да ме нин и сідз кымын лун мыссьытӧг ветла!
— Сідзкӧ но, чужӧм вылад шампиньон тшак быдтыны лӧсьӧдчин? — шуис Садовский, и тайӧ кывнас и ачыс муніс, и актеркаясӧс нуис.
Помещиклы уси тӧдвылас, мый сылӧн матын эм нёль тӧдса генерал; мӧвпалӧ: «Мый тайӧ ме век гран-пасьянс да гран-пасьянс пуктала!
Видла жӧ ме генералъяскӧд витӧн пулька мӧд ворсны!»
Шуӧма — вӧчӧма; гижис приглашение, индіс кутшӧм лунӧ да мӧдӧдіс письмӧяс, кытчӧ колӧ.
Генералъяс кӧть и вӧліны прамӧй генералъяс, но тшыгӧсь, а сы вӧсна зэв регыдӧн воисны.
Воисны — и оз вермыны шемӧссьыс петны, мыйла помещиклӧн сынӧдыс сэтшӧм сӧстӧм лои.
— А сы вӧсна тайӧ, — ошйысьӧ помещик: — мый ен менам молитва серти, менсьым став владениеясӧс мужикысь весаліс!
— Ак, кутшӧм тайӧ лӧсьыд, — ошкӧны помещикӧс генералъяс: — сідзкӧ, ӧні тіян тайӧ <rus>холопьей</rus> дукыс дзикӧдз оз кут кывны?
— Дзикӧдз, — вочавидзӧ помещик.
Ворсісны пулька, ворсісны мӧдӧс; кылӧны генералъяс, мый воис налӧн часныс вина юны, заводитӧны генералъяс беспокоитчыны, кӧйялӧны.
— Буракӧ, тіянлы, господа генералъяс, закуситны окота лои? — юалӧ помещик.
— Эз вӧв эськӧ омӧль, г. помещик!
Чеччис сійӧ пызан сайысь, матыстчис шкап дорӧ да босьтіс сэсь морт ӧти леденецӧн да морт ӧти печатнӧй преникӧн.
— Мый нӧ тайӧ татшӧмыс? — юалӧны генералъяс, сы вылӧ синъяссӧ быльӧдӧмӧн.
— А вот закуситыштӧй, мый ен сетіс!
— А миянлы яйтор эськӧ, яйтор эськӧ миянлы!
— Но, яйторйыд менам тіян вылӧ абу, господа генералъяс, сы вӧсна, мый менӧ ен мужикысь мынтӧдіс, кухняын пачыс ломтытӧм сулалӧ!
Скӧрмисны сы вылӧ генералъяс сэтшӧма, мый весиг воча пинь таркакывны налӧн кутіс.
— Да ӧд жӧритан жӧ мыйкӧ ачыдсӧ? — уськӧдчисны найӧ сы вылӧ.
— Ульнас мыйсюрӧӧн пӧткӧдча, да вот преникъяс ещӧ кытчӧдз эмӧсь на...
— Но ӧд, вокӧ, бӧб помещик жӧ тэ! — шуисны генералъяс да, пулькасӧ помавтӧг, мунісны гортаныс.
Аддзӧ помещик, мый сійӧс нин мӧдысь дуракӧн честитӧны, и кӧсйӧ нин вӧлі думыштчывны, но сы вӧсна мый буретш сійӧ здукнас син улас уси карті колода, то став вылас ӧвтыштіс кинас да заводитіс пуктавны гран-пасьянс.
— Видзӧдлам, — шуӧ, — господа либералъяс, коді кодӧс вермас!
Докажита ме тіянлы, мый вермас вӧчны сьӧлӧмлӧн истиннӧй чорыдлуныс!
Пукталӧ сійӧ «дамскӧй каприз» да мӧвпалӧ: «куимысь кӧ сьӧрся-бӧрся артмас, сідзкӧ, нинӧм вылӧ оз ков видзӧдны».
И кыдз лёк вылӧ, кымынысь оз пуктав — век сылӧн артмӧ, век!
Эз коль сы пытшкын весиг некутшӧм сомнение.
— Ежели кӧ нин, — шуӧ, — ачыс фортунаыс индӧ, сідзкӧ, колӧ кольччыны помӧдз чорыдӧн.
А ӧні кежлӧ, тырмылас гран-пасьянс пуктавны — ветла, мыйкӧ вӧчышта!
И вот ветлӧдлӧ сійӧ, ветлӧдлӧ комнатаясӧд, сэсся пуксяс да пукалыштас.
И век думайтӧ.
Думайтӧ кутшӧм машинаяс сійӧ Англияысь выпишитас, медым ставыс парӧн да парӧн, а холопскӧй дукыс медым ньӧти эз вӧв.
Думайтӧ, кутшӧм плодовитӧй сад сійӧ лӧсьӧдас: вот тан лоасны грушаяс, сливаяс, вот тан персикъяс, тан — грецкӧй ӧрек!
Видзӧдлас ӧшинь пыр-а сэні, ставыс, кыдз сійӧ думыштліс, ставыс стӧч сідзи нин и эм!
Синсьӧны, сир тшӧктӧм серти, плодъяс груз улын грушевӧй, персиковӧй, абрикосовӧй пуяс, а сійӧ сӧмын и тӧдӧ, мый фруктъяссӧ машинаясӧн чукӧртӧ да вомас лӧдӧ!
Мӧвпалӧ, кутшӧм мӧсъясӧс сійӧ видзны кутас, мый ни кучик ни яй, а ставыс дзик ӧти йӧв, ставыс йӧв!
Мӧвпалӧ, кутшӧм клубникаяс сійӧ садиталас, ставыс двойнӧй да тройнӧй, пунт вылӧ вит ягӧдӧн, а мыйдта сійӧ тайӧ клубникасӧ Москваын вузалас.
Медбӧрын, мудзас мӧвпавны, мунас зеркалӧ дінӧ видзӧдчыштны — а сэн нин бусыс вершӧк судта пуксьӧма.
— Сенька! — горӧдас друг сійӧ ылалӧмӧн, но сэсся кватитчас да шуас: — но мед аслыс пӧраӧдз, кадӧдз сідз сулыштас, а ме докажита жӧ нин тайӧ либералъяслы, мый вермас вӧчны сьӧлӧмлӧн чорыдлуныс!
Маячитыштас татшӧм ногӧн пемдытӧдз — и узьны.
А узигас нӧшта долыдджык вӧтъяс вӧталӧ олігас дорысь.
Вӧталӧ сійӧ, мый ачыс губернаторыс сійӧ татшӧм помещичӧй сетчытӧмлун йылысь тӧдлӧма да юалӧ исправниклысь: «кутшӧм сэтшӧм асныра курӧгпи тіян уездад овмӧдчӧма?»
Сэсся вӧталӧ, мый сійӧ тшук тайӧ сетчытӧмлунсьыс министрӧ пуктісны, и ветлӧдлӧ сійӧ лентаяса да гижӧ циркуляръяс: лоны чорыдӧн да нем вылӧ не видзӧдны!
Сэсся вӧталӧ, мый сійӧ ветлӧ Евфрат да Тигр берегъясӧд...
2
— Ева, менам другӧй, — шуӧ сійӧ.
Но вот и став вӧтъяссӧ видзӧдіс: колӧ чеччыны.
— Сенька! — бара горзӧ сійӧ ылалӧмӧн, но друг уськӧдас тӧдвылас... и ӧшӧдас юрсӧ.
— Но, мыйӧн эськӧ век жӧ займитчыны? — юалӧ сійӧ асьсӧ. — Кӧть эськӧ кутшӧмкӧ вӧрсаӧс омӧльыс вайис!
И вот тайӧ кывсӧ шуӧм бӧрын друг воӧ ачыс капитан-исправник.
Радлыны кутіс сы вылӧ бӧб помещик висьтавны позьтӧма; котӧртіс шкап дорӧ, перйис кык печатнӧй преник да думайтӧ: «но, тайӧ, буракӧ, коляс здӧвӧлен!»
— Висьталӧй, пӧжалуйста, господин помещик, кутшӧм сійӧ чудоӧн тіян став временно-обязаннӧйясыд друг вошины? — юалӧ исправник.
— А вот сідз и сідз, ен, менам молитва серти, став менсьым владениеясӧс мужикысь дзикӧдз весаліс.
— Сідз, а тӧданныд онӧ ті, господин помещик, коді податьяс на пыдди мынтыны кутас?
— Податьяс?.. сійӧ найӧ, сійӧ найӧ асьныс! сійӧ налӧн медся священнӧй долгыс да обязанностьыс!
— Сідз, а кутшӧм ногӧн тайӧ податьсӧ налысь перйыны позьӧ, найӧ кӧ, тіян молитва серти, му пасьталаыс разаліны?
— Тайӧс нин... ог тӧд... ме, ассянь, мынтыны абу сӧгласен!
— А тӧдса-ӧ тіянлы, господин помещик, мый казначействоыс податьястӧг да повинностьястӧг, а еще нин виннӧй да солянӧй регалияястӧг существуйтны оз вермы?
— Ме мый нӧ... ме дась! румка вина... ме мынта.
— Да ті тӧданныд-ӧ, мый тіян милӧсть серти, миян базар вылын ни яй кусӧк, ни фунт нянь ньӧбны оз сюр?
Тӧданныд-ӧ ті, кутшӧм дукӧн тайӧ ӧвтӧ?
— Помилуйтӧй!
Ме асла дорсянь дась пожертвуйтны!
Со дзонь кык преник!
— Бӧб жӧ тэ, господин помещик! — шуис исправник, бергӧдчис да бӧр муніс, весиг эз видзӧдлы печатнӧй преникъяс вылас.
Помещик думыштчис тайӧ пӧрйӧ эз шутка вылӧ.
Вот коймӧд морт нин сійӧс дуракӧн честитӧ, коймӧд морт видзӧдас-видзӧдас сы вылӧ, сьӧлыштас и мунас.
Збыльысь ӧмӧй нӧ сійӧ дурак?
Сійӧ сетчытӧмлуныс ӧмӧй, кодӧс сійӧ сэтшӧма лелькуйтіс аслас сьӧлӧмас, пырся кыв вылӧ вуджӧдӧмӧн, петкӧдлӧ ӧмӧй бӧбъялӧм да мывкыдтӧмлун?
И збыльысь ӧмӧй нӧ сійӧ ӧти сетчытӧмлун вӧснаыс дугдісны воны и податьяс, и регалияяс, и эз ло позянлун судзӧдны базар вылысь ни фунт пызь, ни яй кусӧк?
И сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі бӧб помещик, то первой весиг прыськӧбтіс удовольствиеысла, кор мӧвпыштіс, кутшӧм штука сійӧ вӧчис, но сэсся усины тӧдвылас исправниклӧн кывъяс: «а тӧданныд-ӧ ті, мыйӧн тайӧ пакайтӧ?» да повзис эз шуткаысь.
Кутіс сійӧ, пырся моз, комнатаясӧд ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлыны да век думайтӧ: «мыйӧн тайӧ пакайтӧ?
Оз-ӧ нин выселитны кӧсйыны? Например, Чебоксарыӧ, либӧ, вермас лоны, Варнавиноӧ?»
— Кӧть эськӧ Чебоксарыӧ, ли мый ли, <rus>по крайней мере</rus>, став мирыс эськӧ кутіс эскыны, мый лоӧ сьӧлӧмлӧн чорыдлуныс! — висьталӧ вӧлі помещик, а ачыс гусьӧник нин ӧтнас мӧвпалӧ;
«Чебоксарыадтӧ ме, гашкӧ, ассьым муса мужикӧс аддза!»
Ветлӧдлыштас помещик, и пукалыштас, и бара ветлӧдлыштас.
Мый дінӧ кӧть оз матыстчы, ставыс, кажитчӧ, сідзи и шуӧ: а бӧб жӧ тэ, господин помещик!
Аддзӧ сійӧ — котӧртӧ комнатаӧд шыр да кӧйгӧмӧн матыстчӧ карті дінӧ, кодъясӧн сійӧ гран-пасьянс вӧчавліс да тырмымӧн нин госӧсьтіс, медым кыпӧдны наӧн шырлысь аппетитсӧ.
— Кшш! — уськӧдчис сійӧ шыр вылӧ.
Но шырыс вӧлі тӧлка да гӧгӧрволіс, мый Сенькатӧг помещикыс некутшӧм вред сылы вӧчны оз вермы.
Сійӧ сӧмын бӧжнас легнитіс помещиклӧн тайӧ грознӧй горӧдӧм вылӧ вочакыв пыдди, да здук мысти дзоръяліс нин сы вылӧ диван увсянь, быттьӧкӧ шуаліс: энлы, бӧб помещик, сійӧ на-ӧ ещӧ лоас, ме не сӧмын карті, а и халаттӧ тэнсьыд сёя, кыдз тэ сійӧс прамӧйджыка госӧсьтан!
Уна ли этша ли кад колис, сӧмын аддзӧ помещик, мый садйын туйясыс йӧнмӧн тырӧмаӧсь, кустъяс пытшкын быдсяма змейыс да гадыс сідзи пуӧмӧн и пуӧны, а паркын дикӧй зверьяс омлялӧны.
Ӧтчыд дзик усадьба дорӧдзыс матыстчис ош, пуксис бӧръя кокъяс йылас, дзоръялӧ ӧшиньясӧд помещик вылӧ да нювсьӧ.
— Сенька! — горӧдіс помещик, но друг кватитчис... и бӧрддзис.
Но сьӧлӧмыслӧн чорыдлуныс век на эз эновт сійӧс.
Кымыныськӧ сійӧ слабмыліс, но кыдз сӧмын кутас чувствуйтны, мый сылӧн сьӧлӧмыс заводитӧ сывны, пыр жӧ уськӧдчас <rus>«Весть»</rus> газет дорӧ да ӧти здукӧн бара скӧрмас.
— Ог, бурджык дзикӧдз дикма, бурджык дикӧй зверьяскӧд вӧръясті кута шӧйтны, но да некод оз шу, мый российскӧй дворянин, князь Урус-Кучум-Кильдибаев, принципъясысь кежӧма!
И вот сійӧ дикмис.
Кӧть тайӧ каднас воӧ нин вӧлі ар и кӧдзыдъяс нин лоины прамӧй чорыдӧсь, но сійӧ эз кыв весиг кӧдзыдсӧ.
Ставнас сійӧ юрсяньыс кокулӧдзыс гӧнсяліс, быттьӧ древньӧй Исав, а гыжъясыс сылӧн лоины кӧрт кодьӧсь.
Нырсӧ весавны сійӧ важӧн нин дугдіс, ветлӧдліс ёнджыкасӧ бауӧн, и весиг шензис, кыдз сійӧ водзджык эз гӧгӧрволы, мый татшӧм ногӧн гуляйтӧмыс медся приличнӧй и медся лӧсьыд.
Эз кут вермыны весиг шуавны членораздельнӧй шыяс да велаліс шуавны кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс, победнӧй горзӧм — шутлялӧм, пуӧм да равзӧм костын шӧркодьыс.
Но бӧж ещӧ эз на быдмы.
Петас сійӧ аслас паркӧ, кӧні сійӧ коркӧ нежитіс ассьыс небыд, еджыд, рышкыд телӧсӧ, кань моз ӧти здукӧн каяс самӧй пу туган йылас да кыйӧдӧ сэсянь.
Котӧртас сэтчӧ кӧч, сувтас бӧръя лапаяс вылас да кывзысьӧ, абу-ӧ кысянькӧ опасность, — а сійӧ нин стӧч сэн.
Ньӧв моз чеччыштас пу вывсьыс, сатшкысяс аслас прӧмыс вылӧ, чашъяс сійӧс ёсь гыжъяснас, да сідзи став пытшкӧснас, весиг кунас, и сёяс.
И лои сійӧ вывті вынаӧн, сэтшӧм ёнӧн, мый весиг лыддис асьсӧ правӧн заводитны другасьны буретш сійӧ ошкыскӧд, коді коркӧ видзӧдлывліс сы вылӧ ӧшинь пырыс.
— Кӧсъян, Михайло Иваныч, кӧчьяс вылӧ ӧтлаын походъяс вӧчавны кутам? — шуис сійӧ ошлы.
— Кӧсйыны — мыйла не кӧсйыны, — вочавидзис ош — сӧмын, вокӧ, тэ прӧста мужиксӧ сійӧс бырӧдін!
— А мыйла сідз?
— А сы вӧсна, мый тайӧ мужиксӧ сёйны ті вок дворянин дорысь кывшутӧг туянаджык вӧлі.
И сы вӧсна тэныд веськыда шуа: бӧб тэ помещик, кӧть меным и друг!
Сэк коста капитан-исправник кӧть и покровительствуйтліс помещикъяслы, но татшӧм факт вӧснаыс, кыдзи му вылысь мужиклӧн вошӧм, шытӧг овны эз лысьт.
Шызис сы донеситӧмысь и губернскӧй начальство, гижӧ сылы: «а кыдз ті мӧвпаланныд, коді ӧні податьяс мынтыны кутас? коді кутас кабакъясын вина юны? коді кутас невиннӧй уджъяс вӧчны?
Вочавидзӧ капитан-исправник: «Казначействосӧ пӧ ӧні бырӧдны колӧ, а невиннӧй уджъясыд и асьныс бырины, на местаӧ жӧ губерняын паськалісны грабежъяс, рӧзбой да виӧмъяс.
Кодкӧ лунӧ пӧ и сійӧс, исправникӧс, кутшӧмкӧ ош не ош, морт не морт муртса эз чашйы, сійӧ морт-ошсӧ и чайтӧ сійӧ бӧб помещикнас, коді став смутасӧ кыпӧдіс».
Беспокоитчыны кутісны начальникъяс да чукӧртісны сӧвет.
Решитісны: мужикӧс кутны да бӧр овмӧдны, а бӧб помещиклы, став смутасӧ кыпӧдысьлы, зэв деликатнӧя сюйны юрас, мед сійӧ ассьыс фанфаронствояссӧ шыбытіс да казначействоӧ податьяс воӧмлы туйсӧ эз тупкы.
Кыдз нарошнӧ, тайӧ каднас губернскӧй кар пыр лэбзис мужикъяслӧн рӧдмӧм чукӧр да вевттис базарнӧй площадьсӧ ставнас.
Пыр жӧ тайӧ бурторсӧ идралісны, пуксьӧдісны зӧбняӧ да ыстісны уездӧ.
И друг бара кутіс ӧвтны сійӧ уездын кыд да ыжку дукӧн,
но сійӧ жӧ кадӧ базар вылын лоины и пызь, и яй, и быдсяма ловъяыс, а податьыд ӧти лунӧ воис сымда, мый казначӧй та ыджда сьӧм чукӧрсӧ аддзӧм бӧрын, сӧмын шлапнитіс кияснас бокъясас чуймӧмысла да горӧдіс:
— И кытысь ті шельмаяс, босьтанныд?!
Мый нӧ лои, век жӧ, помещиккӧд? — юаласны менӧ лыддьысьяс?
Та вылӧ ме верма шуны, мый ёна сьӧкыдпырысь, но и сійӧс кутісны.
Кутӧм бӧрас пыр жӧ нырсӧ весалісны, мыськисны да вундалісны кузь гыжъяссӧ.
Сы бӧрын капитан-исправник сылы вӧчис колана внушение, босьтіс сы ордысь <rus>«Весть»</rus> газетсӧ да, Сенькалы сы бӧрся видзӧдны тшӧктӧм бӧрын, муніс.
Помещик ловъя на и ӧніӧдз.
Пукталӧ гран-пасьянс, гажтӧмтчӧ вӧръясын аслас воддза олӧмысь, мыссьӧ сӧмын мырдӧн тшӧктӧм бӧрын да кадъясӧн баксывлӧ.
{Салтыков-Щедрин М. Е. (комиӧдіс Морозов С. П.) @ Висьт сы йылысь, кыдзи ӧти мужик кык генералӧс вердіс @ мойд @ М. Е. Салтыков-Щедрин. Бӧрйӧм гижӧдъяс @ 1939 @ Лб. 255‒262.}
ВИСЬТ СЫ ЙЫЛЫСЬ, КЫДЗИ ӦТИ МУЖИК КЫК ГЕНЕРАЛӦС ВЕРДІС
Олісны да вылісны кык генерал, и сы вӧсна мый найӧ кыкнаныс вӧліны кокни вежӧраӧсь, то ме кӧсйӧм серти да сир тшӧктӧм серти, менам кӧсйӧм кузя, регыдъя кадӧ ас тӧдлытӧгныс лоины найӧ морт овтӧм ді вылын.
Генералъяс нэмчӧжныс служитісны кутшӧмкӧ регистратураын, сэні чужлісны, воспитайтчисны дай пӧрысьмисны, сідзкӧ, немтор эз гӧгӧрволыны.
«Менам тіянӧс сьӧлӧмысь радейтӧм йылысь да преданность йылысь примитӧй месянь уверение» кындзи весиг некутшӧм кывъяс эз тӧдлыны.
Ковтӧмлун вӧснаыс регистратурасӧ тупкисны-бырӧдісны да генералъясӧс лэдзисны вӧля вылӧ.
Штатысь мездӧм мысти овмӧдчисны найӧ Петербургӧ, Подьяческӧй уличаын, торъя патераясӧ; кыкнаныслӧн асланыс вӧлі пуысь-пӧжасьысь, да кыкнаныс получайтісны пенсия.
Сӧмын друг лоины найӧ морт овтӧм ді вылын, садьмисны да аддзӧны: кыкнаныс куйлӧны ӧти шебрас улын.
Дерт, первойтӧ эз гӧгӧрвоны да пондісны сёрнитны, быттьӧкӧ накӧд немтор сэтшӧмыс абу и вӧвлӧма.
— Ме тешкодь вӧт аддзылі, ваше превосходительство, шуис ӧти генералыс: — аддза, быттьӧ ола ме морт овтӧм ді вылын...
Шуис тайӧс да кыдз тай друг чеччыштас.
Чеччыштіс тшӧтш и мӧд генерал.
— Господьӧ! да мый нӧ тайӧ татшӧмыс? кӧнӧсь ми? — вежсьӧм гӧлӧсӧн горӧдісны кыкнаныс.
Сэсся пондісны мӧда-мӧднысӧ кинас видлавны, збыль-ӧ вӧтӧн, али вемӧсӧн лои накӧд татшӧм ӧказияыс.
Мед кӧть кутшӧма эз зільны найӧ эскӧдны асьнысӧ, мый тайӧ вӧтасьӧм дай сӧмын, — бӧрынас лоис эскыны тайӧ шог збыльлунӧ.
На водзвылын ӧтар боксяньыс куйліс море, мӧдар боксяньыс вӧлі ичӧтик мутор, а сы сайын бара жӧ сійӧ помтӧм мореыс.
Регистратура тупкӧм бӧрын медводдзаысь на бӧрддзисны генералъяс.
Пондісны найӧ видзӧдны мӧда-мӧднысӧ да аддзисны, мый найӧ куш узьлан дӧрӧм кежсьыныс, а сьыліаныс ӧшалӧ кыкнаныслӧн ӧти орденӧн.
— Ӧні эськӧ кофе юыштны лӧсьыд! — шусис ӧти генераллӧн, но казяліс, кутшӧм ыджыд шог суис найӧс, дай мӧдысь бӧрддзис.
— Мый нӧ ми сэсся мӧдам вӧчны? — бӧрдігтырйи шуаліс сійӧ: — ӧні кӧ доклад гижны, кутшӧм пӧльза сэтысь лоас?
— Со мый, — шыасис мӧд генерал: — ті, ваше превосходительство, мунӧй асыввывлань, а ме муна рытыввывлань, а рытланьыс бӧр татчӧ ӧтлаасям: гашкӧ, мыйкӧ и сюрӧ.
Пондісны корсьны, кодарын асыввыв да кодарын рытыввыв.
Тӧдвыланыс уси, кыдз коркӧ налӧн начальникныс висьтавліс: «кӧсъян кӧ корсьны асыввыв, то сувт войвывлань синмӧн, да сэк веськыд ки вылад лоас корсянторйыд».
Пондісны корсьны войвыв, шыракылісны-бергалісны ӧтарӧ и мӧдарӧ, видлалісны светлысь став бокъястӧ, но сы вӧсна мый найӧ нэмчӧжныс служитӧмаӧсь регистратураын, немтор эз аддзыны.
— Со мый, ваше превосходительство: ті мунанныд веськыдвыв, а ме шуйгавыв, тадзтӧ бурджык лоас! — шуис ӧти генералыс, коді, регистратураын кындзи, служитлӧма нӧшта военнӧй кантонистъяс * школаын каллиграфия кузя велӧдысьӧн да, сідзкӧ, неуна вежӧраджык вӧлі.
Шуӧма — вӧчӧма.
Ӧти генералыс муніс веськыдвыв дай аддзӧ — быдмӧны пуяс, а пуяс вылас быдсяма плодыс.
Генерал кӧсйис судзӧдны, кӧть ӧти яблок да найӧ ставныс ӧшалӧны зэв вылын, колӧ кавшасьлыны.
Пондыліс кавъясьны — немтор эз артмы, сӧмын дӧрӧмсӧ косяліс.
Генерал воис шор дорӧ дай аддзӧ: чериыс сэн, Фонтанка вывса садӧкын моз, сідзи и пуӧ, сідзи и пуӧ.
«Вот эськӧ тайӧ черисӧ кӧ Подьяческӧй вылӧ!» — мӧвпыштіс генерал, да кынӧм сюмалӧмысла быдсӧн весиг чужӧмвывсьыс вежсис.
Генерал пырис вӧрӧ, а сэн сьӧлаяс чипсӧны, таръяс кургӧны, кӧчьяс котралӧны.
— Господи! сёяныс, сёяныс! — шуис генерал, да ачыс казяліс, мый сійӧс заводитӧ нин вукӧдны.
Вӧчны нинӧм, лои бӧр кушӧн локны урчитӧминӧ.
Воис, а мӧд генералыс нин виччысьӧ.
— Но, мый, ваше превосходительство, кыйинныд-вийинныд мыйкӧ?
— Да со сюри <rus>«Московские Ведомости»</rus>-лӧн важ номер, а сэсся немтор!
Генералъяс бара водісны узьны, да тшыг вылад налӧн оз узьсьы.
То оз сет налы узьны асланыс мӧвпыс сы йылысь, коді на пыдди пенсиянысӧ мӧдас босьтны; то син водзсьыныс оз вешйывны луннас аддзывлӧм яблокъяс, сьӧлаяс, таръяс, кӧчьяс.
— Коді нӧ эськӧ, ваше превосходительство, вермис мӧвпыштлыны, мый мортыдлӧн сёян-юаныд, сійӧс вӧчтӧдзыс, лэбалӧ, уялӧ да пуяс вылын быдмӧ? — шуис ӧти генералыс.
— Да, — вочавидзис мӧд генерал: — висьтала веськыда, ӧнӧдз ме думайтлі, мый булкиыд чужӧ-быдмӧ сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧс вайӧны асылын кофе юигӧн.
— Колӧ вӧвсьыны, сідзкӧ, шуам, коді кӧсйӧ байдӧг сёйны, сылы ковмас медводз сійӧс кыйны, вины, куштыны, жаритны...
Сӧмын нӧ кыдз тайӧ ставыс вӧчсьӧ?
— Кыдз тайӧ ставыс вӧчсьӧ? — йӧлӧга моз шыасис мӧд генерал.
Ланьтісны да мӧдісны зільны унмовсьыны; но тшыгыс дзик эз сет унмовсьынысӧ.
Ӧгурцыясӧн, пикуляясӧн да мукӧд пӧлӧс салатъяс пиын неуна банйыштӧм, сыла-госа сьӧлаяс, индейкаяс, порсьпиянъяс сідзи и дулымасисны син водзаныс.
— Ӧні ме эськӧ, кажитчӧ, ассьым сапӧгӧс сёйи! — шуис ӧти генерал.
— Сідз жӧ чӧскыдӧсь овлӧны дыр новлӧм перчаткияс! — ышловзис мӧд генерал.
Друг кыкнан генералыс видзӧдлісны мӧда-мӧд выланыс: синъясаныс ӧзйис лёк туналан би, пиньясныс зяткакылісны, морӧссьыныс кыліс эралӧм шы.
Найӧ надзӧник мӧдісны кыссьыны мӧда-мӧд дінас да син лапнитӧм дыраӧн кыкнаныс пузисны-дурмисны.
Лыбис тшын-бус, кыліс чилзӧм да ойзӧм; генералыс, кодыс вӧвлі каллиграфия кузя велӧдысьӧн, курччис аслас ёртыслысь орденсӧ да ӧдйӧнджык ньылыштіс.
Но вир визувтӧмсӧ аддзӧмыс кыдз быттьӧ мывкыдӧ вайӧдіс найӧс.
— Миянкӧд енмыс! — шуисны найӧ кыкнаныс ӧтпырйӧ: — тадзнад ӧд ми мӧда-мӧднымӧс сёям!
— И кыдзи ми веськалім татчӧ? коді сэтшӧм злодейыс, ми вылын тадзсӧ тешитчысьыс!
— Кутшӧмкӧ сёрниӧн колӧ ылӧдчыны, ваше превосходительство, а то тані миян морт виӧм лоӧ! — шуис ӧти генералыс.
— Заводитӧй! — воча шыасис мӧд генерал.
— Кыдз, шуам, ті ногӧн, мыйла шондіыс водзджык петӧ, а сэсся вӧлисти лэччӧ, а оз мӧдарӧ?
— Тешкодь морт ті, ваше превосходительство! но ӧд и ті первой чеччанныд, мунанныд департаментӧ, гижанныд сэн, а сэсся воданныд узьны?
— Но мыйла нӧ эськӧ оз позь мӧдарӧ вӧчны: первой вода узьны, быд пӧлӧс вӧтсӧ вӧтала, а сэсся чечча?
— Гм... да...
А ме, висьтавны кӧ веськыда, кор ме служитлі департаментын, пыр тадз мӧвпалі: ӧні со асыв, а сэсся воас лун, а сэсся ужнайтны ваясны — и пӧра водны!
Но ужын йылысь казьтыштӧмыс кыкнанысӧ ёна шогӧдіс да заводитчӧм сёрнисӧ пансигас на орӧдіс.
— Ӧти докторсянь ме кывлі, мый морт дыр вермӧ пӧткӧдчыны ас пытшса сокъяснас, — бара заводитіс ӧти генерал.
— Кыдз сідз?
— Да сідз.
Ас пытшкӧсса сокъясыд быттьӧкӧ вӧчӧны мукӧд пӧлӧс сокъяс, тайӧяс асланыс очередьӧн нӧшта вӧчӧны сокъяс да сідз водзӧ, кытчӧдз, медбӧрын, сокъясыс дзикӧдз оз бырны...
— Сэки нӧ мый?
— Сэки колӧ кутшӧмкӧ сёян сёйны...
— Тьфу!
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, кутшӧм сёрни кӧть мед эз панлыны генералъяс, ставыс вуджліс пыр сэтшӧм сёрниӧ, мый казьтыштліс сёйӧм йылысь, да сійӧн нӧшта ёнджыка гильӧдіс аппетитсӧ.
Шуисны: сёрнитӧм помавны, но тӧдвыланыс уси <rus>«Московские Ведомости»</rus>-ыдлӧн аддзӧм нумерыс, да горшпырысь уськӧдчисны сійӧс лыддьыны.
«Тӧрыт, — шызьӧм гӧлӧсӧн лыддис ӧти генерал, — миян древньӧй столицаса радейтана начальник ордын вӧлі параднӧй ӧбед.
Сёян-юансӧ пызан вылас вӧлі лӧсьӧдӧма сё морт вылӧ, мый лолыдлы колӧ.
Став странаясса сёянторъясыс кыдз быттьӧ назначайтлісны аслыныс рандеву тайӧ волшебнӧй праздник вылас.
Сэні вӧлі и «шекснинскӧй стерлядь зӧлӧтӧй», и кавказса вӧръясысь быдтас — фазан, и миян войвылын февраль тӧлысьын сэтшӧм гежӧда вӧвлантор — оз...»
— Тьфу ты, господи! он-ӧ ӧмӧй нин, ваше превосходительство, вермӧ аддзыны мӧдтор мыйкӧ? — надея воштӧмӧн горӧдіс мӧд генералыс да, ёртыслысь газетсӧ босьтӧм мысти, лыддис татшӧмтор:
«Туласянь гижӧны: тӧрытъя лунӧ, Упа юысь осетр шедӧм кузя (происшествие, кутшӧмӧс оз помнитны весиг важ йӧз, медсясӧ нин сійӧ, мый осетрысь тӧдмалісны частнӧй пристав Б-ӧс), татчӧс клубын вӧлі фестиваль.
Торжество лӧсьӧдӧм кузя мыжасӧ пыртісны ыджыд пу блюд вылын, кытчӧ гӧгӧрыс пукталӧма ӧгурцыяс, да вомас осетрыс кутіс слёнь кусӧк.
Дежурнӧй старшинаӧн сійӧ лунас вӧлі доктор П., коді сюся видзӧдіс, медым эськӧ быд гӧстьлы лои ӧти кусӧкӧн.
Подливкаыс вӧлі зэв унапӧлӧс да весиг пӧшти зэв чӧскыд...»
— Лэдзлӧй, ваше превосходительство, и ті, кажитчӧ, он зэв бӧрйысьӧй, мый лыддьыны! — торкис мӧд генералыс, босьтіс газетсӧ да бара лыддьыны кутіс:
«Вяткасянь гижӧны: татчӧс ӧти важся олысь изобретитіс юква гӧтӧвитӧм кузя татшӧм аслыспӧлӧс способ босьтны ловъя налимӧс, медводз сійӧс нӧйтны, кор жӧ скӧрмӧмысла сылӧн мускыс ыдждас...»
Генералъяс юрнысӧ ӧшӧдісны.
Ставыс, кӧть мед мый вылӧ найӧ эз видзӧдлыны, — ставыс висьталіс сёйӧм йылысь.
Налӧн асланыс мӧвпъясныс конъявлісны найӧс, ӧд кӧть мед кыдз найӧ эз зільны вӧтлыны юрсьыныс бифштексъяс йылысь мӧвпъяссӧ, но тайӧ мӧвпъясыс писькӧдчисны мырдысьӧн.
И друг сійӧ генералыслӧн, кодыс вӧвлӧма каллиграфия кузя велӧдысьӧн, югнитіс юрвежӧрас мӧвп:
— А мый, ваше превосходительство, — гажаа шуис сійӧ: — корсьлам кӧ ми мужикӧс?
— Кыдз мый сійӧ... мужикӧс?
— Но да, прӧстӧй мужикӧс... кутшӧмӧсь векджык овлывлӧны мужикъяс!
Сійӧ эськӧ пырысь-пыр вайис миянлы и булкиястӧ, и сьӧлатӧ кыйис, дай черитӧ!
— Гм... мужикӧс... но кысь нӧ босьтан мужиктӧ, кор абу сійӧ?
— Кыдзи мужик абу! мужик быдлаын эм, — колӧ сӧмын корсьны сійӧс!
Ме ногӧн, сійӧ дзебсьӧма кытӧнкӧ, уджысь пышъялӧ!
Татшӧм мӧвпыд сэтшӧмӧдз гажмӧдіс генералъясӧс, мый найӧ чепйылысь мынӧм понъяс моз чеччыштісны да уськӧдчисны мужикӧс корсьны.
Дыр найӧ весьшӧрӧ шӧйтісны ді кузя, но медбӧрын кыдъя нянь дук да шома ыжку дук индісны найӧс туй вылӧ.
Вывлань рушкуӧн, юрулас кулаксӧ пуктӧмӧн, пу улын узис зэв ыджыд ён мужик да нинӧмысь яндысьтӧг дзебсясис уджысь.
Генералъяс скӧрлунлӧн эз вӧв помыс.
— Узян, дышпон! — уськӧдчисны найӧ сы вылӧ: — небось и пельнад он вӧрзьӧд, мый тані мӧдӧд сутки нин кык генерал тшыгла кулӧны!
Пырысь-пыр убирайтчы уджавны!
Ён мужик чеччис: аддзӧ, мый генералъяс стрӧгӧсь.
Кӧсйис эськӧ сійӧ утертны наысь, но найӧ сідзи и шарашитчисны сы дорӧ кутчысьӧмӧн.
И пондіс сійӧ на водзын действуйтны.
Первӧ-на-первӧ кайис пу йылӧ да нетшкис генералъяслы морт вылӧ дасӧн медся кисьмӧм яблоксӧ, а аслыс нетшыштіс ӧти шома яблок.
Сэсся гудйысьыштіс муын да перйис сэтысь картупель;
сэсся босьтіс кык пу тор, зыртіс найӧс воча-воча — да шедӧдіс би.
Сэсся аслас юрсиясысь вӧчис дзуг да кыйис сьӧлаӧс.
Медбӧрын, пестіс би да пӧжаліс быдсяма пӧлӧс сёянсӧ, мый весиг генералъяслы уси мӧвп вылас: огӧ-ӧ сетыштӧ кольӧм коляссӧ аслыс, дась нянь сёйысьлы?
Видзӧдісны генералъяс мужик тільсьӧм вылӧ да сьӧлӧмъясныс асланыс радлісны.
Найӧ нин вунӧдісны, мый тӧрыт на тӧкӧтьӧ эз кувны тшыгла, а мӧвпалісны: «со кутшӧм лӧсьыд генералнад вӧвсьыны — некытчӧ он пропадит!»
— Дӧвӧльӧнӧсь-ӧ ті, господа генералъяс? — юасиг та кості дышпон-мужик.
— Дӧвӧльӧнӧсь, муса друг, аддзам тэнсьыд тӧждысьӧмтӧ! — воча шыасисны генералъяс.
— Онӧ-ӧ лэдзӧй ӧні шойччыштны?
— Шойччышт, дружок, сӧмын водзвыв гезтор кыышт.
Мужик пыр жӧ нетшкис дикӧй пыш, кӧтӧдіс ваын, нӧшаліс, няръяліс — да рыт кежӧ гез эштіс.
Тайӧ гезнас генералъяс кӧрталісны мужикӧс пу бердӧ, медым эз пышйы, а асьныс водісны узьны.
Колис лун, колис мӧд; мужикыд сэтшӧмӧдз сюсьмис, мый весиг соддзас мӧдіс шыд пуны.
Лоины миян генералъяс гажаӧсь, тшӧгӧсь, пӧтӧсь, еджыдӧсь.
Мӧдісны гаравны, мый со найӧ тані олӧны-вылӧны дась вылын, а Питирын пенсияясныс налӧн пыр чӧжсьӧны да чӧжсьӧны.
— А кыдз ті думайтанныд, ваше превосходительство, збыльысь-ӧ вӧвлі вавилонса столпотворение, али тайӧ сӧмын сідз, прӧстӧй сёрни? — шуас вӧлі сёйыштӧм бӧрын ӧти генерал мӧдыслы.
— Думайта, ваше превосходительство, мый збыль вӧвлі, кыдз нӧ мӧдног гӧгӧрвонысӧ, мый свет вылын эмӧсь уна пӧлӧс сёрниа йӧз!
— Сідзкӧ и, потоп вӧлі?
— И потоп вӧлі; эз нӧ кӧ вӧв, кыдз нӧ эськӧ гӧгӧрвоны, мый вӧвлӧмаӧсь потоп водзвывса зверьяс?
Сэсся ӧд со и <rus>«Московские Ведомости»</rus>-ад гижӧны...
— А огӧ ми лыддьыштӧ <rus>«Московские Ведомости»</rus>-тӧ?
Корсясны нумер, пуксясны гож сайӧ, лыддясны помысь помӧдз, кыдзи сёйлӧмаӧсь Москваын, сёйлӧмаӧсь Тулаын, сёйлӧмаӧсь Пензаын, сёйлӧмаӧсь Рязаньын — дзик веськодь, оз восӧд!
.............
Дыр-ӧ, регыд-ӧ, но генералъяс гажтӧмтчыны кутісны.
Лунысь-лунӧ пыр тшӧкыдджыка пондісны найӧ казьтывны Питирӧ наӧн кольӧм пуысь-пӧжасьысьяс йылысь да гусьӧникӧн весиг бӧрдлывлісны.
— Мый нин бара ӧні вӧчсьӧ Подьяческӧйын, ваше превосходительство? — юавлывліс ӧти генерал мӧдыслысь.
— Эн нин сёрнит, ваше превосходительство, сьӧлӧмӧй ставнас шогысла косьмис! — воча шыасьліс мӧд генерал.
— Лӧсьыднассӧ тан эськӧ лӧсьыд — немтор сёрнитны, а пыр жӧ кыдзкӧ, тӧданныд-ӧ, абу долыд межыдлы ыжтӧгыд, сідз жӧ и мундирыд жаль!
— Кутшӧм на жаль нӧшта!
Медся нин нёльӧд классаыд кӧ, — вурӧмыс вылӧ ӧти видзӧдлӧмсьыс нин юрыд бергӧдчӧ!
И пондісны найӧ зыньгыны мужиклы: нуӧд да нуӧд найӧс Подьяческӧйӧ!
И мый жӧ! вӧлӧмакӧ, мый мужикыд весиг тӧдӧ Подьяческӧйтӧ, мый сійӧ сэні вӧвлі, вина-сур юлӧма, усъяс кузяыс визувтлӧма, а вомас абу веськавлӧма.
— Ми ӧд Подьяческӧй вылысь генералъяс! — радлісны генералъяс.
— А ме, гашкӧ аддзылінныд: керка ортсыладорас ӧшалӧ гез йылын ящикын морт да краскаӧн мавтӧ стенсӧ, либӧ вевт вывтіыс гут моз ветлӧдлӧ — сійӧ ме и самӧй эм! — воча шуис мужик.
И мӧдіс мужик этшсьыс петтӧдз зільны, кыдз эськӧ сылы ассьыс генералъяссӧ гажӧдыштны сы пыдди, мый найӧ сійӧс, дась нянь сёйысьӧс, жалуйтісны да эз зывӧктыны мужицкӧй сьӧд уджысь.
И вӧчис сійӧ корабль — эз корабль, а сэтшӧм доз, мый позьӧ вӧлі море-океан вуджны да воны дзик Подьяческӧй бердӧдз.
— Тэ смотри бара, каналья, эн вӧйт миянӧс! — гы вылын мӧвкъялысь пыж аддзӧм бӧрын шуисны генералъяс.
— Эн тӧждысьӧй, господа генералъяс, абу ӧд первойысь! — вочавидзис мужик да мӧдіс лӧсьӧдчыны петны туйӧ.
Чукӧртіс мужик небыд юсь гӧн да вольсаліс сійӧс пыж пыдӧсӧ.
Вольсаліс, пыдӧсас водтӧдіс генералъясӧс, чӧвтіс пернапас да мӧдӧдчис.
Мыйдта полӧмсӧ аддзылісны генералъяс тӧв бушковъясысь да быдпӧлӧс тӧвъясысь, мыйдта пинялісны найӧ мужикӧс дась нянь сёйӧмысь — сійӧс гижӧмӧн гижны, ни мойдын висьтавны он вермы.
А мужик пыр сынӧ да сынӧ, да сельдиӧн вердӧ генералъясӧс.
Коркӧ-некоркӧ со, и Нева-матушка, и Екатерининскӧй славнӧй канал, со и Большая Подьяческая!
Пуысь-пӧжасьысьяс кинаныс швачкисны боканыс, кор аддзисны кутшӧмӧсь лоӧмаӧсь налӧн генералъясыс — тшӧгӧсь, еджыдӧсь да долыдӧсь.
Генералъяс юисны кофе, сёйисны сдобнӧй булкияс да пасьталісны мундиръяснысӧ.
Мунісны найӧ казначействоӧ, да мыйдта сьӧм сэтысь курыштісны — тайӧс ни мойдын висьтавны, ни гижӧмӧн гижны!
Эз вунӧдны и мужик йылысь — ыстісны сылы румка вина да эзысь витура: гажӧдчы, мужикӧй!
{Салтыков-Щедрин М. Е. (комиӧдіс Морозов С. П.) @ Коняга @ мойд @ М. Е. Салтыков-Щедрин. Бӧрйӧм гижӧдъяс @ 1939 @ Лб. 263‒268.}
КОНЯГА
Коняга куйлӧ туй дорын да ёна вугралӧ.
Мужик сӧмын на лэдзаліс сійӧс да лэдзис йирсьыштны.
Но Конягалы абу йирсьӧмӧдз.
Полосаыс веськалі сьӧкыд, изъясӧсь: ёна сьӧкыд пырысь найӧ мужиккӧд сійӧс помалісны.
Коняга — обыкновеннӧй мужичӧй кынӧм: дзикӧдз мучитӧм, нӧйтӧм, векни морӧса, чурвидзысь ордлыяса да воссьӧм пельпомъяса, доймалӧм кокъяса.
Юрсӧ Коняга кутӧ улӧ ӧшӧдӧмӧн; бурысьыс голя вылас сылӧн гынмӧма; синъяссьыс да ныррозьяссьыс петӧ ор; вылыс парйыс ӧшӧдчӧма блин моз.
Он ёна татшӧм живӧтинанад уджав, а уджавны колӧ.
Лун-лун Коняга вылысь сийӧссӧ оз босьтлыны.
Гожӧмын асывсянь рытӧдз му вылын; тӧлын, дзик шондӧдтӧдзыс, «произведениеяс» кыскалӧ.
А вынтӧ Конягалы чукӧртны некысь: сэтшӧм сылы сёян сетӧны, мый сыысь сӧмын пиньястӧ чегъялан.
Гожӧмын, кытчӧдз ночнӧйӧ гӧняйтӧдӧны, кӧть небыдик турунторйӧн чӧсмасьыштан, и тӧлын кыскалӧ базар вылӧ «произведениеяс» да гортас сёйӧ шырӧм сісь идзас.
Тулысын, кор скӧтинаӧс му вылӧ вӧтласны, сійӧс потшъясӧн кок йылас лэптасны; а му вылын турунчир абу; кӧнсюрӧ сӧмын чурвидзӧны косьмӧм турун идзьяс, кодъясӧс колян ар скӧтлӧн пиньыс ненарошнӧ колис.
Омӧль олӧмыс Конягалӧн.
Бур ещӧ, мый мужик веськалі бур да прӧста сійӧс оз калечит.
Петасны кыкнаныс гӧрйӧн му вылӧ: «но, мусаӧй, выныштчыв!» — кылас Коняга тӧдса гӧлӧс, и гӧгӧрвоӧ.
Став аслас омӧлик тушанас зэлӧдчас, воддза кокъяснас мыджсьӧ, бӧръяяснас — кватлалӧ, юрсӧ морӧсланьыс лэдзас.
«Но, каторжнӧй, кыскав!»
А гӧр бӧрсьыс ачыс мужик морӧснас йӧткӧ, кияснас, быттьӧ клещиясӧн, гӧръяс сатшкысьӧма, кокъяснас му комокъясӧ вӧйласьӧ, синъяснас следитӧ, кыдз эськӧ гӧрйыс бокӧ эз кеж, челезна эськӧ эз коль.
Прӧйдитасны бӧрӧзда помсянь помӧдз и кыкнаныс дрӧжжитӧны: со сійӧ, смертьыс, воис!
Кыкнаныслы смерть — и Конягалы, и мужиклы; быдлун смерть.
Буса мужицкӧй туй векни лентаӧн сиктсянь сиктӧдз котӧртӧ; пыравлас сиктӧ, бӧр петас и бара код тӧдас кытчӧ котӧртӧ.
И кузялаыс, кыкнанладор боксяньыс, сійӧс муяс стӧрӧжитӧны.
Муяслы абу помыс; пасьтала и кузяла ставсӧ найӧ пӧлӧнитӧмаӧсь; весиг сэні, кӧн муыс енэжыскӧд ӧтлаасьӧма, и сэн ставыс муяс.
Зарниасьысьяс, вежӧдысьяс, кушъяс — найӧ кӧрт кольчаӧн шымыртӧмаӧсь сиктсӧ, и абу сылӧн некытчӧ петантуйыс, тайӧ помтӧм паськыд муяс вылас кындзи.
Со, сійӧ, морт, ылын мунӧ: гашкӧ, кокъясыс сылӧн ӧдйӧ мунӧмысла конъясьлӧны, а ылысяньыс кажитчӧ, мый сійӧ век ӧти места вылын дзӧрӧ, быттьӧкӧ мездысьны оз вермы кытшалысь муяс пространствосьыс.
Оз ылыстчы тайӧ дзоляник, муртса тӧдчысь чутыс, а сӧмын чусмыштӧ.
Чусмӧ-чусмӧ, да друг немвиччысьтӧг вошас, быттьӧ пространствоыс ачыс аснас сійӧс ньылыштас.
Нэмысь-нэмӧ куйлӧ муяслӧн грознӧй, вӧрзьывтӧм громадааыс, быттьӧкӧ сказочнӧй вын видзӧ ас ордас пленын.
Коді мездас тайӧ вынсӧ пленысь?
Коді чукӧстас сійӧс югыдінӧ?
Кык существолы пай вылӧ уси тайӧ задачаыс: мужиклы да Конягалы.
И кыкнаныс чужӧмсяньыс кувтӧдзныс тайӧ задача вылас вийсьӧны, вир-ньылӧм кисьтӧны, а муыд и ӧнӧдз на сказочнӧй вынсӧ эз выдайт, — сійӧ вынсӧ, коді разис эськӧ мужиклысь кӧртӧдъяссӧ, а Конягалысь эськӧ бурдӧдіс висьысь пельпомъяссӧ.
Куйлӧ Коняга буретш шондіӧн жаританінас: гӧгӧр ни ӧти пу оз быдмы, а сынӧдыс сэтчӧдз доналӧма, мый сідзи и пӧдтӧ, горшыдлы лолавнытӧ сьӧкыд.
Шочиника тӧвнырӧн нӧбӧдас туй вылысь буссӧ, но тӧлыс, коді лэптӧ сійӧс, оз вай ыркыдлун, а век содӧ и содӧ сотан жарыс.
Лӧдзьяс да гутъяс, дурмӧмъяс моз, дзизъялӧны Коняга весьтын, пырӧны сылы пельясас да ныррозьясас, сатшкысьӧны ранаа местаясас, а сійӧ — сӧмын пельяснас автоматическӧя тіркнитлӧ курччӧмъяссьыс.
Вугралӧ-ӧ вӧлі Коняга, али кувсьӧ — он вермы тӧдны.
Сійӧ и норасьны оз вермы, мый став пытшкӧсыс сылӧн жарсьыс да вывті сьӧкыд уджсьыс тэськасьӧма.
И норасьны верманлунсӧ кывтӧм пемӧслы ен эз сет.
Вугралӧ Коняга, а мучитана агония весьтын, коді вежӧ сылысь шойччӧмсӧ, оз вӧтъяс лэбавны, а гудыр, личкысь хмара.
Хмара, кӧні не сӧмын образъяс, но весиг и чудовищеяс абуӧсь, а эмӧсь гырысь пятнаяс, то сьӧдӧсь, то бикодь гӧрдӧсь, кодъяс и сулалӧны и мунӧны мучитчӧм Конягакӧд ӧтлаын, да кыскӧны сійӧс ас бӧрсяныс век ылӧджык и ылӧджык, кӧні абу пом ни пыдӧс.
Абу помыс мулы, он мун сыысь некытчӧ!
Ветлывліс сы вывті Коняга кузяла и пӧперег гӧрйӧн, и век жӧ сылы пом ни дор абу.
И куш, и дзоридзалысь, и еджыд лым улын кынмӧм — сійӧ властнӧя паськӧдчӧма гӧгӧр, и оз тыш вылӧ аскӧдыс кор, а веськыда босьтӧ кабалаӧ.
Ни тӧдмавны сійӧс, ни пӧкӧритны, ни став вынсӧ босьтны оз позь: ӧні сійӧ кулӧмкодь лои, ӧні — бара ловзис.
Он гӧгӧрво, мый сэн смерть и мый олӧм.
Но и смертьын и олӧмын медводдза и вежсьывтӧм свидетель — Коняга.
Быдӧнлы му — вӧля, поэзия, простор;
Конягалы сійӧ — кабала.
Муыс личкӧ сійӧс, босьтӧ сылысь медбӧръя вынъяссӧ и век жӧ оз шу асьсӧ пӧтӧн.
Ветлӧдлӧ Коняга кыасянь кыаӧдз, а сы водзын мунӧ вӧрысь сьӧд пятно и кыскӧ, и кыскӧ ас бӧрсяыс.
Со ӧні сійӧ вӧрӧ сы водзын, и ӧні сылы, ойбырасигас, кылӧ горӧдӧм: «но, мусаӧй, но, каторжнӧйӧй! но!»
Некор оз кус тайӧ би шарыс, коді кыасянь кыаӧдз дугдывтӧг кисьтӧ Коняга вылӧ сотысь югӧръяссӧ; некор оз дугдыны зэръяс, гым-чардъяс, турӧбъяс, мороз...
Быдӧнлы природаыс — мам, сӧмын сылы ӧтнаслы сійӧ — сьӧктӧд да мучитчӧм.
Сійӧ олӧмлӧн быдсяма петкӧдчӧм мӧрччӧ сы вылӧ <rus>мучительство</rus>ӧн, быд дзоридзалӧм — отраваӧн.
Сылы абуӧсь ни благоухание, ни шыяслӧн гармония, ни рӧмъяслӧн сочетание; некутшӧм ощущение сійӧ оз тӧд дой кындзи, мудзӧм да сьӧкыдлун кылӧмысь кындзи.
Мед шондіыс кисьтӧ природасӧ шоныдӧн да югыдӧн, мед сылӧн югӧръясыс корӧны овны да радуйтчыны, — коньӧр Коняга тӧдӧ сы йылысь сӧмын ӧтитор: мый сійӧ содтӧ выль отрава сійӧ лыдтӧм отраваяс дінӧ, кодъясысь кыӧма сылӧн олӧмыс.
Абу помыс уджлы!
Уджалӧм — сійӧ олӧмлӧн став смыслыс; сы вылӧ сійӧс лӧсьӧдӧма и чужтӧма, и уджавтӧг не сӧмын сійӧ некодлы оз ков, но, кыдз шуӧны расчетливӧй кӧзяинъяс, вӧчӧ ущерб.
Став обстановкаыс, кодын сійӧ олӧ, веськӧдӧма дзик сы вылӧ, медым не сетны дугдыны уджалӧмысь сы пытшса мускульнӧй вынлы, коді бырӧдӧ ас пытшсьыс физическӧй удж нуӧдны верманлун.
И кӧрым, и шойччӧг сетсьӧ сылы буретш сымда, медым сійӧ вермис пӧртны олӧмӧ ассьыс уроксӧ.
А сы бӧрын, мед му да стихияяс калечитасны сійӧс — некодлы абу делӧ сэтчӧдз, кымын выль рана соді сылӧн кокъясас, пельпомъяс да спина вылас.
Оз сылӧн бура олӧмыс ков, а олӧм, коді вермӧ терпитны уджлысь игосӧ.
Кымын нэм сійӧ нуӧ тайӧ игосӧ — сійӧ оз тӧд; кымын нэм сулалӧ сы водзын ещӧ нуны — оз артав.
Сійӧ олӧ, быттьӧ пемыд пыдӧстӧминӧ вӧйӧ, и ловъя организмлы доступнӧй став ощущениеяс пӧвсысь тӧдӧ сомын юкалана дой, коді лоӧ удж помысь.
Конягалӧн самӧй олӧмыс тӧдчӧдӧма помтӧм олӧм петкӧдлысь клеймаӧн.
Сійӧ оз ов, но и оз кув.
Муыс, кыдзи головоног, сатшкысьӧма сы вылӧ лыдтӧм щупальцыясӧн да оз лэдз сійӧс уркӧвӧй полосаысь.
Кутшӧм эськӧ ортсыса торъялӧмъяс эз сет сылы случай, сійӧ век ӧткодь: нӧйтӧм, мучитӧм, муртса ловъя.
Танӧ му мозыс жӧ, кодӧс сійӧ киськалӧ аслас вирӧн, сійӧ оз лыддьы ни лунъяс, ни вояс, ни нэмъяс, а тӧдӧ сӧмын вечность.
Му пасьталаыс сійӧ ветлӧ, и сэн, и тан ӧткодя нюжӧдчӧ став аслас коньӧркодь тушанас, и быдлаын век сійӧ, век ӧти и сійӧ жӧ, нимтӧм Коняга.
Дзонь масса олӧ сы пытшкын, абу кулысь, торйӧдны позьтӧм да бырӧдны вермытӧм.
Абу олӧмлӧн помыс — сӧмын тайӧ ӧтитор массаыслы и гӧгӧрвоана.
Но мый сэтшӧмыс тайӧ олӧмыс? мыйла сійӧ гантайтіс Конягаӧс бессмертие кӧртӧдъясӧн кысь сійӧ воис да кытчӧ мунӧ?
Буракӧ, <ns>коркӧ-нибудь</ns> тайӧ вопросъяс вылӧ вочавидзас водзын воысь кад...
Но, вермас лоны, и сійӧ кадыс коляс сэтшӧм жӧ немӧйӧн да веськодьӧн, кыдзи и кольӧм кадлӧн сійӧ пемыд пропастьыс, коді тыртіс мирсӧ призракъясӧн да сетіс налы жертваӧ ловъяясӧс.
Вугралӧ Коняга, а сы дінті Пустоплясъяс мунӧны.
Некод, первой видзӧдлӧмсянь, оз шу, мый Коняга да Пустопляс — ӧти батьлӧн челядь.
Но тайӧ рӧдство йылысь преданиеыс ещӧ эз на кув дзикӧдз.
Овліс коркӧ пӧрысь вӧв, и сылӧн вӧлі кык пи: Коняга да Пустопляс.
Пустопляс вӧлі вежливӧй да чувствительнӧй пи, а Коняга — дурк да чувствуйттӧм.
Дыр терпитіс старик Конягалысь дурклунсӧ, дыр кыкнан писӧ видзис ӧткодя, кыдзи колӧ челядьсӧ радейтысь батьлы, но, медбӧрын, скӧрмис да шуис: «вот тіянлы дзик нэм кежланыд менам вӧляӧй: Конягалы — идзас, а Пустопляслы — зӧр».
Сідз сійӧ кадсянь и мӧдӧдчис.
Пустоплясӧс шоныд гидняӧ сувтӧдісны, небыдик идзас вольсалісны, ма сора ваӧн юкталісны да сылы кисьтісны лясниас шыдӧс; а Конягаӧс вайӧдісны картаӧ да шыбытісны ӧти моздор сісьмыны заводитӧм идзас: пиньнад из, Коняга!
А юны — со эсійӧ ва гурансьыс.
Дзикӧдз нин вунӧдліс Пустопляс, мый сылӧн свет вылын вок олӧ, да друг мыйыськӧ кутіс жуглясьны да уси сылы тӧдвылас.
«Дӧзми, — шуӧ, — ме шоныд гидняысь, уми ма сытаысь, оз пыр горшӧ проса шыдӧс; муна, видла, кутшӧма менам вокӧй олӧ!»
Видзӧдӧ — а вокыс сылӧн бессмертнӧй!
Нӧйтӧны сійӧс, мыйӧн веськалӧ, а сійӧ олӧ; вердӧны сійӧс идзасӧн, а сійӧ олӧ!
И му вылас кутшӧм бокӧ кӧть эн видзӧдлы — быдлаын век вокыс орудуйтӧ; ӧні тэ сійӧс тась аддзылін, а лапнитін синнад — сійӧ со нин кӧн кокъяснас вежньӧдлӧ.
Сідзкӧ нин бур вӧчысь кутшӧмкӧ сы мышкын эм, мый беддьыс ачыс сы помысь чегӧ, а сійӧс чегны оз вермы!
И вот заводитісны Пустоплясъяс Коняга гӧгӧр пӧкаживайтны.
Ӧти шуас:
— Тайӧ сы вӧсна сійӧс немӧн жугӧдны оз позь, мый сы пытшкын дугдывтӧм уджысла бур мывкыдыс уна чукӧрмис.
Гӧгӧрвоис сійӧ, мый пельяс кымӧсысь вылӧджык оз быдмыны, мый ӧбуктӧ плетьӧн он жугӧд, и олӧ аслыс чӧліника, пӧслӧвичаясӧн ставнас гантайтчӧм, быттьӧкӧ кристос питшӧгын.
Ло дзоньвидзаӧн, Коняга!
Вӧч ассьыд уджтӧ, сюся видзӧд!
Мӧд шуас сылы паныдӧн:
— Ах, дзик абу бур мывкыд вӧсна сэтшӧм зумыда тэчсьӧма сылӧн олӧмыс!
Мый сэтшӧм бур мывкыдыс?
Бур мывкыд, сійӧ — мыйкӧ пырсятор модаа, пошлостьӧдз гӧгӧрвоана, сійӧ тӧд вылӧ уськӧдӧ математическӧй формула либӧ полициялысь приказ.
Оз тайӧ ло кутӧдӧн Конягаӧс нинӧмӧн жугӧдны вермытӧмын, а сійӧ, мый Коняга ас пытшкас духлысь олӧмсӧ да олӧмлысь духсӧ новлӧдлӧ!
И кытчӧдз сійӧ кутас ас пытшкас кутны тайӧ кык сокровищесӧ, некутшӧм бедь сійӧс оз вермы жугӧдны!
Коймӧд шуӧ:
— Но весь ті нинӧмабусӧ изанныд!
Духлӧн олӧм, олӧмлӧн дух — мый тайӧ сэтшӧмыс, абу кӧ содержаниетӧм кывъясӧс местанас вежлалӧм?
Дзик он сы понда Конягаӧс он вермы нинӧм вӧчны, а сы вӧсна, мый сійӧ «прамӧй удж» аслыс аддзис.
Тайӧ уджыс сылы сетӧ равновесие, миритӧдӧ сійӧс и аслас личнӧй сӧвестькӧд, и массаяс сӧвестькӧд, да сетӧ сылы сійӧ зумыдлунсӧ, кодӧс весиг рабстволӧн нэмъяс эз вермыны победитны!
Мырсьы, Коняга! мыджсьы, курав да гумлав уджын сійӧ душевнӧй ясыдлунсӧ, кодӧс ми, Пустоплясъяс, воштімӧ пыр кежлӧ!
А нёльӧд (буракӧ, веськыда воӧма кабатчик гиднясянь) содтӧ:
— Ах, господа, господа! век жӧ нин ті чуньнад енэжӧ веськалінныд!
Дзик оз сы понда позь Конягаӧс немӧ воштыны, медым сы пытшкын торъя помка вӧлі, а сыысь, мый сійӧ зэв важысянь аслас судьба дорӧ велавліс.
Ӧні кӧть дзонь пу сы вылын чегъяв, а сійӧ век ловъя.
Со сійӧ куйлӧ — кажитчӧ, и лолыс сы пытшкын ньӧти абу кольӧма, — а кучкышт жӧ сійӧс буриндзика плетьӧн, сійӧ и бара кокъяснас пӧлньӧдлыны кутас.
Коді кутшӧм делӧ дорӧ сувтӧдӧма, сійӧ сэтшӧм удж и вӧчӧ.
Лыддьӧй жӧ, мыйдтаӧн найӧ, этайӧ калекаясыс, му кузя разӧдчӧмаӧсь, и ставыс дзик ӧткодьӧсь.
Калечитӧй найӧс ӧні мыйдта колӧ, найӧ со эсы мындышта вылӧ оз чинны.
Ӧні — сійӧ абу, а ӧні — сійӧ бара нин му пытшкысь чеччыштӧма.
И сы вӧсна мый тайӧ сёрниясыс эз прамӧй делӧ кузя пансьыны, а гажтӧмла, то сёрнитасны-сёрнитасны Пустоплясъяс, а сэсся и кӧритчыны заводитасны.
Но, шуд вылӧ, буретш тайӧ каднас садьмас мужик да разрешитас став споръяссӧ кывъясӧн:
— Н-но, каторжнӧй, восьлав!
Сэки нин ӧттшӧтш став Пустопляслӧн раднысла лолыс кыпъялӧ.
— Видзӧдӧй жӧ, видзӧдӧй! — кутасны горзыны найӧ ӧтув да любӧпырысь: — видзӧдӧй, кыдз сійӧ зэвтчылӧ, кыдз сійӧ водз кокъяснас мыджсьылӧ, а бӧр кокъяснас ӧдӧбтӧ!
Вот именнӧ нин делӧыд мастерысь полӧ!
Мыджсьы, Коняга!
Со кодлысь велӧдчыныс колӧ! вот код ногӧн колӧ вӧчны!
Н-но, каторжнӧй, н-но!
{Салтыков-Щедрин М. Е. (комиӧдіс Морозов С. П.) @ Ветліг-мунігӧн @ мойд @ М. Е. Салтыков-Щедрин. Бӧрйӧм гижӧдъяс @ 1939 @ Лб. 268‒272.}
ВЕТЛІГ-МУНІГӦН
Мунісны туй кузя кык мужик: Иван Бодров да Фёдор Голубков.
Кыкнаныс вӧліны ӧти сиктысьӧсь да орчча керкаса суседъяс, кыкнаныс сӧмын на тувсов видзкостын гӧтрасисны.
Апрель тӧлыссянь найӧ олісны Москваын каменщикъясӧн, и ӧні кӧзяиныслысь вӧзйысьӧм бӧрти мунӧны гортаныс ытшкиг кежлӧ.
Колӧ вӧлі кӧрттуйсянь кежны бокӧ верст нелямын, а та кузя туйтӧ, пӧжалуй, ӧти луннад гежӧд мужик мунас.
Мунісны найӧ тэрмасьтӧг, жайӧдчытӧг.
Петісны водз асылын, а ӧні нин шондіыс вӧлі вылын.
Мунісны найӧ верст дас вит кымын ставсӧ, а кокъяс нин пондісны шойччӧг корны, дай луныс вӧлі сэсся жар, пӧжӧ.
Гӧгӧрбок видзӧдлісны — абу-ӧ кӧнкӧ турун зорӧд, код сайын эськӧ позис сёйыштны дай узьыштны, найӧ сьӧлӧмсяньныс ас костаныс сёрнитісны.
— Тэ, Иван, мый гортад нуан? — юаліс Фёдор.
— Да куим витшайта рӧщӧтӧдз сетіс кӧзяин.
Ӧтисӧ, висьтавны кӧ, мыйсюрӧ вылӧ Москваын на видзи, а кыксӧ гортӧ нуа.
— И ме сідз жӧ.
Сӧмын кыдз-мый бергӧдчан кык витшайтнад?
— Сэні и пир вылӧ и мир вылӧ, а бать тшӧктіс висьтавны, мый кутшӧмкӧ пӧ важ недоимка сюрӧма да тшӧктӧны мынтыны.
Пӧжалуй, и ставыс сэтчӧ мунас.
— А миян и выльӧдз няньыс оз тырмы.
Воис ытшкандыр, лунтыртӧ ӧвтчан кинад, да сёйнытӧ быть ковны кутас.
Немторйыс миян абу, ни нянь, ни сов, а сідз жӧ йӧзӧн лыддьысям.
Шуӧны: ті пӧ каменщикъяс, Москваын уджаланныд, колӧ вӧвсьыны, мый ті сьӧмаӧсь...
А мыйдта сійӧс и аръявывнас вайлан!
— Лёк миян крестьянскӧй олӧм!
Таысь лёкыс оз нин тӧр.
— Мый нин шуны!
Мунысьяс ышловзисны да некымын минута мунісны чӧла.
— Мый нин ӧні миян вӧчӧны-а? — бара паніс сёрнисӧ Фёдор.
— Мый вӧчӧны!
Дерт, куйӧд петкӧдісны; гӧрӧны и... гӧрӧны, и агсасьӧны, и кӧдзӧны; гожӧмбыд му дорын ветлӧны, а пыр нянь абу.
Помся куим во чӧж либӧ ваӧн сісьтас, либӧ косьтас, либӧ йи зэрӧн жугӧдас...
Кыдзи нин таво ен сетас?
— А менам, воканӧй, и нӧшта шог.
Дунька дінӧ волостнӧй старшина кӧвъясьӧма, воськовтны бабалы оз сет да и ставыс.
Корасьысьясӧс пӧдаркиясӧн мӧдӧдалӧ; ӧтиӧс батьным вӧжжиӧн велӧдыштӧма, да сійӧс жӧ кӧдзыдінӧ, куим сутки кежӧ пуксьӧдӧмаӧсь.
— И немтор он вӧч!
Помнитан, кыдз Прохорова Матренаыд гожӧмнад джагӧдчис?
Старшина жӧ ӧд...
Терпитіс-терпитіс дай пекляӧ...
— Миянлы лёк, миян гӧтыръяслы нӧшта лёк.
Ми кӧть инӧ Москваӧ ветлам, ставсӧ аддзылам, а баба — кытчӧ сійӧ мунас!
Дзик тюрьмаӧ быттьӧ дорӧма.
Киясыс и кокъясыс гожӧмбыднад варччасны-потласясны; чужӧмыс быттьӧ гӧльӧн кодь сьӧд, оз и мортлӧн кодь ло.
И быдсӧн сійӧс зільӧны кедзовтны да лёк кывйӧн шуны...
— Вай, Федя, шог кузя сьылыштам!
Мӧдісны сьывны сьыланкыв, но шогысла да мудзысла кыдзкӧ оз сьывсьы.
— А мый, Иван, ме кӧсъя тэнсьыд юавны: кӧн Правдаыс олӧ? — шыасис Фёдор.
— И ме сідз жӧ эг ӧтчыд юавлы войтырлысь: кӧні, мися, Правдаыс, кытысь сійӧс корсьны?
А Москваын ӧти том барин меным висьталіс, быттьӧ пӧ сійӧ юкмӧс пыдӧсын пукалӧ дзебсьӧмӧн.
— Со ӧд!
Сідзкӧ эськӧ миян бабаяс важӧн нин чепняӧн кыскисны сійӧс сэтысь, — шутитыштіс Фёдор.
— Дерт жӧ, барчукыд сераліс ме вылын.
Налытӧ мый!
Найӧ и Правдатӧгыд оласны.
А миянӧс Неправдаыд дзикӧдз нин шогӧ вӧйтіс.
— Пӧрысь йӧз висьтавлӧны, мый Еремей дед нӧшта важ барин дырйи на пыр Правда корсьлӧма, да, тӧдан, Правдаыд сійӧс немортӧ вӧчис.
— Важӧн унаӧн Правдатӧ корсьлісны; сьӧкыдджык, буракӧ, овнысӧ вӧлӧма, да и сьӧлӧмъясыс пӧрысь йӧзыдлӧн висьлӧмаӧсь.
Ӧти барщинаыс мыйдта йӧзӧс сёйис.
Му вылын — смерть, гортын — смерть, быдлаын...
Локтас крестьянин праздник лунӧ вичкоӧ, а сэн быд стенӧ Правда гижӧма, сӧмын он нетшышт сійӧс стенсьыд.
— Тайӧ тэнад правда, мый он нетшышт.
Мый крестьяниныд?
Сійӧ и аддзӧ, да синмыс оз босьт.
Пемыд войтыр ми, шудтӧмъяс; ышловзян да бӧрдыштан: господи помилуй! — та мында и ставыс.
И юрбитныд ми ог кужӧй.
— Важӧн сэтшӧм ходокъяс вӧліны, йӧз вӧсна сулавлісны.
Мӧдӧдчас, вӧлі, ходокыд Питирӧ, гусьӧн, а сэтысянь сійӧс <rus>по этапу</rus>...
— Век жӧ важӧнтӧ кӧть Правда сертиыд бурджык вӧлі.
И пӧрысьяс челядьлы индывлісны: «ӧдӧлитіс миянӧс Неправда, колӧ Правда корсьны».
Бать висьтавлывліс: Еремей дедлӧн сэтшӧм сьӧлӧмыс вӧлі: сідзи и нетшкысьӧ йӧз дор сулавны.
И ӧні сійӧ паччӧрын изувечитӧм куйлӧ; ӧдва нин лолыс, а пыр Правда йылысь дольӧ!
Сӧмын ӧні оз нин кывзыны сылысь.
— Сійӧ и эм, мый кокньыдджык пӧ, шуӧны, лои — сійӧн и оз кывзыны Еремейлысь.
Кодлы ӧні Правдаыд колӧ?
И скод вылын и кабакын — ӧні быдлаын кокньӧд...
— Важӧн господа ловтӧ пычкылісны, ӧні — мироедъяс да кабатчикъяс.
Быд сиктын мироед чужи: орӧдӧ христианскӧй душаястӧ дай пом.
— Босьтам кӧть шуам Василий Игнатьевӧс — кутшӧм короминаяс сійӧ пыркнитіс крестьянскӧй вир помсьыд.
Гӧрд керка вевтыс тыдалӧ верст сайсянь; орччӧн лавка, а сійӧ сулалӧ ӧдзӧс дорас да ӧдзӧс куричас рушкусӧ ниртӧ.
— И ставыс сы водзын копрасьӧны.
Старшина локтас — сыкӧд ӧтлаын юӧны, сылысь уджйӧзсӧ, вот перйӧмсьыс водзджык чукӧртӧ; станӧвӧй воас — сы ордӧ жӧ сувтас.
Сылӧн и шыдыд яя, дай вина.
Гожӧмнас том барин Питирсянь воліс — пырысь-пыр: «корлӧй ме дінӧ Василий Игнатьичӧс!..
Но мый, Василий Игнатьич, ставыс-ӧ тырбур да дзоньвидза?
Бура-ӧ тӧргуйтанныд?
Чай юыштам ӧтлаын... ті пӧ, шуӧ, настӧящӧй бур, роч крестьянин! тӧждысянныд ас йывсьыныд, мукӧдыслы пример петкӧдланныд...
и мыйкӧ кӧ, шуӧ, тіянлы колӧ, гижӧй меным Питирӧ».
— Однодворица ньӧбис, да сизим душ вылӧ вотчина!
Дзикӧдз петіс крестьяна олӧмысь, ачыс барин.
Став мирӧн ӧні сылы коквылас юрбитӧны, кор воттӧ мынтыны ковмас.
Став мирӧн сылы и турунсӧ пуктӧны, и няньсӧ идралӧны...
— Со колӧкӧ и кокньӧд!
Нолтӧ, висьтав жӧ тэ, кытысь Правдасӧ корсьны?
— Ен ордын сійӧ, колӧ вӧвсьыны,
енмыс сійӧс небесаас босьтӧма да оз лэдз.
Бара чӧвусины мунысьяс, бара ышловзисны.
Но Фёдор эскыліс, мый оз вермы сэтшӧмыс вӧвсьыны, медым свет вылын Правда эз вӧв, и эз вӧв сылыног, мый сылӧн ёртыс кокньыдик вежӧрсямӧн видзӧдіс тайӧ эскӧм вылас.
— Часлы, ме видла, — шуис сійӧ. — Мыйӧн воа, ме пырысь-пыр жӧ Еремей дед дорӧ ветла.
Ставсӧ сылысь юася, кыдз Правдасӧ корсьліс сійӧ.
— А сійӧ тэныд висьталас, кыдз сійӧс нӧйтлісны военнӧй служба вылын, кыдз этапӧн вӧтлылісны, да дзикӧдз Сибирӧ мӧдӧдны лӧсьӧдчылісны, сӧмын барин друг кватитчис: пуктыны Еремейӧс вӧр видзны, стӧрӧжӧ!
И видзис Еремей барскӧй вӧръястӧ вӧля петтӧдз, оліс сьӧд вӧр шӧрын, и шуӧма вӧлі сы дорӧ некодӧс не лэдзны.
— Эн нин думайт, эн пан тэ тайӧ делӧсӧ, бурджык лоӧ!
— Пантӧгыс некыдз оз позь.
Дунькаӧс кӧть тэ босьт: мыйӧн ме воа, сійӧ пырысь-пыр ставсӧ меным висьталас...
Мый нӧ, кынсюръяӧн ли мый сулавны сы водзын ме мӧда?
Ог, сэні ӧд виӧмӧдз вермас воны.
Ме сылысь сювсӧ лэдза, пон горшлысь!
— Видзӧдтӧ!
Пыр Правда йылысь долин, а ӧні сюв вылӧ бергӧдін.
Тайӧ ӧмӧй Правда?
Тӧдан-ӧ тэ, мый вӧчасны тэнӧ татшӧм Правдасьыд?
— Мед вӧчӧны.
Тэ могысь, сідзкӧ, сідзи и кольны.
Волывлы, мися, Егор Петрович, менам Дунька дінӧ кор колӧ...
Оз! эновтны тайӧс колӧ!
Корся ме Правдатӧ, корся!
— Аттӧ кутшӧма пӧжӧ! — медым сёрнисӧ вежны, шыасис Иван: — кӧнкӧ, матын столблы колӧ вӧвсьыны, а сэні ичӧтик сикт.
Сэтчӧ али мый пажнайтнысӧ мунам, али видзвылас шойччыштам?
Но Фёдор эз нин вермы дугдынысӧ да пыр броткис:
— Корся ме Правдатӧ, корся!
— А ме сідз мӧвпала, немторсӧ тэ он корсь, сы вӧсна мый Правдаыс миянлы вылӧ абу; кадыс на, видзӧдтӧ, абу воӧма! — шуис Иван. — Лучшӧ думыштлы тэ сы йылысь, кутшӧм сьӧм вылӧ няньтӧ ньӧбыштны, медым выль няньӧдз кыдзкӧ кыссьыны.
— Дерт бара жӧ Василий Игнатьев ордӧ мунам, кок вылас юрбитам! — зумыштчӧмӧн шыасис Фёдор.
— И сійӧ лоӧ, да виччысьӧмыс вылӧ сылысь десятина видз пуктам.
Батьным, пӧжалуй, шуас: гӧтырыдлы чышъянтӧ ньӧбӧм дорысь да кушакъяс вылӧ коймӧд витшайтатӧ видзӧм дорысь, бурджык эськӧ вӧлі нянь вылӧ кӧ сійӧс колин.
— Тшыгсӧ и кӧдзыдсӧ пыкам, воысь-воӧ пыр виччысям: гашкӧ бурджык лоас... дырӧ нӧ?
Гашкӧ и збыльысь свет вылас Правдаыс абу да? сідз сӧмын весьшӧрӧ больгӧны йӧзыс: Правда, Правда... а кӧні сійӧ?
— Кодкӧлун Москваын ӧти начётчик висьталіс меным:
«Правдаыд — сьӧлӧманым миян.
Правдаӧн олӧй — и тіянлы, и ставлы лӧсьыд да долыд лоӧ.»
— Пӧт, буракӧ, тайӧ начётчикыд, сійӧн и сӧрӧ.
— А гашкӧ, и господа балуйтӧдісны.
Прӧстӧй мужик, шуасны, а кутшӧм кывъяс висьталӧ!
Сылытӧ лӧсьыд, сідз сійӧ — и вунӧдіс, мый мукӧдлы зэв сьӧкыд.
Та костті мунысьяслы паныд тыдовтчис джынвыйӧ сісьмӧм верстӧвӧй столб, кытчӧ муртса аддзымӧн вӧлі пасйӧма: «Москвасянь 18, Рудаки станциясянь 3 верст».
— Мый нӧ, видзвылас шойччыштам? — юаліс Иван. — Со матіникын и зорӧд.
— Видзвылас, дерт, а то кӧн нӧ?
Сиктын али мый сёйны ?
Ёртъяс кежисны туй вылысь да пуксисны важ пӧлыньтчӧм зорӧд бокӧ, гожсайӧ.
— Эмӧсь жӧ йӧз, — шуыштіс Иван лаптисӧ пӧрччиг моз: — кодъяслӧн важ туруныс на нӧшта кольӧма!
Тулысланьыд миян керка вевтъяс вывсьыд весиг идзассӧ мӧсъяс сёйисны-а.
Мӧдісны пажнайтны; корсисны ва да мешӧкъяссьыныс перйисны нянь — со и сёян дась.
Сэсся зорӧдысь нетшыштісны моздортырӧн турун да водісны.
— Видзӧдлы, Федя, — очсалігтыр водігмоз шыасис Иван: ӧтарын и мӧдарын мыйдта вӧльнӧй местаыс!
Быдсӧнлы места эм, а миянлы…
{Салтыков-Щедрин М. Е. (комиӧдіс Морозов С. П.) @ Вунӧдчысь меж @ мойд @ М. Е. Салтыков-Щедрин. Бӧрйӧм гижӧдъяс @ 1939 @ Лб. 272‒277.}
ВУНӦДЧЫСЬ МЕЖ
Гортса межъяс некодӧн помниттӧм кадъяссянь олӧны морт порабощение улын; налӧн збылься родоначальникъясыс абу тӧдсаӧсь.
Брэм.
Вӧліны-ӧ коркӧ гортса межъяс «вӧльнӧйясӧн» — история та йылысь чӧв олӧ.
Медся важся кадъясӧ нин патриархъяслӧн вӧліны ас дінаныс овны велӧдӧм межъяслӧн стадаяс и сы бӧрын став нэмъяс пыр меж прӧйдитӧ став му пасьта паськалӧм животнӧй пыдди, кодӧс быттьӧкӧ наросьнӧ создайтӧма мортлы потреба вылӧ.
Морт асладорсяньыс создавайтӧ межъяслысь аслыспӧлӧс чӧлӧй породаяс, кодъяслӧн нинӧм абу ӧта-мӧд костаныс ӧтсямаыс.
Ӧтиясӧс быдтӧны яй вылӧ, мӧдъясӧс — гос вылӧ, коймӧдъясӧс — шоныд куяс ради, нёльӧдъясӧс — небыд да сук вурун вӧсна.
Асьныс гортса межъяс, дерт, ставсьыс омӧльджыка асланыс вӧльнӧй прародитель йывсьыс помнитӧны, а прӧстӧ тӧдӧны, мый найӧ сійӧ породаысь, кӧні суис найӧс чужан кадыс.
Тайӧ кадыс и эм межъяс личнӧй историялӧн исходнӧй точкаыс; но весиг и сійӧ меж арлыд содӧмкӧд вочасӧн пемдӧ.
Сы вӧсна истиннӧ-мудрӧйӧн шусьӧ сӧмын сійӧ межыс, коді нинӧм оз помнит и оз гӧгӧрво, сылы сёйны сетӧм веж турунысь, кос турунысь да кыдъя рокысь кындзи.
Но ӧд грекыд да шогыд код вылӧ сӧмын оз волы.
Узьӧ вӧлі ӧтчыд ӧти меж да кутіс вӧтасьны.
Буракӧ, эз ӧти кыдъя рок вӧтав, сы вӧсна мый садьмис зэв тревожнӧйӧн да дыр мыйкӧ синъяснас корсис.
Кутіс сійӧ думайтны, мый лои сэтшӧмыс, но кӧть ви — нинӧм тӧдвылас уськӧдны эз вермы.
Мыйкӧ ылын эзысь югӧрӧн вевттьысьӧм, и сэсся нинӧм.
Сӧмын тайӧ форматӧм эзысь ылнасӧ гудыр аддзӧмыс и коли сы пытшкын, но некутшӧм определённӧй серпас, ни ӧти ловъя образ...
— Ыж! А ыж! мый ме сэтшӧмсӧ вӧтӧн аддзылі? — юаліс сійӧ орччӧн куйлысь ыжлысь, коді кыдзи збыльысь вӧлі ыж, чужӧмсяньыс вӧтсӧ абу аддзывлӧма.
— Узь, нинӧм абусӧ лӧсьӧдлысь! — скӧра вочавидзис ыж: — эз сы вылӧ тэнӧ море сайысь вайны, медым вӧтъяс вӧтавны да модникӧн асьтӧ петкӧдлыны!
Меж вӧлі породистӧй английскӧй меринос.
Помещик Иван Созонтыч Растаковский уна сьӧм сыысь мынтіс да гырысь надеяяс сы вылӧ пуктіс.
Но, дерт, эз сы вылӧ сійӧс море сайысь вай, медым сыысь тӧлка межъяслӧн поколение мӧдӧдчис, а сы вылӧ, медым сійӧ создайтіс аслас кӧзяинлы тонкоруннӧй ыжъяслысь стада.
И места вылас воӧм бӧрын первой каднас меж збыльысь петкӧдліс асьсӧ медся бур боксянь.
Нинӧм йылысь сійӧ эз рассуждайт, нинӧмӧн эз интересуйтчы, весиг эз гӧгӧрво, кытчӧ и мыйла сійӧс вайисны, а прӧстӧ оліс да выліс.
Мый жӧ инмӧ сійӧ вопрос йылысь, мый сэтшӧм межыс да кутшӧмӧсь сылӧн правоясыс да обязанностьясыс, то меж не сӧмын некутшӧм пропагандаяс та кузя эз паськӧдлы, но ӧдвакӧ весиг думайтіс, мый татшӧм кодь вопросъяс вермасны межъяслысь юръяссӧ шызьӧдны.
Но буретш тайӧ торйыс и сылы отсаліс пӧртны олӧмӧ межлысь, уджсӧ сэтшӧм стӧча да бура, мый Иван Созонтыч сы вылӧ лои вывті рад, да суседъяссӧ любуйтчыны вайӧдлывліс: видзӧдӧй!
И друг тайӧ вӧтыс...
Мыйся вӧт тайӧ вӧлі — меж некыдзи эз вермы гӧгӧрвоны.
Сійӧ сӧмын чувствуйтіс, мый сы олӧмӧ пырис мыйкӧ шога овлана кутшӧмкӧ тревога, гажтӧмтчӧм.
И гидыс сылӧн, буракӧ, сійӧ жӧ, и сёяныс сійӧ жӧ, и ыжъяслӧн сійӧ жӧ стадаыс, кодӧс сылы сетӧма усовершенствуйтӧм вылӧ, а сылы нинӧм дінӧ быттьӧкӧ и делӧыс абу.
Шӧйтӧ сійӧ гидӧд, вошӧм моз, и сӧмын и удж — баксӧ.
— Мый сэтшӧмсӧ ме вӧтӧн аддзылі?
Висьталӧй меным, мый сэтшӧмсӧ ме аддзылі?
Но ыжъяс некутшӧм сочувствуйтӧм сійӧ тревогаяс дорӧ эз петкӧдлыны и весигтӧ ёся сералӧмӧн нимтылісны сійӧс умникӧн да филозофӧн, мый, кыдз тӧдса, ыжъяс кыв вылын талӧн тӧдчанлуныс омӧльджык «моветон» дорысь.
Сійӧ кадсянь, кыдз сійӧ заводитіс вӧтъяс аддзывны, ыжъяс курыдапырысь казьтывлісны прӧстӧй, шлёнскӧй породаа меж йылысь, коді сыӧдз нёль во чӧж на вылын кӧзяитіс, но бӧръяпомыс, уна во служитӧмысь, вӧлі индӧма кухняӧ и сэн воши код тӧдас кытчӧ
(аддзылӧмаӧсь сӧмын, кыдз сійӧс кухняысь блюд вылын, триумфӧн, господскӧй керкаӧ нуисны).
Сійӧтӧ вӧлі прамӧй служивӧй меж!
Некор некутшӧм вӧт сійӧ эз аддзывлы, некутшӧм тревогаяс сійӧ эз тӧдлы, а вӧчліс ассьыс уджсӧ межъяслӧн устав стӧч мывкыд серти — и сэсся нинӧм тӧдны эз кӧсйы.
И мый жӧ! — сійӧс, важ да испытаннӧй слугаӧс, уволитісны, а сы местаӧ вайӧдісны кутшӧмкӧ праздничайтны радейтысьӧс, мечтательӧс, коді асывсянь рытӧдз код тӧдас мый йылысь баксӧ, а найӧ, ыжъяс, сэк жӧ ветлӧдлӧны тыртӧмӧсь!
— Ньӧти миянӧс тайӧ аглецкӧй мӧмӧтыс оз совершенствуйт! — норасьӧны вӧлі ыжъяс ыжвидзысь Никиталы: — кыдз эськӧ миянлы сы вӧсна, дурак вӧсна, Иван Созонтыч водзын не кывкутӧмӧ сюрны?
— Эн шогсьӧй, донаяс! — Никита сетіс налы надея: — аски ми сійӧс шырам, а сэсся петшӧралыштам — шӧвк кодь лоас.
Но Никиталӧн расчетъясыс эз збыльмыны.
Межӧс шырисны, петшӧралісны, а меж сійӧ жӧ войнас бара вӧт аддзис.
Сійӧ кадъяссянь вӧтъяс эз эновтлыны сійӧс.
Оз на удит сійӧ кокъяссӧ ас улас сюркнявны, кыдз унзільыс кыйӧдӧ нин сійӧс, бӧрйысьтӧг, ывлавылас лун али вой.
И кыдз сійӧ сӧмын куняс синъяссӧ, то ставнас быттьӧ вежсяс, и чужӧмыс сылӧн быттьӧ оз межлӧн кодь ло, а серьёзнӧй, стрӧг, кыдзи бур мӧвпъяса пӧрысь сэтшӧм мужиклӧн, кодъясӧс важся кадъясӧ «министръясӧн» шулісны.
Сы вӧсна быдӧн, код кӧть сы дінті оз прӧйдит, непременнӧ шуас: «абу скӧтнӧй дворын тайӧ межыслы места, — сылы эськӧ бурмистрӧн колӧ вӧлі лоны!»
Сы вылӧ видзӧдтӧг, кыдз сійӧ нин эз зіль медым не вунӧдны сӧмын на аддзылӧм вӧтсӧ, сылӧн зільӧмъясыс важног жӧ вӧліны весьшӧрӧ.
Сійӧ помнитіс, мый вӧтасигас сы водзті мунлісны ловъя образъяс и весиг дзонь серпасъяс, кодъясӧс аддзӧмыс вайӧдліс сійӧс вывті радлана состояниеӧ; но кыдз сӧмын сійӧ бӧр садьмыліс, и образъяс, и картинаяс вошліны код тӧдас кытчӧ, и сійӧ бара лолі омӧлик межӧн.
Торъяліс воддзасьыс сӧмын сійӧн, мый водзті сійӧ збоя вӧлі мунӧ аслас меж удж вылӧ, а ӧні ветлӧдлӧ садьтӧм юра моз, мыйкӧ дурмӧмысла корсьӧ, а мый тшук — ачыс аслыс висьтавны оз вермы...
меж да ещӧ меланхолик — мый, пуртысь кындзи, вермас виччысьны сійӧс водзын!?
Но пурт перспективаысь кындзи, межлӧн положениеыс и сідз нин вӧлі мучитана.
Абу курыдджык дойыс сы дорысь, кодӧс вайӧны ас бӧрсяыс вынтӧм чепӧссьылӧмъяс пемыдсянь тревожитӧм бессознательность югыдлань.
Форматӧм надеяяслӧн немвиччысьтӧм коланлунӧн суӧм, омӧль настроениеӧн личкӧм коньӧр кодь существо шыбласьӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ да усьӧ эбӧссьыс, ни тайӧ надеяяслысь характерсӧ, ни налысь источниксӧ тӧдмавны кужтӧг.
Сійӧ чувствуйтӧ, мый сылысь сьӧлӧмсӧ шымыртӧма биӧн, и оз тӧд, мый ради тайӧ биыс ӧзйис;
сійӧ гудыра кылӧ, мый мирыс оз помась гид стенъясӧн, мый тайӧ стенъяс саяс воссьӧны югыд, уна рӧма перспективаяс, и оз куж весиг мӧвпыштны тайӧ перспективаясыслысь признакъяссӧ;
сійӧ водзвыв аддзӧ югыд простор, свобода, и оз вермы сетны вочакыв вопрос вылӧ: мый сэтшӧм югыдіныс, просторыс, свободаыс...
Кымын тшӧкыдджыка кутіс аддзывлыны вӧтъяссӧ, сымын меж век ёнджыка мӧдіс волнуйтчыны.
Некысянь сійӧ эз аддзы ни жалитыштӧм, ни вочакыв.
Ыжъяс полӧмысла топӧдчылісны мӧда-мӧд бердас сійӧ матыстчигӧн; ыжвидзысь Никита кӧть, тыдалӧ, и тӧдӧ вӧлі мыйкӧ, но асныра моз чӧв оліс.
Тайӧ вӧлі тӧлка мужик, коді вывті бура тӧдіс межъяс делӧ кузя да признавайтліс межъяс сайын сӧмын ӧти быть колана аксиома:
— Тэ кӧ межъяс сословиеын чужин, — шуліс сійӧ прамӧй морт моз, — сэн, сідзкӧ, и ов!
Но буретш тайӧс межыд и эз пӧртлы олӧмӧ.
Буретш «сословиеыс» сійӧс и вӧлі мучитӧ, оз сы вӧсна, мый делӧ сылы вӧлі овны, а сы вӧсна, мый сійӧ кадъяссянь, кыдз сійӧ заводитіс вӧтъяс аддзывны, сылы век кажитчис кутшӧмкӧ дзик мӧдпӧлӧс «сословие».
Сійӧ эз вермы некыдз помнитны ассьыс вӧтъяссӧ.
Но сылӧн инстинктъясыс сэтшӧма вӧлі возбудитчӧмаӧсь, мый, сійӧ существоын кыптӧм пытшкӧсса гудыр тревога вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ эз нин вермы справитчыны тревогаыскӧд.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, кад кольӧмӧн, сылӧн тревогаясыс заводитісны лӧньны, и сійӧ быттьӧкӧ весиг лои серьёзнӧйджыкӧн.
Но тайӧ лӧньӧмыс эз вӧв войдӧрся меж колеяӧ пырӧм йылысь трезвӧй решение последствиеӧн, а, мӧдарӧ, бурджыка петкӧдліс меж организмлысь общӧй вынтӧммӧм йылысь.
Сы вӧсна и пӧльзаыс сыысь эз ло некутшӧм.
Меж — буракӧ, водзвыв босьтӧм кӧсйӧмӧн — асывсянь рытӧдз узис, быттьӧкӧ корсис босьтны вӧт пытшсьыс сійӧ лӧсьыд ощущениеяссӧ, кодъясӧс тӧдвылӧ уськӧдӧмӧн сылы ӧткажитліс узьтӧм кадся действительностьыс.
Сэк жӧ сійӧ лунысь-лунӧ век ёнджыка и ёнджыка косьмис, омӧльтчис, и, медбӧрын, лои сэтшӧм чуймӧдана омӧлик межӧн, мый йӧёват ыжъяс, сійӧс аддзӧм бӧрын, заводитлісны несъявны да сералігтыр ас костаныс шӧпкӧдчыны.
Тӧдмавтӧм висьӧмӧн шымыртӧмкӧд ӧттшӧтш, чужӧмыс сылӧн век лоліс вежӧраджыкӧн да вежӧраджыкӧн.
Ыжвидзысьяс ӧтитӧг ставӧн жалитісны сійӧс.
Ставӧн тӧдісны, мый сійӧ честнӧй да бур сьӧлӧма меж, и мый сійӧ кӧть и эз оправдайт кӧзяинлысь надеяяссӧ, то эз аслас мыж вӧсна, а дзик сы вӧсна, мый сійӧс суис межъяслы ньӧти лӧсявтӧм кутшӧмкӧ ыджыд шудтӧмлун, но сэк жӧ инстинктивнӧя казявлісны, мый тайӧ шудтӧмлуныс вӧчӧ сылы личнӧ зэв ыджыд честь.
Ачыс Иван Созонтыч жалитӧм пырысь видзӧдіс меж страданиеяс вылӧ.
Эз ӧтчыд ыжвидзысь Никита гаравлы, мый татшӧм загадочнӧй уджын медся бур пом — пурт, но Растаковский чорыда вештыліс бокӧ тайӧ предложениесӧ.
— Воши менам сьӧмӧй, — шулывліс сійӧ: — но эг сы вылӧ ме мынты сьӧмсӧ, медым сійӧ кучикӧн пӧльзуйтчыны.
Мед аслас смертьӧн кулас!
И вот югдӧдӧмлӧн дыр виччысьӧм кадыс воис.
Муяс весьтын пӧртмасис тӧлысь югӧрӧн киськалӧм шоныд июнь тӧлысся вой, гӧгӧр сулаліс садьмӧдны позьтӧм чӧвлӧнь; не сӧмын йӧзыс куткыртчисны, но и природаыс ставнас быттьӧкӧ кынмис волшебнӧй оцепенениеын.
Ыж йӧрын ставыс узисны.
Ыжъяс, юръяссӧ ӧшӧдӧмӧн, вугралісны потшӧс дорын.
Меж куйліс ӧтнасӧн, йӧр шӧрас.
Друг сійӧ ӧдйӧ да тревожнӧя чеччыштіс.
Веськӧдіс кокъяссӧ, нюжӧдіс сьылісӧ, лэптіс юрсӧ вывлань да став тушанас дрӧгмуні.
Тайӧ виччысяна положениеас, быттьӧкӧ кывзысьӧмӧн да дзоргӧмӧн, сійӧ сулаліс некымын минута, и сэсся сынӧдсӧ поткӧдлысь гора баксӧм петіс сійӧ морӧсысь...
Тайӧ тревожнӧ-агонизируйтысь шыяссӧ кылӧм бӧрын ыжъяс повзьӧмӧн чеччалісны асланыс местаясысь да сявмуніны бокӧ.
Стӧрӧжитысь пон сідз жӧ садьмис да увтігтырйи шыбытчис вайӧдны пӧрядокӧ полошуйтчӧм стадасӧ.
Но меж эз нин видзӧд лоӧм полошуйтчӧм вылӧ: сійӧ ставнас сетчис созерцаниеӧ.
Сійӧ пемдысь синъяс водзын збыльысь воссис сійӧ вӧтъяслӧн чӧскыд тайнаыс.
Ещӧ здук — и сійӧ дрӧгмуні медбӧръяысь.
Сы бӧрын кокъясыс сылӧн асьныс кусыньтчисны, и сійӧ кулӧмаӧн рупмуні му вылӧ.
Иван Созонтыч тайӧ смертьсьыс уси ыджыд шогӧ.
— И кутшӧм нӧ помка вӧсна лои тайӧ? — шогсис сійӧ гораа: — век вӧлі меж кыдзи меж, и друг быттьӧ сійӧс вуджӧр тупкис...
Никита!
Тэ 50 во уджалан ыжвидзысьӧн. сідзкӧ, тэд колӧ тайӧ йӧй пӧрӧдасӧ тӧдны: висьтав, мыйла сійӧс татшӧм лёкторйыс суис?
— Сідзкӧ нин «вӧльнӧй межӧс» вӧтнас аддзыліс, — вочавидзис Никита: — аддзывнысӧ сійӧ вӧтӧн аддзыліс, а мӧвпыштныс прамӧй ногӧн эз вермы...
Вот сійӧ первойсӧ гажтӧмсьыны кутіс, а кад воис, и кулі.
Дзик жӧ сідз, кыдз ми вокыскӧд овлӧ...
Но Иван Созонтыч водзӧ юасьӧмысь дугдіс.
— Тайӧ да мед лоас миянлы урокӧн! — ошкис сійӧ Никитаӧс: — мӧд местаын тайӧ межсьыс, гашкӧ, козёл эськӧ лоис, а миян местаын сэтшӧм правилӧ: ежеликӧ тэ меж, то и кольччы межӧн мукӧдтор йылысь нинӧм думайттӧг.
И кӧзяинлы лоас бур, и тэныд бур, и государстволы лӧсьыд.
И быдторйыд тэнад лоӧ тырмымӧн: и уль туруныд, и кос туруныд, и кыдъя рокыд.
И ыжъясыд тэ дорӧ лоасны меліӧсь.
Тадз-ӧ, Никита?
— Сійӧ дзик сідз, Иван Созонтыч! — шуис Никита.
{Салтыков-Щедрин М. Е. (комиӧдіс Морозов С. П.) @ Сюсьвежӧра гурина @ мойд @ М. Е. Салтыков-Щедрин. Бӧрйӧм гижӧдъяс @ 1939 @ Лб. 277‒282.}
СЮСЬВЕЖӦРА ГУРИНА
Оліс-выліс гурина.
Мам и бать сылӧн вӧліны вежӧраӧсь; ньӧжйӧника да кокньыдика олісны юын <rus>аридовы</rus> нэмъяс, да ни юква вылӧ, ни сирлы горшас эз сюрлыны.
И пиыслы сідз жӧ тшӧктісны:
«Видзӧд, пиӧ, — кулігас висьталіс пӧрысь гурина: — кӧсъян кӧ олӧмнас наслаждайтчыны — видзӧд сюся!»
А том гуриналӧн вежӧрыс дзонь палата вӧлі.
Заводитіс тайӧ вежӧрнас бергӧдлыны да аддзӧ: кӧть кодарӧ оз бергӧдчы — быдлаын сылы мат.
Гӧгӧр ваын гырысь черияс ветлӧны, а сійӧ ставсьыс ичӧт; быд чери сійӧс ньылыштны вермас, а сійӧ некодӧс оз вермы ньылыштны.
Да весиг оз и гӧгӧрво: мыйла ньылавнысӧ?
Рак вермӧ сійӧс шыраннас шӧри орӧдны, вапытш — сюрса лыас сатшкысьны да кувтӧдзыс мучитны.
Весиг ас кодьыс жӧ ичӧтик гурина — и сійӧ, кыдзи аддзас, мый сійӧ номйӧс кутӧма, дзонь араваӧн сідзи и уськӧдчасны мырддьыны.
Мырддясны да мӧдасны мӧда-мӧдкӧд косясьны, сӧмын номсӧ весьшӧрӧ орйӧдласны.
А морт? — кутшӧм сійӧ ехиднӧй создание! мыйяс сійӧ оз лӧсьӧдлы, медым сійӧс, ичӧтик гуринаӧс, дзик прӧстаысь вины!
И тывйыд, и кулӧмыд, и гымгаыд, и помчаыд, да медбӧрын... вугырыд!
Быттьӧкӧ, мый вермас лоны вугырысь прӧстӧйджыкыс сунис, сунис помын вугыр, вугыр вылӧ нидзув либӧ гут пысалӧма...
Да и пысалӧмасӧ кыдзи?.. медся мисьтӧма, позьӧ шуны!
А ӧд медся ёна вугыр вылӧ и ылалӧ гуринаыд!
Пӧрысь батьыс эз ӧтчыд сійӧс велӧдлы вугырысь виччысьны.
«Медся ёна вугырысь виччысь! — шулывліс сійӧ: кӧть сійӧ и медся йӧй снаряд, да ӧд миян гуринаяслы мый йӧй, сійӧ и вернӧй.
Шыбытасны тэныд гутӧс, быттьӧкӧ миянӧс чӧсмӧдыштны кӧсйӧны: тэ сы вылӧ уськӧдчан, а видзӧдан да гутас и тэнад смертьыд».
Висьтавліс сідз жӧ старик, кыдзи сійӧ ӧтчыд тӧкӧтьӧ юква вылӧ эз шед.
Кыйисны сэки найӧс дзонь артельӧн, став ю пасьтаыс тыв нюжӧдісны, да верст кык кымын ва пыдӧстіыс кыскӧмӧн кыскисны.
Страсть, мыйтда быдсяма чери сэки сакасис тывъяс!
И сиръяс, и ёкышъяс, и сынъяс, и кельчияс, и сигъяс — весиг боквылас куйлысь ёдіясӧс вапыдӧс няйтысь кыскисны.
А гуринаясыдлысь и лыдсӧ-тшӧтсӧ воштісны.
А кутшӧм страстьясӧ сійӧ, пӧрысь гурина, воліс, кор сійӧс ватіыс кыскисны — сійӧс мойдын не висьтавны, ни перӧӧн не гижны.
Кылӧ, мый сійӧс кытчӧкӧ кыскӧны, а кытчӧ — оз тӧд.
Аддзӧ, мый сы бокын ӧтарсяньыс — сир, а мӧдарсяньыс ёкыш; мӧвпалӧ: вот-вот ӧтиыс либӧ мӧдыс глӧкнитасны, а найӧ — оз вӧрзьӧдны...
«Сэки, вокӧ, сёйӧмыд вунлӧ».
Быдӧнлӧн ӧтитор мӧвп выланыс: смерть воис! а кыдзи да мыйла сійӧ воис — некод оз гӧгӧрво.
Дырӧн, тывлысь бордъяссӧ мӧдісны ӧтлаавны, кыскисны сійӧс берегӧ да кутісны чериясӧс мешӧксьыс эжа вылӧ гылӧдны.
Вот сэн сійӧ и тӧдіс, мый сэтшӧм юкваыд.
Мыйкӧ лыа вылын гӧрд ыргӧ; руд кымӧръяс сэтысь кайӧны вывлань, а сэтшӧм жар, мый сійӧ пырысь-пыр нярмис.
Сідз нин ватӧгыд сьӧкыд, юрыд бергӧдчӧ, а сэні век лӧдсалӧны...
Кылӧ — «бипур» шуӧны.
А сійӧ «бипур» вылас мыйкӧ сьӧдӧс ӧшӧдӧма, и сы пытшкын ва, быттьӧ тӧла дырйи тыын булькйӧ-варкйӧ.
Тайӧ пӧ «пӧрт» шуӧны.
Сэсся пондісны шуавны: лӧд «пӧртъяс» черисӧ — лоӧ «юква».
И мӧдісны лӧдны ми вокӧс сэтчӧ.
Сунгасны черитӧ «пӧртъяд» — первой коньӧр сунлас да йӧй моз бӧр вылӧ чеччыштас, сэсся бара сунас — дай раммас.
«Юквасӧ», сідзкӧ, видліс.
Лӧдісны-лӧдісны первойсӧ бӧрйысьтӧг, а сэсся ӧти старик видзӧдліс сы вылӧ дай шуис: «Кутшӧм лоӧ татшӧм ичӧтиксьыд юква: мед ваас на быдмыштас!»
Босьтіс сійӧс нёкчимӧдыс да и лэдзис вӧльнӧй ваӧ.
А сійӧ эз ло йӧйӧн, да мыйвермӧмысь — гортас.
Воис гортас, а гӧтырыс кулӧма нисьӧ ловъя видзӧдӧ позсяньыс...
И мый жӧ!
Кӧть кыдзи старик эз висьтавлы сэки, мый сэтшӧм юкваыс и кыдз сійӧ артмӧ, сӧмын ӧнӧдз на зэв этшаӧн ва пытшкын гӧгӧрвоӧны, мый сійӧ сэтшӧмыс!
Но сійӧ, гурина-пи, ньӧти эз вунӧд гурина батьлысь велӧдӧмсӧ да бура пель саяс сюркняліс.
abu
«Колӧ видзӧдны сюся, — шуис сійӧ аслыс, — а то дзик пыр вошан!» — и кутіс овны да вывны.
Первой шуис вӧчны аслыс бур чом, медым аслыс сӧмын позис сэтчӧ пырны, а мукӧд некод эз тӧр.
Кодйис нырнас тайӧ чомсӧ дзонь во да мыйдта страсть тайӧ каднас аддзыліс то няйтын, то лӧп улын, то эжӧр пӧвсын узьлігӧн.
Но дырӧн артмис зэв бур чом.
Сӧстӧм, лӧсьыд — ӧтнаслы тӧрмӧн буретш.
Мӧдторйӧн аслас олӧм йылысь шуис тадзи: войнас, кор йӧз, зверьяс, пӧткаяс да черияс узьӧны — кутас петавлыны пальӧдчыны, а луннас кутас чомйын жуйвидзны да дрӧжжитны.
Но сёйныд-юныд сылы век жӧ быдлун колӧ, а жалӧванье сійӧ оз босьт дай слугаясӧс оз видз, то сы вӧсна кутас сійӧ чомйысь петавлыны луншӧр гӧгӧр, кор став чериясыс нин, пӧтӧсь да, гашкӧ, ен отсалас номйӧс-гутӧс кыйны.
А нинӧм кӧ оз сюр, сідз тшыгнас и чомйӧ водас, да бара кутас дрӧжжитны.
Бурджык сёйтӧг-ютӧг овны, пӧт кынӧмӧн юртӧ воштӧм дорысь.
Сідзи сійӧ и вӧчис.
Войын петавліс пальӧдчыны, тӧлысь югӧр улын купайтчис, а луннас чомйӧ пыравліс да дрӧжжитліс.
Сӧмын луншӧр гӧгӧр петалас мыйсюрӧ корсьыштны.
Сӧмын мый луншӧр каднад шедас!
Сэки и номъяс коръяс улӧ жарсьыс дзебсьӧмаӧсь, и гагъяс кырсь костӧ пырӧмаӧсь.
Ньылалыштас васӧ дай шабаш!
Куйлӧ сійӧ лун-лун чомйын, войяс оз узь, немтор оз сёй, и пыр мӧвпалӧ:
«буракӧ, ме ловъя на?
Ах, мый тон аски лоас?»
Вугыртлас неуна, а ачыс вӧталӧ, мый сылӧн выигрышнӧй билет, да мый сійӧ сы вылӧ кыксё сюрс шайт воӧма.
Радысла асьсӧ вунӧдӧмӧн бергӧдчас мӧд бок вылас — видзӧдан да, сылӧн юрджынйыс нин петӧма чомсьыд ортсӧ...
Мый эськӧ лои, сы шӧрӧ водзӧ кӧ сэтчӧ сирпи слӧймис: ӧд сійӧ эськӧ сійӧс чомсьыдтӧ дзик кыскис!
Ӧтчыд садьмис сійӧ да аддзӧ: дзик сы чомлы паныд сулалӧ рак.
Сулалӧ вӧрзьытӧг, быттьӧ кынмӧма, сы вылӧ лы синъяссӧ чашкӧдӧмӧн.
Сӧмын усъясыс ва визылысь вӧрыштӧны.
Вот кор сійӧ садьбыртӧдзыс повзис!
Кытчӧдз дзикӧдз эз пемды, тайӧ ракыс лунджын виччысис гуриналысь петӧм, а гурина сійӧ каднас пыр дрӧжжитіс да дрӧжжитіс.
Мӧдысь, кор сійӧ муртса на шонді петан дорыс удитіс чомйӧ воны да сійӧс пондіс чӧскыда очсӧдлыны узьӧм водзвылас — видзӧдӧ да дзик чом дорас сулалӧ сир да пиньяснас зяткӧдӧ.
И сідз жӧ лунтыр сійӧс кыйӧдіс, быттьӧ куш видзӧдӧмсьыс сылӧн кынӧмыс пӧт вӧлі.
А гурина и сирӧс пӧръяліс: эз пет чомйысь дай шабаш.
И эз ӧтчыд да эз кыкысь тайӧ сыкӧд вӧвлы, а пӧшти быдлун.
И быдлун сійӧ дрӧжжитӧмысь ас думсьыс гырысь вермӧмъяс да венӧмъяс вӧчаліс, быдлун аслыс нимкодясис:
«<rus>слава тебе, господи,</rus> ловъя на!»
Но тайӧ этша на: гурина эз гӧтрась дай челядь сылӧн эз вӧвны, кӧть эськӧ батьыслӧн ыджыд семья вӧлі.
Сійӧ мӧвпаліс тадзи:«Батьлы кокниа позьӧ вӧлі овны!
Сійӧ кадас и сиръяс вӧліны бурджыкӧсь, и ёкышъяс ми вок кодь мелюзга вылад эз усьласьны.
Кӧть ӧтпыр сійӧ и шедліс юкваӧ, да и сэні аддзысис сійӧс мездысь старик!
А ӧні, кор чериыс юясас этшаммис, и гуринаяс честьӧ сюрины.
Ӧні нин абу семьяӧдз, а кыдз эськӧн сӧмын аслыд ӧтнадлы овны!»
И оліс сюсьвежӧра гурина татшӧм ногӧн сё воысь дырджык.
Век дрӧжжитіс, век дрӧжжитіс.
Ни другъяс сылӧн, ни рӧдвуж эз вӧвны: ни сійӧ некод дорӧ эз ветлыв, дай сы ордӧ некод эз волывлы.
Картіӧн эз ворс, вина эз ю, табак эз курит, мича нывъяс бӧрысь эз вӧтлысь — сӧмын дрӧжжитӧ да ӧти мӧвп мӧвпалӧ: «слава богу, буракӧ, ловъя на!»
Весиг сиръяс дырӧн пондісны гуринаӧс ошкыны: «вот тадзкӧ эськӧн быдӧн олісны — кутшӧм лӧнь эськӧ вӧлі юын!»
Сӧмын сиръяс тайӧс наросьнӧ шулісны; чайтісны, мый сійӧ ошкӧмсьыд аттьӧавны петас, — со пӧ, ме! а сэсся сэні сійӧс и клоп!
Но сійӧ и та вылӧ эз ылав, а нӧшта на ӧтчыд аслас ыджыд вежӧрнас врагъяслысь ылӧдчӧмсӧ веніс.
Кымын во колис сё во бӧртиыс — некод оз тӧд, сӧмын кутіс сюсьвежӧра гурина кувны.
Куйлӧ чомйын дай мӧвпалӧ: «слава богу, ме ас смертьӧн понді кувны, сідз жӧ, кыдзи кулісны менам мам да бать».
И усины тӧдвылас сылы сирлӧн кывъясыс: «вот тадзкӧ быдӧн олісны, кыдзи тайӧ сюсьвежӧра гуринаыс олӧ...» А ноко, збыльысь, мый эськӧ сэки лои?
Кутіс сійӧ артавны вежӧрнас, коді сылӧн палата тыр вӧлі да друг сылы кодкӧ быттьӧ шӧпнитіс: «ӧд тадзӧннад, пӧжалуй, важӧн став гурина рӧдыд быри!»
Сы вӧсна мый гуринаяслысь рӧдсӧ водзӧ нуӧдӧм вылӧ медся первой колӧ семья, а гуриналӧн сійӧ эз вӧв.
Но тайӧ этша на: сы могысь, медым ёнмис да дзордзаліс гуриналӧн рӧдыс, медым найӧ ёнӧсь да гажаӧсь вӧліны, колӧ, медым найӧ воспитайтчисны вӧльнӧй ваын, а эз тадзи позйӧ йӧршитчӧмӧн, кӧні сійӧ пӧшти синтӧммис пыр ӧткодь пемыдысла.
Колӧ, медым гуринаяс тырмымӧн сёйисны, мед эз ӧтдортчыны общественностьысь, ёрта-ёртныскӧд гӧститчисны да мӧда-мӧдыслысь бурторъяс вылӧ велӧдчисны.
Ӧд татшӧм олӧм сӧмын вермас отсавны бурмӧдны гуринаяслысь породасӧ да дугӧдны налысь чинӧмсӧ да дрӧжжитӧмӧн олӧмсӧ.
Оз лючкиа чайтны найӧ, кодъяс мӧвпалӧны, мый сӧмын сійӧ гуринаяс лыддьыссьӧны бур гражданаясӧн, кодъяс вывті полӧмысла тӧлквывсьыныс вошӧмӧн олӧны асланыс чомъясын да дрӧжжитӧны.
Абу, тайӧяс абу граждана, а уна вылӧ нин некытчӧ ковтӧм гуринаяс.
Некодлы налы абу пӧсь ни кӧдзыд, некодлы бур ни лёк, слава ни бесславие... олӧны, весьшӧрӧ места тыртӧны да сёян бырӧдӧны.
Ставыс тайӧ сылы кажитчис сэтшӧм гӧгӧрвоанаӧн, мый друг сылы ыджыд окота лои: «пета вай ме чомйысь да юрӧс лэптӧмӧн ю кузя муна!»
Но тӧкӧтьӧ на та йылысь мӧвпыштіс, кыдзи бара повзис
да кутіс дрӧжжитігтырйи кувны.
Оліс — дрӧжжитіс, и кулігас — дрӧжжитіс.
Став олӧмыс ӧтик здукӧн син водзтіыс вуджӧртіс.
Кутшӧм сылӧн вӧліны радлӧмъяс? кодӧс сійӧ гажӧдіс? кодлы бур сӧвет сетліс? кодлы бур кыв шуліс? кодӧс ас дінас босьтіс, шонтіс, дорйис? коді тӧдіс сы йылысь? коді сы олӧм йылысь казьтыштас?
И став тайӧ юалӧмъяс вылас сылы лои шуны: некодлы, некод.
Сійӧ оліс да дрӧжжитіс — тайӧ и ставыс.
Весиг со ӧні: смертьыс сылӧн нырулас, а сійӧ век дрӧжжитӧ, ачыс оз тӧд мыйла.
Чомъяс сылӧн пемыд, дзескыд, бергӧдчыны некӧн; ни шонді югӧр сэтчӧ оз видзӧдлы, ни шоныд руӧн весиг оз ӧвтышт.
Куйлӧ сійӧ тайӧ ульруа пемыдас, синтӧм, мудзӧм, некодлы ковтӧм, куйлӧ да виччысьӧ: кор жӧ, медбӧрын, тшыгла кулӧм помӧдз мездас сійӧс татшӧм тӧлктӧм, некодлы ковтӧм олӧмсьыс!
Кылӧ сійӧ, кыдзи сы чом дорті уялӧны мукӧд черияс-гашкӧ, кыдзи и сійӧ, гуринаяс жӧ — и некод оз интересуйтчы сыӧн.
Некодлы мӧвп вылас весиг оз во: вай жӧ, ме юала сюсьвежӧра гуриналысь, кутшӧм ногӧн сійӧ вермис сё воысь дырджык овны, и сир сійӧс эз ньылышт, ни рак шыраннас эз орӧд, ни черикыйысь вугырӧн эз крукышт?
Тювъялӧны боктіыс, а гашкӧ, оз и тӧдны, мый тайӧ чомъяс сюсьвежӧра гурина ассьыс нэмсӧ помалӧ.
И мыйысь медся забеднӧ: некодлысь он кывлы весиг, медым сійӧс кодкӧ сюсьвежӧраӧн шуис.
Прӧстӧ шуӧны: «кывлінныд ті остолоп йылысь, коді оз сёй, оз ю, некодӧс оз аддзывлы, некод ордӧ оз волыв, оз гӧститӧдчы, а пыр сӧмын ассьыс мустӧм олӧмсӧ видзӧ?»
А унаӧн весиг дуракӧн да урӧдӧн сійӧс нимтӧны да шензьӧны, кыдз татшӧм идолъяссӧ ваыс терпитӧ.
Чӧвталіс сійӧ тадзикӧн аслас вежӧрнас да вуграліс.
Не сійӧ, мый гурина вуграліс, да пӧрысьысла вунӧдчавны нин мӧдіс.
Пельясас шыавны кутісны кулӧм водзвывса шӧпкӧмъяс, став туша пасьтаыс лигышмунӧм паськаліс.
И петкӧдчис сылы важся веж петкӧдлана вӧтыс.
Быттьӧ выиграйтіс сійӧ кыксё сюрс, быдмис чӧлӧй аршын джын вылӧ и ачыс сиръясӧс ньылалӧ.
А кор сійӧ тайӧс вӧталіс, юрыс сылӧн ичӧтикаӧн да кокньыдикаӧн дзоньнас чомсьыс и мыччысис.
И друг сійӧ воши.
Мый сыкӧд лои — сир сійӧс ньылыштіс, рак шыраннас топӧдіс, али ачыс ас смертьнас куліс да кыптіс ва веркӧсас — тайӧс аддзылысьяс эз вӧвны.
Ставсьыс лӧсяланаджык — ачыс кулі, сы вӧсна мый кутшӧм нӧ чӧскыдтор сирлы ньылыштны висьысь, кулысь гуринаӧс, да нӧшта и сюсьвежӧраӧс.
{Салтыков-Щедрин М. Е. (комиӧдіс Морозов С. П.) @ Гыч-идеалист @ мойд @ М. Е. Салтыков-Щедрин. Бӧрйӧм гижӧдъяс @ 1939 @ Лб. 282‒292.}
ГЫЧ-ИДЕАЛИСТ
Гыч вӧлі йӧршкӧд вензьӧ.
Гыч шуӧ, мый свет вылын позьӧ ӧти правдаӧн овны, а йӧрш шуӧ, мый оз позь лукавиттӧг овны.
Мый тшук думайтіс йӧрш «лукавиттӧг» кыв улас — абу тӧдса, но сӧмын быд пӧрйӧ, кор сійӧ тайӧ кывъяссӧ шулывліс, гыч ёна скӧрмӧмӧн горӧдліс:
— Но ӧд тайӧ подлость!
Та вылӧ йӧрш паныд шуліс:
— А вот аддзылан!
Гыч — раминик чери да идеализм дорӧ склоннӧй: оз ӧд прӧста сійӧс манакъяс радейтны.
Куйлӧ сійӧ ёнджыкасӧ юын либӧ прудйын буретш пыдӧсас (кӧн лӧньджык), нюйт пытшкӧ пырӧмӧн, да бӧрйӧ сэсь аслыс сёйӧм вылӧ микроскопическӧй ракушкаясӧс.
Но, дерт, куйлыштас-куйлыштас, да мыйкӧ и думыштас.
Мукӧд дырйи весиг зэв вӧльнӧйтор.
Но сы вӧсна мый гычьяс ассьыныс мӧвпъяссӧ ни цензураӧ оз вайлывны, ни участокын найӧс оз прописывайтлыны, то политическӧй неблагонадёжность кузя на йылысь некод и оз думайт.
Коркӧ кӧ и аддзывлам, мый кадысь-кадӧ гычьяс вылӧ вӧчсьывсьӧ облава, то тайӧ ньӧти оз найӧ вольнодумствоысь, а сыысь, мый найӧ чӧскыдӧсь.
Кыйӧны гычьясӧс ёнджыкасӧ тывйӧн либӧ кӧвтымӧн;
но медым кыйсьӧмыс волі удачнӧй, колӧ кужанлун.
Опытнӧй черикыйысьяс бӧрйӧны та вылӧ кадсӧ пыр жӧ зэрӧм бӧрын, кор ваыс овлӧ гудыр, и сы бӧрын, кӧвтымсӧ ваӧ лэдзӧм мысти, заводитӧны швачӧдны васӧ гезйӧн, бедьясӧн и вообще кыпӧдны шум.
Шумсӧ кылӧм бӧрын да мӧвпалӧмӧн, мый сійӧ эм юӧр вӧльнӧй идеяяс торжество йылысь, гыч кыпӧдчӧ ва пыдӧссьыс да заводитӧ юасьны, оз-ӧ позь и сылы лӧсьӧдчыны торжество вылас.
Сэки и сійӧ веськалӧ ыджыд чукӧръясӧн кӧвтым мешӧкад, медым бӧрас лоны мортлы сёйӧм вылӧ жертваӧн.
Ӧд, шуа мӧдысь, гычьясыд сэтшӧм чӧскыд сёян (торъя нин нӧк пытшкӧ жаритӧмӧн), мый дворянстволӧн предводительяс окотапырысь чӧсмӧдӧны наӧн весиг губернаторъясӧс.
Мый жӧ позьӧ шуны йӧршъяс йылысь, то тайӧ черисӧ нин вӧрзьӧдӧма скептицизмӧн да и сэтчӧ жӧ сутшкасьысь.
Сэтысь кӧ пуан юква, сійӧ сетас вывті бур бульон.
Кутшӧм ногӧн сійӧ лои, мый гыч йӧршкӧд ӧтлаасисны, — ог тӧд; тӧда сӧмын, мый ӧтчыд паныдасьӧм бӧрын пыр жӧ кутісны вензьыны.
Вензьыштісны ӧтчыд, вензьыштісны мӧдысь, а сэсся и сьӧлӧм выланыс воис, аддзысьлӧмъяс кутісны мӧда-мӧдныслы назначайтны.
Воасны кытчӧкӧ ва лапкор улӧ да заводитасны тӧлка сёрнияс нуны.
А еджыд рушкуа плотва тювкъялӧ-дзирдалӧ на гӧгӧр да ум-разум босьтӧ.
Первойӧн век заводитліс гыч.
— Ог эскы, — висьтавліс сійӧ: — медым тыш да зыксьӧм вӧліны нормальнӧй законӧн, код влияние улын быттьӧкӧ сиӧма развивайтчыны мувывса став олысьяслы.
Эска вир кисьттӧм бур олӧмӧ, эска гармонияӧ да чорыда эска, мый шуд — абу мечтательнӧй умъяслӧн празднӧй фантазия, но водз либӧ сёр лоас ӧтувъя достояниеӧн.
— Виччысь! — иронизируйтіс йӧрш.
Йӧрш вензис друг орйӧдлӧмӧн да неспокойнӧя.
Тайӧ чери нервнӧй, коді, буракӧ, помнитӧ оз этша ӧбидаяс.
Ёна нин пуис сылӧн сьӧлӧм вылас... ак, ёна!
Ненавистьӧдз ещӧ эз на во, но эскӧмыс да наивностьыс и казьтылӧмын абу.
Мирнӧй олӧм пыдди, сійӧ быдлаысь аддзӧ зыксьӧм, прогресс пыдди — ставлысь дикмӧм.
И вензьӧ, мый сылы, кодлӧн эм олӧм вылӧ претензия, колӧ тайӧс ставсӧ артыштны.
Гычӧс жӧ лыддьӧ «блаженнӧйӧн», кӧть и сійӧ жӧ кадӧ эскӧ, мый сыкӧд сӧмын и позьӧ «сьӧлӧмтӧ бурмӧдны».
— И виччыся! — вочавидзис гыч: — и ог ме ӧтнам, ставыс виччысьӧны.
Пемыдыс, кӧні ми плавайтам, эм курыд историческӧй случайностьлӧн чужтӧмтор; но сы понда мый ӧні, медся выль исследованиеяс вӧсна, позьӧ тайӧ случайностьсӧ дзик помӧдз разберитны, то и сійӧс чужтысь помкаяссӧ оз нин позь лыддьыны бырӧдны позьтӧмторъясӧн.
Пемыдыс — лоӧмтор, а югыдыс — виччысяна водзӧ лоантор.
И лоас югыд, лоас!
— Сідзкӧ, и сэтшӧм, тэ ногӧн, кад воас, кор сиръяс оз лоны?
— Кутшӧм-сэтшӧм сиръяс? — шензис гыч, коді вӧлі сэтшӧм наивнӧйӧн, мый кор сы дырйи шулісны: «сы вылӧ и мореын сирыс, медым гыч эз вуграв», то сійӧ мӧвпаліс, мый тайӧ буди мыйкӧ никсаяс да русалкаяс кодьӧсь, кодъясӧн посни челядьясӧс повзьӧдлӧны, и, тӧдӧмысь, эз вӧв чир ыджда полӧм.
— Ак, дурак тэ, дурак!
Мировӧй задачаяс разрешайтны кӧсъян, а сиръяс йылысь понятие абу!
Йӧрш ӧтдортана пырысь вӧрӧдышталіс плавательнӧй бордъяснас да муніс аслас туйӧд; но недыр мысти сёрнитысьяс бара кӧнкӧ лӧнь местаын аддзысьлісны (ваад ӧд гажтӧм), и бара заводитлісны вензьыны.
— Олӧмын медыджыд рольсӧ ворсӧ бур вӧчӧм, — висьтавлыны кутіс гыч: — лёктор — сійӧ сідз, гӧгӧрвотӧм вӧсна лэдзӧма, а олӧмлӧн главнӧй выныс век жӧ бур вӧчӧмын лоӧ.
— Зептӧ видз!
— Ак, йӧрш, кутшӧм тэ немдумайттӧм кывъяс шуалан!
«Зептӧ видз!» — тайӧ ӧмӧй вочакыв?
— Да тэныд, бурногӧн кӧ, ньӧти и вочавидзныс оз ков.
Бӧб тэ — со тэныд и став висьтыс!
— Энлы, тэ кывзышт, мый ме тэныд висьтала.
Мый лёктор некор эз вӧв медглавнӧй вынӧн, — та йылысь и история висьталӧ.
Лёкыс пӧдтывліс, личкывліс, гӧгӧр ставсӧ бырӧдліс, лэдзліс мечлы да билы, а главнӧй выннас вӧлі сӧмын бур вӧчӧм.
Сійӧ уськӧдчыліс отсӧг вылӧ увтыртӧмъяслы; сійӧ мездывліс цепъясысь да рабствоысь; сійӧ садьмӧдліс сьӧлӧмъясын плодотворнӧй чувствояс; сійӧ сетліс умъяслы кыптан туй.
Эз кӧ вӧв олӧмлӧн тайӧ збыльысь медся колана факторыс — эз эськӧ вӧв и историяыс.
Сы вӧсна, мый ӧд, збыльысь кӧ, мый сэтшӧм историяыс?
История — сійӧ мездысьӧмлӧн повесть, лёктор да безумие вылын бур вӧчӧмлӧн да разумлӧн торжество йылысь висьт.
— А тэ, тыдалӧ, збыльысь тӧдан, мый лёктор да безумиесӧ страмитӧма? — шмонитіс йӧрш.
— Абу на ещӧ страмитӧма, но лоасны страмитӧмаӧсь — тайӧс ме тэныд збыльысь висьтала.
И бара жӧ ыстыся история вылӧ.
Сравнит, мый коркӧ вӧлі, сійӧн, мый эм, — и тэ кокниа сӧгласитчан, мый лёкыслӧн не сӧмын ортсыса приёмъясыс небзисны, но и тшук суммаыс сылӧн тӧдчымӧн чиніс.
Босьт кӧть со миянлысь чери пӧрӧдатӧ.
Водзті миянӧс быд кадӧ кыйлісны, и ёнджыкасӧ кульмигӧн, кор ми, дурмӧмъяс моз, асьным веськыда тывъясӧ и пырам; а ӧні буретш кульмигас кыйны миянӧс и лыддьыссьӧ вреднӧйӧн.
Водзті миянӧс, позьӧ шуны, медся варварскӧй способъясӧн бырӧдлісны — Уралын, висьталӧны, тӧвнас багыръясӧн черисӧ кыйигӧн, ваыс уна верст кузяла чери вирысла гӧрд лолӧма, а ӧні — шабаш.
Кӧвтымъяс, да гымгаяс, да вугыръяс — сэсся мед ни-ни!
Да и та йылысь на ещӧ комитетъясын сёрнитӧны: кутшӧм кӧвтымъяс? кутшӧм случай кузя? мый вылӧ?
— А тэныд, тыдалӧ, абу дзик ӧткодь, кутшӧм ногӧн юкваас веськавны?
— Кутшӧм сэтшӧм юкваӧ? — шензис гыч.
— Ак, чӧрт мед тэнӧ босьтас!
Гычӧн шусьӧ, а юква йылысь абу и кывлӧма?
Кутшӧм нӧ та бӧрын право тэнад эм мекӧд сёрнитны!
Ӧд, медым вен нуӧдны да аслад мӧвпъяс дорыд чорыда сулавны, колӧ, этша вылӧ, делӧяс обстоятельствояскӧд медводз тӧдмасьны.
Мый йылысь нӧ тэ сёрнитан, кор весиг татшӧм прӧстӧй истинасӧ он тӧд: мый быд гычлы водзын сиӧма юква?
Брысь!.. сутшка!
Йӧрш тшӧтясьліс, а гыч ӧдйӧ, мыйдтӧм лэдзис сійӧс аслас дурклуныс, лэччыліс ва пыдӧсӧ.
Но сутки бӧрын другъяс-прӧтивникъяс бара паныдасьлісны да выль сёрни панлісны.
— Кодкӧлунӧ миян оланінӧ сир кӧйкнитліс, — юӧртіс йӧрш.
— Тшук сійӧ, код йылысь тэ тӧрыт казьтылін?
— Сійӧ.
Воис, видзӧдліс, шуис:
«мыйкӧ тай быттьӧ тан вывті нин лӧнь!
Буракӧ, тан гычьяс матынӧсь?..
И та бӧрын муніс.
— Мый нӧ ӧні мем вӧчны?
— Дасьтысьны — сӧмын и ставыс.
Кыдз сӧмын воас сійӧ, да арыштас тэ вылӧ синъяссӧ, тэ сьӧмтӧ да бордъястӧ ёнджыка топӧд, да веськыда и пыр сылы вомас!
— Мыйла нӧ ме пыра?
Вӧлі кӧ эськӧ ме мыйын мыжа...
— Йӧй тэ — вот мыйын тэнад мыжыд.
Да и госа сэтчӧ жӧ.
А йӧйлы да госалы законыс тшӧктӧ вомас пырны!
— Оз вермы татшӧм закон лоны! — зэв збыльысь скӧраліс гыч.
— И сирлӧн прӧстаысь ньылавны право абу, а сылы колӧ первой юасьны.
Вот ме сыкӧд сёрнита, став правдасӧ висьтала.
Правданас ме сійӧс эбӧс быртӧдзыс мудзта.
— Висьтавлі ме тэныд, мый тэ дурак, а ӧні сійӧс жӧ бара шуа: дурак! дурак! дурак!
Йӧрш помӧдз скӧрмис да сетіс аслыс кыв, мый водзӧвылӧ оз кут нуӧдны гычкӧд некутшӧм волысьӧм.
Но некымын лун бӧрын, видзӧдан да, привычкаыд бара нин венӧма.
— Вот эськӧ став чериясыс кӧ ас костаныс сӧгласитчисны... — загадочнӧя заводитіс гыч.
Но сэк нин и ачыс йӧрш повзьыштіскодь.
«Мый йылысь тайӧ дуракыс сёрнисӧ заводитӧ? — думайтсис сылы: — сійӧс и видзӧд, сӧрны кутас, а сэні головель неылын пӧкаживайтӧ.
Со, и синсӧ кӧсӧйтӧма, быттьӧ абу сылы мог, а ачыс, сійӧ и тӧдӧ — кывзысьӧ».
— А тэ эн быд кыв шуав, мый тэныд юрад воас! — убеждайтіс сійӧ гычӧс: — нинӧмла вомтӧ паськӧдлыны; позьӧ и шӧпкӧдӧмӧн, мый колӧ, шуны.
— Ог ме кӧсйы шӧпкӧдчыны, — век водзӧ сідз жӧ висьталіс гыч: — а шуа веськыда, мый став чериясыс кӧ ас костаныс сӧгласитчисны, сэки....
Но сэки йӧрш лёкысь торкис ассьыс другсӧ.
— Тэкӧд, буракӧ, пӧттӧдз анькытш сёйӧм бӧрын сёрнитны колӧ! — горзіс сійӧ гыч вылӧ да бордъяссӧ лӧсьӧдӧмӧн, шунькнитліс сы дінысь аслас туйӧд.
И дӧсаднӧ сылы, да и жаль вӧлі гычыс.
Кӧть и йӧйкодь сійӧ, а век жӧ сыкӧд ӧтнаскӧд сӧмын сьӧлӧмсянь сёрнитыштны позьӧ.
Оз больгы сійӧ некодлы, оз предайт — кодлысь ӧні татшӧм бурторъяссӧ аддзан?
Слаб ӧні кадыс, — сэтшӧм кад, мый бать-мам вылӧ надейтчыны оз позь.
Вот плотва, кӧть и оз позь сы йылысь веськыда нинӧм омӧльсӧ шуны, а век жӧ, сійӧ и видзӧд, тӧдлытӧг, болькнитас!
А головельяс, сынъяс, линьяс да мукӧд чери йылысь и сёрнитны оз сулав!
Нидзув вӧсна дасьӧсь кӧлӧкӧлъяс звӧн шы улын присяга примитны!
Коньӧр гыч! дзик прӧстаысь сійӧ пропадитас на пӧвсын!
— Видзӧдлы тэ ас вылад, — шуліс сійӧ гычлы: — но, кыдзи тэ, мыйкӧ кӧ лоӧ, дорйысьны тадзнад верман?
Кынӧмыд тэнад ыджыд, юрыд ичӧт, пӧръясьны абу сюсь, вомыд чут кодь.
Весиг сьӧмыд тэ вылын — и сійӧ абу прамӧй.
Тэнад ни пельклун, ни сюсьлун, — настӧящӧй колода!
Быдӧн, кодлы окота, матыстчы тэ дорӧ и сёй!
— Да мыйысь нӧ менӧ сёйнысӧ, ме кӧ эг мыжмы? — важмозыс жӧ чорыда сулаліс гыч.
— Кывзы, дур пӧрӧда!
Сёйӧны ӧмӧй «мыйыськӧ»?
Сы вӧсна ӧмӧй сёйӧны, мый казнитны кӧсйӧны?
Сёйӧны сы вӧсна, мый сёйны колӧ — сӧмын и эм.
И тэ, чайта, сёян.
Он прӧстаысь нырнад нюйт пытшкын гудйысь, а ракушкаясӧс куталан.
Налы, ракушкаяслы, овны колӧ, а тэ, простофиля, наӧн рушкутӧ асывсянь рытӧдз тыртан.
Висьтав: кутшӧм-сэтшӧм мыж найӧ тэ водзын вӧчисны, мый тэ найӧс быд здук казнитан?
Помнитан, кыдз тэ кодкӧлунӧ вӧлі шуан:
«вот эськӧ став чериясыс кӧ ас костаныс сӧгласитчасны...»
А мый ракушкаяс кӧ ас костаныс сӧгласитчасны — сэк эськӧ тэныд, простофилялы, лӧсьыд-ӧ вӧлі?
Вопроссӧ вӧлі сэтшӧм веськыда да сэтшӧм неприятнӧя сувтӧдӧма, мый гыч яналіс да кокньыдика гӧрдӧдіс.
— Но ракушкаяс — ӧд сійӧ... — бормочитыштіс сійӧ яндысьӧмӧн.
— Ракушкаяс — ракушкаяс! а гычьяс — гычьяс.
Ракушкаясӧн гычьяс чӧсмасьӧны, а гычьясӧн — сиръяс.
И ракушкаяс нинӧмысь абу мыжаӧсь, и гычьяс абу мыжаӧсь, а ӧтиясыслы и мӧдъясыслы колӧ кывкутны.
Кӧть сё во та йылысь мӧвпав, но нинӧм мӧдтор думайтны он вермы.
Дзебсис гыч тайӧ йӧрш кывъяс бӧрын нюйт пытшкӧ дзик пыдӧсас да кутіс прӧст кадӧ мӧвпавны.
Мӧвпаліс-мӧвпаліс, и, сэк кості, ракушкаясӧс сёйис да сёйис.
И кымын унджык сёйӧ, сымын унджык колӧ.
Медбӧрын, век жӧ, аддзис корсянторсӧ.
— Ог ме сы вӧсна ракушкаяссӧ сёй, медым найӧ мыжаӧсь вӧліны — тайӧ тэ збыль шуин, — висьталіс сійӧ йӧршлы: — а сы вӧсна ме найӧс сёя, мый найӧс, тайӧ ракушкаяссӧ, ачыс природаыс меным сёйӧм вылӧ лӧсьӧдӧма.
— Код нӧ тайӧс тэныд висьталіс?
— Некод эз висьтав, а ме ачым, аслам видзӧдӧмӧн, гӧгӧрвои.
Ракушкалӧн абу лов, а ру; сёян сійӧс, а сійӧ и оз гӧгӧрво.
Да и лӧсьӧдӧма сійӧс сідз, мый некыдз оз позь, медым сійӧс не ньылыштны.
Кыскышт вомнад васӧ, а зобйын нин лыдтӧм-тшӧттӧм ракушкаяс пуӧны.
Ме ог и кыяв найӧс — асьныс вомӧ пырӧны.
Но, а гыч — дзик мӧд.
Гычьясыд, вокӧ, дас вершӧкӧдз овлӧны, — то татшӧм старикыдкӧд ещӧ сёрнитыштны колӧ сійӧс сёйтӧдз водзвыв.
Колӧ, медым сійӧ серьёзнӧй пакӧсть вӧчис — но, сэки, дерт...
— Вот кыдз сирыд ньылыштас тэнӧ, сэки и тӧдлан, мый колӧ та могысь вӧчны.
А сэтчӧдз мед нин эськӧ ланьтӧмӧн олін.
— Ог, ме ог кут чӧв овны.
Кӧть и ме рӧдвылӧ сиръястӧ эг аддзывлы, но сӧмын верма висьтавны йӧз сёрни серти, мый и найӧ правда гӧлӧс дінӧ абу пельтӧмӧсь.
Помилуйт-висьтав: вермас-ӧ татшӧм злӧдействоыс лоны!
Куйлӧ гыч, некодӧс оз вӧрзьӧд, и друг немвиччысьтӧг, сирлы кынӧмас веськалӧ?
Некор ме талы ог эскы.
— Чудак!
Да ӧд кодкӧлунӧ тэнад син водзын дзонь кык тывтыр ті воксӧ оланінсьыс манак кыскис...
Кыдз тэ мӧвпалан: любуйтчыны, али мый, сійӧ гычьяс вылас кутас!!
— Ог тӧд.
Сӧмын ещӧ код тӧдас на, мый тайӧ гычьясыскӧд лои: либӧ найӧс сёйисны, либӧ чижовкаӧ пуксьӧдісны.
И олӧны найӧ сэн сьылігтырйи, манастырскӧй нянь вылын.
— Но, ов, сідзкӧ нӧ, и тэ, юрвундысь!
Колисны лунъяс бӧрся лунъяс, а гыч да йӧрш костын диспутъяслы и помыс оз вӧлі тыдав.
Местаыс, кӧні найӧ олісны, вӧлі лӧнь, весиг кокньыдика вевттьысьӧма веж бакшасьӧмӧн, диспутъяс вылӧ медся бур места.
Мый йылысь кӧть эн сёрнит, кутшӧм мечтаяслы кӧть эн сетчы — некод оз накажит.
Тайӧторйыс сэтчӧдз збоймӧдіс гычӧс, мый сійӧ быд сеансӧн пыр ёнджыка и ёнджыка кыпӧдіс тонсӧ эмпирейяс областьӧ аслас экскурсияяслысь.
— Колӧ медым черияс радейтісны мӧда-мӧдсӧ! — ораторствуйтіс сійӧ: — медым быд чери сулаліс став вӧсна, а ставӧн быд чери вӧсна — вот кор прамӧй гармония лоас!
— Кӧсйи эськӧ ме тӧдны, кыдз тэ сир дорад аслад радейтӧмӧн матыстчан! — павкӧдіс сійӧс йӧрш.
— Ме, вокӧ, матыстча! — сулаліс аслас вылын гыч: — ме сэтшӧм кывъяс тӧда, мый наысь любӧй сир ӧти здукӧн тычӧ пӧрас!
— А нолтӧ висьтав!
— Да прӧстӧ юала; тӧдан-ӧ, шуа, сир, мый сэтшӧм бур вӧчӧмыс да кутшӧм обязанностьяс сійӧ сувтӧдӧ матыса ёртъяс вылӧ видзӧдӧм кузя?
— Сяркӧдін жӧ, нинӧм шуны!
А кӧсъян, ме тэныд тшук тайӧ юалӧмсьыс рушкутӧ тшӧтьӧн бытшка?
— Ак, эн! вӧч милӧсть, тэ тайӧн эн шутит.
Либӧ:
— Сӧмын сэки ми, черияс, ассьыным праваяснымӧс сознайтам, кор миянӧс ичӧтдырсянь гражданскӧй чувствоясын воспитывайтны кутасны!
— А мый чӧртысла тэныд гражданскӧй чувствоясыс ковмисны?
— Век жӧ...
— Сійӧ жӧ «век жӧ».
Гражданскӧй чувствоясыд сӧмын сэк ладмӧны, кор на водзын гӧгӧр восьса.
А тэ нӧ мый наӧн, нюйт пытшкад куйлігӧн, вӧчны кутан?
— Абу нюйт пытшкын, а вообще...
— Например?
— Например, манак кӧсъяс меысь юква пуны, а ме сылы шуа: абу тэнад, отче, право судтӧг менӧ татшӧма накажитны!
— А сійӧ тэнӧ, грубитӧмсьыд, скӧвӧрда вылӧ либӧ нӧсь пӧим пытшкӧ...
Оз, другӧ, нюйтын кӧ овны, оз гражданскӧй, а мӧмӧтлысь чувствояс колӧ имеитны — вот тайӧ вернӧ.
Дзебсин, кӧн сукджык, и чӧв ов, мӧмӧт!
Либӧ ещӧ:
— Черияслы оз позь чериясӧн пӧткӧдчыны, — вемӧсӧн сёрнитіс гыч. — Черилы сёян вылӧ и сытӧг природаыс вывті уна чӧскыд блюдояс дасьтӧма.
Ракушкаяс, гутъяс, нидзувъяс, чераньяс, вапытшъяс; зэв нин кӧ — ракъяс, змейяс, лягушкаяс.
И ставыс тайӧ добра, ставыс сёйӧм вылӧ.
— А сиръяслы сёйӧм вылас гычьяс, — садяс вайӧдіс сійӧс йӧрш.
— Абу, гыч ачыс асьсӧ довольствуйтӧ.
Сылы кӧ природа эз сет дорйысян средствояс, кыдз, шуам, тэныд, то тайӧ петкӧдлӧ, мый колӧ лэдзны торъя закон сылысь личностьсӧ видзӧм вылӧ!
— А сійӧ законыс кӧ оз кут пӧртсьыны олӧмӧ?
Сэки колӧ внушение йӧзӧдны: бурджык, шуны, дзикӧдз законъяссӧ не лэдзавны, найӧс кӧ не пӧртны олӧмӧ.
— И ладнӧ лоас?
— Чайта, мый унаӧн яндысясны.
Бара висьтала: колины лунъяс бӧрся лунъяс, а гыч век унйывсьыс сӧрис.
Мукӧдлы таысь кӧть эськӧ нырнас печиктісны, а сылы нинӧм.
И жыруйтіс эськӧ сійӧ аридов нэмъяс, чуть-чуть кӧ нин виччысьыштіс.
Но сійӧ сэтшӧма нин мӧдіс ас йывсьыс мӧвпавны, мый дзикӧдз арталӧмъяссьыс петіс.
Больгис да больгис, кыдз друг сы дінӧ головель пӧвесткаӧн воис: аски кежлӧ, шуӧ, сир кӧсйӧ тэнад оланінӧ локны, и тэ гыч, смотри: муртса югдыны заводитігас на кыв кутны явитчы!
Гычыд, век жӧ, эз повзьы.
Ӧти-кӧ, сійӧ сы мында унапӧлӧс отзывъяс сир йылысь кывліс, мый и ачыс тӧдмасьны сыкӧд окотитӧ вӧлі; а мӧд-кӧ, сійӧ тӧдӧ вӧлі, мый аслас сылӧн сэтшӧм магическӧй кыв эм, коді, ежели кӧ сійӧс шуны, пыр жӧ медся скӧр сирсӧ гычӧ пӧртас.
И зэв ёна тайӧ кыв вылӧ надейтчис.
Весиг йӧрш, татшӧм эскӧмсӧ аддзӧмӧн, думыштчис, эз-ӧ нин сійӧ вывті пыдӧ пыр лёк туй кузяыс.
Гашкӧ, и збыльысь сирыд сӧмын сійӧс и виччысьӧ, медым сійӧс асьсӧ радейтны кутісны, бур сӧвет сылы сетісны, мывкыдсӧ да сьӧлӧмсӧ сылысь югдӧдісны?
Гашкӧ, сійӧ... бур?
Да и гычыд, пӧжалуй, абу сэтшӧм простофиля, кутшӧмӧн ортсысяньыс кажитчӧ, а, сылы мӧдарӧ, арталӧмӧн ассьыс карьерасӧ лӧсьӧдӧ?
Вот аски явитчас сійӧ сир дінӧ да веськыда и болькнитас сылы сущӧй правдасӧ, кутшӧмӧс сійӧ чужанлунсяньыс на некодсянь эз кывлыв.
А сылы сирыд босьтас дай шуас: сыысь, мый тэ мем, гыч, медся сущӧй правдасӧ висьталін, сета тэныд тайӧ заливсӧ; ло тэ сы вылын начальникӧн!
Воис аски асывнас сир, быттьӧ сэні и вӧлӧма.
Видзӧдӧ сы вылӧ гыч да шензьӧ: мыйдта быдсяма нинӧм абусӧ сир йылысь сылы эз гудравны, а сійӧ — чери, кыдз чери!
Сӧмын вомыс пельӧдзыс, да горшыс сы пасьта, мый буретш сылы, гычлы, тӧрны.
— «Кывлі ме, — шуӧ сир: мый тэ, гыч, вывті вежӧра да сёрнитны мастер.
Кӧсъя ме тэкӧд диспут нуӧдны.
Заводит».
— Шуд йылысь ме ёнджыкасӧ мӧвпала, — раминика, но асьсӧ бура кутӧмӧн вочавидзис гыч. — Медым эг ме ӧтнам, а ставӧн вӧліны шудаӧсь.
Медым став черилы быд ваын некодысь повтӧг плавайтны позьӧ вӧлі, а ежели кодкӧ кӧ нюйт пытшкӧ дзебсьыны окотитас, то нюйт пиын и мед куйлас.
— Гм!.. и тэ мӧвпалан, мый татшӧмтор лоны вермас?
— Не сӧмын мӧвпала, но и часысь-часӧ сійӧс виччыся.
— Шуам: уя ме, а орччӧн мекӧд... гыч?
— Но и мый нӧ сэтшӧмыс?
— Первойысь кыла.
А ме кӧ бергӧдча да гычсӧ и... сёя?
— Татшӧм законыс, <rus>ваше высокостепенство</rus>, абу; законын веськыда шусьӧ: ракушкаяс, номъяс, гутъяс да гебъяс мед лоасны черияслы сёянторйӧн.
А сыысь кындзи, бӧрынджык лэдзӧм унапӧлӧс индӧдъясӧн сёян пыдди арталӧма: вапытшъясӧс, чераньясӧс, нидзувъясӧс, жукъясӧс, лягушкаясӧс, ракъясӧс да мукӧд васа обывательясӧс.
Но абу чериясӧс.
— Этшакодь меным.
Головель! збыльысь ӧмӧй татшӧм законыс эм? — шыасис сир головель дорӧ.
— Оз кывсьыны, <rus>ваше высокостепенство</rus>! — сюся мынтӧдчис головель.
— Ме сідз и тӧді, мый оз вермы лоны татшӧм законыс.
Но, а ещӧ тэ мый часысь-часӧ, гыч, виччысян?
— А ещӧ виччыся, мый справедливость кутас торжествуйтны.
Ёнъяс оз кутны дзескӧдны слабъясӧс, озыръяс — гӧльясӧс.
Мый лоӧ сэтшӧм ӧтувъя делӧ, кӧні став чериыслӧн аслас интерес лоӧ и быд чери ассьыс пай кутас вӧчны.
Тэ, сир, ставсьыс ёнджык да пелькджык — тэ и уджсӧ ас вылад ыджыдджыкӧс босьтан; а менам, гычлы, аслам ичӧт способностьяс серти, и уджыс ичӧт лоӧ.
Быдӧн — ставыслы, и ставыс — быдӧнлы — вот кыдз лоас.
Кор ми ӧта-мӧд дор сулавны кутам, сэки и кӧмӧдны миянӧс некод оз вермы.
Кӧвтымыд ещӧ эз на тыдовтчы, а ми нин пышйим!
Коді из улӧ, коді дзик пыдӧсас, нюйт пытшкӧ, коді позъяс либӧ лӧп улӧ.
Юкватӧ, пӧжалуй, тыдалӧ, эновтны ковмас!
— Ог тӧд.
Оз ёнасӧ радейтны йӧзыд эновтны сійӧс, мый налы чӧскыдӧн кажитчӧ.
Но, да ещӧ сійӧ кор на лоас.
А вот мый: сідзкӧ нӧ, тэ ногӧн, и меным уджавны ковмас!
— Кыдзи мукӧд, сідзи и тэ.
— Первойысь кыла,
мун узьышт пӧттӧдзыд!
Узис ли, эз ли пӧттӧдзыс гыч, но мывкыдыс сылӧн, век жӧ, эз сод.
Луншӧркадӧ сійӧ бара воис диспут вылӧ, и не сӧмын ньӧти повтӧг, но весиг воддза дорсьыс гажаджыкӧн.
— Сідзкӧ тэ чайтан, мый ме уджавны кута, и тэ менам уджъясысь чӧсмасьны кутан? — веськыда сувтӧдіс вопроссӧ сир.
— Ставыс ӧта-мӧдсянь... ӧтувъя, ӧта-мӧдлы отсалана уджъясысь...
— Гӧгӧрвоа: «ӧта-мӧдсянь»... а сэтчӧ жӧ и месянь тшӧтш... гм!
Думайтчӧ, век жӧ, мый тэ тайӧ яндысьтӧм речьяс висьтавлан.
Головель! кыдз ӧнія ногӧн татшӧм речьясыс шусьӧны!
— Социализмӧн, <rus>ваше высокостепенство</rus>!
— Сідз ме и тӧді.
Важӧн нин ме кывлі:
бунтовскӧй сёрнияс пӧ гыч сёрнитӧ!
Сӧмын мӧвпала: вай, бурджык, ачым кывзышта...
А со вӧлӧмкӧ тэ кутшӧми!
Тайӧс шуӧм бӧрын сирыд сэтшӧм бура шлёчнитіс бӧжнас ваас, мый кутшӧм кӧть эськӧ гычыд эз вӧв прӧстӧй сьӧлӧма, но и сійӧ гӧгӧрвоис.
— Ме, <rus>ваше высокостепенство</rus>, нинӧм, — бормочитны кутіс сійӧ повзьӧмӧн: — тайӧс ме прӧстлун кузя...
— Ладнӧ.
Прӧстлун гусясьӧмысь лёкджык, шуӧны.
Дуракъяслы кӧ вӧля сетны, то найӧ свет вывсьыс вежӧраястӧ выживитасны.
Висьталісны мем тэ йылысь куим кӧрӧб тыр, а тэ — гыч, гыч и эм, — сӧмын и ставыс.
И вит минута на ме тэкӧд эг сёрнит, а тэ менӧ кувтӧдз нин дӧзмӧдін.
Сир думыштчис и кыдзкӧ загадочнӧя гыч вылӧ гонькнитіс, мый сэки гыч дзикӧдз нин гӧгӧрвоис.
Но, буракӧ, сирыс тӧрытъя жӧритӧмсьыс на пӧт вӧлі, да сы вӧсна очсыштіс и пыр жӧ кутіс шкоргыны-узьны.
Но тайӧ пӧрйӧ гычлӧн эз нин сэтшӧм бура прӧйдит.
Кыдз сӧмын сир ланьтіс, сійӧс быдладорсянь головельяс кытшалісны да босьтісны караул улӧ.
Рытнас, шондіыс на нӧшта эз удит пуксьыны, кыдз гыч коймӧдысь воис сир дорӧ диспут вылӧ.
Но воис нин сійӧ стража улын и такӧд тшӧтш ӧткымын ранаясӧн.
А именнӧ: ёкыш допрашивайтігас курччаліс сылысь спинасӧ да бӧжыслысь юкӧн.
Но сійӧ ещӧ век на збодераліс, сы вӧсна мый сылӧн дасьтӧма на вӧлі ещӧ магическӧй кыв.
— Кӧть тэ меным и прӧтивник, — заводитіс бара первойӧн сир: — да, буракӧ, омӧльтор менам сэтшӧм: кувтӧдз диспутъястӧ радейта!
Будь здоров, заводит!
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн гыч друг кутіс чувствуйтны, мый сьӧлӧмыс сылӧн ӧзйис.
Ӧти здукӧн сійӧ кыскис пытшлань кынӧмсӧ, кутіс дзӧрны, шлёчӧдны кутіс бӧж коляснас ваас да, сирлы веськыда синмас видзӧдігтыр, мыйвынсьыс арӧстіс:
— Тӧдан-ӧ тэ, мый сэтшӧм бур вӧчӧмыс?
Шензьӧмысла сир паськӧдіс вомсӧ.
Машинальнӧя кыскыштіс сійӧ васӧ да, гычӧс ньылыштны ньӧти кӧсйытӧг, ньылыштіс сійӧс.
Черияс, кодъяс вӧліны тайӧ лоӧмторйыслӧн свидетельясӧн, здук кежлӧ кынмылісны, но пыр жӧ садьныс петіс, да тэрмасигтыр мунісны сир дорӧ — тӧдмавны, лючки-ладнӧ-ӧ сійӧ ужнайтіс, эз-ӧ виньды.
А йӧрш, коді водзвыв нин ставсӧ тайӧс тӧдіс да водзвыв нин висьтавліс, уёвтіс водзӧ да торжественнӧя шуис:
— Со найӧ, миян диспутъясным кутшӧмӧсь.
{Салтыков-Щедрин М. Е. (комиӧдіс Морозов С. П.) @ Либерал @ мойд @ М. Е. Салтыков-Щедрин. Бӧрйӧм гижӧдъяс @ 1939 @ Лб. 292‒297.}
ЛИБЕРАЛ
Кутшӧмкӧ странаын оліс-выліс либерал, да сэтчӧ жӧ сэтшӧм откровеннӧй, мый некод на кыв оз шу, а сійӧ нин горш тырнас равзӧ: «ах, господа, господа! мый ті вӧчанныд! ӧд ті асьнытӧ асьныд губитанныд!»
И некод сы вылӧ таысь эз лӧгасьлы, а мӧдарӧ, быдӧн шуалісны: «мед ӧлӧдӧ — миянлы жӧ бурджык!»
— Куим фактор, — висьтавліс сійӧ, — долженӧсь куйлыны быд общественностьлӧн подулын: свобода, обеспеченность да самодеятельность.
Обществоӧс кӧ лишитӧма свободаысь, то сійӧ лоӧ, мый общество олӧ идеалъястӧг, мӧвпъяс ӧзйӧдтӧг, творчество вылӧ подув имеиттӧг, ни сылӧн водзын лоан судьбалы эскытӧг.
Общество кӧ сознайтӧ асьсӧ обеспечиттӧмӧн, то сійӧ пуктӧ сы вылӧ увтыртӧмлысь-личкӧмлысь печать да вӧчӧ веськодьӧн аслас участь дорӧ.
Общество кӧ лишитӧма самодеятельностьысь, то сійӧ лоӧ неспособнӧйӧн ассьыс делӧяссӧ устроитӧм вылӧ да весиг пыр вочасӧн воштӧ отчество йылысь гӧгӧрвоӧмсӧ.
Вот кыдз мӧвпаліс либерал, и колӧ веськыда висьтавны, мӧвпаліс правильнӧ.
Сійӧ вӧлі аддзӧ, мый сы гӧгӧрын йӧзыс, кыдзи отравитӧм гутъяс, шӧйтӧны, да шуаліс аслыс: «Тайӧ сыысь, мый найӧ оз сознайтны асьсӧ ассьыныс судьба стрӧитысьясӧн.
Тайӧ колодникъяс, кодъяс дорӧ и шуд, и шудтӧмлун воӧны на боксянь ньӧти водзвыв аддзытӧг, кодъяс оз сетчыны беззаветнӧя асланыс ощущениеяслы сы вӧсна, мый оз вермыны определитны, збыль-ӧ сійӧ ощущениеяс, либӧ кутшӧмкӧ фантасмагория».
Ӧти кывйӧн, либерал вӧлі чорыда эскӧ, мый сӧмын казьтылӧм куим факторыс вермасны сетны обществолы зумыд подувъяс да вайӧдны ас бӧрсяыс общественность развивайтчӧм вылӧ колана став мукӧд бурлунъяссӧ.
Но сійӧ этша: либерал не сӧмын благороднӧя мӧвпаліс, но и нетшкысис бур делӧ вӧчны.
Сылӧн медся заветнӧй кӧсйӧмыс вӧлі сыын, медым светлӧн югӧрыс, коді шонтыліс сылысь мӧвпсӧ, вундіс кытшалысь пемыдсӧ, бырӧдіс сійӧс да став ловъя ловсӧ югдӧдіс долыдлун сетӧмӧн.
Став йӧзсӧ сійӧ признавайтліс вокъясӧн, ставсӧ ӧткодя чуксаліс наслаждайтчыны сыӧн радейтан идеалъяс вевт улын.
Кӧть сійӧ зільӧмыс вуджӧдны идеалъясӧс эмпирейяс областьысь практическӧй почва вылӧ пахнитіс эз дзик благонадёжнӧя, но либерал сэтшӧм искреннӧя ӧзъяліс, да сыкӧд тшӧтш вӧлі сэтшӧм муса да быдӧн дорӧ мелі, мый сылы и неблагонадёжностьсӧ окотапырысь прӧщайтлісны.
Кужис сійӧ и збыльторсӧ нюмъялӧмӧн висьтавны, и простачокӧн, кӧн колӧ, петкӧдчыны, и безкорыстиӧн щеголяйтыштны.
А главнӧйыс, некор да нинӧм сійӧ эз требуйтлы, горш вылӧ тальччӧмӧн, а пыр сӧмын позьӧм серти.
Дерт, «позьӧм серти» выражениеыс эз вӧв сійӧ ретивостьлы нинӧм торъя веж петкӧдланаӧн, но либерал миритчыліс сыкӧд, ӧти-кӧ, общӧй пӧльза ради, коді сылӧн пыр сулавліс первойя план вылын, да, мӧд-кӧ, ассьыс идеалъяссӧ весьшӧрӧ да кадысь водзджык гибнитӧмысь потшӧм ради.
Сы кындзи, сійӧ тӧдіс, мый сійӧс одушевляйтысь идеалъяс имеитӧны вывті отвлечённӧй характер, медым воздействуйтны олӧм вылас дзик веськыда.
Мый сэтшӧм свобода? обеспеченность? самодеятельность?
Ставыс тайӧ отвлечённӧй терминъяс, кодъясӧс колӧ тыртны кывшутӧг осязательнӧй содержаниеӧн, медым сы помысь лоис общественнӧй дзоридзалӧм.
Тайӧ терминъясыс, асланыс ӧтувъялунӧн, вермасны воспитывайтны обществоӧс, вермасны кыпӧдны сійӧ эскӧмлысь да надеяяслысь уровеньсӧ, но осязаемӧйлысь благосӧ, коді сетіс довольствиеӧс веськыда ощущайтӧм, вайны оз вермы.
Медым шедӧдны сійӧ благосӧ, медым вӧчны идеалсӧ быдӧнлы доступнӧйӧн, колӧ вежлавны сійӧс посниторъяс вылӧ да сэтшӧм видӧн нин применяйтны человечествоӧс сьӧктӧдысь дойяс бурдӧдӧм могысь.
Вот тані, посниторъяс вылӧ вежлалігӧн, и вырабатывайтчӧ ачыс аснас сійӧ выражениеыс: «позьӧм серти», коді воча воысь кык бокысь ӧтисӧ заставитӧ мыйдтакӧ ӧткажитчыны ас пытшкӧ йӧршитчӧмысь, а мӧдсӧ — тӧдчымӧнъя чинтыны ассьыс требованиеяссӧ.
Ставсӧ тайӧс зэв бура гӧгӧрвоис миян либерал да, тайӧ соображениеяс вылас тыр надея кутӧмӧн, лӧсьӧдчис действительностькӧд кось вылӧ.
И медся водз, гӧгӧрвоана, шыӧдчис тӧдысьджык йӧз дінӧ.
— Свобода — ӧд, кажитчӧ, сэні нинӧм лёкторйыс абу? — юаліс сійӧ налысь.
— Не сӧмын абу лёктор, но и зэв ошкана, — вочавидзисны тӧдысьджык йӧз: — ӧд тайӧ сӧмын клеветаяс висьтавлӧны миян вылӧ, быттьӧкӧ ми ог кӧсйӧ свобода; збыльвылассӧ, ми сӧмын сы йылысь и шогсям...
Но, колӧ шуны, пределъясын...
— Гм!..
«пределъясын»...
гӧгӧрвоа!
А мый ті шуанныд обеспеченность кузя?
— И сійӧс милости просим.
Но, гӧгӧрвоана, сідз жӧ пределъясын.
— А кыдз ті видзӧданныд общественнӧй самодеятельность идеал вылӧ?
— Сійӧ сӧмын и эз тырмыв.
Но, гӧгӧрвоана, бара жӧ пределъясын.
— Мый нӧ! пределъясын кӧ и пределъясын!
Ачыс либерал бура гӧгӧрволіс, мый мӧдног оз позь.
Лэдзлы саврасӧс домтӧг — сійӧ ӧти здукӧн сы мында пакӧститас, мый воясӧн сэсся он веськӧд!
А домӧн — святӧй делӧ!
Мунӧ саврас да видзӧдалӧ: а ноко ме тэнӧ, саврас, плетьӧн швичнита... вот кыдз!
И заводитіс либерал «пределъясын» орудуйтны: сэтысь, нетшыштас, сэтысь вундыштас, а коймӧдлаын и дзикӧдз дзебсяс.
А тӧдысьджык йӧз видзӧдӧны сы вылӧ да оз вермыны пӧтны нимкодясьӧмнас.
Ӧти кадӧ весиг сідз увлекитчисны сійӧ уджӧн, мый позьӧ вӧлі думыштны, мый и найӧ либералъясӧн лоины.
— Действуйт! — ошкисны найӧ сійӧс: — сэті ордйӧд, тат гусьӧн мун, а сэті и ньӧти эн вӧрзьӧд.
И лоас ставыс бур.
Ми эськӧ, муса друг, и радпырысь дасьӧсь тэнӧ, козёлӧс, градйӧрӧ лэдзны, да ачыд аддзан, кутшӧм потшӧсӧн миян градйӧрным потшӧма.
— Аддзынытӧ, аддза, — сӧглашайтчис либерал: — но сӧмын кутшӧм меным яндзим ассьым идеалъясӧс чегъявны!
Сэтшӧм яндзим!
Ах, кутшӧм яндзим!
— Но, и яндысьышт неуна: яндысьӧмыд синъястӧ оз сёй!
Сы пыдди ӧд, позьӧм серти, век жӧ ассьыд мӧвптӧ выполнитан!
Но сы серти, кыдз либеральнӧй затея позьӧм серти олӧмӧ пӧртсис, тӧдысьджык йӧз казявлісны, мый весиг и татшӧм видын либераллӧн идеалъясыс оз розаӧн пахнитны.
Ӧтарсянь, вывті паськыда думыштӧма; мӧдарсянь — тырмытӧма кисьмӧма, босьтӧм вылӧ абу дась.
— Вынысь вывті миянлы тэнад идеалъясыд! — шуалісны либераллы тӧдысьджык йӧз: — абу дасьӧсь ми, ог выдержитӧ!
И тадзи подробнӧя да отчётливӧя арталісны ассьыныс став несостоятельностьсӧ да подлостьнысӧ, мый либерал, кутшӧм кӧть курыд сылы эз вӧв, должен вӧлі сӧгласитчыны, мый збыльысь сійӧ предприятиеын эм кутшӧмкӧ фаталистическӧй ӧшыбка: оз тӧр гач пытшкӧ, да и пом.
— Ах, кутшӧм тайӧ шог! — ропкис сійӧ судьба вылӧ.
— Чудак! — бурӧдісны сійӧс тӧдысьджык йӧз: — аддзӧмыд мыйысь бӧрдны!
Тэныд мый колӧ? — водзӧ воан кадсӧ тэнад идеалъясӧн обеспечитны? — да ӧд ми тэныд та кузя ог сувтӧй паныд.
Сӧмын эн тэрмась тэ, ради криста!
Оз кӧ позь «позьӧм серти», сідзкӧ удовольствуйтчы сійӧн, мый верман босьтны «кӧть мыйкӧ да!»
Ӧд и «кӧть мыйкӧыс» ассьыс донсӧ имеитӧ.
Ньӧжйӧникӧн да кокньыдика, тэрмасьтӧг, да енлы юрбитӧмӧн — видзӧдан да, ӧти кокнад тэ капищеын нин!
Капищеассӧ, сійӧс стрӧитӧмсянь, некод эз видзӧдлыв, а тэ босьтін да и видзӧдлін...
И сыысь енмӧс благодарит.
Вӧчны нинӧм, ковмис и сы вылӧ миритчыны.
Оз кӧ позь «позьӧм серти», сідзкӧ «кӧть мыйкӧ да» старайтчы нетшыштны, и сы вылын аттьӧ шу.
Сідз либерал и вӧчис, да регыдӧн сэтшӧма велаліс аслас выль положениеӧ, мый ачыс шензис, кутшӧм сійӧ вӧлі бӧбӧн, чайтіг, мый позянаӧсь кутшӧмкӧ мукӧд пределъяс.
И быдсяма сравнитан горъясыс отсӧг вылӧ сы дорӧ воисны.
И шобді кӧйдыс пӧ оз дзик пырысь-пыр плодсӧ сет, а сідз жӧ церемонитчыштас.
Первой колӧ сійӧс муӧ пуктыны, сэсся виччысьны, кытчӧдз сыын оз ло разложитчӧмлӧн процесс, сэсся сылӧн мыччысяс ныр, кытысь ӧзим быдмас, иддзасьны кутас, шепталас да с. в.
Вот кымын волшебство пыр должен вуджны кӧйдысыс водзджык, сторицаӧн плод сетӧм дорысь!
Сідз жӧ и тані, идеалъяс бӧрся вотчӧмын.
Садитін муӧ «кӧть мыйкӧ» — пукав да виччысь.
И стӧч: либерал садитіс муӧ «кӧть мыйкӧ» — пукалӧ да виччысьӧ.
Сӧмын виччысьӧ-виччысьӧ, а оз сӧвмы «кӧть мыйкӧыс», и ставыс.
Из вылӧ ли мый сійӧ веськаліс либӧ куйӧдын бакшасис — мун, разбирайт!
— Кутшӧм-сэтшӧм помка? — бормочитіс либерал зэв ёна смущайтчӧмӧн.
— Сійӧ помкаыс буретш и эм, мый куралан тэ вывті паськыда, — вочавидзлісны тӧдысьджык йӧз. — А народ миян, сыкӧд тшӧтш, слаб, тшыксьӧм.
Тэ сы дорӧ бурӧн, а сійӧ думайтӧ тэнӧ жӧ паньӧ вӧйтны.
Ыджыд опыт колӧ имеитны, медым сійӧ народыскӧд сӧстӧма асьтӧ видзны!
Помилуйтӧй! мый нин ӧні сӧстӧмлун йылысь сёрнитны!
Кутшӧм запасӧн ме туяссӧ петі, а помалі сійӧн, мый ставсӧ сійӧс туй вылас вошталі.
Первой «позьӧм серти» действуйті, сэсся «кӧть мыйкӧ» вылын мунышті — позьӧ ӧмӧй и ещӧ водзӧ гӧра горув мунны?
— Гӧгӧрвоана, позьӧ.
Он-ӧ кӧсйы, например, «подлость дорӧ применитчӧмӧн?»
— Кыдз сідз?
— Зэв прӧста.
Тэ шуан, мый вайин миянлы идеалъяс, а ми шуам: зэв бур; сӧмын тэ кӧ кӧсъян, медым ми кутім сочувствуйтны, то сы серти действуйт.
— Но?
— Сідзкӧ, идеалъяснадтӧ эн кыпӧдчы, а миян масштаб серти чинтышт найӧс, да сы серти действуйт.
А сэсся, гашкӧ, и ми, аддзам кӧ пӧльза...
Ми, вокӧ, сідз жӧ травитӧм кӧинъяс, прожектёръястӧ аддзылім!
Неважӧн генерал Крокодилов вот тадз жӧ миян дінӧ петкӧдчис: «господа, — шуӧ, — менам идеалӧй — кутузка! пожалуйста!»
Ми ылалӧмвывсьыд веритім, а ӧні и пукалам сійӧ иган сайын.
Чорыда думыштчис либерал тайӧ кывъяссӧ кывлӧм бӧрын.
И сытӧг нин сылӧн воддза идеалъяссьыс колины сӧмын куш ярлыкъясыс, а тані ещӧ веськыда подлость на вылӧ пропишитӧны!
Ӧд тадзтӧ, пӧжалуй, он удит видзӧдлыны, кыдз и ачыд подлецӧн лоан.
Господи! мывкыд сет!
А тӧдысьджык йӧз, сылысь думыштчӧмсӧ аддзӧмӧн, асладорсяньныс кутісны тувкӧдны сійӧс:
— «Тэ кӧ, либерал, заводитін пуны рок, сідзкӧ эн нин мудрит, пу помӧдз!
Тэ миянӧс шызьӧдін, тэ жӧ миянӧс и могмӧд: действуйт!»
И кутіс сійӧс действуйтны.
И ставсӧ подлость дорӧ применитӧмӧн.
Видлас мукӧд дырйиыс, грешнӧй делӧӧн, бокӧ кежны, а тӧдысьджык морт пыр жӧ сійӧс соскӧдыс: «кытчӧ, либерал, синъястӧ кӧсӧйтін? видзӧд веськыда!»
Татшӧм ногӧн мунісны лун бӧрся лунъяс, а на бӧрся муніс водзӧ и «подлость дорӧ применитчӧмӧн» бура нуӧдан делӧ.
Идеалъяс и дум вылын нин эз вӧвны — ӧти няйтыс колис, — а либерал век жӧ эз шогсьы.
«Мый нӧ сэтшӧмыс, мый ме ассьым идеалъясӧс пельӧдзыс подлостьӧ сибдӧді?
Зато ме ачым, кыдзи столп, дзоньвидзаӧн сулала!
Талун ме няйтын тупляся, а аски петас шонді, косьтас няйтсӧ — и ме бара молодечсьыс-молодеч!»
А тӧдысьджык йӧз кывзісны сылысь сійӧ ошйысьӧмъяссӧ да ышӧдісны: «именнӧ сідз!»
И вот сійӧ вӧлі мунӧ ӧтчыд улича кузя аслас другыскӧд, кыдз и век идеалъяс йылысь висьтавліс да ассьыс мудростьсӧ свет вылас ставсьыс медъёна ошкис.
Кыдз друг сійӧ кыліс, быттьӧкӧ чужӧм вылас сылы кымынкӧ войт уси.
Кытысь? мыйысь?
Видзӧдліс либерал вылӧ: абу-ӧ нин зэр?
Но аддзӧ, мый енэжын абу кымӧрчир да шондіыс, быттьӧ дурйылысь, енэжшӧрас ворсӧ.
Тӧв кӧть и пӧльтыштӧ, но сы вӧсна мый ӧшиньӧд помӧйяс кисьтавны абу тшӧктӧма, то и сійӧ тор вылӧ подозрение кутны оз позь.
— Кутшӧм чудо! — шуӧ приятельыслы либерал: зэр абу, помӧйяс абуӧсь, а менам чужӧм вылӧ войтъяс брыззьӧны!
— А аддзан, то, пельӧс саяс кутшӧмкӧ морт дзебсьӧма, — вочавидзис приятельыс: — тайӧ сылӧн делӧ!
Сьӧлыштны сылы тэ вылӧ тэнад либеральнӧй делӧясысь окота лоӧма, а син водзын вӧчны сійӧс смеллуныс оз тырмы.
Вот сійӧ «подлость дорӧ применитчӧмӧн» пельӧс сайсянь и сьӧлыштіс, а тэ вылӧ тӧлыс войтъяссӧ вайис.
{Салтыков-Щедрин М. Е. (комиӧдіс Морозов С. П.) @ Самоотверженнӧй кӧч @ мойд @ М. Е. Салтыков-Щедрин. Бӧрйӧм гижӧдъяс @ 1939 @ Лб. 297‒302.}
САМООТВЕРЖЕННӦЙ КӦЧ.
Ӧтчыд кӧч мыжмис кӧин водзын.
Котӧртӧ вӧлі сійӧ, тӧданныд кӧ, кӧин оланінсянь неыліті, а кӧин аддзис сійӧс да кутіс горзыны:
«кӧчильӧй! сувтлы жӧ, донаӧй!»
А кӧчыд не сӧмын эз сувт, а ещӧ на ӧдсӧ содтіс.
Вот кӧин куимысь чеччыштӧмӧн сійӧс кутіс, дай шуӧ:
— «Сыысь, мый тэ менам первой кыв шуӧм бӧрын эн сувт, со тэныд менам решение:
ме приговорита тэнӧ олӧмсьыд лишитны чашйӧмӧн.
А сы вӧсна мый ӧні ме пӧт, и гӧтырӧй менам пӧт, и запасыс миян ещӧ лун вит кежлӧ тырмас, то пукав тэ со эсійӧ куст улас да виччысь ӧчередьтӧ.
А гашкӧ... ха-ха... ме тэнӧ и прӧстита!»
Пукалӧ кӧч бӧръя лапаяс вылас куст улын да оз вӧрзьыв.
Сӧмын ӧти тор йылысь мӧвпалӧ:
сымындтатӧ сутки да сымындтатӧ час бӧрын смерть должен воны.
Видзӧдлас сійӧ кӧин оланінлань, а сэсянь кӧч вылӧ кӧинлӧн ӧзйысь синмыс видзӧдӧ.
А мукӧд дырйи и сыысь лёкджык: петасны кӧин гозъя да заводитасны эрд вывті сы дінті гуляйтны.
Видзӧдласны сы вылӧ, и кӧин мыйкӧ гӧтырыслы кӧин ногӧн шуас, и кыкнаныс семдасны сералӧмысла: ха-ха!
И кӧинпияныс сэн жӧ на бӧрся петасны; ворсіганыс сы дорӧ котӧртласны, лелькуйтчӧны, пиньяснас таркӧдӧны...
А сылӧн, кӧчлӧн, сьӧлӧмыс сідзи и кынмылӧ!
Некор сійӧ эз радейтлы олӧмсӧ, кыдз ӧні.
Кӧч сійӧ вӧлі ӧкуратнӧй, тӧдмаліс ӧти кӧч дӧвалысь нывсӧ да кӧсйис гӧтрасьны.
Буретш сы дінӧ, аслас невеста дінӧ, кӧч и котӧртӧ вӧлі сійӧ здукнас, кыдз кӧиныд сійӧс шошаӧдыс кватитіс.
Виччысьӧ, кӧнкӧ, сійӧс невеста, мӧвпалӧ: «пӧръяліс менӧ кӧчыд!»
А гашкӧ, виччысис-виччысис да мӧдкӧд и... радейтчыны кутіс...
А гашкӧ, и тадз: ворсӧ вӧлі коньӧрӧй кустъяс пӧвсын, а сэн сійӧс кӧин и тшапкӧптіс.
Мӧвпалӧ тайӧс коньӧр да синванас сідзи и тырӧ.
Со найӧ, кӧчыдлӧн мечтаясыд! гӧтрасьны артавліс, самӧвар ньӧбис, мечтайтіс, кыдзи том гӧтырыскӧд кутас чай-сакар юны, и став пыддиыс — кытчӧ веськаліс!
А кымын час нин смертьӧдзыдтӧ колис?
И вот пукалӧ сійӧ ӧтчыд войын да вугралӧ.
Вӧтасьӧ сійӧ, быттьӧ кӧин сійӧс ас бердас особӧй поручениеяс кузя чиновникӧн пуктіс, а ачыс, кор сійӧ ревизияяс вылӧ котралӧ, сійӧ дӧва кӧч дорӧ гӧститны ветлывлӧ...
Друг кылӧ, быттьӧкӧ сійӧс кодкӧ бокас тувкнитіс.
Видзӧдӧ гӧгӧр, — а сэн невесталӧн вокыс.
— Невестаыд тэнад кувны кутіс, — шуӧ.
Кывлӧма, кутшӧм беда тэкӧд лои, ӧти часӧн дзикӧдз косьмис.
Ӧні сӧмын ӧти тор йылысь и мӧвпалӧ: «збыльысь ӧмӧй пӧ ме тадзи и кула, аслам сьӧлӧмшӧрӧйкӧд прӧститчытӧг!»
Кывзіс тайӧ кывъяссӧ судитӧм кӧч, и сьӧлӧмыс сылӧн шогысла потласьӧ вӧлі.
Мыйысь? мыйӧн заслужитіс сійӧ ассьыс курыд шогсӧ.
Оліс сійӧ сайласьтӧг, революцияяс йылысь эз сёрнитлы, ӧружиеа киӧн эз петавлы, котӧртӧ вӧлі аслас мог кузя — збыльысь ӧмӧй нӧ таысь смерть?
Смерть! мӧвпыштлӧй, кывйыс ӧд кутшӧм!
И абу сылы ӧтнаслы смерть, а и сылы, рудіник кӧчильӧй-невесталы, коді сійӧн сӧмын мыжа, мый сійӧс, кӧчӧс, став сьӧлӧмтырнас радейтіс!
Сідзи эськӧ сійӧ невеста дорас и лэбыштіс, босьтіс эськӧ сійӧс, рудіник кӧчильӧйӧс, воддза лапаяснас пельясӧдыс, и дугдывтӧг эськӧ милуйтіс да юрӧдыс малаліс.
— Пышъям! шуӧ, сэк коста, посланец.
Тайӧ кывсӧ кылӧм бӧрын судитӧм кӧч здук кежлӧ быттьӧ дзикӧдз вежсис.
Дзик нин вӧлі комокӧ куткыртчӧма да пельяссӧ спина вылас пуктӧма.
Вот-вот чеччыштас — и следыс воши.
Эз эськӧ ков сылы тайӧ здукнас кӧин оланінӧ видзӧдлыны, а сійӧ видзӧдліс.
И лигышмуні кӧчлӧн сьӧлӧмыс.
— Ог вермы, — шуӧ: — кӧин эз тшӧкты.
А кӧин, сэк кості, ставсӧ аддзӧ и кылӧ да ньӧжйӧникӧн асланыс ногӧн гӧтырыскӧд шӧпкӧдчӧны: буракӧ, кӧчӧс благородствоысь ошкӧны.
— Пышъям! — бара шуӧ посланец.
— Ог вермы! — мӧдысь шуӧ судитӧм кӧч.
— Мый ті сэн шӧпканныд, лёктор мӧвпаланныд? — кыдз друг арӧстас кӧиныд.
Кыкнан кӧчыс сідзи и кынмисны.
Сюри и посланец!
Часӧвӧйясӧс пышйӧм вылӧ ышӧдӧм — мый нин таысь правилӧяс серти пӧлагайтчӧ?
Ах, лоас рудіник кӧчильӧй и жӧниктӧм, и воктӧм — кыкнансӧ кӧин гозъя жӧритасны!
Садьныс петі кӧчьяслӧн, — а на водзын кӧин гозъя пиньяснаныс таркӧдӧны, а синъясыс кыкнаныслӧн войся пемыдас, быттьӧ пӧнаръяс, сідзи и ӧзйӧны.
— Ми, ваше благородие, нинӧм... сідз ас костаным... землякӧй видлыны менӧ воис! — бормочитӧ судитӧм кӧч, а ачыс сідзи и кӧдзавлӧ полӧмысла.
— Сійӧ жӧ «нинӧм»!
Тӧда ме тіянӧс! чуньтӧ тіянлы вомад эн жӧ пукты!
Висьталӧй, мыйын делӧыс?
— Сідз и сідз, ваше благородие, — заводитчис сэк невесталӧн вокыс: — чойӧй менам, а сылӧн невестаыс, кувны кутіс, и корӧ, оз-ӧ позь сійӧс прӧститчыны сыкӧд лэдзлыны?
— Гм!.. сійӧ бур, мый невеста жӧникӧс радейтӧ, — шуӧ кӧин гӧтыр. — Сійӧ лоӧ, мый налӧн лоӧ уна кӧчпиян, кӧинъяслы сёянтор содас.
И ми кӧинкӧд радейтсям, и миян пиянӧй уна.
Мыйдта вӧля вылын ветлӧны, а нёльӧн и ӧні миян дінын олӧны.
Кӧин, а кӧин! лэдзны, али мый, жӧниксӧ невеста дорас прӧститчыныс?
— Да ӧд сійӧс мӧдлун кежлӧ сёйнысӧ индӧма...
— Ме, ваше благородие, локта... ме здукӧн бӧр... менам сійӧ... вот кыдз ен свят, локта! — тэрмасьӧмӧн висьталіс судитӧм кӧч, и медым кӧин эскис, мый сійӧ вермас ӧти здукӧн бӧр воны, друг сэтшӧм молодечӧн петкӧдчис, мый ачыс кӧиныс кутіс сы вылӧ любуйтчыны да мӧвпыштіс: «вот менам кӧ эськӧ татшӧм салдатъяс вӧліны!»
А кӧин гӧтыр юрсӧ ӧшӧдіс да шуӧ:
— Ӧд со жӧ! кӧч, а кыдз ассьыс кӧчильӧйсӧ радейтӧ!
Вӧчны нинӧм, сӧгласитчис кӧин лэдзлыны кӧчӧс аддзысьлӧм вылӧ, но сідз, медым буретш срок кежлӧ бӧр воны.
А невесталысь воксӧ заложник пыдди ас ордас кольӧдіс.
— Он кӧ во бӧр кык сутки бӧрын квайт час асыв кежлӧ, — шуис сійӧ: — ме сійӧс ас пыддиыд сёя; а воан кӧ бӧр — кыкнаннытӧ сёя, а гашкӧ... ха-ха... и прӧстита!
Мӧдӧдчис кӧч ньӧвйысь лэдзӧм стрела моз.
Котӧртӧ — муыс тіралӧ.
Туй вылас гӧра паныдасяс — кӧч сійӧс «ураӧн» босьтас; ю — сійӧ и ляпкыдінтӧ оз корсь, веськыда варччӧмӧн сідзи и лӧсйӧ; нюр — сійӧ витӧд вутш вывсянь дасӧд вылӧ чеччалӧ.
Шутка-ӧ? куимӧкмысӧд царствоӧ удитны воны колӧ, да пывсянӧ ветлыны, да гӧтрасьны («непременнӧ гӧтрася!» быд минута бӧрын долис сійӧ аслыс), да бӧр локны, медым кӧинлы завтрак вылӧ веськавны...
Весиг лэбачьяс сійӧ ӧдйӧ мунӧм вылӧ шензисны, — шуӧны:
«вот «Московскӧй ведомостьяын» гижӧны, быттьӧкӧ кӧчьяслӧн абу лов, а ру — а со сійӧ кыдз... тӧвзьӧ-котӧртӧ!»
Но вот, и воис.
Мыйдта сэн радлӧмыд вӧлі — тайӧс ни мойдын не висьтавны, ни перӧӧн не гижны.
Рудіник кӧчильыс, кыдз аддзис ассьыс сьӧлӧмшӧрсӧ, сідзи и висьӧмыс вуні.
Сувтіс бӧр кокъяс вылас, волысаліс ас вылас барабан, и давай лапаяснас «кавалерийскӧй рӧдтӧм» брунӧдны-ворсны — тайӧ сійӧ сюрприз жӧникыслы дасьтӧма.
А дӧва-мамыс вывті ёна ноксьыны кутіс; оз тӧд, кытчӧ пуксьӧдны ассьыс зятюшкасӧ, мыйӧн вердны.
Котӧрӧн воисны сэк тьӧткаяс быд боксянь, да кумаяс, да чойяс — ставыслы окота жӧник вылӧ видзӧдлыны, а гашкӧ, и чӧскыд кусӧктор гӧститігӧн видлыны.
Жӧниклы ӧтнаслы быттьӧ абу сьӧлӧмвывсьыс.
Эз на удит невестаыскӧд милуйтчыштны, кыдз дольны нин кутіс:
— Меным эськӧ пывсянӧ ветлыны да гӧтрасьны ӧдйӧджык!
— Вывті нин ёна тай тэрмасян? — шутитіс сы вылын кӧч-мамыс.
— Бӧр котӧртны колӧ.
Сӧмын ӧти сутки кежлӧ кӧин и лэдзис.
Висьталіс сійӧ сэн, кыдзи и мый.
Висьталӧ, а аслас курыд синваыс сідзи и киссьӧ.
И бӧрсӧ мунны сылы абу окота, и не муннысӧ оз позь.
Кыв ӧд со сетӧма, а кӧч аслас кывлы — господин.
Сёрнитісны сэн тьӧткаяс да чойяс и найӧ ӧти гӧлӧсӧн шуисны:
— «Веськыда тэ, кӧчӧй, сідз шуин:
кывтӧ сеттӧг — крепитчы, а сетан кӧ — кутчысь!
Став миян кӧчьяс рӧдын некор эз вӧвлы, медым кӧчьяс пӧръясьлісны!»
Регыд мойдыд висьтавсьӧ, а делӧыс кӧчьяс костын ещӧ сыысь на регыдджык вӧчсьӧ.
Асыв кежлас кӧчӧс венчайтісны, а рытгорув сійӧ нин прӧщайтчис аслас том гӧтырыскӧд.
— Непременнӧ менӧ кӧин сёяс, — шуаліс сійӧ: — то тэ ло мем вернӧйӧн.
А чужӧны кӧ тэнад челядь, то быдты найӧс стрӧга.
Ставсьыс бурджык сет тэ найӧс циркӧ: сэні найӧс не сӧмын барабанӧн ворсны, но и пушкаысь анькытшӧн лыйсьыны велӧдасны.
И друг, быттьӧ вунӧдчӧмӧн (бара, буракӧ, кӧиныс дум вылас уси), содтіс:
— А гашкӧ, кӧиныд менӧ... ха-ха... и прӧститас!
Сӧмын сійӧс и аддзылісны.
Сэк коста, кор кӧчыд наслаждайтчис да свадьбуйтіс, сійӧ местаас, коді торйӧдіс куимӧкмысӧд царствосӧ кӧин оланінысь, ыджыд бедаяс лоӧмаӧсь.
Ӧтилаті сэтшӧма зэрӧма, мый юыс, кодӧс сутки сайын кӧчыд шутка пырысь вуджис, польдчӧма да дас верст пасьта паськалӧма.
Мӧдлаын король Арон король Никиталы война явитӧма да буретш кӧч туй вылын косьыс пуис.
Коймӧдлаӧ холера воӧма — лолӧ вӧлі дзонь карантиннӧй цепь * верст сё кымын сайті кытшовтны...
А сыысь кындзи, кӧинъяс, ручьяс, сюзьяс — быд воськов вылын сідзи и кыйӧдӧны.
Тӧлка вӧлі кӧч: водзвыв сідзи арталіс, медым куим час сылӧн запасын коли; но век жӧ, кыдз тай кутісны паныдасьны ӧти-мӧд бӧрся препятствиеяс, сьӧлӧмыс сылӧн сідзи и кӧдзаліс.
Котӧртӧ сійӧ рыт, котӧртӧ вой джын; кокъясыс сылӧн изъясысь доймалӧмаӧсь, бокъясас, сутшкасьысь увъяс крукавлӧм вӧсна, гӧныс кӧмзыльясӧн ӧшалӧ, синъясыс пемдісны, вомсьыс вир сора быг петӧ, а сылы со на ещӧ мыйдта котӧртныд коли!
И век сылы друг-заложникыс син водзас, быттьӧ ловъя, тыдалӧ.
Сулалӧ ӧні сійӧ кӧин ордын, часъяс виччысьӧ да мӧвпалӧ: «кымын час бӧрын нӧ бара муса зятьӧй менӧ мездыны воас!»
Уськӧдас тӧдвылас та йылысь — и ещӧ ёнджыка ӧддзӧдас мунӧмсӧ.
Ни гӧраяс, ни сёнъяс, ни вӧръяс, ни нюръяс — ставыс сылы нинӧм!
Кымынысь сьӧлӧмыс сы пытшкын потны вӧлі кӧсйӧ, а сійӧ и сьӧлӧм вылас власть босьтіс, медым сылӧн весьшӧрӧ волнуйтчӧмъясыс главнӧй могсьыс эз ылӧдны.
Абу шогӧдз ӧні, абу синваӧдз, мед став чувствоясыс ланьтасны, мед сӧмын другӧс кӧин вомысь нетшыштны!
Со нин и лун кутіс пуксьыны.
Сюзьяс, сычьяс, бордъя шыръяс узьны лӧсьӧдчӧны; сынӧдас ӧвтыштіс кӧдзыд ру.
И друг ставыс лӧнис, быттьӧ гӧгӧр кулӧма.
А кӧч век котӧртӧ да век ӧти дум думайтӧ «ог ӧмӧй нӧ ме другӧс мезды?»
Асыввывті кутіс алӧймыны; первой ылын горизонтын кымӧръясыс кокньыдика гӧрдӧдыштісны, сэсся ёнджыка да ёнджыка, и друг — би!
Лысваыс турун вылысь кутіс тшынавны; садьмисны лунся лэбачьяс, жуны-вӧрны кутісны кодзувъяс, нидзувъяс, гагъяс;
кысянькӧ тшынторйӧн ӧвтыштіс,
сю пытшкын да зӧр пытшкын быттьӧ шӧпкӧдчӧмыс кутіс кывны ёнджыка и ёнджыка...
А кӧч нинӧм оз аддзы, оз кыв, сӧмын ӧтиӧс дольӧ: «пӧгубиті ме другӧс ассьым, пӧгубиті!»
Но вот вӧлисти воис гӧра.
Тайӧ гӧра саяс нюр и сэні кӧинлӧн оланін...
Сёрмис, кӧч, сёрмис!
Медбӧръя вынъяссӧ зэлӧдӧ сійӧ, медым чеччыштны гӧра йылӧ... чеччыштіс!
Но сійӧ, оз нин вермы котӧртны, сійӧ усьласьӧ эбӧстӧмысла... сідзи ӧмӧй нӧ оз и вермы сійӧ воныс?
Кӧинлӧн оланіныс сы водзын блюд вылын моз.
Кӧнкӧ ылын кӧлӧкӧльня вылын квайт час кучкалӧ, и кӧлӧкӧллӧн быд тоньгӧмыс быттьӧ мӧлӧтӧн кучкалӧ мучитӧм зверь сьӧлӧмӧ.
Медбӧръя кучкӧм бӧрын кӧин кыпӧдчис оланінсьыс, кыскыштіс нырнас сынӧдсӧ да лӧсьыдысла бӧжнас мӧдіс ӧвтны.
Вот сійӧ матыстчис заложник дорӧ, кватитіс сійӧс лапаясас да сатшкис кузь гыжъяссӧ кынӧмас, медым чашнитны сійӧс кык пельӧ: ӧтисӧ аслыс, мӧдсӧ гӧтырыслы.
И пияныс сэнӧсь; пуксялӧмаӧсь бать-мам гӧгӧрыс, пиньяснас герчкӧны, велӧдчӧны.
— Тан ме! тан! — горӧдіс кӧч, быттьӧ ӧтпырйӧ сё сюрс кӧч,
да юрпӧласигтырйи быгыльтчис гӧра вывсянь нюрӧ.
И кӧин сійӧс ошкис.
— Аддза, — шуӧ сійӧ, — мый кӧчьяслы эскыны позьӧ.
И тіянлы менам резолюция: пукалӧй, пӧраӧдз кадӧдз, кыкнаныд тайӧ куст улас, а бӧрас ме тіянӧс... ха-ха... прӧстита!
{Салтыков-Щедрин М. Е. (комиӧдіс Морозов С. П.) @ Багатыр @ мойд @ М. Е. Салтыков-Щедрин. Бӧрйӧм гижӧдъяс @ 1939 @ Лб. 302‒304.}
БАГАТЫР
Кутшӧмкӧ ӧти царствоын Багатыр чужи.
Баба-яга сійӧс чужтіс, вердіс, юкталіс, быдтіс, и кор сійӧ коломенскӧй верст кузя быдмис, ачыс баба-яга пустыняӧ муніс, медым спокойын овны, а сійӧс лэдзис кытчӧ гажыс: мун, Багатыр, вӧчав подвигъяс!
Тӧдӧмысь, Багатыр медводз вӧрӧ лӧсыштіс; аддзӧ, ӧти дуб сулалӧ — сійӧ дубсӧ вужнас нетшыштіс; аддзӧ, мӧд сулалӧ — сійӧс кулакнас кык пельӧ чегис; аддзӧ, коймӧд сулалӧ и сылӧн пытшкӧсыс тӧщӧ — пырис Багатыр сэтчӧ да и унмовсис.
Лӧвтны кутіс сійӧ гымакылан горшы ныргорӧн узьӧмысь веж вӧрпу матушкаыс, пышйыны кутісны вӧрысь лёк зверьяс, лэбны кутісны вӧрса лэбачьяс, ачыс вӧрсаыс сэтшӧма повзис, мый кватитіс моздорас гӧтырсӧ челядьыскӧд и весасис-пышйис.
Багатыр йылысь славаыс кывсис став му пасьта.
И ас йӧз, и бокӧвӧйяс, и другъяс, и врагъяс оз вермыны дивуйтчыны сы вылӧ: йӧзыс полӧны вообще сы вӧсна, мый не повны кӧ, то кутшӧм ногӧн жӧ овны?
А, сыысь кындзи, и надея эм: непременнӧ Багатыр сы вӧсна тӧщӧ пу пытшкас водіс, медым узьӧмнас ещӧ унджык вынсӧ чукӧртны: «вот, энлы, садьмас миян Багатыр и миян йылысь став мир водзас бур слава кыпӧдас.»
Бокӧвӧйяс асланыс пайсянь ӧпасайтчӧны: кылан, шуӧны, кыдзи му пасьтаыс лӧвтӧм кутіс кывны — дзик «тайӧ» муын Багатыр чужи!
Кыдз эськӧ миянлы сійӧ звӧн эз петкӧдлы садьмӧм бӧрас.
И ставыс ветлӧдлӧны гӧгӧрыс кокчуньяс йылас да гусьӧник шӧпкӧдӧны: узь, Багатыр, узь!
И вот коли сё во, сэсся кыксё, куимсё и друг дзонь сюрс.
Улита муніс-муніс, да, медбӧрын, и воис.
Пыста ошйысис-ошйысис, да и збыльысь моретӧ эз ӧзты.
Пуисны-пуисны мужикӧс, кытчӧдз став ваыс сыысь эз пет: ау, мужик!
Ставсӧ лӧсьӧдісны, ставсӧ помалісны, ӧта-мӧдсӧ дзикӧдз куштісны — шабаш!
А Багатыр век узьӧ, век аддзытӧм синъясӧн пу пытшсянь веськыда шонді вылӧ дзоргӧ, да гымакылан ныргоршыыс гӧгӧр сё верст сайӧ кылӧ.
Дыр видзӧдісны врагъясыс, дыр мӧвпалісны: ён вына, буракӧ, тайӧ странаыс, кӧні полӧны Багатырысь сӧмын сы вӧсна, мый сійӧ тӧщӧ пу пытшкын узьӧ!
Но ньӧжйӧникӧн кутісны умӧн-разумӧн артавны; кутісны зільны уськӧдны тӧдвыланыс, кымынысь ыстыссьылісны тайӧ страна вылас гырысь бедаяс, и ни ӧтчыдысь Багатыр эз петав йӧзӧс мездӧм вылӧ.
Сэтшӧмтӧ воын йӧзыс асьныс ас костаныс зверьяс ногӧн тышкасисны да уна йӧзӧс весь пӧгубитісны.
Ёна шогсисны сійӧ кадӧ старикъяс, ёна корисны: лок, Багатыр, вешты миян вылысь не пӧраӧ воӧм бедасӧ!
А сійӧ, сы пыдди, тӧщӧ пуын узис.
Сэтшӧмтӧ воын став муяссӧ шонді сотіс, да шерӧн жугӧдіс: мӧвпалісны, воас Багатыр, мирскӧй йӧзӧс вердас, а сійӧ, сы пыдди, тӧщӧ пуын век пукаліс.
Сэтшӧмтӧ воын и каръясӧс, и сиктъясӧс биӧн сотіс, эз ло йӧзъяслӧн ни юрсюяніныс, ни паськӧмыс, ни сёяныс; мӧвпалісны: вот воас Багатыр да мирскӧй нуждасӧ бырӧдас — а сійӧ и сэк тӧщӧ пуын узис.
Кывйӧн шуны, сюрснан восӧ тайӧ странаыс став дойяссӧ терпитіс, и ни ӧтиысь Багатыр пельнас эз кывзышт, ни синнас эз видзӧдлы, медым тӧдмавны, мый вӧсна муыс гӧгӧр лӧвтӧмӧн лӧвтӧ.
Мыся нӧ тайӧ Багатыр?
Тайӧ странаыс вӧлі ёна страдайтысьӧн да дыр терпитысьӧн, и сылӧн вӧлі зэв ыджыд да чорыд эскӧм.
Бӧрдіс да эскис; ышлолаліс да эскис.
Эскис, мый кор синвалӧн да ышлолалӧмлӧн источникыс косьмас, то Багатыр аддзас коланаӧн торйӧдны ӧти минута да спаситас сійӧс.
И вот минутаыс воис, но эз сійӧ, кодӧс виччысисны обывательяс.
Кыпӧдчисны врагъяс да кытшалісны странасӧ, кӧні Багатыр тӧщӧ пуын узис.
И веськыда ставӧн мӧдӧдчисны Багатыр вылӧ.
Первой сы дінӧ ӧти морт виччысигтырйи матыстчис — лёк дук кылӧ; мӧд матыстчис — бара жӧ лёк дук кылӧ.
«А ӧд Багатырыд тӧ сісь!» шуисны врагъяс да уськӧдчисны страна вылӧ.
Врагъяс вӧліны звер кодь скӧрӧсь да немжалиттӧмӧсь.
Найӧ сотісны да керавлісны ставсӧ, мый сюрлі ки уланыс Багатырӧн налы сюйӧм тешкодь нэмӧвӧйся полӧмсьыс водзӧс босьтӧмӧн.
Шызисны йӧз ыджыд беда воӧмсӧ аддзӧмӧн, уськӧдчисны врагъяслы паныд — видзӧдӧны, мунны немӧн.
И сэк уси дум выланыс Багатыр да ӧтпырйӧ ставӧн горӧдісны:
«Тэрмась, Багатыр, тэрмась!»
Сэки лои чудо:
Багатыр эз вӧрзьы.
Кыдзи и сюрс во сайын, юрыс сылӧн вӧрзьывтӧг видзӧдіс аддзытӧм синъяснас шонді вылӧ, но сійӧ гымакылан ныргоршыыс, мыйысь тіравліс веж вӧрпу-матушкаыс, эз нин кыв.
Матыстчис сэки Багатыр дорӧ дурак Иванушка, пазӧдіс тӧщӧ пусӧ кулакнас — видзӧдӧ, а Багатырлысь тушасӧ гадюкаяс буретш голя выйӧдзыс сёйӧмаӧсь.
Узь, Багатыр, узь!
{Станюкович К. (комиӧдіс Т. Н. Дзюба) @ Максимка @ висьт @ К. Станюкович. Морскӧй висьтъяс @ 1947 @ Лб. 3‒40.}
МАКСИМКА
I
Муртса на кучкаліс кӧлӧкӧл.
Вӧлі квайт час асывводз. Атлантическӧй океан вылын тропическӧй асылыс вывті мича да лӧсьыд.
abu
abu
abu
abu
abu
Гӧгӧр дзик нинӧм оз тыдав!
Оз дӧлав талун ни ӧти еджыд парус, горизонт дорын оз тӧдчы некутшӧм тшынтор.
Ыджыд океанскӧй туйыс паськыд.
Шочиника шонді водзын югнитлас эзысь сьӧмнас лэбалысь чери, мыччылас сьӧд мышкусӧ ворсысь кит да ыджыд шыӧн лэдзас ва фонтан, воздухын выліті шлывгас пемыд рӧма фрегат либӧ лым кодь еджыд альбатрос, Африкаса да Америкаса ылі берегъяслань веськӧдчӧмӧн лэбас ва весьтті рудіник петрель *, и бара гӧгӧр нинӧм абу.
Бара сӧмын ропкакылысь океан, шонді да небеса, югыдӧсь, меліӧсь, нежнӧйӧсь.
Океанса посни гыяс вылын качайтчыштӧмӧн роч военнӧй парӧвӧй клипер * «Забияка» ӧдйӧ мунӧ лунвывлань, век ёнджыка и ёнджыка войвывсянь ылыстчиг.
Неыджыд, дзик сьӧд, стройнӧй да мича «Забияка», куим джуджыд мачтанас, кодъяс муртса-муртса сетчыштӧмаӧсь бӧрвыв да вылісяньныс уліӧдзныс вевттьысьӧмаӧсь парусъясӧн, мунӧ часнас сизим-кӧкъямыс миляӧн.
abu
Гыяс меліа нюлӧны клиперлысь бокъяссӧ;
корма сайын вольсассьӧ паськыд эзысь лента.
Палуба вылын и уліын, кыдзи и быд асыв, мунӧ весасьӧм-пелькӧдчӧм да флаг лэптігкежлӧ клиперӧс уберитӧм. Флаг лэптӧмыс овлӧ кӧкъямыс часын, и тайӧ кадсянь военнӧй корабль вылын заводитчӧ лун.
Матросъяс, уджалан еджыд дӧрӧмаӧсь, кодъяслӧн паськыд лӧз воротникъясыс оз тупкыны гожъялӧм зумыд голяяссӧ, кӧмтӧмӧсь, пидзӧсӧдз пуджӧм гачаӧсь, разӧдчӧмаӧсь палуба пасьтала да мыськалӧны, зыртӧны, весалӧны палуба, бортъяс, пушкаяс да ыргӧн частьяс — ӧти кывйӧн кӧ шуны, пелькӧдӧны «Забиякаӧс» сійӧ вывті ыджыд старайтчӧмӧн, кутшӧмӧн торъявлӧны морякъяс ассьыныс судно убирайтігӧн.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Кадысь кадӧ найӧ котӧртлывлӧны бак * вылӧ, ва тыра пельса да ящик дінӧ, кӧні муртса-муртса кельдаліс фитиль, медым тэрмасьӧмӧн куритыштны каллянӧн ён махорка да шуны ӧта-мӧдлы гоз-мӧд кыв.
Сэсся бара босьтчывлісны чиститны да ниртны ыргӧн, лӧставтӧдз зыравны пушкаяс да мыськавны бортъяс, торъя нин ыджыд стараньеӧн сэк, кор матысмыліс ыджыд тушаа косіник старшӧй офицер. Сійӧ водз асывсянь котраліс клипер кузя быдлаӧ сюся видзӧдалӧмӧн.
Вахтеннӧй офицер, том еджгов морт, коді сулаліс вахта вылын нёль чассянь кӧкъямысӧдз, важӧн нин пальӧдіс вахтаса первойя часджынйын личкысь унзільсӧ.
Дзик еджыд паськӧма, сійӧ ветлӧдлӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ мостик кузя, морӧстырнас лолалӧ асъя ыркыд воздухсӧ, кодӧс эз на удит донӧдны сотысь шондіыс.
Небыдик тӧв лӧсьыда ӧвтышталӧ том лейтенантлы балябӧжас, кор сійӧ сувтлӧ, медым видзӧдлыны компас вылӧ — румб серти-ӧ веськӧдлӧны рулевӧйяс, либӧ парусъяс вылӧ — лючки-ӧ найӧ сулалӧны, либӧ горизонт вылӧ — абу-ӧ кӧнкӧ шквал йылысь висьталысь кымӧртор.
Но гӧгӧр бур, и лейтенантлы пӧшти нинӧм вӧчны вахта вылын.
abu
II
Друг палуба пасьтала юрӧбтіс зэв гора да тревожнӧй гӧлӧс часӧвӧйлӧн, коді пукаліс корабль нырас да видзӧдіс водзӧ:
— Мореын морт!
Матросъяс пырысь-пыр эновтісны уджсӧ, шензьӧмпырысь, волнуйтчӧмӧн уськӧдчисны бак вылӧ, да ставныс кутісны видзӧдны океан вылӧ.
— Кӧні сійӧ, кӧні? — юасисны быдладорсянь часӧвӧйлысь, еджыд юрсиа том матрослысь, кодлӧн чужӧмыс друг кельдӧдіс да лои еджыд дӧра кодь.
— Со, — дрӧгнитысь киӧн индіс матрос. — Ӧні саймовтчис.
А сӧмын на тыдалӧ вӧлі, вокъяс...
Мачтаӧ кутчысьӧма... кӧрталӧма ли, мый ли, — тэрмасьӧмӧн висьтавліс матрос да весьшӧрӧ зілис синъясӧн корсьны сійӧ мортсӧ, кодӧс сӧмын на аддзыліс.
Вахтеннӧй лейтенант дрӧгнитіс часӧвӧй горӧдӧмысь, вайӧдіс синъяс дорӧ бинокль да кутіс видзӧдны клиперводзвывса пространствоас.
Сигнальщик видзӧдіс подзорнӧй труба пыр сэтчӧ жӧ.
— Аддзан? — юаліс том лейтенант.
— Аддза, ваше благородие...
Шуйгавывджык изволитӧй босьтны...
Но тайӧ здукӧ и офицер аддзис гыяс пӧвстысь чегӧм мачта тор да сы вылын мортлысь фигура.
И чилзан, дрӧжжитан гӧлӧсӧн сійӧ горӧдіс аслас здоров морӧстырнас:
— Свиститны, медым ставыс вӧліны выліын!
<rus>Грот и фок на гитовы</rus>!
Лэдзны баркас!
И, сигнальщиклань бергӧдчӧмӧн, возбуждённӧя содтіс:
— Эн вошты син водзсьыд мортсӧ!
— Кайӧй ставныд выліӧ! — дудкаӧн свиститӧм бӧрын сибдӧм кыз гӧлӧсӧн равӧстіс боцман.
Матросъяс, быттьӧ дурмӧмъяс, уськӧдчисны асланыс местаясӧ.
Капитан да старшӧй офицер кайӧны нин вӧлі котӧрӧн мостик вылӧ.
Муртса на садьмӧм, унзіля офицеръяс, кительяссӧ мунігмозныс пасьталігтырйи, кайисны трап кузя палуба вылӧ.
Старшӧй офицер примитіс команда, кыдз век овлӧ аврал дырйи, и, мыйӧн сӧмын кылісны сылӧн гора, дженьыдик команднӧй кывъяс, матросъяс уськӧдчисны исполняйтны найӧс кыдзкӧ вывті нин тэрыба.
Ставыс быттьӧ пуис найӧ киясын.
Быттьӧкӧ быдӧн гӧгӧрволісны, кутшӧм дона быд секунда.
Эз на коль и сизим минута, а пӧшти став парусъяссӧ, кык-ӧ-куимысь кындзи, вӧлі уберитӧма — «Забияка» лоп дрейфын и вӧрзьытӧг качайтчис океан шӧрын. Баркас дас квайт сынысьӧн да руль дорын пукалысь офицерӧн вӧлі лэдзӧма ва вылӧ.
abu
Сынысьяс, мортӧс спаситны тэрмасьӧмӧн, уджалісны став вынсьыныс.
Но клиперсӧ сувтӧдігкості, тайӧ сизим минутанас, сійӧ удитіс прӧйдитны миля дорысь унджык, да чегӧм мачта вылын мортыс оз нин вӧлі тыдав бинокль пыр.
Компас серти век жӧ пасйисны сійӧ направлениесӧ, кӧні тыдовтчыліс мачтаыс, и тайӧ направление кузя муніс баркас, клипер дінысь ылыстчӧмӧн.
Морякъяс колльӧдісны баркассӧ синъяснаныс.
Кутшӧм ичӧтик кышӧн кажитчис сійӧ, кор мыччысьліс гырысь океанскӧй гыяс вылын да бара вошліс на костын!
Регыд сійӧ лои ичӧтик сьӧд чут кодьӧн.
III
Палуба вылын вӧлі шынитӧв.
Сӧмын матросъяс джынгӧлӧсӧн шочиника шыасьлісны ӧта-мӧд дінас дженьыдик замечаниеясӧн:
— Тыдалӧ, вӧйӧм корабль вылысь кутшӧмкӧ матросик.
— Корабльлы вӧйны тан сьӧкыд.
Буди, вывті нин омӧль судно вӧлӧма-а.
— Абу, тыдалӧ, зурасьӧма кутшӧмкӧ мӧд суднокӧд войнас...
— А, гашкӧ, и сотчис.
— И ставыс сӧмын ӧти морт и кольӧма, вокъяс!
— Мукӧдъясыс, гашкӧ, шлюпкаясӧн спасайтчӧны, а тайӧс вунӧдісны...
— Ловъя абу сійӧ-а?
— Ваыс шоныд.
Гашкӧ, и ловъя.
— И кыдз ещӧ, вокъяс, сійӧс <ns>акул</ns>-чери абу сёйӧма?
abu
abu
abu
abu
abu
Колис нелямын вит минута. Тайӧ ставлы кажитчис вывті дырӧн.
Но вот сигнальщик, коді син вештывтӧг видзӧдіс подзорнӧй труба пыр, гажаа горӧдіс:
— Баркас бӧр татчань мӧдӧдчис!
Кор баркас кутіс матысмыны, старшӧй офицер юаліс сигнальщиклысь:
— Эм абу сэні спаситӧм мортыс?
— Оз тыдав, <rus>ваше благородие</rus>! — вочавидзис сигнальщик эз нин сэтшӧм гажаа.
— Тыдалӧ, эз аддзыны! — капитан дінӧ локтігмоз шуис старшӧй офицер.
abu
abu
abu
abu
— Гашкӧ, баркас пыдӧсас куйлӧ, сійӧн и оз тыдав...
Но, да ӧд регыд тӧдмалам...
Капитан кутіс ветлӧдлыны мостик кузя, тшӧкыда сувтлывлӧмӧн, медым видзӧдлыны матысмысь баркас вылӧ.
Сэсся сійӧ видзӧдліс бинокль пыр да кӧть и эз аддзы спаситӧм мортсӧ, но руль дінас пукалысь офицерлӧн спокойнӧй да гажа чужӧм серти решитіс, мый спаситӧм мортыс баркасас.
И капитанлӧн скӧр чужӧмыс югдіс долыд нюмӧн.
Ещӧ некымын минута, и баркас лои борт дінын, да йӧзтырнас сійӧс лэптісны клипер вылӧ.
Офицер бӧрсянь баркасысь чеччисны сынысьяс, гӧрдӧдӧм чужӧмаӧсь, пӧсялӧмӧсь, мудзӧмысла сьӧкыда лолалігтыр.
Ӧти сынысь отсӧгӧн палуба вылӧ петіс и спаситӧм морт — ар даса-дас ӧтика ичӧтик негр, дзик ва, косясьлӧм дӧрӧма, коді неуна вевттис сылысь жебиник, сьӧд волялысь тушасӧ.
Сійӧ ӧдва сулаліс кок йылас да тірзис став тушанас. Пыдӧ вӧйӧм гырысь синъясыс видзӧдісны кутшӧмкӧ вывті ыджыд радлунӧн да сэк жӧ гӧгӧрвотӧг, быттьӧкӧ сійӧ эз верит аслас спасениелы.
— Дзик шой кодьӧс мачта вывсьыс босьтім; ӧдва садяс вайӧдім коньӧр детинкаӧс, — докладывайтіс капитанлы баркасын ветлысь офицер.
— Ӧдйӧджык сійӧс лазаретӧ! — прикажитіс капитан.
Детинкаӧс пырысь-пыр жӧ нуисны лазаретӧ, косӧдз чышкалісны, водтӧдісны койка вылӧ, вевттисны эшкынъясӧн, и доктор заводитіс вӧдитчыны сыкӧд.
abu
А выліын лэптісны парусъяс, и вит минута мысти «Забияка» бара нин муніс воддза курс серти.
— Арапчонокӧс спаситісны! — быдладорсянь кылісны матросъяслӧн гажа гӧлӧсъяс.
— А кутшӧм сійӧ омӧлик, вокъяс!
Мукӧдъяс котӧртлывлісны лазаретӧ тӧдмавны, кутшӧмджык нин арапчонокыс.
— Доктор вӧдитчӧ сыкӧд.
Небось, бурдӧдас!
Час мысти марсӧвӧй Коршунов вайис юӧр, мый доктор сетіс арапчоноклы некымын пань пӧсь шыд да ӧні детинка узьӧ чорыд унмӧн.
— Вокъяс, нарошнӧ арапчоноклы кок пуис шыд, дзик, значит, куш шыд, нинӧмтӧг, быттьӧ пуӧдӧм ва, — кыпыда водзӧ висьтавліс Коршунов, зэв дӧвӧльнӧй и сійӧн, мый сылы, известнӧй пӧръясьысьлы, тайӧ минутаын веритӧны, и сійӧн, мый тайӧпӧрйӧ сійӧ оз пӧръясь, и ставныс сійӧс кывзӧны.
И, быттьӧкӧ татшӧм вӧвлытӧм положениенас воспользуйтчыны кӧсйӧмӧн, сійӧ тэрмасьӧмӧн висьталӧ водзӧ:
— Фершал, вокъяс, висьтавліс, мый тайӧ арапчонокыс, кор сійӧс вердісны, ас ногыс мыйкӧ больӧдчис, корис, значит: «Вайӧй пӧ ещӧ унджык тайӧ шыдсӧ».
И кӧсйис весиг мырддьыны доктор ордысь тасьтісӧ...
Но эз сетны: другтӧ, вокӧй, сэсся оз позь...
Кувны вермас.
— Мый нӧ та вылӧ вочавидзис арапчонокыс?
— Нинӧм, пӧкӧритчис...
Тайӧ здукӧ ва тыра пельса дінӧ локтіс капитанскӧй вестӧвӧй Сойкин да кутіс куритны капитанскӧй сигаралысь помсӧ.
Пыр жӧ став вниманиесӧ вӧлі веськӧдӧма вестӧвӧй вылӧ, да кодкӧ юаліс:
— А оз- ӧ кывсьы, Сойкин, кытчӧ сэсся воштасны арапчоноксӧ?
abu
— Кытчӧ воштыны?
Колясны Надежнӧй мыс вылӧ, кор, значит, сэтчӧ воам.
«Надежнӧй мысӧн» сійӧ шуліс Добрая Надежда мыс.
Сэсся важнӧя чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ содтіс омӧльтӧмпырысь:
— Да мый и вӧчнысӧ сыкӧд, сьӧд чужӧма некрещеннӧйкӧд?
Сӧвсем ӧд дикӧй йӧз.
— Дикӧй ли, абу ли, а век жӧ енлӧн тварь...
Жалитыштны колӧ! — шуыштіс пӧрысь плӧтник Захарыч.
Захарычлӧн кывъясыс, тыдалӧ, сьӧлӧм выланыс воисны ставныслы куритчысь чукӧрын.
— А кыдз нӧ арапчонокыс сэсянь ас оланінас мунас?
Ӧд и сылӧн, кӧнкӧ, батьмам эм! — шуис кодкӧ.
— Надежнӧй мыс вылын быдсяма арапыд уна эм.
Небось, тӧдмаласны, кытысь сійӧ, — вочавидзис Сойкин да, сигара помсӧ куритӧм бӧрын, петіс йӧз кытшысь.
— Тожӧ вестовщина!
Кутшӧм вылӧ асьсӧ пуктӧ! — скӧрысь броткыштіс сылы бӧрсяньыс пӧрысь плӧтник.
IV
Мӧд луннас детинка-негр, кӧть и вӧлі зэв на слаб, но бурдіс нин сы выйӧдз, мый доктор, бур сьӧлӧма, кызіник олӧма морт, ласкова лапкӧдыштіс сійӧс банбокъясӧдыс да сетіс бульон быдса тасьтітыр. Сійӧ видзӧдіс, кутшӧм горша ньылаліс детинкаыс шыдсӧ да кыдз сэсся аттьӧалӧмпырысь лэптіс сы вылӧ ассьыс ыджыд сьӧд былькйӧс синъяссӧ, кодъяслӧн синаканьясыс ёна югъялісны син еджыдъяс вылас.
Та бӧрын докторлы окота лоис тӧдны, кыдзи детинка веськаліс океанӧ да дыр-ӧ сійӧ тшыгъяліс, но висьыськӧд сёрни панны сійӧ некутшӧма эз вермы.
Кӧть ичӧтик негр, тыдалӧ, доктор дорысь и бурджыка тӧдіс английскӧй кывсӧ, но сідз жӧ, кыдзи почтеннӧй доктор, некытчӧ шогмытӧма песлӧдліс сійӧ некымын дас английскӧй кывсӧ, кодъяс вӧліны сылы тӧдсаӧсь.
Найӧ ӧта-мӧднысӧ эз гӧгӧрвоны.
Сэки доктор ыстіс фельдшерсӧ том мичманла, кодӧс кают-компанияын шулісны «Петенькаӧн».
— Ті, Петенька, зэв бура сёрнитанныд английскӧй кыв вылын, вай сёрнитыштӧй сыкӧд, а менам мыйкӧ оз артмы! — серампыр шуис доктор.
— Да висьталӧй сылы, мый лун куим мысти ме сійӧс лэдза лазаретысь! — содтіс доктор.
Том мичман пуксис койка дорӧ да заводитіс юасьны. Сійӧ зілис сёрнитны дженьыдик предложениеясӧн, надзӧн да кывъяссӧ торйӧдлӧмӧн, и, тӧдчӧ вӧлі, ичӧтик негр, кӧть и эз ставсӧ лючки гӧгӧрво, мый йылысь юасис мичман, но век жӧ мыйкӧ мындасӧ гӧгӧрвоис, и тэрмасис вочавидзны торъя кывъяс шуалӧмӧн, найӧс ӧта-мӧдыскӧд йитлӧм йылысь тӧждысьтӧг.
Детинка-негркӧд поводнӧй кузь да сьӧкыд сёрни бӧрын мичман висьталіс кают-компанияын детинкалысь мыйтакӧ вернӧй историясӧ.
Детинка вӧлі американскӧй бриг «Бетси» вылын да принадлежитіс капитанлы («ыджыд мерзавецлы», содтіс мичман), кодлы сійӧ весавліс паськӧм, сапӧг да вайлывліс кофе коньяк сорӧн либӧ коньяк кофе сорӧн.
Капитан шуліс ассьыс слугасӧ «бойӧн» *, да детинка чайтіс, мый тайӧ и эм сылӧн нимыс.
Батьсӧ и мамсӧ сійӧ оз тӧд.
Капитан во сайын ньӧбис ичӧтик негрӧс Мозамбикын да быд лун нӧйтіс сійӧс.
Бриг муніс Сенегалсянь Риоӧ да нуис груз — негръясӧс.
Кык лун сайын войнас бригӧ ёна зургысис мӧд судно (аслас висьтлысь тайӧ юкӧнсӧ мичман подулаліс сы вылын, мый ичӧтик негр некымынысь шуыштіс: «Кра, кра, кра», да сэсся слабиника тотшнитіс кулакнас лазаретнӧй каютка стенӧ), и бриг вӧйис.
Детинка веськаліс ваӧ, кӧртасис жугалӧм мачта дінӧ да оліс сы вылын пӧшти кык сутки.
Но, кӧть и вермис эськӧ детинка висьтавны кывъясӧн аслас ужаснӧй олӧм йылысь, став кывъяссьыс бурджыка петкӧдліс тайӧс сылӧн дивуйтчӧмыс меліа аскӧдыс обращайтчӧм вылас, и сылӧн коньӧрлӧн кодь видыс, и мучитӧм понпилӧн моз тайӧ аттьӧалана видзӧдласъясыс, кодъясӧс сійӧ чӧвтліс доктор, фельдшер да мичман вылӧ, и — главнӧйыс — сылӧн вир прутъясӧн вевттьысьӧм волялысь сьӧд омӧлик мышкуыс, код вылын тӧдчис став ордлыыс.
Мичманлӧн висьталӧм да докторлӧн показаниеяс вӧчисны ыджыд впечатление кают-компанияын.
abu
Ичӧтик негрлӧн историяыс, пӧжалуй, ещӧ ыджыдджык впечатление вӧчис матросъяс вылӧ, кор сійӧ жӧ лунӧ рытгорув мичманлӧн том вестӧвӧй Артемий Мухин — или, кыдз сійӧс ставныс шулісны, Артюшка — висьталіс бак вылын мичманлысь сёрнисӧ.
abu
— Быд лун, вокъяс, сійӧ мучитіс арапчоноксӧ.
Мыйкӧ кӧ абу ладнӧ, пыр и сетыштас нырвомас: ӧтчыд, мӧдысь, коймӧдысь, да вирӧдз, а сэсся босьтас крук вылысь плеть, а плетьыс, вокъяс, ӧтчаяннӧй, медкыз кучикысь, — да давай лупитны арапчонокӧс! — висьтавліс Артюшка ассяньыс нин содталӧмӧн.
— Эз видзӧд, анафемаыд, мый сы водзын водзсасьны вермытӧм детинка, кӧть и негра...
Коньӧрлӧн и ӧні став мышкуыс тырӧма плеть туйясӧн...
Доктор висьтавліс: полан и видзӧдлынытӧ! — содтіс впечатлительнӧй да увлекайтчысь Артюшка.
Но матросъяс, асьныс вӧвлӧм крепостнӧйяс, асланыс опыт серти тӧдлісны, кыдзи неважӧн на «пӧвсавлісны» налысь мышкуяссӧ, и найӧ Артюшка мича кывъястӧг жалитісны арапчонокӧс да американскӧй капитанлы сиисны быд лёкторсӧ, эз на кӧ тайӧ дьявӧлсӧ удитны жӧритны акулаяс.
— Миянын нин, небось, явитісны вӧля крестьяналы, а тайӧ <ns>мериканецъяслӧн</ns>, сідзкӧ, век на крепостнӧйяс эмӧсь? — юаліс ӧти пӧрыськодь матрос.
— Эм тай!
— Вот дивӧыд!
Вӧльнӧй йӧз, а видзӧд тэ! — нюжӧдіс пӧрыськодь матрос.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Сьӧдіник том матрос ыджыд вниманиеӧн кывзіс сёрнисӧ да сэсся юаліс:
— Сідзкӧ ӧні, Артюшка, тайӧ арапчонокыс вӧльнӧй лоас?
— А тэ кыдз думайтан?
Дерт жӧ, вӧльнӧй! — решительнӧя шуис Артюшка, кӧть ачыс и эз помӧдз эскы, мый арапчонок лоас вӧльнӧйӧн.
Но сійӧ мӧвпъяс серти решительнӧя артмыліс, мый детинкалы должен шедны мездлун.
«Чӧрт-кӧзяин» абу, черияс ордӧ гӧститны муніс, кутшӧм ещӧ вермас лоны сёрни!
И сійӧ содтіс:
— Ӧні арапчоноклы сӧмын выль пачпорт справитны Надежнӧй мыс вылын.
Получит паспорт — дай валяй кытчӧ окота!
abu
— Дерт жӧ сідз! — горӧдыштіс сьӧдіник матрос.
И сійӧ раминик банйӧм чужӧм вылын и понпилӧн кодь бур синъясын югнитіс лӧнь да долыд нюмдӧм, коді петкӧдліс сылысь радлӧмсӧ шудтӧм ичӧтик негр вӧсна.
Дженьыдик рӧмыд рыт бӧрын пуксис чуймӧдан мича тропическӧй вой.
Небеса ӧзйис помтӧм уна кодзувъясӧн.
Океан пемдіс ыліас, а клипер бокъясас да корма саяс югъяліс фосфорическӧй дзирдалӧмӧн.
Регыд свиститісны молитва вылӧ, а сы бӧрын подвахтеннӧйяс босьтісны койкаяссӧ да водалісны узьны палуба вылӧ.
А вахтеннӧй матросъяс коллялісны вахтасӧ снастьяс дінӧ пуксьӧмӧн да ньӧжйӧникӧн варовитісны.
Тайӧ вояс сёрнитісны ичӧтик арапчонок йылысь.
V
Кык лун мысти доктор, кыдзи и век, сизим час асылын локтіс лазаретӧ да, ассьыс дзик ӧти висьысьсӧ видлалӧм бӧрын, аддзис, мый сійӧ бурдӧма, вермас чеччыны, кайны выліӧ да сёйны матросскӧй сёян.
Та йылысь ичӧтик негрлы сійӧ объявитіс ёнджыкасӧ знакъясӧн, кодъясӧс бурдӧм да гажмыштӧм детинка тайӧпӧрйӧ регыд гӧгӧрвоис.
Сійӧ тэрыба чеччыштіс койка вылысь, кузь матросскӧй дӧрӧма, коді ӧшаліс сы вылын кузь мешӧк моз, но докторлӧн гажа серамыс да фельдшерлӧн пыльсъялӧмыс, кор найӧ аддзисны татшӧм паськӧма ичӧтик сьӧд мортӧс, неуна смутитісны негрӧс, и сійӧ сулаліс каюта шӧрын, эз тӧд, мый сылы вӧчны, и эз лючки гӧгӧрво, мыйла доктор сералігтыр нетшкӧ сійӧс дӧрӧмӧдыс.
Сэки негр ӧдйӧ пӧрччис сійӧс да кӧсйис тювкнитны ӧдзӧсӧд пасьтӧг, дзик куш яйнас, но фельдшер кутіс сійӧс киӧдыс, а доктор, век на сералӧмӧн,
abu
знакъясӧн тшӧктіс негрлы бӧр пасьтавны ассьыс дӧрӧм-мешӧксӧ.
— Мыйӧн эськӧ пасьтӧдны сійӧс, Филиппов? — тӧждысьӧмӧн юаліс доктор кудриа юрсиа тшап фельдшерлысь, ар комына мортлысь. — Та йылысь ми тэкӧд, вокӧй, эг и думыштӧй.
— Так точно, <ns>вашескобродие</ns>, та йылысь мӧвпыштӧмъяс эз вӧвны.
А вот ӧні кӧ дженьгӧртны сылысь дӧрӧмсӧ, примернӧ, пидзӧс выйӧныс, <ns>вашескобродие</ns>, да коскӧдыс вӧньӧдны тасмаӧн, зэв весиг лӧсьыд лоӧ, <ns>вашескобродие</ns>, — ломаліс фельдшер.
abu
abu
abu
— Ӧдвакӧ тайӧ лоӧ «лӧсьыд», кыдз тэ висьталан.
Куш серам лоӧ, вот мый, вокӧй.
Но да ӧд колӧ жӧ кыдзкӧ пасьтӧдны детинкасӧ, а сэсся ме кора капитанлысь разрешение вурны детинкалы паськӧм мерка серти.
— Зэв весиг позьӧ бур костюм вурӧдны...
Клипер вылын эмӧсь портновскӧй делӧ тӧдысь матросъяс.
Вурасны.
Сідзкӧ лӧсьӧд ассьыд «лӧсьыд» костюмтӧ.
Но тайӧ здукӧ лазаретнӧй каюта ӧдзӧсӧ кыліс виччысьӧмпырысь, почтительнӧя стучитӧм.
— Коді сэн?
Пыр! — горӧдіс доктор.
Ӧдзӧс костӧд первой мыччысис неуна пыктыштӧм, гӧрдоват, мисьтӧмкодь чужӧм, банбокъясас неыджыд русӧй тошторъяса, подозрительнӧй рӧма ныра да гӧрдӧдыштӧм сюсь, бур синъяса, а сэсся тыдовтчис и ставнас косіник, лада да ён неыджыд тушаыс фор-марсӧвӧй Иван Лучкинлӧн.
Тайӧ вӧлі олӧма матрос, ар нелямына, флотын сійӧ служитіс дас вит во нин да вӧлі клипер вылын медбур матросъяс пиысь ӧтиӧн, но, кор веськавліс берегӧ, садь быртӧдзыс юсьывліс.
Овлывліс сідз, мый берегын сійӧ юліс ассьыс став паськӧмсӧ да клипер вылӧ воліс куш бельё кежсьыс, а аскинас быттьӧкӧ дзик нинӧмысь тӧждысьтӧг виччысис накажитӧм.
— Тайӧ ме, <ns>вашескобродие</ns>, — сибдӧм гӧлӧсӧн шуис Лучкин, кӧмтӧм сӧнӧд ыджыд кок лапаяснас ӧти места вылын тапикасьӧмӧн да сирӧссьӧм, сарӧга кинас ассьыс гачсӧ теребитігтырйи.
Мӧд киас сылӧн вӧлі ноптор.
Сійӧ видзӧдіс доктор вылӧ яндысьыштӧмӧн, мыжпырысь моз. Тайӧ выражениеыс тӧдчис сійӧ чужӧм вылас и синъясас.
— Мый тэныд, Лучкин?
Висьмин, али мый?
— Некыдз эг, <ns>вашескобродие</ns>, — ме вот арапчоноклы паськӧм вайи...
Думышті: дзик пасьтӧм сійӧ, да и вури, а меркасӧ ещӧ водзджык нин босьтлі.
Дозволитӧй сетны, <ns>вашескобродие</ns>.
— Сет, вокӧ...
Зэв рад, — дивуйтчыштӧмӧн шуис доктор. — Ми вот думайтім, кыдз эськӧ пасьтӧдны детинкасӧ, тэ миян дорысь водзджык думыштӧмыд сы йылысь.
— Сюри прӧст кадыс да, <ns>вашескобродие</ns>, — быттьӧ извиняйтчис Лучкин.
И тайӧ кывъяскӧд тшӧтш сійӧ перйис ситеч чышъян пиысь дӧраысь вурӧм ичӧтик матросскӧй дӧрӧм да сэтшӧм жӧ гач, пыркнитіс найӧс да, шемӧсӧ усьӧм детинкалы мыччӧмӧн, меліа видзӧдліс сы вылӧ да шуис гажаа да ньӧти нин эз мыжпырысь моз, кыдз сёрнитліс докторкӧд.
— Босьт, Максимка!
Паськӧмыс, вокӧй тэ менам, <ns>вери гут</ns>.
Пасьтав да новлы на здоровье, а ме видзӧдла, лӧсьыда-ӧ пукалӧ...
Валяй, Максимка!
— Мыйла тэ сійӧс Максимкаӧн шуан? — серӧктіс доктор.
— А кыдз нӧ, <ns>вашескобродие</ns>?
Максимка и эм, сы вӧсна мый сійӧс святӧй угодник Максим лунӧ спаситісны, вот и артмӧ Максимка.
Бара жӧ ӧд нимыс арапчонокыслӧн абу, а колӧ жӧ сійӧс кыдзкӧ шуны.
Кор детинка пасьталіс выль чистӧй дӧрӧм-гач, сійӧ радлӧмлы эз вӧв помыс.
Тыдалӧ, сійӧ татшӧм паськӧмсӧ некор на эз новлыв.
Лучкин видлаліс ассьыс вурӧмторсӧ гӧгӧрбок, лӧсьӧдыштіс, шыльӧдыштіс дӧрӧмсӧ да решитіс, мый паськӧм вурӧма кыдз колӧ.
— Но, ӧні каям выліас, Максимка.
Шонтысьышт шонді водзас!
Дозволитӧй, <ns>вашескобродие</ns>.
Доктор, бурпырысь нюмъялӧмӧн, гогнитіс юрнас, и матрос босьтіс негрӧс киӧдыс, нуӧдіс сійӧс бак вылӧ да, матросъяслы сійӧс петкӧдлӧмӧн, шуис:
— Со сійӧ, Максимкаыс!
Небось, ӧні вунӧдас <ns>мериканец</ns>-идолӧс, тӧдӧ, мый российскӧй матросъяс сійӧс оз ӧбидитны.
И сійӧ радейтӧмӧн лапкӧдыштіс детинкаӧс пельпомӧдыс да, сійӧ читкыля юрсиа юр вылӧ индӧмӧн, шуис:
— Энлы, зон, и шапка справитам...
Воас кад, и кӧмкот лоас!
Детинка нинӧм эз гӧгӧрво, но матросъяслӧн гожъялӧм чужӧмъяс серти, бур нюмъялӧмъяс серти сійӧ чувствуйтіс, мый сійӧс оз ӧбидитны.
И сійӧ гажаа жерйӧдліс лым кодь еджыд пиньяссӧ, рӧднӧй лунвывса шонді пӧсь югӧръяс улын нежитчӧмӧн.
Тайӧ лунъяссяньыс ставныс кутісны шуны сійӧс Максимкаӧн.
VI
Иван Лучкин представитіс матросъяслы бак вылын матрос моз пасьтӧдӧм ичӧтик негрӧс да сэк жӧ объявитіс, мый сійӧ кутас видзӧдны Максимка бӧрся да босьтӧ сійӧс ас дӧзьӧр улӧ; сійӧ лыддис, мый тайӧ правоыс принадлежитӧ сылы ӧтнаслы, сы вӧсна нин, мый сійӧ пасьтӧдіс детинкаӧс да сетіс сылы, кыдз сійӧ шуис, «форменнӧй ним».
Тайӧ омӧлик, мӧритӧм ичӧтик негрыс, коді олӧм заводитчигас нин тӧдліс сэтшӧм уна шог капитан-американец ордын колігӧн, кыпӧдіс ас дінас вӧвлытӧм жалитӧм чунь кодь ӧтка матрос сьӧлӧмын, олӧмыс кодлӧн, торъя нин воддза воясӧ, сідзжӧ эз вӧв кокньыдӧн; сылы окота лои вӧчны негрлы кыдз позьӧ долыдджыкӧн клипер вылын олан лунъяссӧ. Но та йылысь Лучкин эз казьтышт ни ӧти кывйӧн.
Кыдз пыр овлӧ прӧстӧй роч йӧз пӧвстын, сійӧ яндысьліс эрдӧдны мукӧдъяс водзын ассьыс чувствояссӧ да, тыдалӧ, та вӧсна Максимка бӧрся видзӧдны окотитӧмсӧ объяснитіс матросъяслы сӧмын сійӧн, мый «арапчонокыс, вокъяс, тешкодь, обезьяна кодь».
Но век жӧ, быд случай вылӧ, водзвыв решительнӧя заявитіс, мый аддзысяс кӧ сэтшӧм, «веськыда кӧ шуны, подлец», коді ӧбидитас «сиротаӧс», то тайӧ мортыс кутас имейтны делӧ сыкӧд, Иван Лучкинкӧд.
abu
— Дитяӧс ӧбидитны — медыджыд грек...
Кутшӧм кӧть сійӧ эз вӧв: крещенӧй али арапскӧй, а век жӧ дитя...
И тэ сійӧс эн ӧбидит! — помаліс Лучкин.
Матросъяс ставныс окотапырысь признайтісны Максимка вылӧ Лучкинлысь правояссӧ.
abu
А пӧрысь матросъяс пытшкысь кодкӧ сералӧмӧн юаліс:
— Сідзкӧ, тэ, инӧ, Лучкин, быттьӧ нянька пыдди лоан Максимкаыслы?
— Дерт жӧ, нянька пыдди! — бурпырысь серӧктӧмӧн вочавидзис Лучкин. Сійӧ эз пыдди пукты ас вылас сералыштӧмъяссӧ да шпыньялӧмсӧ. — Ог ӧмӧй ме нянькаас туй, вокъяс?
Абу ӧд барчук дінӧ!...
Ӧд и тайӧ сьӧд чужӧмасӧ колӧ кӧмӧдны-пасьтӧдны... мӧд смена дӧрӧм-гач вурны, да кӧмкот, да шапка справитны...
Дохтур клопочитас, медым, значит, казеннӧй тӧвар сетісны.
Мед жӧ Максимка бур кывйӧн казьтыштас российскӧй матросъясӧс, кор колясны сійӧс беспризорнӧйӧс Надежнӧй мыс вылӧ.
Век жӧ оз пасьтӧг кут ветлыны.
— А кыдз нӧ тэ, Лучкин, кутан варовитны тайӧ арапчонокыскӧд?
Ни тэ сійӧс, ни сійӧ тэнӧ он гӧгӧрвоӧй!
— Эн пов, сёрнитчам!
Ещӧ кыдз сёрнитны кутам! — кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм уверенностьӧн шуис Лучкин.
— Сійӧ дарӧм кӧть арапскӧй званиеысь, а сюсь...
Ме сійӧс, вокъяс, регыд миянног сёрнитны велӧда.
Сійӧ гӧгӧрвоас...
И Лучкин ласкова видзӧдліс ичӧтик негр вылӧ, коді сулаліс борт дінӧ нёровтчӧмӧн да сюся дзоръяліс гӧгӧр.
Негр казяліс матрослысь тайӧ мелі, радейтӧмӧн тыр видзӧдлассӧ да воча сідзжӧ кутіс нюмъявны, пиньяссӧ жерйӧдлӧмӧн; сійӧ кывйӧн висьтавтӧг гӧгӧрвоис, мый тайӧ матросыс сылы друг.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— Ай да молодеч, Максимка!
abu
А ӧні мунам, детинка, ӧбедайтны.
Небось, кынӧмыд сюмалӧ?
И матрос петкӧдліс тайӧс черлыяснас вӧрӧдӧмӧн да вомсӧ калькӧдлӧмӧн.
Да тайӧс гӧгӧрвоны эз и вӧв сьӧкыд, торъя нин сэк, кор детинка аддзис, мый улісянь ӧта-мӧд бӧрся петалісны матрос-артельщикъяс, киясас шыд тыра поводнӧ ыджыд пу бакъясӧн. Бакъяссянь кайис чӧскыд дука ру да лӧсьыда гильӧдіс ныр розьяссӧ.
И ичӧтик негр гӧгӧрвоӧмпырысь довкйӧдлыштіс юрнас, и синъясыс сылӧн югнитісны радысла.
— Со ӧд, ставсӧ гӧгӧрвоӧ!
Тӧлка! — шуис Лучкин; сійӧ заводитіс нин кыдзкӧ вывті вылӧ лэптыны и арапчоноксӧ, и ассьыс сыкӧд гӧгӧрвоана сёрнитны кужӧмсӧ.
И, Максимкаӧс киӧдыс кутӧмӧн, нуӧдіс ас бӧрсяыс.
Брезентъясӧн вольсалӧм палуба вылын морт дас кыка артельясӧн пуксялӧмаӧсь нин матросъяс, ас уланыс кокъяссӧ сюркнялӧмӧн. На водзын руалісны шома капустаысь пуӧм шыд тыра бакъяс. Капустасӧ вӧлі заптӧма Кронштадтын на.
Сёйысьяс костті виччысигтырйи восьлалӧмӧн Лучкин матыстчис Максимкакӧд аслас артель дінӧ да юаліс матросъяслысь, кодъяс виччысисны сійӧс да эз на заводитны ӧбедайтны:
— А мый, вокъяс, примитанныд Максимкаӧс артеляд?
— Мый прӧстасӧ юасян?
Пуксьы вай арапчонокыдкӧд! — шуис пӧрысь плӧтник Захарыч.
— А кыдз мукӧдъясыс...
Вай висьталӧй, зонъяс! — бара юаліс Лучкин.
Ставныс ӧттшӧтш вочавидзисны, мед пӧ арапчонокыс лоас найӧ артельын, да вешйыштісны, мед прӧстмӧдны кыкнанныслы места.
abu
abu
abu
— Сылы и пань нин дасьтӧма, тэнад арапчонокыдлы.
— Да ме, вокъяс, сы вӧсна, мый сійӧ негра... некрещенӧй, значит, — шуис Лучкин да пуксис бак дінӧ, а ас дінас пуксьӧдіс Максимкаӧс.
— Но сӧмын ме чайта, мый няньтортӧ быдӧнлы окота сёйыштны...
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Артель примитіс Максимкаӧс зэв бура.
Ӧти сетіс сылы пу пань, мӧд матыстіс кӧтӧдӧм сукар, и ставныс меліа видзӧдісны чӧв пукалысь детинка вылӧ, коді, тыдалӧ, абу аддзывлӧма еджыд кучика йӧзсянь торъя внимание. Найӧ асланыс видзӧдласъяснас быттьӧ эз тшӧктыны сійӧс повны.
— Но, кад и заводитны, а то шыдыс кӧдзалас! — шуис Захарыч.
Ставныс пернапасасисны да кутісны панявны шыд.
— Тэ нӧ мый он сёй, Максимка, а?
Сёй, йӧюк!
Шыдыс, зон, чӧскыд.
<deu>Гут</deu> * шыдыс! — пань вылӧ индӧмӧн шуаліс Лучкин.
Но ичӧтик негр, кодӧс бриг вылын некор эз лэдзлыны сёйны еджыд кучика йӧзкӧд ӧтлаын да коді кынӧмсӧ поткӧдлывліс сӧмын сёян колясъяснас кӧнкӧ пемыд пельӧсын, век ӧтнасӧн, ӧні поліс и эз лысьт сёйны, кӧть и горш синъясӧн, дульсӧ ньылалӧмӧн, видзӧдлывліс шыд вылӧ.
— Эк, ӧд полысь кутшӧм!
Тыдалӧ, ёна стращайтӧма арапчоноксӧ тайӧ дьявӧл-<ns>мериканецыс</ns>! — шуыштіс Максимкакӧд орччӧн пукалысь Захарыч.
Да, тайӧ кывъяскӧд тшӧтш, пӧрысь плӧтник малыштіс Максимкаӧс читкыля юрсиӧдыс да вайӧдіс ассьыс паньсӧ сійӧ вом дорӧ.
Та бӧрын Максимка дугдіс повны да некымын минута мысти зіля паняліс шыдсӧ, а бӧрынджык крӧшитӧм сола яй, и выялӧм проса рок.
А Лучкин век ӧтарӧ ошкис сійӧс да шуаліс:
— Вот тайӧ <fra>бон</fra> *, Максимка!
<eng>Вери гут</eng>, вокӧй тэ менам.
Сёй на здоровье!
VII
Клипер пасьтала кылӧ ныргорӧн шкоргӧм шы ӧбед бӧрын шойччыны водӧм матросъяслӧн.
Сӧмын вахтеннӧйяслӧн отделение оз узь, да кӧзяйственнӧй матросъяс пиысь кодсюрӧ прӧст кадӧ пӧчиниталӧны сапӧгнысӧ, вурӧны дӧрӧмъяс либӧ дзоньталӧны мыйсюрӧ асланыс паськӧмсьыс.
А «Забияка» мунӧ век водзӧ и водзӧ небыдика пӧльтысь пассат улын...
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Оз узь талун и фок-мачта * дінын гож сайын пукалысь Лучкин, мый вылӧ ёна дивуйтчӧны вахтеннӧйяс, тӧдӧмӧн, мый Лучкин «ёна узьысь».
Вомгорулас сьыланкыв мургӧмӧн, кодлысь кывъяссӧ он гӧгӧрво, Лучкин шӧраліс парусина торйысь башмак да кадысь кадӧ видзӧдлывліс сы дінын нюжӧдчӧм чӧскыд унмӧн узьысь Максимка вылӧ да еджыд гач улысь тыдовтчӧм сійӧ сьӧд кокъяс вылӧ. Лучкин быттьӧ арталіс, лючкиӧ-ӧ сійӧ босьтіс меркасӧ тайӧ кокъяс вывсьыс.
Тыдалӧ, артыштӧмыс тырвыйӧ такӧдӧ матросӧс, сійӧ бара босьтчӧ уджӧ да оз нин видзӧдлы ичӧтик сьӧд кокъяс вылас.
Ёна долыд да шоныд лолӧ сьӧлӧм вылас тайӧ бесшабашнӧй пьянниклӧн, кор сійӧ мӧвпыштӧ, мый вурас «первой сорт» кӧмкот тайӧ коньӧр беспризорнӧй детинкалы да справитас сылы ставсӧ, мый колӧ.
Такӧд тшӧтш кыдзкӧ тӧдлытӧг дум вылас воӧ аслас став матросскӧй олӧмыс, и, сійӧс казьтылігӧн, паметяс сувтӧ бесшабашнӧй кодалӧмлӧн да казеннӧй кӧлуй юӧмысь нӧйтӧмлӧн ӧтипӧлӧс серпас.
И Лучкин гӧгӧр артыштӧм бӧрын воӧ выводӧ, мый сійӧ кӧ эськӧ эз вӧв ӧтчаяннӧй марсӧвӧйӧн, код повтӧмлун вылӧ дивуйтчылісны сыкӧд служитлысь став капитанъяс да старшӧй офицеръяс, то важӧн нин эськӧ сійӧ вӧлі арестантскӧй ротаясын.
— Служба вӧсна жалитлісны! — шуис сійӧ гораа, сэсся мый вӧсна кӧ ышловзис да содтіс: — Вот тайӧ и эм мытшӧдыс!
abu
Аслас олӧмын кутшӧмкӧ «мытшӧд» йылысь дум вӧсна Лучкин некымын минута кежлӧ орӧдіс ассьыс мургӧмсӧ, думайтыштіс да бӧрыннас шуис:
— И фуфайка эськӧ колӧ Максимкалы...
Кутшӧм нӧ сійӧ морт фуфайкатӧг?
Ӧбед бӧрын шойччӧм вылӧ командалы сетчан час чӧжӧн Лучкин удитіс шӧравны передъяс да лӧсьӧдны пӧтшва Максимка башмакъяслы.
Пӧтшваыс вӧлі выль, казеннӧй тӧварысь; сійӧс асывнас на босьтіс уджйӧзӧн ӧти кӧзяйственнӧй матрослысь, кодлӧн вӧлі аслас сапӧг. Лучкин бура тӧдіс, мый сійӧ киясын сьӧм оз ӧшйы, торъя нин чорыд му вылӧ петалігъясын, да, «медым вернӧджык лоӧ», ачыс тшӧктіс, мед тайӧ уджйӧзсӧ мынтас боцман, сійӧ жалӧваньеысь сьӧмсӧ бергӧдӧмӧн.
Кор кыліс боцманлӧн свисток да сы бӧрын команда ыджыд гӧлӧса боцман Василий Егоровичлӧн, либӧ «Егорычлӧн», кыдз шулісны сійӧс матросъяс, Лучкин кутіс садьмӧдны чӧскыда узьысь Максимкаӧс.
Сійӧ кӧть и пассажир, но, Лучкин чайтӧм серти, век жӧ должен овны матросскӧй ногӧн, кыдз колӧ расписание серти, мед эз лоны кутшӧмкӧ неприятностьяс, медсясӧ Егорычладорсянь.
Лучкин убеждение серти, Егорыч кӧть и «бур» вӧлі и косясьліс эз весьшӧрӧ, а «ыджыд тӧлкӧн», но век жӧ скӧр йывсьыс непорядок вӧчӧмысь вермис сетыштны пельбокас и арапчоноклы.
Та вӧсна бурджык нин и арапчоноксӧ велӧдны порядокӧ.
— Чеччы, Максимка! — меліа чуксаліс матрос негрӧс пельпомӧдыс вӧрӧдӧмӧн.
Мӧдыс нюжмовтчис, восьтіс синъяссӧ да видзӧдліс гӧгӧр.
Кор сійӧ аддзис, мый матросъяс чеччӧны да Лучкин чукӧртӧ ассьыс вурсянсӧ, тэрыба сувтіс кок йылас да, кыдзи пӧслукман понпи, кутіс видзӧдны Лучкинлы синмас.
— Да тэ эн пов, Максимка!
Вот йӧюкыд... быдторйысь полӧ!
А тайӧ, вокӧ, тэныд лоӧ башмак...
Кӧть эськӧ негр дзик нинӧм эз гӧгӧрво, мый сылы висьтавліс Лучкин, то сійӧ кокъяс вылӧ, то шӧралӧм парусина торъяс вылӧ индалӧмӧн, но век жӧ сійӧ нюмъяліс аслас паськыд вомтырнас, тыдалӧ, чувствуйтіс, мый сылы висьталӧны мыйкӧ буртор.
Дӧверчивӧя да кывзысьӧмӧн муніс сійӧ Лучкин бӧрся кубрикӧ да сэні любопытнӧя видзӧдіс, кыдзи матрос пуктіс ассьыс вурсянсӧ ичӧтик парусинӧвӧй чемоданӧ, кӧні вӧлі дӧрӧм-гач да паськӧм, и бара нинӧм эз гӧгӧрво, а сӧмын век ӧтарӧ аттьӧалӧм пырысь нюмъяліс, кор Лучкин пӧрччис ассьыс шапкасӧ да сы вылӧ да ичӧтик негр юр вылӧ чуньнас индалӧмӧн, весьшӧрӧ зілис гӧгӧрвоӧдны и кывъясӧн и знакъясӧн, мый и Максимкалӧн лоас сэтшӧм жӧ еджыд кышӧда да лентаа шапка.
Но сы пыдди негр став аслас ичӧтик сьӧлӧмнас чувствуйтіс, мый сылы кӧсйӧны вӧчны бур тайӧ еджыд кучика йӧзыс, кодъяс сёрнитісны дзик эз сійӧ кыв вылын, кутшӧм вылын сёрнитлісны еджыд йӧз «Бетси» вылын, и торъя ёна сійӧ чувствуйтіс бурлунсӧ тайӧ матрослысь, кодлӧн гӧрд нырыс сылы тӧдвылас уськӧдліс гормӧг, а юрсиыс вӧлі дзик пакля кодь рӧма. Тайӧ матросыс пӧдаритіс сылы сэтшӧм мича паськӧм, сэтшӧм лӧсьыда гӧститӧдіс сійӧс чӧскыд сёянъясӧн да видзӧдӧ сы вылӧ сэтшӧм меліа, кыдзи олӧм чӧжыс некод на эз видзӧдлыв сы вылӧ, ыджыд сьӧд быгльӧс синъяс кындзи, кодъяс вӧліны сьӧд кучика нывбаба чужӧм вылын.
Тайӧ синъясыс, меліӧсь да бурӧсь, олісны сійӧ паметьын, кыдз ёна важсятор йылысь казьтылӧм, да, найӧс казьтылігӧн, син водзас сувтлісны тшӧтш бананъясӧн вевттьӧм шалашъяс да джуджыд пальмаяс.
Вӧлі-ӧ тайӧ вӧтӧн али кольӧма паметяс ичӧтдырся олӧмысь — сійӧ, дерт, эз вермы эськӧ висьтавны; но тайӧ синъясыс мукӧд дырйи жалитлісны сійӧс вӧтын.
А ӧні сійӧ и вемӧсӧн аддзис бур, мелі синъяссӧ.
Да и клипер вылын став тайӧ олан лунъясыс кажитчисны сылы мича, лӧсьыд вӧтӧн, — сэтшӧма найӧ торъявлісны неважӧнся лунъяссьыс, кодъяс вӧлі тырӧмаӧсь мучитчӧмӧн да дугдывтӧм полӧмӧн.
Кор Лучкин эновтіс шапка йылысь сёрнисӧ, судзӧдіс чемодансьыс сакар тор да сетіс сійӧс Максимкалы, детинка дзикӧдз чуймис.
Сійӧ кватитіс матрослысь сарӧга гаддялӧм кисӧ да кутіс сійӧс полӧмпырысь небыда малавны да видзӧдлывліс Лучкин чужӧм вылӧ сьӧлӧмӧдз йиджан аттьӧалӧмӧн.
Тайӧ вӧлі аттьӧалӧм ӧтдортӧм мортлӧн, кодӧс шонтісны меліалӧмӧн.
Сійӧ югъяліс и синъясас и чужӧм вылас, сійӧ кывсис и дрӧгмунӧм гортаннӧй шыясас, кор детинка, вомас сакар тор сюйтӧдз, тэрыба да пӧся мыйкӧ шуис аслас рӧднӧй кыв вылын.
— Со ӧд кутшӧм мелі!
Тыдалӧ, абу кывлӧмыд бур кывсӧ, коньӧрӧй! — шуис матрос сэтшӧм небыда, кыдз сӧмын вермис аслас сибдӧм гӧлӧснас, да лапкӧдыштіс Максимкаӧс чужӧмбанӧдыс. — Сёй сакарсӧ.
Чӧскыд! — содтіс сійӧ.
И тані, кубриклӧн пемыд пельӧсын, ассьыныс чувствояссӧ мӧда-мӧдныслы петкӧдлӧм бӧрын, ёнмис, сідз шуны, матрослӧн да ичӧтик негрлӧн ӧта-мӧд кост дружитчӧмыс.
Кыкнанныс быттьӧкӧ вӧліны ӧта-мӧднас тырвыйӧ дӧвӧленӧсь.
— Непременнӧ колӧ велӧдны тэнӧ миян ногӧн сёрнитны, Максимка, а то он и гӧгӧрво, мый тэ сэн больган, сьӧд чужӧма!
Но, каям вылӧ!
Ӧні лоӧ артиллерийскӧй ученье.
Видзӧдлан!
Найӧ кайисны выліӧ.
Регыд барабанщик таркӧдіс артиллерийскӧй тревога, и Максимка, мачта дінӧ нёровтчӧмӧн, мед сійӧс эз уськӧдны кок йывсьыс, первой повзис, кор аддзис орудиеяс дінӧ ӧдйӧ котӧртысь матросъясӧс, но сэсся регыд успокоитчис да дивуйтчӧмӧн видзӧдіс, кыдз матросъяс кыскывлісны ыджыд орудиеяс, кыдз тэрыба сюйлісны наӧ банникъяс * да, орудиеяссӧ борт сайӧ бӧр веськӧдӧмӧн, вӧрзьытӧг сувтлісны на дінӧ.
Детинка виччысис, мый кутасны лыйлыны, и эз гӧгӧрво, кодӧс кӧсйӧны лыйлыны, сы вӧсна мый горизонт дорын эз тыдав ни ӧти судно.
abu
abu
abu
Но лыйсьӧм эз вӧв, и Максимка сідзи и эз вермы виччысьны сійӧс.
Сы пыдди сійӧ ёна любӧпырысь кывзіс барабанлысь таргӧм да эз вештыв синъяссӧ Лучкин вылысь, коді сулаліс бакӧвӧй орудие дорын комендорӧн * да тшӧкыда копыртчывліс, медым метитчыны.
Ученье видзӧдӧмыс ёна кажитчис Максимкалы, но эз омӧльджыка кажитчы и чай юӧм, мыйӧн ученье бӧрын гӧститӧдіс сійӧс Лучкин.
Первой Максимка сӧмын ёна дивуйтчис сы вылӧ, кыдз матросъяс, пӧсь киссьӧмӧн, юӧны кружкаясысь пӧсь ва, сакар тор курччышталӧмӧн.
Но кор Лучкин и сылы сетіс кружка да сакар, Максимка гӧгӧрвоис кӧрсӧ да юис кык кружка.
Роч кывйӧ велӧдан первой уроксӧ Лучкин заводитіс сійӧ жӧ луннас рытъявылыс, кор лои ыркыдджык да кор, матрос кывъяс серти, вӧлі кокньыдджык гӧгӧрвоны. Урок заводитчӧм сертиыс, веськыда кӧ шуны, оз позь вӧлі виччысьны торъя ыджыд успехъяс, и матросъяс эз этша тешитчыны сы вылын, кыдз Лучкин весьшӧрӧ зілис гӧгӧрвоӧдны учениксӧ, мый сійӧс шуӧны Максимкаӧн, а учительӧс шуӧны Лучкинӧн.
abu
abu
Сійӧ зурӧдіс ичӧтик негрлы морӧсас да шуаліс: «Максимка», сэсся индыліс ас вылас да шуаліс: «Лучкин».
Кор сійӧ тадзи вӧчис некымынпӧв да колана результат эз шедӧд, Лучкин вешйис кымынкӧ воськов сайӧ да горӧдіс: «Максимка!»
Детинка жерйӧдліс пиньяссӧ, но эз велав и тайӧ метод серти.
Сэки Лучкин думыштіс выльтор.
Сійӧ тшӧктіс ӧти матросиклы горӧдны: «Максимка!» — и, кор матрос горӧдіс, сэк Лучкин, успех вылӧ надейтчӧмӧн, радпырысь индіс чуньнас Максимка вылӧ да весиг, медым гӧгӧрвоанаджык лоӧ, кокньыдика тракнитыштіс сійӧс шошаӧдыс.
Но мый нӧ!
Максимка гажаа сераліс, но тракнитӧмсӧ, тыдалӧ, гӧгӧрвоис, кыдз йӧктыны тшӧктӧм, и сійӧ пыр жӧ чеччыштіс кок йылас да заводитіс йӧктыны, мыйӧн ёна гажӧдіс чукӧртчӧм матросъясӧс да и асьсӧ Лучкинӧс.
Кор йӧктӧм помасис, ичӧтик негр зэв бура гӧгӧрвоис, мый сійӧ йӧктӧмӧн ставныс колины дӧвӧленӧсь, сы вӧсна мый матросъяс пытшкысь унаӧн лапкӧдісны сійӧс и пельпомӧдыс, и мышкуӧдыс, и юрӧдыс да гажаа сералӧмӧн шуалісны:
— Гут, Максимка!
Молодеч, Максимка!
Сьӧкыд шуны, лоис-ӧ эськӧ тӧлк Лучкин стараньеысь тӧдмӧдны Максимкаӧс аслас нимнас, — а Лучкин кӧсйӧ вӧлі водзӧ нуӧдны велӧдӧмсӧ, — но бак вылӧ друг воис мичман, коді кужис сёрнитны английскӧй кыв вылын, и тайӧ ёна кокньӧдіс делӧсӧ.
Мичман объяснитіс детинкалы, мый сійӧ абу «бой», а Максимка, да тшӧтш висьталіс, мый Максимкалысь другсӧ шуӧны Лучкинӧн.
— Ӧні, вокӧ, сійӧ тӧдӧ, кутшӧм ним тэ сылы сетін, — шуис Лучкинлы мичман.
abu
abu
abu
abu
— Ноко, юав!
— Максимка!
Ичӧтик негр индіс ас вылас.
— Вот кутшӧм ӧдйӧ гӧгӧрвоис, ваше благородие!
Лучкин! — бара шуис матрос детинкалы.
Детинка чуньнас индіс матрос вылӧ.
И кыкнанныс гажаа серӧктісны.
Сералісны и матросъяс да шуалісны:
— Арапчонок наукаӧ велалӧ...
Водзӧ урок муніс, быттьӧ вый кузя исковтіс.
Лучкин индаліс разнӧй предметъяс вылӧ да шуаліс налысь нимъяссӧ, та дырйи кыдз мый позис песлӧдліс, нелючки шуаліс кывъяссӧ, «<rus>рубаха</rus>» пыдди шуліс «<ns>рубах</ns>», мачта пыдди «<ns>мачт</ns>». Сійӧ чайтіс, мый тадзи вежлалігӧн кывъясыс лоӧны иностраннӧйкодьӧсьджык да Максимка кокньыдджыка велӧдас найӧс.
Кор свиститісны ужнайтны, Максимка вермис нин шуавны Лучкин бӧрся кымынкӧ роч кыв.
— Ай да Лучкин!
Регыд велӧдіс арапчонокӧс.
Видзӧдан да, Надежнӧй мысӧ вотӧдз кутас миянног гӧгӧрвоны! — шуасисны матросъяс.
— Ещӧ кыдз гӧгӧрвоны мӧдас!
Надежнӧй мысӧдз кызь лунысь не этшаджык...
А Максимка тӧлка!
«Максимка» кыв шуигӧн детинка видзӧдліс Лучкин вылӧ.
— Со ӧд бура тӧдӧ ассьыс нимсӧ!
Пуксьы, вокӧ, ужнайтны кутам!
Кор молитва бӧрын сеталісны койкаяс, Лучкин водтӧдіс Максимкаӧс ас дінас палуба вылӧ.
Максимка, шуда да благодарнӧй, лӧсьыда нюжмасис шебрас улын матросскӧй тюфяк вылын, юрсӧ юрлӧс вылӧ пуктӧмӧн — ставсӧ тайӧс Лучкин судзӧдіс подшкиперлысь, коді сетіс арапчоноклы койка став узьлан кӧлуйнас.
— Узь, узь, Максимка!
Аски водз чеччыны!
Но Максимка и сідз нин вӧлі унмовсьӧ. Унмовсьытӧдзыс сійӧ ещӧ ӧтчыд шуыштіс, кӧть и эз дзик правильнӧя: «Максимка» да «Лючики», тадзи сійӧ вежис овсӧ аслас пестунлысь.
abu
Войшӧрсянь Лучкин сувтіс вахта вылӧ да фор-марсӧвӧй Леонтьевкӧд кайис фор-марс вылӧ.
Сэні найӧ видлалісны гӧгӧр, ставыс-ӧ порядокын, сэсся пуксисны да кутісны варовитны, медым эз личкы унмыс.
Сёрнитісны Кронштадт йылысь, казьтылісны командиръясӧс... сэсся ланьтісны.
Друг Лучкин юаліс:
— И некор тэ, Леонтьев, эн и юсьыв коддзытӧдзыд?
Леонтьев, абу юысь, бур оласнога да исправнӧй, уважайтліс Лучкинӧс, кыдз ассьыс делӧсӧ бура тӧдысь фор-марсӧвӧйӧс, нок вылын уджалысьӧс, но сэк жӧ неуна презирайтліс сійӧс ёна юӧмсьыс. Сійӧ чорыда вочавидзыс:
— Некор эг!
— Дзикӧдз, инӧ, он видлыв?
— Буди коркӧ праздникъяс дырйи румка-мӧд.
— Сійӧ тай тэ и чаркатӧ ассьыд он ю, а сьӧмӧн чаркасьыд босьтан!
— Сьӧмыд, вокӧ, коланаджык.
Бӧр воам Россияӧ да, служба вылысь кӧ лэдзасны, сьӧмыд тэд век сгӧдитчас.
— Та йылысь нинӧм и сёрнитны...
— А мый вӧсна тэ тайӧ, Лучкин, юасян вина йывсьыс?
— А сы вӧсна, мый тэ, Леонтьев, удачливӧй матрос...
Лучкин чӧв олыштіс да сэсся бара юаліс:
— Висьталӧны: юӧмсьыд пӧ загӧвӧр эм?
— Йӧз пӧвстын эм загӧвӧрыд, тайӧ збыль.
«Кобчик» вылын унтерцер ӧти матрос вылӧ лыддис загӧвӧр.
Сэтшӧм кыв тӧдӧ вӧлі...
И миян эм сэтшӧм мортыс.
— Коді?
— А плӧтник Захарыч...
Сӧмын сійӧ тайӧс гусьӧн видзӧ.
abu
А тэ ӧмӧй кӧсъян шыбитны юӧмтӧ, Лучкин? — смешитӧмпырысь юаліс Леонтьев.
— Шыбитны не шыбитны, а мед, значит, кӧлуй ютӧг.
— Видлы тӧлкӧн юны.
— Видлі.
Но нинӧм эз артмы, вокӧй.
Кыдз сюрас винаыд — и пропадита.
Сэтшӧм нин менам визьыс!
— Бур тӧлкыд оз тырмы тэнад, а некутшӧм абу визь, — стрӧга тӧдчӧдіс Леонтьев. — Быд морт должен асьсӧ гӧгӧрвоны.
А тэ век жӧ сёрнитлы Захарычкӧд.
Гашкӧ, и оз ӧткажит...
Сӧмын ӧдвакӧ тэнӧ загӧвӧритас! — содтіс смекайтчӧмӧн Леонтьев.
— Сідз жӧ и ме чайта!
Оз загӧвӧрит! — шуис Лучкин, и ачыс мыйлакӧ серӧктыштіс, быттьӧ сылы вӧлі любӧ, мый сійӧс оз вермыны загӧвӧритны.
VIII
Коли куим вежон.
«Забияка» вӧлі неылын Кейптаунсянь, но пырны сэтчӧ эз вермы.
Ён паныда тӧв, коді пӧльтіс, кыдз шуӧны морякъяс, веськыда «кымӧсӧ» и мукӧд дырйи кыптыліс штормӧдз, эз лэдз клиперӧс матыстчыны берег дінӧ.
Тӧв да гыяс вӧліны сэтшӧм ыджыдӧсь, мый нинӧм вӧлі и думайтны мунны пар вынӧн.
Весьшӧрӧ эськӧ лои видзӧма шом.
И, поводдя вежсьӧм виччысьӧмӧн, «Забияка» сулаліс неылын берегсянь, океан вылын ёна качайтчигтырйи.
Тадз колис лун квайт-сизим.
Сэсся тӧв лӧнис.
«Забияка» вылын лэдзисны паръяс, и регыд, аслас еджыд трубаысь тшыналігтырйи, клипер мӧдӧдчис Кейптаунлань.
Нинӧм и шуны, кутшӧм талы радӧсь вӧліны матросъяс.
Но клипер вылын вӧлі ӧти морт, коді ньӧти эз радлы та вылӧ, а, мӧдарӧ, кымын матӧджык «Забияка» матысмыліс портлань, сымын сійӧ ёнджыка мый йылысь кӧ думайтіс да зумыштчыліс.
Тайӧ вӧлі Лучкин.
Тӧлысь чӧжӧн, кор Лучкин, матросъяс чайтӧмъяслы паныд, эз дугдыв тӧждысьны Максимка йылысь, сійӧ ёна кутіс радейтны детинкаӧс, да и ичӧтик негр сідзжӧ радейтіс матросӧс.
Найӧ зэв бура гӧгӧрволісны мӧда-мӧдсӧ.
abu
И кымын матӧджык тӧдмавлісны ӧта-мӧдсӧ, сымын ёнджыка дружитчисны.
Максимкалӧн вӧлі нин кык пара дӧрӧм-гач, башмак, шапка да тасмаӧ ӧшӧдӧм матросскӧй пурт.
Сійӧ вӧлӧма сюсь вежӧра да гажа детинка.
Весиг боцман Егорыч, коді терпитны эз вермыв судно вылын некутшӧм пассажиръясӧс, кыдз весь олысь йӧзӧс, зэв бура относитчис Максимка дінӧ, сы вӧсна мый Максимка уджъяс дырйи век мукӧдъяскӧд ӧтлаын кыскывліс снастьяс да пыр старайтчис мыйӧнкӧ да отсавны йӧзлы да, сідз шуны, не сёйны прӧста матросскӧй нянь.
И вантъяс  кузя сійӧ кайлывліс обезьяна моз, и штормъяс дырйи эз петкӧдлыв некутшӧм полӧм — ӧти кывйӧн, быд боксянь вӧлі «морскӧй детинка».
Зэв бур сьӧлӧма да мелі, сійӧ тшӧкыда гажӧдліс матросъясӧс бак вылын йӧктӧмъясӧн да аслас рӧднӧй сьыланкывъясӧн, кодъясӧс сійӧ сьывлывліс гора, лэчыд гӧлӧсӧн.
Таысь сійӧс ставныс дрӧчитлісны.
Нинӧм и шуны, мый Максимка вӧлі пон моз кӧртасьӧма Лучкин дорӧ, век бергавліс сы дінын да, кыдз шусьӧ, видзӧдіс сылы синмас.
И марс вылӧ Лучкин дінӧ кайліс, кор сійӧ сулаліс сэн вахта вылын, и корабль нырын сыкӧд пукаліс, кор сійӧ вӧлі часӧвӧйын, и ёна старайтчис лючки шуавны роч кывъяссӧ.
Бура нин кутісны тыдавны крут кыркӧтша берегъяс.
«Забияка» муніс тыр ӧдӧн.
Ӧбед кежлӧ долженӧсь вӧлі сувтны якӧр вылӧ Кейптаунӧ.
Тайӧ шондіа мича асылӧ Лучкин вӧлі жугыль да кыдзкӧ вывті чорыда весаліс пушкасӧ.
Дінас сулаліс Максимка да отсасис сылы.
— Регыд прӧщайтчыны ковмас, зон, Максимка! — паніс сёрни Лучкин.
— Мыйла прӧщайтчыны? — дивӧ кутіс Максимкаӧс.
— Колясны тэнӧ Надежнӧй мысын...
Кытчӧ сэсся тэнӧ воштыны?
Детинка эз думыштчыв аслас водзӧ олӧм йылысь да эз лючки гӧгӧрво, мый сылы висьталіс Лучкин, но матрослӧн зумыш чужӧм серти казяліс, мый висьталанторйыс абу зэв нимкодь, и Максимкалӧн ӧдйӧ вежласян чужӧмыс друг жугыльмис, да сійӧ шуис:
— Менам оз гӧгӧрво Лючикиӧс.
— Айда, вокӧ, клипер вылысь...
Берегӧ колясны...
Ме муна водзӧ, а Максимка сэтчӧ коляс.
И Лучкин, кияснас шенасьӧмӧн, зілис гӧгӧрвоӧдны, мыйын делӧыс.
Ичӧтик негр, тыдалӧ, гӧгӧрвоис.
Сійӧ кватитіс Лучкинӧс киӧдыс да кевмысян гӧлӧсӧн шуис:
— Ме ог берегӧ...
Ме тан... Максимка, Лючика, Лючика, Максимка.
Ме роч матрос...
Да, да, да...
И сэки друг выль мӧвп воис матрослы юрас.
Сійӧ юаліс:
— Кӧсъян, Максимка, роч матрос?
— Да, да, да, — шуаліс Максимка да мыйвермӧмысь гогйӧдліс юрнас.
— Вот эськӧ лӧсьыд вӧлі!
И кыдз ме водзті эг думыштлы!..
Колӧ сёрнитны войтыркӧд да кевмысьны Егорычлы.
Сійӧ доложитас старшӧй офицерлы...
Некымын минута мысти Лучкин бак вылын висьтавліс чукӧртчӧм матросъяслы:
— Вокъяс!
Максимка кӧсйӧ миянкӧд кольччыны.
Кутам корны, мед дозволитасны сылы кольччыны.
Мед ветлас «Забияка» вылын.
Кыдз ті та йылысь мӧвпаланныд, вокъяс?
Матросъяс ставныс сьӧлӧмсянь ошкисны тайӧ предложениесӧ.
Та бӧрын Лучкин муніс боцман дінӧ да корис сійӧс доложитны старшӧй офицерлы командалысь корӧмсӧ да содтіс:
— Тэ нин, Егорыч, уважит, эн ӧткажит...
И старшӧй офицерлы кевмысь.
Максимка пӧ ачыс желайтӧ...
Дай кыдз нӧ батьтӧм-мамтӧм сирӧтаӧс Надежнӧй мыс вылӧ эновтан!
Ӧд сійӧ дзикӧдз вермас пропадитны сэн, Егорыч!
Жаль детинкаыс...
Бур ӧд сійӧ, кывзысьысь...
— Мый нӧ, ме доложита.
Максимка ӧкуратнӧй детинка.
Сӧмын ӧд кыдз капитан...
Сӧгласитчас-ӧ арапскӧй званиеа негрӧс кольны российскӧй корабль вылӧ...
Мед эськӧ тайӧ эз жӧ ло мытшӧдӧн...
— Некутшӧм мытшӧд оз ло, Егорыч.
Ми Максимкаӧс арапскӧй званиеысь петкӧдам.
— Кыдз сійӧ?
— Роч вераӧ пыртам, Егорыч, и лоӧ сійӧ, сідзкӧ, роч званиеа арап.
Тайӧ мӧвпыс сьӧлӧм вылас воис Егорычлы, да сійӧ кӧсйысис пыр жӧ доложитны старшӧй офицерлы.
Старшӧй офицер кывзіс боцманлысь доклад да шуис:
— Тайӧ, тыдалӧ, Лучкин клопочитӧ.
— Став командаыс сідзжӧ корӧ кольӧдны арапчонокӧс, ваше благородие.
Кытчӧ нӧ сійӧс шыбитан?
Жалитӧны...
А сійӧ эськӧ миянын юнга пыдди лои, ваше благородие!
Арапчонокыс исправнӧй, лысьта доложитны.
abu
Старшӧй офицер кӧсйысис доложитны капитанлы.
Флаг лэптігкежлӧ петіс выліӧ капитан.
Кор старшӧй офицер висьталіс сылы командалысь корӧмсӧ, капитан первой ӧткажитіс.
Но, тыдалӧ, сылы дум вылас усины аслас челядьыс, да сійӧ пыр жӧ вежис ассьыс решитӧмсӧ да шуис:
— Мый нӧ, мед кольччас.
Лоас юнгаӧн.
А воас Кронштадтӧ миянкӧд да, сэки мыйкӧ вӧчам сыкӧд.
Збыльысь, мыйла сійӧс эновтны, кор сійӧ и ачыс тайӧс оз кӧсйы!
Да мед Лучкин коляс сы дінын дядька пыдди.
Ёна юысь тайӧ Лучкиныс, а вот видзӧд жӧ... детинка дінӧ ёна кӧртасьӧма...
Меным доктор висьтавліс, кыдз сійӧ пасьтӧдіс негрӧс...
Кор бак вылын получитісны разрешение кольӧдны Максимкаӧс, матросъяс лоины зэв радӧсь.
Но медъёна, дерт, радлісны Лучкин да Максимка.
Луннас первой часын клипер шыбитіс якӧр Кейптаунскӧй рейдын.
А мӧд луннас первой вахтаӧс лэдзисны берег вылӧ.
Мӧдӧдчисны сэтчӧ и Лучкин Максимкакӧд.
— Тэ смотри, Лучкин, эн ю Максимкатӧ! — сералӧмӧн шуис Егорыч.
Тайӧ шуӧмыс, тыдалӧ, ёна мӧрччис Лучкинлы, и сійӧ вочавидзис:
— Гашкӧ, Максимка вӧсна ме дзик садьӧн бӧр локта!
Кӧть Лучкин и воис берег вылысь кодӧн, но паськӧмыс сы вылын вӧлі ставыс дзонь, мый вылӧ ставныс ёна дивуйтчисны.
Кыдз бӧрыннас тыдовтчис, тайӧ лои Максимка вӧсна. Кор сійӧ казяліс, мый другыс вывті уна юӧ, пыр жӧ котӧртіс орчча кабакӧ роч матросъясла, да найӧ нуӧдісны Лучкинӧс пристаньӧ да пуксьӧдісны шлюпкаӧ, кӧні сы дінын вешйывтӧг пукаліс Максимка.
Лучкинлӧн ӧдва артмылісны кывъясыс да сійӧ шуаліс век ӧтитор:
— Кӧні Максимка?
Вайӧдӧй Максимкаӧс...
Ме сійӧс, вокъяс, эг ю, Максимкаӧс...
Сійӧ меным первой друг...
Кӧні Максимкаыс?
И кор Максимка локтіс Лучкин дінӧ, сійӧ пыр жӧ лӧнис да регыд унмовсис.
Вежон мысти «Забияка» муніс Добрая Надежда мыс дорсянь.
Петӧм мысти регыд Максимкаӧс торжественнӧя пыртісны да сылы выльысь сетісны Максимка ним.
Овсӧ сылы сетісны клипер ним серти «Забиякин».
Куим во мысти Максимка воис «Забияка» вылын Кронштадтӧ дас нёль арӧса детинкаӧн. Мичман «Петенька» стараньеӧн, коді занимайтчис сыкӧд, сійӧ зэв бура кужис лыддьысьны и гижны рочӧн.
Капитан эз эновт сійӧс и меститіс фельдшерскӧй ученикъяс школаӧ.
А отставкаӧ петӧм Лучкин кольччис Кронштадтын, медым лоны аслас радейтантор дінын, код дінӧ сійӧ вӧлі кӧртасьӧма аслас став сьӧлӧмнас.
{Станюкович К. (комиӧдіс Т. Н. Дзюба) @ Куцӧй @ висьт @ К. Станюкович. Морскӧй висьтъяс @ 1947 @ Лб. 41‒73.}
КУЦӦЙ
I
Зэв мича тропическӧй асылын Сингапурскӧй рейдын, кытчӧ чукӧртчис Тихӧй океанса роч эскадра, коді плавайтліс квайтымынӧд воясын, выль старшӧй офицер, барон фон-дер-Беринг, кузь тушаа, кос лысьӧма, ар комын вита кымын вывті серьёзнӧй еджгов морт, первойысь на кытшовтіс корвет «Могучӧй» вывті да видзӧдаліс став медпыді пельӧсъясӧ. Сійӧс колльӧдіс старшӧй боцман Гордеев.
Барон сӧмын тӧрыт рыт на воис «Могучӧй» вылӧ, сійӧс вӧлі переведитӧма татчӧ адмирал распоряжение серти клипер «Голубь» вывсянь, да ӧні тӧдмасис суднокӧд.
Кӧть педантичнӧй барон ёна желайтіс, «выль рос» моз, мый дінӧ кӧ да крукасьны, но тайӧс вӧчны вӧлі дзик позьтӧм.
«Могучӧй», коді кык во нин ветліс кругосветнӧй плаваниеын, кутсис образцӧвӧй порядокын да вылісянь уліӧдз дзирдаліс шемӧсмӧдан сӧстӧмлунӧн.
Эз ӧд весь воддза старшӧй офицер, муса Степан Степанович, кодӧс назначитісны командирӧн ӧти клипер вылӧ, — и офицеръясӧн и матросъясӧн ёна радейтана морт, — пуктыв ассьыс став мудериттӧм, бур ловсӧ сы вылӧ, медым «Могучӧй» вӧлі, кыдз шуліс Степан Степанович, «чача» кодь, кодӧн эськӧ вермис любуйтчыны делӧсӧ гӧгӧрвоысь быд моряк.
И збыль, «Могучӧйӧн» любуйтчылісны став портъясын, кытчӧ сійӧ пыравліс.
Ньӧжмыд походкаӧн, неуна катласигтыр, улысса олан палубаті прӧйдитігӧн барон Беринг друг сувтіс кубрикӧ да чургӧдіс водзӧ кузь еджыд водзчуньсӧ, код вылын югъяліс курляндскӧй барон Берингъяс важ рӧдлӧн фамильнӧй чунькытш.
Тайӧ чуньыс индіс пашкыр гӧна ыджыд рыжӧй пон вылӧ, коді чӧскыда вуграліс матросскӧй оланінын ыркыд лӧнь пельӧсын, мисьтӧм, пӧрӧдатӧм юрсӧ нюжӧдӧмӧн.
— Тайӧ мый сэтшӧмыс? — секунда-мӧд торжественнӧя чӧв олыштӧм бӧрын, внушительнӧя да стрӧга юаліс барон.
— Пон, <rus>ваше благородие</rus>! — тэрмасьӧмӧн вочавидзис боцман. Сійӧ чайтіс, мый старшӧй офицер пемыдкодь кубрикысь эз лючки аддзы понсӧ да пуктіс сійӧс мыйкӧ мӧдтуйӧ.
— <ns>Ду-рак</ns>! — спокойнӧя, гӧлӧссӧ лэптытӧг, чорыда шуис барон. — Ме ачым аддза, мый тайӧ пон, а абу швабра.
Ме юала: мыйла тані понйыс?
Позьӧ ӧмӧй военнӧй судно вылын видзны понъясӧс!
Кодлӧн тайӧ понйыс?
— <ns>Конвертскӧй</ns>, <rus>ваше благородие</rus>.
— Боцман...
Кыдз тэнад овыд?
— Гордеев, <rus>ваше благородие</rus>!
— Боцман Гордеев!
Сёрнит тӧлкӧнджык, ме тэнӧ ог гӧгӧрво.
Мый сійӧ лоӧ: корветскӧй пон? — водзӧ юасис барон век сідзжӧ ньӧжмыда, негора да кутшӧмкӧ дӧзмӧдан гӧлӧсӧн, кывъяссӧ торйӧдлӧмӧн, отчётливӧя шуалӧмӧн, кыдз век сёрнитӧны роч немецъяс. Сійӧ сувтӧдіс боцман чужӧм вылӧ ассьыс ыджыд, югыд да кӧдзыд кельыдлӧз синъяссӧ.
Олӧма боцман, кодӧс ӧнӧдз ставыс быттьӧкӧ зэв бура гӧгӧрволісны, не лыддьыны кӧ сійӧ случайяс, кор сійӧ мукӧд дырйи волывліс берегсянь садьтӧм кодӧн, шензьӧмӧн видзӧдіс котлет кодь рыжӧй бакенбардъяса, кузьмӧс, банйыштӧм, еджыд, устӧм чужӧм вылӧ, код вылын эз тӧдчы некутшӧм чувство. Боцман, тыдалӧ, шогӧ нин уси тайӧ помасьлытӧм дӧзмӧдан допроссьыс да вочавидзӧм пыдди тшӧкыда кутіс лапйӧдлыны ичӧтик руд синъяссӧ.
— Сідзкӧ, кутшӧм нӧ тайӧ корветскӧй пон?
— Матросскӧй, значит, общӧй, <rus>ваше благородие</rus>! — висьталіс зумыштчӧмӧн боцман да сэк жӧ скӧрысь думыштіс:
«Он гӧгӧрво али мый, кузь кока!»
Но «кузь кока», тыдалӧ, эз гӧгӧрво да шуис:
— Мый тэ меным сӧран!..
Быд понлӧн должен лоны кӧзяин.
— Талӧн вот и абу, <rus>ваше благородие</rus>.
Тайӧ пришлӧй пон.
— Кутшӧм? — юаліс барон. Сійӧ, тыдалӧ, эз тӧд, мый значитӧ тайӧ кывйыс.
— Пришлӧй, <rus>ваше благородие</rus>.
Кронштадтын вӧтчӧма ӧти миян матрос бӧрся да локтіс конверт вылӧ, кор сійӧ вооружайтчис гаваньын.
Сійӧ кадсянь Куцӧй и ветлӧ миянкӧд.
Сідз сійӧс кутісны шуны бӧж вӧснаыс, <rus>ваше благородие</rus>! — содтіс боцман, медым лоӧ гӧгӧрвоанаджык.
— Военнӧй судно вылын пон — беспорядок.
Найӧ сӧмын лякӧсьтӧны палубасӧ.
— Лысьта доложитны, <rus>ваше благородие</rus>, мый Куцӧй — тӧлка пон и асьсӧ кутӧ, кыдз следуйтӧ.
Сысянь татшӧм омӧльтор эг казявлӧй! — дорйис Куцӧйӧс боцман. — Воддза старшӧй офицер Степан Степанович дозволитлісны сійӧс видзны, сы вӧсна мый Куцӧй, позьӧ шуны, ӧкуратнӧй пон, и команда сійӧс радейтӧ.
— Кыдз ме аддза, вывті унатор тіянлы войдӧр позволяйтлісны дай распуститісны дзикӧдз.
Ме тіянӧс ставнытӧ велӧда, кылан? — стрӧга шуис барон, кодлы боцманлӧн кывъясыс кажитчисны вывтіджык смелӧсь,
да и ачыс сійӧ, буракӧ, эз зэв ёна тірав старшӧй офицер водзын.
— Кывза, <rus>ваше благородие</rus>.
Барон секунда кежлӧ думыштчис, чукыртіс плешсӧ, ас думсьыс сійӧ решайтіс Куцӧйлысь судьбасӧ.
И боцман, коді ёна радейтліс Куцӧйӧс, полӧмӧн виччысис тайӧ решениесӧ.
Бӧрвылас старшӧй офицер шуис:
— Ме кӧ коркӧ казяла, мый тайӧ понйыс пакӧститас палуба вылӧ, ме прикажита шыбитны сійӧс борт сайӧ.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои, <rus>ваше благородие</rus>!
— И эн вунӧд, мый ме ассьым приказаниеяс кыкысь ог висьтавлы, — тӧдчӧдӧмӧн содтіс барон ассьыс дзуртан, век ӧткодь шыа гӧлӧссӧ ньӧти лэптытӧг.
Боцман Гордеев, важ служак, аслас нэмнас аддзыліс не этша быдпӧлӧс начальствоӧс да кужис тӧдмавны йӧзӧс; сійӧ тайӧ предупреждениетӧг нин гӧгӧрвоис, мый тайӧ «кузь кокаыс», дарӧм кӧть сёрнитӧ ньӧжйӧ, горзытӧг, но сэтшӧм «сьӧкыд висьӧм», кодкӧд служитны лоӧ зэв мустӧм, абу, небось, Степан Степановичкӧд служитӧмыд.
Ассьыс нимсӧ некымынысь шуӧм кывлӧм бӧрын Куцӧй нюжмовтчис, восьтіс синсӧ, дышиника чеччис да вӧчис кымынкӧ воськов, пемыд пельӧсысь югыдінӧ петӧмӧн, и кыдз тӧлка, дисциплина гӧгӧрвоысь пон, офицерскӧй формаа тӧдтӧм мортӧс аддзӧмӧн, почтительнӧя легӧдыштіс аслас кералӧм бӧжнас.
— Тьпу, кутшӧм пеж пон! — зывӧка пинь пырыс шуис барон, гынмӧм, чорыд рыжӧй гӧна мисьтӧминик, укшаль ыджыд дворняга-пон вылӧ презрительнӧя видзӧдлӧм бӧрын. Понлӧн вӧліны сувтсӧн сулалан йирӧм-орласьӧм пельяс, а паськыд нырвомыс вевттьысьӧма кушинъясӧн, быттьӧ воз сёйӧмысь.
Сӧмын Куцӧйлӧн вывті тӧлка бур синъясыс, кодъяс сюся видзӧдісны барон вылӧ, неуна мичмӧдісны сылысь вывті мисьтӧм нырвомсӧ.
Но тайӧ синъяссӧ барон, буракӧ, эз казяв.
— Мед некор оз паныдась меным тайӧ пеж понйыс! — шуис барон.
И тайӧ кывъяс бӧрын бергӧдчис да кайис выліӧ, а сыкӧд тшӧтш зумыштчӧм, жугыльмӧм боцман.
Ассьыс керыштӧм бӧжсӧ нюгыльтӧмӧн, коді вӧлі ӧти кронштадтса пӧварӧн лёка шутитӧмлӧн пасӧн, да важӧн чеглӧм ӧти воддза кокнас чотігтырйи, Куцӧй довгис аслас пемыд пельӧсӧ. Позьӧ чайтны, сійӧ чувствуйтіс, мый эз вӧв сэтшӧм шуда, медым воны сьӧлӧм вылас тайӧ кузь кока, рыжӧй бакенбардъяса мортыслы, кодлӧн лёк видзӧдласыс эз си сылы некутшӧм буртор.
Ӧти матрос, коді кывліс старшӧй офицерлысь кывъяссӧ, меліа лапкӧдыштіс став корветӧн радейтанторсӧ, а сійӧ вочакыв пыдди аттьӧалӧмӧн нюлыштіс матрослысь сарӧга кисӧ.
II
Сьӧкыд, шог чувствоӧн личкӧм, коді век овлӧ прӧстӧй роч мортлӧн, кор сійӧс матӧвоштӧны кузь вӧйпӧдӧм-велӧдӧмӧн да «гажтӧм» кывъясӧн, боцман ещӧ дзонь час четверть чӧж, эз кӧ унджык, струна моз сулаліс барон каютаын да, терпеньесьыс петӧмла фуражкасӧ киас бергӧдлӧмӧн, кывзіс сылысь кузь, подробнӧй, век ӧткодь шыа гӧлӧсӧн висьталан наставлениеяссӧ сы йылысь, кутшӧм порядокъяс ӧнісянь лоасны корвет вылын, мый сійӧ кутас требуйтны боцманъяссянь да унтер-офицеръяссянь, кыдзи колӧ кутны асьнысӧ матросъяслы, мый сэтшӧмыс лоӧ, барон гӧгӧрвоӧм серти, настоящӧй дисциплинаыс и кыдзи сійӧ кутас пӧщадатӧг накажитавны берег вылын юӧмысь.
Кор боцманӧс сэсся лэдзисны каютаысь «став висьталӧмторсӧ бура помнитны да кодлы следуйтӧ водзӧ висьтавны» тшӧктӧмӧн, сійӧ радпырысь лолыштіс да, пывсян бӧрын моз гӧрдӧдӧм, звирскӧбтіс-чеччыштіс выліӧ да мӧдӧдчис бак вылӧ, медым ӧдйӧджык куритыштны трубкатыр махорка.
Сэні сійӧс пырысь-пыр жӧ кытшалісны баквывса аристократиялӧн пӧшти став представительясыс: фельдшер, баталер, подшкипер, машинист, кык писарь да кымынкӧ унтер-офицер.
— Но мый, Аким Захарыч, кутшӧмджык старшӧй офицерыс?
Кыдз сійӧ тіянлы кажитчис? — юасисны боцманлысь быдладорсянь.
Боцман вочакыв пыдди сӧмын надеятӧг шеныштіс аслас гӧрд, сӧнӧд, гӧна кинас да скӧрысь сьӧвзис пельсаӧ.
И тайӧ шеныштӧмыс, и чорыда сьӧвзьӧмыс, и дӧзмӧм выражениеыс боцманлӧн дзормыштны заводитӧм сьӧд бакенбардъяса, кӧрыштӧм синкыма, гӧрд, картупель кодь ныра гожъялӧм, пемыд чужӧм вылас, — ставыс тайӧ быттьӧ шуаліс: «Лучше пӧ эн нин юасьӧй!»
— Скӧр? — юаліс кодкӧ.
Но боцман эз пыр вочавидз.
Сійӧ первой кык-ӧ-куимысь кузя кыскыштіс каллянсӧ, бара сьӧлыштіс да синъяснас гӧвкнитіс кывзысьяс вылас, кодъяслы вӧлі зэв окота ӧдйӧджык тӧдмавны донъялӧмсӧ татшӧм тӧлка да авторитетнӧй мортсянь. Сэсся сійӧ век жӧ неуна чинтыштіс ассьыс гора гӧлӧссӧ, код вӧсна боцман горшлы сетлісны ним «ыргӧн горш», да косьӧбтіс:
— Веськыда шуны: чума турецкӧй!
Татшӧм убеждённӧй да решительнӧй донъялӧмыс вӧчис кывзысьяс вылӧ зэв ыджыд впечатление.
Кыдз нӧ!
Кык во чӧж плавайтӧм бӧрын сэтшӧм старшӧй офицеркӧд, коді, матросъяс кывъяс серти, вӧлі «бур» да «жалитліс» йӧзсӧ, эз жугӧдлы найӧс не вын серти уджӧн да велӧдӧмъясӧн, косясьліс шоча — и сійӧ сӧмын пӧсь вывсьыс, а эз лёкалӧм вӧсна — да эз сэтшӧм стрӧга видзӧдлы матросскӧй слаблун вылӧ — берегын ныр вылӧ усьтӧдз юӧм вылӧ, «чумакӧд» делӧ нуӧдны кажитчис вывті мустӧмӧн.
Абу дивӧ, мый ставныслӧн чужӧмъясыс пыр жӧ лоисны серьёзнӧйӧсь да мӧвпаланаӧсь.
Минута дыра кымын сулаліс напряжённӧй чӧвлун.
— Но век жӧ, кутшӧм боксянь нӧ сійӧ чума, Аким Захарыч? — заводитіс бара юасьны кудриа юрсиа том фельдшер. Сылы, аслас должность сертиыс, мукӧдъяс дорысь омӧльджыка колӧ вӧлі ӧпасайтчыны старшӧй офицеркӧд зурасьлӧмъясысь.
Тӧд сӧмын доктортӧ да лазареттӧ — и шабаш!
— Став боксяньыс, вокӧй, чума!
Шуны кӧ, вывті зывӧк морт.
Пилитӧ-йирӧ пила моз, крукасьӧ быдлаӧ, и некутшӧма лолыштны оз сетлы, кузь кока немчураыд!
Ӧні вот каютаын матӧвоштыліс.
Видзӧдӧ ме вылӧ черилӧн кодь синъясӧн, а ачыс: зу-зу-зу, зу зу-зу, — нерыштіс баронӧс боцман. — Ме, шуӧ, тіянӧс ставнытӧ велӧда.
Менам, шуӧ, выль порядокъяс лоасны.
Ме, шуӧ, берегын юӧмысь кута взыскивайтны зэв стрӧга...
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, пилитіс помтӧг...
Дзикӧдз шогӧ уськӧдіс.
— Унтерцер, коді тӧрыт «Голубь» вывсянь катерӧн вайис выль старшӧй офицерӧс, эз жӧ ошкы сійӧс.
Висьтавліс, мый аслыссяма да асныра и ставнысӧ клипер вылас аслас сёрнинас дӧзмӧдліс, — содтіс унтер-офицеръяс пиысь ӧти.
— «Голубь» вылын ставныс радлӧны, мый сійӧ муніс, сы вӧсна мый морт дінад сибдыліс сир моз...
А косясьны, шуӧны, оз косясь и оз нӧйт, но сӧмын накажитӧ ас ногыс: сувтӧдлӧ вантъяс вылӧ кӧмтӧм кокӧн, нокъяс вылӧ пукавны мӧдӧдлӧ.
Висьтавліс — быдторйӧ зэв крукасьысь дай асьсӧ вывті вылӧ пуктӧ этайӧ...кыдз нин сылӧн овыс?..
— Берников ли, мый ли, — вочавидзис боцман, немецкӧй овсӧ роч ногӧн лӧсьӧдӧмӧн. — Немецкӧй баронъяс пиысь.
А асьсӧ весьшӧрӧ вылӧ пуктӧ, сы вӧсна мый вышитчынысӧ сылы нинӧмысь! — авторитетнӧя содтіс боцман.
— А мый?
— А сійӧ, мый ыджыд мывкыд сыын оз тӧдчы.
Тайӧ став сійӧ кывъяс сертиыс тыдалӧ.
И вежӧртӧ сьӧкыда.
Висьтала тіянлы, ӧнтай некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мый Куцӧй <ns>конвертскӧй</ns> пон.
Кутшӧм, шуӧ, <ns>конвертскӧй</ns>?
Непременнӧ сылы кӧзяинӧс вай...
— Кыдз нӧ тіян пон йывсьыс сёрниыс пансис? — юаліс кодкӧ.
— А вот видзӧдтӧ!
Эз во сылы сьӧлӧм вылас миян Куцӧйыд — дай ставыс!
Оз позь, шуӧ, судно вылын видзны понйӧс.
И грӧзитчис, мый тшӧктас шыбитны Куцӧйӧс борт сайӧ, пакӧститас кӧ сійӧ палуба вылӧ.
И мед пӧ ме, шуӧ, сійӧс синмӧн эг аддзыв!
— А мый сылы Куцӧйыс?
Мешайтӧ, али мый?
— Сійӧ вот и эм. Быдтор сылы, анафемалы, мешайтӧ.
Кывтӧм пемӧстӧ, и сійӧс дзескӧдӧ...
Да, вокъяс, мӧдӧдіс миянлы господь цацаӧс, нинӧм шуны...
Вежсяс ӧні олӧмыд.
Не ӧтчыд лоӧ казьтывлыны Степан Степановичтӧ, мед сетас сылы ен здоровье! — шуис боцман, пыркӧдіс каллянсӧ да сюйис сійӧс гач зептас.
— Капитанным миян сылы ыджыд вӧля оз сет, ме сідз чайта, — шуыштіс том фельдшер. — Оз лэдз ёна безобразничайтны.
Он дур, вокӧ!
Абу ӧні сэтшӧм праваясыд.
Со ӧні мужикъяслы вӧля сетӧны, и ставыслы праваяс лоӧны, закон серти...
— Кысь нӧ капитанлы ставсӧ аддзыны.
Главнӧйыс сійӧ, мый старшӧй офицер медматӧ миян дінӧ касайтчӧ! — паныд шуис боцман.
— Позьӧ и капитанӧдз волыны, ковмас кӧ.
«Сідз пӧ и сідз!» — збояліс фельдшер.
— Вывті тай тэрыб!
А тэ артышт, мый и капитанлы быттьӧ абу лӧсьыд аскоддемыслы паныд мунны да срамитны сійӧс, шуам, кутшӧмкӧ унтерцер вӧсна.
Таын вот мытшӧдыс и эм!
Абу, вокӧй тэ менам, торйӧн-торйӧн норасьны абу порядок, сӧмын прӧста начальствосӧ дӧзмӧдан, а тӧлкыс оз ло — тэныд жӧ сюрас!
Важ пӧраӧ вӧліны мӧднога правилӧяс! — содтіс боцман, коді чорыда видзис важ обычайяссӧ, сідз шуны, обычнӧй матросскӧй правалысь.
— Кутшӧм, Аким Захарыч?
— А сэтшӧм, мый вывті кӧ нин, примернӧ, некутшӧм, позьӧ шуны, садьтӧг мучитісны ми вокӧс, матросъясӧс, и дзикӧдз нин кӧ оз кут позьны терпитны, значит, тиранствосӧ, сэки команда мунліс ӧтчаянность вылӧ: сувтас, кыдз следуйтӧ, во фрунт и ботанъяс пыр висьталас командирлы ассьыныс норасьӧмсӧ.
— Мый нӧ — артмывліс тӧлк?
— А морт серти.
Мукӧдыс, видлалӧм пыдди, тшӧктас кульны-пӧвсавны джын командасӧ, но, а мӧд кывзас и решитас сӧвесть сертиыс.
Помнита, ӧтчыд смотр дырйи — ме сэки сӧмын первой во на служиті — сетім ми адмирал Чаплыгинлы норасьӧм командир Занозов вылӧ — дзик зверь кодь вӧлі! — сэки, вокӧй, делӧсӧ видлалӧм пыдди миян корабль вылын быдса лун чӧж йӧзӧс нӧйтісны...
Сэтшӧм ойзӧм-лӧвтӧм сулаліс, и меным линьӧн сёысь кучкисны — вот тэныд и норасьӧм!
Бара жӧ мӧдпӧрйӧ ми сідзжӧ норасим капитан Чулковлы — ӧні сійӧ адмирал нин — старшӧй офицер вылӧ.
Сэк делӧыс дзик мӧдног бергӧдчис.
Кывзіс тайӧ Чулков, зумыштчӧм, скӧр сэтшӧм, а век жӧ кӧсйысис кыдз колӧ видлавны...
— Но и мый нӧ?
Видлаліс?
— Видлаліс.
Вежон мысти старшӧй офицер спишитчис фрегат вылысь, быттьӧкӧ висьӧм вӧсна, и ми кокньыдджыка лолыштім...
И нинӧм миянлы эз ло...
Вот, вокӧй, кутшӧм делӧяс вӧвліны...
Дерт, риск вылӧ мунлім...
— Но, миян командир, небось, оз сет командатӧ ӧбидитны.
— Капитан вылӧ сӧмын и став надеяыс, а век жӧ оз вермы видзӧдны став бӧрсяыс.
Дзикӧдз вильӧдас, йирас миянӧс кузь кока немецыд!
Мыйкӧ дыра ещӧ тӧлкуйтыштісны выль старшӧй офицер йылысь.
Ставныс решитісны виччысьлыны, мый лоӧ водзӧ.
Гашкӧ, сійӧ и повзяс капитанысь да оз кут вежлавны сійӧ порядокъяссӧ, кодъяс вӧліны Степан Степанович дырйи.
Тайӧ мӧвпъясыс неуна лӧньӧдісны сьӧлӧмъяссӧ чукӧртчӧм йӧзыслысь.
И сэки том писарь, кантонистъяс пӧвстысь, зэв тшапитчысь, чаль чунь вылас аметистовӧй чунькытша, юаліс:
— А кыдз нӧ ӧні берегӧ петалӧм йывсьыс лоӧ, Аким Захарыч?
Лэдзлас оз сійӧ миянӧс Сингапурсӧ видзӧдлыны?
— Та йылысь сёрни эз вӧв.
— Ті эськӧ мед доложитінныд старшӧй офицерыслы, Аким Захарыч.
— Час, доложита.
— Ме чайта, быдӧнлы любӧ гуляйтыштны берегас.
Тані, шуӧны, Сингапурас зэв весиг уна видзӧдланторйыс...
И мича природа сэн, и ресторантъяс.
И лавкаяс, шуӧны, озырӧсь...
Ті нин доложитӧй, Аким Захарыч, а то ӧд он тӧд, дыр-ӧ кутам сулавны, Сійӧ и видзӧд, удовольствиетӧг колям.
Тайӧ здукӧ бак вылӧ котӧрӧн локтіс том вестӧвӧй Ошурков да висьталіс боцманлы:
— Аким Захарыч!
Тіянӧс старшӧй офицер корӧ.
— Мый ещӧ сылы ковмис?
— Ог вермы тӧдны.
Каютаас пукалӧ да кутшӧмкӧ бумагаяс листалӧ...
— Бара пилитны заводитас!
Эстшӧм...
И, чорыда ёрччыштӧм бӧрын, боцман котӧртіс старшӧй офицер дінӧ.
— А тэ выль старшӧй офицер дінас вестӧвӧйӧн кольччан, Вань? — юасисны бак вылын Ошурковлысь.
— Кольчча тай.
Нинӧм он кер...
Лоӧ сійӧс терпитны...
Став сертиыс тыдалӧ, мый Степан Степанович пыдди жель кодь мортӧс меным ен мӧдӧдіс.
Сійӧ нин меным дӧжналіс аслас порядокъяс кузяыс, значит...
Мед пӧ машина моз ставсӧ вӧчин!
III
Выль старшӧй офицерӧн Куцӧйӧс ненавидитӧм-мустӧмтӧм да матросскӧй понйӧс борт сайӧ шыбитны грӧзитчӧм кыпӧдісны став команда пӧвстын пыді ропкӧм.
Ставныс быттьӧкӧ дивуйтчисны тайӧ тӧлктӧм лёкалӧм вылас — мырддьыны матросъяслысь радейтанторсӧ, коді кык вося плаванье чӧж, судно вылын век ӧтногса да гажтӧм олӧмын, сэтшӧм ёна гажӧдліс. Куцӧй вӧлі сэтшӧм бур, ласков, благодарнӧй понйӧн; ас дінас бура относитчӧмысь, кодӧс сійӧ вӧлисти аддзис Кронштадтса уличаяс вылын некымын во чӧж брӧдяжничайтан лёк олӧм бӧрын, сійӧ мынтыліс йӧзлы сьӧлӧмсянь кӧртасьӧмӧн.
Тӧлка да быдторйӧ велалысь, матросскӧй преподаваниелысь став предметъяссӧ ӧдйӧ гӧгӧрвоысь, мыйсӧ сӧмын эз вӧчлы тайӧ тешкодь, мисьтӧм Куцӧйыс, став матросъяслысь серам петкӧдлӧмӧн да збыльвылӧ вывті ыджыд мывкыдлуннас найӧс шензьӧдӧмӧн!
И кутшӧм уна долыдлун да теш вайлывліс сійӧ нетребовательнӧй морякъяслы да тайӧн заставляйтіс найӧс кӧть недыр кежлӧ вунӧдлыны океанъяс кузя дыр ветлігӧн сьӧкыд морскӧй олӧмсӧ и рӧдина дінысь кузь кад кежлӧ торйӧдчӧмсӧ!
Сійӧ ветлӧдліс бӧр кокъяс вылас зэв серьёзнӧй выражениеӧн тӧлка чужӧм вылас, вайлывліс, мый тшӧктылісны, кайліс вантъяс вылӧ да сулаліс сэні, кытчӧдз сылы эз горӧдлыны: «Марсъяс вылысь долой», скӧрысь эраліс да мурзіс, кор сылысь юавлісны: «Куцӧй, оз-ӧ ковны тэныд, вокӧй, линьяс?» да, мӧдарӧ, вӧчлывліс радлан чужӧм, гажаа ӧвтіс кералӧм бӧжнас, кор сылы шулісны: «Мунан берег вылӧ?»
Кор кывсьыліс свисток да сы бӧрын боцманлӧн горӧдӧм: «Кайӧй ставныд выліӧ», Куцӧй подвахтеннӧйяскӧд тшӧтш, кутшӧм кӧть поводдя эз вӧв, лэбзьывліс юр ни кок выліӧ да виччысьліс бак вылын, кытчӧдз эз свиститлыны: «Подвахтеннӧйясӧс уліӧ!»
А штормъяс дырйи сійӧ пӧшти пыр вӧлі выліын да гажӧдліс вахтеннӧйясӧс сьӧкыд вахтаяс нуигчӧж.
Кор свиститлісны вина дінӧ, Куцӧй матросъяскӧд тшӧтш сулавліс вина сеталігӧн да сэсся ӧбед дырйи ветлӧдліс бӧр кокъяс вылас артельӧн-артельӧн пукалысь матросъяс костті, быдлаысь получайтіс лышкыд кусӧкъяс да гажаа тявзывліс аттьӧалӧм пыдди.
Ӧбед бӧрын, кор подвахтеннӧйяс шойччисны, Куцӧй пыр водлывліс Кочнев кок дінӧ. Тайӧ олӧма морт дорас, зумыш, ёна юысь, баквывса матрос дінас, сійӧ петкӧдліс нежнӧй чувствояс да став сьӧлӧмсяньыс радейтліс сійӧс.
Сійӧ, кыдз шусьӧ, видзӧдіс матрослы синмас, пӧшти пыр бергаліс сы дінын да, тыдалӧ, вӧлі помтӧм рад, кор Кочнев малыштліс сійӧс.
Войся вахтаяс дырйи Куцӧй пыр вӧлі Кочнев дінын, и кор сійӧ пукаліс судно нырын часӧвӧйӧн да сылы колӧ вӧлі «видзӧдны водзӧ», Куцӧй тшӧкыда нуліс аслас друг пыдди часӧвӧйлысь обязанностьяссӧ.
Сійӧ вешйывтӧг сулаліс кӧдзыд тӧв йылын, кӧтасьліс зэр улын да, курччалӧм пельяссӧ чошкӧдӧмӧн, сюся видзӧдіс водзӧ, пемыд войӧ, тайӧн сетліс позянлун дождевикӧ гартчӧм да пон гӧнӧн шоналӧм матрослы неуна вугыртыштны нырнас кокасигтырйи.
Мыйӧн казявліс би паныд локтысь суднолысь либӧ друг петкӧдчысь мыгӧр «купечлысь», коді аслас тӧждысьтӧм вӧсна эз ӧзтывлы бияссӧ, Куцӧй заводитліс гораа увтчыны да садьмӧдліс ойбыртӧм часӧвӧйӧс.
Берег вылӧ Куцӧй пыр петавліс Кочневкӧд, мунліс сыкӧд медматыса кабакӧдз да, час дыра кежлӧ торйӧдчылӧм бӧрын, кодакості сійӧ котӧртлывліс видзӧдлыны берегвывса понъяс вылӧ, воліс бӧр аслас друг дінӧ, мукӧд дырйи ёна курччалӧм-пурӧм, да сэсся эз нин лэдзлы сійӧс син вывсьыс.
Сійӧ внимательнӧя, бура тӧдчан сочувствиеӧн кывзіс матрослысь кодъюрӧн висьтавлан монологъяссӧ да вочавидзліс сылы кералӧм бӧжнас ӧвтышталӧмӧн либӧ мелі никсӧмӧн, кор коддзӧм Кочнев нуӧдіс сыкӧд сёрни кутшӧмкӧ, тыдалӧ, гажтӧмторъяс йылысь. Кор садьтӧм код матрос туплясис уличаын, Куцӧй стӧрӧжитіс сійӧс, кытчӧдз эз волыны тӧварышъясыс да эз нуӧдлыны сійӧс.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, Куцӧй петкӧдліс понлысь сьӧлӧмсянь кӧртасьӧм тайӧ морт дінӧ, коді сетліс сылы, быдлаысь вӧтлан брӧдягалы, быд асыв фурманщикъяс джаггезйӧ сюрны рискуйтысьлы, спокойнӧй оланін корвет вылын да пӧтӧс, долыд олӧм бур йӧз костын, кодъяс корвет вылӧ сыӧн воӧм бӧрын первой лунсяньыс жӧ петкӧдлісны брӧдяга дінӧ вывті бур да любезнӧй внимание, кутшӧмӧс сійӧ важӧн нин эз аддзыв.
Асладорсяньыс жӧ век букыш, абу варов, кид матрос вӧлі ёна кӧртасьӧма аслас найдыш дінӧ, коді петкӧдліс сэтшӧм чуймӧдан способностьяс, ог нин шуӧй вывті бур нравственнӧй качествояс йылысь. Матрос, буракӧ, сӧмын ӧтнас понйыскӧд и нуӧдліс коддзӧм бӧрас кузь сёрнияс ас йывсьыс.
Сійӧ висьтавліс Куцӧйлы сы йылысь, кыдз сійӧс неправильнӧя, ӧтик «подлӧй морт» вӧсна, сетісны матросӧ, и аслас гӧтыр йывсьыс, коді олӧ дзик «форменнӧй барыня» моз, и ныв йывсьыс, коді оз кӧсйы весиг сійӧс тӧдны...
И Куцӧй быттьӧкӧ гӧгӧрволіс, мый тайӧ асныра матрос, коді юліс джин кутшӧмкӧ иностраннӧй кабакын стӧкан бӧрся стӧкан, висьтавлӧ гажтӧмторъяс йылысь.
Куцӧйкӧд тӧдмасьӧм лои дзик виччысьтӧг.
Тайӧ вӧлі Кронштадтын, ӧти зэра, кӧдзыд воскресеньеӧ, ӧбед бӧрын, куим лун войдӧр «Могучӧйӧн» кругосветнӧй плаваниеӧ петтӧдз.
Вель уна «кокыштӧм» бӧрын, кокъяснас быдсикас чукыль-мукыль вӧчалӧмӧн, Кочнев локтӧ вӧлі кабакысь военнӧй гаваньын сулалысь корвет вылӧ да друг ӧти векни уличаысь казяліс ва виялан труба бердӧ жугыля топӧдчӧм да кӧдзыдысь тірзьысь визгыртчӧм понйӧс.
Коддзыштӧм матрослӧн жальыс петіс тайӧ гирвидзысь ордлыяса, кӧтасьӧм пон вылас, кодлӧн, тыдалӧ, эз вӧв некутшӧм юр сюянін; сылӧн мисьтӧм ортсыыс петкӧдліс, мый тайӧ кӧзяинтӧм брӧдяга.
— Тэ, вокӧ, кодлӧн лоан?
Тыдалӧ, кӧзяинтӧм пон, а? — юаліс сійӧ мытшасьлан кывйӧн да сувтіс пон дінӧ.
Пон подозрительнӧя видзӧдліс матрос вылӧ аслас вежӧра синъяснас, быттьӧ мӧвпалӧмӧн, мый сылы вӧчны: пышйыны-ӧ пырысь-пыр жӧ али виччысьлыны, оз-ӧ мун тайӧ мортыс.
Но мелі гӧлӧсӧн шуӧм некымын кыв, тыдалӧ, сэсся успокоитісны сійӧс, эз петкӧдлыны матрослысь некутшӧм лёк намерениеяс, и сійӧ нораа омлёвтіс.
Матрос локтіс ещӧ матӧджык да малыштіс понйӧс; понйыслӧн, тыдалӧ, небзис сьӧлӧмыс мелуйтӧмсьыс, сійӧ нюлыштіс матрослысь кисӧ да кутіс омлявны нӧшта гораджыка.
Сэки Кочнев заводитіс корсьысьны аслас зепъясысь.
Тайӧ корсьысьӧмыс кыпӧдіс понлысь горш внимание.
— Тшыг, небось коньӧрӧй! — шуаліс матрос. — А тэ терпитышт...
Вот и сюри тэнад шуд вылӧ! — содтіс сійӧ, гач зепсьыс дыр мысти ыргӧн деньга кыскигтырйи.
Сійӧ пыраліс мыйӧнсюрӧ тӧргуйтысь ичӧтик лавкаӧ да здук мысти шыбитіс понлы рудзӧг нянь кусӧкъяс да рушку торъяс; тайӧс сійӧ ньӧбис кык ур дон, кодӧс эз на удит юны.
Пон горша уськӧдчис сёян вылӧ, некымын секундаӧн ньылыштіс ставсӧ да бара юалӧмпырысь моз кутіс видзӧдны матрос вылӧ.
— Но, мӧдім конверт вылӧ...
Сэні тэнӧ вердасны рушку поттӧдзыд, сэтшӧм нин кӧ тэ тшыг...
Матросъяс — бур зонъяс...
Эн пов!
И войсӧ узян конверт вылын, а тадзтӧ абу зэв долыд зэр улад кӧтасьныд!
Мунам, понйӧй!
Сійӧ меліа шутёвтіс.
Пон мӧдӧдчис сы бӧрся да неуна падъялыштӧмӧн кайис сходни кузя корвет вылӧ. Сійӧ веськаліс матрос бӧрся бак вылӧ йӧз шӧрӧ да ёна повзис и быттьӧ индыштіс аслас мисьтӧмлун вӧснаыс.
— Брӧдягаӧс, вокъяс, вайӧді! — пон вылӧ индӧмӧн шуис Кочнев.
Матросъяслы жаль лои тайӧ коньӧр кодь понйыс.
Сійӧс кутісны малавны да нуӧдісны уліӧ вердны.
Пӧттӧдз сёйӧм бӧрын сійӧ регыд унмовсис камбузысь (кухняысь) неылын да, аслас шудлы вериттӧг, тшӧкыда тревожитчӧмӧн садьмывліс.
Асывнас, вылысса палуба мыськалігӧн ноксьӧмысь, пон садьмис да кутіс полӧмӧн дзоръявны гӧгӧр, но Кочнев пуктіс сы водзӧ кизьӧр рок тыра тасьті, мыйӧн завтракайтісны матросъяс, да тайӧн неуна такӧдіс сійӧс.
Недыр мысти, кор палуба вӧлі мыськӧма, Кочнев петкӧдіс сійӧс выліӧ, бак вылӧ, да предложитіс матросъяслы кольӧдны сійӧс корвет вылӧ:
— Мед плавайтас миянкӧд.
Предложениесӧ вӧлі примитӧма зэв окотапырысь.
Шыасисны боцман дінӧ, мед сійӧ корас разрешение старшӧй офицерлысь, и, кор разрешение воис, бак вылын сувтіс вопрос, кутшӧм ним сетны понлы.
Ставныс видзӧдлывлісны зэв мисьтӧм пон вылӧ, а сійӧ мелі видзӧдласъяс вылӧ воча легӧдіс керыштӧм бӧжнас да аттьӧалӧмӧн нюліс кияссӧ матросъяслысь, кодъяс малалісны сійӧс.
— Куцӧйӧн кындзи некыдз сэсся сійӧс шуны! — вӧзйис кодкӧ.
Нимыс кажитчис.
И тайӧ здуксянь Куцӧй вӧлі примитӧма «Могучӧй» вывса экипаж лыдӧ.
Сійӧс медводдза воспитайтӧмнас займитчис Кочнев да петкӧдліс асьсӧ вывті кужысь велӧдысьӧн.
Вежон мысти нин Куцӧй тӧдіс, мый няйтчӧдны югъялан еджыд палуба некутшӧма оз позь да мый морякъяс сӧстӧмлун видзӧм кузя вывті стрӧгӧсь, и ачыс лои пельк, исправнӧй понйӧн.
Балтийскӧй море вылын бушколӧн первой трепайтігӧн жӧ сійӧ петкӧдліс ассьыс морскӧй качествояссӧ.
Сійӧс ньӧти эз кольмӧд качайтӧмсьыс, сёйис сійӧ сэтшӧм жӧ бура, кыдз и лӧнь поводдя дырйи, да эз петкӧдлы некутшӧм полӧм, кор ыджыдсьыс-ыджыд валъяс шыбласисны корвет бортъяс вылӧ.
Регыдъя кадӧн сюсь да мелі Куцӧй лоис ставыслӧн радейтанторйӧн да гажӧдліс матросъясӧс быдсяматорсӧ вӧчалӧмӧн.
И вот татшӧм славнӧй понйӧс грӧзитчисны шыбитны борт сайӧ!
Та йылысь юӧр медся ёна шызьӧдіс Кочневӧс, и сійӧ решитіс примитны став мераяс, медым Куцӧй эз сюр паныд тайӧ «кузь кока дьявӧлыслы».
И сійӧ жӧ лунӧ, мыйӧн свиститісны вина дінӧ да Куцӧй гажаа, нинӧмысь тӧждысьтӧг уськӧдчис выліӧ, Кочнев нуӧдіс сійӧс бӧр уліӧ, петкӧдліс места кубрик медпемыд пельӧсын да шуис:
— Пукав тані, Куцӧй, вӧрзьӧдчытӧг, а то лёк вермас лоны!
Часлы, ме тэныд вая ӧбедайтыштны!
IV
Коли тӧлысь.
Тайӧ каднас матросъяс тырмымӧн тӧдмалісны выль старшӧй офицерӧс да зэв эз радейтны сійӧс.
Сійӧ, збыльысь, некодӧс на ӧнӧдз эз накажитлы линьясӧн, некодӧс эз кучкыв и вообще эз петкӧдлы ассьыс лёклунсӧ, но век жӧ баронӧс ненавидитісны придирайтчӧмсьыс, быд посниторйӧ крукасьӧмсьыс, сы вӧсна мый сійӧ сибдыліс «сир моз», помтӧг «пилитіс» мыйӧнкӧ мыжмӧм матросӧс да сэсся накажитліс медъёна мӧрччан ногӧн: кольліс мыжаӧс «берегтӧг» да тадзӧн мырддьыліс матрослысь дзик ӧти удовольствиесӧ кузь плаваниеяс дырйи.
Мукӧд дырйи сувтӧдліс вантъяс вылӧ либӧ мӧдӧдліс пукавны нок вылӧ да нӧшта, — а тайӧ кажитчис матросъяслы медӧбиднӧйӧн, — кольліс чарка винатӧг, кодӧс морякъяс сэтшӧма радейтӧны.
Баронӧс ненавидитісны да полісны и тайӧ наказаниеяссьыс и сылӧн сьӧлӧмтӧм педантизмсьыс, код вӧсна сійӧ эз кольлы вниманиетӧг судновывса олӧм расписаниеысь медічӧт кежӧм.
Ставныс чувствуйтісны ас выланыс кутшӧмкӧ сьӧлӧмтӧм, асныралысь машиналысь личкӧм и, главнӧйыс, гӧгӧрволісны, мый барон ас думсьыс нинӧм туйӧ пуктӧ матросӧс да видзӧдӧ сы вылӧ сӧмын кыдз уджалан вын вылӧ.
Некор ни ӧти бур кыв, ни ӧти шутка!
Век ӧтипӧлӧс рӧвнӧй да спокойнӧй дзуртан гӧлӧс, кодын чуткӧй пель кывліс асьсӧ вылӧ пуктан, а мукӧдӧс презирайтан нотаяс!
Кельыдлӧз бесстрашнӧй синъяслӧн век тайӧ чорыд видзӧдласыс!
Эз пӧльзуйтчы сійӧ уважениеӧн и кыдз моряк.
Бак вылын, тайӧ матросскӧй клубын, кӧні сетавсьӧны офицеръяслы стӧч донъялӧмъяс, шулісны, мый сійӧ ньӧти абу «орёл» кодь, кутшӧмӧн вӧвлі Степан Степанович, а кӧтасьӧм курӧг, коді петкӧдліс полӧм, кор Сингапурысь петӧм бӧрын корвет веськаліс штормӧ.
И уджсӧ сійӧ, важ матросъяс донъялӧм серти, эз тӧд стӧча, кӧть и быдлаӧ сюйліс ассьыс нырсӧ.
И юрас тӧлкыс сылӧн абу вывті уна, а сӧмын куш асныралӧм.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, баронӧс терпитны эз вермыны, и сійӧс ставӧн нимтісны «Чӧрт Крукӧн».
Сійӧ вӧйпӧм-велӧдӧмысь быдӧн поліс чумаысь моз.
Первойя каднас барон кӧсйыліс вежны порядокъяс корвет вылын да воддза быдлунся недыр велӧдӧмъяс пыдди кутіс «катайтны» помся куим час чӧж велӧдӧм да ёна мудзтӧдліс матросъясӧс, кодъяс и сідз нин мудзлісны корабль мунігӧн квайт часа вахтаясысь.
Но пасибӧ капитанлы: сійӧ регыд чинтіс старшӧй офицерлысь зільӧмсӧ.
Та йылысь капитанлӧн визув вестӧвӧй Егорка висьтавліс бак вылын тадз:
— Корис сійӧ, вокъяс, Чӧрт Крукӧс ас дінас да шуӧ: «Ті — шуӧ, — Карла Фернандыч, весьшӧрӧ выль порядокъяс лӧсьӧдланныд да йӧзсӧ велӧдӧмъясӧн весьшӧрӧ мучитанныд.
Мед, — шуӧ, — важногыс коляс».
— Мый нӧ та вылӧ Крукыс шуӧ?
— Гӧрдӧдіс дзикӧдз, пуӧм рак моз, проклятӧй Крук да воча шуӧ:
«Кывза, — шуӧ, — но сӧмын ме мӧвпавлі, мый службалы пӧльза вылӧ...»
— «Извинитӧй, господин барон, — тадз сійӧс торкис капитан, — ме, — шуӧ, — и тіянтӧг гӧгӧрвоа, кутшӧм, — шуӧ, — пӧльза службалы эм.
И службалӧн пӧльза, — шуӧ, — требуйтӧ, медым матросъясӧс весьшӧрӧ эз мудзтӧдны.
Сылӧн, — шуӧ, — матросыслӧн, и велӧдчӧм кындзи уна эм уджыс, вахта нуӧдны, и миян, — шуӧ, — матросъяс збоя уджалӧны и молодечьяс, — шуӧ.
abu
— Та кындзи, — шуӧ, — ме сэсся нинӧм ог желайт тіянлы висьтавны...»
Кузь кока чӧрт сідз и муніс, быттьӧ пӧсь ваӧн киськалӧм! — помаліс Егорка чукӧртчӧм матросъяслы ыджыд гаж вылӧ.
Сідзи барон фон-дер-Беринг аслас выль порядокъясӧн да дисциплина вылӧ видзӧдласъясӧн лои корвет вылын кыдзкӧ не ас семьяын.
Кают-компанияын быль старшӧй офицерӧс сідзжӧ мустӧмтісны, торъя нин томйӧз, кодъяс вӧлі йиджтысьӧмаӧсь квайтымынӧд воясса выль идеяясӧн да старайтчисны пӧртны найӧс делӧӧ матросъяскӧд гуманнӧя обращайтчӧмӧн.
Мыйӧнкӧ ёна важӧн, архаическӧйӧн ӧвтіс барон видзӧдласъясысь, коді вӧлі убеждённӧй, чорыд крепостникӧн да консерваторӧн.
Кывшутӧг честнӧй, убеждениеясас чорыда кутчысьысь, сійӧ эз дзеблыв ассьыс, кыдз сійӧ шуліс, «священнӧй принципъяссӧ», век неуна напыщеннӧй да асьсӧ вылӧ пуктысь, вукӧдтӧдз ӧкуратнӧй да лӧсталысь, быттьӧ сійӧс нюлӧмны, барон эз во сьӧлӧм вылас гажа том офицеръяслы. Найӧ лыддисны сійӧс вежӧртӧмӧн, бӧб педантӧн да чорыд сьӧлӧма мортӧн, коді лыддьыліс асьсӧ век правӧн да видзӧдіс ставыс вылӧ вылісянь, аслас курляндскӧй баронствонас ышнясьӧмӧн.
Эз кажитчы сійӧ и флотскӧй службаса «парийяслы»: штурманлы, артиллеристлы да механиклы.
И сытӧг нин быдторйысь ӧбидитчысь да дӧверяйтчытӧм йӧз, найӧ зэв бура чувствуйтісны, мый барон, ассьыс превосходство тӧдӧмӧн, вывті нин вежливӧя асьсӧ накӧд кутӧмнас петкӧдлӧ на дінӧ снисходительнӧй презрение.
Эз кажитчы выль старшӧй офицер и капитанлы.
Сійӧ эз зэв аттьӧав адмиралӧс, коді наградитіс сійӧс татшӧм «немецкӧй колбасаӧн». Капитан, дерт, эз тӧд, мый мудер адмирал нарошнӧ назначитіс баронӧс старшӧй офицерӧн сы дінӧ, «Могучӧй» вылӧ, тӧдӧмӧн, мый «Могучӧйлӧн» командир регыд мездысяс баронысь и адмирал татшӧм ногӧн «мыськас кисӧ» да мӧдӧдас сійӧс эскадра вылысь бӧр Россияӧ.
Кают-компанияын пӧшти некод эз сёрнитлы баронкӧд, служебнӧй делӧяс йылысь кындзи, и «Могучӧй» вывса сӧгласа офицерскӧй семьяын сійӧ вӧлі кутшӧмкӧ бокӧвӧй, ӧтдор мортӧн.
Сӧмын мичманъяс мукӧд дырйи эз ӧткажитчывны удовольствиеысь эльтыштны баронӧс. Найӧ грӧмитісны крепостникъясӧс да консерваторъясӧс, кодъяс эз гӧгӧрвоны ыджыд реформаяслысь тӧдчанлун, да барон дырйи ёна ошкылісны Степан Степановичӧс.
«Сэтшӧм нин вот лӧсьыд вӧлі сыкӧд служитны!
Сэтшӧм сійӧ вӧлі тӧдысь да дельнӧй старшӧй офицер и бур ёрт!
И кутшӧма сійӧс радейтлісны матросъяс, да и ачыс сійӧ гӧгӧрволіс матросӧс да радейтліс сійӧс!
И кыдз найӧ сылы старайтчисны!»
— Сійӧс весиг Куцӧй радейтліс! — горӧдлывліс читкыля еджыд юрсиа мичман Кошутич, коді торъя ёна старайтчис «травитны» тайӧ «немецкӧй аристократическӧй дубинасӧ».
— А Куцӧй мыйлакӧ оз петкӧдчыв ӧні выліын, господа.
Дзебсясьӧ, коньӧр!
Мый эськӧ тайӧ значитӧ, а? — содтыліс нарошнӧ мичман, старшӧй офицерлысь грӧзитчӧм йылысь тӧдӧмӧн.
Барон сӧмын пӧльтчывліс индюк моз, быттьӧ эз кыв тайӧ сералӧмсӧ, да ичӧт вежӧра мортлӧн тӧлктӧм асныралӧмӧн эз веж ассьыс поведениесӧ и быттьӧ эз кӧсйы аддзыны ставӧн асьсӧ мустӧмтӧмсӧ.
Тайӧ тӧлысь чӧжӧн Куцӧй збыльысь эз петкӧдчыв син водзас старшӧй офицерлы, кӧть ачыс ӧтчыд и аддзыліс на сійӧс ылісянь.
Сэки Кочнев индіс барон вылӧ да шуис: «Пов таысь, Куцӧй!», да шуис сэтшӧм страшнӧй гӧлӧсӧн, мый Куцӧй лажыньтчыліс бӧр кокъяс вылас.
Куцӧйлӧн важ вӧльнӧй олӧмыс вежсис.
Асывъясын, кор старшӧй офицер вӧчлывліс быдлунся обходъяс, Куцӧй дзебсясис кӧнкӧ трюм пельӧсын либӧ кочегарнӧйын, кытчӧ индыліс Кочнев, коді эз этша старанье пукты, медым велӧдны понйӧс пукавны вӧрзьӧдчытӧг пемыд пельӧсын.
И авралъяс * дырйи Куцӧй эз нин котӧртлы выліӧ палуба вылӧ.
Аслас велӧдысьлысь урокъяссӧ сійӧ бура тӧдіс, и колӧ вӧлі сӧмын шуны: «Крук локтӧ», кыдз Куцӧй, кералӧм бӧжсӧ нюгыльтӧмӧн, тӧвзьыліс уліӧ да пыравліс медся пыді пельӧсӧ, кытысь петавліс сӧмын сэк, кор люк пыр кывліс кутшӧмкӧ матрослӧн такӧдан шутёвтӧм.
Вылысса палуба вылӧ матросъяс Куцӧйӧс петкӧдлісны сэки, кор барон ӧбедайтіс либӧ узис, и тайӧ часъяснас важмоз гажӧдчисны тӧлка понлӧн теш петкӧдланторъясӧн.
«Эн пов, Куцӧй, — успокаивайтісны сійӧс матросъяс: — Крукыд абу».
И матросъяс, ассьыныс радейтанторсӧ видзӧм могысь, кор Куцӧй вӧлі петкӧдлӧ бак вылын ассьыс представлениеяссӧ, сувтӧдлісны часӧвӧйясӧс.
Сӧмын войяснас, торйӧн нин тӧлысьтӧм, пемыд тропическӧй войяснас, лунын пӧттӧдзыс узьӧм бӧрын, Куцӧй свободнӧя гуляйтіс бак вылын да дружелюбнӧя бергаліс матросъяс гӧгӧр, но эз нин дежурит Кочневкӧд часӧвӧялігас, эз видзӧд водзӧ и эз увт, кыдз вӧвлі важӧн, бияс аддзигӧн.
Кочнев эз босьтлы сійӧс аскӧдыс, ассьыс любимецсӧ «Чӧрт Крук» скӧрлунысь видзис да. Зумыш матрос ненавидитіс сійӧс быттьӧкӧ ёнджыка мукӧдъяс серти.
Но, кӧть Куцӧйӧс и быдног видзисны, век жӧ коньӧр пон весьтын регыдъя кадӧн гымыштіс гым.
V
Китайскӧй море вылын сулаліс сотан жар шондіа лун.
Кельыдлӧз небеса вылын — ни ӧти кымӧртор, и море вӧлі дзик лӧнь, сулаліс мёртвӧй штиль.
Югдӧмсянь нин тӧв дзикӧдз лӧнис, парусъяс дышпырысь лёткысисны, и капитан тшӧктіс мунны парӧн.
Регыд пар кутіс шумитны, и «Могучӧй» лэдзаліс парусъяссӧ да мӧдӧдчис полнӧй ходӧн Нагасакилань.
Старшӧй офицер ёна тӧждысис сы йылысь, медым «Могучӧй», пельклунӧн дзирдалӧмӧн, локтіс Нагасакиӧ, кӧні адмирал назначитіс «рандеву». Сійӧ талун коймӧдысь нин кытшовтіс корвет кузя, крукасьліс быд дінӧ да дӧзмӧдліс ставнысӧ аслас велӧдан бреньгӧмнас.
Сійӧ, тыдалӧ, вӧлі омӧль настроениеа, кӧть ставыс вӧлі вывті бур порядокын, выліын ставыс югъяліс-дзирдаліс яръюгыд, сотысь шонді югӧръяс улын, коді ӧшаліс лӧнь море весьтын быттьӧ донӧдӧм шар.
Баронлӧн дзик на ӧні вӧлі неприятнӧйкодь объяснение капитанкӧд, и сійӧ лыддис асьсӧ неуна ӧбидитӧмаӧн.
Збыльысь, сылӧн став предположениеяс, кодъясӧс сы ногӧн вӧлі веськӧдӧма службалы пӧльза вылӧ, ӧти мӧд бӧрся пыр вештысьлісны тайӧ «характертӧм мортӧн», кыдзи барон презрительнӧя шуліс капитанӧс, и налӧн мӧда-мӧд костын отношениеясыс лунысь-лун лолісны пыр кӧдзыдджыкӧсь и кӧдзыдджыкӧсь.
Та дінӧ содтӧд и тайӧ мичманъяс век ӧтарӧ сералӧны, ёся шутитӧны сы вылын, но сэтшӧм ногӧн, мый некутшӧма он вермы вӧчны налы замечание.
И барон, скӧр да дузгӧдчӧм, ыджыдалӧмпырысь мӧвпаліс сы йылысь, кутшӧм сьӧкыд прамӧй мортлы служитны тайӧ бӧб роч «демократъяскӧд», кодъяс оз тӧдны настоящӧй дисциплина да дасьӧсь уськӧдны властьлысь авторитет.
Сійӧ лэччис олан палуба вылӧ да, аслас мӧвпъясӧ вӧйтчӧм вӧсна, обычнӧй вниманиетӧг видзӧдаліс быд пельӧсӧ; сійӧ матыстчӧ нин вӧлі кубрик дінӧ, кыдз друг сы дінті лыйыштіс Куцӧй да котӧрӧн кайис выліӧ.
— Пеж пон! — шуис барон. Сійӧ неуна повзьыштіс немвиччысьтӧг Куцӧйӧс аддзӧм вӧсна да сувтіс, немкӧсйытӧг сылӧн видзӧдлыссис сійӧ местаӧ, кыті котӧртіс Куцӧй.
И пырысь-пыр жӧ барон сувтӧдіс синсӧ палубавывса ӧти чутӧ, стӧч бак вылӧ нуӧдан люк увдорӧ, и сылӧн чужӧмыс вешкыртчис зывӧктӧмла.
— Боцманӧс татчӧ! — горӧдіс барон.
Некымын минута мысти локтіс боцман Гордеев.
— Тайӧ мый сэтшӧмыс? — ньӧжйӧник, пинь пырыс шуис барон палуба вылӧ чуньнас индӧмӧн.
Боцман видзӧдліс чунькытша кузь еджыд чуньнас индан местаӧ да шай-паймуніс,
— Мый тайӧ сэтшӧмыс, юала ме тэнсьыд, Гордеев?
— Асьныд изволитанныд аддзыны, <rus>ваше благородие</rus>...
И боцман зумыштчӧмӧн висьталіс, мый тайӧ сэтшӧмыс.
Барон неуна чӧв олыштіс да шуис:
— Тэ помнитан, мый ме тэныд шулі?
— Помнита, <rus>ваше благородие</rus>! — нӧшта ёнджыка зумыштчӧмӧн вочавидзис боцман.
— Сідзкӧ, мед вит минута мысти тайӧ паршивӧй понйыс вӧлі борт сайын!
— Смелмӧдча доложитны, <rus>ваше благородие</rus>, — кутіс висьтавлыны боцман зэв почтительнӧй гӧлӧсӧн, кевмысьӧмпырысь, — мый пон абу здоров...
И фершал сійӧс видлаліс да шуӧ: кынӧмыс висьӧ, но регыд пӧ прӧйдитас...
Эз кӧ вись Куцӧй, дерт, эськӧ некор эз лысьт тадзсӧ, <rus>ваше благородие</rus>!..
Прӧститӧй, ваше благородие, Куцӧйсӧ! — шуис боцман дрӧгмунӧм гӧлӧсӧн.
— Гордеев!
Ме ог имейт привычка унаысь висьтавлыны ассьым приказаниеяс...
Ті мыйсӧ гашкӧ меным он сӧрӧй...
Вит минута мысти явитчы ме дінӧ да доложит, мый менсьым приказание исполнитӧма...
Да вуштыны таті палубасӧ! — содтіс барон.
Тайӧ кывъяс шуӧм бӧрын сійӧ бергӧдчис и муніс.
— Ок, идол! — лёкысь вомгорулас шуис боцман баронлы бӧрсяньыс.
Сійӧ кайис выліӧ, матыстчис Кочнев дінӧ, коді виччысис Куцӧйӧс, медым нуӧдны сійӧс уліӧ, да волнуйтчӧмӧн шуис:
— Но, вокӧ, лёктор артмис...
Ӧні Чӧрт Крук уліын аддзис, мый Куцӧй гадитӧма, да...
Боцман эз помав да сӧмын жугыля довкнитіс юрнас.
Кочнев гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс, да пыр жӧ вежсис чужӧм вылас.
Мускулъяс сы вылын дрӧгнитісны.
Кымынкӧ секунда сійӧ сулаліс кыв шутӧг, кутшӧмкӧ суровӧй отчаяниеӧн шымыртӧм.
— Нинӧм он вӧч тайӧ подлецыскӧд!
А кутшӧм жаль понйыс! — содтіс боцман.
— Захарыч!..
Захарыч!.. — коркӧ сэсся заводитіс сёрнитны матрос кевмысян, мытшасьлан гӧлӧсӧн. — Да ӧд Куцӧйыс висьӧ...
Позьӧ ӧмӧй висян понсянь требуйтны?
Тыдалӧ, вывті нин кынӧмнас висьӧ, та вылӧ кӧ нин решитчис сійӧ...
Сійӧ тӧлка...
Гӧгӧрвоӧ...
Некор сыкӧд татшӧмыс эз вӧвлы...
Сідз нин кымынысь талун котӧртліс выліӧ...
Захарыч, ло рӧдимӧй бать пыдди!...
Доложит тэ тайӧ дьявӧлыслы!
— Эг ӧмӧй ме докладывайтлы сылы?
Кутшӧма нин кевмыси Куцӧй ради!
Некутшӧм внимание.
Мед пӧ вит минута мысти Куцӧй вӧлі борт сайын!
— Захарыч!..
Ветлы ещӧ... кор...
Понйыс, шу, висьӧ...
— Мый нӧ, ме ветла...
Сӧмын ӧдвакӧ мыйкӧ артмас...
Зверь кодь!.. — шуис боцман да мӧдӧдчис старшӧй офицер дінӧ.
Тайӧ каднас Куцӧй, висьӧм вӧсна жугыль, омӧльтчӧм, гудыр синъяса, яндысьӧмӧн моз, быттьӧ чувствуйтіс ассьыс мыжсӧ, матыстчис Кочнев дінӧ да нюлыштіс сылысь кисӧ.
Мӧдыс кыдзкӧ быттьӧ тэрмасьӧмӧн ласкова кутіс малавны понсӧ, и сылӧн зумыш чужӧмыс югдіс да лои вӧвлытӧм нежнӧйӧн.
Минута мысти боцман локтіс бӧр.
Сійӧ гажтӧм, скӧр чужӧмбан серти тыдаліс, мый ветлӧмысь бур эз ло.
— Разжалуйтны грӧзитчис! — лёкысь шуис боцман.
— Вокъяс!.. — горӧдіс сэки Кочнев бак вылын чукӧртчӧм матросъяслы. — Кывлінныд, мый злӧдейыс думыштӧма?
Кутшӧм сэтшӧм праваяс сылӧн, медым вӧйтны конвертскӧй понйӧс?
Кӧн сэтшӧм положениеыс?
Чужӧмыс зумыш матрослӧн вӧлі ёна шызьӧма.
Синъясыс югъялісны.
Матросъяс костын кыптіс ропкӧм.
Кылісны шуасьӧмъяс:
— Тайӧ сійӧ миян вылын куражитчӧ, проклятӧй Крукыд!
— Оз лысьт, чума турецкӧй!
— Мыйысь нӧ вӧйтны пемӧссӧ!
— Вайӧ жӧ мездам, вокъяс, Куцӧйсӧ!
Шыасьлам капитан дінӧ!
Сійӧ бур, сійӧ разберитас!
Сійӧ оз дозволит! — волнуйтчӧмӧн, пӧся шуаліс зумыш матрос и эз лэдзлы ас дінсьыс Куцӧйӧс, быттьӧ поліс сыкӧд торйӧдчыны.
— Ветламӧй капитан дорӧдз! — кылісны ошкана гӧлӧсъяс.
— Аким Захарыч!
Сувтӧд миянӧс во фрунт, став командасӧ.
Делӧыс кутіс бергӧдчыны серьёзнӧйногӧн.
Аким Захарыч тӧждысьӧмӧн гыжйыштіс балябӧжсӧ.
Тайӧ здукас бак вылӧ петіс матросъяслӧн радейтантор, том мичман Кошутич.
Офицерӧс аддзӧм мысти матросъяс ланьтісны.
Боцман лои зэв рад.
— Вот, <rus>ваше благородие</rus>, — шыасис сійӧ мичман дінӧ:
— старшӧй офицер тшӧктіс шыбитны Куцӧйӧс борт сайӧ, и команда ёна ӧбижайтчӧ.
Мыйла нӧ вины мыжтӧм понйӧс?
Понйыс, кыдз ті тӧданныд, справнӧй, кык во ветліс миянкӧд...
И став мыжыс сыын, <rus>ваше благородие</rus>, мый сылӧн кынӧмыс висьмӧма...
Боцман висьталіс, мый вӧсна кыптіс тайӧ шумыс, да содтіс:
— Ті кӧть нин эн ӧткажитӧй, <rus>ваше благородие</rus>, дорйӧй Куцӧйсӧ...
Корӧй, мед сійӧс миянлы колясны...
А Куцӧй, быттьӧ гӧгӧрвоис, мый сёрниыс мунӧ сы йылысь, меліа видзӧдіс мичман вылӧ да ньӧжйӧник легӧдіс кералӧм бӧж коляснас.
Со, ваше благородие, и Куцӧй тіянӧс корӧ.
Зэв ёна скӧрмӧм мичман кӧсйысис дорйыны Куцӧйӧс.
Бак вылын волнуйтчӧм лӧнис.
Кочневлӧн чужӧмыс югдіс надеяӧн.
VI
— Барон, — волнуйтчӧмӧн шуис мичман Кошутич, кают-компанияӧ ӧдйӧ пырӧмӧн, — став команда корӧ тіянӧс вежны приказание, Куцӧй йылысь да лэдзны сылы овны свет вылас...
Мый вӧсна нӧ, барон, лишайтны матросъясӧс понсьыс!
Да и кутшӧм мыж сійӧ вӧчис, барон?
— Тайӧ абу тіян делӧ, мичман Кошутич, — вочавидзис барон.
— И ме кора тіянӧс не вунӧдчыны и ассьыныд мнениеяс меным не висьтавлыны.
Пон лоас борт сайын!
— Ті сідз думайтанныд?
— Кора тіянӧс ланьтны! — шуис барон, и чужӧмыс сылӧн кельдӧдіс.
— Сідзкӧ, ті кӧсъянныд асланыд лёклунӧн кыпӧдны командасӧ бунт вылӧ, сідз али мый?!
— скӧрысла пуӧмӧн горӧдіс мичман. — Но тіянлы тайӧ оз удайтчы.
Ме ӧні жӧ муна капитан дінӧ.
И Кошутич котӧртіс капитанскӧй каютаӧ.
Ставныс, коді вӧлі кают-компанияын, видзӧдлісны старшӧй офицер вылӧ бура тӧдчан мустӧмтӧмӧн.
Барон, блед чужӧма, презрительнӧя нюмъялӧмӧн, нервнӧя нетшкис ассьыс ӧти бакенбардсӧ.
Кык кымын минута мысти капитанлӧн вестӧвӧй доложитіс баронлы, мый сійӧс капитан корӧ ас дінас.
— Кутшӧм сэн история артмис понйыскӧд, барон? — юаліс капитан да кыдзкӧ чукыртчыліс, быттьӧ шоматорйысь.
— Некутшӧм история абу.
Ме прикажиті сійӧс шыбитны борт сайӧ, — кӧдзыда шуис барон.
— Мыйысь нӧ?
— Ме водзвыв висьтавлі, мый аддза кӧ сылысь пакӧститӧмсӧ, тшӧкта шыбитны сійӧс борт сайӧ.
abu
Чайта, мый старшӧй офицерлӧн приказание должен лоны пӧртӧма олӧмӧ, флотын кӧ збыльвылӧ существуйтӧ дисциплина!
«Ак, немецкӧй дубина!» мӧвпыштіс капитан, да чужӧмыс сылӧн ещӧ ёнджыка чукыртчис.
— А ме кора тіянӧс, барон, пыр жӧ вежны ассьыныд распоряжениенытӧ и водзӧ кежлӧ не вӧрзьӧдны понсӧ.
Сійӧ корвет вылын менам разрешение серти...
Меным жаль, мый тіянлы лоӧ вежны ассьыныд жӧ приказание, но оз жӧ позь сетавны татшӧм приказаниеяс и некутшӧм помкатӧг скӧрмӧдны йӧзсӧ...
— Сідзкӧ, господин капитан, ме имеита честь корны тіянӧс аслыныд вежны менсьым приказаниеӧс, а ме тайӧс ачым ог вермы вӧчны.
И та кындзи...
— Мый нӧшта? — коса юаліс капитан.
— Ме вися и старшӧй офицерлысь обязанностьяс нуӧдны ог вермы...
— Сідзкӧ сетӧй рапорт...
И, гашкӧ, берегвывса климат тіянлы лоӧ полезнӧйджык.
Барон копыртчыліс да петіс.
Нагасакиӧ локтӧм бӧрын мӧд луннас жӧ барон фон-дер-Беринг, ставыслы радлӧм вылӧ, муніс корвет вылысь, а «Могучӧй» вылӧ назначитісны мӧд старшӧй офицерӧс.
Матросъяс кокньыда лолыштісны.
Барон мунӧм бӧрын Куцӧй бара кутіс овны вӧльнӧй олӧмӧн, и матросъяс ещӧ бурджыка кутісны относитчыны сы дінӧ, ӧд сы вӧсна корвет мыніс «Чӧрт Крукысь».
Важмоз жӧ Куцӧй петавліс берегӧ аслас Кочнев другыскӧд да стӧрӧжитіс сійӧс, важмоз жӧ видзӧдіс водзӧ да гажӧдіс матросъясӧс быдпӧлӧс ворсӧм-кимӧститчӧмнас, да «Крук локтӧ!» горӧдлігъясӧн сынисадь тӧвзьывліс уліӧ, но пырысь-пыр жӧ бӧр воліс, бура гӧгӧрвоӧмӧн, мый сылӧн врагыс корвет вылын абу нин.
{Станюкович К. (комиӧдіс Т. Н. Дзюба) @ Борт сайын морт @ висьт @ К. Станюкович. Морскӧй висьтъяс @ 1947 @ Лб. 74‒104.}
БОРТ САЙЫН МОРТ
I
Тропическӧй сотан жар лун кутіс ыркаммыны.
Шонді ньӧжйӧник гӧгыльтчис горизонтӧд.
Небыдик пассатӧн вӧтлан, став парусъяссӧ кыпӧдӧмӧн, клипер некутшӧм шытӧг шлывгис-исковтіс Атлантическӧй океан кузя, часнас сизим кымын узел мунӧмӧн.
Гӧгӧр дзик нинӧм эз тыдав: ни ӧти парус, ни тшынтор горизонт весьтын!
Кытчӧ он видзӧдлы, быдлаын век сійӧ жӧ муртса-муртса гыалысь да кутшӧмкӧ таинственнӧй горӧн ропкӧдчысь помтӧм-дортӧм ва равнина, а сійӧс гӧгӧр кытшалӧма сӧдз, кымӧртӧм лӧзалысь купол.
Воздухыс небыд да сӧдз, океансянь ӧвтӧ здоровӧй морскӧй дукӧн.
Гӧгӧр дзик пуста.
Сӧмын шочиника шонді югӧръяс улын чеччыштігмозыс зарни кодь югыд сьӧмнас дзирдыштлас лэбалысь чери; вылын воздухын шлывгас еджыд альбатрос; ылі африканскӧй береглань тэрмасьӧмӧн ва весьтті лэбыштас ичӧтик петрель; кывсьылас китӧн ва струя лэдзӧмысь шы, и бара гӧгӧр ни ӧти ловъя лов.
Океан да небеса, небеса да океан — кыкнанныс чӧлӧсь, меліӧсь, нюмъялысьӧсь.
— Дозволитӧй, ваше благородие, сьылысьяслы сьыланкывъяс сьылыштны, — юаліс вахтеннӧй унтер-офицер мостик вывті дышиника восьлалысь офицер дінӧ матыстчӧмӧн.
Офицер сӧгласитчӧмпырысь довкнитіс юрнас, и здук мысти лӧсьыд шыяса сиктса сьыланкыв, шогӧн тырӧм да мыла, юргис-визувтіс океан весьтын.
Матросъяс, нимкодясьӧмӧн, мый лунся пӧдтан жар бӧрын лои ыркыдджык, чукӧртчисны бак вылӧ да кывзӧны сьылысьясӧс.
Сьылӧмсӧ ёна радейтысьяс, торъя нин кодсюрӧ пӧрысь матросъяс пиысь, топыда кытшалӧмаӧсь сьылысьясӧс да кывзӧны сьӧлӧмсянь, серьёзнӧя, и уналӧн гожъялӧм, тӧлалӧм чужӧмъяс вылас югъялӧ лӧня нимкодясьӧм.
Паськыд пельпомъяса мышкыртчӧм старик, Лаврентьич, сирӧсь, сӧнӧд кияса, ӧти чуньтӧм, кодӧс важӧн нин орӧдлӧма марс-фалӧн, неуна чукля, ён кокъяса матрос, сетчыштӧма водзлань да быттьӧ вунӧдӧма ставсӧ сьылӧм кывзігас.
Сылӧн чукырӧсь чужӧмыс, слива кодь лӧзов-гӧрд нырнас да щӧть кодь уснас, пырджык вӧлі скӧр, быттьӧ Лаврентьич мыйӧнкӧ недовольствуйтчӧ; сійӧ ӧні видзӧдӧ вӧвлытӧм рама.
Матросъяс пиысь кодсюрӧ надзӧникӧн нюжӧдыштавлӧны сьылысьяс бӧрсяньыс, мукӧдыс пуксялӧмаӧсь чукӧрӧн-чукӧрӧн, сёрнитӧны джынгӧлӧсӧн да кадысь кадӧ ошкыштлӧны кор нюммунӧмӧн, кор горӧдыштӧмӧн.
И збыльысь, лӧсьыда сьылӧны миян сьылысьяс!
Гӧлӧсъяс хорын ставныслӧн томӧсь, мичаӧсь, сӧдзӧсь и ӧта-мӧдыскӧд зэв бура лӧсялӧмны.
Торъя нин ёна ставнысӧ шензьӧдліс бархатнӧй тенор подголосок Шутиковлӧн.
Тайӧ гӧлӧсыс хорас торъявліс аслас мичлуннас, вӧрзьӧдліс сьӧлӧмтӧ шензьӧдан искренностьнас да шоныд мелілуннас.
— Сьӧлӧмӧдзыд йиджӧ, чӧртӧй! — сёрнитісны сы йылысь матросъяс.
Ӧти-мӧд бӧрся юргисны сьыланкывъяс; шоныд, дзирдалысь тропикъясын найӧ уськӧдлісны матросъяслы тӧдвыланыс ылі рӧдинасӧ, сійӧ лымъясӧн да кӧдзыдъясӧн, муясӧн, вӧръясӧн да воймӧм сьӧд керкаясӧн, сьӧлӧмлы матын сэтчӧсса шудтӧмлунӧн да гӧльлунӧн.
— Вайӧ жӧ горӧдлӧй йӧктанаӧс, зонъяс!
Сьылысьяс косьыштісны гажа йӧктан сьыланкыв.
Шутиковлӧн тенорокыс сідз и ливкйӧдліс ӧні, сідз и юргис удаллунӧн да гажӧн, кыпӧдліс чужӧмъяс вылын виччысьтӧм нюм, заставляйтліс весиг олӧма матросъясӧс вӧрӧдны пельпомъяснас да зымӧдны кокъяснас.
Макарка, ичӧтик тушаа збой том матрос, эз вермы кутчысьны, петіс кытш шӧрӧ да збой, кыпыд сьылӧм улӧ мӧдіс зэв удала йӧктыны, видзӧдысьясӧс гажӧдӧмӧн.
Коркӧ сэсся сьылӧм да йӧктӧм помасисны.
Кор Шутиков, лӧсьыд статя, косіник, сьӧдоват матрос, петіс кытшысь да мӧдӧдчис куритчыны пельса дінӧ, сійӧс колльӧдісны ошкана кывъясӧн.
— А лӧсьыда жӧ тэ сьылан, ой, лӧсьыда! — юрнас довкйӧдлӧмӧн шуис нормӧм гӧлӧсӧн Лаврентьич.
— Сылы эськӧ велӧдчыштны неуна, сэки кӧть операӧ! — содтіс миян том писарь Пуговкин; сійӧ радейтліс ошйысьыштны бур обращениеӧн да лӧсьыд кывъяс тӧдӧмӧн.
Лаврентьич терпитны эз вермы да зэв улӧ пуктыліс «чиновникъясӧс», кодъясысь, сы чайтӧм серти, дзик некутшӧм пӧльза судно вылын эз вӧв; сійӧ лыддьыліс аслас честь долгӧн пыр ӧлӧдавны найӧс; ӧні сійӧ кӧрыштіс синкымъяссӧ, скӧра видзӧдліс еджыд юрсиа кызкодь мичаник писарь вылӧ да шуис:
— Тэ вот миян операыс и эм!..
abu
Матросъяс пӧвстын кыліс серӧктӧм.
— Да ті гӧгӧрвоанныд-ӧ, мый лоӧ операыс? — шуис яналыштӧм писарь. — Эк, необразованнӧй йӧз! — ньӧжйӧник содтіс сійӧ да бурджык пыдди ӧдйӧджык саймовтчис йӧз син водзсьыс.
— Со ӧд кутшӧм образованнӧйыс! — презрительнӧя шуис сылы бӧрсяньыс Лаврентьич.
abu
— Сідз вот ме и шуа, — заводитіс сійӧ недыр чӧв олыштӧм бӧрын Шутиковлань бергӧдчӧмӧн: — лӧсьыда тэ сьыланкывъяссӧ сьылан, Ёгор!
— Мый нин и тӧлкуйтны!
Сійӧ миян быдтор вылӧ мастер.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны — молодеч Егор! — пасйис кодкӧ.
Ошкӧмъяс вылӧ Шутиков сӧмын нюмъяліс еджыд ӧтгырся рӧвнӧй пиньяссӧ кызкодь паръяс костӧдыс мыччӧдлӧмӧн.
И тайӧ долыд нюмдӧмыс, челядьлӧн кодь ясыд да югыд, коді тшӧкыда мыччысьліс сылӧн небыд пертаса том, сӧстӧм, неуна гожъялыштӧм чужӧм вылас, и тайӧ рам, ласков гырысь сьӧдов синъясыс, и ӧкуратнӧй, пельк, косіник тушаыс, ён, мускулистӧй да винёв, — ставыс первойсянь жӧ волісны сьӧлӧм вылад, кыскылісны ас дінас сідз жӧ, кыдзи и сылӧн шензьӧдан мича гӧлӧсыс.
И Шутиков вӧлі ставыслы муса.
Быдӧн радейтісны сійӧс, и сійӧ, кажитчис, радейтіс быдӧнӧс.
abu
abu
Сылӧн гажа, сьӧлӧмсянь сералӧмыс тшӧкыда кывліс клипер вылын.
Мыйкӧ вӧлі заводитас висьтавны да медводз ачыс жӧ долыда, йӧзлысь серамсӧ петкӧдлӧмӧн, сералӧ.
Сы вылӧ видзӧдӧмӧн и мукӧдыс невӧляысь сералӧны, кӧть мукӧд дырйи Шутиков висьталӧмын торъя сераланторйыс и оз овлы.
Кутшӧмкӧ блок тӧчитігӧн, шлюпка вылысь краска вуштігӧн либӧ вахта вылын вой коллялігӧн, марс вылын тӧв сайӧ пуксьӧмӧн, Шутиков пыр ньӧжйӧник сьывліс кутшӧмкӧ сьыланкыв, а ачыс нюмъяліс бур нюмӧн, и ставныслы вӧлі кыдзкӧ гажа да лӧсьыд сыкӧд.
Шутиковӧс шоча аддзывлісны скӧрӧн либӧ шогсьысьӧн.
Гажа настроение эз эновтлы сійӧс и сэки, кор мукӧд усьлісны сьӧлӧмнас, и сэтшӧм минутаясӧ Шутиков вӧлі зэв коланаӧн.
Помнита ме, кыдз ӧтчыд веськалім ми штормӧ.
Тӧв лёкысь шувгис, гӧгӧр бушуйтіс бушков, и клиперӧс штормӧвӧй парусъяс улын шыблаліс чагтор моз океанса гыясӧн. Найӧ быттьӧ кӧсйисны тыртны валъяснас ичӧтик дзибыр судносӧ.
Клипер дрӧгмунліс да нора дзуртіс став частьяснас. Сылӧн норасьӧмыс ӧтлаасьліс тӧв шутьлялӧмкӧд да омлялӧмкӧд зэлалӧм снастьясын.
Весиг пӧрысь матросъяс, кодъяс аддзывлісны быдсяматорсӧ, зумыша чӧв олісны да тшӧкыда видзӧдлывлісны мостик вылӧ, кӧні, поручниясас топыда кутчысьӧмӧн, тыдаліс дождевикӧ гартчӧм капитанлӧн кузь тушаыс, коді сюся видзӧдлывліс йӧйталысь бушков вылӧ.
А Шутиков тайӧ каднас, медым не усьны, ӧти кинас снастьясӧ кутчысьӧмӧн, нуӧдіс бокӧвӧй сёрни том матросъяс неыджыд чукӧрын, кодъяс повзьӧм чужӧмъясӧн топӧдчӧмаӧсь мачта дінӧ.
Сійӧ сэтшӧм спокойнӧя да прӧстӧя висьтавліс сиктын кутшӧмкӧ тешкодь вӧвлӧмтор йылысь, сэтшӧм бурысь сераліс, кор валъяссьыс ва войтъяс веськавлісны сылы чужӧм вылас, мый тайӧ спокойнӧй настроениеыс вуджис и мукӧдъяслы да, опасность йылысь мӧвпъяс вӧтлӧмӧн, кыпӧдіс сьӧлӧмъяс том матросъяслысь.
— Кӧн тэ велалін татшӧм лӧсьыдасӧ сьывны? — бара шуис Лаврентьич махорка тыра каллян нёнялігмоз. — «Костенкин» вылын миян сьывліс жӧ ӧти матрос, колӧ веськыда висьтавны, форменнӧя сьыліс... да век жӧ эз татшӧм лӧсьыда.
— Сідз, пастукалігӧн ачым велавлі.
Мӧс стадаӧй вӧлі разӧдчас вӧр пасьтала, а ачым куйла кыдз улын да сьыланкывъяс сьыла...
Сиктын менӧ сідз и нимтісны: сьылысь пастук! — содтіс Шутиков нюммунӧмӧн.
И ставыс мыйлакӧ нюммунісны сылы воча, а Лаврентьич, сы кындзи, шлапнитіс Шутиковлы мышкуас да, ассьыс бурлунсӧ петкӧдлӧм могысь, ёрччыштіс сэтшӧм меліа, кыдз сӧмын вермыліс аслас сибдӧм гӧлӧснас.
II
Тайӧ здукӧ, матросъясӧс тойлалӧмӧн, йӧз кытшӧ тэрыба пырис зумыд тушаа олӧмакодь матрос Игнатов.
Шӧйӧвошӧм, кельдӧдӧм чужӧма, дженьыдика шырӧм гӧгрӧс куш юра, сійӧ висьталіс лёкысла да волнуйтчӧмысла оръясян гӧлӧсӧн, мый сылысь гусялісны зӧлӧтӧй.
— Кызь франок!
Кызь франок ӧд, вокъяс! — нораа шуаліс сійӧ цифрасӧ тӧдчӧдӧмӧн.
Тайӧ юӧрсьыс ставныс шай-паймунісны.
Татшӧмторъясыд клипер вылын овлісны шоча.
Старикъяс букыштчисны.
Том матросъяс, кодъяслы вӧлі зэв нелюбӧ, мый Игнатов друг торкис гажсӧ, кывзісны ёнджыкасӧ повзьӧм любопытствоӧн, а эз жалитӧмӧн, кыдзи сійӧ, сьӧкыда лолалӧмӧн да пельк кияснас ӧтчаяннӧя ӧвтчигтыр, тэрмасьӧмӧн висьталіс, кыдз лои воштысьӧмыс: кыдз сійӧ, талун на ӧбед бӧрын, кор команда шойччис, восьтыліс ассьыс ичӧтик сундуксӧ, и ставыс вӧлі дзонь, ставыс ас местаас, и кыдз сійӧ дзик вот ӧні муніс сапожнӧй тӧварла и... — томансӧ, вокъяс, жугӧдӧмаӧсь.... кызь франок абу...
Тайӧ нӧ мый?
Аскоддемлысь жӧ гусявлыны? — помаліс Игнатов, ылалӧм синъясӧн йӧз чукӧр вылӧ видзӧдӧмӧн.
Сылӧн гырысь беринӧсь, мичаа бритӧм шыльыд, тшӧг чужӧмыс, неыджыд гӧгрӧс синъяса да варышлӧн кодь ёсь крукыля ныра, пыр торъявліс спокойнӧй сдержанностьӧн да долыд, степеннӧй видӧн, кутшӧм овлӧ тӧлкакодь мортлӧн, коді тӧдӧ аслыс донсӧ. Ӧні сійӧ вӧлі ставнас вежсьӧма, вежыньтчӧма отчаяние вӧсна, кыдзи вывті скуп морт, коді воштіс став эмбурсӧ.
Улысса черлыыс дрӧжжитіс, гӧгрӧс синъясыс шӧйӧвошӧмӧн котралісны йӧз чужӧмъяс вывті.
Тыдалӧ вӧлі, мый воштысьӧмыс дзикӧдз торкис сійӧс лад вывсьыс да эрдӧдіс сылысь кулацкӧй, горш пытшкӧссӧ.
Недарӧм Игнатов вӧлі зэлыд да сьӧм вылӧ горшасьысь мортӧн.
Сійӧ и кругосветнӧй плаваниеас муніс ас окотаысь, колис Кронштадтӧ гӧтырсӧ — базарын вузасьысьӧс — да кык челядьӧс, дзик ӧти могӧн — чӧжны плавание дырйи сьӧмтор да, отставкаӧ петӧм бӧрын, заводитны тӧргуйтны Кронштадтын.
Оліс сійӧ зэв топыда: вина эз ю, берегын сьӧм эз таргайт.
Сійӧ чӧжис сьӧм, чӧжис упорнӧя, грӧшӧн-грӧшӧн, тӧдіс, кӧні позьӧ выгӧда босьтӧмӧн вежлавны зарни да эзысь, да гусьӧн сетавліс надежнӧй йӧзлы уджйӧзӧн неыджыд суммаяс процент босьтӧмӧн.
Ставногыс Игнатов вӧлі сюсь морт, кужліс бергӧдчыны сьӧмнас да надейтчис босьтны ыджыд барыш сигараяс да кутшӧмсюрӧ японскӧй да китайскӧй кӧлуй Россияӧ вузалӧм вылӧ вайӧмӧн.
Сійӧ и водзті нин, кор гожӧмъясын плавайтіс Финскӧй заливын, занимайтчывліс татшӧм уджъяснас: Ревельын вӧлі ньӧбас килькияс, Гельсингфорсын сигараяс да мамуровка да барыш босьтӧмӧн вузалас Кронштадтын.
Игнатов вӧлі рулевӧйӧн, служитіс справнӧя, бура, старайтчис лӧсявны ставныскӧд, дружитчис баталеркӧд да подшкиперкӧд; вӧлі сійӧ грамотнӧй да ёна старайтчис не йӧзӧдны, мый сылӧн эм сьӧмтор, дай матрослы серти, абу ичӧт сьӧмтор.
— Тайӧ дерт жӧ подлец Прошка, некодлы сэсся сы кындзи! — лёкысла пузьӧмӧн, волнуйтчӧмӧн водзӧ висьталіс Игнатов. — Ӧнтай, кор ме восьтылі сундукӧс, сійӧ пыр бергаліс палуба вылын...
Мый нӧ сэсся вӧчны тайӧ подлецыскӧд, вокъяс? — юасис сійӧ ёнджыкасӧ старикъяслысь да быттьӧ виччысис насянь отсӧг. — Сідз ӧмӧй и вошас сьӧмыс?..
Ӧд сьӧмыс менам вирӧн-пӧсьӧн нажӧвитӧм...
Асьныд тӧданныд, вокъяс, кутшӧм матросыдлӧн сьӧмыд...
Грӧшъясӧн чукӧрті... ассьым чаркаӧс ог ю... — содтіс сійӧ коран, нор гӧлӧсӧн.
Кӧть Прошкалӧн мыжыс нинӧмысь эз тыдав, сы кындзи, мый сійӧ «ӧнтай пыр бергаліс палуба вылын», но век жӧ и ачыс воштысьыс и кывзысьясыс эз сомневайтчыны, мый сьӧм гусяліс буретш Прошка Житин, коді не ӧтчыд нин сюрліс ёртъяслысь посниторъяс гусявлӧмын.
Некод эз сувт сійӧс дорйыны.
Мӧдарӧ, унаӧн ёна скӧрмӧм матросъяс пиысь быдног видісны Прошкаӧс, кодӧс чайтісны вӧрӧн.
— Эстшӧм мерзавец...
Сӧмын срамитӧ матросскӧй званиесӧ! — лёкысь шуис Лаврентьич.
— <ns>Д-да</ns>...
Аддзысис и миян костын урӧс пон.
— Колӧ ӧні сійӧс велӧдны, медым водзӧ кежлӧ эз вунӧд.
— Но, кыдз нӧ, вокъяс? — водзӧ нуӧдіс Игнатов. — Мый Прошкаыскӧд вӧчны?
Оз кӧ сет сійӧ бурӧн, ме кора доложитны старшӧй офицерлы.
Мед форма серти разберитасны.
Но кӧть Игнатовлы зэв кажитчис тайӧ мӧвпыс, бак вылын сійӧс эз ошкыны.
Бак вылын вӧлі аслас торъя, гижтӧм устав, кодӧс стрӧга видзисны пӧрысь матросъяс.
И Лаврентьич первой чорыда сувтіс паныд.
— Тадзтӧ артмӧ, рапортӧн мунны начальство дінӧ? — презрительнӧя нюжӧдіс.
— Кляузничайтны?
Повзьӧм вӧснаыс сійӧ вунӧдӧма, тыдалӧ, матросскӧй правилӧсӧ?
abu
Мый мӧвпыштӧмыд, а ещӧ матросӧн лыддьысян! — содтіс сійӧ да видзӧдліс Игнатов вылӧ эз зэв бурпырысь.
— А кыдз нӧ тіян ногӧн?
— А миян ногӧн колӧ сідз, кыдз важӧн велӧдлісны.
Нӧйт сійӧс, Прошкасӧ, мед оз вунӧд, да мырддьы сьӧмсӧ.
Вот кыдз миян ногӧн.
— Этша ӧмӧй сійӧс, подлецӧс, нӧйтлісны!
А сійӧ кӧ сьӧмсӧ оз сет?..
Сідз инӧ и пропадитны сьӧмыслы?
Тайӧ нӧ мыйысь?
Бурджык, мед форменнӧя судитасны вӧрсӧ.
abu
— Зэв нин тэ горш сьӧм вылас, Игнатов!
Небось, эз на ставсӧ гусяв Прошкаыд...
Неуна кольыштіс на? — смешитчӧмӧн шуис Лаврентьич.
— Лыддин тэ, али мый?
— Вот сійӧ и эм, эг лыддьы, а сӧмын абу матросскӧй тайӧ удж — кляузничайтӧмыд.
Оз туй! — авторитетнӧя шуис Лаврентьич. — Веськыда-ӧ ме шуа, зонъяс?
И «зонъяс» пӧшти ставныс висьталісны, кӧть Игнатовлы тайӧ вӧлі зэв нелюбӧ, мый кляузничайтны «оз туй».
— А ӧні вайӧд татчӧ Прошкасӧ!
Юась сылысь зонъяс дырйи! — решитіс Лаврентьич.
И Игнатов, лёк да недовольнӧй, век жӧ пӧкӧритчис ставӧн шуӧмлы да муніс Прошкала.
Сійӧс виччысигӧн матросъяс дзескыдджыка топӧдчисны кытшӧ.
III
Прохор Житин, либӧ, кыдз ставныс шулісны сійӧс омӧль туйӧ пуктӧмӧн, Прошка, вӧлі медомӧль матросӧн.
Сійӧ матросас веськаліс дворӧвӧйяс * пиысь, вӧлі ӧтчаяннӧй трус, кодӧс сӧмын нӧйтны грӧзитчӧмӧн вермылісны заставитны кайны марс вылӧ, кӧн сійӧс босьтліс венны вермытӧм физическӧй полӧм; зэв дыш да лодырь, да таысь кындзи ещӧ и кузь киа, Прошка плавание заводитчӧмсяньыс лоис кутшӧмкӧ ӧтдортӧм-увтыртӧм мортӧн.
Ставныс сійӧс нартитлісны: боцманъяс и унтер-офицеръяс и мыжысь и дзик прӧста век видісны да нӧйтісны Прошкаӧс шуалӧмӧн: «Ок тэ, лодырь!»
И сійӧ некор эз сувтлы паныд талы, эз протестуйт, а мучитӧм пемӧс моз велалӧмӧн, кывшутӧг пӧкӧритчывліс да терпитіс нӧйтӧмсӧ.
Кор сійӧ посни гусясьӧмъяс бӧрын сюрліс кымыныськӧ, сыкӧд пӧшти дугдісны сёрнитны да обращайтчисны кедзовтӧмӧн, увтыртӧмӧн.
Быд морт, кодлы эз вӧв дыш, вермис дзик прӧста пинявны сійӧс, кучкыны, нарадитны кытчӧкӧ, тешитчыны сы вылын; мӧднога отношение Прошка дінӧ быттьӧ вӧлі дзик позьтӧм.
И Прошка сэтшӧма быттьӧкӧ велаліс овны урӧсмӧм, быдлаысь вӧтлан пон моз, мый эз и виччысь мӧдногса обращение да нуис тайӧ каторжнӧй олӧмсӧ, тыдалӧ, эз торъя сьӧкыдпырысь; та пыдди сійӧ асьсӧ наградитліс клипер вылын пӧтӧс сёянӧн да порсьпиӧс дрессируйтӧмӧн, кодӧс Прошка велӧдіс вӧчавны быдсяматоръяс.
abu
Сійӧ вӧлі вечнӧй «гальюнщикӧн» — мӧд должность сылы эз вӧв — да пырліс шканечнӧйяс лыдӧ, вӧчліс сэтшӧм уджъяс, кӧн колӧ вӧлі сӧмын уджалан вын и некутшӧм кужӧм эз требуйтчы.
Но и тані сылы сюрлывліс, сы вӧсна мый сійӧ пыр зэв дыша кыскывліс мукӧдъяскӧд тшӧтш <ns>кутшӧм-нибудь</ns> снасть, дыш мудер вӧв моз сӧмын петкӧдліс видсӧ, быттьӧ збыльысь кыскӧ.
— Ок... лодырь! — видіс сійӧс шканечнӧй унтер-офицер.
abu
abu
IV
Баркас улӧ пырӧмӧн Прошка чӧскыда узис да тӧлктӧг нюмъяліс ун йывсьыс.
Сійӧс садьмӧдіс кокӧн ёна чужйӧм.
Сійӧ кӧсйис пырны пыдӧджык тайӧ виччысьтӧм коксьыс, но выльпӧв чужйӧм бӧрын Прошка гӧгӧрвоис, мый сійӧ мый вылӧ кӧ ковмис да колӧ петны тайӧ лӧнь местасьыс.
Сійӧ кыссис-петіс, сувтіс кок йылас да видзӧдіс Игнатовлӧн лёк чужӧм вылӧ бӧбоват видзӧдласӧн, быттьӧ виччысис, мый сійӧс ещӧ на кутасны нӧйтны.
— Лок ме бӧрысь! — шуис Игнатов. Сійӧ ӧдва кутчысис, медым тан жӧ не косявлыны Прошкаӧс.
Прошка петитчытӧг, покорнӧя, быттьӧ мыжа пон, мӧдӧдчис Игнатов бӧрся аслас ньӧжмыд, дыш походкаӧн, утка моз ӧтарӧ-мӧдарӧ катласигтырйи.
Тайӧ вӧлі небыд яя, укшаль, лёкногӧн тэчӧм морт, арлыднас комын саяс, ыджыд тушаыс сылӧн эз лӧсяв дженьыдик чукля кокъясыскӧд, кутшӧмъяс овлӧны портнӧйяслӧн.
Службаӧдзыс сійӧ портнӧйӧн и вӧвлі помещик усадьбаын.
Сылӧн пыктыштӧмкодь мугӧм чужӧмыс, паськыд лямалӧм ныра да шапка увсьыс торгӧдчӧм ыджыд пельяса, вӧлі мисьтӧм да пӧрысьлӧн кодь.
Неыджыд чусыд руд синъясыс шочиник еджгов синкым увсянь видзӧдісны рама, веськодьпырысь, кыдз тайӧ овлӧ ӧтдортӧм йӧзлӧн, но сэк жӧ наын тыдаліс быттьӧкӧ кутшӧмкӧ мудеритӧм.
Став сійӧ укшаль тушаас эз тӧдчы некутшӧм матросскӧй выправка, паськӧмыс сы вылын пукаліс мешӧк моз, лӧсьыдтӧма, кыдзсюрӧ, — ӧти кывйӧн кӧ шуны, ортсысяньыс Прошка ньӧти эз волы сьӧлӧм вылад.
Кор Игнатов бӧрся Прошка пырис йӧз кытш шӧрӧ, став сёрнияс лӧнисны.
Матросъяс топӧдчыштісны, и ставныслӧн синъясыс бергӧдчисны вӧр вылӧ.
Юасьны заводиттӧдз Игнатов медводз мыйвермӧмсьыс шеныштчӧмӧн пӧвсыштіс Прошкалы нырвомас.
Кучкӧм лои немвиччысьтӧм.
Прошка шатовмуніс да нинӧм вочавидзтӧг терпитіс кучкӧмсӧ.
Сӧмын чужӧмыс сылӧн лои ещӧ бӧбджыкӧн да повзьӧмджыкӧн.
— Тэ войдӧр тӧлкӧн юась, — скӧра шуис Лаврентьич.
— Тайӧ сылы, подлецлы, задатки пыдди! — висьталіс Игнатов да, Прошка дінӧ бергӧдчӧмӧн, шуис: — Висьтав веськыда, тэ менсьым зарни деньгасӧ сундукысь гусялін?
Тайӧ кывъяс шуигӧн Прошкалӧн бӧб чужӧмыс пырысь-пыр югдіс вежӧра выражениеӧн.
Кажитчӧ вӧлі, мый сійӧ гӧгӧрвоис мыжалӧмлысь став чорыдлунсӧ; сійӧ повзьӧмӧн видзӧдліс думыштчӧм, серьёзнӧй, лӧг чужӧмъяс вылӧ, друг кельдӧдіс да кыдзкӧ йӧжгыльтчис.
Чужӧмыс вешкыртчис ёна повзьӧмысь.
Чужӧм вылас тайӧ друг вежсьӧмыс ещӧ ёнджыка вынсьӧдіс ставныслысь мӧвп, мый сьӧм гусяліс Прошка.
Прошка чӧв оліс синъяссӧ лэдзӧмӧн.
— Кӧн сьӧмыс?
Кытчӧ тэ сійӧс дзебин?
Висьтав! — водзӧ юасис допросчик.
— Ме тэнсьыд сьӧм эг босьтлы! — ньӧжйӧ вочавидзис Прошка.
Игнатов дзикӧдз пузис.
— Ой, смотри... кувтӧдзыд нӧйта, он кӧ бурӧн сет сьӧмсӧ! — шуис Игнатов сэтшӧм лёкысь да збыльысь, мый Прошка бӧрыньтчис.
Быдладорсянь кылісны лӧг гӧлӧсъяс:
— Висьтав веськыда мыжтӧ!
— Эн соссьы, Прошка!
— Лучше бурӧн сет!
Прошка аддзис, мый ставыс сулалӧны сылы паныд.
Сійӧ лэптіс юрсӧ, пӧрччис шапкасӧ да, йӧз дінӧ бергӧдчӧмӧн, надеятӧм ӧтчаяниеӧн, кыдз идзасӧ кутчысьысь вӧйысь морт, горӧдіс:
— Вокъяс!
abu
Кӧть ӧні жӧ присяга улӧ!
Мед меным места вылын кувны!..
Кӧть мый вӧчӧй мекӧд, а сьӧм ме эг босьтлы!
Прошка кывъяс бӧрын ӧткымынлӧн мӧвпъясыс быттьӧкӧ вежсьыштісны.
Но Игнатов эз сет ёнмыны впечатлениелы да тэрыба кутіс шуавны:
— Эн пӧръясь, пеж лов!
abu
Тэ и сэки соссьылін, кор Кузьминлысь зепсьыс франок кыскин… помнитан?
А кор Леонтьевлысь дӧрӧм гусялін, сідз жӧ присяга улӧ мунін, а?
Тэныд присяга сетӧмыд дзик сьӧвзьӧм кодь...
Прошка бара лэдзис юрсӧ.
— Висьтав ӧдйӧджык мыжтӧ, шуӧны тэныд.
Висьтав, кӧні менам сьӧмыс?
Ме ӧмӧй эг аддзыв, кыдзи тэ ме дінын гӧгралін...
Висьтав, яндысьтӧм морт, мыйла тэ палуба вывті шыркъялін, кор ставыс шойччисны? — топӧдліс допросчик.
— Сідз ветлӧдлі...
— Сідз ветлӧдлін?!
Ой, Прошка, эн грекӧдз вайӧд!
Эн соссьы!
Но Прошка чӧв оліс.
Сэки Игнатов, быттьӧ кӧсйис видлыны медбӧръя средство, друг вежис гӧлӧссӧ.
Ӧні сійӧ эз грӧзитчы, а корис Прошкаӧс сетны сьӧм мелі, пӧшти коран гӧлӧсӧн.
— Тэныд нинӧм оз ло... кылан?
Вай сӧмын менсьым сьӧм...
Тэд ӧд юны, а менам семья...
Вай но! — пӧшти кевмысис Игнатов.
— Шобӧй менӧ!..
Эг босьтлы ме тэнсьыд сьӧмтӧ!
— Сідзкӧ тэ эн босьтлы?
Эн босьтлы?! — горӧдіс Игнатов лёкысла кельдӧдӧм чужӧмӧн. — Эн босьтлы?!
И тайӧ кывъяскӧд тшӧтш сійӧ варыш моз уськӧдчис Прошка вылӧ.
abu
Матросъяс чӧв олӧмӧн букыштчисны тайӧ син вежан сцена вылас видзӧдӧмӧн.
А Игнатовӧс ӧзйӧдіс жертвалӧн ӧтветтӧмлуныс, да сійӧ ярмис век ёнджыка и ёнджыка.
— Дугды... тырмас... тырмас! — друг кыліс йӧз пытшсьыс Шутиковлӧн гӧлӧс.
И тайӧ небыд, кевмысян гӧлӧсыс быттьӧ пыр жӧ садьмӧдіс и мукӧдъяслысь морт сьӧлӧмсӧ.
Унаӧн йӧз чукӧрысь скӧрысь горӧдісны Шутиков бӧрся:
— Тырмас... тырмас!
— Тэ войдӧр шоб Прошкасӧ да сэсся и велӧд!
Игнатов эновтіс Прошкаӧс да, лёкысла дрӧжжитӧмӧн, вешйис бокӧ.
Прошка тювкнитіс йӧз кытшсьыс.
Здук-мӧд ставныс чӧв олісны.
— Со ӧд кутшӧм... соссьӧ! — пыдіа лолыштӧмӧн шуис Игнатов. — Энлы, нӧрӧвитлы, кыдзи ме сійӧс берегын пасьварта, оз кӧ сет сьӧмсӧ! — грӧзитчис Игнатов.
— А, гашкӧ, эз и сійӧ гусяв! — друг ньӧжйӧник шуис Шутиков.
И быттьӧ тайӧ жӧ мӧвпыс петкӧдчис кодсюрӧлӧн вывті серьёзнӧй, букыштчӧм чужӧмъяс вылын.
— Эз сійӧ?
Первойысь али мый?..
Тайӧ дзик сылӧн удж...
Ставыс тӧдӧны — вӧр, мед эськӧ сылы...
Сэсся Игнатов босьтіс кык мортӧс да муніс шобсьыны Прошка кӧлуйын.
— А лёк жӧ морт сьӧм вӧсна!
Ок, лёк! — юрнас довкйӧдлӧмӧн скӧра броткыштіс Лаврентьич Игнатовлы бӧрсяньыс.
— А тэ эн гусясь, эн срамит матросскӧй звание! — друг содтіс сійӧ немвиччысьтӧг.
abu
— Сідзкӧ тэ, Ёгор, чайтан, мый тайӧ эз Прошка? — юаліс сійӧ здук мында чӧв олӧм бӧрын. — Быттьӧ сэсся некодлы.
Шутиков нинӧм эз вочавидз, и Лаврентьич сэсся эз юась да зіля заводитіс ӧзтыны ассьыс дженьыдик каллянсӧ.
Йӧз чукӧр кутіс разӧдчыны.
Кымынкӧ минута мысти бак вылын лои известнӧ, мый ни Прошка ордысь, ни сійӧ кӧлуй пиысь сьӧм эз сюр.
— Дзебис кытчӧкӧ! — решитісны унаӧн да содтылісны, мый Прошкалы ӧні лоӧ сё мат: Игнатов оз прӧстит сылы тайӧ сьӧмсӧ.
V
Нежнӧй тропическӧй вой ӧдйӧ лэччис океан весьтӧ.
Матросъяс узисны палуба вылын — уліын вӧлі пӧсь, сьӧкыд лолавны, — а вахта вылын сулаліс ӧти отделение.
Тропикъясын, пассатъяс пӧльтан местаясын, вахтаяс спокойнӧйӧсь, и вахтеннӧй матросъяс, унсӧ вӧтлігмоз, коллялӧны войся часъяссӧ варовитӧмӧн да мойдъяс висьтавлӧмӧн.
Тайӧ войнас, войшӧр кадсянь квайт часӧдз, вахта вылын лои сулавны мӧд отделениелы, кӧні вӧліны Шутиков да Прошка.
Шутиков висьталіс нин фок-мачта дінын пукалысь матрос чукӧрлы некымын мойдкыв да сэсся муніс куритчыны.
Куритчӧм бӧрын сійӧ мӧдӧдчис шканцы вылӧ, узьысьяс костті виччысигтырйи тувччалӧмӧн, но аддзис пемыдсьыс Прошкаӧс, коді ӧтнасӧн куткырвидзис борт дінын да вуграліс, и ньӧжйӧник чукӧстіс сійӧс:
— Тайӧ тэ...
Прошка?
— Ме! — чепӧсйис Прошка.
— Со мый ме тэныд шуа, — водзӧ нуӧдіс Шутиков ньӧжйӧник, мелі гӧлӧсӧн: — Игнатов ӧд, ачыд тӧдан, кутшӧм морт...
Сійӧ тэнӧ дзикӧдз жугӧдас берегын... ньӧти оз жалитышт...
Прошка торгӧдіс пельсӧ.
Татшӧм мелі сёрниыс сылы вӧлі дзик виччысьтӧм.
— Мый нӧ, мед нӧйтас, а ме сійӧ сьӧм дінӧ эг инмӧдчыв! — недыр чӧв олыштӧм бӧрын вочавидзис Прошка.
— Да ӧд сійӧ оз верит да, кытчӧдз оз сюр сылӧн сьӧмыс, тэнӧ оз прӧстит...
Да и войтыр пытшкысь унаӧн сомневайтчӧны...
— Шуи: эг босьтлы! — бара шуис Прошка воддза моз жӧ чорыда пыксьӧмӧн.
— Ме, вокӧ, эска, мый тэ эн босьтлы.
Кылан ӧд, эска дай жалита, мый тӧрыт тэнӧ прӧста нӧйтісны да Игнатов ещӧ на грӧзитчӧ нӧйтны.
А тэ вот мый, Прошка: босьт менсьым кызь франок да сет Игнатовлы.
Ен сыкӧд.
Мед радлас сьӧм вылас, а меным коркӧ ӧд сетан, невӧлитны ог кут...
Тадзтӧ ладнӧджык лоас...
Да кывзы, некодлы та йылысь эн висьтав! — содтіс Шутиков.
Прошка дзикӧдз шӧйӧвоши да первой минутаас сылӧн эз артмы весиг кывйыс.
Шутиков кӧ вермис аддзыны Прошкалысь чужӧмсӧ, сійӧ эськӧ казяліс сы вылысь яналӧм да вывті ёна волнуйтчӧм.
Кыдз нӧ!
Прошкаӧс жалитӧны, — дай тайӧ этша на, мый жалитӧны, — ещӧ вӧзйӧны сьӧм, мед мездыны сійӧс нӧйтӧмысь.
Тайӧ дзик вӧвлытӧмтор сэтшӧм мортлы, коді важӧн нин эз кывлы бур кыв.
Юрсӧ лэдзӧмӧн, кыв шутӧг сулаліс сійӧ нормӧм сьӧлӧмӧн да чувствуйтіс, мый сылӧн быттьӧ гӧрддзасьӧ горшыс.
— Сідзкӧ, босьт сьӧмсӧ! — шуис Шутиков да кыскис гач зепсьыс рузумторйӧ гартыштӧм ассьыс став озырлунсӧ.
— Тайӧ нӧ кыдз...
Ак тэ, господи! — шай-паймунӧмӧн борӧдчис Прошка.
— Эстшӧм... йӧюк...
Шуӧма: босьт!
— Босьт?!
Ок, вокӧ!
Аттьӧ тэныд, бур тэнад сьӧлӧмыд! — вочавидзис Прошка волнуйтчӧмла дрӧгмунӧм гӧлӧсӧн да друг чорыда содтіс: — Сӧмын тэнад сьӧмыд, Шутиков, оз ков.
Ме ӧд век жӧ чувствуйта и ог кӧсйы тэ водзын лоны подлецӧн...
Ог желайт...
Вахта бӧрын ме ачым сета Игнатовлы сылысь зарни деньгасӧ.
— Сідзкӧ, инӧ, тэ...
— Дерт жӧ, ме! — муртса кывмӧн шуис Прошка. — Некод эськӧ эз и вермы тӧдмавны...
Сьӧмыс пушка пытшкӧ дзебӧма...
— Эк, Прохор, Прохор! — юрнас довкнитӧмӧн кӧритыштіс Шутиков жугыльмӧм гӧлӧсӧн.
— Ӧні мед сійӧ менӧ нӧйтас!..
Мед став нырвомӧс жугӧдас...
Вӧч сэтшӧм бур!
Нӧйт Прошка подлецӧс... эн жалит! — ас вылас кыдзкӧ вывті лёкалӧмӧн водзӧ шуаліс Прошка.
— Ставсӧ терпита радпырысь.
<rus>По крайней мере</rus> тӧда, мый тэ жалитін, веритін.
Бур кыв шуин Прошкалы.
abu
Нэм тайӧс ог вунӧд!
— Со ӧд тэ кутшӧм! — меліа шуис Шутиков да пуксис пушка дорӧ.
Сійӧ чӧв олыштіс да заводитіс висьтавлыны:
— Кывзы, мый ме тэныд висьтала, вокӧ: шыбит вай татшӧм уджъястӧ... збыль, шыбит, но найӧс!..
Ов, Прохор, кыдз йӧз олӧны, бурногӧн...
Ло прамӧй матросӧн, медым ставыс, значит, кыдз следуйтӧ.
Сідзнад сьӧлӧм вылад долыдджык лоӧ.
А ӧні ӧмӧй аслыд тэныд ёна лӧсьыд?
Ме, Прохор, ог кӧритӧм кузя, а жалитӧм вӧсна! — содтіс Шутиков.
Прошка кывзіс тайӧ кывъяссӧ да ёна дивуйтчис.
Некод на нэм чӧжнас сыкӧд эз сёрнитлы татшӧм меліа да сьӧлӧмсянь.
Та кадӧдз сійӧс сӧмын видлісны да нӧйтлісны — вот кутшӧм вӧлі велӧдӧмыс.
И пӧсь аттьӧалӧм кыптіс Прошкалӧн небзьӧм, нормӧм сьӧлӧмас.
Сійӧ кӧсйис эськӧ висьтавны та йылысь кывъясӧн, но кывъяс эз сюрны.
Шутиков кӧсйысис корны Игнатовӧс прӧститны Прошкаӧс да муніс. Ӧні Прошка эз нин чувствуйт асьсӧ сэтшӧм некытчӧ туйтӧм мортӧн, кутшӧмӧн лыддьыліс войдӧр.
Дыр на ещӧ сулаліс сійӧ, борт сайӧ видзӧдӧмӧн, да кыкысь кымын чышкыштіс доршасьысь синвасӧ.
Асывнас, смена бӧрын, сійӧ вайис Игнатовлы зарни франок.
Матрос радпырысь горша кватитіс деньгасӧ, чабыртіс киас, сетыштіс Прошкалы пиняс да кӧсйис мунны, но Прошка сулаліс сы водзын да шуаліс:
— Нӧйт ещӧ...
Нӧйт, Семёныч!
abu
Прошка смеллун вылӧ дивуйтчӧмӧн Игнатов зывӧктӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ да шуис:
— Ме эськӧ тэнӧ, пеж лов, эн кӧ сет меным сьӧмсӧ, дзикӧдз жугӧді, а ӧні ог нин кут ки лякӧсьтны.
Но сӧмын смотри... заводитлы ещӧ ӧтчыд менсьым гусявны...
Не мортӧ вӧча! — чорыда содтіс Игнатов да, туй вывсьыс Прошкаӧс йӧткыштӧмӧн, котӧртіс уліӧ дзебны сьӧмсӧ.
Тайӧн и помасис расправа.
abu
— Ӧд повзис Прошкаыд Семёнычсьыс!
Сетӧма сьӧмсӧ, а ӧд кутшӧма соссис! — сёрнитісны матросъяс асъя пелькӧдчигӧн.
VI
Сійӧ вунлытӧм войсяньыс Прошка став сьӧлӧмнас кӧртасис Шутиков дінӧ да вӧлі предан сылы вернӧй пон моз.
Сійӧ, дерт, эз лысьт петкӧдлыны ассьыс радейтӧмсӧ став дырйи, восьсӧн, тыдалӧ, чувствуйтіс, мый татшӧм увтыртӧм морткӧд дружитчӧм уськӧдас Шутиковӧс йӧз син водзын.
Сійӧ некор эз панлы сёрни Шутиковкӧд йӧз дырйи, но тшӧкыда видзӧдлывліс сы вылӧ, быттьӧ кутшӧмкӧ мӧдсикас существо вылӧ, код водзын сійӧ, Прошка, некытчӧ туйтӧм шыбластор.
И сійӧ гордитчис аслас дорйысьӧн, босьтліс сьӧлӧм дінас ставсӧ, мый сылы касайтчис.
Сійӧ любуйтчис, улісянь видзӧдӧмӧн, кыдз Шутиков пелька справляйтчӧ рея вылын, вунӧдчыліс любӧысла сылысь сьылӧмсӧ кывзігӧн, да ставсӧ, мый кӧть эз вӧч Шутиков, лыддис вывті бурӧн.
Мукӧд дырйи лунын, но тшӧкыдджыка войся вахтаяс дырйи, кор казявліс, мый Шутиков ӧтнас, Прошка матыстчыліс сы дінӧ да тапикасис сы гӧгӧр.
— Тэ мын, Прохор? — меліа юалас вӧлі Шутиков.
— Сідз, прӧста! — вочавидзас Прошка.
— Кытчӧ нӧ тэ?
— Да аслам местаӧ!
Ме ӧд сідз, прӧста! — шуас Прошка, быттьӧ прӧща корӧмӧн, мый дӧзмӧдӧ Шутиковӧс, дай мунас.
Прошка став вынсьыс старайтчис мыйӧнкӧ да угодитны Шутиковлы: то корас пеславны сылысь дӧрӧм-гач, то дӧмны сылысь паськӧм и ӧткажитӧм бӧрын тшӧкыда мунлывліс яналыштӧмӧнкодь.
Ӧтчыд Прошка вайис зэв лӧсьыда вурӧм матросскӧй дӧрӧм да неуна волнуйтчӧмӧн мыччис сійӧс Шутиковлы.
— Молодеч, Житин!
Мастера, вокӧ, вурӧмыд! — ошкӧмӧн шуис Шутиков дӧрӧмсӧ гӧгӧрбок видлалӧм бӧрын да нюжӧдіс сійӧс бӧр Прошкалы.
— Тайӧ ме тэныд, Ёгор Митрич...
Уважит...
Новлы на здоровье...
Шутиков кутліс эськӧ ӧтказывайтчыны, но Прошка сэтшӧма жугыльмис и сідз корис уважитны сійӧс, мый Шутиковлы быть лои босьтны пӧдаркисӧ.
Прошка лои вывті рад.
И дышӧдчыны Прошка кутіс омӧльджыка, и уджаліс ӧні воддзамоз мудериттӧг.
Нӧйтны сійӧс кутісны шочджыка, но увтыртісны, омӧльтісны сійӧс важмозыс жӧ.
Прошкаӧс тшӧкыда дэльӧдлісны, и тайӧ травитӧмыс налы вӧлі тешӧн.
Торъя ёна радейтліс сійӧс дэльӧдны ӧти ёсь морт, быдӧн вылӧ воысь, но трус кодь том матрос Иванов.
Ӧтчыд, медым гажӧдны чукӧртчӧм йӧзсӧ, сійӧ матӧвоштіс Прошкаӧс лёка смекайтчӧмнас.
Прошка, кыдз и пыр, оліс ланьтӧмӧн, но Иванов эз ӧвсьы, сылӧн шуткаясыс лолісны век лёкджыкӧсь.
Сэті прӧйдитысь Шутиков аддзис, кыдзи смекайтчӧны Прошка вылын, да дорйыштіс сійӧс:
— Тадзи, Иванов, абу ладнӧ, абу бур тадзтӧ...
Мый тэ сирасин морт дінас?
— Прошка миян абу лӧгасьысь! — сералӧмӧн вочавидзис Иванов.
abu
abu
abu
— Эн вӧрӧд, шуа, мортсӧ, — сэки стрӧга шуис Шутиков.
Ставнысӧ дивӧ босьтіс, мый Прошкаӧс, лодырь да вӧр Прошкаӧс, сэтшӧм пӧся дорйӧ Шутиков.
— Да тэ мый? — эрыштчис друг Иванов.
— Месӧ нинӧм, а тэ эн куражитчы!
Со, аддзӧма код вылын куражитчыны!
Прошкалы мӧрччис тайӧ сьӧлӧм пыдӧсӧдзыс, но сэк жӧ сійӧ поліс, мед эськӧ Шутиковлы эз ло лёктор сы вӧсна, да сійӧ решитчис шыасьны:
— Ивановыс нинӧм...
Сійӧ ӧд прӧста...
Шутитӧ, значит...
— А тэ эськӧ сетыштін сылы пельбокас, небось дугдіс тадз шутитны...
— Прошка эськӧ сетыштіс!.. — дивуйтчӧмӧн горӧдіс Иванов: сэтшӧм позьтӧмторйӧн кажитчис сылы тайӧ. — Ноко видлы, Прошка!
Тэчи эськӧ ме тэныд!
— Гашкӧ и ачыд эськӧ сдача босьтін.
— Эг-ӧ тэсянь?
— Сійӧ вот и эм, месянь! — волнуйтчӧмсӧ кутӧмӧн шуис Шутиков, и сылӧн пыр рам, буриник чужӧмыс вӧлі ӧні серьёзнӧй да стрӧг.
Иванов повзис.
И сӧмын сэки, кор Шутиков муніс, сійӧ смекайтчӧмӧн шуис Прошка вылӧ индӧмӧн:
— Вот тай... аддзӧма аслыс другӧс Шутиков...
Нинӧм шуны... друг, бур друг...
Уборнӧй весалысь Прошка!
Тайӧ лоӧмтор бӧрын Прошкаӧс эзджык кутны ӧбидитны, тӧдӧмӧн, мый сылӧн эм дорйысь, а Прошка ещӧ ёнджыка кӧртасис Шутиков дінӧ и регыд петкӧдліс, мый вылӧ способен сылӧн благодарнӧй сьӧлӧмыс.
VII
Тайӧ лои Индийскӧй океанын, Зондскӧй діяслань мунігӧн.
Асылыс тайӧ луннас вӧлі шондіа, югъялысь, но ыркыд — тӧдчис Южнӧй полюслань сетчыштӧм.
Пӧльтіс кӧдзыдкодь неыджыд тӧв, и небесаті ветлісны лым кодь еджыд тывборд модаа кокни кымӧръяс мича фантастическӧй узоръясӧ тэчсьӧмӧн.
Кокньыдика качайтчӧмӧн миян клипер лэбзис тӧв ньылыд, быттьӧ пышйис вӧтӧдысь гыясысь.
Вӧлі дас час гӧгӧр.
Став команда вӧлі выліын.
Вахтеннӧйяс сулалісны асланыс снастьяс дорын, а подвахтеннӧйясӧс разӧдісны уджъяс вылӧ.
Быдӧн занимайтчисны кутшӧмкӧ уджӧн: коді помаліс ыргӧн весалӧм, коді вуштіс шлюпка.
Шутиков, мӧд матросӧс неважӧн вежӧм бӧрын, сулаліс грот-руслень вылын пенькӧвӧй вӧньӧн кӧртасьӧмӧн да велӧдчис чӧвтавны лот.
Неылын сысянь вӧлі и Прошка.
Сійӧ весаліс орудие да кадысь кадӧ сувтыштлӧмӧн любуйтчис, кыдз Шутиков киас унапӧв гартлас лотлинь (гез, код дінӧ кӧрталӧма лот), пелька чӧвтас сійӧс, арканӧс моз бӧрлань да сэсся, кор гезйыс нюжалас, ӧдйӧ тэрыб вӧрасъясӧн бара чукӧртас сійӧс.
Друг шканцы вывсянь кыліс мыйвынысь горӧдӧм:
— Борт сайын морт!
Эз на коль и гоз-мӧд секунда, кыдз бара кыліс шуштӧм горӧдӧм:
— Борт сайын ещӧ морт!
Сутш кежлӧ клипер вылын ставыс лӧньліс.
Унаӧн ёна повзьӧмла чӧвталісны пернапасъяс.
Вахтеннӧй лейтенант, коді сулаліс мостик вылын, аддзыліс, кыдзи усис кӧртӧдысь мынӧм морт, аддзыліс, кыдзи шыбитчис мореӧ мӧд морт.
Сьӧлӧмыс сылӧн дрӧгмуні, но сійӧ эз шӧйӧвош.
Сійӧ шыбитіс мостик вывсянь спасательнӧй круг, тшӧктіс шыблавны спасательнӧй буёкъяс и ют вывсянь да гора, волнуйтчан гӧлӧсӧн командуйтіс:
— <rus>Фок и грот на гитовы</rus>!
Медводдза горӧдӧм бӧрас жӧ став офицеръяс ӧдйӧ кайисны выліӧ.
Капитан да старшӧй офицер, кыкнанныс шызьӧмаӧсь, вӧліны нин мостик вылын.
— Сійӧ, буракӧ, кутчысис буёкӧ! — шуис капитан бинокльсӧ синъяс дорысь босьтӧмӧн. — Сигнальщик... эн вошты найӧс син водзсьыд!..
— Эм...
Аддза!
— Ӧдйӧджык... ӧдйӧджык водӧй дрейфӧ да лэдзӧй баркас! — нервнӧя, кывъяссӧ торйӧдлӧмӧн шуаліг, тэрмӧдліс капитан.
Но тэрмӧдлыны вӧлі нинӧмла.
Матросъяс гӧгӧрвоисны, мый быд секунда дона, да котралісны, быттьӧ дурмӧмъяс.
Кӧкъямыс минута мысти клипер куйліс нин дрейфын, да мичман Лесовой юрнуӧдӧм улын йӧз тыра баркас ньӧжйӧ лэччис боканцы вывсянь.
abu
— Корсьӧй мортъяссӧ ост-норд-ост вылысь... — сӧветуйтіс мунысьяслы капитан. — Да эн ылыстчӧй вывті ёнасӧ! — содтіс сійӧ.
Мореӧ усьӧм мортъяс эз нин тыдавны.
Тайӧ кӧкъямыс минутанас клипер муніс этшавылӧ миля.
— Коді нӧ уси? — юаліс капитан старшӧй офицерлысь.
— Шутиков.
Усис лот чӧвтігӧн...
Вӧньыс ори...
— А мӧдыс?
— Житин!
Шыбитчис Шутиков бӧрся.
— Житин?
Тайӧ трус да мижуйыс? — дивӧ босьтіс капитанӧс.
— Ме и ачым ог вермы гӧгӧрвоны! — воча шуис Василий Иванович.
Та кості ставныслӧн синъясыс вӧлі веськӧдӧма баркас вылӧ, коді ньӧжйӧ ылыстчис клиперсянь, гыяс костын то вошлӧмӧн, то бара тыдовтчылӧмӧн.
Сэсся сійӧ дзикӧдз вошис син водзысь, бинокльтӧг эз кут тыдавны.
Гӧгӧр куйліс сӧмын гыалысь океан.
Клипер вылын сулаліс шуштӧм чӧвлун.
Матросъяс шочиника шыасьлісны мӧда-мӧд дінас джынгӧлӧсӧн.
Капитан эз вештыв бинокльсӧ син дорсьыс.
Старшӧй штурман да кык сигнальщик видзӧдісны подзорнӧй трубаяс пыр.
Сідз прӧйдитіс зэв кузьӧн кажитчысь часджын.
— Баркас бӧр локтӧ! — доложитіс сигнальщик.
И бара ставныс кутісны дзоргыны океан вылӧ.
— Тыдалӧ, спаситісны йӧзсӧ! — ньӧжйӧник шуис старшӧй офицер капитанлы.
— Мый вӧсна сідз чайтанныд, Василий Иванович?
— Лесовой эськӧ эз бергӧдчы сэтшӧм регыд.
abu
abu
Гыяс костӧ суналӧмӧн баркас век ӧтарӧ матыстчис.
Ылісянь сійӧ кажитчис зэв ичӧтик кышӧн.
Кажитчӧ вӧлі, мый сійӧс пыр жӧ вевттяс валйыс.
Но сійӧ бара тыдовтчыліс гы йылын да бара сунліс.
— Бура веськӧдлӧ Лесовой!
Молодеч! — ошкыштіс капитан, коді ёся видзӧдлывліс шлюпка вылӧ.
Баркас локтіс век матӧджык и матӧджык.
— Кыкнанныс шлюпкаынӧсь! — гажаа горӧдіс сигнальщик.
Ставныс долыда ышловзисны.
abu
Клипер бара ловзис.
Бара заводитчисны сёрнияс.
— Шудаӧсь на вӧлӧмны! — шуис капитан, и сійӧ серьёзнӧй чужӧм вылын тыдовтчис гажа, бур нюмдӧм.
Нюмъяліс воча и Василий Иванович.
— А Житиныс... трус, трус, а вот видзӧдлӧй жӧ! — водзӧ висьталіс капитан.
— Дивӧ!
И матросыс ӧд лодырь, а уськӧдчис ёрт бӧрсяыс!..
Шутиков пыр дорйыліс сійӧс, — содтіс Василий Иванович гӧгӧрвоӧдӧм могысь.
И ставныс дивуйтчисны Прошка вылӧ.
Прошка вӧлі геройӧн.
Дас минута мысти баркас матыстчис борт дінӧ, да сійӧс лючки-ладнӧ лэптісны боканцы вылӧ.
Кӧтасьӧм, пӧсялӧм, гӧрдӧдӧм сынысьяс, мудзӧмла сьӧкыда лолалӧмӧн, петісны баркасысь да мунісны бак вылӧ.
Уткаяс моз ваысь пыркӧдчӧмӧн петісны и Шутиков да Прошка, кыкнанныс кельдӧдӧмаӧсь, взволнованнӧйӧсь, шудаӧсь.
Ставныс уважениеӧн видзӧдісны ӧні Прошка вылӧ, коді сулаліс капитан водзын.
— Молодеч, Житин! — шуис капитан, тайӧ мисьтӧм, укшаль матрос вылӧ шензигтыр видзӧдӧмӧн, коді рискуйтіс олӧмнас ёрт вӧснаыс.
А Прошка катласис места вылас, тыдалӧ, поліс.
— Но, мун, ӧдйӧнджык веж паськӧмтӧ да ю ме пыдди чарка вина.
Подвигсьыд представита тэнӧ медаль вылӧ, а месянь получитан награда сьӧмӧн.
Радысла дзикӧдз дурмӧм Прошка весиг эз гӧгӧрво шуны: «Рад старайтчыны» да, шӧйӧвошӧмӧн нюмъялігтырйи, бергӧдчис да мӧдӧдчис утка моз катласян походканас.
— Лэптысьӧй дрейф вылысь! — мостик вылӧ кайӧмӧн прикажитіс капитан.
Кыліс команда вахтеннӧй лейтенантлӧн.
Гӧлӧсыс сылӧн ӧні гораліс гажаа да спокойнӧя.
Регыд лэптісны уберитлӧм парусъяс, и минута вит мысти клипер бара лэбис важ курснас, ӧти гы вывсянь мӧд вылӧ кайлӧмӧн, а эновтлӧм уджъяс мунісны водзӧ.
— Со ӧд тэ кутшӧм! — сувтӧдіс Лаврентьич Прошкаӧс, кор сійӧ, паськӧм вежӧм мысти да ром чаркаӧн шонтысьӧм бӧрын, кайис Шутиков бӧрся палуба вылӧ. — Портнӧй, портнӧй, а кутшӧм ӧтчаяннӧй! — шуаліс Лаврентьич, Прошкаӧс пельпомӧдыс меліа лапкӧдӧмӧн.
— Прохортӧг, вокъяс, не аддзывны эськӧ меным лунъюгыдсӧ!
Кор ме сунгыси-уси да кыпӧдчи ва вылысас, но, думайта, пом...
ковмас енлы лов сетны! — висьтасис Шутиков.
— Ог вермы кутчысьны, мися, дыртӧ ва вылад...
Кывза — Прохор горзӧ...
Вартчӧ кругӧ кутчысьӧмӧн да меным буёк мыччис...
Сэтшӧм рад сэк лои, вокъяс!
Сідз ми ӧтлаын и кутчысим ва вылас, кытчӧдз баркас эз лок.
— А страшнӧ вӧлі? — юасисны матросъяс.
— А тэ кыдз думайтан?
Кутшӧм ещӧ, вокъяс, страшнӧсӧ! — вочавидзис Шутиков бурысь нюмъялӧмӧн.
— И кыдз тэ тадзсӧ, вокӧй, думыштін? — юаліс Прошкалысь матыстчӧм боцман.
Прошка йӧйиника нюмъяліс да, чӧв олыштӧм бӧрын, вочавидзис:
— Да ме нинӧм эг и думыштлы, Матвей Нилыч...
Аддза, сійӧ усис, Шутиковыс, значит...
Ме, значит, господи благӧслӧви, да сы бӧрся.
— Сійӧ вот и эм!..
Сьӧлӧм сыын эм...
Ай да молодеч, Прохор!
Со ӧд...
На, кыскышт каллянсьыс закуска пыдди! — шуис Лаврентьич да сетіс Прошкалы торъя буралӧм петкӧдлӧм могысь ассьыс дженьыдик каллянсӧ.
Тайӧ лунсяньыс Прошка эз нин ло важся ӧтдортӧм Прошкаӧн, а пӧрис Прохорӧ.
{Тендряков В. Ф. (комиӧдіс Раевскӧй С. С.) @ Йӧз овмӧсын @ повесьт @ В. Тендряков. Повесть да рассказъяс @ 1958 @ Лб. 3‒90.}
ЙӦЗ ОВМӦСЫН
1
Недель чӧж ульдаліс.
Но пӧльыштіс неыджыд тӧвтор — бӧр чорзисны сывны заводитлысь лым толаяс, войяс лоины кодзулӧсь, тӧлысь югӧр улын лымйыс дзирдаліс гырысь турунвиж чутъясӧн, кыдзи пемыд войын дзирдалӧны тшыг кӧинлӧн синъясыс.
Медся лӧнь кадас, кык час войын, сиктын оз тыдав ловъя лов.
Дзебсялӧмаӧсь понъяс, старик стӧрӧж пырӧма гортас юыштны чай да, буракӧ, пач дорас пӧрччысьтӧгыс унмовсьӧма.
Тӧлысь югӧр улын дзирдалӧны лымъя керка вевтъяс, пуяс сулалӧны гӧлубӧй тшын моз, коді пемыд небесаас качигӧн быттьӧ кынмӧма джын туяс.
Сиктын мича, шынитӧв да шуштӧмкодь.
Но ӧти керкаын став ӧшиньясыс югыдӧсь, довъялӧны вуджӧръяс, кыкпӧвста ӧшиньяс пыр кылӧны гӧлӧсъяс.
Клопнитіс ӧдзӧс и кильчӧӧдыс, кокъяснас посъяссӧ укшаля видлаліг, южмӧм лым вылӧ лэччис старик; сійӧ шатовмуні, кутчысис столбӧ, сулалыштіс недыр да горӧдіс сьывны:
<rus>Когда б имел златые горы</rus>...
Повзис ывлавывса чӧв-лӧньсьыс, ланьтіс да, шатласигтыр сулаліг, мӧдіс видзӧдлывлыны кильчӧлань.
Посводзын грыммуні-уси тыртӧм ведра, гурйыв воссис ӧдзӧс, и югыд ывлаӧ гузьӧбтісны-петісны йӧз.
Гынсапӧгъяс улын мӧдіс дзуртны лым.
— Игнат дед!
Игнат!
Эй!
— Эн горзы, сійӧ тані.
Со сулалӧ, сунласьӧ.
— Ивановна чорыд сур пуӧма.
— Тэ и рад — сюрис пӧттӧдзыд.
Кодъюра йӧзлӧн гӧлӧсъясыс торкисны чӧв-лӧньсӧ, ывлаыслӧн воши аслыспӧлӧслуныс.
Кильчӧ вылын ӧти пась улӧ топыда кутчысьӧмӧн сулалісны ныв да зон — колльӧдісны гӧстьясӧс.
Зонмыс сьӧлӧмсяньыс шуаліс:
— Стариксӧ гортӧдзыс нуӧдӧй.
Мед эськӧ ывлаас эз жӧ узьмӧдчы.
Мед эськӧ асылӧдзыс ми ордӧ кольччыліс.
— Ме?..
Нинӧм вылӧ!..
Ме ачым <ns>кӧ-зя-ин</ns>!..
— Ладнӧ, ладнӧ.
Мӧдім, дед.
Ещӧ ӧтчыд — кузь нэм да бур шуд тіянлы!
— Регыдджык кага тіянлы...
Кокъяслӧн дзуртӧм шыыс лӧнис, кӧнкӧ керкаяс сайын старик бара горӧдліс: <rus>«Когда б имел...»</rus>, но ланьтіс.
И сиктын бара мича, шынитӧв да шуштӧмкодь.
— Со и ставыс, Стёша...
Сідзкӧ, овны заводитам, — шуис зонмыс.
Пась улас нылыс ещӧ ёнджыка топӧдчис полӧмысла тіралысь аслас шоныд телӧнас зонмыс бердӧ.
Свадьба эз вӧв уна йӧза, эз шума, гӧстьяс эз пукавны асылӧдз.
2
Тракторнӧй бригадаса бригадир Фёдор Соловейкӧд вӧлі кокни характера — радейтліс вензьыны, радейтліс йӧктыны, прӧст кадӧ радейтліс вермасьны трактористъяскӧд.
Кузь тушаа, вертлян, кудриа еджыд юрсиа, сійӧ пелька и йӧктыліс, и вермасьліс, и сюся ухаживайтліс нывъяс бӧрся.
Хромцово сиктын, кӧні уджаліс сылӧн бригадаыс, ӧти рытӧ сійӧ колльӧдліс учительница Зоя Александровнаӧс школа дорӧдз, аскинас — сельсӧветса секретарша Галина Злобинаӧс, кодлӧн тагйӧн гартчӧм керкаыс сулаліс дзик сикт помас.
Но мый эськӧ шуисны кыкнанныс, найӧ кӧ тӧдлісны, мый агрономша, коді неважӧн на институтысь воис МТС-ӧ, бригадир Соловейков волігӧн быдпӧрйӧ пасьталӧ щӧкаӧдзыс тупкӧса воротника платье да, сыкӧд быттьӧкӧ случайнӧ паныдасигӧн, шулывлӧ:
— Фёдор, тіян талант.
Мунам талун клубӧ репетиция вылӧ.
И тайӧ здукас Фёдор збыльысь заводитліс радейтны ассьыс талантсӧ, сійӧ мунліс репетиция вылӧ, йӧктыліс сэні «цыганочка», а репетицияыс кӧ эз вӧвлы, окотапырысь сӧгласитчыліс ветлыны кино вылӧ.
Но вот, кыдзи ӧтчыд шуис Хромцово колхозса шофёр Вася Любимов, кодӧс нимтісны «Зарни-туйӧн», Фёдор «сибдӧма дзикӧдз, вӧйӧма став раманас».
Хромцовоын, тӧв пуксигас, первойя лым бӧрын вӧлі асланыс праздник.
Шусис сійӧ важмоз «ар колльӧдӧмӧн», но празднуйтісны выльногӧн: висьтавлісны торжественнӧй речьяс, выступайтліс самодеятельность, сэн жӧ колхознӧй клубын сувтӧдавлісны улӧсъяс, пызанъяс, дерт, юлісны, а сэсся сы бӧрын нин том йӧз войбыд йӧктывлісны.
Нывъяс да зонъяс йӧктынысӧ татчӧ волывлісны сиктъясысь да пӧчинокъясысь дас вит кымын километр сайсянь.
Заводитчыліс ставыс бура, помасьліс шумӧн.
Радиоласӧ вештывлісны бокӧ, пельӧсӧ пуксьывліс Петя Рыжиков да босьтліс киас баян, и зымгӧмсьыс заводитісны тіравны ӧшинь стеклӧясыс.
Фёдор йӧктывліс этша и сӧмын сэки, кор сійӧс ёна корлісны, но зато зілис сідзи, мый бӧрынас дыр сёрнитлісны сылӧн йӧктӧм йылысь.
Сухоблиново сиктысь, коді сулалӧ Чухна ю сайын да пырӧ орчча Кайгородищенскӧй районӧ, йӧктыны локтіс сӧмын Зарни-туй Вася шофёрлы тӧдса тракторист Чижов.
Локтіс эз ӧтнас, вайӧдіс нылӧс.
Нылыс вӧлі гӧлубӧй шӧвк платьеа, ньӧжмыд вӧраса, еджыд чужӧма, ыджыд морӧса, юрсӧ кутіс вылын — ӧбиднӧ вӧлі аддзыны сійӧс ыджыд юра, паськыд банлыяса да ичӧтик тушаа Чижовкӧд орччӧн.
Фёдор тайӧ пӧрйӧ эз дыр думайт, кор сійӧс корисны йӧктыштны.
Кӧні шутьлялігтыр, кӧні збодьӧра зымӧдіг, кӧні «вприсядку», сійӧ пыркӧдіс-йӧктіс «русскӧй» да зымнитіс гӧлубӧй платьеа гӧстя водзын.
Гӧстя дышпырысь, плавнӧя, мый весиг эз вӧрзьыв мышкусьыс кузь кӧсаыс, прӧйдитіс кытш да бӧр сувтіс Чижов дорӧ.
Кор заводитісны йӧктыны параясӧн, Фёдор петіс сыкӧд.
Нывлӧн синъясыс вӧліны гӧлубӧйӧсь, синлысъясыс кузьӧсь, банбокъясыс ывла кӧдзыдсьыс ыпъялісны на алӧй рӧмӧн.
Фёдор мыйлакӧ пыр вештыліс синъяссӧ голяувса нежнӧй еджыд яй вывсьыс, коді тыдалыштіс платьелӧн восьса морӧсӧдыс.
Но йӧктігчӧжыс, тешкодь кӧть абу, кытыськӧ неуна пыр кылыштіс табак дук.
— Тіян Сухоблиновоад став кавалеръясыс татшӧмӧсь? — Чижов вылӧ юрнас довкйӧдліг шӧпкӧмӧн юаліс сійӧ.
— Кутшӧм — татшӧмӧсь?
— Да быттьӧкӧ некор абу сёйлӧмаӧсь.
Гашкӧ, миян хромцовосаяс пиысь кодӧскӧ бурджыкӧс бӧръянныд?
Синъяснас ныв нюммуніс, но пыр жӧ бӧр кватитчис да бара лои серьёзнӧй.
— Тіянӧс али мый?
— А ог ӧмӧй лӧсяв?
И йӧктӧм бӧрас сійӧ век жӧ эз мун Чижов дорӧ, а быттьӧкӧ ас тӧдлытӧгыс кольччис Фёдоркӧд.
Сійӧ сулаліс орччӧн спокойнӧя, повтӧг, буракӧ, ньӧти эз сомневайтчы сыын, мый Фёдорлы сыкӧд лӧсьыд.
А Фёдорлы и збыль вӧлі лӧсьыд, сійӧ рытывбыд эз вешйыв гӧстя дорысь.
Чижов жугыля пукаліс пельӧсын да бугжыльӧн видзӧдлывліс на вылӧ.
Фёдор тайӧс пыдди эз пукты и эз пов.
Колӧ кӧ мед видзӧдӧ — нывлӧн вӧляыс, кодӧс сійӧ бӧръяс.
...Ньӧжйӧник шлапкис-усис гырысь лым, пуксис Стёшалӧн пухӧвӧй чышъян вылӧ, пась пельпомъяс вылас.
Фёдор топӧдліс ас бердас сылысь гырддзасӧ.
Туйыс эз вӧв дженьыд, мунісны тэрмасигтыр, чӧв олісны.
Стёша кужис гордӧя чӧв овны, а Фёдор кыдзкӧ эз вермы шутитны, кыдзи сійӧ шутитлывліс войдӧр, быттьӧ мыйыськӧ полыштіс...
Вит метр сайысь оз вӧлі тыдав нинӧм, сӧмын сап сьӧд пемыдас ньӧжйӧник шлапкис помтӧм лым.
Гӧн кодь небыдик лым вӧснаыс весиг оз вӧлі кывны асланыс кок шыясыс.
И баянист Петя Рыжиков, омӧля югдӧдӧм зал, шум-гам, серам — кажитчис, ставыс тайӧ вӧлі вӧтын, нинӧм абу, сӧмын найӧ кыкӧн олӧны лымйӧн тырӧм тайӧ му вылас.
И налы абу страшнӧ, а лӧсьыд — кыкӧнӧсь, мый ещӧ колӧ?..
Фёдор колльӧдіс Стёшаӧс сиктӧдзыс.
Прӧщайтчигас сійӧ кыскыштіс ас бердас Стёшаӧс да окыштіс кӧдзыд банбоксӧ.
Свежӧй воздух вылын сылы бара ӧвтыштіс табак дукӧн, но и тайӧ дукыс ӧні сылы кажитчис — казьтыліс сылы гортса шоныд керка.
Галина Злобина да учительница Зоя Александровна бурасисны.
Зыксьыны лои нинӧмысь — кыдзи ӧтисӧ, сідзи и мӧдсӧ Фёдор эз кут колльӧдны рытъясын.
Ӧні сійӧ лункосмӧсӧн котравліс Сухоблиновоӧ дас кык километр сайӧ.
Галинакӧд, Зоякӧд, МТС-са агрономшакӧд — ставыс вӧлі шутка, эз збыль.
Колӧ вӧлі аддзысьны сэтшӧм нывкакӧд, медым сьӧлӧмыд висис, медым вирыд косьмис!
А Стёша пыр встречайтліс сійӧс ӧткодя — аслас небыдик, шоныд кияснас кутліс сылысь кисӧ, джынвыйӧ лэдзӧм синкым увсяньыс видзӧдіс меліа, быттьӧкӧ спокойнӧя шуаліс: «Некытчӧ тэ, мусаӧй, ме дорысь он мун.
Тэныд мекӧд лӧсьыд, ме тайӧс тӧда, но и меным лӧсьыд, дзебны нинӧмла...»
Фёдор кыдзкӧ весиг норасис аслас друг Зарни-туй Васялы: «Шань нылыс, да неуна кӧдзыдджык, пыр чӧв олӧ».
Норасис, гӧгӧрвоис ачыс и недель чӧж сьӧлӧмыс гудрасис яндзимысла, видіс асьсӧ, поліс, мед кӧть эз жӧ Стёша кывлы тайӧ кывъяссӧ.
И сьӧлӧмыс торъя быттьӧ эз вись, и вирыс эз косьмы, но и Стёшатӧг лун он ов — гажтӧм!
Кыскӧ сы дорӧ, сылӧн шоныд кияс дорӧ, спокойнӧй синъяс дорӧ.
Лункосмӧсӧн котраліс — кызь нёль километр — ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Стёша оліс сикт помас квайт пельӧса ыджыд керкаын, уджаліс вый вӧчан заводын приёмщицаӧн.
Сылӧн бать-мамыс первойысь аддзысьлігӧн кажитчисны Фёдорлы.
Батьыс сылӧн, ӧшйӧм кузь уска да ыджыд ныра ён старик, ӧтчыд кыдзкӧ пуктіс пызан вылас ассьыс гаддьӧсь чорыд кисӧ да шуис:
— Важмоз кӧ меным быттьӧ абу и лӧсьыд заводитны.
Но ӧні та вылӧ оз видзӧдны.
Кывзы, зонмӧ...
Тэ частӧкодь волывлан миян Степанида дорӧ.
Но мый нӧ, ми старукакӧд абу паныд.
Енмӧс скӧрмӧдны нинӧмысь, мукӧдъяс серти ми олам бурджыка.
Аддзан, керкаыс кутшӧм миян?
Джынйыс тыртӧм.
Лок миян ордӧ.
Ӧти овмӧсад кокньыдджык овнытӧ.
Стёша пукаліс сэн жӧ, яндысьӧмысла ёна гӧрдӧдліс, чӧв оліс.
Мамыс сылӧн, небыдик, кыз чужӧма, нылыслӧн кодь гӧлубӧй синъяса старука, меліа довкйӧдліс юрнас.
— Лок миян ордӧ, лок, тадзи бурджык лоас.
Енмыс миянлы пиян эз сет.
Пи пыдди миянлы лоан.
Ывлаын Фёдор норасис Стёшалы:
— Жаль меным колхозӧс да ассьыным МТС-ӧс эновтны.
Уджалі трактористӧн, ӧні бригадир, бура олам сэні.
— Меным ещӧ на жальджык мунны гортысь, — вочавидзис Стёша.
— И тэныд тані уджыс сюрас.
Трактористъяс оз тырмыны, сідз жӧ бригадирӧн тэнӧ пуктасны.
Фёдор оліс сідзжӧ, кыдзи и сы арлыда унджык трактористыс.
Тӧвнас, ремонтъяс дырйи, сійӧ босьтліс МТС дорысь комната, а муяс вылын уджалігӧн сёйліс да узьлывліс аслас ылі рӧдня ордын, Хромцовоса кузнеч Кузьма Мохов ордын.
Фёдорлӧн батьыс куліс сизим во сайын.
Мамыс олӧ ичӧтик Заосичье грездын, Хромцовосянь нелямын кымын километр сайын.
Сійӧ кӧть и пӧрысь, но век на ветлывлӧ колхознӧй удж вылӧ; то вольсалӧ шабді, то страда дырйи матысса видзьяс вылын куртӧ.
Уджалӧ оз нуждаысь — сылы бура отсалӧ ыджыдджык пиыс, Воркутаса горнӧй инженер, — прӧстӧ гажтӧм пукавны сідзсӧ, а ыджыд-ӧ нӧ старукалӧн овмӧс — кӧза да ичӧтик усадьба.
Быд тӧлысь Фёдор ньӧблывліс кӧлач, сакар, чай да ветлывліс видлыны мамсӧ.
Сійӧ вайлывліс мамыслы пес, поткӧдліс, керка гӧгӧрыс тэчлывліс джуджыд пес чипасъяс, кӧзаыслы ытшкывліс турун.
— Сёрнитчы вай, дона пиӧй, аслад начальствоыдкӧд, — уговаривайтліс сійӧс мамыс, — медым тэнӧ миян колхозӧ вуджӧдасны.
Но буретш тайӧ и оз ков вӧлі аслыс Фёдорлы.
Сійӧ тракторист, тані вӧркостса муясыд ичӧтикӧсь, машинаяс унджыксӧ оз уджавны, а сулалӧны.
Хромцовоса паськыд муяс бӧрын окота-ӧ лоӧ пукавны тані татшӧм дзескыдінас.
А мамыслы шулывліс прӧстӧ: «Оз лэдзны».
Висьталан ставсӧ — вермас ӧбидитчыны.
Ӧні ковмас велалӧм местаысь мунны.
Он ӧд ну Стёшаӧс Заосичьеӧ мамыс дорӧ, сылы кӧ аслыс абу окота сэні овны.
Он ӧд Кузьма Мохов ордӧ?..
Позьӧ вӧлі эськӧ и аслыс керка стрӧитны, колхоз отсалас, но тайӧс сразу он вӧч...
Сӧгласитчас-ӧ Стёша во-мӧд овны бокын?..
Фёдор решитіс вуджны Стёша дорӧ.
Став другъясыс уджалісны мастерскӧйын ремонт вылын.
Некод эз лок свадьба вылӧ, кӧть и Фёдор корис ставнысӧ.
Эз лок и мамыс.
Хромцовоса председатель ӧбижайтчис Фёдор вылӧ сыысь, мый сійӧ муніс бокӧ, а вӧв корны тӧдтӧм колхозлысь Фёдорлы эз вӧв окота, да и эз сетны эськӧ — уна вӧв уджаліс вӧрын, а локны татшӧм кӧдзыд дырйи пӧпутнӧй машинаӧн квайтымын вит арӧса старукалы вӧлі нинӧм и думайтны.
Фёдор пӧлучитіс мамсяньыс банка ма, четверть сур, а моньыслы ыстӧма шӧвк шаль, кодӧс, буракӧ, видзӧма во дас кымын нин та кежлӧ.
Почтаӧн воис письмӧ, кӧні мамыс корис свадьба бӧрас пыр жӧ «снимайтчыны моньыскӧд ӧтлаын карточка вылӧ да ыстыны гортӧ...».
Свадьба вылын юисны, сёйисны, горзісны «горько» Сухоблиновоса некымын олӧма мужик, кодъяс пукалісны гӧтыръясыскӧд тшӧтш.
Ӧтнасӧн вӧлі сӧмын Игнат дед.
Сылӧн гӧтырыс, татчӧс колхозса председатель, эз лок, кӧть сійӧс и корисны жӧ.
Пызан вылын и сёяныс вӧлі уна, и юанторйыс, но шумыс вӧлі этша.
Волісны йӧз, сулалыштісны ӧдзӧс дорын, но эз унаӧн и эз дыр.
Меддыр жуисны ӧшинь улын челядь.
Но и найӧс кадыс да кӧдзыдыс заставитіс усйысьны гортас.
Фёдор весиг эз йӧкты аслас свадьба вылын.
3
Шуӧны: семья заводитчӧ свадьбасянь да загсын гижсьӧмсянь.
Гижсисны, празднуйтісны, окасисны «горько» горзігӧн — и аски асыв кежлӧ кык морта выль семья.
Фёдор некор эськӧ войдӧр эз куж думыштны, мый семьяыс збыльвылассӧ заводитчӧ сэтшӧм прӧстӧйторсянь, кыдзи асшӧр оланін.
Ни сундук йылысь, ни занавескаяс йылысь, ни шыд чугун йылысь Фёдор ни Стёша не сӧмын эз сёрнитлыны аддзысьлігъясас, и на йылысь казьтыштӧмсӧ эськӧ лыддисны ӧбиднӧйӧн аслыныс.
Стёша лоӧ гӧтыр, Фёдор — сылӧн верӧс, сэсся нинӧм мӧдтор найӧ эз кӧсйыны тӧдны.
Тадзи чувствуйтісны асьнысӧ свадьбаӧдз.
Тадзи чувствуйтісны свадьба дырйи.
Асывнас, кор садьмисны свадьба бӧрас, найӧ век на олісны тайӧ чувствонас.
Но колӧ вӧлі овмӧдчыны и не мыйкӧдыра кежлӧ, не во кежлӧ, не кык во кежлӧ, а нэм кежлӧ...
Колӧ вӧлі заводитны овны ӧтвылысь!
Том гозъялы сетісны керкаджынсӧ.
Посводзас сійӧ местаас, кӧні коркӧ колхозъяс котырттӧдз на (а тайӧ кадсӧ Стёша да Фёдор оз нин тӧдны) ӧшавлісны сийӧсъяс, стенас пу тувъяс вылӧ ӧшӧдісны гожӧмӧдзыс Фёдорлысь велосипедсӧ.
«Колхозник» радиоприёмниксӧ пуктісны пызан вылӧ.
Лунджынсӧ Фёдор ноксис керка йылас, лӧсьӧдіс антенна.
Стёшалы сетісны ыджыд сундук. Сундукыс вӧлі важмӧмысла сьӧдасьӧма нин, гӧгӧр дорӧма кӧрт саргиясӧн, водзас паськыда жервидзис пытшкӧс томан розьыс; тайӧ вӧлі дедыслӧн на эмбур видзаніныс, кольӧм вояс дырся овмӧсыслӧн подув.
Лёкысь дзуртыштӧмӧн сійӧ восьтіс том кӧзяйка водзӧ ассьыс озырлунсӧ, и комнатаыс пыр жӧ тырис лёк табак дукӧн, ыж ку дукӧн да дыр куйлысь бусӧсь ной дукӧн.
Сундукас медвыліас куйлісны джуджыд каблука моднӧй туфли да сійӧ гӧлубӧй шӧвк платьеыс, мыйӧн Фёдор первойысь аддзис Стёшаӧс Хромцовоын праздник дырйи.
Сійӧ табак дуксӧ, семейнӧй сундук дуксӧ Стёша сэки вайліс аслас мича платьеыскӧд.
Моднӧй платье да моднӧй туфли бӧрын сундукысь перйисны сэтшӧм жӧ моднӧй хромӧвӧй полусапӧжки, сӧмын сійӧ петӧма нин модасьыс сиктын во дас сайын кымын — каблукыс ляпкыдик, нырыс ёсь, кузь гӧленьсӧ кусыньтӧма.
Сапожки бӧрын мыччысис пудйысь не кокньыдджык пась, кодӧс эжӧма нойӧн; пасьыс вӧлі паськыд пӧлаяса, уна кӧрыса.
Челядьдырйиыс Фёдор кывліс — татшӧм пасьяссӧ шулісны «нелямын мученик».
Вышивайтӧм и вышивайттӧм платьеяс, сарапанъяс, дубитӧм дженьыд пась, эжӧм дженьыд пась — мыйта тӧрӧ важ ыджыд сундукӧ!
Медулісьыс перйисны гӧрд, виж, лӧз визя яръюгыд ас кыӧм дӧраысь вурӧм шушунъяс.
Став тайӧ эмбурсӧ вӧлі ӧшлӧма ӧшинь улас.
Стёша, важиник дзескыд платьеа, мый улын вӧлі зэвтчӧма том, ён телӧыс, ӧти кинас кутіс пельпом вылас шаль, а мӧд кинас беддьӧн лёкысь пыркӧдіс кӧлуйсьыс буссӧ да табак дуксӧ.
Алевтина Ивановна, Фёдорлӧн тьӧщаыс, отсасис нылыслы.
— Эн ёна, донаӧй, кокньыдджыка.
Нойыс мед эськӧ эз пот, — велӧдіс сійӧ.
Тестьыс петіс кильчӧ вылас да, ус помъяссӧ някляліг, дыр сулаліс сідз.
Букыш синкым улас сылӧн ичӧтик быгалӧм синъяс серти тӧдчис, мый сійӧ зэв дӧвӧль.
А Фёдор шензис, а сэсся век жӧ эз вермы терпитны.
— Мый вылӧ найӧ миянлы? — сійӧ индіс потшӧс вылын ӧшалысь уна рӧма шушунъяс вылӧ. — Татшӧм ӧшкамӧшканас сиктӧ он лысьт петны — понъяс чашъясны...
Ті эськӧ мед сійӧс аслыныд босьтінныд, тӧлк кӧ сюри вузалінныд.
— Мыйӧн озырӧсь, сы вылӧ и радӧсь.
Мукӧдпӧлӧсыс абу.
Тіян делӧ, кӧть шыбитӧй. — Стариклӧн паськыд банлыа чужӧмас тӧдчис скӧрмӧм.
— Мыйла нӧ шыбитны?
Позьӧ и районӧ, Культура керкалы сетны, век жӧ пӧльза лоас — татшӧм шушунъяснас купеч гӧтыръясӧс сцена вылын ворсны.
— Тэ, донаӧй, эн нажӧвитлы тайӧс, медым сетавны, — ӧбидапырысь шуис тьӧщаыс. — Шушунъясыс баблӧн на, меным мамсянь колины.
Ӧні татшӧмтӧ он аддзы.
Пӧльза?..
А кодлы пӧльзаыс?..
Купеч гӧтыръясӧс ворсны!
Ой, кывзы, Стёша, мед эськӧ татшӧм лышкыдалӧмнас верӧсыд тэнӧ корны эз ысты.
— Да тырмас тэныд, шутитӧ сійӧ, — верӧссӧ дорйыштіс Стёша. — Местаыс оз быр, згӧдитчас на.
Сы гӧлӧсын кыліс колана тӧждысьӧм.
— Тэныд гӧтырыд зарни веськаліс, зарни.
Тӧждысьысь! — нюжӧдіс тьӧщаыс.
И тьӧща гӧлӧсысь и тестьыслӧн чукырӧсь чужӧмысь Фёдор казяліс неыджыд ӧбида.
Ичӧтик недовольство, некодлы тӧдчытӧм, сійӧ здук мысти вунӧ, но век жӧ, тыдалӧ, тайӧ неприятность и, колӧ чайтны, семейнӧй неприятность нин.
Рыт кежлас ставыс вӧлі ас местаын.
Стёша сӧстӧма мыськаліс джоджъяс.
Пызан вылын прӧстӧйиник еджыд пызандӧра.
Эм и мӧд, вышивайтӧм пызандӧра, но Фёдор тӧдіс — сійӧ праздникъяс кежлӧ.
Пызандӧра вылын дзирдалӧ приёмник, ӧшиньясӧ ӧшлӧма тюлевӧй занавесъяс, ӧшинь вылын — гырничын фикус вож, кодӧс Стёша вайӧма бать-мам жырйысь.
Ыджыд сундуксӧ вевттьӧма мича сера джодждӧраӧн.
Лампа ӧзйӧ бумагаысь ас вӧчӧм колпак улын — колӧ ньӧбны абажур, кодлӧн вылысыс мед вӧлі турунвиж, улысыс — еджыд...
Кор Фёдор пӧрччысис да гӧгӧр видзӧдліс, сылы лои сьӧлӧм вылас нимкодь.
Со сійӧ и заводитчис — семейнӧй олӧм!
Приёмник, лампа, еджыд пызандӧра — ставыс тайӧ нинӧм, а, мый кӧть эн шу, татӧг оз позь овны семьялы.
Абу гӧтыртӧг олӧм, страдайтӧм, а семья — ас поз!
Крӧвать вылын улыс дӧрӧм кежысь, тыръяя еджыд пельпомсӧ чургӧдіг, пукаліс Стёша да, чужӧмсӧ кӧрліг, сыналіс морӧс вылас лэччӧм юрсисӧ.
Матысаӧн, кыдзи и сы гӧгӧрысь ставыс, мичаӧн, коланаӧн кажитчис ӧні сійӧ сылы.
Фёдор матыстчис сы дорӧ, кутыштіс, но сійӧ талун вешйыштіс нин спокойнӧя, кӧть и тӧрыт на тіравліс сылӧн инмӧдчылӧмысь.
— Энлы...
Он нин вермы терпитны.
Гребёнкасӧ чеган.
И Фёдор таысь эз ӧбидитчы, эз чуймы: семья ӧд, а семьяын быдтор овлӧ.
4
Бригадир Соловейков йылысь сёрни воис и Кайгородищенскӧй МТС-ӧдз.
Директор ачыс решитіс нуӧдны сійӧс тракторъяс дорӧ.
Ӧдзӧс дорын виччысигӧн, кор директор прӧстмас, Фёдор кыліс кабинетысь ас йывсьыс сёрни.
— А кыдзи сійӧ миянӧ думыштӧма локны?
— Гӧтрасьӧма Сухоблиновса ныв вылӧ, гӧтыр ордас овнысӧ локтӧма.
— Ой и аттьӧ нывкаыслы.
Пӧдаритіс миянлы работникӧс.
МТС-са директор Анастас Павлович — представительнӧй морт. Гӧлӧсыс сылӧн кыз, сёрнитӧ тэрмасьтӧг, походкаыс ньӧжмыд, но Фёдоркӧд кутчысис прӧстӧя.
Пыр жӧ кутіс меліа шуны Федяӧн, а гусеницаясӧн лойӧм МТС-лӧн паськыд дворті мунігӧн, веськыда висьталіс:
— Помнита, Федя, миян сиктын оліс, кор ме ичӧт на вӧлі, ӧти мужик.
«Кӧкпи» — прӧзвищеыс.
Тайӧ Кӧкпиыслысь юаласны вӧлі: «Мыйла, другӧ, вӧлыд тэнад вердаса, а сийӧс-кӧлуйыд гезйысь?
Абу ӧд медгӧль, зэлӧдчыв, справит».
А сылӧн ӧти ӧтвет: «Олас и тадзи.
Сыысь вӧлыс оз кут ёнджыка кыскыны».
Со и миян МТС пока Кӧкпи овмӧс кодь на.
Аддзан, кутшӧмӧсь вӧвъясыс, — директор индіс кинас радӧн-радӧн сулалысь гусеничнӧй тракторъяс вылӧ, — а сбруяыс налы — сійӧ мужикыслӧн кодь жӧ, тяп-ляп ставсӧ стрӧитӧма: олас пӧ и тадзи.
Навесъяс стрӧитны огӧ вермӧй, мастерскӧйяс сідз-тадз жӧ вӧчалӧма.
Тэ — комсомолец, абу полысь морт, сы вӧсна и висьтала...
Синъяс сертиыд аддза тэнӧ.
Мед сӧмын йӧзыс вӧліны прамӧйӧсь, олыштам — кокйылӧ сувтам...
Со сиктса кузнеча кодь ичӧтик каменнӧй керка; сылӧн восьса ӧдзӧсӧд пемыдас дзирдаліс-ыпъяліс электросваркаысь турунвиж би.
Сэні жӧ ещӧ кык кузь керка, и он гӧгӧрво — конюшня не конюшня, сарай не сарай — колӧ чайтны, мастерскӧйяс.
На бӧрвылын орччӧн шеренгаӧн сулалісны самоходнӧй комбайнъяс, гӧрд да гӧлубӧй гордӧй машинаяс, кодъяс тырӧмаӧсь лымнас кӧлесаяссьыс вылӧджык.
«Кӧкпилӧн овмӧс...
Эк, тадзи со и вежин тэ, Фёдор, соколӧс кӧк вылӧ.
Не ӧтчыдысь, буракӧ, ковмас уськӧдлыны тӧдвылӧ ассьыным МТС-ӧс».
— Ме, другӧ, ачым тані выль морт, — кыпыда водзӧ сёрнитіс директор. — Сӧмын на тӧлысь сайын примиті...
Рабочӧйяс вӧсна некутшӧма абу тӧждысьлӧмаӧсь.
А ме сідз чайта: тэ кӧ руководитель, то специалистъяслы, тэ кӧть ас вывсьыд медбӧръя дӧрӧмтӧ пӧрччы, но эн жалит!..
Мездасны.
«Да ладнӧ нин, эн выйӧн мавт, ог пышйы», — шогпырысь думайтіс Фёдор.
— Со и тэнад тракторъясыд.
Со и тракторист тэнад.
Чижов, тайӧ выль бригадир, кора тӧдмасьны.
Соловейков — кывлін, навернӧ, татшӧм овсӧ?
Но, тӧдмасьӧй, тӧдмасьӧй, ог кут мешайтны.
Директор крепыда топӧдліс Фёдорлысь кисӧ да муніс.
Чижов пыр жӧ бергӧдчис мӧдарӧ да кутіс ветекӧн чышкыны капот.
Фёдор тӧдіс — Чижов, кодлысь сійӧ, колӧ шуны, мырддис Стёшаӧс, уджалӧ тайӧ МТС-ын, но войдӧр мыйлакӧ сылы юрас эз волы, мый майӧ вермасны аддзысьны, вермасны уджавны ӧтлаын.
Прӧстӧ сэки воськовтіс сы вомӧн и вунӧдіс.
— Эй, друг, тӧдмасьлӧны оз мышнад.
— А тэныд мый? — неокотапырысь бергӧдчис Чижов.
— Тайӧ сӧмын и эм.
Видза олан, лоам тӧдсаӧсь.
Чижов здук-мӧд бугжыльнас видзӧдіс нюжӧдӧм ки вылӧ, сэсся неокотапырысь мыччис воча.
— Но, здорово.
— Вай, другӧ, «но»-тӧг, ме радейта сёрнитны вежливӧя.
— Сідзкӧ нӧ мыйла сёрнитан мекӧд? — Чижов бара босьтіс ветексӧ.
— Нужда тшӧктӧ.
Уджавны ӧд ӧтлаын ковмас.
Со мый, вай бергӧдчы да доложит лючки; кыдзи мунӧ ремонтныд?
Чижов бергӧдчис и эз бергӧдчы, сувтіс бокногӧн да кутіс видзӧдны бокӧ, мастерскӧйяс вевт вылӧ.
Тӧдам ми татшӧм командиръястӧ, кодъяс дасьсӧ радейтӧны.
— Дасьсӧ, шуан?
Сідзкӧ, ремонтыд помассис?
Артмӧ сідз, мый тэ ноксян йӧз трактор дорын?
— Кык трактор помалім.
Со тайӧ колис.
Став уджыс.
— Да, уджыс абу уна.
Тӧлыс кольӧ, ныр улад март, кык трактор ремонтируйтӧмныд, ӧтиыс вӧрзьӧдлытӧм сулалӧ.
Вермис лоны и лёкджык.
— Тӧдам ми татшӧм тэрыбъястӧ.
— Заправитӧма?
— Заправитӧма.
Разборочнӧйӧ колӧ нуӧдны.
— Мунам, заведит.
Чижов нинӧм эз шу.
— Али он вермы заведитнысӧ?
Вай ме видла.
Фёдор видзчысьӧмӧн пельпомнас вештіс Чижовӧс, кисӧ пуктіс полируйтӧм заводнӧй ручка вылӧ да, кыдзи и век, выныштчӧмӧн бергӧдіс.
Мотор чишнитіс, гоз-мӧдысь таркнитіс да бӧр ланьтіс.
Фёдор чуймӧмӧн видзӧдліс Чижов вылӧ.
— Гӧгӧрвоин?
Мыйын делӧыс?
— Тэныд тыдалӧджык, тэ начальство.
— И тайӧ вернӧ.
Лэптыв капотсӧ.
Чижов, нарошнӧ кыдз позьӧ ньӧжйӧджык, кывзысис.
Фёдор видзӧдліс моторас да шутёвтіс.
— Э-э, другӧ!
Ме тракторист, а абу трубочист.
Разборочнӧйӧ нуӧдтӧдз моторсӧ чистит сідзи, медым югъяліс, кыдзи пӧрысь дедлӧн куш юрыс.
Кылін?..
Ме юала: кылін?
— Но, кылі.
— Вӧч!
Фёдор сюйис кияссӧ зептас да <rus>«Во саду ли, в огороде...»</rus> шутьлялігтыр, бергӧдчывтӧг муніс трактор дорысь.
МТС-ын сылӧн мукӧдпӧлӧс удж эз вӧв, но Фёдор нелямын кымын минута шӧйтіс сідзи, пыраліс мастерскӧйӧ, контораӧ, больгис-сёрнитіс сэні секретарь-машинистка Машенькакӧд, паськыд чужӧма, еджыд сьыліас сикӧтша, шабді кодь еджыд кудриа юрсиа нывкакӧд.
Локтіс бӧр.
Трактор дорын некод эз вӧв, капотсӧ сылысь вӧлі лэптӧма.
Моторыс — век на няйт, ветексӧ шыбитӧма сімӧм гусеница вылӧ.
Чижовӧс сійӧ аддзис мастерскӧйысь, тӧчильнӧй станок дорысь. Чижов пукаліс пемыд пельӧсын кӧрт пач дорын.
Фёдорӧс встретитіс зумыша.
Фёдор нинӧм шутӧг пуксис, тэрмасьтӧг ӧзтіс папироссӧ, сэсся ньӧжйӧник, но серьёзнӧя шуис:
— Мыйнӧ, кутам кӧинъяс моз ӧта-мӧд вылӧ видзӧдны?
— Мый тэ ме дорӧ кӧвъясин?
Мый тэныд колӧ?
Пукыштны спокойнӧ оз позь, и татчӧ локтіс!
— Эн ызгы.
Ог ӧти лун ми тэкӧд ӧтлаын кутӧй уджавны, ог недель — пыр.
Кӧсъян он кӧсйы, а важсӧ ковмас вунӧдны.
Няньчитчыны ме тэкӧд ог кут, тайӧс тэ эн вунӧд.
Ошйысьтӧг висьтала: не сэтшӧмъясӧс, кыдзи тэ, ас садяс вайӧдлі.
Найӧ пукалісны орччӧн, сёрнитісны надзӧник, на дорті ветлӧдлісны йӧз и быттьӧ некод эз аддзы найӧс.
Бокисяньыс видзӧдігӧн кажитчис — ывлаысь пырӧмаӧсь кык друг шойччыштны, куритчыны да шонтысьыштны.
— Тэ ме вылӧ эн сідзи кӧсӧя видзӧд.
Нинӧмысь...
— Эн повзьӧдлы, ог повзьы.
— Ме ог и повзьӧдлы.
Морт ногӧн сёрнитчыны тэкӧд кӧсъя.
Аккумуляторнӧйысь петіс да, станинаяс вылысь павгӧм пальто пӧлаяснас буссӧ чышкалігтыр, прӧйдитіс директор, видзӧдліс пач дорын пукалысьяс вылӧ, нюммуніс, кыдзи важ тӧдсаяслы.
— Шонтысям?
Дружитчинныд нин?
— Ваӧн он торйӧд, — вочавидзис Фёдор.
— Но, но, шонтысьӧй, ребята, да удж бердӧ...
Директор муніс.
Папирос помсӧ Фёдор шыбитіс пачӧ да чеччис.
— Мӧдім.
Джоджас видзӧдігтыр Чижов тшӧтш чеччис.
5
Кайгородище сикт помын, МТС усадьбакӧд орччӧн, сулаліс вӧвлӧм школалӧн здание.
Школасӧ вӧлі стрӧитӧма сійӧ воясӧ на, кор сиктын заводитчис неграмотность бырӧдӧм вӧсна поход.
Сійӧ, коді стрӧитліс тайӧ школасӧ, навернӧ, лыддьыліс, мый челядьлы колӧ унджык шонді, унджык воздух, мый челядь долженӧсь овны сад пиын.
Школаын ӧшиньясыс вӧліны зэв гырысьӧсь, пӧтӧлӧкыс джуджыд, а школаыс ачыс сулаліс сиктсянь ылын, муяс вылын.
Но тайӧ школасӧ стрӧитысьыс абу артыштӧма сэтшӧмтор, кыдзи пач.
Гырысь ӧшиньяса да джуджыд пӧтӧлӧкъяса классъясын вӧлі тэчӧма ичӧтик гӧгрӧс пачьяс, каньлы тӧрмӧн посни ӧдзӧсъясӧн.
Гожӧмнас, кор пӧжліс шонді, ыджыд ӧшиньясыс вӧсна вӧлі жар, тӧвнас — кӧдзыд.
Да и поснияслы вӧлі сьӧкыд ветлыны лымйӧн тырӧм эрд вывті.
Учительяс, роноын уджалысьяс быдног ёрисны школа стрӧитысьсӧ сэтчӧдз, кытчӧдз сикт шӧрӧ эз стрӧитны десятилеткалы нормальнӧй ӧшиньяса да пӧтӧлӧкъяса, бур пачьяса кык судта здание.
А важ школасӧ сетісны МТС-лы.
Школаыслысь джынсӧ сетісны директорлы да механиклы квартира улӧ, мӧд джынъяс вӧчисны трактористъяслы общежитие.
Вӧвлӧм классын кыкнан стен пӧлӧныс нюжӧдчӧмаӧсь няйтысла лӧсталысь паськыд наръяс.
Джодж шӧрас сулаліс тыртӧм бензин бӧчка, коді ӧні вӧлі пач пыдди.
Бӧчкасяньыс пӧтӧлӧк пӧлӧн нюжӧдчӧма сьӧд кӧрт труба.
Наръяс вылас вӧлі вольсалӧма выль матрацъяс, кодъясӧс ньӧбисны некымын лун сайын на.
Пӧдушкаяс эз на вӧвны, на вылӧ директор приказ серти ньӧбалісны гӧн.
Фёдорлы лунтыр эз усьлы дум вылас ни Стёша, ни гортыс.
Но кор сійӧ пуктіс юр улас ассьыс пасьсӧ да кутіс видзӧдны кӧрт труба вылӧ, кысянь электрическӧй лампа югӧрысь усис стенӧ да пӧтӧлӧкӧ вуджӧрыс, то шогпырысь думыштіс, мый талун сӧмын на выльлун.
Воскресеньеӧдз вит лун на, вит лун не волыны гортӧ, не аддзыны Стёшаӧс!
Паськыд ӧшиньяслӧн ньылӧдӧм стеклӧяс сайын — сап пемыд вой.
Ӧти пельӧсын кодкӧ тіньгис гудӧкӧн.
Гудӧкасьысьыс ворсіс пыр ӧтитор.
abu
Пызан сайын ужнайтісны трактористъяс, сьӧдасьӧм чайникысь кисьталӧны ӧта-мӧдныслы пуӧм ва.
А Стёша, кӧнкӧ, ӧні пукалӧ койка вылын да сыналӧ сук юрсисӧ — комнатаын ӧтнас...
И сундуквывса сера джодждӧраыс, и еджыд пызандӧраӧн вевттьӧм пызаныс, и приёмник — ставыс уси тӧдвылӧ, аслас шоныд позйыс, кодӧс югдӧдӧма пятнадцатилинейнӧй лампаӧн.
«Аски абажур колӧ ньӧбны, корсьны магазинъясысь.
Не скупитчыны, коді эськӧ донаджык...»
Но аскинас сідзи и эз ветлы магазинъясӧ, эз ньӧб.
Сиктъясысь ещӧ локтісны сы бригадаысь куим тракторист.
Разберитісны мотор, Фёдор тӧдмасис трактористъяскӧд.
Вунӧдны абажур йылысь эз вунӧд, а век вӧлі некор, век эновтліс аски кежлӧ.
Чижов чӧв оліс, Фёдор вылӧ эз видзӧдлывлы, но эз пинясь, кывзысис.
Трактор «КД», либӧ, кыдз шулісны прӧстӧ «кадушечка», вӧлі кӧть идӧртӧма видзӧма, но выль на, муяс вывті эз ветлӧдлы и во.
Ремонтыс ичӧт: чиститыштны, регулируйтыштавны, вежны вкладышъяс...
Чижов век зумыш, гӧгӧр омӧля на тӧдса йӧз, ставыс ӧтилаӧ — гортӧ эськӧ!
Успокоитчыны, а сэки позьӧ бӧр татчӧ — не нэм чӧжыд ӧд пукавны гӧтыр дорын...
— Соловейков ёрт!
Ур ку воротникас щӧкасӧ дзебиг сы мышкын сулаліс Машенька-секретарша.
— Мунӧй контораӧ.
— Тэ бӧрся, Машенька, биӧ кӧть ваӧ.
— Пӧжалуйста, энӧ шутитӧй.
Тіянӧс гӧтырыд виччысьӧ, — Машенька дернитіс пельпомъяснас да бергӧдчис.
Стёша пукаліс контораын. Сійӧ вӧлі выль гынсапӧга, выль дженьыд ыж ку пася, пухӧвӧй чышъяна. Чышъян увсяньыс тыдаліс едждӧдӧм нырыс да гӧрдӧдыштӧм бандзибйылыс.
Йӧз дырйиыс найӧ здоровайтчисны видзчысьӧмӧн.
— Миян маслозаводсянь машина локтіс, ме сійӧн... — Стёша эз лысьт видзӧдлыны бокӧ.
— Мый машинаыс вайис? — серьёзнӧя, быттьӧкӧ тайӧс сылы быть колӧ вӧлі тӧдны, юаліс Фёдор.
— Да нинӧм эз, тыртӧг, ящикъяс миянлы вайис...
Найӧ петісны контораысь, и Стёша сьӧкыда ӧшйис Федялы пельпом вылас.
— Федюшка, гажтӧм меным ӧтнамлы...
Сӧмын на гӧтрасим, а тэ пышйин.
Уджыд тэныд, буракӧ, гӧтырсьыд мусаджык.
— Ачым ог вермы виччысьны воскресеньесӧ.
Тэ кӧть гортын, а ме бокын...
— Оз позь вӧзйысьлыны недель кежлӧ?
Чепӧсйин, мунін, олыштны эськӧ ӧтлаын колӧ.
Мичаник, кызіник, шоныд кутшӧмкӧ, Стёша видзӧдіс Федя вылӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс, и сы видзӧдласын эз нин тӧдчы важсякодь чорыда эскӧмыс: «Некытчӧ он мун, тэныд лӧсьыд мекӧд...» Со муніс — полӧ нин, гашкӧ, весиг думайтӧ; эз-ӧ кут гуляйтны бокын, характерыс сылӧн абу надёжнӧй.
Кутыштны эськӧ, топӧдчывны, окыштны полысь синъяссӧ — оз позь, лунъюгыд, гӧгӧр йӧз.
«Вернӧ, Стёша, вернӧ.
Водз эновті, олыштны на колӧ вӧлі!»
Быдса час найӧ ветлӧдлісны МТС дворӧд, сёрнитісны абажур йылысь, сы йылысь, мый висьмӧма порсьпиыс, омӧля кутӧма сёйны...
Сёрнитісны быд нинӧмабу йывсьыс.
Рытнас Фёдор пукаліс директор кабинетын да доказывайтіс, мый колӧ ветлыны недель кежлӧ гортас.
— Ичмоньыд виччысьӧ? — гӧгӧрвоана мигнитіс директор.
— Ичмонь не ичмонь, а ремонтыд помасьӧ, быттьӧкӧ тані меным и вӧчнысӧ нинӧм.
— Кӧсйи ме тэнӧ Шибанов бригадаӧ шефӧн индыны.
Тэ ӧд пӧшти дась вылӧ локтін.
Тэнад бригадаын тракторъясыс выльӧсь.
— Анастас Павлович!..
— Да ладнӧ нин, тӧда...
Мунан гортад, сӧмын не шойччыны.
Сухоблиновоса председательӧс тэ тӧдан?
— Варвара тьӧткаӧс?
Унаысь кывлі сы йылысь, но пока эг на аддзыв.
— Честнӧй морт, но колхознӧй уджъяс нуӧдӧ важногӧн на.
Тэ чайтан, важыс сӧмын сійӧ, мый колхозъясӧдз вӧлі?
Абу. Сійӧ нин вуні.
Эмӧсь йӧз, кодъяс колхозъясын уджалӧны важмоз на.
Сійӧ председательыс, коді машинаястӧг, тракторъястӧг олӧмсӧ оз куж думыштны, сійӧ — колхоз вылӧ видзӧдӧ выльног.
А коді аслас вӧвъяс вылӧ ёнджыка надейтчӧ, миянлы оз радейт копрасьны, натуроплатаысь сӧтана дорысь ёнджыка полӧ; ми пӧ кыдзкӧ да мыйкӧ асьным, — тайӧ, эн вунӧд тэ, важыслӧн лёк дука вуж.
Сійӧ олӧ кӧнкӧ комынӧд воясын на, кор колхозъясын машинаясыс вӧлі этша.
Варвара тьӧтка татшӧмъяс пиысь.
Сылӧн куйӧдыс зэв уна чукӧрмӧма, а зільӧ петкӧдны ставсӧ вӧвъясӧн.
Мунан сы дорӧ, тракторӧн куйӧд петкӧдан...
Но кытчӧдз ассьыд ремонттӧ он помав, ог лэдз!
Тэ нин скӧрав кӧть эн скӧрав, а менам, другӧ, сідзжӧ аслам характер.
Общежитиеын ставӧн нин узисны.
Пызан сайын сӧмын пукаліс да ужнайтіс Чижов; крута пуӧм кольк чутӧдіс бумагатор вылӧ кисьтыштӧм солӧ.
Фёдор перйис да тэчис пызан вылӧ сёян, кодӧс вайис гӧтырыс: рыська нянь, кӧвдумъяс, пирӧгъяс.
— Пуӧм ваыс кӧдзыд нин? — юаліс сійӧ.
— Кӧдзыд.
— Омӧль...
А тэ, другӧ, верман менсьым тшӧтш сёйны, ме личнӧ абу паныд.
Гашкӧ, сӧмын менам пирӧгъясысь тэнад сьӧлӧмыд гудыртчас, сэки нин тэ, дерт, ачыд видзчысь.
— Ог нин, аттьӧ.
— Дугды вай скӧравнытӧ.
Видлы, видлы, эн тшӧкты кевмысьны.
Кӧні сы дырасӧ гуляйтін?
Чижов гӧрдӧдіс.
— Кино вылӧ ветлі, «Разведчиклӧн подвиг» видзӧді.
— Ӧтнад?
— Да эг... зонъяскӧд...
Фёдор эз кут сэсся юасьны.
А кино вылас Чижов ветліс секретарша Машенькакӧд, и сійӧ, Машенькаыс, рытывбыд долис сылы — кутшӧм абу бур сылӧн бригадирыс Фёдор Соловейков.
Тайӧ рытнас Фёдор да Чижов узьны водісны орччӧн.
6
Тестьыскӧд ӧтлаын найӧ пывсисны, пывсьӧм бӧрын юыштісны сур.
Ӧні Фёдор куйлӧ крӧватьын да лыддьысьӧ.
Сӧстӧм свежӧй бельё шымыртӧма сылысь ыркалӧм телӧсӧ.
Муртса-муртса кылыштӧ, кыдзи юр водзас дзужгӧ лампа фитиль.
Небыд пӧдушкалӧн эжӧдыс ыркӧдӧ сьылісӧ.
Пӧдушка эжӧдыс сэтшӧм чистӧй, мый, кажитчӧ, весиг кылӧ сэтысь лым дук.
Лӧсьыд гортын!
Фёдор лыддьысьӧ, а ачыс пӧдушка вывсьыс пельсӧ лэптыштӧмӧн кывзысьӧ — оз-ӧ дзуркнит ӧдзӧс, оз-ӧ пыр Стёша: «Но-ко вай чеччы, ужнайтам.
Со сирасьӧма, торйӧдны он вермы...» Стёша быттьӧкӧ недӧвӧльнӧй, гӧлӧсыс чуть-чуть ропкысь...
А кыдз нӧ татӧг — гӧтыр ӧд!
Оз, оз кыв, оз лок.
Фёдор бара заводитӧ лыддьысьны.
Кор Фёдорлысь юавлісны: «Мый ёнджыка радейтан лыддьыны?», сійӧ вочавидзліс: «Толстой Левӧс, Чеховӧс...» Либӧ ошйысьыштас: «Густав Флоберӧс»: со пӧ кодъясӧс тӧда, куш киӧн миянӧс он босьт.
Но збыльвылассӧ ылӧдчыліс, ёнджыка радейтліс лыддьыны Жюль Вернӧс либӧ Дюмаӧс.
Дзужгӧ лампалӧн фитильыс...
Стеклӧ улас уялӧны акулаяс, видзӧдлывлӧны пыж пытшкӧ, лӧз ваас бовъялӧны медузаяс...
Стёша ӧні кухняын, пырас — сӧмын на пач дорысь, чужӧмыс гӧрд, кутыштан кӧ — ачыс ставнас пӧсь...
Мыйкӧ зэв дыр сэні?
Гортын лӧсьыд!
Лӧсьыд весиг сійӧ, мый колӧ мунны, овны МТС-ын, узьлыны нар вылын...
Быд лун тані — небыд пӧдушкаяс, пызандӧраяс, шоныд вольпась — дӧзмин эськӧ ставсьыс, гажтӧм эськӧ лои, гашкӧ, и гӧтырыдлы эн ло рад.
А кыдз котралан мастерскӧйясӧд, недель чӧж бергалан чорыд тюфяк вылын, дум вылад усьӧ Стёшалӧн пач дорын ноксьӧмысь гӧрдӧдыштӧм чужӧмыс... тані со пӧдушка вылын прӧстӧй эжӧд, и сыысь шудысла йирмӧг босьтлӧ, ставсьыс нимкодь, джодждӧраын быд чукырысь тэнад шудыд видзӧдӧ.
Гортын лӧсьыд!
Фёдор уськӧдіс морӧс вылас книгасӧ, нюмъялӧ пӧтӧлӧкӧ...
Гынсапӧгнас небыда тувччаліг пырис Стёша.
— Вай чеччы, ужнайтам...
Фёдор эз шыась.
Кудриа чорыд юрси пратьыс усьӧма плеш вылас, чужӧмас тӧдчыштӧ нюм.
Сійӧ узис.
7
Ворота дорсяньыс кильчӧ дорӧдзыс туй вывсьыс лымсӧ вӧлі весалӧма, юкмӧс дорсьыс йисӧ кералӧма.
Тестьыс, Силантий Петрович, чера сулаліс двор шӧрас да кузь гӧна шапка увсяньыс сюся видзӧдіс ворота вевдорса тас вылас.
Кок улас сылӧн куйліс пожӧм кер пом.
Асылыс заводитчӧ на, а сійӧ нин весалӧма лымсӧ, чиститӧма юкмӧс дорсӧ, ӧні кӧсйӧ вежны воротасьыс нюкыльтчӧм вылыс тассӧ.
Фёдорлы неуна яндзимкодь — сійӧ узис, а старик уджаліс — кӧзяин, прӧстӧ оз пукав.
Фёдор эз ӧтчыд нин казявлы: тесть локтӧ соседъяс ордысь, сос пытшкас дзебӧмӧн вайӧ шылялӧм подков.
Старик аддзӧма подковсӧ туй вылысь да абу кольӧма сэтчӧ, босьтӧма да вайӧма гортас.
Посводзас, пельӧсын, сулалӧ лар кодь ящик.
Пытшкӧссӧ сылысь торйӧдлӧма пӧвъясӧн уна жыръяс вылӧ — ӧтияс паськыдӧсь, мӧдъяс векниӧсь да джуджыдӧсь, кепысьпӧлӧн позьӧ тупкыны.
Ӧти татшӧм жырйӧ и веськалас подковыс.
Сійӧ, гашкӧ, оз и ковмыв старик олігӧн, а гашкӧ, код тӧдас, друг и кытчӧкӧ ковмас.
Мед куйлӧ, местаыс, майбыр, эм.
Фёдор тӧдіс — сулалӧ сӧмын юавны: «Бать, порсьыд потшӧссӧ пӧрӧдӧма, скӧба колӧ тувъявны...» либӧ: «Кымынкӧ посни кӧрт тув эськӧ, зеркалӧ улӧ Стёша кӧсйӧ карточкаяс тувъявны...» — и сьӧкыд скӧбаыс и чунь улад муртса сюрысь кӧрт тувъяс пыр жӧ аддзысясны Силантий Петрович ящикысь.
Старик кокниа сувтӧдіс кер помсӧ да, быд сӧтыштӧм бура арталӧмӧн, заводитіс лӧсйыны черӧн.
Фёдор сулыштіс кильчӧпомас да любуйтчис:
«Сьӧкыд ӧд.
Ме вынаджык, а тадзи ог куж...»
Мичаа камгӧмӧн черыс лӧсьыда сатшліс пуас, и лым вылас чеччыштлісны вый кодь виж чагъяс.
— Гашкӧ, отсыштны, бать? — юаліс Фёдор.
Силантий Петрович вештыштіс кражсӧ, пӧсялӧм плеш вывсьыс лэптыштіс шапкасӧ.
— Оз ков, зонмӧ, справитча.
Здук кежлӧ и став уджыс.
Мун аслад делӧясӧн.
Кузь тушаа, том мортлӧн кодь паськыд пельпомъяса, вӧрӧ надзмыда.
«Уджалысь мужик, — мунігас думайтіс сы йылысь Фёдор, — да и став семьяыс сэтшӧм.
Смотри, Фёдор, эн петкӧдлы асьтӧ дыш мортӧн».
Контораын председательыс эз вӧв, и Фёдор мӧдӧдчис корсьны сійӧс колхозысь.
«Омӧля олӧны, Хромцовоса колхозӧдз налы ылын на».
Скӧтнӧй двор дорын, ӧдзӧссяньыс кызь кымын воськов сайын, лымйӧн тырӧма куйӧд гӧра.
«Гожӧмнас ӧмӧй татчӧ жӧ куйӧдсӧ шыблалӧны?
Лёк дук, куйӧд ва гӧпъяс, помтӧм гут...
Кӧзяинъяс!»
Сэні жӧ, куйӧд гӧраыскӧд орччӧн, ректӧны вӧлі турун додь.
Уджалісны нывбабаяс.
На пиысь ӧти, неыджыд тушаа, кепысьтӧм, кӧдзыдысла гӧрдӧдӧм кияса, сулаліс турун додь вылын, да пу вилаӧн сюяліс турунсӧ сарайӧ чардак ӧшиньӧд.
— Со тадзи!
Со тадзи колӧ, зільджыка! — горӧдлывліс сійӧ, а кыкӧн жӧдзисны додь дорас.
— Бура уджавны! — гажаа здоровайтчис Фёдор. — Энӧ аддзылӧй Варвара Степановнаӧс?
Турун додь вылын сулалысь нывбаба дугдіс уджавны.
— А мыйла сійӧ тэныд? — чирыштӧм гӧлӧсӧн юаліс сійӧ.
— Мог эм.
— Но-ко, Парасковья, босьт виласӧ.
Подолсӧ кутігтыр сійӧ укшаля лэччис додь вывсьыс,
пыркнитіс пельпом вывсьыс турун чиръяссӧ, бергӧдчис Фёдорлань, видзӧдліс сы вылӧ кок увсяньыс да юр вылӧдзыс.
Матісянь сы вылӧ видзӧдігӧн ас кӧсйытӧг окота вӧлі шуны: «Ыджыд!»
Ичӧтик тушаа, Фёдорлы чуть ли не пельпомӧдзыс, а чужӧмыс паськыд, грубӧй, мужиклӧн кодь.
Чужӧмыс торйӧн паськыдӧн кажитчис ичӧтик руд синъясыс вӧсна.
Видзӧдласыс скӧр, сюсь.
Киясыс ыджыдӧсь, паськыдкодьӧсь и пельпомъясыс: сэтшӧмъяс пиысь — неладнӧ шӧралӧма, да крепыда вурӧма.
— Ме — Варвара Степановна.
Висьтав могтӧ. — И, Фёдорлысь шӧйӧвошӧмсӧ казялӧм бӧрын, нюммуніс. — Али абу сы кодь?
Хромцовоын председатель Пал Поликарпович вӧлі дзор, еджыд, кызіник да зэв вежлив.
Весиг походкаыс сылӧн вӧлі вежливӧй — кузь гӧленя сапӧгнас тувччалӧ ӧкуратнӧя, ньӧжйӧ, гӧлӧсыс небыд, быдӧн дінӧ ӧтмоза шыасьӧ: «Муса пи тэ менам...»
Но шуас кӧ нин, то тайӧ «муса пиыс», кутшӧмкӧ кузь тошка дядьӧ, коді, овлывлӧ, и Пал Поликарповичысь арлыднас ыджыдджык, пыр жӧ гӧрдӧдӧ либӧ ошкӧмысь нимкодьысла либӧ кӧритӧмысь яндзимысла.
Кытысь нин сэтшӧм — тайӧ юбкаа вӧрсаыс!
Но Фёдорӧс оз вӧлі ков велӧдны кывйысла зептас пырны.
— Ас кодьыд, али мый? — вочавидзис Фёдор. — Ме абу гордӧй и кыв вылад верита — сы кодь.
— Э-э, да тэ тай зэв варов!
Кытысь татшӧм молодечыс?
Том зонъяс пышйӧны миян колхозысь.
— Тракторнӧй бригадаса бригадир Фёдор Соловейков.
— Силан Ряшкинлӧн зятьыс али мый?
— Буретш сійӧ.
Варвара Степановна ещӧ ӧтчыд сюся да быттьӧкӧ лӧгысь видзӧдліс Фёдор вылӧ.
— Сюсьӧсь найӧ, кутшӧм молодечӧс кужӧмаӧсь крукыштны!
Да и кыдзи нӧ: Стёша — тӧдчана ныв, шыльыд, маа кӧвдумъяс вылын быдмис.
Кӧнкӧ, дӧвӧлен гӧтырнад?
— Ӧні кежлӧ абу на коланлуныс вежны мӧд вылӧ.
— Но и бур.
Висьтав, кутшӧм мог тэнад.
— Куйӧдыд куйлӧ, — куйӧд чукӧрлань довкнитіс юрнас Фёдор.
— Петкӧдам.
— Миянтӧг!
Договор серти ми тіянлы долженӧсь петкӧдны сё тонна.
Договорыс скромнӧй, вермам и унджык.
— Видзӧдтӧ, кутшӧм збой!
Бурджык вай энӧ нин петкӧдӧй.
Кыдзкӧ-мыйкӧ асьным.
Нуанныд ичӧтик чукӧр, а гижанныд быдса додь.
Коді кутас куйӧдсӧ веситавны да прӧверяйтны.
Сэсся тіян тонно-километрысь мынтысь колхоз зептысь.
— Варвара Степановна, эмӧсь колхозса председательяс, кодъяс важмоз на уджалӧны, эмӧсь и сэтшӧмъяс, кодъяс выльног... — Фёдор эз нин шутит, а сёрнитіс делӧвӧя.
Председатель кывзіс сійӧс чӧла, жугыля видзӧдіс кытчӧкӧ бокӧ.
— Тіян МТС-кӧд пӧрысьман.
Ладнӧ, кыскалӧй...
Но смотри менам!
Быд додь бӧрся ачым кута видзӧдны.
Медым сӧвтӧмныд вӧлі кыдзи колӧ.
— Вот тайӧ сёрни!
Кутшӧм муяс вылӧ кыскавны, участкӧвӧй агроном меным висьталіс нин.
Меным эськӧ кутшӧмкӧ вӧв, ветлыны, видзӧдлыны туйсӧ.
— Мун конюшняӧ, висьтав, мый ме Василёкӧс разрешиті босьтны.
Конюшня стӧрӧжкаын тшынасис потӧм пач.
Кутшӧмкӧ ямщик да Силантий Петрович, кыкнанныс ыж ку пасяӧсь, куритчисны, пач тшын дорас содтісны табак тшын.
Кыліс пӧжӧм лыс дук.
Гортас скӧр, зумыш, Силантий Петрович тані пуксьыштӧма скамья помас, чужӧмыс сылӧн жугыль.
— Кыдз эськӧ Василёкӧс босьтны?
Варвара разрешитіс, — юаліс Фёдор.
— Мун да босьт.
Седлӧыс, буракӧ, тані, лабич улас.
Став сбруяыс тані, — вочавидзис тестьыс.
Фёдор копыртчис: дом поводъяс, стяга гезъяс, вӧжжияс — ставыс гартчӧмаӧсь ӧтлаӧ, ставныс кыссисны лабич улысь.
— Но и базар!
Миян сиктын воскресеньеясӧ Гордей дед разнӧйпӧлӧс сім кӧртӧн вузасьӧ, сылӧн и то порядокыс бурджык.
Крепитінныд эськӧ стен пӧлӧныс потш да и ӧшлінныд.
— Эз тшӧктыны миянлы, — спокойнӧя шуис Силантий Петрович.
— Эз нин и пӧди тшӧктыны...
А мыйла тшӧктӧмсӧ виччысьны?
Потшъясыс ывлаас эмӧсь.
Шырӧм юрсиа нывка кӧсасӧ кыны оз удит...
Ме бокӧвӧй морт, и то ӧти здукӧн лӧсьӧда.
— Но, но, янӧдіс!
Аддзысьӧма начальник.
Ямщик, коді интересуйтчигтыр видзӧдіс Фёдор вылӧ, чеччис.
— Вернӧ, кытчӧдз чуньнас оз индыны да оз корны, век пукалам...
Вайлы, Силан, чертӧ, муна да лӧсьӧда ли мый ли...
— Менам аслам кияс эмӧсь.
Тэтӧг нин кыдзкӧ.
Силантий Петрович скӧрысь чеччис, и недыр мысти, восьса ӧдзӧсӧдыс кӧдзыд воздухыскӧд тшӧтш, пыртіс вильыд йизьӧм потш.
— Тэ, Федька, эн велӧд менӧ — том на!
Видзӧдтӧ, кутшӧм начальник! — потш вывсьыс кынмӧм лымсӧ чернас тотшӧдіг шуаліс сійӧ.
Арся ошпи кодь кузь гӧна ичӧтик вӧв вылын сикт сайӧ петігӧн Фёдор думайтіс ас кежас: «Кутшӧм ӧд зіль сійӧ аслас овмӧсас, гортас ӧти здук прӧстӧ оз пукав...
А тані пуксьӧма да спокойнӧя куритчӧ...»
Муяс вылысь локтіс пемыднас нин.
Вӧвсӧ сувтӧдіс, идзасӧн чышкаліс сылысь мышкусӧ, пакъяссӧ, сэсся пельпомъяс вылас босьтіс седлӧсӧ да мӧдӧдчис петанінлань.
Тестьыслӧн гӧлӧсыс, коді кыліс восьса ӧдзӧсӧд ывла вывсяньыс, заставитіс Фёдорӧс сувтны:
— Да тэ кӧть дас сотӧй да гиж.
Мый нӧ, ме тіянлы прӧстӧ вӧчи?
Енмыс тӧдӧ, мый вӧчсис стӧрӧжкаын — став сийӧс-заводыс кок улын туплясис.
Ӧні — быттьӧ магазинын: лок — бӧрйы.
Жугыль кыз гӧлӧс янӧдіс Силантий Петровичӧс:
— Кык кӧрт тувйӧн потш тувъялін и коран...
— Ог кор, тэ меным пасйы менсьым уджӧс, пӧлагайтчӧ!
Некодлӧн киыс эз лыб, а ӧні аттьӧалӧм пыдди кӧритӧны.
— Мед нин эськӧ эн вӧч.
Фёдорлы эз ло лӧсьыд: а тестьыс друг казялас, мый сійӧ тані сулалӧ да кывзысьӧ.
Сійӧ ньӧжйӧник петіс мӧд ӧдзӧсӧд, ыліті кытшовтіс сёрнитысьясӧс.
Но Силантий Петрович эз и кӧсйы дзебны ассьыс сёрнисӧ.
Рытнас, гортас, пась кизьяссӧ скӧрысь разяліг, сійӧ заводитіс:
— Вот, Федька, вывті зілян, эн виччысь, премия оз сетны.
Найӧ видзӧдӧны, медым кодкӧ налы прӧстӧ вӧчис.
Алевтина Ивановна, коді вӧлі петкӧдӧ мӧскыслы юан, сувтіс джодж шӧрас ведранас.
— Мый бара лои? — юаліс сійӧ.
— Да нинӧм.
Век ӧтитор.
Аттьӧалӧм пыдди бара видӧны.
Аслам киӧн вӧчи, а трудодень оз гижны.
— Мед эн вӧч дай.
— Век отсыштны окота, сӧвестьӧй оз терпит.
— Оз терпит...
Зэв нин тай сӧвеститчан.
Варвара, небось, сӧвестьнад оз артась.
Кыдзи сійӧ тэнӧ видіс, думыштлы, кор тэ додьтӧ да ичӧт додьтӧ вӧчӧмысь ӧткажитчин?
— Миян колхозын век тадзи: вӧчан — асьтӧ ӧбидитан, он вӧч — абу бур.
— Тӧдӧмысь.
Тестьыслӧн зумыш чужӧм серти Фёдор чувствуйтіс, мый сійӧ недӧвӧльнӧй сыӧн.
Вӧлі яндзим тайӧ серьёзнӧй, тӧлка мортыс вӧсна: «Грӧш дон уджысь ӧбидитчӧма!»
Фёдор гусьӧник видзӧдлывліс Стёша вылӧ: кӧнкӧ, и сылы бать вӧснаыс яндзим?
Но сійӧ, быттьӧ эз и кывлы тайӧ сёрнисӧ, немтӧждысьтӧг вольсаліс пызан вылас рыжӧй пызандӧра, лӧсьӧдіс ужнайтны.
Стёша, тайӧс казяліс нин Фёдор, некор эз споруйтлы бать-мамыскӧд — кывзысьысь ныв.
Фёдор пырис аслас жырйӧ да сёрӧдз пукаліс приёмник дорын: кывзіс московскӧй театрысь передача.
Сы мышкын Стёшалӧн небыдик воськовъясыс успокаивайтісны:
«Сыкӧд овны...
Мед ропкӧны — пӧрысьӧсь, мый требуйтан насянь...»
8
Ставыс лои тӧдса, быдтор дінӧ велаліс.
Асласӧн лоины Кайгородищенскӧй МТС-лӧн дзескыд, омӧлик мастерскӧйясыс.
Ас мортӧн — другӧн да ёртӧн — лоис Чижов.
Бура тӧдмасисны и Сухоблиновоса председателькӧд, Варвара тьӧткакӧд.
Первой шензис: кӧть стрӧг, но йӧзыс сійӧс уважайтӧны и полӧны сыысь, а колхозын быд воськолын нелючки.
Не кӧ сійӧ, Фёдор, аслас тракторъясӧн — ӧнӧдз на эськӧ куйліс куйӧд чукӧрыс скӧтнӧй двор дорын.
Первой шензис, сэсся гӧгӧрвоис:
Степановна стрӧг, сыысь полӧны, а бригадиръяслысь оз кывзысьны, председательлӧн абуӧсь бур отсасьысьяс, быдлаӧ ачыс зільӧ вевъявны, аслас синъясӧн видзӧдлыны, аслас киясӧн ставсӧ дась вӧчны, да синмыс сӧмын кык и киыс абу тысяча.
Фёдор весиг велаліс сыӧ, мый гортас пыр ӧбижайтчӧны:
«Век видӧны...
Миян сӧвеститчӧмӧн...»
Велаліс, зілис не казявны тайӧс: «Пӧрысьӧсь, мый насянь требуйтан...» Силантий Петровичӧс сиктын эз радейтны, син сайын шуисны «Зӧр тусьӧн».
Ставыс лои тӧдса, быдтор дінӧ велаліс и сӧмын ӧтитор дінӧ эз вермы велавны.
Кыдзи первой лунъясас, сідзи и ӧні, МТС-ысь гортас воӧм бӧрын, сійӧ важмозыс нимкодясис чӧвлунӧн, пывсян бӧрын сӧстӧм пӧдушка эжӧдъясӧн, пач дорын ноксьӧмысь Стёшалӧн гӧрдӧдыштӧм бандзибъясӧн.
А Стёша кымын олӧ — пыр мичаммӧ, фигураыс ещӧ на сӧвмыштіс, походкаыс лои степеннӧй
(сразу тыдалӧ: абу ныв — гӧтыр).
Бергӧдас Стёша юрсӧ, еджыд ён сьыліас гартчӧны сьӧд кудри пратьяс, ыджыд морӧс бердын ӧшалӧ кӧса.
«Федя, пес пырт...»
— «Ок тэ, аканьӧй!» — Фёдор весиг места вывсьыс оз вермы сразу чеччыны.
Позьӧ ӧмӧй привыкнитны таӧ?
Шудысь он дӧзмы, сыӧ он привыкнит.
Та вӧсна, гашкӧ, и Фёдор терпитліс пӧрысьяслысь ропкӧмсӧ.
Стёшакӧд овны, а не накӧд.
Стёша ачыс некор эз ропкыв, да и ропкынысӧ сылы вӧлі нинӧмысь.
Кӧть мый эз вӧв, а пӧрысь гозъя век жӧ уджалісны колхозын.
Стёшалы сійӧ — эм кӧть абу.
Сикт сайын сулалӧ важ лобода керка, кытчӧ ӧшинь улас вӧвъяс домавлыны нюжӧдӧма кузь потш.
Тайӧ маслобойка; сы вӧсна мый сиктын некутшӧм мӧд предприятие абу, сійӧс шуӧны маслозаводӧн.
Быд асыв, Фёдорысь сёрӧнджык, Стёша мунӧ сэтчӧ, луннас некымынысь волывлӧ гортас, а рытнас встречайтӧ Фёдорӧс гортса овмӧс вӧснаыс бура тӧждысьӧмӧн — кӧбрегсянь котралӧ сарайӧ, гудралӧ мӧслы ныас.
Стёшалӧн уджыс абу шума, и сы йылысь сёрнитны ачыс эз радейтлы, сӧмын нин корсюрӧ узьны водігӧн очсалігтыр шулывліс:
«Талун Лубкисянь йӧв вайлісны, бӧр ковмис мӧдӧдны.
Кутшӧм кӧдзыд, а шоммӧдӧмаӧсь, гожӧмнас мый бара лоӧ?»
Фёдор мукӧддырйиыс вунӧдліс, мый гӧтырыс уджалӧ.
Тадз олісны тулысӧдз.
Силантий Петрович ӧти шондіа лунӧ пӧрысь кыдз пу бердӧ сувтӧдіс пос, кашкигтыр кайис пос кузяыс да босьтіс кыдз пу вывсьыс скворечник; мыйкӧ думайтігтыр, ус помъяссӧ курччаліг, гӧгӧрбок видлаліс сійӧс.
Скворечник — абу челядьлӧн ворсантор, овмӧслӧн юкӧн.
Скворечниктӧм двор — сійӧ быттьӧ вывескатӧм колхознӧй контора: тыдалӧ, оз бура овны, вывеска кӧ оз вермыны лӧсьӧдны.
Скворечник кӧ дзонь, лыддьы — ставыс, медбӧръя кӧрт тувйӧдз, овмӧсын лючки-ладнӧ.
Силантий Петрович сьӧлӧмсяньыс кутіс дзоньтавны лэбачьяслысь важмӧм керкасӧ.
А тулыснас колхозлӧн выль шог.
Варвара тьӧтка корис Фёдорӧс контораӧ, пуксис сылы воча, пыкис ыджыд кулакъяснас щӧкасӧ да бабаяс моз жугыльмис.
— Мездін тэ, Феденька, миянӧс ӧтчыд, кыскалін куйӧд, бура уджалін, нинӧм он шу, мезды и мӧдысь.
Кольӧм во, ачыд тӧдан, кутшӧм арыс вӧлі, эн ӧд сэтшӧм ылын ов...
Нянь идралігӧн пыр зэрис.
Няньсӧ косьтім — ваыс шорӧн визувтіс.
Татшӧмӧс и кӧйдыс вылӧ заптылім.
Тӧвбыд миянӧс эсійӧ «госсортыс», мед лёкӧн оз ло казьтылӧма, ылӧдліс, тӧвбыд миян кӧйдыс вылын гадайтісны бумажнӧй ловъяс — то ли позьӧ кӧдзны, то ли оз...
Висьталісны кӧ эськӧ водзвыв — оз, а то ӧні кӧдзны колӧ петны, а найӧ — омӧля чужӧ, огӧ разрешайтӧй!
Да мед му пырыс мунасны найӧ!..
Кӧйдысыс эм, райисполком миянлы кольӧдӧма бур кӧйдыс, но найӧс колӧ вайны станциясянь.
Мезды, Феденька, кор начальствоыдлысь разрешение ӧти трактор мӧдӧдлыны станцияӧ.
Кыкысь ветланныд и колхоз спаситанныд.
Фёдор кывзіс да думсьыс арталіс: станцияӧдз нелямын километрысь унджык, туйыс няйт, быдса керъясысь вӧчӧм тыртӧм доддьӧн и то сьӧкыд мунны тракторлы, а тані грузӧн...
Да и горючӧйыс мыйта мунас.
— Ог, Степановна, ог отсав, — шуис сійӧ. — Да тэ думыштлы, ачыд он сӧгласитчы.
Татшӧм туйӧд ичӧт вына «кадушечкаӧс» он мӧдӧд, оз вермы сійӧ кыскыны.
— Но, а эсійӧс кӧ, ыджыдсӧ?..
Ветымын вӧв вына жӧ сійӧ, зверыс, чӧртӧс кусыньтас.
— Дизельӧн рискуйтны ог кут.
Ни тэ, ни ме огӧ ручайтчӧй, мый татшӧм кадӧ кӧнкӧ туй шӧрас сійӧ оз жугав.
Сійӧ миян ӧти, сылы не талун-аски ковмас клевер му вылӧ петны.
И кӧйдысыд лоас, а век жӧ кӧдзасӧ торкам.
Абу надёжнӧ тайӧ, Степановна.
— Мый нӧ вӧчны, немтор ог куж думыштны?
— Став вӧвъястӧ ысты!
Дзик ставсӧ!
Варвара тьӧтка и надеяӧн и падъялігтыр дыр видзӧдіс Фёдор вылӧ.
— Став вӧвъяссӧ...
Тайӧ абу сэтшӧм сьӧкыд.
Ме и ачым та йылысь думайті.
Ставсӧ?..
Сійӧ и эм, мый пола ставсӧ ыстыны...
Дзикӧдз мучитам найӧс, а — кольӧм во серти шуа — тіян тракторъяс вылад ёна надейтчыны оз позь.
Тэ эн ӧбидитчы таысь...
Лун уджалісны, а кык лун бӧрӧздаын сулалісны тіян тракторъясыд.
Трактористъяс котралісны сиктсянь МТС-ӧ, запаснӧй частьяс корсисны.
Вӧвъясыд менӧ век выручайтлісны.
Ставсӧ веськыда ме тэныд висьтала, Фёдор, — кӧдза дырйи пола вӧвъястӧг кольччыны.
— Варвара тьӧтка, тэ омӧля тӧдан бригадир Соловейковӧс!
Али, гашкӧ, тэныд торъя клятва сетны?
Кутасны уджавны тракторъяс, ручайтча!
Мӧдӧд вӧвъястӧ кӧйдысыдла!
Натӧг справитчам муяс вылын!
Тракторъяс дорын ме дас во нин, пӧшти нэм джын!
Ме трактористлысь кывсӧ вылӧ донъяла.
— Дерт нин?!.
Но сы серти, кыдзи вӧлі шуӧма тайӧ кывъяссӧ, Фёдор гӧгӧрвоис: Степановна сӧгласитчис; эз, гашкӧ, дзикӧдз эскы, — но сӧгласитчис, мӧдтор нинӧм он думышт.
9
Сарай стен дорысь сыліс ыджыд лӧзоват лым тола.
Сэсся ӧшинь увті, сьӧд градъяс костӧд, писькӧдчис шор да колис ас бӧрсяыс след — ваӧн вайӧм виж лыалысь туй.
Регыд мысти градъяслӧн и асланыс вежсис сьӧд рӧмыс, му корӧгъяс заводитісны рудӧдны, кыдзи вӧсньыдик пӧим слӧя шом кусӧкъяс.
Муыс косьмис.
Фёдор мӧдӧдіс ассьыс дизельсӧ гӧрны клевер му и ачыс сэні ноксис водз асывсянь да сёр рытӧдз.
Воліс гортас няйт, мудз, долыд.
— Аканьӧй менам, сэтшӧма кынӧм сюмалӧ, мый кокъясйылын муртса сулала, — и ветлӧдлігас зільліс чепӧльтны Стёшаӧс, и керкатырнас гораа серӧктыліс, кор Стёша воча тувкыліс сылы.
Ӧтчыд рытнас, кор Фёдор тшыгйывсьыс азыма вӧлі сёйӧ шыд, Стёша пуксис сылы воча, пызан пом йылас пуктіс еджыд гырддзаяссӧ да, юрсӧ копыртыштӧмӧн, дӧвӧльнӧя, но сэк жӧ дивитана нюмъялігтыр, — «Кутшӧма ӧд тэрмасьӧ, быттьӧ кодкӧ вӧтӧдӧ», — видзӧдіс верӧсыс вылӧ.
— Да, дзикӧдз вунӧдлі...
Дыр-ӧ кутам виччысьны?
Усадьбатӧ кад нин гӧрны.
Колхозыдлысь, небось, заводитінныд, а асланым куйлӧ вӧрзьӧдлытӧг.
Бать тшӧктіс: ветлы Варвара дорӧ, кор вӧв, тэныд сійӧ оз ӧткажит, тэкӧд сійӧ оз кут вензьыны.
— Оз позь, Стёша.
Правление шуис: кытчӧдз став кӧйдыссӧ оз вайны, вӧвъяссӧ некодлы не сетны.
Да и Варвараыслӧн ӧд аслас усадьба эм, оз жӧ босьт тай сійӧ аслыс вӧвсӧ.
Миянлы, Стёшенька, оз позь йӧзсьыс водзӧ сюйсьыны.
— Сідз кӧ нӧ мый, не гӧрны?
— Мыйкӧ колӧ думыштны, Стёша.
Гашкӧ, зыръясӧн первой босьтчывны?
Колхозлы таво сьӧкыд, кӧйдысыс станцияын, а тулысыс оз виччысь.
— Некутшӧма тэ он тӧждысь!
Абу ӧд гӧтыртӧм, буракӧ, семьяын олан, кад нин тӧждысьыштны.
Зыръясӧн...
Тэ али мый кызь вит сотӧйсӧ паръялан?
Тэ и асывнас завтрактӧ кӧ виччысян — бур, а то нянь кусӧк зептад, и котӧрӧн...
Гашкӧ нӧ, меным?
Гашкӧ, мамӧс заставитны?..
Батьлы квайтымын нин, усырыс орӧ!
— Энлы, Стёша.
Вот ваясны кӧйдыссӧ...
— Виччысь, кор найӧ ваясны!
Колхозлысь кӧдзасны, а аслад усадьбаысь кӧть мӧдарӧ бергӧдчы!
— Стёша!
Вӧв корны ме ог мун!
Ӧбижайтчы кӧть эн — ог мун!
Сӧвестьӧй оз тырмы!
И лоис шуӧма чорыдакодь.
Стёшалӧн кыз паръясыс нюжалісны, вомкӧтшъясыс заводитісны тіравны, кузь синлысъяс улас, чувствуйтіс Фёдор, доршасис синва.
Стёша чеччис.
— Сӧвестьтӧ ассьыд видзан!
Пызан саяд тай сюйсян!
Сэні сӧвестьыд тырмӧ! — И мунігас чорыда крапнитіс-пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Фёдор пукаліс, водзӧ паняліс шыдсӧ, коді друг лои чӧскыдтӧм, да такӧдіс асьсӧ: «Овлывлӧ...
Ладмас...
Делӧыс семейнӧй, видзӧдан да — час мысти бӧр воас, ладмам».
Кыдзи овліс татшӧм здукъясас, Фёдор пуксис приёмник дорӧ, корсис Москва.
Сэні сьылісны:
<rus>За твои за глазки голубые</rus>
<rus>Всю вселенную отдам...</rus>
Сьӧлӧм вылас кыдзкӧ эз ло лӧсьыд, бӧр выключитіс приёмниксӧ, ветлӧдлыштіс ӧдзӧс дорӧдыс, но пырны эз пыр.
Сэні тестьыс пукалӧ, — кӧнкӧ, важ сапӧгӧ пӧдметки тувъялӧ либӧ чайникӧ ныр паяйтӧ, зумыша чӧв олӧ,
Тьӧщаыс топӧдӧма вомдорсӧ да ышлолалӧ: «Премия кыйӧдӧ молодечыд...» Сэтчӧ ӧні оз позь, сэні кыдзи враг вылӧ видзӧдласны.
«Стёша, кӧнкӧ, бӧрдӧ...
И мый сюйсис?
Сёрнитчим эськӧ...
Вот бедаыд!
Чӧрт сыкӧд, усадьбаыдкӧд, и сытӧг эськӧ эгӧ кулӧй тшыглы!..»
Фёдор пӧрччис сапӧгъяссӧ, водіс кымыньӧн, виччысис, виччысис Стёшаӧс.
Но сійӧ оз лок, и аслас эз узьсьы.
Чеччис.
Комнатаӧдыс нарошнӧ ветлӧдліс гораа, медым кылісны мӧдарас, ӧтарӧ-мӧдарӧ вештавліс улӧсъяс.
Уси дум вылас, мый луннас, трактористъяслы плуг лӧсьӧдны отсалігӧн, косяссис соскыс.
Решитіс дӧмны.
Мед Стёша локтас.
Сійӧ кутас пукавны, вурны да чӧв овны: любуйтчы пӧ, кыдзи верӧсыд бӧрся следитан, абу яндзимыд?..
Печенье кӧрӧбкаысь сунис корсигӧн Фёдор аддзис комсомольскӧй билет.
Собраниеяс вылысь Стёшаӧс эз аддзывлы, тӧдмасис — анкета сысянь эз требуйт.
Сэсся кыдзкӧ велаліс — сійӧ уджалӧ, удж вылас оз норась, и Фёдорлы юрас эз волы юавны, комсомолка али абу сійӧ.
Видзӧднысӧ выль на, чукрасьтӧм, вушйытӧм билетыслы вӧлі нёль во.
Карточка вылас Стёша дзик нывка на, чужӧмыс прӧстӧй, синкымъяссӧ лэптӧма вывлань; ӧні сы серти ёна мичаджык.
Членскӧй взносъяссӧ мынтӧма сӧмын куим тӧлысьысь.
Важӧн нин абу комсомолка, билетыс нёль во туплясьӧ.
Тайӧ билетсӧ киас кутігтыр Фёдор думыштчис: «Гӧтыр, сыысь матысаджык морт абу, куим тӧлысь сыкӧд ола, а ӧд не сӧмын тайӧс, унатор на, пӧжалуй, ог тӧд сы йылысь...
Вернӧ шуӧны: «Йӧзтӧ некор бура он тӧдмав».
Стёша сідзи и эз лок, узис бать-мамыс ордын.
10
...Вӧв корӧ — вай и шабаш, колхозӧс ог кӧсйы тӧдны!..
И уджсӧ сэтшӧмӧс корсьӧма: лӧнь, абу буса, мед сӧмын колхозын не уджавны...
И комсомольскӧй билетсӧ шыбитӧма, сюйӧма сунисъяскӧд тшӧтш, вунӧдӧма, и шог абу...
Но ӧд век жӧ сійӧ бур сьӧлӧма морт, мый эз вӧвлы на костын, важсӧ лёкӧн он казьтыв, кинад прӧстӧ он ӧвтышт...
Квайт во Фёдор уджалӧ тракторнӧй бригадаын бригадирӧн, а сиктын трактористъяс — торъя йӧз.
Найӧ ассьыныс донсӧ тӧдӧны, радейтӧны независимость.
Унапӧлӧс йӧзкӧд ковмыліс паныдасьлыны.
Вӧвліс и сідзи, мый петкӧдлісны ныр улас карасин дука кулакъяс:
«Эн командуйт, Федька!..
Асьным абу ичӧтӧсь».
Но и татшӧмъяссӧ Фёдор раммӧдліс.
Начальство ордӧ эз ветлӧдлы, эз норасьлыв синвасорӧн: ог пӧ вермы, оз пӧ кывзысьны.
Шӧвк кодьӧн лолісны найӧ, кужліс договоритчыны.
Сы бригадаын нывъяс уджавлісны...
Но, нывъяскӧд сёрнитчыны — кокниысь-кокни.
Кыв бӧрся кыв, а мичаджык кӧ, то, видзӧдан да, щӧкасӧ позьӧ топӧдыштлыны — сразу небзяс.
Стёша ӧд морт жӧ.
Сёрнитчыны сыкӧд оз позь али мый?
Мый вӧсна шумыс кыптіс?
Вӧв вӧсна.
Да Стёша и ачыс ӧткажитчас, сӧмын кужӧмӧн колӧ сылы висьтавны.
«Ай, Фёдор!
Мый нӧ сідз мучитчан?
Аслад гӧтырыдкӧд да ӧти кывйӧ не воны — прӧстӧ серам!»
Фёдор муртса вермис виччысьны ӧбед кад.
Стёшаӧс сійӧ суис гортас, и гӧтырыс встретитіс сійӧс бурпырысь.
— Локтін, кывзысьтӧм морт!
А ме нин чайті, и узьны он лок.
Наказание тэ менам!
Ладнӧ, пуксьы ӧбедайт.
Асывсяньыс Фёдор лӧсьӧдчис сёрни кежлӧ, ачыс аскӧдыс споруйтіс, дасьтыліс ӧтветъяс, упрёкъяс, шуткаяс.
И со вот — ставыс нинӧмла,
Стёша ньӧти оз скӧрав.
abu
— Да ӧд, Стёша, ачыд гӧгӧрво...
Мый корлін...
Позьӧ ӧмӧй...
Абу кад ӧні...
— Тайӧ тэ мый йылысь?
Вӧв йылысь...
Да сы йылысь и сёрнитнысӧ нинӧм.
Тэ эн кӧсйы — батьлы сетісны.
Сійӧ гӧрӧ нин.
Сы дорті мунін, небось, эн видзӧдлы, эн интересуйтчы.
— Кыдзи сетісны?
Кытысь?
— Кытысь, кытысь...
Да век сэтысь жӧ.
Муніс Варвара дорӧ да корис.
Тайӧ ӧд тэ сідз ныртӧ лэпталан — сӧвесть оз тырмы!..
Пуксьы нин пызан саяс.
Талун шыдыс курӧг яйысь, сола яйсьыс, кӧнкӧ, дӧзмин нин.
Стёша, кыдзи и пыр, спокойнӧй, делӧвитӧй.
Небыда тувччалігтыр ветлӧдлӧ пызан гӧгӧр, видзчысьӧмӧн, медым не лякӧсьтны еджыд ковтасӧ, мыйӧн сійӧ ветлӧ удж вылас, босьталӧ да кокниа вешталӧ сьӧкыд чугунъяс.
Кыдзи нӧ сыкӧд видчыны, кыдзи нӧ сы йылысь омӧльтор думайтны, коді нӧ гректӧм?
И ӧбедайтігас Фёдор век жӧ чӧв оліс, пыр думайтіс: «Кыдз нӧ сійӧ Варвара сетіс?
Абуӧсь жӧ лишнӧй вӧвъясыс.
Ни Силантий Петровичӧс, ни Алевтина Ивановнаӧс сійӧ быттьӧкӧ ёнасӧ оз радейт.
Мыйкӧ тані абу ладнӧ...»
Ӧбед бӧрын Фёдор нарошнӧ кежавліс пельӧс сайӧ, видзӧдліс: Стёша висьталӧма збыль — путкыльтӧм сьӧд му вывті чеччалісны-котралісны чавканъяс, а тестьыс гӧрбыльтчыштӧмӧн, нерӧвнӧй воськовъясӧн ветлӧдліс плуг бӧрся.
Фёдорлы сьӧлӧм вылас эз ло лӧсьыд.
Муніс правлениеӧ.
Варвара тьӧтка зумыша видзӧдліс сы вылӧ да вештіс синъяссӧ бокӧ.
— Тэ вӧв корӧмыд, — шуис сійӧ, и весиг эз вочавидз Фёдорлы, коді шуис: «Видза олан, Степановна».
— Со и ме сеті.
— Ме?..
Вӧв?..
— Али эн кор, шуан?
Ӧнтай асывнас Силан быдса час ме дорын пукаліс, кӧритіс, мый йӧз дінас относитчам лёка, мый тэ пӧ колхоз ради спокой воштӧмыд, а ме тэнӧ уважитны ог вермы.
Сідзи и шуис: «Фёдор корис уважитны...»
Ещӧ повзьӧдліс на: кӧбыла жалитан — мед эськӧ донаджык эз сувт.
Ме Настасья Пестуновалы ӧткажиті, а сылӧн вит челядь — ичӧтысь ичӧт, ачыс висьӧ, верӧсыс абу...
А тэнӧ уважиті.
Сідз колӧ...
Сійӧ вернӧ — кӧдза план тыртны — сійӧ донаджык мудзӧм кӧбыла дорысь.
— Ме эг кор вӧвсӧ, Варвара тьӧтка!
Но Варвара тьӧтка став тушанас бергӧдчис бухгалтерыслань:
— Да кытчӧ нӧ тэ, мича мортӧй, тайӧ коляссӧ приходуйтін?
— Варвара тьӧтка!
Кылан!..
Нинӧм меным балябӧжтӧ петкӧдлыны, кывзыны колӧ!
— А тэ эн горзы ме вылӧ.
Мун да аслад рӧдня вылӧ горӧд, тэнӧ кӧ найӧ ӧбидитісны.
Быттьӧ пуан ваӧн киськалісны — Фёдор ырскӧбтіс-петіс контораысь да, гырыся восьлалігтыр, мӧдӧдчис гортланьыс.
Сійӧ виччысьыштіс, пока ыджыд юрсӧ быд воськолын довкйӧдлысь вӧв воис град помӧдзыс; Фёдор кутіс сійӧс поводӧдыс.
— Сулав, бать.
— Мый тэныд? — Сьӧд дорыса вушйӧм военнӧй картузыс вӧлі тестьыслы ыджыд, потӧм кӧзырёкыс лёткысьӧма ыджыд ныр вылас.
— Лэдзась.
И Фёдор сэн жӧ ачыс разис гужисӧ.
Вӧлыс тракнитчис да бӧр сувтіс, вӧжжисӧ вӧлі кӧрталӧма плуг воропас.
— Разь вӧжжисӧ!
— Сідз, пиук, сідз...
Аттьӧ...
Вунӧдӧмыд, буракӧ, код керкаын олан, кодлысь шыдсӧ сёян...
А вӧжжисӧ тэ коль.
Вӧжжиыс аслам, абу колхозлӧн.
Фёдор мынтӧдіс вӧжжисӧ, помъяссӧ шыбитіс муас.
— Янӧдны ачымӧс ог лэдз! — вӧвсӧ нуӧдігӧн горӧдіс сійӧ.
— И шыднад менӧ эн кӧрит.
Аслым да гӧтырлы шыд вылад нажӧвита!
Фёдор нуӧдіс вӧвсӧ конюшняӧ да муніс муяс вылӧ, тракторъяс дорӧ да эз волы сёр рытӧдз.
11
Пемдіс.
<rus>«Синий платочек»</rus> ворсігтыр (тайӧс сиктъясын абу на вунӧдӧмаӧсь) грездысь, кылӧ, муніс гудӧка морт.
Тасянь вит километр сайын, Соболевкаын, талун свадьба.
Фёдорлы кутшӧмкӧ тӧдтӧм морт, Илья Зыбунов, аскисянь заводитас семейнӧй олӧм.
Кильчӧяс вылын то ӧзйывлӧны, то куслӧны чигаркаяс.
Кык соседка, кыкнанныс асланыс ворота дорсянь, туй вомӧныс, сёрнитӧны кутшӧмкӧ Секлетея йылысь — и сэтшӧм сійӧ, и татшӧм, и нырыс паськыд, и чужӧмыс беринӧсь: «Кыдзи сӧмын сэтшӧм мисьтӧм вылас мужикъяс видзӧдӧны, он гӧгӧрво...»
Сикт олӧ тэрмасьтӧг, спокойнӧя лӧсьӧдчӧ вой кежлӧ.
Час мысти ставыс унмовсяс.
Мукӧд керкаяскӧд тшӧтш, ӧмидз кустъяс пиын, зымвидзӧ-сулалӧ керка.
Падъялігтыр локтысь Фёдор вылӧ зумыша видзӧдӧны сылӧн пемыд ӧшиньясыс.
Фёдорлы абу кокни пырны тайӧ керкаас.
И эз эськӧ пыр, муніс эськӧ бокиті, да оз позь.
Сідз прӧстӧ он бергӧдчы мӧдарӧ, он бокиті мун.
Фёдор ньӧжйӧник йӧткыштіс ӧдзӧссӧ, сійӧ эз воссьы — игналӧма пытшкӧссяньыс.
Мый вӧчны?
Бергӧдчыны бӧр?
Игӧдчыны?
Ӧтисӧ и мӧдсӧ вӧчны — ӧтмоза сьӧкыд.
«Тані на ола, ог мӧдлаын...» — Фёдор гораа йиркнитіс.
Дыр эз шыасьны.
Медбӧрын кыліс шарӧдчӧм.
— Коді сэні? — Фёдор кокниа ышловзис: абу тестьыс, абу тьӧщаыс, а Стёша, тайӧ бур.
— Ме...
Восьты.
Шынитӧв.
Первой босьтліс йирмӧг, сэсся пӧсявтӧдзыс лои жар.
Но вот вешйис каличыс, воссис ӧдзӧс, а сэсся кылісны ылыстчысь скӧр воськовъяс.
Фёдор пырис, игналіс ӧдзӧссӧ.
— Локтін, пеж?
А мыйла?
Мый тэныд татысь колӧ?..
Тэныд став светыс мусаджык миян дорысь!
Бергӧдчы бӧр!
Синъясӧн видзӧдны ог вермы тэ вылӧ, мустӧм!
Кӧртаси ме тэ дінӧ!..
— Стёша!..
Да энлы...
Да дугдыв...
Гӧгӧрво, кывзы...
Комната шӧрас сулаліс Стёша, улыс еджыд дӧрӧма, лёзь юрсиа. Пемыдас чужӧмыс сылӧн эз тӧдчы, скӧрысла гӧлӧсыс тіралӧ, кымын унджык видчӧ, сымын ёнджыка горзӧмыс лоӧ чилзӧм кодь.
Узьысь лӧнь керкаын, кӧні Фёдор лӧсьӧдчис сёрнитны ньӧжйӧник, тайӧ не сӧмын абу лӧсьыд, а весиг страшнӧ.
— Кывзы, висьтала...
— Кутшӧм тэ меным верӧс!
И мыйла тэ вылӧ, йӧй вылӧ, вежӧй петіс!..
Локтіс!
Со пӧ, любуйтчы!
— Стёша!
— Эз лэдзны другъясыд, татчӧ зырӧдін!..
— Дугды, Стёша!
— Ой, мамӧй-мамӧй!
Мый нӧ тайӧ татшӧмыс!
Пежалін, батьӧс янӧдін, ӧні ме вылӧ...
Коньӧрӧй меӧй!..
Аслам гортын!..
— Дугды бӧрднытӧ!
Кывзы!
Но Стёша эз кывзы; еджыд дӧрӧма, кузь тушаа, морӧсас кутчысьӧмӧн, сійӧ бабаяс моз чилзӧмӧн бӧрдіс.
— Мыйысь <ns>ме-ны-ым та-а-тшӧм на-ака-заниеыс</ns>!
Грымкнитіс ӧдзӧс, пемыдсьыс порог дорас мыччысис тьӧщаыс; улыс дӧрӧм вылас сійӧ плавгӧма ватник.
— Господи боже, Исусе Христе!..
Стёшенька, донаӧй, да мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Ангелӧй менам...
Силан!
Силан!..
Тэ мый сэні куйлан?
Нывтӧ виӧны!..
Мустӧмыд ӧд код локтӧма!
И Фёдор тайӧс терпитны эз нин вермы;
— Весась татысь!
Тэныд тані нинӧм вӧчнысӧ!
— <ns>Си-и-илан</ns>!
— Мамӧ-мамӧй!
Бать!
Бать!
Улыс дӧрӧм-гач кежсьыс укшаля дзурс пырис Силантий Петрович, кватитіс нывсӧ киӧдыс, тойыштіс ӧдзӧсӧдыс гӧтырсӧ.
— Мун татысь, мун!
Стёша, и тэ мун!
Бӧрыннас разберитчам...
Ме тэнӧ, иуда, велӧда на...
— Мун вай, мед грек оз ло!
— Велӧда!
И тайӧ став лоӧмтор бӧрас нин ӧдзӧс сайсянь кыліс тьӧщаыслӧн гӧлӧсыс:
— Ойя да ойя, да ӧд сійӧ ставсӧ жуглас!
Став эмбуртӧ, донаясӧй, пасьяс-жуглас!
Лоис шынитӧв.
Фёдор дыр сулаліс вӧрзьӧдчытӧг.
«Со ӧд ещӧ мый овлывлӧ...
Мый ӧні вӧчны?..
Дзик пыр жӧ колӧ мунны...
Но кытчӧ?..
Трактористъяс дорӧ квартираас...
Но ӧд юаласны — мыйла, кыдзи сідз артмис?..
Висьтавны — асьтӧ мучитны, татшӧм позорсӧ йӧзӧ петкӧдны...
Бурджык нин тані асылӧдзыс мучитчыны!»
И медым пемыд шуштӧм комнатаас эз вӧрны сы син водзын Стёшалӧн, сы мамлӧн да ножич кодь вӧсньыдик тестьыслӧн вуджӧръясыс, Фёдор ӧзтіс лампа.
Дзугӧм крӧвать, джодждӧраяс, пызан вылын еджыд пызандӧра, лакируйтӧм важ приёмник, бумага колпак улын лампа...
Юрас воис ковтӧм мӧвп:
«Лампаӧ кӧсйылі абажур ньӧбны, виж вевдораӧс да еджыд увдораӧс...»
И не полӧм, а кутшӧмкӧ тӧдтӧм чувство шымыртіс Фёдорӧс: «Збыль ӧмӧй пом?»
Кокъяс увсьыс джоджсӧ мыськаліс Стёша, пызан вылӧ пызандӧрасӧ вольсаліс сылӧн киыс, а пызандӧра доръясас сыръяссӧ, колӧ чайтны, вӧчаліс тьӧщаыс, джодждӧраяс, занавескаяс, тайӧ страшнӧй сундукыс...
Дум вылас уси тьӧщаыслӧн горӧдӧмыс: «Ойя да ойя, сійӧ ӧд ставсӧ жуглас!
Став эмбуртӧ, донаясӧй, пасьяс!»
Радліс — аслас поз!
Ӧні, кытчӧ он видзӧдлы, пызандӧраыс, джодждӧраясыс, — ставыс, кажитчӧ, горзӧны Стёша гӧлӧсӧн:
«Пеж!
Кытчӧ локтін?»
— «Поз да абу аслад...
Войсӧ кӧть тані коллявны, а асывнас мыйкӧ думыштны колӧ...»
Мӧдарас, кӧні олісны мам-батьыс, ичӧтик комнатаын сулаліс никелированнӧй шаръяса паськыд крӧвать; крӧвать вылас пухӧвӧй вольпась, уна пӧдушка, вольпасьсӧ вевттьӧма мича эшкынӧн.
Но старикъяс мыйлакӧ эз узьлыны крӧвать вылас, а узьлісны то паччӧр вылас, то пӧлатяс важ пасьяс вылын.
Стёша войсӧ колляліс тайӧ крӧвать вылас.
Первойсӧ сійӧ бӧрдіс прӧстӧ скӧрысла: «Коді донаджык сылы, пежлы, рӧднӧй гӧтырыс али Варвара тьӧтка?»
Но синваыс вочасӧн мыськис ӧбидасӧ, лои яндзим да страшнӧ.
«Мый водзӧ лоӧ?
А друг да пом!..»
Стёша бара бӧрдіс, но эз нин скӧрысла, а забеднӧысла: эз артмы шудыс сылӧн.
А шудсӧ Стёша гӧгӧрволіс ас ногӧныс...
Сійӧ чужліс тані, тайӧ керкаас, оліс тані аслас дженьыдик нэм чӧжыс.
Дӧгадайтчис кӧ эськӧ кодкӧ юавны сылысь:
«Вӧвлі-ӧ тэнад олӧмын ыджыд шог либӧ ыджыд шуд?» — вочавидзны, пӧжалуй, сійӧ эськӧ эз вермы.
Ыджыд шог либӧ ыджыд шуд?
Оз помнит.
Кор Стёшалы тыри дас сизим арӧс, сылы пӧдаритісны гӧлубӧй шӧвк платье.
Сійӧс ӧні пасьтавлӧ праздник лунъясӧ...
Та бӧрын батьыс да мамыс быд во ньӧблісны сылы выль платье.
Быд обновкаысь — нимкодь, но гӧлубӧй платье вылӧ сійӧ, пӧжалуй, вӧлі медся рад.
А ыджыдджык радлун эз вӧв.
Велӧдчис школаын.
Квайтӧд классын сійӧ вӧлі невеста кодь нин — не арлыд сертиыс ыджыд тушаа, алӧй бандзибъяса, дзик нин верстьӧ ныв.
Велӧдчис эськӧ эз омӧля, не математика кӧ, задачаясысь юрыс кольмыліс.
Но велӧдчыліс мукӧдъясысь эз омӧльджыка, сідз — шӧркоддема.
Участвуйтліс самодеятельностьын, школаса хорын сцена вывсянь частушкаяс сьывліс...
Том йӧз векджык зільлісны пышйыны колхозсьыс.
Зонъяс мунлісны армияӧ и бӧрсӧ эз волыны, нывъяс мунлісны то вербовка серти, то велӧдчыны ремесленнӧй училищеясӧ, то матӧджык, райцентрӧ, кытчӧкӧ делопроизводительӧн.
Кӧкъямысӧд класс Стёша эз помав — войпукигъясӧн кутіс йӧктыны, колльӧдлывлісны зонъяс, и пукавны парта сайын да решайтны, мыйлы равняйтчӧ «а» плюс «б» квадратын, кажитчис сылы яндзим, да и нинӧмла: олӧмас сылы «иксъяс» да «игрекъяс» оз ковмыны.
Гортсьыс сійӧ эз орӧдчы, некытчӧ эз мун, но и колхозын уджавны — батьыс и мамыс ӧтсӧгласӧн шуисны — тӧлкыс абу.
Пырис маслозаводӧ.
Уджыс абу сьӧкыд — прӧверитны йӧв, примитны, гижны квитанция.
Маслозаводын, сыысь кындзи, уджалісны ставыс вит морт, ставныс олӧма йӧз, семейнӧйяс.
Стёша накӧд эз вермы дружитны.
Первой дружитіс важ пӧдругаясыскӧд, накӧд сійӧ ветлывліс войпукны, вашкӧдчыліс пельӧсъясын, ветлывліс самодеятельность кружокӧ и сэки весиг комсомолӧ пырис.
Йӧзыс тай пырӧны, мыйӧн сійӧ омӧльджык?..
Пырис комсомолӧ, но турун пуктӧм да куйӧд петкӧдӧм кузя собраниеяс — абу войпукӧм, кӧні позьӧ пӧттӧдзыд йӧктыны.
Кыдзкӧ ачыс артмис — сійӧ ӧтдортчис важ пӧдругаяс дорсьыс (найӧ этшаӧнӧсь колины колхозын), а найӧ вунӧдісны сійӧс.
Заводитчис олӧм: горт да маслозавод, маслозавод да горт, быд лун ӧти и сійӧ жӧ туй Агния Стригунова керка дорті, Пётр Шибанов ӧграда дорті, колхоз правление дорті...
Гажтӧм эськӧ овны тадзи, да позьӧ вӧлі надейтчыны — кодлы-кодлы, а сылы нылӧн не эндыны.
Сюрас сы серти зон, абу нин ылын сійӧ кадыс — сюрас!
Кыдзи олӧны батьыс да мамыс, сійӧ сідзи овны эз кӧсйы.
Лунтыр найӧ ноксьӧны овмӧсын, мыйкӧ пуктӧны, садитӧны, киськалӧны, базар вылӧ нуалӧны, ма, яй да картупель вылӧ деньга нажӧвитӧны.
Сёйӧны на пӧттӧдзыс и обновкаяс ньӧблӧны, а ветлӧны мисьтӧм паськӧмӧн, весиг оз узьлыны йӧз ногӧн — тӧдӧны сӧмын паччӧр да пӧлать.
Керкаас гажтӧм, куш стенъяс, енув пельӧсын кык ӧбраз, стенын отрывнӧй календарь — со и ставыс.
Старикъяс дӧвӧленӧсь, частӧ кывлан насянь:
— Мукӧдъяс серти бура олам, грек норасьны...
И мый требуйтны пӧрысь батьсянь да мамсянь — налы нэмсӧ колльыны и тадзи бур.
Вот петас верӧссайӧ — ас ногӧныс олӧмсӧ лӧсьӧдас.
Верӧсыс обязательнӧ лоӧ либӧ учитель, либӧ агроном, культурнӧй морт, мед книгаяс лыддьӧ, газетаяс выписывайтӧ.
Овмӧдчасны найӧ керка мӧдар джынъяс, кӧні комнатаас голландка-пач.
Ӧшиньясын тюлевӧй занавескаяс, пызан вылын кыӧм скатертьӧн патефон вевттьӧма, уна стекляннӧй пӧсуда — аслад овмӧсӧ ковмас став вын пуктыны.
Сылы кажитчыліс: асывнас водз-водз, шондіыскӧд ӧттшӧтш, садьмас сійӧ; верӧсыс узьӧ, пиыс (обязательнӧ пи) узьӧ; сійӧ ньӧжйӧник петӧ град йӧрӧ.
Кӧмтӧм кокъяссӧ кӧдзыд лысваыс сотӧ, капуста коръяс вывсянь ваыс дзирдалан капляясӧн визувтӧ, помидор дукӧн ӧвтӧ — гӧгӧр ставыс аслас, быдтор аслас киӧн вӧчӧма...
А рытъяснас гӧстьяс волывлӧны.
Оз сиктса рӧдняыс, оз Ёгоръяс да Игнатъяс, а верӧсыслӧн гӧстьяс.
Пукалӧны пызан сайын, чай юӧны, политика йылысь сёрнитӧны.
Сійӧ ачыс либӧ бокын пукалӧ да вышивайтчӧ либӧ гӧститӧдӧ: «Сёйӧ на здоровье, масӧ энӧ жалитӧй...
Мазіясыс асланым, таво масӧ уна чукӧртім».
Со сійӧ, сылӧн шудыс — зык ни шум, чӧв-лӧнь да бура олӧм.
Но эз ставыс сідзи, кыдзи чайтіс, артмы.
Верӧсыс, кӧть и мича зон, а абу учитель, абу агроном, пӧшти сэтшӧм жӧ колхозник.
Правда, книгаяс лыддьӧ, корсюрӧ гортӧ газетаяс ваявлӧ,
но сылысь гӧстьяс корны абу интереснӧ; оз чай, оз политика йылысь сёрни найӧс интересуйт — сур да вина, ломтас йылысь сёрни.
Дзик абу сэтшӧм верӧсыс, кутшӧмӧс чайтліс.
Стёша ас кежсьыс думайтліс — шудаӧн вӧчис Фёдорӧс, вермис эськӧ и мӧдлы сюрны.
Та вӧсна и Стёша ӧбидитчис:
ӧд сылысь бать-мамсӧ дорысь, аслас гортсӧ дорысь, гӧтырсӧ дорысь Фёдор ёнджыка бокӧвӧйясӧс уважайтӧ, Варвара тьӧткалысь кывзысьӧ!
Асывнас, кыдзи и пыр, сійӧ муніс удж вылӧ.
Сэні сійӧ пукаліс чернилаӧн лякӧссьӧм пызан сайын, повзьыліс ӧдзӧслӧн быд клопнитӧм шыысь.
Век кажитчис — вот-вот должен пырны Фёдор да каитчыны тӧрытъясьыс.
Маслозаводлӧн ичӧтик контораын вӧлі жар, нырад чапкис шоммӧм сыворотка дук.
Лёк туй вӧснаыс, жар вӧснаыс колхозъяс йӧвсӧ эз ваявны, уджыс эз вӧв...
Стёша пукаліс да виччысис.
Фёдор эз лок.
Сылӧн друг кутіс бергӧдчыны юрыс, гудрасьны сьӧлӧмыс...
12
Унмовсигас Фёдор мӧвпаліс: аски мыйкӧ колӧ думыштны, — а думыштны нинӧм эз вермы.
Ветлӧдліс гӧрӧм муяс вывті ӧти трактор дорсянь мӧд дорӧ, сэсся бӧрйис гож водзысь кос места, водіс, сайӧдіс картузнас синъяссӧ, куйліс сэні да унзільпырысь видзӧдіс тувсовъя лӧз небесаас.
«Мам дорӧ эськӧ ветлыны.
Важӧн нин эг вӧв.
Кор гӧтыртӧм вӧлі, быд тӧлысь ветлывлі видлыны...»
И Фёдорлы тӧдвылас уси мамыс.
Мунӧ сійӧ гӧрбыльтчыштӧмӧн, посньыдика тэрыба восьлалӧ, вушйӧм чышъяна юрсӧ чургӧдӧма водзӧ, киясыс бӧрвылын.
Паныдасяс бригадиркӧд, обязательнӧ заводитас видчыны: «Кытчӧ видзӧдан?
Кӧнӧсь тэнад синъясыд?..
Лопатинъяс керка сайын зӧр пытшкын кӧзаяс ветлӧдлӧны.
Потшӧстӧ дзоньтыштны тіянлы кадыс оз сюр!
Старукалы тӧждысьны лоӧ.
Розьыс ворота пасьта.
Сэт ме неуна тупкышті».
И бригадир спокойнӧй: Дарья Соловейкова кӧ нин «неуна тупкыштіс», сідзкӧ — ӧні лючки-ладнӧ, сэті кӧзаяс оз нин пырны.
Бригадир сулалӧ да кывзӧ, кытчӧдз Дарья оз мудз.
Мамыс радейтӧ броткыштны.
Покойник батьыслы сюрлывліс мамсяньыс.
Батьыс воліс удж вылысь, пуксьыліс пызан сайӧ, а мамыслӧн век вӧлі дасьтӧма сылы мыйкӧ выльӧс: гид вевтыд сісьмӧма, пес чипастӧ абу местаӧ тэчӧма, уль пес вайӧма.
Батьыс сідзи и шулывліс: «Ӧбедайтны музыкаӧн».
А Федялы мамсяньыс мыйта сюрліс!..
Броткысь мамыс, быттьӧ некодкӧд оз лӧсяв, а сиктын сійӧс радейтӧны...
«Сы дорӧ эськӧ мунны, висьтавны ставсӧ — гӧгӧрвоас, жалитыштас, видыштас ас ногӧныс...
Оз позь!»
Мамыслӧн ӧні ӧти радлун — пияныс.
Найӧ шудаӧсь — шуда и сійӧ.
Мунны, норасьны...
Бокисянь сылӧн шогыс мамыслы даспӧв ыджыдджыкӧн кажитчас.
«Вай нин ачыд думайт, эн торк мамыдлысь олӧмсӧ».
Фёдор чеччис, неокотапырысь мӧдӧдчис сиктӧ.
Варвара тьӧтка, тыдалӧ, аслас бабьей сьӧлӧмнас гӧгӧрвоис Фёдорлысь шогсӧ.
— Мый нин сэтшӧм жугыль, молодеч? — но юасьны эз мӧд.
Сійӧ тӧдіс, мый Фёдор бӧр вайӧдіс вӧвсӧ, тӧдіс и Ряшкинлысь семьясӧ...
Сійӧ прӧстӧ корис: — Мунам ме ордӧ, гӧстьӧн лоан.
А то уджалам, лыддьы, ӧтлаын, а тӧдсаӧсь сӧмын контораын.
Оз туй тадзи!
И старик менам рад лоас: гӧсть кӧ эм, сідзкӧ, вина сулея пызан вылӧ.
А радейтӧ сійӧс.
Председательлӧн керкаыс вӧлі нёль ӧшиня — мичаа лӧсйӧм стенъяса кык ичӧтик комната.
Пӧлать улас Фёдорлы ковмис копыртчыны.
— Мый сэтшӧма видзӧдалан менсьым керка пытшкӧссӧ? — юаліс Варвара тьӧтка.
— Вермин эськӧ и ыджыдджык керкаын овны.
— Оз позь.
Унаӧн оз бурджыка меысь овны.
Меным кӧ сувтӧдны выль кӧрӧмина, то и мукӧдъяслы колӧ...
Вӧр пиын олам, керка вевтъяс сӧмын шондісӧ аддзӧны, а сиктын став керкасӧ стрӧитавлӧмаӧсь не сӧмын колхозъясӧдз, но и революцияӧдз на.
Кияс оз судзсьыны.
— Коді нӧ мыжа?
Хромцовоын вот быдса улича выль.
— Коді нӧ мыжа?
Гашкӧ, и ме...
Пӧрысь, джоджтӧ бара абу чышкӧмыд?
— А быд лун ӧмӧй колӧ? — гажаа да збоя шыасис старик.
Варвара тьӧткалӧн верӧсыс вӧлі еджыд дзор тошка, косіник старик, шог тӧдтӧм чукыръясыс чужӧмас петкӧдлісны, быттьӧ сійӧ век нюмъяліс.
Фёдор тӧдіс — Игнат дед лоӧ Алевтина Ивановналы ыліса рӧдняӧн, сідзкӧ и сылы.
Игнат вӧлі налӧн свадьба вылын, юис йӧзсьыс эз унджык, но медӧдйӧ коддзис.
— Омӧлик тэ менам кӧзяйка, — юрнас довкйӧдлыштіс Варвара.
— Лӧсьӧд мӧдӧс...
Со ӧд, бур другӧй менам, кутшӧм сійӧ лёк, кор гӧтырыд начальствоӧ веськалӧ, — Фёдор дінӧ шыасис Игнат дед. — Меным и джодж чышкыны и пач ломтыны, веськыд мат...
— Висьтав нин веськыда, мый соссян!
Тэ и мӧс лысьтан и нянь шом вӧчан...
Велаліс.
Сэтшӧм сӧчӧнъяс пӧжалӧ, кытчӧ меным сэтчӧдз!
Сӧмын дыш: кытчӧдз румка он кӧсйысь, чуньнас жель оз бергӧд.
Мукӧддырйиыс керкаысь чорыд нянь коркатор он аддзы.
Горт овны быттьӧкӧ и талант эм, да бабалӧн кодь зільлуныс абу.
Груб, скӧр Варвара гортас быттьӧ раммыштіс, гӧлӧсыс кыз, броткысь, бур.
— Мый нӧ, котӧртлыны али мый, Варварушка? — казьтыштіс Игнат дед.
— Радлан, грекӧвӧйтысь.
Котӧртлы нин.
Сӧмын ӧдйӧ.
— Ачыд тӧдан, ме ичӧтсянь кокйылын тэрыб.
— Мый вылӧ, мый вылӧ, а сы вылӧ тэ тэрыб.
Игнат дед корсьысьыштіс пач сайсьыс, босьтіс тыртӧм сулея, сюйис сійӧс зептас, мудера мигнитіс Фёдорлы да муніс.
«Ӧні, навернӧ, юасьны кутас, кыдз да мый?..
Эз жӧ прӧстӧ кор гортас...» — думыштіс Фёдор, кор найӧ колисны кыкӧн.
Но Варвара тьӧтка эз и думайт юасьны, сійӧ ачыс заводитіс висьтавны ас йывсьыс.
— Вот шуӧны, лёка веськӧдла колхозӧн...
А мый тані шензьынысӧ?
Ме баба неграмотнӧй.
Аддзан, гортын книгаяс эмӧсь, вӧтча мукӧдъяс бӧрся, а наукаӧ кутчысьны ме абу нин том...
Игнат дед, збыльысь, кокйылас тэрыб вӧлӧма.
— Со кыдзи ми! — ӧдзӧс дорсяньыс на шуис сійӧ. Сэсся кутіс котравны гӧбӧчсянь пызан дорӧ — лӧсьӧдны пызан.
Пуксисны пызан сайӧ.
— Эк, шог вӧчысь тэ миян! — сы водзын сулалысь вина румка вылӧ видзӧдіг кыдзкӧ тешкодя ышловзис Игнат дед.
— А аслыд нӧ мый? — Варвара тьӧткалысь юаліс Фёдор.
— Эн и тшӧкты.
— Ми асьным, ми асьным...
Сійӧ и сідз пукыштас, компания ради.
Тэнад здоровье вӧсна, племяш!
Тэ ӧд меным племянник быттьӧ, кӧть и рӧдыс миян ылын нин.
Заводитчис пызансайса обычнӧй сёрни быдтор йылысь: кӧйдыс йылысь, кӧдзӧм йылысь, ломтас кыскалӧм йылысь, уджалысьяс тырмытӧм йылысь.
— Кӧдзигӧн нинӧм на, справитчам.
А вот турун пуктігӧн!
Миян видзьясыс вӧрынӧсь, джынсӧ лоӧ оз машинаясӧн, а косаӧн ытшкыны.
Вот сэки и мӧдам сьывны — йӧзыс этша, уджалан кияс оз тырмыны!
Ми нин велалім таӧ...
Миянлы эськӧ зэлӧдчыштлыны, трудодень бурджыка мынтыны, и сэки, видзӧдан да, найӧ, кодъяс пышйылісны колхозысь, бӧр локталасны эськӧ.
Тӧлкуйта, тӧлкуйта та йылысь — босьтчылам, зільыштам, кодкӧ кывзӧ, а кодлыкӧ и дзик веськодь.
Эмӧсь и сэтшӧмъяс — асланыс град йӧрысь кындзи, нинӧм оз кӧсйыны тӧдны.
Чистӧй му вылын ёг турун.
— Менам гортсаяс йылысь сёрнитан? — юаліс Фёдор.
— Мый сэні сёрнитнысӧ?
Тэ и ачыд метӧг аддзан...
Эк, Федюха, Федюха, удал зон, да нем он гӧгӧрво!
Неуна тэ ӧшибитчыштін.
Мыйла тэныд коліс Ряшкинъясас пырны?
Заритчин кӧ нин Степанида вылӧ, то тэ сійӧс торйӧд гортсьыс.
Ӧтнассӧ сійӧс, пӧжалуй, вермин ас ногӧныд велӧдны.
Тэ на ордӧ пырин — ставнысӧ куимнансӧ он вермы!
Тэнӧ эськӧ мед асьтӧ эз дзугны...
Фёдор чӧв оліс.
— Силан абу озыръяс пиысь.
Озырӧдзыс кыпӧдчыны сюсьлуныс эз тырмы, а гашкӧ, и горшлуныс торкис.
Кор абу зэв сюсь, горшасьӧмыд оз зэв ёна отсась озырмыны.
Медым озырлун шедӧдны, риск колӧ, а горшлуныд пӧдтӧ рисксӧ.
А Силан мортыд горш: ас улас ветлас да видзӧдлас, оз-ӧ позь сэтысь ырӧш пуны.
Прӧстит менӧ, ме веськыда...
Вот татшӧм Силанъясыс, колхозъяс котыртігӧн, ой, кутшӧм сьӧкыдпырысь колхозъяс вылад видзӧдісны!..
Середняк видзӧднысӧ ас морт, а пытшкӧсыс кулаклӧн, враглӧн!
Ӧні быттьӧкӧ и абу врагъяс, а кутшӧма мешайтӧны!
Вот збыльысь — зӧртусьяс.
Ёнасӧ быттьӧкӧ и оз дойдны, а дӧзмӧдчӧны.
— Тэ сідз сёрнитан, мый меным кольӧ ӧтитор — мунны да копыртчывны: видза колянныд.
— Ог, ме сы вылӧ тэнӧ ог тшӧкты.
Видлы вай — сісь пинь ансьыс кыскы пинь.
Сӧмын первойсяньыс тайӧс колӧ вӧлі вӧчны.
Ӧнітӧ, дерт, сьӧкыд.
Ме ӧд тӧда: Стёшасяньыд тэныд бура сюри, мый вӧвсӧ батьыслысь мырддин.
Сійӧ ёнджыка эскӧ бать-мамыслы, чем тэныд...
Сы вӧсна ме тэныд тайӧс ставсӧ висьтала, зонмӧ, мед эськӧ тэнад эз артмы пӧслӧвичаын моз:
«Кӧинъяскӧд кӧ олан — кӧинъяс моз и омляв».
Воюйт!
— Пола, мый воюйтсис нин.
Зэв лёка тавой миян артмис, казьтывнысӧ яндзим.
— Гӧгӧрвоана, сытӧг оз вермы лоны...
Ёнасӧ эн шогсьы, ставсӧ сьӧлӧм бердад эн примит.
Кӧсъян, мед шуда вӧлін — жуглы, збоя жуглы, а сьӧлӧмтӧ кӧдзӧд, мед весьшӧрӧ оз сотчы.
Игнат дед чӧв оліс, кӧть и сюся кывзіс сёрнисӧ. Сійӧ вӧлі недӧвӧлен, мый сёрнинас весиг вуніс сулеяыс, да шуис:
— Ладмас ставыс, семейнӧй делӧ, эн шогсьы!..
Нокось, видлам вай ещӧ.
— А тэ кӧ, — Варвара тьӧтка бергӧдчис сылань, — сиктӧ петкӧдан сёрнисӧ, смотри менам!..
Баба удж вӧчигад и бабскӧй привычкаяс тэнад лоины — эм грек, суклясьыштны радейтан.
Тошка корасьысь!
— Эк, Варук, Варук!
Да ме ӧмӧй?..
Тэысь лёкджык кывъя мортыс, ей-богу, некод абу.
— Ладнӧ!
Мортыслӧн ыджыд шог.
— Ме сылы друг али абу?
Тэ меным висьтав: коді ме тэныд? — дед неуна коддзыштіс нин.
Рытъя лӧзов ӧшиньӧ ывласяньыс кодкӧ ньӧжйӧник тотшнитіс.
— Коді тайӧ сэні?
Абу-ӧ тіян, Фёдор?
Менам гӧстьяс ӧшиньӧ оз таркӧдчыны, веськыда ӧдзӧсӧ зымӧдӧны. — Варвара тьӧтка чеччис, здук мысти бӧр воис да довкнитіс Фёдорлы: — Тэла, мун.
Ӧшинь дорын, керка стенӧ юрнас мыджсьӧмӧн, сулаліс Стёша.
И кӧть рытыс вӧлі шоныд, пельпомъяс вылас сійӧ вӧлі плавгӧма еджыд шерстянӧй шаль.
Ни ӧти кыв эз шуны найӧ, тэрыба мунісны председательлӧн керка дорысь.
И сӧмын кор кежисны пельӧс сайӧ, саялісны Варвара тьӧтка ӧшиньясысь, кыкнанныс надзмӧдісны воськовнысӧ.
Фёдор гӧгӧрвоис — ӧні заводитчас сёрни.
Сійӧ видзӧдліс гӧтырыс вылӧ.
Стёшалӧн чужӧмыс кельыд, синъясыс гӧрдӧдӧмаӧсь бӧрдӧмсьыс, но тайӧ здукас коса дзирдалісны.
— Вина юан?
Гӧститны мунӧмыд?
А мӧдыс и рад...
Норасин сылы, кӧнкӧ?
Тӧдан, кодлы норасьны.
Варваралы!
Сійӧ, злӧдей, миянлысь семьянымӧс дась ловъявылысь сёйны.
Сійӧ велӧдас тэнӧ!..
Стёша курччис чышъян помсӧ да шытӧг бӧрддзис.
— Бӧрд эн бӧрд, а тэныд ӧтитор шуа, — скӧрысь шуис Фёдор, — овны тіян ордын ме ог кут!
Либӧ мунам ӧтлаын, либӧ ме ӧтнам муна.
Тэнад бать-мамысь ылӧджык.
Со менам кыв, и ме сійӧс ог веж.
— Варвара!
Сійӧ, пежыд!
У-у, горшсӧ эськӧ йири!
Пон рӧд!
Этша на сылы, мый сикт пасьталаын миянӧс янӧдӧ, менсьым олӧмӧс кӧсйӧ торкны!
Мыйысь?..
Мый лёксӧ ми сылы вӧчим?
Мыйӧн ме сылы ог кажитчы?
— Сійӧс мыжавны нинӧмысь.
Сійӧ тані дзик нинӧм.
Ӧшибитчи ме, мый сӧгласитчи тіян ордӧ овны локны.
Стёша... мунам татысь, МТС-ын кутам овны.
— Некытчӧ ме ог мун!
Мыйӧн тэныд тані лёк?
Ӧд аслад уджысь кындзи, тэ нинӧм он тӧд.
Лёка ӧмӧй олан?
Овмӧс, усадьба...
А сэні пуксян жалӧванье вылӧ.
— Стёша, мый жалитан?
Ковмас кӧ, и сэні ставыс лоӧ.
— Тӧ-ӧда...
Да и мый сёрнитны!
Оз позь меным мунны гортысь.
Тэ эськӧ коркӧ мед интересуйтчин...
Сӧвестьыд тэнад сы мында жӧ, мыйта злӧдей Варваралӧн!..
Кага ӧд менам лоӧ!
— Кага!
— Талун удж вылын кутіс юрӧй бергӧдчыны, восӧдны...
Мам видлаліс...
Кытчӧ ме каганас гортысь муна?
Мам дорысь бокӧвӧй нянька дорӧ...
Буринысь оз корсьны бурджыкӧс, Феденька-а...
Стёша бӧрдіс.
Фёдор чӧв оліс.
Тадзи — ӧтиыс ньӧжйӧник бӧрдігтыр, мӧдыс чӧв олігтыр, зумыш — пырисны керкаӧ!
Кильчӧ дорас найӧс встретитіс Алевтина Ивановна, колльӧдіс бугжыльнас видзӧдіг.
Должен лоны кага.
Но сійӧ абу на, сійӧ эз на вӧв семьяын.
Эз на вӧв, а участвуйтӧ нин олӧмас.
13
Фёдор и думыштны эз куж, кыдзи татшӧм зык бӧрын сійӧ кутас овны ӧтлаын тестьыскӧд да тьӧщаыскӧд, сёян пуны ӧти пачын, быд лун аддзысьлыны...
Ӧта-мӧдыдлы ӧд ковмас синмад видзӧдлывны, мый йылысь кӧ ковмас сёрнитны!
А не сёрнитны, кывзыны боксянь зывӧк...
— Миян колхозын ньӧти оз тӧждысьны йӧзыд вӧсна!
— Со мый сылы ковмӧма, — вочавидзӧ тестьыс.
— Мӧскыдлы турун ковмас заптыштны...
Бара, кӧнкӧ, ковмас Сюзь либӧ Авдотья шор дорӧ кыссьыны?
— А кытчӧ нӧ?
Гашкӧ, виччысян, ойдлан видз сетасны ю дорысь?
— Этша ӧмӧй видзьясыс.
— Тэ Варвара дорӧ мун, бӧрдышт, гашкӧ, жалитыштас...
Со лӧсьӧдчӧны пӧ Кузьма сотчӧмысь мыръяс бертавны — ми воклы буретш.
— Уджав на вылӧ, тайӧс найӧ радейтӧны.
Тайӧн и помассьӧ налӧн став сёрниыс, и быд лун ӧтитор йылысь.
Зывӧк кывзыны!
Зывӧк кывзыны и Алевтина Ивановналысь радлӧмсӧ: «Миян порсьным кӧкъямыс пуд кымын нин лоӧ, абу колхозлӧн кодь куш лыясыс».
Зывӧк видзӧдны тестьыс вылӧ, коді ывлаысь вайӧ вошӧм подковъяс, сімӧм кӧрт тувъяс, ӧдзӧс дзиръяс, гез помъяс...
Ставыс тайӧ зывӧк!
Кыдзи накӧд овны?..
Ӧткажитчыны, мунны, торйӧдчыны, сідзкӧ, торйӧдчыны Стёшакӧд.
Да и сӧмын-ӧ сыкӧд?
Сылӧн еджыд чужӧмыс абу нин важкодь свежӧй.
Стёша эз вермы ӧні терпитны ни яй, ни чери дук, ни карта дук.
Сомневайтчыны оз нин позь!
Кажитчӧ вӧлі, оз позь овны, но вӧлі сӧмын кажитчӧ.
Фёдор век на оліс Ряшкинъяс ордын.
Ӧта-мӧдыслы синманыс эз видзӧдны, зато Фёдорлӧн частӧ луддзывліс балябӧжыс, лопатка костыс сылы мышкас бугжыльӧн видзӧдӧмысь.
Сёрнитлісны сӧмын сэки, кор нин быть колӧ вӧлі.
И пыр тадзи: «Стёша тшӧктіс пес поткӧдлыштны, меным эськӧ чер...»
Шуны тестьсӧ «батьӧн» — сьӧлӧмыс оз лэпты, шуны ним-вичнас — ӧбидитчас, войдӧр батьӧн шуліс.
Стёша ачыс омӧльтчис да мисьтӧммис, и эз сӧмын нӧбасьӧмсьыс.
Сійӧ пыр ӧні видзӧдіс джоджас, и сы синъясын тӧдчис полӧм, шог, лёкысь скӧралӧм не сы мында Фёдор вылӧ, мыйта «злӧдей Варвара» вылӧ.
Лунысь лун сійӧ пыр ёнджыка ӧтдортчис верӧс дорсьыс.
Корсюрӧ Фёдор гусьӧникӧн следитліс сы бӧрся: «Кутыштлыны эськӧ, мелуйтыштны, сёрнитыштны сьӧлӧмсянь...» Да позьӧ ӧмӧй!
Синва, сёрни, а сэні и кӧритӧм, горзӧм, локтасны бара бать-мамыс...
Войяснас, Стёшакӧд орччӧн куйлігӧн, коді узьліс стенлань бергӧдчӧмӧн, Фёдор йирис кулакъяссӧ, медым не горӧдны шогысла, забеднӧысла:
«Сьӧкыд!
Ог сэсся вермы!
Пӧдтӧ ставыс!»
Муяс вылын, тракторъяс дорын, МТС-ын Фёдор вермис и шутитны, и серавны, мигайтчыны секретарша Машенькакӧд, мыйысь вежӧктыліс Чижов.
МТС общежитиеын чорыд нар вылын сійӧ ӧні вӧлі пӧшти шуда.
Вот и збыль шуласны — эг лӧсяв на семьяӧ...
Эг лӧсяв...
Страшнӧйӧсь тайӧ кывъясыс, уна-уна йӧз мучитчӧмысь артмисны тайӧ кывъясыс.
Пыр частӧджык и частӧджык воліс юрас мӧвп: «Оз жӧ вермы тадзи нэм чӧж лоны...
Помасьны должен...
Кор?
Мыйӧн?..»
Кольліс лун бӧрся лун, недель бӧрся недель, а помыс эз тыдав.
Кыдзи и пыр, джоджас видзӧдігтыр, Стёша заводитіс:
— Аски луныс тэнад прӧст?
— Прӧст, — дасьпырысь вочавидзис Фёдор. Сылы вӧлі нимкодь нин сӧмын сыысь, мый гӧтырыс заводитіс сёрнитны первойӧн, заводитіс сёрнитны бура.
— Аски бать мунӧ Сюзь шор дорӧ ытшкыны.
Гашкӧ, ветлан, отсыштан?..
Йӧвнас вердӧны миянӧс тшӧтш.
— Ладнӧ, — веськодя шуис Фёдор.
Силантий Петрович да Фёдор петісны гортсьыс войнас.
Сюзь шор дорӧдз — дас вит километр, да и тайӧ километръяссӧ чӧрт мерайтлӧма коколюкаӧн.
Сук понӧльяс костӧд чукльӧдлысь трӧпаыс вӧлі тырӧма сісьмӧм важ лыскӧн да лайкъясис кок улын.
Мунісны сідз, быттьӧкӧ сьӧлӧмсяньыс вӧчисны кутшӧмкӧ сьӧкыд удж, кыліс сӧмын асланыс нускӧмыс.
Таті мунігӧн и бур другъяслы абу окота сёрнитны.
Фёдор, коді зурасьліс ёсь увйӧ да ещӧ конйыштчыліс пу вужйӧ, кыкысь ёрччыштліс:
«Мед эськӧ тэнӧ!..»
Тестьыс жӧ сӧмын крут логӧд потш кузя вуджигӧн ӧтчыд сетліс гӧлӧссӧ:
— Нӧрӧвитышт, эн сразу...
Кыкнанным огӧ лыбӧй...
Сэсся видз вылӧ вотӧдз некоднанныс эз шуны ни ӧти кыв.
Во нёль сайын тані вӧрсӧ пӧрӧдісны, скӧрысь дзижгисны электропилаяс, шувгӧмӧн, кыдзи бушков водзвывса тӧв, грымгысьлісны пожӧмъяс, а мыръяс, увъяс, вутшъяс вомӧн трелёвочнӧй тракторъяс кыскавлісны пӧрӧдӧм пуяссӧ.
Ӧні лӧнь, шуштӧм.
Ӧта-мӧдсяньыс ылын сулалӧны ӧтка пуяс.
Тайӧ абу случайнӧ кольӧм пуяс, найӧс кольӧма кӧйдыс вылӧ.
Найӧ долженӧсь выльысь кӧдзны вӧрысь мездмӧм мусӧ.
Коркӧ тайӧ пуясыс сулалісны тшем, полісны сёрмыны, медым не кольны шондітӧг, тэрмасьӧмӧн нюжӧдчисны вывлань.
Ӧні на гӧгӧр некод абу, сӧмын налы удайтчис овны.
Сулалӧны кузьӧсь, вӧсниӧсь, быттьӧкӧ куштӧмаӧсь, найӧ бура видзисны йылас этшаник коръяссӧ да лысъяссӧ.
Сьӧдасьӧм мыръяс пӧвстын мусьыс петкӧдчӧмаӧсь посньыдик кыдз пуяс, лов пуяс, пипуяс, а кӧні васӧдджык да небыдджык — бадь пу да сэтӧр.
Татшӧм небыдъяссьыс и ытшкывлӧны турунсӧ сійӧ скуп кӧзяинъясыс, кодъяс оз надейтчыны колхознӧй видзьясвывса турун вылӧ.
Тані ёнджыкасӧ быдмӧ сэтшӧм турун, кодӧс сиктъясын шуӧны гумйӧн.
Челядь кульӧны засӧ да чӧскыда сёйӧны сійӧс.
Ытшкыны колӧ сійӧс цветиттӧдзыс, а он кӧ удит, быдмас, чорзяс, и скӧт оз кут сёйны.
Кӧйдыс вылӧ кольӧм матысса кыдз пулӧн йылыс лои розӧвӧй.
Кӧнкӧ кыпӧдчӧ шонді, но мусяньыс оз на тыдав.
Сувтісны ичӧтик увтас эрд вылӧ — Фёдор ӧтар помас, Силантий Петрович — мӧдарас.
Ытшкыны заводиттӧдз старик важнӧя (поліс, мый зятьыс кутас думсьыс серавны сы вылын) чӧвтіс пернапас розӧвӧй кыдз пу йыв вылӧ.
Заводитіс сійӧ первой.
Косанас ӧвтыштіс сійӧ видзчысьӧмӧн, кужӧмӧн.
Заосичьеын, кӧні чужис Фёдор, сэтчӧс местасӧ шуӧны: «Гӧгӧр вӧр да небесаӧ розь».
Матын эз вӧвны ни ойдлан видзьяс, ни кос веретяяс.
Фёдорлӧн батьыс сиктын лыддьыссьыліс бур ытшкысьӧн да гордитчыліс тайӧн:
«Абу сьӧкыдтор шыльыд видзтӧ ытшкыны, а вот миян видзьяс вылын думыштлытӧг ньӧтчыд он ӧвтышт».
Бӧрынджык, кор Фёдор велаліс ветлыны велосипедӧн да вермыліс лёкиник туй кузя часӧн тӧвзьыны Хромцовосянь Большовскӧй МТС-ӧдз кызь километр, пыр уськӧдліс тӧдвылас, кыдзи найӧ батьыскӧд ытшкывлісны кустъясӧн тырӧм эрдторъяс вылын, сотчӧминъясын.
Велосипедӧн мунігӧн век лоӧ тышкасьны туйыскӧд.
Быд гуран, кыз лыааин, кӧлеса туй — ставсӧ колӧ кытшовтны, вермыны.
Тадзи и вӧрын ытшкигӧн...
Ичӧтик кусттор вошӧма сук турун пиӧ.
Енмыс мед видзас сійӧс не аддзыны, веськавны сэтчӧ косанад!
Коса нырнад вундыссьӧ туруныс.
Сійӧ пӧрӧ покосад.
Турунысь мездмӧм кустторйыс эршасьӧ, — быттьӧ скӧралӧ морт вылас — сійӧ куш, недӧвӧлен, но сыкӧд помалӧма, кольӧ сӧмын воськовтны и водзӧ...
Паськыдджык места, туруныс рӧвнӧй — раз, раз! — покосыд паськыд.
Сэті ытшкыны лӧсьыд — оз ков майшасьны.
Но эн ылав — турун письыс тыдыштӧ мыр йыв, сійӧ кыйӧдӧ косатӧ...
Кусттор, мыр, сісь пӧрӧм кыдз пу — ставсӧ колӧ кытшовтны, вермыны.
Ытшкигас Фёдор корсюрӧ вунӧдліс тесть йывсьыс.
Шондіыс кайис нин вылӧ, кутіс пӧжны, яй бердад сибдӧ дӧрӧмыд.
Кор Силантий Петрович дорсянь кывліс лэчтасьӧм шы, Фёдор тшӧтш сувтліс, свежӧй туруннас чышкыштліс коса дорышсӧ да босьтліс ассьыс лэчтансӧ.
Налы ӧтпырйӧ окота лои юны.
Найӧ кыкнанныс пуктісны косанысӧ, кыкнанныс мӧдӧдчисны кустъяс пыр шор дорӧ.
Пока Силантий Петрович пӧттӧдзыс юис, Фёдор сулаліс бокын, виччысис.
Старик, ва бердас копыртчӧмӧн, юис дыр, кыпӧдлыштліс юрсӧ, медым шойччыштны, и виж ус вывсьыс войталіс ваыс.
Юӧм бӧрас видзчысьӧмӧн, медым не гудыртны, кӧтӧдіс чужӧмсӧ да кыв шутӧг вешйис.
Сы местаӧ нюжӧдчис Фёдор.
Васӧд му вылын морӧснас куйлігӧн сійӧ дыр жӧ юис, кыпӧдліс жӧ юрсӧ, медым шойччыштны.
Луншӧр кадӧ ӧтлаасисны.
На костын коли шыльыдін, кӧні эз вӧвны ни мыръяс, ни кустъяс, ни кос пу увъяс.
Быд ӧвтыштчӧмӧн, быд воськолӧн найӧ матысмисны ӧта-мӧд дінас, кыкнанныс пӧсялӧмаӧсь, гӧрдӧдӧмаӧсь, мудзӧсь.
Гашкӧ, найӧ эськӧ и ӧтлаасисны да видзӧдлісны ӧта-мӧдныслы синманыс.
Мый налы юкны тайӧ здукас?
Кыкнанныс уджалісны, кыкнанныс ӧткодя мудзисны, ӧтиыс мӧдсьыс эз кольччы, гусьӧн дӧвӧленӧсь ӧта-мӧднас...
Гашкӧ, и видзӧдлісны эськӧ, но, гашкӧ, и эз.
Найӧ вӧліны матынӧсь нин.
«Вжи! Вжи!» — ӧтарсянь ӧвтыштчӧм, мӧдарсянь, шарскӧ-пӧрӧ покосъясаныс туруныс.
Фёдор кутіс друг чувствуйтны, мый сылӧн косаыс быттьӧкӧ вундіс вутш вылысь нитш шапкасӧ.
Сійӧ кыпӧдіс косасӧ да чукыртчыліс, быттьӧ ёна доймис.
Коса дорышыс вӧлі вирӧсь.
Ытшкӧм турун вылас ӧтилаын сідзжӧ вир туй, но сэні вирыс эз вӧв сэтшӧм югыд да гӧрд, кыдзи дзирдалысь сталь вылын.
Руд гӧна ичӧтик комӧктор куйліс Фёдор кокъяс дорын.
Сійӧ веськалӧма коса дорнас ичӧтик кӧчпилы.
Силантий Петрович шыбитіс косасӧ, мыйкӧ заводитіс кутны турун письыс, медбӧрын кутіс, сэсся веськӧдчис.
Матыстчис Фёдор:
— Чилснитӧмыд тэ, пиук, сійӧс...
Тыдалӧ, коса йывнад...
Видзӧдтӧ, кокыс вирӧсь.
Тестьыслӧн сарӧгӧсь паськыд кипыдӧс вылас пукаліс мӧд ичӧтик кӧчпи;
небыдик гӧна гӧрбыльтчӧм мышку вылас ляскысьӧмаӧсь бархат кодь небыд кузь пельясыс, повтӧг, кыдзкӧ жугыля дзирдалӧны васӧд, пемыд синъясыс.
— Поз тані вӧлӧма.
Кыдз нӧ казялан, — мыжапырысь нурбыльтіс Фёдор.
— Енлӧн немгӧгӧрвотӧм пемӧс.
Оз ӧд пышйы...
Тестьыслӧн и гӧлӧсас и гӧрдӧдӧм чужӧмвывса чукыръясас тӧдчис, мый сійӧ сьӧлӧмсяньыс, збыльысь, жалитӧ кӧчписӧ.
— Он ӧд вермы казявны...
— Казявны сьӧкыд.
Вай кутшӧмкӧ рузумтор.
Кӧрталам лапасӧ, нуам гортӧ, гашкӧ бабаяс и лечитасны.
Ловъя пемӧс ӧд.
Найӧ помалісны ытшкансӧ да мӧдӧдчисны гортас.
Силантий Петрович нуис Фёдорлысь и ассьыс косасӧ.
А Фёдор, морӧс бердас топӧдӧмӧн, нуис небыдик шоныд комӧктор.
Тайӧ рытнас ужнайтісны ӧтлаын.
Пуксисны сёйны старикъяс джынйӧ.
Пызан вылын эз вӧв ни сур, ни вина, а вӧлі праздник кодь.
Силантий Петрович да Фёдор, кыкнанныс сӧстӧм дӧрӧмаӧсь, пукалісны орччӧн да ньӧжйӧник сёрнитісны овмӧс йылысь.
— Недель кымын кӧ сёрмим — туруныс эськӧ чорзис.
— Чорзис эськӧ...
А тэ, зонмӧ, ӧвтчылӧмыд косанад вӧрса видзьяс вылад...
Ошйысьтӧг шуа — менӧ, старикӧс, ордйин.
— Кыдз нӧ эг ӧвтчыв!
Абу ӧд карса.
— Сійӧ и тӧдчӧ.
Алевтина Ивановна пачдорса лабичын кӧтӧдӧм коръясӧн кӧрталіс кӧчпилысь коксӧ да ачыс меліа шуаліс:
— Йӧюк, тэ менам, йӧюк, мыйла нӧ, мусаӧй, полан?
Эн пов, донаӧй, водзджык эськӧ повзьыны тэныд.
Водзджык...
Веськавны жӧ, коньӧрлы, колӧ коса улӧ.
А бокын, мед не кывны пызан вылысь яя шыд дук, пукаліс Стёша да юис пӧжӧм йӧв.
Югъялысь, шуда синъясӧн сійӧ видзӧдіс ставныс вылӧ: гортын лӧнь, важсӧ вунӧдӧма.
Сійӧ ӧд сулаліс Фёдор да бать-мамыс костын, сылы ӧд медуна сюрлывліс, зато и ӧні ставсьыс медрад.
Гортын лӧнь, важыс вунӧма.
14
Аски асывнас локтіс бригадир Федот Носов, векни пельпомъяса, кузь тушаа морт, кодлӧн кыз щӧкаыс век вӧлі тошсялӧма.
Сійӧ эз шоча пыравлы Силантий Ряшкин ордӧ, и Фёдор, кӧть кыдзи эз следит сы бӧрся, некыдзи эз вермы гӧгӧрвоны — другъяс али врагъяс ас костаныс тайӧ кык мортыс.
Пырӧм бӧрас кӧ Федот здоровайтчыліс пельӧсӧ видзӧдіг, сувтліс джодж шӧрас, эз пӧрччыв шапкасӧ, — сідзкӧ сысянь эн виччысь буртор.
А порог дорсяньыс кӧ сійӧ сразу прӧйдитліс лабич дорӧ, пуксьывліс да пыдӧ дзеблывліс лабич улас ассьыс бусӧсь ыджыд сапӧгъяссӧ, — сідзкӧ, лоӧ бур сёрни, а гашкӧ, и пызан вылын вина сулея.
Тайӧ пӧрйӧ бригадир сувтіс джодж шӧрас, видзӧдіс бокӧ.
— Силан, — скӧрысь шуис сійӧ, — аски лӧсьӧдчы ытшкыны мунны.
— Мый нӧ, — вочавидзис Силин Петрович, — кыдзи мукӧдыс, сідзи и ме.
— Варвара шуис, медым таво кашеварӧн тэнӧ эг пукты.
Клавдияӧс индісны...
Сійӧ висьӧ, куртны оз вермы.
А тэ со аслыд ытшкан, небось.
Вот и колхозлы зільышт.
— Тіян сӧвестьыд эм Варвараыдкӧд, — ме ӧд пӧрысь.
Аслым кӧ и ытшка, то ӧдва-ӧдва.
Нинӧмсӧ эн думайт, Федот, кыдзи ветлывлі кашеварӧн, сідзи и муна.
— Нинӧм ог тӧд, Варвара тшӧктіс.
Федот бергӧдчис, пӧлать улӧдыс мунігӧн гӧрбыльтчыштліс, сьӧкыд сапӧгъяснас грымӧдігтыр петіс.
— Ок и пеж!
Ассьыс стариксӧ, небось, паччӧр вылас видзӧ!
А этайӧ мыйӧн пырис, мыйӧн сюръя моз сувтіс, сідзи и менам сьӧлӧмӧй вӧрзис...
Уджав налы гожӧмбыд, а мый босьтан?
Виччысь, сетасны...
Силантий Петрович ӧлӧдіс гӧтырсӧ:
— Тырмас!
Босьтчы удж бердӧ!
Сурыд эм абу рыт кежлас?
— Сур да сур, менам казеннӧй завод али мый?
Рытнас бригадир бара воис, но кутіс асьсӧ дзик мӧдногӧн.
Муніс да чӧла пуксис лабичӧ, пӧрччис шапкасӧ, шыльӧдыштіс кипыдӧснас чорыд юрсисӧ, и сӧмын та бӧрын заводитіс сёрнитны дивитана, но бурпырысь.
— Лукав морт тэ, Силан.
Аслад пӧрысьлун сайӧ дзебсян — абу лӧсьыд.
Тэ пӧрысь, да кутшӧм на ён, бур краж кодь, а Клавдия и томджык тэысь, да висьлӧс...
Фёдор тӧдіс, мыйӧн помасяс тайӧ сёрниыс, и муніс ас ордас да водіс крӧвать вылас.
Локтіс Стёша, меліа шуис:
— Оз ков, Феденька, ӧтдортчыны.
Петін эськӧ да юыштін тшӧтш накӧд.
Фёдор бергӧдчис стенлань.
— Оз ков.
Стёша сулалыштіс сы дорын да чӧла петіс.
Аскинас кывсис — Силантий Петровичӧс бара индӧмаӧсь кашеварӧн.
Нинӧм быттьӧкӧ и эз ло.
Эз вӧв зык ни шум, войын горзӧм, но Ряшкинъяс керкаын ставыс вӧлі важмозыс.
Стёша бара кутіс видзӧдны джоджӧ.
Фёдор да тестьыс паныдасиганыс бергӧдчылісны ӧта-мӧдсьыс.
Тьӧщаыс бара броткис вомгорулас: «Господь наградитіс миянӧс зятьӧн.
Старик асывсяньыс рытӧдзыс коссӧ синӧ, юрсӧ оз лэптыв, а тайӧ ветлӧдлӧ...
Порсьлӧн куйӧдыс кынӧмӧдзыс нин, а чуньсӧ оз вӧрзьӧд, миян вылӧ зільӧ ставсӧ вештыны».
Татшӧм ропкӧмсӧ кӧ Фёдор кывліс, то аскинас корліс тестьыслысь: «Меным эськӧ вила...»
И бара эз шулы ни батьӧн, ни Силантий Петровичӧн, а прӧстӧ: «Меным эськӧ...» — нинӧмӧн!
Фёдор кыдз позьӧ этшаджык зілис овны гортын.
Удж вылас мунліс водз, воліс войнас.
Ӧбедайтліс бокын — либӧ «чайнӧйын», либӧ трактористъяскӧд.
А сы вӧсна мый ӧбедсьыс колӧ вӧлі мынтысьны, сійӧ эз кут став деньгасӧ сетны Стёшалы и тӧдіс, мый коді-коді, а тьӧщаыс бокӧ оз кольччы, кутас дольны нылыслы:
«Сюри тэныд муса верӧс.
Сійӧ, донаӧй, став деньгасӧ юӧ другъясыскӧд...
Ок, абу семейнӧй морт, ок, ыджыд шог!»
Торйӧн сьӧкыд вӧлі локны удж вылысь рытъяснас.
Луннас мудзсӧ эз тӧдлы: корсьысис ломтас, видчис бригадиръяскӧд прицепщикъяс вӧсна, горзіс телефон кузя, мый задерживайтӧны запаснӧй частьяс, котраліс то кузнечаӧ, то правлениеӧ.
Рытнас котралӧмсьыс заводитіс мудзны.
Сьӧкыда тувччалігтыр муніс сикт кузя.
Водны эськӧ, унмовсьны йӧз моз, нинӧм йылысь не думайтны, не мучитчыны.
Но кыдзи нӧ он думайт, кор тӧдан, мый, кильчӧ пос кузя кайигӧн, обязательнӧ думыштан — войдӧрлун тесть татчӧ выль пос вӧчис, пыран комнатаӧ — джодждӧраяс, кытчӧ тувччас тэнад кокыд, вольсалӧма да пыркӧдӧма Стёша, вольпась, кытчӧ колӧ водны, вольсаліс Стёшалӧн киыс.
Быд поснитор висьталӧ: помнит, код керкаын олан, тӧд, кодлы обязан!
Мукӧддырйиыс весиг морӧстырнад лолыштны он лысьт — воздухыс абу аслад, налӧн воздухыс.
Стёша ёна омӧльтчис чужӧм вылас, встречайтліс сійӧс зумыша чӧв оліг, а корсюрӧ и синваӧн.
А тайӧ медся страшнӧйтор.
Морт ногӧн кӧ, кыдзи верӧс гӧтырыслысь, колӧ эськӧ юавны: мыйла бӧрдан, коді ӧбидитіс?
Да кыдзи тані кутан юасьны, ставыс кӧ нин гӧгӧрвоана — олӧмыс эз ладмы, тасянь и синваыс!
Коді ӧбидитіс?
Да сійӧ, сылӧн верӧсыс, — сідз думайтӧ, оз мӧдног.
Бурджык не юасьны, но и чӧв овны абу кокньыдджык.
Чеччыны эськӧ, мунны, кӧть видз вылын зорӧд улын узьны, но оз позь.
Тані тэнад керка, тані обязан овны.
Обязан ӧти вольпась вылӧ гӧтырыдкӧд водны.
И тадзи быд рыт.
Тадзи дыр нюжавны оз вермы.
Помасьны должен.
Мед кӧть ӧдйӧджык нин воис помыс!
Мед сійӧ вӧлі сьӧкыд, мисьтӧм, но пом, — век жӧ бурджык дугдывтӧг мучитчӧм дорысь.
Оз позь овны!
Оз позь, а Фёдор век жӧ быд рыт сикт кузя восьлавліс Ряшкинъяс ордӧ.
15
Фёдорлӧн вӧлі тетрадь.
Сійӧ шуліс тайӧ тетрадьсӧ «канцелярияӧн».
Сэтчӧ гижавліс и трактористъяслысь уджсӧ, и уна-ӧ быд лун сотӧны ломтас.
Маслӧӧссьӧм да вушйӧм тайӧ «канцеляриясӧ», кодӧс вӧлі кусыньтӧма кыкпельӧ, сійӧ новлӧдліс век пытшкӧс зептас и ӧтчыд пинжакыскӧд тшӧтш вунӧдіс гортас.
Веськыда му вывсяньыс сійӧ локтіс тетрадьысла, велосипедсӧ колис потшӧс бокӧ, пырис дворас да керка сайсьыс кыліс кӧзалысь лёкысь баксӧм.
Ряшкинъяслӧн асланыс кӧзаяс эз вӧвны, тыдалӧ, бокӧвӧйяслӧн пырӧма.
Кӧзаыс баксіс нора, гӧлӧсас тӧдчис дой.
«Кодлӧнкӧ пышъялысь кӧзаыс йӧрмӧма, сибдӧма потшӧс костӧ и баксӧ».
Кильчӧ дорсьыс Фёдор босьтіс ньӧр, мӧдӧдчис усадьба вылас да сувтіс керка пельӧсас...
Кӧзаыс абу сибдӧма потшӧс костас.
Сійӧ сулаліс му вылын, мышсяньыс сы вылӧ вожасьӧма Стёша, а водзас, юрладорас, сулаліс Алевтина Ивановна да ноксис гез помӧн.
Фёдорӧс чуймӧдіс тьӧщаыслӧн чужӧмыс — сылӧн век небыдик, быттьӧкӧ руш чужӧмыс ӧні скӧрысла векыштчӧма.
— Пеж!
Сӧтана рӧд!
Стёша!
Донаӧй!
Да тэ кут сійӧс, христа ради, крепыдджыка!..
Тадзи сійӧс!
Кӧза тракйысис, мыйвермӧмсьыс нора баксіс.
«Сюръяссӧ топӧдӧны», — гӧгӧрвоис Фёдор.
Кӧза — вреднӧй, быдлаӧ сюйсьысь животнӧй.
Наысь сьӧкыд видзны град йӧр.
Сійӧс вӧтлӧны, нӧйтӧны, сьыліас кӧртавлӧны крукъяс, зоръяс, и ставыс тайӧ кажитчӧ нормальнӧйӧн, шоч йӧз сюрасны, кодъяс топӧдӧны сюръяссӧ.
Кыкнан сюрсӧ, кодъяс видзӧдӧны бокӧ, топӧдӧны кыдз позьӧ матӧджык ӧта-мӧд дорас, кӧрталӧны гез помӧн, и кӧзасӧ лэдзӧны.
Сюръяссӧ топӧдӧмысь кӧзалӧн юр лыыс ёна доймӧ, кӧзаыс котралӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ — местасӧ оз аддзы.
Кӧзяйкаыс кӧ сразу оз разь гез помсӧ, кӧзаыс вермас воштыны ассьыс сідз нин ичӧт вежӧрсӧ.
Ветлігас кутас шатласьны, пыр нориника бӧрдны, омӧля сёйны, дугдас лысьтыны, — либӧ, кыдзи шуӧны сиктын, лоӧ «вомдзалӧма».
— Ставыс, Стёша, лэдз...
Ӧгурцы пиӧ, ведьмаыд, пырӧма...
Ӧгурцы ковмӧма!
Стёша да мамыс кыкнанныс кучкисны кӧзалы беддьӧн, и сійӧ, лёкысь горзігтыр, уськӧдчис пышйыны, котӧртіс Фёдор дорті.
Первойя здукас Фёдорлы вӧлі сӧмын яндзим, кыдзи мортлы, коді случайнӧ, аслас кӧсйытӧг, аддзыліс зэв мисьтӧмтор.
И Стёша, кор казяліс Фёдорӧс, буракӧ, чувствуйтіс тайӧс.
Бергӧдчис мӧдарӧ, копыртчис град весьтӧ.
Тьӧщаыс, век на гӧрдӧдӧма, скӧр чужӧма, прӧйдитіс Фёдор дорті да весиг эз видзӧдлы сы вылӧ.
— Ӧгурцы йирӧма!
Мӧдысь оз лок!
Тетрадьысла Фёдор сідзи и эз пырав.
Бӧр пуксис велосипед вылас да муніс муяс вылӧ.
Сьӧкыд из ӧшйис сьӧлӧм вылас.
Татшӧм сьӧкыд сылы эз на вӧвлы.
Эз скӧрлуныс чуймӧд да повзьӧд сійӧс, и, дерт нин, эз жалитӧмыс.
Веськаліс кӧ тайӧ кӧзаыс сылы, велӧдіс жӧ эськӧ — помнитны кутіс.
Йӧзыс гӧгӧрвотӧмӧсь, со мый страшнӧйыс.
Кыдзи нӧ сідзи — ӧти и сійӧ жӧ морт старайтчӧ, зільӧ ранитчӧм кӧчпи вӧсна, мыськӧ ранасӧ, кӧрталӧ да меліа шуалӧ: «Донаӧй, висьысьӧй...» — и сэк жӧ мучитӧ мӧд животнӧйӧс?
А чужӧмыс ӧд кутшӧм вӧлі!
Скӧрысла векыштчӧма — дзик зверь!
«Ӧгурцы йирӧма!»
Но, тьӧща — гӧгӧрвоана, сійӧ аслас ӧгурцы понда дась мортлысь ловъявывсьыс кучиксӧ кульны, но Стёша!..
Тожӧ, буракӧ, йӧймӧма ӧгурцы вӧсна.
«Нылыс кыз, маа булки вылын быдмис!»
И сӧмын?
Вӧлӧмкӧ, тайӧ этша на олӧм вылӧ.
Ичӧтик случай.
Зэв тай — аддзылін, кыдзи кӧзаӧс наказывайтӧны!
Кодлы висьталан, мый расстроитчи, — прӧстӧ серавны кутасны.
Не казявны, вунӧдны, не казьтывны, но Фёдор ӧні эз вермы думыштны и рыт йывсьыс...
Бӧр мунны, тьӧщалысь стен пыр броткӧмсӧ кывзыны, сёйны найӧ пачын пуӧм шыд, тестькӧд паныдасигӧн бергӧдчыны сыысь, гӧтыркӧд ӧти вольпась вылӧ водны!
«Кытчӧдз позьӧ терпитны тайӧс?
Тырмас!
Кад помавны, торйӧдчыны колӧ!
Но ӧд кага регыд лоас.
Сійӧс эз тӧв пӧльышт.
Батьыс ӧд тэ, Фёдор!
Мый нӧ вӧчны?..
Гашкӧ, кага радиыс на моз заводитны овны?
Гашкӧ, сідзи жӧ, кыдзи тьӧщаыс, йӧйтавны ӧгурцы вӧсна?
Гашкӧ, сьӧлыштны став вылас да тестьыскӧд ӧтвылысь дольны:
«Уджав на вылӧ, найӧ тайӧс радейтӧны»?
Ассьыд душатӧ калечитны кага вӧсна?..
Оз позь!
Кад нин помавны!
Торйӧдчыны колӧ!»
Вӧр дорӧд, му вывті кыссис трактор; бӧрвылас сылӧн колины путкылялӧм сьӧд му пластъяс.
Фёдор пӧрӧдіс велосипедсӧ катшасинъясӧн тырӧм борйӧ да гӧрӧм му вывті веськыда мӧдӧдчис тракторлань.
Трактористыс вӧлі Чижов.
Сійӧ сувтіс, тэрмасьтӧг лэччис трактор вылысь, довкнитіс юрнас прицепщикыслы, вушйӧм дӧрӧма да беринӧсь чужӧма зонкалы:
— Шойччышт неуна.
Но мый, Фёдор, судзӧдін ломтастӧ?
Фёдор водіс эжа вылӧ.
— Эг.
Тетрадьӧс гортӧ вунӧді.
— Тэ жӧ сыла мунін...
Фёдор нинӧм эз шу.
— Кывзы, — здук мысти шыасис сійӧ, — со менам велосипед, ветлы гортӧ, вай тетрадьсӧ.
— А ачыд нӧ?
— Да мый ачыд, ачыд...
А тэныд нӧ сьӧкыд?
— И сразу нин горзыны.
Ветла, ме пыдди кӧ уджыштан.
Чижов бергӧдчис, мӧдӧдчис нин, но Фёдор чеччис, суӧдіс сійӧс, кутіс соскӧдыс да нуӧдіс бокӧ.
— Энлы, сёрни эм...
Найӧ пуксисны нёровтчӧм кыдз пу улӧ, гож сайӧ.
Налӧн кӧть важӧн нин вунӧма ӧта-мӧд вылас ӧбидаыс, но семейнӧй делӧяс йылысь Фёдор некор эз сёрнитлы Чижовкӧд.
Думайтліс — нинӧмла ёгсӧ петкӧдны керкаысь.
А медъёна Чижов водзын вӧлі яндзим норасьны аслас судьба вылӧ.
Ӧні Фёдорлы дзик веськодь, — оз кӧ талун, то аски ставӧн кутасны тӧдны, тӧдны кутас и Чижов, да ещӧ содтӧдъясӧн.
А содтавны кутасны, сэтшӧм делӧыс...
Фёдор чӧв оліс, дыр куритіс.
Чижов шензьӧмӧн видзӧдлывліс сы вылӧ.
Кыдз пулӧн коръясыс кышакылісны на юр весьтын.
— Но мый? — эз вермы терпитны Чижов.
— Кывзы, висьтав миян гортсаяслы, — заводитіс Фёдор да тшӧкмуніс. — Висьтав, — шуис решительнӧйджыка, — ме сэсся ог лок на дінӧ...
Мед чукӧртасны менсьым кӧлуйӧс.
Выль сапӧг сэтчӧ коли, сундукас...
Пась, дӧрӧмъяс, приёмник...
Ме тіян ордӧ квартираад вуджа.
— Тэ эн-ӧ йӧймы?
Кутшӧм лӧдз тэнӧ курччис?
— Висьтав, мый рытнас тэ волан кӧлуйысла.
— Федька!
Кӧть юрӧс орӧд, ог гӧгӧрво.
— Да мый сэні гӧгӧрвонысӧ?
Эг лӧсяв ме на семьялы.
Ог вермы ме на ордын овны.
— Тайӧ нин мыйла?
— Висьтавнысӧ дыр...
Да и ставсӧ он вермы висьтавны.
Найӧ абу бур йӧз, зэлыд йӧз.
Тэ, Чижик, вай бурджык эн юась.
Тэ мун, вӧч мый тшӧкті, эн дэльӧд менӧ.
Менам, другӧ, и тэнад юасьтӧг сьӧлӧмӧй гудыртчӧ...
Чижов пукалыштіс, виччысис, оз-ӧ ещӧ мыйкӧ висьтав Фёдор, но сійӧ чӧв оліс.
Чижов ньӧжйӧник чеччис да мӧдӧдчис.
Юрчут йылас лэптӧм омӧлик кепкаыс, вывлань чургӧдчӧм пельпомъясыс, пак дорас вӧрысь ёсь гырддзаясыс — ставыс петкӧдліс, мый Чижов нинӧм оз гӧгӧрво.
Фёдор шыбитіс чигарка помсӧ, сувтіс да мӧдӧдчис тракторлань.
Трактор ньӧжйӧник мӧдӧдчис и сэк жӧ машина пырыс кыліс аслас мышкысь сьӧкыд плуг, коді аслас вит амӧсьӧн путкыляліс чорзьӧм мусӧ.
Сьӧкыд плуг кыскысь тракторлӧн увереннӧй выныс успокоитіс Фёдорӧс.
...Сылы кажитчис, мый Чижов ветліс вывті регыд.
— Висьталін?
Ставсӧ?
— Ставсӧ, кыдзи тшӧктылін.
— А найӧ мый?
— Степанидаыд бӧрддзис, сэсся видчыны заводитіс, горзыны тэ вылӧ, ме вылӧ...
Ме чайті, чужӧмӧс парсалас...
А кутшӧм мича сійӧ вӧлі...
Кор Чижов шуис тайӧ бӧръя кывъяссӧ, Фёдор син водзӧ сувтіс Стёша, омӧльтчӧма, нӧбасьӧмысла пятнаӧсь, скӧрысла да ӧбидаысла вежыньтчӧм чужӧма, лёзь юрсиа...
«Мича вӧлі».
Чижов выдайтіс асьсӧ.
Сійӧ век жӧ, буракӧ, неуна завидьтыліс Фёдорлы — сюсь зон, нывъяс сьыліас сідзи и ӧшйӧны, — а ӧні мый нин завидьтыны, прӧстӧ мортыс жалитӧ.
Му вылын луншӧр кадся жар и шынитӧв.
Тракторсянь кыліс бензин дук, шондіысь шоналӧм муыс ӧвтіс чӧскыд кӧрӧн, клеверӧн.
Фёдорлы окота вӧлі водны кымыньӧн да асьсӧ жалитӧм ради ньӧжйӧник бӧрдыштны, мыйла сылӧн сідзи лёка артмис олӧмыс.
Но яндысьӧмыс овлӧ вынаджык ыджыд шогысь.
Сыкӧд орччӧн сулаліс Чижов, бокынджык жӧдзис кӧмтӧм кока прицепщик, и Фёдор эз вод му вылӧ, эз бӧрддзы, яндысис.
16
Керка кыдзи керка — лэптӧма кыз пожӧмъясысь, вевттьӧма тьӧскӧн, джуджыд ӧклупеня, уна посни ӧшиня.
Ӧшинь улас ӧмидз кустъяс, двор шӧрас — кыдз пу.
Кыдз пуас вӧсни бедь йылӧ тувъялӧма скворечник.
Двор пытшкас — лэбув.
Туйыс сэтчӧ турунсялӧма.
Ставсӧ тайӧс потшӧма.
Керка кыдзи керка, мукӧдсьыс нинӧмӧн оз торъяв, сиктын татшӧмыс уна.
Потшӧс — йӧзлӧн кодь жӧ.
Сійӧ абу потшъясысь, абу бедьясысь, а вӧсньыдик бадь ньӧрйысь кыӧма зумыда — бокӧвӧй кань лапасӧ оз вермы нюжӧдны.
И век жӧ тайӧ потшӧсыслӧн эм гуся вын — сы пыр некод оз письт.
Фёдор мунӧм бӧрын педель мысти Стёшалы тыри кызь арӧс.
Кыдзи и век, сы чужан лунӧ ньӧбисны обновка — платье дӧра.
Кольӧм во крепдешин — гӧлубӧй вылын розӧвӧй цветъяса, таво — посни чутӧсь, сиреневӧй шӧвк.
Ньӧбисны и дзебисны сундукӧ.
Пӧжалісны пирӧгъяс: лукйӧн да колькйӧн, капустаӧн да колькйӧн, прӧстӧ колькйӧн, налим черинянь.
Батьыс, кыдзи и век, вайис вина сулея, кисьтіс мамыслы румка.
Кыдзи и век, мамыс улӧдз копыртчыліс: «Тэ вӧсна, югыд шондіӧй, тэ вӧсна, нылукӧй.
Тэ миян абу медбӧръя, эм мый вылӧ видзӧдлыны».
Юӧм бӧрас дыр кызіс да проклинайтіс винасӧ: «Ой, батюшко!
Ой, ог вермы!
Ой, пеж зелляыд!»
Батьыс, кыдзи и век, шуис: «Но, Стёша, кузь нэм да бур шуд», — пӧрӧдіс румкасӧ, шыльӧдіс уссӧ.
Ставыс вӧлі сідзи, кыдзи и пыр, сӧмын ӧтитор эз вӧв — радлун.
Сійӧ гортса, лӧсьыд радлуныс, кутшӧмӧс Стёша ичӧтдырсяньыс тӧдліс праздник лунъясӧ.
Ставыс муніс сідзи, кыдзи и пыр.
Фёдорӧс эз казьтывны.
Но сэсся мамыс век жӧ эз вермы кутчысьны да, кияссӧ морӧс вылас кресталӧмӧн, дыр видзӧдіс нылыс вылӧ, ышлолаліс и шуыштіс:
— Эн шогсьы, ангелӧй.
Мед муніс, тӧлктӧм вӧлі, вежыд оз пет.
И Стёша бӧрддзис, пышйис аслас комнатаӧ.
Бӧръя кадас сійӧ частӧ бӧрдлывліс пӧдушка бердас ляскысьӧмӧн.
«Омӧля ӧмӧй овсис сылы миянын?
Мыйла нӧ кӧин моз видзӧдіс бать-мам вылӧ?
Шудтӧм олӧмӧй менам!..
Зондырйиыс пыр гажа вӧлі да мелі.
Коді тӧдіс, мый сылӧн татшӧм характерыс...
Но, тӧндзи Варвара ордӧ муніс — гӧгӧрвоана.
Виді, горзі ме сы вылӧ, мамӧй ӧбидитіс.
Ӧні ӧд ӧти кыв паныд эг шу.
Мам и то пышйыліс броткынысӧ кытчӧкӧ, сы дырйи поліс видчыны.
Гашкӧ, виччысьӧ, мый ме локта сы дорӧ, кок улӧдзыс копыртчыла?
Оз ло тайӧ, эн виччысь!»
Сійӧ бӧрдіс, а кынӧмас скӧрысь чужъясис кагаыс.
И век жӧ Стёша эз вермы кутчысьны.
Удж вывсьыс локтігӧн сійӧ ылісянь на аддзис Фёдорӧс.
Колхоз правление дорын сулаліс трактор.
Варвара да трактористъяс мый йылысь кӧ гораа сёрнитісны.
Стёша кыліс налысь серамсӧ.
Варваракӧд орччӧн сулаліс Фёдор да сераліс жӧ.
Кутшӧм вӧлі зонмалігас, сэтшӧм и ӧні — кузь тушаа, статя, еджгов юрси пратьясыс лэччӧмаӧсь плеш вылас.
А сійӧ, Стёша, — кынӧмыс рудзӧг нянь тупӧсь моз чургӧдчӧма, чужӧмыс сэтшӧм, мый асывнас страшнӧ зеркалӧӧ видзӧдлыны.
«Сулав бокын, видзӧд пельӧс сайсянь, йир вомдоръястӧ, синватӧ кисьт, думсьыд вид сійӧс...
Сералӧ!
Мунны эськӧ сы дорӧ да сьӧлыштны яндысьтӧм бугыляс: но, мый, пеж лов, наградитін менӧ пӧдаркиӧн, сэсся пышйыны кӧсъян?..
Йӧз дырйиыс сідзи эськӧ и сьӧлыштны!..
Да мый йӧзыс?..
Варвара, трактористъяс, сиктын ставӧн лоӧны радӧсь, мый Степанида Ряшкина асьсӧ янӧдіс.
Фёдор налы матынджык.
И сідз нин сиктын шӧпкӧдчӧны, мый сійӧ эз вермы терпитны ӧбидасӧ, мый сійӧс дзикӧдз нинӧмӧдз вайӧдісны.
А коді сійӧс вайӧдіс?
Сійӧ ачыс семьялысь олӧмсӧ торкис...»
Стёша пырис гортас, но эз уськӧдчы пӧдушка вылас, кыдзи век вӧчлывліс бӧръя кадас.
Кокъясыс сылӧн лигышмунісны да сійӧ пуксис улӧс вылӧ: кывзіс кынӧмсьыс кагаыслысь вӧрӧмсӧ да мучитчис Фёдор вылӧ лӧгалӧмысла: «Эновтіс!..
Вунӧдіс!..
Сералӧ!..
Да кыдзи сійӧ лысьтӧ, яндысьтӧм бугыль!»
Пукаліс дыр.
Заводитіс пемдыны.
Сэсся терпениеыс дзикӧдз быри, кажитчис, мый позьӧ дзикӧдз йӧймыны татшӧм ӧтсяма шуштӧм мӧвпъяссьыс.
Сійӧ чеччис, уськӧдчис ӧдзӧс дорӧ.
Ывлаас нин сійӧ гӧгӧрвоис, мый рытыс ыркыд, вӧсньыдик ситеч платьенад сылы кӧдзыд, но эз сувт, эз бергӧдчы чышъянысла — поліс, мый кыптӧм скӧрыс вермас бырны, оз вермы вайӧдны Фёдор дорӧдз.
Трактористъяс олісны ыджыд керкаын, ӧтка старука Еремеевна ордын.
Восьса ӧшиньясӧдыс кыліс шум да алюминиевӧй тасьтіӧ паньясӧн гольӧдчӧм.
Трактористъяс ужнайтісны.
Стёша гораа таркӧдыштіс ӧшинь стеклӧас.
Вомас няньтор няклялігтыр Чижов видзӧдліс ӧшиньӧдыс, аддзис Стёшаӧс, тэрыба довкнитіс юрнас, бӧр сайӧдчис.
Стёша мыджсис пельпомнас стен бердӧ: кокъясыс муртса кутісны сійӧс.
Фёдор петіс гортсьыс моз жӧ ӧтпӧлӧсӧн, дӧрӧм кизьяссӧ ставсӧ вӧлі разялӧма.
Чужӧмыс сылӧн кельдӧдӧма, шӧйӧвошӧма, юрси пратьясыс ӧшйӧмаӧсь кӧрӧм синкым вылас.
Верӧс ӧд, тӧдса ӧд ставыс, дона сылы!
И еджгов юрси пратьясыс тӧдса, и сарӧг сьӧкыд киясыс — ставыс тӧдса...
Но неважӧн на сераліс, олӧ гажаа, кага йылысь вунӧдіс!..
Стёша воськовтіс воча.
— Эн муас видзӧд, ме вылӧ! — пӧся шӧпкӧдіс сійӧ.
— Аддзан, кутшӧм ме?
Кажитча?
Мый синъястӧ лапйӧдлан?
Кагасьыд повзин?
— Корны локтін? — чирӧм гӧлӧсӧн зумыша юаліс Фёдор.
— Бӧр ме ог мун.
— Гашкӧ, виччысян, кор кок улӧдзыд копыртча?
— Стёша!
— Мый — Стёша?
Вӧлі Стёша, да со мый коли.
Любуйтчан?..
Любуйтчы, любуйтчы, пӧттӧдзыд видзӧд!
Эн вунӧд, кутшӧм тэнад гӧтырыд, сэсся кӧть бӧрыннас Вар-варакӧд сералыштанныд!
— Стёша!
Кывзы!..
— Тэ кывзы!
Меным ӧні тэысь сьӧкыдджык!..
— Мун гортсьыд!
Лок ме дорӧ, Стёша!
Важсӧ ставсӧ вунӧдам!
— Мун!
Гортсьыд!..
Мый тэныд батьӧй да мамӧй лёксӧ вӧчисны?
Мый на вылӧ скӧртӧ сідз песан?..
Пыр ассьыд сӧвестьтӧ видзан!
Да кӧні сійӧ тэнад, сӧвестьыд тэнад?
Абу!
Абу сійӧ!.. — Стёша горзіс нин гӧлӧстырнас сы вылӧ видзӧдтӧг, мый кильчӧ вылӧ заводитісны петавны трактористъяс. — Зверь тэ!
Олӧмӧс менсьым тшыкӧдін!..
— Дугды, абу яндзим тэныд?
— Меным яндзим?
Меным?
Ещӧ и видзӧдан!
Эк, тэ!
Да со тэныд, яндысьтӧм бугыльлы!
Тьфу!
Босьт на! — Стёша сьӧлыштіс Фёдорлы чужӧмас да уськӧдчис сы вылӧ, кутчысис дӧрӧмас.
Фёдор кватитіс сійӧс киясӧдыс.
— Мый нӧ тэ!..
Мый тэ!..
Ас садяд во!..
Гӧгӧр жӧ йӧз, гӧгӧр йӧз!
Стёша тракйысис сы киын, бертласис, усис пидзӧс вылас да зілис курччыны.
— <ns>Мы-ый</ns> меным <ns>йӧ-ӧзыс/ns>?..
<ns>Ме-ед</ns> видзӧдӧны!..
Йӧзыс кытшалісны найӧс.
Фёдор кутіс киясӧдыс тракйысьысь Стёшаӧс да зілис дзебны яндзимысла гӧрдӧдӧм чужӧмсӧ.
Стёша друг слабмис да лётмуні-уси Фёдор кокъяс дорӧ.
Фёдор лэдзис сылысь кияссӧ.
Стёша лэдзчысис юрнас таляссьӧм эжа вылӧ да шытӧг бӧрддзис, тӧдчис, кыдзи тракйысисны сылӧн пельпомъясыс.
Фёдор, шӧйӧвошӧм, гӧрд чужӧма, сулаліс сы весьтын да нинӧм эз куж вӧчны.
— Лэптӧй!
Нуӧдӧй гортас!
Видзӧдны чукӧртчӧмаӧсь! — пельпомнас йӧзсӧ вешталіг матыстчис сэтчӧ Варвара тьӧтка.
Ӧти тракторист, ыджыд тушаа ён зон Лёшка Субботин, да паськыд тошка кузнеч Иван Пронин видзчысьӧмӧн заводитісны кыпӧдны Стёшаӧс.
— Но-но, нылук, эн расстраивайтчы.
Мӧдім гортад ньӧжйӧник, мӧдім...
Ми тэнӧ бура нуӧдам.
Кокйылас сувтӧм бӧрын Стёшалӧн синъясыс паныдасисны Варвара тьӧтка синъяскӧд, и сійӧ бара тракнитчис.
— Тайӧ тэ ставсӧ!
Тэ, лёк змей!
Тэ велӧдін!
Зырны миянӧс свет вывсьыс кӧсъян?
Мый ми тэныд лёксӧ вӧчим?
Мый?
Варвара тьӧтка сьӧкыда видзӧдіс Стёшалы плешкас да чӧв оліс.
Кузнеч Пронин бурӧдіс:
— Тэ тайӧс эновт, нылӧй.
Лёка, ой-ой, лёка сёрнитан.
Мунам, бурджык вай, мунам.
— Ставныд ті бурӧсь!
Ставныд!..
Мыйла онӧ радейтӧй?
Ми некодлы огӧ мешайтӧй.
Йӧзлысь кусӧк огӧ сёйӧй!..
Сійӧс ньӧжйӧник нуӧдісны, а сыркъялӧмӧн бӧрдӧмыс дыр на кыліс уличасянь.
...Рытнас сёрӧн нин Фёдор локтіс Варвара тьӧтка ордӧ гортас да вайӧдіс аскӧдыс тшӧтш Чижовӧс.
— Кута корны, медым менӧ мӧд колхозӧ вуджӧдісны.
Татшӧм позор бӧрын ме тані овны ог кут.
Ӧні МТС-ӧ муна.
Ме пыдди со пока тайӧ кольӧ, — Фёдор индіс Чижов вылӧ.
Чижов полігтыр шуис:
— Уговорит сійӧс, Степановна.
Найӧ локтӧдз Варвара тьӧтка лыддис книга.
Пызан вывсьыс сійӧ мыйкӧ корсис — мый эськӧ пуктыны книга костас? — сюри томан ключ, пуктіс книга пытшкас, пӧдлаліс, вештіс бокӧ да шуис:
— Ог лэдз.
— Он тэ, а МТС менӧ оз кут лэдзны.
А ме ог кольччы!
Удж вылысь дзикӧдз муна.
Сиктын йӧзыслы синмас видзӧдны яндзим.
Кытчӧ нин кольччыны...
— Тӧда, но ог лэдз...
Муртса-муртса на заводитам сувтны кокйылӧ.
Тэнад бригадаыд — медбур отсӧг.
Выль бригадир дорӧ бара велав.
И вундӧм водзвылын тайӧ...
Кутшӧм ещӧ веськалӧ?..
Оз нин ков!
Мун, вӧзйысь — кутны ог вермы, но тӧд — тэ бӧрся муна и ме вӧв доддявны.
И райкомӧ, и райисполкомӧ, и тіян МТС-ӧ, а ассьым шедӧда: заставитасны тэнӧ кольччыны татчӧ.
Бурджык эн думайт мунӧм йывсьыд.
А яндзим йылысь кӧ сёрнитны...
Думыштлы, скӧрыд прӧйдитас да, сэки гӧгӧрвоан: сулалӧ-ӧ пышйыны яндысьӧм вӧсна?
— Ог нин, думайтны нинӧм.
Прӧщай.
Ме Чижовкӧд сёрниті, наказсӧ тэ ачыд сет сылы...
Фёдор муніс.
— Со ӧд, зонмӧ, семьяын олӧмыд!
Разнӧй сапӧгъясӧн ылӧдз он мун.
А Стёша да Фёдор абу ӧткодьӧсь.
Туйыс кузь, нэм чӧж эськӧ ӧтлаын мунны...
Босьт тӧдвылад, молодеч, сюсьджыка видзӧд йӧз вылас. — Варвара тьӧтка спокойнӧя видзӧдіс Чижов вылӧ.
А сійӧ нерешительнӧя шуис:
— А век жӧ колӧ уговоритны, мед бӧр локтас.
— Кытчӧ, колхозӧ?
— Колхозад, сідз гӧгӧрвоана.
Гӧтырыс дорӧ.
Налӧн жӧ регыд кага лоӧ.
— Ряшкинъяс ордӧ бӧр мунны?..
Ог, ог вермы уговоритны.
Аддзылін, картина петкӧдлісны?
А мый, и гортас кӧ татшӧм картинаясыс быд лун лоӧны, сӧмын йӧзтӧг, ас кежаныс, кыз стен сайын?..
Нинӧмла уговаривайтны, всё равно оз выдержит, пышъяс.
Стёшасӧ эськӧ гортсьыс петкӧдны — сійӧ мӧд сёрни.
Но сибдӧма, он нетшышт.
Тӧда ме налысь позсӧ, крепыда кутчысьӧны ас керкаас.
— Кага жӧ лоӧ, Степановна!
— Сы вылӧ и став надеяыс.
Гашкӧ, сійӧ Стёшкаӧс садяс вайӧдас...
Но, мун.
— А наказыд?
— Кутшӧм тэныд наказ?
Аски помалӧй сійӧс, мый заводитінныд, а аскомысь Фёдор бӧр локтас.
— Сідзи и бӧр локтас.
Асныра сійӧ.
— Но коді кодӧс аснырнас венас!
Мунан ӧні, пырав Арсень ордӧ, висьтав — ме кора.
Ме пыдди коляс.
Меным аски лунтыр ковмас организацияясӧд котравны.
Вӧчис удж тэнад Фёдорыд.
Сійӧ бара босьтіс книга.
17
Варвара тьӧтка «веніс».
Фёдор колис важ местаас.
Дерт, эз вӧв сытӧг — сиктын больгисны быдторсӧ, но Фёдор эз кывзы пайӧс.
Сыкӧд сёрнитісны век важмозыс.
Стёша некор эз думайтлы, мый сикт пырыс гортсяньыс маслозаводӧдз туйыс сэтшӧм кузь да сьӧкыд.
Сылы кажитчыліс, мый сы вылӧ видзӧдӧны быд ӧшиньсянь, быд кильчӧ вывсянь.
Сійӧ кутіс быдторйысь повны.
Сійӧ поліс, мед эськӧ туй вылын сыкӧд паныдасьысь морт эз видзӧдлы сылы мышкас; сійӧ поліс, мед эськӧ орчча сиктъясысь йӧв вайысьяс, сійӧс аддзигӧн, эз мигайтчыны ӧта-мӧдыскӧд.
Быдлаын сылы каститчис ӧти страшнӧй вопрос: «Тайӧ?..»
Стёша частӧ думайтліс: ставсӧ кӧ артыштны, йӧзыс долженӧсь дивитны не сійӧс, а Фёдорӧс.
Сійӧ ӧд муніс гортысь, сійӧ ӧд эновтіс гӧтырсӧ, кагаӧн эновтіс!
Оз Фёдорӧс, а мыйлакӧ сійӧс дивитӧны, кӧні нӧ справедливостьыс?
Сійӧ абу свет вылас!
Ӧні Стёша эз нин виччысь — Фёдор сы дорӧ оз лок, оз копыртчы, — но сійӧ век на надейтчис аддзысьны сыкӧд.
Ӧтчыд паныдасисны.
Но Фёдор муніс другъясыскӧд.
Сійӧ зэв ёна гӧрдӧдіс да муртса шуис: «Видза олан».
Стёша нинӧм эз шу, прӧйдитіс бокиті.
Туй чӧжыс сійӧ скӧрысла кабраліс чышъян улас кулакъяссӧ.
Тайӧ пӧрйӧ сійӧ скӧраліс эз верӧсыс вылӧ, а став вылас, колхоз вылӧ, йӧз вылӧ: «Наысь яндысьӧ...
На вӧсна ӧд и став шогыс.
Бокӧвӧй йӧзыс сылы донаджыкӧсь рӧднӧйяссьыс.
Найӧ аддзӧны тайӧс, сы вӧсна и нянчитчӧны.
Оз ӧд, небось, ӧтдортчыны сыысь.
Кӧні нӧ справедливостьыс?»
Колис ар, уси первойя лым, и Фёдор дыр кежлӧ муніс Сухоблиновоысь МТС-ӧ.
Виччысьны нинӧм нин.
Регыд кага лоас.
Но мый нӧ, тадзи, буракӧ, ковмас овны — ни ныв, ни дӧва, а прӧстӧ — эновтӧм гӧтыр.
Батьыс сылӧн, Силантий Петрович, зумыша чӧв оліс.
Сійӧ пыр вӧлі скӧр, а ӧні раммис; кор Стёша бӧрдліс, бурӧдліс сійӧс асногыс:
— Нинӧм, бӧрдышт, абу лёк, кокньыдджык лоӧ...
Олӧмыс тэнад оз талун помась, лоас и тэнад улича вылын праздник.
Ми дорӧ кутчысь, ми абу бокӧвӧйяс.
Прӧйдитас кыдзкӧ.
Мамыс бӧрдліс Стёшакӧд ӧтлаын да долис унаногӧн.
Корсюрӧ сійӧ шулывліс: «Судӧ колӧ сетны.
Судыс вермас заставитны бӧр локны.
Мый кӧть и мынтыны кутас.
Деньганад яндзимтӧ он тупкы.
Да и деньгаыс — тьфу?
Уна-ӧ нӧ сылӧн деньга!»
Мӧдысь уговаривайтліс: «Дугды, нылук, сэтшӧма шогсьыны.
Нӧрӧвитышт, бӧр мича лоан, мак моз дзордзавны кутан, мӧдӧс аддзан, не татшӧмӧс.
А сылы нин, злӧдейлы, спокой огӧ сетӧй, кагасьыс ассьыс пайсӧ кутас мынтыны».
Ачыс жӧ Стёша решитчис вӧчны сэтшӧмтор, мый эз кужны думыштны ни батьыс, ни мамыс.
Войдӧр эз. ковмывлы, и сійӧ дзикӧдз вунӧдліс комсомол йылысь, ӧні дум вылас уськӧдіс сійӧс.
Тӧвся туй пуксьӧм бӧрын пӧпутнӧй вӧлӧн Стёша мӧдӧдчис комсомоллӧн райкомӧ. Колльӧдігас мамыс велӧдіс: «Тэ Варвара йывсьыс висьтавны эн вунӧд, ставсӧ висьтав сы йылысь, сійӧ верӧстӧ ӧтдортӧдіс», а батьыс дженьыдика шуис: «Но, мый нӧ, видлы».
Комсомольскӧй секретарлӧн кабинетыс вӧлі не сӧмын лӧсьыдіник да сӧстӧм, сэні тӧдчис кӧзяйкалӧн нывбаба ки.
Ӧшинь вылас цветъясыс эз вӧвны официальнӧй кабинетнӧй цветъяс, косьмӧм да чегъясьӧм цветъяс, кӧні гырничьясас чурвидзисны папирос помъяс, а пашкырӧсь, джуджыдӧсь, вежӧсь.
Сталин сочинениеяслӧн томъяс улӧ вольсалӧма еджыд салфетка, казеннӧй чернильнӧй приборкӧд орччӧн — фарфорӧвӧй чача: ичӧтик, югъялысь сьӧд синъяса кӧч.
Кӧзяйкаыс ачыс, райкомса секретарь Нина Глазычева, пашкыр юрсиа, кузь вӧсни чуньяса, том чужӧмас синкымъяс костас тӧдчис решительнӧй, начальственнӧй визьтор, ньӧжйӧника да меліа тшӧктіс Стёшалы пуксьыны:
— Пуксьӧй.
Ме кывза.
Стёша заводитіс висьтавны, крепитчис, крепитчис и эз вермы кутчысьны секретарлӧн меліа видзӧдӧмысь, бӧрддзис.
Нина тэрыба кисьтіс стӧканӧ ва да тшӧктӧмӧнмоз шуис:
— Водзӧ висьталӧй.
— Бать-мамӧй оз кажитчыны мыйлакӧ.
«Мун, — шуӧ, — гортсьыд, вунӧд бать-мамтӧ, кута тэкӧд овны».
— Бать-мамӧс вунӧдны?..
Сідз, сідз, ме кывза.
— А ӧд кага лоӧ.
Ӧстатки лунъяс новлӧдла.
Асьныд думыштлӧй — рӧднӧй гортысь да казеннӧй квартираӧ, а миян кыкнаннымлӧн нинӧмыс абу...
Да и нянька колӧ медавны...
Миян колхозса председатель велӧдӧ сійӧс: «Эновт гӧтыртӧ...»
Мыйла тайӧ сылы ковмӧма, некыдзи ог гӧгӧрво.
Завидьтӧ мый вылӧ кӧ... — Стёша бӧрдігтырйиыс шога видзӧдіс фарфорӧвӧй кӧчпи вылӧ.
— <ns>Бе-зо-бразие</ns>! — и комсомольскӧй секретарь мыйкӧ чорыда визьнитіс кыз гӧрд карандашӧн.
Да и кыдз не скӧравны?
Морт воӧма отсӧгла, шогысла оз вермы весиг синвасӧ кутны, чужӧмыс омӧль, пятнаӧсь, платьеыс зэвтӧма ыджыд кынӧмсӧ...
Регыд ӧд мамӧн лоӧ!
Эновтны татшӧм положениеын!
Ужас!
— Зэв бур, мый ті локтінныд.
Энӧ бӧрдӧй, энӧ волнуйтчӧй, ставсӧ ладмӧдам.
Соловейков Фёдор.
МТС-ын медбур бригадир!
Некыдз ог гӧгӧрво!
Райкомса секретарь ньӧжйӧник, висьысьӧс моз гырддзаӧдыс кутӧмӧн, колльӧдіс Стёшаӧс.
А Стёша бӧрдіс и шогысла, и сыысь, мый сы вылӧ видзӧдӧны жалитӧмпырысь, а гашкӧ, аттьӧалӧм ради.
— Аттьӧ тіянлы.
Бур кыв сӧмын тіянсянь кылі.
Сиктын синмӧс ог лысьт восьтыны.
— <ns>Бе-зо-бразие</ns>!
Ӧнія кадӧ — и татшӧм мисьтӧмтор!
Ставсӧ вӧчам, ставсӧ, мый вермам.
Кора тіянӧс, успокоитчӧй, Соловейкова ёрт.
Кор колис ӧтнасӧн, Нина Глазычева пыр жӧ матыстчис телефон дорӧ:
— Вайӧй МТС!..
Комсомольскӧй организацияса секретарӧс...
Журавлёв, тэ?..
Ӧні жӧ Соловейковкӧд ме дорӧ!..
Ставсӧ эновтӧй, кывзыны ог кӧсйы!
Виччыся! — трубкасӧ пуктіс аппарат вылас. — Безобразие!
Нина Глазычева лыддис мыжаӧн Фёдор Соловейковӧс сӧмын нин сыысь, мый сійӧ таляліс няйтӧ йӧзкост отношениеясысь медся сӧстӧмсӧ — любовь, сӧмын таысь сійӧс позьӧ лыддьыны комсомольскӧй сӧвесть водзас мыжаӧн!
А сійӧ ещӧ эновтіс нӧбасьысь гӧтырсӧ!..
Нина ачыс со кык во нин письмӧасьӧ ӧти лейтенанткӧд, коді служитӧ Курильскӧй діяс вылын. Пӧдарки пыдди Нина сылы ыставліс книгаяс.
Быд книгаӧ титульнӧй лист вылас мичаа гижавліс, шуам тадзи: «Мортлы олӧмыс сетчӧ ӧтчыд, и овны колӧ сідзи...»
Гижӧдъясыс вӧліны мичаӧсь, смысл сертиыс гордӧйӧсь, но быдӧнлы тӧдсаӧсь.
Колана случайясын том йӧзлӧн газетаяс найӧс печатайтӧны торйӧн либӧ вайӧдлӧны передӧвӧй статьяясын.
Ассяньыс Нина век содтывліс ӧти и сійӧ жӧ тор: «Помнит тайӧ кывъяссӧ, Витя».
Лёк сӧмын — бӧръя кадӧ Витя кутіс ӧтвечайтны письмӧяс вылас эз нин сэтшӧм частӧ, кыдзи войдӧр.
18
Кажитчӧ эськӧ, ставыс прӧстӧ: решитін кӧ и решитін дзикӧдз — мунны Ряшкинъяс ордысь, гӧгӧрвоин кӧ, мый ӧти керкаын Силантий Петровичкӧд да Алевтина Ивановнакӧд овны оз позь, убедитчин кӧ, мый Стёша абу сійӧ гӧтырыд, ылалін сыын, и мый мучитчынысӧ?
Мунін, эновтін и вунӧдін!
Но вунӧдны Фёдор эз вермы.
Войяснас, кор сійӧ бергавліс бок вылысь бок вылӧ, эз вермыв унмовсьны, дум вылас усьлі Стёша — ыджыд кынӧм вылас зэлӧдӧм юбка, вежыньтчӧм гӧрдӧдӧм чужӧм, лӧгысла пемдӧм синъяс; тӧдвылас усьлі и сійӧ, кыдзи Стёша, пидзӧс вылас сулалігӧн, тракйис сы киысь ассьыс кияссӧ.
Сійӧ сьӧлыштіс, горзіс, видчис, и ставсӧ тайӧс йӧз дырйи, а Фёдор эз чувствуйт некутшӧм ӧбида.
Да и мыйла ӧбижайтчынысӧ?
Стёша — ловъя морт, мечтайтліс, виччысис шуд, и со тэныд шуд — ов верӧстӧгыд да ещӧ ыджыд кынӧмӧн.
И жаль, и жалитнысӧ оз позь.
Мунны бӧр, чӧв овны, ставсьыс бергӧдчыны, повны лолыштны морӧстырнад?..
Ог!
Эштіс!
Помавны!
Тайӧ чорыда решиті.
Мый нӧ вӧчны?
Фёдор кӧсйис мунны ылӧджык, тӧдтӧм местаясӧ, выль йӧз дорӧ.
Оліс эськӧ бокын, ысталіс деньга...
Но Варвара тьӧтка быдлаӧ удитӧма сыысь водзджык.
Райисполкомса председатель ачыс корліс, юасис:
— Мунан удж вылысь?
А кутшӧм помка?
«Кутшӧм помка?»
Тайӧс юасисны ставӧн, а Фёдор та вылӧ эз вермы и эз кӧсйы ӧтвечайтны.
Сэки ковмис эськӧ висьтавны, мыйла эновтіс гӧтырсӧ, лоисны лишнӧй сёрнияс...
Тадзи и кольччис важ местаас.
Чижов, Варвара тьӧтка, Фёдорлӧн мукӧд тӧдсаяс зілисны не сёрнитны сыкӧд гӧтыр йывсьыс.
Найӧ гӧгӧрволісны — сьӧкыд!
Нинӧмла дойдавны мортлысь сьӧлӧмсӧ.
Мыйкӧ лёктор чувствуйтіг Фёдор, МТС-са комсомольскӧй секретарь, механик Аркадий Журавлёвкӧд локтіс райкомӧ.
Нина Глазычева, юрнас зумыша довкнитӧмӧн, индіс улӧсъяс вылӧ, сёрнисӧ заводитіс эз сразу, дыр листаліс кутшӧмкӧ бумагаяс, сетіс кад гӧгӧр видзӧдлыны, гӧгӧрвоны сылысь настроениесӧ.
Сэсся коркӧ и видзӧдліс Фёдор вылӧ.
— Соловейков ёрт!.. — сэсся чӧв олыштіс. — Сӧмын на часджын сайын сійӧ улӧс вылас, кӧні ті пукаланныд, пукаліс тіян гӧтырыд.
Скӧрысь видзӧдліс, чӧв ланьтіс.
Фёдор эз вӧрзьӧдчы, сӧмын пемдӧдіс чужӧмыс.
— Эновтӧм гӧтыр!
Нӧбасьӧ!
Бӧрдӧ!
Шогысла асьсӧ оз помнит!..
Мый нӧ ті чӧв оланныд?
Мыйла ті джоджас видзӧданныд?
Фёдор век на чӧв оліс, видзӧдіс джоджас, эз вӧрзьӧдчы.
— Тіянлы яндзим?
Но ме тіянлысь, кыдзи комсомолецлысь, юала: кутшӧм тіян вӧлі помка вӧчны татшӧм мисьтӧмторсӧ?..
Энӧ лыддьӧй тайӧс личнӧй делӧӧн.
Быт кузя вопросъяс — общественнӧй вопросъяс!
Ме тіянӧс кывза...
Ме кывза тіянӧс!
— Та йылысь дыр висьтавны.
— Ме дась кывзыны кӧть асылӧдзыс, мед сӧмын отсавны тіян гӧтырыдлы да тіянлы мездысьны пережитокъясысь.
Фёдорлӧн плеш вылас чепӧсйис пӧсь.
Колӧ эськӧ висьтавны ставсӧ, кыдзи аддзысим, кыдзи сьӧлӧм вылас воис Стёша — гӧлубӧй платье, мича стать, висьтавны, кутшӧм лӧсьыда да бура заводитлісны овны, кор Стёша матыстчыліс сы дорӧ пач дорын ноксьӧмысь гӧрдӧдыштӧм чужӧма, висьтавны сылӧн бать йылысь, незаконнӧя босьтӧм вӧв йылысь, кӧчпи йылысь, кӧза йылысь, коді «йирис ӧгурцы»...
Но висьталан ӧмӧй ставсӧ?
Кӧні тані медся важнӧйыс?
— Семьяыс налӧн абу бур, — шуис Фёдор.
— Мыйӧн абу бур?
— Олӧны колхозын, а колхозсӧ оз радейтны.
Сьӧкыд овны сэтшӧмъясыскӧд, кор сӧмын и кылан: «Йӧз дорӧ лёка относитчӧны, нинӧмысь аттьӧ оз шуны», а асьныс бокын олӧны.
Стёшалысь батьсӧ сиктын «Зӧртусьӧн» шуӧны, а менӧ — «Зӧртусь» зятьӧн.
Ӧбиднӧ.
— И та вӧсна колӧ эновтны кагаа гӧтыртӧ?
Ті долженӧсь перевоспитайтны и гӧтыртӧ, и батьсӧ сылысь, и мамсӧ — ставнысӧ!
Найӧ сразу долженӧсь вӧлі чувствуйтны, мый на семьяӧ пырис комсомолец!
— Тайӧс кокни шуны!
Дай перевоспитайтан ӧмӧй... — паныд шуис Фёдор и сэк жӧ кутіс каитчыны, мый шуис.
Райкомса секретарь шеныштіс кияснас.
— Но тайӧ нин... медся позорнӧйыс, мый позьӧ думыштны — петкӧдлыны, мый тіян абу некутшӧм вын.
Ті босьтчылінныд перевоспитайтны найӧс?
Навернӧ, энӧ!
Мый тані висьтавны, мый тані вензьыны?
Варвара тьӧтка бура тӧдӧ Силан Ряшкинӧс, и сійӧ висьтавтӧг гӧгӧрвоӧ Фёдорӧс.
Эськӧ тайӧ лэчыд гӧлӧсасӧ сюйлыны Ряшкинъяс ордӧ!
Мед эськӧ босьтчыліс перевоспитайтны «Зӧртусь» Силанӧс.
— Чӧв оланныд?
Висьтавны нинӧм?
Тіян гӧтырыд абу комсомолка.
Тайӧ нин висьталӧ сы йылысь, мый сійӧ тіянлы веськодь.
Ме видзӧді — прӧстӧй ныв, бур сьӧлӧма, навернӧ тӧлка, сэтшӧмсьыд позьӧ вӧчны комсомолкатӧ.
— Сійӧ комсомолкаӧн вӧлӧма.
Нёль во сайын, но механически петӧма.
Мыйла нӧ райком сэки эз вӧч сыысь настӧящӧй комсомолкасӧ?
— Вот кыдз!..
Эг тӧд...
Но не тіянлы кӧритны райкомӧс.
Районын тысяча кымын комсомолец, райкомса работникъяс оз вермыны быдӧнӧс торйӧн воспитайтны.
Сэтшӧмъясыс, кыдзи ті, долженӧсь отсавны миянлы воспитайтнысӧ.
Ті отсаланныд?..
Эновтінныд кыз кынӧмаӧн!
Отсӧг пыдди преступление!
Помнитанныд, мый Ленин шуліс коммунистическӧй мораль йылысь?
Фёдор ӧні нинӧм нин эз возражайт, сӧмын кывзіс.
Нина Глазычева казьтыштіс и Ленин йылысь, и Горькийлӧн кывъяс йылысь, мый морт — юргӧ гордӧя, и сы йылысь, кыдзи кужліс радейтны Николай Островский, и весиг декабристъяс йылысь, кодъяслӧн гӧтыръясыс ас вӧлясьыс мунісны ссылкаӧ верӧсъясныс бӧрся.
Ниналӧн артмӧ вӧлі сідз, мый и декабристъяс кужлӧмаӧсь воспитывайтны гӧтыръяссӧ.
Нина висьталіс Фёдорлы ставсӧ, мый кужис, сэсся бергӧдчис Аркадий Журавлёвлань, коді чӧла пукаліс пельӧсын.
— Тэ комсомольскӧй организацияса секретарь, тэ кытчӧ видзӧдін?
Тэ должен али не должен тӧдны, кыдзи олӧны комсомолецъясыд?
Мыйла тэ эн юӧрт райкомӧ?
Аркадий Журавлёв, ыджыд тушаа, небыд сьӧлӧма зон, трактористъяссянь уна кывліс Фёдорлӧн семейнӧй делӧяс йылысь, но ӧні чӧв оліс.
Сійӧ зэв ёна поліс сёрнитны кужысь Нинаысь, торйӧн нин сэки, кор райкомса секретарь скӧраліс да заводитліс казьтывны марксизмлысь классикъясӧс, знаменитӧй писательясӧс.
Кӧні нин тані мыйкӧ шуны паныд, мед эськӧ регыдджык помасяс сӧмын...
— Сідзкӧ вот мый! — Нина тэрыба пуктіс пызан стеклӧ вылӧ векньыдик кипыдӧсъяссӧ — тӧдчӧдіс, мый сёрниыс помассис.
— Эрдӧдсис делӧ, коді некутшӧмногӧн оз лӧсяв комсомолецлы!
Миянлы ковмас тайӧ вопроссӧ видлавны бюро вылын.
Бюроӧдз сета дас лун срок.
Сӧветуйта, Соловейков ёрт, думыштлыны тайӧ каднас аслад поступок йылысь!
...Фёдор оліс МТС-сянь неылын неыджыд комнатаын.
Сійӧ муніс ӧтнасӧн.
Журавлёв сыкӧд торйӧдчис райком дорын на.
Прӧщайтчигас, бокӧ видзӧдігтыр, сӧмын и шуис:
— Со аддзан, кыдзи артмис.
Абу лӧсьыд.
Артмис лёка.
Фёдор важся комсомолец — сылы ӧні кызь вит арӧс, кад нин эськӧ и партияӧ.
Взысканиеяс эз вӧвны, удж кузя ошкылісны, поручениеяс выполняйтліс, а, вӧлӧмкӧ, омӧль комсомолец.
Гашкӧ, и вернӧ, но кыдзи тані верман лоны бурнас!
Воспитывайтны, шуӧ...
Унатор сійӧ сэні висьталіс, весиг декабристъясӧс казьтыліс, а кыдзи воспитайтны, нинӧм эз висьтав.
Воспитывайт — и ставыс!
Бюро лоас, унаӧн мӧдасны сёрнитны, район пасьта лёк слава паськалас, а чайтлі: прӧйдиті, терпиті, помасис страшнӧйыс, а сійӧ, медся страшнӧйыс, водзын на.
Лёка артмис, лёкджыкасӧ и он думышт.
Тӧлын рӧмдӧ водз. Рӧмыдыс ӧдйӧ паськаліс керкаяс весьтӧ, садъяс весьтӧ.
Лэбалісны шочиник лым чиръяс.
Гӧгӧр некод абу, чӧв-лӧнь.
Ӧшиньясын ӧзъялісны бияс — и кӧні би, сэні и семья.
Сы вӧсна и лӧнь, сы вӧсна и некод абу ывлаын — ставӧн разӧдчалісны гортъясаныс.
Быдӧнлӧн семья, быдӧнлӧн асланыс поз.
Мун, Фёдор, гортад.
Сэні куш пызан, пызан вылас приёмник, пельӧсын крӧвать.
Овлӧ и сідзи, мый кызь вит арӧсӧн морт чувствуйтӧ асьсӧ сирӧтаӧн.
19
Бӧръя тӧлысь чӧжыс Стёша пӧшти эз петавлы гортсьыс.
Войдӧр кӧть ветлывліс маслозаводӧ, а ӧні — декретнӧй отпуск...
Нёль степ, весиг дворыс оз пыр тыдав ӧшинь пырыс — ӧшинь стеклӧясыс гыӧртӧмаӧсь.
Тӧрыт лунтыр думайтіс кутшӧмсюрӧ лёк мӧвпъяс.
Быдтор думайтіс, кажитчӧ, немтор нин эз коль — сьӧлӧмсӧ дойдаліс.
Но воліс выль асыв — и бара жӧ сійӧ мӧвпъяс...
Лунысь лун — помыс абу, наысь спокой абу...
И вот шыбельясын пӧрны заводитлысь корадодь, кӧдзыд воздухас кос турун дук, туй бокын лымйӧн джынвыйӧ тырӧм понӧльяс, комсомоллӧн райкомын встреча, мелі синъяс, жалитан гӧлӧс, — и быттьӧ сӧстӧм кӧдзыд ваӧн выльысь мыссьӧм бӧрын Стёша локтіс гортас.
Джоджас туплясисны чагъяс да стружки.
Джодж шӧрын сулаліс помавтӧм ыджыд додь.
Сэтысянь кыліс льӧм пу дук.
Батьыс черӧн зіля шыльӧдіс додь под.
Сійӧ вӧчис додь и занимайтчыліс тайӧн эз частӧ.
Заказчикъяскӧд, кодъяс волісны ылі колхозъясысь, сёрнитчыліс водзвыв — уна не больгыны.
Варвара ещӧ индас постояннӧй удж вылӧ.
Сійӧ кутас вӧчавны, колхоз вузавлыны бокӧ, а мынтыны трудоденьясӧн — ыджыд-ӧ выгӧда таысь?
Силантий Петрович сӧмын видзӧдліс нылыс вылӧ, нинӧм эз юав, водзӧ шыблаліс лэчыд чер увсьыс вӧсни стружкияссӧ.
Зато мамыс пыр жӧ уськӧдчис:
— Но, мый, донаӧй?
Мый висьталісны?
Стёша разис чышъянсӧ, пасьсӧ пӧрччытӧг пуксис лабичӧ да надейтчӧмысла крепаммӧм гӧлӧсӧн кутіс висьтавны — кыдзи встретитісны, кутшӧм меліа сёрнитісны, кыдзи колльӧдісны...
Алевтина Ивановна ыджыд радлунӧн торклывліс:
— Вот велӧдасны сійӧс!..
Велӧдасны!
Таковскӧй!
Силантий Петрович сӧдзӧдыштіс:
— Нинӧм оз ло.
Торъясӧ эн надейтчы.
Ставныс найӧ ӧткодьӧсь.
Стёшалы, гашкӧ, первойысь эз воны сьӧлӧм вылас батьыслӧн кывъясыс, весиг сійӧ ачыс тайӧ здукас вӧлі сылы неприятнӧй: гӧрбыльтчӧма, лясмунӧм дзор юрсиа, чер кутысь ки весьтас ӧшйӧм ыджыд ныра.
«И мыйла сійӧ сідз?..
Свет вылас ставыс сылы лёк.
Эмӧсь жӧ бур йӧзыс.
Эмӧсь!»
— Гашкӧ, и мыйкӧ лоас.
Гашкӧ, и велӧдасны, — падъялӧмӧн нин шуис мамыс.
— Но и велӧдасны, но и янӧдасны, гашкӧ, и кыдзкӧ накажитасны, а Стёшалы таысь кутшӧм пӧльза?
И Алевтина Ивановна ланьтіс.
Чӧв оліс и Стёша.
Сійӧ ичӧтик радлуныс, кодӧс сійӧ вайис сьӧрсьыс, кусі.
«Дас лун срок.
Сӧветуйта думыштлыны аслад поступок йылысь».
Оз вӧлі сулав сӧветуйтны.
Удж вылас сійӧ сӧмын корсюрӧ шочиника вунӧдчыліс, а сідзи асывсянь рытӧдз пыр думайтліс, думайтліс и думайтліс.
А думыштны нинӧм эз куж.
Бюро вылын первой обсуждайтісны культурно-массӧвӧй удж нуӧдӧм кузя план, сэсся утверждайтісны агитбригадаяс, кутшӧмъясӧс ыставны колхозъясӧ.
Фёдор пукаліс пельӧсын, виччысис да мучитчис:
«Регыдджык эськӧ мед, мый нюжӧдчынысӧ...»
Медбӧрын Нина Глазычевалӧн делӧвитӧя тӧждысян чужӧмыс вежсис, лоис стрӧг. Сійӧ сӧдзӧдіс:
— Вуджам водзӧ вопросӧ. Кутам видлавны комсомолец Фёдор Соловейковлысь персональнӧй делӧ.
И сэні став пукалысьяслӧн чужӧмъясныс лоины Ниналӧн кодь жӧ стрӧгӧсь.
Сӧмын Стёпа Рукавков, районын медыджыд «Вернӧй туй» колхозысь комсомольскӧй организацияса секретарь, кӧритӧмӧн видзӧдліс Фёдор вылӧ: «Эк, другӧ, бюроӧдз воӧдчин...»
Да ещӧ средньӧй школаысь физика кузя учитель Лев Захарович, кодлӧн кузь юрсиыс вӧлі лэччӧма банбокъясас, ӧчки пырыс видзӧдіс пызан вылӧ.
— Ме дорӧ неважӧн воліс Соловейковлӧн гӧтырыс... — заводитіс докладывайтны Нина рӧвнӧй гӧлӧсӧн, код серти позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны:
«Ме некоднан дорыс ог сувт, но кывзӧй сӧмын фактъяс...»
Тайӧ рӧвнӧй гӧлӧссьыс бюроса членъяслӧн чужӧмныс лои ещӧ стрӧгджык.
Ирочка Москвина, райсельхозотделысь зоотехник, бюроса член, эз выдержит да горӧдіс:
— Безобразие!
Нина делӧвитӧя висьталіс, кутшӧм вӧлі Стёша, кутшӧмӧсь вӧліны бӧрдысь синъясыс, кыдзи тіраліс гӧлӧсыс, висьталіс сы йылысь, кымынӧд тӧлысь нӧбасьӧ Стёша да кор сійӧс эновтіс Фёдор...
— Со дженьыдика став делӧыс, — помаліс Нина да бергӧдчис Фёдорлань.
— Соловейков ёрт, мый ті висьталанныд бюроса членъяслы?
Ми тіянлысь кывзам.
Фёдор сувтіс.
«Став делӧыс!»
Но тайӧ делӧыслӧн ӧд кык бок: ӧти сылӧн, Фёдорлӧн, мӧдыс — Стёшалӧн, тестьыслӧн, тьӧщаыслӧн.
Эз сылӧн, а налӧн делӧ йылысь висьталіс ӧні Нина.
Гынсапӧг ныр вылас видзӧдіг Фёдор дыр чӧв оліс:
«Ставсӧ он висьтав...
Стёшалӧн шогыс ставыс тыдалӧ кипыдӧс вылын моз, сійӧс кокньыдджык казявны...»
— Ті меным тшӧктылінныд думайтны, — ньӧжйӧник шыасис сійӧ Нина дорӧ.
— Ме думайті...
Бӧр ог мун.
Кыдзи воспитывайтны, ог тӧд.
Мед Стёша ме ордӧ локтӧ, сэки ме сійӧс, гашкӧ, кута воспитывайтны.
Мӧдтор нинӧм ог куж думыштны...
Ме веськыда висьтала...
Сійӧ чӧв олыштіс, ышловзис да, некод вылӧ видзӧдлытӧг, пуксис.
— Ставыс... — и бара гӧрбыльтчис улӧс вылас.
— Разрешитӧй меным, — доверчивӧя кыв корис Стёпа Рукавков да сэк жӧ скӧра бергӧдчис Фёдорлань.
— Тэ водзын вӧлі сьӧкыдлун.
Кыдзи тэ сыкӧд тышкасин?
Клопнитін ӧдзӧснад — и аддзысьлытӧдз!
Комсомолец моз тэ вӧчин?
Эн, эн комсомолец моз!
Позорнӧй факт!..
Но, ёртъяс...
Нина Глазычева пыр жӧ чошкӧдіс пельяссӧ.
Сійӧ бура тӧдіс Стёпа Рукавковӧс.
Сійӧ кӧ нин сёрнитнысӧ заводитӧ «за здравие», ошкӧ, лыддьӧдлӧ бурторъяс, виччысь — помалас непременнӧ «за упокой», и мӧдарӧ — чорыда кӧ видӧ заводитігас, помас оправдайтас ставнас.
Кыдзи первойя, сідз и мӧд случайын ӧтарсяньыс мӧдарас вуджӧ ӧти и сійӧ жӧ кывъясӧн: «Но, ёртъяс...»
Ӧні Стёпа заводитіс видчӧмӧн, и Нина чошкӧдіс пельяссӧ.
— Но, ёртъяс!
Соловейковлӧн гӧтырыс, кыдзи юӧртісны, вӧлӧма комсомолкаӧн.
Сійӧ эновтӧма комсомол!
Коді таысь мыжа?
А мыжа и райком, и ми, и сійӧ ачыс медводз!..
Стёпа Рукавков вӧлі ичӧт тушаа, рыжӧват, беринӧсь чужӧма, но ас колхозас уна нывъяс меліа видзӧдлывлісны сы вылӧ.
Стёпа кужис кутны асьсӧ, кужис тӧлкӧвӧя, увереннӧя сёрнитны, а сёрнитігас ӧвтчис кияснас.
— Оз позь ставсӧ вештыны Соловейков вылӧ.
А тані — ставсӧ, чукӧрӧн!..
Мыжа сійӧ, вернӧ!
Но абу нин сэтшӧм ыджыд мыжыс сылӧн.
Ме шуа — колӧ предупредитны Фёдор Соловейковӧс.
— Абу ыджыд мыжыс?
Гӧтырсӧ эновтіс!
Предупредитны!
Сідзкӧ прӧститны!
Кыдзи тайӧс гӧгӧрвоны? — скӧрмӧмысла Нина Глазычева весиг чеччис улӧс вывсьыс.
— Вӧтлыны этша, — содтіс Ирочка Москвина да яндысьӧмысла гӧрдӧдіс.
Бюроса членъяс пиысь сійӧ вӧлі медтом и пыр поліс, кыдз эськӧ не висьтавны мӧдтор, мый думайтӧ Нина.
Кутісны вензьыны: сетны-ӧ строгӧй выговор, прӧстӧ выговор либӧ сӧмын предупредитны?
Фёдор йӧжгылясис улӧс вылас да веськодя кывзіс.
— Абу сыын делӧыс! — физика кузя учитель Лев Захарович важӧн нин видзӧдлывліс ӧчки увтіыс вензьысьяс вылӧ.
— Сетам выговор, строгӧйӧс ли прӧстӧйӧс, гижам решениеӧ...
Тайӧ кокни...
Сылӧн гӧтырыслӧн — ыджыд шог, сылӧн аслас — видзӧдлӧй — шог жӧ!
А ми директиваӧн надейтчам лечитны.
Кинас юрсисӧ бӧрвыв шыльӧдіг Лев Захарович сёрнитіс ньӧжйӧник, спокойнӧй гӧлӧсӧн.
Зонмыс сійӧ вӧлі лӧнь, выступайтліс эз частӧ, но заводитліс кӧ нин сёрнитны, ставӧн сюся кывзылісны — обязательнӧ висьталас мыйкӧ выльӧс.
Да и сійӧ тӧдіс мукӧдъяс дорысь унджык: культура керкаын сійӧ лыддьывліс радиолокация йылысь лекцияяс, вермис висьтавны и атом расщепитӧм йылысь и стереоскопическӧй кинолӧн экран йылысь.
Тайӧ тӧдӧмлунъяссьыс и сійӧс уважайтісны.
— Мыйла ми чукӧртчим татчӧ?
Сӧмын сы вылӧ, медым сетны выговор?..
Чукӧртчим сы вылӧ, медым отсавны мортыслы.
— Правильнӧ!
Отсавны! — кыпыда поддержитіс Нина.
— Сӧмын кыдзи?
Вот вопросыс, — юаліс Лев Захарович.
— Ме, например, веськыда шуа, — ог тӧд.
— Соловейков ёрт, — Фёдор дінӧ шыасис Нина, — ті висьталӧй: кутшӧм отсӧг тіянлы колӧ?
Отсалам!
— Отсӧг?.. — шӧйӧвошӧмӧн Фёдор видзӧдліс гӧгӧрбок.
Збыльысь, кутшӧм отсӧг?
Стёшаӧс эськӧ кыскыны бать ордсьыс.
Но ӧд комсомоллӧн райком сылы оз прикажит: эновт бать-мамтӧ, мун верӧсыд дорӧ, а прикажитас кӧ, то Стёша оз кывзысь.
— Ог тӧд, — Фёдор лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Ставӧн чӧв олісны.
Нина дӧзмӧмпырысь вештіс Фёдор вылысь синъяссӧ: «Весиг и тані корны оз вермы».
— Огӧ тӧдӧй, кыдзи отсавны, — шуис Лев Захарович.
— А огӧ кӧ тӧдӧ, то и вензьыны — сетны выговор либӧ предупредитны — нинӧмла.
— Артмӧ сідз, мый Соловейковлысь поступоксӧ колям сідз? — Нина гӧлӧсын тӧдчис скӧралӧм.
Лев Захарович кыпӧдліс пельпомъяссӧ.
— А сетам выговор — таысь ӧмӧй кутшӧмкӧ пӧльза лоӧ?
Кыдзи вӧлі, сідзи и ставыс бӧр кольӧ.
И сэки Нина заводитіс сёрнитны пӧся.
Сійӧ сёрнитіс сы йылысь, мый Лев Захарович неправильнӧя гӧгӧрвоӧ райком бюролысь могъяссӧ, мый Соловейковлы сетӧм выговорыс ӧлӧдас тадзи вӧчны мукӧдъясӧс...
Сёрнитіс сійӧ дыр, вайӧдліс, кыдзи и пыр, примеръяс литератураысь, великӧй йӧзлӧн олӧмысь.
Сылӧн выступление бӧрын бара кыптіс спор — сетны выговор либӧ предупредитны?
Лев Захарович скӧра чӧв оліс.
Сетісны выговор.
Ывлаын Фёдорӧс суӧдіс Стёпа Рукавков.
Ӧкуратнӧя вурӧм дженьыд пася, баля ку шапкаа — тшап зон, оз весьшӧрӧ лыддьысь аслас колхозын первой кавалерӧн.
— Физикыс кӧ эськӧ эз сюйсьы, дорйим эськӧ, — сьӧлӧмсяньыс заводитіс сійӧ.
— Предупредитісны эськӧ — и ставыс!
И юрыс мортыслӧн умнӧй, и сьӧлӧмыс бур, но абу политик...
Стёпалӧн сёрни серти позьӧ вӧлі кокниа гӧгӧрвоны, мый комсомоллӧн райкомын кӧ и эм политик, кыдзи сійӧ лыддьӧ ачыс, то абу кодкӧ мӧд, а сійӧ ачыс, Стёпа.
Фёдор ӧвтыштіс кинас.
— Выговор, предупредитны — некодыс абу кокньыдджык.
Ті вот ӧні сёрнитінныд, а аски вунӧданныд.
Йӧзлысь шогсӧ, шуӧны, кинад он курышт.
— О-о! — шензьӧмӧн нюжӧдіс Стёпа, — да тэ ещӧ и ӧбижайтчан.
Сідзкӧ вернӧ тэныд сетісны выговорсӧ.
Вернӧ!..
20
Ӧтчыд сійӧ дыр манитчис МТС-ын, манитчис эз сы вӧсна, мый уджыс вӧлі уна, а прӧстӧ сылы сьӧкыд вӧлі кольччыны аслас сьӧкыд думъясӧн ӧтнасыслы.
Горт дорас матыстчис сёрӧн нин.
Ӧграда дорас сулаліс рӧзвалля вӧв.
Фёдор комнатаын, ӧгырӧн дзирдалысь пач дорын, кӧзяиныскӧд пукаліс Игнат дед, Варвара тьӧткалӧн верӧсыс.
— Дыр гуляйтін кӧнкӧ, дыр, — Фёдорӧс встретитіс Игнат. — Войнас меным ковмас гортӧ кыссьыны.
— Ме кола мыйлакӧ?
— Менам гортса начальство тшӧктіс ӧтитор висьтавны...
Игнат бергӧдчис кӧзяинлань да ас мортлы моз (виччысигас, тыдалӧ, дружитчӧмаӧсь нин) шуис:
— Трофимушка, тэ пет ас ордад, миянлы гусьӧн вашкӧдчыштны окота.
— Мый нӧ, вашкӧдчӧй, вашкӧдчӧй, сӧмын пачсӧ энӧ вунӧдӧй, регыд пӧдлавны ковмас.
Кӧзяин петіс.
Игнат дед бергӧдчис Фёдорлань.
— Талун ми Силанкӧд тэнсьыд гӧтыртӧ вайим больничаӧ.
Со мый.
— Мый?
— Мый, мый!
Нинӧм, буракӧ, кагаысь кындзи, оз ло.
Эн ӧмӧй виччысь?..
Менам тшӧктіс юӧртны тэныд.
«Силаныс, — шуӧ, — эськӧ и ӧтнасӧн вермис, да сійӧ тэ ордӧ оз пыр».
— Кор вайинныд?
— Луннас на, ӧбед бӧрын.
— Гашкӧ, рӧдитіс нин?
— Ог тӧд.
Делӧыс сэтшӧм, ми тэкӧд сэтшӧмторсӧ эгӧ тӧдлӧй.
Фёдор пуктіс юр вылас кӧтасьӧм шапкасӧ.
— Ме муна, Игнат, ме муна...
Мыйла ме дорӧ удж вылӧ эн волы?..
Бӧръя кывъяссӧ сійӧ шуис нин посводзас.
Юрсӧ довкйӧдлігтыр Игнат мӧдіс пасьтасьны.
Пасьтасьӧм бӧрас нин тӧдвылас уси пачыс, сувтӧдіс улӧс, кашкигтыр кавшасис сы вылӧ, пӧдлаліс юшкасӧ да корис:
— Трофим, эй, Трофим!
Талун войнас ӧдзӧстӧ тэ эн игнав.
Кылан?..
Зонмыс шонтысьны кутас волывлыны.
Фёдор первойсӧ муніс гырыся восьлалігтыр, сэсся пыр ӧддзис и ӧддзис, пӧшти котӧртны мӧдіс.
Мый заставитіс сійӧс котӧртны?
Мый заставитіс сійӧс тӧждысьны?
Быттьӧкӧ и вунӧма нин Стёша дінӧ любовыс.
Бӧръя кадас сы вылӧ уси сы мында шог, ыджыд и ичӧт переживаниеяс!
Сійӧ, мый вӧлі водзті, должен вунны, бырны, кыдзи тӧлын пулӧн веж коръяс.
Гашкӧ, кагасӧ радейтӧмыс заставляйтӧ сійӧс тӧждысьны?
Но сійӧ ӧні оз на тӧд кагасӧ, весиг оз представляйт сійӧс.
Он вермы радейтны сійӧс, мый он вермы аслыд представитны...
Неужели эз на ставыс быр, мыйкӧ бӧр писькӧдчис — олӧ?
Больничнӧй городок вӧлі сиктсянь бокын, нинпуяс рас пӧвстын.
Фёдор воис паськыд ворота дорӧдз да сувтіс.
Тӧвзис садь быртӧдз, а мыйла?..
Поздравитны?
Ёна тай колӧ Стёшалы сылӧн поздравлениеыс.
Нимкодясьны?..
Ещӧ он на тӧд, кыдзи тайӧ ставыс помасяс — радлӧмӧн либӧ курыд шогӧн?
Но бергӧдчыны, мунны бӧр, водны да спокойнӧя узьны сійӧ оз вермы.
Гӧтырыс рӧдитӧ!
Сэки тӧдвылас уси, мый татшӧм случайяс дырйиыс вайлывлӧны цветъяс, пӧдарокъяс.
А сійӧ — куш киӧн пырас: со пӧ — ме ачым тані.
Ньӧбны мыйкӧ колӧ.
Фёдор бергӧдчис бӧр.
Магазин, кодӧс мыйлакӧ шуӧны «дежуркаӧн», кӧні квайт час рытсянь войшӧр кадӧдз сулаліс прилавок сайын районын ставлы тӧдса Павла Павловна, кык щӧкаа скӧр тьӧтка, сёрджык кадӧ вӧлі шофёръяслы промежуточнӧй станцияӧн, кӧні позьӧ юыштны и закуситыштны, сёрнитыштны и аддзыны случайнӧй пассажирӧс.
— Федька! — прилавок дорсянь Фёдорлы воча воськовтіс морт, кодлӧн читкыля ыж ку шапка увсьыс тыдалісны юрси прать, кӧдзыдсьыс да тӧвъяссьыс воймӧм чужӧм, долыд синъяс.
Тайӧ вӧлі Хромцово колхозысь Фёдорлы тӧдса шофёр Вася Зарни-туй. Сійӧ кватитіс Фёдорӧс киӧдыс да кутіс тракйыны.
— Матушка, Пал Пал-на, вай полка вывсьыд ещӧ ӧти пежӧс, другкӧд аддзыси!
— Вася!..
Рад эськӧ!..
Рад!
Да некор!
— Фёдор!
Кодсянь кыла?
Быдса во ӧд эгӧ аддзысьлӧй, зарни-туй!
— Гӧтырӧй рӧдитӧ больничаын.
Гӧснеч ньӧбны пыри.
— <ns>Со-о-о мы-ый</ns>!..
Колӧ эськӧ буретш пасйыны...
Но, но, чӧв ола.
Поздравляйта, другӧ!
Вай лапатӧ!..
Сэки другтӧ и асьтӧ вунӧдны позьӧ...
Пи мед лоас, Фёдор, пи!..
Гашкӧ, пи вӧснаыд век жӧ мунігмозыд...
А? Но, но, гӧгӧрвоа...
Эк, кыдзи тэ миянӧс ордйин!
А вот ме сӧмын на лӧсьӧдча гӧтрасьны.
Вася гораа радліс, а мукӧдыс, пока Фёдор ньӧбаліс кампетъяс да дыр олӧмысла шыгыртчӧм шоколад плиткаяс, видзӧдісны сы вылӧ уважениеӧн.
— Мунін и вошин!
Нинӧм оз кывсьы тэ йылысь!
Быттьӧ ваӧ вӧйӧмыд...
Эк, кольччывны эськӧ да празднуйтны!
Мед ставыс шызис, зарни-туй!
Ловъявылысь менӧ сёяс Поликарпыч, концентратъясӧн кӧ сибда.
Но ме ребяталы нуа юӧр — Федька Соловейковлӧн наследник!
Тэрмасям, аддза.
Тэрмась, тэрмась, ог манит.
Вай ещӧ лапатӧ кутла!
Водзджык эз вӧв лӧсьыд сьӧлӧм вылас.
А ӧні, Васякӧд аддзысьлӧм бӧрын, полӧмыс быри, лои нимкодь, кыптіс надея.
Кутшӧм сійӧ вӧлі йӧй!
Мыйта думайтіс, жугліс юрсӧ, мучитчис, а ставыс прӧстӧ: чужӧ кага, сійӧ, Фёдор, — бать, и вермӧ Стёшасянь требуйтны вуджны сы ордӧ!
Тайӧс шедӧдас!..
Страшнӧйыс нинӧм абу!..
Фёдор бӧр котӧртіс улича кузя больничнӧй городокӧ.
Рӧдильнӧй отделениелӧн приёмнӧйын пукаліс сӧмын ӧти, видзӧднысӧ абу нин том мужчина, тыдалӧ служащӧй, бур пальтоа, джуджыд каракулевӧй шапкаа.
Ӧдйӧ локтӧмсьыс, напряжённӧя мыйкӧ виччысьӧмсьыс Фёдорлӧн йирксис сьӧлӧмыс.
Сылы вӧлі мыйлакӧ кажитчӧ, мый муртса сійӧ пырас, ставӧн кутасны ноксьыны, котравны сы гӧгӧр.
А тайӧ тыртӧм, сӧстӧм, югыд комнатаас дзик ӧтнасӧн пукалысь мортыс спокойнӧя видзӧдліс сы вылӧ.
— Первойысь? — юаліс сійӧ.
— Мый? — эз сразу гӧгӧрво Фёдор.
— Ме юалі: гӧтырыд первойысь рӧдитӧ?
— Первойысь, — ышловзьӧмӧн вочавидзис Фёдор.
Сійӧ сразу жӧ подчинитчис тайӧ мортыслӧн настроениеыслы.
— Тайӧ тӧдчӧ.
А ме быд во татчӧ волывла.
Нёльӧд нин менам.
Дежурнӧй сестра петкӧдіс кӧлуй — пальто, шаль, фетрӧвӧй боты.
— Пӧлучитӧй.
Тӧдтӧм морт босьтіс ставсӧ, тэрмасьтӧг гартыштіс да мичаа кӧрталіс.
— Вайӧді гӧтырӧс — сы пыдди тубрас сетісны.
До свидания...
Энӧ волнуйтчӧй.
Обычнӧй делӧ.
Тіянлы коді колӧ — пи али ныв?
— Дерт жӧ, пи.
— Сідзкӧ, ныв лоӧ.
— Мыйла?
Опыт серти тӧда.
Нывкаясӧс ёнджыка радейта, а быд во — промах, детинкаяс чужӧны.
Но и тайӧ абу лёк.
Народ шумитысь, он кут гажтӧмчыны.
Ещӧ ӧтчыд юрнас меліа довкнитӧм бӧрын сійӧ муніс.
Сестра сы бӧрся топыдджыка пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да юаліс:
— Коді?
— Соловейков...
Фёдор Соловейков.
— Фёдоръяс миянын оз рӧдитлыны...
Степанида Соловейковалӧн верӧсыс али мый?
Кодӧс талун водтӧдісны...
Гӧснеч вайинныд, вайӧй меным...
Ставнас сета.
— Эз на рӧдит?
— Кутшӧм тэрыб.
Мунӧй, мунӧй гортад.
Узьӧ спокойнӧя.
Юӧртам.
— Ме виччысьла.
— Бурджык, мунӧй.
Гашкӧ, куим сутки виччысьны ковмас.
Делӧыс сэтшӧм — ни тэрмасьны, ни нюжмасьны оз позь.
Фёдор дыр жӧдзис рӧдильнӧй отделениелӧн югыд ӧшиньяс улын, кывзысис, оз-ӧ кыв кыкпӧвста ӧшинь пыр Стёшалӧн горӧдӧмыс.
Но сӧмын дзуртіс кок улас лымйыс.
Войнас сійӧ некымынысь воліс тайӧ ӧшиньяс улас, ветлӧдліс стен пӧлӧныс.
Вӧлі кӧдзыд, корсюрӧ заводитліс усьны посни, кос лым, а Фёдорлы кажитчис, мый ӧні шондіа гожся асыв, лысваӧн дзирдалӧ луг, а лысва вылас тӧдчӧ кык кок туй — ӧтиыс сылӧн, Фёдорлӧн, а мӧдыс пиыслӧн.
Найӧ мунӧны вугыр шатьясӧн вуграсьны...
Ӧні Фёдор син водзын ясыда сулаліс — и лысваа лугыс, и луг вылас кок туйясыс, и сук ру пиӧ вӧйӧм берегыс.
Эз вермы представитны сӧмын самӧй главнӧйсӧ — писӧ.
Еджыд юрсиа, пельпом вылас кузь вугыр шать, и ставыс...
Этша...
Сылы вӧлі кӧдзыд, кынмис, котӧртліс гортас.
Сэні биасьтӧг да пӧрччысьтӧг пукаліс, шонтысис, век думайтіс пи йывсьыс, лысваӧсь луг йылысь, кок туйяс йылысь; корсюрӧ сійӧ заводитліс шензьыны, мый кӧзяиныс чорыда узьӧ, а ӧдзӧссӧ оз игнавны.
Тыдалӧ, вунӧдӧмаӧсь, да и тадзи бурджык — оз ков садьмӧдны, оз ков беспокоитны...
Войсӧ эз узь, но удж вылас мудзсӧ эз чувствуйт, быд час мысти котӧртліс телефон дорӧ, юасьліс да жугыля бӧр мунліс.
Стёша рӧдитіс рытъявылыс.
Небесаыс вӧлі сэзьмӧ.
Тӧлысь гӧгӧр кынмӧмаӧсь гудыр кругъяс.
Фёдор муніс — таляліс южмӧм туй вылысь ассьыс вуджӧрсӧ.
Пальтоыс кизявтӧм, эз чувствуйт кӧдзыдсӧ.
Друг сійӧ паныдасис руд каракулевӧй шапкаа морткӧд и, кыдзи важся другӧс, кутыштліс.
— А ӧд збыль шулінныд...
Абу пи, абу...
Ныв!..
Ме нин сэні видчи, начальство дорӧдзыс волі, но лэдзлісны...
Лэдзлісны, петкӧдлісны.
Сійӧ копыртчис тӧдтӧм мортлӧн нюмъялысь чужӧм бердӧ да, кыдзи ыджыд выльтор, висьталіс:
— Видзӧда, а юрсиыс рыжӧйкодь!
Рыжӧйкодь юрсиыс, мися!
И синъясыс!..
Синъяссӧ он гӧгӧрво, колӧ лоны менам жӧ.
Миян рӧд!
Соловейковъяслӧн!
21
Приступъяс дырйиыс Стёша пессис койка вылас да горзіс: «Оз ков!
Оз ков!»
Врачьяс да сестраяс велалӧмаӧсь нин горзӧм шыас, эз обращайтны та вылӧ внимание.
Найӧ ас ногӧныс гӧгӧрволісны Стёшалысь горӧдӧмъяссӧ: «Сьӧкыд, ог кӧсйы мучитчыны!»
Но Стёша горзіс эз сӧмын сы вӧсна, мый сьӧкыд.
«Оз ков!
Оз ков!» — горзіс кага йывсьыс.
Мыйла сылы сійӧ, гӧтырлы, кодӧс эновтіс верӧсыс?
Но вайисны зэлыда кӧрталӧм ичӧтик тубрас.
Лым кодь еджыд прӧстыня пиысь тыдалӧ вӧлі ичӧтик гӧрд чужӧмтор.
Пуктісны Стёшалы крӧвать вылас.
Сэки врачьяс, сестраяс, весиг орчча крӧватьвывса соседкаыс — ставӧн нюмъялісны, ставӧн поздравляйтісны, ставныс меліа видзӧдісны сы вылӧ.
Свет вылын чужис выль морт, он вермы веськодя видзӧдны та вылӧ.
Ичӧтик, пӧсь вомдорнас сійӧ инмӧдчис мам нёнь бердас, и аслас морӧсысь Стёша кыліс приятнӧй, тӧдтӧм чувство — вӧрзис йӧлыс;
Стёша матыстчис кагаланьыс, видзчысьӧмӧн кутыштіс сійӧс, и гырысь синва войтъяс тюрӧбтісны чужӧмӧдыс.
Ӧні сійӧ бӧрдіс сыысь, мый лои кокньыдджык, сыысь, мый вӧлі яндзим аслас воддза омӧль мӧвпъясысь, кор думайтліс: «Оз ков меным кагаыс».
Ӧні сійӧ бӧрдіс и шудысла, и сы вӧсна, мый жалитіс асьсӧ, и тайӧ выль мортсӧ, тайӧ шоныд, ловъя комӧксӧ, коді доверчивӧя ляскысис сы морӧс бердӧ.
И тайӧ здуксяньыс ставыс бергӧдчис мӧдарӧ — шогсьӧм пыддиыс лои нимкодь.
Кор кагасӧ вайисны вердны мӧдысь да Стёша лов шысӧ кутӧмӧн видзӧдіс нылыс банбокъяс вылӧ, ичӧтик гӧрд пель вылас, балябӧжас шочиника чурвидзысь небыдик юрси вылас, сійӧ гӧгӧрвоис, мый кодкӧ сулалӧ орччӧн да сюся видзӧдӧ сы вылӧ.
Сійӧ кыпӧдіс юрсӧ.
Сы водзын шензигтыр да полігтыр сулаліс Фёдор.
Найӧ эз здоровайтчыны, Фёдор прӧстӧ пуксис сыкӧд орччӧн, мыйкӧ дыра чӧв оліс, сэсся юаліс:
— Гашкӧ, мыйкӧ колӧ?..
Ме со яблӧк судзӧді...
И кор аддзис, мый Стёша оз скӧрав, оз бергӧдчы сы дорысь, кокниа да сьӧлӧмсяньыс нюммуніс.
— Со сійӧ кутшӧм...
Ныв, сідзкӧ.
Бур.
И Стёша нинӧм эз шу паныд, — дерт жӧ, бур.
— Пыр узьӧ.
Нёнясяс, нёнясяс, видзӧдан да — узьӧ нин.
Фёдор пукаліс недыр.
Став сёрниыс муніс ныв гӧгӧрыс: уна-ӧ веситӧ, мый колӧ ньӧбны сылы — пелёнкаяс, распашонкаяс, обязательнӧ ичӧтик ватнӧй эшкын.
Налы мешайтісны, казьтылісны Фёдорлы, мый сійӧ кӧсйис пыравны здук кежлӧ, а пукалӧ нин дас вит минута.
Фёдор чеччис и сэки сӧмын меліа да чорыда шуис:
— Некытчӧ ме тэнӧ, Стёша, ог лэдз.
Ме ордӧ овны мунан.
И мыйлакӧ тайӧ здукас Стёша думыштіс, мый сійӧ весиг зонмалігас эз сэтшӧма кажитчыв, кыдзи ӧні — не сы пельпомъяс серти ыджыд, еджыд халата, кузь киясыс чурвидзӧны сосъяс письыс, тӧждысян чужӧма...
Стёша век жӧ полігтыр шуис:
— Каганад, Феденька, гортын лӧсьыдджык лоас.
Эм кодлы видзны сійӧс.
Но Стёшалӧн гӧлӧсыс эз вӧв увереннӧй, сійӧ корис.
Аскинас локтіс мамыс.
Стёша, омӧльтчӧм чужӧма, гырысь синъяса, лёзь юрсиа, яндысигтыр плавгис ас вылас халат да гусьӧн петіс сы дорӧ приёмнӧйӧ.
— Со сійӧ, миян ангелным...
Дӧзмӧдім ми енсӧ... — заводитліс нюркйӧдлыны Алевтина Ивановна, но сэк жӧ торкис асьсӧ да сразу жӧ заводитіс делӧвитӧя: — Эн шогсьы.
Ставсӧ, мый колӧ, дасьті: пелёнкаяс сизимӧс кымын, дӧрӧмъяс, батьыд зыбка лӧсьӧдіс...
— Мам, — полӧмӧн торкис сійӧс Стёша, — ме век жӧ сы дорӧ муна...
Корӧ.
— Корӧ?..
Сӧвестьыс, тыдалӧ, йирӧ сійӧс, а со сы вылӧ оз тырмы, медым прӧща корны да бӧр миянӧ локны.
— Миянӧ бӧр оз лок...
И Стёша друг уси мамыс пельпомъяс вылӧ да сыркъялӧмӧн бӧрддзис.
— Да кыдзи нӧ меным овнысӧ каганас верӧстӧгыс?
Ставыс чуньӧн индавны кутасны!..
— Тайӧ нӧ мый татшӧмыс?
Коді тшӧктіс?
Мый сестраясыс видзӧдӧны?
Куйлыны!
Куйлыны!
Не чеччыны!..
Кодлы шуӧны?
Пырӧй палатаӧ! — ӧдзӧс дорын сулаліс олӧма нывбаба, рӧдильнӧй отделениеысь дежурнӧй врач.
Мамыс малаліс Стёшаӧс лёзь юрсиӧдыс.
— Эн шогсьы, дитя, эн беспокоитчы...
Мун, вай мун.
Со начальницаыд недӧвӧльнӧй...
...Асылыс вӧлі кӧдзыд.
Войнас усьыштӧма лым, и сиктыс быттьӧкӧ вӧлі мыссьӧма.
Ставыс вӧлі еджыд — и керка вевтъяс, и туйяс, и забор пӧлӧн артмысь толаяс.
И воздухыс тшӧтш кажитчис мыськӧмаӧн, сэтшӧм сійӧ вӧлі сӧстӧм да кокни.
Быд керкаын ломтысялісны нин пачьяс.
Ывла вылын свежӧй воздухас кыліс пӧжалӧм чӧскыд нянь кӧр.
Ставыс вӧлі лючки-ладнӧ ичӧтик семьяын, коді ньӧжйӧникӧн муніс больничасянь гортас.
Крӧвать ньӧбны Фёдор эз удит, и нылыслы вольпасьсӧ лӧсьӧдісны пока улӧсъяс вылӧ.
Фёдор чувствуйтіс асьсӧ мыжаӧн и правдайтчис Стёша водзын:
— Овнысӧ ӧд сӧмын на заводитам, ми абу ӧткӧн, ставӧн тадзи первойсӧ...
Ставыс лоӧ — и квартира, и, гашкӧ, асланым керка, овмӧстор лӧсьӧдам.
Сэтшӧм бура овмӧдчам!
Стёша быдторйӧн сӧглашайтчыліс, нинӧм вылӧ эз норасьлы.
Сійӧ жӧ луннас нылыслы сетісны Ольга ним.
А аски асывнас локтіс первойя гӧсть.
Локтіс эз Фёдор дорӧ и эз Стёша дорӧ.
Ӧдзӧсӧ таркӧдыштісны, порог вомӧн воськовтіс ныв, перчаткинас пыркӧдыштіс воротник вывсьыс лымсӧ.
— Видза оланныд.
Тані олӧ Ольга Соловейкова?
Фёдор да Стёша весиг шӧйӧвошисныкодь, эз сразу ӧтветитны.
Да, тані олӧ...
Сӧмын дас лун на сійӧ олӧ ставсӧ, и ассьыс нимсӧ, Ольга, босьтіс сӧмын на тӧрыт, тӧрыт на вайӧдісны сійӧс тайӧ комнатаас.
— Тані олӧ, прӧйдитӧй, пӧжалуйста.
Ныв пӧрччис пальтосӧ, ичӧтик чемоданысь перйис еджыд халат, корис дэбыд ва, мыськис кисӧ.
— А крӧватьсӧ колӧ ньӧбны.
Детскӧй врач дыр пукаліс Стёшакӧд, ещӧ ӧтчыд висьталіс, кыдзи колӧ да кутшӧм ваын мыськыны, корджык вердны, кыдзи гаровтны, присыпка вӧчны, корсянь позьӧ петкӧдлыны ывлаӧ.
Кор тшӧктісны пуксьыны чай юны, ӧткажитчис:
— Менам абу сӧмын тіян пациентныд.
Сійӧ вӧлі первойя гӧстя.
Сы бӧрын кутісны волывлыны луннас унаӧн.
Медводдзаяс лыдас вӧлі Варвара тьӧтка.
Сійӧ пыртіс ичӧтик комнатаӧ кӧдзыдӧн ӧвтысь кутшӧмкӧ тубрасъяс, пӧрччис ассьыс пасьсӧ да дыр сулаліс порог дорын, зыраліс кияссӧ да аслас кыз гӧлӧсӧн брунгис:
— Энлӧй, энлӧй, вот сӧмын ичӧтика шоналышта...
Сэк нин видзӧдлам, видзӧдлам, кутшӧм наследница.
Удитам.
Первой сійӧ босьтчис разявны тубрасъяссӧ.
— Босьт со, ичмонь, — шыасьліс Стёша дорӧ, сы вылӧ видзӧдтӧг, кӧть сійӧ и чӧв оліс. — Тайӧ тіянлы колхозсянь пӧдарки: еджыд пызь, вый, ма, яй.
Тэ, Фёдор, гӧтыртӧ ӧні верд бурджыка, сы пыр кагатӧ вердан, помнит!
Степанида, волы татчӧ...
Да дугды нин немӧясьныд.
Тэкӧд ӧні миян юкнысӧ дзик нинӧм...
Ӧні ми тэкӧд долженӧсь бура лӧсявны.
Волы татчӧ.
Тайӧ месянь.
Еджыд ситеч вит метра.
Пелёнкаяс вылӧ тэ сійӧс эн видз.
Пелёнкаяс вылӧ верӧсыдлысь важ дӧрӧмъястӧ косявлы, песлав найӧс, пузьӧд...
Сылы, ичӧтикыдлы, дзик ӧткодь, мый пачкайтны.
Таысь распашонкаяс вур да пӧдушка эжӧдъяс.
Думайтӧмӧн босьтчы овмӧстӧ лӧсьӧдны.
Стёша, коді абу вӧлі велалӧма «виччысьны буртор» йӧзсянь, торйӧн нин Варвара тьӧткасянь, первойсӧ шӧйӧвошис, но кор гӧстя видзӧдліс орччӧн сувтӧдалӧм улӧсъяс вылӧ да шуис, мый талун жӧ закажитас плӧтник Ёгорлы вӧчны ичӧтик крӧвать, дзикӧдз небзис.
Варвара матыстчис кага дорӧ, дженьыдик кыз чуньсӧ вӧрӧдыштіс нывка чужӧм весьтын, кагаыс гораа бӧрддзис.
— Уа, уа! — чужӧмсӧ кӧрлігтыр нерис Варвара.
— Ыджыд гӧлӧса.
Сразу тӧдчӧ, мый Соловейковъяс рӧдысь.
Ряшкинъяс оз горзыны — скӧралӧны и радлӧны сӧмын ас кежаныс.
Весиг таысь мыйлакӧ эз ӧбидитчы Стёша.
Локтіс гӧститны и Чижов, кисӧ мичаа мыськӧма, бритчӧма, душитчӧма тройнӧй одеколонӧн.
Сійӧ корис кутыштны ас ордас эшкын пиӧ гаровтӧм Оляӧс.
Кутнысӧ эз куж: кияссӧ нюжӧдӧма, а ачыс паськыда нюмъяліс да шуаліс:
— Морт нин.
Морт нин.
А?
Кор Стёша бӧр босьтіс нывсӧ, Чижов чуймис:
— Абу сьӧкыд, а киясӧй мудзисны.
Мыйла эськӧ?
Сэсся куимӧн найӧ пукалісны пызан сайын, юисны чай, и Чижов быдногыс ӧтказывайтчис печеньеысь.
Коркӧ воисны и Силантий Петрович да Алевтина Ивановна.
Фёдор зілис примитны найӧс кыдз позьӧ бурджыка.
Котӧртліс тестьыслы вина сулеяла, первойсӧ шуис найӧс батьӧн да мамӧн, но регыд мысти варовлуныс быри.
Дед да баб вӧлӧмаӧсь гажтӧм гӧстьясӧн.
Силантий Петрович ӧткажитчис юны:
— И сідз сёрмим.
Варвара куим кучик куляс, вӧвсӧ кӧ ас кадӧ огӧ вайӧ.
Тьӧщаыс и пызан дорӧдзыс эз матыстчыв, пукаліс порог дорын вомдоръяссӧ юмбыртӧмӧн да жалитӧмпырысь видзӧдіс нылыс вылӧ да внучкаыс вылӧ, быттьӧкӧ кӧсйис шуны: «Эн петкӧдлӧй асьнытӧ шудаӧн, сирӧтаяс ті...» Сійӧ сюся видзӧдаліс дзескыд комнатасӧ, кӧні пач бокас ӧшалісны пелёнкаяс.
Фёдор вылӧ зілис не видзӧдлыны.
Сійӧс, мый вӧлі висьталӧма, позьӧ вӧлі висьтавны вит минутаӧн.
Но старикъяс честнӧя пукалісны часджын, стӧч сы мында, медым кӧзяеваыс эз чайтны — водз мунісны бать-мамыд.
Фёдорлы кажитчис, мый тайӧ часджынсӧ сійӧ пукаліс эз аслас комнатаын, а Ряшкинъяс керкаын.
Стёша, кыдзи вӧлі и войдӧр, эз кыпӧдлы синъяссӧ, поліс видзӧдлыны верӧсыс вылӧ.
«Ряшкинъяслӧн дукыс бара кывны кутіс.
Бара торкасны миянлысь олӧмӧс, сволочьяс.
Стёша оз и видзӧдлы...» — думайтіс Фёдор да скупа ӧтвечайтіс тестьыслы, коді дышпырысь юасис сылӧн жалӧванье йылысь, казеннӧй квартира йылысь да сы йылысь, сетасны-ӧ тулыснас усадьба.
Бать-мамыс мунӧм бӧрын Стёша важмозыс лои мелі.
Сійӧ, буракӧ, ачыс вӧлі рад, мый старикъяс эз дыр пукавны.
И дзик немвиччысьтӧм гӧстьӧн кыдзи Стёшалы, сідзи и Фёдорлы вӧлі Нина Глазычева, комсомол райкомса секретарь.
Сійӧ эз и пӧрччысьлы.
— Некор, некор, сӧмын здук кежлӧ ті ордӧ.
Со аддзанныд, кутшӧм лӧсьыд!
Зэв лӧсьыд!
Нывныд шань, шань!
Ті гӧгӧрвоӧй сӧмын — сійӧ будущӧйса морт!
Сійӧ овны кутас коммунизм дырйи!
Стёша бура помнитіс, кутшӧм меліа примитліс Нина сійӧс райкомын. Ӧні, кор Нина ещӧ ошкис сылысь нывсӧ, сійӧ зэв благодарнӧя видзӧдіс сы вылӧ да гӧрдӧдліс.
Фёдор гӧрдӧдліс жӧ да мыжа морт моз нюмъяліс.
Сійӧ эз нин ӧбижайтчы Нина вылӧ.
Нина муніс. Сійӧ лои дӧвӧль Фёдорӧн, Стёшаӧн, ичӧтик Оляӧн и медъёна аснас.
Ӧні позьӧ шуны:
«Миян уджын паныдасьлісны и бытӧвӧй вопросъяс, но ми веськыда вермам шуны — тайӧ вопросъяссӧ ми честьӧн решайтлім!»
Первой, самӧй первой лунъясас Фёдорлӧн ичӧтик дзескыд комнатаас найӧ вӧліны шудаӧсь.
Стёша ас кежас пыр на шензис: локтӧны бокӧвӧй йӧз, радлӧны, бур сиӧны...
Бать ордас олігӧн сійӧ некор эз аддзыв татшӧмсӧ.
22
Регыд мысти став тӧдсаясыс велалісны сыӧ, мый Фёдор Соловейковлӧн эм ныв.
Гӧстьяс, поздравлениеяс, неыджыд пӧдарокъяс (весиг Чижов вайис чача) — ставыс тайӧ вӧлі праздник кодь.
И регыд тайӧ ставыс помасис.
Заводитчис ӧтсяма олӧм, Стёшалы выльнога — первойысь абу гортас.
Налӧн кӧзяиныс Трофим Никитич оліс бобыль моз.
Гӧтырыс сылӧн пыр ветлӧдліс, гӧститіс то ӧти пи ордас, то мӧд ордас, а найӧ Трофимлӧн квайтӧнӧсь — олӧны странаын разнӧйлаын.
Трофим уджаліс промкомбинатын столярӧн и бобыль сяма олӧм вӧснаыс быд субӧтаӧ волывліс гортас кодъюрӧн.
Сэки сійӧ обязательнӧ пыравліс квартирантъяс ордас.
Кокчунясьӧмӧн шатласиг, узьысь кагалы чуньсӧ петкӧдліг сійӧ шӧпкӧдліс:
— Ш-ш...
Ме лӧня, ме лӧня...
И обязательнӧ мыйӧкӧ крукасьліс — улӧсӧ, тыртӧм ведраӧ, — садьмӧдліс кагасӧ.
Пуксьӧм бӧрас сійӧ заводитліс век ӧти сёрни:
— Ме тіянӧс ог вӧтлы.
Ог, олӧй.
Менам ӧмӧй сӧвестьӧй абу?
Но сы вӧсна, мый Трофим шуліс «ог вӧтлы», сы вӧсна, мый сійӧ разрешитліс — «олӧй», Фёдор да Стёша гӧгӧрволісны: квартирантъяс эз зэв кажитчыны кӧзяинлы.
Ӧти делӧ — гӧтыртӧм, ӧтка зон, мӧд делӧ — кагаа семья.
Пелёнкаяс, кагалӧн бӧрдӧм, пачыс ломтысьӧ асывсянь рытӧдз, пӧрысь Трофим важысянь нин эз тӧдлы татшӧм неудобствояссӧ.
И сыысь, мый кӧзяиныс эз кӧрит, эз видчы, Стёша чувствуйтіс асьсӧ киӧдыс и кокӧдыс кӧрталӧмаӧн.
Ӧтчыд Фёдор локтіс зэв сёрӧн.
Стёша эз узь, верӧсыс локтӧдз неуна бӧрдыштіс горт кузяыс, аддзыліс, кыдзи Фёдор лӧсьӧдіс ужнайтны.
Стёша бергӧдчис мӧдарӧ.
Эз кажитчы сійӧ сылы тайӧ здукас.
Сёйӧ, пельясыс вӧрӧны сёйигас, и чужӧмыс сэтшӧм, быттьӧкӧ шуда, мый сюрӧма сылы рок.
— Стёша, — ньӧжйӧник чукӧстіс сійӧ.
— Кылан, Стёша, мый ме тэныд висьтала.
— Висьтав.
— Миян МТС-лы уна деньга сетӧмаӧсь.
— Мый сэсся радлан, абу ӧд тэныд деньгаыс, а МТС-лы.
— Стрӧитчыны кутам.
МТС гӧгӧрыс быдса посёлок планируйтӧны.
Финскӧй керкаяс ваясны.
Артасисны ӧні: трактористъяслы квартираяс, а бригадиръяслы торъя керка.
Со кыдз!..
Ыджыд делӧяс!
Асланым керкаын мӧдам овны, сад садитам, ӧшинь улӧ цветъяс...
— А кор тайӧ лоас?
— Эз сразу Москва стрӧитсьы.
Эк, Стёша!
Нӧрӧвитышт, сувтам кокйылӧ.
Нылыд быдмыштас, кыкнанным велӧдчыны мӧдам.
Ме ӧд тэ моз жӧ средньӧй школа эг помав.
Курсъяс вылын велӧдчылі.
— Ладнӧ, институтчик, вод узь, — меліа тшӧктіс Стёша.
Унмовсьтӧдзыс Стёша неуна мечтайтыштіс.
Дум вылас уси важыс.
Асланыс керка, асланыс овмӧс.
Эз батьыслӧн пӧлатьяса да лабичьяса керкаыс, кӧні стенас ӧшаліс календарь.
Краситӧм джоджъяс, стенас ковёръяс.
Чеччас асывнас да кӧмтӧгыс град йӧрӧ.
Цветъяс, шуӧ, ӧшинь улӧ...
Но, гашкӧ, и нинӧмла.
Цветъяснад кынӧмыд оз пӧт.
Ыджыд усадьба, мазіяс обязательнӧ.
Асывнас капуста листъяс дзик еджыдӧсь, видлан — кӧдзыдӧсь.
Фёдор, гашкӧ, и МТС-са директорӧдз велӧдчас, культурнӧй морт лоӧ!
Сійӧс кӧсйӧ заставитны велӧдчыны...
Мыйла?
Гортын овны, кӧзяйкаавны, кагатӧ видзны умыд тырмас.
Ой, беспокойнӧй морт!
Ой, сьӧкыд тэкӧд меным, кывзысьтӧмӧй менам...
Со ӧд вунӧді, миритчи — оз нин ло сійӧ, мый ме думайтлі; он ӧд тӧд, кытысь шудтӧ аддзан...»
23
Локтіс мамыс.
Казьтыштіс горт йывсьыс.
Кӧть кутшӧм мичаа верӧсыс эз висьтавлы ӧшинювса цветъяс йылысь, а рӧднӧй керкатӧ он вунӧд — важ, пӧрысь кыдз пу, ворота дорсянь лэбув дорӧ пыран туйыс тулыссянь эжсьылӧ турунӧн; оз ӧтчыд дум вылад усьлы, гашкӧ, и бура олігӧн на синва кутан кисьтны.
Кӧть кутшӧма верӧсыс эз ӧтдортчы бать-мамсьыс, а мам век кольӧ мамӧн.
Асывъяснас сылӧн гӧлӧсыс: «Узь, донаӧй, узь, ангелӧй», — пыр кутас шонтыны сьӧлӧмтӧ.
Стёша эз тӧд, кытчӧ пуксьӧдны мамсӧ, мыйӧн гӧститӧдны сійӧс.
— Кыдзи верӧсыд асьсӧ кутӧ? — блюдйысь чай юигмоз юаліс Алевтина Ивановна.
— Бура, мамук.
Сійӧ шань, зіль.
— Шань?
Со сы вӧсна и аддза тэ сэтшӧма омӧльтчӧмыд.
— Сьӧкыд на миянлы первойсӧ.
Олыштам — быдтор лоӧ.
Фёдор кӧсйысьӧ: МТС-ысь пӧ керка сетасны.
— Керка нин.
Дворец оз кӧсйысь тэныд?
— Планируйтӧма, шуӧ.
Стрӧитчынысӧ налы уна деньга лэдзӧмаӧсь... — Стёша заводитіс висьтавлыны.
— А тэ верит, унджык верит.
Дӧверчивӧй йӧз вылас ва кыскалӧны.
Он ӧмӧй тӧд?
Колхозын Варвара кымынӧд во нин вый да нянь гӧра кӧсйысьӧ.
А мыйлакӧ оз тыдавны найӧ?
Кӧсйысьнытӧ кӧсйысь, но и тӧждысь гӧтырыд вӧсна.
Тэнӧ торйӧдіс миян дорысь, ас дорас кыскис, а оз думыштлы сы йылысь, мый пока сэні стрӧитӧны да лӧсьӧдӧны, ми ордын олыштны.
Мед стрӧитӧны, стрӧитасны — вуджанныд.
Аслад гортын али бокын овны, кӧні лӧсьыдджык?
Ми абу врагъяс асланым дитялы, бур олӧмысь огӧ торйӧдӧй.
Эскан — сійӧ бур, шань, а тэ ас вылад видзӧдлы.
Кутшӧм тэ еджыд да банйӧм чужӧма вӧлін, мичаысь-мича, а ӧні...
Шогӧй тэ менам, ангелӧй тэ менам, код кодь нӧ тэ ӧні? — Алевтина Ивановна заводитіс чышъян помнас синвасӧ чышкавны.
Стёша кутчысис, кутчысис да тшӧтш бӧрддзис.
— Кольӧм вой ассьыным скворечникнымӧс вӧтӧн аддзылі, мамук.
— Ыджыд шогӧй, тэ менам!
И мый вӧсна енмыс миянӧс накажитіс?
Кутшӧм ыджыд грекъясысь?..
Кыкнанныс бӧрдісны, чашкаясаныс чайыс кӧдзаліс.
Мыйӧн сӧмын Фёдор воськовтіс порог вомӧныс, Стёша уськӧдчис сы вылӧ:
— Ме ог вермы сэсся тані овны.
Гортӧ муна... гӧститыштны...
Гашкӧ, тӧлысь кежлӧ, гашкӧ, и унджык кежлӧ, дыр-ӧ овсяс.
Эз тайӧ кывъясыс, а самӧй гӧлӧсыс, кутшӧмкӧ скӧр, оръясьысь, да ещӧ синкымъяс улас дзебӧм синъясыс повзьӧдісны Фёдорӧс.
— Ог вермы, Стёша...
Ог лэдз.
Нӧрӧвитышт, выль квартира корсям, няняӧс босьтам...
Ог лэдз тэнӧ гортад.
Бара ставыс торксяс миян.
Тіян гортад весиг воздухыс заразнӧй.
Лолалыштан тэ сійӧс — бокӧвӧйӧн меным лоан.
— Тэ ачыд заразнӧй, тэ ачыд бокӧвӧй!
Стёша кӧсйис горӧдны, мый ӧшинь улын цветъяса керка, мый кокни олӧм — ставыс сӧрӧм, ньӧти оз ло кокньыдджык.
Кӧсйӧ кӧ нин сылы бурсӧ, то мед оз кут батьыскӧд да мамыскӧд сылы бурджык, буринысь бурсӧ оз корсьны!..
Эз удит горӧдны, гораа сёрнитӧмсьыс садьмис нылыс, бӧрддзис.
Стёша уськӧдчис сы дорӧ, кватитіс, топӧдіс морӧс бердас да ыджыд гӧлӧсӧн мӧдіс лыддьӧдлыны:
— Кыдзи ми вӧлім, Оленька, сирӧтаясӧн, сідзи и колим.
Тэнад батьыд аслас МТС йылысь унджык думайтӧ!
Ряшкинъяс ордса буретш сійӧ воздухыс, код йылысь казьтыштіс Фёдор, лои и тані.
Сьӧкыд чӧв овны, но и сёрнитны оз позь.
Шыасян, зык кыптас.
...Гортас ставсьыс медводз, кор чуксасьӧны на петукъяс, петавліс ӧшинь улас батьыс.
Ичӧтдырйиыс Стёша радейтліс петавны батьыс бӧрся кильчӧ вылас улыс дӧрӧм кежсьыс, йӧжгылясьліс асъя кӧдзыдсьыс, видзӧдавліс гӧгӧр.
Батьыслӧн сэки чужӧмыс вӧвлі спокойнӧй, важнӧй.
Сійӧ ньӧжйӧник ветлӧдліс дворӧдыс, тэрмасьтӧг видзӧдаліс ставсӧ.
Кӧсякӧ кӧрт тув тувъялас, кинас видлас — аслыс тувъялӧма, крепыда.
Пыкас пӧлыньтчӧм потшӧссӧ, видлас — аслыс пыкӧ, крепыда.
Потшӧс ворота, ӧдзӧс, скворечника кыдз пу, джуджыд кильчӧ — тані дедъяс, прадедъяс овлісны, асланым места.
Туй вывсьыс кӧть чаг шыбитан — аслыд, эн йӧзлы зіль.
А тані посводзыс няйтӧн тырӧма, стенъясас тырыс бус, чераньвезъяс...
Идралыштны, но ӧд абу аслад.
Мый ради кияс мудзтыны, сы ради, медым пьянник Трофим аттьӧ висьталас?
Да и сійӧс, пӧди, он кыв.
Да кутшӧм нин посводз?
Комната идралыштны, джодж мыськыны киӧй оз лыб.
Ставыс йӧзлӧн, абу аслад, кытчӧ веськалі?..
А аслад джуджыд сигӧра керкаыд, и пӧрысь кыдз пуыд абу нин сэтшӧм ылын, абу ылын аслад рӧднӧй позйыд, оз ков кӧрт туйӧд мунны — тані матын.
Сідзкӧ мыйла тані пукалӧ, мучитчӧ?
Код вӧсна?
Верӧсыс вӧсна? Фёдор вӧсна?
Да мед сійӧ прӧпадитас ачыс, кыскис татчӧ корысялӧм вылӧ, а кӧсйысьӧ: «Терпит, Стёша, терпит, стрӧитчасны регыд, велӧдчам, бура овмӧдчам...» Виччысь, кор стрӧитчасны, МТС-ын мастерскӧйяс заводитісны стрӧитны, а эз ӧшинь улас цветъяса керкаяс...
Удж бӧрас Фёдор пыраліс магазинӧ, ньӧбис сійӧс, мый важысянь кӧсйис ньӧбны — настольнӧй лампа вылӧ стекляннӧй абажур, кодлӧн пытшкӧсыс йӧв кодь еджыд, а вылысыс — арся ӧзим кодь турунвиж рӧма.
Колӧ чайтны, мый Стёша ӧні оз ло рад тайӧ абажурыслы.
Ӧні сылӧн дум вылас тайӧ абу.
Аслас гортӧ, рӧднӧй керкаас кӧсйӧ мунны.
Чӧв олӧ, зумыш, комнатасӧ оз идрав, ачыс лэдзчысьӧма.
Нинӧм, крепитчы, Фёдор,
МТС-ын ыджыд уджъяс заводитчӧны.
Ичӧтик, лӧнь Кайгородище сикт дорын быдмас быдса рабочӧй посёлок.
Мед Стёша ӧні абу мелі, мед недовольствуйтчӧ, мед!
Сійӧ ставсӧ терпитас.
Воас кад, аттьӧ сылы шуас, мый рӧднӧй гортас эг лэдз.
Лоас и мелі, и варов, и сӧстӧм, и мича — бурджык гӧтыр оз ков.
Воас кад: Фёдор локтас удж вылысь, а комнатаас, кыдзи тӧлыся войӧ, рӧмыд, а пызан вылас югыд кытш, сідзи и корӧ пуксьыны да югӧр улас книга пуктыны.
Ачыс кутас велӧдчыны, Стёшаӧс заставитас.
Аттьӧ шуас.
Бумагаӧн гаровтӧм абажурсӧ киас кутігтыр Фёдор кайис кильчӧ вылас, пыркӧдіс гынсапӧгсьыс лымсӧ, пырис.
Некод абу.
Кагаыслӧн крӧватьыс, кодӧс ыстыліс Варвара, тыртӧм.
Стёшалӧн томана ыджыд, сьӧд, фанернӧй чемоданыс войдӧр сулаліс комната пельӧсын.
Сійӧ абу.
Ыджыд крӧвать вылас абу эшкыныс, сійӧ Стёшалӧн жӧ.
Комнатаас, джодж шӧрас, туплясьӧ чача, кодӧс пӧдаритліс Чижов.
Абажурсӧ Фёдор пуктіс пызан вылас да пӧрччысьтӧгыс пуксис.
«Со тэныд и комнатаын мича абажур, со тэныд и заставита велӧдчыны...
Мунӧма...
Интереснӧ: гортсяньыс нарошнӧ волӧмаӧсь али пӧпутнӧй машина сюри?..
Да абу ӧмӧй ӧткодь!
Мунӧма...
Ӧні нин пом.
Кевмысьны Ряшкинъяслы, корны, медым бӧр воис, ог мун.
Мед кӧритӧны комсомоллӧн райкомын: он куж воспитывайтны.
Тыдалӧ, ог куж, мый вӧчан...»
И Фёдор друг ставсӧ гӧгӧрвоис, мый лоис, да ымӧстіс:
— Ольгаӧс ӧд тшӧтш босьтӧма!
Нылӧй абу!..
..................
Ар.
Посни зэрысь бӧрдӧны руалӧм ӧшиньяс.
Гожӧмыс вӧлі зэра, гажтӧм.
Сӧмын августын пуксисны мича лунъяс — небесаыс арводзвывса, сэзь, шондіыс — ыпъялысь, эз нин пӧж гожӧмын моз.
Татшӧм лунъясас и Сухоблиновоса колхоз удитіс идравны муяс вылысь ставсӧ.
Арталісны: воыс эз вӧв шудаяс пиысь, а няньсӧ чукӧртісны эз этша.
Ар.
Бӧрдӧны ӧшиньяс.
Керкаын пемыд да лӧнь.
Паччӧр вылысь чеччыштысь кань повзьӧдӧ: «Мед чӧртыс тэнӧ нуӧ!»
Нылыс узьӧ.
Батьыс да мамыс ланьтісны.
Узьӧны жӧ.
Да и мый вӧчны татшӧм рытнас?
Ывлаын ар, пемыд ар.
Дугдывтӧг зэрӧ, буситӧ.
Бӧрдӧны ӧшиньяс.
Стёша синъяссӧ вештывтӧг видзӧдӧ бӧрдысь ӧшинь вылӧ, думайтӧ и оз думайт.
Гажтӧм!
Сьӧлӧм поттӧдз гажтӧм, кӧть бӧрд.
И бӧрдіс, эз отсав — всё равно гажтӧм.
А ӧні сиктын колхоз правлениедорса важиник клубын ӧзйӧ электричество, сэтчӧ чукӧртчӧны йӧз.
Талун колхозын праздник.
Пасйӧны тавося урожай да теплӧвӧй электростанция лэдзӧм.
Дарьевоса пӧчинӧкысь корисны гудӧкасьысь Аникушкинӧс.
Став орчча сиктъяссянь локтасны том йӧз.
Локтас и Фёдор.
Сійӧ бура йӧктӧ, сэні сійӧс уважайтӧны, пыдди пуктӧны.
Деньга ыставлӧ.
Нывсӧ, гашкӧ, и эз вунӧд, а гӧтырсӧ вунӧдіс.
Йӧктыны кутас, гажӧдчыны кутас, мый сылы — кагаыс абу сьылі вылас, вӧльнӧй казак...
Да и йӧзыс сійӧс радейтӧны, Фёдор Гавриловичӧн ыдждӧдлӧны.
И Стёша тысячаысь нин юавліс ассьыс: мыйла найӧс оз радейтны йӧзыс?
Абу вӧръяс, абу скупӧсь, олӧны сідзи жӧ, кыдзи и йӧзыс, некодӧс оз ӧбижайтны, йӧз кусӧк вылӧ оз ыштыны.
Мыйӧн нӧ найӧ мыжаӧсь сикт водзас?
Оз радейтны найӧс...
— Ок-ок-ок, нылук!
Рытгорулалан?
Сэсся кыліс чӧскыда очсовтӧм.
Мамыс лэччис паччӧр вывсьыс, гынсапӧгъяснас шарӧдчыны кутіс джоджас.
— Вай, но-ко, битӧ ӧзта.
Лампалӧн слабиник югӧр улын Стёша аддзӧ мамыслысь чужӧмсӧ.
Чужӧмыс узьӧмсьыс пыктӧма, лёк воздухсьыс вижӧдӧма.
— Электричество нуӧдалӧмаӧсь.
Кодлы нуӧдалӧмаӧсь, а кодлы и абу.
Коді правление дорын ёнджыка ниртчӧ, сылӧн и посводзас некымын лампочка...
Чувствуйтсьӧ, мый мамыслӧн броткӧмысь весиг аслыс гажтӧм.
— Мам! — кутшӧмкӧ лӧсьыдтӧм гӧлӧсӧн торкӧ Стёша.
— Мый нин? — повзьӧмпырысь шыасьӧ Алевтина Ивановна.
Бӧръя кадас нылыслӧн характерыс мыйлакӧ дзикӧдз тшыксис, бӧрдӧ, мамыс вылӧ горзӧ.
Войдӧр татшӧмыс эз вӧвлы.
— Мам... висьтав: мыйла миянӧс сиктын оз радейтны?
— Завидьтӧны, нылук, завидьтӧны.
Завидьтӧмысла скӧралӧны, завидьтӧмысла...
— А мыйла миян вылӧ завидьтынысӧ?
Олам йӧзсьыс бокын, гажтӧма, йӧзсьыс керка пытшкӧ дзебсям.
— Ог гӧгӧрво талун мыйкӧ ме тэнӧ, Стёшенька.
Ой!
Неладнӧ думайтан!
— Он гӧгӧрво?
Кысь нин гӧгӧрвоан!
Верӧс вайӧдлі, нинӧмӧ воштінныд ті сійӧс, муніс гортысь.
Меным сідзи овны окота, кыдзи ставӧн олӧны!
Онӧ лэдзӧй!
Верӧс дорӧ ветлі, тэ менӧ отравитін, Федя вылӧ став лӧжсӧ лэптін.
«Эн верит да эн верит».
Со тэныд и эн верит.
А мый ӧні стрӧитісны МТС-ыскӧд орччӧн!
Овны ті меным онӧ сетӧй!
Асьныд нинӧм онӧ гӧгӧрвоӧй, и менӧ бӧбӧн вӧчинныд!
— Святӧй угодникъяс!
Да мый тэкӧд, мый бара увтчыны мӧдін?
Стёшенька, мамыд вылӧ ӧд горзан, садьсяв!
— Садьсяв?
Садьсялі, да сёрӧн!
— Господьӧй енмӧй, рӧднӧй ныв тадзи пӧрысьӧ-нэмӧ!..
Горзӧм шыӧ петіс батьыс, зумыша видзӧдліс нылыс вылӧ.
— Бара йӧйтавны заводитін?
Стёшка!
Дугды, велӧдышта!
— Велӧдін нин, тырмас!
Тэнад велӧдӧмыд менсьым олӧмӧс нюкыртіс!
Силантий Петрович скӧрысь ӧвтыштіс кинас.
— Абу миян рӧдысь тэ.
Ас костын ми век дружнӧя овлім.
Ӧні со тэныд — кыдзи лун, сідзи бӧрдан да лӧвтан...
— Тайӧ ставыс сы вӧсна!
Ставыс сы вӧсна!
Верӧсыс отравитіс, пырис миян ордӧ змейӧн, гудыртіс, кага колис да <rus>до свидания</rus> эз висьтав!
Ставсӧ сійӧ вӧчис!
Сійӧ!
— Олӧмӧс торкинныд!
Йиринныд!
Горзӧмсьыс садьмис кагаыс.
Жара ломтӧм клубын ворсіс гудӧк.
Фёдорӧс корисны петны йӧктыны быдладорсянь.
Сійӧ век ӧтказывайтчис.
Но ёртъясыс, трактористъяс, зырисны сійӧс джодж шӧрас, кодкӧ кватитіс пельпом вывсьыс усьысь пинжаксӧ.
Тіралыштан киӧн Фёдор шыльӧдыштіс юрсисӧ. Сійӧ зілис не видзӧдны йӧзыс вылӧ, кодъяс быдладорсянь зырисны сійӧс, катласигтырйи ньӧжйӧник прӧйдитіс кытш, вочасӧн ӧддзӧдіс воськовъяссӧ, ӧддзӧдіс, ӧддзӧдіс да кинас ӧвтыштіс гудӧкасьысьлы: «Давай!»
Гудӧк нязӧбтіс, мӧдіс тэрыба сярӧдны аслас гӧлӧсъясӧн.
Зилякывны кутісны стеклӧяс, дзуртны джодж плакаяс, торъя гӧлӧс шыяс йитчисны ӧти помасьлытӧм кыпыд шумӧ, Фёдорлӧн юрсиыс лёзьмунӧма, чужӧмыс гӧрдӧдӧма.
«Эк!
Не век шогсьыны!
Вешйыштӧй, войтыр!
Сьӧлӧмӧй гажӧдчыны тшӧктӧ!»
Клопӧдісны кияснас, ызгисны-горзісны ӧта-мӧдсӧ кывтӧг...
Фёдор зымкнитіс кокнас и друг сувтіс, веськӧдчис да йӧз юръяс вывті кутіс видзӧдны ӧшиньлань; пӧсялӧм чужӧмыс сылӧн кельдӧдіс.
Нориника чилӧстіс гудӧк да тшӧкмуніс-ланьтіс.
Гӧлӧсъяс лӧнисны — и лои шынитӧв, кыліс сӧмын йӧзлӧн лолалӧмыс.
Йӧзыс асланыс кӧсйытӧг бергӧдчисны сылань, кытчӧ видзӧдіс Фёдор.
Ывласянь, ньылӧдӧм пемыд ӧшинь сайсянь тыдаліс Стёшалӧн чужӧмыс...
{Тендряков В. Ф. (комиӧдіс Раевскӧй С. С.) @ Иван Чупровлӧн лэдзчысьӧм @ висьт @ В. Тендряков. Повесть да рассказъяс @ 1958 @ Лб. 91‒141.}
ИВАН ЧУПРОВЛӦН ЛЭДЗЧЫСЬӦМ
Абу тӧв и абу ар.
Лымйыс эз на усь, а му вылын кынмӧм туруныс шаракылӧ кокъяс улын.
Тайӧ лунъясас Пӧжар сиктын медся гажаиныс колхоз складъяс дорын.
Трудоденьяс вылӧ сеталӧны нянь.
Дзирйыв восьса склад ӧдзӧс дорын сулалӧ грузӧвӧй автомобиль.
Зонъяс пӧрччӧмаӧсь пальтонысӧ да фуфайкаяснысӧ; веситчысь ныв да ӧта-мӧд водзаныс асланыс вынпас ошйысигтыр найӧ петкӧдлӧны складысь вески вылӧ мешӧкъяс.
Веситчысьыс, небыдик шалля да мичаник пася ныв, ньӧжйӧник пӧрччылӧ вышивайтӧм кепысьпӧвсӧ, пасъялӧ бумага вылӧ, а зонъяс, кӧдзыдысла йӧжгылясигтыр, виччысьӧны, кор сійӧ тшӧктас: «Машинаӧ».
Складъяс дорас сулалӧ «Гӧрд кыа» колхозса председатель Иван Маркелович Чупров — пась кизьяссӧ разялӧма, кияссӧ сюялӧма зепъясас, кокъяссӧ тажгӧдӧма.
Сійӧ зумыш, быттьӧ мыйӧнкӧ недӧвӧльнӧй, но тайӧ талун некодӧс оз повзьӧд — татшӧм лунӧ председатель оз вермы скӧравны.
Складъяс дорӧ кежӧ корадоддя вӧв.
Вӧв ныр увті тювкнитӧ детинка да гораа юӧртӧ:
— Никита Кузьмич воис!
Веситчысь нывлӧн отсасьысьяс уськӧдчӧны воысьлы воча.
— Здравствуй, Никита Кузьмич!
— Важӧн нин эн волы миянӧ!
Корадоддьысь чеччӧ кузь тушаа морт да, ӧтарӧ-мӧдарӧ бергаліг, быдӧнлысь топӧдлӧ кияссӧ.
— Здорово, здорово, другъяс!
Колхозса председатель виччысьӧ, кор сійӧ матыстчас сы дорӧ.
Никита Кузьмич нюмъялігтыр восьлалӧ председательлань.
— Здорово, Никита, — кисӧ нюжӧдігтыр шуӧ Чупров. — Ӧбижайтча тэ вылӧ.
Коли во — ветлӧдлан ми дорті, он кежавлы.
Мунам, сёрнитыштам.
Аддзысьӧм кузя и румка юыштны абу грек.
Вернӧ?
— Но мый нӧ, мунам, — сӧглашайтчӧ Никита Кузьмич.
Колхозын быдӧнлы окота вӧлі овны бура, но эз быдӧнлы кажитчы, кыдзи выль председатель кӧсйис шедӧдны бур олӧмсӧ.
Чупров решитіс сотны Демьян егырысь лёк пожӧмъяс.
Кокни шуны — сотны!
Тайӧ лоӧ — керавны став гырысьджык пуяссӧ, бертны мыръяссӧ.
Первойӧн, коді поддержитіс выль председательӧс, вӧлі Никита Бессонов.
Сотісны егырсӧ.
Ӧні эськӧ татчӧ, пӧим вылас, кӧдзны нянь.
Но Чупров шуис вӧчны мӧдногӧн: «Ни сю, ни шобді кӧдзны егырӧ огӧ кутӧй.
Колӧ кӧдзны шабді, выгӧднӧджык!»
И бара кутісны шуасьны председатель вылӧ, горзісны собраниеяс вылын: «Няньыд этша, а тэ — шабді!
Шыд пуан тэнад шабдіысь, али мый?»
Чупровӧс бара первойӧн поддержитіс Никита Бессонов.
Кӧдзисны шабді.
Сійӧ быдмис сэтшӧм кузь, мый кукань вермас вошны.
Шабдіысь выручитісны нелямын тысяча.
Кӧть мый эн шу, а юклан ставлы — деньга.
А Чупров бара паныд — ог сет юклыны!
Стрӧитам свинарник витсё порсь вылӧ!
Первойӧн, дерт, поддержитіс Чупровӧс Никита Бессонов.
Кык во мысти порсьясысь босьтісны сё тысяча доход.
Стрӧитісны молочнӧй ферма...
Воысь во кутіс кыптыны «Гӧрд кыа» колхоз — племеннӧй скӧт, гортса пӧткаяс, районын медбур шабді.
И быдторйын председатель мыджсьыліс аслас друг вылӧ, колхознӧй парторганизацияса секретарь Никита Кузьмич Бессонов вылӧ.
И вот, кор «Гӧрд кыа» колхозын став сьӧкыдлунъясыс колины бӧрӧ, партияса райком рекомендуйтіс Бессоновӧс председательӧн «Мӧд пятилетка» ыджыд колхозӧ.
Бессонов муніс, и сэтысянь сійӧ аддзысьлывліс Чупровкӧд сӧмын районын, совещаниеяс вылын.
Гӧститны сы дорӧ локтіс первойысь.
Бессонов моз жӧ паськыда восьлавны зілиг Чупров паніс сёрни:
— Локтан во кежлӧ яй поставка мынтам мыйкӧ мында дука яйӧн.
Бессонов чуймӧмӧн кӧрліс синкымъяссӧ.
Чупров серӧктіс.
— Да, дука яйӧн.
— Государстволы?
— Да, государстволы.
— Ог гӧгӧрво!
Чупровлӧн паськыд гӧрд чужӧм вылас тӧдчис дӧвӧльнӧй нюм.
Бессонов гӧгӧрвоис — Иван мыйӧнкӧ кӧсйӧ чуймӧдны — и эз кут юасьны: ачыс висьталас, оз вермы терпитны.
Найӧ локтісны сэтчӧ, кӧні войдӧр вӧлі быдмӧны шочиник тусяпуяс.
Ӧні гӧгӧрыс вӧлі джуджыда потшӧма сеткаа сутугаӧн.
Забор пытшкас сулалісны пӧвъясысь вӧчӧм будкаяс.
Ичӧтик сьӧд зверь кыскис-нуис небыдик кузь бӧжсӧ, тювкнитіс-пырис матысса будкаӧ да мыччис сэтысянь ёсь пырсӧ.
Югъялысь синъясыс сюся дзоргисны йӧз вылӧ.
— Сьӧд ручьяс, — шуис Чупров. — Дасӧс тулыснас ньӧби.
Пиасисны нин.
Тӧвнас виам дас витӧс, сэні и — тысяча кызь вит кымын.
— Миянын тайӧ выльтор, — шуис Бессонов.
— Сійӧ и эм, мый выльтор.
А тэ юав, мыйӧн ми найӧс вердам.
Шыблас яйӧн.
Яйсӧ зырйӧн мыччалам, а асьным бергӧдчам мӧдарӧ.
Став дука яйсӧ сёйӧны.
Абу пискаӧсь зверьясыс, абу пискаӧсь.
Донтӧм сувтӧны.
— Сідзкӧ, дука яйӧн верданныд?
— Шыбласӧн.
— Но, а кыдзи нӧ тайӧ шыбласъясыс яй поставкаӧ веськалӧны?
— Зэв прӧстӧ.
Государство миянлы быд руч куысь яй поставкасӧ нелямын килограмм чинтӧ.
Закон!
А руч кусӧ сдайтам дас витӧс.
Артав — квайт центнер бур яй экономитам.
Миянлы выгӧднӧ, и государство оз коль ӧбидаӧ.
— Сюсь! — Бессонов нюммуніс.
Чужӧмыс сылӧн кыз, гырысь банлыа, ачыс паськыд пельпомъяса, ён, и тешкодь вӧлі аддзыны тайӧ олӧма мортыслӧн чужӧм вылысь небыдик, пӧшти челядьлысь кодь нюм.
— Кӧзяйствуйтны колӧ кужны, — нюммуніс и Чупров.
Сійӧ лапкӧдыштіс другыслы паськыд мышкуас. — Вӧв либӧ мӧс кӧ тіян кулӧ — вайӧй, ньӧбам.
Миянлы деньга сійӧ лоӧ.
Водзӧ мунам али мый?
Тэ мунӧм бӧрын дзодзӧг видзанін стрӧитім тысяча дзодзӧг вылӧ.
Сійӧ сулаліс джуджыд берег йылын, пруд дорын, кодлӧн тыдаліс гыӧртӧм бадь кустъяс пыр вӧсньыдик лӧз йиыс.
— Вӧрын олам, а быд кер лыддям, — норасис Чупров. — Гӧрд лапаясыслы тайӧ общежитиеыс сувтіс кызь тысяча.
Зато бур.
Бессонов видзӧдліс стрӧйба вылас.
— Да, бура стрӧитӧма.
Жалитны нинӧм — асьсӧ вештас.
— Дерт жӧ.
Ме, другӧ, ог радейт банкын кутны деньгатӧ.
Шайт — сійӧ кӧйдыс.
Аддзы сылы места, кӧдз — сё шайт быдмас.
А кӧні нӧ Аксиньяыс?
Аксинья!
— Ай-ай-ай! — Ӧдзӧсӧд петіс олӧма нывбаба,
аддзис Бессоновӧс.
—  Никита Кузьмич!
Здравствуй, сӧкӧл миян!
Эн-ӧ нин пыр кежлӧ лок?
Мый дыра эгӧ аддзысьлӧй!
— Здравствуй, Аксинья!
Тэнад, видзӧда да, выль должность.
— Курӧгъяс видзӧ ӧні Марья.
Ӧні менам — дзодзӧгъяс.
Эн нин шу — уджыс абу этшаджык.
Ёнджыка лоӧ ноксьыны...
— Аксинья, — скӧрысь торкис Чупров, — Никита Кузьмич — миян гӧсть.
И сійӧ синбӧжнас видзӧдліс трӧпа вылын сулалысь ӧтка дзодзӧг вылӧ.
Аксинья гӧгӧрвоана топӧдіс вомдоръяссӧ.
Скӧтнӧй двор да конюшня видзӧдлӧм бӧрын найӧ мӧдӧдчисны председатель ордӧ гортас.
Мунігас найӧс суӧдіс вушйӧм краскаа важиник легкӧвӧй машина.
Машинаысь петіс кубанкаа зон — колхознӧй парторганизацияса секретарь Алексей Быков.
— Сикт пасьтаыс корси тіянӧс.
— Алексей! — сылысь кисӧ кутлігмоз горӧдіс Бессонов. — Здравствуй.
Кытысь тэнад татшӧм экипажыс?
Чупров нюммуніс.
— Самойловоса председательлысь ньӧбис.
Важ, шыбитны сӧмын.
Ӧлӧдлі — ньӧб, мися, мотоцикл.
Эз кывзысь, легкӧвӧй ковмӧма.
Алексей таысь эз шӧйӧвош.
Сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ.
— Мыйла подӧн...
Пуксьӧй.
— Воам-ӧ? — шуис Чупров, но век жӧ кашкигтыр пырис дзескыд кабинаӧ. — Председательлӧн абу машинаыс, а парторганизацияса секретарлы, видзӧдтӧ, ковмӧма.
Мед авторитет вӧлі али мый?
Миян туйяс вылын мотоцикл ёна бурджык.
— Машинаыс абу на лёк, сӧмын ремонтируйтны колӧ задньӧй мостсӧ, — вочавидзис Алексей. — «Оппель-кадет».
— Сійӧ «кадетыслӧн» радиатор вылас сӧмын пасыс кольӧма.
Председательлӧн керкаыс сулаліс чой йылын.
«Оппель-кадет» лёкысь йиркис моторнас, сэсся друг ланьтіс, сулалыштіс места вылас да ньӧжйӧник бӧр мӧдӧдчис исковтны увлань.
— Чеччӧй, воим! — горӧдіс Чупров. — Ме жӧ шулі...
Председатель керкаын пач дорас ӧтчукӧрын куйліс нин лым кодь дзодзӧг гӧн.
— Федотовна! — гажаа горӧдіс Чупров. — Гӧсть воис.
Эз на эшты?
— Нӧрӧвитыштӧй нин неуна, эг удит, — пач дорсяньыс шыасис Чупровлӧн гӧтырыс Лукерья.
— Тэ нӧ мый, пир думайтан вӧчны? — юаліс Бессонов. — Пуксям сёрнитыштам, нинӧм оз ков.
— Э-э, кутшӧм тэ! — серӧктіс Чупров. — Быдса во эн волы, а нинӧмсӧ сёрнитан.
Ланьт нин, ланьт, ме командуйтышта.
Эз на удитны пуксьыны пызан сайӧ, пырис Чупровлӧн нылыс Раиса, а сы бӧрся — Алексей.
— Здравствуй, вежаныв.
Кыдз нин делӧясыд? — Рая дінӧ шыасис Бессонов.
Война вӧсна Рая эз удит помавны средньӧй школа.
Уджаліс колхозын.
И кыдзкӧ ӧтчыд Бессонов предложитіс сылы: «А мый, нылук, ордйысьыштам?
Давай велӧдчыны.
Коді ӧдйӧджык воас институтӧдз?
Смотри эн гӧрдӧд, старик кӧ тэнӧ ордъяс».
То ли Бессонов прӧстӧ ышӧдіс Раяӧс, то ли збыльысь сійӧ кӧсйис пырны институтӧ, но сідзи и «сибдіс»: лыддьысьны лыддьысис, а экзаменъяс сдавайтны эз и босьтчыв.
Рая жӧ экстернӧн сдайтіс кӧкъямысӧд, ӧкмысӧд, дасӧд классъяс, заочнӧ пырис велӧдчыны областнӧй сельхозинститутӧ да ӧні велӧдчис медбӧръя курсын, гижис паслёнӧвӧй культураяс йылысь дипломнӧй удж.
Та вӧсна и Никита Кузьмич шуис Раяӧс «вежанылӧн», а Рая сійӧс «вежайӧн».
— Век на сідз.
Диплом гӧтӧвита.
Да ещӧ...
Ой, вежай!
Тэ ӧд он тӧд!..
Рая уськӧдчис орчча комнатаӧ.
Сійӧ вайис калька листъяс, паськӧдіс найӧс пызан вылӧ.
— Теплица думайтам стрӧитны.
Пӧшти куимсё ветымын квадратнӧй метр.
Во гӧгӧр лоӧ свежӧй овощи.
Миян лым толаяс пиын арбузъяс, дыняяс.
Бессонов босьтіс чертёжсӧ, кутіс видлавны сійӧс.
— Да-а, — ышловзис сійӧ, — миян колхозлы татшӧм теплицаыд абу вын серти.
Лукерья Федотовна, ичӧтик тушаа, косіник нывбаба, вайис пызан вылӧ паськыд тарелкаын руалысь картупель да жаритӧм дзодзӧг яй.
Кыліс чӧскыд дук.
Иван Маркелович лэптіс лабич увсьыс бутылка, перйис пробкасӧ, кисьталіс ставныслы.
— Но! — Чупров видзӧдліс Бессонов вылӧ. — Юыштам, дона гӧсть...
— Мый вӧсна нӧ?
Гашкӧ, том йӧз вӧсна? — Бессонов довкнитіс юрнас Алексейлань да Раялань.
— На вӧсна удитам на...
Свадьба вылас юам, думыштасны кӧ гӧтрасьны...
Юам, Никита, «Гӧрд кыа» колхоз вӧсна, шуда колхоз вӧсна!
Кор Бессонов шуис, мый на ордсянь сійӧ мунӧ карӧ, Чупров друг решитіс: «Мунам ӧтлаын».
Мыйла эськӧ и не ветлыны?
Мог эм облисполкомӧ, да и кучик колӧ корсьны.
Карӧ петтӧдз сійӧ муніс сетавны наказъяс.
Бессонов вӧлі пасьтасьӧма нин туйӧ да сулаліс Алексейкӧд аслас додь дорын, виччысис Чупровӧс.
— А вежсьӧма Иваныс, — шуис Бессонов. — Кыдз тэ чайтан?
— Мыйкӧ ме эг казяв, — вочавидзис Алексей.
— Меным бокисяньыс быттьӧ тыдалӧджык.
Содӧма сы сёрниын сэтшӧм кывъяс — «ме решита» да «ме вӧча».
Колхоз — сійӧ «ме»!
— Мый нӧ, дас вит во чӧжӧн колхозникъяс сы дінӧ велалісны, сійӧ — колхозникъяс дінӧ.
Сьӧкыд торйӧдны колхозтӧ ас дорсьыд.
— Вот-вот...
Первой сьӧкыд торйӧдны асьтӧ колхозсьыд, сэсся — ассьыд колхознӧйысь.
— Тайӧ нин мыйла, Никита Кузьмич?
— Да сідз, прӧстӧ.
Локтіс гӧсть, колӧ пызан вылӧ дзодзӧг яй, мигнитіс — на тэныд дзодзӧг!
Абу олӧм, а ставыс мойдын моз.
— Мелочь.
— Именнӧ мелочь.
Эз кӧ вӧв мелочь, а мыйкӧ ыджыдтор, и сёрнитнысӧ нинӧм.
Сэки нин сёр.
Смотри, мед эськӧ оз конйыштчы.
Конйыштчас — тэ ӧтветитан.
Тэ партийнӧй секретарь...
Юаласны, и оз видзӧдны, мый тэ том.
Алексей яндысигтыр видзӧдіс кок улас.
Локтіс Чупров.
— Мый йылысь сёрниыс?
Алексей бергӧдчис мӧдарӧ.
Корадоддьӧ пуксигӧн Бессонов ылӧсас вочавидзис:
— Да век дзодзӧг йылысь.
— Ыджыд тай делӧ — дзодзӧг!
Коді пасечникӧс кутас кӧритны сыысь, мый сійӧ стӧкан ма сёйис.
А миян овмӧсын дзодзӧгыс весиг абу стӧкан, а чайнӧй пань, мореын ва войт!
Карын найӧ торйӧдчисны: шуисны аддзысьны рытнас базар дорын.
Площадь вылӧ петӧм бӧрын Чупров паныдасис Ефим Арсентьевич Трезвыйкӧд, райпотребсоюзса председателькӧд.
Тайӧ мортыс — век лёзь юрсиа, зэв тэрыб — вӧлі справочник кодь, быдтор тӧдӧ, кытысь мый судзӧдны.
Сійӧ кватитіс Чупровӧс пась соскӧдыс да здоровайтчытӧгыс на шуис:
— Сельхозснаб складын эм кровельнӧй кӧрт!
Тэрмась!
Чупров прӧщайтчытӧгыс уськӧдчис такси дорӧ.
Быдлаын стрӧитчисны, кровельнӧй кӧртыс эз тырмы, медым судзӧдны сійӧс, да ещӧ облсельхозснабысь, кӧні пукалӧны асныра йӧз, колӧны вӧлі крепыд нервъяс, гора гӧлӧс да кужны петкӧдлыны асьтӧ коньӧрӧн.
Чупровлы вӧзйисны двигатель, корнерезка, жмыходробилка>, кодъяс дыр нин туплясисны складын, а сійӧ норасис, мый колхозын скӧтнӧй дворыс сулалӧ вевттьытӧм, мый колӧ вежны конюшня вевт, мый стрӧитісны клуб, а вевттисны тольӧн — зэв мисьтӧм, тешкодь видзӧдны — культура керка...
Ковмис зымӧдны кулакӧн пызанӧ, повзьӧдны облисполкомӧн, котравны кабинетъясӧд бумагаясӧн.
Некод, дерт, эз верит, мый колхозас Чупровлӧн джын общественнӧй стрӧйбасӧ колӧ выльысь вевттьыны, но век жӧ шуисны сетны.
Делӧяссӧ ладмӧдӧм бӧрын Чупров аддзысис Бессоновкӧд.
— Кывлін?
Кровельнӧй кӧрт вайӧмаӧсь облсельхозснабӧ, — сідз-тадз шуис сійӧ.
— Но, а тэ? — Бессоновлӧн весиг гӧлӧсыс быри.
Чупров тапнитіс зептас.
— Со сійӧ кӧні.
— Да?
Но, ладнӧ, мун ӧтнад, менӧ эн виччысь.
Чупров нюмъялігтыр видзӧдіс сылы бӧрвылас.
«Ӧдвакӧ меысь лоан удачливӧйджык».
И сылы лои гажа.
Котралас кабинетъясӧд Никита: скӧтнӧй двор тупкытӧм, свинарник тупкытӧм, и оз ылӧдлы — скӧтнӧй дворыс сылӧн збыльысь тупкытӧм, и свинарникыс, и весиг, пӧди, колхоз правлениеас виялӧ.
Тайӧ тэныд абу йӧз мыш сайын пукавны.
Пока тэ мыйкӧ шедӧдан, эбӧссьыд усян.
Сылы, Чупровлы, оз нин сэтшӧма ковны тайӧ кӧрт листъясыс, но запасыд зептӧ оз зырт, сьылітӧ оз орӧд, куйлас — згӧдитчас.
Тулыснас сійӧ кутас стрӧитны водонапорнӧй башня.
Ковмас дас кымын лист, а кокйывсьыд усьтӧдзыд котралан — он аддзы сразу.
Эз вӧв эськӧ омӧль и ассьым керкаӧс вевттьыны кӧртӧн.
Всё равно вевтсӧ вежны колӧ.
Да, абу омӧль.
Иван Маркелович нимкодьысла кежис закусочнӧйӧ, юис вина румка, сы мында, мед сӧмын гажаджык вӧлі.
Гортас мунігӧн сійӧ думайтіс Бессонов йылысь, теплица йылысь, теплицасӧ тупкӧм вылӧ стеклӧяс йылысь, сы йылысь, сулалӧ-ӧ тупкыны ассьыс керкасӧ кӧртӧн.
Уси тӧдвылас: кузнеч Егор Постнов арнас норасьліс, мый виялӧ кузнечаыс.
Он жӧ тьӧскӧн вевттьы сійӧс!
Да и складъяс дӧмлыны абу лёк...
Чупров вӧлі думайтӧ нин, мый аслыс кӧртсӧ босьтны оз сулав, но кор сійӧ воис колхозӧ да шуис бухгалтерыслы:
«Вай гиж, Никодим Аксёныч, аслад бумагаясад: ньӧби кӧрт лист дас тысяча кӧкъямыссё шайт дон».
Кор сійӧ аддзис пызан весьтӧ копыртчӧм бухгалтерӧс, сылысь пӧрысь кисӧ, коді вӧлі дась гижны любӧй цифра, то мыйлакӧ сэк жӧ чорыда решитіс: «Сулалӧ!
Кузнеча вевттям, а складъяс позьӧ нӧрӧвитыштны».
И сійӧ гораа шуис:
— Артышт, аслым кӧсъя босьтны сё ветымын кымын лист...
Бухгалтер гӧгӧрвоана довкнитіс юрнас.
Удобнӧй морт Никодим Аксёнович.
Пукалӧ аслас ӧдзӧс сайын, сюйӧма пызан улас ассьыс дӧмӧм гынсапӧга кокъяссӧ, чукрассьӧм пинжака, руд косоворотка дӧрӧма, ичӧтик юр лыас ляскысьӧма челядьлӧн кодь небыд юрси,
колӧны йӧв либӧ кольк сдайтӧм йылысь цифраяс, дум вылад усьӧ Никодим Аксёнович, оз ковны — быттьӧкӧ сійӧ и свет вылас абу.
Раминик, ватӧ оз гудырт.
Асывнас мудзтӧдзыс котралӧм да завтракайтӧм бӧрын Чупров шойччис аслас кабинетын.
Сійӧ вӧлі рад, мый локтіс Алексей.
— А-а, пуксьы, пуксьы.
Лыддин?
Болгарияын, кылан, выль комбинат стрӧитӧмаӧсь.
Зэв ыджыдӧс!
Удобрениеяс лэдзӧ!
Алексей тӧдіс, мый ӧні кӧ он торк Чупровӧс, сійӧ кутас сёрнитны сэтчӧдз, кытчӧдз оз ковмы мунны скӧтнӧй дворӧ либӧ свинарникӧ.
— Иван Маркелович, Бессонов звӧнитліс.
— Никита?
А мый сылы?
— Корӧ кӧрт листъястӧ.
— Мый?
Кӧрт листъяс?
Мый нӧ сійӧ?
Ми сылы база кутшӧмкӧ?
Ме ӧд сійӧс ысті: мун судзӧд.
— Абу вермӧма, бырӧма нин.
— Миянысь, сідзкӧ, кокньыдджык судзӧднысӧ?
Важ дружба кузя?
Эк, Никита, Никита!
Тӧлка мужик, а корсюрӧ дзик ичӧтик кага!
— Иван Маркелович, да сійӧ жӧ судзӧдас, бӧр ваяс.
Никиталы позьӧ веритны.
— Да кыдз нӧ позьӧ веритны, сійӧ кӧ оз куж судзӧднысӧ?..
Дугды, Алёша, эн хлопочит!
Миян колхоз, а абу частнӧй лавка.
Налысь сёрнисӧ торкис дженьыдик пася да кузь гӧленя чесанкаа, кызіник, олӧма морт.
Чупров ордӧ кабинетас пыригӧн сійӧ вӧлі жугыль да раминик чужӧма.
Алексей тӧдіс райпромкомбинатса директор Роман Губинӧс.
— Здравствуй, Маркелыч, — шапкасӧ пӧрччигмоз да пызан вомӧныс кисӧ нюжӧдігтыр шуис сійӧ. — Ичӧтик мог суис.
Помнитан, миянлы промкомбинатӧ скӧбаяс закажитлін?
— Помнита, Роман, помнита.
Быдса воджын вӧчинныд, воджын тіянӧс тракйи, вӧлі кадыс, кор запомнитны.
Пуксьы.
Мый нӧ найӧс уськӧдін тӧдвылад?
Ми жӧ мынтысим тіянлы.
— Мынтысьны мынтысинныд, а тэ пыдди кырымасьӧма шофёрыд.
Тэнад кырымпасыд колӧ. — Губин ышловзис да признайтчис. — Удж вылысь муна, со и весала бӧжъясӧс.
— Мунан?
Ачыд? — Чупров, синъяссӧ читкыралігтыр, мудера видзӧдліс директор вылӧ. — А гашкӧ, вӧтлісны тэнӧ?
Висьтав веськыда.
Губин ӧвтыштіс кинас, ньӧжйӧник да ӧбидапырысь заводитіс норасьны:
— Ме абу вӧр, абу растратчик, ме, Маркелыч, морт, кодлысь кияссӧ кӧрталӧма.
Сӧмын и кылан быдӧнсянь: местнӧй промышленность кольӧ бӧрӧ, местнӧй промышленность оз выполняйт заказъяс, оз могмӧд потребностьяс...
А мый меным прикажитанныд — чуньысь кутшӧмкӧ распилочнӧй цех нёнявны?
Вӧруйті кӧ эськӧ, таргайті кӧ эськӧ государственнӧй средствояс...
Ог тӧд, видзӧдтӧ, ог справляйтчы, ог лӧсяв...
— Чӧвтісны, сідзкӧ.
Сідз, сідз...
Шуан: абу вӧр, абу растратчик...
Роман, ме тэныд веськыда шуа, ӧбижайтчы кӧть эн, тэ — вӧр!
— А тайӧ кыдзи ме вӧрнас лои?
— Да сідзи!..
Миян районын промкомбинатлӧн кирпичнӧй завод абу?
Абу!
Кольӧм во кытысянь меным кирпичьяс ваявны ковмис?
Карысь, сизимдас вит километр сайысь!
Быд кирпич пӧшти пӧлтинник сувтіс.
Куш вайӧмсьыс ме дас кымын тысяча мынті.
Вӧлі кӧ эськӧ тэнад завод, тайӧ дас тысячаыс миян кассаын дзонь куйліс.
Гусялін тэ сійӧс менам зептысь.
— Кӧні нӧ тэнад сӧвестьыд?
Мый ме — тэнад зептысь тайӧ дас тысячасӧ аслам зептӧ пукті?
Да ме нэм чӧж ӧти потӧм грош аслым эг присвоитлы.
Яндысин мед эськӧ, Иван...
— Эн присвоитлы?
Да меным таысь абу кокньыдджык.
Кутшӧм меным делӧ — тэнад зептӧ веськалісны, либӧ туй вылӧ миян тысячаясыс пыркалісны!
Тэнад мыж серти найӧ эз лоны.
Тэ промкомбинатса директор, сідзкӧ, мед и сьӧлӧмыд висьӧ менам зеп вӧсна.
Эн вись, лои вӧчны расход — сідзкӧ, тэ меным вӧр!
А сійӧ, мый эн сюй аслад зептад, абу помка!
Артмӧ, мый ни тэныд пӧльза, ни йӧзлы.
Ни енлы сись, ни чӧртлы коколюка!
Чӧвтісны — и правильнӧ вӧчисны.
Гашкӧ, кодӧскӧ тӧлкаджыкӧс пуктасны.
Ми вок председательлы, гашкӧ, кокньыдджык лоӧ: дас кирпич вӧсна да додь тьӧс вӧсна оз кут ковмыны карын некодлы копрасьны.
Аддза, ӧбиднӧ тэныд кывзыны, да, прӧстит, жалитны ог вермы.
Кӧть абу окота, а сьӧлӧмӧй радлӧ.
Вот тадз!
Промкомбинатса директор бергӧдчывтӧг босьтіс кырымалӧм бумагасӧ да петігас ӧбидапырысь шуис:
— Аттьӧ, эг виччысь тэсянь татшӧмторсӧ...
— Эн виччысь.
Чайтін: бӧрдны тэ вӧсна кута, — броткис сы бӧрвылын Чупров. — Эн виччысь!
Местнӧй промышленность!
Сійӧ казяліс бокын пукалысь Алексейӧс да тӧдвылас уси налӧн сёрниыс.
— Настаивайтан, сідзкӧ, медым отсавны Никиталы?
Тэнад вӧля.
Вермам сёрнитны правление вылын.
Мыйла не сёрнитны.
Алексей эз настаивайт.
Демобилизуйтчӧм бӧрын Алексей вайис гортас младшӧй лейтенантлысь погонъяс да армейскӧй тӧдӧмлун — куньса синъясӧн вермис разьны да чукӧртны пулемёт, кужис командуйтны:
«Кузь ӧчередьӧн, огонь!»
А тайӧ колхозын оз вӧлі ков.
Офицер, орденоносец, Рӧдина водзын эм заслугаяс, а он кӧсйы лоны дась нянь сёйысьӧн, уджав прӧстӧй уджъяс вылын — кыскав куйӧд, прицепщикав либӧ конюхав.
Алексейӧс выдвинитіс Чупров.
Стрӧитісны колхознӧй ГЭС, колӧны вӧлі специалистъяс, и Чупров прикажитіс: «Мун курсъяс вылӧ».
Чупров тӧждысис сы вӧсна, медым быд керкаын пызан весьтын ӧшаліс электрическӧй лампочка, медым кормокухняын, вартанінын, столярнӧйын, кузнечаын — быдлаын вӧліны электромоторъяс.
Пелеговка юдорса ичӧтик керка лои колхозлӧн сьӧлӧмӧн.
Асывнас кӧ мраморнӧй пӧв вылын, коді ӧшалӧ тайӧ ичӧтик керка стенас, он включит рубильник, то столярнӧйын оз кут жургыны циркульнӧй пила, картупель мыськан машиналӧн оз бергӧдчы барабаныс.
Он включит рубильник — «Гӧрд кыа» колхоз оз вермы заводитны уджалан лун.
А тайӧ рубильника мраморнӧй пӧв вӧснаыс, турбина вӧсна, генераторъяс вӧсна, став вӧснаыс, мый эм Пелеговка юдорса керкаын, кывкутӧ Быков.
Сійӧ лои колхознӧй ГЭС-ын начальникӧн, колхозын медколана мортӧн.
И таын заслугаыс Чупровлӧн.
Да, споруйтны сыкӧд Алексейлы сьӧкыд.
Дерт, позьӧ вӧлі вӧчны не сё тысяча шайта теплица, донтӧмджыкӧс.
Но Чупров лыддьыліс: стрӧитны кӧ нин колӧ стрӧитны — мед парӧвӧй отопление вӧлі, кӧрт каркаса.
Пуысь вӧчӧм теплицаыд и дас во оз сулав.
Шоныд воздухас сэні лоӧ пыр уль руа, и стеныс и столбъясыс ӧдйӧ сісьмасны, ремонт вылас сэки ковмас видзны кыкпӧв унджык.
— Стрӧитны кӧ — нэм кежлӧ, медым потомокъяс вермисны казьтывны Иван Чупровӧс.
Стрӧитчыны заводитны шуисны тулыснас, кор шондӧдас.
Но сэтчӧдз колӧ судзӧдны став материалсӧ, медым бӧрыннас не корсьысьны — то тайӧ оз тырмы, то сійӧ абу.
Чупровлӧн вӧлі надёжнӧй друг — Ефим Трезвый, райпотребсоюзса председатель.
Сійӧ век отсавліс колхозлы — либӧ ачыс судзӧдавліс, либӧ индыліс, кытысь судзӧдны.
И тайӧ пӧрйӧ Ефим эз ылӧд.
Первойсӧ шуис: «Колӧ думыштлыны», а недель мысти звӧнитіс: «Аски примит князьӧс».
«Примитны князьӧс» — тайӧ лоӧ вӧлі встретитны пӧлезнӧй мортӧс.
Встретитны сідз, медым сійӧ гӧгӧрвоис — тані олӧны лышкыд йӧз, накӧд делӧ нуны абу яндзим.
«Князь» воис пӧпутнӧй машинаӧн, Пӧжар сиктӧдз миртуй вывсянь локтіс подӧн.
Рӧмыднас нин, кор сиктын муртса на ӧзйис би, сійӧ пырис правлениеӧ, юаліс бухгалтер Никодим Аксёновичлысь, кытысь позьӧ аддзыны председательӧс.
Никодим Аксёнович бура тӧдіс донсӧ татшӧм йӧзыслысь, кодъяс «случайнӧ» веськавлісны колхозӧ.
Чупровӧс корсьны вӧлі ыстӧма бухгалтерлысь отсасьысь Сеня Киселёвӧс.
Эз коль и дас минута — локтіс Чупров.
— Здравствуй, Виталий Витальевич!
— Здравствуйте, Иван Маркелович!
Найӧ здоровайтчисны, кыдзи важся тӧдсаяс, кӧть ӧта-мӧднысӧ аддзисны дзик первойысь.
— Мый нӧ, мунам ме ордӧ?
Шуны кӧ, ме эг на ӧбедайт.
А ті ӧбедайтінныд?
— Аттьӧ, ог ӧткажитчы.
Председательлӧн гортас пызансӧ тупкӧма сӧстӧм пызандӧраӧн.
Чайнӧй блюдъяс вылын тшакъяс: маринуйтӧм, сола рыжикъяс — ставныс посни кизь кодьӧсь, нӧкъя еджыд ельдӧгъяс.
Сёй пӧкрышкаын — дзодзӧг, сыкӧд орччӧн — нёньпом порсьпи, сэні жӧ паськыд скӧвӧрӧдаын яичница.
Сӧмын юанторйыс ӧтипӧлӧс.
Пызан вылын сулалӧ дзик ӧти еджыд вина сулея, а пызан улас сэтшӧмыс быдса батарея.
Юисны первойя стӧкансӧ «тӧдмасьӧм кузя», закуситісны тшакӧн, дзодзӧг кокъясӧн.
Чупров сюся видзӧдліс гӧсть вылӧ.
— Кӧні уджаланныд, Виталий Витальевич?
— <rus>Станкозавод</rus> стрӧитам.
Тіян районӧ вӧрла локті.
Кӧзяин гӧгӧрвоана довкнитіс юрнас, тыртіс стӧканъяс.
«Абу омӧль.
Строительство ыджыд, позьӧ гырысь сёрни панны».
Юисны мӧд стӧкан — «Тіян здоровье вӧсна».
— Колхозын веськыд мат строительнӧй материалъясӧн, — заводитіс Чупров. — Тіянлы, государственнӧй строительяслы, оз ков нинӧм вӧсна тӧждысьны.
Ставыс дась.
Воис наряд — мун да вай.
А миян...
Эк, да мый сёрнитны!
Ещӧ ӧти стӧканӧн юам?
— Оз-ӧ тырмы?
Бара юисны.
Кӧзяин тэрыба вежис тыртӧм сулеясӧ.
— Тіян сэні оз позь ньӧбны кутшӧмсюрӧ шыбласъяс?
Шуам, кӧрт трубаяс?
— Позьӧ.
— Но, а стеклӧ?
— Позьӧ.
— Сідзкӧ нӧ, гашкӧ, ещӧ юам?
Гӧсть довкнитіс юрнас, вештыштіс стӧкансӧ.
Чупров веськыда юаліс:
— Уна-ӧ стеклӧсӧ сетанныд?
— Ме прӧстӧй экспедитор.
Колӧ сёрнитлыны, оз меысь зависит.
— Ящик кызь вит кымын первой судзӧдан?
— Видла.
— Бур!
Юам!
Но гӧсть кипыдӧснас тупкӧма стӧкансӧ.
— Сӧмын сёрнитчам.
Ог тӧд, кажитчас-ӧ.
— Но? — юаліс Чупров.
— Мынтысьны сразу деньгаӧн.
Некутшӧм счёт, некутшӧм расписка!
— Гӧгӧрвоана: тӧвар лоас, деньга лоас.
Шуны кӧ, тайӧс эськӧ миянлы запретитӧма, банк пыр ставсӧ колӧ оформитны, но кыдзкӧ артмӧдчам.
— Тіян делӧ.
Гӧсть матыстіс стӧкансӧ.
Чупров кисьтіс.
— Тӧдмасьӧм кузя!
— Тӧдмасьӧм кузя!
Тайӧ эз нин вӧв сійӧ тӧдмасьӧмыс, мый вӧсна юисны первойсӧ, а выль, делӧвӧй тӧдмасьӧм.
Делӧ вӧлі заводитӧма.
Чупров сувтӧдіс пызан вылӧ коймӧд сулея.
Аскинас «Гӧрд кыа» колхозса председатель колльӧдіс гӧстьсӧ.
Сійӧ корис конюх Саша Братухинӧс да тшӧктіс:
— Шайтаннад вай нуӧд ёртсӧ станцияӧдз.
Саша довкнитіс юрнас:
— Ӧти здукӧн!
Недель мысти локтіс стеклӧ ящикъяс тыра машина.
Чупров прӧверитіс быд ящик — стеклӧыс вӧлі бур.
Чупров босьтіс кассаысь деньга, кодӧс чӧжисны базарнӧй выручкаысь, да муніс карӧ.
Локтіс кык лун мысти да бара вайис машинатыр стеклӧ.
Раминик Никодим Аксёнович приходуйтіс ньӧбӧмторсӧ.
Некутшӧм счёт абу — нарушение, но кутшӧм нӧ беда?
Ревизия лоас?
Да ревизионнӧй комиссияса председательыс старик Евсеев, членъясыс — кузнеч Ёгор Постнов да Алексей Быков.
Ас йӧз, колхозлы найӧ абу жӧ врагъяс.
Колхоз и войдӧр стрӧитчис, Иван Маркеловичлы и войдӧр ковмыліс «судзӧдавны» банкысь бокиті то стрӧитчан вӧр гусятникӧ, то ручьяслы оланінсӧ потшны сутуга сеткаяс.
Но ӧні колхозӧ частӧджык кутісны волывны быдсяма «князьяс».
Чупров нуӧдліс найӧс гортас, кольӧдліс узьны, а аскинас ветлӧдліс гӧрдӧдӧм сьыліа, а йӧзыскӧд сёрнитігӧн зільліс бергӧдчыны наысь.
Ставӧн тайӧс аддзисны, но успокаивайтлісны асьнысӧ: «Миян Маркелыч промах оз вӧч.
Стрӧитам теплица — ставсӧ вештас.
Сідз оз коль».
И сӧмын ӧти морт полӧмӧн следитіс председатель бӧрся — Алексей Быков.
Коркӧ сійӧ колльӧдіс клубысь Раяӧс.
Вӧлі лӧнь, шоныд тӧвся рыт.
Ӧшиньяссянь лым толаяс вылӧ уси би югӧр.
— Тӧрыт кутім квартальнӧй отчёт прӧверяйтны, — заводитіс Алексей, — видзӧда — ньӧбӧма жугласьӧм стеклӧ.
Кутшӧм нӧ жугласьӧм стеклӧ, кор настӧящӧйӧс вайисны?
А счётъясыс абуӧсь!
abu
Рая копыртіс юрсӧ.
— Батьӧй водзті шоча юлывліс, — ньӧжйӧник шуис сійӧ, — праздник лунъясӧ либӧ гӧститігӧн.
А ӧні быд недель юӧны...
— Оз кажитчы меным тайӧ, Рая.
— Ме и теплицалы абу рад, — признайтчис Рая. — Но мый вӧчны?
— Сёрнитлыны колӧ.
— Менсьым батьӧс он тӧд али мый?
Заводитчис кӧ нин — он кут.
Ӧтчыд казьтыштан, мӧдысь, а коймӧдысь тэнӧ ылӧджык ыстас и всё равно ас ногӧныс кутас вӧчны.
Алексей муніс Раякӧд орччӧн да думайтіс:
«Ыджыд сёрни кыптас Иван Маркеловичкӧд ».
И тайӧ сёрниыс лои.
Муніс правлениелӧн заседание.
Плӧтник Андрей Долгоаршинных нюшкис-нёняліс ассьыс каллянсӧ, старик Евсеев вуграліс, стӧрӧжиха Глафира, кӧть и абу правлениеса член, но, кыдзи и век, пукаліс аслас пельӧсын.
Сёрнитісны важ свинарник, скӧтнӧй двор ремонтируйтӧм йылысь.
Сэсся Чупров шуис, мый карӧ базар вылӧ колӧ ыстыны не ӧти, а кык машинатыр прӧдукта.
— Ичӧт оборотыс, ичӧт, — норасис сійӧ. — Гӧгӧр стрӧитчам.
Деньгаыс оз тырмы.
Тӧрыт вӧзйылісны углӧвӧй кӧрт колясъяс, ковмис ӧткажитчыны — деньгаыс киын эз вӧв.
— Банкын куимсё тысяча куйлӧ, — тӧдвылас уськӧдіс Алексей.
— Сійӧ кӧртсӧ, Алёшенька, банкса деньга вылад он ньӧб, — вочавидзис Чупров. — Оз вуджӧдны.
— Оз вуджӧдны — нинӧм и йитчыны накӧд.
— Тайӧ нин мый вӧсна?
— Сы вӧсна, Иван Маркелович!
Лёк делӧяс заводитчӧны.
Ньӧбасям огӧ банк пыр, счётъяс огӧ босьтӧй.
Тэысь кындзи, некод и оз тӧд, кытысь тӧварыс, донысь-ӧ ньӧбӧма.
— Тэныд нӧ мый?
Колхозын ставӧн веритӧны Чупровлы, тэ ӧтнад он дӧверяйт.
Стрӧитчам, колӧ стройматериал, меным вӧзйӧны, ме ньӧбала.
Со и ставыс!
Нинӧмла тӧдны «кытысь»!
Мынта ог донӧнджык государственнӧй донысь.
— А гусявлӧм тӧвар кӧ ньӧбалан?
— Меным оз отчитывайтчыны.
А ме и тӧдны ог кӧсйы.
Колхоз водзын ме ачым чист и колхозын чистӧ, некод оз гусясь.
Мый вӧчсьӧ мукӧдлаын — абу менам делӧ.
Сідз вот!
— Тэ партияса член! — друг скӧрысь шуис Алексей.
— Партийнӧй сӧвестьыд тэнад абу!
— Партияса член!
Сӧвесть!
Тэ, Быков, дугды тайӧн кӧритны! Ог первойысь кыв!
Тадз вермыліс кӧритны Никита Бессонов, но не тэ.
Сійӧ мекӧд и арлыд серти ӧттшӧтшъя, и партияас сыкӧд ӧти кадӧ пырим, а тэ — <ns>де-тин-ка</ns>!
Вомдорад мам йӧлыд на абу косьмӧма, медым менӧ велӧдны!
Алексей ыпнитіс.
— Кыв эн шу паныд!
Колхозын тэ дзик нин царь кодь, Маркелыч.
— Алексей, кутшӧм пон талун тэнӧ курччис! — чуймӧмӧн юаліс Долгоаршинных. — Збыльысь, мый усьласян?
Чупров морӧснас ӧшйӧма пызанас да лӧгысь видзӧдӧ Алексей вылӧ.
— Со мый, — скӧрысь ньӧжйӧник заводитіс сійӧ, — либӧ тэ кутан велӧдны, либӧ ме.
Лок пуксьы, чечча улӧс вывсьыс!
— Да дугдӧй ті! — чужӧмсӧ кӧрліс Иван Кустов, коді эз радейтлы споруйтны.
Чупров скӧра видзӧдіс Быков вылӧ.
— Войяснас ог узь, зіля, думайта, медым ставыс бур вӧлі колхозын,
мӧд дум абу, а тані...
— «Ог узь, зіля», — торкис Алексей.
— Чӧв олӧны ставӧн, а ме шуа: вывті зілян, Маркелыч!
Сідз зілян, мый шоча аддзылан садьюрӧн!
— Алексей, эн грекӧвӧйт!
— Мый правда, сійӧ правда, Маркелыч, — друг кыліс Глафиралӧн гӧлӧсыс.
— Весиг ми, бабаяс, жалитам, мед эськӧ зілигад дзикӧдз эн юсьы.
Глафиралӧн тайӧ артмис сідз, некутшӧм омӧльтор думайттӧг, мед шуны кӧть кутшӧмкӧ кыв.
Чупров бергӧдчис сылань.
— А тэ мый сюйсян, пӧрысь чӧрт!
Мый тан баввидзан-пукалан?
Весась татысь!
Но Глафира эз вӧв сэтшӧм йӧз пиысь, кодӧс позьӧ повзьӧдны горзӧмӧн.
— Ок тэ!
Ме сылы сьӧлӧмсянь, жальӧйла!
А тэ...
Абу лӧсьыд кывзыны?
Веськыда шуа — сёрнитӧны йӧзыс, сёрнитӧны: колхозын председатель — пан, мый сьӧлӧмыслы колӧ, босьтӧ, оз юась.
Синтӧ эн паськӧдлы!
Ог пов!
— Глафира!
Тодмышкалам! — чеччис старик Евсеев. — Сӧмын ещӧ горӧд, босьта гырддзаӧдыд!
— У-у, тодмышкалысь!
Ассьыд старукатӧ тодмышкав!
Чупров камгис кулакнас пызанӧ.
— Весась татысь!
Кодлы шуӧма?
Глафира кватитіс ассьыс улӧссӧ, пыркнитіс юрнас, петіс.
— Сёрнитӧны, донаяс, сёрнитӧны!
Абу любӧ кывзынытӧ? — кыліс ӧдзӧс сайсянь.
Чупров слабиника ӧвтыштіс кинас.
— Правление помассис.
Тырмас, сёрнитім пӧттӧдз.
Ставӧн заводитісны тэрмасьӧмӧн чеччавны.
Алексей петіс медбӧрын.
Сылы вӧлі яндзим.
Сійӧ кӧсйис ӧлӧдыштны председательӧс, но тайӧ эз удайтчы.
Ӧні сійӧ думайтіс нин:
«А, гашкӧ, ме вывті скӧрысь сёрниті?
Колхозлы ӧд зільӧ».
Лукерья Федотовна чӧла пуктіс пызан вылӧ шыд тарелка да пырис орчча комнатаӧ.
Сэтысянь кыліс ышловзьӧм.
— Срам!
Овсис, тыдалӧ...
Чупров тэрмасьтӧг заводитіс панявны шыд.
Сійӧ тӧдіс, мый Федотовна оз заставит дыр гадайтны, мыйысь скӧралӧ, мыйӧн недӧвӧльнӧй; вит минута оз коль, бара локтас, кияссӧ пуктас кынӧм вылас да заводитас пилитны.
Тадзи и лоис.
Чупров эз на помав шыдсӧ, кыдзи Лукерья Федотовна матыстчис пызан дорӧ, здук-мӧд чӧла видзӧдіс верӧсыс вылӧ, и кор гӧгӧрвоис, мый сылӧн видзӧдӧмысь пӧльзаыс абу, шуис:
— Жӧритӧ — и шогыс этша, а тані йӧзсьыс яндзим.
Тайӧ «йӧзсьыс яндзимыс» вӧлі тӧдса Иван Чупровлы.
Ещӧ сэки на, кор Чупров вӧлі сы дор, медым сотны Демьян егыр, сылы горзылісны: «Огӧ кӧсйӧ!
Вежны председательысь!», Лукерья Федотовна тадзи жӧ сулавліс сы водзын да шуавліс: «Йӧзсьыс яндзим».
Чупров вештіс тыртӧм тарелкасӧ.
— Мыйкӧ эм ещӧ?
— Ещӧ сылы!
И оз гӧрдӧд!
А кывлін, мый сиктын сёрнитӧны?
— Ӧнӧдз эг на, но, тыдалӧ, кывла.
Глафира али мый сӧрис?
Сійӧ вермас, бабалӧн кывйыс лытӧм.
— Собрание вылын эз ӧтнас Глафира вӧв...
Федотовна мӧдіс тэрыба висьтавлыны, мый кывліс асывнас.
— Мӧскыд пышйӧма дворысь, — кӧть гортын эм мужик, да сэтшӧм жӧ, быттьӧ тыртӧм места, ворота пӧчинитны некодлы.
Муні корсьны, паныдаси Настасьякӧд, эг Кустова Настасьякӧд, а Большухинакӧд: эн, мися, аддзыв менсьым мӧскӧс?
А сійӧ — оз, медым веськыда, а нюмъялігтыр, жальпырысь да меліа: кыдз нӧ нин тэнад Иваныд олӧ?..
«Мый, — шуа, — Иванлы лоис?
Югдігас на муніс гортысь — мун да и корсь...»
А сійӧ нюмъялігтыр, ехиднӧя: «Шуӧны, тӧрыт пӧ сійӧс чорыда пывсьӧдӧмаӧсь».
Чупров зумыштчис, вунӧдіс сёянсӧ!
«Со кыдзи артмис!
Менӧ няйтӧсьтны!
Но, Алёшка,
каитчыны кутан!»
Пырис Рая, кыдзкӧ гусьӧн, ньӧжйӧник, быттьӧ скӧр семьяӧ монь.
Иван Маркелович чеччис, вешйис пызан дорысь, мунігас чужйис кок улас веськалысь каньлы,
гынсапӧгсӧ пӧрччытӧг водіс крӧватьӧ.
Сійӧ поліс сёрнитны нылыскӧд.
Тайӧ кӧритӧ оз старука моз: «Ме комсомолка...
Тэ — партияса член...»
Мӧд Алёша.
Том, йӧй на, вермас шуны сэтшӧмтор — сьӧлӧмыд вирӧн ойдас.
Рая ӧткажитчис ӧбедысь.
Лукерья Федотовна дыр броткис:
— Господьӧй!
Пуи, пуи, виччыси сёйны.
Ӧтиыс нюжгысис-водіс, мӧдыс — со, чукрасьӧ — ог кӧсйы!
Коньӧрӧй меӧй...
И ланьтіс.
Чупровлы лои жар.
Сійӧ чеччис, пасьтасис да петіс ывлаӧ.
Помасьӧ вӧлі тӧвся дженьыдик лун.
Ывлаын рӧмдіс.
Лымйыс кажитчис рудӧн.
И ни ӧти ловъя лов, некод абу, быттьӧ ставыс кулӧма.
Чупровӧс шымыртіс шог, аслас рӧднӧй сиктыс кажитчис гажтӧмӧн.
Тадзи жӧ сылы кажитчыліс первойя воясас председателялігӧн, кор колхозыс вӧлі слаб на да гӧль, а йӧзыс эз кӧсйыны гӧгӧрвоны сійӧс.
«Мунны эськӧ, мед ставыс прӧпадитӧ, олӧй кыдз кужанныд!»
Но сэки жӧ сиктын быд керка ӧшиньын ыпнитіс яръюгыд би.
Сразу жӧ тӧдвылас уси электростанция лэдзан луныс.
Сэки Егор Постновлӧн батьыс, Евлампий дед, кыпыда шлопӧдіс-кучкаліс аслас пидзӧсъясӧ да шуаліс: «Мигнитіс — и сиктыс дзик мӧд!
Сӧмын мигнитіс — и мӧд!..»
— Мигнитіс — и дзик мӧд, — нурбыльтіс Чупров да думыштіс: «Сійӧ и эм, мый мӧд.
Не кӧ эськӧ ме — пукалінныд эськӧ, пӧди, ӧнӧдз, кыдзи «Свободаын» карасин лампаясӧн.
Кокни шуны «мигнитіс».
Выль вынӧн сійӧс шымыртіс ӧбида: Быков кодь детинкаяс. велӧдӧны, меным индалӧны!
Код ордӧ мунны?
Кодлы ӧбидаӧс висьтавны?
Войяс эг узь, мыйта вир тшыкӧді...
Нинӧм шуны, аттьӧалісны!
Но тайӧ тадзи оз коль!
Каитчасны на!
Сійӧ казяліс, мый матыстчис кустъясӧн кытшалӧм ляпкыдик керка дорӧ.
Керка вевтас лым, кустъясыс лым пиын, и не кӧ югъялысь ӧшиньясыс, то керкаыс вӧлі эськӧ лым тола кодь.
Тайӧ ӧшиньяссьыс ӧвтыштіс Чупровлы мир да спокой.
«А пыравны кӧ?
Олам пӧшти орччӧн, а гӧститны эг на волы.
Олӧ ставсьыс бокын, вӧчӧ ассьыс уджсӧ, спокойнӧй, дӧвӧлен олӧмнас».
Весалӧм трӧпаӧд Чупров веськӧдчис калиткалань.
Виччысьтӧм гӧстьӧс аддзӧм бӧрын бухгалтер Никодим Аксёновичлы лои нимкодь.
— Шензя, Иван Маркелович, шензя!
Веськыда шуа.
Нэмнас энӧ волӧй.
— Кывлін, мый ме йылысь сӧрӧны? — веськыда юаліс Чупров.
— Эн тэрмась, воас кад.
Пасьтӧ пӧрччы.
Тэсянь кӧдзыдӧн ӧвтӧ.
Бр-р-р!
Марья, матушка, самӧвар пукты да шкапсьыд корсьлы — оз-ӧ мыйкӧ крепыдджыктор сюр.
Пуксьы, Маркелыч, пызан дорас...
Вушйӧм занавес сайсянь петіс бухгалтерлӧн гӧтырыс Мария Мироновна, ньӧжмыд, кыз старука.
Сійӧ сувтӧдіс пызан вылӧ сьӧд сулея, вайис тарелкаын порсь тшӧг, нянь, стӧканъяс.
— А луктӧ, матушка, вунӧдін.
Лукйыд — медбур закуска!
Юисны, закуситісны.
Никодим Аксёновичлӧн банбокъясас ыпнитісны гӧрд чутъяс.
— Некутшӧм благодарность абу йӧзыслӧн, Иван Маркелович, — заводитіс кӧзяин. — Муна талун ӧбед вылысь, аддза Никифор керка дорын сулалӧны Марья Петухова да Алевтина Рыльцева.
Ачыд тӧдан: кык баба — базар...
Кеслӧны пиньяссӧ.
Тэ вылӧ ӧбижайтчӧны, видзӧдтӧ.
Ыджыд власть пӧ босьтӧмыд (тэ нин прӧстит, йӧзлысь кывъяссӧ висьтала), кытчӧ окота, сэтчӧ и кисӧ нюжӧдӧ.
Чупров кисьтіс аслыс вина.
— Нюжӧда, шуӧны?
— Нюжӧдан пӧ.
Но и мед сёрнитӧны.
Тайӧ Марьяяслы да Алевтинаяслы абу первойысь.
Кор колхозӧс кыпӧді, ме налысь и бур кывсӧ эг кывлы.
И сэтшӧм вӧлі ме, и татшӧм.
Бӧрас казялісны.
И ӧні садяс воасны.
Гӧгӧрвоасны курӧг вежӧрнаныс, мый кытчӧкӧ кӧ и нюжӧдла киӧс, то налы пӧльза вылӧ.
Со, шуам, колхозлы регыд ковмасны трубаяс.
Коді тӧдӧ, кытысь найӧс судзӧдны?
А тӧднысӧ, шуам, вермӧ Ефим Трезвый, райпотребсоюзса председатель.
Сійӧ, дерт, менам друг, вермас и висьтавны сідз.
Но сійӧ кӧ меным друг, то и менам колхозлы друг, и ме должен относитчыны сы дінӧ, кыдзи друг дінӧ: колӧ корлыны гӧститны, вердыштны маӧн.
— Кыдз нӧ, кыдз нӧ, — юрсӧ довкйӧдліс Никодим Аксёнович.
— И трубаяс ковмас судзӧдны, и проволочнӧй сеткаяс, и стеклӧ, — мыйта йӧзыс волас, артав вай!
А ӧд мазіяс менам абуӧсь, и мӧс вылӧ вежыд оз пет — ог аслым вылӧ ов, колхозлы вылӧ!
— Со и ме сідз шуа, Иван Маркелович.
А тэ кывзы... — Никодим Аксёнович кутчысьліс Чупров киӧ. — Ӧткажитчы председателялӧмсьыд.
Муӧдзыс копыртчыласны, корны кутасны: «Эн эновт миянӧс, Иван Маркелович».
Чупров та йылысь думайтіс нин и гортас на решитіс тадз вӧчны.
Но мый та йылысь Никодим Аксёнович висьталіс сылы, ӧні эз вӧв лӧсьыд.
Думыштас ещӧ, мый сійӧ, Иван Чупров, сы вежӧрӧн пондіс овны.
— Эн велӧд, Никодим.
Мыйкӧ ас юрӧн нин думышта.
— Ме сідз ӧд, — нюммуніс бухгалтер. — Тӧда — асьтӧ ӧбидитны он лэдз.
Чупров прӧститчис да петіс.
Ставыс ӧтлаасис — якӧрлӧн обмотка сотчис, электростанция сувтіс.
Пемыд.
Асывнас дояркаяс пинясьӧмаӧсь скӧтнӧй дворын пӧнаръяс вӧсна.
Столярнӧйын пилорама оз уджав.
Кормокухняын картупель мыськан машиналысь барабансӧ лоӧ бергӧдлыны кипомысь.
Кузнеч Ёгор Постнов казьтылӧ горн дорас и енмӧс и чӧртӧс, а медъёна Алексей Быковӧс, «электрическӧй начальникӧс».
Медым пушкыны киясӧн, колӧ бӧр босьтавны став приспособлениеяссӧ, кодъясӧс вӧчис Ёгор ачыс.
И татшӧм луннас председатель эз пет гортсьыс.
Вӧвлі, мый сійӧ кольлывліс колхозсӧ не ӧти лун кежлӧ, не кык лун кежлӧ, а быдса недельяс кежлӧ, весиг ӧтчыд ветліс карӧ кык тӧлысь кежлӧ курсъяс вылӧ.
Но мунтӧдзыс Чупров век ветлӧдлывліс колхоз овмӧсӧд, сетавліс наказъяс бригадиръяслы, фермаясын уджалысьяслы: «Сідзтӧ да сідз метӧг уджалӧй».
Сэки председательӧс вежліс Иван Кустов.
Ӧні Чупров некодӧс эз предупредит.
Колхозын сёрнитісны — висьмӧма.
Но оз вӧлі веритсьы.
Сиктын некод оз помнит, медым Иван Маркелович туплясьліс вольпасьын.
Старик Евсеев решитіс пыравны председатель ордӧ.
— Мый кӧзяиныдкӧд лои? — Лукерьялысь юаліс сійӧ.
— Татшӧм удж вылад и вӧв усяс кокйывсьыс, — скӧрысь вочавидзис Федотовна.
— Уджалӧ, уджалӧ, а кутшӧм благодарность!
Сӧмын кӧритны вермӧны!
Евсеев кӧсйис сёрнитыштны висьыськӧд, но кӧзяйка вӧтліс сійӧс гортсьыс.
— Нинӧмла беспокоитны!
Сэтчӧдз вайӧдінныд мортсӧ...
Чупров туплясис вольпась вылас паськӧмӧн, гажтӧмысла видлаліс Раялысь книгаяссӧ, но лыддьысьны эз вермы.
«Оз позь петкӧдлыны, мый став ӧбидаыс сідз прӧйдитас.
Абу важся кад!
Кад нин велавны уважайтны Иван Чупровӧс!»
Рытнас куйлыны сійӧ эз нин вермы.
Чупров пасьтасис, пась зептас пыдӧ сюйис кияссӧ, муніс правлениеӧ.
Сійӧ муртса на воськовтіс порог вомӧныс, сразу гӧгӧрвоис: «А-а, со мый вӧлӧма!
Зэлӧдӧма!»
Правлениеын вӧліны тырыс йӧз: бригадиръяс, правлениеса членъяс, колхозникъяс — ставныс танӧсь.
Председательӧс встретитісны мыжапырысь.
Иван Кустов тэрыба чеччис улӧс вылысь, сетіс местасӧ.
— Сідзкӧ вот, дона колхозник ёртъяс, — скӧрысь заводитіс Чупров. — Унаысь менӧ ӧбидитлісны несознательнӧй элементъяс.
Но тайӧ вӧлі, кыдз шуласны, миян общӧй олӧм заводитігӧн.
Менам колӧ нин эськӧ лоны авторитет.
Но абу.
Кольӧм лунъясӧ лэдзӧмаӧсь омӧль сёрнияс.
Висьтавны найӧс тані?..
Асьныд паськӧдінныд, тӧданныд...
Ньӧбала гусявлӧм тӧвар, пьянствуйта.
— Эз ӧд ставӧн паськӧдны татшӧм сёрнисӧ, — шыасис Андрей Долгоаршинных.
— И эз ставныс веритны налы! — кыліс кузнеч Ёгорлӧн кыз гӧлӧсыс.
— Глафира больгис.
— Ме?
Эн-ӧ тэ котрав сиктӧдыс да больгы! — пузис Глафира.
— Лӧня! — сідзи жӧ, кыдзи собрание вылын, шуис Чупров, и лои шынитӧв.
— Тӧда — эз ставӧн.
Тӧда — веритӧны на меным тайӧ колхозас.
Сы вӧсна и локті тіян дорӧ.
Но эмӧсь сэтшӧм йӧз, кодъяс конъялӧны менӧ.
Сійӧ абу Глафира, абу!
Глафира — ачыс нинӧм оз тӧд.
— Ой, да ме вылӧ прӧстӧ сёрнитӧны, Маркелыч!
Веськыда шуа — прӧстӧ.
— Ланьтлы.
Меным ӧбиднӧ кывзыны упрёкъяс сэтшӧм йӧзсянь, кыдзи Алексей Быков.
Ме сійӧс лэпті, и вот аттьӧалӧм пыдди...
Ме ог аддзы сійӧс татысь, а жаль, сёрнитыштны эськӧ йӧз дырйиыс веськыда!
— Видзӧдтӧ, кыдзи делӧӧдз воис, сідзи и эз лок!
— Да некор сылы.
Электростанцияын ремонт вӧчӧ!
— Котӧртлыны сыла.
Йӧзыс кӧ корӧны — кадсӧ аддзас!
Некымын зон уськӧдчисны ывлаӧ.
Глафира плавгис юр вылас шальсӧ да сідзжӧ уськӧдчис ывлаӧ, но эз Алексейла — колӧ висьтавны ставныслы — «Мунӧй правлениеӧ!
Быков Алексейӧс обсуждайтны кутасны!
Иван Маркелович ачыс локтіс».
И Алексейла ветлігкості правлениеӧ йӧзыс локтісны ещӧ на унджык.
Алексей локтіс кашкигтыр, пась кизьяссӧ разялӧмӧн.
Сылы сетісны туй.
— Мый лоис? — Чупров вылӧ чуймӧмӧн видзӧдіг юаліс сійӧ и сэк жӧ неуна гӧгӧрвоис нин, мый сы юр весьтӧ ӧшйӧма мыйкӧ лёктор.
— Юав йӧзыслысь, — Чупров щӧканас индіс топыда сулалысь йӧз чукӧр вылӧ.
— Мед извинитчас Иван Маркелович водзын!
— Кор прӧща!
— Мый татшӧмыс? — гӧгӧр видзӧдаліс Алексей. — Мый лоис, ёртъяс?
— Председатель тэ вӧсна висьмис!
— Иван Маркелович миянлы донаджык тэ дорысь!
— Лӧж сёрни лэптін!
— Председательӧс няйтӧн лякин!
Алексей кельдӧдіс, чӧв оліс.
— Со кыдзи видзӧдӧ!
— Сӧвестьыс йирӧ!
Иван Кустов, лоӧмторсьыс повзьӧмысла, мыйвынсьыс горзіс:
— Лӧня!
Оз жӧ позь тадзи!
Мед Алексей извинитчис Иван Маркелович водзын.
Ей-богу, нинӧм страшнӧйыс абу, а горзанныд!
— Правда!
Мед извинитчас!
— Извинитчы, Алексей!
Алексейлӧн блед да решительнӧй чужӧм вылӧ видзӧдіг Чупров гӧгӧрвоис, мый сійӧ оз извинитчы, мый кыптас скандал, мый ставыс тайӧ кывсяс райкомӧ.
— А но, ланьтӧй! — Сійӧ бергӧдчис Алексейлань. — Оз ков тэнад извиняйтчӧмыд.
Ме абу оскорбитӧм барышня, медым извиняйтчӧм кывзыны.
Ӧтитор гӧгӧрво — колхозлы ме кӧсъя вӧчны бур, и эн сувт меным пӧперег, эн велӧд менӧ овны.
Том на!
Алексей чӧв оліс.
— Со и ставыс, — шуис Чупров. — Разӧдчӧй.
Аскинас Рая кывліс тайӧс ставсӧ, мый вӧлі правлениеын.
Ставӧн мыжалісны Алексейӧс, видісны сійӧс, жалитісны председательӧс.
Рая гӧгӧрвоис: ставӧн бергӧдчисны Алексейысь, сійӧ коли ӧтнасӧн.
Муртса на пемдыштіс, Рая муніс электростанцияӧ.
Алексей уськӧдчис сы дорӧ шапкатӧгыс, сӧмын плавгис пельпомъяс вылас пасьсӧ.
— Тэ, Рая?
Локтін!
Аттьӧ.
Думайті, и тэ скӧралан.
— Скӧрала ме, Алёша, скӧрала!
Ӧлӧдлі ме тэнӧ, шулі ме тэныд!
Эн кывзысь, со и артмис.
— Да...
Алексей сулаліс сы водзын юрсӧ копыртӧмӧн да полігтыр видзӧдлывліс сы вылӧ.
— Мун шапкаась.
Кынман.
— Личкис менӧ тэнад батьыд, Рая, — ышловзис Алексей. — Муӧ таляліс.
Ме жӧ сы вӧсна полі, ӧлӧдны кӧсйи, бур вӧчны сылы кӧсйи.
Эз гӧгӧрво, эз кӧсйы гӧгӧрвоны!
А сы бӧрся нин ставӧн.
Некод эз гӧгӧрво.
Тэ кӧ эськӧ кывлін, кыдзи горзісны, быттьӧ ме враг налы.
Алексейлӧн гӧлӧсыс ори.
Сійӧ недыр кежлӧ ланьтыштліс.
— А ӧд на пӧвстын и коммунистъяс вӧліны: Иван Кустов, Евсеев.
Кутшӧм нӧ ме партийнӧй секретарь?
Тадзи ӧмӧй лысьтісны эськӧ горзыны Бессонов вылӧ?
Артмӧ, тыртӧм места ме.
Страшнӧ, Рая...
Ӧні ме дорысь ставныс бергӧдчӧны.
Мед мыжа, ӧшибитчи, оз ков вӧлі Глафира дырйи лишнӧйсӧ больгыны.
Обсудитісны эськӧ собрание вылын, вештісны секретарысь, сетісны выговор — мед!
Кокньыдджык эськӧ вӧлі!
А сійӧ янӧдіс менӧ йӧз водзын!
А вештыны менӧ секретарысь тэнад батьыд оз кӧсйы, абу выгӧднӧ сылы.
Райком ӧд интересуйтчыны кутас...
— Да тэ ачыд мун райкомӧ!
— Эк!
Думайті та йылысь!
Но, муна, а ӧд ӧні колхозын ставӧн меным паныд.
Райком ыстас мортӧс, сувтас сійӧ ме дор, менӧ тані ещӧ на ёнджыка кутасны ненавидитны: норасян пӧ ещӧ!
Нинӧм тайӧн ме ог шедӧд, синсӧ налысь ог восьты.
Налы Иван Маркелович бара святӧй да чистӧй, а ме жалӧбщик, клеветник.
Да и райкомын Иван Маркеловичлы ёнджыка веритӧны.
Сійӧ важся председатель, а ме — том.
— Сідзкӧ, мый нӧ вӧчны?
— Ог тӧд.
Чупров пукаліс гортас.
Гӧрдӧдӧма, пӧсялӧма, сійӧ юис нин витӧд стӧкан чай.
— Пуксьы, — бурпырысь шуис сійӧ, кор Рая пырис керкаас. — Мам, матӧ вай содтышт.
Ещӧ ӧти стӧкан юа.
Рая сьӧкыда лолаліс.
— Коді тэ бӧрся вӧтчис?
— Некод.
— Сійӧ и тыдалӧ.
Да эн пов, юасьны ог кут, ачым томӧн вӧлі.
— Бать!
— Мый?
— Ӧні ме аддзылі Алексейӧс.
Иван Маркелович видзӧдліс Рая вылӧ.
— Но и мый?
Мый тэныд сыкӧд не аддзысьлыны, быд рыт, пӧди, аддзысьланныд?
— Сёрниті сыкӧд.
— Абу кӧ секрет — мый йылысь?
— Сы йылысь, кыдзи тэ сійӧс йӧз водзын янӧдін.
— Ме?..
Ме сэні нинӧм.
Колхозникъяс янӧдісны.
— Сійӧ жӧ кӧсйис тэнӧ ӧлӧдны.
— Мый кузя?
— Ачыд тӧдан.
— Тырмас!
Дӧзми нин ӧлӧдӧмъяссьыс.
— Сійӧ кӧ мыжа, мыйла нӧ партийнӧй собрание вылын вопроссӧ эн сувтӧд?
— Уна кутан тӧдны — водз пӧрысьман.
— А ме тӧда!
Кутан настаивайтны, медым сійӧс снимитісны, интересуйтчыны кутас райком, а тайӧ тэныд абу выгӧднӧ.
Мыйсюрӧ эрдӧ петкӧдчас.
Чупров скӧрысь мурӧстіс, чеччис пызан сайысь.
— Ӧтчыд и пыр кежлӧ висьтала: мусукасьны сыкӧд мусукась, а менӧ эн вӧрзьӧд!
— А вот вӧрзьӧда!
— Сідзкӧ менам керкаысь мун!
Сы дорӧ, сійӧ кӧ ме дорысь донаджык!
— И муна!
— Да тайӧ нӧ мый татшӧмыс?
Господьӧй-енмӧй! — повзис Федотовна. — Иван, садьсяв!
А тэ, дзибыр, код вылӧ горзан?
— Ланьт! — гӧтырыслань бергӧдчис Чупров, а нылыслы веськодя довкнитіс юрнас
— Верман лӧсьӧдчыны да мунны!
— Ог лэдз! — горӧдіс Федотовна.
— Став сиктыслы позор вылӧ!
Свадьбатӧг.
Ог лэдз!
— Мам!
Лэдз сійӧс!
Мам!
Йӧй выжыв!
Кодлы шуӧны — лэдзчысь.
Мед мунӧ, сӧвестьыс кӧ абу.
Федотовна пуксис лабичӧ да сыркъялӧмӧн бӧрдігтыр мӧдіс лыддьӧдлыны:
— Коньӧрӧй да меӧй!
Мыйысь татшӧм наказаниеыс?
Верді-юкталі, быдті, мортӧдз вайӧді...
Йӧзсьыс яндзим!
Рая чукӧртіс ассьыс платьеяссӧ да книгаяссӧ.
Сьӧкыд чемоданӧн сійӧ петіс ывлаӧ.
...Колхозӧ локтіс Ефим Трезвый.
Сійӧ юӧртіс Иван Маркеловичлы, мый эм позянлун ньӧбны цемент.
Выль скӧтнӧй дворын колӧ вӧлі цементируйтны проходъяс.
Чупров корис гӧстьӧс ас ордас.
Федотовна вунӧдіс нин сы йылысь, мый коркӧ кӧритліс верӧссӧ — «йӧзсьыс яндзим», котраліс то складӧ порсь яйла, то птицефермаӧ колькъясла.
Ставыс помасис бура.
Этша ӧмӧй овлӧны колхозса председательлӧн беспокойнӧй олӧмын неприятностьясыс!
...Бухгалтер Никодим Аксёнович, кыдзи и век приходуйтіс цемент ньӧбӧм, документъяссӧ вайис кырымавны Чупровлы.
Сійӧ кырымаліс да бӧр сетіс бумагаяссӧ.
Никодим Аксёнович чӧла сулаліс пызан дорас.
— Мый ещӧ?
Бухгалтер падъялігтыр йӧжгыльтчыліс.
— Дерт, тэнад вӧля, Маркелыч.
Ми ӧд счётъястӧг ньӧбалам.
Ачыд тӧдан, кыдзи ковмылӧ кытшлавны.
А друг мыйкӧ лоас!
Рискуйта!
— Коді юалас?
Ме ӧтнам верма юавны!
Ме председатель!
— Век жӧ опаснӧ.
Финансӧвӧй дисциплина торкӧмысь вермасны юавны...
— Менсьым юаласны, ме и ӧтветита.
Тэ ме сайын, кыдзи каменнӧй стена сайын.
Мый сэтшӧм полысь лоин?
— Ме ог сы кузя, Иван Маркелович.
— Мый кузя нӧ?
— Старука висьӧ, овмӧсӧй киссьӧ...
Чупров заводитіс гӧгӧрвоны, кытчӧ кыскӧ бухгалтер.
— Он-ӧ нин кӧсйы китӧ шонтыштны колхознӧй деньга вылын!
— Тэнад вӧля, — ышловзьӧмӧн вочавидзис бухгалтер.
— Тэ жӧ, например, Ефим Арсентьевичӧс он ӧбижайт.
Чупров зумыштчис.
— Тэ коді? — веськыда юаліс сійӧ.
— Мый?
— Колхозник тэ али абу?
Колхозник!
Сідзкӧ служит колхозлы, кыдзи колӧ, эн видзӧд Ефим Арсентьевичьяс вылӧ.
Налы миян колхозным — веськодь.
Сы вӧсна и корсюрӧ ковмылӧ благодаритны.
Сідз вот!
Ме жӧ аслым ог босьт ни ӧти кӧпейка!
— Тэнад вӧля, — ӧбидитчӧмӧн ышловзис Никодим Аксёнович.
Кор бухгалтер муніс, Чупров думыштчис: «А ӧд татшӧм оборотъяс дырйи, кутшӧмъясӧс ме вӧчала, сьӧкыд сылы овлывлӧ.
Мукӧд кӧ эськӧ вензис, стенӧ кайис, а сійӧ чӧв олӧ, вӧчӧ ставсӧ, мый тшӧкта.
Весьшӧрӧ ӧбидиті, весьшӧрӧ.
Ме сы дінӧ неправ вӧлі.
Кыдзи сійӧс позьӧ кӧритны уджысь?
Да нинӧмысь!
Рам, сійӧ и он казяв.
А казявны колӧ».
Сійӧ жӧ рытнас Чупров гижис бухгалтер Ляпинӧс кыксё шайт деньгаӧн премируйтӧм йылысь приказ.
Чупров ачыс регыд вунӧдіс тайӧс.
Правлениеын некод та вылӧ эз обратит некутшӧм внимание.
Теплицалы колӧны трубаяс, кодъяс вежисны эськӧ вевт кутысь столбъяссӧ, да и парӧвӧй отопление вылӧ трубаяс.
Чупров решитіс ветлыны карӧ ачыс, аддзысьлыны йӧзкӧд, кодъяс вермасны отсавны.
Татшӧм йӧзыс оз вӧзйыны ассьыныс услугаяс, налысь колӧ корны, накӧд колӧ дружитчыны.
Чупров тӧдіс, кыдзи тайӧс вӧчӧны.
Карса ресторан «Северӧс» «делӧвӧй» йӧз шулісны «Пемыд войӧн».
Сэні гажаа да кокниа вӧчавлісны быдсяма сделкаяс.
Чупров пуксис кабинаӧ да кутіс виччысьны.
Регыд мысти локтіс Чупровлӧн тӧдсаыс — Виталий Витальевич, а сыкӧд — кузь тушаа, представительнӧй морт.
— Тӧдмасьӧй: Николай Степанович Рябчик.
Чупров да Николай Степанович здоровайтчисны.
Рябчиклӧн вӧліны гӧна ыджыд кияс, зумыд сьылі, быльсмунӧм гажа синъяс.
— Мый тані миянлы пельӧсас пукавны? — шуис Рябчик. — Ог радейт!
А но, вуджам йӧз дорас матӧджык!
Сы серти, кыдзи выль тӧдсаыс тшӧктана шуис «ог радейт», и сы серти, мый сылы окота лоны «йӧз дорын матынджык», Чупров гӧгӧрвоис: «Да, тайӧ абу ичӧт лэбач.
Сулалӧ гӧститӧдны».
Петісны общӧй залӧ.
Здук мысти на водзын сулаліс нин официант.
— Ми роч йӧз, — тӧдчана шуис гӧсть.
— Кыкӧс восьтытӧг, — довкнитіс Чупров. — И... закуска... лӧсяланаӧс.
Первойя графин бӧрын Чупров кутіс норасьны, мый сьӧкыд судзӧдны стройматериалъяс.
Но выль тӧдсаыд вӧлі либӧ вывті прӧст, либӧ вывті мудер.
Чупров муртса на заводитліс норасьны сьӧкыдлунъяс вылӧ, мӧдыс торкліс нин сійӧс:
— Выручитам!
Вай ещӧ ичӧтика юыштам.
Официант вежлаліс графин бӧрся графин.
Чупровлӧн сьыліыс гӧрдӧдіс, гӧрдӧдіс и Николай Степановичлӧн.
— Выручитам!
Менам кывйӧй — чорыд!
А но, ещӧ.
— Сійӧ выручитас, — долис Виталий Витальевич, кӧть кывйыс омӧля нин артмис. — Сылӧн кывйыс крепыд!
Сійӧ ен миян.
— Тэ меным кажитчан! — Чупровлы пельпомас тапкӧдігтыр шуаліс Николай Степанович. — Быдторйӧн выручка!
Тэ мужик.
Чернозёмнӧй вын!
Ме ачым мужикъяс пиысь.
Вельскӧй уездысь!
Лои инженерӧн.
Стрӧитчӧны мужикъяс, паськӧдчӧны!
Вай юам мужикъяс вӧсна, кодъяслы оз тырмыны строительнӧй материалъяс.
Югыд электричество биысь дзирдалысь бокалъяс лоины Чупров синъясын пемыдӧсь.
— Юам! — век корис Рябчик.
— А выручитан?
— Вай китӧ!
— Сідзкӧ юам!
Виталий Витальевичлӧн юрыс лэдзчысис пызан вылӧ, зёльӧбтісны румкаяс.
— Э-э, тадзи оз туй.
Водз! — шуис Николай Степанович. — Абу мича!
Быдпӧрйӧ тадзи рытсӧ тшыкӧдӧ.
Слабоват!
Помавны ковмас.
Виталий Витальевичӧс нуӧдісны квартираас.
Николай Степанович, бур пальтоа, гӧрдӧдӧм чужӧма, нюмъялігтыр сувтіс машина дорӧ да, Чупров вылӧ сюся видзӧдіг, юаліс:
— Помалам али водзӧ кутам?
Ывлаас Чупров чуть палялыштіс.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый шуны «помалам» — ӧбидитны, тшыкӧдны рытсӧ и, вермас лоны, ворссьыны делӧсӧ, мый ради найӧ чукӧртчылісны.
— Водзӧ кутам, — вочавидзис сійӧ.
Николай Степанович ошкана нюммуніс.
— Сідзкӧ мунам, йӧзӧс чукӧртам.
Кыкӧнлы гажтӧм.
Часджын мысти таксиын тырыс нин пукалісны Чупровлы тӧдтӧм йӧз, и такси бӧр нуис найӧс «Пемыд вой» ресторанӧ.
...Чупров садьмис.
Югыдлӧз обойӧн шпалеритӧм стенын ӧшаліс коврик: ыджыд юра да кузь синлысъяса нывка вӧтлӧ гӧрд лапаяса кык дзодзӧгӧс.
«Кӧні ме?»
Сійӧ узис паськӧмнас, но кӧмтӧгыс, вольсавтӧм вольпась вылын.
Джоджас вӧліны гынсапӧгъясыс.
«Кӧні ме?
Мый лоис?
Ок, да!»
Чупровлы уси тӧдвылас.
Ресторан, ыджыд компания.
Улича.
Бовъялысь пӧнаръяс.
Кутшӧмкӧ пӧдвалын буфет.
Буфетчиклӧн повзьӧм чужӧм.
Чужӧмыс пыктӧм, вӧрӧ сы син водзын.
Зилякылӧ, усьӧ-пӧрӧ джоджас посуда.
Чупров пуксис дзугсьӧм крӧвать вылас.
Юрыс висьӧ, вомсьыс кылӧ лёк дук.
Комнатаыс дзик тӧдтӧм.
Джынвыйӧ йизьӧм ӧшинь пыр тыдалӧ карса улича.
Ветлӧдлӧны йӧз, прӧйдитіс гӧлубӧй автобус.
Джоджын туплясьӧ чача — куснясьӧм пельяса рузумысь вурӧм кӧч.
Воссис ӧдзӧс.
Чупров тэрыба дзебис крӧвать улас кӧмтӧм кокъяссӧ.
Пырис вижӧдӧм да скӧр чужӧма нывбаба.
Видзӧдліс сы вылӧ да бӧр бергӧдчис.
— Мыссян дозйыс — коридорын веськыдвылас, — скӧрысь шуис сійӧ.
Ывлаын Чупров лолыштіс свободнӧя: «Слава богу, мыні!»
Пырис столӧвӧйӧ, закажитіс чай, зепсьыс перйис деньгасӧ.
Сійӧ босьтліс сьӧрсьыс кӧкъямыс тысяча.
Ӧні кольӧма витсё шайт да мыйтакӧ посни деньга.
«Оз вермы лоны, медым ставсӧ юим.
Мед тысяча, мед кыкӧс, а куимсьыс и кувны верман!»
Улича вылын автоматсянь Чупров звӧнитіс Виталий Витальевичлы.
— Кыдзи трубаяс кузяыд?
Позьӧ оз надейтчыны?
— Трубаяс лоасны.
Николай Степанович кӧсйысис.
Любӧй кадӧ ысты машина.
Чупров думыштчис.
«Дона сувтасны тайӧ трубаясыс».
Сійӧ каитчис, скӧраліс ас вылас и Рябчик вылӧ, но эз пов, мый сылы ковмас ӧтветитны растратаысь.
Ыджыд тай делӧ, сизим тысяча!
Колхоз абу гӧль, ставыс ладмас!
Колхоз машинаӧн карысь вайисны трубаяслысь медводдза партия, накӧд — председательлы письмӧ.
Письмӧын гырысь почеркӧн вӧлі гижӧма сӧмын некымын кыв: «Уважайта лышкыда олӧмысь.
Надейтча, нинӧмӧн ог ӧбидит.
Сёрнитчы В. В-кӧд — Н. С.».
Чупров ёрччыштіс: «Лышкыд, чӧрт мед тэнӧ босьтас!
Татшӧм лышкыдлуннад абу дыр и корысьӧдз воны».
Эз вӧв лӧсьыд казьтывны, кыдзи сійӧ ышмыліс карын: «Быттьӧ яр чань, коді туй вывсянь садьтӧгыс чеччыштіс джуджыд гуӧ».
Но гӧрӧдсӧ вӧлі кӧрталӧма.
Колис медглавнӧйыс — ладмӧдчыны Никодим Аксёновичкӧд, медым сійӧ кыдзкӧ кужис инавны-сайӧдны тӧвйылӧ лэдзӧм тайӧ сизим да джын тысячасӧ.
Ичӧтик, косіник кулакас кызӧктыштӧм бӧрын Никодим Аксёнович пуксис пызан дорас, мӧдіс видзӧдны председатель вылӧ.
Бухгалтерлӧн ӧчкиыс вӧлі виж, ныр вылас пукаліс вежыньӧн, и тайӧ петкӧдліс ичӧт чужӧмыслысь кутшӧмкӧ таинственнӧй выражение.
Сійӧ чӧв оліс, виччысис, мый шуас Чупров.
— Сідз вот, Никодим.
Трубаяс воисны, но вот найӧ кытчӧ пуксисны! — Иван Маркелович тапкӧдыштіс аслыс сьыліас.
— Ковмис став порогъяссӧ талявны.
Ми абу гордӧй йӧз, кокъясным абу жальӧсь.
Сӧмын быд порог дорӧ колӧ кольны...
Председатель нюжӧдіс кисӧ да шлёчнитіс певнас да водзчуньнас.
— Гӧгӧрвоан?
— Уна-ӧ? — ышловзьӧмӧн юаліс Никодим Аксёнович.
— Сійӧ и эм, мый уна.
Сизим сайӧ.
Никодим Аксёнович бара ышловзис.
— Лышкыд тэ морт, Иван Маркелович.
Ӧтилы тэ дась пась вурны сё шайта деньгаясысь, а мӧдлы — муртса кусӧк шыбитан.
— Тэ мый йылысь?
— Да пыр на сы йылысь.
Эз вӧв окота висьтавны,
виччыси — ачыд гӧгӧрвоан, а, тыдалӧ, ковмас казьтыштны.
Ме тэнад первой отсасьысь.
Метӧг — кыдзи воздухтӧг.
Тэ лыддян, мый сӧмын ӧтнадӧн судзӧдан трубаяс да стеклӧ.
Не сӧмын тэ, но и ме судзӧдала.
Метӧг тэнсьыд китӧ и коктӧ кӧрталӧма, сімӧм кӧрт тув весиг он судзӧд бокысь.
А мый ме тэсянь аддза?
Нинӧм.
Ачыд асьтӧ он вунӧд, другъясыдкӧд пӧттӧдзыд юан, сёян мый окота...
Тэныд сӧмын сулалӧ шӧпнитны ӧти кыв: но-ко, вай скатерть-самобранка, — и гӧтов.
Абу олӧм, а рай.
— Никодим!
Эн вунӧдчы!
— Ог ме, а тэ вунӧдчан, Маркелыч.
Шыбитін кусӧк — на, джагав.
Донаджык ме сулала, ей-богу, донаджык.
Чупровлӧн сьыліыс, сэсся пельясыс, бандзибъясыс гӧрдӧдісны.
Никодим Аксёнович повзьӧмӧн лэптыштіс пельпомъяссӧ:
колхозын ставӧн тӧдісны, кор председатель скӧрмас — страшнӧй.
— Сі-ідз!
Мун татысь, ен морт!
Весась син водзысь, пока эг пычикты да пеж ловтӧ бокӧ шыбит!
Благодарность корӧ!
Сизим тысячаӧн повзьӧдлӧ!
Весась татысь!
Тайӧ сизим тысячасӧ ас вылӧ босьта.
Никодим Аксёнович эз мун.
— Ладнӧ, мед ме муна, мед тэ босьтан тайӧ сизим тысячасӧ ас вылад.
Мед весиг прӧститасны наысь тэнӧ.
А водзӧ кыдзи?
— Не тэныд тӧждысьны!
— Не меным, сійӧ збыль.
Тэныд аслыд ковмас.
Мый кутан водзӧ вӧчны?
Кодӧс ме местаӧ пуксьӧдан?
Сенька Киселёвӧс?
Сійӧ, дерт, мый тшӧктан, ставсӧ вӧчас.
Но сійӧ аслас неопытность ради первойя жӧ делӧас тэнӧ и асьсӧ дзугас.
Да ӧд и ме прӧстӧ сідз ог мун, висьтала кутшӧмсюрӧ документъяс йылысь.
Мунны, шуан?
Верма!
Да ачыд он лэдз.
— Мый тэныд колӧ, сісь мыр? — кӧрсьыліс Чупров.
— Овны ӧтвылысь сӧвесть серти.
— Сӧвесть серти?
Тайӧс шуны ещӧ кывйыд бергӧдчӧ!
— Тэ судзӧдін трубаяс.
Коді отсаліс.
Кодӧскӧ тэ, тӧда, благодаритін.
Эз жӧ тӧвйылӧ лэбзьы сизим тысячаыс.
А ме быд лун отсася.
Грек, Иван Маркелович.
Чупров петіс пызан сайысь, тажгӧдіс гынсапӧга крепыд кыз кокъяссӧ.
Лӧз сӧна ыджыд киясыс сьӧкыда ӧшйисны бокъясас.
Вот-вот лэптас кисӧ, кокньыдика тойыштас, и косіник Никодим Аксёнович лэбас аслас улӧсыскӧд ӧдзӧсӧд.
Но Чупров эз лэпты кисӧ.
— Эг тӧд, Никодим, мый тэ сэтшӧм горш.
Ладнӧ, ог ӧбидит!
— Иван Маркелович, ачыд думышт...
— Шуи — ог ӧбидит!
Меным он верит?
Ставыс!
Никодим Аксёнович петіс.
«Ог ӧбидит!» — тайӧ кывъяссӧ Чупров шуис чорыда.
Трубаясысь вӧлі «мынтӧма» витсё шайт унджык: тайӧ витсёсӧ аслыс босьтіс Никодим Аксёнович.
Чупров дыр кутіс киас документъяссӧ, чукрасис, бугжыльнас видзӧдлывліс бухгалтер вылӧ, но век жӧ кырымаліс.
Строительство вылысь вайисны углӧвӧй кӧрт колясъяс.
И председатель бара дыр киас бергӧдліс бумагаяссӧ.
— Оз-ӧ вывті ло быдпӧрйӧ калым босьтны? — Никодим Аксёновичлысь юаліс сійӧ.
— Кыдзи окота, — ышловзис мӧдыс.
— Верман не кырымавны, Иван Маркелович.
Но мӧдногӧн ме оформляйтны ог кут.
— Смотри, Никодим, эн петкӧд терпеньеысь! — грӧзитіс Чупров.
— Донакодь тэ сувтан колхозлы.
— Абу донаджык тэысь, Иван Маркелович.
— Ме аслым ни ӧти кӧпейка ог босьт!
— А вот энлы, петкӧдла.
Никодим Аксёнович перйис зепсьыс чукрассьӧм ученическӧй тетрадь.
— Мый ещӧ? — зумыштчис Чупров.
— Лыддьы, аддзан.
Чупров лёкысь босьтіс тетрадьсӧ.
— «Октябрь 21-ӧд лунӧ — ӧти килограмм вый».
Мый тайӧ?
— Список, Иван Маркелович.
Кор мый босьтлін аслыд да гӧстьясыдлы.
Чупров листаліс посниа гижӧм тетрадь листбокъяс.
Сӧмын бухгалтер вермас тадзи пасъявны, весиг медся посни грекъяссӧ, донъявны найӧс шайтъясӧн да кӧпейкаясӧн.
— Со мый вӧлӧма!
Октябрсянь ме бӧрся следитін?
Виччысин, кор конйыштча.
Чупровлӧн ныр розьясыс чашкалісны.
— Со тэнад гижӧдыд!..
Со!..
Грӧш сылы дон!
Сійӧ косявліс тетрадьсӧ, шыбитіс пызан улӧ.
— Выльысь, Иван Маркелович, абу сьӧкыд гижны...
— Весась татысь!
Никодим Аксёнович быттьӧ эз и вӧвлы.
Кӧрт ньӧбӧм йылысь документыс колис пызан вылас и лунтыр ёрис Чупровлысь синсӧ.
Рытнас сійӧ муніс гортас счётсӧ кырымавтӧг.
Аскинас бухгалтер сетіс удж вылысь мунӧм йылысь заявление.
Чупров нямраліс да шыбитіс сійӧс.
Сійӧ ӧні тӧдіс, мый ӧні кӧ абу, то вермас лоны сійӧ ученическӧй тетрадьыслӧн копия.
Тӧдіс, мый Никодим Аксёнович любӧй кадӧ вермас документъясӧн докажитны быд цифра, кодӧс гижӧма тетрадяс.
И рад эськӧ мынтӧдчыны, да оз позь лэдзны ас дорсьыд татшӧм пеж мортсӧ.
Чупров шыбитіс Никодим Аксёновичлы кӧрт ньӧбӧм йылысь бумагасӧ.
— Смотри, Никодим, вайӧдан тэ менӧ.
Бумагасӧ вӧлі кырымалӧма.
Никодим Аксёнович видзӧдіс джоджӧ.
А Чупров скӧрысла весиг йӧжгыльтчыліс: «У-у, важ сов доз, радлан, мый венін!»
Войдӧр, кор бухгалтер вайлывліс кырымавны бумагаяс, Иван Маркелович кыдзкӧ эз казявлы сійӧс.
Сійӧ сэки видзӧдіс бумага вылӧ, а эз на вылӧ, коді найӧс мыччӧ.
Ӧні кырымавліс бумагаяссӧ лыддьытӧг.
Лыддьыны — расстроитны асьтӧ.
Зато татшӧм здукъясас, Никодим Аксёнович вылӧ видзӧдтӧг, Чупров кыліс сійӧс став телӧнас, быд яй чирӧн.
Чупровлӧн тіралісны киясыс, сійӧ мырдӧн кутіс найӧс, медым эз кабыртчыны кулакӧ.
Но век жӧ бумагаяссӧ кырымавліс.
Кырымавліс и чӧв оліс.
Вӧлі яндзим ас вӧснаыс.
И сійӧ тӧдіс — дыр оз выдержит.
Медым Никодим Аксёнович эз вермы сэсся босьтны калым татшӧм сяма ньӧбасьӧмысь, Чупров дугдіс ньӧбасьны.
Лолавны лои кокньыдджык.
Иван Маркелович весиг заводитіс важмоз корсюрӧ горӧдлывлыны бухгалтерыс вылӧ.
Слабджык колхозъяс нулывлісны вузавны ассьыныс прӧдуктасӧ райцентрса базар вылӧ,
а крепыдджык колхозъяс, кодъяслӧн вӧлі нёль, вит грузӧвӧй машинаӧн, нулывлісны областнӧй карса рынокъяс вылӧ.
Кӧть и ылын, но выгӧднӧджык.
Быд недель Пӧжар сиктсянь мӧдӧдчылісны карӧ кык ыджыд автомашина.
Вузасьысь Максим Боровков ӧкуратнӧя, расписка серти сдавайтліс Никодим Аксёновичлы выручкасӧ.
Максим важысянь нин корис Чупровӧс мездыны сійӧс вузасьӧмысь.
«Дзормытӧдз али мый кута сулавны прилавок сайын да горзыны? — юавліс сійӧ. — Зонъяс велӧдчӧны.
Алексей Быков меысь арӧсӧн ыджыдджык, а электростанцияын начальствуйтӧ, электротехника кузя журналъяс лыддьӧ.
Меным и книга сайӧ пуксьывны некор.
Сӧмын на локтан — бӧр нин лӧсьӧдчы.
Чиган олӧм!»
Чупров ӧтказывайтліс Максимлы — некодӧс пуктыны.
Максим норасис комсомоллӧн райкомӧ.
Ковмис вежны.
Беспокойнӧй должностьыс базарын вузасьысьлӧн.
Прӧдуктаяс вылӧ донсӧ индӧ правление.
Но вузасьысь сійӧс вермӧ муртса содтыштны, муртса чинтыштны.
Тайӧ сылӧн право.
Сійӧ должен приспособитчыны базар дінӧ.
Талун унджык яй вайӧмаӧсь — доныс усьӧ, аски этшаджык ваясны — доныс кыптӧ.
Базарын вузасьысь вӧдитчӧ уна деньгаӧн.
Сӧмын йӧзӧс, кодъясӧс бура тӧдан, мый найӧ честнӧйӧсь, позьӧ сувтӧдны татшӧм удж вылас.
Войдӧр ыстывлісны вузасьны кыкӧнӧс: эз сы вӧсна, медым ӧтиыс следитіс мӧдыс бӧрся, прӧстӧ кыкӧныслы лӧсьыдджык.
Но Максим ӧткажитчис мӧдсьыс: «Справитча.
Лишнӧй мортыс колхозын згӧдитчас».
Вӧлі кӧ кодкӧ мӧд сы местаын, вермисны думыштны: эз-ӧ сы вӧсна ӧткажитчы, мый ӧтнаслы выгӧднӧджык?
Но Максим вӧсна некод эз сомневайтчы.
Ӧні кодӧс индыны?
Чупров шуис индыны Павел Штукинӧс, сепараторнӧй пунктса учётчикӧс.
Тайӧ вӧлі раминик морт, помавліс 7 класс, муніс делопроизводителявны «Маслопромӧ», уджаліс сэні куим во, гажтӧм лоӧма конторскӧй пызан сайын да бӧр воис сиктӧ.
Чупров решитіс:
«Пӧжалуй, Павеллы кажитчас тайӧ уджыс».
Первойысьсӧ Павел Штукин муніс базарӧ Максимкӧд.
Бӧр локтісны кыкнанныс дӧвӧльнӧйӧсь.
Деньга сдайтігас бухгалтерияын вӧлі и Чупров.
Максим петіс джодж шӧрас да, Чупровлы да Никодим Аксёновичлы шутитӧм могысь копрасиг, шуис:
— Внимание!
Миян казначей перйӧ капитал!
Павел Штукин пуксис улӧс вылӧ.
— А мый, а мый? — ропкис сійӧ. — Тэ велалӧмыд нин.
А друг да мыйкӧ лоӧ?
Деньгаыс уна.
Сійӧ пӧрччис ӧти гынсапӧгсӧ, сэсся мӧдсӧ, джоджас усины чукрасьӧм бумагаяс.
Павел чукӧртіс найӧс ӧтчукӧрӧ, сы весьтын ещӧ на пыркӧдіс гынсапӧгсӧ, сюйліс кияссӧ.
Ачыс пася, а кӧмтӧм, сійӧ заводитіс артавны выручкасӧ.
Чупровлы тайӧ весиг кажитчис: «Серам не серам, а детинкаыслӧн юрас оз тӧв шутьляв.
Дорожитӧ честьнас».
Аскинас сійӧ мӧдӧдіс Павелӧс ӧтнассӧ, ачыс колльӧдіс машина дорӧдз, прӧщайтчигас кутліс кисӧ.
— Базарысь доход — колхозын главнӧй сӧныс.
И выль скӧтнӧй дворъяс и выль теплицаяс — ставыс сы вылын кутчысьӧ.
Тэ ӧтвечайтан сыысь, медым тайӧ сӧныс эз косьмы.
Колхозын тэ ыджыд морт.
Максим тайӧс оз вӧлі гӧгӧрво.
Чупров лыддис, мый тадзи сёрнитӧм бӧрын зонмыс должен лоны предан колхозыслы.
Олӧмыс муніс водзӧ.
Иван Маркелович асывсяньыс рытӧдзыс занимайтчыліс колхозын.
Никодим Аксёнович раммис.
Кажитчис, ставыс бӧр ладмис.
Павел Штукин должен вӧлі лоны опытнӧйӧнджык, велавны бурджыка вузасьны, но базарын вузасьӧмысь доходыс мыйлакӧ эз сод.
Чупров казяліс, мый Павеллӧн лоины выль галстукъяс, мый куритӧ сійӧ дона папиросъяс.
И тайӧ ставыс нинӧм на.
Бедаыс вӧлі сыын, мый Павел Штукин кутіс гартчыны Никодим Аксёнович гӧгӧр.
Базарын вузасьысь пыр йитчӧма бухгалтеркӧд.
Сійӧ сдайтӧ деньга да босьтӧ выль тӧваръяс.
Но мыйла нӧ рытъяснас том зон, коді должен мунны клубӧ, кӧні йӧктӧны, эм радио, нывъяс, пукалӧ стариккӧд?
Мый йылысь найӧ сёрнитӧны?
Чупров решитіс примитны мераяс.
Сійӧ быд лун кутіс звӧнитны телефон пыр карӧ, тӧдмавны базар вылысь донъяс.
Бухгалтер пызан дорын, кокъяссӧ кресталӧмӧн, пукалӧ Павел Штукин.
Никодим Аксёнович мыйлакӧ гажаа, старик: моз мудера шпыннялӧ.
Кор пырис Чупров, найӧ кыкнанныс дугдісны серавны.
«Оз-ӧ ме вылын?» — думыштіс Чупров и довкнитіс вузасьысьлы:
— Павел, пырав!
Весиг сійӧ, мый Павел эз сразу чеччы, эз уськӧдчы сы бӧрся, председательлы кажитчис подозрительнӧйӧн:
«Кутчысьӧ, кӧсйӧ петкӧдлыны: ог пӧ пов».
Пырис Павел.
Ичӧтик тушаа, ыджыд юра, сійӧ укшаля пуксис улӧс вылӧ, мыджсис кияснас пидзӧсас.
— Кыдзи вузасян?
— Бура, Иван Маркелович.
— А ме думысь, омӧля!
Максимлӧн делӧыс муніс гажаджыка.
— Сідзкӧ нӧ мый... — Павел паськӧдіс пельпомъяссӧ, чургӧдіс морӧссӧ. — Мый нӧ, ог кӧ кажитчы, вежӧй менӧ.
— Татшӧм должность вылысь вежӧны, тӧдан кыдзи?
Судӧ сетӧны!
— Менӧ судӧ?
— Оз жӧ менӧ.
Ме эг гусясь.
Мыйӧн талун порсь яйсӧ вузалін?
— Дас кыкӧн.
Тӧданныд жӧ, гижӧма.
— Ылӧдлан!
Дас кӧкъямысӧн!
Тысяча кӧкъямыссё шайт ӧтчыд ветлӧмӧн зептад сюйин.
— Да мый нӧ тайӧ татшӧмыс!
Ог сэсся мун, вежӧй.
— Вежны абу дыр.
Первой заставитам признайтчыны, мынтыны ставсӧ кӧпейкаӧдз.
Казялім кӧ нин, сідзкӧ тэ не сӧмын тайӧ тысяча кӧкъямыссёсӧ гусялін.
— Нинӧм ме эг босьт!
Мый ті ме вылӧ уськӧдчинныд?
— Эн вунӧд! — стрӧга шуис Чупров. — Тэнад кык туй: лоны честнӧй мортӧн либӧ...
Кылан менӧ?
Либӧ судӧ!
Мӧд туй абу!
И эн надейтчы бӧбйӧдлыны менӧ.
Ме тӧвйылӧм воробей...
— Вежӧй!
Судитӧй!
Нинӧм ме эг босьтлы, нинӧм ме ог тӧд!
Павел чеччис.
— Кытчӧ?
Но сійӧ быттьӧ эз кывлы, ӧдзӧс дорас бергӧдчыліс да грӧзитӧмӧн шуис:
— Смотри, Маркелыч: эн кватайт — китӧ сотан!
Минута дас вит мысти ньӧжйӧник воссис ӧдзӧс.
Бокногӧн пырис Никодим Аксёнович, сувтіс порог дорӧ.
— Маркелыч! — коса шуис сійӧ. — Тэ эн крукась Павел дінас.
— Ӧтвылысь, подлецъяс!
Ме тіянӧс...
— Эн повзьӧдлы, абу страшнӧ!
Судӧн стращайтан!
Миянлы абу вылісянь усьны, а тэнӧ партияысь вӧтласны, председательысь снимитасны да судӧ сетасны — тайӧ вылісянь, чорыда дойман.
Никодим Аксёнович воськовтіс матӧджык.
— Вай бурӧн сёрнитчам.
Павелыс ӧд миян киын.
Эн чужъясь, а гӧгӧрво — миян дорын тэныд выгӧднӧджык.
Огӧ ӧбидитӧй.
Чупровлӧн кӧдзалісны киясыс.
Сійӧс ньӧбӧны!
Сійӧс, Иван Чупровӧс!
Сійӧ ырскӧбтіс-чеччис, пызан вомӧныс кватитіс Никодим Аксёновичӧс морӧсӧдыс, чернильнӧй прибор вывті кокниа кыскис асланьыс.
— Джагӧда стервоӧс!
Найӧ видзӧдісны ӧта-мӧд выланыс, кыкнанныс бледӧсь — ӧтиыс повзьӧмысла, мӧдыс ӧбидаысла, скӧрысла...
— Вины эськӧ да киӧс пачкайтны... — Чупров ас дорсьыс йӧткыштіс старикӧс.
— Виччысь, гад, гӧстьясӧс!
Ачымӧс ог жалит, а тэнӧ топӧда!
Ставсӧ висьтала!
Тырмас!
Сійӧ петіс, клопнитіс ӧдзӧснас.
Никодим Аксёнович, век на блед, тэрыба лӧсьӧдіс ас вывсьыс пинжаксӧ.
Чупров гырыся восьлаліс конюшнялань.
Ӧні жӧ сійӧ мунас райкомӧ, висьталас ставсӧ.
Ставсӧ веськыда!
Первой секретарлы!
«Сідзтӧ и сідз, Борис Степанович.
Гашкӧ, ме и ачым неправильнӧ вӧчи, но ӧд колхозлы старайтчи.
А менӧ кытшалісны пеж йӧз.
Воськовтны оз лэдзны, пӧдтӧны, кыскӧны гусясьны».
Признайтчыны, а сэки мед сэсся казнитӧны либӧ прӧститӧны.
Сійӧ ставсӧ кывзас да вӧчас.
Сылы кажитчис, мый дежурнӧй конюх вывті ньӧжйӧ доддялӧ вӧвсӧ, вештіс сійӧс бокӧ: «Ноксян».
Ачыс сийӧсаліс вӧвсӧ, зэлӧдіс супоньсӧ.
Сиктсянь вӧлыс рӧдтіс дыша.
Чупров пукаліс доддяс да йӧжгылясис сьӧкыд мӧвпъясысь.
Кутшӧм сійӧ вӧлі войдӧр!
Видлісны сійӧс, лӧж сёрнияс кыпӧдлісны, собраниеяс вылын горзылісны сылы паныд — и нинӧмысь эз повзьыв, тӧдіс чорыда: став тайӧ лӧж сёрниыс, тайӧ видчӧмыс сэтшӧм жӧ, кыдзи сапӧг вылын няйт: пока уль — кутчысьӧ, косьмас — ачыс усяс, бурджык колхозникъяс век поддержитасны.
А бӧръя кадас кутіс повны быд кӧсӧя видзӧдлӧмысь.
Сӧвестьыс абу чистӧй.
Сійӧ пыркнитчис, заводитіс вӧтлыны вӧвсӧ.
«Ӧдйӧджык локны эськӧ, бӧрӧ туйыс абу.
Орӧда тайӧс ставсӧ.
Гашкӧ, вирӧн орӧдны ковмас, но веськодь.
Жалитны нинӧм.
Весиг семьяӧй киссис.
Нылӧй муніс гортысь.
И правильнӧ вӧчис.
Эз кӧ мун — сійӧс тшӧтш эськӧ пачкайті.
Кутісны сёрнитны эськӧ Рая йылысь: «Сылӧн батьыс вӧр».
Висьтасьны!
Лолӧс весавны!»
Районнӧй сикт вӧлі унмовсьӧ нин, сӧмын ӧткымын керкаын чусыда мигайтчисны бияс.
Чупров кутіс падъявны.
«Абу-ӧ сёр мунны секретарь дорӧ?
Ог-ӧ тэрмась ме?»
Мӧд судтаас кабинет ӧшиньясыс вӧліны югыдӧсь.
Чупров домаліс вӧвсӧ, сетіс сылы турун, ышловзис да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Кор сійӧ вӧлі кайӧ сӧмын ӧти лампочкаӧн пемыда югдӧдӧм поскӧд, уси тӧдвылас, кыдзи кольӧм во райкомса секретарь Сутулов расправитчис инструктор Шубныйкӧд.
Шубный, кор ветліс командировкаӧ, эз радейтлы ӧтказывайтчыны, кор сылы «пуктылісны туй вылӧ».
А туй вылӧ бур сьӧлӧма ӧткымын председательяс тэчлісны сылы доддяс то ловъя порсьпи, то пуд кымын крупчатка пызь, то туис ма.
Шубныйӧс вештісны удж вывсьыс.
Райкомса секретарь чеччис сылы воча да жальпырысь чмокнитіс вомдоръяснас.
— Вот бедаыд, и войнас он дзебсьы, — сьӧлӧмсяньыс шуис сійӧ. — Пуксьы, пуксьы, тӧдан, мый ог вӧтлы.
Чупров пуксис креслӧӧ.
Найӧ тӧдісны ӧта-мӧдсӧ нёль кымын во.
Сёрнитлісны эз сэтшӧм серьёзнӧя, шутитігмоз, кыдзи другъяс.
Райкомса секретарь сёрнитіс Чупровкӧд «тэ» вылӧ, председательлӧн «тэ»-ыс петавліс жӧ, кор сійӧ вунӧдчыліс сёрнинас.
— Вои нин кӧ кабинетӧдзыд, сідзкӧ он вӧтлы, — нюмъялігтыр шуис Чупров.
— Но век жӧ креслӧас эн сибды, лыддьысьыштны на кӧсъя.
Висьтав, мыйла локтін.
«Мыйла локтін?»
Висьтавны кӧ, секретарлӧн гӧлӧсыс лоӧ чорыд, чужӧмыс скӧр.
Чупров гӧгӧрвоис: сійӧ оз вермы торкны тайӧ приятнӧй, дружескӧй сёрнисӧ.
Кывъясыс асьныс сюрисны.
— Райкомын ёна лыддьысьӧны.
Да-а, ёна.
Тӧндзи миянӧ тіян пропагандист Колосков воліс.
Ми сійӧс корам — лыддьы лекция, а сійӧ миянлы — некор, аски семинар кежлӧ колӧ «Анта Дюринг» штудируйтны. — Чупров сёрнитіс, мудера нюмъяліс, а думсьыс шогпырысь юасьліс ассьыс: «Мый ме сёрнита?
Мый?»
Сутулов довкйӧдліс юрнас, дивитанапырысь нюмъяліс.
Нюмъяліс и Чупров.
Сійӧ нюмъяліс, а юрас шувгис: «Ставыс!
Эг сэтчӧ мӧдӧдчы, ӧні он бергӧдчы».
— Сідз.
Но, а кыдз нин оланныд?
Важӧн нин татчӧ эн волы.
Колӧ вӧлі сёрнитны, и Чупров кутіс норасьны, мыйысь весиг ачыс чуймис — сэтшӧм ыджыд кажитчис ӧбидаыс:
— Бессоновӧс миянысь босьтінныд, а Алексей Быков том на, неопытнӧй.
Некутшӧм идеологическӧй удж миянын оз мун.
Сідзсӧ мунӧ, но зэв шоча.
Районнӧй лекторъяс да докладчикъяс бокиті ветлӧны.
Сутулов кывзіс серьёзнӧя.
— Ладнӧ, тайӧс артыштам водзӧвылӧ.
Заводитісны сёрнитны политкружокъяс йылысь, клубъяс йылысь, кӧдза кежлӧ дасьтысьӧм йылысь.
Райкомса секретарь сёрнитіс сыкӧд, кыдзи бур ёрткӧд, матӧвӧй абажур улын ӧзйис лампочка, небыд креслӧын вӧлі зэв лӧсьыд — тадзи эськӧ и пукаліс нэм чӧжыс, вунӧдіс эськӧ, мый эм Пӧжар сикт, колхоз, правление, пызан сайын гӧрбыльтчӧмӧн пукалысь Никодим Аксёнович.
— А тэ, другӧ, омӧльтчӧмыд? — жалитыштіс Сутулов.
— Висьӧдча, — вочавидзис Чупров.
— Врач дорӧ ветлы.
Гашкӧ, тӧлысь кежлӧ путёвка судзӧдам.
Топавліс сьӧлӧмыс, весиг вом пытшкӧссьыс Чупров кыліс юмовкодь кӧр: «Вот эськӧ дзебсьывны тӧлысь кежлӧ.
Ладмис эськӧ ставыс, бӧр локны да овмӧдчыны сідз, кыдзи овлі.
И не сідз, а тӧлкӧнджык».
Но шуны: «Кӧсъя, абу омӧль эськӧ!» — эз лысьт, ёна кокньыдджык вӧлӧма кыпыда шуны:
— Нинӧм.
Локтас тулыс, котралышта свежӧй воздух вылын, став висьӧмыс прӧйдитас.
...Ас ордӧ сиктӧ!
Мыйла?
Никодим Аксёнович, аслас мелі нюм сайӧ скӧрлунсӧ да зывӧктӧмсӧ дзебиг, крепыдджыка пуксяс сы сьылі вылӧ, ӧні нин кутас зурӧдны сылы.
Кыскы, Иван Чупров, немӧтветтӧм морт, кыскы ас вылад вӧрӧс, воштін кӧ морт ӧбликтӧ.
А гортас — повзьӧм Федотовна, коді оз тӧд, мый лоис,
а ывлаын — колхозникъяслӧн кӧсӧя видзӧдлӧмъяс.
И Чупров тайӧ войӧ эз мун колхозас, узис райцентрын тӧдсаяс ордын.
Асывнас, мед сӧмын дырджык не мунны гортас, сійӧ муніс районнӧй базарӧ.
Талун воскресенье, сэні лоӧны уна тӧдсаяс.
Прӧстӧй лунъясӧ базарнӧй площадь вылын, фанераысь вӧчӧм ларёкъяс дорын да дӧскаысь вӧчӧм кузь пызанъяс вылын, чеччавлісны чавканъяс да ракаяс.
Но воскресенье лунъясӧ сэні ловзьыліс ставыс.
Площадь помас орччӧн сувтӧдлісны додьяс.
Кӧзяинъяс плавгылісны ассьыныс тулупъяссӧ вӧвъяс выланыс, а найӧ дышпырысь, быттьӧ гажтӧмысла, журскисны-сёйисны кос турун.
Додьяс костӧд ветлӧдлісны гусясьысь кӧзаяс.
Грузӧвӧй автомобильяс веськыда шуркнитлісны базарнӧй площадь вылӧ.
Йӧзлӧн горӧдлӧмъяс, автомобильяслӧн гудокъяс, порсьяслӧн чилзӧм, и тайӧ став шыяссӧ корсюрӧ вевттьыліс пельтӧ чунӧдысь гора чилӧстӧм:
«Кын <ns>турипу-ув! Турипу-ув</ns>!»
Базарын шумыс — воскресенье лунся, праздник лунся шум.
«Гӧрд кыа» колхоз быдмис да ёнмис тайӧ базарыскӧд дружитӧмысь.
Пӧжар сиктысь мыйта татчӧ вӧлі вайӧма пызь, гос, яй, вый!
Коркӧ тӧваръясӧн тыр прилавокъяс костӧд ветлӧдліс Чупров, колхозса председатель, коді заводитіс шедӧдны аслыс слава.
Ӧні «Гӧрд кыа» колхозлӧн вит грузӧвӧй автомобиль, и на вылын нуӧны яйсӧ, выйсӧ, пызьсӧ Пӧжар сиктсянь веськыда карӧ: сэні и доныс вылынджык и ньӧбасьысьыс унджык.
И век жӧ Чупровлы дона тайӧ шумыс, кыдзи казьтылӧмъяс.
Сэтшӧм жӧ кӧзяйскӧй походкаӧн, кыдзи коркӧ ветлӧдліс Чупров, сылы воча восьлаліс Бессонов.
Кузь тушаа, гӧрбыльтчыштӧмакодь, сійӧ спокойнӧя да думайтігтыр видзӧдаліс гӧгӧрбок, и паныдасьысь йӧзыс сетлісны сылы туй.
— Никита!
— Маркелыч!
Кытысь усин?
Бессоновлӧн киыс, кодӧс сӧмын на перйис кепысь пиысь, — шоныд, чорыд, топыда кабыртліс Чупровлысь паськыд кисӧ.
Кабыртліс да бӧр личӧдіс.
Коркӧ найӧ быд асыв здоровайтчылісны тадзи — Бессонов кабыртлас Чупровлысь кисӧ да ӧдйӧ бӧр лэдзас,
сэсся кыкнанныс пуксясны, заводитасны куритчыны, заводитасны тӧрытъя помавтӧм сёрнисӧ.
Эз тӧд сэки Чупров, мый сійӧ вӧлі тайӧ лунъясас шуда.
— Эк!
А ме ӧд рад!
Рад тэнӧ аддзыны!
Грека, другӧ, гажтӧмчи, — сьӧлӧмсяньыс заводитіс сёрнитны Чупров.
Бессонов сюся видзӧдліс важ другыслӧн омӧльтчӧм, бриттӧм, пыктӧм синъяса чужӧм вылӧ.
Мый сэтшӧмыс?
Иван быттьӧ абу на кодь, коді гажтӧмчӧ?
— Оз-ӧ сӧвестьыд тэнӧ мучит, мый кӧрт листъястӧ эн сет? — сералігтыр шуткаӧн моз шуис Бессонов. — Эновт, важӧн вунӧді.
Да и веськыда висьтавны, ёнасӧ эг и виччысь, мый тэ сетан.
— Никита! — горӧдіс Чупров. — Сідз нин шоча аддзысьлам, и колӧ ещӧ кӧритны.
Сідзи кӧ нин сёрнитан — босьт кӧртсӧ.
И деньганад ог тэрмӧдлы.
— Оз ков.
Ме сійӧ жӧ сельхозснаб пырыс судзӧді.
Мый тэкӧд лоис, Иван, тэ вежсьӧмыд, омӧльтчӧмыд?
— Висьӧдча.
— Судзӧді вевт вылӧ кӧрт листъяс, пӧрӧда вӧр, стрӧитча, — висьтасис Бессонов.
— Колхозын талун воскресник.
Кольӧм лунъясӧ постановитім — быдӧнлы петны кер пӧрӧдны.
Но постановитны — постановитім, а, пӧжалуй, быдса бригада, кыдзи и век, пыр тані.
Со видзӧд — менам ӧти колхозник воскресник вылын.
Председательӧс казялӧм бӧрын чорыд пон ку шапкаа да эжтӧм ыж ку пася мужик кутіс жӧдзны места вылас.
Сы водзвылын, прилавок вылас, куйліс ичӧтик тубрас.
— Олӧны матын, со и велалӧмаӧсь.
Татшӧмыдлы недельыд оз ло недель, оз кӧ базарӧ волы тӧрчитны.
А юав, мый вузалӧ?
Пӧрысь петуклысь юрсӧ керыштӧма да тубрасас дас кольк.
Коммерсант!
Пон ку шапкаа «коммерсант» дорӧ матыстчис старука, мыйкӧ заводитіс юасьны сылысь, а сійӧ ӧтвечайтіс сылы дышпырысь, ньӧжйӧник.
Но мыйӧн сӧмын Бессонов да Чупров бергӧдчисны мӧдарӧ да заводитісны мунны, сійӧ быттьӧ ловзис, кепысьнас кепысяс кучкаліс, кутіс горӧдлывлыны:
— А кодлы окота курӧг яя шыд сёйны?
Коді вунӧдӧма шыд пытшкас курӧг пуктыны?
— Ме татшӧм коммерсантъясыслы паныд, — синсӧ читкыралігтыр водзӧ висьтасис Бессонов, — гырысь калибра артиллерия сувтӧді.
Со сулалӧ, — сійӧ индіс груз тыра кык машина вылӧ.
— И пӧтка яй вайи, и порсь яй, и ыж яй.
Минута дас мысти кымын заводитам.
Донъяс сразу чинӧны.
Быдлаын, базар пасьталаыс.
Этатшӧм коммерсантъяслы либӧ ковмас кынмыны-сулавны асланыс петукъяс дорын, либӧ вузавны джын донсьыс, либӧ мунны гортъясас, а сэні — мед уджалӧны воскресник вылын.
«Правильнӧ, — Бессонов вылӧ вежалӧмӧн видзӧдіг думыштіс Чупров.
— Кутшӧм вӧлі, сэтшӧм и кольӧма Никита — оз шогсьы, кокньыд сыкӧд.
Эк!
Колӧ вӧлӧм пиньясӧн и гыжъясӧн кутчысьны сы дорӧ, не лэдзны колхозысь».
Зумыд воськовъясӧн Бессонов дорӧ матыстчис серьёзнӧй чужӧма том морт.
— Но, Вася, кыдзи делӧясыд? — юаліс Никита.
— Ставыс дась.
Разрешит, заводитам вузасьны.
— Заводитӧй.
Мыйӧн сӧмын донъясыс чинӧны, сразу заводитӧй агитируйтны ассьыным вузасьысьясӧс, а то тані лунджынсӧ кутасны кынмыны.
Кадыс кольӧ.
Сразу жӧ машинаяс вылӧ — и вӧрӧ, делянкаясӧ.
— Вӧчам.
— Аддзан Сильвестрӧс? — пон ку шапкаа вузасьысь вылӧ мигнитіс Бессонов.
— Петук вайӧма.
Вася тшӧтш нюммуніс.
— Ловъяӧс?
— Да абу, кералӧма юрсӧ.
— Жаль, а то эськӧ петукыс олыштіс на.
Чупровлы кажитчис, мый тайӧ зонмыс дзик Алексей
Быков кодь.
Гашкӧ, банйӧм чужӧмнас, кодлӧн стрӧглуныс ӧдйӧ вежсис нюмӧн.
«И сэні, буракӧ, том йӧзыс сибдӧны Никита дорӧ.
Бара нин сылӧн гӧгӧр другъяс.
А менӧ, сись мырйӧс, кытшалісны эз другъяс, а пеж йӧз».
Чупровлы окота вӧлі сёрнитны сьӧлӧмсяньыс, норасьны олӧм вылас, ставсӧ, дзик ставсӧ висьтавны Бессоновлы.
— Гашкӧ, мунам «кевмыштам»?
— юаліс сійӧ.
— Аддзысьӧм кузя позьӧ и «кевмыштны».
Менам ӧні ставыс лючки-ладнӧ, войтырыс оз подведитны, — сӧгласитчис Никита.
Войдӧр, кор тані, тайӧ местаас, эз на вӧв базарыс, сулавліс каменнӧй часовня, кодӧс вӧлі стрӧитӧма кутшӧмкӧ, ӧні нин вунӧм, ен ним кузя.
Бӧрынджык, тайӧ часовня кыкнанладорас содтісны кык кирпичнӧй стрӧйба, и ӧдзӧс весьтас ӧшӧдісны вывеска: «Чайнӧй».
Воскресенье лунъясӧ татчӧ пыравлісны «кевмысьны» колхозса председательяс.
Бурджык колхозъясса председательяс, солиднӧй да степеннӧй йӧз, чайнӧяс пуксьылісны ӧта-мӧд дорас матӧджык, мукӧдъясыс — бокӧджык, параясӧн либӧ дзик ӧткӧн.
Бессонов пыр жӧ веськӧдчис пызан дорӧ, кӧні пукалісны нин куимӧн: куш юра да кыз Мартын Лопарев, ичӧтик тошка, косіник Фёдор Лошадкин и Лопарев кодь жӧ кыз да сы кодь жӧ куш юра, сӧмын ичӧтджык тушаа Игнат Сивцев.
Найӧс куимнансӧ оз омӧльджыка Чупровысь тӧдны районын.
Аслас колхоз серти Бессонов вӧлі ёна слабджык куимнансьыс.
Но сы серти, кыдзи сійӧ увереннӧя мӧдӧдчис тайӧ пызан дорас, и сы серти, кыдзи куимнан председательыс нюмъялігтыр ӧтпырйӧ нюжӧдісны сылы кисӧ, Чупров гӧгӧрвоис: «Оз сӧмын ачыс верит, но и найӧс заставитӧма веритны, мый сылӧн колхозыс регыд мысти кыпӧдчас на выйӧдз».
— Здравствуйте, здравствуйте! — чолӧмаліс найӧс Лопарев. — Вайӧй улӧсъяс, пуксялӧй.
Чупров ачыс радейтліс тадзи «кевмысьны» бур компаниеын.
Лӧсьыд пукавны, сёрнитны тадзи, кор тӧдан, мый орчча пызанъяс сайын вежалігтыр мигайтчӧны: видзӧд, пӧ, кутшӧм вын пукалӧ!
Ӧні жӧ сылы окота вӧлі йӧршитчыны кутшӧмкӧ пельӧсӧ, сӧмын кыкӧн сёрнитны Бессоновкӧд.
Но компаниеысь торйӧдчыны эз вӧв лӧсьыд.
Вайисны улӧсъяс, пуксялісны, корисны официантка Настенькаӧс «не вунӧдны» найӧс.
— Кыдз нӧ, Маркелыч, татчӧ веськалін? — пиньтӧм вомас сола ӧгурцы някляліг юаліс Фёдор Лошадкин.
— Тэ ӧд ӧні выліті лэбалан, ёнджыкасӧ карлань синан.
Абу ми вок кодь, тыртӧм мешӧк.
— Видзӧд, кутшӧм тыртӧм мешӧк, — гораа серӧктіс Мартын Лопарев,
— кыдзи тӧлысь, сідзи и выль стрӧйба!
Овощехранилище стрӧитіс, кутшӧм тэнад керкаыд.
Тыртӧм мешӧк!
— Мый овощехранилищеыд, кор видзнысӧ нинӧм!
Чупров вот теплица стрӧитны думайтӧ!
Кыдз тэ думайтан сійӧс стрӧитны — сюръяяс вылын, сюрӧсыс пуысь?
— Сюрӧсыс кӧрт.
Сюръяяс пыддиыс трубаяс.
Оз сісьмы.
— Тайӧ да! — завидьпырысь ышловзис Лошадкин. — Кытысь нӧ тэ тайӧ трубаяссӧ судзӧдін?
А стеклӧыд тырмас?
Зэв уна ӧд стеклӧыд ковмас.
— Тырмас!
— Молодеч тэ, ей-богу!
Завидьта...
Бессонов, коді асывнас чеччыліс водз да удитіс тшыгъявны да сэтчӧ жӧ ӧні юис румка вина, азыма сёйис яй сора рок.
Сійӧ тешкодя видзӧдліс Чупров вылӧ.
— Пыр на судзӧдалан?
Смотри!
— Мый «смотри»?
Чупров ӧні друг гӧгӧрвоис, мый тайӧ йӧзсьыс, а медъёна Никитаысь, колӧ соссьыны ставсӧ, мый лоис.
Нинӧм не висьтавны — дзебны!
— Мый «смотри»?
— скӧрысь мӧдысь шуис Чупров, но думсьыс век жӧ ачыс поліс, мый Никита ӧні жӧ ставсӧ тӧдмалас.
— Зэв нин регыдӧн ставсӧ судзӧдан.
Чупров ёна гӧрдӧдіс да чеччис.
— Завидьтан, Никита...
Видза колянныд.
Аттьӧ компаниесьыд.
Энӧ дивитӧй, меным некор...
Сійӧ бергӧдчис да зумыд воськолӧн петіс.
— Мый нӧ сійӧ?
Быттьӧкӧ ӧбидитчис, — чуймис раминик Игнат Сивцев.
Районысь локтӧм бӧрын Чупров лэдзчысис висьӧм улӧ да эз петавлы керкасьыс.
Страшнӧ вӧлі мунны правлениеӧ, кӧні сійӧ аддзысяс радлысь Никодим Аксёновичкӧд.
Сылӧн висис юрыс. Куйлігас сійӧ думайтіс сӧмын ӧтитор йылысь: кыдзи артмис, мыйсянь заводитчис, мыйӧн помасяс?
Первойсӧ ставыс вӧлі прӧстӧ.
Заводитісны стрӧитны теплица, судзӧдіс материал.
Алексей Быков кӧритіс сійӧс правлениелӧн заседание вылын: «Занимайтчан мисьтӧм делӧясӧн».
Сэки кӧ эськӧ помавны, ӧткажитны став Виталий Витальевичьяслы, нинӧм эськӧ эз ло.
Кутіс йӧктыны Никодим тшӧктӧм серти, ас кӧсйытӧгыс отсасис сылы гусясьны.
Муніс райкомӧ — эз лысьт веськыда висьтасьны!
Ӧні пом, ӧні эн виччысь пӧщада!
Никодим, пеж змей, кӧнкӧ, гӧгӧрвоис нин: Чупров кӧ оз лок, оз лок и участкӧвӧй милиционер, сідзкӧ председатель — трус, эз лысьт висьтавны.
А аски?
Аски, кӧсъян он кӧсйы, ковмас паныдасьны.
Ӧні сійӧ горшӧд чабыртас...
«Юся! — решитіс Чупров.
— Кувтӧдз юся!»
И сійӧ юис, гортас локтіс войшӧр кадӧ, узис пӧрччысьтӧгыс.
А асывнас чорыдакодь пӧкмелитчис.
Тайӧ лунсяньыс сійӧ юис нин дугдывтӧг.
Бухгалтерыскӧд Чупров кутіс сёрнитны грубӧя, яндысьтӧг ыстыліс сійӧс винала.
Никодим Аксёнович кыв шутӧг котравліс ларёкӧ, винасӧ ньӧбліс весиг аслас деньга вылӧ — выгӧднӧ!
Кӧсйис тайӧс али эз кӧсйы Иван Чупров, но сійӧ пырис бухгалтер да Павел Штукин дінӧ «базарнӧй» пайӧ.
Сӧмын наысь торъяліс сійӧн, мый сійӧ ассьыс пайсӧ босьтліс эз деньгаӧн, а натураӧн — винаӧн.
Быдӧнлы кажитчис, мый Алексей да Рая олӧны шудаа.
А шудыс налӧн ичӧтик семьяын эз вӧв.
Алексей некыдз эз вермы вунӧдны сійӧ рытсӧ, кор сійӧ, яналӧмысла бледӧдӧм чужӧма, сулаліс колхозникъяс водзын да кывзіс налысь горзӧмсӧ.
Ӧні сылы кажитчис, мый ставӧн видзӧдӧны сы вылӧ видзчысьӧмӧн, подозрительнӧя.
Сы мышкын кӧ кывліс серам — сійӧ чайтліс — сералӧны сы вылын;
Митрофан Евсеев паныдасигӧн эз мыччы кисӧ — зывӧктӧ;
Иван Кустов, мӧдарӧ, дыр кутлӧ кисӧ, видзӧдлывлӧ синмас — жалитӧ;
Глафира чужӧм вылын тӧдчӧ гуся нюм — сы йылысь лэптӧмаӧсь сиктын выль сёрни.
Алексей кутіс ӧтдортчыны йӧзсьыс.
Ӧти морт сылы коли матыссаӧн да донаӧн — Рая.
Но весиг и сыкӧд Алексей эз вермы сёрнитны веськыда.
Ас костаныс найӧ эз сёрнитлыны бать йывсьыс.
А сэки жӧ быд лун паськавліс сиктын Чупров йылысь выль сёрни.
Бӧръя кадас и Рая и Алексей аддзылісны сійӧс, — сійӧ век вӧлі пыктӧм чужӧма, бритчытӧм, дзикӧдз лэдзчысьӧма, но чӧв олісны, эз кӧсйыны висьтавны ӧта-мӧдыслы ассьыныс полӧмсӧ.
Рая эз лысьт корны Алексейӧс;
«Отсав, меным страшнӧ бать вӧсна».
Кыдзи сійӧ отсалас?
Мый вермас вӧчны парторганизацияса секретарь, кодӧс янӧдіс сылӧн жӧ батьыс?
Тӧдіс кӧ эськӧ, кыдзи отсавны, ачыс эськӧ водзджык висьталіс.
Оз тӧд.
А, гашкӧ, оз кӧсйы отсавны, радлӧ ӧтнасӧн?
Алексей ылӧсас гӧгӧрволіс, мый йылысь думайтӧ Рая.
Но мый вӧчны?
Мунны райкомӧ, висьтавны ставсӧ, дугӧдны гуляйтӧмысь председательӧс?
Тайӧ прӧстӧ.
Рая тӧдӧ сы йылысь.
Сійӧ кӧ кӧсйис тайӧс, важӧн нин эськӧ ыстіс Алексейӧс: «Мун!»
Но Рая чӧв олӧ.
Мыйкӧ виччысигтыр олісны Алексей да Рая.
На костын ыджыд из моз куйліс Чупров.
Ӧтчыд Алексей эз су Раяӧс удж вылас, локтіс гортас ӧтнасӧн.
Рая пукаліс да бӧрдіс.
— Мый лоис?
Рая дыр эз вочавидз.
— Да висьтав: мый лои?
— Батьӧс аддзылі.
Мунӧ, шатласьӧ, ӧтнасӧн сёрнитӧ.
«Со мый, — думыштіс Алексей. — Ӧні решитчас.
Мый дыра чӧв олім».
— Яндзим меным, — висьтасис Рая.
— Туй вывсьыс кежи.
Аслам батьысь яндзим!
Мыйкӧ вӧчны колӧ, Алёша.
Ог вермы сэсся тадзи.
Тэ нӧ мый чӧв олан?
То воюйтін, скӧралін, а ӧні вомад быттьӧ ва босьтӧмыд.
Радлан, мый батьӧй татчӧдз воис.
— Рая!
Сылӧн дрӧгнитысь гӧлӧс серти Рая гӧгӧрвоис, мый Алексейлы аслыс ёна сьӧкыд, сійӧ мучитчӧ жӧ, кӧсйӧ отсавны, а кыдзи — оз тӧд.
Рая копыртчис пызан весьтас, сыркъялӧмӧн бӧрддзис.
Алексей пуксис орччӧн, кужтӧг кутыштіс тіралысь пельпомъясӧдыс да шуис:
— Думыштны нинӧм ог куж.
— Ветлы Никита Кузьмич дорӧ, сӧветуйтчы, — ньӧжйӧник шуис Рая.
— А ӧд збыль!
Кыдзи ме сійӧс вунӧді?
Аскинас Алексей муніс Бессонов дорӧ.
Бессонов кывзіс Алексейӧс, пыр жӧ чеччис.
— Мунам.
— Кытчӧ?
— Виччысьны сёр.
Райкомӧ мунам.
И мунігмозыс нин кӧдзыда шуис:
— Но, смотри: дзикӧдз нин кӧ сёрмим, огӧ кӧ бӧр кыскӧй Иванӧс, аслыд бур эн виччысь!
Мый нӧ водзджыксӧ видзӧдін?
Часджын мысти найӧ пукалісны нин Сутулов кабинетын.
Райкомса секретарь видзӧдіс Алексей вылӧ читкыртӧм синъясӧн, сылӧн нервнӧя вӧрисны синкымъясыс, юасис дженьыдика, кӧдзыда.
И Алексей сӧмын сэки гӧгӧрвоис Бессоновлысь грӧзитӧмсӧ — Чупровлӧн позорысь ковмас кывкутны сылы, парторганизацияса секретарлы.
— Юӧ?
Ёна? — юасис Сутулов.
— Вывті ёна, Борис Степанович.
— Мисьтӧм делӧяс йылысь сёрниясыс збыльӧсь?
— Сёрнитӧны...
— Вермасны лӧж сёрнитны.
— Оз, эм и правда.
— Колӧ стӧчджыка тӧдмавны.
— Ме тӧдмала, — шуис Бессонов.
— Кыдзи тэ тӧдмалан?
Со Быков орччӧн олӧ, и то веськыда висьтавны оз вермы.
— Чупров ачыс меным висьталас.
— Оз кӧ висьтав?
— Ӧтлаын быдмим, ӧтлаын уджалім, должен висьтавны.
Сутулов довкнитіс юрнас.
— Сідзи и решитам: мун ветлы.
Пыктӧм чужӧма, гырдмӧм синъяса, нарошнӧ сьӧкыд походкаӧн Чупров ветлӧдліс колхозӧд, зілис не видзӧдны йӧзыслы синъясас.
Но сійӧ луннас, кор Алексей муніс Бессонов дорӧ, Иван Маркелович паляліскодь.
Асывнас, кыдзи и век, висис юрыс, лёкногӧн гудрасис морӧс пытшкӧсыс, но петіс гортсьыс.
Вӧлі югыд нин.
Ывлаын ульдаліс.
Туй вылын гынсапӧгъяс вӧйласисны лымйӧ.
Ӧшинь улас, куш кыдз пу увъяс вылын, чирксіс воробей чукӧр.
Налӧн гораа чирксӧмыс кыліс сикт пасьталаын.
«Дыр сулалас шоныд поводдяыс.
Видзӧдтӧ, воробейяс кыдзи празднуйтӧны», — думыштіс Чупров.
Сылӧн пыктӧм чужӧмӧ ылькнитіс уль руа тӧв.
Сійӧ вайис кутшӧмкӧ курыд кӧр.
И Чупров пӧшти джагавліс уль воздухнас, кытысь кыліс тайӧ курыд кӧрыс...
Ылын на, ылын тулысыс.
Лоасны и турӧбъяс, и кӧдзыдъяс.
Но тайӧ кӧрыс — тулыслӧн кӧр.
Тайӧ пелысь пу за вылысь сылӧма лымйыс, кӧтӧдӧма кырсьсӧ, а кырссьыс кылӧ курыд кӧр.
Чупров, кыдзи и век, первой мӧдӧдчис плӧтникъяс дорӧ.
Сэні срочнӧ вӧчисны ещӧ ӧти трактор додь.
Мый эськӧ сэтшӧмсӧ вӧчны?
Кыдзи сӧстӧммӧдны ачымӧс?
Мыськыны лолӧс, зыртны сы вылысь няйтсӧ, медым позьӧ вӧлі ветлӧдлыны колхозад сідз жӧ, кыдзи и войдӧр, повтӧг да яндысьтӧг видзӧдны колхозникъяслы синмас.
Кӧть недель, кӧть ӧти недель лоны воддза Чупров кодьӧн, колхозын суров да справедливӧй кӧзяинӧн, а сэки — кӧть кувны, абу страшнӧ!
Мастерскӧйысь сійӧ аддзис, мый плӧтник Сидор Воронин вӧчӧма сэтшӧм паськыд трактор додь, мый сійӧ оз тӧр ни ӧти вӧрса туй вылӧ.
Чупров скӧрмис:
— Этатшӧм баржатӧ Волга вылӧ лэдз — берегъясас крукасьлыны кутас.
Тэ думыштлін, кыдзи трактор кутас сійӧс кыскыны вӧр туйӧд?
Гашкӧ нӧ, выль прӧсек керавны тшӧктан?
— Да ӧд тайӧ муяс вылӧ куйӧд кыскавны.
Кӧні сэні вӧрыс?
— Ӧти недель кежлӧ вӧчин?
Куйӧд петкӧдам, пес ковмас.
Сэки мый?
Выль додь вӧчны?
Али чинтыны?
Чупров скӧраліс, плӧтник мыжапырысь правдайтчис — татшӧмыс коркӧ тадз вӧлі быд лун, и сэтшӧм ылын важся да ӧнія шогсьыс, мый кажитчис нин важся бур кадыс воис бӧр.
Мастерскӧйӧ ырскӧбтіс-пырис гӧрдӧдӧм чужӧма скӧтница Настя Большухина.
Паськыда восьтӧм, югыд синъясас сылӧн тӧдчӧ нимкодясьӧм.
Здук мында сійӧ видзӧдіс председатель вылӧ да друг уськӧдчис сы дорӧ.
— Иван Маркелыч!
Донаӧй!
Гӧрданьыд куканясис!
И сэтшӧм кокниа, шудыд вылӧ!
Ӧшпи.
Дзик батьыс кодь!
Мунам ӧдйӧджык!
Нимкодь лоӧ!
Ме зоотехник Павел Павлычӧс быдлаысь корся.
Чупров кутіс ноксьыны.
— Мунам, нылук, мунам.
Гӧрданьӧс, «Гӧрд кыа» колхозысь медбур мӧссӧ, нуӧдлісны совхозӧ ветымын километр сайӧ областьын медся знаменитӧй Загорай ӧш дорӧ.
Ӧні Загорайлӧн пиыс, сэтшӧм жӧ еджыд печата плешка, куйліс родилкаын свежӧй идзас вылын.
Мамыс слабиника да нораа нірзіс бокын.
Чупров копыртчис, ӧшпи тракнитчис, босьтчыліс сувтны, но, став телӧнас тіралігтыр, бӧр уси.
Сылӧн вазьӧм синъясыс шогпырысь видзӧдісны председатель вылӧ.
— Тэ мый, другӧ, шогсян?
Ыджыд делӧяс вылӧ свет вылас чужин.
Колхозлы выль племя сетан.
Вай чеччылам, чеччылам, петкӧдлам асьнымӧс.
Видзӧдтӧ, шатлалӧ.
А куканькӧд ноксьысь председатель вылӧ бӧрвывсяньыс видзӧдіс Настя.
Тайӧ дас ӧкмыс арӧса нылыс видзӧдіс меліа, шудаа.
И Чупров гӧгӧрвоис тайӧ видзӧдӧмсӧ, кыліс сійӧс ас мыш сайсьыс и ачыс вӧлі шуда.
— Тадз, тадз.
Кутчысь, донаӧй!
Сулав крепыдджыка, мусаӧй, — ӧшпиӧс малаліс сійӧ.
Рӧдилкаысь петӧм бӧрын Чупров бара кыліс шондӧдӧм водзын воробейяслысь ызгӧмсӧ, бара морӧстырнас лолыштіс ульмӧм пелысь пу кырсьлысь курыд кӧрсӧ, коді кыліс сикт пасьталаыс.
Зумыд воськовъясӧн, неуна тэрмасигтыр, сійӧ мӧдӧдчис водзӧ, маслобойкалань.
А бур талун луныс!
Сійӧ заводитчис Чупровлы сідз жӧ, кыдзи дыр да сьӧкыда висьӧм бӧрын бурдысь морт аддзылӧ аслас ылӧ кольӧм челядьдыр йылысь бур вӧт.
Сӧмын мед эськӧ не повзьӧдны сійӧс, сӧмын водзӧвылӧ нинӧм не тунавны.
Бур лун!
Мыйла нӧ отравитны асьтӧ сійӧн, мый лоӧ аски?
Ляпкыдик, белитӧм стенъяса сӧстӧм маслобойкаын кылісны гора да скӧр гӧлӧсъяс: ӧтиыс — тіралысь скӧр гӧлӧс, мӧдыс — оръясяна, чилзысь.
Чупров пырис.
— Мый лоис?
Кутшӧм война?
Техник-маслодел Петя Бочкарёв, еджыд халата, гӧрдӧдӧм скӧр чужӧма, киас кутіс няйт рузумтор.
Рузум вылас, кыдзи гӧгрӧс виж из, дӧввидзис ыджыд вый кусӧк.
— Мый? — скӧрысь бергӧдчис Петя. — Видзӧд, Иван Маркелович, вый гусялӧма!
Мӧдысь нин тэнӧ казялі, Матрёна.
— И ньӧти эг гусяв!
Ме прӧстӧ босьті.
Аслам трудоденьяс щӧт весьтӧ! — пузис гӧгрӧс чужӧма кызіник Матрёна.
— Матрёна! — скӧрысь ӧлӧдіс сійӧс Чупров.
— Мый Матрёна?
Мый тэсӧ крукасин?
Мый пӧтакайтан ӧбидитысьыслы?
— А сійӧ!
Удж вывсьыд вӧтла!
— Кыдз нӧ удж вылысь?
Ми кутшӧмкӧ грӧш вылӧ босьтам, и то аддзӧны.
А мӧдлаын тысячаясӧн зептас куралӧны, и ставыс сідзи кольӧ.
Удж вылысь!
Ачыд небось олан да он тӧждысь шоныд местаад.
— Коді шоныд местаас, коді куралӧ зептас? — ньӧжйӧник юаліс Чупров.
— Абу синтӧмӧсь.
Ставсӧ аддзам!
— Эн сӧр! — Чупровлӧн вежыньтчис чужӧмыс. Сійӧ мӧдӧдчис ӧдзӧслань, а бӧрвывсяньыс кыліс:
— Ачыд небось он зевайт!
«Эн сӧр» ещӧ!
Керка вевтъяс да пуяс вылын век на сідзи ызгисны воробейяс, век на нырад чапкис не ас кадӧ кыптысь тувсов курыд кӧрыс, но Чупровлӧн шуда луныс помасис.
Сійӧ локтіс аслас кабинетӧ, кыскис улыс пызан йӧрсӧ да скӧрысь горӧдіс:
— Никодим!
Пырис Никодим Аксёнович.
Чупров индіс чуньнас тыртӧм ящик вылӧ, мурч курччис пиньяссӧ:
— Ассьыд уджтӧ он тӧд, пӧрысь пон!
— Деньгаыс абу, Паша должен регыд вайны.
Чупров сатшкысис синъяснас Никодим ныр вылын пӧлӧн пукалысь ӧчки вылӧ.
Ӧчки саяс ӧтарӧ-мӧдарӧ гӧвкъялісны стариклӧн гудыр синъясыс.
Синъясас тӧдчис и полӧм, и зывӧктӧм, и немъяндысьтӧма видзӧдӧм.
Найӧ кыкнанныс колісны ӧта-мӧдыслы, но и кыкнанныс ненавидитісны ӧта-мӧдсӧ.
Кувтӧдз ненавидитісны!
Вазьӧм ӧшинь стеклӧ сайын — тӧвся сап пемыд вой.
Чупров пукаліс пызан сайын.
Сійӧ вӧлі гортас дзик ӧтнасӧн.
Кор сійӧ пуксьылӧ тадзи да ас водзас пуктыліс сулея, Федотовна зз лысьтлы кольччыны верӧсыскӧд да мунліс соседъяс ордас.
Рытъясыс — медся страшнӧй кад.
Луннас кӧть и ковмыліс дзебны синъяссӧ йӧзсьыс, но век жӧ сійӧ эз вӧв ӧтнасӧн: должен вӧлі сійӧ мыйкӧ вӧчны.
А тані — нёль стен да вазьӧм дзирдалысь сьӧд ӧшиньяс.
Ӧтнасӧн!
«Со тэныд и колхоз, семейнӧй олӧм!
Со и маслобойкаын нин гусявлӧны вый.
Эк!
Мый сэні думайтны!
Юыштам, Иван Чупров!»
Сійӧ кисьтліс быдса стӧкан, юліс, пыркнитліс юрнас да бара пукаліс вӧрзьӧдчывтӧг, бара юрас пыравлісны кутшӧмсюрӧ помтӧм мӧвпъяс.
«Шуӧны: чери сісьмӧ юрсяньыс.
Но кыдзи артмис?
Ме ӧмӧй лёктор кӧсйи?
Эг кӧсйы!
Э-э, да мый сэні!
Бара правдайтча.
Тырмас, дӧзми!
Ещӧ ӧти стӧкан, Иван Чупров».
Чупров юис сулеяджынсӧ, заводитіс нин коддзыны, кыдзи посводзын кыліс шум.
Таркӧдчытӧг, ляпкыд ӧдзӧсӧдыс копыртчӧмӧн, ассьыс ыж ку шапкаа юрсӧ водзӧ чургӧдӧмӧн, порог вомӧн воськовтіс Бессонов.
Сійӧ веськӧдчис да ньӧжйӧник шуис:
— Здравствуй, Иван!
— Никита?
Бессонов бӧрся пырис Алексей, Алексей бӧрся — Рая, полысь, быттьӧкӧ дзик бокӧвӧй морт тайӧ керкаас.
Медбӧрын пырис Федотовна да тэрмасьӧмӧн заводитіс разявны пась кизьяссӧ.
Сылӧн тэрыб вӧрасын тӧдчис радлӧм: и Рая локтіс, верӧсыскӧд!
И гӧстьыс кутшӧм!
Никита Кузьмич!
Сійӧ ставсӧ ладмӧдас важмозыс.
Сійӧ вермас, ставсӧ вермас!
Бессонов пӧрччис пасьсӧ да шапкасӧ, ӧшӧдіс найӧс ӧдзӧсдорса кӧрт тув йылӧ, шыльӧдыштіс кинас юрсисӧ, матыстчис пызан дорӧ, пуксис.
— Сёрнитыштны кӧсъя.
Ас кежаным кольччам али кыдзи? — юаліс сійӧ.
Чупров чӧв оліс.
— Но?
— Мый сёрнитнысӧ?
Бессонов вылӧ видзӧдтӧг Чупров нюжӧдіс кисӧ бутылка дорӧ, кисьтіс винасӧ стӧканӧ.
— Со! — Гӧлӧсыс сылӧн друг ори.
— Вай ю, Никита.
Ассьыд другтӧ казьтылӧм кузя, колхозса председатель Иван Чупровӧс казьтылӧм кузя ю.
Вай ю!
Чупровлӧн киыс тіраліс, винаыс чуньяс кузяыс визувтіс пызан вылас.
Чупров тэрыба бӧр пуктіс стӧкансӧ, чужӧмсӧ топӧдіс кабыртӧм кулакъяс бердас.
Электричество би югӧр улын бура тӧдчис дзормӧм юрсиыс.
Лои шынитӧв.
Федотовна кутчысис юрас да сулаліс вӧрзьӧдчытӧг.
Пызан сайын чӧв оліс Чупров, чӧв оліс Бессонов, бокынджык шынитӧв сулаліс Алексей, Рая чужӧм кузя визувтіс синва.
Мый висьтавны — ставыс вӧлі гӧгӧрвоана!
{Тендряков В. Ф. (комиӧдіс Раевскӧй С. С.) @ Тёпканъяс @ висьт @ В. Тендряков. Повесть да рассказъяс @ 1958 @ Лб. 174‒221.}
ТЁПКАНЪЯС
1
Унзіля сьӧкыд кымӧръяс ӧшйӧмаӧсь Сук Яг нима ичӧтик кар весьтӧ.
Пуяслысь ва коръяссӧ пыркӧдіг пушкӧ тӧв, ваӧн дзирдалӧны кӧртӧн эжӧм важ керка вевтъяс, стенъяс сьӧдасьӧмаӧсь — и ачыс карыс, и муыс, мый вылын сійӧ сулалӧ, и воздухыс, ставыс, ставыс йиджтысьӧма ваӧн.
Татшӧм ичӧтик карыслы, коді сулалӧ кӧрт туйсянь ветымын километр сайын, кузь зэръясыс вайӧны ыджыд неудобствояс: магазинъясын бырӧ сов да карасин, Культура керкаын оз петкӧдлыны выль кинокартинаяс, письмӧяс да газетаяс воӧны сёрмӧмӧн, сы вӧсна мый найӧс вайӧны пӧпутнӧй вӧвъясӧн.
Сук Яг сэки джынвыйӧ орӧма ӧстальнӧй мирсьыс.
Райпотребсоюзӧ воис телеграмма: кӧрт туй станцияӧ вайӧмаӧсь груз — коптитӧм сельди.
Мукӧддырйи тайӧ эськӧ сідзи и прӧйдитіс некод тӧдлытӧг — вайисны, юклісны магазинъясӧ, вузалісны.
Но ӧні райпотребсоюзса председатель Ларион Афанасьевич Сямжин, висьысь сьӧлӧма морт, коді эз радейтлы ичӧтикторйысь волнуйтчыны, инас эз ӧшйы:
— Мый нӧ вӧчны?
Станцияын ӧд холодильникъяс абуӧсь.
Тшыкас!
Ой, не ас кадӧ!
Вот наказаниеыд!...
Вася Дергачёвӧс корӧ ме дорӧ.
Ӧдйӧ!
Медым кокпӧлыд тані, мӧдыс — сэні!
Шофёр Вася Дергачёв мӧдӧдчӧ вӧлі Заустьянскӧй сиктӧ, кытчӧ пӧшти тӧлысь чӧж нин быд лун ветлӧдліс библиотекарша Груня Быстряк дорӧ.
Сямжин дорӧ сійӧ локтіс лӧз плаща, коверкотӧвӧй фуражкаыс дзик юрчут йылас, — паськӧмыс праздничнӧй, а чужӧмыс жугыль.
— Бара рейсӧ? — муртса няйтӧссьыштӧм выль колошиа аслас хромӧвӧй сапӧгъяс вылӧ зумыша видзӧдігтыр юаліс сійӧ.
— Тэ вылӧ надея, Василий, сӧмын тэ вылӧ надея.
Туйыс дзикӧдз тшыксис.
Мукӧдлы карті не прӧйдитны, медводдза гӧптас пуксяс.
А тэ ӧд абу прӧстӧй шофёр, тэ, ме тэныд веськыда шуа, енмыс тӧдӧ кутшӧм водитель.
Талант!
— Эк, пон олӧм!
Эм туйыс, абу туйыс — всё равно вӧтлӧны.
— Да некод тэнӧ оз вӧтлы.
Тэнӧ корӧны, другӧ.
— А ӧткажитча — небось ас кӧсйытӧг всё равно ыстанныд?
— Ыста, другӧ, ыста.
Но ме ӧд сідз, медым тэ сознательнӧ.
Медым тэ гӧгӧрвоин.
— Да, ладнӧ нин, — ӧвтыштіс кинас Вася. — Гижӧй накладнӧйяс.
Кызь минута мысти, важ кепкаа, вушйӧм кучик тужуркаа, паськыд гӧленя кирзӧвӧй сапӧга, кокнас няйтсӧ лойиг, сійӧ гӧграліс-ноксис аслас машина дорын.
Автомашиналысь арлыдсӧ арталӧны оз воясӧн, а километръясӧн.
Спидометр вылын комын тысяча — лыддьы том на, сӧмын на овны заводитӧ.
А Вася Дергачевлӧн машинаыс вӧлі нин старука: крылоясыс чукрасьӧмаӧсь, бортъясыс бонзьӧмаӧсь, потласьӧмаӧсь, буферыс кусыньтчӧма, выхлопнӧй трубаӧдыс пуркйӧ лӧз тшын: тайӧ вернӧй примета — машиналӧн автомобильнӧй одышка, изсьӧмаӧсь кольчаяс.
Вайӧдісны та выйӧдз сійӧс Сук Яг гӧгӧрса крут гӧраяс.
Ӧні со сійӧ сулалӧ, моторыс стучитӧ, и машина тіралӧ став корпуснас, быттьӧ полӧ водзын лоысь мучитчӧмысь.
Вася гартыштіс проволокаӧн шуйга бортсӧ топӧдысь круксӧ, — мед эськӧ нинӧм жӧ оз ло, а то дзобгас и вермас усьны, — сэсся пуксис кабинаас.
Сійӧ эз сразу мӧдӧдчы районнӧй ГЭС плӧтина вомӧн станцияӧ, а кежис чайнӧй дорӧ.
Кутшӧм нӧ шофёр ӧткажитчас, медым не «кыйны ёдіяс».
2
«Кыйны ёдіяс» — лоӧ босьтны пӧпутнӧй пассажиръясӧс.
Шофёрлӧн сӧмын ӧти грознӧй судья — автоинспекциялӧн представитель.
Но татшӧм представительясыс шоча волывлісны татчӧс туйяс вылӧ.
Та вӧсна гаражысь петӧм барын да аслас организацияысь торъялӧм бӧрын Сук Яг карса шофёр оз тод некутшӧм законъяс.
Сійӧ лоӧ чир кодь государстволӧн — автомашина кузовлӧн — кӧзяинӧн, царӧн.
И быдӧн, коді веськалӧ сэтчӧ, обязан мынтыны дон.
Правда, во куим сайын кымын райисполкомса председатель Зундышев заводитліс нуӧдны война шофёръяслы паныд, кодъяс безнаказаннӧ чукӧртлісны туйяс вылын дань.
Та вӧсна Сук Яг кар да станция костӧ куимлаӧ сувтӧдісны шлагбаумъяс, и найӧс некыдз оз вӧлі позь кытшовтны.
Планыс вӧлі татшӧм: шофёр босьтӧ пассажиръясӧс, но кытшовтны шлагбаум оз вермы, а шлагбаум дорын сулалӧ контролёр да вузалӧ пассажиръяслы законнӧй билетъяс.
Сэки став деньгаыс мунӧ оз шофёрлы зептас, а туйяс ремонтируйтӧм вылӧ.
Тадзи долженӧсь вӧлі бурмыны Сук Яг районысь туйяс, татшӧм вӧлі планыс.
Но артмис дзик мӧдног...
Шофёръяс, кыдзи век, «кыйлісны ёдіясӧс».
Шлагбаум дорӧ вотӧдз шофёръяс сувтӧдлісны машинанысӧ да висьтавлісны татшӧм сяма дженьыдик речь:
— Чеччӧй, граждана, муныштӧй подӧн.
Ме водзӧ муна, шлагбаум сайын кута виччысьны.
Сэні бара пуксянныд.
Сьӧкыд кӧлуйтӧ — но, чемоданъяс, мешӧкъяс — кольӧй машинаӧ.
Коді абу сӧгласен, сійӧс ог кут.
Мед корсьӧ мӧд машина, а бурджык, мед подӧн мунӧ.
Шлагбаум дорӧ воліс тыртӧм машина.
Контролёр видзӧдлывліс машина кузовӧ, юавліс:
— Пассажиръястӧ, другӧ, кытчӧ воштін?
— Зептӧ пукті, да вошины.
— Шутитан, а тані чемоданъяс, мешӧкъяс, кылан?
— Тьӧща гӧститны локтіс.
Багажсӧ станцияӧ кольӧма.
Со нуа...
— Тьӧща?
Гм...
Озыр, тыдалӧ, тэнад тьӧщаыд.
Видзӧдтӧ, кымын чемодан.
И контролёр эськӧ рад кутны, но кыдзи?..
Шофёр спокойнӧй: куритчӧ, сьӧласьӧ, сійӧ тӧдӧ — некод оз вермы крукасьны.
Шофёрлысь выручкасӧ обсуждайтігтыр пассажиръяс-«ёдіяс» мунӧны подӧн километр кык-ӧ-куим, аддзӧны туй чукыль сайысь найӧс виччысьысь машина, пуксялӧны да мунӧны мӧд шлагбаумӧдз.
Контролёръяслы регыд сетісны отставка.
А вывлань чатӧртчӧм шлагбаумъяс дыр на тӧрчитісны туй дорын, пока эз кыскавны найӧс пес вылӧ.
Вася Дергачёв, кыдзи и мукӧд шофёръяс, лыддьыліс, мый пассажиръяслысь босьтны деньга — тайӧ сылӧн право, Сук Яг районса туйяскӧд дружитӧмысь законнӧй награда.
Медся удобнӧй местаыс, кӧні бура «сёйӧны ёдіяс», вӧлі чайнӧй.
Чайнӧй дорӧ чукӧртчӧны сиктъясысь йӧз, кодъяс зільӧны веськавны поезд вылӧ, чайнӧйын дежуритӧны орчча районысь воӧм йӧз, чайнӧйӧ пыравлӧны юасьны татчӧс йӧз: «Оз-ӧ мун машина?»
Чайнӧй — сійӧ станция, кӧні позьӧ сур кружка либӧ чай стӧкан юигмоз виччысьны.
Дыр зэрӧмысь туйяс тшыксисны, машинаяс ӧні пӧшти эз ветлӧдлыны, и «ёдіяс», навернӧ, чукӧрмисны уна.
Вася сувтӧдіс машинасӧ чайнӧй дорӧ, эз на удит петны кабинаысь, кыдзи джуджыд кильчӧ вывсянь сійӧс чукӧстісны:
— Эй, Дергачёв!
Кильчӧ пос тшупӧдъясті зумыда восьлаліг, ӧтарӧ-мӧдарӧ катласиг ньӧжйӧник лэччис Васялы тӧдса Утряховскӧй МТС-са директор Княжев.
Матыстчис, нюжӧдіс кисӧ:
— Сямжин кӧсйысис, мый тэ менӧ нуан гортӧдз.
Кизявтӧм плащ увсяньыс чургӧдчӧма паськыд кыз морӧсыс, Княжевлӧн чужӧмыс небыдик, кыз, дзик бабалӧн кодь, вомдоръяссӧ юмыртӧма, сёрнитӧ вӧсньыдик сибдӧм гӧлӧсӧн:
— Ассьым машинаӧс татчӧ локтігӧн жугӧді.
Ковмас задньӧй мостсӧ ставнас разьлыны.
Вот туйыс косьмыштас — нуа Утряховоӧ.
Сійӧ гӧлӧслы оз лӧсяв сылӧн крепыд ён фигураыс да паськыд чужӧмас гӧрбыля нырыс.
— Кабинаад местаыс прӧст? — довкнитіс юрнас.
— Прӧст.
Ӧтнам муна.
Быттьӧкӧ кӧлеса увсьыс друг тювкнитіс ичӧтик пӧч. Киас сылӧн вӧлі ыджыд кӧрзина, кодӧс кӧрталӧма вушйӧм чышъянӧн.
Сійӧ кватитіс Васяӧс кучик тужурка соскӧдыс да кутіс нюркйӧдлыны:
— Выручит, бур пи.
Коймӧд лун нин корся машина.
Коймӧд лун нин некыдз ог вермы мунны.
Эн эновт тэ менӧ, старукаӧс.
Пуксьӧд, ради христа, кутшӧмкӧ пельӧсӧ.
Век кута кевмыны.
Бӧрданкодь чукырӧсь чужӧм вывсяньыс Василий вылӧ видзӧдісны ичӧтик збой синъяс.
— Пукалін эськӧ гортад, пӧчӧ!
— Рад эськӧ пукавны, бур пиӧй.
Р-а-ад.
Абу нин ме сэтшӧм том, медым пыркӧдны ассьым лысьӧмӧс.
Да пиӧс, видзӧдтӧ, аддзӧдлыны окота.
Менам ыджыдджык пиӧй кӧрт туй вылын начальникалӧ.
Внукъяслы со кольк нуа.
— Пыркӧдас тэнӧ и колькъястӧ.
Ладнӧ, кай кузовас, пуксьы кабина дорас матӧджык.
— Аттьӧ, бур пи, аттьӧ!
Мездін пӧрысь мортӧс.
Отсыштӧй, бур йӧз, кодкӧ отсыштӧй...
Кузовӧ первой пуктісны кӧрзина, сы бӧрся кашкигтыр да ойзігтыр Вася отсӧгӧн кавшасис старука.
Машина мӧдар боксянь кузовӧ усьӧны югъялысь никелированнӧй томанъяса кык выль чемодан.
Налӧн кӧзяиныс, видзӧднысӧ сэтшӧм жӧ выль, дзирдалысь погонъяса да югъявтӧдз чиститӧм кизьяса младшӧй лейтенант, фуражкасӧ боквыв пӧлыньтӧмӧн, матыстчӧ Вася дорӧ да щёлкнитӧ портсигарнас:
— Куритчы, друг.
Занимайта кык места — ме и гӧтыр.
Сійӧ ичӧтик, но сы вылын ставыс — кизьяссянь, небыд сапӧгъяссянь заводитӧмӧн да ичӧтик еджыд кияснас да ёсь ныра детинкалӧн кодь чужӧмнас помалӧмӧн — ставыс ӧкуратнӧй.
— Наташа, лок татчӧ.
Со миян шофёр.
Ӧні мунам нин.
Некыдз он вермы мунны татысь.
Ме, другӧ, ачым Большезерскысь, тасянь нелямын километр сайысь.
Отпускӧ волі да со гӧтраси.
Наташа!
Мый сэн машинасӧ видзан?
Миянтӧг оз мун.
Лок татчӧ...
Пока тайӧ карӧдзыс воим — лысьӧмнымӧс пыркӧдіс.
Меным ещӧ мунны и мунны.
Прибалтикаын служита.
Европа шӧрын.
Наташа, лок татчӧ!
Сыысь, мый сійӧ югыд погонъяса военнӧй формаа, мый сы бӧрся бокисянь следитӧ том гӧтырыс, лейтенант веськӧдліс пельпомъяссӧ, ворсӧдчис портсигарнас да вомдорнас вӧрӧдіс папироссӧ.
Но Вася бергӧдчис мӧдарӧ.
Мед сійӧ ӧні няйт, вушйӧм курткаа, ыджыд няйт сапӧгъяса, мед сійӧ абу сэтшӧм мича — нырыс ичӧтик кизь кодь, плеш вылас ӧшйӧма сьӧд, быттьӧ мазутӧн мавтӧм, чёлка, — но ӧні сійӧ тані первой морт.
Весиг МТС-са директор Княжев, сійӧ, коді распоряжайтчӧ уна сё машинаӧн, видзӧдӧ сы вылӧ, шофёр Вася Дергачёв вылӧ, уважениеӧн.
Оз быдӧн решитчы татшӧм туйӧд петны рейсӧ.
Мед тайӧ ичӧтик лейтенантыс ёнасӧ оз ышнясь, окота кӧ лоӧ Васялы, сійӧ вермас кольны сійӧс татчӧ зэр улӧ, аслас чемоданъясыскӧд да мича гӧтырыскӧд.
...Кузовын пуксялісны.
Старукакӧд орччӧн пуксис кутшӧмкӧ слабиник морт, то ли «Живсырьё» контораысь заготовитель, то ли стракуйтчӧм кузя агент.
Грубӧй брезентӧвӧй плащ пытшкас, мыйӧн сійӧ вӧлі гартыштчӧма, позис эськӧ дзебны куим татшӧм заготовительӧс.
Капюшон увсяньыс тыдалісны сылӧн ёсь нырыс да унзіль синъясыс.
Старука пуктіс ас водзас кольк тыра кӧрзинасӧ да немъяндысьтӧг тойлаліс соседсӧ:
— Видзӧд, кыдзи паськӧдчӧма!
Ачыс косіник, а местасӧ босьтӧ зэв уна.
Вешйышт, вешйышт, донаӧй.
Заготовитель кывзысьӧмӧн вӧрзьӧдчыліс аслас ыджыд плащ пытшкын.
Нёль нывка, кодъяс вӧлі мунӧны ремесленнӧй училищеӧ, пуксялісны асланыс тубрасъяс пӧвстӧ, нёнялісны кампет.
Лейтенант жӧдзис кузов шӧрас, бергӧдліс ассьыс выль чемоданъяссӧ, зілис бурджыка пуксьӧдны гӧтырсӧ.
— Наташа, вот татчӧ пуксян.
Кокъястӧ татчӧ нюжӧд.
Эй, нывъяс, топӧдчыштӧй!
Эн, эн, вай тадзи пуксям...
Чемоданъяссӧ сувтӧдам.
А Наташа, мелі да мудз чужӧма, чеччыліс аслас местаысь, сюся да терпеливӧя следитіс верӧсыс бӧрся.
Кайисны куим колхозница да ӧти детинка, кодлӧн ыджыд шапкаыс бовъяліс юр вылас, козырёкыс лэччыліс ныр вылас, да тшӧтш кутісны лӧсьӧдны аслыныс места — пуктавны тубрасъяс, кӧрзинаяс.
Машина дорӧ матыстчис ичӧтик кагаа нывбаба, кутіс жӧдзны машина дорас да видзӧдавны, кыдзи эськӧ кавшасьны кузовас.
Но Вася ӧлӧдіс сійӧс:
— Эй, тьӧтка, эн бергав сэн.
Всё равно ог босьт.
— Донаӧй!
Да сэні эм на местаыс.
— Каганад ог босьт.
— Да ӧд ме ог прӧстӧ, ме мынта.
Ме жӧ гӧгӧрвоа, ог прӧстӧ...
Сійӧ пиньнас разис чышъян помсьыс гӧрӧдсӧ, перйис чукрасьӧм бумага да чургӧдіс Василийлы.
— Босьт вай, босьт.
Эн бергӧдчы.
Меным рыт кежлас станцияын колӧ лоны.
— Ог босьт каганад.
Да тэ, тьӧтка, йӧймин!
Татшӧм туйӧд да кагаӧн.
А друг тракнитас, стукнитан кагатӧ — коді ӧтветитас.
— Тэ эн пов, киысь ог лэдз.
— Ог босьт — и шабаш!
Мӧдпӧрйӧ мунан.
— Оз позь меным мӧдпӧрйӧ.
Ковтӧгыс эськӧ ӧмӧй муні.
Да пропадитас мед тайӧ ветлӧмыс...
Тэ босьт вай, босьт, ме содта ещӧ.
Тані кызь вита.
Сійӧ бара заводитіс сетны Васялы деньгасӧ.
— Вешйы! — скӧрысь горӧдіс Василий.
Сэки машина дорӧ тэрыба матыстчис кусыньтӧм гӧленя сапӧгъяса, еджыд юрсиа том зон. Шофёрлысь юасьтӧг сійӧ кавшасис кузовӧ, писькӧдчис пукалысьяс костӧ да, еджыд пиньяссӧ петкӧдліг, нюммуніс:
— Эн тэрмась, зэрыс прӧйдитас, туйыс косьмас, сэки катайтчан.
— Мый пиньтӧ жерйӧдлан?
Татшӧм ӧшкыслы эськӧ и позьӧ подӧн мунны.
Яндысьтӧм син! — зонмӧс кутіс видны нывбаба. — А тэ эн думайт, — сійӧ бергӧдчис Василийлань, — мый сійӧ лышкыд.
Татшӧмъясыд сідз ветлывлӧны.
Василий кӧсӧйтчыліс зон вылӧ: мый вернӧ, сійӧ вернӧ — тайӧ абу надёжнӧй «ёді», Концовоӧ либӧ мӧд сиктӧ воигӧн мунігмозыс чеччыштас, сӧмын и аддзылан сійӧс.
Тайӧ абу выльтор.
Но сылӧн паськыд пельпомъяс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын Вася решитіс: «Чӧрт сыкӧд.
Выныс, колӧ лоны, уна, машина кӧ сибдас — вермас отсыштны».
Василий скӧра видзӧдліс кузовын топыда пукалысь пассажиръяс вылӧ:
— Ставӧн пуксинныд?
Мӧдӧдчам!
Кытчӧкӧ кӧ сибдам — отсасьны!
Сійӧ пуксис кабинаӧ директор Княжевкӧд орччӧн, личкис стартер вылӧ.
Гӧпъясысь васӧ резігтыр да пассажиръясӧс тёпканъясын зыркӧдіг машина мӧдӧдчис чайнӧй дорысь, петіс станцияӧ мунысь веськыд туй вылӧ.
3
Туй!
Эк, туй!
Кӧлесаясысь артмӧм джуджыд колеяяс, сук няйт пиын тыдавтӧм тёпканъяс, гудыр ва улын гӧп — лэчьяс, — резина скатъясӧн лойӧм километр бӧрся километр, — ставыс тайӧ петкӧдлӧ ветлысь машинаяслысь вынсьыс петмӧн скӧралӧмсӧ.
Туй!
Эк, туй! — Сук Яг районлӧн бырлытӧм шог.
Тайӧ туйяс вылын срокысь водз жугавлісны машинаяс, жугавлісны дугдывтӧг зыркакылӧмысь, чавкакылысь няйтысь.
Сук Яг карын эм специальнӧй организация — туйяс кузя отдел.
Сэні эм заведующӧй — Гаврила Ануфриевич Пыпин.
Сійӧ неуна яндысьӧ аслас должностьысь, карӧ волӧм йӧзкӧд тӧдмасигӧн ассьыс яндысьӧмсӧ зільӧ сайӧдны шуткаӧн.
«Туйястӧм зав» — кисӧ мыччигмоз асьсӧ рекомендуйтӧ сійӧ.
Но мый вермас вӧчны тайӧ Гаврила Пыпиныс, кор кольӧм во туйяс ремонтируйтӧм вылӧ лэдзисны сӧмын вит тысяча шайт.
Ветымын километр кузьта стихия вылӧ вит тысяча!
Дзик ӧтитор, мый вермис вӧчны Пыпин, — изйӧн вольсавны райисполком водзвывса улича да пӧрӧм верстӧвӧй столбъяс вежны выль километрӧвӧй столбъясӧн.
Сук Яг карсянь дзик станцияӧдз ӧні сулалӧны найӧ, сьӧд полосаӧн мавтӧм тайӧ столбъясыс, быттьӧ километр бӧрся километр найӧ пасъялӧны шофёръяслысь мучитчӧмсӧ.
Эк, туй! — быд метр колӧ босьтны бойӧн.
Вася Дергачёв бура тӧдіс тайӧ туйыслысь капризъяссӧ.
Тайӧ ва гӧпсӧ, коді быттьӧ видзӧднысӧ ляпкыд, ичӧтик да кӧні чурвидзӧны васьыс кофе рӧма сёй бурысьяс, оз позь прӧйдитны ӧддзӧдчӧмӧн.
Сэтчӧ колӧ ньӧжйӧник, видзчысьӧмӧн, кыдзи кагаӧс шоныд ваннаӧ, лэдзны машинатӧ, мунны нежнӧя.
А ӧтарӧ-мӧдарӧ путкылялӧм сук няйта туй кусӧксӧ колӧ прӧйдитны ӧддзӧдчӧмӧн, он кӧ, сибдан шӧрас, и машинаыд, скӧра омлялігтыр да кӧлеса увсьыс няйтсӧ резігтыр, кутас ньӧжйӧник вӧйны, кытчӧдз оз пуксьы дифер вылас.
Увтас сиктӧ вотӧдз ойдӧма зэв паськыд ва гӧп.
Страшнӧ сы вылӧ видзӧднысӧ — то ӧтилаын, то мӧдлаын чурвидзӧны слегаяс, чурвидзӧны няйтсьӧм пу увъяс, ньӧръяс.
Шофёръяс шуӧны тайӧ гӧпсӧ «Чӧрт прудйӧн».
Сійӧс колӧ вуджны сӧмын веськыд бокӧдыс, да и то оз ков ёна надейтчыны удача вылӧ.
Увтас прӧйдитӧм бӧрын, пожӧма ягӧ вотӧдз, туйыс сэтшӧм лёк, мый бурджык кежны бокӧ да мунны муяс пӧлӧн выльысь вӧчӧм колеяӧд.
Зато водзынджык, пока оз помась пожӧма ягыс, — лыа туй.
Зэръясысь сэті оз кизьӧрмы, а топалӧ, тукмӧ.
Сэні позьӧ включитны коймӧд скорость, мышнад мыджсьыны пуклӧс мышкӧ, сетны газ...
Кутшӧм лӧсьыд видзӧдны, кыдзи тэныд паныд воӧны да бӧрӧ кольӧны пожӧмъясыс!
Но сӧмын куим километр мында лолӧ кокньыдджык сьӧлӧм вылад, сӧмын некымын минута шойччан — и бара заводитчасны ваӧн тырӧм тёпканъяс, джуджыд колеяяс, ылӧдчысь ва гӧпъяс.
Тӧв сайӧдысь стеклӧ вылын кизьӧр няйт войтъяс.
Стеклӧ пырыс тыдалӧ, кыдзи воча, быттьӧ ньӧжмыд дыш ю, кывтӧ туйыс.
Вася Дергачёв, балябӧжас тювалӧм кепкаа, нюжӧдӧма сьылісӧ да сюся видзӧдӧ туй вылас.
А туйыс сылӧн враг, мудер, виччысьтӧм, немжалиттӧм.
Сысянь быд здук колӧ виччысьны пакӧсьт.
Вася скӧрысь воюйтӧ, зэвтчӧмысла сылы жар, юрсиыс сибдӧма плешкас.
Рулевӧй баранка, скоростьяс переключайтан рычаг, педальяс — со сійӧ став оружиеыс, код отсӧгӧн сійӧ мырддьӧ туйыслысь метр бӧрся метр...
Водзын — нильӧг пӧкат.
Мукӧд кадӧ сійӧс эськӧ позис весиг не казявны.
Сьӧкыд сапӧг личкӧ газ вылӧ.
Мурӧстіс мотор.
Кабинасӧ пыркӧдігтыр машина вочасӧн содтӧ ӧдсӧ: давай, давай, старука!
Пӧкат заводитчаніныс матын.
Со сійӧ нин кӧлеса улын.
Газ!
Сьӧкыд сапӧг личкӧ помӧдз: газ! газ!
Радиатор чургӧдчӧ небесалань.
А руд кымӧра небесаын веськодя шлапӧдчӧ бордъяснас рака...
Ӧддзӧдчӧмӧн машина кайис пӧкат шӧрӧдзыс, и вот секунда, секундаыслӧн кутшӧмкӧ юкӧн, кор чувствуйтсьӧ, мый машинаыс сувтас...
Сувтас кӧ, оз отсавны и тормозъяс, — машинаыс, мисьтӧм ыджыд дадь моз, бӧр исковтас улӧ, а мӧдысь тадз прӧстӧ сэтысь он пет.
Секунда, секундалӧн ичӧтик юкӧн — сцеплениелӧн педаль, скоростьяс вежлалан рычаг асланьыд и газ, газ, газ!
Машина кыдзи вермӧ омлялӧ, тіралӧны кабина стеклӧяс, ньӧжйӧник, ньӧжйӧник, мырдысьӧн, вершӧк бӧрся вершӧк, сантиметр бӧрся сантиметр — пыр водзӧ, водзӧ!
Кайис...
Уф!
Василийлӧн личалісны руль вылас киясыс.
Лайкъялӧ кабина, МТС-са директор Княжев быд лайкнитӧмысь довкйӧдлӧ юрнас.
Туй бокын сулалысь кустъяс пытшкысь корсюрӧ тыдовтчылӧны километрӧвӧй столбъяс, выльӧн на мавтӧм столбъяс, кодъяс вылысь абу на удитӧма вушйыны краскаыс.
Первойысь сибдісны дасӧд километр дорын.
Жугласьӧм туй кытшовтӧм бӧрын Вася некыдз эз вермы бӧр петны туй вылӧ, бӧръя кӧлесаясыс буксуйтісны турунӧн эжсьӧм плавкӧс канаваын.
Кабинаысь петіс Княжев, кузовысь чеччыштіс пуджӧм сапӧгъяса зон да ыджыд плаща заготовитель.
Лейтенант жалитіс ассьыс хромӧвӧй сапӧгъяссӧ да командуйтіс вылісянь борт весьтас копыртчӧмӧн:
— Зырсӧ босьтӧй!
Кӧні зырйыс?..
Кодйыштны колӧ.
Эй, коді сэні!
Кӧлеса увтіыс кодйыштӧй!
Кодйисны, пуктісны нёль кымын из, горзігтыр йӧткыштісны машинасӧ туй вылӧ.
Мӧдысь чорыда пуксисны «Чӧрт прудйӧ» — сэні сибдӧм вылӧ законнӧй места.
Пуджӧм сапӧгъяса зон Васялы лои бур отсасьысьӧн.
Кытыськӧ сійӧ вайис пожӧм краж, ва гӧпті повтӧг ветлӧдліг сюйис кӧлесаяс улас, рӧвняйтіс зырйӧн грунтсӧ.
Няйтӧсь кияса да няйт чутъяса пӧсялӧм чужӧма, сійӧ гораа да гажаа вочавидзліс быдӧнлы.
— Ладнӧ, ладнӧ!
Командуйт! — горӧдліс лейтенантлы. — Мед эськӧ аслыд кительтӧ пачкайтны эз ковмы.
Эй, шофёр!
Пыр кабинаад, ньӧжйӧник вӧрзьӧдчы!
Ме отсышта...
А ті, начальник ёрт, энӧ гудралӧй васӧ кабина дорас, пуксьӧй асланыд местаӧ.
Кыдзкӧ справитчам...
Директор Княжев пуксьыліс Васякӧд орччӧн да, яндысьӧмӧн нюмъялігтыр, довкйӧдліс юрнас:
— Сюсь зонмыс.
Выныс сы мында, кӧть доддяв машинаас тягач пыдди.
Прӧйдитісны Увтасӧд, тӧвзисны пожӧма ягӧд...
«20» цифраа километрӧвӧй столб дорын Василий сувтӧдіс машинасӧ, петіс кабинасьыс, катласигтыр кытшовтіс машина гӧгӧрыс, видлалӧм могысь чужъяліс скатъясас да видзӧдліс кузовын пукалысьяс вылӧ:
— Но, другъяс, ӧні Тыркин гӧра.
Сэтчӧ кӧ кавшасям, лыддьӧй — воим станцияӧ.
Водзӧсӧ кыдзкӧ прӧйдитам, — и кабинаас пыригмоз ышловзис: — Эк, енмӧн ёрӧм места!
Машина вӧрзьӧдчис, кытшовтіс туй бокын сука сулалысь понӧльяс.
Водзын тыдовтчис ньывкӧс мыльк.
Сылӧн веськыд бокыс, кӧні сярвидзисны посни кыдз пуяс, крута лэччис увлань.
Мыльк йывланьыс, кӧні тыдалісны руд небеса фон вылын посни кустъяс, дзик пӧкат бокӧдыс сьӧд лента моз чукльӧдлігтыр вывлань кыссис туй.
Машина матыстчис Тыркин гӧра дорӧ.
4
Пуклӧс мыш вылас мыджсьӧмӧн пукаліс Вася, скӧр чужӧма, сюся видзӧдіс, бӧрйис удобнӧйджык туй.
Сылӧн киясыс скупа, ставсӧ артыштӧмӧн, сӧмын другджыка да тэрыбджыка бергӧдлісны рульсӧ.
Княжев, коді ӧнӧдз немтӧждысьтӧг вуграліс и садьмыліс сӧмын чорыда зыркнитӧмысь, ӧні сетчӧма водзлань, плешыс чукырӧсь, вомдорсӧ юмыртӧма, видзӧднысӧ сэтшӧм, быттьӧкӧ ставнас сійӧ ачыс отсаліс кавшасьны чой паныд, мучитчис сьӧкыдлаыс.
Машина, аслас моторӧн век ӧтмоза мургигтыр, видзчысьӧмӧн кыссис вывлань.
Туй бокас сулалӧны ляпкыдик сьӧд столбъяс.
Найӧс сувтӧдалӧмаӧсь сы могысь, медым видзны машинаясӧс несчастьеысь.
Но, тайӧ спасательнӧй столбъясыслӧн костъясыс тырмымӧн паськыдӧсь, медым лэдзны, столбъясас инмӧдчывтӧг, любӧй грузӧвӧй машина, да и сулалӧны найӧ важысянь нин, ёнакодь нин сісьмӧмаӧсь, шофёръяс унаӧс нин пӧрлӧдлӧмаӧсь, и мукӧдыс сулалӧны сӧвесть видзӧм могысь, быдторйыс ӧд вермас лоны.
Василий шочиника видзӧдлывліс бокӧ да аддзыліс, кыдзи уліас паськалӧ эрдыс.
Кӧтасьӧм посньыдик кыдз пуяс ляпкаммӧны, асланыс йывъясӧн оз нин тупкыны улын дзирдалысь векньыдик юсӧ.
Ю сайын сразу жӧ — веж шабді му, ещӧ водзынджык — еджыд зӧр, а на шӧрын — ичӧтик сикт — некымын керка, а ылын-ылын шыльквидзис веж лыска ыджыд вӧр.
Татшӧм сьӧкыд туй кузя мунан здукъясӧ Вася чувствуйтліс ас мыш сайсьыс кузовын пукалысь пассажиръясӧс.
Чувствуйтліс, кыдзи найӧ ставӧн асланыс местаясысь сетчылісны водзлань, быдӧн асланыс сьӧлӧмӧн, кӧть асьныс эз кӧсйывны, зільлісны отсавны машинаыслы.
Кыдзкӧ асногӧныс тӧждысис.
Найӧ сідз жӧ следитлісны кыдзи улын паськалӧ эрдыс: веж берегъяс костын пемыда дзирдалысь ю, муяс, ичӧтик сикт, веж лыска вӧр.
Чой паныд кайысь быд туйлысь шофёръяс тӧдӧны критическӧй полоса.
Векджык сійӧ овлӧ йывсяньыс неылын, сэні, кӧні крутіныс помасьӧ да чойыс лоӧ пӧкатаджык.
Тайӧ полоса дінас матыстчигӧн машинаыслы колӧ ас пытшсьыс сетны ставсӧ, мый сійӧ вермӧ, тані сійӧ сдайтӧ выныс вылӧ сьӧкыд экзамен.
Ляпкыдик кустъяс, кодъяс вӧлі тыдалӧны Тыркин гӧра дорӧ матыстчигӧн дзик йылас, матісяньыс вӧлӧмаӧсь джуджыдкодь ловпуясӧн.
На пӧвстын жӧ тыдаліс километрӧвӧй столб — кызь ӧтиӧд километр, кодӧс быдногыс ёрисны шофёръяс.
Сэтчӧдз колис сё сизимдас кымын метр.
На пиысь джынсьыс унджыкас вӧлі помтӧм тёпканъяс, кузьтаногыс и пӧперегыс орйӧдлӧма колеяясӧн, быдлаын чурвидзисны майӧгъяс, кыз слегаяс, бонзьӧм кыдз пу кражъяс.
Тайӧ и эм Тыркин гӧралӧн критическӧй полосаыс, сьӧкыд перевал.
Шоч машина тані эз пукавлы быдса суткияс, районын абу сэтшӧм шофёр, коді эськӧ эз видлы тайӧ местасӧ чорыд кывъясӧн, кор лэдзліс ассьыс став скӧрлунсӧ да отчаяниесӧ.
Омӧльджыка вӧлі жугласьӧма туйыс дзик пӧкат пӧлӧныс.
Эм ичӧтик надея, мый сӧмын сэті, сэсся некыті, позьӧ кыссьыны да не сибдыны.
Василий заводитіс топӧдны машинасӧ пӧкат бердас, матыстіс сэтчӧдз, мый муртса эз кут инмавны кӧлесаяснас туй бокын сулалысь ичӧтик сьӧд столбъясас.
Выліын сулалысь ловпуяс дорсянь, кодъяс кытшалӧмаӧсь километрӧвӧй столбсӧ, веськыда радиатор вылӧ лэччис туй, быттьӧ нильӧг сук сёй сора паськыд ю.
Княжев сідзжӧ сетчӧма водзлань, топыдджыка на юмыртӧма вомдоръяссӧ.
Василий важмозыс, пуклӧс мыш вылас мыджсьӧмӧн, чургӧдӧма сьылісӧ да синъяссӧ лапнитлытӧг сюся видзӧдӧ водзӧ.
Коді эськӧ вермис думыштны, мый тайӧ здукас сійӧ мечтайтіс.
Да, мечтайтіс.
Сійӧ думайтіс, кыдзи сылӧн машинаыс ньӧжйӧник воӧдчас эсійӧ из дорӧдзыс, кыдзи сійӧ сэні кежас шуйгавылӧ, да газсӧ вочасӧн содтӧмӧн вуджас туй вомӧныс, кыдзи петас веськыдладорас...
А сэні канаваас быдмӧ коньӧр кодь ичӧтик тусяпу, коді век няйтӧсь.
Васялы сійӧ кустыс дона.
Тайӧ куст дорас помасьӧ мучитчӧмыс, мотор кутас стучитны рӧвнӧйджыка, омлявтӧг, машина быттьӧ шыбитас грузсӧ да мӧдӧдчас кокньыдджыка.
Километрӧвӧй столб дорӧ вотӧдз позьӧ нин включитны мӧд скорость...
Сійӧ мечтайтіс, кыдзи кылас ассьыс мудзсӧ, но сэк жӧ сьӧлӧм вылас лоӧ кокньыдджык: тӧдӧй миянӧс, чӧрт коксӧ вермис чегны, а ми прӧйдитім.
Медым пасйыны тайӧ победасӧ, сійӧ обязательнӧ сувтӧдас машинасӧ, петас кабинасьыс да гажаа горӧдас:
— Мый нӧ, другъяс, вай куритчам.
А кузовсянь радпырысь кутасны нюмъявны пассажиръяс.
...Важ, шыляссьӧм да кӧнсюрӧ нитшсялӧм из саяліс радиатор сайӧ.
Ӧні сійӧ должен лоны буретш воддза кӧлеса весьтын.
Вася крута бергӧдіс рульсӧ да друг казяліс мыйкӧ нелючки.
Мый?
Сійӧ эз сразу гӧгӧрво.
Машина век на муніс ружтігтыр ньӧжйӧ, но сійӧ эз кывзысь рульыслысь... водзӧ муніс кыдзкӧ пӧлӧсӧн.
«Бӧръя кӧлесаясыс исковтӧны!» — гӧгӧрвоис Василий да кӧдзаліс.
Немдумайттӧг личкис газ гашетка вылӧ.
Мотор мурӧстіс, машина сувтіс, муртса сетчыштіс бӧрлань, заводитіс исковтны.
Пӧсялӧм кияснас рульӧ кутчысьӧмӧн Василий мыйвермӧмсьыс личкис газ вылӧ.
Машинаыс исковтіс, радиаторыс кайис вывлань.
Кузовсянь кыліс нывбабалӧн лёкысь горӧдӧм.
— Мый пукалан?
Кувны окота?!
Чеччышт! — Василий лёкысь горӧдіс повзьӧмысла йӧжгыльтчӧм Княжевлы.
Княжев кутіс вӧрны, кватитіс ӧдзӧс вугсӧ, но вӧлі сёр нин...
Кабина стеклӧ сайысь воши муыс, вешйис бокӧ руд небесаыс, небесасӧ, быттьӧкӧ ыджыд роскӧн, чышкыштісны кыдз пуяслӧн веж йывъясыс.
Княжевлӧн сьӧкыд тушаыс личкис Василийӧс, но сразу жӧ вешйис.
Василий чорыда зурасис юрнас кабина пӧтӧлӧкӧ, швачкысис морӧснас руль вылас, сэсся пӧри Княжев вылӧ.
Мыйкӧ ратшмуні, зиль-зёльмуніны стеклӧяс...
Лои чӧв-лӧнь.
Кабина пӧтӧлӧкӧ зурасьӧмысь жувгис юрыс, юкаліс морӧсыс.
Уліас, Василий улын, вӧрзьӧдчис Княжев, шыасис:
— Буракӧ, ловъяӧсь.
Ружтысь Княжевлӧн небыд телӧӧ пидзӧсъяснас мыджсьӧмӧн Василий чеччис, кутіс корсьны-шарӧдны ӧдзӧссьыс вугъяссӧ, аддзис сійӧс, личкыштіс, йӧткыштіс юрнас ӧдзӧссӧ.
Ӧдзӧсыс воссис.
— Ме пета да отсала тіянлы, — шуис Княжевлы.
«Кодӧскӧ виис эз? — ортсыӧ петігӧн думайтіс сійӧ.
— Томъясыс, колӧ лоны, чеччыштісны, а вот кӧрзинаа старукаыс?..
Эк, воис пом — тырмас, ветлӧдлыштін тӧдса туйяс кузя, Василий Терентьевич, ӧні аддзасны места, — шойччыштан сэні».
5
Но старукаыс вӧлі ловъя.
Сійӧс Вася аддзис медводз: чышъяныс лэччӧма балябӧжас, дзор юрсиыс лёзьмунӧма. Коксӧ тажгӧдӧмӧн сійӧ сулаліс кӧрзина дорас да, бокъясас шлапкӧдіг, лыддьӧдліс:
— Исусе Христе!
Ӧти колькйӧн чӧжи, ачым эг сёй, ставсӧ видзи внукъяслы, ставсӧ внукъяслы!
И мыйӧн ме, пӧрысь выжыв, на дорӧ муна?
Кутшӧм гӧснеч вая?
Ыджыд тушаа нывбаба немъяндысьтӧг лэптӧма юбкасӧ, ниртӧ доймӧм пидзӧсъяссӧ.
Сійӧ скӧрысь ӧлӧдіс старукаӧс:
— Эн лӧвт.
Аттьӧ висьтав, мый ловйӧн колин.
— Вернӧ, матушка, вернӧ.
Енмыс видзис.
Спаситіс кулӧмысь.
Детинка, юрсӧ чатӧртӧмӧн, синсӧ тупкысь кепка увсяньыс шемӧсмӧмӧн видзӧдіс бок вылас куйлысь машина вылӧ, коді вӧлі вывлань чургӧдӧма ассьыс няйт кынӧмсӧ.
Ремесленнӧйӧ мунысь нывъяс сулалісны чукӧрӧн да полӧмӧн видзӧдісны кабинаысь петысь Василий да Княжев вылӧ.
МТС-са директорлӧн вошӧма картузыс, плешсяньыс банбокӧдзыс гӧрдлӧз визь.
Кутшӧмкӧ бельё, мужскӧй дӧрӧмъяс, нывбаба платьеяс туплясисны муас, ӧшалісны кустъяс вылын.
Ичӧтик понӧльӧс меліа кутыштӧма гӧлубӧй трикотажнӧй кальсон.
Лейтенантлӧн ӧти ыджыд выль чемоданыс вӧлі восьса да куйліс туй да машина костын.
Сы весьтӧ копыртчӧмаӧсь лейтенант да сылӧн гӧтырыс.
Вылын, туй бокас, жӧдзис ыджыд плаща заготовитель, — сійӧ вӧлі шӧйӧвошӧма лоӧмторнас.
Гӧгӧр туплясьысь уна рӧма паськӧм вӧсна, ляпкыдик, рама шӧпкӧдчысь кыдз пуяс дорын сулалысь уна йӧз вӧсна тайӧ местаыс кажитчис ӧні Васялы тешкодьӧн, эз настӧящӧйӧн, а мӧдаръюгыдса серпасӧн.
Ӧд минута сайын на нинӧм татшӧмыс эз вӧв, — вӧлі сӧмын дзескыд кабина, няйтӧн резсьӧм стеклӧ, ньӧжйӧникӧн воча кывтысь туй...
Вася шыльӧдыштіс юрсисӧ, кӧсичаыс доймис. Сійӧ юаліс:
— Ставӧн ловъяӧсь?
Сы гӧлӧс шыӧ бергӧдчис младшӧй лейтенант.
Сійӧ ӧдйӧ веськӧдчис, сапӧг каблукъяснас пӧкат эжаас скӧрысь сутшйӧдліг, фуражкатӧгыс, котӧрӧн локтіс Василий дорӧ.
— Коді тіянлы дӧверитіс новлӧдлыны йӧзӧс?!
— вӧсни гӧлӧсӧн горӧдіс сійӧ.
— Ті абу шоф-фёр!
Тіянӧс телега дорӧ оз позь лэдзны, не сӧмын машина дорӧ!
— Э-э, друг, мыйла горзан, — лейтенантӧс заводитліс ӧлӧдны Княжев. — Зонмыслы и тэтӧг сюрӧ.
— Да ті гӧгӧрвоӧй!
Тані вӧліны челядь, нывбабаяс, вермис мортӧс вины!..
Лейтенантлӧн гӧтырыс колис восьса чемодансӧ, уськӧдчис верӧсыс дорӧ:
— Митя, тырмас!
Сійӧ жӧ эз нарошнӧ.
Мыйла горзыны?
Митя!
— Этша сійӧс судитны.
Колӧ судитны найӧс, коді сетӧ татшӧм дуракъясыслы правосӧ!
— Митя, абу ӧмӧй яндзим...
— Наташа, тэ нинӧм он гӧгӧрво!
— А офицерыс ӧбидитчис аслас чемоданъясыс вӧсна, — боксянь шуис нывбаба.
Митялӧн гӧтырыс ыпнитіс, кватитіс верӧссӧ соскӧдыс:
— Несчастье лои!
Кыдзи тэныд абу яндзим?
Ставӧн чӧв олӧны, а тэ ӧтнад уськӧдчин.
Меным тэ вӧсна яндзим.
Меным!
Тайӧ здукас пӧрӧм машина сайысь, кузовӧн швачкӧмысь чегӧм кыдз пу увсянь кыліс лӧвтӧм шы: «И-и-и!..»
Старука, коді век на сулаліс аслас кӧрзина дорын, пелька воськовтіс кустъяс вомӧн да сэтысянь мӧдіс лыддьӧдлыны:
— Енмӧй, енмӧй!
Матерь божья!
Да ӧд зонмыс доймӧма.
Со пернапас чӧвта, доймӧма!
Дитяӧй тэ донаӧй, куйлы, муса пи, эн чеччы...
Бур йӧз, да ӧдйӧджык локтӧй!
Туй вывсьыс йӧзсӧ йӧткаліг Вася уськӧдчис машина сайӧ.
Юрыс кустъяс дорын, пуджӧм няйт сапӧга кокъяссӧ паськыда шевкнитӧма, кияснас кынӧмас кутчысьӧмӧн куйліс сійӧ зонмыс, коді отсаліс Василийлы петны «Чӧрт прудйысь».
Кор Василий кыліс сылысь лӧвтӧмсӧ, а сэсся старукалысь лыддьӧдлӧмсӧ, сійӧ повзис да пыр жӧ думыштіс ас йывсьыс: «Смертнӧй случай!
Ӧні нин он мын, судитасны...» Но кор сійӧ пидзӧсчанясьӧмӧн копыртчис, вештыштіс куст увъяссӧ да аддзис зонмыслысь вежсьӧм чужӧмсӧ — вӧйӧм кӧсичаа да гудырмӧм синъяса, плешкас посни пӧсь чутъяса, гӧрдӧдыштӧм чужӧмсӧ — то пыр жӧ вунӧдіс аслас повзьылӧм йылысь; сійӧтор, мый сійӧс судитасны, сылӧн вуніс.
Кутшӧмкӧ бокӧвӧй, помӧдз гӧгӧрвотӧм на, но страшнӧй шог веськыда видзӧдіс сылы синмас.
Эз жалитӧм, оз лӧсяв тайӧ кывйыс, а сьӧлӧмсӧ кырлӧдлана отчаяние шымыртіс Василийӧс, — мый сійӧ вӧчис?!
Минута кымын Василий немгӧгӧрвотӧг видзӧдіс — эз тӧд, мый вӧчны, кыдзи отсавны.
А отсавны мыйӧнкӧ колӧ.
Став вынтӧ ассьыд сетны, дойсӧ ас вылад босьтны, но кыдзи?..
Мый вӧчны?
— Донаясӧй!
Да ӧд сылӧн мам эм!
abu
Со сійӧ шогыд, он и тӧдлы, кор суас! — нюркйӧдліс старука.
Ёна гӧрдӧдӧм чужӧм вылас сьӧдӧдӧм вомдоръясыс дернитчисны, сэки тыдовтчылісны мурч-курччӧм ыджыд еджыд пиньясыс.
Зон пинь пырыс сӧдзӧдіс:
— <ns>От-сав... чеччы-ны...</ns>
Василий копыртчис сы дорӧ, ӧти кинас сывйыштіс пельпомӧдыс, мӧд кисӧ видліс сюйны мыш улас.
Но зонмыс кусыньтчис да гораа ойӧстіс.
Василий шӧйӧвошӧмӧн бӧр лэдзис сійӧс.
— Нинӧм, нинӧм.
Ловъя на, — сы весьтын кыліс Княжевлӧн гӧлӧсыс.
— Кыдзкӧ колӧ нуӧдны больничаӧдз.
Кӧть нин миянӧ, сиктӧ, фельдшерскӧй пунктӧ.
Василий сувтіс кокйылас, кевмысяна синъясӧн видзӧдліс сэні ӧтчукӧрӧн сулалысь пассажиръяс вылӧ:
— Ребята!
Княжев ёрт!
Отсалӧй меным!
Нӧсилка вӧчам...
— Мый ми нинӧм огӧ гӧгӧрвоӧй али мый?
Отсалам.
Княжев видзӧдліс пассажиръяс вылӧ.
— Жаль, мужчинаяс миян этшаӧнӧсь.
— Со аддзанныд, кытчӧдз вайӧдӧ безалаберностьыд! — бара заводитіс горзыны лейтенант.
— Мортӧс калечитінныд!
— Митя, мыйла нӧ горзан та йылысь, — некод вылӧ видзӧдтӧг гӧтырыс кутіс успокаивайтны сійӧс.
— Горзӧмнад нинӧм он отсав.
— Но, тайӧ безобразие!
Веськодя видзӧдны преступник вылӧ.
— Митя!
Ме кора тэнӧ, ланьт!
Василий уськӧдчис места вывсьыс да конъясигтыр лэччис кустъяс пиӧд увлань, ю берег дорӧ, перйис потшӧсысь кык потш да вайис пельпомъяс вылас машина дорӧ.
Заготовитель тэрыба пӧрччис ассьыс паськыд брезентӧвӧй плащсӧ, а ачыс коли кутшӧмкӧ ичӧтик важмӧм дзескыд пинжака.
Потшъяссӧ сюйисны гугӧдӧм сос пытшкӧдыс, а плащсӧ кизялісны став кизьяснас.
Плащ вылас пуктісны брезент тор, коді туплясис кузовын.
Став тайӧ сооружениесӧ кытсюрӧ кӧрталісны гезъясӧн.
Артмис ыджыд, тешкодь нӧсилка.
Василий да Княжев «Терпитышт, другӧ, терпитышт...» меліа шуаліг, кыдз вермисны видзчысьӧмӧн, ӧтиыс — киняулӧдыс, мӧдыс — няйт сапӧгъясӧдыс, пуктісны нӧсилка вылӧ.
Зонмыс эз ойӧст, эз горӧд, сӧмын пинь пырыс кыскис ас пытшкас воздухсӧ.
— Сідзкӧ, кыдзи сёрнитчам? — Княжев видзӧдліс нӧсилка дорын сулалысь йӧз вылӧ. — Колӧ сідз, медым выныс лои ӧткодь.
Ме нуны кута, шуам, Сергей Евдокимовичкӧд, — Княжев индіс йӧжгылясьысь заготовитель вылӧ.
Мӧдыс покорнӧя довкнитіс юрнас. — Тэ, Дергачев, нуны кутан лейтенанткӧд.
— А ме лыддя... — шуис младшӧй лейтенант, — ми не долженӧсь некытчӧ нуны!
Колӧ дзик пыр жӧ корны врачӧс да участкӧвӧй милиционерӧс.
Тайӧ став кад чӧжыс Василий первойысь шуис паныд:
— Ог пышйы, энӧ полӧй...
ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлыны — кадыс абу.
— Судлы важнӧ, медым ставыс коли места вылас, кыдзи вӧлі.
— Митя, абу жӧ лӧсьыд!
Ой, енмӧй, кутшӧм яндзим!
— Наташа, тэ он гӧгӧрво!
Нывбабаяс, кодъяс ӧнӧдз век на шогсигтыр ышлолалісны, пыр жӧ шыасисны:
— Дыш нунысӧ сылы.
— Сапӧгъяссӧ няйтӧсьтны полӧ.
— Тані мортыс куланвыйын, а сійӧ...
— А мый нӧ, бабаяс, шензянныд — йӧз вомад пиньыд оз вись.
— Образованнӧй, том...
— Ӧнія том йӧзлӧн сӧвестьыс мак тусь ыджда жӧ.
— Митя, тэ нуан! — шуис Наташа.
Пельпомъяссӧ сійӧ лэптӧма, киясыс нервнӧя вӧрӧдӧны шӧвк кӧсынка помъяссӧ.
Веж пу кор сибдӧма сылӧн кудриа юрсиас, кӧсичаас сибдӧма ичӧтик няйт чут, — мичаник чужӧмыс лоӧма гӧрд пятнаӧсь, челядь сяма руд синъясас доршасьӧ синваыс.
— Митя, тэ нуан!
Тэ он ӧткажитчы.
— Наташа, тэ он гӧгӧрво...
— Ме ставсӧ гӧгӧрвоа, ставсӧ!
Митя!
Тэ нуан!
Либӧ...
— Мый — «либӧ»?
— Либӧ ме бӧр муна гортӧ.
Ог кут овны тэкӧд!
Ог вермы!
Кутшӧм тэ!
Кутшӧм тэ вӧлӧмыд абу бур!
— Наташа!
Наташа топӧдіс синъяс бердас крепыда чабыртӧм кулакъяссӧ, ӧти кулак письыс чурвидзис кӧч пель моз кӧсынка помыс.
— Наташа!
Лейтенант пуктіс кисӧ сылы пельпом вылас, но Наташа тракнитчис.
— Эн вӧрзьӧд менӧ!
<ns>Не-на-ви-ди-та</ns>!
Ог кӧсйы аддзыны!
Кутшӧм тэ!.. — Сійӧ босьтіс кияссӧ чужӧм бердсьыс, топӧдіс найӧс кӧсынкаыскӧд тшӧтш морӧс бердас да воськовтіс Княжев дорӧ:
— Ме нуа!
Ме!
Энӧ полӧй, ме ён!
Ме верма...
Сӧмын энӧ корӧй сійӧс сэсся!
Оз ков!
Энӧ корӧй!
Кутшӧм сійӧ!
Кутшӧм сійӧ!
Княжев шӧйӧвошӧмӧн малаліс банбоксьыс ранасӧ, а Василий, коді сулаліс сыкӧд орччӧн, кӧрис плешсӧ.
Тайӧ здукас сійӧ быдторйысь нювсис.
Нывбабаяс бара кутісны шӧпкӧдчыны.
— Сюрӧма нывкаыслы...
— Нэм чӧжыд сэсся гӧрдӧд идол вӧсна.
Младшӧй лейтенант сулаліс йӧз водзын, выль кителя, кытысь кык кизь вӧлі орӧма яйнас, а мукӧдыс век на югыда дзирдалісны.
Детинкалӧн кодь чурвидзысь пельясыс ыпъялісны, кыдзи первойя пуж бӧрын клён кор.
— Мый сэні сёрнитны, — чорыда шуис Василий. — справитчам, — и копыртчис нӧсилка дорӧ.
Княжев босьтіс мӧдар помӧдыс, чуймис:
— О-о!
Сьӧкыд вӧлӧма!
Раненӧй ойӧстіс.
Бокногӧн, воськов бӧрся воськов, медым нӧсилкаыс эз инмы кустъясӧ, найӧ петкӧдісны туй вылӧ.
Нӧсилка бӧрся вӧрзисны: заготовитель да лейтенантлӧн гӧтырыс, коді шогпырысь сульсьыліс кӧсынка помас.
Нывбабаяс шӧпкӧдчисны ас костаныс, довкйӧдлыштісны юрнаныс, горӧдісны:
— Миянлы отсавны али мый?
— Кольччӧй, нуам! — мырдысьӧн вочавидзис Княжев.
— Вот ми тані чукӧртам, сэсся, гашкӧ, и вӧтӧдам.
Лейтенант век на сулаліс бок вылас пӧрӧм машина дорын, видзӧдіс муас да сапӧг нырнас кодйис мусӧ.
Ичӧтик процессия шойччыштіс туй бокын да мӧдӧдчис водзӧ пӧкат выліӧд.
Первой найӧс гӧра йылыс сайӧдіс коскӧдзыс, сэсся пельпомъясӧдзыс, и медбӧрын саялісны дзикӧдз...
Сӧмын ас местаас век на важмозыс сьӧдвидзис из.
Заводитіс тӧдчымӧн пемдыны.
Ю дорсянь ыркнитіс уль ру, вӧрзьӧдіс пуяслысь коръяс.
Нывбабаяс чукӧртісны кӧлуй, ньӧжйӧник сёрнитісны ас костаныс, быттьӧкӧ сэні лейтенантыс эз вӧв.
Друг сійӧ чатӧртіс юрсӧ, видзӧдліс гӧгӧрбок туплясьысь бельё вылӧ, нервнӧя бергалыштіс места вылас, мыйкӧ, тыдалӧ, корсис, буракӧ, фуражкасӧ.
Эз аддзы, ӧвтыштіс кинас, уськӧдчис туй вылӧ.
Туй вылас петігӧн сійӧ конйыштчис, бӧр чеччис да чотігтыр, котӧрӧн уськӧдчис сылань, кытчӧ мунісны нӧсилкаӧн.
— Гӧгӧрвоис, буракӧ.
— Яндзим лои.
— Нылыс бур сьӧлӧма веськалӧма.
— Этатшӧмъясыд сӧмын нӧксӧ чунялӧны.
Старука ышлолалігтыр кӧрталіс тыртӧм кӧрзинасӧ чышъянӧн, чеччис да матыстчис восьса чемодан дорӧ.
— О-ко-ко!
Кӧлуйсӧ налысь разӧдіс.
Чукӧртны колӧ, донаяс.
Тожӧ ӧд найӧ, пӧди, чукӧртісны, лӧсьӧдчисны овны.
О-ко-ко!..
6
Кокъяс пыдӧ вӧйӧны кизьӧр няйт пытшкӧ.
Василий кӧть и бӧрйис нӧсилка вылӧ медся вӧсньыд потшъяссӧ, налӧн помъясыс век жӧ кызӧсь, сьӧкыд кутны, чуньяс оз шымыртны.
Раненӧйыс сьӧкыд.
Муртса-муртса зыркнитӧмысь сійӧ ойӧстӧ.
Кызь кымын воськов бӧрын Василий, коді муніс водзын, кутіс чувствуйтны, мый сійӧ кӧ ӧні оз сувт, то оз вермы кутны потш помъяссӧ, и раненӧй усяс няйтас.
— Николай Егорович, — эбӧссьыс усьӧмӧн горӧдіс сійӧ Княжевлы, — кежлам бокӧ.
Ог вермы.
Пола — уськӧда...
Нӧсилкасӧ ньӧжйӧник пуктісны туй бокӧ, юждӧм эжа вылӧ.
Княжев ышловзис:
— Сьӧкыд вӧлӧма другыд.
Бӧрвылын муні, куш сапӧгъяссӧ нуи, и то мудзи.
Василий чабраліс мудзӧм кияссӧ.
Зон куйліс мыш вылас, коксӧ пидзӧсъясас муртса кусыньтӧмӧн, кынӧмсӧ кияснас кутігтыр; чужӧмыс сылӧн вӧлі век на гӧрд, кыдзи сӧмын на пывсянын пывсьӧм мортлӧн кодь.
Заготовитель жальпырысь видзӧдіс тэрыба вӧрысь синъяснас раненӧй вылӧ.
— Кыкнад некыдзи огӧ вермӧй нуны, — шуис сійӧ. — Вайӧй нёльӧн.
— А кӧні нёльӧдыс? — юаліс Василий. — Нывсӧ он заставит.
— Мыйла, ме верма.
Нуамӧй, ме кора.
— Ещӧ мый!
Кияс небось оз орны, — Василий копыртчис нин нӧсилка дорӧ, медым кутчысьны потш помъясӧ.
— Эн дур, Дергачёв.
Мортыс буртор сӧветуйтӧ, — ӧлӧдіс сійӧс Княжев. — Тэ ӧні, тӧдан, дась став вылас.
Но-но, нылук, босьт вай кок дорӧдыс ӧти помсӧ...
Веськыдсӧ, веськыдсӧ — сэті лӧсьыдджык кутнысӧ.
Ме — юрладорас, Василийкӧд ӧтвылысь.
Сергей Евдокимович, мый виччысян?
Но-ко, ӧтпырйӧ!..
Лэптім...
Ньӧжйӧник, ньӧжйӧник...
Нинӧм, другӧ, терпит, кыдзкӧ вайӧдам местаӧдз.
Мӧдӧдчим...
Но нёльӧныслы нильӧг туй вывтіыс мунны вӧлі сьӧкыдджык.
Мӧдӧдчигас жӧ нӧсилкаыс качнитчис, раненӧй ойӧстіс.
— Видзчысьӧмӧнджык!
Энӧ йӧткӧй бӧрсяньыс!
Кутіс матыстчыны кызь ӧтиӧд километрӧвӧй столб, сэтысь тӧдчӧ нин вӧлі цифраыс.
Нӧсилка дорӧ друг локтіс чотысь лейтенант.
Здук мында сійӧ восьлаліс орччӧн гӧтырыскӧд.
Кияснас потш помас кутчысьӧмӧн гӧтырыс сьӧкыда перйыліс няйт пиысь резинӧвӧй ботысӧ, муніс юрсӧ копыртӧмӧн, весиг эз казяв верӧссӧ.
— Наташа, вай меным...
Наташа эз вочавидз.
— Кылан?
Вай ме нуа.
Тэныд ӧд сьӧкыд.
Но...
— Эн мешайт.
— Ме скӧрмылі...
Но, вай ме босьта.
Лейтенант кутчысис потш помас.
Нӧсилкаыс тракнитчис, раненӧй ойӧстіс.
— Вешйы!
И тані мешайтчан.
— Наташа...
— Эй, коді сэні тойласьӧ?
Кеж! — бергӧдчывтӧг горӧдіс Княжев.
— Ёртъяс, ёртъяс! — уськӧдчис водзӧ лейтенант. — Сувтлам здук кежлӧ.
Ме босьта.
— Мун, мун, — скӧрысь горӧдіс Василий. — Гартчан тані кок улас.
— Тэкӧд оз сёрнитны!
— Он кӧ сёрнит, эн и сюйсьы.
Нёль морт сьӧкыда лойисны кокъяснас няйтсӧ.
Лейтенант, лёзь юрсиа, пӧлӧса пукалысь кителя, расстроитчӧм блед чужӧма, чотігтырйиыс ва гӧпъясӧ тувччаліг, муніс бокӧдыс да синсӧ эз вештыв гӧтыр вывсьыс.
— Наташа...
Ме ӧд мыжа.
Ме, збыльысь, кӧсйи...
Наташенька, меным ӧд яндзим.
Прӧстит.
Кылан, прӧстит...
Наташа эз ӧтвечайт, и сылы вӧлі не таӧдз: чукрасьӧм кӧсынкаыс ӧшаліс ӧти пельпом вылас, гӧгрӧсмӧм синъясыс дугдывтӧг видзӧдісны потш пом кутысь кияс вылӧ.
Муртса водзынджык ӧтмоза бовъялісны раненӧйлӧн пидзӧсъясыс.
— Наташенька, вай ме нуа.
Ме мыжа, ставсьыс мыжа.
— Тэ мый менсьым коран?
Тэ налысь...
Став водзас мыжа.
— Мыжа.
Да, да мыжа, — радпырысь жӧдзыштіс гӧтыр дорас лейтенант.
Гӧтырыс нинӧм эз шу.
Сэки лейтенант уськӧдчис водзвылын мунысьяс дорӧ, видзӧдлывліс то Княжевлы, то Василийлы чужӧмас да заводитіс:
— Ребята, извинитӧй...
Чӧртыс тӧдӧ, кыдзи артмис.
Сувтлӧй, ребята.
Но, ме кора...
Сӧмын здук кежлӧ.
Вай ме нуышта.
— Ладнӧ, — сӧгласитчис Княжев да кежис боклань.
Раненӧйӧс пуктісны километрӧвӧй столб бокӧ.
Наташа веськӧдчис, кутіс лӧсьӧдны плеш вылас усьысь юрсисӧ.
— Но босьт ли мый ли! — лейтенантлы скӧрысь шуис Василий.
— Быд вит воськов бӧрын сувтам.
Тадзитӧ ми асылӧдзыс Утряховоӧдз огӧ воӧй.
— Да, да, колӧ ӧдйӧджык.
Дзик пыр, дзик пыр.
Таті ӧд абу нин ылын.
Ӧні ми нёльӧн, — друг кутіс ноксьыны лейтенант и, Василий вылӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс друг видзӧдлӧм бӧрын, шыасис:
— Кылан, друг, прӧстит менӧ.
Збыльысь шуа, йӧй ме.
Вай ме водзас сувта.
Вай, вай.
— Ладнӧ, ладнӧ, веж гӧтыртӧ, — ӧбидитчытӧг нин шуис Василий.
— Дугды вай.
Тэ мудзин.
Ме — водзас, тэ — Наташа местаӧ.
— Тырмас тӧргуйтчыны.
Сувт аслад местаӧ, — скӧрысь шуис Княжев.
Лейтенант сувтіс заготовителькӧд орччӧн.
Няйт туй весьтын бара заводитіс бовъявны нӧсилка.
Нёль сапӧг пара — ӧти, паськыд гӧленя кирзӧвӧй — Василийлӧн, мӧд — кучик сапӧгъяс — Княжевлӧн, важиник, чукрассьӧм — заготовительлӧн, да хромӧвӧй, стӧч кокъяс сертиыс — лейтенантлӧн, — бара заводитісны лойны няйтсӧ.
Наташа муніс бокӧдыс.
Ньӧжмыда вӧрысь слабмӧм кияс сертиыс тӧдчис сылӧн ёна мудзӧмыс.
Сійӧ столбсяньыс, коді коли на мышкӧ, Утряховоӧдз, кӧні вӧлі фельдшерскӧй пункт, — ӧкмыс километр.
Туй бокын сулалысь кустъяссӧ сьӧкыда нин вӧлі позьӧ торйӧдны мусьыс.
Руд небесаыс лои ещӧ на пемыдджык.
Пемдіс и туйыс.
Сӧмын пемыд пятнаясӧн сэні тӧдчисны ва гӧпъяс.
7
Тюлевӧй занавескаяс пыр, вазьӧм стеклӧ ӧшиньяс пыр войся пемыдас комнатаясысь сявкйисны-усины би югӧръяс.
Югӧръяс улын тіраліс эзысь бус — посни зэр тусьяс.
Сэні, комнатаясас, ставыс лючки-ладнӧ, спокойнӧ: сапӧгъяссӧ пӧрччӧмӧн, куш улыс дӧрӧм кежсьыс йӧз ветлӧдлӧны краситӧм кос джодж кузя, пуксялӧны ужнайтны да сёрнитӧны чорзьӧм турунъяс йылысь, поводдя йылысь, асланыс овмӧс йылысь, то курӧгыс дугдӧма колькъявны, то потшӧсыс пӧрӧма...
Сэні век сэтшӧм жӧ олӧм, сӧмын боксянь, кор суас ыджыд шог, аддзан сылысь бурсӧ да мичсӧ.
Сӧмын нёль морт, мудзӧмысла конъясигтыр, корсюрӧ чорыда ёрччиг, ньӧжйӧник кыскисны-нуисны Утряхово сиктӧд, шоныда югъялысь ӧшиньяс дорті, сьӧкыд нӧсилка.
Лейтенантлӧн гӧтырыс, кодлы подробнӧя висьталісны, кӧні олӧ фельдшерица, котӧртіс водзӧ, предупредитны сійӧс.
Водзын, мыльк йылын, кыдз быттьӧ скупа югъялысь сиктса керкаяс вылын ыджыдаліг, дзирдалісны МТС-лӧн югыд биясыс.
— Со эсійӧ керкаас...
Эн крута кеж, — индіс Княжев.
Кильчӧ помын, синъяс весьтас карасин лампасӧ кутігтыр, пельпомъяс вылас пальтосӧ плавгӧмӧн, найӧс встретитіс фельдшерица.
Сы мышсянь восьса ӧдзӧсӧд видзӧдіс Наташа.
Кӧтасьӧмаӧсь, няйтӧсь, чӧв олысьӧсь, карасин лампалӧн пемыд би югӧр улын сьӧд чужӧмаӧсь да страшнӧйӧсь, лёкысь нускигтыр, нёль морт кайисны кильчӧ вылӧ; виччысьтӧг потш помыс инмыліс ӧдзӧсӧ; раненӧй ойӧстӧмӧн прӧститчис зэра сьӧд пемыд войыскӧд.
Комнатаын, кодӧс вӧлі югдӧдӧма син доймытӧдзыд югыд сё свечаа лампаӧн, кыліс медикаментъяс дук, шкапын стеклӧ сайын дзирдалісны пузырёкъяс да никелируйтӧм кӧрӧбкаяс.
Стен пӧлӧныс — паськыд еджыд медицинскӧй скамья.
И тайӧ югыд еджыд комнатаас грубӧя вӧчӧм ва няйт нӧсилкаыс, кӧні куйліс раненӧй, кажитчис кусӧкӧн, кодӧс нетшыштӧмаӧсь да вайӧмаӧсь татчӧ шуштӧм пеж туй вылысь.
Нӧсилкасӧ вайысь йӧзыс кӧтасьӧмаӧсь, няйтӧсь, сразу омӧльтчӧмаӧсь, зумышӧсь, сӧстӧмлунсьыс чуймӧмысла сулалісны вӧрзьӧдчытӧг асланыс местаын, полісны видзчысьтӧм движениеӧн няйтӧсьтны мыйкӧ.
Фельдшерица, беринӧсь мисьтӧм гӧгрӧс чужӧма, повзьӧмысла пӧлыньтчӧм кыз вомдоръяса ныв, корис:
— Петӧй ставӧн, пӧжалуйста.
Тані сідз некӧн бергӧдчыны.
Ме видлавны кӧсъя...
А нылыс мед кольччӧ, отсалас меным.
Кокъяснысӧ вылӧ лэпталігтыр, быттьӧкӧ эз джоджӧд, а эжа вывті муніг, медым не пыркӧдны лысвасӧ, ӧти бӧрся мӧд нёльнанныс петісны коридорӧ, кӧні скамья вылын дзузгис карасин лампа.
Княжев перйис папирос пачка, ёрччыштіс, чабраліс да бӧр сюйис зептас, — папиросъясыс вӧліны кӧтасьӧмаӧсь.
Лейтенант перйис ассьыс портсигарсӧ.
— Босьтӧй.
Менам косӧсь.
Портсигарас вӧлі сӧмын кык папирос.
Ӧтисӧ босьтіс Княжев, мӧдсӧ лейтенант мыччис Василийлы.
— Да тэ ачыд курит.
Сэсся ӧд абу, — ӧткажитчис Василий.
— Меным оз ков куритнысӧ.
Ньӧти.
Босьт.
Ывла вывсянь кыліс кӧртӧ кучкалӧм — ӧти, мӧд, коймӧд, нёльӧд...
Звӧнитісны часъяс.
Княжев тэрыба пуджыштіс ва плащ соссӧ:
— Со ӧд — дас ӧти час нин...
А менӧ, кӧнкӧ, виччысьӧны.
Районсянь специальнӧ звӧнитлі, медым бригадиръяс кольччисны.
Чайті, час квайт-сизим кежлӧ воа.
Извинитӧй, ребята, ме муна.
Ӧні метӧг ставыс ладмас.
МТС-са директорлысь кисӧ кутліг Василий видзӧдліс сылы синмас да сьӧлӧмсяньыс шуис:
— Аттьӧ тіянлы, Николай Егорович.
Аттьӧ.
— Тайӧ нин мыйысь?..
— Да, кыдз нӧ, отсалінныд...
Аттьӧ.
— Висьталан жӧ мыйкӧ.
Татшӧмторъяссьыд аттьӧтӧ оз висьтавлыны.
Директор мунӧм бӧрын Василийлы лои шуштӧм.
Муніс морт — сылӧн сӧветчик, сылӧн мыджӧд, а ӧні ни лейтенанткӧд, ни заготовителькӧд сэтшӧм ӧдйӧ он сёрнитчы.
Регыд и найӧ мунасны...
Сэки — дзик ӧтнасӧн.
Вӧч, мый кӧсъян, мый кужан.
«Участкӧвӧй милиционерӧс колӧ корсьны...»
Думайтігтыр Василий чабраліс киас папирос помсӧ.
Лейтенант терпитны вермытӧг видзӧдлывліс фельдшерица комната ӧдзӧсӧ.
Заготовитель пукаліс скамейка дорышын кияссӧ пидзӧсъяс вылас пуктӧмӧн, быттьӧ виччысис, кор сійӧс примитас начальство.
Недыр мысти воссис ӧдзӧс, петіс фельдшерица да локтігмозыс пӧрччис ас вывсьыс халатсӧ.
— Дзик пыр жӧ колӧ сійӧс нуӧдны Сук Ягӧ хирург дорӧ, — шога шуис сійӧ. — Сылӧн пытшкӧсса кровоизлияние.
Чайта, мый мускыс лючки-ладнӧ.
Кынӧмас оз позь инмӧдчыны, дойысла кельдӧдӧ.
Хирургыс миян бур, сійӧ ставсӧ вӧчас.
Сӧмын эськӧ нуӧдны...
Волнуйтчӧмысла да шӧйӧвошӧмысла нывлӧн чужӧмыс ыпъяліс, весиг вошӧмаӧсь берин чутъясыс.
— А мыйӧн? — чӧв олыштӧм бӧрын юаліс Василий. — А мыйӧн нуны?
Луннас эгӧ вермӧй машинаӧн прӧйдитны, а кытысь нин войнас.
— Вӧлӧн оз жӧ позь.
Треситас, туй вылас вермас кувны.
— Кияс вылын позьӧ ӧкмыс километр нуны, но не комынӧс.
— Кыдз нӧ сэсся? — шыасис лейтенант. — Кувны мортыслы?
Ми сійӧс спаситім, кыским, а сійӧ кулас.
Хирургсӧ колӧ татчӧ корны!
Тайӧ кокньыдджык, чем раненӧйӧс нуны.
Мед дзик пыр жӧ петӧ.
Гӧгӧрвоанныд ті, колӧ мортсӧ спаситны.
— Ладнӧ, ме вызовита.
Но бурджык вӧлі эськӧ больничаӧ, сэні став условиеяс.
Сложнӧй операцияяс вӧчны менам тані нинӧм абу.
— Кывкутӧмысь поланныд! — скӧрмис лейтенант. — Условиеяс абуӧсь!
Мукӧдтор кӧ огӧ аддзӧй, мед локтӧ, мед спасайтӧ мортыслысь олӧмсӧ!
— А мыйӧн хирургыс локтас? — юаліс Василий. — Тэ эн думыштлы?
— Районын аддзасны машина.
Аддзасны!
— Кывзы, друг, ме сэтшӧм шофёр, ставсӧ аддзылі, тэ верит меным: войнас некутшӧм машина оз прӧйдит.
Некутшӧм!
— Асылӧдзыс кувны вермас, — шуис фельдшерица.
— Верзьӧмӧн!
Мед вӧв босьтӧ!
— Верзьӧмӧн?
Мый ті? — фельдшерица ӧвтыштіс кинас. — Комын километр прӧйдитны верзьӧмӧн — колӧ лоны кавалеристӧн.
А Виктор Иванович, кӧнкӧ, нэм чӧжыс седлӧас эз пуксьыв.
Весиг тешкодь та йылысь думайтны.
Ставӧн ланьтісны.
Видзӧдалісны скамья вылын ӧзйысь лампасянь стенын артмысь ассьыныс кузь вуджӧръяссӧ.
Василий друг кучкис аслыс плешкас:
— Эм!
Нуам!
Лоас транспорт!
— Кутшӧм?..
Кӧні?..
— Трактор!
Котӧрта ӧні МТС-ӧ, пока Княжев эз мун.
Кора сылысь трактор да тракторнӧй додь.
Тракторыдлы мый?
Сійӧ кокниа прӧйдитас.
А доддяс оз кут тракйыны, зыбкаын моз вайӧдам.
Ме — МТС-ӧ!
— А ме сэк кості почта вылӧ котӧртла.
Звӧнитла больничаӧ, хирургӧс кора телефон дорӧ.
— Ме МТС-ӧ жӧ, — шуис лейтенант. — Ӧтлаын корсям Княжевӧс.
Заготовитель, коді век на пукаліс скамья вылын бокын да сёрнитігас эз на шулы ни ӧти кыв, ӧні вӧрзис да дженьыдика шуыштіс:
— Оз сет.
— Мый оз сет? — Василий бергӧдчис сы дорӧ.
— Княжев трактортӧ оз сет.
— Тайӧ нин мыйла?
— Ме сійӧс тӧда.
Оз сет.
— Но, другӧ, чӧв олін, чӧв олін, да шнёпкин жӧ, быттьӧ зарни койыштін.
Кыдз нӧ сійӧ оз сет, кор ачыс, миянкӧд ӧтлаын, аслас гӧрб вылын нӧсилкасӧ кыскис.
Николай Егорович абу сэтшӧм морт, мед отсӧг оз сет.
Мӧдім, лейтенант.
— Бур эськӧ вӧлі, ме кӧ ӧшибитча.
Тэрыба восьлалігтыр найӧ кыкӧн мунісны мыльклань, кӧні ӧзйисны МТС-лӧн биясыс.
Лейтенант кӧдзыдысла топӧдліс морӧс бердас кительсӧ, йӧжгылясис, котӧртліс водзлань, тешкодя видзӧдлывліс Василий вылӧ.
Тӧдчӧ вӧлі, сылы окота мыйкӧ висьтавны — и оз решайтчы.
Василий виччысис, мый вот-вот сійӧ заводитас, но лейтенант сідзи и чӧв оліс МТС контораӧдз, сӧмын кильчӧ помас, ӧдзӧс водзас нин ышловзис:
— Яндзим...
Чӧртыс мед босьтӧ!
Яндзим!
8
МТС-са директор Княжев абу на мунӧма гортас.
Кабинет ӧдзӧс сайсяньыс вӧлі кылӧ, кыдзи сійӧ аслас вӧсни гӧлӧсӧн скӧрысь кодӧскӧ видӧ:
— Тожӧ меным бур дядь!
Миян эм договор, законнӧй документ, кырымалӧма кыкнанладорсяньыс, печатьяс шлёпйӧдлӧма.
Ог, ме сы вомӧн чеччавны ог кӧсйы...
Этша ӧмӧй нин менӧ видлісны районын...
А-а, ребята!
Мый лоис?
Княжев чеччис пызан сайсьыс.
Директор вӧлі сійӧ жӧ гимнастёркаа, ва да няйт плащыс ӧшаліс стенас.
Пызан дорын пукаліс чорыд рыжӧй уска да син вылас ӧшйӧм кыз синлапъяса мужчина. Сійӧ кыпӧдіс юрсӧ да интересуйтчигтыр мӧдіс дзоргыны пырысьяс вылӧ, — колӧ лоны, кывлӧма нин кызь ӧтиӧд километрын лоӧм несчастье йылысь да гӧгӧрвоис, кодъяс пырисны.
— Николай Егорович, — шыасис Василий, — омӧль делӧыс.
Колӧ дзик пыр жӧ зонсӧ мӧдӧдны Сук Яг карса больничаӧ операция вылӧ.
Фельдшерица котӧртіс звӧнитны хирурглы.
Княжев жалитӧмпырысь шлочкерис вомнас, но нинӧм эз вочавидз.
Код тӧдас мыйла, но Василийлы тайӧ здукас кажитчис, мый сійӧ шуис эз сідз, кыдзи кӧсйӧ вӧлі, а слабиника, веськодя, сылӧн кывъясыс пӧшти эз вӧрзьӧдны сьӧлӧмсӧ Княжевлысь, а кыпӧдісны сӧмын неуна жалитыштӧм.
Да и ачыс Княжевыс кажитчис ӧні не сійӧн, коді сыкӧд орччӧн няйт туй кузя кыскис сьӧкыд нӧсилка.
Сійӧ вӧлі пызан сертиыс ёна джуджыдджык, гимнастёркасӧ зэлӧдіс паськыд морӧсыс, а чужӧм вылас тӧдчис мыйкӧ кӧзяинлӧн кодь, властнӧй, стрӧг.
— Николай Егорович, — ещӧ на полӧмӧнджык шуис Василий, — кыдзкӧ колӧ мӧдӧдны.
— Вот бедаыд, кыдз нӧ тайӧс вӧчны?..
Задача...
Фельдшерскӧй пунктлӧн вӧв эм.
— Оз позь вӧвнас, зыркӧдас, кулас туй вылас.
— За-а-дача.
Василийлы вӧлі яндзим эз ас вӧснаыс, а Княжев вӧсна.
А сійӧ зумыштчис, некод вылӧ эз видзӧд, дзебис синъяссӧ.
— Трактортӧ вайӧй.
Тайӧ дзик ӧти позянатор, — Василий мыш сайсянь решительнӧя шуис лейтенант.
— Трактор?..
М-да-а...
Тракторыс, ребята, абу транспортнӧй машина, а рабочӧй.
Некыдзи ог вермы распоряжайтчыны государственнӧй машинаӧн, используйтны сійӧс не аслас назначение серти.
— Николай Егорович! — Василий чувствуйтіс, кыдзи чужӧмас ыльнитіс вирыс. — Морт жӧ кулӧ!
Не меным тіянлы тайӧс висьтавны.
Колӧ трактор да прицеп...
А ті кӧ сійӧс онӧ сетӧй, кулас...
— Сыын и делӧыс, мый ни объяснитны меным, ни агитируйтны менӧ оз ков.
Ме вӧчи ставсӧ, мый меысь личнӧ зависитіс. — Княжев видзчысьӧмӧн инмӧдчыліс чуньнас банбокас, ранаас. — Тракторъясыс кӧ эськӧ вӧліны менам аслам...
— Артмӧ: мед мортыс кулӧ!
Да кыдзи тіянлы абу яндзим, директор ёрт! — Кельдӧдігтыр лейтенант уськӧдчис пызанлань.
Княжев видзӧдліс сы вылӧ да серӧктіс:
— Тэ, дона друг, буракӧ, неважӧн на тайӧ жӧ гӧлӧснас дзик мӧдпӧлӧс песня сьылін.
Лейтенант скӧрмис, чабыртіс кулакъяссӧ.
— Да, сьылі.
Да, ме вӧлі подлец, эгоист!
Шуӧй, кыдзи окота.
Сьӧвзя сы вылӧ!
Но вайӧй трактортӧ!
Тіян абу правоыс не сетны.
Кыланныд!
Правоыс абу!
— Вот сійӧ и эм — правоыс абу, — вочавидзис директор.
— Сэтшӧм скӧрысь кӧ нин сёрнитанныд, то ковмас мыйсюрӧ петкӧдлыны...
Княжев кыскис пызан йӧрсӧ, копыртчис да мыйкӧ корсьыштіс сэтысь, перйис бумага да мыччис:
— Лыддьӧй.
Василий босьтіс бумагасӧ, лейтенант, гораа лолалігтыр, нюжӧдчис сы дорӧ жӧ.
«Утряхово да Сук Яг МТС зонаясса уна колхозъяс оз тыртавны коськӧм гӧрӧм кузя планъяс.
Тракторъяс сулалӧны.
Частӧ найӧс используйтӧны оз асланыс назначение серти.
Муяс вылын уджалӧм пыдди тракторъясӧн кыскалӧны кирпич да вӧр.
Напоминайтам, мый исполкомлӧн тавося июнь 17 лунся решениеӧн МТС-ясса директоръяслы категорическӧя запретитӧма используйтны тракторъясӧс кыдзи транспортнӧй машинаяс.
Сук Яг райисполкомса председатель А. Зундышев».
— Со кутшӧм делӧыс, дона другъяс.
МТС-ын ме абу удельнӧй князь, а сӧмын директор.
Княжев бӧр босьтіс бумагасӧ.
— И, кыдзи директор, ме обязан подчиняйтчыны вылынджык сулалысь организацияяслӧн распоряжениеяслы.
— Николай Егорович! — Василий вӧлі дась нин бӧрддзыны. — Тракторыс колӧ оз кирпич кыскавны, оз вӧр кыскавны.
Неужели чайтанныд, мый тіянӧс кодкӧ кутас кӧритны, мый ті сетінныд трактор, медым спаситны мортӧс.
— Кӧритасны, да ещӧ кыдзи.
Тэ вот верман ручайтчыны, мый тайӧ тракторыс оз жугав тайӧ пеж туй вылас?
Он, он вермы.
А тракторсӧ виччысьӧны, шуам, «Передовик» колхозын.
Звӧнитасны сэтысянь райисполкомӧ либӧ райкомӧ, норасясны — сэки объясняйтчы, оправдайтчы.
— Но и объясняйтчӧй, оправдайтчӧй, тэныд нӧ сійӧ сьӧкыд, кор сёрниыс мунӧ мортлысь олӧм спаситӧм йылысь, — бара шыасис лейтенант.
Но Княжев быттьӧ эз и кывлы сылысь кывъяссӧ.
— Ог вермы рискуйтны.
Орӧда удж график.
Колхоз кольӧ машинатӧг.
Ог, другъяс, таысь юрӧд оз малыштны.
Рыжӧй уска чӧв олысь мужик кыпӧдіс юрсӧ, видзӧдліс Княжев вылӧ да шуис:
— Этша ӧмӧй ми, Николай Егорович, орӧдлывлам графиктӧ нинӧмабу вӧснаыс?
Пыр миян сідз: ыджыд уджсӧ огӧ вӧчӧй, а ичӧтӧн сійӧс кӧсъям вештыны.
Кыдзкӧ-мыйкӧ бара жӧ.
Зато мортсӧ места вылӧдз нуам.
Княжевлӧн варыш кодь ныра паськыд, небыд чужӧмыс гӧрдӧдіс, и сійӧ ещӧ на вӧсньыдджык гӧлӧсӧн чилӧстіс:
— Некытчӧ шогмытӧм тэ бригадир, Никита.
МТС дорӧ тэнад интересыд сы мында жӧ, мыйта уборщица Настасьялӧн.
Сы вӧсна и огӧ тыртӧй планъяс, сы вӧсна и омӧля уджалам, мый вывті бурӧсь, быд паныдасьысьлы угодитны кӧсъям.
Тӧндзи менӧ этша видісны сыысь, мый «Пятилетка» колхозлы кык трактор сетлім плӧтина дорас изъяс кыскавны.
Аддзысьӧмаӧсь бур йӧз, райкомӧ норасьӧмаӧсь.
Апышті шогсӧ.
А ставсӧ сыысь, мый ӧткажитны эг вермы.
— Кывзӧй, директор ёрт! — пельпомнас лейтенант вештыштіс Василийӧс, локтіс пызан дорӧ.
— Ӧні кӧ ті онӧ сетӧй трактор!..
Кыланныд: ті кӧ онӧ сетӧй, ме бӧр бергӧдча районнӧй центрӧ, ме муна райкомса секретарь дорӧ, муна сійӧ председатель Зундышев дорас, и ме ог лок сэтчӧдз, кытчӧдз тэнӧ оз кыскыны кывкутӧмӧ.
Ӧткажитны мортлы отсӧгын, коді куйлӧ куланвыйын, — преступление!
Кыланныд: кулысь мортлы отсӧг колӧ!
— Видзӧдтӧ, кутшӧм сознательнӧй лои.
Водзджыксӧ дзик мӧд вӧлін, бур друг, уськӧдлы тӧдвылад!
Но лейтенантлӧн кывъясыс, буракӧ, заденитісны Княжевӧс, сійӧ сёрнитіс, и небыд, бабалӧн кодь рам, синъясыс видзӧдлывлісны то Василий вылӧ, то рыжӧй уска мужик вылӧ, кодъяслысь кӧсйис аддзыны кӧть ичӧтик сочувствие.
Но рыжӧй уска дядьӧ зумыша копыртіс юрсӧ, а Василий видзӧдіс сы вылӧ кевмысьӧмӧн.
— Али ме абу морт, али менам сьӧлӧмӧй абу?
Ме ӧд первой шуи — зонсӧ местаӧдз колӧ нуны, нӧсилкаӧ первойӧн кутчыси.
Корӧй раненӧйыслы вир — сета, корӧй сылы дӧрӧм — пӧрчча.
Но тракторыс абу менам, ог ме распоряжайтчы.
Ладнӧ, ребята, весьшӧрӧ огӧ кутӧй видчыны.
Видла сӧгласуйтны, ӧткажитасны — энӧ тшӧктӧй.
Менам и татӧг нин грекыс уна чукӧрмис удж кузя.
Ещӧ ӧтчыд чургӧдны юрӧс, медым сэтчӧ кучкисны, ог кӧсйы.
Княжев пуксис телефон дорӧ, кутіс звӧнитны Сук Ягӧ:
— Барышня!
Ало!..
Барышня!
Йит, донаӧй, менӧ Фомичевкӧд.
Тайӧ Утряховосянь Княжев звӧнитӧ срочнӧй делӧ кузя...
Кыдзи кутшӧм Фомичевкӧд?
Он тӧд?
Райкомса мӧд секретаркӧд.
Первойыс областьын...
Кыдзи абу телефоныс?
А кабинетас кӧ звӧнитлыны?
Ок, несчастье...
Удж вылас абу, мунӧма гортас, а гортас телефоныс абу, — трубкасӧ тупкӧмӧн шуис Княжев. — Барышня, а, барышня!
Ало!
Ало!..
Кыдз эськӧ меным, донаӧй, Зундышевӧс...
Василий видзӧдіс, кыдзи Княжевлӧн плавкӧс гыжъяса ыджыд еджыд киыс ньӧжйӧник разис гартчӧм телефон шнур.
Василийлы лои зывӧк видзӧдны:
кутшӧм ньӧжйӧ, прӧститны позьтӧма ньӧжйӧ вӧрӧ киыс.
Киыс вунӧдӧма кад йывсьыс.
Быд нерв, быд сӧн зэвтчӧма помӧдз: сэні куйлӧ раненӧй, быд здукӧ сійӧ вермас кувны, кадыс кольӧ, колӧ тэрмасьны, тэрмасьны, тэрмасьны, медым мортсӧ спаситны!
А киыс ньӧжйӧ-ньӧжйӧ малалӧ шнурлысь кусыньяссӧ.
Прӧстӧ окота кучкыны киас.
— Вот наказаниеыд! — Княжев пуктіс трубкасӧ, скӧрысь шуис: — Зундышев, вой вылӧ видзӧдтӧг, колхозӧ верзьӧмӧн мунӧма.
Здук мында Княжев пукаліс улӧс мыш вылас ӧшйӧмӧн, ворсӧдчис кынӧм вылас ӧтлаӧдӧм чуньяснас да вомсӧ юмыртӧмӧн видзӧдіс бумага лист вылӧ, кодӧс вӧлі кырымалӧма райисполкомса председатель Зундышев.
Василий да лейтенант синъяссӧ вештывтӧг видзӧдісны Княжевлы чужӧмас, виччысисны, мый сійӧ шуас.
Директор вӧрзьӧдчыліс, ыджыда ышловзис, Василий бокӧд кутіс видзӧдны аслас кабинет ӧдзӧс вылӧ, шуис:
— Ог вермы.
Вай огӧ кутӧй ӧта-мӧдӧс уговаривайтны.
Ог вермы!
— Николай Егорович!
— Огӧ кутӧй уговаривайтны!
Княжев чеччис, паськӧдіс морӧссӧ да кӧдзыда, веськодя кутіс видзӧдны Василий да лейтенант вылӧ.
Найӧ видзӧдлісны ӧта-мӧдныс вылӧ, гӧгӧрвоисны, мый сёрни помасис, директор нинӧм оз вӧч.
— Мунам, — шуис Василий.
Найӧ петігӧн нин Княжев шуис:
— Ме отсалі местаӧдз вайӧдны, ассьым гражданскӧй долгӧс выполниті.
Ӧдзӧс дорас Василий бергӧдчыліс:
— Мый нин!
Чӧв олінныд эськӧ лучшӧ!
Лейтенант ньӧжйӧ содтіс:
— А ме мый кӧсйыси вӧча: топӧдла тэнӧ, бумажнӧй крыса!
Ӧдзӧс клопнитіс-пӧдласис...
Ывлаас найӧ немгӧгӧрвотӧг, кытчӧ тэрмасьӧны, мый кутасны водзӧ вӧчны, уськӧдчисны котӧртны МТС дорысь.
— Нинӧм ог гӧгӧрво, нинӧм!
Мыйла сійӧ сідзкӧ вайис?
Мыйла? — мунігмозыс броткис Василий.
Лейтенант кутчысис юрас:
— Мый сяма йӧз!
Мый сяма йӧз олӧны?
Овлӧны жӧ татшӧмъясыс свет вылас!
Ме эськӧ тайӧ гадсӧ судтӧг...
Кутшӧм подлец!
Кутшӧм подлец!
— А кытчӧ ми котӧртам? — юаліс Василий.
Кыкнанныс сувтісны.
Эз нин зэр, но воздухыс вӧлі уль руа.
Сикт весьтын ӧшалысь васӧд пемыдас кӧнсюрӧ тыдыштлӧны виж би югӧръяс.
Йӧзыс водалӧны узьны.
Налы ставныслы луныс помасис, мыйкӧ дыра оз ков нинӧмысь тӧждысьны.
— Кытчӧ ми?.. — Василий шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс лейтенант вылӧ.
Мыйкӧ колӧ вӧлі вӧчны, кыдзкӧ колӧ отсавны, отсавны дзик пыр жӧ, кадсӧ воштытӧг.
Локны раненӧй дорӧ да шенасьны кинад — оз позь.
— Эм жӧ кутшӧмкӧ начальство.
— Сиктсӧветса председатель эм.
Со и став начальствоыс.
— Мӧдім!
Корсям сійӧс.
Сійӧ тані сӧветскӧй власть.
Сідзи и шуам: прикажит сӧветскӧй власть нимӧн!
Няйт питі шлёпкӧдіг найӧ уськӧдчисны пемыдас, сиктса Сӧветлань.
Мунігмозыс лейтенант броткис:
— Сӧветскӧй власть нимӧн...
Вот кыдз!
Сӧветскӧй власть нимӧн...
И тайӧ кывъяссьыс Василийлӧн кыптіс уверенность — мед видлас Княжев ӧткажитны, мӧдарӧ он бергӧдчы, святӧй кывъяслы паныд он мун.
Мед сӧмын сюрас председательыс, мед сӧмын сійӧ эськӧ, кыдзи районнӧй начальство, эз мун кытчӧкӧ.
9
Вӧлӧмкӧ, сиктсӧветса председательӧс корсьны оз ков.
Семьяыскӧд сійӧ оліс сиктсӧвет бердын, торъя керкаын, и петіс пыр жӧ.
— Мый ывлаас сёрнитны?
Пырам керкаас, — корис сійӧ.
Комната пельӧсъясын кык пызан, пач пасьта вушйӧм шкап, стенас телефон, код гӧгӧр ляскалӧмаӧсь яровизация йылысь плакатъяс, лунтырӧн няйтӧссьӧм джодж, чернила дук...
Но Василийлы здук кежлӧ тайӧ комнатаыс кажитчис лӧсьыдӧн — шоныд, кос, позьӧ вӧлі пуксьыны улӧс вылӧ, пӧттӧдзыд пукавны, шойччӧдны юкалысь кокъястӧ.
Здук мында сійӧ чувствуйтіс, мый ёна мудзис, но пыр жӧ вунӧдіс сы йылысь...
Сиктсӧветса председатель, кузь тушаа, векни морӧса да ыджыд юра морт, кодлы бриттӧм дзор банбокас ӧшйӧма еджыд гӧн, буракӧ, удитлӧма нин пӧрӧдчывны пӧдушка вылӧ, серьёзнӧя кывзіс, ышловзис:
— Видзӧдтӧ, мый лоӧма...
Веськыд беда миян туйясӧн, беда...
Сӧмын мый тіянлы месянь колӧ, некыдз ог гӧгӧрво?
Лейтенант, коді таӧдз вит минута чӧж скӧрысь да гораа объясняйтіс, горӧдіс:
— Отсалӧй миянлы трактор босьтны эсійӧ остолопыслысь.
Трактор!
Ог жӧ кӧшельӧн кыскӧй раненӧйсӧ!
— Николай Егоровичлысь...
Думыштӧмныд!
Да ӧд ме сылы абу указчик.
Сійӧ подчиняйтчӧ районлы.
Кутас-ӧ сійӧ менӧ кывзыны...
— Да ті жӧ тані сӧветскӧй властьлӧн представитель.
Мунамӧй миянкӧд тшӧтш, и висьталӧй кыдзи официальнӧй морт: сӧветскӧй власть нимӧн требуйта спаситны мортӧс!
Спаситны!
— Эк, дона ёртъяс, — председатель жугыля довкйӧдлыштіс юрнас.
— Но, ме шуа, а сійӧ меным: районын пӧ сӧветскӧй власть жӧ и ыджыдджык тэысь, сиктсӧветса фитиль, и эн тшынӧд тані, эм кӧ райисполкомысь бумага.
Улыс дӧрӧм увсьыс восьса морӧсӧдыс тыдаліс чурвидзысь лыяса косіник морӧсыс, лёзь юрсиа юрсӧ копыртӧма: председательлӧн кузь тушаыс ӧні ставнас висьталіс, мый вӧчны сійӧ нинӧм оз вермы.
— Вӧв кӧ эськӧ...
Ме эськӧ дзик пыр вайӧді...
— Кутшӧм чӧртла миянлы вӧлыс!
Сійӧс ми асьным судзӧдам.
Трактор колӧ.
Тэ обязан отсавны раненӧйлы.
Вот и судзӧд, эн ылӧдчы.
— Ті жӧ верстьӧ йӧз.
Ог турецкӧй кывйӧн висьтав: Николай Егорович тані вын, ми тані ставным сы кок улын гартчам.
Сӧмын район вермӧ сетны сылы индӧд.
Вӧв кӧ эськӧ, ме дзик пыр...
Колхозъясса председательяс вылын и ме начальство.
— Неужели тані некод оз вермы тшӧктыны Княжевлы? — лейтенант гӧлӧсын кыліс шӧйӧвошӧм.
— Вот Куманьков кӧ эськӧ...
— Куманьков?..
Коді сэтшӧм Куманьковыс?
— Да райкомысь зональнӧй секретарь...
— Да, эм ӧд и зональнӧй секретарь.
Мыйта начальствоыс гӧгӧр, а некодӧс он вӧрзьӧд! — лейтенант гажмыштіс. — Кӧні сійӧ, кыдзи нин...
Куманьковыс?
— Сійӧ и эм, — век на важмозыс жугыля шуис сиктсӧветса председатель. — Куманьков олӧ Сук Ягын, сэні сылӧн аслас керка, семья, а татчӧ волывлӧ сӧмын недель кежлӧ, либӧ вит лун кежлӧ, узьлӧ со орчча комнатаас, менам кабинетын.
Сэні диван эм, сійӧ диван вылас и узьлӧ...
Век лудікъяс вылӧ элясьӧ...
Василий, коді подчинитчыліс лейтенант энергиялы, чӧв олігтыр переживайтіс сы мышкын, ӧні друг йӧткыштіс ёртсӧ, воськовтіс председатель дорӧ:
— Мортсӧ спаситны колӧ али оз? — сьӧлӧмсяньыс, нора горӧдіс сійӧ. — Ті ставныд тані кер помъяс али йӧз?
Ті ногӧн, мед кулӧ!
И тайӧ нор, мудз гӧлӧсыс, войтӧлӧн моз кыскӧм чужӧмыс, дойяса нюжӧдӧм киясыс действуйтісны сиктсӧветса председатель вылӧ ёнджыка, чем лейтенантлӧн горзӧмыс да грӧзитӧмыс.
Сідз нин улӧ лэдзчысьӧм векни пельпомъясыс ещӧ на ӧшйисны увлань,
сынавтӧм юрсиа, кузь тушаа, укшаль, сійӧ дзикӧдз быттьӧ льӧбзис,
и сылӧн бритчытӧм чужӧм вылас зеркалӧын моз тӧдчис шогсьӧм да шӧйӧвошӧм, кутшӧм вӧлі и Василийлӧн.
— Бур войтыр, — ыджыд кияснас дӧрӧм кизьяссӧ корсигтырйи сьӧлӧмсяньыс шыасис сійӧ бара.
— Бур войтыр, ме эськӧ ӧти здукӧн колхозӧ котӧртлі...
Сапӧг кӧмала да ас вылӧ плаш, плавга — ӧти здук.
Колхозса председательыс тані орччӧн олӧ...
И вӧлӧн зонсӧ нуам.
Зонъясӧс чукӧртам, кыті колӧ — кияс вылын нуам.
Ачым Сук Ягӧдз колльӧда...
А Княжевкӧд меным сёрнитны — сӧмын лишнӧй кад воштыны.
Ен сыкӧд.
Николай Егорович вывті трактортӧ меным не судзӧдны, ог вермы...
Вӧлӧн вай нуам...
Василийлӧн слабмисны кокъясыс...
Сьӧлӧм улас сылӧн мыйкӧ зэвтчис, зэвтчис и ӧні ори.
Эз ло окота корны, кевмысьны, доказывайтны.
— Мӧдім, лейтенант.
Мый сэсся... — кыдзкӧ гӧгӧрвотӧма шуис сійӧ, быттьӧ вом пытшкас кывпас из бергӧдліс.
Но лейтенант кыкнан кинас кутчысис председательлы пельпомъясас да, сы вылӧ скӧрысь видзӧдігтыр, кутіс тракйыны:
— Тэ он вӧвла мун.
Тэ миянкӧд тшӧтш мунан участкӧвӧй милиционер дорӧ.
Мед сійӧ вынӧн перъяс Княжевлысь тракторсӧ.
Кылан тэ, кӧть оружиеӧн, да спаситас мортсӧ!
Председатель покорнӧя довкйӧдліс юрсӧ лейтенант тракйӧмысь и сӧмын мудзпырысь шуыштіс:
— Дуракъяс ті, ребята...
Гӧпъясысь васӧ резігтыр, няйтсӧ лойигтыр найӧ бара уськӧдчисны котӧртны войся сиктӧд.
А сиктсӧвет кильчӧ помын дыр на тыдаліс председательлӧн еджыд дӧрӧмыс.
Кор Василий бергӧдчыліс, сійӧ казяліс тайӧ муртса тыдалысь еджыд фигурасьыс мыйкӧ мыжаӧс, жугыльӧс да сэк жӧ кӧританаӧс.
Лейтенант решитіс ачыс сувтӧдны кокйылас участкӧвӧй милиционерӧс.
— Законнӧ ӧмӧй кольны кулӧм вылӧ мортӧс?
Незаконнӧ!...
Сідзкӧ, ло другӧн, прикажит, раз тэ законъяс видзан.
Пистолетӧн прикажит, он кӧ вермы уговоритны чугун юрӧс... — мунігмозыс сёрнитіс сійӧ. — Кымынӧд нӧ тайӧ керка?..
Коймӧдӧс прӧйдитім, нёльӧдӧс...
Вот тайӧ, буракӧ...
Зымӧд, эн жалит кулакъястӧ...
Видзӧдтӧ, ставыс узьны нин водӧмаӧсь!
Нёль кулакӧн зымгӧм вылӧ дыр эз ӧтветитны.
Медбӧрын ӧдзӧс сайын мыйкӧ грыммуні-уси, кыліс скӧрысь видчӧм, сы бӧрын лэчыд гӧлӧс юаліс:
— Коді шумитӧ?
Мый колӧ?
— Участкӧвӧй тані олӧ?
Медпунктын морт куланвыйын, спасайтӧй!..
— Сідз.
Тайӧ кывсӧ шуис сідзи, быттьӧ сӧтыштіс черӧн кыз небыд пуӧ. Участкӧвӧй милиционер гӧлӧсын тӧдчис эз чуймӧм да шогсьӧм, а решительнӧй дасьлун спасайтны, действуйтны.
Гольснитіс калич, воссис ӧдзӧс, кодкӧ ыджыд, укшаль воськовтіс пемыдас, мунігас мыйкӧ бара уськӧдіс да шуис:
— Пасьтася здукӧн.
Законнӧй порядок лӧсьӧда...
А ті пырӧй ли мый ли...
Пока пемыдінас пельсаясӧ да куранъясӧ зурласигтыр, стенас ӧшлӧм тывйӧ кияснас крукасьліг лейтенант да Василий прӧйдитісны посводзӧд да пырисны югдӧдӧм комнатаӧ, участкӧвӧй вӧлі нин пасьталӧма милицейскӧй кительсӧ да фуражкасӧ, гӧрдӧдӧм кыз сьылінас копыртчӧмӧн корсис лабич увсьыс сапӧгъяссӧ.
— Кытчӧ найӧс воштӧма йӧй бабаыд?..
Дуся!
Эй!
Кытчӧ сапӧгъяссӧ пуктін?
— Да посводзын косьмӧны.
Мыськи.
Сэтшӧм няйт вӧлі, кӧть киад эн босьт, — вежӧс сайсянь кыліс нывбабалӧн унзіль гӧлӧс.
— Чеччы да вай.
А то посводзад сӧтана ачыс вермас чужӧмсӧ жугӧдны...
Ме кывза тіянӧс, ёртъяс: мый, кӧні, кутшӧм происшествие лои — ставсӧ первойсяньыс.
Кизявтӧм кителя, пельбокас тшапа пуктӧм фуражкаа, ыджыд тушаа, гӧрд чужӧма, вежавмӧн ён, участкӧвӧй милиционер зумыда пуктіс джодждӧра вылӧ галифе кок помын бовъялысь кӧртӧдъяса кӧмтӧм коксӧ да начальник моз видзӧдліс шапкатӧм, мудз лейтенант вылӧ, а Василийӧс быттьӧ эз и казяв.
— Со талӧн машинаыс пӧри... — бара пӧся заводитіс объясняйтны лейтенант.
Пельпомъяс вылас лёзьмунӧм юрсиа, унзіль чужӧма, недӧвӧльнӧй, кортӧм гӧстьяс вылӧ видзӧдлытӧг, участкӧвӧйлӧн гӧтырыс прӧйдитіс комнатаӧдыс.
— ...Закон оз вермы лэдзны, медым морт куліс врачебнӧй отсӧгтӧг.
Ті долженӧсь корны Княжевлысь трактор.
Прикажитны сылы...
— Сідз! — участкӧвӧй орӧдіс лейтенантлысь висьтсӧ.
— Объяснита пункт бӧрся пункт.
Трактор корны менам правоыс абу.
Капитан Пичугин кӧ эськӧ, милициялӧн Сук Яг отделениеса начальник, сетіс распоряжение: сідзтӧ сідз, Копылов ёртлы мӧдногӧн кӧ, меным, предлагайтсьӧ мыйкӧ дыра кежлӧ конфискуйтны трактор, ме эськӧ...
— Мунам, лейтенант, — скӧрысь шуис Василий.
— Письменнӧй распоряжениетӧг менам действиеясыс лоӧны незаконнӧйӧсь.
Тадз!
— Мунам, — сӧгласитчис лейтенант.
— Энлӧ, нӧрӧвитӧй!
Тані колӧ разберитчыны на, корсьны мыжасӧ.
Ме обязан кутны шофёрсӧ, пуксьыны да спокойнӧя, пункт бӧрся пункт, гижны протокол...
Василий сулаліс ӧдзӧс дорын, а лейтенант тэрыба бергӧдчис, ньӧжйӧник да гӧгӧрвоана шуис:
— Гижны эськӧ тэныд паськыд нырвомад...
Важнӧ сылы протокол, а абу морт...
Мӧдім!
Лейтенантлӧн сэтшӧм видыс-ӧ, сылӧн скӧралӧмыс-ӧ, али прӧстӧ, мый ачыс вӧлі кӧмтӧм, но век жӧ сійӧ мыйлакӧ эз сувтӧд ни лейтенантӧс, ин Василийӧс, эз вӧтчы на бӧрся.
Сикт весьтын век на сідз жӧ ӧшаліс уль пемыд вой.
Кыдзи и водзджык, пемыдас кӧнсюрӧ тӧдчисны виж бияс, но найӧ тӧдчымӧн лоӧмаӧсь этшаджык.
Кыдзи и водзджык, мыльк йылын югъялісны МТС-лӧн пӧнаръяс.
Василий да лейтенант жӧдзисны няйт улича шӧрын: кытчӧ мунны, кодлы норасьны — думыштны он куж.
Друг быттьӧкӧ ыджыд кипыдӧсӧн кодкӧ ньӧжйӧник вевттис сиктсӧ.
Сідз нин пемыд войыс ӧні ещӧ на пемдіс.
И МТС-ын пӧнаръяс и керкаясын шочиник виж бияс — кусісны сразу, ставыс ӧтпырйӧ.
Татысянь комын километр сайын Сук Яг районса ГЭС помаліс уджсӧ аски рытӧдз.
Тайӧ лоӧ, сикт пасьталаын, фельдшерскӧй пунктын кындзи, да, навернӧ, почта вылын телефонистъяс кындзи, абу ни ӧти морт, коді эськӧ эз вод узьны.
Кодкӧ узьӧ ныргорӧн, кодлӧнкӧ петӧ пӧдушка вылас дулльыс, кодкӧ, гашкӧ, бергалӧ вольпась вылас да думайтӧ: абу на ытшкӧма керка сайсьыс ичӧтик видзторсӧ, пӧрӧма потшӧсыс...
Кыдзи позьӧ?!.
Сэтшӧм жӧ морт, кыдзи и вольпасьяс вылын став куйлысь йӧзыс, сійӧ, гашкӧ, оз нин аддзыв аския лунсӧ!
Оз вермы тайӧ лоны!
Оз позь не отсавны!..
А ставныс узьӧны...
Няйт улича весьтын вылын ыркнитіс тӧв, шарӧдчыштіс кутшӧмкӧ керка вевтын орӧм кӧрт листӧн, ланьтіс...
Чӧв-лӧнь и сап пемыд вой, сиктын абу ни ӧти югыд чут.
Гӧгӧр быттьӧ ставыс кулӧма...
Василий да лейтенант, ӧта-мӧдныслы кыв ни джын шутӧг, уськӧдчисны котӧртны.
Раненӧй виччысис, сійӧ вермис вот-вот кувны.
Колӧ спаситны!
Колӧ мыйкӧ вӧчны!
И ӧдйӧджык, сӧмын ӧдйӧджык!
10
Фельдшерица висьталіс, мый хирург петӧма воча райисполкомса машинаӧн, но оз ручайтчы, мый воас местаӧдзыс, да тшӧктіс раненӧйсӧ кӧть кыдзи вайӧдны паныд.
Раненӧй куйліс скамья вылын бок вылас, кокъяссӧ кусыньтӧмӧн, сійӧ частӧ мигайтіс да видзӧдіс пельӧсӧ.
Чужӧм вылас сійӧ омӧльтчӧма, гырысь банлыясыс чургӧдчӧмаӧсь водзӧ, кос вомдоръяссӧ ёна топӧдӧма.
Сійӧ эз лӧвт.
Сыкӧд орччӧн пукалісны лейтенантлӧн гӧтырыс да заготовитель. Заготовитель мыйкӧ висьталіс:
— ...Ёна горзіс, бергаліс, садьсӧ воштыліс.
А ӧні Игнат Ануфриевич, быттьӧ выль пӧлтинник, сплав вылын десятникӧн уджалӧ.
Сэтшӧм керъяс путкылялӧ — видзӧднысӧ страшнӧ.
Сы йылысь юӧр, мый директор Княжев эз сет трактор, эз скӧрмӧд заготовительӧс.
Сійӧ сӧмын покорнӧя шуис:
— Ме сійӧс тӧда.
Сійӧ сэтшӧм...
Ӧкуратнӧй мужик...
Посводзын, скамья вылын спокойнӧя ӧзйысь лампа дорын, бара заводитісны ньӧжйӧник сӧветуйтчыны.
— Мед эськӧ хирургыс петіс вӧлӧн, сійӧн кӧть ньӧжйӧ, но вернӧ, — шуис Василий. — А машинаӧн сибдас.
Райисполкомын шофёрнас Пашка Кривцов, дас во чӧж карын асфальт вывті гӧняйтіс и велалӧма, медым сылы туйыс вӧлі шыльыд.
Оз жӧ прӧстӧ Зундышев ветлӧдлы колхозъясті верзьӧмӧн.
— Мый та йылысь сёрнитны, — ышловзис фельдшерица.
— Найӧ петісны нин, ӧні он звӧнит, он сӧветуйт...
Гашкӧ, ещӧ босьтчывны уговоритны Княжевӧс.
— Татшӧм Княжевъяссӧ оз уговаривайтны ков!
Ме эськӧ сійӧс, подлецӧс, конвойӧн прокурор дорӧ нуӧді! — пузис лейтенант.
— Пустӧй сёрни.
Он велӧд сійӧс.
Вай думыштам, кыдзи аслыным нуны.
— Мый думайтнысӧ? — фельдшерица веськодя кутіс видзӧдны лампа би вылӧ. — Машинаӧн оз позь...
Да машиналаыс сэтчӧ Княжев дорӧ жӧ колӧ мунны кевмысьны.
Ӧтитор сӧмын коли: видлам вӧлӧн.
Пола ме — дзикӧдз зыркӧдас.
Мыйта мучениеыс мортыслы.
Решитісны нуны раненӧйӧс вӧла-доддьӧн.
Унзіль чужӧма, скӧра кызӧктывлысь Данил дядь (кыдзи сійӧс шуис фельдшерица), шапкатӧм, пальтоа, код улысь тыдаліс еджыд улыс гачыс, резинӧвӧй сапӧга, петкӧдіс кыз рушкуа вӧлӧс да доддяліс телегаӧ.
Телегаас тэчисны турун, турунсӧ вевттисны джодждӧраӧн.
Фельдшерица вайис аслас комнатаысь кык пӧдушка.
Данил дядь отсӧгӧн раненӧйӧс петкӧдісны брезент вылын телегаӧ.
Сэтчӧ вуджӧдігӧн раненӧй лӧвтіс, герчкис пиньяснас.
— Терпитышт, донаӧй, терпитышт, — эшкынӧн шебрӧдіг уговаривайтіс сійӧс фельдшерица.
— Со аддзан, кутшӧм лӧсьыда тэнӧ водтӧдім.
Шоныд лоӧ.
— Меным пасьтасьны, Константиновна?
Отсавны нунысӧ? — юаліс Данил дядь.
— Оз ков.
Мун узь.
Мекӧд со шофёрыс мунас.
Да и лейтенант гӧтырыскӧд кӧсйӧны колльӧдны, — вочавидзис фельдшерица.
Заготовитель пасьталіс ассьыс чорзьӧм паськыд плащсӧ да прӧщайтчис.
— Тэ, другӧ, эн пов.
Судитны кӧ кутасны, ми тэ дор сувтам, — Василийӧс такӧдіс сійӧ. — А ті, гражданин военнӧй, мыйӧн ассьыныд кӧлуйтӧ аддзанныд, локтӧй бӧр татчӧ да зымӧдчӧй тайӧ радас со витӧд керкаас.
Сэні менам монь олӧ.
Сэні узянныд.
Но, бура тіянлы нуны мортсӧ.
Бур туй...
Василий босьтіс киас вӧжжи.
Лейтенантлӧн гӧтырыс да фельдшерица здук мында вензьыштісны, кодыслы мунны раненӧй кок дорын: кыкнанныс ӧта-мӧдыслы уступайтісны тайӧ правосӧ.
Вӧрзьӧдчисны...
Первойя жӧ зыркнитӧмысь раненӧй заводитіс лӧвтны.
Муртса-муртса вермисны воны ичӧтик Башьяновка грездӧдз, коді вӧлі сиктсяньыс нёль километр сайын.
Василийлӧн быри эбӧсыс раненӧй горзӧмысь.
А сійӧ чирӧм гӧлӧсӧн кевмысис:
— Сувтӧдӧй!
Всё равно меным кувны!..
Сувтӧй!..
Кора!..
Кула кӧ, мед нин спокойнӧ!
Ой, ог вермы!
Ой, сувтӧй!
Башьяновкаын кежисны первойя жӧ керка дорас.
Василий соснас чышкис чужӧмсӧ.
— Ог сэсся вермы кывзыны.
Нывбабаяс, кодъяс туй чӧжыс такӧдісны, ӧні чӧв олісны.
Лейтенант матыстчис гӧтырыс дорӧ:
— Наташа, виччысь менӧ тані.
Ме муна.
— Кытчӧ?
— Бӧр сиктас.
Ме эсійӧ подлецыслы петкӧдла.
Ме босьта сылысь трактор!
Оз кӧ сет, быд керкаӧ зымӧдны кута.
Став йӧзсӧ кокйылас сувтӧда.
Бунт лэпта!
Босьта тракторсӧ!
Сійӧ уськӧдчис пемыдас.
— Ме сыкӧд тшӧтш муна, — уськӧдчис Василий.
— Эн, эн, мыйкӧ кӧ лоас — ми кыкӧнӧсь, — сувтӧдіс сійӧс фельдшерица.
— Сійӧ шедӧдас...
Неуна чӧв олыштӧм бӧрын юаліс лейтенант гӧтырлысь:
— Важӧн-ӧ ті верӧссайынӧсь?
— Куим лун сайын гижсим.
— Шуда морт...
Лейтенантлӧн гӧтырыс нинӧм эз шу.
Василий эз аддзыв, но чувствуйтіс, кыдзи сійӧ полӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ — оз-ӧ мыйкӧ паныд шу.
А Василийлы мыйлакӧ дум вылас уси Груня Быстряк, Заустьянскӧй сиктса библиотекарша: сылӧн еджыд чужӧмыс, муртса тӧдчысь синкымъясыс, кодъяс бокисянь видзӧдігӧн дзирдалӧны зарни моз, дженьыдик рудов синлысъясыс.
Мукӧд зонъяс шуӧны: нинӧм торъяыс абу, а Василийлы кажитчӧ.
Тӧлка...
И сійӧ, ю дорын овны да не кужны, кыдзи вартчыны, — книгаяс пиӧ йӧршитчӧма.
Тайӧ думъясыс кырыштісны сьӧлӧмсӧ: арестуйтасны, судитны кутасны.
И сідз нин сійӧ сылы абу пара — шофёр, сизим класс эз помав, сӧмын ӧти наука — руль бергӧдлы.
Ӧні и дзикӧдз бергӧдчас — кутшӧм нӧ интерес нывлы виччысьны судитӧм мортӧс.
Гусьӧн мӧвпавліс гӧтыр йылысь, аслас керка йылысь, надейтчис, оліс, кыдзи кужис, — и со талун ставыс мӧдарӧ путкыльтчис, олӧмыс калечитіс сійӧс.
Эн лысьт мечтайтны, эн лысьт надейтчыны.
Сьӧкыд да шуштӧм видзӧдлыны аския лунӧ.
Фельдшерица-ныв, телега дорас мыджсьӧмӧн, думайтігтыр сёрнитіс:
— Да, шуда морт...
Став тӧдса нывъяс оз висьтавны, мый налы верӧссайӧ окота.
А мыйла не висьтавны?
Корсьны бур мортӧс и спокойнӧя сыкӧд овны, пинясьтӧг, бура — тайӧ ӧмӧй абу шуд?
А коді нӧ шудсьыс ӧтказывайтчӧ?
— Ті верӧссайынӧсь? — юаліс лейтенантлӧн гӧтырыс.
— Абу.
— Сідзкӧ, аддзанныд на мортӧс.
— Кытысь нин меным!
Ме мисьтӧм, пистиӧсь чужӧма, гажтӧм морт, навернӧ.
Коралӧ менӧ тракторист Пашка Мигушин, но сійӧ абу находка: ёрччытӧг ӧти кыв оз шу да частӧкодь юлывлӧ.
Локтас, а ме вӧтла ас ордысь...
Ой, да ті мудзинныд, кокйылад ӧдва сулаланныд!
Пырам керкаас, ме колльӧда.
Пырам, пырам, мый тані весьшӧрӧ сулавнысӧ.
Нывбабаяс мунісны.
Василий коли ӧтнасӧн.
Сӧмын ӧні сійӧ казяліс, мый поводдяыс мичаммӧ: ӧтмоза пӧльтӧ лэчыдкодь тӧв — сыысь ва паськӧмнад кӧдзыд; кымӧръясыс небесаас оръяссисны, и на костӧд тыдалӧны гырысь кодзувъяс.
Ичӧтик грезд помын — чӧв-лӧнь, ни дзуртыштӧм, ни шаракылӧм, сӧмын кор кутан сюся кывзысьны, быдладорсянь муртса кылыштӧны гӧгӧрвотӧм шыяс — то ли керка вевтъяссянь тёпкӧ войтва, то ли потласьӧны гӧпъясын ва гадьяс, то ли паськалӧ кизьӧр няйтыс.
Юрсӧ чатӧртӧмӧн Василий видзӧдіс кодзувъяс вылӧ, кывзіс тайӧ гӧгӧрвотӧм шыяссӧ да думайтіс мыйкӧ ыджыдтор, помӧдз гӧгӧрвотӧмтор йылысь, сэтшӧмтор йылысь, кодӧс эськӧ некыдз эз вермы висьтавны аслас кывъясӧн.
Василий уна пассажиръясӧс нуліс аслас машинаӧн Сук Ягсянь станцияӧдз да бӧр.
Мыйла сійӧ найӧс кыскаліс?
Медым нажӧвитны деньга.
Лыддьыліс — тадзи и колӧ.
Ӧні окота вӧчны мыйкӧ ыджыдтор, кутшӧмкӧ бурторйӧн чуймӧдны йӧзсӧ.
Мый вӧчны?
Кыдзи чуймӧдны?
Сійӧ эз тӧд.
Вӧлі сӧмын кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм, тӧдтӧм, тревожнӧй кӧсйӧм...
— Друг... — ньӧжйӧник чукӧстіс раненӧй, и Василий дрӧгнитіс. — Буракӧ, меным пом.
— Тэ эн дур.
Вот дзик пыр жӧ трактор локтас.
Лейтенант муніс судзӧдны.
Зонмыс сюсь — му пытшсьыс корсяс.
— Гырк пытшкӧсӧс чашйӧ...
— А тэ куйлы, эн вӧр...
Мый йылысь кӧ думайт.
Зіль вунӧдны висьӧм йывсьыд, мыйкӧ думайт, кокньыдджык лоӧ...
Эк, кыдзи тэ абу удитӧмыд?
Старукаяс чеччыштӧмаӧсь, а тэ абу вермӧмыд.
— Сэні бортсӧ вӧлі проволокаӧн гартӧма...
Сапӧг гӧленьӧн крукаси...
Эг удит...
— Проволокаӧ?
Эк!
Сёрнитіс Княжевкӧд, отсаліс доддявны вӧв, вайӧдіс татчӧдз жугласьӧм туйӧд горзысь раненӧйӧс — тайӧ кад чӧжыс Василий здук кежлӧ эз успокоитчыв: ӧдйӧджык, сӧмын ӧдйӧджык!
Кор колис ӧтнасӧн, кор видзӧдіс кодзувъяс вылӧ, войся пемыдас шевкнитчӧм пуяс вылӧ, сійӧ вунӧдчис, успокоитчис...
Ӧні, кор копыртчӧмӧн видзӧдіс еджыд пӧдушка вылын куйлысь муртса тӧдчысь чужӧм вылӧ да аддзис раненӧйлысь дой петкӧдлысь синъяссӧ, сы сьӧлӧмын бара кыптіс да пуны кутіс тревога:
«Виччысям!
Сулалам!
Кадыс кольӧ!..
Кӧні нӧ тракторыс!
Ок, и Княжев!
Мед лоӧ проклянитӧма!»
Вугралысь вӧв нюжӧдчыштіс водзлань, дышпырысь кутіс варскыны турунсӧ.
Гӧгӧр чӧв-лӧнь, йӧзыс узьӧны.
Мӧдтор нинӧм он вӧч, сӧмын виччысьны, виччысьны, виччысьны!
А виччысьны сьӧкыд!
Виччысьны он вермы!
Кӧнкӧ, Василийлы тӧдса туйӧд локтӧ морт, сійӧ вына, сійӧ ён, — сійӧ ӧтнасӧн, сӧмын сійӧ вермас отсавны тайӧ зонмыслы.
Аслас вынтӧмлунысла кыптӧм дойыскӧд тшӧтш сылӧн кыптіс зависть тайӧ тӧдтӧм, тӧлка мортыс дінӧ.
Сійӧ вермас вӧтлыны смертьсӧ!
Вот эськӧ лоны сэтшӧм мортӧн, олӧмӧс ассьым эськӧ эг жалит, спокой эг тӧдлы, ветлӧдлі эськӧ ӧти висьысь дорсянь мӧд дорӧ, вайлі налы здоровье.
Шедӧдны позьтӧм, ыджыд шуд!
Керкаысь петіс фельдшерица, матыстчис телега дорӧ да копыртчӧмӧн юаліс:
— Кыдзи нин миян висьысьным?
— Мучитчӧ.
— Тракторыс мыйлакӧ дыр абу.
Василий здук кежлӧ ланьтліс, кывзысьыштіс — а друг тайӧ здукас кылас моторлӧн жургӧмыс.
Но сӧмын вӧлыс шарӧдчис туруннас да воздухас век на кыліс зэрӧн ойдӧм муыслӧн тӧдтӧм шыыс.
Василий вочавидзис:
— Лоас трактор.
— Дерт жӧ, лоас.
Керкаысь петысь нывсянь кыліс кутшӧмкӧ шоныд, шомакодь кӧр.
Чышъяныс сылӧн лэдзчысьӧма балябӧжас, сук юрсиыс лёзьмунӧма, пемыд вӧснаыс чужӧмыс оз бура тӧдчы.
Сійӧ, ичӧтик тушаа, мыйӧнкӧ лӧсьыд, успокаивайтысь, аслас рӧвнӧй гӧлӧснас Василийлы лоис матысса мортӧн:
кӧсйӧмыс налӧн ӧти, дойыс ӧти, ӧта-мӧдсӧ гӧгӧрвоӧны ӧдйӧ,
весиг кажитчӧ тешкодьӧн, мый кутшӧмкӧ нёль час сайын найӧ вӧліны ӧта-мӧдыскӧд дзик тӧдтӧмӧсь.
— Ті уна висьысьӧс спасайтлінныд?
Фельдшерица думайтыштіс да вочавидзис:
— Ни ӧтиӧс.
— Кыдз сідз! — думсьыс ӧбидитчис Василий.
— Ме ордӧ ставныс пустякӧн локтӧны: гриппӧн висьмасны, либӧ Казачиха баб ревматизм кузя пыралӧ.
Выпишитан порошки вылӧ либӧ скипидар сулея вылӧ рецепт — кутшӧм нин сэні спаситысь.
— Но, а хирург?..
— Виктор Ивановичыд?
Сійӧ унаӧс спаситіс.
Тӧданныд сэтшӧм Лесняков Фёдор Ивановичӧс?
Ссыпнӧй пунктын уджалӧ.
Желудокас язва вӧлі, куланвыйӧдз воліс...
Мый тайӧ?.. — фельдшерица ланьтіс, кутіс кывзысьны.
Но ставыс вӧлі важмозыс, сӧмын слабиник тӧвруысь шаракылыштісны пу коръяс да бӧр ланьтісны.
Кадыс коли.
Небесаын бура кутісны тыдавны сырйысьӧм дора кымӧръяс, а няйт туй вывсьыс позьӧ вӧлі аддзыны гӧпъяс, комӧкӧсь бурысьяс, а керка стенъясысь тӧдчис нин быд кер — лоис югыдджык...
Василий медводз кыліс моторлысь мургӧмсӧ.
Локтіс трактор, и ичӧтик узьысь грезд помын сразу жӧ лои шума.
Фараяслӧн ён югӧрыс сявмуні водзӧ, гажаа да кыпыда жургис мотор.
Железнодорожнӧй платформа кодь паськыд да сьӧкыд доддьысь чеччисны кыкӧн — лейтенант да дженьыдик плаща, векни пельпомъяса, сьӧд юрсиа кутшӧмкӧ тӧдтӧм морт.
— Кутшӧм шум кыпӧдім!
Ме, другӧ, тӧдмалі, кӧні парторганизацияса секретарыс олӧ.
Ме кыпӧді МТС-сьыс став коммунистъяссӧ.
То-то Княжев кутас гыжъясьны!
Водзджык эськӧ миянлы тадз котравны, — лейтенант сёрнитіс кыпыда, ошйысьӧмӧн.
Сійӧ нуӧдіс Василийӧс тӧдтӧм морт дорӧ. — Аттьӧ сылы висьтав.
Иван Афанасьевич меным отсаліс...
Но Иван Афанасьевич матыстчис телега дорӧ, видзӧдліс раненӧй вылӧ:
— Ловъя?..
Э-э, да мый тайӧ сійӧ?
Шӧпкӧдӧ мыйкӧ...
Фельдшерица матыстчис, копыртчыліс да шуис:
— Сӧрны заводитіс.
Колӧ ӧдйӧджык мунны.
Трактор вылысь лэччис Василийлы тӧдса нин рыжӧй уска бригадир, ӧзтіс чигарка да нурбыльтіс:
— Бур, мый ловъя на.
А то пока Княжевкӧд сёрнитчан...
— Кӧні Наташа? — гӧгӧрбок видзӧдіг юаліс лейтенант.
— Керкаас сійӧ.
Узьӧ.
Мудзис.
— Ті мунӧй.
Ме виччысьла тані, кытчӧдз сійӧ оз садьмы.
Вӧвсӧ кольӧй, ми чемоданъясӧс нуам сиктас.
Эсійӧ кӧрзинаа старукаыс паныдасис, грездас, шуӧ, чемоданъястӧ нуим.
Кыдз сійӧ, Ольховка, али мый...
Василий кӧсйис прӧщайтчыны лейтенанткӧд, висьтавны сылы аттьӧ, но сійӧ тэрмасьӧмӧн пырис керкаӧ.
Сідзи воши сійӧ мортыс, весиг эз шу <rus>«до свидания»</rus>.
Раненӧй улысь перйисны турунсӧ, вольсалісны сійӧс трактор доддьӧ.
Раненӧй садяс эз во, сӧрис:
— Ребята, ветельнас пыр...
Берегланьыс, берегланьыс кыскы...
Василий да фельдшерица пуксисны раненӧй кокъяс дорӧ.
Иван Афанасьевич велӧдіс рыжӧй ускаыс:
— Никита, мыйӧн вайӧдан, эн задерживайтчы сэні.
Пыр жӧ бӧр лок.
Кылан.
И видзчысьӧмӧн, смотри, он кер кыскы.
Но мӧдӧдчы...
Но, ребята, бур туй тіянлы!
Трактор видзчысьӧмӧн вӧрзьӧдіс додьсӧ.
Ыджыд, сьӧкыд доддьыс пу сювъяснас небыда мӧдіс шлывгыны вый кодь небыд туйвывса няйтӧдыс.
11
Кымын ёнджыка югдіс, сымын лои гӧгӧрвоанаджык, мый му вылӧ ӧшйис сук ру.
Первойсӧ тайӧ руыс кажитчис рудӧн, быттьӧкӧ сійӧ вӧлі мыськытӧм.
Трактор мыджсис радиаторнас тайӧ гудыр стенас, кажитчис, сійӧ сулаліс места вылас, и сӧмын гусеницаясыс сылӧн гальскисны няйт туй кузяыс.
Регыд мысти шуштӧм пемыдыс кутіс ловзьыны.
Ньӧжйӧник, полігтыр туй боксянь кутіс писькӧдчыны пятнаясӧн рӧмыд асъя югӧрыс.
Сійӧ паськаліс, разаліс, мыськис сап пемыдсӧ.
И вот югыдыслӧн торжественнӧй, дзирдалысь океаныс кытшаліс зэвтчӧмысла тіралысь тракторсӧ да додьсӧ.
Кӧнкӧ, тыдавтӧм на, петіс шонді, кизьӧриник югӧрнас сыліс ру пытшкас.
Муыс, коді уна лунъяс чӧж примитіс ас вылас зэр да слӧт, ӧні мездысис васьыс.
Шонді петӧм бӧрас руыс, кажитчис, лои ещӧ сукджык.
Трактор мырсис.
Доддьыс шливгис, сӧмын корсюрӧ пӧлыньтчыліс то ӧтар бокас, то мӧдар бокас.
Туйыс тӧрыт на вӧлі мудер, опаснӧй враг, нетшкис став вынъяс, ӧні сійӧ пӧкӧритчис.
Ни капризнӧй тёпканъяс, ни гудыр ваӧн тырӧм тӧдчытӧм гӧпъяс.
Тракторлӧн гусеницаясыс заведитӧм машина моз пыр ӧткодя да веськодьпырысь чирсісны тайӧ миритчӧм туйсӧ, веськӧдлісны сійӧс сьӧд пу сювъяс улӧ, а сювъясыс утюжитісны сійӧс, шыльӧдісны...
Василий инас эз ӧшйы.
Сійӧ эз вермы видзӧдны сук няйтӧн тырӧм гусеницаяс вылӧ, сылы кажитчис, мый тракторыс муртса-муртса кыссьӧ, мый рыжӧй уска бригадирыс, коді пукалӧ кабинаын, мунӧ вывті видзчысьӧмӧн.
Тайӧ пытка — пукавны висьысь дорын да видзӧдны дыша гартчысь гусеница вылӧ.
Василий эз выдержит, чеччыштіс додьсьыс, суӧдіс тракторсӧ, горӧдіс:
— Тэ, дона друг, ӧдйӧджык эськӧ!
А то кыссям, кыдзи юрси пытшкын той визлалӧ.
— Водзджык колӧ вӧлі тэрмасьны.
Эн кӧ вермы корны Княжевлысь, то ӧні чӧв ов, — скӧрысь шуис бригадир. — Тайӧ тэныд абу скорӧй помощь.
Трактор муніс век сідз жӧ, гусеницаяс век сідз жӧ ньӧжйӧник гудыртісны няйтсӧ.
Василий зілис не видзӧдны на вылӧ.
Раненӧй чувствуйтіс асьсӧ пыр лёкджыка.
Сійӧ бергаліс, лёкысь горӧдлывліс, и тайӧ горӧдӧмъясыс муртса торъявлісны додь дорысь да ватаын моз вошлісны ру пытшкас.
Фельдшерица корис здук кежлӧ сувтӧдлыны тракторсӧ, тэрмасьӧмӧн корсьысис чемоданас, перйис кымынкӧ флакон да шприц, полӧмысла тіралысь Василий отсӧгӧн вӧчис укол.
Висьысь мыйкӧ дыра кежлӧ успокоитчыліс.
Синъяссӧ куньӧмӧн да кынӧм бердас пидзӧсъяссӧ топӧдӧмӧн сійӧ куйліс бок вылас.
Банбокъясас тӧдчис кык ыджыд гӧрд пятна.
Василий да фельдшерица пукалісны орччӧн, олісны чӧв, сӧмын корсюрӧ видзӧдлывлісны ӧта-мӧд вылас да ӧтлаын мудзпырысь ышлолалісны.
Ӧні, югдӧм бӧрас, нылыс кажитчис Василийлы эз сэтшӧм тӧдсаӧн.
Пемыдгӧрд юрсиыс чургӧдчӧма чышъян увсьыс, паськыдкодь чужӧмсӧ да паськыд небыд нырсӧ оз позь представитны сука петӧм берин чутъястӧг.
Некымын берин, кажитчис, веськалӧмаӧсь весиг вомдоръясас, кодъяс челядьлӧн моз чургӧдчӧмаӧсь водзӧ.
Сійӧ вӧлі чышъяна да клеткаа увтыса пуджӧм соска мужскӧй плаща. Мудзӧмысла сійӧ бледӧдыштӧма, пукаліс мый йылысь кӧ думайтігтыр да неуна зыркйӧдлӧмысь качайтчис ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Василий думсьыс аттьӧаліс сійӧс сыысь, мый сійӧ тӧждысьӧ висьысь вӧсна, сыысь, мый сійӧ унджык гӧгӧрвоӧ висьӧмас, прӧстӧ сыысь, мый пукалӧ орччӧн.
Раненӧй вӧрзьӧдчыліс, ойӧстіс, шевкнитіс кияссӧ.
Киыс уси няйт пӧвъяс вылӧ вольсалӧм джодждӧра вылӧ — паськыд, гырысь лыяса, кусыньясыс пӧрысьлӧн моз чукырӧсь.
Плешкас, лёзьмунӧм еджыд юрси пратьяс улас бара мыччысьӧмаӧсь ньылӧм войтъяс.
— Лёк миян делӧыс, — шуис фельдшерица. — Весиг уколыс эз отсав...
Оз во, кувсяс.
Василий видзӧдіс раненӧй вылӧ да думайтіс сы йылысь, мый тайӧ дзик тӧдтӧм зонмыс вок моз дона сылы, весиг воксьыс на донаджык.
Сійӧ медматысса морт.
Кутшӧм кӧть удача эз ло — мед прӧститісны эськӧ жугӧдӧм машинаысь, эз сетны эськӧ судӧ, колисны важ удж вылас — тайӧ мортыс кӧ кулӧ, всё равно радлун оз ло.
Не должен сійӧ кувны!
Не должен!
Княжев кӧ эськӧ сразу сетіс тракторсӧ, зонмыс важӧн нин эськӧ куйліс операционнӧй пызан вылын...
Мед лоӧ проклянитӧма тайӧ Княжевсӧ, коді гыпкис сы вылӧ, Василий вылӧ, помасьлытӧм, страшнӧй пытка!
Раненӧй друг нюжӧдчис, мурч-курччис пиньяссӧ, зілис сюйны пӧдушкаас юрсӧ, кусыньтчис, кинас кутчысис кынӧмас.
— Донаӧй!
Донаӧй!
Да мый тэкӧд?..
Вод спокойнӧя, вод... — кутіс ноксьыны повзьӧм ныв.
Василийлӧн кырласис сьӧлӧмыс сыысь, мый нинӧм вӧчны оз вермы.
— О-о-о! — сьӧкыда лолыштіс висьысь да ланьтіс.
Чужӧмыс сылӧн, коді вӧригас лӧзӧдліс, ӧні кутіс ньӧжйӧник кельдӧдны.
Ӧтлаалӧм киясыс кынӧм вылас слабмисны, исковтісны, пока гырддзаыс эз мыджсьы вольсалӧм турун вылӧ.
Юрыс пӧлыньтчис, еджыд синлысъяса читкыртӧм синъясыс видзӧдісны кытчӧкӧ Василий бокті.
Фельдшерица, ачыс кулӧм морт кодь кельыд, нервнӧя пуджис плащ сос помсӧ, кватитіс зонлысь кывзысьысь кисӧ да кутіс видлавны пульссӧ.
Тайӧ здукас сылӧн беринӧсь чужӧмыс, коді видзӧдіс кытчӧкӧ руӧн тырӧм пространствоас, вӧлі решительнӧй, стрӧг, пӧшти мича.
Василий кутіс лов шысӧ, виччысис...
Век ӧтмоза моторнас жургигтыр трактор гартіс сук няйтӧн ляксьӧм гусеницаяссӧ.
Тракторсянь доддьӧдзыс нюжӧдӧм кӧрт тросыс тіраліс зэлалӧмысла.
Туй бокын вуджӧръяс моз кольӧны руӧн саялӧм кустъяс да пуяс.
Фельдшерица ньӧжйӧник лэдзис висьысьлысь кисӧ.
— Кыдз? — ньӧжйӧник юаліс Василий.
— Омӧль делӧыс.
Оз во.
Висьысь эз нин лӧвт.
Юрсӧ сылысь пуктісны пӧдушка вылӧ, бокъясас сюялыштісны кос турунсӧ.
Вӧрзьӧдчывтӧг, вывлань чургӧдӧм щӧкаӧн, читкыртӧм синъясӧн видзӧдіс мусӧ тупкысь ру вылӧ.
Сійӧ пока лолаліс на...
Мусӧ вевттис ру, воши расстояние да кад йылысь понятие.
Весиг километрӧвӧй столбъяс кольлісны казявтӧг.
Василий бӧрыннас эз вермы уськӧдны тӧдвылас — дыр-ӧ тадзи найӧ мунісны.
Сылы син улас усис зонмыслӧн киыс, коді вӧлі кутчысьӧма джодждӧраӧ.
Кусыня чуньясыс, кодъяс кабыртӧмаӧсь кыз вушйӧм дӧрасӧ, лоӧмаӧсь из кодьӧсь, чуньяс вылас йӧзвиясыс едждӧдӧмаӧсь, ки кучикыс вижӧдӧма, лоӧма дзик воск кодь.
Василий вӧрзьӧдіс нылӧс пельпомӧдыс, индіс синъяснас ки вылас.
Фельдшерица пуксис раненӧй дорӧ, зон морӧс вылӧ пуктіс юрсӧ, здук кежлӧ ланьтліс, быттьӧ зон морӧс вылас вугралыштіс, веськӧдчис, тупкис сылысь синлапъяссӧ да ньӧжйӧ-ньӧжйӧ шуис:
— Ставыс.
Тракторсӧ сувтӧдісны.
Додь дорӧ воис рыжӧй уска бригадир, кӧсӧйтчыліс кулӧм морт чужӧм вылӧ, лӧсьӧдіс сылысь пинжак пӧласӧ да шуис:
— Сідз...
Эгӧ удитӧй нуны...
Василий сулаліс додь дорын, веськодя видзӧдіс зон вылӧ.
Сылӧн кос юрси чуб улас чорзьӧм плеш вылас век на тыдалісны ньылӧм войтъяс, кыдзи из вылын лысва.
Фельдшерица пукаліс аслас местаын, вынтӧг кияссӧ кресталӧмӧн, да то лэптывліс, то сразу жӧ бӧр увлань лэдзліс шог, жугыль синъяссӧ.
— Мый ӧні вӧчны?
Хирург дорӧ нуны ӧні быттьӧ и нинӧмла? — юаліс бригадир.
— Вундавны ковмас...
Мӧдім... — ньӧжйӧник шуис фельдшерица.
Бригадир чӧла мӧдӧдчис трактор дорӧ.
Руыс ньӧжйӧник разаліс.
abu
Шондіыс ӧшаліс ыджыд гӧрд круг моз.
Чужӧм да кияс вылын чувствуйтсис нин сы югӧръяслӧн шоныдыс.
Трактор друг бара сувтіс.
Водзын мыччысис ыджыд тушаа морт; нильӧг няйттіыс видзчысьӧмӧн восьлалігтыр сійӧ век матыстчис.
— Виктор Иванович! — слабиника горӧдіс фельдшерица.
— Подӧн локтӧ...
Балябӧжас лэдзчысьӧм шляпаа, пуджӧм гача, киас ичӧтик чемодана, — пельпом вомӧныс ӧшӧдӧм бедь йылын бовъялӧ ботинкиыс, — кӧмтӧм кокъяснас вильдалігтыр матыстчис хирург, пӧрччис шляпасӧ, чышкыштіс носӧвикӧн плешсӧ, куш юрсӧ.
— Сёрми? — додь шӧрын куйлысь телӧ вылӧ видзӧдлӧм бӧрын юаліс сійӧ.
— Дыр жӧ ті...
Менам машинаӧй сибдіс карысь петӧм бӧрын сразу жӧ.
Подӧннад ӧдйӧ он котӧрт.
Вайлы китӧ, том морт.
Вот тадз!..
Василий отсӧгӧн хирург кавшасис доддьӧ.
Шляпаа, векни чужӧма, вӧсньыдик вомдоръяса тайӧ ыджыд тушаа укшаль интеллигентнӧй мортыс ӧні вӧлі тешкодь аслас кӧмтӧм кокъясӧн, кодъяс вӧлі няйтӧссьӧмаӧсь еджыд небыд кокчӧръясӧдзыс.
Хирург вештыштіс балябӧжас шляпасӧ, копыртчис да кулӧм зон кынӧм вылысь лэптіс дӧрӧмсӧ, сюся видзӧдліс, видлаліс кинас.
А зонмыс, упрямӧй щӧкасӧ водзлань чургӧдӧмӧн, кажитчис, сюся кывзысис сыӧ, мый сыкӧд вӧчӧ доктор.
— Камфора укол вӧчлінныд?
Уна-ӧ? — юасис нывлысь.
Медбӧрын сійӧ пуксис, ӧвтыштіс кинас трактористлы: водзӧ мун.
Трактор бара заводитіс ассьыс несложнӧй уджсӧ — помтӧм няйт лентаӧн гартчисны вывлань гусеницаяс, тіравны кутіс трос...
— Доктор, — чирӧм гӧлӧсӧн шыасис Василий, — водзджык кӧ вайӧдны сійӧс, ті эськӧ спаситінныд?
— Вермас лоны, — вочавидзис сійӧ. — Да, вермас лоны.
Мыйкӧ ті, другъяс, дыр лӧсьӧдчӧмныд.
Преступнӧ ньӧжйӧ!
Оз ков вӧлі вунӧдны, мый тіян сӧвесть вылын мортлӧн олӧмыс.
Э-э, да мый тіянкӧд, том морт?
Тайӧ нин мый сэтшӧмыс?..
Василийлӧн чужӧмыс нервнӧя дернитчис.
И сӧвестьыс, и жалитӧмыс, и узьтӧм войыс, нервничайтӧмыс, и мудзыс — ставыс ӧтвылысь уськӧдісны эбӧссьыс.
Гожъялӧм банбокъясӧдыс визувтіс синва, гырысь, шоч, мучительнӧй — синва мортлӧн, коді абу велалӧма бӧрдны.
— Ой, енмӧй, енмӧй, да мый тіянкӧд?
Успокоитчӧй...
Тіянлы водыштлыны колӧ.
Фельдшерица босьтіс Василийлысь чорыд кияссӧ аслас небыд, шоныд киясӧ, а ачыс видзӧдіс сы вылӧ синваӧн доршасьӧм синъяснас.
— Сійӧ мудзис, Виктор Иванович.
Пыр котраліс, корсьысис.
Сэні сэтшӧмторйӧ зурасьлім...
И сійӧ, то Василий вылӧ, то хирург вылӧ видзӧдлывліг, заводитіс тэрмасьӧмӧн торксялігтыр висьтавлыны сы йылысь, кыдзи Княжев ӧткажитчис сетны трактор.
Хирург кывзіс и вомдоръясас сылӧн артмисны скӧр чукыръяс.
— Бюрократ! — шуис сійӧ, чӧв олыштіс да мӧдысь шуис:
— Морт виысьӧдз воысь бюрократ!
Сэсся бергӧдчис Василийлань, индіс кияснас кулӧм зон вылӧ да юаліс:
— Тӧдса тіян?
— Абу.
Василий куртка соснас чышкис синъяссӧ да, сьӧкыда ышловзиг, бергӧдчис мӧдарӧ.
Руыс вӧлі бырӧ нин.
Туй бокъясын быдмысь шочиник кустъяс, кодъяс вылӧ уси шонділӧн небыдик югӧръясыс, нимкодя ворсӧдчисны коръяснас.
Сэні сьылісны лэбачьяс.
Кык чикыш, буракӧ, пара, быттьӧ чужӧмаӧсь лӧзоват небесаас, друг лоины на юръяс весьтын, дзирдыштісны асланыс еджыд морӧсъяснас да бӧр жбыркнитісны-лэбисны, саялісны, колисны асланыс йылысь сӧмын казьтылӧм — кык ичӧтик, ён комӧк, кодъяс петкӧдлісны аснаныс вын, пельклун, кыпыдлун...
Трактор век сідзжӧ кыскис паськыд додьсӧ сук няйтӧд, ва гӧпъясӧд.
{Юлиус Фучик (комиӧдіс С. М. Морозов) @ Казнь водзвылын кыв @ докум. гижӧд @ Юлиус Фучик. Казнь водзвылын кыв @ 1953 @ Лб. 13‒98.}
КАЗНЬ ВОДЗВЫЛЫН КЫВ
I ГЛАВА
КЫЗЬ НЁЛЬ ЧАС
Дас часӧдз коли вит минута.
1942 вося апрель 24 лунлӧн мича да шоныд тувсов рыт.
Ме тэрмася, мыйта сійӧ позяна вид вылас почтеннӧй, солиднӧй чотысь господинлы, кодӧс ме петкӧдла, — тэрмася, медым удитны воны Елинекъяс ордӧ вой кежлӧ подъездъяс игнавтӧдз.
Сэні менӧ виччысьӧ менам «адъютант» Мирек.
Ме тӧда, мый сійӧ тайӧпӧрйӧ оз юӧрт меным важнӧйсӧ нинӧм, меным сылы висьтавны сідзжӧ нинӧм, но не локны индӧм свидание вылӧ — сідзкӧ кыпӧдны полошуйтчӧм, а главнӧйыс, меным абу окота весьшӧрӧ беспокоитны кык шань душаӧс.
Меным сьӧлӧмсяньыс вӧзйӧны чашка чай.
Мирек воис важӧн, а сыкӧд и Фрид гозъя.
Бара неосторожность.
— Ёртъяс, рад тіянӧс аддзыны, но не тадзи, не ӧтпырйӧ ставнытӧ.
Тюрьмаӧ да смерть вылӧ тайӧ веськыд туй.
Либӧ пӧртӧй олӧмӧ конспирациялысь правилӧяс, либӧ эновтӧй удж, мӧдногӧн ті опасность улӧ сувтӧдад и асьнытӧ и мукӧдъясӧс.
Гӧгӧрвоинныд?
— Гӧгӧрвоим.
— Мый ті меным вайинныд?
— «<ces>Руде право</ces>лысь» майскӧй номер.
— Зэв бур.
Тэнад, Мирек, мый?
— Да нинӧм выльыс.
Удж мунӧ бура...
— Ладнӧ.
Ставыс.
Аддзысям май первой лун бӧрын.
Ме водзвыв юӧрта.
Аддзысьлытӧдз!
— Ещӧ чашка чай?
— Ог, ог, пани Елинек, тані ми вывті унаӧн.
— Но, кора тіянӧс, ӧти чашка.
Пӧсь чай тыра чашкаысь кайӧ ру.
Звонок.
Ӧні, войын?
Коді эськӧ вермас лоны?
Гӧстьяс абу терпитысьяс лыдысь.
Йиркӧдӧны ӧдзӧсӧ.
— Восьтӧй!
Полиция!
— Ӧдйӧнджык, ӧшиньяс дорӧ!
Спасайтчӧй!
Менам эм револьвер, ме отсала тіянлы пышйынытӧ.
Сёр!
Ӧшинь улын гестаповецъяс метитчӧны револьверъясӧн комнатаясӧ.
Дзир йывсьыс чеччӧдӧм ӧдзӧсті гестаповецъяс уськӧдчисны кухняӧ, сэсся комнатаӧ.
Ӧти, кык, куим... ӧкмыс морт.
Найӧ менӧ оз аддзыны, ме сулала пельӧсас гурйыв восьтӧм ӧдзӧс сайын, найӧ мышкын.
Верма тасянь кокниа лыйлыны.
Но кык нывбаба вылӧ да оружиетӧм куим мужчина вылӧ веськӧдӧма ӧкмыс револьвер.
Ме кӧ лыя, медводз пӧгибнитасны найӧ.
Ачымӧс кӧ лыйны, найӧ сідзжӧ лоӧны заводитӧм лыйсьӧмлӧн жертваӧн.
Ме кӧ ог кут лыйлыны, найӧ пукаласны восстаниеӧдз воджын либӧ во, восстание найӧс мездас.
Сӧмын меным да Миреклы спасение абу, миянӧс кутасны мучитны...
Месянь нинӧм оз тӧдмавны, а Мирексянь?
Морт, коді тышкасьліс Испанияын, кык во чӧж Францияын пукаліс концентрационнӧй лагерын да война кадӧ гусьӧн Франциясянь вуджис Прагаӧ, — оз, татшӧмыд оз подведит.
Мӧвпалӧм вылӧ менам кык-куим секунда.
Менам лыйӧм нинӧм оз спасит, ме сӧмын мынтӧдча пыткаясысь, а та пыдди сідз прӧста жертвуйта нёль ёртлӧн олӧмӧн.
Сідз?
Да.
Решитӧма.
Ме петі дзебсьӧминысь.
— А-а, ещӧ ӧти!
Банбокӧ кучкӧм.
Татшӧм кучкӧмӧн мортӧс позьӧ места вылас водтӧдны.
— <deu>Наndе hoch</deu>!
Ещӧ кучкӧм.
И ещӧ.
Тайӧс ме аслым тадзи и чайтлі.
Лӧсьыда пелькӧдӧм квартира пӧри шыблалӧм мебельлӧн да быдсяма жуглалӧмторъяслӧн чукӧрӧ.
Выльысь нӧйтӧны кулакъясӧн, кокъясӧн.
— Марш!
Тойлалӧны машинаӧ.
Ме вылысь оз вештыны веськӧдӧм револьверъяс.
Туйын заводитчӧ допрос.
— Тэ коді сэтшӧмыс?
— Учитель Горак.
— Пӧръясян!
Ме лэптылі пельпомъясӧс.
— Пукав веськыда, либӧ лыя!
— Лыйӧй!
Лыйӧм пыдди — кулакӧн кучкӧм.
Мунам трамвай дорті.
Вагоныс быттьӧ мичмӧдӧма еджыд гирляндаясӧн.
Свадебнӧй трамвай ӧні, войын?
Буракӧ, менам юр вежӧрӧй заводитчӧ вошласьны.
Печек дворец.
Эг мӧвпавлы ме, мый коркӧ сэтчӧ веськала ловйӧн.
Пӧшти котӧрӧн кайи нёльӧд судтаӧдзыс.
Со и коммунистъяслы паныд тышкасьӧм кузя знаменитӧй отдел II — А 1.
Тайӧ весиг любопытнӧ.
Кузь тушаа кос гестаповец, коді веськӧдліс уськӧдчылӧмӧн, сюйӧ кобураас револьверсӧ да нуӧдӧ менӧ канцелярияас.
Гӧститӧдӧ папиросӧн.
— Тэ коді?
— Учитель Горак.
— Пӧръясян!
Кивывса часі петкӧдлӧ дас ӧти.
— Обыщитны!
Заводитчӧ обыск.
Ме вылысь косявлӧны паськӧмӧс.
— Сылӧн эм <rus>удостоверение личности</rus>!
— Код ним вылӧ?
— Учитель Горак ним вылӧ.
— Прӧверитны!
Телефоннӧй звонок.
— Но, дерт. Абу пропишитчӧма.
Удостоверениеыс фальшивӧй.
— Коді сійӧс тэныд сетіс?
— Полицейскӧй управление.
Беддьӧн кучкӧм.
Мӧдысь.
Коймӧдысь...
Лыддьыны?
Ӧдвакӧ, вокӧ, тэныд ковмас коркӧ тайӧ статистикаыс?
— Овыд?
Ӧтвечайт!
Адрес?
Ӧтвечайт!
Кодкӧд аддзысьлывлін?
Ӧтвечайт!
Аддзӧдчылан местаяс?
Ӧтвечайт!
Ӧтвечайт!
Ӧтвечайт!
Пызьӧдз изам!
Примернӧ кымын кучкӧм вермас терпитны здоровӧй морт?
Радио сетіс войшӧр кад йылысь сигнал.
Кафеяс пӧдлассьӧны, сэн медбӧръя пукалысьяс муналӧны гортаныс, радейтчӧм параяс оз тэрмасьны воротаяс дорын да некыдзи оз вермыны янсӧдчыны.
Кузь тушаа кос гестаповец пырӧ помещениеӧ, кыпыда нюмъялӧ:
— Ставыс бур... господин редактор?
Коді налы висьталіс?
Елинекъяс?
Фридъяс?
Но ӧд найӧ весиг менсьым овӧс оз тӧдны.
— Аддзан, миянлы ставыс тӧдса.
Висьтав!
Ло благоразумнӧйӧн.
Оригинальнӧй словарь.
Лоны благоразумнӧйӧн — сідзкӧ изменитны.
Ме абу благоразумнӧй.
— Кӧрталӧй сійӧс!
И петкӧдлӧй сылы!
Час.
Кыссьӧны медбӧръя трамвайяс, уличаяс тыртӧммисны, радио сиӧ аслас кывзысьяслы бура узьны.
— Тэысь кындзи, коді ещӧ Центральнӧй Комитетад?
Кытӧнӧсь тіян радиопередатчикъяс?
Типографияяс?
Ӧтвечайт!
Ӧтвечайт!
Меным ӧні кучкӧмъяссӧ лыддьыны кокньыдджык.
Доймӧны сӧмын курччалӧм вомдоръяс, мӧдпӧлӧс доймӧм ме ог нин кыв.
— Пӧрччӧдны сылысь кӧмкотсӧ!
Кокпыдӧсъясын доймӧм ещӧ кыліс на.
Тайӧс ме чувствуйта.
Вит, квайт, сизим...
кажитчӧ, мый беддьыс пыравлӧ вемӧдз.
Кык час.
Прага узьӧ, гашкӧ, сӧмын кӧнкӧ кага унйывсьыс бӧрддзас да верӧсыс инмӧдчас гӧтырыслы пельпомас.
— Ӧтвечайт!
Ӧтвечайт!
Кывйӧс нуӧді пинь анъясӧд, кӧсъя лыддьыны, кымын пинь чеччӧдісны.
Некыдз оз удайтчы.
Дас кык, дас вит, дас сизим?
Абу, тайӧ сы мында гестаповец «допрашивайтӧны» менӧ.
Ӧткымынъяс, тыдалӧ, мудзӧмаӧсь нин,
а смерть пыр на нюжмасьӧ.
Куим час.
Кар сайсянь писькӧдчӧ асыв.
Зеленщикъяс кыссьӧны рынокъяс вылӧ, дворникъяс петалісны чышкыны уличаяс.
Тыдалӧ, меным сиӧма овны ещӧ ӧти лун.
Вайӧдӧны менсьым гӧтырӧс.
— Ті сійӧс тӧданныд?
Ньылала вирӧс, медым эз аддзыв гӧтырӧй...
Да тайӧ и весьшӧрӧ, сы вӧсна мый гӧгӧр вир, весиг войталӧ чуньяс помысь.
— Ті сійӧс тӧданныд?
— Ог, ог тӧд!
Шуис гӧтырӧй и весиг синъяснас эз петкӧдлы ассьыс ужассӧ.
Мусаӧй!
Кутіс кыв — нинӧм вылӧ не тӧдмавны менӧ, кӧть эськӧ таысь пӧльзаыс вӧлі ичӧт нин.
Коді нӧ век жӧ менӧ вузаліс?
Гӧтырӧс нуӧдісны.
Ме сыкӧд прӧститчи сэтшӧм кыпыда видзӧдлӧмӧн, кыдзи сӧмын верми.
Колӧ чайтны, менам видзӧдласӧй ньӧти эз вӧв кыпыд.
Ог тӧд.
Нёль час.
Югдӧ?
Али ещӧ оз на?
Тупкӧм ӧшиньяс оз ӧтвечайтны.
А смерть пыр на ещӧ эз во.
Ӧддзӧдны сійӧс?
Но кыдзи?
Ме кодлыкӧ кучки да уси джоджас.
Ме вылӧ уськӧдчисны.
Чужъялӧны кокъяснас.
abu
Ӧні ставыс помасяс ӧдйӧ.
Сьӧд гестаповец кватитӧ менӧ тошкӧд да, нетшыштӧм си чукӧр петкӧдліг, скӧра шпыннялӧ.
Тайӧ збыльысь тешкодь.
И некутшӧм дой ме ог нин чувствуйт.
Вит, квайт, сизим, дас час, луншӧр кад,
рабочӧйяс мунӧны удж вылӧ да локтӧны удж вылысь, челядь мунӧны школаӧ и локтӧны сэтысь, магазинъясын вузасьӧны, гортын пуӧны ӧбед, колӧ чайтны, мам казьтылӧ менӧ, ёртъяс тӧдӧны нин менӧ арестуйтӧм нылысь да принимайтӧны видзчысян мераяс... сійӧ случай кежлӧ, ме кӧ лишнӧй висьтала...
Эн, эн полӧй, веритӧй — ог вузав!
И помыс менам матын нин.
Ставыс, кыдзи вӧтын, сьӧкыд, лихорадочнӧй узьӧмын.
Унаысь кучкӧм, сэсся киссьӧ ме вылӧ ва, сэсся бара кучкалӧмъяс, и выльысь: «Ӧтвечайт, ӧтвечайт, ӧтвечайт!»
А ме пыр на ещӧ некыдз ог вермы кувны.
Батьӧй, мамӧй, мыйла менам чужсьылӧма татшӧм енӧн?
Лун помасьӧ.
Вит час.
Ставныс нин мудзисны.
Ӧні нӧйтӧны шочджыка, кузя коставлӧмъяс бӧрын, ёнджыкасӧ инерция серти.
И друг кытыськӧ ылысь, аддзывтӧм ылнаысь, юргӧ негора гӧлӧс, коді вайис меным кокньӧдӧм:
— <deu>Еr hat schon genug</deu>!
И со ме пукала,
пызаныс ме водзын дзӧрӧ, кодкӧ сетӧ меным юны, кодкӧ мыччӧ папирос, кодӧс кутны оз тырмы менам вын, кодкӧ заводитлӧ кокъясӧ сюйны ботинкияс да шуӧ, мый найӧ оз тӧрны, сэсся менӧ джынвыйӧ нуӧдӧны, джынвыйӧ нуӧны пос кузя увлань автомобиль дінӧ;
ми мунам, кодкӧ бара веськӧдӧ ме вылӧ револьвер, менам петӧ серам, ми бара мунам трамвай дорті, кодӧс мичмӧдӧмаӧсь еджыд цветъяс гирляндаясӧн, но, колӧ чайтны, ставыс тайӧ сӧмын вӧт, лихорадочнӧй сӧрӧм, агония либӧ, гашкӧ, смерть.
Ӧд кувны сьӧкыд, а меным дзик нин абу сьӧкыд, зэв кокньыд, ещӧ ӧтикысь лолыштӧм и пом.
Пом?
Абу, абу на пом, пыр на абу.
Ме бара сулала, да, да, сулала ӧткӧн, йӧз отсӧгтӧг, и ме водзын веськыда няйт виж стен, резӧма — мыйӧн? — буракӧ, вирӧн...
да, тайӧ вир,
ме кыпӧда киӧс, заводитла разӧдны вирсӧ чуньӧн... артмӧ... но да, свежӧй, менам вирыс...
Бӧрсянь кодкӧ кучкалӧ менӧ юрӧ да приказывайтӧ лэптыны киясӧс да приседайтны; коймӧдысь приседайтігӧн ме уся...
Кузь тушаа эсэсовец сулалӧ ме весьтын да зільӧ менӧ сувтӧдны чужъялӧмӧн; весьшӧрӧ мырсьӧм; кодкӧ бара киськалӧ менӧ ваӧн, ме бара пукала, кутшӧмкӧ нывбаба сетӧ меным лекарство да юалӧ, кыті менам висьӧ, и сэк меным кажитчӧ, мый став дойыс менам сьӧлӧмын.
— Тэнад абу сьӧлӧмыд, — шуӧ кузь тушаа эсэсовец.
— Но, век жӧ! — шуа ме да чувствуйта гордость сыысь, мый менам эм на ещӧ тырмымӧнъя вын, медым дорйыны ассьым сьӧлӧмӧс.
И выльысь ставыс вошӧ: и стен, и нывбаба, и кузь тушаа эсэсовец...
Ӧні ме водзын камераӧ восьса ӧдзӧс.
Кыз эсэсовец кыскӧ менӧ пытшкӧсас, пӧрччӧдӧ ме вылысь косясьлӧм дӧрӧмӧс, пуктӧ идзас тюфяк вылӧ, видлалӧ менсьым пыктӧм телӧӧс да приказывайтӧ пуктыны компрессъяс.
— Видзӧдлы жӧ, — шуӧ сійӧ мӧдыслы да довкйӧдлӧ юрнас, — но и мастеръяс тадзи вӧчнысӧ!
И бара кытыськӧ ылысь, аддзывтӧм ылнаысь, ме кыла негора гӧлӧс, коді вайис меным кокньӧдӧм:
— Асылӧдз оз ов.
Дас часӧдз коли вит минута.
1942 вося апрель 25 лунлӧн мича да чудеснӧй шоныд тувсов рыт.
II ГЛАВА
АГОНИЯ
<rus>Когда в глазах померкнет свет</rus>
<rus>И дух покинет плоть...</rus>
Кык морт, кияссӧ кресталӧмӧн, сьӧкыд, надз воськовъясӧн ветлӧдлӧны часовнялӧн еджыд сводъяс улын да нюркйӧдлана, нестройнӧй гӧлӧсъясӧн сьылӧны шог церковнӧй сьыланкыв:
<rus>...Когда в глазах померкнет свет</rus>
<rus>И дух покинет плоть,</rus>
<rus>Туда, где мрака ночи нет,</rus>
<rus>Нас призовёт господь...</rus>
Кодкӧ кулӧма.
Коді?
Ме выныштчи бергӧдны юрӧс...
Колӧ чайтны, аддза гортйысь покойникӧс да юрладорсьыс кык сись.
<rus>...Туда, где мрака ночи нет,</rus>
<rus>Нас призовёт господь...</rus>
Меным удайтчис восьтыны синъясӧс.
Но ме, на кындзи, некодӧс ог аддзы.
Некод абу, сӧмын найӧ да ме.
Кодлы нӧ найӧ сьылӧны кулӧм мортӧс колльӧдан молитвасӧ?
<rus>Туда, где светится всегда</rus>
<rus>Господняя звезда</rus>.
Тайӧ панихида.
Самӧй настоящӧй панихида.
Кодӧс жӧ найӧ дзебӧны?
Коді тані?
Сӧмын найӧ да ме.
Ак, да ме!
Сідзкӧ, тайӧ менӧ дзебӧны.
Йӧз, кывзӧй, тайӧ мыйкӧ неладнӧ!
Ӧд ме абу кулӧм морт, ме ловъя!
Аддзанныд, ме видзӧда тіян вылӧ, сёрнита тіянкӧд!
Дугдӧй!
Энӧ гуалӧй менӧ!
<rus>Сказав последнее прости</rus>
<rus>Всем тем, кто дорог нам...</rus>
Оз кывны.
Пельтӧмӧсь, али мый?
Али ме сэтшӧм нин ньӧжйӧ сёрнита?
Либӧ, гашкӧ, ме збыльысь кулӧм морт да наӧдз оз кыв менам абутӧм гӧлӧсӧй?
А менам телӧӧй сэні пласьвидзӧ, и ме видзӧда ачымӧс дзебӧм вылӧ...
Тешкодь!
<rus>Мы с упованием свой взгляд</rus>
<rus>Подъемлем к небесам.</rus>
Ме казьтыла, мый лои.
Кодкӧ сьӧкыдпырысь лэптіс да пасьтӧдіс менӧ, сэсся менӧ нуисны нӧсилка вылын, дорӧм сьӧкыд сапӧгъяслӧн зымӧдӧмыс гораа паськаліс коридорын...
Сэсся...
Тайӧ ставыс.
Таысь кындзи, ме нинӧм ог тӧд да ог помнит.
<rus>Туда где мрака ночи нет</rus>...
Но тайӧ оз лӧсяв.
Ме ловъя.
Ме муртса чувствуйта дой да горш косьмӧм.
Кулӧмъяслы жӧ юны оз ков.
Ме зэлӧді став вынъясӧс да кӧсъя вӧрзьӧдны киӧс, и кодлӧнкӧ мӧдлӧн, дзик абу менам кодь гӧлӧс шуӧ:
— Юны!
Вот и кылісны!
Кыкнан мортыс дугдісны ветлӧдлыны кытшті.
Найӧ копыртчисны ме весьтӧ, ӧтиыс на пиысь кыпӧдіс менсьым юрӧс да матыстіс вомдоръяс дінӧ ва тыра кӧш.
— Другӧй, колӧ мыйкӧ сёйыштны.
Со тэ кык сутки чӧж нин пыр на юан да юан.
Мый сійӧ висьталӧ?
Кык сутки чӧж?
Кутшӧм нӧ луныс талун?
— Понедельник.
Понедельник!
А менӧ арестуйтісны пятницаӧ.
Кыдзи поткӧдӧ юрӧс.
И кыдзи свежӧймӧдӧ ва.
Узьны!
Лэдзӧй меным узьны...
Ва войт гудыртіс юкмӧслысь югыд веркӧссӧ.
Тайӧ гӧраяскостса видз вылын ключ...
Ме тӧда, тайӧ сійӧ, коді Роклан дорса стӧрӧжкасянь матын...
Посньыдик зэр дугдывтӧг сявгӧ пуяслӧн лысъяс вылӧ...
Кутшӧм лӧсьыд вӧт!
Кор ме бӧр садьми, вӧлі нин вторник рыт.
Ме весьтын сулалӧ пон.
Овчарка.
Сійӧ ёся видзӧдӧ ме вылӧ мича тӧлка синъяснас да юалӧ:
— Кӧні тэ овлін?
Эз, тайӧ эз пон юав,
тайӧ кодлӧнкӧ мӧдлӧн гӧлӧсыс.
Ещӧ кодкӧ сулалӧ ме весьтын.
Ме аддза сапӧг гоз... и мӧд гоз, да форменнӧй гач, но видзӧдлыны вылӧджык меным эз удайтчы, юрӧй гӧгӧр бергӧдчӧ;
эк, ставыс тайӧ абу колантор, лэдзӧй меным узьны...
Среда.
Кык морт, кодъяс сьывлісны псаломъяс, ӧні пукалӧны пызан дорын да сёйӧны сёй тасьтіясысь.
Ме ӧні найӧс бура торйӧда.
Ӧтиыс томджык, мӧдыс арлыдаджык, пӧрысь нин.
Пӧжалуй, найӧ монахъяс вылӧ оз мунны.
И часовняыс абу нин часовня, а тюремнӧй камера, кыдзи уна сё мукӧдъяс: пу джодж, сьӧкыд сьӧд ӧдзӧс...
Томанын зёлькнитіс ключ, кыкнанныс ырскӧбтісны да сувтісны веськыда, пырисны кык эсэсовец да тшӧктісны пасьтӧдны менӧ.
Некор ме эг думайтлы, кутшӧм ыджыд дой вермасны вӧчны быд сос да быд гач кок...
Менӧ водтӧдісны нӧсилка вылӧ да кутісны нуны пос кузя увлань.
Дорӧм сьӧкыд сапӧгъяслӧн зымӧдӧмыс гораа паськалӧ коридорын...
тайӧ туйӧдыс менӧ ӧтчыд нулісны нин да вайисны садьтӧг.
Кытчӧ нуӧдӧ тайӧ туйыс, кутшӧм адӧ?
Арестуйтӧмъясӧс примитӧм кузя джынвыйӧ пемыд, гажтӧм канцелярияӧ.
Нӧсилка пуктӧны джоджас, и нарошнӧ бур гӧлӧс переведитӧ скӧр немецкӧй равзӧм:
— Тӧдан сійӧс?
Ме мыджи щӧкаӧс киӧн.
Нӧсилкакӧд орччӧн сулалӧ гӧгрӧс чужӧма том ныв.
Сулалӧ гордӧя, веськыда, юрсӧ вылӧ лэптӧмӧн; асьсӧ кутӧ оз вызывающӧя, но достоинствоӧн.
Сӧмын синъясыс сылӧн неуна видзӧдісны увлань сідзи, медым аддзыны менӧ да здоровайтчыны видзӧдласӧн.
— Ог, ог тӧд.
Помнитсьӧ, ме сійӧс муртса аддзылі Печек дворецысь сійӧ сьӧкыд войнас.
Ӧні ми паныдасим мӧдысь.
Жаль, мый коймӧдысь паныдасьлӧм оз нин ло и меным оз удайтчы топӧдлыны сылысь кисӧ сыысь, мый сійӧ татшӧм достоинствоӧн кутӧ асьсӧ.
Тайӧ вӧлі Арношт Лоренцлӧн гӧтыр, кодӧс казнитісны 1942 воын осаднӧй положениелӧн первойя лунъясӧ жӧ.
— Но, тайӧс тэ бура тӧдан.
Аня Ираскова!
Боже мой, Аня, ті нӧ кыдзи татчӧ веськалінныд?
Эг, эг, тіянлысь нимтӧ ме эг шулы, ті менӧ онӧ тӧдӧй, и ме тіянкӧд абу тӧдса.
Гӧгӧрвоанныд, абу тӧдса!
— И сійӧс ог тӧд.
— Ло бур мывкыдаӧн!
— Ог тӧд.
— Юлиус, тайӧ нинӧмла, — шуӧ Аня, и сӧмын чуньясыслӧн вӧрыштӧмыс, кодъяс нямралӧны носӧвиксӧ, петкӧдлӧны сылысь волнуйтчӧмсӧ. — Тайӧ нинӧмла.
Менӧ «тӧдісны» нин.
— Коді?
— Ланьт! — торкӧны сійӧс да тэрмасьӧмӧн тойлалӧны, кор сійӧ копыртчӧ да меным нюжӧдӧ кисӧ.
— Аня.
Мукӧд юалӧмъяссӧ ме ог нин кыв.
Кыдз быттьӧ бокысянь, дой ньӧти кывтӧг, ме быттьӧ сӧмын зритель, чувствуйта, кыдзи кык эсэсовец менӧ бара нуӧны камераӧ да, нӧсилкасӧ лёкногӧн тракйӧдліг, сералӧмӧн юалӧны, оз-ӧ меным бурджык ло качайтчыны петляын.
Четверг.
Ме заводита нин вежӧртны ас гӧгӧрсаясӧс.
Камераса менам ёртъяс пиысь ӧтисӧ шуӧны Карелӧн.
Олӧмаджыксӧ сійӧ шуӧ «папашаӧн».
Карел висьталӧ мыйкӧ ас йывсьыс, но менам юрын ставыс дзугсьӧ...
кутшӧмкӧ шахта, партаяс сайын челядь... кылӧ кӧлӧкӧл шы,
абу-ӧ нин пӧжар?
Висьталӧны, ме дінӧ быд лун волывлӧны врач да эсэсовскӧй фельдшер.
Ме пӧ абу нин сэтшӧм слаб, регыд пӧ бӧр лоа молодецӧн.
Тайӧс меным мудзлытӧг дольӧ «папаша», а Карел сэтшӧм сьӧлӧмсянь поддакивайтӧ, мый, аслам состояние вылӧ видзӧдтӧг, ме гӧгӧрвоа: найӧ кӧсйӧны бурӧдны менсьым сьӧлӧмӧс.
Шань ребята!
Жаль, мый ме ог вермы налы веритны.
Луншӧр кад.
Камералӧн ӧдзӧсыс воссьӧ, и шумтӧг, быттьӧ кок чуньяс йылас, котӧрӧн пырӧ пон, сувтӧ менам юр водзӧ да бара ёся видзӧдӧ ме вылӧ.
Орччӧн бара кык гоз сапӧг.
Ӧні ме тӧда нин — ӧти гозйыс пон кӧзяинлӧн, Панкрац тюрьмаса начальниклӧн, мӧдыс — коммунистъяскӧд тышкасьӧм кузя отделса начальниклӧн, коді сэки войнас допрашивайтіс менӧ.
А со штатскӧй гача ещӧ ӧти фигура.
Менам видзӧдлас кайӧ фигура вывлань,
да, ме тӧді и сійӧс, тайӧ сійӧ кузь тушаа кос гестаповецыс, коді веськӧдліс менӧ арестуйтысь оперативнӧй группаӧн.
Начальник пуксьӧ улӧс вылӧ да заводитӧ допрос:
— Тэ ворссин ассьыд ворсӧмтӧ, мӧвпышт кӧть ас йывсьыд.
Висьтав.
Сійӧ меным вӧзйӧ папирос.
Оз ков.
Ме ог вермы кутны сійӧс аслам чуньясӧн.
— Дыр-ӧ тэ олін Баксъяс ордын?
Баксъяс ордын!
И тайӧс найӧ тӧдӧны!
Коді жӧ налы висьталіс?
— Аддзан, ми ставсӧ тӧдам.
Висьтав.
Ті кӧ ставсӧ тӧданныд, мыйла нӧ меным сёрнитнысӧ?
Ме олі эг весьшӧрӧ и аслам медбӧръя лунъясӧ ог позорит ачымӧс.
Допрос кыссьӧ час чӧж.
Допрашивайтысь оз горзы, сійӧ терпеливӧя повторяйтӧ ӧти и сійӧ жӧ вопрос, сэсся, ӧтвет получиттӧг, сетӧ мӧдӧс, коймӧдӧс, дасӧдӧс.
— Неужели тэ он гӧгӧрво?
Ставыс помасис,
ті ворссинныд.
Ті ставныд.
— Сӧмын ме ворсси.
— Тэ ещӧ веритан на коммуналӧн победаӧ?
— Дерт жӧ.
— Сійӧ веритӧ на? — немецкӧй кыв вылын юалӧ отделса начальник,
а кузь тушаа гестаповец переведитӧ.
— ...сійӧ веритӧ на Россиялӧн победаӧ.
— Дерт жӧ.
Мӧдпӧлӧс пом оз вермы лоны.
Ме мудзи.
Ме чукӧрті став вынъяс, медым лоны дасьӧн, и ӧні вошӧ менам садьӧй джуджыд ранаысь визувтысь вир моз.
Бӧръя помас ме ещӧ аддза на, кыдзи меным нюжӧдӧны кияс, — тыдалӧ, тюремщикъяс казялісны менам чужӧм вылысь смертьлысь матыстчӧм.
И збыльысь, ӧткымын странаясын палачьяслӧн вӧлі весиг обычайын окавны судитӧмаӧс казнь водзвылын.
Рыт.
Кресталӧм кияса кык морт ветлӧдлӧны кытшті да нюркйӧдлана, нестройнӧй гӧлӧсъясӧн шога сьылӧны:
<rus>Когда и глазах померкнет свет</rus>
<rus>И дух покинет плоть...</rus>
Эй, йӧз, ланьтӧй жӧ!
Гашкӧ, тайӧ сьыланкывйыс и абу омӧль, но талун... талун Первой май, медся мича, медся радейтана праздник вечерня.
Ме зіля сьывны мыйкӧ кыпыдӧс, но, тыдалӧ, тайӧ юргӧ нӧшта на гажтӧмджыка, сы вӧсна мый Карел бергӧдчис, а «папаша» чышкалӧ синъяссӧ.
Мед,
ме ог сетчы и сьыла, кытчӧдз найӧ оз кутны сьывны мекӧд.
Сьӧлӧм бурмӧм бӧрын ме унмовси.
Первой майлӧн водз асыв.
Югдӧ.
Тюремнӧй башнявывса часі кучкалӧ куимысь.
Ме первойысь бура кыла часілысь кучкалӧмсӧ.
Арестуйтӧм бӧрын ме первойысь тыр садя.
Ме чувствуйта, кыдзи восьса ӧшиньӧд пырӧ свежӧй воздух, сійӧ ӧвтӧ джоджса менам тюфяк вылӧ, идзасъясыс бытшлалӧны менсьым морӧсӧс да кынӧмӧс.
Менам телӧлӧн быд клетка висьӧ тысячаног.
Меным сьӧкыд лолавны.
Друг, быттьӧ воссьӧм ӧшиньӧд пырысь югыд, менӧ югдӧдӧ мӧвп: тайӧ пом, ме кула.
Дыркодь жӧ тэ эн лок, смерть!
А ме, веськыда кӧ шуны, надейтчылі, мый ми тэкӧд паныдасям уна во мысти, мый ме ещӧ олышта свободнӧй олӧмӧн, кута уна уджавны, уна радейтны, уна сьывны да ветлӧдлыны свет пасьталаті.
Ӧд ме ӧні на сӧмын лои зрелӧйӧн, менам вӧлі сэтшӧм уна вын. Найӧ сэсся эз лоны. Ме лолала медбӧръяысь.
Ме радейті олӧм и сы вӧсна пыри тышӧ.
Ме радейті тіянӧс, йӧз, и вӧлі шуда, кор ті меным ӧтвечайтінныд сійӧн жӧ, и страдайті, кор ті энӧ гӧгӧрволӧй менӧ.
Кодӧс ме ӧбидиті — прӧститӧй, кодӧс радуйті — энӧ шогсьӧй.
Мед менам нимӧй некодлы оз вай шог.
Тайӧ менам завет тіянлы, батьӧй, мамӧй да чойясӧй, тэныд, менам Густа, тіянлы, ёртъяс, ставныдлы, кодӧс ме радейтлі.
Синваныд кӧ отсалас тіянлы мыськавны синъяссьыд шоглысь пелена, бӧрдыштӧй.
Но энӧ жалитӧй.
Ме олі кыпыд олӧм вӧсна, сы вӧсна кула, и вӧлі эськӧ несправедливӧ сувтӧдны менам гу вылӧ шоглысь ангелӧс.
Первой май!
Тайӧ часас каръяс помын ми сувтавлім пин радъясӧ да паськӧдалім ассьыным знамяяс.
Тайӧ часас Москвалӧн уличаяс вылын майскӧй парад вылӧ восьлалӧны нин войскаяслӧн первой шеренгаяс.
И ӧні уна миллион йӧз нуӧдӧны медбӧръя тыш человечестволӧн свобода вӧсна.
Уна тысяча морт усясны тайӧ тышас.
Ме — на лыдысь ӧти.
Лоны медбӧръя тышлӧн воинъяс лыдысь ӧтиӧн — тайӧ вывті мича.
Но кулӧмыд дзик абу мича.
Ме пӧда.
Меным оз тырмы воздухыс.
Ме кыла аслам горшысь киргӧм.
Вермас лоны, ещӧ ёртъясӧс садьмӧда.
Кӧтӧдыштны эськӧ ваӧн горшӧс!
Но кӧшысь став васӧ юӧма.
Месянь квайт воськов сайын, камера пельӧсас, унитазын, эм ва.
Но тырмас-ӧ менам вынӧй сэтчӧдз муннысӧ?
Ме кысся кынӧм вылын, шумтӧг, видзчысьӧмӧн, быттьӧ кулігӧн, медся важнӧйыс — некодӧс не садьмӧдны.
Кысси.
Горша юа унитаз пыдӧсысь ва.
Ог тӧд, дыр-ӧ тайӧ кыссис, дыр-ӧ ме бӧр кысси,
садьӧй менам бара воши.
Ме корся ассьым пульс да ог аддзы сійӧс.
Сьӧлӧм кыптіс горш дорӧ да ӧдйӧ уси увлань.
Ме тшӧтш уся.
Уся надзӧник.
И усигӧн кыла Карлушалысь гӧлӧс:
— Папаша, папаша!
Коньӧрлӧн овсис!
Асывнас локтӧма врач (та йылысь ме тӧдмалі ёна бӧрынджык).
Сійӧ видлалӧма менӧ да довкйӧдлӧма юрнас.
Сэсся мунӧма аслас уджаланінӧ, лазаретӧ, косявлӧма кулӧм йылысь рапортичка, кодӧс гижӧма ещӧ вечернянас на, да специалистлӧн уважениеӧн шуӧма:
— Вӧвлӧн кодь организм!
III ГЛАВА
267 №-а КАМЕРА
Ӧдзӧссянь ӧшинь дорӧдз сизим воськов, ӧшиньсянь ӧдзӧс дорӧдз сизим воськов.
Тайӧс ме тӧда бура.
Кымынысь ме мерайті тайӧ расстояниесӧ тюремнӧй камералӧн пу джодж кузя!
И, гашкӧ, буретш тайӧ камераас ме коркӧ пукавлі сы вӧсна, мый зэв яснӧя аддзылі чешскӧй буржуазиялысь народӧс губитысь политикасӧ.
И со ӧні менсьым народӧс распинайтӧны крест вылӧ, ӧдзӧс сайын коридорын ветлӧдлӧны фашистскӧй надзирательяс, а кӧнкӧ тюрьма степъяс сайын синтӧм политическӧй паркаяс выльысь кыӧны изменалысь вез.
Кымын нэм колӧ человечестволы, медым тырбура ставсӧ вежӧртны!
Кымын тысяча тюремнӧй камера пыр прӧйдитісны сылӧн представительясыс прогресслань туй кузя?
И кымын пыр ещӧ прӧйдитасны?
abu
А помыс оз тыдав. И век жӧ мир садьмис нин, сійӧ оз нин узь!
Сизим воськов сэтчӧ, сизим татчӧ.
Ӧти стен дорын откиднӧй койка, мӧд дорас — пемыдгӧрд няйт джаджтор, кытчӧ пукталӧма сёй дозмук.
Да, ставыс тайӧ меным тӧдса.
Ӧні, правда, сэні мыйсюрӧ механизируйтӧма: лӧсьӧдӧма центральнӧй отопление, параша пыдди сулалӧ унитаз.
А главнӧйыс — механизируйтӧма йӧзсӧ.
Узникъяс обязанӧсь лоны автоматъясӧн.
Личкыштӧй кнопка, мӧдногӧн кӧ зёлькнитӧй томанын ключӧн либӧ восьтӧй ӧдзӧсысь розьтор — и узникъяс чеччыштӧны, кӧть мый эськӧ найӧ эз вӧчны, да сувтӧны струна моз веськыда;
воссьӧ ӧдзӧс, и камераса старӧста ӧтпырйӧ сяркӧдӧ-висьталӧ:
— <deu>Ахтунг</deu>!
<ns>Кыксёквайтымынсизимӧдкамераынкуимзаключённӧйставыспорядокын</ns>.
И сідз, 267 №. Тайӧ миян камера.
Но миян автомат торксьӧма: чеччыштӧны сӧмын кыкӧн.
Ме куйла ӧшинь дорын тюфяк вылын, куйла кымыньӧн вежон, кык вежон, тӧлысь, тӧлысьӧн-джынйӧн да выльысь ловзя: бергӧда нин юрӧс, лэпта нин киӧс, кыпӧдча нин гырддзаяс вылӧ да весиг зіля бергӧдчыны мыш вылӧ.
Тӧдӧмысь, гижӧмӧн висьтавны кокньыдджык, ас вывті тайӧс нуӧм дорысь.
Вежсис и камера.
Ӧдзӧс вылын куим пыдди ӧшалӧ цифра кык, ми ӧні сӧмын кыкӧнӧсь.
Эз ло Карлуша, кык пиысь томджыкыс, кодъяс шог сьыланкывйӧн дзеблісны менӧ.
Коли сӧмын сылӧн бур сьӧлӧм йылысь казьтылӧм.
Збыльвылас, ме сӧмын муртса помнита миянкӧд сылӧн олӧм йылысь медбӧръя кык лунсӧ.
Сійӧ не ӧтчыдысь терпеливӧя меным висьтавліс ассьыс историясӧ, а ме сійӧ висьталігӧн векджык унмовсьлі.
Шулісны сійӧс Карел Малецӧн, профессия сертиыс сійӧ машинист, уджавлӧма кӧнкӧ Гудлиц гӧгӧрса шахтаын да сэтысь гусьӧн петкӧдлывлӧма подпольщикъяслы взрывчатка.
Пукалӧ сійӧ пӧшти кык во, а ӧні сійӧс нуасны суд вылӧ, буракӧ, Берлинӧ.
Тайӧ делӧ кузя арестуйтӧмъяс унаӧн, быдса группа.
Код тӧдас, мый накӧд лоӧ...
Кареллӧн эм гӧтыр да кык челядь, сійӧ найӧс радейтӧ, ёна радейтӧ...
«но тайӧ вӧлі менам долг, ачыд гӧгӧрвоан, мӧдногӧн оз вӧлі позь».
Сійӧ дыр кад чӧж пукалӧ ме дінын да зільӧ менӧ вердыштны.
Ог вермы.
Субботаӧ — ме ӧмӧй тані кӧкъямысӧд лун нин? — сійӧ решайтчӧ медбӧръя мера вылӧ: висьталӧ тюремнӧй фельдшерлы, мый ме став кад чӧжнас нинӧмтор эг сёйлы.
Фельдшер, эсэсовскӧй формаа век тӧждысьысь вида морт, код тшӧктытӧг врач-чехлӧн абу право сетны весиг аспирин, ачыс вайӧ мискаын больничнӧй похлёбка да сулалӧ ме дінын, кытчӧдз ме ог сёй ставсӧ.
Карел зэв доволен аслас сюйсьӧмлӧн успехысь да аскинас ме пытшкӧ ачыс кисьтӧ мискатыр воскреснӧй суп.
Но мӧд блюдоӧн нинӧмтор оз артмы: пазӧдӧм пинь анъясӧн оз позь курччавны весиг воскреснӧй гуляшлысь пуӧм картупельсӧ, а пыктӧм горш ӧтказывайтчӧ лэдзны кӧть мыйкӧ мында чорыдтор.
— Гуляш — и сійӧс оз сёй! — норасьӧ Карел да шога довкйӧдлӧ юрнас.
Сэсся сійӧ аппетитӧн сёйӧ менсьым порцияӧс, кодӧс честнӧя юкис «папашакӧд».
Коді 1942 воын эз вӧвлы Панкрацын, сійӧ оз тӧд и оз вермы тӧдны, мый сэтшӧм гуляшыс!
Регулярнӧя, весиг медся сьӧкыд кадӧ, кор став заключённӧйяслӧн тшыг вӧсна гуракыліс кынӧмас, кор пывсянын мыссисны ветлӧдлысь скелетъяс, кор быдӧн — кӧть эськӧ и синнас — кӧсйыліс сёйны ёртыслысь порциясӧ, кор кос овощияслысь прӧтивнӧй рок, кодӧс кизьӧртӧма ва сора помидорнӧй сокӧн кажитчыліс деликатесӧн, тайӧ сьӧкыд каднас регулярнӧя, вежоннас кыкысь, четвергъясӧ да воскресеньеясӧ, сёян сеталысьяс тэчлісны миян мискаясӧ картупель порция да пуктывлісны сэтчӧ паньтыр яй соус, кӧні вӧлі кымынкӧ яй сі.
Тайӧ вӧлі мойдын кодь чӧскыд сёян!
Но делӧыс абу сӧмын таын: гуляш вӧлі морт олӧм йылысь казьтылӧмӧн, быттьӧ сыкӧд йитліс миянӧс, вӧлі мыйӧнкӧ нормальнӧйӧн гестаповскӧй тюрьмалӧн сьӧкыд условиеясын.
Гуляш йылысь сёрнитлісны нежнӧя да наслаждениеӧн — о, коді гӧгӧрвоас, кутшӧм дона паньтыр бур соус, кор морт олӧ ужасъяс пӧвстын, кӧні сійӧ надзӧник кусӧ!
Коли кык тӧлысь, и ме бура гӧгӧрвои Карлушалысь шензьӧмсӧ!
«Гуляш — и сійӧс оз сёй!»
Вермисны-ӧ лоны матыса кадӧ менам кулӧм йылысь убедительнӧйджык признакъяс?
Сійӧ жӧ войнас кык часын садьмӧдісны Карлушаӧс.
Вӧлі тшӧктӧма сылы вит минута чӧжӧн лӧсьӧдчыны, быттьӧкӧ колӧ вӧлі петавны кытчӧкӧ матӧ, быттьӧ сійӧс эз виччысь кузь туй мӧд тюрьмаӧ, концлагерӧ, казнитан местаӧ... код тӧдас кытчӧ.
Карлуша ещӧ удитіс на ме дінӧ сувтлыны пидзикокӧн, сывйыштны менӧ да окавны юрӧс.
Коридорсянь кыліс надзирательлӧн лёкысь горӧдӧм, коді висьталіс сы йылысь, мый чувствояслы тюрьмаын абу места.
Карлуша саяліс ӧдзӧс сайӧ, гольсмуні томан...
Ми колим кыкӧн.
Аддзысьлам-ӧ ми коркӧ, другӧ?
И кор торъялам ми, кольысьяс?
Коді миян кык пиысь первойӧн коляс тайӧ камерасӧ?
Кытчӧ мунас сійӧ?
Коді корас сійӧс — эсэсовскӧй формаа надзиратель али ачыс смертьыс, коді оз новлы форма?..
Ӧні, кор ме гижа, меын колисны сӧмын первой торйӧдчӧм дырйи миянӧс волнуйтысь чувствояслӧн колясъясыс.
Сійӧ кадсянь коли нин во, и мӧвпъясным, кодъясӧн ми колльӧдім ёртӧс, волісны не ӧтчыд, мукӧд дырйи вӧлі сьӧкыд мынтӧдчыны наысь.
Камералӧн ӧдзӧс вылын кык вежсьыліс куимӧн, куим выльысь сетліс места кыклы, сэсся бара «3», «2», «3», «2», волісны выль узникъяс да бӧр мунлісны, и сӧмын сійӧ кыкыс, кодъяс первойысь колины 267 №-а камераын кыкӧн, пыр на оз торйӧдчыны ӧта-мӧдныскӧд: «папаша» да ме.
«Папаша» — сійӧ квайтымын арӧса учитель Иозеф Пешек.
Школьнӧй учительскӧй сӧветлӧн глава.
Сійӧс арестуйтӧмаӧсь кӧкъямысдас вит лунӧн меысь водзджык «Германскӧй империялы паныд заговор» вӧсна, коді петкӧдсьӧма свободнӧй чешскӧй школалы проект вӧчан уджын.
«Папаша» — сійӧ...
Но кыдзи сійӧс петкӧдлыны?
Тайӧ сьӧкыд делӧ!
Кык морт, ӧти камера и во чӧж олӧм.
Тайӧ во чӧжӧн «папаша» кывлӧн кавычкаяс бырины, тайӧ во чӧжӧн разнӧй арлыда кык арестант збыльысь лоины батьӧн да пиӧн, тайӧ во чӧжӧн ми кутім тӧдны ӧта-мӧднымлысь привычкаяснымӧс, радейтана кывъяснымӧс да весиг интонацияяснымӧс.
Торйӧд жӧ ӧні, мый менам и мый сылӧн, «папашалӧн», мыйӧн сійӧ локтіс камераӧ и мыйӧн ме...
Уна вой сійӧ колляліс ме дінын узьтӧг да ва компрессъясӧн вӧтлаліс матысмысь смертьӧс.
Сійӧ самоотверженнӧя весавліс менам ранаясысь орсӧ и некор эз петкӧдлыв, мый кылӧ сісьмӧм дук, коді чашкис менам тюфякысь.
Сійӧ пеславліс да дӧмліс менсьым дзикӧдз киссьӧм дӧрӧмӧс, коді лои первой допрослӧн жертваӧн, а кор дӧрӧмӧй дзикӧдз ме вылысь уси, пасьтӧдіс менӧ аслас дӧрӧмӧн.
Взыскание получитны рискуйтӧмӧн сійӧ вайис меным маргаритка да турунлысь за, кодъясӧс нетшыштӧма дворысь часджын чӧжся асъя прогулка дырйи.
Кор менӧ нуӧдлывлісны выль допросъяс вылӧ, сійӧ колльӧдліс менӧ мелі синъясӧн, а кор ме бӧр волі, пуктавліс выль компрессъяс менам выль ранаяс вылӧ.
Сійӧ виччысьліс войся допросъяс вылысь менсьым бӧр воӧм да эз водлы узьны, кытчӧдз эз водтӧдлы менӧ эшкынӧн тӧждысьӧмпырысь шебрӧдіг.
Тадзи заводитчис миян дружба.
Сійӧ эз вежсьы и бӧрынджык, кор ме куті вермыны сулавны кок йылын да мынтыны пилысь долг.
Но тадзи, ӧтпырйӧн, ставсӧ он вермы висьтавны.
267 №-а камераын сійӧ вонас вӧлі пыр йӧза, и ставсӧ, мый лолывліс, ас ногыс переживайтліс тшӧтш и папаша.
Тайӧ став йывсьыс колӧ висьтавны, и ме ещӧ повестьӧс эг на помав (мый весиг юргӧ мыйтакӧ надеяӧн).
267 №-а камераын пыр вӧлі йӧза.
Пӧшти быд часын воссьывліс ӧдзӧс да пыравлісны надзирательяс.
Тайӧ вӧлі ыджыд «коммунистическӧй преступник» бӧрся усиленнӧй надзор, коді нуӧдсис правилӧяс серти, но, таысь кындзи, ме прӧстӧ кыпӧдлі любопытство.
Тюрьмаын частӧ кулалісны йӧз, кодъяслы эськӧ колӧ вӧлі кольны ловйӧн.
Но шоча лолі сідз, медым эз кув сійӧ, код йылысь ставӧн шулісны, мый сійӧ дзик кулас...
Миян камераӧ волывлісны надзирательяс весиг мукӧд судтаясысь да панлісны сёрни либӧ кыв шутӧг кыпӧдлісны эшкынӧс да, быттьӧ мыйкӧ гӧгӧрвоысьяс моз, видзӧдісны менсьым ранаясӧс, а сэсся, характер сертиыс, либӧ шуалісны немъяндысьтӧм шуткаяс, либӧ сёрнитісны дружескӧй тонӧн.
На лыдысь ӧти — ми сійӧс нимтім Мельникӧн — мукӧдъяс дорысь волывліс тшӧкыдджыка да, паськыда шпынняліг, юасьліс, оз-ӧ мыйкӧ ков «краснӧй дьявӧллы».
Оз, аттьӧ, меным нинӧм оз ков.
Кымынкӧ лун мысти Мельник решитӧма, мый «краснӧй дьявӧллы» век жӧ мыйкӧ колӧ, а именнӧ — бритчыны.
И сійӧ вайӧдіс парикмахерӧс.
Тайӧ вӧлі первой заключённӧй, коді воис миян дінӧ мукӧд камераясысь да кодкӧд ме тані тӧдмаси: Бочек ёрт.
Мельниклӧн зільӧмыс лои омӧль услугаӧн: папаша кутӧ менсьым юрӧс, а Бочек ныж безопаснӧй бритваӧн кӧсйӧ писькӧдны прӧсек менам сук ус-тош пытшті.
Киясыс сылӧн дрӧжжитӧны, и доршасьӧ синваыс, сійӧ эскӧ, мый бритӧ кулысьӧс.
Ме зіля успокоитны сійӧс.
— Эн пов, другӧ!
Ме кӧ верми терпитны Печек дворецын допрос, гашкӧ, терпита и тэнсьыд бритӧмтӧ.
Но век жӧ вын менам этша, и миянлы кыкнаннымлы тшӧкыда лоӧ быть шойччыны.
Кык лун мысти ме тӧдмаси ещӧ кык заключённӧйкӧд.
Печек дворецса гестаповскӧй начальниклы оз терпитсьы; найӧ ыстывлӧны мела, а сы вӧсна мый вызов вылӧ фельдшер быдпӧрйӧ гижӧ <deu>Тransportunfahіg</deu> (оз вермы ветлӧдлыны), найӧ требуйтӧны вайны сэтчӧ кӧть кыдзи.
И со коридорнӧйяслӧн кодь костюма кык арестант миян ӧдзӧс дорӧ пуктісны нӧсилка.
Папаша сьӧкыдпырысь менӧ пасьтӧдӧ, найӧ пуктӧны менӧ нӧсилка вылӧ да нуӧны.
На пиысь ӧтиыс — Скоршепа ёрт, будущӧй тӧждысьысь <deu>«хаусарбайтер»</deu> (заключённӧйяс лыдысь служитель), мӧдыс...
Кор ми кутім лэччыны пос кузя и ме исковті пӧлыньтӧм нӧсилкаысь, нуысьяс пиысь ӧтиыс копыртчис мелань да тӧдчӧдӧмӧн шуис:
— Кутчысь!
abu
abu
Тайӧ пӧрйӧ канцелярияын ми вӧлім регыд.
Кузь коридорӧд менӧ нуӧны ывлаӧ петан ӧдзӧслань.
Коридорын тырыс йӧз — талун четверг, сійӧ лун, кор рӧднӧйяслы позьӧ волыны арестуйтӧмъяслӧн бельёла.
Ставныс бергӧдчӧны нӧсилкаӧн гажтӧм шествие вылӧ, ставлӧн синъясас жалитӧм да страдайтӧм,
тайӧ меным оз кажитчы.
Ме пукті киӧс юр весьтӧ да гӧрддзалі кулакӧс.
Гашкӧ, коридорса йӧз аддзасны да гӧгӧрвоасны, мый ме чолӧмала найӧс.
Тайӧ, тӧдӧмысь, наивнӧй кӧсйӧм.
Но ыджыдджыктор вӧчны ме ог на вермы, вын оз тырмы.
Тюремнӧй дворын нӧсилка пуктісны грузӧвик вылӧ, кык эсэсовец пуксисны шофёркӧд, мӧд кыкыс, восьтӧм кобура вылын кисӧ кутіг, сувтісны менам юр водзӧ, и ми мӧдӧдчим.
Туйыс омӧль: ӧти гуран, мӧд...
ӧдвакӧ мунім ми кыксё метр, кыдзи ме вошті садьӧс.
Тешкодь вӧлі пражскӧй уличаяс кузя тайӧ ветлӧмыс:
пятитонка, коді должен нуны комын арестованнӧйӧс, видзӧ бензин сӧмын ӧти узник вылӧ, да револьверъяса нёль эсэсовец вылӧ, кодъяс, гӧгӧр скӧра видзӧдіг, караулитӧны чувствуйттӧм телӧ, медым сійӧ эз пышйы.
Аскинас лои тадз жӧ.
Но тайӧпӧрйӧ ме кутчыси самӧй дворецӧдзыс.
Допрос вӧлі дженьыд.
Гестаповец Фридрих кымыныськӧ видзчысьтӧг «инмӧдчыліс» ме дінӧ, и менӧ бара нуисны садьтӧг.
Воисны лунъяс, кор эг нин падъяв сы кузя, мый ме ловъя: дой — олӧмлӧн рӧднӧй чой — та йылысь меным казьтыліс ёна кывмӧн.
Тюрьма тӧдіс нин, мый кутшӧмкӧ ӧшибка вӧсна ме коли ловйӧн, да меным ысталіс чолӧм.
Чолӧмыс воліс кыз стенъяс пыр стучитӧмӧн, сійӧс ме аддзи сёян вайысь коридорнӧйяс синъясысь.
Сӧмын менам гӧтырӧй нинӧм эз тӧд ме йылысь.
Ӧтнасӧн, сӧмын ӧти керка судтаӧн меысь улынджык да кык-куим камераӧн водзынджык, сійӧ оліс тревогаӧн да надейтчӧмӧн сійӧ лунӧдз, кытчӧдз асъя прогулка дырйи эз вашнит сылы соседкаыс, мый допрос вылын ёна нӧйтӧмысь ме кулі камераын.
Густа восьлалӧма дворӧд, синъяс водзас сылӧн ставыс бергӧдчӧма, сійӧ абу чувствуйтӧма, кыдзи сійӧс «бурӧдӧма» надзирательница, чужӧмас кулакнас тувкӧдӧмӧн да шеренгаас бӧр тойлалӧмӧн, медым не торкны тюремнӧй дисциплина.
Мый аддзис сійӧ, камералӧн еджыд стенъяс вылӧ аслас ыджыд бур синъясӧн синватӧг видзӧдіг?
А аскинас выль юӧр — менӧ абу нӧйтӧмаӧсь кувтӧдз, но сьӧкыд пыткаяс вӧсна ме быттьӧкӧ джагӧдчи камераын.
Тайӧ каднас ме лёкногӧн куйлі вӧсньыдик тюфяк вылын да быд рыт да быд асыв мырдӧн бергӧдчывлі бок вылӧ, медым сьывны Густалы сьыланкывъяс, кодъясӧс сійӧ ёна радейтліс.
Кыдзи сійӧ эз вермы кывны найӧс, ӧд ме пуктылі наӧ сы мында чувство!
Ӧні сійӧ тӧдӧ нин ме йылысь, ӧні сійӧ кылӧ нин менсьым сьыланкывъяс, кӧть эськӧ ми ӧні сэкся дорысь ӧта-мӧдысь ылынджыкӧсь.
Ӧні и тюремнӧй надзирательяс тӧдӧны нин да велалісны сы дінӧ, мый 267 №-а камераын сьылӧны.
Надзирательяс оз нин зымӧдны ӧдзӧсӧ, медым вӧлі лӧнь.
267 №-а камера сьылӧ.
Аслам став олӧм чӧж ме сьылі сьыланкывъяс и ог гӧгӧрво, мый ради меным ӧні, самӧй кулӧм водзвылын, кор олӧм чувствуйтчӧ торъя ёся, торйӧдчыны сьыланкывкӧд.
А папаша Пешек?
Но, тайӧ прӧстӧ замечательнӧ: сійӧ сідзжӧ радейтӧ сьывны.
Сылӧн абу ни слух, ни гӧлӧс, некутшӧм музыкальнӧй паметь, но сійӧ радейтӧ сьыланкыв сэтшӧм бура да вернӧя да аддзӧ сыысь сы мында радлун, мый ме весиг ог вермы казявны, кыдзи сійӧ ӧти тонсянь вуджӧ мӧдӧ да упорнӧя босьтӧ «соль» сэн, кӧні сідзи и вӧзйысьӧ «ля».
И ми сьылам.
Сьылам, кор миянлы шог, сьылам, кор пуксьӧ шондіа лун, сьылӧмӧн колльӧдам ёртӧс, кодкӧд, колӧ чайтны, некор нин ог аддзысьлӧй, сьылӧмӧн чолӧмалам асыввылын бойяс йылысь бур юӧръяс, сьылам сьӧлӧмъяс гажӧдӧм ради и сьылам радлун вӧсна, кыдзи сьылӧны йӧз уна нэм чӧж да кутасны сьывны, кытчӧдз лоӧ олӧм.
Сьыланкывтӧг абу олӧм, кыдзи сійӧ абу шондітӧг.
А миянлы сьыланкыв колӧ кыкпӧв ёнджыка, сы вӧсна мый шондіыс миянлы оз петкӧдчыв — 267 №-а камера видзӧдӧ войвылӧ.
Сӧмын гожӧмнас камералӧн асыввывладорса стен вылас сутш кежлӧ инмылӧ шонді югӧр решёткалӧн вуджӧркӧд ӧтлаын.
Папаша сулалӧ койка вылас мыджсьӧмӧн да видзӧдӧ ӧти здукся югӧръяс вылӧ, и сылӧн синъясыс — медся шогӧсь, кутшӧмъясӧс сӧмын позьӧ аддзыны татысь.
Шонді!
Сэтшӧм лышкыда койӧ югӧръяссӧ тайӧ гӧгрӧс волшебникыс, мыйта чудесаяс сійӧ вӧчӧ йӧз син водзын!
Но кутшӧм этша йӧз олӧны шонді югыдын...
Шонді лоӧ, да, кутас югдӧдны, и йӧз кутасны овны сы югӧръяс улын.
Кутшӧм чудеснӧ сознавайтны тайӧс!
И век жӧ окота тӧдны ещӧ мыйсюрӧ, кодлӧн тӧдчанлуныс зэв ичӧт: кутас-ӧ сійӧ ещӧ югдӧдны и миянлы?
Миян камера видзӧдӧ войвылӧ.
Сӧмын шочиника, гожӧмнас, мича лунъясӧ, ми аддзам лэччысь шондіӧс.
Эк, папаша, окота эськӧ вӧлі ещӧ ӧтчыд аддзывны шонді петӧм!
IV ГЛАВА
«ЧЕТЫРЁХСОТКА»
Кулӧмъяс лыдысь ловзьӧм — вель аслыссяма явление.
Сэтшӧм аслыссяма, мый и объяснитнысӧ сьӧкыд.
Мир зэв мича, кор тэ сэзь лунӧ сӧмын на садьман чӧскыда узьӧм бӧрын.
Но тэ кӧ сувтін гортйысь, луныс кажитчӧ, кыдзи некор, вывті мичаӧн, и тэ чувствуйтан, мый узьӧмыд зэв бура.
Тэ мӧвпалан, мый бура тӧдан олӧмлысь сценасӧ.
Но кулӧмъяс лыдысь ловзьӧм бӧрын тэныд кажитчӧ, мый осветитель включитіс ӧтпырйӧ став юпитеръяссӧ да сценаыс ойдіс югыдӧн.
Тэ думайтлін, мый тэ бура аддзан.
Но кулӧмъяс лыдысь чеччӧм бӧрын мирсӧ тэ аддзан сідзи, быттьӧ синъяс дорад тэныд вайӧдісны телескоп, а сы дінӧ ещӧ и микроскоп.
Кулӧмъяс лыдысь ловзьӧмыд тулыс кодь: сійӧ восьтӧ виччысьтӧм мичлунъяс весиг медся быдлунъяторйын.
Тадзи овлӧ весиг сэки, кор тэ тӧдан, мый тайӧ ставыс регыд кежлӧ.
Весиг сэки, кор кытшалысь мирлӧн став озырлуныс да разнообразиеыс помасьӧ Панкрацын камераӧн.
Воас лун, кор менӧ камераысь петкӧдасны.
Воас лун, кор допрос вылӧ ме муна ог нӧсилка вылын, а, кӧть эськӧ меным тайӧ кажитчӧ позьтӧмӧн, муна ас кокъясӧн.
Коридор стенъясӧ, послӧн перилӧясӧ кутчысьӧмӧн ме пӧшти кысся бауӧн.
Уліас тюрьмаса ёртъяс менӧ пуксьӧдасны пӧдса арестантскӧй автомобильӧ.
Ме — пемыд передвижнӧй камераын, орччӧн выль йӧз, дас, дас кык морт.
Найӧ нюмъялӧны меным, ме налы, кодкӧ мыйкӧ вашкӧдӧ меным, коді — ог тӧд, ме топӧдла кодлыськӧ кисӧ, но ог тӧд, кодлысь...
Машина грымакылӧмӧн пырӧ Печек дворецлӧн воротаясӧд, ёртъяс петкӧдӧны менӧ, ми пырам ыджыд помещениеӧ, кӧні сулалӧны квайт радӧн скамьяяс.
Скамьяяс вылын, пидзӧсъяс вылас кияссӧ пуктӧмӧн да веськыда, вӧрзьывтӧг пукалӧны йӧз да видзӧдӧны ас водзаныс куш стен вылӧ.
Со, Фучик, тэнад выль мирлӧн ичӧтик юкӧн, кодӧс шуӧны кинотеатрӧн.
1943 вося майскӧй интермеццо
Талун 1943 вося Первой май.
И дежуритӧ сійӧ, код дырйи позьӧ гижны.
abu
Кутшӧм бур эськӧ вӧлі ӧти минута кежлӧ кӧть лолыны коммунистическӧй журналистӧн да гижны выль мирлысь боевӧй вынъяс майскӧй смотр йылысь!
Энӧ виччысьӧй шпорӧдчысь знамяяс йылысь висьт.
Нинӧм сэтшӧмыс тані эз вӧв.
Ог вермы висьтавны и событиеяс йылысь, кодъяс йылысь ті эськӧ сьӧлӧмсяньыд кывзінныд.
abu
Эз вӧв шума уна тысяча йӧзлӧн сійӧ потокыс, коді кольӧм воясӧ пуліс Прага уличаяс вылын, эз вӧв сійӧ, мый ме аддзылі Москваын: Краснӧй площадь вылын юръяслысь синмӧн судзтӧм море.
Тані абуӧсь ни миллионъяс, ни сёяс.
Тані сӧмын кымынкӧ коммунист — мужчинаяс да нывбабаяс.
И век жӧ чувствуйтан, кутшӧм ыджыд тайӧ смотрыслӧн тӧдчанлуныс.
Да, ыджыд, ӧд тайӧ смотр сійӧ вынъяслы, кодъяс ӧні прӧйдитӧны доналӧм горнилӧ пыр да пӧрӧны оз пӧимӧ, а стальӧ.
Тайӧ тыш дырйи окопъясын смотр.
А окопъясын новлӧны полевӧй форма.
Тайӧ смотрсӧ чувствуйтан сэтшӧм посниторъяс серти...
ог тӧд, гӧгӧрвоан-ӧ тэ менӧ, ёрт, кор лыддян менсьым кывъясӧс, эн кӧ нуӧдлы тайӧс ставсӧ ас вывтіыд?
Зіль гӧгӧрвоны.
Верит, таын вӧлі выныс.
Орчча камерасянь асъя чолӧм: сэсянь таркӧдӧны Бетховенлысь кык такт, мукӧд дырйи серти талун торжественнӧйджыка, настойчивӧйджыка, и стен найӧс передайтӧ сідзжӧ мӧдногӧн, некор на вӧвлытӧм тонӧн.
Ми пасьталім ассьыным медбур паськӧмнымӧс.
И тадзи быд камераын.
Завтрак кежлӧ ми полнӧй параднӧй формааӧсь нин.
Камералӧн восьса ӧдзӧсъяс водзын коридорнӧйяс торжественнӧя новлӧдлӧны нянь, сьӧд кофе да ва.
Скоршепа ёрт кык няньтор пыдди сетӧ куимӧс.
Тайӧ сылӧн Первой май кузя поздравитӧм, делӧвӧя поздравитӧм.
Нянь сетігас гусьӧн топӧдлӧ менсьым киӧс.
Сёрнитны оз позь, врагъяс видзӧдӧны весиг миян синъяс бӧрся, но миянлы ӧмӧй абу гӧгӧрвоана чуньяслӧн немӧй сёрниыс?
Дворӧ, миян камералӧн ӧшиньяс весьтӧ, петӧны нывбабаяс асъя прогулка вылӧ.
Ме кавшаси пызан вылӧ да решётка пыр видзӧда увлань.
Гашкӧ, найӧ казяласны менӧ.
Да, казялісны!
Лэптісны кабыртӧм кияс.
Ме ӧтвечайті сідз жӧ.
Дворын талун кыпыд да гажа, мукӧд лунъясын серти дзик мӧднога.
Надзирательница нинӧмтор оз казяв либӧ, гашкӧ, зільӧ не казявны.
Тайӧ сідзжӧ имеитӧ смотр дінӧ отношение.
Ӧні миян ӧчередь гуляйтны.
Ме петкӧдла упражнение: талун, ребята, Первой май, талун ми зарядка заводитам мӧдногӧн, мед шензьӧны конвойнӧйяс.
Первой движение: раз-два, раз-два — мӧлӧтӧн кучкалӧм.
Мӧдыс: ытшкӧм.
Мӧлӧт да коса.
Муртса думыштчыны — и ёртъяс гӧгӧрвоасны: чарла да мӧлӧт.
Ми вӧчалам тайӧ движениеяссӧ, и ме гӧгӧр видзӧда.
Чужӧмъяс вылын нюмъялӧм, ставныс сьӧлӧмсяньыс вӧчалӧны ме моз.
Гӧгӧрвоисны!
Правильнӧ, ребята, тані миян первомайскӧй колонна, а тайӧ пантомимаыс — миян первомайскӧй клятва: мунам смерть вылӧ, но ог изменитӧй.
Ми бара камераынӧсь.
Ӧкмыс час.
Ӧні Кремлёвскӧй башнявывса часіяс кучкалӧны ӧкмысысь, и Краснӧй площадь вылын заводитчӧ парад.
Бать, ми тіянкӧд.
Сэні ӧні сьылӧны «Интернационал», сійӧ юргӧ став мир пасьталаын, мед юргас сійӧ и миян камераын.
Ми сьылам.
Юргӧны ӧти бӧрся мӧд революционнӧй сьыланкывъяс, ми ог кӧсйӧй лоны ӧткӧн, да ми абу и ӧткӧнӧсь, ми ӧтлаын накӧд, кодъяс ӧні свободнӧя сьылӧны вӧля вылын, накӧд, кодъяс нуӧдӧны тыш, кыдзи и ми...
<rus>Товарищи в тюрьмах,</rus>
<rus>В застенках холодных</rus>
<rus>Вы с нами, вы с нами,</rus>
<rus>Хоть нет вас в колоннах...</rus>
Да, ми тіянкӧд.
Тадзи ми, 267 №-а камераын, решитім сьыланкывъясӧн помавны миянлысь первомайскӧй смотр.
Но тайӧ ещӧ абу на ставыс!
Абу!
Видзӧдлы, со нывбабаяслӧн корпусысь коридорнӧйыс ветлӧдлӧ двор кузя да шутьлялӧмӧн сьылӧ Краснӧй Армиялысь марш, Партизанскӧй да мукӧд сӧветскӧй сьыланкывъяс, медым камераясын пукалысь ёртъясыслы сетны сьӧлӧм.
А чешскӧй полицейскӧй формаа мужчинаыс, коді вайис меным бумага да карандаш, и ӧні сулалӧ коридорын, медым эз суны менӧ друг виччысьтӧг?
А сійӧ, мӧдыс, тайӧ запискаяслӧн инициаторыс, коді нуалӧ да тӧждысьӧмӧн дзебӧ тайӧ листъяссӧ, медым коркӧ, кор воас кад, найӧ выльысь петісны светӧ?
Бумагалӧн татшӧм ӧти ичӧтик торйысь кыкнанныс вермасны мынтысьны юрнаныс.
И найӧ мунӧны тайӧ риск вылас, медым кутны йитӧд талун дорӧмаяскӧд да аски свободнӧйяскӧд.
Найӧ — тышса участникъяс.
Найӧ смела да зумыда сулалӧны асланыс постъяс вылын да обстановка серти тышкасьӧны сійӧ оружиеӧн, кутшӧм эм найӧ киясын.
Найӧ вӧчӧны ассьыныс делӧсӧ прӧстӧя да гусьӧн, кыдз быттьӧ сідзи и колӧ, и некод оз аддзы, мый тайӧ абу олӧм вылӧ, а смерть вылӧ тыш, кодын найӧ, миянладорын тышкасьӧмӧн, вермасны победитны либӧ усьны.
Тэ, ёртӧй, дас, кызьпӧрйӧ аддзылін, кыдзи первомайскӧй парадъяс вылын маршируйтӧны революциялӧн войскаяс, и тайӧ вӧлі вывті мича.
Но тайӧ армиялысь збыль вынсӧ, сылысь непобедимостьсӧ позьӧ донъявны сӧмын бойын.
Смерть прӧстӧйджык, кыдзи ми думайтлім, и героизмлӧн абу лучезарнӧй ореолыс.
Бой, тэнад чайтӧм дорысь, ёна чорыдджык, и медым помӧдз сулавны да шедӧдны победа, колӧ помтӧм вын.
Тайӧ вынсӧ тэ быд лун аддзан действиеысь, но он век гӧгӧрво.
Ӧд ставыс кажитчӧ сэтшӧм прӧстӧйӧн да естественнӧйӧн.
Тэ талун сійӧс гӧгӧрвоин выльысь.
Талун, 1943 вося первомайскӧй парад вылын.
1943 вося Первой май лун торкис менам висьтлысь последовательностьсӧ.
И тайӧ бур.
Торжественнӧй лунъясӧ казьтылӧмъяс овлӧны дзик аслыспӧлӧсӧн, и радлун, коді талун вевтыртіс ставсӧ, вермис эськӧ мичмӧдны казьтылӧмъяссӧ.
А Печек дворецын «кинотеатр» — дзик абу радуйтана казьтылӧм.
Сійӧ — застенокъясӧ пыранін, кытысянь кылӧны узникъяслӧн ойзӧмъяс да горзӧмъяс, и тэ он тӧд, мый сэні тэнӧ виччысьӧ.
Тэ аддзан, кыдзи сэтчӧ мунӧны здоровӧй, ён, збодер йӧз и кык-куим час чӧжся допрос бӧрын воӧны калечитӧмаӧсь, муртса ловъяӧсь.
Тэ кылан, кыдзи чукӧстӧм вылӧ шыасьӧ вына гӧлӧс, а мыйкӧ дыра мысти, страданиеӧн да дойӧн жугӧдӧм, сёрнитӧ бӧр воӧм йылысь.
Но овлӧ ещӧ лёкджык: тэ аддзан и сэтшӧмъясӧс, кодъяс мунӧны веськыд да яснӧй видзӧдласӧн, а воӧм бӧрас яндысьӧны видзӧдны тэныд синмад.
Кӧнкӧ сэні выліас, следователь кабинетын, вӧлі, гашкӧ, аслас «ме» вӧсна повзьӧмлӧн ӧти ыпнитлӧм — и тайӧ результатын талун либӧ аски вайӧдасны татчӧ выль йӧзӧс, кодъяслы лоӧ быть прӧйдитны заводитчӧмсяньыс да помӧдзыс став тайӧ ужасъяс пырыс, выль йӧзӧс, кодъясӧс вӧвлӧм ёртыс вузаліс враглы...
Видзӧдны жугӧдӧм сӧвестя узникъяс вылӧ, дзикӧдз нӧйтӧмъяс вылӧ дорысь, ещӧ сьӧкыдджык на.
А кор тэнсьыд синъястӧ ёсьтіс смерть, коді муніс тэ дінті, кор видзӧдан кулӧмъяс лыдысь ловзьӧмлӧн синъясӧн, сэки и кывъястӧг гӧгӧрвоана, коді шутов-шатовмуніс, коді, гашкӧ, и предайтіс, кодлӧн сутш кежлӧ чужліс мӧвп, мый абу нин сэтшӧм страшнӧ кокньӧдны ассьыд судьбатӧ, медся тыдавтӧм боецъяс лыдысь кодӧскӧ вузалӧмӧн.
Слаб душаяс!
Кутшӧм нӧ сійӧ олӧм, сыысь кӧ мынтысьӧма ёртъяс олӧмӧн!
«Киноӧ» первойысь сюртӧдз став тайӧторъяс йывсьыс ме, буракӧ, ещӧ эг на думайтлы.
Но бӧрынджык менам юрӧ тайӧ мӧвпъясыс волывлісны тшӧкыда.
Первойысь найӧ чужисны буретш сійӧ асылас, но эз «киноын», а сэні, кӧні йӧз тӧдмавсисны медъёна: «Четырёхсоткаын».
«Киноын» ме пукалі регыд — час, часӧн-джынйӧн.
Сэсся менам мышсянь шуисны менсьым нимӧс, и чешскӧй кыв вылын сёрнитысь, штатскӧй паськӧма кык морт нуӧдісны менӧ лифт дорӧ, кыпӧдісны нёльӧд судтаӧдз да пыртісны ыджыд комнатаӧ, код ӧдзӧсӧ вӧлі гижӧма цифра 400.
Мыйкӧ дыра тайӧ комнатаын эз вӧв некод, ме да менам кык сопровождающӧй кындзи.
Комната помын улӧс вылын пукаліг ме гӧгӧр видзӧді тешкодь чувствоӧн: тані мыйкӧ вӧлі меным тӧдса.
Коркӧ ме тані вӧлі али мый?
Эг, эг вӧв.
И век жӧ ме тӧда тайӧ комнатасӧ, сійӧс ме аддзылі вӧтӧн, кутшӧмкӧ страшнӧй, биавлӧм дырся вӧтӧн.
Сэки сійӧ вӧлі мӧднога, вӧлі зывӧктана, но тайӧ сійӧ комнатаыс.
Ӧні сійӧ мелі, тырӧма шондіӧн да югыд краскаясӧн.
Вӧсни решёткаа паськыд ӧшиньяс пыр тыдалісны Тынскӧй храм, нюдзвеж Летна да Градчаны.
Вӧтӧн тайӧ комнатаыс вӧлі шуштӧм да ӧшиньястӧм, сійӧс югдӧдіс няйтвиж рӧма би, кӧні йӧз ветлӧдлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ вуджӧръяс моз...
Да, сэки тані вӧліны йӧз.
Ӧні комнатаыс тыртӧм,
abu
а сэки скамьяяс вылын орччӧн пукалісны блед да вирӧсь чужӧмъяса йӧз.
Со сэні, ӧдзӧс дорас, сулаліс важ лӧз спецовкаа морт, сылӧн синъясас вӧлі дой.
Сійӧ корис юны да надзӧник, быттьӧ лэччысь занавес, усис джоджас.
Да, тайӧ ставыс вӧлі, ӧні ме тӧда, мый тайӧ абу вӧт.
Страшнӧй, кошмарнӧй вӧлі ачыс действительностьыс.
Тайӧ вӧлі менӧ арестуйтан да первойысь допроситан войӧ.
Татчӧ менӧ вайӧдлісны куимысь, а, гашкӧ, и дасысь, да нуӧдлісны бӧр, кор менӧ мучитысьяс кӧсйисны шойччыны либӧ нӧйтны мукӧдъясӧс.
Ме помнита, мый кӧдзыд кафельнӧй джоджыс лӧсьыда освежайтліс менсьым уналаті ранитӧм кӧмтӧм кокъясӧс.
Сэки скамьяяс вылын пукалісны Юнкерс заводса рабочӧйяс — гестаполӧн рытъя прӧмыс.
Лӧз спецовкаа морт, коді сулаліс ӧдзӧс дорас, вӧлі Бартонь ёрт, заводскӧй ячейкаысь, менӧ арестуйтӧмысь косвеннӧ мыжа.
Ме тайӧс висьтала сы вӧсна, медым некодӧс эз мыжавны менам провалитчӧмысь.
Сылы помканас эз вӧв кодлӧнкӧ трусость либӧ предательство, а сӧмын видзчысьтӧм да неудача.
Бартонь ёрт корсис аслас ячейкалы руководствокӧд йитӧд.
Сылӧн другыс, Елинек ёрт, конспирациялӧн правилӧяс дінӧ кыдзкӧ тӧждысьтӧг видзӧдӧмӧн, кӧсйысьӧма йитны сійӧс, кодкӧд колӧ, кӧть эськӧ должен вӧлі водзджык сёрнитны мекӧд, мый эськӧ сетіс позянлун вӧчны ставсӧ сылӧн посредничествотӧг.
Тайӧ вӧлі ӧшибка.
Мӧд, ёна ыджыдджык ӧшибка вӧлі сыын, мый Бартоньлы дӧвериеӧ сюйсис провокатор, ов сертиыс Дворжак.
Бартоньсянь сійӧ кывліс Елинекъяс йылысь.
И Елинекъяслӧн семья сюри наблюдение улӧ.
Эз асланыс основнӧй удж вӧсна, кодӧс найӧ успешнӧя нуӧдісны кык во чӧж, а ёртлы нинӧм сулавтӧм услуга вӧчӧм вӧсна, услуга, коді, век жӧ, вӧлі конспирациялӧн правилӧясысь кежӧм.
А сійӧ, мый Печек дворецын решитісны Елинекъяс гозъяӧс арестуйтны буретш сійӧ рытнас, кор на ордын вӧлі ме, да мый сэтчӧ воис гестаповецъяслӧн ыджыд отряд, — тайӧ вӧлі нин дзик случайнӧйтор.
Елинекъясӧс арестуйтны план серти вӧлі индӧма сӧмын аскинас.
Сійӧ рытнас найӧла мунісны, сідз шуны, инерция серти — Юнкерс заводса ячейкаӧс успешнӧя арестуйтӧм бӧрын.
Елинекъяс ордысь менӧ аддзӧмыс гестаповецъяслы вӧлі сэтшӧм жӧ виччысьтӧмторйӧн, кыдзи и миян вылӧ налӧн налётыс.
Найӧ весиг эз тӧдны, коді найӧ киӧ сюри, и ӧдвакӧ тӧдмалісны, мекӧд ӧтлаын кӧ эськӧ эз...
Но тайӧ ставсӧ ме гӧгӧрвои бӧрын нин, «Четырёхсоткаӧ» волӧмъяс дырйи.
Сэки ме эг нин вӧв ӧтнам.
Йӧз пукалісны скамьяяс вылын да сулалісны стенъяс дорын.
И кад муніс да вайис быдпӧлӧс виччысьтӧмторъяс.
Виччысьтӧмторъяс вӧліны кыкпӧлӧсӧсь: тешкодьяс, кодъясӧс ме эг гӧгӧрволы, да лёкъяс, кодъясӧс ме вывті бура гӧгӧрволі.
Колӧ шуны, первой виччысьтӧмторйыс эз пырлы некоднан категорияас.
Тайӧ вӧлі лӧсьыд пустяк, код йылысь оз сулав сёрнитны.
Мӧд виччысьтӧмтор:
комнатаӧ сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн пырӧны нёль морт, здоровайтчӧны чехъяс моз штатскӧй паськӧма гестаповецъяскӧд...
и мекӧд, пуксялӧны пызан сайӧ, паськӧдӧны бумагаяс, заводитӧны куритчыны, — кутӧны асьнысӧ свободнӧя, дзик свободнӧя, быттьӧ тані найӧ служба вылынӧсь.
Но ӧд ме тӧда найӧс, этша вылӧ куимсӧ,
оз вермы лоны, медым найӧ служитісны гестапоын...
Либӧ век жӧ?
И найӧ?
Ӧд тайӧ жӧ Р., партийнӧй да профсоюзнӧй организацияясса важся секретарь, неуна бирюк кодь, но вернӧй морт,
оз, тайӧ оз вермы лоны!
Анна Викова, пыр на стройнӧй да мича, кӧть эськӧ дзик дзор, — чорыд да падъявтӧм подпольщица...
оз, оз вермы лоны!
А со сійӧ, тайӧ жӧ Вашек, Севернӧй Чехияысь каменщик, а сэсся сэтчӧс крайкомса секретарь.
Меным-ӧ сійӧс не тӧдны,
ӧд ми ӧтлаын войвылын сы мында ас вывті нуӧдім.
И тайӧ мортыслысь чегӧмаӧсь волясӧ.
Оз, оз вермы лоны!
Но мыйла найӧ танӧсь?
Мый тані найӧ вӧчӧны?
Ме эг на удит ӧтветитны тайӧ вопрос вылас, кыдзи чужисны выльяс.
Вайӧдісны Мирекӧс, Елинек гозъяӧс да Фрид гозъяӧс.
Тайӧясӧс ме тӧда, найӧс арестуйтісны мекӧд ӧтлаын.
Но мыйла тані сідзжӧ искусство кузя историк Павел Кропачек, коді отсасьліс Миреклы интеллигенция пӧвстын удж котыртӧм кузя?
Коді тӧдліс сы йылысь, Мирекысь да меысь кындзи?
И мыйла эсійӧ кузь тушаа том мортыс, кодлӧн чужӧм вылас тӧдчӧны нӧйтӧмысь следъяс, видзӧдӧ сідзи, мый ми сыкӧд абу тӧдсаӧсь?
Ӧд ме сійӧс и збыльысь ог тӧд.
Коді эськӧ сійӧ сэтшӧмыс?
Штых?
Доктор Штык?
Зденек?
Сідзкӧ, провалитчӧма и врачьяслӧн группа.
Коді тӧдліс на йылысь, меысь да Мирекысь кындзи?
И мыйла камераын допрос дырйи менсьым юасисны чешскӧй интеллигенция йылысь?
Мыйла налы колӧ вӧлі йитны менсьым нимӧс интеллигенция пӧвстын уджкӧд?
Коді тӧдіс та йылысь, меысь да Мирекысь кындзи?
Ӧтвет аддзыны абу сьӧкыд, кӧть эськӧ ӧтветыс и чорыд: Мирек предайтӧма, Марек висьталӧма.
Ещӧ минута чӧж ме надейтча, мый, гашкӧ, сійӧ эз ставсӧ вузав, но сэсся вайӧдӧны ещӧ ӧти группаӧс, и ме тӧді, Владислав Ванчураӧс, профессор Фелеберӧс пиыскӧд, пӧшти тӧдны позьтӧм Бедржих Вацлавекӧс да уна мукӧдӧс. Ставнысӧ, кодъяс вӧліны либӧ долженӧсь вӧлі пырны чешскӧй интеллигенциялӧн народно-революционнӧй комитетӧ, ставнысӧ арестуйтӧмаӧсь.
Интеллигенция пӧвстын удж йылысь Мирек висьталӧма ставсӧ.
Эз вӧвны кокньыдӧсь Печек дворецын менам первойя лунъяс, но тайӧ вӧлі медся чорыд удар.
Ме виччыси смерть, но эг предательство.
Но кутшӧм кӧть небыда ме эг вӧйп Мирекӧс, кӧть кутшӧм небзьӧдан помкаяс эг корсь, кыдзи кӧть эськӧ эг зіль казьтывны ставсӧ сійӧс, мый ещӧ сійӧ эз на вузав, ме эг вермы аддзыны мӧд кыв, «предательство» кывйысь кындзи.
Ни слаблун, ни кувтӧдз мучитӧм мортлӧн эбӧссьыс усьӧм, коді лихорадочнӧя корсьӧ спаситчан туй, нинӧм эз вермы мездыны сійӧс аслас мыжысь.
Ӧні ме гӧгӧрвои, кытысь гестаповецъяс медводдза войнас жӧ тӧдмалісны менсьым овӧс.
Ӧні ме гӧгӧрвои, кыдзи татчӧ веськаліс Аня Ираскова, — сы ордын ми Миреккӧд паныдасьлім эг ӧтчыд.
Ӧні лои гӧгӧрвоана, мыйла татӧнӧсь Кропачек да доктор Штых.
Тайӧ лунсянь заводитӧмӧн менӧ пӧшти быд лун вайӧдлісны «Четырёхсоткаӧ», и быдпӧрйӧ ме тӧдмавлі выльторъяс, кодъяс личкисны да повзьӧдлісны менӧ.
Мирек!
сійӧ чорыд характера морт, Испанияын эз копрасьлы пуляяс водзын, эз синсьы Францияын концентрационнӧй лагерлӧн сьӧкыд испытаниеяс улын.
А ӧні сійӧ бледӧдӧ гестаповец киысь плеть аддзигӧн да вузалӧ другъяссӧ, ассьыс кучиксӧ спаситны надейтчӧмӧн.
Кутшӧм слаб вӧлӧма сылӧн отвагаыс, сійӧ кӧ вушйис кымынкӧ кучкӧмысь!
Сэтшӧм жӧ слаб, кутшӧм и сылӧн убеждениеясыс.
Сійӧ вӧлі вына массаын, единомышленникъяс пӧвстын.
Накӧд сійӧ вӧлі вына, сы вӧсна мый думайтіс на йылысь.
Торйӧдӧм бӧрын, сы вылӧ ӧшйӧм врагъясӧн кытшалӧм бӧрын сійӧ воштіс ассьыс став вынсӧ.
Воштіс сы вӧсна, мый заводитіс думайтны сӧмын ас йывсьыс.
Ассьыс кучиксӧ спаситны зільӧмӧн сійӧ жертвуйтіс ёртъяснас.
Сетчис трусостьлы да трусость вӧсна предайтіс.
Сылысь аддзӧмаӧсь гижӧдъяс, и сійӧ абу шуӧма аслыс: бурджык кувны, найӧс расшифруйтӧм дорысь.
Сійӧ расшифруйтӧма!
Висьталӧма нимъяс.
Висьталӧма явкаяс.
Гестапоса агентъясӧс вайӧдӧма Штыхлӧн гуся квартираӧ.
Мӧдӧдӧма найӧс Дворжаклӧн квартираӧ, кӧні вӧлӧмаӧсь Вацлавек да Кропачек.
Вузалӧма Аняӧс.
Вузалӧма смел, стойкӧй нылӧс — Лидаӧс, коді радейтліс сійӧс.
Тырмымӧнъя лои кымыныськӧ кучкӧм, медым сійӧ вузаліс джынсӧ сылысь, мый тӧдіс.
А сэсся решитіс, мый ме абу нин ловъя да некодлы лоӧ сійӧс эрдӧдны, сійӧ висьталӧма и мукӧдтор йылысь.
Меным таысь эз ло лёкджык.
Ме вӧлі гестапо киын — мый вермис лоны лёкджыкыс?
Мӧдарӧ: сылӧн висьталӧмъясыс лоины сійӧ материалӧн, коді лои став следствиеыслы подулӧн да кыдз быттьӧ сетіс цеплысь помсӧ, кодлысь водзӧ нуӧдысь звенояссӧ куті киясын ме, а гестаполы найӧ зэв ёна вӧлі колӧны.
Сӧмын та вӧсна менӧ да миян группаысь унджыксӧ эз казнитны военнӧй положениелӧн первой лунъясӧ жӧ.
Мирек кӧ эськӧ пӧртіс олӧмӧ ассьыс долгсӧ, тайӧ группаыс эськӧ вообще эз сюр гестапо киӧ.
Ми эськӧ кыкнанным важӧн нин эг вӧлӧй ловъяӧсь, но мукӧдыс эськӧ вӧліны ловъяӧсь да водзӧ нуӧдісны удж.
Трус воштӧ унджык, аслас олӧм дорысь.
Тадзи вӧлі и Миреккӧд.
Славнӧй армияса дезертир, сійӧ кыпӧдіс ас вылас зывӧктӧм весиг врагъясладорсянь.
И, ловйӧн кольӧм бӧрын, сійӧ эз ов, сы вӧсна мый коллектив сійӧс отвергнитіс.
Бӧрынджык сійӧ заводитліс кутшӧмкӧ ногӧн вештыны ассьыс мыжсӧ, но коллектив эз примит сійӧс.
А тюрьмаын отверженность ёна страшнӧйджык став мукӧдлаын дорысь.
Узник да ӧткӧн олӧм — тайӧ понятиеяссӧ векджык лыддьӧны ӧткодьӧн.
Но тайӧ — зэв ёна ылалӧм.
Узник абу ӧтнас, тюрьма — сійӧ ыджыд коллектив, и весиг медся стрӧг изоляция оз вермы изолируйтны некодӧс, оз кӧ морт ачыс асьсӧ изолируйт.
Тюрьмаын увтыртӧмъяслӧн братство пӧрӧ торъя сьӧкыд гнётлӧн жертваӧ, но тайӧ гнётыс йитӧ да калитӧ йӧзӧс, ёсьмӧдӧ налысь восприимчивость сӧ.
Стенъясыс налы — абу кутӧд: ӧд и стенъяс олӧны да сёрнитӧны условнӧй таркӧдчӧмъясӧн.
Тюремнӧй братство йитӧ став камераяссӧ ӧти судтаысь, коді йитчӧма общӧй страданиеясӧн, общӧй стражаӧн, общӧй коридоръясӧн да общӧй часджынъя прогулкаясӧн, кор лолӧ тырмымӧн ӧти кыв либӧ жест, медым висьтавны важнӧй юӧр да спаситны кодлыськӧ олӧмсӧ.
Допрос вылӧ ветлӧмъяс, «киноын» пукалӧм да Панкрацӧ бӧр воӧм йитӧны тюремнӧй братствоӧс ставнас.
Тайӧ абу кывъяслӧн, а делӧяслӧн братство.
Прӧстӧ ки топӧдыштлӧм либӧ гусьӧн сетӧм папирос вештӧны клеткалысь кӧрт прутъяссӧ, мынтӧдӧны мортӧс ӧткӧн олӧмысь, код отсӧгӧн кӧсйисны сійӧс чегны.
Камераяслӧн эмӧсь кияс: тэ чувствуйтан, кыдзи найӧ тэнӧ кутӧны, кор тэ мучитӧм бӧрын воан допрос вылысь.
Тайӧ киясысь тэ получитан сёян, кор врагъяс кӧсйӧны тэнӧ вины тшыгйӧн.
Камераяслӧн эмӧсь синъяс: найӧ видзӧдӧны тэ вылӧ, кор тэ мунан казнь вылӧ, и тэ тӧдан, мый должен восьлавны зумыда, ӧд тэнад вокъясыд аддзӧны тэнӧ, и тэ он лысьт кыдзсюрӧ восьлалӧмъясӧн пыртны на сьӧлӧмъясӧ сомнение.
Тайӧ братствоыс ойдӧма вирӧн, но сійӧ венны позьтӧм.
Не сылӧн кӧ эськӧ отсӧгыс, тэныд эськӧ не нуны ас вывтіыд аслад сьӧкыдлунлысь и ӧти дасӧд юкӧнсӧ.
Ни тэныд, ни кодлыкӧ мӧдлы.
Менам повествованиеын — ог тӧд, верма-ӧ водзӧ нуӧдны сійӧс (ӧд код тӧдас, мый ваясны быд локтысь лун да час) — тшӧкыда паныдасьлӧ кыв, кодӧн нимтӧма и тайӧ главасӧ: «Четырёхсотка».
«Четырёхсотка» первойсӧ меным вӧлі сӧмын комнатаӧн, кӧні ме колльӧді первойя часъяс, гажтӧм мӧвпъясӧ вӧйтчӧмӧн.
Но тыдовтчис, мый «Четырёхсотка» — сійӧ коллектив, коді кыпыд да боевӧй.
«Четырёхсотка» чужӧма 1940 воын, кор коммунистъяскӧд тышкасьӧм кузя отделлӧн тӧдчымӧнъя «паськаліс делопроизводствоыс».
Тані лӧсьӧдісны «кинотеатрлысь» филиал, кӧні, допрос виччысиг, пукалісны подследственнӧйяс; тайӧ вӧлі коммунистъяслы специальнӧй филиал, медым не кыскавны арестованнӧйясӧс быдпӧрйӧ первой судтасянь нёльӧдӧдз.
Арестованнӧйяс долженӧсь вӧлі лоны следовательяс ки улын.
Тайӧ кокньӧдліс уджсӧ.
Татшӧм вӧлі «Четырёхсоткалӧн» назначениеыс.
Но пуксьӧд ӧтлаӧ кык заключённӧйӧс, да ещӧ коммунистъясӧс, и вит минута мысти артмӧ коллектив, коді дзугӧ гестаповецъяслысь став картіяссӧ.
1942 воын «Четырёхсоткасӧ» эз шулыны нин мӧдног, кыдзи «Коммунистическӧй центр».
Унатор аддзыліс тайӧ комнатаыс, уна тысяча коммунист вӧліны тані, сӧмын ӧтитор эз вежсьы: коллективлӧн сямыс, тышлы преданность да победаӧ эскӧм.
«Четырёхсотка» — сійӧ окоп, кодӧс йӧткыштӧма ылӧ передньӧй край водзвылӧ да кодӧс быд боксянь кытшалӧма противникӧн да лыйлӧны сыӧ веськыда, но сійӧ оз и мӧвпыштлы сетчӧм йылысь.
Тайӧ вӧлі краснӧй знамя улын окоп, и тані вӧлі солидарность став народлӧн, коді тышкасис асьсӧ мездӧм вӧсна.
Уліас, «кинотеатрын», ветлӧдлісны эсэсовецъяс да горзісны арестованнӧйяс вылӧ быд син лапнитӧмысь.
«Четырёхсоткаын» миян бӧрся видзӧдісны полицейскӧй управлениеысь чешскӧй инспекторъяс да агентъяс, кодъяс гестапоӧ служитны веськалісны переводчикъяс пыдди — ӧтияс добровольнӧ, мӧдъяс начальстволӧн приказ серти.
На лыдысь быдӧн вӧчис ассьыс удж: ӧтияс пӧртлісны олӧмӧ гестапоса сотрудниклысь обязанностьяс, мӧдъяс — чехлысь долг.
Ӧткымынъяс кутчысисны шӧр визяс.
Тані миянӧс эз тшӧктыны пукавны веськыда, пидзӧсъяс вылӧ киясӧс пуктӧмӧн да синъяс вештывтӧг водзӧ видзӧдӧмӧн.
Тані вӧлі позьӧ пукавны прӧстджыка, гӧгӧр видзӧдлыны, вӧчны киӧн знак...
А мукӧд дырйиыс вӧлі позьӧ и унджыктор вӧчны — сы серти, коді куим надзиратель пиысь дежуритіс.
«Четырёхсотка» вӧлі местаӧн, кӧні пыдісянь познавайтчис существо, кодӧс нимтӧны мортӧн.
Орччӧн сулалысь смерть пӧрччӧдліс быдӧнӧс — и найӧс, коді шуйга киас новліс заключённӧй коммунистлысь либӧ коммунистъяскӧд сотрудничество вӧсна подозреваемӧйлысь гӧрд кӧртӧд, и найӧс, кодъяс орчча комнатаын стӧрӧжитісны да допрашивайтісны.
Допросъяс вылын кывъяс вермисны лоны защитаӧн либӧ оружиеӧн.
Но «Четырёхсоткаын» кывъяс сайӧ дзебсьыны оз вӧлі позь.
Тані вӧліны коланаӧсь не тэнад кывъясыд, а тэнад пытшкӧсыд.
Сыысь кольліс сӧмын медся основнӧйыс.
Став второстепеннӧйыс, кыськӧ бокысь ӧшйӧмыс, ставыс, мый шыльӧдӧ, слабмӧдӧ, лишнӧй мичмӧдӧ мортлысь основнӧй чертаяссӧ, вошӧ, чышкыссьӧ кулӧм водзвывса тӧвнырӧн.
Кольӧ сӧмын самӧй сутьыс, медся прӧстӧйыс: вернӧй кольӧ вернӧйӧн, предатель вузалӧ, обыватель отчаивайтчӧ, герой тышкасьӧ.
Быд мортын эм вын да слаблун, мужество да полӧм, чорыдлун да падъялӧм, сӧстӧмлун да няйт.
Тані кольлі сӧмын кык пиысь ӧтиыс.
Либӧ — либӧ.
Сійӧ, коді заводитліс гусьӧн балансируйтны, синъясӧ шыбитчыліс сідзи, кыдзи покойникӧс дзебигӧн думыштіс кӧ эськӧ йӧктыны кастаньетаӧн да лэбач перӧа шляпаӧн.
Вӧліны татшӧмъясыс и заключённӧйяс пӧвстын, вӧліны татшӧмъясыс чешскӧй инспекторъяс да агентъяс пӧвстын.
Ӧтияс следовательлӧн кабинетын кадитісны нацистскӧй енлы, а «Четырёхсоткаын» — большевистскӧй дьявӧллы.
Немецкӧй следователь син водзын сійӧ чегъяліс заключённӧйлысь пиньяссӧ, медым заставитны сійӧс висьтавны явкаяс, а «Четырёхсоткаын» дружескӧй видӧн вӧзйис сылы няньтор.
Обыск дырйи сійӧ куштыліс квартираяс, а «Четырёхсоткаын» заключённӧйлы сетлывліс сылысь жӧ гусялӧм папироссӧ — ме пӧ тэныд сочувствуйта.
Вӧлі татшӧм сяма жӧ и мӧдпӧлӧс разновидность: найӧ ас вӧлясьыс некодӧс эз мучитны, но и эз отсавлыны некодлы.
Найӧ тӧждысисны сӧмын асланыс кучик вӧсна.
Кучиклӧн чувствительностьыс найӧс вӧчис зэв бур политическӧй барометрӧн.
Заключённӧйяскӧд найӧ косӧсь да зэв официальнӧйӧсь?
Верманныд лоны уверенӧсь: немецъяс наступайтӧны Сталинград вылӧ.
Найӧ меліӧсь да сёрнитӧны заключённӧйяскӧд?
Положение бурмӧ, Сталинград дорын немецъясӧс нӧйтӧмаӧсь.
Заводитчӧны сёрнияс сы йылысь, мый найӧ нэмӧвӧйся чехъяс да мый найӧс вынӧн тшӧктісны служитны гестапоын?
Зэв бур!
Тӧдӧмысь, Краснӧй Армия наступайтӧ водзӧ Ростов дорын!
Сэтшӧмӧсь нин тайӧ йӧзыс: кор вӧйны кутан, найӧ сулалӧны, кияссӧ зептас сюйӧмӧн, а кор тэныд удайтчас аслыд петны берегӧ, найӧ котӧртӧны тэ дінӧ кияссӧ чургӧдӧмӧн.
Татшӧм йӧзыс чувствуйтӧны миянлысь коллективӧс да зільӧны матыстчыны сы дінӧ, сы вӧсна мый гӧгӧрвоӧмаӧсь сылысь вынсӧ.
Но найӧ некор эз нырлыны сэтчӧ.
Вӧліны и сэтшӧмъяс, кодъяс эз имеитлыны коллектив йылысь некутшӧм представлениеяс.
Найӧс эськӧ позьӧ вӧлі шуны морт виалысьясӧн, но морт виалысьясыс век жӧ йӧз.
Тайӧ вӧліны киясас дубинкаяса да кӧрт бедьяса йӧз, кодъяс сёрнитісны чешскӧй кыв вылын.
Чех-заключённӧйяс вылын найӧ сідзи издевайтчылісны, мый весиг уна немец-гестаповец эз вермыны видзӧдны тайӧ картина вылас.
Тайӧ мучительяслӧн эз вермы лоны аслас нациялӧн либӧ германскӧй государстволӧн интересъяс вылӧ весиг лицемернӧй ыстысьӧм, найӧ мучитісны да виалісны прӧстӧ кыдзи садистъяс.
Найӧ чегъявлісны пиньяс, налӧн кучкӧмъясысь потласисны барабаннӧй перепонкаяс, чеччӧдлісны син колькъяс, чужъялісны пакӧ каблукъясӧн, жугӧдлісны юр чашкаяс, нӧйтлісны кувтӧдз кывлытӧм скӧрлунӧн, кодлӧн эз вӧвны мукӧд источникъяс, зверстволӧн гӧлӧсысь кындзи.
Быд лун ми аддзылім тайӧ палачьяссӧ, быть лои накӧд сёрнитны, терпитны налысь присутствуйтӧм, мыйысь гӧгӧр ставыс тырліс вирӧн да ойзӧмъясӧн.
Миянлы отсаліс сӧмын чорыда эскӧм, мый найӧ оз мынны водзӧс босьтӧмысь.
Оз мынны, весиг кӧть налы эськӧ удайтчас виавны асланыс злодеяниеяслысь став свидетельяссӧ!
А накӧд орччӧн сійӧ жӧ пызан сайын, ортсысяньыс видзӧднысӧ сійӧ жӧ чинъясаӧсь, пукалісны найӧ, кодъясӧс справедливӧ вӧлі эськӧ шуны йӧзӧн ыджыд буквасянь.
Йӧз, кодъяс заключениелысь организация пӧртісны заключённӧйяслӧн организацияӧ, кодъяс отсалісны котыртны «Четырёхсоткалысь» коллектив да асьныс став сьӧлӧмнас вӧліны сэні, ньӧти повтӧг служитісны сылы.
Найӧ душаяслӧн величиеыс вӧлі ещӧ ыджыдджык сы вӧсна, мый найӧ эз вӧвны коммунистъясӧн.
Мӧдарӧ, водзті чехословацкӧй полицейскӧйясӧн служитігӧн, найӧ воюйтісны коммунистъяскӧд, а бӧрынджык, кор аддзисны коммунистъясӧс оккупантъяскӧд тышкасигӧн, — гӧгӧрвоисны коммунистъяслысь вынсӧ да став народлы налысь тӧдчанлунсӧ.
А гӧгӧрвоӧм бӧрас кутісны вернӧя служитны общӧй делӧлы да отсавны быдӧнлы, кодъяс и тюрьмаын колины вернӧйӧн тайӧ делӧлы.
Уна подпольщикъяс вӧля вылын кутісны эськӧ падъявны, тӧдісны кӧ ставсӧ, кутшӧм ужасъяс найӧс виччысьӧны гестаполӧн застенокъясын.
Тюрьмаын миян гуся другъяслӧн тайӧ став ужасъясыс вӧліны пыр син водзаныс, найӧ аддзисны ужасъяссӧ быд лун, быд час.
Быд лун, быд час найӧ вермисны пӧрны заключённӧйясӧ, и налы эськӧ лои ешӧ лёкджык, мукӧдъяслы дорысь.
И век жӧ найӧ эз падъявны.
Найӧ отсалісны спаситны уна тысяча олӧм да кокньӧдны судьбанысӧ налысь, кодъясӧс эз удайтчы спаситны.
Право серти шуам найӧс геройясӧн.
Найӧ отсӧгтӧг «Четырёхсотка» некор эськӧ эз вермы лоны сійӧн, мыйӧн сійӧ лои уна тысяча коммунистъяслы: шуштӧм пемыд керкаын югыд пятноӧн, враглӧн тылын укреплениеӧн, оккупантъяслӧн самӧй гуас свобода вӧсна тышкасян очагӧн.
V ГЛАВА
ЙӦЗ ДА МАРИОНЕТКАЯС.
I
Ӧтитор йылысь кора найӧс, коді ловйӧн коляс: энӧ вунӧдӧй!
Энӧ вунӧдӧй ни буръясӧс, ни лёкъясӧс.
Терпеливӧя чукӧртӧй свидетельствояс на йылысь, коді сетіс олӧмсӧ ас вӧснаыс да тіян вӧсна.
Воас лун, кор талунъяыс лоӧ кольӧмаӧн, кор кутасны сёрнитны великӧй кад да нимтӧм геройяс йылысь, кодъяс вӧчисны историясӧ.
Ме эськӧ кӧсйи, медым ставӧн тӧдісны, мый нимтӧм геройяс эз вӧвны, мый вӧліны йӧз, кодъяслӧн вӧліны асланыс ним, асланыс ӧблик, асланыс чаяниеяс да надеяяс, и та вӧсна на лыдысь медся тыдавтӧмыслӧн страданиеясыс вӧліны эз ичӧтджыкӧсь сылӧн страданиеясысь, кодлӧн нимыс пырас историяӧ.
Мед жӧ тышын усьӧмаяс пыр лоӧны матынӧсь тіянлы, кыдзи другъяс, кыдзи рӧднӧйяс, кыдзи ті асьныд!
Усины геройяслӧн быдса поколениеяс.
Радейтӧй кӧть на лыдысь ӧтиӧс, кыдзи пиян да нывъяс, гордитчӧй наӧн, кыдзи ыджыд мортӧн, коді овліс будущӧйӧн.
Быдӧн, коді вӧлі вернӧйӧн будущӧйлы да сы вӧсна куліс, медым сійӧ вӧлі изйысь вӧчӧм зэв мича изваяние кодь.
Сійӧ жӧ, коді кӧсйыліс шойясысь вӧчны плотина да сувтӧдны революциялысь ытва, сійӧ — сӧмын сісь пуысь вӧчӧм фигурка, мед кӧть весиг сылӧн ӧні пельпомъяс вылас зарни галунъяс!
Но и тайӧ марионеткаяссӧ колӧ петкӧдлыны налӧн став ничтожествонас да подлостьнас, налӧн став чорыдлуннас да серам кыпӧдысь сямнас, ӧд и найӧ — будущӧй сёрнияслы материал.
Сійӧс, мый ӧні ме висьтала, — сырӧй материал, свидетельскӧй показаниеяс, абу унджык.
Фрагментъяс, кодъясӧс удайтчис меным казявны перспективатӧм ичӧт участок вылысь.
Но наын эм настоящӧй правдалӧн чертаяс, ыджыд и ичӧт фигураяслӧн да фигуркаяслӧн образъяс.
Елинекъяс
Иозеф да Мария.
Верӧсыс трамвайщик, а гӧтырыс служанка.
Сулалӧ видзӧдлыны налӧн квартира вылӧ!
Прӧстӧй мебель, неыджыд библиотека, статуэткаяс, стенъясын ӧшалӧны картинаяс, и шензьӧдана сӧстӧмлун.
Кажитчӧ, кӧзяйкалӧн став олӧмыс — тайӧ ичӧтик квартираас, тані — сылӧн стремлениеяслы предел.
А збыльвылас сійӧ важӧнсянь нин коммунистическӧй партияса член да пӧся мечтайтліс справедливость йылысь.
Кыкнанныс нуисны удж скромнӧя да гусьӧн, вӧліны помтӧг преданӧсь делӧлы да эз кольччыны мукӧдъясысь, кор пуксис оккупациялӧн сьӧкыд кад.
Куим во мысти гестаповецъяс лёкысь пырисны найӧ квартираӧ.
Иозеф да Мария, кияссӧ лэптӧмӧн, сулалісны орччӧн...
1943 вося май 19 лун
Тавой менсьым Густаӧс нуасны «уджавны» Польшаӧ.
Немецкӧй катаргаӧ, тифысь кулӧм вылӧ.
Меным кольӧ овны кымынкӧ вежон, медбур случайын кык-куим тӧлысь.
Менсьым делӧ сетӧма нин судӧ.
Гашкӧ, ме лоа ещӧ тӧлысь чӧж Панкрацын предварительнӧй заключениеын, а сэсся — абу ылын и помӧдз.
Репортаж меным не помавны нин.
Но тайӧ кымынкӧ луннас босьтчыла нуӧдны сійӧс водзӧ, лоас кӧ позянлун.
Талун ог вермы.
Талун юрӧй и сьӧлӧмӧй тырӧсь Густинаӧн.
Сійӧ пыр вӧлі благороднӧй да веськыд, пыр преданнӧй — менам неспокойнӧй олӧмлӧн вернӧй друг.
Быд рыт ме сьыла сылысь радейтана сьыланкыв: шумитысь лӧз степнӧй ковыль йылысь, славнӧй партизанскӧй тышъяс йылысь, казачка йылысь, коді мужчинаяскӧд ӧтлаын тышкасис свобода вӧсна, сылӧн смеллун йылысь, сы йылысь, кыдзи уна бойясысь ӧтиын «сійӧ век кежлӧ уси му вылӧ».
Со сійӧ, менам боевӧй другӧй!
Кутшӧм уна выныс тайӧ ичӧтик нывбабаыслӧн, кодлӧн чужӧмбанас чёткӧй чертаяс да синъясыс челядьлӧн кодь ыджыдӧсь, кӧні сы мында нежность!
Партийнӧй удж да тшӧкыда янсӧдчывлӧмъяс видзисны миян сьӧлӧмъясын первой лунъяслысь чувствояс: не ӧтчыд, а уна сёысь ми переживайтлім первойя кутчысьлӧмъяслысь чувствоясӧн тыр минутаяс.
И пыр ӧтмоза тіпкисны миян сьӧлӧмъяс да ӧтмоза ми лолавлім радлун да тревога часъясӧ, волнение да шогсян часъясӧ.
Став вояс чӧж ми уджалім, ӧта-мӧдлы отсасиг, кыдзи ёртъяс.
Став вояс чӧж сійӧ вӧлі менам первойя лыддьысьысьӧн да критикӧн, и меным вӧлі сьӧкыд гижны, ме кӧ эг чувствуйт ас вылысь сылысь мелі синъяссӧ.
Став вояс чӧж ми ӧтвылысь нуӧдім тыш, — а тыш вӧлі уна, — и став вояс чӧж ми, киясӧн кутчысьӧмӧн, ветлӧдлім радейтана местаясӧд.
Ас вывті ми нуим уна сьӧкыдлунъяс, тӧдмавлім и уна гырысь радлунъяс, ми вӧлім озырӧсь гӧльяслӧн озырлунӧн — сійӧн, мый эм миян пытшкӧсын.
Густина?
Со кутшӧм Густинаӧй.
Тайӧ вӧлі кольӧм вося июнь тӧлысьын, осаднӧй положение лунъясӧ.
Менӧ Густина аддзис миянӧс арестуйтӧмсянь квайт вежон мысти, ӧткӧн олӧмлӧн сьӧкыдлунъяс бӧрын, кодъяс вӧлі тырӧмаӧсь менам кулӧм йылысь думъясӧн.
Сійӧс корлывлісны, медым сійӧ ме вылӧ «влияйтіс».
— Ӧлӧдӧй сійӧс, — очнӧй ставка дырйи шуліс Густиналы отделса начальник. — Ӧлӧдӧй сійӧс, мед тӧлкаджык лоас.
Ас йывсьыс кӧ оз кӧсйы думайтны, мед тэ йылысь думыштлас.
Сета тіянлы думайтӧм вылӧ час.
Сійӧ кӧ кутас пыксьыны, лыйлам талун рыт тіянӧс кыкнаннытӧ.
Густина видзӧдліс ме вылӧ мелі синъяснас да шуис прӧстӧя:
— Господин следователь, тайӧн меным эн грӧзитӧй,
та йылысь ме и кора: сійӧс кӧ вианныд, виӧй и менӧ.
Татшӧми Густина — радейтӧм да чорыдлун.
Густина, вермасны миянлысь олӧмнымӧс помавны, но миянлысь честь да радейтӧм некод оз мырддьы.
Эк, другъяс, верманныд-ӧ ті представитны, кыдзи эськӧ ми олім, миянлы кӧ эськӧ выльысь удайтчис аддзысьны тайӧ став страданиеяс бӧрас?
Выльысь аддзысьны вӧльнӧй олӧмын, кодӧс югдӧдӧма свободаӧн да творчествоӧн!
Овны, кор лоӧ ставыс, мый йылысь ми мечтайтлім, мыйӧ зільлім, мый вӧсна ӧні мунам кувны!
Но и кулӧм бӧрын ми кутам овны тіян ыджыд шудлӧн ичӧтик юкӧнын, ӧд сыӧ ми пуктім ассьыным олӧмӧс.
Таын миян радлунным, а янсӧдчыны век жӧ шог.
Эз сетны миянлы ни прӧститчыны, ни кутчысьлыны, ни топӧдыштлыны ӧта-мӧдлысь кияснымӧс.
Но тюремнӧй коллектив, коді йитӧ Панкрацӧс весиг Карловӧй площадькӧд, миян пиысь быдӧнлы сетӧ юӧръяс миян судьбаяс йылысь.
Тэ тӧдан, и ме тӧда, Густина, мый ми некор нин ог аддзысьлӧй.
Но ме ылысянь кыла тэнсьыд гӧлӧстӧ:
«Аддзысьлытӧдз, менам мусаӧй!»
Аддзысьлытӧдз, менам Густина!
Менам завещание
Менам эз вӧв нинӧм, библиотекаысь кындзи.
Сійӧс бырӧдісны гестаповецъяс.
Ме гижи уна литературно-критическӧй да политическӧй статьяяс, репортажъяс, литературнӧй этюдъяс да театральнӧй рецензияяс.
На лыдысь унаӧн олісны ӧти лун да сыкӧд кулісны.
Кольӧй найӧс спокойын.
Ӧткымынъяс жӧ кутӧны тӧдчанлун и ӧні.
Ме надейтчылі, мый Густина издайтас найӧс.
Ӧні та вылӧ надейтчыны сьӧкыд.
Та вӧсна кора менсьым вернӧй друг Ладя Штолӧс вӧчны менам материалъясысь вит книга:
1. Политическӧй статьяяс да полемика.
2. Рӧдина йылысь бӧрйӧм очеркъяс.
3. Сӧветскӧй Союз йылысь бӧрйӧм очеркъяс.
4 да 5.
Литературнӧй да театральнӧй статьяяс да этюдъяс.
На лыдысь унджыксӧ вӧлі печатайтӧма «Творбаын» да «<ces>Руде право</ces>ын», ӧткымынъяссӧ — «Кменын», «Праменын», «Пролеткультын», «Добын», «Социалистын», «Авангардын» да мукӧдъясын.
Издатель Гиргал ордын (ме сійӧс радейта збыль смеллунысь, кор сійӧ оккупация дырйи издайтіс менсьым «Божена Немцоваӧс») эм Юлий Зейер йылысь менам монографиялӧн рукопись.
Сабин йылысь монографиялӧн юкӧн да Ян Неруда йылысь заметкаяс дзебӧмаӧсь керкаӧ, кӧні овлісны Елинекъяс, Высушилъяс да Суханекъяс.
Тайӧ ёртъяс лыдысь унджыкыс абу нин ловъяӧсь.
Ме заводиті гижны миян поколение йылысь роман.
Кык глава менам батьмам ордын, мукӧдыс, буракӧ, вошӧмаӧсь.
Кымынкӧ рассказлысь рукописьяс ме казявлі гестапоса бумагаяс пӧвстысь.
Литература кузя будущӧй историклы ме завещайта радейтны Ян Нерудаӧс.
Сійӧ миян величайшӧй поэт.
Неруда видзӧдіс ылӧ будущӧйӧ.
Эз на вӧв ещӧ ни ӧти критическӧй исследование, кӧні эськӧ Ян Нерудаӧс вӧлі гӧгӧрвоӧма да донъялӧма заслугаяс серти.
Колӧ петкӧдлыны Неруда-пролетарийӧс.
Сы вылӧ кӧвъялісны малостранскӧй идиллия радейтысьлысь ярлык и оз аддзыны, мый тайӧ «идилличнӧй» старосветскӧй Малӧй Страналы сійӧ вӧлі «непутёвӧй зонмӧн», мый сійӧ чужліс рабочӧйяс пӧвстын Смиховлӧн да Малӧй Страналӧн рубежын да мый аслас «Кладбищенскӧй цветъясла» сійӧ ветлывліс малостранскӧй кладбище вылӧ Рингхоферовка дорті.
Татӧг не гӧгӧрвоны Нерудалысь туйсӧ «Кладбищенскӧй цветъяссянь» «1890 вося май 1 лун» фельетонӧдз!
Ӧткымын критикъяс, весиг сэтшӧм сюсь вежӧра критик, кыдзи Шальда, лыддьӧны Нерудалысь журналистскӧй деятельностьсӧ сылӧн поэтическӧй творчестволы тормозӧн.
Лӧсявтӧмтор!
Неруда, кор сійӧ вӧлі журналистӧн, вермис гижны сэтшӧм чуднӧйторъяс, кыдзи «Балладаяс да романсъяс» либӧ «Страстнӧй пятницалӧн сьыланкывъяс» да «Прӧстӧй мотивъяслысь» ыджыдджык юкӧнсӧ.
Журналистика мортӧс мудзтӧдӧ, гашкӧ, распыляйтӧ сійӧс, но сійӧ жӧ матыстӧ авторӧс лыддьысьысьяс дінӧ да отсалӧ авторлы сылӧн поэтическӧй творчествоын.
Тайӧс торйӧн нин позьӧ шуны татшӧм добросовестнӧй журналист йылысь, кыдзи Неруда.
Газетатӧг, коді олӧ ӧти лун, Неруда вермис эськӧ гижны уна книга да стихотворениеяс, но эз гиж эськӧ ни ӧти книга, коді оліс эськӧ уна сё вояс сідзи, кыдзи оласны наысь ёна дырджык сылӧн творениеясыс.
Гашкӧ, кодкӧ помалас Сабин йылысь менсьым монографияӧс?
Тайӧс сійӧ заслуживайтӧ.
Аслам став уджӧн, коді вӧлі индӧма не сӧмын налы, ме кӧсйи эськӧ вӧчны шондіа ар менам батьмамлы налӧн радейтӧмысь да благородствоысь.
Да мед оз жӧ ло гажтӧммӧдӧма тайӧ арсӧ сійӧн, мый ме абу накӧд!
«Рабочӧй кулӧ, но сылӧн трудыс олӧ».
Шоныдын да югыдын, кодъяс найӧс кытшалӧны, ме лоа пыр накӧд.
Ассьым чойясӧс — Любаӧс да Вераӧс — кора асланыс сьыланкывъясӧн отсавны батьлы да мамлы вунӧдны миян семьяын воштӧм йылысь.
Найӧ пӧттӧдзыс бӧрдісны Печек дворецын миян свиданиеяс дырйи.
Но и радлун олӧ наын, таысь ме радейта найӧс, таысь ми радейтам ӧта-мӧднымӧс.
Найӧ — радлун кӧдзысьяс, и мед нэм кежлӧ колясны сэтшӧмъясӧн.
Ёртъяслысь, кодъяс кольӧны ловйӧн тайӧ медбӧръя тыш бӧрас, и налысь, кодъяс воасны миян бӧрын, крепыда топӧдла кияснысӧ.
Ассянь и Густина нимсянь.
Ми пӧртім олӧмӧ ассьыным мог.
И бара шуа: олім ми радлун вӧсна, радлун вӧсна мунім бойӧ, сы вӧсна кулам.
Та вӧсна мед шогсьӧм некор оз ло йитӧма миян нимъяскӧд.
Ю. Ф. 1943 вося май 19 лун.
1943 вося май 22 лун
Помалӧма да кырымалӧма.
Менам делӧ кузя следствие тӧрыт помасис.
Менам чайтӧм серти, ставыс мунӧ ӧдйӧнджык.
Тыдалӧ, найӧ тэрмасьӧны.
Мекӧд ӧтлаын мыждыссьӧны Лида Плаха да Мирек.
Эз отсав сылы и сылӧн предательствоыс.
Следователь сэтшӧм корректнӧй да кӧдзыд, мый сӧмын сылӧн ӧти видсьыс йирмӧг босьтӧ.
abu
abu
abu
abu
Мундирлӧн обшлагъяс вылын свастикаа ыджыд бляхаяс декларируйтӧны убеждениеяссӧ, кодъяс абуӧсь.
Тайӧ бляхаясыс — сӧмын вывеска, сы сайӧ дзебсьӧ коньӧр чиновник, кодлы колӧ кыдзкӧ овны тайӧ воясӧ.
Мыжаланаяскӧд сійӧ абу бур ни абу скӧр, оз нюмъёвт и оз зумыштчы.
Сійӧ чиновник.
Сӧнъясас сылӧн абу вир, а мыйкӧ кизьӧр шыд сяма.
«Делӧ» составитісны да кырымалісны, ставсӧ вайӧдісны параграфъяс улӧ.
Квайтпӧрйӧ государственнӧй измена, Германскӧй империялы паныд заговор, вооружённӧй восстание дасьтӧм да код тӧдас ещӧ мый.
Торйӧн быд пункт вӧлі нин эськӧ лишавмӧн.
Дас куим тӧлысь чӧж ме тышкаси ёртъяслӧн да аслам олӧм вӧсна.
И смеллунӧн и мудералӧмӧн.
Менам врагъяс гижисны асланыс программаӧ «нордическӧй мудерлун».
Думайта, мый и ме мыйсюрӧ гӧгӧрвоа мудерлунын.
Ассьым ворсӧмӧс ворсси сӧмын сы вӧсна, мый налӧн, мудерлунысь кындзи, эм ещӧ и киясас чер.
И сідз, ӧткӧн тышкасьӧмлы пом.
Ӧні коли сӧмын виччысьны.
Обвинительнӧй акт лӧсьӧдӧм вылӧ мунас кык-куим вежон, сэсся менӧ нуасны Германияӧ, суд, приговор, а сы бӧрын сё сутки чӧж казнь виччысьӧм.
Татшӧм перспективаыс.
И сідз, менам запасын нёль, гашкӧ, вит тӧлысь.
Тайӧ кадколастас унатор вермас вежсьыны.
Вермас вежсьыны ставыс.
Вермас...
Решётка сайсянь тӧдмавны сьӧкыд.
Но тюрьма стенъяс сайын развязка ӧддзӧм вермас ӧддзӧдны и миянлысь пом.
Татшӧм ногӧн шансъяс ӧткодяссьӧны.
И надея лэбзьӧ война бӧрся, смерть ордйысьӧ смертькӧд.
Мый ӧдйӧнджык локтас — фашизмлӧн смерть али менам смерть?
Оз ӧтнам водзын кыпты татшӧм вопросыс.
Сійӧс сувтӧдӧны уна дас тысяча узникъяс, уна миллион салдатъяс, Европаын да став мирын уна дас миллион йӧз.
Ӧтилӧн надеяыс ыджыдджык, мӧдлӧн ичӧтджык.
Но тайӧ сӧмын кажитчӧ.
Сісьмысь капитализм тыртіс мирсӧ ужасъясӧн, и тайӧ ужасъясыс грӧзитӧны быдӧнлы смертельнӧй бедаӧн.
Уна сё тысяча йӧз — и кутшӧм йӧз! — пӧгибнитасны водзджык сы серти, кор ловйӧн кольысьяс вермасны шуны аслыныс: ми олім фашизм усьтӧдз.
Решайтӧны тӧлысьяс, регыд кутасны решайтны лунъяс.
Тайӧ лоӧ торйӧн нин скӧр кад.
Не ӧтчыд ме думайтлі, кутшӧм дӧсаднӧ лоны войналӧн медбӧръя жертваӧн, салдатӧн, кодӧс медбӧръя здукас виӧ медбӧръя пуля.
Но кодкӧ должен лоны медбӧръяӧн!
И ме кӧ эськӧ тӧді, мый ме бӧрын жертваяс сэсся оз нин лоны, ме эськӧ смерть вылӧ муні ӧні жӧ.
Дженьыд срокӧн, коді коли меным овны Панкрац тюрьмаын, меным оз нин удайтчы вӧчны тайӧ репортажсӧ сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн эськӧ ме кӧсйи.
Колӧ лоны лаконичнӧйджыкӧн.
Репортаж кутас висьтавны ёнджыка йӧз йылысь, кад йылысь дорысь.
Тайӧ, ме думайта, коланаджык.
Ассьым портретъяс ме заводиті Елинекъяссянь, прӧстӧй йӧзсянь, кодъясӧс обычнӧй кадын некод эськӧ эз казяв, мый найӧ геройяс.
Арестуйтігӧн найӧ, кияссӧ лэптӧмӧн, сулалісны орччӧн: верӧсыс блед, а гӧтырыс чахотка дырйи моз банйӧм чужӧмбана.
Гӧтырыслӧн синъясас муртса югнитліс повзьӧм, кор сійӧ аддзис, кыдзи гестаповецъяс кымынкӧ минута чӧжӧн гугӧдісны сылысь образцӧвӧй квартирасӧ.
Сійӧ ньӧжйӧник бергӧдіс юрсӧ верӧсыслань да юаліс:
— Пепик, мый ӧні лоӧ?
Верӧсыс вӧлі век этша сёрниа, сьӧкыда сюравліны кывъясыс, быть сёрнитны колӧмыс торкліс сылысь равновесиесӧ.
Ӧні сійӧ вочавидзис спокойнӧя, напряжениетӧг:
— Мунам смерть вылӧ, Маня.
Гӧтырыс эз горӧд, эз шатовтчы, сӧмын кокни движениеӧн лэдзис кисӧ да на вылӧ веськӧдӧм револьвер дулояс улын сетіс сійӧс верӧсыслы.
Таысь найӧс кыкнансӧ первойысь кучкалісны банбокъясас.
Мария чышкыштіс чужӧмсӧ, видзӧдліс шензьӧмӧн моз кортӧм гӧстьяс вылӧ да серампырысь шуис:
— Эстшӧм мича зонъяс, — гӧлӧсыс сылӧн крепаммис, — эстшӧм мича зонъяс... и татшӧм зверьяс.
Сійӧ определитіс найӧс правильнӧя.
Кымынкӧ час мысти гӧтырсӧ петкӧдісны кабинетысь, кӧні муніс «допрос», нӧйтӧмаӧсь пӧшти садь быртӧдзыс.
Но заставитны сійӧс висьтавны мыйкӧ найӧ абу вермӧмаӧсь.
Ни тайӧпӧрйӧ, ни бӧрынджык.
Ог тӧд, мый вӧлі Елинекъяскӧд сійӧ лунъясӧ, кор ме кулӧма кодь куйлі камераын.
Тӧдса сӧмын, мый тайӧ кадас гестаповецъяслы найӧ абу висьталӧмаӧсь ни ӧти кыв.
Найӧ виччысисны месянь индӧдъяс.
Кымынысь Пепикӧс кӧртавлісны да нӧйтісны, нӧйтісны, нӧйтісны...
Но сійӧ эз висьтав нинӧм сэтчӧдз, кытчӧдз меным эз удайтчы сылы висьтавны либӧ кӧть нин синъяс серти гӧгӧрвоӧдны, мый йылысь позьӧ висьтавны и кыдзи сійӧс вӧчны, медым дзугны следствиесӧ.
Мария вӧлі зэв чувствительнӧйӧн да радейтліс бӧрдыштавны.
Татшӧмӧн сійӧс ме тӧдлі арестуйттӧдзыс на.
Но заключениеын олігӧн ме эг аддзыв сы синъясысь ни ӧти синва войт.
Сійӧ радейтліс ассьыс квартирасӧ.
Но кор вӧлявывса ёртъясыс, медым сылы вӧчны приятнӧйӧс, юӧртлывлісны, мый тӧдӧны, коді гусяліс сылысь мебельсӧ, да вӧрсӧ кутӧны син улын, Мария вочавидзліс:
— Чӧрт сыкӧд, мебельыдкӧд!
Оз сулав та вылӧ видзны кад.
Эмӧсь коланаджык делӧяс, ӧні ті долженӧсь уджавны и миян пыдди.
Первой колӧ порядок лӧсьӧдны главнӧйтор кузя, а сэні, коля кӧ ме ловйӧн, ме порядоктӧ гортын лӧсьӧда ачым.
Воис лун, кор найӧс нуисны разнӧй местаясӧ, кытчӧ, эз вӧв тӧдса.
Весьшӧрӧ ме зіли тӧдмавны налӧн судьба йылысь.
Гестапоысь йӧз вошӧны и следсӧ оз кольны, вошӧны уна сё кладбищеяслӧн му пытшкын.
Но кутшӧм петасъяс сетас тайӧ страшнӧй кӧдзаыс!
Мариялӧн медбӧръя заветӧн вӧлі:
— Висьталӧй вӧля вылын, медым эз жалитны менӧ да эз сетны асьнысӧ повзьӧдны.
Ме вӧчи сійӧс, мый менӧ тшӧктіс менам рабочӧй долг, и кула, но ог изменит сылы.
Сійӧ вӧлі «сӧмын служанкаӧн».
Сылӧн эз вӧв классическӧй образование, и сійӧ эз тӧд, мый коркӧ вӧлі нин шуӧма: «Ветлысь-мунысь, висьтав тэ лакедемонса гражданалы, мый налӧн заветъяслы вернӧйӧсь, куйлам тані ми кулӧмаӧсь».
Высушил гозъя
Найӧ олісны сійӧ жӧ керкаас, кӧні и Елинекъяс.
Орчча квартираын.
Найӧс сідзжӧ шулісны Йозефӧн да Марияӧн.
Найӧ вӧліны соседъяс сертиыс неуна олӧмаджыкӧсь.
Йозеф вӧлі ичӧтик служащӧйӧн.
Первой мирӧвӧй война дырйи сійӧс, кузь тушаа дас сизим арӧса зонмӧс, босьтісны салдатӧ.
Кымынкӧ вежон мысти сійӧ бӧр воис фронт вылысь жугӧдӧм пидзӧсӧн да нэм кежлӧ коли калекаӧн.
Мариякӧд сійӧ тӧдмасис лазаретын, Брноын, кӧні сійӧ вӧлі сиделкаӧн.
Мария вӧлі кӧкъямыс арӧсӧн ыджыдджык сыысь.
Первойя верӧсыскӧд олӧмыс сылӧн вӧлі шудтӧм, сійӧ торйӧдчис сыкӧд да война бӧрас муніс Пепик сайӧ.
Верӧс дінас сылӧн отношениеын нэм кежлас коли мамлӧн кодь мыйкӧ покровительственнӧй.
Найӧ кыкнанныс эз вӧвны пролетарскӧй семьяысь, и налӧн семьяыс сідзжӧ эз вӧв пролетарскӧй.
Партияӧ налӧн туйыс вӧлі мыйкӧ мында сложнӧйджык, сьӧкыдджык, но найӧ прӧйдитісны тайӧ туйсӧ.
Кыдзи уна татшӧм случайясын, сійӧ муніс Сӧветскӧй Союз пыр.
Ещӧ водзджык на, оккупацияӧдз, найӧ тӧдісны, кытчӧ стремитчӧны, да асланыс квартираын гусьӧн видзисны немецкӧй антифашистъясӧс.
Медся сьӧкыд каднас, Германияӧн Сӧветскӧй Союз вылӧ уськӧдчӧм бӧрын да 1941 воын первой осаднӧй положение кадколастын, на ордӧ чукӧртчывлісны Центральнӧй Комитетса членъяс.
На ордын узьлывлісны Гонза Зика да Гонза Чёрный, а тшӧкыдджыка ме.
Тані гижлывлісны «<ces>Руде право</ces>лы» статьяяс, тані вӧлі примитӧма уна решение, тані ме первойысь паныдаси «Карлкӧд» — Чёрныйкӧд.
Иозеф да Мария вӧліны вывті точнӧйӧсь, внимательнӧйӧсь да некор эз шӧйӧвошлыны виччысьтӧмторъяс дырйи, кодъяс гуся уджын овлӧны зэв тшӧкыда.
Найӧ кужисны видзны конспирация.
Да и кодлы вермис воны юрас, мый кузь тушаа Высушил, кӧрттуй вылын ичӧтик служащӧй, да сылӧн «пани» вермасны лоны йитчӧмаӧн кутшӧмкӧ гусяторйӧн.
И век жӧ сійӧс арестуйтісны ме бӧрын регыд.
Ме ёна повзи, кор аддзи сійӧс тюрьмаысь.
Зэв эськӧ унатор лои угроза улын, сійӧ кӧ ставсӧ висьталіс.
Но сійӧ оліс ланьтӧмӧн.
Сійӧс арестуйтӧмаӧсь кымынкӧ листовка вӧсна, кодъясӧс сійӧ сетӧма лыддьыны ёртыслы, и, листовкаяс йывсьыс кындзи, гестаповецъяс сысянь нинӧмтор абу тӧдмалӧмаӧсь.
Кымынкӧ тӧлысь мысти, кор кывсьӧма, мый Гонза Чёрный олӧ Высушиллӧн свестя ордын, гестаповецъяс кык лун «допрашивайтасны» Пепикӧс, зілясны аддзыны миян Центральнӧй Комитетса медбӧръя могиканлысь следъяс.
Коймӧд луннас Пепик локтіс «Четырёхсоткаӧ» да видзчысьӧмӧн пуксис скамья вылӧ — вируля яй вылын вывті сьӧкыд пукавнытӧ!
Ме видзӧдлі сы вылӧ — вопросительнӧя да ыштӧдана.
Сійӧ шыасис пражскӧй окраинаса олысьяслӧн лаконичностьӧн:
— Юр кӧ прикажитас, ни кыв, ни бек оз висьтавны.
Ме бура тӧдлі тайӧ парасӧ, тӧдлі, кыдзи найӧ радейтлісны ӧта-мӧднысӧ, кыдзи гажтӧмчылісны, кор найӧ янсӧдчылісны лун кык кежлӧ.
Ӧні колины тӧлысьяс...
Кутшӧм сьӧкыд, тыдалӧ, лӧсьыдіник квартираын ӧтка нывбабалы, нывбабалы сійӧ арлыдын, кор ӧткӧн олӧм смертьысь на омӧльджык.
Кымын узьтӧм вой колляліс сійӧ ӧтнасӧн, думайтіс, кыдзи эськӧ отсавны верӧсыслы, кыдзи эськӧ выльысь лӧсьӧдны зэв ичӧтик идиллия, бӧр вайӧдны сійӧс, кодӧс сійӧ шулывліс «папочкаӧн».
И гӧтырыс аддзис медбӧръя правильнӧй туй: водзӧ нуӧдны сылысь делӧ, уджавны ас пыддиыс да сы пыдди.
Выль волы, 1943 волы, паныда войӧ Мария сувтӧдіс пызан вылас кык прибор.
Сійӧ местаас, кӧні векджык пукавліс Пепик, сулаліс сылӧн фотографияыс.
Кучкис 12 час вой, и Мария чокнитчис верӧс рюмкакӧд, юис сійӧ здоровье вӧсна, сы вӧсна, медым сійӧ бӧр воис, сы вӧсна, медым сійӧ ловйӧн колис мездлун вотӧдз.
Тӧлысь мысти арестуйтісны и Марияӧс.
«Четырёхсоткаса» уна заключённӧйяс повзисны, кор тӧдмалісны та йылысь, сы вӧсна мый вӧля вылын Мария вӧлі связнӧйяс пиысь ӧтиӧн.
Но допросъяс вылын сійӧ эз висьтав ни ӧти кыв.
Сійӧс эз нӧйтны.
Сійӧ вӧлі зэв нин слаб и кулі эськӧ налӧн бедьясысь.
Сылы аддзисны лёкджык пытка — терзайтісны сылысь воображениесӧ.
Сійӧс арестуйттӧдз кымынкӧ лунӧн водзджык Пепиксӧ нуисны принудительнӧй уджъяс вылӧ Польшаӧ.
И допросъяс вылын Мариялы висьталісны:
— Олӧм сэні, тӧданныд кӧ, сьӧкыд.
Весиг здоровӧй йӧзлы.
А тіян верӧсыд калека.
Сійӧ оз выдержит.
Кулас кӧнкӧ, сідзи и он аддзылӧй сійӧс.
А верманныд ӧмӧй тіян арлыдӧн аддзыны мӧдӧс?
Лоӧй жӧ благоразумнӧйӧн, висьталӧй, мый тӧданныд, и ми ӧні жӧ бӧр вайӧдам тіянлысь верӧстӧ.
Кулас кӧнкӧ...
Коньӧр Пепик!
И ен тӧдас, кутшӧм смертьӧн.
Чойӧс менсьым виисны, верӧсӧс виӧны, коля ӧтнамӧн, дзик ӧтнамӧн.
Да, менам воясӧ.
Ӧтнамӧн, дзик ӧтнамӧн медбӧръя лунъясӧдз...
А ӧд верми эськӧ сійӧс спаситны, вайӧдісны эськӧ сійӧс меным...
Но кутшӧм донӧн?
Ог, тайӧ эськӧ вӧлі не ме, тайӧ эськӧ эз нин вӧв менам «папочка».
Нинӧм эз висьтав, воши кӧнкӧ тӧдтӧм пересыльнӧй партияясысь ӧтиын.
Регыд воис юӧр, мый и Пепик кулӧма Польшаын.
Лида
Баксъяс ордӧ ме первойысь вои рытын.
Гортас вӧліны сӧмын Иожка да збой синъяса ичӧтик создание, кодӧс шуисны Лидаӧн.
Тайӧ вӧлі пӧшти ичӧтик нывкаӧн на.
Сійӧ любопытствоӧн видзӧдіс менам тош вылӧ да вӧлі, буракӧ, рад сылы, мый квартираын лои выль ворсантор, коді вермас мыйкӧ дыра кежлӧ лоны сылы интереснӧйӧн.
Регыд мысти ми кутім дружитны.
Тыдовтчис, мый тайӧ нывкаыслы 19 арӧс, мый сійӧ Иожкалӧн своднӧй чой, овыс сылӧн Плаха — сылы тайӧ дзик эз мун — и мый свет вывсьыс медъёна сійӧ радейтӧ любительскӧй спектакльяс.
Меным сійӧ кутіс висьтавлыны ассьыс гусяторъяссӧ, мыйысь ме гӧгӧрвои, мый ме олӧма мужчина нин.
Сійӧ дӧверяйтіс меным ассьыс юнӧй мечтаяссӧ да шогсӧ и, чойыскӧд либӧ шуриныскӧд вензигъясын, отсӧгла шыасьлывліс ме дінӧ, кыдзи третейскӧй судья дінӧ.
Лида вӧлі тэрыб, быттьӧ нывка-подросток, да балуйтӧдӧма кагаӧс моз.
Лида вӧлі менам провожатӧйӧн, кор иган сайын воджын чӧжся конспиративнӧя пукалӧм бӧрын ме первойысь петі керкаысь прогулка вылӧ.
Олӧма чотысь господин кыскӧ ас вылас ичӧтджык внимание, мунӧ кӧ сійӧ оз ӧтнас, а нылыскӧд.
abu
Лида мекӧд муніс и мӧд прогулка вылӧ, сэсся первойя гуся встреча вылӧ, сэсся первойя явкаӧ.
И сідз, — кыдзи ӧні висьтавсьӧ обвинительнӧй актын, — ачыс артмис, мый сійӧ лои менам связнӧйӧн.
Лида ставсӧ вӧчис окотапырысь, торйӧн эз интересуйтчы сійӧн, мый тайӧ лоӧ да мыйла тайӧ колӧ.
Тайӧ вӧлі мыйкӧ выльӧн, интереснӧйӧн, сэтшӧмӧн, мый оз быдӧн вермы вӧчны, мый вӧлі мунӧ приключение вылӧ.
И тайӧ вӧлі сылы тырмымӧн.
Первойсӧ Лида эз участвуйт немтор сэтшӧм серьёзнӧйын, ме сідзжӧ нинӧмӧн эг кӧсйы сійӧс тӧдмӧдны.
Арестуйтасны кӧ, Лидаӧн делӧ тӧдтӧмыс лоӧ медбур дорйысянторйӧн, ассьыс «мыж» сознавайтӧм дорысь.
Но Лида пыр ёнджыка кутіс кыскыссьыны уджӧ.
Сылы вӧлі позьӧ сетны серьёзнӧйджык поручение, Елинекъяс ордӧ пыралӧм дорысь да налы кутшӧмкӧ ичӧтик задание сетӧм дорысь.
Лидалы вӧлі кад нин тӧдны, мый ради ми уджалам.
И ме заводиті объясняйтны.
Тайӧ вӧліны урокъяс, самӧй настоящӧй урокъяс.
Лида велӧдчис бура да окотапырысь.
Ортсысяньыс Лида коли век сэтшӧм жӧ нывкаӧн, кыпыдӧн, кокни оласаӧн да неуна вильышӧн, но збыльвылас сійӧ вӧлі дзик мӧдӧн.
Сійӧ думайтіс. И быдмис.
Подпольнӧй уджын Лида тӧдмасис Миреккӧд.
Миреклӧн вӧлі нин подпольнӧй удж кузя кутшӧмкӧ опыт, код йылысь сійӧ кужис интереснӧя висьтавны.
Тайӧ кажитчис Лидалы.
Сійӧ эз сяммы аддзыны Миреклысь збыль пытшкӧссӧ, но ӧд и ме эг сяммы тӧдмавны сійӧс.
Но важнӧ вӧлі сійӧ, мый Мирек лои Лидалы мукӧдъяс серти матысаӧнджык аслас петкӧдлана убеждённостьнас, подпольнӧй уджын аслас участвуйтӧмӧн.
Мирек лои сылы матысаӧнджык мукӧд тӧдса томйӧз дорысь.
Делӧлы преданность Лидаын быдмис да ёнмис.
1942 во заводитчигӧн Лида полӧмпырысь, джӧмдалігтыр паніс сёрни партияӧ пырӧм йылысь.
Ме некор эг аддзыв сійӧс сэтшӧм яндысьысьӧн.
Ӧнӧдз нинӧмтор дінӧ сійӧ эз относитчыв татшӧм серьёзностьӧн.
Ме ещӧ пыр на падъялі,
пыр на ещӧ гӧтӧвиті да испытывайті сійӧс.
1942 вося февральын Лидаӧс вӧлі примитӧма партияӧ веськыда Центральнӧй Комитетӧн.
Кӧдзыд войын сёрӧн ми локтам вӧлі гортӧ.
Век варов, ӧні Лида чӧв оліс.
Керкасяньыс неылӧ, поле вылӧ, сійӧ друг сувтіс да надзӧник, зэв надзӧник, сідз, мый вӧлі кылӧ усьысь лымчиръяслӧн кышӧдчӧмыс, шуис:
— Ме тӧда, мый тайӧ вӧлі менам олӧмын медся важнӧй лунӧн.
Ӧнісянь ме ачым абу аслам.
Кӧсйыся, мый ог подведит, кӧть мый эськӧ эз ло.
Лои унатор.
И Лида эз подведит.
Лида кутіс йитӧд Центральнӧй Комитетса членъяс костын.
Сылы сетсьылісны зэв ӧпаснӧй поручениеяс — восстановитны торксьӧм йитӧдъяс да предупреждайтны йӧзӧс, кодъяс вӧліны опасностьын.
Кор явкалы грӧзитіс быть провалитчӧм, Лида мунліс сэтчӧ да кокниа тювкнитліс угорь моз.
Тайӧс сійӧ вӧчис, кыдзи и водзті: увереннӧя, кыпыд тӧждысьтӧмлунӧн, код улын сайӧдчыссис ассьыс кывкутӧмсӧ гӧгӧрвоӧм.
Лидаӧс арестуйтӧмаӧсь миян бӧрын тӧлысь мысти.
Миреклӧн висьталӧмъясыс веськӧдісны гестаповецъяслысь вниманиесӧ Лида вылӧ, и регыд мысти кокньыда тыдовтчис, мый сійӧ отсалӧма чойыслы да шуриныслы дзебсьыны да вуджны подпольеӧ.
Юрнас пыркнитӧм бӧрын Лида темпераментӧн заводитіс ворсны кокньыд оласа нывкалысь роль, кодлӧн весиг некутшӧм представление абу кутшӧмкӧ гуся делӧяс йылысь да накӧд йитчӧм последствиеяс йылысь.
Сійӧ тӧдіс унатор и нинӧм эз висьтав.
А главнӧйыс, сійӧ эз дугды уджалӧмысь и тюрьмаын.
Вежсис обстановка, вежсисны уджалан методъяс, вежсисны заданиеяс.
Но колис партияса членлӧн обязанность: некор не ӧшӧдны кияс.
Став заданиеяссӧ Лида пӧртіс олӧмӧ самоотверженнӧя, ӧдйӧ да стӧча.
Колӧ кӧ вӧлі петны сьӧкыд положениеысь да спаситны кодӧскӧ вӧля вылысь, Лида зэв прӧстӧя босьтліс ас вылас йӧзлысь «мыжсӧ».
Панкрацын сійӧ лои коридорнӧйӧн, и уна дас дзик тӧдтӧм йӧз обязанӧсь сылы сійӧн, мый мынісны арестуйтӧмысь.
Сӧмын во мысти тюремщикъясӧн случайнӧя аддзӧм записка пуктіс сы «карьералы» пом.
Ӧні Лида мунас миянкӧд Германияӧ суд вылӧ.
Сійӧ — миян группаысь дзик ӧти морт, кодлӧн эм надежда овны свобода лунъясӧдз.
Сійӧ том.
Кор ми огӧ нин лоӧ ловъяӧсь, вӧчӧй, медым сійӧ эз ло партиялы вошӧмаӧн.
Сылы колӧ ёна велӧдчыны.
Велӧдӧй Лидаӧс, видзӧй сійӧс ӧти местаын сулалӧмысь.
Веськӧдлӧй сійӧн.
Энӧ сетӧй сылы ышнясьны либӧ ланьтӧдчыны шедӧдӧмтор вылын.
Сійӧ бура петкӧдліс асьсӧ медся сьӧкыд кадӧ.
Биӧн испытаниеяс прӧйдитӧмӧн сійӧ петкӧдліс, мый сійӧ крепыд металлысь.
Менам гестаповец
Тайӧ абу нин морт, тайӧ марионетка, но эм интерес сы вылӧ сувтлыны, сійӧ мукӧдъясысь ыджыдджык.
Кор дас во сайын кымын, Виноградъясын «Флора» кафеын пукаліг, ті лӧсьӧдчинныд таркӧдны пызанӧ деньгаӧн либӧ горӧдны: «Официант!
Получитӧй!», тіян дорын лоліс сьӧд паськӧма, кузь тушаа косіник морт.
Шумтӧг, быттьӧ ва тӧрӧкан, пызанъяс костӧд воӧм бӧрын, сійӧ сетлывліс тіянлы счёт.
Сылӧн вӧліны хищниклӧн кодь тэрыб да шумтӧм движениеяс да тэрыб хищнӧй синъяс, кодъясӧс казявлісны быдӧн.
Сійӧ ачыс индывліс кельнеръяслы: «Коймӧд пызан — сӧмын йӧлӧн кофе», «Ӧшинь дорас шуйгавылын — пирожнӧйяс да <ces>«Лидове новины»</ces>.
Волывлысьяс лыддьылісны сійӧс бур официантӧн, а официантъяс — бур сослуживецӧн.
Сэки ме эг на тӧдлы сійӧс.
Ми тӧдмасим ёна сёрӧнджык, Елинекъяс ордын, кор сійӧ киас кутіс карандаш пыдди револьвер да, ме вылӧ индӧмӧн, шуис:
— Тайӧ менӧ интересуйтӧ ставсьыс медъёна.
Шуны кӧ веськыда, ми кыкнанным петкӧдлім ӧта-мӧд дінӧ интерес.
Сійӧ эз вӧв йӧйӧн да мукӧд гестаповецъясысь бура торъявліс сійӧн, мый тӧдіс йӧзӧс.
Уголовнӧй полицияын сійӧ вермис эськӧ вӧчны карьера.
Вӧръяс да морт виысьяс, деклассированнӧй ӧтка йӧз, тӧдӧмысь, падъявтӧг висьталісны эськӧ сылы ставсӧ: налӧн ӧти тӧждысьӧм — спаситны ассьыныс кучикнысӧ.
Но политическӧй полициялы шоча сюрлӧны шкурникъяс.
Гестапоын полицейскӧйлӧн мудерлуныс паныдасьӧ оз сӧмын узниклӧн мудерлункӧд.
Сылы паныд сулалӧ ёна ыджыдджык вын: заключённӧйлӧн убеждённость, коллективлӧн мудрость, кодлы сійӧ принадлежитӧ.
А талы паныд этша вӧчан ӧти мудерлунӧн либӧ нӧйтӧмъясӧн.
«Менам» гестаповецлӧн, кыдзи и став мукӧдыслӧн, аслас убеждениеяс эз вӧвны.
А ӧткымынъяслӧн кӧ и вӧліны убеждениеясыс, то найӧ и сорласисны йӧйлункӧд, а эз вежӧркӧд, эз теоретическӧй подготовкакӧд да йӧзӧс тӧдӧмкӧд.
И пражскӧй гестапо кӧ ставнас действуйтіс век жӧ успешнӧя, то сӧмын сы вӧсна, мый миян тыш ёна нюжаліс да вӧлі ёна дзескӧдӧма пространствоӧн.
abu
abu
abu
Миян вӧлі сӧмын Прага, Прага и ещӧ ӧтчыд Прага, кӧні менӧ тӧдӧ карджынйыс да кӧні враг вермас котыртны провокаторъяслысь быдса стая.
И век жӧ ми кутчысим уна во чӧж, и эмӧсь ёртъяс, кодъяс пӧшти вит во чӧж олӧны подпольеын, и гестапо ӧнӧдз на эз вермы аддзыны найӧс.
Тайӧ сы вӧсна, мый ми унаторйӧ велалім.
И ещӧ сы вӧсна, мый враг, кӧть сійӧ и вына да скӧр, оз тӧд мукӧд методъяс, бырӧдӧмысь кындзи.
II-А1 отделын куим морт лыддьыссьӧны коммунистъяслӧн медся лёк врагъясӧн да новлӧны «Пытшкӧсса врагкӧд тышын заслугаясысь» сьӧда-еджыда-гӧрда ленточкаяс.
Тайӧ Фридрих, Зандер да «менам» гестаповец, Иозеф Бем.
Гитлеровскӧй национал-социализм йылысь найӧ сёрнитӧны этша да тӧдӧны сы йылысь нӧшта этшаджык.
Найӧ тышкасьӧны оз политическӧй идея вӧсна, а ас вӧснаыс.
И та дырйи быдӧн коді кыдзи кужӧ.
Зандер — висьлӧс, зэв скӧр морт.
Сійӧ мукӧдъяс дорысь бурджыка кужӧ пӧльзуйтчыны полицейскӧй приёмъясӧн, но ещӧ бурджыка тӧдӧ финансӧвӧй операцияяс.
Ӧтчыд сійӧс вуджӧдісны Прагаысь Берлинӧ, но кымынкӧ тӧлысь бӧрын сійӧ клянчитіс да бӧр вуджӧдісны важ местаас.
Коймӧд империялӧн столицаын служитӧм сылы вӧлі чин кузя лэдзӧмӧн... да ыджыд убыткаӧн.
Колониальнӧй чиновниклӧн ыджыдджык властьыс да ыджыдджык позянлунъясыс содтыны ассьыс банковскӧй счётсӧ Африкалӧн дебрьясын... либӧ Прагаын, метрополияын дорысь.
Зандер зіль, медым петкӧдлыны ассьыс зільӧмсӧ, сійӧ тшӧкыда допрашивайтӧ весиг ӧбед кадӧ.
Тайӧ сылы колӧ, медым дзебны аслыс нажӧвитчӧм вылӧ ещӧ ыджыдджык зільӧмсӧ.
Омӧль сылы, коді сюрӧ сы киясӧ, но ещӧ ыджыдджык шог сылы, кодлӧн эм гортас сберегательнӧй книжка либӧ ценнӧй бумагаяс.
Тайӧ благояслӧн кӧзяин должен дженьыд срокӧн вошны му вылысь, ӧд сберегательнӧй книжкаяс да ценнӧй бумагаяс — сійӧ Зандерлӧн страсть.
Та кузя сійӧ лыддьыссьӧ медся способнӧй гестаповецӧн.
(Сылӧн чешскӧй отсасьысь да переводчик Смола торъялӧ Зандерысь сійӧн, мый Смола представляйтӧ аснас грабитель-джентльменлысь тип: деньга мырддьӧм бӧрын олӧм вылӧ сійӧ оз покушайтчы.)
Фридрих — ён, косіник кузь тушаа, сім чужӧма, скӧр синъяса да скӧрысь шпыннялысь субъект.
Чехословакияӧ сійӧ воис ещӧ 1937 воын на кыдзи гестаполӧн агент да участвуйтіс немецкӧй антифашист-эмигрантъясӧс виалӧмын.
Сійӧ радейтӧ йӧзсӧ сӧмын кулӧмъясӧн.
Фридрихлы мыжтӧм йӧз абуӧсь.
Быдӧн, коді воськовтӧ сы кабинет порог вомӧн, мыжа.
Фридрих радейтӧ юӧртавны гӧтыръясыслы, мый налӧн верӧсъясыс кулісны концлагерын либӧ найӧс казнитӧмаӧсь.
Сійӧ радейтӧ ящиксьыс перйывлыны сизим ичӧтик урна да петкӧдлыны допрашивайтан йӧзлы.
— Тайӧ сизимнансӧ ме вии аслам киясӧн.
Тэ лоан кӧкъямысӧд.
(Ӧні кӧкъямыс урна нин.)
Фридрих радейтӧ листавны важ «делӧяс» и сьӧлӧм бурмӧмӧн шуалӧ, казнитӧмъяслысь нимъяс аддзиг: «Ликвидируйтӧма!
Ликвидируйтӧма!»
Торйӧн окотапырысь сійӧ мучитӧ нывбабаясӧс.
Сылӧн страстьыс — роскошь.
Сійӧ полицейскӧй зільӧмыслӧн тайӧ содтӧд стимул.
Тіян кӧ эм мануфактурнӧй магазин либӧ бур обстановкаа квартира, тайӧ ёна ӧддзӧдас тіянлысь кулӧм.
Тырмас Фридрих йылысь.
Сылӧн отсасьысь, чех Нергр, тушанас сыысь ичӧтджык юрджын вылӧ.
На костын мукӧдпӧлӧс торъялӧм абу.
Бемлӧн торъя страсть абу ни деньга дінӧ, ни кулӧмъяс дінӧ, кӧть эськӧ счёт вылын виалӧмъясыс абу этшаджык Зандерлӧн либӧ Фридрихлӧн дорысь.
Натура сертиыс сійӧ авантюрист да кӧсйӧ писькӧдчыны йӧзӧ.
Гестаполы сійӧ уджалӧ важӧн нин: вӧлі «Наполеон» кафеын официантӧн, кӧні мунлісны секретнӧй встречаяс Беран * сторонникъяслӧн, и мый эз докладывайтлыв Гитлерлы Беран, доноситліс Бем.
Но тайӧс ӧмӧй позьӧ сравнитны йӧзӧс кыйӧмкӧд, найӧ олӧмӧн да кулӧмӧн распоряжайтчыны позянлункӧд, решайтны быдса семьяяслысь судьбасӧ позянлункӧд?
Сійӧ эз вӧв скӧр зверь кодь, медым расправитчыны заключённӧйяскӧд.
Но мӧдног кӧ выдвинитчыны эз позь, муніс любӧй жестокостьяс вылӧ.
Ӧд, мый значитӧ мичлуныс да мортлӧн олӧмыс сылы, коді корсьӧ геростратӧвӧй слава?
Сійӧ — зэв уна гончӧй понъяса охотник.
И сійӧ окотничайтӧ.
Частӧ охотасӧ прӧстӧ радейтӧм вӧсна.
Допросъяс — сійӧ гажтӧм ремеслӧ нин.
Главнӧй удовольствиенас сылы вӧлі арестуйтавны да видзӧдны йӧз бӧрся, кодъяс виччысисны сылысь решение.
Ӧтчыд Прагаын сійӧ арестуйтіс трамвайясса, троллейбусъясса да автобусъясса вожатӧйясӧс да кондукторъясӧс кыксё морт сайӧ, и вӧтліс найӧс рельсъяс кузя, сувтӧдіс транспорт да уличаяс вылысь движение.
Тайӧ вӧлі сылы зэв ыджыд удовольствие.
Сэсся сійӧ мездіс 150 мортӧс, и сьӧлӧмыс бурмис сыысь, мый сё ветымын семьяын сійӧс шуасны «бурӧн».
Бем векджык нуӧдліс массӧвӧй, но ичӧт тӧдчанлуна политическӧй делӧяс.
Ме сылы сюри случайнӧ да вӧлі исключениеӧн.
Тэ — менам зэв ыджыд делӧ, — веськыда сійӧ шулывліс меным да ёна гордитчывліс сійӧн, мый менам делӧ вообще лыддьыссьывліс медся ыджыдъяс лыдысь ӧтиӧн.
Гашкӧ, тайӧ обстоятельствоыс и нюжӧдіс менсьым олӧмӧс.
Ми мудзлытӧг сӧрим ӧта-мӧдлы, но тайӧ вӧлі видзчысьӧмӧн сӧрӧм.
Ме век тӧді, кор сійӧ пӧръясьӧ, а сійӧ — сӧмын шочиника.
Сы бӧрын, кор пӧръясьӧмыс кыкнаннымлы лолі гӧгӧрвоанаӧн, ми кыв шутӧг вуджлім мӧд вопрос вылӧ.
Ме думайта, сылы эз сэтшӧм важнӧ вӧв фактъяссӧ тӧдмалӧмыс, сылы ёнджыка вӧлі колӧ «бура вӧчны» ассьыс «зэв ыджыд делӧсӧ».
Бедь да кандалъяс сійӧ эз лыддьы воздействиелӧн дзик ӧти средствоӧн.
Вообще сійӧ окотапырысьджык убеждайтліс либӧ грӧзитліс, сыысь петӧмӧн, кыдзи сійӧ донъявліс «ассьыс» мортсӧ.
Менӧ сійӧ некор эз мучитлы, первойя войын кындзи, но сэк, кор кӧсйис тайӧс вӧчны, сетлывліс кодлыкӧ мӧдлы.
Сійӧ, дерт, вӧлі мукӧд гестаповецъяс серти интереснӧйджык да сложнӧйджык.
Сылӧн вӧлі озырджык фантазия, и сійӧ кужис сійӧн пӧльзуйтчыны.
Мукӧд дырйиыс сійӧ менӧ кыдзи приманкаӧс нулывліс карӧ, и ми пукалім садйын ичӧтик ресторанын да видзӧдім миян бокті кыптысь йӧз поток вылӧ.
— Со тэнӧ арестуйтім, — философствуйтіс Бем, — а видзӧдлы, вежсьӧма-ӧ мыйкӧ гӧгӧрад?
Йӧз ветлӧдлӧны воддза моз жӧ, сералӧны, тӧждысьӧны, и ставыс мунӧ сідзи, кыдзи колӧ, быттьӧ тэ абу и вӧвлӧмыд.
Тайӧ мунысьяс пӧвстас эмӧсь и тэнад лыддьысьысьяс.
Он-ӧ тэ думайт, мый налӧн тэ вӧсна содіс кӧть ӧти чукыр?
Ӧтчыд уна час чӧжся допрос бӧрын сійӧ пуксьӧдіс менӧ рытнас машинаӧ да нуис Прага вомӧн Градчанылань.
— Ме тӧда, тэ радейтан Прагаӧс.
Видзӧдлы сы вылӧ.
Абу ӧмӧй окота тэныд бӧр воны татчӧ?
Кутшӧм сійӧ мича!
И коляс сэтшӧмӧн жӧ, кор тэ он нин ло...
Сійӧ вӧлі кужӧ пырны душа пытшкӧ.
Матыстчысь арлӧн ловшыӧн вӧрзьӧдӧм Прага гожся рытӧ вӧлі кельыдлӧзкодь тшын пытшкын, кыдзи воысь виноград, коддзӧдіс, быттьӧ вина; окота вӧлі видзӧдны сы вылӧ нэм чӧж...
— И лоас ещӧ мичаджык, кор ті тані он лоӧй, — торки ме сійӧс.
Сійӧ шпыньмуніс, эз скӧрысь, а кыдзкӧ гажтӧма, да шуис:
— Тэ циник.
Бӧрынджык сійӧ унаысь казьтывліс тайӧ рытся сёрнисӧ.
— Кор ми ог лоӧй...
Сідзкӧ, тэ пыр на он эскы миян победаӧ?
Сійӧ сувтӧдліс тайӧ вопроссӧ сы вӧсна, мый ачыс эз эскы.
И сійӧ ӧтчыд внимательнӧя кывзіс сійӧтор, мый ме висьталі Сӧветскӧй Союзлӧн вын да непобедимость йылысь.
Тайӧ вӧлі, колӧ шуны, менам медбӧръя допросъяс лыдысь ӧти.
— Чешскӧй коммунистъясӧс виалӧмӧн ті на пӧвстысь быдӧнкӧд виаланныд немецкӧй народлӧн будущӧй вылӧ надеялысь частица, — унаысь ме шулі Бемлы. — Сӧмын коммунизм вермас спаситны сійӧс.
Сійӧ ӧвтыштіс кинас.
— Миянӧс он нин спасит, ми кӧ ог вермӧ венны, — сійӧ кыскис пистолетсӧ. — Со видзӧд, медбӧръя куим пулясӧ ме видза аслым.
...Но тайӧ нин характеризуйтӧ оз сӧмын сійӧс.
Тайӧ характеризуйтӧ эпохасӧ.
Подтяжки йылысь интермеццо
Паныда камера ӧдзӧс дорын ӧшалӧ подтяжки.
Обыкновеннӧй мужскӧй подтяжки.
Предмет, кодӧс ме некор эг радейтлы.
Ӧні ме сы вылӧ видзӧдлывла быдпӧрйӧ радлӧмӧн, кор воссьылӧ миян ӧдзӧс.
Тайӧ подтяжкиас — надеялӧн ичӧтик юкӧн.
Кор сюран тюрьмаӧ, кӧні тэнӧ, гашкӧ, регыд кувтӧдзыд нӧйтасны, первой делӧӧн мырддясны тэнсьыд галстук, тасма да подтяжки, медым тэ он ӧшӧдчы (кӧть эськӧ зэв бура позьӧ ӧшӧдчыны прӧстыня отсӧгӧн).
Смертьлӧн тайӧ ӧпаснӧй орудиеясыс хранитчӧны тюремнӧй канцелярияын сэтчӧдз, кытчӧдз гестапоысь кутшӧмкӧ Немезида оз решит, мый тэнӧ колӧ ыстыны принудительнӧй уджъяс вылӧ, концлагерӧ либӧ казнь вылӧ.
Сэки тэнӧ вайӧдасны канцелярияӧ да важнӧй видӧн сетасны галстук да подтяжки.
Но камераӧ тайӧ вещьяс пыртны оз позь.
Тэ должен найӧс ӧшӧдны коридорӧ ӧдзӧс бокӧ либӧ паныда перилӧ вылӧ.
Сэні найӧ ӧшалӧны тэнӧ мӧдӧдтӧдз кыдзи нагляднӧй признак сылы, мый камераса олысьяс лыдысь ӧти лӧсьӧдчӧ невольнӧй путешествиеӧ.
Паныда ӧдзӧс дорын подтяжки тыдовтчис самӧй сійӧ луннас, кор ме тӧдмалі Густиналӧн судьба йылысь.
Паныда камераысь ёртӧс мӧдӧдӧны принудительнӧй уджъяс вылӧ сійӧ жӧ партиякӧд, кодкӧд и Густаӧс.
Транспорт ещӧ эз на мун.
Сійӧ немвиччысьтӧг задержитчис, шуӧны сы вӧсна, мый сійӧ местасӧ, кытчӧ долженӧсь нуны, пӧимӧдз бомбитӧмаӧсь.
(Тайӧ нин абу омӧль.)
Кор мунас транспорт, некод оз тӧд.
Гашкӧ, талун рыт, гашкӧ, аски, гашкӧ, вежон либӧ кык бӧрын.
Паныда ӧдзӧс дорын подтяжки век на ӧшалӧ.
И ме тӧда: кытчӧдз подтяжкиыс тані, Густина Прагаын.
Та вӧсна подтяжки вылӧ ме видзӧдлывла радпырысь да симпатияӧн, кыдзи Густиналӧн ёрт вылӧ.
Сійӧ выиграйтіс нин лун, кыкӧс, куимӧс...
Код тӧдас, мый тайӧ вермас сетны?
Оз-ӧ спасит сійӧс лишнӧй лун нюжӧдчӧмыс?
Ставным ми тані олам тайӧн.
Талун, тӧлысь сайын, во сайын ми думайтлім да думайтам сӧмын аскиа лун йылысь, сыын миян надеяным.
Тэнсьыд судьбатӧ решитӧма, аскомысь тэнӧ казнитасны...
Но, эк, мыйыс оз вермы лоны аски!
Сӧмын эськӧ овны аскиӧдз, аски вермас ставыс вежсьыны, гӧгӧр ставыс сэтшӧм абу зумыд и... код тӧдас, мый вермас лоны аски?
Воӧ аскиа лун, и ещӧ, и ещӧ аски, уна тысяча йӧз пӧгибайтӧны, уна тысячалы нин оз ло сэсся «аскиыс», но ловйӧн кольӧмаяс олӧны ӧти надеяӧн — аски, код тӧдас, мый лоӧ аски?..
Татшӧм настроение чужтӧ медся лӧсявтӧм слухъяс, быд вежонын кыптӧ война помасьӧм йылысь выль сверхоптимистическӧй предсказание, ставыс нюмъялігтыр, окотапырысь кутчысьӧны тайӧ мича версияас, сійӧс висьталӧны ӧта-мӧдныслы, и тюрьмаын паськалӧ выль сенсация, кодлы сідз кӧсйыссьӧ веритны.
Тышкасян такӧд, эрдӧдан налысь лӧжлунсӧ, — найӧ оз ёнмӧдны, а сӧмын слабмӧдӧны йӧзӧс, — ӧд оптимизм должен мыджсьыны не выдумкаяс вылӧ, а правда вылӧ, збыль победа яснӧя аддзӧмӧ, но и тэ пытшкын олӧ надея, мый кутшӧмкӧ ӧти лун вермас лоны решающӧйӧн, мый лишнӧй лун, кодӧс удайтчас шедӧдны, тэнӧ вуджӧдас тэ весьтӧ ӧшйӧм смертьлӧн грань вомӧн олӧмӧ, кодысь сэтшӧм абу окота ӧткажитчыны.
Морт олӧмын лунъясыс сэтшӧм этшаӧсь, а сэн ешӧ кӧсйыссьӧ, медым найӧ котӧртісны ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, ӧдйӧджык...
Кад, коді визувтӧ ӧдйӧ да тыдавтӧг, коді мырдӧн вайӧдӧ миянӧс пӧрысьмӧмлань, пӧрӧ миян другӧ.
Абу ӧмӧй тешкодь?
Аскиа лун лои тӧрытъяӧн.
Аскомысся лун — талунъяӧн да сідзжӧ муніс прошлӧйӧ.
Подтяжки пыр на ещӧ ӧшалӧ ӧдзӧс дорын.
VI ГЛАВА
1942 ВОСЯ ОСАДНӦЙ ПОЛОЖЕНИЕ
1943 вося май 27 лун.
Тайӧ вӧлі стӧч во сайын.
Допрос вывсянь менӧ лэччӧдісны уліӧ, «киноӧ».
Татшӧм вӧлі Печек дворецын «Четырёхсоткалӧн» быд лунъя маршрутыс: луншӧр кадын уліӧ — ӧбед вылӧ, кодӧс вайӧны Панкрацысь, а ӧбед бӧрын — бӧр нёльӧд судтаӧ.
Но сійӧ луннас ми сэсся эгӧ нин веськалӧй выліас.
Пукалам и сёям.
Скамьяяс вылын дзескыд, зіля уджалісны черлыяснас да паньяснас заключённӧйяс.
Бокысянь быттьӧкӧ ставыс морт нога.
Но друг кӧ эськӧ найӧ, кодъяс лоӧны аски кулӧмаӧн, пӧрисны скелетъясӧ, то сёй дозмукъясӧ паньясӧн таркӧдӧмыс вевттьысис эськӧ лыяслӧн рутшкакылӧмӧн да воча пинь гальскӧмӧн.
Но ӧні некод нинӧм на оз тӧд.
Ставныс азыма сёйӧны да надейтчӧны нюжӧдны ассьыныс олӧмсӧ ещӧ вежонъяс, тӧлысьяс, вояс вылӧ.
Кажитчӧ, мый сулалӧ бур поводдя.
И друг тӧвныр.
И бара чӧв-лӧнь.
Сӧмын надзирательяслӧн чужӧмбанъяс серти позьӧ казявны — мыйкӧ лоӧма.
А кымынкӧ минута мысти и яснӧйджык признак: миянӧс петкӧдӧны да сувтӧдӧны стройӧ Панкрацӧ мӧдӧдӧм вылӧ.
Ӧбед кадӧ!
Вӧвлытӧм случай.
Представитӧй, мый тіян юрныд пыктіс вопросъясысь, кодъяс вылӧ оз позь ӧтветитны, и тіянӧс кольӧны вӧрзьӧдтӧг быдса лунджын кежлӧ, — тайӧ ӧмӧй абу енлӧн милӧсть?
Тадзи и кажитчис миянлы.
Но тайӧ эз вӧв тадзи.
Коридорын паныдасим генерал Элиашкӧд.
Вид сертиыс сійӧ вӧлі повзьӧмакодь;
менӧ казялӧм бӧрын Элиаш, жуысь надзирательяс вылӧ видзӧдтӧг, удитіс вашнитны:
— Осаднӧй положение.
Медся важнӧй выльторъяс висьталӧм вылӧ заключённӧйлӧн эм сӧмын секундалӧн кутшӧмкӧ юкӧн.
Элиашлы эз нин удайтчы ӧтветитны менам юалана видзӧдлӧм вылӧ.
Панкрацса надзирательяс шензьӧны миянӧс не ас кадӧ вайӧдӧмысь.
Сійӧ, коді нуӧдӧ менӧ камераӧ, мукӧдъяс серти кажитчӧ надежнӧйджыкӧн.
Ме ещӧ ог на тӧд, коді сійӧ сэтшӧмыс, но ме висьталі сылы выльторсӧ.
Сійӧ эскытӧмпырысь довкйӧдлыштіс юрнас.
Сійӧ нинӧмтор йылысь оз тӧд.
Буракӧ, менам абу гӧгӧрвосьӧма генерал Элиашлысь висьталӧмсӧ.
Да, вермас лоны.
Тайӧ менӧ успокаивайтӧ.
Но рытнас сійӧ воис да пыраліс камераӧ.
Ті вӧлӧмныд правӧсь.
Гейдрих вылӧ покушение.
Сьӧкыда ранитӧма.
Прагаын осаднӧй положение.
Аскинас допрос вылӧ мӧдӧдтӧдз миянӧс сувтӧдісны стройӧ улі коридорас.
Талун миянкӧд Виктор Сынек ёрт. Коммунистическӧй партиялӧн Центральнӧй Комитетса членъяс пиысь ловйӧн кольӧм медбӧръя морт. Комитетлысь состав вӧлі арестуйтӧма 1941 вося февраль тӧлысьын.
Кузь тушаа ключник-эсэсовец сійӧ ныр водзын ӧвтчӧ еджыд бумага листӧн, код вылын жирнӧй шрифтӧн печатайтӧма: <deu>«Еntlassungsbefehl»</deu> *.
Эсэсовец жерйӧдлӧ пиньяссӧ:
— Со аддзан, еврей, виччысин жӧ.
Мӧдаръюгыдӧ пропуск!
Чик! — Да чуньнас визьнитӧ голясӧ, медым петкӧдлыны Викторлы, кыдзи орӧ сылӧн юрыс.
1941 вося осаднӧй положение дырйи первойӧн вӧлі казнитӧма Отто Сынекӧс.
Виктор, сылӧн вок, — 1942 вося осаднӧй положение дырся первой жертва.
Сійӧс нуӧны Маутхаузенӧ.
Лыйлыны, кыдзи шуӧны найӧ деликатнӧя.
Панкрацсянь Печек дворецӧ ветлӧм да сэтысь бӧр мунӧм лоӧ заключённӧйяслы крестнӧй туйӧн.
Эсэсовскӧй охрана «босьтӧ водзӧс Гейдрихысь».
Машина оз на удит прӧйдитны и километр, кыдзи дас сайӧ заключённӧйлысь чужӧмбанъяссӧ вирӧдз нин жуглӧма револьвер воропъясӧн.
Мекӧд мунны выгӧднӧ, — менам кузь тошкӧй кыскӧ вниманиесӧ эсэсовецъяслысь, и найӧ быдногыс тешитчӧны сы вылын.
Кутчысьны менам тошкӧ, кыдзи треситысь автобусын ременьӧ, — медся радейтана тешитчанторъясысь ӧти.
Тайӧ меным абу омӧль подготовка допросъяс кежлӧ, кодъяс лӧсялӧны выль ситуациялы да век помасьӧны татшӧм кывъясӧн:
— Аскиӧдз кӧ он во тӧлк вылӧ, лыйлам.
Менӧ тайӧ дзик ньӧти оз повзьӧдлы.
Быд рыт кылан, кыдзи уліас, коридорын, горзӧны заключённӧйяслысь овъяссӧ.
Ветымын, сё, кыксё морт, кодъясӧс минута мысти, кандалъясӧн дорӧмӧн, грузитасны машинаясӧ начкыны шуӧм скӧтӧс моз да нуасны кар сайӧ Кобылисыӧ массӧвӧя лыйлыны.
Мыйын мыжыс тайӧ йӧзыслӧн?
Медвойдӧр сыын, мый найӧ нинӧмысь абу мыжаӧсь.
Найӧс арестуйтісны, нинӧм дінӧ серьёзнӧя найӧ абу йитчӧмаӧсь, найӧс нинӧм йылысь допрашивайтны, да, сідзкӧ, найӧ тырвыйӧ туйӧны расправа вылӧ.
Сатирическӧй стихъяс, кодъясӧс ӧти ёрт лыддьӧма ӧкмыс мортлы, вайӧдісны став даснансӧ тюрьмаӧ покушениеӧдз кык тӧлысь водзджык.
Ӧні найӧс казнитӧны — сыысь... сыысь, мый найӧ ошкӧны покушение.
Воджын сайын арестуйтлісны нывбабаӧс листовкаяс разӧдӧмысь.
Сійӧ нинӧм эз висьтав.
И со ӧні кватайтӧны сылысь чойяссӧ да вокъяссӧ, чойясыслысь верӧсъяссӧ да вокъясыслысь гӧтыръяссӧ да ставнысӧ казнитӧны, сы вӧсна мый быдса семьяяс бырӧдӧм — осаднӧй положениелӧн лозунг.
Ичӧтик почтӧвӧй чиновник, кодӧс арестуйтӧмаӧсь ӧшибкаӧн, сулалӧ уліас стен дорын да виччысьӧ, мый сійӧс лэдзасны вӧля вылӧ.
Сійӧ кылӧ ассьыс нимсӧ да шыасьӧ чукӧстӧм вылӧ.
Сійӧс сувтӧдӧны осуждённӧйяслӧн колоннаӧ, нуӧдӧны кар сайӧ да лыйлӧны.
Аскинас казялӧны, мый вӧлӧмкӧ колӧ казнитны дзик мӧдӧс — сыкӧд ӧткодь оваӧс.
Сэки лыйлӧны и мӧдсӧ, и ставыс лючки-ладнӧ.
Сулалӧ-ӧ весьшӧрӧ видзны кад да тӧдмавны мортӧс, кодӧс виӧны!
Мыйла тайӧс вӧчны, могыс кӧ сыын, медым бырӧдны народсӧ ставнас.
Сёр рытын воа вӧлі допрос вылысь.
Уліас стен дорын сулалӧ Владислав Ванчура, сы кок улын кӧлуй тыра мешӧктор.
Ме бура тӧда, мый тайӧ лоӧ.
Тӧдӧ и сійӧ.
Ми топӧдлім ӧта-мӧдлысь кияс.
Вылі судтаас кайӧм бӧрын ме сійӧс ещӧ ӧтчыд аддзылі коридорысь, кыдзи сійӧ сулалӧ, юрсӧ спокойнӧя копыртыштӧмӧн, и видзӧдӧ кытчӧкӧ ылӧ... олӧм сайӧ.
Часджын мысти сійӧс корисны...
Кымынкӧ лун мысти тайӧ жӧ стен дорас — Милош Красный, кодӧс арестуйтлісны ещӧ кольӧм вося октябрын на.
Революциялысь доблестнӧй боецӧс абу вермӧмаӧсь кусыньтны ни пыткаяс, ни заключениеын ӧткӧн пукӧдӧм.
Сійӧ мыйкӧ спокойнӧя висьталӧ сы мышкын сулалысь конвойнӧйлы, сылань юрсӧ неуна бергӧдыштӧмӧн.
Менӧ аддзӧм бӧрын Милош нюмъялӧ, прӧщайтчӧм могысь довкйӧдлӧ меным юрнас да водзӧ висьталӧ конвойнӧйыслы:
— Тайӧ тіянлы ньӧти оз отсав.
Миян лыдысь пӧгибнитасны ещӧ оз этшаӧн на, но век жӧ пасьвартасны тіянӧс.
И ещӧ ӧтчыд. Луншӧр кад.
Ми сулалам уліас, Печек дворецын, да виччысям ӧбед.
Вайӧдісны Элиашӧс.
Киняулас сылӧн газета, сійӧ нюмъялігтырйи индӧ сы вылӧ: Элиаш сӧмын на лыддьӧма, мый сійӧ вӧлӧмкӧ йитчӧма покушение вӧчысьяскӧд.
— Сӧрӧм! — шуӧ сійӧ дженьыда и заводитӧ сёйны.
Сійӧ шмонитӧ та вылын и рытнас, кор мукӧдъяскӧд воӧ Панкрацӧ.
А час мысти сійӧс петкӧдӧны камераысь да нуӧны Кобылисыӧ.
Шойяслӧн чукӧръяс джудждаммӧны.
Лыддьӧны оз нин дасъясӧн да сёясӧн, а тысячаясӧн.
Шорӧн дугдывтӧг визувтысь вирлӧн дукыс гильӧдӧ кык кока зверьяслысь ныр розьяссӧ.
Найӧ «уджалӧны» асывсянь сёр войӧдз, «уджалӧны» и воскресеньеясӧ.
Ӧні найӧ ставныс эсэсовскӧй формааӧсь, йӧзӧс виалӧм кузя тайӧ налы праздник, торжество.
Смерть вылӧ найӧ мӧдӧдӧны рабочӧйясӧс, учительясӧс, крестьянаӧс, писательясӧс, чиновникъясӧс: найӧ бырӧдӧны мужчинаясӧс, нывбабаясӧс, челядьӧс; виалӧны быдса семьяясӧн, дзикӧдз бырӧдӧны да сотӧны сиктъяс.
Свинцовӧй смерть, кыдзи чума, шаркъялӧ-ветлӧдлӧ став страна пасьта да оз жалит некодӧс.
А тайӧ ужас пӧвстас морт?
Олӧ.
Оз лӧсяв.
Но сійӧ олӧ, сёйӧ, узьӧ, радейтӧ, уджалӧ, мӧвпалӧ унатор йылысь, кодъяс дзик оз йитчыны смертькӧд.
Тыдалӧ, душа пытшкас сійӧ чувствуйтӧ мыйкӧ сьӧкыдӧс, но морт нуӧ сійӧс, кусыньтчытӧг, сьӧлӧмнас усьтӧг.
Осаднӧй положение дырйи «менам» гестаповец нуис менӧ Браникӧ.
Июнь тӧлысся рытын чӧскыд дукӧн ӧвтіс липаяссянь да цветитны дугдысь акацияяссянь.
Вӧлі воскресенье.
Шоссе, коді нуӧдӧ трамвайлӧн медбӧръя сувтанінӧ, вӧлі тыр тэрмасьысь йӧзӧн, кодъяс воӧны карӧ прогулка вылысь.
Найӧ шумитісны, вӧліны кыпыдӧсь да блаженнӧя мудзӧмаӧсь жар шондісьыс, купайтчӧмысь, радейтанаяслӧн кутлӧмысь.
Сӧмын смертьӧс ӧтнассӧ, коді быд минутаын кыйӧдӧ найӧс, выльысь-выль жертваяс бӧрйиг, ме эг аддзы налӧн чужӧмъяс вылысь.
Найӧ вӧрисны, быттьӧ кроликъяс, мусаӧсь да кокни вежӧраӧсь.
Быттьӧ кроликъяс!
Кватит да кыскы на лыдысь ӧтиӧс, медым сёйны, — мукӧдъясыс йӧршитчасны чукӧрӧ пельӧсын, а минута мысти, видзӧдан да, бара нин заводитӧны жуны, бара нин тӧждысьӧны и ставныс зэв визулӧсь.
Тюрьмасянь, кодӧс мирсьыс торйӧдӧма джуджыд стенаӧн, шума йӧз потокӧ ме веськалі сэтшӧм немвиччысьтӧг, мый первойсӧ зэв сьӧкыд вӧлі меным татшӧм тӧждысьтӧм шуд аддзӧмсьыс.
Но ме эг вӧв прав, дзик эг вӧв прав.
Олӧм, кодӧс ме аддзи, медбӧрын, вӧлі сэтшӧмӧн жӧ, кыдзи и тюрьмаын миян: сьӧкыд гнёт улын олӧм, кодӧс зільӧны пӧдтыны да бырӧдны ӧти местаын, а сійӧ уна сё петасъясӧн писькӧдчӧ мӧдлаын, олӧм, коді вынаджык смертьысь.
Сідзкӧ, мый нӧ таын сьӧлӧмтӧ дойданаыс?
Миянӧс ӧмӧй, камераса йӧзӧс, смертькӧд дзик орччӧн олысьясӧс, вӧчӧмаӧсь мӧдторйысь?
Мукӧд дырйи вӧвлі и сідзи, мый, допрос вылӧ нуигӧн, полицейскӧй автомобильын охрана асьсӧ кутіс кутшӧмакӧ мирнӧйджыка.
Ичӧтик ӧшиньӧд пыр ме видзӧді уличаяс вылӧ, магазинъяслӧн витринаяс вылӧ, цветъясӧн тыр киоскъяс вылӧ, мунысь йӧз чукӧр вылӧ, нывбабаяс вылӧ.
Кыдзкӧ ме ачым аслым шуи: туйын кӧ ме аддзыла ӧкмыс гоз лӧсьыдіник кокъяс, сэки допрос вылысь воа ловйӧн.
И со ме куті лыддьыны, видзӧдны, сравнивайтны; ме внимательнӧя изучайті кокъяссӧ, найӧс ошки либӧ кулиті да эг думайт сы йылысь, мый таысь зависитӧ менам олӧмӧй.
Камераӧ ме векджык волывлі сёрӧн.
Папаша Пешек заводитлӧма нин волнуйтчыны. Сійӧ поліс, мый ме некор нин ог лок.
Папаша кутліс менӧ, ме дженьыда висьтавлі бӧръя выльторъяс, юӧртлывлі, кодъясӧс ещӧ лыйлісны тӧрыт Кобылисыын, а сэсся ми горша сёйим кос овощиысь чӧскыдтӧм ужин, сьылім гажа сьыланкыв либӧ юр дурмытӧдз ворсім лы кубикъясӧн.
Тайӧ ставыс вӧвлі буретш сійӧ рытъя часъясӧ, кор любӧй здукӧ миян камера ӧдзӧс вермис воссьыны да смертьлӧн посланник вермис миян пиысь ӧтинымлы сетны команда:
— Уліӧ!
Кӧлуйӧн!
Пырысь-пыр!
Но миянӧс сідзи эз и корны.
Ми вуджим тайӧ страшнӧй кадсӧ.
Ӧні, кор казьтылам сы йылысь, ми асьным шензям ас вылӧ.
Кутшӧм чуймӧдана мортыс, сійӧ кӧ вермӧ нуӧдны ас вывтіыс медся сьӧкыдторсӧ!
Тайӧ минутаясыс, дерт, эз вермыны не кольны миян пытшкын бырӧдны позьтӧм следъяс.
Тыдалӧ, ставыс видзсьӧ юр вемлӧн кутшӧмкӧ извилинаын, кыдзи гартӧм кинолента, коді заводитіс эськӧ зэв ӧдйӧ разьсьыны настоящӧй олӧмлӧн лунъяс пӧвстысь ӧтиын, олім кӧ эськӧ ми сійӧ лунӧдзыс.
Но, гашкӧ, экран вылысь ми аддзим эськӧ сӧмын ыджыд кладбище, веж сад, кытчӧ кӧдзӧмаӧсь дона кӧйдысъяс.
Дона кӧйдысъяс, кодъяс чужасны!
VII ГЛАВА
ЙӦЗ ДА МАРИОНЕТКАЯС.
II
(Панкрац)
Тюрьмаын кыкпӧлӧс олӧм.
Ӧти олӧмыс мунӧ игналӧм камераясын, ортсыса мирсьыс дзикӧдз торйӧдӧма да век жӧ, сы вӧсна мый сэні олӧны политическӧй заключённӧйяс, сійӧ зэв топыда йитчӧма ортсыса мирыскӧд.
Мӧд олӧмыс визувтӧ камераяс ортсыын, кузь коридоръясын, джынвыйӧ пемыдын, кӧні гажтӧм; тайӧ ас пытшкас олысь мир, кодӧс пасьтӧдӧма мундирӧн, торйӧдӧма камераясӧ игналӧм йӧз дорысь на ёнджыка, — зэв уна марионеткаяслӧн да некымын человеческӧй существояслӧн мир.
Сы йылысь ме и кӧсъя висьтавны.
Тайӧ мирыслӧн аслас физиология.
И аслас история.
Найӧ кӧ эськӧ эз вӧвны, ме эг вермы эськӧ сійӧс пыдісянь тӧдмавны.
Ме тӧді эськӧ сӧмын декорациясӧ, коді миянлань бана, сӧмын тайӧ мирыслысь веркӧссӧ, коді ортсысяньыс цельнӧй да ён, коді чугун моз сьӧкыда личкӧма камераясса олысьясӧс.
Тадзи вӧлі во, весиг воджын сайын.
Ӧні веркӧсыс потласьӧма, а потасъясӧдыс тыдалӧны чужӧмъяс — коньӧръяслӧн кодьӧсь, бурӧсь, тӧждысьысьӧсь, тешкодьӧсь — ӧти кывйӧн, медся разнӧйӧсь, но век висьталӧны мортлӧн сущность йылысь.
Гнётлӧн режимыс пуктӧма ассьыс пасъяс и тайӧ шуштӧм мирса олысьяс вылас, и сылӧн фон вылын югыд чутъясӧн тӧдчӧ ставыс, мый эм сэні человеческӧйыс.
Ӧтияс муртса тӧдчыштӧны, мӧдъяс, матысяньджык тӧдмасьӧм бӧрын, тӧдчӧны бурджыка; и на пӧвстын эмӧсь разнӧй типъяс.
Позьӧ аддзыны некымын настоящӧй йӧзӧс.
Медым отсавны мукӧдлы, найӧ эз виччысьны, кытчӧдз асьныс эз сюрны бедаӧ.
Тюрьма — абу кыпыд учреждениеяс лыдысь.
Но камера ортсыса мирыс камераясын дорысь шуштӧмджык.
Камераясын олӧ дружба, и кутшӧм дружба!
Татшӧм дружба овлӧ фронт вылын, кор йӧзлы век грӧзитӧ опасность, кор талун тэнсьыд олӧмтӧ спасайтӧ ёртыд, а аскинас тэ спасайтан сійӧс.
Существуйтысь режим дырйи надзиратель-немецъяс костын дружбаыс пӧшти абу.
Сійӧ оз вермы лоны.
Найӧ олӧны предательство, кыйӧдӧмъяс, доносъяс атмосфераясын, быдӧн видзчысьӧны аслас сослуживецъясысь, кодъясӧс официальнӧ шуӧны «камарадъясӧн»; медбуръясыс на лыдысь, кодъяс оз вермыны да оз кӧсйыны овны другъястӧг, корсьӧны найӧс... камераясысь.
Ми дыр эг тӧдӧй надзирательяслысь нимъяссӧ.
Но тайӧ эз кут некутшӧм тӧдчанлун.
Ас костын ми найӧс шуим кличкаясӧн, кодъясӧс налы сетім ми либӧ сетлӧмаӧсь миянӧдз на да кодъяс вуджӧны ӧтисянь мӧдлы наследство пыдди.
Ӧткымынъяслӧн сы мында прозвище, мыйта тюрьмаас камера; тайӧ службистъяс, «ни чери ни яй» — ӧтилаын сійӧ сетіс ӧбед дінӧ содтӧд, мӧдлаын кучкис пель бокас; и ӧтиыс, и мӧдыс — случайнӧй фактъяс, но та вылӧ видзӧдтӧг, найӧ дыр кежлӧ кольӧны камералӧн паметьын да чужтӧны односторонньӧй представление да односторонньӧй кличка.
Мукӧдъясыс получайтӧны ӧткодь прозвище став камераас.
Тайӧяслӧн характерыс чёткӧя тӧдчӧ.
Сэтшӧм либӧ татшӧм.
Бур боксянь либӧ лёк боксянь.
Видзӧдлӧй пыдісяньджык тайӧ типъяссӧ!
Видзӧдлӧй пыдісяньджык тайӧ ичӧтик фигураяссӧ!
Ӧд кыдз не кыдз найӧс абу бӧрйӧма быдлаысь да этшаникӧн.
Нацизм политическӧй армиялӧн тайӧ ӧти юкӧн.
Особӧй избранникъяс.
Режимлӧн столпъяс.
Общественнӧй порядоклӧн мыджӧд...
«Самаритянин»
Кузь тушаа кыз морт, сёрнитӧ тенорӧн.
«СС-резервист» Рейсс, Кельнысь школьнӧй стӧрӧж.
Кыдзи и немецкӧй школаясса быд служащӧй, сійӧ прӧйдитӧма первӧй отсӧг сетӧм кузя курс да мукӧд дырйиыс уджалӧ тюремнӧй фельдшер пыдди.
Сійӧ вӧлі надзирательяс лыдысь первойӧн, кодкӧд ме тані тӧдмаси.
Тайӧ сійӧ кыскис менӧ камераӧ, пуктіс матрац вылӧ, видзӧдліс ранаяс, вӧчис компрессъяс.
Пӧжалуй, сійӧ збыльысь видзис менсьым олӧмӧс.
Мый таын тӧдчис: человечность али санитарнӧй курсъяс?
Ог тӧд.
Но сыын век жӧ вӧлі и отъявленнӧй нацист, кор сійӧ заключённӧй-еврейяслысь чегъяліс пиньяссӧ да мырдӧн тшӧктіс найӧс ньылавны паньтыр сов либӧ лыа кыдзи став висьӧмъясысь универсальнӧй средство.
«Мельник»
Бур сьӧлӧма, уна сёрнитысь том зон, ним сертиыс Фабиан, Будейовицкӧй пивоварняса возчик.
Сійӧ пыравлывліс камераӧ, паськыда нюмъяліг, вайлывліс заключённӧйяслы сёян, некор эз тышкасьлы.
Весиг сьӧкыд вӧлі эскыны, мый сійӧ уна час чӧж сулавліс ӧдзӧсъяс сайын да гусьӧн кывзывліс заключённӧйяслысь сёрнияс, а сэсся самӧй ичӧтик пустякъяс йылысь доноситліс начальстволы!
Коклар
Сідзжӧ рабочӧй да сідзжӧ Будейовицкӧй пивоварняысь.
Тані уна немецкӧй рабочӧйяс Судетысь.
«Делӧыс абу сыын, мыйын тайӧ здукнас аддзӧ ассьыс цельсӧ торъя пролетарий либӧ весиг пролетариат ставнас, — гижліс ӧтчыд Маркс. — Делӧыс сыын, мый сэтшӧмыс пролетариат да мый сійӧ, тайӧ аслас бытие сертиыс, исторически вынужден вӧчны».
Тайӧяс, судетскӧйяс, збыльысь нинӧмтор оз тӧдны аслас класслӧн могъяс йылысь.
Сыысь торйӧдӧмаӧсь, сылы противопоставитӧмаӧсь, найӧ идейнӧя ӧшйисны воздухын да, буракӧ, и збыльысь кутасны ӧшавны.
Сійӧ сибӧдчис нацизм дінӧ, кокньыдджык олӧм вылӧ надейтчӧмӧн.
Делӧыс артмис сложнӧйджыкӧн сыӧн чайтӧм серти.
Сэксянь сійӧ эз кут кужны серавны.
Сійӧ надейтчис нацизм вылӧ.
Артмис, мый сійӧ надейтчӧма кулӧм вӧв вылӧ.
Сэксянь сійӧ воштіс и самообладаниесӧ.
Войясын, тюрьмаса коридоръясӧд небыд туфлиясӧн ветлӧдлігӧн, сійӧ кольлывліс буса абажуръяс вылӧ аслас шог мӧвпъяслысь следъяс:
— Ставыс мӧдӧдчис чӧртӧвӧй матери! — поэтическӧя гижӧ сійӧ чуньнас да мӧвпыштлывлӧ асьсӧ виӧм йылысь.
Луннас сысянь сюрӧ и заключённӧйяслы и сослуживецъяслы, сійӧ горзӧ ёсь, оръясяна гӧлӧсӧн, медым пӧдтыны полӧмсӧ.
Рёсслер
Кос, кузь тушаа, грубӧй кыз гӧлӧса, сійӧ этша лыдысь ӧтнас вермӧ сьӧлӧмсяньыс серӧктыны.
Сійӧ — Яблонецысь рабочӧй-текстильщик.
Локтас камераӧ да вензьӧ дзонь часъяс чӧж.
— Кыдзи ме таӧдз воӧдчи?
Ме дас во чӧж морт ногӧн эг уджав.
А кызь кронаӧн вежонын став семья вылӧ, — ачыд гӧгӧрвоан, — кутшӧм олӧм?
А сэки воисны найӧ да шуисны: ми тэныд сетам удж, лок миян дінӧ.
Ме и муні.
Мый нӧ, удж сетісны.
Меным и мукӧдлы.
Пӧт.
Эм юр сюянін.
Позьӧ овны.
Социализм?
Ладнӧ, сійӧ абу.
Ме, дерт, аслым представляйтлі ставсӧ мӧдногӧн.
Но тадзи век жӧ бурджык сы серти, мый вӧлі.
— Мый?
Война?
Меным оз ков война.
Меным оз ков, медым мукӧдъяс кулісны.
Ме кӧсйи овны ачым.
— Ме налы отсала, кӧсъя ме сійӧс либӧ ог?
Мый жӧ кольӧ меным вӧчны?
Ме ӧмӧй тані кодӧскӧ ӧбижайта?
Ме муна — воасны мукӧдъяс, меысь лёкджыкӧсь.
Тайӧн ме некодлы ог отсав.
Мый нӧ, помасяс война, ме бӧр муна фабрикаӧ...
— Тэ ногӧн, коді войнасӧ выиграйтас?
Ог ми?
Сідзкӧ, ті?
А мый лоас миянкӧд?
— Пом?
Жаль.
Ме думайтлі, мый артмас мӧдног, — и сійӧ мунӧ камераысь, ассьыс кузь кокъяссӧ кыскигтыр.
Часджын мысти воӧ вопросӧн, кыдзи нӧ эськӧ Сӧветскӧй Союзын ставсӧ устроитӧма?
«Существо»
Ӧти асылӧ уліын, Панкрацлӧн главнӧй коридорын, ми виччысим Печек дворецӧ допрос вылӧ нуӧм.
Миянӧс век сувтӧдлывлісны стенлань чужӧмбанӧн, медым ми эгӧ аддзӧ, мый вӧчсьӧ миян мышкын.
Друг кыліс тӧдтӧм гӧлӧс:
— Нинӧмтор ог кӧсйы аддзыны, нинӧмтор ог кӧсйы кывны!
Ті менӧ онӧ тӧдӧй, сідзкӧ ті менӧ ещӧ тӧдмаланныд на!
Ме серӧкті.
Татчӧсса муштровка дырйи «Швейкысь» йӧёват поручик Дублӧн кывъясыс вӧліны зэв лӧсяланаӧсь.
Но ӧнӧдз некод эз лысьтлы шуны тайӧ шуткасӧ ставлы кывмӧн.
Опытнӧйджык соседлӧн тувкнитӧмыс ӧлӧдіс менӧ, и ме гӧгӧрвои, мый серавны оз позь, мый тайӧс, тыдалӧ, шуӧма серьёзнӧя.
Тайӧ эз вӧв шмонитӧм.
Некыдз эз.
Шуис тайӧс эсэсовскӧй формаа зэв ичӧтик существо, коді нинӧмтор эз тӧд Швейк йылысь.
Поручик Дубӧс сійӧ цитируйтіс сы вӧсна, мый сям сертиыс вӧлі сы кодь жӧ.
Сійӧ шыасьліс, кор шулісны овсӧ Витан. Тайӧ существоыс коркӧ служитлӧма чехословацкӧй армияын фельдфебельӧн.
Существо висьталіс збыльтор.
Ми сійӧс збыльысь тӧдмалім да сёрнитім сы йылысь эг мӧдног, кыдзи средньӧй родын: <rus>«оно»</rus> (существо).
Веськыда кӧ шуны, миян фантазия гӧльмис, кор корсим ёсь кличка тайӧ убожество лӧн, тупӧстьлӧн, муштралӧн да чорыдлунлӧн сораслы, кодъяс лоӧны панкрацкӧй режимлӧн пельӧсув изъясӧн.
«Порсьпилы бӧжӧдзыс», — шуӧ чешскӧй пословица татшӧм посни да ышнясьыс карьеристъяс йылысь; пословицаыс кучкалӧ найӧс медся чувствительнӧй местаас.
Мыйта колӧ душевнӧй ничтожество, медым мучитчыны аслад ичӧт туша вӧсна!
А Витан та вӧсна мучитчӧ да быдӧнлысь босьтӧ водзӧс, коді сыысь физически либӧ духовнӧ вылынджык, мӧдногӧн кӧ дзик быдӧнлысь.
Сійӧ некодӧс оз нӧйт.
Та вылӧ сійӧ вывті полысь.
Та пыдди сійӧ шпионитӧ.
Кымын заключённӧй воштісны здоровьенысӧ Витанлӧн доносъяс вӧсна, кымынӧн на лыдысь мынтысисны олӧмнаныс, — ӧд дзик абу веськодь сэтшӧмтор, кутшӧм характеристикаӧн тэнӧ ыстасны Панкрацысь концентрационнӧй лагерӧ... ыстасны кӧ вообще.
Сійӧ зэв тешкодь.
Кодыр сійӧ коридорын ас кежас, сійӧ выступайтӧ зэв торжественнӧя да важнӧя да асьсӧ пуктӧ вель ыджыд мортӧн.
Но сулалӧ сылы кодкӧдкӧ паныдасьны, кыдз сылы окота нин лоӧ содтыны ассьыс тушасӧ.
Сійӧ кӧ тіянлысь мый йылысь кӧ юасьӧ, то век пуксьӧ перилӧ вылӧ да татшӧм сьӧкыд позанас дась пукавны дзонь час чӧж сӧмын сы вӧсна, мый тадзсӧ сійӧ тіянысь дзонь юрӧн вылынджык.
Сійӧ кӧ видзӧдӧ кодлыськӧ бритчӧм, сувтӧ пос тшупӧд вылӧ либӧ ветлӧдлӧ скамья кузя да дольӧ век ӧтитор:
— Нинӧмтор ог кӧсйы аддзыны, нинӧмтор ог кӧсйы кывны!
Ті менӧ онӧ тӧдӧй...
Асывнас, прогулка дырйи, сійӧ ветлӧдлӧ газон вывті, кӧні сійӧ ыджыдджык кӧть нин дас сантиметр мында.
Камераясӧ сійӧ пыравлӧ тшапа, быттьӧ королевскӧй рӧдысь особа, да пырысьтӧм-пыр жӧ кайӧ табуретка вылӧ, медым нуӧдны прӧверка вылі яруссянь.
Сійӧ зэв тешкодь, но, кыдзи быд дурак, кодлӧн эм киас власть да кодсянь зависитӧ мортлӧн олӧм, сійӧ сэк жӧ зэв ӧпаснӧй.
Аслас йӧйлун вӧсна сійӧ дась вӧчны гутысь слӧнӧс.
Сійӧ нинӧмтор оз тӧд, чепйыв понлысь обязанностьяс кындзи, и сы вӧсна лӧсьӧдӧм порядокысь быд, кӧть медся ичӧт кежӧмысь аддзӧ мыйкӧ вывті важнӧйӧс, коді лӧсялана сійӧ миссиялӧн тӧдчанлунлы.
Сійӧ ачыс выдумайталӧ лӧсьӧдӧм дисциплиналы паныд проступокъяс да преступлениеяс, медым спокойнӧя унмовсьны да вежӧрас кутны, мый и сійӧ абу ичӧт морт.
А коді тані кутас прӧверяйтны, уна-ӧ правдаыс сы доносъясын?
Сметонс
Ыджыд ён тушаа, бӧб чужӧма, йӧйлӧн кодь видзӧдласа — нацистскӧй молодчикъяс вылӧ Гросслӧн ловзьӧм карикатура.
Сійӧ вӧвлӧма мӧс лысьтысьӧн Литва граница дорын, но шензьы кӧть эн, а тайӧ зэв бур животнӧйясыс сы вылӧ абу вӧчӧмаӧсь некутшӧм бур влияние.
Начальство пӧвстын сійӧ тӧдса «немецкӧй добродетель» петкӧдлӧмӧн: сійӧ решительнӧй, чорыд, оз сетчы подкупитӧм вылӧ (зэв этша лыдысь ӧти, коді оз кор мырдӧн коридорнӧйяслысь сёян), но...
Кутшӧмкӧ немецкӧй учёнӧй, коді буретш, ог нин тӧд, коркӧ исследуйтӧма животнӧйяслысь интеллектсӧ «кывъяс» лыддьӧмӧн, кодъясӧс найӧ вермӧны гӧгӧрвоны.
Сэки сійӧ, буракӧ, установитӧма, мый медся улын интеллектыс каньлӧн, коді вермӧ гӧгӧрвоны сӧмын 128 «кыв».
Ок, кутшӧм гений сійӧ каньыс, ӧткодявны кӧ Сметонскӧд, кодсянь панкрацкӧй тюрьма кывліс сӧмын нёль кыв:
— <deu>Раss bloss auf, Mensch</deu>!
Вежоннас кыкысь-куимысь сылы ковмывліс сдавайтны дежурство, быдпӧрйӧ сійӧ скӧра пошкис, и век жӧ делӧыс помасьліс лёка.
Ӧтчыд ме аддзылі, кыдзи тюрьмаса начальник сы вылӧ скӧрмис сыысь, мый пӧдсаӧсь ӧшиньясыс, да тшӧктіс найӧс восьтыны.
Яй гӧраыд здук мында катласьыштіс яндысигтыр дженьыдик кокъяс вылын, зумыша видзӧдіс муӧ, паръясыс скӧрысла вежыньтчисны, весьшӧрӧ зілис мӧдпӧв шуны сійӧс, мый кылісны пельясыс... и друг гӧраыд сирена моз равӧстіс; став коридоръясын лыбис полошуйтчӧм, некод нинӧмтор эз вермы гӧгӧрвоны, ӧшиньяс сідзи эз и восьтавны, а кык заключённӧйлӧн, кодъяс случайнӧ сюрины Сметонслы ки улас, ныръяссьыс кутіс визувтны вир.
Петан туй вӧлі аддзӧма.
Сэтшӧм, кыдзи век.
Нӧйтны, нӧйтны быд случайын, а ковмас кӧ, то и вины, — тайӧс сійӧ гӧгӧрволіс.
Сӧмын тайӧс.
Кыдзкӧ сійӧ ӧтчыд пырис общӧй камераӧ да кучкис заключённӧйяс пӧвстысь ӧтилы; заключённӧй, висьысь морт, уси джоджӧ дрӧгнитавліг; став мукӧдыс долженӧсь вӧліны приседайтны усьӧм мортлӧн тракнитчылігӧн, кытчӧдз висьысь дзикӧдз эз ланьт.
А Сметонс, коскас кияссӧ пуктӧмӧн, идиотскӧй нюмъяліс, видзӧдіс да радліс: кутшӧм удачнӧя сійӧ решитіс сложнӧй ситуациясӧ.
Примитивнӧй существо, коді ставсьыс, мыйӧ сійӧс велӧдісны, тӧдіс сӧмын ӧтитор: позьӧ нӧйтны!
И век жӧ и татшӧм существо пытшкын лои кутшӧмкӧ вежсьӧм.
Тайӧ артмис тӧлысь сайын кымын.
Тюрьмаса канцелярияын пукалісны кыкӧн Сметонс да К.; К. висьталіс политическӧй положение йылысь.
Дыр, зэв дыр ковмис висьтавны, медым Сметонс заводитіс кӧть мыйкӧ мында разбирайтчыны вопросас.
Сійӧ сувтіс, восьтіс канцелярия ӧдзӧссӧ, внимательнӧя видзӧдліс коридорӧ; гӧгӧр чӧв-лӧнь, вой, тюрьма узьӧ.
Пӧдлаліс да игналіс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ, а сэсся надзӧник пуксис стул вылӧ:
— Тэ <ns>та-адзи</ns> думайтан?..
И Сметонс ӧшӧдіс юрсӧ.
Ыджыд сьӧкыдтор водіс вына телӧын слаб душа вылӧ.
Татшӧм ногӧн сійӧ пукаліс дыр.
Сэсся лэптіс юрсӧ да жугыля шуис:
— Буракӧ, <ns>та-адзи</ns>.
Миянлы не выиграйтны...
Тӧлысь чӧж нин Панкрац оз кыв Сметонслысь воинственнӧй горӧдӧмъяссӧ.
И выль заключённӧйяс оз тӧдны, кутшӧм сьӧкыд сылӧн киыс.
Тюрьмаса начальник
Неыджыд тушаа, век лӧсьыда пасьтасьӧма — штатскӧй паськӧма либӧ унтер-штурмфюрерлӧн формаа, — благопристойнӧй, самодовольнӧй, радейтӧ понъясӧс, кыйсьӧм да нывбабаясӧс.
Тайӧ — ӧтиладор бокыс, коді миянлы оз касайтчы.
Мӧдарладор бокыс (и татшӧмӧн сійӧс тӧдӧ Панкрац) — грубӧй, скӧр, невежественнӧй, типичнӧй нацистскӧй выскочка, коді дась вӧчны жертваӧн кӧть кодӧс, медым кольны дзоньвидзаӧн аслыс.
Шуӧны сійӧс Соппаӧн (ним кӧ имеитӧ вообще кутшӧмкӧ тӧдчанлун), рӧднас сійӧ Польшаысь.
Шуӧны, мый сійӧ велӧдчылӧма кузнечнӧй делӧӧ, но тайӧ почтеннӧй ремеслӧыс сыын абу кольӧма некутшӧм след.
Гитлеровецъяслӧн служба вылын сійӧ важӧн нин да, бӧрйысьӧм водзвывса агитаторӧн уджалігӧн, аслас услугаясысь получитӧма ӧнія должностьсӧ.
Татчӧ сійӧ кутчысьӧ мыйвынсьыс да, тырвыйӧ бесчувственность петкӧдлӧмӧн, оз жалит некодӧс: ни заключённӧйясӧс, ни служащӧйясӧс, ни челядьӧс, ни пӧрысьясӧс.
Панкрацскӧй нацистъяс оз дружитны ас костаныс, но татшӧмъясӧс, кыдзи Соппа, кодлӧн абу дружитӧм кузя весиг вуджӧрыс, татысь он аддзы ни ӧтиӧс.
Сӧмын ӧти морт, кодӧс сійӧ, буракӧ, донъялӧ да кодкӧд мукӧдъяскӧд дорысь тшӧкыдджыка сёрнитлывлӧ, — сійӧ тюрьмаса фельдшер, полицейскӧй фельдфебель Вайснер.
Но, кажитчӧ, Вайснер сылы оз мынты взаимностьӧн.
Соппа тӧдӧ сӧмын асьсӧ.
Аслас выгӧдаяс ради сійӧ шедӧдіс аслыс ыджыд пост, аслас выгӧдаяс ради сійӧ медбӧръя минутаӧдз коляс нацизмлы вернӧйӧн.
Пӧжалуй, сійӧ ӧтнас, коді оз думайт кутшӧмкӧ ногӧн спаситчӧм йылысь.
Сійӧ гӧгӧрвоӧ, мый петан туй абу.
Нацизмлӧн усьӧмыс лоӧ и сылӧн усьӧмӧн, сы благополучиелы помӧн, сылӧн бур квартиралы, сылӧн элегантнӧй видлы помӧн (колӧ шуны, мый сылы ньӧти абу зывӧк казнитӧм чехъяслӧн паськӧмыс).
abu
Да. Пом.
Тюрьмаса фельдшер
Полицейскӧй фельдфебель Вайснер — марионетка, коді панкрацскӧй средаын аслыспӧлӧс.
Мукӧд дырйиыс вермас кажитчыны, мый сійӧ абу аслас местаас, а мукӧд кадӧ абу позяна представитны Панкрацсӧ сытӧг.
Вайснер кӧ абу амбулаторияын, сійӧ, тэрыба восьлалігтыр, ветлӧдлӧ коридоръяс кузя, сёрнитӧ аскӧдыс да дугдывтӧг дзоргӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Сійӧ шӧйтӧ тюрьмаӧд, кыдзи случайнӧ воӧм морт, коді кӧсйӧ петкӧдны татысь кыдзи позьӧ унджык впечатление.
Но сійӧ кужӧ сідз жӧ ӧдйӧ да гусьӧн сюйны томан розьӧ ключ да восьтыны камераӧ пыран ӧдзӧс, кыдзи медся опытнӧй тюремщик.
Сылӧн эм косіник юмор, коді сылы сетӧ позянлун висьтавны сэтшӧмторъяс, кодъяс тырӧсь гуся смыслӧн, да сідзи, мый сійӧс кыв вылас он кый.
Сійӧ кужӧ сибӧдчыны йӧз дорӧ, но ас дінас некодӧс оз сибӧд.
Сійӧ оз доноситав, оз элясь, кӧть эськӧ унатор аддзывлӧ.
Пырас тшынӧн тыр камераӧ.
Ас пытшкас гораа кыскыштас нырнас:
— М-м, — да тяпнитас паръяснас, — камераясын куритчыны, — да ещӧ ӧтчыд тяпнитас, — оз позь.
Но начальстволы нинӧмтор оз висьтав.
Сылӧн чужӧмбаныс век коньӧрлӧн кодь, кӧрсьӧма, быттьӧкӧ сійӧ мучитчӧ кутшӧмкӧ ыджыд шогысь.
Сійӧ явӧ оз кӧсйы имеитны мыйкӧ общӧйсӧ нацистскӧй режимкӧд, кодлы служитӧ да кодлӧн жертваяслы быд лун сетӧ медицинскӧй отсӧг.
Сійӧ оз эскы тайӧ режимӧ да сылӧн кузь нэмӧ, эз эскыв некор и водзджык.
Та вӧсна сійӧ эз вай Бреславльысь Прагаӧ ассьыс семьясӧ, кӧть эськӧ имперскӧй чиновникъяс пӧвстысь этшаӧн сюрисны, коді эськӧ эз пӧльзуйтчы татшӧм случайӧн, медым олыштны став семьянас оккупируйтӧм страна щӧт весьтӧ.
Такӧд тшӧтш сылӧн нинӧмтор абу общӧйыс народкӧд, коді нуӧдӧ тыш «выль порядоклы» паныд; сійӧ бокӧвӧй и сылы.
Менӧ сійӧ лечитіс старайтчӧмӧн да добросовестнӧя.
Тадзи вӧчӧ сійӧ пӧшти пыр да вермӧ не лэдзны заключённӧйӧс допрос вылӧ, коді ёна нин слабмӧма пыткаясысь.
Гашкӧ, тайӧ вӧчсьӧ сӧвестьсӧ бурӧдӧм могысь.
Но мукӧд дырйиыс сійӧ оз сет отсӧг сэки, кор сійӧ зэв ёна колӧ.
Тыдалӧ, полӧмысла.
Тайӧ ӧтка обывательлӧн тип, кодӧс косявлӧ полӧм ӧнія да будущӧй водзын.
Сійӧ корсьӧ петан туй.
И оз аддзы.
Тайӧ абу крыса. Тайӧ сӧмын кыйӧм шырпи. Налькйын, кытысь не петны.
<deu>«Флинк»</deu>
Тайӧ абу сӧмын марионетка.
Но и абу дзик морт.
Мыйкӧ шӧрвыяс.
Сійӧ оз гӧгӧрво, мый вермис эськӧ лоны мортӧн.
Шуны кӧ, татшӧмъясыс тані кыкӧн.
Тайӧ обыкновеннӧй йӧз; первойсӧ повзисны ужасъясысь, кодъяс пӧвстын найӧ лоины, да быттьӧ кынмылісны, сэсся налы зэв окота лои петны татысь.
Но найӧ абу самостоятельнӧйӧсь да та вӧсна оз сознательнӧя, а медсясӧ инстинктивнӧя корсьӧны отсӧг да руководство, кодъяс эськӧ петкӧдісны найӧс правильнӧй туй вылӧ; найӧ отсалӧны тэныд, сы вӧсна мый виччысьӧны тэсянь отсӧг.
Вӧлі эськӧ справедливӧ тайӧ отсӧгсӧ налы сетны ӧні — и мӧдысь.
Став немецъяс пӧвстысь, кодъяс служитӧны Панкрацын, сӧмын тайӧ кыкыс и вӧлӧмаӧсь фронт вылын.
Ханауер — Зноймысь портнӧй, неважӧн воӧма Асыввывса фронт вылысь ассьыс кокъяссӧ нарошнӧ кынтӧм вӧсна.
«Мортлы войнаыд оз ков, — Швейк моз философствуйтліс сійӧ, — меным сэні вӧчнысӧ нинӧм».
Хёфер — Батя фабрикаысь кыпыд сьӧлӧма сапожник, ветлӧма воюйтны Францияӧ да эновтӧма военнӧй службасӧ, кӧть эськӧ и сійӧс кӧсйылӧмаӧсь кыпӧдны чин сертиыс.
«Э, <deu>Scheіsse</deu>! — куйӧд!» — шуас сійӧ да ӧвтыштас кинас, кыдзи, тыдалӧ, сэксянь ӧні быд лун ӧвтыштчывлӧ став неприятностьяссьыс, кодъяс сылӧн абу этша.
Кыкнанныслӧн судьбаныс ӧткодь и настроениеясыс ӧткодьӧсь, но Хёфер смелджык да целеустремлённӧйджык.
Пӧшти быд камераын сійӧс шуӧны «<deu>Флинк</deu>ӧн».
Сылӧн дежурство дырйи камераясын шойччӧны.
Вӧч, мый тэныд окота.
Сійӧ кӧ видчӧ, сэки читкыртӧ синсӧ да тадзи петкӧдлӧ, мый оз вид миянӧс, а прӧстӧ сылы колӧ петкӧдлыны ассьыс стрӧглунсӧ уліын пукалысь начальстволы.
Но сійӧ весьшӧрӧ старайтчӧ: начальство сылы оз верит, и пӧшти быд вежонын сійӧ получайтӧ взысканиеяс.
— Э, <deu>Scheіsse</deu>! — ӧвтчӧ сійӧ кинас да вӧчӧ век ас ногыс.
И вообще сійӧ медсясӧ кокни оласа том башмачник, но абу тюремщик.
Верман сійӧс казявны сы серти, кор камераын сійӧ азартнӧя ворсӧ заключённӧйяскӧд орлянкаӧн.
Мукӧд дырйиыс сійӧ петкӧдӧ заключённӧйясӧс коридорӧ да камераын вӧчӧ «обыск».
Обыск нюжалӧ.
Тэ кӧ любопытство ради видзӧдлан камераӧ, то аддзан, мый сійӧ пукалӧ пызан сайын, кияснас юрсӧ мыджӧмӧн.
Сійӧ узьӧ, узьӧ крепыда да спокойнӧя; тадзи сылы медся кокньыд спасайтчыны начальствоысь, сы вӧсна мый коридорын заключённӧйяс видзӧны сійӧс да ӧлӧдасны грӧзитысь опасность йылысь.
А унмыд личкас, прӧст часъясын кӧ сылы некор узьнысӧ: эм ӧти ныв, кодысь бурджыксӧ и он вермы думыштны...
Победитас-ӧ нацизм?
— Э, <deu>Scheіsse</deu>!
Да татшӧм балаганыд вермас ӧмӧй сулавны?
Сійӧ оз лыддьы асьсӧ нацистӧн.
Кӧть нин та вӧсна сійӧ заслуживайтӧ внимание.
Таысь на унджык, сійӧ оз кӧсйы лоны накӧд.
И сійӧ абу накӧд.
Колӧ мӧдӧдны запискатор мӧд отделениеӧ?
Надейтчӧй <deu>«Флинк»</deu> вылӧ.
Мыйкӧ колӧ юӧртны вӧля вылӧ?
«<deu>Флинк</deu>лы» тшӧктӧй.
Колӧ кодкӧдкӧ сёрнитны сӧмын кыкӧнлы, поддержитны падъялысьӧс да татшӧм ногӧн спаситны провалитчӧмысь выль йӧзӧс?
<deu>«Флинк»</deu> нуӧдас тіянӧс сы дінӧ камераӧ да стӧрӧжитас озорник моз, коді радлӧ удачнӧй проделкалы.
Сійӧс частӧ ковмылӧ велӧдны кутны асьсӧ видзчысьӧмӧнджык.
<deu>«Флинк</deu>» оз гӧгӧрво сійӧс кытшалысь опасностьсӧ.
Оз гӧгӧрво став тӧдчанлунсӧ сылысь, мый вӧчӧ.
Тайӧ отсалӧ сылы вӧчны унджык.
Но тайӧ мешайтӧ сылы быдмыны.
Тайӧ ещӧ абу на морт.
Но век жӧ мортланьӧ вуджӧм.
«Колин»
Делӧыс вӧлі ӧтчыд рытын, осаднӧй положение дырйи.
Эсэсовец формаа надзиратель, коді лэдзис менӧ камераӧ, обыщитіс менсьым зепъясӧс сӧмын йӧзсяньыс.
Гусьӧник юаліс:
— Кыдзи тіян делӧяс?
— Ог тӧд.
Висьталісны, мый аски лыйласны.
— Тайӧ тіянӧс повзьӧдіс?
— Ме сы кежлӧ дась.
Привычнӧй жестъясӧн ӧдйӧ видлаліс менам пинжаклысь пӧлаясӧс.
— Вермас лоны, мый сідзи и вӧчасны.
Вермас лоны, оз аски, сёрӧнджык, гашкӧ, и вообще нинӧмтор оз ло...
Но татшӧм кадӧ... бурджык лоны дасьӧн...
И бара ланьтіс.
— Вермас лоны...
Ті онӧ кӧсйӧ мыйкӧ юӧртны вӧля вылӧ?
Либӧ мыйкӧ гижыштны?
Згӧдитчас, дерт, оз ӧні, а мӧдысь;
кыдзи ті татчӧ сюринныд, эз-ӧ кодкӧ тіянӧс предайт, коді кыдзи асьсӧ кутіс...
Медым тіянкӧд эз пӧгибнит сійӧ, мый ті тӧданныд...
Кӧсъя-ӧ ме гижны?
Сійӧ гӧгӧрвоис менсьым медся ыджыд кӧсйӧмӧс.
Здук мысти сійӧ вайис бумага да карандаш.
Ме найӧс бура дзеби, медым эз аддзыны дзик некутшӧм обыск дырйи.
А та бӧрын на дінӧ эг матыстчыв.
Тайӧ вӧлі вывті бур — ме эг вермы эскыны.
Зэв бур: тані, кулӧм керкаын, арестуйтӧм бӧрын кымынкӧ вежон мысти паныдасьны враг мундира морткӧд, кодсянь нинӧм виччысьны, нӧйтӧмъясысь да горзӧмъясысь кындзи, паныдасьны морткӧд, другкӧд, коді нюжӧдӧ тэныд кияссӧ, медым тэ эн вош следтӧг, медым отсавны тэныд сетны будущӧйӧ сійӧс, мый тэ аддзылін, здук кежлӧ ловзьӧдлыны тэнӧ налы, кодъяс колясны овны тэ бӧрын.
И буретш ӧні!
Коридоръясын горӧдавлісны смерть вылӧ судитӧмъяслысь овъяс; вирысь коддзӧм эсэсовецъяс лёкысь ёрччисны; горшыс топавліс ужасысла налӧн, коді эз вермы горзыны.
Буретш ӧні, татшӧм кадын, оз позь вӧлі дӧверитны, тайӧ эз вермы лоны збыльӧн, тайӧ, навернӧ, вӧлі сӧмын налькйӧн.
Кутшӧм ён воляа должен вӧлі лоны морт, медым татшӧм кадӧ аслас кӧсйӧм серти нюжӧдны тэныд ки!
И кутшӧм мужество!
Коли тӧлысь гӧгӧр.
Осаднӧй положение вӧлі бырӧдӧма, ёрччӧм сайкаліс, страшнӧй минутаяс пӧрины казьтылӧмъясӧ.
Вӧлі бара рыт, ме бара вӧлі воа допрос вывсянь, и бара жӧ сійӧ надзирательыс сулаліс камера водзын.
— Буракӧ, муртса петінныд.
Колӧ чайтны, — и сійӧ испытайтан синъясӧн видзӧдліс ме вылӧ, — ставыс лои лючки-ладнӧ?
Ме гӧгӧрвои юалӧмсӧ.
Сійӧ пыдісянь оскорбитіс менӧ.
Но и став дорсьыс ёнджыка убедитіс, мый тайӧ мортыс честнӧй.
Тадзи вермис юасьны сӧмын сійӧ, кодлӧн эм та вылӧ ас пытшса право.
Сэксянь ме куті дӧверяйтны сылы.
Тайӧ вӧлі миян морт.
Первойысь видзӧдлӧмсянь — тешкодь фигура.
Сійӧ ветлӧдліс коридоръясӧд ӧтнас, спокойнӧй, сёрниттӧг, видзчысьысь, гӧгӧр сюся видзӧдысь.
Некод эз кывлы, кыдзи сійӧ видчӧ.
Некод эз аддзыв, медым сійӧ кодӧскӧ нӧйтліс.
— Кывзӧй, кучкӧй менӧ Сметонс дырйи, — тшӧктісны сылы орчча камераысь ёртъяс, — мед сійӧ кӧть ӧтчыд аддзылас тіянӧс удж вылысь.
Сійӧ отрицательнӧя довкйӧдлыштіс юрнас:
— Оз ков.
Ме некор эг кывлы, медым сійӧ сёрнитіс немецкӧй кыв вылын.
Став сертиыс вӧлі тыдалӧ, мый сійӧ абу сэтшӧм, кутшӧмӧсь ставӧн.
Кӧть эськӧ сьӧкыд вӧлі шуны — мыйла.
Надзирательяс тайӧс чувствуйтісны асьныс, но гӧгӧрвоны, мыйын делӧыс, эз кужны.
Сійӧ быдлаын, кӧні колӧ.
Успокоитӧ сэні, кӧні лыбӧ паника, кыпӧдӧ сьӧлӧм сэні, кӧні ӧшӧдӧны юръяс, лӧсьӧдӧ йитӧд, орӧм сунисыс кӧ грӧзитӧ вӧлявывса йӧзлы опасностьӧн.
Сійӧ оз ылав посниторъясӧн.
Сійӧ уджалӧ дугдывтӧг, ыджыд размахӧн.
Татшӧм сійӧ не сӧмын ӧні.
Татшӧмӧн сійӧ вӧлі первойсяньыс.
Сійӧ муніс нацистъяслы служитны, ас водзас яснӧй цель пуктӧмӧн.
Адольф Колинский, Моравияысь надзиратель, важъя чешскӧй семьяысь чех, асьсӧ шуис немецӧн, медым босьтісны Краловӧй Градецын чешскӧй тюрьмаӧ надзирательӧн, а сэсся Панкрацӧ.
Эз омӧля, тыдалӧ, скӧравны сылӧн другъясыс да тӧдсаясыс.
Но нёль во кольӧм бӧрын, рапорт сетігӧн, тюрьмаса начальник, немец, сы ныр водзын кулакъяснас ӧвтчиг, неуна сёрмыштӧмӧн грӧзитіс:
— Ме тіян пытшкысь пыркӧда чешскӧй духтӧ!
Но сійӧ ӧшибайтчис.
Чешскӧй духкӧд тшӧтш сылы эськӧ ковмис нетшыштны сы пытшкысь и мортӧс.
Мортӧс коді сознательнӧя да ас вӧлясьыс босьтчис аслас сьӧкыд делӧӧ, медым тышкасьны да отсавны тышкасьны, и кодӧс помасьлытӧм опасностьыс сӧмын калитіс.
«Миян»
1943 воын февраль 11 лунся асылӧ кӧ завтракайтны миянлы вайисны код тӧдас кытысь босьтӧм сьӧд ва пыдди какао, ми эськӧ эг кутӧй шензьыны татшӧм чудоыслы. Сы вӧсна мый асывнас миян камера ӧдзӧс дорын муртса тыдовтчыштліс чешскӧй полицейскӧйлӧн мундир.
Сӧмын муртса тыдовтчыштліс.
Воськовтісны сьӧд гача кокъяс, кодъясӧс сюялӧма кузь гӧленя сапӧгъяс пиӧ, пемыдлӧз соска киыс кыптыліс томанӧдз да клопнитіс ӧдзӧссӧ, — аддзылантор воши.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм ӧдйӧ да пырмунігмоз, мый дас вит минута мысти ми дасьӧсь нин вӧлім не веритны талы.
Панкрацын чешскӧй полицейскӧй!
Кутшӧм ылӧ мунысь выводъяс позьӧ вӧлі вӧчны таысь.
Ми найӧс вӧчим кык час мысти.
Ӧдзӧс бара воссис, чешскӧй полицейскӧй картуз мыччысис камераӧ, и, миянлысь шензьӧмӧс казялӧм бӧрын, картуз кӧзяинлӧн чужӧм вылас тыдовтчис пельясӧдзыс паськалӧм вом, коді гажаа шуис:
— <deu>Freіstunde</deu>!
Ми ӧні эг нин вермӧ падъявны.
Рудов-турунвиж эсэсовскӧй мундиръяс пӧвстын коридоръясын тыдовтчисны кымынкӧ сьӧд чутъяс, кодъяс миянлы ёна шыбитчисны синмӧ: чешскӧй полицейскӧйяс.
Мый тайӧ миянлы сетас?
Кыдзи найӧ петкӧдласны асьнысӧ?
Кӧть кыдзи эськӧ найӧ асьнысӧ эз петкӧдлыны, найӧ воӧмлӧн фактыс ачыс висьталіс быд кывйысь яснӧйджыка.
Кутшӧм абу зумыд режимыс, асланыс немжалиттӧг бырӧдан аппаратӧ кӧ, коді являйтчӧ налӧн дзик ӧти мыджӧдӧн, гитлеровецъяс лэдзӧны сійӧ национальностя йӧзӧс, кодъясӧс найӧ кӧсйӧны бырӧдны!
Кутшӧм ёна оз тырмыны йӧзыс, быть кӧ нацистъяслы лоӧ слабмӧдны ассьыныс медбӧръя твердынясӧ, медым аддзыны кымынкӧ второстепеннӧй исполнительясӧс.
Дыр-ӧ та бӧрын кӧсйӧны найӧ ещӧ овны?
Тӧдӧмысь, найӧ специальнӧ кутасны бӧрйыны йӧзӧс.
Вермас лоны, мый тайӧ йӧзыс ещӧ омӧльджыкӧсь гитлеровскӧй надзирательясысь, кодъяс велалӧмаӧсь мучитны да разлагайтчӧны, сы вӧсна мый оз эскыны победаӧ, но чехъяс воӧмлӧн ачыс фактыс — пом воӧмлӧн збыль признак.
Тадзи рассуждайтім ми.
Но положениеыс вӧлі ёна серьёзнӧйджык сы дорысь, кутшӧмӧн ми чайтлім первой минутаясӧ.
Делӧыс сыын, мый нацистскӧй режим эз нин вермы бӧрйысьны, да и бӧрйынысӧ сылы вӧлі некодӧс.
Февраль дас ӧтикӧд лунӧ ми первойысь аддзим чешскӧй мундиръяс.
Аскинас ми кутім тӧдмасьны и йӧзыскӧд.
На пӧвстысь ӧти морт локтіс, видзӧдліс гӧгӧр камеранымӧс, порог дорас думайтчӧмӧн дзӧрыштіс места вылас, сэсся — быттьӧ кӧзапи, коді чеччыштлӧ ӧтпырйӧ нёльнан кокнас уна вын чӧжсьӧм бӧрын, — друг решитчис да шуис:
— Но, господа, кыдзи овлам?
Ми сералігтыр ӧтветитім сылы.
Сійӧ сідзжӧ серӧктіс, сэсся яндысьӧмпырысь содтіс:
— Ті энӧ ӧбижайтчӧй миян вылӧ.
Веритӧй, бурджык эськӧ, тіянӧс стӧрӧжитӧм дорысь кӧ ыстісны кытчӧкӧ...
Да мый вӧчан...
А гашкӧ... гашкӧ, тайӧ и бурланьӧ...
Сійӧ лои рад, кор кыліс, мый ми та йылысь думайтам и кыдзи миян камера видзӧдӧ сы вылӧ.
Ӧти кывйӧн, первой минутасянь жӧ ми лоим другъясӧн.
Тайӧ вӧлі Витек, бур сьӧлӧма, прӧстӧй зон,
сійӧ буретш и муртса тыдовтчыштліс февраль дас ӧтикӧд лунся асылӧ миян камера ӧдзӧс дорын.
Мӧдыс, Тума, важ чешскӧй тюремщиклӧн настоящӧй тип.
Грубӧйкодь, горзысь, но сідзсӧ бур морт, татшӧмъяссӧ коркӧ республикаса тюрьмаясын шулісны «дядькаясӧн».
Сійӧ эз гӧгӧрво аслас положениелысь аслыспӧлӧслунсӧ, мӧдарӧ, сійӧ пыр жӧ асьсӧ пондіс кутны гортас моз, и, ассьыс кывъяссӧ ёсь шуткаясӧн сорлаліг, эз сы мында кут порядоксӧ, мыйта торкаліс сійӧс: ӧти камераӧ ваяс нянь, мӧдӧ — папирос, тані заводитас варовитны (сӧмын оз политика йылысь).
Тайӧс сійӧ вӧчис ньӧти повтӧг, татшӧм вӧлі надзирательлӧн обязанностьяс йылысь сылӧн представлениеыс, и тайӧс сійӧ эз дзеб.
Первой выговор бӧрын сійӧ кутіс видзчысьныджык, но эз вежсьы.
Важмоз коли «дядькаӧн».
Ме эськӧ эг решитчы корны, медым сійӧ вӧчис меным мыйкӧ серьёзнӧйтор.
Но сы дырйи лолавсьӧ кокниа.
Коймӧдыс ветлӧдліс коридор кузя думыштчӧмӧн, чӧла, некод вылӧ видзӧдтӧг.
Бурджыка тӧдмасьӧм могысь видзчысяна попыткаяс вылӧ сійӧ эз реагируйт.
— Таысь ыджыд тӧлк оз ло, — вежон чӧж сы бӧрся видзӧдӧм бӧрын шуис папаша. — Став пӧвстысь медся сетчытӧм.
— Либӧ медся мудер, — мӧвпышті ме паныд сувтӧм могысь, сы вӧсна мый камераын олӧм мунӧ посниторъяс кузя дугдывлытӧг вензьӧмын.
Кык вежон кымын мысти меным кажитчис, мый чӧв олысь кыдзкӧ тӧдчӧдӧмӧн мигнитіс ӧти синпӧвнас.
Ме сідзжӧ вӧчи тайӧ немвиччысьтӧм движениесӧ, коді тюрьмаын кутӧ тысяча значение.
И бара некутшӧм результат.
Буракӧ, ме ӧшибитчи.
А тӧлысь мысти ставыс лои гӧгӧрвоана.
Тайӧ вӧлі виччысьтӧмтор, кыдзи бобувлӧн куколкаысь петӧм.
Мисьтӧм, вӧрӧшитчытӧм куколка потіс, и тыдовтчис ловъя существо.
Сійӧ эз вӧв бобув.
Сійӧ вӧлі морт.
— Памятникъяс сувтӧдалан, — менам ӧткымын характеристикаяс кузя шулывліс папаша.
Да, ме ог кӧсйы, медым вунӧдісны ёртъясӧс, кодъяс пӧгибнитісны вӧля вылын либӧ тюрьмаын честнӧя да мужественнӧя тышкасигӧн.
Ме сідзжӧ ог кӧсйы, медым вунӧдісны ловйӧн кольӧмъяс пӧвстысь найӧс, кодъяс сідзжӧ честнӧя да мужественнӧя отсалісны миянлы медся сьӧкыд обстановкаын.
Ме кӧсъя, медым панкрацскӧй пемыд коридоръясысь петісны югыд вылӧ сэтшӧм фигураяс, кыдзи Колинский либӧ тайӧ чешскӧй надзирательыс.
Абу найӧс прославитӧм вӧсна.
А кыдзи мукӧдъяслы пример.
Обязанность лоны мортӧн оз помась ӧнія войнакӧд тшӧтш, а тайӧ обязанностьсӧ олӧмӧ пӧртӧм вылӧ ковмас героическӧй сьӧлӧм, кытчӧдз став йӧзыс оз лоны йӧзӧн.
Збыльвылас, вывті частӧ паныдасьлысь случай сійӧ, мый лои полицейскӧй Ярослав Горакӧд.
Но тайӧ историяыс морт олӧмлӧн ставнас.
Радницко.
Чехословакиялӧн бокыса пельӧс.
Мича, гажтӧм да гӧль край.
Батьыс — стеклӧ вӧчан заводса рабочӧй.
Сьӧкыд олӧм.
Зэв сьӧкыд удж, кор сійӧ эм, и нужда, кор заводитчӧ уджтӧмалӧм, коді тшӧкыда овлӧ тайӧ местаясын.
Татшӧм олӧм либӧ сувтӧдас пидзӧсчань вылӧ, либӧ кыпӧдас мортӧс, чужтас сы сьӧлӧмын бурджык мир лӧсьӧдны кӧсйӧм, сійӧ мирӧ эскӧм да сы вӧсна тышкасьны дасьлун.
Батьыс бӧрйис мӧдсӧ.
Сійӧ лои коммунистӧн.
Том Ярда участвуйтӧ велосипедистъяслӧн колоннакӧд майскӧй демонстрация вылын, и гӧрд лента гартчӧ сылӧн велосипед спицаясӧ.
Тайӧ лентаыс сэсся сыысь оз нин торйӧдчы.
Лентасӧ казявтӧгыс Ярда видзӧ сійӧс душаас, ученикӧн уджаліг, мастерскӧйын токарӧн, сэсся Шкодлӧн заводын уджалігӧн.
Кризис, уджтӧмалӧм, война, удж корсьӧм, полицейскӧй служба.
Ог тӧд, мый тайӧ кадас вӧчсис сы душаын, коді видзис гӧрд ленточкасӧ.
Гашкӧ, сійӧс вӧлі сюркнялӧма; гашкӧ, неуна вунӧдӧма, но абу воштӧма.
Ӧти лунӧ сійӧс назначитісны служитны Панкрацын.
Татчӧ сійӧ воис эз ачыс, кыдзи Колинский, водзвыв ас водзас сувтӧдӧм цельӧн.
Но сійӧ гӧгӧрвоис ассьыс могсӧ, мыйӧн сӧмын первойысь видзӧдліс камераӧ.
Ленточка разьсис.
Ярда нуӧдӧ разведка тыш мунан поле вылын.
Донъялӧ ассьыс вынъяссӧ.
Чужӧмбаныс сылӧн зумыштчывлӧ, сійӧ ёна думайтӧ, мыйсянь да кыдзи бурджыка заводитны.
Сійӧ абу профессиональнӧй политик.
Народлӧн сійӧ прӧстӧй пи.
Но сы паметьын батьыслӧн опытыс.
Сылӧн пытшкӧсыс здоровӧй, сыын пыр ёнджыка содӧ решимость.
И сійӧ решайтчӧ.
Мисьтӧм куколкаысь петӧ морт.
Тайӧ мортыслӧн вӧлі зэв бур, сӧстӧм душа: сійӧ чуткӧй, скромнӧй да такӧд тшӧтш смел.
Сійӧ вермас вӧчны ставсӧ, мый сысянь ковмас.
Ковмас и ичӧттор и ыджыдтор.
И сійӧ вӧчӧ и ичӧттор и ыджыдтор.
Уджалӧ позатӧг, тэрмасьтӧг, думайтӧмӧн, но оз пов.
Сійӧ весиг оз представляйт аслыс, мый вермас лоны мӧдногӧн.
Сы пытшкын сёрнитӧ категорическӧй императив.
Тадзи должен лоны — сідзкӧ мый нӧ сы йылысь сёрнитнысӧ?
И тайӧ, пӧжалуй, ставыс.
Тайӧ историяыс олӧмлӧн ставнас, кодлӧн заслугаӧ ӧні нин позьӧ сувтӧдны кымынкӧ морт олӧм спаситӧм.
Йӧз ловъяӧсь да уджалӧны вӧля вылын сы вӧсна, мый кодкӧ Панкрацын пӧртӧма олӧмӧ мортлысь долг.
Сійӧ найӧс оз тӧд, найӧ оз тӧдны сійӧс, кыдзи оз тӧдны Колинскийӧс.
Ме эськӧ кӧсйи, медым кыкнансӧ тӧдмалісны, кӧть эськӧ и сёрмӧмӧн.
Кыкнанныс тані ӧдйӧ гӧгӧрвоисны асьнысӧ.
И тайӧ содтіс налысь позянлунъяссӧ.
Помнитӧй найӧс кыдзи пример.
Кыдзи йӧзлысь образец, кодъяслӧн юрыс ас местаас.
И не сӧмын юрыс, но и сьӧлӧмыс.
Скоршепа дядь
Ті кӧ случайнӧ аддзанныд куимнаннысӧ ӧтлаысь, тіян водзын лоӧ побратимстволӧн ловъя воплощение: надзиратель Колинский — рудов-турунвиж эсэсовскӧй мундир? Гора — пемыдлӧз чешскӧй полицейскӧй мундир, Скоршепа дядь — тюремнӧй коридорнӧйлӧн еджгов, но абу кыпыд форма.
Аддзыны найӧс ставнысӧ ӧтлаысь позьӧ зэв шоча.
Именнӧ сы вӧсна, мый найӧ видзчысьӧны.
Тюремнӧй инструкция серти коридоръясын нуӧдны уборка да сёян разӧдны позьӧ лэдзны «сӧмын торъя надежнӧй да дисциплинированнӧй заключённӧйясӧс, кодъясӧс колӧ бура изолируйтны мукӧдъясысь».
Тайӧ законлӧн буква.
Кулӧмӧн чужӧм параграф.
Татшӧм коридорнӧйяс абуӧсь и некор эз вӧвны.
Торйӧн нин гестаполӧн застенокъясын.
Мӧдарӧ, тані коридорнӧйясыс — сійӧ заключённӧйяс коллективлӧн разведка, а заключённӧйяссӧ ыстӧны камераясысь, медым лоны матынджык вӧльнӧй мир дінӧ, медым коллектив вермис овны да ӧтувтны ассьыс членъяссӧ.
Кымын коридорнӧй мынтысисны олӧмнас поручение неудачнӧя олӧмӧ пӧртӧм вӧсна либӧ мырддьӧм записка вӧсна!
Но коллективлӧн законыс пӧщадатӧг требуйтӧ, медым найӧ, кодъяс сувтасны коридорнӧйяс местаӧ, нуӧдісны водзӧ тайӧ ӧпаснӧй уджсӧ.
Босьтчан-ӧ тэ сыӧ смела либӧ кутан повны, — всё равно тэныд сыысь не мынтӧдчыны.
Полӧм вермас сӧмын дзугны, а то и ставсӧ пӧгубитны, кыдзи быд подпольнӧй уджын.
А тані подпольнӧй удж кыкпӧв ӧпаснӧйджык.
Сійӧ нуӧдсьӧ самӧй найӧ ныр улын, кодъяс зільӧны пасьвартны подполье, надзирательяс син водзын, сійӧ местаясын, кодъяс индыссьӧны наӧн, секундаясын, кодъяс зависитӧны наысь, условиеясын, кодъясӧс лӧсьӧдӧны найӧ.
Тані абу тырмымӧн сійӧ, мыйӧ ті велӧдчинныд вӧля вылын.
А тэсянь требуйтсьӧ не этшаджык.
Вӧля вылын эмӧсь подпольнӧй удж кузя мастеръяс.
И татшӧм жӧ мастеръяс эмӧсь коридорнӧйяс пӧвстын.
Скоршепа дядь — аслас делӧ кузя зэв бур мастер.
Сійӧ скромнӧй, абу требовательнӧй, первойсӧ кажитчӧ укшальӧн, но змей кодь пельк.
Надзирательяс оз вермыны ошйысьны сійӧн: «Лун-лун уджалӧ, надежнӧйджык мортӧс он аддзы, мӧвпалӧ сӧмын аслас обязанностьяс йылысь, сійӧс он ылӧд кутшӧмкӧ запретитӧм делӧяс вылӧ, коридорнӧйяс, босьтӧй сылысь пример!»
Да, коридорнӧйяс, ставныд босьтӧй сылысь пример!
Сійӧ збыльысь образцӧвӧй коридорнӧй сы боксянь, кыдзи тайӧс гӧгӧрвоам ми, заключённӧйяс.
Тюремнӧй коллективлӧн сійӧ медся надежнӧй да медся сюсь разведчик.
Сійӧ тӧдӧ быд камераын олысьясӧс да пыр жӧ тӧдмалӧ ставсӧ, мый колӧ, быд выль морт йылысь: мыйла сійӧ сюрӧма татчӧ, кодъяс сылӧн соучастникъясыс, кыдзи сійӧ асьсӧ кутӧ да кыдзи кутӧны асьсӧ найӧ.
Сійӧ изучайтӧ «случайяс» да зільӧ разберитчыны наын.
Ставсӧ тайӧс колӧ тӧдны сылы, медым сетны сӧвет либӧ бура олӧмӧ пӧртны поручение.
Сійӧ тӧдӧ врагъясӧс.
Сійӧ гӧгӧрбок тӧдмалӧ быд надзирательӧс, пасъялӧ сылысь привычкаяссӧ, мыйын сійӧ слаб да мыйын вына, тӧдмалӧ на пиысь, мыйӧн быдӧн торйӧн нин ӧпаснӧй, кыдзи сійӧс бурджыка используйтны, ныжмӧдны вниманиесӧ, ылӧдны.
Уна характеристикаяс, кодъясӧс ме тані сета, ме босьті Скоршепа дядь висьтъясысь.
Сійӧ тӧдӧ став надзирательсӧ да вермӧ подробнӧя опишитны на пиысь быдӧнӧс.
Тайӧ зэв важнӧ, сійӧ кӧ кӧсйӧ свободнӧя ветлӧдлыны коридоръяс кузя да увереннӧя нуӧдны удж.
И медводз сійӧ помнитӧ ассьыс долгсӧ.
Сійӧ коммунист, коді тӧдӧ, мый абу сэтшӧм места, кӧні эськӧ сійӧ лысьтіс не лоны партияса членӧн, кияссӧ креставны да дугӧдны ассьыс деятельностьсӧ.
Ме весиг эськӧ шуи, мый буретш тані, ыджыд опасность да чорыд террор условиеясын, сійӧ аддзис ассьыс настоящӧй места.
Тані сійӧ быдмис.
Сійӧ нюдз.
Быд лун и быд час чужтӧны выль ситуацияяс, кодъяс требуйтӧны асьнысӧ решитӧм вылӧ мукӧдпӧлӧс приёмъяс.
Найӧс сійӧ аддзӧ пыр жӧ.
Сылӧн распоряжениеын секундаяс.
Сійӧ зымӧдӧ камера ӧдзӧсӧ, кывзӧ водзвыв дасьтӧм поручение да передайтӧ сійӧс дженьыда да стӧча коридор мӧд помас сэки, кор дежурнӧйяслӧн выль смена оз на удит кайны мӧд судтаӧ.
Сійӧ видзчысьысь да сюсь.
Уна сё записка прӧйдитісны сійӧ ки пыр, и ни ӧтиӧс эз лыддьыны, да весиг подозрениеяс сы вылӧ эз чужлыны.
Сійӧ тӧдӧ, коді мыйӧн олӧ, кӧні колӧ поддержка, кӧні колӧны стӧч сведениеяс вӧля вылын положение йылысь, кӧні сылӧн бать сяма тӧждысьӧмыс сетас отчаяниеӧ воӧм мортлы вын, кӧні лишнӧй нянь кусӧк либӧ паньтыр шыд отсаласны перенеситны тюремнӧй сёян вылӧ вывті сьӧкыд вуджӧмсӧ,
сійӧ тайӧс ставсӧ тӧдӧ аслас бур чутьё да ыджыд опыт вӧсна, тӧдӧ и действуйтӧ.
Сійӧ вына, повтӧм боец.
Крепыд да цельнӧй натура.
Татшӧм Скоршепа дядь.
Ме эськӧ кӧсйи, медым сійӧ, коді лыддяс коркӧ тайӧ строкаяссӧ, аддзис рисуйтӧм портретын не сӧмын Скоршепа дядьӧс, но и «<deu>хаусарбайтер</deu>ъяслысь», мӧдногӧн кӧ «заключённӧйяс пӧвстса служительяслысь» замечательнӧй тип. Тайӧ «служительясыс» ассьыныс уджсӧ, мый вылӧ найӧс индісны угнетательяс, кужисны пӧртны угнетённӧйяслы пӧльза вылӧ.
Скоршепа дядь татшӧм сямаыс ӧтнас, но вӧліны и мукӧд «служительяс», кодъяс ӧта-мӧдныскӧд эз вӧвны ӧткодьӧсь, но не омӧльджыка замечательнӧйӧсь.
Вӧліны и Панкрацын и Печек дворецын.
Ме кӧсйи набросайтны налысь портретъяссӧ, но, кӧть и жаль, менам коли кымынкӧ час — зэв этша весиг «сьыланкыв вылӧ, кӧні ӧдйӧ сьывсьӧ сы йылысь, мый олӧмын вӧчсьӧ ньӧжйӧ».
Со кӧть нин кымынкӧ ним, кымынкӧ пример, тайӧ — ылӧдз абу ставыс, кодъяс справедливӧя заслуживайтӧны, медым найӧс эз вунӧдны.
Доктор Милош Недвед — зэв бур, благороднӧй ёрт, коді заключённӧйяслы быд лунъя отсӧг сетӧмысь мынтысис олӧмнас Освенцимын.
Арношт Лоренц, кодлысь гӧтырсӧ казнитісны сыысь, мый ӧткажитчис вузавны ёртъяссӧ, и коді во мысти ачыс муніс казнь вылӧ, медым спаситны «Четырёхсоткаысь» мукӧд «<deu>хаусарбайтер</deu>ъясӧс» да сылысь коллективсӧ.
Остротаясӧн век бура висьтавлысь, век кыпыд Вашек; чӧв олысь, нинӧмысь повтӧм Анка Викова, кодӧс казнитісны осаднӧй положение лунъясӧ; энергичнӧй, век весел, сюсь, изобретательнӧй «библиотекарь» Шпрингер; яндысьысь том зон Билек...
Сӧмын примеръяс, сӧмын примеръяс.
Гырысьджык и посниджык йӧз.
Но век йӧз, а абу марионеткаяс.
VIII ГЛАВА
ИСТОРИЯЛӦН СТРАНИЦА
1943 вося июнь 9 лун.
Менам камера ӧдзӧс сайын, коридорас, ӧшалӧ тасма.
Менам тасма.
Сідзкӧ, менӧ кӧсйӧны мӧдӧдны.
Войнас менӧ нуасны судитны «империяӧ» да... да сідз водзӧ.
Менам олӧмлӧн шӧрӧмысь кадыс горша курччалӧ медбӧръя кусӧкторъяссӧ.
Панкрацын нёльсё дас ӧти лун вуджӧртісны вывті ӧдйӧ.
Кымын лун ещӧ коли?
Кӧні ме найӧс кута коллявны?
И кыдзи?
Ӧдвакӧ нин менам лоӧ позянлун гижны.
Гижа ассьым медбӧръя показаниеӧс.
Историялысь страница, кодлӧн медбӧръя ловъя свидетельӧн, буракӧ, лоа ме.
1941 вося февральын Чехословакияса коммунистическӧй партиялӧн Центральнӧй Комитетлысь составсӧ ставнас вӧлі арестуйтӧма. Арестуйтісны тшӧтш заместительяссӧ, кодъясӧс вӧлі индӧма провал случай вылӧ.
Кыдзи вермис лоны, мый партия вылӧ уси татшӧм страшнӧй удар, стӧча абу на ещӧ тӧдмалӧма.
Та йылысь, колӧ чайтны, ас кадӧ висьталасны пражскӧй гестаповецъяс, кор найӧ сувтасны суд водзӧ.
Ме весьшӧрӧ заводитлі, кыдзи и Печек дворецысь «хаусарбайтер», воӧдчыны делӧлӧн существоӧдз.
Эз прӧйдит, дерт, провокациятӧг, но и неосторожность сідзжӧ ворсіс ассьыс рольсӧ.
Подпольеын кык вося успешнӧй удж мыйтакӧ ныжмӧдіс бдительность.
Подпольнӧй организация ёна паськаліс,
уджӧ непосредственнӧ кыскыссисны выль йӧз, сы лыдын и найӧ, кодъясӧс партия должен вӧлі используйтны мӧд назначение кузя,
аппарат быдмис да лои сэтшӧм ыджыдӧн, мый сьӧкыд вӧлі сійӧс контролируйтны.
Партийнӧй центр кузя ударсӧ, тыдалӧ, вӧлі важӧн нин гӧтӧвитӧма да лои регыд сы водзвылын, кор немецъяс уськӧдчисны Сӧветскӧй Союз вылӧ.
Ме первойсӧ ачым эг представляйт проваллысь масштабъяссӧ.
Ме виччыси, кыдзи и век, миян связнӧйлысь воӧм да эг вермы виччысьнысӧ.
Тӧлысь мысти лои гӧгӧрвоана, мый случитчӧма мыйкӧ зэв серьёзнӧй, и водзӧ виччысьны менам абу право.
Ме заводиті ачым корсьны йитӧд; мукӧдъяс вӧчисны тайӧс жӧ.
Первойӧн ме аддзи Гонза Выскочилӧс, коді веськӧдліс уджӧн Средньӧй Чехияын.
Сійӧ вӧлі инициативнӧй морт да дасьтіс кутшӧмсюрӧ материал <ces>«Руде право»</ces> издайтӧм вылӧ, — оз позь вӧлі, медым партия колис центральнӧй органтӧг.
Ме гижи передовица, но ми решитім, мый став материалыс, коді вӧлі меным тӧдса, петіс кыдзи первомайскӧй листовка, а не кыдзи «<ces>Руде право</ces>лӧн» номер, сы вӧсна мый ёртъяслӧн мӧд группа лэдзӧма нин газетасӧ, кӧть эськӧ и видзӧднысӧ зэв примитивнӧйӧс.
Воисны партизанскӧй методъясӧн уджалан тӧлысьяс.
Кӧть партияӧс и суис сьӧкыд удар, но бырӧдны партияӧс сійӧ эз вермы.
Уна сё ёртъяс босьтчисны пӧртны олӧмӧ помӧдз вайӧдтӧм заданиеяс, пӧгибнитӧм руководительяс местаӧ самоотверженнӧя сувтлісны мукӧдъяс и эз лэдзны, медым организация киссис либӧ лои пассивнӧйӧн.
Но центральнӧй руководство ещӧ век на эз вӧв, а партизанскӧй методъясын вӧлі сійӧ опасность, мый медся важнӧй здукнас — Сӧветскӧй Союз вылӧ уськӧдчӧм виччысян здукӧ — миян вермис не лоны действиеяслӧн единство.
Меӧдз воысь <ces>«Руде право»</ces> номеръясысь, кодъяс издавайтчисны сідзжӧ партизанскӧй методъясӧн, ме чувствуйті опытнӧй политическӧй ки.
Миян первомайскӧй листовкаысь, коді, кӧть и жаль, но эз ло дзик удачнӧйӧн, мукӧд ёртъяс сідзжӧ аддзӧмаӧсь, мый эмӧсь ещӧ кодъяскӧ да на вылӧ позьӧ надейтчыны.
И ми кутім корсьны ӧта-мӧднымӧс.
Тайӧ вӧліны сьӧд вӧр шӧрын корсьысьӧмъяс.
Ми мунім гӧлӧс вылӧ, а сійӧ кыліс нин мӧдарладорсянь.
Ыджыд воштӧмыс велӧдіс партияӧс лоны видзчысьысьджыкӧн да бдительнӧйджыкӧн, и центральнӧй аппаратысь кӧ кык морт кӧсйисны ас костаныс лӧсьӧдны йитӧд, найӧ долженӧсь вӧлі прӧйдитны унапӧлӧс проверочнӧй да опознавательнӧй преградаяс вомӧн, кодъясӧс сувтӧдавлісны и асьныс йитчысьяс и найӧ, кодъяс долженӧсь вӧлі найӧс йитны.
Тайӧ вӧлі ёна сложнӧйджык сы вӧсна, мый ме эг тӧд, коді вӧлі «мӧдарладорас», а сійӧ эз тӧд, коді ме.
Медбӧрын ми аддзим общӧй тӧдсаӧс.
Тайӧ вӧлі чудеснӧй ёрт, доктор Милош Недвед, коді и лои миян первой связнӧйӧн.
Но и тайӧ артмис случайнӧя.
1941 вося июнь тӧлысь шӧрын ме висьми да сыла ысті Лидаӧс.
Сійӧ пыр жӧ воис Баксъяслӧн квартираӧ — и сэні ми сёрнитчим.
Докторлы буретш вӧлі поручитӧма корсьны сійӧ «мӧдсӧ», и сійӧ эз подозревайт, мый «мӧдыс» — сійӧ ме.
Кыдзи и «мӧдарладорса» став ёртъясыс, сійӧ лыддис, мый менӧ арестуйтӧмаӧсь да, пӧжалуй, ме абу нин ловъя.
1941 вося июнь 22 лунӧ Гитлер уськӧдчис Сӧветскӧй Союз вылӧ.
Сійӧ жӧ рытнас Гонзакӧд ми лэдзим листовка, коді висьталіс тайӧ войналысь миянлы, чехъяслы, тӧдчанлун йылысь.
Июнь 30 лунӧ ме первойысь паныдаси сыкӧд, кодӧс ме сэтшӧм дыр корси.
Сійӧ локтіс меӧн индӧм местаӧ да тӧдіс нин, кодкӧд сійӧ аддзысяс.
А ме век на эг тӧд.
Вӧлі гожся вой, восьса ӧшиньӧд пырис цветитысь акацияяслӧн чӧскыд дукыс, — любовнӧй свиданиеяслы медся бур кад.
Ми занавесалім ӧшиньяс, ломзьӧдім би да кутчысьлім.
Тайӧ вӧлі Гонза Зика.
Вӧлӧмкӧ, февральын арестуйтӧмаӧсь Центральнӧй Комитетсӧ абу ставнас.
Комитетса членъяс лыдысь ӧти, Зика, вӧля вылӧ кольӧма.
Ме важысянь нин сыкӧд вӧлі тӧдса да важысянь радейтлі сійӧс.
Но настоящӧя ме сійӧс тӧдмалі сӧмын ӧні, кор ми кутім уджавны ӧтлаын.
Гӧгрӧс чужӧма, век нюмъялысь, видзӧднысӧ бур дядь кодь, но сэк жӧ чорыд, самоотверженнӧй, решительнӧй, коді оз признайт партийнӧй уджын компромиссъяс.
Аслыс вылӧ сійӧ эз тӧд да эз кӧсйы тӧдны нинӧмтор, партийнӧй обязанностьясысь кындзи.
Сійӧ ӧткажитчис ставсьыс.
Сійӧ радейтліс йӧзӧс, и йӧзыс радейтлісны сійӧс, но некор эз шедӧдлы радейтӧмсӧ беспринципнӧй снисходительностьӧн.
Ми сёрнитчим кык минута чӧжӧн.
А кымынкӧ лун мысти ме тӧдмалі, коді выль руководстволӧн коймӧд членыс да коді ещӧ майын на йитчис Зикакӧд.
Тайӧ вӧлі Гонза Чёрный, кузь тушаа, мича зон, бур ёрт, кутшӧмӧс аддзыны сьӧкыд;
сійӧ тышкасьліс Испанияын и воис сэтысь тыас ранитчӧм бӧрын — воис война дырйи нин, нацистскӧй Германия пыр;
сыын мыйсюрӧ кольӧма салдатлӧн кодьыс, таысь кындзи, сылӧн вӧлі подпольнӧй удж кузя ыджыд опыт да ачыс вӧлі талантливӧй, инициативнӧй мортӧн.
Напряжённӧй тышлӧн тӧлысьяс крепыда йитісны миянӧс.
Ми ӧта-мӧднымӧс содтылім кыдзи характеръясӧн, сідзи и асланым способностьясӧн.
Зика — организатор, делӧвитӧй да зэв точнӧй, кодӧс он вермы ылӧдлыны мича кывъясӧн;
сійӧ бура прӧверяйтліс быд юӧртӧм, воӧдчыліс первоисточникъясӧдз, быд боксянь видлаліс предложение да деликатнӧя, но настойчивӧя следитіс миянлысь любӧй решение олӧмӧ пӧртӧм бӧрся.
Чёрный, коді веськӧдліс саботажӧн да вооружённӧй тыш кежлӧ лӧсьӧдчӧмӧн, мӧвпаліс, кыдзи военнӧй морт;
сійӧ эз радейтлы дзик некутшӧм мелочность , торъяліс ыджыд размахӧн, мудзлытӧмлунӧн да находчивостьӧн;
уджлысь выль формаяс да выль йӧзӧс корсигӧн сылӧн делӧясыс мунлісны век бура.
И медбӧрын ме — агитпропщик, аслам нырис вылӧ надейтчысь журналист, неуна фантазёр и — равновесие вылӧ — скептик.
Функцияяс юклӧм вӧлі, пӧжалуй, ёнджыкасӧ кывкутӧм юклӧмӧн, а эз удж юклӧмӧн.
Миян пиысь быдӧнлы ковмывліс сюйсьывны быдлаӧ и действуйтны самостоятельнӧя быдлаын, кӧні тайӧ вӧлі колӧ.
Уджавны эз вӧв кокни.
Рана, кодӧс лои вӧчӧма партиялы февральын, вӧлі ещӧ свежӧй на да дзикӧдзсӧ сідзи эз и бурд.
Став йитӧдъяс орины, ӧткымын организацияяс провалитчисны дзикӧдз, а на дінӧ, кодъяс колины, эз вӧвны туйяс.
Быдса организацияяс, быдса заводъяс, а мукӧд дырйи и быдса районъяс тӧлысьяс чӧж вӧлі орӧдчӧмаӧсь центрысь.
Йитӧд лӧсьӧдігӧн миянлы коли сӧмын надейтчыны, мый кӧть <ces>«Руде право»</ces> воас налы да лоас руководство пыдди.
Явкаяс эз вӧвны, — пӧльзуйтчыны важъяснас ми эгӧ вермӧй, полім, мый на бӧрся ещӧ кыйӧдчӧны на; первой каднас эз вӧв деньга, сьӧкыд вӧлі шедӧдны продовольствие, унатор вӧлі колӧ заводитны дзик выльысь...
И ставыс тайӧ — сійӧ лунъясӧ, кор партия эз нин вермы ограничивайтчыны сӧмын подготовительнӧй уджъясӧн, Сӧветскӧй Союз вылӧ уськӧдчан лунъясӧ, кор партия должен вӧлі веськыда пырны тышӧ, котыртны оккупантъяслы паныд пытшкӧсса фронт, нуны «ичӧтик война» найӧ тылын не сӧмын асланым вынъясӧн, но и народлӧн став вынъясӧн.
Подготовительнӧй 1939‒1941 воясӧ партия пырис джуджыд подпольеӧ, сійӧс вӧлі конспирируйтӧма не сӧмын немецкӧй полицияысь, но и массаясысь.
Ӧні вирӧн ойдӧм партия должен вӧлі совершенствоӧдз вайӧдны оккупантъясысь конспирируйтчӧм да бырӧдны народысь конспирируйтчӧм, лӧсьӧдны беспартийнӧйяскӧд йитӧд, шыӧдчыны став народ дінӧ, йитчыны быдӧнкӧд, коді дась воюйтны свобода вӧсна, да, решительнӧй пример петкӧдлӧмӧн, нуӧдны тышӧ найӧс, кодъяс ещӧ падъялӧны на.
1941 вося сентябрь заводитчигӧн ми ещӧ эг на вермӧй шуны, мый восстановитім разгромитӧм организацияӧс.
Сэтчӧдз вӧлі ылын на, но век жӧ бара кутіс существуйтны зумыда котыртӧм ядро, коді вермис, кӧть нин мыйкӧ мында, пӧртны олӧмӧ серьёзнӧй заданиеяс.
Партийнӧй деятельность ловзьӧдӧм пырысь-пыр сетіс результатъяс.
Содіс саботаж, содіс заводъясын забастовкаяслӧн лыдыс.
Сентябрь тӧлысь помын Берлин мӧдӧдіс миян вылӧ Гейдрихӧс.
Первойя осаднӧй положение эз чег ёнмысь активнӧй водзсасьӧм, но слабмӧдіс сійӧс, и партия вылӧ усины выль ударъяс.
Буретш сэки вӧлі ставнас разгромитӧма пражскӧй партийнӧй организацияӧс да томйӧзлысь организация, пӧгибнитісны партиялы зэв колана ӧткымын ёртъяс: Ян Крейчи, Штанцль, Милош Красный да уна мукӧдъяс.
Но быд татшӧм ударъяс бӧрын вӧлі бура тыдалӧ, кутшӧм вына партия.
Боец усьлі, и, сійӧс кӧ эз вермы вежны ӧти, сы местаӧ сувтлісны кыкӧн, куимӧн.
Выль, 1942 воӧ, ми пырим нин зумыда стрӧитӧм организацияӧн; правда, сійӧ эз на вермы шымыртны уджлысь став участокъяссӧ да ылӧдз на эз воӧдчы 1941 вося февраль масштабъясӧдз, но вермӧ нин вӧлі решающӧй тышъясын пӧртны олӧмӧ партиялысь могъяс.
Гонза Зикалӧн главнӧй заслугаыс вӧлі сыын, мый уджалісны ставныс.
Сы йылысь, кыдзи действуйтіс миян печать, вермасны, тӧдӧмысь, висьтавны материалъяс, кодъясӧс ёртъяс видзасны чердакъясса да пӧдвалъясса гуся архивъясын, и меным висьтавны сы йылысь абу коланлун.
Миян газетаяс паськалісны быдлаын, найӧс ёна лыддисны не сӧмын партияса членъяс, но и беспартийнӧйяс; найӧ петалісны ыджыд тиражъясӧн да печатайтсьылісны уна самостоятельнӧй, ӧта-мӧдсьыс бура торйӧдӧм гуся типографияясын — печатайтсьылісны гектографъясӧн да стеклографъясӧн да настоящӧй типографскӧй станокъяс вылын.
Лэдзсисны найӧ регулярнӧя да ӧдйӧ, кыдзи и требуйтлісны обстоятельствоясыс.
Например, Сталин ёртлӧн армия кузя 1942 во февраль 23 лунся приказӧн первой лыддьысьысьяс вермисны нин тӧдмасьны февраль 24 лунӧ, рытнас.
Зэв бура уджалісны миян печатникъяс, врачьяслӧн группа да торйӧн нин «Фукс-Лоренц» группа, коді, таысь кындзи, лэдзавліс «Гитлерлы паныд сулалысь мир» нима ассьыс информационнӧй бюллетень.
Став мукӧдторсӧ ме вӧчлі ачым, зіли видзны йӧзӧс.
Менам провалитчан случай кежлӧ вӧлі дасьтӧма заместительӧс.
Сійӧ вӧчис менсьым уджсӧ, кор менӧ арестуйтісны, и ӧні на уджалӧ.
Ми лӧсьӧдім медся прӧстӧй аппарат: тӧждысим сы вӧсна, медым быд задание требуйтіс кыдз позьӧ этшаджык йӧзӧс.
Ми ӧткажитчим связнӧйяслӧн кузь цепысь, коді, кыдзи тыдовтчис тайӧ 1941 вося февральын, не сӧмын эз видз партийнӧй аппаратӧс, но, мӧдарӧ, сувтӧдіс сійӧс угроза улӧ.
Правда, миянлы быдӧнлы торйӧн рискыс вӧлі ыджыдджык, но партиялы ставнас тайӧ вӧлі ёна безопаснӧйджык.
Февральса кодь провал мӧдысь лоны эз вермы.
И та вӧсна, кор менӧ арестуйтісны, Центральнӧй Комитет, кытчӧ пыртісны ӧти выль членӧс, вермис спокойнӧя нуӧдны ассьыс уджсӧ водзӧ.
Ӧд весиг менам медся матыса сотрудник дзик нинӧм эз тӧд Центральнӧй Комитет состав йылысь.
Гонза Зикаӧс вӧлі арестуйтӧма 1942 вося май 27 лунӧ, войнас.
Тайӧ бара жӧ вӧлі несчастнӧй случай.
Гейдрих вылӧ покушение бӧрын оккупантъяслысь аппаратсӧ ставнас вӧлі сувтӧдӧма кок йылӧ, да сійӧ вӧчаліс облаваяс Прага пасьтала.
Гестаповецъяс локтӧмаӧсь стршешовицыса квартираӧ, кӧні буретш дзебсясьӧма Зика.
Документъяс сылӧн вӧлӧмаӧсь порядокын, и сійӧ, тӧдӧмысь, эз эськӧ кыскы ас вылас внимание.
Но сійӧ абу кӧсйӧма вайӧдны опасность улӧ сійӧс видзысь семьясӧ да заводитӧма чеччыштны ӧшинь пырыс коймӧд судтасянь.
Сійӧ усьӧма, и тюремнӧй больничаӧ сійӧс вайӧдӧмаӧсь куланвыйын — чегӧма сюрсалыыс.
Гестаповецъяс абу тӧдӧмаӧсь, коді сюри на киӧ.
Сӧмын дас кӧкъямыс лун мысти сійӧс тӧдмалӧмаӧсь фотография серти да кулӧм водзвылас вайисны Печек дворецӧ допрос вылӧ.
Тадзи ми аддзысьлім сыкӧд медбӧръяысь.
Менӧ вайӧдісны очнӧй ставка вылӧ.
Ми ӧта-мӧднымлы нюжӧдім кияснымӧс, сійӧ меным нюмъёвтіс аслас паськыд бур нюмӧн да шуис:
— Видза олан, Юлиус!
Танӧ ставыс, мый сысянь кылісны.
Та бӧрын сійӧ эз шу ни ӧти кыв.
Чужӧмбанас кымыныськӧ кучкӧм бӧрын сійӧ воштіс садьсӧ.
А кымынкӧ час мысти кувсис.
Ме тӧді сійӧс арестуйтӧм йылысь май 29 лунӧ нин.
Миян разведка уджаліс бура.
Сы отсӧгӧн ме мыйтакӧ сӧгласуйті Гонза Зикакӧд ассьым водзӧ воськовъясӧс.
А сэсся миянлысь планнымӧс ошкис сідзжӧ и Гонза Чёрный.
Тайӧ вӧлі миян Центральнӧй Комитетлӧн медбӧръя постановление.
Гонза Чёрныйӧс арестуйтӧмаӧсь 1942 вося гожӧмын.
Тані абу нин вӧлӧма некутшӧм случайность, провал лоӧма Ян Покорныйлӧн преступнӧй малодушие вӧсна, коді кутліс Чёрныйкӧд йитӧд.
Покорный асьсӧ кутӧма абу сідзи, кыдзи колӧ руководящӧй партийнӧй работниклы.
Кымынкӧ час чӧжся допрос бӧрын, коді, дерт, вӧлі тырмымӧнъя чорыдӧн, — но мый мукӧдтор вермис сійӧ виччысьны? — кымынкӧ час кыссьысь допрос бӧрын сійӧ повзяс да висьталас квартирасӧ, кӧні сійӧ аддзысьлывлӧма Гонза Чёрныйкӧд.
Тасянь следыс нуӧдӧма веськыда Гонза ордӧ, кымынкӧ лун мысти сійӧ сюрӧма гестаповецъяс гыж улӧ.
Миянлы вӧчисны очнӧй ставка пырысь-пыр жӧ, мыйӧн сӧмын вайӧдісны Гонза Чёрныйӧс.
— Тэ тӧдан сійӧс?
— Ог, ог тӧд.
Ми кыкнанным ӧтвечайтім ӧткодя.
Сэсся сійӧ вообще ӧткажитчис ӧтвечайтны.
Сылӧн важся ранаыс мынтӧдіс сійӧс кузя страдайтӧмысь.
Сійӧ регыд воштіс садьсӧ.
Мӧд допросӧдз Гонзаӧс вӧлі стӧча тӧдмӧдӧма нин став йывсьыс, да водзӧ действуйтіс сійӧ миян решениеяскӧд лӧсялӧмын.
Сысянь нинӧмтор эз тӧдмавны.
Сійӧс дыр кутісны тюрьмаын, дыр виччысисны, мый кодлӧнкӧ выль показаниеяс тшӧктасны сійӧс сёрнитны.
Эз вермыны виччысьны.
Тюрьма эз веж Гонза Чёрныйӧс.
Кыпыд, мужественнӧй, сійӧ восьталіс олӧмлысь ылысса перспективаяс мукӧдъяслы: ачыс тӧдіс нин, мый сылӧн аслас сӧмын ӧти перспектива — смерть.
Панкрацысь сійӧс немвиччысьтӧг нуисны 1943 вося апрель тӧлысь помын.
Кытчӧ — эг тӧдӧй.
Татшӧм немвиччысьтӧм нуӧмыс висьталӧ мыйкӧ зэв лёктор йылысь.
Позьӧ, дерт, ӧшибитчыны.
Но ме ог чайт, мый миянлы сиӧма выльысь аддзысьлыны.
Ми век лыддьысьлывлім смертьлӧн грӧзкӧд.
Ми тӧдім: сюрам кӧ ми гестаполы киас, ловйӧн миянлы не мынны.
Такӧд лӧсялӧмын ми действуйтім и тані.
И менам ворсӧмӧй матыстчӧ помлань.
Помсӧ ме эг гиж.
Сійӧс ме ог тӧд.
Тайӧ абу нин ворсӧм.
Тайӧ олӧм.
А олӧмын зрительяс абуӧсь.
Занавес кыптӧ.
Йӧз, ме радейтлі тіянӧс!
Лоӧй бдительнӧйӧн!
9.6.43.
{Чехов А. П. (комиӧдіс Рочев Я. М.) @ Кар сайын лун @ висьт @ А. П. Чехов. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 3‒9.}
КАР САЙЫН ЛУН
(Сценка)
Асыв. Ӧкмысӧд час.
Шонділы паныд кыпӧдчӧ пемыд, сім сьӧд кымӧр.
Сы вылын то ӧтилаын, то мӧдлаын гӧрд визьясӧн вирдыштлӧ чардби.
Ылын муралӧ гым шы.
Шоныд тӧв гуляйтӧ турун вывті, синлӧ пуяс да лэптӧ бус.
Дзик пыр жӧ пызйыштас майскӧй зэр да заводитчас настӧящӧй чардалӧм-гымалӧм.
Сикт кузя котралӧ квайт арӧса корысь Фёкла да корсьӧ сапожник Терентийӧс.
Еджыд юрсиа, кӧмтӧм нывка блед.
Синъясыс повзьӧмысла гӧгрӧстчӧмаӧсь, вомдоръясыс тіралӧны.
— Дяденька, кӧні Терентийыс? — юасьӧ сійӧ быд паныдасьысьлысь.
Некод оз вочавидз.
Ставыс думайтӧны матысмысь вына зэр йылысь да дзебсьӧны керкаясӧ.
Коркӧ и паныдасис сылы пӧнӧмар Силантий Силыч, Терентийлӧн другыс да приятельыс.
Сійӧ мунӧ и шатлалӧ тӧвсьыс.
— Дяденька, кӧні Терентий?
— Град йӧрын, — вочавидзӧ Силантий.
Корысь нывка котӧртӧ керкаяс сайӧ градъяс вылӧ да аддзӧ сэтысь Терентийӧс.
Сапожник Терентий, гӧтырыслӧн киссьӧм ковтаа, кӧмтӧм, ыджыд тушаа да зэв кузь кокъяса, писти сера косіник чужӧма старик, сулалӧ градъяс дорын да кылалӧм код синъяснас видзӧдӧ сьӧд кымӧр вылӧ.
Турилӧн кодь кузь кокъяс йылас сійӧ скворешня моз катласьӧ тӧвсьыс.
— Терентий дядь! — сы дінӧ шыасьӧ еджыд юрсиа корысь нывка. — Дяденька, донаӧй!
Терентий копыртчӧ Фёкла дінӧ, и сылӧн суров код чужӧм вылын сӧдзтысьӧ сэтшӧм нюм, кутшӧм овлӧ йӧз чужӧмъяс вылын, кор найӧ ас водзладорысь аддзӧны мыйкӧ ичӧтикӧс, йӧйиникӧс, тешкодьӧс, но пӧся радейтанаӧс.
— А-аа... <rus>раба божия</rus> Фёкла! — шуӧ сійӧ нежнӧя вашкӧдӧмӧн. — Кытысь ен вайис?
— Дяденька Терентий, — сапожникӧс пӧлаӧдыс нетшыштлывлігтыр сыркъялӧ Фёкла. — Воккӧд, Данилкакӧд, омӧльтор лои!
Мунам!
— Кутшӧм сэтшӧм омӧльтор?
У-ук, кутшӧм чорыда гымалӧ!
Свят, свят, свят...
Кутшӧм омӧльтор?
— Графскӧй вӧрын Данилка кисӧ сюйис горсйӧ да ӧні перйынысӧ оз вермы.
Мун, дяденька, перйы сылысь кисӧ, вӧч буртор!
— Кыдзи нӧ сійӧ кисӧ сэтчӧ сюйис?
Мыйла?
— Горссьыс кӧсйис перйыны меным кӧк кольк.
— Эз на удит луныс заводитчыны, а тіян нин шоглун... — ньӧжйӧ сьӧлыштлывлігтыр юрсӧ катлӧдлӧ Терентий. — Но, мый нӧ меным ӧні сыкӧд вӧчны?
Колӧ мунны.
Колӧ, кӧин мед сёяс тіянӧс, ӧказияясӧс!
Мунам, сирӧта!
Терентий петӧ град йӧрысь да, кузь кокъяссӧ вылӧ лэпталігтыр, заводитӧ восьлавны улича кузя.
Сійӧ мунӧ ӧдйӧ, туй бокъясӧ видзӧдлывтӧг да сувтлытӧг, быттьӧ сійӧс бӧрсяньыс тойлалӧны либӧ повзьӧдлӧны вӧтӧдӧмӧн.
Сы бӧрся муртса вермӧ вӧтчыны корысь нывка Фёкла.
Мунысьяс петӧны сиктысь да буса туй вывті мӧдӧдчӧны ылын лӧзалысь графскӧй вӧрӧ.
Сэтчӧдз лоӧ верст кык.
А кымӧръяс сайӧдісны нин шондісӧ, и регыд мысти небесаын эз коль ни ӧти кельыдлӧзін.
Пемдӧ.
— Свят, свят, свят, — Терентий бӧрся вотчигӧн вашкӧдӧ Фёкла.
Первойя гырысь да сьӧкыд зэр тусьяс сьӧд чутъясӧн водӧны буса туй вылӧ.
Ыджыд зэр тусь инмӧ Фёкла банбокӧ да синва войт моз визувтӧ щӧкаланьыс.
— Зэрмис! — гырысь лыяса кӧмтӧм кокъяснас туй вывсьыс буссӧ гудыртіг вомгорулас броткӧ сапожник. — Фёкла, тайӧ зэв бур.
Зэрнад турун и пуяс питайтчӧны, кыдзи ми няньӧн.
А гымсьыд тэ эн пов, сирӧта.
Мыйысь тэнӧ татшӧм ичӧтиксӧ вины?
Зэрмӧм бӧрын тӧлыс лӧнис.
Сӧмын посни дрӧб моз том рудзӧгӧ да кос туй вылӧ сяркӧдӧ зэр.
— Дзикӧдз кӧтасям ми тэкӧд, Фёклушка! — броткӧ Терентий. — Косін оз коль...
Ок-ок, вокӧ!
Сьыліӧд визлалӧ!
Но тэ эн пов, йӧюк...
Туруныс косьмас, муыс косьмас, и ми тэкӧд косьмам.
Шондіыс ставлы ӧткодь.
Мунысьяс юр весьтын сявкнитӧ сыв кык кузя чардби.
Йиркмунӧ гым, и Фёклалы кажитчӧ, мый мыйкӧ ыджыд, сьӧкыд да быттьӧ гӧгрӧстор гӧгыльтчӧ небесаӧдыс да поткӧдӧ небесасӧ дзик сы юр весьтті!
— Свят, свят, свят... — пернапасасьӧ Терентий. — Эн пов, сирӧта!
Оз лёкалӧмла гымав.
Сапожниклӧн да Фёклалӧн кокъясныс вевттьысьӧны сьӧкыд, уль сёй комӧкъясӧн.
Мунны сьӧкыд, вильыд, но Терентий восьлалӧ пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык...
Ичӧтик, слабиник корысь нывкалӧн лолыс тырӧ да муртса кок йылас кутчысьӧ.
Но вот, медбӧрын, найӧ пырӧны графскӧй вӧрӧ.
Тӧвныр пӧльыштлігӧн на вылӧ кӧтасьӧм пуяс вывсянь сявгӧ-киссьӧ ва.
Терентий конъясьлӧ мыръясӧ да заводитӧ мунны ньӧжйӧджык.
— Кӧні нӧ тані Данилкаыс? — юалӧ сійӧ. — Нуӧд сы дорӧ!
Фёкла нуӧдӧ сійӧс чащаӧ да, сыв сё мунӧм бӧрын, индӧ сылы Данилка воксӧ.
Сылӧн вокыс, охра кодь гӧрд юра да висьлӧс блед чужӧма, кӧкъямыс арӧса ичӧтик детинка, сулалӧ пу бердӧ лэдзчысьӧмӧн да, юрсӧ пӧлыньтӧмӧн, синбӧжнас видзӧдӧ небеса вылӧ.
Ӧти кинас сійӧ кутӧ важиник шапкасӧ, мӧдсӧ сюйӧма пӧрысь нинпу горсйӧ.
Детинка видзӧдӧ йиркакылысь небесаӧ да, тыдалӧ, вунӧдӧма ассьыс шоглунсӧ.
Воськовъяс кылӧм бӧрын да сапожникӧс аддзӧм мысти сійӧ сьӧкыдпырысь нюммуніс да шуис:
— Ой, кутшӧма гымалӧ, Терентий!
Некор на тадзи эз гымавлы...
— А киыд тэнад кӧні?
— Горсъяс...
Перйы, вӧч сэтшӧм буртор, Терентий!
Горс дорыс потӧма да топӧдӧма Данилкалысь кисӧ: пыділань сюйны позьӧ, а бӧр кыскыны некыдз оз позь.
Терентий чегис пу торсӧ, и детинкалӧн гӧрд да лямалӧм киыс мездмис.
— Ой, кутшӧма гымалӧ! — кисӧ гыжъялігтыр шуалӧ детинка. — А мыйла тайӧ гымалӧ, Терентий?
— Кымӧр вылӧ кымӧр зырсьӧ... — шуӧ сапожник.
Найӧ петісны вӧрсьыс да вӧр пӧлӧныс кутісны мунны сьӧдвидзысь туйлань.
Гымыс вочасӧн мӧдіс сайкавны, сылӧн муралӧмыс ылісянь нин кывлывліс, сиктладорсянь.
— Таті, Терентий, ӧнтай уткаяс лэбисны... — пыр на кисӧ зыралігтыр висьталіс Данилка. — Колӧ чайтны, Сісь Займищеын нюр вылӧ пуксясны.
Фёкла, кӧсъян видзӧдлыны, ме тэныд соловей поз петкӧдла?
— Эн вӧрзьӧд, оз ков повзьӧдлыны... — ва шапкасӧ пыдзралігтыр шуӧ Терентий. — Соловейыд гректӧм, сьылысь лэбач...
Сылы сэтшӧм гӧлӧссӧ сетӧма сы могысь, медым енмӧс ошкыны да мортӧс гажӧдны.
Грек сійӧс тревожитны.
— А воробейӧс?
— Воробейтӧ позьӧ,
сійӧ скӧр, наян лэбач.
Сылӧн юрас думъясыс жуликлӧн кодьӧсь.
Оз радейт, медым мортлы вӧлі бур.
Кор Христосӧс распинайтісны, воробей ваяліс жидъяслы кӧрт тувъяс да горзіс: «жив! жив!»...
Небесаын тыдовтчӧ кельыдлӧз чут.
— Видзӧдлӧй жӧ! — шуӧ Терентий. — Кодзувкоткарсӧ кырӧдӧма!
Ойдӧдӧма этатшӧм шельмаясӧс!
Мунысьяс копыртчӧны кодзувкоткар весьтӧ.
Кӧш дорысь моз киссьысь зэрыс путкылялӧма кодзувкотъяслысь оланінсӧ; насекомӧйяс тӧждысьӧмпырысь ветлӧдлӧны няйтті да ноксьӧны ваӧ вӧйӧм асланыс ёртъяс дінын.
— Нинӧм он лоӧ ті, онӧ сгинитӧй! — шпыннялӧ сапожник.
— Мыйӧн сӧмын шонтыштас шонді, воанныд ас садяныд...
Тайӧ тіянлы, йӧйяслы, водзӧвылӧ наука.
Мӧдысь онӧ овмӧдчӧй увтасінӧ...
Мунӧны водзӧ.
— А со и мазіяс! — том дуб ув вылӧ индігмоз горӧдӧ Данилка.
Тайӧ ув вылас, ӧта-мӧд бердас топӧдчӧмӧн, пукалӧны кӧтасьӧм да кынмӧм мазіяс.
Найӧ сэтшӧм унаӧн, мый на вӧсна оз тыдав ни кырсьыс, ни коръясыс.
Унаӧн пукалӧны ӧта-мӧд вылас.
— Тайӧ мазіяслӧн рой, — велӧдӧ Терентий. — Сійӧ лэбаліс да аслыс оланін корсис, а мыйӧн зэрыс сявнитіс сы вылӧ, сійӧ и пуксис.
Мазі рой кӧ лэбзьӧ, сэки колӧ сы вылӧ сӧмын ваӧн койыштны, медым сійӧ пуксис.
Ӧні, шуам, кӧсъян кӧ найӧс босьтны, то сюй мазі тыра увсӧ мешӧкӧ, пыркӧдышт, найӧ ставныс и сюрӧны.
Ичӧтик Фёкла друг чужӧмсӧ кӧрӧ да зэв ёна гыжъялӧ сьылісӧ.
Вокыс видзӧдӧ сы сьылі вылӧ да сэтысь аддзӧ ыджыд йӧг.
— Э-э! — сералӧ сапожник. — Тӧдан тэ, Фёкла, кытысь тэнад тайӧ йӧгыс?
Чащаас кӧнкӧ пу вылын пукалӧны шпанскӧй гутъяс.
На вылысь ваыс визувтӧма да войтыштӧма тэныд сьылі вылад — та вӧсна и йӧгыс.
Кымӧръяс сайысь мыччысьӧ шонді да шонтысь югӧръясӧн киськалӧ вӧрсӧ, мусӧ да миянлысь мунысьясӧс.
Сім сьӧд страшнӧй кымӧр ылӧ нин муніс да сьӧрсьыс нуис чардалӧм-гымалӧмсӧ.
Воздухыс кутіс лоны шоныд да чӧскыд дука.
Ӧвтӧ льӧм дукӧн, медӧвӧй кашка да ландыш дукӧн.
— Тайӧ зеллясӧ сетӧны сэки, кор нырысь вир петӧ, — гӧна цветок вылӧ индӧмӧн шуӧ Терентий. — Отсалӧ...
Кылӧ шутьлялӧм да гымалӧм, но абу сійӧ гымалӧмыс, кодӧс сӧмын на сьӧрсьыныс нуисны кымӧръяс.
Терентий, Данила да Фёкла синъяс водзті тӧвзьӧ тӧварнӧй поезд.
Локомотив, чушйӧдліг да сьӧд тшынӧн лолалігтыр, ас бӧрсьыс кыскӧ кызьысь унджык вагон.
Выныс сылӧн вӧвлытӧм ыджыд.
Челядьлы интереснӧ эськӧ тӧдны, кыдзи сійӧ локомотивыс, коді абу ловъя да вӧвъяс отсӧгтӧг, вермӧ ветлӧдлыны да кыскыны сэтшӧм сьӧкта, и Терентий босьтчӧ объяснитны налы тайӧс:
— Тані, челядь, став делӧыс парын...
Пар действуйтӧ...
Сійӧ, сідзкӧ, пырӧ этайӧтор улас, коді кӧлесаяс дорас, а сійӧ и сы вӧсна... этайӧ... и действуйтӧ...
Мунысьяс прӧйдитӧны кӧрт туй полотно вомӧн да сэсся, насыпь вылысь лэччӧм бӧрын, мӧдӧдчӧны юлань.
Мунӧны найӧ оз могӧн, а сідзи, кытчӧ синъяс видзӧдӧны, да туй чӧжыс сёрнитӧны.
Данила юасьӧ, Терентий ӧтвечайтӧ...
Терентий ӧтвечайтӧ став юасьӧмъяс вылӧ, и природаын абу сэтшӧм тӧдтӧмтор, мыйӧ эськӧ сійӧ йӧрмис.
Сійӧ ставсӧ тӧдӧ.
Сідз, сійӧ тӧдӧ став видзвыв турунъяслысь, животнӧйяслысь да изъяслысь нимъяссӧ.
Сійӧ тӧдӧ, кутшӧм турунъясӧн лечитӧны висьӧмъясысь, кокньыда вермӧ тӧдмавны, кымын арӧс мӧслы либӧ вӧвлы.
Шонді лэччӧм вылӧ, тӧлысь вылӧ, лэбачьяс вылӧ видзӧдігӧн сійӧ вермӧ висьтавны, кутшӧм лоӧ аски поводдяыс.
Да и абу сӧмын ӧтнас Терентий татшӧм вежӧраыс.
Силантий Силыч, кабатчик, огородник, пастух, вообщӧ ставнас сиктыс, тӧдӧны сы мында жӧ, мыйта и сійӧ.
Тайӧ йӧзыс велӧдчисны эз книгаяс серти, а муяс вылын, вӧрын, ю берег вылын.
Найӧс велӧдісны асьныс лэбачьясыс, кор сьылісны налы сьыланкывъяснысӧ, шондіыс, кор лэччигас ас бӧрсяыс кольліс виргӧрд кыа, асьныс пуясыс да турунъясыс.
Данилка видзӧдӧ Терентий вылӧ да зэв ёна кӧсйӧ гӧгӧрвоны сылысь быд кыв.
Тулыснас, кор эз на дӧзмӧдны шоныдыс да муяслӧн век ӧтсяма вежыс, кор ставыс выльпӧлӧс да ӧвтӧ свежлунӧн, кодлы нӧ тайӧ пӧраӧ абу окота кывзыны зарни майскӧй жукъяс йылысь, турияс йылысь, шептасьысь нянь йылысь да жургысь шоръяс йылысь?
Кыкнанныс, сапожник и сирӧта, мунӧны му вывті, дугдывтӧг сёрнитӧны да оз мудзны.
Найӧ кыкнанныс помтӧг ветлӧдлісны эськӧ белӧй свет пасьтаыс.
Мунӧны найӧ да сёрнитӧны му мичлун йылысь и оз гӧгӧрвоны, мый на бӧрся тірӧдӧ-восьлалӧ ичӧтик, слабиник нывка.
Сійӧ сьӧкыда восьлалӧ, и сылӧн тырӧ лолыс.
Синъясас сылӧн доршасьӧ синва.
Сійӧ рад эськӧ эновтны тайӧ мудзлытӧм странникъяссӧ, но кытчӧ да код ордӧ сійӧ вермас мунны?
Сылӧн абу ни гортыс, ни бать-мамыс.
Кӧсъян кӧть он, а мун да кывзы сёрнисӧ.
Луншӧр матысмигӧн найӧ куимнанныс пуксьӧны ю берег вылӧ.
Данила кыскӧ мешӧксьыс рок кодь кӧтасьӧм нянь кусӧк, и найӧ заводитӧны сёйны.
Няньӧн нуръясьыштӧм бӧрын Терентий юрбитӧ енлы, сэсся нюжӧдчӧ лыа берег вылӧ да унмовсьӧ.
Сы узигкості детинка видзӧдӧ ваӧ да думайтӧ.
Сылӧн унапӧлӧс думъяс.
Неважӧн сійӧ аддзыліс гымалӧм-чардалӧм, мазіясӧс, кодзувкотъясӧс, поездӧс, ӧні жӧ сы син водзын ваын тювкъялӧны посни черияс.
Ӧтипӧлӧс черияс вершӧк кузяӧсь да кузьджыкӧсь, мӧдъяс — гыж ыдждаӧсь.
Ӧтар берегсянь мӧдарӧ, юрсӧ вылӧ лэптӧмӧн, уйӧ гадюка.
Сӧмын рытгорувнас миян странникъяс бӧр локтӧны сиктӧ.
Челядь мунӧны узьны эновтӧм сарайӧ, кытӧн войдӧр видзлісны общественнӧй нянь, а Терентий, накӧд прӧщайтчӧм бӧрын, мӧдӧдчӧ кабаклань.
Ӧта-мӧд дінас топӧдчӧмӧн челядь куйлӧны идзас вылын да вугралӧны.
Детинка оз узь.
Сійӧ видзӧдӧ пемыдас, и сылы кажитчӧ, мый сійӧ аддзӧ ставсӧ, мый аддзыліс луннас: кымӧръяс, яръюгыд шондісӧ, лэбачьясӧс, посньыдик чериясӧс, кузь тушаа Терентийӧс.
Зэв уна впечатлениеыс, мудзыс да тшыглуныс личкӧны сійӧс.
Детинка сотчӧ биын моз да бергалӧ ӧтар-мӧдар бок вылас.
Сылы окота висьтавны кодлыкӧ ставсӧ сійӧс, мый ӧні пемыднас бергалӧ сы юрын да волнуйтӧ сьӧлӧмсӧ, но висьтавнысӧ некодлы.
Фёкла ичӧт на да оз гӧгӧрво.
«Энлы, аски Терентийлы висьтала...» — думайтӧ детинка.
Горттӧм сапожник йылысь думайтігтыр челядь унмовсьӧны.
А войнас на дінӧ локтӧ Терентий, пернапасалӧ найӧс, юр дораныс налы пуктӧ нянь.
И татшӧм радейтӧмсӧ некод оз аддзы.
Гашкӧ, аддзӧ сійӧс сӧмын ӧтнас тӧлысь, коді кывтӧ небесаӧд да розьӧсь вевт пырыс меліа видзӧдлывлӧ эновтӧм сарайӧ.
{Чехов А. П. (комиӧдіс Рочев Я. М.) @ Кошмар @ висьт @ А. П. Чехов. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 10‒23.}
КОШМАР
Присутствиеын крестьянскӧй делӧяс кузя непременнӧй член Кунин, ар комына кымын том морт, аслас Борисово сиктӧ Петербургысь воӧм бӧрын, пыр жӧ ыстіс верзьӧмаӧс Синьковоӧ сэтчӧс попла, отец Яков Смирновла.
Час вит мысти отец Яков локтіс.
— Зэв рад тӧдмасьны! — передньӧйын встретитіс сійӧс Кунин. — Со ола нин во да уджала тані, кад нин, кажитчӧ, эськӧ лоны тӧдсаясӧн.
Милости просим!
Но, вӧлӧмкӧ... кутшӧм ті томӧсь! — шензис Кунин. — Кымын арӧс тіянлы?
— Кызь кӧкъямыс... — код тӧдас мыйла гӧрдӧдігтыр, нюжӧдӧм кисӧ слаба топӧдіг, шуис отец Яков.
Кунин нуӧдіс гӧстьӧс аслас кабинетӧ да мӧдіс сійӧс гӧгӧрбок видзӧдны.
«Кутшӧм аляповатӧй, бабьей чужӧм!» — думыштіс сійӧ.
Збыльысь, отец Яков чужӧмын зэв уна вӧлі «нывбабалӧн» кодьыс: чангыль ныр, ёна гӧрд банбокъяс да шочиник, муртса тӧдчысь синкымъяса гырысь рудов-лӧз синъяс.
Кос, мольыд, кузь гӧрд юрсиыс веськыд пратьясӧн лэччӧма пельпомъяс вылас.
Ускыс сӧмын на заводитчӧ лоны настӧящӧй мужскӧй ускӧн, а тошкыс вӧлі сэтшӧм некытчӧ туйтӧм, кодӧс семинаристъяс мыйлакӧ шуӧны «скоктанийӧн»: шочиник, пырыс тыдалана; шыльӧдны да сынавны сійӧс сынанӧн оз позь, гашкӧ, позьӧ сӧмын чеплявны...
Тайӧ став омӧлик растительностьыс вӧлі быдмӧ нерӧвнӧя, кустъясӧн, быттьӧ отец Яков думыштлӧма гримируйтчыны попӧ да тош клеиталігас сійӧс торкӧмаӧсь: уджыс джынвыйӧ кольӧма помавтӧг.
Поп вӧлі кизьӧриник цикорнӧй кофе рӧма пӧдрасника, кыкнан гырддзасӧ дӧмӧма гырысь дӧмасӧн.
«Тешкодь субъект... — няйтӧн резсьӧм пӧлаяс вылас видзӧдігӧн думыштіс Кунин. — Первойысь татчӧ локтӧ и оз вермы прамӧйджыка пасьтасьны».
— Пуксьӧй, батюшка, — пызан дінӧ креслӧ вештігмоз яндысьтӧма, кӧдзыда заводитіс сійӧ. — Пуксьӧй жӧ, кора тіянӧс!
Отец Яков кызыштіс вомсӧ кинас тупкӧмӧн, лӧсьыдтӧма пуксис креслӧ дор вылӧ да кияссӧ пуктіс пидзӧсъяс вылас.
Сійӧ вӧлі ичӧт тушаа, векни морӧса, пӧсялӧм да гӧрдӧдӧм чужӧма, та вӧсна дзик первойсяньыс жӧ Кунинлӧн коли сы йылысь медся неприятнӧй впечатление.
Водзджык Кунин некыдз эз вермыв думайтлыны, мый Русьын эмӧсь татшӧм несолиднӧй да видзӧднысӧ коньӧр кодь попъяс, а отец Яков позаын, пидзӧсъяс вылын кияс тадзи кутігас да креслӧ дор вылын тадзи пукалігас, кажитчис абу некутшӧм достоинство да весиг эм подхалимство.
— Ме, батюшка, кори тіянӧс могӧн... — креслӧ бӧр вылӧ лэдзчысьӧмӧн заводитіс Кунин. — Менам пай вылӧ уси приятнӧй обязанность отсавны тіянлы ӧти пӧлезнӧйторйын...
Делӧыс сыын, мый Петербургысь воӧм бӧрын ме аддзи аслам пызан вылысь предводительсянь письмӧ.
Егор Дмитриевич тшӧктӧ меным босьтны аслам попечительство улӧ церковно-приходскӧй школа, коді воссьӧ тіян Синьковоын.
Ме, батюшка, зэв рад, став сьӧлӧмӧн...
Таысь на унджык: ме ыджыд радлунӧн примита тайӧ предложениесӧ!
Кунин чеччис да прӧйдитчис кабинетӧд.
— Дерт, и Егор Дмитриевичлы и, кӧнкӧ, тіянлы тӧдса, мый менам гырысь средствояс абуӧсь.
Имение менам заложитӧма да ме ола дзик сӧмын непременнӧй членлӧн жалӧванье вылӧ.
Сідзкӧ, ыджыд отсӧг вылӧ артавны ті онӧ вермӧй, но мый менам вын серти, сійӧс ме ставсӧ вӧча...
А кор, батюшка, думайтанныд восьтыны школасӧ?
— Кор деньга лоас... — вочавидзис отец Яков.
— Ӧні жӧ тіян эмӧсь кутшӧмсюрӧ средствояс?
— Пӧшти некутшӧм...
Скод вылын мужикъяс шуисны: мынтыны быд во комын кӧпейкаӧн быд мужскӧй душаысь, но тайӧ ӧд сӧмын кӧсйысьӧм!
А первой кад кежлӧ колӧ кӧть нин этшавылӧ шайт кыксё...
— М-да...
Кӧть и жаль, ӧні менам абу тайӧ суммаыс... — ышловзис Кунин. — Туйын ме дзикӧдз гӧльми: видзи став деньга да... весиг удждыси.
Вайӧ ӧтвылысь мыйкӧ думыштам.
Кунин заводитіс гораа висьтавны ассьыс думъяссӧ, мый вӧчны.
Сійӧ висьтавліс ассьыс думыштӧмторсӧ да следитіс отец Яков чужӧм бӧрся, зілис аддзыны ошкӧм либӧ сӧгласитчӧм.
Но тайӧ чужӧмыс вӧлі век ӧткодь, эз вӧрзьыв да нинӧм эз петкӧдлы, яналана полыштӧм да тӧждысьӧм кындзи.
Сы вылӧ видзӧдігӧн позьӧ вӧлі думыштны, мый Кунин висьтавлӧ мыйкӧ сэтшӧмторъяс йылысь, кодъясӧс отец Яков оз вӧлі гӧгӧрво, кывзіс сӧмын деликатность ради да сэк жӧ поліс, медым эз казявны сылысь гӧгӧрвотӧмсӧ.
«Зонмыс, тыдалӧ, абу ёна вежӧраяс лыдысь... — думайтіс Кунин. — Вывтіджык полысь да бӧбоват».
Отец Яков сӧмын сэки неуна гажмыштіс да весиг нюммуніс, кор кабинетӧ пырис лакей да поднос вылын пыртіс кык стӧкан чай да крендельяс тыра сухарница.
Сійӧ босьтіс ассьыс стӧкансӧ да пыр жӧ заводитіс юны.
— Огӧ-ӧ гижӧй ми преосвященнӧйлы? — водзӧ висьталіс ассьыс думъяссӧ Кунин. — Ӧд, шуны кӧ, эз земство, эг ми, а высшӧй духовнӧй властьяс кыпӧдісны церковно-приходскӧй школаяс йылысь вопроссӧ.
Настӧящӧй ногӧн кӧ, найӧ долженӧсь и средствосӧ индыны.
Меным помнитсьӧ, ме лыддьылі, мый та кузя вӧлі весиг кутшӧмкӧ сумма ассигнуйтӧма.
Ті нинӧм онӧ тӧдӧй?
Отец Яков сэтшӧма ылалі чай юӧмнас, мый весиг эз дзик пыр вочавидз тайӧ юалӧм вылас.
Сійӧ веськӧдіс Кунин вылӧ ассьыс рудов-лӧз синъяссӧ, думайтыштіс да, быттьӧ сылысь юалӧмсӧ тӧдвылӧ уськӧдӧмӧн, пыркнитіс юрнас, мый сійӧ нинӧм оз тӧд та йылысь.
Сылӧн мисьтӧм чужӧм вылын пельсяньыс пельӧдзыс паськалӧма вӧлі удовольствиелӧн выражение да медся обыденнӧй, прозаическӧй аппетит петкӧдлӧм.
Сійӧ чӧскыдпырысь ньылаліс чай.
Медбӧръя войтӧдз ставсӧ юӧм бӧрын сійӧ пуктіс ассьыс стӧкансӧ пызан вылӧ, сэсся тайӧ стӧкансӧ бӧр босьтіс, видзӧдліс сылысь пыдӧссӧ да бара пуктіс.
Удовольствиелӧн выражениеыс чужӧм вывсьыс быри...
Водзӧ Кунин аддзыліс, кыдзи сылӧн гӧстьыс босьтіс сухарницаысь ӧти кренделёк, курччис кусӧк, сэсся бергӧдлыштіс киас да зэв ӧдйӧ сюйис сійӧс аслас зептӧ.
«Но, тайӧ нин дзик оз лӧсяв поплы! — зывӧкпырысь пельпомсӧ лэптыштлӧмӧн мӧвпыштіс Кунин. — Мый тайӧ, поповскӧй горшлун али челядьру?»
Ещӧ ӧти чай стӧкан гӧстьлы юны сетӧм бӧрын да сійӧс передньӧйӧдз колльӧдӧм мысти Кунин водіс паськыд небыд диван вылӧ; отец Яков волӧм бӧрын сійӧ асьсӧ кутіс чувствуйтны омӧля.
«Кутшӧм тешкодь, дикӧй морт! — думыштіс сійӧ. — Няйт, дурк, грубӧй, бӧб и, навернӧ, пьянник...
О, господьӧ, и тайӧ поп, духовнӧй отец!
Тайӧ народлӧн учитель!
Воображайта, мыйта должен лоны иронияыс дьякӧн гӧлӧсын, коді быд ӧбедня водзын возглашайтӧ сылы: «Благӧслӧвит, владыко!»
Бур владыко!
Владыко, кодлӧн абу ӧти войт достоинство, невоспитаннӧй владыко, коді школьник моз зептас дзеблалӧ сукаръяс...
Фу!
Господи, кӧні вӧліны архиерейыслӧн синъясыс, кор сійӧ посвящайтіс тайӧ мортсӧ?
Мый туйӧ найӧ пуктӧны народсӧ, сетӧны кӧ налы татшӧм учительяссӧ?
Сэні колӧны йӧз, кодъяс...»
И Кунин думыштчис сы йылысь, кутшӧмӧн долженӧсь лоны русскӧй попъяс...
«Вӧлі кӧ эськӧ, шуам, ме попӧн...
Образованнӧй да ассьыс делӧсӧ радейтысь поп вермас уна вӧчны...
Менам эськӧ важӧн нин вӧлі восьтӧма школа.
А проповедьыс?
Попыс кӧ веськыд морт да ёна радейтӧ ассьыс уджсӧ, то кутшӧм бур, сьӧлӧм ӧзтана проповедьяс сійӧ вермас висьтавны!»
Кунин кунис синъяссӧ да думсьыс заводитіс лӧсьӧдны проповедь.
Недыр мысти сійӧ пукаліс пызан сайын да ӧдйӧ гижис.
«Сета тайӧ рыжӧйыслы, медым лыддяс вичкоын...» — думайтіс сійӧ.
Локтан воскресеньеӧ, асывнас, Кунин муніс Синьковоӧ, медым помавны школа йылысь вопрос да пӧпуттьӧ тӧдмасьны вичкоӧн, кодлӧн прихожанинӧн сійӧ лыддьысис.
Рӧспута вылӧ видзӧдтӧг асылыс вӧлі зэв мича.
Шондіыс ёна сявкйис югӧръяссӧ да сёйис кӧнсюрӧ куйлысь еджыд лым пластъяссӧ.
Муыскӧд прӧщайтчӧм вӧсна лымйыс сэтшӧма дзирдаліс, мый видзӧдігас доймисны синъяс, а сы дінын тэрмасис вежӧдны том ӧзим.
Грачьяс солиднӧя лэбалісны му весьттіыс.
Лэбас грач, лэччас му бердӧ да, кок йылӧ зумыда сувттӧдз, некымынысь чеччыштас...
Пу вичкоыс, код дінӧ локтіс Кунин, вӧлі зэв важ да руд; папертьдорса колонкаясыс, кодъясӧс краситлӧмаӧсь коркӧ еджыд краскаӧн, ӧні дзикӧдз нин вушйӧмаӧсь да лоӧмаӧсь кык мисьтӧминик додь вож кодьӧсь.
Ӧдзӧс вевдорса ӧбразыс вӧлі ӧтторъя сьӧд пятно кодь.
Но тайӧ гӧльлуныс сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдіс и Кунинлысь.
Скромнӧя синсӧ лэдзӧмӧн сійӧ пырис вичкоӧ да сувтіс ӧдзӧс дорӧ.
Службаыс сӧмын на заводитчӧма.
Мегыр моз кусыньтчӧм дьяк пӧдӧм, гӧгӧрвоны позьтӧм тенорӧн лыддис молитваяс.
Дьякӧнтӧг служитысь отец Яков ветлӧдліс вичкоӧд да кадитчис.
Не кӧ сійӧ рамлуныс, кутшӧмӧн Кунин пырис зэв гӧль вичкоӧ, то отец Яковӧс аддзӧм бӧрын сійӧ эськӧ непременнӧ нюммуніс.
Ичӧт тушаа поп вӧлі кутшӧмкӧ вушйӧм виж материяысь вурӧм чукрассьӧм зэв кузь ризіа.
Ризі бӧждорыс кыссис джоджӧдыс.
Вичкоын йӧзыс эз вӧв тырыс.
Прихожана вылӧ видзӧдлігӧн Кунинӧс шензьӧдіс ӧти тешкодьтор: сійӧ аддзис сӧмын старикъясӧс да челядьӧс...
Кӧнӧсь нӧ уджалан арлыдаясыс?
Кӧнӧсь том йӧзыс да мужикъясыс?
Но, недыр сулалыштӧм да пӧрысь чужӧмъяс вылӧ бурджыка видзӧдӧм бӧрын, Кунин аддзис, мый томъяссӧ сійӧ примитіс пӧрысьяс пыдди.
Но, колӧ шуны, тайӧ неыджыд ылалӧмсӧ сійӧ эз пыдди пукты.
Пытшкӧссяньыс вичкоыс вӧлі сэтшӧм жӧ важ да руд, кутшӧм и ортсысяньыс.
Иконостас да пемыдгӧрд стенъяс вылас эз вӧв сэтшӧм места, коді эськӧ эз вӧв сьӧдӧдӧма да парсалӧма каднас.
Ӧшиньясыс вӧлі уна, но общӧй колоритыс кажитчис рудӧн, и та вӧсна вичко пытшкас вӧлі рӧмыд.
«Кодлӧн душаыс сӧстӧм, сылы тані лӧсьыд юрбитны... — думайтіс Кунин. — Кыдзи Римын св.
Пётр соборын шензьӧдӧ величиеыс, сідзи тані сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдӧ тайӧ лӧньлуныс да простотаыс».
Но молитвеннӧй настроениеыс сылӧн дзикӧдз быри, кор отец Яков пырис алтарӧ да заводитіс ӧбедня.
Отец Яков семинарскӧй скамья вывсянь веськыда попӧ веськаліс и том вӧснаыс эз на удит велавны служба нуӧдны.
Лыддигас сійӧ быттьӧ бӧрйӧдліс, кутшӧм гӧлӧсӧн сылы шуавны, ёсь тенорӧн али слабиник басӧн; копрасис сійӧ кужтӧг, ветлӧдліс ӧдйӧ, алтарь ӧдзӧссӧ восьтыліс да пӧдлавліс крута...
Пӧрысь дьяк, тыдалӧ, висьысь да пельтӧм, омӧля кыліс сылысь лыддьӧмсӧ, мый вӧсна лоліны тешкодьторъяс.
Оз на удит отец Яков лыддьыны, мый колӧ, а дьяк сьылӧ нин, либӧ жӧ отец Яков важӧн нин помаліс, а старик пельсӧ веськӧдӧма алтарлань, кывзысьӧ да чӧв олӧ, кытчӧдз сійӧс оз тракнитны пӧлаӧдыс.
Стариклӧн вӧлі пӧдӧм, висьлӧс гӧлӧс, сійӧ оръясьліс да жергис...
Став тайӧ тешкодьтор дінас содтӧд, дьяклы отсасис зэв ичӧтик детинка, кодлӧн юрыс муртса тыдаліс кырлӧс перилӧ сайсьыс.
Детинка сьыліс пель чунӧдана зэв ёсь дискантӧн да быттьӧ зілис не веськавны тонӧ.
Кунин неуна сулалыштіс, кывзыштіс да петіс куритчыны.
Сійӧ вӧлі разочаруйтчӧма нин да пӧшти лёкпырысь видзӧдіс руд вичко вылӧ.
«Норасьӧны йӧз пӧвстын религиознӧй чувство слабмӧм вылӧ... — ышловзис сійӧ. — Дерт жӧ!
Найӧ кӧ эськӧ ещӧ унджык ысталісны татчӧ татшӧм попъяссӧ!»
Ещӧ куимысь кымын Кунин пыраліс вичкоӧ, и быдпӧрйӧ окота лолі регыдджык бӧр петны свежӧй воздух вылӧ.
Ӧбедня помасьӧм бӧрын сійӧ мӧдӧдчис отец Яков ордӧ.
Поплӧн керкаыс ортсысяньыс нинӧмӧн эз торъяв крестьянскӧй керкаясысь, сӧмын вевт вылас идзасыс вӧлі рӧвнӧйджык, да ӧшиньясын вӧліны еджыд занавескаяс.
Отец Яков пыртіс Кунинӧс сёй джоджа да донтӧминик шпалера ичӧтик, югыд комнатаӧ; кӧть и тӧдчис комната пытшкӧс озырмӧдны зільӧм — сэні вӧліны рамкаа фотографияяс, гираӧ ӧшӧдӧм ножича часі да мукӧдтор — обстановкаыс век жӧ вӧлі вывті гӧль.
Мебель вылас видзӧдігӧн позьӧ вӧлі думайтны, мый отец Яков ветлӧдлӧма керкаысь керкаӧ да чукӧртӧма сійӧс торйӧн-торйӧн: ӧтилаын сылы сетӧмаӧсь куим кока гӧгрӧс пызан, мӧдлаын — табуретка, коймӧдлаын — бӧрлань зэв ёна кусыньтӧм стул, нёльӧдлаын — веськыд бӧра, но вӧйӧм пыдӧса стул, а витӧдлаын — лышкыдмӧмаӧсь да сетӧмаӧсь мыйкӧ веськыд бӧра да костӧсь пукаланіна диван кодьӧс.
Тайӧ диван кодьыс вӧлі пемыдгӧрд рӧма да сэтысь зэв ёна кыліс краска дук.
Кунин первой кӧсйыліс пуксьыны ӧти стул вылӧ, но думайтыштіс да пуксис табуретка вылӧ.
— Ті тайӧ первойысь миян храмын? — ыджыд лёкиник кӧрт тув вылӧ шляпасӧ ӧшӧдігмоз юаліс отец Яков.
— Да, первойысь.
Со мый, батюшка...
Делӧ заводиттӧдз гӧститӧдӧй менӧ чайӧн, а то менам душаӧй ставнас косьмис.
Отец Яков тэрыба лапйӧдлыштіс синъяснас да пырис перегородка сайӧ.
Кыліс вашкӧдчӧм.
«Тыдалӧ, попадьяыскӧд... — думыштіс Кунин. — Интереснӧ эськӧ видзӧдлыны, кутшӧм попадьяыс тайӧ рыжӧйыслӧн...»
Недыр мысти отец Яков, гӧрдӧдӧма, пӧсялӧма, петіс перегородка сайысь да, мырдӧн нюммунны зілигтыр, пуксис диван дор вылӧ Кунинлы паныдӧн.
— Дзик пыр самӧвар пуктасны, — аслас гӧсть вылӧ видзӧдтӧг шуис сійӧ.
«О, господьӧ, найӧ ещӧ и самӧварсӧ на абу пуктӧмаӧсь! — ас кежас зэв ёна шензис Кунин. — Вот и виччысь, кыдз гажыд!»
— Ме тіянлы вайи, — шуис сійӧ, — чернӧвӧй письмӧ, кодӧс ме гижи архиерейлы.
Чай бӧрас лыддя...
Гашкӧ, ті мыйкӧ содтанныд...
— Ладнӧ.
Пуксис чӧвлун.
Отец Яков полігтыр видзӧдліс перегородка вылӧ, лӧсьӧдіс юрсисӧ да сульсис.
— Поводдяыс вывті бур... — шуис сійӧ.
— Да.
Колӧ шуны, интереснӧйтор ме лыдди тӧрыт...
Вольскӧй земство постановитӧма ассьыс став школаяссӧ сетны духовенстволы.
Тайӧ интереснӧ.
Кунин чеччис, мӧдіс ветлӧдлыны сёй джоджӧд да заводитіс висьтавны ассьыс думъяссӧ.
— Тайӧ нинӧм, — шуаліс сійӧ, — мед сӧмын духовенство вӧлі аслас призвание вылнаын да бура гӧгӧрвоис ассьыс могъяссӧ.
Но, колӧ шуны, ме тӧда попъясӧс, кодъяс, асланыс развитие да нравственнӧй качествояс серти, оз туйны военнӧй писарӧ, а не сӧмын попӧ.
А ті сӧгласитчӧй, омӧль учитель вӧчас омӧльторсӧ школаыслы ёна этшаджык омӧль поп дорысь.
Кунин видзӧдліс отец Яков вылӧ.
Сійӧ пукаліс гӧрбыльтчӧмӧн, мый йылысь кӧ ёна думайтіс да, тыдалӧ, эз и кывзы гӧстьлысь сёрнисӧ.
— Яша, волы татчӧ! — перегородка сайсянь кыліс нывбаба гӧлӧс.
Отец Яков пыркнитчис-чеччис да муніс перегородка сайӧ.
Бара заводитчис вашкӧдчӧм.
Кунинлӧн дзикӧдз быри терпениеыс: вывті окота вӧлі чай юны.
«Ог, ог вермы тані ме виччысьны чай! — часі вылӧ видзӧдігӧн думыштіс сійӧ. — Да кажитчӧ, тані ме абу колана гӧсть.
Кӧзяин ӧти кыв на меным эз шулы, сӧмын пукалӧ да синъяссӧ лапйӧдлӧ».
Кунин босьтіс шляпасӧ, виччысьыштіс отец Яковӧс да прӧщайтчис сыкӧд.
«Прӧста сӧмын асылыс вошис, — мунігас скӧраліс сійӧ. — Колода!
Мыр!
Школанас сійӧ сэтшӧма жӧ интересуйтчӧ, кутшӧма ме кольӧм вося лымйӧн.
Оз, оз пусьы менам такӧд рок!
Нинӧм миян сыкӧд оз артмы!
Предводитель кӧ эськӧ тӧдіс, кутшӧм тані попыс, то эз эськӧ тэрмась школа восьтӧм йылысь тӧждысьны.
Колӧ первой думыштлыны бур поп йылысь, а сы бӧрын нин школа йылысь!»
Кунин ӧні пӧшти ненавидитіс отец Яковӧс.
Тайӧ мортыс, сылӧн чукрассьӧм кузь ризіа коньӧр кодь, карикатурнӧй фигураыс, сылӧн нывбабалӧн кодь чужӧмыс, служитан модаыс, оланногыс да канцелярскӧй полан почтительностьыс оскорбляйтісны религиознӧй чувстволысь сійӧ неыджыд юкӧнсӧ, коді коли на Кунин морӧс пытшкын да лӧня оліс нянялӧн мукӧд мойдъяскӧд ӧтлаын.
Кунин сьӧлӧмсяньыс пӧся кӧсйис отсавны сы делӧ кузя, и сылӧн та вылӧ кӧдзыда да веськодя видзӧдӧмыс вӧлі самолюбиеыслы терпитны позьтӧмӧн...
Сійӧ жӧ луннас, рытын, Кунин дыр ветлӧдліс комнатаясӧд да думайтіс, сэсся решительнӧя пуксис пызан сайӧ да гижис архиерейлы письмӧ.
Школа вылӧ деньга да благословение корӧм бӧрын сійӧ, колӧ шуны, сьӧлӧмсяньыс, пи моз, гижис ассьыс мнениесӧ синьковскӧй поп йылысь.
«Сійӧ том, — гижис Кунин, — омӧля развитӧй, кажитчӧ, юӧ да вообщӧ оз удовлетворяйт сійӧ требованиеясыслы, кодъяс нэмъяс чӧжӧн лоины русскӧй народлӧн аслас пастырьяс дінӧ отношение кузя».
Тайӧ письмӧсӧ гижӧм бӧрын Кунин кокньыда ышловзис да водіс узьны; сійӧ лыддис, мый вӧчис бур делӧ.
Выльлун асылӧ, кор сійӧ ещӧ куйліс на вольпась вылын, сылы доложитісны отец Яков воӧм йылысь.
Чеччынысӧ сылы эз вӧв окота, и сійӧ тшӧктіс висьтавны, мый Кунин абу гортын.
Вторникӧ сійӧ муніс съезд вылӧ да, субӧтаӧ бӧр локтӧм бӧрын, прислугаыс висьталіс, мый сы ветлігкості быд лун волывлӧма отец Яков.
«Ёна жӧ, тыдалӧ, сылы сьӧлӧм вылӧ воӧмаӧсь менам крендельясӧй!» — думыштіс Кунин.
Воскресеньеӧ, рытгорулын, локтіс отец Яков.
Тайӧпӧрйӧ не сӧмын пӧлаясыс, но весиг и сылӧн шляпаыс вӧлі резсьӧма няйтнас.
Кыдзи и первой волігӧн, сійӧ вӧлі гӧрдӧдӧма да пӧсялӧма, сэкся моз жӧ пуксис креслӧ дор вылӧ.
Кунин аслыс шуис не панны сёрни школа йылысь, не койны бисер.
— Ме тіянлы, Павел Михайлович, учебнӧй пособиеяслысь список вайи... — заводитіс отец Яков.
— Аттьӧ.
Но став сертиыс тыдалӧ вӧлі, мый отец Яков абу список вӧсна воӧма.
Сылӧн фигураыс ставнас петкӧдліс ёна волнуйтчӧм, но сэки жӧ чужӧм вылас тӧдчис решимость, кыдзи мортлӧн, кодлы немвиччысьтӧг воӧма юрас идея.
Сійӧ терпитны вермытӧг зілис висьтавны мыйкӧ важнӧйтор, зэв коланаӧс да зілис венны ӧні ассьыс полӧмсӧ.
«Мый нӧ сійӧ чӧв олӧ? — скӧраліс Кунин. — Пуксис сэтчӧ!
Меным ӧд некор сыкӧд ноксьыны!»
Медым кӧть мыйӧнкӧ сайӧдны аслас чӧв олӧмлысь нелӧсьыд чувствосӧ да дзебны ас пытшкас мунысь тышсӧ, поп заводитіс мырдӧн нюмъявны.
Пӧсялӧм да гӧрдӧдӧм чужӧмвывса тайӧ кузя, мырдӧн нюмъялӧмыс, коді эз лӧсяв рудов-лӧз синъясын кынмӧм видзӧдласыслы, Кунинӧс заставитіс бергӧдчыны.
Сылы лои прӧтивнӧ.
— Извинитӧй, батюшка, меным колӧ мунны... — шуис сійӧ.
Отец Яков дрӧгнитіс, быттьӧ унзіль морт, кодӧс кучкисны, да, нюмъялӧмысь дугдытӧг, падмыштӧмӧн лӧсьӧдыштіс расаыслысь пӧлаяссӧ.
Кӧть Кунин ёна зывӧктӧмӧн видзӧдіс тайӧ морт вылас, но сылы друг жаль лои попыс и окота лои небзьӧдыштны ассьыс чорыдлунсӧ.
— Кора, батюшка, мӧдысь... — шуис сійӧ, — а прӧщайтчӧм водзвылын менам лоас тіян дінӧ просьба...
Тані коркӧ ме вдохновитчи да, тӧданныд, гижи кык проповедь...
Сета тіянлы видзӧдлыны...
Туясны кӧ, лыддьӧй.
— Ладнӧ... — Кунинлысь пызан вылын куйлысь проповедьяссӧ кимӧдзнас вевттигмоз шуис отец Яков. — Ме босьта...
Падмыштӧмӧн недыр сулалӧм бӧрын, пыр на раса пӧласӧ лӧсьӧдліг, сійӧ друг дугдіс мырдӧн нюмъялӧмысь да решительнӧя лэптіс юрсӧ.
— Павел Михайлович, — тыдалӧ, гораа да мичаа сёрнитны зільӧмӧн шуис сійӧ.
— Мый прикажитанныд?
— Ме кывлі, мый ті изволитӧмныд эсійӧ... ассьыныд писарнытӧ рассчитайтны да... да ӧні выльӧс корсянныд...
— Да...
А ті кодӧскӧ кӧсъянныд вӧзйыны?
— Ме, тӧданныд-ӧ... ме...
Онӧ-ӧ вермӧ ті тайӧ должностьсӧ сетны... меным?
— Да ті нӧ эновтчанныд ӧмӧй попалӧмсьыд? — повзис Кунин.
— Ог, ог, — мыйлакӧ кельдӧдіг да став тушанас тіралігтыр тэрыба заводитіс висьтавны отец Яков. — Енмӧй, видз менӧ!
Сомневайтчанныд кӧ, то оз ков, оз ков.
Ме ӧд тайӧс кыдз быттьӧ сідз... медым ассьым дивидендъяс содтыны...
Оз ков, энӧ тӧждысьӧй!
— Гм... дивидендъяс...
Но ӧд ме мынта писарлы сӧмын кызь шайтӧн тӧлысь.
— Господи, да ме и дасӧс босьті эськӧ! — гӧгӧр видзӧдлывлігтыр шӧпкӧдіс отец Яков. — И дасыс тырмас!
Ті... ті шензянныд, и ставыс шензьӧны.
Горш поп, жаднӧй, кытчӧ сійӧ деньгасӧ воштӧ?
Ме и ачым сійӧс чувствуйта, мый жаднӧй... и казнита ачымӧс, дивита... йӧзыслы синмас видзӧдны яндзим...
Тіянлы, Павел Михайлович, ме сӧвесть серти... свидетельӧ вайӧда истиннӧй енмӧс...
Отец Яков лолыштіс да водзӧ висьталіс:
— Татчӧ локтігӧн ме лӧсьӧдчылі тіянлы висьтавны ставсӧ, но... ставсӧ вунӧді, ӧні оз сюравны кывъясыс.
Ме вонас пӧлучайта приходысь сё ветымын шайт, и ставӧн... шензьӧны, кытчӧ ме тайӧ деньгасӧ вошта...
Но ме тіянлы ставсӧ сьӧлӧмсянь объяснита...
Вонас нелямын шайт ме мынта духовнӧй училищеӧ Пётр вокысь.
Сійӧ сэні ставнас гӧтӧвӧй вылын, но бумагаыс да перӧясыс менам...
— Ак, верита, верита!
Но, мыйла тайӧ ставыс? — кинас ӧвтчис Кунин; гӧстьлӧн тайӧ веськыда признайтчӧм вӧсна сійӧ чувствуйтіс асьсӧ лёка да эз тӧд, кытчӧ воштысьны сійӧ синъяслӧн синваӧн югъялӧмысь.
— Сэсся ме ещӧ консисторияӧ аслам местаысь эг на ставсӧ мынты.
Местаысь месянь кыксё шайт корӧны, медым ме дас шайтӧн тӧлысь мынті...
Думыштлӧй жӧ ӧні, мый кольӧ?
А ӧд, таысь кындзи, ме должен сетны отец Авраамийлы этшавылӧ кӧть куим шайтӧн тӧлысь!
— Кутшӧм отец Авраамийлы?
— Отец Авраамийлы, коді Синьковоын меӧдз попӧн вӧлі.
Сійӧс удж вывсьыс чӧвтісны... слабость вӧсна, а ӧд сійӧ и ӧні Синьковоын олӧ!
Кытчӧ сылы воштысьны?
Коді кутас сійӧс вердны?
Кӧть сійӧ и пӧрысь, но ӧд и сылы юрсюянін, и нянь, и паськӧм колӧ!
Ог вермы ме лэдзны, медым сійӧ, аслас санӧн, корны муніс!
Мыйкӧ кӧ лоас, ӧд меным грекыс!
Меным грекыс!
Сійӧ... быдӧнлы уджйӧза, а ӧд меным грекыс, сы вӧсна мый ме сы пыдди ог мынтысь.
Отец Яков нетшыштчис места вывсьыс да, йӧй моз джоджӧ видзӧдігтыр, мӧдіс ветлӧдлыны пельӧссянь пельӧсӧ.
— О, енмӧй!
О, енмӧй! — то кисӧ лэптіг, то бӧр лэдзиг боргис сійӧ. — Спасит миянӧс, господьӧй, да видз грекысь!
И мыйла вӧлі татшӧм сансӧ примитны ас вылӧ, тэ кӧ маловер да выныс тэнад абу?
Менам шогсьӧмлы помыс абу!
Спасит, <rus>царица небесная</rus>.
— Успокоитчӧй, батюшка! — шуис Кунин.
— Тшыглуныс мучитіс, Павел Михайлович! — водзӧ сёрнитіс отец Яков. — Извинитӧй, но менам абу сэсся вынӧй...
Ме тӧда, кора кӧ ме, копыртча, — быдӧн отсалас, но... ог вермы!
Яндзим меным!
Кыдзи ме кута мужикъяслысь корны?
Ті служитанныд тані да асьныд аддзанныд...
Кутшӧм ки лыбас корны корысьлысь?
А озырджыкъяслысь, помещикъяслысь, корны ог вермы!
Гордость!
Яндзим!
Отец Яков ӧвтыштіс кинас да кыкнан кинас нервнӧя мӧдіс гыжъявны юрсӧ.
— Яндзим!
Господьӧ, кутшӧм яндзим!
Гордӧй, ог вермы, медым йӧзыс аддзисны менсьым гӧльлунӧс.
Кор ті ме ордӧ волінныд, ӧд сэки чайыс ньӧти эз вӧв, Павел Михайлович!
Ӧти чир эз вӧв, а ӧд та йылысь висьтасьны ті водзын гордостьӧй эз лэдз!
Яндыся аслам паськӧмысь, со тайӧ дӧмасӧсь паськӧмсьыс...
Аслам ризіысь яндыся, тшыглунысь...
А лӧсялӧ-ӧ поплы гордитчыны?
Отец Яков сувтіс кабинет шӧрӧ да, быттьӧкӧ сэтысь Кунинӧс аддзытӧг, кутіс сёрнитны ачыс аскӧдыс.
— Но, шуам, ме ас вывті нуа и тшыглунсӧ и срамсӧ, но ӧд менам, господьӧ, ещӧ попадья эм!
Ӧд ме сійӧс бур семьяысь босьті!
Сійӧ белоручка да нежнӧй, велалӧма и чай юны, и еджыд булка сёйны, и прӧстыня вылын узьлыны...
Бать-мам ордас сійӧ фортепьяноӧн ворслӧма...
Том, ещӧ и кызь арӧсыс на абу...
Окота, дерт, и вӧччыны, и дурыштны, и гӧститны ветлывны...
А сійӧ менам... быд кухаркаысь омӧльджыка олӧ, яндзим ывлаас петкӧдлыны.
О, господьӧ, о, господьӧ!
Сӧмын чӧсмасьыштӧ, кор гӧститанінысь вая яблӧк либӧ кутшӧмкӧ крендель...
Отец Яков бара кыкнан кинас мӧдіс гыжъявны юрсӧ.
— И артмӧ миян оз любовь, а мучитчӧм...
Сьӧлӧм доймытӧг ог вермы видзӧдны сы вылӧ!
И мый тайӧ вӧчсьӧ му вылас, господьӧ.
Сэтшӧмтор вӧчсьӧ, мый газетаӧ кӧ гижан, то оз веритны йӧзыс...
И кор став тайӧторйыслы пом лоӧ!
— Тырмас, батюшка! — сы сёрнитанногысь повзьӧмӧн пӧшти горӧдіс Кунин. — Мыйла сэтшӧм шуштӧма видзӧдны олӧм вылас?
— Извинитӧй, Павел Михайлович... — код морт моз нурбыльтіс отец Яков. — Извинитӧй, ставыс тайӧ... пустӧйтор, и ті энӧ кывзӧй да думайтӧй та йылысь...
А сӧмын ме ачымӧс мыжала да кута мыжавны...
Кута!
Отец Яков видзӧдліс гӧгӧр да вашкӧдіс:
— Коркӧ водз асылын ме муна Синьковосянь Лучковоӧ;
видзӧда, а ва дорас сулалӧ кутшӧмкӧ нывбаба да мыйкӧ вӧчӧ...
Матыстчи матӧджык и аслам синъясӧйлы ог верит...
Ужас!
Пукалӧ докторлӧн, Иван Сергеевичлӧн, гӧтырыс, да бельё пожъялӧ...
Докторша, институт помалӧма!
Сідзкӧ, медым йӧзыс оз аддзывны, водзджык чеччӧма да мунӧма сиктсяньыс верст сайӧ...
Венны позьтӧм гордость!
Мыйӧн сӧмын аддзис, мый ме сы дінын да казялі сылысь гӧльлунсӧ, дзикӧдз гӧрдӧдіс...
Ме чуйми, шӧйӧвоши, котӧрті сы дорӧ, кӧсъя сылы отсавны, а сійӧ дзебӧ меысь бельёсӧ, полӧ, медым ме эг аддзыв сылысь киссьӧм дӧрӧмъяссӧ...
— Ставыс тайӧ кыдзкӧ весиг веритны позьтӧм... — пуксигмозыс пӧшти ужасӧн отец Яков вылӧ видзӧдігтыр шуис Кунин.
— Именнӧ, веритны позьтӧм!
Некор, Павел Михайлович, эз вӧвлы сэтшӧмтор, медым докторшаяс ю дорын бельё пожъялісны!
Некутшӧм странаын татшӧмторйыс абу!
Меным эськӧ, кыдзи пастырлы да духовнӧй отецлы, не лэдзны эськӧ сійӧс татшӧмӧдзыс, но мый ме верма вӧчны?
Мый?
Ачым жӧ ещӧ думайта сійӧ верӧс ордын дон мынтытӧг лечитчыны!
Вернӧ ті изволитінныд шуны, мый ставыс тайӧ веритны позьтӧмтор!
Синъяслы оз веритсьы!
Ӧбедня дырйи, тӧданныд, видзӧдлан алтарсянь, да кыдзи аддзан ассьыд публикатӧ, тшыг Авраамийӧс да попадьяӧс, да кыдзи тай дум вылад усьӧ докторша, кыдзи сылӧн кӧдзыд ваысла киясыс лӧзӧдӧмаӧсь, то, веританныд-ӧ, ставсӧ вунӧдан да сулалан йӧй моз, нинӧм он чувствуйт, кытчӧдз пӧнӧмар оз чукӧст...
Ужас!
Отец Яков бара мӧдіс ветлӧдлыны.
— Господи Иисусе! — кияснас ӧвтчис сійӧ. — Святӧй угодникъяс!
И служитнысӧ весиг ог вермы...
Ті со меным школа йылысь висьталанныд, а ме, кыдзи истукан, нинӧм ог гӧгӧрво да сӧмын сёйӧм йылысь и думайта...
Весиг престол водзын...
Да... мый нӧ тайӧ ме? — кватитчис отец Яков. — Тіянлы мунны колӧ.
Прӧститӧй, ме ӧд тайӧ сідзи... извинитӧй...
Кунин нинӧм шутӧг топӧдліс кисӧ отец Яковлысь, колльӧдіс сійӧс передньӧйӧдзыс да, аслас кабинетӧ бӧр пырӧм бӧрын, сувтіс ӧшинь дорас.
Сійӧ аддзис, кыдзи отец Яков петіс керкаысь, шапкааліс ассьыс паськыд дора рыжӧй шляпасӧ да, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, быттьӧ яндысьӧ аслас веськыда висьталӧмысь, ньӧжйӧник мӧдӧдчис туй кузя.
«А сылӧн вӧлыс оз тыдав», — думыштіс Кунин.
Думыштны, мый поп став тайӧ лунъяснас сы ордӧ волывліс подӧн, — Кунин поліс: Синьковоӧдз артавсис сизим-кӧкъямыс верст, а туй вылын вӧлі пидзӧсӧдз няйт.
Кунин сэсся аддзис, кыдзи кучер Андрей да детинка Парамон, ва гӧпъяс вомӧн чеччаліг да няйтнас отец Яковӧс резігтыр, котӧртісны сы дінӧ, медым сійӧ найӧс благӧслӧвитіс.
Отец Яков пӧрччис шляпасӧ да надзӧник благӧслӧвитіс Андрейӧс, сэсся благӧслӧвитіс да юрӧдыс малыштіс детинкаӧс.
Кунин малыштіс кинас синъяссӧ, и сылы кажитчис, мый сылӧн киыс кӧтасис.
Сійӧ вешйис ӧшинь дорысь да гудыр синъясӧн видзӧдліс комната пытшкӧссӧ, кӧні быттьӧ сылӧн пельясыс кылісны на полысь, пӧдӧм гӧлӧс...
Сійӧ видзӧдліс пызан вылӧ...
Сы шуд вылӧ, отец Яков тэрмасигас вунӧдӧма босьтны сьӧрсьыс сылысь проповедьяссӧ...
Кунин кватитіс найӧс, косявліс посньыдик торъяс вылӧ да зывӧкпырысь шыбитіс пызан улӧ.
— И ме эг тӧдлы! — диван вылӧ уськӧдчигмоз ымӧстіс сійӧ. — Ме, коді воысь нин дырджык служитӧ тані непременнӧй членӧн, почётнӧй мирӧвӧй судьяӧн, училищнӧй сӧветса членӧн!
Синтӧм акань, фат!
Регыдджык налы отсӧг сетны!
Регыдджык!
Кӧсичаяссӧ топӧдӧмӧн да ассьыс вежӧрсӧ зэвтӧмӧн сійӧ сьӧкыда бергаліс.
— Кызьӧд числӧӧ пӧлучита кыксё шайт жалӧванье...
Благовиднӧй помка улын сета и сылы, и докторшалы...
Сійӧс кора молебен служитны, а докторлы висьӧм улӧ лэдзчыся...
Татшӧм ногӧн, ог оскорбит налысь гордостьсӧ.
И Авраамийлы отсала...
Кунин арталіс чуньяс кузяыс ассьыс деньгасӧ да поліс сознайтчыны аслыс, мый тайӧ кыксё шайтыс ӧдвакӧ тырмас сылы, медым мынтысьны управляющӧйлы, прислугаыслы, сійӧ мужикыслы, коді яй ваялӧ...
Быть лои уськӧдлыны тӧдвылӧ сійӧ матыса кольӧм кадсӧ, кор кытчӧсюрӧ видзис батьыслысь лӧсьӧдӧмторсӧ, кор кызь арӧса молокососӧн на сійӧ пӧдариталіс проституткаяслы дона вееръяс, извозчик Кузьмалы мынтывліс дас шайтӧн лун, бур вӧчӧм могысь актрисаяслы сетавліс пӧдаркияс.
Ок, кутшӧма эськӧ ӧні згӧдитчисны тайӧ прӧста шыблалӧм чӧлкӧвӧйясыс, куим шайтаясыс, дас шайтаясыс!
«Отец Авраамий тӧлысьнас сёйӧ сӧмын куим шайт дон, — думайтіс Кунин. — Чӧлкӧвӧй вылӧ попадья вермӧ аслыс сорочка вурны, а докторша песласьысьӧс медавны.
Но ме век жӧ отсала.
Обязательнӧ отсала!»
Сэки Кунинлы дум вылас друг уси доносыс, кодӧс сійӧ гижис архиерейлы, да сійӧ ставнас йӧжгыльтчис, быттьӧ немвиччысьтӧг пӧльыштысь кӧдзыдысь.
Тайӧс казьтылігӧн сылы лои вывті яндзим ас водзас да тыдавтӧм правда водзас...
Тадзи заводитчис да помасис бур вӧчны кӧсйысьяс пиысь, но вывті пӧт да рассуждайттӧм йӧз пиысь ӧтилӧн пӧлезнӧйтор вӧчны сьӧлӧмсянь босьтчылӧмыс.
{Чехов А. П. (комиӧдіс Рочев Я. М.) @ Корысь @ висьт @ А. П. Чехов. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 24‒29.}
КОРЫСЬ
— Милӧстивӧй государь!
Лоӧй бур сьӧлӧмаӧн, видзӧдлӧй шудтӧм, тшыг морт вылӧ.
Куим лун эг сёйлы... ен водзын божитча... войнас узьӧм вылӧ вит кӧпейка абу!
Кӧкъямыс во служиті сельскӧй учительӧн да земстволӧн интригаяс вӧсна вошті местаӧс.
Донос вӧсна страдайта.
Во нин местатӧг ветлӧдла.
Присяжнӧй повереннӧй Скворцов видзӧдліс корысьлӧн кодь лӧзов, киссьӧм пальтоыс вылӧ, сылӧн гудыр код синъясыс вылӧ, банбокъясса гӧрд чутъясыс вылӧ, и сылы кажитчис, мый сійӧ коркӧ водзджык кыськӧ аддзыліс нин тайӧ мортсӧ.
— Ӧні меным вӧзйӧны места Калужскӧй губернияысь, — водзӧ висьталіс корысь, — но менам абу средствоясыс, медым мунны сэтчӧ.
Отсалӧй, вӧчӧй буртор!
Яндзим корнысӧ, но... быть.
Скворцов видзӧдыштіс колошияс вылас, — ӧтиыс вӧлі джуджыд, а мӧдыс ляпкыд, — и друг дум вылас уси.
— Энлӧ, войдӧрлун, кажитчӧ, ме аддзылі тіянӧс Садовӧй вылысь, — шуис сійӧ,
— но сэки ті висьталінныд меным, мый ті абу сельскӧй учитель, а студент, кодӧс вӧтлӧмаӧсь.
Помнитанныд?
— Оз... оз вермы лоны! — нурбыльтіс корысь да гӧрдӧдіс.
— Ме сельскӧй учитель да, кӧсъянныд кӧ, верма документъяс петкӧдлыны.
— Тырмас тіянлы ылӧдчынытӧ!
Ті шуинныд асьнытӧ студентӧн да весиг висьталінныд меным, мыйысь тіянӧс вӧтлісны.
Помнитанныд?
Скворцов гӧрдӧдіс да зывӧка чужӧмсӧ кӧрӧмӧн вешйис киссьӧм паськӧма морт дінысь.
— Тайӧ вывті омӧльтор, милӧстивӧй государь! — скӧра горӧдіс сійӧ. — Тайӧ мошенничество!
Ме тіянӧс полицияӧ мӧдӧда, чӧртыс мед тіянӧс нуас!
Ті гӧльӧсь, тшыгӧсь, но тайӧ оз сет тіянлы право тадзи немъяндысьтӧма пӧръясьны!
Корысь кутчысис ӧдзӧс вугйӧ да шӧйӧвошӧмӧн, быттьӧ кутӧм вӧр, гӧгӧр видзӧдліс передньӧйсӧ.
— Ме ог пӧръясь... — нурбыльтіс сійӧ. — Ме верма документъяс петкӧдлыны.
— Коді тіянлы веритас? — водзӧ скӧраліс Скворцов. — Сельскӧй учительяс да студентъяс дінӧ обществолысь симпатиясӧ эксплоатируйтны — ӧд тайӧ сэтшӧм зывӧктана, мисьтӧм, пеж!
Возмутительнӧ!
Скворцов пузис да медся немжалиттӧг видіс корысьӧс.
Аслас наглӧй ылӧдчӧмӧн корысь кыпӧдіс Скворцовлысь зывӧклун, оскорбитіс сійӧтор, мый сійӧ, Скворцов, сэтшӧма радейтліс да донъявліс ас пытшсьыс: шудтӧм йӧз дорӧ мелілун, бур сьӧлӧм, найӧс жалитӧм;
аслас лӧжӧн, милосердие вылӧ покушайтчӧмӧн «субъектыс» быттьӧ пежӧсьтіс сійӧ милӧстынясӧ, кодӧс сійӧ сӧстӧм сьӧлӧмӧн радейтліс сетавны гӧльяслы.
Корысь первойсӧ оправдывайтчис, божитчис, но сэсся чӧв ланьтіс да яналӧмысла ӧшӧдіс юрсӧ.
— Сударь! — сьӧлӧм весьтас кисӧ пуктӧмӧн шуис сійӧ. — Збыльысь, ме... ылӧдлі!
Ме абу студент и абу сельскӧй учитель.
Ставыс тайӧ прӧста думыштӧмтор!
Ме русскӧй хорын служитлі, да менӧ сэтысь вӧтлісны юӧм вӧсна.
Но мый нӧ меным вӧчны?
Веритӧй енлы, ылӧдчытӧгыс оз позь!
Кор ме висьтала правдасӧ, меным некод нинӧм оз сет.
Правданад тшыгла кулан да узянінтӧг кынман!
Ті вернӧ сёрнитанныд, ме гӧгӧрвоа, но... мый жӧ меным вӧчны?
— Мый вӧчны?
Ті юаланныд, мый тіянлы вӧчны? — сы дінӧ матыстчигмоз горӧдіс Скворцов. — Уджалӧй, со мый вӧчны!
Уджавны колӧ!
— Уджавны...
Ме и ачым тайӧс гӧгӧрвоа, но кытысь нӧ уджсӧ босьтны?
— Сӧрӧм!
Ті том, дзоньвидза, вына морт и век аддзанныд уджтӧ, мед сӧмын окотитінныд.
Но ӧд ті дышӧсь, балуйтчӧмныд, кодӧсь!
Тіян дорысь, быттьӧ кабакысь, ӧвтӧ вина дукӧн!
Ті лы вемӧдзыд йиджтысьӧмныд ылӧдчӧмӧн да истрепайтчӧмныд и верманныд сӧмын лябны-корны да пӧръясьлыны!
Ті кӧ коркӧ и думыштчанныд уджӧ босьтчыны, сэки тіянлы вай канцелярия, русскӧй хор, маркёрство, кӧні эськӧ ті нинӧм эн вӧчӧй да пӧлучайтінныд эськӧ деньга!
А онӧ кӧсйӧй ті физическӧй уджӧн займитчыны?
Небось, онӧ мунӧй дворникавны либӧ фабрикаӧ!
Ті ӧд бурджыктор коранныд!
— Кыдзи ті сёрнитанныд, ей-богу... — шуис корысь да шога нюммуніс. — Кытысь нӧ меным физическӧй уджсӧ босьтны?
Приказчикӧ пырны меным сёр нин, сы вӧсна мый вузасьӧм кузя колӧ босьтчыны уджавны детинкасянь, дворникӧ менӧ некод оз босьт, сы вӧсна мый менӧ «тэӧн» оз позь шуны... а фабрикаӧ оз примитны, колӧ ремеслӧ тӧдны, а ме нинӧм ог тӧд.
— Сӧрӧм!
Ті век аддзанныд оправдайтчантор!
А абу-ӧ окота тіянлы пес поткӧдлыны?
— Ме ог ӧтказывайтчы, но ӧні и настӧящӧй пес поткӧдлысьясыс няньтӧг пукалӧны.
— Но, став весь олысьясыс тадзи сёрнитӧны.
Вӧзъян тіянлы, сэки ӧткажитчанныд.
Он-ӧ кӧсйӧй менсьым пес поткӧдлыны?
— Вайӧй, поткӧдла...
— Ладнӧ, видзӧдлам...
Вывті бур...
Сэні аддзам!
Скворцов тэрыба ноксис да, лёкысь кияссӧ ниртігтыр, кухняысь корис кухаркаӧс.
— Со, Ольга, — кухарка дінӧ шыасис сійӧ, — нуӧд тайӧ господинсӧ сарайӧ, да медым сійӧ пес поткӧдлас.
Киссьӧм паськӧма корысь лэптыштліс пельпомъяссӧ, быттьӧ нинӧм оз гӧгӧрво, да полӧмпырысь мӧдӧдчис кухарка бӧрся.
Сы походка серти вӧлі тыдалӧ, мый пес поткӧдлыны сійӧ сӧгласитчис эз сы вӧсна, мый вӧлі тшыг да кӧсйис заработайтыштны, а прӧстӧ самолюбие да яндзим вӧсна, кыдзи кывйӧн ылалӧм морт.
Тӧдчӧ вӧлі сідзжӧ, мый сійӧ вина юӧм вӧснаыс ёна слабмӧма, висьӧдчис да ньӧти эз вӧв окота уджавны.
Скворцов тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчис столӧвӧйӧ.
Сэсянь дворӧ видзӧдысь ӧшиньясӧд тыдаліс пес видзанін да ставыс, мый вӧчсис дворын.
Ӧшинь дорын сулалігӧн Скворцов аддзис, кыдзи кухарка да корысь петісны чёрнӧй ходӧд дворӧ да няйтӧсь лым вывті мӧдӧдчисны сарайлань.
Ольга, корысь вылӧ скӧра видзӧдігтыр да гырддзаяссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ вӧрӧдіг, локтіс сарай дорӧ, восьтіс томансӧ да лёкысь крапкис ӧдзӧссӧ.
«Тыдалӧ, ми торким бабасӧ кофе юӧмысь, — думайтіс Скворцов. — Ок ӧд, кутшӧм скӧр!»
Водзӧ сійӧ аддзис, кыдзи лже-учитель да лже-студент пуксис колода вылӧ да, кулакъяснас ассьыс гӧрд банбокъяссӧ пыкӧмӧн, мый йылысь кӧ думыштчис.
Баба шурк-шыбитіс сы кокъяс дорӧ чер, лёкысь сьӧвзис да, кыдзи позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны вомдоръяс вӧрӧм сертиыс, заводитіс видчыны.
Корысь кыскыштіс асланьыс ӧти пес плака, сувтӧдіс сійӧс ас водзас да полӧмпырысь сапкис черӧн.
Пес плакаыс катовтчыліс да пӧри.
Корысь бара кыскыштіс сійӧс асланьыс, пӧлялыштіс ассьыс кынмӧм кияссӧ да бара сӧтіс сэтшӧм видзчысьӧмӧн, быттьӧкӧ поліс колошисӧ сотӧмысь либӧ чуньяс керыштӧмысь.
Пес плакаыс бара пӧри.
Скворцовлӧн скӧрмӧмыс сайкаліс нин, да сылы неуна лои лӧсьыдтӧм да яндзим сыысь, мый сійӧ заставитіс балуйтчӧм, код да, гашкӧ, висьысь мортӧс кӧдзыдінын вӧчны сьӧд удж.
«Но, нинӧм, медым... — столӧвӧйысь кабинетӧ мунігӧн думыштіс сійӧ.
— Тайӧ ме сылы жӧ пӧльза вылӧ».
Час мысти локтіс Ольга да доложитіс, мый пессӧ поткӧдлӧма нин.
— На, сет сылы пӧлтинник. — шуис Скворцов. — Кӧсйӧ кӧ сійӧ, медым быд первой числӧӧ волӧ пес поткӧдлыны...
Уджыд век сюрас.
Киссьӧм паськӧма морт локтіс первой числӧӧ да бара нажӧвитіс пӧлтинник, кӧть ӧдва сулаліс кок йылас.
Та бӧрын сійӧ частӧ кутіс волыны дворӧ, да быдпӧрйӧ сылы сюрлі удж: то сійӧ чукӧртліс лым, то весавліс сарай пытшкӧс, то ковёръяс да матрацъяс вылысь пыркӧдліс бус.
Быд волігӧн сійӧ аслас уджысь пӧлучайтліс 20‒40 кӧпейка, да ӧтчыд весиг сылы сетісны важ гач.
Выль квартираӧ вуджигӧн Скворцов медаліс сійӧс отсасьны мебель тэчигӧн да новлігӧн.
Тайӧпӧрйӧ корысь вӧлі садь, зумыш да абу варов;
сійӧ муртса инмӧдчывліс мебельяс дінӧ, тыра додьяс бӧрся ветлӧдліс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн да весиг эз зіль кажитчыны уджалысьӧн, а сӧмын йӧжгылясис кӧдзыдысла да конфузитчыліс, кор извозчикъяс сералісны сылӧн вынтӧг ӧдва вӧрӧм вылын да благороднӧй косясьлӧм пальто вылын.
Новлысьӧм бӧрын Скворцов тшӧктіс корны сійӧс ас дінас.
— Но, ме аддза, менам кывъяс действуйтісны тіян вылӧ, — сылы ӧти чӧлкӧвӧй сетігӧн шуис сійӧ.
— Со тіянлы уджалӧмсьыд.
Ме аддза, ті садьӧсь и дасьӧсь уджавны.
Кыдзи тіянӧс шуӧны?
— Лушков.
— Ме, Лушков, верма ӧні тіянлы вӧзйыны мӧд удж, сӧстӧмджыкӧс.
Ті верманныд гижны?
— Верма.
— Сідзкӧ со тайӧ письмӧнас аски мунӧй менам ёрт дінӧ, да сійӧ тіянлы сетас переписка.
Уджалӧй, энӧ юӧй, энӧ вунӧдӧй сійӧтор, мый ме шулі тіянлы.
Прӧщайтлӧй!
Скворцов вӧлі дӧвӧлен сы вӧсна, мый мортӧс сувтӧдіс истина туй вылӧ, да меліа лапкӧдыштіс Лушковӧс пельпомӧдыс да прӧщайтчигас сетіс сылы кисӧ.
Лушков босьтіс письмӧсӧ, муніс да сэсся эз нин волы уджавны дворӧ.
Прӧйдитіс кык во.
Ӧтчыд, театральнӧй касса дінын сулалігӧн да билетысь мынтысигӧн, Скворцов аддзис ас дінсьыс ыж ку воротника да важмыштӧм нин котиковӧй шапкаа ичӧтик мортӧс.
Тайӧ мортыс полӧмпырысь корис кассирлысь галёркаӧ билет да билетысь мынтысис ыргӧн пятакъясӧн.
— Лушков, тайӧ ті? — юаліс Скворцов, кор тӧдмаліс, мый тайӧ мортыс коркӧ важӧн сылы пес поткӧдлывліс. — Но, кыдзи?
Мый вӧчлывланныд?
Бура овсьӧ?
— Нинӧм...
Ӧні служита нотариус ордын, пӧлучайта комын вит шайт.
— Но, и слава богу.
Зэв бур!
Радла тэ вӧсна.
Вывті, вывті рад, Лушков!
Ӧд ті кутшӧмкӧ ногӧн менам вежа пи.
Ӧд тайӧ ме тіянӧс настӧящӧй туй вылас веськӧді.
Помнитанныд, кыдзи тіянӧс чиршӧдлі, а?
Муртса ті сэки ме ордын му пырыс энӧ мунӧй.
Но, аттьӧ, голубчик, мый менсьым кывъясӧс энӧ вунӧдӧй.
— Аттьӧ и тіянлы, — шуис Лушков.
— Эг кӧ во сэки ме тіян ордӧ, пӧжалуй, ӧнӧдз эськӧ шуси учительӧн либӧ студентӧн.
Да, ті ордын спаситчи, гуысь петі.
— Вывті, вывті рад.
— Аттьӧ тіян бур кывъяссьыд да делӧсьыд.
Ті вывті бура сэки сёрнитінныд.
Ме аттьӧала и тіянӧс, и тіянлысь кухарканытӧ, мед ен сетас здоровье тайӧ бур, благороднӧй нывбабаыслы.
Ті вывті бура сёрнитінныд сэки, ме, дерт, кувтӧдз ог вунӧд тайӧс, но спаситіс менӧ, веськыда кӧ шуны, тіян кухарканыд — Ольгаыд.
— Кыдзи нӧ?
— А тадзи.
Вӧвлі, локтан тіян ордӧ пес поткӧдлыны, сійӧ и заводитас: «Ак тэ, пьянник!
Ӧкаяннӧй морт тэ!
И морыс оз лый тэнӧ!»
А сэсся пуксяс паныдӧн, шогӧ усьӧ, видзӧдӧ менам чужӧмӧ да лыддьӧдлӧ: «Шудтӧм морт тэ!
Абу тэнад гажыс таладор югыдас, да и мӧдар югыдас, пьянник, адын кутан сотчыны!
Коньӧр тэ!»
И пыр татшӧм сямӧн, тӧданныд-ӧ.
Мыйта сійӧ ме ради ассьыс вирсӧ портитіс да синвасӧ кисьтіс, ме тіянлы и шунысӧ ог куж.
Но главнӧйыс — ме пыдди пес поткӧдліс!
Ӧд ме, сударь, ті ордын ни ӧти пес плака эг поткӧдлы, а ставсӧ сійӧ!
Мыйла сійӧ менӧ спаситіс, мыйла ме вежси, сы вылӧ видзӧдігӧн, да дугді юны, ог вермы тіянлы объяснитны.
Сӧмын тӧда, мый сылӧн кывъясысь да благороднӧй поступокъясысь менам сьӧлӧмын лои вежсьӧм, сійӧ менӧ исправитіс, и некор ме тайӧс ог вунӧд.
Но кад, звонок нин сетӧны.
Лушков копыртчыліс да мӧдӧдчис галёркаӧ.
{Чехов А. П. (комиӧдіс Рочев Я. М.) @ Пемыдлун @ висьт @ А. П. Чехов. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 30‒34.}
ПЕМЫДЛУН
Еджгов юрсиа да паськыд банчукъяса, косясьлӧм пася да ыджыд сьӧд гын сапӧга том зон виччысис, кор земскӧй доктор приём помалӧм бӧрын больничаысь мӧдӧдчис квартираас, да полӧмпырысь матыстчис доктор дінӧ.
— Тіян дорӧдз, — шуис сійӧ.
— Мый тэныд?
Том зон кимӧдзнас ниртыштіс ассьыс нырсӧ улісянь выліӧ, видзӧдліс небеса вылӧ да сы бӧрын нин вочавидзис:
— Тіян дорӧдз...
Сэні тэ ордын, <ns>вашескоблородие</ns>, арестанскӧй палатаын менам Васька вок, Варвариноысь кузнеч...
— Да, и мый нӧ?
— Ме, сідзкӧ, Васькалӧн вок...
Батьлӧн ми кыкӧнӧсь: сійӧ — Васька, да ме — Кирила.
А миянысь кындзи, куим чой, а Васька гӧтыра, да челядь эмӧсь...
Йӧзыс уна, а уджавны некодлы...
Кузнечаын, тӧдан кӧ, кык во нин би эз ӧзтывны.
Ачым ме ситеч фабрикаын, кузнечавны ог куж, а бать кутшӧм уджалысь?
Не сӧмын, шуам, уджавны, морт ногӧн сёйны оз вермы, паньсӧ вом дортіыс бокӧ нуӧ.
— Мый нӧ тэныд месянь колӧ?
— Вӧч милӧсть, лэдз Васькаӧс!
Доктор шензьӧмпырысь видзӧдліс Кирила вылӧ да, ни ӧти кыв шутӧг, мӧдӧдчис водзӧ.
Том зон котӧрӧн ордйӧдіс сійӧс да уськӧдчис сы кок улӧ.
— Доктор, бур господинӧй! — синъяссӧ тэрыба лапйӧдліг да бара кимӧдзнас нырсӧ ниртыштӧмӧн кевмысис сійӧ. — Вӧч ен нога милӧсть, лэдз Васькаӧс гортӧ!
Заставит нэм чӧж енлы кевмыны!
Ваше благородие, лэдз!
Тшыгла ставныс куласны!
Мам лун-лун горӧн бӧрдӧ, Васькалӧн бабаыс горзӧ-бӧрдӧ... веськыда смерть!
Енъюгыд вылас эськӧ эг видзӧд!
Вӧч милӧсть, лэдз сійӧс, бур господинӧй!
— Да тэ бӧб али йӧймин? — сы вылӧ скӧра видзӧдігтыр юаліс доктор. — Кыдзи нӧ ме верма сійӧс лэдзны?
Сійӧ ӧд арестант!
Кирила бӧрддзис.
— Лэдз!
— Тьпу, чудак!
Кутшӧм нӧ менам эм право?
Тюрьмаса начальство ме али мый?
Сійӧс вайӧдісны ме ордӧ лечитны, ме лечита, а сійӧс лэдзны менам сэтшӧм жӧ правоыс, кутшӧм тэнӧ тюрьмаӧ пуксьӧдны.
Йӧй юр!
— Да ӧд сійӧс прӧстаысь пуксьӧдісны!
Первойсӧ судӧдзыс сійӧ, тӧдан, во острогын пукаліс, а ӧні, юавсьӧ, мый вӧсна пукалӧ?
Дерт нин, шуам, кодӧскӧ кӧ виис либӧ вӧвъяс гусявліс, а сійӧ ӧд сідзи дзик прӧстаысь веськалі.
— Вернӧ, но ме нӧ сэні мый?
— Пуксьӧдісны мужикӧс да асьныс оз тӧдны мыйысь.
Сійӧ вӧлі код, ваше благородие, нинӧм оз помнит да весиг батьлы пель бокас кучкис, кодъюрнас ассьыс банбоксӧ увйӧ чашнитӧма, а миян кык том мортлы — тӧдан, ковмӧма налы турецкӧй табак — кутӧмаӧсь сылы шуавны, медым сійӧ войнас накӧд армяшка лавкаӧ пыралас, табакла.
Кодъюрнад сійӧ, йӧйыд, кывзысьӧма.
Жугӧдӧмаӧсь найӧ эсійӧ, тӧдан, томансӧ, пырӧмаӧсь и давай шынйысьны.
Ставсӧ пузувтӧмаӧсь, стеклӧяссӧ жугӧдӧмаӧсь, пызьсӧ киськалӧмаӧсь.
Кодӧсь — мый шуан!
Но, пыр жӧ урядник... сідз да тадз, следователь дорӧ.
Дзонь во острогын пукалісны, а вежон сайын, средаӧ, куимнаннысӧ судитісны, карын.
Бӧрвыланыс ружьеа салдат... присягайтӧ народӧс.
А Васька ставсьыс медся омӧля вӧлі мыжа, а господа сідзи шуисны, мый сійӧ зачинщикыс.
Кыкнан том мортсӧ острогӧ, а Васькаӧс куим во кежлӧ арестантскӧй ротаӧ.
А мыйысь?
Думыштлы прамӧйджыка!
— Ме тані бара жӧ нинӧм ог вермы вӧчны.
Мун начальство дорӧ.
— Начальство ордад ме вӧлі нин.
Ветлі судӧ, кӧсйи прошение сетны, найӧ и прошениесӧ эз босьтны.
Вӧлі ме и станӧвӧй ордын, и следователь ордын вӧлі, и быдӧн шуӧны: абу менам делӧ!
Кодлӧн нӧ делӧыс?
А больничаас сэні тэысь ыджыдджык некод абу.
Мый кӧсъян, ваше благородие, сійӧс и вӧчан.
— Йӧй тэ! — ышловзис доктор. — Присяжнӧйяс кӧ мыждісны, то сэки нин нинӧм оз вермы вӧчны ни губернатор, ни весиг министр, а непӧштӧ станӧвӧй.
Весьшӧрӧ кевмысян!
— А коді судитіс?
— Господа присяжнӧй заседательяс...
— Кутшӧм нӧ тайӧ господа?
Миян жӧ мужикъяс вӧліны!
Андрей Гурьев вӧлі, Алёшка Хук вӧлі.
— Но, меным кӧдзыд тэкӧд сёрнитнысӧ...
Доктор ӧвтыштіс кинас да ӧдйӧ мӧдӧдчис аслас ӧдзӧслань.
Кирила заводитліс мунны сы бӧрся, но, кор аддзис, кыдзи крапкысис ӧдзӧс, сувтіс.
Минута дас сійӧ вӧрзьӧдчывтӧг сулаліс больничнӧй двор шӧрын да шапкаасьтӧгыс видзӧдіс докторскӧй квартира вылӧ, сэсся пыдісянь ышловзис, тэрмасьтӧг гыжйыштчис да муніс вороталань.
— Код дорӧ жӧ мунны? — туй вылӧ петігӧн броткис сійӧ. — Ӧти шуӧ — абу менам делӧ, мӧд шуӧ — абу менам делӧ.
Кодлӧн нӧ делӧ?
Тыдалӧ, кытчӧдз он мавтышт, нинӧм оз артмы.
Докторыс сёрнитӧ, а ачыс менам кулак вылӧ дугдывтӧг видзӧдӧ: ог-ӧ сет вит шайтаӧс?
Но, вокӧ, ме и губернаторӧдз воӧдча.
Дышиника кокъяссӧ лэпталіг да дзик прӧста дугдывтӧг ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдлывлігтыр сійӧ муртса кыссис туй кузя да, тыдалӧ, думайтіс, кытчӧ мунны...
Эз вӧв кӧдзыд, да сы кокъяс улын лымйыс муртса дзуртыштіс.
Сы водзын, верстджынйысь не ылынджык, мыльк вылын сулаліс ичӧтик уезднӧй кар, кӧні неважӧн судитісны сылысь воксӧ.
Веськыдвылын тыдаліс гӧрд вевта острог; сы пельӧсъясын вӧліны будкаяс.
Шуйгавылын тыдаліс карса гыӧртӧм ыджыд роща.
Ыджыдаліс чӧвлун, сӧмын бабьей кацавейкаа да зэв ыджыд картуза кутшӧмкӧ старик муніс водзвылын, кызіс да горӧдлывліс карлань вӧтлан мӧс вылӧ.
— Дед, видза олан! — стариккӧд ӧтвесьтӧ воӧм бӧрын шыасис Кирила.
— Видза олан...
— Вузавны нуӧдан?
— Ог, сідзи... — дышиника вочавидзис старик.
— Мещанин али мый?
Панісны сёрни.
Кирила висьталіс, мыйла сійӧ воліс больничаӧ да мый йылысь сёрнитіс докторкӧд.
— Сійӧ, дерт, докторыд тайӧ делӧястӧ оз тӧд, — сылы висьталіс старик, кор найӧ кыкнанныс пырисны карӧ.
— Сійӧ кӧть и барин, но велӧдчӧма лечитны быдсяма средствоясӧн, а медым тэныд настӧящӧй сӧвет сетны либӧ, шуам, протокол гижны, — сійӧ тайӧс оз вермы.
Та вылӧ особӧй начальство эм.
Мирӧвӧй да станӧвӧй ордын тэ вӧлін.
Найӧ сідзжӧ тэнад делӧ кузя нинӧм оз вермыны вӧчны.
— Кытчӧ нӧ мунны?
— Тіян крестьянскӧй делӧяс кузя медся главнӧйыс да та вылӧ индӧмаыс непременнӧй член.
Сы дінӧ и мун.
Господин Синеоков.
— Коді тай Золотовоын?
— Но да, Золотовоын.
Сійӧ тіян главнӧйыс.
Мыйкӧ кӧ тіян делӧ дінӧ касайтчана, то сылы паныд весиг исправниклӧн абу тыр право.
— Ылын, вокӧ, муннысӧ!..
Гашкӧ, верст дас вит, а то и унджык.
— Кодлы колӧ, сійӧ и сё верст мунас.
— Сійӧтӧ сідзи...
Прошение сылы сетны али мый?
— Сэні тӧдмалан.
Прошение кӧ, писарь тэныд пыр жӧ гижас.
Непременнӧй членлӧн эм писарь.
Дедкӧд торйӧдчӧм бӧрын Кирила сулалыштіс площадь шӧрын, думайтыштіс да карсьыс бӧр муніс.
Сійӧ шуис ветлыны Золотовоӧ.
Лун вит мысти, висьысьясӧс видлалӧм бӧрын квартираас бӧр мунігӧн, доктор бара аддзис дворсьыс Кирилаӧс.
Ӧні том зон эз нин вӧв ӧтнас, а кутшӧмкӧ косіник, зэв блед стариккӧд, коді маятник моз дугдывтӧг довкйӧдліс юрнас да тяпкӧдіс вомдоръяснас.
— Ваше благородие, ме бара тэнад милӧсть дінӧ! — заводитіс Кирила.
— Со батькӧд локтім, вӧч милӧсть, лэдз Васькаӧс!
Непременнӧй член весиг сёрнитны оз кӧсйы.
Шуӧ: «Мун весась!»
— Ваше высокородие! — тіралысь синкымъяссӧ лэптігмоз горшнас дзуртыштіс старик, — вӧчӧй милӧсть!
Ми гӧль йӧз, аттьӧавны огӧ вермӧ тіянӧс, но ковмас кӧ тіян милӧстьлы, Кирюшка либӧ Васька вермасны уджалыштны.
Медым уджалӧны.
— Уджалам! — шуис Кирилл да лэптіс кисӧ, быттьӧ кӧсйис сетны клятва.
— Лэдз!
Тшыгла куласны!
Горзӧмӧн горзӧны, ваше благородие!
Том зон тэрыба видзӧдліс бать вылас, нетшыштіс сійӧс соскӧдыс, да кыкнанныс найӧ, быттьӧ команда серти, уськӧдчисны докторлы кок вылӧ юрбитны.
Сійӧ ӧвтыштіс кинас да, бӧрас бергӧдчывтӧг, тэрыба муніс аслас ӧдзӧслань.
{Чехов А. П. (комиӧдіс Рочев Я. М.) @ Шуд @ висьт @ А. П. Чехов. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 35‒44.}
ШУД
Посвящайтсьӧ Я. П. Полонскийлы
Степвывса паськыд туй дорын, кодӧс шуисны ыджыд шляхӧн, узис ыж табун.
Видзисны сійӧс кык пастух.
Ӧтиыс, ар кӧкъямысдаса старик, пиньтӧм, дрӧжжитысь чужӧма, гырддзаяссӧ буса турун коръяс вылӧ пуктӧмӧн, кымыньӧн куйліс дзик туй дорас; мӧдыс — том зон, сук сьӧд синкымъяса да устӧм, мешӧк дӧраысь вурӧм паськӧма, кияссӧ юр улас пуктӧмӧн, куйліс гатшӧн да видзӧдіс небесаӧ, кӧні дзик сы чужӧм весьтын вӧлі нюжӧдчӧма Млечнӧй путь да вугралісны кодзувъяс.
Пастухъяс эз вӧвны ас кежаныс.
Насянь сыв сайын, туй вылӧ вольсассьӧм рӧмыдын, сьӧдвидзис седлӧалӧм вӧв, а сы дінын, седлӧ вылӧ лэдзчысьӧмӧн, сулаліс ыджыд сапӧга да дженьыдик пальтоа мужчина, тыдалӧ, господскӧй объездчик.
Веськыд да вӧрзьӧдчывтӧм фигура сертиыс, мода сертиыс, пастухъяскӧд да вӧлыскӧд обращайтчӧм сертиыс тӧдчис, мый тайӧ серьёзнӧй, рассудительнӧй, ассьыс дон тӧдысь морт;
весиг рӧмыд дырйи тӧдчис сылӧн военнӧй выправкаыс да сійӧ величаво-снисходительнӧй выражениеыс, коді лоӧ господа да управляющӧйяс дорӧ частӧ шыасьлӧмысь.
Ыжъяс узисны.
Небесалысь асыввыв юкӧнсӧ заводитіс нин вевттьыны кыа, и сылӧн руд фон вылын то ӧтилаын, то мӧдлаын тыдалісны узьтӧм ыжъяслӧн силуэтъяс; найӧ сулалісны да, юрнысӧ ӧшӧдӧмӧн, мый йылысь кӧ думайтісны.
Налӧн дыр нюжалана нюдз мӧвпъясыс, кодъясӧс чужтісны сӧмын паськыд степь йылысь да небеса йылысь, лун-войяс йылысь представлениеяс, тыдалӧ, ёна шензьӧдісны да угнетайтісны найӧс бӧбмытӧдзныс, и найӧ ӧні сулалісны, быттьӧ измӧмаӧсь, эз казявны ни ас дінсьыс бокӧвӧй мортсӧ, ни понъяслысь тӧждысьӧмсӧ.
Унзіля шынитӧв воздухын кыліс пыр ӧткодь шум, кодтӧг оз кольлыв степнӧй гожся вой; дугдывтӧг чирксісны чиркъяс, сьылісны квайтпаличьяс, да ыж чукӧрсянь верст сайын, сёнын, кыті визувтіс шор да кӧні быдмисны бадьяс, дышпырысь шутьлялісны том соловейяс.
Объездчик сувтіс, медым корны пастухъяслысь би — ӧзтыны каллянсӧ.
Сійӧ нинӧм шутӧг ӧзтіс каллянсӧ да куритіс помӧдз, сэсся ни ӧти кыв шутӧг гырддзанас мыджсис седлӧ вылӧ да думыштчис.
Том пастухлы сылӧн воӧмыс вӧлі веськодь;
сійӧ водзӧ куйліс да видзӧдіс небесаӧ, а старик дыр видзӧдіс объездчик вылӧ да юаліс:
— Абу-ӧ Макаровскӧй экономияысь Пантелей?
— Ме и эм сійӧ, — вочавидзис объездчик.
— Сійӧ жӧ, мися.
Эг тӧд — озырман.
Кытысь енмыс вайис?
— Ковылевскӧй участокысь.
— Ылысь.
Скопчина улӧ участоксӧ сетанныд?
— Разнӧй.
И скопчина улӧ, и арендаӧ, и бакча улӧ.
А ме, веськыда кӧ шуны, мельничаӧ ветлі.
Няйтчӧм еджыд кузь гӧна, ыджыд пӧрысь овчарка, кодлӧн синдоръясас да ныр дорас вӧліны гӧн клӧкъяс, зілис петкӧдлыны, мый сылы веськодь бокӧвӧйяслӧн воӧмыс, куимпӧв кымын спокойнӧя кытшовтіс вӧв гӧгӧр да, немвиччысьтӧг сибдӧм пӧрысь гӧлӧсӧн скӧрысь эргигтыр, уськӧдчис мышладорсяньыс объездчик вылӧ, мукӧд понъяс эз вермыны кутчысьны да чеччисны асланыс местаясысь.
— Эн лысьт, проклятӧй! — гырддза йылӧ кыпӧдчигмоз горӧдіс старик. — А, мед тэ чергӧдчан, пеж лов!
Кор понъяс ланьтісны, старик бӧр водіс важмозыс да спокойнӧй гӧлӧсӧн шуис:
— А Ковылиын, Вознесенье лунлы паныд, Ефим Жменя кувсьӧма.
Мед оз ло вой улӧ шуӧма, грек татшӧм йӧзсӧ казьтывны, пеж старик вӧлі.
Дерт, кывлін.
— Эг, эг кывлы.
— Ефим Жменя, Стёпка кузнечлӧн дядь.
Став матігӧгӧрыс сійӧс тӧдӧ.
Но и проклятӧй жӧ старик!
Ме сійӧс во квайтымын тӧда, сэксянь, кор царь Александрӧс, коді французӧс вӧтліс, Таганрогысь вӧвъясӧн Москваӧ нуисны.
Ми ӧтлаын ветлім покойник царӧс встречайтны, а сэки ыджыд шляхыс мунӧ вӧлі оз Бахмутӧ, а Есауловкаысь Городищеӧ, да сэні, кӧні ӧні Ковыли, дудач позъяс вӧліны — быд воськолын дудач поз.
Сэки на ещӧ ме казялі, мый Жменя душасӧ ассьыс губитӧма да сы пытшкын нечистӧй сила.
Ме тадзи чайта: кодкӧ кӧ мужицкӧй званиеа морт пыр ёнджыка чӧв олӧ, старукаяс делӧӧн занимайтчӧ да зільӧ ӧткӧн овны, то сэні этша бурторйыс, а Ефимка томысяньыс пыр чӧв олӧ и чӧв олӧ да тэ вылӧ кӧсӧя видзӧдӧ, век быттьӧ сійӧ чушъялӧ да гогйӧдлӧ юрсӧ, быттьӧ курӧг водзын петук.
Мед кӧ коркӧ сійӧ вичкоӧ ветліс, либӧ ывлаӧ том йӧзкӧд гуляйтны петавліс, либӧ кабакӧ пыравліс — эз вӧвлы сылӧн татшӧм модаыс, а пырджык ӧтнас пукалӧ либӧ старукаяскӧд вашкӧдчӧ.
Том на вӧлі, а пасечникӧ да бакчевникӧ нин медасьліс.
Вӧвлі, локтасны сы дінӧ бур йӧзыс бакча вылас, а сылӧн арбузъясыс да дыняясыс шутьлялӧны.
Ӧтчыд сійӧ кыйӧма йӧз дырйиыс сирӧс, а сирыс — го-го-го-го! серӧктӧма...
— Тайӧ овлӧ, — шуис Пантелей.
Том пастух бергӧдчис бок вылас да, ассьыс сьӧд синкымъяссӧ лэптӧмӧн, сюся видзӧдіс старик вылӧ.
— А тэ кывлін, кыдзи арбузъясыс шутьлялӧны? — юаліс сійӧ.
— Кывлыны эг кывлы, ен видзис, — ышловзис старик, — а йӧзыс висьтавлісны.
Нинӧм сэні торъяыс абу...
Окота лоӧ нечистӧй силалы, сэки и из заводитас шутьлявны.
Вӧляӧ лэдзӧм водзвылын миян куим лун да куим вой юргис скала.
Ачым кывлі.
А сирыд вак-вакӧн сераліс, сы вӧсна мый сир пыддиыс Жменя кутіс бессӧ.
Старик мыйкӧ уськӧдіс тӧдвылӧ.
Сійӧ ӧдйӧ пидзӧсчанясис да, кӧдзыдысь моз йӧжгыльтчигтыр, кияссӧ сосъясӧ нервнӧя сюйигмоз, бабаяслӧн кодь тэрыб сёрниӧн ныр улас боргис:
— Спасит да видз миянӧс, господьӧй!
Муна ме вӧлі ӧтчыд берегӧд Новопавловкаӧ.
Лӧсьӧдчӧ вӧлі чорыда зэрмыны, да сэтшӧм вӧлі тӧла, мый видз царица небеснӧйӧй, матушка...
Тэрмася ме мыйвынысь, видзӧда, а туй кузя, терновник кустъяс пӧвстті — терновникыс сэки вӧлі дзоридзалӧ — еджыд ӧш локтӧ.
Ме и думайта: кодлӧн тайӧ ӧшкыс?
Мыйла сійӧ татчӧ веськалӧма?
Мунӧ сійӧ, бӧжнас ӧвтчӧ да баксӧ му-у-у!
Сӧмын, эсійӧ, вокъяс, суӧді сійӧс, матыстчи сы дінӧ, а сійӧ, видзӧд жӧ! — сійӧ абу нин ӧш, а Жменя.
Свят, свят, свят!
Ме пернапасаси, а сійӧ видзӧдӧ ме вылӧ, дулӧдӧм син еджыдъяснас видзӧдӧ да броткӧ.
Ме вывті ёна повзи!
Мӧдӧдчим орччӧн, пола ме сылы кыв шуны, — йиркакылӧ-гымалӧ, чардбиыс небесасӧ вундалӧ, бадьясыс дзик ва бердӧдзыс куснясьӧны, — друг, вокъяс, накажит менӧ енмӧй, медым меным висьтасьтӧг кувны, туй вомӧныс котӧртӧ кӧч...
Котӧртӧ, сувтіс да морт моз шуӧ: «Видза оланныд, мужикъяс!»
Весась, проклятӧй! — горӧдіс старик кузь гӧна пон вылӧ, коді бара мӧдӧдчис кытшовтны вӧв гӧгӧр. — А, медым тэ пропадитан!
— Тайӧ овлывлӧ, — пыр на седлӧ вылӧ мыджсьӧмӧн шуис вӧрзьӧдчывтӧг сулалысь объездчик; тайӧс сійӧ шуис ньӧжйӧник, пыді гӧлӧсӧн, кыдзи сёрнитлӧны мыйкӧ йылысь зэв ёна думайтысь йӧз.
— Тайӧ овлывлӧ, — ёна серьёзнӧя да убеждённӧя шуис сійӧ выльысь.
— О, омӧлик вӧлі старик! — не сэтшӧм нин пӧся водзӧ висьталіс старик. — Вӧля сетӧм бӧрын во вит мысти сійӧс контораын став мирӧн розгаалісны, сэки сійӧ, медым, значит, ассьыс скӧрлунсӧ докажитны, босьтіс да и лэдзис став Ковыли вылӧ горш висьӧм.
Лыдтӧм-щӧттӧм сэки йӧзыс кулі, быттьӧ холера дырйи...
— А кыдзи сійӧ висьӧмсӧ лэдзис? — недыр чӧв олыштӧм бӧрын юаліс том пастух.
— Гӧгӧрвоана, кыдзи.
Сэні ыджыд вежӧр оз ков, мед сӧмын вӧлі окота.
Жменя йӧзсӧ гадюка госӧн мӧритіс.
А тайӧ сэтшӧм средство, мый не сӧмын госсьыс, весиг дуксьыс народыс кулӧ.
— Тайӧ вернӧ, — сӧгласитчис Пантелей.
— Кӧсйисны сійӧс сэки том йӧз вины, да старикъяс эз лэдзны.
Эз позь сійӧс винысӧ; сійӧ тӧдӧ вӧлі места, кӧні кладъяс эмӧсь.
А сыысь кындзи, ни ӧти лов эз тӧд.
Кладъяссӧ сэні загӧвӧритӧмаӧсь, сы вӧсна сюрас да он аддзы синъяснад, а Жменя аддзӧ.
Вӧвлі, мунӧ ю берегӧд либӧ вӧрӧд, а кустъяс да скалаяс улын биторъяс, биторъяс, биторъяс...
Сэтшӧм биторъяс, быттьӧкӧ сераысь.
Ме ачым аддзылі.
Ставӧн сэтшӧма виччысисны, мый Жменя индас йӧзыслы местаяссӧ либӧ ачыс кодъяс, а сійӧ — шулӧны, пон ачыс оз сёй и мукӧдъяслы оз сет — сідзи и куліс: ни ачыс эз кодйы, ни йӧзыслы эз петкӧдлы.
Объездчик ӧзтіс каллянсӧ да ӧти здук кежлӧ югдӧдліс ассьыс кузь уссӧ да ёсь, стрӧг, солиднӧй пырсӧ.
Светлӧн посньыдик кытшъяс чеччыштісны сы кияссянь картузлань, котӧртісны седлӧ вомӧн вӧв мыш вывті да вошисны пельяс дорас бурысьын.
— Тайӧ местаясын кладъясыс уна, — шуис сійӧ.
И, ньӧжйӧ тшынсӧ кыскыштӧм бӧрын, сійӧ видзӧдыштіс ас гӧгӧрыс, синсӧ веськӧдіс еджвидзысь асыввылӧ да содтіс:
— Долженӧсь лоны кладъяс.
— Мый и шуны, — ышловзис старик. — Став сертиыс тыдалӧ, мый эм, сӧмын, вокӧ, перйынысӧ найӧс некодлы.
Некод настоящӧй местаяссӧ оз тӧд, да ӧнія кад кежлӧ, артышт, став кладсӧ загӧвӧритӧма.
Медым сійӧ сюрис да медым сійӧс аддзыны, колӧ имеитны сэтшӧм талисман, а талисмантӧгыд нинӧм, зонмӧ, он вӧч.
Жменялӧн вӧліны талисманъяс, да сылысь ӧмӧй, лысӧм чӧртлысь, верман пычкыны?
Сійӧ и видзис найӧс сідзи, медым некодлы эз веськавны.
Том пастух кыссис стариклань воськов кык да, кулакъяснас юрсӧ пыкӧмӧн, синсӧ вештывтӧг мӧдіс видзӧдны сы вылӧ.
Ичӧт кагалӧн кодь полӧм да мыйкӧ тӧдмавны кӧсйӧм тӧдчисны сылӧн сьӧд синъясын да, кыдзи кажитчис рӧмыдас, том, грубӧй чужӧмлӧн гырысь чертаясыс кузяммисны да векняммисны.
Сійӧ сюся кывзіс.
— И писаниеясын гижӧма, мый кладъяс тані уна, — водзӧ висьталіс старик. — Та йылысь мый и сёрнитны... и сёрнитнысӧ нинӧм.
Ӧти новопавловскӧй старик-салдатлы Ивановкаын ярлык петкӧдлӧмаӧсь, кытчӧ печатайтӧма и места йывсьыс, и весиг кымын пуд зӧлӧтаыс, и кутшӧм дозйын;
важӧн эськӧ тайӧ ярлык сертиыс кладсӧ аддзисны, да сӧмын кладсӧ загӧвӧритӧма, он вермы сибӧдчыны.
— Мыйла нӧ, дед, он вермы сибӧдчыны? — юаліс том пастух.
— Колӧ чайтны, кутшӧмкӧ помка эм, салдатыс эз висьтав.
Загӧвӧритӧма...
Талисман колӧ.
Старик сёрнитіс сьӧлӧмсяньыс, быттьӧ туй морт водзын восьтіс душасӧ.
Уна да ӧдйӧ сёрнитны велавтӧмысла сійӧ ныр пырыс шуаліс, мыкталіс да, ассьыс тайӧ тырмытӧмторсӧ гӧгӧрвоӧмӧн, зілис мичмӧдны сійӧс юрнас, кияснас да косіник пельпомъяснас жестикулируйтӧмӧн;
стариклӧн быд вӧрзигӧн дӧра дӧрӧмыс чукырӧссьыліс да лыбліс, пельпомъяслань, тыдовтчыліс гожъялӧмысла да пӧрысьысла сьӧд мышкыс.
Старик нетшыштӧмӧн бӧр лэдзліс дӧрӧмсӧ, а сійӧ пыр жӧ бӧр пешкыльтчыліс пельпомъяс вылӧ.
Медбӧрын старик, быттьӧ сійӧс дзикӧдз дӧзмӧдіс кывзысьтӧм дӧрӧмыс, чеччис да мӧдіс шогпырысь висьтавны:
— Эм шуд, а мый сэсь тӧлкыс, кор сійӧс муӧ гуалӧма?
Сідзи и добраыс прӧста вошас, некутшӧм пӧльзатӧг, кыдзи йики либӧ ыж помёт!
А ӧд шудыс уна, сэтшӧм уна, зонмӧ, мый сійӧ эськӧ став округалы тырмис, да сійӧс оз аддзы ни ӧти лов!
Воас кад, мый сійӧс кодъясны панъяс либӧ казна мырддяс.
Панъяс заводитісны нин курганъяс кодйыны...
Казялісны!
Вежныс налӧн петӧ мужицкӧй шуд вылад!
Казна сідзжӧ та йылысь думайтӧ.
Законас сідзи гижӧма, мый кутшӧмкӧ мужик кӧ аддзас кладсӧ, то медым начальство дорӧ сійӧс вайӧдісны.
Но, тайӧс энлы — он виччысь!
Эм ырӧш, да он ньылышт!
Старик зывӧкпырысь серӧктіс да пуксис му вылӧ.
Объездчик сюся кывзіс да сӧглашайтчис, но, сы фигура выражение серти да чӧв олӧм серти, вӧлі тӧдчӧ, мый ставыс, мый висьталіс сылы старик, сылы эз вӧв выльтор, мый сійӧ важӧн нин та йылысь думайтліс да тӧдіс ёна унджык сы дорысь, мый тӧдіс старик.
— Аслам нэмын ме, колӧ шуны, дасысь кымын корсьлі шудсӧ, — яндысьыштӧмӧнмоз гыжъясигтыр шуис старик.
— Настӧящӧй местаясысь корсьлі, да, тыдалӧ, пыр веськавлі загӧвӧритӧм кладъяс вылӧ.
И бать менам корсьліс, и вок корсьліс — нинӧмсӧ эз аддзыны, сідзи и кулісны шудтӧг.
Менам воклы, Ильялы, царство небеснӧй сылы, манак висьтавлӧма, мый Таганрогын, крепостьын, ӧтилаын куим из улын эм клад да мый тайӧ кладсӧ загӧвӧритӧма, а сійӧ кадъясӧ — тайӧ вӧлі, помнита, комын кӧкъямысӧд воын — Матвеев Курганын армяшка оліс, талисманъяс вузавліс.
Илья ньӧбис талисман, сьӧрсьыс босьтіс кык том мортӧс да муніс Таганрогӧ.
Сӧмын, вокӧ, матыстчӧ сійӧ крепостьса индӧм места дорас, а дзик сэні сулалӧ ружьеа салдат.
Лӧнь воздухас степь кузя паськаліс шы.
Ылын мыйкӧ чорыда грыммуніс, швачкысис изйӧ да котӧртіс степь вывті: «тах! тах! тах! тах!»
Кор шыыс лӧнис, старик чуймӧмӧнмоз видзӧдліс вӧрзьӧдчытӧг веськодя сулалысь Пантелей вылӧ.
— Тайӧ шахтаясын бадья ори, — думыштӧм бӧрын шуис том пастух.
Югдӧ нин.
Млечнӧй путь бледӧдіс, вочасӧн сыліс лым моз и омӧля кутіс тӧдчыны.
Небесаыс лои букыд да гудыр, кор он рӧзнит, сӧстӧм сійӧ али дорвыв тупкысьӧма кымӧръясӧн, да сӧмын асыввылын яснӧй, глянцевитӧй визь серти да кӧнсюрӧ тӧдчысь на кодзувъяс серти гӧгӧрвоан, мыйын делӧыс.
Асъя первойя тӧвруыс кышӧдчытӧг, кольӧм вося турунсӧ ньӧжйӧник вӧрӧдігтыр, котӧртіс туй пӧлӧн.
Объездчик мездысис мӧвпъяссьыс да пыркнитіс юрнас.
Сійӧ кыкнан кинас вӧрӧдыштіс седлӧсӧ, видліс подпругасӧ да, быттьӧ вӧв вылас пуксьыны полӧм вӧсна, бара думыштчӧмӧн сувтіс.
— Да, — шуис сійӧ, — гырддзаыд матын, да он курччы...
Эм шуд, да вежӧрыс абу сійӧс корсьны.
И сійӧ бергӧдчис пастухъяслань.
Сылӧн стрӧг чужӧмыс вӧлі жугыль да серам петкӧдлана, быттьӧ разочаруйтчӧм мортлӧн.
— Да, сідзи и кулан, он аддзыв да он тӧдмав, кутшӧм сійӧ шудыс... — шуйга коксӧ стремялань лэптігмоз тэрмасьтӧг, лабутнӧя шуис сійӧ. — Кодъяс томӧсьджык, гашкӧ, и вермасны виччысьны, а миянлы и кад нин думайтнысӧ дугдыны.
Лысваӧн вевттьысьӧм кузь уссӧ шыльӧдігтыр сійӧ сьӧкыда пуксис вӧв вылӧ да сэтшӧм видӧн, быттьӧ вунӧдіс мыйкӧ либӧ помӧдз эз висьтав, синсӧ читкыртӧмӧн мӧдіс видзӧдны ылӧ.
Лӧзалысь ыліас, кӧні тыдалысь медбӧръя нӧрысыс сӧльнитчӧма руыскӧд, нинӧм эз вӧрзьыв: сторожевӧй да могильнӧй курганъяс, кодъяс сэн и тан чурвидзисны горизонт да помтӧм степь весьтын, видзӧдісны сурова да кӧдзыда;
вӧрзьытӧм да шыавтӧм курганъясын чувствуйтчисны нэмъяс да морт налы вӧлі дзик веськодь;
прӧйдитас ещӧ тысяча во, куласны уна миллиард морт, а найӧ пыр на кутасны сулавны, кыдзи сулалісны, кулӧмаяс йылысь ньӧти шогсьытӧг, ловъяясӧн интересуйтчытӧг, и ни ӧти лов оз кут тӧдны, мыйла найӧ сулалӧны да кутшӧм степнӧй тайна дзебӧны ас уланыс.
Садьмӧм грачьяс лӧня да ӧткӧн-ӧткӧн лэбалісны му весьтті.
Ни тайӧ кузь нэма лэбачьясыслӧн дыша лэбӧмын, ни асылас, коді ӧкуратнӧя волывлӧ быд сутки, ни степлӧн помтӧмлунын — нинӧмын эз тыдав смыслыс.
Объездчик шпыньмуніс да шуис:
— Со ӧд кутшӧм пасьтаыс, господи помилуй!
Мун да аддзы шудтӧ!
Сэні, — гӧлӧссӧ чинтӧмӧн да серьёзнӧй чужӧмӧн водзӧ сёрнитіс сійӧ, — сэні, тӧдӧмысь, гуалӧма кык клад.
Господа на йылысь оз тӧдны, а пӧрысь мужикъяслы, торйӧн нин салдатъяслы, на йылысь зэв бура тӧдса.
Сэні, кӧнкӧ тайӧ нӧрысас (объездчик индіс нагайканас бокӧ), коркӧ зэв нин важӧн разбойникъяс уськӧдчӧмаӧсь зӧлӧта тыра караван вылӧ; тайӧ зӧлӧтасӧ вӧлӧм нуӧны Петербургысь император Пётрлы, коді сэки Воронежын флот стрӧитіс.
Разбойникъяс виалӧмаӧсь ямщикъясӧс, а зӧлӧтасӧ гуалӧмаӧсь, да сэсся абу и аддзӧмаӧсь.
А мӧд кладсӧ миян донскӧй казакъяс гуалӧмаӧсь.
Дас кыкӧд воын найӧ помтӧм уна грабитӧмаӧсь французлысь быдсяма добрасӧ, эзысь да зӧлӧта.
Гортӧ бӧр локтіганыс туяс кылӧмаӧсь, мый начальство кӧсйӧ налысь мырддьыны став зӧлӧтасӧ да эзысьсӧ.
Начальстволы добрасӧ прӧстӧысь сетӧм пыдди найӧ, молодецъясыд, босьтӧмаӧсь дай гуалӧмаӧсь сійӧс, медым кӧть челядьныслы сюрас, а кытчӧ гуалӧмаӧсь — некод оз тӧд.
— Ме кывлі тайӧ кладъяс йывсьыс, — зумыштчӧмӧн нурбыльтіс старик.
— Да, — бара думыштчис Пантелей. — Сідз...
Ставӧн чӧв ланьтісны.
Объездчик думыштчӧмӧн видзӧдіс ыліӧ, шпыньмуніс да вӧрзьӧдіс поводсӧ; чужӧм вылас вӧлі век сэтшӧм жӧ выражение, быттьӧ вунӧдіс мыйкӧ либӧ эз висьтав помӧдз.
Вӧлыс дышпырысь мӧдӧдчис восьлӧн.
Воськов сё мунӧм бӧрын Пантелей решительнӧя пыркнитіс юрнас, мездысис думъяссьыс да, вӧвлы плетьӧн кучкӧм бӧрын, мӧдӧдчис мунны рӧдтӧмӧн.
Пастухъяс колины ас кежаныс.
— Тайӧ Макаровскӧй экономияысь Пантелей, — шуис старик. — Кӧзяйскӧй нянь-сов вылын олӧ, вонас сё ветымын шайт пӧлучайтӧ.
Образованнӧй морт...
Садьмӧм ыжъяс — ыжыс вӧлі тысяча куим гӧгӧр — неокотапырысь, нинӧм вӧчтӧмысла заводитісны йирны ляпкыдик, джынвыйӧ талялӧм турунсӧ.
Шондіыс эз на пет, но тыдалісны нин став курганъясыс да кымӧр кодь, ылын дӧлалысь ёсь йыла Саур-Могила.
Кайны кӧ тайӧ Могила вылас, то сы вывсянь тыдалӧ равнинаыс, сэтшӧм жӧ рӧвнӧй да помтӧм, кутшӧм небесаыс, тыдалӧны барскӧй усадьбаяс, немецъяслӧн да молоканалӧн хуторъяс, сиктъяс, а ёсь синма калмык весиг аддзас карсӧ да кӧрт туйвывса поездъяс.
Сӧмын сэсянь и тыдалӧ, мый свет вылас, чӧв олысь степь да нэмӧвӧйся курганъяс кындзи, эм мӧд олӧм, кодлы абу делӧыс гуалӧм шудӧдз да ыжъяслӧн мӧвпъясӧдз.
Старик ас дінсьыс кималасӧн корсис ассьыс «герлыгасӧ», выліладорас крука кузь бедь, да чеччис.
Сійӧ чӧв оліс да думайтіс.
Том пастух чужӧм вылысь абу на бырӧма кагалӧн кодь полӧмыс да любопытствоыс.
Сійӧ думайтіс кывлӧмтор йывсьыс да терпитны вермытӧг виччысис выль висьтъяс.
— Дед, — чеччиг да ассьыс герлыгасӧ босьтігмоз юаліс сійӧ, — а мый тэнад вокыд, Ильяыд, вӧчис салдатыскӧд?
Старик эз кыв юалӧмсӧ.
Сійӧ сідз-тадз видзӧдыштіс том пастух вылӧ да, вомдоръяснас тяпкӧдігтыр, вочавидзис:
— А ме, Санька, век думайта сійӧ ярлык йывсьыс, кодӧс Ивановкаын салдатыслы петкӧдлӧмаӧсь.
Пантелейлы ме эг висьтав, ен сыкӧд, а ӧд ярлыкас индӧма сэтшӧм места, мый весиг баба аддзас.
Тӧдан, кутшӧм места?
Озыр Балочкаын, тӧдан, сійӧ местаас, кӧні балкаыс дзодзӧг кок моз вожалӧ куим балкаӧ; сэні шӧр балкаас.
— Мый нӧ, кутан кодйыны?
— Видла шудӧс...
— Дед, а мый тэ кутан керны кладнас, кор аддзан сійӧс?
— Месӧ? — шпыньмуніс старик. — М-м!..
Сӧмын вот аддзыны, а то... петкӧдлі эськӧ ме сэки ставлы гаж...
Гм!..
Тӧда, мый вӧчны...
И старик эз вермы вочавидзны, мый сійӧ кутас вӧчны кладнас, аддзас кӧ сійӧс.
Нэмнас сы водзӧ тайӧ вопросыс тайӧ асылӧ, тыдалӧ, сувтіс первойысь, а легкомысленнӧй да веськодь чужӧм сертиыс тыдаліс, мый тайӧ вопросыс сылы абу важнӧй да сы кузя оз сулав думайтны.
А Санька юрын бергаліс ещӧ ӧти гӧгӧрвотӧмтор: мыйла кладсӧ корсьӧны сӧмын старикъяс да мыйла мувывса шудыс сійӧ йӧзыслы, кодъяс быд лун вермасны кувны пӧрысьысла?
Но тайӧ гӧгӧрвотӧмтор йывсьыс Санька эз сяммы юавны, да ӧдвакӧ эськӧ старик и вермис мыйкӧ вочавидзны сылы.
Мыччысис вӧсньыдик ру кодьӧн кытшалӧм зэв ыджыд виргӧрд шонді.
Югӧрыслӧн кӧдзыд на, паськыд полосаяс, лысваа турунын купайтчигтыр, нюжмасигтыр да долыдпырысь, быттьӧ кӧсйисны петкӧдлыны, мый тайӧ эз на дӧзмӧд найӧс, заводитісны вольсасьны му вылӧ.
Эзысь рӧма ёг турун, гӧлубӧй, виж дзоридзьяс, пӧлӧзнича — ставыс кыпыда дзирдалісны, шонділысь югӧрсӧ примитісны асланыс нюм пыдди.
Старик да Санька торйӧдчисны да сувтісны ыж табун ӧтар-мӧдар бокӧ.
Кыкнанныс сулалісны вӧрзьӧдчывтӧг, быттьӧ сюръяяс, видзӧдісны муӧ да думайтісны.
Первойыслӧн юрсьыс эз петавны шуд йылысь думъяс, а мӧдыс жӧ думайтіс сы йылысь, мый сёрнитісны войнас; сійӧс интересуйтіс эз ачыс шудыс, коді сылы вӧлі ковтӧм да гӧгӧрвотӧм, а морт шудлӧн фантастичностьыс да сказочностьыс.
Ыж сё дрӧгнитісны да кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм ёна повзьӧмла, сигнал серти моз, уськӧдчисны ыж табунсьыс бокӧ.
И Санька, быттьӧ ыжъяслӧн дыр нюжалана, нюдз думъясыс ӧти здук кежлӧ вуджлісны сылы, сідзи жӧ ёна повзьӧмӧн уськӧдчис бокӧ, но пыр жӧ кутіс асьсӧ да горӧдіс:
— Ок, ӧкаяннӧйяс!
Йӧйминныд, морыс тіянӧс оз лый!
А кор шондіыс, венны позьтӧм жар дыр кад кежлӧ кӧсйӧмӧн, кутіс пӧжны мусӧ, став ловъяыс, кодъяс войнас ветлӧдлісны да шыалісны, — джынвыйӧ унмовсисны.
Старик да Санька асланыс герлыгаясӧн сулалісны ыж табун ӧтар-мӧдар бокын, сулалісны, кыдзи молитва вылын факиръяс, вӧрзьӧдчывтӧг да сосредоточеннӧя думайтісны.
Найӧ дзикӧдз нин вунӧдісны ёрта-ёрт йылысь, да кыкнанныс олісны асланыс олӧмӧн.
Ыжъяс думайтісны жӧ...
{Чехов А. П. (комиӧдіс Рочев Я. М.) @ Ссылкаын @ висьт @ А. П. Чехов. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 45‒53.}
ССЫЛКАЫН
Пӧрысь Семён, кодӧс нимтісны Тӧлкӧвӧйӧн, да том татарин, кодӧс некод эз тӧд нимнас, пукалісны берег дорын бипур дінын; мукӧд куим перевозчикыс вӧліны керкаын.
Семён, ар квайтымына старик, косіник да пиньтӧм, но паськыд пельпомъяса да видзӧднысӧ дзоньвидза на, вӧлі код;
сійӧ эськӧ важӧн нин пырис узьны, но зептас вӧлі парта еджыд вина, да сійӧ поліс, мед эськӧ керкаса молодецъясыс эз корны сылысь винасӧ.
Татарин висис, мучитчис да, аслас киссьӧм паськӧмнас тубыртчӧмӧн, висьтавліс, кутшӧм бур овны Симбирскӧй губернияын да кутшӧм мича да тӧлка гӧтыр сылӧн коли гортас.
Татаринлы вӧлі ар кызь вит, эз унджык, а ӧні, бипурсянь усьысь би югӧр улын, сійӧ, блед, висьлӧс жугыль чужӧма, кажитчис детинкаӧн.
— Дерт, тані абу рай, — сёрнитіс Тӧлкӧвӧй. — Ачыд аддзан: ва, куш берегъяс, гӧгӧр сёй и сэсся нинӧм.
Ыджыдлун важӧн нин коли, а юӧд йи кылалӧ и талун асывнас лымъяліс.
— Омӧль! омӧль! — шуис татарин да повзьӧмӧн гӧгӧр видзӧдліс.
Воськов дас сайын визувтіс сьӧд, пемыд ю; сійӧ ропкис, сялькнитлывліс кырласьӧм сёй берегӧ да ӧдйӧ визувтіс кытчӧкӧ ылі мореӧ.
Дзик берег дорын сулаліс ыджыд сьӧд баржа, кодӧс перевозчикъяс шуисны «карбасӧн».
Ылын мӧдар берегын, кусліг да пӧртмасиг, змей моз кыссисны бияс: тайӧ сотісны кольӧм вося турун.
А би змейяс сайын бара вӧлі пемыд.
Кыліс, кыдзи неыджыд йи пластъяс зутшнитлывлӧны баржаӧ.
Уль руа, кӧдзыд...
Татарин видзӧдліс небесаӧ.
Кодзулыс сэтшӧм жӧ уна, кутшӧм сылӧн гортас, гӧгӧр сэтшӧм жӧ сап пемыд, но мыйкӧ оз тырмы.
Гортас, Симбирскӧй губернияын, дзик абу татшӧмӧсь кодзувъясыс да абу татшӧм небесаыс.
— Омӧль! омӧль! — выльысь шуис сійӧ.
— Велалан! — шуис Тӧлкӧвӧй да серӧктіс. — Ӧні тэ том на, йӧй, вомдоръясад йӧлыс на абу косьмӧма, да кажитчӧ тэныд йӧйру вӧснаыд, мый тэысь шудтӧмджык мортыс абу, а воас кад, ачыд шуан: мед жӧ эськӧ ставлы ен сетас татшӧм олӧмсӧ.
Тэ ме вылӧ видзӧдлы.
Недель мысти ямас ваыс, и тані лӧсьӧдам карбас, ті ставныд мунанныд Сибирӧд гуляйтны, а ме коля да кута ветлӧдлыны берегсянь берегӧ.
Кызь кык во нин тадзи ветлӧдла.
Лун и вой.
Сир да нельма ва пытшкас, а ме ва веркӧсас.
И слава богу.
Нинӧм меным оз ков.
Ен медым сетас быдӧнлы татшӧм олӧм.
Татарин лӧдсаліс бисӧ кос ньӧръясӧн, водіс би дорӧ матӧджык да шуис:
— Менам бать — висьысь морт.
Кор сійӧ кулӧ, мам да гӧтыр татчӧ воасны.
Кӧсйысисны.
— А мыйла тэныд мамыд да гӧтырыд? — юаліс Тӧлкӧвӧй. — Сӧмын йӧйталӧм, вокӧ.
Тайӧ тэнсьыд чӧртыс гудрӧдлӧ сьӧлӧмтӧ, мед пропадитас сійӧ.
Тэ сылысь эн кывзысь, проклятӧйлысь.
Эн сет сылы вӧля.
Сійӧ тэныд мӧдас баба йылысь, а тэ сылы паныд: ог кӧсйы!
Сійӧ тэныд вӧля йылысь, а тэ пыксьы да — ог кӧсйы!
Нинӧм оз ков!
Абу ни бать, ни мам, ни гӧтыр, ни вӧля, ни керка, ни карта!
Нинӧм оз ков, мед пропадитасны ставыс!
Тӧлкӧвӧй юыштіс бутылкасьыс да водзӧ висьталіс:
— Ме, вокӧ, абу прӧстӧй мужик, абу хамскӧй званиеысь, а дьяк пи да, кор Курскын вӧля вылын олі, сюртукӧн ветлӧдлі, а ӧні ачымӧс вайӧді сэтшӧмвыйӧдз, мый верма пасьтӧг узьлыны му вылас да турун сёйны.
И мед ен сетас быдӧнлы татшӧм олӧмсӧ.
Нинӧм меным оз ков, и некодысь ме ог пов, да сідзи ачымӧс гӧгӧрвоа, мый меысь озырджык да вӧльнӧйджык мортыс абу.
Мыйӧн менӧ ыстісны Россияысь татчӧ, ме первой лунсяньыс жӧ пыкси: нинӧм оз ков!
Чӧртыс меным и гӧтыр йылысь, и рӧдня йылысь, и вӧля йылысь, а ме сылы: нинӧм меным оз ков!
Эг сетчы и со, кыдзи аддзан, бура ола, ог норась.
А кодкӧ кӧ ньылыд мунас чӧртыслы да кӧть ӧтчыд кывзысяс сылысь, сійӧ вошас, сылы абу спасение: вӧяс нюрӧ дзик юр пыдӧсӧдзыс да оз вермы петны.
Непӧштӧ ті вок, йӧй мужик, но и благороднӧйяс да образованнӧйяс вошлӧны.
Во дас вит сайын Россияысь ыстісны татчӧ ӧти баринӧс.
Мыйкӧ сэні вокъясыскӧд абу ладмӧма да завещаниеас кутшӧмкӧ фальшивӧйтор вӧчӧма.
Шуӧны вӧлі, ачыс князьяс либӧ баронъяс пиысь, а гашкӧ и прӧста чиновникъяс пиысь — код сійӧс тӧдас!
Но, воис татчӧ бариныд да первой делӧ ньӧбис аслыс Мухортинскӧйын керка да му.
«Кӧсъя, шуӧ, аслам удж помысь овны, мырсьӧмӧн, сы вӧсна мый ме ӧні абу господин, а поселенец».
Мый нӧ, шуа, ен мед отсалас, бур делӧ.
Мортыс сійӧ сэки вӧлі том, зіль, тӧждысьысь; ачыс и ытшкис, и чери кыйис, и верзьӧмӧн верст квайтымын сайӧ ветлывліс.
Сӧмын вот омӧльтор: первой восяньыс жӧ кутіс ветлывны Гыриноӧ, почтӧвӧй контораӧ.
Сулалӧ, вӧвлі, менам карбасын да ышлолалӧ: «Эк, Семён, мыйкӧ дыр оз ыстыны гортысь меным деньгасӧ!»
Оз ков, шуа, Василий Сергеич, деньгаыс.
Мыйла сійӧ?
Ті важсӧ эновтӧй, вунӧдӧй, быттьӧкӧ сійӧ дзик эз и вӧвлы, быттьӧ сійӧ сӧмын вӧтӧн вӧвлі, а заводитӧй овны выльысь.
Энӧ кывзысьӧй, шуа, чӧртлысь, — сійӧ бурӧ оз вайӧд, петляӧн шыртыштас.
Ӧні тіянлы деньга, шуа, колӧ, а кольыштас кад и, видзӧдан да, мыйкӧ мӧдтор ковмас, а сэсся и ещӧ да ещӧ мыйкӧ.
Кӧсъянныд кӧ, шуа, аслыныд шуд, то медся войдӧр нинӧм эн кӧсйӧй.
Да...
Миянӧс кӧ нин тіянкӧд, шуа, судьбаыс чорыда ӧбидитіс, то нинӧм сылысь милӧсть корны да юрбитны сылы кок вылас, а колӧ ӧтдортны сійӧс да серавны сы вылын.
А то сійӧ ачыс кутас серавны.
Сідзи и шуа сылы...
Во-мӧд мысти ме вӧлі вуджӧда сійӧс таладор берегӧ, а сійӧ ниртӧ кияссӧ да сералӧ.
«Муна, шуӧ, Гыриноӧ гӧтырӧс встречайтны.
Жаль пӧ лоин меным, локті.
Сійӧ менам шань, бур».
А аслас радысла лолыс весиг оз шед, пӧсялӧма.
Вот, лун мысти мунӧ гӧтырыскӧд.
Шляпаа, том, мича дама; киас ичӧтик нывка.
И зэв уна быдпӧлӧс багажыс.
А менам Василий Сергеич бергалӧ сы дорын, быдногыс ошйысьӧ.
«Да, Семён вокӧ, и Сибирын йӧз олӧны!»
Но, думайта, ладнӧ, он мӧд радлыны.
И сэксянь, гашкӧ, быд вежон сійӧ кутіс Гыриноӧ ветлывны, тӧдмавны: эз-ӧ во Россияысь деньга.
Деньгаыд ковмис ок уна.
«Гӧтырӧй, шуӧ, ме ради тані Сибирын ассьыс томлунсӧ да мичлунсӧ губитӧ да, шуӧ, мекӧд шудтӧм олӧмсӧ юкӧ, и та вӧсна, шуӧ, ме должен сылы быдсяма удовольствиесӧ лӧсьӧдны...»
Медым барынялы гажаджык вӧлі, верӧсыс тӧдмасис чиновникъяскӧд да быдпӧлӧс йӧзкӧд.
А став тайӧ компаниясӧ, тӧдӧмысь, колӧ вердны да юктавны, да медым и <ns>фортепьян</ns> вӧлі да диван вылын кузь гӧна ичӧтик пон, — мед сійӧ пропадитас...
Ӧти кывйӧн шуны, роскошь, балуйтчӧм.
Барыня сыкӧд оліс недыр.
Кутшӧм али олӧм!
Сёй, ва, кӧдзыд, ни пуктас, ни фрукты абу, гӧгӧр необразованнӧй да код йӧз, некутшӧма оз кужны обращайтчыны, а сійӧ балуйтӧдӧм, столичнӧй дама...
Гӧгӧрвоана, гажтӧмчыны кутіс.
Да и верӧсыс, шуны кӧ, абу нин барин, а поселенец — абу нин сылы важся честьыс.
Во куим мысти, помнита, Успеньелы паныда войӧ горзӧны мӧдар берегсяньыс.
Карбасӧн ме вуджи сэтчӧ, видзӧда — барыня, ставнас тӧбсьӧма, а сыкӧд том господин, чиновникъяс пӧвстысь.
Тройка...
Вуджӧді ме найӧс таладорас, пуксисны — и казьтыв кыдзи шулісны!
Сы мында найӧс и аддзылім.
А асъядорыс Василий Сергеич скачитӧ параӧн.
«Эз-ӧ вудж, Семён, таті менам гӧтырӧй ӧчкиа господинкӧд?»
Вуджис, шуа, — корсь тӧвтӧ эрд вылысь!
Скачитіс сійӧ на бӧрся, сутки вит вӧтлысис.
А кор бӧрыннас ме вуджӧді сійӧс мӧдар берегас, сійӧ уськӧдчис паром вылӧ да мӧдіс юрнас песны пӧвъясас да лимзыны.
Шулі тай, мися, тэныд.
Серала да казьтыла сылы: «И Сибирын йӧз олӧны!»
А сійӧ ещӧ ёнджыка песӧ юрсӧ...
Сэсся сылы окота лои вӧля вылӧ петны.
Гӧтырыс Россияӧ муніс, и сылы, сідзкӧ, сэтчӧ окота лои мунны, медым сійӧс аддзӧдлыны да любовник киысь нетшыштны.
И кутіс сійӧ, вокӧ, пӧшти быд лун скачитлыны то почта вылӧ, то карӧ начальство дінӧ.
Ӧтарӧ прошениеяс ысталіс да сеталіс, медым сійӧс помилуйтісны да бӧр гортас лэдзисны, и висьтавліс сійӧ, сӧмын телеграммаяс вылас сылӧн мунӧма шайт кыксё.
Мусӧ вузаліс, керкасӧ жидъяслы заложитіс.
Ачыс дзормис, гӧрбыльтчис, чужӧм вылас вижӧдіс, быттьӧ чахоточнӧй.
Сёрнитӧ тэкӧд, а ачыс: кхе-кхе-кхе... и синваыс доршасьӧ.
Ноксис тадзи прошениеяснад во кӧкъямыс, а ӧні бара ловзис да гажмис: выль баловство думыштіс.
Нылыс, видзӧдтӧ, быдмис.
Видзӧдӧ сы вылӧ да любуйтчӧ вывті ёна.
А нылыс, веськыда кӧ шуны, нинӧм, ошкана: сьӧд синкымъяса, мичаник да збой.
Быд воскресеньеӧ батьыс сыкӧд ветлӧ Гыриноӧ вичкоӧ.
Сулалӧны кыкнанныс карбасын орччӧн, нылыс сералӧ, а батьыс сы вылысь синсӧ оз вештыв.
«Да, шуӧ, Семён, и Сибирын йӧз олӧны.
И Сибирын овлӧ шуд.
Видзӧдлы жӧ, шуӧ, кутшӧм менам нылыс!
Колӧ чайтны, мӧдӧс татшӧмсӧ и тысяча верст сайысь он аддзы».
Нылыд, шуа, бур, тайӧ збыль...
А ачым ас кежысь думайта:
«Энлы...
Ныв сійӧ том, вирыс ворсӧ, овны окота, а кутшӧм тані олӧм?»
И кутіс, вокӧ, нылыс гажтӧмчыны...
Косьмис-косьмис, дзикӧдз омӧльтчис да ӧні кок йывсьыс уси.
Чахотка.
Со тэныд и сибирскӧй шуд, мед сійӧс чӧртыс нуас, со тэныд и Сибирын йӧз олӧны...
Заводитіс батьыс дугдывтӧг докторъяс ордӧ ветлӧдлыны да вайӧдлывны найӧс ас ордас.
Мыйӧн кылас, мый верст кыксё либӧ куимсё сайын эм доктор либӧ тӧдысь, пыр и мунас сыла.
Ой, мыйта деньгасӧ докторъяс вылӧ видзӧма, а, ме ногӧн, бурджык нин юны тайӧ деньгасӧ...
Всё равно кулас.
Сійӧ дзик непременнӧ кулас, а батьыс сэки дзикӧдз пропадитас.
Гажтӧмысла джагӧдчас либӧ Россияӧ пышъяс — тайӧ тӧдӧмысь.
Пышъяс, а сійӧс кутасны, сэсся суд, катарга, плетьӧн накажитӧм...
— Бур, бур, — йирмӧгысла йӧжгыльтчиг нурбыльтіс татарин.
— Мый бур? — юаліс Тӧлкӧвӧй.
— Гӧтыр, ныв...
Медым катарга да медым гажтӧм, зато сійӧ аддзыліс и гӧтырсӧ и нывсӧ...
Тэ шуан, нинӧм оз ков.
Но нинӧмыс — омӧль!
Гӧтырыс оліс сыкӧд куим во — тайӧс сылы енмыс козьналіс.
Нинӧмыс — омӧль, а куим во — бур.
Кыдзи он гӧгӧрво?
Татарин тіраліс, кызмырдысь бӧрйӧдліс роч кывъяс, кодъясӧс сійӧ тӧдіс этша, да мыкталігтырйи мӧдіс сёрнитны сы йылысь, мый мед жӧ ен видзас ылын чужан мусянь висьмӧмысь, кулӧмысь да кӧдзыд сімӧм муӧ дзебӧмысь; сійӧ висьталіс сы йылысь, мый эськӧ гӧтырыс кӧ локтіс сы дінӧ кӧть ӧти лун кежлӧ да весиг ӧти час кежлӧ, то сійӧ эськӧ татшӧм шуд кузяыс примитіс кӧть кутшӧм мучитчӧм да аттьӧаліс эськӧ енмӧс.
Нинӧм дорысь бурджык ӧти шуда лун.
Та бӧрын сійӧ бара висьталіс, кутшӧм мича да тӧлка гӧтыр коли сылӧн гортас, сэсся, кыкнан кинас юрас кутчысьӧмӧн, сійӧ бӧрддзис да кутіс эскӧдны Семёнӧс, мый сійӧ нинӧмысь абу мыжа да прӧста мучитчӧ.
Сылӧн кык вок да дядьыс нуисны мужиклысь вӧвъяссӧ да муртса эз кувтӧдзыс нӧйтны старикӧс, а обществоыс эз сӧвесть серти судит, вӧчис сэтшӧм приговор, код серти Сибирӧ мунісны куимнан вокыс, а дядьныс, озыр морт, коли гортас.
— <ns>Ве-е-лалан</ns>! — шуис Семён.
Татарин чӧв ланьтіс да бӧрдӧм синъяссӧ дулӧдіс би вылӧ;
чужӧмыс петкӧдліс падмӧм да повзьӧм, быттьӧкӧ сійӧ век на оз гӧгӧрво, мыйла сійӧ тані, пемыдінын да уль руа местаын, бокӧвӧй йӧз дінын, а абу Симбирскӧй губернияын.
Тӧлкӧвӧй водіс би дорас, мый вылӧ кӧ шпыньмуніс да джын гӧлӧсӧн нюжӧдіс сьыланкыв.
— Нылыслы нӧ кутшӧм долыдлун батьыскӧд? — недыр мысти водзӧ сёрнитіс сійӧ. — Батьыс сійӧс радейтӧ, радуйтчӧ сы вылӧ, тайӧ збыль; но, вокӧ, сыысь виччысьны жӧ колӧ: стрӧг старик, крут старик.
А том нывъяслы оз стрӧглун ков...
Налы колӧ лелькуйтӧм да ха-ха-ха, да хи-хи-хи, духи да помада.
Да...
Эк, делӧяс, делӧяс! — ышловзис Семён да сьӧкыда чеччис. — Вина ставыс быри, сідзкӧ, узьны кад.
А? Муна, вокӧ...
Ӧткӧн кольӧм бӧрын татарин кос росъясӧн лӧдсаліс бипурсӧ, водіс да, би вылас видзӧдігтыр, кутіс думайтны рӧднӧй сикт йывсьыс да аслас гӧтыр йылысь;
воліс эськӧ мед гӧтырыс кӧть тӧлысь кежлӧ, кӧть лун кежлӧ, а сэсся, окота кӧ, мед и бӧр мунас!
Нинӧм дорысь бурджык тӧлысь либӧ весиг лун.
Но гӧтырыс кӧ вӧчас сідзи, кыдзи кӧсйысис, да воас, то мыйӧн сійӧс кутас вердны?
Кӧні сійӧ мӧдас тані овны?
— Нинӧм кӧ абу сёйнысӧ, то кыдзи олан? — гораа юаліс татарин.
Вой и лун гребйӧн уджалӧмысь сылы ӧні мынтісны сӧмын дас кӧпейкаӧн сутки;
правда, вуджалысьяс сетлісны чай вылӧ да вина вылӧ, но мукӧд перевозчикъясыс юклісны став доходсӧ ас костаныс, а татаринлы нинӧм эз сетлыны да сӧмын серавлісны сы вылын.
А нуждаысла тшыгъялан, кынман, страшнӧ...
Ӧні эськӧ, кор став тушаыд висьӧ да тіралӧ, мунны керкаӧ да водны узьны, но сэні шебрасьнысӧ нинӧмӧн да берегын дорысь кӧдзыдджык; тані нинӧмӧн жӧ шебрасьнысӧ, но век жӧ кӧть позьӧ бипур пестыны...
Вежон мысти, кор ваыс дзикӧдз ямас да тані лӧсьӧдасны карбас, став перевозчикъяс, Семёнысь кындзи, лоӧны сэсся ковтӧмӧсь, и татарин кутас ветлӧдлыны сиктысь сиктӧ да корны милӧстина да удж.
Гӧтырыслы сӧмын на дас сизим арӧс; сійӧ мича, нежитӧма, яндысьысь, — неужели и сійӧ кутас ветлӧдлыны сиктъясӧд восьса чужӧмӧн да корны милӧстина?
Оз, та йылысь весиг думыштнысӧ страшнӧ...
Вӧлі югдӧ нин; мичаа мӧдіс тӧдчыны баржа, ва вылын бадь кустъяс да посньыдик гыяс, а бӧрвылӧ видзӧдлан — сэні сёя крут кыр, уліас гӧрдов идзасӧн вевттьӧм керка, а вылынджык муртса лепитчӧмаӧсь сиктса керкаяс.
Сиктын кыліс нин петукъяслӧн чуксасьӧмыс.
Рыжӧй крут сёй кырйыс, баржаыс, юыс, бокӧвӧй омӧль йӧзыс, тшыглуныс, кӧдзыдыс, висьӧмъясыс — вермас лоны, ставыс тайӧ збыльвылас абу.
Колӧ чайтны, ставыс тайӧ сӧмын вӧт, — думайтіс татарин.
Сійӧ чувствуйтіс, мый узьӧ, да кыліс ассьыс шкоргӧмсӧ...
Дерт, сійӧ гортас, Симбирскӧй губернияын, да сулалӧ сӧмын сылы шуны гӧтырсӧ нимнас, кыдзи сійӧ шыасяс; а орчча комнатаас мамыс...
Но кутшӧм страшнӧй вӧтъяс овлӧны!
Мыйла найӧ?
Татарин нюммуніс да восьтіс синъяссӧ.
Кутшӧм ю тайӧ?
Волга?
Лымъяліс.
— <ns>Тат-чӧ</ns>! — кодкӧ горзіс мӧдар берегын. — <ns>Карба-а-ас</ns>!
Татарин паляліс да муніс садьмӧдны ёртъяссӧ, медым вуджны мӧдар берегас.
Мунігмозныс киссьӧм тулупъяс пасьталіг, унйылысь чирӧм гӧлӧсъясӧн ёрччиг да кӧдзыдысла йӧжгылясигтыр мыччысисны берег вылын перевозчикъяс.
Узьӧм бӧрад юыс, кысянь ӧвтіс лыӧдз йиджтысьысь йирмӧг, тыдалӧ, кажитчис налы зывӧкӧн да шуштӧмӧн.
Тэрмасьтӧг найӧ чеччыштісны карбасӧ...
Татарин да куим перевозчик кутчысисны паськыд лопта кузь гребъясӧ, кодъяс рӧмыдас вӧліны рак клешняяс кодьӧсь.
Семён кынӧмнас лэдзчысис кузь руль вылӧ.
А мӧдар берегын пыр на горзісны да кыкысь лыйисны револьверысь, тыдалӧ, думайтісны, мый перевозчикъяс узьӧны либӧ мунісны сиктӧ, кабакӧ.
— Ладнӧ, удитан! — Тӧлкӧвӧй шуис сэтшӧм морт моз, коді убедитчӧма, мый свет вылас нинӧмла тэрмасьнысӧ, — всё равно пӧ тӧлк оз босьт.
Сьӧкыд укшаль карбас торъяліс берег дорысь да мӧдӧдчис бадь кустъяс костті, да сӧмын сы серти, мый баддьыс ньӧжйӧник мунӧ бӧрлань, тӧдчис, мый карбасыс оз сулав ӧти места вылын, а водзӧ мунӧ.
Перевозчикъяс тэрмасьтӧг, ӧттшӧтш, сыныштлісны гребъяснас;
Тӧлкӧвӧй кымыньӧн куйліс руль вылын да, воздухас кытшджын вӧчалігтыр, лэбаліс ӧтар бортсяньыс мӧдарас.
Рӧмыдас кажитчис, быттьӧ йӧзыс пукалісны кутшӧмкӧ кузь лапаяса допотопнӧй животнӧй вылын да сы вылын вуджисны гажтӧм кӧдзыд странаӧ, буретш сійӧ странаас, кодӧс мукӧддырйи аддзывлан шуштӧм вӧт дырйи.
Прӧйдитісны бадьяссӧ, петісны ю шӧрланьыс.
Мӧдар берегын кылісны нин зутшкӧдчӧмсӧ, гребъяслысь ӧтмоза клеснитлӧмъяссӧ да горзісны: «Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!»
Коли ещӧ минута дас, и карбасыс сьӧкыда зургысис пристаньӧ.
— И ӧтарӧ сапкӧ, и ӧтарӧ сапкӧ! — чужӧм вывсьыс лымсӧ чышкалігмоз броткис Семён. — И, енмыс тӧдӧ, кытысь сійӧ усьӧ!
Мӧдар берегын виччысис руч ку полушубока да еджыд ыж ку шапкаа косіник, неыджыд тушаа старик.
Сійӧ сулаліс вӧвъясысь бокланьын да местасьыс эз вешйыв; чужӧм вылас вӧлі зумыш, сосредоточитчӧм выражениеа, быттьӧ кӧсйис мыйкӧ уськӧдны тӧдвылас да скӧраліс аслас кывзысьтӧм паметь вылас.
Кор Семён матыстчис сы дінӧ да нюмъялігтыр пӧрччис шапкасӧ, то сійӧ шуис:
— Анастасьевкаӧ тэрмася.
Нывлы бара омӧль лои, а Анастасьевкаӧ, шуӧны, выль докторӧс назначитӧмаӧсь.
Карбасӧ пыртісны тарантас да бӧр мӧдісны вуджны.
Сійӧ мортыс, кодӧс Семён шуис Василий Сергеичӧн, вуджигчӧжыс сулаліс вӧрзьывтӧг, кыз паръяссӧ топӧдӧмӧн да ӧтилаӧ видзӧдігтыр; кор ямщик юаліс, позьӧ оз сы дырйи куритчыны, сійӧ нинӧм эз вочавидз, быттьӧ эз кыв.
А Семён, кынӧмнас руль вылӧ водӧмӧн куйлігтыр, серампырысь видзӧдіс сы вылӧ да шуаліс:
— И Сибирын йӧз олӧны.
О-олӧны!
Тӧлкӧвӧйлӧн чужӧмыс вӧлі нимкодь, быттьӧ сійӧ мыйкӧ докажитӧма да радуйтчӧ, мый артмис буретш сідзи, кыдзи сійӧ думайтліс.
Руч ку полушубока мортлӧн коньӧр кодь, беспомощнӧй вид вӧснаыс сылы, тыдалӧ, вӧлі ёна долыд.
— Няйт ӧні муннысӧ, Василий Сергеич, — шуис сійӧ, кор берегын доддялісны вӧвъяссӧ. — Виччысьлінныд эськӧ ещӧ вежон кык, косьмышттӧдзыс.
А то эськӧ мед и дзик энӧ ветлӧй...
Ветлӧмсьыс кӧ эськӧ мед кӧть кутшӧмкӧ тӧлк вӧлі, а то, асьныд тӧданныд, йӧзыс нэмсӧ ветлӧдлӧны, и войын и лунын, а век некутшӧм тӧлктӧг.
Збыльысь!
Василий Сергеич кыв ни джын шутӧг сетіс вина вылӧ, пуксис тарантасӧ да муніс водзӧ.
— Со, докторла гӧнитіс! — кӧдзыдысла йӧжгылясиг шуис Семён. — Да, корсь настӧящӧй доктортӧ, суӧд тӧвтӧ эрд вылысь, кватит чӧртӧс бӧжӧдыс, мед тэ пропадитан!
Со ӧд кутшӧм чудакъяс, господьӧй, прӧстит менӧ грешнӧйӧс!
Татарин матыстчис Тӧлкӧвӧй дорӧ да, сы вылӧ ненавистьӧн да зывӧка видзӧдігтыр, тіраліг да аслас омӧля тӧдан роч сёрниӧ татарскӧй кывъяс содталігтыр, заводитіс:
— Сійӧ бур... бур, а тэ — омӧль!
Тэ омӧль!
Баринлӧн бур душа, зэв бур, а тэ зверь, тэ омӧль!
Барин ловъя, а тэ кулӧмыд...
Ен лӧсьӧдӧма мортӧс, мед ловъя вӧлі, мед и радлун вӧлі, и гажтӧмчӧм вӧлі, и шоглун вӧлі, а тэ кӧсъян нинӧм, сідзкӧ тэ абу ловъя, а из, сёй!
Излы колӧ нинӧм и тэныд нинӧм...
Тэ из — и енмыс тэнӧ оз радейт, а баринӧс радейтӧ!
Ставӧн серӧктісны; татарин зывӧктӧмӧн кӧрліс чужӧмсӧ, ӧвтыштіс кинас да, аслас сырилетки паськӧмнас гартчигтыр, муніс бипур дорӧ.
Перевозчикъяс да Семён довгисны керкаӧ.
— Кӧдзыд! — идзас вылӧ нюжӧдчигмоз, кодӧн вӧлі вольсалӧма ӧбсыр сёй джоджсӧ, сибдӧм гӧлӧсӧн шуис ӧти перевозчик.
— Да, кӧдзыд! — сӧгласитчис мӧд. — Каторжнӧй олӧм!..
Ставӧн водалісны.
Ӧдзӧссӧ восьтіс тӧлыс, и керка пытшкӧ сявкнитіс лым.
Некодлы эз вӧв окота чеччыны да пӧдлавны ӧдзӧс: вӧлі кӧдзыд да дыш.
— А меным лӧсьыд! — унмовсигас шыасис Семён. — Ен мед сетас быдӧнлы татшӧм олӧмсӧ.
— Тэ, тӧдса, сизимысь каторжнӧй.
Тэнӧ и чӧртъяс нинӧм оз вермыны вӧчны.
Ывлаысь кылісны пон омлялӧм кодь шыяс.
— Мый тайӧ?
Коді тайӧ сэні?
— Тайӧ татарин бӧрдӧ.
— Со ӧд...
Чудак!
— <ns>Ве-елалас</ns>! — шуис Семён да пыр жӧ унмовсис.
Регыд мысти унмовсисны и мукӧдыс.
А ӧдзӧсыс сідзи и коли пӧдлавтӧг.
{Чехов А. П. (комиӧдіс Рочев Я. М.) @ Выль дача @ висьт @ А. П. Чехов. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 54‒67.}
ВЫЛЬ ДАЧА
I
Обручаново сиктсянь куим верст сайын вӧлі стрӧитӧны зэв ыджыд пос.
Джуджыд кыр йылын сулалысь сиктсянь тыдаліс сылӧн решёткаяса остовыс, и руа поводдя дырйи да тӧвся лӧнь лунъясӧ, кор сылӧн вӧсни кӧрт стрӧпилӧясыс да став вымосткиясыс вӧлі вевттьысьӧмаӧсь пужйӧн, сійӧ вӧлі живописнӧй да весиг кажитчис фантастическӧйӧн.
Сиктӧдыс кокньыдик гуляйтан телегаӧн либӧ коляскаӧн мунлывліс поссӧ стрӧитысь инженер Кучеров, паськыд пельпомъяса, тошка, небыд куснясьӧм фуражкаа кыз мужчина;
корсюрӧ праздникъяс дырйи волывлісны босякъяс, кодъяс уджалісны пос стрӧитанінын;
найӧ корлісны милӧстина, серавлісны бабаяс вылын да мыйсюрӧ гусявлісны.
Но тайӧ вӧвлі шоча; векджык лунъясыс кольліны лӧня да спокойнӧя, быттьӧкӧ пос стрӧитӧмыс эз и вӧв, да сӧмын рытъяснас, кор пос дорын сотчисны бипуръяс, тӧлыс муртса вайліс босякъяслысь сьылан горсӧ.
И лунъяснас корсюрӧ кывлывліс металлическӧй нор шы: дон... дон... дон...
Коркӧ инженер Кучеров дорӧ воис сылӧн гӧтырыс.
Сылы сьӧлӧм вылас воисны ю берегъясыс да мича веж долинаыс, кӧні вӧліны сиктъяс, вичкояс да гуляйтісны стадояс, и сійӧ кутіс тшӧктыны верӧсыслы ньӧбны ичӧтик му участок да стрӧитны сэтчӧ дача.
Верӧсыс кывзысис гӧтырыслысь.
Ньӧбисны кызь десятина му да джуджыд берегдорса эрд вылӧ, кӧні войдӧр йирсьылісны обручановскӧй мӧсъяс, стрӧитісны террасаа, балконъяса, башняа да шпиля кык судта керка; шпиль йылас воскресенье лунъясӧ лэптывлісны флаг; керкасӧ стрӧитісны тӧлысь куимӧн да сэсся тӧвбыд садиталісны гырысь пуяс, и кор воис тулыс да гӧгӧр ставыс вежӧдіс, выль усадьбаын вӧліны нин аллеяяс, садовник да еджыд фартука кык рабочӧй луасисны керка дорын, уджаліс фонтан да сэтшӧм югыда дзирдаліс зеркальнӧй шарыс, мый видзӧдігад синъясыд доймисны.
И тайӧ усадьбалӧн вӧлі нин ним: Выль дача.
Май тӧлысь помын, мича шоныд асылӧ, Обручановоӧ татчӧсса кузнеч Родион Петров ордӧ вайӧдісны дорны кык вӧлӧс.
Тайӧ Выль дачаысь.
Вӧвъясыс вӧліны лым кодь еджыдӧсь, стройнӧйӧсь, ёнӧсь да пӧшти дзик ӧткодьӧсь.
— Дзик юсь кодьӧсь! — шензигтыр на вылӧ видзӧдіс Родион.
Сылӧн Степанида гӧтырыс, челядьыс да внукъясыс петісны ывлаӧ, медым видзӧдлыны.
Ньӧжйӧникӧн чукӧрмисны йӧз.
Локтісны Лычковъяс ая-пиа, кыкнанныс нэмыс тоштӧмӧсь, пыктӧм чужӧмаӧсь да шапкатӧмӧсь.
Локтіс и Козов, векни кузь тошка, крука беддя, ыджыд тушаа косіник старик;
сійӧ ӧтарӧ мигайтіс мудер синъяснас да серампырысь нюмъяліс, быттьӧкӧ мыйкӧ тӧдіс.
— Сӧмын и еджыдӧсь, а мый наысь тӧлкыс? — шуис сійӧ. — Верд менсьым вӧвъясӧс зӧрйӧн, татшӧм жӧ шыльыдӧсь лоӧны.
Доддявны эськӧ найӧс гӧр помӧ да плетьӧн...
Кучер сӧмын зывӧка видзӧдліс сы вылӧ, но ни ӧти кыв эз шу.
Кузнечаын би пестігкості кучерыс, папирос куритігмоз, висьтавліс.
Мужикъяс тӧдмалісны сысянь уна подробностьяс: сылӧн господаыс озырӧсь;
барыня Елена Ивановна водзджык, верӧссайӧ петтӧдзыс, гӧля олӧма Москваын, гувернанткаын;
сійӧ бур сьӧлӧма, жалитӧ йӧзӧс да радейтӧ отсавны гӧльяслы.
Выль имениеын, висьтавліс кучер, оз кутны ни гӧрны, ни кӧдзны, а кутасны сӧмын прӧста овны, овны сӧмын сы могысь, медым лолавны сӧстӧм воздухнас.
Кор сійӧ помаліс да бӧр нуӧдіс вӧвъяссӧ, на бӧрся вӧтчис челядь чукӧр, увтісны понъяс, да Козов, сы бӧрся видзӧдігтыр, серампырысь мигнитлывліс.
— Аддзысьӧмаӧсь жӧ помещикъяс! — шуаліс сійӧ. — Керка стрӧитісны, вӧвъяс лӧсьӧдісны, а аслыныс, небось, сёйнысӧ нинӧм.
Аддзысьӧмаӧсь помещикъяс!
Козовлы кыдзкӧ сразу мустӧмӧсь лоины и выль усадьбаыс, и еджыд вӧвъясыс, и шыльыд мича кучерыс.
Козов вӧлі ӧтка морт, дӧвеч; оліс сійӧ гажтӧма (уджавны сылы мешайтіс кутшӧмкӧ висьӧм, кодӧс сійӧ шуліс то грыжаӧн, то ковйӧн), сёйӧм-юӧм вылас деньгасӧ пӧлучайтліс писяньыс, коді служитліс Харьковын кондитерскӧйын, да водз асывсянь сёр рытӧдз шӧйтіс берег кузя либӧ сиктӧд, да аддзывліс кӧ, например, мый мужик вайӧ кер либӧ вугралӧ чери, то шуавліс: «тайӧ конда, сісь», либӧ: «татшӧм поводдя дырйиыд оз сёй».
Засуха дырйи шулывліс, мый зэр оз ло кӧдзыдъяс пуксьытӧдз, а кор зэравліс, сэки шулывліс, мый ӧні ставыс сісьмас муяс вылын, ставыс вошӧ.
И сэки пыр мигайтлывліс, быттьӧ тӧдіс мыйкӧ.
Усадьбаын рытъяснас дзирдавлісны бенгальскӧй бияс да ракетаяс, да Обручаново дорті прӧйдитліс гӧрд ичӧтик пӧнаръяса, паруса пыж.
Ӧтчыд асылын сиктӧ воис инженерлӧн гӧтырыс — Елена Ивановна — ичӧт нылыскӧд пемыд гнедӧй пара пониӧн, виж кӧлесаяса коляскаын; кыкнанныс, мамыс и нылыс, вӧліны пельяслань кусыньтӧм паськыд дора идзас шляпааӧсь.
Тайӧ вӧлі буретш куйӧд петкӧдан кадӧ, да кузнеч Родион, кузь тушаа, косіник старик, шапкатӧм, кӧмтӧм, пельпом вылас вилаа, сулаліс аслас няйт, зэв мисьтӧм телега дорын да шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс понияс вылӧ, да чужӧм сертиыс тӧдчис, мый сійӧ водзджыксӧ некор на абу аддзывлӧма татшӧм посни вӧвъяссӧ.
— Кучериха воис! — гӧгӧр кыліс вашкӧдчӧм. — Видзӧдлӧй, Кучериха воис!
Елена Ивановна видзӧдлывліс керкаяс вылӧ, быттьӧ бӧрйӧдліс, сэсся вӧвъяссӧ сувтӧдіс медся гӧль керка дорас, кытысь ӧшиньясӧдыс тыдаліс зэв уна челядь юр — еджгов, сьӧд, рыжӧй.
Степанида, Родионлӧн гӧтырыс, кыз старука, котӧрӧн петіс керкасьыс, чышъяныс лэччӧма дзор юр вывсьыс; старука видзӧдіс коляска вылас шонділы паныд, и чужӧмыс сылӧн нюмъяліс да чукыртчывліс, быттьӧкӧ сійӧ вӧлі синтӧм.
— Тайӧ тэнад челядьлы, — шуис Елена Ивановна да сетіс сылы куим шайт.
Степанида друг бӧрддзис да копыртчӧм могысь уськӧдчис муас;
Родион сідзи жӧ уськӧдчис, петкӧдліс ассьыс коричневӧй лысӧм юрсӧ, да сэки виланас муртса эз зургы аслас гӧтырлы бокас.
Елена Ивановна чуймис да бӧр муніс.
II
Лычковъяс, ая-пиа, асланыс видз вылысь кутісны кык уджалан вӧв, ӧти пониӧс да паськыд нырвома альгаузскӧй ӧшкӧс да рыжӧй Володькакӧд, кузнеч Родион пикӧд, ӧтлаын вайӧдісны сиктӧ.
Корисны старӧстаӧс, босьтісны понятӧйясӧс да мунісны видзӧдлыны, ёна-ӧ травитӧмаӧсь.
— Ладнӧ, сідзи и колӧ! — мигнитавлігтыр шуаліс Козов. — Сідзи и колӧ!
Медым ӧні юрсӧ гыжъялыштасны инженеръясыд.
Судыс абу, думайтан?
Ладнӧ!
Урядникла ыстыны, акт составитны!..
— Акт составитны! — сы бӧрся шуис Володька.
— Тайӧс сідзи кольны ме ог кӧсйы! — горзіс Лычковлӧн пиыс, горзіс век гораджыка да гораджыка, и та вӧсна, кажитчӧ, сылӧн тоштӧм чужӧмыс пыр ёнджыка пыктіс. — Кутшӧмкӧ мода босьтӧмаӧсь!
Сетан кӧ налы вӧля, сэки найӧ став видзьяссӧ травитасны!
Онӧ имеитӧй полнӧй право народсӧ ӧбижайтны!
Крепостнӧйяс ӧні абуӧсь!
— Крепостнӧйяс ӧні абуӧсь! — сы бӧрся шуис Володька.
— Олім ми постӧгыс, — зумыша шыасис Лычков-бать, — эгӧ корӧй, мыйла миянлы поскыс!
Оз ков!
— Вокъяс, православнӧйяс!
Тайӧс сідзи кольны оз позь!
— Ладнӧ, сідзи и колӧ! — мигнитлывліс Козов.
Медым ӧні юрсӧ гыжъялыштасны!
Аддзысьӧмаӧсь помещикъяс!
Бӧр бергӧдчисны сиктӧ, да мунігчӧжыс Лычковлӧн пиыс пыр кучкаліс кулакнас аслас морӧсӧ да горзіс, и Володька сідзжӧ горзіс, выльысь шуаліс сылысь кывъяссӧ.
А сиктын сэк кості породистӧй ӧш да вӧвъяс дорӧ чукӧрмисны уна йӧз.
Ӧшкыс вӧлі повзьыштӧма да видзӧдіс букышӧн, но друг нырвомсӧ лэдзис муланьыс да, бӧр кокъяснас чужйыштчӧмӧн, мӧдіс котӧртны;
Козов повзис да мӧдіс ӧвтчыны бедьнас, и ставӧн гораа серӧктісны.
Сэсся скӧтсӧ игналісны да кутісны виччысьны.
Рытнас инженер ыстіс травитӧмысь вит шайт, и кыкнан вӧлыс, пони да ӧш, вердтӧмӧсь да юктавтӧмӧсь, быттьӧ мыжаяс, юрнысӧ ӧшӧдӧмӧн, казнь вылӧ моз мунісны гортаныс.
Вит шайт пӧлучитӧм бӧрын Лычковъяс, ая-пиа, старӧста да Володька вуджисны пыжӧн юсӧ да мунісны ю сайӧ Кряково сиктӧ, кӧні вӧлі кабак, да сэні дыр гуляйтісны.
Кыліс, кыдзи найӧ сьылісны да кыдзи горзіс том Лычков.
Сиктын бабаяс войбыд эз узьны да тӧждысисны.
Родион эз жӧ узь.
— Омӧль делӧ, — ӧтар-мӧдар бок вылӧ бергалігтыр да ышлолаліг сёрнитіс сійӧ. — Скӧрмас бариныд, сэсся и мынтӧдчы...
Ӧбидитісны баринӧс... ок, ӧбидитісны, абу лӧсьыд...
Коркӧ мужикъяс, тшӧтш накӧд и Родион, ветлісны асланыс вӧрӧ видз юкны, да бӧр локтіганыс налы паныдасис инженер.
Сійӧ вӧлі гӧрд кумач дӧрӧма да кузь гӧленя сапӧга; сы бӧрся кывсӧ ӧшӧдӧмӧн вӧтчис охотничайтан пон.
— Видза оланныд, вокъяс! — шуис сійӧ.
Мужикъяс сувтісны да пӧрччисны шапкаяснысӧ.
— Ме важӧн нин кӧсъя тіянкӧд сёрнитыштны, вокъяс, — водзӧ висьталіс сійӧ. — Делӧыс со мыйын.
Водз тулыссянь быд лун менам садйын да вӧрын овлӧ тіян стадо.
Ставсӧ подмӧдӧмаӧсь, порсьяс паръялӧмаӧсь видзсӧ, пакӧститчӧны град йӧрын, а вӧрас пӧгибнитісны став том пуясыс.
Некутшӧм тӧлк абу тіян пастухъяскӧд; налы тшӧктан сідз вӧчны, а найӧ грубитӧны.
Менсьым быд лун травитӧны, и ме нинӧм ог вӧч, ме ог штрафуйт тіянӧс, ог норась, а ті кутінныд менсьым вӧвъясӧс да ӧшкӧс, босьтінныд вит шайт.
Бур-ӧ тайӧ?
Тайӧ ӧмӧй соседъяс ногӧн? — водзӧ висьталіс сійӧ, да гӧлӧсыс сылӧн вӧлі сэтшӧм небыд, убедительнӧй да синъясыс эз вӧвны скӧрӧсь. — Тадзи ӧмӧй вӧчлӧны порядочнӧй йӧз?
Вежон сайын кодкӧ тіян пӧвстысь кералӧма менам вӧрысь кык дуб.
Ті кодйӧмныд Ересневоӧ туйсӧ, да ӧні меным лоӧ кытшлавны куим верст.
Мыйысь нӧ ті меным вредитанныд быд воськолын?
Мый ме вӧчи тіянлы омӧльсӧ, висьталӧй ен могысь?
Ме да гӧтыр кыдз мый вермам зілям овны тіянкӧд мирнӧя да сӧгласнӧя, ми отсалам крестьяналы, кыдзи вермам.
Гӧтырӧй менам шань, небыд сьӧлӧма нывбаба, сійӧ оз ӧткажитчы отсавны, сійӧ век мӧвпалӧ лоны пӧлезнӧйӧн тіянлы да тіян челядьлы.
А ті бур вӧчӧмсьыс миянлы мынтысянныд омӧльторйӧн.
Ті, вокъяс, абу справедливӧйӧсь.
Думыштлӧй та йылысь.
Зэв ёна кора тіянӧс, думыштлӧй.
Ми относитчам тіян дінӧ морт ногӧн, сідз жӧ и вӧчӧй ті — мынтысьӧй сійӧ жӧ, монетаӧн.
Бергӧдчис да муніс.
Мужикъяс ещӧ недыр сулалыштісны, шапкаасисны да мӧдӧдчисны.
Родион, коді гӧгӧрволіс сійӧс, мый сылы висьтавлісны, эз сідзи, кыдзи колӧ, а пыр кыдзкӧ аслыс ног, ышловзис да шуис:
— Мынтыны колӧ.
Мынтысьӧй, шуӧ, вокъяс, монетаӧн...
Сиктӧдз мунісны сёрниттӧг.
Гортас воӧм бӧрын Родион юрбитыштіс, пӧрччис кӧмсӧ да пуксис лабичӧ гӧтырыскӧд орччӧн.
Сійӧ да Степанида, кор гортасӧсь вӧліны, пыр пукавлісны орччӧн и улича кузя век ветлӧдлісны орччӧн, сёйисны, юисны да узьлісны век ӧтлаын, и кымын пӧрысьджыкӧсь лоліны, сымын ёнджыка радейтісны ӧта-мӧднысӧ.
Керкаас налӧн вӧлі дзескыд, жар, да быдлаын вӧліны челядь — джоджын, ӧшиньяс вылын, паччӧрын...
Степанида, кӧть и вӧлі олӧма нин, кагаяс вайлывліс на, да ӧні, челядь чукӧр вылӧ видзӧдігӧн, сьӧкыд вӧлі разберитны, кодъяс Родионлӧн да кодъяс Володькалӧн.
Володькалӧн гӧтырыс — Лукерья, том, мисьтӧм, быльквидзысь синъяса да лэбачлӧн кодь ныра баба, шомӧсын гудраліс няньшом;
ачыс Володька, коксӧ ӧшӧдӧмӧн, пукаліс паччӧрын.
— Бӧр локтігӧн Никита греча дорын эсійӧ... инженер да понйыс... — шойччыштӧм бӧрын ассьыс бокъяссӧ да гырддзаяссӧ гыжъялігтыр заводитіс Родион. — Мынтыны, шуӧ, колӧ...
Монетаӧн, шуӧ...
Монетаӧн не монетаӧн, а гривенникӧн быд керкаысь колӧ эськӧ.
Вывті нин ӧбижайтам баринсӧ.
Меным жаль...
— Олім ми постӧгыс, — некод вылӧ видзӧдтӧг шуис Володька, — и оз ков поскыс.
— Сійӧ нӧ мый!
Поскыс казеннӧй.
— Оз ков.
— Тэнсьыд оз и юавны.
Мый тэ!
— «Оз юавны...» — нерис Володька. — Миянлы ветлынысӧ некытчӧ, мыйла миянлы поскыс?
Ковмас кӧ, пыжӧн вуджам.
Кодкӧ ывласянь ӧшиньӧ сэтшӧм чорыда мӧдіс таркӧдны, мый, кажитчӧ, керкаыс ставнас кутіс сыркакывны.
— Володька гортын? — кыліс Лычков пилӧн гӧлӧсыс. — Володька, пет, мунам!
Володька чеччыштіс пач вылысь да заводитіс корсьны ассьыс картузсӧ.
— Эн мун, Володя! — полӧмпырысь шыасис Родион. — Эн мун накӧд, пиук.
Тэ миян ичӧт кага кодь йӧй, а найӧ тэнӧ бурторйӧ оз велӧдны.
Эн мун!
— Эн мун, пиук! — корис Степанида да тшӧкыда лапйӧдліс синъяссӧ, кӧсйис бӧрддзыны. — Кабакӧ корӧны.
— «Кабакӧ...» — нерис Володька.
— Бара кодъюрӧн локтан, пеж горш! — сы вылӧ скӧра видзӧдлігтыр шуис Лукерья. — Мун, мун да мед тэ винанас сотчан, бӧжтӧм чӧрт!
— Но, тэ чӧв ов! — горӧдіс Володька.
— Сетісны менӧ йӧй сайӧ, губитісны менӧ, шудтӧм сирӧтаӧс, рыжӧй пьянник... — няньшомысь кияснас чужӧмсӧ чышкалігтыр горӧн бӧрддзис Лукерья.
— Мед эськӧ ме тэнӧ синмӧн эг аддзы!
Володька кучкис сылы пель бокас да петіс.
III
Елена Ивановна да сылӧн ичӧтик нылыс сиктӧ локтісны подӧн.
Найӧ прогуливайтчисны.
Буретш вӧлі воскресенье, да ывлаӧ петалісны уна рӧма паськӧма бабаяс да нывъяс.
Родион да Степанида, кодъяс орччӧн пукалісны кильчӧ вылын, копрасисны да нюмъялісны Елена Ивановналы да сылӧн нывкалы, кыдзи тӧдсаяслы нин.
И ӧшиньясӧд на вылӧ видзӧдісны дасысь унджык челядь;
чужӧмъяс выланыс тӧдчис чуймӧм да любопытство, кыліс шӧпкӧдчӧм:
— Кучериха воис!
Кучериха!
— Видза оланныд, — шуис Елена Ивановна да сувтіс; сійӧ чӧв олыштіс да юаліс: — Но, кыдзи оланныд?
— Ен сыкӧд, олам, — тэрыба вочавидзис Родион. — Тӧдӧмысь, олам.
— Кутшӧм миян олӧм! — серӧктіс Степанида. — Асьныд аддзанныд, барыня, донаӧй, гӧльлунсӧ!
Семьяын ставыс дас нёль душ, а нажӧвитысьясыс кыкӧн.
Сӧмын кузнеч нимыс: вӧвтӧ вайӧдасны дорны — шомыс абу, ньӧбны нинӧм вылӧ.
Помӧдз мучитчим, барыня, — водзӧ висьталіс сійӧ, — о-ой, помӧдз мучитчим!
Елена Ивановна пуксис кильчӧ вылӧ да, ассьыс нывкасӧ кутӧмӧн, мый йылысь кӧ думыштчис, и нывкаыслӧн сідзжӧ чужӧм сертиыс тӧдчис, юрас шӧйтісны кутшӧмкӧ гажтӧм думъяс;
сійӧ думыштчӧмӧн ворсіс кружевнӧй мича зонтикӧн, кодӧс босьтіс мамыс киысь.
— Гӧльлун! — шуис Родион. — Тӧждысьӧмыс уна,
уджалан — пом ни дор оз тыдав.
Со енмыс зэрсӧ оз сет... лёка олам, мый и шуны.
— Таладор югыдын тіянлы сьӧкыд овны, — шуис Елена Ивановна, — зато мӧдаръюгыдас ті лоанныд шудаӧсь.
Родион эз гӧгӧрво сійӧс да вочавидзӧм пыдди сӧмын кырымас кызыштіс.
А Степанида шуис:
— Барыня, донаӧй, озырыдлы и мӧдаръюгыдас лӧсьыд лоӧ.
Озырыд, донаӧй, сувтӧдалӧ сисьяс, молебенъяс служитӧдӧ, озырыд корысьяслы сетӧ, а мужикыд мый?
Пернапасасьнысӧ некор, ачыд корыссьыс корысь, кутшӧм нин сэні спасайтчӧм.
И гӧльлун вӧснаыс грекыс уна, да шогысла понъяс моз увтчам, бур кывсӧ ог шулӧй, да мыйыс оз овлы, барыня-голубушка, — ен мед видзас!
Тыдалӧ, абу миян шудыс ни таладор, ни мӧдаръюгыдас!
Став шудыс озыръяслы вичмӧма.
Сійӧ сёрнитіс кыпыда;
тыдалӧ, важӧн нин велалӧма сёрнитны аслас сьӧкыд олӧм йылысь.
И Родион сідзжӧ нюмъяліс;
сылы долыд вӧлі, мый сылӧн старукаыс татшӧм вежӧра, варов.
— Сійӧ сӧмын сідзи кажитчӧ, мый озыръяслы кокни, — шуис Елена Ивановна. — Быд мортлӧн аслас шоглун.
Со ми, ме да менам верӧсӧй, олам ог гӧля, миян эм средство, но ми ӧмӧй шудаӧсь?
Ме ещӧ том на, а менам нёль челядь нин; челядь век висьӧны, ме вися жӧ, пыр лечитча.
— А мыйӧн тэ висян? — юаліс Родион.
— Нывбаба висьӧм.
Ме ог вермы узьны, юр висьӧм спокой оз сет.
Ме со пукала, сёрнита, а юрын абу лӧсьыд, став тушаын слаблун, и ме сӧглас, татшӧм состояние дорысь бурджык медся сьӧкыд удж.
И сьӧлӧм вылын сідзжӧ абу лӧсьыд.
Пыр полан челядь вӧсна, верӧс вӧсна.
Быд семьялӧн эм аслас кутшӧмкӧ шоглун, сійӧ эм и миян.
Ме абу дворянка.
Дедӧй менам вӧлі прӧстӧй крестьянин, батьӧй тӧргуйтліс Москваын да сідзжӧ вӧлі прӧстӧй морт.
А менам верӧслӧн бать-мамыс знатнӧйӧсь да озырӧсь.
Найӧ эз кӧсйыны, медым сійӧ гӧтрасис ме вылӧ, но сійӧ эз кывзысь, накӧд пиньӧ воис, да со найӧ ӧнӧдз оз прӧщайтны миянӧс.
Тайӧ беспокоитӧ верӧсӧс, волнуйтӧ, тшӧктӧ век повны; сійӧ радейтӧ ассьыс мамсӧ, зэв ёна радейтӧ.
Но, ме и тӧждыся.
Сьӧлӧмӧй висьӧ.
Родион керка дорын сулалісны нин мужикъяс да бабаяс да кывзісны.
Локтіс тшӧтш и Козов да, аслас кузь, векни тошнас пыркнитлывлігтыр, сувтіс.
Локтісны Лычковъяс, ая-пиа.
— И колӧ шуны, оз позь лоны шудаӧн да дӧвӧльнӧйӧн, он кӧ чувствуйт асьтӧ аслад местаын, — водзӧ висьталіс Елена Ивановна. — Тіян пиысь быдӧнлӧн эм му пласт, тіян пиысь быдӧн уджалӧ да тӧдӧ, мый ради уджалӧ; верӧсӧй менам стрӧиталӧ посъяс, дженьыда кӧ шуны, быд мортлӧн аслас места.
А ме?
Ме сӧмын ветлӧдла.
Менам аслам му пласт абу, ме ог уджав да чувствуйта ачымӧс кыдзи бокӧвӧй.
Ставсӧ тайӧс ме висьтала, медым ті думайтінныд морт йылысь не ортсыса вид сертиыс;
морт кӧ бура пасьтасьӧма да сылӧн эмӧсь средствояс, то тайӧ оз на ло, мый сійӧ дӧвӧлен аслас олӧмӧн.
Сійӧ чеччис, медым мунны, да киӧдыс босьтіс нывсӧ.
— Меным тані тіянын зэв ёна кажитчӧ, — шуис сійӧ да нюммуніс, и тайӧ полӧмпырысь слабиника нюммунӧм сертиыс позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны, кутшӧм сійӧ збыльысь абу дзоньвидза, кутшӧм том на да кутшӧм лӧсьыдик;
сійӧ вӧлі сьӧдов синкымъяса, бледіник омӧльтчыштӧм чужӧма, юрсиыс вӧлі еджгов.
И нывкаыс вӧлі мамыс кодь жӧ косіник, еджгов юрсиа да вӧсньыдик.
На дінысь ӧвтіс духиӧн.
— И юыс кажитчӧ, и вӧрыс, и сиктыс... — водзӧ висьталіс Елена Ивановна. — Ме верми эськӧ овны тані нэм чӧж, да меным кажитчӧ, ме эськӧ тані бурді да аддзи ассьым места.
Меным окота, вывті окота отсавны тіянлы — лоны пӧлезнӧйӧн, тіянлы матысаӧн.
Ме тӧда тіянлысь нуждасӧ, а сійӧс, мый ог тӧд, чувствуйта, сьӧлӧмӧн угадывайта.
Ме висьысь, слаб да меным, пӧжалуй, оз нин позь вежны ассьым олӧмӧс сідзи, кыдзи эськӧ ме кӧсйи.
Но менам эмӧсь челядь, ме постарайтча воспитайтны найӧс сідзи, медым найӧ велалісны тіян дінӧ, кутісны радейтны тіянӧс.
Ме кута налы пыр внушайтны, мый налӧн олӧмыс принадлежитӧ оз налы аслыныс, а тіянлы.
Сӧмын сьӧлӧмсянь кора ме тіянӧс, кевмыся, дӧверяйтӧй миянлы, олӧй миянкӧд дружнӧя.
Менам верӧсӧй шань, бур морт.
Энӧ волнуйтӧй, энӧ скӧрмӧдӧй сійӧс.
Сійӧ зэв чуткӧй быд поснитор дінӧ, а тӧрыт, например, тіян стадоныд вӧлі миян град йӧрын, да тіян пиысь кодкӧ жугӧдӧма миян пасекаысь плетень, а миян дінӧ тадзи относитчӧмыс вывті ёна скӧрмӧдӧ верӧсӧс.
Кора тіянӧс, — кевмысяна гӧлӧсӧн да кияссӧ морӧс вылас пуктӧмӧн: водзӧ сёрнитіс сійӧ, — кора, относитчӧй миян дінӧ, кыдзи бур соседъяс, кутам овны мирӧн!
Шулӧны тай: омӧль мир бурджык бур зыксьӧмысь, да эн ньӧб имение, а ньӧб соседӧс.
Ещӧ шуа, менам верӧсӧй шань, бур морт;
ставыс кӧ лоӧ лючки-ладнӧ, то ми, кӧсйыся тіянлы, вӧчам ставсӧ, мый миян вынъяс серти;
ми дзоньталам туйяс, ми стрӧитам тіян челядьлы школа.
Кӧсйыся тіянлы.
— Сійӧ, дерт, сьӧлӧмсянь аттьӧалам, барыня, — муӧ видзӧдігмоз шуис Лычков-бать,
— ті образованнӧйӧсь, ті бурджыка тӧданныд.
А сӧмын со Ересневоын Воронов, озыр мужик, значит, кӧсйысьліс стрӧитны школа, шуліс жӧ — ме тіянлы да ме тіянлы, и лэптіс сӧмын срубсӧ да ӧткажитчис, а мужикъясӧс сэсся заставитісны вевттьыны да помавны, тысяча шайт дон сувтіс.
Вороновыдлы нинӧм, сійӧ сӧмын тошсӧ шыльӧдӧ, а мужикъясыдлы сійӧ быттьӧкӧ ӧбиднӧ.
— Сійӧ вӧлі кырныш, а ӧні трач воис, — шуис Козов да мигнитіс.
Кыліс серам.
— Школа миянлы оз ков, — зумыша шуис Володька.
— Миян челядь ветлӧны Петровскӧйӧ и медым ветласны.
Оз ков.
Елена Ивановна кыдзкӧ дзик пыр жӧ чуймис.
Сійӧ бледӧдіс, ставнас йӧжгыльтчис, быттьӧ сы дінӧ инмӧдчисны мыйӧнкӧ чорыдторйӧн, и муніс водзӧ кыв ни джын шутӧг.
И бӧрас видзӧдлытӧг муніс пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык.
— Барыня! — сы бӧрся мунігмоз чукӧстіс Родион.
— Барыня, энлы, мыйкӧ ме тэныд висьтала.
Сійӧ шапкатӧг восьлаліс барыня бӧрся да сёрнитіс ньӧжйӧ, быттьӧ милӧстина корис:
— Барыня,
энлы, мыйкӧ ме тэныд висьтала.
Петісны сиктысь, и Елена Ивановна сувтіс пӧрысь пелысь дорӧ гож сайӧ, кодлӧнкӧ телега дінӧ.
— Эн ӧбижайтчы, барыня, — шуис Родион.
— Тэ терпитышт.
Во кык терпит.
Олыштан тані, терпитыштан, и ставыс ладмас.
Народыд миян бур, рам... народыд нинӧм, ен водзын моз тэныд шуа.
Козов вылӧ да Лычков вылӧ эн видзӧд, и Володька вылӧ эн видзӧд, сійӧ менам бӧбоват: коді первой шуас, сылысь и кывзӧ.
Мукӧд йӧзыс рамӧсь, чӧв олӧны...
Мукӧдыс, тӧдан, рад эськӧ кыв шуны веськыда, дорйысьны, значит, да оз вермыны.
И сьӧлӧмыс эм, и сӧвестьыс эм, да кывйыс сылӧн абу.
Эн ӧбижайтчы... терпитышт...
Мый сэні!
Елена Ивановна видзӧдіс паськыд лӧнь ю вылӧ, мый йылысь кӧ думайтіс, и сылӧн синваыс визувтіс банбокъясӧдыс.
И Родионӧс смущайтіс тайӧ синваыс, сійӧ ачыс муртса эз бӧрддзы.
— Тэ эсійӧ... — шуаліс Родион. — Терпитышт во-мӧд.
И школа позяс, и туй позяс, но сӧмын не дзик пыр...
Кӧсъян, шуам, пример вылӧ, кӧдзны тайӧ нӧрысас нянь, сідзкӧ первой мыръяссӧ берт, ӧкты став изъяссӧ да сэсся гӧр, ветлӧдлы да ветлӧдлы...
И народыскӧд, значит, сідзи... ветлӧдлы и ветлӧдлы, кытчӧдз он помав.
Родион керка дорысь йӧз чукӧрыс мӧдӧдчис таланьӧ пелысь пу дінӧ.
Горӧдісны сьыланкыв, мӧдіс ворсны гудӧк.
И матысмыны кутісны пыр матӧджык и матӧджык...
— Мама, мунам татысь! — мам дінас топӧдчиг да став тушанас дрӧжжитігтыр шуис блед нывкаыс. — Мунам!
— Кытчӧ?
— Москваӧ...
Мунам, мама!
Нывка бӧрддзис.
Родион дзикӧдз шӧйӧвошис, чужӧмыс сылӧн зэв ёна пӧсяліс.
Сійӧ зепсьыс перйис тӧлысьджын кодь чукля, ставнас крӧшкиӧн лемасьӧм ичӧтик ӧгурец да кутіс сійӧс сетны нывкалы киас.
— Но, но... — зумыштчӧмӧн шуаліс сійӧ. — Босьт на ӧгурецсӧ, сёй...
Бӧрдны оз ков, мамыд нӧйтас... гортад батьыдлы норасяс....
Но, но...
Найӧ мӧдӧдчисны водзлань, а Родион век восьлаліс на бӧрся, кӧсйис шуны налы мыйкӧ меліӧс да убедительнӧйӧс.
И кор аддзис, мый налӧн асланыс думъяс да асланыс шоглун да сы йылысь дзикӧдз вунӧдӧмаӧсь, сійӧ сувтіс да, синъяссӧ кинас шондіысь тупкӧмӧн, дыр видзӧдіс на бӧрся, кытчӧдз найӧ эз саявны асланыс вӧрӧ.
IV
Инженер, тыдалӧ, лоӧма скӧрмысьӧн, мелочнӧйӧн да быд посниторйысь нин аддзис гусясьӧм да покушайтчӧм.
Воротаыс сылӧн вӧлі игана весиг лунын, а войнас садйын ветлӧдлісны кык стӧрӧж да кучкалісны пӧвйӧ, да Обручановоысь некодӧс нин эз босьтлыны пӧденнӧй удж вылӧ.
Быттьӧ нарошнӧ кодкӧ (мужикъяс либӧ босякъяс пиысь — некод эз тӧд) босьтӧма телегасьыс выль кӧлесаяс, вежӧма важӧн, сэсся, неуна сёрӧнджык, нуисны кык сермӧд да клещи, да весиг сиктын заводитісны ропкыны.
Кутісны шуны, мый колӧ эськӧ вӧчны обыск Лычковъяс ордын да Володька ордын, да сэки сермӧдъясыс и клещиыс сюрины инженер садйысь забор бокысь: кодкӧ шыбитӧма.
Кыдзкӧ ӧтчыд локтӧны вӧлі чукӧрӧн вӧрысь, и бара туй вылас паныдасис инженер.
Сійӧ сувтіс да, то ӧти вылӧ, то мӧд вылӧ скӧра видзӧдлывлігтыр, здоровайтчытӧг заводитіс:
— Ме шулі менам паркысь да двор гӧгӧрысь тшаксӧ не вотны, кольны менам гӧтырлы да челядьлы, но тіян нывъясныд локтӧны муртса югдігӧн, да сэсся оз коль ни ӧти тшак.
Шу тіянлы либӧ эн шу, — дзик ӧткодь.
Шуӧм, и мелілун, и убеждайтӧм, аддза, ставыс весьшӧрӧ.
Скӧр синъяссӧ сійӧ сувтӧдіс Родион вылӧ да водзӧ висьталіс:
— Ме да менам гӧтыр относитчим тіян дінӧ, кыдзи йӧз дінӧ, кыдзи равнӧйяс дінӧ, а ті?
Э, да мый и сёрнитны!
Помасяс, тыдалӧ, сійӧн, мый ми кутам тіянӧс зывӧктыны.
Сэсся нинӧм он вӧч!
И сійӧ вынӧн кутіс ассьыс скӧрлунсӧ, медым не шуны ещӧ мыйкӧ лишнӧйӧс, кежис да муніс водзӧ.
Гортас воӧм бӧрын Родион пернапасасис, пӧрччис кӧмкот да пуксис лабичӧ гӧтырыскӧд орччӧн.
— Да... — шойччыштӧм бӧрын заводитіс сійӧ. — Локтам вӧлі, а барин Кучеров паныдасис...
Да...
Муртса югдігас нывъясӧс аддзылӧма...
Мыйла, шуӧ, тшаксӧ оз вайны... гӧтырлы, шуӧ, да челядьлы.
А сэсся видзӧдӧ ме вылӧ да шуӧ: ме пӧ гӧтыркӧд тэнӧ зывӧктыны кута.
Кӧсйи ме сылы кок вылас юрбитны, да эг лысьт...
Ен мед сетас здоровье...
Сет налы, господи...
Степанида пернапасасис да ышловзис.
— Господаыс бурӧсь, прӧстӧйӧсь... — водзӧ висьталіс Родион. — «Зывӧктыны кутам...» — став йӧз дырйи кӧсйысис.
Пӧрысьӧ-нэмӧ да... сійӧ эськӧ нинӧм...
Нэм эськӧ на вӧсна енлы кевми...
Сет, <rus>царица небесная</rus>...
Воздвижение дырйи, сентябрь 14 лунӧ, вӧлі храм праздник.
Лычковъяс, ая-пиа, ещӧ асывсяньыс на ветлісны мӧдлапӧлӧ да ӧбед кежлӧ бӧр локтісны кодӧсь: найӧ дыр ветлӧдлісны сикт кузя, то сьылісны, то видчисны лёк кывъясӧн, сэсся косьӧ воисны да мунісны усадьбаӧ норасьны.
Первой пырис дворас кузь пипу беддьӧн Лычков-бать; сійӧ полӧмӧн моз сувтіс да пӧрччис шапкасӧ.
Тайӧ кадас буретш терраса вылын семьяыскӧд пукаліс инженер да юис чай.
— Мый тэныд? — горӧдіс инженер.
— Ваше высокоблагородие, барин... — заводитіс Лычков да бӧрддзис. — Вӧчӧй ен нога милӧсть, дорйӧй менӧ...
Пи вӧсна олӧм эз ло...
Рӧзӧритіс пиӧй, косясьӧ... ваше высокоблагородие...
Пырис и Лычков-пи, шапкатӧм, беддя жӧ;
сійӧ сувтіс да дувгӧдіс терраса вылӧ кылалӧм код синъяссӧ.
— Абу менам делӧ тіянӧс разбирайтны, — шуис инженер.
— Мун земскӧй либӧ станӧвӧй дорӧ.
— Ме быдлаын вӧлі... прошение сетлі... — шуис Лычков-бать да кутіс сыркъявны-бӧрдны.
— Кытчӧ меным ӧні мунны?
Сідзкӧ, сійӧ ӧні менӧ вины вермас?
Сійӧ, сідзкӧ, быдтор вермас вӧчны?
Тайӧ сідзи батьсӧ?
Батьсӧ?
Сійӧ лэптіс бедьсӧ да сійӧн кучкис пиыслы юрас; пиыс лэптіс ассьыс бедьсӧ да кучкис стариклы веськыда куш юрас, сідзи дзенӧбтіс, мый весиг беддьыс чеччыштліс.
Лычков-бать весиг эз катовтчыв да бара кучкис пиыслы: да бара юрас.
И тадзи сулалісны да ӧтарӧ кучкалісны ӧта-мӧдныслы юраныс, и тайӧ вӧлі эз косясьӧм кодь, а ёнджыкасӧ кутшӧмкӧ ворсӧм кодь.
А ворота сайын жӧдзисны мужикъяс да бабаяс да чӧв ланьтӧмӧн видзӧдісны двор пытшкӧ, и чужӧмъясныс ставныслӧн вӧліны серьёзнӧйӧсь.
Тайӧ воӧмаӧсь мужикъяс, медым поздравитны праздникӧн, но, Лычковъясӧс аддзӧм бӧрын, сувтісны да эз пырны дворӧ.
Мӧд лун асывнас Елена Ивановна челядьыскӧд муніс Москваӧ.
И кывсис, мый инженер вузалӧ ассьыс усадьбасӧ...
V
Пос дінӧ важӧн нин велалісны, да сьӧкыд вӧлі думыштны юсӧ тайӧ местатіыс постӧг.
Стрӧитчигӧн кольӧм ёг чукӧръяс вылӧ важӧн нин быдмис турун, босякъяс йылысь вунӧдісны, да «Дубинушка» пыдди ӧні пӧшти быд час кыліс мунысь поездлӧн шумыс.
Выль дачасӧ важӧн вузалӧма; ӧні сійӧ кутшӧмкӧ чиновниклӧн, коді праздник лунъясӧ волывлӧ карысь семьянас, терраса вылын юӧ чай да сэсся бӧр мунӧ карӧ.
Фуражка вылас сылӧн кокарда, сёрнитӧ да кызӧ сійӧ, кыдзи зэв важнӧй чиновник, кӧть аслас чиныс сӧмын коллежскӧй секретарь, да кор мужикъяс сылы копрасьӧны, то сійӧ оз вочавидз.
Обручановоын ставыс пӧрысьмисны;
Козов кулі нин, Родионлӧн керкаас челядьыс лои ещӧ на унджык, Володькалӧн быдмис кузь рыжӧй тош.
Олӧны воддзамоз гӧля.
Водз тулысын станция дорын Обручановосаяс пилитӧны пес.
Со найӧ удж бӧрын мунӧны гортӧ, мунӧны тэрмасьтӧг, ӧти бӧрся мӧд; паськыд пилаяс лайкъялӧны пельпомъяс вылын, на вылын дзирдыштлӧны шонді югӧръяс.
Берегпӧлӧнса кустъяс пӧвстын сьылӧны соловейяс, небесаын ливкйӧдлӧны жаворонокъяс.
Выль дачаын лӧнь, абу ни ӧти лов, и сӧмын зарни гулюяс, сы вӧсна зарни, мый найӧс югдӧдӧ шондіыс, лэбалӧны керка весьтті.
Ставлы, — и Родионлы, и кыкнан Лычковыслы, и Володькалы, — дум вылӧ усьлывлӧны еджыд вӧвъяс, ичӧтик понияс, фейерверкъяс, пӧнаръяса пыж, дум выланыс усьлывлӧ, кыдзи инженерлӧн гӧтырыс, мича, бур паськӧма, воліс сиктӧ да сэтшӧм меліа сёрнитліс.
И ставыс тайӧ быттьӧ эз вӧвлы.
Ставыс быттьӧ вӧтын либӧ мойдын.
Найӧ мунӧны ӧта-мӧд бӧрся, мудзӧсь, да думайтӧны...
На сиктын, думайтӧны найӧ, народыс бур, рам, вежӧра, енмысь полӧ, и Елена Ивановна рам жӧ, бур, сэтшӧм жаль вӧлі сы вылӧ видзӧдны, но мыйла нӧ найӧ эз вермыны овмӧдчыны да торъялісны, кыдзи врагъяс?
Кутшӧм ру вевттис синъяс улысь медся важнӧйсӧ, да тыдалісны сӧмын травитӧмъяс, сермӧдъяс, клещи да став сійӧ посниторъясыс, кодъяс ӧні казьтылігӧн кажитчӧны вывті тешкодьӧн?
Мыйла выль владелецыскӧд олӧны мирнӧя, а инженеркӧд эз ладмыны?
И найӧ оз тӧдны, мый шуны та вылӧ, да ставныс чӧв олӧны, и сӧмын Володька мыйкӧ броткӧ.
— Тэ мый? — юалӧ Родион.
— Олім постӧг... — зумыша шуӧ Володька. — Олім ми постӧг и эгӧ корӧй... и оз ков миянлы.
Сылы некод оз вочавидз, и водзӧ мунӧны чӧв ланьтӧмӧн, юрнысӧ ӧшӧдӧмӧн.
{Чехов А. П. (комиӧдіс Рочев Я. М.) @ Удж кузя могӧн @ висьт @ А. П. Чехов. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 68‒83.}
УДЖ КУЗЯ МОГӦН
Служебнӧй следовательлысь должность нуӧдысь да уезднӧй врач мунісны Сырня сиктӧ вскрытие вылӧ.
Туяс найӧс суис пурга, найӧ дыр кытшлалісны да места вылас воисны эз луншӧр кадын, кыдзи кӧсйисны, а сӧмын рытнас, кор вӧлі пемыд нин.
Войсӧ коллявны сувтісны земскӧй керкаӧ.
Сэні жӧ, земскӧй керкаас, случайнӧ вӧлі и шойыс земскӧй страхӧвӧй агент Лесницкийлӧн, коді куим лун сайын локтӧма Сырняӧ да, земскӧй керкаӧ сувтӧм бӧрын да аслыс самӧвар корӧм мысти, ставлы дзик немвиччысьтӧг лыйсьӧма; и сійӧ обстоятельствоыс, мый сійӧ помаліс ассьыс олӧмсӧ кыдзкӧ тешкодя, самӧвар сайын, пызан вылӧ закускаяс пукталӧм бӧрын, уналы сетіс помка, мый сійӧс виисны; ковмис вскрытие.
Посводзын, кокъяснас зымӧдігтыр, доктор да следователь пыркӧдісны ас вывсьыныс лымсӧ, а на дінын сулаліс сотскӧй Илья Лошадин, старик, да, киас жӧч лампа кутӧмӧн, югдӧдіс налы.
Зэв ёна кыліс карасин дук.
— Тэ коді? — юаліс доктор.
— <ns>Цоцкай</ns>... — вочавидзис сотскӧй.
Сійӧ и почта вылын тадзи кырымасьлывліс: <ns>цоцкай</ns>.
— А кӧнӧсь нӧ понятӧйясыс?
— Колӧ чайтны, чай юны мунісны, ваше высокоблагородие.
Веськыдвылын вӧлі чистӧй комната, «приезжӧй», либӧ господскӧй, шуйгавылас — чёрнӧй, ыджыд пача да пӧлатя.
Доктор да следователь, а на бӧрся и сотскӧй, юрсьыс вылынджык лампа кутігтыр, пырисны чистӧйӧ.
Тані джоджын, дзик пызан кокъяс дорын, вӧрзьывтӧг куйліс еджыдӧн вевттьӧм кузь телӧ.
Лампалӧн слаб югӧр улын, еджыд покрывалӧ кындзи, бура тыдалісны ещӧ выль резинӧвӧй колошияс, да ставыс тані вӧлі гажтӧм, шуштӧм: и сьӧд стенъясыс, и чӧвлуныс, и тайӧ колошиясыс, и кулӧм телӧлӧн вӧрзьывтӧг куйлӧмыс.
Пызан вылын вӧлі важӧн нин кӧдзалӧм самӧвар да сы гӧгӧрын тубрасъяс, тыдалӧ, закускаяс.
— Лыйсьыны земскӧй керкаын — кутшӧм тайӧ абу лӧсялана! — шуис доктор. — Лои кӧ окота аслас плешкӧ лэдзны пуля, но и лыйсис эськӧ мед гортас, кӧнкӧ сарайын.
Сійӧ, кыдзи вӧлі, шапкаа, пася да гын сапӧга, пуксис скамья вылӧ; сылӧн спутникыс, следователь, пуксис паныдӧн.
— Тайӧ истерикъясыд да неврастеникъясыд ыджыд эгоистъяс, — шогпырысь водзӧ сёрнитіс доктор.
— Кор неврастеник узьӧ тіянкӧд ӧти комнатаын, то шпорӧдчӧ газетаӧн;
кор сійӧ ӧбедайтӧ тіянкӧд, то вӧчалӧ аслас гӧтырлы сценаяс, оз яндысь, мый ті сэнӧсь;
и кор сылы лоӧ окота лыйсьыны, то со сійӧ лыйсьӧ сиктын, земскӧй керкаын, медым вӧчны быдӧнлы унджык удж.
Тайӧ господаыс став обстоятельствояс дырйи думайтӧны сӧмын ас йывсьыныс.
Сӧмын ас йывсьыныс!
Та вӧсна и старикъяс сэтшӧма оз радейтны миянлысь тайӧ «нервнӧй нэмсӧ».
— Мый эськӧ старикъяс оз радейтны да, — очсалігтыр шуис следователь. — Ті вот индӧй старикъяслы, кутшӧм разницаыс воддза да ӧнія самоубийствояс костын.
Войдӧрся, сідз шусяна, порядочнӧй морт лыйсьыліс сыысь, мый казеннӧй деньга видзис, а ӧніяыс — олӧмсьыс дӧзмис, гажтӧм...
Кодыс бурджык?
— Олӧмсьыс дӧзмис, гажтӧм, но, сӧгласитчӧй, позис эськӧ лыйсьыны и не земскӧй керкаын.
— Сэтшӧм нин шоглун, — шыасис сотскӧй, — сэтшӧм шоглун, веськыд наказание.
Народыс зэв ёна тӧждысьӧ, ваше высокоблагородие, коймӧд вой нин оз узьны.
Челядь бӧрдӧны.
Колӧ мӧсъясӧс лысьтыны, а бабаяс картаӧ оз петны, полӧны...
Мед эськӧ пемыднас барин эз кажитчы.
Дерт, йӧйӧсь нывбабаяс, но и мукӧд мужикыс сідзжӧ полӧ.
Мыйӧн рыт пуксяс, керка дінті ӧткӧн оз ветлӧдлыны, а сідзи, ставныс чукӧрӧн.
И понятӧйясыс сідзжӧ...
Доктор Старченко, сьӧд тошка, ӧчкиа, шӧр арлыда мужчина, да следователь Лыжин, еджгов юрсиа, том морт, коді сӧмын на кык во сайын помалӧма велӧдчӧмсӧ да ёнджыка вӧлі студент кодь, а эз чиновник кодь, думыштчӧмӧн пукалісны чӧв.
Налы вӧлі дӧсаднӧ сыысь, мый найӧ сёрмисны.
Колӧ вӧлі ӧні виччысьны асылӧдз, коллявны тайӧ войсӧ, а вӧлі сӧмын на квайтӧд час, и налы представляйтсисны кузь рыт, сэсся кузь пемыд вой, гажтӧмлун, налӧн чорыд вольпасьяс, тӧрӧканъяс, асъя кӧдзыдыс;
и трубаын да чардакын лимзысь турӧб кывзігтырйи найӧ кыкнанныс думайтісны сы йылысь, кыдзи тайӧ ставыс оз мун сійӧ олӧм вылӧ, кодӧс найӧ кӧсйисны аслыныс да код йылысь коркӧ мечтайтлісны, да кутшӧм ылынӧсь найӧ кыкнанныс асланыс ӧттшӧтшъяясысь, кодъяс ӧні ветлӧдлӧны карын югдӧдӧм уличаяс кузя, оз казявлыны лёк поводдясӧ, либӧ лӧсьӧдчӧны ӧні мунны театрӧ, либӧ пукалӧны кабинетъясын книга сайын.
О, мый сетісны эськӧ найӧ, медым сӧмын прӧйдитчыны Невскӧй кузя либӧ Москваын Петровка кузя, кывзыны порядочнӧй сьылӧм, пукалыштны час-мӧд ресторанын...
— У-у-у-у! — чардакын омляліс турӧб, да ортсыын мыйкӧ лёкысь клопайтіс, тыдалӧ, земскӧй керкаысь вывескаыс. — У-у-у-у!
— Кыдзи гажныд, а ме ог кӧсйы татчӧ кольччыны, — чеччигмозыс шуис Старченко. — Квайтӧд час на, узьны водз, ме муна кытчӧкӧ.
Тасянь неылын олӧ фон-Тауниц, Сырнясянь сӧмын куим верст.
Муна сы ордӧ, сэні колльӧда рытсӧ.
Сотскӧй, мун висьтав ямщиклы, медым эз лэдзав вӧвъяссӧ.
А ті кыдзи? — Лыжинлысь юаліс сійӧ.
— Ог тӧд.
Навернӧ, узьны вода.
Доктор тубыртчыштіс пасьнас да петіс.
Кылӧ вӧлі, кыдзи сійӧ сёрнитіс ямщиккӧд, кыдзи кынмӧм вӧвъяс вылын дрӧгнитлывлісны бубенчикъяс.
Муніс.
— Тэныд, барин, тані узьны оз шогмы, — шуис сотскӧй, — мун мӧд комнатаас.
Сэні абу чистӧй, но ӧти войтӧ кыдзкӧ колльӧдан.
Ме самӧвар ӧні вая мужиклысь, пузьӧда, сэсся вольсала тэныд турун, узь, ваше высокоблагородие, ен тэкӧд.
Недыр мысти следователь пукаліс мӧд комнатаас да юис чай, а сотскӧй Лошадин сулаліс ӧдзӧс дорын да сёрнитіс.
Тайӧ вӧлі квайтымын арӧсысь пӧрысьджык, неыджыд тушаа, зэв омӧлик, гӧрбыльтчӧм, еджыд старик, чужӧм вылас тӧдчыштіс наивнӧй нюм, петіс синваыс, да сійӧ ӧтарӧ чупкӧдчис, быттьӧкӧ нёняліс леденец.
Сійӧ вӧлі дженьыдик полушубока да гын сапӧга и кисьыс эз лэдзлыв бедьсӧ.
Следовательлӧн томлуныс, тыдалӧ, кыпӧдіс сылысь жальлун, и та вӧсна, колӧ чайтны, шуис сійӧс «тэӧн».
— Старшина Фёдор Макарыч приказывайтіс, мыйӧн воас станӧвӧй либӧ следователь, медым сылы доложитісны, — висьталіс сійӧ.
— Сідзкӧ, сэтшӧм делӧ, ӧні колӧ мунны...
Вӧлӧстьӧдзыс нёль верст, турӧб, лымнас тыртіс — страсть; пӧжалуй, сэтчӧ воан войшӧрысь не водзджык.
Со кыдзи лимзалӧ.
— Старшина меным оз ков, — шуис Лыжин. — Сылы тані нинӧм вӧчнысӧ.
Сійӧ любопытнӧя видзӧдліс старик вылӧ да юаліс:
— Висьтав, дед, кымын во сотскӧялан?
— Кымын?
Да во комын нин.
Вӧля сетӧм бӧрын во вит мысти заводиті, вот и артав.
Сійӧ кадсяньыс быд лун ветлӧдла.
Йӧзыслӧн праздник, а ме пыр ветлӧдла.
Дворын святӧй, вичкоын звӧн, Христос воскресе, а ме сумкаӧн.
Казначействоӧ, почта вылӧ, станӧвӧй ордӧ квартираас, земскӧй ордӧ, податнӧй ордӧ, управаӧ, господа ордӧ, мужикъяс ордӧ, став православнӧй христиана ордӧ.
Новлӧдла пакетъяс, повесткаяс, окладнӧй листъяс, письмӧяс, разнӧй бланокъяс, ведомостьяс да, значит, бур господинӧй, ваше высокоблагородие, ӧні сэтшӧм бланокъяс лоины, медым цифраяс гижавны, — вижъяс, еджыдъяс, гӧрдъяс, — да быд барин, либӧ батька, либӧ озыр мужик быть должен гижны вонас дасысь кымын, уна-ӧ сылӧн кӧдзӧма да урожай босьтӧма, кымын четверть либӧ пуд сылӧн сюыс, уна-ӧ зӧрйыс, туруныс да кутшӧм, значит, поводдяыс да разнӧй насекомӧйясӧс.
Дерт, гиж, мый окотитан, тайӧ сӧмын форма, а тэ ветлӧдлы, разӧд листокъяссӧ, а сэсся бара ветлӧдлы да чукӧрт.
Вот, пример вылӧ шуны, баринӧс вундавны нинӧмла, ачыд тӧдан, пустӧй делӧ, сӧмын китӧ пежӧсьтан, а тэ со, ваше высокоблагородие, локтін, сы вӧсна мый форма;
нинӧм сэні он вӧч.
Комын во ветлӧдла форма вӧснаыс.
Гожӧмнадтӧ нинӧм, шоныд, кос, а тӧвнад либӧ арнад абу лӧсьыд.
Вӧвлі, и вӧйлывлі, и кынмывлі — быдторйыс вӧвлі.
И вӧрын сумкаӧс мырддьывлісны лёк йӧз, и сьылітшуптӧ сетавлісны, и судӧ веськавлі...
— Мыйысь нӧ судас?
— Мошенничествоысь.
— Кыдзи сійӧ мошенничествоысь?
— А сідзи, значит, писарь Хрисанф Григорьевич подрядчиклы йӧзлысь плакаяс вузаліс, пӧръяліс, значит.
Ме вӧлі тайӧтор вӧчигас, менӧ ыстылісны трактирӧ винала;
но, мекӧд писарь эз юксьы, весиг стӧкан вина эз мыччы, но кыдзи ме асланым гӧльлун кузя, тыдалӧ, значит, морт абу надежнӧй, нинӧм ог сулав, то миянӧс кыкнаннымӧс судитісны;
сійӧс острогӧ, а менӧ, ен отсаліс, став правилӧяс серти оправдайтісны.
Суд вылас сэтшӧм бумага лыддисны.
И ставныс мундираӧсь.
Суд вылассӧ.
Ме сідзи тэныд шуа, ваше высокоблагородие, миян службаыд велавтӧмыдлы — ен мед видзас, веськыд ад, а миянлы нинӧм.
Кор он ветлӧдлы, сэки весиг кокъясыд висьӧны.
И гортын миянлы омӧльджык.
Гортын вӧлӧстьын писарлы пач ломты, писарлы ва вай, писарлысь сапӧгъяссӧ весав.
— А уна-ӧ тэ пӧлучайтан жалӧваньесӧ? — юаліс Лыжин.
— Кӧкъямысдас нёль шайт вонас.
— Небось, ӧд и доходтор эм.
Сідз ӧд?
— Кутшӧм миян доходъяс!
Ӧнія господа шоча сетавлӧны чай вылӧ.
Господаыд ӧні стрӧгӧсь, ӧтарӧ ӧбижайтчӧны.
Тэ сылы бумага вайин — ӧбижайтчӧ, шапкатӧ сы водзын пӧрччин — ӧбижайтчӧ.
Тэ, шуӧ, эн сійӧ кильчӧӧд пыр, тэ, шуӧ, пьянник, тэысь лук дук кылӧ, бӧлбан, шуӧ, сукин сын.
Эмӧсь, дерт, и буръяс, да мый налысь босьтан, сӧмын сералӧны да быдногыс нимтысьӧны.
Пример вылӧ, барин Алтухин; и бур, и, видзӧдан да, вежӧра, а мыйӧн сӧмын аддзас, пыр и горзӧ, ачыс оз гӧгӧрво мый.
Сэтшӧм прӧзвище меным сетіс.
Тэ, шуӧ...
Сотскӧй шуис кутшӧмкӧ кыв, но сэтшӧм ньӧжйӧ, мый эз позь гӧгӧрвоны.
— Кыдзи? — юаліс Лыжин. — Тэ выльысь шу.
— Администрация! — гораа выльысь шуис сотскӧй. — Важӧн нин тадзи нимтӧ, во квайт.
Видза олан, администрация!
Но ме нинӧм, медым, ен сыкӧд.
Овлӧ, кутшӧмкӧ барыня ыстас стӧкан вина да пирӧг тор, но, юыштан сылӧн здоровье вӧсна.
А ёнджыкасӧ мужикъяс сетавлӧны; мужикъяс — найӧ бур сьӧлӧма йӧз, енмысь полӧны: коді няньтор, коді шыдтор паньыштны сетас, коді и мыччыштас вина.
Старӧстаяс чайӧн юктавлӧны трактирын.
Со ӧні понятӧйяс мунісны чай юны.
«Лошадин, — шуӧны, — олышт тані миян пыдди, видзышт», — и кӧпейкаӧн сетісны.
Велавтӧгыд налы страшнӧ.
А тӧрыт сетісны дас вит кӧпейка да стӧкан вина мыччисны.
— А тэныд ӧмӧй абу страшнӧ?
— Страшнӧ, барин, да ӧд миян делӧыс сэтшӧм — служба, некытчӧ сыысь он мун.
Гожӧмнас карӧ нуӧда арестантӧс, а сійӧ менӧ — сьылітшуптӧ! сьылітшуптӧ! сьылітшуптӧ!
А гӧгӧр муяс, вӧр, — кытчӧ сыысь пышъян?
Сідзи и тані со.
Баринӧс, Лесницкийӧс, ме ещӧ этатшӧм ичӧтикӧн на помнита, и батьсӧ сылысь тӧдлі, и мамсӧ.
Ме Недощотӧвӧй сиктысь, а найӧ, господа Лесницкийясыс, миянсянь верстысь не ылысьджык, да и сыысь на, гашкӧ, матынджык межасяньыс.
И вӧлі господин Лесницкийыслӧн чой, енмысь полысь да бур сьӧлӧма ныв.
Господьӧ, помянит душасӧ тэнад рабыня Юлиялысь, вечнӧй память.
Верӧссайӧ эз пет, а кулігас ассьыс став озырлунсӧ юкис;
манастыр вылӧ гижӧдіс сё десятина, да миянлы, Недощотӧвӧй сиктса крестьяналӧн обществолы, ен водзын казьтылӧмысь, кыксё десятина, а сылӧн вокыс, бариныссӧ, шуӧны, бумагасӧ дзебӧма, пачын сотӧма да став мусӧ аслыс босьтӧма.
Думайтӧма, значит, аслыс пӧльза вылӧ, но — он, энлы, свет вылад неправданад он ов, вокӧ.
Бариныд сэсся во кызь прамӧй тӧлк вылӧ эз волы, вичкоӧ сійӧ эз сибав, значит, да висьтасьтӧгыс и куліс, потіс.
Зэв кыз вӧлі.
Сідзи и потіс кузьта ногыс.
Сэсся том бариныслысь, Серёжаыслысь, дзик ставсӧ, кушӧдз нуисны, медым вештыны уджйӧз; но, велӧдчӧмыд эз сетчы — нинӧм оз сяммы, и земскӧй управаса председатель, сылӧн дядьыс, думыштіс: «босьта жӧ сійӧс, Серёжасӧ, ас дінӧ агентӧ, медым страхуйтӧ, уджыс абу сьӧкыд».
А бариныд том, гордӧй, сылы сідзжӧ окота овны паськыдджыка, лышкыдджыка, лоны виднӧйджыкӧн, но, ӧбиднӧ, значит, телегаӧн треситчыны уезд пасьта, мужикъяскӧд сёрнитны;
ветлӧдлӧ да пыр муӧ видзӧдӧ, видзӧдӧ да чӧв олӧ;
сылы дзик пель дорас шуан: — «Сергей Сергеич!» — а сійӧ видзӧдлас тадзи: — «А?» — и бара видзӧдӧ муӧ.
А ӧні, аддзан, асьсӧ виис.
Абу складнӧ, ваше высокоблагородие, абу правильнӧ тайӧ, и он гӧгӧрво, мый сійӧ сэтшӧмыс вӧчсьӧ свет вылас, милӧстивӧй енмӧ.
Сӧмын думыштны, батьыс вӧлі озыр, а тэ гӧль, ӧбиднӧ, тайӧ дерт, но, да мый нӧ, колӧ велавны.
Ме бура жӧ овлі, менам, ваше высокоблагородие, кык вӧв вӧлі, куим мӧс, кызь кымын ыж видзлі, а воис кад, ӧти сумка кежысь коли, да и сійӧ абу менам, а казеннӧй, да ӧні, миян Недощотӧвӧйын, шуны кӧ, менам керкаӧй медся омӧль.
Мокейлӧн вӧлі нёль лакей, а ӧні Мокей ачыс лакей.
Петраклӧн вӧлі нёль батрак, а ӧні Петрак ачыс батрак.
— Мыйла нӧ тэ гӧльмин? — юаліс следователь.
— Пиянӧй менам вывті ёна юӧны вина.
Сэтшӧм ёна юӧны, сэтшӧм ёна, мый висьтавнысӧ оз позь, он верит.
Лыжин кывзіс да думайтіс сы йылысь, мый сійӧ, Лыжин, водз либӧ сёр бара мунас Москваӧ, а тайӧ старикыс кольӧ татчӧ нэм кежлас да кутас пыр ветлӧдлыны и ветлӧдлыны;
и кымынкӧд ещӧ ковмас нэмнас паныдасьлыны татшӧм дзуг юрсиа, важӧн сынасьлывтӧм, «нинӧм сулавтӧм» старикъяскӧд, кодъяслӧн душаас кутшӧмкӧ ногӧн крепыда дружитчӧмаӧсь пятиалтынник, стӧкан да сыӧ чорыда веритӧм, мый таладор светас неправдаӧн он ов.
Сэсся дышӧдіс кывзынысӧ, да сійӧ тшӧктіс вайны вольпась пыдди турун.
Приезжӧйын сулаліс пӧдушкаа да ӧдеялӧа кӧрт крӧвать, да сійӧс позьӧ вӧлі вайны сэтысь, но сы дорын пӧшти куим лун куйліс покойник (коді, гашкӧ, пуксьыліс сэтчӧ кулӧм водзвылас), да ӧні сы вылын эз эськӧ вӧв лӧсьыд узьны...
«Сӧмын сизим час да джын на, — часі вылӧ видзӧдлӧм бӧрын думыштіс Лыжин. — Кутшӧм тайӧ ужаснӧ!»
Узьны эз вӧв окота, но сылы нинӧм вӧлі вӧчны да, медым кыдзкӧ колльӧдны кадсӧ, водіс да вевттьысис пледӧн.
Лошадин идраліс пӧсуда, некымынысь петаліс да пыраліс, тяпкӧдчис да ышлолаліс, ӧтарӧ жӧдзис пызан дорын, медбӧрын босьтіс ассьыс лампасӧ да петіс,
и, сылӧн кузь дзор юрси да гӧрбыльтчӧм туша вылӧ бӧрсяньыс видзӧдігтыр, Лыжин думыштіс:
«Дзик быттьӧ операын кӧлдун».
Лои пемыд.
Колӧ чайтны, кымӧръяс сайын вӧлі тӧлысь, сы вӧсна мый зэв бура тыдалісны ӧшиньясыс да ӧшинь тасъяс вылас лымйыс.
— У-у-у-у! — омляліс турӧб. — У-у-у-у!
— <ns>Ба-а-а-тюшки</ns>! — чардакын ымзіс-бӧрдіс баба, либӧ сӧмын тадзи кажитчис. — <ns>Ба-а-а-тюшки</ns>!
— Ббух! — ортсысянь мыйкӧ зутшкысис стенӧ. — Трах!
Следователь кывзысьыштіс: некутшӧм баба эз вӧв, шутьляліс тӧлыс.
Вӧлі ыркыд, да плед вывтіыс сійӧ вевттьысис ещӧ пасьӧн.
Шонтысигас сійӧ думайтіс сы йылысь, кутшӧм ставыс тайӧ — и турӧбыс, и керкаыс, и старикыс, и шойыс, коді куйліс орчча комнатаас, — кутшӧм ставыс тайӧ ылын сійӧ олӧмсьыс, кутшӧмӧс сійӧ кӧсйис аслыс, да кутшӧм ставыс тайӧ сылы мелкӧй, неинтереснӧй, абу сы серти.
Тайӧ мортыс кӧ эськӧ виис асьсӧ Москваын либӧ кӧнкӧ Москва дорын да ковмис нуӧдны следствие, то сэні вӧлі эськӧ интереснӧ, важнӧ, да, пӧжалуй, весиг страшнӧ вӧлі эськӧ узьны шойкӧд орчча комнатаын;
тані жӧ, Москвасянь тысяча верст сайын, ставыс тайӧ вӧлі мӧднога, ставыс тайӧ абу олӧм, абу йӧз, и мыйкӧ сӧмын «форма сертиыс» существуйтысь, кыдзи шуӧ Лошадин, ставыс тайӧ оз коль паметьӧ некутшӧм след да пыр жӧ вунас, мыйӧн сӧмын сійӧ, Лыжин, мунас Сырняысь.
Рӧдинаыс, настӧящӧй Россияыс — сійӧ Москва, Петербург, а тані провинция, колония; кор мечтайтан сы йылысь, медым ворсны роль, лоны популярнӧйӧн, лоны, например, торъя важнӧй делӧяс кузя следовательӧн либӧ окружнӧй судса прокурорӧн, лоны светскӧй левӧн, то непременнӧ думайтан Москва йылысь.
Овны кӧ, то Москваын, а тані нинӧм оз ков, кокньыда миритчан аслад тӧдчытӧм рольӧн да олӧмсяньыс виччысян сӧмын ӧтитор — регыдджык эськӧ мунны, мунны.
И Лыжин думнас ветлӧдліс Московскӧй уличаяс кузя, пыравліс тӧдса керкаясӧ, аддзысьліс рӧдняяскӧд, ёртъяскӧд, да сьӧлӧмыслы лолі зэв долыд сійӧ думсьыс, мый сылы ӧні кызь квайт арӧс да мый сійӧ кӧ татысь кыдзкӧ мездысяс да веськалас Москваӧ вит либӧ дас во мысти, то и сэки на оз ло сёр да водзын лоӧ ещӧ дзонь олӧм.
И кор нин сійӧ заводитіс унмовсьны да думъясыс заводитісны дзугсьыны, сійӧ воображайтіс московскӧй судлысь кузь коридоръяссӧ, асьсӧ, речӧн выступайтысьӧс, ассьыс чойяссӧ, оркестр, коді мыйлакӧ век юргӧ:
— У-у-у!
У-у-у!
— Ббух!
Трах! — кыліс бара. — Бух!
И сылы друг уси дум вылас, кыдзи ӧтчыд земскӧй управаын, кор сійӧ сёрнитіс бухгалтеркӧд, конторка дорӧ локтіс сьӧд синъяса, сьӧд юрсиа, омӧлик, кутшӧмкӧ блед господин; сылӧн синъясыс вӧліны ӧбед бӧрын дыр узьӧм мортлӧн синъяс кодьӧсь, и тайӧ портитіс сылысь вежӧра, мича профильсӧ; и кузь гӧленя сапӧгъясыс сылӧн эз лӧсявны сылы, кажитчисны грубӧйӧн.
Бухгалтер висьталіс сылы: «Тайӧ миян земскӧй агент».
«Ӧд тайӧ вӧлі Лесницкий... буретш тайӧ...» — ӧні думайтіс Лыжин.
Сійӧ дум вылас уськӧдіс Лесницкийлысь ньӧжйӧ сёрнитӧмсӧ, сылысь походкасӧ, да сылы кажитчис, мый сы дінын ӧні кодкӧ ветлӧдлӧ, ветлӧдлӧ дзик сідзи жӧ, кыдзи Лесницкий.
Друг страшнӧ лои, юрыс кӧдзаліс.
— Коді тані? — повзьӧмӧн юаліс сійӧ.
— <ns>Цоцкай</ns>.
— Мый тэныд тась колӧ?
— Ме, ваше высокоблагородие, вӧзйысьны.
Ті ӧнтай шуинныд, старшина оз ков, да ме пола, мед эськӧ оз скӧрмы.
Тшӧктіс волыны.
Гашкӧ, ветлыны?
— Но тэнӧ!
Дӧзмӧдін... — дӧсадапырысь шуис Лыжин да бара шебрасис.
— Мед эськӧ оз жӧ скӧрмы...
Муна, ваше высокоблагородие, бура узьны.
И Лошадин петіс.
Посводзын кызӧктавлісны да джын гӧлӧсӧн сёрнитісны.
Тыдалӧ, понятӧйяс локтӧмаӧсь.
«Аски водзджык лэдзам тайӧ коньӧръяссӧ... — думайтіс следователь. — Мыйӧн югдас, пыр жӧ заводитам вскрытиесӧ».
Сійӧ заводитіс унмовсьны, и друг бара кыліс кодлӧнкӧ восьлалӧм, но эз полӧмпырысь, а тэрыба, гора восьлалӧм.
Крапкысис ӧдзӧс, кылісны гӧлӧсъяс, заводитісны чиркйӧдлыны истӧгӧн...
— Ті узянныд!
Ті узянныд? — истӧгтув бӧрся истӧгтув ӧзталігтыр тэрыба да скӧрысь юасис доктор Старченко; сійӧ ставнас лымйӧссьӧма, да сы дінысь ӧвтіс кӧдзыдӧн. — Ті узянныд?
Чеччӧй, мунам фон-Тауниц ордӧ.
Сійӧ ыстіс тіянла ассьыс вӧвъяссӧ.
Мунамӧй, сэні кӧть ужнайтанныд, морт ногӧн узьыштанныд.
Аддзанныд, ме ачым локті тіянла.
Вӧвъясыс зэв бурӧсь, ми кызь минутаӧн воам сэтчӧ.
— А ӧні кымынӧд час?
— Дас вит минута петӧма дас ӧтикӧд вылӧ.
Унзіля, недӧвӧльнӧй Лыжин гын сапӧгасис, пасясис, шапкаасис да башлыкасис да докторкӧд ӧтлаын петіс ывлаӧ.
Эз вӧв ёна кӧдзыд, но пӧльтіс ыджыд, чизыр тӧв да улича кузяыс нӧбӧдіс лым кымӧръяс, кодъяс, кажитчӧ, зэв ёна повзьӧмла пышйисны; заборъяс бердӧ да кильчӧяс дорӧ тэчӧма нин гырысь толаяс.
Доктор да следователь пуксисны доддьӧ, да еджыд кучер копыртчис налань, медым вевттьыны найӧс.
Кыкнанныслы: вӧлі жар.
— Вӧтлы!
Мӧдӧдчисны сикт кузя.
«Лым-буссӧ лёкысь пуркйигтыр...» — дышпырысь думайтіс следователь и видзӧдіс, кыдзи кокъяснас уджаліс пристяжнӧй вӧлыс.
Быд керка ӧшиньясӧд тыдалісны бияс, быттьӧ ыджыд праздниклы паныд: крестьяна эз узьны, полісны покойникысь.
Кучер зумыштчӧмӧн чӧв оліс;
тыдалӧ, земскӧй керка дорын сулалігӧн гажтӧм лоӧма, да ӧні покойник йылысь жӧ думайтіс.
— А Тауниц ордын, — шуис Старченко, — кор тӧдмалісны, мый ті кольччинныд узьны земскӧй керкаӧ, ставӧн уськӧдчисны ме вылӧ, мыйла ме тэнӧ сьӧрысь эг босьт.
Сиктысь петігӧн, туй чукыльын, кучер друг лёкысь горӧдіс:
— Туй вывсьыс кеж!
Вуджӧртіс кутшӧмкӧ морт;
сійӧ, туй вылысь кежӧм бӧрын, сулаліс пидзӧсӧдзыс лым пиын да видзӧдіс тройка вылӧ;
следователь аддзыліс лымйын сулалысьлысь крука бедьсӧ, тошсӧ да бокас ӧшӧдӧм сумкасӧ, и сылы кажитчис, мый тайӧ Лошадин, да весиг кажитчис, мый сійӧ нюмъялӧ.
Вуджӧртіс да вошис син улысь.
Туйыс первой муніс вӧр дорті, сэсся вӧрса паськыд прӧсекӧд;
вуджрасисны и пӧрысь пожӧмъяс, и том кыдз пуяс, и кузь том, чукля дубъяс, кодъяс ӧткӧн-ӧткӧн сулалісны эрдъяс вылын, кытысь неважӧн пӧрӧдӧмаӧсь вӧрсӧ, но регыд ставыс гудыртчис воздухас, лым кымӧръясас;
кучер висьталіс, мый сійӧ аддзӧ вӧрсӧ, а следовательлы нинӧм эз тыдав, пристяжнӧйысь кындзи.
Тӧлыс пӧльтіс мышкӧ.
Друг вӧвъяс сувтісны.
— Но, мый ещӧ? — скӧра юаліс Старченко.
Кучер нинӧм шутӧг лэччис кӧзла вылысь да, кокбӧрля вылас тувччалігтыр, кутіс котравны додь гӧгӧрыс;
сійӧ вӧчаліс пыр ыджыдджык и ыджыдджык кытшъяс, пыр ылыстчис додь дорысь, да кажитчӧ, мый сійӧ йӧктӧ; медбӧрын бӧр локтіс да заводитіс кежны веськыдвылӧ.
— Туйсьыс ылалін али мый? — юаліс Старченко.
— <ns>Нинӧ-ӧ-ӧм</ns>...
Со кутшӧмкӧ ичӧтик сикт, сэні ни ӧти би оз тыдав.
Бара вӧр, муяс, бара вошисны туй вылысь, да кучер лэччыліс кӧзла вылысь да йӧктіс.
Тройка муніс пемыд аллеяті, тӧвзис ӧдйӧ, и яр пристяжнӧй швачӧдіс кокъяснас додь нырӧ.
Тані пуясыс шувгисны гораа, страшнӧя да дзик нинӧм эз тыдав, быттьӧкӧ лэбисны кытчӧкӧ пропастьӧ, и друг — синмӧ кучкис подъездса да ӧшиньясса яръюгыд свет, кыліс понъяслӧн кузя бурпырысь увтӧм, гӧлӧсъяс...
Воисны.
Кор уліын передньӧйын пӧрччисны пасьяс да гын сапӧгъяс, выліын ворсісны рояльӧн <fra>«Un реtіt vеrrе dе Сlіquot»</fra>, да вӧлі кылӧ, кыдзи челядь тапйӧдлісны кокъяснаныс.
Воысьяс вылӧ пыр жӧ ӧвтыштіс шоныд ру, важ барскӧй жыръяслӧн дук, кӧні, кӧть кутшӧм эз вӧв поводдяыс ывлаын, овсьӧ сэтшӧм шоныда, сӧстӧма, удобнӧя.
— Вот и вывті бур, — следовательлысь кисӧ куйлігтыр сёрнитіс фон-Тауниц, вывті паськыд сьыліа да бакенбардъяса кыз морт. — Вот и вывті бур.
Милости просим, зэв рад тӧдмасьны.
Ми ӧд тіянкӧд неуна коллегаяс.
Коркӧ ме вӧвлі прокурорлӧн ёрт, но недыр, сӧмын кык во; локті татчӧ кӧзяйничайтны да тані и пӧрысьми.
Пӧрысь выжыв, дженьыда кӧ шуны.
Милости просим, — медым ньӧжйӧджык сёрнитны, тыдалӧ, гӧлӧссӧ чинтӧмӧн шуаліс сійӧ;
Тауниц да гӧстьяс кайисны выліӧ.
— Гӧтыр менам абу, кулі, а тайӧ, рекомендуйта, менам нывъяс.
И, бӧрас бергӧдчӧмӧн, сійӧ гымакылан гӧлӧсӧн горӧдіс уліӧ:
— Висьталӧй сэні Игнатлы, медым аски кӧкъямыс час кежлӧ вӧвъяс лӧсьӧдас!
Залын вӧліны сылӧн нёль ныв, томӧсь, лӧсьыдикӧсь, ставныс руд платьеаӧсь да юрсинысӧ ӧтмоз сыналӧмаӧсь, да налӧн воча чойыс челядьыскӧд, сідзжӧ том да интереснӧй.
Старченко, коді тӧдса вӧлі накӧд, пыр жӧ кутіс корны найӧс мыйкӧ сьывны, да кык барышня дыр пыксисны, мый найӧ оз кужны сьывны да мый налӧн абуӧсь нотаясыс,
сэсся воча чойыс пуксис рояль сайӧ, и найӧ тіралан гӧлӧсӧн сьылісны «<rus>Пиковая дама</rus>ысь» дуэт.
Бара заводитісны ворсны <fra>«Un реtіt vеrrе dе Сlіquot»</fra>, и челядь, кокъяснаныс ӧттшӧтш тапйӧдлігтыр, заводитісны йӧктыны.
И Старченко заводитіс чеччавны.
Ставӧн гораа сералісны.
Сэсся, водны мунігӧн, челядьыс прӧщайтчисны.
Следователь сераліс, йӧктіс кадриль, ухаживайтіс, а ачыс думайтіс: абу-ӧ ставыс тайӧ вӧт?
Земскӧй керкалӧн няйт комната, пельӧсын турун чукӧр, тӧрӧканъяслӧн кышӧдчӧм, корысьяслӧн кодь прӧтивнӧй обстановка, понятӧйяслӧн гӧлӧсъяс, тӧв, пурга, туй воштӧм кузя опасность,
и друг тайӧ зэв бур югыд комнатаяс, рояль шыяс, мича нывъяс, кудриа челядь, гажа, шуда серам — татшӧм вежсьӧмыс сылы кажитчис мойдвывса кодьӧн;
и эз веритсьы, мый татшӧм вежсьӧмъясыс вермасны лоны кутшӧмкӧ куим верст сайын, ӧти час мунӧм бӧрын.
И гажтӧм думъясыс мешайтісны сылы гажӧдчыны, да сійӧ пыр думайтіс сы йылысь, мый тайӧ сы гӧгӧрын абу олӧм, а олӧмыслӧн торпыригъяс, кусӧкъяс, мый ставыс тані случайнӧ, некутшӧм вывод вӧчны оз позь;
и сылы весиг жальӧсь вӧліны тайӧ нывъясыс, кодъяс олӧны да куласны тані ылі пельӧсын, провинцияын, ылын культурнӧй средасянь, кӧні нинӧм абу случайнӧ, ставыс осмыслитӧма, законнӧй да, например, быд самоубийство гӧгӧрвоана, да позьӧ объяснитны, мыйла сійӧ да кутшӧм тӧдчанлун сійӧ имеитӧ олӧмлӧн общӧй круговоротас.
Сійӧ чайтіс, мый кытшалысь олӧмыс кӧ тані, ылі пельӧсас, сылы гӧгӧрвотӧм да сійӧ кӧ оз аддзы олӧмсӧ, тайӧ лоӧ, мый олӧмыс тані дзик абу.
Ужнайтігӧн сёрнитісны Лесницкий йылысь.
— Сылӧн коли гӧтыр да кага, — сёрнитіс Старченко.
— Неврастеникъяслы да вообщӧ йӧзлы, кодъяслӧн нервнӧй системаыс абу лючки-ладнӧ, ме эськӧ запретиті гӧтрасьны; ме эг лэдз эськӧ найӧс рӧдмӧдны ас кодьяссӧ.
Рӧдмӧдны свет вылын нервнӧй висьысь челядьӧс — тайӧ преступление.
— Шудтӧм том морт, — ньӧжйӧ ышлолаліг да юрнас довкйӧдлігтыр сёрнитіс фон-Тауниц. — Мыйта колӧ войдӧр быдторсӧ думайтны, страдайтны, медым, медбӧрын, решитчыны помавны ассьыд олӧмтӧ... том олӧмтӧ.
Быд семьяӧс вермас суны татшӧм шогыс, и тайӧ ужаснӧ.
Сьӧкыд тайӧс думыштнысӧ, сьӧлӧмыд оз терпит...
И нывъяс ставныс чӧв ланьтӧмӧн, бать вылӧ видзӧдігтыр, серьёзнӧй чужӧмӧн кывзісны.
Лыжин чувствуйтіс, мый сылы ассяньыс сідзжӧ мыйкӧ колӧ шуны, но сійӧ нинӧм эз вермы думыштны да сӧмын шуис:
— Да, самоубийствоясыд — абу коланатор.
Сійӧ узис шоныд комнатаын, небыд вольпась вылын, ӧдеялӧӧн вевттьысьӧмӧн; ӧдеялӧ улын вӧлі вӧсни чистӧй прӧстыня, но мыйлакӧ эз кажитчы удобнӧйӧн,
гашкӧ, тайӧ сы вӧсна, мый орчча комнатаын дыр сёрнитісны доктор да фон-Тауниц, да выліын пӧтӧлӧк весьтын да пачын шумитіс турӧбыс сідзи жӧ, кыдзи земскӧй керкаын, да сэтшӧм жӧ нора омляліс:
— У-у-у-у!
Тауницлӧн во-мӧд сайын кулі гӧтырыс, и сійӧ ӧнӧдз на эз вермы миритчыны тайӧн да, мый йылысь кӧть эз сёрнит, век казьтыліс гӧтыр йывсьыс; и сылӧн нинӧм нин эз коль прокурорскӧйыс.
«Неужели и ме коркӧ верма воны та выйӧдз?» — унмовсигас да стен пыр Тауницлысь лӧнь, сиротскӧй кодь гӧлӧссӧ кывзігӧн думайтіс Лыжин.
Следователь узис омӧля.
Вӧлі жар, неудобнӧ, да сылы кажитчис унйывсьыс, мый сійӧ абу Тауниц керкаын и абу сӧстӧм небыд вольпась вылын, а век на земскӧй керкаын, турун вылын, да кылӧ, кыдзи ньӧжйӧник сёрнитӧны понятӧйяс; сылы кажитчис, мый Лесницкий матын, дас вит воськов сайын.
Унйывсьыс сылы бара дум вылас уси, кыдзи кузь гӧленя сапӧга, сьӧд юрсиа, блед земскӧй агент матыстчыліс бухгалтер конторка дорӧ.
«Тайӧ миян земскӧй агент...»
Сэсся сылы кажитчис, быттьӧ Лесницкий да сотскӧй Лошадин мунӧны муяс вывті лым пиӧд, орччӧн, ёрта-ёртсӧ кутігтыр;
турӧбыс гартчис на весьтын, тӧлыс пӧльтіс мышканыс, а найӧ мунісны да сьылісны:
— Ми мунам, ми мунам, ми мунам.
Старикыс вӧлі операса кӧлдун кодь, и кыкнанныс збыльысь сьылісны быттьӧ театрын:
— Ми мунам, ми мунам, ми мунам...
Тіянлы шоныд, тіянлы югыд, тіянлы небыд, а ми мунам мороз дырйи, турӧб дырйи, джуджыд лымйӧд...
Ми огӧ тӧдӧй спокой, огӧ тӧдӧй нимкодьлун...
Ми кыскам ас вылын тайӧ олӧмыслысь став сьӧктасӧ, и асланым, и тіян олӧмлысь...
У-у-у!
Ми мунам, ми мунам, ми мунам...
Лыжин садьмис да пуксис вольпась вылас.
Кутшӧм гӧгӧрвотӧм, шуштӧм вӧт!
И мыйла агентсӧ да сотскӧйсӧ вӧтӧн аддзыліс ӧтлаысь?
Кутшӧм лӧсявтӧмтор!
И ӧні, кор Лыжинлӧн ёна чеччис сьӧлӧмыс да кор Лыжин кияснас юрсӧ кутӧмӧн пукаліс вольпась вылын, сылы кажитчис, мый тайӧ страхӧвӧй агентыслӧн да сотскӧйлӧн збыльысь эм олӧмас мыйкӧ ӧткодьтор.
Оз-ӧ найӧ збыльысь мунны орччӧн, ӧта-мӧд дінӧ кутчысьӧмӧн?
Кутшӧмкӧ тыдавтӧм, но топыд да колана йитӧд эм на костын кыкнан костас, весиг на костын да Тауниц костын, да став, став костын; тайӧ олӧмас, весиг медся ылі пельӧсын, нинӧм абу случайнӧ, ставыс тыр ӧти общӧй мӧвпӧн, ставыслӧн эм ӧти душа, ӧти мог, да медым гӧгӧрвоны тайӧс, абу тырмымӧн думайтны, абу тырмымӧн рассуждайтны, колӧ ещӧ, тыдалӧ, олӧмас пырӧдчыны кужӧм, коді сетсьӧ, колӧ чайтны, оз быдӧнлы.
И вынсьыс петӧм, шудтӧм, асьсӧ виысь «неврастеник», кыдзи шуис сійӧс доктор, и старик мужикыс, коді нэмсӧ ветлӧдлӧ морт дінсянь морт дінӧ, — тайӧ случайностьяс, олӧмлӧн торпыригъяс сылы, коді и ассьыс существуйтӧмсӧ лыддьӧ случайнӧйӧн, да тайӧ ӧти чудеснӧй да разумнӧй организмлӧн юкӧнъяс сылы, коді и ассьыс олӧмсӧ лыддьӧ тайӧ общӧйыслӧн юкӧнӧн да гӧгӧрвоӧ тайӧс.
Тадзи думайтіс Лыжин, и тайӧ вӧлі сылӧн важся гуся думӧн, да сӧмын ӧні сознаниеын сійӧ шевкнитчис паськыда да яснӧя.
Сійӧ водіс да заводитіс унмовсьны; и друг бара найӧ мунӧны ӧтлаын да сьылӧны:
— Ми мунам, ми мунам, ми мунам...
Ми босьтам олӧмсьыс сійӧс, мый эм сэні медся сьӧкыдыс да сир курыдыс, а тіянлы колям кокнисӧ да гажлунсӧ, и ті верманныд, ужын сайын пукалігӧн, кӧдзыда да быд боксянь сёрнитны, мыйла ми страдайтам да пӧгибайтам, да мыйла ми абу ті кодь дзоньвидзаӧсь да дӧвӧльнӧйӧсь.
Сійӧтор, мый найӧ сьылісны, и водзджык волывліс сылы юрас, но тайӧ мӧвпыс сылӧн вӧлі кӧнкӧ мукӧд мӧвпъяс сайын да муртса вуджӧртлывліс, кыдзи руа поводдя дырйи ылын тыдалысь би.
И сійӧ чувствуйтіс, мый тайӧ самоубийствоыс да мужицкӧй шоглуныс куйлӧны и сылӧн сӧвесть вылын; миритчыны сійӧн, мый асланыс жребийлы кывзысьысь тайӧ йӧзыс босьтісны ас выланыс олӧмсьыс медся сьӧкыдсӧ да пемыдсӧ — кутшӧм тайӧ ужаснӧ!
Миритчыны тайӧн, а аслыд сины шуда, дӧвӧльнӧй йӧз пӧвстын шумнӧй олӧм да пыр мечтайтны татшӧм олӧм йылысь — тайӧ лоӧ мечтайтны выль самоубийствояс йылысь, а самоубийствоӧн помаласны уджӧн да тӧждысьӧмӧн личкӧм либӧ слаб йӧз, эновтӧмаяс, кодъяс йылысь сӧмын коркӧ ужын сайын сёрнитлӧны дӧсадапырысь либӧ сералӧмӧн, но кодъяслы оз отсавны...
И бара:
— Ми мунам, ми мунам, ми мунам...
Быттьӧ кодкӧ мӧлӧтӧн кучкалӧ кӧсичаясас.
Асывнас сійӧ садьмис водз, садьмис шумысь; сылӧн висис юрыс; орчча комнатаын фон-Тауниц гораа висьталіс докторлы:
— Тіянлы мунны ӧні оз позь.
Видзӧдлӧй, мый вӧчсьӧ ывлаас.
Ті энӧ вензьӧй, а лучшӧ юалӧй кучерлысь; сійӧ тіянӧс татшӧм поводдянад весиг миллион шайтысь оз нуӧд.
— Но ӧд сӧмын куим верст, — кевмысян гӧлӧсӧн сёрнитіс доктор.
— Да кӧть верстджын.
Оз кӧ позь, сідзкӧ оз позь.
Сӧмын ворота сайӧ петанныд, сэні кромешнӧй ад, ӧти здукӧн туй вылысь вошан.
Нинӧм вылӧ ог лэдз, кыдзи гажныд.
— Колӧ чайтны, рыт кежлас лӧняс, — шуис пач ломтысь мужик.
И доктор орчча комнатаын кутіс сёрнитны суров природа йылысь, коді влияйтӧ русскӧй мортлӧн характер вылӧ, кузь тӧвъяс йылысь, кодъяс дзескӧдӧны свободнӧя ветлӧм-мунӧмсӧ, задерживайтӧны йӧзлысь умственнӧй быдмӧмсӧ,
а Лыжин дӧсадапырысь кывзіс тайӧ рассуждениеяссӧ, видзӧдіс ӧшиньясӧд толаяс вылӧ, кодъясӧс турӧбыс тэчӧма забор пӧлӧн, видзӧдіс еджыд бус вылас, коді тыртӧ вӧлі став тыдалана пространствосӧ, пуяс вылас, кодъяс ӧтчаяннӧя куснясисны то веськыдвылӧ, то шуйгавылӧ, кывзіс лимзӧмсӧ да таркӧдчӧмсӧ да шога думайтіс:
«Но, кутшӧм мораль тась позяс вӧчны?
Турӧб и ставыс...»
Луншӧрын завтракайтісны, сэсся прӧста шӧйтісны керкаӧд, матыстчывлісны ӧшиньяс дорӧ.
«А Лесницкий куйлӧ, — толаяс весьтын лёкысь гартчысь лым сюръяяс вылӧ видзӧдігтыр думайтіс Лыжин.
— Лесницкий куйлӧ, понятӧйяс виччысьӧны...»
Сёрнитісны поводдя йылысь, сы йылысь, мый турӧб кыссьывлӧ векджык кык сутки чӧж, дырджыксӧ шоча овлӧ.
Квайт часын ӧбедайтісны, сэсся ворсісны картіӧн, сьылісны, танцуйтісны, медбӧрын ужнайтісны.
Луныс прӧйдитіс, водісны узьны.
Войнас асъядорыс ставыс лӧнис.
Кор чеччисны да видзӧдлісны ӧшиньясӧ, лайкнитчӧм увъяса куш бадьяс сулалісны дзик вӧрзьытӧг, вӧлі кымӧра, лӧнь, быттьӧ природаыслы вӧлі яндзим аслас бушуйтчӧмысь, дурмӧм войяссьыс да сійӧ вӧлясьыс, кодӧс сетіс аслас страстьяслы.
Сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн доддялӧм вӧвъяс вит час асывсянь виччысисны кильчӧ дорын.
Кор дзикӧдз югдіс, доктор да следователь пасьталісны ассьыныс пасьяснысӧ, гынсапӧгасисны да, кӧзяиныскӧд прӧщайтчӧм бӧрын, петісны.
Кильчӧ дорын кучеркӧд орччӧн сулаліс тӧдса <ns>цоцкай</ns>, Илья Лошадин, шапкатӧм, пельпом вомӧныс ӧшӧдӧм важ кучик сумкаа, лым сюръя кодь; и чужӧмыс вӧлі гӧрд, пӧсялӧмысла ва.
Гӧстьясӧс доддьӧ пуксьӧдны да кокъяснысӧ шебрӧдны петӧм лакей скӧра видзӧдліс сы вылӧ да шуис:
— Мый тэ сэні сулалан, пӧрысь чӧрт?
Весась тась.
— Ваше высокоблагородие, народ тӧждысьӧ... — чужӧмтырнас наивнӧя нюмъялігтыр шуис Лошадин; сылы, тыдалӧ, нимкодь вӧлі сыысь, мый, медбӧрын, аддзис найӧс, кодъясӧс сэтшӧм дыр виччысис.
— Народ зэв ёна тӧждысьӧ, челядь бӧрдӧны...
Думайтісны, ваше благородие, мый ті бӧр карӧ мунінныд.
Вӧчӧй ен милӧсть, миян благодетельяс...
Доктор да следователь нинӧм эз шуны, пуксисны доддьӧ да мунісны Сырняӧ.
{Чехов А. П. (комиӧдіс Рочев Я. М.) @ Невеста @ висьт @ А. П. Чехов. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 84‒103.}
НЕВЕСТА
I
Вӧлі нин дас час гӧгӧр рыт, и сад весьтын дзирдаліс тыр тӧлысь.
Шуминъяс керкаын сӧмын на помасис рытъя, кодӧс закажитліс бабушка Марфа Михайловна, да ӧні Надялы — сійӧ петіс садйӧ ӧти здук кежлӧ — тыдаліс, кыдзи залын пызан вылӧ ваялісны закускаяс, кыдзи ноксис аслас мича шӧвк платьеа бабушка;
отец Андрей, соборнӧй протоиерей, мый йылысь кӧ сёрнитіс Надя мамкӧд, Нина Ивановнакӧд, и ӧні мамыс рытъя би югӧр улын ӧшинь пырыс кажитчис мыйлакӧ зэв томӧн;
на дінын сулаліс отец Андрейлӧн пиыс, Андрей Андреич, да сюся кывзіс.
Садйын вӧлі лӧнь, ыркыд, да вӧрзьытӧг сьӧд вуджӧръяс куйлісны му вылын.
Кылӧ вӧлі, кыдзи кӧнкӧ ылын, зэв ылын, тыдалӧ, кар сайын, горзісны лягушаяс.
Чувствуйтчис май, муса май!
Лолавсис кокньыда да окота вӧлі думайтны, мый абу тані, а кӧнкӧ небеса увдорын, пуяс весьтын, кар сайын ылын, муяс вылын да вӧръясын шевкнитчӧма ӧні аслас тувсовъя таинственнӧй, зэв бур, озыр да святӧй олӧмыс, кодӧс оз вермы гӧгӧрвоны слаб, грешнӧй морт.
И окота вӧлі мыйлакӧ бӧрдны.
Сылы, Надялы, вӧлі нин кызь куим арӧс;
дас квайт арӧссянь сійӧ зэв ёна думайтіс верӧссайӧ петӧм йылысь, и ӧні, медбӧрын, сійӧ вӧлі Андрей Андреичлӧн невеста, буретш сылӧн, коді сулаліс ӧшинь сайын;
Надялы сійӧ воис сьӧлӧм вылас, свадьбасӧ вӧлі нин шуӧма вӧчны июль сизимӧд лунӧ, а век жӧ радлуныс эз вӧв, войяснас Надя узис омӧля, гажлуныс воши...
Пӧдвальнӧй судтаысь, кӧні вӧлі кухня, восьса ӧшиньӧд кыліс, кыдзи сэні тэрмасисны, кыдзи тотшкӧдчисны пуртъясӧн, кыдзи клопйӧдлісны ӧдзӧсӧн;
кыліс жаритӧм индейка да маринованнӧй вишня дук.
И мыйлакӧ кажитчис, мый ӧні тадзи, вежсьывтӧг, помасьлытӧг, лоас нэм чӧжыс!
Со кодкӧ петіс керкаысь да сувтіс кильчӧ вылӧ;
тайӧ Александр Тимофеич, либӧ, прӧстӧя шуны, Саша, гӧсть, коді локтіс Москваысь лун дас сайын.
Коркӧ важӧн бабыс ордӧ волывліс милӧстинала моз сылӧн ыліса рӧдня, Марья Петровна, гӧльмӧм дворянка-дӧва, ичӧтик тушаа, косіник, висьлӧс нывбаба.
Сылӧн вӧлі Саша пи.
Мыйлакӧ сы йылысь сёрнитлісны, мый сійӧ зэв бур художник, да, кор сылӧн кулі мамыс, Надялӧн бабыс, душа спаситӧм ради, мӧдӧдіс сійӧс Москваӧ Комиссаровскӧй училищеӧ;
во-мӧд мысти сійӧ вуджис живопись кузя училищеӧ, велӧдчис сэні ӧдвакӧ эз дас вит во да кыдзкӧ-мыйкӧ помаліс архитектурнӧй отделение кузя, но архитектураӧн век жӧ эз занимайтчы, а служитіс ӧти московскӧй литографияын.
Пӧшти быд гожӧм волывліс сійӧ, векджык ёна висигӧн, бабушкаыс ордӧ, медым шойччыштны да справитчыштны.
Сійӧ ӧні вӧлі кизялӧм сюртука да кок помъясӧдыс росмӧм важмыштӧм парусинӧвӧй брюкиа.
И сорочкаыс вӧлі утюжиттӧм, да ставнас сылӧн видыс эз вӧв свежӧй.
Гырысь синъяса, кузь, вӧсни чуньяса, тошка, зэв омӧлик, сьӧдӧдӧма и век жӧ мича.
Шуминъяс дорӧ сійӧ велаліс, кыдзи рӧднӧйяс дінӧ, да на ордын чувствуйтіс асьсӧ гортын моз.
И комнатаыс, кӧні сійӧ оліс, важӧн нин шусис Сашалӧн комнатаӧн.
Кильчӧ вылын сулалігӧн сійӧ аддзис Надяӧс да муніс сы дінӧ.
— Лӧсьыд тіян тані, — шуис сійӧ.
— Дерт, лӧсьыд.
Тіянлы эськӧ тані арӧдз овны.
— Да, вермас лоны, сідзи ковмас.
Пӧжалуй, сентябрӧдз тані тіян ордын ола.
Сійӧ помкатӧг серӧктіс да пуксис орччӧн.
— А ме со пукала да тасянь видзӧда мам вылӧ, — шуис Надя. — Сійӧ тасянь кажитчӧ сэтшӧм томӧн!
Менам мамлӧн, дерт, эмӧсь слаблунъяс, — чӧв олыштӧм бӧрын содтіс сійӧ, — но век жӧ сійӧ вывті бур нывбаба.
— Да, бур... — сӧгласитчис Саша. — Тіян мамныд ас ногыс, дерт, и зэв бур, и лӧсьыдик нывбаба, но... кыдзи тіянлы шуны?
Талун асывнас водз ме пыри тіян кухняӧ, а сэні нёль прислуга узьӧны веськыда джоджас, крӧватьяс абуӧсь, вольпась пыддиыс тряпье, клящӧй дука, лудікъяс, тӧрӧканъяс...
Сійӧ жӧ, мый вӧлі кызь во сайын, некутшӧм вежсьӧм.
Но, бабушкаыд, ен сыкӧд, сы вылӧ сійӧ и бабушка; а ӧд мамыд, небось, французскӧй ногӧн сёрнитӧ, спектакльясын ворсӧ.
Позьӧ эськӧ, кажитчӧ, гӧгӧрвоны.
Кор Саша сёрнитіс, сэки кывзысь водзӧ чургӧдліс косіник кузь кык чунь.
— Меным велавтӧгыд тані ставыс кыдзкӧ тешкодь, — водзӧ висьталіс сійӧ. — Чӧртыс тӧдӧ, некод нинӧм оз вӧч.
Мамыд лунтыр сӧмын гуляйтӧ, быттьӧ кутшӧмкӧ герцогиня, бабушка сідзжӧ нинӧм оз вӧч, ті — сідзжӧ.
И жӧникыд, Андрей Андреич, нинӧм жӧ оз вӧч.
Надя тайӧс кывліс и кольӧм воын да, кажитчӧ, воддза воын, и тӧдіс, мый Саша мӧдног рассуждайтны оз вермы, да тайӧ войдӧр петкӧдлывліс сылысь серам, но ӧні мыйлакӧ сылы лои забеднӧ.
— Ставыс тайӧ унаысь нин кывлӧмтор да важӧн дӧзмӧдӧ, — шуис Надя да чеччис. — Ті эськӧ мед мыйкӧ выльтор думыштінныд.
Саша серӧктіс да чеччис жӧ, и найӧ кыкнанныс мӧдӧдчисны керкалань.
Ыджыд тушаа, мича, стройнӧй Надя ӧні Сашакӧд орччӧн кажитчис зэв здоровӧн да мичаа пасьтасьӧмаӧн;
сійӧ чувствуйтіс тайӧс да сылы жаль вӧлі Саша и мыйлакӧ асьсӧ чувствуйтіс лӧсьыдтӧма.
— И сёрнитанныд ті уна лишнӧйсӧ, — шуис Надя.
— Со ті дзик на ӧні сёрнитінныд менам Андрей йылысь, но ӧд ті сійӧс онӧ тӧдӧй.
— Менсьым Андрейӧс...
Ен сыкӧд, тіян Андрейыдкӧд!
Меным вот тіян томлуныд жаль.
Кор пырисны залӧ, сэні пуксялӧны нин вӧлі ужнайтны.
Бабушка, либӧ, кыдзи сійӧс шуисны керкаын, бабуля, зэв кыз, мисьтӧм, сук синкымъяса да уска старука, сёрнитіс гораа, да сы гӧлӧс да сёрнитан мода сертиыс нин тӧдчис, мый сійӧ тані керкаас старшӧй.
Сылӧн вӧліны ярмарка вылын тӧргӧвӧй рядъяс да колоннаяса да садъя стариннӧй керка, но сійӧ быд асыв кевмис, медым ен видзис сійӧс рӧзӧритчӧмысь, да кевмигас бӧрдіс.
И сылӧн моньыс, Надялӧн мамыс, еджгов юрсиа, мичаа пасьтасьӧм да быд чуньын брильянтъяса Нина Ивановна;
и отец Андрей, косіник, пиньтӧм старик, коді быттьӧ мыйкӧ кӧсйӧ висьтавны зэв тешкодьтор;
и сылӧн пиыс Андрей Андреич, Надялӧн жӧникыс, читкыльӧсь юрсиа, ён да мича, коді вӧлі артист либӧ художник кодь, — куимнанныс сёрнитісны гипнотизм йылысь.
— Тэ ме ордын вежонӧн бурдан, — Сашалы шуис бабуля, — сӧмын унджык сёй.
И мый кодь тэ ӧні! — ышловзис сійӧ. — Страшнӧй тэ лоӧмыд!
Дзик нин блуднӧй пи кодь.
— Батьыслысь кольӧм озырлунсӧ таргайтӧм бӧрын, — сералысь синъясӧн ньӧжйӧник шыасис отец Андрей, — вежӧртӧм скӧткӧд ӧтувтчис ӧкаяннӧй...
— Радейта ме ассьым батьӧс, — шуис Андрей Андреич да батьсӧ вӧрӧдыштіс пельпомӧдыс. — Шань старик.
Бур старик.
Ставӧн чӧв олыштісны.
Саша друг серӧктіс да вомсӧ тупкис салфеткаӧн.
— Сідзкӧ, ті признайтанныд гипнотизмсӧ? — Нина Ивановналысь юаліс отец Андрей.
— Ме ог вермы, дерт, шуны, мый ме признайта, — чужӧмсӧ зэв серьёзнӧйӧн, весиг стрӧгӧн вӧчӧмӧн вочавидзис Нина Ивановна,
— но должен сознайтчыны, мый природаын эм уна таинственнӧйыс да гӧгӧрвотӧмыс.
— Тіянкӧд тырвыйӧ сӧгласитча, кӧть должен содтыны ассянь, мый веритӧмыс тӧдчымӧн чинтӧ миянлы таинственнӧйсӧ.
Вайисны ыджыд, зэв госа индейка.
Отец Андрей да Нина Ивановна водзӧ сёрнитісны.
Нина Ивановналӧн чуньясын дзирдалісны брильянтъяс, сэсся синдоръясас мӧдіс югъявны синва, сійӧ кутіс волнуйтчыны.
— Кӧть ме и ог лысьт вензьыны тіянкӧд, — шуис сійӧ, — но сӧгласитчӧй, олӧмас сэтшӧм уна разрешитны позьтӧм загадкаыс!
— Ни ӧти, лысьта тіянӧс уверяйтны.
Ужын бӧрын Андрей Андреич ворсіс скрипкаӧн, а Нина Ивановна аккомпанируйтіс рояльӧн.
Андрей Андреич дас во сайын помаліс университетын филологическӧй факультет, но некӧн эз служит, определённӧй удж эз вӧв да сӧмын шочиника благотворительнӧй цельӧн участвуйтліс концертъясын;
и карын шуисны сійӧс артистӧн.
Андрей Андреич ворсіс; ставыс чӧв ланьтӧмӧн кывзісны.
Пызан вылын ньӧжйӧ дзужгис самӧвар, и сӧмын ӧтнас Саша юис чай.
Сэсся, кор кучкаліс дас кык час, друг ори скрипкалӧн струнаыс; ставӧн серӧктісны, чеччалісны да кутісны прӧщайтчыны.
Жӧниксӧ колльӧдӧм бӧрын Надя кайис выліӧ аслас комнатаӧ, кӧні оліс мамыскӧд (улі судтаас оліс бабушка).
Уліас, залын, кутісны кусӧдавны бияс, а Саша век на пукаліс да юис чай.
Сійӧ пыр юліс чайсӧ дыр, московскӧй ногӧн, ӧтчыдысьсӧ стӧкан сизимӧс.
Надялы, кор сійӧ пӧрччысис да водіс вольпась вылӧ, дыр на кыліс, кыдзи уліын идрасьӧ прислуга, кыдзи скӧраліс бабуля.
Коркӧ и ставыс лӧнис, да сӧмын шочиника кывліс, кыдзи аслас комнатаын, уліын, басӧн кызӧктывліс Саша.
II
Кор Надя садьмис, вӧлі, колӧ лоны, час кык, заводитчӧ вӧлі югдыны.
Кӧнкӧ ылын таркӧдчис стӧрӧж.
Ун эз лок, куйлыны вӧлі зэв небыд, лӧсьыдтӧм.
Надя, кыдзи и став кольӧм майскӧй войясӧ, пуксис вольпась вылӧ да заводитіс думайтны.
А думъясыс вӧліны век сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь и кольӧм войӧ, ӧтсямаӧсь, ковтӧмӧсь, сы йылысь думъяс, кыдзи Андрей Андреич кутіс ухаживайтны сы бӧрся да кораліс сійӧс, кыдзи сійӧ сӧгласитчис да сэсся вочасӧн донъяліс тайӧ тӧлка, бур мортсӧ.
Но мыйлакӧ ӧні, кор свадьбаӧдз коли тӧлысьысь не унджык, Надя кутіс повны, тӧждысьны, быттьӧкӧ сійӧс виччысис мыйкӧ неопределённӧй, сьӧкыдтор.
«Тик-ток, тик-ток... — дыша тотшкӧдчис стӧрӧж. — Тик-ток...»
Ыджыд важ ӧшиньӧд тыдаліс сад, водзынджык кӧдзыдсьыс унзіля да слаб сиреньлӧн сук дзоридзьяса кустъяс; и еджыд сук ру ньӧжйӧ шлывгӧ сиреньлань, кӧсйӧ вевттьыны сійӧс.
Ылі пуяс вылын горзӧны унзіля грачьяс.
— О, енмӧй, мыйла меным сэтшӧм сьӧкыд!
Гашкӧ, свадьба водзвылас быд невесталы татшӧм жӧ сьӧкыд.
Код тӧдас!
Али тані Сашалӧн влияниеыс?
Но ӧд Саша некымын во нин висьталӧ век ӧтитор, быттьӧ гижӧмтор кузя, да кор сёрнитӧ, сэки кажитчӧ наивнӧйӧн да тешкодьӧн.
Но мыйла век жӧ Саша оз петав юрсьыс? мыйла?
Стӧрӧж важӧн нин оз тотшкӧдчы.
Ӧшинь улын да садйын сьывны заводитісны лэбачьяс, ру весасис садйысь, гӧгӧр ставыс югдіс тувсовъя светӧн, быттьӧ нюммуніс.
Шондіӧн шонтӧм да мелуйтӧм садйыс регыд мысти ставнас ловзис, да лысва войтъяс, быттьӧ алмазъяс, кутісны дзирдавны коръяс вылын;
и пӧрысь, важӧн эндӧм сад тайӧ асылӧ кажитчис сэтшӧм томӧн, мича паськӧмаӧн.
Садьмис нин бабуля.
Грубӧй басӧн кызны мӧдіс Саша.
Кыліс, кыдзи уліын пызан вылӧ вайисны самӧвар, кыдзи вешталісны стулъяс.
Часъяс кольӧны ньӧжйӧ.
Надя важӧн нин чеччис да важӧн нин гуляйтӧ садйын, а век на кыссьӧ асыв.
Со бӧрдӧм синъяса Нина Ивановна киас кутӧ минеральнӧй ва тыра стӧкан.
Сійӧ занимайтчис спиритизмӧн, гомеопатияӧн, уна лыддьысис, радейтіс сёрнитны аслас сомнениеяс йылысь, и став тайӧторъясыслӧн, кажитчис Надялы, вӧлі ыджыд, таинственнӧй смысл.
Ӧні Надя окыштіс мамсӧ да мӧдӧдчис сыкӧд орччӧн.
— Мый вӧсна тэ бӧрдін, мамӧ? — юаліс сійӧ.
— Тӧрыт войнас ме заводиті лыддьыны повесть, кӧні гижсьӧ ӧти старик йылысь да сы ныв йылысь.
Старикыс служитӧ кӧнкӧ, но, и сылысь нывсӧ мӧдіс радейтны начальникыс.
Ме эг лыддьы помӧдзыс, но сэні эм ӧти сэтшӧм места, мый сьӧкыд вӧлі кутчысьны бӧрдӧмысь, — шуис Нина Ивановна да юыштіс стӧканысь. — Талун асывнас дум вылӧ уси да бара бӧрдышті.
— А меным став тайӧ лунъясас сэтшӧм гажтӧм, — чӧв олыштӧм бӧрын шуис Надя. — Мыйла менам оз узьсьы войяснас?
— Ог тӧд, донаӧй.
А кор менам войяснас оз узьсьы, сэк топыда-топыда куня синъясӧс, со тадзи, да думайта Анна Каренина йылысь, кыдзи сійӧ ветлӧдлӧ да кыдзи сёрнитӧ, либӧ думышта мыйкӧ историческӧйӧс, древньӧй мирысь...
Надя чувствуйтіс, мый мамыс оз гӧгӧрво сійӧс да оз вермы гӧгӧрвоны.
Чувствуйтіс тайӧс нэмнас первойысь, да сылы весиг страшнӧ лои, окота лои дзебсьыны; и сійӧ пырис аслас комнатаӧ.
А кык часын пуксисны ӧбедайтны.
Луныс вӧлі среда, кослун, та вӧсна бабушкалы вайисны кослунъя борщ да рока ёді.
Медым вильшасьыштны бабушкалы, Саша сёйис ассьыс ульлунъя шыдсӧ, и кослунъя борщсӧ.
Ӧбедайтігчӧжыс сійӧ шутитіс, но шуткаясыс сылӧн артмылісны укшальӧсь, непременнӧ мораль вылӧ арталӧмӧн, да вӧліны дзик не серам петкӧдланаӧсь, кор сійӧ шмонитӧм водзвылас вывлань лэптывліс ассьыс кулӧм мортлӧн кодь кузь, косіник чуньяссӧ да кор воліс дум вылас, мый сійӧ зэв ёна висьӧ да, пӧжалуй, недыр ещӧ олас таладор югыдас, сэки сійӧ лолі синва петмӧн жаль.
Ӧбед бӧрын бабушка пырис аслас комнатаӧ шойччыны.
Нина Ивановна недыр ворсіс рояльӧн да сэсся муніс жӧ.
— Ок, дона Надяӧй, — Саша паніс ассьыс ӧбедбӧрса пыр кадся сёрнисӧ, — ті кӧ эськӧ кывзысинныд менсьым! ок эськӧ!
Надя пукаліс стариннӧй креслӧын, синъяссӧ куньӧмӧн, а Саша ньӧжйӧ ветлӧдліс пельӧссянь пельӧсӧ комнатаӧд.
— Ті кӧ эськӧ мунінныд велӧдчыны! — шуаліс Саша.
— Сӧмын просвещённӧй да святӧй йӧз интереснӧйӧсь, сӧмын найӧ и колӧны.
Ӧд кымын унджык лоӧны татшӧм йӧзыс, сымын ӧдйӧджык му вылын пуксяс енлӧн царствие.
Тіян карысь сэки вочасӧн нинӧм оз коль, — ставыс увлань юрӧн путкыльтчас, ставыс вежсяс кӧлдуйтӧма моз.
И лоӧны сэки тані зэв гырысь, мичасьыс-мича керкаяс, чудеснӧй садъяс, вӧвлытӧм фонтанъяс, замечательнӧй йӧз...
Но главнӧйыс абу тайӧ.
Главнӧйыс сійӧ, мый толпа, кыдзи ми сійӧс ӧні гӧгӧрвоам, оз ло, тайӧ омӧльторйыс сэки оз ло, сы вӧсна мый быд морт кутас веритны да быдӧн мӧдас тӧдны, мыйла сійӧ олӧ, да ни ӧти морт оз кут корсьны мыджӧдсӧ толпаын.
Мусаӧй, сьӧлӧмшӧрӧй, мунӧй!
Петкӧдлӧй ставыслы, мый тайӧ вӧрзьывтӧм руд, грешнӧй олӧмыс дӧзмӧдіс тіянӧс.
Петкӧдлӧй тайӧс кӧть аслыныд!
— Оз позь, Саша.
Ме верӧссайӧ пета.
— Э, энлы!
Кодлы тайӧ колӧ?
Петісны садйӧ, ветлӧдлыштісны.
— Кӧть мый сэні эз вӧв, донаӧй менам, колӧ гӧгӧрбок думыштлыны, колӧ гӧгӧрвоны, кутшӧм абу лӧсьыд, кутшӧм безнравственнӧй тайӧ тіян весь олӧмныд, — сёрнитіс Саша.
— Гӧгӧрвоӧй жӧ, ӧд, например, ті кӧ, и тіян мамныд, и тіян бабульканыд нинӧм онӧ вӧчӧй, то, сідзкӧ, ті пыдди уджалӧ кодкӧ мӧд, ті йиранныд кодлыськӧ бокӧвӧйлысь олӧмсӧ, а тайӧ ӧмӧй бур, тайӧ ӧмӧй абу няйт?
Надя кӧсйис шуны: «да, тайӧ збыль»; кӧсйис шуны, мый сійӧ гӧгӧрвоӧ;
но сы синъясысь сӧдзтысис синва,
сійӧ друг дзикӧдз ланьтіс, ставнас йӧжгыльтчис да пырис аслас комнатаӧ.
Рытгорулын воліс Андрей Андреич да, кыдзи и век, дыр ворсіс скрипкаӧн.
Вообщӧ сійӧ эз вӧв варов да радейтіс скрипкасӧ, гашкӧ, сы вӧсна, мый ворсігас позьӧ вӧлі чӧв овны.
Дас ӧтикӧд часын, гортас мӧдӧдчигӧн, пальтоасьӧм бӧрын нин, сійӧ кутіс Надяӧс да мӧдіс пӧся окавны сылысь чужӧмсӧ, пельпомъяссӧ, кияссӧ.
— Донаӧй, мусаӧй, мичасьыс-мичаӧй менам!.. — шуаліс сійӧ. — О, кутшӧм ме шуда!
Ёна радлӧмла ме вошті садьӧс!
И Надялы кажитчис, мый сійӧ тайӧс важӧн нин кывліс, зэв важӧн, либӧ лыддьыліс кыськӧ... романысь, важ, косявлӧм, важӧн нин шыбитӧм романысь.
Залын Саша пукаліс пызан сайын да, аслас вит кузь чунь вылӧ блюд пуктӧмӧн, юис чай; бабуля вӧчаліс пасьянс, Нина Ивановна лыддьысис.
Лампадкаын трачкӧдчис би, да ставыс, кажитчӧ, вӧлі лӧнь, лючки-ладнӧ.
Надя прӧщайтчис да кайис выліӧ аслас комнатаӧ, водіс да пыр жӧ унмовсис.
Но, кыдзи и кольӧм войӧ, кор муртса заводитіс югдыны, сійӧ садьмис нин.
Ун эз лок, сьӧлӧмыс эз вӧв местаын, вӧлі сьӧкыд.
Надя, пидзӧсъяс вылӧ юрсӧ пуктӧмӧн, пукаліс да думайтіс жӧник йывсьыс, свадьба йылысь...
Мыйлакӧ сылы уси дум вылас, мый мамыс эз радейтлы ассьыс покойнӧй верӧссӧ да ӧні сылӧн нинӧм эз вӧв, олӧм кузя ставнас зависитіс аслас энькаысь, бабуляысь.
И Надя, кӧть мыйта эз думайт, эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла ӧнӧдз сійӧ аддзӧ вӧлі аслас мамын мыйкӧ особеннӧйӧс, необыкновеннӧйӧс, мыйла эз казявлы прӧстӧй, обыкновеннӧй, шудтӧм нывбабаӧс.
И уліын Саша эз узь, — кылӧ вӧлі, кыдзи сійӧ кызӧ.
Тайӧ тешкодь, наивнӧй морт, думайтіс Надя, и сылӧн мечтаясын, став тайӧ чудеснӧй садъясас, вӧвлытӧм фонтанъясас чувствуйтчӧ мыйкӧ лӧсявтӧмтор;
но мыйлакӧ Сашалӧн наивностьын, весиг тайӧ лӧсявтӧмторъяс сы мында зэв бурыс, мый муртса на сійӧ сӧмын думыштіс сы йылысь, не мунны-ӧ сылы велӧдчыны, кыдзи сьӧлӧмыс, морӧсыс ставнас ыркнитліс, тырис ыджыд радлунӧн.
— Но бурджык не думайтны, бурджык не думайтны... — шӧпкӧдіс сійӧ. — Та йылысь оз ков думайтны.
«Тик-ток... — кӧнкӧ ылын тотшкӧдчис стӧрӧж. — Тик-ток... тик-ток...»
III
Июнь тӧлысь шӧрын Саша друг мӧдіс гажтӧмчыны да лӧсьӧдчис мунны Москваӧ.
— Ог вермы ме овны тайӧ карас, — зумыша шуаліс сійӧ. — Ни водопровод, ни канализация!
Ӧбедайтігӧн меным зывӧк: кухняас гӧгӧр ставыс няйт...
— Да энлы, блуднӧй пи! — мыйлакӧ шӧпкӧдӧмӧн убеждайтіс бабушка: — Сизимӧд числӧын свадьба!
— Ог кӧсйы.
— Кӧсйысьлін ӧд миянын сентябрӧдз овны!
— А ӧні со ог кӧсйы.
Меным уджавны колӧ!
Гожӧмыс вӧлі зэра да кӧдзыд, пуяс кӧтасьӧмаӧсь, садйын ставыс лои жугыльмӧдана, гажтӧм, збыльысь окота вӧлі уджавны.
Комнатаясын, уліын да выліын, кылісны тӧдтӧм нывбабаяслӧн гӧлӧсъяс, таркӧдчис бабушкалӧн вурсян машинаыс: тайӧ тэрмасисны лӧсьӧдны приданӧй.
Сӧмын пасьсӧ шуӧма вӧлі сетны Надялы квайтӧс, и на пиысь медся донтӧмыс, бабушка кывъяс серти, сулаліс куимсё шайт!
Ноксьӧм-тӧждысьӧмыс дӧзмӧдіс Сашаӧс;
сійӧ пукаліс аслас комнатаын да скӧраліс;
но век жӧ сійӧс уговоритісны кольччыны, да сійӧ сетіс кыв, мый мунас июль первой лунӧ, не водзджык.
Кадыс коли ӧдйӧ.
Петыр лунӧ ӧбед бӧрын Андрей Андреич Надякӧд муніс Московскӧй улича кузя, медым ещӧ ӧтчыд видзӧдлыны керкасӧ, кодӧс босьтісны квартира пыдди да важӧн нин лӧсьӧдісны том гозъялы.
Керкаыс кык судта, но уберитӧма вӧлі ӧні кежлӧ сӧмын мӧд судтасӧ.
Залын паркет моз краситӧм джоджыс дзирдаліс; тані сулалісны венскӧй стулъяс, рояль, скрипкалы пюпитр.
Ӧвтіс краска дукӧн.
Стенын ӧшаліс зӧлӧтӧй рамаа, краскаӧн рисуйтӧм ыджыд картина: пасьтӧм дама да сы дінын жугалӧм воропа лӧзов ваза.
— Чудеснӧй картина, — шуис Андрей Андреич да любӧпырысь ышловзис. — Тайӧ художник Шишмачевскийлӧн.
Водзӧ вӧлі гостинӧй; гостинӧйын сулалісны гӧгрӧс пызан, диван да югыдлӧз материяӧн эжӧм креслӧяс.
Диван весьтын вӧлі отец Андрейлӧн ыджыд фотографическӧй портрет; сійӧ снимайтчӧма камилавкаӧн да орденъясӧн.
Сэсся пырисны буфета столӧвӧйӧ, сы бӧрын спальняӧ; тані джынвыйӧ пемыдінын орччӧн сулалісны кык крӧвать, да позьӧ вӧлі казявны, мый спальнясӧ лӧсьӧдігӧн тӧдвылын кутӧмаӧсь, мый тані пыр лоӧ зэв бур да мӧдног лоны оз вермы.
Андрей Андреич новлӧдліс Надяӧс комнатаясӧд да век кутіс сійӧс коскӧдыс;
а Надя чувствуйтіс асьсӧ слабӧн, мыжаӧн, ненавидитіс тайӧ став комнатаяссӧ, крӧватьяссӧ, креслӧяссӧ, сылы зывӧк вӧлі пасьтӧм дама йылысь думайтігӧн.
Сійӧ бура нин тӧдіс, мый дугдіс радейтны Андрей Андреичӧс либӧ, вермас лоны, сійӧс эз радейтлы некор; но кыдзи тайӧс шуны, кодлы шуны да мыйла, сійӧ оз вӧлі гӧгӧрво да эз вермы гӧгӧрвоны, кӧть думайтіс та йылысь дугдывтӧг лунъяснас и войяснас...
Андрей кутіс сійӧс коскӧдыс, сёрнитіс сэтшӧм меліа, скромнӧя, сэтшӧм вӧлі шуда аслас тайӧ квартираӧд ветлӧдлігӧн; а Надя аддзӧ вӧлі ставторсьыс сӧмын пошлость, бӧб, наивнӧй, терпитны позьтӧм пошлость, и Андрейлӧн сійӧс коскӧд кутысь киыс сылы кажитчис асык кодь чорыдӧн да кӧдзыдӧн.
И быд здук Надя дась вӧлі пышйыны, бӧрддзыны, шыбитчыны ӧшиньӧд.
Андрей Андреич пыртіс сійӧс ваннӧйӧ да тані кинас инмӧдчис стенса кран бердӧ, и друг сяльгыны кутіс ва.
— Кутшӧмджык? — шуис Андрей да серӧктіс. — Ме тшӧкті чардакӧ вӧчны сё ведра ва вылӧ бак, и вот тэа-меалӧн лоас ва.
Прӧйдитчисны дворӧд, сэсся петісны улича вылӧ, медалісны извозчикӧс.
Бусыс ӧшаліс сук кымӧрӧн, да кажитчис, вот-вот зэрмас.
— Тэныд абу кӧдзыд? — бус вӧснаыс синъяссӧ читкыртӧмӧн юаліс Андрей Андреич.
Надя нинӧм эз шу.
— Тӧрыт Саша, тэ помнитан, менӧ кӧритіс, мый ме нинӧм ог вӧч, — недыр чӧв олӧм бӧрын шуис Андрей.
— Мый нӧ, сійӧ прав!
Дзик прав!
Ме нинӧм ог вӧч и ог вермы вӧчны.
Донаӧй менам, мый вӧсна тайӧ?
Мыйла меным сэтшӧм прӧтивнӧ весиг сы йылысь думыс, мый ме коркӧ плешкӧ ӧшӧда кокарда да муна служитны?
Мыйла меным сэтшӧм абу лӧсьыд, кор ме аддза адвокатӧс, либӧ латинскӧй кыв кузя учительӧс, либӧ управаса членӧс?
О, матушка Русь!
О, матушка Русь, кутшӧм на ещӧ уна тэ ас вылад видзан весь олысьяссӧ да бесполезнӧйяссӧ!
Кутшӧм унаӧн тэ вылын уна страданиеяс аддзылысьясыс, ме коддемъясыс!
И сійӧс, мый Андрей нинӧм эз вӧч, сійӧ обобщайтіс, таын аддзӧ вӧлі кадыслысь знамениесӧ.
— Кор гӧтрасям, — водзӧ сёрнитіс сійӧ, — сэки мунам ӧтлаын сиктӧ, донаӧй менам, кутам сэні уджавны!
Ми ньӧбам аслыным неыджыд му пласт, медым сэні вӧлі сад, ю, кутам уджавны, наблюдайтны олӧмсӧ...
О, кутшӧм лӧсьыд лоӧ тайӧ!
Сійӧ пӧрччис шляпасӧ, и тӧлавны кутіс юрсиыс,
а Надя кывзіс Андрейлысь сёрнисӧ да думайтіс:
«О, енмӧй, гортӧ окота мунны!
О, енмӧй!»
Пӧшти дзик Надя керка дорын найӧ пановтісны отец Андрейӧс.
— А со и бать! — нимкодь лои Андрей Андреичлы да кутіс ӧвтчыны шляпанас.
— Радейта ме ассьым батьӧс, збыльысь, — извозчиклы мынтысигӧн шуис сійӧ. — Шань старик.
Бур старик.
Надя пырис гортас скӧр, висьлӧс, думайтіс сы йылысь, мый рытывбыд лоасны гӧстьяс, мый ковмас гажӧдны найӧс, нюмъявны, кывзыны скрипкаӧн ворсӧм, кывзыны быдсяма сӧрӧмсӧ да сёрнитны сӧмын свадьба йылысь.
Аслас шӧвк платьеа пышнӧй, важнӧй, тшап бабушка, кутшӧмӧн сійӧ пыр кажитчыліс гӧстьяс дырйи, пукаліс самӧвар дорын.
Пырис отец Андрей да мудера нюмъяліс.
— Имеита удовольствие да благодатнӧй утешение аддзыны тіянӧс дзоньвидзаӧн, — шуис сійӧ бабушкалы, да сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны, шутитӧ сійӧ али сёрнитӧ серьёзнӧя.
IV
Тӧлыс таркӧдіс ӧшиньясӧ, керка вевтӧ; кыліс шутьлялӧм, и олысяыс нора да гажтӧма сьыліс пачын ассьыс сьыланкывсӧ.
Вӧлі войшӧр бӧрын первой час.
Керкаын ставӧн нин водісны, но некод эз узь, и Надялы век кажитчис, мый уліын ворсӧны скрипкаӧн.
Кыліс чорыда йиркмунӧм, тыдалӧ, ставеньсӧ нетшыштіс тӧлыс.
Здук мысти пырис сиськӧн улыс дӧрӧм кежсьыс Нина Ивановна.
— Мый тайӧ йиркнитіс, Надя? — юаліс сійӧ.
Ӧти кӧсаӧ кыӧм юрсиа, полӧмпырысь нюмъялысь мамыс тайӧ зэв тӧла войнас кажитчис пӧрысьджыкӧн, мисьтӧмджыкӧн, ичӧтджыкӧн.
Надялы дум вылас уси, кыдзи ещӧ неважӧн на сійӧ лыддис ассьыс мамсӧ необыкновеннӧйӧн да гордӧя кывзыліс сылысь кывъяссӧ;
а ӧні некыдз эз вермы уськӧдны тӧдвылас тайӧ кывъяссӧ;
ставыс, мый воліс дум вылас, вӧлі вывті слаб, ковтӧм.
Пачын кыліс некымын баслӧн сьылӧм да весиг кыліс: «Ак-ак, господьӧ-енмӧй!»
Надя пуксис вольпась вылас да друг чорыда кутчысис аслас юрсиӧ да гораа бӧрддзис.
— Мамӧ, мамӧ, — шуаліс сійӧ, — рӧднӧйӧй менам, тэ кӧ эськӧ тӧдін, мый мекӧд вӧчсьӧ!
Кора тэнӧ, кевмыся, лэдз менӧ мунны!
Кевмыся!
— Кытчӧ? — гӧгӧрвотӧг юаліс Нина Ивановна да пуксис крӧвать вылӧ.
— Кытчӧ мунны?
Надя дыр бӧрдіс да эз вермы шуны ни ӧти кыв.
— Лэдз менӧ мунны карысь! — медбӧрын шуис сійӧ.
— Свадьбаыс не должен лоны и оз ло, — гӧгӧрво!
Ме ог радейт тайӧ мортсӧ...
И сёрнитнысӧ сы йылысь ог вермы.
— Энлы, мусаӧй менам, энлы, — зэв ёна повзис да тэрыба шуаліс Нина Ивановна.
— Тэ успокоитчы, — тайӧ тэнад омӧль настроениеыд вӧсна.
Тайӧ прӧйдитас.
Тайӧ овлывлӧ.
Тыдалӧ, тэ спорӧ волӧмыд Андрейыдкӧд;
но мусаяс видчӧны — сӧмын ворсӧдчӧны.
— Но, мун, мамӧ, мун! — ёна бӧрддзис Надя.
— Да, — чӧв олыштӧм бӧрын шуис Нина Ивановна.
— Важӧн-ӧ тэ вӧлін кага, ичӧт нывка, а ӧні невеста нин.
Природаын веществояслӧн дугдывтӧг мунысь обмен.
Он и тӧдлы, кыдзи ачыд лоан мамӧн да старукаӧн,
и тэнад лоас сэтшӧм жӧ асныра ныв, кутшӧм менам.
— Мусаӧй, донаӧй менам, тэ ӧд тӧлка, тэ шудтӧм, — шуис Надя,
— тэ зэв шудтӧм,
— мыйла нӧ тэ омӧльторъяссӧ шуалан?
Ен могысь, мыйла?
Нина Ивановна кӧсйис мыйкӧ шуны, но эз вермы шуны ни ӧти кыв, бӧрддзис да муніс аслас комнатаӧ.
Пачын бара кутісны юргыны басъяс, друг лои страшнӧ.
Надя чеччис вольпась вылысь да зэв ӧдйӧ муніс мамыс дорӧ.
Нина Ивановна, бӧрдӧм синъяса, куйліс вольпась вылын, гӧлубӧй эшкынӧн шебрасьӧмӧн, да киас кутіс книга.
— Мамӧ, кывзы менсьым! — шыасис Надя.
— Кевмыся тэныд, думыштлы бура да гӧгӧрво!
Тэ сӧмын гӧгӧрво, кутшӧм пустӧй миян олӧмным.
Менам синъясӧй воссисны, ме ӧні ставсӧ аддза.
И мый сэтшӧм тэнад Андрей Андреичыд?
Мамӧ, ӧд сійӧ жӧ абу вежӧра!
Господьӧ-енмӧй!
Гӧгӧрво, мамӧ, сійӧ бӧб!
Нина Ивановна ырскӧбтіс-пуксис.
— Тэ да тэнад бабыд мучитанныд менӧ! — бӧрдӧмсорӧн шуис сійӧ.
— Ме овны кӧсъя! Овны! — выльысь шуис сійӧ да гоз-мӧдысь кулакнас кучкис морӧсас.
— Сетӧй жӧ меным воля!
Ме ещӧ том на, ме овны кӧсъя, а ті менӧ старукаӧ пӧртінныд!..
Сійӧ кыз синваӧн бӧрддзис, водіс да эшкын улас читкыльтчис, да кажитчис зэв ичӧтикӧн, коньӧр кодьӧн, бӧбоватӧн.
Надя петіс аслас комнатаӧ, пасьтасис да, ӧшинь дорӧ пуксьӧмӧн, кутіс виччысьны асывсӧ.
Сійӧ асывбыд пукаліс да думайтіс, а дворсянь кодкӧ дугдывтӧг стучитіс ставеньӧ да шутьляліс.
Асывнас бабушка норасис, мый войнас садйын тӧлыс гылӧдӧма став яблӧкъяссӧ да чегӧма ӧти пӧрысь слива.
Вӧлі букыд, рӧмыд, гажтӧм, кӧть ломзьӧд би;
ставӧн норасисны кӧдзыд вылӧ, и зэрыс сяркӧдіс ӧшиньясӧ.
Чай юӧм бӧрын Надя пырис Саша ордӧ да кыв ни джын шутӧг пидзӧсчанясис креслӧ дінӧ пельӧсӧ да кияснас тупкис чужӧмсӧ.
— Мый? — юаліс Саша.
— Ог вермы... — шыасис сійӧ.
— Кыдзи ме верми тані овны водзджык, ог гӧгӧрво, ог вермы гӧгӧрвоны!
Жӧникӧс ме зывӧкта, ачымӧс зывӧкта, зывӧкта став тайӧ весь, пустӧй олӧмсӧ...
— Но, но... — гӧгӧрвотӧг на, мыйын делӧыс, шыасис Саша.
— Тайӧ нинӧм.
Тайӧ бур.
— Тайӧ олӧмыс мустӧммис меным, — водзӧ сёрнитіс Надя,
— ме ог вермы тані водзӧ овны весиг ӧти лун.
Аски жӧ ме муна татысь.
Босьтӧй менӧ аскӧдныд, ен могысь!
Саша ӧти здук видзӧдіс сы вылӧ шензигтыр; сэсся сійӧ гӧгӧрвоис да кутіс радлыны кага моз.
Сійӧ ӧвтыштіс кинас да, быттьӧ радысла танцуйтіг, мӧдіс тапйӧдлыны туфлияснас.
— Вывті бур! — кияссӧ зыралігтыр сёрнитіс сійӧ.
— Господьӧ, кутшӧм тайӧ бур!
А Надя синъяссӧ лапнитлытӧг видзӧдіс сы вылӧ влюбитчӧм гырысь синъяснас, быттьӧ кӧлдуйтӧма, виччысис, мый Саша пыр жӧ шуас сылы мыйкӧ тӧдчанаӧс, зэв важнӧйтор;
сійӧ ещӧ нинӧм на эз шу Надялы, но сылы кажитчис нин, мый сы водзын воссьӧ мыйкӧ выль да паськыд, мый сійӧ водзджык эз тӧдлы, и сійӧ видзӧдіс нин Саша вылӧ, виччысис ыджыдтор, дась вӧлі быдтор вылӧ, кӧть весиг кувны.
— Аски ме муна, — думайтыштӧм бӧрын шуис Саша, — и ті менӧ колльӧдны мунанныд вокзалӧ...
Тіянлысь кӧлуйтӧ ме босьта аслам чемоданӧ и билет тіянлы ньӧба; а коймӧд звонок дырйи ті пыранныд вагонӧ, — ми и мунам.
Колльӧданныд менӧ Москваӧдз, а сэсся ӧтнаныд мунанныд Петербургӧ.
Паспорт тіян эм?
— Эм.
— Клянитча тіянлы, ті онӧ кутӧ жалитны да онӧ мӧдӧй каитчыны, — сьӧлӧмсяньыс шуис Саша. — Мунанныд, кутанныд велӧдчыны, а сэсся медым тіянӧс новлӧдлӧ судьбаыс.
Кор мӧдарӧ бергӧданныд ассьыныд олӧмнытӧ, сэки ставыс вежсяс.
Главнӧйыс — мӧдарӧ бергӧдны олӧмнытӧ, а став мукӧдыс ковтӧмтор.
Но, сідзкӧ, аски мунан?
— Мунам!
Ен могысь!
Надялы кажитчис, мый сійӧ зэв ёна волнуйтчӧ, мый сылӧн сьӧлӧм вылын сэтшӧм сьӧкыд, кутшӧм некор на эз вӧвлы, мый ӧні дзик мунтӧдзыс лоӧ страдайтны да мучительнӧя думайтны;
но муртса сійӧ кайис выліӧ аслас комнатаӧ да водіс вольпась вылӧ, сэки пыр жӧ унмовсис да, нюммунӧм бӧрдӧм чужӧма, крепыда узис дзик рытӧдзыс.
V
Ыстісны извозчикла.
Шляпаа да пальтоа нин Надя кайис вылі судтаӧ, медым ещӧ ӧтчыд видзӧдлыны мам вылас, аслас ставтор вылӧ;
сійӧ сулалыштіс аслас комнатаын вольпась дорас, коді вӧлі шоныд на, гӧгӧр видзӧдаліс, сэсся ньӧжйӧник муніс мамыс дінӧ.
Нина Ивановна узис, комнатаын вӧлі лӧнь.
Надя окыштіс мамсӧ да лӧсьӧдіс сылысь юрсисӧ, минута-кык сулаліс...
Сэсся тэрмасьтӧг бӧр лэччис уліӧ.
Ывлаын зэв ёна зэрис.
Подъезд дорын, вевта коляска дінын, сулаліс извозчик, ставнас кӧтасьӧма.
— Сыкӧд он тӧр, Надя, — шуис бабушка, кор прислуга кутіс тэчны чемоданъяссӧ. — Окота жӧ татшӧм поводдянас колльӧдны!
Пукалін эськӧ гортын.
Со ӧд кутшӧма зэрӧ!
Надя кӧсйис мыйкӧ шуны, да эз вермы.
Со Саша пуксьӧдіс Надяӧс, вевттис кокъяссӧ пледӧн.
Со и ачыс сійӧ меститчис орччӧн.
— Шуда час!
Мед ен благӧслӧвитас! — кильчӧ вывсянь горзіс бабушка. — Тэ жӧ, Саша, гиж миянлы Москвасянь!
— Ладнӧ.
Прӧщайтлӧй, бабуля!
— Мед видзас тэнӧ <rus>царица небесная</rus>!
— Но и поводдя! — шуис Саша.
Надя сӧмын ӧні бӧрддзис.
Ӧні сійӧ бура нин тӧдіс, мый непременнӧ мунас, мыйлы сійӧ век жӧ эз на веритлы, кор прӧщайтчис бабыскӧд, кор видзӧдіс мамыс вылӧ.
Прӧщай, карӧй!
И друг сылы ставыс дум вылас уси: и Андрей, и сылӧн батьыс, и выль квартираыс, и вазаа пасьтӧм дама;
и ставыс тайӧ эз нин повзьӧдлы, эз мучит сійӧс, а вӧлі наивнӧй, пустӧй да колис кытчӧкӧ бӧрӧ и бӧрӧ.
А кор пуксисны вагонӧ да поездыс вӧрзис, то став тайӧ бӧрӧ кольӧмторйыс, сэтшӧм ыджыд да серьёзнӧйторйыс, топаліс комӧкӧ, да паськавны кутіс зэв ыджыд, паськыд будущӧй, коді ӧнӧдз вӧлі сэтшӧм омӧля тӧдчана.
Зэрыс сяркӧдіс вагон ӧшиньясӧ, тыдаліс сӧмын веж муыс, вуджӧртлісны телеграфнӧй столбъяс да сутугаяс вылын пукалысь лэбачьяс, и радлун друг шымыртіс сылысь ловшысӧ:
Надялы дум вылас уси, мый сійӧ мунӧ вӧля вылӧ, мунӧ велӧдчыны, а тайӧ дзик сэтшӧм жӧ, мый коркӧ зэв важӧн шусьыліс мунны казачествоӧ.
Сійӧ и сераліс, и бӧрдіс, и кевмис енлы.
— Нинӧ-ӧм! — шпыннялігтыр шуаліс Саша. — Ни-нӧ-ӧм!
VI
Прӧйдитіс ар, сы бӧрын прӧйдитіс тӧв.
Надя ёна нин гажтӧмчис да быд лун думайтіс мам йывсьыс да бабушка йывсьыс, думайтіс Саша йылысь.
Гортсянь письмӧяс воавлісны бурӧсь, да, кажитчис, ставсӧ нин прӧститӧмаӧсь да вунӧдӧмаӧсь.
Майын экзаменъяс бӧрын сійӧ, дзоньвидза, гажа, мӧдӧдчис гортас да локтігас сувтіс Москваӧ, медым аддзӧдчывны Сашакӧд.
Сійӧ вӧлі век сэтшӧм жӧ, кутшӧм и кольӧм гожӧмын: тошка, дзугсьӧм юрсиа, век сійӧ жӧ сюртука да парусинӧвӧй гача, век сійӧ жӧ гырысь, зэв мича синъяса;
но видыс сылӧн вӧлі висьлӧс, ёна мучитчысь мортлӧн кодь, сійӧ и пӧрысьмӧма, и омӧльтчӧма, и дугдывтӧг кызіс.
И мыйлакӧ сійӧ кажитчис Надялы нинӧмӧн торъявтӧмӧн, провинциальнӧйӧн.
— О, господьӧ, Надя воис! — шуис сійӧ да гажаа серӧктіс. — Рӧднӧйӧй менам, сьӧлӧмшӧрӧй!
Пукалісны литографияын, кӧні куритчӧмысла вӧлі лӧз тшын да зэв ёна кыліс тушь да краска дук; сэсся мунісны Саша комнатаӧ, кӧні сідзи жӧ ӧвтіс табак тшынӧн, быдлаӧ вӧлі сьӧлалӧма;
пызан вылын кӧдзалӧм самӧвар дорын куйліс жугалӧм тарелка, сы вылын вӧлі сьӧдов бумага;
и пызан вылын, и джоджын тырыс куйлісны кулӧм гутъяс.
И тані став сертиыс тыдаліс, мый личнӧй олӧмсӧ Саша лёка лӧсьӧдӧма, олӧ кыдз веськалӧ, зывӧктӧ став удобствояс, да кодкӧ кӧ эськӧ сёрни паніс сыкӧд сылӧн личнӧй шуд йылысь, сылӧн личнӧй олӧм йылысь, сійӧс радейтӧм йылысь, то Саша эськӧ нинӧм эз гӧгӧрво да сӧмын эськӧ серӧктіс.
— Нинӧм, ставыс прӧйдитіс лючки-ладнӧ, — тэрмасьӧмӧн висьталіс Надя.
— Арнас ме дінӧ Петербургӧ воліс мам, шуис, мый бабушка оз скӧрав, а сӧмын ӧтарӧ пыравлӧ менам комнатаӧ да пернапасалӧ стенъяссӧ.
Саша видзӧдіс кыпыда, но кызіс да сёрнитіс жерган гӧлӧсӧн, и Надя ӧтарӧ видзӧдлывліс сы вылӧ да эз гӧгӧрво, збыльысь-ӧ сійӧ ёна висьӧ, али тайӧ сӧмын сідзи кажитчӧ Надялы.
— Саша, донаӧй менам, — шуис сійӧ, — а ӧд ті висянныд!
— Ог, нинӧм.
Вися, но ог ёна...
— О, господьӧ, — мӧдіс волнуйтчыны Надя, — мыйла ті онӧ лечитчӧй, мыйла онӧ видзӧй ассьыныд здоровьетӧ?
Муса Саша, донаӧй менам, — шуис сійӧ, и синваыс сылӧн ыльнитіс синъяссьыс,
да мыйлакӧ сы син водзӧ сувтісны и Андрей Андреич, и вазаа пасьтӧм дама, и Надялӧн став воддзаыс, коді ӧні кажитчис сэтшӧм жӧ ылісаӧн, кыдзи челядьдырыс;
и бӧрддзис сійӧ сы вӧсна, мый Саша сылы эз нин кажитчы сэтшӧм выльӧн, интеллигентнӧйӧн, интереснӧйӧн, кутшӧмӧн вӧлі кольӧм во.
— Муса Саша, ті вывті ёна висянныд.
Ме ог тӧд, мый эськӧ вӧчи, медым ті энӧ вӧлӧй сэтшӧм бледӧн да омӧльӧн.
Ме тіянлы ыджыд уджйӧза!
Ті весиг онӧ вермӧй думыштны, кутшӧм ыджыд бур вӧчинныд меным, менам дона Саша!
Збыльысь, ті ӧні меным медся матыса, медся рӧднӧй морт.
Найӧ пукалісны, сёрнитісны;
и ӧні, сы бӧрын, кор Надя колляліс тӧвсӧ Петербургын, Сашасянь, сы кывъяссянь, сы нюмсянь да сылӧн став фигурасянь ӧвтіс мыйӧнкӧ ассьыс нэмсӧ олӧмаӧн, старомоднӧйӧн, важӧн сьывсьӧмаӧн да, гашкӧ, кулӧмаӧн нин.
— Аскомысь ме муна Волга вылӧ, — шуис Саша, — но, а сэсся кумыс юны.
Кӧсъя кумыс юны.
А мекӧд мунӧ гӧтырыскӧд ӧти приятель.
Гӧтырыс вывті лӧсьыд морт; век сійӧс уговаривайта, медым сійӧ велӧдчыны муніс.
Кӧсъя, медым ассьыс олӧмсӧ мӧдарӧ бергӧдіс.
Сёрнитыштӧм бӧрын мунісны вокзалӧ.
Саша гӧститӧдіс чайӧн, яблокъясӧн;
а кор поездыс вӧрзис, да сійӧ нюмъялігтыр кутіс ӧвтчыны чышъяннас, то весиг сы кокъяс серти тыдаліс, мый сійӧ зэв ёна висьӧ да ӧдвакӧ кутас овны дыр.
Аслас карӧ Надя воис луншӧр кадын.
Кор сійӧ локтіс вокзалсянь гортас, уличаясыс сылы кажитчисны зэв паськыдӧсь, а керкаясыс посньыдикӧсь, ляскысьӧмаӧсь;
йӧзыс эз вӧвны, да сӧмын паныдасис рыжӧй пальтоа немец-настройщик.
И став керкаясыс быттьӧ бусӧн вевттьысьӧмаӧсь.
Воддза кодь кыз да мисьтӧм, дзикӧдз нин пӧрысьмӧм бабушкаыс сывйыштіс Надяӧс да, чужӧмнас пельпом бердӧ ляскысьӧмӧн, дыр бӧрдіс да эз вермы торйӧдчыны внучка дінсьыс.
Нина Ивановна сідзжӧ ёна пӧрысьмӧма да мисьтӧмджык лоӧма, ставнас нюкыртчӧма, но век на воддзамоз вӧлі пасьтасьӧма, да чуньясас сылӧн дзирдалісны брильянтъяс.
— Мусаӧй менам! — став тушанас тіралігтыр шуаліс сійӧ. — Мусаӧй менам!
Сэсся пукалісны да чӧла бӧрдісны.
Тӧдчӧ вӧлі, мый и бабушкаыс, и мамыс чувствуйтісны, мый вӧвлӧмторсӧ воштӧма пыр кежлӧ да бергӧдчытӧм вылӧ:
абу нин обществоын ни положение, ни воддза честьыс, ни ас орданыс гӧститны приглашайтан правоыс;
тадзи овлӧ, кор немтӧждысьтӧма, кокньыда олігӧн друг войын уськӧдчас полиция, вӧчас обыск, и керкаса кӧзяиныс, вӧлӧмкӧ, растратитӧма, подделайтӧма, — и прӧщай сэки нэм кежлӧ кокни, немтӧждысьтӧг олӧм!
Надя кайис выліӧ да аддзис сійӧ жӧ вольпасьсӧ, сійӧ жӧ еджыд, наивнӧй занавескаяса ӧшиньяссӧ, а ӧшиньясӧд тыдаліс шонді югӧръясӧн югдӧдӧм сійӧ жӧ гажа, шума садйыс.
Надя малыштіс ассьыс пызансӧ, пукалыштіс, думайтыштіс.
И ӧбедайтіс бура, и чай юис чӧскыд, жирнӧй сливкиӧн, но мыйкӧ оз нин вӧлі тырмы, комнатаяс кажитчисны тыртӧмӧсь, и пӧтӧлӧкъясыс кажитчисны улынӧсь.
Рытнас сійӧ водіс узьны, шебрасис, да мыйлакӧ тешкодь вӧлі куйлыны тайӧ шоныд, зэв небыд вольпась вылас.
Здук кежлӧ воис Нина Ивановна, полӧмӧн да гӧгӧр видзӧдлывлігтыр, пуксис мыжа морт моз.
— Но, кыдзи, Надя? — чӧв олыштӧм бӧрын юаліс сійӧ. — Тэ дӧвӧльнӧй?
Зэв дӧвӧльнӧй?
— Дӧвӧльнӧй, мамӧ.
Нина Ивановна чеччис да пернапасаліс Надяӧс да ӧшиньяссӧ.
— А ме, кыдзи аддзан, религиознӧйӧн лои, — шуис сійӧ.
— Тӧдан, ме ӧні занимайтча философияӧн да пыр думайта, думайта...
И меным ӧні унатор лои лун кодь югыд.
Медводз колӧ, меным кажитчӧ, медым став олӧмыс прӧйдитіс быттьӧкӧ призма пыр.
— Висьтав, мамӧ, кутшӧм здоровьеыс бабушкалӧн?
— Сідзсӧ нинӧм.
Кор тэ мунін Сашакӧд да воис тэсянь телеграмма, сэки бабушка, мыйӧн лыддис, пыр и усис: куим лун куйліс вӧрзьывтӧг.
Сэсся ӧтарӧ енлы юрбитіс да бӧрдіс.
А ӧні нинӧм.
Сійӧ чеччис да прӧйдитчис комнатаӧд.
«Тик-ток... — тотшкӧдчис стӧрӧж. — Тик-ток, тик-ток...»
— Медводз колӧ, медым став олӧмыс прӧйдитіс быттьӧкӧ призма пыр, — шуис сійӧ, — мӧдногӧн кӧ, мӧд кывъясӧн кӧ шуны, колӧ, медым олӧмыс сознаниеын юксис медся прӧстӧй элементъяс вылӧ, кыдз быттьӧ сизим основнӧй рӧм вылӧ; и быд элемент колӧ изучайтны торйӧн.
Мый ещӧ шуис Нина Ивановна да кор сійӧ муніс, Надя эз кывлы, сы вӧсна мый регыд унмовсис.
Прӧйдитіс май, воис июнь.
Надя велаліс нин гортса олӧмӧ.
Бабушка тӧждысис самӧвар пузьӧдӧм вӧсна, ыджыда ышлолаліс;
рытъяснас Нина Ивановна висьтавліс аслас философия йылысь;
сійӧ важмозыс оліс керкаын приживалка моз да должен вӧлі быд двугривенникла шыасьны бабушка дорӧ.
Керкаын зэв уна вӧлі гут, да комнатаясын пӧтӧлӧкъясыс, кажитчӧ, лоины пыр улынджыкӧсь и улынджыкӧсь.
Бабуля да Нина Ивановна эз петавлыны ывлаӧ, полісны отец Андрейкӧд да Андрей Андреичкӧд паныдасьӧмысь.
Надя ветлӧдліс садйӧд, улича вывті, видзӧдіс керкаяс вылӧ, руд заборъяс вылӧ, да сылы кажитчис, мый карас важӧн нин ставыс важмӧма, олӧма ассьыс нэмсӧ да пыр сӧмын виччысьӧ не то помсӧ, не то мыйкӧ выльлысь, свежӧйлысь заводитчӧмсӧ.
О, эськӧ регыдджык кӧ воис тайӧ выль, югыд олӧмыс, кор позьны кутас веськыда да смела видзӧдны аслад судьбалы синъясас, лыддьыны асьтӧ правӧн, лоны гажаӧн, свободнӧйӧн!
А татшӧм олӧмыс коркӧ лоас!
Ӧд лоас жӧ кад, кор бабушка керкаысь, кӧні ставсӧ лӧсьӧдӧма сідзи, мый нёль слуга вермӧны овны сӧмын подвальнӧй судтаса ӧти комнатаын, бус да няйт пиын, — лоас жӧ кад, кор тайӧ керкасьыс оз коль и следыс да сы йылысь вунӧдасны, некод оз кут помнитны.
И Надяӧс гажӧдісны сӧмын орчча дворса детинкаяс;
кор сійӧ гуляйтіс садйӧд, найӧ стучитісны заборӧ да сералігтыр вильшасисны сылы:
— Невеста!
Невеста!
Саратовысь воис Сашасянь письмӧ.
Аслас гажа, йӧктысь почеркӧн сійӧ гижис, мый Волга кузя путешествуйтӧм сылы тырвыйӧ удайтчис, но мый Саратовын сійӧ неуна висьмис, воштіс гӧлӧссӧ да кык вежон нин куйлӧ больничаын.
Надя гӧгӧрвоис, мый тайӧ лоӧ, да уверенность сяма предчувствие шымыртіс сійӧс.
И сылы вӧлі долыд, мый тайӧ предчувствиеыс да Саша йылысь думъясыс эз волнуйтны сійӧс сідзи, кыдзи войдӧр.
Сылы зэв окота вӧлі овны, окота вӧлі мунны Петербургӧ, и Сашакӧд тӧдмасьӧмыс кажитчис нин мусаӧн, но ылӧ, ылӧ кольӧмаӧн!
Сійӧ эз узь войбыд да асывнас пукаліс ӧшинь дорын, кывзысис.
И збыльысь, уліын кылісны гӧлӧсъяс; шызьӧм бабушка кутіс мый йылысь кӧ тэрыба юасьны.
Сэсся кодкӧ бӧрддзис...
Кор Надя лэччис уліӧ, сэки бабушка сулаліс пельӧсын да юрбитіс, и чужӧмас сылӧн тӧдчис синва.
Пызан вылын куйліс телеграмма.
Надя дыр ветлӧдліс комнатаӧд, кывзіс, кыдзи бӧрдӧ бабушкаыс, сэсся босьтіс телеграммасӧ, лыддис.
Телеграммаӧн юӧртісны, мый тӧрыт асыв Саратовын чахоткаысь кувсис Александр Тимофеевич, либӧ, прӧстӧйног, Саша.
Бабушка да Нина Ивановна мунісны вичкоӧ панихида закажитны, а Надя дыр на ветлӧдліс комнатаӧд да думайтіс.
Сійӧ зэв бура вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый олӧмыс сылӧн мӧдарӧ бергӧдчис, кыдзи сійӧс кӧсйис Саша, мый сійӧ тані ӧтка, бокӧвӧй, ковтӧм да мый тані сылы ставыс ковтӧм, став воддзаыс торъяліс сы дорысь да вошис, быттьӧ сотчис, и пӧимсӧ разӧдіс тӧв.
Сійӧ пырис Саша комнатаӧ, сулалыштіс сэні.
«Прӧщай, муса Саша!» — думайтіс сійӧ, и сы син водзӧ сувтіс лоан выль, паськыд, просторнӧй олӧм, и тайӧ омӧля на тӧдчысь, унатор кузя гӧгӧрвотӧм олӧмыс ас дорас чуксаліс да кыскис сійӧс.
Сійӧ кайис выліӧ аслас комнатаӧ кӧлуйсӧ лӧсьӧдны, а мӧд лун асывнас прӧщайтчис гортсаяскӧд да, кыпыд, гажа, эновтіс карсӧ, — кыдзи думайтліс, пыр кежлӧ.
{Шолохов М. А. (комиӧдіс Конюхов Д. В.) @ Лэптӧм эжа @ роман @ М. А. Шолохов. Лэптӧм эжа @ 1961 @ Лб. 3‒375.}
ЛЭПТӦМ ЭЖА
МӦД КНИГА
1 глава
Муыс кутіс польдыны зэр ваысь да, кодыр тӧлыс разӧдліс кымӧръяссӧ, пӧжсис яръюгыд шонді улын да вераліс лӧзов рӧмӧн.
Юясысь, зыбучинъясысь, нюръясысь асывъяснас кыптывліс ру.
Сійӧ лайкъялысь гыяс моз бызгыльтліс-мунліс Гремячӧй Лог вомӧн, тэрмасис степвывса мылькъяслань да сывліс сэні: тыдавтӧг сӧльнитчыліс югыдлӧз сынӧдкӧд, а пу коръяс вылын, камыш вевта керкаяс да сарайяс вылын, быдлаын, быттьӧ сявкнитӧм донӧдӧм дрӧб, лун шӧр лунӧдз куйліс свинеч кодь сьӧкыд кыз лысва да личкис быдмысь турунсӧ.
Степын пидзӧс вевдорӧдз кыпӧдчӧма пырей.
Пӧскӧтина сайын дзоридзаліс донник.
Сылӧн ма кодь чӧскыд дукыс рытладорыс разавліс став хутор пасьта, лелькуйтіс-вӧрзьӧдіс нывъяслысь сьӧлӧмъяс.
Ӧзимӧй кӧдзаяс сулалісны горизонтӧдз оръявлытӧм пемыдвеж стен моз, ярӧвӧйяс гажӧдісны синтӧ шоча овлысь бур петасъяснас.
Рудов лыаа муяс вылын тшӧкыда чурвидзис томиник кукуруза.
Июнь тӧлысь шӧрланьын пуксис бур поводдя, ни ӧти кымӧр чир эз тыдовтчыв енэжын, и шензьымӧн мича лои шонді улын зэръясӧн мыськӧм дзоридзалысь степ!
Сійӧ ӧні вӧлі нёньӧдчысь томиник мам кодь — вывті мича, лӧниник, неуна мудзыштӧма да сійӧс югдӧдӧма быдтысьысьлӧн кыпыдсьыс-кыпыд, шуда да сӧстӧм нюмӧн.
Быд асылын, шонді петтӧдз на, Яков Лукич Островнов петавліс хутор сайӧ нимкодясьны нянь кӧдзаясӧн.
Пельпом вылас плавгӧм важиник плаща, сійӧ дыр сулавліс бӧрӧзда дорын, кытысянь заводитчылісны лысваӧн пӧртмасьысь ӧзимӧй веж шобді муяс.
Сулаліс вӧрзьӧдчытӧг, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, мудзӧм пӧрысь вӧв моз, да мӧвпаліс: «Розъялігас кӧ оз пӧльтышт «калмык» *, оз кӧ косьтыны шобдісӧ суховейяс, юр вывтырыс лоӧ колхозлӧн нянь, енмыс мед ёрас сійӧс!
Везитӧ жӧ ӧкаяннӧй Сӧветскӧй властьлы!
Кымын во чӧж ӧткӧн-ӧткӧн олігӧн эз ас кадӧ зэрлы, а таво кисьтіс да кисьтіс дорвыв!
А лоӧ кӧ бур урожай — и уна сетасны колхозникъяслы трудоденьяс вылӧ, да сэки ӧмӧй бурӧн бергӧдан найӧс Сӧветскӧй властьлы паныд?
Нинӧм вылӧ!
Тшыг мортыд вӧрса кӧин кодь, кӧть кытчӧ мунас; пӧт мортыд — сёян вор дорын порсь, сійӧс и места вывсьыс он вӧрзьӧд.
И мый сӧмын мӧвпалӧ господин Половцев, мый сійӧ виччысьӧ, нинӧм ог гӧгӧрво!
Буретш кад эськӧ ӧні тракнитны Сӧветскӧй властьсӧ, а найӧ нюжмасьӧны...»
Яков Лукич мудзис нин виччысьны переворот, кодӧс кӧсйис вӧчны Половцев, да мӧвпаліс тадзи, дерт, скӧр йывсьыс.
Сійӧ зэв бура тӧдіс, мый Половцев ньӧти оз нюжмась да виччысьӧ мыйкӧ оз дзик весьшӧрӧ.
Пӧшти быд вой кыр кузя, коді плӧть матыстчыліс гӧрасянь Островнов сад бердӧдз, волывлісны ылі хуторъясысь да бокӧвӧй станицаясысь верзьӧмаяс.
Найӧ, тыдалӧ, кольлісны вӧвъяснысӧ вӧрӧн тырӧм кыр йылас, а асьныс локывлісны подӧн.
Водзвыв сёрнитчӧм серти ньӧжйӧник таркӧдчыштӧм бӧрын налы восьтыліс ӧдзӧссӧ Яков Лукич да лампасӧ ӧзтытӧг колльӧдліс горничаас Половцев дорӧ.
Дворӧ видзӧдысь горничаса кыкнан ӧшиньсӧ вӧлі тупкӧма брӧвъясӧн лун и вой, а пытшкӧссяньыс топыда вевттьӧма руд вурунысь гындӧм кыз эшкынъясӧн.
Весиг шондіа лунӧ сэні вӧлі кӧбрегын кодь пемыд да кӧбрегысь моз жӧ кыліс бакшасьӧм дук, уль ру дук да сынӧдыс вӧлі сэтшӧм жӧ сьӧкыд, кутшӧм овлӧ дыр кад чӧж восьтывтӧм керкаын.
Ни Половцев, ни Лятьевский эз петавлыны луннас ортсӧ; ас вӧляысь йӧршитчӧм узникъяслы парашанас вӧлі цинкӧвӧй ведра, кодӧс тупкӧма джодж вольӧс торйӧн.
Войясын гусьӧн быд воысь вылӧ Яков Лукич видзӧдлывліс пырмунігмоз посводзас истӧг би югӧр улын, но ни ӧтчыдысь на сійӧ эз аддзыв тӧдса чужӧм; ставныс вӧліны бокӧвӧйяс да, буракӧ, ылыссаяс.
Кыдзкӧ ӧти связнӧйлысь Яков Лукич смелмӧдчис ньӧжйӧник юавны:
— Тэ кытысь, станишник?
Истӧглӧн тіралысь биыс югдӧдіс башлык увдорсьыс олӧма казакӧс. Сійӧ вӧлі тошка да видзӧднысӧ бур чужӧма.
Яков Лукич казяліс сэки сылысь читкыртӧм синъяссӧ да лёкысь нюмъёвтігӧн дзирдыштлысь пиньяссӧ.
— Мӧдаръюгыдысь, станишник! — сідз жӧ ньӧжйӧник вашкӧдігтырйи вочавидзис локтӧм морт.
Сэсся стрӧга содтіс:
— Нуӧд ӧдйӧджык ас дорас да этшаджык юась!
А кык сутки мысти тайӧ жӧ тошка мортыс да сыкӧд ещӧ ӧти казак, арлыднас томджык, воисны бара.
Найӧ пыртісны посводзас мыйкӧ сьӧкыдтор, но тувччалісны ньӧжйӧник, пӧшти шытӧг.
Яков Лукич ӧзтіс истӧг, аддзис тошка морт киысь кык офицерскӧй седлӧ, пельпом вомӧныс ӧшӧдӧм домъяс, кодъясӧс мичмӧдӧма эзысьӧн; мӧдыс кутіс пельпом вылас кутшӧмкӧ кузь тубрас, кодӧс лёк ногӧн вӧлі гартыштӧма пашкыр гӧна сьӧд буркаӧн.
Тошкаыс, кыдзи важся тӧдсалы, мигнитіс Яков Лукичлы, юаліс:
— Гортас?
Кыкнанныс танӧсь? — Да, воча кывсӧ виччысьтӧг, мӧдӧдчис горничаӧ.
Истӧг сотчис помӧдзыс, кутіс сотны Яков Лукичлысь чуньяссӧ.
Пемыдінас тошкаыс мыйӧкӧ конъясис, надзӧник ёрччыштіс.
— Энлы, ме пырысь-пыр, — кывзысьтӧм чуньяснас кӧрӧбкаысь истӧг перйигмоз шуис Яков Лукич.
Половцев ачыс восьтіс ӧдзӧссӧ, ньӧжйӧник шуис:
— Пырӧй.
Да пырӧй жӧ, мый ті сэні ноксянныд?
Пыр и тэ, Яков Лукич, тэ колан меным.
Надзӧнджык, ме пыр жӧ ӧзта би.
Сійӧ ӧзтіс «летучӧй <rus>мышь</rus>» пӧнар, но вевдорсяньыс вевттис сійӧс куртканас, сӧмын кольыштіс векньыдик кост, кыті би югӧрыс пӧлӧсӧн уси охраӧн мавтӧм джодж плакаяс вылӧ.
Локтӧм йӧз чин-чинӧн здоровайтчисны, пуктісны ӧдзӧс дорас вайӧмторъяссӧ.
Тошкаыс воськовтіс кык воськов водзлань, колснитіс каблукъяснас, нюжӧдіс питшӧгсьыс кыскӧм пакет.
Половцев косяліс конвертсӧ, тэрыба лыддис письмӧсӧ дзик пӧнар бердас, шуис:
— Висьталӧй Седойлы аттьӧ.
Ӧтвет оз ло.
Виччыся сысянь юӧръяс дас кыкӧд числӧысь не сёрӧнджык.
Верманныд мунны.
Югдӧмыс тіянӧс оз су туй вылад?
— Ньӧти оз.
Вевъялам.
Миян вӧвъяс бурӧсь, — вочавидзис тошкаыс.
— Но, мунӧй.
Аттьӧала службаысь.
— Радӧсь старайтчыны!
Кыкнанныс ӧтпырйӧ бергӧдчисны кыдзи ӧти, колскӧбтісны каблукъяснас, петісны.
Яков Лукич зэв радпырысь мӧвпыштіс: «Вот тайясӧс велӧдӧмаӧсь!
Строевӧй служба кузя важся школа прӧйдитлӧмаӧсь, тӧдчӧ вӧрасыс серти!..
А мыйла нӧ найӧ некыдз оз ыдждӧдлыны сійӧс?..»
Половцев матыстчис сы дінӧ, пуктіс сьӧкыд кисӧ пельпом вылас.
Яков Лукич ас кӧсйытӧгыс тургӧдчис, веськӧдіс мышсӧ, нюжӧдіс кияссӧ бок пӧлӧныс.
— Аддзылін орёлъяссӧ? — Половцев ньӧжйӧник серӧктіс. — Тайӧяс вылӧ позьӧ надейтчыны.
Тайӧяс мунасны ме бӧрся биӧ кӧть ваӧ, абу сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь Войскӧвӧй хуторса ӧткымын подлецъяс да няр баляяс.
Ӧні видзӧдлам, мый вайӧмаӧсь миянлы...
Половцев сувтіс ӧти пидзӧс вылас, ӧдйӧ разяліс еджыд сыремять кӧвъяссӧ, мыйӧн вӧлі топыда гартлӧма буркасӧ, паськӧдіс сійӧс да перйис разьӧм ручнӧй пулемётлысь частьяс, маслӧӧсь мешӧк дӧраӧн тубыртӧм дзирдалысь сьӧд нёль диск.
Сэсся видзчысигтыр кыскис кык шашка.
Ӧтиыс вӧлі прӧстӧй, казачӧй, дыр кад вӧдитчӧмлаыс пуртӧсыс ставыс нин вушйӧма, мӧдыс — офицерскӧй, эзысь вороп пома да чусмӧм георгиевскӧй темляка, пуртӧссӧ мичмӧдӧма эзысьӧн, сьӧд кавказскӧй портупеяа.
Половцев лэдзчысис нин кыкнан пидзӧс вылас, нюжӧдӧм кияс вылас кутіс шашкасӧ, ачыс чатӧртӧма юрсӧ, быттьӧкӧ нимкодясьӧ чусыда югъялысь эзысьнас, а сэсся топӧдіс сійӧс морӧс бердас да шуис дрӧгмунӧм гӧлӧсӧн:
— Донаӧй менам, сё зарниӧй!
Вернӧй старукаӧй менам!
Тэ меным ещӧ служитыштан на вераӧн да правдаӧн!
Кыз улыс черлыыс сылӧн мӧдіс тіравны, синъясас мыччысис ёна скӧралӧмысь да радлӧмысь синва, но сійӧ босьтіс асьсӧ кыдзкӧ киас, бергӧдчис Яков Лукичлань кельдӧдӧм, вешкыртчӧм чужӧмнас да гораа юаліс:
— Тӧдан он тэ тайӧс, Лукич?..
Яков Лукич быттьӧ лёкысь апыштіс сынӧдсӧ, кыв ни джын шутӧг довкнитіс юрнас: сійӧ тӧдіс тайӧ шашкасӧ, медводдзаысь аддзыліс сійӧс том да бравӧй хорунжӧй Половцев вылысь сюрс ӧкмыссё дас витӧд воын на австрийскӧй фронт вылын...
Крӧвать вылын шы ни тӧв да веськодьпырысь куйлысь Лятьевский кыпӧдчыштіс, ӧшӧдіс кӧмтӧм кокъяссӧ, рутшка-ратшкакылігтыр нюжмасигмоз, скӧрысь дзирдыштіс ӧтка бугыльнас.
— Сьӧлӧм вӧрзьӧдана аддзысьӧм! — сибдӧм гӧлӧсӧн шуис сійӧ.
— Сідз шуны, повстанческӧй идиллия.
Ог радейт ме татшӧм сентиментальнӧй серпасъястӧ, кодъясӧс сайӧдӧма лёкиник пафосӧн!
— Ланьт! — скӧрысь шуис Половцев.
Лятьевский лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Мыйла мем колӧ ланьтны?
И мыйысь мем колӧ эновтчыны?
— Ланьт, шуа тэныд! — муртса кывмӧн шуыштіс Половцев, ачыс сувтіс да ньӧжйӧник, быттьӧ кыйӧдчигтыр, мӧдӧдчис крӧватьлань.
Дрӧгнитлывлысь шуйга киас сійӧ кутіс шашка, веськыднас разяліс, чашйис руд толстовка юрйывсӧ.
Яков Лукич весьӧпӧрӧмӧн казяліс, кыдзи дурмӧмсьыс сувтсаӧсь лоины Половцевлӧн синъясыс, кыдзи толстовка рӧмаыс лои сылӧн ропмунӧм чужӧмыс.
Лӧня да тэрмасьтӧг Лятьевский водіс крӧвать вылас, кияссӧ пуктіс юр улас.
— Театрын моз дзик! — серампырысь нюмъялігтыр шуис сійӧ, ачыс видзӧдіс ӧтка бугыльнас пӧтӧлӧкӧ.
— Тайӧс ставсӧ ме аддзылі нин, и эг ӧтчыд, зывӧк провинциальнӧй театръясысь.
Дзикӧдз мустӧммис тайӧ меным!
Половцев сувтіс сысянь кык воськов сайӧ, быттьӧ зэв ёна мудзӧм бӧрын лэптіс кисӧ, чышкис плешсьыс ньылӧмсӧ; сэсся кывзысьтӧм киыс лётмуні-лэччис.
— Нервъяс... — гӧгӧрвотӧма нурбыльтіс сійӧ, быттьӧ парализуйтӧм, и чужӧмыс сылӧн лёкысь вежыньтчис-юмыртчис.
— И тайӧс ме эг жӧ нин ӧтчыд кывлы.
Да тырмас тэныд бабаяс моз няргыны, Половцев!
Босьт асьтӧ киад.
— Нервъяс... — ымӧстіс Половцев. — Нервъяс дурӧны...
Меным сідз жӧ зывӧк лои тайӧ пемыдас, тайӧ гуас...
— Пемыдыд — мудрӧйяслӧн друг.
Сійӧ отсалӧ философскӧя мӧвпавны олӧм йылысь, а нервъясыд збыль вылӧ эмӧсь сӧмын этша вира да прыщикӧсь нывъяслӧн да дамаяслӧн, кодъяс висьӧны-мучитчӧны кыв кутны вермытӧмӧн да мигреньӧн.
Нервъяс — офицерлы честь воштӧм да позор!
Да тэ сӧмын ылӧдчан, Половцев, тэнад абуӧсь некутшӧм нервъяс, сӧмын дур лэдзӧмыд ас вылад!
Ог эскы ме тэныд!
Веськыда шуа кыдзи офицер, ог эскы!
— Тэ абу офицер, а скӧтина!
— И тайӧс ме кывлі тэсянь эг ӧтчыдысь, но дуэль вылӧ тэнӧ ме век жӧ ог кор, весась тэ чӧрту!
Кольӧма нин олӧмсьыс да абу ас кадӧ, и коланаджык делӧяс эмӧсь.
Сэтчӧ жӧ, кыдз тэныд тӧдса, достопочтеннейшӧй, косясьӧны сӧмын шпагаясӧн, а оз полицейскӧй селёдкаясӧн, кодлысь образецсӧ тэ сэтшӧм сьӧлӧмсянь да нежнӧя кутлін аслад морӧс бердӧ.
Кыдзи важся артиллерист ме мустӧмта татшӧм кӧдзыд мичмӧдантортӧ.
Эм ещӧ ӧти помка, мый вӧсна тэнӧ ог кор дуэль вылӧ: тэ — вир сертиыд плебей, а ме польскӧй дворянин, медся важся рӧдысь, коді...
— Кывзы менсьым, <ns>с...</ns> шляхтич! — лёкысь торкис сійӧс Половцев, и сылӧн гӧлӧсыс нем виччысьтӧг лои мукӧддырся кодь жӧ чорыд да командирлӧн кодь скӧр. — Серам вылӧ лэптыны георгиевскӧй оружие?!
Тэ кӧ ещӧ шуан кӧть ӧти кыв, ме керала тэнӧ понйӧс моз!
Лятьевский кыпӧдчыштіс крӧвать вылас.
Сы вом доръясын ньӧти нин эз тӧдчы неважӧнся ироническӧй нюмыс.
Збыльысь да прӧстӧя шуис сійӧ:
— Вот та кузя ме эска!
Тэнад гӧлӧсысь кылӧ сьӧлӧмсянь буртор вӧчны кӧсйӧм, а сы вӧсна ме чӧв ланьта.
Сійӧ бӧр водіс да щӧкаӧдзыс кыскис важиник байкӧвӧй эшкын.
— Всё равно ме тэнӧ виа, — лэдзчысьтӧг долис Половцев, ачыс сулаліс крӧвать дорын ӧш моз юрсӧ копыртӧмӧн.
— Со самӧй этійӧ клинокнас ме ӧти ясновельможнӧй скӧтинаысь пыр жӧ вӧча кыкӧс — и тӧдан, кор?
Мыйӧн сӧмын чӧвтам Донысь Сӧветскӧй власть!
— Но, сідзкӧ ме верма лӧня овны пӧрысьӧ-нэмӧдз, а гашкӧ, некор ог кувлы, — шпыннялігтыр шуис Лятьевский, чорыда матьыштіс да бергӧдчис стенлань банӧн.
Яков Лукич педзис ӧдзӧс дорас, быттьӧ дон ӧгыр вылын.
Некымынысь сійӧ чепӧсйыліс петны горничасьыс, но Половцев ӧлӧдліс сійӧс кинас — эз лэдз петны.
Дыр мысти сійӧ эз вермы терпитны, мӧдіс кевмысьны:
— Лэдзӧй петны меным, лэдзӧй менӧ, <rus>ваше благородие</rus>!
Регыд нин югдыны заводитас, а меным водз колӧ мунны му вылӧ...
Половцев пуксис юра джек вылӧ, пуктіс пидзӧс вылас шашкасӧ, улӧдз копыртчӧмӧн мыджсис сыӧ кияснас да дыр чӧв оліс.
Вӧлі сӧмын кылӧ, кутшӧм сьӧкыда, нускигтыр сійӧ лолалӧ да тічкӧ пызан вылын сылӧн ыджыд карманнӧй часіыс.
Яков Лукич чайтіс, мый Половцев унмовсис, но мӧдыс звирк кыпӧдіс юра джек вылысь ассьыс топыд, сьӧкыд тушасӧ, шуис:
— Босьт, Лукич, седлӧяссӧ, а ме босьта мукӧдторсӧ.
Мунам, дзебам тайӧс ставсӧ пыдӧ да кос местаӧ.
Гашкӧ, эстӧн, кыдз сійӧс... а чӧрт сыкӧд... сараяд, кытчӧ тай тэ кизякъястӧ тэчӧмыд, а?
— Местаыс туяна, мунам, — окотапырысь сӧгласитчис Яков Лукич, коді воштіс нин надеясӧ горничаысь петӧм вылӧ.
Сійӧ босьтіс киас ӧти седлӧсӧ, но сэки Лятьевский бырс чеччис крӧвать вывсьыс, быттьӧ пӧсь ва сы вылӧ койыштісны, да, синнас йӧй моз дзирдыштліг, чушнитіс:
— Мый тэ вӧчан?
Ме юала тэнсьыд: мый тэ кӧсъян вӧчны?
Бурка весьтӧ копыртчӧм Половцев веськӧдчис, веськодьпырысь юаліс:
— Но, а мыйын делӧыс?
Мый сэтшӧма тэ шызин?
— Кыдз нӧ тэ он гӧгӧрво?
Дзеб, колӧ кӧ тэныд, седлӧяссӧ да со эсійӧ металлоломсӧ, но пулемётсӧ да дискъяссӧ кольӧй!
Тэ он дачаын ов друг ордад, и пулемёт миянлы вермас ковмыны любӧй здукӧ.
Тэ тайӧс гӧгӧрвоан, чайта?
Недыр мӧвпалыштӧм бӧрын Половцев сӧгласитчис:
— Пӧжалуй, тэ прав, радзивилловскӧй пеж сӧт!
Сідзкӧ мед ставыс татчӧ кольӧ.
Мун, Лукич, узьны, верман лоны свободнӧйӧн.
И кутшӧм жӧ топыда пуксьӧма важся салдатскӧй велӧдчӧмыд!
Эз на вевъяв Яков Лукич и мӧвпыштны мый йылысь кӧ, а кӧмтӧм кокъясыс сылӧн нем кӧсйытӧг таркнитісны нин «шуйгавылӧ гӧгӧрпӧв», и дубалӧм кокбӧрляясыс ньӧжйӧник, пӧшти шытӧг лясмуніны ӧта-мӧд бердас.
Тайӧс казялысь Половцев нюммуныштіс, а Яков Лукич, ӧдзӧссӧ муртса на пӧдлыштӧм бӧрын, гӧгӧрвоис ассьыс неногӧн вӧчӧмсӧ, яндзимысла кызӧктыштіс, мӧвпыштіс: «Гудыртіс менсьым вежӧрӧс эсійӧ тошка чӧртыс аслас выправкаӧн!»
Дзик югдандорӧдзыс сійӧ эз куньлы синъяссӧ.
Восстаниелӧн успех вылӧ надейтчӧм пыдди сійӧ кутіс повны провал лоӧмысь да сёрӧн каитчис сыысь, мый вывті нин нем думайттӧг йитіс ассьыс судьбасӧ сэтшӧм юр вундысьяскӧд, кутшӧмӧсь Половцев да Лятьевский.
«Эк, тэрмаси ме, кӧмӧдісны тай менӧ! — думсьыс майшасис Яков Лукич. — Колі эськӧ меным, пӧрысь выжывлы, виччысьыштны, сулалыштны бокынджык, не сибӧдны первойсяньыс Александр Анисимовичӧс.
Кор найӧ вермисны эськӧ коммунистъясӧс — вот сэки и меным позьӧ вӧлі эськӧ сувтны на дорӧ дась вылас, а тадзтӧ — весиг зэв прӧстӧ дзумгасны найӧ менӧ, кыдзи синтӧмӧс манастырӧ...
И мӧд ног артыштны: ме кӧ бокын, да мӧд, да коймӧд, сэки мый лоӧ?
Нэм чӧж аслам сьылі вылын кыскыны Сӧветскӧй власть?
Оз жӧ шогмы!
А бурӧн-ладӧн сійӧ миян вылысь оз лэччы, ок, оз лэччы!
Регыдджык эськӧ мед кутшӧмкӧ да пом нин воис...
Кӧсйысьӧ Александр Анисимович и заграницаысь десант и кубаньсаяссянь отсӧг, небыда вольсалӧ, а кутшӧмджык лоӧ узьнысӧ?
Ыджыд милӧстя енмыс сійӧс тӧдӧ!
А но мыйӧн союзникъяс шуасны пырны миян му вылӧ, сэки мый?
Мӧдӧдасны, кыдзи дас ӧкмысӧд воын, английскӧй шынельяс, а асьныс мӧдасны асланыс гортын копей юны да асланыс бабаяскӧд нювсьыны, — вот сэки мый кутам ми вӧчны налӧн шынельяснас?
Гырд зырымъяс мӧдам чышкавны найӧ шынель пӧлаясӧн, сӧмын и ставыс.
Колскӧдасны миянӧс большевикъяс, сё збыль, колскӧдасны!
Таӧ найӧ велалӧмаӧсь нин.
Сэки нин ставлы пом, коді налы паныд сувтас.
Пуркйыны-тшынавны заводитас Донса муным!»
Тайӧ мӧвпъяссьыс Яков Лукичӧс ёна шогӧдіс, да кутіс жалитны сійӧ асьсӧ муртса не синва тюргытӧдз.
Сійӧ дыр ружтіс, ымзіс, молитваяс вашкӧдігтыр чӧвталіс пернапасъяс, а сэсся бара мынтӧдчыны вермытӧм думъясӧн мӧвпыштіс олӧм йывсьыс: «И мый нӧ Александр Анисимович оз вермы юкны эсійӧ син пӧла полякыскӧд?
Мынла нӧ найӧ век каттьысьӧны ӧта-мӧд выланыс?
Сэтшӧм ыджыдтор ковмас вӧчны, а найӧ олӧны быттьӧ кык дур пон ӧти конураын.
И век ёнджыка эсійӧ син пӧлаыс усьласьӧ, увтчӧ, то ӧти ног шуас, то мӧд ног.
Пеж морт, нинӧм вылӧ ме ог верит сылы.
Оз ӧд весьшӧрӧ пӧслӧвича висьтав:
«Эн верит син пӧлалы, гӧрбалы да аслад гӧтырлы».
Виас сійӧс Александр Анисимович, сё збыль, виас!
Но и ен сыкӧд, ӧд сійӧ абу жӧ миян вераа».
Тайӧ асьсӧ такӧдана мӧвпъяс мӧвпалігӧн Яков Лукич медбӧрын ойбыртліс регыдик кежлӧ да вӧталіс мисьтӧм вӧтъяс.
2 глава
Яков Лукич садьмис шонді петӧм бӧрын нин.
Кутшӧмкӧ час мында кадӧн сійӧ кыдзкӧ вевъялӧма аддзывны зэв уна вӧт — и ставныс ӧта-мӧд сертиыс лӧсявтӧмджыкӧсь да мисьтӧмджыкӧсь.
То сійӧ вӧталіс, мый ачыс сулалӧ вичкоын аналой дорын, жӧник моз мичаа вӧччӧм том морт, а сыкӧд орччӧн — кузь венчайтчан платтьӧа, гартчӧма фатаӧн, быттьӧ еджыд кымӧрӧн вевттьысьӧма, пелька вӧрӧдӧ кокъяссӧ Лятьевский да дэльӧдана сувтса синнас серампырысь дзоргӧ сы вылӧ, нем яндысьтӧг мигайтӧ сылы.
Яков Лукич быттьӧкӧ шуалӧ сылы: «Вацлав Августович, оз лӧсяв меным венчайтчыны тэкӧд: тэ жӧ кӧть и омӧлик, а век жӧ мужичӧй.
Но кытчӧ тайӧ шогмӧ, татшӧмторйыс?
Да и ме гӧтыра нин.
Вай висьталам тайӧ став йывсьыс поплы, а то сійӧ венчайтас миянӧс йӧз серам вылӧ!»
Но Лятьевский босьтӧ кӧдзыд кинас Яков Лукичлысь кисӧ, копыртчӧ сылань, гусьӧник вашкӧдӧ:
«Эн висьтав некодлы, мый тэ гӧтыра!
А меысь, сёшайт Яшаӧй, сэтшӧм гӧтыр лоӧ, мый тэ шензьынытӧ он вермы!»
— «Да чӧртыс мед тэнӧ нуас, син пӧла дурак!» — кисӧ Лятьевский киысь мездыны зілигмоз кӧсйӧ горӧдны Яков Лукич, но тайӧ сылы оз удайтчы, — Лятьевскийлӧн чуньясыс кӧдзыдӧсь, кӧрт кодь чорыдӧсь, а Яков Лукичлӧн гӧлӧсыс оз шыав та паръяссӧ сылысь быттьӧ вӧчӧма ватаысь...
Ёма скӧрмӧмысла Яков Лукич сьӧлыштӧ да садьмӧ.
Сы тошкын да юрлӧс вылын везъялӧ дулльыс...
Эз на вевъяв сійӧ пернапасавны асьсӧ да шӧпнитны «свят, свят», а сійӧ бара нин аддзӧ вӧт: Яков Лукич аслас Семён пиыскӧд, Агафон Дубцовкӧд да асланыс хуторса мукӧд олысьяскӧд шӧйтӧ-ветлӧдлӧ кутшӧмкӧ зэв ыджыд плантация вывті, еджыд паськӧма том нывбаба-<rus>надсмотрщица</rus>яс веськӧдлӧм улын найӧ нетшкӧны помидор.
И ачыс Яков Лукич и сы гӧгӧрса став казакъясыс мыйлакӧ пасьтӧмӧсь, но некод, сыысь кындзи, оз яндысь таысь.
Сылы мышнас сулалысь Дубцов копыртчӧ помидор куст весьтӧ, и Яков Лукич, серамсьыс да зывӧктӧмсьыс тшӧкъялігтыр, шуӧ сылы: «Тэ кӧть нин эн копрась сэтшӧм улӧдз, сера мерин!
Тэ кӧть бабаяссьыс яндысь!»
Ачыс Яков Лукич нетшкӧ помидорсӧ яндысьӧмпырысь да сӧмын веськыд кинас, а шуйгасӧ сійӧ кутӧ сідзи, кыдзи кутлӧ пасьтӧм купайтчысь ваӧ пыртӧдз...
Садьмӧм бӧрас Яков Лукич дыр пукаліс крӧвать вылас, зумыша видзӧдіс ас водзладорас йӧйлӧн кодь повзьӧм синъяснас.
«Абу бур водзын татшӧм мисьтӧм лёк вӧтъясыд.
Омӧльтор лоӧ!» — шуис сійӧ. Сьӧлӧм вылас сылы вӧлі зэв сьӧкыд да вемӧснас нин сьӧласис сӧмын на петкӧдчылӧм вӧтъяс казьтывлігӧн.
Зэв гажтӧмпырысь сійӧ пасьтасис, шкуркнитіс сы дорӧ меліа ниртчысь каньсӧ, завтракайтігӧн дзик нинӧм виччысьтӧг нимтіс гӧтырсӧ «йӧй бӧбӧн», а монь вылас, коді пызан саяс неместаын паніс овмӧс йылысь сёрни, весиг ырыштчыліс паньӧн, быттьӧкӧ сійӧ вӧлі ичӧтик нывкаӧн, а эз верстьӧ нывбабаӧн.
Батьыслӧн кокниасьӧмыс гажмӧдіс Семёнӧс: сійӧ вежыньтіс повзьӧм бӧб ныр-вомсӧ, мигнитіс гӧтырыслы, а мӧдыс ставнас мӧдіс тіравны гусьӧн серамысла.
Тайӧ ку пытшсьыс петкӧдіс Яков Лукичӧс: сійӧ брызь шыбитіс пызан вылас паньсӧ, горӧдіс скӧрысла джӧмдалан гӧлӧсӧн:
— Жерйӧдланныд пиньтӧ, а регыд мысти, гашкӧ, бӧрдны ковмас!
Завтраксӧ помавтӧг сійӧ зывӧктӧмӧн мӧдіс петны пызан сайсьыс да сэк, рӧкыд вылӧ, мыджсис кинас тасьті дор йылӧ да кисьтіс аслас гач вылӧ помавтӧм пӧсь борщсӧ.
Моньыс тупкис кинас чужӧмсӧ да уськӧдчис посводзас.
Семён колис пукавны пызан саяс ки вылас юрсӧ пыкӧмӧн; сӧмын топыд яя мышкуыс сылӧн дрӧгнитавліс да йиграсисны серамсьыс шыльыд лопаткаясыс.
Яков Лукичлӧн весиг век серьёзнӧй гӧтырыс и сійӧ эз вермы кутчысьны серамсьыс.
— Мый тайӧ тэкӧд, донаӧй, лои талун? — ваксигтыр юаліс сійӧ. — Шуйга кок йылад сувтін чеччӧм бӧрад али лёк вӧтъяс вӧталін?
— А тэ мыйӧн тӧдан, пӧрысь ёма?!
— этшсьыс петмӧн горӧдіс Яков Лукич да юр ни садь звирк петіс пызан сайысь.
Кухня порог дорас сійӧ крукасис ӧдзӧс косякын чурвидзысь кӧрт тувйӧ, гырддзаӧдзыс чаж косяліс выль сатин дӧрӧм соссӧ.
Пырис аслас комнатаӧ, мӧдіс корсьны сундукысь мӧд дӧрӧм, и сэки стен бердӧ лэптӧм сундук вевтыс пӧри да чорыда зутшнитіс сылы балябӧжас.
— Да мед чӧртыс тэнӧ нуас!
И кутшӧм нӧ лун тайӧ талун пуксис! — лёкысь горӧдіс Яков Лукич табуретка вылӧ шлёпнитчигӧн да видзчысигтыр кутіс малавны балябӧжсьыс зэв ыджыд йӧгсӧ.
Сідз-тадз пасьтасис сійӧ, вежис борщӧн киськалӧм гачсӧ да косяссьӧм дӧрӧмсӧ, но сы вӧсна мый зэв ёна волнуйтчис да тэрмасис, сійӧ вунӧдӧма кизявны гачсӧ.
Тадзи серамвыв пасьтасьӧмнас Яков Лукич воис пӧшти колхоз правлениеӧдз, а ачыс шензис ас кежас, мыйла нӧ паныдасьысь нывбабаясыс здоровайтчӧм бӧраныс кыдзкӧ аслысногӧн нюмъялӧны да ӧдйӧ бергӧдчӧны мӧдарӧ...
Сылысь падъялӧмсӧ дыр думайттӧг разрешитіс паныд тірксьӧдысь Щукарь дед.
— Пӧрысьман, дона Яков Лукич? — сувтігмозыс жалитӧмпырысь юаліс сійӧ.
— А тэ томман?
Мыйкӧ тай оз тыдав-а!
Синъясыд кроликлӧн кодь гӧрдӧсь да синваӧн тырӧмаӧсь.
— Синваыс менам петӧ войын лыддьысьӧмысь.
Пӧрысьӧ-нэмӧ лыддьыся да быдсяма высшӧй образованиесӧ тӧдмала, но ачымӧс кута лючки-ладнӧ, а вот тэ вунӧдчысь лоӧмыд, дзик старик кодь...
— Мыйла нӧ ме вунӧдчысьнас лои?
— Керка завортӧ вунӧдӧмыд тупкыны, скӧтинатӧ лэдзан...
— Семён тупкас, — веськодьпырысь шуыштіс Яков Лукич.
— Тэнсьыд завортӧ Семён оз кут тупкыны...
Яков Лукич гӧгӧрвоис, мый йылысь висьталӧ Щукарь, видзӧдліс увлань, чуймӧмысла ойӧстіс да тэрмасигтыр кутіс уджавны чуньяснас.
Тайӧ шудтӧм асылӧ лоӧм став омӧльторъяс дінӧ содтӧд лои ещӧ ӧти немулича: правление дворын нин Яков Лукич тувччис кодӧнкӧ уськӧдӧм картупель вылӧ, лязӧдіс сійӧс да вильснитӧм бӧрын пласьтмуні-нюжӧдчис.
Да, тайӧ нин вӧлі вывті, и эз прӧстӧ тадз ло!
Быдторлы эскысь Яков Лукич сьӧлӧмсянь веритіс, мый сійӧс виччысьӧ кутшӧмкӧ ыджыд лёктор.
Сійӧ, тіралысь вом доръяса, кельдӧдӧма, пырис Давыдов комнатаӧ, шуис:
— Висьми ме, Давыдов ёрт, талун лэдз менӧ удж вылысь.
Кладовщик кольӧ ме местаӧ.
— Мыйкӧ видзӧднысӧ тэ омӧльтчӧмыд, Лукич, — жалитӧмпырысь шыасис Давыдов. — Мун шойччы.
Фельдшер ордӧ ачыд пыралан али ыстывны сійӧс гортад?
Яков Лукич некутшӧм надеятӧг ӧвтыштіс кинас:
— Фельдшерыд меным оз отсав, ачым куйлышта да справитча...
Гортас сійӧ тшӧктіс тупкавны ӧшиньяссӧ, пӧрччысис да водіс крӧвать вылӧ, ачыс век виччысис кӧнкӧ восьлалысь лёкторсӧ...
«А ставыс тайӧ ёрӧм властьыс! — думсьыс ропкис сійӧ. — Лун ни вой сы вӧсна абу спокой!
Войяснас кутшӧмкӧ лёк вӧтъяс вӧтала, кутшӧмъясӧс важся кадӧ некор эг аддзывлы, луннас ӧти омӧльтор бӧрся мӧд кыссьӧ тэ бӧрся, быттьӧ кӧвъясьӧма...
Ог вермы ме овны тайӧ власть дырйи сійӧ сроксӧ, мый енмыс шуӧма!
Кадысь водз нюкыртча!»
Но Яков Лукичлӧн тайӧ лунӧ майшасьӧмыс вӧлӧма весьшӧрӧ: бедаыс кытчӧкӧ манитчылӧма да воис сы дінӧ сӧмын кык сутки бӧрын да сэсянь, кытысянь Лукич медомӧля виччысис сійӧс...
Водӧм водзвылас, медым лоны збойджыкӧн, Яков Лукич юис стӧкан еджыд вина, войнас узис лӧня, эз вӧтась, а асывнас лои кыпыд, радпырысь мӧвпыштіс: «Мый!»
Луныс коли ӧтитор-мӧдтор вӧчигмоз, кыдзи и век, но аскинас, вӧскресенньӧын, кор казяліс ужын водзвылын гӧтырыслысь мыйыськӧ майшасьӧмсӧ, юаліс:
— Мыйкӧ тэ, матуш, дзугыльмӧмыд?
Али мӧскыд висьмис?
Тӧрыт и ме сідз жӧ казялі, быттьӧкӧ сійӧ дзугыль воис гортӧ.
Кӧзяйкаыс бергӧдчис пиыслань:
— Сёма, петав здук кежлӧ, меным батьыдкӧд колӧ сёрнитыштны...
Зеркалӧ водзын юрсисӧ шыльӧдысь Семён дузгӧдчӧмӧн броткыштіс:
— Мый тайӧ ті век гусяторъяс йылысь сёрнитанныд?
Горничаын батьлӧн эсійӧ другъясыс — чӧртыс кӧвъяліс найӧс миян сьылі вылӧ — лун и вой вашкӧдчӧны, а тані — ті...
Регыд тіян гусяторъяс вӧснаыд олан туй оз ло керкаын.
Абу керка, а нывбабаяслӧн манастыр: гӧгӧр сӧмын вуши-ваши...
— Но, тайӧ абу тэнад кычи вежӧрлӧн делӧ! — пузис Яков Лукич.
— Шуӧма тэныд — пет, сідзкӧ пет!
Зэв нин тэ мыйкӧ варовмин...
Колӧкӧ, кывтӧ эн нюжйӧдлы, а то сійӧс и дженьдӧдыштны абу дыр!
Семён ыпнитіс-ӧзйис, бергӧдчис батьыслань, нурбыльтіс:
— А тэ, тятьӧ, сідз жӧ омӧльджыка грӧзит!
Миян семьяын полысьяс да ичӧтъяс абуӧсь.
А то, ми кӧ ӧта-мӧдлы грӧзитны заводитам, мед эськӧ миянлы ставнымлы лёкджык эз ло...
Сійӧ петіс, клоп пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
— Но вот и нимкодясь аслад пиыд вылӧ!
Кутшӧм герой вӧлӧма, зырымбедь! — скӧрысь горӧдіс Яков Лукич.
Гӧтырыс, коді некор эз мунлы сылы паныд, видзчысигтыр шуис:
— Да ӧд кыдзи шуны, Лукич, и миянлы эсійӧ тэнад дась нянь жӧритысьясыд абу зэв нимкодьӧсь.
Олам на дырйи сэтшӧм шы ни тӧв, весиг зывӧк босьтӧ!
Сійӧ и виччысь, хуторса властьяс вӧчасны миянын обыск, но сэки и пом!
Абу олӧм миян, а йирмӧг, быд кышнитӧмысь полан, быд таркнитӧмысь.
Мед оз жӧ сет енмыс некодлы татшӧм олӧмсӧ!
И тэ вӧсна и Сёмушка вӧсна менам сьӧлӧмӧй дзикӧдз висьмис.
Тӧдмаласны миян ордын олысьяс йылысь, нуӧдасны найӧс — да и тіянӧс оз кольны.
А сэки мый ми, нач бабаяс, вӧчны кутам?
Корысь мешӧкӧн ветлыны?
— Тырмас! — торкис сійӧс Яков Лукич. — Тіянтӧг да Сёмкатӧг тӧда, мый вӧча.
Тэ мый йылысь кӧсйин висьтавны?
Висьтав!
Сійӧ топыда пӧдлаліс кыкнан ӧдзӧссӧ, пуксис матӧ гӧтыр дінас.
Первойсӧ Яков Лукич кывзіс сылысь, ортсысянь эз петкӧдлы сійӧс шымыртысь полӧмсӧ, а помланьыс эз нин вермы кутны асьсӧ, звирк чеччис лабичсьыс да, шӧйӧвошӧмӧн вашкӧдігтырйи, мӧдіс шаркъявны кухняӧд:
— Сюрим!
Вузаліс рӧднӧй мамӧй!
Пом воис!
Неуна сайкалыштӧм бӧрын сійӧ помся юис кык ыджыд кружка тыр ва, сьӧкыд думӧн пуксис лабичӧ.
— Мый нӧ ӧні кутам вӧчны, вердысьӧй?
Яков Лукич нинӧм эз шу гӧтыр юалӧмыс вылӧ.
Сійӧ эз кывлы гӧтырыслысь кывъяссӧ...
Гӧтыр висьталӧмсьыс сійӧ тӧдмаліс, мый неважӧн волӧмаӧсь нёль старука да кевмысьӧмӧн кевмысьӧмаӧсь, медым найӧс лэдзлісны господа офицеръяс ордӧ.
Старукаяслы терпитны вермытӧг окота лоӧма тӧдны, кор офицеръяс, найӧс видзысь Яков Лукич да гремячӧйса мукӧд казакъяс отсӧгӧн, заводитасны восстание да путкыльтасны ен тӧдтӧм Сӧветскӧй властьсӧ.
Яков Лукичлӧн гӧтырыс весьшӧрӧ зільӧма эскӧдны найӧс, мый керкааныс некутшӧм офицеръяс эз вӧвны дай абуӧсь.
Та вылӧ гӧрба да скӧр Лощилина пӧч лёкысь шуӧма сылы: «Том на тэ, матуш, менӧ пӧрйӧдлынытӧ!
Аслад жӧ энькаыд висьталіс миянлы, мый офицеръясыс тӧвсяньыс нин олӧны тіян горничаын.
Тӧдам, мый найӧ олӧны йӧзысь гусьӧн, но ӧд ми жӧ некодлы огӧ висьталӧй на йылысь.
Лэдзлы миянӧс ыджыдджык дінас, кодӧс тай Александр Анисимовичӧн шуӧны!»
...Половцев дінӧ пыригӧн Яков Лукич мукӧддырся моз жӧ тіраліс-поліс.
Сійӧ чайтіс, мый Половцев, кор кывзас лоӧмтор йывсьыс, дурмас, сетас кулакъяслы вӧля, да виччысис нӧйтӧм, кыдзи рам да дрӧжжитысь пон.
Но, кодыр сійӧ нинӧм соссьытӧг, волнуйтчӧмысла торксялігтыр висьталіс ставсӧ, мый кывліс гӧтырсяньыс, Половцев сӧмын шпыньмуніс:
— Нинӧм шуны, бур конспираторъяс ті...
Мый нӧ, тайӧс и колӧ вӧлі виччысьны.
Сідзкӧ, вузаліс миянӧс тэнад мамыд, Лукич?
Ноко, думыштлы, мый нӧ ӧні кутам вӧчны тэ ног?
Мунны тіянлы колӧ миян ордысь, Александр Анисимович! — чорыда шуис Яков Лукич да веськыда видзӧдліс Половцев вылӧ.
— Кор?
— Кымын регыдджык, сымын бурджык.
Думайтны дзик некор.
— Тэнад висьтавтӧг тӧда.
А кытчӧ?
— Ог тӧд.
А кӧн нӧ тӧварыш...
Извинитӧй, пӧжалуйста, не сідз шуӧмысь!
Кӧн нӧ господин Вацлав Августович?
— Абу сійӧ.
Локтас войнас, и тэ сійӧс встретитан аски сад дорад.
Атаманчуков олӧ хутор помад жӧ?
Вот сэні и колляла лыда лунъяс...
Нуӧд!
Найӧ мунісны гусьӧник, и Половцев янсӧдчӧм водзвылас шуис Яков Лукичлы:
— Но, ло дзоньвидзаӧн, Лукич!
Тэ думыштлы, Лукич, аслад мамыд йылысь...
Сійӧ вермас торкны миянлысь став делӧнымӧс...
Тэ думыштлы та йылысь...
Лятьевский локтас да висьтав, кӧні ӧні ме.
Сійӧ сывйыштіс Яков Лукичӧс, инмӧдчыліс кос вом доръяснас сылӧн чуткасьысь бриттӧм бан бокас да ылыстчыштӧм бӧрын быттьӧ кынмис важӧн мавтлытӧм керка стен бердас, саяліс...
Яков Лукич воис гортас, водіс узьны да вӧвлытӧма скӧрысь йӧткыштіс гӧтырсӧ стен бердлань, шуис:
— Тэ вот мый... тэ мамӧс сэсся эн верд... и ва сылы эн сет... сійӧ всё равно кулас оз талун дак аски...
Яков Лукичлӧн гӧтырыс, коді оліс сыкӧд дыр кад чӧж да эз кокниа, сӧмын ойӧстіс:
— Яша!
Лукич!
Тэ жӧ сылӧн пи!
И сэки Яков Лукич, гашкӧ, дыр кад чӧж да дружнӧя олігӧн медводдзаысь, мый вынсьыс, кимльӧскивыв швачнитіс-кучкис ассьыс олӧма гӧтырсӧ, шуис пыдісянь петысь кирган гӧлӧсӧн:
— Ланьт!
Сійӧ жӧ миянлы тшӧтшыд пом вӧчас!
Чӧв ов!
Ссылкаӧ окота?
Яков Лукич сьӧкыдпырысь чеччис, босьтіс сундукас ӧшалысь ичӧтик томан, кыйкъялігтыр петіс шоныд посводзас да топыда томлаліс горничасӧ, кӧні вӧлі сылӧн мамыс.
Старука кыліс кок шыяссӧ.
Важысянь нин сійӧ велаліс тӧдмавны писӧ кок шы сертиыс...
Да и кыдз нӧ сылы вӧлі не тӧдмавны пельнас пиыслысь воськовъяссӧ весиг ылісянь?
Ветымын воысь дырджык сайын нин сійӧ — сэки том да мича казачка, — гортса удж вӧчигъясӧн, пусиг-пӧжасигъясӧн кыпыда нюмъялігтыр кывзывліс, кыдзи сылӧн медводдза пиукыс, дзик ӧти да сьӧлӧмшӧр Яшенькаыс, ветлӧдлӧ-тажикасьӧ орчча комнатаын, кысъясьӧ джоджӧд, усьласьӧ: ӧд сійӧ сэки сӧмын на велӧдчис ветлӧдлыны.
Сэсся сійӧ кывлывліс, кыдзи чеччышталігтыр тотшӧдчӧны кильчӧ вылын кокъясыс ичӧтик Яшуткаыслӧн, коді локтӧ школаысь.
Сэки сійӧ вӧлі дзоля козёл кодь кыпыд да визув.
Сійӧ оз помнит, медым тайӧ арлыдын пиыс коркӧ ветлывліс восьлӧн, — сійӧ сӧмын котравліс, и котравліссӧ эз сідз прӧстӧ, а чеччышталігтыр, буретш кӧзапи моз...
Кыссис олӧм — кыдзи и ставлӧн, коді олӧ, — кузь шогъясӧн тыр да дженьыдик радлунъясӧн гӧль олӧм;
и вот сійӧ — олӧма мам нин — гажтӧмпырысь кывзӧ войяснас Яшалысь кокни, быттьӧ исковтысь походкасӧ. Сэки пиыс вӧлі лӧсьыд статя да юр вундысь кодь зонмӧн, кодӧн мамыс гусьӧник гордитчис.
Кор сійӧ сёрӧн воліс рытйысянінысь, кажитчӧ, сылӧн сапӧгъясыс пӧшти эз инмывлыны джодж плакаясӧ, — сэтшӧм кокни да тэрыб вӧлі том мортлӧн воськолыс.
Мамыс эз и казявлы, кыдзи пиыс лои гӧтыра верстьӧ мортӧн.
Сылӧн походкаыс сьӧктаммис, зумыдмис.
Важӧн нин кылӧны гортас кӧзяинлӧн воськовъясыс, сюра-тошка мужиклӧн, пӧшти стариклӧн воськовъясыс, а сылы век на важ мозыс сійӧ муса Яшенька, и сійӧ зэв частӧ аддзывлӧ писӧ вӧтӧн ичӧтик,еджгов юрсиа да писькӧс детинкаӧн...
Со и ӧні, сылысь воськовъяссӧ кылӧм бӧрын, сійӧ юаліс пӧрысьлӧн кодь гортӧминик гӧлӧсӧн:
— Яша, тайӧ тэ?
Пиыс эз шыась сылы воча.
Яков Лукич сулыштіс ӧдзӧс дорас да, мыйлакӧ тэрмасигтыр, петіс дворас.
Унзіль йывсьыс старука думыштіс: «Бур казакӧс ме чужті да, ен сыкӧд, бур кӧзяинӧс быдті!
Ставныс узьӧны, а сійӧ петіс скӧтӧс видзӧдлыны, овмӧс вӧсна тӧждысьӧ».
И кельдӧдӧм, косьмӧм вом доръясас сылӧн тыдовтчыштліс нюм — со пӧ менам кутшӧм быдтасӧй...
Тайӧ войсянь керкаын лои лёк...
Эбӧсысь усьӧм, лысер мунӧм старука век жӧ оліс; сійӧ корис кӧть ичӧтик няньтор, кӧть вом тыр ва, и Яков Лукич, посводзтіыс гусьӧник мунігӧн, кыліс сылысь пӧшти шытӧг, муртса-муртса вашкӧдӧмсӧ:
— Менам Яшенькаӧй!
Дона пиукӧй!
Мыйысь нӧ?!
Кӧть ватор сетыштӧй!
...Эз некод кӧсйы овны ыджыд короминаын.
Семён гозъя лун и вой коллявлісны дворын, а Яков Лукичлӧн гӧтырыс, ковмывліс кӧ пыравны сылы могӧн керкаас, петавліс бӧрдӧмысла сыркъялігтырйи.
Но кор мӧд сутки помланьыс пуксисны пызан сайӧ ужнайтны да Яков Лукич дыр чӧв олӧм бӧрын шуис: «Ӧні кежлӧ вайӧ олыштамӧй тані, гожъянінас», — Семён дрӧгнитіс став тушанас, чеччис пызан сайысь, шатовмуніс, быттьӧ тойыштӧмысь, да петіс...
...Нёльӧд луннас керкаын лои шы ни тӧв.
Яков Лукич тіралысь чуньяснас восьтіс томансӧ, гӧтырыскӧд ӧтлаын пырис горничаӧ, кӧні коркӧ оліс сылӧн мамыс.
Старука куйліс порог дорын джоджас, и сійӧ вӧлі нямлялӧма пиньтӧм анъяснас важиник кучик кепысь, кодӧс кыдзкӧ немуличаӧн вунӧдлӧмаӧсь лежанка вылӧ тӧвнас на...
А ваторйыс сылы сюрыштлӧма, кыдзи тыдалӧ, ӧшинь вывсьыс, кытчӧ брӧв костӧдыс пырыштлӧма синмӧн аддзытӧм ни пельӧн кывтӧм зэр и, гашкӧ, усьыштлӧма лысва тайӧ ёна руа гожӧмнас...
Покончалӧн пӧдругаясыс мыськалісны сылысь косіник, нюкыртчӧм телӧсӧ, пасьтӧдісны, бӧрдыштісны, но дзебигӧн-колльӧдігӧн эз вӧв морт, коді бӧрдіс эськӧ сэтшӧм ёна да сьӧлӧмтӧ кырлӧдлана, кыдзи Яков Лукич.
И сьӧлӧм дой, и каитчӧм, и бергӧдны позьтӧмторлӧн сьӧкыдлун — ставыс страшнӧй сьӧктаӧн водісны тайӧ лунӧ Яков Лукичлӧн сьӧлӧм вылӧ...
3 глава
Давыдов гажтӧмчис физическӧй уджысь, и сійӧ ёна майшасис сы вӧсна.
Сылӧн дзоньвидза да вынйӧра вир-яйыслы коліс удж, сэтшӧм удж, мыйысь эськӧ рытнас мудзысла ёнтісны став мускулъясыс, а войнас виччысяна шойччӧгкӧд ӧтлаын пырысь-пыр жӧ эськӧ личкис вӧтъястӧм кокни ун.
Ӧтчыд Давыдов пырис кузнечаӧ видзӧдлыны, кыдзи ремонтируйтӧны ӧтувтӧм лобогрейкаяс.
Дон кӧртлӧн да сотчысь шомлӧн шома-курыд дукыс, накӧвальнялӧн тронякылӧмыс да зэв важся пушканлӧн пӧрысь старик моз киргӧмӧн ышлолалӧмыс шымыртісны сылысь сьӧлӧмсӧ.
Некымын минут сійӧ сулаліс джынвыйӧ пемыд кузнечаын синсӧ куньтыртӧмӧн, ыджыд кыпыдлунӧн лолаліс челядь дырсяньыс тӧдса, лы-вемӧдзыс йиджтысьӧм аслыспӧлӧс дука сынӧдсӧ, а сэсся эз вермы кутчысьнысӧ да босьтіс мӧлӧт...
Кузнечаысь петавтӧг сійӧ уджаліс кык лун чӧж кыасянь кыаӧдз.
Ӧбедсӧ сылы вайлывліс кӧзяйкаыс.
Но кутшӧм нӧ тайӧ чӧрту удж, кор быд час джын бӧрын торкалӧны сійӧс да сэки клещи костын лӧзӧдӧ-кӧдзалӧ доранторйыс, броткӧ пӧрысь кузнеч Сидорович, и отсасьысь детинка явӧ шпыннялӧ, кор аддзӧ, кыдзи Давыдовлӧн мудз киысь частӧ усьлывлӧ му джоджӧ карандашыс да делӧвӧй бумага вылӧ мича букваяс пыдди артмӧны кутшӧмкӧ тешкодь чукыль-мукыльяс.
Сьӧвзис Давыдов татшӧм уджалан условиеяс вылӧ да, медым не мешайтны Сидоровичлы, ёрччыштіс ас кежас пӧрысь боцман моз, муніс кузнечаысь; зумыш да скӧр, пуксис колхоз правлениеӧ.
Збыль вылас, сійӧ дзонь лунъясӧн решайтіс быд лунъя, но колана хозяйственнӧй вопросъяс: прӧверяйтіс счетоводӧн лӧсьӧдӧм отчётъяс да лыдтӧм сводкаяс, кывзіс бригадиръяслысь докладъяс, видлаліс колхозникъяслысь уна пӧлӧс заявлениеяс, нуӧдіс производственнӧй совещаниеяс, — дженьыда кӧ шуны, вӧчис сійӧс, мыйтӧг оз вермы овны ыджыд коллективнӧй овмӧс да мый кажитчис Давыдовлы уджас медся омӧльӧн.
Сійӧ лёка кутіс узьны войяснас, асывнас чеччӧм бӧрын век висис юрыс, сёйліс кыдзкӧ-мыйкӧ да кор веськалас, и рытӧдзыс асьсӧ чувствуйтіс омӧля, ачыс эз тӧд мыйла, ӧд войдӧр татшӧмсӧ эз тӧдлы.
Кыдзкӧ ас тӧдлытӧгыс Давыдов лэдзчысьыштіс олӧмас, не воддза серти кутіс ӧдйӧ скӧрмыны, да и ортсысяньыс эз нин вӧв сэтшӧм молодеч кодьӧн да шыльыдӧн, кутшӧмӧн вӧлі Гремячӧй Логӧ воӧм бӧрын первой лунъяснас.
И сэн ещӧ эсійӧ Лушка Нагульнова да сы йылысь мынтӧдчыны позьтӧм мӧвпъяс, быдсяма мӧвпъяс...
Абу бур водзӧ вомӧналӧма сылысь туйсӧ ӧкаяннӧй бабаыд!
Кыдзкӧ ӧтчыд Размётнов шпыньмунӧмӧн видзӧдіс читкыртӧм синъяснас Давыдовлӧн омӧльтчӧм чужӧм вылӧ да шуис:
— Век омӧльтчан, Сёма?
Тэ видзӧднысӧ ӧні, кыдзи пӧрысь ӧш лёка тӧвйӧм бӧрын: регыд мунігад мӧдан водны, и ставнад кыдзкӧ нямрассьӧмыд, нюкыртчӧмыд...
Лысан али мый?
А тэ омӧльджыка гоньяв миян нывъяс вылӧ да торйӧн нин — юксьӧм гӧтыръяс вылӧ.
Тэнад здоровьелы тайӧ вывті вреднӧ...
— Чӧртыс мед тэнӧ нуас аслад йӧйталана сӧветъясӧн!
— А тэ эн скӧрав.
Ӧд ме жӧ кыдзи радейтана мортлы сӧветуйта.
— Век тэ лӧсьӧдлан быдсяма нинӧм абусӧ, факт!
Давыдов кутіс гӧрдӧдны ньӧжйӧник, но ёна.
Эз вермы сійӧ дзебны яндысьӧмсӧ да тышкас-мышкас паніс сёрни мыйкӧ мӧдтор йылысь.
Но Размётнов эз лэдзчысь:
— Тайӧ тэнӧ флотын али заводын велӧдісны тадзи гӧрдӧднысӧ: непӧштӧ мед сӧмын чужӧмыд, но и став сьыліыд?
А гашкӧ, и став тушаыд тэнад гӧрдӧдӧ!
Пӧрччы дӧрӧмтӧ, ме видзӧдла!
Сӧмын Давыдовлӧн гудырмӧм синъясысь скӧрысь югнитлӧмъяссӧ казялӧм бӧрын Размётнов крута бергӧдіс сёрнисӧ, гажтӧма очсалігтыр мӧдіс сёрнитны ытшкӧм йылысь, куньтыртӧм синъяснас видзӧдіс нарошнӧ унзіля морт моз, но вильыш нюмсӧ то ли эз вермы, то ли прӧстӧ эз кӧсйы дзебны еджгов ус увдорас.
Гӧгӧрволіс ӧмӧй Размётнов, кутшӧмӧсь отношениеясыс Давыдов да Лушка костын, али тӧдіс та йылысь?
Лӧсяланаджык, мый тӧдіс.
Но, дерт жӧ, тӧдіс!
Да и кыдзи позьӧ вӧлі видзны тайӧ отношениеяссӧ гусьӧн, кор нем яндысьтӧм Лушка не сӧмын эз кӧсйы дзебны найӧс, а весиг нарошнӧ петкӧдліс йӧз водзын.
Лушкалӧн донтӧминик самолюбиелы, тыдалӧ, ёна кажитчис, мый сійӧ — партячейкаса секретарлӧн эновтӧм гӧтыр — матыстчис эз рядӧвӧй колхозник дорӧ, а веськыда колхозса председатель дорӧ, и сійӧс эз ӧтдортны.
Некымынысь сійӧ петавліс колхоз правлениеысь Давыдовкӧд ӧтлаын, кутліс сійӧс сойбордйӧдыс да весиг неуна топӧдчыштліс сы дорӧ пельпомнас.
Хуторын татшӧмторсьыс важысянь нин ёна дивитлісны сэтшӧмъяссӧ, а Лушкалы вӧлі веськодь.
Лэчкӧ шедӧм зверь моз гӧгӧр видзӧдаліс Давыдов, поліс аддзыны Макарӧс, но кисӧ эз мездыв, зілис восьлавны Лушка моз жӧ посньыдика, быттьӧ чоталӧм вӧв, и мыйлакӧ частӧ конъясьлывліс шыльыд местаясын...
Хуторса вильыш челядь — радейтчысьяслы насянь веськыд мат — котӧртісны бӧрсяньыс, чиклясисны быд ногыс да горзісны-чилзісны вӧсньыдик гӧлӧсъясӧн:
Кизьӧр шома тестаысь
Жӧник да невестаыс!
Найӧ чеччалісны дурмӧмъяс моз, помтӧг долисны-вежньӧдлісны ассьыныс стихъяссӧ, и сэк кості, кор Лушка да дзикӧдз пӧсялӧм Давыдов мунлісны кык квартал. Давыдов ёрис сэк челядьӧс, Лушкаӧс да ассьыс слаблунсӧ, «Кизьӧр шома теста» вочасӧн лоліс чорыдӧн, дубӧн, сдобнӧйӧн, юмолӧн да сідз водзӧ.
Медбӧрын Давыдов петліс терпениесьыс: сійӧ кокньыдика мынтӧдліс Лушкалысь гырддзаас сатшкысьӧм мугов чуньяссӧ, шуліс: «Извинит, меным некор, колӧ тэрмасьны» — да мунліс водзлань гырысь воськовъясӧн.
Но эз кокни вӧв мынтӧдчыны синтӧм гутъяс кодь челядьысь.
Найӧ юксьылісны кык пельӧ: ӧтияс кольччылісны дӧзмӧдны Лушкаӧс, мӧдъяс вӧтчисны Давыдов бӧрся.
Вӧлі сӧмын ӧти «лекарство» мездысьны наысь.
Давыдов кежавліс матысса плетень дорӧ, вӧчліс сідзи, быттьӧ чегӧ ньӧр, и пырысь-пыр жӧ челядьӧс быттьӧ нӧбӧдліс тӧв.
Сӧмын сэки колхозса председатель кольліс улича вылын да сы гӧгӧрса местаясын настӧящӧй кӧзяинӧн...
Неважӧн на, вой шӧр войын, Давыдов да Лушка воча ныр паныдасисны стӧрӧжкӧд, коді видзис хуторсайса ылі степын тӧв мельнича.
Стӧрӧжыс — зэв пӧрысь колхозник Вершинин — куйліс суроклӧн важся поз дорын дукӧсӧн вевттьысьӧмӧн.
Кор аддзис сылань веськыда локтысь кык мортӧс, сэк сійӧ друг веськыда сувтіс да военнӧй ногӧн горӧдіс:
— Сувт!
Коді локтӧ? — И лэптіс важиник, сэтчӧ жӧ зарадиттӧм ружьесӧ.
— Ас йӧз.
Тайӧ ме, Вершинин! — неокотапырысь шыасис Давыдов.
Сійӧ крута мӧдӧдчис бӧрлань, кыскис тшӧтш ас бӧрсяыс Лушкаӧс, но Вершинин суӧдіс найӧс, кевмысигтыр шуис:
— Оз-ӧ сюр тэнад, Давыдов ёрт, табактор кӧть ӧти чигарка вылӧ?
Веськыд мат куритчытӧгыд, пельясӧй пыктісны!
Лушка эз бергӧдчы мӧдарӧ, эз вошйы бокӧ, эз тупкы чужӧмсӧ чышъянӧн.
Сійӧ чӧла видзӧдіс, кыдзи тэрмасигтыр Давыдов кисьтӧ кӧшельсьыс табаксӧ, сэсся лӧня шуис:
— Мунам, Сёма.
А тэ, Николай дядь, лучшӧ вӧръясӧс кыйӧд, а эн найӧс, кодъяс радейтчӧны степын.
Оз сӧмын лёк йӧз гуляйтны войын...
Николай дядь гораа серӧктыштіс, ас мортӧс моз тапкӧдыштіс Лушкалы пельпомас:
— Да ӧд, муса Лушаӧй... войся делӧыд — пемыд: коді — радейтчӧм понда висьӧ, а коді — йӧз эмбур вылӧ нюжйӧдлӧ кисӧ.
Менам делӧ стӧрӧжитны, шыасьлыны быдӧн дорӧ, видзны тӧв мельнича, ӧд сэні колхознӧй нянь, а абу куйӧд.
Но, аттьӧ табаксьыд.
Быд бурсӧ тіянлы!
Мед ставыс лючки-ладнӧ...
— Мый чӧртла тэ сюйсян сёрниас?
Вешйин эськӧ бокӧ, гашкӧ, сійӧ эз и тӧд тэнӧ, — явӧ скӧрысь шуис Давыдов, кор найӧ колисны ас кежаныс.
— Мем абу дас квайт арӧс, и ме абу ныв, медым яндысьны меным быд пӧрысь выжылысь, — косіника вочавидзис Лушка.
— Но век жӧ...
— Мый век жӧ?
— Мыйла тайӧс ставсӧ колӧ петкӧдлыны йӧз водзын?
— Да мый сійӧ меным, рӧднӧй бать али айка?
— Ог гӧгӧрво ме тэнӧ...
— А тэ зэлӧдчыштлы да гӧгӧрво.
Давыдов пемыднас эз аддзы, но гӧлӧс сертиыс гӧгӧрвоис, мый Лушка нюмъялӧ.
Давыдовлы лои дӧсаднӧ сыысь, мый Лушкалы дзик веськодь, кыдзи сійӧ асьсӧ кутӧ йӧз водзын, и сійӧ сьӧлӧмсяньыс шуис:
— Да гӧгӧрво жӧ тэ, йӧюк, ме тэ вӧсна тӧждыся!
Лушка вочавидзис ещӧ на тӧждысьтӧма:
— Нинӧмла.
Ме кыдзкӧ-мыйкӧ ачым.
Тэ ас вӧснаыд тӧждысь.
— Ме и ас вӧсна тӧждыся.
Лушка пыр жӧ сувтіс, топӧдчис Давыдов бердӧ.
Сы гӧлӧсын кыліс лёкысь радлӧм:
— Вот тасянь эськӧ мед тэ и заводитін, сьӧлӧмшӧрӧй!
Тэ сӧмын ас вӧснаыд тӧждысян, и тэныд лои дӧсаднӧ, мый буретш тэнӧ бабакӧд аддзылісны степысь войнас.
А Николай дядьлы веськодь, кодкӧд тэ войяснас кыскасян.
— Мыйла нӧ — «кыскася»?
— пузис Давыдов.
— А кыдз нӧ мӧд ногсӧ?
Николай дядь дыр оліс свет вылын да тӧдӧ, мый тэ татчӧ мекӧд воин войнас эн пончӧд вотны.
И тэ повзин, мый тэ йылысь думыштасны Гремячӧйын бур йӧзыс, честнӧй колхозникъяс.
Сідз ӧд?
Тэныд сьӧлыштны ме вылӧ!
Эн кӧ мекӧд, то мӧдкӧд тэ век жӧ эськӧ гуляйтін хутор сайын.
Но тэныд и грешитны окота и ыркыдінӧ, син сайӧ, окота кольччыны, медым тэнад кыскасьӧм йылысь некод эз тӧд.
Со тэ, вӧлӧмкӧ, кутшӧм мудер!
А тадзитӧ, сьӧлӧм косьтысьӧй, оз овлы, медым нэм чӧжыд ыркыдінын сайласьны.
Эк тэ, а ещӧ матрос!
Кыдз нӧ тайӧ тэнад тадз артмӧ?
Ме ог пов, а тэ полан?
Артмӧ, мый ме мужичӧй, а тэ баба, сідз али мый?
Лушка, пӧжалуй, ёнджыкасӧ шмонитіс, а эз скӧрав, но став сертиыс тыдаліс, мый сылы ёна чушис аслас радейтаналӧн тадзи асьсӧ кутӧмыс.
Недыр чӧв олыштӧм бӧрын, сы вылӧ боксяньыс лёкысь видзӧдлывлігтырйи Лушка нем виччысьтӧг шурк пӧрччис сьӧд сатин юбкасӧ, шуис чорыда, быттьӧ прикажитіс:
— Пӧрччысь!
— Тэ йӧймин!
Мыйла тайӧ?
— Пасьталан менсьым юбкаӧс, а ме — тэнсьыд гачтӧ.
Тадз лӧсялӧджык!
Коді кыдзи кутӧ асьсӧ тайӧ шонъян олӧмас, сылы сійӧс и новлыны, мый шуӧма.
Но, тэрыбджыка!
Давыдов серӧктіс, кӧть и ӧбидитчис Лушка кывъясысь да вежсьыны корӧмысь.
Сійӧ мый вынсьыс кутіс чукӧрмӧм скӧрлунсӧ да ньӧжйӧник шуис:
— Тырмас йӧйтавнытӧ, Луша!
Пасьтась, мунам.
Неокотапырысь да дышиника вӧригтыр Лушка юбкаасис, лӧсьӧдыштіс чышъян увсьыс петӧм юрсисӧ да друг зэв шога шуис вежсьӧм гӧлӧсӧн:
— Гажтӧм меным тэкӧд, матросскӧй нямӧд!
Сэки дзик хуторӧдзыс мунісны найӧ кыв ни джын шутӧг.
Переулокын сідз жӧ шы ни тӧв прӧщайтчисны.
Давыдов омӧлика копыртчыштліс,
Лушка муртса довкнитыштіс юрнас, саяліс дзиръя сайӧ, быттьӧ сыліс пӧрысь клён вуджӧрын...
Некымын лун найӧ эз паныдасьлыны, а сэсся, кыдзкӧ асылын, Лушка пырис колхоз правлениеӧ, терпитны вермытӧг виччысис посводзас, кор мунас медбӧръя воӧм мортыс.
Давыдов кӧсйис нин пӧдлавны ассьыс комната ӧдзӧссӧ, но казяліс Лушкаӧс.
Сійӧ пукаліс лабичын, мужик моз паськыда тажгӧдӧма кокъяссӧ, ёна зэвтӧма юбканас гӧгрӧс пидзӧсъяссӧ, тричкӧдіс семечки да нюмъяліс, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма.
— Семечки колӧ оз, председатель? — серам сора кызіник гӧлӧсӧн юаліс сійӧ.
Сылӧн вӧсньыдик синкымъясыс вӧрыштісны, синъясыс видзӧдісны наяна кодь.
— Тэ мыйла абу ёг весаланінын?
— Пыр жӧ муна, аддзан — уджалан паськӧма.
Пыри висьтавны тэныд...
Волы талун, пемдӧм бӧрас, хутор сайӧ.
Кута виччысьны тэнӧ Леоновъяс гумла дорын.
Тӧдан, кӧні сійӧ?
— Тӧда.
— Локтан?
Давыдов кыв шутӧг довкнитіс юрнас, топыда пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Давыдовӧс шымыртісны шуштӧм думъяс.
Сійӧ дыр пукаліс пызан саяс, кулакъяс вылӧ бан бокъяснас мыджсьӧмӧн, ӧти местаӧ дзоргигтыр.
Вӧлі мый йылысь думайтны сылы!
Первойяысь вензьытӧдз на Лушка кыкысь воліс рытгорувнас сы ордӧ патераас, — недыр пукыштӧм бӧрын гораа шулывліс:
— Колльӧд менӧ, Сёма!
Ывлаын пемдӧ, и ме мыйлакӧ пола мунны ӧтнам.
Вывті ёна пола.
Ме челядь дырсянь зэв полысь, челядь дырсянь повзьӧдлӧмаӧсь пемыдӧн...
Давыдов чужӧм вылын тӧдчис весьӧпӧрӧм, сійӧ индыліс синъяснас пӧвъясысь вӧчӧм стен вылӧ, код сайын-кӧзяйкаыс — енлы эскысь пӧрысь нывбаба — инас ӧшйытӧг, лёкысь чушъяліс кань моз да турка-таркакыліс дозмукӧн: мыйкӧ лӧсьӧдіс верӧсыслы да Давыдовлы ужнайтны.
Лушкалӧн ёсь пельыс бура кыліс кӧзяйкалысь чушъялӧм-вашкӧдӧмсӧ:
— Полӧ, дерт, сійӧ!
Сюра сӧт, а абу баба!
Да сійӧ мӧдаръюгыдын пемыднас ачыс кималасӧн том мути дорӧ туйсӧ аддзас да оз кут виччысьны, кор бесыс сы дінӧ локтас.
Прӧстит, господьӧй, менсьым ыджыд грекӧс!
Полӧ, дерт, сійӧ!
Повзьӧдан тай тэнӧ пемыдӧн, кыдз жӧ!
Лушка сӧмын нюмъяліс, кор кывзіс ас йывсьыс татшӧм лёк сёрнисӧ.
Эз сэтшӧм баба вӧв сійӧ, медым сылысь настроениесӧ уськӧдіс кутшӧмкӧ ен тӧдысь старукалӧн весь лёкалӧмыс!
Сьӧлыштны сійӧ кӧсйис век дулльӧсь паръяса тайӧ енмӧс тӧдысь да сӧстӧминика олысь вылас!
Мужикыскӧд регыдик ӧтлаын олігӧн биа бордъя Лушкалы эз татшӧм лёк везъясын удайтчыв лолыны да эз татшӧм косьяс ковмыв нуӧдлыны Гремячӧйса бабаяскӧд.
Сійӧ зэв бура кыліс, кыдзи кӧзяйкаыс ньӧжйӧник ропкис ӧдзӧс саяс, нимтіс сійӧс оластӧмӧн да гуляйтысьӧн.
Боже мой, да татшӧм кывъяс ӧмӧй лолі кывзыны Лушкалы, а ещӧ ёнджыка шуавны-кырссьыны аслыс сыӧн ӧбидитӧм нывбабаяскӧд пинясигӧн, кор найӧ пырисны косьӧ да кавшасисны сы вылӧ чорыда ёрччигтыр. Скӧр йывсьыс налы кажитчис, мый сӧмын налы и шуӧма радейтны ассьыныс верӧсъяссӧ!
Кӧть мый эн шу, а Лушка кужліс сулавны ас вӧснаыс да век колана ног водзсасьліс сылы паныд сувтысьяскӧд.
Да, некор да некутшӧм обстоятельствояс дырйи сійӧ эз шӧйӧвошлы да чорыд кывла эз пыравлы юбка зептас, сы вылӧ нин индытӧг, мый хуторын ещӧ эз на вӧв сэтшӧм вежӧгтысь нывбаба, коді эськӧ сяммис янӧдны Лушкаӧс, кульыштны сы юрысь чышъянсӧ...
Но старукаӧс сійӧ век жӧ шуис велӧдыштны — сідз прӧстӧ, лад пуктӧм могысь; аслас олӧмын сійӧ кутчысис ӧти правилӧӧ: медым сы сайын, Лушка сайын, век кольліс медбӧръя кыв.
Мӧдысь волігас Лушка мыйкӧ дыра кежлӧ кольччыштліс кӧзяева комнатаӧ, Давыдовӧс лэдзис ас водзвылас и, кор сійӧ петіс посводзас, а сэсся котӧрӧн лэччис дзуртысь кильчӧ поскӧдыс, Лушка, видзӧднысӧ зэв раминик, бергӧдчис кӧзяйкалань.
Лушкалӧн чайтӧмыс вӧлӧма правильнӧй.
Пӧрысь Филимониха тэрмасигтыр нюлыштіс и сідз нин ва паръяссӧ, лов шысӧ кутӧмӧн шуис:
— Но и яндысьтӧм жӧ тэ, Лукерья, нэмӧн ме тэ кодьсӧ ещӧ эг на аддзыв!
Лушка, кыдзи вывті авъя нывбаба, улӧ лэдзис синъяссӧ, сувтіс комната шӧрас, быттьӧкӧ думсьыс ёна каитчис.
Сылӧн син лысъясыс вӧліны зэв кузьӧсь, сьӧдӧсь, быттьӧ рисуйтӧмаӧсь, и кор сійӧ лэдзис найӧс, кельдӧдӧм бан бокъяс вылас усис вуджӧр.
Тайӧ нарошнӧ рам улӧ лэдзчысьӧмнас ылалӧм Филимониха бурпырысь нин кутіс вашкӧдны:
— Тэ ачыд думыштлы, аньӧй, бур-ӧ тайӧ тэныд, мунӧм мортлы, но мед кӧть и юксьӧмыд, волывлыны гӧтыртӧм мужичӧй дорӧ патераас дай ещӧ пемыднас?
Кутшӧм нӧ сӧвесть колӧ лоны йӧз водзын, а?
Мӧвпыштлы тэ, яндысьышт, ен могысьӧн!
Кӧзяйкаыс моз жӧ ньӧжйӧник да небыдика Лушка вочавидзис:
— Кодыр енмыс, миян <rus>вседержитель</rus> да спаситель... — Сэки сійӧ видзчысигтыр чӧв ланьтіс, регыдик коставлӧм бӧрын кыпӧдіс рӧмыдас скӧрысь югнитысь синъяссӧ.
Ен тӧдысь кӧзяйка енмӧс казьтыштӧм бӧрын пыр жӧ кевмысь моз копыртіс юрсӧ, кутіс чожа пернапасасьны; вот сэки и Лушка помаліс кыпыда, но мужиклӧн кодь чорыд да грубӧй гӧлӧсӧн нин:
— ...Кор енмыс сеталіс йӧзлы сӧвесть, юкліс сійӧс пайӧн-пайӧн, ме эг вӧв гортын, ме вӧлі йӧктан-ворсанінын, зонъяскӧд гуляйті, мусукаси-окаси.
Вот и эз вичмы меным юклігас ни ӧти сӧвесть чир.
Гӧгӧрвоин?
Но мый вомтӧ паськӧдін да некыдз сійӧс он вермы тупкыны?
А ӧні со тэныд менам наказ: кытчӧдз тэнад патерщикыд оз во гортас, кытчӧдз сійӧ мӧдас мекӧд мучитчыны-ноксьыны, кевмы миян вӧсна, грека йӧз вӧсна, пӧрысь кӧбыла!
Лушка шавксьӧдіс-петіс вылӧ лэптӧм юрӧн, весиг эз видзӧдлы зывӧктысь синъяснас весьӧпӧрӧм, кывтӧммӧм, дзикӧдз садьсӧ воштӧм кӧзяйка вылӧ.
Кильчӧ дорын сійӧс виччысьысь Давыдов полігтырйимоз юаліс:
— Мый йылысь ті сэні, Луша?
— Медъёнасӧ ен йылысь, — сералыштіг да Давыдов бердӧ топӧдчиг вочавидзис Лушка; сійӧ велаліс вӧвлӧм мужикыслысь мынтӧдчыны ковтӧм сёрниысь шуткаӧн.
— Ме збыльысь юала: мый сійӧ сэн вашкӧдіс?
Эз ӧбидит тэнӧ?
— Менӧ ӧбидитны сылӧн прӧстӧ сямыс оз судзсьы, абу сы вын серти тайӧторйыс.
А чушъяліс сійӧ вежӧгтӧм ради, менӧ тэ дорӧ вежӧгтӧ, менам сера чужӧмаӧй! — бара шуткаӧ бергӧдіс Лушка.
— Гӧгӧрвоӧ сійӧ тэа-меа йылысь, факт! — Давыдов жугыля довкйӧдлыштіс юрнас. — Оз ков вӧлі тэныд локны ме ордӧ, вот мыйын делӧыс!
— Старукаысь повзин?
— Мыйла нӧ?
— Но, а татшӧм кӧ збой зон, сідзкӧ нинӧм та йылысь и кывтӧ песны!
Сьӧкыд вӧлі убедитны мый кузя кӧ асруа да сямтӧм Лушкаӧс.
А Давыдов, кодӧс чардби моз синтӧммӧдіс нем виччысьтӧг воӧм ыджыд чувствоыс, эз ӧтчыд нин да серьёзнӧя думайтлы сы йылысь, мый колӧ сёрнитны Макаркӧд да гӧтрасьны Лушка вылӧ, медым сідзикӧн петны ылӧдчана положениеысь, кытчӧ сійӧ вайӧдіс ачыс асьсӧ, да татшӧм ногӧн бырӧдны сы йылысь кыптыны вермысь быд пӧлӧс суклясьӧмъяс.
«Ме сійӧс перевоспитайта!
Ме дінын сійӧ оз зэв кут чеччавны да эновтас ассьыс кикимеритчӧмсӧ!
Кыска сійӧс общественнӧй уджӧ, кора либӧ тшӧкта займитчыны самообразованиеӧн.
Сыысь лоӧ тӧлк, тайӧ нин факт!
Сійӧ абу бӧб нывбаба, а сылӧн кокнируыс помасяс, велӧда дорын узьлыны!
Ме абу Макар, сылӧн да Макарлӧн косаыс изъяс швичйӧдліс, а менам абу сэтшӧм характерӧй, ме мӧд туй сы сьӧлӧмӧ аддза», — тадзи асьсӧ да Лушкаӧс явӧ вывтіджык донъялӧмӧн, ыджыд надеяӧн думайтіс Давыдов.
Сійӧ луннас, кор найӧ сёрнитчисны Леонов гумла дорын аддзысьӧм йылысь, Давыдов ӧбед кадсянь нин заводитіс видзӧдлывлыны часі вылас.
Кутшӧма жӧ сійӧ чуймис, сэсся скӧрмис, кор аддзысян кадӧдз час войдӧр сійӧ кыліс да тӧдмаліс кильчӧ вылысь Лушкалысь кокньыдик походкасӧ, а сэсся сылысь лэчыд гӧлӧссӧ:
— Давыдов ёрт гортас?
Ни кӧзяйкаыс, ни сылӧн старикыс, коді буретш сэки вӧлі гортас, нинӧм эз вочавидзны.
Давыдов кватитіс кепкасӧ, уськӧдчис ӧдзӧслань да воча ныр паныдасис нюмъялысь Лушкакӧд.
Лушка кежыштіс да сетіс туй.
Чӧв олігтыр найӧ петісны дзиръя сайӧ.
— Меным татшӧм ворсӧдчӧмъясыд оз кажитчыны! — лёкысь шуис Давыдов да, скӧрысла сьӧкыда лолаліг, весиг кабыртіс кулакъяссӧ. — Мыйла тэ локтін татчӧ?
Кӧні ми тэкӧд сёрнитчылім аддзысьны?
Висьтав жӧ, чӧртыс мед тэнӧ нуас!..
— Тэ мый ме вылӧ горзан?
Коді ме тэныд — гӧтыр али тэнад ямщикыд? — синсӧ лапниттӧг ассяньыс юаліс Лушка.
— Эновт!
Ме ньӧти ог горзы, а юала.
Лушка лэптыштліс пельпомъяссӧ, серамвыв лэптӧмӧн спокойнӧя сӧдзӧдыштіс:
— Но, юасян кӧ горзытӧг, сійӧ мӧд делӧ.
Ёна гажтӧмтчи, сы вӧсна и водзджык локті.
Тэныд, небось, долыд да лӧсьыд.
— Кутшӧм чӧртла — «лӧсьыд»!
Ӧд ӧні менам кӧзяйкаӧй кутас больгыны став хутор пасьта!
Мый тэ шуалін сылы бӧръя волігад, ӧд сійӧ ме вылӧ оз и видзӧд, а сӧмын клопкӧ-котсьӧ да вердӧ шыд пыдди кутшӧмкӧ бруль ваӧн?
Ен йылысь сёрнитінныд?
Вывті бур ен нога тай, тэ йылысь ӧти кыв шуигӧн кӧ сійӧ заводитӧ сутшиктыны да лӧзӧдны, кыдзи вӧйӧм морт!
Тайӧ факт, ме тэныд шуа!
Лушка вак-вакӧн серӧктіс сэтшӧм кыпыда да кутчысьны вермытӧг, мый Давыдовлӧн пыр жӧ небзьыштіс сьӧлӧмыс.
Но тайӧ пӧрйӧ сылы ньӧти эз вӧв окота гажӧдчыны, и кор Лушка видзӧдліс сы вылӧ синваӧн кӧтасьӧм сералысь синъяснас да выль пӧв юаліс:
— Сідз, шуан, сутшиктӧ да лӧзӧдӧ?
Сідзи сылы и колӧ, ен кок йирысьлы!
Мед нырсӧ оз сюй кытчӧ оз ков.
Аддзысьӧма тай, быдлаын сійӧ босьтчӧма кыйӧдны менам поведение бӧрся!
Давыдов кӧдзыда торкис сійӧс:
— Тэныд ставыс ӧткодь, мый сійӧ мӧдас больгыны миян йылысь хутор пасьта?
— Мед сӧмын сылы тайӧ уджыс здоровьеыслы эз мешайт-а, — нем тӧждысьтӧг вочавидзис Лушка.
— Тэныд кӧ тайӧ веськодь, то меным ньӧти абу веськодь, факт!
Тырмас асьтӧ йӧйӧн петкӧдлыны да эрдӧдны йӧз водзын миянлысь отношениеяс!
Вай ме аски жӧ сёрнита Макаркӧд, и ми тэкӧд либӧ гӧтрасям, либӧ — бон-бус, и разі-пели.
Ог вермы ме овны сідз, медым ме вылӧ чуньясӧн индалісны: со пӧ мунӧ председатель — Лушкалӧн сьӧлӧм косьтысьыс.
А вот аслад татшӧм синмӧ шыбитчан поведениенад тэ подувсяньыс уськӧдан менсьым авторитетӧс.
Гӧгӧрвоана тэныд?
Лушка ыпнитіс-ӧзйис, лёкысь тойыштіс Давыдовӧс, сӧдзӧдіс пинь пырыс:
— Аддзысьӧмыд тай меным жӧник!
Мый чӧртла тэ меным колан, татшӧм дулльӧсь трусыс?
Сідз ме и пета тэ сайӧ верӧс сайӧ, виччысь!
Тэ яндысян мунны мекӧд ӧтлаын хутор кузя, а шуас жӧ «вай гӧтрасям!»
Быдторйысь сійӧ полӧ, быдӧнлысь кывзысьӧ, челядь-посниысь и то чердлӧ, быттьӧ йӧй нисьӧ прӧсуж.
Но и мун аслад авторитетыдкӧд хутор сайӧ, Леонов гумла сайӧ, туплясь сэні луг вылас ӧтнад, коньӧр <ukr>кацап</ukr>!
Чайтлі, мый тэ морт кыдзи морт, а тэ менам Макарушка кодь: сылӧн юрас сӧмын мирӧвӧй революция, а тэнад — авторитет.
Да тіянкӧд любӧй баба гажтӧмысла кыссӧ нюжӧдас!
Лушка недыр чӧв олыштіс да нем виччысьтӧг шуис волнуйтчӧмысла дрӧгнитысь мелі гӧлӧсӧн:
— Прӧщай, менам Сёма!
Здук-мӧд сійӧ сулыштіс быттьӧ падъялігтырйи, а сэсся шурк бергӧдчис, тэрыба мӧдӧдчис переулокті:
— Луша! — пӧдӧм гӧлӧсӧн чукӧстіс Давыдов.
Туй чукыльын би кинь моз югнитіс Лушкалӧн еджыд кӧсынкаыс да кусі пемыдас.
Мый вӧсна кӧ ӧзйысь чужӧмсӧ малыштӧм бӧрын Давыдов сулаліс вӧрзьӧдчытӧг, шӧйӧвошӧмӧн нюмъяліс, думайтіс:
«Вот тэ и аддзин кад шуны кыв!
Вот тэ и гӧтрасин, кын мыр, факт!»
Лӧгасьӧмыс вӧлӧма абу шутка ради.
Да, збыльысь кӧ, тайӧ вӧлі эз лӧгасьӧм да весиг эз пинясьӧм, а мыйкӧ отношениеяс дзикӧдз орӧдӧм кодь.
Лушка кыдз-мый вермис пышъяліс Давыдовкӧд паныдасьӧмысь.
Регыд мысти председатель муніс мӧд патераӧ, но тайӧторйыс, кодӧс, дерт, тӧдіс Лушка, эз вайӧд сійӧс миритчӧмӧдз.
«Но и чӧрт сыкӧд, сійӧ кӧ сэтшӧм психологическӧй!» — скӧрысь думайтіс Давыдов, кор дзикӧдз воштіс надеясӧ аслас мусакӧд ас кежын аддзысьлӧм вылӧ.
Но мыйкӧ вывті нин ёнтіс сылысь сьӧлӧмсӧ, а лов вылас вӧлі сьӧкыд да букыд, быттьӧ октябрь тӧлысся зэра лунӧ.
Кыдзи тыдалӧ, дженьыдик кадӧн Лушка сяммӧма аддзыны веськыд ордым Давыдов сьӧлӧмӧ, коді вӧлі прӧстӧй да абу калитчӧма любовнӧй делӧясӧн...
Колӧ шуны, мый заводитчӧм торйӧдчӧмын вӧліны и бурторъяс: ӧти-кӧ, сэк эз ков эськӧ сьӧкыдпырысь сёрнитны Макар Нагульновкӧд, а мӧд-кӧ, сэксянь нинӧм нин эськӧ эз грӧзит Давыдовлысь ыджыд авторитет уськӧдӧмлы, коді мыйтакӧ шатовтчыштіс аслас лёк олӧм сям вӧснаыс.
Но тайӧ став бур мӧвпъясыс зэв омӧля радуйтісны коньӧр Давыдовӧс.
Сулалӧ вӧлі сылы кольччыны ас кежас, кыдзи пыр жӧ сійӧ, аслыс казявтӧг, видзӧдіс нин кытчӧкӧ бӧрӧ кольӧм олӧмас руалӧм синъясӧн, нюмъяліс гажтӧма думайтігтыр, казьтыліс Лушкалӧн век кос да тіралыштысь вом доръяслысь сьӧлӧмтӧ кыскысь чӧскыд дуксӧ, сылӧн ӧзйысь синъяслысь дугдывтӧг вежласьӧмсӧ.
Чуймӧданаӧсь вӧліны Лушаня Нагульновалӧн синъясыс!
Кор сійӧ видзӧдіс неуна бугжыльӧн, мыйкӧ сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана, пӧшти посни челядьлӧн кодь вӧлі сы видзӧдласын, и ачыс тайӧ здукас кажитчис ёнджыкасӧ томиник нывка кодьӧн, а эз нывбабаӧн, кодлӧн олӧмас эм ыджыд опыт да коді ёна гартчыліс-радейтчыліс.
А сутш мысти, век сӧстӧм, синитӧм чышъянсӧ чуньяснас лӧсьӧдыштӧм бӧрын, сійӧ чатӧртыштліс юрсӧ, видзӧдіс нин явӧ смешитӧмпырысь, и сэки чусыда видзӧдысь лӧг синъясыс сылӧн вӧліны нем яндысьтӧмӧсь да ставсӧ бытшлӧдлысьӧсь.
Лушкалӧн тайӧ дзик пыр вежсьыны вермӧмыс эз вӧв кокетничайтны бура кужӧм, а прӧстӧ природаӧн сетӧмтор.
Тадзи, покранимерӧ, кажитчис Давыдовлы.
Радейтӧмысла юр бергӧдчӧм вӧсна сійӧ эз казяв, мый сылӧн мусаыс вӧлі колана серти весиг, гашкӧ, ёнджыка самоувереннӧй да, кыв шутӧг, асьсӧ вылӧ пуктысь нывбабаӧн.
Уна ӧттор-мӧдтор эз аддзыв да эз казявлы Давыдов.
Ӧтчыд, том морт моз ёна радейтӧмысла, сійӧ окыштіс Лушкалысь помадаӧн мавтыштӧм бан боксӧ да шуис:
— Менам Лушенькаӧй, тэ дзоридз кодь менам!
Тэнад весиг беринъяссьыд кылӧ аслыспӧлӧс дук, факт!
Тӧдан, кутшӧм дук кылӧ?
— Кутшӧм? — гырддза йылас кыпӧдчигмоз юаліс пельсӧ чошкӧдӧм Лушка.
— Кутшӧмкӧ сӧстӧм, но, лысвалӧн кодь ли, мый ли...
Но, кыдзи тай подснежникъяслӧн, пӧшти казявтӧм, а лӧсьыд.
— Менам сідзи и колӧ лоны, — ошйысьӧмпырысь да зэв збыльысь шуис Лушка.
Давыдов чӧв ланьтыштліс: сійӧ шензис татшӧм нога ошйысьӧм вылӧ.
Недыр мысти юаліс:
— Тайӧ мыйла нӧ тэнад сідзи и колӧ лоны?
— Сы вӧсна, мый ме мича.
— Тэ ногӧн став мичаяссянь ӧвтӧ чӧскыд дукӧн?
— Став йывсьыс ог шу, ог тӧд.
Ме найӧс эг исавлы.
Да меным наӧдз и делӧ абу, ме ас йылысь шуа, чудак.
Оз жӧ став мичаясыс овлыны беринӧсь, а беринъясыс тулысын тыдовтчӧны, сы вӧсна найӧ и ӧвтӧны подснежник дукӧн.
— Тэ ныртӧ лэпталан, факт! — дӧзмӧмпырысь шуис Давыдов.
— Кӧсъян кӧ тӧдны, то тэнад бан бокъяссянь ӧвтӧ оз подснежник дукӧн, а кослунъя выя лук сора кушман дукӧн.
— Сідзкӧ нӧ мыйла тэ чупкӧдан-окалан менӧ?
— А ме радейта лукъя кушмансӧ...
— Сӧран тэ, Сёма, быдсяма нинӧм абусӧ, дзик ичӧтик детинка моз, — дӧзмӧмӧн шуыштіс Лушка.
— Тӧлкакӧд тӧлкӧн...
Тӧдан?
— Тӧлкаыд и йӧйкӧд тӧлка, а йӧйыд и тӧлкакӧд нэмыс йӧй, — воча сяркнитіс Лушка.
Сэки найӧ сідз жӧ нинӧм абусьыс лӧгасьлісны, но лӧгыс кыссис зэв регыд — сутки мысти бӧр нин дзикӧдз миритчисны.
Мӧд делӧ ӧні.
Лушкакӧд став мелуйтчӧмыс Давыдовлы ӧні кажитчис вывті лӧсьыдӧн, но бергӧдны позьтӧмӧн да ылӧ кольӧмаӧн.
Давыдов воштіс нин надеясӧ сыкӧд ас кежас аддзысьлӧм вылӧ, медым сёрнитыштны да тӧдмавны на костын лоӧм выль отношениеяс йылысь, кутіс ёна гажтӧмчыны.
Сійӧ тшӧктіс Размётновлы тшӧтш нуӧдны и колхознӧй делӧяссӧ, а ачыс лӧсьӧдчис мунны урчиттӧм кад кежлӧ мӧд бригадаӧ, коді гӧрис май тӧлысся коськӧм ӧти ылі колхознӧй участокын.
Тайӧ эз вӧв делӧяс лад вылӧ пуктӧм могысь мунӧм, а позорнӧй пышйӧм сэтшӧм мортлӧн, коді кӧсйис кӧдзӧдны радейтчӧм да сэк жӧ поліс сыысь.
Давыдов тайӧс ставсӧ зэв бура гӧгӧрволіс, кор видзӧдлывліс ас вылас быттьӧкӧ бокисянь, но помӧдз нин мудзис майшасьӧмысла да лыддис бурджыкӧн мунны хуторысь, кӧть нин сы вӧсна, мый хуторсянь бокысь сійӧ эз вермы аддзыны Лушкаӧс да надейтчис некымын луи чӧж олыштны мукӧддырся серти спокойнӧйджыка.
4 глава
Июнь тӧлысь заводитчигӧн частӧ зэрласис, но эз мукӧд гожӧмын моз: зэрис лӧниника, арся ногӧн, гымавтӧг-чардавтӧг, тӧвтӧг.
Асывъяснас рытыввывсянь, ылысса мылькъяс сайсянь, кыссьыліс-кыпӧдчыліс рудовлӧз кымӧр.
Сійӧ быдмис, паськаліс, вевттьыліс енэж джынсӧ, — лёк туналана этшӧн едждӧдлісны сылӧн сьӧдов бордувъясыс, — а сэсся ӧшӧдчыліс сэтшӧм улӧдз, мый кисея кодь пырыс тыдалана улысса доръясыс инмӧдчылісны тӧв мельнича йылӧ, коді сулаліс степын, курган вылын;
кӧнкӧ вылын да бурпырысь, муртса кылыштіс-мураліс гым да заводитліс кокньыдика зэрны.
Мӧс вӧра йӧв кодь шоныдіник зэр войтъяс веськыда гылалісны лӧнь ру пытшкӧ тӧбсьӧм му вылӧ, еджыд болькъясӧн пуштылісны косьмытӧм быгъя ва гӧпъясын;
и сэтшӧм лӧня шывгис тайӧ гожся шочиник зэрыс, мый весиг дзоридзьяс эз копыртлыны юръяснысӧ, весиг курӧгъяс эз корсьны дворъясысь сыысь дзебсянін.
Ёна тӧждысьӧмпырысь найӧ гудйысисны сарайяс дорын да вазьӧм, воймӧм плетеньяс бокын корсисны сёян, а кӧтасьӧм да тшаплунсӧ неуна воштыштӧм петукъяс, кӧть и зэрис, голькйӧдлісны кузя да сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, и налӧн гора гӧлӧсъясыс сӧльнитчылісны ва гӧпъясын нем яндысьтӧг купайтчысь воробейяс чирксӧмкӧд; чивксісны чикышъяс, кодъяс ньӧв моз тювкнитлывлісны зэр да бус дука мелі мулань.
Гремячӧй Логын став петукъяслӧн гӧлӧсъясыс вӧліны разнӧйӧсь, веськыда шемӧс босьтӧ.
Вой шӧр кадсянь заводитӧмӧн медводз босьтчыліс чуксасьны Любишкинъяслӧн медводз садьмысь петукыс.
Сійӧ голькйӧдліс вӧсньыдик гажа гӧлӧсӧн, быттьӧ служба вылын зіль том ротнӧй командир; сылы воча шыасьліс полковниклӧн кодь кызіник баритонӧн Агафон Дубцов дворса петук;
сэсся минут вит кымын хутор весьтын кыліс дугдывлытӧг помтӧм чуксасьӧм, а став бӧрас нин, унзіль йывсьыс гораа ропкиг да сёр вылын мый вынсьыс бордъяснас швачӧдчигтыр, генераллӧн кодь чирӧм басӧн, командуйтысь моз киргигтыр да сьӧкыдпырысь пель чунавмӧн равзіс Майданниковъяслӧн гӧрд да кыз петук, коді вӧлі хуторас медпӧрысьӧн.
Радейтчысь параяс да сьӧкыда висьысьяс кындзи, кодъяс Нагульновлы вӧліны пӧшти ӧткодьӧсь, хуторын медся сёрӧн водліс ачыс Макар Нагульнов.
Сійӧ воддза моз жӧ войся прӧст кадӧ зіля велӧдіс английскӧй кыв.
Сы комнатаын улӧс бӧрвылас ӧшаліс дӧра ки чышкӧд, пельӧсын сулаліс юкмӧсысь вайӧм кӧдзыд ва тыра кувшин.
Сьӧкыда сетчис Макарлы наука!
Разялӧм дӧрӧм юрйыла, пашкыр юрсиа да ньылӧдӧма, пукаліс сійӧ пызан сайын гурйыв восьтӧм ӧшинь дорын, чышкаліс ки чышкӧдӧн плешсьыс, киняувъяссьыс, морӧссьыс да мышсьыс ньылӧмсӧ, а кадысь кадӧ лэдзчысьліс ӧшинь вылас, киськавліс юрсӧ ваӧн да лӧсьыдысла ньӧжйӧник мураліс.
Чусыда ломтысис семилинейнӧй лампа, газетысь вӧчӧм абажурас зурасьлывлісны войся бобувъяс, стен сайын ныргорӧн узис старука-кӧзяйка, а Макар мырсис тӧдмавны кыв бӧрся кыв, велӧдіс сьӧкыдсьыс-сьӧкыд да сылы вывті ёна колана английскӧй кыв...
Кыдзкӧ ӧтчыд вой шӧр бӧрын шойччигас пуксис ӧшинь вылӧ куритчыштны и сэки медводдзаысь лючкиа кыліс петукъяслысь голькйӧдлӧм-сьылӧм.
Сюся кывзысигмоз чуймӧм Макар ыджыд радлунӧн горӧдіс: «Да тайӧ жӧ дзик парад вылын моз, дивизиялы смотр дырйи кодь!
Дивӧ да и сӧмын!..»
Сійӧ кадсянь Макар кутіс быд вой виччысьны петукъяслысь чуксасьӧм да сьӧлӧмсяньыс кывзіс войся сьылысьяслысь команднӧй гӧлӧсъяссӧ да зывӧктыліс соловейяслысь мичаа шутьлялӧм-сьылӧмсӧ.
Торъя ёна кажитчыліс сылы Майданниковъяс петуклӧн генеральскӧй басыс, сійӧ вӧлі петукъяслӧн хорын быттьӧ медбӧръя аккордӧн.
Но чуксасьӧмлысь пӧрадоксӧ, мыйӧ сійӧ велаліс нин да кодӧс ошкис думсьыс, ӧтчыд вӧлі торкӧма медся нем виччысьтӧм да хулиганитӧм ногӧн: петуклӧн грымакылан бас бӧрын дзик кӧнкӧ матын, сарай сайын, орччӧн олысь Аркашка Менок дворын, детинка моз чилзысь альтӧн мӧдіс чуксасьны, буракӧ, кутшӧмкӧ том петукшой да бӧрыннас курӧг моз дыр на клуйкис-котсис, быттьӧ мыйкӧ тасассьӧма горшас.
Сы бӧрын пуксьӧм чӧв-лӧньын Макарлы зэв бура кыліс, кыдзи вӧртӧшитчис курӧг оланінын, пуркйысис да швачӧдіс бордъяснас омӧлик петукшой, тыдалӧ, сійӧ поліс аслас горзӧм вӧсна сёр вылысь усьӧмысь.
Тайӧ йӧйталӧмыс вӧлі дисциплина явӧ торкӧмӧн да субординация тырвыйӧ пыдди пуктытӧмӧн.
Макар вежӧртӧм серти тайӧ мыйтакӧ вӧлі мунӧ сы вылӧ, кыдзи, шуам, настӧящӧй генерал бӧрын кӧ друг заводитас сёрнитны кутшӧмкӧ омӧлик отделённӧй командир, да ещӧ мыкталіг, и мӧдас сетавны сылы индӧдъяс.
Вижӧдтӧдзыс скӧрмӧм Макар эз вермы терпитны татшӧм омӧльторсӧ, горӧдіс пемыдас: «Тырмас!..» да, ньӧжйӧник ёрччигтыр, клоп пӧдлаліс ӧшиньсӧ.
Мӧд войнас тадзикӧн жӧ лои, коймӧднас — сідз жӧ.
Ещӧ на кыкысь горӧдліс пемыдас Макар: «Тырмас!» — сэки повзьӧдліс да садьмӧдліс аслас горзӧмӧн кӧзяйкасӧ.
Петукъяслӧн войын лӧсьыда чуксасьӧмыс, кӧні гӧлӧсъяссӧ да кадсӧ быттьӧ вӧлі юклӧма рангъяс серти, веськӧдны позьтӧма торксис.
Вой шӧр бӧрын пырысь-пыр жӧ Макар водліс узьны...
Сійӧ эз нин вермы дырджык занимайтчыны, помнитны сьӧкыд кывъяссӧ.
Сы вежӧрысь эз вешйыв нем яндысьтӧм петук, и сійӧ зэв скӧрысь мӧвпаліс, мый тайӧ петукыс олӧмас, кыв шутӧг, сэтшӧм жӧ кокнируа да путьтӧм, кутшӧм и сылӧн кӧзяиныс.
Ас кежас думсьыс Макар видіс дзик мыжтӧм петукӧс и прохвостӧн, и паразитӧн, и ышнясьысьӧн.
Суседыслӧн петукыс, коді лысьтіс чуксасьны Майданниковъяс петук бӧрын, дзикӧдз торкис Макарӧс олан туйсьыс: английскӧй кыв велӧдӧм кузя успеваемостьыс сылӧн ӧдйӧ лэччис увлань, настроениеыс лунысь-лун омӧльтчис...
Кад вӧлі бырӧдны татшӧм лёкторсӧ!
Нёльӧд лун асывнас Макар пырис Аркашка Менок дінӧ дворас, косіника здоровайтчис, корис:
— А ноко, петкӧдлы ассьыд петуктӧ.
— Мыйла сійӧ тэныд ковмис?
— Кӧсъя видзӧдлыны, кутшӧмджык сійӧ.
— Да мый чӧртла тэныд ковмис сійӧ, кӧть кутшӧм?
— Вай петкӧдлы!
Некор мем тэкӧд тан сватайтчыны! — скӧрысь шуис Макар.
Кор сійӧ гартыштіс чигаркасӧ, Аркашка сьӧкыдпырысь вӧтліс амбар увсьыс уна рӧма курӧгъясӧс.
Сідзи и эм!
Макар збыльысь тӧдӧма: уна рӧма, кокнируа да тшап курӧгъяс пӧвстын — найӧ вӧліны дас кыкӧн кымын — чиклясис-бергаліс шыр гӧна, лысӧм, мисьтӧм ӧти петук.
Макар, зывӧктӧмӧн, лёкысь видзӧдліс сы вылӧ; сӧветуйтіс Аркашкалы:
— Керав юрсӧ тайӧ недокуньыслысь!
— Мыйла нӧ ме кута керавны сылысь юрсӧ?
— Лапшаа шыд пуны, — вочавидзис Макар.
— Мый кузя нӧ?
Овмӧсын сійӧ менам ӧти дай курӧгъясӧс зіля талялӧ.
Макар вежыньтіс вом доръяссӧ, шпыньмуніс:
— Сы мында и эм, мый курӧгъясӧс зіля талялӧ?
Эстшӧм ошйысянтор!
Дурачитныд быдӧн сяммас.
— Да ӧд сыысь унджыкыс сысянь нинӧм оз и ков.
Град гӧрны ме сійӧн ог лӧсьӧдчы, сійӧ и ӧти амыся плуг оз вермы кыскыны...
— Но, тэ эн шмонит!
Шмонитнытӧ и ме ачым кужа, кор колӧ...
— А мыйӧн сійӧ тэнӧ дӧзмӧдіс, менам петукыс? — тӧждысьӧмпырысь нин юаліс Менок. — Тэнсьыд туйтӧ вомӧналіс али мый?
— Йӧй сійӧ тэнад, некутшӧм пӧрадок оз тӧд.
— Кутшӧм нӧ сійӧ пӧрадок?
Тэнад кӧзяйка град йӧрӧ лэбалӧ али мый?
— Град йӧрӧ сійӧ оз лэбав, а сідз, вообщӧ...
Макарлы эз вӧв лӧсьыд висьтавны, кутшӧм пӧрадок йылысь сійӧ сёрнитӧ.
Здук дыра сійӧ чӧв сулаліс, коксӧ паськыда тажгӧдӧмӧн, зэв скӧрысь видзӧдлывліс петук вылӧ, а сэсся сійӧ друг гӧгӧрвоис:
— Тӧдан мый, сусед, — збодера шуис сійӧ Аркашкалы, — вай вежсям петукъясӧн?
— А кытысь тэнад вӧвтӧм овмӧсад петукыс? — интересуйтчис Менок.
— Сюрас, и оз татшӧм урӧсмӧм, кутшӧм тэнад!
— Мый нӧ, вай, вежсям, петукыд кӧ туяна.
Ме аслам вӧсна ог мӧд сулавны.
Час джын мысти, быттьӧ пырмунігмоз, Макар видзӧдліс Аким Бесхлебнов дворӧ: сы овмӧсын вӧліны уна курӧгъяс.
Ӧттор-мӧдтор йылысь сёрнитігӧн Макар кыйкйӧдліс-видзӧдлывліс дворын ветлӧдлысь курӧгъяс вылӧ, кывзіс петукъяслысь гӧлӧсъяссӧ.
Бесхлебновлӧн став витнан петукыс вӧліны гырысьӧсь да мичаӧсь, а главнӧйыс, ставныс найӧ вӧліны гора гӧлӧсаӧсь да видзӧднысӧ зэв авъяӧсь.
Прӧщайтчӧм водзвылас Макар шуис:
— Вот мый, кӧзяин, вузав жӧ меным ӧти петукӧс, а?
— Нагульнов ёрт, но ӧд курӧг шыдыд чӧскыдджык, бӧрйы, кутшӧм колӧ, бабалӧн найӧ лыдтӧм-тшӧттӧм.
— Да ӧд меным сӧмын петук колӧ.
Вайлы меным регыдик кежлӧ мешӧк, медым саймовтны сійӧс.
Недыр мысти Макар сулаліс нин Аркашка Менок дворын, разис мешӧксӧ.
Аркашка, кыдзи тӧдса, вывті ёна радейтіс быд пӧлӧс вежласьӧм да, дӧвӧльпырысь воча ки зыраліг шуаліс:
— Видзӧдлам, кутшӧм кӧзыр тэнад, а то, гашкӧ, ещӧ и содтӧд на корам.
Разь ӧдйӧджык, мый сэні гудйысян!
Пырысь-пыр жӧ кута ассьым петукӧс, и ми найӧс кось вылӧ лэдзлам, кодлӧн вермас петукыс, сійӧ и корас гӧститӧдыштны.
Дзик збыль, мӧд ног ме и вежсьыны ог кут!
Тэнад, кутшӧмджык сійӧ видзӧднысӧ?
Ыджыд?
— Гвардеец! — мешӧкысь зэлалӧм гӧрӧдсӧ пиньнас разигмоз дженьыдика нурбыльтіс Макар.
Аркашка, усьысь гачсӧ мунігмозыс кутышталігтырйи, котӧрӧн уськӧдчис курӧг оланінлань.
Минут мысти сэтысь кыліс нин петуклӧн лёкысь горзӧм.
Но кор сійӧ бӧр локтіс, частӧ лолалысь, кувтӧдзыс повзьӧм петуксӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн, Макар копыртчӧмӧн сулаліс разьӧм мешӧк дінас да гыжъяліс балябӧжсӧ: «гвардеец» куйліс мешӧкас бордъяссӧ паськыда шевгӧдӧмӧн да кулӧм водзвылас гӧвкйӧдліс чайвиж гӧгрӧс синъяссӧ.
— Тайӧ мый нӧ сыкӧд лоӧма? — юаліс Аркашка.
— Осечка!
— Висьысь вӧлӧма?
— Шуа тэныд, мый осечка сыкӧд лоӧма.
— Петуклӧн нӧ кутшӧм осечка вермас лоны?
Тешкодя тэ сёрнитан!
— Да абу петуклӧн, йӧй нисьӧ прӧсуж тэ, а менам лоӧма осечка.
Нуа сійӧс, а сійӧ думыштӧма голькйӧдлыны мешӧкын, янӧдны менӧ йӧз водзын — делӧыс вӧлі правление дінын, — но, ме сылысь юрсӧ зэв омӧлика и песовтышті...
Гӧгӧрвоан, зэв омӧлика, а аддзан, мый лоӧма.
Вай ӧдйӧджык чер, а то нюжӧдчас некутшӧм пӧльзатӧг.
Юртӧм петуксӧ Макар шыбитіс плетень вомӧн, горӧдіс кильчӧ дінас ноксьысь кӧзяйкаыслы:
— Эй, мамаша!
Кушты сійӧс, кытчӧдз эз на кӧдзав, аски шыд пуан!
Аркашкалы кыв ни джын шутӧг сійӧ бара мӧдӧдчис Бесхлебнов ордӧ.
Первойсӧ сійӧ ыръянитіс, тадзтӧ пӧ тэ менсьым став курӧгсӧ дӧваясӧн колян, но сэсся век жӧ вузаліс мӧд петукӧс.
Аркашкакӧд вежсисны, а некымын минут мысти Аркашкалӧн юртӧм петукыс лэбис нин плетень вомӧныс, да сэки вывті дӧвӧль Макар горзіс кӧзяйкаыслы:
— Босьт тайӧ сьӧкыд висьӧмсӧ, мамаша!
Кушты сійӧс, кывзысьтӧм чӧртӧс, и — чугунӧ!
Сійӧ петіс улича вылӧ сэтшӧм морт моз, коді быттьӧ вӧчис ыджыд да колана удж.
Юрнас довкйӧдлігтыр ёна шог синъясӧн колльӧдіс сійӧс Аркашкалӧн гӧтырыс, коді помтӧг шензис Макар вылӧ, кыдзи сійӧ керавліс найӧ дворын петукъяслысь юръяссӧ.
Гӧтырыслӧн юалӧмпырысь видзӧдӧм вылӧ Аркашка тшукӧдіс водз чуньсӧ плешас, бергӧдлыштіс сійӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ, вашнитіс:
— Йӧймӧма!
Бур морт, а йӧймӧма.
Дзикӧдз вошӧма вежӧр вывсьыс, и ставыс.
Мыйта сылы, коньӧрлы, лоӧ пукавны войяснас!
Со кытчӧдз вайӧдісны сійӧс английскӧй кывъясыд, мед му пыр мунасны найӧ!
Сэксянь ӧтка олӧмсӧ мужественнӧя коллялысь Макар кутіс лючки-ладнӧ кывзыны войясын петукъяслысь сьылӧмсӧ.
Дзонь лунъясӧн сійӧ уджаліс му вылын, нывбабаяскӧд да челядькӧд весаліс нянь кӧдзаяссӧ ёгысь, а рытъяснас, бруль ва шыд да йӧв сёйыштӧм бӧрын, пуксьыліс английскӧй кыв кузя самоучитель сайӧ да терпитны вермытӧг виччысис вой шӧр кад.
Регыд мысти сы дӧрӧ сюртчис и Щукарь дед.
Кыдзкӧ ӧтчыд рытын сійӧ ньӧжйӧник таркӧдыштіс ӧдзӧсас, юаліс:
— Позьӧ пырны?
— Пыр.
Тэ мыйла воин? — эз зэв меліа юав сылысь Макар.
— Да ӧд кыдз шуны... — нурбыльтіс Щукарь дед. — Гашкӧ, ме тэысь весиг гажтӧмчи, Макарушка.
Вай, думайта, пырала биа жыръяс, видла сійӧс.
— Да тэ мый, баба али мый, медым ме вӧсна шогсьыны?
— Пӧрысь мортыд мукӧд дырйи бабаысь на гажтӧмчысь овлӧ.
А менам делӧ дзик нин шогмытӧм: век ужъяс да ужъяс.
Дзикӧдз мустӧммисны эсійӧ кывтӧм пемӧсъясыс!
Тэ сы дінӧ, шуам, бур кывйӧн, а сійӧ чӧла журскӧ зӧр да бӧжнас ӧвтчӧ.
А мый меным таысь тӧлкыс?
А сэні ещӧ эсійӧ козёлыс, мед енмыс сійӧс ёрас, анафемаӧс!
И кор бара узьӧ тайӧ насекомӧйыс, Макарушка?
Войнас сӧмын на синтӧ кунян — и сійӧ, мутиыд, сэн нин.
Кымынысь нин ме вылӧ аслас гыжъяснас тальччыліс узигӧн.
Повзьӧдас кувтӧдз, а сэки кӧть синмӧс бытшйӧдлы, нинӧм вылӧ ог унмовсь, да и пом!
Сэтшӧм пеж, вреднӧй насекомӧй, мый некутшӧм олӧм сысянь абу!
Войбыд дугдывтӧг кысъясьӧ гидняӧд да турун сарайӧд.
Вай сійӧс начкам, Макарушка?
— Но, тэ весась тайӧ сёрнияснад!
Ме правлениеса козёлъяс вылын абу кӧзяин, на вылын командирыс Давыдов, сы дорӧ и мун.
— Ен мед видзас, ме эг козёлъяс вӧсна лок, а прӧстӧ тэнӧ видлыны.
Вай меным кутшӧмкӧ гажа книга, и ме кута пукавны тэ дінын лӧня, кыдзи позйын шыр.
И тэныд лоӧ гажаджык и меным.
Ме тэныд ни ӧти чир ог кут мешайтны!
Макар думайтыштіс да сӧгласитчис.
Роч кыв кузя тӧлкӧвӧй кыз словарь Щукарлы сетігмоз шуис:
— Ладнӧ, пукав мекӧд, лыддьысь, сӧмын ас кежад, дай паръяснад эн тяпкӧд, эн кыз, эн несъяв — ӧти кывйӧн кӧ, некыдз эн шыав!
Куритчыны кутан менам команда серти.
Гӧгӧрвоин?
— Быдтор вылӧ ме сӧглас, а вот несъялӧм кузяыд кыдз нӧ?
А друг сьӧкыд висьӧмыд босьтас да и несйӧдас, сэки мый?
Аслам чин серти менам ныр розьясын век тырыс турун чир.
Мукӧд дырйи ме и ун йылысь несъяла.
Сэки мый миянлы вӧчны?
— Пуля моз лыйышт посводзӧ!
— Эк, Макарушка, пуляыд меысь чирук, сімӧма!
Кор ме мӧда котӧртны посводзӧдзыд, то сэки ме дасысь несйыны вевъяла да витысь сульсьыны.
— А тэ тэрмасьышт, пӧрысь!
— Тэрмасьӧма ныв мунны верӧс сайӧ, а жӧникыс, вӧлӧмкӧ, абу.
Аддзысьӧма кутшӧмкӧ бур морт, отсалӧма сылы беда дырйи.
Тӧдан, мый нывсьыс и венечтӧг лоӧма?
<ns>Вы-ывті</ns> бур баба!
Вот тадзи и мекӧд вермас лоны: тэрмасьны кута, да мед эськӧ котӧртігӧн рӧк эз су, сэки тэ менӧ пырысь-пыр жӧ татысь вӧтлан, тайӧ нин ме быттьӧ ва вылӧ видзӧдлі!
Макар серӧктіс, шуис:
— Тэ ладӧнджык тэрмась, рискуйтны аслад авторитетӧн оз позь.
Дженьыда кӧ шуны, тадз: чӧв ланьт да эн торкав менӧ уджысь, лыддьысь да ло культурнӧй старикӧн.
— Ещӧ ӧтитор юавны позьӧ?
Да тэ эн бугжылясь, Макарушка, тайӧ менам медбӧръя.
— Но?
Регыдджык!
Щукарь дед яндысьӧм сорӧн мӧдіс дзӧрны лабичас, нурбыльтіс:
— Тӧдан, сійӧ кутшӧм делӧыс...
Сійӧ абу зэв, медым эсійӧ, но старукаӧй менам таысь ме вылӧ ёна элясьӧ, шуӧ: «Узьны он лэдз!»
А мый нӧ ме сэн, юавсьӧ?
— Тэ эн кытшлӧдлы, висьтав веськыда!
— Ме самӧй тайӧ делӧ йылысь и висьтала.
Килаысь менам, а гашкӧ, кутшӧмкӧ мӧд висьӧмысь, кынӧмӧй вывті ёна гуракылӧ-гымалӧ, йир-йир-йир, быттьӧкӧ гымалігӧн-чардалігӧн!
Сэки мый миянлы вӧчны?
Тайӧ ӧд торкавны жӧ кутас занятиеястӧ?
— Посводзӧ, и медым некутшӧм гым ни чард!
Гӧгӧрвоана?
Щукарь кыв ни джын шутӧг довкнитіс юрнас, сьӧкыда ышловзис да восьтіс словарсӧ.
Вой шӧр войын сійӧ, Макар веськӧдлӧм улын да сы разъяснениеясӧн пӧльзуйтчӧмӧн, медводдзаысь кыдз колӧ кывзіс петукъяслысь чуксасьӧмсӧ, а куим лун мысти найӧ ӧтлаын нин, пельпом на пельпом, куйлісны ӧшинь вылас ӧшӧдчӧмӧн, и Щукарь дед став сьӧлӧмсяньыс вашкӧдіс:
— О, енмӧй, енмӧй!
Нэм чӧж тайӧ петукъясыслысь талявлі бӧжъяссӧ, ичӧт дырсянь курӧгъяс пӧвстын быдми да эг вермыв гӧгӧрволыны найӧ сьылӧмлысь этатшӧм мичлунсӧ.
Но, ӧнітӧ ме гӧгӧрвоа нин!
Макарушка, а эсійӧ майданниковскӧй чӧртыс кыдзи печлӧдлӧ, а?
Дзик генерал Брусилов, да и сӧмын!
Макар чукрасис, но вочавидзліс вашкӧдігтыр:
— Аддзӧмыд тай!
Тэ эськӧ мед, дед, кывзін миян генералъясӧс — вот тайӧ миян, настӧящӧй гӧлӧсъяс!
А мый тэнад Брусиловыд?
Ӧти-кӧ, вӧвлӧм царскӧй генерал — сідзкӧ, меным подозрительнӧй морт, а мӧд-кӧ, ӧчкиа интеллигент.
Сылӧн и гӧлӧсыс, гашкӧ, вӧлі Аркашкалӧн поконик петуклӧн кодь, кодӧс ми сёйим.
Гӧлӧсъястӧ сідз жӧ колӧ донъявны политика боксянь.
Вот, шуам, вӧлі миян дивизияын бас — став армия вылӧ бас!
Вӧлӧмкӧ, пежгаг: пышйис врагъяс дорӧ.
Мый жӧ тэ думайтан, сійӧ и ӧні меным бас?
Чӧрту!
Ӧні сійӧ меным ловсӧ вузалысь чипсан, а абу бас!
— Макарушка, но ӧд петукъястӧ политикаыд оз вӧрзьӧд? — полігтыр юаліс Щукарь дед.
— И петукъясӧс вӧрзьӧдӧ!
Майданниковъяс петук местаын кӧ вӧлі кутшӧмкӧ кулацкӧй — да ме сійӧс эськӧ и кывзыны эг мӧд, паразитӧс!
Мый чӧртла эськӧ меным кулаклы отсасьысьыс!..
Но, тырмас больгыны!
Тэ пуксьы аслад книга сайӧ, а ме аслам сайӧ, и быдсяма бӧб вопросъясӧн эн сюйсьы.
А то вӧтла нем жалиттӧг!
Щукарь дед зэв вылӧ донъяліс да бура кывзіс петукъяслысь сьылӧмсӧ.
Тайӧ сійӧ каймӧстіс Макарӧс, медым ветлыны видзӧдлыны Майданниковъяслысь петуксӧ.
Быттьӧ могӧн, найӧ пырисны Майданниковъяс дворӧ.
Кондрат мунӧма му вылӧ коськӧм гӧрны.
Макар сёрнитыштіс сы гӧтыркӧд, юаліс быттьӧ прӧстӧ сідз, мыйла сійӧ абу мунӧма ёг нетшкыны, а ачыс сюся видзӧдіс дворті тшапа ветлӧдлысь петук вылӧ.
Сійӧ видзӧднысӧ вӧлі статя да зэв мича гӧрд гӧна.
Видзӧдӧм бӧрас Макарлы лои сьӧлӧм вылас долыд.
Дзиръяӧд петігӧн сійӧ зургис гырддзанас чӧв олысь Щукарӧс, юаліс:
— Кутшӧмджык?
— Гӧлӧс сертиыс и туша-рожаыс.
Аркирей, а абу петук!
Сравнениеыс Макарлы зэв эз кажитчы, но сійӧ нинӧм эз шу.
Найӧ воисны нин пӧшти правление дорӧдз, кор Щукарь, повзьӧмпырысь синсӧ быльӧдӧмӧн, тшапкис Макарӧс гимнастёрка соскӧдыс:
— Макарушка, вермасны юрсӧ керыштны!
— Кодлысь?
— Да оз жӧ менсьым, сё господьӧй енмӧй, а петукыслысь!
Керыштасны юрсӧ — и пом!
Ой, керыштасны!
— Мыйла нӧ керыштасны?
Мый вӧсна?
Ог гӧгӧрво ме тэнӧ, мый тэ изан!
— И мый тані гӧгӧрвонысӧ?
Сійӧ жӧ куйӧд-наземысь важсяджык, арлыд сертиыс сійӧ мекӧд ӧттшӧтшъя, а гашкӧ и ыджыдджык.
Ме тайӧ петуксӧ челядь дырсянь на помнита!
— Эн сӧр, дед!
Петукъяс сизимдас арӧсӧдз оз овны, природа законъясын та йылысь нинӧм абу гижӧма.
Гӧгӧрвоан тэ?
— Всё равно сійӧ пӧрысь, сылӧн тошкас став гӧнъясыс дзорӧсь.
Али тэ эн казяв? — сяркнитіс-паныдаліс Щукарь дед.
Макар крута бергӧдчис кокбӧрля вылас.
Муніс сійӧ сэтшӧм ӧдйӧ да гырысь воськовъясӧн, мый Щукарь, сы бӧрся тэрмасигас, кадысь кадӧ заводитлывліс тірӧдны-котӧртны.
Некымын минут мысти найӧ бӧр вӧліны Майданников дворынӧсь.
Макар чышкаліс плешсьыс ньылӧмсӧ Лушка йылысь паметь вылӧ кольӧм прӧшви дорӧ носӧвикӧн, Щукарь дед паськыда восьтӧма вомсӧ да лолаліс гончӧй пон моз, коді лун джынсӧ вӧтлысьӧма руч бӧрся.
Лӧзов кывсьыс сылӧн посньыдик войтъясӧн тёпкис-визувтіс тош вылас сӧдз дулльыс.
Кондратлӧн гӧтырыс матыстчис на дінӧ меліа нюмъялігтыр.
— Али мыйкӧ вунӧдінныд?
— Вунӧді тэныд висьтавны, Прохоровна, со мый: тэ эн лысьт керавны аслад петуклысь юрсӧ.
Щукарь дед кусыньтчис вопросительнӧй знак моз, нюжӧдіс водзӧ кисӧ да, няйт водз чуньнас лётйӧдлігтыр, сьӧкыда лолаліг, кызмырдӧн шуис чирӧм гӧлӧсӧн:
— Ен мед видзас тэнӧ!..
Макар скӧрысь бугжыльтчыліс сы вылӧ, водзӧ висьталіс:
— Ми сійӧс тэнсьыд кӧсъям ньӧбны либӧ вежны колхозлы племеннӧй пыдди, сы вӧсна мый стать сертиыс сійӧ зэв бур пӧрӧдаысь, гашкӧ, сылысь предокъяссӧ весиг кутшӧмкӧ Англияысь либӧ сэтшӧм нога жӧ Голландияысь вайлӧмаӧсь, медым рӧдмӧдны миянын выль пӧрӧда.
Голландияса ай дзодзӧгъяслӧн ныр вылас овлӧ шмак?
Овлӧ.
А гашкӧ, и тайӧ петукыс голландскӧй нацияысь, — тэ жӧ тайӧс он тӧд?
Но, и ме ог тӧд, а сідзкӧ, сылысь юрсӧ керавны некыдз оз позь.
— Да племеннӧй вылӧ сійӧ оз туй, вывті пӧрысь, и ми кӧсйим Троица кежлӧ сійӧс тотшкӧбтыны, а аслыным лӧсьӧдны томӧс.
Тайӧ пӧрйӧ Щукарь дед нин зургис гырддзанас Макарӧс: со пӧ, мый ме тэныд шулі? — но Макар пыдди эз пукты сійӧс да водзӧ агитируйтіс кӧзяйкасӧ:
— Пӧрысьыд — сійӧ абу омӧльтор, миянлы шогмас племеннӧй вылӧ, кыдз колӧ вердам шобдіӧн, кодӧс кӧтӧдӧма еджыд винаӧн, и сійӧ кутас вӧтлысьны курӧгъяс бӧрся — бус-тшын!
Ӧти кывйӧн кӧ, некутшӧм ногӧн тайӧ донасьыс дона петуксӧ оз позь бырӧдны.
Гӧгӧрвоана тэныд?
Но и бур!
А том петуктӧ Щукарь дед талун жӧ тэныд ваяс.
Сійӧ жӧ лунӧ Макар ньӧбис лӧсялана донысь Дёмка Ушаков гӧтырлысь овмӧсас лишнӧй петукӧс, ыстіс сійӧс Щукарь дед сьӧрысь Майданниковалы.
Кажитчӧ, мый лои бырӧдӧма медбӧръя мытшӧдсӧ.
Но сэки хутор пасьта паськаліс гажа сёрни, быттьӧкӧ Макар Нагульнов код тӧдас мыйла быдлаысь ньӧбалӧ петукъясӧс ӧткӧн-ӧткӧн да ӧтпырйӧ унаӧн, и мынтӧ на вылӧ ыджыд деньга.
Но кыдзи вермис не шыӧдчыны татшӧм лоӧмтор вылас гажа шуткаяс ёна радейтысь Размётнов?
Аслас друглӧн шензьӧдана тешитчӧм йылысь кывлӧм бӧрын сійӧ шуис ставсӧ прӧверитны да сёр рытын пырис Нагульнов ордӧ патераас.
Макар да Щукарь дед пукалісны пызан сайын, зунясьӧмаӧсь кыз книгаяс весьтӧ.
Вывті вылӧ лэптӧм фитиля лампаыс тшынӧдіс.
Комнатаын лэбалісны сьӧд чиръяс, кыліс лампа стеклӧ вылӧ сюйӧм чишкассьӧм абажурысь сотчӧм бумага дук да вӧлі сэтшӧм лӧнь, кутшӧм овлӧ сӧмын начальнӧй школаса первой классын чистописание урок вылын.
Размётнов пырис таркниттӧг, порог дорас сулалігӧн кызыштіс, но зіля лыддьысьысьяс пӧвстысь некоднанныс эз видзӧдлыны сы вылӧ.
Сэки, нюммунӧмысь муртса кутчысьӧмӧн, Размётнов гораа юаліс:
— Тані олӧ Нагульнов ёрт?
Макар кыпӧдіс юрсӧ, ёся видзӧдліс Размётнов чужӧмӧ.
Войся гӧстьыс абу код, абу, но вом доръясыс вӧрыштӧны вак-вакӧн серӧктыны кӧсйӧмысь.
Макарлӧн синъясыс чусыда дзирдыштісны да векняммисны.
Сійӧ лӧня шуис:
— Тэ мун, Андрей, нывъяс дорӧ войпуканінӧ, а меным, аддзан, некор тэкӧд весь воштыны кадсӧ.
Размётнов казяліс, мый Макаркӧд ньӧти оз позь юксьыны аслас кыпыд настроениеӧн, да, лабичас пуксигӧн да куритчыны заводитчигмоз, серьёзнӧя нин шуис:
— Збыльысь, висьтав: мыйла тэ найӧс ньӧбалін?
— Шыд пуны.
А тэ чайтін, мый ме наысь хуторса барышняяслы мороженӧйяс вӧчала?
— Мороженӧй йылысь ме, дерт, эг думыштлы, а ёна шензи: мыйла, думайта, сылы сы мында петукыс ковмӧма, да мыйла буретш петукъяс?
Макар нюммуніс:
— Радейта лапшаӧн пуӧм петук сорсъяс, вот и ставыс.
Тэ ёна шензин менам ньӧбасьӧмъяс кузя, а ме вот, Андрей, шензьӧмӧн шензя — мыйла тэ он ветлывлы кӧдзаяс весавны?
— А мый меным прикажитан сэн вӧчны?
Бабаяс бӧрся видзӧдны — да ӧд сы вылӧ эмӧсь бригадиръяс.
— Абу видзӧдны, а аслыд ёг весавны.
Размётнов кинас шенасигтырйи гажаа серӧктіс.
— Тайӧ мед ме накӧд ӧтлаын йӧн нетшки?
Но тайӧ нин, вокӧ, извинит!
Абу мужичӧйлӧн удж тайӧ, сэтчӧ жӧ ещӧ ме абу сэтшӧм-татшӧм, а сельсӧветса председатель.
— Ыджыд тай чери.
abu
Мыйла нӧ ме йӧнъяссӧ да мукӧд пӧлӧс ёг турунсӧ накӧд радын нетшка, а тэ он вермы?
Размётнов лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Вермынытӧ верма, а прӧстӧ ог кӧсйы янӧдны ачымӧс казакъяс водзын.
— Давыдов некутшӧм уджысь оз ӧтдортчы, ме — сідз жӧ, мыйла нӧ тэ картузтӧ пӧлыньтӧмыд да лун-лун дізьвидзан-пукалан аслад Сӧветын, либӧ ассьыд бонзьӧм бумажнӧй портфельтӧ топӧдан киняулад да шӧйтан-ветлӧдлан хуторӧд, кыдзи инасьтӧм лов?
Мый нӧ, тэнад секретарыд оз сяммы сетны семейнӧй положение йылысь кутшӧмкӧ справка?
Тэ, Андрей, эновт татшӧмторъястӧ!
Аски жӧ мун первой бригадаӧ, петкӧдлы бабаяслы, кыдзи вермӧны уджавны гражданскӧй войнавывса геройяс!
— Да тэ мый, йӧймин али шутитан?
Ви места вылын, а ог мун! — Размётнов лёкысь шыбитіс бокӧ чигарка помсӧ, ырскӧбтіс-чеччис лабичысь.
— Ог кӧсйы лоны йӧз серам туйын!
Абу мужичӧйлӧн удж — ёг весавны!
Гашкӧ, ещӧ шуан — мунны меным картупель бугритны?
Карандаш помнас пызанӧ ньӧжйӧник тотшкӧдігтыр Макар шуис:
— Сійӧ и мужичӧйлӧн удж, кытчӧ ыстас партия.
Шуасны меным, например: мун, Нагульнов, контралысь юръяссӧ керавны, — радпырысь муна!
Шуасны: мун картупель бугритны, — ог радпырысь, но муна.
Шуасны: мун дояркаавны, мӧс лысьтыны, — пиньӧн герчнита, а век жӧ муна!
Кута эсійӧ омӧлик мӧсшойсӧ нюжйӧдлыны нёньӧдыс ӧтарӧ-мӧдарӧ, но кыдзи нин сямма, а лысьтыны сійӧс, вежӧмаӧс, кута!
Неуна сайкалыштӧм Размётнов гажмис:
— Буретш тэнад лапаясӧн мӧс лысьтыны.
Да тэ сійӧс ӧти здукӧн кок йывсьыс пӧрӧдан!
— Пӧрӧда кӧ, бӧр лэпта, а кута лысьтыны помӧдз, кытчӧдз медбӧръя йӧв войтсӧ сылысь ог войтӧд.
Гӧгӧрвоана?
Да, воча кывсӧ виччысьтӧг, думыштчӧмӧн водзӧ висьталіс:
— Тэ думыштлы та йылысь, Андрюха, да эн торъя ёнасӧ ышнясь, мый тэ мужичӧй да казак.
Миян партийнӧй честьным абу таын, ме тадз гӧгӧрвоа.
Вот тӧндзи вӧлі муна районӧ, выль секретарлы петкӧдчывны, туй вылын паныдаси тубянскӧй ячейкаса секретарь Филоновкӧд, юаліс сійӧ менсьым: «Кытчӧ мунан, он райкомӧ?»
Райкомӧ, мися.
«Выль секретарь дорӧ?»
Сы дорӧ, мися.
«Но, сідзкӧ, кеж миян видз вылӧ, сійӧ сэні».
И индіс плетьнас туй шуйгавылӧ.
Видзӧда: сэні сӧмын шарскӧны-ытшкӧны, квайт лобогрейка таргӧ.
Ті мый, мися, дурмӧмныд, татшӧм водз ытшкыны?
А сійӧ шуӧ: «Миян тані абу турун, а куш тӧзь, вот и шуим сійӧс ытшкыны силос вылӧ».
Юалі: асьныд решитінныд?
Вочавидзис сійӧ меным: «Эгӧ, тӧрыт секретарь воис, видлаліс гӧгӧр миянлысь став муяснымӧс, зурасис тайӧ местаас, но, и юаліс миянлысь: мый кутам ёг туруннас вӧчны?
Ми шуим, мый гӧрам сійӧс коськӧм улӧ, а сійӧ серӧктіс да шуӧ: гӧрнытӧ пӧ — тӧлктӧм делӧ, а силос вылӧ сійӧс ытшкыны — лоӧ тӧлкаджык».
Макар чӧв ланьтліс, ачыс ёся видзӧдіс Размётнов вылӧ.
— Аддзылін тэ сійӧс? — терпитны вермытӧг юаліс Размётнов.
— А кыдзи нӧ!
Кежи бокӧ, муні километр кык кымын — сулалӧны кык бричка; кутшӧмкӧ пӧль рок пуӧ би вылын; ӧш кодь ён, паськыд чужӧма зон куйлӧ бричка улын, кокбӧрлясӧ гыжъялӧ да гутъясӧс ньӧрторйӧн повзьӧдлӧ.
Абу секретарь кодь: кӧмтӧг куйлӧ, и чужӧм-рожаыс — быттьӧ пож.
Юалі секретарь йылысь — зон шпыньмуніс.
«Сійӧ, — шуӧ, — асывсяньыс менӧ лобогрейка вылысь вежис, со сійӧ гӧняйтӧ степті».
Лэччи ме вӧв вылысь, домалі сійӧс бричка бердӧ, мӧдӧдчи ытшкысьяс дінӧ.
Прӧйдитіс медводдза лобогрейка, сы вылын пукалӧ идзас шляпаа дед, ньылӧмысла кӧтасьӧм косяссьӧм дӧрӧма да мазьӧн ляксьӧм дӧра гача.
Гӧгӧрвоана — абу секретарь.
Мӧд вылас пукалӧ шырӧм юрсиа том зон, дӧрӧмтӧм, ньылӧдӧмысла быттьӧ ставнас выйӧн мавтӧма, шашка моз югъялӧ шонді водзын.
Дерт, думайта, абу секретарь.
Секретарь оз кут пукавны ытшкан машина вылын дӧрӧмтӧг.
Видзӧдлі покос пӧлӧныс, а мукӧдыс ставныс жӧ дӧрӧмтӧмӧсь!
Вот тайӧ номер, тӧдмав сэн, коді на пӧвстысь секретарь!
Думайті, мый интеллигентнӧй чужӧм сертиыс тӧдмала, ставныс ме дінті прӧйдитісны, — чӧртыс мед нуас, сідзи эг и тӧд!
Коскӧдзныс ставныс пасьтӧмӧсь, ставныс ӧткодьӧсь, ыргӧн вит ура кодьӧсь, а плешас абу гижӧма, коді на пӧвстысь секретарыс.
Со тэныд интеллигентлӧн кодь чужӧм!
Ставныс вӧлӧмаӧсь интеллигентъясӧн.
Шыр тэ кушӧдз медся кузь юрсиа попӧс да ысты сійӧс пывсянӧ, кӧні салдатъяс мыссьӧны, — аддзан тэ тайӧ попсӧ?
Сідзи и тані.
— Тэ, Макарушко, леригиознӧй йӧзсӧ эн кыскав: грек! — полігтыр шуис Щукарь дед, коді таӧдз эз шулы кыв ни джын.
Макар скӧра югнитіс синнас сы вылӧ, водзӧ висьталіс:
— Вои бричкаяс дӧрӧ, юала зонлысь: ытшкысьяс пӧвстысь коді секретарыс?
А сійӧ, кыз рожаа бӧб, шуӧ, мый секретарыс пӧ дӧрӧмтӧм.
Ме сылы и шуа: тэ тільышт синъястӧ, тэнсьыд найӧс гутъяс лякӧсьтӧмаӧсь, ытшкан машинаяс вылын ставныс дӧрӧмтӧмӧсь, дедысь кындзи.
Сійӧ петіс бричка увсьыс, тільыштіс синъяссӧ да кыдзи серӧктас вак-вакӧн!
Ме видзӧдлі да сідз жӧ серӧкті: бричкаяс дорӧ ме локтігӧн дед сідз жӧ пӧрччӧма дӧрӧмсӧ да шляпасӧ, пызйӧ-мунӧ ставсьыс медводзын куш гач кежсьыс, куш юрыс лӧсталӧ, а дзор тошсӧ сылысь тӧлыс тӧлӧдӧ мыш вылас.
Дзик быттьӧ юсь кывтӧ видз вывтіыс.
Но, вот тайӧ, думайта, да!
Кутшӧм карса мода вайӧма налы райкомса секретарь — степті пасьтӧг довъявны, да весиг пӧрысь выжылӧс татшӧм омӧльтор вылӧ ышӧдӧма.
Нуӧдіс менӧ на дінӧ паськыд чужӧмаыд, индіс секретарь вылӧ.
Ме — сы дінӧ, муна ытшкан машина боктіыс, висьталі ачымӧс, шуа, мый муна райкомӧ сыкӧд тӧдмасьны, а сійӧ серӧктіс, сувтӧдіс вӧвъяссӧ, шуӧ:
«Пуксьы, веськӧдлы вӧвъяснас, кутам ытшкыны да сэк кості тӧдмасям тэкӧд, Нагульнов ёрт».
Вӧтлі ме пуклӧс вывсьыс зонкаӧс, коді вӧвъяснас вӧлі веськӧдлӧ, пукси сы местаӧ, вӧрзьӧді вӧвъясӧс.
Но, нёль кытш вӧчигкості, тӧдмасим...
Мирӧвӧй зонмыс!
Татшӧм секретарьясыд миян ещӧ эз на вӧвны:
«Ме, — шуӧ, — петкӧдла тіянлы, кыдзи Ставропольщинаын уджалӧны!
Тіян лампаса гачьяс новлӧны, а миян бурджыка ытшкӧны», — да сералӧ.
Тайӧс, шуа сылы, видзӧдлам на, коді бурджыка кутас справляйтчыны: ошйысьысь — ошйысяс, шогсьысь — шогӧ усьӧ.
Ставтор йылысь сійӧ этшаникаӧн юасис, а сэсся шуӧ: «Мун гортад, Нагульнов ёрт, регыд мысти ме тіянӧ воа».
— Мый нӧ ещӧ сійӧ висьталіс? — тэрыба юаліс Размётнов.
— Сэсся нинӧм сэтшӧмсӧ.
Да, ещӧ юаліс Хопров йылысь: активист сійӧ вӧлі али эз?
Кутшӧм сэн активист, шуа сылы, — кыз синва, а абу активист.
— А сійӧ мый?
— Юалӧ: мыйысь нӧ пӧ сійӧс виисны да ещӧ гӧтырыскӧд ӧтлаын?
Этша ӧмӧй, мися, мыйысь кулакъяс вермисны вины.
Эз кажитчы налы, вот и виисны.
— Мый нӧ сійӧ сэк?
— Тяпкӧдыштіс вом доръяссӧ, быттьӧ шома яблӧг сёйӧма, да эсідз — то ли шуис, то ли кызӧктыштіс: «гм», «гм», а шуны мыйкӧ тӧлкаӧс нинӧм эз шу.
— Кысь нӧ сійӧ Хопровъяс йывсьыс кывлӧма?
— А чӧртыс сійӧс тӧдӧ.
Районнӧй ГПУ-ын сылы, тыдалӧ, висьталӧмаӧсь, мӧд ног кыдз сэсся?
Размётнов кыв ни джын шутӧг ӧзтіс ещӧ ӧти чигарка.
Сійӧ сэтшӧма думайтіс мый йылысь кӧ, мый весиг вунӧдіс, кутшӧм могӧн пыраліс Нагульнов ордӧ.
Прӧщайтчигас да Макарлы веськыда синмас видзӧдігмоз, нюм сорӧн шуис:
— Юрын ставыс ас местаас лои!
Муртса югдыны заводитігӧн аски муна первой бригадаӧ.
Верман не тӧждысьны, Макар, ассьым мышкуӧс ёг весалігӧн ог кут жалитны.
А тэ меным вӧскресенньӧ кежлӧ литр джын водка сувтӧдан, сідзи и тӧд!
— Сувтӧда, и юам ӧтлаын, бура кӧ мӧдан весасьны.
Сӧмын аски мун водзджык, петкӧдлы бабаяслы пример, кыдзи колӧ летны удж вылӧ.
Но, бура шойччыны! — сиис Макар да бара зуньгыртчис лыддьысьны.
Вой шӧр гӧгӧрын, хутор весьтын сулалысь шы ни тӧв чӧв-лӧнь дырйи, найӧ Щукарь дедкӧд сьӧлӧмсяньыс кывзісны петукъяслысь первойя чуксасьӧм, быдӧн ас кежас чиктылісны-радлісны налӧн лӧсьыд сьылӧм вылӧ.
— Быттьӧ аркирейскӧй соборын! — меліа вашкӧдіс бур чувствоясӧн тыр Щукарь.
— Быттьӧ коннӧй стройын! — сьӧдасьӧм лампа стеклӧ вылӧ думыштчӧмӧн видзӧдігтыр шуис Макар.
Тадзи чужис тайӧ шензьӧдана да вӧвлытӧм увлечениеыс, мыйысь регыд мысти Макар муртса эз мынтысь олӧмнас.
5 глава
Бригадаӧ Давыдовӧс колльӧдіс ӧтнас Размётнов.
Веськаліс пӧпуттьӧ мунысь вӧла: гӧрысьяслы мӧдӧдісны колхоз складысь сёян-юан, гортсаясыс ыстісны бригадаын уджалысьяслы сӧстӧм улыс дӧрӧм-гач да кутшӧмсюрӧ паськӧм.
Давыдов пукаліс бричкаын, гыжнаа, гӧрдӧдӧм сапӧга кокъяссӧ ӧшӧдӧма, пӧрысь морт моз мышкыртчӧма да веськодьпырысь видзӧдаліс гӧгӧрбок.
Пельпом вылас плавгӧм пинжак увсьыс тӧдчисны лопаткаясыслӧн ёсь пельӧсъясыс,
сійӧ дыр нин эз шырсьыв, и сьӧд юрсиыслӧн гырысь пратьясыс петӧмаӧсь балябӧжас вешйӧм кепка увсьыс мугов кыз сьылі вылас, няйт пинжак воротник вылас.
Видзӧднысӧ сійӧ вӧлі омӧльтчӧма да коньӧр кодь...
Размётнов видзӧдіс сы вылӧ да чукрасис, быттьӧ зэв ёна висьӧмысь. Сійӧ думыштіс: «Эк, кытчӧдз вайӧдӧма сійӧс Лушка!
Но и омӧль жӧ баба!
Нюкыртӧма зонмӧс — да кутшӧмӧс! — сідзи, мый и видзӧдлынысӧ нинӧм вылӧ!
Со сійӧ, радейтчӧмыд, кытчӧдз вайӧдӧ ми вокӧс: вӧлі мортӧн, а лоӧма капуста подйысь омӧльджык».
Кодлы-кодлы, а Размётновлы вӧлі зэв бура тӧдса, «кытчӧдз вайӧдӧ радейтчӧмыд».
Дум вылас уси сылы Марина Пояркова, олӧмсьыс ещӧ ӧттор-мӧдтор, шогпырысь ышловзис, но нюммуніс кыпыда да мӧдӧдчис сельсӧветӧ.
Джын туяс сылы паныдасис Макар Нагульнов.
Кыдзи и век, косіник, веськыд тушаа, военнӧй ног асьсӧ бура кутысь, сійӧ кыв ни джын шутӧг нюжӧдіс Размётновлы кисӧ, юрнас довкнитӧмӧн индіс улича кузя ылыстчысь вӧла вылӧ:
— Аддзылін, кутшӧм лоӧма Давыдов ёртным?
— Мыйкӧ сійӧ омӧльтчӧма, — эз веськыда вочавидз Размётнов.
— Ме, кор вӧлі сы кодь положениеын, сідз жӧ омӧльтчи лунысь лунӧ.
А сы йылысь и сёрнитны нинӧм — жебиник!
Кӧть кадит мортсӧ да пукты гортйӧ!
Оліс жӧ ме ордын патераын, аддзыліс, ружьеысь кутшӧм штука сійӧ, сы син водзын воюйтлі тайӧ семейнӧй контраыскӧд, и со, пӧжалуйста, сибдіс!
Да ӧд сибдіссӧ кыдзи!
Видзӧдлі ме талун сы вылӧ, и, тӧдан, сьӧлӧмӧй топавліс: омӧлик, быттьӧ кутшӧмкӧ мыжа морт, синъясыс — ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдӧны, а гачыс, сё ей-бог, мый вылын сӧмын сылӧн, коньӧрлӧн, кутчысьӧ!
Син водзын сылӧ мортыс!
Тайӧ менсьым вӧвлӧм гӧтырӧс колӧ вӧлі тӧвнас на кулачитны да ыстыны сійӧс Тимошка Рваныйкӧд ӧтлаын кӧдзыд местаясӧ.
Гашкӧ, кӧть сэні сылӧн вирыс кӧдзалыштіс.
— А ме думайтлі, мый тэ он тӧд...
— Но!
«Он тӧд»!
Ставӧн тӧдӧны, а ме ог тӧд?
Синмӧс куньтырала?
Да меным — чӧрт сыкӧд, кӧть кодкӧд сійӧ эз ноксьы, но тэ, кысъясьысь, эн вӧрзьӧд Давыдовӧс, эн вошты нинӧмӧ менсьым дона ёртӧс!
Со кыдзи сулалӧ вопросыс ӧні кежлӧ!
— Ӧлӧдін эськӧ мед Семёнӧс.
Мыйла тэ чӧв олін?
— Да меным жӧ абу лӧсьыд ӧлӧднысӧ!
Мый бурыс, сійӧ вермис эськӧ думыштны, мый ме вежӧгтӧм ради сійӧс ӧлӧда либӧ ещӧ мыйкӧ сэтшӧм сямаӧс.
А вот мыйла тэ, тайӧ делӧын бокӧвӧй морт, чӧв олін?
Мыйла тэ эн стрӧга ӧлӧд сійӧс?
— Выговор сетны? — нюммуніс Размётнов.
— Выговорсӧ сійӧ нажӧвитас мӧд местаын, кутас кӧ ветлӧдлыны руйялӧмӧн.
Но миянлы тэкӧд, Андрей, колӧ сійӧс ёрт ногӧн ӧлӧдны, водзӧ виччысьны оз позь.
Лушка — сійӧ сэтшӧм змей, мый сыкӧд Давыдов не сӧмын мирӧвӧй революцияӧдз оз воӧдчы, но и дзикӧдз вермас кыссӧ нюжӧдны.
Либӧ ӧдйӧ сывдысь чахотка ас вылас кӧвъялас, либӧ ещӧ кутшӧмкӧ сэтшӧм-татшӧм сифилисӧн висьмас, сійӧс и виччысь!
Ме, кор мыні Лушкаысь, сэки быттьӧ свет вылас выльысь чужи: некутшӧм венерическӧй висьӧмъясысь ог пов, вывті бура велӧда английскӧй кыв, и унатор сы кузя шедӧді вежӧрӧн, некутшӧм учительястӧг, и партийнӧй удж нуӧда лючки-ладнӧ, и мукӧд пӧлӧс уджъясысь ог пышъяв.
Ӧти кывйӧн кӧ, гӧтыртӧг олігӧн и киясӧй и кокъясӧй менам прӧстӧсь и юрлы кокньыд!
А сыкӧд олі — вина эг юлы, а быд лун быттьӧ пӧкмелля.
Миянлы, революционеръяслы, бабаясыд, — сійӧ, дона вокӧй, народлы настӧящӧй опиум!
Ме эськӧ тайӧ кывъяссӧ уставӧ гижи гырысь букваясӧн, медым быд партийнӧй, быд настӧящӧй коммунист да сочувствуйтысь быд лун куимысь лыддис водӧм водзвылас да асывнас тшыг кынӧм вылӧ тайӧ коланасьыс-колана кывъяссӧ.
Вот сэки эськӧ ни ӧти чӧрт эз веськав сэтшӧм везйӧ, кыдзи ӧні Давыдов — миян дона ёртным.
Да тэ ачыд уськӧдлы дум вылад, Андрей, кымын бур морт воши олӧмын эсійӧ пеж бабьей кӧйдысысь!
Лыд ни тшӧт!
Мыйта растратаяс на вӧсна, мыйта юсьӧм морт на понда лои, мыйта выговор на вӧсна сетісны партийнӧй линия кузя бур войтырлы, мыйта йӧз пукалӧны на вӧсна тюрьмаясын — юрсиыд сувтас!
Размётнов думыштчис.
Мыйкӧ дыра найӧ мунісны шы ни тӧв, думсьыс казьтылісны ылӧ кольӧм да неважӧнся вӧвлӧмторъяс йылысь, найӧ олан туй вылын паныдасьлысь нывбабаяс йылысь.
Макар Нагульновлӧн паськавлісны ныр розьясыс, сійӧ топыда топӧдлывліс вӧсньыдик вом доръяссӧ да муніс стройын моз: морӧссӧ паськӧдӧма, восьлалӧ зумыда.
Аслас став вӧраснас петкӧдліс, мый сы дорӧ некыдз он сибӧдчы.
А Размётнов мунігмозыс то нюмъяліс, то ёна ӧвтчис кияснас, то гартліс ассьыс еджгов кудриа уссӧ да пӧт кань моз куньтыраліс синъяссӧ, а ӧткымынысь, тыдалӧ, ӧти либӧ мӧд нывбаба йылысь вунӧдны позьтӧм казьтылігъясӧн, сӧмын ружӧктыштавліс, быттьӧ юліс ыджыд доз тыр вина, да сэки, кузя коставлігъясын, гораа нурбыльтлывліс:
— Но и но!
Ок и баба!
Вот тайӧ да!
Аттӧ, сьӧкыд висьӧм!..
Кытчӧкӧ коли бӧрӧ, саялі ньывкӧс керӧс сайӧ Гремячӧй Лог, и паськыд степ — синнад он судз — ньылыштіс Давыдовӧс.
Сійӧ став морӧс тырнас апаліс турунлысь да косьмытӧм чернозёмлысь коддзӧдана дуксӧ, дыр видзӧдіс ылын тыдалысь кладбищевывса мылькъяс вылӧ.
Тайӧ лӧзалысь ыліса мылькъясыс сылы мыйлакӧ кажитчисны ыджыд тӧлӧн кыпӧдӧм Балтикаса гыясӧн, и сылы сьӧлӧм вылас друг лои гажтӧмкодь, сы вӧсна ыджыда ышловзис да мӧдарӧ бергӧдіс друг вазьӧм синъяссӧ...
Сэсся шӧйӧвошӧм видзӧдлас улас сылы веськаліс небесаысь муртса тӧдчысь сьӧд чут.
Степнӧй сьӧд кутш — кладбище гуяс вылын олысь — ӧткӧннас быттьӧ став вылас ыджыд, шлывъяліс кӧдзыд енэжын да кытшлалігас ньӧжйӧник, пӧшти тӧдчытӧг, лэччис увлань.
Вӧрзьывтӧм шевкнитӧм тшӧтшыд пома паськыд бордъясыс кокниа нуисны сійӧс сэні, кымӧръяс увдорын, а паныд пӧльтысь тӧлыс лёкысь нюліс да топӧдіс гырысь лыяса вынйӧра туша бердас лӧстышталысь сьӧд гӧнсӧ.
Кор сійӧ бергӧдчигъясас неуна пӧлыньтчывліс, сэк ӧдйӧ тӧвзьыліс асыввывлань да шонді югӧръясыс югдӧдісны сійӧс улісяньыс и водзсяньыс, и Давыдовлы сэки кажитчис, мый кутш бордъяслӧн еджгов эжтасӧдыс сявкйӧны-чеччалӧны еджыд би киньяс, то здук кежлӧ ыпнитлывліг, то куслігтырйи.
...Помтӧм-дортӧм степ.
Лӧзов сынӧдӧн тубыртчӧмаӧсь вывті важся курганъяс.
Енэжын сьӧд кутш.
Тӧв ньылыд копыртчӧм турунлӧн муртса кышакылӧм...
Ичӧтикӧн да вошӧмаӧн кутіс чувствуйтны асьсӧ Давыдов тайӧ паськыдсьыс-паськыд эрдас, гажтӧма гӧгӧр видзӧдаліс сьӧлӧмсӧ шогӧдысь помтӧм степ вылӧ.
Зэв ичӧтӧн да нинӧм кодьӧн кажитчисны сылы тайӧ здукъяснас и Лушкаӧс сыӧн радейтӧмыс, и курыда янсӧдчӧмыс, и сыкӧд аддзысьлыны весьшӧрӧ кӧсйӧмыс...
Ӧткалун да став ловъя мирсьыс торъялӧм чувствуйтӧмыс сьӧкыда шымыртіс сійӧс.
Мыйкӧ татшӧм ногаӧс жӧ сійӧ чувствуйтліс ёна нин важӧн, кор ковмывліс войясын сулавны корабль вылын «водзӧ видзӧдысьӧн».
Кутшӧм важӧн тайӧ вӧлі!
Быттьӧ джынвыйӧ вунӧдӧм вӧтӧн...
Ёнджыка мӧдіс шонтыны шонді.
Збойджыка кутіс пӧльтны небыдик лун тӧв.
Ас тӧдлытӧгыс Давыдов копыртіс юрсӧ да ойбыртіс, катласис эновтӧм степнӧй туйвывса гуранъяс да чуркъяс прӧйдитігӧн.
Вӧвъясыс сылы веськалісны омӧликӧсь, ямщикыс — олӧма колхозник Иван Аржанов — абу варов да, хуторын олысьяс висьталӧм серти, оз ставыс судзсьы сылӧн.
Сійӧ ёна жалитіс сылы неважӧн сетӧм вӧвъяссӧ, а сы вӧсна бригадалӧн полевӧй станӧ мунігчӧжыс найӧ пӧшти век муртса кыссисны-восьлалісны сэтшӧм ньӧжйӧ, мый джын туяс, кор Давыдов садьмис, эз вермы сійӧ кутчысьнысӧ да скӧрысь юаліс:
— Тэ нӧ мый, Иван дядь, ярманга вылӧ гырничьяс нуан?
Полан жугӧдӧмысь?
Мыйла нӧ век восьлӧн мунан?
Аржанов бергӧдчис мӧдарлань, дыр чӧв оліс, сэсся вочавидзис дзуртан гӧлӧсӧн:
— Ме тӧда, кутшӧм «гырнич» ме нуа, но кӧть тэ и колхозса председатель, а весьшӧрӧ рӧдтыны менӧ он вермы тшӧктыны, дуран, вокӧ!
— Коді нӧ шуӧ — «весьшӧрӧ»?
Тэ кӧть чой горувъяссӧ рӧдтігтыр лэччышт!
Он сьӧкыд груз кыскы, артышт, тыртӧг мунам, факт!
Дыр чӧв олӧм бӧрын Аржанов неокотапырысь шуис:
— Пемӧсыд ачыс тӧдӧ, кор сылы восьлӧн мунны, кор рӧдтыны.
Давыдов збыльысь кутіс скӧравны.
Дӧзмӧмсӧ явӧ петкӧдлӧмӧн нин сійӧ горӧдіс:
— Вот тайӧ омӧль!
А тэ мый вылӧ?
Мыйла тэд вӧжжисӧ киад сетісны?
Мыйла тэ телегаын местасӧ весь поньталан?
А ноко, вайлы татчӧ вӧжжисӧ!
Окотапырысьджык нин Аржанов вочавидзис:
— Вӧжжисӧ ме киӧ сетӧма сы могысь, медым веськӧдлыны вӧвъясӧн, медым найӧ мунісны сэтчӧ, кытчӧ колӧ, а эз сэтчӧ, кытчӧ оз ков.
А тэныд кӧ оз кажитчы, мый ме тэкӧд орччӧн пукала да места поньтала, ме верма чеччыны да мунны подӧн бричкакӧд орччӧн, но тэ киӧ вӧжжисӧ ог сет, дуран, вокӧ!
— Тайӧ мыйла нӧ тэ он сет? — юаліс Давыдов, ачыс весьшӧрӧ зілис видзӧдлыны Аржанов чужӧм вылӧ: ямщикыс некыдз эз кӧсйы видзӧдны сы вылӧ.
— А тэ ассьыд вӧжжитӧ сетан ме киӧ?
— Кутшӧм вӧжжи? — эз сразу гӧгӧрво Давыдов.
— А сэтшӧмӧс!
Тэнад киын жӧ став колхозлӧн вӧжжиыс, тэныд народ дӧверитіс миян колхозса став овмӧсӧн веськӧдлыны.
Сетан тэ меным сійӧ вӧжжисӧ?
Он ӧд сет, небось, шуан: «Дуран, дядьӧ!»
Вот сідзи и ме: ме жӧ ог кор тэнсьыд вӧжжитӧ?
Эн кор и тэ менсьым!
Давыдов долыда пыльснитіс.
Неважӧнся скӧрлуныс сылӧн быттьӧ эз и вӧв.
— Но, а, шуам, пӧжар кӧ лоӧ хуторын, тэ и бӧчка тыра ваӧн некытчӧ шогмытӧма татшӧм ньӧжйӧ жӧ кутан мунны? — юаліс сійӧ, ачыс ыджыд интересӧн виччысис воча кыв.
— Пӧжар вылӧ ме кодьястӧ бӧчкаяснад оз ыстыны...
И сӧмын сэки, Аржанов вылӧ боксяньыс видзӧдігӧн, Давыдов медводдзаысь казяліс сылысь кыськӧ кульсьысь, тӧвзьӧм бандзибсьыс улысьджык, муртса нюммуныштӧмысь лоӧм посньыдик чукыръяс.
— А кутшӧмъясӧс нӧ, тэ ногӧн, ыстӧны?
— Тэ да Макар Нагульнов коддьӧмӧс.
— Тайӧ мыйла нӧ?
— А ті сӧмын кыкӧн хуторын радейтанныд ӧдйӧ ветлыны да асьныд скач оланныд...
Давыдов серӧктіс став сьӧлӧмсяньыс, шлапӧдіс кияснас аслас пидзӧсъясӧ да довкйӧдліс юрнас.
Серамсьыс дзикӧдз дугдыны вермытӧг на сійӧ юаліс:
— Сідзкӧ, збыльысь кӧ лоӧ пӧжар, сӧмын меным да Макарлы и кусӧдны сійӧс?
— Абу сідз, мыйла нӧ!
Тэныд да Макарлы сӧмын ва кыскавны, вӧвъясӧн навыскок тӧвзьыны, медым на вылысь быгйыс ки пыдӧс пасьта пластъясӧн быдлаӧ лэбзис, а кусӧдны кутам ми, колхозникъяс, — коді ведраӧн, коді багырӧн, коді черӧн...
А распоряжайтчыны пӧжар дырйи кутас Размётнов, сэсся некодлы...
«Со тэныд и оз ставыс тырмы сылӧн!» — збыльысь шензигтыр думыштіс Давыдов.
Здук дыра чӧв олӧм мысти сійӧ юаліс:
— Мыйла нӧ тэ буретш Размётновӧс индін пӧжарнӧй начальникӧ?
— Тӧлка морт тэ, а он гӧгӧрво, — явӧ шпыннялігтыр нин вочавидзис Аржанов. — Коді кыдзи олӧ, сылы сэтшӧм и должность колӧ лоны пӧжар дырйи, ӧти кывйӧн кӧ, сям сертиыс.
Со ті Макаркӧд скач оланныд, ни вой, ни лун спокой ті онӧ тӧдӧй, и мукӧдлы спокойсӧ онӧ сетӧй, сідзкӧ, тіянлы, кыдзи медся тэрыбъяслы да юр садь тӧдтӧмъяслы, сӧмын ва ваявны манитчытӧг; ватӧгыд пӧжартӧ он кусӧд, сідз али абу?
Андрюшка Размётнов — сійӧ рӧдтӧмӧн олӧ, ышмытӧг, лишнӧйтӧ оз котӧрт да оз ыткӧбты, кытчӧдз сылы плеть он петкӧдлы...
Сідзкӧ, мый сылы кольӧ вӧчны сылӧн атаманскӧй званиеӧн?
Кияссӧ бокъясас — и распоряжайтчыны, шумитны, гудыртны ставсӧ, йӧз кок улын мешайтчыны.
А ми, мӧд ногӧн кӧ народ, олам ӧні кежлӧ ньӧжйӧник, ӧні кежлӧ восьлӧн олам, миянлы и колӧ лишнӧй ноксьытӧг да тэрмасьтӧг делӧсӧ вӧчны, пӧжарсӧ кусӧдны...
Давыдов шлапкис ки пыдӧснас Аржановлы мышкас, бергӧдіс сійӧс асланьыс да матісянь аддзис шмыннялысь наян синъяссӧ да тошсялӧм бур чужӧмсӧ.
Нюммуныштӧмӧн Давыдов шуис:
— А тэ, Иван дядь, вӧлӧмыдкӧ, мудер пӧтка!
— Но, и тэ, Давыдов, мудер жӧ, абу медбӧръяяс лыдысь! — гажаа шыасис мӧдыс.
Найӧ важ мозыс кыссисны восьлӧн, но Давыдов гӧгӧрвоис нин, мый сылӧн став зільӧмъясыс весьшӧрӧ, да эз нин кут тэрмӧдлыны Аржановӧс.
Сійӧ то чеччыштлывліс телегасьыс да восьлаліс орччӧн, то бӧр пуксьывліс.
Колхознӧй делӧяс йылысь да ставтор йылысь этшаникӧн сёрнитігтырйи Давыдов век ёнджыка кутіс эскыны, мый сылӧн ямщикыс — ньӧти абу йӧй нисьӧ прӧсуж; быдтор йылысь сійӧ сёрнитіс тӧлкӧн да лючки, но ставсӧ донъявліс кыдзкӧ ас ногыс, аслыспӧлӧс мераӧн, а эз мукӧдъяс моз.
Кор нин ылын тыдовтчис полевӧй стан да сы дінын рувъяліс-кыпаліс бригаднӧй кухнялӧн кудриа тшынтор, Давыдов юаліс:
— Збыльысь висьтав, Иван дядь, тэ нэм чӧжыд тадзи и ветлӧдлан вӧвъясӧн восьлӧн?
— Тадзи и ветлӧдла.
— Мыйла нӧ тэ водзджык эн висьтав аслад татшӧм тешкодьтор йылысь?
Ме эськӧ тэкӧд эг мун, факт!
— А мыйла эськӧ водзвыв ачымӧс ошкыны тэныд?
Со тэ и ачыд аддзылін менсьым ветлӧмӧс.
Ӧтчыд мунан мекӧд вӧлӧн, мӧдысь — оз ло окота.
— Мый вӧсна нӧ лои тэнад татшӧмторйыс? — шпыньмуніс Давыдов.
Веськыда вочавидзӧм пыдди Аржанов шуис чукыльтӧмӧн:
— Важся кадӧ менам сусед вӧлі, плӧтник, юис, эз палявлы.
Киясыс зарни, а юис ёна.
Кутчысяс, кутчысяс, а сэсся, мыйӧн сӧмын исыштас румка, и мӧдӧдчас сысъявны тӧлысь чӧж!
Сьӧлӧмшӧрӧй, ставсӧ ас вывсьыс юлывліс, медбӧръя сунисӧдз!
— Но?
— Но, а пиыс сылӧн ӧти войт оз босьтлы вомас.
— А тэ кытшлӧдлытӧг, прӧстӧйджыка.
— Некыдз прӧстӧйджыкасӧ, сьӧлӧмшӧрӧй.
Менам поконик бать вӧлі ӧтчаяннӧй кыйсьысь, а ещӧ ӧтчаяннӧйджык — верзьӧмӧн ветлысь.
Действительнӧй служба дырйи полкын век босьтлывлӧма первойя призъяс скачитӧмысь, керасьӧмысь да джигитовкаысь.
Воис действительнӧй вылысь — станицаын вӧлӧн ордйысигӧн быд во босьтлывліс призъяс.
Кӧть сійӧ и рӧднӧй бать менам, а вреднӧй морт вӧлі, царство небеснӧй сылы!
Нырсӧ лэпталысь вӧлі, тшап казак...
Вӧвлі, быд асыв биа пачын шонтӧ кӧрт тув да тайӧ кӧрт тув вылас ус помъяссӧ гартлӧдлӧ.
Радейтліс йӧз водзын тшапитчыны, а торйӧн нин бабаяс водзын...
А верзьӧмӧн кыдзи ветлывліс!
Мед ен видзас сыысь!
Колӧ сылы, шуам, станицаӧ могӧн утьӧбтывны, вот сійӧ петкӧдӧ гидняысь служивӧй вӧвсӧ, седлӧалӧ сійӧс и — места вывсянь навыскокӧн!
Ӧддзӧдас сійӧс дворын, лэбыштас плетень вомӧн, сӧмын тшын-бус сы бӧрся гартчӧ.
Рӧдтӧмӧн либӧ восьлӧн некор эз ветлывлы.
Станицаӧдз кызь нёль верст — навыскокӧн и сысянь сідз жӧ.
Радейтліс сійӧ ӧтчаяннӧя усьласьны верзьӧмӧн кӧчьяс вылӧ.
Тӧд, эз кӧинъяс вылӧ, а кӧчьяс вылӧ!
Вӧтлас кытыськӧ ёг турун пӧвстысь сійӧ кӧчсӧ, петкӧдас сёнысь, суӧдас да либӧ плетьӧн жвучӧдас кувтӧдзыс, либӧ вӧвнас нырыштас.
Кымынысь сійӧ усьлывліс кыккокйыв тӧвзигӧн да дӧбелькиӧдз доймывліс, а ассьыс дурӧмсӧ эз эновт.
Но и бырӧдаліс овмӧсысь вӧвъясӧс.
Менам помнитігӧн квайт вӧлӧс помаліс: кодӧс ныр вылас усьтӧдз вӧтлас, кодӧс дзикӧдз коктӧммӧдас.
Помӧдз рӧзӧритіс миянӧс мамкӧд!
Ӧти тӧлын кык вӧв виис.
Конъясяс мый вынсьыс пызйигӧн, швачкысяс кын муӧ — и пом!
Видзӧдам — бать подӧн локтӧ, седлӧсӧ кыскӧ пельпом вылас.
Мамным, вӧвлі, сэтшӧма кутас бӧрдны, быттьӧ кулӧм мортӧс колльӧдігӧн, а батьлы ставыс веськодь!
Куйлыштас лун куим, ружтыштас, да оз на вевъявны бырны туша вывсьыс лӧзінъясыс, а сійӧ бара нин лӧсьӧдчӧ мунны кыйсьыны...
— Вӧвъясӧс кулӧм выйӧдз вайӧдлывліс, а мыйла нӧ ачыс ловйӧн кольлі?
— Вӧлыд — сьӧкыд пемӧс.
Сійӧ, кор усьӧ кыккокйыв лэбигас, юр вомӧныс куим гӧгӧрпӧв бергӧдчас, кытчӧдз оз швачкысь муас.
А батьлы — мый?
Сійӧ мынтӧдас стремяяссьыс кокъяссӧ да чикыш моз и лэбовтас.
Но жнёпкысяс прамӧя, куйлыштас садьтӧгыс, мыйта сылы колӧ, медым ас садяс воны, а сэсся чеччас да мӧдӧдчас гортӧ подӧн.
Повтӧм вӧлі, чӧртыд!
И лыяссӧ сылысь вӧлі быттьӧ кӧртысь клепайтӧма.
— Ён вӧлӧма мортыс! — кыпыда шуис Давыдов.
— Ённасӧ ён, но судзсис и сы вылӧ мукӧдлӧн вын...
— А мый?
— Виисны сійӧс миян хуторса казакъяс.
— Мыйысь нӧ сідзсӧ? — папирос ӧзтігмоз юаліс Давыдов. Тайӧ сылы вӧлі интереснӧ.
— Вай и меным папирос, сьӧлӧмшӧрӧй.
— Да тэ жӧ он куритчы, Иван дядь?
— Збыль вылас сідзсӧ ме ог куритчы, а корсюрӧ дурыштла.
А вот дум вылӧ уси тайӧ важся историяыс, и вомын мыйлакӧ лои кос да сола...
Мыйысь, юалан, виисны сійӧс?
Заслужитіс, сідзкӧ...
— Но век жӧ?
— Баба вӧсна виисны, сылӧн любовница вӧсна.
Сійӧ вӧлі верӧс сайын.
Но, и мужикыс сылӧн тӧдмалӧма та йылысь.
Ӧтнасӧн сійӧ поліс батькӧд зурасьӧмысь: бать кӧть вӧлі ичӧт тушаа, но вывті ён.
Сэки батьӧн радейтана аньлӧн мужикыс корӧма отсӧг вылӧ ассьыс кык рӧднӧй воксӧ.
Делӧыс вӧлі масленича дырйи.
Куимӧн найӧ кыйӧдӧмаӧсь войнас батьӧс ю дорын...
О, господьӧ-енмӧй, кыдзи найӧ нӧйтӧмаӧсь сійӧс!
Майӧгъясӧн нӧйтӧмаӧсь да кутшӧмкӧ кӧртӧн...
Кор асывнас батьӧс вайисны гортӧ, сійӧ вӧлі садьтӧм на да дзикӧдз сьӧдӧдӧма, чугун кодь.
Войбыд садьтӧг куйлӧма йи вылын.
Тӧдӧмысь сылы эз вӧв кокни, а?
Йи выладтӧ!
Вежон мысти мӧдіс сёрнитны да заводитіс гӧгӧрвоны, мый сылы висьталӧны.
Ӧти кывйӧн кӧ, воис ас садяс.
А крӧвать вылысь кык тӧлысь чӧж эз чеччыв, вирӧн сьӧласис да сёрнитіс ньӧжйӧ-ньӧжйӧ.
Став гырк пытшкӧссӧ гудыртӧмаӧсь.
Другъясыс волывлісны сійӧс видлыны, юасисны:
«Коді тэнӧ нӧйтіс, Фёдор?
Висьтав, а ми...»
А сійӧ чӧв олӧ да сӧмын омӧлика нюмъялыштӧ, кыйкнитлас синнас и, кор петас мамӧй, вашнитас:
«Ог помнит, вокъясӧй.
Уна мужикъяс водзын ме мыжа».
Мам кымынысь сувтліс сы водзӧ пидзӧсчаньӧн, юавліс:
«Дона Федюшкаӧй менам, висьтав кӧть меным: коді тэнӧ та выйӧдз вайӧдіс?
Висьтав, ен могысьӧн, медым ме тӧді, кодлы регыдджык пом воӧм вӧсна меным кевмыны!»
Но бать пуктас сылы кисӧ юр вылас, дзоля кагаӧс моз малалӧ сійӧс юрӧдыс да шуӧ:
«Ог тӧд — коді.
Пемыд вӧлі, эг вермы тӧдмавны.
Бӧрвывсянь сӧтыштісны юрӧ, уськӧдісны кок йылысь, эг вевъяв видзӧдлынысӧ, коді менӧ пластайтіс йи вылас...»
Либӧ сідз жӧ омӧлика нюммуныштіс да шуас сылы:
«Окота тэныд, менам гулюӧй, важсӧ казьтывны?
Менам грекыс — менам и ӧтветыс...»
Корисны попӧс, медым висьтӧдіс-дарйӧдіс сійӧс, и поплы сійӧ нинӧм эз висьтав.
Зэв чорыд вӧлі мортыс!
— А тэ мыйӧн тӧдан, мый нинӧм сійӧ эз висьтав поплы?
— А ме крӧвать улас куйлі, кывзыси.
Мам мырдӧн тшӧктіс.
«Пыр, — шуӧ, — Ванятка, крӧвать улас, гашкӧ, батюшколы сійӧ висьталас асьсӧ виысьясӧс».
Но сӧмын бать нинӧм на йылысь эз висьтав.
Поп юалӧм вылӧ сійӧ витысь кымын шуис: «Грека ме, батюшко», — а сэсся юалӧ:
«А мый, отеч Митрей, мӧдаръюгыдас вӧвъясыс эмӧсь?»
Поп, тыдалӧ, повзис, тэрыба сідз шуӧ: «Мый тэ, мый тэ, раб божий Фёдор!
Кутшӧм вӧвъяс нӧ сэн вермасны лоны!
Тэ ловтӧ спаситӧм йылысь думыштлы!»
Батьӧс сійӧ дыр вӧйпӧдіс да уговаривайтіс, бать век чӧв оліс, а сэсся шуис:
«Шуан, сэні вӧвъясыс абуӧсь?
Жаль!
А ме эськӧ сэні вӧв видзны куті...
А абуӧсь кӧ, сідзкӧ меным нинӧм и вӧчнысӧ мӧдаръюгыдас.
Ог кӧсйы кувны, со тэныд и став висьтӧй!»
Поп тэрмасигтыр дарйӧдіс сійӧс да муніс вывті дӧзмӧма, вывті скӧр.
Ме висьталі мамлы ставсӧ, мый кывлі; сійӧ бӧрддзис горӧн да шуӧ:
«Грешникӧн оліс, грешникӧн и кулас миян вердысьным!»
Лым сылӧм бӧрын нин — тулыснас — бать чеччис, кык лун ветлӧдлыштіс хатаӧд, а коймӧд луннас, видзӧда да, сійӧ пасьталӧ ватнӧй сюртук да папахаасьӧ, шуӧ меным:
«Петав, Ванюша, седлӧав меным кӧбыланымӧс».
Миян сэк кежлӧ овмӧсын коли куим арӧса ӧти кӧбыла.
Мам кывлӧма, мый сійӧ шуис, да — ырзыны-бӧрдны:
«Кытчӧ нӧ ӧні шогмӧ, Федя, верзьӧмӧн ветлыны?
Тэ кок йылад муртса сулалан!
Асьтӧ кӧ ачыд он жалит, сідз кӧть менӧ челядькӧд жалитышт!»
А сійӧ серӧктіс да шуӧ: «Ме жӧ, мусаӧй, нэм чӧж ньӧтчыд эг ветлывлы восьлӧн.
Лэдз кӧть меным кулӧм водзвылын седлӧ вылын пукыштны да кӧть ӧтчыд прӧйдитчыны дворті восьлӧн.
Ме сӧмын дворті кыкысь кымын прӧйдитча — и гортӧ».
Петі ме, седлӧалі кӧбылаӧс, вайӧді кильчӧ дорӧ.
Мам петкӧдіс батьӧс киӧдыс кутӧмӧн.
Кык тӧлысь сійӧ эз бритчыв, и миян пемыд хатаын оз тыдав вӧлі, кутшӧма сійӧ вежсьӧма чужӧм вылас...
Видзӧдлі ме сы вылӧ шонді водзын, и курыд синва чепӧсйис!
Кык тӧлысь сайын батьӧй вӧлі кырныш кодь сьӧд, а ӧні тошсялӧма, джынвыйӧ дзор и ускыс сідз жӧ, а кӧсичаясас юрсиыс лоӧма дзик еджыд, лым кодь...
Сійӧ кӧ эськӧ эз нюмъяв ёна мучитчӧмпырысь, — ме, гашкӧ, эг и бӧрддзы эськӧ, а сэні некыдз эг вермы кутчысьны...
Босьтіс сійӧ ме киысь поводсӧ, кутчысис бурысяс, а шуйга киыс сылӧн вӧлі чегӧма, сӧмын неважӧн на срӧститчис.
Кӧсйи ме сійӧс кутыштны, но сійӧ эз тшӧкты.
Вывті гордӧй вӧлі морт!
Аслас вермӧдчытӧмысь и то яндысис.
Гӧгӧрвоана, окота вӧлі сылы, кыдзи и войдӧр, звиркнитны-лэбыштны седлӧӧ, но эз артмы...
Кыпӧдчис сійӧ стремя вылӧ, а шуйга киыс ылӧдіс, чуньясыс разсисны, и пласькысис сійӧ гатшӧн, швачкысис мышнас муӧ...
Пыртім ми сійӧс мамкӧд хатаӧ.
Войдӧр кӧ сійӧ сӧмын сьӧвзьывліс вирӧн, то сійӧ ӧні мӧдіс нин ыльӧбӧн петны-визувтны горшсьыс.
Рытӧдзыс мам эз вешйыв вор дорысь, эз вевъявлы гырд ки чышкӧдъяссӧ мыськыны.
Корим попӧс.
Войнас сійӧ мавтіс-сьылӧдіс батьӧс, но кутшӧм жӧ винёв вӧлӧма мортыс!
Мавтӧм бӧрын сӧмын коймӧд суткинас рытладорыс дзикӧдз жугыльмис, кутіс пессьыны крӧвать вылын, сэсся ыткӧбтіс-чеччис, видзӧдӧ мам вылӧ гудыр, но кыпыд синъясӧн да шуӧ: «Мавтӧм бӧрын, шуӧны, оз позь сувтны кӧмтӧм кокӧн му вылӧ, но ме сулышта кӧть ӧти здук...
Ме тайӧ му вывтіыс ёна ветлі подӧн и вӧлӧн, и меным зэв жаль мунны сы вылысь...
Донаӧй, вайлы меным китӧ ассьыд, сійӧ ёна уджавліс тайӧ олӧмын...»
Мам матыстчис, кутіс сійӧс киӧдыс.
Сійӧ водіс мыш вылас, чӧв олыштіс, а сэсся пӧшти вашкӧдӧмӧн шуис: «И менам мыж вӧсна эз этша синва сійӧ чышкав...», — бергӧдчис стенлань банӧн да кулі, — муніс мӧдаръюгыдӧ Власий угодниклысь вӧв табунъяс видзны...
Тыдалӧ, сьӧкыд казьтылӧмъясысь шогӧ усьӧм вӧсна Аржанов дыр кежлӧ ланьтліс.
Давыдов кызыштіс, юаліс:
— Кывзы, Иван дядь, а мыйӧн тэ тӧдан, мый тэнсьыд батьтӧ нӧйтӧмаӧсь эсійӧ... но, эсійӧ нывбабаыслӧн мужикыс да сылӧн вокъясыс?
Али сідзи тэ чайтан?
Думайтан?
— Кутшӧм сэн чайтӧм!
Бать меным ачыс висьталіс кувтӧдзыс лун войдӧр.
Давыдов весиг муртса кыпӧдчыштліс бричкаас:
— Мый — висьталіс?
— Да сідз вот босьтіс дай висьталіс.
Асывнас мамӧй петіс мӧс лысьтыны, ме пукала пызан сайын, школаӧ мунтӧдз урокъяс велӧда, кыла — батьӧй вашкӧдӧ: «Ванюша, матыстчыв ме дінӧ».
Ме матыстчи.
Сійӧ вашкӧдӧ: «Копыртчы мелань улӧджык».
Ме копыртчи.
Сійӧ зэв ньӧжйӧник висьталӧ:
«Вот мый, пиукӧй, тэ дас коймӧд арӧс вылӧ нин петін, тэ колян ме бӧрын кӧзяин пыдди, эн вунӧд:
нӧйтісны менӧ Аверьян Архипов да сылӧн кык вок, Афанасий да кӧсӧй синма Сергейыс.
Найӧ кӧ виисны эськӧ менӧ сразу, — ме эськӧ на вылӧ эг скӧрав.
Та йылысь ме висьталі налы сэні, ю вылас, кор на вӧлі ас садьын.
Но Аверьян меным шуис: «Оз ло тэныд кокньыд смерть, пежгаг!
Олышт чирсӧм лы-сьӧмӧн, ньылав, чӧсмась пӧттӧдзыд аслад вирӧн, а сэсся чергӧдчы!»
Вот таысь ме и скӧрала Аверьян вылӧ.
Смертьыс менам юр водзын сулалӧ, а сьӧлӧмӧй сы вылӧ всё равно пуӧ!
Ӧні тэ ичӧт на, а кор ыджыд лоан — эн вунӧд менам мучитчӧм йылысь да ви Аверьянсӧ!
Мый йылысь тэныд висьталі, некодлы кыв ни джын — ни мамыдлы, свет вылын некодлы.
Кыв сет ен водзын, мый он висьтав».
Ме кыв сеті, синъяс вӧліны косӧсь, да окышті батьлысь пернасӧ...
— Тьпу тэ, чӧрт, дзик черкесъяслӧн моз важся кадын Кавказын! — горӧдіс Давыдов, коді шызис Аржановлысь висьтсӧ кывзӧм бӧрын.
— Черкесъяслӧн — сьӧлӧм, а рочьяслӧн сьӧлӧм пыддиыс галя из али мый?
Йӧзыд, сьӧлӧмшӧрӧй, ставыс ӧткодьӧсь.
— А водзӧсӧ мый? — терпитны вермытӧг юаліс Давыдов.
— Дзебим-гуалім батьӧс.
Вои ме кладбище вылысь, сувті горничаын ӧдзӧс куричлань мышкӧн да гижтышті карандашӧн юр вевдорті визьтор.
Быд тӧлысь ме мерайті ассьым тушаӧс, пасъялі: век ӧдйӧнджык кӧсйи лоны ыджыдӧн, медым тотшкӧбтыны Аверьянсӧ...
И вот лои ме овмӧсын кӧзяинӧн, а вӧлі меным сэки дас кык арӧс, да, меысь кындзи, мамлӧн вӧлі ещӧ сизим челядь, поснисьыс-посниӧсь.
Бать кулӧм бӧрын мам век частӧджык и частӧджык кутіс висьӧдчыны, да, о, господи, мыйта сир курыд шогсӧ, тшыг нисьӧ пӧт олӧмсӧ лои нуны ас вывті!
Кутшӧм кӧть омӧль оласа эз вӧв бать, но сійӧ кужліс гуляйтыштны, кужліс и уджавны.
Ӧткымынъяслы сійӧ вӧлі пеж мортӧн, а миянлы, челядьлы да мамлы, — ас, рӧднӧй морт: сійӧ миянӧс вердіс, кӧмӧдіс-пасьтӧдіс, миян вӧсна сійӧ тулыссяньыс арӧдзыс му вылын лолыс петмӧн пессис...
Векньыдикӧсь вӧліны сэки менам пельпомъясӧй да слабиник тушаӧй, а ковмис нуны ас вылын став овмӧснымӧс да уджавны верстьӧ казак моз.
Бать дырйи ми нёльӧн котравлім школаӧ, а сы кулӧм бӧрын ставнымлы лои эновтны сійӧс.
Нюркаӧс — дас арӧса чойӧс — ме инді мам пыдди пусьыны-пӧжасьны да мӧс лысьтыны, ичӧтджык вокъяс отсасисны меным овмӧс кузя.
Но ме эг вунӧдлы пасъявны тушаӧс ӧдзӧс куричӧ быд тӧлысь.
Но сійӧ воӧ ме нюжалі чийӧба — сир курыд олӧмыс эз лэдз меным кыдз колӧ быдмыны.
А Аверьян бӧрся кыйӧдчи сідзи, кыдзи пӧтка бӧрся кыйӧдчӧ камыш сайсянь кӧинпи.
Сылӧн быд воськов тӧдса вӧлі меным; кытчӧ сійӧ муніс подӧн, кытчӧ вӧлӧн, — ме ставсӧ тӧді...
Вӧвлывлі, мекӧд тшӧтшъяясӧй вӧскресенньӧясӧ быд ног ворсӧны, а меным некор, ме гортын медыджыдыс.
Прӧстӧй лунъясӧ найӧ мунӧны школаӧ, а ме скӧт гӧгӧрын бергала...
Забеднӧ вӧлі синва петтӧдз аслам татшӧм сир курыд олӧм вӧсна!
И вочасӧн ме куті ӧтдортчыны аслам другъяс-ӧттшӧтшъяясысь, йӧршитчи ас пытшкӧ, из моз чӧв ола, абу окота йӧз дінӧ петны...
Сэки мӧдісны ме йылысь хуторын сёрнитны, мый Ванька Аржановлӧн пӧ абу ставыс местаас, оз тырмышт сылӧн мыйкӧ, вежӧрнас торксьӧма.
«Ёрӧм вежӧмъяс! — мӧвпалі ме.
— Тіянӧс эськӧ менам ку пиӧ!
Тӧлк вылӧ эськӧ воинныд ті сэтшӧм олӧмсьыс, кутшӧм менам?»
И сэки ме помӧдз куті мустӧмтны ассьыным хуторсаясӧс; некод вылӧ ог вермы видзӧдны!..
Вай меным, сьӧлӧмшӧрӧй, ещӧ ӧти папирос.
Аржанов кужтӧма босьтіс папироссӧ.
Чуньясыс сылӧн тіралісны.
Сійӧ дыр ӧзтіс Давыдов папирос помысь, ачыс куньӧма синъяссӧ, тешкодя чургӧдӧма паръяссӧ да гораа тяпкӧдӧ вомнас.
— А кыдзи нӧ Аверьяныс?
— А мый сылы, Аверьяныдлы?
Оліс, кыдзи окотитіс.
Прӧститны гӧтырсӧ менсьым батьӧс радейтӧмысь эз вермы, нӧйтіс сійӧс сынисадьӧдзыс, сідзи и перйис ловсӧ во мысти.
Арладорыс гӧтрасис мӧд вылӧ, вайис миян хуторса жӧ томиник нылӧс.
«Но, — думышті ме сэки, — оз дыр тэд удайтчы овны, Аверьян, том гӧтырыдкӧд...»
Мамысь гусьӧник ме мӧді чӧжны деньгатор, а арнас, матысса магазеяӧдз мунӧм пыдди, ме ӧтнам вӧлӧн муні Калачӧ, вузалі сэні додь тыр шобді да базар вылысь морт киысь ньӧби ӧти ствола ружье да дас патрон.
Бӧр воигӧн видлі ружьесӧ, видзи куим патрон.
Некытчӧ туйтӧм вӧлі ружьеыс: эз сразу точкӧбтыв боёкыс пистонсӧ, куимсьыс лои кык осечка, сӧмын коймӧд патроныс гымыштіс.
Дзеби ме гортын тайӧ ружьесӧ сарай вевт костӧ, некодлы эг висьтав аслам ньӧбӧмтор йылысь.
И вот заводиті ме кыйӧдны Аверьянӧс...
Дыр менам нинӧм эз пузьы.
То йӧз торкасны, то ещӧ кутшӧмкӧ мукӧд помка вӧсна ог вермы тотшкӧбтыны сійӧс.
А век жӧ сідз лои, кыдзи думайтлі!
Главнӧйыс, эг кӧсйы ме сійӧс хуторын вины, вот мыйын делӧыс вӧлі!
Пӧкрӧв лун кежлӧ сійӧ мунӧма вӧлӧн станицаӧ ярманга вылӧ, мунӧма отнас, гӧтыртӧгыс.
Тӧдмалі ме, мый сійӧ мунӧма ӧтнасӧн, да пернапасаси, а то эськӧ ковмис найӧс кыкнаннысӧ вины.
Суткиӧн-джынйӧн ме эг сёйлы, эг юлы, эг узьлы, кыйӧді сійӧс туй бокын кырӧмын.
Ёна кевми ме тайӧ кырӧмас, кори енлысь, медым Аверьян воис станицаысь ас кежас, а эз хуторса казакъяскӧд ӧтлаын.
И ыджыд милӧстя енмыс кылӧма менсьым, детинкалысь, молитватӧ!
Мӧд луннас рытладорыс видзӧда — Аверьян воӧ ӧтнас.
А таӧдз ме кымын вӧла-доддяӧс лэдзи, кымын пӧрйӧ менам сьӧлӧмӧй ёвкмунлі, кор ылісяньыс кажитчыліс, мый тайӧ гӧнитӧны Аверьянлӧн вӧвъясыс...
Воис сійӧ ме весьтӧ, и ме сэки звирк чеччышті-петі кырӧмсьыс, шуи:
«Чеччы, Аверьян дядь, да юрбит енлы!»
Сійӧ лои белитӧм стен кодь еджыд да сувтӧдіс вӧвъяссӧ.
Ыджыд тушаа сійӧ вӧлі да ён казак, а мый сійӧ вермис вӧчны мекӧд?
Менам киын жӧ ружье.
Горӧдіс сійӧ меным:
«Тэ мый тайӧ, змейпи, думыштӧмыд?»
Ме сылы шуа:
«Лэччы да сувт пидзӧсчаньӧн!
Пырысь-пыр тӧдмалан, мый ме думышті».
Ыджыд сьӧлӧма сійӧ вӧлі, кузь сӧтьгд!
Бринькнитіс-чеччыштіс бричкасьыс да уськӧдчис мелань куш кинас...
Ме сійӧс матӧдз сибӧді, со эсійӧ вутш ылнаыс, да гымӧбті веськыда...
— А осечка кӧ лои?
Аржанов нюммуніс:
— Но, сэки эськӧ сійӧ мӧдӧдіс менӧ бать дінӧ отсасьысь пыдди, вӧв табунъяс видзны мӧдаръюгыдын.
— Мый жӧ водзӧсӧ?
— Лыйӧм шысьыд вӧвъясыс скач тӧвзисны, а ме некыдз ог вермы вӧрзьыны места вылысь.
Кокъясӧй менам лигышмуніны, и ме став тушаӧн тірала, быттьӧ тӧв йылын кор.
Аверьян куйлӧ матіникын, а ме ӧти воськов ог вермы тувччыны сылань, лэпта кокӧс да бӧр лэдза сійӧс, пола усьӧмысь.
Вот кыдзи менӧ треситіс!
Но, кыдзкӧ-мыйкӧ сайкалышті, воськовті сылань, сьӧлышті сылы рожаас да заводиті гурйысьны гач зепъяссьыс да пинжак зепъяссьыс.
Кыски портманет.
Сэні вӧлі кызь кӧкъямыс шайт бумага деньга, вит чӧлкӧвӧя ӧти зарни да посни деньга кык али куим шайт.
Тайӧс ме бӧрыннас нин лыдди, гортын.
А мукӧдсӧ, мый сылӧн вӧлӧма, сійӧ, тыдалӧ, видзӧма аслас том гӧтырлы гӧснечьяс ньӧбалӧм вылӧ...
Тыртӧм портманетсӧ ме сэк жӧ шыбиті туй вылас, а ачым мыськовті кырӧмӧ — и быттьӧ сылі!
Важӧн нин тайӧ вӧлі, а дзик ставсӧ помнита, быттьӧкӧ сӧмын тӧрыт на тайӧ лои мекӧд.
Ружьеӧс да патронъясӧс ме гуалі кырӧмас.
Медводдза лым усьӧм бӧрын нин войын ме кодйи, перйи ассьым эмбурӧс, вайи хуторӧ да дзеби ружьеӧс йӧз керка дінӧ, пӧрысь тӧщӧ бадь пу пытшкӧ.
— Мыйла деньгасӧ босьтін? — юаліс Давыдов.
— А мый?
— Мыйла босьтін, юала?
— Сійӧ колӧ вӧлі меным, — сідз прӧстӧ вочавидзис Аржанов. — Сэки миянӧс гӧльлуныс сёйис той дорысь ёнджыка.
Давыдов чеччыштіс бричкаысь да дыр восьлаліс шы ни тӧв.
Чӧв оліс и Аржанов.
Сэсся Давыдов юаліс:
— Тайӧ и ставыс?
— Абу, абу ставыс, сьӧлӧмшӧрӧй.
Воисны следствие нуӧдны, корсьысисны, гурйысисны...
Ставыс весьшӧрӧ — сідзи и бӧр мунісны.
Коді вермис ме вылӧ думыштны?
А сы бӧрын регыд мысти кынмалӧма вӧр пӧрӧдігӧн кӧсӧй синма Сергей — Аверьянлӧн вокыс — висьмӧма да кувсьӧма: тыас сылӧн воспаление лоӧма.
И ме вывті ёна куті майшасьны сэки, думайта: но, и Афанасийыс кӧ аслас смертьӧн кулӧ, лётмунас менам киӧй, кодӧс батьӧй бласлӧвитіс вӧрӧгъяслысь водзӧс босьтӧм вылӧ?
И ме инӧ эг кут ӧшйыны...
— Энлы, — торкис сійӧс Давыдов.
— Ӧд тэныд жӧ батьыд шулӧма ӧти Аверьян йылысь, а тэ куимнанныс вылӧ китӧ лэптін?
— Мый батьӧй эз шу да...
Батьлӧн аслас вӧля вӧлі, а менам — аслам.
Сэк вот, инӧ эг кут ӧшйыны ме...
Афанасийсӧ ме вии ӧшинь пырыс, кор рытгорув пукаліс.
Сійӧ войнас ме пасйыси куричӧ медбӧръяысь, сэсся чышки став пасъяссӧ ветьӧкӧн.
А ружьеӧс да патронъясӧс вӧйті юӧ; тайӧ ставыс меным эз нин мӧд ковны...
Ме батьлысь да ассьым вӧляӧс могмӧді.
Регыд мысти мамӧй кувны лӧсьӧдчис.
Войнас сійӧ корис менӧ ас дінас, юаліс: «Тэ найӧс виин, Ванюша?»
Висьтаси: «Ме, мамукӧй».
Нинӧм сійӧ меным эз шу, сӧмын босьтіс менсьым веськыд киӧс да пуктіс сійӧс аслас сьӧлӧм весьтӧ...
Аржанов тракнитыштіс вӧжжисӧ, вӧвъяс мӧдӧдчисны долыдджыка, и челядьлӧн кодь сӧдз руд синъясӧн Давыдов вылӧ видзӧдігмоз, сійӧ юаліс:
— Сэсся ӧні он кут юасьны, мыйла ме ог ӧдйӧ ветлы вӧвъясӧн?
— Ставыс гӧгӧрвоана, — вочавидзис Давыдов.
— Тэныд, Иван дядь, ӧшъясӧн волӧ ветлыны, ва кыскавны.
— Та кузя ме кымынысь сёрнитлі Яков Лукичкӧд, вӧзйысьлі сылы, но сійӧ эз сӧгласитчы.
Сійӧ кӧсйӧ серавны ме вылын помӧдз...
— Мыйла?
— Ме сылы казачитлі воӧн-джынйӧн, кор на вӧлі детинкаӧн.
— Со мый!
— Вот и «со мый», сьӧлӧмшӧрӧй.
А тэ эн на и тӧдлы, мый Островнов нэм чӧжыс видзліс слуга-казакъясӧс? — Аржанов мудера читкыртіс синсӧ:
— Видзис, сьӧлӧмшӧрӧй, видзис...
Во нёль сайын сійӧ рамджык лои, кор налогъясӧн мӧдісны топӧдны, гаровтчис тупыль моз, кыдзи тай чеччыштӧм водзвылас гаровтчылӧ гадюка, а эз кӧ вӧвны ӧні колхозъяс да гырысь налогъяс — Яков Лукич петкӧдліс эськӧ асьсӧ, сӧмын виччысь!
Медся лёк кулак сійӧ, а ті шонтанныд гадюкаӧс киняуланыд...
Дыр чӧв олӧм бӧрын Давыдов шуис:
— Тайӧс ми веськӧдам, кыдзи колӧ тӧдмалам Островновӧс, а век жӧ тэ, Иван дядь, кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс, тешкодь морт.
Аржанов нюммуніс, ачыс видзӧдіс кытчӧкӧ ылӧ:
— Да ӧд тешкодьыд — кыдз тэныд шуны...
Вот быдмӧ вишня пу, сылӧн эмӧсь уна быдсяма увъяс.
Ме вои да вунді ӧти ув, медым вӧчны плеть вороп, — вишнясьыд плеть воропыд ёнджык, — быдмӧма сійӧ, донаӧй, сідз жӧ аслыспӧлӧс, тешкодь — увъяса, коръяса, аслас мичлун, а ме вӧлалі сійӧс, эсійӧ увсӧ, и со сійӧ...
Аржанов кыскис пуклӧс увсьыс плеть, петкӧдліс Давыдовлы косьмӧм коричневӧй кырся вишняысь вӧчӧм плеть вороп...
— И со сійӧ!
Видзӧднытӧ нинӧм вылӧ!
Сідзи и мортыд: тешкодьлунтӧгыс сійӧ пасьтӧм да коньӧр кодь, кыдзи тайӧ плеть воропыс.
Вот Нагульнов кутшӧмкӧ тӧдтӧм кыв велӧдӧ — тешкодь;
Крамсков дед кызь во чӧж чукӧртӧ уна пӧлӧс истӧг кӧрӧбкаяс — тешкодь;
тэ Лушка Нагульновакӧд гартчан — тешкодь;
кутшӧмкӧ код морт мунӧ улича кузя, конъясьлӧ да плетеньяссӧ мышкас зыртӧ — тешкодь жӧ.
Сьӧлӧмшӧрӧй менам, председательӧй, а вот бырӧд тэ мортлысь любӧй тешкодьлунсӧ, и лоас сійӧ пасьтӧм да гажтӧм, кыдзи со этайӧ плеть воропыс.
Аржанов нюжӧдіс Давыдовлы плетьсӧ, шуис век сідз жӧ думыштчӧмпырысь нюмъялігтыр:
— Кутышт сійӧс киад, думайтышт, гашкӧ, тэнад юрыд и югдыштас...
Давыдов лёкысь вештіс Аржановлысь кисӧ:
— Мун тэ чӧрту!
Ме и татӧг сямма думайтны да разберитчыны быдторйын!
...Сэсся дзик станӧдзыс найӧ мунісны кыв ни джын шутӧг...
6 глава
Бригадаын ӧбедайтісны.
Тэрмасьӧмӧн вӧчӧм кузь пызан сайӧ дзескыда тӧрӧдчӧмаӧсь став гӧрысьяс да ӧш вӧтлысьяс.
Сёйигмозыс шочиника шыбласисны крепыд ёсь шуткаясӧн, критикуйтісны рок пуысьӧс.
— И век сылӧн дуб!
Мӧмӧт, а абу пусьысь!
— Дуб вӧснаыд он лыс, босьт да солав.
— Да ми жӧ Васькакӧд кыкӧн сёям ӧти тасьтіысь, сійӧ радейтӧ дубӧн, а ме — солаӧн сёйны.
Кыдзи миянлы ӧти тасьтіас юксьыны?
Висьтав, тэ кӧ сэтшӧм нин тӧлка!
— Аски плетень кыам, потшам тіянлысь тасьтітӧ шӧрипӧлӧн, со и ставыс.
Эк тэ, недӧкунь!
Татшӧм прӧстӧйторсӧ решитны оз судзсьы вежӧрыд!
— Но, вокӧ, тэнад вежӧрыд аслад гӧран ӧшлӧн мында, ньӧти абу унджык.
Пызан сайын дыр на эськӧ тшетшӧдчисны да шутитісны, но сэки ылысь казялісны вӧлаӧс, и ставсьыс медся лэчыд синма гӧрысь Прянишников, плешас кисӧ пуктӧмӧн, ньӧжйӧник шутёвтіс:
— Эсійӧ локтӧ, йӧй нисьӧ прӧсуж Ванька Аржанов, а сыкӧд — Давыдов.
Пызан вылӧ сорті-кості сяркӧдісны-пукталісны паньяс, и ставныс веськӧдісны синъяссӧ сійӧ увтас месталань, кытчӧ здук кежлӧ саяліс вӧлаыс.
— Овсис!
Бара локтӧ миянӧс буксир вылӧ босьтны, — скӧралӧмсьыс кутчысьӧмӧн шуис Агафон Дубцов. — Мыйӧ воӧдчим!
Месянь сэсся тырмас!
Ӧні ті ассьыныд синъястӧ лапйӧдлӧй, а ме мудзи лапйӧдлынысӧ, ме сы вылӧ яндзимӧйла и видзӧдны ог кӧсйы!
Давыдовлӧн любӧысла вӧрзис сьӧлӧмыс, кор сійӧ казяліс, кутшӧм дружнӧя ставныс чеччисны пызан сайысь, медым чолӧмавны сійӧс.
Сійӧ восьлаліс гырыся, а сылы паныд нюжӧдчисны нин кияс да кыпыда нюмъялісны мужичӧйяслӧн сьӧдӧдз шондіӧн сотӧм чужӧмъяс да бабаяслӧн неуна гожъялыштӧм мугов чужӧмбанъяс.
Найӧ, тайӧ нывбабаясыс, некор эз гожъявлыны кыдз колӧ, сы вӧсна мый уджаліганыс сэтшӧма гартчылісны еджыд чышъянъясӧн, мый сӧмын муртса тыдыштлісны синъясыс.
Давыдов нюмъяліс жӧ, мунігмозыс видзӧдаліс тӧдса чужӧмъяс вылӧ.
Давыдов дорӧ бура велалісны, сы локтӧмлы вӧліны сьӧлӧмсянь радӧсь, встречайтісны сійӧс роднӧйӧс моз.
Кутшӧмкӧ здукӧн ставыс тайӧ воис Давыдов вежӧрӧдз, сьӧлӧм вылас лои ёна кыпыд и та вӧсна шыасис ызйӧдана сибдыштӧм гӧлӧсӧн:
— Но, оланныд-выланныд, бӧрӧ кольччысь уджалысьяс!
Воӧм мортӧс кутанныд вердны?
— Коді миян дорӧ дыр кежлӧ — вердам, а коді час-мӧд кежлӧ, гӧститны, — сійӧс огӧ вердӧй, а сӧмын колльӧдам улӧдз копрасьӧмӧн.
Сідз ӧд, бригадир? — йӧз серам улӧ шуис Прянишников.
— Ме, буракӧ, тіян дорӧ дыр кежлӧ, — нюммуніс Давыдов.
И Дубцов пель чунӧдана кыз гӧлӧсӧн равӧстіс:
— Учётчик!
Гиж сійӧс талунсянь тыр довольствие вылӧ, а тэ, пусьысь, чӧвт сылы рок, мыйта рушкуас сылы тӧрас!
Давыдов кытшовтіс пызан гӧгӧр, быдӧнкӧд киасис.
Мужичӧйяс, кыдзи и век, чорыда топӧдлісны кисӧ, а нывбабаяс видзӧдісны син вылас, яндысьыштісны да нюжӧдлісны кинысӧ чибльӧг моз: татчӧс казакъяс эз зэв пыдди пуктывны найӧс да пӧшти некор эз нюжӧдлыны кисӧ нывбабалы, кыдзи ӧткодьлы.
Дубцов пуксьӧдіс Давыдовӧс аскӧдыс орччӧн, пуктіс сы пидзӧс вылӧ сьӧкыд да пӧсь кисӧ.
— Ми радӧсь тэныд, дона Давыдовным миян!
— Аддза.
Аттьӧ!
— Сӧмын тэ эн пырысь-пыр заводит видчыны...
— Да ме ньӧти ог и думайт видчыны.
— Сідз оз ло, тэ, дерт, он вермы кутчысьнытӧ, сытӧг оз вермы лоны, да и миянлы чорыд кывйыд пӧльза вылӧ лоӧ.
Но ӧні кежлӧ чӧв ов.
Йӧзыс кор сёйӧны, нинӧмла налысь аппетитсӧ торкны.
— Позьӧ и виччысьыштны, — шпыньмуніс Давыдов.
— Бур сёрни ми огӧ эновтӧй, но пызан сайын огӧ панӧй, терпитыштам кыдзкӧ-мыйкӧ, а?
— Быть колӧ терпитыштны! — Йӧз серам пыр чорыда шуис Дубцов да медводз босьтіс паньсӧ.
Давыдов сёйис азыма да чӧла, юрсӧ эз и лэптыв тасьті дорсьыс.
Сійӧ пӧшти эз кывзы ӧбедайтысь гӧрысьяслысь дженьыдика шыасьлӧмъяссӧ, но пыр чувствуйтіс, мый сы чужӧм вылӧ кодкӧ дугдывтӧг видзӧдӧ.
Роксӧ помалӧм бӧрын Давыдов кокнипырысь ышловзис:
дыр кад бӧрын сійӧ медводдзаысь сёйис кыдзи колӧ пӧттӧдзыс.
Детинка моз пу паньсӧ нюлӧм бӧрын сійӧ лэптіс юрсӧ.
Пызан вомӧныс сы вылӧ веськыда, дугдывтӧг видзӧдісны нывлӧн руд синъяс, и наын сымда вӧлі висьтавтӧм пӧсь любов, виччысьӧм, надея да кывзысьӧм, мый Давыдов здук кежлӧ шӧйӧвошліс.
Сійӧ и водзті частӧ паныдасьлывліс хуторын — собрание вылын либӧ сідзи уличаын — гырысь кияса, ыджыд тушаа, тайӧ дас сизим арӧса мича нылыскӧд,
и сэки, аддзысьлігъясас, ныв нюмъявліс сылы яндысьӧм сорӧн да меліа, и сылӧн друг ыпнитысь чужӧм вылын тӧдчыліс шӧйӧвошӧм,
но ӧні сы синъясын вӧлі мыйкӧ мӧд пӧлӧсджык, шаньмӧм да серьёзнӧй нывлӧн кодь нин...
«Кутшӧм тӧлӧн нӧбӧдӧ тэнӧ ме дінӧ да мый вылӧ тэ меным колан, муса ныланӧй?
И мый вылӧ ме тэныд кола?
Мыйта том зон тэ дінын гартчӧны, а тэ видзӧдан ме вылӧ, эк тэ, синтӧм!
Ӧд ме кык пӧв ыджыдджык тэысь, ранитчӧм, мисьтӧм, пиньтӧм, а тэ нинӧм он аддзы...
Он ков меным, он ков тэ, Варюха-горюха!
Быдмы метӧг, аканьӧй», — думайтіс Давыдов, ачыс шай-паймунӧмӧн видзӧдіс нывлӧн ыпъялысь, банйӧм чужӧм вылӧ.
Ныв неуна бергӧдчыштіс да копыртыштіс юрсӧ, кор паныдасис Давыдов синъяскӧд.
Син лысъясыс сылӧн тэрыба вӧрисны, а чорзьӧм гырысь чуньясыс нямралісны важиник няйт ковтаыслысь складкаяссӧ да тӧдчымӧн дрӧгнитавлісны.
Кутшӧм сійӧ вӧлі прӧстӧй ассьыс чувствосӧ петкӧдлӧмын, дзик на челядь кодь, и эз куж ньӧти дзебны сійӧс, сы вӧсна тайӧс ставсӧ вермис не казявны, гашкӧ, сӧмын синтӧм.
Давыдов дінӧ шыасигмоз Кондрат Майданников серӧктіс:
— Да эн видзӧд тэ Варька вылӧ, а то сылӧн став вирыс чужӧмас чепӧсйис!
Мун мыссьышт, Варька, гашкӧ, неуна кӧдзалыштан.
А ӧд кыдз нӧ сійӧ вермас муннысӧ?
Сылӧн жӧ кокъясыс ӧні лётмуніны...
Сійӧ меным ӧшъясӧс вӧтлӧ да меным олан туй оз сет, юасьӧ, кор тэ, Давыдов, локтан.
«А ме мыйӧн тӧда, кор сійӧ локтас, эн сирась», — шуа сылы, но Варька оз лэдзчысь, юасьӧ, сизьдӧ да сизьдӧ менӧ асывсянь да войӧдз.
Быттьӧ сы могысь, медым петкӧдлыны, мый кокъясыс сылӧн абу лётмунӧмаӧсь, Варя Харламова бергӧдчис бок ног, кусыньтыштіс пидзӧсӧдыс кокъяссӧ, места вывсяньыс ӧтчыд ӧдӧбтӧмӧн звирк чеччыштіс лабич вомӧн, кӧні пукаліс, да мӧдӧдчис будкалань, ачыс скӧрысь видзӧдлывліс Майданников вылӧ да мыйкӧ вашкӧдіс кельдӧдӧм вом доръяснас.
Сӧмын дзик будка дорас сійӧ сувтіс, бергӧдчис пызанлань, горӧдіс мытшъялігтыр:
— Тэ, Кондрат дядь... тэ, дядьӧ... тэ нинӧм абусӧ висьталан!
Сылы воча кыв пыдди йӧзыс ызӧбтісны-серӧктісны.
— Ылісянь правдайтчӧ, — шпыннялігмоз шуис Дубцов. — Ылісяньыд сійӧ бурджык.
— Но мыйла тэ янӧдін нывсӧ?
Абу лӧсьыд! — дӧзмӧмпырысь шуис Давыдов.
— Тэ сійӧс он на тӧд, — бур ногӧн вочавидзис Майданников. — Сійӧ тэ дырйи сэтшӧм раминик, а тэтӧг сійӧ миян пӧвстысь любӧйлысь песовтас щӧка лытӧ и ставыс.
Ёсь нылыс!
Юр вундысь, а абу ныв!
Аддзылін, кыдзи сійӧ места вывсяньыс бринькнитіс?
Вӧй кӧза моз!..
Эз, эз ыштӧд Давыдовлысь мужскӧй самолюбиесӧ нывлӧн тайӧ прӧстӧйиник любовыс, код йылысь важӧн нин вӧлӧм тӧдӧны бригадаын ставныс, а сійӧ кывліс да тӧдмаліс медводдзаысь сӧмын ӧні на.
Вот эськӧ мукӧд синъяс кӧ кӧть ӧтчыд видзӧдлісны сы вылӧ татшӧм сьӧлӧмсянь меліа да радейтӧмӧн, — сэки мӧд делӧ...
Медым вежны лӧсьыдтӧм сёрнисӧ, Давыдов шуткаӧн моз шуис:
— Но, аттьӧ пусьысьлы да пу паньлы!
Вердінныд пӧттӧдз.
— Аттьӧав, председатель, зэв ёна старайтчӧмысь ассьыд веськыд китӧ да паськыд вомтӧ, а эн пусьысьӧс да паньӧс.
Гашкӧ, содтыштны? — пызан сайысь чеччигӧн юаліс зэв ён, вывті кыз пусьысь.
Давыдов явӧ чуймӧмӧн видзӧдіс сылысь зумыд тэчас ногсӧ, паськыд пельпомъяссӧ да сывтыртны позьтӧм кызтасӧ.
— Кытысь ті босьтінныд сійӧс, татшӧмсӧ? — ньӧжйӧник юаліс сійӧ Дубцовлысь.
— Таганрогса металлургическӧй заводын миян торъя заказ серти вӧчисны, — вочавидзис учётчик, том да бызгысь зон.
— Кыдз нӧ ме тэнӧ водзджыксӧ эг аддзыв? — век на шензис Давыдов. — Габарит сертиыд тэ сэтшӧм тыдалана, а тэнӧ, мамаша, эз на удайтчыв аддзывны.
— Эстшӧм менам пи! — чушнитіс пусьысь. — Кутшӧм нӧ ме тэныд мамаша, меным кӧ сӧмын на нелямын сизим арӧс?
А эн аддзыв тэ менӧ сы вӧсна, мый тӧвнас ме хатаысь ог мыччыв нырӧс.
Менам кызтаӧн да дженьыдик кокъясӧн лым пытшті тӧлын не ветлӧдлыны, шыльыд местаын верма сибдыны лым пиӧ.
Тӧвнас ме пыр пукала гортын, вурун печка, чышъянъяс кыа, ӧти кывйӧн кӧ, муртса пӧткӧда кынӧмӧс.
Няйт дырйи абу жӧ ветлысь: верблюд моз пола вильыд дырйи вольскӧбтӧмысь, а кос кадӧ ме и локті пусьыны.
И ме тэныд абу некутшӧм мамаша, председатель ёрт!
Мекӧд кӧ мирӧн кӧсъян овны — шу менӧ Дарья Куприяновнаӧн, сэки бригадаын некор он ло тшыг!
— Киӧн и кокӧн сӧглас овны тэкӧд мирӧн, Дарья Куприяновна — нюмъялігтыр шуис Давыдов да кыпӧдчыштліс, зэв збыльысь копыртчыліс.
— Сідзтӧ и тэныд и меным бурджык лоӧ.
А ӧні вай ассьыд тасьтітӧ, ме тэныд номсасьнытӧ пукта шомйӧв, — шыасис пусьысь, кодлы вывті лӧсьыд лои сьӧлӧм вылас Давыдовлысь бур кывъяс кывзӧм бӧрын.
Сійӧ скупитчытӧг кисьтіс тасьтіӧ дзонь килограмм зэв шома йӧв да сетіс улӧдз копыртчылӧмӧн.
— А мыйла тэ пусян, а он уджав производство вылын? — юаліс Давыдов. — Татшӧм сьӧкта дырйи тэныд сӧмын ӧтчыд личкыштны плуг воропъяс вылӧ — и амысьыс пыр жӧ метр джын пыднаӧ муӧ пырас, факт!
— Да менам жӧ сьӧлӧмӧй висьӧ!
Меным докторъяс шуисны, тэнад пӧ госӧн тырӧма сьӧлӧмыд.
Пусьысьын меным и то сьӧкыд, муртса ноксьышта дозмукӧн — и сьӧлӧмӧй кӧнкӧ дзик горш дінын пессьӧ.
Ог туй ме, Давыдов ёрт, гӧрысьӧ, ог.
Тайӧ йӧктӧмыс абу менам музыка серти.
— Век сьӧлӧм вылас норасьӧ, а куим мужикӧс гуаліс.
Куим казакӧс парскис олӧмнас, ӧні нёльӧдӧс корсьӧ, но мыйкӧ окочӧйясыс оз сюрны, полӧны сы вылӧ гӧтрасьны, кусыньтас этатшӧм аньыд кувтӧдзыс! — шуис Дубцов.
— Сӧр, сӧр, сера чужӧм! — горӧдіс збыльысь скӧрмӧм пусьысь. — Мыйӧн нӧ ме мыжа, мый куим казак пӧвстысь меным ни ӧти ёнджыкыс, сӧнӧдджыкыс эз веськав, а ставныс кутшӧмкӧ жебиникӧсь да висьлӧсӧсь?
Налы енмыс кузь нэмсӧ эз сет, а ме мыжа?
— Тэ жӧ и отсалін налы кувнысӧ, — эз сетчы Дубцов.
— Мыйӧн сійӧ ме отсалі?
— Тӧдам — мыйӧн...
— Тэ сёрнит тӧлкӧн!
— Меным и сідз ставыс гӧгӧрвоана...
— Абу сідз, тэ висьтав тӧлкӧн, мый нинӧм абусӧ кывнад изан!
— Тӧдам, мыйӧн отсалін: аслад любовӧн, — шпыннялігтыр ньӧжйӧник шуис Дубцов.
— Йӧй вежӧм тэ! — йӧзлысь ызгӧм-сералӧмсӧ венӧмӧн пусьысь лёкысь горӧдіс да курыштіс моздорас пызан вывсьыс унджык тасьті-паньсӧ.
Но спокойнӧй Дубцовӧс эз вӧв кокни кежӧдны босьтӧм нырвизьысь.
Сійӧ тэрмасьтӧг сёйис шом йӧвсӧ, чышкис ки пыдӧснас уссӧ, шуис:
— Гашкӧ, дерт, ме и йӧй, гашкӧ, и вежӧм, но тайӧ делӧясын, нылукӧй, ме разбирайтча зэв бура.
Сэки пусьысь крапнитіс Дубцовлы сэтшӧмтор, мый пызан сайын гир-гир грымӧбтіс серам, а серамсьыс да яндзимысла ёна гӧрдӧдӧм Давыдов муртса вермис шуны:
— Мый нӧ тайӧ татшӧмыс, вокъяс?!
Этатшӧмтортӧ ме и флотын эг кывлы!..
Дубцов дзик серьёзнӧя, но нарошнӧ ызйӧмӧн горӧдіс:
— Присяга улӧ муна!
Крест кута окавны!
Но ассьым кыв ог веж, Дашка: тэнад любовысь куимнан мужикыд мӧдаръюгыдӧ мунісны!
Куим мужик — ӧд думыштлыны сӧмын...
А колян воын Володька Грачев мый вӧсна кувсис?
Сійӧ жӧ тэ ордӧ волывліс...
Дубцов эз помав сёрнисӧ да зэв ӧдйӧ копыртчис: сы юр весьтті, быттьӧ снарядысь осколок, жунькнитіс-лэбыштіс ыджыд пу дар.
Том морт моз пелька Дубцов чеччыштіс лабич вомӧн.
Сійӧ вӧлі нин пызансянь дас метр сайын, но друг ырскӧбтіс-чеччыштіс бокӧ, песовтчис, а сы дінті, быд бокӧ шомйӧлӧн брыззигтыр, журкнитіс эзысь тасьті да, кытш вӧчӧм бӧрын, уси ылӧ степӧ.
Кокъяссӧ тажгӧдӧмӧн Дубцов грӧзитчис кулакнас, горзіс:
— Эй, Дарья, ӧвсьы!
Шыблась, мыйӧн гажыд, сӧмын эн сёй тасьтіясӧн!
Жугалӧм дозмукысь, сё ей-богу, кута бергӧдавны трудоденьяс!
Варька моз мун будка сайӧ, сэтысянь тэныд кокньыдджык лоӧ правдайтчыны!..
А ме всё равно ог веж ассьым кывйӧс: виин мужикъястӧ, а ӧні ме вылын лёктӧ песан...
Давыдовлы муртса удайтчис лӧсьӧдны пӧрадок.
Будкасянь неылӧ пуксисны куритчыны, и Кондрат Майданников, сералӧмысла сутшиктігтыр, шуис:
— И вот быд лун ӧбед дырйи либӧ ужнайтігӧн мунӧ татшӧм спектак.
Агафонлӧн вежон чӧж син увдорыс бан бок пасьтаыс лӧз вӧлі — сетыштіс сылы Дарья кулакнас, а век оз эновтчы сы вылын тешитчӧмысь.
Он мун тэ, Агафон, гӧранінысь дзонь-здоровӧн, либӧ сійӧ тэнсьыд синтӧ перъяс, либӧ кок лапатӧ мӧдарӧ музгыльтас — бӧрыс лоас водзын, вайӧдас тэнӧ шуткаыд...
— «Фордзон» трактор, а абу баба! — шензьӧмпырысь шуис Дубцов, а ачыс гусьӧник видзӧдлывліс матіникті шлывгысь пусьысь вылӧ.
И, быттьӧ сійӧс казявтӧг, заводитіс нин сёрнитны гораджыка:
— Да, вокъяс, мый соссьынысӧ, ме эськӧ гӧтраси Дашка вылӧ, эг кӧ вӧв гӧтыра.
Но гӧтраси эськӧ сӧмын вежон кежлӧ, а сэсся — бӧр уйтышті.
Вежонсьыд дырджык ме эськӧ эг дюжит став аслам вын-эбӧсӧн.
А кувны меным ӧні кежлӧ абу на окота.
Зэв тай гаж петӧ ассьым лолӧс пуктыны!
Гражданскӧй чӧж воюйті, а тані, радуйтчы, кув баба помысь...
Абу сідз, мед кӧть ме и йӧй вежӧм, а вывті мудер!
Вежонтӧ ме эськӧ кыдзкӧ-мыйкӧ терпиті Дашкакӧд, а сэсся войнас кыштым-коштым лэччи эськӧ крӧвать вывсьыс, <rus>по-пластунски</rus> кысси ӧдзӧс дорӧдзыс, а сэн — ӧшинь улӧ да тӧвзьышті дзик горт дінӧдз...
Тӧдан, Давыдов, сё ей-бог, ог сӧр, да и Прянишников — со сійӧ — оз лэдз сӧрны: лӧсьӧдчим ми сыкӧд ӧтчыд дона сикӧтшысь кутыштлыны Дашкаӧс, сійӧ тювкнитіс водзладорас, ме — бӧрвывсяньыс, кутчысим кыкнанным киясӧн, но Дарьяӧс сывйыштны сідзи эг и вермӧй, вывті нин паськыд!
Чукӧстім учётчикӧс, — сійӧ морт том дай сэтчӧ жӧ полыськодь, эз лысьт матыстчыны Дашка дінӧ.
Сідзи и колис сійӧ нэм кежлас кыдз колӧ кутлытӧмӧн...
— Эн верит тэ сылы, ёрӧм мортыслы, Давыдов ёрт! — скӧравтӧг нин серӧктышталіг шуис пусьысь. — Сійӧ, оз кӧ талун нинӧм сӧр, то аски шогысла нюжӧдас коксӧ.
Быд воськолын изӧ, сэтшӧмӧн нин сійӧ чужлӧма!
Куритчӧм бӧрын Давыдов юаліс:
— Уна-ӧ коли ещӧ гӧрны?
— Оз и помасьлы чӧрту, — неокотапырысь вочавидзис Дубцов. — Сё ветымын гектарысь на унджык.
Тӧрытъя лун кежлӧ сё ветымын кӧкъямыс кольлі.
— Вывті бура уджалӧмныд, факт! — кӧдзыда шуис Давыдов. — Мый нӧ ті тані вӧчинныд?
Пусьысь Куприяновнакӧд спектакасинныд ?
— Но, тайӧ нин тэ весьшӧрӧ.
— Мыйла нӧ первой да коймӧд бригада важӧн помалісны гӧрнысӧ, а ті нюжӧданныд?
— Вай, Давыдов, рытнас чукӧртчылам ставным да сёрнитыштам тӧлкӧн-ладӧн, а ӧні мунам гӧрны, — шуис Дубцов.
Тайӧ вӧлі тӧлка предложение, и Давыдов, неуна думайтыштӧм бӧрын, сӧгласитчис.
— Кутшӧм ӧшъясӧс меным сетанныд?
— Менамӧн гӧр, — сӧветуйтіс Кондрат Майданников. — Менам ӧшъяс бурӧсь да гӧрӧны лючки, а кык пара том ӧш миян ӧні курортынӧсь.
— Кыдз сійӧ курортынӧсь? — шензис Давыдов.
Нюмъялігтыр Дубцов висьталіс:
— Жебиникӧсь, водӧны бӧрӧздаӧ, но ми найӧс мездім плуг помысь да лэдзим вӧля вылӧ йирсьыны — пруд дорӧ.
Сэні туруныс бур, пӧтӧс, мед справитчыштӧны, всё равно наысь некутшӧм тӧлк абу.
Найӧ тӧвнас орӧмаӧсь, а тані быд лун удж, найӧ и жаялісны, оз кыскыны плугсӧ — и пом!
Видлім найӧс доддявны пӧрысь ошъяскӧд параӧн — ӧти чӧрт, нинӧм эз артмы.
Кондрат ӧшъясӧн гӧр, сійӧ правильнӧ сӧветуйтӧ.
— А ачыс сійӧ мый кутас вӧчны?
— Ме сійӧс кык лун кежлӧ гортас лэдзи.
Сылӧн бабаыс висьмӧма, куйлӧ, весиг дӧрӧм-гачсӧ сылы абу ыстӧма Ванька Аржанов сьӧрысь да корӧма сійӧс гортас.
— Тайӧ мӧд делӧ.
А то ме думышті, мый тэ и сійӧс кытчӧкӧ курортӧ ыстан.
Ме видзӧда да, тіян тані курортнӧй настроениеяс...
Давыдовысь гусьӧн Дубцов мигнитіс мукӧдыслы, и ставӧн чеччисны, мунісны доддявны ӧшъясӧс.
7 глава
Шонді лэччигӧн Давыдов лэдзаліс гӧран му помын ӧшъяссӧ да вӧтліс найӧс йирсьыны.
Сійӧ пуксис бӧрӧзда бокас турун вылӧ, пинжак соснас чышкис плешсьыс ньылӧмсӧ, тіралысь кияснас кутіс гартны чигарка — и сӧмын сэки мӧдіс чувствуйтны, кутшӧм ёна мудзӧма.
Сӧмын доймис мышкыс, пидзӧс увдоръяссӧ ёнтіс да стариклӧн моз дзӧрисны киясыс.
— Югдігас ми аддзам тэкӧд ӧшъясӧс? — юаліс сійӧ Варялысь.
Ныв сулаліс гӧрӧм му вылас Давыдовлы паныдӧн.
Пӧлыньтчӧм гырысь сапӧга ичӧтик кокъясыс сылӧн вӧйӧмаӧсь кок шегйӧдзыс сӧмын на гӧрыштӧм небыд муӧ.
Буссьыс рудӧдӧм чышъянсӧ чужӧм вывсьыс вештыштӧм бӧрын Варя шуис:
— Аддзам, войнас найӧ ылӧ оз мунны.
Давыдов кунис синъяссӧ да горша куритчис.
Сійӧ эз кӧсйы видзӧдны ныв нылӧ.
А ныв ставнас ыпъяліс шуда да кыпыд шомӧн, ньӧжйӧник шуис:
— Дзикӧдз мудзтӧдін тэ и менӧ и ӧшъяссӧ.
Зэв шоча шойччылан.
— Ме ачым мудзи усырмунтӧдз, — зумыша шуыштіс Давыдов.
— Колӧ частӧджык шойччыны.
Кондрат дядь быттьӧкӧ и шойччывлӧ частӧ, лэдзӧ ӧшъясӧс рӧмидзтыштны, а век ставсьыс унджык гӧрӧ.
А тэ эбӧссьыд усин велавтӧгыд...
Сійӧ кӧсйис содтыны: «Сьӧлӧмшӧрӧй» — да повзьӧм вӧснаыс ёна топӧдіс вом доръяссӧ.
— Сійӧ збыль, эг на велав, — сӧгласитчис Давыдов.
Сійӧ сьӧкыдпырысь чеччис му вывсьыс, сьӧкыдпырысь восьлаліс мудзӧм кокъяснас бӧрӧзда пӧлӧн станлань.
Варя муніс сы бӧрвылын, сэсся суӧдіс да мӧдӧдчис орччӧн.
Давыдов нуис шуйга киас косяссьӧм быгалӧм матросскӧй тельняшкасӧ.
Ещӧ луннас на, плугсӧ лӧсьӧдігӧн, сійӧ копыртчис, крукасис юрйывнас плуг воропӧ да, друг веськӧдчигӧн, чашнитіс-вожӧдіс тельняшкасӧ.
Луныс вӧлі тырмымӧн жар, и сійӧ вермис эськӧ зэв бура гӧрны сытӧг, но сылы дзик эз позь ныв дырйи мунны плуг бӧрся коскӧдзыс пасьтӧг.
Матросскӧй паськӧм пӧласӧ яндысигтыр топӧдіг Давыдов юаліс, абу-ӧ сылӧн кутшӧмкӧ приколка.
Ныв вочавидзис, мый, рӧкыд вылӧ, абу.
Давыдов гажтӧма видзӧдліс станлань.
Сэтчӧдз вӧлі кык километрысь не этшаджык.
«А век жӧ ковмас ветлыны», — думыштіс Давыдов, дӧсаднӧысла ружӧктіс, а сэсся ньӧжйӧник ёрччыштіс, шуис:
— Вот мый, Варюха-горюха, виччысьыштлы менӧ тані, ме ветла станӧ.
— Мыйла?
— Пӧрчча тайӧ ротасӧ да пасьтала пинжак.
— Пинжакнад пӧсь лоӧ.
— Энлы, ме век жӧ ветла, — эз сетчы Давыдов.
Морыс мед лыяс, эз жӧ вермы сійӧ збыльысь дӧвъявны дӧрӧмтӧг!
Эз на тырмы ещӧ, медым тайӧ мичаник, мыжтӧм нывкаыс аддзыліс, мый рисуйтӧма сы морӧс вылӧ да кынӧмас.
Колӧ шуны, Давыдовлӧн паськыд морӧсас кыкнанладорас татуировкаыс вӧлі скромнӧй да весиг сентиментальнӧй кодь: флотскӧй художник киӧн лӧсьыда серпасалӧма кык гулюӧс; муртса кӧ Давыдов вӧрзьӧдчыліс, сэки морӧсвывса кельыдлӧз гулюясыс сылӧн вӧрисны жӧ, а кор сійӧ лэптыштавліс пельпомъяссӧ, гулюяс инмӧдчылісны ӧта-мӧдыслы ныръяснас, быттьӧкӧ окасисны.
Сӧмын и ставыс.
Но кынӧмас...
Тайӧ серпасыс вӧсна Давыдовлы важысянь нин эз лӧсьыд вӧв сьӧлӧм вылас.
Гражданскӧй война воясӧ кызь арӧса томиник матрос Давыдов ӧтчыд юсис усьтӧдзыс.
Миноносец кубрикын сылы мыччисны ещӧ стӧкан спирт.
Сійӧ садьтӧг куйліс улысса койка вылын, ӧти трусик кежысь, а орчча тральщик вылысь кык код друг — татуируйтчӧм кузя мастеръяс — мырсисны Давыдов вылын, ассьыныс код фантазиянысӧ песісны мисьтӧмтор серпасалӧм кузя.
Та бӧрын Давыдов дугдіс ветлыны пывсянӧ, а медосмотръяс дырйи век тшӧктыліс, медым сійӧс видлалісны сӧмын мужичӧй врачьяс.
Демобилизуйтчӧм бӧрас нин, заводын медводдза во уджалігӧн, Давыдов век жӧ ӧтчыд смелмӧдчис ветлыны пывсянӧ.
Кыкнан кинас кынӧмсӧ тупкӧмӧн сійӧ корсис прӧст шайка, ёна майтӧгаліс юрсӧ — и пӧшти пыр жӧ кыліс кыськӧ аскӧдыс орччӧн, улісьыс, ньӧжйӧник сералӧм.
Давыдов пожйыштіс чужӧмсӧ, аддзис: куш юра, олӧма ӧти гражданин мыджсьӧма кияснас лабичӧ, копыртчӧма да нем яндысьтӧг, веськыда видзӧдіс Давыдов кынӧмвывса серпассӧ, ачыс чиктыліс радысла да ньӧжйӧник китшкис-сераліс.
Давыдов тэрмасьтӧг кисьтіс васӧ да швачкӧбтіс сьӧкыд дубӧвӧй шайканас вывті интересуйтчысь гражданинлы куш юрас.
Серпассӧ помӧдз видзӧдны вевъявтӧдз сійӧ кунис синъяссӧ, ньӧжйӧник нюжӧдчис джоджас.
Век сідз жӧ тэрмасьтӧг Давыдов мыссис помӧдз, кисьтіс куш юра вылӧ дзонь шайка тыр йи кӧдзыд ва да, кор мӧдыс заводитіс лапйӧдлыны синъяссӧ, мӧдӧдчис пывсян пӧварняӧ.
Сэкисянь Давыдов дзикӧдз эновтчис пывсянын чӧскыда, рочьяс ног чорыда пывсьӧмысь, лыддис бурджыкӧн мыссьыны гортас.
Сӧмын сы йылысь думыштігӧн, мый Варя вермис кӧть неуна аддзывны сылысь рисуйтӧм кынӧмсӧ, Давыдовлӧн чепӧсйыліс пӧсь, и сійӧ топыдджыка топӧдіс тельняшкаыслысь павтыртчысь пӧлаяссӧ.
Тэ лэдзав ӧшъяссӧ, мед йирсьыштасны, а ме мӧді, ышловзигтыр шуис сійӧ.
Сійӧс ньӧти эз ыштӧд гӧрӧм мусӧ кытшовтӧмыс либӧ пашня вывті куим километр конъясьлігтыр мунӧмыс, и ставыс тайӧ кутшӧмкӧ лёк случайность вӧсна.
Но Варя ас ногыс донъяліс Давыдовлысь мунны кӧсйӧмсӧ.
«Яндысьӧ менам сьӧлӧм косьтысьӧй уджавны ме дінын дӧрӧмтӧг», — думыштіс сійӧ да, сы дорӧ, ныв дорӧ, бур чувство петкӧдлӧмысь сьӧлӧмсяньыс аттьӧаліг, зэв ӧдйӧ пӧрччис сапӧгъяссӧ.
— Ме ӧдйӧджык котӧртла!
Давыдов эз вевъяв и кыв шуны, а Варя тӧвзис нин станлань, быттьӧ лэбач.
Гӧрӧм сьӧд му вылын тыдыштлывлісны сы тэрыб кокъяслӧн мугов кок пӧкъясыс, да паныд тӧвсьыс дӧлалісны мыш вылас еджыд чышъян помъясыс.
Сійӧ котӧртіс неуна водзлань копыртчыштӧмӧн, зэлыд морӧс бердас кулакъяссӧ топӧдӧмӧн, да думайтіс сӧмын ӧтитор йылысь: «Котӧртла, вая сылы пинжак...
Ме ӧдйӧ котӧртла, сьӧлӧм вылас воа сылы, и сійӧ кӧть ӧтчыд тайӧ став каднас видзӧдлас ме вылӧ меліа да, гашкӧ, весиг шуас: аттьӧ, Варя!»
Давыдов дыр колльӧдіс сійӧс синъяснас, сэсся лэдзаліс ӧшъяссӧ, петіс гӧрӧм му вылысь.
Неылысь сійӧ аддзис кольӧм вося йӧн гӧгӧр гантайтчӧм кузь турун — повилика, раснитіс сылысь коръяссӧ, а нюдз занас топыда шнуруйтіс тельняшка пӧлаяссӧ.
Водіс мыш вылас да пыр жӧ унмовсис, быттьӧкӧ вӧйис мыйкӧ сьӧд да небыд пытшкӧ, кытысь кыліс му дук...
Садьмис сійӧ плешкӧдыс мыйкӧ визъялӧмысь — тыдалӧ, черань либӧ кутшӧмкӧ гаг.
Чукрасигтыр сійӧ малыштіс чужӧмсӧ, бара мӧдіс ойбырасьны, и бара бан боктіыс мыйкӧ визнитіс, кыссис вылыс партіыс, заводитіс гильӧдны ныр розьсӧ.
Давыдов несйис да восьтіс синъяссӧ.
Сы водзӧ лажыньтчӧма Варя да ставнас дрӧгнитавліс муртса кутны вермана серамысь.
Сійӧ новлӧдліс узьысь Давыдов чужӧм вывті кос турун за да эз вевъяв раснитны кисӧ, кор Давыдов восьтіс синъяссӧ.
Сійӧ тшапнитіс Варялысь вӧсньыдик килутшсӧ, но мӧдыс эз кут мездысьны, а сӧмын лэдзчысис ӧти пидзӧс вылас, и сылӧн серамбана чужӧмыс пыр жӧ лои повзьыштӧмкодь, виччысянаӧн да раминикӧн.
— Ме вайи тэныд пинжактӧ, чеччы, — муртса кывмӧн вашнитіс сійӧ да тӧкӧтьыштӧ заводитліс мездыны кисӧ.
Давыдов лэдзис чуньяссӧ.
Нывлӧн киыс, ыджыд да гожъялӧм, уси пидзӧс вылас.
Синсӧ куньӧм мысти Варя кыліс аслас сьӧлӧмлысь ёна да частӧ тіпкӧм.
Сійӧ век на ещӧ мыйкӧ виччысис да мый вылӧ кӧ надейтчис...
Но Давыдов чӧв оліс.
Лолалӧмсьыс сылӧн морӧсыс кыпавлывліс спокойнӧя да ӧтмоза, чужӧмас эз дрӧгнит ни ӧти мускул.
Сэсся сійӧ кыпӧдчис, сюркняліс ас улас веськыд коксӧ, пуксис зумыда, ньӧжйӧник сюйис кисӧ зептас — корсис табак кӧшельсӧ.
Ӧні налӧн юръясныс пӧшти инмисны ӧта-мӧд бердас.
Давыдов вӧрӧдыштіс нырбордъяснас да кыліс ныв юрсилысь лов кыпӧдана чӧскыдіник дук.
Да и ставнас сійӧ ӧвтіс лун шӧр лунся шонді дукӧн, ёна шонтӧм турун дукӧн да томлунлӧн сэтшӧм свежӧй, ӧтчыд овлана да сьӧлӧмтӧ босьтчӧдана дукӧн, мый йылысь ещӧ некод на эз вермы, эз сяммы висьтавны кывъясӧн...
«Кутшӧм мусаник нывка!» — мӧвпыштіс Давыдов да ышловзис.
Найӧ сувтісны кок йыланыс пӧшти ӧттшӧтш, некымын секунд чӧж чӧла видзӧдісны ӧта-мӧдныслы синъясас, сэсся Давыдов босьтіс сы киысь пинжаксӧ, меліа нюммуніс сӧмын синъяснас:
— Аттьӧ, Варя!
Буретш тадзи и шуис: «Варя», а эз «Варюха-горюха».
Со и збыльмис сійӧтор, мый йылысь думайтіс ныв, кодыр котӧртіс пинжакла.
Сідзкӧ, мыйла нӧ руд синъясас доровтчис синва да сыысь кутчысьӧм вӧсна кутісны омӧлика тіравны сук сьӧд син лысъясыс?
Мый вӧсна тэ бӧрдан, муса нылӧй?
А сійӧ шытӧг бӧрддзис, улӧдз копыртіс юрсӧ, быттьӧ кага, коді нинӧм оз вермы вӧчны.
Но Давыдов нинӧм эз казяв: сійӧ ёна видзчысигтыр гаровтіс чигарка, зілис не уськӧдны ни ӧти табак чир.
Папиросыс сылӧн быри, табакыс коли этша нин, и сійӧ видзтіс, гаровтлывліс ичӧтик, пелькиник чигаркаяс, ставсӧ сӧмын нёль-ӧ-витысь прамӧйджыка кыскыштӧм вылӧ.
Варя сулыштіс недыр, весьшӧрӧ зілис лӧнявны, но сылы эз удайтчы босьтны асьсӧ киас, и сійӧ шурк бергӧдчис да мӧдӧдчис ӧшъяслань, мунігмозыс шуыштіс:
— Ветла, ӧшъясӧс вайӧда.
Но и сэки Давыдов эз кыв нывлӧн тіралысь гӧлӧсысь ёна шызьӧмсӧ.
Сійӧ кыв ни джын шутӧг довкнитіс юрнас, заводитіс куритчыны, ачыс чорыда мӧвпаліс сы йылысь, кымын лунӧн бригада аслас вынъясӧн помалас гӧрны майся коськӧмсӧ да оз-ӧ ло бурджык, сійӧ кӧ мӧдӧдас татчӧ медкрепыд коймӧд бригадаысь некымын плуг.
Варялы кивыв вӧлі бӧрднысӧ, кор Давыдов эз вермы аддзыны сылысь синвасӧ.
И сійӧ бӧрдіс сьӧлӧмсяньыс, и синва тусьясыс гӧгыльтчисны мугов бан бокъясӧдыс, и Варя мунігмозыс чышкаліс найӧс чышъян помъяснас...
Нывлӧн медводдза сӧстӧм любовыс зурасис Давыдовлӧн веськодьлунӧ.
Но, таысь кындзи, сійӧ вообщӧ омӧля гӧгӧрволіс любовнӧй делӧяс кузя, и унатор эз волы сы вежӧрӧдз, а кӧть и воліс, то век дыр кад кольӧм мысти, а мукӧд дырйи вывті нин сёрмӧмӧн...
Ӧшъяссӧ доддялігӧн сійӧ казяліс Варя бан бокъясысь руд визьторъяс — неважӧн кисьтӧм синва туйяс.
Давыдов гӧлӧсын кыліс дивитӧм:
— Э-э-э, Варюха-горюха!
Да тэ талун, тыдалӧ, абу на мыссьылӧмыд?
— Мый серти сійӧ тӧдчӧ?
— Чужӧмыд тэнад кутшӧмкӧ визьӧсь-визьӧсь.
Мыссьыны колӧ быд лун, — велӧдана ног шуис сійӧ.
...Шонді лэччис, а найӧ век на мудзпырысь восьлалісны полевӧй станлань.
Степ весьтын кутіс рӧмдыны.
Лежнӧга сёнӧс тубыртіс ру.
Рытыввылын пемыдлӧз, пӧшти сьӧд, кымӧръяслӧн ньӧжйӧник вежласис рӧмныс: налӧн улысладорыс первойсӧ муртса гӧрдӧдыштіс, сэсся вир гӧрд кыаыс югдӧдіс найӧс сквӧзь, зэв ӧдйӧ кыпӧдчис вывлань да паськыд кытш джынйӧн моз шымыртіс енэжсӧ.
«Оз кут радейтны сійӧ менӧ...» — шогпырысь думайтіс Варя, ачыс чукрасигтыр курччаліс кыз вом доръяссӧ.
«Аски лоӧ зэв тӧла, муыс косьмас лунтырӧн, вот сэки сьӧкыд лоӧ ӧшъяслы», — ыпъялысь кыа вылӧ видзӧдігмоз дӧзмӧмӧн думайтіс Давыдов.
Варя век лӧсьӧдчис мыйкӧ шуны, но кутшӧмкӧ вын кутіс сійӧс.
Кор станӧдз лои матын нин, сійӧ смелмӧдчис.
— Вай меным ассьыд дӧрӧмтӧ, — ньӧжйӧник корис сійӧ.
И полӧмысла, мый сійӧ оз сет, кевмысигтыр содтіс: — Вай, пӧжалуйста!
— Мыйла? — чуймис Давыдов.
— Ме сійӧс вурышта, ме сэтшӧм ӧкуратнӧя вура, мый тэ он и казяв вурыссӧ.
И песлала сійӧс.
Давыдов вак-вакӧн серӧктіс:
— Ньылӧмсьыс сійӧ менам ставнас пракмуніс.
Кыдз шуасны, некытчӧ кутчысьнысӧ.
Оз артмы, дона Варюха-горюха, тайӧ тельняшкалы пом воис, ветьӧк вылӧ сійӧс Куприяновналы, будкаысь джодж мыськыны.
— Вай ме вура, видла, а сэки видзӧдлан, — сьӧлӧмсяньыс корис ныв.
— Но на, сӧмын тэнад уджыд лоӧ весьшӧрӧ, — сӧгласитчис Давыдов.
Варялы эз вӧв лӧсьыд воны станӧ Давыдовлысь визя дӧрӧмсӧ киас кутӧмӧн: тайӧ кыпӧдіс эськӧ уна сёрни да быд ногыс мӧдісны эськӧ серавны сы вылын...
Сійӧ гусьӧник син бӧжнас видзӧдліс Давыдов вылӧ да, пельпомнас сайӧдыштӧмӧн, сюйис ичӧтик шоныд комӧксӧ лиф улас.
Тӧдтӧм, волнуйтысь да аслыспӧлӧс чувство шымыртіс сійӧс тайӧ здукас, кор Давыдовлӧн бусӧссьӧм тельняшкаыс ляскысис сылы куш морӧс бердас: быттьӧ вына мужскӧй телӧлӧн став жарыс ыльнитіс сы пытшкӧ да тыртіс сійӧс чукйӧныс...
Варялӧн пыр жӧ косьмисны вом доръясыс, векньыдик еджыд плешас лысва моз сӧдзтысис ньылӧмыс, да весиг друг кутіс восьлавны видзчысьӧмӧнджык да падъялігтыр.
А Давыдов нинӧм эз казяв, нинӧм эз аддзы.
Минут мысти сійӧ вунӧдіс нин сы йылысь, мый сетіс Варялы ассьыс няйт тельняшкасӧ, да, сы вылӧ видзӧдлігмоз, долыда горӧдіс:
— Видзӧд, Варюха, кыдзи нимкодясьӧны победительяс вылӧ!
Тайӧ ӧд учётчик ӧвтӧ миянлы картузнас!
Сідзкӧ, сьӧлӧмсянь миян тэкӧд уджавсьӧма, факт!
Ужнайтӧм бӧрын будкасянь неылӧ мужикъяс пестісны бипур, пуксялісны сы гӧгӧр куритчыны.
— Но, ӧні висьталӧй веськыда: мыйла омӧля уджалінныд?
Мыйла сэтшӧма нюжӧдінныд гӧрӧмсӧ? — юаліс Давыдов.
— Мукӧд бригадаясын ӧшкыс унджык, — шыасис том Бесхлебнов.
— Кымынӧн нӧ унджык?
— А тэ он тӧд?
Коймӧд бригадаын — кӧкъямыс пара унджык, а тайӧ, кӧть кыдз эн артав, а нёль плуг!
Первойын — кык плугӧн унджык, сідз жӧ, артмӧ, вынаджыкӧсь миян серти.
— Миян и планыс ыджыдджык, — содтіс Прянишников.
Давыдов шпыньмуніс:
— Ёна-ӧ нӧ унджык?
— Кӧть комын гектар вылӧ, а унджык.
Сійӧс ӧд нырнад он жӧ парсав.
— А плансӧ ті мартын примитлінныд?
Мыйла нӧ ӧні пойгынысӧ?
Арталінныд му серти, уна-ӧ эм бригадалӧн, сідз ӧд вӧлі?
Дубцов спокойнӧя шуис:
— Да некод оз пойгы, Давыдов, абу сыын делӧыс.
Миян бригадалӧн ӧшъясыс омӧльӧсь, тӧвнас орӧдӧмаӧсь.
И туруныс да идзасыс миян этшаджык вӧлі, кор ӧтувтім скӧтӧс да кӧрымсӧ.
Тэ ӧд тайӧс зэв бура весиг тӧдан, и нинӧмла миян дорӧ крукасьны.
Да, нюжӧдім, унджык ӧшкыс миян усьӧмаӧсь эбӧссьыс, но кӧрымсӧ колӧ вӧлі юклыны кыдзи колӧ, а эз сідз, кыдзи ті Островновкӧд думыштӧмныд: мый асланыс овмӧсъясысь сетісны, сійӧн и вердӧй скӧтӧс.
Вот ӧні и артмис сідз: коді помаліс гӧрны, ытшкигкежлӧ дасьтӧ скӧтсӧ, а ми ещӧ коськӧмӧн на ноксям.
— Сідзкӧ, вай отсалам тіянлы, Любишкин отсалас, — чуйдӧдіс Давыдов.
— А ми огӧ ӧткажитчӧй, — шыасис Дубцов, кодкӧд чӧла сӧгласитчисны ставныс мукӧдыс.
— Ми ныръяснымӧс огӧ лэпталӧй.
— Ставыс гӧгӧрвоана, — думыштчӧмӧн шуис Давыдов. — Гӧгӧрвоана, мый и правление и ми ставным эгӧ ставсӧ артыштӧй та кузя: тӧвнас юклім кӧрымсӧ, сідз шуны, территориальнӧй признакъяс серти, — ӧшыбка!
Неправильнӧ юклім йӧзӧс да уджалан скӧтӧс, — мӧд ӧшыбка!
А кутшӧм антус нӧ миянлы мыжа?
Асьным ӧшыбитчим — асьным и веськӧдам.
Удж серти, ме шуа суткися удж норма йылысь, тіян лыдпасъяс абу ичӧтӧсь, а дзоньнас артмӧ ерунда.
Вай думыштлӧй, уна-ӧ тіянлы ковмас содтӧд плуг, медым петны тайӧ лоӧм тупиксьыс, вай артыштӧй да пасъялӧй ставсӧ бумага вылӧ, а ытшкигӧн ог вунӧдӧй ассьыным ӧшыбкаясӧс, мӧд ног юклам вынъяссӧ.
Дыр-ӧ позьӧ ещӧ ӧшыбайтчыны?
Час кык пукалісны бипур дорын — вензисны, арталісны, видчисны.
Пӧжалуй, медся активнӧя выступайтіс Атаманчуков.
Сійӧ сёрнитіс сьӧлӧмсяньыс, сеталіс тӧлка предложениеяс, но случайнӧ сы вылӧ видзӧдлігӧн, кодыр Бесхлебнов лёкысь сакис-видіс Дубцовӧс, Давыдов казяліс Атаманчуков синъясысь сьӧлӧмтӧ кынтысь сэтшӧм лӧглун, мый чуймӧмысла лэптіс синкымъяссӧ.
Атаманчуков ӧдйӧ лэдзис синъяссӧ, инмӧдчыліс чуньнас гӧрдов щӧтинаа голяас, а кодыр минут мысти бара видзӧдліс Давыдов вылӧ да паныдасис сы синъяскӧд — сы видзӧдласын тӧдчис мелілун, и чужӧмвывса быд чукыртор висьталіс нем тӧждысьтӧм радлӧм йылысь.
«Артист! — мӧвпыштіс Давыдов. — Но мыйла сійӧ видзӧдіс ме вылӧ эстшӧм чӧрт моз?
Буракӧ, скӧралӧ, тулыснас сійӧс кӧсйи вӧтлыны колхозысь да?»
Эз тӧд, эз вермы тӧдны Давыдов сы йылысь, мый сэки, тулыснас, Половцев, мыйӧн кывліс Атаманчуковӧс колхозысь вӧтлӧм йылысь, войнас корис сійӧс ас ордас да, кыз черлыяссӧ топӧдӧмӧн, сӧдзӧдіс пинь пырыс:
«Тэ мый вӧчан, чӧмут?
Тэ меным колан кыдзи примернӧй колхозник, а он сэтшӧм йӧй бӧб, коді вермас пустякъяс кузя сюрны ачыс, а ГПУ-ын допросъяс дырйи сиравны ставлысь юрсӧ да путкыльтны делӧсӧ.
Тэ общӧй колхознӧй собрание вылын кӧть пидзикокӧн сувт, пон рӧд, но шедӧд, медым собраниеыс эз примит бригадалысь решениесӧ.
Кытчӧдз ми эг на заводитӧй — мед ньӧти чир подозрение эз вӧв миян йӧз вылӧ».
Пидзикокасьны Атаманчуковлы эз ковмы: Половцев приказӧн повзьӧдӧм бӧрын собрание вылын кыдзи ӧти выступитісны Атаманчуковӧс дорйӧм кузя и Яков Лукич и сы дор став сулалысьяс, и собрание эз утвердит бригадалысь решениесӧ.
Атаманчуковӧс сӧмын ӧлӧдісны.
Сэксянь сійӧ лӧнис, уджаліс бура да весиг дышпырысь уджалысьяслы лои примернӧйӧн.
Но Давыдов дорӧ да колхознӧй строй дорӧ лӧглунсӧ сійӧ эз вермы дзебны пыдӧ да надёжнӧя, мукӧд дырйи, ас тӧдлытӧгыс, сійӧ петкӧдчыліс то ном виччысьтӧг шуӧм кывйын, то эскытӧг нюммунӧмын, то лёкысь ыпнитлывліс вороненӧй сталь кодь пемыдлӧз синъясас би да пырысь-пыр жӧ куслі.
Сӧмын вой шӧр кадын стӧча урчитісны, ыджыд-ӧ колӧ отсӧг да кор помавны гӧрӧмсӧ.
Сэні жӧ, бипур дорын, Давыдов гижис Размётновлы записка, а Дубцов вӧзйысис пырысь-пыр жӧ, нюжмасьтӧг, югдӧмсӧ виччысьтӧг, мунны хуторӧ, медым ӧбед кежлӧ вайӧдны коймӧд бригадаысь ӧшъясӧс да Любишкинкӧд ӧтлаын аслыс бӧрйыны зільджык гӧрысьясӧс.
Чусалӧм бипур дорын ещӧ ӧтчыд куритчисны чӧв олігтыр, сэсся мунісны узьны.
А тайӧ кадӧ будка дінын муніс мӧд пӧлӧс сёрни.
Прӧстӧй кӧрт тазйын Варя тӧждысьӧмпырысь песлаліс Давыдовлысь тельняшкасӧ, сыкӧд орччӧн сулаліс пусьысь, сёрнитіс пӧшти мужиклӧн кодь кыз гӧлӧсӧн:
— Тэ мыйла бӧрдан, йӧюк?
— Сылӧн сэтысь сов дук кылӧ...
— Но и мый?
Быд уджалысьлӧн улыс дӧрӧмсьыс кылӧ сов да ньылӧм дук, а оз дука да чӧскыд майтӧг дук.
Мыйла тэ сыркъялан?
Эз ӧбидит сійӧ тэнӧ?
— Эз жӧ, мый тэ, тьӧтка!
— Сідзкӧ, мыйла синватӧ кисьтан, йӧюк?
— Да ӧд ог бокӧвӧйлысь песлав дӧрӧмсӧ, а аслам, роднӧйлысь... — таз весьтас юрсӧ лэдзӧмӧн да сыркъялӧмысь кутчысьны зілиг шуис ныв.
Дыр чӧв олӧм бӧрын пусьысь пуктіс коскас кияссӧ, скӧрысь горӧдіс:
— Тырмас сэсся тэнсьыд лимзӧмтӧ кывзыны!
Варька, пырысь-пыр жӧ лэпты юртӧ!
Дас сизим арӧса коньӧр, ичӧтик отсасьысь, ӧшъясӧс вӧтлысь!
Сійӧ кыпӧдіс юрсӧ, и пусьысь вылӧ мӧдісны видзӧдны окавтӧм томлунлӧн бӧрдӧм, но шуда синъяс.
— Меным и сы дӧрӧмвывса солыс рӧднӧй...
Дарья Куприяновналӧн гӧра кодь морӧсыс кутіс ёна кыпъявны сералӧмысла:
— Со ӧні и ме аддза, мый тэ, Варька, лоӧмыд прамӧй ныв кодь.
— А кутшӧм нӧ ме водзджыксӧ вӧлі?
Эг прамӧй?
— Водзджыксӧ!
Водзджыксӧ тэ тӧв кодь вӧлін, а ӧні нылӧн лоин.
Кытчӧдз зон оз нӧйт мӧд зонмӧс сылы мусмӧм ныв вӧсна — сійӧ абу зон, а гач джын.
Кытчӧдз нывка жерйӧдлӧ пиньсӧ да синъяснас ворсӧдчӧ — сійӧ абу на ныв, а юбкаа тӧвру.
А вот кор сылӧн синъясыс радейтӧм вӧсна кӧтасясны, кор юрлӧсыс оз кут косьмывны войяснас синвасьыс, — сэки сійӧ лоӧ прамӧй нылӧн!
Гӧгӧрвоин, йӧюкӧй?
Давыдов куйліс будкаын, кияссӧ юр улас пуктӧмӧн, да эз вермы унмовсьны.
«Ог тӧд ме колхозысь йӧзӧс, ог тӧд, мыйӧн найӧ лолалӧны, — каитчигтыр думайтіс сійӧ. — Первойсӧ кулачиталім, сэсся котыртім колхоз, сэсся хозяйственнӧй делӧяс, а йӧзӧс матысяньджык, бурджыка тӧдмавны — эз тырмы кадыс.
Кутшӧм нӧ меысь руководитель, чӧрту, ме кӧ ог тӧд йӧзсӧ, эг вевъяв тӧдмавнысӧ?
А колӧ ставсӧ тӧдны, абу нин сэтшӧм унаӧнӧсь найӧ.
И ставыс тайӧ, вӧлӧмкӧ, абу сэтшӧм прӧстӧйтор...
Со кутшӧм вӧлӧма Аржанов.
Ставыс сійӧс шуӧны бӧбоватӧн, но сійӧ абу бӧб, ок, абу!
Дьявӧлыс сійӧс пырысь-пыр тӧдмалас, тайӧ тошка вӧрсасӧ: сійӧ йӧршитчӧма челядь дырсяньыс аслас ракпань пытшкӧ да клоп пӧдлалӧма дзиръясӧ, вот и пыр сы сьӧлӧмӧ, — лэдзас сійӧ тэнӧ, босьтчы видлы!
И Яков Лукич — сідз жӧ гуся томан.
Колӧ сійӧс босьтны мушка йылӧ да тӧдмавны кыдз колӧ.
Гӧгӧрвоана, мый сійӧ войдӧр кулак вӧлӧма, но ӧні уджалӧ сьӧлӧмсяньыс, тыдалӧ, полӧ аслас важсяысь...
Век жӧ сійӧс лоӧ вӧтлыны завхозысь, мед уджалыштас радӧвӧйӧн.
И Атаманчуковӧс ог гӧгӧрво, сійӧ видзӧдӧ ме вылӧ, кыдзи палач приговоритӧм морт вылӧ.
А мыйын делӧыс?
Типичнӧй середняк, но, вӧлӧма, белӧйяскӧд, а коді нӧ на пӧвстысь эз вӧв белӧйӧн?
Тайӧ абу воча кыв.
Чорыда колӧ меным став йывсьыс думайтыштны, тырмас ылӧсас, синтӧг веськӧдлыны, кор он тӧд, код вылӧ позьӧ прамӧя мыджсьыны, кодлы позьӧ тырвыйӧ дӧверяйтны.
Эк, матрос, матрос!
Тӧдісны кӧ эськӧ цехса ёртъясыд, кыдзи тэ веськӧдлан колхозӧн, — кырссисны-жбонькйисны эськӧ тэнӧ бонзьытӧдзыд!»
Будка дінӧ, восьса енэж улӧ, водісны узьны ӧш вӧтлысь нывбабаяс.
Ойбырасигас Давыдов кывліс Варялысь вӧсньыдик гӧлӧс да Куприяновналысь мургӧмсӧ.
— Мый тэ ме бердӧ жмитчан, быттьӧ мӧс дінӧ кукань? — сералігмоз да пӧдӧмысла кашкигтыр сёрнитіс пусьысь. — Тырмас тэныд кутчысьлынытӧ.
Кылан, Варька?
Вешйышт, ен могысьӧн, тэсянь ыпйӧ жарыс пачсянь моз!
Тэ кылан, мый ме шуа тэныд?
Рӧкыд вылӧ ме тэкӧд орччӧн воді...
Кутшӧм пӧсь тэ.
Эн-ӧ нин тэ висьмы?
Варялӧн ньӧжйӧник сералӧмыс вӧлі гулю кургӧм кодь.
Унмовсигас, унзільпырысь нюмъялігӧн, Давыдов аддзис думсьыс налысь орччӧн куйлӧмсӧ, мӧвпыштіс:
«Кутшӧм мусаник нывкаыс, ыджыд нин, корсьӧ жӧникӧс, а тӧлкыс — кагалӧн кодь.
Ло шудаӧн, дона Варюха-горюха!»
Сійӧ садьмис югдӧм бӧрын нин.
Будкаын некод эз вӧв, ывлаысь эз кывны мужик гӧлӧсъяс, став гӧрысьяс мунӧмаӧсь нин му вылӧ, Давыдов ӧтнас куйліс паськыд нар вылын.
Сійӧ ӧдйӧ чеччис, гартіс коксӧ нямӧдӧн да сапӧгасис — и сэки аддзис юр водзсьыс посни вурысӧн лӧсьыда вурӧм, песлалӧм тельняшкасӧ да ассьыс сӧстӧм парусинӧвӧй дӧрӧмсӧ.
«Кыдзи вермис веськавны татчӧ дӧрӧмӧй?
Вои ме татчӧ сытӧг, бура помнита.
Кыдзи нӧ тані лои дӧрӧмӧй?
Кажитчӧ кӧ а?» — падъяліс Давыдов да, медым збыльысь тӧдмавны, мый тайӧ абу вӧт, весит видліс кинас кӧдзыд парусинасӧ.
Сӧмын сэки, кор сійӧ пасьталіс тельняшкасӧ да петіс будкасьыс, сылы лои ставыс гӧгӧрвоана: Варя, мича кельыдлӧз ковтаа да бура утюжитӧм сьӧд юбкаа, мыськаліс бӧчка дорын кокъяссӧ, ачыс вӧлі свежӧй, кыдзи тайӧ асывводзыс, да нюмъяліс Давыдовлы гӧрдӧдӧм вом доръяснас, и тӧрытъя моз жӧ радпырысь дзирдалісны сылӧн паськыда косталысь руд синъясыс.
— Пагалін тӧрытъя лун бӧрын, председатель?
Узьсис? — юаліс сійӧ серам сора вӧсни гӧлӧсӧн.
— Кӧті тэ вӧлін войнас?
— Ветлі хуторӧ.
— Кор нӧ бӧрсӧ локтін?
— А со муртса на вои.
— Менсьым дӧрӧмсӧ тэ вайин?
Варя чӧла довкнитіс юрнас, и сы синъясын тӧдчыштіс повзьӧм:
— Гашкӧ, ме мыйкӧ эг сідз вӧч?
Гашкӧ, меным оз ков вӧлі пыравны тэнад патераӧ?
Но ме думайті, мый визя дӧрӧмыд вылӧ ёна надейтчыны оз позь...
— Молодчина, Варюха!
Аттьӧ тэныд ставсьыс ӧтпырйӧ.
Сӧмын мыйла тэ сэтшӧма вӧччӧмыд?
Батюшка!
Да сійӧ и чунькытша!
Нимтӧм чуньсьыс прӧстӧйиник эзысь чунькытшсӧ яндысигтыр бергӧдлігмоз сійӧ нурбыльтыштіс:
— Менам жӧ ставыс няйт вӧлі, пракмунӧма.
Вот ме и ветлі мамӧс видлыны да паськӧмӧс вежны...
И друг збоймис, вильыш моз дзирдыштіс синъяснас:
— Кӧсйи ещӧ туфлиасьны, медым тэ ме вылӧ кӧть ӧтчыд видзӧдлін лунтырӧн, да му вывтіыд, ӧшъяскӧд, он дыр ветлӧдлы туфлинад.
Давыдов серӧктіс:
— Ӧні ме тэ вылысь синмӧс ог кут вештывны, чож кӧрӧй менам!
Но, мун, доддяв ӧшъяссӧ, а ме сӧмын мыссьышта да локта.
Тайӧ лунӧ Давыдовлы пӧшти эз удайтчы уджавны.
Эз на удит мыссьынысӧ — локтіс Кондрат Майданников.
— Тэ жӧ кык лун кежлӧ вӧзйысьлін, мыйла сэтшӧм регыд бӧр воин? — нюмъялігтыр юаліс Давыдов.
Кондрат ӧвтыштіс кинас:
— Гажтӧм сэні.
Гӧтырӧй кок йылын нин.
Биа висьӧм сійӧс пыркӧдыштӧма.
Но, а меным мый вӧчнысӧ?
Бергӧдчи — да татчӧ лыйышті.
А кӧн нӧ Варькаыс?
— Муніс ӧшъясӧс доддявны.
— Сідзкӧ, ме гӧрны муна, а тэ виччысь гӧстьясӧс.
Ачыс Любишкин кӧкъямыс плугӧн воӧ, ме найӧс ордйи джын туяс.
И Агафон, быттьӧ Кутузов, локтӧ ставсьыс медводзын еджыд кӧбыла вылын верзьӧмӧн.
Да и ещӧ на эм выльтор, тӧрыт рытнас, рӧмдӧм бӧрын нин, Нагульновӧс лыйӧмаӧсь.
— Мый — лыйӧмаӧсь?!
— Сідз вот лыйӧмаӧсь, винтовкаысь.
Кутшӧмкӧ чӧрт гымӧбтӧма.
Макар вӧлӧм пукалӧ восьса ӧшинь дорас, биӧн, но, сійӧс дізьгӧмаӧсь.
Пуляыс кӧсича боктіыс шунькнитӧма, кучикыс сьӧдасьыштӧма, сӧмын и ставыс.
Но юрсӧ сійӧ омӧлика тракйӧдлыштӧ, то ли контузиясьыс, то ли скӧрысла пузьӧмысь, а сідзсӧ — дзоньвидза.
Воисны районнӧй милицияысь, ветлӧдлӧны, исасьӧны, но сӧмын тайӧ весьшӧрӧ.
— Аски ковмас прӧщайтчыны тіянкӧд, муна хуторӧ, — решитіс Давыдов. — Враг кутіс лэптыны юрсӧ, а, Кондрат?
— Мый нӧ, тайӧ бур, мед лэптӧ.
Лэптӧм юрсӧ кокниджык лоӧ керавны, — спокойнӧя шуис Майданников да заводитіс кӧмсӧ вежны.
8 глава
Вой шӧр бӧрын кодзулӧсь небесаті, ӧта-мӧд бердас зыртчиг, мӧдӧдчисны шлывгыны сьӧд пемыд кымӧръяс, заводитіс арын моз гажтӧма буситны-зэрны, и регыд мысти степын лои зэв пемыд, ыркыд да лӧнь, быттьӧкӧ джуджыд, ӧбсыр кӧбрег гуын.
Югдытӧдз час войдӧр мӧдіс пӧльтны тӧв, кымӧръяс ӧдйӧджык заводитісны тӧвзьыны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, зэрыс эз нин кут усьны веськыда, а пӧлӧсӧн, кымӧр увладорсянь дзик муӧдзыс пӧлыньтчис асыввывлань, а сэсся сідз жӧ нем виччысьтӧг кобис, кыдзи и заводитчыліс.
Шонді петан дорын бригаднӧй будка дінӧ воис верзьӧма морт.
Сійӧ тэрмасьтӧг лэччис вӧв вылысь, домаліс сійӧс неылын быдмысь боярышник куст бердӧ, да, мунігмозыс сідз жӧ тэрмасьтӧг веськӧдчышталігтыр, матыстчис пусьысь нывбаба дінӧ, коді ноксис муӧ кодйӧм ичӧтик пач дорын, да ньӧжйӧник здоровайтчис.
Куприяновна нинӧм эз шу сылы воча.
Сійӧ сулаліс пидзӧсчаньӧн, мыджсьӧма гырддзаяснас да зэв кыз морӧснас муӧ, пӧлыньтӧма бок ногӧн юрсӧ да мый вынсьыс пӧльтіс чусалӧм чагъяссӧ, весьшӧрӧ зілис биасьны.
Зэрсьыс да кыза усьӧм лысвасьыс кӧтасьӧм чагъясыс эз ӧзйыны, нывбабалӧн польдчӧм гӧрдӧдӧм чужӧмӧ чапкис тшын, пуркйис-тӧвзис руд пӧим.
— Тьпу, мед му пыр и ва пыр мунас татшӧм пусьӧмыд! — кызӧмсьыс да тшынсьыс тшӧкъялігтыр скӧрысь крапкис жугыльмӧм Куприяновна.
Сійӧ чатӧртчис, лэптіс юрсӧ да кияссӧ, медым лӧсьӧдыштны чышъян увсьыс петӧм юрсисӧ, и сӧмын сэки казяліс ас водзладорсьыс локтӧм мортӧс.
— Чапсӧ колӧ вой кежлас будкаад пыртлыны, вердысь-удысьӧй!
Ныр розьясад тэнад тӧлыс оз тырмы кӧтасьӧм пестӧ ломзьӧдны.
А ноко, вай отсышта ме тэныд, — шуис сійӧ да кокньыдика вештыштіс нывбабаӧс.
— Тані тіян кодь велӧдысьясыд унаӧн довъялӧны степын, ачыд видлы ломзьӧдныс, а ме видзӧдла, ыджыд-ӧ тэнад тӧлыс ныр розьясад, — ропкис Куприяновна, а ачыс радпырысь вешйис бокӧджык да кутіс дзоргыны тӧдтӧм морт вылӧ.
Сійӧ вӧлі ляпкыдик тушаа, нинӧмӧн эз шыбитчы синмӧ.
Сы вылын лӧсьыда пукаліс ёна нин новлӧм бобрик куртка, кодӧс топыда зэлӧдӧма салдатскӧй тасмаӧн; защитнӧй рӧма гачсӧ бура дӧмлӧма да штыкуйтӧма, а важиник сапӧгъясыс гӧлень вевдорӧдзыс вевттьысьӧмаӧсь корӧга руд няйтӧн, тыдалӧ, кӧзяиныс сідз жӧ новлӧ сійӧс дыр кад чӧж, индӧм срокысь ёна дырджык; и дзик мӧд кодьӧн кажитчис омӧлик паськӧм сертиыс эзысьӧн пӧртмасьысь зэв бур каракуль кубанкаыс, кодӧс лэдзӧма пӧшти синкымъяс дорӧдзыс.
Но воысь мортлӧн мугов чужӧмыс вӧлі мелі, чангылякодь нырыс тешкодя кӧрсьывліс, кор тӧдтӧм морт нюмъяліс, а тӧлка карӧй синъясыс видзӧдісны белӧй свет вылас бурпырысь да серам сорӧн.
Сійӧ лажыньтчис, кыскис куртка пытшкӧс зепсьыс зажигалка да топыда пӧдласьысь пробкаа плавкӧс ыджыд флакон.
Здук мысти посньыдик песторъясыс, бензинӧн киськалӧм бӧрын, кутісны гажаа да гулыда ыпъявны.
— Со кыдз, вердысь-удысьӧй, колӧ действуйтны! — Куприяновналы кыз пельпомас шмонитӧм сорӧн тапкӧдігтырйи шуис локтӧм морт. — А тайӧ дозсӧ, мед нин сідз лоӧ, пӧдарита тэныд пыр кежлӧ казьтылӧм вылӧ.
Муртса кӧ ульсалыштас ломзьӧданторйыд — сявкнит сэтысь чагторъяс вылад, и ставыс лоӧ лючки-ладнӧ.
Босьт пӧдарки, а мыйӧн сӧмын пуан нуръясянторсӧ — медым гӧститӧдін менӧ!
Тасьті тыр да сукджыксӧ!
Питшӧгас флаконсӧ сюйигӧн Куприяновна аттьӧаліс вывті меліа:
— Сё пасибӧ, сё пасибӧ тэныд, бур мортӧй, пӧдаркисьыд!
Шыдӧн тэнӧ сьӧлӧм бурмытӧдзыд гӧститӧда.
А мый могысь тэ сьӧрсьыд тайӧ сулеясӧ новлӧдлан?
Абу-ӧ тэ ветинар?
Абу-ӧ мӧс першал?
— Абу, ме абу мӧс лекарь, — кытшлӧдлӧмӧн вочавидзис локтӧм морт. — А кӧнӧсь нӧ гӧрысьясыс?
Век на ӧмӧй узьӧны?
— Ӧтияс мунісны пруд дорӧ ӧшъясла, мӧдъяс гӧрбылясьӧны нин ылі муяс вылын.
— Давыдов тані?
— Будкаын.
Чӧсмасьӧ асъя унмӧн коньӧр.
Тӧрыт ёна мудзӧма лунтырӧн, сійӧ ӧд миян уджавнытӧ ош кодь, да и водіс сёрӧн.
— Мый нӧ сійӧ сэтшӧм сёрӧдзыс вӧчис?
— Чӧмутыс сійӧс тӧдӧ, гӧранінысь сёрӧн нин воис, а сэсся босьтіс да муніс ӧзим муяс видзӧдлыны, кодъясӧс кӧдзӧма ӧткӧн олігӧн на.
Ветлӧма, гашкӧ, сёртас йылӧдз.
— Коді нӧ ӧзимсӧ видлавлӧ пемыдӧн? — Тӧдтӧм морт нюммуніс, нырыс сылӧн корсьыштіс, а ачыс сюся видзӧдіс пусьысьлӧн лӧсталысь гӧгрӧс чужӧм вылӧ.
— Артышт, сэтчӧсӧ сійӧ муніс югыдӧн на, а локнысӧ сёрмис.
Чӧртыс сійӧс тӧдӧ, мыйла сёрмис, гашкӧ, соловейяслысь сьылӧмсӧ кывзіс.
А мыйсӧ оз вӧчны эсійӧ соловейясыс тані, Лежнӧга балкаын, — думыштнытӧ он вермы!
Сэтшӧма сьылӧны, сэтшӧма быд ногыс ливкйӧдлӧны-чивкйӧдлӧны, мый дзикӧдз вунӧ унмыд!
Сьӧлӧмтӧ ставнас ызйӧдасны, мутиясыд!
Мукӧд дырйи сідз куйла, куйла, да и курыд синва чепӧссяс...
— Мыйла нӧ эськӧ тайӧ?
— Кыдзи нӧ «мыйла»?
То том кадыд аслад дум вылад усьӧ, то быдсяма мукӧдторйыс, мый вӧвлі том дырйи...
Бабаыдлы, донаӧй, уна оз и ков синва петтӧдзыд.
— А Давыдовыссӧ ӧтнас ветліс ӧзимсӧ видлавны?
— Сійӧ миян ӧні кежлӧ новлӧдлытӧг на ветлӧдлӧ, слава богу — абу ӧд синтӧм.
Да тэ нӧ коді сэтшӧмыс?
Мый могысь воин? — друг чошкӧдіс пельсӧ Куприяновна да стрӧга топӧдіс вом доръяссӧ.
— Могтор эм Давыдов дорӧ, — бара ылӧсас вочавидзис локтӧм морт. — Но ме ог тэрмась, виччысьышта, кытчӧдз оз садьмы, мед узяс пӧттӧдзыс тільсьысь-мырсьысь.
А ӧні, пес жара ӧзйытӧдз, ми тэкӧд пукыштам регыдик, сёрнитыштам ӧттор-мӧдтор йылысь.
— А картупельсӧ нӧ кор ме весала сы мында вомыслы, тэкӧд кӧ былскыны мӧда? — юаліс Куприяновна.
Но тӧдтӧм збой морт и сэки эз падмы: кыв ни джын шутӧг сійӧ кыскис зепсьыс перӧчиннӧй пурт, видліс сылысь дорсӧ пев гыжнас.
— Вай татчӧ картупельтӧ, ме отсала весавнытӧ.
Сьӧлӧм вылӧ воысь татшӧм пусьысь дорын ме нэм чӧж верма лоны сылы отсасьысьӧн, сӧмын мед эськӧ сійӧ меным войяснас нюммуныштліс...
Со кӧть эськӧ тадзи, кыдзи ӧні.
Куприяновна ещӧ ёнджыка гӧрдӧдіс нимкодьысла да нарошнӧ шогсьӧм петкӧдлӧмпырысь довкйӧдлыштіс юрнас:
— Кизьӧриник тэ, коньӧрушкаӧй!
Меным вылӧ тэ нэрджык на...
Ӧткымынысь коркӧ, гашкӧ, и нюммуні эськӧ тэныд войнас, да ӧд тэ сёровно он казявлы, он аддзыв...
Локтӧм морт лӧсьыдіника пуксис дуб пу чурка вылӧ да читкыртыштіс синсӧ сералысь нывбаба вылӧ видзӧдігӧн.
— Ме сюзь-букуй моз аддза войяснад.
— Да ме ог сы вӧсна шу, мый он аддзы, а сы вӧсна, мый тэнад ёсь синъясыд синваӧн тырасны...
— Вот тэ кутшӧм, сідзкӧ, вӧлӧмыд, — ньӧжйӧник серӧктіс локтӧм морт. — Видзӧдлам, кыз аньӧй, мед эськӧ тэ первойӧн эн мӧд кисьтны синватӧ!
Ме сӧмын луннас бур сьӧлӧма, а войясын татшӧм кызъяслы пӧщада ог сет.
Кӧть кевмысь, кӧть бӧрд!
Куприяновна чушнитіс-шпыньмуніс, но видзӧдліс збой сёрнитысьыс вылӧ ошкӧмпырысь моз.
— Видзӧдтӧ, донаӧй, ошйысьысь ошйысяс, а шогсьысь шог песас.
А тайӧс ми асывнас ставсӧ артыштам: кодлы шогсьыны, а кодлы нискыны да ун йывсьыс нёдзласьны.
Вай картупельтӧ, катша, нинӧм весь овны!
Катласигтыр Куприяновна вайис будка сайысь ведра тыр картупель да, век на сераліг, пуксис ляпкыдик улӧс вылӧ локтӧм мортлы воча.
Тӧдтӧм мортлӧн мугов тэрыб чуньяс улысь гартчис-нюжаліс вӧсньыдик картупель кор. Та вылӧ видзӧдігӧн Куприяновна сьӧлӧмсяньыс шуис:
— Да тэ абу сӧмын кыв вылад ёсь, но и уджавны пельк.
Бур отсасьысь менам!
Локтӧм морт ӧдйӧ чилсйӧдліс пуртнас, чӧв оліс — и сӧмын некымын минут мысти юаліс:
— Но, кутшӧмджык Давыдов?
Казакъяслы сьӧлӧм вылас воис али эз?
— Ничево, кажитчис.
Герой кодь сійӧ да тэ кодь сяма жӧ прӧстӧй.
А сэтшӧмъясыд, кодъяс оз лэптавны нырсӧ, миян йӧзлы кажитчӧны.
— Прӧстӧй, шуан?
— Зэв прӧстӧй!
— Сідзкӧ, бӧбӧват кодь? — Локтӧм морт мудера видзӧдліс кубанка увдорсяньыс.
— А тэ ӧмӧй асьтӧ бӧбӧн лыддян? — серам сор бытшкыштіс Куприяновна.
— Эг эськӧ шу...
— Сідзкӧ, мыйла нӧ тэ Давыдовсӧ йӧйтуйӧ пуктан?
Ті жӧ сыкӧд ёна ӧткодьӧсь...
И локтӧм морт бара чӧв ланьтіс, нюмъяліс ас кежас да шочиника видзӧдлывліс варов пусьысь вылӧ.
Асыввылын паськыдджыка кутіс тӧдчыны кымӧрӧн сайӧдыштӧм кыалӧн вир гӧрд визьыс.
Войнас шойччыштӧм тӧв кыпӧдчис бордъяснас, вайис Лежнӧг балкасянь соловейяслысь гора сьылӧм шыяссӧ.
И локтӧм морт сэки чышкыштіс гачас перӧчиннӧй пурт дорсӧ да тшӧктіс:
— Мун, чуксав Давыдовтӧ.
Тӧвнас верстайтас узьӧмсӧ.
Давыдов петіс будкасьыс кӧмтӧг.
Сійӧ вӧлі унзіль синъяса да зумыш.
Пырмунігмоз видзӧдліс локтӧм морт вылӧ, чирӧм гӧлӧсӧн юаліс:
— Райкомсянь пакетӧн?
Вай.
— Пакеттӧг, но райкомсянь.
Кӧмась, Давыдов ёрт, колӧ сёрнитыштны.
Татуируйтӧм паськыд морӧссӧ гыжъялігтыр Давыдов бурпырысь видзӧдліс локтӧм морт вылӧ:
— Кылӧ менам сьӧлӧмӧй, мый ті — райкомса уполномоченнӧй...
Ме пырысь-пыр, ёртӧй!
Сійӧ ӧдйӧ пасьтасис, тшайподӧн сюйыштіс сапӧгсӧ, польснитіс-мыськыштіс чужӧмсӧ ваӧн, кытысь сатшкис нырас дубӧвӧй бӧчка дук, да лабутнӧя копыртчыштліс:
— Сталин нима колхозысь председатель Семён Давыдов.
Локтӧм морт воськовтіс дзик Давыдов бердӧ, сывтыртіс сылысь паськыд мышсӧ.
— Со кутшӧм официальнӧя тэ менӧ тӧдмӧдін аскӧдыд!
А ме — райкомса секретарь Иван Нестеренко.
Со и тӧдмасим, а ӧні мунам, ветлӧдлыштам, сёрнитыштам сьӧлӧмсянь, колхозса председатель ёрт.
Но мый, уна на ещӧ коли гӧрны?
— Унакодь на...
— Сідзкӧ, кӧзяиныс мыйкӧ абу артыштӧма?
Нестеренко кутіс Давыдовӧс сойбордйӧдыс, ньӧжйӧник мӧдӧдчис гӧранінлань.
Давыдов, сы вылӧ син бӧжнас видзӧдіг, лӧня шуис:
— Ӧшыбитчи.
И друг ас тӧдлытӧгыс ыпнитіс кос лыс моз:
— Но тэ думыштлы, секретарь ёрт, ме ӧд видз-му овмӧсад — тпру ни ну.
Ме ог правдайтчы, но ӧшыбитчисӧ ме эг ӧтнам...
Делӧыс ӧд выль, тӧдтӧм...
— Ме аддза и гӧгӧрвоа, вай спокойнӧйджыка.
— Эг ӧтнам ме ӧшыбитчы, а ставныс, кодъяс вылӧ мыджся, нянялісны мекӧд ӧтвылысь.
Эгӧ сяммӧ уджалан вынсӧ сувтӧдны.
Гӧгӧрвоан?
— Гӧгӧрвоа.
И страшнӧйыс тані абу нин сэтшӧм уна, веськӧданныд удж мунігмоз.
Содтӧд йӧзӧс да ӧшъясӧс пӧлучитінныд нин?
Бур.
А сёрнитны кӧ уджалан вын сувтӧдлӧм йылысь, тайӧ вынсӧ бригадаяс костын ӧткодя юклӧм йылысь — эн вунӧд водзӧ кежлӧ, шуам кӧть турун пуктігӧн, да торйӧн нин — нянь идралігӧн.
Колӧ водзвыв гӧгӧрбок думыштлыны ставтор йывсьыс.
— Дерт сідз, факт!
— Но, а ӧні мунам, петкӧдлы, кӧні тэ гӧрин, кӧні тэнад участокыд.
Окота видзӧдлыны, кыдзи Ленинградса рабочӧй класс кӧзяйничайтӧ донскӧй му вылын...
Путиловскӧй заводӧ парткомса секретарлы оз ковмы мем гижны, норасьны тэнад омӧль удж вылӧ, а?
— Тайӧс нин ачыд артышт.
Ичӧтик, но крепыд кинас Нестеренко ещӧ ёнджыка топӧдіс Давыдовлысь гырддзасӧ.
Секретарлӧн прӧстӧйиник чужӧм вылӧ бокисянь видзӧдігӧн Давыдов друг кутіс чувствуйтны асьсӧ сэтшӧм кокниа да вӧльнӧя, мый ас кӧсйытӧгыс чорыд вом доръясас петкӧдчис нюм.
Мыйкӧ важӧнсянь нин партийнӧй начальство пӧвстысь некод эз сёрнитлы сыкӧд другкӧд моз прӧстӧя да морт ногӧн бура...
— Качество кӧсъян прӧверитны, Нестеренко ёрт?
И тайӧ збыльысь?
— Мый тэ, мый тэ!
Прӧстӧ видзӧдлыны, тӧдмавны, мый вермӧ вӧчны рабочӧй класс, кор сійӧ абу станок сайын, абу верстак дорын, а му вылын.
Кӧсъян кӧ тӧдны, ме — нэмӧвӧйся ставропольскӧй гӧрысь-кӧдзысь, и меным интереснӧ видзӧдлыны, мыйӧ тэнӧ велӧдісны казакъяс.
А гашкӧ, тэнӧ кутшӧмкӧ казачка велӧдіс гӧрнытӧ да телезнаяс колявны?
Смотри, эн сетчы Гремячӧйса казачкаяслы лёк влияние улӧ!
На пӧвстын эмӧсь сэтшӧмъяс, мый и тэнӧ, вӧвлӧм морякӧс, чӧртыс тӧдас мыйӧ велӧдасны...
Босьтасны да и кежӧдасны веськыд туй вылысь!
Али кодкӧ кежӧдіс нин?
Нестеренко сёрнитіс кыпыда, кокниа, быттьӧ эз и бӧрйӧдлы кывъяссӧ, но Давыдов пыр жӧ мӧдіс чувствуйтны, мый секретарь шуткапырысь синӧ асланьыс — да быттьӧкӧ ставнас сійӧ зэвтчис.
«Мыйкӧ тӧдӧ Лушка йылысь али чӧвталӧ вугырсӧ сідз прӧста, шедас али оз?» — полігтыр думыштіс сійӧ.
Но сы моз жӧ шуткаӧн шуис:
— Дерт, нывбаба кӧ ылалас туй вывсьыс либӧ вошас, то горзӧ: «Ау-у-у!»
А мужичӧй, настӧящӧй мужичӧй, корсьӧ туйсӧ кыв ни джын шутӧг, факт!
— А тэ, буракӧ, настӧящӧй мужичӧй?
— А тэ мый думайтін, секретарь ёрт?
— А ме думайта сідзи: горзысьяс дорысь меным настӧящӧй мужичӧйясыд ёнджыка воӧны сьӧлӧм вылӧ, и тэ кӧ, Давыдов, немуличаӧн ылалан туйсьыд, то шум кыпӧдтӧг вашнит меным пельӧ.
Кыдзкӧ да мыйкӧ ме тэныд отсала петны зумыд туй вылӧ.
Сёрнитчим?
— Пасибӧ бур кывсьыд, — серьёзнӧя нин шуис Давыдов, а ачыс думыштіс: «Вот антусыд!
Ставсӧ исалӧма...»
Медым не тӧдчӧдны аслас медбӧръя кывъяслысь серьёзностьсӧ, содтіс: — Шензьымӧн бур секретарыд миян, веськыда кӧ шуны, зэв шоча паныдасьлӧ!
Нестеренко друг сувтіс, бергӧдчис Давыдовлы паныд, вештіс балябӧжнас лӧсьыдіник кубанкасӧ да, нюммунігас пырсӧ кӧрыштӧмӧн, шуис:
— Сы вӧсна и бур, мый том дырйи ачым эг век веськыд туй кузя ветлывлы...
Вӧлі мунан, мунан, быттьӧ парад вылын щӧлкайтан-восьлалан, а сэсся и торксян тувччынытӧ, шыбелитан чӧртыс тӧдӧ кытчӧ, дженьыда кӧ шуны — кытчӧкӧ бокӧ, но, и уян-кыссян йӧн пӧвстті, кытчӧдз бур йӧзыс бӧр оз петкӧдны том дуракӧс туй вылӧ.
Гӧгӧрвоан тэ, матросик, кытысь меным бурлуныс лои?
Но ме абу быдӧн дорӧ дорвыв бур...
— Шуӧны, мый вӧв кӧть и нёль кока, а джӧмдавлӧ, — видзчысигтыр содтыштіс Давыдов.
Но Нестеренко кӧдзыда видзӧдліс сы вылӧ:
— Бур вӧв кӧ джӧмдас ӧтчыд, мӧдысь, сійӧс позьӧ прӧститны, но эмӧсь сэтшӧм вӧвъяс, кодъяс джӧмдалӧны быд воськолын.
Кӧть кыдз тэ сійӧс эн велӧд, кӧть кыдз сыкӧд эн пессьы, а сійӧ дорвыв став вутшсӧ зільӧ лыддьыны нырнас.
Мыйла нӧ татшӧм омӧль вежӧмсӧ ещӧ гидняын видзны?
Дзимлявны сійӧс!
Давыдов, муртса шпыннялігтыр, чӧв оліс.
Кытшолӧн висьталӧмыс вӧлі сэтшӧм гӧгӧрвоана, мый и содтынысӧ нинӧм эз ковмы...
Найӧ ньӧжйӧник восьлалісны гӧрӧм мулань, и сідз жӧ ньӧжйӧник кыпӧдчис на бӧрвылын шонді, коді сайласис зэв ыджыд лӧзов кымӧр сайӧ.
— Со менам участокӧй, — индіс Давыдов, ачыс нарошнӧ лёк ногӧн мӧвкнитіс юрнас ылӧдз шыльквидзысь гӧрӧм му вылӧ.
Нестеренко казявлытӧг пыркнитіс юрнас сідзи, мый кубанкаыс лэччис дзик синкым дорӧдзыс, да мӧдіс катласигтыр восьлавны уль му вомӧныс.
Давыдов муніс сы бӧрся бӧрвылынджык да аддзис, кыдзи секретарь некымын пӧрйӧ копыртчыліс, быттьӧкӧ перъяліс гӧлень костас веськалӧм йӧнсӧ, да мерайтіс, джуджыда-ӧ гӧрӧма.
Давыдов эз вермы чӧв овны:
— Да тэ эн гусьӧн мерайт!
Но, мый тэ дипломатия мекӧд гантайтан?
— Вӧчин эськӧ мед тэ сідз, мый быттьӧ он казяв, — мунігмозыс ропкыштіс Нестеренко.
Участок мӧдар бокас сійӧ сувтіс да кутіс сёрнитны велӧдана ног, ӧттшӧтш быттьӧ и дэльӧдіс:
— Сідзсӧ — ничево, но абу ӧткодь ставыс, быттьӧ зонка гӧрӧма: кыті джуджыдджыка, кыті неуна ляпкыдджыка, а мукӧдлатіыс вывті нин пыдіті.
Лӧсяланаджык ставсьыс — тайӧ абу кужтӧмла, а гашкӧ, и сы вӧсна, мый скӧр йылысь кутчысин плуг воропӧ.
Но тэ эн вунӧд, Давыдов, мый скӧралысьлы сӧмын война вылын бур, сэні скӧрлуныд тышкасьны отсалӧ, а гӧригӧн колӧ лоны бур сьӧлӧма мортӧн, сы вӧсна мый муыд радейтӧ меліалӧм, лелькуйтӧм.
Тадзи ещӧ меным поконик батьӧй на висьтавліс ловъя дырйиыс.
Но, мый йылысь думыштчин, мувывса моряк?! — ыштӧдӧмпырысь друг горӧдіс Нестеренко да чорыда зытолтіс Давыдовӧс пельпомнас.
Мӧдыс шатовмуні да первойсӧ эз гӧгӧрво, мый сійӧс корӧны вермасьны,
но кор сералысь Нестеренко мый вынсьыс ещӧ йӧткыштіс сійӧс — Давыдов тажгӧдіс кокъяссӧ да муртса копыртчыштіс водзлань.
Найӧ шашаритчисны, корсисны ӧта-мӧдныслысь тасмаяссӧ.
— Тасмаӧ кутчысьӧмӧн али кыдзи? — лов шысӧ кутӧмӧн юаліс Нестеренко.
— Кыдз окота, сӧмын эн лёк ногӧн, конъясьтӧг.
— И юр вомӧн не шыбитны, — противниксӧ бергӧдны зілиг неуна нускигтыр нин шуис Нестеренко.
Давыдов шамыртіс зэвтчӧм мускулъяса топыд тушасӧ да пыр жӧ, ас сертиыс, гӧгӧрвоис, мый сы водзын настӧящӧй, опытнӧй вермасьысь.
Давыдов, пӧжалуй, вӧлі ёнджык, но Нестеренко сы серти вӧлі верклянджык да пелькджык.
Гоз-мӧдысь, кор налӧн чужӧмъясныс пӧшти инмӧдчылісны ӧта-мӧд бердас, Давыдов казявліс польдчӧм мугов гӧрд бан боксӧ, лёкысь дзирдалысь синъяссӧ, кыліс поиктігтыр вашкӧдӧмсӧ: «Босьтчыв вай, босьтчыв, рабочӧй класс!
Мый тэ ӧти местаын педзан?»
Минут кӧкъямыс найӧ мошкоритчисны гӧрӧм му вылын, а сэсся дзикӧдз нин жаялӧм Давыдов сибдӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Петам эжа вылас, а то ми тані ловнымӧс воштам...
— Кӧні заводитім, сэні и помалам, — сьӧкыда лолаліг вашнитіс Нестеренко.
Давыдов зэвтіс медбӧръя вынъяссӧ, муртса-муртса зырис противниксӧ чорыд му вылӧ, и сэки воис вермасьӧмлы пом: найӧ заводитісны усьны ӧтпырйӧ, но усигас нин Давыдов сяммис бергӧдны Нестеренкоӧс да лои вевдорас.
Кокъяссӧ паськӧдӧмӧн, му бердӧ став туша сьӧктанас личкӧмӧн, тырӧм лов шыӧн сійӧ ӧдва вермис шуны:
— Но, кыдзи, секретарь?
— Мый сёрнитнысӧ, признайта...
Ён тэ, рабочӧй класс...
Менӧ вермыны абу сэтшӧм кокни, ичӧт дырсянь тадзтӧ дурлывлі...
Давыдов чеччис, бурпырысь нюжӧдіс вермӧм мортлы кисӧ, но мӧдыс бринькнитіс, быттьӧ веськалысь пружина, бергӧдчис мышнас.
— Пыркнит няйтсӧ!
Мужичӧй ногӧн меліа да нимкодьпырысь Давыдов весаліс аслас ыджыд киясӧн Нестеренко мышкӧ сибдӧм няйт комӧкъяссӧ да кольӧм вося турун сіяссӧ.
Сэсся найӧ бара паныдасисны синъяснас, и кыкнанныс серӧктісны.
— Тэ кӧть мед менсьым партийнӧй званиеӧс пыдди пуктӧм ради сетчин эськӧ!
Сьӧкыд али мый тайӧ тэныд вӧлі?
Эк тэ, Ленинградса ош!
Некутшӧм вежливость тэнад абу, некутшӧма он артась чинъяскӧд...
Зато — нюмыс!
Вомыд пельясӧдзыд и бан бокыд югъялӧ, быттьӧ сӧмын на гӧтрасьӧм том мортлӧн!
Давыдов и збыльысь ёна нюмъяліс:
— Мӧдысь ог вунӧд, факт!
Но тэ омӧльджыка водзсась, а то ӧд пидзӧсӧдзыд вӧйлін муас, эн кӧсйы сетчыны.
Эк тэ, Нестеренко, Нестеренко!
Ставропольса коньӧр середняк тэ да ичӧтик собственник, кыдзи шулывлӧ миян Макар Нагульнов.
Тэныд — кыдзи секретарлы — колӧ гӧгӧрвоны, мый рабочӧй класслы быд делӧын колӧ лоны вевдорын, тайӧс историческӧя подулалӧма, факт!
Нестеренко серам сорӧн шутёвтіс, пыркнитіс юрнас.
Кубанкаыс шливкнитіс балябӧжас, дивӧ босьтӧ, кыдз сӧмын сійӧ эз усь.
Шпыннялігмоз сійӧ шуис:
— Мӧд пӧрйӧ ме тэнӧ збыльысь пласьт водтӧда!
Видзӧдлам, кутшӧм марксистскӧй подув тэ сэки мӧдан корсьны!
Лёкыс вот мыйын: пусьысьыд ӧд аддзыліс, кыдзи ми тэкӧд бертчим детинкаяс моз, мый сійӧ думыштас миян йылысь?
Шуас — буракӧ, йӧймӧмаӧсь дядьӧясыс...
Давыдов веськодя ӧвтыштіс кинас:
— Ыстысям асланым томлун вылӧ, сійӧ гӧгӧрвоас да прӧститас.
Мый нӧ, вай сёрнитыштам, Нестеренко ёрт, а то ӧд кадыс мунӧ, факт!
— Бӧрйы косджыкин, мед пуксьыштлыны.
Найӧ пуксисны ичӧтик сёй мыльктор вылӧ, эновтӧм сурок поз вылӧ, и Нестеренко лабутнӧя паніс сёрни:
— Татчӧ локтӧдз ме волі Гремячӧйӧ.
Тӧдмаси Размётновкӧд, став активистъяскӧд, кодъяс вӧліны хуторын, а Нагульновӧс ме тӧда, аддзысьлі сыкӧд хуторӧ вотӧдз на, вӧлі сійӧ и миянын райкомын.
Ме шулі нин и сылы и Размётновлы, шуа и тэныд: омӧля ті уджаланныд, медым кыскыны партияӧ бур колхозникъясӧс, найӧс, кодъяс став сьӧлӧмнас сулалӧны миян дор.
Вывті омӧля!
А бур войтырыс колхозад эмӧсь, сідз абу?
— Факт!
— Мый сайын нӧ делӧыс?
— И буръясыс виччысьӧны...
— Мый?
— Кыдз-мый ладыс лоӧ колхозын...
А ӧні кежлӧ — асланыс градъяс вылын ёнджыкасӧ луасьӧны.
— Чутӧдны найӧс колӧ, садьмӧдны налысь рувъялысь мӧвпъяссӧ!
— Чутӧдыштам ньӧжйӧникӧн, но тӧлкыс этша.
Чайта, мый ар кежлас ыдждыштас миян ячейканым, факт!
— А арӧдзыс кутанныд пукавны кыккирудз?
— Огӧ, мыйла нӧ, мӧдам действуйтны, но огӧ кутӧ невӧлитны.
— А ме ог и шу кутшӧмкӧ невӧлитӧм йылысь.
Оз ков кольны бокӧ ни ӧти позянлун кыскыны ас дораныд водзын мунысьяс пӧвстысь сійӧ либӧ мӧд мортӧс, висьтавны налы гӧгӧрвоана ногӧн партиялӧн политика йылысь.
— Сідзи ми и действуйтам, Нестеренко ёрт, — эскӧдіс Давыдов.
— Действуйтанныд, а ячейканыд оз быдмы.
Тайӧ ёнджыкасӧ весь олӧм вылӧ мунӧ, а оз действуйтӧм вылӧ...
Мый нӧ, виччысьыштлам — тыдовтчас, кыдзи тіян уджныд кутас водзӧ мунны.
Но, а ӧні сёрнитыштам мӧдтор йылысь.
Кӧсъя тэныд индыны ӧткымын мукӧд пӧлӧсджык тырмытӧмторъяс вылӧ.
Татчӧ ме вои тӧдмасьны тэкӧд, кыдз шуасны, котыртчыны да сёрнитыштны веськыда.
Морт тэ грамотнӧй да он кут збыль вылӧ ыстысьны аслад томлун вылӧ, колис тэнад томлуныд, да сэтшӧм ылӧ муніс, мый и суӧдны он вермы, и бӧр он бергӧд!
Кӧть тэ и кутан ыстысьны аслад пролетарскӧй происхождение вылӧ, неопытность да мукӧдтор вылӧ, кокньӧд месянь эн виччысь, но эн виччысь и торъя, дугдывтӧг кеслӧм, кыдзи радейтӧны петкӧдлыны асьнысӧ ӧткымын партийнӧй руководительяс.
Нестеренко лои кыпыдджык да водзӧ висьталіс:
— Кӧвъясьӧмаӧсь миян партийнӧй олӧмын, ме думысь, ковтӧм действиеяс да налы лӧсялана выражениеяс: «гогналыштны», «дзимбырӧн ниртыштны», «наждакалыштны» да сідз водзӧ.
Быттьӧкӧ сёрниыс мунӧ оз морт йылысь, а кутшӧмкӧ сімӧм кӧрт тор йылысь.
Да, збыльысь, мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
И сэтчӧ жӧ, ёнджыкасӧ тадзи сёрнитӧны найӧ, кодъяс нэмнаныс эз чутӧдлыны ни ӧти стружкатор кӧртлысь ни пулысь да, дерт нин, некор эз кутлыны кианыс наждачнӧй брусок.
А ӧд мортыд — вывті сложнӧй сійӧ, и сыкӧд колӧ, ок кутшӧм ӧкуратнӧя вӧдитчыны!
Висьтала тэныд ӧти история.
Дас кӧкъямысӧд воын миян отрядын вӧлі сэтшӧм пӧрадок да сэтшӧм дисциплина, мый лёкджыксӧ и думыштны он вермы.
Абу Краснӧй гвардиялӧн отряд, а махновскӧй бандаысь торъялӧм юкӧнтор, сё збыль!
И вот дас ӧкмысӧд воын, во заводитчигас, ыстісны миянлы комиссарӧс — донецкӧй шахтёръяс пӧвстысь коммунистӧс.
Олӧма нин вӧлі, мышкыртчыштӧм дядьӧ; ускыс сьӧд, ус помъясыс ӧшйӧмаӧсь Тарас Шевченколӧн моз.
Сы воӧм бӧрын миян ставыс мӧдіс мунны дзик мӧд ногӧн.
Сэк кежлӧ отрядным лои Краснӧй Армияса полкӧн.
Полкӧ йӧзыс колисны найӧ жӧ да сэк жӧ эз лоны на кодьӧн, быттьӧ выль пӧв чужисны.
Ни ӧти дисциплинарнӧй взыскание, огӧ нин шуӧ ревтрибуналӧ сетӧм йылысь, и тайӧ ставыс лои ӧти тӧлысь мысти, кор воис полкӧ комиссар-шахтёр.
Мыйӧн сійӧ веніс йӧзсӧ?
Сьӧлӧмнас, со мыйӧн венліс, мудер чӧртыд!
Быд красноармеецкӧд сёрнитас, быдӧнлы сылӧн мелі кыв сюрас.
Коді повзяс бой водзвылын, — сійӧс корас ас дінас, збодермӧдас; юр садьтӧмӧс колана местаӧ сувтӧдас — да сідзи, мый мӧдыс оз и думыштлы ерепенитчыны, ӧбидитчыны.
Пеляс сылы вашнитас: «Эн зырӧд кытчӧ оз ков, йӧюк!
Од тэнӧ виасны, а сэки мый ми кутам вӧчны?
Ӧд тэтӧг взводным ставнас, а то и ротаным, вошӧ табак чепӧль вӧсна».
Но, геройлы, тӧдӧмысь, любӧ, мый комиссар тадзи думайтӧ сы йылысь, и заводитӧ сійӧ воюйтны оз юр садьтӧг, а тӧлкӧн...
Вӧлі миян комиссарлӧн сӧмын ӧти слабина: босьтам кутшӧмкӧ ыджыд сикт либӧ казачӧй станица, и заводитас сійӧ ноксьыны шылльӧ-мылльӧӧн...
Нем виччысьтӧмысла Давыдов сэтшӧм крута друг бергӧдчис Нестеренколань, мый муртса эз турбыльтчы бок вылас сурок поз мыльктор вылысь.
Шливдігас сійӧ мыджсис васӧд сёй муас веськыд киса чергӧдӧм чуньяснас да горӧдіс:
— Мый, мый, шылльӧ-мылльӧӧн ноксьыны?
Но, мый тэ сӧран?!
Нестеренко ньӧжйӧник серӧктіс:
— Эз сійӧ кывъяссӧ менам шусьы!
Эз шылльӧ-мылльӧӧн ноксьыны, а библиотекаясын лукйысьны озыр купечьяс, помещикъяс ордын, дженьыда кӧ шуны, став ордын, кодъяс сійӧ кадъясӧ вермылісны ньӧбны книгаяс.
Бӧръяс вӧлі сылы колана книгаяс да конфискуйтас найӧс кыв ни джын шутӧг!
Он верит — нёль бричка тыр сьӧрсьыс кыскаліс, дзонь библиотека, и тӧждысис книгаяс вӧснаыс, кыдзи боеприпасъяс вӧсна: быд бричка вевттьӧма брезентӧн, и книгаяссӧ лӧсьыдіника тэчӧма, да ӧд ещӧ уліас идзас вольсалӧма.
А шойччигъясын, бойяс костын, быд прӧст здукӧ, оружие чиститӧм бӧрын да ӧбед бӧрын, сеталӧ боецъяслы книгаяс, приказывайтӧ лыддьыны, а сэсся прӧверяйтӧ, лыддин тэ али эн.
Ме сэки, том дырйиыд, ёнджыкасӧ интересуйтчи нывъясӧн да, веськыда висьтала, эг лыддьысьлывлы...
А вӧлі пӧшти неграмотнӧй да йӧй нӧш кодь.
Вот сійӧ ӧтчыд и казяліс менсьым тайӧс: ме эг лыддьы ӧти книга, кодӧс сійӧ сетіс меным.
Ӧнӧдз эг вунӧд и авторсӧ, и книга нимсӧ...
Кутіс сійӧ юасьны лункосмӧсӧн книгалысь содержаниесӧ, и ме — быттьӧ мыр.
Сійӧ и шуӧ, — а сёрнитліс сійӧ татшӧм случайясын век ас кежын, медым йӧз дырйи не янӧдны мортсӧ, — вот сійӧ и шуӧ меным: «Тэ нӧ мый думайтан, тадзи и овны белӧй свет вылын Иван дурак моз?
Аддзылі ме, кыдзи тэ тӧрыт рытнас ӧти ныв дорын гартчин,
сідзкӧ вот, пель саяд сюркняв: грамотнӧй нывлы тэ, велӧдчытӧм дурак, и исыштнысӧ он ков, сылы тэкӧд вит минут мысти лоӧ гажтӧм;
бӧб нывлы и дзик нинӧм тэысь: вежӧрыс сылӧн тэысь оз сод, сы вӧсна мый тэнад аслад сійӧ абу, эн на нажӧвит.
А став мукӧд мужичӧй достоинствоясыс грамотнӧйяслӧн сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧм и неграмотнӧйяслӧн, сідзкӧ, ставсӧ артыштӧмӧн, грамотнӧйяс век жӧ вылынджыкӧсь.
Гӧгӧрвоан тэ, сирӧд мыр?»
Но, мый ме верми вочавидзны сылы та вылӧ?
Тӧлысь джын сійӧ быд ногыс кесліс да сераліс менӧ, муртса синва петтӧдз эз лолы, — и век жӧ велӧдіс лыддьысьны, а бӧрыннас ме ачым нин сираси книгаяс бердӧ, да сэтшӧма, мый торйӧдны он вермы.
Ӧнӧдз казьтывла сійӧс бур кывйӧн да, веськыда кӧ висьтавны, ог на тӧд, коді меным ёнджыка сетіс тӧдӧмлунсӧ да воспитаниесӧ: то ли поконик бать, то ли сійӧ, менам комиссарӧй.
Нестеренко регыдик кежлӧ чӧв ланьтліс, мый йылысь кӧ думыштчис.
Сылы, тыдалӧ, шогкодь лолі.
Но минут мысти, мудера нюммунӧмысь муртса кутчысигтыр, сійӧ мӧдіс шӧтны-юасьны:
— А тэ прӧст кадӧ мыйкӧ лыддьылан?
Буракӧ, сӧмын газетъяс видзӧдлывлан?
Да и прӧст кадыс этша, сідз ӧд?
Энлы, тіян читальняын эмӧсь интереснӧй книгаясыс?..
Он тӧд?!
Но, вокӧ, юр яндзим тэныд!
Да тэ изба-читальняас кӧть вӧлін эн ӧтчыд?..
Сӧмын кыкысь пыралін?
Но, сьӧлӧмшӧрӧй менам, тайӧ некытчӧ оз шогмы!
Ме бурджыкӧн чайтлі тэнӧ, Ленинградса рабочӧй класслӧн представитель!
Со мый йылысь ме верма гижны тэнад заводӧ!
Но тэ эн пов, ме гижа ас нимсянь тадзи: «Тіян заводса вӧвлӧм рабочӧйлы, двадцатипятитысячник Давыдовлы, ӧні Сталин нима колхозса председательлы, да сыӧн веськӧдлӧм колхозникъяслы зэв ёна колӧны книгаяс.
Налы вывті колӧ популярнӧй политическӧй да экономическӧй литература, агрономия кузя, скӧт видзӧм да вообщӧ видз-му овмӧс кузя книгаяс.
Эз мешайт эськӧ и мыйтакӧ художественнӧй литература — кыдзи классическӧй, сідзи и ӧнія кадся.
Кыдзи шефъяс ыстӧй, пӧжалуйста, библиотечка дон босьттӧг, книга куимсё, сэтшӧмтӧ адрес кузя».
Ладнӧ?
Гижны али мый?..
Оз ков?
Правильнӧ, мый оз ков!
Сідзкӧ, тӧждысьышт ачыд, колхознӧй средствояс вылӧ лӧсьӧд библиотека, кӧні мед вӧлі кыксё-куимсё книгаысь не этшаджык.
Шуан, деньга пӧ абу?
Сӧрӧм!
Сюрас!
Вузав кык пӧрысь ӧш, онӧ гӧльмӧй, чӧртыс мед тіянӧс нуас!
Со тэныд и библиотека, да ещӧ кутшӧм!
Тӧрыт ме арталі правлениеад, и тыдовтчис, мый тіян му уджалӧм вылӧ скӧтныд явӧ лишалӧ.
Мыйла ті налы весьшӧрӧ кӧрымсӧ видзанныд?
Вузалӧй найӧс!
Тэ тӧдан, кымын ӧш тіян, кодъяс ыджыдджыкӧсь дас арӧсысь?..
Он тӧд?
Жаль, мый он тӧд, но верма отсавны тэныд та кузя: ӧкмыс пара тіян пӧрысь ӧшкыс, дас да дас арӧсысь ыджыдджыкӧсь.
А бур кӧзяинъяс татшӧм лӧптӧ картаясын оз видзны, тшӧгӧдӧны да вузалӧны.
Гӧгӧрвоан?
— Гӧгӧрвонысӧ — гӧгӧрвоа, но став бракуйтӧм скӧтсӧ ми шуим вузавны арнас, на лыдын и пӧрысь ӧшъясӧс.
Тадзи меным сӧветуйтісны опытнӧй кӧзяинъяс.
— А ӧні тіян тайӧ скӧтныд вӧля вылын?
— Абу.
<ns>Пӧкранимере</ns>, пӧрысь ӧшъясыс уджалӧны, тайӧс ме бура тӧда.
— Код нӧ сійӧ сэтшӧм опытнӧйыс сӧветуйтіс тэныд вузавны арнас?
— Миян завхозным — Островнов да ещӧ кодкӧ, ог помнит.
— М-м, интереснӧ...
Тэнад завхозыд коллективизация заводитчытӧдз муртса-муртса кулакӧн нин эз вӧв, сідзкӧ, тӧдысь-артасьысь кӧзяин, кыдзи нӧ вермис сійӧ сӧветуйтны тэныд татшӧм лӧсявтӧмторсӧ?
Вузавны ӧшъясӧс арын, а сэтчӧдз ярмоясысь не лэдзавлыны найӧс?
Но, и вузаланныд лы-кучиксӧ.
А ме тэныд эськӧ сӧветуйті мӧд ног: лэдзны ӧні став скӧттӧ вӧля вылӧ, кодъясӧс шуӧма вузавны, а сэсся найӧс тшӧгӧдыштны, вердны концентратъясӧн да вузавны гожӧмнас, кор базар вылын скӧтыс этша да яйыс донаджык.
А арнад и тіян скӧттӧг яйыд лоӧ мыйта колӧ, и донтӧм.
Няньныд тіян лишалыштӧ.
Мыйын нӧ делӧыс?
Но да, асьныд думыштлӧй, ме ог кӧсйы сюйсьыны тіян делӧясӧ.
Но тэ век жӧ думыштлы та йылысь...
Дерт, кык пӧрысь ӧшкӧс позьӧ тшӧгӧдыштны да вузавны ӧні жӧ.
Оз ӧд юӧм вылӧ мун тайӧ деньгаыс, а книгаяс вылӧ!
Ӧти кывйӧн кӧ, медым кык тӧлысь мысти тіян вӧлі библиотека.
Точка!
Изба-читальнятӧ киссьӧм хатаысь пырысь-пыр жӧ вуджӧд бур кулацкӧй керкаӧ, вуджӧд медся бурас, и омӧльтор оз ло!
Мӧд точка!
Избачӧс ме тіянлы ыста, сюсь зонмӧс, и сета сылы наказ — быд лун рытъяснас нуӧдны гораа лыддьысьӧм.
Коймӧд точка!
— Да энлы тэрмась тэ пуктавны точкаяс! — кевмысис яналӧмысла гӧрдӧдӧм Давыдов. — Лючки шуа тэныд, мый библиотека лоӧ, шыбитны первой точкасӧ!
Изба-читальня аски жӧ вуджӧда бур керкаӧ, шыбитны мӧд точкасӧ!
А вот коймӧд точкаас мытшася...
Ме думӧн бӧрйи нин избачӧс, вывті бур зон, мирӧвӧй, да вывті сюсь агитатор, он сійӧс йӧрт!
Но сійӧ уджалӧ производство вылын, вот мый сьӧктӧдӧ делӧсӧ...
Чайта, мый комсомоллӧн окружком оз кут мунны миянлы паныд, а зонсӧ ме сватайта!
Нестеренко бура кывзіс сылысь сёрнисӧ, веськыда видзӧдігтыр довкйӧдлыштіс юрнас да сӧмын читкыртыштавліс синъяссӧ.
— Вывті ёна радейта, кор командир энергичнӧй да ӧдйӧ, правильнӧ решайтӧ...
Но аслад читальня йылысь тэ век жӧ помӧдз кывзы.
Тӧрыт ме сэні вӧлі.
Висьтала тэныд, эз ло лӧсьыд сьӧлӧм вылын...
Овтӧм керка кодь да зывӧктана няйт!
Ӧшиньясыс тырӧмаӧсь бусӧн.
Джоджсӧ код тӧдас корсянь абу мыськавлӧма.
Чашкӧ нырад бакшасьӧм дук да чӧрт тӧдӧ ещӧ кутшӧм дук.
Дзик быттьӧ гуын, сё ей-бог!
А главнӧйыс, гоз-мӧд книга и ставыс, да и найӧ нэмӧвӧйсяыс.
Ӧти джаджйысь аддзи гартыштӧм плакат, вижӧдӧма дыр куйлӧмысла.
Паськӧді, видзӧда рисунокъяссӧ, лыддя:
«Нывлы любӧ миян властьным,
Пиньтӧм вомнас пӧчӧ шашкӧ,
Батьяс чужӧм вылын нюм:
— Ай да, молодечьясным!
Кырссьӧй врагӧс, пусь-пась вӧчӧй! —
Гӧрысь, эн вунӧд, кор кӧдзан:
Он тэ прӧстӧ кисьты пӧсь —
Уджтӧ видзӧ мырсьысь йӧз».
Э-э-э, думайта, да ӧд тайӧ — важся тӧдса!
Ме тайӧ плакатсӧ лыддьылі — и сэксянь эг вунӧд — кызьӧд воын на, врангелевскӧй фронт вылын!
Кывъясыссӧ Демьян Бедныйлӧн бурӧсь и ӧні на, но сӧгласитчы, мый комынӧд воын колӧ эськӧ мыйкӧ выльджык, ӧнія лунъяс йылысь, но кӧть, шуам, коллективизация йылысь...
— Лы бугыль тэ да быдторйӧ крукасьысь морт, — ёнджыкасӧ эз кӧритӧмӧн, а ошкӧмпырысь ропкыштіс Давыдов, кодлы сьӧлӧм вылас век на эз вӧв лӧсьыд.
— Меным колӧ и видзӧдавны гӧгӧр, и отсавны веськӧдны уджысь тырмытӧмторъяс, мый ме и вӧча тэкӧд ладӧн-бурӧн, Семён.
Но ставыс тайӧ сідз прӧстӧ, а главнӧйыс водзын на...
Вот тэ локтӧмыд татчӧ, бригадаӧ, эновтӧмыд колхоз, дӧверитӧмыд став колхознӧй делӧястӧ Размётновлы.
А тэ ӧд тӧдан, мый Размётновлы ӧтнаслы тайӧ кадӧ сьӧкыд тянькйӧдлынысӧ, мый сійӧ оз вермы вӧчны мый колӧ.
Тӧдан?
А тэ вӧчин тадзи!
— Но тэ ачыд тубянскӧй муяс вылын шаркъялін вундан машинаӧн!
Али тэ он кӧсйы веритны, мый сійӧ лоӧ пример петкӧдлӧмыс?
Нестеренко дӧсадапырысь ӧвтыштіс кинас:
— Ме Тубянскӧйын уджышті некымын час, медым тӧдмасьны йӧзыскӧд, и сійӧ — мӧд делӧ, а тэ бригадаӧ мунін, аслад личнӧй олӧмыд лёк да.
Абу ӧткодь?
Меным мыйлакӧ кажитчӧ, мый тэ пышйӧмыд Лукерья Нагульноваысь...
Гашкӧ, ме ӧшыбайтча?
Давыдовлӧн чужӧмыс бледӧдіс.
Сійӧ бергӧдчис, веськодьпырысь бӧрйӧдліс чуньяснас турун сіяссӧ, пӧдӧмкодь гӧлӧсӧн шуис:
— Ме кывза...
А Нестеренко видзчысигтыр да меліа пуктіс кисӧ сы пельпом вылӧ, муртса кыскыштіс сійӧс асланьыс да шуис:
— Сӧмын эн дӧзмы!
Тэ чайтін, ме прӧстӧ мерайті тэнсьыд гӧрӧм мутӧ?
Тэ жӧ мукӧдлатіыс тракторысь на пыдіті гӧрӧмыд!
Тэ ассьыд лёктӧ муӧ песан, а ӧбидатӧ ӧшъяс вылӧ вештан...
Найӧ висьталӧм серти, кодъяс тӧдӧны тэнӧ, артмӧ, мый Лукерья дінӧ тэ кӧдзавны нин мӧдӧмыд.
Збыль тайӧ?
— Сэтшӧм сяма.
— Мый нӧ, талы позьӧ сӧмын сьӧлӧмсянь радуйтчыны.
Сӧмын регыдджык дугды нюжмасьнытӧ, дона Семён!
Йӧзыс тэ вылӧ видзӧдӧны бура, но омӧль сійӧ, мый тэнӧ жалитӧны — гӧгӧрво, жалитӧны! — тайӧ туйтӧм оласног вӧснаыс.
Кор йӧзыс асланыс привычка серти жалитӧны, шуам, сэн быдсяма коньӧр коддьӧмъяссӧ — тайӧ лӧсялана, дивитны оз позь.
Но вот кор найӧ заводитӧны жалитны тӧлка мортӧс, да ещӧ ассьыныс юрнуӧдысьсӧ, — мый вермас лоны татшӧм мортлы омӧльджыкыс да лёкджыкыс?
И главнӧйыс, путьтӧм бабакӧд тэнад дурацкӧй ноксьӧмыд, да ещӧ ёртыдлӧн неважӧнся гӧтыркӧд, ме думысь, мешайтӧны ставторлы!
Мӧд ног кыдзи нӧ гӧгӧрвоны тэнад уджысь, Нагульнов уджысь прӧститны позьтӧм нелючкияссӧ?
Кӧртасьӧмныд ті сэні джаг гӧрӧдӧн, и онӧ кӧ асьныд разьӧй — райкомлы ковмас керыштны, сідзи и тӧд!
— Гашкӧ, меным бурджык мунны Гремячӧйысь? — падъялігтыр юаліс Давыдов.
— Эн сӧр нинӧм абусӧ! — скӧрысь торкис сійӧс Нестеренко.
— Пакӧститін кӧ, то первой колӧ весавны, а сы бӧрын нин сёрнитны мунӧм йылысь.
Тэ лучшӧ висьтав меным со мый: тӧдан тэ Егороваӧс, комсомолка-учительницаӧс?
— Тӧдса, аддзылі. — Давыдов нем виччысьтӧг нюммуніс; сылы уси тӧд вылас зэв яндысьысь томиник учительница, кодкӧд медводдзаысь аддзысьліс тӧвнас, раскулачивание нуӧдігӧн.
Сыкӧд тӧдмасигӧн Егорова, чуньяссӧ кепыртӧмӧн, кыдзкӧ тешкодя мыччис сылы кӧдзыд, вазьӧм ичӧтик кисӧ да зэв ёна гӧрдӧдіс, синва петтӧдзыс, муртса пычиктіс ас пытшсьыс: «Учительница Люда Егорова».
Сэки Давыдов шуис Нагульновлы: «Босьт аслад бригадаӧ учительница-комсомолкаӧс.
Мед том нывкаыс видзӧдлас, кутшӧм сійӧ классӧвӧй тышыс».
Но Нагульнов, аслас кузь мугов кияс вылас зумыша видзӧдіг, вочавидзис: «Босьт тэ сійӧс ас дорад, а меным сійӧ оз ков татшӧм делӧын.
Сійӧ велӧдӧ ичӧт классъясӧс, детинкалӧн кӧ лоӧ двойка, сійӧ сыкӧд ӧтлаын кисьтӧ синвасӧ.
И коді татшӧм нывсӧ комсомолӧ примитлӧма?
Тайӧ ӧмӧй комсомолка?
Нямӧд!»
Нестеренко первойысь букыштіс синкымъяссӧ, дивитӧмпырысь видзӧдліс Давыдов вылӧ:
— Мый вылӧ нӧ тэ нюмъялан?
Кутшӧм гаж тэд вайис менам юалӧмыс?
Давыдов заводитліс висьтавны аслас гажмӧмлысь помкасӧ:
— Прӧстӧ сідз, дум вылӧ уси тайӧ учительница йывсьыс ӧтитор, пустяк...
Сійӧ миян вывті раминик...
— Пустякъяс казьтылан!
Аддзӧмыд кад ышмыны! — явӧ скӧрпырысь гораа шуис Нестеренко. — Тэ эськӧ мед лучшӧ думыштлін сы йылысь, мый тайӧ раминик учительницаыс — тіян хуторын дзик ӧти комсомолка!
Татшӧм ыджыд хутор, и абу комсомольскӧй ячейка.
Тайӧ тэныд абу пустяк!
Кодлы таысь ковмас кыв кутны?
И Нагульновлы, медводз, и тэныд, и меным тіянкӧд ӧтлаын.
А тэ ещӧ нюмъялан...
Омӧль тайӧ нюмъялӧмыд, Семён Давыдов!
И нинӧмла ыстысьны эновтны позьтӧм мукӧд уджъяс вылӧ!
Став уджъясыс, кутшӧмъясӧс сетіс миян киӧ партия, эновтны позьтӧмӧсь.
Мӧд делӧ — кыдзи ми сяммам ставсӧ вӧчны.
Давыдов заводитіс нин вочасӧн скӧрмыны, но век жӧ кутіс асьсӧ киас да шуис:
— Тэ, Нестеренко ёрт, ӧти лун олін Гремячӧй Логын да тайӧ каднас удитін аддзыны миян уджысь со мыйта нелючки да тырмытӧмтор, да и менсьым оласногӧс крукыштін...
А мый эськӧ вӧлі, тэ кӧ олін тані январь тӧлыссянь?
Тэнсьыд замечаниеястӧ ковмис эськӧ кывзыны недель чӧж, факт!
Давыдовлӧн медбӧръя кывъясыс неуна гажмӧдісны Нестеренкоӧс.
Сійӧ мудера читкыртіс синсӧ, зургис Давыдовлы гырддзанас.
— А тэ, Семён, эн думыштлы тадз: ме кӧ эськӧ эг прӧстӧ вӧв Гремячӧйын, а уджалі тіянкӧд ӧтлаын, то, гашкӧ, и тырмытӧмторйыс вӧлі этшаджык.
— Факт, мый этшаджык, но век жӧ эськӧ сюрисны.
Тэ ӧд абу Сталин да ӧшыбкаяс эськӧ вӧчалін, шонъянӧй, факт!
Тӧдан-ӧ, ме ассьым нелючкиясӧс унаӧс аддза, но ог ставсӧ да ог пырысь-пыр бырӧдав, вот мыйын менам лёкторйыс, факт!
Кыдзкӧ ӧтчыд тулысын школьникъяс асланыс заведующӧйкӧд, овыс сылӧн Шпынь, ветлісны муяс вылӧ сусликъясӧс бырӧдны — налысь гуяссӧ ваӧн киськавны, а ме муні на дінті да эг сувтлы, эг сёрнитышт, эг тӧдмав дай ӧні ог тӧд, кыдз-мый тайӧ пӧрысь учительыс олӧ...
Ме тэныд висьтала, лёкджык на вӧлі.
Тӧвнас сійӧ мӧдӧдӧма меным записка, корӧма подвода, медым сылы вайны пестор.
Тэ чайтан, ме ысті?
Ме вунӧді.
Мукӧд уджъяс вылӧ менам муніс кадыс и старик йылысь тӧждысьӧмыс...
Ӧнӧдз на пыр яндзим, мыйӧн думышта!
И комсомол йывсьыд правильнӧ.
Вунӧдім ми колана делӧ, и ме, дерт, таысь сідз жӧ ёна мыжа, факт!
Но Нестеренколысь сьӧлӧмсӧ эз сэтшӧм кокни вӧв небзьӧдны прӧстӧ каитчӧмӧн.
— Ставыс тайӧ бур, мый тэ и ӧшыбкаястӧ признайтан, и яндысьыштан неуна, кыдз тыдалӧ, но тайӧ ставсьыс ни комсомол тіян эз быдмы, ни учительлӧн пес эз сод...
Колӧ вӧчны, дона Семён, а не сӧмын каитчыны! — велӧдана ног висьталіс сійӧ.
— Ставсӧ лоӧ веськӧдӧма да вӧчӧма, сета веськыд кыв!
Но комсомольскӧй ячейка котыртны отсалӧй миянлы ті, мӧд ног кӧ райком, мӧдӧдӧй ӧти-кык зонкаӧс да комсомолкаӧс, кӧть мыйкӧ дыра уджалыштны.
Егорова, ме збыльысь тэныд шуа, вывті омӧль организатор.
Сійӧ яндысьӧ ветлӧдлыны му вывті, кысь нин сылы том йӧзкӧд, да торйӧн нин татчӧсъяскӧд, справитчыны!
Сӧмын ӧні Нестеренко бурмӧм сьӧлӧмӧн шуис:
— Вот тайӧ мӧд пӧлӧс сёрни!
Комсомол котыртӧм кузя отсалам, кӧсйыся, а ӧні лэдз содтыштны ещӧ этшаник аслад асьтӧ критикуйтан висьталӧм дорӧ.
Первой май водзвылын тіян кооператорныд корліс тэнсьыд кык подвода, медым ветлыны станицаӧ тӧварла?
— Корліс.
— Эн сет?
— Эз артмы.
Ми сэки и гӧрим и кӧдзим, — ставсӧ ӧтлаын.
Эз тӧргуйтӧмӧдз вӧв.
— И эз позь аддзыны кык подвода?
Лӧсявтӧмтор!
Сӧрӧм!
Позис, и уджыд эськӧ муніс муяс вылын.
Но тэ эн куж, эн кӧсйы, эн думышт: «А кутшӧмджык лоӧ та бӧрын колхозникъяслӧн настроениеыс?»
И та вӧсна медся коланторъясла — майтӧгла, совла, истӧгла да карасинла, — да ещӧ дзик праздник водзвылын, Гремячӧйса бабаяслы ковмис лётіктыны-мунны станицаӧдз подӧн.
Кыдзи жӧ сёрнитісны найӧ та бӧрын ас костаныс миян Сӧветскӧй власть йылысь?
Али тайӧ тэныд дзик веськодь?
А ми тэкӧд эгӧ сы вӧсна воюйтӧй, медым видісны миянлысь рӧднӧй властьнымӧс, эгӧ, эгӧ сы вӧсна! — вӧсньыдик гӧлӧсӧн нем виччысьтӧг горӧдіс Нестеренко,
а помаліс нин вашкӧдігтыр:
— Збыльысь ӧмӧй весиг татшӧм прӧстӧйторсӧ тэ он гӧгӧрво, Семён?
Думыштлы жӧ, дона ёртӧй, пальӧдчыв!..
Давыдов нямраліс чуньяснас кусӧм чигарка помсӧ, видзӧдіс муӧ, дыр чӧв оліс.
Нэм чӧжыс сійӧ кыдз-мый позьӧ кутчысис ыджыд чувствояс петкӧдлӧмысь, гашкӧ, ещӧ мыйыськӧ сійӧс позис дивитны, но сентиментальностьысь некыдз эз позь, а тані кутшӧмкӧ вын йӧткыштіс сійӧс, и Давыдов топыда сывйыштіс Нестеренкоӧс да весиг инмӧдчыштліс чорыд вом доръяснас секретарлӧн бриттӧм бан бокӧ.
Шызьӧмысла сылӧн гӧлӧсыс дрӧгнитыштавліс, кор сійӧ шуаліс:
— Пасибӧ тэныд, дона Нестеренко!
Сё пасибӧ!
Тэ бур морт, и тэкӧд уджавны лоӧ кокни, оз Корчжинский дырйи моз.
Чорыд кывъяс тэ меным шуалін, но дзик веськыда, факт!
Сӧмын, ен могысьӧн, эн чайт, мый ме вылӧ оз позь кутны некутшӧм надея!
Ме мӧда вӧчны сідзи, кыдзи колӧ, ставӧн ми мӧдам зільны да вӧчны сідзи, кыдзи колӧ; ме унатор вылӧ выль пӧв видзӧдла, меным ӧні тырмас мый йылысь думайтны...
Эскы меным, Нестеренко ёрт!
Нестеренко эз омӧльджыка волнуйтчы, но тайӧс эз петкӧдлы. Сійӧ кызӧктышталіс да читкыраліс ӧні гажтӧм нин карӧй синъяссӧ.
Здук мында чӧв олӧм мысти сійӧ быттьӧ кынмӧмысь йӧжгыльтчыштіс, ньӧжйӧник шуис:
— Эска тэныд и мукӧдлы да надейтча тіян вылӧ ас вылӧ моз.
Тэ тайӧс крепыда сюркняв пель саяд, Семён Давыдов!
Энӧ ылӧдӧй райкомӧс да менӧ, энӧ лысьтӧй пӧръявны!
Ӧд ми жӧ, коммунистъяс, кыдзи ӧти ротаысь салдатъяс, и любӧй кадӧ колӧ восьлавны миянлы ӧтлаын!
Тэ тайӧс ачыд зэв бура тӧдан.
И медым сэсся тэа-меа костын эз вӧвны мустӧм сёрнияс, чӧрту найӧс!
Ме ог радейт татшӧм сёрниястӧ, кӧть мукӧд дырйи и быть лоӧ найӧс нуӧдны.
Со тадзи сёрнитыштан, видчыштан сэтшӧм другкӧд, кутшӧм тэ, а сы бӧрын войбыд он узь, сьӧлӧмтӧ нюкыртӧ...
Нестеренколысь пӧсь кисӧ топыда кутлігӧн Давыдов дзоргис-видзӧдіс сы чужӧм вылӧ да сійӧс шемӧс босьтіс: эз нин воддза кодь варов да прӧстӧй морт пукав сыкӧд орччӧн, коді дась и кыв песыштны и вермасьны, а пукаліс олӧма да мудз морт.
Нестеренколӧн синъясыс кыдзкӧ пыр жӧ лоӧмаӧсь пӧрысьлӧн кодьӧсь, вомкӧтшъясас тӧдчисны джуджыд чукыръяс, и весиг муговгӧрд бандзибъясыс быттьӧкӧ тӧвзьӧмаӧсь да вижӧдӧмаӧсь.
Недыр кадӧн Нестеренкоӧс быттьӧ вежӧмаӧсь.
— Кад меным мунны, дыр гӧститсис тэ ордын, — шуис сійӧ сурок поз вылысь сьӧкыда кыпӧдчиг.
— Тэнӧ оз-ӧ кӧсйы висьӧм босьтны? — полігтыр юаліс Давыдов.
— Мыйкӧ тэ сразу нюкырмунін.
— А тэ тӧдін, — шога шуис Нестеренко.
— Менӧ малярия заводитӧ топӧдны.
Важӧнкодь нин сійӧ кӧвъясис Средньӧй Азияын да вот некыдз ог вермы сыысь, пежысь, мынтӧдчыны!
— А мый тэ вӧчин Средньӧй Азияас?
Кутшӧм мути тэнӧ сэтчӧ пуліс?
— Тэ он-ӧ нин чайт, мый ме сэтчӧ персикъясла ветлі?
Басмачьясӧс бырӧді, а вот ассьым малярияӧс ог вермы бырӧдны.
Докторъяс тойлісны сійӧс менсьым, ӧні и нимкодясь сы вылӧ.
Но тайӧ — кыв улӧ веськалі, а медбӧрын вот мый кӧсйи тэныд шуны: контраяс мӧдісны вӧрны миян округын, сідз жӧ и суседъясын, Сталинградскӧй областьын.
Мый вылӧ кӧ ещӧ надейтчӧны на, омӧль вежӧмъяс!
Но тайӧ кыдзи тай песняын сьывсьӧ:
«Нӧйтны миянӧс пӧ колӧ, кӧсйысисны нӧйтны дзик...»
— «А ми асьным эгӧ полӧй, тайӧс виччысимӧй век», — помаліс Давыдов.
— Буретш тадз.
Но век жӧ колӧ овны пельтӧ чошкӧдӧмӧн. — Нестеренко думайтігтыр гыжъялыштіс синкымсӧ да скӧрысь ружӧктіс: — Нинӧм тэкӧд он вӧч, ковмас янсӧдчыны донаторкӧд...
Тэкӧд кӧ нин татшӧма дружитчим, босьт пӧдарки пыдди со этайӧ чачасӧ, згӧдитчас коланінӧ.
Нагульновӧс лои ӧлӧдӧма, видзчысь и тэ, а то вермас лоны тэныд мыйкӧ лёкджык на...
Сійӧ кыскис куртка зепсьыс мӧд номера дзирдалысь браунинг, пуктіс сійӧс Давыдовлы ки пыдӧс вылас.
— Тайӧторйыд дорйысигӧн, пӧжалуй, слесарнӧй инструментсьыд бурджык.
Давыдов чорыда кабыртіс Нестеренколысь кисӧ, сьӧлӧмсяньыс да сорсялігтыр нурбыльтіс:
— Аттьӧ тэныд ёрт нога, кыдзи эськӧ тэныд шуны... но, факт, бур друг сяма тӧждысьӧмсьыд!
Ыджыд аттьӧ!
— Новлӧдлы чурки-буди, — шмонитыштіс Нестеренко. — Сӧмын видзчысь, эн вошты!
А то ӧд важся воякаясыд воысь воӧ вунӧдчысьӧсьджык лоӧны...
— Кытчӧдз ловъя — ог вошты, а вошта кӧ нин, то юркӧд ӧттшӧтш, — гач мыш зептас пистолетсӧ сюйигӧн эскӧдіс Давыдов,
но пыр жӧ сійӧс бӧр кыскис, шӧйӧвошӧм синъясӧн первой видзӧдліс пистолет вылӧ, сэсся Нестеренко вылӧ:
— Кыдзкӧ лӧсьыдтӧма артмӧ...
А кыдз нӧ тэ оружиетӧгыс кольччан?
Бӧр босьт, оз ков меным!
Но Нестеренко ньӧжйӧник вештіс чургӧдӧм кисӧ.
— Эн тӧждысь, менам мӧд на эм.
Тайӧ вӧлі быд лунъя, а мӧдсӧ ме синмӧс моз видза, сійӧс меным пӧдаритлісны, именнӧй.
Ме, мый нӧ, тэ ногӧн, весьшӧрӧ служиті армияын да воюйті вит во чӧж? — Нестеренко мигнитіс да весиг кӧсйис нюммунны, но нюмыс артмис мырдӧн моз, висьысь мортлӧн кодь.
Сійӧ бара йӧжгыльтчис, быттьӧ кынмис, вӧрӧдыштіс пельпомъяссӧ, кӧсйис венны тіралӧмсӧ, ачыс коставлӧмӧн висьталіс:
— А тӧрыт меным ошйысис Шалый тэнад пӧдаркиӧн.
Ме вӧлі сы ордын гӧсть пыдди, маӧн юим чай, сёрнитім-тӧлкуйтім олӧм йылысь, и вот сійӧ кыскис сундуксьыс тэнсьыд слесарнӧй инструменттӧ да шуӧ:
«Нэм чӧжӧн ме пӧлучитлі кык пӧдарки: аслам старукасянь табак кӧшель, кор сійӧ ныв на вӧлі да ме вылӧ, том дорччысь вылӧ, видзӧдлывліс любӧпырысь, да со тайӧ струментсӧ ачыс Давыдов ёрт сетіс менам ударнӧя кузнечалӧмысь.
Кузь нэм чӧжӧн кык пӧдарки!
А мыйта ме тайӧ тшынассьӧм олан каднас кӧртсӧ лелькуйтлі киясын, и он вермы артыштнытӧ!
Сы вӧсна тайӧ пӧдаркиясыс и куйлӧны менам оз сундукын, а дзик сьӧлӧм бердын!»
Бур старикыс!
Уджӧн тыр мича олӧм олӧма, и, кыдз шуӧны, ен мед сетас быдӧнлы вӧчны йӧзлы сы мында бур, мыйта вӧчис аслас сӧнӧд киясӧн тайӧ пӧрысь кузнечыс.
Сідз вот, кыдзи аддзан, тэнад пӧдаркиыд менам серти ёна коланаджык.
Бригадаса будкалань найӧ мӧдӧдчисны тэрыб воськолӧн.
Нестеренкоӧс чорыда нин кутіс дрӧжжитӧдны.
Рытыввывсянь бара кыпӧдчис зэр.
Уліті шлывгисны косясьлӧм кымӧръяс — поводдя омӧльтчӧм йылысь медводдза юӧртысьяс.
Ёна ӧвтіс том турун да ульсалӧм чернозём дукӧн.
Регыдик кежлӧ мыччысьлӧм шонді дзебсис кымӧр сайӧ, и со нин, паськыд бордъяснас ыркыд тӧвсӧ паняліг, вугзьысисны вылӧ-вылӧ кык степнӧй кутш.
Зэр водзвывса чӧв-лӧньыс небыдик гын моз вевттис степсӧ, сӧмын сусликъяс гораа да шызьӧмӧн шутьлялісны — тайӧ кузь зэр водзын.
— Тэ куйлышт миян будкаын, сэсся мунан.
Тэнӧ жӧ зэрыс суас туй вылын, кӧтӧдас — кос сунис оз коль да дзикӧдз висьман, — сьӧлӧмсяньыс сӧветуйтіс Давыдов.
Но Нестеренко некыдз эз сӧгласитчы:
— Ог вермы.
Куим часын бюро миян.
А зэрыд менӧ оз су.
Вӧлӧй менам шань!
Кор сійӧ разис дом поводсӧ да зэлӧдіс седлӧ пӧдпругасӧ, сылӧн киясыс тіралісны зэв нин пӧрысь стариклӧн моз.
Давыдовӧс пырмунігмоз кутыштлӧм бӧрын сійӧ пелька чеччыштіс дыр сулалӧмысла дӧзмӧм вӧв вылӧ, горӧдіс:
— Шонала туйын! — да пыр жӧ мӧдіс прыссьыны-рӧдтыны.
Вӧв кок шыяс кылӧм бӧрын Куприяновна быгыльтчис будкаысь, быттьӧ скӧвӧрӧда вылысь пушыд кӧвдум, шогпырысь шлап-шлапвӧчис кияснас:
— Муніс?!
Да кыдзи нӧ сійӧ путьмис завтрактӧгыс?!
— Висьмис, — секретарӧс синъяснас колльӧдіг шуис Давыдов.
— Ок тэ, йӧй юрӧй менам! — инасьтӧм сьӧлӧмӧн кайтіс Куприяновна. — Татшӧм лада, бур мортӧс да эгӧ вердӧй!
Кӧть сійӧ, тыдалӧ, и служащӧй, а эз яндысь мекӧд картупель весавны, кор тэ, председатель, нискин-узин.
Сійӧ абу миян казакшӧнъяс кодь, он ӧткодяв накӧд!
Миян йӧзсянь эн виччысь отсӧг!
Найӧ сӧмын и сяммӧны жӧритны паськыд горшнаныс да сӧрны-бызгыны, а медым пусьысьлы отсасьны — и думыштны нинӧм!
А кутшӧм мелі кывъяс шуаліс меным тайӧ волысь мортыс!
Сэтшӧм меліа да сьӧлӧмсяньыс, мый мӧд морт и нэмсӧ сідз оз сяммы! — гӧрд паръяссӧ лӧсьыдика юмрӧдлігтыр ошйысис Куприяновна, а ачыс син бӧжнас видзӧдлывліс Давыдов вылӧ: кутшӧма кажитчас тайӧ сылы?
Но председатель эз и кывзы сылысь кывъяссӧ: сійӧ думайтіс Нестеренкокӧд неважӧнся сёрни йылысь.
Варовмӧм бӧрын Куприяновналы сьӧкыд вӧлі дугдынысӧ, сы вӧсна сійӧ и водзӧ висьталіс:
— И тэ, Давыдов, сюра сӧт мед тэнӧ нуас, бур жӧ тай, кӧть эськӧ мед юӧртін меным, мый мортыс лӧсьӧдчӧ туйӧ.
И ачым ме, йӧй выжыв, эг гӧгӧрво, окма да окма!
Дерт, сійӧ думыштас, мый пусьысь пӧ нарошнӧ дзебсьӧма сыысь будкаӧ, а ме буретш сы дорӧ — став сьӧлӧмсянь...
Давыдов важ мозыс чӧв оліс, и Куприяновналы некод эз торкав больгынысӧ:
— Тэ видзӧдлы, кыдзи сійӧ верзьӧмнас пукалӧ!
Быттьӧ чужлӧма вӧв кынӧм улын, а вӧв вылас быдмӧма!
И оз вӧрзьыштлы, сӧкӧлӧй, оз катовтчыв!
Но вот, казак дак казак, да ещӧ важсякодь! — ёна радлігтыр шуаліс сійӧ, ачыс эз вештыв кыпыд синсӧ ылыстчысь верзьӧма морт вылысь.
— Сійӧ абу казак, сійӧ украинец, — веськодьпырысь шуыштіс Давыдов да ышловзис.
Нестеренко мунӧм бӧрын сылы мыйлакӧ лои гажтӧм.
Тайӧ кывъяссьыс Куприяновна ыпнитіс кос лыс моз:
— Тэ аслад бабыдлы сӧр, а эн меным!
Ме тэныд збыльысь шуа, мый сійӧ нэмӧвӧйся казак!
Пӧсь картупель рокӧн ӧмӧй тэныд синмад шлапкӧбтісны?
Пукалӧм сертиыс сійӧс ылісянь тӧдмалан, а матісяньыс — чужӧм-рожа сертиыс, вӧрӧм сертиыс, да и нывбабакӧд сёрнитанногсьыс тыдалӧ, мый сійӧ казак рӧдысь, абу полысьяс лыдысь... — зэв збыльысь содтіс сійӧ.
— Но, мед лоӧ тэ ног, казак кӧ мед казак, меным таысь абу пӧсь ни кӧдзыд, — эз пыксьы Давыдов.
— А мортыс шань?
Кутшӧма сійӧ воис тэныд сьӧлӧм вылад?
Ӧд тэ жӧ сыкӧд, менӧ садьмӧдтӧдз, буракӧ, сёрнитӧмыд сьӧлӧм бурмытӧдзыд?
Ӧні воис кад ышловзьыны Куприяновналы, и сійӧ ышловзис ён ыджыд морӧс тырнас — да сэтшӧм вынӧн, мый сылӧн чажмуні-косяссис кузяла ногыс важиник ковта киняулыс.
— Татшӧмтӧ корсьны колӧ! — кыпыд лов шыӧн, тэрмасьтӧг вочавидзис Куприяновна да друг, нем думайттӧг кутіс лёкысь гольӧдчыны-грымакывны дозмукнас, ковтӧг вешталіс сійӧс пызан вывті, веськыда кӧ шуны, весиг эз вештав, а брыззис-шыблаліс кыдзсюрӧ да кытчӧ веськалӧ...
9 глава
Давыдов муніс тэрмасьтӧг, но восьлаліс гырыся.
Нӧрыс вылӧ кайӧм бӧрын сійӧ сувтіс, видзӧдліс тайӧ пӧраӧ йӧзтӧм бригаднӧй станлань, гӧрӧм му вылӧ, коді пластнитчӧма мӧдарладор пӧкатас пӧшти дзик горизонтӧдзыс.
Мый кӧть эн шу, а уджаліс сійӧ тайӧ лунъясӧ асьсӧ жалиттӧг, и мед оз норасьны сы вылӧ ёна уджӧдӧмысь ни ӧш вӧтлысь Варюха, ни Кондратлӧн ӧшъяс...
А интереснӧ лоӧ видзӧдлыны октябрын тайӧ му вылас: тӧдӧмысь, сійӧс дорвыв вевттяс веж кустолӧсь ӧзимӧй шобді, асъя пужйыс эзысь моз мӧдас дзирдавны сы вылын,
а лун шӧр кадын, кор шонтыштас кельыдлӧз енэжӧд уліті кывтысь шонді, — быттьӧ кӧш дорысь моз киссьысь зэр бӧрын, пӧртмасьны кутас ӧзимыс уна пӧлӧс рӧмъясӧн, кутшӧмӧсь овлӧны ӧшкамӧшкалӧн,
и быд войтын мӧдас тыдавны и кӧдзыд арся енэжыс, и летӧм еджыд вурун кодь кымӧръясыс, и чусалысь шондіыс...
Тасянь, ылісянь, веж турунӧн кытшалӧм гӧрӧм муыс куйліс шевкнитӧм зэв ыджыд сьӧд бархат кодь.
Сӧмын дзик дорйылас, войвыв пӧкатын, кӧні матын веркӧссяньыс лыа сора сёйӧд муыс, — чукльӧдлігтыр кыссис пемыдгӧрд визь.
Бӧрӧздаяс пӧлӧн чусыда лӧсталіс путкыльтӧм чернозём, дзирдыштлісны плуг амысьяс, на весьтын бергалісны сьӧд ракаяс, и, быттьӧ ӧтка кельыдлӧз дзоридз-подснежник, сьӧд му вылас тыдаліс гӧлубӧй чут:
Варя Харламова эновтӧма ӧні сылы ньӧти абу интереснӧй уджсӧ да, юрсӧ копыртӧмӧн, ньӧжйӧник довгис станлань.
А Кондрат Майданников вӧрзьытӧг пукаліс бӧрӧзда бокын, куритчис.
Мый ещӧ коли сылы вӧчны отсасьысьтӧгыс, кор ӧшъяскӧд эз вӧв некутшӧм тӧлк ни лад: на гӧгӧр кымӧр моз гартчис ӧвадыс.
Рӧч йылӧ сувтӧм Давыдовӧс аддзӧм бӧрын Варя сідз жӧ сувтіс, шурк пӧрччис юрсьыс чышъянсӧ, муртса ӧвтыштіс сійӧн.
Тайӧ шы ни тӧв да полігтыр ӧвтыштӧмысь Давыдов нюмъёвтіс.
Сійӧ воча макайтыштіс кепканас да, бӧрӧ видзӧдлытӧг нин, мӧдӧдчис водзӧ.
«Эстшӧм асныра ныв!
Сідзсӧ ачыс зэв мича, но збыль нылас дрӧчка да асныра.
А овлӧны нывъяс, кодъяс абу асныраӧсь?
И медым наладорсянь некутшӧм ышнясьӧм эз вӧв?
Мыйкӧ ме сэтшӧмъяссӧ аслам нэмын ни вӧтӧн, ни вемӧсӧн эг аддзыв...
Мыйӧн сӧмын тырас любӧй татшӧм аканьлы дас квайт либӧ дас сизим арӧс, сідзи сійӧ и заводитас вӧччыны, быд ногыс мичмӧдчыны, коді кыдзи сяммӧ, ассьыс вынсӧ да властьсӧ заводитӧ вочасӧн видлавны ми вок вылын, тайӧ нин — факт! — мунігмозыс мӧвпаліс Давыдов.
— Вот и Варюха-горюха заводитӧ босьтны менӧ ас ки улас, ассьыс сямсӧ петкӧдлӧ.
Но сӧмын сылӧн гаысь нинӧм оз артмы: балтиецъяс би пыр да ва пыр мунӧм йӧз!
А мыйла сійӧ мунӧ будкалань?
Мунӧ катласигтыр, тэрмасьтӧг, сідзкӧ, абу Кондрат мӧдӧдӧма сійӧс могӧн, а мунӧ сійӧ ас вӧлясьыс, аслас йӧйталан асныралӧм вӧсна.
Гашкӧ, сы вӧсна, мый ме муні бригадасьыс?
Но, сідзкӧ тайӧ — збыльысь некытчӧ шогмытӧмтор да трудӧвӧй дисциплина тырвыйӧ торкӧм!
Колана могӧн кӧ мунӧ — пӧжалуйста, восьлав кыдз гажыд, а кутшӧмкӧ асныралӧм понда кӧ — кырссьыштны сійӧс медводдза бригаднӧй собрание вылын жӧ, мед кӧть сійӧ и том, мед кӧть и мича — нинӧм сы вылӧ видзӧдны!
Гӧрӧмыд — сійӧ тэныд абу вӧскресенньӧ лунӧ гажӧдчӧм, и уджав кыдзи колӧ», — скӧралігтыр нин думайтіс Давыдов.
Кык пӧлӧс чувство венласисны сы пытшкын тайӧ здукас: ӧтиладорсянь, сійӧ скӧраліс Варя вылӧ самӧвӧльничайтӧмсьыс, а мӧдарсянь — сылысь мужскӧй самолюбиесӧ ыштӧдіс чайтӧм, мый сы вӧсна нылыс, буракӧ, мыйкӧ дыра кежлӧ эновтіс уджсӧ...
Сылы тӧд вылас уси, кыдзи сылӧн ленинградса ӧти друг, сідз жӧ вӧвлӧм матрос, кутшӧмкӧ нывкӧд гуляйтны заводитігӧн, нуӧдліс сійӧс бокӧ, ачыс кӧсйис лоны серьёзнӧйӧн, да заговорщик моз вашкӧдліс: «Семён, куті матыстчыны противник дорӧ.
Менам кӧ оз мӧд судзсьыны вын — отсав меным флангъяссянь, а венасны кӧ — пӧжалуйста, видз менӧ позорнӧя пышйигӧн».
Уси тӧд вылас да нюммуніс ылӧ кольӧмторйыслы и пырысь-пыр жӧ думыштіс: «Абу сідз, меным тайӧ «противник» дорӧ, Варюха дорӧ, «матыстчыны» оз туй.
Абу менам арлыд серти сійӧ, абу колана экипажысь...
Да ме ог вевъяв и тувччыштны сы бӧрся, а колхозникъяс пыр жӧ думыштасны, мый ме лют гартчыны нывбабаяс бӧрся.
А кутшӧм чӧрт сэн гартчыны, кор ачым ог тӧд, кыдзи меным мынтӧдчыны эсійӧ Лушкасьыс.
Абу сідз, мича Варюхаӧс позьӧ радейтны сӧмын серьёзнӧя, прӧстӧ дурны сыкӧд менам сӧвесть оз лэпты.
Со сійӧ ставнас кутшӧм сӧстӧм, быттьӧ мича лунӧ асъя кыа, да кутшӧм сӧстӧм синъясӧн видзӧдӧ ме вылӧ...
Но, а серьёзнӧя радейтны кӧ ме эг на велав, ог гӧгӧрво тайӧ делӧсӧ, то нинӧм и нывсӧ меным йӧйтӧдлыны.
Тані нин, матрос Давыдов, усйысь, да тэрыбджыка!..
А вообщӧсӧ меным колӧ ылӧджык вешйыны сы дорысь.
Колӧ видзчысьӧмӧн сёрнитыштны сыкӧд, медым эз ӧбидитчы, и — водзӧ вылӧ, ылӧджык», — ышловзьӧмӧн решитіс Давыдов.
Кор сійӧ мӧвпаліс Гремячӧй Логын аслас абу зэв мича олӧм йылысь, райкомса выль секретарӧн сы водзӧ сувтӧдӧм могъяс йылысь, сылы бара воис дум вылас Лушка: «Кыдз нӧ меным разьны тайӧ морскӧй гӧрӧдсӧ доймытӧг?
А ӧд, пӧжалуй, Макарыдтӧ прав: сэн, кӧні он вермы разьны ни киӧн, ни пиньӧн, — колӧ керавны!
И кутшӧм чӧрт нӧ тайӧ кӧвъясис сэтшӧмыс!
Зэв сьӧкыд лоӧ меным янсӧдчыны сыкӧд пыр кежлӧ.
А мыйла?
Мыйла Макарлӧн тайӧ артмис кокниа, а меным сьӧкыд?
Менам ӧмӧй характерӧй слаб?
Тайӧс нин некор эг думыштлы ас йылысь!
А гашкӧ, и Макарлы эз вӧв кокни, но сӧмын сійӧ нинӧм эз петкӧдлы?
Тыдалӧ, сідз сійӧ и эм, но Макар кужис дзебны ассьыс переживаниеяссӧ, а ме ог куж, ог вермы.
Вот мыйын став делӧыс, вӧлӧмкӧ!»
Аслыс казявтӧг Давыдов муніс нин прамӧй ылӧ.
Туйдорса боярышник куст бокӧ гож сайӧ водіс шойччыштны да куритчыны, дыр бӧрйӧдліс думсьыс, коді вермис лыйны Нагульновӧс, но сэсся дӧсадапырысь вештіс став чайтӧмъяссӧ: «И лыйтӧгыс гӧгӧрвоана, мый хуторӧ весиг кулачиталӧм бӧрын колис кутшӧмкӧ да сволочь.
Сёрнита Макаркӧд, гӧгӧрбок ставсӧ бура тӧдмала, сэки, гашкӧ, мыйкӧ и тыдаланаджык лоӧ, а весьшӧрӧ нинӧмла юр жуглыны».
Медым дженьдӧдны туйсӧ, сійӧ кежис бокӧ, мӧдӧдчис веськыда, эжа вывті, но эз на прӧйдит и километр джын, кыдзи друг быттьӧкӧ вуджис кутшӧмкӧ тыдавтӧм визь вомӧн да лои мӧд мирын: эз нин шаракыв сапӧг гӧленьяс кузь пырей, эз пӧртмасьны гӧгӧрын уна рӧма дзоридзьяс, кытчӧкӧ воши, тӧвзис улиса быдмысь турунлӧн чӧскыд дукыс, и руд, гажтӧм куш степ ылӧдз шыльквидзис сы водзладорын.
Сэтшӧма уськӧдіс шогӧ тайӧ эновтӧм, быттьӧкӧ неважӧнся пӧжарӧн нюлыштӧм муыс, мый Давыдовлы кыдзкӧ эз ло лӧсьыд сьӧлӧм вылас.
Гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын сійӧ гӧгӧрвоис, мый петіс Бирючьей балка йылӧ, эновтӧм эжмӧм му вылӧ, мый йылысь ӧтчыд правление заседание вылын Яков Лукич шуис: «Кавказын енмыс мыйлакӧ гӧраяс кыпӧдалӧма, став мусӧ дурацкӧй йӧгъяс йылӧ лэптӧма, ни вӧлӧн, ни подӧн он мун.
А вот мыйла сійӧ миянӧс, мӧд ногӧн кӧ гремячӧйса казакъясӧс, ӧбидитіс, — некыдз ог вермы вежӧртны.
Пӧшти тысяча джын десятина бур мусӧ солалӧма сідзи, мый гӧрны ни кӧдзны некор сійӧс оз позь.
Тулыснас сійӧ пӧскӧтина, и то недыр кежлӧ, а сэсся сьӧлышт тайӧ ёрӧм му вылас да эн петкӧдчыв сэтчӧ мӧд тулысӧдз.
Вот и став тӧлкыс сыысь: хуторса ыжъясӧс тӧлысь джын тшыг нисьӧ пӧт вердыштас, а бӧрыннас сӧмын бумага вылын миян сайын лыддьыссьӧ да быд пӧлӧс зывӧк гадъяслы — пеж гагъяслы да гадюкаяслы — поздысянінӧн лоӧ».
Давыдов мӧдӧдчис ньӧжйӧнджык: сійӧ кытшовталіс солончакӧвӧй гуранъяссӧ, восьлаліс гӧгрӧс джуджыд гуранторъяс вомӧн, кодъяс лоӧмаӧсь мӧс да ыж кок туйясысь да кодъяс лӧсталісны налӧн сарӧга кывйӧн нюлӧмысь.
Тайӧ гуранӧсь сир курыд сола почваыс вӧлі визьӧсь руд мрамор кодь.
Дзик Ва нёзьӧдз, километр вит гӧгӧр, кыссис тайӧ гажтӧм степыс.
Сійӧ дӧлаліс еджговруд ковыльясӧн, жарысла потласьӧм дзик куш солончакъясӧн, вераліс шонді водзын да пӧся лолаліс лун шӧр кадся ыпъялысь сынӧдӧн.
Но и тані, коньӧр кодь му вылас, дзоридзаліс куслытӧм олӧм: Давыдов кок улысь частӧ чеччыштлывлісны гырысь чиркъяс; шытӧг тювкъялісны му кодьӧсь жӧ руд лёкгагъяс; повзьӧмпырысь шутьлялісны сусликъяс;
кытш вӧчигъясӧн лайкъяліг уліті степ весьтті шлывъяліс лунь варыш, сӧльнитчыліс ковыльыскӧд, а раминик колипкайяс лэдзлісны Давыдовӧс пӧшти дзик дінӧдзыс, быттьӧкӧ лэбзьылісны неокотапырысь, кыпӧдчылісны вылӧ, саявлісны кымӧртӧм еджговлӧз енэжӧ, да сэтысянь ньӧжйӧджык, но лӧсьыдджыка юргисны налӧн помтӧм мича сьыланкывъясныс.
Тулысладорыс, кор заводитліс сывны лым да мыччысьлісны медводдза кушинъяс, волісны колипкайяс тайӧ гажтӧм, но мыйлакӧ наӧн радейтана мутор вылас, кольӧм вося косьмӧм турунсьыс вӧчлісны позъяс, пӧжлісны пиянӧс да сёр арӧдз гажӧдісны степсӧ асланыс прӧстӧйиник, но мортлы челядь дырсяньыс тӧдса сьыланкывйӧн.
«Ӧти татшӧм поз вылӧ, кодӧс лӧсьыдіника вӧчӧма важся вӧв кок туйӧ, Давыдов муртса эз тувччы.
Сійӧ повзьӧмпырысь раснитіс коксӧ, копыртчис.
Важ позсӧ вӧлі эновтӧма.
Сы дінын туплясисны зэрысла кормӧм ичӧтик гӧнторъяс, посньыдик кольк кышъяс.
«Мамыс нуӧдӧма томиникъяссӧ.
А интереснӧ вӧлі эськӧ видзӧдлыны ичӧтик колипкай пиян вылӧ!
Мыйкӧ ог помнит, удайтчыліс-ӧ аддзывны найӧс кодыркӧ челядь дырйи, — мӧвпыштіс Давыдов.
Да гажтӧма шпыньмуніс: — Быд посни лэбач, и сійӧ поздысьӧ, лӧсьӧдӧ потомство, а ме бобыль моз шӧйта пӧшти нелямын во, да ог на тӧд, удайтчас-ӧ меным видзӧдлыны аслам ичӧтикъяс вылӧ...
Гӧтрасьны али мый пӧрысьладор?»
Давыдов ас кежас серӧктіс: здук кежлӧ сійӧ думыштліс асьсӧ гӧтыра солиднӧй мортӧн, сылӧн эм Куприяновна кодь жӧ кыз гӧтыр да уна пӧлӧс арлыда зэв уна челядь.
Татшӧм семейнӧй фотографияяссӧ сійӧ эз ӧтчыд аддзывлы провинциальнӧй каръясса фотовитринаяс вылысь.
И сэтшӧм тешкодьӧн да лӧсявтӧмӧн кажитчис сылы гӧтрасьӧм йылысь тайӧ нем виччысьтӧг воӧм мӧвпыс, мый сійӧ сӧмын ӧвтыштіс кинас да долыдджыка кутіс восьлавны хуторлань.
Гортас пыравтӧг Давыдов веськыда муніс колхоз правлениеӧ.
Сійӧ регыдджык кӧсйис тӧдмавны став лоӧмтор йывсьыс Нагульновсянь.
Правлениелӧн ыджыд дворыс, кытчӧ быдмӧма кудриа турун, вӧлі тыртӧм, сӧмын гидня дорас дышиника лукйысисны куйӧд чукӧрын орчча керкаса курӧгъяс да сарайбердса лэбулын старик моз чорыда думыштчӧмӧн вӧрзьӧдчытӧг сулаліс козёл, кодӧс мыйлакӧ нимтӧмаӧсь Трӧпимӧн.
Давыдовӧс казялӧм бӧрын козёл ловзьыштіскодь, тшапа пыркнитіс тошнас да, места вылас педзыштӧм мысти, тэрыба кутіс котӧртны сылы паныд.
Джын туяс сійӧ копыртіс юрсӧ, збоя лэптіс дженьыдик бӧжторсӧ, заводитіс прыссьыны кыккокйыв.
Ассьыс вӧчны кӧсйӧмторсӧ сійӧ петкӧдліс сэтшӧм явӧ, мый Давыдов нюмъялігтыр лӧсьӧдчис венны тошка косясьысьлысь атакасӧ.
— Тадзи инӧ тэ чолӧмалан колхозса председательӧс?
Вот ме тэнӧ ӧні футболӧс моз качӧда, пӧрысь чӧрт! — сералігтыр шуис Давыдов да тшапкис козёлӧс сарӧга гартчӧм сюрӧдыс. — Но, ӧні мунам правлениеӧ «рӧштшӧтайтчыны», Щукарлӧн друг, выль олысь да косясьысь!
Трӧпим петкӧдліс тырвыйӧ миритчӧм: кывзысигтыр тірӧдіс-муніс Давыдовкӧд орччӧн, сӧмын шочиника пыркнитлывліс юрнас, вежлива зілис мездыны сюрсӧ.
Но кильчӧ посса медводдза тшупӧдас сійӧ друг лёкысь табанитчис, мыджсис стан кокъяснас, а кор Давыдов сувтіс, рампырысь нюжӧдчис сылань, исаліс зепсӧ да тешкодя вӧрӧдіс руд вом доръяссӧ.
Давыдов янӧдіс сійӧс, кӧритӧмпырысь довкйӧдліс юрнас, зілис кыдз позьӧ выразительнӧйджыка шуавны:
— Эк, Трӧпим, Трӧпим!
Тэ ӧд старик нин, позьӧ шуны, колхознӧй пенсионер, а он ӧвсьы йӧйталӧмысь, быдӧн вылӧ усьласян, каттьысян, а оз кӧ нинӧм артмы заводитан клянчитны нянь.
Абу лӧсьыд тадзи, весиг яндзим, факт!
Но, мый тэ сэтысь исалін?
Табак кӧшель да истӧг кӧрӧбка увсьыс Давыдовлы ки улас сюрис зептас туплясьӧм чорыд нянь край, бура весаліс сэтчӧ сибдӧм табак чиръяссӧ да, ичӧтик гӧснеч сетӧм водзвылын, мыйлакӧ первой исалыштіс ачыс.
Козёл леститчиг да корӧмпырысь копыртіс юрсӧ, видзӧдіс Давыдов вылӧ пӧрысь грекӧвӧдниклӧн кодь пемыд-сьӧд синъясӧн, но, нянь крайсӧ муртса исыштӧм бӧрын, зывӧктӧмӧн чушнитіс да тшапа лэччис кильчӧ вылысь.
— Абу на зэв тшыг, — дӧсадасӧ дзебтӧг шуис Давыдов. — Абу вӧлӧмыд тэ салдатын, чӧрт кусынь, а то жӧритін эськӧ зэв чӧскыда!
Аддзӧмыд тай, табак дук неуна кылыштӧ сукарсьыс, эстшӧм ыджыдтор!
Тыдалӧ, дворянскӧй вирыс тэнад уна, некытчӧ туйтӧм пемӧс, вывті нин тэ писка, факт!
Давыдов шурк шыбитіс сукарсӧ, пырис ыркыд посводзӧ, гумовтіс чугунысь кружка ва да горша юис сійӧс.
Сійӧ сӧмын ӧні кутіс кывны, кутшӧм ёна мудзӧма жарысла да подӧн локтігӧн.
Размётнов да счетовод кындзи, правлениеын некод эз вӧв.
Давыдовӧс аддзӧм бӧрын Размётнов мӧдіс нюмъявны:
— Воин, служивӧй?
Но, ӧні менам сьӧлӧм вылысь из быгыльтчис!
Сьӧкыд висьӧм тайӧ колхознӧй овмӧснад — мед ен мездас сыысь!
То шомыд абу кузнечаын, то чигирыд жугалӧма плантация вылын, то ӧти локтӧ кутшӧмкӧ могӧн, то мӧд кыссьӧ...
Татшӧм нервничайтан должностьыд ньӧти оз лӧсяв менам олан сямлы.
Меным кӧ ещӧ тані пукавны ӧти вежон, го менӧ эськӧ сідзи кутас рӧдимеч шыблавны, мый любӧ лоӧ видзӧдны бокисянь!
— Кыдз-мый Макар?
— Ловъя.
— Да ме тӧда, мый ловъя, а кыдзджык контузияыс?
Размётнов чукыртчыліс:
— Но, пуляысь кутшӧм нӧ вермас лоны контузия?
Эз жӧ трёхдюймовкаӧн сійӧс лыйны.
Но, неуна бергӧдлыштіс юрсӧ, кӧтӧдыштіс гыжйыштчӧминсӧ винаӧн да ачыс гулькнитіс пол-литраысь коляссӧ, тайӧн ставыс и помассис.
— Ӧні кӧні сійӧ?
— Муніс бригадаӧ.
— Кыдз нӧ тайӧ ставыс лои?
— Зэв прӧстӧ: войнас Макар пукалӧ вӧлӧм восьса ӧшинь дорын, а выль грамотей, Щукарь дед, пызан мӧдарладорас.
Но, Макарӧс и дізьнитӧмаӧсь винтовкаысь.
Коді лыйӧма — сы йылысь пемыд войыс тӧдӧ, сӧмын ӧтитор гӧгӧрвоана: трустлӧн киас винтовка вӧлӧма.
— Мый серти сійӧ сідз?
Размётновлӧн шензьӧмысла вылӧ шевкнитчисны синкымъясыс.
— Мыйла сійӧ «мый серти»?
А тэ эськӧ эн инмы винтовкаысь комын воськов сайсянь?
Асывнас ми аддзим местасӧ, кытысянь сійӧ лыйӧма.
Гильза сертиыс аддзим.
Ачым мерайті: плетень дінсяньыс мудӧд бердӧдзыс стӧч кызь кӧкъямыс воськов.
— Войнад позьӧ не инмыны и комын воськов сайсянь.
— Оз, оз позь! — сьӧлӧмсяньыс паныдаліс Размётнов. — Ме эськӧ инми!
Да кӧсъян кӧ тӧдмавны, вай видлам: пуксьы войнас сэтчӧ, кӧні Макар пукалӧма, а меным вай винтовка.
Ӧти патрон помысь ме тэныд стӧч синкым костад розь вӧча.
Сідзкӧ, гӧгӧрвоана, мый лыйӧма кутшӧмкӧ зырымбедь, а абу настӧящӧй салдат.
— Тэ висьтав вай ставсӧ.
— Ставсӧ висьтала дорвыв.
Вой шӧр гӧгӧрын, кыла ме, хуторын кутісны лыйсьыны: винтовкаысь ӧтчыд лыйисны, сэсся кыкысь гортӧмджыка кыліс, кыдз быттьӧ пистолетысь, да бара винтовкаысь гораа гымыштісны, шы сертиыс позис тӧдны.
Ме кватиті юрлӧс улысь наган, мунігмоз лэпті гачӧс да котӧрӧн ырскӧб ті ывла вылӧ.
Котӧрта Макар керкалань: лыйсьӧмыс быттьӧ сэн кыліс.
Ачым мӧдтор думышті, мый тайӧ Макар мыйкӧ дурӧ...
Ӧти здукӧн тӧвзьышті-вои.
Зымӧда ӧдзӧсас — игналӧма, а кылӧ, хатаас кодкӧ нориника ымзӧ.
Но, гоз-мӧдысь зытовті кыдз колӧ пельпомӧн, жугӧді ӧдзӧс каличсӧ, ырскӧбті-пыри хатаас, чирсниті истӧг.
Кухняас крӧвать увсьыс кодлӧнкӧ кокъяс чурвидзӧны.
Кутчыси наӧ, кыска.
О, страстьыс, кодкӧ кыдзи чирӧстіс крӧвать улас порсь моз!
Менӧ весиг йирмӧг босьтліс, но ме век жӧ сэтшӧм ногӧн кыска водзӧ.
Кыски тайӧ мортсӧ кухня шӧрӧдзыс, а тайӧ, вӧлӧмкӧ, ньӧти абу морт, абу мужичӧй, шуны кӧ, а старука-кӧзяйкаыс.
Юала сылысь, кӧні Макар, а сійӧ весьӧпӧрӧмысла весиг кывсӧ оз вермы шуны.
Уськӧдчи ме Макар комнатаӧ, конъяси мыйкӧ небыдторйӧ, уси, звирк чеччи кок йылӧ, а ачымӧс сідзи и быттьӧ сотыштіс: «Сідзкӧ, — думайта, — Макарӧс виӧмаӧсь, тайӧ сійӧ куйлӧ».
Кыдзкӧ-мыйкӧ биаси истӧгӧн, видзӧда — Щукарь дед джоджас туплясьӧ да видзӧдӧ ме вылӧ син пӧвнас, а мӧдсӧ куньӧма.
Дедлӧн плешыс да бан бокыс вирӧсь.
Юала сылысь:
«Тэ ловъя?
А Макар кӧні?»
А сійӧ ачыс юалӧ менсьым:
«Андрюша, ен могысьӧн, висьтав меным, ловъя ме али абу?»
И гӧлӧсыс сылӧн сэтшӧм мелі да вӧсньыдик, быттьӧкӧ и збыльысь стариклӧн петӧ лолыс...
Сэки ме такӧді сійӧс, шуа:
«Кывнад кӧ тэ верман бертлӧдлыны — сідзкӧ, ӧні кежлӧ ловъя на.
Но тэ дінысь ӧвтӧ нин кулӧм дукӧн...» Ымӧстіс-бӧрддзис сійӧ шога-шога да шуӧ: «Тайӧ, дерт нин, менам лолӧй петӧ, сы вӧсна и сэтшӧм лёк дукыс.
Но ме кӧ ещӧ мыйкӧ дыра ловъя на, то регыд мысти дзик кула: менам юрӧ сатшӧма пуляыс».
— Мыйся сэтшӧм каститчӧм! — торкис Давыдов, эз вермы терпитнысӧ да. — Но мыйла нӧ сылӧн чужӧмыс вирӧсь?
Нинӧм ог гӧгӧрво!
Сійӧ ранитчӧма жӧ али мый?
Шпыннялігтыр Размётнов водзӧ висьталіс:
— Да некод абу ранитчӧма, лючки-ладнӧ.
Сідз вот, петі ме, пӧдлалі ӧшинь брӧвъяссӧ — быдтор вермас лоны — ӧзті лампа.
Щукарь кыдзи куйліс гатшӧн, сідзи и куйлӧ шы ни тӧв, сӧмын мӧд синсӧ тшӧтш куньӧма, да кияссӧ кынӧм вылас кресталӧма.
Куйлӧ гортйын моз, оз вӧрзьӧдчышт, дзик поконик кодь, да и сӧмын!
Слабиник, мелі гӧлӧсӧн сідзи тшӧктӧ меным: «Ветлы, Христос ним кузя, кор менсьым старукаӧс.
Кулӧм водзвылын кӧсъя сыкӧд прӧщайтчыны».
Копыртчи ме сы весьтӧ, югдӧді лампаӧн. — Размётнов тшӧкмуніс да муртса вермис кутчысьны серам петӧмсьыс. — Бинад аддза, мый сылӧн, Щукарыдлӧн, плешас пожӧм жельтор чурвидзӧ...
Пуляыс, вӧлӧмкӧ, жульыштӧма ӧшинь наличниксьыс путор, сійӧ чуктӧма да сатшӧма Щукарлы плешас, розьӧдӧма кучиксӧ, а сійӧ йӧйталігад и чайтӧма, мый тайӧ пуля, но и гыпкысьӧма джоджас.
Оз кув да мырдӧн кулӧдчӧ старик менам син водзын, а ме серамӧйла некыдз веськӧдчыны ог вермы.
Но, дерт, ме перйи тайӧ жельторсӧ, шуа дедлы: «Кыски ме тэнсьыд пулятӧ, ӧні чеччы, нинӧмла весь куйлыны, сӧмын висьтав меным: кытчӧ воши Макар?»
Аддза, гажмыштіс менам Щукарь дед, но чеччыны ме дырйи мыйкӧ яндысьӧкодь, кысъясьӧ джоджас, а оз чеччы...
Но сӧрысь чӧртыд и куйлігас менӧ йӧйтӧдлӧ: «Кор, шуӧ, лыйисны менӧ врагъясыд да пуляыс жунькнитіс меным веськыда плешӧ, ме уси, быттьӧ вундыштісны, да вошті сознательностьӧс, а Макар сэк кості кусӧдіс лампасӧ, звирк чеччыштіс ӧшиньӧд да усйысис кытчӧкӧ.
Со сійӧ, шуӧ, кутшӧм миян костын дружбаыд: ме куйла ранитчӧма, пӧшти куланвыйӧдз виӧма, а сійӧ эновтіс менӧ, мед чашъясны врагъяс, да весьӧпӧрӧмысла пышйис.
Петкӧдлы меным, Андрюша, пулясӧ, коді менӧ муртса эз ви.
Ен кӧ отсалас да коля ловйӧн — видзны кута сійӧс ен джаджйын нэм чӧж казьтылӧм вылӧ!»
«Ог, — шуа сылы, — пулясӧ ме тэныд ог вермы петкӧдлыны, сійӧ ставыс вирӧсь, и мед эськӧ тэ бара он вошты садьтӧ, сійӧс аддзан да.
Тайӧ знаменитӧй пулясӧ ми ыстам Ростовӧ, музейын видзӧм вылӧ».
Сэки старик ещӧ ёнджыка гажмис, пелька бергӧдчис бок вылас да юалӧ: «А мый, Андрюша, гашкӧ, меным геройскӧя ранитчӧмысь да сыысь, мый ме нуи ас вывті врагъясладорсянь сэтшӧм уськӧдчылӧм, и медаль кутшӧмкӧ лоӧ высшӧй начальствосянь?»
Но сэки нин дӧсаднӧ лои меным:
сеті ме сылы жельторсӧ киас, шуа: «Со тэнад «пуляыд», татшӧмыд музейӧ оз туй.
Пукты сійӧс ен джаджъяд да видз, а ӧні восьлав юкмӧс дорӧ, мыськы ассьыд геройствотӧ да пӧрадокӧ вайӧд асьтӧ, а то ӧвтӧ тэсянь мерлина дук».
Уйкнитіс Щукарь карта сайӧ, сӧмын ме сійӧс и аддзылі, а сэк регыд мысти воис Макар, лолалӧ пӧсь вылысь юкталӧм вӧв моз, пуксис пызан сайӧ да чӧв олӧ.
Сэсся сайкалыштіс, шуӧ: «Эг инмы пежлы!
Кыкысь лыйи.
Сап пемыд, мушкаыс оз тыдав, ствол сертиыс лыйи да — бокӧ.
А сійӧ сувтыштліс да ещӧ ӧтчыд гымӧбтіс менӧ.
Кодкӧ быттьӧ гимнастёркаӧд менӧ раснитіс».
Лэптыштіс Макар гимнастёрка бӧж дорсӧ, и, збыльысь, гимнастёрка веськыдладор боксӧ сылысь коссьыс вылітіджык розьӧдӧма пуля.
Юалі ме сылысь — эм-ӧ тӧд, мися, коді сійӧ?
А сійӧ шпыннялӧ:
«Менам синъясӧй абу сюзьлӧн кодьӧсь.
Тӧда сӧмын — том морт, сы вӧсна мый вывті пельк!
Олӧма мортыд сідз оз вермы котӧртны.
Кор ме сы бӧрся мӧді вӧтчыны — кытчӧ сэн!
Сійӧс и верзьӧма оз суӧд».
— «Мыйла нӧ, — шуа сылы, — тэ сэтшӧма рискуйтан?
Уськӧдчӧмыд вӧтчыны, ачыд он тӧд, кымынӧн найӧ?
А плетень саяс кӧ тэнӧ ещӧ сэтшӧм кык морт виччысисны, сэки мый?
Да и ӧтикыс вермис сибӧдны тэнӧ матӧджык да дзик дінсяньыд резьгыны».
Но верман ӧмӧй воны Макаркӧд ӧти кывйӧ?
«Мый нӧ, тэ ногӧн, меным колӧ вӧлі вӧчны? — шуӧ сійӧ.
— Кусӧдны лампа да крӧвать улӧ пырны али мый?»
Со и ставыс, кыдзи тайӧ вӧлӧма.
Макарлы тайӧ лыйӧмсьыс сӧмын насмука кӧвъясьӧма.
— Кутшӧм сэн насмука вермас лоны?
— А код сійӧс тӧдӧ, сійӧ ачыс тадз шуӧ, а ме шензьыны ог вермы.
Но, мый тэ сералан?
Сійӧс и збыльысь зэв чорыда босьтӧма насмукаыс тайӧ лыйӧм бӧрас.
Нырсьыс шор моз визувтӧ, а несъялӧ ӧчередьясӧн, быттьӧ пулемётысь лыйлӧ.
— Ӧталягъя пемыдлун ставыс, — дӧзмӧмпырысь шуис счетовод, вӧвлӧм полкӧвӧй писарьяс пӧвстысь олӧма казак.
Сійӧ лэптіс плешас ӧчкисӧ, кодлӧн дыр новлӧмысла чусмӧма эзысь оправаыс, пырмунігмоз мӧдысь шуис: — Ассьыс пемыдлунсӧ петкӧдлӧ Нагульнов ёрт, сӧмын и ставыс!
— Ӧні век ёнджыка пемыд йӧзлы лоӧ кыскыны ас выланыс ставсӧ, — шпыньмуніс Размётнов.
— Тэ со ёна велӧдчӧмыд, тшӧтіӧн тшолскӧдан, сідзи и шаркӧдан, и быд буква чукльӧдлан-мичмӧдан, а лыйисны мыйлакӧ эз тэнӧ, а Нагульновӧс... — И Давыдовлы нин водзӧ висьталіс:
— Водз асывнас пыри сійӧс видлыны, а сэні сійӧ сэтшӧма вензьӧ фельдшеркӧд, мый ачыс чӧртыс нинӧм оз гӧгӧрво!
Фельдшер шуӧ, мый Макарӧс босьтӧма насмукаыс сы вӧсна, мый сійӧ прӧстудитчӧма восьса ӧшинь дорын войнас пукалігӧн, сквӧзняк вӧсна, а Макар век асланьыс синӧ: насмукаыс сылӧн лои сы вӧсна, мый пуляыс нырсьыс нервсӧ вӧрзьӧдӧма.
Фельдшер юалӧ: «Кыдз нӧ пуляыс вермис ныр нервтӧ вӧрзьӧдны, сійӧ кӧ жунькнитӧма пель вевдортіыс да чишкалыштӧма кӧсичатӧ?»
А Макар сылы вочавидзӧ: «Сійӧ абу тэнад делӧ, кыдзи вӧрзьӧдӧма, а тэнад делӧ лечитны тайӧ нервнӧй насмукасӧ, и не больгыны сы йылысь, мый он тӧд».
Макарыд чӧрт кодь асныра, а тайӧ старик-фельдшерыс и сыысь на асныраджык.
«Тэ менӧ эн бӧбйӧдлы нинӧм абунас, — шуӧ сійӧ. — Нервъяс вӧснаыд мортыдлӧн ӧти син лапыс дергайтчӧ, а оз кыкнанныс, ӧти бан бокыс тракйыссьӧ, а оз кыкнанныс.
Мыйла нӧ тэнад сідзкӧ насмукаыд оз ӧти ныр розьтіыд, а кыкнанӧдыс брыззьӧ?
Зэв гӧгӧрвоана — кынмӧмысь».
Макар ланьтыштліс здук кежлӧ, сэсся юалӧ: «А мый, ротнӧй лекарь, тэныд коркӧ сетыштлісны эз пель бокад?»
Ме матӧджык пукси Макар дінӧ — быдтор вермас лоны, — медым ас кадӧ кватитны сійӧс киӧдыс, а фельдшер — дзик мӧдарӧ: сысянь ылӧджык вешйӧ, ӧдзӧс вылас нин видзӧдлывлӧ да шуалӧ эсідз падъялігтыр: «Э-э-эз, енмыс видзліс, эз сетыштлыны.
А мыйла тайӧ интересуйтӧ тэнӧ?»
Макар бара юалӧ сылысь: «А вот, ме кӧ сетышта тэныд кулакӧн шуйга пеляд, чайтан, ӧти шуйга пеляд тэнад мӧдас тиньгыны?
Эн тӧждысь, кыкнанас кутас брунгыны ыджыдлун дырйи моз!»
Фельдшер чеччис улӧс вылысь, бок ногӧн, бок ногӧн вешйӧ ӧдзӧслань, а Макар шуӧ: «Да тэ эн пузьы, пуксьы улӧс вылас, ме ньӧти ог кӧсйы тэнӧ кучкавны, а прӧстӧ висьтала пример пыдди.
Гӧгӧрвоана?»
А мыйла нӧ эськӧ тайӧ фельдшерыслы пузьынысӧ?
Сійӧ полӧм радиыс вешйыліс ӧдзӧсланьыс, но Макар кывъяс бӧрын пуксис дзик улӧс дорйылас, а ӧдзӧс вылас век жӧ оз-оз да и видзӧдлас...
Макар кабыртіс кулаксӧ, видзӧдӧ сійӧс гӧгӧрбок, быттьӧ нэмнас первойысь аддзис, да бара жӧ юалӧ: «А ме кӧ мӧд пӧрйӧ мыччыла тэныд тайӧ гӧснечсӧ, сэки мый лоӧ?»
Фельдшер бара чеччис да заводитіс вешйыны ӧдзӧслань.
Ачыс вугъяс кутчысьӧма, а шуалӧ: «Кутшӧмкӧ лӧсявтӧмторъяс тэ висьтавлан!
Медициналы да нервъяслы тэнад кулакъясыд дзик нинӧмла!» — «Зэв весиг коланаӧсь», — сылы паныд шуӧ Макар да бара жӧ тшӧктӧ сылы пуксьыны да меліа пуксьӧдӧ улӧс вылӧ.
Но сэки фельдшер нем виччысьтӧг заводитіс мыйлакӧ пӧсявны да висьталӧ, мый сылы дзик некор да пырысь-пыр колӧ мунны висьысьясӧс принимайтны.
Но Макар стрӧга шуӧ, мый висьысьясыд вермасны виччысьыштны некымын минут чӧж, да мый медицинскӧй тема вылӧ вензьӧмыс нуӧдсьӧ водзӧ, и мый сійӧ, Макар, надейтчӧ сетны сылы тайӧ наука кузяыс вит очко водзвыв.
Давыдов мудзпырысь нюмъяліс, счетовод ньӧжйӧник сераліс, старука моз, ачыс тупкӧма вомсӧ кинас, но Разманов важ мозыс зэв серьёзнӧя висьталіс водзӧ:
— «Сідзкӧ вот, — шуӧ Макар, — ме кӧ тэныд мӧдысь сетышта сійӧ жӧ местаас, то эн думайт, мый тэнад синваыд брызьнитас сӧмын куш шуйга синсьыд.
Кыкнансьыс брызьнитас, кыдзи воӧм помидорысь ваыс, та кузя ме кыдзкӧ-мыйкӧ ручайтча нин!
Тадзи и нервнӧй насмукаыд: шуйга ныр розьсьыд кӧ визувтӧ, то должен визувтны и веськыдсьыс.
Гӧгӧрвоана?»
Но сэки фельдшер збоймис да шуӧ: «Эн мудрит тэ, пӧжалуйста, нинӧм кӧ он гӧгӧрво медицинаысь, да лечитчы капляясӧн, кутшӧмӧс ме тэныд гижа».
Эк, Макар кыдзи сэки чеччыштіс!
Муртса эз зутшкысь пӧтӧлӧкас да горзӧ нин дзик мӧд пӧлӧс гӧлӧсӧн: «Тайӧ ме ог гӧгӧрво медицинаысь?!
Ок тэ, пӧрысь <ns>клизьма</ns>!
Германскӧй война вылын ме ранитчылі нёльысь, кыкысь контузитчылі да ӧтчыд отравитчылі газъясӧн, комын лазаретын, госпитальын да больничаясын туплясьлі, и ме жӧ нинӧм ог тӧд медицинаысь?!
Да тэ тӧдан, слабительнӧй порошок, кутшӧм докторъяс да профессоръяс лечитісны менӧ?
Тэ, пӧрысь ӧлук, сэтшӧм учёнӧй йӧзсӧ и вӧтнад на эн аддзыв!»
Но сэки фельдшер щӧтясис, кытысь сылӧн и смеллуныс босьтчис, и сійӧ мӧдіс шумитны Макар вылӧ:
«Кӧть тэнӧ, — шуӧ, — и учёнӧй йӧз лечитлӧмаӧсь, но ачыд тэ, донаӧй, медицина кузя йӧй нӧш!»
Макар сылы та вылӧ: «А тэ медицина кузя — ӧклупень!
Тэ верман сӧмын чужӧм кагаяслысь гӧгъяс кӧртавны да старикъяслысь килаяс йӧткавны, а нервъяс кузя тэ разбирайтчан, кыдзи библияын меж!
Тэ нервъяс йылысь тайӧ наукасӧ он тӧд дзик ньӧти — тпру ни ну!»
Но, кыв бӧрся кыв, сьӧласисны найӧ, и фельдшер гӧгыльтчис Макар комнатаысь сунис тупыль моз.
А Макар кӧдзалыштіс неуна да шуӧ меным: «Тэ мун правлениеӧ, а ме неуна лечитчышта прӧстӧйторъясӧн, зыралышта нырӧс госӧн да пыр жӧ локта».
Видзӧдлін эськӧ тэ, Давыдов, кутшӧм сійӧ локтіс час мысти!
Нырыс сылӧн лоӧма вывті ыджыд да лӧзӧдӧма, быттьӧ баклажан, да вежыньтчӧма кыдзкӧ боквыв.
Тӧдӧмысь, сійӧс музгыльтӧма зыралігас.
А Макарсянь, сы нырсянь, колӧ шуны, сідзи и чашкӧ меж гос дукӧн правление тырӧн.
Сійӧ тайӧ сэтшӧм зырасянтор аслыс думыштӧма...
Видзӧдлі ме сы вылӧ — и, веритан, сьӧмді ме серамӧйла.
Но, дзикӧдз тшыкӧдӧма асьсӧ мортыд!
Кӧсъя юавны сылысь, мый сійӧ аскӧдыс вӧчӧма, и некыдз лолӧн оз шед серамла.
А сійӧ ку пиас оз тӧр — скӧралӧ, юалӧ менсьым: «Тэ мый сералан, йӧй вежӧм, идиот, пу грӧш аддзин туй вылысь али мый?
Мый вылӧ тэ радлан-китшъялан, Трӧпим пи?
Тэнад вежӧрыд миян Трӧпим козёллӧн кодь, а ещӧ ӧддзӧмыд серавны пӧрадошнӧй йӧз вылын!»
Гиднялань мӧдӧдчис сійӧ, ме — сы бӧрся.
Видзӧда, Макар босьтіс седлӧ, гӧрд маштакӧс седлӧаліс, петкӧдіс гидняысь, и век — чӧв олігтыр.
Менам сералӧмысь, сідзкӧ, скӧралӧ.
Юалі: «Тэ кытчӧ мӧдӧдчин?»
Зумыштчӧмӧн сідз вочавидзис: «Керавны ньӧр да тэнсьыд кульны бӧр!» — «Мыйысь нӧ тайӧ?» — юала.
Чӧв олӧ.
Мӧдӧдчи ме сійӧс колльӧдны.
Сы патера дорӧдз кыв ни джын эг шулӧй.
Дзиръя дорас шыбитіс сійӧ меным дом поводсӧ, а ачыс пырис хатаӧ.
Видзӧда, петӧ сэтысь: пельпом вомӧныс наган ӧшалӧ кобураын да тасма йылын, кыдзи пӧлагайтчӧ, а киас кутӧ ки чышкӧд...
— Ки чышкӧд? — шензьыштіс Давыдов. — Мыйла ки чышкӧд?
— Да ме жӧ висьталі тэныд, мый сылӧн вывті чорыд насмука, некутшӧм чышъянӧн он кут, а миян ног, прӧстӧй ног, шыблавны зырымсӧ му бердӧ сійӧ весиг степын яндысьӧ.
Размётнов муртса нюмдыштіс:
— Тэ сійӧс ичӧт туйӧ эн пукты, кыдз-некыдз, а сійӧ велӧдӧ английскӧй кыв, оз жӧ позь сылы пемыдлун петкӧдлыны...
Та могысь сійӧ и босьтӧма носӧвик пыдди ки чышкӧд.
Ме сылы шуа:
«Тэ эськӧ, Макар, мед юртӧ бинтуйтін, ранатӧ тупкин».
А сійӧ дурмис, горзӧ:
«Кутшӧм тайӧ рана, чӧртыс мед тэнӧ нуас!
Синтӧ пӧртӧмаӧсь тэнсьыд, он аддзы, мый тайӧ гыжна, а абу рана?!
Меным дзик нинӧмла эсійӧ дамскӧй нежничайтӧмыд!
Муна бригадаӧ, тӧлыс сійӧс пӧльтыштас, буснас киськалыштас, и бурдас сійӧ, кыдзи пӧрысь кыр понлӧн.
А тэ йӧз делӧӧ ныртӧ эн сюй да весась татысь аслад йӧйтӧдлана сӧветъяснад!»
Аддза, мый фельдшеркӧд тшынйысьӧм мысти да менам сералӧм бӧрын сійӧ эз кут тӧрны ку пиас, зэв видзчысьӧмӧн сӧветуйті сылы, медым нагансӧ эз видз ортсын.
Кытчӧ сэн!
Ыстіс менӧ матерӧ да шуӧ:
«Менӧ быд сволочыс мӧдас лыйлыны, а меным мый нӧ, колӧ челядь рогаткаӧн ветлыны?
Новлӧдлі наганӧс зептын кӧкъямыс во, лыдыс абу, мыйта зеп кисьті, а ӧні тырмас!
Талунсянь кута эрдын новлӧдлыны.
Сійӧс ме эг гусяв, а аслам вирӧн заслужиті.
Прӧстӧысь али мый сійӧс сетісны меным дона ёрт Фрунзе нимсянь дай ещӧ воропас менам нима эзысь пластинкаӧн?
Дуран, вокӧ, да бара жӧ йӧз делӧясӧ ныртӧ сюян».
Сідзи и пуксис верзьӧмӧн да муніс.
Хуторысь петтӧдз век кыліс, кыдзи сійӧ сульсьӧ ки чышкӧдас, быттьӧ трубаӧн буткӧдчӧ.
Тэ сылы шу, Семён, наган йывсьыс.
Абу лӧсьыд век жӧ йӧз водзын.
Тэнсьыдтӧ сійӧ кывзысяс.
Давыдов вежӧрӧдз эз нин воны Размётновлӧн кывъясыс.
Гыравывтчӧмӧн, кияснас бан бокъясас мыджсьӧмӧн сійӧ видзӧдіс чернила чутъяса шыгыртчӧм пызан пӧв вылӧ, уськӧдіс тӧд вылас Аржановлысь висьталӧмсӧ, думайтіс:
«Но, ладнӧ, шуам, Яков Лукич — кулак, но мыйла меным колӧ чайтны буретш сы вылӧ?
Ачыс сійӧ оз босьт винтовка, вывті пӧрысь да тӧлка;
а Макар шуӧ, мый сыысь пышйис тэрыб кока том морт.
А Лукичлӧн кӧ пиыс батьыскӧд ӧтвылысь?
Век жӧ прамӧй доказательствоястӧг вӧтлыны Яков Лукичӧс завхозысь оз позь, тайӧн сӧмын повзьӧдан сійӧс, сійӧ кӧ гантайтчӧма кутшӧмкӧ делӧӧ, да и мукӧдсӧ полошуйтан.
А Лукич ӧтнасӧн оз мун татшӧм делӧ вылӧ.
Сійӧ, мутиыд, тӧлка, и ӧтнасӧн нинӧм вылӧ оз рискнит татшӧмтор вылӧ: сідзкӧ, сыкӧд колӧ овны важ моз да не петкӧдлыны, мый сы йылысь мыйкӧ думайтӧны, а то позьӧ торкны став делӧсӧ.
А ворсны заводитчӧны нин кӧзыръяссянь...
Колӧ регыдджык ветлыны районӧ, сёрнитыштны райкомса секретаркӧд да ГПУ-са начальниккӧд.
Шлопӧдӧ миян ГПУ пельяснас, а сэк кості войяснас винтовкаясысь нин заводитӧны школӧдны.
Талун — Макарӧс, а аски — менӧ либӧ Размётновӧс.
Оз шогмы тадзи, некыдз оз.
Нинӧм кӧ талы паныд оз кут вӧчны, то ӧти кутшӧмкӧ стерво миянӧс куим лунӧн вермас тотшкӧбтыны...
Но век жӧ ӧдвакӧ Лукич сиралас юрсӧ контрреволюционнӧй ворсӧмӧ.
Сійӧ вывті нин гӧгӧрбок артасьысь, факт!
Да и кутшӧм тӧлк сылы!
Уджалӧ завхозӧн, правлениеса член, олӧ бура, судзсьӧмӧн.
Оз, мыйлакӧ меным оз эскыссьы, медым сійӧс мӧдіс кыскыны важас.
Важ олӧмас бергӧдчан туйыс абу, сылы жӧ тайӧс колӧ гӧгӧрвоны.
Мӧд делӧ, ми кӧ эськӧ ӧні суседъяс пӧвстысь кодкӧдкӧ заводитім воюйтны, — сэки эськӧ сійӧ вермис активизируйтчыны, а ӧні ог эскы ме, мый сійӧ активнӧй».
Давыдовлысь мӧвпалӧмсӧ торкис Размётнов.
Сійӧ чӧв олігтыр дыр видзӧдіс другыслӧн топалӧм чужӧм вылӧ, сэсся збыльысь юаліс:
— Тэ талун завтракайтін?
— Завтракайті?
А мый? — вунӧдчысь морт моз шыасис Давыдов.
— Омӧльтчӧмыд тэ, полан и видзӧднысӧ!
Сӧмын куш бан лыясыд чурвидзӧны, да и найӧ пӧжассьӧмаӧсь шонді водзын.
— Тэ бара важ йывсьыс?
— Да ог, ме збыльысь, верит меным!
— Эг завтракайт, эг вевъяв, да и оз ков, со кутшӧма пӧжӧ асывсяньыс.
— А менам мыйкӧ кынӧм мӧдіс сюмавны.
Мӧдім мекӧд, Сема, нуръясьыштам этшаник, — корис Размётнов.
Давыдов неокотапырысь сӧгласитчис.
Найӧ ӧтлаын петісны ывлаӧ, и налы паныд пӧся пӧльыштіс степсянь кос да жарӧн ыпйысь тӧв, коді чапкис нырад полынь дукӧн.
Дзиръя дорас Давыдов сувтіс, юаліс:
— Кодӧс тэ чайтан, Андрей?
Размётнов лэптіс пельпомъяссӧ да ньӧжйӧник шевгӧдіс кияссӧ.
— Чӧртыс сійӧс тӧдӧ!
Ме ачым кымын пӧрйӧ бӧрйӧдлі думысь да нинӧм ог вермы думыштны.
Хуторысь став казакъяссӧ лыддьӧдлі — сідзи нинӧм и юрӧ эз во ладманаыс.
Сетіс миянлы кутшӧмкӧ дьявол нӧдкыв, а ӧні и жуглы юртӧ.
Воліс татчӧ районнӧй ГПУ-ысь ӧти тӧварыш, бергалыштіс Макар хата дінын, юасис Макарлысь, Щукарь дедлысь, Макар кӧзяйкалысь, менсьым, видлаліс гильзасӧ, кодӧс ми аддзим, да ӧд сійӧ абу паса...
Сідзик и бӧр муніс.
«Мӧд ног оз вермы лоны, — шуӧ, — татчӧ кутшӧмкӧ враг воӧма».
А Макар юалӧ сылысь: «А тэнӧ, сюсь вежӧраӧй, ӧткымынысь и другъясыд лыйлывлісны?
Мун жӧ ушымгайтчы тэ татысь, екуня-ваньӧ!
Тэтӧг тӧлксӧ корсям».
Чӧв ланьтіс эсійӧ чудакыс, сӧмын нускыштіс нырнас, сідз сэсся и пуксис верзьӧмӧн да муніс.
— Кыдзи думайтан, Островнов оз вермы вӧчны татшӧмторсӧ? — гусьӧник юаліс Давыдов.
Но Размётнов, коді кутчысьліс нин дзиръя каличӧ, чуймӧмысла весиг кисӧ лэдзис да серӧктіс.
— Да тэ мый, эн-ӧ йӧймы?
Яков Лукич?
Да кыдз нӧ сійӧ лысьтас татшӧм делӧ вылӧ мунны?
Да ӧд сійӧ полӧ телега дзуртыштӧмысь, а тэ думыштӧмыд эстшӧм чепуха!
Юрӧс менсьым орӧд, но сійӧ тайӧс оз вӧч!
Кӧть код вылӧ думайт, но сӧмын эз сійӧ.
— А сылӧн пиыс?
— Сідз жӧ витан бокӧ.
Тадзитӧ, ылӧсас кӧ чуньнад тшукӧдавны, позьӧ и меӧ веськавны.
Абу сідз, тані сложнӧйджык загадкаыс...
Тані гуся томан.
Размётнов кыскис табак кӧшельсӧ, гаровтіс чигарка, но уси дум вылас, мый колян лунъясӧ ачыс кырымавліс обязательнӧй постановление, мый серти кӧзяйкаяслы оз позь вӧлі лунын ломтыны пачьяс, а мужичӧйяслы куритчыны ывла вылын, да шогпырысь нямраліс чигаркасӧ.
Давыдов падмӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ, а мӧдыс сідз-тадз вочавидзис, быттьӧ сёрнитіс эз ас йывсьыс, а кодкӧ мукӧд йылысь:
— Лэдзалӧны быдсяма дурацкӧй постановлениеяс!
Оз позь куритчыны керка дорын, пырам, гортын куритчам.
Размётновлӧн пӧрысь мамыс завтракайтны вайис век ӧти пӧлӧс кизьӧриник проса рок, кодӧс гӧль йӧз ногӧн омӧлика госалыштӧма. Тайӧ роксьыс дзикӧдз нин дӧнзисны.
Но кор сійӧ пыртіс град йӧрысь тасьті тыр свежӧй ӧгурцы, Давыдов гажмыштіс.
Сійӧ чӧсмасьӧмпырысь сёйис кык ӧгурец, кодъяссянь ӧвтіс му да шонді дукӧн, юис кружка взвар да чеччис пызан сайысь.
— Аттьӧ, мамаша, вердін пӧттӧдз.
А ӧгурцысьыд — торйӧн аттьӧ.
Медводдзаысь таво видлі свежӧй ӧгурцы.
Бур, нинӧм он шу, факт!
Варов, мелі старука жугыля мыджсис бан бокнас ки вылас:
— А кысь нӧ тэныд, коньӧрӧй, ӧгурцыыс?
Гӧтырыд абу?
— Ӧні кежлӧ эг на лӧсьӧд, век некор, — нюммуніс Давыдов.
— Гӧтрасьны некор, сідзкӧ и водз кадся ӧгурцы виччысьны некытысь.
Не аслыд жӧ ноксьыны рӧсадаӧн да пуктысьны?
Со и менам Андреюшкоӧй колис бабатӧг.
Эз кӧ вӧв сылӧн мамыс, кыссӧ эськӧ нюжӧдіс тшыгйысла.
А то мамыс оз-оз да и вердыштас.
Видзӧда ме тіян вылӧ, и курыд шог босьтӧ менӧ.
И Андрюшка менам гӧтыр-котыртӧг кыссьӧ, и Макарка, да и тэ.
И кыдзи тіянлы куимнанныдлы абу яндзим?
Сэтшӧм здоров ӧшъяс ветлӧдланныд хуторӧд, а бабаясӧн тіянлы абу удачаыс.
Збыльысь ӧмӧй тіян пӧвстысь сідзи некод оз и гӧтрась?
Ӧд тайӧ йӧз серам, да и сӧмын!
Размётнов шпыннялігтыр шмонитыштіс мамыс вылын:
— Мамук, миян сайӧ некод оз мун.
— А мый нӧ, и некод оз мун, ещӧ кӧ во вит кутанныд довъявны гӧтыртӧг.
Да мый мокасьтла ті кутанныд ковны, эстшӧм ропмунӧмъясыд, любӧй бабалы, — нывъяс йылысь ме ог нин и сёрнит, колис тіян кадныд нывъясӧс коравны!
— Нывъяс миян сайӧ оз мунны — ачыд шуан: пӧрысьмим, — а дӧваяс миянлы оз ковны.
Йӧзлысь челядьсӧ вердны?
Нинӧм налы мутитчыны! — шмонитіс Размётнов.
Татшӧм сёрниыс сылы, тыдалӧ, эз нин вӧв выльторйӧн, но Давыдов чӧв оліс да чувствуйтіс асьсӧ мыйлакӧ лӧсьыдтӧма.
Прӧщайтчӧм да шань кӧзяеваӧс аттьӧалӧм бӧрын сійӧ муніс кузнечаӧ.
Сылы окота вӧлі комиссия вотӧдз на аслыс — да кыдз колӧ — видзӧдлыны ытшкигкежлӧ ремонтируйтӧм ытшкан да куртан машинаяс, ещӧ нин сы вӧсна, мый ремонтируйтчӧм кузя сійӧ и ачыс пуктіс мыйтакӧ удж.
10 глава
Дзик хутор помын сулалысь важиник кузнеча встретитіс сійӧс тӧдса шыясӧн да дукӧн:
Ипполит Сидорович киясын важ мозыс гальскис да ворсіс мӧлӧтыс, кывзысис кӧзяинлӧн быд вӧрзьӧдчӧмлы,
ещӧ ылісянь на кыліс ассьыс нэмсӧ помалысь пушканлӧн кашкигтыр ышлолалӧмыс,
и важ моз жӧ кыліс гурйыв восьтӧм ӧдзӧсӧд сотчысь шомлӧн сир курыд дук да кӧдзавтӧм на сотчӧм кӧртлӧн вунӧдны позьтӧм чӧскыд дук.
Чунь ӧтиас сулалысь кузнеча гӧгӧрын вӧлі йӧзтӧм да тыртӧм.
Матіті мунысь мир туйсянь ӧвтіс пӧсь бус да чипсан турун дукӧн.
Кузнечалӧн плетень моз кыӧм вӧйӧм вевт вылын, кодӧс ёна топӧдӧма эжа пластъясӧн, быдмисны дикӧй пыш да ёг турун.
Сэні нокошитчисны уна пышкай.
Найӧ век олісны кузнеча лӧс улын, весиг тӧвнас, и налӧн помтӧм чирксӧмыс быттьӧкӧ вӧлі йӧлӧга шыӧн мӧлӧтлӧн гора камгӧмлы да накӧвальня тронякылӧмлы.
Шалый встретитіс Давыдовӧс, кыдзи важся другӧс.
Сылы гажтӧм вӧлі коллявны быдса лунъяс ӧти детинка отсасьыськӧд, и сійӧ рад лои Давыдов локтӧмлы, кӧрт кодь чорыд да тертука кодь сарӧгӧсь кисӧ нюжӧдігмоз, гажаа заводитіс мургыны кыз гӧлӧснас:
— Дыр нин, дыр эн волы, председатель!
Вунӧдін пролетариат йылысь, и видлыны он пырав, тыдалӧ, зонмӧ, тэ тшапмӧмыд.
Мый, шуан, видлыны пырин?
Абу на тай сідз!
Ытшкан машинаяс видзӧдлыны пырин, ме тэнӧ, зонмӧ, тӧда!
Но, мунам, видзӧдлан.
Ме найӧс сувтӧдалі парад вылын моз, кыдзи смотр дырйи казакъясӧс.
Мунам, мунам, сӧмын видзӧд да эн крукась.
Ачыд меным отсасьысь пыдди уджалін, сідзкӧ, ӧні некод вылӧ вештынысӧ.
Быд ытшкан машина Давыдов видлаліс гӧгӧрбок да дыр.
Но кыдз кӧть гӧгӧрбок эз видлав сійӧ, эз аддзы ремонт кузя нелючкияс, не кӧ лыддьыны кык-куим ичӧтик судзсьытӧмтор.
Зато ёнакодь ӧбидитчис пӧрысь кузнеч.
Сійӧ ветлӧдліс Давыдов бӧрся ӧти ытшкан машина дорсянь мӧд дорӧ, чышкаліс би гӧрд чужӧм вывсьыс кучик партукнас ньылӧмсӧ, дӧзмӧмпырысь шуаліс:
— Тэ вывті нин чиг кӧзяин!
Дзик нинӧмла нин тэнад тайӧ крукасьӧмъясыд...
Но, мый тэ сэтысь исалан?
Мый корсян, юала?
Да мый ме тэныд, чиган али мый?
Тотшкӧдыштіс мӧлӧтӧн, гудыртіс кыдзи веськалӧ, а сэсся пырис кибиткаӧ, гӧнитіс вӧвъясӧн, и сэтчӧдз сійӧс и аддзылісны?
Абу сідз, зонмӧй, тані ставсӧ сӧвестьӧн вӧчӧма, аслым моз, и нинӧм тані исасьны да быдлаӧ крукасьны.
— Ме ог и крукась тэ дінӧ, Сидорович, мыйла тэ сідз чайтан?
— А чиганитчытӧг кӧ видлалін, тэнад эськӧ важӧн нин ставыс помасис, а то тэ пыр гӧгралан быд ытшкан машина гӧгӧр, ставсӧ исалан, ставсӧ малалан...
— Менам сэтшӧм мода: синъяслы верит, а кияснад малышт, — шмонитіс Давыдов.
Но кор сійӧ торъя стрӧга кутіс видлавны ӧти важиник ытшкан машина, коді войдӧр, ӧтувттӧдзыс вӧлі Антип Грачлӧн, — Шалый гажмис, и сылысь дузъялӧмсӧ быттьӧ киӧн босьтісны.
Сійӧ шамыртіс тошсӧ, мигайтіс код тӧдас кодлы да наяна шпынняліс, ачыс серам сорӧн шуаліс:
— Тэ вод, вод муас, Давыдов!
Мый тэ сы гӧгӧр петук моз гӧгралан?
Тэ шнёпкысь кынӧм вылад да косасӧ пинь улад видлы.
Мый тэ сійӧс малалан нылӧс моз?
Тэ сійӧс пинь улад видлы, пинь улад!
Эк тэ, коньӧр-кузнеч!
Да збыльысь ӧмӧй тэ эн тӧд ассьыд уджтӧ?
Ӧд тайӧ ытшкан машинасӧ тэ ачыд ставсӧ ремонтируйтін!
Тайӧс ме, зонмӧ, тэныд шуа дзик збыльысь, тэнад став уджыс и эм, а тэ он аддзы да он тӧд.
Тадзтӧ тэ, зонмӧ, рытнас гӧтрасян, а асывнас и ассьыд том гӧтыртӧ он тӧд...
Аслас шуткаысь бурмӧм сьӧлӧма Шалый зэв гораа серӧктіс, мӧдіс кызны, кутіс ӧвтчыны кияснас, но Давыдов, ньӧти ӧбижайтчытӧг, вочавидзис:
— Весьшӧрӧ тэ сералан, Сидорович.
Тайӧ эбӧссьыс усьӧм середняцкӧй ытшкан машинасӧ ме пырысь-пыр тӧді, и ассьым уджӧс — сідз жӧ.
А видлала быд боксянь, медым ытшкигӧн эз ковмы гӧрдӧдны.
Жугалас кӧ кыткӧ тайӧ шыблас машинаыс — и тэ жӧ медводз, ещӧ водзджык на ытшкысьясысь, шуан: «Со, дӧвериті Давыдовлы мӧлӧт да клещи, а сійӧ и нянялӧма».
Тадз али абу?
— Дерт, сідз.
А кыдз нӧ мӧд ногыс?
Коді вӧчис, сійӧ и кыв кутӧ.
— А тэ шуан: «Эн тӧд».
Тӧді сійӧс, сьӧлӧмшӧрӧс, но аслад удж вылӧ стрӧгджыка колӧ видзӧдны.
— Сідзкӧ, ачыд аслыд он дӧверяйт?
— Мукӧд дырйиыс овлывлӧ...
— А тадзтӧ, зонмӧ, бурджык, — сӧгласитчис друг серьёзнӧйӧн лоӧм кузнеч. — Кӧрт дорын миян уджным сэтшӧм, позьӧ шуны, кыв кутана, и сы кузя мастерствоӧ он сразу велав, ок, он сразу...
Прӧстӧ ӧд миян, кузнечьяслӧн, оз ветлӧдлы поговорка: «Верит кувалдалы, килы да мӧлӧтлы — да эн верит аслад вежӧр-мывкыдлы томысянь».
Мый ыджыд заводын, мый ичӧтик кузнечаын, дзик ӧткодь — кыв кутана удж, и ме тайӧс тэныд шуа збыльысь.
А то кольӧм во ыстісны ме ордӧ патераӧ заготживсырьё кузя районнӧй заведующӧйӧс: миян хуторӧ уполномоченнӧйӧн сійӧс мӧдӧдӧмаӧсь.
Примитім ми сійӧс кӧзяйкакӧд бура, кыдзи ассьыным пиӧс, но сійӧ ни менам старукакӧд, ни мекӧд ньӧти оз сёрнит, асьсӧ ыджыдӧ пуктӧ.
Пызан сайӧ пуксяс — чӧв олӧ, пызан сайысь чеччӧ — бара жӧ чӧв олӧ, сельсӧветысь локтас — чӧв олӧ, и мунас — чӧв олӧ.
Мый кӧть ог юав сылысь политика йылысь либӧ овмӧс йылысь, а сійӧ воча кыв пыдди нурбыльтас: «Абу тэнад делӧ, старик».
Та вылын миян сёрнилы и пом.
Оліс миян патерщикным куим сутки раминика-лӧниника, сёрниттӧг, а нёльӧд луннас петіс кыв-ворыс...
Асывнас ёна ышнясигтыр шуӧ меным: «Тэ висьтав аслад старукалы, медым сійӧ вайис меным картупельсӧ эз скӧвӧрӧдаӧн, а тарелкаӧн, и мед эз ки чышкӧд пукты пызан вылӧ, а кутшӧмкӧ салфетка.
Ме, — шуӧ, — культурнӧй морт да сэтчӧ жӧ ответственнӧй районнӧй работник — и ог радейт, кор видзӧдӧны ме вылӧ прӧстӧй морт вылӧ моз».
Скӧрми ме сы вылӧ дзикӧдз да шуа: «Куйӧд пестер тэ, а абу культурнӧй морт!
Тэ кӧ культурнӧй, сідзкӧ жӧрит сэтысь, мыйӧн тэныд вайӧны, да чышкысь сійӧн, мый сетӧны, сы вӧсна мый салфеткаясыс миян керкаын нэмын на эз вӧвлыны, а тарелкаяссӧ ставсӧ пылльӧма старука.
Сьӧм ме тэнсьыд ни ӧти грӧш ог босьт; старукаӧй оз тӧд, кыдзи тэныд угӧдитны, кытчӧ тэнӧ пуксьӧдны да кыдзи эськӧ тэныд небыдджыка вольсавны вой кежлӧ, а тэ кӧлӧкӧльничаысь вылӧджык ныртӧ лэпталан: «Ме — ответственнӧй!»
Но, кутшӧм тэ, — юала, — ответственнӧй?
Кӧч да суслик куяс пыркӧдан служба вылад, со и тэнад став ответственностьыд.
Ньӧти тэ абу ответственнӧй, вот ме — ответственнӧй работник!
Председатель бӧрын да ячейкаса секретарь бӧрын хуторын ме первой морт, сы вӧсна мый метӧг ни гӧригӧн, ни ытшкигӧн оз вермыны овны.
Менам, мися, кӧрта удж киын, а тэнад кучик кулян делӧ, коді нӧ миян пӧвстысь коланаджык?
Тэ асьтӧ лыддян ответственнӧй уджалысьӧн, а ме ачымӧс.
Кыдз нӧ ми тэкӧд, кык ответственнӧй, вермам ладӧн овны ӧти горничаын?
Огӧ вермӧй!
Босьт жӧ, мися, ассьыд портфельтӧ, сьӧлӧмшӧрӧй, и тӧвзьы кытчӧ гажыд, а меным тэ, татшӧм ышнясьысьыд, дзик нинӧмла он ков».
Давыдов сідзи читкыртчис, мый сылӧн синъясыс муртса тыдыштісны зэв векньыдик костъясӧдыс.
Серамысла тіралысь гӧлӧсӧн сійӧ ньӧжйӧник юаліс:
— Вӧтлін?
— Дзикӧдз!
Пырысь-пыр жӧ!
Усйысис да нянь-солысь аттьӧ эз висьтав, ответственнӧй кычипиыд.
— Но и молодеч жӧ тэ, Сидорович!
— Молодечалӧмыд тані нинӧм абу, но и терпитны татшӧм патерщикӧс вӧлі ӧбиднӧ.
Куритчӧм бӧрын Давыдов бара кутіс видлавны инвентарь да помаліс сӧмын лун шӧр бӧрын.
Шалыйкӧд прӧщайтчигӧн сійӧ сьӧлӧмсяньыс аттьӧаліс кузнечӧс бура уджалӧмысь, интересуйтчис:
— Ремонтсьыд кымын трудодень гижисны тэныд?
Пӧрысь дорччысь зумыштчис да бергӧдчис мӧдарӧ.
— Яков Лукич гижас, надейтчы сы вылӧ...
— А мыйла тан Яков Лукичыс?
— Сыла, мый учётчиклы сійӧ ассьыс законъяс индалӧ.
Кыдзи сійӧ шуас, сідзи и гижас учётчик.
— Но, век жӧ, уна-ӧ?
— Пӧшти нинӧм, зонмӧ, пысталы сёймӧн...
— Кыдз нӧ тайӧ сідзи?
Мыйла?
Векджык рам синъяса кузнеч тайӧ пӧрйӧ видзӧдліс сэтшӧм скӧра, быттьӧ сы водзын сулаліс эз Давыдов, а ачыс Яков Лукич.
— Да сы понда, мый менсьым уджӧс некыдз оз кӧсйыны артыштны.
Лун ме коллялі кузнечаын — гижӧны ӧти трудодень.
А сэні уджалі ме али лунтыр куритчи — налы дзик веськодь!
Ме, гашкӧ, луннас вит трудодень дон уджалі ремонт вылын — сёровно гижӧны ӧтикӧс.
Кӧть кыстӧ нюжӧд накӧвальня дорын, а ӧти трудоденьысь унджык он нажӧвит.
Сідзкӧ, тэнад мынтысьӧмысь, зонмӧй, он зэв госсяв, муртса ловйӧн колян, а гӧтрасьны оз пет гажыд!
— Тайӧ абу менам мынтысьӧм! — чорыда шуис Давыдов. — Тайӧ абу колхознӧй мынтысьӧм!
Мыйла нӧ водзджык нинӧм эн висьтав тэ меным татшӧм безобразие йывсьыс?
Шалый падъялыштіс да вочавидзис явӧ неокотапырысь:
— Тэныд висьтавнысӧ, зонмӧ, кыдзкӧ быттьӧ эз вӧв лӧсьыд.
Быттьӧ сӧвеститчи ли мый ли.
Дзикӧдз нин думыштлі ме норасьны тэныд, а сэсся мӧвпала, мый тэ шуан: «Со пӧ, кутшӧм пӧтлытӧм горш, век сылы этша...» Сы вӧсна и чӧв олі.
А вот ӧні и висьтала, и шуа ещӧ унджык на: на милӧсть кузя найӧ сэтшӧм удж арталӧны, коді тыдалана, но, шуам, плугъяс, пропашникъяс ремонтируйтӧм, ӧти кывйӧн кӧ, тыдалана инвентарь,
а посниторъяссӧ жӧ, шуам, вӧвъяс дорӧм, либӧ подковъяс доран, либӧ амбаръясӧ пробойяс, уна пӧлӧс кольчаяс да мукӧд поснитор — найӧ некыдз оз артавны тайӧс да кывзыны оз кӧсйыны та йылысь.
А тайӧ, ме думысь, абу правильнӧ, сы вӧсна мый татшӧм сяма посниторъясыс вылӧ уна кад мунӧ.
— Бара тэ — «найӧ», а кодъяс сійӧ «найӧыс»?
Учётчик ӧтнас нуӧдӧ учёт да та кузя кыв кутӧ правление водзын, — дӧзмӧмӧн шуис Давыдов.
— Учётчик нуӧдӧ, а Лукич ставсӧ ас ногыс вӧчӧ.
Тэ меным висьталан, кыдзи тайӧ колӧ лоны, а ме тэныд — мый вӧчсьӧ збыль вылас.
— Зэв лёк, тадзи кӧ тайӧ вӧчсьӧ збыльысь.
— Но, таысь нин абу ме мыжа, зонмӧ, а тэ.
— Тайӧс ме и тэтӧг тӧда, мый ме мыжа.
Колӧ веськӧдны да регыдджык.
Аски жӧ чукӧртла правлениелысь заседание, и ми юалам Яков Лукичлысь...
Ми сыкӧд сёрнитыштам кыдзи колӧ! — чорыда шуис Давыдов.
Но Шалый сӧмын шпыньмуніс тош пытшкас:
— Оз сыкӧд ков сёрнитнысӧ...
— А кодкӧд нӧ, тэ ногӧн?
Учётчиккӧд?
— Тэкӧд.
— Мекӧд?
М-м...
Но, вай.
Быттьӧ Давыдовлысь вынсӧ тӧдмалігмоз, Шалый видзӧдліс сы вылӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс, ньӧжйӧник заводитіс:
— Кутчысь, зонмӧ!
Ме тэныд висьтала ӧбиднӧй кывъяс...
И абу эськӧ окота, а колӧ.
Пола, мый мукӧдъяс оз лысьтны шуны тэныд татшӧм кывъяссӧ.
— Вай висьтав, висьтав, — ыштӧдіс сійӧс Давыдов, кӧть ачыс водзвыв нин чувствуйтіс, мый сёрниыс сылы оз ло бур, и медся ёна поліс сыысь, мый Шалый заводитас сёрнитны Лушкакӧд сылӧн гартчӧм йылысь.
Но эз ло сы ног: Шалый первойсӧ заводитіс мӧдтор йылысь:
— Ортсысянь тэ вылӧ видзӧдны, тэ — настӧящӧй председатель, а гудйышт тэнӧ пыдісяньджык — тэ колхозын абу председатель, а прӧстӧ сідз-тадз.
— Вот тайӧ бур! — нарошнӧ петкӧдлан кыпыдлунӧн гораа шуис Давыдов.
— Абу зэв бур, — зумыша водзӧ висьталіс Шалый. — Нинӧм тані бурыс абу, ме тайӧс тэныд збыльысь шуа.
Тэ вот и ытшкан машина улӧ пыралан, прӧверайтан, кыдзи и колӧ лада кӧзяинлы, и му вылын олан, и ачыд гӧран, а мый тэнад вӧчсьӧ правлениеын — нинӧмсьыс нинӧмсӧ он аддзы да он тӧд.
Тэ мед эськӧ омӧльджыка шӧйтін му вылын, а унджыксӧ тані, хуторын, и уджыс эськӧ муніс бурджыка.
А то тэ и гӧрысь, и кузнеч, ӧти кывйӧн кӧ, кыдзи шуласны ачыд сьылысь и йӧктысь, а став овмӧсӧн тэ пыдди бергӧдлӧ Островнов.
Тэ ассьыд властьтӧ кисьыд лэдзӧмыд, а Островнов босьтӧма...
— Кырссьы водзӧ, — косіника шуис Давыдов. — Кырссьы, эн яндысь!
— Позьӧ и водзӧ, — окотапырысь сӧгласитчис Шалый.
Сійӧ прамӧя пуксис ытшкан машина полка вылӧ, кинас корис пуксьыны Давыдовӧс сыкӧд орччӧн да, кор казяліс кузнеча ӧдзӧс дорысь налысь сёрнисӧ кывзысь сылы отсасьысь детинкасӧ, зымнитіс кокнас, гораа букӧстіс: — Весась сэтысь, мути!
Аслыд уджтӧ он аддзы?
Век эськӧ тэныд кывзысьны, польӧпи!
Вот пӧрчча тасмаӧс да пӧвсала тэнӧ бон-бус, сэки кутан тӧдны!
Сэки тэнад пельясыд пыр жӧ тупкысясны.
Видзӧдтӧ, кутшӧм оластӧм детинка!
Саӧсь чужӧма зонка дзирдыштіс вильыш синъяснас, тювкнитіс шыр моз пемыд кузнеча пытшкӧ, и пыр жӧ сэтысянь мӧдіс кывны пушканлӧн киргигтыр лолалӧмыс да кутіс ыргыны-ломавны горнын биыс.
А Шалый, бурпырысь нюмъялігтыр нин, висьталіс:
— Сирӧтаӧс велӧда кузнечӧ.
Гырысь зонъяс пӧвстысь ни ӧти чӧрт оз лок кузнечаӧ.
Дзикӧдз тшыкӧдіс найӧс Сӧветскӧй власть!
Быдӧн кӧсйӧ лоны то докторӧн, то агрономӧн, то разнӧй инженерӧн, а кор кулам ми, старикъяс, — коді нӧ йӧзыслы кутас сапӧг вурны, гач вурны, вӧвъясӧс дорны?
И менам сідз жӧ: некодӧс ог вермы кыскыны кузнечаӧ, быдӧн кузнеча тшынсьыс пышйӧны, быттьӧ ладан дорысь чӧрт.
Лои вот тайӧ Ванясӧ босьтны.
Сюсь сійӧ, беспиыд, а мыйта лёктор сысянь терпита — лыдтӧм-тшӧттӧм!
То сійӧ йӧз садйӧ гожӧмнас пырас, а меным сы вӧсна ӧтвечайт, то эновтас кузнечаӧс да мунас вугравны гуринаясӧс, то ещӧ мукӧдтор мыйкӧ думыштас, дзик некытчӧ туйтӧм.
Рӧднӧй ичиньыс сылӧн, кӧні сійӧ олӧ, нинӧм оз вермы вӧчны сыкӧд, вот и лоӧ меным сылысь лёкторъяссӧ терпитны.
Сӧмын и верма сійӧс видны, а нӧйтны сирӧтаӧс менам ки оз лыб.
Со сійӧ кутшӧм делӧыс, зонмӧ.
Сьӧкыдтор тайӧ — йӧзлысь челядьтӧ велӧдны да торйӧн нин сирӧтаясӧс.
Но аслам нэм чӧжӧн ме найӧс штука дас кымын настӧящӧй дорччысьясӧн вӧчи,
и ӧні и Тубянскӧйын, и Войскӧвӧйын, и мукӧд хуторъясын менам велӧдӧм дорччысьяс камгӧны-дорӧны кузнечаясын,
а ӧтик весиг Ростовын заводын уджалӧ. Тайӧ — абу шутка, зонмӧ, тэ ачыд заводын уджавлӧмыд да тӧдан: сэтшӧм-татшӧмъястӧ сэтчӧ оз босьтны удж вылӧ.
Сійӧн и гордитча ме, мый кӧть и кула, а менам делӧ кузя наследникъяс не ӧти дас морт кольӧ белӧй свет вылын.
Сідзи али абу?
— Вай сёрнит делӧ йылысь.
Кутшӧм нелючкияс ещӧ тэ аддзан менам уджысь?
— Нелючкиыс тэнад ӧти: тэ сӧмын собраниеяс вылын председатель, а быд лунъя уджын — Островнов.
Тасянь и став лёкторйыс.
Ме сідз гӧгӧрвоа, мый тулыссяньыс тэныд колӧ вӧлі олыштны гӧрысьяскӧд, петкӧдлыны налы пример, кыдзи колӧ ӧтувъя овмӧсын уджавны, да и аслыд велӧдчыны гӧрны, колхозса председательлы тайӧ абу омӧль.
Но вот мыйла тэ ӧні сэні шӧйтан, му вылын, ме дзик ог гӧгӧрво.
Заводад ӧмӧй, кӧні тэ уджавлін, директорныд дзонь лунъясӧн токарнӧй станок сайын сулавліс?
Мыйкӧ оз веритсьы меным!
Шалый дыр висьталіс колхозса нелючкияс йылысь, сы йылысь, мый кольліс Давыдовлы тыдавтӧмӧн, мый быд ногыс сайӧдсьыліс сыысь Яков Лукич зільӧмӧн, счетовод да кладовщик зільӧмӧн.
Но сылӧн став висьталӧмыс вайӧдліс сэтчӧ, мый став лёк делӧясын юрнуӧдысьнас дзик колхоз котыртӧмсянь да ӧнія лунъясӧдз вӧлі да колис видзӧднысӧ раминик Яков Лукич.
— Мыйла нӧ тэ ни ӧтчыдысь эн выступит собрание вылын?
Тэныд абу ӧмӧй дона колхознӧй делӧыс?
А ещӧ шуан: «Ме — пролетариат!»
Кутшӧм нӧ тэ чӧрту пролетариат, сӧмын кӧ аслад кабырад вашкӧдан, а собрание вылын тэнӧ колӧ корсьны пӧнарӧн?
Шалый копыртіс юрсӧ, дыр чӧв оліс, бергӧдліс нетшыштӧм турун идз, и сэтшӧм тешкодь вӧлі сійӧ — нэриник да гӧн кодь кокньыдик — сылӧн зэв гырысь, пӧшти куснясьтӧм сьӧд чуньяс вылас, мый Давыдовлӧн нем кӧсйытӧг петіс нюмыс.
А Шалый дзоргис-видзӧдіс мыйкӧ аслас кок улысь, быттьӧкӧ тайӧ видзӧдӧм сертиыс и лоӧ сылӧн ӧтветыс.
Дыр чӧв олӧм бӧрын сійӧ юаліс:
— Тулыснас тэ сёрнитлін собрание вылын, медым Атаманчуковӧс вӧтлісны колхозысь?
— Сувтӧдлі ме сэтшӧм вопроссӧ.
Но и мый?
— Вӧтлісны сійӧс?
— Эз.
А каитча, колӧ вӧлі вӧтлыны.
— Каитчынытӧ каитчан, да абу каитчӧмын делӧыс...
— А мыйын нӧ?
— А тэ уськӧдлы дум вылад, коді выступайтіс талы паныд.
Он помнит?
Сідзкӧ, ме тэныд висьтала: и Островнов, и Афонька кладовщик, и Люшня, и ещӧ морт кызь кымын.
Вот найӧ и вештісны собрание вылын тэнсьыд бур сӧветтӧ, веськӧдісны йӧзсӧ тэныд паныд.
Сідзкӧ, Островнов оз ӧтнас пакӧстит.
Тайӧ тэныд гӧгӧрвоана?
— Водзӧ.
— Позьӧ и водзӧ.
Сідзкӧ, мыйла нӧ тэ юасян, мый вӧсна ме ог выступайт собраниеяс вылын?
Ме выступайта ӧтчыд, мӧдысь, а коймӧдысьсӧ и выступитны ог вевъяв: тотшкӧбтасны менӧ тайӧ жӧ кузнечаын да сійӧ жӧ кӧрт торнас, кутшӧмӧс ме неважӧн шонті би вылын да лелькуйті киясын, со и пом менам выступлениеяслы.
Да, зонмӧ, выступайтнытӧ ме пӧрысьми, выступайтӧй нин ті ӧтнанныд, а ме ещӧ кӧсъя на кывзыштны кузнечаын сотчӧм кӧртлысь дуксӧ.
— Тэ, другӧ, мыйкӧ лишнӧй ыдждӧдан опасностьсӧ, факт! — падъялігтыр шуис Давыдов, кодлысь мӧвпъяссӧ дзикӧдз шымыртіс кузнечлӧн тайӧ висьталӧмторйыс.
Но мӧдыс ёся видзӧдліс Давыдов вылӧ быльквидзысь сьӧд синъяснас, серампырысь читкыртчис:
— Пӧрысьяс моз, синтӧгыд, гашкӧ, ме и ыдждӧда, кыдзи тай тэ шуан, но, а тэ, зонмӧ, ньӧти он аддзы тайӧ опасностьсӧ.
Том тӧждысьӧм-ноксьӧмыд тэнсьыд синъястӧ дзикӧдз пемдӧдӧма.
Тайӧс ме тэныд збыльысь шуа.
Давыдов чӧв ланьтіс.
Ӧні сылы воис ӧчередьыс думыштчыны, и сійӧ думыштчис дыр кежлӧ, и эз нин Шалый, а сійӧ бергӧдліс киас, но сӧмын эз турун идз, а сімӧм шуруптор...
Думыштчигъясын мыйлакӧ унаӧн бергӧдлӧны кианыс либӧ видлалӧны сійӧн син улас веськалӧм кутшӧмкӧ медводдза предмет, мыйла сідз — абу гӧгӧрвоана...
Шондіыс важӧн нин катовтіс лун шӧр кад сайӧ.
Вуджӧръяс вежисны местанысӧ, и веськыда усьысь пӧсь шонді югӧръяс нем жалиттӧг сотісны эжаӧн вольсалӧм да ёг турунӧн тырӧм нёптовтчӧм кузнеча вевтсӧ, матіникын сулалысь ытшкан машинаяссӧ, туйбокса бусӧссьӧм турунсӧ.
Гремячӧй Лог весьтын ӧшаліс нинӧмӧн торктӧм чӧв-лӧнь.
Керка брӧвъяссӧ пӧдлалӧмаӧсь; уличаяс вылын ни ӧти морт; весиг куканьяс, кодъяс асывсяньыс нем тӧждысьтӧг шӧйтісны хутор гӧгӧрын, мунісны ю дорӧ, дзебсисны бадь пуяслӧн пемыд вуджӧр сайӧ.
А Давыдов да Шалый век на пукалісны гож водзын.
— Мунам кузнечаӧ, ыркыдінӧ, а то татшӧм шонді водзын пукавны ме абу велалӧма, — шуис Шалый, эз вермы терпитны жарсӧ да; ачыс чышкаліс чужӧмсьыс да кушмӧм юрсьыс ньылӧмсӧ.
— Пӧрысь кузнечыд пӧрысь барыня кодь жӧ: оз радейтны найӧ шондітӧ, нэм чӧжыс олӧны ыркыдінын, быдӧн ас ногыс сьӧлӧм гаж корсьӧны...
Найӧ мунісны гож сайӧ, пуксисны кузнеча войладорса шоныд му вылӧ.
Дзик Давыдов бердӧ вешйӧм бӧрын Шалый заводитіс дзизгыны турун пӧвстӧ дзугсьӧм мазі моз:
— Хопровӧс гӧтырыскӧд виисны?
Виисны.
А мыйысь виисны?
Код юрӧн?
Сійӧ и эм, зонмӧ, мый эз код юрӧн...
Дзуг делӧ сэн.
Нем думышттӧг, прӧстӧысь мортӧс оз кутны вины.
А ме бӧб пӧрысь вежӧрӧн тадз чайта: сійӧ кӧ эськӧ муніс Сӧветскӧй властьлы паныд — сійӧс эськӧ арестуйтісны да виисны приговор кузя, эз гусьӧн,
а сійӧс кӧ нин виисны гусьӧн, шышъяс моз, войын, да ещӧ гӧтырыскӧд, то сійӧ эз ладмыны кут Сӧветскӧй властьлӧн врагъяскӧд, мӧд ног и лоны оз вермы!
А мыйла тшӧтш бабасӧ сылысь виӧмаӧсь, юала ме тэнсьыд?
Да сы вӧсна, медым сійӧ виысьяссӧ властьяслы эз висьтав, сійӧ тӧдӧма найӧс да!
А кулӧмъясыд оз сёрнитны, накӧд лӧньджык, вокӧ...
Мӧд ног оз и вермы лоны, тайӧс ме тэныд збыльысь шуа.
— Шуам, тайӧ ставтор йывсьыс и тэтӧг ми тӧдам, дӧгадывайтчам, но вот коді виис — тайӧс фактическӧя некод оз тӧд.
Давыдов чӧв ланьтыштліс да наянитӧм могысь содтіс:
— И некод некор оз мӧд тӧдны!
Шалый быттьӧ эз и кывлы сылысь бӧръя кывъяссӧ.
Сійӧ шамыртіс дзормӧмысь прамӧя едждӧдӧм тошсӧ, паськыда нюммуніс:
— Кутшӧм лӧсьыд тані, ыркыдінас.
Важся кадын, вокӧ, менам вӧлі татшӧм случай.
Кыдзкӧ ӧтчыд вундӧм водзвылын ме шынаалі озыр тавричанинлы телега кӧлесаяс — кык скат.
Воис сійӧ телегаясысла, кыдзи помнита, прӧстӧй лунӧ, кослунӧ, то ли серӧдаӧ, то ли пекничаӧ.
Мынтысис меным, ошкис менсьым уджӧс да сувтӧдіс магарыч, корис ассьыс работникъяссӧ, кодъяс вайӧдісны вӧвъясӧс, медым нуны телегаяссӧ.
Юим.
Сэсся ме сувтӧді.
И сійӧс юим.
Озыриник хохол сійӧ вӧлі, но озыръяс пӧвстысь шоча паныдасьлысь бур сьӧлӧма морт.
И вот думыштӧма, зонмӧ, сійӧ гуляйтыштны.
А менам удж, зэв пӧсь кад, юр вывтыр быд пӧлӧс заказъяс.
Ме сылы и шуа: «Тэ, Трофим Денисович, ю работникъясыскӧд, водзӧ кырссьы, а менӧ эновт, зонмӧ, ог эшты, уджыс уна».
Сійӧ сӧгласитчис.
Найӧ водзӧ мӧдісны ноксьыны винаӧн, а ме муні кузнечаӧ.
Юрӧй сідзи и жувгӧ, но кок йылын сулала зумыда дай киясӧй зумыдӧсь на, а, колӧ шуны, зонмӧй, ме век жӧ садьтӧм код.
Рӧкыд вылӧ, матыстчӧ кузнечалань кӧлӧкӧльчика тройка.
Петі.
Кӧрӧба кокньыдик тарантасын пукалӧ зонтик улын миян округ пасьта нималысь помещик Селиванов, вывті тшап да сӧтана кодь, кутшӧмӧс светыс эз аддзывлы...
Сылӧн ямщикыс — кельдӧдӧма, еджыд стен кодь, тіралӧны киясыс — мынтӧдіс шуйгаладорса пристяжнӧйыслысь гезсӧ.
Водзвыв абу видзӧдлӧма сійӧ, и пристяжнӧйыслӧн туй вылас усьӧма подковыс.
Вот сійӧс тайӧ бариныд и кеслӧ: «И сэтшӧм пӧ да татшӧм пӧ тэ, и вӧтла тэнӧ должность вывсьыд, и тюрьмаӧ пуксьӧда, тэ ради ме верма сёрмыны поездӧ», — и сідз водзӧ да сідз водзӧ.
Но миянын, Донын, зонмӧ, царь дырйи казакъяс эз зэв копрасьлыны помещикъяс водзын.
Сідзкӧ, мый тайӧ Селивановыд: меным эськӧ ӧтчыд сьӧлыштны да бон-бус вӧчны, мед кӧть сійӧ и медся озыр помещик.
Вот петі ме, винаысь гажа юра, сулала ӧдзӧс дорын, кывза, кыдзи сійӧ быд ногыс крӧтитӧ-видӧ ямщиксӧ.
А менам, зонмӧ, дзикӧдз пузис сьӧлӧмӧй, ку пиӧ ог тӧр.
Казяліс менӧ Селиванов да горзӧ меным: «Эй, кузнеч, волы татчӧ!»
Кӧсйи ме шуны сылы: «Тэныд колӧ — тэ и лок», но думышті мӧдтор:
муні сы дінӧ, нюмъяла ас мортлы моз, матыстчи тарантас дорӧ, нюжӧді киӧс, шуа:
«Олан-вылан, вокӧ!
Кыдз-мый овлан?»
Чуймӧмысла сылӧн зарни ӧчкиыс уси ныр вывсьыс; эз кӧ вӧв эськӧ сійӧс кӧрталӧма сьӧд шнурокӧн, дзик эськӧ пасьмуніс-жугалі.
Бӧр сійӧ пуктіс тайӧ ӧчкисӧ ныр вылас, а ме век на нюжӧдӧмӧн кута киӧс, а сійӧ менам са кодь сьӧд, няйтсьыс-няйт.
А сійӧ быттьӧ оз и аддзы менсьым киӧс, чукыртчӧма дзикӧдз, быттьӧ зэв курыдтор босьтӧма вомас, да пинь пырыс эсідз сӧдзӧдӧ: «Тэ мый, код?
Кытчӧ тэ ассьыд лапатӧ нюжӧдан, мисьтӧм чужӧм?» «Кыдз нӧ, мися, ог тӧд, зэв весиг тӧда, коді тэ сэтшӧмыс!
Ми жӧ тэкӧд, мися, рӧднӧй вокъяс кодьӧсь: тэ дзебсян шондіысь зонтик улӧ, а ме — кузнечаын, му вевт улын;
прӧстӧй лунӧ ме код, тэ тайӧс збыль висьталан, но и тэ, буракӧ, не сӧмын вӧскресенньӧясӧ юан, кыдзи уджалысь йӧз: нырыд тай тэнад гӧрд...
Артмӧ, мый ми тэкӧд кыкнанным дворянскӧй рӧдысь, абу мукӧдъяс кодьӧсь.
Но, а тэ кӧ зывӧктан меным китӧ сетны, сы вӧсна мый тэнад сійӧ еджыд, а менам сьӧд, то тайӧ нин тэнад сэтшӧм сӧвестьыд.
Кулам, и кыкнанным тэкӧд ӧткодь еджыдӧсь лоам».
Чӧв олӧ Селиванов, сӧмын паръяссӧ курччалӧ да чужӧмыс пӧртмасьӧ.
«Тэныд мый, юала, вӧв дорны?
Тайӧс ми ӧти здукӧн тутш-тотш вӧчам.
А ямщик вылад тэ весьшӧрӧ видчан.
Сійӧ, тыдалӧ, тэнад кывтӧм.
Тэ бурджык видышт менӧ.
Вай пырам тэкӧд, вокӧ, кузнечаӧ, ӧдзӧссӧ топыдджыка пӧдлалам, а тэ заводитлы сэні менӧ видны.
Радейта ме рискуйтысь йӧзӧс».
Чӧв олӧ Селиванов, а чужӧмыс век ёнджыка пӧртмасьӧ.
То едждӧдлас, то гӧрдӧдлас, — но чӧв олӧ.
Дори ме сылысь пристяжнӧйсӧ, матыстчи тарантас дінас.
Сійӧ быттьӧ оз и аддзы менӧ, сетіс ямщикыслы эзысь чӧлкӧвӧй да шуӧ: «Сет эсійӧ пежыслы».
Босьті ме кучер киысь чӧлкӧвӧйсӧ да шкуркниті-шыбиті тарантасас Селиванов кок улӧ, а ачым нюмъяла, быттьӧ шензьӧмла, да шуа: «Мый тэ, вокӧ, да босьтлӧны ӧмӧй рӧднялысь татшӧм ичӧтторйысь?
Сета тэныд кыдзи гӧльлы, пырав кабакӧ, ю менам здоровье вӧсна!»
Сэки менам помещикыд эз нин ло ни еджыдіникӧн, ни гӧрдіникӧн, а кутшӧмкӧ лӧзіникӧн; чирзӧ ме вылӧ вӧсньыдик гӧлӧсӧн: «Тэнад здоровье вӧсна...
Медым тэ чергӧдчин, пеж лов, хам, сицилист, тугнёлӧн да гартолӧн тэнӧ!
Норася станичнӧй атаманлы!
Тюрьмаын сісьта!»
Давыдов сэтшӧм гораа ызӧбтіс-серӧктіс, мый кузнеча вевт вылысь жбыр лэбзисны повзьӧмысла воробейяс.
Тош пиас шпыннялігтыр Шалый заводитіс гартны чигарка.
— Сідзкӧ, эн ладмӧй «вокыдкӧд»?
— кывъяссӧ муртса шуалігтыр юаліс Давыдов.
— Эгӧ ладмӧй.
— А деньгасӧ?
Сійӧ шыбитіс тарантассьыс?
— Ме эськӧ сылы петкӧдлі...
Журӧбтіс- гӧнитіс аслас чӧлкӧвӧйӧн.
Зонмӧ, сэні абу деньгаын делӧыс...
— А мыйын нӧ?
Давыдов сераліс том морт моз сэтшӧм гылыда, мый Шалый и ачыс гажмис.
Сійӧ тшӧкъялігтыр ӧвтыштіс кинас:
— Ылалышті ме неуна...
— Висьтав но, Сидорович.
Мый нюжӧдан? — Давыдов веськыда видзӧдіс Шалый вылӧ синвасьыс вазьӧм синъясӧн.
А мӧдыс сӧмын ӧвтчис кияснас да, тош пиас вӧйӧм вомсӧ паськыда восьтӧмӧн, гы-гы-гы сераліс грымакылан гӧлӧсӧн.
— Да но, висьтав нин, эн мудзты! — кевмысис Давыдов, коді вунӧдіс тайӧ здукас неважӧнся серьёзнӧй сёрни йывсьыс да ставнас сетчис регыдик кадся кыпыд гажлы.
— Да мый сэні сёрнитнысӧ... да мый нин сэн!
Сійӧ, зонмӧ, аддзан, менӧ нимтіс и некытчӧ шогмытӧмӧн, и хамӧн, а помланьыс весиг дзикӧдз тшӧкмуніс, кокъяснас кутіс зымӧдны тарантас пыдӧсас да шумитны: «Сицилист, сэтшӧм-татшӧм!
Тюрьмаӧ пуксьӧда!»
А сэки ме ог на вӧлі тӧд, мый сэтшӧм сицилистыс...
Революциятӧ — сійӧс тӧда вӧлі, мый сійӧ лоӧ, а «сицилисттӧ» — эг тӧд, и думышті ме сэки, мый тайӧ медся лёк, медся чорыд ёрччан кывйыс...
Сылы воча ме шуа:
«Ачыд тэ сицилист, пон рӧд, и весась татысь, кытчӧдз ме тэнӧ шошаӧдыд эг шкуркнит!»
Давыдов бара сьӧмдіс серамысла, шняпкысис гатшӧн.
Шалый сетіс сылы пӧттӧдзыс серавны, помаліс:
— А сутки мысти локтісны мела — станичнӧй атаман дорӧ.
Юасис сійӧ менсьым, кыдз-мый вӧлі, сераліс тэ моз жӧ да лэдзис станичнӧй правлениеын пукӧдтӧг.
Ачыс сійӧ гӧлиник семьяысь петӧм офицер вӧлі, но, сылы и сьӧлӧм вылас воис, мый прӧстӧй дорччысь сідзи вермӧма тешитчыны озыр помещик вылын.
Но ме петтӧдз сійӧ шуис:
«Тэ, казачок, видзчысьӧмӧнджык ов, кывтӧ эн вывті нюжйӧдлы, а то ӧні кадыс сэтшӧм, мый талун тэ дорччан, а аски тэнсьыд дорасны ки-коктӧ, медым дзик Сибирӧдз мунны этапӧн, эн жерйӧдлы пиньтӧ.
Гӧгӧрвоан тэ?»
— «Гӧгӧрвоа, мися, <rus>ваше высокоблагородие</rus>».
— «Но, мун, и мед дукыд тані тэнад эз вӧв.
А Селивановлы ме юӧрта, мый тэнсьыд кучиктӧ ловъя вывсьыд кули».
Вот, зонмӧ, кутшӧм делӧяс вӧвліны...
Давыдов сувтіс, медым прӧщайтчыны варов кузнечкӧд, но мӧдыс кыскис сійӧс дӧрӧм соскӧдыс, бӧр пуксьӧдіс аскӧдыс орччӧн да нем виччысьтӧг юаліс:
— Сідз, шуан, некор оз тӧдмавны, коді Хопров гозъяӧс виис?
Та кузя, зонмӧ, тэ ӧшыбайтчан.
Тӧдмаласны.
Помӧдз тӧдмаласны, сет сӧмын кад.
Тыдалӧ, старик тӧдіс мыйкӧ, и Давыдов решитіс панны сёрнисӧ веськыда.
— А тэ кодӧс грекалан, Сидорович? — чукльӧдлытӧг юаліс сійӧ, ачыс ёся видзӧдіс Шалыйлӧн быльсвидзысь гӧрдӧдыштӧм сьӧд синъясас.
Кузнеч пырмунігмоз видзӧдліс сы вылӧ, ылӧсас вочавидзис:
— Та кузя, зонмӧ, весиг зэв прӧстӧ позьӧ ӧшыбитчыны...
— Но, а век жӧ?
Падъявтӧг нин Шалый пуктіс кисӧ Давыдов пидзӧс вылӧ, шуис:
— Вот мый, отсасьысь, сёрнитчӧмыд деньгаысь донаджык: ме вылӧ не ыстысьны, мыйкӧ кӧ лоас.
Сӧглас?
— Сӧглас.
— Сідзкӧ вот, и тайӧ делӧын бара жӧ Лукич вӧлӧма.
Тайӧ ме збыльысь тэныд шуа.
— Но, <ns>во-о-окӧ</ns>... — шогпырысь нюжӧдіс Давыдов.
— Ме Селивановлы вӧлі «вокӧн», а тэныд бать пыдди туя, — дӧзмӧмӧн шыасис Шалый.
— Ме жӧ тэныд ог шу, мый Яков Лукич ачыс кералӧма Хопров гозъяӧс, а висьтала, мый сэні сійӧ вӧлӧма, тэныд тайӧс, зонмӧ, колӧ гӧгӧрвоны, тэныд кӧ енмыс вежӧр сетіс.
— А доказательствояс?
— А тэ мый, следовательӧн уджалан? — шуткапырысь юаліс Шалый.
— Сёрниыс кӧ пансис нин, тэ, Сидорович, эн шутит, а висьтав ставсӧ, мый тӧдан.
Дзебсясьӧмӧн ворсны миянлы нинӧмла.
— Омӧль тэысь, зонмӧ, следователь лоӧ, — эскӧдӧмӧн висьталіс Шалый.
— Тэ сӧмын эн тэрмась, рӧдимеч вермас швачкӧбтыны, и ме тэныд ставсӧ висьтала, висьтала дзик ставсӧ, а тэ вевъяв сӧмын синъястӧ тільыштавны...
Тэ вот чӧртыс тӧдӧ мыйла Лушкакӧд кӧртасьӧмыд.
Но мыйла сійӧ тэныд колӧ?
Тайӧ гуляйтыссьыс бурджык бабаӧс тэ эн вермы аддзыны?
— Но, тайӧ абу тэнад делӧ, — вундыштіс Давыдов.
— Абу сідз, зонмӧ, тайӧ не сӧмын менам делӧ, но и став колхозлӧн.
— Тайӧ ещӧ мыйла?
— А сы вӧсна, мый тэ кӧртасин тайӧ сукаыскӧд да лёкджыка кутін уджавны.
Слепӧкур тэнӧ босьтӧма...
А тэ шуан — абу менам делӧ.
Тайӧ, зонмӧ, абу тэнад беда, а миян ставнымлӧн, колхознӧй.
Тэ, кӧнкӧ, чайтан, мый Лушкакӧд тіянлысь ноксьӧмтӧ некод оз тӧд, а тіян йылысь хуторын дзик ӧтитӧг ставыс тӧдӧны.
Вот и ми, старикъяс, чукӧртчам мукӧд дырйи да варовитам ас костаным: кыдзи эськӧ тэнӧ янсӧдны эсійӧ Лушкасьыс, мутиыс мед сійӧс нуас?
А мыйла?
Да сы вӧсна, мый Лушка кодь бабаясыд оз удж вылӧ ыштӧдны мужичӧйястӧ, а ылӧдӧны уджысь, вот ми и тӧждысям тэ вӧсна...
Морт тэ шань, рам, он ю, ӧти кывйӧн кӧ — абу зэв збой, а Лушка, стерво, тайӧн и пӧльзуйтчӧ: пуксьӧма тэ вылӧ верзьӧмӧн да гӧняйтӧдӧ.
Да тэ ачыд тӧдан, зонмӧ, мыйӧн сійӧ тэнӧ гӧняйтӧдӧ; гӧняйтӧ да ещӧ и ышнясьӧ йӧз водзын:
«Со пӧ ме кутшӧмъясӧс гӧняйтӧда!»
Эк, Давыдов, Давыдов, абу прамӧй бабаӧс тэ аддзӧмыд...
Кыдзкӧ ӧтчыд ми, старикъяс, пукалім вӧскресенньӧын Бесхлебнов мудӧд вылын, а тэ миян дінті мунін, Бесхлебнов дед видзӧдліс тэ бӧрся да шуӧ:
«Колӧ эськӧ миянлысь Давыдовнымӧс вески вылын веситны — Лушкаӧдз сійӧ уна-ӧ кыскыліс да уна-ӧ ӧні.
Артышт, джын вессӧ Лушка чинтіс сылысь, пожйӧн моз пожныштіс.
Абу бур тайӧ, старикъяс: Лушкалы — пожналӧм пызь, а миянлы — кыдйыс...»
Веритан, зонмӧ, меным тайӧ кывъяссьыс яндзим лои тэ вӧсна!
Кӧть мый шу, а яндзим.
Тэ кӧ вӧлін ме дорын кузнечаын отсасьысьӧн, хуторсаяс пӧвстысь некод эськӧ и «ок» эз шу, во ӧд тэ жӧ миян став овмӧсӧн юрнуӧдысь...
А юрнуӧдысьыд, зонмӧ, — зэв ыджыдтор.
Эз прӧстӧ важӧн, кор казакъясӧс швачӧдісны мыж вӧчӧмысь скодъяс вылын, шулывлыны татшӧм кывъяс:
«Мед... лоӧ гӧрд, медтыкӧ юр вежӧрыс лоӧ сӧдз».
А вот миян колхозса юрнуӧдысьлӧн абу зэв сӧдз юр вежӧрыс, неуна гудыртчыштӧма.
Зырасьыштӧма тайӧ юрыс Лушка бердын да дьӧгӧдьӧн мавтчыштӧма.
Да корсь тэ кутшӧмкӧ прамӧй нылӧс либӧ, шуам, дӧваӧс, некод тэныд и кыв оз шу эськӧ, а тэ...
Эк, Давыдов, Давыдов, пӧртӧмаӧсь тэнсьыд синтӧ!
И ме сідз чайта, мый эн Лушка радейтӧмысь тэ омӧльтчы, а сӧвестьсьыд, сӧвестьыд тэнӧ йирӧ, тайӧс ме збыльысь висьтала.
Давыдов видзӧдіс кузнеча дінті мунысь туй вылӧ, бус пиын пуртікасьысь воробейяс вылӧ.
Чужӧмыс сылӧн тӧдчымӧн кельдӧдіс, кульсьысь бандзибъясас тыдовтчисны лӧзов чутъяс.
— Но, помав больгынытӧ! — нурбыльтіс сійӧ да бергӧдчис Шалыйлань.
— Тэтӧг вукӧдӧ, старик!
— А сыысь, кор пӧкмелля дырйи вукӧдас, мортлы кокниджык лоӧ, — пырмунігмоз шуис Шалый.
Яндысьӧмсьыс да лӧсьыдтӧм чувствосьыс неуна сайкалыштӧм бӧрын Давыдов косіника шуыштіс:
— Тэ вай меным доказательствояс, мый Островнов тшӧтш вӧлӧма.
Доказательствоястӧг да фактъястӧг тайӧ лоӧ суклясьӧм кодь.
Ӧбидитӧма тэнӧ Островнов, тэ сійӧс и няйтӧсьтан, факт!
Но, кутшӧм доказательствояс тэнад эмӧсь?
Висьтав!
— Сӧран тэ, зонмӧ, нинӧм абусӧ, — стрӧга вочавидзис Шалый.
— Кутшӧм ӧбида менам вермас лоны Лукич вылӧ?
Трудоденьясысь?
Да ӧд ме всё равно асламысь ог эновтчы, ме ассьым пӧлучита.
А доказательствояс менам абуӧсь, Хопровъяс крӧвать улын ме эг куйлы, кор сылысь бабасӧ, а менсьым кумаӧс, виисны-казнитісны.
Старик кывзыштіс стен сайын кышакылӧмсӧ да нем виччысьтӧг кокниа кыпӧдіс мусьыс ассьыс латшкӧсіник ён тушасӧ.
Здук дыра сійӧ сулаліс, сюся кывзысис, сэсся ньӧжйӧник пӧрччис юр пырыс няйт кучик партуксӧ, шуис:
— Вот мый, зонмӧ, ветлам жӧ ме ордӧ, кӧдзыдіник йӧв юыштам морт кружкаӧн да сэні, ыркыдінас, и помалам миянсьыным сёрниӧс.
Гусьӧн висьтала тэныд...
Сійӧ копыртчис Давыдовлань.
Сылысь гора вашкӧдӧмсӧ, тыдалӧ, кылісны хуторын матысса дворъясас:
— Эсійӧ менам чӧртпиыс, дерт, кывзысьӧ...
Сійӧ быд розьлы кӧрт тув кодь да сёрнитыштны морткӧд некор оз сет, сідзи и ассьыс пельсӧ ляскас.
О, енмӧй, мыйта омӧльтор сійӧ вӧчлӧ меным — лыдтӧм-тшӧттӧм!
И оз кывзысь сійӧ, и дыш, и вильыш, а кузнеч делӧ вылӧ сюсь, зэв сюсь!
Мыйӧ кӧть оз босьтчы, чӧртпиыд, — ставсӧ вӧчӧ!
Сэтчӧ жӧ сирӧта.
Сы вӧсна и терпита сылысь став лёкторъяссӧ, кӧсъя сыысь мортӧс вӧчны, медым менам мастерстволы наследник вӧлі.
Шалый пырис кузнечаӧ, шыбитіс саысь сьӧдасьӧм верстак вылӧ партуксӧ, дженьыдика шуис Давыдовлы: «Мӧдім!» — и кутіс восьлавны гортланьыс.
Давыдовлы окота эськӧ вӧлі регыдджык кольччыны ас кежас, медым ставторъяс йывсьыс мӧвпыштны, мый кывліс Шалыйсянь, но Хопров гозъяӧс виӧм йылысь сёрниыс эз на помась, и сійӧ мӧдӧдчис ош моз варгыльтысь, катласигтыр восьлалысь кузнеч бӧрся.
Мунігчӧж чӧв овны Давыдов лыддис лӧсьыдтӧмӧн, сы вӧсна и юаліс:
— Кутшӧм тэнад семьяыд, Сидорович?
— Ме да менам пельтӧм старукаӧй, вот и став семьяным.
— Челядьыд эз вӧвны?
— Том дырйи кык вӧлі, но эз овмӧдчыны таладор югыдын, кулісны.
А коймӧдсӧ бабаӧй шой вайис да сэтысянь дугдіс вайнысӧ.
Том вӧлі, дзоньвидза, а вот мыйкӧ торксис сылӧн, слабитіс, и — пом!
Мыйсӧ сӧмын ми эгӧ вӧчӧй, кыдзи эг зільӧй, а некутшӧм тӧлк эз босьт.
Бабаӧй сэки подӧн ветліс Киевӧ, Лавраӧ, кевмыны кага, всё равно эз отсав.
Мунӧм водзвылас ме сылы шуи: «Тэ меным кӧть ичӧтик хохолӧс сэтысь водзад вай».
— Шалый кызӧктыштіс, помаліс: — Сійӧ шуис менӧ дзик йӧйӧн, юрбитыштіс ӧбразъяс вылӧ да муніс.
Тулыссянь арӧдзыс ветліс, сӧмын ставыс весьшӧрӧ.
Сэкисянь и ме заводиті разнӧй сирӧтаясӧс воспитывайтны да велӧдны кузнечнӧй уджӧ.
Ёна радейта челядьтӧ, а вот енмыс эз сет аслам челядь вылӧ нимкодясьны; сідз со овлывлӧ, зонманӧй...
Пелькӧдӧм горничаын вӧлі джынвыйӧ пемыд, лӧнь да ыркыд.
Шондіысь пӧдлалӧм ставняяс костъясӧд сӧдзтысис виж югӧр.
Неважӧн мыськӧм джоджсянь ӧвтіс чабрец дукӧн да омӧлика — полынь дукӧн.
Шалый ачыс вайис кӧбрегысь йӧв тыра ньылӧдӧм кринча, пуктіс пызан вылас кык кружка, ышловзис:
— Кӧзяйкаӧй менам командируйтчӧма град йӧрӧ.
И жарысь сійӧ, пӧрысь выжылыд, оз пов...
Сідзкӧ, тэ юалан, кутшӧм доказательствояс менам?
Висьтала помӧдз: асывнас, кор виӧмаӧсь Хопровъясӧс, муні ме видзӧдлыны шойяс вылас, Хопровлӧн поконча-бабаыс, кыдз-некыдз, меным вӧлі кумаӧн.
Но хатаӧ йӧзсӧ оз лэдзны, милиционер сулалӧ ӧдзӧс дорас, виччысьӧ, кор локтас следователь.
И ме сулышті кильчӧ дінас...
Сӧмын видзӧда — кильчӧ вылас меным тӧдса кок туй...
Кильчӧ вывсӧ талялӧмаӧсь, юждӧдӧмаӧсь, а ӧти кок туй — бокынджык, перилӧ бердас.
— Мыйӧн нӧ сійӧ тэныд кажитчис тӧдсаӧн? — юаліс ёна интересуйтчысь Давыдов.
— Кокбӧрляса подковнас.
Туйыс выль на, войсяыс, быттьӧ ляскӧма, и подковыс тӧдса...
Татшӧм подковъяссӧ быттьӧкӧ хуторын некод оз новлы сапӧгъясас, ӧти мортысь кындзи.
И ылавны ме некыдз эг вермы, сы вӧсна мый тайӧ — менам подковъясыс.
Давыдов терпениесьыс петіс да пуктіс юны помавтӧм йӧв кружкасӧ.
— Ог гӧгӧрво.
Лючкиджык висьтав.
— Тані и гӧгӧрвонысӧ нинӧм, зонмӧ.
Ещӧ ӧткӧн олігӧн на, во кык сайын, тулысладорыс пырис ме дорӧ кузнечаӧ Яков Лукич, тшӧктӧ шынаавны сылысь бричка кӧлесаяссӧ.
«Вай, — шуа, — ӧні кежлӧ уджыс менам этша на да».
Вайис сійӧ, пукалыштіс менам кузнечаын час джын кымын, сёрнитыштім ӧттор-мӧдтор йылысь.
Лӧсьӧдчӧ сійӧ мунны, сулалӧ горн дорын, видзӧдалӧ кӧрт кламсӧ, вешталӧ сійӧс, а менам сэн быдсяма шылльӧ-мылльӧыс туплясьӧ, быдсяма важ кӧлуйыс.
Сійӧ казялӧма английскӧй ботинкиясысь кык важ подков, каблук пасьталаыс — гражданскӧй войнасянь на найӧ туплясьӧны — да шуӧ: «Сидорович, ме босьта тэнсьыд тайӧ подковъяссӧ, тувъяла сапӧгӧ, а то, тыдалӧ, пӧрысьмысьӧма, кокбӧрля вылӧ ёнджыка таляссьӧ, ог вевъяв сапӧг каблукъясӧс тувъявлыны».
Шуа сылы: «Босьт, бур мортлы кламыд абу жаль, Лукич.
Найӧ стальнӧйӧсь, кувтӧдзыд тырмасны, он кӧ вошты».
Сюйис сійӧ найӧс зептас да муніс.
Сійӧ та йылысь, дерт, вунӧдіс, а ме эг.
Вот самӧй тайӧ подковсӧ и казялі ме кок туйсьыс...
Быттьӧ бытшкыштіс таысь менӧ.
Мыйла, думайта, тайӧ кок туйыс тані лоӧма?
— Но, а водзӧ? — тэрмӧдліс Давыдов надзӧн висьталысь дорччысьӧс.
— Водзӧ думайта: «Вай жӧ ме аддзӧдла Лукичӧс, видзӧдла, кутшӧма сійӧ дӧзьӧритӧ ассьыс кӧмсӧ».
Нарошнӧ корси сійӧс, быттьӧкӧ могӧн — амысьяс вылӧ кӧрт корны, видзӧдлі кок вылас, а сійӧ — гын сапӧга!
Кӧдзыд сэки вӧлі.
Быттьӧ сідз прӧстӧ юалі сылысь: «Аддзылін, Лукич, виӧмаяссӧ?» — «Эг, — шуӧ, — ог вермы терпитны кулӧмъяс вылӧ видзӧдӧмсӧ, а торйӧн нин виӧмаясӧс.
Менам пӧ та вылӧ сьӧлӧмӧй слаб.
Но век жӧ талун ковмас ветлыны сэтчӧ».
И бара ме юала сідз жӧ быттьӧ прӧстӧ: «Важӧн-ӧ, мися, аддзысьлін поконикыскӧд?» — «Да важӧнкодь, — шуӧ, — ещӧ колян вежонын на.
Вот, — шуӧ, — кутшӧм злӧдейяс миян пӧвстын олӧны!
Кутшӧм багатырлысь ловсӧ босьтӧмаӧсь, а мыйысь — абу тӧдса.
Рам сійӧ вӧлі мортыс, нэмнас некодӧс эз ӧбидитлы.
Медым налӧн, пежъяслӧн, киясыс косьмасны!»
Менсьым сідзи и сотыштіс став пытшкӧсӧс!
Тайӧ юдалысь кывъяс сійӧ шуалӧ, а менам весиг пидзӧсъясӧй тіралӧны, думайта ас кежын: «Тэ ачыд, пон, вӧлӧмыд сэні войнас, и эн кӧ тэ ачыд керав Хопровсӧ, то вайӧдін аскӧдыд кутшӧмкӧ кокни киаӧс».
Но некутшӧм ногӧн ме сылы тайӧс эг петкӧдлы, и сідз ми торйӧдчим.
Но сылысь кок туйсӧ прӧверитӧм йылысь мӧвп сатшис менам юрӧ, кыдзи подковӧ кӧрт тув.
Воштӧма али абу сапӧгсьыс менсьым пӧдаркиӧс?
Вежон кык ме виччыси, кор сійӧ шыбитас гын сапӧгсӧ да кучик сапӧгасяс.
Коркӧ шондӧдіс, лымйыс сылыштіс, и ме эновті кузнечаысь уджӧс, нарошнӧ муні правлениеӧ.
Лукич — сэні, и кучик сапӧга!
Недыр мысти сійӧ петіс дворӧ.
Ме — сы бӧрся.
Сійӧ кежис туй вылысь, мӧдӧдчис амбарлань.
Видзӧдлі ме сы кок туйяс вылӧ — лясвидзӧны менам подковъясӧй, абу усьӧмаӧсь кык во чӧжӧн!
— Мый нӧ тэ, ёрӧм старик, сэки нинӧм эн висьтав?
Мыйла эн юӧрт кытчӧ колӧ? — Давыдовлӧн став вирыс чепӧсйис чужӧмас.
Дӧсадаысла да скӧрмӧмысла сійӧ камӧбтіс кулакнас пызан пӧвйӧ.
Но Шалый видзӧдліс сы вылӧ эз зэв мелі синъясӧн, юаліс:
— Тэ мый, зонмӧ, ассьыд йӧйджыкӧс корсян?
Та йылысь ме тэысь водзджык на думыштлі...
Но, явиті кӧ ме следовательлы виӧм бӧрас куим вежон мысти, а кӧні кильчӧвывса сійӧ кок туйыс?
И ме дуракӧн эськӧ лои.
— Тэныд сійӧ жӧ луннас колі висьтавны!
Сьӧкыд висьӧм, трус тэ, прӧстӧ повзин тэ Островновысь, факт!
— Вӧлі и сэтшӧм грек, — окотапырысь сӧгласитчис Шалый.
— Островновкӧд зыкӧ воны, зонмӧ, опаснӧ...
Во дас сайын, кор сійӧ вӧлі томджык на, абу ладмӧмаӧсь найӧ видз вылын Антип Грачкӧд, косясьӧмаӧсь, и Антип дӧбелькиӧдз сэки зульӧдӧма сійӧс.
А тӧлысь мысти Антиплӧн войнас ӧзйӧма пӧварняыс.
Пӧварняыс вӧлі керкасяньыс матын, а тӧлыс сійӧ войнас вӧлі вель ыджыд да пӧльтіс веськыда керкаланьыс, но и ӧзйис керкаыс.
Сотчисны став стрӧйбаясыс гулыд биӧн, и сарайыс тшӧтш.
Войдӧр Антиплӧн вӧлі керйысь тшупӧм керка, а ӧні олӧ саманысь вӧчӧм хатаын.
Со мый Лукичыдкӧд зычитӧмыд.
Сійӧ и важся ӧбидаяс оз вунӧд, ӧнія йылысь сёрниттӧг нин.
Но абу таын делӧыс, зонмӧ.
Аслам чайтӧм йылысь пырсӧ висьтавны милиционерлы ме эг лысьт: сэки повзи, а сэн ещӧ эг на дзикӧдз тӧд, мый татшӧм подковъяссӧ новлӧ сӧмын Яков Лукич ӧтнас.
Колӧ вӧлі прӧверитны — ӧд гражданскӧй война дырйи миян хуторын джын йӧзыс новлісны английскӧй ботинкияс.
А час мысти Хопровъяслысь кильчӧ вывсӧ сідзи талялісны, мый и верблюдлысь кок туйяссӧ оз позь вӧлі рӧзьнитны вӧв кок туйясысь.
Вот сійӧ кутшӧм штукаыс, зонмӧ, абу зэв прӧстӧ тайӧ ставыс, думыштлыны кӧ гӧгӧр кыдз колӧ.
А талун ме кори тэнӧ эг ытшкан машинаяс видлавны, а сёрнитыштны сьӧлӧмсянь.
— Сёрӧн тэ думыштӧмыд, кольмӧм юр... — кӧритӧмпырысь шуис Давыдов.
— Ӧні абу на сёр, а тэ кӧ регыд мысти ассьыд синъястӧ он восьты, то лоас нин сёр, тайӧс ме тэныд веськыда шуа.
Давыдов чӧв олыштіс, бӧрйӧдліс кывъяссӧ да вочавидзис:
— Ме йылысь, Сидорович, менам удж йылысь тэ унатор правильнӧ висьталін, и таысь тэныд аттьӧ.
Ассьым уджӧс колӧ выль ног нуӧдны, факт!
Но чӧртыд сійӧс выль вывсяньыс пыр жӧ тӧдмалас!
— Тайӧ вернӧ, — сӧгласитчис Шалый.
— Но и тэнсьыд уджтӧ донъялӧм кузя ставсӧ выльысь видлалам да делӧсӧ ладмӧдам.
Островнов гӧгӧр ӧні ковмас бергалыштны, эгӧ кӧ сразу кутӧй сійӧс.
Та вылӧ кад колӧ.
Но сӧмын миян сёрни йылысь тэ некодлы кыв ни джын.
Кылан?
— Кувтӧдз! — эскӧдіс Шалый.
— Гашкӧ, мыйкӧ ещӧ висьталан?
А то ме ӧні ветла школаӧ, мог сэн эм заведующӧй дорас.
— Висьтала.
Эновт тэ Лукерьятӧ дзикӧдз!
Сійӧ тэнӧ, зонмӧ, вайӧдас гуӧ...
— О, чӧртыс мед тэнӧ нуас! — дӧсадапырысь горӧдіс Давыдов. — Сёрнитыштім сы йылысь и тырмас.
Ме чайті, тэ мыйкӧ дельнӧйтор висьталан мунӧм водзвылын, а тэ бара важсӧ...
— А тэ эн пузьы, тэ кывзы пӧрысь мортлысь лючки-бура.
Ме тэныд коз пу йылысь туриӧс ог висьтав, и тэ тӧд, мый Лушкаыд бӧръя кадын не сӧмын тэкӧд гартчӧ...
И тэ кӧ он кӧсйы плешад пуля, эновт сійӧс, сукаӧс, дзикӧдз!
— Коді нӧ сійӧ меным пулясӧ козьналас?
Давыдовлӧн чорыд паръяс вылын тӧдчыштіс эскытӧм нюм, но Шалый казяліс тайӧс да ку пиас эз кут тӧрны скӧрысла:
— Тэ мый пиньтӧ жерйӧдлан?
Тэ пасибӧ висьтав енлы, мый ещӧ ловйӧн на ветлӧдлан, синтӧм морт тэ!
Думыштны ог вермы, мыйла сійӧ лыйис Макарӧс, а эз тэнӧ?
— Коді тайӧ «сійӧыс»?
— Тимошка Рваный, со коді!
Мый чӧртла сылы ковмӧма Макарыс — от гӧгӧрво.
Ме тэнӧ та могысь и кори, медым ӧлӧдны, а тэ пиньтӧ жерйӧдлан менам Ванюшаысь он омӧльджыка.
Давыдов друг сюйис зептас кисӧ, мыджсис морӧснас пызанӧ.
— Тимошка?
Кытысь сійӧ?
— Пышйӧма.
Кытысь нӧ сэсся?
— Тэ сійӧс аддзылін? — ньӧжйӧник, пӧшти вашкӧдігтыр юаліс Давыдов.
— Талун миян серӧда?
— Серӧда.
— Но, сідзкӧ, субӧтаӧ войнас ме сійӧс аддзылі тэнад Лушкакӧд ӧтлаын.
Мӧс миян сійӧ рытнас эз во, ветлі сійӧс, сьӧкыд висьӧмӧс, корсьны.
Вой шӧр гӧгӧрын нин вайӧда сійӧс, чӧртӧс, гортӧ да зураси на вылӧ хутор дорын.
— А тэ лючки тӧдін?
— Чайтан, тэнӧ да Тимошкаӧс сорлала? — серам сорӧн шпыньмуніс Шалый.
— Абу сідз, зонмӧй, менам синъясӧй ёсьӧсь, мый кӧть и старик.
Найӧ, тыдалӧ, думыштӧмаӧсь, мый мӧскыс ӧтнас клёнъялӧ пемыдас, а ме бӧрсьыс муна, найӧ менӧ оз сразу и казявны.
Лушка шуӧ: «Тьпу, мутиыд, тайӧ мӧс, Тимоша, а ме чайті — морт».
И вот ме сэн.
Сійӧ медводз звирк чеччис, и пыр жӧ сувтіс Тимошка.
Кыла — гольснитіс затворнас, а ачыс чӧв олӧ.
Но, ме сідз раминика шуа налы: «Пукалӧй, пукалӧй, бур йӧз!
Ме тіянӧс ог торк, со мӧс нуӧда, торйӧдчӧма табунсьыс пежыд...»
— Но, ӧні ставыс гӧгӧрвоана, — эз Шалыйлы, а регыдджык аслыс шуис Давыдов да чеччис лабичысь.
Шуйга кинас сійӧ сывйыштіс кузнечӧс, а веськыднас чорыда кутіс сійӧс гырддзаӧдыс.
— Аттьӧ тэныд ставсьыс, Ипполит Сидорович!
Рытнас сійӧ юӧртіс Нагульновлы да Размётновлы Шалыйкӧд аслас сёрни йылысь, тшӧктіс пырысь-пыр жӧ юӧртны ГПУ-лӧн районнӧй отделӧ Тимофей Рваный воӧм йылысь.
Но Нагульнов, коді тайӧ выльторсӧ кывзіс вывті спокойнӧя, паныд шыасис:
— Некытчӧ оз ков юӧртны.
Найӧ сӧмын став делӧсӧ миянлы торкасны.
Тимошка абу йӧй, и хуторын сійӧ оз мӧд овны, а мыйӧн сӧмын локтас кӧть ӧти районнӧй гепеушник, Рваный пыр жӧ тӧдмалас да усйысяс татысь.
— Кыдз нӧ тайӧс сійӧ вермас тӧдмавны, ГПУ-ысь кӧ локтасны гусьӧн, войнас? — юаліс Размётнов.
Нагульнов серам сорӧн видзӧдліс сы вылӧ:
— Кагалӧн кодь тэнад вежӧрыд, Андрей.
Кӧин век водзджык аддзӧ кыйсьысьӧс, а сэсся нин кыйсьысьыс — сійӧс.
— А тэ мый вӧзъян? — юаліс Давыдов.
— Вайӧй меным вит-квайт лун срок, а ме вайӧда тіянлы Тимошкаӧс ловйӧн либӧ кулӧмаӧн.
Войяснас ті Андрейкӧд век жӧ видзчысьӧй: патераясысь сёрӧн энӧ петӧй да би энӧ ӧзталӧй, вот и ставыс, мый тіянсянь колӧ.
А сэні — менам делӧ.
Аслас планъяс йылысь подробнӧя висьталӧмысь Нагульнов дзикӧдз ӧткажитчис.
— Но мый нӧ, действуйт, — сӧгласитчис Давыдов.
— Сӧмын виччысь — лэдзан кӧ Тимофейӧс, а сэки сійӧ тянькнитас сідз, мый ми сійӧс и нэм чӧж ог аддзӧй.
— Эн пов, оз мун, — муртса нюмъялігтыр эскӧдіс Нагульнов да лэдзис сьӧдов син лапъяссӧ, кусӧдіс синъяссьыс здук кежлӧ дзирдыштлысь бисӧ.
11 глава
Лушка важ мозыс оліс тьӧтка ордас.
Вежнясьӧм виж брӧвъяса, важысла пӧлыньтчӧм да муас пырӧм стенъяса хатаыс, кодӧс вевттьӧма чаканӧн* куткырвидзис ю дорын дзик бужӧд бокын.
Ичӧтик дворас гӧгӧр быдмис турун.
Алексеевналӧн, Лушка тьӧткалӧн, мӧс да ичӧтик град йӧр кындзи, овмӧсас нинӧм эз вӧв.
Дворсӧ юладорсянь потшӧм ляпкыдик плетеньӧ вӧлі вӧчӧма розь.
Олӧма кӧзяйка ветлывліс сэті ю дорӧ вала, киськавліс град йӧрсьыс капуста, ӧгурцы да помидор.
Розь дорас тшапа кыпӧдӧма гӧрд да лӧзов юръяссӧ татарник, тшӧкыда быдмис дикӧй пыш;
плетеняс, майӧгъяс костъясӧ, гартчӧмаӧсь тыква идзьяс, мичмӧдӧмаӧсь сійӧс виж дзоридзьяснас;
асывъяснас плетеньыс дзирдаліс паськалысь вьюнокъясӧн лӧз дзоридзьясӧн да ылісяньыс кажитчис мичаа кыӧм ковёр кодьӧн.
Местаыс вӧлі йӧзтӧминын.
Сійӧс и бӧрйис Нагульнов, кор аскинас асывводзын прӧйдитіс ю берегӧд Алексеевна двор дінті.
Кык лун чӧж сійӧ весь оліс, виччысис, кор помасяс насмукаыс, а коймӧд луннас, мыйӧн сӧмын пемдіс, пасьталіс ватнӧй фуфайка, гусьӧник петіс ывла вылӧ, лэччис ю дорӧ.
Войбыд — вӧлі тӧлысьтӧм, сап пемыд — сійӧ куйліс плетень бокын пыш пиын, но некод эз матыстчыв розь дінас.
Югдандорыс Макар муніс гортас, узьыштіс кымынкӧ час, луннас муніс первой бригадаӧ, а пемдӧм бӧрас сійӧ бара нин куйліс плетень розь дорын.
Вой шӧр кадын ньӧжйӧник дзуркнитіс хата ӧдзӧсыс.
Плетень костӧдыс Макарлы тыдаліс, кыдзи тыдовтчис кильчӧ вылас нывбабалӧн сьӧд мыгӧр, коді тӧбсьӧма сьӧдов чышъянӧн.
Макар тӧдіс Лушкаӧс.
Сійӧ ньӧжйӧник лэччис кильчӧ вывсьыс, сулалыштіс недыр, сэсся петіс улича вылӧ, кежис переулокӧ.
Макар, шытӧг тувччалігтыр, муніс сы бӧрся воськов дас сайын кымын.
Нинӧм чайттӧг, бергӧдчывтӧг Лушка мӧдӧдчис пӧскӧтиналань.
Найӧ петісны нин хутор сайӧ, но сэки зывӧк насмукаыс торкис Макарӧс: сійӧ гораа несйис — и пырысь-пыр жӧ кымыньӧн водіс муӧ.
Лушка шурк бергӧдчис.
Здук дыра сійӧ сулаліс вӧрзьӧдчытӧг, быттьӧ кынмӧма места вылас, топӧдӧма кияссӧ морӧс бердас, зэв тшӧкыда пошиктіс-лолаліс.
Лифчикыс друг сылы лои зэлыдӧн, и вирыс ёвкйис-тіпкис кӧсичаясас.
Шӧйӧвошӧмсӧ венӧм бӧрын Лушка полігтыр посни воськовъясӧн матыстчис Макарлань.
Сійӧ куйліс гырддзаяснас муӧ мыджсьӧмӧн, бугжыльӧн видзӧдлывліс сы бӧрся.
Воськов куим сы дінӧ вотӧдз Лушка сувтіс, пӧдӧм гӧлӧсӧн юаліс:
— Коді тайӧ?
Макар, бауӧн сувтӧмӧн нин, кыв ни джын шутӧг вевттис юрсӧ фуфайканас.
Сылы ньӧти оз вӧлі ков, медым Лушка тӧдіс сійӧс.
— О, енмӧй! — полігтыр вашнитіс сійӧ да мӧдіс котӧртны хуторлань.
...Югдандорыс Макар чуксаліс Размётновӧс, лабичӧ пуксигӧн зумыша шуис:
— Ӧтчыд несйӧдіс, а став делӧыс торксис чӧрту!..
Отсав, Андрей, мӧд ног Тимошка оз сюр!
Час джын мысти найӧ кыкӧн пырисны лара вӧлӧн Алексеевна дворӧ.
Размётнов домаліс плетень бердӧ вӧвъяссӧ, первойӧн кайис кильчӧ вылӧ, кутіс таркӧдчыны пӧлыньтчӧм ӧдзӧсӧ.
— Коді? — унзіль гӧлӧсӧн юаліс кӧзяйкаыс. — Коді колӧ?
— Чеччы, Алексеевна, а то мӧстӧ сёрман вӧтлыны, — кыпыда шыасис Размётнов.
— Коді сэтшӧмыс?
— Тайӧ ме, Сӧветса председатель, Размётнов.
— Мый тэнӧ омӧльыс новлӧдлӧ татшӧм водз? — дӧзмӧмӧн шыасис нывбаба.
— Могтор эм, восьты!
Гольснитіс ӧдзӧс каличыс, и Размётнов да Нагульнов пырисны кухняӧ.
Кӧзяйкаыс тэрмасигтыр пасьтасис, шыасьлытӧг ӧзтіс лампа.
— Тэнад патерщикыд гортад? — Размётнов индіс синъяснас горнича ӧдзӧс вылӧ.
— Гортын.
А мыйла сійӧ ковмис тэныд асывводзсянь?
Размётнов вочавидзтӧг таркӧдыштіс да гораа шуис:
— Эй, Лукерья!
Чеччы, пасьтась.
Вит минут тэныд кӧмасьӧм-пасьтасьӧм вылӧ, военнӧй ногӧн!
Лушпа петіс кӧмтӧг, куш пельпомъяс вылас плавгӧм чышъянӧн.
Сылысь шыльыд мугов кокчӧръяссӧ сайӧдыштӧмаӧсь улыс юбкаыслӧн лым еджыд прӧшвиясыс.
— Пасьтась, — прикажитіс Размётнов.
И дивитӧмпырысь довкйӧдлыштіс юрнас:
— Мед кӧть вылыс юбкатӧ пасьталін...
Эстшӧм нем яндысьтӧм баба тэ!
Лушка ёся да юалан синъясӧн видзӧдліс воӧм йӧз вылӧ, сотыштіс-нюммуніс:
— Да тані жӧ ставыс ас йӧз, кодысь нӧ меным яндысьнысӧ?
Весиг унзільнас сійӧ вӧлі ныв кодь мича да лӧсьыдіник, тайӧ ёрӧм Лушкаыс!
Размётнов, нюмъяліг да явӧ радлігтыр, чӧла нимкодясис сійӧн.
Макар видзӧдіс пач бердӧ нёровтчӧм кӧзяйка вылӧ синсӧ лапнитлытӧг, скӧрысь.
— Мыйла воинныд, дона гӧстьясӧй! — Пельпомсӧ тшапа вӧрзьӧдыштӧмӧн Лушка лӧсьӧдыштіс шлювдысь чышъянсӧ.
— Ті онӧ Давыдовӧс корсьӧй?
Сійӧ нюмъяліс нин наян радлунӧн, дӧвӧля читкыраліс ӧзйысь ёсь синъяссӧ, кӧсйис паныдасьны синъяснас аслас вӧвлӧм верӧскӧд.
Но Макар бергӧдчис сылань чужӧмӧн да видзӧдліс сы вылӧ зумыша, спокойнӧя да, сідзи жӧ сьӧкыда да спокойнӧя кывъяссӧ шуалігӧн, вочавидзис:
— Огӧ, ми огӧ Давыдовӧс корсьӧй тэ ордысь, а Тимофей Рваныйӧс.
— Сійӧс оз татысь ков корсьны, — зывӧктіг шуис Лушка, но кӧдзыдысь моз дрӧгнитыштіс пельпомъяснас.
— Сійӧс кӧдзыдінысь колӧ корсьны, сэтысь, кытчӧ ті сійӧс, менсьым сӧкӧлӧс, вӧтлінныд...
— Тырмас ылӧдлыны! — век сідз жӧ спокойнӧя, зумыда асьсӧ кутӧмӧн шуис Макар.
Тыдалӧ, сылӧн кӧдзыда, спокойнӧя асьсӧ кутӧмыс, мый ньӧти эз виччысь Лушка, и дурмӧдіс сійӧс, и Лушка мӧдіс воны сы вылӧ:
— Тайӧ эн-ӧ тэ, мужикӧй, колян вой менам кокбӧрля вылӧ тувччав, кор ме ветлі хутор сайӧ?
— Тӧдін век жӧ? — Макарлӧн вом доръясыс муртса-муртса шпыньмуныштісны.
— Эг, эг тӧд пемыднад, и повзьӧдін тэ менӧ, донаӧй, кувтӧдз!
Бӧрыннас нин, кор котӧрӧн вои хуторӧ, гӧгӧрвои, мый тайӧ тэ.
— Мыйла нӧ тэ, сэтшӧм повтӧм стерво, повзин? — грубӧя юаліс Размётнов да тадзикӧн зілис мездысьны нимкодясьӧмсьыс, кодӧс кыпӧдіс Лушкалӧн синмас шыбитчысь мичлуныс.
Лушка пуктіс кияссӧ коскас, сотыштіс сійӧс ыпнитысь видзӧдласнас:
— Тэ менӧ эн стервоав!
Тэ мун аслад Маринка дінӧ, шу татшӧм кывсӧ, гашкӧ, Демид Молчун ныр-вомтӧ тэнсьыд разяс кыдз колӧ.
А менӧ ӧбидитнытӧ кокни, менӧ дорйысьяс дінын абуӧсь...
— Колӧм серти тэнад найӧ унджыкӧнӧсь, — шпыньмуніс Размётнов.
Но Лушка быттьӧ дзикӧдз нин вунӧдіс сы йылысь, юаліс Макарлысь:
— А мыйла тэ ме бӧрся вӧтчин?
Мый тэныд месянь колӧ?
Ме — вӧльнӧй лэбач, кытчӧ окотита, сэтчӧ и лэбзя.
А мекӧд кӧ эськӧ муніс менам сьӧлӧмшӧр Давыдов, то сійӧ эськӧ тэнӧ эз аттьӧав сыысь, мый тэ миянлысь кок туйнымӧс талялан!
Макарлӧн кельдӧдӧм бандзибъяс увдорас ёна кутісны вӧрны жӧлвакъясыс, но сійӧ зэв ыджыд вынӧн кутіс асьсӧ, чӧв оліс.
Кухняын бара кыліс, кыдзи лотшмуніны сылӧн кулакӧ кабыртӧм чуньясыс.
Размётнов тэрмасис чутӧдны сёрнисӧ, коді мӧдіс бергӧдчыны нин омӧльлань:
— Сёрнитыштім и тырмас!
Лӧсьӧдчӧй, тэ, Лукерья, и тэ, Алексеевна.
Тіянӧс арестуйтӧма, и ӧні жӧ нуӧдам тіянӧс районӧ.
— Мыйысь тайӧ? — юаліс Лушка.
— Сэні тӧдмалан.
— А ме кӧ ог мун?
— Кӧрталам ыжӧс моз да нуӧдам.
И чужъясьны огӧ лэдзӧй.
Но, ӧдйӧджык!
Некымын секунд Лушка сулаліс падмӧмӧн, а сэсся бӧрыньтчис да казявлытӧг пелька тювкнитіс ӧдзӧсӧд, клоп пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ, заводитліс пытшкӧссяньыс каличасьны.
Но Макар ас кадӧ да торъя выныштчытӧг раснитіс асланьыс ӧдзӧссӧ, пырис горничаӧ, гораа ӧлӧдіс:
— Тэкӧд оз шутитны!
Пасьтась да эн думайт пышйыны.
Ме тэ бӧрся ог вӧтчы, тэнӧ, йӧйӧс, пуля суӧдас.
Гӧгӧрвоан?
Сьӧкыда лолалігтыр Лушка пуксис нямрассьӧм вольпась вылас.
— Пет, ме пасьтасьны кута.
— Пасьтась.
Яндысьны нинӧмла: ме тэнӧ быд ногыс аддзывлі.
— Но и чӧрт тэкӧд, — скӧравтӧг да мудзпырысь шуис Лушка.
Сійӧ шыбитіс ас вывсьыс войся узьлан дӧрӧмсӧ да юбкасӧ, пасьтӧм да томиник ныв кодь вывті мича, веськодьпырысь муніс сундук дінас, восьтіс сійӧс.
Макар эз видзӧд сы вылӧ: веськодь да быттьӧкӧ кынмӧм синъясыс дзоргисны ӧшинь пыр...
Вит минут мысти прӧстӧйиник ситеч платтьӧа Лушка шуис:
— Ме дась, Макарушка. — И веськӧдіс Макар вылӧ раммӧм да неуна жугыльтчыштӧм синъяссӧ.
Пасьтасьӧм бӧрас Алексеевна юаліс кухняын:
— Керкаӧс нӧ кодлы коля?
Коді мӧскӧс кутас лысьтыны?
Градъяс дӧзьӧритны?
— Та йылысь нин ми тӧждысьыштам, тьӧтӧ, и тэнад локтігкежлӧ ставыс лоӧ лючки-ладнӧ, кыдзи и ӧні, — такӧдіс сійӧс Размётнов.
Найӧ петісны дворӧ, пуксисны бричкаӧ.
Размётнов босьтіс вӧжжисӧ, скӧрысь ӧвтыштіс плетьнас да места вывсяньыс ӧдйӧ мӧдіс рӧдтыны.
Сельсӧвет дінӧ сійӧ сувтіс, чеччыштіс бричкасьыс.
— Но, бабуньяс, чеччӧй! — Сійӧ медводз пырис посводзас, ӧзтіс истӧг, восьтіс ӧдзӧссӧ пемыд чуланӧ.
— Пырӧй да меститчӧй.
Лушка юаліс:
— А кор нӧ районас?
— Югдас да мунам.
— А мыйла нӧ эськӧ татчӧ воинныд вӧлӧн, а эн подӧн? — эз лэдзчысь Лушка.
— Мода вылӧ, — пемыдас нюммуніс Размётнов.
Збыльысь, эз жӧ вермы сійӧ висьтавны тайӧ быдтор тӧдны кӧсйысь нывбабаяслы: вайӧдісны найӧс сы вӧсна, мый эз кӧсйыны, медым кодкӧ аддзыліс найӧс сельсӧветӧ нуӧдігӧн.
— Татчӧдз позьӧ вӧлі и подӧн локны, — шуис Алексеевна, пернапасасис да воськовтіс чуланӧ.
Сьӧкыда ышловзьӧмӧн Лушка чӧла пырис сы бӧрся.
Размётнов игналіс чулансӧ, сӧмын сэки гораа чукӧстіс:
— Лукерья, кывзы: вердны-юктавны тіянӧс кутам, ӧдзӧс шуйгаладорас, пельӧсын, доз эм, ковмас кӧ.
Кора пукавны чӧла, энӧ шумитӧй да энӧ зымӧдӧй ӧдзӧсӧ, а то, со енмыс, кӧрталам тіянӧс да вомъястӧ тупкалам.
Абу шутка делӧ тані.
Но, аддзысьлытӧдз!
Асывнас ме вола тіян дінӧ.
Мӧд томан сійӧ ӧшӧдіс сельсӧветӧ пыран ӧдзӧсӧ, шуис кильчӧ дорын виччысьысь Нагульновлы — и сы гӧлӧсын кыліс кевмысьӧм:
— Куим сутки ме видза найӧс тані, а сэсся ог вермы, Макар.
Кыдз гажыд, но Давыдов кӧ тӧдмалас — миянлы тэкӧд омӧль лоӧ!
— Оз тӧдмав.
Нуӧд вӧвъяссӧ, а сэсся временнӧй арестанткаяслы пырт мыйкӧ сёйыштны.
Но, аттьӧ, ме мӧдӧдчи гортӧ...
...Эз, эз воддза кодь — бравӧй да лӧсьыд статя — Макар Нагульнов восьлав югдандорса лӧзӧдысь пемыдын Гремячӧй Логса тыртӧм переулокъясӧд...
Сійӧ неуна мышкыртчыштӧма, муніс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, шочиника топӧдлывліс ыджыд, паськыд ки пыдӧссӧ морӧс шуйгаладорас...
Медым не веськавны Давыдов син улӧ, Нагульнов колляліс лунъяссӧ видз вылын да сӧмын вой кежлас волывліс хуторӧ.
Мӧд суткинас рытын, засадаӧ мунӧм водзвылын, сійӧ локтіс Размётнов дінӧ, юаліс:
— Менӧ эз корсь Давыдов?
— Эз.
Да ме сійӧс и ачым пӧшти ог аддзывлы.
Кык лун чӧж пос вӧчам ю вомӧн, а менам сӧмын и уджыс, мый пос вылын овлывла да котрала миянлысь арестанткаясӧс видлывны.
— Кыдз-мый найӧ?
— Тӧрыт луннас веськыда дурмыліс!
Матыстча ӧдзӧс дорас — сійӧ оз тӧд, кыдзи и шуны менӧ.
А ёрччӧ, лёк бабаыд, код юра казакысь ёнджыка!
И кытысь сыӧ сійӧ бара и велӧдчӧма!
Муртса такӧді сійӧс.
Ӧні чӧв олӧ.
Бӧрдӧ.
— Мед бӧрдыштас.
Регыд мысти сылы кулӧм кузя омлявны лоӧ.
— Оз пет Тимошка, — падмыштіс Размётнов.
— Воас! — Нагульнов зутшнитіс кулакнас аслас пидзӧсӧ, узьтӧм войясысь пыктӧм синъясыс сылӧн югнитісны. — Кытчӧ сійӧ воштысяс Лушкаысь?
Локтас!
...И Тимофей локтіс.
Сійӧ вунӧдчис видзчысьӧм йылысь да коймӧд суткинас, кык час гӧгӧрын войнас, воис плетень розь дорӧ.
Вежӧгтӧмыс сійӧс вӧтліс хуторӧ?
Тшыгйыс-ӧ?
А гашкӧ, и ӧтиыс и мӧдыс ӧтлаын, но эз вермы терпитны да локтіс...
Зверь моз шытӧг, гусьӧник локтіс сійӧ векньыдик туйӧд ю дорсянь.
Макар эз кывлы сы кокъяс улын шаракылысь сёйсӧ ни кос турунлысь трачкакылӧмсӧ, и кор вит воськов сайын друг тыдовтчис неуна водзлань копыртчыштӧм мортлӧн мыгӧрыс, Макар нем виччысьтӧмысла дрӧгнитіс.
Веськыд киас винтовка кутігтыр, вӧрзьӧдчытӧг Тимофей сулаліс да сюся кывзысис.
Макар, лов шысӧ кутӧмӧн, куйліс пыш пиын.
Сутш кежлӧ сылӧн сувтліс сьӧлӧмыс, а сэсся бара кутіс тіпкыны ӧтмоза, но вомас лои курыд да кос.
Ю дорас кутіс дзуртны квайтпалич.
Хутор ылі помын бакӧстіс мӧс.
Кӧнкӧ юдорса видз вылын мӧдіс сярӧдны перепел.
Макарлы вӧлі лӧсьыд лыйнысӧ: Тимофей сулаліс шуйга бокнас, тушасӧ неуна бергӧдыштӧма веськыдвылӧ, век на ещӧ мыйкӧ кывзіс пельсӧ чошкӧдӧмӧн.
Гырддзаӧдыс кусыньтӧм шуйга ки вылас Макар ньӧжйӧник пуктіс наган стволсӧ.
Фуфайка соскыс вӧлі кӧтасьӧма лысвасьыс.
Сутш дыра Макар нӧрӧвитыштіс.
Абу, сійӧ, Нагульнов, абу кутшӧмкӧ кулацкӧй сволочь, медым лыйны врагӧс гусьӧн!
И Макар вӧрзьӧдчытӧг гораа шуис:
— Бергӧдчы смертьлань чужӧмӧн, гад!
Быттьӧ трамплин вывсянь, Тимофей чеччыштіс водзӧ да лэптіс винтовкасӧ, но Макар ордйис сійӧс.
Васӧд чӧв-лӧньын наганысь лыйӧмыс кыліс эз нин сэтшӧм гораа.
Винтовкасӧ уськӧдігмоз, пидзӧсӧдыс кокъяссӧ кусыньтіг, Тимофей ньӧжйӧник, кыдзи кажитчис Макарлы, шливдис-усис гатшӧн.
Макар кыліс, кыдзи сійӧ сьӧкыда зутшкысис балябӧжнас туйлӧн талялӧм, чорыд му вылӧ.
Ещӧ минут дас вит кымын Макар куйліс вӧрзьӧдчытӧг.
«Чукӧрӧн ӧти баба ордӧ эз ветлыны, а гашкӧ, ю дорас дзебсьӧмаӧсь сылӧн другъясыс, виччысьӧны?» — пельсӧ чошкӧдӧмӧн мӧвпаліс сійӧ.
Но гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь.
Лыйӧм бӧрын ланьтлӧм квайтпалич бара заводитіс дзуртны, полігтыр да коставлӧмӧн.
Ӧдйӧ матысмис югдан кад.
Пемыдлӧз енэжын асыввывладорын ыдждіс, паськаліс вир гӧрд визь.
Тӧдчыны нин кутісны юсайса бадьяслӧн мыгӧръясыс.
Макар чеччис, матыстчис Тимофей дінӧ.
Сійӧ куйліс мыш вылас, ылӧ шевкнитӧма веськыд кисӧ.
Кынмӧм, но ещӧ дзирдсӧ воштытӧм на синъясыс вӧліны паськыда воссьӧмаӧсь.
Найӧ, тайӧ кулӧм синъясыс, быттьӧ ёна радлігтыр да чуймӧмӧн нимкодясисны и кусысь чусыд кодзувъясӧн, и юра сылысь кымӧрӧн, кодӧс сӧмын омӧлика югдӧдыштӧма увдорсяньыс, и кокньыдик, пырыс тыдалана руторйӧн вевттьыштӧм помтӧм-дортӧм небесаӧн.
Макар сапӧг нырнас инмӧдчис виӧм морт дорӧ, ньӧжйӧник юаліс:
— Но мый, гуляйтсьысис, враг?
Сійӧ и кулӧм бӧрас вӧлі мича, бабаяслӧн тайӧ лелькуйтан да радейтанторйыс.
Гожъявтӧм, сӧстӧм да еджыд плеш вылас лэччӧма сьӧдов юрси пратьыс, шань чужӧм вывсьыс абу на вевъялӧма бырны розӧвӧйкодь рӧмыс,
небыдик сьӧд ускӧн дорысалӧм вылыс парйыс неуна калькалыштӧма да тыдалісны ва пиньясыс,
и муртса-муртса тӧдчысь шензяна нюм дзебсьӧма паръяс костас, кодъяс сӧмын некымын лун сайын на сэтшӧм горша окавлісны Лушкаӧс.
«Но шыльыд лоӧмыд тэ, зонмӧ!» — мӧвпыштіс Макар.
Ни неважӧнся скӧрлун, ни сьӧлӧм бурмӧм, нинӧм, личкысь мудзлун кындзи, эз чувствуйт ӧні Макар, коді спокойнӧя видзӧдіс виӧм морт вылӧ.
Ставыс, мый волнуйтіс сійӧс кузя кыссьысь лунъяс да вояс чӧж, ставыс, мый коркӧ вӧтлыліс сьӧлӧмланьыс пӧсь вирсӧ да заставляйтліс сійӧс топавлыны ӧбидаысь, вежӧгтӧмысь да дойысь, — ставыс тайӧ Тимофей кулӧмкӧд вешйис ӧні кытчӧкӧ ылӧ да некор бергӧдчытӧм вылӧ.
Сійӧ лэптіс мусьыс винтовкасӧ, зывӧктӧмӧн чукрасигтырйи гурйысис зепъяссьыс.
Пинжак шуйга зепсьыс сюрис ки улас рубечӧсь граната-«лимонка», веськыдас, нёль обойма тыр винтовка патронъясысь кындзи, нинӧм эз вӧв.
Некутшӧм документъяс Тимофейлӧн абу вӧлӧмаӧсь.
Мунӧм водзвылас Макар медбӧръяысь видзӧдліс виӧм вылӧ да сӧмын сэки казяліс, мый сылысь вышивайтӧм дӧрӧмсӧ выльӧн на вӧлі мыськӧма, а защитнӧй рӧма гач пидзӧсъяссӧ лӧсьыда — тыдалӧ, нывбаба киӧн — штопайтӧма.
«Буракӧ, абу омӧля тэнӧ вердлӧма да лелькуйтлӧма сійӧ», — шогпырысь мӧвпаліс Макар, кор вывті сьӧкыда мӧдіс воськовтны плетень розьӧд.
Водз кад вылӧ видзӧдтӧг Размётнов паныдасис Макаркӧд дзиръя дорын, босьтіс сы киысь винтовкасӧ, патронъяссӧ да гранатасӧ, бурпырысь шуис:
— Сідзкӧ, тотшкӧбтін?
Смел вӧлі зонмыс, повтӧг оліс...
Ме кывлі тэнсьыд лыйӧмтӧ, чеччи да пасьтаси.
Кӧсйи сэтчӧ нин котӧртны, но аддза — тэ локтан.
Сьӧлӧм вылын кокньыдджык лои.
— Вай меным сельсӧветсьыд ключьястӧ, — корис Макар.
Размётнов, кӧть и гӧгӧрвоис, но век жӧ юаліс:
— Кӧсъян Лушкаӧс лэдзны?
— Да.
— Весьшӧрӧ!
— Ланьт! — пӧдӧм гӧлӧсӧн шуис Макар. — Ме сійӧс век жӧ радейта, пежӧс...
Сійӧ босьтіс ключьяссӧ, кыв ни джын шутӧг бергӧдчис да, сапӧг пӧтшваяснас чушкигтырйи, мӧдӧдчис сельсӧветлань.
Пемыд посводзын Макар эз друг аддзы ключнас томан розьсӧ.
Чулан ӧдзӧссӧ гурйыв восьтӧм бӧрын нин негораа шуис:
— Лукерья!
Петав здук кежлӧ.
Пельӧсын кутіс кышакывны идзас.
Нинӧм шутӧг Лушка сувтіс порог дорӧ, ньӧжйӧник лӧсьӧдыштіс юрсьыс еджыд чышъянсӧ.
— Пет кильчӧ вылӧ. — Макар вешйыштіс бокӧ, лэдзис сійӧс ас водзладорас.
Кильчӧ вылын Лушка пуктіс кияссӧ мышкас, кыв шутӧг нёровтчис перилӧ бердӧ.
Мыджсьыны кӧсйӧ али мый?
Чӧв олігтыр виччысис.
Андрей Размётнов моз жӧ сійӧ эз узь войбыд да югдандорыс кывліс негора лыйӧм шы.
Сійӧ, буракӧ, тӧдіс нин сы йылысь, мый сылы ӧні висьталас Макар.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі кельдӧдӧма, а пемыд син гуранъясас кос синъясыс видзӧдісны мӧд ногӧн, кутшӧмӧс Макар эз на тӧдлы.
— Ме вии Тимофейтӧ, — шуис Макар, ачыс веськыда видзӧдіс сылы шог сьӧд синъясас, ас кӧсйытӧгыс казяліс мучитчӧмлаыс лоӧм чукыръяс, кодъяс вевъялӧмаӧсь шензьӧдана ӧдйӧ, кык сутки чӧжӧн, овмӧдчыны чувственнӧй, капризнӧй вомкӧтшъясас.
— Пыр жӧ мун гортад, чукӧрт ассьыд шылльӧ-мылльӧтӧ да мун хуторысь пыр кежлӧ, а то лёк тэныд лоӧ...
Тэнӧ судитны кутасны.
Лушка сулаліс чӧв олігтыр.
Макар тешкодя лукйысис-корсис мыйкӧ зепсьыс.
Сэсся нюжӧдіс ки вылас важӧн нин пеславлытӧм да няйтысла рудӧдӧм, прӧшви дора нямралӧм носӧвик.
— Тайӧ — тэнад.
Кольӧма, кор тэ мунін ме дінысь...
Босьт, ӧні сійӧ меным оз ков...
Кӧдзыд чуньяснас Лушка сюйис носӧвиксӧ нямрассьӧм платтьӧ соскас.
Макар лолыштіс, шуис:
— Кӧсъян кӧ сыкӧд прӧститчыны — сійӧ куйлӧ тіян двор дорын, плетень бокас.
Найӧ янсӧдчисны ныв ни джын шутӧг, медым сэсся некор нин не аддзысьлыны.
Кильчӧ пос тшупӧдъясӧд лэччигӧн Макар лёк ногӧн довкнитыштіс сылы юрнас — прӧщайтчис, а Лушка колльӧдіс сійӧс синъяснас, дыр видзӧдіс сы вылӧ, ачыс улӧдз копыртӧма ассьыс тшапа пукалысь юрсӧ.
Гашкӧ, мӧд кодьӧн кажитчис сылы на олӧмын тайӧ медбӧръяысь паныдасьлігӧн век стрӧг да йӧзысь мыйтакӧ ӧтдортчысь мортыс?
Код тӧдас...
12 глава
Жар, мича лунъясӧ ӧдйӧ быдмис-воис кос местаясын турун, и степӧ ытшкыны медбӧрын петіс Гремячӧй колхозса медбӧръя, коймӧд, бригада.
Тайӧ бригадаса ытшкысьяс мунісны степӧ пекнича асылӧ, а субӧта рытӧ Давыдов патераӧ воис Нагульнов.
Сійӧ дыр пукаліс чӧв олігтыр, мышкыртчӧма, бритчытӧм да быттьӧкӧ пӧрысьмӧма бӧръя лунъясас.
Крут щӧкасьыс, кытчӧ быдмӧма щӧть кодь сьӧдов тош, Давыдов медводдзаысь казяліс дзор сіяс, быттьӧ инмӧдчыштӧма пуж.
Минут дас кымын кӧзяин да гӧсть чӧла куритчисны, и тайӧ кад чӧжӧн на пӧвстысь некоднанныс эз шуны кыв ни джын, некоднанныслы эз вӧв окота первойӧн панны сёрнисӧ.
Но мунӧм водзвылас нин Нагульнов юаліс:
— Любишкин бригадаысь нӧ ставӧн ытшкыны мунӧмаӧсь, тэ эн прӧверит?
— Кодӧс индӧма, сійӧ и мунӧма.
А мый?
— Тэ эськӧ мед аски асывсянь сы бригадаӧ ветлін, видзӧдлін, кыдзи сэні босьтчӧмаӧсь уджавны.
— Эз на вевъявны петны, и прӧверитны нин?
Абу-ӧ водзджык?
— Аски вӧскресенньӧ.
— Но и мый вӧскресенньӧ кӧ?
Нагульновлӧн кос вом доръясын муртса тӧдчыштіс шпыньмунӧм:
— Сы бригадаын пӧшти ставныс енлы кевмысьяс, налысь вежӧрсӧ гудыртӧма вичко опиумӧн, торйӧн нин — кодъяс юбкааӧсь.
Петны найӧ петісны, а праздник лунӧ нинӧм вылӧ оз кутны ытшкыны!
Виччысь, бабаяс пӧвстысь кодсюрӧяс ещӧ вичкоӧ на кыссясны Тубянскӧйӧ, а уджыс оз виччысь, да и поводдяыс вермас торксьыны, и турун пыдди лоӧ поплы вольӧс.
— Ладнӧ, ме ветла асывнас водзджык, прӧверита.
Тӧдӧмысь, некытчӧ некодӧс ог лэдз!
Аттьӧ висьталӧмсьыд.
Мыйла пӧ тайӧ сӧмын Любишкинлӧн, кыдзи тэ шуан, пӧшти ставныс енлы кевмысьяс?
— Но, татшӧм добраыд и мукӧд бригадаясын тырмымӧн, но коймӧдын найӧ унджыкӧнӧсь.
— Гӧгӧрвоана.
А тэ мый думайтан вӧчны аски?
Гашкӧ, первой бригадаӧ ветлан?
Нагульнов неокотапырысь вочавидзис:
— Некытчӧ ме ог мун, олышта некымын лун гортын.
Мыйкӧ ме дзикӧдз нюкырмуні, нёрпала...
Быттьӧкӧ менӧ песӧмӧн песӧмаӧсь, ойдӧдӧмӧн ойкӧдӧмаӧсь...
Тадзи нин век овлӧ гремячӧйса ячейкаын — страдна дырйи быд коммунистлы колӧ мунны видз вылӧ либӧ му вылӧ.
Векджык сэтчӧ мунлісны райкомсянь индӧд вотӧдз ёна водзджык на.
И тайӧ пӧрйӧ Нагульновлы быть коліс мунны ӧти бригадаӧ, но Давыдов зэв бура гӧгӧрволіс ёртыслысь сьӧлӧм дойсӧ, а сы вӧсна и шуис:
— Мый нӧ, кольччы гортад, Макар.
Тадзтӧ, пӧжалуй, и бурджык лоӧ: руководительяс пиысь кодлыкӧ колӧ жӧ лоны хуторын, этша ӧмӧй мыйыс оз вермы лоны.
Бӧръя кывъяссӧ Давыдов содтіс сӧмын сы могысь, медым явӧ не петкӧдлыны Макарлы ассьыс сочувствуйтӧмсӧ.
И Нагульнов — быттьӧ сійӧ сӧмын та могысь и пыралӧма — прӧщайтчытӧг петіс.
Но минут мысти бӧр пырис горничаӧ, мыжа морт моз шпыньмуніс:
— Паметьӧй менам розя зеп кодь лои, весиг вунӧді тэкӧд прӧщайтчыны.
Воан Любишкин дінысь — пырав, висьтав, кыдзи сэні ен кок йирысьясыс олӧны да кытчӧ синъяснас видзӧдӧны: вӧв кокъяс улӧ али тубянскӧй вичко крест вылӧ.
Тэ налы висьтав, эсійӧ пыртӧм чудакъясыслы, мый Христос сӧмын зэв важся йӧзлы енэжсянь койлӧма маннӧй шыдӧс тшыг воӧ, да и то нэм чӧжнас ӧтчыдысь, а казакъяслы сійӧ оз кут тӧв кежлӧ турун пуктыны, мед сы вылӧ оз надейтчыны!
Ӧти кывйӧн кӧ, паськӧд сэні тыр ӧдӧн антирелигиознӧй пропаганда!
Да тэ и ачыд тӧдан, мый буретш колӧ висьтавны татшӧм случайясын.
Жаль, мый ме ог мун тэкӧд, а то эськӧ ыджыд отсӧг ме верми сетны тэныд антирелигия кузя.
Дерт, гашкӧ, и не сэтшӧм бур оратор ме, но сы пыдди, вокӧ, кабырӧй менам, ковмас кӧ, быд дискуссия дырйи згӧдитчас!
Кыдзи ӧтчыд ляскӧбта, сідзи и меным паныд мунысьыд этшйысьны оз вермы, сы вӧсна мый паныд мунны лӧсьыд сулалігӧн, а куйлігад — кутшӧм пинясьӧм нин вермас сылӧн лоны?
Куйлысьыдлысь паныд шыасьӧмъястӧ пыдди оз пуктыны!
Нагульнов друг лои кыпыдджык да, гажмӧм синъяснас дзирдалігтыр, вӧзйысис Давыдовлы:
— Вай, Сема, и ме тэкӧд муна!
А но, рӧкыд вылӧ, бабаяскӧд кӧ тэнад неладнӧ артмас религиознӧй гӧгӧрвотӧмлун вӧсна, сэки и ме зэв колана лоа тэныд.
Тэ жӧ тӧдан миянлысь бабаястӧ: тэнӧ кӧ найӧ тулыснас эз кувтӧдзыд нӧшавны первойысьтӧ, то мӧдысьтӧ дзикӧдз эштӧдасны.
А мекӧд тэ он прӧпадит!
Ме тӧда, кыдзи тайӧ мути рӧдыскӧд кутны асьтӧ!
Серам петӧмсьыс мырдӧн кутчысис Давыдов повзьӧмпырысь мӧдіс шенасьны кияснас:
— Эн, эн мун!
Мый тэ!
Некутшӧм отсӧг оз ков меным тэсянь, ачым нин кыдзкӧ-мыйкӧ!
А гашкӧ, дзик весьшӧрӧ полан тэ!
Йӧзыс лоины коллективизациялӧн первойя тӧлысьяс серти ёна сознательнӧйджыкӧсь, факт!
А тэ, Макар, важ мозыд на йылысь думайтан, тайӧ — факт жӧ!
— Кыдз гажыд, верма мунны, верма и не мунны.
Чайті, мый, гашкӧ, згӧдитча тэныд, а тэ кӧ сэтшӧм ышнясьысь герой — ачыд справитчы.
— Тэ эн ӧбидитчы, Макар, — такӧдіс Давыдов. — Но религиознӧй предрассудокъяслы паныд тэ омӧль тышкасьысь, а вот гудыртны тайӧтор кузя тэ верман пом ни пыдӧс, ок, пом ни пыдӧс!
— Тайӧ вопрос кузя ме тэкӧд вензьыны ог кӧсйы, — косіника шуыштіс Нагульнов.
— Кывзы, сӧмын эн пиняв!
Тэ велалӧмыд тайӧ тӧрытъя собственникъясыскӧд зыктӧг-шумтӧг, а ме агитируйта найӧс сідзи, кыдзи меным аслам партизанскӧй сӧвестьӧй тшӧктӧ.
Но, ме мӧді.
Чурки-буди !
Быттьӧ дыр кежлӧ янсӧдчигӧн, найӧ мужикъяс моз топыда кутлісны ӧта-мӧдныслысь кияссӧ.
Нагульновлӧн киыс вӧлі из кодь чорыд да кӧдзыд, а неважӧн гажмыштлӧм синъясас бара тыдовтчис некодлы висьтавтӧм, гуся дой.
«Абу кокни ӧні сылы...» — мӧвпыштіс Давыдов, ачыс зілис пӧдтыны нем виччысьтӧм жальлунсӧ.
Ӧдзӧс вугйӧ кутчысьӧмӧн Нагульнов бергӧдчис Давыдовлань, но видзӧдіс эз сы вылӧ, а кытчӧкӧ бокӧ, и шыасис чирыштӧм гӧлӧсӧн нин:
— Водзті вӧвлӧм менам гӧтырӧй, а тэнад краляыд мунӧма кытчӧкӧ хуторысь.
Кывлін?
Ёна чуймӧм Давыдов, коді нинӧм на эз тӧд сы йылысь, мый Лушка некымын лун сайын нин пыр кежлӧ прӧщайтчӧма Гремячӧй Логкӧд да сылы рӧднӧй, вунӧдны позьтӧм местаяскӧд, сьӧлӧмсяньыс шуис:
— Оз вермы тайӧ лоны!
Кытчӧ сійӧ воштысяс документъястӧгыс?
Тӧдӧмысь, тьӧтка ордас олӧ, виччысьӧ, кор дугдасны сёрнитны Тимофей йылысь.
Да и збыльысь, абу лӧсьыд сылы ӧні петкӧдчыны йӧз сии водзӧ.
Лёка сылӧн помасис Тимофейкӧд...
Макар шпыньмуніс, кӧсйис эськӧ шуны: «А мекӧд да тэкӧд бурджыка сылӧн артмис?», но шуис мӧдтор:
— Паспортыс сылӧн ордас, и муніс сійӧ хуторысь серӧдаӧ, тайӧс ме тэныд стӧча висьтала.
Ачым аддзылі, кыдзи, кыа петігӧн, сійӧ веськӧдчис мир туй вылӧ, — киас ёкмыльтор, тыдалӧ, паськӧмсӧ гартыштӧма, — недыр сулалыштіс мыльк йылын, видзӧдыштіс хутор вылӧ и воши син улысь, вежӧм лов!
Тьӧткаыслысь ме юаси: кытчӧ, мися, Лукерьяыд веськӧдіс кокъяссӧ?
Но и тьӧткаыс нинӧмысь-нинӧмсӧ оз тӧд.
Шуӧма сылы Лукерья, муна пӧ, кытчӧ синъяс видзӧдӧны.
Вот и ставыс.
Вот сідзи сылӧн, пеж ловлӧн, олӧмыс и овсис...
Давыдов чӧв оліс.
Макар водзын яндысьӧм, сьӧкыд воддза чувствоыс шымыртіс сійӧс выльысь.
Сійӧ зілис петкӧдлыны асьсӧ веськодьӧн да, сідз жӧ кытчӧкӧ бокӧ видзӧдігмоз, ньӧжйӧник шуис:
— Но и мед, сылы сідзи и колӧ!
Жалитны сійӧс некодлы.
— Сылы жалитӧмыд веськодь, некор да некодсянь сійӧ сылы эз ковлы, а вот разнӧй радейтчӧм кузяыд Тимошка менӧ да тэнӧ, вокӧ, парскис.
Тайӧ нин, кыдзи тэ частӧ шулывлан, факт!
Но, мый тэ ныртӧ нюжйӧдлан?
Эз кажитчы?
Меным, вокӧ, оз жӧ зэв кажитчы татшӧмторйыд, а кытчӧ нӧ правдасьыс воштысян?
Лукерьяӧс воштыны и меным и тэныд вӧлі весиг зэв прӧстӧ.
А мыйла?
Да сы вӧсна, мый сійӧ абу баба, а дьявол лов!
Тэ чайтан, мирӧвӧй революция вӧсна сылӧн сьӧлӧмыс висьӧ?
Некутшӧм морла!
Ни колхозъяс, ни совхозъяс, ни ачыс Сӧветскӧй властьыс сылы и чир мында оз ковны!
Сылы эськӧ мед сӧмын гажӧдчыны, этшаджык уджавны, ёнджыка вежнясьны, со и став беспартийнӧй программаыс сылӧн!
Татшӧм бабатӧ ас дінад видзны — сійӧ колӧ китӧ мавтны сирӧн, тшапкыны сійӧс юбкаӧдыс, читкыртны синъястӧ да вунӧдны белӧй свет вылысь став йывсьыс.
Но ме сідз думайта: неуна кӧ ойбыртыштан, то сійӧ, кыдзи гадюка аслас ку пиысь, сідзи и сійӧ аслас юбкаысь быйкнитас-петас да пасьтӧгыс, мыйын мамыс чужтылӧма, тӧвзьыштас ворсан-гажӧдчанінӧ.
Со сійӧ кутшӧм, енмӧн ёрӧм тайӧ Лукерьяыс!
Сы вӧсна сійӧ и сирасис Тимошка бердӧ.
Тимошка, вӧвлі, хуторӧд вежон чӧж шӧйтас гудӧкӧн, менам патера дінті шлёнъялӧ, а Лушка сэки тірзьӧ биа висьӧм дырйи моз, и оз вермы виччысьны сійӧ, коньӧр, кор ме гортысь муна.
А кыдз нӧ ми вермим тэкӧд кутны татшӧм дзирыдпозсӧ?
Сы ради и революцияӧс и быд лунъя сӧветскӧй удж эновтны?
Тэчсьӧмӧн трёхрядка ньӧбны?
Веськыд пом!
Пом да буржуазияӧс бӧр ловзьӧдӧм!
Оз шогмы, бурджык нин мед сійӧ первойя пу йылӧ кӧть куимысь ӧшӧдчас, а сы ради, эстшӧм зывӧк ради, ми тэкӧд, Сёма, миян партийнӧй идейностьысь огӧ ӧткажитчӧй!
Нагульнов бара ловзискодь, веськӧдчис.
Бандзибъясыс сылӧн банйыштісны.
Сійӧ нёровтчис ӧдзӧс курич бердӧ, гартыштіс чигарка, ӧзтіс да кыкысь-ӧ-куимысь чорыда кыскыштӧм бӧрын мӧдіс сёрнитны спокойнӧйджыка нин да ньӧжйӧджык, мукӧд дырйиыс вашкӧдӧмӧн моз:
— Веськыда висьтала тэныд, Семён, ме полі, мый оллявны-лимзыны кутас менам водзті вӧвлӧм гӧтырӧй, кор аддзас кулӧм Тимошкаӧс...
Абу на тай сідз!
Сылӧн тьӧткаыс висьталіс, мый Лукерья матыстчӧма сы дінӧ синватӧг, горзытӧг, пидзӧсчанясьӧма сы водзӧ да ньӧжйӧник шуӧма: «Лэбин тэ ме дорӧ, менам дона сӧкӧлӧй, а воин смерть дорӧ...
Прӧстит менӧ сыысь, мый эг вермы тэнӧ видзны смертьысь».
А сэсся пӧрччӧма юрсьыс чышъянсӧ, босьтӧма гребёнкасӧ, сыналӧма-мольӧдӧма Тимошкасӧ, сылысь юрси пратьсӧ лӧсьӧдыштӧма, окыштӧма вом дорсӧ да мунӧма.
Мунӧма сы дінысь да ньӧтчыд абу видзӧдлӧма бӧрвылас!
Недыр коставлӧм бӧрын Макар бара мӧдіс сёрнитны гораджыка, и чирӧм кодь гӧлӧс сертиыс Давыдов нем виччысьтӧг казяліс гордитчӧм:
— Вот и сылӧн став прӧщайтчӧмыс.
Тайӧ кутшӧмджык, а?
А и крепыд жӧ вӧлӧма сьӧлӧмыс ёрӧм бабалӧн!
Но, ме мӧді.
Ло дзоньвидзаӧн!
Вӧлӧмкӧ, со мыйла волӧма Макар...
Дзиръя дорӧдз сійӧс колльӧдӧм бӧрын Давыдов пырис джынвыйӧ пемыд горничаас, пӧрччысьтӧг пласькысис-водіс вольпась вылӧ.
Сылы нинӧм йылысь эз вӧв окота ни казьтывны, ни думайтны,
кӧсйис ӧдйӧджык унмовсьны. Но эз вермы.
Кымынӧдысь нин сійӧ видӧ думсьыс асьсӧ йӧйталӧмсьыс, Лушкакӧд нем думайттӧг гартчӧмысь!
Ӧд на костын эз вӧв весиг ни ӧти войт любов...
А вот локтӧма Тимофей, и Лушка нем думышттӧг эновтіс сійӧс, Давыдовӧс, бара сирасис Тимофей бердӧ да юр садьсӧ тӧдтӧг мӧдӧдчис радейтана морт бӧрся.
Мый нӧ, тыдалӧ, и збыльысь оз вермы вунны медводдза любовыд...
Эновтіс хутор, эз шу ни ӧти кыв, эз прӧститчы.
А, думыштлыны кӧ, мыйла сылы колӧ Лушкаыс?
Сійӧ прӧститчис сыкӧд, коді сылы вӧлі дона и кулӧм бӧрас, а мый тані сійӧ, Давыдов?
Ставыс мунӧ аслас туйӧд.
А Лушкакӧд тайӧ абу зэв сӧстӧм став историяыс — кыдзи лёкиник, помавтӧм письмӧ, кодӧс орӧдӧма друг.
Сӧмын и ставыс!
Давыдов бергаліс векньыдик койка вылас, ружӧктыштавліс, кыкысь чеччыліс куритчыны, но унмовсис югдігас нин.
А садьмис, кор вӧлі швач югыд.
Дженьыдик унмысь эз ло сылы кокниджык, эз!
Сійӧ чеччис да чувствуйтіс асьсӧ зэв омӧля, быттьӧ пӧкмелля дырйи: ёна косьмис горшыс, поткӧдӧмӧн поткӧдіс юрсӧ, вом пытшкӧсыс косьмӧма, ӧткымынысь заводитлывліс вукӧдны.
Сьӧкыдпырысь пидзӧсчанясис, дыр корсис сапӧгсӧ, маласис кинас койка улын, пызан улын, гӧгӧрвотӧг видзӧдлывліс тыртӧм горнича пельӧсъясӧ, и, сӧмын, кор веськӧдчис да аддзис аслас кокысь сапӧгсӧ, дӧсаднӧысла ружӧктіс, мӧдіс вашкӧдны:
— Пикӧ воин матрос.
Поздравляйта!
Водзлань мунны некытчӧ, факт!
Ёрӧм Лушка!
Сійӧ нёльӧд сутки абу хуторын, а быттьӧ век на ме дінын...
Юкмӧс дорын сійӧ пӧрччысис коскӧдзыс, дыр клессис ньылӧдӧм пӧсь мыш вылас йи кӧдзыд васӧ, акайтіс, ымзіс, кӧтӧдіс юрсӧ — и регыд мысти, кор лои неуна кокниджык, мӧдӧдчис колхознӧй гидняӧ.
13 глава
Час мысти Давыдов вӧлі нин коймӧд бригада стан дінын, но ещӧ ылісянь на казяліс, мый бригадаын вӧчсьӧ мыйкӧ неладнӧ:
ытшкан машинаяс пиысь пӧшти унджыкыс эз уджавны, степын быдлаын ветлӧдлісны чоталӧм вӧвъяс, косьмӧм турунсӧ некод эз курт, и ни ӧти турун юр эз тыдав дзик енэж вежтасӧдзыс...
Бригаднӧй будка дінын вольсалӧм джодж дӧра вылын шлячкисны-ворсісны картіӧн квайт казак, сизимӧдыс вурис киссьӧм сапӧгсӧ, а кӧкъямысӧдыс — узис: сійӧ меститчӧма будкалӧн бӧр кӧлеса дінӧ вуджӧр сайӧ, ныр-вомнас ляскысьӧма чукрассьӧм да няйт брезент плащ вылӧ.
Давыдовӧс казялӧм бӧрын картіӧн ворсысьяс дышпырысь чеччисны, ӧтиысь кындзи, коді джынвыйӧ куйліс гырддза вылас мыджсьӧмӧн, тыдалӧ, думайтіс аслас неважӧнся ворссьӧм йылысь да ньӧжйӧник тасуйтіс карті колодасӧ.
Скӧрысла пузьӧмысь кельдӧдӧм Давыдов скачӧн гӧнитіс дзик ворсысьяс дінӧдз, горӧдіс дрӧгниталысь гӧлӧсӧн:
— Тайӧ — удж?!
Мыйла он ытшкӧй?
Кӧні Любишкин?
— Да ӧд талун жӧ вӧскресенньӧ, — падъялігтыр шуис ӧти ворсысь.
— А поводдяыс тіянӧс кутас виччысьны?!
А зэрмас кӧ?!
Давыдов сэтшӧм крута бергӧдіс вӧвсӧ, мый сійӧ пешкыльтчис, веськаліс дӧра вылӧ да, кок улас тальччӧм вольӧсысь повзьӧм вӧсна, друг сувтіс кыккокйыв да чеччыштіс ылӧ бокӧ.
Давыдов лёкысь шатовмуніс, муртса эз мын сы кокысь стремяыс, но вок жӧ кутчысис седлӧын.
Сійӧ шливкнитіс бӧрвыв, помӧдз зэлӧдіс дом поводсӧ да, кор кыдзкӧ-мыйкӧ лӧньӧдыштіс ӧти местаын йӧктысь вӧвсӧ, горӧдіс ещӧ на ёнджыка:
— Кӧні Любишкин, юала?!
— Со сійӧ ытшкӧ, мӧд ытшкан машинаыс нӧрыссяньыс шуйгавылын.
Да мый тэ равзан, председатель?
Виччысь, мед эськӧ гӧлӧстӧ эн вошты... — бытшкыштіс-вочавидзис Устин Рыкалин, латшкӧс тушаа олӧма казак, кодлӧн ныр вевдорас ӧтлаасьӧмаӧсь еджгов синкымъясыс да гӧгрӧс чужӧмыс тырӧма беринӧн.
— Мыйла лодырничайтанныд?!
Ме тіянлысь ставныдлысь юала! — Давыдов весиг тшӧкмуніс вывті ёна пузьӧмысла да горзӧмысла.
Недыр чӧв олыштӧм бӧрын висьлӧс да раминик Александр Нечаев, коді хуторын оліс Давыдовкӧд орччӧн, вочавидзис:
— Вӧвъяссӧ некодлы вӧтлыны, вот мыйын делӧыс.
Бабаяс да ӧткымын нывъяс вичкоӧ мунісны, но, а миянлы быть лоӧ празднуйтны...
Корим найӧс, ӧкаяннӧйясӧс, эновтны тайӧ делӧсӧ, да найӧ некодарӧ, и кывйӧ эз сетчыны!
Мӧд ногӧн кӧ некыдз эгӧ вермӧй найӧс кутнысӧ.
И сідз и тадз кевмысим, но бергӧдны эгӧ вермӧй, верит миянлы, Давыдов ёрт!
— Но, шуам, верита.
А мыйла ті, мужичӧйяс, онӧ уджалӧй? — неуна кӧдзалыштӧмӧн нин, но век на лишнӧй гораа юаліс Давыдов.
Вӧлыс некыдз эз кӧсйы сайкавны, сійӧ лайкнитчывліс да вӧрӧдіс пельяссӧ, ку улас тӧдчис дрӧж, быттьӧ вераліс ва.
Давыдов кутіс вӧвсӧ мый вынсьыс зэлӧдӧм дом поводнас, малаліс сылысь шӧвк кодь шоныд сьылісӧ, терпитігтыр виччысис воча кыв, но тайӧ пӧрйӧ мыйкӧ дыр мӧдіс кыссьыны чӧв олӧмыс...
— Бара жӧ некодкӧд уджавнысӧ.
Бабаяс, мися, абуӧсь, — неокотапырысь нин шыасис Нечаев, ачыс видзӧдлывліс мукӧдъяс вылӧ, тыдалӧ, виччысис насянь отсӧг.
— Кыдз сійӧ некодкӧд?
Ті тані кӧкъямыс морт тӧв чужъяланныд.
Верминныд эськӧ уджавны нёль ытшкан машинаӧн?
Верминныд!
А ті картіӧн шлячканныд.
Эг виччысь ме тіянсянь колхознӧй удж вылӧ тадзи видзӧдӧм, эг чайтлы, факт!
— А тэ мый думайтлін?
Тэ думайтлін, мый ми абу йӧз, а уджалысь кывтӧм пемӧсъяс? — скӧра шуис Устин.
— Мый тэ тайӧн кӧсъян висьтавны?
— Рабочӧйяслӧн овлӧны шойччан лунъяс?
— Овлӧны, но заводъяс оз сувтлыны вӧскресенньӧясӧ, и цехъясын рабочӧйяс оз шлячкыны картіӧн, кыдзи вот ті тані.
Гӧгӧрвоан?
— Вӧскресенньӧясӧ сэні, небось, мукӧд сменаяс уджалӧны, а ми тані ӧтнаным, быттьӧ ёрӧмаяс!
Выльлунсянь субӧтаӧдз — доддясьӧмаӧсь и вӧскресенньӧӧ оз лэдзлыны, да кутшӧм нӧ тайӧ пӧрадок?
А Сӧветскӧй власть тадз диктуйтӧ?
Сійӧ диктуйтӧ, мый оз вермы лоны быдсяма торъялӧмъяс уджалысь йӧз костын, а ті чукльӧдланныд законъяссӧ, кӧсъянныд асланыд пӧльза вылӧ найӧс веськӧдны.
— Мый тэ изан?
Но мый тэ изан? — скӧрысь горӧдіс Давыдов.
— Ме кӧсъя тырмымӧн заптыны кӧрым тӧвбыд кежлӧ став колхознӧй скӧтлы да став тіян мӧсъяслы.
Гӧгӧрвоан?
Сідзкӧ, тайӧ — меным пӧльза?
Меным аслым выгӧда?
Мый нӧ тэ изан, больгун?!
Устин зывӧктӧмӧн ӧвтыштіс кинас:
— Тіянлы сӧмын эськӧ мед план тыртны ас кадӧ, а сэсся кӧть мый ло.
Зэв тай ті тӧждысянныд миян скӧт йылысь, сідз ме тэныд и верита!
Тулысладорыс Войскӧвӧйын кыскалісны станцияысь кӧйдыс — мыйта ӧш червидзан коли туй вылас?
Лыдтӧм-тшӧттӧм!
А тэ тані миянлы сӧран!
— Войскӧвӧйса колхозысь ӧшъясыс кулалісны туй вылас сы вӧсна, мый тэ кодь субчикъясыс гуалісны няньнысӧ муӧ.
Колхозӧ пырисны, а няньсӧ дзеблалісны.
Колӧ жӧ вӧлі мыйкӧ кӧдзны?
Вот и ковмис вӧтлыны ӧшъясӧс вывті лёк туйӧд кӧйдысла, сы вӧсна и найӧ чергӧдчалісны, факт!
Быттьӧкӧ тайӧс тэ он тӧд?
— Тіянлы мед эськӧ сӧмын план тыртны, сы вӧсна тэ и старайтчан-тӧждысян турун вӧсна, — век ассьыс долис Устин.
— Да мый ме, ачым али мый ме кута сёйны тайӧ турунсӧ?
Тӧждыся ставыслы пӧльза вылӧ!
И мый тані плансӧ кыскавны? — терпениесьыс петӧм бӧрын горӧдіс Давыдов.
— Тэ эн горзы, председатель, шум-гамӧн тэ менӧ он повзьӧд, ме артиллерияын служитлі.
Но, мед, шуам, ӧтувъя пӧльза вӧсна тэ тӧждысян, а мыйла нӧ йӧзсӧ ныр вылӧ усьтӧдзыс вайӧдны, уджӧдны найӧс лун и вой?
Вот татчӧ и вайӧдӧ планыд!
Тэ кӧсъян районнӧй начальство водзын синмӧ уськӧдчыны, районнӧй-краевӧй водзын, а миянлы тіян вӧсна тянькйыны-мырсьыны.
А тэ чайтан, мый йӧзыс нинӧм оз аддзыны!
Тэ чайтан, йӧзыс синтӧмӧсь?
Найӧ аддзӧны, да кытчӧ нӧ тіянысь, эстшӧм служакъясысь, воштысян!
Тэнӧ, шуам, да мукӧдӧс тэ кодьяссӧ ми ог вермӧ вештыны удж вылысь?
Огӧ!
Вот ті и бергӧдланныд, мый тіянлы юрад воас, а Москва — ылын.
Москва оз тӧд, кыдзи триньки-бринькиасянныд ті тані...
Эз ло Нагульнов чайтӧм серти: Давыдов зурасис мужичӧйяскӧд, а эз нывбабаяскӧд.
Но таысь сылы эз ло кокниджык.
Казакъяслӧн видзчысигтыр чӧв олӧм серти Давыдов гӧгӧрвоис, мый горзӧмӧн тані нинӧм оз артмы, а ещӧ вермас лёкджык лоны.
Колӧ вӧлі заптысьны ыджыд терпениеӧн да действуйтны медся надейнӧй средствоӧн — убедитӧмӧн.
Устинлӧн скӧр чужӧм вылӧ сюся видзӧдлывліг сійӧ личыдджык сьӧлӧмӧн думыштіс: «Ладнӧ кӧть, мый эз босьт аскӧд Макарӧс!
Ӧні эськӧ пансис кось, кутісны тішликайтчыны...»
Медым кыдзкӧ нюжӧдыштны кадсӧ да мӧвпыштны водзӧ план йылысь, кыдзи эськӧ нуӧдны Устинкӧд вензьӧмсӧ да, гашкӧ, сы дор сулалысьяскӧд, Давыдов юаліс:
— Кор менӧ бӧрйисны председательӧ, тэ гӧлӧсуйтін ме вӧсна, Устин Михайлович?
— Эг, воздержитчи!
Мый ради нӧ эськӧ ме куті гӧлӧсуйтны тэ вӧсна?
Тэнӧ вайӧдісны, быттьӧ мешӧкын каньӧс...
— Ме ачым локті.
— Всё равно, воин мешӧкын кань, сідзкӧ мый ради нӧ ме эськӧ куті тэ вӧсна гӧлӧсуйтны, кор эг тӧд, кутшӧм морт тэ!
— А ӧні тэ меным прӧтив?
— А кыдз нӧ мӧд ногыс?
Дерт жӧ, прӧтив!
— Сідзкӧ, сувтад общӧй колхознӧй собрание вылын менӧ воштам йылысь вопрос.
Кыдзи собрание постановитас, сідзи и лоӧ.
Сӧмын подулав ассьыд предложениетӧ кыдзи колӧ, а то юртӧ янӧдан!
— Эн тӧждысь, ог янӧд, и тайӧнтӧ вевъялам на, тайӧ абу тэрмасяна делӧ.
А ӧні кежлӧ тэ председатель, висьтав миянлы: кытчӧ тэ миянлысь шойччан лунъяснымӧс лотайтін?
Вочавидзны татшӧм юалӧм вылӧ вӧлі кокнисьыс кокни, но Устин эз сет Давыдовлы и вомсӧ восьтыны:
— Мыйла районын, станицаын сідзкӧ, служащӧй барышняяс вӧскресенньӧясӧ ныр-вомнысӧ штукатуритӧны, пудритӧны да гуляйтӧны лун-лун уличаяс кузя, рытъяснас танцуйтӧны, ветлӧны кино видзӧдны, а миян бабаяс да нывъяс долженӧсь вӧскресенньӧясӧ пӧсь кисьтны?
— Уджалан кадӧ, гожӧмын...
— Миян век уджалан кад — и тӧлын и гожӧмын, во чӧж — уджалан кад.
— Ме кӧсъя шуны...
— Нинӧм весьшӧрӧ кывтӧ песны!
И шунытӧ тэныд нинӧм!
Давыдов ӧлӧдӧм могысь лэптіс кисӧ:
— Сулавлы, Устин!
Но Устин торкис сійӧс, тэрыба сяркнитіс:
— Ме и сідз сулала тэ водзын, кыдзи уджалысь, а тэ седлӧ вылын пукалан барин моз.
— Энлы на, кора тэнӧ, кыдзи мортӧс!
— Нинӧм мем виччысьнысӧ!
Виччысь эн виччысь, а веськыд кыв тэсянь он вермы виччысьны!
— Тэ лэдзан меным висьтавнысӧ? — ёна гӧрдӧдӧмӧн горӧдіс Давыдов.
— Тэ ме вылӧ эн горзы!
Ме тэныд абу Лушка Нагульнова!
Устин апыштіс сынӧдсӧ чашкӧдӧм ныр розьяснас да кутшӧмкӧ жерган гӧлӧсӧн заводитіс висьтавны гораа да тэрыба:
— Дзик ӧткодь, тӧв йылӧ шыблавны кывъяс тані ми огӧ сетӧй тэныд!
Собраниеяс вылын из, мыйта лолыд лэптӧ, а тані ми нуӧдам сёрнисӧ.
И тэ, председатель, картіӧн миянӧс эн вомав!
Колхозын ми асьным кӧзяева: кӧсъям — уджалам, огӧ кӧсйӧй — шойччам, а праздник лунъясӧ миянӧс мырдӧн тшӧктыны уджавны тэ он вермы, сювйыд вӧсни тэнад!
— Тэ помалін? — муртса кутчысигтыр юаліс Давыдов.
— Эг, эг на помав.
И ме тэныд шуа бӧръя помас тадзи: оз кажитчыны тэныд миян пӧрадокъяс — весась матере сэтчӧ, кытысь воин!
Некод тэнӧ миян хуторӧ эз корлы, а ми и тэтӧг, ен сыкӧд, кыдзкӧ-мыйкӧ кутам ӧвны.
Тэ миянлы — абу югыд шонді!
Тайӧ явӧ вӧлі провокация.
Давыдов зэв бура гӧгӧрвоис, кытчӧ синӧ Устин, но кутны ассьыс чувствояссӧ эз нин вермы.
Сы син водзын мӧдіс веравны, и сійӧ минут кымын пӧшти аддзытӧг видзӧдіс Устинлӧн ӧтлаасьӧм синкымъяс вылӧ, сылӧн гӧгрӧс, мыйлакӧ паськалӧм чужӧм вылӧ, муртсаник кылыштіс, кыдзи плеть воропсӧ чорыда кабыртам веськыд киыс польдчӧ вирӧн, сьӧктӧ емалан дойӧдз чунь суставъясас.
Устин сулаліс сы водзладорын, неногӧн сюйыштӧма кияссӧ гач зепъясас, тажгӧдӧма кокъяссӧ...
Устин кыдзкӧ пыр жӧ лои важкодьыс спокойнӧйӧн да ӧні, кор тӧдіс чӧв олысь казакъяслысь сы дор сулалӧмсӧ, кор чувствуйтіс асьсӧ вынаджыкӧн, лӧня да наяна нюмъяліс, читкыраліс пыдын пукалысь кельыдлӧз синъяссӧ.
А Давыдов век ёнджыка кельдӧдіс да сӧмын вӧрӧдыштіс бледӧдӧм вом доръяссӧ, эз вермы шуны ни ӧти кыв.
Сійӧ чорыда тышкасис аскӧдыс да зэвтіс став вӧлясӧ, медым кӧртвомавны ассьыс пуысь скӧрлунсӧ, медым кыдзкӧ да мыйкӧ кутчысьны.
Кытысянькӧ, быттьӧ ылісянь, кыліс Устинлӧн гӧлӧсыс, и Давыдов бура вежӧртіс сійӧс, мый йылысь сёрнитіс Устин, да смекайтчӧмсӧ, коді юргис сы гӧлӧсын...
— Мый нӧ тэ, председатель, очсалан, а ачыд чӧв олан, быттьӧ чери!
Кывтӧ ньылыштін али висьтавнытӧ нинӧм?
Тэ жӧ быттьӧ сёрнитны кӧсйин, а ачыд босьтӧмыд вом тырыд ва...
Сійӧ вот и эм, правдалы паныд, тыдалӧ, он вермы пыксьыны!
Тэ, председатель, бурджык нин эн каттьысь миян вылӧ да эн скӧрав немтор абуяс кузя.
Тэ бурджык ладӧн-мирӧн лэччы вӧв вывсьыд да вай ворсны мӧдам миянкӧд картіӧн, дуракысь ворсыштам.
Тайӧ, вокӧ, умственнӧй удж, тайӧ тэныд абу колхозӧн веськӧдлӧмыд...
Устин бӧрвылын сулалысь кутшӧмкӧ казак ньӧжйӧник серӧктіс да друг джӧмдіс.
Будка дорын сутш кежлӧ пуксьыліс лӧсьыдтӧм чӧв-лӧнь.
Сӧмын кылӧ вӧлі, кыдзи лёкысь пошиктӧ-лолалӧ Давыдов, ылын таргӧны ытшкан машинаяс да лӧньӧдана, нем тӧждысьтӧг сьылӧны-голькйӧдлӧны кельыдлӧз енэжын синлы тыдавтӧм колипкайяс.
Колӧ шуны, налытӧ дзик нин веськодь вӧлі сыӧдз, мый вӧчсис будка дорӧ чукӧртчӧм шызьӧм йӧз пӧвстын...
Давыдов ньӧжйӧник лэптіс юр весьтас плетьсӧ, вӧрзьӧдіс вӧвсӧ кокбӧрлянас.
И пырысь-пыр жӧ Устин ырскӧбтіс-воськовтіс водзӧ, шуйга кинас тшапкысис вӧв дом поводӧ, а ачыс тувччис веськыдвылӧ, плӧть топӧдчис Давыдов кок бердӧ.
— Он-ӧ нин кучкыны кӧсйы?
Вай видлы! — грӧзитӧмпырысь да ньӧжйӧник шуыштіс сійӧ.
Сы чужӧм вылын друг ёнджыка мӧдісны тӧдчыны бан лыясыс, синъясыс югнитісны терпитны вермытӧм виччысьӧмӧн.
Но Давыдов мый вынсьыс жвучнитіс плетьнас аслас гӧрдӧдӧм сапӧг гӧленьӧ да, Устин вылӧ вевдорсянь видзӧдігмоз, нюмъёвтны весьшӧрӧ зілигтыр, гораа шуис:
— Ог, ог кучкы ме тэнӧ, Устин, ог!
Эн надейтчы та вылӧ, <rus>белячок</rus>!
Вот тэ кӧ эськӧ веськалін меным во дас сайын — сэки мӧд делӧ...
Тэ эськӧ сэки пыр кежлӧ пӧдлалін вомтӧ, <rus>контрик</rus>!
Устинӧс кокнас кокньыдика вештыштӧм бӧрын Давыдов лэччис вӧв вывсьыс.
— Но, мый нӧ, Устин Михайлович, кутчысин дом поводӧ — ӧні нуӧд, домав вӧвсӧ.
Шуан, тіянкӧд картіӧн ворсыштны?
Пӧжалуйста, любӧпырысь!
Юклӧй, факт!
Вывті нин нем виччысьтӧг делӧыс бергӧдчис дзик мӧдарӧ...
Казакъяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да кыв ни джын шутӧг тэрмасьтӧг заводитісны пуксявны вольсалӧм дӧра дінӧ.
Устин домаліс вӧвсӧ будка кӧлесаӧ, пуксис Давыдовлы паныд, калмыкъяс ног сюркняліс коксӧ да пырмунігмоз шочиника видзӧдлывліс сы вылӧ.
Эз, сійӧ ньӧти эз думайт, мый Давыдов веніс сійӧс, а сы вӧсна и решитіс водзӧ нуӧдны сёрнисӧ:
— А шойччан лунъяс йывсьыд тэ нинӧм эн и висьтав, председатель!
Мӧдысь кежлӧ колин вопроссӧ...
— Тэа-меа костын сёрниыс водзын на, — зэв збыльысь шуыштіс Давыдов.
— Тайӧс кыдз колӧ гӧгӧрвонысӧ?
Быттьӧкӧ тэ меным грӧзитан?
— Мыйла, ог жӧ!
Пуксин картіасьны, сідзкӧ, мукӧд пӧлӧс сёрнияссӧ бокӧ.
Кадыс лоас на сёрнитнытӧ...
Но ӧні кымын спокойнӧйджык лои Давыдов, сымын ёнджыка волнуйтчис Устин.
Сконсӧ помавтӧг сійӧ дӧсадапырысь шыбитіс карті листъяссӧ дӧра вылӧ, шымыртіс кияснас пидзӧсъяссӧ.
— Мый чӧртла тані картіасьны, вай бурджык сёрнитыштам шойччан лунъяс йылысь.
Тэ чайтан, председатель, тайӧ шойччан лунъяс йывсьыс сӧмын йӧз тӧждысьӧны?
Абу на тай сідз!
Тӧрыт асывнас ме муні вӧвъясӧс доддявны, а гнедӧй кӧбыла ышловзис шогысла да шуӧ меным морт моз: «Эк, Устин, Устин, и кутшӧм тайӧ колхознӧй олӧм!
И прӧстӧй лунӧ уджӧдӧны менӧ, лун и вой сийӧс-завод оз босьтлыны, и праздникъяс дырйи оз лэдзавлыны.
А войдӧр эз тадзи вӧ-ӧ-ӧв!
Войдӧр, вӧвлі, вӧскресенньӧясӧ менӧ оз уджӧдны, а сӧмын либӧ гӧститны ветлывлісны, либӧ, шуам, свадьба вылӧ.
Водзті менам олӧмӧй, нинӧм и шуны, ёна бурджык вӧлі!»
Казакъяс ньӧжйӧник, но ӧтпырйӧ серӧктісны.
Быттьӧкӧ найӧ сулалісны Устин дор.
Но найӧ чӧв ланьтісны, кор Давыдов малыштіс голя петуксӧ да негораа юаліс:
— А кодлӧн сійӧ вӧлі колхозӧдз, тайӧ кӧбылаыс?
Устин мудера куньтыртіс синсӧ да весиг мигнитыштіс Давыдовлы:
— Чайтан, гашкӧ, менам?
Менсьым кывъяс шуаліс?
Абу сідз, председатель, тэ тані ӧшыбка вӧчин!
Титоклӧн тайӧ вӧлі кӧбылаыс, тайӧ кулаклӧн кывтӧм пемӧс.
Сійӧ сылӧн ӧткӧн олігӧн эз колхозын моз сёйлы: ӧбледьсӧ эз и исыштлы тӧвнас, артышт, пӧшти став пиньсӧ чирсіс куш зӧр помысь.
Эз ов, позьӧ шуны, а красуйтчис!
— Сідзкӧ — пӧрысь кӧбылаыс, пиньсӧ кӧ чирсӧма? — быттьӧ сідз прӧстӧ юаліс Давыдов.
— Пӧрысь, ёна пӧрысь, — окотапырысь сӧгласитчис Устин, коді эз виччысь, мый противник вермас кӧмӧдны сійӧс.
— Сідзкӧ, весьшӧрӧ тэ кывзан тайӧ варов кӧбылаыслысь, — падъявтӧг шуис Давыдов.
— Мыйла нӧ сійӧ весьшӧрӧ?
— Да сы вӧсна, мый кулацкӧй кӧбылалӧн — кулацкӧй и сёрнияс.
— Да сійӧ жӧ ӧні колхозница...
— Видзӧднысӧ и тэ колхозник, а збыль вылас — кулаклы отсасьысь.
— Но, тайӧ тэ, председатель, вывті нин шыбелитін...
— Ньӧти эг шыбелит, а факт кольӧ фактӧн.
И сэсся, кӧбылаыс кӧ пӧрысь, окота тай тэныд вӧлі сылысь кывзынысӧ?
Сійӧ жӧ пӧрысьысла дзикӧдз нин выжывмӧма!
Вӧлі кӧ сійӧ томджык да тӧлкаджык — оз ков вӧлі сылы тадзи сёрнитны тэкӧд!
— А кыдзи нӧ? — видзчысьӧмӧн нин юаліс Устин.
— Сылы коліс шуны тэныд тадз: «Эк, Устин, Устин, тэ кулаклысь бӧж увсӧ нюлысь!
Тӧвнас тэ, кычипи, дзик нинӧм эн вӧч, тулыснас эн уджав, висьӧм улӧ лэдзчысин, и ӧні он кӧсйы бур ногӧн уджавны.
Мыйӧн нӧ тэ менӧ, гнедӧй кӧбылаӧс, тӧвнас кутан вердны да мый ачыд кутан тӧвнас тӧкаритны?
Чергӧдчам ми тэкӧд тшыгнымла миян этатшӧм уджысь!»
Со кыдзи колӧ вӧлі сылы сёрнитны тэкӧд!
Кор Давыдов шуис бӧръя кывъяссӧ, ставӧн ыз-ыз серӧктісны.
Нечаев сераліс ныв моз, быттьӧ анькытш киссис, да ныв моз чилӧставліс.
Кыз гӧлӧса Герасим Зяблов весиг звирк чеччис кок йылас да, тешкодя лайкнитчывлігтыр, быттьӧ йӧктігӧн, гир-гир грымӧдіс-ваксис, швачӧдіс ки пыдӧсъяснас сапӧг гӧленьясас.
А зэв пӧрысь Тихон Осетров шамыртӧма кинас дзор тошсӧ да пель чунавмӧн горзіс:
— Пласьнитчы, Устин, кымыньӧн да юртӧ эн лэпты!
Дзикӧдз тэнӧ таляліс Давыдов!
Но, Давыдовлы шензьӧм вылӧ, сераліс и ачыс ньӧти янавтӧм Устин, и сераліс сійӧ эз мырдӧн либӧ нарошнӧ.
Кор вочасӧн лӧнисны, Устин медводз шыасис:
— Но, председатель, виин тэ менӧ...
Эг чайтлы ме, мый тэ татшӧм пелька мынтӧдчан меысь.
А вот кулаклысь бӧж увсӧ нюлысьӧн шуӧмыд — тайӧ тэ весьшӧрӧ, и сы йылысь, мый тулыснас ме эг вись, а лэдзчысьлі висьӧм улӧ, — сідз жӧ весьшӧрӧ ме вылӧ шуан.
Та кузя тэ, председатель, извинит, пӧжалуйста, но сӧран!
— Докажит тайӧс.
— Мыйӧн нӧ ме тэныд докажита?
— Фактъясӧн.
— Кутшӧм фактъяс нӧ вермасны лоны миян шмонитана сёрнилы? — муртса нюммуныштігтыр юаліс неуна серьёзнӧйджыкӧн нин лоӧм Устин.
— Тырмас тэд йӧй улӧ лэдзчысьны! — скӧрысь шуис Давыдов. — Миян сёрниным ылӧ абу шмонитана, и тэӧн панӧм делӧыс ньӧти абу шмонитана.
А фактъяс, со найӧ тэныд: колхозын тэ пӧшти он уджав, кӧсъян кыскыны ас бӧрсяыд несознательнӧй элементӧс, нуӧдан аслыд опаснӧй сёрнияс, и со талун, шуам, удайтчис тэныд торкны удж вылӧ петӧм: джын бригадаыс оз ытшкы тэнад зільӧмъяс ради.
Кутшӧм нӧ тані чӧрту шмонитӧм?
Устинлӧн тешкодя кыпӧдӧм синкымъясыс лэччисны да бӧр ӧтлаасисны ныр вевдорас, лои ӧти веськыд да чорыд визь:
— Шойччан лунъяс йылысь гаралі и пыр жӧ веськалі кулаклысь бӧж увсӧ нюлысьӧ да контраӧ?
Сідзкӧ, сӧмын тэныд ӧтнадлы позьӧ сёрнитны, а миянлы — чӧв овны да вом доръяснымӧс соскӧн чышкавны?
— Не сӧмын та вӧсна! — пӧся паныдаліс Давыдов. — Став оласногыд тэнад абу честнӧй, факт!
Мый тэ дӧжналан шойччан лунъяс йылысь, кор тӧвнас тэнад вӧлі кызь шойччан лунӧдз тӧлысьнас!
Да и не сӧмын тэнад ӧтнадлӧн, а и став мукӧдыслӧн, кодъяс ӧні танӧсь.
Мый ті вӧчинныд тӧвнас, скӧтӧс дӧзьӧритӧм да кӧйдыс весалӧм кындзи?
Да нинӧм!
Шоныд паччӧр вылын пӧжсинныд!
Сідзкӧ, кутшӧм нӧ право эм тіян вӧчавны медся пӧсь кадас аслыныд шойччан лунъяс, кор дона быд час, кор колӧ пуктыны турун?
Но, висьталӧй веськыда!
Устин, синсӧ лапнитлытӧг, чӧв олігтыр ёся видзӧдіс Давыдов вылӧ.
Сы пыдди шыасис Тихон Осетров:
— Казакъяс, тані нинӧм гусьӧн вашкӧдчыны.
Давыдов правильнӧ висьталӧ.
Миян ӧшыбка лои, миянлы сійӧс и веськӧдны.
Сэтшӧм миян делӧным, мый празднуйтны миянлы кӧть кор оз лӧсяв, а унджыкысьсӧ збыльысь тӧлын.
Да и войдӧр, ӧткӧн олігӧн, тадз жӧ вӧлі.
Пӧкрӧвысь водзджык коді миян пӧвстысь уджсӧ помавліс?
Он на вевъяв нянь идравны — и вот тэныд колӧ нин идза под гӧрны.
Давыдов вернӧ висьталӧ, и ми талун весьшӧрӧ лэдзим бабаясӧс вичкоӧ, а сы йылысь, мый ми асьным пуксим татчӧ вӧскресенньӧ коллявны, нинӧм нин и сёрнитны...
Ӧти кывйӧн, ӧшыбка!
Асьным ас водзаным мыжмим, да и сӧмын.
А ставыс тайӧ тэ вӧсна, Устин, тэ тӧлк вылысь миянӧс воштін, сюра дьявол!
Устин ыпнитіс порок моз.
Кельыдлӧз синъясыс сылӧн пемдӧдісны да мӧдісны югъявны скӧрысь:
— А тэнад, тошка ӧлук, аслад вежӧрыд сьӧрсьыд эм али гортад тэ сійӧс вунӧдін?
— Сійӧ и эм, мый, тыдалӧ, вунӧдсьӧма...
— Но, котӧртлы хуторӧ, вай сійӧс!
Нечаев тупкис вомсӧ векньыдик ки пыдӧснас, медым эз тыдав шомыс, тіралысь вӧсни гӧлӧсӧн юаліс неуна падмыштӧм Осетровлысь:
— А тэ, Тихон Гордеич, бура сійӧс дзебин, вежӧртӧ?
— А мыйла тэныд маитчынысӧ?
— Да талун жӧ вӧскресенньӧ...
— Но, и мый?
— Тэнад моньыд, небось, пелькӧдчис асывсянь, джоджъястӧ чышкис, и тэ кӧ ассьыд вежӧршойтӧ дзебин лабич улад либӧ кывтад, то сійӧ збыльысь чышкас корӧсьнас да шыбитас карта бокад.
А сэтысь сійӧс курӧгъяс ӧти здукӧн сювк-сявк вӧчасны...
Кыдз эськӧ тэныд, Гордеич, мед вежӧртӧг эз ло коллявны нэм помтӧ, со мый вӧсна ме шогся...
Ставӧн серӧктісны, и Давыдов тшӧтш, но казакъяслӧн серамыс мыйлакӧ эз вӧв вывті кыпыд...
Век жӧ неважӧнся зумышлуныс эз ло.
Кыдзи и век овлӧ татшӧм случайясын, гажа шуткаыс эз лэдз ыпнитны зык-шумлы.
Ӧбидитӧм Осетров, неуна сайкалыштӧм бӧрын, сӧмын и шуис Нечаевлы:
— Тэныд, Александр, видзӧда да, нинӧм и гортад вунӧднысӧ да и сьӧрсьыд некутшӧм вежӧр тэнад абу.
Тэ ӧмӧй тӧлкаджык меысь?
И тэнад бабаыд сідз жӧ ӧні маршируйтӧ, Тубянскӧйӧ туйсӧ мерайтӧ, и тэ картіасьӧмысь сідз жӧ эн ӧткажитчы.
— Менам грек!
Менам грек! — шмонитыштіс Нечаев.
Но Давыдовлы эз ло сьӧлӧм сертиыс тадзи сёрни помасьӧмыс.
Сылы окота вӧлі прамӧйджыка топӧдны Устинӧс!
— Сідзкӧ вот, вай помӧдз нин нуӧдам шойччан лунъяс йылысь сёрни, — Устин вылӧ веськыда видзӧдӧмӧн шуис сійӧ. — Уна-ӧ тэ уджалін тӧвнас, Устин Михайлович?
— Мыйта колӧ вӧлі, сымда и уджалі.
— А век жӧ?
— Эг артавлы.
— Кымын трудодень тэнад?
— Ог помнит.
И мый тэ ме дорӧ сирасин?
Босьт да лыддьы, тэныд кӧ вӧчнытӧ нинӧм, а нинӧм вӧчтӧгыд гажтӧм.
— Меным и лыддьынысӧ оз ков.
Тэ кӧ вунӧдін, то меным — кыдзи колхозса председательлы — вунӧдны оз позь.
Кутшӧма жӧ тайӧ пӧрйӧ згӧдитчис Давыдовлы кыз записнӧй книжкаыс, кодӧс сійӧ пӧшти век вӧдитіс сьӧрсьыс!
Неважӧнся волнуйтчылӧмсьыс Давыдовлӧн чуньясыс пыр на омӧлика тіралыштісны, кор сійӧ тэрмасигтыр листайтіс книжкаыслысь няйтсьӧм лист бокъяссӧ.
— Аддзи тэнсьыд овтӧ, мырсьысьӧй!
А со и тэнад нажӧткаыд: январысь, февральысь, мартысь, апрельысь да майысь ставыс, пырысь-пыр висьтала, ставыс кызь ӧкмыс трудодень.
Но, мый?
Синсьыд би петмӧн уджалін?
— Оз лышкыда тэнад сярвидзны, Рыкалин! — Устин вылӧ видзӧдігтыр жалитӧмпырысь да кӧритӧмӧн шуис ӧти казак.
Но мӧдыс эз кӧсйы сетчыны:
— А менам ещӧ во джын на водзын, а курӧгъястӧ арын лыддьӧны.
— Курӧгъясӧс мӧдам лыддьыны арын, а уджтӧ — быд лун, — ярскӧба шуис Давыдов. — Тэ, Устин, сюркняв пель саяд: колхозын весь олысьясӧс ми терпитны ог вермӧй!
Вӧтлавны кутам став саботажникъяссӧ!
Дась нянь сёйысьяс миянлы колхозын оз ковны.
Тэ думыштлы: кытчӧ тэ мунан да кытчӧ синан?
Осетровлӧн — пӧшти кыксё трудодень, а тіян бригадаысь мукӧдыслӧн — сё саяс, весиг сэтшӧм висьысьяслӧн, кыдзи Нечаев, и то сё гӧгӧр, а тэнад — кызь ӧкмыс!
Ӧд тайӧ жӧ позор!
— Менам гӧтырӧй висьӧ, нывбаба висьӧмъясӧн мучитчӧ да вежонъясӧн пласьт куйлӧ.
А таысь кындзи — квайт челядь, — зумыша шуис Устин.
— А тэ ачыд?
— А мый — ме?
— Мыйла он уджав став вынсьыд?
И Устинлӧн бара ыпнитісны-ӧзйисны бандзибъясыс, а лӧгысь читкыртӧм синъясас югнитіс скӧрлун.
— Мый тэ ме вылӧ арыштін синтӧ, сӧмын видзӧдан менам синмӧ да рожабан вылӧ?! — кабыртӧм шуйга кинас ызйӧмӧн шенасигтыр горӧдіс сійӧ,
и сылӧн гӧгрӧс дженьыдик сьылі вылын польдчисны лӧз вир сӧнъясыс.
— Мый ме тэныд, Лушка Нагульнова али Варька Харламова, кодлӧн тэ вӧсна сьӧлӧмыс косьмӧ?!
Тэ менам кияс вылӧ видзӧдлы, а сэки и юась менам удж йылысь!
Сійӧ раснитіс-чургӧдіс водзлань кияссӧ, и сӧмын сэки Давыдов казяліс, мый Устинлӧн немӧ воштӧм веськыд киас чурвидзӧ дзик ӧти водз чуньыс, а мукӧд местаясас сьӧдвидзӧны пемыдгӧрд чукыртчӧм чутъяс.
Давыдов ёна думыштчӧмӧн малалыштіс кык син костсӧ:
— Со сійӧ, мый вӧлӧма...
Кытчӧ нӧ чуньястӧ воштін?
— Крымын, врангелевскӧй фронт вылын.
Тэ менӧ белӧйӧн шуин, а ме — розӧвӧй, кыдзи ёна кисьмӧм арбуз: и белӧйӧн вӧвлі, и зелёнӧйяскӧд кык вежон чӧж нювси, и краснӧйяс дорын вӧвлі.
Белӧйын служитлі — неокотапырысь воюйті, ёнджыкасӧ век тылын слӧняйтчи, а белӧйяскӧд косяси — со нимкодясь, чуньясӧс вошті.
Юкталысьӧй, мыйӧн румка босьтан, дзоньвидза, — Устин вӧрӧдыштіс шуйга киса дженьыдик кыз чуньяссӧ. — А вердысьӧй, аддзан, чабралысьястӧмӧсь...
— Осколокӧн?
— Ручнӧй граната.
— Кыдз нӧ тэнад водз чуньыд коли?
— Спускӧвӧй крючок вылын сійӧ вӧлі, сы вӧсна и коли.
Кык врангелевецӧс сійӧ луннас ме ачым вии.
Колӧ жӧ вӧлі кыдзкӧ водзӧс босьтны?
Енмыс скӧрмис ме вылӧ тайӧ вир кисьтӧмысь, со и ковмис жертвуйтны сылы нёль чунь.
Лыддя, кокньыда мыні.
Йӧй йывсьыд сійӧ эськӧ вермис корны месянь и юр джынйӧс...
Давыдовлӧн асьсӧ спокойнӧя кутӧмыс вочасӧн вуджис и Устин вылӧ.
Найӧ сёрнитісны нин лючки-ладнӧ, и ку пиас инасьтӧм Устин ньӧжйӧник сайкаліс, и весиг сы вом доръясын тыдовтчис шпыньмунӧм.
— Мед эськӧ жертвуйтін и медбӧръясӧ, мый вылӧ сійӧ тэныд, ӧтикыссӧ?
— Кутшӧм лышкыд тэ, председатель, йӧз добра вылӧ!
Сійӧ меным овмӧсын и ӧтнас зэв колана.
— Мыйла нӧ сійӧ колӧ тэныд? — нюм петӧмысь кутчысьӧмӧн юаліс Давыдов.
— Ӧд мый вылӧ оз ковлы...
Войнас сійӧн аслам баба вылӧ грӧзитча, оз кӧ мыйкӧ ме серти ло, а луннас сійӧн пиньӧс гудъя, бур йӧзлысь вежӧрсӧ гудырта.
Менам гӧльлун дырйи шыд пиын яйыс миян овлӧ вонас ӧтчыдысь, а ӧні ме быд лун ӧбед бӧрын муна улича кузя, пиньясӧс тайӧ чуньӧн гудъя да сьӧлася, а йӧзыс, небось, думайтӧны:
«Со ёрӧм Устиныс кутшӧм озыра олӧ!
Быд лун жӧритӧ яй, и некыдз сылӧн сійӧ оз быр!»
— А тэ шуан, мый вылӧ меным ӧти чуньыс...
Сійӧ нуӧдӧ ассьыс служба!
Мед йӧзыс менӧ озырӧн лыддьӧны.
Кыдз-некыдз, а таысь меным любӧ!
— Кывйыд печласьӧ тэнад, — ас кӧсйытӧгыс нюммуніс Давыдов. — А ытшкыны талун кутан?
— Татшӧм сьӧлӧмсянь сёрнитӧм бӧрын — обязательнӧ!
Давыдов бергӧдчис Осетровлань.
Сійӧ шыӧдчывліс сы дінӧ кыдзи арлыд сертиыс ыджыдджык дінӧ:
— Тіян нывбабаясныд важӧн нин мунісны Тубянскӧйӧ?
— Да час сайын кымын, унджыкыс оз ло.
— И унаӧн-ӧ найӧ мунісны?
— Дюжина кымын.
Найӧ, эсійӧ бабаясыд, дзик ыжъяс кодьӧсь: кытчӧ ӧти мӧдӧдчас, сэтчӧ и мукӧдыс став табуннас.
Мукӧд дырйи и омӧлик ыж ас бӧрсяыс нуӧдӧ табунсӧ...
Сетчим жӧ ми Устин кыв вылӧ, страда дырйи заводитім праздничайтны, сьӧкыд мор мед лыяс сійӧс!
Устин бурпырысь серӧктіс:
— Бара ме мыжа?
Тэ, дзор тош, йӧзлысь грексӧ ме вылӧ эн вешты!
Бабаяс мунісны кевмыны, а ме мый сэні?
Найӧс Атаманчукова баб да ещӧ миян хуторса ӧти пӧчӧ веськыд туй вывсьыс торкисны.
Югдігас на локтісны татчӧ станӧ да — и агитируйтны найӧс!
Талун пӧ великомученица Гликериялӧн святӧй праздник, а ті, бабуньяс, ытшкыны думайтанныд, грекысь онӧ полӧй...
Но и ылӧдісны.
Ме эськӧ юалі старукаяслысь: тайӧ, мися, кутшӧм Гликериялӧн?
Абу-ӧ нин Нагульновалӧн?
Сійӧ жӧ збыльысь великомученица: нэм чӧжыс кодкӧд веськалӧ мучитчӧ...
Ок, сэки старукаяс кыдзи пузисны да уськӧдчисны ме вылӧ штурмаӧн!
Атаманчукова баб весиг ӧвтыштіс кӧстыльнас, кӧсйис кучкыны, да ладнӧ удиті ме ас кадӧ чеччыштны бокӧ, а то ыджыд сюр эськӧ лои плешын, кыдзи голландскӧй ай дзодзӧглӧн.
А сэн миян бабаяс сатшкысисны меӧ, пон бӧжӧ йӧн юръяс дорысь ёнджыка, ӧдва верми ме наысь мынтӧдчыны...
И мыйла ме сэтшӧм шудтӧмсьыс-шудтӧм морт?
Торксис меным талунъя луныс!
Думыштлӧй, бур йӧзӧй, ӧти асылӧ вевъялі и старукаяскӧд пинясьны, и бабаяскӧд, и председателькӧд, и Гордеичкӧд — дзор тошкӧд.
Ӧд тайӧ сяммыны колӧ!
— Тайӧс тэ <ns>ся-я-я-мман</ns>!
Татшӧм сямлунтӧ тэныд оз ков уждыны суседъясыдлысь.
Тэ челядь дырсяньыд, Устин, быдӧнкӧд пачесайтчан косясьысь петук моз.
А косясьысь петуклӧн, эн вунӧд менсьым кывйӧс, сорсыс век вирӧсь... — ӧлӧдӧм сямӧн шуис Осетров.
Но Устин быттьӧ эз и кывлы сылысь висьталӧмсӧ.
Ломалысь, повтӧм синъясӧн Давыдов вылӧ видзӧдігмоз сійӧ водзӧ сёрнитіс:
— Зато агитаторъяс талун тырмӧны миянлы: и подӧн локтӧны миян дінӧ, и верзьӧмӧн...
Вӧлі кӧ матынджык кӧрт туй — паровозъясӧн эськӧ миян дорӧ тӧвзисны!
Сӧмын прамӧй агитация нуӧдны тэныд, председатель, колӧ велӧдчыны миян старукаяслысь...
Найӧ тэысь ыджыдджыкӧсь, наянджыкӧсь, и опытыс налӧн ыджыдджык.
Сёрнитӧны найӧ тэрмасьтӧг, кывнас мавтӧны меліа, вежлива; вот налысь и кывзысьӧны.
Налӧн — осечкатӧг артмӧ!
А тэ кыдзи вӧчан?
Эн на вевъяв стан дінӧ воны, а равзан нин став степ пасьтала:
«Мыйла онӧ уджалӧй?!»
Коді нӧ ӧнія кадӧ тадзи йӧзкӧд сёрнитлӧ?
Найӧ, йӧзыдтӧ, сӧветскӧй власть дырйи ассьыныс гордостьнысӧ сундукысь перйисны да оз пыдди пуктыны, кор на вылӧ горзӧмӧн усьласьӧны.
Ӧти кывйӧн кӧ, найӧ некутшӧм гильӧдӧм оз радейтны, председатель!
Да, колӧ шуны, казакъяс вылӧ и водзті, царь дырйи, атаманъяс эз зэв шумитлыны — полісны старикъясӧс ӧбидитӧмысь.
Вот и тіянлы Нагульновкӧд кад нин эськӧ гӧгӧрвоны, мый ӧні абу важся кад, и пӧра шыбитны воддза привычкаяс...
Тэ чайтан, мый ме сӧгласитчи эськӧ талун ытшкыны, тэ кӧ эськӧ эн ло лабутнӧйӧн?
Нинӧм вылӧ!
А тэ неуна раммыштін, скӧралӧмтӧ вежин милӧсть вылӧ, картіӧн миянкӧд сӧгласитчин ворсыштны, сёрнитыштін тӧлкӧн, и со нин ме — ставнам тэ водзын!
Куш кинад босьт менӧ, и ме быдтор вылӧ сӧглас: и картіӧн ворсны, и зорӧд чӧвтны.
Аснас недӧвӧльствуйтчӧмлысь курыд чувство, ас вылас ыджыд дӧсада испытайтіс Давыдов, коді кывзіс Уставлысь быд кыв.
А ӧд, пӧжалуй, ӧткымынтор кузя сійӧ вӧлі прав, тайӧ вывті збой казакыс.
Прав кӧть нин сы кузя, мый оз позь вӧлі сылы, Давыдовлы, бригадаӧ воӧм бӧрын, заводитны сёрнисӧ видчӧмсянь да горзӧмсянь.
Та вӧсна и сылӧн, кыдзи казьтыштіс Устин, первойсӧ артмис осечка.
Кыдз нӧ сійӧ лои, мый сійӧ эз вермы кутчысьны?
И Давыдовлы збыльысь быть лои сознайтчыны аслыс, мый йӧзкӧд сёрнитӧм кузя сійӧ казявтӧг босьтіс Нагульновлысь грубӧй примерсӧ, модасӧ, лэдзис асьсӧ кисьыс, кыдз эськӧ шуис Андрей Размётнов, — и со результат:
сылы серампырысь сӧветуйтӧны босьтны примерсӧ кутшӧмкӧ старукашойяслысь, кодъяс действуйтӧны видзчысигтыр, ньӧжйӧник да некутшӧм осечкаястӧг век пӧртӧны олӧмӧ ассьыныс могнысӧ.
Ставыс зэв бура гӧгӧрвоана!
Колӧ вӧлі эськӧ и сылы спокойнӧя воны бригаднӧй станӧ, спокойнӧя сёрнитыштны, убедитны йӧзӧс, мый оз шогмы ӧні праздничайтны, а сійӧ кутіс горзыны ставныс вылӧ, и вӧлі здук, кор муртса-муртса эз кучкы плетьнас.
Ӧти сутшӧн сійӧ вермис нинӧмӧ вайӧдны колхоз котыртӧм кузя ассьыс став уджсӧ, а сэсся, гашкӧ, и пуктыны райкомын пызан вылӧ партбилетсӧ...
Вот тайӧ вӧлі эськӧ сы олӧмын медся страшнӧй катастрофаӧн нин!
Сӧмын сы йылысь думыштігӧн нин, мый вермис сыкӧд лоны, сійӧ кӧ ас кадӧ эз босьт асьсӧ киас, Давыдовлӧн дрӧгнитісны пельпомъясыс, мышкуӧдыс визнитіс йирмӧг...
Давыдов сьӧкыда переживайтіс тайӧс, син вештывтӧгыс видзӧдіс дӧра вылӧ разӧдӧм карті листъяс вылӧ.
И друг мыйлакӧ тӧд вылас уси, кыдзи гражданскӧй война дырйи ворсіс «очкоысь», и сійӧ думыштіс:
«Перебор менам лои!
Дас квайтӧ босьті дасаысь эг ичӧтджыкӧс, факт!»
Эз зэв лӧсьыд вӧв сылы сознайтчыны аслас кокниасьӧм йылысь, но век жӧ сылӧн тырмис мужество да, асьсӧ венӧмӧн, шуис:
— Збыльысь, ме весьшӧрӧ кӧсйи босьтны горзӧмӧн, та кузя тэ прав, Устин!
Но ӧд забеднӧ лои, мый ті онӧ уджалӧй, кыдз тэ думайтан?
Да и тэ сёрнитін мекӧд эн жӧ вашкӧдчигтыр.
А сёрнитчыны миянлы позьӧ вӧлі, дерт, и видчытӧг.
Но, тырмас та йылысь!
Мун, доддяв арбаӧ медся ретив вӧвъяссӧ, а тэ, Нечаев, доддяв мӧд бурджык пара вӧв — со тайӧ дрожкиас.
— Кӧсъян бабаясӧс вӧтӧдны? — шензьӧмӧн юаліс Устин.
— Да.
Видла сёрнитчыны и нывбабаяскӧд, медым талун уджалыштісны.
— И кывзысясны найӧ тэнсьыд?
— Сэні тыдавны мӧдас.
Сёрнитчӧмыд — абу приказ.
— Но мый нӧ, мед отсалас тэныд енмыс да мати-всепетаяыс!
Кывзы жӧ, председатель, босьт и менӧ аскӧдыд!
А?
Давыдов падъявтӧг сӧгласитчис.
— Мунам.
Но тэ отсалан меным нывбабаясӧс бӧр бергӧдны?
Нюммунігас Устинлӧн чукыртчылісны жарысла потласьӧм вом доръясыс:
— Тэныд отсасьны мӧдас менам заместительӧй, ме сійӧс аскӧд тшӧтш босьта!
— Кутшӧм заместитель? — Давыдов гӧгӧрвотӧг видзӧдліс Устин вылӧ.
А мӧдыс шы ни тӧв да тэрмасьтӧг матыстчис будка дінӧ да кыскис дукӧс чукӧр улысь вылиник кузь плеть, кодлӧн вороп помас вӧлі лӧсьыдіник кучик туг.
— Вот тайӧ и заместительӧй!
Бур?
А кутшӧм сійӧ менам убедительнӧй — ок!
Кыдзи швичнитас, сідзикӧн ӧтпырйӧ и мавтыштас и сватайтас.
Нинӧм, мед кӧть ме шуйгин!
Давыдов зумыштчис:
— Тэ эновт тайӧс!
Нывбабаясӧс и чуньӧн вӧрзьӧдны ме ог лэдз, а тэнад спина вылын сьӧлӧмсянь эськӧ видлі тайӧ заместительтӧ!
Но Устин сӧмын шпыньмунӧмӧн читкыртліс синсӧ.
— Кӧсйис дед сьӧлӧм бурмытӧдзыс сёйны вареникъяс, а пон сёйӧма рысьсӧ...
Менам, кыдзи гражданскӧй войнаса инвалидлӧн, льгота эм, бабаясыд нӧйтӧмсьыд сӧмын шаньджыкӧсь да рамджыкӧсь лоӧны, аслам гӧтыр серти тӧда.
Кодӧс нӧ колӧ нӧйтны?
Дерт жӧ — бабаясӧс!
Да тэ мый повзин?
Мем толькӧ кык-куимӧс швичнитны кыдзи колӧ, и мукӧдсӧ быттьӧ тӧв пӧльыштас, ӧти здукӧн лоӧны арба вылын!
Сійӧ лыддис сёрнисӧ помассьӧмаӧн, кыскис будка улын туплясьысь домъяссӧ да муніс нӧрыс йылӧ вӧвъясӧс кутавны.
Сы бӧрся тэрмасисны Нечаев да мукӧд казакъяс, ӧтнас Осетровысь кындзи.
— Тэ, Тихон Гордеич, мыйла он мун ытшкынытӧ? — юаліс Давыдов.
— Кӧсйи тэныд Устин вӧсна кыв шуыштны.
Позьӧ?
— Вай висьтав.
— Эн скӧрав тэ сы вылӧ, дурак вылӧ, ен могысьӧн!
Сійӧ дзикӧдз йӧймӧ, кор шлеяыс сылы бӧж улас веськалӧ, — кевмысьӧмӧн заводитіс Осетров.
Но Давыдов торкис сійӧс:
— Сійӧ ньӧти абу дурак, а колхознӧй олӧмлы явӧ враг!
Татшӧмъяскӧд ми тышкасьлім и мӧдам тышкасьны нем жалиттӧг!
— Да кутшӧм нӧ сійӧ враг? — чуймӧмӧн горӧдіс Осетров. — Шуа тэныд, сійӧ ачыс асьсӧ оз тӧд, кор скӧрмас, со и ставыс!
Ме сійӧс ичӧт дырсяньыс тӧда да, кыдзи помнита, век сійӧ татшӧм щӧтясьысь.
Сійӧс, омӧль вежӧмӧс, революцияӧдз миян старикъяс лыдтӧг-тшӧттӧг нӧйтлісны щӧтясьӧмсьыс хуторса скодъяс вылын.
Нӧйтлісны сідзи, мый пукавны ни водны оз вермы, — а сылы нач веськодь!
Вежон чӧж ветлӧдлыштас бексӧ чургӧдӧмӧн да бара важсӧ вӧчӧ, некодлы спокой оз сет, быдӧнлысь омӧльтор корсьӧ, да ӧд кутшӧм зільлунӧн корсьӧ!
Кыдзи тай пон — пытшъясӧс!
Мыйла сылы колхозлы врагӧн лоны?
Нэм чӧжыс сійӧ тасасьліс озыръяслы горшас, а ачыс олӧ — тэ мед сӧмын видзӧдлін!
Хатаыс боквыв нёровтчӧма, вот-вот пӧрас, овмӧсас ӧти мӧстор да лӧмӧсь кык ыж, деньгаыс некор эз вӧвлы и абу.
Сылӧн ӧти зептас дом йылын пытш, а мӧдас — чеп йылын той, со и став озырлуныс!
А сэні гӧтырыс висьӧ, челядьыс матӧвоштӧмаӧсь, гӧльлуныс йирӧ...
Гашкӧ, та вӧсна и сійӧ быдӧн вылӧ йирӧ пиньсӧ.
А тэ шуан — враг.
Изӧ сійӧ нинӧм абусӧ, а абу враг.
— Сійӧ тэныд абу рӧдня?
Мыйла тэ сійӧс доръян?
— Сыын и делӧыс, мый рӧдня, племянник сійӧ меным.
— Сы вӧсна тэ и тӧждысян?
— А кыдз нӧ мӧд ногыс, Давыдов ёрт?
Сы сьылі вылын квайт челядь, и ставныс кизь кодьӧсь, а сылӧн кывйыс — пач чышкан лыс кодь.
Ме сійӧс кымынысь дӧжнавлі: «Кутышт кывтӧ, Устин!
Омӧльторйӧ тэнӧ вайӧдас.
Скӧр йывсьыд тэ сэтшӧмтор ляскӧбтан, мый пыр жӧ лоан Сибирын, сэки мӧдан гырддзатӧ курччавны, да сёр лоӧ!»
А сійӧ меным та вылӧ: «А Сибирас йӧзыс бауӧн ветлӧны али мый?
Менӧ и сэні тӧлыс оз босьт, ме — калитчӧм морт!»
Вот и босьт татшӧм дурактӧ пу грӧшысь!
А мый нӧ сэн сылӧн челядьыс?
Найӧс воспитайтны сьӧкыд, а сирӧтаясӧ вайӧдны ӧнія кадӧ позьӧ ӧти здукӧн...
Давыдов кунис синсӧ да дыр кежлӧ думыштчис.
Эз-ӧ нин ассьыс лёк, пемыд, сир курыд челядь дырсӧ казьтыв сійӧ ӧні тайӧ минутъяснас?
— Эн скӧрав сы вылӧ омӧль кывъясысь, — ещӧ шуис Осетров.
Давыдов малыштіс чужӧмсӧ да быттьӧ садьмис.
— Вот мый, Тихон Гордеич, — кывъяссӧ торйӧдлӧмӧн, ньӧжйӧник шыасис сійӧ. — Ӧні кежлӧ Устинӧс ме ог вӧрзьӧд.
Мед сійӧ уджалӧ колхозын мый вермӧ, сьӧкыд удж сетны сылы ми ог кутӧй, мый вермас, сійӧс мед и вӧчас.
Во пом кежлӧ кӧ сылӧн этша лоӧ трудоденьыс, отсалам: челядьыслы сетам нянь общеколхознӧй фондысь.
Гӧгӧрвоан?
Но тэ висьтав сылы ме нимсянь гусьӧник: сійӧ кӧ ещӧ ӧтчыд думыштас бригадаын гудыртны ва, тойлавны йӧзсӧ быдсяма лёктор вылас, то сылы оз ло бур!
Мед сійӧ гӧгӧр артыштлас, кытчӧдз абу на сёр!
Шутитны сыкӧд ме сэсся ог кӧсйы, сідзи сылы и висьтав.
Меным абу Устиныс, а сылӧн челядьыс жальӧсь!
— Аттьӧ бур кывйыд вылӧ, Давыдов ёрт!
Аттьӧ и сыысь, мый сьӧлӧм вылад Устинлы паныд лёк он кут. — Осетров копыртчыліс Давыдовлы.
А мӧдыс нем виччысьтӧг пузьӧмӧн пузис:
— Мый тэ меным копрасян?
Ме жӧ тэныд абу ӧбраз!
И копрасьтӧг ола да вӧча, мый шуи!
— Миян важысянь тадзи вӧчсьӧ: аттьӧалан кӧ, то и копрасян, — лабутнӧя вочавидзис Осетров.
— Но, ладнӧ, старик, тэ со мый висьтав: кутшӧмджык Устин челядьлӧн паськӧмныс?
И на пӧвстысь кымынӧн ветлӧны школаӧ?
— Тӧвнас ставныс пукалӧны паччӧрас, ывлаӧ нинӧмӧн петнысӧ, гожӧмнас котралӧны сыри-леткиӧн.
Кулачитӧмъяслӧн эмбурысь мыйкӧ налы веськаліс, но ӧд сійӧн найӧс он на пасьтӧд.
А колян тӧлын Устин петкӧдіс школаысь медбӧръя детинкасӧ: ни пасьтавны, ни кӧмавны нинӧм.
Детинкаыс ыджыдкодь нин, дас кык арӧс, но и яндысьӧ чиганъяс моз ротас новлыны...
Давыдов кутіс лёкысь гыжъявны балябӧжсӧ да друг крута бергӧдчис Осетровлы мышкӧн.
— Мун ытшкыны.
Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі пӧдӧмакодь да юргис мисьтӧма...
Осетров сюся видзӧдліс Давыдовлӧн мышкыртчӧм туша вылӧ, ещӧ ӧтчыд копыртчыліс да ньӧжйӧник мӧдӧдчис ытшкысьяслань.
Неуна лӧньыштӧм бӧрын Давыдов дыр видзӧдіс ылыстчысь Осетров бӧрся, мӧвпаліс: «Шензьӧдана йӧз тайӧ казакъясыс!
Видлы, тӧдмав, кутшӧм труст этайӧ Устиныс.
Звермӧм враг али жӧ прӧстӧ больгысь да быдлаӧ нырсӧ сюйысь, кодлӧн мый юрас, сійӧ и кыв йылас?
И вот лунысь-лун найӧ меным век выль кроссвордъяс сеталӧны...
Тӧдмав найӧс, мутиыс мед найӧс нуас!
Но мый нӧ, кута тӧдмавны!
Ковмас кӧ, то непӧштӧ ӧти пуд — дзонь мешӧк сов ӧтлаын накӧд сёя, но сідз либӧ тадз, а сёровно тӧдмала, факт!»
Сылысь мӧвпъяссӧ торкис Устин.
Сійӧ тӧвзьыштіс-воис навыскок, вайӧдіс повод йылын мӧд вӧлӧс.
— А мый чӧртла миянлы, председатель, дрожкиӧ доддявны?
Вай доддялам мӧд арбаӧ.
Небось, оз гольӧдны лы-сьӧмнысӧ бабаяс и арбаын, сӧгласитчасны кӧ бӧр бергӧдчыны!
— Абу сідз, доддяв дрожкиӧ, — шуис Давыдов.
Сійӧ удитіс нин гӧгӧрбок ставсӧ думыштны да тӧдіс, мый вылӧ сылы згӧдитчас дрожкиыс, лоас кӧ удача.
Ӧдйӧ гӧнитӧм бӧрын минут нелямын мысти найӧ ылісянь казялісны мичаа вӧччӧм нывбабаясӧс, кодъяс ӧтчукӧрын ньӧжйӧник кайисны гожся туйӧд кырӧм мӧдарладор бокті.
Устин суӧдіс Давыдовӧс.
— Но, председатель, кутчысь муӧ!
Ӧні жӧ бабаяс петкӧдласны тэныд мӧд «пӧсь пывсян»!..
— Синтӧм шуис: «видзӧдлам!» — вӧвъяссӧ вӧжжиӧн вӧтлігтыр кыпыда вочавидзис Давыдов.
— Он пов?
— А мыйысь повнысӧ?
Найӧ жӧ сӧмын дас кыкӧнӧсь али неуна унджыкӧн.
— А ме кӧ налы отсышта? — гӧгӧрвотӧма нюмъяліг юаліс Устин.
Давыдов дзоргис-видзӧдіс сы чужӧм вылӧ да некыдз эз вермы тӧдмавны, збыльысь сійӧ сёрнитӧ али шмонитӧ.
— Кыдзи сэки бергӧдчас делӧыс? — бара юаліс Устин, но сійӧ ӧні эз нин нюмъяв.
Давыдов друг сувтӧдіс ассьыс вӧвъяссӧ, лэччис арбаысь да матыстчис дрожки дінӧ.
Сійӧ сюйис кисӧ пинжак веськыд зептас, кыскис пистолет — Нестеренколысь пӧдаркисӧ — да пуктіс сійӧс Устинлы водзас.
— Босьт тайӧ чачасӧ да дзеб грекысь пыдӧджык.
И тэ кӧ, мыйкӧ думыштан да, сувтан нывбабаяс дор, пола, мый ог вермы кутны ачымӧс грекысь да тэнсьыд жӧ первой розьӧда юртӧ.
Сійӧ кокниа мынтӧдіс Устинлӧн пӧсялӧм киысь плеть воропсӧ, чорыда ӧвтыштчис да брызь шыбитіс плетьсӧ ылӧ туй бокӧ.
— Ӧні мӧдӧдчим!
Гажаджыка вӧтлы, Устин Михайлович, да эн жӧ вунӧд местасӧ, кытчӧ уси тэнад плетьыд.
Бӧр воигӧн ми сійӧс босьтам, факт!
А пистолетсӧ бӧр сетан меным, кор воам станӧ.
Мӧдім!
Нывбабаясӧс суӧдӧм бӧрын Давыдов шуркнитіс-ордйӧдіс найӧс бокиті, сувтӧдіс арбасӧ туй вомӧныс.
Устин сувтӧдіс вӧвъяссӧ арба дінӧ.
— Мича нывъяс-бобӧяс, оланныд-выланныд! — нарошнӧ гажаа чолӧмаліс ен тӧдысьясӧс Давыдов.
— Олан-вылан, он кӧ шутит, — став пыддиыс вочавидзис медся збой нывбаба.
Давыдов чеччыштіс арбаысь, пӧрччис кепкасӧ да копыртіс юрсӧ:
— Кора тіянӧс колхоз правление нимсянь бергӧдчыны удж вылӧ.
Тіян мужикъясныд ыстісны менӧ тіянла.
Найӧ ытшкӧны нин.
— Ми мунам вичкоӧ, а огӧ ворсны! — скӧрысь горӧдіс олӧма нывбаба, кодлӧн ньылӧдӧмысла лӧсталіс гӧрд чужӧмыс.
Давыдов кыкнан кинас топӧдіс морӧс бердас нямралӧм кепкасӧ:
— Ытшкӧм бӧрын кевмӧй, мыйта тіянлы колӧ, а ӧні абу кад.
Видзӧдлӧй — кымӧръяс ветлӧдлӧны, а видз вылын тіян ни ӧти турун юр абу.
Тшыкас жӧ туруныс!
Ставыс сісьмас!
А турун вошӧ — и тӧвнас скӧт усьӧ.
Да тайӧс ті ме дорысь бурджыка тӧданныд!
— Кытысь тэ кымӧрсӧ аддзин? — серам сорӧн юаліс томиник ныв. — Небесаыс выль мыськӧмкодь!
— Барометр зэр висьталӧ, а кымӧръяс тан нинӧмла, — быд ногыс зілис ылӧдлыны Давыдов.
— Регыд кутас зэрны!
Мунамӧй, дона бобӧясӧй, а мӧд вӧскресенньӧӧ ветланныд кевмыны.
Но мый, абу ӧмӧй ӧткодь тіянлы?
Пуксьӧй, ӧдйӧ журкнита!
Пуксьӧй, менам донаясӧй, а то делӧыс оз виччысь.
Давыдов уговаривайтіс ассьыс колхозницаяссӧ, эз жалит мелі кывъяс, и найӧ падмыштісныкодь, кутісны вашкӧдчыны.
Сэки Давыдовлы нем виччысьтӧг воис отсӧг вылӧ Устин:
сійӧ шыч ни рач матыстчис бӧрвывсяньыс Нечаевлӧн кыз да кузь тушаа гӧтыр дінӧ, ӧти здукӧн тімбыльтіс сійӧс ки вылас да котӧрӧн нуис арба дінӧ, видзчысьӧмӧн пуксьӧдіс сійӧс бӧрладорас. Нуигас сійӧ быттьӧ эз и кывлы, кыдзи сералысь нывбаба сизьдіс-кучкаліс сійӧс.
Мукӧд нывбабаяс сераліг да чилзігтырйи сюв-сявмуніны кытчӧ веськалӧ.
— Асьныд кайӧй арбаас, а то пырысь-пыр плеть босьта! — синъяссӧ лёкысь гӧгрӧдліг мый вынсьыс равӧстіс Устин.
И сэк жӧ ачыс гораа серӧктіс:
— Пуксялӧй, ог вӧрзьӧд, сӧмын ӧдйӧджык, кузь бӧжа сӧтанаяс!
Юр вывсьыс вешйӧм чышъянсӧ лӧсьӧдігмоз Нечаевлӧн гӧтырыс, коді вӧлі сувтӧма нин арба вылӧ, горӧдіс:
— Но пуксялӧй, бобӧяс, ӧдйӧджык!
Мый, ме тіянӧс виччысьны кута?
Видзӧдлӧй, кутшӧм честь миянлы: ачыс председатель воӧма миянла!
Нывбабаяс матыстчисны куимладорсянь, зытлалісны ӧта-мӧднысӧ да, Давыдов вылӧ тэрыба видзӧдлывліг да сералігтырйи, заводитісны кавшасьны арбаӧ.
Туй вылӧ колины кык старука.
— А миянлы ас кежын али мый лоӧ мунны Тубянскӧйӧ, эстшӧм грекӧ вӧйтысь тэ? — бытшлӧдліс Давыдовӧс лӧг синъяснас Атаманчукова баб.
Но Давыдовлы отсаліс нывбабаяс дорӧ аслас вӧвлӧм матросскӧй мелілуныс. Сійӧ копрасигтыр гораа колснитіс каблукъяснас:
— Мыйла пӧ тіянлы, пӧчӧяс, подӧн мунны?
Со дрожки нарошнӧ тіянлы, пуксьӧй да мунӧй, кевмӧй мыйта колӧ.
Тіянӧс нуӧдас Устин Михайлович.
Сійӧ виччысяс, кытчӧдз оз эшты сьылӧмыс, а сэсся вайӧдас тіянӧс хуторӧ.
Дона вӧлі быд минут, и нинӧм вӧлі виччысьны старукаяслысь сӧгласитчӧмсӧ!
Давыдов кутіс найӧс сойбордйӧдныс, нуӧдіс дрожкилань.
Атаманчукова баб быд ногыс пыксис, но сійӧс мышсяньыс кокньыдика йӧткышталіс Устин.
Кыдзкӧ-мыйкӧ старукаясӧс пуксьӧдісны, и Устин, вӧжжисӧ лӧсьӧдігмоз, ньӧжйӧник, зэв ньӧжйӧ шуис:
— Мудер жӧ тэ, Давыдов, дзик бес кодь!
Тайӧ став кад чӧжнас сійӧ медводдзаысь шуис ассьыс председательсӧ овнас.
Давыдов казяліс тайӧс, нюммуніс лигышмунӧм морт моз:
узьтӧм войыс да неважӧнся волнуйтчӧмыс укшальмӧдісны сійӧс, и венны позьтӧм ун личкис нин сійӧс.
14 глава
Но и турунаӧсь жӧ таво видзьяс!
Оз кӧ торкны миянлы зэръяс да удитам пуктысьны кос поводдя дырйи — юр вывтыр лоӧ туруныд! — шуис Агафон Дубцов, коді пырис Давыдовлӧн ичӧтик кабинетӧ да мудзпырысь, старик моз ружӧктышталіг, пуксис лабичӧ.
Сӧмын лючки-ладнӧ меститчӧм бӧрын сійӧ пуктіс аскӧдыс орччӧн шонді водзын быгалӧм картузсӧ, чышкис ситеч дӧрӧм соснас гожъялӧмысла сьӧд да писти сера чужӧм вывсьыс ньылӧмсӧ да нюмъялігтыр шыасис Давыдов дорӧ да сы пызан сайын пукалысь счетовод да Яков Лукич дінӧ:
— Олан-вылан, председатель, и ті видза оланныд, канцелярскӧй крысаяс!
— Му уджалысь Дубцов воис! — пыльснитіс счетовод. — Видзӧдлӧй, Давыдов ёрт, тайӧ дядьӧ вылас бурджыка!
Но кутшӧм тэ му уджалысь, Агафон?
— А коді нӧ ме, тэ ногӧн? — Дубцов скӧрысь сувтӧдіс синсӧ счетовод вылӧ.
— Кӧть коді, но сӧмын абу му уджалысь.
— А век жӧ?
— Весиг шунысӧ абу лӧсьыд, коді тэ сэтшӧмыс...
Дубцов зумыштчис, и та вӧсна сылӧн сьӧд чужӧмыс быттьӧ ещӧ ёнджыка пемдіс.
Терпитны вермытӧг сійӧ шуис:
— Но, тэ эн дур зэвсӧ, висьтав ӧдйӧджык, коді ме сэтшӧмыс тэ ногӧн.
А тэ кӧ виньдін кывнад, то вай ме тэныд гӧрбад неуна зутшкӧбта, пырысь-пыр кыв-ворыд петас!
— Тэ дзик настӧящӧй чиган! — сьӧлӧмсяньыс шуис счетовод.
— Збыльысь, кыдзи пӧ ме сійӧ чиган?
Мыйла чиган?
— А зэв прӧстӧ весиг.
— Прӧстӧтӧ и пытш оз курччась, а водзвыв лӧсьӧдчӧмӧн.
Вот тэ и висьтав менӧ бытшкысь ассьыд мӧвптӧ.
Счетовод пӧрччис ӧчкисӧ, гыжъялыштіс карандашнас пель сайсӧ.
— А тэ эн скӧрав, Агафон, тэ думыштлы менам кывъяс йылысь.
Нянь вӧдитысьяс му вылын уджалӧны, сідз?
А чиганъяс ветлӧдлӧны хуторъясӧд, пойгӧны-корӧны, мый матын куйлӧ — гусялӧны...
Сідзи и тэ: мыйла тэ воин хуторӧ?
Эн жӧ гусясьны?
Сідзкӧ, мыйкӧ корны.
Веськыда ме шуа?
— Сідзи нин и корны... — падъялігтыр шуис Дубцов. — Мый нӧ, меным оз позь волыны видлыны тіянӧс?
Прӧстӧ оз позь воны либӧ, шуам, кутшӧмкӧ могӧн?
Тэ меным запретитан али мый, ӧчкиа крыса?
— А збыльысь, мыйла тэ воин? — нюммунӧмӧн юаліс Давыдов.
Но Дубцов быттьӧ эз кыв юалӧмсӧ.
Сійӧ гӧгӧр видзӧдліс джынвыйӧ пемыд комнатасӧ, вежалӧмпырысь ышловзис:
— Олӧны жӧ йӧз, бытшкас мед найӧс кочӧг!
Брӧвъяссӧ налӧн тупкалӧма, хаталысь джоджсӧ кӧдзыд ваӧн киськалӧма; шы ни тӧв; рӧмыд, ыркыд; ни ӧти гут абу, ни ӧти ном оз дзизгышт...
А степын, екуня ваньӧ, и шондіыс тэнӧ асывсянь рытӧдз сотӧ, луннас и лӧдз тэнӧ скӧтӧс моз вирӧдз вильӧдӧ, и быд пеж гутыс тэ бердӧ сибӧдчӧ дӧзмӧдчысь гӧтырысь оз омӧльджыка, а войнас ном некутшӧм спокой оз сет.
Да ӧд номйыссӧ абу прӧстӧй, а гвардейскӧй кодь ыджыд!
Онӧ веритӧй, вокъяс, быдӧн — пӧшти пышкай ыдждаӧсь, а мыйӧн вирсӧ нёнялас, весиг пышкайсьыс на лоӧ ыджыдджык, збыль висьтала!
Ачыс номйыссӧ кутшӧмкӧ виж, повзьӧдчысь кодь, и нырыс сылӧн вершӧкысь абу дженьыдджык.
Кы-ы-ыдзи сатшкысяс татшӧм мутиыс сукман пырыд — ӧтчыд зургӧмӧн ловъя яйӧдз писькӧдчас, сё ей-бог!
Кутшӧм мученьеяс ми терпитам быдсяма лэбалысь ӧвадсьыс, мыйта вир кисьтам, веськыда шуа, гражданскӧй война вылын дорысь огӧ этшаджык!
— Но и сямман жӧ тэ сӧрны, Агафон! — серам сорӧн шыасис Яков Лукич. — Тэ та кузя регыд Щукарь дедӧс ордъян.
— Мый меным сӧрнысӧ?
Тэ тані ыркыдінын седун моз пукалан, а ветлы степӧ — и ачыд аддзан, — сӧдзӧдіс Дубцов, но читкыртӧм наян синъясас дыр на ещӧ тӧдчис нюмыс.
Сійӧ, пӧжалуй, и водзӧ на эськӧ нуӧдіс бригада нуждаяс да мытарствояс йылысь ассьыс шог сёрнисӧ, но Давыдов торкис сійӧс:
— Тырмас!
Тэ эн мудерит, эн бӧрд сэн да эн ылӧдлы миянӧс.
Висьтав веськыда: мыйла воин?
Отсӧг корны?
— Сійӧ эськӧ эз вӧв омӧль...
— Мый нӧ тэныд оз тырмы, сирӧта: батьыд али мамыд?
— Мастер тэ шутитнытӧ, Давыдов, но и миянӧс абу синваӧн, а серамӧн вӧчлӧмаӧсь.
— Юала шуткатӧг: мый оз тырмы?
Йӧз?
— И йӧзыс сідз жӧ.
Лежнӧг сён пӧлӧнын, — тэ жӧ ачыд аддзылін, — туруныс вывті улис, но ытшкан машинаясӧн нӧрыс бокъястӧ да быдсяма гуранъястӧ он ытшкы, а киӧн ытшкысьяс бригадаын абуӧсь.
Сьӧлӧм доймытӧдз жаль, мый татшӧм туруныс вошас весьшӧрӧ!
— Гашкӧ, тэныд ещӧ мӧдӧдны гоз-мӧд ытшкан машина, но кӧть первой бригадаысь? — гусьӧник юаліс Давыдов.
Дубцов шогпырысь ышлолаліс, а ачыс видзӧдіс Давыдов вылӧ гажтӧма, юалана ногӧн да дыр.
Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ ышловзис медбӧръяысь, шуис:
— Ог ӧткажитчы.
Эндӧм ныв и син пӧла жӧникысь оз ӧткажитчы...
Ме сідз чайта: миян колхозын уджыс артельнӧй, сійӧ мунӧ ӧтувъя пӧльза вылӧ, да мӧд бригадаысь отсӧг сетӧм ог лыддьы омӧльторйӧн.
Збыль?
— Думайтан тэ правильнӧ.
А йӧз вӧвъясӧн кык сутки чӧж ытшкыны абу омӧльтор?
— Кутшӧм-сэтшӧм йӧз вӧвъясӧн? — Дубцов гӧлӧсын збыльысь кыліс чуймӧм, и Давыдов муртса кутчысис нюммунӧмысь.
— Быттьӧкӧ он тӧд?
Коді нуӧдіс йирсянінысь Любишкинлысь кык пара вӧв, он тӧд?
Миян счетоводным, пӧжалуй, прав: мыйкӧ эсійӧ тэнад эм чиганлӧн кодь: и радейтан тэ каньгыны-корны, и он вермы веськодя видзӧдны йӧз вӧвъяс вылӧ...
Дубцов бергӧдчис да зывӧктӧмӧн сьӧлыштіс:
— Аддзӧмыд тай — вӧвъясӧн шуӧны!
Тайӧ омӧль вежӧмъясыс асьныс кыссьӧмаӧсь миян бригадаӧ, некод найӧс эз вайӧд, а сэсся — мыйла нӧ найӧ йӧзлӧн, миян колхозлӧн кӧ?
— Мыйла нӧ тэ пырысь-пыр эн мӧдӧд сійӧ омӧликъяссӧ коймӧд бригадаӧ, а видзин сэтчӧдз, кытчӧдз найӧс веськыда ытшкан машина помысь эз лэдзавны кӧзяеваыс?
Дубцов серӧктіс:
— Бур кӧзяева!
Асланыс хутор дорысь кык сутки чӧж абу вермӧмаӧсь корсьны вӧвъяссӧ!
Да найӧ ӧмӧй кӧзяева?
Восьса вомъяс, а абу кӧзяева!
Но да тайӧ кольӧмтор, и ми миритчим нин Любишкинкӧд, сідзкӧ нинӧмла важсӧ казьтывны.
А ме вои татчӧ ньӧти эг отсӧгла, а колана делӧ кузя.
Кыдзи нӧ ме верми мунны ытшканінысь ёна ковтӧг?
Лёк вылӧ кӧ нин, ми некутшӧм отсӧгтӧг справитчам да тырмас миянлы асланым вынным.
А тайӧ пӧрысь крысаыс, Михеич-счетовод, пыр жӧ менӧ чиганӧ пӧртіс.
Лыддя тайӧс некытчӧ лӧсявтӧмӧн!
Ми медся ёна колігӧн отсӧг корам, и то пинь пыр, мӧд ног миянлы гордость оз лэдз...
А мый сійӧ, тайӧ коньӧр Михеичыс, гӧгӧрвоӧ видз-му овмӧс кузя?
Тшӧті мольяс вылын сійӧ чужлӧма, на вылын и кулас.
Тэ, Давыдов, вайлы сійӧс меным бригадаӧ вежон кежлӧ.
Пуксьӧда ме сійӧс ытшкан машина вылӧ ытшкыны, а ачым вӧвъясӧн кута веськӧдлыны.
Ме сійӧс велӧда, кыдзи уджавны!
Колӧ жӧ, медым сылӧн нэмнас кӧть ӧтчыд пӧсьӧн мыссяс ӧчкиыс!
Джынвыйӧ шутитана сёрниыс вермис вуджны зыкӧ, но Давыдов дугӧдіс сійӧс тэрыба юалӧмӧн:
— Кутшӧм нӧ тэнад колана делӧ, Агафон?
— Да ӧд сійӧ кыдз шуны...
Миянлы, дерт, сійӧ зэв колана, а вот кыдзи ті сы вылӧ видзӧдланныд, миянлы дзикӧдз абу на тӧдса.
Ӧти кывйӧн кӧ, вайи ме куим заявление, дерт, найӧс гижӧма чернилаӧн.
Корим миян учётчиклысь химическӧй карандаш пом, шӧрсӧ пуан ваын сывдім да лӧсьӧдім ӧтмоза со тайӧ заявлениеяссӧ.
Давыдов, коді лӧсьӧдчис нин бон-бус пинявны Дубцовӧс «иждивенческӧй настроениеясысь», интересуйтчигтыр юаліс:
— Кутшӧм заявлениеяс?
Сылысь юалӧмсӧ пыдди пуктытӧг Дубцов водзӧ висьталіс:
— Наӧн, кыдзи ме гӧгӧрвоа, колӧ эськӧ Нагульнов дінӧ мунны, но сійӧ абу гортас, сійӧ первой бригадаын, вот и шуи ме сетны тайӧ бумагаяссӧ тэныд.
Не бӧр жӧ найӧс нуны!
— Мый йылысь заявлениеясныд? — терпитны вермытӧг бара юаліс Давыдов.
Дубцовлӧн серамбана чужӧмыс лои ёна серьёзнӧйӧн.
Сійӧ тэрмасьтӧг кыскис морӧс зепсьыс лы сынан тор, вывлань сыналіс ньылӧмсьыс сибдӧм юрсисӧ, пуксис веськыда да сӧмын сэки, волнуйтчӧмысь кутчысиг да кывъяссӧ бӧрйӧдлігмоз, заводитіс сёрнитны:
— Кӧсъям ми ставным, татшӧм делӧ вылӧ миян пӧвстысь окочӧйыс куимӧн лоим, кӧсъям партияӧ пырны.
Вот ми и корам миян гремячӧйса ячейкаӧс примитны миянӧс миян большевистскӧй партияӧ.
Дыр ми войяснас артавлім и сідз и тадз, вензьылім ас костаным, но шуим ӧтсӧгласӧн — пырны!
Узьны водӧм водзвылын мунам вӧлі степӧ да заводитам критикуйтны ӧта-мӧднымӧс, но вок жӧ лыддим асьнымӧс партияӧ туянаӧн, а сэні, кыдз нин ті решитанныд ас костаныд, сідзи и лоас.
Миян пӧвстысь ӧти век дӧжналіс, мый сійӧ служитліс белӧйяслы, а ме сылы шуа:
«Белӧйӧн тэ служитлін рядӧвӧйӧн мырдӧн тшӧктӧм серти вит тӧлысь чӧж, а Краснӧй Армияӧ пышйин ас вӧлясьыд да служитін отделеннӧй командирӧн кык во чӧж, сідзкӧ, бӧръя службаыд тэнад виӧ первойясӧ, и партиялы тэ туяна морт».
Мӧдыс висьтавліс, быттьӧкӧ тэ, Давыдов, важӧн нин сійӧс корлӧмыд партияӧ, но сійӧ ӧткажитчӧма сэки ассьыс ӧшъяссӧ жалитӧм вӧсна.
А ӧні ачыс жӧ и шуӧ: «Кутшӧм тан вермас лоны жалитӧм, кулак пиян кӧ оружиеӧ кутчысьӧны да ставсӧ кӧсйӧны важ ног лӧсьӧдны.
Сьӧлӧмсянь чӧвтча ассьым вӧвлӧм ӧшъясӧс да быд пӧлӧс ловъя ловсӧ жалитӧмысь да гижси партияӧ, медым, кыдзи и дас во сайын, сулавны Сӧветскӧй власть вӧсна коммунистъяскӧд ӧти радын».
Ме сідз жӧ думайта, вот ми и гижим заявлениеяс.
Веськыда кӧ шуны, ставнымлӧн гижӧма абу зэв мичаа, но... — Сэки Дубцов син бӧжнас видзӧдліс Михеич вылӧ, помаліс: — но ӧд ми счетоводъясӧ да писарьясӧ эгӧ велӧдчылӧй, зато — ставыс, мый гижӧма, дзик збыль.
Дубцов чӧв ланьтіс, ещӧ ӧтчыд чышкис ки пыдӧснас ёна ньылӧдӧм плешсӧ да, шуйгавывлань муртса нёровтчыштӧмӧн, видзчысигтыр кыскис веськыдладор гач зепсьыс газетӧ гартыштӧм заявлениеяссӧ.
Ставыс тайӧ вӧлі сэтшӧм нем виччысьтӧм, мый здук дыра комнатаын лолі шы ни тӧв.
Сэні пукалысьяс пӧвстысь некод эз шу ни ӧти кыв, но на пӧвстысь быдӧн ас ногыс примитісны Дубцовлысь висьталӧмсӧ: счетовод эновтіс сводкасӧ, чуймӧмӧн лэптіс ӧчкисӧ плешас да, синсӧ лапйӧдлытӧг, кутіс йӧй моз дзоргыны Дубцов вылӧ омӧлик синъяснас;
Яков Лукич эз вермы дзебны зумыш, зывӧктана нюмсӧ да бергӧдчис ӧшиньлань, а Давыдов, радысла кыпыда нюмъялігтыр, лэдзчысис улӧс бӧрвылӧ сідзи, мый улӧсыс мӧдіс бергавны сы улын да нораа дзуртыштіс.
— Примит миянлысь бумагаяссӧ, Давыдов ёрт. — Дубцов павтыртіс газетсӧ, сетіс Давыдовлы школьнӧй тетрадьысь некымын лист, кытчӧ вӧлі гижӧма абу ӧткодь гырысь букваясӧн.
— Коді гижис заявлениеяссӧ? — гораа юаліс Давыдов.
— Том Бесхлебнов, ме да Кондрат Майданников.
Заявлениеяссӧ босьтігӧн Давыдов волнуйтчыштігтыр шуис:
— Тайӧ сьӧлӧм вӧрзьӧдана факт да тіянлы ыджыд событие, Дубцов ёрт, Майданников да Бесхлебнов ёртъяскӧд, и миянлы тшӧтш — гремяченскӧй партячейкаса членъяслы.
Талун тіянлысь заявлениеястӧ ме сета Нагульновлы, а ӧні мун бригадаад да висьтав ёртъясыдлы, мый вӧскресенньӧ рытӧ мӧдам видлавны налысь заявлениеяссӧ восьса партсобрание вылын.
Заводитам кӧкъямыс час рытын, школаын.
Некутшӧм фактическӧй сёрмӧмъяс мед эз вӧвны, локтӧй ас кадӧ.
Колӧ шуны, тэ жӧ та кузя и мӧдан видзӧдны.
Ӧбед бӧрын доддялӧй бурджык вӧвъяссӧ да хуторӧ.
Да, вот ещӧ мый.
Арбаяс кындзи, тіян станын ещӧ эм мыйкӧ доддявны?
— Эм бричка.
— Но вот сійӧн и локтӧй хуторӧ.
Давыдов ещӧ ӧтчыд кыдзкӧ челядь моз долыда нюммуніс.
Но сэк жӧ мигнитіс Дубцовлы:
— Медым собрание вылӧ воинныд мича паськӧмӧн, кыдзи жӧникъяс!
Татшӧмыд, вокӧ, нэмнад ӧтчыд овлӧ.
Тайӧ, вокӧ, сэтшӧм событие...
Тайӧ, сьӧлӧмшӧрӧй, томлун кодь: нэмнад ӧтчыд...
Сылы, тыдалӧ, эз тырмыны кывъясыс, и сійӧ, явӧ волнуйтчигтырйи, чӧв ланьтіс, а сэсся друг тӧждысьӧмпырысь юаліс:
— А бричкаыс видзӧднысӧ бур?
— Бур, нёль кӧлесаа.
Но сійӧн позьӧ куйӧд кыскавны, а йӧзлы оз позь лунын ветлыны, яндзим, сӧмын войын, пемыд дырйи.
Ставнас сійӧ рабсьӧма, таркакылӧ, арлыднас, ме думысь, мекӧд тшӧтшъя, а Кондрат шуӧ, мый сійӧс пӧ Москва дорын Наполеонлысь на миян хуторса казакъяс мырддьылӧмаӧсь...
— Оз шогмы! — ярскӧба шуис Давыдов.
— Мӧдӧда тіянла Щукарь дедӧс рессора дрожкиӧн.
Шуа тай, татшӧм событиеыс нэмнад ӧтчыд овлӧ.
Сылы окота вӧлі кыдз позьӧ торжественнӧйджыка пасйыны йӧзлысь партияӧ пырӧм, сійӧ йӧзлысь, кодъясӧс радейтіс ачыс, кодъяслы эскис, и сійӧ думыштчис: мый эськӧ ещӧ вӧчны сэтшӧмсӧ, мый эськӧ вермис мичмӧдны тайӧ тӧдчана лунсӧ?
— Вӧскресенньӧ кежлӧ колӧ мавтны да белитны школа, медым вӧлі вылькодь, — Островнов вылӧ шай-паймунӧмӧн видзӧдіг дыр мысти шуис сійӧ.
— Чышкыны сы гӧгӧр, киськавны лыаӧн площадкасӧ да школа дворсӧ.
Кылан, Лукич?
И школа пытшкас джоджъясыс да партаясыс мед дзирдалісны, пӧтӧлӧкъяссӧ мыськыны, комнатаяссӧ тӧлӧдны, ӧти кывйӧн кӧ — гӧгӧр мед лючки-ладнӧ вӧлі!
— А йӧзыс кӧ лоӧ сэтшӧм уна, мый и школаӧ оз тӧрны ставӧн, сэки мый? — юаліс Яков Лукич.
— Клуб эськӧ стрӧитны — вот тайӧ делӧ! — воча кыв пыдди думыштчӧмӧн да ньӧжйӧник шуис Давыдов.
Но пырысь-пыр жӧ паніс сёрнисӧ воддзатор йывсьыс: — Челядьӧс, подростокъясӧс собрание вылӧ не лэдзны, сэки ставыс тӧрасны.
И школаыс сёровно мед вӧлі эстшӧм... но, кыдз шуны, праздникдырся кодь али мый!
— А кыдз-мый миянлы вӧчны пӧрука сетысьяснас?
Коді миян олӧм вӧсна гижсяс? — мунӧм водзвылас юаліс Дубцов.
Сылысь кисӧ топыда кутлігӧн Давыдов нюммуніс:
— Тэ пӧрука сетысьяс йылысь шуан?
Аддзысясны!
Талун рытнас гижам тіянлы рекомендацияяс, факт!
Но, шуда туй.
Висьтав миянсянь став ытшкысьяслы чолӧм, медым турун пуктӧм эз зэв нюжӧдны да эз дыр куйлӧдны ытшкӧм бӧрас.
Позяс мӧд бригада вылӧ надейтчыны?
— Миян вылӧ век надейтчы, Давыдов, — сылы лӧсявтӧм серьёзнӧя вочавидзис Дубцов, копыртчыліс да петіс.
Аски асывнас водз Давыдовӧс садьмӧдіс патераса кӧзяиныс:
— Чеччы, патерщик, тэ дорӧ вӧла нарочнӧй воис бой мунан поле вывсянь...
Чуньтӧм Устин седлӧавтӧм вӧв вылын гӧнитӧма коймӧд бригадаысь, неуна нӧйтыштӧмаӧсь да пасьтасьӧма абу форма серти...
Кӧзяиныс шмынняліс вом тырнас, но Давыдов унзіль йывсьыс эз сразу гӧгӧрво, мый йылысь мунӧ сёрниыс; нямрассьӧм юрлӧс бердысь юрсӧ лэптыштӧм бӧрын нурбыльтіс-юаліс веськодьпырысь:
— Мый колӧ?
— Верзьӧма, мися, воис тэ дорӧ, дзикӧдз нӧйтӧмаӧсь, тыдалӧ — отсӧгла...
Медбӧрын Давыдов гӧгӧрвоис кӧзяиныслысь висьталӧмсӧ, кутіс тэрмасигтыр пасьтасьны.
Посводзас сійӧ пырмунігмоз мыськыштіс чужӧмсӧ войнас кӧдзавтӧм, мустӧм пӧсь ваӧн, петіс кильчӧ вылас.
Ульюса пос тшупӧд дорын сулаліс Устин Рыкалин, коді кутіс ӧти киас дом повод, а мӧднас эрыштчывліс ӧдйӧ гӧнитӧмысь шызьӧм томиник кӧбыла вылӧ.
Шонді водзын быгалӧм лӧз ситеч дӧрӧмсӧ сылысь вӧлі косялӧма некымынлаті дзик бӧж дорӧдзыс да кыдз сӧмын кутчысис пельпом вылас?
Шуйга бан бокыс бандзибсяньыс щӧкаӧдзыс вӧлі ёна лӧзӧдӧма, а синмыс вевттьысьӧма лӧзгӧрд пыкӧсӧн, но веськыдыс дзирдаліс ӧзйӧмысла да скӧрысла.
— Кӧні тадзсӧ тэнӧ «гӧститӧдісны»? — кильчӧ вылысь лэччигӧн пыр жӧ юаліс Давыдов, весиг вунӧдіс здоровайтчынысӧ.
— Грабитісны, Давыдов ёрт!
Грабитісны, рӧзбойничайтісны, сэсся нинӧм! — сибдӧм гӧлӧсӧн горӧдіс Устин.
— Но, абу-ӧ дур понъяс — мунны татшӧмтор вылӧ, а?!
Да сулав жӧ тэ, енмӧн ёрӧм! — И Устин бара лёкысь ырыштчис вӧв вылас, коді муртса эз тальышт сылысь коксӧ.
— Тӧлкӧн висьтав, — корис Давыдов.
— Тӧлкаджыксӧ и думыштны оз позь!
Суседъясӧн шусьӧны, мед найӧ сир би вылын сотчасны, мед найӧс рӧдимеч швачкӧбтас, пеж горшъясӧс!
Кутшӧма тайӧ тэныд кажитчас?
Тубянскӧйсаяс, миян суседъяс, кляп налы вомас, тавой шышъяс моз воӧмаӧсь Калинов Сэрӧгӧ да нуӧмаӧсь миянлысь турун комын юрысь абу этшаджык.
Югдігас казялі — сӧвтӧны сёрмӧм кык арбаӧ миянлысь ассьыным, нэмӧвӧйся турун, а гӧгӧр куш нин, ни ӧти турун юр оз тыдав!
Ме ляскыси вӧв сьылі бердӧ, тӧвзьышті на дінӧ: «Ті мый вӧчанныд, эстшӧм-татшӧмъяс?!
Мыйла миянлысь турунсӧ сӧвтанныд?!» А на пӧвстысь ӧти, коді матысса арбаас вӧлі, сералӧ, гадинаыд: «Вӧлі тіян — лои миян.
Энӧ ытшкӧй йӧз видз вылысь дай».
— «Кыдз сідз — йӧз видз вылысь?
Синтӧ пӧртісны али мый тэнсьыд, он аддзы, кӧні межа сюръяыс сулалӧ?»
А сійӧ и шуӧ: «Тэ ачыд синтӧ арыштлы да видзӧдлы, сюръяыс тэ бӧрвылын сулалӧ.
Тайӧ муыс нэмысяньыс миян, тубянскӧйсаяслӧн.
Кристос мед видзас, мын абу дышӧдчӧмныд, ытшкӧмныд миянлы турунторсӧ».
А-а, сідз?
Вештавны сюръяяс?
Но, ме сійӧс арбаысь кокӧдыс гири-люки да сетышті ӧтчыд сии костас, медым сійӧ сюсьджыка видзӧдіс да эз сорлав мусӧ, коді аслас да коді йӧзлӧн...
Сетышті ме сылы буриндзиа, сійӧ и турбыльтчис, жеб вӧлӧма кок йылас.
Сэки мукӧд куимыс котӧрӧн воисны.
Ещӧ ӧтиӧс ме зутшкӧбті мусӧ исавны, а сэсся нин некор лои меным нӧйтны найӧс, сы вӧсна мый найӧ нёльӧн кутісны нӧйтны менӧ.
Да ӧтнад ӧмӧй верман водзсасьны нёльлы паныд?
Коркӧ и миян йӧз воисны кось вылӧ, а найӧ менӧ дзикӧдз нин мичӧдісны ыджыдлундырся колькйӧс моз дай дӧрӧмӧс ставсӧ чажйисны.
Но, абу-ӧ гадъяс?
Кыдзи ӧні ме аслам баба водзӧ петкӧдча?
Но, мед нӧйтісны эськӧ, а мыйла нӧ морӧсӧд чабравны да дӧрӧмӧс расйыны?
Кытчӧ нӧ ме ӧні сійӧс вошта?
Град йӧрса полӧкалӧ вылӧ сетны, да ӧд и полӧкалӧыслы яндзим лоӧ сулавны татшӧм ротаснас, а косявлыны сійӧс лентаяс вылӧ нывъяслы — оз кутны новлыны: материалыс абу шогмана...
Но, оз ӧмӧй нӧ меным веськав степын кодкӧ сійӧ тубянскӧйсаяс пӧвстысь ӧти на ӧти!
Сэтшӧм жӧ лӧз воас гӧтыр дінас, кутшӧм и ме!
Устинӧс кутлігтыр Давыдов серӧктіс:
— Ёнасӧ эн шогсьы, дӧрӧмыд лоас, а лӧзыд бырас свадьбаӧдз.
— Тэнад свадьбаӧдз? — бытшкыштіс сійӧс Устин.
— Хуторын медводдза свадьбаӧдз.
А месӧ ӧні кежлӧ некодӧс на эг коравлы.
А тэ эн вунӧд, мый тэнад дядьыд шуліс тэныд вӧскресенньӧын?
«Тышкасьысь петуклӧн сорсыс век вирӧсь».
Давыдов нюмъяліс, а ас кежас мӧвпаліс:
«Тайӧ жӧ вывті радуйтӧ, мый тэ, дона Устинӧй, косьӧ пырин колхознӧй турун вӧсна, а эн аслад вӧсна.
Тайӧ жӧ сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана факт!»
Но Устин ӧбидитчӧмпырысь вешйис сы дінысь:
— Тэныд, Давыдов, лӧсьыд жерйӧдлыны пиньтӧ, а менам став ордлыясӧй ёнтӧны.
Тэ серамӧн он мынтӧдчы, а пуксьы жӧ верзьӧмӧн да мун Тубянскӧйӧ турун косӧдны.
Тайӧ кык арбасӧ ми мырддим, а мыйта найӧ войнас нуӧмаӧсь?!
Грабитісны кӧ, мед и вайӧны найӧ миянлысь туруннымӧс веськыда асланым хуторӧ, вот тайӧ лоӧ правильнӧ.
И нюмдыштігас сьӧкыдпырысь восьтыштіс вир доя пыктӧм паръяссӧ:
— Вот аддзылан, турунсӧ ваясны куш нывбабаяс, налӧн казакъясныс оз лысьтны татчӧ локны гӧститны, а гусясьнысӧ волісны сӧмын казакъяс, и веськалӧмаӧсь сэтшӧм шань йӧз, мый, кор ставныс нёльнанныс кутісны гычӧдны кулакъяснас, менӧ весиг вукӧдны мӧдіс...
Оз лэдзны меным усьны муӧдзыс, кӧть кыз синваӧн бӧрд!
Сідз киысь киӧ и мачалісны, кытчӧдз миян йӧз эз локны.
Ме ассьым кулакӧс эг жӧ жалит, но ӧд выныд, шуӧны, идзасӧс чегӧ.
Устин ещӧ ӧтчыд заводитліс нюммунны, но сӧмын чукыртчыліс да ӧвтыштіс кинас:
— Видзӧдлін эськӧ мед тэ, Давыдов ёрт, миян Любишкин вылӧ, и серамсьыд эськӧ семдін: котралӧ сійӧ миян гӧгӧр, лажыньтчывлӧ, быттьӧ кыр пон, коді лӧсьӧдчӧ чеччыштны забор вомӧн, равзӧ лёкгоршӧн:
«Нӧйтӧй найӧс, войтыр, бон-бус!
Нӧйтӧй, найӧ терпитасны дойястӧ, ме тӧда найӧс!»
А ачыс косьӧ оз пыр, кутӧ асьсӧ.
Менам дядь Осетров ку пиас оз тӧр, горзӧ сылы:
«Отсав жӧ миянлы, эстшӧм ӧлук тэ!
Али тэнад мышкад чирейяс?!»
А Любишкин муртса оз бӧрд да горзӧ сылы воча: «Ог вермы!
Ме жӧ партейнӧй да сэтчӧ ещӧ — бригадир!
Чирсӧй найӧс бон-бус, а ме кыдзкӧ-мыйкӧ терпита!»
А ачыс век бергалӧ миян гӧгӧр, лажыньтчывлӧ да пиньнас герчкӧ...
Но, кад весьшӧрӧ воштыны нинӧмла, мун ӧдйӧджык завтракайтышт, а ме тэныд сэк кості кутшӧмкӧ вӧлӧс корсьла, седлӧала, и мунам бригадаӧдз ӧтлаын.
Миян старикъяс шуисны, медым ме тэтӧг и на син водзӧ эг петкӧдчы.
Ми ассьыным турун ог лӧсьӧдчӧй козьнавны дышъяслы!
Тубянскӧйӧ мунӧм йылысь вопроссӧ Устин лыддис решитӧмаӧн нин.
«Колӧ ветлыны Поляница ордӧ, — мӧвпыштіс Давыдов.
— Турунсӧ кӧ нуисны сы тшӧктӧм серти, то он мын сыкӧд пинясьӧмысь.
Сійӧ осёл кодь асныра, но сідз либӧ мӧд ног, а мунны колӧ».
Давыдов тэрмасьӧмӧн юис мӧс вӧра йӧв, някляліс чорыд нянь тор, аддзис, кыдзи гӧнечӧн воис Нагульновлӧн гнедӧй вӧв вылын выль дӧрӧма вывті пельк Устин.
15 глава
Кӧть найӧ аддзысьлісны райкомын сӧмын некымынысь да ёнджыка тӧдісны ӧта-мӧднысӧ йӧз сёрнияс серти, Тубянскӧйысь «Гӧрд югӧр» колхозса председатель Никифор Поляница двадцатипятитысячник, Днепропетровскса металлургическӧй заводысь вӧвлӧм токарь — примитіс Давыдовӧс колхоз правление керкаын, кыдзи важся другӧс:
— А-а-а, Давыдов, дона ёрт!
Балтийскӧй моряк!
Кутшӧм тӧлӧн вайӧдіс тэнӧ быдтор кузя кольччысь миян колхозӧ?
Прӧйдит, пуксьы, лоан дона гӧстьӧн!
Поляницалӧн беринӧсь паськыд чужӧмыс ворсӧдчис наян нюмӧн, ичӧтик сьӧд синъясыс дзирдалісны кажитчана меліа.
Аддзысьӧм кузя ёна радлӧмыс эз буртор йылысь висьтав Давыдовлы, и сійӧ, косіника здоровайтчӧм бӧрын, пуксис пызан дорӧ, тэрмасьтӧг гӧгӧр видзӧдліс.
Давыдовлы тешкодьӧн кажитчис колхозса председательлӧн кабинетыс: ыджыд комнатаын вӧліны охраӧн краситӧм пельсаясын да сёй гырничьясын бусӧссьӧм уна цветъяс, на костын ӧткӧн-ӧткӧн сулалісны важиник венскӧй улӧсъяс да няйт табуреткаяс;
пыранінас сулаліс аслыспӧлӧс модаа лёкиник диван, кодлӧн мыччысьӧмаӧсь ортсӧ сімӧм пружинаясыс; стенъясас клеиталӧма «Нива» журналысь уна рӧма картинкаяс да донтӧминик литографияяс, кӧні петкӧдлӧма то Киевын Русьӧс пыртӧм, то Севастопольӧс кытшалӧм, то Шипка вылын бой, то 1904 вося война дырйи Ляоян дорын японскӧй пехоталысь атака.
Председатель пызан весьтын ӧшаліс Сталинлӧн вижӧдӧм портрет, а сылы паныда стенас красуйтчис сунис вӧчысь Морозовскӧй фабрикалӧн цветочнӧй рекламнӧй картина, кодӧс лякӧсьтӧмаӧсь гутъяс.
Картина вылас ӧмидз рӧма курткаа бравӧй тореадор гантайтӧма дурмӧдӧм ӧшлысь сюръяссӧ сунис петляӧн, ӧти кинас кутӧ ярмӧм пемӧссӧ, а мӧднас веськодьпырысь мыджсьӧма шпага вылӧ.
Тореадорлӧн кок уліын куйліс зэв ыджыд еджыд сунис трубича, джынсӧ кымын сійӧс разьӧма, да клеитӧм бумага вылын бура тыдаліс: «№ 40».
Став та дорӧ содтӧдӧн вӧлі кабинет пельӧсын сулалысь ыджыдсьыс-ыджыд сундук, кодӧс эжӧма еджыд жӧч саргиясӧн.
Сійӧ, тыдалӧ, Поляницалӧн вӧлі сотчытӧм шкап пыдди: сы йылысь, мый сундукын видзсисны вывті колана документъяс, висьталіс зэв ыджыд томан, кодӧс весалӧма дзирдавтӧдзыс.
Поляницалысь кабинетсӧ син пырыс нуӧдӧм бӧрын Давыдов эз вермы кутчысьны нюммунӧмысь, но мӧдыс донъяліс сылысь нюмсӧ ас ногыс.
— Кыдз аддзам, овмӧдчи ме лӧсьыда, — ошйысьӧмпырысь шуис сійӧ.
— Кутшӧм вӧлі комнатаыс ортсысяньыс воддза «кӧзяин-кулакыслӧн, сідзи и коли ставсӧ, сӧмын перинаа да юрлӧсъяса крӧватьсӧ тшӧкті петкӧдны стӧрӧжика комнатаӧ, а дзоньнас лӧсьыд пӧрадоксӧ эг торк, тшуп тайӧс.
Некутшӧм казёнщина!
Некутшӧм официальность!
Да, колӧ веськыда шуны, ме и ачым радейта гортса обстановка да кӧсъя, медым йӧзыс, ме ордӧ пырӧм бӧрын, чувствуйтісны асьнысӧ бура, гортас моз.
Сідз али абу?
Давыдов сылы эз вочавидз, лэптыштліс пельпомъяссӧ да пыр жӧ заводитіс висьтавны аслас мог йылысь:
— Ме тэ дінӧ омӧль сёрниӧн, сусед.
Поляницалӧн ичӧтик наян синъясыс вӧйисны кыз яй костас да сьӧд чутъяс моз дзирдышталісны сэтысянь, быттьӧ ичӧтик антрацит торъяс, сук сьӧд синкымъясыс кыптісны вылӧ.
— Кутшӧм нӧ омӧль сёрнияс вермасны лоны бур суседъяслӧн?
Тэ менӧ повзьӧдлан, Давыдов!
Век ми тэкӧд, кыдзи вакӧд черияс, и друг, со тіянлы, — омӧль сёрнияс.
Оз веритсьы!
Кыдзи гажыд, а ме ог эскы!
Давыдов дзоргис-видзӧдіс Поляницалы синъясас, но тӧдмавны, мый найӧ висьталӧны, сідзи эз и вермы.
Поляницалӧн чужӧмыс важ мозыс вӧлі бур да спокойнӧй, а вом доръясас тӧдчис мелі нюм.
Кыдзи тыдалӧ, «Гӧрд югӧр» колхозса председатель чужлӧма артистӧн, кужис кутны асьсӧ да эз омӧльджыка сяммы ворснысӧ.
— Турун, миянлысь турун тэнад индӧд серти нуӧмаӧсь тавой? — чукльӧдлытӧг юаліс Давыдов.
Поляницалӧн синкымъясыс лыбисны ещӧ вылӧджык:
— Кутшӧм турун, другӧ?
— Кутшӧм овлӧ, степысь.
— Первойысь кыла!
Нуӧмаӧсь, шуан?
Миян, тубянскӧйсаяс?
Оз вермы лоны!
Ог верит!
Лыйлы менӧ, казнит менӧ, но ог верит!
Тшуп тайӧс, Семён, менам друг, мый «Гӧрд югӧрса» колхозникъяс — миян социалистическӧй муясвывса вывті честнӧй уджалысьяс,
и тэнад татшӧм чайтӧмыд няйтӧсьтӧ не сӧмын найӧс, но и менӧ кыдзи колхозса председательӧс!
Кора тэнӧ, другӧ, та йылысь серьёзнӧя думыштлыны.
Дӧсадасӧ петкӧдлытӧг Давыдов спокойнӧя шуис:
— Вот мый, немас друг, ме тэныд абу Литвинов, а тэ меным абу Чемберлен, и миянлы тэкӧд нинӧм гартны дипломатия.
Турунсӧ тэнад индӧд серти нуисны?
— Бара жӧ, другӧ, кутшӧм турун йылысь мунӧ сёрниыс?
— Да ӧд тайӧ жӧ артмӧ еджыд ӧш йылысь мойдӧм! — скӧрысь горӧдіс Давыдов.
— Думыштлы, другӧ, ме збыльысь юала: кутшӧм турун йылысь тэ сёрнитан?
— Калинов Пельӧсса турун йылысь.
Сэні миян видзьясным орччӧн, и ті миянлысь турун гусялӧмныд, факт!
Поляница быттьӧкӧ рад лои, мый гӧгӧрвотӧмторйыс сэтшӧм регыдӧн лои гӧгӧрвоана, швач кучкис ки пыдӧсъяснас аслас косіник пидзӧсъясӧ да гир-гир серӧктіс:
— Тэ мед эськӧ татысянь и заводитін, другӧ!
А то дольны мӧдін — турун да турун, а кутшӧм турун — вопрос.
Калинов Пельӧсысь ті ӧшыбкаӧн либӧ нарошнӧ ытшкӧмныд миянлысь видз.
Ми тайӧ турунсӧ и нуим дзик законнӧя.
Гӧгӧрвоана, другӧ?
— Абу гӧгӧрвоана, немас другӧ.
Мыйла нӧ, сійӧ кӧ тіян туруныс, ті нуинныд сійӧс гусьӧн, войнас?
— Тайӧ бригадирлӧн делӧ.
Войнас скӧтлы, да и йӧзлы уджавнысӧ бурджык, ыркыдджык, буракӧ, та вӧсна и войнас кыскалӧмаӧсь.
А войяснас тіян оз ӧмӧй уджавны?
Весьшӧрӧ!
Войын, торйӧн нин кор югыд, уджавны лун шӧр лунын серти, жар дырйи дорысь ёна кокньыдджык.
Давыдов шпыньмуніс:
— Ӧні буретш войясыс пемыдӧсь, факт!
— Но, тӧдан-ӧ, и пемыд войын паньтӧ пеляд он ну.
— Торйӧн нин, паняд кӧ — рокыс йӧзлӧн...
— Тайӧс тэ эновт, другӧ!
Эн вунӧд, мый тэнад кывъясыд ёна няйтӧсьтӧны и «Гӧрд югӧрса» честнӧй, тырвыйӧ сознательнӧй колхозникъясӧс, и менӧ кыдзи колхозса председательӧс.
Кыдз-некыдз, но ми уджалысь йӧз, а абу вӧръяс, тшуп тайӧс!
Давыдовлӧн синъясыс дзирдыштісны, но сійӧ, век на ещӧ кутчысигтыр, шуис:
— А тэ эновт ассьыд больгӧмтӧ, немас друг, да кутам сёрнитны серьёзнӧя.
Тэныд тӧдса, мый межасьыс куим сюръя тавося тулысын вештӧма Калинов Пельӧсын сён кыкнанладорсьыс?
Тэнад честнӧй колхозникъясыд вештӧмаӧсь найӧс, веськӧдӧмаӧсь границасӧ да шыштӧмаӧсь миянлысь видз нёль-вит гектарысь не этшаджык.
Тэ тӧдан тайӧс?
— Другӧ!
Кытысь тайӧс тэ босьтін?
Тэнад чайтӧмыд, тшуп тайӧс, ёна няйтӧсьтӧ ньӧти мыжтӧм...
— Тырмас больгыны да йӧй улӧ лэдзчысьны! — торкис Поляницаӧс Давыдов. Сійӧ эз нин вермы кутчысьнысӧ.
— Тэ мый, менӧ лыддян дзоляӧн али мый?
Тэкӧд сёрнитӧны серьёзнӧя, а тэ сэн спектакуйтчан, абутӧм благородствоӧн ышнясян.
Ме татчӧ локтігӧн ачым кежавлі Калинов Пельӧсӧ да ачым прӧвериті, мый йылысь меным висьталісны колхозникъяс: турунсӧ нуӧмаӧсь, а сюръяяссӧ вешталӧмаӧсь, факт!
И тайӧ фактсьыс тэ некытчӧ он воштысь.
— Да ме некытчӧ ог и лӧсьӧдчы воштысьны!
Ме — со тані, босьт менӧ куш киӧн, но босьтӧм водзвылад сирав найӧс!
Сирав, другӧ, ёнджыка найӧс, а то ме, тшуп тайӧс, вильснита налим моз...
— Сійӧтор, мый вӧчисны тубянскӧйсаяс, шусьӧ ас наука серти курыштӧмӧн, и таысь тэ мӧдан кыв кутны, Поляница!
— Тайӧс, другӧ, колӧ на докажитны — межа сюръяяс вешталӧмсӧ.
Другӧ, тайӧ тэнад прӧстӧ больгӧм.
А туруныд тэнад абу паса.
— Кӧин и паса ыжӧс оз эновт.
Поляница муртса нюммуныштіс, а ачыс кӧритӧмпырысь довкйӧдліс юрнас:
— Ок-ок-ок!
Кӧинъяскӧд нин миянӧс ӧткодялан!
Висьтав мый гажыд, но ме ог верит, мый сюръяяссӧ кодкӧ вермис нетшкыны да вештыны мӧд местаӧ.
— А тэ ветлы да ачыд прӧверит.
Ӧд сюръяяслӧн важ туйясыс колисны?
Колисны!
На местаын и муыс небыдджык, и туруныс ляпкыдджык, и гӧгрӧс гуран туйясыс тӧдчӧны ки пыдӧс вылын моз, факт!
Но, мый та вылӧ тэ шуан?
А кӧсъян кӧ — вай ӧтлаын сэтчӧ мунам.
Сӧглас?
Поляница ёрт, тэ меысь он мын, он!
Сідзкӧ нӧ, ветлам али мый?
Давыдов чӧв олігтыр куритчис — виччысис воча кыв, чӧв оліс и Поляница да век сідз жӧ нюмъяліс, быттьӧ нинӧм эз и вӧв.
Уна цветъяса комнатаын вӧлі сьӧкыд лолавны.
Гудыр ӧшинь стеклӧяс вылын жуисны гутъяс да дзизгисны пель сьӧдмытӧдз.
Фикуслӧн лӧсталысь турунвиж сьӧкыд коръяс костӧд Давыдов казяліс, кыдзи кильчӧ вылӧ петіс том, кадысь водз ёна кызӧм, но ещӧ век на мича нывбаба. Сійӧ вӧлі дженьыдик соска узьлан дӧрӧма, да сы вылӧ пасьталӧм важиник юбкаа.
Ки пыдӧснас шондіысь синсӧ сайӧдӧмӧн сійӧ видзӧдіс кытчӧкӧ уличаӧ да , друг ловзьӧм бӧрын моз горӧдіс-чилӧстіс лэчыд гӧлӧсӧн:
— Фоника, ёрӧм ныв, вӧтлы куканьсӧ!
Ов аддзы: мӧскыс табунысь локтӧма?
Поляница сідз жӧ видзӧдіс ӧшиньӧд нывбабалӧн дзик пельпомӧдзыс кушӧдӧм, йӧв еджыд кыз сой вылӧ, кӧсынка увсьыс петӧм пушыд веж юрсиыс вылӧ, коді вӧрыштіс тӧвсьыс, да мыйлакӧ тяпкӧдыштіс вомнас, ышловзис.
— Стӧрӧжика тані, правлениеын, олӧ, пелькӧдчӧ.
Нывбабаыс — прамӧй, но вывті нин чилзысь, некыдз ог вермы сійӧс велӧдны ньӧжйӧджык сёрнитны...
А видз вылӧ меным нинӧмла мунны, Давыдов.
Тэ вӧлӧмыд сэні, видзӧдлӧмыд, и тырмас.
И турун тэныд ме бӧр ог сет, ог, со и став сёрниыс!
Тайӧ делӧыс спорнӧй: землеустройство тан вӧлӧма вит во сайын, и не миянлы тэкӧд разбирайтчыны тайӧ спор кузяыс, коді мунӧ тубянскӧйсаяс да гремячӧйсаяс костын.
— Сідзкӧ — кодлы нӧ?
— Районнӧй организацияяслы.
— Ладнӧ, ме тэкӧд сӧглас.
Но видз-му кузя вензьӧмъяс — мед сідз, а турунсӧ тэ бӧр вай.
Ми сійӧс ытшким, сійӧ миянлы и кольӧ.
Буракӧ, Поляница думыштіс помавны, сы чайтӧм серти, нинӧм абу йылысь сёрнисӧ.
Сійӧ дугдіс нин нюмъялӧмысь.
Пызан вылын куйлысь лигышмунӧм веськыд киса чуньясыс кутісны вӧрны, да ньӧжйӧникӧн артмис фига.
Сы вылӧ синъяснас индігмоз Поляница кыпыда заводитіс сёрнитны мыйлакӧ ас чужан кыв вылын:
<ukr>— Бачишь, що це такэ?</ukr>
<ukr>Це — дуля.</ukr>
<ukr>Оось тоби моя видповидь!</ukr>
<ukr>А покы — допобачення, мени треба працюваты.</ukr>
<ukr>Бувай здоров!</ukr>
Давыдов шпыньмуніс:
— Кыдз ме аддза, омӧль вензьысь тэ...
Оз ӧмӧй тэныд тырмыны кывъясыс, мый тэ пинясьысь баба моз меным фига петкӧдлан?
Тайӧ, вокӧ, абу доказательство!
Мый нӧ, тайӧ шудтӧм турун вӧсна лоӧ норасьны тэ вылӧ прокурорлы?
— Норась кодлы гажыд, пӧжалуйста!
Кӧсъян кӧ — прокурорлы, кӧсъян кӧ — райкомӧ, а турун ме бӧр ог сет дай видз ог сет, сідзи и тӧд, — вочавидзис Поляница.
Сэсся сёрнитны вӧлі нинӧм йылысь, и Давыдов чеччис, думыштчӧмӧн видзӧдліс кӧзяин вылӧ.
— Видзӧда ме тэ вылӧ, Поляница ёрт, да шензя:
кыдз тайӧ тэ — рабочӧй, большевик, — и сэтшӧм регыд кадӧн юр вывтіыд вӧйӧмыд мелкособственничество шорӧ?
Тэ первойсӧ, кулак керка пытшкӧсӧн ошйысиг, шуин, мый кольӧмыд комнатасӧ сідзи жӧ, кутшӧмӧн вӧлӧма, но, ме думысь, тэ не сӧмын кулацкӧй керкалысь ортсысӧ кольӧмыд, но и сылысь пытшкӧсса дуксӧ, факт!
Тэ и ачыд во джынйӧн йиджтысьӧмыд тайӧ дукнас!
Чужин кӧ тэ во кызь кымын водзджык, тэысь дзик эськӧ лои настӧящӧй кулак, збыльысь шуа тэныд!
Поляница лэптыштліс пельпомъяссӧ, бара сайӧдіс-вӧйтіс кучик чукыръясас дзирдалысь синъяссӧ.
— Ог тӧд, лоис али эз меысь кулак, а вот тэысь, Давыдов, тӧд тайӧс, дерт лои эськӧ Эз кӧ поп, то обязательнӧ — вичко старӧста.
— Мыйла сідз? — збыльысь чуймис Давыдов.
— Да сы вӧсна, мый тэ, вӧвлӧм моряк, юр вывтіыд вӧйӧмыд религиознӧй предрассудокъясӧ.
Тӧд тайӧс, вӧлі кӧ ме райкомса секретарӧн, — тэныд эськӧ ковмис менам пызан вылӧ пуктыны партбилеттӧ аслад лёкторъясысь.
— Кутшӧм лёкторъясысь?
Мый йылысь тэ висьталан? — Давыдов весиг кӧясӧ лэптіс шензьӧмысла.
— Тырмас нинӧм тӧдтӧмӧн асьтӧ петкӧдлыны!
Тэ весиг зэв бура гӧгӧрвоан, мый йылысь ме сёрнита.
Ми тані ячейкаӧн ставнас тышкасям-пессям религиялы паныд, кыкысь сувтӧдлім колхознӧй да хуторса общӧй собраниеяс вылын вичко пӧдлалӧм йылысь вопрос, а тэ мый вӧчан?
Тэ, тшуп тайӧс, миянӧс конъявлан, вот мыйӧн тэ занимайтчан!
— Кырссьы водзӧ, интереснӧ кывзыштны, кыдзи ме тэнӧ конъявла.
— А тэ мый вӧчан? — тӧдчымӧн ӧзйӧмӧн нин водзӧ висьталіс Поляница. — Тэ колхознӧй вӧвъясӧн вӧскресенньӧясӧ старукаясӧс новлӧдлан вичкоӧ кевмыны, со мый тэ вӧчан!
А меным миян нывбабаяс, тшуп тайӧс, тайӧн синмӧс бытшлӧдлӧны:
«Тэ пӧ, сэтшӧм-татшӧм, кӧсъян вичко тупкыны да клуб сэтчӧ лӧсьӧдны, а гремячӧйса председатель енлы эскысь нывбабаясӧс зэв пыдди пуктӧ да весиг вӧлӧн новлӧдлӧ найӧс праздник лунъясӧ вичкоӧ».
Давыдовлӧн нем кӧсйытӧг гораа серӧктыссис:
— Сідзкӧ, вот мый йылысь сёрниыс!
Вот кутшӧм религиознӧй предрассудокъясысь ме, вӧлӧмкӧ, мыжа!
Но, тайӧторйыд абу вывті страшнӧй!
— Тэныд, гашкӧ, и абу страшнӧй, а миянлы, тшуп тайӧс, лёкджыкыс оз вермы и лоны! — пузьӧм йывсьыс водзӧ нуӧдіс Поляница. — Тэ бурӧ воӧдчан колхозникъяс водзын, кӧсъян быдӧнлы шаньӧн лоны, а миянлысь орӧдан антирелигиознӧй удж.
Бур коммунист, нинӧм шуны!
Мукӧдӧс мелкособственническӧй настроениеясысь дивитан, а ачыд чӧртыс тӧдӧ мыйӧн занимайтчан.
Кӧн нӧ тэнад политическӧй сознательностьыд?
Кӧні тэнад большевистскӧй идейностьыд да религия дорӧ нем миритчытӧмлуныд?
— Энлы, идейнӧй болтун!
Тэ видзчысьӧмӧнджык!..
Мый лоӧ «бурӧ воӧдчан»?
Тэ тӧдан, мыйла ме мӧдӧді старукаяссӧ вӧвъясӧн?
Тӧдан, тадзи вӧчигӧн мый ме артышті?
— А сьӧлыштны меным джуджыд кӧлӧкӧльничасянь тэнад арталӧмъяс вылӧ!
Тэ артав, кыдз кужан, сӧмын эн гудрӧдлы поповщинакӧд тышын миянлысь арталӧмъяснымӧс.
Кыдз гажыд, но ме райком бюро вылын сувтӧда тэнад поведение йылысь вопрос, тшуп тайӧс!
— Ме, веськыда кӧ шуны, чайтлі, мый тэ, Поляница, тӧлкаджык, — жальпырысь шуис Давыдов да прӧщайтчытӧг петіс.
16 глава
Гремячӧй Логӧ мунігӧн на Давыдов решитіс не сетны районнӧй прокуратураӧ делӧ сы йылысь, мый тубянскӧйсаяс босьтісны видз да нуисны турун.
Эз кӧсйы сійӧ шыасьны та кузя и партия райкомӧ.
Медводз колӧ вӧлі стӧча тӧдмавны, кодлӧн жӧ збыль вылас вӧлі войдӧрсӧ Калинов Пельӧс помса спорнӧй виддзыс, а сэки нин, кыдзи тыдовтчас, сідзи и действуйтны.
Поляницакӧд сёрнисӧ лёкпырысь казьтылігӧн Давыдов мӧвпаліс: «Но и калябеч жӧ цветъяс да гортса уют эсійӧ радейтысьыс!
Он шу, мый сійӧ сюсь вежӧра, некыдз он шу, а мудер, кутшӧмкӧ прӧстӧйиник а мудеритысь, кутшӧмӧсь овлӧны унджык дуракъясыс.
Но татшӧмыдлы кокбӧрля вылас он тальччы...
Турунсӧ кыскалісны, дерт, сылысь юалӧм бӧрын, но абу тайӧ главнӧйыс, а сюръяяс.
Оз вермы лоны, медым найӧс вешталісны сы тшӧктӧм серти.
Татшӧмтор вылӧ сійӧ оз мун, рискуйтана.
А сійӧ кӧ тӧдіс сы йылысь, мый найӧс вешталісны, но эз висьтав?
Сэки тайӧ некытчӧ нин оз шогмы!
Колхозыслы ставыс во джын, и заводитны суседлысь видз босьтӧмсянь да гусясьӧмсянь — тайӧ жӧ дзикӧдз тшыкӧдны колхозникъясӧс!
Тайӧ жӧ лоӧ ӧтка олӧмлӧн воддза обычайясӧ найӧс тойлалӧм: нинӧмӧн не зывӧктыны, любӧйторйӧн — мед сӧмын унджык курыштны.
Оз, тадз оз артмы!
Мыйӧн сӧмын тӧдмала, мый муыс буретш миян, пырысь-пыр жӧ муна райкомӧ;
медым сэні петкӧдласны миянлы пуж: меным — старукаясысь, а Поляницалы — колхозникъясӧс вредительскӧя воспитайтӧмысь».
Вӧв рӧдтіс пыр ӧтмоза, Давыдов мӧдіс ойбырасьны; и сэки, быттьӧ гудыр ру пиын, сы син водзӧ друг петкӧдчис Тубянскӧйын кильчӧ вылын сулалысь кыз нывбаба;
Давыдов зывӧктӧмӧн юмыртіс вом дорсӧ, унзіль пырыс думыштіс: «Мыйта сійӧ новлӧдлӧ лишнӧй госсӧ да яйсӧ...
Татшӧм жар дырйи сійӧ, колӧ чайтны, ветлӧдлӧ майтӧгалӧм кодь, факт!»
И пыр жӧ этш тӧдтӧм, вывті зіль паметьыс, быттьӧ сравнитӧм могысь, бура серпасаліс сы водзын Лушкалысь ныв кодь стройнӧй, лӧсьыд фигурасӧ, сылысь кокньыдик походкасӧ да вӧсни киясыслысь висьтавны позьтӧм мичаа вӧрӧмсӧ, кыдзи сійӧ векджык лӧсьӧдыштавліс юрсисӧ, а ачыс видзӧдіс мелі да шпыннялысь, ставсӧ тӧдысь синъясӧн.
Давыдов дрӧгнитіс, быттьӧ нем виччысьтӧм зыркнитӧмысь, веськӧдчис седлӧас да, чорыд дойысь моз чукыртчыліг, скӧрысь швичнитіс плетьнас вӧвсӧ, мӧдіс тӧвзьыны кыккокйыв...
Тайӧ лунъясӧ лёкысь шутитіс сылӧн асныра паметьыс: некытчӧ лӧсявтӧг — то делӧвӧй сёрни нуӧдігӧн, то регыдик кежлӧ думыштчылігӧн, то вӧтӧн, — сійӧ ловзьӧдліс Лушкалысь образсӧ, кодӧс кӧсйис сійӧ вунӧдны, но ӧні кежлӧ эз на вермы...
Лун шӧр кадын сійӧ воис Гремячӧйӧ.
Островнов да счетовод мый йылысь кӧ ёна варовитісны, но кыдз сӧмын Давыдов восьтіс ӧдзӧссӧ — комнатаын, быттьӧ команда серти, лои чӧв-лӧнь.
Вӧв вылын локтӧмысь да жарсьыс мудзӧм Давыдов пуксис пызан дорас, юаліс:
— Мый йылысь ті тані вензинныд?
Нагульнов эз пырав правлениеӧ?
— Нагульнов эз вӧв, — мыйкӧ дыра мысти вочавидзис Островнов да ӧдйӧ видзӧдліс счетовод вылӧ. — Да ми эгӧ и вензьӧй, Давыдов ёрт, тайӧ тіянлы кажитчис, а сідз, вообщӧ, сёрнитім ӧттор-мӧдтор йылысь, медсясӧ овмӧс йылысь.
Мый нӧ, тубянскӧйсаяс сетӧны миянлы турунсӧ?
— Тшӧктӧны ещӧ на налы дасьтыны...
Тэ ногӧн, Лукич, кодлӧн сійӧ виддзыс?
Островнов лэптыштліс пельпомсӧ:
— Коді сійӧс тӧдас, Давыдов ёрт, дзуг делӧыс.
Первой тайӧ видзсӧ вӧлі кольӧма Тубянскӧй хуторлы, тайӧ вӧлі революцияӧдз на, а Сӧветскӧй власть дырйи Калинов Пельӧслӧн вылысладорыс вуджис миянлы.
Медбӧръяысь юксигӧн, кызь квайтӧд воын, тубянскӧйсаясӧс ещӧ зырисны, а кыті мунліс границаыс, ме ог тӧд, сы вӧсна мый менам виддзӧй вӧлі мӧдлаын.
Во кык сайын сэні ытшкыліс Титок.
Ас наукнас ытшкыліс али гусьӧник ньӧбис тайӧ видзсӧ кутшӧмкӧ гӧль мортлысь — висьтавны ог вермы, ог тӧд.
А мый — корлыны кӧ районнӧй землеустроитель Шпортнӧй ёртӧс?
Сійӧ пырысь-пыр тӧдмалас важ картаяс серти, кыті мунліс границаыс.
Сійӧ жӧ и кызь квайтӧд воын нуӧдліс тані землеустройствосӧ, коді нӧ тӧдас, не кӧ сійӧ?
Давыдов радпырысь зыралыштіс кияссӧ, гажмис:
— Вот и зэв бур!
Факт, мый Шпортной должен тӧдны, кодлӧн сійӧ виддзыс.
А ме чайтлі, мый землеустройствосӧ нуӧдіс землемеръяслӧн кыськӧ воӧм партия.
Пырысь-пыр жӧ корсь Щукарӧс, висьтав, медым ӧні жӧ доддялас линейкаӧ ужъясӧс да мунас станицаӧ Шпортнойла.
Ме гижышта сылы записка.
Островнов петіс, но минут вит мысти бӧр воис, нюмъяліс ус пытшкас да корис Давыдовӧс чуньнас:
— Ветлам турун сарайӧ, аддзыланныд ӧти дивӧ...
Правление дворын, кыдзи и хуторын быдлаын, сулаліс лун шӧр кадся сэтшӧм шы ни тӧв, кутшӧм овлӧ сӧмын медся жар гожся лунъясӧ.
Ӧвтіс шонді водзын лизгыртчӧм турун дукӧн, гидня дінсянь кыліс кос вӧв куйӧд дук, а кор Давыдов матыстчис турун сарай дорӧ, нырас ӧвтыштіс неважӧн ытшкӧм, муртса косьмыштӧм турунлӧн сэтшӧм чӧскыд дукӧн, мый здук кежлӧ сылы кажитчыліс, быттьӧ сійӧ — степын, сӧмын на чӧвтӧм зорӧд дінын.
Ӧдзӧслысь ӧти джынсӧ восьтыштӧм бӧрын Яков Лукич вешйыштіс бокӧ, лэдзис ас водзвылас Давыдовӧс, шуис ньӧжйӧник:
— Нимкодясьӧй тайӧ сьӧлӧмшӧръяс вылас.
Некыдз он вермы думыштны, мый час сайын найӧ тышкасисны ныр ни вом.
Найӧ, тыдалӧ, миритчылӧны узиганыс...
Первой здукас, кор синъясыс эз на велавны пемыдас, Давыдов нинӧм эз аддзы, веськыда усьысь шонді югӧрысь кындзи, коді пырис вевт розьӧдыс да сатшкысис сарай шӧрӧ кыдзсюрӧ тэчӧм турун чукӧр йылӧ, а сэсся казяліс турун вылын узьысь Щукарь дедӧс да сыкӧд орччӧн — читкыльтчӧм Трӧпимӧс.
— Асывбыд дед вӧтлысис козёл бӧрся плетьӧн, а ӧні, аддзанныд, ӧтлаын узьӧны, — гораа нин шыасис Яков Лукич.
И Щукарь дед садьмис.
Но эз на вевъяв сійӧ гырддза йылас кыпӧдчыны, кыдзи Трӧпим, турун бердысь нёльнан кокнас чорыда йӧткыштчӧмӧн, бринькнитіс-чеччыштіс му вылӧ, копыртіс юрсӧ да косясьны лӧсьӧдчысь моз некымынысь пыркнитіс тошнас.
— Аддзанныд, бур йӧз, кутшӧми сюра чӧртыс? — косясьны лӧсьӧдчӧм Трӧпим вылӧ индіг няр гӧлӧсӧн юаліс Щукарь. — Войбыд, кузь войбыд, шаститчис сійӧ тан турун вылас, ныръясис, несъяліс, пиньяснас мурчкис.
И ӧти секунд эз лэдз мем узьны, антусыд!
Асывнас кымынысь сыкӧд косясим, а ӧні, пӧжалуйста, водӧма узьны орччӧн, омӧльыс сійӧс вайӧдӧма ме бокӧ, а садьмӧдісны сійӧс — косясьны, анафема, лӧсьӧдчӧ.
Тайӧ кыдз позьӧ меным овны тадзи усьласигӧн?
Тані делӧыс виӧмӧдз вермас воны: либӧ ме сійӧс коркӧ чергӧда, либӧ сійӧ менӧ морӧспань улӧ зутшкӧбтас сюръяснас, и казьтыв кыдзи шулісны Щукарь дедӧс!
Ӧти кывйӧн кӧ, миян тайӧ сюра чӧртыскӧд делӧным бурӧн оз помась, кӧть мый, а лоӧ тайӧ дворын поконик...
Щукарь киын друг тыдовтчис плеть, но эз на удит ӧвтыштны сійӧн, кыдзи Трӧпим, кыкысь чеччыштӧмӧн, лои сарайлӧн пемыд пельӧсын да, кок гыжнас дэльӧдчӧмӧн тотшкӧдігтырйи, видзӧдіс сэтысянь Щукарь вылӧ дзирдалысь-бытшлӧдлысь синъяснас.
Старик пуктіс плетьсӧ бокӧ, шогпырысь довкйӧдлыштіс юрнас.
— Аддзылінныд, кутшӧм наян лӧдз?
Сӧмын плетьӧн сыысь и спасайтча, и то ог век, сы вӧсна мый сійӧ, анафема, кыйӧдӧ менӧ сэні, кытысь сійӧс, пежӧс, некыдз он виччысь!
Сідз сутки чӧж ог и пуктыв плетьӧс киысь.
Меным тайӧ козёл вӧснаыс некутшӧм олан туй абу!
Кутшӧм нин сэтшӧм лёк места — сэтысь сійӧс и виччысь.
Шуам, босьтны кӧть тӧрытъя лун: ковмис меным мунны ылӧ пельӧсӧ сарай сайӧ зэв ыджыд, эновтны позьтӧм могӧн, видзӧдлі гӧгӧр — козёл абу.
«Но, чайта, енмыс видзӧ, шойччӧ Трӧпим-антус кӧнкӧ ыркыдінын либӧ йирсьӧ двор сайын».
Кокни сьӧлӧмӧн муні ме сарай сайӧ да сӧмын на лӧсьӧдчи кыдз колӧ, а сійӧ, пежыд, сэн нин, локтӧ мелань восьлӧн, юрсӧ пӧлыньтыштӧма да лӧсьӧдчӧ нин уськӧдчыны да зутшкыны менӧ бокӧ.
Кӧсъян кӧть он, а лои чеччыны...
Вӧтлі ме сійӧс плетьӧн да сӧмын на выльысь лӧсьӧдчи, а сійӧ бара быйк петіс пельӧс сайсянь...
Кымын пӧрйӧ сійӧ тадзикӧн уськӧдчыліс ме вылӧ!
Сідзи и торкис кӧсйӧмӧс.
Да тайӧ ӧмӧй олӧм?
Менам кокӧй ревматизьмаӧн висьӧ, и ме абу томиник, медым лажыньтчывны да кыпӧдчывны сы мындаысь, кыдзи салдатъясӧс велӧдігӧн.
Таысь менам кокъясӧй тіравны заводитӧны да коскӧс бытшкӧ.
Ме тайӧ Трӧпим вӧсна, позьӧ шуны, медбӧръя здоровье вошта и, весиг зэв прӧстӧ, верма ас могасянінын кувны!
Вӧвлі, кутш моз ме вермылі пукавны кӧть сутки джын, а ӧні кад корны кодӧскӧ, медым киняулӧд кутіс менӧ...
Со ӧд кутшӧм мир смекӧдз вайӧдіс менӧ этайӧ пеж Трӧпимыс!
Тьпу!
Щукарь скӧрысь сьӧлыштіс, мӧдіс маласьны-корсьысьны турун пиын, дыр мыйкӧ ропкис да ыршасис.
— Дед, колӧ культурнӧя овны, уборнӧйӧ ветлывлыны, а не жӧвъявны сарайяс сайын, — сералігтыр сӧветуйтіс Давыдов.
Щукарь шогпырысь видзӧдліс сы вылӧ, некутшӧм надеятӧг ӧвтыштіс кинас.
— Ог вермы!
Сьӧлӧмӧй оз лэпты.
Ме тэныд абу карса олысь.
Менам нэм чӧжӧн велалӧма вӧля вылын асмогасьны, медым, значит, менӧ гӧгӧр пӧльтышталіс тӧв!
Тӧлын, медся кӧдзыд дырйи, и то менӧ закодӧ он вӧтлы, а мыйӧн тіян нужникӧ пыра, менам юрӧй бергӧдчӧ клящӧй дуксьыс, сійӧ и видзӧд, уся.
— Но, та кузя нинӧмӧн нин ог вермы отсавны тэныд.
Ладмӧдчы кыдз гажыд.
А ӧні доддяв линейкаӧ ужъясӧс да мун станицаӧ землемерла.
Колӧ сійӧ миянлы вывті ёна.
Лукич, тэ тӧдан, кӧні олӧ патеранас Шпортной?
Давыдов эз кыв ӧтветсӧ да гӧгӧр видзӧдліс, но Островновлӧн и дукыс абу вӧлӧма: сійӧ тӧдіс, кутшӧм дыр лӧсьӧдчывлӧ туйӧ Щукарь, да муніс гидняӧ доддявны ужъясӧс.
— Станицаӧ ветлыны ӧти секундӧн верма, тайӧ меным — тшак ва, — эскӧдіс Щукарь дед.
— Но вот тэ, Давыдов ёрт, объяснит меным ӧти вопрос: мыйла эсійӧ быд пӧлӧс вӧвлӧм кулацкӧй пемӧсыс, ставныс, кӧть кутшӧм эз вӧв, — асланыс кӧзяева кодьӧсь характернас, мӧд ног кӧ, вывті лёк вӧчысьӧсь да думыштны позьтӧм мудерӧсь?
Босьтны кӧть тайӧ Трӧпим-супостатсӧ: мыйла сійӧ ни ӧтчыд эз зутшкыв кок вожаланінас, но, шуам, Яков Лукичлы, а век ёнджыкасӧ ме вылын упражняйтчӧ?
Да сы вӧсна, мый сійӧ тӧдӧма ассьыс кулацкӧй рӧднясӧ, вот козелыд оз и вӧрзьӧд сійӧс, а став лёксӧ ме вылын песӧ.
Либӧ босьтам любӧй кулацкӧй мӧскӧс: некор сійӧ колхознӧй мӧс лысьтысьлы сымда йӧвсӧ оз сет, мыйта сетліс аслас кулачитӧм муса кӧзяйкалы.
Но, тайӧ, шуам, и правильнӧ: кӧзяйкаыс сійӧс вердліс и свеклӧӧн, и помӧйясӧн, и мукӧд пӧлӧс фруктыӧн, а мӧс лысьтысь жмоткӧбтас сылы кольӧм вося кос турунтор да пукалӧ, вугралӧ вӧра дорас, виччысьӧ йӧв.
А босьт тэ любӧй кулацкӧй понйӧс: мыйла сійӧ усьласьӧ гӧльяс вылӧ, кодъяс сыри-леткиӧн ветлӧдлӧны?
Но, шуам, кӧть ме вылӧ?
Вопросыс серьёзнӧй.
Ме юалі та йылысь Макарлысь, а сійӧ шуӧ: «Тайӧ — классӧвӧй тыш».
А мый сэтшӧм классӧвӧй тышыс — эз объяснит, серӧктіс да муніс аслас делӧяс кузя.
Да мый чӧртла нӧ меным сійӧ колӧ, эсійӧ классӧвӧй тышыс, ветлӧдлан кӧ хуторӧд да быд пон вылӧ полігтыр видзӧдан?
Плешас жӧ сылы абу гижӧма: честнӧй пон сійӧ али кулачитӧм рӧдысь?
А сійӧ кӧ кулацкӧй пон, менам классӧвӧй враг, кыдзи объясняйтӧ Макар, то мый мем колӧ вӧчны?
Кулачитны сійӧс!
А кыдзи тэ, шуам, кутан сійӧс кулачитны, мӧд ног кӧ ловъя вывсьыс сылысь кусӧ кульны?
Некыдз оз позь!
Сійӧ тэнсьыд регыдджык кучиктӧ куляс.
Сідзкӧ, вопросыс гӧгӧрвоана: первой тайӧ классӧвӧй врагсӧ колӧ ӧшӧдны, а сэсся нин сылысь пасьсӧ кульны.
Ме тӧндзи висьталі тайӧс Макарлы, а сійӧ шуӧ: «Тадзтӧ тэ, бӧб старик, хуторысь джын понсӧ джагӧдлан».
Сӧмын коді миян пӧвстысь бӧбыс — тайӧ абу тӧдса, тайӧ ещӧ вопрос на.
Ме ногӧн, Макар неуна бӧбоват, а абу ме...
Заготсырьё ньӧбалӧ пон куяссӧ вӧчӧм вылӧ?
Ньӧбалӧ!
А став держава пасьталаын мыйта кулачитӧм понъясыс кӧзяеватӧгыс шӧйтӧны?
Миллионъяс!
Налысь кӧ ставныслысь куяссӧ кульны, сэсся кучик вӧчны, мый артмас?
А сійӧ артмас, мый Россия джынйыс кутас ветлӧдлыны хромӧвӧй сапӧгъясӧн, а коді кӧмалас пон гӧнысь кыӧм чулки — нэм кежлас бурдас ревматизьмаысь.
Тайӧ средство йывсьыс ме аслам баблысь на кывлі, сыысь бурджыкыс и свет вылын абу, кӧсъян кӧ тӧдны.
Да мый сэн тӧлкуйтнысӧ, ме ачым мучитча ревматизьмаӧн, и сӧмын пон гӧнысь кыӧм чулкияс менӧ и мездӧны.
Натӧг ме эськӧ важӧн нин рак моз кысъяси.
— Дед, талун тэ кӧсъян он станицаӧ мунны? — интересуйтчис Давыдов.
— Збыльысь кӧсъя, сӧмын тэ менӧ эн торкав да кывзы водзӧ.
И вот мыйӧн воис менам юрӧ пон куяс вӧчӧм йылысь тайӧ ыджыдсьыс-ыджыд мӧвпыс — ме кык сутки чӧж дорвыв эг узь, ставсӧ гӧгӧр думайті: кутшӧм денежнӧй пӧльза тайӧ менам мӧвпсьыс государстволы и, главнӧйыс, меным лоӧ?
Эз кӧ дзӧрны менам киясӧй, ме эськӧ ачым гижи центраӧ, видзӧдан да, мыйкӧ эськӧ и вичмыштіс, мыйкӧ эськӧ и сетыштіс властьыс меным ассьым юр жуглӧмысь.
А сэсся думышті ставсӧ висьтавны Макарлы.
Ме — абу горш.
Муні, ставсӧ кыдзи эм висьталі сылы да шуа: «Макарушкаӧй!
Ме — пӧрысь морт, меным быдсяма капиталъясыд да наградаясыд нинӧмла, а тэнӧ кӧсъя нэм кежлад шудаӧн вӧчны: тэ гиж менам мӧвп йылысь центральнӧй властьлы, и пӧлучитан сэтшӧм жӧ орден, кутшӧмӧс тэныд войнасьыд сетісны.
Но, а та дорӧ кӧ ещӧ тэныд деньгатор нёйкнитасны — ми сійӧс тэкӧд шӧриӧн юкам, кыдзи и колӧ.
Тэ, кӧсъян кӧ, аслыд кор орден, а меным — сӧмын эськӧ ялавич мӧс вылӧ либӧ кук вылӧ деньгатор, и то любӧ лоӧ».
Мӧд кӧ эськӧ сы местаын — кок улӧдз копрасис, ошкис.
Но, Макарушка и аттьӧаліс...
Ок, кыдзи чеччыштас улӧс вылысь!
Кыдзи весьӧпӧртас менӧ ыджыд матьӧн!
«Тэ пӧ, — горзӧ ме вылӧ, — кымын ёнджыка пӧрысьман, сымын йӧйджык лоан!
Тэнад юр пыддиыд тыртӧм рач пельпомъяс вылад!»
А ачыс быд кыв бӧрын — и сідз, и эсідз, и пересідз, и вот тадз, — гут оз лэбзьы!
Тайӧ сійӧ менам вежӧр йылысь кырссьыштіс!
Кӧть нин кодлӧн мед мӧскыс эз баксы, а сылӧн — чӧв оліс, тӧдіс асьсӧ!
Аддзысьӧма тай меным сюсь вежӧра!
И ачыс оз ням, и йӧзлы оз пайк.
Ме пукала, виччыся, кор сылӧн вом пытшкӧсыс косьмас, мӧвпала ас кежын: «Мед чеччалыштас, а сёровно сійӧ жӧ местанас улӧс вылӧ пуксяс, мый вылын и водзті пукавліс».
Тыдалӧ, мудзис менам Макарушкаӧй видчыны-ёрччыны, пуксис да юалӧ: «Тырмымӧн тэныд?»
Сэки нин ме скӧрми сы вылӧ, кӧть ми сыкӧд и медбур другъяс.
«Тэ кӧ, мися, жаялін, то шойччышт да заводит выльысь, ме виччысьышта, меным некытчӧ тэрмасьнысӧ.
А сӧмын мыйла тэ йӧйталан-видчан, Макарушка?
Ме тэныд жӧ бур кӧсъя.
Тэнӧ татшӧм мӧвпсьыд Россия пасьтала газетӧ печатайтасны!»
Но сэки сійӧ валк восьтіс ӧдзӧссӧ да уйкнитіс хатасьыс, быттьӧкӧ ме сылы гач пиас пуан ва кисьті!
Рытнас ме муні учитель Шпынь ордӧ, сӧветуйтчыштны, сійӧ век жӧ учёнӧй морт.
Висьталі сылы ставсӧ, Макар вылӧ нораси.
Но став эсійӧ учёнӧйясыд, ме думысь, йӧй руа кодьӧсь, вывті весиг йӧй руаӧсь!
Тӧдан, мый сійӧ меным шуис?
Шпыннялӧ да шуӧ: «Аслас мӧвпъясысь став великӧй йӧзыс терпитлісны мучитчӧмъяс, терпит и тэ, дедушка».
Бурмӧдіс сьӧлӧмӧс, шусьӧ!
Ерӧмакань сійӧ, а абу учитель!
Терпитӧмсьыс меным кутшӧм тӧлк?
Мӧскыд пӧшти киын нин вӧлі, а эз удайтчы весиг мӧс бӧжсӧ аддзывны...
И ставыс Макарлӧн ерепенитчӧм вӧсна!
Другӧн ещӧ лыддьыссьӧ, мед сійӧс морыс лыяс!
А сэн ещӧ сы вӧсна жӧ и гортын олӧм эз ло...
Старукалытӧ ме ошйыси, мый, гашкӧ, господь енмыс миянлы мӧскӧс ыстас менам юр жуглӧмысь.
Кыдз жӧ, ыстіс, нимкодясь!
А старукаӧй менӧ ножовкаӧн моз пилитӧ: «Кӧн нӧ тэнад мӧскыд?
Бара сӧрин?»
Лоӧ и сысянь терпитны быдсяма мучитчӧмсӧ.
Став великӧй йӧзыс нин кӧ терпитлісны, то меным и дзикӧдз нин енмыс сиӧма...
Сідзи и воши менам бур мӧвпӧй, сульсьӧм дон оз сулав...
А мый вӧчан?
Ӧттор-мӧдторйысь вылӧджык он чеччышт...
Ӧдзӧс кӧсяк бердӧ пыксьӧмӧн Давыдов сераліс ас кежас, а Щукарь, неуна сайкалыштӧм бӧрын, кутіс тэрмасьтӧг кӧмасьны да, Давыдов вылӧ некутшӧм внимание веськӧдтӧг нин, сьӧлӧмсяньыс висьталіс водзӧ:
— А пон гӧнысь кыӧм чулкиыд — ревматизьмаысь вывті буртор!
А ме ачым наӧн тӧвбыд ветлӧдлі, ни ӧтчыд эг пӧрччыв, и кӧть кокъясӧй тулыс кежлас дзикӧдз нёльзисны, кӧть старукаӧй менам зэв унаысь вӧтлывліс менӧ пон дук вӧснаыс хатаысь, а ревматизьмаысь бурді да дзонь тӧлысь чӧж ветлӧдлі тивкъялігтырйи, быттьӧ курӧг дінын том петук.
А кутшӧм тӧлк татысь лои?
Некутшӧм!
Сы вӧсна мый йӧй юрнад тулыснас бара кӧтӧді кокӧс, но и гӧтов, топӧдіс!
Но тайӧ — пӧраӧдз-кадӧдз; тайӧ висьӧмыс оз вывтісӧ повзьӧдлы менӧ.
Мыйӧн сӧмын кута раминик да кузь гӧна понйӧс, шыра сійӧс, и бара ревматизьматӧ менсьым быттьӧ киӧн босьтас!
Ӧні аддзан, кыдзи ме варгыляся-ветлӧдла?
Кыдзи мерин, коді тӧкаритӧма ид, а новлышта бурдӧдчан чулкисӧ — и бара кӧть йӧкты том морт моз.
Омӧль сӧмын сійӧ, мый менам старукаӧй некыдз оз печкы пон гӧнсӧ да оз кы сыысь меным чулки.
Пон дуксьыс сылӧн заводитӧ бергӧдчыны юрыс, и печкигӧн сійӧс пӧдтӧ дулльыс.
Первойсӧ сійӧс сутшиктӧдӧ, сутшиктӧдӧ, а помланьыс сэтшӧма шогӧдас, мый став гырк пытшкӧсыс сылӧн гудыртчас, мӧдарӧ бергӧдчас.
Та вӧсна, ен сыкӧд, ме ог тшӧкты сійӧс мырдӧн вӧчны татшӧм уджсӧ.
Ачым ме мыськавлі гӧнсӧ, ачым косьтылі шонді водзын, ачым и печкылі, и чулки кылі.
Нуждаыд, вокӧ, быд пежсӧ велӧдас вӧчны...
Тайӧ ещӧ абу на беда, а джын беда, а бедаыс сыын, мый менам старукаӧй — настӧящӧй вижля да змей!
Воддза воын гожӧмнас сэтшӧма мӧдісны юкавны кокъясӧй, инам ог ӧшйы.
Мый вӧчны?
Сэки дум вылӧ мем уси пон гӧн чулкиыд.
И вот кыдзкӧ ӧти асылӧ ме ылӧді-кори посводзӧ суседлысь сукасӧ, сукарӧн ылӧді да шыри сійӧс кушӧдз, кыдзи зэв прамӧй шырсьысь-цирюльник.
Сӧмын пельяс йылас гӧптор кольышті — мичлун вылӧ, да бӧж помас — медым вӧлі сылы мыйӧн мездысьны гутъясысь.
Он верит, пуд джын вурун сылысь шыри!
Давыдов тупкис кияснас чужӧмсӧ, кутіс ымзыны, пӧдіс серамысла да:
— Абу-ӧ уна?
Но и лёкджык юалӧмъясысь Щукарь дед некор эз джӧмдывлы.
Сійӧ вужынь-вежынь лэптыштліс пельпомъяссӧ да, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы, чинтыштіс:
— Но, гашкӧ, неуна этшаджык, фунт дас — дас кык, ме жӧ сійӧс вески вылӧ эг пуктыв.
Сӧмын тайӧ сукаыс вӧлі сэтшӧм бур гӧна, но, дзик шлёнскӧй ыж кодь!
Чайтлі, меным сылӧн вуруныс тырмас чулкияс вылӧ нэм помӧдз, да вот эз тай, ӧти пара и вевъялі сӧмын кынысӧ, а мукӧдсӧ старука аддзӧма да ставсӧ сунис помӧдз сотӧма карта сайын.
Менам абу старука, а скӧр тигра!
Лёк вӧчӧм кузяыс сійӧ ньӧти абу омӧльджык тайӧ куимысь ёрӧм козёлсьыс, сійӧс да Трӧпимӧс ӧти бала вылын зэвтӧмаӧсь, со енмыс, ог ылӧдлы!
Ӧти кывйӧн кӧ, сотӧма сійӧ менсьым став запасӧс да рӧзӧритіс менӧ кушӧдз!
А ме эсійӧ сукаыслы, медым шыригас сійӧ сулаліс лӧня, зэв ыджыд сукар мешӧк верді, со сійӧ кутшӧм делӧыс...
Но сӧмын и тайӧ сукаыслы эз жӧ мозды: шырӧм бӧрас сійӧ чепӧсйис-пышйис ме дінысь и быттьӧкӧ дӧвӧльнӧй вӧлі, мый ме кокньӧді сійӧс лишнӧй гӧнсьыс, весиг тугъя бӧжнас ӧвтчыштіс радысла, а сэсся — ньӧв моз уськӧдчис ю дорӧ, да кыдзи видзӧдліс асьсӧ ваас — и мӧдіс омлявны яндзимысла...
Бӧрыннас меным йӧзыс висьтавлісны, сійӧ пӧ шӧйтіс ю берегтіыс: буракӧ, вӧйтчыны кӧсйӧма позорысла.
Но ӧд миян юын ваыс воробейлы пидзӧсӧдзыс, а юкмӧсӧ шыбитчыны сійӧ абу сяммӧма, вежӧрыс абу судзсьӧма.
Да и мый сылысь босьтан?
Кыдз-некыдз — пемӧс: вежӧрыссӧ дженьыд, абу мортлӧн кодь...
Куим сутки чӧж помся сійӧ омляліс сусед амбар улын, сьӧлӧмӧс менсьым чизыртіс аслас омлялӧмӧн, а амбар улысь эз петав — сідзкӧ, сӧвестьыс сійӧс йирис, сэтшӧмӧн яндысис петкӧдчыны йӧз водзӧ.
И век жӧ пышйис хуторысь, эз ло син водзын, дзик арӧдзыс вошліс, а мыйӧн сӧмын бӧр гӧнсялӧма — бара локтіс кӧзяин ордас.
Сэтшӧм яндысьысь вӧлӧма энь понйыс, мукӧд бабаысь яндысьысьджык, со енмыс, ог ылӧдлы!
Сэксянь ме и шуи: ещӧ кӧ ӧтчыд ковмас шырны меным кутшӧмкӧ понйӧс, то энь понъясӧс не вӧрзьӧдны, не кульны налысь вылыс паськӧмсӧ да не вайӧдны юръяндзимӧ нывбаба рӧдӧс, а бӧрйыны кодӧскӧ ай понъяс пӧвстысь: налӧн шатияныс оз зэв яндысь, любӧйӧс кӧть бритваӧн вушты — сійӧ и пельнас оз лапнитлы.
— Тэ регыд помалан ассьыд басниястӧ? — торкис Щукарӧс Давыдов.
— Тэныд жӧ мунны колӧ.
Тэрмасьышт!
— Син куньлӧм кост!
Пырысь-пыр жӧ кӧмася и — дась.
Сӧмын тэ менӧ эн торкав Христос ним кузя, а то менам мӧвпӧй шыбӧлитас бокӧ, и менам вунӧ, мый йылысь сёрниыс муніс.
Сідз вот ме и шуа: Макарушка менӧ бӧб туйӧ лыддьӧ, а вывті, вывті ёна сійӧ ӧшыбайтчӧ!
Ме серти сійӧ том на, ляпкыдінті на уялӧ, и став серыс сылӧн ортсын, а менӧ, тӧвйылӧм воробейӧс, куш йикинад он ылӧд, он, он ылӧд!
Сылы, Макарыдлытӧ, аслыс абу грек водзӧсавлыны менсьым вежӧрӧс.
Сійӧ тай и шуа.
Щукарь дедлӧн тайӧ пӧрйӧ бара письтіс кыв-ворыс.
Щукарь «заведитчис», кыдзи шулывліс Размётнов, и ӧні сувтӧдны сійӧс не сӧмын вӧлі сьӧкыд, но пӧшти эз позь.
Давыдов, коді век видзӧдліс стариклӧн шудтӧм олӧм вылӧ бурпырысь, пӧшти жалитӧм сорӧн, тайӧ пӧрйӧ век жӧ решитіс торкны сылысь висьтсӧ:
— Энлы, дед, тырмылас!
Тэныд пыр жӧ колӧ мунны станицаӧ, вайӧдны землемер Шпортнойӧс.
Тӧдан тэ сійӧс?
— Станицаысь ме не сӧмын тэнсьыд Шпортнойтӧ, а и став понъяссӧ ассьым чуньясӧс моз тӧда.
— Понъяс кузя тэ специалист, факт!
Но меным Шпортной колӧ.
Гӧгӧрвоан?
— Вайӧда, шуи тэныд, венеч вылӧ невестаӧс моз вайӧда, и пом.
Сӧмын тэ менӧ эн торкав.
И кутшӧм омӧль тэнад привычка торкавны мортӧс?
Тэ, Давыдов, кутін лоны Макарушкуаысь омӧльджыкӧн, сё-ей-бог!
Но, Нагульнов кӧть Тимошкаӧс лыйис, сійӧ геройскӧй казак, сійӧ и мед торкалӧ менӧ, ме сійӧс сёровно пыдди пукта.
А тэ мый сэтшӧм геройскӧйсӧ вӧчин?
Мыйла меным колӧ пыдди пуктыны тэнӧ?
Дзик нинӧм вӧсна!
Лыян кӧ тэ ливольвертсьыд со эсійӧ чӧртсӧ, козёлсӧ, коді менсьым став олӧмӧс няйтӧсьтіс-пежӧсьтіс, и тэ вӧсна кувтӧдз кута кевмыны енлы, и Макарӧс дорысь ог омӧльджыка мӧд уважайтны тэнӧ.
А Макар — герой!
Сійӧ став наукаяссӧ веніс да ӧні аглицкӧй кыв сяркӧдӧ-велӧдӧ; сійӧ быдтор кузя разбирайтчӧ меысь оз омӧльджыка, весиг петукъяслысь сьылӧмсӧ сійӧ медбура гӧгӧрвоӧ.
Сійӧ и Лушкасӧ вӧтліс ас дінсьыс, а сійӧс тэ йӧй рунад сьӧлӧм бердад смилитін, и Тимошкаӧс, вӧрӧгӧс, ӧти пуляӧн лелькуйтіс...
— Да кӧмась тэ регыдджык!
Мый тэ ноксян? — терпениесьыс петӧмӧн горӧдіс Давыдов.
Щукарь дед, турун вылын ружтіг да бергалігтырйи, нурбыльтіс:
— Кӧті кӧвйӧс кӧртала, он аддзы али мый?
Пемыдінад мутиыс найӧс кӧрталас!
— Да тэ пет ывлаас!
— Кыдзкӧ-мыйкӧ и тані кӧртала.
Да-а-а, вот сійӧ кутшӧм, менам Макарушкаӧй.
Сійӧ не сӧмын ачыс велӧдчӧ, но и менӧ кӧсйӧ велӧдны...
— Мыйӧ нӧ? — нюмъялігтыр юаліс Давыдов.
— Уна пӧлӧс наукаясӧ, — эз веськыда вочавидз Щукарь дед.
Сылы явӧ эз вӧв окота висьтавны ставсӧ, и сійӧ дӧзмӧмпырысь мӧдысь шуис: — Быд пӧлӧс наукаясӧ тай, мися.
Гӧгӧрвоана тэныд?
Иностраннӧй кывъяс ме ӧні кырсся-велӧда.
Тайӧ кутшӧмджык тэныд?
— Нинӧм ог гӧгӧрво.
Кутшӧм иностраннӧй кывъяс?
— Тэ кӧ сэтшӧм нин йӧй юра, то нинӧм и юасьны, — дӧсадапырысь шуис Щукарь дед да мӧдіс нускыны: тадзикӧн явӧ петкӧдліс дӧзмӧдана юасьӧмъясысь мынтӧдчыны кӧсйӧмсӧ.
— Иностраннӧй кывъясыд тэныд колӧны, дед, кыдзи кулӧм мортлы пӧсь пывсян.
Тэ пелькджыка вӧр, — важ мозыс нюмъялігтыр тшӧктіс Давыдов.
Щукарь чушнитіс скӧрмӧдӧм кань моз:
— Пелькджыка!
Шуас жӧ!
Пельклуныд колӧ, кор пытшъясӧс куталан да кор йӧз гӧтыр дінысь войнас пышъян, а тэ бӧрся сылӧн мужикыс вӧтчӧ, кокбӧрляад тувччалӧ...
Плетьӧс вот некыдз ог аддзы, мор мед сійӧс лыяс!
Сӧмын на киын куті, и со, быттьӧ му пырыс муніс, а плетьтӧгыд ме и ӧти воськов ог лысьт вӧчны козёл вӧсна...
Сё пасибӧ енлы, сюрис!
А картузӧй кӧні?
abu
Сійӧ жӧ менам юр улын вӧлі...
Эстшӧм паметь, лёкиник пож дорысь абу бурджык...
Но, пасибӧ енлы, сюрис и картуз, ӧні сӧмын дукӧсӧс аддзыны, и ме дась.
Ок, омӧль вежӧм, Трӧпим!
Дерт жӧ, сійӧ турун пытшкӧ гудыртіс, ӧні корсь сійӧс войӧдзыс...
Дум вылӧ уси!
Дукӧсӧй менам ӧд гортӧ коли...
Да и мый меным сыысь татшӧм жар дырйиыс?
Мыйла эськӧ мем сійӧс татчӧ вайнысӧ?
Давыдов видзӧдліс ӧдзӧсӧд, аддзис, кыдзи Островнов вӧжжиалӧ доддялӧм ужъяссӧ да меліа малалӧ найӧс, ачыс мыйкӧ ньӧжйӧник шуалӧ.
— Яков Лукич доддясьӧма нин, а тэ век на лӧсьӧдчан!
Кор бара тэ дугдан гудйысьнысӧ, пӧрысь кусынь? — скӧрысь горӧдіс Давыдов.
Щукарь дед гораа да кузя ёрччыштіс.
— Этатшӧм лёк лун, чӧртыс мед сійӧс нуас!
Бур ногӧн кӧ, и станицаӧ эськӧ оз ков муннысӧ.
Некытчӧ шогмытӧм приметаяс!
Видзӧдтӧ жӧ, картузӧй сюрис, а ӧні табак кӧшельӧй кытчӧкӧ воши.
Бур водзӧ тайӧ?
Сійӧ и эм, мый абу бур водзӧ.
Кутшӧмкӧ омӧльтор лоӧ туй вылын, збыльысь...
Вот ерӧмаканьыд, ог аддзы кошельӧс, и пом!
Эз жӧ Трӧпим сійӧс ньылышт?
Но, слава богу, сюрис и табак кӧшельӧй, ӧні позяс мунны...
А гашкӧ, аскиӧдз эновтчылам мунӧмсьыс?
Вывті нин лёкӧсь приметаясыс...
А священнӧй писаниеын, — вунӧді Матвейлӧн кымынӧд главаысь, — но, да чӧрт сыкӧд, кутшӧм кӧть эз вӧв, но оз весьшӧрӧ висьтавсьы:
«Тэ кӧ, ветлысь-мунысьӧй, лӧсьӧдчин туйӧ да казялін лёк приметаяс, то пукав гортад да некутшӧм морла эн лысьт петны».
Вот ӧні тэ, Давыдов ёрт, и решайт: мунны мем талун али абу?
— Мун, дед, ӧні жӧ! — стрӧга прикажитіс Давыдов.
Щукарь ышлолалігтыр, но тшӧтясьтӧг нин, мыш вылас шлювкнитіс турун вылысь да, старик этшӧн кокнас чушкиг, ас бӧрсяыс плетьсӧ кыскӧмӧн да пемыд пельӧсын кыйкъялысь козёл вылӧ полігтыр видзӧдлывлӧмӧн, мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
17 глава
Щукарь дедысь кызмырдӧн мынтӧдчӧм бӧрын Давыдов думыштіс ветлыны школаӧ да места вылас тӧдмавны, мый ещӧ позьӧ вӧчны, медым вӧскресенньӧ кежлӧ школаыс вӧлі праздникдырся кодь кыпыд.
А сыысь кындзи, сійӧ кӧсйис сёрнитыштны заведующӧйкӧд да сыкӧд ӧтлаын артыштны, уна-ӧ да кутшӧмджык стрӧитчан материалъяс ковмасны школа ремонтируйтӧм вылӧ да кор заводитны уджсӧ, медым торъя тэрмасьтӧг да кыдз позьӧ бурджыка ремонтируйтны керкасӧ велӧдчан во заводитчигкежлӧ.
Сӧмын бӧръя лунъясӧ Давыдов сьӧлӧмсяньыс кутіс чувствуйтны, мый Гремячӧй Логын став олігчӧжыс воӧ медся кыв кутана, сьӧкыд кад:
турун пуктӧм эз на помась, а матыстчис нин нянь идралан кад, тӧдчымӧн заводитіс муговмыны сю; сыкӧд пӧшти ӧттшӧтш воис и ид; ӧдйӧ тырисны ёг турунӧн подсолнечниклӧн да кукурузалӧн вывті гырысь участокъяс — он жӧ ӧткодяв единоличникъяслӧн муяскӧд — колӧ вӧлі весавны найӧс, и регыд нин ковмас идравны шобді.
Нянь идравны заводиттӧдз колӧ вӧлі вӧчны унатор: кыскавны хуторӧ кыдз позьӧ унджык турун, лӧсьӧдны вартігкежлӧ гумлаяс, вештавны ӧти местаӧ кулакъяслысь амбаръяссӧ, ремонтируйтны колхозса дзик ӧти парӧвӧй вартан машина.
Да и таысь кындзи, Давыдовлы ковмис тӧждысьны уна мукӧд гырысь да посни уджъяс вӧсна, и быд татшӧм удж дзик некыдз эз позь кольны бокӧ.
Дзуртысь важ пос тшупӧдъясӧд Давыдов кайис школалӧн паськыд кильчӧ вылӧ.
Ӧдзӧс дорсьыс вешйис ар даса нывка, коді вӧлі кӧмтӧм да тупыль кодь топыд. Сійӧ сетіс председательлы туй.
— Зарниӧй, тэ велӧдчысь? — меліа юаліс Давыдов.
— Да, — ньӧжйӧник вочавидзис нывка да збоя, юр вывсяньыс кок улӧдзыс видзӧдліс Давыдов вылӧ.
— Кӧні тані олӧ тіян заведующӧйныд?
— Сійӧ абу гортас, найӧ гӧтырыскӧд мӧдлапӧлынӧсь, киськалӧны град вылысь капуста.
— Эстшӧм немулича...
А школаас кодкӧ эм?
— Миян учительницаным, Людмила Сергеевна.
— Мый нӧ сійӧ тані вӧчӧ?
Нывка нюммуніс:
— Сійӧ занимайтчӧ омӧля велӧдчысь челядькӧд.
Сійӧ быд лун занимайтчӧ накӧд ӧбед бӧрын.
— Сідзкӧ, содтӧд велӧдӧ найӧс?
Нывка кыв шутӧг довкнитіс юрнас.
— Лада! — ошкӧмпырысь шуис Давыдов да пырис рӧмыд посводзӧ.
Кыськӧ ылысь кузь коридорысь кылісны челядь гӧлӧсъяс.
Давыдов ньӧжйӧник восьлаліс да кӧзяин моз видзӧдаліс тыртӧм классъяссӧ. Медбӧръя комнатасьыс восьтыштӧм ӧдзӧс костӧд сійӧ аддзис дас кымын челядь-посниӧс, кодъяс пукалісны вешталӧм воддза партаяс сайын, и на дінын вӧлі томиник учительница.
Ляпкыдик тушаа, косіник да векни пельпомъяса, дженьыдика шырӧм еджгов кудриа юрсиа, сійӧ ёнджыкасӧ муніс нывка вылӧ, а эз учительница вылӧ.
Важӧнкодь нин Давыдов эз воськовтлы школа порог вомӧн, и ӧні, класс ӧдзӧс дорын сулалігӧн да тӧвзьӧм кепкасӧ киас кутіг, ставыс кажитчис сылы тешкодьӧн.
Дум вылас усины челядьдырся воясыс, и сэк сылӧн сьӧлӧмыс кильмуні, чужис школа дорӧ радейтӧм...
Сійӧ видзчысигтыр восьтіс ӧдзӧссӧ да, нарошнӧ кызӧктышталіг, шыасис учительница дінӧ:
— Позьӧ пыравны?
— Пырӧй, — кыліс вӧсньыдик гора ныв гӧлӧс.
Учительница бергӧдчис Давыдовлань, чуймӧмӧн кыпӧдыштіс синкымъяссӧ, но, кор тӧдіс сійӧс, яндысьӧм сорӧн шуис:
— Пырӧй, пӧжалуйста.
Давыдов копыртчыштліс кыдзкӧ укшаль морт моз.
— Видза оланныд.
Ті прӧститӧй, мый торки тіянӧс, но ме ӧти здук кежлӧ...
Меным эськӧ видзӧдлыны тайӧ медбӧръя классӧ, ме — школа ремонтируйтӧм кузя.
Ме верма виччысьыштлыны.
Челядь сувтісны, кыдзсюрӧ вочавидзисны здоровайтчӧм вылӧ, и Давыдов пыр жӧ думыштіс ныв вылӧ видзӧдлӧм бӧрын:
«Ме — быттьӧ озыръяс пӧвстысь школалӧн важ кадся стрӧг попечитель...
Со и учительшаыс повзис, гӧрдӧдӧ.
Колӧ жӧ вӧлі пырны меным та кадӧ!»
Ныв матыстчис Давыдовлань.
— Прӧйдитӧй, пӧжалуйста, Давыдов ёрт!
Некымын минут мысти ме помала урок.
Пуксьӧй, пӧжалуйста.
Гашкӧ, корны Иван Николаевичӧс?
— А коді сійӧ?
— Миян школаса заведующӧй — Иван Николаевич Шпынь.
Ті ӧмӧй онӧ тӧдӧй сійӧс?
— Тӧда.
Энӧ тӧждысьӧй, ме виччысьыштла.
Позьӧ меным тані олыштны тіян занимайтчигкості?
— Дерт жӧ, позьӧ!
Пуксьӧй, Давыдов ёрт.
Ныв видзӧдіс Давыдов вылӧ, сёрнитіс сыкӧд, но сійӧ век на вӧлі шӧйӧвошӧма; зэв ёна гӧрдӧдіс, весиг ключицаясыс лоины розӧвӧйӧсь, а пельясыс би моз ломалісны.
Вот мый эз вермы терпитны Давыдов!
Куш сы вӧсна нин эз вермы терпитны, мый, кутшӧмкӧ гӧрдӧдысь нывбаба вылӧ видзӧдігӧн, сійӧ мыйлакӧ и ачыс заводитліс гӧрдӧдны да таысь пыр ещӧ ёнджыка яндысис да майшасис.
Сійӧ пуксис ичӧтик пызандорса индӧм улӧс вылӧ, а ныв вешйис ӧшиньлань да кутіс слогӧн-слогӧн диктуйтны велӧдчысьяслы:
— <ns>Ма-мӧ лӧ-сьӧ-дӧ</ns>...
Гижинныд, челядь?
<ns>Лӧ-сьӧ-дӧ ми-ян-лы ӧ-бед.</ns>
<ns>«Ӧ-бед»</ns> кыс бӧрын пуктӧй точка.
Мӧдысь висьтала...
Предложениесӧ мӧд пӧв гижӧм бӧрын челядь кутісны дзоргыны-видзӧдны Давыдов вылӧ.
Сійӧ нарошнӧ зэв збыльысь малыштіс чуньяснас вылыс парсӧ, быттьӧ шыльӧдіс уссӧ, да бурпырысь мигнитіс челядьлы.
Найӧ нюммунісны; быттьӧкӧ лоины нин бур другъясӧн, но учительница бара кутіс диктуйтны кутшӧмкӧ сёрни кузя, торйӧдліс кывъяссӧ слогъяс вылӧ, и челядь копыртчисны тетрадьяс весьтаныс.
Классын вӧлі шондіа да буса, тӧдчис, мый шоча проветривайтлӧны комнатасӧ.
Дзик ӧшинь улас тшӧкыда быдмысь сиреньяс да акацияяс эз сайӧдны шондісӧ.
Тӧлыс вӧрӧдіс коръяссӧ, и сарӧгӧссьӧм джоджас ворсісны «кӧчьяс».
Синкымъяссӧ кӧрӧмӧн Давыдов арталіс: «Ковмас кык кубометр кымын пожӧм плака — вежны кымынкӧ джодж плака.
Ӧшинь рамаясыс бурӧсь, а тӧвсяясыс — кутшӧмджыкӧсь да эмӧсь-ӧ, колӧ тӧдмавны.
Ньӧбны стеклӧ ящик.
Буракӧ, асланыс абу ни ӧти лист, а медым челядь эз пыззьыны стеклӧсӧ — тадзсӧ жӧ оз вермы лоны, факт!
Бур эськӧ судзӧдны свинцовӧй белила, а вот уна-ӧ тайӧ добраыс ковмас, медым мавтны пӧтӧлӧкъяс, наличникъяс, рамаяс да ӧшиньяс?
Юавны плӧтникъяслысь.
Кильчӧсӧ выльысь вӧчны.
Позьӧ асланым пӧвъясысь: пилитасны кык пу — и ставыс.
Донакодь миянлы сувтас ремонтыд...
Пес видзанінсӧ выльысь вевттьыны идзасӧн.
Да тані чӧртыс тӧдӧ, мыйта уджыс, факт!
Эштӧдам ассьыным амбаръяс, да пырысь-пыр жӧ татчӧ ыста плӧтникъяслысь бригадасӧ...
Школа вевтсӧ эськӧ выльысь краситны...
А кытысь деньгаыс?
Кӧть кыдз, а школаыдлы корся!
Факт!
Та понда и шогсьынысӧ нинӧмла: вузалам бракуйтӧм кык ӧш — со тэныд и деньга.
Тайӧ ӧшъяс вӧснаыс ковмас щӧтясьлыны райисполкомкӧд, мӧд ног нинӧм оз артмы...
А лёк меным лоӧ, гусьӧн кӧ найӧс вузавны...
Но кӧть мый, а видла.
Оз ӧмӧй сувт ме дор Нестеренко?»
Давыдов кыскис записнӧй книжкасӧ, гижис: «Школа.
Плака, кӧрт тув, стеклӧ — ящик.
Вевт мавтны турунвиж краска.
Белила.
Олифа...»
Сійӧ зумыштчӧмӧн гижис медбӧръя кыв, и сэки трубкаысь пӧльыштӧм няклялӧм ичӧтик ва бумага шарик кокньыдика шляпкысис-лясіс сы плешӧ, сибдіс кучик бердас.
Виччысьтӧмысла Давыдов дрӧгмуні, и пырысь-пыр жӧ зонпоснияс пӧвстысь кодкӧ пыльснитіс-серӧктіс.
Партаяс весьтын кылыштіс серам шы.
— Мый сэн сэтшӧмыс? — стрӧга юаліс учительница.
Чӧв ланьтӧм вӧлі сылы воча кывйӧн.
Давыдов нюмъялігтыр чуктӧдіс плешсьыс шариксӧ да пырмунігмоз видзӧдліс челядь вылӧ: еджыд, сьӧд, русӧй юръяс улӧ копыртчӧмаӧсь партаяс весьтӧ, но ни ӧти гожъялӧм ки эз гиж букваяс...
— Помалінныд, челядь!
Ӧні гижӧй мӧд предложение...
Давыдов эз вештыв синъяссӧ копыртӧм юръяс вылысь, виччысис.
И вот ӧти детинка ньӧжйӧник, гусьӧник лэптыштіс юрсӧ, и Давыдов дзик водзладорсьыс аддзис важся тӧдсасӧ:
абу кодкӧ мӧд, а ачыс Федотка Ушаков, кодкӧд сійӧ ӧтчыд тулыснас аддзысьліс му вылын, видзӧдіс сы вылӧ векньыдик синъяснас, а банйӧм вом доръясыс калькалісны — сійӧ эз вермы кутчысьны нюмысь.
Давыдов видзӧдліс ылӧдчысь чужӧм вылӧ да ачыс муртса эз серӧкты гораа, но кутчысис, тэрмасьӧмӧн нетшыштіс записнӧй книжкасьыс чистӧй лист, сюйис сійӧс вомас да мӧдіс нямлявны, сэки частӧ видзӧдлывліс учительница вылӧ да вильыш морт моз мигнитавліс Федоткалы.
Мӧдыс видзӧдіс сы вылӧ синъяссӧ арыштӧмӧн, но, медым не петкӧдлыны нюмсӧ, тупкис ки пыдӧснас вомсӧ.
Давыдов радліс Федотка терпиттӧмлун вылӧ, бура да ньӧжйӧник быгльӧдліс няклялӧм бумагасӧ, пуктіс сійӧс шуйга пев гыж вылас, читкыртіс шуйга синсӧ, быттьӧкӧ метитчис.
Федотка пӧльтіс бан бокъяссӧ, полігтыр куткыртчис.
Кор Давыдов, здук сюрӧм мысти, кокньыдика печиктіс шариксӧ Федоткалань, сійӧ сэтшӧм ӧдйӧ копыртіс юрсӧ, мый лёкысь зутшкысис плешнас партаӧ.
Веськӧдчӧм бӧрас сійӧ кутіс дзоргыны учительница вылӧ, повзьӧмпырысь арыштіс синъяссӧ, заводитіс ньӧжйӧник зыравны кинас гӧрдӧдӧм плешсӧ, а Давыдов, серамысь кутчысьӧмла дрӧжжитігтыр, бергӧдчис да привычка сертиыс тупкис кияснас чужӧмсӧ.
Тӧдӧмысь, сійӧ вӧчис вывті лёка, петкӧдліс челядь ру, и колӧ вӧлі думыштлыны, кӧні сійӧ пукалӧ.
Асьсӧ киас босьтӧм бӧрын Давыдов, мыжа морт моз нюмдӧмӧн, син бӧжнас видзӧдліс учительница вылӧ, но казяліс, мый сійӧ бергӧдчӧма ӧшиньлань да сідз жӧ зільӧ кутчысьны сералӧмысь.
Сылӧн косіник пельпомъясыс дрӧгнитавлісны, а нямралӧм носӧвиксӧ матыстіс синъясланьыс, медым чышкыны серамысла доршасьӧм синвасӧ.
«Со тэныд и стрӧг попечитель... — мӧвпыштіс Давыдов.
— Торки став уроксӧ.
Колӧ усйысьны татысь».
Сійӧ дугдіс серавны, стрӧга видзӧдліс Федотка вылӧ.
Ртуть кодь инасьтӧм-визув детинка дзирнясис нин парта сайын, индіс чуньнас аслас вомӧ, и сэсся петкӧдліс:
сэні, кӧні коркӧ вӧлі тыртӧмин, — чурвидзисны лым еджыд паськыд кык пинь, кодъяс абу на тырвыйӧ быдмӧмаӧсь да доръясыс налӧн сэтшӧм тшупӧдӧсь, мый Давыдовлӧн шпыньыс петіс.
Сійӧ шойччис сьӧлӧм тырнас, видзӧдіс челядь чужӧмъяс вылӧ, партаяс весьтӧ копыртӧм уна пӧлӧс юръяс вылӧ. Ас кежас сійӧ мӧвпаліс, мый коркӧ, зэв важӧн, букваяс гижигӧн да рисуйтчигӧн, Федоткакӧд орччӧн пукалысь моз жӧ сійӧ улӧдз копыртлывліс юрсӧ да мыччӧдліс кывсӧ, быттьӧкӧ сійӧн отсаліс аслыс вӧчны сьӧкыд уджсӧ.
И бара, кыдзи и Федоткакӧд тулысын первойысь тӧдмасигӧн, сійӧ ышловзигтыр мӧвпыштіс: «Кокниджык тіянлы, лэбачпиян, овны лоӧ, да и ӧні кокниджыка овсьӧ, а мӧд ног кӧ мыйла нӧ ме воюйті?
Эгӧ-ӧ сы понда нин, медым и ті панялінныд пӧтмӧн сир курыд шогсӧ, кыдзи меным удайтчыліс челядь дырйи?»
Сылысь думъяссӧ торкис сійӧ жӧ Федотка: быттьӧ ем йылын парта саяс бергаліг сійӧ лёкысь вӧрӧдіс Давыдовлы чуньяссӧ — тшӧктіс петкӧдлыны, кыдз-мый сылӧн пиньыс.
Давыдовлы сюрис здук, кор учительница бергӧдчис мӧдарӧ, да, кияссӧ шогпырысь шевкнитӧмӧн, сійӧ жергӧдіс пиньяссӧ.
Давыдов вомысь тӧдса куш местасӧ аддзӧм бӧрын Федотка пыльснитіс-серӧктіс ки пыдӧсас, а сэсся зэв сьӧлӧмсяньыс мӧдіс нюмъявны.
Быд пӧлӧс кывйысь бурджыка висьталіс сылӧн нимкодясьысь чужӧмыс: «Аддзан, кыдзи ме тэнӧ кыйышті, дядя!
Менамтӧ пиньясӧй быдмисны, а тэнад — эз!»
Но здук мысти лои сэтшӧмтор, мый йылысь и дыр кад кольӧм бӧрын казьтывлігӧн Давыдовлӧн кӧдзавлывліс сьӧлӧмыс.
Ышмӧм Федотка, медым бара кыскыны Давыдовлысь вниманиесӧ, ньӧжйӧник мӧдіс таркӧдны партаас, а кор Давыдов видзӧдліс сы вылӧ, — Федотка чин-чинӧн шленитчис парта бӧрвылӧ, сюйис веськыд кисӧ гач зептас, кыскис да бӧр зэв ӧдйӧ сюйис зептас жӧ ручнӧй граната-«лимонка».
Ставыс тайӧ лои син куньлӧм кості, сы вӧсна Давыдов первойсӧ сӧмын йӧй моз кутіс лапйӧдлыны синъяснас, а кельдӧдны заводитіс нин бӧрыннас...
«Кытысь сылӧн?!
А пуктӧма кӧ капсюльсӧ?!
Зутшкӧбтас пуклӧсас, и сэки...
Ок, антус, мый нӧ вӧчны?!» — весьӧпӧрӧмӧн мӧвпыштіс сійӧ, ачыс кунис синъяссӧ да эз чувствуйт, кыдзи кӧдзыд ньылӧмыс чепӧсйис плешас, щӧкаас, сьыліас.
Колӧ вӧлі мыйкӧ пырысь-пыр жӧ вӧчны.
Но мый?
Чеччыны да мырддьыны гранатасӧ?
А детинкаыс кӧ повзяс, нетшыштчас киысь да ещӧ, рӧкыд вылӧ, вевъялас шыбитны гранатасӧ: ӧд сійӧ оз тӧд, мый та бӧрын кулас ачыс да мукӧд...
Тадз оз шогмы, оз.
Давыдов дзикӧдз вештіс тайӧ вариантсӧ.
Синсӧ восьтытӧг сійӧ мучитчигтыр век на корсис петан туй, тэрмӧдліс мӧвпсӧ, а вежӧрас аслас кӧсйытӧг кыптыліс взрывысь ыпнитлысь виж би, лёкгоршӧн дженьыдика горӧдлӧм, чашйӧм-косявлӧм челядь телӧяс...
Сӧмын ӧні Давыдов мӧдіс кывны, кутшӧм ньӧжйӧ визувтӧны плешсьыс ньылӧм войтъяс, исковтӧны ныр бокъясӧдыс, гильӧдӧны син гуранъяссӧ.
Сійӧ кӧсйис кыскыны носӧвик да ки улас сюрис зепсьыс перӧчиннӧй пурт — томдырся другыслӧн зэв важся пӧдарки.
Давыдовлӧн друг югнитіс юрас: веськыд кинас сійӧ кыскис пуртсӧ, шуйга соснас чышкис плешсьыс ньылӧмсӧ да сэтшӧм интересӧн кутіс бергӧдлыны да видлавны пуртіксӧ, быттьӧкӧ сійӧс аддзис нэмнас первойысь на.
А ачыс син бӧжнас видзӧдлывліс Федотка вылӧ.
Пуртыс вӧлі важиник, унаысь кеслӧмысла векняммӧма, но вороп бокъясас перламутрысь вӧчӧм пластинкаясыс чусыда дзирдалісны шонді водзын, а сэні кык пуртысь кындзи, отвёртка да штопорысь ӧтдор, вӧлі ещӧ и зэв лӧсьыдик ичӧтик ножич.
Давыдов вочасӧн восьталіс став тайӧ торъяссӧ, ачыс пырмунігмоз шочиника видзӧдлывліс Федотка вылӧ.
Мӧдыс дугдывтӧг дзоргис-видзӧдіс пурт вылӧ.
Тайӧ вӧлі эз прӧстӧ пурт, а настӧящӧй шензьӧдантор!
Татшӧм мичасӧ сійӧ ещӧ некор на эз аддзыв.
Но кор Давыдов нетшыштіс записнӧй книжкасьыс чистӧй бумага лист да ӧдйӧ вундіс вӧв юр, — Федотка чиктыліс радысла!
Регыд мысти урок помасис.
Давыдов матыстчис Федотка дінӧ, гусьӧник юаліс:
— Аддзылін пуртсӧ?
Федотка ньылыштіс дульсӧ, кыв ни джын шутӧг довкнитіс юрнас.
Давыдов копыртчӧмӧн вашнитіс:
— Вежсям?
— А мый вылӧ вежсьынысӧ? — ещӧ ньӧжйӧджык вашнитіс Федотка.
— Зептад тай кӧртыд эм, сійӧн да пуртӧн вежсям.
Сӧгласитчӧмсӧ петкӧдлӧм могысь Федотка сэтшӧм ёна мӧдіс довкйӧдлыны юрнас, мый Давыдовлы лои кутыштны сійӧс щӧкаӧдыс.
Сійӧ сюйыштіс Федотка киӧ пуртсӧ, видзчысигтыр босьтіс ки пыдӧсас граната.
Капсюльыс сэні эз вӧв, и Давыдов, шызьӧмысла тшӧкыда лолаліг, веськӧдчис.
— Тіян тані кутшӧмкӧ гусяторъяс, — на дінті мунігӧн нюммуніс учительница.
— Ми сыкӧд важся тӧдсаяс, а аддзысьлім важӧн нин...
Ті миянӧс извинитӧй, Людмила Сергеевна, — сьӧлӧмсянь шуис Давыдов.
— Ме рад, мый ті волінныд менам урок вылӧ, — гӧрдӧдігмоз шуыштіс ныв.
Сылысь яндысьӧмсӧ казявтӧг Давыдов тшӧктіс:
— Висьталӧй Шпынь ёртлы: мед талун рытнас пыралас ме дінӧ правлениеӧ, а войдӧр мед артыштас, кутшӧм ремонт кутам вӧчны школаас, и медым мӧвпыштас смета йылысь.
Ладнӧ?
— Ладнӧ, ме ставсӧ висьтала сылы.
Ті сэсся миянӧ онӧ волӧй?
— Кыдзкӧ-мыйкӧ прӧст кадӧ дзик пырала, факт! — эскӧдіс Давыдов да пырысь-пыр жӧ, воддза сёрниыскӧд йитчытӧг, юаліс: — Ті код ордын оланныд?
— Агафья Гавриловна баб ордын.
Тӧданныд сэтшӧмсӧ?
— Тӧда.
А семьяад тіян кодъяс эмӧсь?
— Мамӧ да кык вок Новочеркасскынӧсь.
Но мыйла ті тайӧ ставтор йывсьыс юасянныд?
— Колӧ меным кӧть мыйкӧ да тӧдны тіян йылысь, ме жӧ ог юась тіянлысь, кыдзи нывлысь, секретъяс? — шмонитыштіс Давыдов.
Кильчӧ дорын челядь чукӧр кытшалӧмаӧсь Федотовӧс, видзӧдісны пуртсӧ.
Давыдов корис шуда детинкаӧс бокӧджык, юаліс:
— Кытысь тэ аддзин ассьыд чачатӧ, Федот Демидович?
Кутшӧм местаысь?
— Петкӧдлыны, дяденька?
— Дерт жӧ!
— Мунам.
Пырысь-пыр жӧ мунам, а то меным бӧрынджыксӧ некор лоӧ, — ыджыд морт моз шуис Федотка.
Сійӧ топӧдіс аслас киӧ Давыдовлысь водз чуньсӧ да явӧ ошйысис сійӧн, мый нуӧдӧ оз кутшӧмкӧ прӧстӧй дядьӧӧс, а асьсӧ колхозса председательӧс. Сійӧ шочиника видзӧдлывліс ёртъясыс вылӧ, катласигтыр восьлаліс улича кузя.
Тадзи найӧ и мунісны, эз зэв тэрмасьны, сӧмын кадысь кадӧ вежласьлісны ӧта-мӧдныс дорӧ гоз-мӧд кывйӧн.
— Тэ он думайт бӧр вежсьыны? — юаліс Федотка, коді котӧртыштіс неуна водзланьӧ да повзьӧмпырысь видзӧдіс Давыдов синъяс вылӧ.
— Но, мый тэ!
Делӧсӧ ми тэкӧд помӧдз решитім, — такӧдіс сійӧс Давыдов.
Вит минут кымын найӧ восьлалісны кыв ни джын шутӧг, кыдзи и лӧсялӧ мужичӧйяслы, а сэсся Федотка эз вермы кутчысьнысӧ — Давыдовлысь чуньсӧ кисьыс лэдзтӧг бара панйыштіс сійӧс, видзӧдіс увдорсянь выліӧ, нориника юаліс:
— А тэныд абу жаль пуртыд?
Он каитчы вежсьӧмсьыд?
— Ньӧти ог! — ярскӧба вочавидзис Давыдов.
И бара мӧдісны восьлавны чӧла.
Но, тыдалӧ, кутшӧмкӧ гаг нёняліс Федоткалысь ичӧтик сьӧлӧмсӧ, тыдалӧ, Федотка лыддис, мый вежсьӧмнас Давыдов ёна ворссис, сы вӧсна дыр чӧв олӧм бӧрын и шуис:
— А колӧкӧ, ме тэныд содтӧд сета ассьым пращӧс?
Кӧсъян босьтны?
Федоткалы гӧгӧрвотӧм веськодьпырысь Давыдов ӧткажитчис:
— Оз ков, мыйла нӧ?
Мед пращыд кольӧ тэ ордын.
Ӧд вежсимсӧ баш на баш?
Факт!
— Кыдз сійӧ «баш на баш»?
— Но, воча, гӧгӧрвоана?
Федоткалы эз ставыс вӧв гӧгӧрвоана, эз.
Вежсигӧн татшӧм кокнируыс, кутшӧмӧс петкӧдліс верстьӧ дядьӧ, вывті чуймӧдіс Федоткаӧс да весиг кыдзкӧ шӧйӧвоштіскодь сійӧс...
Шонді водзын дзирдалысь зэв бур пурт да некытчӧ шогмытӧм гӧгрӧс кӧрт, — мыйкӧ тан абу сідз!
Недыр мысти артасьысь Федотка мунігмозыс вӧзйис ещӧ ӧти предложение:
— Но, эз кӧ ков пращ, гашкӧ, тэныд бабки сетны?
Содтӧд, а?
Найӧ менам, тӧдан, кутшӧмӧсь?
Пӧшти выльӧсь, со кутшӧмӧсь!
— И тэнад бабкиясыд меным оз ковны, — ышлолаліг да шпыннялігтыр ӧткажитчис Давыдов.
— Вот эськӧ во кызь сайын кӧ — ме эськӧ, пиукӧй, бабкисьыд эг ӧткажитчы.
Ме эськӧ кульышті найӧс тэнсьыд, а ӧні эн тӧждысь, Федот Демидович!
Мыйла тэ тӧждысян?
Пуртыд — тэныд нэм кежлад, факт!
И бара кыв ни джын.
И бара некымын минут мысти Федотка юаліс:
— Дяденька, а эсійӧ гӧгрӧс кӧртыс, кодӧс ме тэныд сеті, кутшӧм машинаысь?
Веялкаысь?
— А тэ кытысь сійӧс аддзин?
— Сарайысь, кытчӧ мунам, веялка улысь.
Сэні важ, вывті важ веялка, бок вылас куйлӧ, ставыс жугласьӧма, и сійӧ сы улын вӧлі.
Ми ворсім дзебсясьӧмысь, ме саймовтчи-пыри, а гӧгрӧс кӧртыс сэн куйліс.
Ме и босьті сійӧс.
— Сідзкӧ, веялкаысь тайӧ.
А ичӧтик кузьмӧс кӧрттор эн аддзыв сы дінысь?
— Эг, сэні сэсся нинӧм эз вӧв.
«Но, и бур, мый эз вӧв, а то тэ эськӧ вӧчин сэтшӧмтор, мый и мӧдаръюгыдын эськӧ эз разберитчыны», — мӧвпыштіс Давыдов.
— А веялкалӧн тайӧторйыс тэныд ёна колӧ? — интересуйтчис Федотка.
— Вывті весиг!
— Овмӧсын колӧ?
Мӧд веялкаӧ?
— Да, факт!
Чӧв олыштӧм бӧрын Федотка шуис кыз гӧлӧсӧн:
— Овмӧсад кӧ колӧ тайӧторйыс, сідзкӧ, эн шогсьы, тэ вежсин мекӧд правильнӧ, а пурттӧ тэ аслыд выльӧс ньӧбан.
Тадзи кывкӧрталіс не арлыд сертиыс вежӧра Федотка да лӧнялӧмӧн нин нюммуніс.
Сьӧлӧмыс сылӧн, кыдзи тыдалӧ, инасис.
Со, шуны кӧ, и налӧн став сёрниныс, мый йылысь тӧлкуйтісны найӧ мунігмозыс, но тайӧ сёрниыс быттьӧкӧ вӧчис пом кӧртӧн да пуртӧн вежсьӧм кузя...
Ӧні Давыдов бура нин гӧгӧрвоис, кытчӧ нуӧдӧ сійӧс Федотка, и кор бокынджык шуйгавылын тыдовтчисны стрӧйбаяс, кодъяс коркӧ вӧліны Тимофей Рваный батьлӧн, юаліс камышӧн вевттьӧм сарай вылӧ индігмоз:
— Сэтысь аддзин?
— Кутшӧм сюсь тэ, дяденька, водзвыв тӧдан! — ёна радлігтыр горӧдіс Федотка да лэдзис кисьыс Давыдовлысь чуньсӧ.
— Ӧні тэ и метӧг воан, а ме котӧрта, дзик некор меным!
Прӧщайтчигас ыджыд мортлысь моз ичӧтик кисӧ топӧдліг Давыдов шуис:
— Аттьӧ тэныд, Федот Демидович, сыысь, мый вайӧдін менӧ, кытчӧ колӧ.
Тэ пыравлывлы ме ордӧ, видлыштавлы, а то ме гажтӧмчыны кута тэысь.
Ме ӧд чунь ӧтнам ола...
— Ладнӧ, коркӧ пырала, — кӧсйысис Федотка.
Сійӧ бергӧдчис кок пӧв йылас, шутёвтіс рӧзбойник моз кык чуньсӧ вомас сюйӧмӧн, тыдалӧ, корис другъяссӧ, да сідзи мӧдіс пызйыны-котӧртны, мый бус пӧвстын тыдыштавлісны сӧмын сьӧд кокбӧрляясыс.
Дамасковъяс сарайӧ кежавтӧг Давыдов мӧдӧдчис колхоз правлениеӧ.
Джынвыйӧ пемыд комнатаын, кӧні векджык мунлісны правлениелӧн заседаниеяс, Яков Лукич да кладовщик ворсісны шашкиӧн.
Давыдов пуксис пызан дорӧ, гижис записнӧй книжка лист бокӧ:
«Завхоз Я. Л. Островновлы.
Менам трудоденьяс тшӧт весьтӧ сетӧй учительница Л. С. Поповалы шобді пызь 32 килограмм, проса 8 килограмм, порсь тшӧг 5 килограмм».
Кырымасьӧм бӧрын Давыдов мыджис кулакнас крут щӧкасӧ, думыштчӧмӧн чӧв олыштіс, сэсся юаліс Островновлысь:
— Кыдзи олӧ эсійӧ нывкаыс, миян учительница Попова Людмиланым?
— Тшыг нисьӧ пӧт, — шашки вештыштӧм бӧрын шыасис Островнов.
— Ме ӧні вӧлі школаын, интересуйтчи ремонт кузя, видзӧдлі и учительница вылӧ...
Омӧлик, вирпас абу, быттьӧ арся кор, сідзкӧ — оз сёйлы пӧтмӧн!
Медым талун жӧ ыстісны сы кӧзяйкалы ставсӧ, мый татчӧ гижӧма, факт!
Аски прӧверита.
Кылан?!
Давыдов пуктіс гижӧдсӧ пызан вылас да веськыда мӧдӧдчис Шалый ордӧ.
Мыйӧн сӧмын сійӧ петіс, Яков Лукич гудыртіс пӧв вылысь шашкияссӧ, пельпом вомӧныс индіс чуньнас ӧдзӧс вылӧ:
— Кутшӧм кыр пон?
Первой — Лушка Нагульнова, сэсся бӧбйӧдліс Варька Харламоваӧс, а ӧні нин шыбитчӧма учительница дорӧ.
И ассьыс став сукаяссӧ колхоз тшӧт весьтӧ вердӧ...
Орӧдас сійӧ миянлысь овмӧснымӧс, ставсӧ пуркӧшитас бабаяс вылӧ!
— Харламовалы сійӧ нинӧм эз тшӧктыв сетны, а учительницалы — аслас тшӧт весьтӧ, — паныд шыасис кладовщик.
Но Яков Лукич ньылыд лэдзӧм могысь нюммуніс:
— Варькалы сійӧ, небось, деньгаӧн мынтысьӧ, сыысь, мый пӧлучитас учительница, колхоз мынтысяс.
А Лушкалы мыйта сёян-юансӧ ме нуалі сылӧн гусьӧн тшӧктӧм серти?
Сійӧ тай, мися, и эм!
Тимофей Рваныйлы кувтӧдзыс да Лушкалы Яков Лукич юр вывтырыс сетавліс колхознӧй складысь продовольствие, а кладовщиклы шуліс:
— Давыдов зэв стрӧга тшӧктіс меным сетавны Лушкалы сёян, мыйта лолыслы колӧ, да ещӧ и грӧзитыштіс:
«Тэ кӧ либӧ кладовщик кӧ тявкнитанныд кӧть ӧти кыв — не мынны тіян Сибирысь!»
Сідзкӧ тэ, донаӧй, чӧв ов, сет вестӧг порсь тшӧг, ма, пызь.
Не миянлы тэкӧд вӧйпны начальствоӧс.
И кладовщик сетавліс ставсӧ, мый корліс Островнов, и сійӧ жӧ сӧвет серти сюся пӧръявліс веситчигӧн бригадиръясӧс, медым дзебны прӧдукта тырмытӧмсӧ.
Мыйла нӧ ӧні Яков Лукичлы не пӧльзуйтчыны бур случайӧн да ещӧ ӧтчыд не няйтӧсьтны Давыдовӧс?
Прӧста олӧмысь мучитчиг Островнов да кладовщик дыр на ещӧ былторитны Давыдов, Нагульнов да Размётнов йылысь,
а сэк кості Давыдов да Шалый действуйтісны нин:
медым Фрол Рваный сарайын лои югыдджык, Давыдов кайис вевт вылас, вилаӧн кулис кыклаті идзассӧ, юаліс:
— Но мый, пӧрысь, ӧні тыдалӧджык?
— Тырмас вевтсӧ кульны!
Ӧні тані югыд, быттьӧ ывлаын, — шыасис сарай пытшсянь Шалый.
Давыдов некымынысь воськовтіс пӧперега переведина кузя, кокниа чеччыштіс назема небыд муӧ.
— Кытысянь заводитам, Сидорович?
— Бур йӧктысьяс век йӧктӧны пачладорсянь, а миянлы тэкӧд колӧ заводитны корсьысьны стен дорсянь, — мурӧстіс кыз гӧлӧснас пӧрысь кузнеч.
Найӧ босьтісны кузнечаын тэрмасигтыр вӧчӧм тупъяс — ёсь пома кыз кӧрт прутъяс — да мӧдӧдчисны стен пӧлӧн, асьныс зутшӧдісны шепъяснас муӧ, ньӧжйӧник матыстчисны веялкалань, коді куйліс мӧдар стен бокас.
Веялка дінӧ некымын воськов вотӧдз Давыдовлӧн тулыс пӧшти дзик воропӧдзыс кокниа пырис муас, гортӧминика гольснитіс металлӧ инмӧм бӧрын.
— Со и сюрис тэнад кладыд, — шпыньмуніс Шалый.
Но Давыдов мӧдіс кыскыны зырсӧ асланьыс.
— Вайлы жӧ, Сидорович, ме заводитла, ме томджык.
Метр пыднаысь сійӧ кодйис гӧгрӧс ыджыд тубрас.
Маслӧалӧм брезентӧн вӧлі бура гартӧма станкӧвӧй пулемёт «Максим».
Гусьыс кыскисны сійӧс кыкӧн, чӧв олігтыр павтыртісны брезентсӧ, сідз жӧ чӧв олігтыр видзӧдлісны ӧта-мӧдныс вылӧ да кыв ни джын шутӧг заводитісны куритчыны.
Кыкысь кыскыштӧм бӧрын Шалый шуис:
— Прамӧя лӧсьӧдчылӧмаӧсь Рваныйяс певйыштны Сӧветскӧй властьӧс...
— А тэ видзӧдлы, кутшӧм лада видзӧмаӧсь «Максимсӧ»; ни сімтор, ни ӧти чут, кӧть ӧні жӧ сюй лента!
А нолтӧ, вай ме ещӧ корсьышта гусьыс, гашкӧ, ещӧ мыйкӧ сюрас...
Час джын мысти Давыдов видзчысигтыр пукталіс гу бокӧ пулемётнӧй лентаяса нёль цинкӧвӧй ящик, винтовка, джынъялӧм патрон ящик да кӧкъямыс ручнӧй граната, кодъяслысь капсюльяссӧ вӧлі гартыштӧма сісьмыштӧм клеёнка торйӧн.
Каменнӧй стен улӧ пырысь гуын туплясис и ас вурӧм тыртӧм чехол.
Сылӧн кузьта серти позис гӧгӧрвоны, мый сэні коркӧ видзлӧмаӧсь винтовка.
Шонді лэччытӧдз Давыдов да Шалый разисны кузнечаын пулемёт, бура чиститісны, мавтісны.
А рӧмдӧм бӧрын, рытгорувса мелі чӧв-лӧнь дырйи Гремячӧй Лог сайын кутіс таргыны пулемёт — гораа да скӧрысь.
Ӧти кузь очередь, кык дженьыдик, ещӧ ӧти кузь, и хутор весьтын, лунся жар бӧрын шойччысь степ весьтын, чӧскыда ӧвтысь турун да чернозём весьтын бара шы ни тӧв.
Давыдов чеччис мусьыс, ньӧжйӧник шуис:
— Лӧсьыд машинкаыс!
Вывті бур!
Шалый скӧрысь мурӧстіс сылы воча:
— Пырысь-пыр жӧ мунам Островнов ордӧ, босьтам щупъяс да сылысь став дворсӧ да карта сайсӧ гуръям!
abu
— Тэ йӧймин али мый, старик? — кӧдзыда шыасис Давыдов.
— Коді нӧ миянлы разрешитас ас вӧляӧн обыскъяс вӧчны да шызьӧдны став хуторсӧ?
Оз позь сідз, тэ прӧстӧ йӧйталан, факт!
— Рваныйлысь кӧ нин ми аддзим пулемёт, то Островновлӧн кӧнкӧ гумла дорас гуалӧма трёхдюймовка!
И эг ме йӧймы, а тэ асьтӧ петкӧдлан тӧлка йӧюкӧн, со мый ме тэныд шуа веськыда!
Энлы, воас кад, Лукич перъяс гусьыс ассьыс пушкасӧ да кыдзи гымӧбтас веськыда тэнад патераӧ, сэки лоӧ тэныд факт!
Давыдов вак-вакӧн серӧктіс, кӧсйис сывтыртны старикӧс, но мӧдыс крута бергӧдчис, сьӧлыштіс зэв лёкысь да, прӧщайтчытӧг, видчиг-броткигтыр, мӧдӧдчис восьлавны хуторлань.
18 глава
Бӧръя кадӧ, да тадзи пӧшти и век, Щукарь дедлы ньӧти нинӧмторйын эз везит, но, а тайӧ луныс дзоньнас нин кысис ыджыд да посни шогъясысь да весиг несчастьеясысь.
Та вӧсна сутки помасигкежлӧ сы пай вылӧ усьӧм став лёкторъяссьыс Щукарь дзикӧдз майышмуніс, и сійӧ ещӧ ёнджыка на воддза сертиыс лои суевернӧйӧн...
Оз, оз ков вӧлі сылы сэтшӧм нем думайттӧг друг сӧгласитчыны Давыдовкӧд да смелмӧдчыны петны станицаӧ, кор асывсяньыс приметаясыс вӧліны сэтшӧм омӧльӧсь...
Колхоз правление дворсянь Щукарь дед муніс восьлӧн кык кварталысь эз унджык, а сэсся сувтӧдіс ужъяссӧ туй шӧрас да, линейкасьыс лэччытӧг, юрсӧ копыртӧмӧн, быттьӧ кынмис места вылас чорыда думыштчӧмысла...
Да и збыльысь вӧлі сылы мый йылысь думайтны: «Югдандорыс вӧтаси ме, быттьӧ пегана кӧин вӧтлысьӧ ме бӧрся.
А мыйла пегана?
И мыйла быть ме бӧрся сылы колӧ вӧлі вӧтлысьны?
Быттьӧ, меысь кындзи, йӧзыс этша белӧй свет вылас!
Но и мед эськӧ вӧтлысис кутшӧмкӧ мӧд бӧрся, том да пельк бӧрся, а ме эськӧ бокисянь видзӧді, а то, на тэныд, и вӧтӧн мем лоӧ йӧз вӧсна пессьыны!
А меным татшӧм ворсӧдчӧмъясыд дзик нинӧмла.
Садьми, а сьӧлӧмӧй инас оз ӧшйы, муртса эз чеччышт морӧс йӧрышысь, лӧсьыд тай зэв меным татшӧм чӧскыд унсьыд, мед му пыр и ва пыр мунас!
И бара жӧ, мыйла сійӧ кӧиныс буретш пегана, а абу кыдзи эм руд?
Бур водзӧ тайӧ?
Сійӧ и эм, мый абу бур водзӧ.
Приметаыс — некытчӧ туйтӧм, сідзкӧ, и менам ветлӧмӧй лоӧ неногсаӧн, дерт нин, кутшӧмкӧ вужынь-вежыня.
А вемӧсӧн мый вӧлі?
То картуз оз сюр, то табак кӧшель, то дукӧс...
Приметаясыс сідз жӧ омӧльӧсь...
Оз ков вӧлі сетчыны Давыдовлы, и места вылысь оз ков вӧлі вӧрзьӧдчыны!..» — гажтӧма мӧвпаліс Щукарь дед, а ачыс шай-паймунӧмӧн видзӧдіс тыртӧм улича вылӧ, плетень бокъясын гож сайын куйлысь уна пӧлӧс рӧма куканьяс вылӧ, туй вылын бус пиын пуртікасьысь воробейяс вылӧ.
Сійӧ дзикӧдз нин думыштліс бӧр бергӧдчыны, но дум вылас уси Давыдовкӧд неважӧнся зычитӧмыс да вежис думсӧ.
Сэки, кыдзи и талун, лёк приметаяс вӧсна шогӧ усьӧм Щукарь дзикӧдз ӧткажитчис мунны первой бригадаӧ, ыстысис мисьтӧмсьыс-мисьтӧм вӧт аддзылӧм вылӧ.
Давыдовлӧн векджык бур, весиг мелі синъясыс друг пемдісны, лоины кӧдзыдӧсь да бытшласьысьӧсь.
Щукарь повзис, кевмысьӧмпырысь лапйӧдліс синъяссӧ, шуис: «Сёмушка, сьӧлӧмшӧрӧй тэ менам!
Перъяв тэ синсьыд емъяссӧ!
Тэнад ӧні синъясыд лоисны чеп йыв понлӧн кодь, скӧрӧсь да ёсьӧсь.
А тэ жӧ тӧдан, кутшӧма ме ог радейт эсійӧ пеж насекомӧйяссӧ, кодъяс чеп йылын пукалӧны, бур йӧз вылӧ эргӧны да увтӧны.
Мый ради миянлы кӧдзӧдсьыны ӧта-мӧдсьыным?
Мунам, мор тэкӧд, тэ кӧ нин сэтшӧм асныра да кывйӧ сетчытӧм.
Сӧмын кутшӧмкӧ немулича кӧ лоӧ миянкӧд туйын — ме нинӧм вӧсна ог мӧд кыв кутны!»
Дедлысь сёрнисӧ кывзӧм бӧрын Давыдов серӧктіс, и ӧти здукӧн сылӧн синъясыс лоины важкодьысӧсь — гажаӧсь.
Сійӧ лапкӧдыштіс сьӧкыд кинас Щукарлы косіник да гора мышкуас, шуис: «Вот тайӧ прамӧй сёрни, факт!
Мӧдӧдчим, старик, ме кыв кута тэнад старука водзын, мый тэ колян чурки-буди дзоньвидза, а ме вӧсна эн тӧждысь».
Ставсӧ тайӧс казьтыштӧм бӧрын Щукарь дед нюммуніс, падъявтӧг нин тракнитіс ужъяссӧ вӧжжинас.
«Муна станицаӧ!
Сё чӧрту накӧд, эсійӧ приметаясыскӧд, а мыйкӧ кӧ лоӧ — мед Давыдов кыв кутӧ, а ме кыв кутны быд лёктор кузя, кутшӧм мекӧд вермас лоны туйын, ог кӧсйы!
Да и Давыдов ме дорӧ мортыс бур, нинӧм сы вылӧ лёксӧ песны».
Асъя пусьӧм-пӧжасьӧм бӧрын хутор весьтын век на гӧвкъяліс кизякысь кыптӧм курыдкодь тшынтор, кокньыдик тӧвру вӧрӧдыштіс туй весьтысь дзоридзалысь лебедалысь муртса кылысь дук, а скӧт картаяссянь, кодъяс дінті муніс Щукарь, ӧвтіс челядь дырсяньыс нин тӧдса мӧс куйӧд дукӧн да мӧс вӧра йӧв дукӧн.
Омӧля аддзысь моз синсӧ читкыраліг, плакмӧм тошторсӧ малалігтыр старик видзӧдаліс гӧгӧр — хуторса прӧстӧйиник олӧмлӧн сьӧлӧмыслы муса серпасъяс вылӧ;
ӧтчыд, дышсӧ веніс да, весиг ӧвтыштіс плетьнас, медым повзьӧдны линейка кӧлеса дорсьыс лёкысь тышкасьысь воробейясӧс, но, Антон Грач керка дінті мунігӧн, кыліс пӧжалӧм нянь дук, сотчыштӧм капуста коръяслысь дэльӧдана дук (гремячӧйса бабаяс векджык пӧжалӧны няньсӧ капуста коръяс вылын),
и сэки сӧмын дум вылас уси, мый эз нин сёйлы тӧрытъя лун шӧр кадсянь, и сэтшӧма кутіс сюмавны кынӧмыс, мый сылӧн пиньтӧм вомыс пыр жӧ тырис дулльӧн, а морӧспань увсӧ мӧдіс нюкыртӧмӧн нюкыртны.
Щукарь дед крута бергӧдіс ужъяссӧ да веськӧдіс аслас хаталань: сійӧ кӧсйис станицаӧ мунтӧдз мыйӧнкӧ нуръясьыштны.
Сійӧ ылісянь на казяліс, мый сы хата трубаысь тшын оз пет, да нюмъялігтыр думыштіс:
«Пӧжассьӧма менам старукалӧн, ӧні шойччӧ.
Олӧ менам борд улын — дзик быттьӧ кутшӧмкӧ великӧй княгиня.
Шог ни печаль сылы, ни мукӧд сэтшӧмторъяс...»
Щукарлы зэв этша вӧлі колӧ сы могысь, медым майшасьӧмысь да шог думъясысь пыр жӧ, лолыштлытӧг, вуджны бур, ас овмӧсӧн нимкодясян настроениеӧ.
Сэтшӧм нин сылӧн вӧлі челядьлӧн кодь прӧстӧйиник модаыс.
Дышиника вӧжжисӧ вӧрӧдігӧн сійӧ мӧвпаліс: «А мый вӧсна сійӧ тадзи олӧ, небесаса лэбач моз?
Дерт жӧ, менам тӧждысьӧм вӧсна!
Эг весьшӧрӧ ме тӧвнас куканьӧс начкы, аддзӧ енмыс — эг весьшӧрӧ!
Со куканьтӧгыд кыдзи менам старукаӧй красуйтчӧ, любӧ видзӧднытӧ!
Пусьыштіс-пӧжасьыштіс и бок вылӧ.
А быдмис эськӧ куканьсьыд мӧс, чеччы муртса югдігӧн, лысьты сійӧс, мутиӧс, вӧтлы табунӧ, а луннас сійӧ дзизъявны кутас, ӧвадысь мездысьны да локтас, сійӧ и видзӧд, гортӧ.
Бара жӧ вӧтлы сійӧс, да тӧв кежлас кӧрым дасьты, да карта вывтӧ идрав-весав, да оланінсӧ сылысь вевттьы камышӧн либӧ идзасӧн... йӧйталӧм!
Вот и ыжъясӧс ставнысӧ ме тотшкӧді, ещӧ бурджыка на вӧчи!
Вӧтлы найӧс йирсьыны да вись на понда, ёрӧмаяс понда, сьӧлӧмнад: мед эськӧ мукӧд ыжъяс дінысь эз торъявны да мед эськӧ кӧин найӧс эз джагӧдав.
А меным татшӧм ускӧттьӧ вӧсна дзик нинӧмла сьӧлӧмӧн висьны, кузь нэм чӧжӧн и сідзи нин висьлі мытсавтӧдз, сы вӧсна и душаӧй, небось, ставыс розьӧсь, важ нямӧд кодь.
Бара жӧ и порсьпиыд абу овмӧсын, и тайӧ бур!
Юавсьӧ, а мый чӧртла сійӧ меным колӧ, эсійӧ порсьпиыс?
Медводз кӧ, госсьыс морӧспань улӧс менсьым сотӧ, кор вывтіджык сійӧс сёя, а мӧд-кӧ — мыйӧн эськӧ ме сійӧс ӧні верді, кор менам пызь запасыс кык соддзысь абу унджык?
Сійӧ эськӧ ӧні тшыгйысла кувны мӧдіс да менсьым сьӧлӧмӧс поткӧдіс аслас чирзӧмнас...
А сэсся порсьыд — няр пемӧс: то чума сійӧс водтӧдас, то быд пӧлӧс рожаяс налӧн овлӧны.
Лӧсьӧд татшӧм пежтӧ да виччысь: оз кӧ талун, то аски чергӧдчас.
Бара жӧ клящӧй дук сысянь двор пасьтала, он лолышт, а сытӧг гӧгӧр менам — лолав сӧстӧм сынӧд, кылӧ турунлӧн, град выв пуктаслӧн да быдсяма сэтшӧм дикӧй пышлӧн чӧскыд дук.
Радейта ме, грека лов, сӧстӧм сынӧд!
Да мед му пыр и ва пыр мунас сійӧ, этатшӧм порсьпиыд либӧ кӧть рук-рукыд, медым ме сыкӧд мучитчӧмӧн мучитчи!
Ветлӧдлӧны ӧшинь улын кык сӧстӧминик чипан да накӧд тшап петук, вот и тырмас миянлы старукакӧд нэм кежлӧ ловъя лолыс, мед озырмӧны томъяс, а миянлы став сійӧ озырлуныс весиг нинӧмла.
Да и Макарушка менӧ ошкӧ, шуӧ:
«Тэ, дед, чистӧй пролетариатӧн лоин да бура вӧчин, мый ӧткажитчин ичӧтик собственностьысь».
Но ме сылы та вылӧ ышловзи сьӧлӧмсянь, шуа: «Гашкӧ, сійӧ и лӧсьыд лыддьысьны пролетариатӧн, но сӧмын нэм чӧж сёйны-юны ырӧш да бруль ва шыд ме абу сӧглас.
Ен сыкӧд и пролетариатнад, а трудодень вылӧ кӧ оз кутны сетны яйтор либӧ, шуам, порсь тшӧг, медым шыд пуыштны, то ме тӧвнас зэв весиг верма кокӧс нюжӧдны.
А сэки кутшӧм нӧ пӧльза лоӧ меным пролетариатӧн шусьӧмысь?
Видзӧдлам аръявылыс, лышкыд-ӧ лоӧ менам трудодень, а то ме пыр жӧ бӧр пӧртся ичӧтик собственникӧ».
Щукарь дед думыштчӧмӧн куньтыртіс синсӧ да мӧдіс нин сёрнитны кывмӧн:
— Ыджыд грекъяс миян лад вылӧ пуксьытӧм татшӧм олӧм дырйи!
Ставыс мунӧ выль ногӧн да ставыс кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм, бертласьӧ лӧсьыда йӧктысь моз...
Сійӧ домаліс ужъяссӧ плетеньӧ, восьтіс пӧлыньтчӧм дзиръясӧ да прамӧй кӧзяин моз, ньӧжмыда да лабутнӧя восьлалігтыр, мӧдӧдчис лапкорӧн тырӧм туйтор кузя кильчӧланьыс.
Кухняын вӧлі рӧмыд, горнича ӧдзӧсыс пӧдса.
Щукарь дед пуктіс лабичас блин кодь плавкӧс няйт картузсӧ да плетьсӧ, кодкӧд Трӧпим милӧсть вӧсна некор эз янсӧдчыв, гӧгӧр видзӧдліс да, мыйыс оз вермы лоны, чукӧстіс:
— Старука!
Тэ ловъя?
Горничасьыс кыліс нориник гӧлӧс:
— Сійӧ сӧмын и эм, мый ловъя...
Куйла рытсяньыс, юрӧс ог вермы лэптыны.
Гӧгӧр менам висьӧ, эбӧсӧй абу, а кынма сэтшӧма, мый и пась улын некыдз ог вермы шонавны...
Дзик, буракӧ, биа висьӧм ме дорӧ кӧвъясис...
А тэ мыйла локтін, пӧрысь?
abu
— Станицаӧ ӧні муна, туйӧ петтӧдз пыри мыйкӧ сёйыштны.
— Кутшӧм могӧн нӧ мунан?
Щукарь ыджыд чина морт моз малалыштіс тошторсӧ да, быттьӧ неокотапырысь, вочавидзис:
— Сурьёзнӧй командировка лоӧ, муна землемерла.
Давыдов ёрт шуӧ:
«Тэ кӧ нин, дедушка, сійӧс меным он вайӧд, сідзкӧ, тэысь кындзи, и некод оз вайӧд».
Землемерыдтӧ район вылас дзик ӧти, а сійӧ мортыс меным тӧдса, эсійӧ самӧй Шпортнойыс, менӧ пыдди пуктӧм ради сійӧ кыв шутӧг локтас, — висьталіс Щукарь.
И пыр жӧ зэв делӧвӧя содтіс: — Вай жӧ мыйкӧ сёйыштны, кадыс оз терпит.
Старука ещӧ ёнджыка мӧдіс лӧвтны:
— Ок, сьӧкыд висьӧм!
Мыйӧн ме тэнӧ кута вердны?
Ме жӧ талун эг пӧжась и пачӧс эг ломтыв.
Петав, нетшышт град вылысь ӧгурцы, кӧбрегын шомйӧв эм, тӧрыт суседканым вайис.
Щукарь дед кывзіс аслас гӧтырлысь явӧ зывӧкпырысь, помланьыс дӧзмӧмӧн чушнитіс:
— Свежӧй ӧгурцы да шомйӧв?
Тэ помӧдз выжывмӧмыд, пӧрысь астролябия!
Тэ мый нӧ — кӧсъян, медым ме ассьым став авторитетӧс вошті?
Тэ жӧ тӧдан, мый менам кынӧмӧй вывті слаб, а татшӧм сёянсьыд туй вылын ме дзикӧдз слабма, и мый сэки меным вӧчны?
Гачӧс киын новлӧдлыны?
А меным ужъяс дорысь и воськов оз позь ылыстчыны, сэки мый ме кута вӧчны?
Воштыны медбӧръя авторитетӧс веськыда улича вылын?
Зэв ыджыд аттьӧ!
Ачыд лӧпатит ассьыд ӧгурецъястӧ да поньтав найӧс шомйӧлӧн, а ме татшӧм риск вылӧ ог мун!
Должностьӧй менам абу шутитана, асьсӧ Давыдов ёртӧс новлӧдла, та вӧсна рискуйтны тэнад ӧгурецъясӧн меным оз лӧсяв.
Гӧгӧрвоана тэныд, пӧрысь апробация!
Важиник пу крӧватьыс мисьтӧма дзуртыштіс старука улын, и Щукарь дед пыр жӧ чошкӧдіс пельсӧ.
Сійӧ эз вевъяв помавны ассьыс сёрнисӧ, кыдзи сылӧм старукаыс ӧти здукӧн шензьымӧн вежсис:
сійӧ пелька чеччыштіс крӧвать вывсьыс, пуктіс кияссӧ бокъясас, ачыс лоп скӧр да ӧзйысь синъяса.
Сылӧн неважӧн на слабиник гӧлӧсыс кутіс тронякывны, кор сійӧ боквыв шаркнитіс-вештіс нямрассьӧм чышъянсӧ да заводитіс сёрнитны:
— А тэ нӧ мый, пӧрысь мыр, кӧсъям, медым ме тэнӧ яя шыдӧн верді?
Али, гашкӧ, тэныд окота лои чӧсмасьыштны блинӧн вый сук пиын?
Кысь ме тайӧс ставсӧ босьта, тэнад кӧ кумад нинӧм абу, шыръясысь кындзи, да и найӧ тшыгйысла кокъяссӧ нюжӧдӧны?
abu
Кутшӧм ме тэныд астролябия да пробация?
Велӧдӧма тэнӧ Макарка Нагульнов быдсяма ковтӧм книгаяс лыддьыны, а тэ, йӧюк, и рад?
Ме — честнӧй гӧтыр да честнӧя олі тэкӧд, зырымбедькӧд, ассьым баба нэмӧс, а тэ менӧ пӧрысьӧ-нэмӧ он тӧд кыдзи шуны?!.
Щукарлы делӧыс нем виччысьтӧг кутіс бергӧдчыны вывті лёкланьӧ, сы вӧсна сійӧ и решитіс неуна бӧрыньтчыштны кухня кӧтшасланьыс да петитчигмозыс такӧдӧмӧн шуис:
— Но, тырмас, тырмас тэныд, пӧрысьӧй!
И ньӧти тайӧ абу видчан кывъяс, а учёнӧйяс ногӧн быттьӧкӧ меліӧсь.
Тайӧ дзик ӧткодь: мый менам сьӧлӧмшӧрӧй, мый астролябия...
Прӧстӧй ног шуны — «донаӧй тэ менам», а книга серти артмӧ «апробация».
Сё ей-бог, ог ылӧдлы, тадзи и гижӧма кыз книгаас, кодӧс меным Макарушка лыддьыны сетіс, аслам синмӧн лыдди, а тэ чӧртыс тӧдӧ мый думыштӧмыд.
Вот мый лоӧ тэнсьыд пемыдлун тырвыйӧ бырӧдӧмыд!
Велӧдчыны колӧ, кыдзи со ме велӧдча, сэки и тэ ассяньыд верман любӧй кыв шуны меысь не омӧльджыка, факт!
Щукарлӧн гӧлӧсыс вӧлі сэтшӧм эскӧдана, мый старука сайкаліс, но, мужикыс вылӧ век на ещӧ ёся видзӧдігтыр, ышловзис:
— Сёр меным велӧдчыны, да и нинӧмла.
Да и тэныд эськӧ, пӧрысь выжыв, аслад кывйӧн колӧ сёрнитны, а то сідз нин тэ вылын, кыдзи йӧй вылын, йӧзыс сералӧны.
— Йӧй вылын и муыс сулалӧ, — ышнясьӧмӧн шуис Щукарь дед, но водзӧ вензьыны эз мӧд.
Шомйӧв тыра ичӧтик тасьтіӧ сійӧ дыр маласис-крӧшитіс чорыд нянь тор, сёйис ньӧжйӧ, лабутнӧя, а ачыс видзӧдлывліс ӧшиньӧд, мӧвпаліс:
«А мый трустла меным тэрмасьны станицаӧ?
Кодыр морт лӧсьӧдчӧ кувны да сійӧс колӧ висьтӧдны-дарйӧдны — сэки колӧ тэрмасьны.
А Шпортной — землемер, а абу поп, и Давыдов ньӧти оз лӧсьӧдчы кувны, мый морла нӧ ме кута юр садьтӧг тӧвзьыны?
Мӧдаръюгыдад ставным вевъялам, смертьла ӧчередьын ӧні кежлӧ некод на абу сулавлӧма...
Сідзкӧ, ӧні ме пета хуторысь, кежа кутшӧмкӧ сёнӧ, медым ни ӧти чӧрт эз аддзыв, и пӧттӧдз узя, а ужъяс сэк кості йирсьыштасны.
Рытгорувнас ме воа Дубцов бригадаӧ, Куприяновна менӧ дзик вердас ужынӧн, но и ыркыд дырйиыс, войнас, воа станицаӧ.
А, ен мед видзас, Давыдов кӧ та йылысь тӧдмалас — ме сылы веськыда сідзи и висьтала: «Бырӧдӧй ассьыным ёрӧм Трӧпим-козёлӧс — сэки ме и туйын ог кут узьны.
Войбыд сійӧ ме дінын <ns>джигутуйтӧ</ns> турун вылын, кутшӧм нӧ узьӧм сэки вермас лоны мортлӧн?
Ӧти мучитчӧм!»
Дубцов ордӧ гӧститны волыны кӧсйӧмысь Щукарлы лои долыд, и сійӧ мӧдіс нюмъявны, но старукаыс и сэки сяммис торкны сылысь настроениесӧ:
— И мый тэ ватшкан-няклялан, быттьӧ параличӧн висьысь?
Мӧдӧдісны тэнӧ, сідзкӧ эн гудйысь мӧс сіт ув гаг моз, а мун ӧдйӧджык.
Да книгаса йӧй кывъястӧ пыркнит юрсьыд да некор меным эн шуав найӧс, а то серӧдас мышкутӧ укват, сідз и тӧд, пӧрысь ӧклупень!
— Любӧй бедь кык пома, — нурбыльтыштіс Щукарь дед.
Но, кор казяліс аслас владычица чужӧм вылысь скӧрысла лоӧм чукыръяс, тэрмасигтыр помаліс шомйӧвсӧ, прӧщайтчис:
— Тэ, донаӧй, куйлы нин, прӧстӧсӧ эн чеччы, вись чурки-буди, а ме мӧдӧдчи.
— Ен тэкӧд! — эз зэв меліа колльӧд сійӧс старукаыс да бергӧдчис мышнас.
Хуторсянь Гӧрд сёнӧдз километр квайт кымын Щукарь дед муніс восьлӧн, чӧскыда ойбырасис, сылӧн юрыс шочиника сунліс увлань да, жара сотысь шонді улын дзикӧдз пӧжсьӧм вӧсна, ӧтчыд муртса эз усь линейкасьыс.
«Тадзтӧ регыд и плеш вылад исковтны», — полігтыр мӧвпыштіс Щукарь сёнӧ кежигӧн.
Гӧрд сёнын коскӧдз сулаліс чӧскыд дука ытшкытӧм турун.
Кысянькӧ сён катыдсянь сылӧн сёйӧд пыдӧсті дзольгис ключысь артмӧм шор.
Ваыс сэні вӧлі югыд да сэтшӧм кӧдзыд, мый весиг ужъясыс юисны сійӧс шочиника инмӧдчывлігтырйи, пинь пырыс сӧдзӧдӧмӧн.
Шор дорас вӧлі ыркыд, и вылӧ кыпӧдчӧм шондіыс эз вермы весиг шонтыны сэті.
«Кутшӧм лӧсьыд!» — вашкӧдіс Щукарь ужъяссӧ лэдзалігӧн.
Сійӧ чоталіс найӧс, лэдзис йирсьыны, а ачыс вольсаліс терновӧй куст бокӧ, вуджӧр сайӧ, важиник дукӧссӧ, водіс гатшӧн да, жарысла едждӧдӧм кельыдлӧз енэжӧ сэтшӧм жӧ кельыдлӧз пӧрысь синъясӧн видзӧдігмоз, кутіс мӧвпавны олӧм-вылӧм йылысь:
«Этатшӧм кыпыд местаысь менӧ рытӧдзыс и шылаӧн он гудйышт.
Узя чӧскыдіника пӧттӧдз, шонта шонді водзын ассьым пӧрысь лыясӧс, а сэсся — Дубцов ордӧ гӧститны, рок сёйны.
Висьтала, мый эг вевъяв гортын завтракайтны, и сё збыль менӧ вердасны, тайӧ нин быттьӧ ваӧ видзӧдлі!
А, шуны кӧ, мыйла бригадаын быть долженӧсь сёйны прӧстӧй рок либӧ паньӧн гудравны рачысь куш гудыр ва?
Абу сэтшӧм-татшӧм сійӧ мортыс, эсійӧ Дубцовыс, медым ытшкигӧн кослунйӧн овны.
Татшӧм сера мутиыд, небось, и ӧти лун яйтӧгыд оз ов.
Сійӧ кыськӧ йӧз стадаысь ыжтӧ гусялас, а ытшкысьястӧ вердас!..
А эз вӧв лёк эськӧ ӧбед кежлӧ ыж яй кусӧк, фунт нёль кымынаӧс, гаровтны!
Торйӧн нин — госӧн пражитӧмӧн либӧ, этша вылӧ, тшӧгъя яеснича, сӧмын мытсавтӧдз...
Вареникъясыд нӧкйӧн — сідз жӧ святӧй сёянтор, любӧй прӧскурысь бурджык, торйӧн нин кор найӧс, менсьым сьӧлӧмшӧръясӧс, пуктасны тасьтіӧ унджык, да ещӧ ӧтчыд унджык, мылькйӧн моз, а бӧрыннас меліа пыркӧдыштасны тайӧ тасьтісӧ, медым нӧкйыс пыдӧсӧдзыс лэччис, мед быд вареник юр вывсяньыс да кок улӧдзыс сы пиын туплясис.
А ещӧ мусаджык, кор тэныд оз тасьтіӧ мӧдны пуктавны сійӧ вареникъяссӧ, а кутшӧмкӧ джуджыд дозйӧ, медым вӧля вӧлі гуляйтны паньыдлы!»
Щукарь дед некор эз горшасьлы сёйӧм кузя, сійӧ прӧстӧ вӧлі тшыг.
Аслас кузь да гӧль олӧм чӧжӧн сійӧ шоча сёйліс пӧттӧдзыс и сӧмын вӧтъясын бурмӧдліс сьӧлӧмсӧ уна пӧлӧс чӧскыд, кыдзи сылы кажитчис, сёянъясӧн.
То вӧтавліс сійӧ, быттьӧ сёйӧ пуӧм ыж гырк пытшкӧс, то — гаровтӧ зэв ыджыд блин да, вый сук пытшкӧ тюльгылӧм бӧрын, сюйӧ вомас, то — тэрмасьӧмӧн да вомсӧ сотігтыр, дугдывтӧг панялӧ дзодзӧг ты-мускысь пуӧм лапшаа сук шыд...
Да этша ӧмӧй сійӧ вӧтасьліс, кыдзи и быд тшыг морт, кузя кыссьысь войяснас, но, татшӧм вӧтъяс бӧрын садьмӧм мысти, сійӧ век вӧлі жугыль, мукӧд дырйи весиг скӧр, шуаліс ас кежас: «Вӧтавсяс жӧ некытчӧ лӧсявтӧг татшӧм сёян-юан!
Йӧз серам, а абу олӧм: вӧтӧн, на радуйтчы, сэтшӧм яя шыд сёян, мый панясьӧмысь кӧть он дугды, а вемӧсӧн — старука мыччас тэныд ныр улад пига, мед му пыр и ва пыр мунас, анафема, тайӧ тюряыс!»
Татшӧм вӧтъяс бӧрын Щукарь дед завтракӧдз гусьӧник нюліс кос паръяссӧ, а гӧлиник завтрак дырйи гажтӧма ышлолаліс да, ӧдва легигтырйи, вӧрӧдіс порота паньсӧ, корсяліс тасьтіысь картупель торъяс.
Куст улын куйлігӧн Щукарь дыр на мӧвпаліс сы йылысь, мыйӧн вермасны вердны бригадаын ӧбед дырйи, а сэсся нем виччысьтӧг уси дум вылас, кыдзи сійӧ сёйис Яков Лукич мам кузя вӧчӧм ӧбедня вылын,
да, сёянторъяс йылысь казьтылӧмъясӧн асьсӧ дзикӧдз дэльмӧдӧм бӧрын, друг сэтшӧма бара кутіс сюмавны кынӧмыс, мый унзільсӧ быттьӧ киӧн босьтіс сылысь, и сійӧ зэв скӧрысь сьӧлыштіс, чышкыштіс тошторсӧ да кутіс малавны нюкырмунӧм кынӧмсӧ, а сэсся заводитіс сёрнитны кывмӧн:
— Ичӧтик нянь тор да шомйӧв кружка — прамӧй мужик-призводительлы тайӧ ӧмӧй сёйӧм?
Сынӧдӧн сӧмын дундӧм, а абу сёйӧм!
Час сайын менам кынӧмӧй вӧлі барабан кодь зэвтчӧма, а ӧні?
А ӧні сійӧ ляскысьӧма сюрса лы бердӧ.
О, господьӧй-енмӧй!
И нэм чӧж нянь кусӧк йылысь думайтан, сы йылысь, мыйӧн эськӧ рушкутӧ тыртны, а олӧмыд визувтӧ, кыдзи чунь костті ва, и он казявлы, кыдзи сылы воас пом...
Важӧн-ӧ на ме прӧйдитлі тайӧ Гӧрд сёнӧдыс!
Сэки тёрнъяс дзоридзалісны пом ни дор, еджыд быгйӧн моз тырӧма вӧлі став сёныс!
Пӧльыштас вӧлі сэки тӧв, и чӧскыд дука дзоридзыс лэбӧ сёнті, бергалӧ, кыдзи турӧб дырйи лым.
Став туйыс вӧлі вевттьысьӧма еджыдӧн, и бабаяс помадаысь чӧскыдджык дукӧн ӧвтіс, а ӧні сьӧдӧдӧма тайӧ тувсов дзоридзыс, бырӧма, кулӧма помӧдз да бергӧдчытӧм вылӧ!
Сідз со и менам некытчӧ шогмытӧм олӧмӧй пӧрысьӧ-нэмӧ сьӧдӧдіс, и регыд нин коньӧр Щукарлы ковмас нюжӧдны кыссӧ, сэн нин ни лешакасӧ он вӧч...
Щукарь дедлӧн философствуйтан лирическӧй мӧвпъясыс та вылын помасисны.
Асьсӧ жалитӧмыс помӧдз нормӧдіс Щукарӧс, сійӧ неуна бӧрдыштіс, сульсис, чышкыштіс дӧрӧм соснас гӧрдӧдӧм синъяссӧ да мӧдіс вугравны.
Гажтӧм думъяссьыс сійӧс век личкыліс ун.
Сылӧн весиг татшӧм состояниеын эз вежсьы сямыс: унмовсигас сійӧ, синсӧ читкыртӧмӧн, радпырысь нюмъяліс, унзільнас мӧвпаліс: «Дубцов бригадаын дзик лоӧ ӧбедайтігӧн свежӧй ыж яй, кылӧ менам сьӧлӧмӧй!
Но, нёль фунттӧ ӧтчыдӧн ме, дерт, ог сувйышт, тайӧ неуна ме горячитчышті да лишка содті, а куим фунттӧ либӧ, шуам, куим да джынтӧ — пырмунігмоз да ньӧти шойччытӧг!
Вӧлі мед тайӧ ыж яйыс пызан вылын, а сэн нин Щукарь, небось, оз ылав да пель дорас оз ну, энӧ маитчӧй!»
Час куим кежлӧ кымын жарыс лои терпитны позьтӧм.
Асыввывсянь кыптӧм кос пӧсь тӧлыс вайис Гӧрд сёнӧ доналӧм сынӧдсӧ, и неважӧнся ыркыдыс сэні быттьӧ эз и вӧвлы.
А сэк ещӧ шондіыс, рытыввывлань вешйигӧн, быттьӧкӧ нарошнӧ дӧзмӧдіс Щукарӧс: сійӧ узис кымыньӧн, нырсӧ сюйыштӧма гартыштӧм дукӧсшояс, и мыйӧн сӧмын шонді югӧръясыс заводитлісны малавны, а сэсся и кывмӧн чутӧдны киссьӧм дӧрӧм пырыс сылысь косіник мышсӧ, — сійӧ унзіль йылысь век ньӧжйӧник вешйыштіс вуджӧраинлань;
но дӧзмӧдчысь шондіыс некымын минут мысти бара заводитліс нем жалиттӧг сотны стариклысь мышсӧ, и Щукарлы бара ковмыліс кыссьыны кынӧм вылас бокӧджык.
Куим час чӧжӧн сійӧ садьмывтӧг вӧчис <rus>по-пластунски</rus> ичӧтик куст гӧгӧр кытш джын.
Медбӧрын, жарысла дзикӧдз лигышмунӧм, пыктӧм синма, ньылӧдӧмысла брӧд ва кӧтасьӧм Щукарь садьмис, пуксис, ки пыдӧс увдорсяньыс видзӧдліс шонді вылӧ да скӧрысь мӧвпыштіс: «Вот ен синмыд, прӧстит менӧ, господьӧй, и куст улӧ сыысь он дзебсьы!
Быть лои кӧч моз бергавны куст гӧгӧр быдса лун джын.
Да тайӧ ӧмӧй нӧ узьӧм?
Тайӧ абу узьӧм, а веськыд наказание!
Колӧ вӧлӧм водны линейка улӧ, да тайӧ ен синмыс и сэтысь эськӧ менӧ аддзис, трасичаысь куш степын некытчӧ он дзебсьы!»
Ружтіг да ышлолалігтыр сійӧ тэрмасьтӧг пӧрччис дзик шой кодь нин башмаксӧ, пуджис гач кокъяссӧ да дыр видзӧдіс аслас косіник кокъяс вылӧ, ачыс дивитана нюмъяліс да сэк жӧ шогпырысь довкйӧдліс юрнас.
Сэсся мӧдӧдчис шор дорӧ мыссьыны, ыркӧдыштны кӧдзыд ванас пӧсялӧм чужӧмсӧ.
Тайӧ здуксяньыс и заводитчисны сы олӧмын ӧта-мӧд бӧрся гажтӧм приключениеяс...
Кокъяссӧ вылӧ лэпталӧмӧн сійӧ мӧдіс пырны посни эжӧр пӧвстті шор шӧрланьыс, кӧні эз быдмы турун. Муртса на сійӧ воськовтіс кыкысь, кыдзи друг кыліс, мый шуйга кок пыдӧснас тальччис мыйкӧ вӧрысь, нильӧг да кӧдзыд вылӧ, и пыр жӧ быттьӧ омӧлика зургыштіс кок шег вевдортіыс.
Щукарь дед сылы лӧсявтӧм пельклунӧн раснитіс шуйга коксӧ васьыс да кутіс сулавны веськыд вылас, кыдзи нюр шӧрын тури.
Но кор сійӧ казяліс, мый сысянь шуйгавылын мӧдіс кышакывны эжӧрыс да сэті тӧдчыштіс чукыль-мукылясьӧм, сылӧн чужӧмыс лои эжӧрыс кодь жӧ веж, а синъясыс ньӧжйӧник заводитісны петны син гуранъяссьыс...
И кытысь сӧмын босьтчис стариклӧн пельклуныс!
Сылы быттьӧкӧ воис ылӧ кольӧм том кадыс: кыкысь звирк чеччыштӧмӧн сійӧ лоис нин берегын да, сӧмын сёй чурк йылӧ пуксьӧм бӧрын, кутіс сюся видзӧдавны коксьыс кык ичӧтик гӧрд чут вылӧ, ачыс кадысь кадӧ кӧсӧйтлывліс повзьӧм синъяссӧ лёк шор вылӧ.
Вочасӧн, кор сайкалыштіс повзьӧмсьыс, сійӧ бӧр воис ас вежӧрас да ньӧжйӧник мӧдіс вашкӧдны:
— Но вот, слава богу, и заводитчӧ...
Со сійӧ мый водзын вӧлӧмаӧсь, эсійӧ пеж приметаясыд!
Висьталі жӧ ме аслам йӧй руа Давыдовлы, мый оз ков талун рискуйтны да мунны станицаӧ, да эз ӧд кывзысь, оз терпитсьы, кӧть пот, а мун.
Вот ме и кляптаси.
Сійӧ частӧ шулывлӧ: «Ме — рабочӧй класс».
И мыйла сійӧ рабочӧй классыс сэтшӧм лэдзчысьтӧм?
Сійӧ кӧ думыштас мыйкӧ вӧчны, — эн тӧждысь, сійӧ юрсӧ пуктас, а шедӧдас, мый кӧсйис!
Шедӧдіс, кычипи, а ӧні мый меным вӧчны?
И сэки Щукарь дедлы друг воис мӧвп: «Колӧ пырысь-пыр жӧ нёнявны ранасьыс вирсӧ!
Дерт, менӧ чушкис вреднӧй гадюка, со кыдзи сійӧ югнитіс эжӧр пӧвсттіыс!
Прамӧй змей либӧ, шуам, уж, сійӧ веглясьӧ-кыссьӧ ньӧжйӧник, лабутнӧя, а тайӧ пежыс югнитіс чардби моз, весиг бӧжнас люг-легкерис.
Небось, повзис сійӧ меысь!
Но тан вопрос — коді кодысь ёнджыка повзис: ме сыысь али сійӧ меысь?»
Решитны тайӧ сложнӧй вопроссӧ вӧлі некор, кадыс эз виччысь, и дед, ньӧти нюжмасьтӧг, копыртчис куим кусыньӧн пукаліг, но кыдз кӧть эз босьтчыв, а ранаӧдз судзӧдчыны паръяснас эз вермы.
Сэки сійӧ кутіс кияснас кокбӧрлясӧ да лапасӧ, сэтшӧм лёкысь раснитіс асланьыс коксӧ, мый кок шегъяс мыйкӧ ратшмуні, и терпитны позьтӧм дойсьыс старик чергӧдчис мыш вылас.
Минут вит кымын сійӧ куйліс вӧрзьӧдчытӧг.
Ас садяс воӧм бӧрын Щукарь ньӧжйӧник вӧрӧдыштіс шуйга кок чуньяссӧ, дзикӧдз шӧйӧвошӧмӧн мӧдіс мӧвпавны:
«Заводитчис чушкӧмсянь, а ӧні водзӧ кыссьӧ...
Нэмын медпервойысь аддза, медым морт ас вӧлясьыс вермис музгыльтны ассьыс коксӧ.
Кодлы кӧть эн висьтав татшӧм притча йылысь — оз веритны, шуасны: «Щукарь бара сӧрӧ!»
Со тэныд и приметаяс.
Кытчӧ найӧ бергӧдчасны...
Ок, мор мед лыяс эсійӧ Давыдовсӧ!
Висьталі жӧ сылы бурӧн, кыдзи мортлы.
А ӧні мый мем колӧ вӧчны?
Кыдзи ме кута доддявны ужъясӧс?»
Но водзӧ нюжмасьны оз вӧлі позь сэсся.
Щукарь ньӧжйӧник чеччис, видзчысигтыр тувччыштіс шуйга кокнас.
Сылы зэв ыджыд шуд вылӧ, эз нин сійӧ сэтшӧм ёна вись, и кӧть сьӧкыдпырысь, но тувччавны сійӧ вермис.
Сійӧ крӧшитіс ки пыдӧс вылас ичӧтик сёй комӧк, гудраліс сійӧс дульнас, бура мавтіс ранасӧ да, мыйӧн сӧмын чотігтырйи, шуйга кокнас видзчысьӧмӧн тувччаліг, мӧдӧдчис ужъяслань, друг казяліс шор мӧдарладорсьыс, ассяньыс метр нёль ылнаысь, сэтшӧмтор, мыйысь сылӧн ӧзйисны синъясыс да мӧдісны тіравны паръясыс вывті ёна скӧрмӧмысла:
мӧдарладорас нигыльтчӧмӧн чӧскыда ойбырасис мыльктор вылын ичӧтик змей — уж.
Сыын, мый тайӧ вӧлі буретш уж, эз вермы лоны некутшӧм падъялӧм: сы юр вылын бура тӧдчис гӧрдоввиж «ӧчки»...
И сэки Щукарь дед дзикӧдз дурмис.
Некор на ещӧ сылӧн сёрниыс эз вӧв сэтшӧм волнуйтчана да скӧр.
Висьысь коксӧ водзлань чургӧдӧмӧн да кисӧ торжественнӧя нюжӧдӧмӧн сійӧ заводитіс сёрнитны тіралан гӧлӧсӧн:
— Пеж гаг!
Кӧдзыд вира сволочь!
Виж ӧчкиа чума!
И тайӧ тэ, вреднӧй насекомӧй, вермин менӧ, мужик-призводительӧс, весьӧпӧртӧдз повзьӧдны?!
А месӧ йӧй юрнад думышті, мый тэ тайӧ абу тэ, а прамӧй гадюка!
А коді тэ сэтшӧмыс, думыштлыны кӧ гӧгӧрбок?
Кысъясьысь гад, тьпу, и сэсся нинӧм!
Тальччыны тэнӧ ещӧ ӧтчыд да бон-бус нырыштны, и сэсся нинӧм оз коль.
Эг кӧ ме тэ вӧсна, трасича вӧсна, ассьым кокӧс музгыльт, ме эськӧ сідзи и вӧчи тэкӧд, помнит тайӧс.
Щукарь пыдісянь лолыштіс, ньылыштіс дульсӧ.
Уж лэптіс мрамор кодь сьӧд лӧсталысь юрсӧ: быттьӧкӧ бура кывзіс первойысь сылы шуалан кывъяссӧ.
Недыр шойччыштӧм бӧрын Щукарь висьталіс водзӧ:
— Арыштӧмыд ассьыд яндысьтӧм синтӧ да он и лапнитлы, зывӧк мути?!
Тэ думайтан, мый таысь тэныд нинӧм оз и ло?
Абу сідз, сьӧлӧмшӧрӧй, пырысь-пыр жӧ тэ месянь пӧлучитан ставсӧ, мый тэныд воӧ талунъя трудодень вылӧ!
Видзӧдтӧ, кутшӧм адаптер аддзысьӧма!
Да ме тэнӧ сідзи кырссьышта, мый тэысь колясны куш анфиладаясыд, факт!
Щукарь дед бугжыльӧн скӧрысь видзӧдліс муӧ да посньыдик гальки пӧвстысь, кодӧс вайӧма тувсов ваыс кыськӧ Гӧрд сён катыдысь, казяліс ыджыд шыльыд из.
Сійӧ вунӧдіс, мый висьӧ кокыс, да збоя воськовтіс водзӧ.
Дойыс чорыда лыйыштіс кок шегсӧ, и дед шняпкысис-пӧрис бок вылас, ачыс ёрччис медся лёк понъясян кывъясӧн, но век жӧ эз лэдз кисьыс изсӧ.
Сэк кості, кор сійӧ ружтіг да ымзігтырйи сувтіс кок йылас, уж усйысьӧма!
Сійӧ быттьӧ эз и вӧвлы.
abu
Щукарлӧн уси изйыс, сійӧ шай-паймунӧмӧн шевгӧдіс кисӧ:
— Видзӧдтӧ, каститчӧм кутшӧмкӧ, да и сӧмын.
Но, кытчӧ сійӧ, анчихристыд, вермис вошны?
Буракӧ, бара тювкнитӧма ваӧ.
Оз кӧ нин везит, то оз везит.
Сідз чайта, мый тайӧн делӧыс помасяс...
Эз эськӧ ков меным, пӧрысь дураклы, сёрни панны сыкӧд, колӧ вӧлі кыв ни джын шутӧг босьтны изсӧ да пасьвартны сійӧс первойсяньыс жӧ юрас, быть юрас, мӧд ног тайӧ гадсӧ он ви, а мӧд пӧрйӧсӧ ме верми и не инмыны, факт.
Но ӧні кодӧс нӧ швачкӧбтыны, сійӧ кӧ усйысьӧма, пеж мутиыд?
Вот мыйын вопросыс!
Ещӧ мыйкӧ дыра Щукарь дед сулаліс шор дорын, балябӧжсӧ гыжъялігтыр, а сэсся некутшӧм надеятӧг ӧвтыштіс кинас да чотіктіс-муніс вӧвъяс доддявны.
Кытчӧдз эз шор дорсянь прамӧй ылӧ мун, сійӧ век на видзӧдлывліс бӧрвылас, ӧд мыйыс оз вермы лоны...
...Тӧв улын степыс вынйӧра да ӧтмоза лолаліс аслас став паськыд морӧс тырӧн ытшкӧм турунлӧн коддзӧдана да век неуна гажтӧмтчӧдысь ароматӧн, дуб пу расъяссянь, кодъяс дорті котӧртіс туйыс, ӧвтіс ыркыдӧн, сісьмысь дуб коръяслӧн кулӧм, но збодермӧдысь дукӧн, а вот ясеньлӧн кольӧм вося коръясыс мыйлакӧ ӧвтісны томлунӧн, тулысӧн да, гашкӧ, неуна — фиалкаясӧн.
Тайӧ уна пӧлӧс дукъяс сорласьӧмсьыс прӧстӧй мортлы век мыйлакӧ лоӧ гажтӧмкодь, кыдзкӧ нелӧсьыд, торйӧн нин сэк, кор сійӧ кольӧ ас кежас, ӧтнасӧн...
Но эз сэтшӧмӧн вӧв Щукарь дед.
Сійӧ бура пуктіс висьысь коксӧ гартыштӧм дукӧсыс вылӧ, веськыдсӧ веськодя ӧшӧдіс линейка вывсянь да паськыда нюмъяліс нин пиньтӧм вомнас, дӧвӧльнӧя читкыраліс кузь кадӧн вушйӧм синъяссӧ, а кизь кодь ичӧтик, кульсьӧм да гӧрд нырыс сідзи и ветлӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, горша апаліс рӧднӧй степлысь рӧднӧй дуксӧ.
А мыйла сылы вӧлі и не нимкодясьны олӧмнас?
Кокыс вочасӧн омӧльджыка мӧдіс висьны, кысянькӧ ылі асыввывсянь тӧлӧн нӧбӧдӧм кымӧрыс дыр кежлӧ тупкис шондісӧ, и лӧзов вуджӧр тубыртіс равнинасӧ, мылькъяссӧ, курганъяссӧ да сёнъяссӧ, лолавны лои кокниджык, а водзын кыдз-некыдз виччысис сійӧс пӧтӧс ужын...
Кӧть мый, а Щукарь дедлы ӧні овсис эз нин сэтшӧм омӧля!
Керӧс йылын, мыйӧн сӧмын ылын тыдовтчисны мӧд бригадалӧн полевӧй будка да стан, Щукарь сувтӧдіс дыша рӧдтысь ужъяссӧ, лэччис линейкасьыс.
Дойсьыс кок шегйыс омӧлика ёнтіс на, но сулавны кыкнан кок йылас сійӧ вермис зумыдакодь нин, и старик думыштіс: «Ме петкӧдла налы, мый локтӧ оз ва кыскалысь, а кыдз-некыдз колхоз правлениеса ямщик.
Новлӧдла кӧ Давыдов ёртӧс, Макарушкаӧс да мукӧд гырысь начальствоӧс, то и гӧнитны колӧ сідзи, медым йӧзыслӧн ылісянь вежныс петіс!»
Ёрччиг да нора ымзігтыр, шойччӧг матысмӧмсӧ тӧдысь ужъяслы «тпру» горзігтыр, старик веськыда сувтіс линейкаас, паськыда тажгӧдіс кокъяссӧ да том морт моз икӧстіс.
Ужъясыс места вывсяньыс мӧдӧдчисны рӧдтыны.
Керӧс горулыс найӧ век ёнджыка ӧддзисны, и регыд мысти паныд пӧльтысь тӧвсьыс Щукарлӧн вӧнявтӧм дӧрӧмыс гадь моз польдчис мышкас, а сійӧ пыр вӧтліс ужъяссӧ ӧдйӧджык гӧнитны да, кок висьӧмсьыс чукрасигтырйи, долыда ӧвтчис плетьнас, горзіс вӧсньыдик гӧлӧсӧн: «Донаясӧй менам, энӧ янӧдӧй асьнытӧ!»
Медводз сійӧс аддзис Агафон Дубцов, коді вӧлі стан дінын.
— Кутшӧмкӧ чӧрт веськӧдлӧ тавричанскӧй ногӧн, сувтсӧн.
Видзӧдлы жӧ, Прянишников, коді тайӧ воӧ миян дінӧ?
Йылавтӧм зорӧд вывсянь Прянишников кыпыда горӧдіс:
— Агитбригада локтӧ: Щукарь дед!
— Зэв бур, — долыда нюмъялігтыр шуис Дубцов. — А то ми тані шоммим нин гажтӧмысла.
Рытсӧ коллявны старик кутас миянкӧд, и сідзи вӧчамӧй, вокъяс: вой улас сійӧс некытчӧ не лэдзны...
А ачыс кыскис нин будка увсьыс ассьыс мешӧксӧ, лабутнӧя корсьысис сэтысь, сюйис зептас джынъялӧм шкалик еджыд вина.
19 глава
Сӧмын муртса госалыштӧм кизьӧриник проса рок тыра мӧд тасьті помалӧм бӧрын Щукарь дед лои зэв дӧвӧльнӧй да унзілякодь.
Лышкыд пусьысь вылӧ аттьӧалӧмпырысь видзӧдіг шуис:
— Пасибӧ тіянлы ставныдлы гӧститӧдӧмысь да винаысь, а тэныд, Куприяновна, сё пасибӧ.
Кӧсъян кӧ тӧдны, то тэ весиг ньӧти абу баба, а зарни сундук, факт.
Тэныд эськӧ рок пуны не сьӧдпемыд йӧзлы, а аслыс Михаил Иваныч Калининлы.
Юрӧс менсьым вунды, а во мысти тэнад морӧсын ӧшаліс нин эськӧ зэв бур уджысь кутшӧмкӧ медаль, а гашкӧ, кутшӧмкӧ шеврон сійӧ тэныд сетіс сос вылад вурыштны, со енмыс, ог пӧръяв, факт.
Метӧ нин ассьым чуньясӧс моз тӧда, мый олӧмын главнӧйыс...
— А мый? — тэрыба юаліс сыкӧд орччӧн пукалысь Дубцов. — Мый, дедӧ, главнӧйыс, тэ ногӧн?
— Сёйӧм!
Збыль шуа, мый сӧмын сёйӧм, и нинӧм сэсся главнӧйджыкыс абу.
— Ӧшыбайтчан тэ, дедӧ, — жугыля шуис Дубцов, ачыс сэки кӧсӧйтчӧмӧн видзӧдіс мукӧд кывзысьяс вылӧ чиганлӧн кодь синъяснас да вӧлі зэв серьёзнӧй. — Чорыда тэ ӧшыбайтчан, а ставыс сы вӧсна, мый мывкыдыд тэнад пӧрысьӧ-нэмӧ лоӧма сэтшӧм жӧ кизьӧрӧн, кыдзи тайӧ рокыс, кутшӧмӧс тэ сёйин.
Кизьӧрмӧма тэнад юр вемыд, сы вӧсна тэ и ӧшыбайтчан...
Щукарь дед эз дӧзмы, нюммуніс:
— Ӧні кежлӧ абу на тӧдса, кодлӧн юр вемыс ёнджыка изӧрмӧма: тэнад али менам.
А тэ ногӧн, мый медся главнӧйыс олӧмас?
— Любов, — пыдісянь лолыштіс Дубцов да сэтшӧм ёна думыштчӧмӧн кыпӧдіс синъяссӧ, мый, сылӧн мугов сера чужӧм вылӧ видзӧдігӧн, Куприяновна медводз торкис чӧв-лӧньсӧ, эз вермы кутчысьнысӧ да.
Сійӧ гораа прысьнитіс, быттьӧ зэр водзын вӧв, да, серамысла став тушанас тірзиг, тупкис ковта соснас би кодь гӧрд чужӧмсӧ.
— Но!
Любов! — Щукарь вежыньтліс вомсӧ, нюммуніс.
— Да мый сійӧ сулалӧ тэнад любовыд, бур сёянтӧг?
Тьпу, сэсся нинӧм!
Он кӧ верд тэнӧ недель чӧж, то тэысь непӧштӧ Куприяновна, но и аслад гӧтырыд ӧткажитчас.
— Тайӧ ещӧ кыдз шуны, — эз сетчы Дубцов.
— Тані и сёрнитны нинӧм.
Ме дзик ставсӧ водзвыв тӧда, — быттьӧ вундыштіс Щукарь дед да лэптіс водз чуньсӧ.
— Вот ме ӧні висьтала тіянлы ӧти вӧвлӧмтор йылысь, и ставыс лоӧ гӧгӧрвоана, и некутшӧм вензьӧм сэсся оз ков.
Шоча удайтчывліс аддзывны Щукарь дедлы таысь бурджык кывзысьясӧс.
Морт комын кымын пукалісны бипур гӧгӧр, и ставныс полісны лэдзны пель боктіныс Щукарлысь кӧть ӧти кыв.
Тадз, <ns>покранемерӧ</ns>, кажитчис сылы.
Да и мый ещӧ виччысьны стариксянь?
Собраниеяс вылын сылы некор эз сетлыны кыв;
ветліг-мунігъясын Давыдов чӧв оліс, мыйкӧ век думайтіс ас кежас;
Щукарлӧн старукаыс весиг том дырйиыс эз вӧв варов.
Кодкӧд нӧ вермис эськӧ личӧдыштны сьӧлӧмсӧ коньӧр старик?
Сы вӧсна сійӧ ӧні, кор аддзыссисны кывзыны окотитысьяс да ужнайтӧм бӧрын ачыс вӧлі вывті бур настроениеа, и решитіс сёрнитны пӧттӧдзыс.
Сійӧ пуксис лӧсьыдджыка, сюркняліс кокъяссӧ, шыльӧдыштіс кинас тошторсӧ да сӧмын на восьтіс вомсӧ, медым тэрмасьтӧг заводитны висьтавны, кыдзи сійӧс ордйис Дубцов — нарошнӧ стрӧга шуис:
— Тэ висьтав, дед, сӧмын он сӧр!
Миян бригадаын сідз шусьӧ: сӧрысьясӧс пӧвсавны вӧжжиӧн.
Щукарь дед сьӧкыда ышловзис, малалыштіс кинас шуйга коксӧ.
— Тэ менӧ, Агафоша, эн повзьӧдлы.
Ме талун и сідз кувтӧдз повзьылі...
Со кыдзи вӧлі сійӧ делӧыс.
Тулыснас менӧ корис Давыдов да шуӧ: «Дедӧ, босьт кладовщиклысь кык мешӧк зӧр, аслыд кор сёян-юан да кырссьышт-тӧвзьышт ужъясӧн веськыда Кос сёрдӧ.
Сэні миян кӧбылаяс, и тэ сэтчӧ ӧкурат воан аслад жӧникъясӧн.
Видзӧ табунсӧ пельтӧм Василий Бабкин.
Юканныд табунсӧ кык пельӧ, ӧтиясыскӧд лоӧ Василий, мӧдъясыскӧд — тэ.
Сӧмын производительяс вӧсна тэ мӧдан кыв кутны, вердны кутан зӧрйӧн».
А ме, веськыда кӧ шуны, ог вӧлі тӧд, мый сэтшӧм производительыс, татшӧм кывсӧ эг кывлы.
Вот тэныд и вопрос.
Уж — тӧда, кӧбыла — тӧда, да и кыв шутӧг тӧда, мый сэтшӧмыс мерин.
Ме и юалі:
— «А мый сійӧ — призводительыс?»
Сійӧ висьталӧ:
«Коді пӧ рӧд пом кольӧ, сійӧ и эм призводитель».
Юася водзӧ:
«А ӧшкӧс позьӧ жӧ шуны призводительӧн?»
Сійӧ чукыртчыліс да шуӧ: «Дерт жӧ».
Ме ещӧ водзӧ юася:
«А ми тэкӧд призводительяс жӧ?»
Сійӧ серӧктіс да шуӧ:
«Та кузя, дед, миян пӧвстысь быдӧн ачыс ас вӧснаыс вочавидзӧ».
Ӧти кывйӧн кӧ, артмӧ тадз: ло кӧть тэ пышкай, кӧть кутшӧмкӧ скӧт, кӧть морт, но тэ кӧ мужик рӧд, — тэ и эм самӧй настӧящӧй призводитель, некутшӧма сорсьытӧг.
«Вывті лада», — думайта ас кежын.
Бара жӧ юала.
«А коді нянь быдтӧ-вӧдитӧ, сійӧ кыдз, призводитель али коді сэтшӧмыс?» — юала сылысь.
А сійӧ ышловзис да шуӧ: «Бӧрӧ кольӧм морт тэ, дедӧ».
Ме и шуа сылы та вылӧ: «Лӧсяланаджык, мый тэ бӧрӧ кольӧмыд, Сёмушка, сы вӧсна мый ме нелямын воӧн водзджык тэысь чужлі, а тэ та кузя сёрмин».
Та вылын сёрнисӧ ми и помалім.
Шутьлялӧмӧн вашкӧдігтыр Куприяновна юаліс:
— Артмӧ, мый и тэ, дедӧ, производитель?
— А коді нӧ ме, тэ думысь? — тшапа вочавидзис Щукарь.
— О господьӧй! — ымӧстіс Куприяновна да сэсся нинӧм эз вермы шунысӧ сы вӧсна, мый тупкис чужӧмсӧ нагруникнас, и чӧв-лӧньын кыліс сӧмын сылӧн омӧлика киргыштӧм.
— Тэ, дед, эн видзӧд сы вылӧ, тэ эн кеж аслад туй визьысь, — меліа шуис Кондрат Майданников да бергӧдчис мӧдарӧ.
— Ме этійӧ бабаяс вылӧ нэм чӧж эг ышмыв, а ышмывлі кӧ — гашкӧ, эськӧ татшӧм ыджыд арлыдӧдз ни лешака ме эг ов, — падъявтӧг вочавидзис Щукарь.
И водзӧ висьталіс:
— Но, ладнӧ, вои ме табун дінӧ, видзӧда гӧгӧр, и синъясӧй нимкодясьны оз вермыны.
Гӧгӧр сэтшӧм ажиотаж, мый нэм эськӧ олі сэні!
Степын кельыдлӧз дзоридзьяс, томиник турун, кӧбылаяс йирсьӧны, шонді шонтӧ, — ӧти кывйӧн кӧ, ажиотаж дай сӧмын!
— А мыся кыв тайӧ тэ шуин? — юаліс Бесхлебнов.
— Ажиотажыссӧ?
Но, тайӧ кор тэ гӧгӧр ставыс мича.
«Жи»-ыс лоӧ: ов, нимкодясь белӧй свет вылӧ, шог ни печаль тэныд.
Тайӧ — учёнӧй кыв, — ньӧти падмытӧг вочавидзис Щукарь.
— А кытысь тэ кватлалін найӧс, татшӧм кывъяссӧ? водзӧ юасис быдтор тӧдны кӧсйысь Бесхлебнов.
— Макарушка Нагульнов ордысь.
Ми жӧ сыкӧд первой другъяс, но вот войяснас сійӧ велӧдӧ англицкӧй кыв, а ме сы ордын жӧ пукала.
Сійӧ меным сетіс кыз, Куприяновна кызта, книга, шусьӧ сійӧ — словарь.
Абу букварь, мый серти челядь велӧдчӧны, а олӧмаяслы словарь.
Сетіс дай шуӧ: «Велӧдчы, дед, пӧрысьӧ-нэмад згӧдитчас».
Вот ме и велӧдча ньӧжйӧник.
Сӧмын тэ менӧ эн торкав, Акимушка, а то ӧти здукӧн ме верма аслам мӧвпысь шыбӧлитны.
Ме тіянлы бӧрынджык висьтала тайӧ словарь йывсьыс.
Но вот, вои ме индӧм местаӧ аслам призводительяскӧд, сӧмын некутшӧм тӧлк эз ло ни менам призводительясысь, ни ажиотажысь...
Висьтала тіянлы, бур йӧзӧй: коді эсійӧ пельтӧм Васькасӧ оз тӧд бура, сійӧ дас во дырджык олас.
Мӧд ногӧн кӧ, сійӧ, Демид Молчун, мыръяс серти кӧ шуны, медся варов морт миян Гремячӧй Логын.
Мыйта ме мучитчи степын сы чӧв олӧм вӧсна — он вермы артыштнытӧ!
Ог жӧ кӧбылаяскӧд ме кут сёрнитны?
А Васька чӧв олӧ суткиясӧн, сӧмын жӧритӧ рутшкӧмӧн, а мукӧд кадын либӧ чӧла узьӧ, либӧ куйлӧ бадь пу улын сісь колода моз да бара жӧ чӧв олӧ.
Шочиника лапнитлывлас синнас да бара чӧв олӧ.
Вайӧдіс сійӧ менӧ сэтчӧдз, кӧть кув.
Ӧти кывйӧн, олі ме сэні куим сутки, кыдзи кладбище вылын, поконикъяс ордын моз гӧститі, и заводиті нин ачым аскӧд сёрнитны.
Э-э-э, чайта, тадз делӧыд оз артмы!
Тадзитӧ регыд и йӧймыны вермас компанияын овны велалӧм мортыд, кутшӧм ме.
Кутшӧм нин меным мустӧм, кор менам Макарушка Нагульнов вося праздникъяс дырйи, мӧд ног кӧ Май первой лунӧ да Ноябрь сизимӧд лунӧ, заводитас гантайтны мирӧвӧй революция йылысь кузь речьяс да ас пытшсьыс быдсяма гӧгӧрвотӧм кывъяс перъявны, но и эськӧ сэки ме кывзі сійӧс дорвыв сутки чӧж, кыдзи садйын сьылысь соловейӧс либӧ вой шӧр войын петукъяслысь голькйӧдлӧмсӧ.
А мый ті думайтанныд, граждана, тайӧ петук сьылӧм йывсьыс?
Вокъясӧй менам, тайӧ вичкоын серти абу омӧльджык, кор сьылӧны <rus>«со святыми упокой»</rus> либӧ сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана ещӧ кутшӧмкӧ хреновина...
— Тэ миянлы сорватӧм любов йылысь висьтав, а эн сы йылысь, кыдзи петукъяс сьылӧны, — эз вермы терпитнысӧ да торкис висьталысьӧс бригадаса учётчик.
— Ті, граждана, энӧ волнуйтчӧй, воас делӧыс и быд пӧлӧс да сэтшӧм сяма любовъясӧдз, тайӧ абу вопрос.
Но бара тайӧ пельтӧм Васька йывсьыс.
Вӧлі эськӧ нинӧм на, сійӧ кӧ сӧмын чӧв оліс, а сійӧ сэтчӧ жӧ сэтшӧм пӧтлытӧм горш вӧлӧма, мый некутшӧм слӧй сыкӧд оз вермы лоны.
Пуам рок либӧ дуб галушкаа шыд, и мый жӧ артмӧ?
Ме — ӧтчыд паньышта чугунысь, а сійӧ — витысь.
Гумлалӧ зэв ыджыд паньнас, паровозлӧн дышло кодь паньнас: сэтчӧ-татчӧ, сэтчӧ-татчӧ, чугунысь вомӧ, вомсянь чугунӧ, ме — видзӧдла, а рокыс дзик пыдӧс йылас нин.
Чечча тшыг, а сійӧ польдчас ӧш гадь моз, водас вывлань кынӧмӧн да заводитас сутшиктыны степ тырӧн.
Час кык сутшиктас, пеж лолыд, да мӧдас шкоргыны ныргорӧн.
А шкоргӧ, сё трасичаыд, сідзи, мый весиг кӧбылаяс, кодъяс миян чом дорсянь матынӧсь, повзьӧны да пышйӧны кытчӧ веськалӧ.
Узяс войӧдзыс, узьӧ кыдзи тӧлын ош.
Вот кутшӧм сир курыд олӧм менам вӧлі сэні.
И кӧзяинтӧм пон кодь тшыг, и гажтӧмла сёрнитыштны, но, дзик некодкӧд...
Мӧд луннас пукси ме Васька дінӧ, киясӧс труба моз лӧсьӧді да горза дзик пель водзас да мый вынысь: «Тэ мыйла пельтӧммин, война вылын али челядь дырйиыд зӧлӧтукаӧн висьӧмысь?»
А сійӧ меным ещӧ ёнджыка равзӧ: «Война вылын!
Дас ӧкмысӧд воын краснӧйяс четырёхдюймӧвӧй пушкаысь бронепоездсянь ме дінӧ матӧ гыпкӧбтісны снаряд.
Ме улысь вӧлӧс виис, а ме сэксянь контужитчи да дзикӧдз пельтӧмми».
Ме водзӧ сылысь юася: «А мыйла нӧ тэ, Василий, жӧритан сідзи, быттьӧкӧ тэ дзик садьтӧм?
Тайӧ тэнад сідз жӧ контузия вӧснаыд?»
А сійӧ меным вочавидзӧ:
«Кымӧръяс ветлӧдлӧны — бур.
Зэрыд вывті ёна колӧ!»
Вот и сёрнит эстшӧм калябечкӧд...
— Тэ кор заводитан висьтавны любов йылысь? — терпитны вермытӧг юаліс Дубцов.
Щукарь дӧзмӧмпырысь чукыртчыліс:
— Аддзӧмныд тай ті эстшӧм любов, мед му пыр сійӧ мунас!
Ме сійӧ самӧй любовсьыс олігчӧж пышъявлі, эз кӧ менам поконик бать мырдӧн тшӧкты — ме эськӧ некор эг и гӧтрась, а ӧні, видзӧдтӧ, сёрнит сы йылысь...
Аддзӧмныд жӧ вопрос...
А кӧсъянныд кӧ тӧдны, со мый сэки сёйтӧгыд артмис любовсьыд...
Вои ме индӧм местаӧ, юким вӧв табун кык пельӧ, а менам жӧникъясӧй оз и видзӧдлыны кӧбылаяс вылӧ, сӧмын журскӧны-бритӧны пиньнаныс турунсӧ мудз тӧдтӧг...
Дзик веськодьӧсь налы невестаясыд!
Вот тайӧ, думайта, делӧ!
Вот тайӧ юр усьтӧдз янӧдасны менӧ аслам призводительясӧй.
Ме и зӧрйӧн найӧс верда, мый лолыслы колӧ, а найӧ, ӧти чӧрт, оз и видзӧдлыны кӧбылаяс вылӧ.
Ӧти лун оз видзӧдны дай мӧдӧс — сідз жӧ.
Меным эз нин ло лӧсьыд ветлӧдлыны коньӧр кӧбылаяс дінті, муна матіті да бергӧдча яндзимӧйла, ог вермы налы синманыс видзӧдны, да и пом!
Нэмын некор эг гӧрдӧдлы, а сэн гӧрдӧдны велалі: мыйӧн сӧмын матыстча вӧвъяс дінӧ, медым вӧтлыны найӧс пруд дорӧ юны, и со тэныд, пӧжалуйста, заводита гӧрдӧдны нывка моз...
Господьӧй да енмӧй, куим сутки чӧжӧн мыйта яндзим ме тӧдлі аслам призводительяс вӧсна — пом ни дор!
Вопросыс, вӧлӧмкӧ, разрешитны позьтӧм.
Коймӧд луннас менам син водзын вӧчсьӧ сэтшӧмтор: томиник кӧбыла ворсӧдчӧ менам призводителькӧд, — ме сійӧс Дзоридзӧн шуа, — гнедӧй ужкӧд, кодлӧн тай плешас еджыд чут да шуйга бӧр кокыс тшая.
И вот кӧбылаыс сы гӧгӧр гартчӧ, и тадз и эсідз бергӧдчылас, и пиньяснас сійӧс омӧлика тшапнитлӧ, и быдсяма любовсӧ сылы петкӧдлӧ, а Дзоридзӧй сылы пуктіс мыш вылас юрсӧ, читкыртіс синъяссӧ да эстшӧм шога ышлолалӧ...
Со тіянлы и Дзоридз, лёкджыкыс и оз овлы.
А ме скӧралӧмла став тушаӧн тірала, мӧвпала: мый нӧ ме йылысь миян кӧбылаяс думайтӧны?
Небось, шуасны:
«Вайӧдіс, пӧрысь мути, кутшӧмкӧ трасичаясӧс»,
а, гашкӧ, и мыйкӧ лёкджыкӧс шуасны...
И воштіс коньӧр кӧбыла став терпениесӧ, лӧсьӧдчис менам Дзоридзлань бӧрладорнас да кыдзи бринькнитас мый вынсьыс кыкнан бӧр кокнас сылы бокас, весиг сылӧн пытшкӧсас мыйкӧ ратшмуні.
А сэки и ме сы дінӧ вои котӧрӧн, бӧрда курыд синваӧн, а ачым швичйӧдла сы мышку кузя плетьӧн, горза: «Тэ кӧ шусян призводительӧн, то нинӧмла асьтӧ и менӧ пӧрысьӧ-нэмӧ срамитны!»
А сійӧ, сьӧлӧмшӧрӧй менам, коньӧрӧй, пышйис сажень дас сайӧ да сэтшӧм нора кутіс гӧрдлыны, мый менам сьӧлӧмӧй веськыда ёкмуні, и сэки нин ме бӧрддзи.
Матыстчи плетьтӧг, малала шошаӧдыс, а сійӧ менам пельпом вылӧ пуктіс юрсӧ да ышлолалӧ...
Куті ме сійӧс бурысьӧдыс, нуӧда чомлань, а ачым шуала: «Мунам, менам Дзоридзӧй, гортӧ, нинӧм миянлы тані тӧлктӧг бовъявны да юр усьтӧдз асьнымӧс янӧдны...» Та бӧрын и доддялі найӧс да мӧдӧдчи хуторӧ.
А пельтӧм Васька гӧрдлӧ: «Волы, дед, во мысти, олыштам степын, роктор тэкӧд сёйыштам.
Сэк кежлӧ и тэнад ужъясыд, оз кӧ коксӧ нюжӧдны, тӧлксяласны».
Вои ме хуторӧ, став йывсьыс висьталі Давыдовлы, сійӧ и юрас кутчысис, равзӧ ме вылӧ: «Тэ тайӧ омӧля дӧзьӧритӧмыд!»
Но ме сылы гогнышті та вылӧ: «Эг ме омӧля дӧзьӧрит, а ті вывті бура гӧняйтӧдід.
То тэ, тіян милӧсть, то Макарушка, то Андрей Размётнов.
Ужъяс вылысь сийӧсъяссӧ эгӧ пӧрччывлӧй, а тіян Яков Лукичлысь зӧрсӧ он босьт, кӧть кок вылас юрбит.
И код нӧ сійӧ гӧняйтӧ-ветлӧдлӧ ужъясӧн?
Найӧ кӧ призводительяс, то колӧ налы сӧмын кӧрым жӧритны да не уджавны, мӧд ног вопроссӧ решитны некыдзи оз позь».
Да аттьӧ — станицаысь ыстісны кык призводительӧс, ті жӧ помнитанныд тайӧс, и кӧбылаяскӧд вопрос лои решитӧма.
Со мый сійӧ лоӧ, пӧттӧдз вердтӧг любовыд.
Гӧгӧрвоана тіянлы, бӧб йӧз ті?
И серавны тан нинӧмла, кор пансис весиг зэв сурьёзнӧй сёрни.
Кыпыд синъясӧн аслас кывзысьяс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын Щукарь дед водзӧ висьталіс:
— И мый ті гӧгӧрвоанныд олӧмсьыс, ті кӧ мӧс сіт ув гагъяс моз век луасянныд муын?
А метӧ, покранемерӧ, быд вежонын, то ӧтиысь, то унджыкысь ветлывла станицаӧ.
Со тэ, Куприяновна, кывлін эн кӧть ӧтчыд, кыдзи сёрнитӧ радио?
— Кытысь нӧ меным сійӧс кывлынысӧ, кор станицаӧ ме ветлі дас во сайын.
— Сійӧ и эм!
А ме быд пӧрйӧ кывза сійӧс мыйта окота.
Но и пежтор жӧ сійӧ, висьтала тіянлы! — Щукарь катлӧдлыштіс юрсӧ да ньӧжйӧник серӧктіс. — Буретш райкомлы паныд сюръя йылын ӧшалӧ сьӧд труба да, сепетая-мати, кыдзи сійӧ равӧстас!
Юрсиӧй кышмуні-сувтіс, да весиг пӧсь вылысь йирмӧг босьтіс!
Лэдзалі ме ассьым дзоридзьясӧс тайӧ труба дінӧ, первойсӧ сьӧлӧмсянь кывзі колхозъяс йылысь, рабочӧй класс йылысь да уна мукӧдтор йылысь, а сэсся кӧть зӧр вердан мешӧкӧ сюй юртӧ: Мӧскуасянь кодкӧ кыдзи равӧстіс ош моз: «Кисьт вай ещӧ этшаник, юыштам да бара кисьт», — и, веритӧй кӧть энӧ, бур йӧзӧй, сэтшӧм окота меным лои юны, мый лад вылысь дзикӧдз воши!
Ме, грека лов, станицаӧ командируйтчӧм водзвылын аслам старукалысь гусьӧник джыбӧдышті десятка кымын кольк да, станицаӧ воӧм мысти, пыр жӧ мыськовті базар вылӧ.
Вузалі сійӧс да пырысь-пыр столӧвӧйӧ.
Гулькниті ме сэні курыдтортӧ, трубаысь уна пӧлӧс сьыланкывъяс кывзігмоз, сэки ме верми виччысьны ассьым Давыдов ёртӧс кӧть сутки чӧж.
А кольксӧ кӧ гортысь оз удайтчы меным гусявны, сы вӧсна мый менам старукаӧй мунӧм водзвылын велалӧма кыйӧдны ме бӧрся, то ме муна вӧлі райкомӧ да гусьӧникӧн кора аслам Давыдов ёртлысь: «Сёмушка, зарниӧй менам, сетышт меным шкальчик вылӧ, а то меным гажтӧм виччысьнысӧ тэнӧ нинӧм вӧчтӧгыд».
И сійӧ, бур сьӧлӧмаыд, некор оз ӧткажит меным, и ме бара жӧ пырысь-пыр — столӧвӧйӧ да бара — гулькнита этшаник да либӧ чӧскыда узя шонді водзын, либӧ кодӧскӧ тшӧкта видзӧдлывлыны менам призводительяс бӧрся, а ачым командируйтча станицаӧ могмӧдны ассьым кутшӧмкӧ решитны позьтӧм делӧяс.
— А кутшӧм делӧяс тэнад вермасны лоны станицаын? — юаліс Аким Бесхлебнов.
Щукарь дед ышловзис:
— Да этша ӧмӧй овлӧны кӧзяинлӧн делӧяс?
То карасин сулея ньӧбан, то истӧг кык-ӧ-куим кӧрӧбка.
Либӧ, шуам, сідз: со ті менам учёнӧй кыпъяс йылысь юасянныд, словарь йылысь, а сэні печатайтӧма сідз: ӧти учёнӧй кывсӧ печатайтӧма гырысь букваясӧн, найӧс ме верма лыддьыны и ӧчкитӧг, а сылы паныдас зэв посньыдик букваяса <rus>прояснение</rus>, мӧд ног кӧ — мый лоӧ сійӧ кывйыс.
Но, уна кывъяс ме и некутшӧм <rus>прояснение</rus>ястӧг гӧгӧрвоа.
Шуам, мый лоӧ: «монополия»?
Дерт жӧ — кабак.
«Адаптер» — лоӧ: пустякӧвӧй морт, вообщӧ сволочь, и сэсся нинӧм.
«Акварель» — сійӧ бур нывка, сідз ме чайта, а «бордюр» — дзик весиг мӧдарӧ, тайӧ абу мыйкӧ мӧдтор, а гуляйтысь баба, «антресольяс» гартлӧдлыны — тайӧ и эм тэнад любовыд, Агафон, мый понда тэнад неуна вӧрзьыштӧма юр вежӧрыд, и сідзи и водзӧ.
И век жӧ ковмис меным ӧчки.
Давыдовкӧд воим станицаӧ, и думышті ме ӧчки ньӧбны.
Тайӧ ыджыдсьыс-ыджыд делӧ вылас ачыс старукаӧй меным сетіс деньгасӧ.
Пыри ӧти больничаӧ, а сэні, вӧлӧмкӧ, абу больнича, а кага чужтанін; ӧти жырйын бабаяс ружтӧны да бӧрдӧны уна пӧлӧс гласӧн, мӧдын — посни челядьпиян нявзӧны, быттьӧкӧ дзоля каньпиян.
Тан, аддза, ӧчки меным оз сетны, эг сэтчӧ танзьӧд ме.
Муні мӧд больничаӧ, а сэні кыкӧн пукалӧны кильчӧ вылас, шашкиӧн ворсӧны.
Ме здоровайтчи накӧд, юала: «Кытысь тан позьӧ ӧчки ньӧбны?»
Найӧ вак-вакӧн мӧдісны серавны горшъяссӧ паськӧдӧмӧн, сэсся ӧтиыс и шуӧ: «Тэныд, дедӧ, тані сэтшӧм ӧчки пешасны, мый синъясыд плешад каясны, тані венерическӧй больнича, и тэ весась татысь регыдджык, а то тэнӧ кутасны мырдӧн лечитны».
Ме, дерт, весьӧпӧртӧдз повзи да тӧвзьышті тайӧ больнича дінсьыс, ен мед видзас.
А найӧ, ёрӧм дуракъяс, петісны ме бӧрся дзиръяӧд, ӧтиыс мый вынсьыс шутьляліс, а мӧдыс равзіс став улича тырнас: «Ӧдйӧджык котӧрт, пӧрысь грекӧ вӧйтчысь, а то пыр жӧ суӧдасны!»
Ок, ме сэки и кырссьыны мӧді бур рысак моз!
Мыйӧн, думайта, оз шутит мути, кор енмыд узьӧ, вермасны и рӧкыд вылӧ суӧдны, а сэні правдайтчы эсійӧ докторъяс водзын, кыдзи кужан.
Аптекаӧдз котӧртігӧн сьӧлӧмӧй муртса эз пот.
Но и аптекаын ӧчкиыд абу вӧлӧма.
Мун пӧ, дедӧ, Миллеровоӧ либӧ Ростовӧ, ӧчкитӧ вермас сетны тэныд сӧмын син лечитысь доктор.
Ог, думайта ас кежын: мый чӧртла ме сэтчӧ муна?..
Сідзи и лыддя словарсӧ ылӧсас, ӧчки йылысь вопрос решитны сідз жӧ вӧлӧма сьӧкыд.
А станицаын мыйта быдсяма дивӧыс мекӧд вӧлі — лыдтӧм-тшӧттӧм!
— Тэ, дедӧ, ставсӧ висьтав вочасӧн, а то пышкай моз чеччалан ӧти ув вылысь мӧд вылӧ, и он гӧгӧрво, кӧні тэнад заводитчӧмыс, а кӧні помыс, — тшӧктіс Дубцов.
— Ме ставсӧ и висьтала, главнӧйыс — тэ эн торкав менӧ.
Ещӧ кӧ ӧтчыд торкан — ме дзикӧдз торкся мӧвпысь, а сэки сэтшӧмтор мӧда кырссьыны, мый ті ставныд ӧтвылысь онӧ вермӧй корсьны ладсӧ менам висьтысь.
И вот, кыдзкӧ ӧтчыд ме муна станицаті, а меным паныд локтӧ том да кӧза кодь мича ныв, пасьтасьӧма карса ног, киас сумкатор.
Джуджыд каблукъяснас сӧмын и тотшӧдӧ: «тотш-тотш, тотш-тотш», быттьӧкӧ кӧза гыжъяснас.
А ме пӧрысьладор сэтшӧм горш лои став выльтор дорӧ, мый веськыд мат!
Ме, вокъяс, и велосипедӧн заводитлі ветлӧдлыны.
Мунӧ татшӧм машинанас кутшӧмкӧ зонка, ме и шуа сылы: «Муса внукӧй, лэдз меным тэнад машинаӧн этшаник муныштны».
Сійӧ радпырысь сӧгласитчис, отсаліс меным пуксьыны аслас шуръялан вылӧ, кутӧ менӧ, а ме мый вынысь журкъя-бергӧдла, зіля пӧсь петтӧдз.
Сэсся шуи сылы: «Эн кут тэ менӧ, ен могысьӧн, ме ачым кӧсъя журӧбтыны».
И сӧмын сійӧ менӧ лэдзис, кыдзи рульыс менам киясын бергӧдчис да ме шнёпкыси веськыда акация улӧ.
Кымын ем меным сатшис акациясьыс быдлаӧ, кытчӧ колӧ и кытчӧ оз ков, — лыдтӧм-тшӧттӧм!
Сэсся недель чӧж найӧс перъялі, да ещӧ и гачӧс косялі кутшӧмкӧ мырйӧ.
— Тэ, дед, вай висьтав ныв йывсьыд, а эн аслад гач йылысь, — стрӧга торкис сійӧс Дубцов. — Но, думыштлы ачыд, мый чӧртла миянлы колӧ тэнад гачыд?
— Со и бара жӧ менӧ тэ торкалан, — жугыля вочавидзис сылы Щукарь дед.
Но век жӧ решитчис водзӧ висьтавны: — Сідзкӧ, мунӧ тайӧ мусаник кӧзаыс, кияснас ӧвтчӧ салдат моз, а ме, ерӧмакань, думайта: кыдз эськӧ меным кӧть регыдик муныштны сыкӧд киӧн кутчысьӧмӧн?
Нэм чӧж ме некодкӧд эг ветлывлы киӧн кутчысьӧмӧн, а станицаысь частӧ аддзывлі, кыдзи том йӧз татшӧм ногӧн ветлӧдлӧны: то зонмыс нывсӧ киӧдыс кыскӧ, то нылыс зонсӧ.
А юала ме тіянлысь, граждана, кӧні эськӧ ме верми тадзисӧ сьӧлӧм бурмӧдны?
Миян хуторын тадзи оз ветлӧдлыны, смеквыв лэптасны, а сэсся кӧні нӧ?
И сэк кыптіс вопрос: кыдзи тайӧ рочаканьыскӧд прӧйдитчыны?
И лэдзчыси ме мудеритӧм вылӧ: крукыльтчи куим кусыньӧн, ойза улича тырнас.
Сійӧ котӧрӧн воис ме дінӧ, юалӧ: «Мый тіянкӧд, дедушка?»
Шуа сылы: «Висьми ме, зарниӧй, больничаӧдз некыдз ог вермы мунны, бытшкӧ мышкӧс и ставыс...»
Сійӧ и шуӧ: «Ме тіянӧс нуӧда, мыджсьӧй ме вылӧ».
А ме збоя куті сійӧс киӧдыс, сідз ми сыкӧд и командируйтчим.
Вывті весиг лӧсьыд сьӧлӧм вылын.
Сӧмын на воим раймагазин дорӧдз, ме ньӧжйӧник заводиті веськӧдчыны, и, кор на сійӧ эз вермы гӧгӧрвоны тайӧс, ме мунігмоз окалі сылысь бан боксӧ да куті котӧрӧн пышйыны магазинӧ, кӧть сэні меным дзик нинӧм вӧлі вӧчнысӧ.
Нывлӧн синъясыс дзирдыштісны, горзӧ ме бӧрвылын: «Ті, дедушка, <ns>фулюган</ns> да пӧръясьысь!»
А ме сувтыштлі да шуа: «Донаӧй менам, ковмас кӧ и не татшӧмтор ещӧ вӧчан!
Думыштлы ачыд, мый ме нэм чӧжӧн ни ӧти мича нывкӧд эг ветлывлы киӧн кутчысьӧмӧн, а ӧд меным регыд нин кувны ковмас».
Ачым тювкниті магазинӧ, чайта — мый бурыс, сійӧ ещӧ милиционерӧс чукӧстас.
Но ныв серӧктіс да муніс водзӧ, сӧмын каблукъясыс тотшӧдӧны.
А котӧрӧн магазинӧ мунӧм бӧрын менам и лолӧй оз шед.
Вузасьысьыс юалӧ: «Тэ, дедӧ, абу-ӧ пӧжар вывсянь?»
Лов шыӧй тырӧма, пошикта, но шуа сылы: «Лёкджык на сыысь.
Вай жӧ меным истӧг кӧрӧбка».
Щукарь дед дыр на эськӧ ещӧ висьталіс ассьыс помасьлытӧм баснисӧ, но удж бӧрын мудзӧм йӧз заводитісны разӧдчыны.
Весьшӧрӧ кевмысис старик, медым найӧ кӧть ещӧ кывзісны некымын висьт, — чусалӧм бипур дорын регыд мысти эз коль ни ӧти морт.
Вывті ёна ӧбидитчӧм да шогӧ усьӧм Щукарь довгис-муніс лясни дінӧ, водіс сэтчӧ, йӧжгыльтчис кынмӧмысла да шебрасис дукӧсшойнас.
Вой шӧр кадын уси лысва.
Йирмӧгысь тіралігтырйи Щукарь садьмис.
«Муна казакъяс дінӧ будкаӧ, а то тані изӧймитан, кыдзи кӧдзыд ывла вылын кутюпи», — решитіс сійӧ.
Лёкторъяс эз помасьны. Найӧ кӧть и ньӧжйӧ, но кыссисны водзӧ...
Щукарь тӧдіс тулысын гӧрӧмсянь на, мый казакъяс узьлісны будкаын, а нывбабаяс ортсын. Унзіль йывсьыд сійӧ эз сяммы думыштны, мый кык тӧлысь чӧжӧн вермис ӧттор-мӧдтор вежсьыны, да бауӧн ньӧжйӧник кыссис будкаӧ, пӧрччис башмаксӧ, водіс дорас.
Шоныдінад пырысь-пыр жӧ унмовсис, а мыйкӧ дыра мысти садьмис: сійӧс быттьӧ мӧдіс пӧдтыны.
Кималас улас сюри морӧс вывсьыс кодлӧнкӧ куш кок да шогпырысь думыштіс: «Ӧд со кутшӧм лёк ногӧн узьӧ калябечыс!
Вожӧдӧма коксӧ сідзи, быттьӧ верзьӧмӧн пуксьӧ вӧв вылӧ».
Сійӧ кӧсйис вештыны ас вывсьыс ловъя грузсӧ, но сэки муртса эз весьӧпӧр: Щукарь друг казяліс, мый тайӧ ньӧти абу мужик кок, а Куприяновналӧн куш киыс. Аслас бан боккӧд орччӧн сійӧ кыліс пусьысьлысь пыдісянь лолалӧмсӧ.
Будкаын узисны сӧмын нывбабаяс...
Шӧйӧвошӧм Щукарь кымынкӧ минут куйліс вӧрзьӧдчытӧг, волнуйтчӧмысла брӧд ва пӧсялӧма, а сэсся кватитіс башмакъяссӧ да пакӧсть вӧчысь кань моз гусьӧник кыссис-петіс будкаысь, крӧвликасигтырйи тірӧдіс линейкалань.
Некор на ещӧ сійӧ эз доддявлы ассьыс ужъяссӧ татшӧм пелька!
Найӧс нем жалиттӧг плетьнас кулигтыр сійӧ чожа мӧдіс вӧтлыны места вывсяньыс, а ачыс век видзӧдлывліс будка вылӧ, коді, быттьӧ повзьӧдчысь, рудӧба тыдаліс югданводзвывса сынӧдын.
«Ладнӧ ещӧ, мый ас кадӧ ме садьми.
А сёрмышті кӧ неуна да бабаяс казялісны, мый ме узя Куприяновнакӧд орччӧн, а сійӧ, ёрӧм ныв, сывйыштӧма менӧ ошлӧн кодь лапанас?..
Видз, святӧй богородица, да помилуйт!
Ме вылын эськӧ мӧдісны серавны дзик кувтӧдз дай весиг сы бӧрын на!»
Кутіс зэв ӧдйӧ югдыны.
Будка саяліс Щукарь син улысь.
Но нӧрыс сайын сійӧс бара виччысис ыджыд лёктор: сійӧ нем кӧсйытӧг видзӧдліс кокъяс вылас да казяліс, мый веськыд кокас пӧшти дзик выль нывбабьей башмак, лӧсьыдіник кучик бантика да мичаа стрӧчитӧма.
Ыджда сертиыс кӧ артыштны, татшӧм башмакыс вермис лоны сӧмын Куприяновналӧн...
Повзьӧмысла кынмӧм Щукарь мӧдіс кевмыны енлы:
«Милӧстивӧй господьӧй, и мыйысь тэ тадзи менӧ накажитан?!
Сідзкӧ, пемыднад менам сорсьӧма башмакъяснад.
А кыдзи ме петкӧдча старукалы?
Ӧти кокын аслам кӧм, мӧдас — бабьей, вот решитны позьтӧм вопросыс!»
Но вопроссӧ, вӧлӧмкӧ, позьӧ решитны: Щукарь крута бергӧдіс ужъяссӧ хуторлань мунысь туй вылӧ, ӧд станицаӧ воны сылы кӧмтӧг либӧ пӧла-пӧла кӧмӧн некыдз оз позь.
«Чӧрт сыкӧд, землемерыскӧд, оласны на и сытӧг.
Быдлаын Сӧветскӧй власть, быдлаын колхозъяс, и кутшӧм разница, ӧти колхоз кӧ пайкыштас мӧдлысь неуна видзтор?» — Гремячӧй Логлань мунігӧн гажтӧма мӧвпаліс сійӧ.
Хуторӧ километр кык вотӧдз, сэні, кыті туйыс мунӧ крут бужӧд дорті, сійӧ примитіс ещӧ ӧти зэв колана решение — пӧрччис кокъяссьыс башмакъяссӧ, шыш моз видзӧдліс гӧгӧр да брызьнитіс-шыбитіс башмакъяссӧ бужӧд горулӧ, ачыс сэк вашнитіс:
— Не пӧгибӧ жӧ воны тіян вӧсна, мед му пыр мунанныд!
Щукарь гажмыштіс, сьӧлӧм вылас сылы лои кокньыдджык, ӧд сійӧ сэтшӧм кокниа мынтӧдчис сійӧс юрнас вузалысь башмакъясысь. Весиг мӧдіс шпыннявны, кор думыштіс Куприяновна йылысь, кыдзи сійӧ чуймас асывнас, оз аддзы ассьыс башмаксӧ да.
Но дед вывті водз заводитіс радлыны: гортас сійӧс виччысисны медбӧръя, медся страшнӧй да медся чорыд кык удар...
Аслас хаталань матыстчигӧн на сійӧ аддзис мыйлакӧ ёна шызьӧм нывбаба чукӧрӧс.
«Абу-ӧ нин кувсьӧма менам старукаӧй?» — повзьӧмпырысь думыштіс Щукарь.
Но кор сійӧ, мыйлакӧ нюмъялысь нывбабаясӧс чӧла зытлалігтыр, пырис кухняас да гӧгӧр тэрыба видзӧдліс, сылӧн лигышмунісны кокъясыс, да, пернапас чӧвталіг, сійӧ муртса вермис вашнитны: «Мый тайӧ татшӧмыс?»
Сылӧн бӧрдӧм чужӧма старукаыс гычӧдіс рузумӧн тубыртӧм кагаӧс, а мӧдыс чуралӧмӧн сыркъялігтыр бӧрдіс...
— Кутшӧм нӧ тайӧ каститчӧм? — гораджыка нин вашнитіс дзикӧдз падмӧм Щукарь.
И старукаыс лёкысь югнитіс пыктӧм синъяснас, горӧдіс:
— Тэнсьыд кагатӧ шыбитӧмаӧсь, со мый тайӧ сэтшӧмыс!
Син вежысь грамотей!
Лыддьы со бумагасӧ пызан вылысь!
Щукарлӧн век ёнджыка гудырмисны синъясыс, но сійӧ кыдзкӧ-мыйкӧ век жӧ лыддис лёкиник бумага листтор вылӧ гижӧм чукыль-мукыльяссӧ:
«Сы вӧсна мый ті, дедушка, тайӧ дитяыслӧн лоанныд папашаӧн, ті сійӧс и вердӧй и быдтӧй!»
Волнуйтчӧмысла да горзӧмысла дзикӧдз сибдӧм гӧлӧса Щукарлы рыт кежлас пӧшти удайтчис убедитны старукасӧ, мый сійӧ ньӧти абу мыжа кага чужӧмысь, но буретш тайӧ здукӧ кухня порог дорын тыдовтчис кӧкъямыс арӧса детинка, Любишкинлӧн пиыс.
Нырнас чушйӧдлігтыр сійӧ шуис:
— Дедук, ме талун видзи ыжъясӧс да аддзылі, кыдзи ті уськӧдінныд бужӧд горулӧ башмакъястӧ.
Ме аддзи найӧс, вайи тіянлы.
Босьтӧй, — и сійӧ мыччис Щукарлы юр янӧдан башмакъяссӧ.
Мый вӧлі водзӧ, «сайӧдӧма тӧдтӧм сап пемыдӧн», кыдзи коркӧ шулывліс сапожник Локатеев, коді ёна другасьліс Щукаркӧд.
Тӧдса сӧмын ӧтитор, мый Щукарь дед недель чӧж ветлӧдліс кӧрталӧм бан бокӧн да пыктӧм синмӧн,
а кор сылысь нюмъялігтыр, дерт, юавлісны, и мыйла сійӧ кӧрталӧма бан боксӧ, — сійӧ, мӧдарӧ бергӧдчигмоз, шулывліс, мый сылӧн висьӧ вомас кольӧм дзик ӧти пиньыс да сэтшӧма висьӧ, мый весиг сёрнитнысӧ оз вермы...
20 глава
Водз асывнас Андрей Размётнов локтіс сельсӧветӧ, и медым кырымавны да ыстыны вӧла нарочнӧй сьӧрысь райисполкомӧ сводка сы йылысь, кыдзи мунӧ турун пуктӧм да нянь идралігкежлӧ лӧсьӧдчӧм.
Эз на вевъяв сійӧ помӧдз видлавны бригадаясысь воӧм сведениеяссӧ, кор кутіс кодкӧ ёна таркӧдны ӧдзӧсас:
— Пыр! — бумагаяс вылысь синсӧ вештытӧг гораа шуис Размётнов.
Комнатаӧ пырисны тӧдтӧм кык морт да быттьӧкӧ пыр жӧ тыртісны сійӧс.
Ӧтиыс вӧлі выль пальтоа, топыд яя, латшкӧсіник тушаа, синмӧ шыбитчытӧм, мичаа бритӧм гӧгрӧсіник чужӧма. Нюмъялігтыр сійӧ матыстчис пызан дорӧ да нюжӧдіс Размётновлы из кодь чорыд кисӧ:
— Рабочӧйясӧс снабжайтӧм кузя Шахтинскӧй отделса заготовитель — Поликарп Петрович Бойко, а тайӧ менам отсасьысь, овыс Хижняк, — да индіс певнас пельпом вомӧныс аслас ёртыс вылӧ, коді сулаліс ӧдзӧс дорын.
Видзӧднысӧ Хижняк вӧлі гуртовщик кодьӧн либӧ скӧт ньӧбалысь кодьӧн.
Сы профессия йылысь висьталісны сылӧн капюшона лёкиник брезент плащыс, кукань куысь вурӧм паськыд гӧленя сапӧгыс, юр вылас шляпкӧм руд кепкаыс да кык кучик тугъя лӧсьыдіник плетьыс, кодӧс кутіс киас.
Но Хижняклӧн чужӧмыс ёна эз лӧсяв кӧм-паськӧмыслы: вежӧра синъяс, вӧсньыдик вом доръяс, вомкӧтшъясас нюмтор, кыпӧдчыштлысь веськыдладор синкым, быттьӧ мыйкӧ кывзӧ, интеллигентлӧн кодь ӧблик — ставыс тайӧ висьталіс сюсь мортлы сы йылысь, мый Хижнякӧс ньӧти оз интересуйт скӧт заготовитӧм да видз-му овмӧс.
Та йылысь и думыштіс ас кежсьыс Размётнов.
Колӧ шуны, сійӧ сӧмын пырмунігмоз видзӧдліс Хижняк чужӧм вылӧ да пырысь-пыр жӧ вештіс синсӧ сылӧн зэв паськыд пельпомъяс вылӧ да, сідз прӧста нюмъялігтыр, мӧвпыштіс: «Но, и заготовительяс петкӧдчисны: дзик рӧзбойникъяс кодьӧсь...
Налы эськӧ не заготовкаӧн ноксьыны, а сулавны войяснас кӧнкӧ посъяс улын да тотшкӧдны зоръясӧн сӧветскӧй купечьясӧс...» Мырдысьӧн серьёзнӧйӧн лоны зілиг юаліс:
— Ме дінӧ мый могысь?
— Ньӧбалам колхозникъяслысь ас ордса скӧтнысӧ.
Босьталам посни да гырысь скӧт, а сідз жӧ порсьясӧс, курӧг-дзодзӧгӧн ӧні огӧ на интересуйтчӧй.
Гашкӧ, тӧвнас — сэки мӧд делӧ, а ӧні кежлӧ курӧг-дзодзӧгӧс огӧ ньӧбалӧй.
Донъясыс кооперативын кодьӧсь жӧ, бур скӧт вылӧ содтыштам.
Ачыд гӧгӧрвоан, председатель ёрт, мый шахтёрлӧн уджыс — сьӧкыд удж, и миянлы колӧ ассьыным рабочӧй-шахтёръясӧс вердны кыдзи полагайтчӧ, и не омӧльджыка.
— Документъяс. — Размётнов кокньыдика тотшӧдыштіс кинас пызан пӧвйӧ.
Кыкнан заготовительыс пуктісны пызан вылӧ командировочнӧй удостоверениеяссӧ.
Ставыс вӧлі лючки-ладнӧ: штампъяс, кырымпасъяс, печатьяс, но Размётнов дыр да гӧгӧрбок видлаліс сылы сетӧм документъяссӧ да весиг эз казяв, кыдзи Бойко бергӧдчис аслас отсасьысьлань, мигнитіс сылы да ӧттшӧтш кыкнанныс нюммунісны и сэк жӧ бӧр кусӧдісны нюмнысӧ.
— Чайтан, лӧжнӧйӧсь? — нюмсӧ дзебтӧг нин юаліс Бойко, ачыс, тшӧктӧм виччысьтӧг, гортас моз сэк жӧ пуксис ӧшинь дорын сулалысь улӧс вылӧ.
— Ог, ог чайт, мый тіян бумагаторъясныд лӧжнӧйӧсь...
А мыйла ті буретш миян колхозӧ воинныд? — Размётнов эз сетчы шутка вылӧ, сійӧ сёрнитіс зэв збыльысь.
— Мыйла буретш тіянӧ?
Да ми огӧ сӧмын тіянӧ, огӧ думайтӧй ӧти тіян колхозӧ волыны.
Ми вӧлім нин татчӧс квайт колхозын, ньӧбим ветымын душ скӧт, на лыдын куим пара бракуйтӧм пӧрысь ӧшкӧс, куканьясӧс, лысьтытӧм мӧсъясӧс, ыжъясӧс да комын кымын порсьӧс...
— Комын сизимӧс, — веськӧдіс ассьыс начальниксӧ ӧдзӧс дорын сулалысь паськыд пельпома заготовитель.
— Стӧч сідзи, ньӧбим комын сизим порсь, и эгӧ донӧн.
Тіянсянь мӧдӧдчам водзӧ, хуторъясӧ.
— Мынтысянныд тан жӧ? — интересуйтчис Размётнов.
— Пырысь-пыр!
Колӧ шуны, уна деньга ми сьӧрын огӧ новлӧдлӧй, Размётнов ёрт, тӧдан ӧд, кадыс абу лӧнь, вермас омӧльтор лоны...
Сы вӧсна ми босьтім аккредитив.
Размётнов лэдзчысис улӧс бӧрвылӧ да серӧктіс вак-вакӧн:
— Збыль ӧмӧй поланныд деньга мырддьӧмысь?
Да ті асьныд любӧйлысь верманныд зепсӧ ректыны да кӧзяинлысь паськӧмсӧ кульны!
Бойко нюммуныштіс.
Розӧвӧй бан бокъясас сылӧн, быттьӧ нывбаба чужӧм вылын, тӧдчыштісны гуранторъяс.
Хижняклы вӧлі быттьӧ дзик веськодь, сійӧ сідз прӧстӧ видзӧдлывліс ӧшиньӧд.
Сӧмын ӧні, кор сійӧ бергӧдчис ӧшиньлань, Размётнов казяліс сылӧн шуйгаладор бан боксьыс щӧкасяньыс да пель йылӧдзыс кузь да джуджыд рана туй.
— Война вылын бан бокад пасйисны? — юаліс Размётнов.
Хижняк тэрыба бергӧдчис сылань, скупа нюммуніс:
— Кутшӧм сэн война вылын, сёрӧнджык нажӧвиті...
— Сійӧ жӧ, мися, думайта — абуджык сабля туй кодь.
Гӧтырыд парсыштіс?
— Эз, менам сійӧ раминик.
Тайӧ — юигӧн, ӧти друг кырссьыштіс пуртӧн...
— Морт тэ синмӧ шыбитчана, ме и чайті, мый гӧтырыд козьныштӧма, а эз кӧ сійӧ, то, тыдалӧ, нывбабьей делӧ кузя, мусукасьӧмысь? — кытшлавтӧг водзӧ юасис Размётнов, ачыс серӧктышталіс да шыльӧдышталіс уссӧ.
— А тэ, председатель, сюсь... — серампыр шпыньмуніс Хижняк.
— Менам удж кузя колӧ лоны сюсьӧн...
И вурыс туйыс тэнад абу пуртысь, а шашкаысь, меным тайӧторйыд тӧдса, и ачыд тэ, видзӧда да, сэтшӧм жӧ заготовитель, кутшӧм ме архирей...
И чужӧм-рожаыд тэнад абу сэтшӧмлӧн кодь, абу прӧстӧй йӧзлӧн кодь, и киясыд абу сэтшӧмӧсь: найӧ, тыдалӧ, ньӧтчыд абу кутчысьлӧмаӧсь ӧш сюръясӧ, благороднӧй кекъяс...
Кӧть и ыджыдкодьӧсь, а еджыдӧсь...
Тэ кӧть мед найӧс шонді водзын эськӧ видзыштін, медым сьӧдӧдыштісны, да куйӧдӧсьтыштін, сэк эськӧ и ме куті веритны, мый тэ заготовитель.
А тэнад плетьнад шаркъялӧмыд — сійӧ весьшӧрӧ, плетьнад тэ менсьым синмӧс он пӧрт!
— А тэ, председатель, сюсь, — мӧдысь шуис Хижняк, но нюмъялігтыр нин. — Сӧмын тэ сюсь ӧтиладорсянь: рана туйыс менам збыльысь сабля помысь, сӧмын эз вӧв окота висьтавны та йылысь веськыда.
Коркӧ служитлі белӧйяс ордын, сэксянь и тайӧ пасыс.
Кодлы окота казьтывны та йылысь?
А кияс йылысь кӧ шуны, то ме ӧд абу скӧт стада бӧрся вӧтлысьысь, а скӧт ньӧбалысь, менам делӧ — червонечьяс лыддьыны, а не куканьяслысь бӧжъяссӧ гартлӧдлыны.
Тэныд оз кажитчы, Размётнов ёрт, мый ме татшӧм?
Да ӧд ме заготовительӧн неважӧнсянь на уджала.
Таӧдз уджалі агрономӧн, но юӧмысь вӧтлісны удж вылысь, и вот лои вежны специальностьӧс...
Гӧгӧрвоана ӧні, председатель ёрт?
Быть лои тэ водзын веськыда висьтасьны, нинӧм он вӧч...
— Тэнад висьтасьӧмыд меным колӧ сідз жӧ, кыдзи понлы витӧд кок.
Мед тэнӧ ГПУ-ын висьтӧдасны-дарйӧдасны, а меным сыысь нинӧм, — шуис Размётнов.
Важ мозыс жӧ пукаліг сійӧ горӧдіс:
— Марья!
Волы татчӧ!
Орчча комнатасьыс полігтыр пырис ныв — сельсӧветса десятскӧй.
— Котӧртлы Нагульнов ордӧ.
Висьтав, мед пырысь-пыр жӧ локтас Сӧветӧ, зэв тэрмасяна делӧ пӧ, — тшӧктіс Размётнов да ёся видзӧдліс первойсӧ Хижняк вылӧ, сэсся Бойко вылӧ.
Хижняк гӧгӧрвотӧг да дӧсадапырысь лэптыштліс шымыртны позьтӧм пельпомъяссӧ, пуксис лабичӧ, бергӧдчис мӧдарӧ, а Бойко, серамысь кутчысьӧмла студень моз едъялігтыр, дыр мысти чилӧстіс-горӧдіс вӧсни гӧлӧсӧн:
— Вот тайӧ — бдительность!
Вот тайӧс ме радейта!
Веськалін, Хижняк ёрт?
Веськалін, кыдзи шыд пӧртйӧ курӧг!
Сійӧ шлапкӧдіс кияснас аслас кыз пидзӧсъясӧ, нюклясис кыккусінь да сераліс сэтшӧм збыльысь, мый Размётнов видзӧдліс сы вылӧ ёна чуймӧмӧн.
— А тэ, кыз бурня, мый сералан?
Чӧвлӧ, мед эськӧ тіянлы кыкнанныдлы бӧрдны эз ковмы станицаын!
Кыдзи гажныд, ӧбижайтчӧй кӧть энӧ, а ме районӧ тіянӧс мӧдӧда, медым тӧдмаласны, кутшӧм йӧз ті.
Мыйкӧ ті меным подозрительнӧйӧн кажитчанныд, заготовитель ёртъяс.
Сӧдзтысьӧм синвасӧ чышкышталіг да кыз паръяссӧ серамысла век на юмырталіг Бойко юаліс:
— А документъясыс нӧ?
Тэ жӧ прӧверитін найӧс да признайтін настӧящӧйӧн?!
— Документъяс документъясӧн, а вывеска вывескаӧн, — зумыша вочавидзис Размётнов да тэрмасьтӧг мӧдіс гартны чигарка.
Регыд мысти воис и Макар Нагульнов.
Здоровайтчытӧг сійӧ довкнитіс юрнас заготовительяслань да юаліс Размётновлысь:
— Кутшӧм йӧз тайӧ?
— А тэ ачыд юав налысь.
Нагульнов сёрнитыштіс заготовительяскӧд, видлаліс налысь удостоверениеяссӧ, бергӧдчис Размётновлань да юаліс:
— Но, мый сайын нӧ делӧыс?
Мыйла тэ менӧ корин?
Воӧмаӧсь войтырыс скӧт заготовляйтны и мед заготовляйтӧны.
Размётнов пузис, но шуис вель лӧня:
— Оз, найӧ заготовляйтны оз заводитны, кытчӧдз ме ог тӧдмав, кодъяс найӧ.
Меным тайӧ субчикъясыс оз воны сьӧлӧм вылӧ, вот мыйын делӧыс!
Ӧні жӧ ме найӧс мӧдӧда станицаӧ, прӧверитасны найӧс, а сэсся мед заготовляйтӧны.
Сэки Бойко ньӧжйӧник шуис:
— Размётнов ёрт, висьтав аслад десятскӧйлы, медым сійӧ петаліс татысь.
Сёрнитыштны колӧ ас костын.
— А кутшӧм гусяторъяс вермасны лоны тэа-меа костын?
— Вӧч, мый тэныд шуӧма, — век сідз жӧ ньӧжйӧник, но прикажитӧм ногӧн нин шуис Бойко.
И Размётнов кывзысис сылысь.
Кор найӧ став керка помас колисны ас кежаныс, Бойко кыскис пинжак пытшкӧс зепсьыс ичӧтик гӧрд книжка да, Размётновлы сійӧс сетігӧн, нюммуніс:
— Лыддьы, паськыд бугыля чӧрт!
Эз кӧ нин артмы миян спектакль, — восьтам картінымӧс.
Делӧыс сыын, ёртъяс: кыкнанным ми ОГПУ-са краевӧй управлениеысь сотрудникъяс да воим татчӧ сы могысь, медым корсьны ӧти мортӧс — опаснӧй политическӧй врагӧс, заговорщикӧс да лы-вемӧдзыс йиджтысьӧм контрреволюционерӧс.
Медым миян вылӧ эз арыштны синъяссӧ, ми и пӧртсим заготовительясӧ.
Тадзи миянлы кокниджык уджавны: ми ветлӧдлам керкаысь керкаӧ, сёрнитам йӧзыскӧд да надейтчам, мый водз либӧ сёр, но веськалам тайӧ контра кок туй вылӧ.
— Сідзкӧ, мыйла нӧ, Глухов ёрт, тэ эн пырысь-пыр висьтав меным, кодъяс ті?
Эз вӧв эськӧ некутшӧм падъялӧм, — ярскӧба шуис Размётнов.
— Конспирация ради колӧ, дона Размётнов!
Тэныд висьтав, Давыдовлы да Нагульновлы висьтав, а недель мысти Гремячӧй Лог пасьталаын кутасны тӧдны, кодъяс ми.
Тэ, ен могысьӧн, эн ӧбижайтчы, тані делӧыс абу сыын, мый ми тэныд огӧ дӧверяйтӧй, но, кӧть и жаль, ӧткымынысь и тадзи овлӧ, а рискуйтны операцияӧн, коді миянлы кутӧ вывті ыджыд тӧдчанлун, ми огӧ вермӧй, — бурпырысь гӧгӧрвоӧдіс Бойко-Глухов гӧрд книжкасӧ зептас сюйигӧн, кор сійӧн тӧдмасис и Нагульнов.
— Позьӧ тӧдмавны, кодӧс ті корсянныд? — юаліс Нагульнов.
Бойко-Глухов кыв ни джын шутӧг лукйысьыштіс кыз бумажникас, видзчысигтыр пуктіс аслас небыдик кызіник ки пыдӧс вылӧ карточка, ыджданас сэтшӧм жӧ, кутшӧмъясӧс клеиталӧны паспортъясӧ.
Размётнов да Нагульнов копыртчисны пызан весьтӧ.
Нёль пельӧса ичӧтик бумагатор вывсянь на вылӧ видзӧдіс бурпырысь нюмъялысь олӧма мужичӧй, коді вӧлі ӧшлӧн кодь сьыліа да веськыд пельпомъяса.
Но сылӧн нарошнӧ петкӧдлана бур нюмыс сэтшӧма эз лӧсяв кӧинлӧн кодь плешкӧд, пыдӧ вӧйӧм букыш синъясыскӧд да нёль пельӧса укшаль щӧкаыскӧд, мый Нагульнов сӧмын шпыньмуніс, а Размётнов, юрнас довкйӧдлігмоз, шуыштіс:
— <ns>Да-а-а</ns>, дядьӧыс абу кыпыд йӧз пӧвстысь...
— Вот тайӧ «дядьӧсӧ» ми и корсям, — думыштчӧмӧн шуис Бойко-Глухов, сідз жӧ видзчысигтыр гартыштіс карточкасӧ еджыд бумага листӧн да сюйис сійӧс вушйӧм доръяса бумажникас. — Сылӧн овыс Половцев, ним-вичыс — Александр Анисимович.
Белӧй армияса вӧвлӧм есаул, каратель, тшӧтш вӧлӧма Подтелковлысь да Кривошлыковлысь отрядсӧ казнитысьӧн.
Бӧръя кадас учителялӧма йӧз ним улын, сэсся олӧма асланыс станицаын.
Ӧні олӧ гусьӧн.
Медся активнӧя участвуйтӧ восстаниеын, коді дасьтыссьӧ Сӧветскӧй властьлы паныд.
Миян агентурнӧй сведениеяс серти, дзебсясьӧ кӧнкӧ тіян районын.
Вот и ставыс, мый позьӧ висьтавны тайӧ «уксус» йывсьыс.
Верманныд юӧртны миян сёрни йылысь Давыдовлы, а сэсся некодлы — кыв ни джын!
Ме надейтча тіян вылӧ, ёртъяс.
А ӧні — мӧдысь аддзысьлытӧдз.
Миянкӧд паныдасьлыны оз ков, дерт, оз кӧ некутшӧм мог су, а тіян жӧ мыйкӧ тыдовтчас миянӧс интересуйтантор — корӧй менӧ сельсӧветаныд лунын, сӧмын лунын, мед эз ло ме вылӧ хуторса олысьяссянь некутшӧм подозрение.
И медбӧрын шуа: ёна видзчысьӧй!
Войяснас бурджык тіянлы не ветлӧдлыны.
Террористическӧй акт вылӧ Половцев оз пет, медым не эрдӧдны асьсӧ, но видзчысьӧмыд оз ло лишнӧй.
Вообщӧ, войясын тіянлы бурджык не ветлӧдлыны, а петны кӧ нин, то не ӧткӧнлы.
Оружие век новлӧдлыны сьӧрсьыд, кӧть ті, тыдалӧ, сідзи нин сыкӧд онӧ и янсӧдчылӧй.
Ӧд ме казялі, кыдзи тэ, Размётнов ёрт, Хижняккӧд сёрнитігӧн, гоз-мӧдысь сяркнитін гач зептад наган барабаннад — абу мӧй сідз?
Размётнов читкыртіс синсӧ да бергӧдчис мӧдарӧ, быттьӧ эз и кывлы юалӧмсӧ.
Сылы отсӧг вылӧ воис Нагульнов.
— Сы бӧрын, кыдзи уськӧдчылісны ме вылӧ, ми и дасьтысим дорйысигкежлӧ.
Муртса нюмъялігтыр Бойко-Глухов шуис:
— Не сӧмын дорйысигкежлӧ, но, чайтсьӧ, и уськӧдчӧм вылӧ...
Да вот ещӧ мый, Нагульнов ёрт, тэӧн виӧм Тимофей Дамасков, прӧзвищенас Рваный, ӧти кадӧ вӧлӧм йитчӧма Половцев организациякӧд, а сійӧ организацияса членъясыс эмӧсь и тіян хуторын, — быттьӧ пырмунігмоз казьтыштіс ставсӧ тӧдысь «заготовитель».
— Но бӧрыннас тӧдтӧм помкаяс вӧсна торйӧдчӧма сыысь.
Лыйлӧма сійӧ тэнӧ абу Половцев тшӧктӧм серти, лӧсяланаджык мӧдтор: сійӧс ыштӧдӧмаӧсь та вылӧ личнӧй помкаяс...
Нагульнов эскӧдана довкнитіс юрнас, и Бойко-Глухов, быттьӧ лекция лыддигӧн, тэрмасьтӧг висьталіс водзӧ:
— Сы йылысь, мый Тимофей Дамасков кутшӧмкӧ помкаяс вӧсна торйӧдчӧма Половцев группаысь да лоӧма прӧстӧ ӧтка бандитӧн, висьталӧ и сійӧ фактыс, мый Рваный абу сетӧма Половцев дор сулалысьяслы станкӧвӧй пулемётсӧ, кодӧс вӧлі видзӧма гражданскӧй война кадсянь Дамасков сарайын да бӧрынджык аддзӧма Давыдов.
Но абу таын делӧыс.
Висьтала зэв дженьыдика миян задание йылысь: миянлы колӧ кыйны Половцевӧс, и быть ловйӧн.
Ӧні сійӧ миянлы колӧ сӧмын ловйӧн.
Сы группировкаысь рядӧвӧй членъяссӧ кӧртвомалам бӧрынджык.
Колӧ содтыны та дорӧ, мый Половцев — зэв кузь чептын сӧмын ӧти кольча, но ёна колана кольча.
Сы вӧсна и сійӧс корсьӧм да арестуйтӧм кузя уджсӧ индісны миянлы, а эз районнӧй отделениеса работникъяслы.
Медым ті, ёртъяс, энӧ ӧбидитчӧй ме вылӧ, висьтала: сы йылысь, мый ми тіян районынӧсь, тӧдӧ сӧмын ОГПУ-лӧн тіян районнӧй отделениеса начальникныд ӧтнас.
Весиг Нестеренко оз тӧд.
Сійӧ — райкомса секретарь, и, шуны кӧ, кутшӧм делӧ сылы сэтшӧм посни йӧзӧдз — скӧт заготовляйтысьясӧдз?
Мед веськӧдлӧ аслас районын партийнӧй уджӧн, а ми кутам занимайтчыны асланым делӧясӧн...
И, колӧ шуны, колхозъясын, кӧні ми вӧлім тіянӧ вотӧдз, миянӧс лючки-ладнӧ примитісны на пыдди, кодъясӧн ми висьтасим, и сӧмын тэ, Размётнов, эскытӧмпырысь мӧдін видзӧдны Хижняк вылӧ, а ӧттшӧтш и ме вылӧ, быттьӧкӧ ми абу настӧящӧй заготовительяс.
Мый нӧ, тайӧ тэнад сюсьлунлы бур вылӧ.
Кӧть эськӧ сідз либӧ тадз, а меным ковмис эськӧ лун-мӧд мысти веськыда висьтавны тіянлы, кодъяс ми збыльысьсӧ, и со мыйла: менам профессиональнӧй нырисӧй кылӧ, мый Половцев гартчӧ кӧнкӧ тіян хуторын...
Босьтчылам корсьны сылысь матысса йӧзсӧ, кодъяскӧд ӧтлаын служитлӧма Германиякӧд воюйтігӧн да гражданскӧй война дырйи.
Миянлы тӧдса, кутшӧм частьясын служитлӧма господин Половцев, да медся вермас лоны, мый сійӧ поздысис кутшӧмкӧ аслас тӧдса ордӧ.
Вот дженьыдика и ставыс.
Мунӧм водзвылын ми ещӧ паныдасьлам на, а ӧні кежлӧ — аддзысьлытӧдз!
Порог дорын сулалігӧн нин Бойко-Глухов видзӧдліс Нагульнов вылӧ:
— Аслад гӧтырӧн он интересуйтчы?
Макар бандзиб йылын тыдовтчисны ӧмидз рӧма чутъяс да синъясыс пемдӧдісны.
Кызӧктышталіг сійӧ надзӧник юаліс:
— Тэ тӧдан, кӧні сійӧ?
— Тӧда.
— Но?
— Шахты карын.
— Мый сійӧ сэні вӧчӧ?
Сылӧн жӧ сэні некод абу — ни рӧдняяс, ни тӧдсаяс.
— Уджалӧ тэнад гӧтырыд.
— Мыйын нӧ? — гажтӧма шпыньмуніс Макар.
— Уджалӧ шахтаын откатчицаӧн.
Миян органъясса сотрудникъяс отсалісны сылы аддзыны удж.
Но сійӧ, дерт, оз и тӧд сы йылысь, коді сылы отсаліс уджсӧ аддзыны...
И колӧ шуны, мый уджалӧ вывті бура, весиг, ме эськӧ шуи, бурсьыс-бура!
Олӧ раминика, некодкӧд выль йӧзкӧд оз гартчы, и некод на важ тӧдсаяс пӧвстсьыс сы ордӧ ӧні оз волыны.
— А коді эськӧ сы дорӧ вермис волынысӧ? — муртса кывмӧн юаліс Нагульнов.
Видзӧднысӧ сійӧ вӧлі дзик спокойнӧй, сӧмын шуйга син лапыс тэрыба тіраліс.
— Но этша ӧмӧй коді...
Кӧть, шуам, Тимофейлӧн тӧдсаясыс.
Али тэ тайӧс ньӧти он чайт?
Но меным кажитчӧ, мый нывбаба гӧгӧрбоксянь видзӧдлӧма аслас олӧм вылӧ, выль пӧв ставсӧ думыштӧма, и тэ, Нагульнов ёрт, сы понда эн тӧждысь.
— А мый вӧсна тэ чайтан, мый ме тӧждыся сы вӧсна? — ещӧ ньӧжйӧник юаліс Нагульнов да чеччис пызан сайысь, ачыс неуна копыртчыштіс водзлань да мыджсис пызан дорыш йылас кузь кияснас.
Чужӧмыс сылӧн лои кулӧм мортлӧн кодь кельыд, бан лы увдорас мӧдісны вӧрны жӧлвакъяс.
Сійӧ бӧрйӧдліс кывъяссӧ да мӧдіс сёрнитны мукӧддырся серти ньӧжйӧджык:
— Тэ, кыв-вора ёрт, воин делӧ кузя?
Сідзкӧ, тэ мун да вӧч сійӧс, а менӧ бурӧдны нинӧмла, меным тэнад бурӧдӧмыд оз ков!
Оз ков миянлы и тэнад полӧмыд: ветлыны-ӧ миянлы лунын али войын — тайӧ миян делӧ.
Кутам овны кыдзкӧ и йӧйталана велӧдӧмтӧг, и бокӧвӧй нянькаястӧг!
Гӧгӧрвоан тэ?
Но, и усйысь татысь.
А то тэ вывті варовмин, асьтӧ петкӧдлан, аддзӧмыд тай — чекистӧн шусян, а ме ог нин и гӧгӧрво, збыльысь-ӧ тэ ответственнӧй работник али збыльысь скӧт ньӧбалысь, уговаривайтысь, а миян ногӧн — больгысь...
Чӧв олысь Хижняк лӧгпырысь видзӧдіс неуна падмӧм начальникыс вылӧ, а Нагульнов петіс пызан сайсьыс, лӧсьӧдыштіс гимнастёрка вывсьыс тасмасӧ да мӧдӧдчис ӧдзӧслань — кыдзи и век веськыд тушаа да зумыда сулалысь, пӧжалуй, весиг неуна тшапджык аслас военнӧй нога выправканас.
Сы мунӧм бӧрын здук мында лолі чӧв-лӧнь да кыдзкӧ эз вӧв лӧсьыд.
— Пӧжалуй, оз ков вӧлі висьтавны сылы гӧтыр йывсьыс, — ныр вывсӧ чаль гыжнас гыжъялігмоз шуис Бойко-Глухов.
— Тыдалӧ, сылысь век на сьӧлӧмсӧ йирӧ гӧтырыслӧн мунӧмыс...
— Да, эз эськӧ ков, — сӧгласитчис Размётнов. — Миян Макарным — щӧтясьысь морт да оз зэв радейт, кор няйт сапӧгӧн пырӧны сылӧн сӧстӧм лов пытшкӧ...
— Но, нинӧм, сайкалас, — ӧдзӧс вугйӧ кутчысигӧн миритӧдӧм могысь шуис Хижняк.
Медым кыдзкӧ бырӧдны лоӧм лӧсьыдтӧмторсӧ, Размётнов юаліс:
— Глухов ёрт, висьтав меным, кыдзи нӧ скӧт ньӧбӧм кузяыд?
Збыльысь ті сійӧс ньӧбаланныд али сӧмын ветлӧдланныд керкаысь керкаӧ, донъясянныд?
Бойко Глухов гажмыштіс татшӧм прӧстӧйиник юалӧмсьыс, да зэвтчӧм бандзибъяс вылас бара кутісны тӧдчыны гуранторъяс:
— Пыр жӧ казялан настӧящӧй кӧзяинтӧ!
И скӧт збыльысь ньӧбалам, и деньга ставнас мынтам.
А миян ньӧбӧмторъяс вӧсна тэ эн шогсьы: скӧтсӧ кок йылас мӧдӧдам Шахтыӧ, а яйсӧ шахтёръяс сёясны любӧпырысь.
Сёясны да пасибӧ миянлы оз шуны сы вӧсна, мый оз кутны тӧдны, кутшӧм учреждение заготовитіс налы бур вердаса скӧтсӧ...
Сэтшӧм вот делӧясыс, вокӧ!
Гӧстьясӧс колльӧдӧм бӧрын Размётнов дыр на пукаліс пызан сайын, ачыс пыксьӧма гырддзаяс йылас да кабыръяснас мыджӧма бан бокъяссӧ.
Сылы эз сет спокой ӧти мӧвп: «Коді нӧ миян хуторсаяс пӧвстысь вермис сувтны тайӧ пеж офицершой дор?»
Думсьыс сійӧ лыддьӧдліс Гремячӧй Логса став пӧрнӧй казакъясӧс, и на пӧвстысь некод эз кажитчы сылы збыльысь подозрительнӧйӧн...
Размётнов чеччис пызан сайсьыс, медым веськӧдыштны лы-сьӧмсӧ, гоз-мӧдысь прӧйдитчис ӧшинь дорсянь ӧдзӧс дорӧдз да друг сувтіс комната шӧрас, быттьӧ зурасис тыдавтӧм мытшӧдӧ, полӧмпырысь мӧвпыштіс:
«Бытшкис тайӧ кыз яйыс Макарлысь сьӧлӧмсӧ.
И кутшӧм чӧртла сылы колӧ вӧлі сёрнитны Лушка йылысь!
А мый, Макар кӧ шогӧ усяс да мыськовтас-мунас Шахтыӧ сійӧс видлыны?
Йӧйкодь сійӧ ветлӧдлӧ ӧні, быттьӧ оз кӧсйы нинӧм сэтшӧмсӧ петкӧдлыны, но тӧдчӧ, мый войяснас юышталӧ гусьӧн ас кежас...»
Некымын лун Размётнов тӧждысигтыр виччысис: мый мӧдас вӧчны Макар?
И кор субӧта рытӧ Давыдов дырйи Нагульнов шуис, мый райкомлысь юалӧм бӧрын думайтӧ ветлыны Мартыновскӧй станицаӧ — видзӧдлыны, кыдзи уджалӧ Донын котыртӧм медводдза МТС, — Размётнов ас думсьыс окнитіс: «Воши Макарным!
Тайӧ Лушка дорӧ сійӧ мӧдӧдчӧ!
Кытчӧ нӧ воши сылӧн мужичӧй гордостьыс?..»
21 глава
Тулыссяньыс на, кор весиг войладорын плетеньяс пӧлӧн кутіс ляпкавны-пуксьыны сӧстӧм югыд ваӧн сӧдзтысьысь медбӧръя лым, пӧртмасьысь лӧзов гулю гозъялы мусмис Размётновлӧн керкаыс.
Гулюяс дыр гӧгралісны хата весьтас, быд кытш вӧчигӧн век ӧтарӧ лэччисны улӧджык, а сэсся инмӧдчылісны кӧбрег дінас муӧдзыс да, гӧн моз кокньыдика кыпӧдчӧм бӧрын, пуксисны хата вевт вылас.
Дыр пукалісны, гӧгӧрбок кыйкйӧдлісны юръяснас, видзӧдалісны выль местасӧ;
сэсся ай гулюыс, ӧмидз рӧма кокъяссӧ вылӧ лэпталігтыр, тшапа гӧгӧртіс труба бокас киссьӧм няйт мел вывті, муртса чатӧртыштіс юрсӧ да кутіс кургыны. Сылӧн зобвесьтса пошкыртчӧм уна рӧмӧн пӧртмасьысь гӧныс лӧстышталіс.
А энь гулюыс тювкнитіс увлань, лэбигмозыс кыкысь швачнитіс бордъяснас да, кытш джын вӧчӧм мысти, пуксис Размётнов горничаса ӧшинь наличник вылӧ, коді вӧлі калькалыштӧма стенсьыс.
Мыйла нӧ сійӧ кыкысь швачнитіс бордъяснас? Тыдалӧ, корис ассьыс ёртсӧ локны ас бӧрсяыс.
Лун шӧр кадын Размётнов воис гортас ӧбедайтны да дзиръя ӧдзӧс костӧдыс аддзис кильчӧ дорсьыс гулюясӧс.
Энь гулюыс тэрыба вӧрӧдіс мича кокъяссӧ, котӧртіс сылӧмысь лоӧм гӧп дорті, котӧртігмозыс мыйкӧ кокышталіс;
ай гулюыс вӧтчис сы бӧрся дженьыдика котӧртышталіг, сэсся сідз жӧ регыдик кежлӧ сувтыштавліс, бергаліс, копрасис, инмӧдчывліс пӧшти муӧдзыс ичӧтик нырнас да улӧдз лэдзӧм зобнас, гораа кургис да бара заводитліс вӧтчыны. Ачыс веер моз паськӧдӧма бӧжсӧ, ляпкӧдчывліс косьмыны удиттӧм, тӧвся кодь на кӧдзыд му бердӧ.
Ай гулю век муніс шуйгаладортіыс, зілис зырны ассьыс пӧдругасӧ ва гӧп бердысь.
Размётнов видзчысигтыр муніс на дінті кык воськов ылнаті, но гулюяс эз и думыштлыны лэбзьыны, найӧ сӧмын муртса кежыштісны.
Кильчӧ порог дорас сулалігӧн нин Размётнов думыштіс челядь моз ёна радлігтыр:
«Тайӧ абу гӧстьяс, тайӧ кӧзяева воӧмаӧсь!»
И шогпырысь нюммунӧмӧн то ли вашкӧдыштіс, то ли мӧвпыштіс:
«Менам сёрмӧм шудлун вылӧ овмӧдчасны, мӧд ног оз вермы лоны...»
Сійӧ босьтіс чулансьыс содз тыр шобді да киськаліс ӧшиньыслы паныдӧн.
Асывсяньыс Размётнов вӧлі букыш да скӧр: лёка муніс делӧыс кӧдзигкежлӧ лӧсьӧдчӧм кузя, кӧйдыс весалӧм кузя;
талун Давыдовӧс корисны станицаӧ,
Нагульнов верзьӧмӧн муніс му вылӧ, медым аслыс видзӧдлыны кӧдзны позян муяссӧ, и Размётнов лун шӧр кежлӧ вевъяліс нин чорыда видчыны кык бригадиркӧд да кладовщиккӧд.
А вот кор пуксис гортас пызан сайӧ да, тасьтіын кӧдзалысь шыд йылысь вунӧдӧмӧн, кутіс дзоргыны-видзӧдны гулюяс вылӧ, — кыдзкӧ югыдджык лои тувсов тӧвъясӧн пӧльтӧм сылӧн чужӧмыс, но сьӧкыдджык лои сьӧлӧм вылас...
Шога нюмъяліг сійӧ видзӧдіс руалӧм синъясӧн, кыдзи горша кокалӧ ичӧтик мича энь гулюыс шобді тусьяссӧ, а статя ай гулюыс век гӧгралӧ и гӧгралӧ сы гӧгӧр, мудз тӧдтӧг гӧгралӧ, оз кокышт весиг ӧти шобді тусь.
Вот тадз жӧ, во кызь сайын, гӧграліс и сійӧ, Андрей, ай гулю кодь жӧ сэки том да статя зон, аслас мусаыс дінын.
А сэсся — гӧтрасьӧм, действительнӧй служба, война...
Ок, кутшӧм лёкысь да ӧдйӧ тӧвзьыштіс олӧмыс!
Гӧтырсӧ да писӧ казьтыштігӧн Размётнов шога думайтіс: «Шоча ме аддзывлі тіянӧс ловъяясӧн, менам донаясӧй, шоча казьтывла и ӧні...»
Апрель тӧлысся шондіӧн дзирдалысь тайӧ луннас ай гулюлы эз вӧв сёйӧмӧдз.
Эз вӧв сёйӧмӧдз и Андрей Размётновлы.
Эз нин руалӧм, а синваӧн тырӧм гудыр синъясӧн сійӧ видзӧдіс ӧшиньӧд, и эз гулюясӧс, эз тувсовъя мелі лӧз ывласӧ аддзы ӧшинь тасъяс сайысь, а сувтіс сы вежӧрын шога видзӧдысь чужӧмыс сылӧн, кодӧс ӧтчыд аслас нэмын радейтіс сійӧ, кажитчӧ, олӧмсьыс ёнджыка, да сідзи эз и вермы помӧдз радейтны, кодкӧд янсӧдіс сійӧс мисьтӧм смертьыс дас кык во сайын, гашкӧ, татшӧм жӧ мича тувсов лунӧ...
Размётнов улӧдз лэдзӧма тасьті весьтас юрсӧ, някляліс нянь; сійӧ эз кӧсйы, медым мамыс аддзис сылысь чужӧм банӧдыс ньӧжйӧник гӧгыльтчысь синвасӧ, коді курзьӧдіс сідз нин вывті солалӧм шыдсӧ.
Сійӧ кыкысь босьтліс паньсӧ, и кыкнанысьсӧ паньыс усьліс пызан вылас — мынліс ёна тіралысь, лигышмунӧм кисьыс.
Овлывлӧ миян олӧмын и сідз, мый не сӧмын йӧзлӧн, но и лэбачлӧн дженьыдик шудыс чужтӧ доя сьӧлӧма мукӧд мортлысь оз вежалӧм, оз кокни серам, а вунлытӧм курыд шогӧн да дойӧн тыр сьӧкыд казьтылӧмъяс...
Размётнов ырскӧбтіс-чеччис пызан сайсьыс, бергӧдчис мамыслы мышнас, пасьталіс фуфайкасӧ да шамыртіс киас папахасӧ.
— Енмӧй видз, мамук, мыйкӧ меным талун оз ков сёйнысӧ.
— Шыдсӧ он кӧсйы сёйны, сідзкӧ, гашкӧ, вайны шомйӧв да рок?
— Эн вай, оз ков.
— Али тэнӧ кутшӧмкӧ шог суис? — видзчысигтыр юаліс мамыс.
— Кутшӧм сэн шог, некутшӧм шог абу.
Вӧлі, да нӧбӧдіс тӧлыс.
— Ичӧтдырсяньыд тэ, Андрюша, йӧршитчӧмыд кыдзкӧ ас пытшкад...
Ньӧтчыд мамыдлы нинӧм он висьтав, ньӧтчыд он жалитышт...
Сьӧлӧм пытшкад, тыдалӧ, тэнад лытор эм...
— Ачыд чужтін, мамук, и мыжавны некодӧс.
Кутшӧмӧн чужтін свет вылас, сэтшӧми и эм, ӧні нинӧм нин он вӧч.
— Но, и ен тэкӧд, — шуис старука кельдӧдӧм вом доръяснас вӧрӧдыштігтыр.
Дзиръяӧд петӧм бӧрын Размётнов кежис эз веськыдвылӧ, сельсӧветлань, а шуйгавылӧ, степӧ.
Гырысь воськовъясӧн, но тэрмасьтӧг сійӧ мӧдӧдчис веськыда, туйтӧг мӧд Гремячӧй Логлань, кытчӧ ёна важысянь зыктӧг-шумтӧг дзескыда овмӧдчисны сӧмын кулӧмаяс.
Кладбищесӧ вӧлі потшӧма гӧгӧрыс.
Тайӧ сьӧкыд воясӧ ловъяяс эз пыдди пуктывны поконикъясӧс...
Воймӧм важ крестъясыс нёровтчӧмаӧсь, ӧткымынъясыс куйлісны муас то кымыньӧн, то гатшӧн.
Ни ӧти гу эз вӧв лӧсьӧдыштӧма, и асыв тӧлыс гажтӧма кышӧдчис сёй мылькторъяс вылӧ быдмӧм кольӧм вося турун пӧвстын, ньӧжйӧник вӧрӧдіс, быттьӧ бӧрйӧдліс бабьей вӧсньыдик чуньясӧн, кельдӧдӧм косьмӧм полынь заяссӧ.
Гуяс весьтсянь ӧвтіс сісь турун да сылӧм чернозём дукӧн.
Любӧй кладбище вылын любӧй кадӧ ловъя мортлы гажтӧм, но торъя ёна шуштӧм сэн водз тулысын да сёр арын.
Куканьясӧн тальӧм трӧпа кузя Размётнов муніс войвывлань, кладбище сайӧ, кытчӧ войдӧр дзеблывлісны асьнысӧ виысьясӧс, сувтіс кырӧм доръяса гу дорӧ, пӧрччис улӧдз копыртӧм дзор юрсьыс папахасӧ.
Сӧмын колипкайяс торклывлісны йӧзӧн вунӧдӧм тайӧ мутор весьтын пукалысь чӧв-лӧньсӧ.
Мыйла Андрей воис татчӧ ыпъялысь шондіа тайӧ тувсов лунас, кор чулькйӧн пуис гӧгӧр садьмысь олӧм?
Медым, дженьыдик крепыд чуньяссӧ топӧдӧмӧн да пиньяссӧ мурч курччӧмӧн, видзӧдны читкыртӧм синъясӧн руа горизонт вежтасас, медым аддзыны вералысь сынӧдсьыс ассьыс вунӧдтӧм томлунсӧ, ассьыс регыд кадся шудсӧ?
А гашкӧ, и сідз.
Ӧд кулӧм, но сьӧлӧмлы дона важсяыс век бура тыдалӧ либӧ кладбище вывсянь, либӧ узьтӧм войяслӧн шыавтӧм пемыдсянь...
Сійӧ лунсяньыс Размётнов дугдывтӧг кутіс тӧждысьны сы ордӧ овмӧдчӧм гулю гозъя вӧсна.
Луннас кыкысь сійӧ коявліс ӧшинь весьтас содз тыр шобдіӧн да сулаліс-видзис найӧс сюйсьысь курӧгъясысь сэтчӧдз, кытчӧдз гулюяс эз кокавлыны пӧттӧдзныс.
Асывъяснас, зэв водз сійӧ дыр пукавліс амбар водзын, куритчис, шы ни тӧв видзӧдіс, кыдз выль олысьясыс ваялісны ӧшинь наличник костӧ идзас, вӧсньыдик пу увъяс, плетеньяс вылӧ ӧшйӧм ӧш гӧн.
Регыд мысти кыз уджсӧ вӧлі вӧчӧма — поз лои, и Размётнов кокниа ышловзис: «Дыр кежлӧ овмӧдчисны!
Ӧні оз нин мунны татысь».
Кык недель мысти энь гулюыс эз во шобді кокавны.
«Пӧжны пуксьӧма.
Делӧыс мӧдӧдчис семья содӧмлань», — нюммуніс Размётнов.
Гулюяс воӧмсянь сылӧн унджык лои тӧждысьӧмыс: колӧ вӧлі ас кадӧ сетны налы кӧрым, вежлавны тасьтіысь ва, сы вӧсна мый кильчӧдорса гӧптыс регыд косьмис, а таысь кындзи колӧ вӧлі караулитны-видзны коньӧр гулюясӧс.
Ӧтчыд, му вылысь локтігӧн, кор матыстчис горт дінас нин, Размётнов казяліс, кыдзи пӧрысь каньныс — мамыслӧн радейтанторйыс, — став тушанас идзас бердӧ ляскысьӧмӧн, кыссис хата вевт вывті, а сэсся пелька тювкнитіс восьтыштӧм брӧв вылӧ, нюкльӧдліс бӧжсӧ да лӧсьӧдчис чеччыштны.
Энь гулю вӧрзьӧдчытӧг пукаліс позъяс, каньлы мышкӧн, и, кыдзи тыдалӧ, эз виччысь и некутшӧм лёктор.
Ставыс кутшӧмкӧ нелямын сантиметр торйӧдіс сійӧс кулӧмысь.
Размётнов котӧртіс кок чунь йылас, раснитіс-кыскис нагансӧ, кутіс лов шысӧ да эз вештыв векнялӧм синсӧ кань вылысь.
И кодыр каньыс муртса петитчыштіс бӧрвыв, водз лапаяссӧ тэрыба вӧрӧдігтырйи, — дізь гымӧбтіс лыйӧм шы, и брӧвыс кокньыдика вӧрзьыштіс.
Энь гулю жбыр лэбзис, а каньыс увлань юрӧн турки-тарки шнёпкысис мудӧд вылӧ: сійӧс накӧсӧн вурыштӧма пуляыс.
Лыйӧм шы кылӧм бӧрын хатаысь котӧрӧн петіс Андрейлӧн мамыс.
— Мамук, кӧн миян кӧрт зырным? — серьёзнӧя юаліс Размётнов, быттьӧкӧ нинӧм эз и ло.
Сійӧ кутіс виӧм каньсӧ бӧжӧдыс да зывӧкпырысь чукыртчыліс.
Старука швач-швачкерис бокъясас, мӧдіс лыддьӧдлыны-горзыны:
— Ловъя лов виалысь тэ, ёрӧм морт!
Нинӧм тэныд ловъяыс абу жаль!
Тэныд да Макарлы мый мортӧс вины, мый каньӧс — дзик ӧткодь!
Велалӧмныд, ёрӧм воякаяс; кодӧскӧ виавтӧг, кыдзи и табактӧг, тіянлы и олӧмыс зывӧк!
— Но-но! Тырмас омлявны! — скӧрысь торкис сійӧс пиыс.
— Каньяскӧд ӧні прӧщайтчы нэмыд кежлӧ!
А менӧ да Макарӧс нинӧмысь кыскавны.
Ми сыкӧд весиг лоам зэв гилялысьӧсь, кор миянӧс уна ног ыдждӧдлӧны.
Ми буретш жалитӧмлаыс век стӧча сяркйӧдлам быд пӧлӧс пежсӧ — кӧть кык, кӧть нёль кокаясӧс, кодъяс мукӧдлы оз сетны овнысӧ.
Гӧгӧрвоана тэныд, мам?
Но и пыр гортӧ.
Олляв хатаын, а ӧшинь улын оллявны да видны менӧ ме — кыдзи сельсӧветса председатель — нинӧм вылӧ ог лэдз.
Недель чӧж мамыс эз сёрнит пиыскӧд, а Андрейлы мамыслӧн чӧв олӧмыс вӧлі сӧмын кивыв: недель чӧжӧн сійӧ лыйліс матігӧгӧрса керкаясысь став каньяссӧ и дыр кежлӧ мездіс ассьыс гулюяссӧ полӧмысь.
Кыдзкӧ ӧтчыд, сельсӧветӧ пырӧм бӧрын, Давыдов юаліс:
— Кутшӧм лыйсьӧм нӧ тіянладорын?
Быд лун кыла наганысь шковӧдӧм.
Юавсьӧ: мыйла тэ йӧзлысь сьӧлӧмсӧ гудрӧдлан?
Колӧ кӧ видлыны, кутшӧма инмалӧ оружиеыд, — мун степӧ, сэні и гымӧд, а тадз абу лӧсьыд, Андрей, факт!
— Каньясӧс ньӧжйӧникӧн бырӧдала, — зумыша вочавидзис Размётнов.
— Гӧгӧрвоан, олӧм абу наысь, пежъясысь!
Давыдов чуймӧмӧн лэптіс шонді водзын быгалӧм синкымъяссӧ:
— Кутшӧм каньясӧс?
— Быд пӧлӧссӧ.
И сераясӧс, и сьӧдъясӧс, и визяясӧс.
Кутшӧм веськалӧ син улӧ, сійӧ и менам.
Давыдовлӧн кутіс тіравны вылыс парйыс — тайӧ медводз петкӧдліс, мый сійӧ мый вермӧмсьыс кутчысьӧ вак-вакӧн гораа серӧктӧмысь.
Размётнов тайӧс тӧдӧ нин вӧлі да зумыштчис, ӧлӧдӧм могысь полӧмпырысь нюжӧдіс кисӧ.
— Тэ нӧрӧвитлы серавны, матросик!
Тэ первой тӧдмав, мыйын делӧыс.
— А мыйын нӧ? — мучитчӧмла чукрасиг да серам петӧмла муртса не бӧрдігтыр юаліс Давыдов.
— Гашкӧ, Заготживсырьё абу тыртӧма плансӧ?
Этша сдайтӧны зверь куяс, и тэ... и тэ отсавны кӧсъян?
Ок, и Андрей!
Ой, ог вермы... вай висьтав регыдджык, а то ме пыр жӧ кула, тэнад пызан сайын...
Давыдовлӧн юрыс сутшмуніс кияс вылас, кутіс тӧдчыны, кыдзи лёкысь мӧдісны вӧрны мышкуас паськыд лопаткаясыс.
И сэки Размётнов быйк чеччис, быттьӧ сійӧс чушкис чушканзі, да горӧдіс:
— Йӧй!
Карса йӧй!
Гулюяс менам пӧжсьӧны, регыд гулюпиян петасны, а тэ — «Заготживсырьё, пушнина кузя план тыртны босьтчин...»
Да мый чӧртла меным сійӧ став шундыр-мундырыс — вурун, гыжъяс — колӧ?
Ме ордӧ гулюяс овмӧдчисны, вот ме найӧс и видза, кыдзи колӧ.
Вот ӧні тэ и серав, мыйта верман.
Размётнов виччысис выльысь сералӧм да эз и думыштлы, кутшӧмджык впечатление вӧчисны Давыдов вылӧ сылӧн кывъясыс, а мӧдыс тэрмасигтыр чышкис синвасьыс вазьӧм синъяссӧ, друг юаліс:
— Кутшӧм гулюяс?
Кытысь найӧ тэныд?
— Кутшӧм гулюяс, кутшӧм каньяс, кытысь найӧ...
Чӧртыс тэнӧ тӧдӧ, Сёма, мыйла тэ ӧні разнӧй йӧйталана вопросъяс сеталан меным? — скӧрмис Размётнов.
— Но, сэтшӧм жӧ гулюяс, кутшӧмӧсь овлӧны, кык кокаӧсь, кык бордъяӧсь да быдӧнлӧн эм ӧти юр, а мӧдар помсяньыс быдӧнлӧн ӧти бӧжӧн, кыкнанныслӧн гӧн паськӧм, а кӧмыс некутшӧм абу, и тӧвнас ветлӧны кӧмтӧг, гӧльӧсь да.
Но, гӧгӧрвоин ӧні?
— Ме ог та йылысь, а юала пӧрӧдистӧйӧсь найӧ али абу?
Челядь дырйи ме ачым видзлі гулюястӧ, факт.
Сы вӧсна и меным интереснӧ тӧдны, кутшӧм пӧрӧдаа гулюясыд: вертунъяс али гырысь зобъяс, а гашкӧ, манакъяс либӧ каля кодь еджыдъяс.
А кытысь тэ найӧс босьтін?
Сэки нин кутіс нюмъявны Размётнов, ачыс шылькйӧдліс уссӧ:
— Йӧз гумла дорысь воисны, сідзкӧ, пӧрӧдаыс налӧн шусьӧ гумладорсаяс, а сы вӧсна, мый воисны кортӧг, найӧс позьӧ нимтыны, шуам, и сідз — «ылалӧмъяс», либӧ «бокӧвӧйяс», ӧд менам кӧрым помысь олӧны, а асьныс найӧ сёянсӧ нинӧм оз корсьны...
Дженьыда кӧ шуны, найӧс позьӧ нимтыны любӧй пӧрӧдаӧн, кутшӧм тэныд медся ёна воӧ сьӧлӧм вылад.
— Кутшӧм рӧмаӧсь найӧ? — серьёзнӧя нин юаліс Давыдов.
— Да сэтшӧмӧсь жӧ, гулю рӧмаӧсь.
— А мӧд ногӧн кӧ?
— Кисьмӧм слива кодь, кор сы дінӧ абу на инмӧдчылӧма чуньӧн, кор сійӧ ру пиын кодь, лӧзов.
— А-а-а, пӧртмасьысь лӧзӧсь, — шогӧ усьӧм морт моз нюркнитіс Давыдов да пыр жӧ тэрыба мӧдіс ниртны кияссӧ,
— но и лӧзъясыс овлӧны, вокӧ, сэтшӧмӧсь, мый век кӧть нимкодясь!
Колӧ видзӧдлыны.
Зэв интереснӧ, факт!
— Волы, видзӧдлан, гӧстьӧн лоан!
Та бӧрын некымын лун мысти Размётновӧс сувтӧдісны улича вылын челядь чукӧр.
На пӧвстысь медся збойыс ылісянькодь юаліс пыскыля кывйӧн:
— Андрей дядь, тайӧ тэ каньяссӧ ку вылӧ лыйлан?
— <ns>Мы-ы-ый</ns>?! — Размётнов скӧрысь вешйыштіс челядьлань.
Найӧ, быттьӧ пышкайяс, сюв-сявмуніны гӧгӧрбок, но здук мысти бара нин чукӧртчисны ӧтчукӧрӧ.
— Тайӧ коді тіянлы висьталіс каньяс йывсьыс? — скӧралӧмсьыс муртса кутчысиг лэдзчысьтӧг юасис Размётнов.
Но челядь лэдзӧмаӧсь юръяссӧ, чӧв олісны да, быттьӧ шусьӧмаӧсь, видзӧдлывлісны ӧта-мӧд вылас, гижталісны кӧмтӧм кокъяснас чукыль-мукыльяс таво медводдзаысь на туйвывса кӧдзыд бус вылӧ.
Дыр мысти смелмӧдчис сійӧ жӧ детинкаыс, коді первой сетіс вопроссӧ.
Косіник пельпомъяс костас юрсӧ кыскыштӧмӧн сійӧ чипӧстіс:
— Мамӧ висьталіс, мый тэ оружиеӧн иналан каньяссӧ.
— Но да, виала, но ог жӧ кусӧ сдайтӧм могысь?
Тайӧ, другӧ, дзик мӧд делӧ.
— Мамӧ и шуис: «Виалӧ пӧ найӧс миян председательным, кыдз нин эсійӧ, куяссӧ сдайтӧм могысь.
Мед эськӧ и миянлысь каньнымӧс виас, а то сійӧ куталӧ гулюясӧс».
— Тайӧ, пиук, дзик мӧдтор! — быттьӧ друг ловзис да гораа шуис Размётнов.
— Сідзкӧ, тіян каньныд куталӧ гулюясӧс.
Тэ кодлӧн, пиук?
И кыдзи тэнӧ шуӧны?
— Батьӧй менам Чебаков Ерофей Васильевич, а менӧ шуӧны Тимошкаӧн.
— Но вай нуӧд менӧ, Тимофейчик, гортад.
Пырысь-пыр жӧ ми тэнсьыд каньтӧ чергӧдам, мамыд кӧ нин ачыс тшӧктӧ.
Чебаковлысь гулюяссӧ спаситӧм могысь буртор вӧчны кӧсйӧмыс эз вай Размётновлы ни успех, ни содтӧд слава.
Весиг, позьӧ шуны, артмис мӧдарӧ...
Чива-ливакылысь челядь чукӧркӧд Размётнов тэрмасьтӧг восьлаліс Ерофей Чебаков керкалань. Сійӧ эз и вермы думыштны сы йылысь, мый сэні сійӧс виччысьӧ ыджыд лёктор.
Андрей видзчысигтыр чушйӧдліс сапӧг пӧтшваяснас да век поліс, мед не тальччыны сы гӧгӧр гартчысь челядьлӧн кӧмтӧм кокъяс вылӧ. Сӧмын на сійӧ вевъяліс мыччысьны переулок пельӧс сайысь, кыдзи Чебаков керка кильчӧ вылӧ петіс старука, Ерофейлӧн мамыс.
Ыджыд тушаа, кыз бурня кодь, ён старука сулаліс кильчӧ вылын, скӧрысь зумыштчӧма да топӧдӧма морӧс бердас зэв ыджыд гӧрд каньӧс, коді ёна тшӧгӧма бур вердас помысь.
— Олан-вылан, бабӧ! — меліа чолӧмаліс пӧрысь кӧзяйкаӧс Размётнов (ӧд колӧ пыдди пуктыны ыджыд арлыда йӧзӧс) да муртса инмӧдчыліс веськыд кинас руд папаха бердас.
— Слава богу.
Мый могысь локтін, хуторса атаман, ошйысь, — кыз гӧлӧсӧн вочавидзис сылы старука.
— Да вот кань вӧсна вои.
Челядь висьталісны, быттьӧкӧ сійӧ куталӧ гулюясӧс.
Вайлы сійӧс татчӧ, ме сылы пырысь-пыр жӧ трибунал петкӧдла.
Сідз сылы, злӧдейлы, и гижам:
«Приговор окончательнӧй да водзӧ норасьны нинӧмла».
— Тайӧ нӧ кутшӧм-сэтшӧм права серти?
Сэтшӧм закон лэдзис Сӧветскӧй власть, медым каньясӧс бырӧдны?
Размётнов нюмъёвтіс:
— А мый чӧртла тэныд законыс?
Кань кӧ рӧзбойничайтӧ, сійӧ кӧ бандит да куталӧ быд пӧлӧс лэбачьясӧс — медыджыд наказание сылы, со и став сёрниыс!
Бандитъяслы миян ӧти закон: «революционнӧй правосознание вылӧ мыджсьӧмӧн», и пом!
Но тан нинӧм тури сюв каттьыны, вай жӧ, бабӧ, ассьыд каньтӧ, ме сыкӧд регыдик сёрнитышта...
— А шыръяссӧ коді кутас миян кумысь кыйны?
Гашкӧ, тэ медасян миян ордӧ тайӧ должность вылас?
— Менам аслам должность эм, а вот тэ и нинӧм вӧчигмозыд босьтчы шыръяс дорас, медым не кевмыны весьшӧрӧ енлы да мыштӧ нюкльӧдлыны ӧбразъяс водзын.
— Том на тэ менӧ велӧднысӧ! — мӧдіс муравны старука. — И кыдзи тайӧ миян казакъяс бӧрйӧмаӧсь татшӧм зырымбедьсӧ председательӧ!
Да тэ тӧдан он, мый войдӧр хуторса ни ӧти атаман эз вермыв мекӧд воӧдчыны ӧти кывйӧ да венны менӧ?!
А тэнӧтӧ ме аслам горт дінысь пызйышта сідзи, мый тэ сӧмын улича вылын воан ас вежӧрад!
Старукалысь грымакылысь гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын кум улысь ырскӧбтіс-петіс пегана кычи да кутіс пель чунӧдмӧн гораа увтны.
Размётнов сулаліс кильчӧ дорын, спокойнӧя мӧдіс гартны чигарка.
Чигарка сертиыс позис гӧгӧрвоны, мый сійӧ эз регыдӧн кӧсйы эновтны тайӧ местасӧ, ассьыс позициясӧ.
Бур весьт кузя да водз чунь кызта чигаркаыс тырмис эськӧ дыр кад чӧж сёрнитӧм вылӧ.
Но эз тай сідз ло...
Размётнов шуис спокойнӧя да лабутнӧя:
— Збыль тэ шуан, бабӧ!
Йӧй юрнаныс казакъяс менӧ бӧрйисны председательӧ.
Оз ӧд прӧстӧ шуны, мый «казак кӧ — сылӧн юр садьыс бӧра».
Да и со тай ме сӧгласитчи этатшӧм мучение вылас эг тыр вежӧрӧн...
Но тэ эн шогсьы: ме регыд ӧткажитча председателялӧмысь.
— Важӧн нин кад!
— Со тай и шуа, мый кад, а ӧні, баб, прӧщайтчы аслад канькӧд да вай сійӧс меным председательскӧй киӧ.
— Тэ и сідз нин хуторысь став каньяссӧ лыйлін; регыд сы мында шыр лоӧ хуторын, мый тэнсьыд жӧ первой найӧ йирасны войнас гыжъястӧ.
— Нинӧм вылӧ! — збоя шуис Размётнов.
— Менам гыжъясӧй сэтшӧм чорыдӧсь, мый весиг тэнад кычипиыд пиньяссӧ наӧ чегъялас.
А каньтӧ век жӧ вай, некор меным тэкӧд тӧргуйтчыны.
Пернапасав сійӧс да и вай меным бур ногӧн, киысь киӧ.
Веськыд киса крукыльӧсь коричневӧй чуньяссьыс старука вӧчис повзьӧдана фига, а шуйганас ас тӧдлытӧгыс сэтшӧм ёна топӧдіс морӧс бердас каньсӧ, мый сійӧ лёкгоршӧн нявӧстіс, кутіс парсасьны да дурмӧм моз чушъявны.
Размётнов бӧрвылын тшем сулалысь челядь кутісны китшкыны-серавны — радлісны лёктор вылӧ.
Став сьӧлӧмнас найӧ вӧліны Размётнов дор.
Но найӧ пырысь-пыр жӧ, быттьӧ команда серти, тшӧкмуніны-ланьтісны, мыйӧн сӧмын старука горӧдіс каньсӧ бурӧдыштӧм бӧрын:
— Пыр жӧ весась татысь, пеж лов, пернатӧм морӧс!
Мун бурӧн, а то ме тэныд петкӧдла сэтшӧм гаж!
Размётнов ньӧжйӧник новлӧдліс кыв йывсӧ сарӧга газет тор дорті — дулляліс чигаркасӧ, а ачыс син бӧжнас кыйкъяліс скӧралысь старука вылӧ, да сэтчӧ жӧ ещӧ и дэльӧдана нюмъяліс.
Нинӧм соссьыны, сылы мыйлакӧ зэв любӧ вӧлі, весиг сьӧлӧм вылас кокни, кор сійӧ тшӧтясьліс кывъяснас хуторса став старукаяскӧд, мамсьыс ӧтдор.
Арлыд вылас видзӧдтӧг, сы пытшкын пузьыліс на том казаклӧн вильышлуныс, грубӧйкодь гажъялӧмыс.
И тайӧ пӧрйӧ сылӧн бара петкӧдчис омӧль привычкаыс: чигарка ӧзтӧм бӧрын пыдісянь кыскис сійӧс кыкысь, бурпырысь, быттьӧ весиг радлігтыр, шуис:
— Ок, и лӧсьыд жӧ тэнад гӧлӧсыд, Игнатьевна баб!
Нэм эськӧ кывзі да эг дӧзмы!
Эг сёй ни ю эськӧ, а сӧмын асывсянь да рытӧдз тшӧкті эськӧ тэнӧ горӧктывлыны...
Нинӧм он шу, вывті мича гӧлӧс!
Кыз, гымакылысь, дзик станицаса пӧрысь дьякӧнлӧн кодь либӧ миян колхознӧй ужлӧн кодь, кодӧс тай нимтӧны «Дзоридзӧн».
Талунсянь ме тэнӧ сідзи и нимтыны кута: ог нин «Игнатьевна бабӧн», а «Дзоридз бабӧн».
Вай тэкӧд сёрнитчам сідзи: кор ковмас йӧзӧс коравны собрание вылӧ, тэ равӧстан горш тырнад площадь вывсянь, а ми тэныд таысь колхозсянь кык трудоденьӧн...
Размётнов эз на удит помавны сёрникузясӧ: скӧрысла дзикӧдз пузьӧм старука кватитіс каньсӧ тшӧтинаӧдыс да мужик морт моз брызь шыбитіс сійӧс.
Размётнов повзьӧмысла ырскӧбтіс бокӧ, а каньыс, нёльнан лапасӧ шергӧдӧмӧн, веж синъяссӧ гӧвкйӧдліг да пыдісянь нявзігтыр, тӧвзьыштіс сы дінті, пружина моз бринькнитіс му вылӧ, пашкыртіс руч кодь зэв ыджыд бӧжсӧ да мый вынсьыс уськӧдчис-вугзьысис град йӧрлань.
Сы бӧрся дурмӧм моз лявзігтыр тӧвзис шлопъялысь пельяса кычан, а кычан бӧрся омлялісны-вӧтчисны челядь...
Плетень вомӧн каньсӧ быттьӧ тӧв нӧбӧдіс, кычан эз вермы вуджны татшӧм ыджыд мытшӧдсӧ да турбыль-тарбыль мӧдіс пызйыны-мунны важысянь нин тӧдса розьлань;
зато челядь ӧтпырйӧ гузьнитісны-кайисны важиник плетень вылӧ да пыр жӧ рутш-ратш пӧрӧдісны сійӧс.
Кань вирдыштавліс ӧгурцы градъяс костӧд, помидоръяс да капустаяс пӧвстті, быттьӧ гӧрд чардби, а Размётнов вывті ёна радлӧмысла лажыньтчывліс, швачӧдіс ки пыдӧсъяснас пидзӧсас, горзіс:
— Кутӧй сійӧс!
Пышъяс!
Кутӧй, ме тӧда сійӧс!..
Размётнов нем виччысьтӧг видзӧдліс кильчӧ вылӧ да муртса эз шемӧсмы усьтӧдзыс: Игнатьевна баб кияснас кутӧ лёкысь тракйысьысь сьӧкыд морӧссӧ, семдӧмӧн сералӧ.
Сійӧ дыр чышкаліс чышъян помнас синъяссӧ да серамсьыс дугдыны вермытӧг на, пӧдӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Андрюшка Размётнов!
Пуктас травитӧмысь кӧть тэ, кӧть сельсӧвет — меным сёровно мынтанныд!
Вот рыт кежлас тӧдмала, уна-ӧ талялӧмаӧсь тэнад бандитъясыд, кодъясӧс тэ сьӧрсьыд вайӧдін, а сэсся восьты деньга мошнятӧ!
Андрей локтіс кильчӧ дорӧ, видзӧдліс старука вылӧ кок увсяньыс да юр вылӧдзыс кевмысяна синъясӧн:
— Бабӧ, кӧть аслам председательскӧй жалӧванньӧысь, кӧть арнас асланым град выв пуктасӧн — ставсьыс лоӧ мынтӧма!
А таысь меным сет гулюястӧ, кодъясӧс тай пушкӧтитӧма каньыд.
Менам аслам эм гулю гоз, регыд петасны пиян, да тэнад гулю гоз, кодӧс тэ меным сетан, вот менам и овмӧс лоӧ.
— Да босьт тэ найӧс ен могысьӧн, кӧть ставсӧ.
Наысь пӧльза абу, сӧмын менсьым курӧгъясӧс удзӧдӧны, тшыгйӧдӧны.
Размётнов бергӧдчис град йӧрлань, горӧдіс:
— Челядь, тырмас! Дугдӧй!
А дас минут мысти сійӧ муніс нин гортас, но эз уличаясӧд, а уліті, ю дорті, медым эз казявны сійӧс Гремячӧйса весь олысь нывбабаяс...
Войвывсянь пӧльтіс ыркыд, позьӧ шуны, кӧдзыд тӧв.
Размётнов пуктіс папахаас гырысь зобъяса шоныдіник гулюясӧс, шапкасӧ вевттьыштіс фуфайка пӧланас, а ачыс гусясьысь моз видзӧдаліс гӧгӧр, гусьӧник нюмъяліс, и тӧлыс, войвывсянь пӧльтысь кӧдзыд тӧлыс, вӧрӧдіс сылысь дзормыштӧм юрси пратьсӧ.
22 глава
Гремяченскӧй партячейкалӧн собраниеӧдз кык лун войдӧр Нагульнов ордӧ патераас воисны квайт колхозница.
Вӧлі водз асыв, и нывбабаяс лыддисны, мый абу лӧсьыд пырны чукӧрӧн хатаас.
Найӧ лабутнӧя пуксялісны кильчӧ пос вылӧ, мудӧд вылӧ, и сэки Кондрат Майданниковлӧн гӧтырыс лӧсьӧдыштіс юрсьыс ёна синитӧм сӧстӧм чышъянсӧ да юаліс:
— Меным али мый пыравны сы дорӧ, бабуньяс?
— Пырав тэ, ачыд кӧ шыӧдчин, — став пыддиыс вочавидзис Агафон Дубцовлӧн гӧтырыс, коді пукаліс улыс пос тшупӧд вылын.
Макар бритчис аслас жырйын. Сійӧ нюкыльтчӧма мегыр моз зэв ичӧтик зеркалӧ тор водзын, кодӧс кыдзкӧ лепитӧма-пуктӧма цвет гырнич бердӧ.
Важ ныж бритваыс, электрическӧй разрядъяс моз дзужгигтыр, вуштіс Макарлӧн мугов бан бокъясысь чорыд сьӧд щӧтьсӧ, а ачыс лёкысь чукрасис, ружӧктышталіс, ӧткымынысь ньӧжйӧник мурӧстлывліс, шочиника чышкыштавліс улыс дӧрӧм соснас синъясас доршасьӧм синвасӧ.
Сійӧ удитӧма нин некымынысь вундыны чужӧмсӧ, и кизьӧр майтӧг быгйыс бан бокас да сьыліас эз нин вӧв еджыд, а гӧрдов-кодь.
Чусыд зеркалӧ торйын Макарлӧн чужӧмыс сорті-кості петкӧдліс уна пӧлӧс чувствояс: то судьбалы пӧкӧритчӧм, то терпитігтыр мучитчӧм, то ку пытшсьыс петтӧдз скӧралӧм;
мукӧд дырйи ӧтчаяннӧй збоялӧмнас сійӧ вӧлі асьсӧ вины кӧсйысь кодь, коді думыштӧма кӧть мый да помавны олӧмсӧ бритва отсӧгӧн.
Майданников гӧтыр пырис горничаӧ, ньӧжйӧник здоровайтчис.
Макар пырысь-пыр жӧ бергӧдіс сылань дойысла вешкыртӧм, зумыш да вирӧсь чужӧмсӧ, и коньӧр нывбаба повзьӧмпырысь ойӧстіс, бӧрыньтчис порог дорланьыс:
— Ой, мор мед лыяс тэнӧ!
Да мый нӧ нин тэ сідз ойдӧмыд вирӧн?
Тэ кӧть мед мыссин, а то вирыс чулькйӧн петӧ начкӧм порозлӧн моз!
— Эн пов, йӧй бӧб, пуксьы, — меліа нюммуніс чолӧмаліс сійӧс Макар. — Бритваыс ныж, сы вӧсна и вундысялі.
Важӧн нин эськӧ сійӧс шыбитны колӧ, да жаль, велавсьӧма мучитчыны пежкӧд.
Сійӧ мекӧд кык война вылын вӧлі, дас вит во чӧж мичмӧдіс менӧ.
Кыдз нӧ ме сыкӧд верма янсӧдчыны?
Да тэ пуксьы, ме пырысь-пыр помала.
— Ныж, шуан, бритваыд? — выльысь юаліс Майданникова. Сійӧ эз тӧд, мый сэсся шунысӧ; ачыс полігтыр пуксис лабичӧ да эз зіль видзӧдны Макар вылӧ.
— Вывті!
Кӧртав кӧть... — Макар тшӧкмуні кывсьыс, кыкысь кызӧктыштіс, тэрыба помаліс:
— Кӧть синтӧ кӧртав да шарскы наизусть!
Да тэ нӧ мый воин татшӧм водзсӧ!
Мый тэнад сэн лои?
Эз-ӧ нин Кондраттӧ рӧдимеч кучкы?
— Эз, сійӧ дзоньвидза.
Да ме эг ӧтнам лок, тэнад милӧсть дорӧ ми квайт баба.
— Мый могысь?
Аскомысь тэ мӧдан миянлысь мужикъяснымӧс аслад партияӧ примитны, сы вӧсна вот ми кӧсъям тайӧ лун кежлас вайӧдны школасӧ пӧрадокӧ.
— Асьныд тайӧс думыштінныд али мужикъясныд висьталісны?
— Да миян ӧмӧй асланым вежӧрным оз тырмы?
Дзоляясӧн тэ миянӧс лыддян, Нагульнов ёрт!
— Но мый нӧ, асьныд кӧ гӧгӧрвоинныд — бур делӧ!
— Мавтны да белитны пытшкӧссяньыс и ортсысяньыс кӧсъям.
— Вывті бур делӧ!
Ошка тырвыйӧ да гӧгӧрбок, сӧмын тӧдӧй, мый тайӧ уджысь трудоденьяс огӧ мӧдӧй гижны.
Тайӧ — общественнӧй удж.
— Кутшӧм нӧ трудоденьяс, ми кӧ ас окотаӧн босьтчам?
Сӧмын тэ висьтав бригадирлы, медым сійӧ эз ысты миянӧс мӧд удж вылӧ.
Ми квайт лов, гиж миянӧс бумага вылӧ.
— Бригадирлы висьтала, а гижны сэн нинӧмла, и тіянтӧг бюрократизмыс да быдсяма чукльӧдлӧм-мукльӧдлӧмыс тырмӧ.
Майданникова чеччис, недыр чӧв олыштіс, боксяньыс видзӧдліс Макар вылӧ, ньӧжйӧник нюммуніс:
— А менам мужикӧй тэ серти абу омӧльджык чудак, весиг тешкодьджык на лоӧ...
Йӧзыс шуӧны, мый сійӧ ен кажнӧй лун бритчӧ му вылын, а гортӧ локтас — дӧрӧмъяс мерайтӧ...
Лыд вылас сылӧн ставыс куим и эм дӧрӧмыс, и вот сійӧ мудритӧ, то ӧтикӧс пасьтавлас, то мӧдӧс, оз тӧд, кутшӧмӧн сылы вӧскресенньӧӧ партияӧ пырны бурджык...
Ме серам пыр нин шуа сылы: «Тэ — свадьба водзвывса ныв кодь».
А сійӧ скӧралӧ, муртса кусьыс оз лет!
Скӧралӧ, а тайӧс оз петкӧдлы, сӧмын мукӧд дырйиыс, кор ме серавны мӧда сы вылын, сылӧн синъясыс пыр жӧ векняммӧны, и ме тӧда нин, мый сійӧ ӧні ёрччыштас лёк понъясян кывъясӧн, и ме ӧдйӧджык усйыся, ог кӧсйы сійӧс ньӧти скӧрмӧдны...
Макар шпыньмуніс, синъясыс сылӧн рамджыкӧсь лоины.
— Тэнад мужиклы, мадаӧй, тайӧ делӧыс нывлы верӧс сайӧ мунӧм дорысь коланаджык.
Свадьбаыд — сёмор сійӧ!
Венчайтісны да гортӧ тӧвзьӧдісны, и пом, а партия — тайӧ, нылӧ, сэтшӧм музыка...
Ӧти кывйӧн кӧ, сэтшӧм музыка...
Кӧть тэ калябечсӧ нинӧм он гӧгӧрво!
Тэ партейнӧй рӧссудитӧмъясын да делӧясын кутан клӧвъявны шыд пиын тӧрӧкан моз, мый нӧ ме тэкӧд нинӧм тӧлктӧгыс мӧда больгыны, гырйын ва тойны?
Ӧти кывйӧн кӧ, и партия — сійӧ ыджыдсьыс-ыджыд делӧ, и тайӧ менам медбӧръя кыв...
Гӧгӧрвоин тэ?
— Гӧгӧрвоа, Макарушка, сӧмын тэ висьтав, медым миянлы сёй вайисны дас кымын додь.
— Висьтала.
— И стен белитны мел.
— Висьтала.
— Да пара вӧв челядюловкӧд, сёй тальны.
— Гашкӧ, тэныд ещӧ дас кымынӧс штукатурӧс Ростовысь вайӧдны? — серам пыр юаліс Макар, ачыс ылӧ вештіс бритвасӧ, кор заводитіс бергӧдчыны Майданниковалань став тушанас, быттьӧ кӧин.
— Штукатуритчыны кутам асьным, а вӧвъяс лоӧ сетны, а то вӧскресенньӧ кежлӧ ог вермӧй эштӧдны.
Макар ышловзис:
— Сямманныд ті, бабаяс, бур йӧзлы сьылі вылас верзьӧмӧн сӧвны...
Но да ладнӧ, сетам и вӧвъяс, ставсӧ сетам тіянлы, сӧмын мун тэ, ен могысьӧн!
Ме тэ вӧсна кыклаті ещӧ вундыси!
Меным сёрнитыштны ещӧ тэкӧд кык минут, и менам вундытӧминыс оз коль.
Гӧгӧрвоан?
Макарлӧн вына гӧлӧсын кыліс сымда норасьӧм, корӧм, мый Майданникова ӧдйӧ бергӧдчис, шуис: «Но прӧщай!» да петіс.
А сутш мысти бара восьтыштіс ӧдзӧссӧ:
— Тэ эн дивит менӧ, Макар...
— Мый ещӧ колӧ? — Макар гӧлӧсын кыліс нин явӧ дӧзмӧм.
— Вунӧді тэныд аттьӧ шуны.
Ӧдзӧсыс клоп пӧдлассис.
Макар дрӧгнитіс да ещӧ ӧтчыд пыдӧдз варснитіс бритванас яйсӧ.
— Тэныд, но тіянлы, аттьӧ, йӧй бӧб, а меным нинӧмысь! — горӧдіс сійӧ бӧрвывсяньыс да дыр ньӧжйӧник китшкис-сераліс.
И вот тайӧ нинӧм абуыс сэтшӧма гажмӧдіс век суров Макарӧс, мый сійӧ нюмъяліс ас кежас рытӧдзыс, мыйӧн сӧмын уськӧдліс дум вылас Кондрат гӧтырлысь волӧмсӧ, не ас кадӧ сыӧн шуӧм «аттьӧсӧ».
Лунъясыс вӧліны мичаӧсь, кутшӧмъяс овлӧны шоча: дзирдаліс шонді, эз пӧльт тӧв.
Субӧта рыт кежлӧ школалӧн белитӧм стенъясыс ортсысяньыс дзирдалісны лым кодь еджыдӧсь, а пытшкӧсас сӧстӧма мыськӧм да кирпич пызьӧн зыралӧм джоджъясыс вӧліны сэтшӧм чистӧйӧсь, мый школаӧ быд пырысьлы ас кӧсйытӧгыс окота вӧлі восьлавны кок чунь йылас.
Восьса партийнӧй собрание вӧлі урчитӧма квайт час рыт кежлӧ, но нёльсянь нин школаӧ чукӧрмис сёӧн-джынйӧнысь унджык морт, и пыр жӧ став классъясысь, кӧть и вӧлі гурйыв восьтӧма ӧшиньяс да ӧдзӧсъяс, чорыда кутіс кывны курыд ас табак дук, мужичӧйяслӧн спирт кодь крепыд ньылӧм дук да ӧтлаӧ чукӧртчӧм, мичаа вӧччӧм нывъяссянь да бабаяссянь донтӧм помада да сэтшӧм жӧ майтӧг дук.
Гремячӧй Логын медводдзаысь нуӧдсис восьса партсобрание, кор примитісны партияӧ сылысь членъясӧс да ещӧ асланыс хуторсаясӧс, а сы вӧсна квайт час кежлӧ Гремячӧй Логысь ставныс, челядь да куйлысь висьысьясысь кындзи, вӧліны либӧ школаын, либӧ сы дінын.
Степын, полевӧй станъясын эз коль ни ӧти ловъя лов, ставныс локтісны хуторӧ, и весиг хуторса пастук Агей дед эновтіс стадасӧ аслас отсасьысь детинкалы, локтіс школаӧ. Сійӧ вӧлі вежӧма паськӧмсӧ, мичаа шыльӧдӧма тошсӧ да кӧмалӧма ёна нин новлӧм, польдчӧм гӧленя важ сапӧг.
Вӧччӧмнас, тайӧ кӧмнас, плетьтӧгыс да дӧра сумкатӧгыс сійӧ ньӧти эз вӧв ас кодьыс, сы вӧсна олӧма уна казакъяс первой видзӧдлӧмсянь эз тӧдны сійӧс да здоровайтчисны, кыдзи бокӧвӧй тӧдтӧм морткӧд.
Стӧч квайт часын Макар Нагульнов чеччис гӧрд сатинӧн вевттьӧм пызан сайысь, видзӧдліс партаяс сайын дзескыда пукалысь колхозникъяс вылӧ да парта костъясын сулалысьяс вылӧ.
Бӧръя радын век на эз лӧнь ызгӧм да кутшӧмкӧ нывбабалӧн лэчыд серам.
Сэки Макар вылӧ лэптіс кисӧ:
— А но, ланьтыштӧй неуна, медся ёсь гӧлӧсаяс да торйӧн нин бабаяс!
Кора пукавны шы ни тӧв да лыддя ВКП(б)-лӧн Гремяченскӧй ячейкалысь восьса партийнӧй собрание воссьӧмаӧн.
Кыв сетсьӧ Нагульнов ёртлы, мӧд ногӧн кӧ мем аслым.
Сёрнитантор миян ӧти: миянлысь выль членъясӧс партияӧ примитӧм йылысь.
Миянлы сетісны некымын заявление, и на лыдын — миян хуторса Кондрат Майданниковсянь заявление, сійӧс ті ставныд тӧданныд гуг и бан.
Но пӧрадок да партиялӧн устав серти сійӧс колӧ обсудитны.
Кора ставнытӧ, кыдзи партейнӧйясӧс, сідзи и мукӧд беспартечнӧй ёртъясӧс да гражданаӧс, сёрнитны Кондрат йылысь, коді кыдз-мый думайтӧ, коді «за», а коді, гашкӧ, и «прӧтив».
Прӧтив сёрнитӧмыс шусьӧ отводӧн.
«Сета пӧ отвод Майданников ёртлы», — а сэки нин вайӧд фактъяс, мыйла Майданников оз вермы лоны партияын.
Миянлы колӧны омӧльтана фактъяс, сӧмын сэтшӧмъясӧс ми вермам босьтны тӧд вылӧ, а больгыны ӧтарӧ-мӧдарӧ да фактъястӧг сӧрны-изны морт йылысь — некытчӧ туйтӧм делӧ.
Сэтшӧм изӧмсӧ ми и пыдди ог пуктӧй.
Но первой ме лыддя Кондрат Майданниковлысь ичӧтик заявление, сэсся сійӧ висьталас аслас автобиография йылысь, мӧд ногӧн кӧ аслас важся, ӧнія да локтан олӧм йылысь, а сэсся нин кырссьӧй ті, коді кыдзи сямманныд, миян Майданников ёрт йылысь.
Могыс гӧгӧрвоана?
Гӧгӧрвоана.
Сідзкӧ, действуйта, мӧд ног кӧ шуны, лыддя заявлениесӧ.
Нагульнов лыддис заявлениесӧ, шыльӧдыштіс бумага листсӧ пызан вылас да пуктіс сы вылӧ кузь, сьӧкыд ки пыдӧссӧ.
Уна узьтӧм вой да уна мучитана дум сулаліс Кондратлы тайӧ листыс, кодӧс нетшыштӧма ученическӧй тетрадьысь...
И ӧні Кондрат, коді шочиника видзӧдлывліс то пызан сайын пукалысь коммунистъяс вылӧ, то парта сайын матын пукалысьяс вылӧ сылы лӧсявтӧм раминик синъясӧн, сэтшӧма волнуйтчис, мый сы плешын тыдовтчисны гырысь ньылӧм войтъяс да чужӧмыс кажитчис быттьӧкӧ зэрӧн пызйӧмаӧн.
Некымын кывйӧн сійӧ висьталіс аслас олӧм йылысь, сьӧкыдпырысь корсяліс кывъяссӧ, дыр кежлӧ ланьтлывліс, ачыс вӧлі зумыш да сэк жӧ мырдӧн моз, шога нюмъяліс.
Любишкинлы эз терпитсьы, сійӧ гораа шуис:
— И мый тэ аслад олӧм-вылӧмсьыд яндысян?
Мый дзӧран домалӧм вӧв моз?
Олӧмыд тэнад бур, кырссьы смелджыка, Кондрат!
— Ме ставсӧ висьталі, — пуксигас пельпомъяссӧ йӧжгылялігтыр ньӧжйӧник вочавидзис Майданников.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ сідзи, быттьӧ пасьтӧгыс петіс кӧдзыд ывла вылӧ онялысь керкаысь...
Недыр чӧв олыштӧм бӧрын чеччис Давыдов.
Сійӧ дженьыда, но сьӧлӧмсяньыс сёрнитіс Майданников йылысь, коді ыштӧдӧ аслас уджӧн мукӧд колхозникъясӧс, пуктіс сійӧс пример пыдди мукӧдъяслы, помас падъявтӧг шуис:
— Тырвыйӧ шогмана, вермас лоны миян партия радъясын, факт!
Ещӧ некымын морт сёрнитісны Майданников йылысь бур боксянь да ошкӧмпырысь.
Найӧс унаысь торкавлісны ошкана горӧдӧмъясӧн:
— Правильнӧ!
— Бур кӧзяин!
— Вылӧ пуктӧ колхознӧй интерес.
— Общественнӧй кӧпейкатӧ сійӧ оз уськӧд, а уськӧдас кӧ ӧтиӧс — лэптас кыкӧс.
— Сы йылысь омӧльтортӧ он из, оз эскыны!
Уна бур кыв кывзіс ас йывсьыс волнуйтчӧмысла кельдӧдӧм Кондрат, и кажитчис быттьӧ, мый чукӧртчӧм йӧз думайтӧны сы йылысь ӧтмоза.
Но сэки нем виччысьтӧг ырскӧбтіс, а эз прӧстӧ чеччы Щукарь дед да заводитіс:
— Дона <rus>гражданы</rus>яс да старукаяс!
Кондратлы ме сета <rus>отлуп</rus>, вешта сійӧс дзикӧдз!
Ме абу сэтшӧм, кутшӧм мукӧдъяс, меным другасьӧмыд — другасьӧмӧн, а табакыд — торйӧн.
Со ме кутшӧм мортыс!
Тані сэтшӧма нин ошкисны-лэптісны Кондратӧс, мый сійӧ быттьӧ абу морт, а святӧй угодник!
А юала ме тіянлысь, <rus>гражданы</rus>яс: кутшӧм но сыысь вермас лоны святӧй, сійӧ кӧ сэтшӧм жӧ грешнӧй, кутшӧмӧсь и ми, став мукӧдыс?
— Тэ дзуган, дед, кыдзи и век!
Ми жӧ ог райӧ сійӧс примитӧй, а партияӧ, — ӧні кежлӧ бурпырысь на веськӧдіс старикӧс Нагульнов.
Но эз вӧв сэтшӧмӧн Щукарь дед, медым ӧтчыд паныд шыасьӧмӧн миритӧдны сійӧс либӧ янӧдны.
Сійӧ бергӧдчис Нагульновлань, лёкысь югнитіс син пӧвнас, — мӧдсӧ вӧлі кӧрталӧма важӧн нин мыськавлытӧм гӧрд чышъянӧн.
— Ок, и выныд тэнад уна, Макарушка, бур йӧзсӧ топӧдны!
Тэныд сӧмын эськӧ маслобойкаын уджавны пресс пыдди, семечкиысь вый пычкыны...
Но мый тэ менсьым вомӧс тупкан да кыв он сет шуны?
Ме жӧ ог тэ йылысь сёрнит, ог тэнӧ кӧсйы кырссьыштны?
Но и чӧв ов, сы вӧсна мый партия индӧ — кыдз-мый верман паськӧдны критика да самокритика.
А мый сэтшӧм самокритикаыс?
Рочӧн кӧ шуны — сійӧ самочиннӧй критика.
А мый тайӧ лоӧ?
А тайӧ лоӧ, мый тэныд колӧ певъявны мортӧс, кыдзи да кутшӧм местаті думыштан, но медым непременнӧ доймытӧдз!
Певъяв сійӧс, трасичаӧс, сэтшӧма, медым сійӧ нильзис сола ньылӧмсьыс юр вывсяньыс да коклябӧрӧдзыс!
Со мый лоӧ самокритикаыд, ме тадз гӧгӧрвоа.
— Энлы, дед! — скӧрысь торкис сійӧс Нагульнов. — Тэ эн ас ногав кывъяссӧ, кыдз тэныд думыштчас!
Самокритика — сійӧ лоӧ аслыд асьтӧ критикуйтны, вот сійӧ мый сэтшӧмыс.
Колхознӧй собрание вылын тэ кутан выступайтны, вот сэки тэ и певъяв ачыд асьтӧ, кыдз гажыд да кутшӧм местаӧд кӧсъян, а ӧні ланьт да пукав шы ни тӧв.
— Абу сідз, тайӧ тэ ланьт да менсьым критикаӧс вомӧ мем бӧр эн сюяв! — ӧзйыны заводитіг вӧсньыдик гӧлӧсӧн чилӧстіс Щукарь дед. — Вывті нин тэ писькӧс вежӧра, Макарушка!
Мый морла нӧ ме ачым ас вылӧ быдсяма немторсӧ кута каттьыны?
И мый ради ме ачымӧс мӧда суклявны?
Йӧйясыд Сӧветскӧй власть дырйиыд бырисны!..
Важъясыс бырисны, а мыйта выльясыс лоины — лыдтӧм-тшӧттӧм!
Найӧс и Сӧветскӧй власть дырйи оз гӧрны-кӧдзны, а найӧ асьныс ёг турунъяс моз чужӧны-быдмӧны <rus>«во всю ивановскую»</rus>, некутшӧм кутӧд абу наысь!
Босьтны кӧть тэнӧ, Макарушка...
— Тэ менӧ эн кыскав, тані абу ме йылысь сёрниыс, — стрӧга тшупыштіс Нагульнов. — Тэ сёрнит сы йылысь, код йылысь колӧ, Кондрат Майданников йылысь, а тэныд кӧ висьтавнысӧ нинӧм, тупкы вомтӧ да пукав чӧла, кыдзи став прамӧй йӧзыс.
— Сідзкӧ, тэ прамӧй, а ме абу? — жугыля юаліс Щукарь дед.
Сэки бӧръя радъясын пукалысьяс пӧвстысь кодкӧ кыз гӧлӧсӧн мурӧстіс:
— Тэ эськӧ мед, прамӧй дед, висьталін ас йывсьыд, кодкӧд тэ пӧрысьӧ-нэмӧ кагасӧ лӧсьӧдін да мыйла тэнад аддзӧ сӧмын ӧти синмыд, а мӧдыс пыкӧсӧн тупкысьӧма?
А то тэ голькъян-чуксасян мукӧд вылӧ, быттьӧ плетень вывсянь петук, а ас йывсьыд чӧв олан, мудер руч!
Школаын ыз-ыз кыптіс гора серам да пыр жӧ, мыйӧн сӧмын чеччис Давыдов, лӧнис.
Давыдовлӧн чужӧмыс вӧлі мурыш, гӧлӧсыс юраліс скӧра, кор сійӧ заводитіс:
— Тані, ёртъяс, абу гажа спектакль, а партийнӧй собрание, факт!
Кодлы окота гажӧдчыны, мед мунасны рытйысянінӧ.
Ті кутанныд сёрнитны сувтӧдӧм вопрос кузяыс, дедӧ, али ті кӧсъянныд тшӧкӧлдывайтны и водзӧ?
Давыдов медводдзаысь шыасис Щукарь дінӧ татшӧм вежлива, и, тыдалӧ, таысь Щукарь дед пузис дзикӧдз.
Парта сайын сулалігӧн сійӧ пурк-парк кыпӧдчыштліс, кыдзи тышкасьӧм водзвылын том петук, весиг тошторйыс сылӧн мӧдіс тіравны лёкысь скӧралӧмысла:
— Тайӧ коді нӧ кывбӧритӧ?
Ме али эсійӧ йӧй нисьӧ прӧсужыс, коді пукалӧ ме бӧрвылын да сеталӧ меным некытчӧ шогмытӧм вопросъяс?
И мыйся тайӧ татшӧм восьса собрание, кор мортлы оз позь восьтыны вомсӧ, медым кыв шуны?
Да мый ме тіянлы?
Гӧлӧсысь лишитӧм али мый?
Ме сёрнита Кондрат йылысь, мый вешта ме сійӧс.
Татшӧмъясыс миянлы партияӧ оз ковны, со и менам став сёрниӧй!
— Мыйла, дедӧ? — серамысла семдӧмӧн юаліс Размётнов.
— Сы вӧсна мый сійӧ оз вермы лоны партияын.
И мый тэ гигзян, еджыд бугыль?
Кизь али мый джоджсьыс аддзин да сералан, кувтӧдзыд рад, овмӧсын пӧ и кизь згӧдитчас?
А тэ кӧ он гӧгӧрво, мыйла Кондрат оз вермы лоны партияын, ме тэныд категорическӧя висьтала, и сэки тэ дугдан шмыннявнытӧ, кыдзи зӧр вылӧ видзӧдігӧн мерин...
Мукӧдлы ті сямманныд индавны, а асьныд кутшӧмӧсь?
Тэ, сельсӧветса председатель, ыджыд личность, тэнсьыд и пӧрысьяс и поснияс долженӧсь босьтны пример, а тэ асьтӧ кыдзи кутан?
Польдчӧмыд собрание вылын йӧйталана серамысь да лӧзӧдӧмыд индюк моз!
Кутшӧм тэ председатель да кутшӧм вермас лоны серам, тані кӧ Кондратлӧн судьбаыс вески вылын бовъялӧ?
Со и думыштлы гӧгӧрбок: коді миян пиысь сурьёзнӧйджык, тэ али ме?
Жаль, зонмӧ, мый Макарушка эз тшӧкты меным сюявны сёрниӧ быд пӧлӧс иностраннӧй кывъяс, кутшӧмъясӧс ме сы ордын словарысь наизусть велӧді, а то эськӧ ме сідзи крӧтиті тэнӧ сійӧ кывъяснас, мый тэ эськӧ и нэм чӧжыд эн вермы гӧгӧрвоны, мыйла ме сідзи сёрнита!
А Кондратӧс партияӧ примитӧмлы ме прӧтив сы вӧсна, мый сійӧ ичӧтик собственник да унджыксӧ сыысь ті нинӧм онӧ пычиктӧй, кӧть пресс улӧ сійӧс сюйӧй!
Макуха, кодӧс учёнӧйяс ногӧн шуӧны жмыхӧн, артмас сыысь, а коммунист — нинӧм вылӧ свет вылын!
— Мыйла нӧ, вокӧ, меысь коммунист оз вермы лоны? — дӧсадаысла тіралысь гӧлӧсӧн юаліс Кондрат.
Щукарь дед мудера читкыртіс синсӧ:
— Быттьӧ тэ ачыд он тӧд?
— Ог тӧд, и тэ висьтав тӧлкӧн и меным и мукӧд гражданалы — мый вӧсна ме ог шогмы?
Сӧмын висьтав дзик веськыда, ассяньыд ньӧти лӧсьӧдлытӧг.
— А ме ӧмӧй коркӧ сӧрлі?
Либӧ, шуам, быд пӧлӧс сочинениеяс сочиняйтлі? — Щукарь ышловзис школа тырнас, шогпырысь довкйӧдлыштіс юрнас.
— Дзик пыр, кыдзи эм, аслам нэм чӧж ме сӧмын правда-матушка бур йӧзлы веськыда синмас крапйӧдла, самӧй та вӧсна, Кондратушка, ме ӧткымынъяслы и тайӧ свет вылас лои ковтӧм алиментӧн.
Тэнад поконик-батьыд вӧлі шулывлас: «Щукарь кӧ нин сӧрӧ, коді, сідзкӧ, и правдасӧ висьталас?»
Со кутшӧм вылӧ сійӧ менӧ пуктыліс, поконикыд!
Жаль, мый кувсис, а то сійӧ эськӧ и ӧні ассьыс кывъяссӧ висьталіс, царство небеснӧй сылы!
Щукарь пернапасасис, кӧсйис войтӧдыштны синва тусь, но мыйлакӧ вежис думсӧ.
— Тэ висьтав ме йылысь, бать-поконик тані нинӧмла.
Мыйла тэ менӧ буретш вӧйпан? — эз лэдзчысь Майданников.
Щукарлы паныд торъя шыасьӧмъяс, кыптыштӧм шумтор ньӧти эз падмӧдны дедӧс.
Кыдзи опытнӧй пчеловод, коді оз пыдди пукты шызьӧдӧм уна мазіяслысь ызгӧмсӧ, Щукарь и ӧні асьсӧ кутіс бура да дзик спокойнӧя, быттьӧ лӧньӧдӧм могысь кинас ньӧжйӧник лайкйӧдліг сійӧ шуис:
— Пырысь-пыр кыдзи эм ставсӧ висьтала.
И ті, гражданыяс да дона-старукаяс, энӧ ызгӧй, чӧв олӧй, менӧ всёровно онӧ вермӧй кежӧдны аслам мӧвпъясысь.
Тані ме йылысь ӧні бӧрвывсянь кыліс змей моз чушйӧдлӧм: понлы кӧ пӧ нинӧм вӧчнысӧ, сійӧ пӧ...» — и сідз водзӧ и сэтшӧм-татшӧм лёктор вашнитісны ме бӧрвылын.
Сӧмын не тӧда, кодлӧн тайӧ змейлӧн кодь вашкӧдӧмыс.
Тайӧ, дона гражданыяс да старукаяс, Агафон Дубцов чушъялӧ ме вылӧ, кыдзи адса лёк змей!
Тайӧ сійӧ кӧсйӧ бӧбйӧдлыны менӧ, медым торкны мӧвпъясӧс да медым ме нинӧм эг висьтав сы йылысь.
Но сэтшӧм буртор сійӧ менсьым оз вермы виччысьны, эз таковскӧй вылӧ веськав!
Агафон сідз жӧ арталӧ партияӧ сюйсьыны, кыдзи кӧбрегӧ уж-змей, медым йӧв юыштны, но ме ӧні сійӧс Кондратӧс дорысь чорыдджыка пызйышта, ме и сы йылысь тӧда сэтшӧмторъяс, мый ставныд ті окнитанныд, кор тӧдмаланныд, а гашкӧ, ӧткымынъяс и садьсӧ воштасны.
Нагульнов триньӧдыштіс карандашнас тыртӧм стӧканӧ, скӧрысь шуис:
— Старик, тэ шыбӧлитін нин аслад гантайтчӧм мӧвпнад, помав!
Тэ ӧтнад став кадсӧ каттян собрание вылын, колӧ жӧ и сӧвесть тӧдны!
— Бара тэ, Макарушка, горшӧс менсьым кляпталан? — бӧрдан гӧлӧсӧн никӧстіс Щукарь дед. — Тэ кӧ ячейкаса <ns>секлетарь</ns>, сідзкӧ тэ верман менӧ пӧдтыны?
Но тайӧ нин оз артмы!
Партейнӧй уставын абу сэтшӧм графаыс, медым не лэдзны сёрнитны старикъяслы, тайӧс ме стӧча тӧда!
И кыдзи тэнад лолыд лэптӧ сёрнитны ме йылысь, быттьӧкӧ менам сӧвесть абу?
Тэ мед эськӧ ассьыд Лушкатӧ сӧвеститін, кытчӧдз сійӧ эз ӧвтышт юбка бӧж дорнас тэ вылӧ да эз усйысь тӧдтӧм местаӧ, а меным весиг аслам старукаӧй нэмнас эз шулы, мый ме нем яндысьтӧм.
Ӧбидитін тэ менӧ, Макарушка, кувтӧдз!
Щукарлӧн век жӧ войтыштіс синваыс, ачыс чышкыштіс дӧрӧм соснас синсӧ, но висьталіс воддза мозыс жӧ яра:
— Но ме сэтшӧм морт, мый некод водзын чӧв ог ланьт, и пӧдса партейнӧй собрание вылын ме дживкнита и тэнӧ, Макарушка, да сідзи, мый тэ он вермы пикнитнытӧ, эн сэтшӧм-татшӧм вылӧ тэ веськав!
Пузя кӧ, ме ӧтчаяннӧй, кодлы-кодлы, а тэныдтӧ нин колӧ тӧдны тайӧс да гӧгӧрвоны, ӧд ми жӧ тэкӧд войся другъяс, хуторным ставнас та йылысь тӧдӧ.
И важся другъяс ми, сідзкӧ тэ збыльысь видзчысь меысь и менам критикаысь да самокритикаысь!
Ме некодлы личӧд ог сет, тӧдӧй тайӧс ставныд, коді кӧсйӧ партияӧс няйтӧсьтны!
Нагульнов топӧдіс шуйга синкымсӧ, бергӧдчис Давыдовлань, вашнитіс:
— Вӧтлыны сійӧс?
Орӧдас собраниесӧ!
И мыйла тэ эн гӧгӧрво командируйтны сійӧс кытчӧкӧ тайӧ лун кежлас!
Дедлы веськалӧма бӧж улас петшӧр, ӧні сылы некутшӧм кутӧд оз ло...
Но Давыдов сайӧдіс шуйга киас кутан газетӧн чужӧмсӧ, а веськыднас чышкаліс синвасӧ.
Сійӧ эз вермы кыв шуны серамысла да сӧмын каитчӧмпырысь довкйӧдліс юрнас.
Нагульнов ёна дӧзмӧмысла лэптыштліс пельпомъяссӧ, бара сатшкис скӧр синъяссӧ Щукарь дед вылӧ.
А сійӧ, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, висьталіс водзӧ, тэрмасигтыр да тшӧкъяліс:
— Миян кӧ восьса собрание, то тэныд, Кондратушка, восьсӧн жӧ колӧ висьтавны: кор тэ пырин колхозӧ да нуӧдін колхозӧ сдайтны кык ӧшкӧс, бӧрдін тэ на вӧсна кыз синваӧн али эн?
— Нинӧмла тайӧ вопросыс тані! — горӧдіс Дёмка Ушаков.
— Весьшӧрӧ сёрни!
Мый тэ сэн гут бӧрся нӧшкӧн вӧтлысян? — сы дор сувтіс Устин Рыкалин.
— Абу сідз, абу весьшӧрӧ, абу гут йылысь вопрос, а ме делӧ кузя юала!
И ті, бур кӧсйысьяс, тупкӧй горшнытӧ! — найӧс венны зільӧмӧн, зэвтчӧмысла ёна гӧрдӧдіг равӧстіс Щукарь дед.
Чӧв-лӧнь пуксьӧм бӧрын сійӧ гусьӧник моз да ньӧжйӧник шыасис:
— Гашкӧ, тэ он помнит, Кондратушка, а ме помнита, мый вӧтлін тэ асывнас ӧшъястӧ общественнӧй картаӧ, а аслад синъясыд вӧліны кулак гырсяӧсь да кроликлӧн кодь либӧ, шуам, вугралысь пӧрысь понлӧн кодь гӧрдӧсь.
Вот тэ и вочавидз, кыдзи поплы висьтасигӧн: вӧлі сэтшӧм делӧыс?
Майданников чеччис, яндысигтыр тракнитыштіс дӧрӧм бӧж дорсӧ, пырмунігмоз видзӧдліс Щукарь дед вылӧ руалӧм синъясӧн, но вочавидзис ярскӧба, кутіс асьсӧ:
— Вӧлі сэтшӧм делӧ.
Ог соссьы, бӧрдышті.
Жаль вӧлі янсӧдчыны.
Меным тайӧ ӧшъясыс эз батьсянь наследство пыдди кольны, а лӧсьӧді найӧс ачым, аслам гӧрбӧн.
Найӧ меным эз кокниа чуктыны, сійӧ ӧшъясыс!
Тайӧ кольӧмтор, мортанӧй.
А мый сэні партиялы вреднӧйыс менам коркӧя синваысь?
— Кыдз сійӧ — мый вреднӧйыс? — пузис Щукарь. — Да тэ кытчӧ вӧлі мунан аслад ӧшъяскӧд?
Тэ, сьӧлӧмшӧрӧй, социализмӧ мунін, со кытчӧ тэ накӧд мӧдӧдчин!
А социализм бӧрын мый миян лоӧ?
А лоӧ миян полнӧй коммунизм, со мый лоӧ, тайӧс ме тэныд веськыда висьтала!
Ме Макарушка Нагульнов ордын, позьӧ шуны, и дзикӧдз вежси, ті ставныд тані пукалысьяс тӧданныд, мый ми сыкӧд зэв ыджыд другъяс, и ме сы ордын уна пӧлӧс знаниеяс гумлала, мыйта содз тырӧ тӧрӧ:
войяснас уна пӧлӧс кыз книгаяс лыддяла, сурьёзнӧйӧсь ставыс, морттӧмӧсь, то словарь лыддя, учёнӧй кывъяс кӧсъя юрӧ сюйны, но тані менам пӧрысьлунӧй, мор мед лыяс сійӧс, сконъявлӧ!
Паметьӧй лои — быттьӧ косяссьӧм зепъяса гач, мый кӧть он пукты — гылалӧ ставыс, да и пом!
А кутшӧмкӧ кӧ нин вӧсньыдик брошюра меным сюрас, сійӧ оз мын киысь!
Ставсӧ, мый гижӧма, помнита!
Со кутшӧм ме овла, кор быдсяма сэтшӧмторъяссӧ горша лыддя!
Уна ме быд пӧлӧс брошюраяссӧ лыдди да стӧча тӧда да верма вензьыны кӧть кодкӧд, кӧть асъя югыдӧдз, мый социализм бӧрын воас миянӧ коммунизм, збыльысь тіянлы шуа!
Тані со менӧ и личкӧ падъялӧм, Кондратушка...
Социализмӧ тэ пырин — кыз синва кисьтін, а коммунизмӧ нӧ тэ кыдзи воӧдчан?
Дерт, пидзӧсӧдзыд синва питі уян, тайӧ нин сё ей-бог!
Сідзи и лоӧ тэкӧд, ме быттьӧ ваӧ видзӧда!
А юала ме тіянлысь, гражданыяс да дона старукаяс, мый чӧртла сійӧ колӧ партиялы, татшӧм няргуныс?
Дед гажаа китшкыштіс да тупкис кинас пиньтӧм вомсӧ.
— Терпитны ог вермы ме быд пӧлӧс сурьёзнӧй йӧзӧс, а партияын и скӧнь!
Мый морла найӧ сэні колӧны, сэтшӧм шуштӧмъясыс?
Жугыльмӧдны бур йӧзсӧ, асланыс виднас партейнӧй устав вежньӧдлыны да тшыкӧдны?
Сідзкӧ, ме юала тіянлысь: мыйла ті Демид Молчунӧс партияӧ онӧ босьтӧй?
Вот таысь нин эськӧ кувтӧдзыд гажтӧм лои тіян радъясын!
Сыысь сурьёзнӧйджык мортӧс ме нэм чӧж эг аддзывлы!
А ме ногӧн, партияӧ колӧ примитавны гажа, кыпыд йӧзӧс, сэтшӧмъясӧс, кутшӧм ме, а то босьталӧны сэтчӧ сӧмын сурьёзнӧйясӧс, кутшӧмкӧ кыв-вортӧмъясӧс, а мый наысь тӧлкыс?
Со босьтны кӧть Макарушкаӧс.
Сійӧ дас кӧкъямысӧд восянь кыдзи веськӧдчис, быттьӧкӧ кӧрт аршын ньылыштӧма, сідзи и ӧнӧдз ветлӧдлӧ сурьёзнӧй, веськыд, важнӧй, кыдзи нюрвывса тури.
Ни шутка сысянь он кыв, ни долыдіник кыв, сӧмын гачасьӧм гажтӧмлун, а абу морт!
— Дед, эн кыскав тэ менӧ да эн кӧвъяв менсьым нимӧс, а то ме примита мераяс, — стрӧга ӧлӧдіс Нагульнов.
Но старик любӧысла нюмъяліс, эз вермы дугдыны оратор моз кыв песӧмысь да сьӧлӧмсяньыс водзӧ висьталіс:
— А ме тэ йылысь нинӧм ог и шу, и весиг со эта мында!
И сійӧ жӧ Кондрат, сё кӧчамач, сідзи карандаш вылын верзьӧмӧн и ветлӧ: вексӧ сійӧ гижалӧ да арталӧ, быттьӧ сытӧг некодлы гижавнысӧ.
Москваын, кӧнкӧ, вежӧра йӧз зэв нин важӧн ставсӧ дорвыв гижалісны ӧтчыд дай мӧдысь, и нинӧмла сылы ассьыс юрсӧ гудыртны!
Сылӧн делӧ ӧшъяслысь бӧжъяс гартлӧдлыны, а сійӧ йӧй моз сюйсьӧ сэтчӧ жӧ, кытчӧ и Москваын вывті грамотнӧй йӧз...
А ме ногӧн, гражданыяс да менам дона старукаяс, сійӧ ставсӧ тайӧс вӧчӧ вежӧрлӧн ыджыдсьыс-ыджыд несознательность вӧсна.
Ӧні кежлӧ миян Кондратлӧн абу на политическӧй развитостьыс, а абу кӧ развитостьыс, эз шедӧд сійӧс, то и пукав гортад, развивайтчы ньӧжйӧник, тэрмасьтӧг, и партияӧ ӧні кежлӧ эн сюйсьы.
Мед кӧть сійӧ потас дӧсадаысла, миян Кондратным, но ме сылы дзик прӧтив да тырвыйӧ вешта сійӧс!
И сэки Давыдов нем виччысьтӧг кыліс орчча классысь Варя Харламовалысь лэчыд тіралысь гӧлӧс.
Дыр сійӧ эз аддзыв нывсӧ, дыркодь эз кывлы сылысь пыдісянь петысь муса гӧлӧссӧ...
— Лэдзӧй меным висьтавны?
— Пет татчӧ, медым ставӧн тэнӧ аддзисны, — чуйдӧдіс Нагульнов.
Топыд йӧз чукӧр пыр збоя писькӧдчигтыр Варюха-Горюха матыстчис пызан дорӧ, гожъялӧм кинас муртса инмӧдчыштлӧмӧн лӧсьӧдыштіс балябӧжсьыс юрсисӧ.
Давыдов видзӧдіс сы вылӧ лӧня шензигтыр, нюмъяліс да эз эскы аслас синъяслы.
Некымын тӧлысь чӧжӧн Варюха вежсьӧма тӧдтӧм выйӧдз:
сійӧ абу нин жебиник подросток, а статя ныв, юрсӧ кутӧ веськыда, сьӧкыд юрсисӧ кӧрталӧма кельыдлӧз кӧсынкаӧн, сулаліс президиум пызанлань джынвыйӧ бергӧдчӧмӧн виччысис лӧньӧм да видзӧдіс кытчӧкӧ пукалысь йӧз юръяс вевдорӧд, ачыс читкыртӧма синъяссӧ, быттьӧ видзӧдӧ кытчӧкӧ зэв ылӧ степӧ.
«Кутшӧма сійӧ шаньмӧма-мичаммӧ-ма тулыссяньыс!» — мӧвпаліс Давыдов.
Варюхалӧн синъясыс ӧзйӧмысла дзирдалісны, дзирдаліс и ньылӧдӧмысла вазьӧм розӧвӧй чужӧмыс, коді эз тӧдлы ни пудра, ни помада.
Но сэки сы вылӧ видзӧдысь уна син водзын сійӧ падмыштіс; гырысь киясыс ас тӧдлытӧгыс нямралісны прӧшвиа носӧвиксӧ, чужӧмыс мӧдіс ыпъявны ёна банйӧмысла, и пыдысь петысь гӧлӧсыс кутіс тіравны шызьӧмысла, кор сійӧ шыасис Щукарь дінӧ:
— Он збыльтор ті висьталӧй, пӧльӧ!
Лёка ті сёрнитанныд Кондрат Христофорыч Майданников ёрт йылысь, и некод тіянлы тан оз верит, мый сійӧ оз вермы лоны партияын!
Ме гӧригӧн тулыссяньыс уджалі сыкӧд ӧтлаын, и сійӧ гӧрліс ставсьыс бурджыка да ставсьыс унджык!
Сійӧ став вынсӧ сетӧ колхознӧй удж вылын, а ті сылы паныд мунанныд...
Ті пӧрысь морт, а тӧлкуйтанныд вежӧртӧм кага моз!
— Петкӧдлы сылы гаж, Варька!
А то сійӧ сяргӧ, быттьӧ кукань сьыліын бракольчи, и сы вӧсна мукӧдсянь бур кывсӧ он вермы кывны, — гӧлӧссӧ ыдждӧдтӧг басӧн мурӧстіс Павел Любишкин.
— Варька веськыда висьталӧ.
Кондратлӧн трудоденьыс колхозын медся уна.
Уджач казак сійӧ! — содтіс Бесхлебнов старик.
А кодкӧ посводзсянь горӧдіс прӧстудитчӧм вӧсни гӧлӧсӧн:
— Кондрат кодьясӧс кӧ не босьтавны партияӧ, сідзкӧ гижӧй сэтчӧ Щукарь дедӧс!
Сы дырйи колхозыд пырысь-пыр ыткӧбтас-кыптас...
Но Щукарь дед сӧмын шмынняліс нэмыс нин сынавлытӧм плакмӧм тоштор пиас да кын сюръя моз сулаліс парта сайын, весиг эз бергӧдчывлы выступайтысьяслань.
А кор бара пуксис чӧв-лӧнь, сійӧ спокойнӧя шуис:
— Варькалы и тані вӧвнысӧ ньӧти оз пӧлагайтчы, сылӧн арлыдыс на оз судзсьы.
Сылы кӧнкӧ сарай бокын аканьӧн колӧ ворсны, а сійӧ, катша, локтӧма татчӧ велӧдны сэтшӧм сюсь вежӧра старикъясӧс, кутшӧми ме.
Йӧз серам, а эз олӧм ло!
Колькъяс курӧгӧс кутісны велӧдны...
И мукӧдыс бурӧсь жӧ тай: ӧти тӧлкуйтӧ трудоденьяс йылысь — Кондратлӧн пӧ найӧ арбаӧ оз тӧрны...
А юала ме тіянлысь: мыйла тані трудоденьсӧ гаравны?
Тайӧ сідз жӧ горшлун вӧсна, посни собственникъясыд век горшӧсь, кӧсъянныд кӧ тӧдны, та йылысь весиг Макарушка унаысь меным висьтавліс.
И ещӧ ӧти йӧй аддзысис — босьтӧй пӧ Щукарӧс партияӧ, и колхоз пырысь-пыр ыткӧбтас...
И серавны тані дзик нинӧмла, сӧмын йӧй нисьӧ прӧсужъяс вермасны серавны да пиньсӧ жерйӧдлыны.
Грамотнӧй ме?
Тырвыйӧ!
Мый окота лыддя да лючкиа-бура кырымася.
Партия устав дор сулала?
Зэв весиг сулала!
Программакӧд сӧглас?
Сӧглас да сылы паныд нинӧм ог шу.
Социализмсянь коммунизмӧ верма не сӧмын восьлӧн, но весиг тӧвзьыны скачӧн, дерт, менам пӧрысьлун серти, ог вывті тэрыба, медым не джӧмдыны.
И ме эськӧ важӧн нин партияын красуйтчи и, дерт, ветлӧдлі нин эськӧ портфельӧн, но, дона <rus>гражданы</rus>яс да дона старукаяс, висьтася, кыдзи ен водзын, ӧні кежлӧ ог на шогмы и ме миян партияӧ...
А мыйла, юала ме тіянлысь?
Да сы вӧсна, мый <ns>леригия</ns> менӧ йирӧ, мед сійӧ му пыр и ва пыр мунас!
Муртса кӧ кӧнкӧ юр весьтын вылын чорыда йиркнитас гым, ме вашкӧда нин: «Господьӧй, видз менӧ, грешнӧйӧс!» — и сэки жӧ пернапасася, кевма и Исус Христослы, и дева Мариялы, и <rus>богородица-дева радуйся</rus>лы, и быд святительлы, кутшӧмъяс эмӧсь, кодъяс повзьӧм йывсьыд веськаласны ки улӧ, дорвыв кевма, да весиг кок чунь йылӧ лажыньтчыла татшӧм йирмӧг-гымсьыд...
Ас висьтнас ылалӧм вӧсна Щукарь дед кӧсйис и тані пернапасасьны, весиг кисӧ кыпӧдліс плеш дорас, но сэк жӧ кватитчис да, плешсӧ гыжйыштӧм бӧрын, яндысьӧм сорӧн китшнитіс-серӧктіс:
— Да ӧд кыдз сійӧ шуны...
Повзьӧм вӧсна синмыд кольча кодь, вот и мӧвпалан ас кежад: «А чӧртыс сійӧс тӧдӧ, мый сійӧ, Илья-пророкыд, думыштас!
Босьтас да, йӧз серам ради, резьӧбтас тэнӧ чардбинас куш юрад, вот и вод, Щукарь, кыстӧ нюжӧд».
А меным тайӧ дзик нинӧмла!
Ме ещӧ коммунизмӧдз на кӧсъя ротіктыны, воӧдчыны майбыр олӧмӧдз, сы вӧсна и мукӧд дырйи, кор омӧльтор топӧдас, и кевма, и поплы посни деньга сюйышта, эзысь гривенникысь ог унджык, медым енмӧс лишнӧйысь не скӧрмӧдны.
Тэ чайтан, мый тадз делӧыс надейнӧджык лоӧ, а сэн чӧртыс тӧдӧ, кодарӧ катовтас...
Тэ думайтан, мый поп кутас тэ вӧсна, дурак вӧсна, кевмыны, мед кузь нэм лоӧ, а поплы, бурджыка кӧ видзӧдлыны, тэ колан, кыдзи кулӧмлы гуляйтысь баба, либӧ учёнӧй ногӧн кӧ шуны, бордюр, тайӧ дзик ӧткодь.
Сійӧ, ёрӧм попыд, видзӧдчӧ тэнад деньга вылӧ вина юны, а оз енлы кевмыны...
Вот ме тіянлы и висьтала: кытчӧ нӧ ме аслам пеж леригияӧн партияӧ сюйся?
И сійӧс, сьӧлӧмшӧрӧс, вежньӧдлыны, и ачымӧс, и программасӧ?
Оз ло сідз, оз, мездӧй нин менӧ татшӧм грекысь!
Меным тайӧ дзик нинӧмла, збыльысь шуа!
— Дед, бара тэ бокӧ шыбӧлитін! — горӧдіс Размётнов. — Пет туй шӧрӧ, эн чукльӧдлы канаваясті!
Воча кыв пыдди Щукарь лэптіс кисӧ, такӧдіс:
— Ме пырысь-пыр помала, Андреюшка.
Тэ сӧмын эн торкав менӧ аслад бӧб шыасьӧмъяснад, а то ме дзик некытчӧ ог вермы воӧдчыны.
Тэ пукав да чӧліника кывзы тӧлка сёрнияссӧ, эм вунӧд найӧс, тэнад олӧмын найӧ згӧдитчасны.
Нинӧм абусӧ ме некор ог висьтавлы, татшӧмтор менам оз овлы, а ті Макарушкакӧд мӧда-мӧд вежмӧн каттьысянныд ме вылӧ, быттьӧ кырлӧс вывсянь дякӧнъяс, и, дерт, кӧть ог кӧсйы, а торксяла аслам мӧвпъяс туй визьысь.
Сідз вот ме и шуа: коммунизмӧдзыд ме сёровно кӧть и беспартейнӧй, а воа — и ог сідзи, кыдзи синваӧн ойдӧм тайӧ Кондратыс, а тивкъялігтырйи, кыпыда, сы вӧсна мый ме — чистӧй пролетарий, а абу ичӧтик собственник, тайӧс ме тіянлы веськыда шуа!
А <ns>пролетарьатлы</ns>, ме ӧтилаысь лыддьылі, нинӧм воштынысӧ, чепъясысь кындзи.
Некутшӧм чепъяс менам, дерт, абуӧсь, важиник чепторйысь кындзи, мыйӧн коркӧ понйӧс домавлывлі, тайӧ кор ме ещӧ озыра на овлі, но эм старука, а тайӧ, вокъясӧй, быд пӧлӧс чепысь да катаргаса колодкаысь лёкджык на...
Но ме старукаӧс ньӧти ог лӧсьӧдчы воштыны, мед олӧ мекӧд, ен сыкӧд, но сійӧ кӧ кутас торкавны меным да сувтас пӧперег коммунизмӧ мунан менам веськыд туй вылӧ, то ме сы дінті сідзи шутёвта, мый сійӧ и ойӧстнысӧ оз удит!
Та кузя ті энӧ нин маитчӧй!
Ок, ме сэтшӧм ӧтчаяннӧй, кор скӧрма, и сэки меным туй шӧрӧ некод эн сувт!
Либӧ кувтӧдзыс таляла, либӧ сідз тӧвзьышта дінтіыс, мый и синсӧ лапнитны некод оз удит!
— Дед, помав, лишита тэнӧ кывйысь! — пызанӧ кинас таркӧдігтыр вундыштіс Нагульнов.
— Пырысь-пыр помала, Макарушка!
Вывтісӧ эн зымӧд, а то китӧ дойдан.
Сідз со ме и шуа: ті кӧ нин ставныд Кондрат вӧсна, то и ме ог мун паныд, ен тіянкӧд, примитӧй сійӧс миян партияӧ.
Мортыс сійӧ шань да уджач, ме пыр висьталі та йылысь.
Да правильнӧ кӧ гӧгӧрбок артыштны, видлавны быд сунис помӧдз, то Кондратлы быть колӧ лоны миян партияын, тайӧс ме збыльысь шуа.
Ӧти кывйӧн кӧ, Кондратушка тырвыйӧ туйӧ лоны партейнӧйӧн.
Вот менам и став висьт!
— Заводитін упокойӧн, а помалін здравиеӧн? — юаліс Размётнов.
Но сылысь кывъяссӧ пӧшти некод эз кыв, ставӧн ыз-ыз серӧктісны да.
Аслас выступлениеысь вывті дӧвӧльнӧй Щукарь дед мудзпырысь пуксис скамья вылӧ, чышкыштіс соснас пӧсялӧм куш юрсӧ, юаліс сыкӧд орччӧн пукалысь Антип Грачлысь:
— Бура ме... кыдз эсійӧ... кырссьышті?
— Тэ, дед, пыр артистӧ, — воча кыв пыдди вашкӧдӧмӧн сӧветуйтіс Антип.
Щукарь эскытӧг кӧсӧйтчыліс суседыс вылӧ, но, сир сьӧд тош пиас дзебӧм нюмсӧ казявтӧм вӧсна, юаліс:
— Тайӧ мый морла нӧ ме сэтчӧ сюйся?
— Деньгатӧ кутан зырйӧн зыртны — да он прӧстӧй зырйӧн, а дорӧсаӧн!
Уджыссӧ сэн — шуть да швуть!
Гажӧд йӧзӧс лӧсьыда висьталӧмъяснад, унджык сӧр-из, ёнджыка чудит, со тэнад и став уджыд, сійӧ абу буса да няйт, а деньга сӧмын курав.
Щукарь дед тӧдчымӧн гажмис, мӧдіс дзӧрны скамья вылын — эз ӧшйы инас, петіс нюмыс:
— Да сьӧлӧмшӧрӧй тэ менам Антипушкаӧй!
Тэ тӧд, мый Щукарь некытчӧ оз йӧрмы!
Сійӧтӧ нин кывтӧ бокӧ оз шыблав, а дзик стӧча веськалас, абу сэтшӧм-татшӧм сійӧ, медым бокӧ шӧтны!
А мый тэ думайтан?
Зэв кӧ нин, кор менӧ дзикӧдз кусыньтас пӧрысьлун, верма и артистӧн лоны.
Ме сэтшӧм-татшӧм кикимеритчӧмъяс вылад и том дырйи вӧлі вывті дошлӧй, а ӧнітӧ и сёрниыс абу.
Меным тайӧ тшак ва.
Старик думыштчӧмӧн тяпкӧдыштіс пиньтӧм вомнас, чӧв олыштіс, мыйкӧ гӧгрӧдліс вежӧрас, сэсся юаліс:
— А эн кывлы тэ кутшӧмкӧ ногӧн, уна-ӧ сэні век жӧ мынтӧны, артисталӧмсьыс?
Сдельнӧ али кыдз?
Ӧти кывйӧн кӧ, ыджыд-ӧ сэн жалӧванньӧыс воӧ морт вылӧ?
Зырнад и кӧпейкаяс позьӧ зыртны, но найӧ меным дзик нинӧмла, кӧть и зэлыд мортлӧн кӧпейкаыд лыддьыссьӧ деньгаӧн.
— Керӧм-вӧчӧм серти мынтӧны: кыдзи мӧдан кутны асьтӧ йӧз водзын, — заговорщик моз вашнитіс Антип. — Кымын апастӧмджык да вӧрысьджык тэ лоан, сымын унджык жалӧванньӧ тэныд воас.
Найӧ, зонмӧ, артистъясыд, сӧмын и тӧдӧны, мый жӧритӧны да юӧны да разнӧй каръясӧд ветлӧдлӧны.
Кокни налӧн олӧмныс, позьӧ шуны, лэбачьяслӧн кодь.
— Петам, Антипушка, ывлаӧ, куритчам, — шуис Щукарь, кодлӧн пыр жӧ воши собрание дорӧ став интересыс.
Найӧ петісны классысь, сьӧкыдпырысь писькӧдчисны тшем сулалысь йӧз пӧвстті.
Пуксисны плетень бокӧ шондіӧн шонтӧм му вылӧ, заводитісны куритчыны.
— А мый, Антипушка, тэныд удайтчывліс коркӧ аддзывны эсійӧ артистъяссӧ?
— Мыйта колӧ.
Кор действительнӧй дырйи служитлі Гродно карын, аддзывлі найӧс пӧттӧдз.
— Но и мый найӧ?
— Нинӧмӧн оз торъявны.
— Тшӧгӧсь?
— Вердаса порозъяс кодьӧсь.
Щукарь ышловзис:
— Сідзкӧ, налӧн сёян-юан оз бырав тӧлын ни гожӧмын?
— Голяӧдзныс!
— А кытчӧ нӧ колӧ мунны, медым накӧд партитчыны?
— Ростовӧ, матынджыкын найӧ абуӧсь.
— Абу тай и сэтшӧм ылын...
Мый нӧ тэ водзджык эн висьтав меным тайӧ кокни нажӧтка йывсьыс?
Ме, гашкӧ, важӧн нин сэні должность вылӧ пыри эськӧ?
Тэ жӧ тӧдан, мый ме кокни удж вылӧ, кӧть, шуам, артиставны, вывті способнӧй, а сьӧкыда уджавны видз-му овмӧсын ог вермы аслам кила вӧсна.
Эз веськав мем тэ вӧсна сыла кусӧк!
Ныж кокан тэ, а абу морт! — зэв ыджыд дӧсадаӧн шуис Щукарь.
— Да ӧд кыдзкӧ сёрниыс та йылысь эз пансьыв, — правдайтчис Антип.
— Тэныд эськӧн важӧн коліс чуйдӧдны менӧ, и, видзӧдан да, ме важӧн нин эськӧ тшӧкӧлдывайті-артисталі.
А мыйӧн сӧмын старукаӧс видлыны эськӧ локті, пыр жӧ тэныд — стук пызан вылӧ — пӧл-литра вина бур сӧветсьыд!
И ме пӧт, и тэ код, вот сійӧ и пӧрадок вӧлі эськӧ.
Эк, Антип, Антип!..
Прӧзевайтім ми тэкӧд выгӧднӧй делӧ!
Талун жӧ мем колӧ сӧветуйтчыны старукакӧд, а сэк, гашкӧ, тӧвнас ме и муна нажӧвитчыны.
Давыдов лэдзас менӧ, а лишнӧй деньгаторйыд меным згӧдитчас овмӧсын: мӧс лӧсьӧда, дас кымын ыж ньӧба, порсьпи, вот олӧмыд и гажаджык лоӧ... — кывмӧн мӧвпаліс Щукарь дед да, Антиплысь чӧв олӧмсӧ ошкӧм пыдди лыддьӧмӧн, водзӧ сёрнитіс: — А ужъясысь, веськыда кӧ шуны, ме дӧзми нин, да и тӧвнад ветлӧмыд абу ме серти.
Омӧльтчи ме, кӧдзыд дырйи кынма, ӧти кывйӧн кӧ — здоровьеӧн гӧльми.
Час пукалыштан доддьын, и кӧдзыдысла кынӧмын сювйыд сюв бердӧ кынмӧ.
А тадзтӧ регыд и сювйыд вермас музгыльтчыны, сэні кӧ кӧдзыдысла ставыс лемасьӧ, либӧ воспалитчас нервнӧй <ns>седалище</ns>, кыдзи вӧлі поконик Харитонлӧн.
А меным тайӧ дзик нинӧмла!
Меным ещӧ унатор на колӧ вӧчны, и коммунизмӧдз ме кӧть шӧри орӧдча, а воӧдча!
Антип дӧзмис шмонитны челядь моз веритчысь старик вылӧ, и сійӧ шуис шмонитӧмлы пуктыны пом:
— Тэ, дед, ёнджыка думыштлы артистад гижсьӧм водзвылын...
— Та кузя и думайтнысӧ нинӧм, — ньӧти падъявтӧг висьталіс Щукарь дед.
— Сэні кӧ дарӧвӧй деньга воӧ, тӧв кежлас ме сэн лоа.
Аддзӧмыд тай сьӧкыдтор бур йӧзӧс гажӧдны да висьтавлыны налы быдсяматоръяссӧ!
— Мукӧд дырйи оз пет гажыд любӧй деньга вылӧ...
Тайӧ мыйла нӧ сідзи? — чошкӧдіс пельсӧ Щукарь.
— Нӧйтӧны найӧс, эсійӧ артистъястӧ...
— <ns>Нӧй-тӧ-ны</ns>?
Коді нӧ найӧс нӧйтӧ?
— Йӧзыс нӧйтӧны, кодъяс билетъяс вылӧ деньга мынтӧны.
— А мыйысь нӧйтӧны?
— Но, оз угӧдит артист кутшӧмкӧ кывйӧн, оз во сьӧлӧм вылас йӧзыслы либӧ сылӧн висьталӧмыс кажитчас гажтӧмӧн, вот и нӧйтӧны.
— И... лёк эсійӧ... ёна нӧйтӧны али сідз, прӧстӧ шутитӧмӧн, повзьӧдлӧны?
— Кутшӧм чӧрт сэн шутитӧмӧн!
Нӧйтӧны мукӧд дырйи сідзи, мый представление вывсянь пыр жӧ нуӧны сійӧс, коньӧрӧс, больничаӧ, а ӧткымынысь и кладбище вылӧ.
Менам син водзын важся кадӧ ӧти артистлысь циркын пельсӧ курччисны да бӧр коксӧ песовтісны — кокбӧрляыс водзын лои.
Сідзи и муніс гортас, шудтӧмысь-шудтӧм морт...
— Энлы, энлы!
Кыдз сійӧ — бӧр коксӧ?
Да сійӧ мӧй нӧ нёль кока вӧлі али мый?
— Сэні быдсямаыс овлӧны...
Сэні гажӧдӧм могысь быдсямасӧ видзӧны.
Но ме тані ӧшыбка вӧчи, ме кӧсйи шуны: шуйгасӧ, водзсӧ, ӧти кывйӧн, шуйга коксӧ дзикӧдз музгыльтісны, сідзи и муніс сійӧ бӧра лапаӧн, и он гӧгӧрво, кодарлань сійӧ восьлалӧ.
Мыйкӧ жӧ равзіс, коньӧр морт!
Кар пасьтаыс вӧлі кылӧ!
Юргис паровоз моз, менам весиг юрсиӧй сувтліс!
Щукарь дыр видзӧдіс Антиплӧн серьёзнӧй да весиг зумыштчӧм чужӧм вылӧ (тыдалӧ, зумыштчис лёк казьтылӧмъяссьыс), помланьыс мӧдіс эскыны, мый тайӧ збыль, да скӧрысь юаліс:
— А кӧн нӧ полицияыс вӧлі, морыс мед сійӧс лыяс?!
Мый нӧ сійӧ видзӧдіс татшӧм лоӧмтор вылас?
— Полицияыс ачыс тшӧтш нӧйтіс.
Ме ачым аддзылі, кыдзи полицейскӧйыс шуйга киас тюрзан кутӧ, тюрзӧ сійӧн, а веськыднас артистсӧ сьыліас жбонькйӧ.
— Антипушка, тадзитӧ царь дырйи вермис лоны, а Сӧветскӧй власть дырйи милициялы оз позь косясьны.
— Прӧстӧй гражданаӧс милиция, дерт, оз вӧрзьӧд, а артистъясӧс сёровно нӧйтӧ, сылы тайӧс позьӧ.
Тадз кыссьӧ нэмъясӧн, сэні нин нинӧм он вӧч.
Щукарь дед эскытӧмпырысь читкыртіс синсӧ:
— Сӧран тэ, мути Трач!
Мыйкӧ тай ме тэныд некыдз ог вермы веритны...
Но мыйӧн тэ верман тӧдны, мый и ӧні артистъясӧс нӧйтӧны?
Каръясын тэ комын во эн вӧвлы, хуторысь ылӧдзджык и ныртӧ он мыччыв, мыйӧн тэ верман ставсӧ тӧдны?
— Менам жӧ рӧднӧй племянник Новочеркасскын олӧ, сійӧ и юӧрталӧ карса олӧм йылысь, — эскӧдіс Антип.
— Вермас лоны племянникыд... — бара мӧдіс падъявны Щукарь дед да сьӧкыда кутіс ышлолавны, чужӧмыс зумышмис.
— Вот кутшӧм вутшыс, Антипушка...
Вӧлӧмкӧ, рыскуйтана эсійӧ штукаыд, артистӧн лоны...
И збыльысь — сэні кӧ кувтӧдз нӧйтӧны йӧзӧс, то тайӧ меным дзик нинӧмла.
Калябеч татшӧм гажа олӧмнад!
— Вот ме тэныд и водзвыв висьтала, мыйкӧ мед эз ло.
Тэ первой сӧветуйтчы старукаыдкӧд, а сэки нин и корсь места.
— Старука тані нинӧмла, — косіника вочавидзис Щукарь дед.
— Оз ӧд сылысь, мыйкӧ кӧ лоӧ, бокъяссӧ кутны кульны.
Мыйла нӧ ме сыкӧд мӧда сӧветуйтчыны?
Сідзкӧ, ачыд решайт. — Антип чеччис муысь, таляліс чигаркасӧ.
— Меным тэрмасьнысӧ некытчӧ, тӧлӧдзыс ещӧ ылын на, да, колӧ веськыда шуны, и ужъясӧс эновтны жаль, и старукалы ӧтнаслы гажтӧм лоӧ...
Оз туй, Антипушка, мед, колӧкӧ, эсійӧ артистъясыд метӧг оласны.
Мед му пырыс сійӧ мунас, кокни нажӧткаыд!
Да и абу нин сійӧ сэтшӧм кокни, сурьёзнӧя кӧ думыштлыны.
Тэнӧ кӧ быд лун мӧдасны жбонькйыны мыйӧн веськалӧ, а милицияыд дорйӧм пыдди ачыс кутас сизьдыны тэнӧ кулакъясӧн, ыджыд аттьӧ!
Сёйӧй сійӧ шаньгаястӧ асьныд!
Менӧ ичӧт дырсянь коді сӧмын эз ӧбидитлы!
И дзодзӧгъяс, и ӧшъяс, и понъяс, и мый сӧмын мекӧд эз вӧвлы.
Весиг сэтчӧдз воис, мый кагаӧс меным эновтӧмаӧсь ӧшинь улӧ.
Тайӧ кыдзи, тэ ногӧн, лӧсьыд?
Да медым менӧ пӧрысьӧ-нэмӧ артисталігӧн виисны либӧ менсьым кутшӧмкӧ телеснӧй член мӧдарӧ музгыльтісны, — ыджыд аттьӧ!
Ог кӧсйы, и пом!
Антипушка, лучшӧ пырам собрание вылӧ, сэні делӧыс надейнӧджык, гажаджык, а артистъяс мед асьныс ас йывсьыныс думайтӧны.
Найӧ, чӧртъяс, тыдалӧ, ставныс томӧсь, дзоньвидзаӧсь.
Найӧс кодлы абу дыш гындӧны, а найӧ, небось, сыысь сӧмын кызӧны.
А менам делӧ стариковскӧй.
Мед кӧть сэн бура вердӧны-юкталӧны, а менӧ кӧ кыдз колӧ гоз-мӧдысь ойкӧдны, то ме и кысӧс нюжӧда.
Мый морла меным, сідзкӧ, ковмас сыла кусӧкыс?
Эсійӧ дуракъясыс, кодъяс коньӧр артистъясӧс нӧйтӧны, менсьым сійӧс горшысь перъясны.
Ог кӧсйы лоны артистӧн, и менӧ сэсся тэ эн ышӧд сэтчӧ, сьӧд дьявол, да эн тӧлк вылысь вошты помӧдз да некор!
Тэ вот сӧмын на висьталін пырмунігмоз, кыдзи артистлысь пельсӧ курччӧма кутшӧмкӧ йӧй дурак, и кыдзи сылысь коксӧ песовтісны, и кыдзи сійӧс нӧйтісны, а менам и пельӧй нин висьӧ, и кокъясӧй юкалӧны, и став лыясӧс ёнтӧ, быттьӧ менӧ ачымӧс нӧйтісны, курччалісны пельясӧс да кыскалісны, кыдзи окотитісны...
Ме тайӧ зверскӧй висьталӧмъяс дырйиыд вывті нервнӧй, дзик быттьӧ контузитчӧм.
Сідзкӧ, тэ мун, ен могысьӧн, ӧні кежлӧ собрание вылӧ ӧтнад, а ме неуна шойччышта тані, лӧньӧдышта ачымӧс, нервъясӧс ассьым настроита, а сэки и пыра Дубцовӧс кырссьыны.
А ӧні ме ог вермы, Антипушка, выступайтны, йирмӧг ветлӧдлӧ менам мыш кузя да пидзӧсъясӧй кыдзкӧ сырмӧны, кутшӧмкӧ дрӧж вӧсна, мор мед сійӧс лыяс, зумыда ог вермы сувтны кок йылӧ...
Щукарь заводитіс гартны выль чигарка.
И збыльысь сылӧн киясыс тіралісны, кусыньтыштӧм газет тор вылысь киссис гырыся кералӧм ас табак, чужӧмыс чукыртчӧма, доршасьӧ синваыс.
Антип быттьӧ жальпырысь видзӧдліс старик вылӧ:
— Эг тӧдлы ме, дедӧ, мый тэ сэтшӧм небыд сьӧлӧма, а то эськӧ ме тэныд эг висьтав артистъяслӧн сир курыд олӧм йылысь...
Он шогмы тэ, дед, лоны артистӧн, он!
Пукав паччӧр вылад да эн вӧтлысь кокни нажӧтка бӧрся!
Да и старукатӧ тэныд дыр кежлӧ эновтны оз позь, сылысь пӧрысьлунсӧ жалитыштны колӧ...
— Ок, кутшӧм рад лоӧ сійӧ, кор сылы висьтала, мый сы ради ме эновтчи артиставны мунӧмысь!
Меным аттьӧалӧмыд сысянь лоӧ — лыдтӧм-тшӧттӧм!
Щукарь дед любӧысла нюмъяліс, довкйӧдліс юрнас: сійӧ водзвыв тӧдіс, кутшӧм нимкодь лоӧ аслыс да старукаыслы, кор висьталас сылы татшӧм долыд выльтор.
Но старик юр весьтӧ ӧшйис нин сім сьӧд кымӧр...
Эз тӧд дед сы йылысь, мый сылӧн бур другыс, Макар Нагульнов, час джын сайын ыстіс ӧти зонмӧс Щукарь старука ордӧ стрӧг наказӧн — пырысь-пыр жӧ воны школаӧ да любӧй помка улын нуӧдны стариксӧ гортас.
— А тэнад пӧрысьыд кыв вылын кокни! — явӧ нюмъялігтыр нин шуис Антип Грач да кокниа долыдпырысь кызӧктыштіс.
Щукарь дед лэптіс юрсӧ.
Быттьӧ ва ветьӧкӧн чышкыштіс кодкӧ сы чужӧм вылысь кыпыд нюмсӧ.
Сы дорӧ веськыда зырӧдіс старукаыс, зумыш, решительнӧй, стрӧг начальник кодь.
— Морыс мед... — шӧйӧвошӧмӧн вашкӧдіс Щукарь дед. — Кысь нӧ сійӧ, ӧкаяннӧйыс, уси?
То куйліс-висис, юрсӧ эз лэптыв, а то на тэныд, ачыс ас кокнас локтӧ.
И мый чӧртла сійӧс вайӧ сьӧкыд висьӧмыс?
— Мӧдім, дед, гортӧ, — вундыштіс-прикажитіс аслас верӧслы старука сэтшӧм ногӧн, мый некутшӧм паныд кыв эз позь шуны.
Щукарь дед пукаліс му вылын да видзӧдіс гӧтырыс вылӧ улісянь вывлань, кыдзи видзӧдӧ змей вылӧ повзьӧм кролик.
— Собраниеыс эз на помась, сьӧлӧмшӧрӧй, и меным выступайтны колӧ.
Миян хуторса начальство сьӧлӧмсяньыс корис выступитны менӧ, — коркӧ ньӧжйӧник шуис сійӧ да сэк жӧ сутшиктіс.
— Тэтӧг олас.
Мӧдім!
Гортын удж эм.
Старукаыс вӧлі ёна ыджыдджык мужиксьыс да кык пӧв сьӧкыдджык сыысь.
Сійӧ скӧрысь кутіс старикӧс киӧдыс, ӧтчыд раснитӧмӧн кокниа сувтӧдіс сійӧс кок йылас.
Щукарь дед очмуніс, лёкысла кусьыс петмӧн зымнитіс кокнас:
— А вот и ог мун!
Тэнад абу некутшӧм право лишитны менӧ гӧлӧсысь!
Тайӧ тэныд абу важ режим!
Сэсся кыв ни джын водзӧ шутӧг старука бергӧдчис, мӧдіс гырыся восьлавны гортланьыс, а сы бӧрся кыссис-тірӧдіс орччӧн Щукарь дед, ӧткымынысь сувтовкерліс.
Стариклӧн видыс петкӧдліс, мый сійӧ кыв шутӧг кывзысьӧ судьбаыслы.
Сы бӧрся видзӧдіс да шыавтӧг сераліс Антип Трач.
Но, кильчӧ поскӧдыс кайигӧн нин, сійӧ думыштіс: «А ӧд, ен мед видзас, кувсяс кӧ старик, гажтӧм лоӧ сытӧг хуторын!»
23 глава
Мыйӧн сӧмын Щукарь дед эз ло школаын, собрание кутіс мунны дзик мӧд ногӧн: колхозникъяс делӧвӧя сёрнитісны Дубцов кандидатура кузя, эз нин друг ыз-ыз серӧктывлыны сёрни шӧрын,
а сы бӧрын, кор ставлы нем виччысьтӧг выступитіс кузнеч Ипполит Шалый, — собрание вылын медводдзаысь пуксис некымын минут кежлӧ чӧв-лӧнь, быттьӧкӧ гымалӧм-чардалӧм водзвылын...
Партияӧ пырӧм кузя заявление сетысьяс йылысь вӧлі быд боксянь нин сёрнитӧма;
куимнаннысӧ нин вӧлі восьсӧн гӧлӧсуйтӧмӧн ӧтсӧгласӧн примитӧма партияса членӧ кандидатъясӧн квайт тӧлысся испытательнӧй стажӧн, кор кыв корис пӧрысь Шалый.
Сійӧ чеччис дзик ӧшинь дорын сулалысь парта сайысь, шленитчис паськыд мышнас ӧшинь курич бердӧ, юаліс:
— Позьӧ меным сетны ӧти вопростор миян завхозлы — Яков Лукичлы?
— Сет кӧть кыкӧс, — пыр жӧ шуис гажапырысь Макар Нагульнов, коді сэк жӧ чошкӧдіс пельсӧ.
Яков Лукич неокотапырысь бергӧдчис Шалыйлань.
Чужӧмыс сылӧн быттьӧ кынмис, чорзис, кутіс тӧдчыны мыйкӧ виччысьӧм.
— Со йӧзыс пырӧны партияӧ, кӧсйӧны оз сы дорын овны, а самӧй сы радъясын, ӧтлаын сыкӧд юкны и шог и радлун, — гортӧминик кыз гӧлӧсӧн заводитіс Шалый, ачыс эз вештыв Яков Лукич вылысь былькъя сьӧд синъяссӧ. — А мыйла тэ, Лукич, он пыр партияӧ?
Кӧсъя ме тэнсьыд чорыда юавны: мыйла тэ ӧтдортчан?
Али тэныд дзик веськодь, мый партия пессьӧ йи дорышӧ чери моз, кыскӧ миянӧс бурджык олӧмӧ?
А тэ — мый?
А тэ пышъялан пӧсь уджысь, ыркыдін корсян, виччысян, кор тэныд кусӧк шедӧдасны, някляласны да вомад сюясны, тадз али мый?
Кыдз нӧ тайӧ сідз тэнад артмӧ?
Интереснӧ тэнад артмӧ да йӧзлы весиг зэв тыдалана...
Хуторным ставнас аддзӧ, кӧсъян кӧ тӧдны!
— Ме ачым аслым кусӧксӧ чуктӧда и тэнсьыд ещӧ эг на корлы, — тэрыба шыасис-тшупыштіс Островнов.
Но Шалый зумыда вештыштіс кисӧ, быттьӧ йӧткыштіс тайӧ некытчӧ лӧсявтӧмторсӧ, шуис:
— Ассьыд кынӧмтӧ пӧткӧдӧм вылӧ уна ног позьӧ чуктӧдны няньтӧ; волысав пельпом вомӧныд ноп, мун кристарадничайтны, и то тшыгйыдла он кув.
Но ме ог та йылысь сёрнит, и тэ, Лукич, эн веглясь вилаӧн лямӧдӧм змей моз, тэ гӧгӧрвоан, мый йылысь ме сёрнита!
Войдӧр, ӧткӧн олігӧн, тэ горш вӧлін удж вылӧ, кӧин моз горшасин, усьласин любӧй делӧ вылӧ, мед сӧмын тэныд лишнӧй грӧш кытыськӧ курыштны, а ӧні тэ уджалан кыккирудз, сӧмын йӧзсяньыс...
Но, абу та нылысь сёрниыс, ещӧ эз на во кадыс тэныд кыв кутны мир водзын аслад кокни удж понда да мисьтӧм лёк олӧмысь, воас кад — мӧдан кыв кутны!
А ӧні висьтав: мыйла тэ он пыр партияӧ?
— Абу нин ме сэтшӧм грамотнӧй, медым партияын лоны, — ньӧжйӧник вочавидзис Островнов, сэтшӧм ньӧжйӧ, мый, сыкӧд орччӧн пукалысьяс кындзи, школаын некод эз кыв, мый сійӧ шуис.
Бӧрвывсяньыс кодкӧ скӧрыськодь шуис:
— Гораджыка висьтав!
Нинӧм оз кыв, мый тэ сэн ныр улад аслыд нурбылялан!
Мӧдысь висьтав, мый шуин!
Яков Лукич дыр чӧв оліс, быттьӧ эз и кывлы сы дінӧ шыасьӧмсӧ.
Пуксьӧм чӧв-лӧнь дырйи вӧлі кылӧ, кыдзи уна пӧлӧс гӧлӧсъясӧн, но дружнӧя горзӧны унзіля пемыд юын лягушаяс, кыдзи кӧнкӧ ылын, тыдалӧ, хутор сайын сулалысь важиник тӧв мельничаын гажтӧмчӧ-шогсьӧ тутъюр варыш да тюрзӧны ывла вылын, ӧшинь улын, веж акация кустъяс пӧвстын, войся лэбачьяс.
Водзӧ чӧв овны эз вӧв лӧсьыд, и Островнов тӧдчымӧн гораджыка мӧд пӧв шуис:
— Партиялы ме абу зэв грамотнӧй.
— Завхозӧн лоны — грамотнӧй, а партияын — абу? — бара юаліс Шалый.
— Тані овмӧс, а сэн политика.
Тэ кӧ он тӧд на костын торъялӧмсӧ, то ме тӧда, — ярскӧба да гораа нин шуис нем виччысьтӧмысь падмылӧм Яков Лукич.
Но Шалый эз лэдзчысь, шпыньмуніс-шуис:
— А миян коммунистъяс и овмӧсӧн и политикаӧн занимайтчӧны, и — гӧгӧрвоан тэ, кутшӧм шензьӧданатор, — ӧд артмӧ налӧн!
Ӧта-мӧдныслы быттьӧкӧ оз и торкавны.
Мӧдлаӧ тэ кытчӧкӧ синан, Лукич, он сійӧтор висьтав...
Правдасьыс ӧтдортчан, сы вӧсна вот и кытшлӧдлан.
— Нинӧм меным кытшлӧдлынысӧ да нинӧмла, — нурбыльтыштіс Островнов.
— Эн бӧбйӧдлы, кытшлӧдлан!
Аслад кутшӧмкӧ гуся мӧвпъяс вӧсна тэ он кӧсйы пырны партияӧ...
А гашкӧ, меладорсянь тайӧ ӧшыбка, тэ веськӧд, веськӧд менӧ!
Собрание кыссис нёль часысь дырджык нин.
Кӧть рытыс вӧлі и ыркыд, но школаын вывті сьӧкыд вӧлі лолавны.
Коридорын да классъясын чусыда ломалісны некымын карасин лампа, но насянь, кажитчӧ, ещӧ на сьӧкыдджык вӧлі сынӧдыс.
Ньылӧмысла кӧтасьӧм йӧз век жӧ пукалісны вӧрзьӧдчытӧг, шы ни тӧв видзӧдісны-дзоргисны кывйӧн пачесайтчӧм вылӧ, коді нем виччысьтӧг ыпнитіс-кыптіс пӧрысь кузнеч да Островнов костын. Йӧз чувствуйтісны, мый тайӧ кывъяс саяс сайӧдӧма мыйкӧ сьӧкыд, гуся, ыджыд лёктор...
— А кутшӧм гуся мӧвпъяс менам вермасны лоны?
Тэ кӧ свет вывсьыс ставсӧ пырыс аддзан, сідзкӧ тэ и висьтав, — шуис Островнов, коді бара нин кутіс лӧнявны да падмыштлӧм бӧрын заводитіс вуджны дорйысьӧмсянь наступлениеӧ.
— Тэ ачыд, Лукич, босьт да и висьтав ас йывсьыд.
Мый могысь ме кута висьтавны тэ вӧсна?
— Нинӧм меным тэкӧд сёрнитнысӧ!
— А тэ эн мекӧд, тэ йӧзыскӧд... йӧзыскӧд сёрнит!
— Тэысь кындзи, некод менсьым нинӧм оз и юась.
— И ме ӧтнам тэныд тырмымӧн.
Сідзкӧ, он кӧсйы висьтавны?
Но, нинӧм, виччысьыштлам, он кӧ талун, то аски быть лоӧ висьтасьны!
— Да тэ мый ме дорӧ сирасин, Ипполит?
Тэ нӧ ачыд мыйла он пыр партияӧ?
Тэ ас пондаыд висьтав, а менӧ нинӧмла висьтӧдны, тэ абу поп!
— А коді тэныд шуис, мый ме ог пыр партияӧ? — воддза мозыс жӧ сулалӧмӧн, кывъяссӧ нюжйӧдліг, ньӧжйӧник юаліс Шалый.
— Абу партияын — сідзкӧ, он пыр.
И сэки Шалый ружӧктыштіс, йӧткыштчис пельпомнас ӧшинь курич бердысь, хуторсаяс сетісны сылы туй, и сійӧ катласигтыр, тэрмасьтӧг мӧдӧдчис президиум пызанлань, ачыс мунігмозыс шуаліс:
— Водзті эг пыр — сійӧ збыль, а ӧні пыра.
Тэ кӧ, Яков Лукич, он пыр, сідзкӧ, меным колӧ пырны.
А вот тэ кӧ талун эськӧ сетін заявлениетӧ, то ме эськӧ эг сет.
Миянлы тэкӧд ӧти партияын не овны!
Ми тэкӧд разнӧй партияса йӧз...
Островнов чӧв ланьтіс, кыдзкӧ аслыс ногӧн нюмъяліс, а Шалый матыстчис пызан дорӧ, паныдасис Давыдовлӧн кыпыд, ошкана синъяскӧд да, заявлениесӧ мыччигӧн, кодӧс вӧлі кыдзкӧ-мыйкӧ парсалӧма вижӧдӧм важиник бумагатор вылӧ, шуис:
— А вот ручайтчысьясыд менам и абуӧсь.
Кыдзкӧ колӧ мынтӧдчыны татшӧм положениесьыд...
Войтырӧй, коді тіян пӧвстысь ручайтчас ме вӧсна?
А нолтӧ, гижӧй!
Но Давыдов гижис нин рекомендация — гырыся да тэрмасигтыр.
Сэсся сы ордысь ручкасӧ босьтіс Нагульнов.
Ӧтсӧгласӧн вӧлі примитӧма партияса членӧ кандидатӧн и Ипполит Шалыйӧс.
Гӧлӧсуйтӧм бӧрас сылы чеччӧмӧн кутісны аплодируйтны гремяченскӧй ячейкаса коммунистъяс, а на бӧрся кыпӧдчисны местасьыныс и собраниевывса став мукӧд йӧзыс, кужтӧг, шочиника, гораа швачӧдісны гаддьӧсь, чорыд кияснаныс.
Шалый сулаліс, сьӧлӧмыс тырӧма ыджыд радлунӧн, лапйӧдліс синъяснас.
Сійӧ быттьӧкӧ выль пӧв видзӧдаліс вазьӧм синъяснас хуторсаяслӧн важысянь тӧдса чужӧмъяс вылӧ.
Но кор Размётнов вашнитіс сылы пель водзас: «Тэ эськӧ мед, Ипполит дядь, висьталін йӧзыслы мыйкӧ эстшӧмӧс, сьӧлӧм вӧрзьӧданаӧс...», — старик лёкысь пыркнитіс юрнас:
— Нинӧмла кывъясӧн шыбласьны.
Да и абуӧсь менам гач вӧнь костын сэтшӧм кывъясыс...
Аддзан, кыдзи кекӧначӧны?
Сідзкӧ, налы и сідз ставыс гӧгӧрвоана, менам лишнӧй кывъястӧг.
Но тайӧ минутъяснас вывті ёна вежсис ортсысяньыс эз кодкӧ партияӧ выль примитӧмъяс пӧвстысь, а ачыс партячейкаса секретарь Нагульнов.
Давыдов татшӧмнас сійӧс ещӧ некор на эз аддзыв: Макар паськыда да явӧ нюмъяліс.
Пызан сайын веськыда сулалігтыр сійӧ неуна нервничайтігмоз лӧсьӧдаліс гимнастёркасӧ, сідз прӧстӧ инмӧдчывліс чуньяснас салдатскӧй тасма пражаас, педзис места вылас, а медся главнӧйыс — нюмъяліс, и сэки петкӧдліс тшӧкыд посни пиньяссӧ.
Сылӧн век топӧдӧм паръясыс дрӧгнитісны вомкӧтшъясас, друг калькмуніны кутшӧмкӧ челядь сяма сӧстӧм нюмӧн, и тайӧ сэтшӧм лӧсявтӧмӧн вӧлі Макарлӧн суров, зумыш чужӧм вылын, мый первойӧн эз вермы кутчысьны Устин Рыкалин.
Сійӧ вывті ёна чуймӧмӧн горӧдіс:
— Видзӧдлӧй жӧ, бур йӧзӧй, миян Макарным, кажитчӧ, нюмъялӧ!
Нэм чӧжӧн первойысь аддза татшӧм дивӧсӧ!..
И, нюмсӧ дзебтӧг, Нагульнов шыасис воча:
— Аддзысис ӧтик!
Казялӧма!
А мыйла эськӧ меным и не нюмъявны?
Сьӧлӧм вылын долыд, со и нюмъяла.
Абу ньӧбӧма.
А и коді менӧ кутны вермас?
Дона гражданыяс, хуторсаяс, лыддя восьса партийнӧй собрание тупкӧмаӧн.
Собраниевывса став сёрнитанторъяс помассисны.
Сійӧ ещӧ ёнджыка кыдзкӧ гогнитчис, веськӧдіс сідз нин шевкнитӧм пельпомъяссӧ, воськовтіс пызан сайысь да шуис гораммӧм гӧлӧсӧн:
— Кора — кыдзи ячейкаса секретарь — локны ме дінӧ дона ёртъясӧс, кодъясӧс примитім миян великӧй Коммунистическӧй партияӧ.
Кӧсъя тіянӧс поздравитны ыджыдсьыс-ыджыд честьӧн! — И, паръяссӧ топӧдӧмӧн нин да важкодь Макарӧн лоӧм бӧрын, ньӧжйӧник, но командир моз вундыштіс: — Ме дінӧ!
Медводдзаӧн воис Кондрат Майданников.
Бӧрвылас пукалысьяслы вӧлі тыдалӧ, мый сылӧн ньылӧдӧмсьыс ва дӧрӧмыс дзоньнас ляскысьӧма мышкас лопаткаяссяньыс коскӧдзыс.
«Коньӧрӧй, кыдз быттьӧ сійӧ быдса десятина ытшкӧма!» — жалитӧмпырысь шушкыльтіс ӧти старука, а кодкӧ ньӧжйӧник серӧктіс: «Прамӧякодь пывсьӧдыштісны Кондратӧс!»
Юрсӧ копыртыштӧмӧн Нагульнов кутіс Кондратлысь веськыда нюжӧдӧм кисӧ волнуйтчӧмысла вазьӧм аслас кузьмӧс ки пыдӧсъясӧн, топӧдіс сійӧс мый вермӧмсьыс, ыджыд радлунӧн шуис муртса дрӧгнитысь гӧлӧсӧн:
— Ёртӧй!
Вокӧ!
Поздравляйта!
Надейтчам, ставным ми, коммунистъяс, надейтчам, мый лоан примернӧй большевикӧн.
Да мӧд ног тэкӧд оз и вермы лоны!
А кор медбӧръяӧн, ош моз варгыльтігтыр, матыстчис Ипполит Шалый да, муртса шпыннялігтыр, став йӧз видзӧдӧмысь яндысьӧм сорӧн ылісянь нюжӧдіс уджысь сардмӧм зэв ыджыд сьӧд кисӧ, — Нагульнов воськовтіс сылы паныд, чорыда шымыртіс пӧрысь кузнечлысь мышкыртчӧм паськыд пельпомъяссӧ:
— Но, вот, Ипполит дядь, кутшӧм лада тайӧ артмис!
Поздравляйта став сьӧлӧмсянь!
И миян мукӧд коммунистъяс поздравляйтӧны.
Ов, эн висьӧдчы да камгы мӧлӧтнад ещӧ сё во Сӧветскӧй властьлы да миян колхозлы пӧльза вылӧ!
Дыр ов, старик, со мый ме тэныд шуа!
Тэнад дыр олӧмысь, йӧзлы бурысь кындзи, нинӧм оз ло, тайӧс ме тэныд збыльысь висьтала!
Партияӧ примитӧм нёльнан мортыс укшаля педзиг-зытласигтырйи киасисны став мукӧд коммунистъяскӧд, и йӧз чукӧртчӧмаӧсь нин вӧлі петанінлань, варовитісны, лӧсьӧдчисны мунны, но Давыдов горӧдіс:
— Граждана, ӧти здук!
Лэдзӧй шуны некымын кыв.
— Вай висьтав, председатель, сӧмын дженьыдджыка, а то ми дзикӧдз пӧдам!
Зэв жар да сьӧкыд лолавны тані, быттьӧ ӧдъя пывсянын! — серам сорӧн ӧлӧдіс кодкӧ йӧз пӧвстысь.
Колхозникъяс бӧр мӧдісны пуксявны важ местааныс.
Некымын минут чӧж школаын ньӧжйӧник ызгыштісны, сэсся дзикӧдз лӧнис.
— Граждана колхозникъяс да медся нин колхозницаяс!
Талун, кыдзи некор, чукӧртчинныд миян колхозса став членъяс... — заводитіс Давыдов, но сэки сійӧс торкис Дёмка Ушаков, коді горӧдіс коридорсянь:
— Тэ, Давыдов, заводитан Щукарь дед моз жӧ!
Сійӧ висьталіс: «Дона <rus>гражданы</rus>яс да старукаяс!», и тэ сы сямӧн жӧ: ӧти лыа бӧжсянь йӧткыштчанныд.
— Щукаркӧд найӧ ӧта-мӧдныслысь велӧдчӧны: Щукарь оз-оз да и гаровтас Давыдовлысь кыв «факт», а Давыдов регыд мысти мӧдас сёрнитны: «Дона <rus>гражданы</rus>яс да сьӧлӧмшӧр старукаяс!» — содтіс пӧрысь Обнизов.
И сэки школаын став сьӧлӧмсянь гымӧбтіс сэтшӧм гора серам, мый лампаясын кутісны чеччавны би кывъясыс, а ӧтиысь весиг кусі.
Сераліс и Давыдов, коді, кыдзи и век, сайӧдіс пиньтӧм вомсӧ паськыд кинас.
Сӧмын Нагульнов ӧтнас скӧрысь горӧдіс:
— Да мый нӧ тайӧ татшӧмыс?!
Некутшӧм сурьёзность абу тайӧ собрание вылын!
Кытчӧ ті сійӧс воштінныд?
Али сійӧ тіян ньылӧмыдкӧд тшӧтш ставыс петіс?!
Но тайӧ горӧдӧмнас сійӧ быттьӧ койыштіс биӧ карасин, и ызгӧм-сералӧмыс выль вынӧн ыпнитіс да ыльнитіс став классъясад, коридорӧд.
Макар, надеясӧ воштӧмӧн, ӧвтыштіс кинас, шогпырысь бергӧдчис ӧшиньлань чужӧмӧн.
Век жӧ сьӧкыда сетчис сылы тайӧ нарошнӧ петкӧдлан веськодьлуныс: сылӧн бан лы увдорас лёкысь вӧрисны жӧлвакъясыс да дернитчывліс шуйга синкымыс.
Но минут мысти, кор ставыс лӧнис, сійӧ ырскӧбтіс-чеччис, быттьӧ сійӧс чушкис чушканзі: бӧръя радъяссянь бара мӧдіс юравны Щукарь дедлӧн тіралысь гора гӧлӧсыс:
— А юала ме тіянлысь, дона <rus>гражданы</rus>яс да старукаяс, мыйла ме сідзи шыӧдчылі?
Старик эз на вевъяв помавны сёрникузясӧ, а серамыс бара гымӧбтіс орудиеысь лыйӧм шы моз, и ещӧ кусі кык лампа.
Джынвыйӧ пемыдас кодкӧ ненарошнӧ жугӧдіс лампа стеклӧсӧ, чорыда ёрччыштіс; кутшӧмкӧ нывбаба дивитӧмпырысь шуис:
— А но, кляптав вомтӧ!
Рад, мый пемыд да тэ он тыдав, сы вӧсна и тэ ёрччан, дурак?
Серамыс вочасӧн лӧнис, и чусыд югӧр дырйи бара кыліс Щукарь дедлӧн тіралысь да скӧр гӧлӧсыс:
— Пемыдын ӧти дурак понъясьӧ мый кыв улас веськалӧ, а мукӧдыс код тӧдас мый вылӧ сералӧны...
Йӧз серам, а абу олӧм!
Кӧть эн и ветлы собраниеяс вылӧ!
Ме висьтала тіянлы, мый вӧсна ме шыӧдчи: «дона <rus>гражданы</rus>яс да старукаяс!»
А сы вӧсна, мый старукаяс — вернӧй да надейнӧй делӧ.
Любӧй старука дзик Госбанк кодь жӧ, олӧ мутлуйттӧг да ылӧдчытӧг.
Насянь некутшӧм пакӧститчӧм ме ог виччысь аслам пӧрысьӧ-нэмӧ, а вот том бабаясӧс да нывъясӧс ме весиг ньӧти ог вермы синмӧн аддзыны!
А мый вӧсна, юала ме тіянлысь?
Да сы вӧсна, мый кагасӧ менам керка дінӧ эновтіс эз кутшӧмкӧ старука, тайӧ абу старукалӧн удж, и любӧй, медся визув старукалӧн сювйыс вӧсни чужтыны свет вылас кагаӧс!
А кутшӧмкӧ том пеж нывбаба петкӧдлӧма меным лышкыдлунсӧ да некодлысь юасьтӧг-висьтасьтӧг, ас вӧлясьыс вӧчӧма менӧ батьӧн.
Вот та вӧсна ме быд пӧлӧс да сэтшӧм сяма том кысъясьысьясӧс и терпитны ог вермы и ни ӧти вылӧ весиг синмӧн ог кӧсйы видзӧдлыны татшӧм лоӧмтор бӧрын!
Менӧ вукӧдӧ дыр да ёна юӧм бӧрын моз, менам кӧ немуличаӧн видзӧдлыссяс кутшӧмкӧ мича баба вылӧ.
Со кытчӧдз найӧ, ёрӧмаяс, вайӧдісны менӧ!..
Кыдз нӧ ме налы меным кага эновтӧм бӧрын мӧда шыасьны — мися, «менам дона бабуньясӧй да ныв юр воштытӧм нылукъясӧй», и быдсяма татшӧм нога лелькуйтӧмъяс мыччыны налы блюд вылын моз?
Да нинӧм вылӧ ог!
Нагульнов эз вермы кутчысьнысӧ, вылӧ лэптіс синкымъяссӧ да ёна шензигтыр юаліс:
— Кытысь тэ усин, дед?
Тэнӧ жӧ аслад старукаыд нуӧдіс гортад, и кыдзи тэ бӧр вермин лоны тані?
— Но, и мый, нуӧдіс кӧ? — чушнитіс-вочавидзис Щукарь. — Тэныд нӧ таӧдз кутшӧм делӧ?
Тайӧ миян делӧ, семейнӧй, а абу партейнӧй.
Гӧгӧрвоана тэныд?
— Ньӧти абу гӧгӧрвоана.
Нуӧдіс кӧ, сідзкӧ колӧ вӧлі нуӧдны, и тэ должен лоны гортад.
— Вӧлі, да чӧлі, Макарушка!
И некодлы ме нинӧм абу долга, ни тэныд, ни аслам старукалы, но тіянӧс мед мор лыяс, эн сирасьӧй ті ме дорӧ ен могысьӧн!
— Кыдз нӧ тайӧ тэ, дедӧ, сюсьмӧдчин гортсьыд пышйыны? — серамысь мый вынсьыс кутчысьӧмӧн юаліс Давыдов.
Бӧръя кадӧ сійӧ ньӧти эз вермы лоны серьёзнӧйӧн Щукарь дырйи, весиг видзӧдлыны эз вермы сы вылӧ нюмтӧг, и ӧні, воча кыв виччысигӧн, читкыртіс синъяссӧ да водзвыв тупкис вомсӧ ки пыдӧснас.
Эз ӧд весьшӧрӧ Нагульнов дӧсадапырысь шулы, кор кольлісны ас кежаныс: «И мый тайӧ тэкӧд, Семён, вӧчсьӧ?
Гигзян тэ ныв моз, кодӧс гильӧдӧны, и ньӧти эн ло мужичӧй кодь!»
Давыдов юалӧмысь ызйӧдӧм Щукарь ыткӧбтіс водзӧ, кутіс лёкысь тувкӧдны гырддзаяснас хуторса йӧзсӧ, кодъяс чукӧртчӧмаӧсь мунан туй вылас, зытлаліс найӧс да мый вынсьыс писькӧдчис президиум пызанлань.
Нагульнов горӧдіс сылы:
— Дед!
Но, мый тэ юръяс вывтіыс быгыльтчан?
Висьтав места вывсяньыд, разрешайтам, сӧмын дженьыдджыка!
Джын туй вылас сувтӧм бӧрын Щукарь дед скӧрысь чилӧстіс-горӧдіс воча:
— Тэ ассьыд бабтӧ велӧд, кытысянь сылы сёрнитнысӧ, а ме ассьым местаӧс тӧда!
Тэ, Макарушка, век трибун вылӧ кавшасян, либӧ <ns>презюдиумсянь</ns> тӧлкуйтан да гартлӧдлан сэтысянь быдсяма лӧсявтӧмторсӧ, а мыйла нӧ меным колӧ сёрнитны кысянькӧ пемыдінсянь, бӧрсянь?
Ни ӧти чужӧм ме сэтысянь ог аддзы, сӧмын балябӧжъяс, мышъяс да мукӧдтор, мыйӧн бур йӧзыс пуксялӧны лабичьясӧ.
Кодкӧд нӧ ме, тэ ногӧн, должен сёрнитны да кодлы висьтавны?
Балябӧжъяслы, мышъяслы да быдсяма сэтшӧм-татшӧмыслы?
Лок тэ татчӧ ачыд, бӧрас, татысянь и висьтав ассьыд речьястӧ, а ме кӧсъя йӧзыслы синмас видзӧдны, кор сёрнита!
Гӧгӧрвоана задачаыс?
Но, и лючки-ладнӧ чӧв ов, эн торкав менӧ тӧлк вылысь.
А то тэ вельмӧмыд менӧ водзвыв торкавны.
Ме и вомӧс ог вевъяв восьтыны, а тэ нин и вомалан менӧ быд ногыс, быттьӧ пищальысь шковӧдан.
Тадз, вокӧй тэ менам, делӧ миян тэкӧд оз пузьы, оз!
Пызанлы воча сулалігӧн нин да син пӧвнас Макар вылӧ веськыда видзӧдіг Щукарь юаліс:
— Тэ, Макарушка, нэмнад коркӧ аддзылін эн, медым баба торкліс уджысь мужичӧйӧс зэв колантор кузя?
Висьтав веськыда!
— Шоча, но удайтчывліс: шуам, пӧжар дырйи либӧ ещӧ кутшӧмкӧ омӧльтор дырйи.
Тэ сӧмын эн нюжӧд собраниесӧ, старик, сет сёрнитыштны Давыдовлы, а собрание бӧрын мунам ме ордӧ да кутам тэкӧд варовитны кӧть югдандорӧдзыс.
Нагульнов, синны позьтӧм Нагульнов, явӧ мӧдіс мунны ньылыд, мед эськӧ сӧмын такӧдны бур ногӧн Щукарь дедӧс да не лэдзны сылы весь кутны чукӧртчӧм йӧзсӧ, но шедӧдіс нем, виччысьтӧмтор: Щукарь дед кутіс лимзавны, чышкыштіс соснас вазьӧм синсӧ, збыльысь тюргысь синва пырыс мӧдіс шуавны:
— Меным дзик ӧткодь, тэ ордын войсӧ коллявны али ужъяс дінын, но сӧмын гортӧ талун мунны меным некыдз оз позь, сы вӧсна мый меным старукаӧй петкӧдлас сэтшӧм пуж, мый ме верма аслам порог дорын и нюжӧдны кокъясӧс сё трасича, и зэв прӧстӧ весиг!
Щукарь дед бергӧдчис пӧжалӧм яблӧг кодь чукырӧсь чужӧмнас Давыдовлань, кутіс водзӧ висьтавны друг збодермӧм гӧлӧсӧн:
— Вот тэ, сьӧлӧмшӧрӧй менам, Сёмушка, кыдз нӧ, сідзкӧ, ме гортын вӧлі да гортысь чӧлі.
А тэ чайтан — тайӧ прӧстӧйтор?
Ме должен собраниелы ӧти здукӧн, сёрнисӧ нюжӧдтӧг, висьтавны менам мути-старука йылысь, сы вӧсна мый меным народсянь колӧ менӧ жалитыштӧм, а оз кӧ ло тайӧ жалитӧмыс — сэки вод, Щукарь, уль му вылӧ да кув ен ним кузя, антус тэкӧд!
Со кутшӧм шогмытӧма артмӧ мӧдаръюгыдса олӧмӧй менам!..
Но вот, час сайын локтіс татчӧ менам зарни тугйӧй, а ме пукала Антипушка Грачкӧд ывла вылын, табак сыкӧд куритам-нюшкам да тӧлкуйтам артистъяс йылысь да миян быд лунъя олӧм-вылӧм йылысь.
Локтіс сійӧ, ёмаыд, босьтіс менӧ киӧд да мӧдіс гургыны-кыскыны ас бӧрсяыс, быттьӧ вердаса вӧв гатшӧдӧм агасӧс.
Кокньыдика кыскӧ, оз ружӧктышт весиг да оз ойӧст зэвтчӧмысла, кӧть ме и мый вынысь табанитча кыкнан кокӧн.
Да кӧсъянныд кӧ тӧдны, то менам старукаӧн гӧрны позьӧ да тыра додьяс кыскавны, а менӧ сылы кыскынытӧ юм кень — бон-бус, сэтшӧм сійӧ ён, сьӧкыд висьӧмыд!
Вывті ён, быттьӧ лӧмӧвӧй вӧв, сё збыль, со енмыс, ог ылӧдлы!
Коді-коді, а метӧ, майбыр, тӧда нин сылысь вынсӧ вывті бура, аслам гӧрб вылӧ мӧрччыліс...
И вот сійӧ кыскӧ да гургӧ менӧ ас бӧрсяыс, а мый вӧчан?
abu
Дзимляся сы бӧрся, а ачым юася:
«Мый могысь тэ менӧ собраниесьыс торйӧдан, кыдзи мам морӧс бердысь пуз чужӧм кагаӧс?
Ӧд менӧ жӧ сэні делӧ виччысьӧ!»
А сійӧ шуӧ:
«Мунам, пӧрысьӧй, миян ӧти ӧшиньын брӧвйыс ӧти петля йылын ӧшалӧ, лӧсьӧд сійӧс кыдзи колӧ, а то, енмыс мед видзас, войнас кыптас тӧв да жугӧдас миянлысь ӧшиньнымӧс».
Тайӧ кыдз тіянлы, номер?
Вот тэныд, мися, и гаж!
«Да мый нӧ, — шуа сылы, — аски луныс оз ло, медым брӧвсӧ ӧшӧдны?
Тэ дзик, буракӧ, выжывмӧмыд, пӧрысь кучик!»
А сійӧ шуӧ: «Ме висьӧдча-нёрпала, и висигад меным ӧтнамлы куйлыны гажтӧм, он лыс, ме дінын кӧ пукыштан».
Со тэныд и мӧд гаж!
Ме шуа сылы та вылӧ: «Кор кутшӧмкӧ старукаӧс, сійӧ и пукыштас тэкӧд, кытчӧдз ме собрание вылӧ ветла да гындышта Агафоша Дубцовӧс».
А сійӧ шуӧ:
«Кӧсъя сӧмын тэкӧд шогӧс пальӧдыштны, и некутшӧм старука меным оз ков».
Со тэныд и коймӧд гаж, веськыда кӧ, воча кыв пыдди куим кляпт!
Тайӧ мый, позьӧ ас вӧляысь терпитны морт вылын татшӧм тешитчӧмсӧ али колӧ вӧлі пыр жӧ экуируйтчыны татшӧм йӧйталана сибдӧгсьыс?
Ме сідзи и вӧчи: ас наукӧн экуируйтчи.
Пырим хатаӧ, а ме, дыр думайттӧг, быйк — посводзӧ, сэтысянь — кильчӧ вылӧ да шурк-шарк гольсниті ӧдзӧс пробой, а ачым усниті-локті татчӧ, школаӧ!
Миян хата ӧшиньяс ичӧтикӧсь, векньыдикӧсь, а менам старукаӧй, ті жӧ тӧданныд, кыз бурня кодь, ӧслӧпина.
Сылы нинӧм вылӧ ӧшиньӧд не петны, сибдас, кыдзи потшӧс костӧ тшӧгӧм ыж, тайӧторйыс тӧдса нин, сибдывліс сійӧ сэтчӧ, и эз ӧтчыдысь.
Вот сійӧ и пукалӧ ӧні гортын, пукалӧ, сьӧлӧмшӧрӧй, кыдзи мыссян чуманын чӧрт пукавліс важся кадын, ешӧ революцияӧдз на, а хатаысь петны оз вермы!
Кодлы окота — мед мунӧ, мездӧ сійӧс пленысь, а меным сы син водзӧ петкӧдчыны некыдз оз позь, ме лун-кык кежлӧ вӧзйысьла код ордӧ кӧ временнӧ олыштны, кытчӧдз менам старукаӧй неуна оз кӧдзалышт, кытчӧдз оз сайкалышт сылӧн ме вылӧ скӧралӧмыс.
Ме абу йӧй, медым шыбласьны аслам судьбаӧн и меным дзик нинӧмла сылӧн быдсяма да мукӧд пӧлӧс пуж петкӧдлӧмъясыс.
Пӧсь вывсьыд босьтас сійӧ менсьым лолӧс, а сэсся мый?
А сэсся прокурор гижас, мый Шипка вылын пӧ ставыс шы ни тӧв, и тшӧтшыд пом!
Оз ло сідз, зэв ыджыд аттьӧ, сёйӧй тайӧ кӧвдумъястӧ асьныд!
Тӧлка морт став тайӧ делӧсӧ и висьтавтӧг гӧгӧрвоас, а бӧблы висьтав кӧть эн — дзик ӧткодь, сійӧ сідз бӧбӧн и коляс кувтӧдзыс!
— Тэ помалін, дед? — спокойнӧя юаліс Размётнов.
— Тіянкӧд он кӧсйы, да лоӧ помавны.
Агафонӧс гындыштны ме сёрми, сёровно ті примитінныд сійӧс миян партияӧ, да, гашкӧ, тадзсӧ и бурджык, гашкӧ, ме весиг тіянкӧд и сӧглас.
Старука йылысь кыдзи вӧлі ставсӧ висьталі и тіян синъяс серти аддза, мый ставныд ті тані, водзын пукалысьяс, вывті ёна жалитанныд менӧ.
А унджыкыс меным нинӧм оз и ков!
Сёрнитышті ме тіянкӧд сьӧлӧм бурмытӧдз, но век жӧ меным сӧмын ужъяскӧд сёрнитны, вернӧ шуа?
Тіян вежӧрныд кӧть чир мында, но век жӧ унджык менам ужъяслӧн дорысь...
— Пуксьы, старик, а то тэ бара варгыны заводитан, — тшӧктіс Нагульнов.
Кӧть и собраниевывсаяс эз виччысьны, Щукарь кыв ни джын шутӧг мӧдӧдчис аслас месталань, эз кут мукӧддырся моз щӧтясьны, но зато нюмъяліс сэтшӧм дӧвӧльнӧя да сэтшӧм збодера дзирдышталіс син пӧвнас, мый быдӧнлы вӧлі зэв гӧгӧрвоана да тыдалана: сійӧ мунӧ оз вермӧм морт моз, а вермысь моз.
Сійӧс колльӧдісны бурпырысь нюмъялігтыр.
Век жӧ колӧ шуны, гремячӧйсаяслы сійӧ вӧлі зэв матыссаӧн.
И сӧмын ӧтнас Агафон Дубцов торкис дедлысь кыпыд настроениесӧ:
кодыр Щукарь важнӧя восьлалӧ вӧлі сы дінті, Агафон пӧлӧстіс писти сера чужӧмсӧ да шуштӧм гӧлӧсӧн вашнитіс:
— Но, овсис тэнад олӧмыд, старик...
Вай прӧщайтчам!
Щукарь быттьӧ кынмис места вылас, мыйкӧ дыра чӧла тяпкӧдыштіс паръяснас, а сэсся выныштчис, юаліс тіралан гӧлӧсӧн:
— Тайӧ... тайӧ мый вӧсна нӧ, эсійӧ, меным колӧ прӧщайтчыны тэкӧд?
— А сы вӧсна, мый тэныд колис овны белӧй свет вылын зэв нин регыд...
Овны тэныд колис кыкысь гӧгӧр видзӧдлӧм да нёльысь ышловзьӧм дыра.
Оз вевъяв на шырӧм юрсиа ныв кӧсасӧ кыны, а тэнӧ нин горт пӧвйӧн вевттясны...
— Тайӧ... кыдз нӧ тайӧ сідз, Агафоша?
— А вот сідз, зэв прӧстӧ весиг!
Тэнӧ вины лӧсьӧдчӧны.
— Коді? — муртса кывйыс артмис Щукарь дедлӧн.
— Тӧдан ӧд коді: Кондрат Майданников гӧтырыскӧд.
Сійӧ ыстіс нин гӧтырсӧ гортас черла.
Щукарлӧн кокъясыс мӧдісны сырмыны, и сійӧ жаялӧм морт моз шлёпкысис-пуксис Дубцовкӧд орччӧн, шӧйӧвошӧмӧн юаліс:
— Мыйысь нӧ сійӧ думыштӧма босьтны менсьым лолӧс?
— А тэ он дӧгадайтчы?
— Сійӧс кырссьӧмысь?
— Дзик сідз!
Критикуйтӧмысь век виалӧны, мукӧд дырйи черӧн, мукӧд дырйи обрезысь лыйӧмӧн.
А тэныд кыдзи ёнджыка кажитчӧ — пуляысь кувны али чер помысь?
— Кажитчӧ!
Шуан жӧ!
Да кодлы нӧ вермас кажитчыны татшӧмторйыс?!
— скӧрмис Щукарь дед. — Тэ висьтав бурджык: мый меным ӧні колӧ вӧчны?
Кыдзи ме верма дорйыны ачымӧс татшӧм бӧб дуракысь?
— Колӧ явитны начальстволы, кодыр ловъя на, вот и ставыс.
— Мӧд ног оз вермы лоны, — неуна мӧвпалыштӧм бӧрын сӧгласитчис Щукарь дед. — Ӧні жӧ муна Макарушкалы норасьны.
А мый нӧ сылы, ёрӧм Кондрашкалы, абу страшнӧ ме понда катарга вылӧ мунны?
— Сійӧ шуис — Щукарысь пӧ меным воысь унджык оз сетны либӧ, зэв нин уна вылӧ, кык воысь дырджык, а вотӧ либӧ кыктӧ ме смела пукала, кокниа дежуритышта...
Татшӧм старикшойяс вӧсна пӧ уна оз сетны.
Татшӧм лопотьяс вӧсна пӧ зэв этша сетӧны.
— Каитчыны мӧдас сійӧ, трасича!
Сетасны сылы дас восӧ дзоньнас, тайӧс нин ме вит чуньӧс моз тӧда! — ку пытшсьыс петмӧн пузис Щукарь дед.
И сэк жӧ Нагульнов чорыда ӧлӧдіс сійӧс:
— Тэ кӧ, старик, ещӧ ӧтчыд горӧдан джагалысь козёл моз — пырысь-пыр жӧ дзимлялам собрание вылысь!
— Лӧня пукав, дедӧ, ме колльӧда тэнӧ тасянь, ме тэнсьыд лов босьтны ог лэдз! — вашкӧдігтыр кӧсйысис Дубцов.
Но воча кыв пыдди Щукарь и кыв эз шу.
Сійӧ пукаліс гырддзаяснас пидзӧсъясас мыджсьӧмӧн, юрсӧ улӧдз копыртӧмӧн.
Сійӧ мый йылысь кӧ зэв ёна думайтіс, шога-шога кӧрліс плешсӧ, а сэсся друг ырскӧбтіс-чеччис, да, йӧзсӧ зытлалігтыр, мӧдіс тірӧдны президиум пызанлань.
Дубцов, коді видзӧдіс старик бӧрся, аддзыліс, кыдзи сійӧ копыртчис Нагульнов дорӧ, мыйкӧ вашкӧдны мӧдіс пеляс, ачыс индіс сы вылӧ, Дубцов вылӧ, а сэсся Кондрат Майданников вылӧ.
Сьӧкыд, пӧшти вермыны позьтӧм вӧлі петкӧдны серамсӧ Нагульновлысь, но сэк и сійӧ эз вермы кутчысьнысӧ, нюммуніс вомкӧтшъяснас да, юрсӧ катлӧдлігмоз Дубцов вылӧ видзӧдіг, пуксьӧдіс Щукарӧс аскӧдыс орччӧн, вашнитіс:
«Пукав тан да эн йӧгзьы, а то тэ исковтан тадзтӧ кутшӧмкӧ омӧльторйӧдз».
Мыйкӧ дыра мысти неуна радлысь да лӧнялӧм Щукарь дед казяліс Майданниковлысь сы вылӧ видзӧдӧмсӧ да лӧгпырысь петкӧдліс сылы шуйга гырддза увтіыс кулаксӧ.
Чуймӧм Кондрат лэптіс синкымъяссӧ, а Щукарь чувствуйтіс асьсӧ Макар дінын борд улын моз да петкӧдліс нин сылы ӧтпырйӧ кыкнан кулаксӧ.
— Мый тайӧ старикыс тэныд кулакъяссӧ петкӧдлӧ? — юаліс Майданниковлысь орччӧн пукалысь Антон Грач.
— А чӧртыс тӧдӧ сійӧс, мый сылы юрас воӧма, — гажтӧма вочавидзис Кондрат. — Казялі ме, мый сійӧс выжыв нин вӧдитӧ.
Да сійӧ и кад: арлыдыс сылӧн ыджыд нин, а ас вывтіыс сійӧ нуис сідз жӧ унатор, коньӧр.
Век ми сыкӧд олім бур ногӧн, а ӧні, тыдалӧ, сійӧ мыйлакӧ лӧгалӧ ме вылӧ.
Лоӧ юавны сылысь, мыйысь сійӧ ӧбижайтчӧ.
Нем кӧсйытӧг Кондрат видзӧдліс сэтчӧ, кӧні неважӧн пукаліс Щукарь дед, да ньӧжйӧник серӧктіс, зургис гырддзанас Антиплы:
— Сійӧ жӧ Агафонкӧд орччӧн пукаліс, ӧні ставыс гӧгӧрвоана!
Агафон, трасичаыд, сылы мыйкӧ ме йылысь вашнитӧма пеляс, кутшӧмкӧ нинӧм абусӧ лӧсьӧдӧма, вот дед и йӧйталӧ, а ме ог и думыштны куж, кутшӧм омӧльтор сылы вӧчи.
Сійӧ лоӧма ичӧтик челядь кодь нин, быд кывлы веритӧ.
Пызан дорын сулалігӧн Давыдов терпитӧмӧн виччысис, кор хуторса нэмсӧ ньӧжмыд йӧз бӧр пуксяласны местаясас да лӧняс шумыс.
— Висьтав, Давыдов!
Вай эн нюжӧд! — горӧдіс дӧзмӧм Дёмка Ушаков.
Давыдов мыйкӧ вашкӧдчис Размётновкӧд, тэрмасьӧмӧн заводитіс:
— Ме тіянӧс дыр кутны ог мӧд, факт!
Ме сы вӧсна шыӧдча медсясӧ колхозницаяс дінӧ, мый вопросыс, кодӧс ӧні сувтӧда тіян водзӧ, ёнджыкасӧ инмӧ нывбабаяслы.
Талун миян партийнӧй собрание вылӧ чукӧртчис став колхозным, и ми, коммунистъяс, ас костаным сӧветуйтчӧм бӧрын, кӧсъям вӧзйыны тіянлы татшӧмтор:
миян заводъясын ёна важӧн нин лӧсьӧдалӧма детскӧй садъяс да яслияс, кӧні быд лун, асывсянь да рытӧдз, опытнӧй дӧзьӧритысьяс да воспитательницаяс видзӧдӧм улын олӧны, пӧткӧдчӧны да шойччӧны посни челядь, тайӧ, ёртъяс, факт!
А налӧн мамъясныс сэк кості уджалӧны да оз маитчыны асланыс быдтас понда.
Налӧн киясныс прӧстӧсь, челядь вӧсна тӧждысьӧмысь найӧс мездӧма.
Мыйла эськӧ и миянлы колхозын не восьтыны сэтшӧм детскӧй сад?
Кык кулацкӧй керка миян тыртӧм; йӧв, нянь, яй, проса да мукӧдтор колхозын эм, факт!
Ичӧтик гражданалы вӧлӧга лоӧ тырмымӧн, дӧзьӧр — сідз жӧ, сідзкӧ, мыйын нӧ делӧыс, ерӧмакань?
А то ӧд ныр улын нин нянь идралан кад, а нывбабаяс миян омӧля петӧны удж вылӧ, веськыда шуа — лёк делӧыс, тайӧс ті асьныд тӧданныд.
Кыдз-мый, дона колхозницаяс, сӧгласӧсь ті миян предложениеӧн?
Вай гӧлӧсуйтам, и унджыкыс кӧ лоӧны сӧгласенӧсь, то и примитам ӧні жӧ сэтшӧм решение, медым тайӧ вопрос кузяыс не чукӧртлыны миянлы лишнӧйысь ещӧ ӧти собрание.
Коді «за» — кора лэптыны кинытӧ.
— Коді нӧ паныд сувтас татшӧм бурторлы? — горӧдіс Турилинлӧн уна челядя гӧтырыс.
Суседкаяс вылас видзӧдігмоз сійӧ медводз лэптіс вӧсньыдик кисӧ.
Сы бӧрся тшӧкыд рас моз кыпӧдчисны пукалысь да сулалысь колхозникъяс да колхозницаяс юръяс весьтын кияс.
Паныд некод эз гӧлӧсуйт.
Давыдов зыралыштіс кияссӧ, долыдпырысь нюммуніс:
— Детскӧй сад восьтӧм йылысь предложение примитӧма ӧтсӧгласӧн!
Зэв бур, дона граждана-ёртъяс, татшӧм ӧтсӧгласа примитӧмныд, факт, мый ми эгӧ ылалӧй!
Аски босьтчам уджӧ.
Мамъяс, локтӧй гижавны челядьнытӧ колхоз правлениеӧ асывсяньыс, час квайтсянь, мыйӧн сӧмын помаланныд пусьӧм-пӧжасьӧм.
Сӧветуйтчӧй, нывбаба-ёртъяс, ас костаныд да бӧрйӧй пусьысьӧс, медым вӧлі идӧр да кужис бура гӧтӧвитны, да ещӧ кык-куим колхозницаӧс бӧрйӧй, ӧкуратнӧйясӧс, сӧстӧма вӧдитчысьясӧс, челядь дорӧ меліясӧс — няняяс пыдди.
Заведующӧйсӧ татчӧ мӧдам корны районысь, медым вӧлі грамотнӧй да сяммис нуӧдны отчётность, факт.
Ми тані артыштім да шуим, мый быд колхозница-нянялы да пусьысьлы ми кутам быд лун гижны трудодень, а заведующӧйлы ковмас мынтыны жалӧванньӧ государственнӧй ставка серти.
Огӧ рӧзӧритчӧй, факт!
А делӧыс сэтшӧм, мый тані жалитны нинӧм оз ков, рӧскодъяс вевттьысясны удж вылӧ петалӧмӧн, тайӧс ме тіянлы фактическӧя докажита бӧрынджык!
Челядьӧс мӧдам босьтавны кык арӧссянь сизимӧдз.
Юасьӧмъяс абуӧсь?
— А абу-ӧ уна быд лунысь трудоденьыс?
Абу сьӧкыд ноксьыны челядькӧд, тайӧ абу му вылын мырсьӧм, — падъялігтыр шыасис хуторса медбӧръя ӧтка олысьяс пӧвстысь колхозӧ неважӧн пырӧм Ефим Кривошеев.
Но сэк сы гӧгӧр кыптіс скӧрмӧм нывбабаяслӧн сэтшӧм зык-шум, мый шӧйӧвошӧм Ефим первойсӧ сӧмын чукрасис, ӧвтчис, быттьӧ малязіясысь, сы вылӧ каттьысьысь нывбабаясысь, а сэсся лёктор лоӧмысь повзьӧмла чеччыштіс парта вылӧ, кыпыда да мый вынсьыс равӧстіс:
— Ӧвсьӧй, менам мадаяс!
Ӧвсьӧй, ен могысьӧн!
Тайӧ менам нем думышттӧг шусис!
Тайӧс ме йӧйталӧмӧн калькниті!
Лэдзӧй менӧ ӧдзӧсланьыс да энӧ нюжӧдӧй, пӧжалуйста, мелань ассьыныд кулакъяснытӧ!
Давыдов ёрт, мезды выль колхозникӧс!
Эн лэдз кувны геройскӧй смертьӧн!
Тэ жӧ тӧдан миянлысь бабаясӧс!
Нывбабаяс горзісны мӧда-мӧд вежмӧн:
— Да тэ, сэтшӧм-татшӧм, ноксьылін коркӧ челядьыскӧд?!
— Пусьысьӧ сійӧс пуктыны, кыз порозӧс!
— Нянькаӧ.
— И кык трудодень оз кут ковны, кутан кӧ накӧд лун-лун овны, а сійӧ зэлӧдчӧ, зэлыд пучӧй!
— Велӧдӧй сійӧс дорын узьлыны, бабуньяс, медым сӧрис, да этшсӧ тӧдіс!..
Гашкӧ, ставыс помасис лючки-ладнӧ, но Ефимлӧн шуткаӧн горӧдӧмыс лои быттьӧ сигналӧн зык кыптӧмыслы, и делӧыс сідзи бергӧдчис, кыдзи ньӧти эз виччысь Ефим:
ызгиг да чилзігтыр нывбабаяс кыскисны сійӧс парта вылысь, кодлӧнкӧ мугов киыс шамыртіс Ефимлысь пемыдгӧрд тошсӧ, и гораа чажӧбтіс сы вылын вурысъясӧдыс и вурыстӧминъясӧдыс выль сатин дӧрӧмыс.
Нагульнов весьшӧрӧ пессис-лӧньӧдіс нывбабаясӧс.
Водзӧ тышмыляйтчисны, и минут мысти сералӧмысла да яналӧмысла би кодьӧдз гӧрдӧдӧм Ефимӧс дружнӧя йӧткыштісны коридорӧ, но сылӧн косялӧм кыкнан дӧрӧм соскыс туплясисны класс джоджын, а кизьтӧм дӧрӧмсӧ вӧлі некымынлаті вожӧдӧма юрйывсяньыс да бӧж дорӧдзыс.
Серамысла семдӧмӧн, сійӧс кытшалысь казакъяс гигзьӧм шы улын Ефим шуаліс:
— Кутшӧм вынаӧсь лоӧмны миян мути-бабаяс!
Ӧд тайӧ сё мат!
Медводдзаысь сувті налы паныд и, видзӧдтӧ, кутшӧм лёка артмис... — Сійӧ яндысьӧмпырысь павтыртышталіс мугов кынӧм вывсьыс вожӧдлӧм дӧрӧмсӧ: — Но, кыдзи ме татшӧм сырилеткинас аслам баба син водзӧ петкӧдча?
Ӧд сійӧ менӧ татшӧм убыткаысь гортысь вӧтлас!
Ковмас Щукарь дедкӧд ӧтлаын кутшӧмкӧ дӧва ордӧ мыйкӧ дыра кежлӧ овмӧдчывны, мӧд петан туй миян сыкӧд абу!
24 глава
Собрание вылысь разӧдчалісны вой шӧрысь ёна сёрӧнджык.
Став уличаясті да переулокъясті ньӧжйӧник мунісны йӧз, сьӧлӧмсянь варовитісны;
быд керка дорын дзуртісны дзиръяяс, войся чӧв-лӧняс гораа кыліс ӧдзӧс каличьясӧн гольскӧм;
шочиника то ӧтилаын, то мӧдлаын юрӧбтыліс серам, да — войся кадӧ татшӧм уна йӧз да сёрни дорӧ велавтӧмла — Гремячӧй Лог пасьталаын лёкысь мӧдісны увтчыны хуторса садьмӧм понъяс.
Медбӧръяяс лыдын школаысь петіс Давыдов.
Нырад сатшысь лёк дукӧн тырӧм школа бӧрын ывлавывса сынӧдыс сылы кажитчис кӧдзыдӧн, сӧстӧмысла коддзӧдысьӧн.
Весиг быттьӧ брага кӧр кыліс кокни тӧврусьыс горша лолалысь Давыдов.
Сы водзвылын мунісны кыкӧн.
Налысь гӧлӧсъяссӧ кылӧм бӧрын сылӧн нем кӧсйытӧг петіс нюмыс.
Щукарь дед пӧся сёрнитіс:
— ...А ме йӧй юрнад и эски сылы, нинӧм абусӧ изысь чӧртлы, мый Кондрат збыльысь лӧсьӧдчӧ вины менӧ менам критикаысь да самокритикаысь, да весьӧпӧртӧдз повзи, думышті ас кежын: «Да ӧд тайӧ нинӧм оз сулав — Кондратлы босьтны киас чер!
Мортыс сійӧ быттьӧ и рам, а сэн чӧртыс сійӧс тӧдас... скӧр йывсьыд ӧтчыд ӧвтыштас чернас да пасьнитас юрӧс шӧри, арбузӧс моз!»
И мыйла ме верми веритны эсійӧ сё трасичалы — Агафошкалы?!
Ӧд сійӧ ӧти воськов эз вӧч, медым мыйкӧ да не пакӧститны меным!
Ӧд сійӧ жӧ нэм чӧжыс изӧ кывнас лёкиник изки моз.
Тайӧ сійӧ, антусыд, и велӧдіс Трӧпим козёлӧс усьласьны ме вылӧ да зутшйӧдлыны сюръяснас кытчӧ веськалӧ, весиг сійӧтор оз артышт, мый ме килаа морт.
Тайӧстӧ ме нин вывті бура тӧда!
Ачым аддзылі, кыдзи трасичаыд велӧдіс сійӧс тайӧ зверскӧй наукаас, сӧмын ме сэки ньӧти эг думайт, мый сійӧ ме вылӧ усьласьны велӧдӧ Трӧпимӧс да усьӧдӧ менсьым нэм помӧс дженьдӧдны.
— А тэ эн эскы сылы!
Дзик нинӧмлы, мый кывлан, эн эскы да век быд боксянь думыштлы, веськыда-ӧ висьталӧ сійӧ!
Агафон кувтӧдзыс радейтӧ быдсяма лӧсявтӧмторъяссӧ гартлӧдлыны, сійӧ быдӧн вылын шмонитӧ, сэтшӧм нин сылӧн сямыс, — чирӧмкодь кыз гӧлӧсӧн такӧдіс Нагульнов.
Найӧ ӧтлаын пырисны дзиръяӧд Нагульнов ордӧ, водзӧ сёрнитісны, тыдалӧ, школасянь на варовитӧны.
Давыдов кӧсйӧ вӧлі на бӧрся вӧтчыны, но вежис думсӧ.
Кежис матысса переулокӧ да, неуна муныштӧм бӧрын, казяліс плетень бердӧ лэдзчысьӧм Варя Харламоваӧс.
Ныв воськовтіс сылы паныд.
Ущербитӧм тӧлысь сёрӧннад югдӧдіс омӧля, но Давыдов бура аддзыліс ныв вом дорысь гажтӧм да яндысяна нюм.
— А ме виччыся тіянӧс...
Ме тӧда, мый ті век тайӧ переулокӧдыс гортад мунанныд.
Важӧн ме тіянӧс эг аддзыв, Давыдов ёрт...
— Важӧн ми тэкӧд эг аддзысьлӧй, Варюха-Горюха! — радлігтыр шыасис Давыдов.
— Тэ тайӧ каднас дзикӧдз мортъяммӧмыд да лоӧмыд мича, факт!
Кытчӧ нӧ тайӧ тэ вошлін?
— То ёг весалім, то турун пуктім, и гортын сідз жӧ удж...
А ті мекӧд энӧ и аддзӧдчылӧй ни ӧтчыдысь, небось, энӧ и дум вылад уськӧдлӧй...
— Менам сэтшӧм элясьысь!
Эн вомав, век — некор, век — юр вывтыр удж.
Недельясӧн огӧ бритчылӧй, сёйлам суткинас ӧтчыдысь, со кыдзи миянлы лоӧ пессьыны нянь идралӧм водзвылын.
Но, мыйла тэ менӧ виччысин?
Кутшӧмкӧ мог эм?
Ог гӧгӧрво: мыйлакӧ тэ шогсян али мый?
Али ме ӧшыбайтча?
Давыдов кокньыдика кутыштіс гырддза вевдортіыс нывлысь зумыд кыз кисӧ, меліа видзӧдліс сылы синъясас:
— Эз-ӧ нин тэнӧ су ыджыд шог?
Висьтав!
— Ті гортад мунанныд?
— А кытчӧ нӧ ещӧ меным татшӧм сёрӧннас?
— Этша ӧмӧй кытчӧ, тіянлы быдлаӧ ӧдзӧсыс восьса...
Гортад кӧ, то миянлы пӧпуттьӧ.
Гашкӧ, колльӧданныд менӧ миян дзиръя дорӧдз?
— Шуан жӧ!
Чудачка тэ, збыльысь!
Но, кор пӧ матросъяс, весиг вӧвлӧмъяс, ӧтказывайтчылісны колльӧдны шань нывъясӧс? — шуткаӧн моз гораа шуис Давыдов, киӧдыс нылӧс крукыштіс да.
— Тувччавны кокъясӧн сорсьытӧг!
Ать, два!
Ать, два!
Но, кутшӧм нӧ тэнад неминуча-шог?
Висьтав ставсӧ веськыда!
Председательлы колӧ ставсӧ тӧдны, факт!
Дзик став гуся мӧвпъяс!
И друг Давыдов кыліс, кыдзи сы чуньяс улын мӧдіс тіравны Варялӧн киыс, нывлӧн воськолыс эз ло зумыд, быттьӧкӧ кутіс конъясьлыны, да пыр жӧ кыліс регыдик сыркъялыштӧм.
— Да тэ збыльысь синва кисьтан, Варюха!
Мый тэкӧд? — эз нин шутитӧмӧн, а тӧждысьӧмпырысь да ньӧжйӧник юаліс Давыдов.
Сійӧ бара сувтіс, зілис видзӧдлыны сылы синъясас.
Синваӧн кӧтасьӧм чужӧмнас Варя топӧдчис сылӧн паськыд морӧс бердӧ.
Давыдов сулаліс вӧрзьӧдчытӧг, то зумышмыліс, то шензигтыр лэптывліс шондіысь быгалӧм синкымъяссӧ.
Сыркъялӧм сорыс муртса кыліс:
— Менӧ коралӧны...
Ванька Обнизов сайӧ...
Мамӧй лун и вой менӧ пилитӧ:
«Мун сы сайӧ!
Найӧ бура олӧны!»
И став сир курыд шогыс, мый чӧжсьӧма ныв морӧсын, кыдз тыдалӧ, уна лун чӧжӧн, друг ыльнитіс сьӧлӧмтӧ дойдана горӧдӧмын:
— Да господьӧй, мый нӧ мем вӧчны?!
Сутш кежлӧ ныв пуктыліс кисӧ Давыдов пельпом вылӧ, но сійӧ пырысь-пыр жӧ вильснитіс, лётмуні-уси.
Вот тайӧс некыдз нин эз виччысь Давыдов да некор эз думайтлы сы йылысь, мый татшӧм выльтор вермас сійӧс асьсӧ дзикӧдз падмӧдны!
Сійӧ нем виччысьтӧмысла шӧйӧвошис, быттьӧ кынмис, сьӧлӧмсӧ ёнтіс чорыд дойысь моз, кыв ни джын шутӧг чабыртіс Варялысь кияссӧ да, бӧрвыв неуна довкнитчыштӧмӧн, видзӧдіс нывлӧн копыртӧм бӧрдӧм чужӧм вылӧ да эз тӧд, мый шуны.
И сӧмын тайӧ здукас вӧлисти гӧгӧрвоис, мый сійӧ, ачыс асьсӧ вежӧрттӧг, пӧжалуй, важӧн радейтӧ тайӧ нывсӧ — сылы, унатор тӧдлысь мортлы, кутшӧмкӧ выль нога, сӧстӧм да гӧгӧрвотӧм радейтӧмӧн, и мый ӧні вот дзик сы бердӧ нин матыстчисны кык гажтӧм пӧдруга да спутница, кодъяс овлӧны пӧшти быд настӧящӧй радейтӧмлӧн, — сійӧ кыкыс лоӧны: янсӧдчӧм да воштӧм...
Асьсӧ киас босьтӧм бӧрын сійӧ юаліс муртса сибдыштӧм гӧлӧсӧн:
— А тэ?
Мый нӧ тэ, менам гулюӧй?
Ог кӧсйы ме сы сайӧ мунны!
Гӧгӧрво, ог кӧсйы!
Варя лэптіс Давыдов вылӧ синваӧн дзульк тырӧм синъяссӧ.
Сылӧн пыктӧм вом доръясыс кутісны тіравны, вӧрзьӧдісны сьӧлӧм да петкӧдісны жальлун.
И быттьӧ воча кыв пыдди шыасис, дрӧгнитіс Давыдовлӧн сьӧлӧмыс.
Вом пытшкӧсыс сылӧн тэськасис.
Сійӧ мырдӧн сорӧн ньылыштіс бытшласьысь дульсӧ, шуис:
— Но, и эн мун сы сайӧ, факт!
Мырдӧн тэнӧ некод оз сет верӧс сайӧ.
— Да гӧгӧрво жӧ тэ, мый мамлӧн ми квайтӧнӧсь, мукӧдыс ставныс меысь ичӧтджыкӧсь, мам висьӧ, а ме ӧтнам та мында араватӧ ог вермы вердны, кӧть орӧдча удж вылын!
Кыдзи нӧ тэ тайӧс он гӧгӧрво, донаӧй менам?
— А верӧс сайӧ петан — сэки кыдз?
Верӧсыд кутас отсавны?
— Сійӧ ас вывсьыс медбӧръя дӧрӧмсӧ пӧрччас, мед сӧмын миян гортсаяслы отсавны!
Сійӧ оз кут шойччӧг тӧдны удж вылын!
Тӧдан, кутшӧма сійӧ радейтӧ менӧ?
Сійӧ вывті менӧ радейтӧ!
Сӧмын оз ковны меным сылӧн ни отсӧг, ни радейтӧм!
Ме ньӧти чир ог радейт сійӧс!
Кувтӧдз сійӧ мустӧм меным!
Сійӧ кутас менӧ киясӧд ньылӧдӧм кияснас, а менӧ вукӧдны заводитӧ.
Ме регыдджык эськӧ...
Эк, да мый сэн сёрнитнысӧ!
Вӧлі кӧ эськӧ батьӧй ловъя, ме эськӧ эг и думыштлы нинӧмтор йылысь, ме эськӧ ӧні, гашкӧ, мӧд ступеня школа нин помала вӧлі...
Давыдов век на ещӧ дзоргис-видзӧдіс нывлӧн бӧрдӧм чужӧм вылӧ, коді тӧлысь югӧр улын кажитчис бледӧн.
Сы вомкӧтшъясын тӧдчисны шог чукыръяс, синъясыс видзӧдісны увлань, син лапъясыс сьӧдовлӧзӧсь.
Ныв сідз жӧ чӧв оліс, нямраліс киас носӧвик.
— А мый, отсавны кӧ тіян семьялы? — недыр думайтыштӧм бӧрын падъялігтыр юаліс Давыдов.
Но эз на вевъяв сійӧ помавны сёрнисӧ, кыдзи Варюхалӧн быттьӧ друг косьмӧм синъясыс дзирдыштісны эз нин синваӧн, а скӧрлунӧн.
Сылӧн паськалісны ныр розьясыс, и сійӧ мужик моз грубӧя горӧдіс оръясяна кыз гӧлӧсӧн:
— Мун тэ чӧрту аслад отсӧгӧн!
Гӧгӧрвоин?!
И бара регыдик кежлӧ усьлі чӧв-лӧнь.
Сэсся нем виччысьтӧмысла неуна ышмыштӧм Давыдов юаліс:
— Тайӧ мыйла пӧ сідз?
— Сыла!
— Но век жӧ?
— Ог нуждайтчы ме тэнад отсӧгысь!
— Да оз менам отсӧг йылысь сёрниыс мун, а колхоз кутас отсавны тэнад мамлы, кыдзи уна челядя дӧвалы.
Гӧгӧрвоана?
Сёрнита колхоз правление вылын, да примитам сэтшӧм решение.
Гӧгӧрвоин, Горюха?
— Оз ков мем колхознӧй отсӧгыд!
Давыдов дӧсадапырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Тешкодь морт тэ, факт!
То сылы колӧ отсӧг да паныд веськалысь первой зон сайӧ дась петны верӧс сайӧ, то сылы оз ков некутшӧм отсӧг...
Мыйкӧ ог гӧгӧрво ме тэнӧ!
Коднымлӧнкӧ юр вемным талун абу местаын, факт!
Мый нӧ инӧ колӧ тэныд, сідзкӧ?
Давыдовлӧн спокойнӧй, лабутнӧй гӧлӧсыс — а гашкӧ, сійӧ кажитчис Варялы сэтшӧмӧн — дзикӧдз вайӧдіс нылӧс ӧтчаяниеӧдз.
Сійӧ ырзӧмӧн бӧрддзис, топӧдіс кияссӧ чужӧм бердас да, Давыдовлань мышнас шурк бергӧдчӧм бӧрын, первой мӧдӧдчис восьлӧн, а сэсся кутіс котӧртны переулокӧд, ачыс копыртчӧма водзлань да век на кутіс вазьӧм кияссӧ чужӧм бердас.
Давыдов суӧдіс сійӧс уличаӧ кежанінын, тшапкис пельпомӧдыс, лёкысь шуис:
— Эй, Горюха, эн ыръянит!
Ме тэнсьыд тӧлкӧн юала: мыйын делӧыс?
Вот сэкитӧ коньӧр Варялӧн и ыльнитіс вӧля вылӧ став скӧрлуныс, шогыс, мый чукӧрмӧма вӧлі ныв морӧсын:
— Синтӧм дурак!
Ёрӧм синтӧм!
Нинӧм тэ он аддзы!
Радейта ме тэнӧ, дзик тулыссяньыс радейта, а тэ...
а тэ, быттьӧ кӧрталӧм синъясӧн ветлӧдлан!
Ме вылын став пӧдругаясӧй нин сералӧны, гашкӧ, став йӧзыс нин сералӧны!
Но, абу-ӧ синтӧм тэ?
А мыйта синва ме тэ вӧсна, вӧрӧг вӧсна, кисьті...
Кымын вой коллявлі узьтӧг, а тэ нинӧм он аддзы!
Кыдз нӧ ме сӧгласитча тэсянь отсӧг вылӧ либӧ колхозсянь милӧстина вылӧ, ме кӧ радейта тэнӧ?!
И тэнад, трасичалӧн, кывйыд бергӧдчис тайӧс шуны?!
Да ме лучшӧ тшыглы чергӧдча, но нинӧм тіянсянь ог босьт!
Но, вот и ставсӧ тэныд висьталі.
Сьӧлӧмыд бурмис?
Бурмис?
А ӧні и мун ме дінысь аслад Лушкаяс дорӧ, а меным тэ он ков, нинӧм вылӧ он ков татшӧм кын изйыд, татшӧм синтӧмыд!
Сійӧ нетшыштчис мый вынсьыс Давыдов киясысь, но мӧдыс кутіс нылӧс крепыда.
Кутіс чорыда, зумыда, но кыв ни джын шутӧг.
Тадзи найӧ сулалісны некымын минут, сэсся Варя чышкыштіс синъяссӧ кӧсынка помнас, шуис чусыд, кутшӧмкӧ быд лунъя кодь да мудз гӧлӧсӧн:
— Лэдз менӧ, ме муна.
— Ньӧжйӧнджык сёрнит, а то кодкӧ кылас, — тшӧктіс Давыдов.
— Ме и сідз ньӧжйӧ сёрнита.
— Нем видзчысьтӧм тэ...
— Тырмас!
Во джын видзчысьӧмӧн олі, а сэсся ог вермы.
Но, лэдз вай менӧ!
Регыд югдыны кутас, меным колӧ мӧс лысьтыны мунны.
Кылан?
Давыдов чӧв оліс, копыртӧма юрсӧ.
Веськыд кинас сійӧ век на чорыда кутіс нывлысь небыдик пельпомъяссӧ, чувствуйтіс сылысь шоныд том тушасӧ, лолаліс юрсиыслысь чӧскыд дуксӧ.
Но тешкодь чувство сылӧн вӧлі тайӧ минутъяснас: ни волнуйтчӧм, ни вир ыпйӧм, ни кӧсйӧм эз вӧв сылӧн, сӧмын кокньыдик шог, быттьӧ тшынтор, тубыртіс сылысь сьӧлӧмсӧ, да мыйлакӧ сьӧкыд вӧлі лолавны...
Давыдов пыркнитчис измӧмысь, шуйга кинас инмӧдчис нывлӧн гӧгрӧсіник щӧка бердӧ, муртса чатӧртыштіс сылысь юрсӧ да нюммуніс:
— Аттьӧ тэныд, мусаӧй!
Менам муса Варюха-Горюхаӧй!
— Мыйысь нӧ? — муртса кывмӧн вашнитіс сійӧ.
— Шудысь, мыйӧн козьналан, сыысь, мый видін, синтӧмӧн шуин...
Но эн думайт, мый ме дзик синтӧм!
А тэ тӧдан, ме ӧткымынысь думайтлывлі нин, тшӧкыдакодь воліс юрӧ, мый менам шудӧй, личнӧй шудӧй, колис судно бӧж сайӧ, войдӧр, дерт...
Кӧть и войдӧр мем зэв эз вичмыв сійӧ — кань синва мында вӧлі...
— Но, а менам и сыысь на этшаджык! — ньӧжйӧ шуыштіс Варя.
И ярскӧбаджык нин тшӧктіс:
— Окышт менӧ, председательӧй менам, медводдзаысь и медбӧръяысь, и вай янсӧдчыны, а то кыпӧдчӧ нин кыа.
Оз ло лӧсьыд, аддзасны кӧ миянӧс ӧтлаысь, яндзим.
Варя нюжӧдчис вом доръяснас, ачыс челядь моз сувтіс кок чунь йылас да чатӧртыштіс юрсӧ.
Но Давыдов кагаӧс моз окаліс сылысь плешсӧ кӧдзыдпырысь да чорыда шуис:
— Эн шогсьы, Варюха, ставыс лоӧ лючки-ладнӧ!
Водзӧ тэнӧ колльӧдны ог мӧд, оз ков, факт, а аски аддзысьлам.
Сетін тэ меным нӧдкыв...
Но асыв кежлас ме сійӧс тӧдмала, факт!
А тэ асывнас мамыдлы шу: мед рытнас сійӧ некытчӧ оз мун гортсьыд, ме пырала тіян ордӧ шонді лэччигӧн, лоӧ сёрни, и тэ эн мун гортсьыд.
Аддзысьлытӧдз, менам гулюӧй!
Эн дӧзмы, мый муна со тадз...
Колӧ жӧ меным кыдзкӧ думайтыштны и тэнад судьба йылысь и менам йылысь сідз жӧ?
Правильнӧ ме шуа?
Воча кыв сійӧ эз мӧд виччысьны.
Чӧла бергӧдчис да чӧла мӧдӧдчис гортас, кыдзи и век, тэрмасьтӧг да ӧтмоза восьлалігтыр.
Тадз найӧ и янсӧдчисны эськӧ — абу ас йӧз и абу бокӧвӧйяс.
Но Варя муртса кывмӧн чукӧстіс сійӧс.
Давыдов неокотапырысь сувтіс, юаліс ньӧжйӧник:
— Мый тэныд?
Сійӧ видзӧдіс ӧдйӧ матыстчысь ныв вылӧ, ачыс неуна волнуйтчыштіс:
«Кутшӧм выльтор ещӧ сійӧ сяммӧма думыштны янсӧдчӧм бӧрын тайӧ лыда минутъяснас?
Сылӧн шогыс быдтор вылӧ вермас чуйдыны, факт».
Варя матыстчис ньӧв моз да мунігтырйиыс топӧдчис Давыдов бердӧ, ачыс лолаліс сылы чужӧмас, пошиктӧмӧн вашкӧдіс:
— Мусаӧй тэ менам, эн пырав тэ миян ордӧ, нинӧм йылысь эн сёрнит мамкӧд!
Кӧсъян, ме мӧда овны тэкӧд, но... но, кыдзи Лушка?
Олам во, а сэсся эновт менӧ!
Ме пета верӧс сайӧ Ванька сайӧ.
Менӧ сійӧ кӧть кутшӧмӧс босьтас, и тэ бӧрын босьтас!
Сійӧ войдӧрлун сідзи и шуис: «Тэ кӧть мед кутшӧм вӧлін, меным лоан муса!»
Кӧсъян?!
Тӧлкуйттӧг нин Давыдов лёкысь тойыштіс Варяӧс, зывӧктӧмӧн шуис:
— Йӧй!
Майӧг йыв катша!
Юр садьтӧм!
Тэ гӧгӧрвоан, мый тэ сёрнитан?
Тэ йӧймӧмыд, факт!
Думыштлы гӧгӧр да мун гортад, узь.
Кылан?
А рытнас ме вола, и тэ эн думайт меысь дзебсьыны!
Ме тэнӧ быдлаысь аддза!
Варя кӧ эськӧ муніс яналӧмӧн, кыв ни джын шутӧг — сідз найӧ эськӧ и янсӧдчисны, но сійӧ шӧйӧвошӧм гӧлӧсӧн ньӧжйӧник юаліс:
— А мый нӧ меным вӧчнысӧ, Семён, менам мусаӧй?
И Давыдовлӧн тайӧ аддзысьлігӧн ещӧ ӧтчыд дрӧгнитіс сьӧлӧмыс — эз нин жалитӧм вӧсна.
Сійӧ кутіс Варяӧс, некымынысь малыштіс ки пыдӧснас сылысь копыртӧм юрсӧ, шуис:
— Тэ менӧ прӧстит, менам крутджыка босьтсис...
Но и тэ бур жӧ тай!
Видзӧдтӧ, жертвуйтны думыштӧма...
Мун, збыльысь, муса Варюхаӧй, узьышт неуна, а рытнас аддзысям, ладнӧ?
— Ладнӧ, — раминика вочавидзис Варя.
И полігтыр вешйис Давыдов дорысь:
— Господьӧй-енмӧй!
Да ӧд дзик нин югыд лоӧма!
Сюрыштас меным...
Югдыны заводитчӧмсӧ эз казявлыны, ӧні и Давыдов нин, быттьӧ садьмӧм бӧрын, аддзис бура тӧдчысь керкаяс, сарайяс, налысь вевтъяссӧ, лӧньӧм садъясысь ӧтлаӧ сӧльнитчӧм пемыдлӧз пуяссӧ, а асыввылысь — вир гӧрд кыалысь муртса мыччысьыштӧм визьсӧ.
А ӧд эз прӧстӧ Давыдовлӧн шусьы Варякӧд сёрнитігӧн, мый шудыс сылӧн «коли судно бӧж сайӧ».
Да и вӧлі-ӧ сійӧ, тайӧ шудыс, сылӧн суматошнӧй олӧмын?
Ставсьыс лӧсяланаджык, мый эз.
Асывнас сёрӧдз сійӧ пукаліс гортас восьса ӧшинь дорын, куритіс папирос бӧрся папирос, бӧрйӧдліс юрас ассьыс вӧвлӧм радейтчылӧмъяссӧ, и вот артыштӧм бӧрын тыдовтчис, мый сы олӧмын нинӧм сэтшӧмыс абу и вӧвлӧма, мый йылысь эськӧ ӧні позис казьтыштны бурӧн либӧ шогпырысь, либӧ весиг, лёк вылӧ кӧ нин, сӧвеститчыны мед...
Вӧліны случайнӧй нывбабаяскӧд регыдик кадся тӧдмасьӧмъяс, кодъяс сідз пырмунігмоз прӧйдитлісны, сӧмын и ставыс.
Кокниа тӧдмасьлывлісны да кокниа, переживаниеястӧг да норасьӧмъястӧг янсӧдчывлісны, а недель мысти аддзысьлывлісны нин, кыдзи бокӧвӧйяс, и сӧмын приличие петкӧдлӧм могысь кӧдзыда нюммунлісны ӧта-мӧдныслы да шулісны нинӧмӧн торъявтӧм некымын кыв.
Кроликъяслӧн кодь радейтчӧм!
И казьтывнысӧ вӧлі яндзим коньӧр Давыдовлы, и сійӧ, кор думсьыс путешествуйтіс аслас воддза радейтчан кытшӧд да зурасьліс татшӧм вӧвлӧмтор вылӧ, зывӧка чукыртчыліс, зілис ӧдйӧджык вирдыштны сы бокті, мый мичмӧдліс важ кадсясӧ, шуам, сідз жӧ, кыдзи мазутӧн ляксьӧмин мичмӧдӧ сӧстӧм матросскӧй форменкаӧс.
Медым ӧдйӧджык вунӧдны мисьтӧмторсӧ, сійӧ инас ӧшйытӧг, тэрмасигтыр ӧзтыліс выль папирос, думайтіс:
«Вот тадзи и босьтчы итогъяс вӧчны...
И артмӧ ӧти чепуха да зывӧктӧм, факт!
Ӧти кывйӧн кӧ, матрослӧн артмӧ палочкатӧм ноль.
Нинӧм шуны, бура овлӧмыд нывбабаяскӧд...»
И асывнас, час кӧкъямыс гӧгӧрын нин, Давыдов решитіс: «Мый нӧ, гӧтрася Варюха вылӧ.
Пӧра помавны матрослы гӧтыртӧм олӧм!
Колӧ чайтны, тадз делӧыс лоӧ бурджык.
Инала сійӧс сельскохозяйственнӧй техникумӧ, кык во мысти колхозаным лоӧ асланым агроном, вот и мӧдам кыскыны орччӧн.
А сэн тыдавны кутас».
Решение примитӧм бӧрын сійӧ эз велавлы нюжмасьны, вештыны делӧсӧ коркӧ кежлӧ, — мыссис да мӧдӧдчис Харламовъяс керкалань.
Варялӧн мамыс сылы паныдасис дворас, Давыдов бур ногӧн здоровайтчис:
— Но, олан-вылан, мам!
Кутшӧма олан?
— Здорово, председатель!
Олам ньӧжйӧник.
Тэд мый колӧ?
Кутшӧм мог тэнӧ вайӧдіс асывсяньыс?
— Варвараыд гортын?
— Узьӧ.
Ті жӧ собраниеяс вылын пукаланныд югдытӧдзыс.
— Пырам хатаад.
И садьмӧд сійӧс.
Сёрни эм.
— Прӧйдит, гӧстьӧн лоан.
Найӧ пырисны кухняӧ.
Давыдов вылӧ тӧдмалӧмпырысь видзӧдігмоз кӧзяйка шуис:
— Пуксьы, пырысь-пыр ме Варькаӧс чуксала.
Регыд мысти горничаысь петіс Варя.
Сійӧ, тыдалӧ, тайӧ асылын абу жӧ узьӧма.
Сылӧн синъясыс пыктӧмаӧсь бӧрдӧмысла, но чужӧмыс — кыпыд, кутшӧм и овлӧ томъяслӧн, да быттьӧкӧ югдӧдӧма сійӧс пытшкӧссяньыс шоныдик мелілунӧн.
Сійӧ видзӧдліс Давыдов вылӧ неуна бугжыльӧн моз, сэсся шыасис:
— Видза оланныд, Давыдов ёрт!
Со и ті локтінныд асывсяньыс миян ордӧ гӧститны.
Давыдов пуксис лабичӧ, пырмунігмоз видзӧдліс омӧлик крӧвать вылын тімбыльтчӧмӧн узьысь челядь вылӧ, шуис:
— Эг гӧститны ме лок, а могӧн.
Со мый, мам... — и здук кежлӧ чӧв ланьтіс, корсис кывъяс, ачыс видзӧдіс мудз синъясӧн олӧма нывбаба вылӧ.
Кӧзяйка сулаліс пач дорын, инас ӧшйытӧг вӧрӧдіс чуньяснас нюрсмунӧм морӧс вылысь важиник платтьӧ складкаяссӧ.
— Со мый, мам, — мӧдысь шуис Давыдов.
— Варвара радейтӧ менӧ, ме сійӧс радейта жӧ.
Тадзи решитӧма: нуа сійӧс округӧ велӧдчыны агрономӧ, эм сэні сэтшӧм техникум, кык во мысти сійӧ лоӧ агрономӧн, локтас уджавны татчӧ, Гремячӧйӧ, а таво арнас, кор сюркнялам уджъяснымӧс, вӧчам свадьба.
Татчӧ метӧг волӧмаӧсь коравны сійӧс Обнизовъяссянь, но тэ нывтӧ эн сет мырдӧн, сійӧ ачыс аслыс судьбасӧ аддзас, факт.
Стрӧг чужӧмӧн нывбаба бергӧдчис нывланьыс:
— Варька?!
А нылыс сӧмын и вермис шӧпнитны:
— Мамукӧй! — да, улӧдз копыртчӧмӧн, уськӧдчис мамыс дінӧ, шудысла бӧрдігтыр, кутіс окавны сылысь чукырӧсь кияссӧ, кодъяс мудзӧмаӧсь уна вочӧжся помасьлытӧм уджысь.
Давыдов бергӧдчис ӧшиньлань, кыліс, кыдзи Варя вашкӧдіс сыркъялігтыр:
— Мамукӧй, донаӧй менам!
Ме сы бӧрся кӧть свет мӧдар помас муна!
Мый сійӧ шуас, сійӧс ме и вӧча.
Кӧть велӧдчыны, кӧть уджавны — ставсӧ вӧча!..
Сӧмын мырдӧн эн сет тэ менӧ Ванька Обнизов сайӧ!
Пропадита ме сыкӧд...
Давыдов — недыр чӧв олӧм бӧрын — кыліс Варя мамлысь дрӧгнитӧм гӧлӧс:
— Небось, мамлысь юасьтӧг сёрнитчинныд?
Но, мый нӧ, ен тіянлы судья, ме Варькалы омӧльӧс ог кӧсйы, но тэ, матрос, менсьым нылӧс эн янӧд!
Сы вылӧ менам став надеяӧй!
Тэ аддзан, мый гортын сійӧ медыджыдыс, сійӧ тані кӧзяин пыдди, а ме шогысла, челядьӧйла, вывті ыджыд нужда вӧсна...
Тэ аддзан, кутшӧм ме лои?
Ме кадысь водз лои старукаӧн!
А тіянӧс, матросъясӧс, аддзывлі война дырйи, кутшӧмӧсь ті...
Но тэ миянлысь семьянымӧс эн рӧзӧрит!
Давыдов шурк бергӧдчис ӧшинь дорысь, веськыда видзӧдліс нывбаба вылӧ:
— Тэ, мамаша, матросъясӧс эн вӧрзьӧд!
Кыдзи ми воюйтлім да нӧйтлім тіянлысь казакшӧнъясӧс — та йылысь ещӧ коркӧ гижасны на, факт!
А сёрнитны кӧ миян честь да радейтчӧм йылысь, то ми кужлім да кужам лоны кутшӧмкӧ штатскӧй сволочь серти и ёна честнӧйджыкӧн, и ёна вернӧйджыкӧн!
И Варька вӧсна тэ эн тӧждысь, ме сійӧс некыдз ог ӧбидит.
А сы йылысь, кыдз-мый миянлы водзӧ лоны, кӧсъя шуны ӧтитор: тэ кӧ сӧглас миян ӧтлаасьӧм вылӧ, то аски ме нуӧда Варяӧс Миллеровоӧ, местита техникумӧ, а ачым, ӧні кежлӧ, свадьбаӧдз, локта овны тіян ордӧ.
Йӧз ордын серти меным тэ ордын лоӧ кокниджык, и ещӧ мӧдтор: кыдзкӧ колӧ ӧні меным тіянлысь семьянытӧ видзны, отсавны тіянлы?
Кор оз ло Варвара, тэ жӧ челядьыдкӧд дзикӧдз усырмунан!
Вот ме и босьта тіян вӧсна тӧждысьӧмсӧ аслам пельпомъяс вылӧ.
Найӧ менам паськыдӧсь, эн маитчы, выдержитасны, факт!
Вот тадз миян и лоӧ пӧрадок.
Но, мый, сёрнитчим?
Давыдов паськыда воськовтіс сы дінӧ да сывйыштіс сылысь косіник пельпомъяссӧ, и кор кыліс аслас будущӧй тьӧщалысь синваӧсь вом доръяснас бан боксӧ окыштӧм, дӧзмӧмпырысь шуис:
— Тіян, нывбабаяслӧн, вывті нин уна синваныд!
Тадзтӧ ті верманныд и медся чорыд сьӧлӧмаӧс нормӧдны.
Но-но, пӧрысьӧй, кыдзкӧ-мыйкӧ кутам овны-вывны?
Збыльысь шуа тэныд, мый кутам овны-вывны!
Давыдов тэрмасигтыр кыскис зепсьыс кыдзсюрӧ чамбылялӧм деньга чукӧр, падмыштӧмӧн сюйыштіс сійӧс пызан вылас вольсалӧм важиник пызан дӧра улӧ, мырдӧн моз нюмъяліг нурбыльтіс:
— Тайӧ менам важ чӧжӧмыс на, кодӧс нажӧвитлі рабочӧялігӧн.
Меным ӧд сӧмын табак вылӧ...
Ме ӧд юлывла шоча, а тіянлы деньгаторйыд ковмас — Варваралы лӧсьӧдыштны мыйкӧ мунігкежлас, челядьыдлы мыйкӧ ньӧбыштан...
Но, вот и ставыс, ме мӧдӧдчи, меным талун ещӧ районӧ на колӧ ветлыны.
Рытнас ме бӧр воа, вая ассьым чемоданӧс, а тэ, Варвара, лӧсьӧдчы.
Аски асывнас, югдандорыс, мунам округӧ.
Но, чурки-буди, лоӧй дзоньвидзаӧсь, менам донаяс. — Давыдов кыкнан кинас сывйыштіс сы дінӧ тювкнитӧм Варяӧс да сылысь мамсӧ, шурк бергӧдчис да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Восьлаліс сійӧ зумыда, век воддза моз жӧ, матросъяс моз неуна катласиг, но сійӧс тӧдысьяс пӧвстысь кӧ кодкӧ видзӧдліс эськӧ сы походка вылӧ — сійӧ казяліс эськӧ сэтысь мыйкӧ выльӧс...
Аскинас Давыдов ветліс райкомӧ. Нестеренко лэдзис сійӧс ветлыны партиялӧн окружнӧй комитетӧ.
— Тэ сӧмын эн дыр ов сэні, — шуис Нестеренко.
— Ме и лишнӧй час ог ов сэні, сӧмын мед эськӧ тэ звӧнитін окружкомса секретарлы, медым сійӧ примитіс менӧ да отсаліс инавны техникумӧ Харламоваӧс.
Нестеренко эскытӧг читкыртліс синъяссӧ:
— Тэ, матрос, он бӧбйӧдлы менӧ?
Смотри, ас вылад норась, менӧ кӧ ылӧдан да он гӧтрась тайӧ ныв вылас!
Мӧд пӧрйӧ ми ог прӧститӧй донжуаналӧмсьыд!
Лукерья Нагульновакӧд вӧлі прӧстджык — кыдз-некыдз, торйӧдчӧм гӧтыр, а ӧд такӧд дзик мӧд делӧ!..
Давыдов лёкысь видзӧдліс Нестеренко вылӧ, эз помӧдз кывзы сылысь, торкис:
— Чӧртыс тӧдӧ, секретарь, кутшӧм омӧля тэ думайтан ме йылысь, факт!
Ӧд ме жӧ сёрниті сы мамкӧд да сватайтчи кыдзи колӧ тайӧтор дырйи!
Мый нӧ ещӧ тэныд колӧ, да мыйла тэ он эскы меным?
Нестеренко ньӧжйӧник юаліс:
— Медбӧръя вопрос тэныд, Семён:
тэ тайӧ нылыскӧд эн овлы?
И да кӧ, то тэ мыйла велӧдчыны мунтӧдзыс он кӧсйы гижсьыны сыкӧд?
Тэ некодӧс он виччысь ас дорад Ленинградысь, воддза гӧтыр кодьтӧ?
Гӧгӧрво жӧ, антус, мый ме тӧждыся тэ вӧсна, но вок вӧсна моз али мый...
abu
abu
Эн ӧбижайтчы, кылан?
Но, и дзик медбӧрын: он-ӧ сы вӧсна тэ кӧсйы инавны Харламоваӧс велӧдчыны, медым тэныд вӧля коли?
Медым мынтӧдчыны сыысь...
Эн дур, вокӧ!
Давыдов мудзпырысь кусыньтіс верзьӧмӧн ӧдйӧ гӧнитӧмла позялӧм кокъяссӧ, сьӧкыда пуксис важиник улӧс вылӧ, коді сулаліс буретш креслӧлы паныд, кӧні пукаліс Нестеренко, зумыша видзӧдліс донтӧминик креслӧлӧн леторосысь кыӧм зыртчӧм подлокотникъяс вылӧ, а сэсся кывзыштіс акация кустъяс пӧвстын воробейяслысь дугдывтӧм чирксӧмсӧ да, Нестеренколӧн виж чужӧм вылӧ, лӧсьыдика вурӧм соска важ гимнастёркаыс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, — шыасис:
— Весьшӧрӧ ме висьталі тэкӧд дружитӧм йылысь, кор тӧдмаси тэкӧд гӧригӧн му вылын...
Весьшӧрӧ, сы вӧсна мый тэ, тыдалӧ, некодлы абу велалӧмыд эскыны...
Но и чӧрту тэкӧд, секретарь!
Колӧ чайтны, тэ сӧмын ачыд аслыд эскан, да и то шойччан лунъясӧ, а став мукӧдъясӧс, весиг кодъяскӧд дружитан, тэ век кутшӧмкӧ йӧй сяма подозрение улын кутан...
Кыдзи нӧ тэ татшӧм характернас верман веськӧдлыны районнӧй партийнӧй организацияӧн?
Тэ медводз ачыд аслыд кут эскыны, кыдзи колӧ, а сэсся вӧлисти нин босьт мукӧдъясӧс подозрение улӧ.
Нестеренко шпыньмуніс висьысь морт моз:
— Век жӧ ӧбидитчин, кӧть ме кори тэнӧ и не ӧбидитчыны?
— Ӧбидитчи!
— Но, и пу грӧш тэныд доныс!
Ещӧ нин мудзджыкӧн кажитчысь Давыдов чеччис:
— Ме муна, а то ми тэкӧд пиньӧ воам...
— Ме эськӧ тайӧс эг кӧсйы, — вочавидзис Нестеренко.
— Ме сідз жӧ.
— Но, и олышт ещӧ минут вит-дас, ладмӧдам, мый кузя эгӧ воӧ ӧти кывйӧ.
— Олышта. — Давыдов бара пуксис улӧс вылӧ, шуис: — Омӧльторсӧ нывлы ме эг вӧч, факт!
Сылы колӧ велӧдчыны.
Сылӧн ыджыд семья, ачыс сійӧ — медыджыдыс, кыскӧ семьясӧ ставнас...
Гӧгӧрвоана тэныд?
— Гӧгӧрвоана, — шыасис Нестеренко, но важ мозыс видзӧдіс Давыдов вылӧ стрӧг да кӧдзыд синъясӧн.
— Гӧтрасьны ме думайта сы вылӧ, кор сійӧ дзикӧдз пырас велӧдчыны, а ме помала арся уджъяс.
Дженьыда кӧ шуны, крестьянскӧй свадьба, нянь идралӧм бӧрын, — гажтӧма шпыньмуніс Давыдов.
И, кор казяліс, мый Нестеренколӧн чужӧмыс лои небыдджык да мӧдіс кывзыны сійӧс бурджыка, кутіс висьтавны водзӧ окотапырысьджык, эз кызмырдӧн да кыдзкӧ яндысьӧмпырысь:
— Ни Ленинградын, ни некӧн водзджык эг вӧв гӧтыра, Варюхакӧд первойысь муна татшӧм риск вылӧ.
Да и кад: регыд нин нелямынӧд вылӧ мӧдӧдчас.
— Комын тырӧм бӧрын тэ быд во дас во пыдди лыддян? — нюммуніс Нестеренко.
— А гражданскӧй война?
Быд во, кодӧс лои олӧма сэки, ме эськӧ лыдди дас во пыдди.
— Унакодь...
А тэ ас вылад видзӧдлы, и шуан, мый буретш сідзи.
Нестеренко чеччис пызан сайысь, прӧйдитчис комнатаӧд, кынмигӧн моз зыралыштіс кияссӧ, вочавидзис:
abu
abu
— Ме рад, кор тӧдмалі, мый тайӧ пӧрйӧ тэ он джӧмды, кыдзи Лукерья Нагульновакӧд, тайӧ пӧрйӧ тэнад мыйкӧ надежнӧйкодьджык.
Мый нӧ, ошка бур заводитчӧм да сиа шуд!
— Арнас свадьба вылӧ волан? — шоналӧм сьӧлӧмӧн юаліс Давыдов.
— Первой гӧсть! — шуис Нестеренко, и бара сылӧн нюмыс, кыдзи и войдӧр, лои збыльысь кыпыдӧн.
abu
— Первой гӧсть абу чин серти, а сы вӧсна, мый первойӧн локта, мыйӧн сӧмын кыла свадьба йывсьыд.
— Но, аддзысьлытӧдз!
Триньӧбты окружкомса секретарлы.
— Талун жӧ.
Мун да дырсӧ сэн эн ов.
— Бӧра-водза!
Найӧ топыда киасисны.
Шондіӧн шонтӧм, буса туй вылӧ петӧм бӧрын Давыдов мӧвпыштіс: «А ӧд абу прӧстӧ сійӧ ас кодьыс, воддза кодь!
Ӧд сійӧ ёна висьӧ!
И вижӧдӧма, и бан бокъясыс вӧйӧмаӧсь покониклӧн моз, и гудыр синъяса...
Гашкӧ, сійӧ сы вӧсна и сёрнитіс тадзсӧ мекӧд?..»
Давыдов матыстчӧ нин вӧлі вӧв дінас, кор Нестеренко мыччысис ӧшиньӧдыс да негораа чукӧстіс сійӧс:
— Бергӧдчыв здук кежлӧ, Семён!
Давыдов неокотапырысь кайис райкомса кильчӧ поскӧд.
Нестеренко ещӧ ёнджыка гӧрбыльтчӧма да кыдзкӧ лёсмунӧма став тушанас, видзӧдліс Давыдов вылӧ, шыасис:
— Гашкӧ, ме тэкӧд сёрниті лишнӧй грубӧя, но тэ менӧ эн дивит, вокӧ, менам ыджыд шог: малярия дорӧ, чӧртыс сійӧс тӧдӧ кытысь, кӧвъясьӧма ещӧ туберкулёз, и ӧні сійӧ мый вынсьыс бушуйтӧ ме пытшкын, дзик восьса формаа.
Кавернаяс кыкнан тыын.
Аски муна санаторийӧ, окружком мӧдӧдӧ.
И эз эськӧ окота вӧв нянь идралӧм водзвылын мунны районысь, но нинӧм он вӧч, оз бур олӧм вӧсна ло мунны.
Но тэнад свадьба кежлӧ кӧсъя бӧр воны.
Пойги-нораси ме тэныд?..
Да эг, прӧстӧ окота лои другкӧд юксьыны шогӧн, кутшӧм ме вылӧ вожасис, — и сэтшӧм нем виччысьтӧг...
Давыдов кытшовтіс пызан гӧгӧрыс, кыв шутӧг да топыда кутліс Нестеренкоӧс, окыштіс сылысь пӧсь да вазьӧм бан боксӧ и сӧмын сэки шуис:
— Ветлы, донаӧй, бурдӧдчы!
Таысь сӧмын том йӧз кулӧны, а миянӧс тэкӧд некутшӧм висьӧм оз вермы!
— Аттьӧ, — муртса кывмӧн шуыштіс Нестеренко.
Гырыся восьлалігтыр Давыдов петіс ывла вылӧ, пуксис вӧв вылас, пуксьӧм бӧрас медводдзаысь кульыштіс сійӧс плетьӧн да зэв ӧдйӧ тӧвзис станицаса улича кузя, ачыс лёкысь боргис мурч курччӧм пинь пырыс:
— Век эськӧ тэныд узьны, дыш чӧрт!..
Ӧбед бӧрын Давыдов воис хуторӧ, веськыда муніс Харламовъяс керка дінӧ, лэччис вӧв вывсьыс дзиръя дорас, тэрмасьӧм сорӧн пырис дворас.
Сійӧс, тыдалӧ, аддзӧмаӧсь керкасяньыс, кор сійӧ матыстчис кильчӧланьыс паськыда тажъялігтыр, ачыс чукрасис нёльскӧбтӧмсьыс, сы вӧсна мый велавтӧг вывті уна муніс верзьӧмӧн; хата порог дорас сылы воча меліа петіс, быттьӧ велалӧма нин сы дінӧ ӧти лун джынйӧн, будущӧй тьӧщаыс.
— Да, муса сьӧлӧмшӧрӧй тэ менам, небось, майышмунін?
И кутшӧм регыд тэ бӧр воин!
А ӧд бӧра-водза станицаӧдз ветлыны — абу дженьыд туй! — нарошнӧ жалитӧмпырысь шуаліс сійӧ, ачыс видзӧдіс, кыдзи тажиктігтыр, катласьӧмӧн матыстчӧ порог дорӧ Давыдов, да думсьыс, тыдалӧ, сьӧлӧмсянь сераліс сы кузя, мый сылӧн шуӧм зятьыс молодеч моз ӧвтчӧ плетьнас, а ачыс муртса-муртса кыскӧ кокъяссӧ...
Коді-коді, а сійӧ, пӧрысь казачкаыд, дерт нин тӧдӧ, кыдзи ветлӧны вӧв вылын тайӧ «роч» верзьӧмаясыд...
Татшӧм нога жалитӧмсӧ думсьыс зывӧктіг Давыдов грубӧякодь шуис:
— Да тэ эн вывтісӧ меліав, мамук!
А Варвара кӧні?
— Муніс кутшӧмкӧ вурсьысь нывбабаӧс корсьны.
Важ паськӧмысь колӧ ӧд сылы мыйкӧ лӧсьӧдыштны?
Но, зонмӧ, и аддзӧмыд аслыд тэ невестаӧс!
Сы вылын жӧ, важиник юбкаысь кындзи, кӧть шӧри орӧдчы, нинӧм абу!
Кӧні тэнад синмыд вӧлі?
— А ме талун асыв тэнсьыд эг юбка сватайт, а нывтӧ, — жарысла тэськасьӧм вом доръяссӧ нюлігтырйи шуис Давыдов. — Тэнад эм юыштны кӧдзыд ва?
А юбкаыд — сійӧ лоас, юбкаястӧ виччысьыштлам.
Кор сійӧ локтас, Варвараыд?
— А енмыс сійӧс тӧдӧ.
Пыр хатаӧ!
Но, кыдз-мый, сёрнитчин аслад начальствокӧд, медым Варькаӧс наукаӧ инавны?
— А кыдз пӧ мӧд ногыс?
Аски мунам округӧ, лӧсьӧд нывтӧ ылі туйӧ.
Но, мый?
Ӧні тюргыны мӧдас синва?
Сёрмин!
Мамыс и збыльысь бӧрддзис — курыд синваӧн, шога-шога, но регыд мысти веніс ассьыс слаблунсӧ, чышкаліс синъяссӧ эз зэв сӧстӧм водз дӧранас, дӧсадаӧн шуис шочиника сыркъялігтыр:
— Да пыр жӧ тэ хатаӧ, мутиыс мед тэнӧ нуас!
Мый нӧ ми тэкӧд татшӧм ыджыдтор йылысь карта дінын мӧдам сёрнитны?!
Давыдов нырис хатаӧ, пуксис лабичӧ, шыбитіс плетьсӧ лабич улӧ.
— Мам, мый йылысь нӧ миянлы тэкӧд сёрнитнысӧ?
Делӧыс гӧгӧрвоана да решитӧма.
Вай вот кыдзи сёрнитчам: ме ёна мудзи тайӧ лунъясӧ, тэ вай меным юыштны ва, сэсся ме ойбыртла час кежлӧ, со тані тіян ордын, садьма, сэки и сёрнитыштам.
А вӧвсӧ мед миян детинкаяс пӧвстысь кодкӧ нуӧдас колхознӧй гидняӧ.
Нывбабалӧн чужӧмыс бурмыштіс, сійӧ шуис:
— Вӧв йывсьыд эн тӧждысь, сійӧс нуӧдасны челядь, а тэ виччысьыштлы регыдик, ме тэныд кӧдзыд йӧв вая.
Ӧні жӧ вая кӧбрегысь.
Мудзыс, узьтӧм войясыс личкисны Давыдовӧс, и сійӧ эз вермы виччысьны йӧвсӧ; кор воис кӧзяйкаыс, видзчысигтыр вайис йӧв тыра ньылӧдӧм кринча, Давыдов узис нин лабичын, кӧні пукаліс, ӧшӧдӧма лёталӧм веськыд кисӧ, муртса калькӧдыштӧма вомсӧ.
Кӧзяйка эз кут сійӧс садьмӧдны.
Сійӧ кокньыдика лэптыштіс Давыдовлысь чатӧртчыштӧм юрсӧ, сюйис сы улӧ лӧз эжӧда ичӧтик юрлӧс.
Хатаса оньышысь да мудзӧмысь усырмунӧм Давыдов садьмывтӧг узис час кык да садьмис челядь вашкӧдчӧмысь, нывлӧн шоныд киясӧн меліа инмӧдчӧмысь.
Сійӧ восьтіс синъяссӧ, аддзис лабич дорын пукалысь, сылы меліа нюмъялысь Варяӧс да сы дінӧ чукӧртчӧм вит челядьӧс — Харламов рӧдса став потомокъяссӧ.
Челядь пӧвстысь медічӧтыс да, тыдалӧ, медся повтӧмыс, Давыдовлысь ыджыд кисӧ аслас киясӧ лабутнӧя босьтіг, сы дорӧ топӧдчиг, падъялӧмпырысь юаліс:
— Семён дядь, збыль тэ миянын ӧні кутан овны?
Давыдов ӧшӧдіс лабичысь кокъяссӧ, унзіля нюммуніс детинкалы:
— Збыль, пиук!
А кыдзи нӧ мӧд ногыс?
Варяныд мунас велӧдчыны, а коді нӧ тіянӧс мӧдас вердны, кӧмӧдны-пасьтӧдны?
Ӧні тайӧс ковмас меным вӧчны, факт! — и бать моз пуктіс кисӧ ичӧт мортлы кудриа шоныд юр вылас.
25 глава
Аскинас югдытӧдз ёна водз на Давыдов садьмӧдіс турун сарайын узьысь Щукарь дедӧс, отсаліс сылы доддявны ужъясӧс да воис Харламовъяс керка дінӧ.
Калькалыштӧм брӧв костӧд сійӧ казяліс, мый кухняын ӧзйӧ би.
Варялӧн мамыс пусис-пӧжасис, челядьыс узисны паськыд пу крӧвать вылын пӧперегыс, а мунігкежлӧ вӧччӧм Варя пукаліс чужан гортас лабичын эз нин кыдзи татчӧс морт, а быттьӧкӧ недыр кежлӧ воӧм гӧстя.
Сійӧ встретитіс Давыдовӧс шуда да кыпыд нюмӧн:
— А ме важӧн нин дась, виччыся тэнӧ, менам председатель.
Давыдовкӧд здоровайтчӧм бӧрын Варялӧн мамыс содтіс:
— Сійӧ чеччис вой шӧр кадын, кор первойысь чуксасисны петукъяс.
Том вежӧрыд нэр!
А сійӧтор йылысь нин, мый вежӧрыс йӧйталана, и сёрнитны нинӧм!..
Пырысь-пыр завтрак лоӧ дась.
Прӧйдит, пуксьы, Давыдов ёрт.
Куимӧн найӧ тэрмасигтыр сёйисны тӧрытъя шыд, жаритӧм картупель, йӧв.
Пызан сайысь чеччигӧн Давыдов аттьӧаліс кӧзяйкаӧс, шуис:
— Кад мунны.
Прӧщайтчы, Варвара, мамыдкӧд, сӧмын эн дыр.
Нинӧм тіянлы лимзыны, он нэмыд кежлӧ торйӧдчӧй.
Мыйӧн сӧмын мӧда мунны округӧ, сэки сьӧрысь тэнӧ босьта, мам, нывтӧ видлыны...
Ме мӧдӧдчи вӧвъяс дінӧ. — Порог дорсянь сійӧ юаліс Варялысь:- Кутшӧмкӧ шоныд паськӧм тэ сьӧрсьыд босьтан?
Варя яндысьӧм сорӧн вочавидзис:
— Менам эм ватнӧй ковта, сӧмын сійӧ зэв нин важиник...
— Шогмас, он ӧд бал вылӧ мун, факт.
Час мысти найӧ вӧліны нин ылын хутор сайын.
Давыдов пукаліс Щукаркӧд орччӧн, Варя — дрожки мӧдар бокас.
Кадысь кадӧ сійӧ кутлывліс Давыдовлысь кисӧ, регыдик кежлӧ топӧдлывліс сійӧс да бара заводитліс мый йылысь кӧ думайтны ас кежас.
Дженьыдик нэмнас ныв ни ӧтчыдысь на эз эновтлы хуторсӧ дыр кад кежлӧ, сӧмын некымынысь ветліс станицаӧ, эз на аддзыв кӧрт туй, и карӧ медводдзаысь мунӧмысь сылӧн ичӧтик сьӧлӧмыс ёна чиктыліс, гудрасис да пессис.
Семьяыскӧд, пӧдругаяскӧд янсӧдчыны век жӧ вӧлі сьӧкыд, и сылӧн оз-оз да и доршасьлас синваыс.
Кор карбасӧн вуджисны Дон вомӧн да ужъяс кутісны восьлӧн кайны Дон юдорса керӧсӧд, Давыдов чеччыштіс дрожкиысь да мӧдӧдчис сыладор боктіыс, кӧні пукаліс Варя, восьлалігас пыркӧдіс сапӧгнас туйбокса ляпкыдик лапкоръяс вылысь кыза усьӧм лысвасӧ, коді ӧні кежлӧ, шонді петтӧдз, эз на дзирдав сідзи, кыдзи дзирдалӧ сійӧ сёр асылын, кор пӧртмасьӧ шонді югӧр улын ӧшкамӧшкалӧн став рӧмъясӧн.
Сійӧ шочиника видзӧдлывліс Варя вылӧ, збодермӧдана нюмъяліс сылы, ньӧжйӧник шуыштавліс:
— А но, Варюха, вешты синъястӧ косінӧ.
Либӧ:
— Ӧд тэ менам ыджыд нин, верстьӧ йӧзлы бӧрдны оз позь, оз ков, мусаӧй!
И бӧрдӧм чужӧма Варя кывзысьӧмӧн чышкаліс гӧлубӧй кӧсынка помнас синваӧсь бан бокъяссӧ да мыйкӧ зэв ньӧжйӧник вашкӧдіс, ачыс раминика, полігтыр нюмъяліс сылы воча.
А Дон дорса гӧрба мел гӧраяс весьтын путкырасис ру, и ӧні ещӧ оз на тыдав вӧлі сыӧн вевттьӧм гӧра йылыс.
Тайӧ водз асылын эз кыв лунъя дукыс ни степса лапкорсянь, ни виж донниклӧн лизгыртчӧм вожъяссянь, ни керӧс йылын тыдовтчысь да туй бокӧ матыстчысь сюсянь.
Весиг ставсьыс вына полынь турун, и сійӧ воштӧма дуксӧ — ставсӧ венӧма лысва, коді куйліс сю вылын, турун вылын сэтшӧм лышкыда, быттьӧ таті неважӧн регыдик сяркӧдӧма-зэрӧма июль тӧлысьын моз.
Сы вӧсна тайӧ лӧнь асъя кадын став вылас и ыджыдаліс кык пӧлӧс дук — лысвалӧн да сыӧн неуна ляскӧм туй буслӧн.
Щукарь дед, важ брезент плаща, ещӧ важджык гӧрд матерье кушака, пукаліс йӧжгыльтчӧмӧн, быттьӧ кынмис, сійӧ дыр нин чӧв оліс, мый сылы эз лӧсяв, да сӧмын ӧвтыштавліс плетьнас да гораа тяпкӧдіс вом доръяснас: вӧтліс и сідз нин ӧдйӧ рӧдтысь ужъясӧс.
Но кор петіс шонді, сійӧ быттьӧ ловзис, юаліс:
— Хуторын сёрнитӧны, быттьӧ тэ, Сёмушка, кӧсъян гӧтрасьны Варька вылӧ.
Тайӧ збыль?
— Збыль, дед.
— Мый нӧ, тайӧ делӧ сэтшӧм, мый кӧть кыдзи эн бергав, а сёр либӧ водз гӧтрасьӧмсьыд он пышйы, мӧд ногӧн кӧ, ме сёрнита мужикъяс йылысь, — ёна думыштчӧмӧн быликтіс старик.
И водзӧ мӧдіс висьтавны:
— Менӧ сідз жӧ бать поконик да мам поконча гӧтралісны, кор меным сӧмын на тырис дас кӧкъямыс арӧс.
А ме и сэк вӧлі вывті мудер, ме и сэк тӧді, мыйся калябеч сійӧ гӧтрасьӧмыд...
Вот ме сыысьтӧ нин быд ногыс мынтӧдчи, некод ме кодьыд оз сюр белӧй светысь!
Метӧ зэв весиг бура, вывті бура тӧді, мый гӧтрасьӧм — абу ма юӧм.
И мыйсӧ ме сӧмын, Сёмушка, сьӧлӧмшӧрӧй, эг вӧчлы ас вылын!
И йӧй улӧ лэдзчысьлі и висьӧм улӧ, и припадошнӧйӧн шусьылі.
Йӧй улӧ лэдзчысьӧмысь менӧ батьӧй — а поконик вӧлі чорыд сьӧлӧма морт — дзонь кык час чӧж плетьӧн кулис да помаліс сӧмын сэк, кор плеть воропсӧ менам мышкӧ чегъяліс.
Припадошнӧялӧмысь кырссис менӧ кучик вӧжжиӧн нин.
А кор ме лэдзчыси висьӧм улӧ, куті равзыны лёкгоршӧн да шуи, мый менам став пытшкӧсӧй сісь, — сійӧ, кыв ни джын шутӧг, петіс ывлаӧ да пыртіс хатаӧ додь вож.
Абу дышыс петӧма пӧрысь чӧртлы ветлыны сарайӧ, бергӧдны додь вож, кольны додьсӧ вожтӧг.
Вот сійӧ кутшӧм вӧлі, поконик, царство небеснӧй сылы.
Пыртіс сійӧ тайӧ додь вожсӧ да меліа сідз шуӧ меным: «Чеччы, пиук, ме тэнӧ лечитны кута...» Э, чайта: сійӧ кӧ нин абу дышӧдчӧма додь вож бергӧдны, сідзкӧ сійӧ оз дышӧдчы и менсьым лолӧс перйыны аслас лекарствоӧн.
Омӧльтор — сы киясын додь вож.
Сійӧ менам неуна эз тыр сюсь вӧв, ме ещӧ зэв ичӧтикӧн на сылысь тайӧ грексӧ казявлі...
И сэки ме ырскӧбті-чеччышті крӧвать вылысь, быттьӧкӧ ме улӧ пуан ва ыльнитісны.
И гӧтраси.
А мый ме сыкӧд, бӧб морткӧд, верми вӧчны?
И мӧдӧдчис сэтысянь менам олӧманӧй и турки-тарки, и гири-люкиӧн, и турбыль-тарбыль!
Ӧні кӧ менам старукалы бура кӧкъямыс пуд лоӧ, то дас ӧкмыс арӧснад сійӧ вӧлі... — Старик думыштчӧмӧн нямлясьыштіс, синъяссӧ вывлань лэптӧмӧн, ньӧти падъявтӧг шуис: — Дас вит пудйысь ньӧти не этшаджык, сё ей-бог, ог ылӧдлы!
Давыдов серамсьыс семдӧмла муртса кывмӧн юаліс:
— А абу-ӧ уна?..
Та вылӧ Щукарь дед ньӧти падъявтӧг шуис:
— А тэныд абу дзик ӧткодь?
Пудйӧн унджык, пудйӧн этшаджык — мый таысь тэныд?
Ӧд эз жӧ тэныд ло мучитчыны да кось нуны сыкӧд, а меным?
Ӧти чӧрт, меным сэтшӧм сьӧкыд вӧлі тайӧ гозъя кост олӧмсьыд, дась вӧлі кӧть джагӧдчыны.
Но эз сэтшӧм-татшӧм вылӧ веськав сійӧ!
Ме нинӧмысь ог пов, кор скӧрма!
Со скӧр йывсьыд ме и думышті: первой тэ джагӧдчы, а ме — бӧрынджык...
Щукарь дед долыда бергӧдлыштіс юрнас, гигзьыштіс: тыдалӧ, дум вылас сылы уси унатор.
А кор казяліс, мый сійӧс кывзӧны пель чошкӧдӧмӧн, окотапырысь водзӧ висьталіс:
— Эк, дона <rus>гражданы</rus>яс да...да и тэ, Варька!
Скӧрысь ми старукакӧд радейтлім ӧта-мӧднымӧс томысянь!
А юала ме тіянлысь: мыйла сідзи?
Да сы вӧсна, мый сійӧ нэм чӧж кыссис лёкалӧм вылын, а скӧрлуныд да лёкалӧмыд — дзик ӧткодь, сідз ме Макарушкалысь кыз словарысь лыддьылі.
И вот, вӧлі садьма войнас, а менам баба то сыркъялӧмӧн бӧрдӧ, то сералӧ, а ме ас кежысь думайта: «Бӧрдышт, мусаӧй, баба синваыд — енлӧн лысва, меным тэкӧд абу жӧ майбыр олӧм, а ме жӧ ог бӧрд!»
И вот, витӧд во ӧтлаын олігӧн лоис татшӧмтор: действительнӧй служба вылысь воис Поликарп сусед.
Служитӧма сійӧ Атаманскӧй полкын, гвардеец.
Велӧдӧмаӧсь сійӧс сэні, трасичаӧс, уссӧ гартлӧдлыны, вот сійӧ и гортас заводитіс менам гӧтыр дінын уссӧ гартлӧдлыны.
Кыдзкӧ ӧтчыд рытын видзӧда, а найӧ сулалӧны плетень дорын, менам бабаӧй — асланымладорсянь, сійӧ — асладорсяньыс.
Пыри ме хатаӧ, лэдзчыси синтӧм улӧ, быттьӧкӧ нинӧм ог аддзы.
Аски рытнас — бара сулалӧны.
Э, думайта, лёк делӧыс.
Коймӧд луннас ме нарошнӧ гортысь муні.
Рытгорулас куті локны — бара сулалӧны!
Эстшӧм трус!
Мыйкӧ колӧ меным вӧчны.
И думышті: ки чышкӧдӧн гартышті куим фунта гира, кыштым-кӧштым матыстчи Поликарп дінӧдз дворас, муні кӧмтӧг, медым сійӧ эз кыв, да, уссӧ гартлӧдлігкості, ме и жбонькниті мый вынысь сылы балябӧжас.
Сійӧ и нюжгысис колода моз плетень бокас.
Некымын лун мысти паныдаси Поликарпкӧд.
Юрыс сылӧн кӧртӧда.
Нум-нам керис, нурбыльтіс сійӧ меным: «Йӧй!
Тэ жӧ вермин кувтӧдз косьыштны».
А ме сылы шуа: «Тайӧ абу на тӧдса, коді миян пӧвстысь йӧйыс — сійӧ, коді плетень бокын туплясис, либӧ сійӧ, коді кок йылас сулаліс».
Сэксянь — быттьӧ киӧн босьтісны!
Дугдісны найӧ сулавны плетень бокын.
Сӧмын бабаӧй менам регыд мысти велаліс войяснас пиньнас герчкыны.
Садьма сы герчкӧмысь, юала: «Тэнад, мадаӧй, оз-ӧ нин пиньыд вись?»
Сійӧ меным козьныштас: «Чӧв ов, йӧй!»
Куйла да думайта ас кежын: «Тайӧ абу на тӧдса, коді миян пӧвстысь ёнджыка йӧй — коді пиньнас герчкӧ али коді узьӧ лӧниника да пессьытӧг, кыдзи зыбкаын раминик кага».
Медым старик эз ӧбидитчы, кывзысьяс пукалісны вывті лӧня.
Варя чӧла йигзис семдӧмысла, Давыдов бергӧдчис Щукарысь, тупкис чужӧмсӧ кияснас да мыйкӧ вывті нин тшӧкыда да гораа кызӧкталіс.
А Щукарь тайӧс нин эз казяв, сьӧлӧмсяньыс водзӧ висьталіс:
— Со сійӧ кутшӧм овлывлӧ мукӧд дырйи, скӧрысь радейтчӧмыд!
Ӧти кывйӧн кӧ, эсійӧ гӧтрасьӧмъяссьыд шоча-шоча овлывлӧ бурторйыд, сідз ме чайта аслам пӧрысь вежӧрӧн.
Либӧ босьтны кӧть, шуам, сэтшӧм случай: важ кадын овліс миян хуторын том учитель.
Вӧлі сылӧн невеста, купеч ныв, миян хуторысь жӧ.
Ветлӧдліс тайӧ учительыс сэтшӧм лада, сэтшӧм мича — ме паськӧм йывсьыс шуа, — быттьӧ томиник петук, и унджыкысьсӧ эз подӧн ветлы, а велосипедӧн.
Сэки найӧ сӧмын на лоины, и йӧзлы кӧ нин хуторын тайӧ медводдза велосипедыс кажитчис дивӧ кодьӧн, то понъяс йылысь и сёрнитнысӧ нинӧм.
Мыйӧн сӧмын учительыс тыдовтчас улича вылын, мӧдас дзирдавны кӧлесаяснас, сідз сійӧ ёрӧм понъясыс и тӧлк вывсьыс вошӧны.
А сійӧ, тӧдан, тэрмасьӧ, кӧсйӧ пышйыны наысь, кусыньтчас куим кусыньӧн тайӧ машина вылас да сэтшӧм тэрыба шуркйӧ кокъяснас, мый и синнад он рӧзнит.
Мыйта посни кутюӧс сійӧ таляліс, но ковмис и сылы насянь лёктор аддзывны!
Кыдзкӧ ӧтчыд асывнас ме муна вӧлі площадь вомӧн кӧбылала степӧ, и на тэныд — паныд локтӧ пон свадьба.
Водзвылас ичӧтик энь пон котӧртӧ, а сы бӧрся, кыдзи и овлӧ, кыр пон чукӧр, комын кымын, абу кӧ унджык.
А сэки миян хуторсаяс, мед найӧ му пыр мунасны, лӧсьӧдісны сы мында пон, лыдтӧм-тшӧттӧм.
Быд керка помын — кык, куим кыр пон, да ещӧ кутшӧмъяс!
Быдӧн тиграысь лёкджыкӧсь, и тушанас быдӧн муртса абу кукань ыдждаӧсь.
Кӧзяева век видзисны ассьыныс сундукъяс да кӧбрегъяс.
А мый тӧлкыс?
Ӧти чӧрт, война налысь ставсӧ пыркнитіс...
И вот тайӧ свадьбаыс — меным паныд.
Ме, абу на тай йӧй, шыбиті домӧс да медся пельк кань моз ӧти сутшӧн шуркниті-кавшаси телеграфнӧй столб вылӧ, вожмалі сійӧс кокъясӧн, пукала.
А сэн, быттьӧ рӧк вылӧ, эсійӧ учительыд аслас машинаӧн, дзирдалӧ кӧлесаяснас, машинаӧн веськӧдланнас.
Но, найӧ сійӧс и кытшалісны.
Шыбитіс сійӧ ассьыс машинасӧ, жӧдзӧ ӧти местаын, а ме сылы горза:
«Дурак, каттьысь ме дінӧ столб вылас, а то найӧ тэнӧ пырысь-пыр жӧ лестукӧдз расъясны!»
Писькӧдчис сійӧ, коньӧр, ме дорӧ, да сёрмыштіс неуна: мыйӧн сӧмын сійӧ кутчысис столбӧ, найӧ сылысь ӧти здукӧн чашйисны и выль дигоналевӧй гачсӧ, и зарни кизьяса форменнӧй пинжаксӧ, и став улыс дӧрӧм-гачсӧ.
А медся лёк понъясыс куш яяс нин кутчысьӧны.
Тешитчисны найӧ сы вылын пӧттӧдзныс да мӧдӧдчисны асланыс пон туйӧд водзӧ.
А сійӧ пукалӧ столб вылын, и сӧмын сы вылын и радлуныс, мый кокардаа ӧти картузыс кольӧма, и то кӧзырёксӧ жугӧдӧма столб йылӧ кавшасигас.
Лэччим ми сыкӧд асланым спаситчанінысь — сійӧ водзын, а ме сы бӧрся: ӧд ме вылынджык пукалі, дзик чашкаяс дорас, кытчӧ тай сутугаяссӧ ӧшлӧны.
Вот, сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн и лэччим — сійӧ дзик пасьтӧм, а ме прӧстӧй дӧрӧма да ӧти дӧра гача.
Сійӧ и корӧ менсьым:
«Дядьӧ, вайлы меным гачтӧ, ме час джын мысти сійӧс бӧр вая тэныд».
Шуа сылы: «Муса мортӧй, кыдз нӧ ме сета тэныд сійӧс, кор менам улыс гачыс абу?
Тэ мунан аслад машинаӧн, а ме гачтӧг кута бергавны столб гӧгӧрыс лун шӧр лунын?
Дӧрӧмӧс сета мыйкӧ дыра кежлӧ, а гачӧс ог вермы, эн дивит».
Пасьталіс сійӧ менсьым дӧрӧмӧс сосъяснас кокас, мӧдӧдчис, коньӧр, ньӧжйӧник.
Сылы медлӧсялана эськӧ гӧнитны-рӧдтыны мый вынсьыс — а кыдз сійӧ котӧртны кутас, восьлӧн кӧ мунӧ, и то ещӧ чоталӧм вӧв моз?
Но, и аддзылӧма сійӧс менам дӧрӧмнад купеч нылыд — сылӧн невестаыс...
Тайӧ жӧ луннас и помассяс налӧн радейтчӧмныс.
Ковмис учительлы пыр жӧ вуджны мӧд школаӧ.
А татшӧм мисьтӧмтор лоӧм бӧрын недель мысти — ӧд сылы и юръяндзим и понъясысь полӧ, и сійӧс эновтіс невестаыс, и став радейтчӧмныс налӧн пусь-пасьмуніс чӧрту — висьмис зонмыд скоротечнӧй чахоткаӧн да кувсис.
Но ме талы ог зэв эскы: лӧсяланаджык, сійӧ кувсис повзьӧмсьыс да страмсьыс.
Со кытчӧдз сійӧ вайӧдӧ, тайӧ ёрӧм радейтчӧмыд, ог нин шуӧй быд пӧлӧс гӧтрасьӧмъяс да свадьбаяс йылысь.
И тэ эськӧ мед, Сёмушка, менам сьӧлӧмшӧрӧй, сё пӧв думыштлін Варька вылӧ гӧтрасьтӧдз.
Ставныс найӧ ӧткодьӧсь, и ог ӧд весьшӧрӧ ми Макарушкакӧд зывӧктӧй найӧс, терпитны огӧ вермӧй!
— Ладнӧ, дед, ме ещӧ думайтышта на, — такӧдіс старикӧс Давыдов, а ачыс, кор аддзис, мый Щукарь заводитӧ куритчыны, ӧдйӧ кыскис ас бердас Варяӧс да окыштіс кӧсичасӧ, дзик сэті, кӧні паныд пӧльтысь тӧвсьыс вӧрис Пушкыр юрси читкыль.
Аслас сёрниысь, а гашкӧ, казьтылӧмъяссьыс мудзӧм Щукарь дед регыд мысти заводитіс вугравны, и Давыдов босьтіс сылӧн лётмунӧм кияссьыс вӧжжисӧ.
Пӧшти унзіль пыр нин Щукарь дед боргыштіс:
— Вот аттьӧ тэныд, сьӧлӧмшӧрӧй, тэ ӧвтчышт ужъяс вылӧ плетьӧн, а ме час кымын узьышта.
Пӧрысьмыны оз ков, чӧмут сыкӧд!
Мыйӧн сӧмын шондіыс шонтыштас, сідз тэнӧ и унзіль мӧдас личкыны...
А тӧвнас, кымын кӧдзыдджык, сымын тэныд ёнджыка окота узьны, сійӧс и видзӧд, дзикӧдз турдан узигад.
Ичӧтик да нэриник, сійӧ водіс Варя да Давыдов костӧ, плеть моз нюжӧдчис дрожкиӧ, и регыд мысти узис нин ныргорӧн, вӧсньыдика чипсасис нырнас.
А шондіӧн шонтӧм степ лолаліс нин став морӧс тырнас, уна пӧлӧс ытшкӧм турун дуккӧд сорласьліс туйвывса шоныдик буслӧн дук, вералысь сынӧдын лӧзалісны омӧлика тӧдчысь ылі горизонт визьяс, — и Варя ёся видзӧдаліс Дон сайысь сылы тӧдтӧм, но век жӧ помтӧм муса степсӧ.
Рытӧдзыс найӧ мунісны сё километрысь унджык да узьмӧдчисны турун зорӧд бокӧ.
Ужнайтігӧн сёйыштісны гортсьыс босьтӧм вӧлӧгатор, пукалыштісны недыр дрожки дінын, шы ни тӧв видзӧдісны кодзула енэж вылӧ.
Давыдов шуис:
— Аски миянлы бара водз чеччыны, вай водам узьны.
Тэ, Варюха, вод дрожкиӧ, босьт менсьым пальтоӧс, шебрасян сійӧн, а ми дедкӧд меститчам зорӧд улас.
— Правильнӧ тэ шуан, Сёмушка, — радпырысь ошкыштіс Щукарь: сылы зэв любӧ вӧлі, мый Давыдов кӧсйӧ водны буретш сыкӧд.
Нинӧм соссьынысӧ, старик ёна поліс коллявны войсӧ овтӧм степын ӧтнасӧн.
Давыдов куйліс гатшӧн, кияссӧ пуктӧма юр улас, видзӧдіс сы весьтӧ шевкнитчӧм кельыдлӧз енэж вылӧ.
Аддзис синъяснас Сизима Кодзув, ышловзис, а сэсся друг кватитчис, мый сійӧ мыйлакӧ ас тӧдтӧгыс нюмъялӧ.
Сӧмын вой шӧр кад кежлӧ кӧдзаліс лунтырӧн доналӧм муыс да лои ыркыд.
Кӧнкӧ неылын, балкаын, буракӧ, вӧлӧма пруд либӧ степнӧй лиман.
Сэсянь ӧвтіс нюйт да камыш дукӧн.
Дзик матіникын кутіс вачкыны квайтпалич.
Кыліс лягушаяслӧн некымын гӧлӧс, найӧ квакайтісны быттьӧ полігтыр.
«Бу-бу-бу!» — унзільпырысь букӧстіс войнас ичӧтик сюзь...
Давыдов ойбыртіс, но сэки турун пиын кутіс кышӧдчыны шыр, и Щукарь дед ырскӧбтіс-чеччис йӧй моз, Давыдовӧс тракйигтыр, шуаліс:
— Сёма, тэ кылан?!
Но, и бӧрйим места, сё чӧрту сійӧс!
Тайӧ зорӧдас, небось, уж да змей.
Кылан, кышакылӧны, пежъясыд!
Кутшӧмкӧ сюзьяс буксӧны, быттьӧ кладбище вылын...
Вай мунам мӧд местаӧ тайӧ юр воштанінысь!
— Узь, эн лӧсьӧдлы нинӧм абусӧ, — унзіль пыр шыасис Давыдов.
Щукарь бӧр водіс, дыр бергаліс, быд боксянь сюяліс ас улас плащсӧ, ропкис:
— Шулі жӧ тэныд — арбаӧн вай мунам, да эн ӧд, окота лоӧма тэныд дрожкиӧн щӧгӧляйтны.
Со ӧні и нимкодясь.
А то эськӧ ми арба тыр сӧвтім гортысь ассьыным бур турун да мунім эськӧ нинӧмысь тӧждысьтӧг, и узим эськӧ лючки-ладнӧ куимнанным тайӧ арбаас, а то ӧні, пӧжалуйста, нюкрась йӧз зорӧд улын, кыдзи кӧзяинтӧм лои.
Васькалы лӧсьыд, сійӧ узьӧ вылын, дзебасын, чин-чинӧн барыня, а тані — юр дорын кышакылӧ, бокъясын кышакылӧ, кок улын кышакылӧ, а мутиыс сійӧс тӧдӧ, мый сэні кышакылӧ?
Вот унмовсян, кыссяс тэ дінӧ гадюка, ляскӧбтас сэтшӧминӧ, вот тэнад и жӧникавсис!
А ӧд сійӧ, пежыд, код тӧдас, кыті чушкас, — верман и кок йывсьыд люзгыртчыны.
Вот сэки тэнад Варькаыд вор тыр синва кисьтас, а мый тӧлкыс?..
Менӧ любӧй гадюкалы помкаыс абу чушкыны, менам яйӧй пӧрысь, чорыд, да сэтчӧ жӧ ме дінысь ӧвтӧ козёл дук, — сы вӧсна мый Трӧпим частӧ мекӧд орччӧн узьлывлӧ турун сарайын, — а гадюкаяс козёл дуктӧ оз радейтны.
Гӧгӧрвоана делӧыс, сылы тэнӧ чушкыны, а не менӧ...
Вай мунам татысь!
Давыдов дӧзмӧмӧн шуис:
— Талун тэ ӧшъян он пиад, дед?
Но, кытчӧ ми вой шӧр войнас мунам?
Щукарь дед жугыля вочавидзис:
— Вайӧдін тэ менӧ юр воштанінӧ — тӧді кӧ эськӧ, кӧть старукакӧд прӧщайтчи, а то муні, быттьӧ некор эг венчайтчыв.
Сідзкӧ, он мун мӧдлаӧ, сьӧлӧмшӧрӧй менам?
— Ог.
Узь, старик.
Сьӧкыда ышлолаліг да пернапасасиг Щукарь шуис:
— И рад эськӧ унмовсьны, Сёмушка, да ӧд син водзын страшнӧ.
Тан сьӧлӧмӧй полӧмысла ёвксьӧ морӧсын, сэн эсійӧ пеж сюзьыс буксӧ, мед эськӧ джагалас сійӧ...
Щукарлӧн ӧтмоза лыддьӧдлӧм-пойгӧм шы улын Давыдов чорыда унмовсис.
Садьмис сійӧ шонді петӧм водзвылын.
Сыкӧд орччӧн, зорӧд бердӧ шленитчӧмӧн да кокъяссӧ сюркнялӧмӧн, пукаліс Варя да веськӧдліс сы плеш вылысь дзугсьӧм юрси пратьяссӧ,
и сэтшӧм кокньыдика да видзчысигтыр инмӧдчылісны нывлӧн чуньясыс, мый Давыдов, садьмӧм бӧрас нин, муртса кыліс найӧс.
А сы местаын, дрожкиын, Давыдов пальтоӧн шебрасьӧмӧн, чорыда стынитіс-узис Щукарь дед.
Гожся асыв кодь розӧвӧй да кыпыд Варя ньӧжйӧник шуис:
— А ме котӧртлі нин пруд дорӧ, мысси.
Садьмӧд дедсӧ, мӧдӧдчамӧй!
Сійӧ кокньыдика топӧдчыліс вом доръяснас Давыдовлӧн чуткасьысь бан бок бердӧ, пружина моз чеччыштіс кок йылас:
— Мунан мыссьыны, Сёма?
Ме инда пруд дорӧ туйсӧ.
Узьӧмысла чирӧм гӧлӧсӧн Давыдов вочавидзис:
— Ассьым мыссян кадӧс узьсьӧма, Варюха, кӧнкӧ мунігӧн мысся.
А этайӧ пӧрысь кутшыс важӧн тэнӧ садьмӧдіс?
— Сійӧ менӧ эз садьмӧд.
Ме садьми югдандорыс, а сійӧ пукалӧ тэ дінын, сывйыштӧма кияснас пидзӧсъяссӧ да чигарка нюшкӧ.
Ме юалі:
«Тэ мыйла он узь, дедӧ?»
А сійӧ вочавидзӧ:
«Ме войбыд ог узь, оз тусьӧй, тані гӧгӧр тырыс змей.
Тэ мун, гуляйтышт степті, а ме тэнад местаын кӧть час дыра лючки узьышта».
Ме чеччи да муні пруд дорӧ мыссьыны.
Тайӧ лунас ӧбедӧдз найӧ вӧліны нин Миллеровоын.
Час джынйӧн Давыдов ставсӧ ладмӧдӧма окружкомын, петіс улича вылӧ кыпыд, гажаа нюмъялӧ:
— Ставсӧ решитіс секретарь, кыдзи и колӧ решайтны окружкомын, ӧдйӧ да дельнӧя: тэнӧ, менам Горюхаӧй, босьтасны асланыс тӧжд улӧ комсомол окружкомса нывъяс, а ӧні мунам сельхозтехникумӧ, местита тэнӧ выль оланінӧ.
Директорсӧ вежыськӧд сёрнитчӧма нин.
Приёмнӧй испытаниеяс заводитчытӧдз тэкӧд занимайтчасны преподавательяс, и ар кежлас тэ зумыда кутан сулавны кок йылад, факт!
Окружкомса нывъяс мӧдасны волывлыны тэ дінӧ, сёрнитчи накӧд телефон пыр. — Привычка сертиыс Давыдов тэрыба зыралыштіс кияссӧ, юаліс: — А тӧдан, Варюха, кодӧс миян хуторӧ ыстӧны комсомольскӧй организацияса секретарӧн?
Кодӧс эськӧ тэ чайтан?
Иван Найденовӧс, сійӧ зонсӧ, коді тай вӧлі миянын тӧвнас агитколоннакӧд.
Зэв тӧлка зонмыс, ме вывті рад лоа сы воӧмлы.
Сэки миян комсомолкӧд удж пуксяс лад вылӧ, тайӧс ме тэныд фактическӧя шуа!
Кык час чӧжӧн вӧлі ставсӧ ладмӧдӧма и сельхозтехникумын.
Воис янсӧдчан кад.
Давыдов чорыда шуис:
— Аддзысьлытӧдз, менам муса Варюха-Горюха, эн шогсьы да велӧдчы буриника, а ми сэн тэтӧг огӧ пропадитӧй.
Первойысь сійӧ окыштіс Варялысь вом дорсӧ.
Мӧдӧдчис коридор кузя.
Ӧдзӧс дорас бергӧдчыліс, и друг сэтшӧм ёна топӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ жальлун, мый сылы кажитчис, быттьӧ сарӧга джоджыс кутіс лайкъявны сы кок улын палуба моз: Варя сулаліс стен бердӧ плешнас топӧдчӧмӧн, чужӧмсӧ кияснас тупкӧмӧн, сылӧн гӧлубӧй кӧсынкаыс лэччӧма пельпом вылас, и сідзи сійӧ вӧлі нюкырмунӧма да тырӧма ыджыдсьыс-ыджыд шогӧн, мый Давыдов сӧмын ружӧктыштіс да тэрмасис ӧдйӧджык петны ывлаӧ.
Хуторысь мунӧм бӧрын коймӧд сутки помас сійӧ воис нин Гремячӧйӧ.
Сёр кад вылӧ видзӧдтӧг колхоз правлениеын сійӧс виччысисны Нагульнов да Размётнов.
Нагульнов зумыша здоровайтчис сыкӧд, сідз жӧ зумыша шуис:
— Тэ мыйкӧ, Семён, бӧръя лунъясӧ и гортад он ов: станицаӧ ветлін, а сэсся окружкомӧ...
Мый морла тэ Миллеровоас ветлін?
— Став йывсьыс висьтала ас кадын.
А тіян мый выльторйыс хуторын?
Воча кыв пыдди Размётнов юаліс:
— Тэ ветлігад аддзылін няньсӧ?
Но, кыдз сійӧ сэн, воӧма нин?
— Ӧткымынлаысь ид позьӧ нин ытшкыны, бӧрйӧдлӧмӧн, сю — сідз жӧ.
Но, сюсӧ, ме ногӧн, позьӧ дорвыв вольсавны, но мыйкӧ миян суседъясным нюжмасьӧны.
Размётнов быттьӧ аслыс шуыштіс:
— Сідзкӧ, и ми ог кутӧй тэрмасьны.
Неуна вежнас сійӧс позьӧ ытшкыны бур поводдя дырйи, сійӧ и лёддзас воас, — а зэрмас кӧ?
Вот и ставыс вошӧ.
Нагульнов сӧгласитчис сыкӧд:
— Лун куим позяс виччысьыштны, но сэсся босьтчыны нин ковмас няньтӧ идравны и киясӧн, и пиньясӧн, а то райком тэнӧ сёяс, Семён.
А миянӧс Андрейкӧд закуска вылӧ...
Да, и менам эм выльтор: эм менам ӧти друг совхозын — военнӧй служба вылын ӧтлаын вӧлім, ветлі ме тӧрыт видлыны сійӧс.
Сійӧ важӧн нин корліс менӧ гӧститны, да век кыдзкӧ эз сюрлы кадыс, а тӧрыт решитчи — думайта: гӧнитла ме сы дорӧ лун кежлӧ, аддзӧдчыла другкӧд, а ӧттшӧтш и видзӧдла, кыдзи тракторъяс уджалӧны.
Нэм эг аддзыв, и меным зэв интереснӧ тӧдны вӧлі тайӧс!
Сэні найӧ коськӧм гӧрӧны, ме и жӧдзи му вылын лунтыр.
Но, вокъяс, и дивӧ, шуа ме тіянлы, тайӧ «фордзон» тракторыд!
Коськӧмсӧ рӧдтӧмӧн гӧрӧ.
А мыйӧн сӧмын зурасяс эжа вылӧ кытӧнкӧ бергӧдчигас, сідз сылӧн, коньӧрлӧн, эбӧсыс и оз судзсьы.
Кыпӧдчас, кыдзи ретив вӧв мытшӧд водзын, сулалас-сулалас да бӧр сатшкысяс кӧлесаяснас муӧ, абу сы вын серти эжаыд...
Но татшӧм пара вӧлыд колхозын эз вӧв эськӧ лёк, вот мый йылысь ме век думайті да думайта.
Овмӧсад зэв нин веж петкӧдлантор!
Тайӧн сэтшӧма ме ылалі, мый другкӧд весиг юыштны эгӧ вевъялӧй.
Веськыда му вывсянь бергӧдчи да и локті гортӧ.
— Тэ жӧ кӧсйылін Мартыновскӧй МТС-ӧ ветлыны? — юаліс Размётнов.
— А мыйын торъялӧмыс — МТС-ӧ али совхозӧ?
И тані тракторъяс, и сэні сэтшӧмӧсь жӧ.
Да и ылынкодь, а нянь идралан кад — со сійӧ, ныр улын.
Размётнов мудера читкыртіс синъяссӧ:
— А ме, колӧ веськыда шуны, грекуйті тэнӧ, Макар, мый тэ Мартыновскӧйсянь пӧпуттьӧ кежалан Шахтыӧ видлыны Лукерьяӧс...
— И эг думыштлы! — стрӧга шуис Нагульнов. — А вот тэ, небось, кежалін эськӧ, тӧда ме тэнӧ, галя юрӧс!
Размётнов ышловзис:
— Вӧлі кӧ сійӧ меным вӧвлӧм гӧтырӧн, ме эськӧ не сӧмын кежалі, но и гӧститі эськӧ сы ордын недельысь не этшаджык! — И шмонитӧмӧн нин содтіс: — Ме абу тэ кодь жуг мешӧк!
— Тӧда ме тэнӧ, — мӧдысь шуис Нагульнов.
Да думайтыштӧм бӧрын содтіс: — Бабаяскӧд ноксьысь чӧртӧс!
Но ме ог ротікась тэ моз бабаяс бӧрся!
Размётнов лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Ме дӧвечӧн ола дас куимӧд во.
Мый ещӧ месянь тэныд колӧ?
— Вот сы вӧсна тэ и ротікасян.
Недыр чӧв олыштӧм бӧрын Размётнов дзик нин серьёзнӧя да ньӧжйӧник шуис:
— А гашкӧ, став дас кыкнан во чӧжӧс ме радейта ӧтикӧс, тэ жӧ он тӧд?
— Тайӧ тэсӧ?
Верита тай ме тэныд, кыдз жӧ!
— Ӧтиӧс!
— Он-ӧ нин Марина Поярковаӧс?
— Абу тэнад делӧ — кодӧс, и тэ йӧз сьӧлӧмӧ эн сюйсьы!
Гашкӧ, коркӧ, код юрӧн, ме и висьталі эськӧ тэныд, кодӧс радейтлі да ӧнӧдз радейта, но ӧд...
Кӧдзыд сьӧлӧма морт тэ, Макар, тэкӧд сьӧлӧмсянь некор он вермы сёрнитны.
Тэ кутшӧм тӧлысьын чужлін?
— Декабрын.
— Ме сідзи и чайтлі.
Дерт, тэнӧ мамыд йӧрдан дорын йи вылын чужтӧма — мунас вала да нем виччысьтӧг чужтас веськыда йи вылын: сы вӧсна и тэсянь нэм чӧжыд кӧдзыдӧн ӧвтӧ.
Кыдз нӧ тэныд висьтасян сьӧлӧмсянь?
— А тэ, тӧдӧмысь, пӧсь плита вылын чужлӧмыд?
Размётнов окотапырысь сӧгласитчис:
— Зэв лӧсялана!
Сы вӧсна месянь и ыпйӧ жарӧн, кыдзи кос тӧв пӧльтігӧн?
А вот тэ — мӧд делӧ.
Нагульнов дӧзмӧмӧн шуис:
— Пельӧс сьӧдмӧдін!
Тырмас тэа-меа йылысь да бабаяс йылысь сёрнитны, вай лучшӧ тӧлкуйтыштам сы йылысь, миян пӧвстысь кодлы кутшӧм бригадаӧ мунны нянь идралігӧн.
— Абу сідз, — паныд сувтіс Размётнов, — вай помалам нин заводитӧм сёрнисӧ, а кодлы кутшӧм бригадаӧ мунны, — та йылысь ми вевъялам на сёрнитны.
Тэ пузьытӧг артышт, Макар, со мый йылысь: шуин тэ менӧ ротікасьысьӧн, а кутшӧм нӧ ме ротікасьысь ӧнія кадын, регыд мысти кӧ ме тіянӧс кыкнаннытӧ свадьба вылӧ корны мӧда?..
— Тайӧ кутшӧм ещӧ свадьба вылӧ? — стрӧга юаліс Нагульнов.
— Аслам вылӧ.
Мам дзикӧдз нин пӧрысьмис, овмӧс гӧгӧр сьӧкыд сылы бергавны, тшӧктӧ гӧтрасьны.
— И тэ кывзан сылысь, пӧрысь йӧй? — Нагульнов эз вермы дзебны ассьыс ёна скӧралӧмсӧ.
Размётнов кӧть скӧрмис жӧ, но раминика вочавидзис:
— А кытчӧ нӧ меным воштысьны, сьӧлӧмшӧрӧй менам?
— Но, и куим пӧвста йӧй! — Сэсся, кык син костсӧ думыштчӧмӧн зыралыштӧм бӧрын, Нагульнов тшупыштіс: — Ковмас миянлы, Семён, тэкӧд ӧти патераӧ вуджны да ӧтлаын овны, медым эз сэтшӧм гажтӧм вӧв.
А воротаӧ гижам: «Тані олӧны сӧмын гӧтыртӧмъяс».
Давыдов нюжмасьтӧг шуис:
— Нинӧм, Макар, миян тайӧ думыштӧмторсьыд оз артмы: невеста менам эм, сы вӧсна и ветлі Миллеровоӧ...
Нагульнов видзӧдлывліс то ӧтиыс вылӧ, то мӧдыс вылӧ, кӧсйис тӧдмавны, шмонитӧны найӧ али оз, а сэсся, ныр розьсӧ чашкӧдлігтырйи, ньӧжйӧник чеччис, весиг неуна кельдӧдыштіс шызьӧмысла:
— Да ті мый, йӧйминныд али мый?!
Медбӧръяысь юала: збыльысь ті тайӧс шуанныд али сераланныд ме вылын? — Но эз вермы виччысьны воча кывсӧ, зэв скӧрысь сьӧлыштіс кок улас, прӧщайтчытӧг петіс комнатасьыс.
26 глава
Половцев да Лятьевский важ мозыс каттисны лун-войсӧ Яков Лукичлӧн дзескыд горничаын. Найӧ кутісны дурмыны гажтӧмысла да лунысь-лун век ёнджыка лэдзчысисны моральнӧя.
Бӧръя кадӧ мыйлакӧ тӧдчымӧн шочджыка мӧдісны волывлыны на дорӧ связнӧйяс, а крайса повстанческӧй центрысь ыштӧдана кӧсйысьӧмъяс, кодъясӧс вайлывлісны налы прӧстӧйиник, но бура клеитӧм пакетъясын, важӧн нин воштісны на водзын став донсӧ...
Половцев, пӧжалуй, кокниджыка вуджӧдіс ас вывтіыс дыр кадся гуся олӧмсӧ, весиг ортсысяньыс сійӧ кажитчис лабутнӧйджык, но Лятьевский шочиника пыркмунлывліс да быд пӧрйӧ аслыс ногӧн: то суткиясӧн чӧв оліс, видзӧдіс ас водзладорас стенӧ чусыд синмӧн, то заводитліс помтӧг больгыны-изны, и сэки Половцев, кӧть и вӧлі жар, шебрасьліс юр вывтіыс буркаӧн, торъя здукъясӧ дзик нин кӧсйыссис сылы чеччыны, шарс кыскыны пуртӧссьыс шашкасӧ да сапкӧбтыны-керыштны Лятьевскийлысь мичаа сыналӧм юрсӧ.
А ӧтчыд, пемдӧм бӧрын, Лятьевский тӧдлытӧг тювкнитӧма-мунӧма гортсьыс да бӧр воис сӧмын югдандорыс, вайис сьӧрсьыс дзонь моздор тыр васӧд дзоридзьяс.
Ӧтлаын олысь морт вӧсна тӧждысьысь Половцев войбыд эз куньлы синъяссӧ, вывті ёна волнуйтчис, кывзысис ывлаысь муртса кылысь быд ичӧтик шыӧ.
Войся ыркыдысь ызйӧм, кыпыд Лятьевский вайис посводзсьыс ва тыра ведра, видзчысигтыр пуктіс сэтчӧ дзоридзьяссӧ.
Горничаса сьӧкыд сынӧдын кутіс ӧвтны петуньялӧн, табаклӧн, войся фиалкалӧн да Половцевлы тӧдтӧм ещӧ кутшӧмкӧ дзоридзьяслӧн юртӧ кольмӧдысь, коддзӧдана чӧскыд дукӧн, — и сэки лои нем виччысьтӧмтор: Половцев, тайӧ кӧрт есаулыс, дзоридзьяслысь джынвыйӧ вунӧдӧм дуксӧ морӧс тырнас лолалігтыр, друг бӧрддзис...
Асъя лӧзъюгыд тӧдчигӧн сійӧ куйліс аслас лёк дука койка вылын, чужӧм бердас ньылӧдӧм ки пыдӧсъяссӧ топӧдӧмӧн, а кор мӧдіс пӧдны сыркъялӧмсьыс, сійӧ шурк бергӧдчис стенлань банӧн, мый вынсьыс мурч курччис юрлӧс пельӧссӧ.
Кӧмтӧм кокъяснас небыда тувччалігтыр Лятьевский ветлӧдліс горнича ӧд шоныд джодж плакаяс кузя.
Сійӧ лоӧма мортсямаджык, муртса кывмӧн шутьляліс опереттаясысь арияяслысь мотивъяс да петкӧдліс асьсӧ сідзи, мый быттьӧкӧ нинӧм оз кыв, нинӧм оз казяв...
Луннас час дас ӧтикын нин, дженьыдик, но сьӧкыд ун бӧрын садьмӧм мысти, Половцев кӧсйис чорыда вомавны Лятьевскийӧс юасьтӧг-висьтасьтӧг мунӧмысь, но та пыдди шуис:
— Ведраысь васӧ колӧ эськӧ вежны... куласны.
Лятьевский кыпыда шыасис сылы воча:
— Пырысь-пыр лоӧ вӧчӧма.
Сійӧ вайис кувшинӧн юкмӧсса кӧдзыд ва, ведрасьыс шоныд васӧ койыштіс джоджас.
— Кытысь ті вайинныд дзоридзьяссӧ? — юаліс Половцев.
Сылы эз вӧв лӧсьыд аслас слаблун вӧсна, вӧлі яндзим войнас синва кисьтӧмысь, и сійӧ видзӧдіс бокӧ.
Лятьевский лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— «Вайи» — тайӧ вывті небыда шуӧма, господин Половцев.
«Гусялі» — чорыдджык лоӧ, но стӧчджык.
Школа дінті гуляйтігӧн кылі нырӧс гильӧдысь вывті чӧскыд дук да мыськовті учитель Шпынь палисадникӧ, сэтысь и куштышті кык клумба, медым кӧть кыдзкӧ да мичмӧдыштны миянлысь зывӧк виньгыртӧм олӧм.
Кӧсйыся и водзӧ вылӧ ваявны тіянлы свежӧй дзоридзьяс.
— Тырмас нин, оз ков!
— А ті ещӧ, вӧлӧмкӧ, абу на дзикӧдз воштӧмныд мортлысь ӧткымын чувствояс, — Половцев вылӧ веськыда видзӧдіг ньӧжйӧник шуыштіс Лятьевский.
Мӧдыс чӧв ланьтіс, кутіс видзӧдны сідзи, быттьӧкӧ оз кыв...
На пӧвстысь быдӧн ас ногыс каттьыліс кадсӧ: Половцев часъясӧн пукавліс пызан сайын, ноксис-гадайтіс картіӧн, ачыс сэки зывӧкпырысь инмӧдчывліс кыз чуньяснас няйтсьӧм кыз карті листъясӧ, а Лятьевский пӧшти кызьӧдысь нин лыддис, койка вылас куйлігӧн, сылӧн вӧлӧм дзик ӧти книга — Сенкевичлысь <rus>«Камо грядеши?»</rus>, чӧсмасис быд кывйӧн.
Мукӧд дырйи Половцев шыбитліс картісӧ, калмыкъяс моз коксӧ сюркнялӧмӧн пуксьыліс веськыда джоджас, вольсавліс брезент тор да разбирайтіс, весаліс и сідз нин зэв чистӧй ручнӧй пулемётсӧ, чышкавліс, мавтліс жарысла шоналӧм ружейнӧй маслӧӧн быд деталь да бӧр тэрмасьтӧг чукӧртліс пулемётсӧ, нимкодясис сійӧн, копыртлывліс паськыд плешсӧ то ӧтиладорӧ, то мӧдладорӧ.
А сэсся ышловзьӧм бӧрын гартовтліс пулемётсӧ сійӧ жӧ брезент торйӧн, видзчысьӧмӧн пуктыліс сійӧс койка улас, мавтліс да бӧр зарадитавліс дискъяс да, пызан сайын пукалігӧн нин, судзӧдліс тюфяк увсьыс ассьыс офицерскӧй шашкасӧ, видліс пев гыжнас, лэчыд-ӧ клиноклӧн дорыс, да кос зудйӧн ньӧжйӧник, сӧмын некымынысь нуӧдліс чусыда югъялысь сталь кузя.
«Бритва кодь!» — нурбыльтіс сійӧ бур сьӧлӧмӧн.
Татшӧм минутъясас Лятьевский пуктыліс книгасӧ бокӧ, чикыртліс ӧтка бугыльсӧ, лӧгпырысь нюмъяліс:
— Шензьӧдӧ менӧ, помтӧг шензьӧдӧ тіян йӧйталана сентиментальностьыд!
Мый ті век ноксянныд асланыд селёдкаӧн, быттьӧ йӧй кага мича чачаӧн?
Энӧ вунӧдӧй, мый ӧні комынӧд во, и сабляяслӧн нэм, пикаяслӧн, бердышъяслӧн да мукӧд пӧлӧс кӧртторъяслӧн нэм важӧн нин колис.
Артиллерия, донаӧй, решайтліс ставсӧ колян войнаын, а эз верзьӧма либӧ вӧвъястӧм салдатъяс, артиллерия жӧ кутас решайтны локтан тышъяслысь да войнаяслысь помсӧ.
Кыдзи важся артиллерист шуа тайӧс медся решительнӧя!
Половцев, кыдзи и век, видзӧдіс букыштчӧмӧн, сӧдзӧдіс пинь пырыс:
— Ті думайтанныд заводитны восстание пыр жӧ гаубицаясысь лыйсьӧмӧн али жӧ шашкаа салдатъяс отсӧгӧн?
Вайӧй меным рӧд вылӧ кӧть ӧти трёхдюймӧвӧй батарея, и ме радпырысь коля шашкаӧс Островнов гӧтыр ордӧ, а ӧні кежлӧ чӧв ланьтӧй, ясновельможнӧй больгысь!
Тэнад сёрниясысь менӧ вукӧдӧ.
Тайӧ ті польскӧй барышняяслы висьтавлӧй колян войнаын артиллериялӧн роль йылысь, а энӧ меным.
И, колӧ шуны, ті век зілянныд сёрнитны мекӧд зывӧктӧмӧн, а весьшӧрӧ, великӧй Польшаса представитель.
Тіян сёрнитан сямсьыд да гӧлӧссьыд ӧвтӧ лёк дукӧн.
Да ӧд тайӧ тіян держава йылысь шулісны кызьӧд воясын: «Польша ещӧ эз на сісьмы, но кылӧ нин лёк дук...»
Лятьевский трагическӧя горӧдліс:
— О, енмӧй, кутшӧм духовнӧй гӧльлун!
Карті да сабля, сабля да карті...
Ті во джынйӧн энӧ лыддьӧй ни ӧти печатайтӧм кыв.
Кутшӧма ті кидминныд!
А ӧд ті коркӧ вӧлӧмныд средньӧй школаса учительӧн...
— Нужда кузя вӧлі учительӧн, сьӧлӧмшӧр пан!
Ыджыд нужда кузя!
— Кажитчӧ, тіян Чеховлӧн эм казакъяс йылысь ичӧтик висьт: аслас хуторын олӧ сьӧд мыр кодь да тупича кодь казак-помещик, а сылӧн кык верстьӧ бӧлбан-пи сӧмын сійӧс и тӧдӧны, мый ӧтиыс шыблалӧ воздухӧ гортса петукъясӧс, а мӧдыс лыйлӧ ружьеӧн тайӧ петукъяссӧ.
И тадзи лунысь лунӧ книгаястӧг, культурнӧй потребностьястӧг, ни ӧти чир кутшӧмкӧ духовнӧй интересъястӧг...
Мукӧд дырйи мем кажитчӧ, мый ті — тайӧ кык пи пытшсьыс ӧтиыс...
Гашкӧ, ме ӧшыбайтча?
Половцев эз вочавидз, лолаліс кын сталь шашка вылӧ, видзӧдіс, кыдзи паськалӧ да ньӧжйӧник бырӧ сы вылысь лӧзов руыс, а сэсся руд толстовка бӧж дорнас чышкаліс шашкасӧ да ёна видзчысигтыр, весиг нежнӧя, ньӧти зутшниттӧг сюйліс сійӧс рабсьӧм пуртӧсас.
Но эз век налӧн нем виччысьтӧг кыптӧм сёрниясыс да недыр мунысь венласьӧмъясыс помасьлыны мирӧн-ладӧн.
Шоча тӧлӧдлан горничаын сьӧкыд вӧлі лолавны; пуксьӧм жар лунъясыс ещӧ ёнджыка сьӧктӧдлісны Островнов керкаын налысь ненога олӧмсӧ, и век тшӧкыдджыка Половцев, ньылӧм лука, ӧбсыр вольпась вывсьыс ырс чеччӧм бӧрын, ньӧжйӧник мургыштліс: «Тюрьма!
Ме прӧпадита тайӧ тюрьмаас!»
Весиг войясын, ун йывсьыс, сійӧ частӧ шуавліс тайӧ мустӧм кывсӧ, кытчӧдз терпениесьыс петкӧдӧм Лятьевский кыдзкӧ ӧтчыд эз шу сылы:
— Господин Половцев, позьӧ чайтны, мый тіян и сідз нин гӧль лексиконад кольӧма сӧмын ӧти кыв «тюрьма».
Ті кӧ нин сэтшӧма гажтӧмчанныд енмӧн сиӧм тайӧ заведениесьыс, менам тіянлы бур сӧвет: талун жӧ мунӧй районнӧй ГПУ-ӧ да корӧй, медым тіянӧс дзумгисны тюрьмаӧ во кызь кымын кежлӧ, не этшаджык.
Эскӧда тіянӧс, мый тіянлы та кузя оз ло ӧткажитӧма!
— Тайӧ кыдз шусьӧ?
Польскӧй ног ёся шмонитӧм? — вомсӧ вешкыртӧмӧн нюмъялігтыр юаліс Половцев.
Лятьевский лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Ті менсьым шмонитӧмсӧ он пыдди пуктӧй?
— Ті прӧстӧ скӧтина, — веськодьпырысь шуис Половцев.
Лятьевский бара лэптыштліс кӧясӧ, шпыньмуніс:
— Вермас лоны.
Но ме сэтшӧм дыр ола тіянкӧд орччӧн, мый абу и дивӧ воштыны морт ӧблик...
Тайӧ зычитӧм бӧрас найӧ куим сутки чӧж эз шулыны ӧта-мӧдныслы ни ӧти кыв.
Но нёльӧд луннас налы быть лои бара сёрнитыштны...
Водз асывнас, кор Яков Лукич ещӧ эз на лӧсьӧдчы мунны удж вылӧ, дворас пырисны кык тӧдтӧм морт, ӧтиыс бусӧссьӧм брезент плаща, мӧдыс выль прорезиненнӧй пальтоа.
Ӧтиыс киняулас топӧдӧма польдчӧм кыз портфель, мӧдыс ӧшӧдӧма пельпом вомӧныс мича кучик тугъя плеть.
Важысянь сёрнитчӧм серти, Яков Лукич, кор ӧшиньӧдыс аддзис локтысь йӧзӧс, ӧдйӧ петіс посводзас, кыкысь, дженьыдика коставлӧмӧн, таркнитіс горнича ӧдзӧсас, кӧні олісны Половцев да Лятьевский, да, уссӧ шыльӧдігтыр, лабутнӧя петіс кильчӧ вылас:
— Ті ме дорӧ, бур йӧзӧй?
Али ковмис тіянлы мыйкӧ колхознӧй кумысь?
И кодъяс ті сэтшӧмъясыс?
Локтӧм йӧз?
Латшкӧс тушаа, зумыд мортыс, коді кутіс портфель, кыпыда нюмъялігтыр, польдчӧм бан бокъясас нывбабалӧн кодь гуранторъяснас ыпъяліг, инмӧдчыліс важиник кепка кӧзырёк бердас, шуис:
— Ті и эм керкаса кӧзяиныс?
Оланныд-выланныд, Яков Лукич!
Миянӧс ыстісны тіян ордӧ тіян суседъясныд.
Ми — скӧт заготовитысьяс, уджалам шахтёръяслы, корсям налы скӧт, кыдз шуасны, нуръясьӧм вылӧ.
Мынтам ыджыд деньга, государственнӧй, заготовитан донысь унджык.
А мынтам унджыксӧ сы вӧсна, мый миянлы колӧ вердны шахтёръясӧс бурджыка да коставлытӧг.
Ті жӧ колхозса завхоз и тіянлы колӧ гӧгӧрвоны миянлысь нужданымӧс...
Но колхознӧй кумысь миянлы нинӧм оз ков, ми ньӧбалам скӧтсӧ колхозникъяслысь ассьыныс, а сідз жӧ ӧтка олысьяслысь.
Миянлы висьталісны, мый тіян эм кольӧм вося кукань.
Гашкӧ, вузаланныд?
Дон вӧсна ми ог сулалӧй, мед сӧмын сійӧ вӧлі вердаса.
Яков Лукич чӧв ланьтіс, думыштчӧмӧн гыжъялыштіс синкымсӧ, арталіс ас кежас, мый позьӧ курыштны лишнӧйсӧ лышкыд заготовительяслысь, базаръяс вылӧ ветлытӧг, да вочавидзис сідзи, кыдзи вочавидзлӧны дон чинтыны кӧсйытӧм унджык крестьянаыс:
— Вузӧс кукань менам абу.
— А, гашкӧ, век жӧ видзӧдлам сійӧс да артмӧдчам?
Ещӧ ӧтчыд шуа тіянлы, мый ми дасьӧсь мынтыны содтӧд.
И Яков Лукич, минут кымын чӧв олыштӧм бӧрын, уссӧ шыльӧдігтыр, асьсӧ вылӧджык пуктӧм могысь, — нюжйӧдлӧмӧн вочавидзис, быттьӧ аслыс:
— Куканьыдтӧ, шуны кӧ, эм менам, и вердаса, весиг лӧсталӧ!
Но сійӧ меным аслым колӧ: мӧсным пӧрысьмис, вежны колӧ, а пӧрӧдаыс йӧв сетӧм кузя да сливки кузя вывті бур.
Ог вузав, ньӧбасьысь ёртъяс, ог!
Латшкӧс тушаа мортыс, портфеляыс, шогпырысь ышловзис:
— Но мый нӧ, кӧзяинлы тыдаланаджык...
Извинитӧй миянӧс, мӧдлаысь корсям тӧварсӧ. — Да, нямрассьӧм кепка кӧзырёк бердас кинас ещӧ ӧтчыд неногӧн инмӧдчыштлӧм бӧрын, мӧдӧдчис дворысь.
Сы бӧрся кыссис-восьлаліс и зэв паськыд пельпомъяса ён гуртовщик, ачыс ворсӧдчис плетьнас да кыйкъяліс-видзӧдаліс дворсӧ, олан стрӧйбаяссӧ... Керка ӧшиньяссӧ, топыда пӧдлалӧм чардак ӧдзӧссӧ...
И сэки Яков Лукичлӧн кӧзяйскӧй сьӧлӧмыс эз вермы кутчысьнысӧ.
Дзиръя дорӧдз гӧстьясӧс лэдзӧм мысти сійӧ чукӧстіс латшкӧс тушаасӧ:
— Нӧрӧвитлы муртса, эй тэ, заготовитель ёрт!
Ті уна-ӧ мынтанныд килограмм ловъя весысь?
— Кыдзи артмӧдчам.
Но ме тэныд висьталі нин, мый дон вӧсна ог сувтӧй и асьным вӧдитчам асланым деньгаӧн,
сійӧс миян арталӧма, но абу мерайтӧма, — кыз портфельӧ кыз кинас ошйысигтыр шлопӧдӧмӧн шуис латшкӧс тушааыс, ачыс сулаліс дзиръя дорын да виччысис, мый водзӧ лоӧ.
Яков Лукич ньӧти падъявтӧг мӧдӧдчис кильчӧ вывсьыс:
— Мунам видзӧдлам куканьӧс, кытчӧдз эз на вӧтлыны сійӧс пӧскӧтина вылӧ, но тӧдӧй, мый ме тіянлы сійӧс донтӧм донысь ог сет — сӧмын уважайтӧм ради, сы вӧсна мый ті войтырыс, видзӧднысӧ, ладаӧсь, да и абу зэв зэлыдӧсь.
А зэлыд купечьясыдлӧн менам карта вылын мед и дукыс эз вӧв!
Кыкнан ньӧбасьысьыс видлалісны да малалісны куканьсӧ быд боксянь, ёна чиганитчӧмӧн, сэсся латшкӧс тушааыс кутіс дӧзмӧдтӧдз тӧргуйтчыны, а мӧдыс, плетяыс, гажтӧма шутьлялігтыр, муніс карта дінъясті да карта сайясті, видзӧдліс и курӧг видзанінӧ, и тыртӧм гидняӧ, и быдлаӧ, кытчӧ сылы оз ков эськӧ вӧлі и видзӧдлынысӧ...
И сэки Яков Лукичлы быттьӧ бытшкыштісны: «Ок, абу прӧстӧй ньӧбасьысьяс!»
Сійӧ пыр жӧ чинтіс донсӧ быдса сизимдас вит чӧлкӧвӧй вылӧ да шуис:
— Ладнӧ, сета аслым убыткаӧн, сӧмын шахтёр ёртъяс вӧсна, но ті менӧ извинитӧй, меным колӧ мунны правлениеӧ, некор мем тіянкӧд коллявны кадсӧ.
Куканьсӧ ӧні жӧ нуӧданныд?
Сідзкӧ, деньгатӧ сконӧ!
Сарайӧ пыранінын латшкӧс тушааыс дуллялӧм чуньясӧн дыр лыддис-арталіс бумага деньгасӧ, сёрнитчӧм донысь ӧприч содтіс ещӧ дас вит чӧлкӧвӧй, топӧдліс жугыльмӧм Яков Лукичлысь кисӧ, мигнитіс:
— Гашкӧ, миян артмӧдчӧм кузя юыштам бутылка, Яков Лукич?
Миян заготовительнӧй делӧын быть мед вӧлі магарыч. — И тэрмасьтӧг кыскис зепсьыс водз асъя шонді югӧр улын чусыда дзирдыштысь еджыд юра бутылка.
Нарошнӧ гажмӧм петкӧдлӧмӧн Яков Лукич вочавидзис:
— Рытнас, дона сватъяс, рытнас!
Рытнас рад лоа пукалыштны тіянкӧд и юыштны.
Татшӧм гажӧдчанторйыд, кутшӧмӧс тэ петкӧдлан, сюрас и кӧзяинлӧн гортсьыс, ӧні кежлӧ ми эгӧ на ёна гӧльмӧй, но энӧ дивитӧй: асывсянь аслам здоровье вӧсна оз позь юны курыдтӧ, да и уджыс оз виччысь, меным колхознӧй служба вылӧ колӧ мунны.
Волӧй шонді лэччӧм бӧрын, вот сэки и мыськыштам менсьым куканьӧс.
— Тэ кӧть мед эськӧ керкаад корлін, гӧститӧдін сватъястӧ кукань мам йӧлӧн, — вывті мелі нюмӧн да гӧгрӧс бан бокъясса гуранторъяснас кыпъяліг шуис латшкӧс тушааыс да вӧзйысьӧм петкӧдлӧм могысь пуктіс кисӧ Яков Лукич гырддза вылӧ.
Но синны позьтӧм Яков Лукич вӧлі нин тырӧма ӧти кӧсйӧмӧн да помӧдз зэвтӧма ассьыс вӧлясӧ, а сы вӧсна и, неуна дӧзмӧм сорӧн шпыннялігтыр, вочавидзис:
— Миян казакъяслӧн, бур господаӧй, гӧститны волӧны оз сэки, кор кодлыкӧ окота лоӧ гӧститны, а сэки, кор кӧзяева корӧны.
Тіян, гашкӧ, мӧд ног?
Но, сідзкӧ нин, вай миян ногӧн, хуторса ногӧн: сёрнитчим пукалыштны рытнас?
Сідзкӧ, асывсянь и нинӧм водзӧ сёрнитнысӧ.
Прӧщайтлӧй!
Ньӧбасьысьяслань мышкӧн бергӧдчӧмӧн, весиг кукань вылас видзӧдлытӧг, кодӧс тэрмасьтӧг домаліс ён гуртовщик, Яков Лукич, дышиника катласигтыр, муніс кильчӧ дорӧдзыс.
Сійӧ лэдзчысис висьӧм улӧ, нарошнӧ окйӧдліс, коскас шуйга кинас кутчысьӧмӧн, ружӧктышталіс. Сідзи кайис вылыс тшупӧдӧдзыс да, сӧмын посводзас пырӧм бӧрын, ньӧти ылӧдчытӧг, топӧдіс морӧс бердас кисӧ, кунис синсӧ, сулыштіс минут кымын да мӧдіс вашкӧдны кельдӧдӧм вом доръяснас:
«Мед му пыр и ва пыр ті мунанныд!»
Сьӧлӧм бытшкӧмыс регыд мысти сайкаліс, прӧйдитіс и омӧлика юр бергӧдчӧмыс.
Яков Лукич ещӧ сулыштіс недыр, сэсся ньӧжйӧник, но дугдывтӧг кутіс таркӧдчыны горничаӧ, кӧні оліс Половцев.
Порог вомӧн воськовтӧм бӧрын сійӧ муртса вевъяліс шуны:
«Ваше благородие, лёктор лои!..
И пырысь-пыр жӧ, кыдзи войын гымалігӧн, чардби югӧр улын, казяліс сы вылӧ веськӧдӧм наган ствол, Половцевлысь водзӧ чургӧдчӧм сьӧкыд черлысӧ, сылысь лапнитлытӧг арыштӧм синъяссӧ да Лятьевскийӧс, коді лёк ногӧн пукаліс койка вылас, но лопаткаяснас топыда мыджсьӧма стенас, муртса кыпӧдыштӧм пидзӧсъяс вылас кутіс ручнӧй пулемёт, кодлысь стволсӧ сідз жӧ вӧлі веськӧдӧма ӧдзӧслань, буретш Яков Лукич морӧс весьтӧ...
Ставсӧ тайӧс сутш кежлӧ ыпнитлігӧн моз казяліс Яков Лукич, казяліс весиг Лятьевскийлысь нюмсӧ да сылысь кодзлалысь ӧтка бугыльсӧ, кор, быттьӧ ылісянь, кыліс юалӧм:
— Тэ кодӧс нӧ тайӧ вайӧдін дворад, муса кӧзяинӧй?!
Весьӧпӧрӧм Яков Лукич эз тӧд гӧлӧссӧ, быттьӧ кодкӧ коймӧд, тыдавтӧм, юаліс сылысь тайӧс шутьлялысь, оръясяна гӧлӧсӧн.
Но кутшӧмкӧ вын заставитіс старикӧс регыдик кежлӧ дзикӧдз вежсьыны: бокас веськыда нюжӧдӧм киясыс нюкыльтчисны гырддзаястіыс, ачыс Яков Лукич кыдзкӧ рудзмуні, нюкыртчис.
Век жӧ заводитіс сёрнитны кӧть и тышкас-мышкас, джӧмдалігтыр, но мӧдіс сёрнитны воддза серти мӧд ногӧнджык:
— Некодӧс ме ас ордӧ эг вайӧдлы, найӧ асьныс кортӧг локтісны.
И кытчӧдз нӧ, бур господаӧй, ті кутанныд лунысь-лун шумитны ме вылӧ да бӧбйӧдлыны менӧ, но, кыдзи ичӧтик детинкаӧс?
Меным таысь весиг вывті забеднӧ!
Дон босьттӧг тіянӧс и верда, и юктала, и быд ног зіля бур вӧчны.
И миян бабаясным песласьӧны тіянлы и быдсяма сёян лӧсьӧдӧны дон босьттӧг...
Вины ті менӧ верманныд ӧні жӧ, кӧть тайӧ здукӧ, но меным и олӧмӧй нин тіян дырйи эз ло олӧм кодь!
И куканьӧс аслым убыткаӧн сеті сы вӧсна, мый — тіянӧс ӧд мыйӧнкӧ правдайтны колӧ?
А ӧд тіянлы, ваше благородиеяс, бруль ва шыд он сет, а быть яйӧн.
Ті месянь и вина век коранныд...
Ме жӧ тіянлы юӧрті, кор тайӧ кортӧм гӧстьясыс локтісны дворӧ, ме сӧмын бӧрыннас неуна бӧбъялышті, мый абу збыль ньӧбасьысьяс воӧмаӧсь, да мынтӧдчи наысь:
«Ен тіянкӧд, босьтӧй куканьсӧ кӧть прӧстӧысь, сӧмын регыдджык бӧр мунӧй!»
А ті, бур господаӧй...
Эк, да мый ме тіянлы докажита? — Яков Лукич некутшӧм надеятӧг ӧвтыштіс кинас, топӧдчис морӧснас ӧдзӧс курич бердӧ, тупкис кияснас чужӧмсӧ.
Тешкодь веськодьлунӧн важӧн нин шымыртӧм Половцев нем виччысьтӧг шуис шензьӧдана прӧстӧй гӧлӧсӧн:
— А ӧд, пӧжалуй, старикыс прав, пан Лятьевский.
Ӧвтӧ лёк дукӧн, и миянлы колӧ весасьны татысь, кытчӧдз абу на сёр.
Кыдз ті думайтанныд?
— Колӧ мунны талун жӧ, — ньӧти падъявтӧг шыӧдчис Лятьевский, ачыс видзчысигтыр пуктіс пулемётсӧ вольпась вылӧ.
— А йитӧдъяс?
— Та йылысь бӧрынджык. — Лятьевский гогнитіс юрнас Яков Лукичлань.
И сылы чорыда шуис: — Тырмас тіянлы, Лукич, няргыны!
Висьталӧй, мый йылысь сёрнитінныд ньӧбасьысьяскӧд?
Деньгасӧ найӧ тіянлы ставсӧ мынтісны?
Татчӧ эсійӧ купечьясыс ещӧ воласны?
Яков Лукич лимзыштіс челядь сямӧн, сульсис вӧнявтӧм дӧрӧм бӧж дорас, чышкыштіс ки пыдӧснас синъяссӧ, ус-тошсӧ да, синъяссӧ лэптытӧг, дженьыдика висьталіс заготовительяскӧд сёрни йылысь, гуртовщиклӧн подозрительнӧя асьсӧ кутӧм йылысь, эз вунӧд казьтыштны и сы йылысь, мый рытнас заготовительяс локтасны юны сыкӧд магарыч.
Тайӧс висьталігӧн Половцев да Лятьевский чӧла видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
— Зэв любӧ, — дрӧжжитігтыр серӧктышталӧмӧн шуис Лятьевский. — Найӧс гортад коригӧн нинӧм эн вермы тэ думыштны бурджыксӧ?
Кын мыр тэ, пӧрысь выжыв, йӧй!
— Эг ме найӧс кор, найӧ асьныс мырдӧн кӧвъясисны гӧститны да кӧсйисны ӧні жӧ пырны керкаӧ, муртса накӧд сёрнитчи, медым виччысисны рытӧдзыс.
И ті, ваше благородие, али кыдзи тіянӧс сэн нималӧны-вичалӧны, весьшӧрӧ менӧ выжылӧн шуанныд, йӧй туйӧ пуктанныд...
Мый чӧртла нӧ, ен мед прӧститас, мӧді корны эськӧ ме найӧс керкаӧ, ті кӧ тані рудзвидзанныд?
Медым тіянлысь и менсьым юръяснымӧс орӧдны?
Яков Лукичлӧн вазьӧм синъясыс лёкысь югнитісны, и сійӧ помаліс явӧ скӧралӧмӧн нин:
— Ті, господа офицеръяс, дас сизимӧд воӧдз думайтлінныд, мый сӧмын ті тӧлкаӧсь, а салдатъяс да прӧстӧй казакъяс дзик ставныс йӧйӧсь.
Велӧдісны тіянӧс краснӧйяс, велӧдісны, да сідзи, тыдалӧ, нинӧмӧ и абу велалӧмныд...
Весьшӧрӧ тіянлы лоӧма наукаыс да ныр ни вом нӧйтӧмыс!
Половцев мигнитіс Лятьевскийлы.
Мӧдыс курччис парсӧ, кыв ни джын шутӧг бергӧдчис занавесалӧм ӧшиньлань, а Половцев матыстчис дзик Островнов бердӧдз, пуктіс кисӧ сы пельпом вылӧ, миритчӧмпырысь нюммуніс:
— Окота тэныд, Лукич, нинӧм абусьыс шызьыны!
Мыйсӧ оз вермы шуны мортыд скӧр йывсьыс.
Оз жӧ ставсӧ пыдди ков пуктыны.
Вот мый кузя тэ прав: тэнсьыд кукань ньӧбысьясыд — сэтшӧм жӧ заготовительяс, кутшӧм ме архирей.
Кыкнанныс найӧ чекистъяс.
На пиысь ӧтисӧ Лятьевский ачыс тӧдіс.
Гӧгӧрвоан?
Корсьӧны найӧ миянӧс, но ӧні кежлӧ ылӧсас на, нинӧм казявтӧг, сы вӧсна найӧ и лэдзчысисны заготовительяс улӧ.
Ӧні водзӧ: ӧбедӧдз миянлы колӧ мунны татысь ӧткӧн-ӧткӧн.
Мун да манитышт ассьыд ньӧбасьысьястӧ час кык-куим, кыдз гажыд да кыдз окота.
Верман нуӧдны найӧс кытчӧкӧ тӧдсаяс ордад, миян йӧз дорӧ, коді ӧні гортас, юыштны накӧд вина, сёрнитыштны, но ен мед видзас тэнӧ да кӧзяинӧс юсьыны коддзытӧдз да изны кывнад!
Тӧдмала — виа кыкнаннытӧ!
Тэ тайӧс чорыда сюркняв пель саяд!
А сэк кості, кор тэ ылӧдан найӧс юӧмӧн, ми гусьӧник, сён горувті, тэнад карта сайті, мунам степӧ, а сэсь миянӧс корсь лы ни ку!
Пиыдлы тшӧкты, медым ӧні жӧ дзебас кизяк чукӧр улад менсьым шашкаӧс, пулемёт, дискъяс да миянлысь кыкнан винтовканымӧс.
— Ассьыныд ӧти винтовкасӧ дзебӧй, менам лоӧ сьӧрысь, — содтыштіс Лятьевский.
Половцев видзӧдліс сы вылӧ да водзӧ висьталіс:
— Мед тайӧ став эмбурсӧ тубыртас джодж дӧраӧн да гусьӧник, водзвыв гӧгӧр кыйкнитлӧмӧн, петас сараяд.
Керкаад некутшӧм ногӧн нинӧм эн лысьт дзебны.
Кора ещӧ ӧтитор, стӧчджыка кӧ — приказывайта: менам ним вылӧ вайӧм пакетъяссӧ пӧлучайт да, мыйӧн сӧмын пӧлучитан, пукты найӧс изки улӧ, коді тай куйлӧ амбар бокад.
Войяснас ми корсюрӧ кутам волывлыны татчӧ.
Тэ ставсӧ гӧгӧрвоин?
Яков Лукич вашнитіс:
— Дзик сідз.
— Но, мун да эн лэдз син увсьыд эсійӧ мути-заготовительяссӧ!
Нуӧд найӧс тасянь ылӧдзджык, а кык час мысти ми тані огӧ нин лоӧй.
Рытнас верман корны найӧс гортад.
Тайӧ горничасьыс койкаяссӧ катӧд пӧдвӧлӧкаад, комнатасӧ тӧлӧд.
Ылӧдӧм могысь шыблав татчӧ быдсяма шылльӧ-мылльӧсӧ — и сэки, корасны кӧ найӧ, петкӧдлы налы керкатӧ ставнас...
А найӧ, тӧдӧмысь, быд пӧлӧс помка улын кутасны тӧдмасьны став тэнад керкаӧн...
Вежон чӧж ми лоам мӧдлаын да бӧр локтам тэ ордӧ.
Тэнсьыд сёйӧм кусӧкысь тэ миянӧс эн вомав!
Став тэнад сёян-юансьыд, миян вылӧ став рӧскодсьыд лоӧ тэныд мынтӧма юр вывтырыд, мыйӧн сӧмын вермас миян делӧ.
Но миянлы бӧр колӧ воны татчӧ, сы вӧсна мый восстаниесӧ аслам участокын кута кыпӧдны тасянь, Гремячӧйсянь.
И заводитчӧмыс матын нин! — кыпыда помаліс Половцев да здук дыра кутыштліс Яков Лукичӧс. — Мун, старик, мед отсалас тэныд ен!
Мыйӧн сӧмын Островнов бӧрся пӧдлассис ӧдзӧсыс, Половцев пуксис пызан дорас, юаліс:
— Кӧні ті аддзысьлінныд тайӧ чекистыскӧд?
Збыль чайтанныд ті, мый энӧ ылалӧй?
Лятьевский матыстіс табуреткасӧ, копыртчис Половцевлань да, пӧжалуй, найӧ тӧдмасьӧмсянь медводдзаысь мӧдіс сёрнитны серавтӧг да ышнясьтӧг:
— Езус-Мария!
Кыдз ме верми ылавны?
Да тайӧ мортсӧ ме кута помнитны кувтӧдз!
Ті аддзылінныд сы бан бокысь рана туйсӧ?
Тайӧ ме сійӧс косьышті кинжалӧн, кор менӧ мӧдісны кутны.
А синмӧс, со тайӧ менсьым шуйга синмӧс, сійӧ перйис допрос дырйи.
Ті аддзылінныд, кутшӧм сылӧн кулакъясыс?
Тайӧ вӧлі нёль во сайын, Краснодарын.
Менӧ вузалӧма нывбаба, сійӧ абу нин ловъя, енлы аттьӧ!
Ме пукала на вӧлі пытшкӧсса тюрьмаын, а сылысь мыжсӧ тӧдмалӧмаӧсь нин.
Менам пышйӧм бӧрын мӧд луннас сійӧ эз нин вӧв ловъя.
А вӧлі вывті том да мича стерво, кубанскӧй казачка, стӧчджыка кӧ — кубанскӧй сука.
Со мый вӧлі...
Тӧданныд, кыдзи ме пышйи тюрьмасьыс? — Лятьевский нимкодьпырысь шпыньмуніс, ниртыштіс косіник, ичӧтик кияссӧ. — Сёровно менӧ эськӧ лыйлісны.
Меным нинӧм вӧлі воштынысӧ, и ме муні ӧтчаяннӧй риск вылӧ да кутшӧмакӧ весиг подлость вылӧ...
Кытчӧдз ме бӧбйӧдлі следовательясӧс да лэдзчысьлі коньӧр улӧ, найӧ менӧ дзикӧдз торйӧдісны вӧльнӧй светсьыс.
Сэки ме лӧсьӧдчи вӧчны спаситчӧм кузя медбӧръя воськов: ме вузалі допрос дырйи Кореновскӧй станицаысь ӧти казакшойӧс.
Сійӧ вӧлі миян организацияын, и сыӧн помасьліс чепным: сійӧ вермис вузавны ещӧ аслас станицаса сӧмын куим казакӧс, сэсся миян йӧз пӧвстысь некодӧс, ни ӧти ловъя лолӧс сійӧ эз тӧд.
Ме думышті: «Мед лыйласны либӧ ыстасны ссылкаӧ тайӧ нёльнан идиотсӧ, но ме спаситча, менам ӧтнамлӧн олӧмӧй организациялы ёна коланаджык тайӧ нёль пемӧс, нёль няньгаг дорысь».
Колӧ шуны, мый Кубаньса организацияын ме ворсі эг ичӧт роль.
Сы йылысь, кутшӧма ме колі тайӧ делӧас, верманныд артыштны сы серти, мый кызь кыкӧд восянь ме витысь вуджлі граница да витысь аддзысьлі Парижын Кутеповкӧд.
Ме вузалі удж кузя нинӧм вӧчтӧм тайӧ нёль мырсӧ, но тайӧн небзьӧді следовательлысь сьӧлӧмсӧ: сійӧ лэдзис меным петавлыны ыркӧдчыштны пытшкӧсса дворӧ мукӧд пукалысьяскӧд ӧтлаын.
Меным оз позь вӧлі нюжмасьны.
Ті гӧгӧрвоанныд?
И вот рытнас, кор вӧлі ывла вылын смерть вылӧ ёрӧм кубанскӧй хамъяс пӧвстын, первойя кытш вӧчигӧн жӧ, ме аддзи, мый дворсянь турун сарайӧ кайӧм могысь пуктӧмаӧсь пос — сійӧс, тыдалӧ, неважӧн на сувтӧдӧмаӧсь.
Вӧлі турун пуктан кад, и гӧпӧушникъяс луннас кыскалісны асланыс вӧвъяслы турун.
Прӧйдиті ме ещӧ ӧтчыд кытшӧд, кияс, кыдзи колӧ, мышкын, а коймӧдысь кытшовтігӧн ме спокойнӧя матыстчи пос дорас да, бокӧ видзӧдтӧг, куті ньӧжйӧник, быттьӧ цирк арена вылын, кайны пос тасъяс кузя.
Киясӧй важ мозыс мышкынӧсь...
Ме лючки артышті, господин Половцев!
Психологическӧя вернӧ.
Менам йӧйталана збоялӧмысь шӧйӧвошӧм охрана лэдзис меным кыв шутӧг кайны кӧкъямыс кымын тас, и сӧмын сэки на пӧвстысь ӧти равӧстіс: «Сувт!» — кор ме кык тас вомӧн нин тивксьӧді копыртчӧмӧн пос кузяыс вывлань да козёл моз чеччышті сарай вевт вылас.
Сорті-кості, кыдз веськалӧ лыйсьӧм, горзӧм, ёрччӧм!
Кыкысь чеччыштӧм бӧрын ме вӧлі нин вевт дор йылас, а сэсянь — ещӧ ӧтчыд чеччышті, и ме лои переулокын!
Со и ставыс.
А асывнас ме вӧлі нин Майкопын явочнӧйын, дзим-дзурк квартираын...
Овыс эсійӧ багатырыслӧн, коді менӧ вӧчис урӧдӧн, Хижняк.
Ті сійӧс ӧні аддзылінныд, гача каменнӧй скифскӧй бабасӧ.
И мый ті думайтанныд — медым ме ӧні сійӧс ловйӧн лэдза аслам киясысь?
Некыдз ог, мед сылӧн тупкысяс кыкнан синмыс сыӧн перйӧм менам син вӧсна!
Ӧти синмысь — кык син!
— Ті йӧйминныд! — скӧрысь горӧдіс Половцев. — Ас пондаыд водзӧс босьтӧм вӧсна ті кӧсъянныд торкны став делӧсӧ?
— Энӧ тӧждысьӧй.
Хижнякӧс да сылысь другсӧ ме виа ог тані, а кыйӧда кӧнкӧ хутор сайын, Гремячӧй Логсянь ылынджык местаын.
Вӧча сідз, быттьӧкӧ грабитӧмаӧсь заготовительясӧс, и — корсь сэтысь!
И деньгасӧ налысь босьта.
Йӧзасьӧмаӧсь тӧргуйтчигӧн — сідзкӧ, омӧль купечьяс...
Ассьыныд винтовканытӧ дзебӧй, а ме ассьым плащ улын нуа.
Энӧ думайтӧй менӧ такӧдны, мед ме эновтчи таысь.
Кыланныд?
Менам решитӧма помӧдз!
Ме пета ӧні, ті — сёрӧнджык.
Аддзысям субӧтаӧ шонді лэччӧм бӧрын Тубянскӧй дорса вӧрын, ключ дорын, кӧні тай аддзысьлім бӧръяысьсӧ.
Аддзысьлытӧдз да, ен могысьӧн, энӧ лӧгалӧй ме вылӧ, господин Половцев!
Ми жӧ тані воим нервъяс дзикӧдз зэвтан выйӧдз, и, веськыда кӧ шуны, ме ачымӧс ог век кут колана ногӧн.
— Тырмас тіянлы...
Миян кодь олӧмад позьӧ и не лябны, — гӧрдӧдыштӧмӧн нурбыльтіс Половцев, но век жӧ сывйыштіс Лятьевскийӧс, бать моз топӧдчис паръяснас сылӧн ньывкӧс кельыд плеш бердӧ.
Лятьевскийлӧн вӧрзис сьӧлӧмыс тадзи нем виччысьтӧг ёрт нога чувство петкӧдлӧмысь, но, медым эз казявны сылысь волнуйтчӧмсӧ, Половцевлань мышкӧн сулаліг да ӧдзӧс вугйӧ кутчысьӧмӧн нин, шуис:
— Ме босьта аскӧд Тубянскӧйысь Харитонов Максимӧс.
Винтовка сылӧн эм, да и сійӧ ачыс сэтшӧмъяс лыдысь, код вылӧ позьӧ надейтчыны сьӧкыд здукӧ.
Ті абу паныд талы?
Чӧв олыштӧм бӧрын Половцев вочавидзис:
— Харитонов служитліс менам сотняын вахмистрӧн.
Ті кужӧмӧн бӧрйӧмныд.
Босьтӧй.
Сійӧ вывті бура лыйсьӧ, пӧкранимерӧ — вӧлі сэтшӧмӧн.
Ме гӧгӧрвоа тіянлысь чувствоястӧ.
Действуйтӧй, но сӧмын некутшӧм ногӧн энӧ Гремячӧйсянь матын да энӧ хуторын, а кӧнкӧ степын...
— Кывза.
Аддзысьлытӧдз.
— Сиа удача.
Лятьевский петіс посводзӧ, плавгис пельпомъяс вылас Островновлысь важиник дукӧс, видзӧдліс ӧдзӧс костӧд йӧзтӧм переулокӧ.
Минут мысти сійӧ тэрмасьтӧг восьлаліс нин двор вомӧн, шуйга бокас топӧдӧма кавалерийскӧй карабин да сідз жӧ тэрмасьтӧг саяліс сарай пельӧс сайӧ.
Но мыйӧн сӧмын мыськовтіс чой горулӧ, пырысь-пыр жӧ лои мӧд кодь: кияссӧ сюйис дукӧс сосъясас, карабинсӧ босьтіс киас, вештіс предохранительсӧ да мӧдӧдчис сёнті гӧра паныд зверь сямӧн гусьӧник тувччалігтыр, ачыс ёся кыйкъяліс гӧгӧр, кывзысис быд шыӧ, шочиника видзӧдлывліс бӧрвылас кольӧм хутор вылӧ, коді вӧйтчӧма увдорын сиреневӧй асъя рутор пиӧ.
Кык лун мысти, пекнича асылын, Тубянскӧй да Войскӧвӧй хуторъяскостса туй вылын, коді прӧйдитіс Кленӧвӧй нёзьсянь квайтымын метр сайті, вӧлі виӧма кык заготовительӧс да дрожкиӧ доддялӧм ӧти вӧлӧс.
Мӧднас, кор вӧлі вундалӧма сылысь гезъяссӧ, гӧнитіс Войскӧвӧйӧдз Тубянскӧй хуторса казак-ямщик.
Сійӧ и юӧртіс сельсӧветӧ лоӧмтор йывсьыс.
Виан местаӧ воӧм участкӧвӧй милиционер, сельсӧветса председатель, ямщик да понятӧйяс тӧдмалісны татшӧмтор: вӧрӧ дзебсьӧм бандитъяс лыйӧмаӧсь винтовкаысь дасысь кымын.
Первойя лыйӧмнас вӧлі виӧма паськыд пельпомъяса ён гуртовщикӧс.
Сійӧ усьӧма дрожкисьыс кымыньӧн.
Пуляыс веськалӧма сылы веськыда сьӧлӧмас.
Латшкӧс тушаа заготовитель лёкгоршӧн горӧдӧма ямщиклы: «Вӧтлы!» — да, сы киысь плетьсӧ раснитӧм бӧрын, ырыштчӧма веськыдладорса кӧреннӧй вылӧ, но кучкыны сійӧс абу вевъялӧма: мӧдысь лыйӧм водтӧдӧма сійӧс дрожкиас.
Пуляыс веськалӧма сылы юрас, шуйга пельсьыс вылӧджык.
Вӧвъяс ӧдӧбтӧмаӧсь скач тӧвзьыны.
Виӧм мортыс усьӧма дрожкиысь гуртовщиксянь метр кызь сайӧ.
Сы бӧрын ещӧ некымынысь лыйӧмаӧсь ӧтпырйӧ кык винтовкаысь.
Скачитігас юр вомӧныс тювгысьӧма пуляӧн вурыштӧм шуйгаладорса вӧлыс, сэки сійӧ чегӧма дышлосӧ, путкыльтӧма сы вылӧ гӧгыльтчысь дрожкисӧ.
Ямщик вундалӧма ловйӧн кольӧм вӧвлысь гезъяссӧ, тӧвзьыштӧма кыккокйыв.
Сылы некымынысь лыйӧмаӧсь, но, тыдалӧ, абу виӧм могысь, а повзьӧдӧм могысь, сы вӧсна мый пуляясыс, ямщик висьталӧм серти, жунькйӧдлӧмаӧсь выліті сы весьтті.
Кыкнан виӧм мортыслысь вӧлі гугӧдӧма зепъяссӧ.
Паськӧманыс документъяс эз вӧвны.
Заготовительлӧн тыртӧм портфельыс туплясис туйдорса турун пиын.
Гуртовщиклысь, кодӧс бандитъяс бергӧдӧмаӧсь шобигас мыш вылас, сапӧг каблукӧн, мый позис казявны кучик вылас тӧдчысь туй серти, вӧлі перйӧма шуйга синсӧ.
Сельсӧветса председатель, унатор аддзывлысь казак, коді вӧлі кык война вылын, шуис милиционерлы:
— Тэ видзӧдлы, Лука Назарыч, ӧд кулӧма вылас нин ругайтчӧма кутшӧмкӧ пеж гад!
Сылысь туйсӧ сійӧ вомӧналӧма али мый?
Али бабанысӧ абу юкӧмаӧсь?
Прӧстӧй рӧзбойникъяс тадзи оз зверавны... — И, виӧма мортлӧн тыртӧм би гӧрд сии гуран вылӧ, бан бокас разалӧм едӧм вир вылӧ видзӧдны зільтӧг, тупкис виӧмалысь чужӧмсӧ аслас носӧвикӧн, веськӧдчис, ышловзис:
— Ӧтчаяннӧй йӧз петкӧдчисны!
Тӧдӧмысь — кыйӧдӧмаӧсь купечьясӧс лёк йӧз да кульыштӧмаӧсь налысь деньгасӧ, тыдалӧ, абу ӧти тысяча...
Пеж йӧз!
Деньга вӧсна кутшӧм орёлъясӧс водтӧдӧмаӧсь...
Сійӧ лунӧ, кор Хижнякӧс да Бойко-Глуховӧс виӧм йылысь сёрниыс воис Гремячӧйӧдз, Нагульнов, колхоз правлениеӧ Давыдовкӧд ас кежаныс кольӧм бӧрын, юаліс:
— Тэ гӧгӧрвоан, Семён, кытчӧ делӧыс бергӧдчӧ?
— Гӧгӧрвоа тэысь ог омӧльджыка.
Половцев ки помысь тайӧ либӧ сылӧн отсасьысьяс ки помысь, факт!
— Тайӧтӧ сідз.
Ме ӧтитор ог гӧгӧрво: кыдзи найӧс вермисны тӧдмавны, кодъяс найӧ сэтшӧмъясыс, вот мыйын вопросыс!
И коді тайӧс вермис вӧчны?
— Тайӧс ми тэкӧд огӧ вермӧй тӧдмавны.
Тайӧ задачаыс кык неизвестнӧя уравнение вылӧ, а ми тэкӧд арифметика да алгебра кузя слабӧсь.
Сӧглас?
Нагульнов дыр пукаліс кыв ни джын шутӧг, коксӧ кок вылас пуктӧмӧн, веськодь синъясӧн бусӧсь сапӧг ныр вылас видзӧдігтыр, сэсся шуис:
— Ӧти неизвестнӧйыс меным тӧдса...
— Мый нӧ буретш?
— А сійӧ, мый кӧин аслас гу дорын матын ыжъясӧс оз чашйы...
— Но и мый таысь?
— А сійӧ, мый ылісянь найӧс виисны, эз Тубянскӧйсянь и эз Войскӧвӧйсянь, тайӧ дзик сідз!
— Шахтысянь либӧ Ростовсянь, чайтан?
— Абу быть.
А гашкӧ, миян хуторсянь, мыйӧн тэ тӧдан?
— И тайӧ вермас лоны, — думайтыштӧм бӧрын шуис Давыдов. — Мый нӧ тэ чайтан вӧчны, Макар?
— Медым коммунистъяс синнысӧ восьтісны.
Медым этшаджык узисны войяснас да ньӧжйӧник, гусьӧник, ветлӧдлісны хуторӧд, ёся видзӧдісны.
Гашкӧ, и удайтчас паныдасьны хуторын либӧ хутор сайын сійӧ жӧ Половцевкӧд либӧ ещӧ кутшӧмкӧ подозрительнӧй тӧдтӧм морткӧд.
Кӧинъясыд войясын шынйысьӧны-корсьысьӧны...
— Тайӧ тэ миянӧс кӧинъясыскӧд ӧткодялан? — муртса тӧдчымӧн нюммуніс Давыдов.
Но Нагульнов эз вочавидз нюм вылӧ нюмӧн, кӧрис паськыд синкымъяссӧ да шуис:
— Найӧ — кӧинъяс, а ми — кӧин кыйысьяс.
Гӧгӧрвоны колӧ!
— Оз ков скӧравны.
Сӧглас тэкӧд, факт!
Вай ӧні жӧ чукӧртам став коммунистъясӧс.
— Огӧ ӧні, а сёрӧнджык, кор йӧзыс узьны водасны.
— И тайӧ правильнӧ, — сӧгласитчис Давыдов.
— Но сӧмын оз ков патрулируйтны хуторӧд, а то пыр жӧ шызясны казакъяс, а колӧ кыйӧдны врагъясӧс гусьӧникӧн, дзебсьӧмӧн кӧнкӧ пукавны.
— Кӧні нӧ пукавнысӧ?
Кӧні веськалас?
Весь думыштӧмтор!
Кокни вӧлі меным Тимошкаӧс кыйӧдны: Лушка ордӧ кындзи, сылы некытчӧ вӧлі пырны, мӧд туй сылӧн эз вӧв.
А тайясӧс кӧні виччысян?
Светыс паськыд, и хуторын керкаыс уна, быд дорын он пукав.
— Быд керка дорын и нинӧмла.
— А кыдзи бӧрйынысӧ?
— Тӧдмалам, кодъяслысь ньӧбалӧмаӧсь заготовительяс скӧтсӧ, и вот буретш тайӧ керкаяс дорас и мӧдам кыйӧдчыны.
Миян виӧм ёртъясным ёнджыкасӧ бергалісны подозрительнӧй граждана дінын, налысь скӧтсӧ ньӧбалісны...
На пӧвстысь кодкӧ ордӧ и кыссясны бандитъяс...
Гӧгӧрвоан?
— Идейнӧй морт тэ! — сьӧлӧмсянь шуис Нагульнов. — Мукӧд дырйи зэв тӧлка идеяяс волӧны тэнад юрӧ!
27 глава
Половцев да Лятьевский бара овмӧдчисны Островнов горничаӧ да олісны нин сэні нёльӧд лун.
Найӧ воисны югдандорыс, Размётнов мунӧмсянь час джын мысти. А Размётнов сыӧдз кыйӧдчис-видзӧдіс Островнов керка бӧрся сусед садсяньыс, очсыштіс медбӧръяысь, чеччис да ньӧжйӧник мӧдӧдчис гортас, ачыс ас кежас мӧвпаліс:
«Думыштас жӧ Семён нинӧм абусӧ!
Кымынӧд лун нин вуджрасям йӧз дворъясӧд, быттьӧ кыйкъялам вӧв гусявлысьяс либӧ прӧстӧй шышъяс моз, а ставыс весьшӧрӧ!
Кӧнӧсь найӧ, эсійӧ бандитъясыс?
Караулитам ассьыным вуджӧръяснымӧс...
Колӧ тэрмасьны, а то ещӧ кутшӧмкӧ водз чеччысь баба петас мӧссӧ лысьтыны, аддзас менӧ, и паськалас хуторын сёрни, кыдзи юын гы: «Размётновӧс кыаыс кыпӧдӧма!
Кутшӧм збой баба нӧ тайӧ тадзсӧ сійӧс дзигӧдлӧма, шонтӧма, мый сійӧ сӧмын югдігас палялӧма?»
Но, и мӧдасны жельскыны кывъяснаныс, авторитет менсьым уськӧдны...
Колӧ помавны тайӧ делӧӧн!
Мед ГПУ куталӧ бандитъясӧс, а миянлы нинӧмла чекистъяслысь уджсӧ ас вылӧ босьтны.
Со ме войбыд куйлі садйын, сідзи дзорги-видзӧді, мый синъясӧй муртса эз быльснитны плешӧ, — а луннас кутшӧм нӧ меысь уджалысь лоӧ?
Узьны пызан сайын сельсӧветын?
Видзӧдны йӧз вылӧ гырд синъясӧн?
Бара жӧ шуасны: «Гуляйтӧма, трасичаыд, войбыд, а ӧні очсалӧ, быттьӧ мудӧд вылын кыр пон!»
Бара жӧ авторитетӧс дзикӧдз вошта...»
Узьтӧм вой бӧрын сомнениеясӧн мучитчысь, мудз Размётнов, коді кыйӧдчӧмсӧ лыддис пӧшти весьӧн, гусьӧник пырис дворас — и кильчӧ помас паныдасис посводзысь петысь мамыскӧд.
— Тайӧ ме, мамук, — яндысьӧмӧн шуис Андрей, ачыс лӧсьӧдчис тювкнитны посводзас.
Но старука потшис сылы туйсӧ, скӧрысь вомаліс:
— Аддза, мый тэ, абу синтӧм...
А абу-ӧ кад нин тэныд, Андрюша, дугдыны гуляйтӧмысь, дугдыны быд вой шӧйтӧмысь?
Абу томиник, жӧникалан пӧраыд важӧн колис, абу-ӧ кад нин яндысьыштны и мамсьыд, и йӧзсьыс?
Гӧтрась да инад ӧшйы, тырмас!
— Ӧні гӧтрасьны али виччысьыштны шонді петтӧдзыс? — скӧрысь юаліс Андрей.
— Мед шондіыс кӧть куимысь кыпӧдчылас да лэччылас, а нёльӧд суткинас гӧтрась, ме тэнӧ ог тэрмӧдлы, — медым вештыны лёк шуткасӧ, дзик серьёзнӧя вочавидзис мамыс. — Жалитышт тэ менсьым пӧрысьлунӧс!
Вывті ӧд сьӧкыд меным пӧрысьӧ-нэмӧ да висьӧдчигӧн и мӧс лысьтыны, и пуны-пӧжасьны, и пеславны тэнсьыд кӧлуйтӧ, и град йӧрын ноксьыны, и овмӧсын ставсӧ вӧчны...
Кыдзи тэ, пиукӧй, он гӧгӧрво тайӧс?
Тэ жӧ овмӧсын кивыль он кер!
Кутшӧм тэ меным отсасьысь!
Ва, и то он вай.
Сёйыштан да мунан служба вылӧ, быттьӧ кутшӧмкӧ патерщик, быттьӧ гортын бокӧвӧй морт...
Сӧмын гулюяс вӧсна тэ тӧждысян, быттьӧ ичӧтик детинка, ноксян накӧд.
Да тайӧ ӧмӧй мужиклӧн удж?
Яндысин эськӧ мед йӧзсьыс — челядь моз тешитчыны!
Меным кӧ эз отсась Нюрка, ме важӧн нин эськӧ висьми!
Али тэнсьыд синтӧ вежисны да тэ он аддзы, мый сійӧ, менам донаӧй, ен быд лун волывлӧ миян ордӧ, то ӧтитор вӧчас, то мӧдтор, то мӧс лысьтыштам то градъяс весалыштас да киськыштас, то ещӧ мыйкӧ отсыштас?
Сэтшӧм нин шань да бур нылыс, мый станица пасьтаысь сэтшӧмтӧ он аддзы!
Уськӧдчӧ тэ синмӧ, а тэ он и аддзы, синтӧммӧмыд гуляйтӧмыдла!
Но кӧні тэнӧ омӧльыс новлӧдліс?
Тэ видзӧдлы ас вылад: турун ёгӧн гӧгӧр тырӧмыд, быттьӧ гортсьыс ылалӧм кыр пон!
Копыртлы юртӧ, шоглунӧй тэ менам!
И кӧні бара тэнӧ тадзсӧ турбылялӧмаӧсь, мучитӧмаӧсь?..
Старука пуктіс кисӧ пиыслы пельпом вылас, неуна личкыштіс сійӧс, медым копыртӧдны, а кор Андрей копыртіс юрсӧ — муртса кыскис дзормӧм юрси пратьсьыс кольӧм вося сатшӧм йӧн юр.
Андрей веськӧдчис, шпыньмуніс, ачыс веськыда видзӧдіс мамыслӧн юмыртчӧм чужӧм вылӧ:
— Мамукӧй, эн думайт ме йылысь омӧльтор!
Эз гажӧдчӧм вӧсна ло туплясьны йӧн пиын, а нужда вӧсна.
Ӧні кежлӧ тайӧ тіянлы гӧгӧрвотӧм делӧ на, бӧрыннас гӧгӧрвоанныд, кор воас кад тӧдмавны тіянлы.
А гӧтрасьӧм йылысь кӧ сёрнитны, то тэнад срокыд — куим сутки — вывті кузь: аски жӧ вайӧда гортӧ тэныд Нюркаӧс.
Сӧмын думыштлы ачыд, мамӧ, тэ сійӧс бӧрйин аслыд монь пыдди — тэ сыкӧд и ладит, медым тіян костын эз вӧв зык-шум.
А ме верма овны ӧти керкаын кӧть куим бабакӧд, ачыд жӧ тӧдан, ме кывйӧ сетчысь, кытчӧдз менӧ оз вӧрзьӧдны...
А ӧні лэдз менӧ, узьышта кӧть час кымын удж вылӧ мунтӧдз.
Старука пернапасасигтыр вешйыштіс бокӧ:
— Но, слава богу, мый енмыс сетіс тэныд мывкыд калитыштны менӧ, пӧрысьӧс.
Пыр, менам вердысьӧй, пыр, менам пиукӧй, узьышт, а ме тэныд завтрак кежлӧ блинтор дзожгышта.
Ме и выйтор тэныд неуна чӧжышті.
И ог тӧд, мыйӧн да кыдзи тэныд угодитны татшӧм радлунысь!
Андрей топыда нин пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ, а старука сэтшӧм ньӧжйӧник, быттьӧ пиыс сулаліс сыкӧд орччӧн на, шуис:
— Тэ ӧд менам чунь ӧтнад став свет пасьтаын! — И бӧрддзис.
Хуторлӧн разнӧй помъясын ӧти и сійӧ жӧ кадӧ, кыа петігӧн, водалісны узьны Андрей Размётнов, Давыдов, коді войбыд пукаліс Атаманчуков дворса сарай пельӧсын, Банник двор бӧрся личлэдзлытӧг видзӧдысь Нагульнов да Островнов керкаӧ лючки-ладнӧ саймовтчӧм Половцев да Лятьевский.
Тӧдӧмысь, руа кодь лӧнь, гожся асывнас разнӧй вӧтъяс вӧталісны став тайӧ сэтшӧм разнӧй характера да убеждениеяса йӧзыс, но найӧ ставныс унмовсисны ӧти и сійӧ жӧ часӧ...
На пӧвстысь медся водз садьмис Андрей Размётнов.
Сійӧ лӧзӧдз бритіс тошсӧ, мыськис юрсӧ, пасьталіс сӧстӧм дӧрӧм, ной гачасис, коді сылы коли наследство пыдди Марина Поярковалӧн поконик-мужиксянь, дыр сьӧлаліс сапӧгъяс вылас, а сэсся зіля чиститіс найӧс нойторйӧн — важ шынель пӧла торйӧн.
Лӧсьӧдчис сійӧ гӧгӧр думайтігтырйи, торъя тэрмасьтӧг.
Мамыс гӧгӧрвоис, мыйла сійӧ тадзи лӧсьӧдчӧ, но нинӧм эз юав: поліс торкны неладнӧ шуӧм кывйӧн пиыслысь кыпыд настроениесӧ.
Сійӧ сӧмын шочиника видзӧдлывліс Андрейыс вылӧ да мукӧддырся серти тэрыбджыка вӧрис пач дорас.
Завтракайтісны найӧ сёрнитӧг.
— Рыт пуксьытӧдзыс менӧ эн виччысь, мамӧ, — официальнӧй ногӧн шуыштіс Размётнов.
— Ен мед отсалас тэныд! — сиис мамыс.
— Сійӧ отсалас, виччысь... — серампырысь шыасис Размётнов.
Делӧвӧй ногӧн, эз сідз, кыдзи Давыдов, ставсӧ сӧмын дас минут чӧж, сійӧ и корасис.
Но, Нюрка бать-мам ордӧ пырӧм бӧрын, век жӧ кутіс асьсӧ кыдзи колӧ: минут кык пукыштіс, чӧла куритчис, сэсся сёрнитыштіс некымын кывйӧн урожай йылысь, поводдя йылысь — и пыр жӧ, быттьӧ мыйкӧ важӧн решитӧмтор йылысь, шуис:
— Аски ме тіянлысь Нюркатӧ босьта.
Нывлӧн ас ногыс писькӧс вежӧра батьыс юаліс:
— Кытчӧ?
Десятскӧявны сельсӧветӧ?
— Лёкджык на.
Аслым гӧтыр вылӧ.
— Тайӧ кыдз сійӧ шуас...
Размётнов бергӧдчис банйӧмысла ыпъялысь невесталань, — весит нюм чир эз вӧв председательлӧн векджык серамбана чужӧм вылын, — юаліс:
— Сӧглас?
— Ме дас во нин сӧглас, — падъявтӧг вочавидзис ныв, ачыс эз вештыв Андрей вылысь збой, гӧгрӧс да радейтӧмӧн тыр синъяссӧ.
— Вот и став сёрниыс, — бурмӧм сьӧлӧмӧн шыасис Размётнов.
Важся обычайяс серти бать-мамныс кӧсйисны эськӧ козинъяс кузя сёрнитчыны, но Андрей, ещӧ ӧти чигарка ӧзтӧм бӧрын, дзикӧдз орӧдіс налысь сёрнисӧ:
— Ме тіянлысь ни приданнӧй, ни нинӧм ог кор, а ті мый сямманныд менсьым пычкыны?
Табак тшын?
Лӧсьӧдӧй нывнытӧ.
Талун мунам станицаӧ, гижсям, талун жӧ бӧр локтам, а аски свадьбуйтам, со сідз и ставыс.
— И мый нӧ нин тэ сэтшӧм ӧдйӧ, пӧжар али мый? — шогпырысь юаліс невесталӧн мамыс.
Но Размётнов кӧдзыда видзӧдліс сы вылӧ, вочавидзис:
— Менам сотчис дас кык во сайын, сотчис да пӧимӧ пӧри...
А тэрмася сы вӧсна, мый талялӧ нянь идралан кад дай гортын, асьныд тӧданныд, старукаӧй менам шойччыны пыр кежлӧ петӧ.
Сідзкӧ, сёрнитчам тадзи: вина ме вая станицаысь — дас литрысь ог унджык.
Вина серти и закуска лӧсьӧдӧй, и гӧстьясӧс корӧй.
Менамладорсянь лоӧны куимӧн: мам, Давыдов да Шалый.
— А Нагульнов? — интересуйтчис кӧзяиныс.
— Сійӧ висьмӧма, — ылӧдіс Андрей: сійӧ зэв бура тӧдіс, мый Макар нинӧм вылӧ оз лок свадьба вылӧ.
— Межӧс начкыны, Андрей Степаныч?
— Кӧзяинлӧн делӧ, сӧмын гуляйтны ёна ог мӧдӧй, меным оз позь: уджаланінысь туркнитасны да партийнӧй линия кузя вермасны ляскӧбтыны сэтшӧм пӧсь выговор, мый мӧда во чӧж пӧлявны чуньяс вылӧ, кодъясӧн румкасӧ кутлі.
И бергӧдчис невесталань, кодзлыштіс-мигнитіс, а нюммуніс эз зэв лышкыда:
— Час джын мысти воа, а тэ сэк кості, Нюра, вӧччы кыдзи колӧ.
Сельсӧветса председатель сайӧ петан, а он кодкӧ мӧд сайӧ!
Гажтӧм вӧлі тайӧ свадьбаыс: эз сьывны, эз йӧктыны, эз кывны гажа шуткаяс да томъяслы сиӧмъяс, кутшӧмъяс овлывлӧны казакъяслӧн свадьба вылын, мед кӧть и мукӧд дырйиыс лёк нога шуткаяс, а ӧткымынысь весиг и вывті мисьтӧм шуасьӧмъяс...
А ставыс тайӧ лои Размётнов вӧсна: сійӧ вӧлі татшӧм случайлы лӧсявтӧм серьёзнӧй, абу варов, садь.
Пӧшти эз сёрнит, ёнджыкасӧ чӧв оліс да, кор неуна гажмыштӧм гӧстьяс шочиника горӧдлывлісны «горько», сійӧ быттьӧкӧ мырдӧн моз бергӧдліс аслас банйӧм чужӧма гӧтырлань юрсӧ, быттьӧкӧ неокотапырысь окыштліс сійӧс кӧдзыд вом доръяснас, а аслас век сэтшӧм сюсь синъясыс видзӧдісны эз том гӧтырыс вылӧ, эз гӧстьяс вылӧ, а кытчӧкӧ ылӧ, быттьӧкӧ ылӧ, вывті ылӧ кольӧм шог олӧмыс вылӧ.
28 глава
А Гремячӧй Логын да сы весьтын олӧмыс муніс нэмъясӧн век сідз жӧ величавӧя, тэрмасьтӧг: век сідз жӧ хутор весьтті кадысь кадӧ кывтісны пужъялӧм кодь еджыд кымӧръяс, мукӧд дырйи налӧн рӧмныс вежласис, сім сьӧдъяссянь, кутшӧмӧсь овлӧны гымалігӧн да чардалігӧн, найӧ лоліны рӧмтӧмӧсь;
мукӧд дырйи, рытъя кыа кусігӧн, ломалісны чусыда либӧ ыпъялісны-ӧзйисны — туналісны, мый аскинас кыптас тӧв, и сэки Гремячӧй Лопса быд керкаын нывбабаяс да челядь кылісны керкаса кӧзяевасянь либӧ насянь, кодъяс лӧсьӧдчисны лоны наӧн, сідз жӧ нэмъясӧн тэчсьӧм, венны позьтӧм спокойнӧй шыасьӧмъяс:
«Но, кытчӧ нӧ татшӧм тӧла дырйи чӧвтны либӧ кольтаяс кыскавны?»
Кодкӧ орччӧн пукалысьыс — семьяын ыджыдджыкыс ли, суседыс ли, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын шыасьліс:
«И ен мед видзас! Ставсӧ нӧбӧдас!»
И татшӧм кадӧ, кор выліын пӧльтіс чорыд асыв тӧв да уліын быть лои йӧзлы овны весь — пансьыліс хуторса став куимсё керкаын век ӧти и сійӧ жӧ сёрни. Сёрниыс муніс важӧн нин кувсьӧм Иван Иванович Дегтярев йылысь, коді коркӧ, зэв важӧн, асыв тӧв дырйи босьтчӧма кыскавны гумла дорас му вывсьыс нянь.
Кор аддзас, мый тӧлыс нӧбъясӧн шыблалӧ арбасьыс воӧм шобдісӧ, повзяс тышкасьны стихиякӧд, лэптас куим вожа вилаӧн зэв ыджыд нӧб шобді да, асыввылӧ видзӧдіг, лёкгоршӧн скӧрысь равӧстас тӧлыслы:
«Но, ну и тайӧс, тэ кӧ сэтшӧм ён!
Нӧбав, мед му пыр мунан!» — да, шобді тыра арбасӧ путкыльтӧм бӧрын, лёкысь быд ногыс ёрччигтыр, тыртӧг мунас гортас.
Гремячӧй Логын олӧмыс муніс воддза моз тэрмасьтӧг, но быд лун да быд вой вайлісны хуторса куимсё керка пиысь ӧтиӧ ассьыс гырысь да посни радлунъяс, шогъяс, волнуйтчӧмъяс, не пырысь-пыр кусысь ыджыд шог...
Выльлунӧ, кыа петігӧн, кувсис хуторса важся пастук Агей дед.
Котӧртас пановтны да вӧтлыны мӧс стадаӧ ӧтчыд куканясьӧм ризъялысь томиник мӧскӧс, но недыр котӧртӧма пӧрысь кокъяснас, кыдзи друг сувтӧма, топӧдӧма сьӧлӧм бердас плетьсӧ, минут дыра катласьыштӧма, кусыньтчысь кокъяснас ӧти местаын педзигтыр, а сэсся, код морт моз довъяліг, уськӧдӧма кисьыс плетьсӧ да ньӧжйӧник, тажъялігтыр мӧдӧма петитчыны бӧрлань.
Сы дінӧ котӧрӧн воӧма Бесхлебновлӧн мӧс вӧтлысь моньыс, кватитӧма кӧдзалысь пӧрысь кияссӧ да поигтігтыр, стариклы кынмысь синъясас пӧся лолалӧмӧн, юалӧма:
— Дедӧ, сьӧлӧмшӧрӧй, тэныд сьӧкыд?!
— Да горш тырнас нин горӧдӧма: — Да донаӧй менам!
Мыйӧн нӧ ме тэныд отсала?!
Агей дед нурбыльтӧма шушкыльтан гӧлӧсӧн:
— Гулюӧй менам, тэ эн повзьы...
Кутышт менӧ киӧд, а то ме уся...
И усьӧма — первой веськыд пидзӧс вылас, а сэсся лиздӧма бок вылас.
И кулӧма.
Вот и ставыс.
А ӧбед кадӧ, пӧшти ӧти часын, заводитӧмаӧсь кага вайны кык том колхозница.
Ӧтиыс вывті сьӧкыда чужтіс.
Давыдовлы ковмис пыр жӧ ыстыны Войскӧвӧйӧ участкӧвӧй фельдшерла сылы паныдасьӧм медводдза вӧлаӧс.
Сійӧ сӧмын на воис Агей дедлӧн некодтӧг кольӧм керкаысь, кытчӧ ветліс прӧщайтчыны покониккӧд, и пыр жӧ локтіс сы дорӧ правлениеӧ том колхозник Михей Кузнецов.
Кельдӧдӧма, шызьӧма, сійӧ заводитіс порог дорсяньыс:
— Давыдов, дона ёртӧй, ен могысьӧн мезды!
Бабаӧй мӧд сутки пессьӧ-мучитчӧ, некыдз оз вермы чужтыны.
А ӧд менам, сыысь кындзи, кык челядь, да и сійӧ вывті жаль.
Отсав вӧлӧн, колӧ фельдшер, мыйкӧ миян бабитчысьяс некыдз оз вермыны отсавны сылы...
— Мӧдім! — шуис Давыдов да петіс ывлаӧ.
Щукарь дед мунӧма степӧ турунла.
Став вӧвсӧ вӧлі разӧдӧма.
— Мунам тэнад керка дінӧ, медводдза паныдасьысь вӧласӧ жӧ мӧдӧдам Войскӧвӧйӧ.
Тэ мун гӧтыр дінад, а ме любӧйӧс кута туй вылысь да ыста.
Давыдов зэв бура тӧдіс, мый мужчиналы абу лӧсьыд лоны сійӧ местасянь матын, кӧні нывбаба вайӧ кага, но сійӧ ветлӧдліс Кузнецов керкадорса ляпкыдик плетень пӧлӧн, видзӧдаліс помсянь помӧдз тыртӧм уличасӧ, кыліс нывбабалысь ньӧжйӧник ымзӧм да кузя горӧдлӧмъяс и ачыс гусьӧник ымӧстлывліс сылы бокӧвӧй мам мучитчӧм вӧсна сьӧлӧм дойысь да вашкӧдӧмӧн моз ёрччис медся омӧль матросскӧй матькан кывъясӧн.
А кор казяліс улича кузя вӧлӧн ньӧжйӧник воысьӧс — тайӧ вӧлі бригадалы ва кыскалысь, дас квайт арӧса зонка Андрей Акимов, — детинка моз котӧрӧн уськӧдчис сылы паныд, мый вынсьыс йӧткыштіс телегасьыс ва тыра бӧчкасӧ да пошиктігтыр шыасис:
— Со мый, зонмӧ, тані бабалы сьӧкыд.
Тэнад вӧвъясыд бурӧсь, пызйы-гӧнит Войскӧвӧйӧ да вайӧд фельдшерӧс, ловъяӧс либӧ кулӧмаӧс!
Уськӧдан кӧ кок йывсьыс вӧвъястӧ — ме кыв кута, факт!
И лун шӧр кадся чӧв-лӧньын бара кыліс да регыд мысти лӧнис нывбабалӧн гортӧминик ойӧстӧм.
Давыдов ёся видзӧдліс зонкалы синъясас, юаліс:
— Кылан?
Но и тӧвзьы!
Телегаӧ сувтӧмӧн зонка ыджыд морт моз муртса видзӧдліс Давыдов вылӧ:
— Семён дядь, ме ставсӧ гӧгӧрвоа, и вӧвъяс вӧсна энӧ тӧждысьӧй!
Вӧвъяс пыр жӧ места вывсяньыс ӧдӧбтісны кыккокйыв, сулалысь зонка гораа шутьляліс да пелька швичйӧдліс плетьнас, а Давыдов видзӧдліс кӧлесаяс увсьыс гартчысь бус вылӧ, веськодьпырысь ӧвтыштіс кинас да мӧдӧдчис колхоз правлениеӧ.
Мунігмозыс сійӧ ещӧ ӧтчыд кывліс нывбабалысь лёкысь ойӧстӧм, чукыртчыліс, быттьӧ чорыда бытшкыштӧмысь, и, сӧмын кык квартал прӧйдитӧм бӧрын, дӧзмӧмпырысь нурбыльтіс:
— Аддзӧма тай, лӧсьӧдчӧма кага вайны, и то оз куж кыдз колӧ, факт!
Сійӧ эз на вевъяв разберитчыны правлениеын сідз шусяна текущӧй делӧясӧн, кыдзи локтіс яндысьысь кодь том зон, пӧрысь колхозник Абрамовлӧн пиыс, да, ӧти местаын педзигтыр, шыасис:
— Давыдов ёрт, талун миян свадьба, корам волыны тіянӧс став семьянад.
Оз ло лӧсьыд, ті кӧ онӧ мӧдӧй пукавны пызан сайын.
И сэки Давыдов эз нин вермы кутны асьсӧ, — сійӧ ырскӧбтіс пызан сайсьыс, горӧдіс:
— Да ті мый, йӧйминныд хуторын?!
Ӧти лунӧ кувны, кага вайны да гӧтрасьны!
Сёрнитчинныд али мый ті?!
И, аслас пузьӧм вылӧ думсьыс сералӧмӧн, лӧня нин юаліс:
— И мый чӧртла тэ тэрмасян?
Но вот арнас эськӧ и гӧтрасин.
Арнас буретш свадьбуйтны.
Быттьӧ пӧсь ӧгыр вылын сулаліг зон шуис:
— Делӧыс арӧдз оз виччысь.
— Кутшӧм делӧ?
— Тіянлы аслыныд колӧ гӧгӧрвоны, Давыдов ёрт...
— А-а, со кыдз...
Делӧ йылысь, пиукӧй, век колӧ думыштлыны водзвыв, — велӧдӧмӧн моз казьтыштіс Давыдов.
И сэк жӧ нюммуніс, кор думыштіс: «И не меным эськӧ висьтавны сылы, и не сылы эськӧ кывзыны».
Недыр зумыша чӧв олыштӧм бӧрын Давыдов содтіс:
— Но мый нӧ, мун, рытнас пыралам здук кежлӧ, пыралам ставным.
Тэ висьталін Нагульновлы да Размётновлы?
— Ме найӧс кори нин.
— Но вот и пыралам куимнанным, пукыштам час кымын.
Юны миянлы уна оз позь, ӧні абу сэтшӧм кадыс, сідзкӧ ті сэні энӧ ӧбижайтчӧй.
Но мун, сиа шуд.
Кӧть сины сійӧс кутам тіянлы, кор воам...
А гӧтырпуыд тэнад ёна кыз?
— Абу вывті, но тӧдчӧ...
— Но, кор тӧдчӧ, сійӧ век бурджык, — бара неуна велӧдана ногӧн казьтыштіс Давидов да бара нюммуніс лӧсявтӧмторсӧ висьталӧмсьыс.
А кор час мысти Давыдов вӧлі кырымалӧ сводка, буретш сэки пырис шуда бать Михей Кузнецов да, мунігмозыс Давыдовӧс сывйыштӧм бӧрын, тэрыба кутіс сяргыны-шуавны:
— Кузь нэм мед тэныд ен сетас, миян председатель!
Андрюшка вайӧдіс фельдшерӧс — и буретш ас кадӧ: бабаӧй муртса эз кув, а ӧні сы отсӧгӧн грымӧбтіс меным сэтшӧм пиӧс, но, кукань кодь, ки вылад он вермы кутны.
Фельдшер шуӧ: неногӧн пӧ вӧлӧм чужӧ.
А меным кӧть ногӧн либӧ неногӧн, а жӧникпу семьяын эм!
Вежайӧн лоан, Давыдов ёрт!
Давыдов малаліс кинас плешсӧ, шуис:
— Вежайӧн лоа, вывті рад, мый тэнад гӧтырлӧн ставыс лючки-ладнӧ помасис.
Сэн, мый ковмас овмӧсад, шыӧдчы аски Островнов дорӧ, сылы приказ лоӧ сетӧма, факт!
А шуны кӧ сы йылысь, мый детинкаыд неногӧн вӧлӧм чужӧ, тайӧ абу беда: артышт, мый детинкаяс шоча чужлӧны кыдз колӧ, настӧящӧй детинкаяс... — И тайӧ пӧрйӧ весиг эз нюммун, эз казяв велӧдананог висьталӧмсӧ, мый вылын сӧмын на вашъяліс.
Мый нӧ, тыдалӧ, небзьӧма матрослӧн сьӧлӧмыс, сылӧн кӧ дзӧвкнитчис синваыс сыысь, мый мамлӧн мучитчӧмыс помасьӧма лючки-ладнӧ, бура.
А кор гӧгӧрвоис синва доршасьӧмсӧ, тупкис синъяссӧ паськыд ки пыдӧснас, грубӧякодь помаліс:
— Тэ мун, тэнӧ виччысьӧ гӧтырыд.
Мыйкӧ кӧ ковмас, волы, а ӧні мун, меным некор, тані, гӧгӧрвоан, и тэтӧг менам уджыс юр вывтыр.
Сійӧ жӧ лунӧ, рытладорыс нин, лои Гремячӧй Логлы эз ичӧт да пӧшти некодӧн казявтӧм чрезвычайнӧй происшествие: час сизимын Островнов керка дорӧ журӧбтіс чача кодь лӧсьыдіник дрожки.
Сэтчӧ вӧлі доддялӧма бур пара вӧлӧс.
Дзиръя дорын сэтысь чеччис парусина пинжака да сэтшӧм жӧ гача неыджыд тушаа морт.
Кусыньтӧм гач кок помсӧ тшапа пыркнитӧм бӧрын сійӧ том морт моз кыпыда тивксьӧдіс-кайис Островнов кильчӧ вылӧ, падмытӧг, збоя пырис посводзӧ, кӧні сійӧс виччысис нин выль локтысь вӧсна шызьӧм Яков Лукич.
Воӧм морт дзирдыштліс куритчӧмла вижӧдӧм, сьӧдов пиньяснас, косіник кинас топыда кутіс Яков Лукичӧс гырддзаӧдыс, меліа нюмъялігтыр юаліс:
— Александр Анисимович гортын?
Мода сертиыд тӧда, мый тэ кӧзяин, Яков Лукич?
Асьсӧ кутӧм серти, стать сертиыс Яков Лукич, кыдзи салдатын служитлӧм морт, гӧгӧрвоис, мый локтӧм мортыс ыджыд начальник, зіля щӧлкнитіс таляссьӧм сапӧг кокбӧрляяснас да повзьӧм сорӧн вочавидзис:
— Ваше Высокоблагородие!
Тайӧ ті?
О, ыджыд милӧстя енмӧй, кутшӧма тіянӧс виччысьӧны!
— Нуӧд!
Ёна тэрмасигтыр, кӧть тайӧ ньӧти эз лӧсяв сылы олан сям сертиыс, Яков Лукич радпырысь восьтіс ӧдзӧссӧ сійӧ горничаыслысь, кӧні олісны Половцев да Лятьевский:
— Александр Анисимович, извинитӧй, мый эг доложит, а миян ордӧ — дона гӧстьяс!
Локтысьыс воськовтіс порог вомӧн, мичаа паськӧдіс сывсӧ:
— Видза оланныд, дона шышъяс!
Тані позьӧ гораа сёрнитны?
Пызан сайын пукалысь Половцев да, кыдзи и век, крӧвать вылын лёк ногӧн куйлысь Лятьевский звиркнитісны-чеччисны, быттьӧ «смирно» команда дырйи.
Локтӧм морт сывйыштіс Половцевӧс да, сӧмын шуйга кинас Лятьевскийӧс ас бердас топӧдыштӧмӧн, шуис:
— Кора пуксьыны, господа офицеръяс.
Полковник Седой, коді тай гижавліс тіянлы приказъяс.
Ӧні быть ковмис лоны краевӧй сельхозуправлениеса агрономӧн.
Кыдзи аддзанныд, локті тіян дінӧ инспекция нуӧдӧм могысь.
Кадыс менам этша.
Колӧ доложитны тіянлы обстановка.
Офицеръясӧс пуксьыны тшӧктӧм бӧрын воысь морт важ мозыс нюмъяліс, мыччӧдліс куритчӧмсьыс вижӧдӧм пиньяссӧ, да, асьсӧ бур другӧн петкӧдлыны зільӧмӧн, водзӧ сёрнитіс:
— Гӧля оланныд, весиг гӧстьӧс гӧститӧдны быттьӧ нинӧмӧн...
Но тані сёрниыс кутас мунны оз гӧститӧдӧм йылысь, ме нуръясьышта мӧдлаын.
Корӧй пызан дорӧ менсьым ямщикӧс да лӧсьӧдӧй охрана, шуам кӧть нин наблюдение.
Половцев уськӧдчис ӧдзӧслань, но сэті мыччысис нин господин полковниклӧн статя, лӧсьыдіник тушаа ямщикыс.
Сійӧ нюжӧдіс Половцевлы кисӧ:
— Здравия желаю, господин есаул!
Роч обычай серти порог вомӧн оз здоровайтчыны... — Да, полковник дорӧ шыасьӧмӧн, юаліс:
— Позьӧ тшӧтш лоны тані?
Наблюдение ме лӧсьӧді.
Воысь морт воддза моз нюмъяліс Половцевлы да Лятьевскийлы пыдын пукалысь руд синъяснас:
— Кора тӧдмасьны, господа офицеръяс: ротмистр Казанцев.
Но, а кӧзяевасӧ ті, господин Казанцев, тӧданныд.
Ӧні, господа, делӧ йылысь.
Вайӧ пуксямӧй гӧтыртӧм йӧзлӧн кодь тіян пызан дорӧ.
Половцев полӧмпырысь юаліс:
— Господин полковник, гашкӧ, разрешитанныд тіянӧс мыйӧнкӧ гӧститӧдыштны?
Прӧстӧйиника, мыйӧн озырӧсь, сійӧн и радӧсь!
Локтӧм морт косіника вочавидзис:
— Аттьӧ тіянлы, оз ков.
Вай пыр жӧ босьтчам делӧ бердӧ, кадыс менам вывті этша.
Ротмистр, вайӧй картасӧ.
Ротмистр Казанцев кыскис пинжак пытшкӧс зепсьыс Азово-Черноморскӧй крайлысь нёль пельӧ кусыньтӧм карта-десятивёрстка, паськӧдіс сійӧс пызан вылӧ, и нёльнанныс копыртчисны сы весьтӧ.
Локтӧм морт лӧсьӧдыштіс парусинӧвӧй кительлысь разьӧм воротниксӧ, кыскис зепсьыс лӧз карандаш да, сійӧн пызанас таркӧдігмоз, шуис:
— Менам овӧй, кыдз ті и чайтанныд, ньӧти абу Седой... а Никольский.
Императорскӧй армияса генштабысь полковник.
Картаыс общӧй, но боевӧй операцияяс нуӧдӧм могысь тіянлы подробнӧйджык картаыс оз ковмы.
Тіян мог: тіян кыксё гӧгӧр активнӧй штык либӧ сабля, тіянлы ковмас бырӧдны местнӧй коммунистъясӧс, но, посни да дыр нюжалысь бойясӧ ньӧти сюйсьытӧг, походнӧй пӧрадокӧн мунны «Гӧрд кыа» совхозӧ, сэки орӧдны связьсӧ.
Сэні ті вӧчанныд мый колӧ, сы бӧрын пӧлучитанныд нелямын кымын винтовка да колана боезапас.
И, медся главнӧйыс, асланыд вооружениеысь ручнӧй да станкӧвӧй пулемётъяс ньӧти воштытӧг да совхозысь комын гӧгӧр грузӧвӧй автомобиль босьтӧм бӧрын, форсированнӧй маршӧн мунны Миллеровоӧ.
И ещӧ ӧти главнӧй...
Аддзанныд, кымын главнӧй мог ме сувтӧда тіян водзӧ.
Тіянлы быть колӧ, ме приказывайта тайӧс, господин есаул, нем виччысьтӧг уськӧдчыны да не сетны развернитчыны Миллеровоын сулалысь полклы, жугӧдны сійӧс пырмунігмоз, мырддьыны оружиенысӧ, босьтны налысь огневӧй средствояссӧ да полкысь сійӧ красноармеецъяссӧ, кодъяс сувтасны тіян дор, и ӧтлаын, машинаясӧн, мунны Ростовлань.
Ме тіянлы висьтала сӧмын медтӧдчана могсӧ, но сыысь унатор зависитӧ.
Водзвыв инда, рӧкыд вылӧ кӧ тіянлы паныд кутасны водзсасьны Миллеровоӧ мунігӧн, то бокӧ кольӧй Миллеровосӧ да мӧдӧдчӧй Каменсклань, со тайӧ маршрут кузяыс.
Полковник дзӧригтыр гижтіс лӧз карандашнас карта вылӧ веськыд визь.
— Каменскын ме встретита тіянӧс аслам отрядкӧд, господин есаул.
Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ содтіс:
— Вермас лоны, войвывсянь тіянлы мӧдас отсасьны подполковник Савватеев.
Но ті ёнасӧ энӧ надейтчӧй та вылӧ да действуйтӧй асьныд.
Тіян операция бура мунӧмысь, гӧгӧрвоӧй тайӧс, зэв унатор зависитӧ.
Ме сёрнита Миллеровоысь полк разоружитӧм йылысь да сылысь огневӧй средствояс используйтӧм йылысь.
Кыдз-некыдз, налӧн — батарея, а тайӧ ёна отсаліс эськӧ миянлы.
А сэсся Каменсксянь панім эськӧ Ростов вӧсна бойяс, ӧд колӧ чайтны, мый миянлы отсӧг вылӧ воасны Кубаньысь да Терекысь миян вынъяс, а сэн — союзникъяслӧн отсӧг, и ми ыджыдалам нин лунвылын.
Кора тӧд вылӧ босьтны, господа офицеръяс, мый миян думыштӧм операцияным рискуйтана, но миян абу мӧд петан туй!
Ми кӧ огӧ используйтӧй позянлунъяссӧ, кодъясӧс миянлы сетӧ тысяча ӧкмыссё комынӧд вося история, то сэки прӧщайтчӧй империякӧд да вуджӧй посни террористическӧй актъяс вылӧ...
Со ставыс, мый ме тіянлы кӧсйи висьтавны.
Кыв-мӧд висьталӧй ті, есаул Половцев.
Энӧ вунӧдӧй ӧтитор: меным ещӧ колӧ пыравны сельсӧветӧ, пасйыны ассьым командировкаӧс да мунны районӧ.
Ме, шуны кӧ, официальнӧй морт, сельхозуправлениеса агроном, сы вӧсна дженьыдджыка — ассьыныд думъястӧ.
Полковник вылӧ видзӧдтӧг Половцев заводитіс пӧдӧм гӧлӧсӧн:
— Господин полковник, ті сувтӧданныд ме водзӧ общӧй мог, некыдз сійӧс онӧ конкретизируйтӧй.
Совхоз ме босьта, но ме чайтлі, мый ми та бӧрын мунам кыпӧдны казакъясӧс, а ті менӧ мӧдӧданныд панны Краснӧй Армияса кадрӧвӧй полккӧд бой.
Оз-ӧ кажитчы тіянлы, мый менам позянлунъяс да вынъяс дырйи тайӧ олӧмӧ пӧртны позьтӧм мог?
А меным паныд кӧ менам туй вылӧ петас кӧть весиг ӧти батальон... ті жӧ збыльысь мӧдӧданныд менӧ юрӧс воштыны?!
Полковник Никольский, чунь рӧчнас пызанӧ таркӧдігтыр, шпыньмуніс:
— Ме думайта, весьшӧрӧ сетлӧмаӧсь тіянлы коркӧ есауллысь звание.
Ті кӧ сьӧкыд здукӧ падъяланныд да он эскӧй миянӧн думыштӧм делӧлӧн успехӧ, то ті нинӧм он сулалӧй кыдзи роч армияса офицер!
И ті энӧ думайтӧй мудритны да лӧсьӧдавны асланыд вӧля серти ассьыныд планъяс!
Кыдзи прикажитанныд гӧгӧрвоны тіянлысь кывъястӧ?
Кутанныд ті действуйтны али тіянӧс колӧ весавны?
Половцев чеччис.
Паськыд плешсӧ копыртӧмӧн сійӧ ньӧжйӧник вочавидзис:
— Кутам действуйтны, господин полковник.
Но сӧмын...
Но сӧмын, оз кӧ удайтчы операция, кыв кутны мӧданныд ті, а ог ме!
— Ок, та йылысь не тіянлы нин тӧждысьны, господин есаул! — гажтӧма шпынняліг шыасис полковник Никольский да чеччис.
Пырысь-пыр жӧ чеччис и ротмистр Казанцев.
Половцевӧс кутлігӧн Никольский шуис:
— Мужество да ещӧ ӧтчыд мужество!
Со мый оз тырмы шань важ императорскӧй армияса офицерскӧй корпуслы!
Нярмӧмныд ті агрономалігад, средньӧй школаясын учителялігӧн.
А традицияяс?
Роч армиялӧн славнӧй традицияяс, ті на йылысь вунӧдінныд?
Но нинӧм.
Ті сӧмын заводитӧй налӧн приказъяс серти, кодъяс думайтӧны тіян пыдди, а сэн...
А сэн — аппетитыд воӧ сёйигӧн!
Надейтча аддзыны тіянӧс, господин есаул, ещӧ генерал-майорӧн на — Новороссийскын либӧ, шуам, Москваын.
Артыштны кӧ йӧзысь ӧтдортчӧм сертиныд, то унатор на верманныд вӧчны!
Каменскын аддзысьтӧдз.
И медбӧръя кыв: кыпӧдчӧм йылысь приказ, коді лоӧ ӧттшӧтш быдлаын, кӧні эмӧсь водзсасьӧм кузя миян йӧз, лоӧ сетӧма аслас кадӧ, тайӧс ті гӧгӧрвоанныд.
Аддзысьлытӧдз, Каменскын паныдасьтӧдз!
Половцев кӧдзыда кутчысьыштліс волӧм йӧзкӧд, гурйыв восьтіс горнича ӧдзӧссӧ, паныдасьліс синъяснас посводзын инас ӧшйытӧг сулалысь Яков Лукичкӧд. Та бӧрын есаул эз пуксьы, а шлапкысис-уси койка вылас.
Недыр мысти юаліс ӧшинь бердӧ мышнас шленитчӧм Лятьевскийлысь:
— Аддзывлінныд ті татшӧм сус кольсӧ!
А Лятьевский зывӧктӧмӧн ӧвтыштіс кинас:
— Езус-Мария, а мый ті виччысинныд тайӧ роч воинствосянь?!
Ті юалӧй менсьым, господин Половцев: мый чӧртла сӧмын ме сираси тіянкӧд?!
И ещӧ ӧти трагическӧй происшествие лои тайӧ лунӧ: вӧйӧма юкмӧсӧ Трӧпим козёл.
Ыши-баши сямнас хуторӧд кузь войбыдъясӧн век шляйтчигӧн сійӧ, тыдалӧ, войнас паныдасьӧма пон свадьбакӧд, найӧ уськӧдчӧмаӧсь вӧтчыны сы бӧрся, быть лоӧма сылы чеччыштны колхоз правлениедінса юкмӧс вомӧн.
Щукарь дед вунӧдчӧма юкмӧссӧ вевттьыны рытсяньыс.
Лёкысь увтчигтыр вӧтчысь понъясӧн повзьӧдӧм пӧрысь козёл чеччыштӧма юкмӧс вомӧн да — тыдалӧ, вильскӧбтӧмаӧсь пӧрысь гыжъясыс — турбыльтчӧма увлань да пӧдӧма.
Рытнас Щукарь дед воис турун телегаӧн, кӧсйис юктавны ассьыс ужъяссӧ да, васӧ гумовтігӧн, кыліс, мый вевдорас зурасис мыйӧкӧ небыдӧ.
Сійӧ быд ногыс зілис гумовтны ва, новлӧдліс ведра гезсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, но сідзи сылӧн нинӧм эз и артмы.
Сэки старик гӧгӧрвоис, мый лоӧма вывті ыджыд лёктор, да шӧйӧвошӧм синъясӧн гӧгӧр видзӧдліс дворсӧ, надейтчис аддзыны кыськӧ сарай вевт вывсьыс ассьыс векся мустӧмтанторсӧ, но син улас сылы нинӧм сэтшӧмыс эз веськав: Трӧпим некӧн эз вӧв.
Щукарь дед тэрмасигтыр муніс турун сарайӧ, сэсся тірӧдіс-котӧртіс ворота сайӧ, — Трӧпим некӧн эз вӧв...
Сэки шогысла бӧрдан чужӧма да коньӧр кодь Щукарь пырис правление комнатаӧ, кӧні пукаліс Давыдов, пуксис лабичӧ.
— Но, вот, Сёма, сьӧлӧмшӧранӧй, суис миянӧс нем виччысьтӧм лёктор: миян Трӧпимыдтӧ, кӧть мый-а — вӧйӧма юкмӧсӧ.
Петалам, корсьлам «кошка», колӧ сійӧс лэптыны.
— Шогӧ усин? — нюмъялігтыр юаліс Давыдов.
— Тэ жӧ век вӧлі тшӧктан, медым начкисны сійӧс.
— Мый кӧть эг тшӧктывлы да! — скӧрысь чирӧстіс Щукарь дед.
— Энӧ начкӧй, и слава богу!
А ӧні кыдзи меным сытӧг овнысӧ?
Сыысь ме ен кажнӧй лун весьӧпӧртӧдз полі, плетьӧс кыа петӧмсянь да рытӧдзыс новлӧдлі сьӧрысь, дорйыси сыысь, а ӧні кутшӧм олӧм лоӧ менам?
Нач ӧти шог!
Ӧні кӧть аслым увлань юрӧн шыбитчыны юкмӧсӧ...
Кутшӧм дружба миян вӧлі сыкӧд?
Да некутшӧм!
Сӧмын тышкасигӧн сыкӧд ӧтлаасьлывлім.
Вӧвлі кута сійӧс, мутиӧс, сюръясӧдыс, шуала: «Трӧпим, сэтшӧм-татшӧм трасича, тэ ӧд абу нин том козёл, кытысь нӧ тэнад сы мында скӧрлуныс?
Кытысь тэныд сэтшӧма збоялӧмыс, мый тэ меным ни ӧти секунд лич он сетлы?
Сідзи и кыйӧдан менӧ, медым зутшкӧбтыны бӧрвывсянь либӧ кысянькӧ боксянь.
А ӧд тэ гӧгӧрво, мый ме висьысь морт да тэныд колӧ кыдзкӧ жалитыштны менӧ...» А сійӧ видзӧдӧ ме вылӧ сувтса бугыльнас, и нинӧм морт ногаыс сы синъясысь оз тыдав.
Некутшӧм жалитӧм ог аддзы ме сы синъясысь.
Жвучнита сылы мышкуас плетьӧн да шуала бӧрвывсяньыс:
«Пышйы, мед му пыр и ва пыр тэ мунан, пӧрысь вежӧм!
Тэкӧд нинӧм кузя ӧти кывйӧ он воӧдчы!»
А сійӧ, пеж лов, бринькнитас бӧр кокъяснас, пышъяс воськов дас сайӧ, заводитас йирсьыны нинӧм вӧчигмозыс, быттьӧкӧ сійӧ, трасичаыд, тшыг!
А ачыс бугжылясьӧ ме вылӧ сувтса бугыльнас да, буракӧ, бара нин лӧсьӧдчӧ зутшнитны менӧ!
Йӧз серам, а эз олӧм вӧв миян сыкӧд!
Сы вӧсна мый сёрнитчыны татшӧм бӧб идиоткӧд, а прӧстӧ кӧ шуны — дураккӧд, меным некыдз оз вӧлі позь!
А ӧні со вӧйӧма, и ме жалита сійӧс, и менам олӧмӧй дзикӧдз пракмуніс...
Щукарь дед нораа сыркмуніс да чышкис няйт ситеч дӧрӧм соснас вазьӧм синсӧ.
Орчча керкаысь «кошка» аддзӧм бӧрын Давыдов да Щукарь лэптісны юкмӧсысь неуна небзьыштӧм нин Трӧпимӧс.
Щукарь чужӧм вылӧ видзӧдтӧг Давыдов юаліс:
— Но, а ӧні мый кутам вӧчны?
Щукарь дед, век на сыркъяліг да синъяссӧ тілигтыр, вочавидзис:
— Тэ мун, Сёмушка, вӧч ассьыд государственнӧй делӧяс, а ме сійӧс ачым дзеба-гуала.
Тайӧ абу тэнад, том мортлӧн, делӧ, тайӧ — старикъяслӧн делӧ.
Ме сійӧс гуала, лёк мутиӧс, чин-чинӧн, пукалышта, оллялышта сы кувсьӧм кузя...
Ен мед видзас тэнӧ, отсалін сійӧс лэптыны да, ӧтнам ме эськӧ эг вермы: сійӧ жӧ, сюра мериныд, куим пудйысь оз ло кокньыдджык.
Сійӧ жӧ госсялӧма дарӧвӧй сёян помсьыд, сы вӧсна и вӧйис, дурак, а вӧлі кӧ кокньыдджык — чеччыштіс эськӧ юкмӧс вомӧныс, бӧжсӧ эн аддзыв!
Тыдалӧ, понъясыс сійӧс сэтшӧма пуркӧдӧмаӧсь, мый сійӧ сынисадь лэбӧма тайӧ юкмӧс вомӧныс.
Да и кутшӧм вежӧр позис виччысьны пӧрысь дураклысь?
А тэ, Сёмушка, сьӧлӧмшӧранӧй, сё зӧлӧтаӧй, вайышт меным шкальчик вина вылӧ, ме сійӧс кодралышта рытнас турун сарайын.
Гортӧ, старука дінӧ, меным мунны нинӧмла: локта, а мый сыысь тӧлкыс?
Сӧмын став нервнӧй системаясӧй тшыксясны.
И бара зык-шум?
А меным пӧрысьӧ-нэмӧ тайӧ дзик нинӧмла.
А сідз ме ньӧжйӧник юышта, казьтышта поконикӧс, юктала вӧвъясӧс дай унмовся, факт.
Давыдов мый вынсьыс кутчысис нюммунӧмысь, сетіс Щукарлы дасӧс, кутыштліс сійӧс векни пельпомъясӧдыс:
— А тэ, дед, сы вӧсна эн ёна шогсьы.
Зэв кӧ нин, ми тэныд ньӧбам выль козёлӧс.
Юрсӧ шогпырысь катлӧдлігмоз Щукарь дед вочавидзис:
— Татшӧм козёлтӧ некутшӧм деньга вылӧ он ньӧб, свет вылын эз вӧвлы дай абу татшӧм козёлыд!
А менам шогӧй ас пытшкын кольӧ. — И мӧдӧдчис кӧрт зырла, гӧрбыльтчӧма, коньӧр кодь; сылӧн зэв збыльысь шогсьӧм вылӧ серамыд петас.
Тайӧн и помасис Гремячӧй Логын лун, коді вӧлі тыр гырысь да посни событиеясӧн.
29 глава
Ужнайтӧм бӧрын Давыдов пырис аслас жырйӧ да сӧмын на пуксис пызан дорӧ видзӧдлыны почта вылысь сылы неважӧн вайӧм газетъяс, кыдзи кыліс ӧшинь рамаӧ омӧлика таркнитӧм.
Давыдов восьтыштіс ӧшиньсӧ.
Нагульнов тувччӧма ӧти кокнас мудӧд вылӧ, пӧдӧм кодь гӧлӧсӧн шуис:
— Лӧсьӧдчы делӧ вылӧ!
А нолтӧ, лэдзлы, ме пырала тэ дінӧ, висьтала.
Сылӧн мугов чужӧмыс вӧлі кельдӧдӧма, зумыш.
Сійӧ кокниа шуркнитіс коксӧ ӧшинь пӧдушка вомӧн, мунігмозыс пуксис табуретка вылӧ да зутшнитіс кулакнас пидзӧсас:
— Но вот, ме шулі тэныд, Семён, миян ног и лои!
Кыйӧді ме век жӧ ӧтикӧс: куйлі дзонь кык час Островнов керка дорын, видзӧда — локтӧ латшкӧсіник тушаа, локтӧ кыйкъялігтыр, кывзысялӧ, сідзкӧ кодкӧ на пиысь, эсійӧ субчикъяс пиысь.
Сёрми ме мунны кыйӧдчанінӧ, вывті нин пемдіс.
Сёрми ме, му вылӧ ветлі.
А гашкӧ, сыӧдз ещӧ ӧти прӧйдитіс?
Дженьыдджыка кӧ шуны — мунам, мунігмоз нуӧдам Размётновӧс, виччысьны тан нинӧм.
Ми сэні найӧс тшапкам, Лукич ордын, дась пӧсь вывсьыс!
А абуӧсь кӧ, то кӧть эсійӧ ӧтисӧ кыям.
Давыдов сюйис кисӧ вольпасьвывса юрлӧс улӧ, кыскис пистолет.
— А кыдзи кутнысӧ мӧдам?
Вай тані сёрнитчам.
Чигарка ӧзтігмоз Нагульнов муртса нюмдыштіс:
— Делӧыс абу первойысь — воддза серти тӧда.
Но вот, кывзы: эсійӧ латшкӧсіник тушааыс эз ӧдзӧсас таркнит, а со тадз жӧ, кыдзи ме тэныд, ӧшиньӧ.
abu
Вот тайӧ бандитыс, дукӧса сійӧ али плаща, эг рӧзнит пемыднас, таркӧдыштіс ӧшиняс;
кодкӧ, Лукич ли, сылӧн Семён пиыс ли, муртса восьтыштіс ӧдзӧссӧ, и сійӧ пырис хатаӧ.
А кор кайис поскӧдыс — ӧтчыд видзӧдліс гӧгӧр, и кор кутіс пырны ӧдзӧсӧд — мӧдысь видзӧдліс бӧрвылас.
Плетень сайын куйлігӧн ме тайӧс ставсӧ аддзылі.
Тӧд, Семён, тадзи бур йӧз оз ветлӧдлыны, кӧин моз тадзи полігтыр!
Кутӧм кузя планӧй менам татшӧм: ми тэкӧд таркӧдчыштам, а Андрей водас дворӧ ӧшинь дорӧ.
Коді миянлы восьтас — сэк аддзам, но горнича ӧдзӧссӧ ме тӧда, мыйӧн пырам посводзас, сійӧ веськыдвылын первойыс.
Сійӧ кӧ игана, ковмас пырӧмӧн тшӧтш жугӧдны сійӧс.
Ми кыкӧн пырам, и кодкӧ кӧ чеччыштас ӧшиньӧд пышйыны, — Андрей сійӧс тотшкӧбтас.
Кыям тайӧ войся гӧстьяссӧ ловйӧн весиг зэв прӧстӧ.
Ме мӧда жугӧдны ӧдзӧссӧ, тэ кутан сулавны муртса ме бӧрвылынджык, и мыйкӧ кӧ друг лоӧ, — водзӧ сёрниттӧг гымӧд-лыйлы горничаын кылысь шыяс вылӧ!
Макар видзӧдліс Давыдовлы синмас неуна читкыртыштӧм синъясӧн, сылӧн чорыд вом доръясыс бара вӧрзьыштлісны муртса тӧдчыштан нюмысь:
— Тэ тайӧ чачасӧ киад лелькуйтан, а тэ обоймасӧ прӧверит да патронсӧ стволӧ мӧдӧд тані, места вылын.
Татысь петам ӧшиньӧд, брӧвсӧ пӧдлыштам.
Нагульнов лӧсьӧдыштіс гимнастёрка вывсьыс тасмасӧ, шыбитіс чигаркасӧ джоджӧ, видзӧдліс бусӧсь сапӧг ныръяс вылас, няйтсьӧм гӧленьяс вылӧ, бара шпыньмуныштіс:
— Кутшӧмкӧ пеж гадъяс вӧсна дзикӧдз бусӧн тыри кутюпи моз: куйлыны лои кымыньӧн и быд ногыс, виччысьны дона гӧстьясӧс...
Со ӧти и локтіс...
Но ме чайта, мый найӧ сэн кыкӧн либӧ куимӧн, сыысь абу унджыкӧн.
Абу жӧ дзонь взвод налӧн сэні?
Давыдов кыскыштіс затворсӧ, мӧдӧдіс стволӧ патронсӧ, сюйис пистолетсӧ пинжак зептас да шуис:
— Мыйлакӧ тэ, Макар, талун кыпыд?
Пукалан ме ордын вит минут, а куимысь нин нюммунін...
— Кыпыд делӧ вылӧ мунам, Сёма, сы вӧсна и нюмъявсьӧ.
Найӧ петісны ӧшиньӧд, пӧдлалісны сійӧс да брӧвсӧ, сулыштісны.
Войыс вӧлі шоныд, увтасінӧд юсянь ӧвтіс ыркыд руӧн, хутор узис, помасисны лунся мирнӧй тӧждысьӧмъяс.
Кӧнкӧ дівӧстіс кукань, кӧнкӧ хутор помын увтыштісны понъяс, орчча керка дорсянь не ас кадӧ, ылалӧмӧн кутіс голькйыны-чуксасьны унзіль йывсьыс дурмӧм петук.
Кыв ни джын шутӧг Макар да Давыдов воисны Размётнов хата дінӧ.
Макар водз чунь рӧчнас муртса-муртса тотшнитіс воссян ӧшиняс да кор, недыр виччысьыштӧм бӧрын, казяліс пемыдінысь Андрейлысь чужӧмсӧ, ӧвтыштіс кинас — тшӧктіс петны, петкӧдліс нагансӧ.
Давыдов кыліс хатаысь надзӧник, серьёзнӧя шыасьӧм:
— Гӧгӧрвои тэнӧ.
Пырысь-пыр пета.
Размётнов пӧшти дзик пыр жӧ тыдовтчис хата кильчӧ вылын.
Ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ пӧдлаліг дӧсадапырысь шуис:
— И ставсӧ тэныд тӧдны колӧ, Нюра!
Но сельсӧветӧ корӧны могӧн.
Оз жӧ войпукны корны!
Но и узь, и эн пойгы, регыд локта.
Найӧ куимнанныс сувтісны ӧта-мӧдсяньыс зэв матӧ;
Размётнов радлігтыр юаліс:
— Збыльысь ӧмӧй тшапкинныд?
Нагульнов вашкӧдӧмӧн висьталіс сылы аддзылӧмтор йылысь.
...Найӧ куимӧн шы ни тӧв пырисны Яков Лукич дворӧ.
Размётнов водіс шоныдіник фундамент бокӧ, топӧдчис сы бердӧ мышнас.
Наган стволсӧ сійӧ видзчысигтыр пуктіс пидзӧс вылас.
Сійӧ эз кӧсйы лишнӧя мудзтӧдны веськыд кисӧ.
Нагульнов первойӧн кайис кильчӧ поскӧд, матыстчис ӧдзӧс дорас, гольснитіс каличӧн.
Островнов дворын и керкаын вӧлі лӧньысь-лӧнь.
Но тайӧ лёк туналана чӧв-лӧньыс кыссис не сэтшӧм нин дыр: посводзсянь кыліс Яков Лукичлӧн мем виччысьтӧг гораа юрӧбтысь гӧлӧс:
— И кодӧс тайӧ новлӧдлӧ омӧльыс войяснас?
Нагульнов вочавидзис:
— Лукич, прӧстит менӧ, мый садьмӧді тэнӧ татшӧм сёрӧн, мог суис, ӧні жӧ миянлы тэкӧд колӧ мунны совхозӧ.
Эновтчыны оз позь.
Здук кежлӧ чӧв усьлі, шыч ни рач.
— Нагульнов терпитны вермытӧг нин вӧзйысис:
— Но мый нӧ тэ?
Восьты ӧдзӧстӧ!
— Нагульнов, дона ёртӧй, сёрся гӧстьӧй, тані пемыдас...
Миян иганъяс, оз сразу сюрны ки улад, пырӧй.
Пытшкӧсладорсяньыс гольснитіс ён кӧрт вешняк, топыда пӧдлалӧм ӧдзӧсыс кальк воссьыштіс.
Нагульнов мый вермӧмсьыс йӧткыштіс шуйга пельпомнас ӧдзӧссӧ, ляскӧбтіс Яков Лукичӧс стен бердӧ да паськыда воськовтіс посводзӧ, вундыштіс-шуис пельпом вомӧныс Давыдовлы:
— Тотшкӧбты сійӧс, ковмас кӧ!..
Нагульновлы нырас чапкис шоныд керка да веж таг дук.
Но некор сылы вӧлі тӧдмавны, кутшӧм дук кылӧ.
Веськыд киас сійӧ кутіс наган, шуйга кинас тэрыба корсис горнича ӧдзӧс воссянінсӧ, кокнас чужйӧмӧн чеччӧдіс жебиник каличӧн игналӧм тайӧ ӧдзӧссӧ.
— А но, коді сэн, кута лыйлыны!
Но лыйнысӧ эз удит:
сы горӧдӧм бӧрын порог дорас гымӧбтіс-взорвитчис ручнӧй граната, и войся чӧв-лӧньын весьӧпӧртмӧн кутіс йиркыны-таргыны ручнӧй пулемёт.
А сэсся — зильмуніс жугӧдӧм ӧшинь, шковӧбтіс дворын ӧтка лыйӧм шы, кыліс кодлӧнкӧ горӧдӧм...
Граната осколокъясӧн чашнитӧм, урӧсмӧдӧм Нагульнов пыр жӧ куліс, а горничаӧ уськӧдчысь Давыдов, коді век жӧ вевъяліс кыкысь лыйны пемыдас, веськаліс пулемётнӧй очередь улӧ.
Садьсӧ воштігӧн сійӧ, чорыд дойысь юрсӧ чатӧртӧмӧн, мӧдіс усьны гатшӧн, шуйга киас вӧлі шамыртӧма ӧдзӧс куричысь пуляӧн чашнитӧм чагтор.
Ок, и сьӧкыд жӧ вӧлі кусны олӧмлы Давыдовлӧн паськыд морӧсысь, кодӧс нёльлаті нырыс вурыштӧма пуляясӧн...
Сэксянь, кор другъясыс войнас, пемыдын джӧмдалігтыр, но раненӧйӧс не треситны быд ногыс зільӧмӧн, кияс вылас нуисны сійӧс гортас, сылӧн ещӧ ньӧтчыд на эз петавлы садьыс, а ӧд смертькӧд сьӧкыда тышкасьӧмыс муніс нин дас квайтӧд час...
Югдандорыс воис быгйӧссьӧм вӧвъясӧн районнӧй врач-хирург, не арлыд сертиыс серьёзнӧй том морт.
Сійӧ оліс горничаын, кӧні куйліс Давыдов, дас минутысь эз дырджык, и тайӧ кад чӧжыс гремяченскӧй партячейкаса коммунистъяс да Давыдовӧс радейтысь уна беспартийнӧй колхозникъяс, кодъяс дзик чӧв олісны кухняын, сӧмын ӧтчыд кывлісны Давыдовлысь, быттьӧ ун йылысь, омӧлика ымӧстӧм.
Кияссӧ кузьчышъянӧн чышкалігтыр петіс кухняӧ пуджӧм сосъяса врач. Сійӧ кельдӧдӧма, но видзӧднысӧ вӧлі спокойнӧй, и Давыдов другъяслӧн шыавтӧм юалӧм вылӧ вочавидзис:
— Эштӧма.
Менам отсӧг оз ковмы.
Но шензьымӧн винёв!
Энӧ думайтӧй сійӧс нуны куйланінсьыс да вообщӧ вӧрзьӧдны сійӧс оз позь.
Хуторысь кӧ сюрас йи... но да, оз ков.
Но раненӧй дінын век колӧ кодлыкӧ лоны.
Сы бӧрся петісны горничаысь Размётнов да Майданников.
Размётновлӧн вом доръясыс тіралісны, чусалӧм синъясыс шӧйтісны кухняӧд, эз аддзыны гӧгӧр сулалысь хуторянаӧс.
Майданников восьлаліс копыртӧм юрӧн, и вывті ёна тӧдчисны кӧсичаясас польдчӧм вир сӧнъясыс, а нырвевдорса кык джуджыд чукырыс гӧрдӧдӧмаӧсь, быттьӧ дой вурысъяс.
Майданниковысь кындзи, ставныс чукӧрӧн петісны кильчӧ вылӧ, разӧдчисны дворӧ коді кытчӧ веськалӧ.
Размётнов сулаліс морӧснас дзиръяӧ мыджсьӧмӧн, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, и сӧмын гыясӧн кучкалӧмысь моз вӧрисны сы мыш вылын лопаткаясыс; старик Шалый матыстчис плетень бердӧ, нинӧм гӧгӧрвотӧг, лёкысь тракйис пӧлыньтчӧм дубӧвӧй сюръясӧ;
Дёмка Ушаков пӧшти плӧть топӧдчӧма амбар стен бердӧ и, кыдзи мыжмӧм школьник, парсаліс гыжнас зэрӧн мыськӧм штукатурка сёйсӧ да эз чышкав бан бокъясӧдыс визувтысь синвасӧ.
На пӧвстысь быдӧн ас ногыс переживайтіс другӧс воштӧм, но вӧлі ӧтувъяӧн найӧс личкысь вывті ыджыд мужскӧй шогыс...
Давыдов куліс войнас.
Кулӧм водзвылас сылӧн петіс садьыс.
Юр дорас пукалысь Щукарь дед вылӧ ӧти сутш видзӧдлӧм бӧрын тырӧм лов шыӧн сійӧ шуис:
— Мыйла нӧ тэ бӧрдан, старик? — Но сэки вир сора быг буль-буль ыльнитіс сы вомысь, и сӧмын дрӧгниталігтыр сынӧдсӧ некымынысь апыштӧм бӧрын да юрлӧс бердӧ еджыд бан бокнас топӧдчӧмӧн, сійӧ муртса-муртса вермис помавны фразасӧ: — Оз ков... — И весиг заводитліс нюммунны.
А сэсся кузя ымӧстӧмӧн, сьӧкыда веськӧдчис да лӧнис...
...Вот и дугдісны сьывны донскӧй соловейяс менам сьӧлӧмлы дона Давыдовлы да Нагульновлы, оз нин вашкӧд налы воысь шобді, оз нин дзольгы-жургы изъяс вывті нимтӧм ичӧтик ю, коді визувтӧ кысянькӧ Гремячӧй нёзь йывсянь...
Вот и ставыс!
Колис кык тӧлысь.
Сідз жӧ кывтісны жар гожӧм чӧжӧн вушйӧм джуджыд енэжті ӧні нин арся ног топалӧм еджыд кымӧръяс.
Зарни гӧрд рӧмӧн вевттьысисны нин гремяченскӧй ювесьтса тополь коръяс, юас ваыс лои югыдджык да кӧдзыдджык.
А школасянь неылӧ, хуторса площадь вылӧ дзебӧм Давыдов да Нагульнов гуяс вылын мыччысьӧма кельыдвеж турун, кодӧс лелькуйтіс арся скуп шонді.
И весиг степса кутшӧмкӧ тӧдтӧм дзоридз, ӧграда штакетник бердӧ топӧдчӧмӧн, сёрмӧмӧн босьтчӧма сувтӧдны кок йылӧ ассьыс коньӧр кодь олӧмсӧ.
Зато куим подсолнечник, кодъяс быдмӧмаӧсь гуяссянь неылӧ август тӧлысся зэръяс бӧрын, сяммӧмаӧсь кыпӧдчыны кык весьт судта да кокньыдика вӧрышталісны нин, кор площадь весьтын уліті пӧльтіс тӧв.
Уна ва визувтіс гремяченскӧй юын кык тӧлысь чӧжӧн.
Унатор вежсис хуторын.
Ассьыс другъяссӧ дзебӧм бӧрын Щукарь дед ёна омӧльтчис да вежсис тӧдтӧм выйӧдз: сійӧ кутіс ӧтдортчыны йӧзысь, эз ло варов, воддза серти сылӧн ещӧ ёнджыка заводитлывліс петны синваыс...
Дзебӧм-гуалӧм бӧрын крӧвать вывсьыс чеччывтӧг куйліс гортас нёль лун чӧж, а кор чеччис, — старукаыс повзьӧмпырысь казяліс, мый сылӧн вежыньтчыштӧма вомыс да быттьӧкӧ чужӧм шуйга бокыс ставнас пӧлӧстчӧма.
— Да мый нӧ тайӧ тэкӧд лои?!
— повзьӧмысла горӧдіс старука кияссӧ шевгӧдӧмӧн.
Шуйга вомкӧтшӧдыс лювгысь дульсӧ ки пыдӧснас чышкалігтыр Щукарь дед шушкыльтӧмӧн, но спокойнӧя вочавидзис:
— А нинӧм сэтшӧм торъяыс.
Со кутшӧм томъяс водісны гуӧ, а меным важӧн нин сэні кад шойччыны,
задачаыс гӧгӧрвоана?
Но кор ньӧжйӧник мӧдӧдчис пызанланьыс, тыдовтчис, мый сійӧ кыскышталӧ шуйга коксӧ.
Чигаркасӧ гартыштігӧн мырдӧн сорӧн лэптіс шуйга кисӧ...
— Пӧрысьӧй, менӧ паралич, тыдалӧ, кучкӧма, чӧртыс мед нуас сійӧс!
Казялі, мый ме мыйкӧ абу нин сэтшӧм, кутшӧмӧн вӧлі неважӧн, — кывзысьтӧм кисӧ шензигтыр видлалігӧн шуис Щукарь.
Вежон мысти сійӧ неуна правитчыштіс, походкаыс лои зумыдджык, шуйга киыс мӧдіс кывзысьныджык, но ямщичайтӧмысь дзик ӧткажитчис.
Колхоз правлениеӧ локтӧм бӧрын сідзи и шуис выль председательлы — Кондрат Майданниковлы:
— Ветлӧдлыссис менам, дона Кондратушкаӧй, оз ло вын серти меным ноксьыны ужъяскӧд.
— Ми Размётновкӧд думыштлім нин тэ йылысь, дедушка, — вочавидзис Майданников.
— А мый, тэныд кӧ войся стӧрӧжӧ пырны сельпоӧ?
Тӧв кежлас тэныд стрӧитам шоныд будка, лӧсьӧдам сэтчӧ кӧрт пач, нар вӧчам, а аслыд тэд сетам полушубок, тулуп, гып сапӧг,
мыйӧн оз ло олӧм?
И жалӧванньӧ кутан пӧлучайтны, и уджыс кокни, а главнӧйыс, тэнад лоӧ удж.
Но мый, сӧглас?
— Сё христос, тайӧ меным кодь и эм.
Аттьӧ, онӧ вунӧдӧй старикӧс да.
Ӧти чӧрт, ме войяснас пӧшти ог и узьлы, а ӧні ньӧти нин.
Гажтӧмча шонъянъяс кузя, Кондратушка, и унмыс ме дорысь дзикӧдз мӧдіс пышъявны.
Но, ветла, прӧщайтча аслам ужъяскӧд — и гортӧ.
Кодлы нӧ ті найӧс сетанныд?
— Старик Бесхлебновлы.
— Сійӧ ён старик, а ме вот чукыр-пакыр нин муні, вундыштісны менсьым сьӧлӧмӧс Макарушка да Давыдов, нэм помӧс менсьым дженьдӧдісны...
Накӧдтӧ ме, гашкӧ, и во-мӧд на лишнӧй олі, а натӧгыд меным мыйкӧ гажтӧм лои тӧрчитны белӧй свет вылын... — важ картуз вылыснас синъяссӧ чышкалігтыр жугыля висьталіс Щукарь дед.
Тайӧ войсянь сійӧ кутіс стӧрӧжавны.
Давыдовлӧн да Нагульновлӧн ляпкыдик ӧградаӧн кытшалӧм гуясыс вӧліны неылын, сельпо лавкалы паныд, и аскинас жӧ Щукарь дед босьтіс чер да пила да вӧчис гу ӧграда дінӧ ичӧтик лабичтор.
Сэні сійӧ кутіс пукавны войяснас.
— Век аслам рӧднӧйяс дорӧ матӧджык сибӧдча...
И налы мекӧд долыдджык лоӧ куйлынысӧ, и меным на дінын войяссӧ коллявны кыпыдджык.
Челядь менам нэм эз вӧвлыны, Андрюшенька, а тан — быттьӧ ассьым кык пиӧс сразу вошті...
И ёнтӧ ёрӧм сьӧлӧмӧс лун и вой, и некутшӧм спокой сысянь абу! — шуаліс сійӧ Размётновлы.
А Размётнов — партячейкаса выль секретарь — юксис аслас ӧпасайтчӧмъясӧн Майданниковкӧд:
— Тэ казялан, Кондрат, кутшӧм ёна пӧрысьмис тайӧ каднас миян Щукарь дедным?
Шогыс йирӧ сьӧлӧмсӧ миян другъяс вӧсна и эз нин ло ньӧти ас кодьыс.
Тыдалӧ, регыд кувсяс старик...
Сылӧн юрыс нин дзӧрӧ, и киясыс сьӧдӧдны заводитӧмны.
Сё ей-бог, вӧчас миянлы шог!
Велалім сы дорӧ, пӧрысь чудак дорӧ, и сытӧг быттьӧкӧ тыртӧмин кольӧ хуторын.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Ӧтчыд рытын, пемдӧм бӧрын нин, Щукарь дінӧ ньӧжйӧник воис сьӧд чышъянӧн гартчӧм нывбаба, шы ни тӧв сувтіс.
— Кодӧс енмыс вайис? — юаліс старик, некыдз сійӧс эз вермы тӧдмавнысӧ да.
— Дедукӧй, тайӧ ме, Варя...
Щукарь кыдз-мый вермис пелька чеччис лабичсьыс:
— Гулюӧй менам, локтін жӧ?
А ме чайтлі нин, мый тэ миянӧс вунӧдӧмыд...
Ок, Варюха-Горюха, кутшӧма сійӧ миянӧс тэкӧд шогӧ вӧйтіс!
Прӧйдит, зарниӧй, дзиръяӧдыс, со сылӧн гуыс, таладорсаыс...
Тэ олышт сы дінын, а ме лавка видлыны ветла, видзӧдла томанъяссӧ...
Тані менам быд пӧлӧс уджыс, стӧрӧжала, уджыд меным тырмӧ пӧрысьӧ-нэмӧ...
Тырмӧ, менам донаӧй.
Старик тэрмасигтыр крӧвликтіс-муніс площадь вывті да воис сӧмын час мысти.
Варя сулаліс пидзикокӧн Давыдов гу юрладорын, но, кор кыліс Щукарь дедлысь нарошнӧ ньӧжйӧник кызӧктышталӧм, чеччис, петіс дзиръяӧд, шатовмуні да полӧмпырысь кутчысис кияснас ӧградаӧ.
Чӧв сулалыштіс.
Чӧв оліс и старик.
Сэсся Варя ньӧжйӧник шуис:
— Аттьӧ тэныд, дедукӧй, ас кежын, ӧтнамлы, сетін сыкӧд олыштны да...
— Нинӧмысь.
Кыдз-мый нӧ тэ ӧні мӧдан овны, аканьӧй?
— Локті пыр кежлӧ.
Талун асыв вои, а татчӧ локті сёрӧн, медым йӧзыс эз аддзывны...
— А велӧдчынытӧ нӧ?
— Эновті.
Гортын метӧг оз вермыны овны.
— Миян Сёмалы тайӧ эськӧ эз кажитчы.
— А мый нӧ меным вӧчны, дона дедукӧй? — Варялӧн гӧлӧсыс дрӧгнитіс.
— Ме абу сӧветчик тэныд, зарниӧй менам, ачыд думыштлы.
Сӧмын тэ сійӧс эн ӧбидит, ӧд сійӧ радейтліс тэнӧ, факт!
Варя шурк бергӧдчис да эз восьлӧн, а котӧрӧн мӧдӧдчис площадь вомӧн, сылӧн эз тырмы выныс весиг прӧщайтчыны стариккӧд.
А дзурс пемыд енэжын асъя кыаӧдз кылісны шоныдінӧ лэбысь турияслӧн кытчӧкӧ чуксалысь нор гӧлӧсъясныс, а кыа петтӧдз, синсӧ куньлытӧг, пукаліс лабичын гӧрбыльтчӧм Щукарь дед ышлолаліг чӧвталіс пернапас да бӧрдіс...
Вочасӧн, лунысь лунӧ, разьсис контрреволюционнӧй заговорлӧн да Донын дасьтан восстаниелӧн гӧрӧдыс.
Давыдов кулӧм бӧрын коймӧд суткинас Гремячӧй Логӧ воисны Ростовысь ОГПУ-лӧн краевӧй управлениеса сотрудникъяс. Найӧ пыр жӧ тӧдмалісны, мый Островнов дворын куйлысь мортыс, кодӧс виис Размётнов, вӧлӧма важысянь нин корсян преступник, Добровольческӧй армияса вӧвлӧм подпоручик Лятьевский.
Куим вежон мысти совхозӧ, коді Ташкентсянь неылын, воис неважӧн удж вылӧ пырӧм олӧма счетовод дорӧ — овыс сылӧн Калашников — штатскӧй паськӧма прӧстӧйиник морт; пызан весьтӧ копыртчӧмӧн негораа шуис:
— А ті лӧсьыд местаӧ веськалӧмныд, господин Половцев...
Ньӧжйӧнджык!
Вай петалам здук кежлӧ, мунӧй водзвылын!
Кильчӧ вылын найӧс виччысис дзормӧм кӧсичаяса, штатскӧй паськӧма ещӧ ӧти морт.
Сійӧ эз вӧв сэтшӧм вежлив да лабутнӧй, кутшӧм сылӧн ичӧтджык ёртыс: Половцевӧс аддзӧм бӧрын сійӧ воськовтіс водзӧ, тшӧкыда лапйӧдліс синъяссӧ, лӧгысла кельдӧдіс да шуис:
— Галина!
Ылӧдз тэ кыссьӧмыд...
Чайтін татчӧ, тайӧ гуас, дзебсьыны миянысь?
Но энлы, ме тэкӧд сёрнитышта Ростовын!
Тэ меным ещӧ йӧктыштан на кулӧм водзвылад...
— Ой, кутшӧм страшнӧ!
Ой, кутшӧма ме повзи!
Ме ставнам тірала пипу кор моз, тірала весьӧпӧрӧмла! — серампырысь шыасис Половцев, ачыс сувтіс кильчӧ вылӧ да ӧзтіс донтӧминик папирос.
А ачыс букыша видзӧдіс чекист вылӧ и сералана и лӧгӧн тыр синъясӧн.
abu
— Кывзӧй, энӧ мырсьӧй весьшӧрӧ!
Оружие менам абу сьӧрысь: мыйла эськӧ тані куті новлӧдлыны сійӧс?
Маузерӧс менам дзебӧма патераӧ.
Мӧдім!
Патераас мунігӧн сійӧ сёрнитіс спокойнӧя да думайтӧмӧн, шуаліс дзормӧм кӧсичаяса чекистлы:
— Мыйӧн нӧ тэ, мывкыдтӧм мортанӧй, чайтан менӧ повзьӧдны?
Пыткаясӧн?
Оз артмы, ме быдтор вылӧ дась да помӧдз ставсӧ терпита, да и пытайтнысӧ менӧ нинӧмла, сы вӧсна мый, ньӧти соссьытӧг да мудериттӧг, висьтала ставсӧ, дзик ставсӧ, мый тӧда!
Сета офицерлысь веськыд кыв.
Кыкысь тэ менӧ он ви, а кулӧм кежлӧ ме важӧн нин дась.
Ми ворссим, и олӧмыс меным лои немторйӧн.
Тайӧ абу мича сёрни ради, — ме ньӧти ог ышнясь, — тайӧ ставнымлы миянлы курыд правда.
Ставсьыс медводз честьлӧн долг: ворссин — мынтысь!
И ме дась мынтыны ворссьӧмторсӧ аслам олӧмӧн.
Сё ей-бог, абу страшнӧ.
— Эн выліті лэбав да ланьт, а мынтысьӧм сайын делӧ оз сувт, — сӧветуйтіс сылы сійӧ, кодлы аслас сёрниӧн ышнясис Половцев.
Патераас шобсигӧн, маузерысь кындзи, сылысь нинӧм лёкторсӧ эз аддзыны.
Ни ӧти бумага лист эз вӧв сылӧн фанера чемоданын.
Но пызан вылас мичаа вӧлі тэчӧма Ленин сочинениеяслысь став кызь витнан томсӧ.
— Тайӧ тіян? — юалісны Половцевлысь.
— Да.
— А мый тіянлы тайӧ книгаяссьыс?
Половцев наянитӧмӧн шпыньмуніс:
— Медым нӧйтны врагӧс, колӧ тӧдны сылысь оружиесӧ...
Сійӧ эз кеж аслас сетӧм кывсьыс: Ростовын допросъяс вылын выдайтіс полковник Седой-Никольскийӧс, ротмистр Казанцевӧс, паметь кузяыс казьтыштіс ставсӧ, кодъяс вӧліны Гремячӧй Логса да матігӧгӧрса хуторъясысь сылӧн организацияын.
Никольский выдайтіс мукӧдсӧ.
Паськыд гыӧн исковтісны Азово-Черноморскӧй крайті арестъяс.
Казакъясӧс квайтсё мортысь унджык — заговорысь радӧвӧй участникъясӧс, на лыдын и Островнов ая-пиаӧс, — вӧлі судитӧма Особӧй Совещаниеӧн пуксьӧдны разнӧй срокъяс кежлӧ.
Лыйлӧма вӧлі сӧмын найӧс, кодъяс асьныс вӧчалісны террористическӧй актъяс.
Половцевӧс, Никольскийӧс, Казанцевӧс, Сталинградскӧй областьса подполковник Савватеевӧс да сылысь кык отсасьысьӧс, а наысь кындзи ӧкмыс белогвардейскӧй офицерӧс да генералӧс, кодъяс олӧмаӧсь Москваын йӧз ним-овӧн, вӧлі приговоритӧма лыйлыны.
Москваысь да Москва гӧгӧрса каръясысь арестуйтӧм ӧкмыс морт пиын вӧлӧма и деникинскӧй армияысь известнӧй казачӧй генерал-лейтенант.
Сійӧ ачыс веськӧдлӧма заговорнас да кутӧма быд лунъя йитӧд заграницаса эмигрантскӧй военнӧй организацияяскӧд.
Руководящӧй центрысь сӧмын нёль морт сяммӧмаӧсь пышйыны Москваын арестуйтӧмысь да разнӧй туйясӧн писькӧдчыны заграницаӧ.
Тадзи помасис контрреволюциялӧн ӧтчаяннӧй заводитлӧм — кыпӧдны страна лунвылын Сӧветскӧй властьлы паныд восстание, кодӧс водзвыв нин вӧлі сиӧма историяӧн провал вылӧ.
Некымын лун мысти сы бӧрын, кор локтіс хуторӧ Варя Харламова, бӧр воис Шахтыӧ ветлысь Андрей Размётнов.
Майданников тшӧктӧм серти сійӧ ветліс сэтчӧ ньӧбны колхозлы локомобиль.
Сёр рытын найӧ пукалісны колхоз правлениеын куимӧн: Майданников, Размётнов да Иван Найдёнов — Гремячӧй Логын комсомольскӧй ячейкаса секретарь.
Размётнов висьталіс ветлӧм йывсьыс, локомобиль ньӧбӧм йылысь, а сэсся юаліс:
— Шуӧны, мый Варька Харламова воӧма хуторӧ, эновтӧма велӧдчӧмсӧ да быттьӧкӧ волӧма нин Дубцов дорӧ, корӧма босьтны асьсӧ бригадаӧ, збыль тайӧ?
Майданников ышловзис:
— Збыль.
Овнысӧ сы мамлы да челядьлы мыйӧнкӧ колӧ?
Вот сійӧ и эновтӧма техникум,
а нывкаыс сюсь вежӧра.
Размётнов, тыдалӧ, ставсӧ нин водзвыв думыштӧма Варя йылысь да ӧні заводитіс сёрнитны тыр эскӧмӧн, мый сыкӧд сӧгласитчасны:
— Сійӧ — поконик Семёнлӧн невеста.
Колӧ, медым сійӧ велӧдчис.
Давыдов тадз кӧсйис.
Сідзи и колӧ вӧчны.
Аски жӧ вай корламӧй сійӧс татчӧ, сёрнитыштам сыкӧд да бӧр мӧдӧдам техникумӧ, а сылысь семьясӧ босьтам колхознӧй обеспечение вылӧ.
Раз эз ло миянкӧд миян дона Давыдовным — вай ас выланым босьтам сы семья вӧсна тӧждысьӧмсӧ.
Некод абу прӧтив?
Майданников чӧла довкнитіс юрнас, а пӧсь сьӧлӧма Иван Найдёнов топыда кутіс Размётновлысь кисӧ, горӧдіс:
— Тэ прӧстӧ молодеч, Андрей дядь!
И сэки Размётновлы друг уси дум вылас:
— Да, другъяс, вунӧді тіянлы висьтавны,
тӧданныд, кодӧс ме сэні, Шахтыын, аддзылі улича вылысь?
А кодӧс эськӧ ті чайтанныд?
Лушка Нагульноваӧс!
Мунӧ эстшӧм кыз баба, а сыкӧд орччӧн кушмыштӧм юра кызіник мужичӧй...
Видзӧдлі ме бабунь вылас — да шӧйӧвоши: то ли сійӧ, то ли абу сійӧ!
Чужӧм-рожаыс паськыд, синъясыс дзузвидзӧны, и сывйыштны ковмас нин куим киӧн.
А походка (мода) сертиыс аддза — сійӧ!
Матыстчи, здоровайтчи, шуа:
«Лушаня, да тэ-ӧ тайӧ?!
— А сійӧ мем вочавидзӧ:
«Гражданин, ме тіянӧс ог тӧд».
Ме серала, шуа сылы:
«Регыд жӧ тэ аслад хуторсаястӧ вунӧдӧмыд!
Ӧд тэ жӧ Лушка Нагульнова?»
Сійӧ эсідз, карсаяс ног, тшапа тяпйӧдлыштіс паръяснас да шуӧ: «Коркӧ вӧлі Нагульноваӧн, коркӧ вӧлі Лушкаӧн, а ӧні Лукерья Никитична Свиридова.
А тайӧ менам верӧсӧй, горнӧй инженер Свиридов, тӧдмасьӧй».
Но, ме киаси инженеркӧд, а сійӧ видзӧдӧ ме вылӧ чӧрт моз, мыйла пӧ ме сы гӧтыркӧд прӧстӧя сёрнита.
Бергӧдчисны да мӧдӧдчисны, кыкнанныс кызӧсь, тыдалӧ, аснаныс дӧвӧльнӧйӧсь, а ме ас кежын думайта: «Но и винёлӧсь жӧ бабаясыд!
Эз весьшӧрӧ Макар налы паныд нэм чӧжыс тышкась!
Эз на вевъяв кыкӧс дзебны-гуавны, Тимошкаӧс да Макарӧс, а югнитӧма нин коймӧд сайӧ!»
Да ӧд делӧыс абу сыын, мый югнитӧма, а кор сійӧ вевъялӧма татшӧма тшӧгнысӧ?!
Вот мый йылысь ме думайті сэні улича вылын сулалігӧн.
И мыйкӧ сьӧлӧм вылын шог лои, жаль лои воддза Лушкаыс, том, збой, мича нывбаба!
Кыдз быттьӧкӧ ме сійӧс воддзасӧ коркӧ зэв нин важӧн вӧтӧн аддзылі, а эг овлы сыкӧд орччӧн хуторын...
Размётнов ышловзис:
— Вот сійӧ, миян олӧмным, кутшӧм бокӧн бергӧдчас, мукӧд дырйи сідзи юковтас, мый и нарошнӧ он вермы думыштны!
Но, мӧдім?
Найӧ петісны кильчӧ вылӧ.
Ылын Дон сайын муткырасисны сім сьӧд кымӧръяс, енэжсӧ накӧсӧн вундалісны чардбияс, муртса кылӧ, мурыштавліс гым.
— Дивӧ меным, мый татшӧм сёрӧн таво гымалӧ-чардалӧ, — шуис Майданников. — Нимкодясьыштны тайӧн али мый?
— Ті нимкодясьӧй сійӧн, а ме мӧді.
Размётнов прӧщайтчис ёртъясыскӧд, том морт моз котӧрӧн лэччис кильчӧ вылысь.
Сійӧ муніс хутор сайӧ, недыр сулыштіс, сэсся тэрмасьтӧг мӧдӧдчис кладбищелань, ыліті кытшовтӧмӧн ордйӧдаліс омӧлика тыдыштысь крестъяссӧ, гуяссӧ, джынвыйӧ киссьӧм каменнӧй ӧградасӧ.
Сійӧ воис сэтчӧ, кытчӧ вӧлі колӧ сылы.
Пӧрччис картузсӧ, шыльӧдыштіс веськыд кинас дзормӧм юрсисӧ да, ляпкалӧм, кырыштӧм гу вылӧ видзӧдігмоз, ньӧжйӧник кутіс шуавны:
— Ог бур ногӧн, ог ладӧн дӧзьӧрит тэнсьыд медбӧръя оланінтӧ, Евдокия... — Копыртчыліс, лэптіс кос сёй комӧк, зыралыштіс сійӧс ки пыдӧсас, дзик нин гортӧммӧм гӧлӧсӧн шуис: — А ӧд ӧнӧдз ме радейта тэнӧ, менам сьӧлӧмшӧрӧй, ӧтнад став нэм чӧжӧн...
Аддзан, век некор...
Шоча аддзӧдчывлам...
Верман кӧ — прӧстит менӧ став лёкторсьыс...
Ставсьыс, мыйӧн ӧбидиті тэнӧ, кулӧмаӧс.
Сійӧ дыр сулаліс куш юрӧн, быттьӧ кывзысис да виччысис воча кыв, сулаліс вӧрзьӧдчытӧг, старик моз гӧрбыльтчыштӧмӧн.
Сылы чужӧмас пӧльтіс шоныд тӧв, чутӧдіс шоныд зэр...
Дон сайын еджыд рӧмӧн ыпнитлывлісны востымъяс, и Размётновлӧн суров, жугыль синъясыс видзӧдісны нин эз уліӧ, эз кырыштӧм бока гу вылӧ, а сэтчӧ, кӧні тыдавтӧм горизонт дорын алӧй биӧн моз югдывліс сразу енэж джынйыс да, унмовсьны заводитӧм ывла вывсӧ олӧмӧ чуксалігтыр, величавӧя да скӧра, кыдзи гожся жар кадӧ, тайӧ воын медбӧръяысь гымаліс-чардаліс.
{Мусатов А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Стожары @ повесьт @ А. Мусатов. Стожары @ 1950 @ Лб. 3-272.}
1 глава
ПИСЬМӦ
Парта сулаліс ӧшинь дорын, и Санька Коншаковысь водзджык некод эз вермы казявны, кыдзи сикт дінӧ гусьӧник матыстчис тулыс, кыдзи чой йывъясын мыччысялісны рыжӧй кушинъяс, эрд вылын сьӧдӧдіс лым, гӧра горулын пӧльтчис ю.
И кор заводитчыліс йи мунӧм, Санька первой морт юӧртліс та йылысь класслы.
А класс ӧшиньсянь бура тыдалӧ вӧлі сылы ещӧ туй, кыті недель пиас кыкысь, мӧд урок помасигӧн, прӧйдитлывліс колхознӧй письмоносец Тимка Колечкин.
Сэки Санька лэптывліс кисӧ да, классысь петны разрешение пӧлучитӧм бӧрын, зэв ӧдйӧ котӧртліс вӧтӧдны Тимкаӧс.
Но талун письмоносец сёрмис.
Зильгис звонок, заводитчис ыджыд перемена, а Тимка век на абу.
Санька пуктіс дзугсьӧм юрси вылас пилоткасӧ, кодӧс новліс сійӧ тӧвбыд, мый вӧсна сылӧн ӧнӧдз кульсисны кынтылӧм пельясыс, да стежитӧм тужуркатӧгыс, куш улыс паськӧм кежсьыс, котӧрӧн петіс школа пельӧс сайӧ.
Лымйыс быдлаын вӧлі сьӧдӧдӧма, розьӧссьӧма, ичӧтик шоръяс ньӧжйӧник бормочитігтыр йирисны сылӧм куйӧднас сьӧдасьӧм туйсӧ, шондіӧн шонтӧм мылькъяс йылын кушинъяс кажитчисны косӧсь да шоныдӧсь — сідзи и ыштӧдісны пӧрччыны кӧмкот да котралыштны на вывті кӧмтӧг!
«Кытікӧ юыс воссис.
Йӧрмас ӧні миян Тимка, либӧ ещӧ письмӧястӧ кӧтӧдас», — тӧждысьӧмӧн думыштіс Санька.
Юрсӧ чатӧртӧмӧн да синъяссӧ куньтыртӧмӧн сійӧ дыр видзӧдіс шонді вылӧ, дзоргис гӧгӧр, исаліс нырнас, быттьӧ эз доверяйт, мый ставыс тайӧ — и шондіыс, и шондӧдӧм тӧлыс, и васӧд чӧскыд воздухыс — дзик тувсовъя.
Немвиччысьтӧг туй чукыль сайсянь тыдовтчис Тимка Колечкин, ачыс ичӧтик, еджыд юрсиа, новлӧм важ пася, баля ку шапкаа.
Санька мӧдіс восьлавны сылы паныд, деловитӧя киасис сыкӧд.
— Сёрмин, почтарь!
— Калачёвка дінысь поссӧ разьӧмаӧсь.
Йи мунӧм виччысьӧны.
Муртса верми ю вомӧныс вуджны, — шуис Тимка.
Санька гогнитіс юрнас сы пельпомвывса кыз сумка вылӧ.
— Уна талун?
— Тайӧ абу на ставыс...
Тані и джынйыс абу.
Тӧдан, кымын письмӧ воӧ почта вылӧ... тысячаясӧн... бӧрйыны оз удитны.
Сідзи и куйлӧны чукӧрӧн.
— А миянлы бара нинӧм?
— Ме жӧ висьтала, — Тимка зілис вештыны синъяссӧ Санька вылысь: — эз ставсӧ сетны.
Сортируйтнысӧ оз удитны.
Вот аски мукӧдсӧ пӧлучита — тіянлы обязательнӧ лоӧ.
— Тэ и воддза разас тадз висьтавлін — обязательнӧ пӧ... и воддзасьыс воддзаас! — Санька гажтӧма ӧвтыштіс кинас да мӧдӧдчис школалань.
Тимка ышловзис, быттьӧ мыйӧнкӧ мыжа вӧлі Санька водзын, гудйысьыштіс сумкаас да котӧртіс сы бӧрся.
— Маша Ракитинаӧс чукӧст.
Письмӧ сылы!
Санька сувтыштліс, тэрыба видзӧдліс конверт вылӧ да мӧдіс ӧвтны кинас ыджыд синъяса, зуалӧм пыш рӧма дженьыдик юрсиа, косіник нывкалы, коді сулаліс пӧдругаясыскӧд школа кильчӧ вылын.
Привычка серти кияссӧ жакетка соскас сюйӧмӧн Маша Ракитина матыстчис Тимка дінӧ.
Сылы письмӧ, да ещӧ и почта вывсянь!
Вӧвлытӧмтор!
Правда, колян во аслас пӧдружкаыскӧд, Зина Колесовакӧд, коді оліс Машаяссянь куим керка сайын, лӧгасьӧм бӧрын Машалы воліс письмӧ. Конверт вылас вӧлі пасйӧма «<rus>срочное</rus>» да ляскӧма куим марка.
Да и вайиссӧ сійӧс эз кыз сумкаа письмоносец, а Зинкалӧн дзоляник вокыс.
Сійӧ йӧткыштіс жугалӧм ӧшиньӧ сюйӧм рузум тупйӧдсӧ, шыбитіс письмӧсӧ керкаӧ да горӧдіс: «Зинка ӧні тэкӧд гортйӧ пуктытӧдзыс оз бурась!
И школаӧ мунігӧн сы дінӧ эн пырав и ӧти парта сайӧ ӧтлаӧ эн пуксьы!»
Но Маша эз и думыштлы лыддьыны письмӧсӧ.
Сійӧ ёгкӧд ӧтсор чышкис сійӧс порог сайӧ, а сэсся, кор кык лун мысти нывкаяс бурасисны, найӧ корсисны письмӧсӧ помӧй гуысь, лыддьытӧгыс косялісны сійӧс сёпельӧ да койыштісны тӧвбӧр.
Но ӧні Тимка Колечкин кутіс киас настоящӧй письмӧ почта вывсянь, кыз, еджыд конверта, чим сьӧд штемпельяса письмӧ.
Маша вериттӧмпырысь босьтіс сійӧс да друг ырскӧбтӧмӧн чепӧсйис классӧ.
Велӧдчысьяс котӧртісны сы бӧрся.
— Кодсянь, Маша?
— Лыддьы ӧдйӧджык!
— Адрес вылас видзӧдлы, почерк вылас!
Но нывка парта сайӧ пуксьӧм мысти чургӧдыштіс ёсь гырддзаяссӧ да морӧснас тупкис письмӧсӧ.
— Вешйӧй...
Некодлы нинӧм ог петкӧдлы.
Первой ачым лыддя.
Мунӧй ставныд!
Велӧдчысьяс неокотапырысь разӧдчалісны ас местаясаныс.
Но юръясыс налӧн, кыдзи подсолнухъяс шонділань, кутны вермытӧг бергӧдчывлісны Машалань, а синъясыс вежгӧмӧн кыйӧдісны сы бӧрся, кыдзи нывка лыддьӧ письмӧ.
Немвиччысьтӧг Маша чеччис, чатӧртіс юрсӧ да сьӧлӧмсяньыс горӧдіс:
— Нывъяс, ребята!..
Стожарысаяс, Торбеевсаяс, Локтевсаяс — ставныд, ставныд, коді велӧдчыліс Андрей Иваныч ордын!
Ті тӧданныд... сійӧ ловъя!
Ловъя! — Нывка сигнальнӧй флагӧн моз ӧвтыштіс письмӧнас. — Письмӧ миянлы ыстӧ...
Быдӧн йылысь юасьӧ!
Велӧдчысьяс выльысь кытшалісны Машалысь партасӧ.
— Тайӧ збыль?
— Кӧні сійӧ ӧні?
— Мыйла чӧв оліс та дыра?
— Да лыддьы вай, эн мучит!
— Энлӧ, энлӧ, сӧмын не Маша, — шуис польдӧм банъяса, раклӧн кодь мылькъя синъяса Петька Девяткин; сылы дум вылас уси, кыдзи нывка пыр тэрмасьӧ да соравлӧ кывъяссӧ. — Медым Коншак лыддяс.
Дрӧгнитӧм кинас Санька босьтіс Маша ордысь письмӧсӧ.
Классын лои шынитӧв.
Учитель, Андрей Иваныч Ракитин, Маша мамлӧн рӧднӧй вок, племянницаыс пыр обращайтчис аслас став вӧвлӧм велӧдчысьяс дінӧ.
Сійӧ юӧртіс, мый ранитчӧм бӧрын куйлӧ госпитальын, чувствуйтӧ асьсӧ зэв бура да окота сылы унатор йылысь сёрнитыштны челядькӧд.
Та дыра чӧв оліс сійӧ сы вӧсна, мый вӧлі сэтшӧминъясын, кӧні эз вӧвны ни полевӧй почтаяс, ни письмоносецъяс.
Кутшӧм-мый тайӧ ылыс местаясыс, учитель, дерт, висьтавлас челядьлы, но оз ӧні, а неуна сёрӧнджык, кор бӧр воас рӧднӧй Стожарыӧ.
А аддзысьтӧдз абу нин зэв ылын...
— «А мыйӧн ті, дона другъяс менам, встретитанныд батьяснытӧ да вокъяснытӧ, кор налӧн воюйтсяс да воаласны гортаныд? — лыддис Санька учительлысь кывъяссӧ. — Кыдзи ті оланныд, велӧдчанныд школаын?
Дӧвӧленӧсь-ӧ мамъясныд тіян успехъясӧн?
Шувгӧ-ӧ юдорса веж садным миян, кӧні войнаӧдзыс сэтшӧма ми радейтлім уджавны?
Шептасьӧны-ӧ муяс вылын няньяс, кодӧн сэтшӧма нимавліс Пушкин нима колхоз?
Помысь помӧдз став йывсьыс гижӧй меным, гижӧй колхоз йылысь, школа йылысь.
Эн шензьӧй, другъяс, кор тайӧ письмӧ пытшкысь аддзанныд неуна кӧйдыс».
— Кутшӧм кӧйдыс?
Кӧні? — горӧдіс Сёмушкин.
Маша перйис конверт пытшкысь неыджыд бумажнӧй пакет, код мышкӧ вӧлі гижӧма:
«Цензураӧс просита не задерживайтны.
Кӧдза кежлӧ материал», — косьыштіс сійӧс да кипыдӧс вылас кисьтіс льӧм рӧма посньыдик тусьяс.
Школьникъяслӧн юръясыс копыртчисны сы кипыдӧс весьтӧ.
— Тайӧ мак, да? — юаліс Зина Колесова.
— Абу сы кодь, — вочавидзис Маша.
— «Сюри меным тайӧ кӧйдысыс, — водзӧ лыддис Санька, — эновтӧм му вылысь, окоп дінысь.
Гӧгӧр вӧлі ставыс тырӧма йӧнӧн да ёгтурунӧн, а на пыр писькӧдчисны клеверлӧн розъялӧм кымынкӧ юр, да сэтшӧм шоча овлысь гырысьӧсь, мый ме мӧді любуйтчыны.
Зэв бур клевер, буракӧ, быдтывлӧмаӧсь йӧзыс тайӧ му вылас.
Ме бӧрйи бурджык кӧйдысъяссӧ, краниті найӧс да ӧні ыста тіянлы.
Индӧй места тайӧ бур кӧйдысъясыслы, быдтӧй сійӧс, и сійӧ бура мынтысяс тіянлы уджсьыныд.
«Мый позяс вӧчны, кӧйдысыс кӧ сэтшӧм этша?» — юаланныд ті.
Но казьтыштӧй миян колхозса бригадирӧс, Егор Платонович Коншаковӧс.
Войнаӧдз сійӧ выведитіс зэв бур шобді сорт сӧмын куим шептысь.
Да, да, куим шептысь, кодъясын вӧлі стӧч кыксё да кӧкъямыс тусь.
Та йылысь бурджыка юасьӧй Катерина Васильевна Коншаковалысь да опытник Захар Митрич Векшинлысь.
Видзӧй-дӧзьӧритӧй, другъяс, тайӧ редкӧй сортсӧ, кодӧс быдтіс Егор Платонович, эн сетӧй вошны сылы.
Ӧні салдатъяслы дона быд шеп, мувывса быд быдтас.
Воаласны найӧ гортаныс, радуйтчыштасны тіянкӧд тшӧтш зарниа муяс вылӧ да висьталасны ыджыд аттьӧ тіянлы зільлунсьыд да тӧждысьӧмсьыд.
Тіян учитель Андрей Иваныч!»
Велӧдчысьяс бара копыртчисны Маша кипыдӧс весьтӧ.
Кымынысь найӧ аддзылісны турун да нянь кӧйдысъяс му вылысь и гумла вылысь, кӧдзан машина ящикысь, вартан машина барабан улысь, мешӧкъясысь и амбар йӧртӧдысь, но некор на ичӧтик рудов, гартчӧм пружина кодь зумыд кӧйдыс тусьяс эз интересуйтлыны ӧнія моз.
2 глава
ТУЛЫС
Школасянь гортас Маша муніс Санькакӧд тшӧтш.
Стожары сиктӧдз, кӧні найӧ олісны, вӧлі километр куим.
Вильыш ичӧтик шоръяс, быттьӧ сёрнитчӧмӧн, быд минутаӧ потшлісны налысь туйсӧ.
Либӧ найӧ паськавлісны паськыд гӧптӧн, либӧ туйсӧ кырӧдӧм мысти скӧр потокъясӧн журӧдісны да боргисны: «А вот огӧ лэдзӧй, огӧ лэдзӧй!»
Вуджанінъяс да посторъяс корсьӧмысь медводз дӧзмис Маша, и сійӧ решительнӧя мӧдіс восьлавны веськыда гӧпъяс вомӧн да шоръяс вомӧн.
Санька муртса вевъяліс вӧтчыны нывка бӧрся.
Тыдовтчис Стожары.
Кык кузь визьӧн сиктыс нюжӧдчӧма чукльӧдлысь Стожарка ю джуджыд берег вылӧ.
Вӧліны сэні выль домъяс да важ керкаяс.
Карта сайясас саймовтчӧмаӧсь пемыд ӧшиньяса временнӧй клетушкаяс да весиг землянкаяс.
Ӧтилаын и мӧдлаын паськыд улича пӧлӧн паныдасьлісны сира керъясысь тшупӧм еджыд срубъяс, куйлісны ыджыд кер чукӧръяс, кузь да вӧсни слега чукӧръяс.
Пу кокъяснысӧ паськӧдӧмӧн сулалісны тьӧс пилитан «кӧзлаяс».
Тыртӧмӧсь да паськыдӧсь вӧліны керка костъясыс.
Эз йитчыны мӧда-мӧдныскӧд потшӧсъяс да заборъяс войнаӧдзса моз.
И сӧмын пашкыр кыдзьяс да кузь топольяс зумыда сулалісны асланыс важ местаясас.
Уличаяс вылын некод эз вӧв.
Санька Машакӧд кежисны усадьбаяс сайӧ.
Гортӧ локны тайӧ туйӧдыс вӧлі ёна интереснӧйджык, сикт кузя мунӧм дорысь.
Тані, кӧзяйственнӧй стрӧйбаяс дорын, жӧдзисны йӧз, да кыліс налӧн сёрниыс, ветлісны вӧлаяс, скӧтнӧй дворын веж турунысь гажтӧмчӧм мӧсъяс баксісны кыз гӧлӧсӧн, корисны сёян; кузнечаын вӧвлывтӧм ярскӧба, кыдзи тайӧ овлывлӧ сӧмын водз тулысын, тронякыліс кӧрт.
Сы вӧсна-ӧ, мый луныс вӧлі збыльвылӧ тувсовъя — шоныд, шондіа, гожся небыдик тӧвруа, либӧ сы вӧсна, мый Маша ордын вӧлі сэтшӧм дона письмӧ, но Машалы окота вӧлі быд паныдасьысьлы висьтавны аслас радлун йылысь.
— Здравствуйте! — шуаліс сійӧ колхозницаяслы. — А ми письмӧ получитім...
Андрей Иванычсянь.
Нывбабаяс сувтыштлісны, юасисны, и мелі нюм сявкнитліс найӧ чужӧмъяс вывсянь.
Челядьлӧн быдӧнлӧн вӧліны торъя радейтана местаяс колхозын.
Маша медводз пыравліс птичникӧ, сэсся кыскис Санькаӧс телятникӧ — колӧ жӧ видлыны Долинка куканьӧс, кодӧс найӧ мамыскӧд быдтісны тайӧ тӧвнас.
Еджыд юра, ваӧсь ныра Долинка, ассьыс нянькасӧ тӧдӧм бӧрын, котӧрӧн локтіс нывка дінӧ, кватитіс сылысь чуньсӧ да чупкигтыр мӧдіс нёнявны.
Телятниксянь неылын вӧлі свиноферма.
Гож водзас, тшӧкыд плетеньӧн потшӧм ичӧтик садйын, йирсисны гӧрдіник, быттьӧ пывсьӧм бӧрын, порсьпиян.
— Саня...
Ӧти минута кежлӧ сӧмын, — кыскис соскӧдыс детинкаӧс Маша, кор казяліс сылысь гажтӧма видзӧдӧмсӧ.
Сійӧ тэрыба вуджис плетень вомӧн, ляпкӧдчис да чукӧстіс:
«Чошь, чошь, чошь!»
Порсьпиян и синнысӧ эз чӧвтлыны сы вылӧ.
Найӧ дружнӧй котырӧн чепсасисны пельӧсысь пельӧсӧ либӧ кытшавлісны свинаркасӧ да пятачокнаныс тувкӧдісны сылы кокас, асьныс лёкысь чилзісны.
Налӧн ыджыд лапкор-пельясыс просвечивайтісны шонді водзас.
— Тётенька Лукерья, — юаліс Маша, — а кор мӧдам нимъяс сетавны?
Ми нывъяскӧд сы мында ним нин придумайталім: и Ромашка, и Незабудка, и Василёчек...
— Кутшӧм нин сэн василёчекъяс! — ӧвтыштчис порсьпиянысь свинарка. — Разбойникъяс... обжораяс!
Став пельӧс менсьым сьӧдмӧдісны.
Медбӧрын Маша кутіс ӧти порсьпиӧс, гыжъялыштіс сылысь мышкусӧ, а мӧдыс, нимкодя руксігтыр, нюжӧдчис сы кок дінӧ.
— Эк тэ, дурачок, эк муса пи! — нормӧмӧн шӧпкӧдіс Маша.
— Вот тэныд и муса пи, — серӧктіс свинарка.
Маша лэптіс юрсӧ.
Дзоляник порсьпи кватитӧма Машалысь учебник тыра сумкасӧ да кыскалӧ сійӧс муӧдыс.
Нывка уськӧдчис вӧтӧдны, нетшыштіс сумкасӧ, яндысьӧмӧн вуджис плетень вомӧн да видзӧдліс гӧгӧр — Санька эз вӧв.
Сійӧ сулалӧ вӧлі кузнеча дорын нин.
Видліс ремонтируйтӧм плуг вороп, бергӧдлыштіс кӧдзан машиналысь рычагъяссӧ, кокнас инмӧдчыліс штык кодь ёсь агас пиньясӧ.
Сэсся видзӧдліс тшынасьӧм кузнечаса ляпкыдик ӧдзӧсӧд. Кузнечаас ӧтпомся пушкысь горн дорын кӧлдуйтіс тошка кузнеч Евсеич.
Ӧні сійӧ пелька кватитіс горнсьыс биа-дон змейкаӧс, шыбитіс сійӧс накӧвальня вылӧ да скӧрысь ырыштчис мӧлӧтнас.
«Вот тэныд, вот тэныд!» шуаліс мӧлӧтыс, но змейка, быттьӧ скӧрпырысь, койис кузнеч вылӧ бытшласьысь бикиньяс, сэсся кусыньтчис мегырӧ, лои сьӧдлӧз да бӧрыннас, кор сійӧс сюйисны ва тыра бӧчкаӧ, дзижнитіс, шыбитіс ру тупыльяс да лои подков мегырӧн.
— А-а, том Коншаков! — казяліс Санькаӧс Евсеич. — Синъяснад видзӧд, а кияснад велӧдчы...
Нолтӧ, босьтлы мӧлӧтсӧ!
Санька тайӧс сӧмын и виччысис.
Сійӧ пӧрччис курткасӧ, пуджис гимнастёрка сосъяссӧ да тіпкысь сьӧлӧмӧн босьтіс неыджыд мӧлӧт.
Кор Маша видзӧдліс кузнечаӧ, пыр жӧ аддзис, мый Евсеич Санькакӧд дорӧны кӧрт.
И кодкӧ-кодкӧ, а нывка кольччыны уджтӧг эз жӧ нин вермы.
Сійӧ котӧрӧн матыстчис кузнечаса пушкан дінӧ.
— А ме пушкыны мӧда!
— Эге, отсасьысьяс содӧны! — Евсеич сюйис ваӧ подковсӧ да соснас чышкис чужӧмсӧ.
Маша вылӧ синъяссӧ чӧвтлӧм мысти сідз жӧ тэрмасьтӧг чышкис чужӧмсӧ и Санька, сьӧлалыштіс кипыдӧсъясас да киысь киӧ вежис мӧлӧтсӧ.
— Лоӧ на ещӧ уджыс?
— Этша нин коли, — серӧктіс Евсеич, — плуг дас кымын да агас кызь кымын. — И сійӧ босьтіс Санька киысь мӧлӧтсӧ. — Мун гортад, вокӧ!
И сідз нин, буракӧ, час кык локтан...
Пельпом вылас курткасӧ небрежнӧя шыбитӧм бӧрын, гӧрд чужӧма, довольнӧй Санька петіс кузнечаысь.
— Пасьтась, тэ... — сійӧс соскӧдыс кыскыштіс Маша. — Зіль кузнеч...
Санька нинӧм эз шу, видзӧдліс муяс вылӧ, кывзыштіс, кыдзи кузнечасайса кырӧминын бузгис-пуис ва, да нюмъёвтіс.
— Тулысыс кутшӧм, Маша!
Быттьӧ тройкаӧн гӧнитӧ... — Да немвиччысьтӧг юаліс: — Тэ мый кӧсъян вӧчны гожӧмнас?
— Гожӧмӧдзыд ещӧ ылын на! — чуймыштіс Маша.
— Тӧда.
А думайтны водзвыв колӧ, — шуис Санька. — Локтевса ребята йылысь кывлін?
Колян во гожӧмбыд му вылын уджалӧмаӧсь.
Асьныс гӧрӧмаӧсь, асьныс кӧдзӧмаӧсь.
И тӧдан, няньсӧ кутшӧмӧс быдтӧмаӧсь...
— Но и мый, Саня, мый? — терпиттӧг торкис сійӧс Маша.
— Вот и ми Стёпа Карасёвкӧд думайтам звеноӧ гижсьыны.
— Звеноӧ? — сувтовкерис Маша.
— Да!
Менам мам дінӧ.
Кывлін, кутшӧм делӧ сійӧ панӧ?..
Батьӧс менсьым тэ бура помнитан?
— Егор дядьӧс?
А кыдзи нӧ! — варовмис Маша. — Лӧсьыд вӧлі сыкӧд тшакла ветлыны — век нин кузов тырыд ӧктан.
А кутшӧм гора пӧлянъяс сійӧ миянлы вӧчавліс!..
— Тайӧ тӧ мый, — торкис Санька, — а ме мӧдтор йылысь.
Помнитан, сійӧ эжатӧ гӧрны-косявны заводитіс кырӧмин сайсьыд, Важ Пустӧшсьыд?
— Но, помнита... — вочавидзис Маша.
— А кӧдзнысӧ эз удит — война дзугис.
Вот мам и думыштӧма быдтыны таво нянь Важ Пустӧшын...
— Энлы, Саня, энлы, — торкис сійӧс Маша. — Тётя Катялӧн эм нин делянка... матыс му вылын.
— Тайӧс ме тӧда.
Сійӧ сы сайын и кольӧ.
А важ Пустӧшад — тайӧ содтӧд.
— А тётя Катяыс управитчас?
— Татьяна Родионовна сылы содтӧд йӧзӧс сетӧ, комсомолецъясӧс — Елена Одинцоваӧс пӧдругаясыскӧд.
А мамлы всё равно йӧзыс оз тырмы.
— Оз, оз примитны тіянӧс, — ышловзис Маша.
— Мыйла нӧ сідз? — ӧбидитчис Санька. — Мый, ме уджавны ог куж?
Вот висьтала мамлы — и гижас.
Удж вылас сылы ӧні быд морт дона... — Санька синбӧжнас видзӧдліс нывка вылӧ. — Кӧсъян, верма и тэнӧ гижӧдны.
— Збыль, Саня? — радлыны мӧдіс Маша. — Ме ӧд верма жӧ и ёг нетшкыны и вундыны...
— Кыв менам крепыд, — уверяйтіс Санька. — Шуи — сідзкӧ, гижӧда.
— И тӧдан, Саня, — ӧзйис нывка: — Важ Пустӧштӧ кӧ эськӧ кӧдзны сійӧ кӧйдыснас, кодӧс тэнад батьыд быдтіс!
Тэ аддзылін сійӧ кӧйдыссӧ?
Кӧні сійӧс видзӧны?
Мамыд тэнад тӧдӧ?
— Дерт, буракӧ, тӧдӧ, — эз зэв увереннӧя вочавидз Санька.
— Пыралам ті ордӧ, Саня, юалам тётя Катялысь.
Коншаковъяслӧн керкаыс сулаліс сикт сыладор помас, кодӧс Стожарыын шуӧны вӧлі Ыджыдӧн, да ӧшиньясыс видзӧдісны юлань.
Стрӧитӧмаӧсь сійӧс колян гожӧмын вит стенаа бур дом местаӧ, кодӧс сотӧмаӧсь немецъяс.
Сотчышталӧм керъясысь стрӧитӧм кык ӧшиня ичӧтик керка видзӧднысӧ эз вӧв мича.
Уналаті вӧлі эштӧдтӧм на: сарайвесьтса вевтыс сӧмын джынвыйӧдзыс, нитшкыс да пакляыс ёкмыльясӧн чурвидзисны стенъяссяньыс, кильчӧ посъясыс муртса ӧшйышталӧмаӧсь.
«Бокъясӧдыс тӧлыс оз шутьляв, вылісяньыс оз вияв — овны позьӧ.
А мичмӧднысӧ и бӧрынджык вермам», — пырджык шулывліс Катерина Коншакова.
Санька Машакӧд пырисны керкаӧ.
Дзоляник чорыд кӧсаяса Феня, Санькалӧн чойыс, Санька кодь жӧ еджыд юрсиа, зарниа гырысь беринъяса, сӧмын ичӧтджык тушаа, чышкӧ вӧлі джодж.
Кӧкъямыс арӧса Никитка, сёй тупыль кодь кыз детинка, пельӧсын тешитчис каньӧн — велӧдіс сійӧс котравны кӧрталӧм синъясӧн.
— А тётя Катяыс абу? — юаліс Маша.
— Нинӧм.
Ми сытӧг корсям, — шуис Санька.
Сійӧ видзӧдаліс посводзысь, чуланысь, видлаліс став важ пельсаяссӧ, ящикъяссӧ, ведраяссӧ.
Сылы ӧні эз терпитсьы корсьны став керка пытшкӧссьыс.
Крӧвать улысь сылы син улас уси краситӧм фанернӧй ящик, дзик сійӧ ящикыс, кытчӧ мачехаыс, батьнысӧ фронт вылӧ колльӧдӧм бӧрын, пуктіс сылысь костюмсӧ, дӧрӧмъяссӧ, кутшӧмсюрӧ инструментъяс, книжкаяс да бумагаяс тыра брезентовӧй портфель.
«Воас бӧр ловйӧн, дзоньвидзаӧн, ставыс лоӧ дась», — шуис сэки Катерина.
Санька кыскис крӧвать улысь ящиксӧ да мӧдіс гудйысьны сэні.
Джоджӧ усины столярнӧй да сапожнӧй инструментъяс, кутшӧмкӧ бумагаяс...
— Саня, — дугӧдіс сійӧс Маша, — гашкӧ, виччысьлам... мамыд увгыны мӧдас...
— Мамка локтӧ! — ӧшиньӧ видзӧдлӧм бӧрын друг горӧдіс Феня.
3 глава
КУИМ ШЕП
Санькалӧн батьыс, Егор Коншаков, первой гӧтыр кулӧм бӧрас кык во оліс дӧвечӧн, сэсся кораліс том дӧва Катеринаӧс да вайӧдіс сійӧс Никита пиыскӧд тшӧтш ас гортас.
Кокньыдика йӧткыштіс Катеринаӧс раммӧм Санька да Феня дінӧ да гажапырысь мигнитіс:
— Со тіянлы, Коншакъяс, и выль мамка.
Ковмас радейтны да лӧсявны.
Олӧй бура, уважительнӧя...
Санька важысянь тӧдіс Катеринаӧс.
Сійӧ вӧлі колхозса счетовод.
Тушаыс сылӧн батьыслы пельпомӧдзыс сӧмын, сьӧд синъяса, кокни вӧраса, сійӧ нинӧмӧн эз вӧв ыджыд тушаа, ньӧжмыд вӧраса кулӧм мамыс кодь.
«Кутшӧм нӧ тайӧ мамка! — пренебрежениеӧн думыштіс Санька. — Сылы эськӧ миянкӧд лаптаӧн ворсны».
Мамтӧгныс олігӧн Коншаковъяс керкаын ставыс вӧлі эндӧма. Мыйӧн воис сэтчӧ Катерина, эндӧмыслӧн и следыс эз коль.
Быдлаті лои мыськӧма, вуштӧма.
Лоины джодждӧраяс, вышивайтӧм пызандӧраяс, ӧшиньяс вылын — цветъяс; частӧ ворсіс патефон, кодӧс вайис Катерина.
Челядьлы сійӧ вураліс выль дӧрӧм-гач да пыр следитіс, медым некод на пиысь эз ветлы няйтӧсьӧн.
Феня регыд мӧдіс лӧсявны Никитакӧд, привыкнитіс выль мам дінас, мӧдіс велӧдчыны сылысь вурсьыны машинаӧн.
И сӧмын Санька некыдз эз вермы ладмыны сійӧ мӧвпкӧд, мый тайӧ ичӧтик, кокни, збой сьӧд синъяса нывбабаыс должен лоны сылы мам пыдди.
Катерина радейтліс сьывны нывкаяскӧд сьыланкывъяс, кыавны налы ичӧтик кӧсаяссӧ, мойдны мойдъяс, не ӧтчыд ворсліс накӧд дзебсясьӧмӧн.
«Гажа Коншаковъяс дворын», нюмъялігтыр шулывлісны соседъясыс, кодъяскӧд Катерина мӧдіс ладмыны сэтшӧм жӧ регыдӧн, кыдзи и челядьыскӧд.
Егоркӧд Катерина оліс вывті сӧгласӧн.
Но тадзсӧ овны дыр эз удайтчы.
Заводитчис война, и Егор мукӧд мужичӧйяскӧд тшӧтш муніс фронт вылӧ.
Немецъяс пыр матӧджык матыстчисны Стожарылань.
Нывбабаяслы, пӧрысьяслы да челядьлы быть лои эновтны рӧднӧй колхозсӧ, мунны пыдӧ тылӧ.
Воӧн-джынйӧн мысти Стожарыӧс вӧлі освободитӧма немецъясысь, и колхозникъяс бӧр воалісны сэтчӧ.
— Вот и ми гортынӧсь! — шуис Катерина, кӧть эськӧ кыпыд, вит стенаа Коншаков дом местаын чурвидзисны сӧмын шомӧдз сотчӧм стенъясыс.
И кор казяліс, мый челядь ставыс вылӧ видзӧдӧны повзьӧм синъясӧн да ни ӧти воськов сайӧ оз вешйывны сы дінысь, сійӧ скӧрысь горӧдіс: — Мыйла ті менам юбкаӧ кутчысянныд?
А нолтӧ, марш, улич вылӧ — ворсӧй, котралӧй!
Овны мӧдам, кыдзи овлім.
Батьнытӧ виччысьны мӧдам, стрӧитчыны мӧдам.
Оз жӧ ӧд нэм чӧж ло война-разлукаыс!
Кор лэптісны выль керка, Катерина корсис Егорлысь кольӧм фотографияяссӧ да ставсӧ найӧс посни кӧрттувъясӧн тувъявліс водз стенас.
Егорлысь берданкасӧ — райисполкомсянь премия — сідзжӧ вӧлі ӧшӧдӧма стенӧ.
Кӧть мед мый лолывліс, Катерина быдлаын казьтыліс Егорӧс.
Челядьлы оз ков бӧрдны сэтшӧм нинӧм абусьыс, кыдзи кок доймӧм либӧ вундыссьӧм чунь, ӧд батьныслӧн «сэні» сёпӧв ёнджыка доймӧ.
Гырысьджыкъяс оз лысьтны кедзовтны ичӧтик Никиткаӧс сы вӧсна, мый кор батьныс воас, сійӧ ставсӧ тӧдмалас да чорыда накажитас кедзовтысьсӧ.
Рытъясын Катерина чукӧртліс челядьӧс ас гӧгӧрыс.
— А мый нин бара ӧні миян батьным вӧчӧ? — юавліс сійӧ да мелі гӧлӧсӧн, мойдігмоз, заводитас вӧлі висьтавлыны бравӧй салдат Егор Коншаков похождениеяс йылысь.
Тайӧ похождениеясыс пыр вӧліны необыкновеннӧйӧсь, врагкӧд паныдасигӧн быд раз Егор петкӧдліс шензьӧдана вын да храбрость.
Кӧть Санька и казявліс, мый абу ставыс лючки-ладнӧ тайӧ висьталӧмъясас, но челядь вермисны помтӧг кывзыны мамныслысь висьтавлӧмсӧ.
Батьныс вӧлі кавалерист, старшӧй сержант, а мам висьталӧм серти артмӧ вӧлі, мый батьныс командуйтіс уна тысяча йӧзӧн да кужис не сӧмын шашкаӧн керасьны, но и лыйліс врагӧс пулемётысь да пушкаысь, лямӧдіс найӧс танк гусеницаясӧн, шыблаліс найӧ юръяс вылӧ бомбаяс самолётсянь.
— А тятькаыс миян коді? — бурысь сералігмоз юавліс Санька. — Майор... полковник?
А гашкӧ, генерал?
— Тэ, умник, эн шыась, мукӧдыслы эн мешайт кывзыны, — вочавидзліс Катерина. — Кутшӧм нӧ сійӧ бур пи, оз кӧ верит, мый батьыс вермас воны генералӧдз.
Ӧні челядь абу на вевъялӧмаӧсь вӧлі нинӧм уберитны, а Катерина воськовтіс нин порог вомӧн да акнитіс чуймӧмысла — сэтшӧма быдлаті тырӧма керкаыс.
— Коншакъяс!
Разбойникъяс! — тайӧс сӧмын и вермис шуны сійӧ.
— Тётя Катя, — мыжапырысь сувтіс Маша, — ті эн ёна скӧрмӧй...
Ми татысь кӧйдыс корсям.
— Кутшӧм кӧйдыс?
— Но, эсійӧ кӧйдыссӧ, кодӧс Егор Платоныч быдтіс... куим шепсьыс.
Та йылысь миян Андрей Иваныч гижис письмӧас.
— Учитель?!
Письмӧын?!
— Катерина недоверчивӧя видзӧдліс Маша вылӧ. — Да сійӧ жӧ <rus>без вести</rus> вошис...
Мӧд во регыд.
— А ӧні объявитчис... сійӧ госпитальын, Андрей Иванычыд.
Сӧмын вот оз гиж, кыті ранитчӧма...
Маша петкӧдліс Катериналы письмӧ да клевер кӧйдыс.
Катерина вешйис письмӧнас ӧшиньлань, лыддис сійӧс да думыштіс сы йылысь, мый тулысыс заводитчӧ оз лёка, татшӧм бур морт кӧ, кутшӧм Андрей Иваныч, сетіс гӧлӧссӧ.
Сьӧлӧм вылас лои долыдджык.
«Кык во эз гиж...
А вот объявитчис...
Сідзкӧ, и Егор гижас».
Катерина видзӧдліс Санька вылӧ да Маша вылӧ, кодъяс пыр на лукйысисны ящикын.
— А кӧйдыстӧ ті весьшӧрӧ корсянныд.
Абу сійӧ ме ордын.
Татчӧ ещӧ тіянӧдз на пыравліс ӧти агроном, селекционнӧй станцияысь.
Кӧть дас тусь вӧлі корӧ пӧдаритны.
А кытысь найӧс босьтан!
— А кӧні нӧ эськӧ сійӧ?
Висьталӧй, тётя Катя, — кевмысис Маша.
— Мый нӧ сэн висьтавнысӧ, сӧмын сьӧлӧмтӧ дойдан, — мынтӧдчис наысь Катерина, но казяліс кевмысян видзӧдласъяссӧ Санькалысь да Машалысь и пуксис лабичӧ. — Мед нин тіян ног, кывзӧй.
Гашкӧ и пӧльза вылӧ мунас.
Коркӧ ӧтчыд мунім ми батьыдкӧд тшакла Важ Пустӧшӧ.
Ветлӧдлам, шыасялам — горӧдчылам, а тшакъяс быттьӧ дзебсьӧмаӧсь миянысь.
И друг Егор Платоныч чуксалӧ менӧ ас дінас.
Матыстчи, а сійӧ пукалӧ ичӧтик эрд шӧрын да радлӧ:
«Видзӧд, Катерина, кутшӧм шобді шеп ме аддзи!»
«Кутшӧм аддзывтӧмтор, шуа, шеп.
Ме чайті, тэ тшак чукӧр аддзин».
А сійӧ сувтіс пидзӧс вылас да мӧдіс кысъясьны турунӧдыс.
«Корсь, Катерина, корсь!
Татшӧм шобдіыс редкӧй, стариннӧй сорт.
Та йылысь старикъяс чудесаяс висьтавлӧны.
Оз усь, оз киссьы, кӧдзыдысь ни косьмӧмысь оз пов».
Сюри миянлы ещӧ кык шеп.
И збыль, гырысьӧсь найӧ вӧліны, сьӧкыдӧсь, татшӧмсӧ ме нэмнам на эг аддзыв.
Егор Платоныч чукӧртіс куим шептысь урожай, сӧветуйтчисны Андрей Иванычкӧд да тулыснас кӧдзисны кӧйдыссӧ град вылӧ.
Градйыс ичӧтик, пызан пасьта,
а батьныд учителькӧд сёрнитӧны: «Тайӧ миян опытнӧй поле.
Будущӧйлӧн няньыс быдмӧ».
А асьныс пыр кутшӧмкӧ опытъяс вӧчалӧны шепъяс вылас.
А дзик война заводитчытӧдзыс выль сортӧн батьыд кӧдзис нин дзонь сотка.
abu
Тайӧ соткасӧ видзӧдлыны волывлісны став колхозъяссянь.
И сійӧ быдӧнлы кӧйдыс сетны кӧсйысис.
А сэсся война, немецъяс, быттьӧ кысянькӧ усины...
Ковмис миянлы мунны колхозысь.
Котӧрті ме Егор делянка вылӧ, кӧсйи ӧзтыны шобдісӧ, а сійӧ веж на, оз сотчы.
Мый вӧчан?
Мӧді ме сійӧс вужнас нетшкыны да кокӧн талявны...»
— Сідзи ставсӧ и бырӧдін? — сувтіс Санька.
— Сідзи и бырӧді. — Катерина бергӧдчис ӧшиньлань.
— Кыдзи нӧ ми ӧні Андрей Иванычыдлы гижам? — юаліс Маша.
— Збыльторсӧ мый соськыны!..
Кыдзи вӧлі, сідзи и гижӧй. — Катерина ышловзис да мӧдіс идравны керкасӧ.
Сэсся видзӧдліс Санька вылӧ, коді видлаліс кутшӧмкӧ тетрадь. — Мый тэ лыддян?
— Со вот... тятька ящикысь сюри.
Шусьӧ «Мечтаяс-думъяс», — и Санька мыччис мамыслы сьӧд коленкорӧн переплетайтӧм кыз тетрадь.
Катерина листалыштіс сійӧс.
Тайӧ вӧлӧм Егорлӧн заветнӧй тетрадьыс, кытчӧ сійӧ гижавлӧма быдсяма планъяссӧ, наблюдениеяссӧ, арталӧмъяссӧ, ассьыс став «мечта-думаяссӧ», кыдзи сійӧ ачыс радейтлывліс шуны.
Вӧлі тані огородъяс орошайтӧм кузя план и ылыс нюр косьтӧм кузя и ю вылӧ электростанция стрӧитӧм кузя планъяс.
— Видзӧд, видзӧд... и Важ Пустӧш йылысь ставсӧ гижавлӧма, — шуис Катерина. — Дзик наставлениеын моз — и кутшӧм сэн почваыс и кутшӧм удобрениеяс колӧны...
Тэнад находкаыд ас кадӧ, Саня...
А ме думайта вӧлі, кытчӧ, мися, воши батьыдлӧн тетрадьыс.
Обязательнӧ колхозникъяслы лыддя.
Санька видзӧдліс Маша вылӧ да топӧдчыштіс мамыслань.
— Тэ и миянӧс ас дінад босьт.
Ми тэкӧд жӧ уджавны кӧсъям.
— Коді миыс?
— Со ме, Стёпа...
Маша ещӧ...
— А школа? — Катерина лэптіс юрсӧ тетрадь дінысь.
— Мый сэні школаыд, — тшӧкмуні Саня, — абу ичӧтӧсь!
И гӧрны вермам и ёг нетшкыны.
Лена Одинцоваӧс пӧдругаясыскӧд босьтін.
А ми налы со эта мында ог уступитӧй удж вылад.
— Но мый нӧ тэ... — зумыштчис Катерина. — Воас кад — уджавсяс на, муыд тіян нэм кежлӧ тырмас.
А ӧні велӧдчыны колӧ.
Маша гусьӧникӧн петіс керкаысь,
сы бӧрся петіс и Санька.
— Шулі ме — оз босьт.
Мӧдногӧн тэ сёрнисӧ панін, — вомалыштіс сійӧс Маша.
— А ме радейта веськыда шуны.
— Мӧдногӧн колӧ...
Сідз, пӧ, да сідз, кӧсъям отсавны колхозлы.
Свободнӧй кадӧ, дерт, урокъяс бӧрын...
Тӧдан, Саня, аски ветлам Татьяна Родионовна дінӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоас.
— Ветлам, пӧжалуй...
— Сӧмын, чур, первой ме сёрнитны кута.
А тэ бара раз-раз и торкан ставсӧ.
— Тэ — сёрнитны, а ме — мыр моз сулавны! — ӧбидитчис Санька.
— Но, кӧні ковмас, юрнад довкнитан, кыв шуыштан...
— Ладнӧ... сэн тыдавны мӧдас, — сӧгласитчис Санька.
Найӧ янсӧдчисны.
Маша котӧртіс гортас, Санька бӧр пырис керкаас.
Пызан дорын пукаліс кыз нывбаба, Евдокия Девяткина — Коншаковъяслӧн соседкаыс.
Сійӧ вӧлі Егор Платонычлӧн ылыс рӧдня, лыддис аслас долгӧн видзӧдлывлыны Коншаков семья бӧрся, радейтліс велӧдыштавны Катеринаӧс да сылысь челядьсӧ.
— Кывлі ме тэнад урожайнӧй звено йывсьыд, кывлі.
Вылӧ лэбзян, — висьтавліс ӧні Евдокия. — Сӧмын пола, Катюша...
Нянь вӧдитысяс тэ зэв на регыд, отсӧг вылас тэныд сетісны челядьпиянӧс...
Юртӧ мед эськӧ он янӧд.
Пукалін эськӧ мед тэ, кыдзи Егор Платоныч дырйиыд, контораын счетоводӧн — тӧждысьӧм ни маитчӧм.
— Мый нӧ тэ! — ӧзйыштіс Катерина. — Настоящӧй нянь вӧдитысьяс тӧдан мыйӧн занимайтчӧны?
Лёк турунъясысь весалӧны рӧднӧй мунымӧс.
Кодлы нӧ, не кӧ миянлы, няньнас вердны ӧні найӧс.
— Тайӧс ме сідз, кыв вылам веськаліс да, — оправдывайтчис Евдокия да дыр на пукаліс керкаын, Катериналы аслас висьӧмъяс да вермӧдчытӧмъяс йылысь висьталігмоз.
4 глава
«ВЕКШИНЛӦН ХОЗЯЙСТВО»
Мӧд лунас школа бӧрын Маша Санькакӧд мӧдӧдчисны колхоз контораӧ.
Контора сулаліс сиктас сійӧ местаын, кӧні муяс вылӧ нуӧдан туйыс ӧтлаасис миртуйкӧд да сідз жӧ, кыдз Стожарыса унджык домъяс, контора эз на вӧв помӧдз стрӧитӧма.
Быдлаын куйлісны сира чагъяс, стружкияслӧн виж кытшъясыс, ӧпилкилӧн ульсалӧм рудов чукӧръяс.
Керка вевттьысьяс шыблалісны вевтъяс вылысь лёзьнитчӧм, чургӧдчӧм идзас, сы пыдди пукталісны кокньыд еджыд дранка.
Маша да Санька пырисны контораӧ.
Рыныш кодь ыджыд-паськыд помещениеын перегородкаяс эз на вӧвны, кыліс сир дук да лыс дук.
Югъялісны пӧтӧлӧкъяс да стенъяс, дзуртышталісны джоджӧ выльӧн вольсалӧм плакаяс.
Контораын вӧлі шума да гажа.
Колхозса председатель, латшкӧс тушаа, паськыд чужӧма Татьяна Родионовна Парфенова, чышъянсӧ юр вывсьыс лэдзӧмӧн, копыртчӧма пызан весьтӧ да бригадиръяскӧд тшӧтш видзӧдалӧ колхозса угодьеяслысь план.
— Видзӧд, Маша, — шӧпнитіс Санька: — сійӧ жӧ дзик пӧрысь, Родионовнаыд.
И юрсиыс дзор.
— Сійӧ абу пӧрысь.
Менам мамкӧд тшӧтшъя сійӧ, налы нелямын сизимӧд мӧдіс.
Родионовна сӧмын водз пӧрысьмӧма.
Чайтан, кокни сійӧ председателялӧмыд!
Мамка шуӧ: Родионовна — вугравтӧм син кодь.
— Кутшӧм? — эз гӧгӧрво Санька.
— Но, этша узьӧ, значит, суткиыс сылы дженьыд.
Луннас сійӧ либӧ му вылын, либӧ скӧтнӧй дворын, а войнас контораын — нарядъяс дасьталӧ, планъяс вӧчалӧ.
Дерт дзорман...
Бригадиръяс регыд мунісны, и Татьяна Родионовна аддзис Санькаӧс да Машаӧс.
— Ме дорӧдз, челядьпиян?
— Тіян дінӧдз, Татьяна Родионовна, — водзӧ воськовтіс Маша: — миян ӧтитор йылысь сёрнитыштны колӧ.
— Да... ӧтитор йылысь, — шуис Санька.
— Но мый нӧ, вайӧй! — Татьяна Родионовна муртса тӧдчымӧн нюммуніс. — А ме, гашкӧ, тӧда нин, мый йылысь сёрниыс мӧдас.
Катерина звеноын уджавны кӧсъянныд?
Сідз ӧд?
— Сідз, — сӧгласитчис Санька да тэрыба видзӧдліс Маша вылӧ. — А ті мыйӧн тӧданныд?
Горшыс сылӧн гӧрддзасис, да кывъясыс, кодъясӧс кӧть Маша и эз тшӧктыв, сійӧ дасьтӧма вӧлі, пыр и вуніны.
Сійӧ виччысис, мый Татьяна Родионовна пырысь-пыр серӧктас да ыстас найӧс гортаныс урокъяс велӧдны.
Но председатель эз серӧкты.
Сійӧ сӧмын довкйӧдлыштіс юрсӧ да думыштчис.
— Кыкӧн, сідзкӧ, локтінныд.
Ас вӧснаныд тӧждысянныд.
Мукӧд йывсьыс эн думыштлӧй.
А ті, ме чайта, пионеръяс.
— Пионеръяс, Татьяна Родионовна, — гогнитіс юрнас Маша.
— А кӧні нӧ тіян ёрт-ёрт кост дружбаныд?
Ме тані ребятаысь мынтӧдчыны эг мӧд вермыны.
Тулысыс ли мый ли ті вылӧ сэтшӧма действуйтӧ...
Тӧрыт Стёпа Карасёв да Алёша Сёмушкин локтісны — сувтӧд найӧс гӧрны, и ставыс.
Войдӧрлун ещӧ кыкӧн явитчисны — тожӧ му вылын уджавны окотитӧны.
Ӧні ті Санякӧд...
А мыйла эськӧ тіянлы ставныдлы ӧтлаӧ не чукӧртчыны?
— Ми чукӧртчам, — пыркмуніс Маша. — А ті сэки миянӧс обязательнӧ Катерина дінӧ уджавны гижанныд?
Эз вевъяв Татьяна Родионовна вочавидзны, кыдзи правлениеӧ котӧрӧн пырис неыджыд тушаа, гожъялӧм паськыд чужӧма ён ныв.
Тайӧ вӧлі Лена Одинцова.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн объяснитіс Татьяна Родионовналы, мый Векшин дед нинӧм вылӧ оз кӧсйы лэдзны нывъясӧс ас дінсьыс, видчӧ медся лёк кывъяснас да ӧні явитчас татчӧ ачыс.
И збыль, некымын минута мысти, тусяпуысь вӧчӧм крука бедьнас скӧрысь тотшкӧдчигтыр, контораӧ пырис кузь тушаа, косіник старик.
Татьяна Родионовна чеччис сылы паныд.
Войнаӧдз Захар Митрич кывсис Стожарыын кыдзи опытнӧй огородник да садовод.
Сыӧн быдтӧм стожаровскӧй лук да огурцы сортъяс нималісны став область пасьтаыс.
Немецъяс уна лёк вӧчисны колхознӧй хата-лабораториябердса опытнӧй участоклы: жуглісны парникъяс, пӧгубитісны плодовӧй пуяс.
Сы бӧрын Захар Митрич, мыйӧн сӧмын воис бӧр Стожарыӧ партизанскӧй отрядысь, горша босьтчис удж бердӧ.
Петавлывліс ытшкысьяскӧд видз вылӧ, ветлывліс кӧдзӧм муяс вылӧ, но важ ревматизмыс выльысь босьтіс ёнджыка да пыр частӧджык мырдӧн куйлӧдіс сійӧс вольпась вылын, либӧ сетліс сӧмын шӧйтны горт гӧгӧрыс аслас чишкассьӧм дӧмлӧм валегинас.
Татьяна Родионовна казяліс, кутшӧм сьӧкыд Захар Митричлы овны уджтӧгыс, да предложитіс сылы стӧрӧжавны колхоз контораын.
Старик ӧткажитчис да окотитіс уджыштны эндӧм опытнӧй участок вылын.
— Овныс меным, Родионовна, абу нин дыр.
Кӧсъя ас нэм помасигӧн му дінас матӧджык лоны.
Сӧмын тэ меным отсавны эн ӧтказывайтчы.
Председатель гӧгӧрвоис старикӧс да сылы отсӧг вылӧ сетіс комсомолкаясӧс: Лена Одинцоваӧс пӧдругаясыскӧд.
Первой воас жӧ Захар Митрич босьтчис испытывайтны няньяслысь, турунъяслысь, градвыв пуктасъяслысь выль сортъяс, быдталіс том плодовӧй пуяс да кустарникъяс.
Колхозын кодсюрӧыс Захар Митричлысь опытъяссӧ лыддис кадсьыс водзджыксяӧн да ковтӧм затеяӧн — кад военнӧй, йӧзыс и сытӧг оз тырмыны видз-мудорса уджъяс вылӧ.
Но Татьяна Родионовна быдногыс видзис «Векшинлысь хозяйствосӧ», кыдзи шуӧны вӧлі Стожарыын опытнӧй участоксӧ, да мыйӧн вермис отсаліс сылы.
Нывъяс окажитчисны зіль да кывзысьысь отсасьысьясӧн, и старик ёна донъяліс найӧс.
И вот ӧні кӧсйӧны босьтны найӧс сы дінысь.
— Вуж бердтіыс, сідзкӧ, кералан менсьым хозяйствоӧс? — ӧбидапырысь заводитіс Векшин. — Велӧді нывъясӧс, видзи-быдті, и на вот — бӧр босьтісны...
— Захар Митрич... — пондыліс торкны сійӧс Татьяна Родионовна.
— Мый «Захар Митрич»!
А салдатъяс гортаныс бӧр воаласны...
Кӧні пӧ, юаласны, вӧвлӧм колхознӧй славаыс, кӧні знаменитӧй стожаровскӧй няньясыс, бур кӧйдысъясыс?
Мый висьталам?
Нет, Родионовна, ме мӧдног кӧсъя.
Медым кӧдзӧм муяс миян океан-море кодьӧсь, шумитісны, медым цветитіс гӧгӧр, лёк бедаыс Стожарыӧ быттьӧ абу и видзӧдлӧма...
— А ме, чайтан, ог кӧсйы тайӧс? — медбӧрын шуис Родионовна. — Тэ вот партизанын вӧлін, Захар Митрич, гӧгӧрвоны должен.
Война вылад ӧд кыдзи?
Кӧні главнӧй бойыс аски, сэтчӧ и став вынсӧ.
А ӧні миян кӧдза му да нянь — главнӧйсьыс главнӧй.
Да эн ӧмӧй тэ ачыд сӧветуйт Катериналы Важ Пустӧш гӧрны-кыпӧдны...
— Тайӧ збыль, — сӧгласитчис старик, — вӧлі и менам шӧпнитӧм.
— Аддзан со... кодӧс нӧ передовӧй линия вылас ыстыны, не кӧ комсомолкаясӧс!
— А менам, сідзкӧ, тыловӧй линия?
— Миянлы, Захар Митрич, и тэнад хозяйствоыд дона.
Отсасьысьястӧг ми тэнӧ ог эновтӧй.
— Эн бурӧд, председатель, тӧда ме тэнсьыд резервъястӧ.
Ме кодь кымын жӧ кык дед да пельтӧм бабка Манефа.
— Да, Захар Митрич! — друг тӧдвылас уси Татьяна Родионовналы. — Вежны позьтӧм отсасьысьяс эмӧсь.
Асьныс удж вылӧ став выннас зільӧны. — И сійӧ бергӧдчис Санькалань да Машалань: — Ті кыдз, ребята, сӧгласенӧсь Захар дедыскӧд компания лӧсьӧдны?
Шӧйӧвошӧм Маша да Санька эз на удитны шыасьнысӧ, кыдзи Векшин дед сьӧкыдпырысь бергӧдчис стул вылас да веськыда видзӧдліс детинка вылӧ.
— Детинкаясӧс ас дінӧ босьтны?!
Лэдз козёлӧс град йӧрӧ, кыдзи шуӧны...
Да найӧ... найӧ жӧ менсьым колян гожӧмын кӧйдыс вылӧ кольӧм огурцы кушӧдз новлісны.
А войдӧрлун изйӧн сетыштісны парникӧ, стеклӧяс жугӧдлісны...
Санька кӧть нинӧм эз тӧд ни огурцы йылысь, ни стеклӧяс йылысь, но сійӧ эз выдержит стариклысь упорнӧй видзӧдлассӧ, гӧрдӧдіс да вешйыштіс бокӧ.
— Дедушка, — сюйсис Маша, — Саняыд сэн ньӧти абу мыжа.
Захар Митрич шогпырысь ӧвтыштіс кинас да чеччис.
— И эн сватайт тэ менӧ накӧд, Родионовна.
Мир миян накӧд оз ло.
Бурджык ысты бабка Манефаӧс отсӧг вылӧ да кутшӧмкӧ отставнӧй дедъясӧс.
— Нинӧм, нинӧм, Захар Митрич!
Терпитсяс да муса лоӧ, — бурӧдіс сійӧс Татьяна Родионовна. — Тэ найӧс стрӧгджыка видз.
Челядьлы тайӧ сӧмын пӧльзавыв мунас.
А найӧ тэныд вернӧй отсасьысьясӧн лоӧны.
Санька Машакӧд петісны контораысь.
Медбӧръя лым діяс сылісны вевтъяс вылын, и тшӧкыд войтваыс писькӧдӧма керкадорса лым пиӧд джуджыд, пемыд, быттьӧ линейка кузя нуӧдӧм канавкаяс.
Мудӧд доръясын гудйысисны нин курӧгъяс, а лысӧм петукъяс воинственнӧя весалісны горшнысӧ да швачкӧдчисны бордъяснас.
Небесаыс Стожары весьтын быттьӧ паськаліс, лои кельыдлӧз, джуджыд да синмӧн судзтӧм паськыд.
— Но вот, сёрнитім, шусьӧ! — дӧзмӧмӧн чӧвтіс Санька.
— А гашкӧ, тайӧ и бур вылӧ да, — рама шуис Маша. — Му вылын уджавны миянӧс всё равно оз босьтны.
Чукӧртам унджык пионеръясӧс — да Векшин дед дінӧ.
Асьным му кодйыны кутам, асьным кӧдзны.
Быдсяма опытъяс лӧсьӧдам.
Збыль, Саня?
«Векшинлӧн хозяйство» — сійӧ ӧд коланатор жӧ.
— Зэв нин коланатор тай, — серӧктыштіс Санька. — Гумъя лук быдтыны, шыр бӧж ыджда морковь, мукӧд сэтшӧмторъяссӧ сэн...
Зэв интереснӧ!
Сійӧ вӧлі недовольнӧй.
Серьёзнӧй сёрни Татьяна Родионовнакӧд сідзи эз и артмы.
И ставсьыс мыжа Маша.
Колӧ вӧлі чорыда сулавны ас кыв вылын, а Маша «Векшинлӧн хозяйство» йылысь первой казьтыштігас люнь-лэдзис пельяссӧ да ставсӧ вунӧдіс.
— Векшин тіянӧс и град дінас матӧ оз сибӧдлы.
Сійӧ жӧ быд турун сі вӧсна дрӧжжитӧ.
— Кодӧс «тіянӧссӧ?» — сувтовкерис Маша. — А тэ, Саня, абу ӧмӧй миянкӧд?
— Ог нин, мезды...
Ми мыйкӧ мӧдтор корсям, — шпыньмуніс Санька и ӧддзӧдчӧмӧн чеччыштіс ваӧн паськыда кырӧдӧмин вомӧн да мӧдіс восьлавны гортланьыс.
5 глава
ТЭРЫБЛУН ДА ӦД
Асывнас, школаӧ мунігӧн, Санька казяліс, мый пос дінын вывсянь визувтысь юыс ёна содӧма да пемыд, лӧз коз вӧр сайсянь пӧльтӧ ён да шоныд тӧв.
«Татшӧм тӧлыс йи жугӧдлӧ, — думыштіс сійӧ. — Ӧні виччысь, регыд йи вӧрзяс».
Лӧсьыд, кор партаыд сулалӧ дзик ӧшинь дорын!
Но войдӧрлун Санька воштіс сійӧ местасӧ.
Надежда Петровна казяліс, мый Коншаков ёнджыка видзӧдӧ ывла вылӧ, а оз доска вылӧ, да пуксьӧдіс сійӧс «Чукотскӧй ді вылӧ» — тадзи велӧдчысьяс нимтӧны вӧлі дзик класс пельӧсын сулалысь потласьӧм парта.
Но йи кылалӧм пропуститны некыдз вӧлі оз позь.
Санька сёрнитчис Петька Девяткинкӧд, и сійӧ карандашджын вылӧ сӧгласитчис недыр кежлӧ сетлыны ассьыс ӧшиньдорса местасӧ.
Заводитчис медбӧръя урок.
Немвиччысьтӧг стена сайын быттьӧ стеклӧ поті.
Шыыс вӧлі ылыс, муртса кывмӧн, но детинкалӧн чошнитӧм пельыс кыліс сійӧс.
Санька ляскысис ӧшинь дорӧ.
Юыс вӧлі оз на вӧр, спокойнӧй, но со рудӧдӧм йи морӧс вывті юковтісны чукыльӧсь потасъяс, тыдовтчисны гыяс, пуигтыр да быгзигтыр ызӧбтіс ва, и став юыс сыркмуні, мӧдіс вӧрны да тэрмасьтӧг, быттьӧ вынъяссӧ кузь да сьӧкыд туйӧ петігӧн видлігмоз, вӧрзис.
И сэки став классыс кыліс радпырысь горӧдӧм:
— Мӧдіс!
Мунӧ!
— Мый лои, Коншаков? — синъяссӧ лэптіс математика кузя преподавательница. — Мыйла тэ бӧр вуджӧмыд ӧшинь дорӧ?
— Йи вӧрзис, Надежда Петровна! — висьталіс Маша да завидьпырысь видзӧдліс Санька вылӧ.
— Пыр сійӧ первойӧн казялӧ йи мунӧм!
Но тайӧ, дерт, сӧмын сы вӧсна, мый сылӧн сэтшӧм шуда места, дзик ӧшинь дорын.
Надежда Петровна пуктіс ӧчкисӧ ныр вылас, матыстчис ӧшинь дорӧ да видзӧдліс ю вылӧ.
— Збыль, — сӧгласитчис сійӧ. — Но мый нӧ, кад, природалӧн закон. — И, ас пызан дінас бӧр мунӧм бӧрын, Надежда Петровна аслас кызіник гӧлӧсӧн тшӧктіс Санькалы бара пуксьыны бӧръя парта сайӧ.
Санька ышловзис, вежсис Петькакӧд местанас да тӧдлытӧгыс казьтыштіс Андрей Иванычӧс.
Андрей Иваныч вӧлі стрӧг учитель, но век, кор заводитчывліс йи мунӧм, сійӧ ачыс гудйывліс ӧшиньысь замазкасӧ, паськыда восьтавліс ӧшиньяс да челядькӧд тшӧтш дыр видзӧдлывліс ю вылӧ.
«Ворссис кӧзяйка-тӧвлӧн!
Ӧні миянсьыным раминик Стожаркаӧс он сувтӧд — мореӧдз котӧртас», шулывліс сійӧ да пыдӧдз апнитлывліс тувсов воздухсӧ.
А тӧлыс юсянь чепӧсйыліс классӧ, листаліс учебникъяс, парусӧн пӧльтліс географическӧй карта, да кажитчис велӧдчысьяслы, мый сы вылын лӧз юясыс, тыясыс сідз жӧ ловзявлісны да кутлісны вӧрны, кыдзи налӧн ӧшинювса ичӧтик Стожарка юыс.
И весиг важмӧм кӧч чучелолӧн, коді тӧвбыд оліс шкапын, вӧрисны пельясыс да сувтліс гӧныс, быттьӧкӧ кӧч лӧсьӧдчис чеччыштны классысь ывлаӧ да мыйвынсьыс котӧртны шондіӧн шонтӧм первой кушинӧдз.
Тайӧ лунас дыр кыссис медбӧръя урокыс.
Санька весиг думыштіс, мый школаса стӧрӧжика сідзжӧ видзӧдӧ йи мунӧм вылӧ да вунӧдіс видзӧдлыны часі вылас.
Коркӧ и зильгис звонок.
«Ю вылын йи мунӧ, — быттьӧ висьталіс сійӧ Санькалы, — ваыс ызгӧ, бузгӧ, ойдӧдіс берегъяссӧ, а тэ пыр на пукалан классын да решайтан задачкаяс.
Тэ ӧмӧй велалӧмыд татчӧ — прӧпускайтны татшӧм событиеяс, кыдзи йи мунӧм либӧ ытвадыр, йиӧн зэрӧм, первой лым, ыджыд тӧвнырӧн вӧрысь пуяс пӧрлалӧм либӧ сиктысь пӧжар!»
Санька мунігмозыс сюйис противогаз сумкаас книжкаяссӧ, петіс кильчӧ вылӧ да мӧдіс кывзыны.
Кыз шумӧн да деловитӧя ызгис воссьӧм ю.
Сійӧ поткӧдіс кыкпельӧ ыджыд Торбеево сиктӧс, код помын сулаліс школа, сэсся зэв мичаа чукльӧдлӧмӧн чепӧсйис видзьяслань да муяслань, кыкпельӧ вундіс посни вӧраин да, джуджыд берег бердӧ топыда жмитчӧмӧн, матыстчыліс Стожары дінӧ.
Регыд мысти школа кильчӧ вылӧ чукӧртчисны Стожарыса став велӧдчысьяс.
Пансис вензьӧм, кутшӧм туйӧд мунны гортӧ: пӧвйӧн посйӧм векньыдик туй кузя, кыті тӧвбыд ветлісны школаӧ, либӧ кытшовтны ыджыд поска туйӧд.
Вьюн кодь визув Алёша Сёмушкин тӧлкаа пасйыштіс, мый ю вомӧн вольсалӧм пӧвъяс, тӧдӧмысь, нуис нин мунысь йиыс и мунны ковмас миртуй кузя, пос вомӧн.
Петька Девяткин ас кежас сӧгласитчис Сёмушкинкӧд, но ачыс видзӧдліс Санька вылӧ.
Коді тӧдӧ, мый сылы юрас пырас!
Девяткин кӧть и арталіс асьсӧ Санькалӧн первой другӧн да радейтіс пыр шулывлыны: «Ми Коншаковкӧд», но Санька гежӧда лыддьысьліс сылӧн мнениеӧн.
Кор Девяткинлысь батьсӧ босьтісны армияӧ, Петька мӧдіс чувствуйтны асьсӧ дзик верстьӧ мортӧн.
Кӧмтӧг котралӧм лыддис нин сійӧ асьсӧ унижайтӧмӧн да быд поводдяӧ новліс батьыслысь сьӧкыд охотничӧй сапӧгсӧ, кӧть на понда сылӧн вӧлі уна шог минута.
Сійӧ лӧсьӧдіс тугъя шӧвк кисет, мӧдіс куритны ядовитӧй самосад, ньӧбис пластмассаысь вӧчӧм вишнёвӧй рӧма расчёска, зептын новлӧдлан зеркалӧ да асывъясын, юрсисӧ ваӧн кӧтӧдӧм бӧрын, зіля сыналіс найӧс бокті поткӧдӧмӧн.
Велӧдчис Петька сідз-тадз, мӧд во пукаліс квайтӧд классын да эз ёна дӧзмывлы, кор сійӧс шулывлісны «колян нэмсянь неуспевающӧйӧн».
Мамыс тайӧ став вылас видзӧдіс чуньяс пырыс да соседкаясыскӧд паныдасьлігӧн шулывліс, мый сійӧ Петенькалӧн и сідз нин мывкыдыс юрас оз тӧр да олӧмсӧ олас — асьсӧ ӧбидитны оз сет.
Петька вӧлі быд кывйӧ кутчысьысь, пакӧститчысь, но торъя смеллунӧн да пельклунӧн эз торъяв и унаысь волывліс гортас дойдӧм нырӧн либӧ синувса лӧзъясӧн.
Евдокия частӧ чуйдліс писӧ пыр лоны ӧтвыв Санька Коншаковкӧд да дугдывтӧг внушайтіс налы, мый найӧ рӧдняяс да быдлаын долженӧсь сулавны ёрта-ёртыс дор.
Мукӧд дырйиыс сійӧ чукӧстлывліс Санькаӧс ас ордас, гӧститӧдлывліс, тӧждысьӧмӧн юасис бать йывсьыс, радейтліс казьтывны кулӧм мамсӧ.
Петька быдлаӧ вӧтлысис Санька бӧрся, и мӧдыслы унаысь лолывлі мездыны пакӧститчысь соседсӧ.
Ӧні Санька вӧсньыдика шутёвтіс.
Коді нӧ йи мунӧм видзӧдлывлӧ пос вывсянь!
Медся интереснӧй местаыс — сійӧ ю чукыльтанінын, кӧні пыр овлывлӧ затор да йи пластъясыс кавшасьӧны ӧта-мӧд вылас.
— Писькӧдчам, — шуис Санька да кежис тӧвся туйлань.
Сійӧ восьлаліс бергӧдчывтӧг, вӧлі уверен, мый приятельясыс оз кольччыны сыысь.
Девяткин ёна збодьӧритчӧмӧн ӧвтыштіс кинас:
— Айда!
Миян кодьяс письтасны быдлаті!
Велӧдчысьяс мӧдӧдчисны Санька бӧрся.
Сёмушкин педзыштіс места вылас да ньӧжйӧник мӧдіс тшӧтш мукӧд бӧрся тӧвся туйӧд.
Маша кыскыштіс соскӧдыс ньӧжмыд, кызіник Зина Колесоваӧс.
— Мунам и ми!
Видзӧдлам.
Регыд мысти ставныс чукӧртчисны ю дорӧ.
Сійӧ эз нин вӧв сэтшӧм, кутшӧмӧн аддзылісны сійӧс школьникъяс классянь.
Быттьӧ казялӧма, мый туйыс восьса, йи муніс вына, ловъя лавинаӧн.
Пельӧсъяса йи пластъяс дзажгигтыр кавшасялісны мӧда-мӧд выланыс, пӧрлісны, сувтлісны доралаӧн.
Сьӧд ваыс на костын пуис.
Детинкаяс видзӧдлісны ёрта-ёрт выланыс: пӧв пос эз вӧв.
— «Миян кодьяс быдлаті письтасны!» — шпыньмунӧмӧн шуыштіс Санькалы Сёмушкин. — Ӧти татшӧмыс писькӧдчӧма, куим лун чӧж сэсся корсисны сійӧс багыръясӧн.
А нолтӧ, коді мекӧд поска туйлань мунысь?
Нывкаяс да некымын детинка мӧдӧдчисны Сёмушкин бӧрся.
— Вай и ми мунам поска туйӧдыс, Коншак, — шуис Девяткин.
Вежов синъяссӧ читкыртӧмӧн Санька дугдывтӧг кыйӧдіс юӧд котӧртысь йияс бӧрся.
Сійӧ, Санька Коншаков, да оз письт!
А вӧлі кӧ сійӧ партизанӧн?
Тайӧ ӧд зэв бура вермис лоны, кор немецъяс матыстчӧны вӧлі сиктлань, мамыс кӧ сэк эз нуӧд сійӧс аскӧдыс.
Том сэтшӧм партизан, разведчик либӧ связнӧй.
И вот, шуам, тулыс, татшӧм жӧ йи мунӧм; корӧ сійӧс ас дінас отрядса командир да зэв важнӧй заданиеӧн тшӧктӧ писькӧдчыны ю мӧдарас.
Но пос вывті мунны оз позь, сэні немецкӧй часӧвӧйяс.
А ю кузя кылалӧ йи.
Мый вӧчны?
Санька лӧсьӧдыштіс юрсьыс пилоткасӧ, лэптыштіс сапӧг гӧленьяссӧ да, синъяснас мыйкӧ корсигмоз, ветлӧдлыштіс берег пӧлӧн.
И сэки сійӧ казяліс Маша Ракитинаӧс.
Маша сулаліс дзик ва дорас да синъяссӧ эз вештыв котӧртысь йияс вылысь; чышъяныс сылӧн лэччӧма сьылі вылас, да мыччысьӧмаӧсь ичӧтик гӧрд пельясыс, а тӧлыс вӧрӧдіс сылысь дженьыд шырӧм юрсисӧ.
— Маша, дыр тэнӧ виччысьнысӧ?
Мунам поска туйӧд! — кыр йывсянь чуксаліс сійӧс Зина Колесова.
Но нывка нинӧм эз кыв.
— Видзӧд, — шыасис сійӧ Санькалы, — йи пластъясыс кыдзи тӧвзьӧны...
— Тэнӧ чуксалӧны!
Он кыв? — сы дінӧ чеччыштіс Девяткин.
Маша синбӧжнас кыйкнитліс сы вылӧ да бара бергӧдчис Санькалань.
— А вермасны найӧ мореӧдз кывтны?
— Вермасны, буракӧ...
Збыль, Маша, мунін эськӧ мед тэ пос вылӧ Сёмушкинкӧд, — тшӧктіс сылы Санька.
— Ог... ме видзӧдла.
Тэ ӧд мӧдар берегас котӧртан йи пластъяс вывті?
— Мыйӧн тэ тӧдан? — нарошнӧ чуймыштіс Санька.
— Котӧртан, ме тӧда.
Ме классын на гӧгӧрвои, кор тэ ю вылӧ видзӧдін.
А котӧртнытӧ он ёна пов, Саня?
Санька шпыньмуніс да нинӧм эз вочавидз.
Мый соссьынысӧ, сійӧс неуна весиг радуйтіс, мый Маша эз мун Сёмушкин бӧрся, а кольччис берег дорӧ.
Но Девяткин букышӧн видзӧдліс Санька вылӧ.
Сійӧ вӧлі дӧзмӧма.
Машатӧг вӧчны он вермы нинӧмтор.
Вӧлі чукӧртасны найӧ Санькакӧд компания тӧдсаинӧ мунны тшакла либӧ чӧдла сотчӧм нюрӧ, и оз на удитны детинкаяс петны сиктысь, а на бӧрся котӧртӧ нин Маша: «Ладнӧ жӧ, ладнӧ!
Тшакла мӧдӧдчӧмаӧсь и эз висьтасьны.
Казьтыштла ме тіянлы...»
И лунтыр келалас накӧд вӧрӧд, ни ӧти воськов оз кольччы.
Тшакла да вотӧсла ветлігӧн Девяткин вермис на терпитны Машаӧс.
Но кор Петька мӧдӧдчыліс йӧз му вылӧ чӧсмасьны анькытшӧн либӧ вӧрӧ сотны бипур, Маша сӧмын мешайтіс сылы.
«Ӧлӧдны ковмас нывкаӧс, воськовтны оз сет», решитіс Петька да коркӧ ӧтчыд Санькатӧг, кор Маша локтіс детинкаяс дінӧ, предложитіс ворсны: «Куш ки не петкӧдлыны».
— Ворсам, ворсам! — радлісны челядь.
Ставныс гартовтісны кинысӧ веж лапкорйӧн, нетшыштісны кузь петшӧр.
Сэсся ставныс горӧдісны сьывны: «Куш ки не петкӧдлыны, куш ки не петкӧдлыны», мӧдісны котравны ӧта-мӧд бӧрсяыс да петшӧрӧн швичйӧдлыны куш кокъяс да кияс кузя.
Первойсӧ Машалы сьӧлӧм вылас воис татшӧм ворсӧмыд: котралан, чилзан, мынтӧдчан.
Но ковта сосъясыс вӧліны дженьыдӧсь, юбкаыс пидзӧсӧдзыс, и нывкалы сюралі быдӧнысь медъёна.
Киясыс и кокъясыс тырины гӧрд йӧгъясӧн, синъясас доршасис синваыс.
«Кӧть эськӧ мед помасис регыдджык», думайтіс Маша, но детинкаяс ышмисны — чеччалӧны сы гӧгӧрын, сералӧны, ӧвтчӧны петшӧрӧн.
Сэки Маша и ярмис.
Нетшкис дзонь китыр петшӧр да, ворсан став правилӧяссӧ вунӧдӧмӧн, корӧсьӧн моз мӧдіс швачӧдны детинкаясӧс веськыдвыв и шуйгавыв: кияс кузя, мышку кузя, юр кузя.
Медъёна сюрис Девяткинлы.
Детинкаяс вешйисны сы дінысь да сэксянь кутісны повны вӧтлыны Машаӧс ас дінсьыс.
Дыр корсьӧм бӧрын Санькалы туй дорсьыс сюри увйӧсь зор, чегъяліс сылысь увъяссӧ да, синбӧжнас кыйкнитлӧм бӧрын — тані на-ӧ Маша, — матыстчис ва дорӧ.
Регыд мысти паськыд, ён йи пласт, Австралия кодь очертаниеа, люкасис берегӧ.
Санька чеччыштіс сы вылӧ да тойыштчис зібнас.
Визулыс нетшыштіс йи пластсӧ, бергӧдлыштіс ӧти местаын, сэсся нуис водзӧ да чорыда кучкис йи заторӧ.
«Австралия» поті шӧри, но Санька ӧтчыд чеччыштӧмӧн вуджис мӧд пласт вылӧ, сэсся коймӧд вылӧ, нёльӧд вылӧ...
Маша эз вештыв синъяссӧ сы вылысь.
Вот Коншак — сійӧ зон!
Пыр сійӧ придумайтіс сэтшӧмӧс, мынысь весиг сьӧлӧмыд кынмылас.
Оз весьшӧрӧ Стожарыса детинкаяс, медсясӧ Ыджыд помсаяс, лыддьыны Санькаӧс медся смелӧн да вензьытӧг признавайтӧны сійӧс асланыс юралысьӧн.
Медбӧръяысь чеччыштӧм бӧрын Санька петіс мӧдар берегӧ.
Нетшыштіс юрсьыс пилоткасӧ, бергӧдлыштіс сійӧс юр весьтас да мыйкӧ горӧдіс; йи мунӧм шумыс вевттис сылысь гӧлӧссӧ.
Сэки Санька индіс кинас боквыв — мунӧ пӧ ставныд послань, сэні паныдасям.
Детинкаяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
Позьӧ ӧмӧй нӧ налы кольччыны асланыс юралысьысь?!
Босьталісны зібъяс да матыстчисны ва дорӧ.
Первой чеччыштіс йи пласт вылӧ ыджыд юра, латшкӧс тушаа Стёпа Карасёв, кодӧс паськыд пельпомъясысла да дженьыд тушаысла нимтісны Стёпа Так-на-Такӧн.
— Медсяыс — тэрыблун да ӧд! — туйӧ колльӧдіс сійӧс Девяткин.
Стёпа бӧрся ю вомӧн котӧртіс гӧрд юрсиа Ваня Строкин.
Воис ӧчеред Девяткинлы.
Сійӧ смелакодь чеччыштіс йи пласт вылӧ, но сэсся неладнӧ тувччис, сапӧгас гумовтіс ва да петіс бӧр берегӧ.
— Вӧян ещӧ!
Шуштӧм делӧ!
— «Ми Коншаккӧд!» — зывӧкпырысь шуис Маша. — А ещӧ и другъяс-приятельяс нэм кежлӧ.
— Но мый нӧ кӧть нэм кежлӧ!
Приятель йирӧ пырас, и ме сы бӧрся?
Аттьӧ!
Немвиччысьтӧг Маша кватитіс Петя киысь зібсӧ да чеччыштіс йи пласт вылӧ.
— Йӧй! — горӧдіс Петька. — Вӧян!
Но Маша сӧмын ӧвтыштіс сылы кинас.
Первойсӧ ставыс бура муніс.
Нывка кокниа чеччаліс йи пласт вылысь йи пласт вылӧ и регыдӧн ылыстчис берег дорысь.
Но сэки артмис виччысьтӧмтор: вороталӧн сьӧкыд ӧдзӧсъяс моз йи пластъяс вешйисны, ю шӧрас артмис паськыд восьсаин и ичӧтик йи торсӧ, код вылын сулаліс Маша, мӧдіс нуны послӧн пу сюръяяслань, кӧні йиыс жугавліс посни торпыригӧдз, кӧні пӧртйын моз ставыс пуис да бызгис.
Санька горӧдіс, медым Маша ёнджыка сынас зібнас.
Нывка зілис мыйвынсьыс.
Тӧдлытӧг сійӧ вильді да зібсӧ уськӧдіс ваас.
Юыс быттьӧ гӧгӧрвоис, мый нывка воштіс медбӧръя дорйысянсӧ, ещӧ ӧдйӧджык мӧдіс нуны йиторсӧ послань.
Санька аслас приятельясыскӧд эз тӧд, мый вӧчны.
Сійӧ котраліс берег вывті, шенасис кияснас, сэсся чепӧсйис берегсянь мӧдарӧ, сарай дінӧ, кӧні вӧлі путкыльтӧм сьӧкыд сьӧд пыж.
Отсӧг вылӧ вевъялісны воны Стёпа Так-на-Так да Ваня Строкин.
Найӧ куимӧн путкыльтісны пыжсӧ да мӧдісны кыскыны сійӧс берегдорлань.
— Ребята, пыжыд жӧ лёк! — сьӧлӧмсяньыс горӧдіс Стёпа, пыж пыдӧсса потасъяс вылӧ индӧмӧн.
Санька эновтіс пыжсӧ да котӧртіс юлань.
Мӧдар берегсяньыс сылы кыліс Девяткинлӧн вӧсньыд нярган гӧлӧсыс:
— Вӧйӧ!
Караул!..
Спасайтӧй!..
6 глава
ПЕЛЯ ШАПКАА ДЕТИНКА
Коді тӧдас, мыйӧн эськӧ тайӧ помасис, не кӧ ӧтик зон. Сійӧ котӧртіс кыр йывсянь, ачыс вӧлі шинель нойысь вурӧм дженьыдик курткаа, абу кок сертиыс ыджыд да сьӧкыд керзовӧй сапӧга да пеля салдатскӧй шапкаа. Сійӧ матыстчис Девяткин дінӧ да зэв мелітӧма пыркнитіс сійӧс пельпомъясӧдыс.
— Мый равзан?
— Миян нывка...
Йи пласт вылын...
Шуштӧм делӧ!..
Послань кылӧдӧ, — бормочитыштіс Петька. — Дзик йӧй нывка...
— Аддза, — скӧра торкис сійӧс пеля шапкаа зон да, куртка кизьяссӧ разялӧм бӧрын, пӧрччис коссьыс тасмасӧ, быттьӧкӧ кӧсйис тані жӧ берег дорас швичкӧдны Петькаӧс, сэсся шыбитіс мышсьыс нопсӧ да чуж-чажкылӧ орӧдіс сэтысь кӧвъяссӧ. — Тасма эм?
— Тасма?!
— эз гӧгӧрво Петька.
— Но, коскад ли, гачад ли...
Либӧ гез.
Вай ставсӧ.
Пеля шапкаа детинка сюйис кияссӧ Петька пинжак улӧ, кималаснас корсис Петька кынӧм вылысь тасма, пӧрччис сійӧс, сэсся сідзжӧ церемонитчытӧг орӧдіс сумка кӧвъяссӧ да тайӧс ставсӧ — тасмаяс, кӧвъяс — йитліс ӧтилаӧ.
Та бӧрын чеччыштіс лайкыд, кывтысь йи вылӧ да мӧдіс писькӧдчыны Машалань.
Сувтіс дзик восьсаиндорас да ӧддзӧдчӧмӧн, мыйвынсьыс шыбитіс нывкалы тасма помсӧ.
Маша эз сразу гӧгӧрво, мый колӧ сылы вӧчны.
Тасмаыс швичмуніс юр весьттіыс да шлёпкысис ваӧ.
Детинка тэрыба бӧр кыскис асланьыс ас вӧчӧм спасательнӧй гезсӧ, чукӧртіс сійӧс, скӧрысь горӧдіс: «Кут, нывка!», и бара кытшыс разьсис лэбовтігас.
Шӧйӧвошӧмыс Машалӧн быри.
Сійӧ кутіс тасма помсӧ, кокъяснас пыксис йиӧ, а пеля шапкаа зон надзӧникӧн мӧдіс кыскыны сійӧс асланьыс, йи пластыскӧд тшӧтш.
Йияс костыс пыр векняммис и сэсся дзикӧдз тупкысис.
Детинка кватитіс Машаӧс киӧдыс да мӧдіс нуӧдны береглань, мунігмозыс бӧръяліс гырысьджык йи пластъяс, кодъяс вермисны эськӧ лыбӧдны кык мортӧс.
Мукӧд дырйиыс визулыс бара торйӧдлывліс йияссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Нинӧм, нывка, нинӧм, — шуаліс пеля шапкаа детинка да виччысьыштліс, кор йи пластъясыс бӧр топаласны.
Тадзи найӧ воисны берегӧдз.
Мыйӧн сюри Машалы кок улас чорыд муыс, сійӧ бергӧдчис юсяньыс мӧдарӧ да кияснас вевттис чужӧмсӧ.
Сэсся видзӧдыштіс немвиччысьтӧм спаситель вылӧ.
Мӧдыс сулаліс неылын да зіля разяліс кӧв гӧрӧдъяссӧ.
— Детинка, а детинка! — ньӧжйӧникӧн чукӧстіс Маша.
Пеля шапкаа зон видзӧдліс сы вылӧ.
Маша мыжапырысь нюмъёвтіс, ачыс эз тӧд, кыдзи петкӧдлыны ассьыс благодарностьсӧ, котӧрӧн друг матыстчис зонка дінӧ да босьтіс сы киысь кӧтасьӧм кӧвъяссӧ.
— Вай ме разя! — И пиньяснас мӧдіс разявны зэлыда гӧрддзассьӧм гӧрӧдъяссӧ.
Пос дорсянь тӧвзисны-котӧртісны школьникъяс. Санька приятельясыскӧд. Алёша Сёмушкин, Зина Колесова.
Шызьӧмаӧсь, сьӧкыда лолалігтыр, найӧ кытшалісны Машаӧс.
— Тэ... тэ тайӧ мыйла йи вомӧныс?... — мыкталігтыр горӧдіс нывка вылӧ Санька.
— Ме эськӧ котӧрӧн вуджи, — шайпаймунӧмӧн лапйӧдліс синъяссӧ Маша, — а сэні гӧгӧр ва... юрӧй бергӧдчис.
— Тэкӧд пыр кутшӧмкӧ шоглун нажӧвитан! — петук моз уськӧдчис Маша вылӧ Девяткин да кулакнас кучкис аслыс морӧсас. — Ещӧ и вӧйны на вермин.
А миянлы ковмис ӧтвечайтны!
Кыдзи вӧлі кольӧм гожӧмын, кор Сьӧд ӧмутад тэнад кокъясыд висьмисны.
— Кодкӧ эськӧ мед мӧд сёрнитіс! — чушнитіс Маша. — Тайӧ ӧд тэнсьыд кокъястӧ войтӧв кыскис.
— Аддзылінныд-ӧ! — збоймӧм Девяткин шыасис детинкаяс дінӧ. — Ещӧ и споруйтӧ.
Чӧвлы, тырмас!
Ӧлӧдны ковмас сійӧс миян дінӧ кӧвъясьӧмысь!
Нэм кежлас.
Мед ветлӧдлӧ аслас нывкаяскӧд.
— Гажа сёрни! — ньӧжйӧник шуыштіс пеля шапкаа детинка. — Тіян нӧ мый, тадзи пыр овлӧ?
Санька быттьӧ йӧткыштӧмысь бергӧдчис бӧрлань.
Детинка пукаліс рудов кушинын да выльысь кӧмасис.
Сійӧ вӧлі ичӧтик тушаа, косіник, мугов чужӧма, синъясыс неуна кӧсӧйкодьӧсь да наын чеччалӧны озорнӧй киньторъяс.
— Кыдзи пыр овлӧ? — выльысь юаліс Санька.
Детинка эз сразу шыась.
Сійӧ пыдзыртіс васӧ кӧтасьӧм нямӧдсьыс, пелька, ни ӧти чукыртӧг гартыштіс сійӧн коксӧ да сюйис паськыд гӧленя керзовӧй сапӧгас.
— А сідзи...
Нывка тӧкӧтьӧ эз вӧй, а найӧ... берегын сулалӧны, видзӧдӧны.
— Коді... берегас?
— Абу тай берегын, пос вылын, вӧлӧмкӧ.
— Сёрнит, да куж сёрнитныд! — Санька эз казяв, кыдзи воськовтіс тӧдтӧм мортлань да немвиччысьтӧг, некытчӧ лӧсявтӧг, но скӧрыськодь, кыдз кажитчис сылы, юаліс: — Тэ кодлӧн?
Кытчӧ мунан?
Пеля шапкаа детинка пелька сувтіс кок йылас, тальышталіс сапӧгъяссӧ.
— Патруль?
Документъяс прӧверяйтны?
Тшӧктан висьтасьны?
— И прӧверита... зэв лӧсьыда.
Унаӧн таті шӧйтӧны быдсямаыс...
Но детинка быттьӧ эз кывлы тайӧ шуӧмсӧ.
Сійӧ видзӧдіс Маша вылӧ.
Кокпӧв йылас сувтӧмӧн нывка пӧрччис мӧд коксьыс сапӧгсӧ да чеччалігтыр кисьтіс сэтысь васӧ.
Кокыс вӧлі гӧрд, кынмӧма.
Детинка котӧрӧн матыстчис Петька дінӧ, кватитіс сы киысь ассьыс вещевӧй мешӧксӧ, перйис кос нямӧдъяс да мыччис нывкалы:
— Нямӧдъястӧ веж: прӧстудитчан!
Санька тӧкӧтьӧ эз тшӧкмун скӧрмӧмысла.
Этша на сійӧ, мый код тӧдас кысь усьӧм детинка петкӧдліс сійӧс чуть ли эз трусишкаӧн, — сійӧ жӧ медводз тшӧктіс Машалы нямӧдъяссӧ вежны.
Но Маша эз босьт нямӧдъяссӧ.
— Ме гортӧ котӧрта... — И сійӧ бергӧдчис пеля шапкаа детинкалань: — Мунам миян ордӧ!
Шонтысьыштан.
Тэныд ылӧ на колӧ мунны?
— Меным Стожарыӧ, Пушкин нима колхозӧ.
— Стожарыӧ?! — горӧдіс нывка. — Миянӧ, сідзкӧ.
Ми ставным Стожарысаяс.
То сійӧ, ю саяс, сиктным миян.
А тэ код ордӧ?
— Векшин дед — эм тіянын сэтшӧмыс?..
Захар Митрич?
— А тэ... тэ дедыд дінӧ мунан?
— Сы дінӧ.
Маша бӧрыньтчис ӧти воськов, кытшовтіс детинка гӧгӧр:
— Тэнад нимыд Федя?
Да?
Федя Черкашин?
Детинка шайпаймуныштӧмӧн довкнитіс юрнас.
— Ребята! — горӧдіс Маша. — Векшин ордӧ внукыс воӧма!
Федя Черкашин! — И киӧдыс кватитіс пеля шапкаа детинкаӧс да мӧдіс нуӧдны ас бӧрсяыс: — Мунам, ме тэнӧ колльӧда.
7 глава
ТЕРЕМ-ТЕРЕМОК
Захар Векшинлӧн керкаыс сулаліс дзик сикт помас.
Кутшӧмкӧ чудоӧн кольӧма дзоньӧн немецъяс дырйи тайӧ просторнӧй, пыдӧдз муӧ пуксьӧм керкаыс.
Сійӧ нёровтчӧма водзлань, быттьӧкӧ кӧсйӧма котӧртны матӧджык ыджыд туйлань, медым шуны быдӧнлы, коді локтӧ Стожарыӧ: «<rus>Добро пожаловать</rus>!
Пыр, места тырмас».
И йӧзыс окотапырысь кежавлісны Захар керкалань.
Станцияӧ груз новлӧдлысь возчикъяс и шоферъяс частӧ пыравлывлісны сэтчӧ узьны.
Пулісны ужин, юлісны чай да джоджӧ вольсалӧм выль идзас вылын узьмӧдчывлісны.
Асывъясын «государственнӧй керка» дорын, кыдзи шуӧны вӧлі сиктас Векшинлысь керкасӧ, жургисны моторъяс, гӧрдлісны вӧвъяс, зёлькӧдчисны ведраяс.
Шойччӧмысь старик деньга некодлысь эз босьтлы, ёна дӧзмывліс, кор киас сылы сюйлывлісны чукрассьӧм бумажка, да скӧрысь горзыліс возчикъяс вылӧ либӧ шоферъяс вылӧ: «Мый нуан?
Нянь, картупель?
Фронтӧвӧй груз сідзкӧ, салдатскӧй довольствие.
Но и ну ӧдйӧджык, нинӧм тані ыркӧдчыны, чайяс юны!»
Но ветлысь-мунысьяскӧд ужнайтны старик эз ӧтказывайтчыв да, сыысь кындзи, найӧ мунӧм бӧрын унаысь аддзывліс пызанйӧрсьыс консерв тыра банка, колбас кытш, нянь тупӧсь, кодъясӧс кольӧмаӧсь сэтчӧ.
Захарлысь керкасӧ школьникъяс шуисны «терем-теремокӧн» да рытъясын волывлісны сэтчӧ велӧдны урокъяс, кывзыны дедлысь мойдъяс либӧ прӧстӧ «би дорас», коді некӧн эз ӧзйы сэтшӧм югыда да меліа, кыдзи «теремокын», сы вӧсна мый ветлысь-мунысь шоферъяс лышкыда снабжайтісны Захарӧс керосинӧн.
Ӧні Маша медводз воис «терем-теремок» дорӧ, гудйысьыштіс кильчӧ пос улас, аддзис ключ да восьтіс ӧдзӧссӧ.
— Пыр, пыр! — меліа сійӧ корис Федяӧс. — Нинӧм, мый дедушка абу...
Сійӧ оз вид...
Маша да Федя бӧрся керкаӧ пырисны Зина Колесова, Алёша Сёмушкин да ещӧ некымынӧн.
Санька да сылӧн приятельясыс шӧйӧвошӧмӧн дзӧрисны кильчӧ дорын.
— Машатӧ бура ӧд сійӧ мездіс! — гусьӧнмоз шуис Стёпа Так-на-Так. — Кытысь сійӧ уси, Федяыс тайӧ?
Пыралам, Коншак, сёрнитыштам.
Санька оліс чӧв.
Нинӧм он шу, детинкаыс сюсь, эз падмы.
А Санька ноксис эсійӧ лёк пыжнас...
Но сы бӧрын, мый вӧлі ю дорын, кыдзи пыран керкаӧ, мый шуан Машалы?
— Кодлы интереснӧ, пырӧй, — пельпомъяссӧ лэптыштліс Санька. — А меным гортӧ колӧ мунны. — И сійӧ мӧдӧдчис восьлавны сикт кузя.
Приятельяс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас да мӧдісны кыссьыны сы бӧрся.
Керкаӧ пырӧм бӧрын Маша ӧдйӧ пӧрччис кӧмкотсӧ, ӧшӧдіс пальтосӧ тувйӧ да кайис паччӧрӧ.
Федя видзӧдліс потасъяса рудов стенъяс вылӧ, кытчӧ вӧлі ӧшлӧма чӧскыд дука кос турун пучокъяс, шобді, сю, зӧр ичӧтик кольтаяс, да юаліс:
— А дедушкаыс регыд воас?
— Сійӧ воас, воас...
Тэ кай татчӧ, — паччӧрсянь чукӧстіс сійӧс Маша: — тані шоныд.
Федя эз ӧткажитчы.
Паччӧрӧ кайисны и мукӧд челядьыс.
— Эн ставныд ӧтпырйӧ! — скӧрмис Маша. — Пачсӧ лязӧданныд, сійӧ и сідз нин важиник.
Синбӧжнас Федя вылӧ видзӧдлывлігӧн Машалы уси тӧдвылас, кыдзи ӧтчыд Захар корис ас ордас да висьталіс, мый сылӧн зэв ыджыд радлун — кывсьӧма Федя Черкашин, сійӧ мамтӧм-батьтӧм детинкаыс, кодкӧд дед дружитчӧма, кор вӧлӧма партизанскӧй отрядын.
Детинкаыс лоӧма сылы рӧднӧй внук пыдди, но немецъяс вӧсна найӧ воштӧмаӧсь ӧта-мӧдсӧ.
А ӧні пӧ Федя гижӧ, мый лечитчӧ госпитальын, ылыс Ташкент карын, а сэсся пондас овны санаторийын.
И колӧ пӧ сылы пыр жӧ гижны воча письмӧ: ачыс, Захар, олӧ бӧбыльӧн, старукаыс сылӧн кулі, и медым внукыс ӧдйӧджык локтас аслас дедушка дінӧ.
Маша гижис.
Сэсся партизан внук йылысь сійӧ висьталіс Зина Колесовалы, и найӧ кыисны сылы пӧдарки вылӧ кык гоз кепысь.
Кадыс коли, а Федя Черкашин век эз лок.
Сэки Маша да Зина мӧдісны сылы гижны частӧджык.
Найӧ быдногыс убеждайтісны Федяӧс, мый овны сылы кутшӧмкӧ санаторийын ньӧти абу обязательнӧ — медым регыдджык локтас Стожарыӧ: воздухыс тані сӧстӧм, ваыс юас ключысь локтӧ, вӧрын тырыс тшак да вотӧс, фермаын йӧлыс сук, и Федя на ордын сэтшӧма ёнмас, мый оз ло вынтӧмджык ни Стёпа Так-на-Такысь, ни Санька Коншаковысь, ни Петька Девяткинысь.
— Санаторийсянь ӧні? — немвиччысьтӧг юаліс Маша.
— А тэ мыйӧн тӧдан? — чуймис Федя.
— Ме тэ йылысь унатор тӧда.
Тэ ӧд Захар дедлӧн внук, партизанскӧй внук...
Ми тэнӧ важӧн виччысям...
— Сідзкӧ эсійӧ письмӧясыс тэнад вӧліны?
Машаӧн шуӧны тэнӧ?
— Машаӧн! — серӧктіс нывка. — А тайӧ со Зина Колесова.
Сійӧ кепысьтӧ тэныд кыис.
А тайӧ — Сёмушкин.
Таысь став сусликъясыс тані полӧны.
А тайӧ... — Маша висьтавліс быдӧнлысь нимсӧ, коді мыйӧн знаменитӧй, и челядь нюжӧдчавлісны Федялань, кутісны сылысь кисӧ.
Посводзын мӧдісны дзуртны джодж плакаяс.
— Дедушка локтӧ, — гӧгӧрвоис Маша да, челядьлы мигнитӧм бӧрын, бергӧдчис Федялань. — Тэ эн сразу петкӧдчы.
Дзебсьыв.
Детинкаяс йӧткыштісны Федяӧс паччӧр пельӧсӧ.
Захар восьтіс ӧдзӧссӧ да броткӧм сорӧн юаліс:
— А нолтӧ, терем-теремок, коді пропискатӧг теремын олӧ?
— Ме, мышка-норушка, — чилӧстіс Маша.
— Ме, лягушка-квакушка, — шыасис Зина.
— Ме, ном-зыньгун, — вӧсньыдик гӧлӧсӧн шуис Сёмушкин.
Захар кӧсӧйтчыштліс порог дорын сулалысь челядьлӧн кӧтасьӧм сапӧгъяс вылӧ да довкйӧдлыштіс юрсӧ.
— Мый, табъя кока дзодзӧгъяс, кӧтӧдінныд кокнытӧ да Векшин дед паччӧрӧ?
Гортад таысь оз зэв ошкыны.
Часлы, ме тіянӧс эрдӧ петкӧда!
— Дедушка, а ми эг шонтысьны.
Ми выль юӧрӧн ті ордӧ, — шуис Маша.
— Тӧда ме тіянлысь выль юӧръястӧ!
— Збыль, дедушка!
И друг паччӧр подлӧссянь кутіс кывны соловейлӧн сэтшӧм переливчатӧй гора сьылӧм, мый став челядьыс чуймӧмӧн чошкӧдісны пельнысӧ, а Захар дед весиг петитчыштіс ӧдзӧслань.
— Мый нӧ сэні каститчӧ!
Коді сэні ышмӧ?
А нолтӧ, лэччы, лэччы шуа!
— Тайӧ ме, дедушка, ме...
Федя пелька чеччыштіс паччӧрысь да бара мӧдіс ливкйӧдлыны настоящӧй соловей моз.
— Тӧдінныд, дедушка, кыланныд?
Быттьӧ шонді югӧръяс мӧдісны ворсны старик чужӧм вылын.
— Кыла, соловеюшко, кыла! — И Захар, быттьӧ сылы эз вӧв сизимдас арӧс, соловей сьылӧм вылӧ воча букӧстіс сюзь моз,
детинка шыасис войся лэбач выпь горӧдчӧмӧн, старик вӧсньыдика да нежнӧя шутьлялыштіс иволга моз, детинка мӧдіс кӧкны кӧк моз.
Тадз найӧ сулалісны ӧта-мӧд водзас, шыасялісны лэбач гӧлӧсъясӧн, и челядьлы чайтсис, мый матігӧгӧрса вӧръяссьыс став лэбачьясыс чукӧртчӧмаӧсь Захар ордӧ важ керкаас.
Сэсся старик яндысьыштіс сыысь, мый ышмыштліс челядь моз, лӧсьыдтӧма серӧктіс, кыскыштіс Федяӧс ас дінас да топӧдіс морӧс бердас.
Регыд мысти пызан вылын мӧдіс сьывны ассьыс сьыланкывсӧ пӧлӧстчӧм самовар.
Захар восьтіс консерв банка, судзӧдіс ма тыра гырнич, кӧтӧдӧм пув, яблок, тшак, пуксьӧдіс Федяӧс енувпельӧсӧ.
Сэсся видзӧдаліс нюмӧн сявкъялысь чужӧмъяссӧ челядьлысь да дзикӧдз бурасис:
— Пуксялӧй ставныд!
Пируйтӧй!
Луныс сэтшӧм, нинӧм абу жаль.
Челядь пуксялісны пызан сайӧ.
И кӧть ыджыд пу тасьтіыс вӧлі тыр пырыс тыдалана кӧтӧдӧм яблокъясӧн, а гырничын вижӧн пӧртмасис сукмӧм ма, но найӧ эз кӧсйыны, медым Федя думыштіс на йылысь мыйкӧ лёктор, пызан вывсьыс дзик нинӧм эз видлыны да чиннӧя шыасявлісны: «Ыджыд аттьӧ, ми нин сёйим-юим..»
— А тэ кӧні велӧдчин лэбачьяс кывнас сёрнитны?
Отрядын, да? — Федялысь юасис Маша. — И герчкан моз кужан горзыны и зяблик моз риксыны?
— Верма.
— Менӧ велӧдан?
Алёша Сёмушкин пыр зілис панны Федякӧд серьёзнӧй сёрни партизанскӧй делаяс йылысь.
— Виччысьлы, тэрмасьысь — дугӧдіс сійӧс Захар. — Сет сылы шойччыштны туй бӧртиыс.
Лоӧ на тіян кадыс, умтӧдзныд сёрнитанныд. — И сійӧ пристальнӧя видзӧдіс Федя вылӧ.
Юрсиыс Федялӧн вӧлі мольыда шырӧма, ачыс сійӧ косіник да, кажитчӧ, эз вӧв варов.
«Нинӧм... тайӧ сэтчӧс шондіыс сійӧс косьтыштӧма, — асьсӧ ачыс бурӧдіс Захар. — Миян тані сійӧ рокӧсӧн кӧтӧма моз мӧдас ловзьыны».
— И старик код тӧдас кымынӧдысь нин юаліс Федялысь, оз-ӧ вись сылӧн кыткӧ.
— Некыт оз вись, дедушка.
Шуйга киӧн ме пудъя гира лэпта.
Станцияын ме ӧтикӧд бертчи нин.
— Но и кыдзи?
— Да сійӧ эз честнӧя: конйыштіс менӧ.
Но всё равно ме эг сетчы.
— Аддзан, оз на позь ӧні тэныд бертчыны.
Ме ордын тэ шынитӧв кутан овны, тӧждысьтӧг.
— А ми сійӧс став челядьяс вылас старшӧйӧн пуктам, — друг висьталіс Маша, кодлы важӧн нин вӧлі окота мыйкӧ приятнӧйӧс шуны Федялы. — Ми сылысь со кыдзи кывзыны мӧдам!
— Кутшӧм ещӧ старшӧйӧн? — кӧсӧйтчыштліс Захар. — Внучок шойччыны воис.
— Ме эг дыр кежлӧ, дедушка.
Ремесленнӧй училищеӧ кӧсъя пырны, — шуис Федя.
— Но вот, — букыштчис Захар, — порог вомӧн сӧмын на воськовтін, а бӧр нин ӧдзӧс вылӧ видзӧдлывлан.
Тэ олышт, гӧгӧр видзӧдав, гашкӧ и кутшӧмкӧ мӧд путёвка артмас.
Челядь дасьӧсь вӧліны пукавны Федякӧд сёр рытӧдз, но Захар чуйдӧдіс, мый дона гӧстьяслы кад нин честь тӧдны, и найӧ, гӧститӧдӧмысь аттьӧалӧм бӧрын да прӧщайтчӧм бӧрын, мӧдӧдчалісны гортъясаныс.
Захар петіс колльӧдны найӧс керка пельӧсӧдзыс.
Кӧдзыдыс, быттьӧ зэв мастер стекольщик, стеклӧалӧма гӧпъяссӧ рыжиник йиӧн, и тӧлысь югыд водзас найӧ дзирдалісны парник рамаяс моз.
Кӧнкӧ матын, туйдорса канаваын, зёльгис мудзлывтӧм шор, быттьӧ кӧсйис висьтавны, мый ӧні некутшӧм кӧдзыдъяс оз сувтӧдны локтысь тулысӧс.
И Захарлы кажитчис, мый со и сы керкаӧ видзӧдліс тулыс — воис внучок.
Старик нюммуніс да мӧдӧдчис керкалань.
Вот пуксясны ӧні найӧ внучокыскӧд орччӧн, юыштасны ас кежаныс, некод аддзытӧг, ещӧ стӧкан чайӧн да быдтор йылысь сьӧлӧмсянь сёрнитасны.
Но ни сёрни, ни чай юӧм эз артмы.
Лабичӧ никыльтчӧмӧн да юр улас вещевӧй мешӧксӧ пуктӧмӧн Федя чорыда узис.
— Мудзӧмыд, соловеюшко! — шӧпнитіс Захар.
И пуксис Федя дінӧ да думыштчис.
Уна во нин оліс сійӧ свет вылын.
Мыйдтӧм му гӧрис, видз ытшкис, садъяс быдталіс.
Мазі сійӧс радейтӧ, вӧв гӧгӧрвоӧ сійӧс, ачыс тӧдӧ любӧй крестьянскӧй удж.
Но сылы, пӧрысь мортлы, некодлы сетны ассьыс кужӧмлунсӧ надежнӧй киӧ — абу сылӧн ни пиян, ни внукъяс.
А вот ӧні эм кодкӧд петны му вылӧ, эм кодлы петкӧдлыны, кыдзи гӧрны, кыдзи видзтыны быд тусь.
«Некытчӧ ме сійӧс ог лэдз, — думыштіс сійӧ Федя йылысь, — бур колхозникӧс быдта.
Стожары лоӧ сылы рӧднӧй домӧн.
Векшинӧс оз вунӧдны сиктын».
Немвиччысьтӧг детинка унйывсьыс вӧрӧдыштіс вомдоръяссӧ, бергӧдчис мӧдар бок вылас.
И сэки старик кыліс, кыдзи разьсьӧм мешӧксьыс мыйкӧ мӧдіс киссьыны джоджӧ.
Сійӧ копыртчис, лӧсьӧдіс содзсӧ, и вӧсньыдик струяӧн тусьяс гылалісны сылӧн соддзӧ.
Захар матыстчис лампа дінӧ, содтіс бисӧ да чуймӧмысла кынмис места вылас: кипыдӧс вылас куйлісны гырысь да мича шобді тусьяс.
Старик уськӧдчис лабичлань, кӧсйис садьмӧдны Федяӧс.
Но детинка узис сэтшӧм чӧскыда, мый Захарлы жаль лои, и нуис сійӧс крӧвать вылӧ да вевттис шебрасӧн.
Сэсся бӧр муніс лабич дорӧ, пидзӧс вылас сувтіс да ӧтикӧн-ӧтикӧн мӧдіс ӧктыны джоджысь киссьӧм шобді тусьяс.
Асывнас Федяӧс садьмӧдіс пуӧ надзӧника котшкӧдӧм.
Захар дед пукаліс порог дорын да пӧвъясысь тувъявліс скворешня.
Пызан вылын куйліс шобді чукӧр.
Шондіыс сявкйис ӧшинь пыр, и шобді тусьяс дзирдалісны ыргӧнысь кисьтӧма кодьӧсь.
Федя чеччыштіс крӧвать вылысь, видзӧдліс аслас мешӧк пытшкӧ.
— Став йывсьыс нин ті тӧданныд, дедушка?
— Видзӧда и ас синъяслы ог верит! — Захар лайкйӧдлыштіс юрнас. — Веськыда чудо, мый кӧйдысыс бӧр воис гортӧ.
— Помнитан, дедушка, ми тікӧд вӧр пыр писькӧдчим.
Сэки тэнӧ немецъяс кутісны.
А кӧйдыс тыра мешӧкыд ме ордӧ коли.
— Да тэ жӧ, Федюшка, кымын ки пыр сэсся прӧйдитін: салдатъяс, госпиталь, санаторий...
А кӧйдыс дзонь.
Некыдз юрам оз пыр.
Волшебнӧй кутшӧмкӧ!
— Сійӧ и эм волшебнӧй...
Кодлы кӧть эг висьтавлы, кыдзи ми тэкӧд видзим сійӧс немецъясысь, быдӧн шуӧны: «Шуда шобді.
Сё во мӧдас овны».
Но, ме и видзи.
Сӧмын ӧти раненӧйлы госпитальын дас тусь пӧдариті — ёна нин зэв сійӧ корис да.
Гортас сэсся ыстіс, Поволжьеӧ.
Захар матыстчис пызан дорӧ, шобдісӧ лэдзис чуньяс костӧдыс.
— Но мый, тусьясӧй, шӧйтыштінныд белӧй свет кузяыс, скитайтчинныд.
Пӧра тіянлы и муӧ водны, быдмыны да шептассьыны. — И сійӧ тшӧктіс внукыслы шобді йылысь кытчӧдзкӧ некодлы не висьтавны: кадыс уна нин коли, и код тӧдас, чужас ли оз кӧйдысыд. — Гожӧмӧдзыс терпитышт, Федюша.
Шептасяс — сэки и йӧзсӧ порадуйтам.
8 глава
АСЛАС СИНЪЯСӦН
Машакӧд ю вылын вӧвлӧм историяыс мӧд лунас жӧ кывсис Стожарыса став детинкаяслы.
Тайӧ историясӧ паськӧдны медся ёна старайтчис Алёша Сёмушкин.
Ыджыд перемена дырйи сійӧ чукӧртіс дворын классджынсӧ да клятва сетӧмӧн уверяйтіс, мый аслас синъясӧн аддзыліс, кыдзи Векшинлӧн внукыс сунсьыліс йиа ваӧ да кыскис Маша Ракитинаӧс.
Школаын эз зэв дӧверяйтны Сёмушкин висьталӧмъяслы, сы вӧсна мый сійӧ ставсӧ да век аддзывлӧма «аслас синъясӧн — и кытчӧ уси усян кодзув, и кутшӧм кадӧ письтіс оврагын ва ключ, и кыдзи Субботинскӧй расын чардби пасьвартіс кыз дубйӧс.
Но Федя Черкашинлӧн воӧмыс вӧлі сэтшӧм необычнӧй, мый ӧні челядь кывзісны Сёмушкинлысь висьтсӧ окотапырысь да веритӧмӧн.
— Ён зонмыс! — любуйтчӧмысла виньдалігтыр висьталіс Сёмушкин. — Тигр моз уськӧдчис ваӧ.
Тайӧ и гӧгӧрвоана: партизан.
— А Коншаков кӧні вӧлі? — юаліс кодкӧ.
— Мый сійӧ Коншаковыд!
Ыжъяс дінын молодец...
А Девяткин дзик нин садьтӧгыс повзьыліс, — Сёмушкин тешкодя петкӧдліс ачыс, кыдзи Санька Петькакӧд шӧйӧвошӧмӧн котралісны ю берег пӧлӧн да горзісны: «Караул, спаситӧй!»
— Миянӧс янӧдӧ, — шӧпнитіс Санькалы Девяткин.
Найӧ сулалісны школьнӧй садса кыдз пуяс улын да кыйӧдчисны сьӧд ракаяс бӧрся, кодъяс овмӧдчалӧмаӧсь колян вося позъясас да кодъюраяс моз горзӧны радысла.
Петька мӧдӧдчис пес сарайлань, кӧні Сёмушкин «янӧдіс найӧс», но Санька вӧчис вид, быттьӧ сійӧс интересуйтӧны сӧмын сьӧд ракаяс.
Но пельясыс сылӧн вӧлі чошкӧдӧма.
Сійӧ важӧн нин вӧлі тӧдӧ, мый Сёмушкин радейтӧ лӧсьӧдлыны сы йылысь быдсяма вӧвлытӧмторъяссӧ.
Санька пӧ и посни челядьлысь ворсігӧн шегъяссӧ ылӧдлӧ и Машалысь задачаяс списывайтӧ.
Мый нин бара ӧні сӧрӧ сійӧ челядьыслы?
— Ошкӧ эсійӧ Черкашинсӧ — шуштӧм делӧ! — юӧртіс Санькалы сы дінӧ бӧр локтысь Девяткин. — Быттьӧ пӧ тэа-меа нарошнӧ чуйдім Машаӧс йи вылӧ, а сэсся эновтім.
— Коді тадзсӧ висьталӧ?
Черкашин? — ӧзйис Санька.
— Сёмушкин висьталӧ...
Найӧ нин бур другъяс Черкашинкӧд, нинӧмӧн он янсӧд.
Лунтыр Санька эз вермы аддзыны аслыс места.
Детинкаяс чукӧрӧн люзьялісны Сёмушкин бӧрся, и Сёмушкин, быд раз выльдалӧмӧн, висьталіс Векшин внук йылысь.
Сы кывъяс серти артмӧ вӧлі, мый Федя абу кодкӧ мӧд, а знаменитӧй партизанскӧй разведчик, сійӧ кӧкъямысысь ли ӧкмысысь ветлӧма войся разведкаӧ, ачыс захватитӧма кык немецӧс да получитӧма боевӧй ранение — бокас эм вурыс.
Урокъяс бӧрын, кор Санька аслас приятельясыскӧд мунӧ вӧлі гортас, сёрниыс тӧдлытӧг бара пансис Федя йылысь.
— Сюри тіянлы! — скӧрмис Санька. — Но и мунӧй, нювсьӧй сыкӧд!
Детинкаяс сувтісны пос дорӧ да чӧв ланьтісны.
Юыс пӧшти йитӧм нин вӧлі, ваыс визувтӧ гудыр да кылӧдӧ ӧтка-ӧтка сёрмӧм йи пластъяс.
— Регыд чери кыйны мӧдам, — шуис Стёпа Так-на-Так.
— Сёмушкин висьталӧ, найӧ пӧ гранатаӧн мӧдасны черитӧ глушитны, — шуыштіс Петька.
— Кытысь сылы гранатаыс? — сюся кывзыны мӧдіс Санька.
— Черкашин кӧсйӧма пӧдаритны.
Сійӧ сьӧрас вайӧма.
Мешӧкас сылӧн и патронъяс эмӧсь, и трофейнӧй пурт, и уна быдсяматорйыс ещӧ.
Алёша ас синнас аддзылӧма.
— Но, тайӧс сійӧ... тайӧс нин сійӧ содталӧ, — вомгорулас шуыштіс Санька, и он тӧд вӧлі, код йылысь сійӧ висьталіс: Сёмушкин йылысь али Федя йылысь.
Сьӧлӧм вылын Санькалӧн эз вӧв лӧсьыд.
А збыль кӧ Сёмушкинлӧн став тайӧ сёрниыс?
Сэки ӧд челядь мӧдасны вӧтлысьны Черкашин бӧрся!
И кодкӧ ӧмӧй кутас кывзыны ӧні Санькалысь сы йылысь висьтавлӧмсӧ, кыдзи найӧ тьӧтыскӧд вӧтлісны немецъясысь мӧсъясӧс да вӧвъясӧс, кыдзи Санька спаситіс Муромецӧс!
Бомбаыс взорвитчис сэки дзик конюшня дінас.
Ӧшалан льӧбъя, повзьӧмысла дурмӧм пӧрысь мерин сідзи чепӧсйис, мый уськӧдіс Санькаӧс кок йывсьыс да гӧнитіс немецъяслань.
Но Санька эз падмы, бӧр вайӧдіс Муромецӧс.
Морӧсас Санькалӧн ӧнӧдз на эм подковыслӧн лӧз пасыс.
Но кодӧс нӧ чуймӧдан ӧні татшӧм паснад, Векшин внуклӧн кӧ бокас ыджыд вурыс да мешӧк тыр патрон.
— Висьтавлас эсійӧ Сёмушкиныд...
Аслыным колӧ прӧверитны, — предложитіс Санька.
Детинкаяс сэні жӧ лӧсьӧдісны план.
Найӧ мӧдасны виччысьны пос вылын, а Петька Девяткин пырас Векшин ордӧ керкаас да ставсӧ, мый колӧ, юасяс Федялысь — Петькаысь бурджыка ӧд некод оз куж йӧз дінӧ сибӧдчыны.
— Тэ, первой делӧ, мешӧкас видзӧдлы, — тшӧктіс Санька.
Девяткин матыстчис керка дінӧ, видзӧдліс ӧшиньӧд да, кор бура тӧдмаліс, мый Захар дед абу гортын, восьтіс дзиръясӧ.
— Девяткин ӧні варовитыштас, — серӧктіс Стёпа. — Рӧднӧй мамсӧ вузалас, другӧн-приятельӧн висьтасяс.
Минута комын мысти Девяткин бӧр воис челядь дінӧ.
— Нинӧм сэтшӧмыс и абу, — шуис сійӧ гажтӧм гӧлӧсӧн. — Пукалӧ, тасьті-пань мыськалӧ ӧбед бӧрын.
И сійӧ висьталіс, мый Федя Черкашин пӧ, вӧлӧмкӧ, абу зэв варов и бура тӧдмавны сылысь нинӧм эз удайтчы.
Правда, партизанскӧй отрядын Федя вӧлӧма, но медсясӧ занимайтчӧма сійӧн, мый отсасьӧма Векшин дедлы тшак да вотӧс вотны, партизанъяслы ӧбед лӧсьӧдны.
— Кашевар, сідзкӧ! — шутёвтіс Санька. — Но, а кымын фрицӧс сійӧ босьтӧма?
— <rus>Ноль целых, ноль десятых</rus>...
Разведкаӧ сійӧс абу босьтлывлӧмаӧсь, ичӧт на.
— А мешӧксӧ аддзылін?
Гранатаяс эмӧсь?
— Тю-у... ещӧ мый! — серӧктіс Петька. — Весиг и патронъясыс абуӧсь.
Книгаяс сӧмын.
— А ещӧ?
— Кружка да пань, дӧрӧм-гач, кутшӧмкӧ кӧйдыс...
— Кӧйдыс?
— Мыйкӧ нисьӧ шобді, нисьӧ мыйкӧ мӧдтор.
Ме эг видзӧдлы бура, абу интереснӧ.
— Сам вылӧ кыйис миянӧс Сёмушкин, — кокнипырысь серӧктіс Санька да тайӧ случай бӧрас неуна успокоитчис.
Регыд мысти Федя локтіс школаӧ.
Пуксьӧдісны сійӧс квайтӧд классӧ.
Велӧдчыны детинкалы эз вӧв кокни.
Унатор сійӧ вунӧдӧма и ӧні мыйвынсьыс зілис, мед не кольччыны ёртъяссьыс.
Лена Одинцовакӧд сӧветуйтчыштӧм бӧрын Маша чукӧртіс пионеръясӧс да висьталіс налы, мый ачыс Татьяна Родионовна поручайтӧ налы уджавны Векшин дед участок вылын.
Челядьӧс радуйтіс тайӧ.
Векшинлы отсасьны вӧзйысисны Зина Колесова, коді нималӧ вӧлі помидор быдтыны кужӧмлуннас, Алёша Сёмушкин да ещӧ вит морт.
Накӧд ӧтувтчис и Федя Черкашин.
Сэки жӧ сбор бӧрас Маша нуӧдіс челядьӧс Векшин участок вылӧ.
Участокыс вӧлі усадьбаяс сайын, ӧтар помыс сылӧн муніс ю дорӧдз, мӧдарыс — вӧр діяс дорӧдз.
Челядь кольччисны потшӧс сайӧ, а Маша да Зина пырисны участок вылӧ да видзӧдлісны ичӧтик теплицаӧ, кодӧс оборудуйтӧма важ блиндажӧ.
Му тыра ящикъяс весьтӧ копыртчӧмӧн Захар лейкаысь киськаліс рӧсада.
— Дедушка, ми воим, — висьталіс Маша. — Кутшӧм удж лоӧ?
Но Захарӧс тайӧ ньӧти эз ыштӧд.
— Ті унаӧнӧсь?
— Ӧкмыс морт.
Колӧкӧ, ещӧ на чукӧртам челядьӧс.
— Кытчӧ сы мындасӧ! — повзис Захар. — Кыкӧн-куимӧн меным тырмасны.
И медым му дінын уджавны зільӧсь вӧліны, повтӧмӧсь.
Тэнӧ вот, шуам, верма босьтны, Зина Колесоваӧс...
— А детинкаяссӧ?
— Эн и вӧзйы.
Уськӧдчас тайӧ саранчаыс, лякас ставсӧ, талялас, быд засӧ йирас.
Маша бӧр муніс сійӧс виччысьысь челядь дінӧ да дедкӧд ассьыс сёрнисӧ висьталіс налы.
— Ми, сідзкӧ, абу зільӧсь, — ӧбидитчис Сёмушкин.
Челядь решитісны сёрнитны первой Лена Одинцовакӧд.
— Упрямӧй старик, — думыштчис Лена. — А тӧданныд, ребята, колӧ сійӧс бурӧдны.
Куш киӧн сы дорӧ лучше не петкӧдчыны.
Тэ, Зина, петкӧдлы сылы томат рӧсадатӧ.
А ті, детинкаяс, лэбачьяслы оланінъяс да кормушкаяс вӧчалӧй, скворешняяс.
— Потшӧс вермам дзоньтыны, — вӧзйис Сёмушкин.
— Клевер кӧйдыс ми сылы пӧдаритам.
Помнитанныд, Андрей Иванычыд ыстыліс миянлы, — шуис Маша.
— И ещӧ колӧ чукӧртны кӧйдыс, — Маша дор жӧ шуис Федя.
— Кутшӧм кӧйдыс? — эз гӧгӧрво Зина.
— Быдсикас...
Шуам шобді, рудзӧг, овощияс...
Дедушка шуӧ, мый бур сортъястӧ — найӧс ӧти-ӧти тусьӧн колӧ корсьны.
Тайӧ лунсяньыс челядь кутісны чукӧртавны кӧйдысъяс.
Ветлӧдлісны орчча колхозъясӧд, сёрниталісны полеводъяскӧд, огородникъяскӧд, коралісны налысь кӧйдысъяслысь медбур сортъяс рӧдмӧдӧм вылӧ.
Вежон мысти челядь воисны Векшин дед дінӧ вель ыджыд коллекцияӧн.
Медводз ассьыс находкаяссӧ демонстрируйтіс Алёша Сёмушкин.
Сійӧ гугӧдіс став зепъяссӧ да пызан вылӧ кисьтіс огурцы, капуста, брюква кӧйдысъяс.
— Ме и унджык на верма вайны, сӧмын ті тшӧктӧй.
Захар дед вооружитчис увеличительнӧй стеклӧӧн да дыр видзӧдаліс быд сорт.
Сэсся мӧдіс юасьны Алёшалысь, кытысь сюрӧма кӧйдысыс, кутшӧм почваын быдмӧма, кутшӧмджык урожайыс сылӧн вӧлӧма.
— А ме школаын вежлалі, челядьлысь, — неуна нюжмасьӧм мысти висьтасис Алёша.
Старик чышкыштіс став кӧйдыссӧ ӧтчукӧрӧ.
— Весьшӧрӧ пессьӧмыд.
Паспорттӧм кӧйдысыд меным оз ков.
Татшӧм кӧйдыснад сӧмын курӧгъясӧс вердны.
Ставсьыс бура удайтчис Машалы да Федялы.
Локтеевскӧй колхозса опытник Колокольцевлысь найӧ вайӧмаӧсь уна вося рудзӧглӧн редкӧй сортысь дас кӧйдыс тусь да чепӧль мында йикитӧм ид, и Маша да Федя вермисны висьтавны пӧшти ставсӧ, мый юаліс дедыс.
Быд сортлысь историясӧ Захар гижис тетрадкаӧ да кӧйдыссӧ идраліс сундукӧ.
— Часлы, кӧдзлам проба вылӧ, видлам.
Эм кӧ окота — корсялӧй ещӧ.
Но сӧмын бӧрйысьӧмӧн, рӧдвужтӧм быд кӧйдыс эн кватайтӧ.
Ӧні челядь пыр тшӧкыдджыка чукӧртчывлісны «терем-теремокӧ», и Санька эз вермы гӧгӧрвоны, мый найӧс кыскӧ сэтчӧ.
Ӧтчыд сійӧ юаліс Машалысь:
— Пыр Федялысь кывзанныд, сылӧн боевӧй делаяс йывсьыс?
Кыдзи сійӧ шыд да рок пулывліс?
— Ог, ми кӧйдысъяс чукӧртам.
— Кутшӧм кӧйдысъяс?
— Кӧдзны.
Меным кык сорт нин сюри.
Унджык на эськӧ судзӧді, да Захар дед ёна бракуйтӧ, немжалиттӧг.
— Ворсӧм лӧсьӧдінныд? — шпыньмуніс Санька.
— Мыйла ворсӧм! — ӧбидитчис Маша. — Захар дедлы отсасям.
Тэ видзӧдлы, мый менам эм. — Сійӧ перйис сумкасьыс кӧйдыс тыра некымын пакет. — Тайӧ тыква, тайӧ амурскӧй соя.
Ботаника кузя учительница пӧдаритіс...
— Вай, вай, видлам! — Девяткин кватитіс пакет пытшкысь некымын тыква кӧйдыс, шыбитіс найӧс вомас. — Некытчӧ туйтӧм тэнад тыкваыд!
Кӧтасьлӧма и пӧдӧма.
— Ачыд тэ пӧдӧма! — скӧрмис Маша да идраліс пакетъяссӧ. — И эн имеит сэтшӧм привычка — кӧйдыс фонд кватайтны!
— Фонд! — пинь пырыс шуис Петька. — Шыръясӧс вердны.
9 глава
СИКТ ПОМЫН
Тулысыс тувччаліс гырысь воськовъясӧн.
Муыс тупкысис тшӧкыд веж турунӧн.
Спиральӧн вывлань кыпӧдчигмоз ланьтлытӧг дзольгис жаворонок.
Муяс вывсянь ӧвтіс шоныд, благодатнӧй, унапӧлӧс дукъясӧн тырӧм воздух.
Школасянь гортӧдз мунан туйыс тайӧ лунъясас лои шензьымӧн кузь.
Челядьӧс мӧдіс кыскыны вӧр дорӧ, кӧні ёсь йыла виж чукӧръяс гӧгӧрын ноксигтыр жуисны нин кодзувкотъяс.
Челядьӧс кыскис и юдорса кадъя берегъяс дінӧ, кӧні сявквидзисны медводдза виж дзоридзьяс.
Вӧрыс сулаліс пасьтӧм на да пырыс тыдалана.
Сӧмын ловпу да кыдз пу ӧшӧдӧмаӧсь ассьыныс кузь руд исергаяссӧ, и, тшӧкыд вӧрті писькӧдчигӧн, челядь лэптывлісны ас бӧраныс буслысь вижов кымӧртор.
Збоя мыччысяліс муяс вылын куз, и детинкаяс азыма нямлялісны сылысь васӧд розовӧй засӧ.
Но частӧджык школьникъяс уна кад колльӧдлісны сикт дорас.
Пӧрччавлісны кӧмкотнысӧ, пинджакъяснысӧ да заводитчывлісны помтӧм ворсӧмъяс войнаысь, лаптаӧн, дзолльӧн сё очкоӧдз, дас кык фигураа карйӧн.
Гежӧд ворсӧм кольлывлі Санька Коншаковтӧг.
Мамыс ыстас вӧлі сійӧс совла соседка ордас.
Петас сійӧ ывлаӧ, аддзас, кыдзи детинкаяс лапта мачӧн ворсӧны, и букыштчас дӧзмӧмысла.
Гырысьджыкъясыс ӧтувтчӧмаӧсь ичӧтъясыслы паныд, оз правилӧяс серти ворсны, частӧ плутуйтӧны.
И ӧзъяс сэки Санькалӧн сьӧлӧмыс.
— Неправильнӧ ворсанныд!
Челядь выльпӧв юксяласны партияясӧн, рӧвняйтасны вынъяссӧ, и ворсысьясӧс быттьӧ ловзьӧдан ваӧн пызъясны.
Санька, дерт, старшӧй аслас партияас.
Быд ворсысьлы сійӧ индас сылысь местасӧ, висьталас, кодлы код бӧрся мачӧ кучкыны.
Асьсӧ сійӧ век кольлывліс медбӧрын кучкӧм вылӧ.
Со ӧвтыштіс паличнас первой ворсысь — эз инмы мачӧ.
Ӧвтыштіс мӧд — сідзжӧ эз инмы.
Эз удайтчы и коймӧдлы.
Ӧчередь воӧ Санькаӧдз.
Надеяпырысь видзӧдӧ сы вылӧ уна син.
Санька старшӧй, «матка», и сійӧ должен выручитны ассьыс партиясӧ.
Санька оз тэрмась.
Дыр сійӧ бӧрйӧ ки сертиыс палич.
Правилӧяс серти медбӧръя игроклы сетсьӧ право кучкыны мачӧ куимысь.
Первойысьсӧ да мӧдысьсӧ Санька кучкӧ джын вынсьыс.
Мач лэбӧ неылӧ консяньыс.
Мӧд партияыс торжествуйтӧ — тыдалӧ нин, мый Санькалӧн партияыс ворссьӧ.
Но Санька спокойнӧй.
Кокньыдик паличсӧ, кодӧн кучкаліс мачӧ, пуктӧ бокӧ, мунӧ потшӧс дорӧ да перйӧ муысь сьӧкыд майӧг.
Дыр муртасьӧ, сьӧлыштӧ кипыдӧсас да друг горӧдӧ:
— Сетав!
Ӧти ворсысь качӧдӧ мачсӧ вывлань.
Кыкнан кинас майӧг помсӧ кутӧмӧн Санька паськыда ӧвтыштӧ сійӧн да ружтыштӧмӧн кучкӧ мачӧ медбӧръяысь.
Зэлыд резиновӧй мач качӧдчӧ небесаас сы вылнаӧ, мый быттьӧ некор нин сэсся бӧр оз усь муӧ.
— Мездіс!
Мездіс! — радпырысь горзӧны детинкаяс, ньӧв моз лэбӧны индӧм визьӧдз да бӧр котӧртӧны кон дінӧ.
И Санька сэтшӧма ылалас ворсӧмнас, мый вунӧдас свет вывсьыс ставсӧ.
Сэсся, мыйӧн дум вылас усьӧ, котӧртас гортас да весиг синъяссӧ лапниттӧг висьталас мамыслы, мый соседкалӧн пӧ лукыс абу.
— Ме жӧ тэнӧ эг лукла ыстыв, а совла, — кияснас шеныштас Катерина.
— Ме и сов йылысь юалі.
Абу жӧ...
Коркӧ ӧтчыд челядь панісны «сюръя гусялӧмысь» ворсӧм.
Муӧ сатшкисны карандаш моз ёсьтӧм пипу майӧг.
Сыкӧд орччӧн пуктісны некымын кыдз пу плака.
Санька сувтӧдіс став челядьсӧ кругӧ да мӧдіс бӧрйыны куталысьӧс.
Немвиччысьтӧг матыстчис на дінӧ Федя Черкашин.
— Сюръя гусялӧмысь ворсанныд?
Тӧда сэтшӧм ворсӧмсӧ.
А куталысьыс тіян коді — пудъясьӧмӧн али ас окотаӧн?
Ага, лыддьӧдлӧмӧн.
Сідзкӧ и менӧ тшӧтш лыддьӧй. — И сійӧ тӧрӧдчис круг пытшкӧ.
Санька видзӧдліс выль воысь вылӧ.
— Лыддьӧдлам, лыддьӧдлам, — сӧгласитчис Девяткин да, Санькалы мигнитӧм мысти, сувтіс сы местаӧ.
И ставныс нюммунісны, сы вӧсна мый тӧдлісны — Петька кӧ кӧсъяс вӧчны кодӧскӧ куталысьӧн, сідзи и лоӧ.
Девяткин ветлӧдліс круг пытшкын, кыз чуньнас тувкӧдаліс детинкаяслы кынӧманыс да вомгорулас лыддьӧдліс:
— Кар гӧгӧр быгыльтчис яблок, коді сійӧс лэптас, ачыс кругысь петас...
Код вылӧ усьлі медбӧръя кывйыс, сійӧ вешйыліс ортсӧ.
Быд минутаын кругыс пыр ичӧтмис.
Со колины кыкӧн: Петька да Федя.
Девяткин сэтшӧм пелька нурбыльтіс медбӧръяысь... «коді сійӧс лэптас, ачыс кругысь петас», — мый куталысьӧн коли Федя.
— Тӧд бура: миян ворсӧны помӧдз... пӧщада оз корны, — предупредитіс Санька.
— А кыдзи нӧ мӧдногыс, — сӧгласитчис Федя да кымыньӧн водіс муӧ.
Челядь котӧртісны дзебсявны.
Кор гӧлӧсъясыс да кокшыясыс эз мӧдны кывны, Федя чеччис муысь да бедьторйӧн котшкӧдыштіс пес плакаӧ, тадзи юӧртіс ставлы, мый заводитӧ корсявны.
Сійӧ видзӧдліс бӧрӧздаясӧ, град йӧръясӧ, карта сайясӧ, корсис кустъяс пӧвстысь да, кодӧскӧ аддзӧм бӧрын, мыйвынсьыс котӧртліс майӧг дінӧ да куимысь кучкыліс сэтчӧ бедьторйӧн: ворсысь сюри и должен петны дзебсянінысь.
Мукӧд дырйиыс Федя ветлывліс майӧг дінсянь вывті ылӧ.
Сэки, быттьӧ му письыс, чепӧсъявлісны челядь да кыдз пу плакаясӧн тувъявлісны майӧгсӧ уль небыд муас.
Кучкалӧмсӧ кылӧм мысти Федя котӧртлывліс бӧр, но ворсысьяс дзебсьывлісны нин.
Выльысь корсьысьӧм.
Медбӧрын ставныс сюрисны.
— Ӧні перйы майӧгсӧ! — шуис Санька.
Но перйыны сійӧс эз вӧв кокни.
Уль том пипу майӧг пырӧма муас дзоньнас.
Некытчӧ вӧлі весиг кутчысьнысӧ.
Федя корсис кӧрттор да кутіс гудйыны мусӧ.
— Кӧртӧн оз позь, абу правилӧяс серти, — дугӧдіс сійӧс Санька. — Позьӧ куш киӧн.
Федя тільсьыштіс минута дас кымын, но нинӧм эз вермы вӧчны.
Ковмис кутавны ещӧ ӧтчыд.
Муӧ сатшкисны мӧд майӧг, и ставыс заводитчис выльысь.
Федя корсьысис ӧні видзчысьӧмӧнджык.
Майӧг дорсянь ылӧ эз ветлы, сюсяджык видзӧдаліс гӧгӧр.
Медся ӧпаснӧй да мудер ворсысьӧн вӧлі Санька Коншаков.
Сійӧ дзебсясис медся виччысьтӧминъясӧ.
Мӧд майӧгсӧ Федя сідзжӧ эз вермы перйыны.
Лёк вылад, сійӧ дойдіс коксӧ изйӧ да мӧдіс чотны.
— Пӧщада кор — жалитыштам! — рампырысь шуис Санька.
— Сэтшӧм привычка менам абу, — ӧткажитчис Федя.
Котӧрӧн воис Маша.
— Уськӧдчисны выль морт вылад, нимкодясьӧны! — горӧдіс сійӧ детинкаяс вылӧ да предложитіс Федялы сы пыдди ворсны кутасьысьӧн. — Плутуйтӧны найӧ, тӧдӧмысь...
Ме сразу найӧс эрдӧда!
Но Федя ӧткажитчис отсӧгысь.
Ворсӧм нюжалі сёр рытӧдз.
Асывнас, школаӧ мунігӧн чотысь Федяӧс вӧтӧдӧм мысти, Санька шпыньмунӧмӧн шуис:
— Тӧрыт эн вермы помӧдз ворсны!
Ӧбед бӧрын талун бара мӧдан кутавны!
— Ме?! — падмис Федя.
— А коді нӧ?
Миян честнӧя ворсӧны.
Кольӧм гожӧмнас Стёпа Карасёв кык недель чӧж куталысьӧн вӧлі... омӧльтчис весиг.
А Девяткин коркӧ мамыслы норасьны думыштӧма, и ми сійӧс некутшӧм ворсӧмӧ эг примитлӧй.
И ӧбед бӧрын Федя бара локтіс сиктпомса ворсанінӧ.
— Кутамӧй майӧг перйӧмысь ворсны.
Ме понда кутавны.
— Тэнад жӧ кокыд висьӧ, — чуймисны детинкаяс.
— Бурдыштіс неуна...
Но челядьлы ворсны эз вӧв окота.
Найӧ ӧні мӧдӧдчӧмаӧсь ректас вылӧ бипур сотны.
Санька весиг истӧг кӧрӧб гортсьыс босьтӧма.
— Ладнӧ, — шуис Санька, — ми прӧститам тэнӧ.
— Сідзкӧ ме лыддя, мый эг ворссьы, — шуис Федя.
Детинкаяс сӧмын видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да нинӧм эз шуны.
Мӧдысь панісны дзолльӧн ворсӧм.
Матыстчис Стёпа Карасёв.
— Так-на-Так куталысь... выль морт вылас! — нимкодясисны челядь.
Стёпа вӧлі ньӧжмыд, доверчивӧй, мудеравны эз куж, ворсан правилӧяссӧ тӧдіс омӧля.
Челядь пӧльзуйтчисны тайӧн, и сійӧ век ворссьывліс.
Стёпаӧс дугдывтӧг «кесйӧдлісны» дзолльӧн ворсігӧн, котрӧдлісны мачла.
А кор ворслывлісны войнаысь, сійӧ пырджык вӧлі «коннӧй тяга» пыдди, сяргысь тележка вылын кыскаліс сімӧм миномётлысь трубасӧ, коді ӧти и сійӧ бояс вӧлі и противотанковӧй пушкаӧн и гаубицаӧн.
Талун Стёпа вылын бурмӧдіс сьӧлӧмсӧ Петька Девяткин.
Федя пукаліс керъяс вылын да видзӧдіс ворсӧмсӧ.
Петька тупкыліс аснас муӧ гижтӧм круг, и Стёпа некыдз эз вермы веськавны кругас пуысь вӧчӧм, кыкнан помсӧ ёсьтӧм дзолльӧн.
Детинкаяс решитісны, мый Стёпалы талун лоӧ кутасьны рытывбыд.
Немвиччысьтӧг Федя матыстчис ворсысьяс дінӧ, босьтіс Стёпалысь дзольсӧ.
— Пукышт, ме тэ пыдди кутася.
Некымын минута мысти дзоль веськаліс кругӧ.
Федя предложитіс Девяткинлы ворсны ещӧ ӧти партия.
Петькалы быть лои сӧгласитчыны: ворсігӧн выиграйтӧм бӧрын ӧткажитчыны абу лӧсьыд.
Ворсісны партия, и Федя выиграйтіс.
Заводитчис «кутасьӧм».
Федя ворсіс пелька да кужӧмӧн.
Сійӧ кучкаліс паличӧн дзолльӧ сэтшӧм вынӧн, мый дзолльыс жургигтыр лэбыштліс юр весьтті да усьліс ылӧ туй сайӧ.
Ньӧти дӧзмытӧг Петька корсьліс сійӧс турун пӧвстысь да дыр метитчис, зілис веськавны кругӧ.
Но Федя пелька куталіс паличӧн дзольсӧ лэбигас на — тайӧ вӧлі правилӧяс серти — да мӧдӧдліс сійӧс мӧдарлань, град йӧрлань.
Чайтсис, мый кругсӧ кытшалӧ тыдавтӧм стена.
Детинкаяс радлӧмӧн видзӧдісны, кыдзи Девяткин котраліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Сійӧ упкис, вомгорулас видчис, видзӧдлывліс Санька вылӧ.
А мӧдыс сӧмын шпыньяліс: нинӧм он шу, ворсӧмыс мунӧ честнӧя, став правилӧяс серти.
Мӧдіс пемдыны.
— Гортӧ пӧра, эновтны аскиӧдз! — кевмысьны мӧдіс Девяткин.
— Стёпалысь пӧщадасӧ кор, сылӧн выигрышыс, — шуис Федя.
— Пом ворсӧмлы, пом, — нурбыльтіс Стёпа. — Оз ков аски.
Федя медбӧръяысь кучкис дзолльӧ, и сійӧ джыдж моз визьнитіс рытъя небесаӧ да уси ылӧ градъяс сайӧ.
— Эк тэ! — Девяткин матыстчис Санька дінӧ. — Асланым помсаясӧс эн вермы дорйыны.
— Сідз тэныд и колӧ!
Эн плутуйт, ворс честнӧя.
— Рӧдня, шусян...
— Ыджыд тай рӧдня!
Ӧти шонді водзын шонтысям, — серӧктіс Санька.
10 глава
ПОЧТА ВЫЛЫН
Кор письмӧ да газета тыра сумкаа письмоносец Тимка Колечкин тыдовтчыліс сиктса улича вылын, Катерина котӧртліс сылы паныд, нуӧдліс сійӧс керкаас да тшӧктыліс выльпӧв бӧрйыны став почтасӧ сы син водзын.
— Тётя Катерина, да ме жӧ помнита... тіянлы абу нинӧм, — мыйлакӧ мыжа гӧлӧсӧн висьтавліс Тимка.
— Энлы, тэ петкӧдлы... колӧкӧ, вунӧдчин.
Но Егорсянь письмӧ бара эз вӧв.
Катерина ветліс шогпырысь, чӧв олігтыр, частӧ думайтчывліс да сьӧлӧмсяньыс виччысис мӧд почта.
Кӧть эськӧ рытъяснас сійӧ важмоз висьтавліс бравӧй салдат Егорлысь похождениеяссӧ, но эз нин воддзаыс моз увлекательнӧя вӧч тайӧс, повторяйтчис, ачыс аслыс противоречитіс, мый казяліс весиг Никитка.
— Мый нӧ тятяыс миян пыр ӧти и сійӧ жӧ немецӧс виӧ?
Талун рыжӧйӧс, паськыд чужӧмаӧс, и тӧрыт, и войдӧрлун.
Неужели немецыс сэтшӧм вины позьтӧм?
— Век ӧмӧй рыжӧйӧс? — кватитчис Катерина. — Да ставныс найӧ ӧтиногаӧсь...
Ставныс зывӧкӧсь...
Ӧтчыд Коншаковъяс ордӧ пырис Петька Девяткин да висьталіс Санькалы, мый аски мамыс мунӧ карӧ кык вӧв-доддьӧн (Евдокия уджаліс колхозын йӧв кыскалысьӧн) да сійӧс босьтӧ аскӧдыс.
— Ветлам миянкӧд, Коншак!
Аски ӧд вӧскресенье.
Киноӧ ветлам, базар вылӧ волам.
Санька решитіс, мый татшӧм случайсӧ пропуститны некыдз оз позь.
И юасян синмӧн видзӧдліс мамыс вылӧ.
— Ветлы, Саня! — нимкодясис Катерина. — Почта вылӧ пыралан, письмӧяс юалан.
— Тайӧ ӧд Тимкалӧн делӧыс.
— Зэв сійӧ рам... сылы, колӧкӧ, письмӧяссӧ оз ставсӧ сетавны.
А тэ збойджыка сёрнит сэні, шызьӧд йӧзсӧ.
Гашкӧ, батьыдлӧн письмӧыс кӧнкӧ пельӧсын туплясьӧ, куйлӧ и куйлӧ сэні.
Медым бурджыка корсясны.
— Ладнӧ, пырала, — сӧгласитчис Санька.
Асывнас сійӧ отсаліс ньӧжмыд вӧраса Евдокиялы доддявны вӧвъясӧс.
Ачыс сийӧсаліс ӧшалан льӧбъя, пӧрысь Муромецӧс, зэлӧдіс супоньсӧ, кӧрталіс седелка сюмыссӧ.
Коркӧ мӧдӧдчисны туйӧ.
Санька да Петька мунісны водзын, Муромец телегаын.
Евдокия мӧд вӧлӧн на бӧрын.
Вӧлаяс туй вылас вӧтӧдісны Тимка Колечкинӧс.
— Почта вылӧ? — юаліс Санька. — Пуксьы, нуӧдам.
Тимка кавшасис телега вылӧ, пӧрччис паськыд картузсӧ да чышкис пӧсялӧм кымӧссӧ.
— Пӧсялін, почтарь?
— Сьӧкыд уджыс менам, Коншак.
— Мый сідз?
— Налы кӧ письмӧ, кодъяслӧн мужикыс либӧ пиыс фронт вылын ловъяӧсь, тайӧ немтор.
А кодкӧлун со Ульяна Князьковалы извещение вайи: мужикыс <rus>без вести</rus> вошӧма.
А Ульяналӧн вит челядь колины.
Войдӧрлун тётя Дашалысь писӧ виӧмаӧсь.
Колян неделяс — Вороновъяслы.
Меысь ӧні йӧзыс чумаысь моз пышъялӧны...
Да и тятькаӧс пыр казьтывсьӧ.
Ог кут, медым кодкӧ мӧд письмӧясла ветлывлас...
— Но-но, — ышловзис Санька. — Раз поручитӧма — ваяв. — Сэсся чӧв олыштіс да юаліс: — Батьыд тэнад мыйӧн вӧлі война вылас?
— Сапёр...
Тожӧ сьӧкыд уджыс.
Мина вылын взорвитчӧма. — И Тимка тэрыба мӧдіс лапйӧдлыны синъяссӧ. — Тятька кӧ вӧлі ловъя, ме ӧмӧй эновті эськӧ школатӧ?
Велӧдчи эськӧ квайтӧд классын, тэкӧд ӧтлаын.
Санька думыштіс аслас бать йылысь.
Мыйлакӧ дум вылас уси гожся мича лун, кор найӧ став семьянас мӧдӧдчисны Локтевоӧ, рӧдня ордӧ гӧститны.
Невеста моз вӧччӧм, сикӧтшъяса да лентаяса Феня восьлаліс водзын, сы бӧрын батьыс, сы пельпом вылын Никита, накӧд орччӧн мам, а медбӧрын Санька.
Сійӧ вӧлі скӧр да эз сёрнит некодкӧд.
Гӧститны мунӧм вӧсна мамыс мырдӧн тшӧктіс кӧмавны выль, дзуртысь да зэв кузь ныра ботинки, а батьыс коркӧ кӧсйыліс нуны гӧститны став семьясӧ пружинаа тарантасын, но та пыдди нуӧдіс найӧс Локтевоӧ муяс вомӧнса шынитӧв туйӧд.
Бать муніс надзӧн, пыравлывліс коскӧдзыс шобді пӧвстӧ, чуньнас бӧрйӧдліс шепъяссӧ, куньтыраліс синъяссӧ.
— Мам, челядь!
Благодатьыс кутшӧм!
Аръявылыс няньӧн тырам.
Сэсся нетшкис пӧлян гумъяс да мӧдіс мастеритны пӧлянъяс, кодъяс сьылісны лэбач гӧлӧсӧн; шобді иддзысь вӧчаліс чипсанъяс, кодъяс вӧліны нор, вӧсни шыаӧсь, сьӧд да виж бадьясысь вӧчаліс гора чипсанъяс.
Вӧвлытӧм концерт шызьӧдіс матігӧгӧрсӧ.
Челядь тутсісны, шутьлялісны, чипсісны лэбачьяс гӧлӧсӧн.
Сэсся найӧ пырисны вӧрӧ.
Том, югыд вӧрыс меліа кышӧдчис коръяснас, быттьӧкӧ Коншаковъяс мунісны гӧститны эз Локтевоӧ, а со этайӧ кыдзьяс, пипуяс, козъяс ордас.
Кутшӧмкӧ казявтӧм приметаяс серти бать аддзаліс лэбач позъяс, туяліс ёжӧс, урӧс либӧ кодзувкот кар дорӧ нёровтчӧмӧн висьтавліс тайӧ карса олысьяслӧн зіля уджалӧм-олӧм йылысь.
Челядь ньӧти кольччытӧг келалісны батьныс бӧрся.
Санька важӧн вунӧдіс ассьыс асывъя ӧбидасӧ, кузь ныра ботинкиыс эз нин сьӧктӧд сійӧс.
Шапка тырыс ӧктіс сійӧ лэбач колькъяс, паськӧмыс аслас дзоньнас тырис чераньвезйӧн, лякӧссис сирӧн.
— А гӧститнысӧ, Егор! — Друг кватитчис Катерина. — Виччысьӧны ӧд кӧнкӧ, миянӧс. — И бать вылас да челядь вылас видзӧдлӧм бӧрын кияснас швачнитіс бокъясас. — Эг ӧмӧй ме вӧччӧдлы тіянӧс!
Мыськӧма, гладитӧма.
А ӧні ті мый кодьӧсь?
Шом вӧчысьяс, мазепаяс!
— Нинӧм, — серӧктіс Егор. — Миян тані и асланым лӧсьыд праздник артмӧ...
...Луншӧр кежлӧ вӧлаяс воисны карӧ.
Евдокия сдайтіс йӧвсӧ да вӧвъяссӧ сувтӧдіс вердны.
Сэсся чукӧстіс писӧ да муніс базар вылӧ.
Санька да Тимка мунісны почта вылӧ.
Мунігмозныс видзӧдалісны кино витрина вылысь картинаяс, ичӧтъяслы гӧстинеч вылӧ ларёкысь ньӧбисны гӧрдов петушок-кампетъяс, пыралісны стадион вылӧ, кӧні коркӧ Санька батьыскӧд видзӧдлывліс футбольнӧй матч.
Ӧні стадион вылын некод эз ворс футболӧн, а кутшӧмкӧ зонъяс бытшлалісны штыкӧн роскысь вӧчӧм чучелояс.
— Найӧ воюйтны жӧ кутасны? — юаліс Тимка.
— Налӧн тайӧ всеобуч, — висьталіс Санька. — Ӧні найӧ гражданскӧйяс на.
Почта вылын служащӧй сетіс Тимкалы письмӧяс да газетаяс тыра ыджыд пачка:
— Стожаровскӧйяс локтісны.
<rus>Полным-полна</rus> тіян <rus>коробушка</rus>ыд.
— Тимка, а миянлы письмӧыс абу? — шӧпнитіс Санька. — Вай видзӧдлам.
Тимкалы аслыс эз терпитсьы почтасӧ бӧрйыны.
Найӧ петісны ывлаӧ, пуксисны скамейка вылӧ да мӧдісны видлавны письмӧяс: вӧліны сэні и открыткаяс, и вушйӧм бумажнӧй треугольникъяс, и газетаысь клеитӧм конвертъяс.
— «Марина Ивановна Ракитиналы», — лыддис Тимка да представитіс аслыс, кыдзи талун рытнас пырас этайӧ письмӧнас Маша мам ордӧ.
Марина тьӧтка дыр мӧдас чышкавны фартукнас кияссӧ, сэсся видзчысьӧмӧн босьтас письмӧсӧ кипыдӧс вылас, матӧ матыстас лампа дінӧ, лыддяс, сэсся кватитчас да пуктас Тимка водзӧ йӧв кринча, гырысь шӧрӧмъясӧн шӧралас нянь да кутас гӧститӧдны: «Аслыд кӧ оз ков, Андрей Иваныч пыдди сёйышт.
Медым сійӧ со татшӧм жӧ пӧт вӧлі, бурдіс регыдджык».
А со этайӧ письмӧсӧ Тимка пыртас Колесовъяслы.
Старик Иван чукӧртас ассьыс ыджыд семьясӧ, чукӧстас соседъяссӧ, нырсӧ седлӧалас жӧч ӧчкиӧн да танкист-пиыслысь письмӧ лыддьӧмсӧ нюжӧдас быдса час.
— А миянлы абу и абу, — ышловзис Санька да думыштіс, мый сійӧ висьталас мамыслы гортас.
Но мый тайӧ?
Письмӧ пачкаысь чуньясыс сылӧн нетшыштісны лӧсталан еджыд бумагаысь вӧчӧм конверт.
Адрессӧ печатайтӧма машинка вылын яснӧя:
«Стожары сикт, Пушкин нима колхоз, Катерина Васильевна Коншаковалы».
«Коншаковалы, Коншаковалы...» ас кежас шуаліс Санька.
Но мыйла нӧ адрессӧ и полевӧй почта номерсӧ печатайтӧма машинка вылын и конвертыс сэтшӧм ӧкуратнӧй, а дзоньнас письмӧыс вӧсньыдик, кокни?
Абу, тайӧ абу батьсянь.
Письмӧяс сысянь пырджык волывлісны кызӧсь, сьӧкыдӧсь, конвертъяссӧ вӧлі вурӧма кыз сунисӧн.
Кодсянь нӧ эськӧ?
Санькалӧн кӧдзалісны киясыс, сійӧ шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр, паныдасис синнас Тимкакӧд.
— Мый нӧ тэ, Саня?
Но, мый... — гусьӧник да тревожнӧя шӧпнитіс Тимка. — Тэ лыддьы.
Санька полігтыр косяліс конвертсӧ.
— «Тіян мужикныд, Егор Платонович Коншаков, пӧгибнитіс храбрӧйяс смертьӧн Рӧдина вӧсна бойясын», — лыддис сійӧ.
Бӧр локтігчӧжыс Муромецӧн веськӧдліс Тимка, а Санька пласт моз кымыньӧн куйліс телегаын.
Стожарыӧ вӧлаяс воисны пемдігӧн.
Санька сьӧкыдакодь чеччис телегаысь, матыстчис вӧв дінӧ да зэв дыр эз вермы разьны супоньсӧ.
Друг сійӧ вежыньтіс чужӧмсӧ, тшукнитчис Муромецлы пӧсялӧм сьыліас да кыз гӧлӧсӧн бӧрддзис.
— Саня...
Но мый нӧ тэ, збыльысь... — ноксис сы гӧгӧр Тимка. — Тэ кутчысь... оз позь сетны вӧлятӧ сылы, синваыдлы.
Тӧдан, кор миянлы похороннӧйыс воис, ме пӧшти ньӧти эг бӧрд... — Гӧлӧсыс Тимкалӧн сыркмуні. — Сӧмын войнас буди ичӧтика...
А йӧз дырйи — ньӧти...
Дрӧгмунӧмӧн Санька представитіс, кыдзи сійӧ сетас похороннӧйсӧ Катериналы.
Мӧдыс видзӧдлас бумага тор вылӧ тыртӧм синъясӧн, сэсся водас лабичӧ да мӧдас вӧсни гӧлӧсӧн бӧрдны лыддьӧдлӧмӧн, кыдзи вӧлі татшӧмыс Тимка мамкӧд.
Котӧртасны сы дінӧ Феня да Никитка, кутчысясны мамныс юбкаӧ, мӧдасны лимзавны улича тырӧн.
«Ог, кӧть мый, но сӧмын не тайӧ! — повзьӧмӧн думыштіс Санька. — Лучше пышъя... ог петкӧдчыв гортӧ».
Санька малыштіс гимнастёрка морӧс зепсьыс кышакылысь письмӧсӧ, — синва пырыс видзӧдліс еджыд юра Тимка вылӧ, кыйкнитліс гӧгӧр.
— А мый, Тимка, ме кӧ ог петкӧдлы мамӧлы похороннӧйсӧ?
— Кыдзи нӧ сідзсӧ? — чуймис Тимка. — Делӧыс сэтшӧм, он соськы...
— А гашкӧ, кутшӧмкӧ ӧшибка на.
Андрей Иваныч со кык во <rus>без вести</rus> пропадайтіс, а ӧні кывсис.
— Сійӧтӧ, дерт, быдногыс овлӧ, — неопределённӧя висьталіс Тимка да друг Санькаӧс киӧдыс кыскыштӧм бӧрын гогнитіс юрнас: — Видзӧд... мачехаыд тэнад.
Санька дрӧгнитіс да видзӧдліс бӧрвылас.
Сарайяс дорті конюшнялань ӧдйӧ локтіс Катерина.
Санька тэрыба чышкис кулакнас синъяссӧ, зэлалӧм супоньсӧ разигӧн тӧкӧтьӧ эз чегъяв гыжъяссӧ, сэсся мынтӧдіс мегырсӧ гужиысь да петкӧдіс Муромецӧс телега вожъяс костысь.
— Первой юалӧм лоӧ письмӧ йылысь... — йӧжгыльтчис Тимка.
Санька матыстіс чужӧмсӧ ёртыс дінӧ да шӧпкӧдӧмӧн, виччысьтӧм чорыда шуис:
— Ог петкӧдлы, и ставыс.
И тэ он висьтав.
Эз вӧв и эз вӧв некутшӧм письмӧ.
Гӧгӧрвоан?
Сійӧ пыдӧдз кыскис воздухсӧ, но сэки горш дінас бара быгыльтчис курыд ёкмыль.
Мамыс вӧлі дзик нин матын.
Санька чувствуйтіс, мый сейчас бӧрддзас гӧлӧс тырнас, и сійӧ вӧжжинас кучкис Муромецлы, вӧв чепӧсйис водзвыв да дорӧм сьӧкыд кокнас тальччис детинка кок вылӧ.
Дойыс юкыштіс кок лапасӧ.
Санька горӧдіс, чӧвтіс кисьыс домповодсӧ да доймытӧм кокпӧв вылас мӧдіс чеччавны телегалань.
— Тэ мый? — уськӧдчис сы дінӧ Тимка.
Котӧрӧн матыстчис Катерина.
— Вӧв кок улӧ веськалін!
Шогӧй тэ менам! — Сійӧ сувтіс пидзӧс вылас пиыс водзӧ да осторожнӧя кулис сапӧгсӧ.
— Дзикӧдз дурмис мериныс... йӧз вылӧ усьласьӧ, — норасьыштіс Санька да ырыштчис Муромец вылӧ, коді юрсӧ ӧшӧдӧмӧн сулаліс конюшня дорын, быттьӧ думайтіс, мыйысь татшӧм несправедливӧя ӧбидитіс сійӧс детинка.
Тимка отсӧгӧн Катерина нуӧдіс Санькаӧс гортас, пыктӧм кок вылас пуктіс ва рузум да мӧдіс кӧртавлыны важ кичышкӧдӧн.
Санька поліс, мый мамыс вот-вот панас сёрни батьсянь письмӧ йылысь да зілис петкӧдлыны, мый висьӧмыс терпитны позьтӧм: ойгис, ымзіс, горӧдлывліс.
Но Катерина век жӧ юаліс.
— Эг пӧлучитлы... некодлы нинӧм эз вӧв, — пыркӧдыштіс юрсӧ Санька,
А стенсянь, фотография вывсянь, видзӧдіс сы вылӧ батьыс.
Со сійӧ, гажа, ён, Катеринакӧд да челядьыскӧд ӧтлаын пукалӧ ас керка водзас.
Со сійӧ Москваын Сельскохозяйственнӧй выставка вылын джуджыд шобді кольтакӧд орччӧн.
А ӧні?
Некор сэсся Санька оз аддзыв батьсӧ, некор найӧ оз мунны сыкӧд муяс вылӧ няньяс видзӧдлыны либӧ видзьяс вылӧ турун ытшкыны.
И некод сылы оз вӧч сэтшӧм кужӧмӧн пӧлянъяс да свистокъяс, оз нуӧд вӧрӧ тӧдса тшакаинъясӧ, оз сьыв сэтшӧм лӧсьыд сьыланкывъяс Сибирь йылысь, Волга йылысь, удалӧй тройкаа ямщик йылысь...
И Санька чувствуйтіс асьсӧ сэтшӧм шудтӧмӧн да ӧткаӧн, мый бара гораа бӧрддзис.
— Да терпитышт тэ... мужичок тоже!
Эз ӧд ви тэнӧ ужыд, — шуис Катерина да шога ышловзис. — Эк ті, ляб йӧз!
Лоӧ кӧ кутшӧмкӧ лёктор Егоркӧд — кыдзи ме кута овны тіянкӧд?
Санькаӧс водтӧдісны вольпасьӧ.
Кор мам петіс керкасьыс, Тимка видзӧдліс гӧгӧр да копыртчис Санька весьтӧ.
— А ме аддзылі... тэ нарошнӧ вӧв кок улад пырин...
— Тимка! — Санька кыпӧдчыштіс да киӧдыс кутіс детинкаӧс. — Тэ некодлы... кылан!.. некодлы письмӧ йывсьыд он висьтав!
Клянитчы, Тимка!
11 глава
МУ
Куим лун чӧж кисьтіс тувсов шоныд зэр.
Швабраӧн моз сійӧ ниртіс мусӧ, весаліс сэтысь тӧвся кузь унмыслысь медбӧръя туйяссӧ, и гӧгӧр ставыс ловзис, вежӧдіс, тэрмасьӧмӧн кутіс быдмыны.
Юдорса сьӧд да виж бадьяс шебрасисны веж коръясӧн, быттьӧ ӧшлісны пуяс вылас югыд кисеяяс.
Первой жӧ зэртӧм асылас Захар Векшин шуис заводитны кодйыны участок вывсьыс мусӧ.
Видзчысьӧмӧн пасьтасис сійӧ, медым не садьмӧдны шебрас улас калачӧн чукыльтчӧм Федяӧс.
Старик нарошнӧ эз чуксав внуксӧ.
Окота вӧлі прӧверитны сійӧс, абу-ӧ белоручка сійӧ, кыскас-ӧ сійӧс му дінӧ, котӧртас-ӧ сійӧ ачыс участок вылӧ.
Керкаысь петтӧдз Захар матыстчис Федя дінӧ, медым шебравны сійӧс пасьӧн.
И сэки сійӧ казяліс, мый ӧдеялӧ улын некод абу.
Старик тӧждысигтыр мӧдӧдчис участок вылӧ.
Ещӧ ылысянь на сійӧ аддзис сук тшын сюръя.
Захар содтіс воськовсӧ.
Участок шӧрын ыпъяліс ыджыд бипур.
Сы гӧгӧрын ноксисны Маша да Зина Колесова.
Найӧ шыблалісны биӧ колян вося огурцы гумъяс, став участок вывсьыс чукӧртӧм ёг.
Федя юрнуӧдӧм улын детинкаяс дзоньталісны потшӧс: веськӧдалісны пӧлӧстчӧм сюръяяс, вомӧна потшъяс кыисны выль шатинаясӧн.
— Сі-идз! — чуймӧмӧн нюжӧдіс Захар. — Самоуправничайтанныд?
Кӧзяеваӧн лоӧмныд...
Немвиччысьтӧг пӧльыштіс тӧв, и участок пельӧсын мыйкӧ руз-размуні.
Старик видзӧдліс гӧгӧр.
Джуджыд полокалӧ гогйӧдліс сылы паськыд дора идзас шляпанас да ӧвтчис идзас кияснас.
Захар кытшовтіс полокалӧ гӧгӧр:
— Дошлӧйӧсь, сюсьӧсь!
Но сэки сійӧ кыліс лэбачьяслысь гӧлӧсъяс.
Еджыд увъяс вылын, пӧвъясысь вӧчӧм выль скворешняяс дінын чеччалісны шом кодь сьӧд скворецъяс.
Со ӧти скворец дзуммуні скворешня гӧгрӧс розьӧ, минута мысти петіс бӧр, пуксис кыдз пу ув вылӧ, чургӧдіс гӧнъяссӧ, шудапырысь читкыртіс синъяссӧ да чирӧм гӧлӧсӧн горӧдіс сьывны — тыдалӧ, сы йылысь, мый со сійӧ медбӧрын бара воис ылыс шоныд странаясысь рӧднӧй крайӧ да зэв доволен аслас выль познас-оланіннас.
Кипыдӧснас синъяссӧ шондіысь сайӧдӧмӧн Захар дыр кывзіс скворецлысь сьылӧмсӧ, и чужӧмыс стариклӧн пыр ёнджыка и ёнджыка югдіс.
— Дедушка, — котӧрӧн матыстчис сы дінӧ Маша, — а кор мӧдам мусӧ копайтны?
Ми и кӧртзыръяс кеслім.
Захар синъяснас кытшовтіс челядьӧс, чабралыштіс чикыля еджыд тошсӧ да кӧсйытӧгыс нюммуніс.
— Но, мый тікӧд вӧчан, сибӧдчысь войтыр ті!
Ӧдӧлитінныд жӧ менӧ.
Кор мусӧ копайтны, юаланныд?
А ті асьныд приметитӧй.
Аддзанныд, скворецъяс новоселье справляйтӧны.
Сідзкӧ, кад нин.
Сӧмын чур, — старик дзебис чужӧм вывсьыс нюмсӧ, — ышмыны кӧ мӧданныд либӧ таляланныд — ляканныд мыйкӧ — пырысь-пыр кӧзяйствоысь вӧтла.
— Ставныд кывлінныд? — челядь дінӧ шыасис Маша.
— Тайӧ гӧгӧрвоана, — шуис Сёмушкин.
— Кутшӧмкӧ инвентарь кӧ ковмас, ті эн полӧ, босьтӧ теплицаысь, — разрешитіс Захар.
— Сійӧ жӧ томана, дедушка.
И ключсӧ ті пыр дзебанныд, — шуис Маша.
— Ак, да, да! — серӧктіс старик да петкӧдліс челядьлы, кытчӧ сійӧ дзеблывлӧ теплица ключсӧ.
Сэсся сійӧ юкліс челядьӧс участок пасьта.
Ставныс заводитісны копайтны му.
Федя топыда кутіс киясас заступсӧ, шурккылӧ сюйліс сійӧс сьӧд муӧ, гугӧдліс сьӧкыд ёкмыль да кераліс чорзьӧм эжасӧ.
Сыкӧд орччӧн копайтчис Маша.
Сійӧ радейтліс тайӧ уджсӧ.
Тулыснас мамыс пыр вӧлі торйӧдлывлӧ сылы ичӧтик град, и Маша ачыс копайтліс сійӧс да кӧдзлывліс.
Огурцы да капуста омӧля интересуйтісны Машаӧс.
Сылы вӧлі окота быдтыны мыйкӧ вӧвлытӧмӧс, сиктын аддзывлытӧмӧс.
Андрей Иваныч сӧвет серти сійӧ ӧтчыд град вылӧ кӧдзис загадочнӧй да абу татчӧс нима кӧйдыс — «Люффа».
Выль быдмӧг таг моз гартліс потшӧссӧ, мӧдіс розъявны гырысь еджыд дзоридзьясӧн да мӧдісны гӧрддзысьны огурец сяма плодъяс.
Но аръявылыс тыдовтчис, мый выль огурецъяс чорыдӧсь, мочалистӧйӧсь, сёйны позьтӧмӧсь, и весиг мӧсъяс брезгуйтлісны наӧн.
Челядь шмонитісны Маша вылын, сы люффа йылысь сочиняйтісны гажа сьыланкывъяс, кытчӧдз учитель эз сӧветуйт нывкалы люффалысь плодъяссӧ чӧвтавны пуан ва чугунӧ.
Плодъяс пусисны, и Маша перъяліс чугунысь мочалкияс, кодъяс вӧліны морскӧй губка кодьӧсь.
— И тайӧ абу лёктор!
Овощи эз артмы — овмӧсын и мочалка гӧдитчас, — ошкыштіс нывкаӧс мамыс.
Участок вылын челядь уджалісны часӧн-джынйӧн кымын, сэсся котӧртісны школаӧ.
Маша решитіс, мый талун сійӧ обязательно сёрнитас Санькакӧд.
Но Санька классын эз вӧв.
Кодкӧ висьталіс, мый вӧв тальыштӧма сылысь коксӧ, и Санька пукалӧ гортас.
Занятиеяс бӧрын Маша мӧдӧдчис Ыджыд помса юкмӧс дорӧ — ваыс тайӧ юкмӧсас вӧлі медся сӧдз да чӧскыд, и таысь кындзи, муніг-локтігмоз позяс пыравны Коншаковъяс ордӧ.
Нывка кӧрталіс зилякылысь кӧдзыд чеплысь помсӧ ведра вугъяс да ӧдйӧ бергалысь вӧрӧтсӧ кипыдӧснас кутышталігмоз лэдзис ведрасӧ юкмӧс пыдӧсӧ.
Сэсся, киясас сьӧлыштӧм бӧрын, мӧдіс бӧр лэптыны чепсӧ.
И сразу казяліс нелючкитор: чепыс эз сыркакыв да эз зильгы зэлыда зэлӧдӧм струна моз.
Маша видзӧдліс юкмӧсӧ да садьтӧг повзис: ведраыс чеп йылас абу.
Нывка расстроитчис: ведраыс дзик выль, югъялан жӧстьысь, мамыс дзик на неважӧн ньӧбис карысь.
Локтіс Сёмушкин.
— Ведратӧ уськӧдін?
Эн шогсьы, ми сійӧс пырысь-пыр судзӧдам.
Сійӧ вайис кыськӧ важ багыр, кӧрталіс чептас да мӧдіс гурйысьны сійӧн юкмӧс пыдӧсас.
Чукӧртчисны Ыджыд помса детинкаяс.
Быттьӧкӧ тӧдіс, мый позьӧ сералыштны, воис Девяткин; чотыштігтыр да беддясигтыр матыстчис Санька.
Ставӧн видзӧдалісны джуджыд, неуна таинственнӧй юкмӧсӧ, мӧда-мӧдыслы сеталісны унасикас сӧветъяс, унаысь нин багырсӧ лэдзлісны пыдӧсас, но ведрасӧ крукыштны эз вермыны.
— Онӧ сійӧ самӧн кыйӧй, чери кыйысьяс! — сераліс Девяткин. — Гутӧн либӧ нидзулӧн видлӧй. — Сэсся йӧй моз горӧдіс сьывны: «Вошті ме ичӧт ведраӧс, вошті ме ведра...»
Вечнӧй память сылы!
— Збыльысь ӧд, Маша, — жугыльпырысь ышловзис Сёмушкин: — не судзӧдны сійӧс миянлы.
— Эк ті, мужикъяс! — укӧряйтӧмӧн шуис Маша. — Вӧлі кӧ ме детинка, ме эськӧ не сӧмын юкмӧсысь, ме эськӧ... ме эськӧ море пыдӧсысь судзӧді мый кӧсйи.
— Ок, кутшӧм яр! — серӧктіс Девяткин. — «Море пыдӧсысь»...
А мореыс — курӧг пидзӧсӧдз, шапкаӧн позьӧ тупкыны.
— Мый тэ вӧв моз гӧрдлан! — ӧзйис Маша. — Вот босьта и... судзӧда!
— Кутӧй менӧ! — Девяткин уськӧдчис муӧ да мӧдіс чужъясьны кокъяснас. — Сійӧ судзӧдас!
Тайӧ сідз жӧ, кор йи мунігад ю вомӧн котраліс...
Умора!
Машалӧн вомдоръясыс мӧдісны сырмыны.
— А ме шуа! — горӧдіс Маша. — Вот кӧртавлӧй менӧ чепнас... лэдзӧй юкмӧсас!
Детинкаяс ахнитісны.
Стёпа кыскыштіс сійӧс соскӧдыс да лайкйӧдлыштіс юрсӧ.
Маша и ачыс гӧгӧрвоис, мый лишнӧй сёрнитіс, но сувтнысӧ эз нин вермы.
Кватитіс чеп помсӧ да тасмаӧн моз мӧдіс вӧнясьны.
Санька, коді ӧнӧдз пукаліс бокын да бедьнас гудйис мусӧ, друг чеччис, видзӧдліс юкмӧсӧ, сэсся мырддис нывкалысь чепсӧ да юрнас довкнитыштіс Девяткинлы:
— Вай пес плака!
— Кутшӧм пес? — шпыньмуніс мӧдыс.
— Кыдз пу пес, позьӧ и пипу.
И медым увтӧм вӧлі.
Ӧдйӧ!
Девяткин топӧдліс пельпомъяссӧ, ӧшӧдіс улыс льӧбсӧ, но песла век жӧ ветліс.
Пес плакасӧ Санька кӧрталіс чепнас, верзьӧмӧн пуксис сы вылӧ, киас босьтіс багыр да тшӧктіс детинкаяслы лэдзны сійӧс юкмӧсӧ.
Чеп рутшкакылігтыр надзӧник лэччис увлань.
Кӧнкӧ зэв пыдын таинственнӧя дзирдаліс веж ва.
Пӧльтыштіс ыркыдӧн, кутіс кывны пӧдӧм дук, сісь кер дук, пемыдыс гӧгӧр сукмис.
Санькалӧн сьӧлӧмыс кынмис.
Мыйлакӧ воис юрас, мый ставныс, кодъяс колины сэтчӧ выліас, шонді водзас, пышъяласны и сійӧ пыр кежлӧ кольӧ векни, душнӧй юкмӧсас.
Медым эз вӧв сэтшӧм страшнӧ, Санька дугдывтӧг сеталіс вывлань командаяс: «Ӧддзӧдыштӧ!», «Рӧвнӧйджыка лэдзӧй!»
Коркӧ багыр инмис кылӧ ваас.
— Стой! — горӧдіс Санька.
Чеп сувтіс, и Санька мӧдіс гурйыны багырнас юкмӧс пыдӧсті.
Минута дас бӧрын челядь лэптісны Санькаӧс вылӧ.
Киас сылӧн вӧлі югъялысь кӧрт ведра.
Детинка тувччис му вылӧ.
Гӧгӧр ставыс — ывлаас веж туруныс, пуяс вылын тӧлӧн кышӧдчысь коръясыс, юр весьтын шондіыс — вӧліны висьтавны позьтӧм сэтшӧм радуйтана да муса, мый сійӧ тӧдлытӧгыс куньыштліс синъяссӧ.
А Маша чайтліс, мый Санялы ёг веськалӧма синмас сійӧ чераньвезсьыс, коді кӧласьӧма сылы чужӧмас, и нывка матыстчис сы дінӧ ва тыра ведраӧн:
— Мыссьы, Саня!
Кор ставныс мӧдісны разӧдчыны юкмӧс дорысь, Маша эз вермы кутчысьнысӧ, вӧтӧдіс Санькаӧс.
— Саня, — чӧв олыштӧм мысти шуис сійӧ, — а ме эськӧ нинӧмысь эг вермы юкмӧсад лэччывны...
Пемыд сэні, нильӧг... жабаяс, навернӧ...
— Ме тӧді, мый эн вермы.
Маша синбӧжнас видзӧдліс детинкалӧн кӧрталӧм кок вылӧ.
— Висьталӧны, тэнӧ пӧ вӧв чужйӧма.
Доймӧ, Саня?
— Свадьбаӧдз бурдас.
— А кор бурдас, локтан миян дінӧ участок вылын уджавны?
— Градъясын лукйысьны? — Санька жугыля нюммуніс. — Цветъяс-ягӧдъяс быдтыны?
А гашкӧ, бара люффа-мочалкатӧ?
— Мыйла люффа! — ӧбӧдитчис Маша. — Унапӧлӧс кӧйдыс сорт мӧдам испытывайтны.
Тӧдан, мыйта ми найӧс чукӧртім!
А дедушкалы сэтшӧм шобді сорт сюрӧма — став сортъяссӧ, шуӧ, венас.
— Вӧлі коркӧ бур кӧйдыс...
Кывлін, мый сыкӧд вӧчӧма мам?
Кутшӧм нин опытъяс ӧні кушинад!
— А батьыд тэнад, Саня...
— Мый батьыд?!
Мый тэ тӧдан менам бать йылысь?!
— Санька резкӧя став тушанас бергӧдчис Машалань. — Дас куим арӧс на сылы абу вӧлӧма, а сійӧ нин гӧр бӧрся ветлӧдлӧма, семьясӧ вердӧма.
Нэм чӧжыс му вылын уджаліс.
Кытчӧдз ассьыс шобдісӧ эз быдты, вит во чӧж мырсис сы вылын...
— И ми... вермам вит во чӧж! — дӧзмӧмпырысь споруйтіс Маша.
— Кӧть дасӧс!
А меным тіянкӧд вӧчны нинӧм. — Санька дышпырысь ӧвтыштіс кинас да, бедь вылас мыджсьӧмӧн, чотігтыр, надзӧник муніс гортланьыс.
«Мый нӧ лоӧма сыкӧд? — думыштіс Маша татшӧм виччысьтӧм дӧзмӧм вылас шензигмоз. — Чуткасьысь ёж моз щӧтьсӧ лэпталӧ.
Нинӧм кывзыны оз кӧсйы».
«Векшинскӧй бригада», кыдзи нимтылісны колхозын Захар дедлысь отсасьысьяссӧ, чукӧртчывліс участок вылӧ пӧшти быд лун.
Челядь копайтісны став мусӧ; бумага листӧс моз разлинуйтісны сійӧс клеткаяс вылӧ, вӧчалісны посньыдик градъяс.
Дзоньтісны потшӧс, вӧчисны шалаш, участок вывтіыс нюжӧдісны сутуга, кытчӧ вӧлі ӧшлӧма тыртӧм консерв банкаяс, бутылкаяс, бӧчкаясысь кӧрт асыкъяс.
Сулалӧ вӧлі кодлыкӧ восьтыштны дзиръясӧ, и участок тырлі гажа бриньгӧмӧн, зильгӧмӧн да триньгӧмӧн.
Ӧти бӧрся мӧд Ыджыд помса детинкаяс пыралісны «векшинскӧй бригадаӧ».
Ӧтчыд Санька да Петька паныдасисны Стёпа Так-на-Таккӧд.
Сійӧ гӧрбыльтчӧмӧн кыскис участоклань колян вося подсолнух гумъяслысь ыджыд нӧб.
— И тэнӧ завербуйтісны?
Грузчикӧн али мый? — Девяткин сувтіс сылы туй вылас.
— Но мый, Степан? — юаліс Санька. — Лӧсьӧдчылім ӧтлаын уджавны му вылын, а тэ со кытчӧ...
— Гӧгӧрвоан, Коншак... — Стёпа лэдзис муӧ гум нӧбсӧ да чышкис пӧсялӧм чужӧмсӧ. — Интереснӧйтор Федя придумайтіс... стрӧитам водопровод.
— Водопровод?
— Подсолнух гумъяссӧ вот ӧтлаӧ йитлам да нюжӧдам юӧдз.
А сэтчӧ бӧчка сувтӧдам, жаравеч...
Ваыс ачыс и мӧдас визувтны.
Ми ӧні некутшӧм засухаысь ог полӧй.
Ми Федякӧд ещӧ ручнӧй культиватор изобретайтам дай.
— Изобретайтӧны изобретательяс, а ті кодъяс сэтшӧмъясыс? — шуис Девяткин.
Но Стёпа вӧчис вид, мый бара эз заметит сійӧс.
— Тэ ветлӧдлы, но видзӧд ас гӧгӧрыд, — скӧрысь предупредитіс Девяткин. — Ещӧ чериаинъяссӧ миянсьыным петкӧдлан эсійӧ Федяыдлы, а сэсся тшакла, ягӧдла нуӧдан заповеднӧй участокъясӧ.
Видзӧд тэ кутшӧм!
— Колӧны тай тіян местаясыд сылы, — серӧктіс Стёпа. — Сійӧ ачыс мый колӧ аддзас.
Тӧдан синмыс сылӧн кутшӧм?
Тӧрыт сійӧ миянлы лекарственнӧй турунъяс йылысь висьтавліс: кутшӧм турун вир петӧм дугӧдӧ, кутшӧм дой бурдӧдӧ.
Найӧ дедыскӧд партизанъясӧс сійӧн лечитлӧмаӧсь, кор отрядын олӧмаӧсь.
— А нолтӧ, изобретатель, шыблав ассьыд добратӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ! — скӧрысь тшӧктіс Девяткин да мӧдіс разявны нӧб кӧрталан гезсӧ.
— Эн вӧрзьӧд! — дугӧдіс сійӧс Санька. — Мед забавляйтчӧ, сылӧн делӧ.
Девяткин скӧрысь качайтыштіс юрнас.
— Мый тэ юртӧ ӧшӧдін, Коншак?
Тадзтӧ ӧд миян сикт помыд дзоньнас вуджас Федька командаӧ.
Но Санька быттьӧкӧ эз казяв Девяткинлысь недовольнӧй видсӧ.
12 глава
ОТСӦГ ВЫЛӦ
Асывсяньыс Захар дед эз вӧв гортас, и Федя решитіс песлалыштны бельё.
Юкмӧсысь вайис ва, ю дорысь — лыа, рӧгӧзаысь вӧчис мочалка.
Сэсся ваын кӧтӧдіс ассьыс новлӧм гимнастёркасӧ; песласян пӧв вылӧ моз вольсаліс сійӧс плавкӧс из вылӧ, коді куйліс кильчӧ дорын, киськаліс лыаӧн, неуна майтӧгалыштіс да мыйвынсьыс мӧдіс зыртны мочалкаӧн.
Майтӧг быгйыс резсис быдладорӧ, потласис уна рӧма полькъясӧн.
Федя тэрмасис: вермис лоны, мый воас Маша, босьтчас, дерт, отсавны да велӧдны, а Федя радейтӧ пеславны ас ногыс.
— Ой, прачка, ой, гортолысь! — друг кыліс Федя кодлыськӧ гӧлӧс. — Татшӧма зільӧмнад не сӧмын дӧрӧм — из верман ниртны.
Федя видзӧдліс.
Сы мышкын сулаліс Катерина Коншакова.
— Кытысь нӧ аддзывлін, медым тадзи песлалісны бельё?
— Аддзывлім, — неуна ӧбӧдитчӧмӧнмоз шыасис Федя. — Миян отрядын быдӧн тадз вӧчлісны.
И сӧстӧм, и майтӧг этшаджык мунӧ.
Катерина довкйӧдліс юрнас да сылы тӧдвылас уси Захаркӧд неважӧнся сёрни.
Старик висьталіс сылы, мый Федялысь мамсӧ, «Высокое» совхозса бригадирӧс, захватитӧмаӧсь немецъяс, кор сійӧ вӧлӧм ӧзталӧ сюяс, да шыбитӧмаӧсь биас.
— Мый нӧ ті сэтшӧма видзӧданныд? — дӧзмӧмпырысь йиджласигтыр сувтіс Федя, мыйӧн казяліс Катериналысь сюся видзӧдӧмсӧ.
— Нинӧм, нинӧм... ме сідз, — кватитчис Катерина. — Кыдзи нӧ тані дедушкаыдкӧд оланныдсӧ?
— Бура олам...
Катерина пырис керкаӧ.
Джоджсӧ вӧлі мыськӧма джынсӧ, пачвом дорыс сьӧдасьӧма саӧн, тасьті-паньыс пызан вылас мыськавтӧм.
«Ӧтувтчисны кык сирӧта — пӧрысь да том», — жальпырысь думыштіс Катерина, сэсся чӧвтіс ватниксӧ да юрнас индіс Федялы.
— Нолтӧ, вай ӧтлаын...
Ва шонтам, джоджтӧ вуштам.
Ті дедыдкӧд ӧні он вӧрын олӧй.
Да и Первомай регыд.
Со и Маша отсӧг вылӧ тэрмасьӧ, — аддзис сійӧ улича вомӧн котӧртысь нывкаӧс.
Кор Захар дед воис гортас, Катерина вӧлі ӧшлӧ нин гез вылӧ песлалӧм бельё.
Сьӧдасьӧм пызаныс вӧлі вуштӧма, мыськӧм джоджсӧ вольсалӧма чӧскыд дука рӧгӧзаясӧн.
— Тайӧ нин мый, кутшӧм мирскӧй отсӧг татшӧмыс? — зумыштчис Захар керка порог дорас сувтігӧн. — А ме кӧ ог нуждайтчы?
— Услугаысь услуга, Захар Митрич, — шуис Катерина да ватник зепсӧ гугӧдӧм бӧрын кисьтіс пызан вылӧ шобді тусьяс. — Видзӧдлӧй, кутшӧм кӧйдыс кӧдзны пӧлучиті — ставыс зӧр сора.
Кыкысь сортировка пыр лэдзи — но некыдз оз весассьы!
Кыдзи тайӧс кӧдзнысӧ мӧдан?
Старик ӧчкиасис, дыр видлаліс кӧйдыссӧ да сӧгласитчис, мый кӧдзны татшӧм ёгӧсь кӧйдысӧн тӧлкыс этша.
— Мый нӧ вӧчнысӧ, Захар Митрич, сӧветуйт, — корис Катерина.
— Егор Платонычыд кыдзи вӧчлывліс, помнитан?
И сідз нин бур кӧйдысыс, а сійӧ ещӧ на киӧн бӧръяс выльысь.
Быд ёгтор весалас.
А таысь урожайыд сӧмын содӧ.
— И мамка менам тадз жӧ вӧчлывліс, — кӧйдыс чукӧрысь эзысьӧн дзирдалысь зӧр тусьяс бӧръялігмоз надзӧник шуис Федя.
— Думайтлі ме та йылысь, — висьтасис Катерина. — Водзджык кӧ эськӧ пӧлучитім кӧйдыссӧ — важӧн эськӧ бӧрйим, нинӧмӧн эгӧ артасьӧй.
А ӧні нӧ кор нин... кӧдзӧм матысмӧ.
Сьӧкыд висьтавны, кодыс кодыслы первой тівкнитіс гырддза улас, но сӧмын Федя и Маша видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас да вешйисны пельӧсӧ.
— Тэ та йылысь жӧ думыштін? — шӧпкӧдӧмӧн юаліс Маша.
Федя довкнитіс юрнас.
— Артышт, уна-ӧ челядьӧс позьӧ чукӧртны?
— Заводитчӧм вылас морт дас вит-кызь.
— Вай тадзи и висьталам.
Найӧ матыстчисны пызан дінӧ.
— Тётя Катя, — заводитіс нывка, — ми уна челядьӧс чукӧртам...
— Кӧйдыс бӧрйыны — тайӧ абу сьӧкыдтор.
Справитчам, — содтіс Федя.
Катерина лэптіс юрсӧ, шензьӧмӧн видзӧдліс Маша да Федя вылӧ, сэсся мӧдіс видзӧдны Захар вылӧ.
— А ӧд дзик збыль! — Старик радысла нюммуніс: метӧ пӧ челядьтӧ со кыдзи тӧда!
— Окота кӧ тіянлы, ме сьӧлӧмсянь кора! — нимкодясис Катерина. — Да налӧн жӧ школа...
Экзаменъяс регыд.
— А ми занятиеяс бӧрын, тайӧ оз торк, — шуис Маша.
Мӧд луныс вӧлі воскресенье, но Катерина водз садьмӧдіс колхозницаясӧс да петкӧдіс амбар дінӧ бӧрйыны шобді.
Мамныслы отсасьны локтісны Санька да Феня.
Феня кутчысис удж бердӧ зіля, збоя, но Санька муртса вӧрӧдіс чуньяссӧ, чӧв оліс да дӧзмӧмпырысь видзӧдлывліс кӧйдыс вӧрӧк вылӧ.
«Мый нӧ тайӧ сыкӧд?
Уджыс эз во сьӧлӧм вылас либӧ висьмис мыйӧнкӧ? — тӧждысьӧмӧн думыштіс Катерина. — Кутшӧмкӧ кулӧма кодь ветлӧдлӧ бӧръя лунъясас».
И сійӧ шӧпнитіс Санькалы:
— Гашкӧ, урокъясыд уна... сідзкӧ мун, занимайтчы.
Санька лэптіс юрсӧ.
Збыльысь!
Удж тані гажтӧм, помыс сылӧн оз ло.
Лучше сійӧ мунас конюшняӧ либӧ кузнечаӧ.
Сэні ёна интереснӧйджык!
Но эз на вевъяв Санька сувтнысӧ, кыдзи локтіс амбар дінӧ детинкаяслӧн да нывкаяслӧн ыджыд компания Маша да Федя юрнуӧдӧм улын.
Найӧ пуксялісны кӧйдыс вӧрӧк гӧгӧр да босьтчисны удж бердӧ.
— Тайӧ тэ та мында йӧзсӧ чукӧртін? — гусьӧник юаліс вокыслысь Феня.
Санька вӧчис вид, мый эз кыв юалӧмсӧ, да чуймӧмӧн видзӧдліс воысь челядь вылӧ.
И кодлы юрас воӧма чукӧртнысӧ найӧс?
Неужели Федялы Машакӧд?
Маша сюйсис Феня да Санька костӧ, курыштіс асланьыс кӧйдыс чукӧр.
— А нолтӧ, коді ӧдйӧджык, Саня... ордйысьны! — И чуньясыс сылӧн пелька мӧдісны бӧръявны шобді пиысь зӧр тусьяс.
Санька кыв шутӧг вешйыштіс бокӧ.
— Мыйла невӧлитан асьтӧ? — копыртчис сылань Катерина. — Кытчӧкӧ колӧ кӧ, мун...
Управитчам ӧні...
Санька друг казяліс, кутшӧм сьӧкыд сылы чеччыны да кӧть кымыныськӧ воськовтны амбар дінсянь.
— Некытчӧ меным оз ков, — шуис сійӧ надзӧник да улӧдз копыртчис кӧйдыс весьтӧ.
— Тётя Пелагея, — Маша шуис Колечкиналы, коді сьылӧ вӧлі вомгорулас нюркйӧдлана, нора сьыланкыв, — а ті мӧдӧс кужанныд?
Медым абу сэтшӧм нор.
А он кӧ, ми ассьыным горӧдлам сьывны.
— Вот и правильнӧ, — поддержитіс Катерина. — Заводитӧй мӧдӧс.
Маша довкнитіс юрнас Зина Колесовалы, и сійӧ лолыштіс да эз гора, но чистӧй гӧлӧсӧн босьтчис сьывны «Катюша».
Федялӧн да Машалӧн компанияыс куим лун школа бӧрын волывліс амбар дінӧ.
Медбӧрын кӧйдыс вӧлі бӧрйӧма тусьӧн-тусьӧн.
Катерина эз тӧд, кыдзи отблагодаритны виччысьтӧм отсасьысьясӧс.
— Терпитыштӧй вот выль урожайӧдз — пирогъясӧн, небыд кӧлӧбъясӧн гӧститӧда, сур пуа, — кӧсйысис сійӧ.
— Тайӧс ми радейтам, — мигнитіс челядьлы Сёмушкин. — Миян Стёпа лолышттӧг вермас юны быдса жбан ӧтнас.
Татшӧм бура уджалӧм бӧрын ыштӧм пионеръяс Лена Одинцовакӧд ӧтлаын мунісны Стожары кузьта.
Пемыдыс сукмис, ӧшиньясын тыдовтчисны бияс.
— А крепыда босьтчылім! — ошйысьыштіс Сёмушкин. — Ме этійӧ кӧйдыс тусьястӧ миллион мында, гашкӧ, бӧрйи.
— Миллион! — шпыньмуніс Стёпа. — А мыйта няклялін?
— Кӧйдыс йывсьыд ті бура думыштӧмныд, — шуис Лена.
— А тӧданныд мый? — друг сувтовкерис Федя. — Вайӧй помӧдз отсалам Катерина звенолы, дзик урожай вотӧдзыс!
— А збыль... вайӧй, ребята! — ӧзйис Маша.
— Дедушканытӧ ті эн вунӧдӧй, — нюммуніс Лена да юаліс, кыдзи уджавсьӧ челядьлы «Векшин овмӧсын».
— Лӧсявны мӧдім, — шыасис Маша. — Дедушка петкӧдліс весиг, кытчӧ дзебӧ теплица ключсӧ.
— Придирайтчӧ сійӧ ёна, Векшиныд, — норасис Сёмушкин.
— Ньӧти оз придирайтчы, а требуйтӧ, — вочавидзис Маша. — И правильнӧ.
Тэныд тӧрыт ӧти град весавны сетісны, а тэ джынйыслысь коймӧд юкӧнсӧ вӧчин да купайтчыны пышйин.
— А тӧдан, кутшӧма шондіыс пӧжис!
Колӧ жӧ ыркӧдчыштны неуна.
— «Неуна»!
А ачыд рӧмдытӧдз ракъясӧс куталін.
— Захар дед порядок любитӧ, — серӧктіс Лена. — Кор ми сы ордын уджалім, сідз жӧ первойсӧ думайтім, мый сійӧ придирайтчӧ.
А ӧні ас выланым чувствуйтам — ставыс пӧльза вылӧ муніс.
Сійӧ чудодей, дедушкаыд, быд турун тӧдӧ...
Квайтымын во му вылын мырсьӧ.
Ті сылысь, кыдзи школаад учительныдлысь, кывзӧй, став сӧветъяссӧ запоминайтӧй.
Югъялысь кодзув ӧдйӧ визьнитіс небесаті да уси пиня-пиня пемыд вӧр сайӧ.
Челядь колльӧдісны сійӧс видзӧдласъяснаныс да юрнысӧ чатӧртӧмӧн дыр видзӧдісны небеса вылӧ, кӧні, ыджыд ён пу вылын моз, розъялісны кисьмӧм кодзувъяс.
— Андрей Иваныч висьтавлывліс тіянлы кодзувъяс йылысь? — гусьӧникӧн юаліс Лена.
— Частӧ, — вочавидзис Стёпа.
— А Стожары созвездие верманныд корсьны?
Челядь дыр корсьысисны эзысь созвездиеяс лабиринтын, ылавліны туйсьыс, бӧр косавлісны Большая Медведица дінӧ да заводитлісны корсьны выльысь.
— Аддза, аддза! — первойӧн горӧдіс Маша. — Со найӧ, Стожарыыд, сизим ичӧтик кодзув.
Андрей Иваныч пыр шулывліс: «Миян сиктным шуда, нимыс сылӧн кодзувлӧн».
И небесаысь синъяссӧ вештӧм бӧрын челядь панісны сёрни война йылысь, Краснӧй Армия йылысь, мый, вермас лоны, абу нин ылын сійӧ луныс, кор батьяс да гырысьджык вокъясыс бӧр воасны рӧднӧй Стожарыӧ.
13 глава
«ПОМКА»
Катерина важмозыс терпитны вермытӧг виччысис Егорсянь письмӧ.
Быдӧнлы, коді мунліс карӧ, сійӧ тшӧктывліс непременнӧ пыравны почта вылӧ да стрӧгджыка сёрнитны сэні служащӧйясыскӧд — тыдалӧ, найӧ вошталӧны салдатскӧй письмӧяс.
— Тешкодь жӧ мамыд тэнад, Коншак, — коркӧ ӧтчыд шуис Девяткин.
— Ачыд тэ тешкодь, — пузис Санька. — Тэнад кӧ мамыд сы дыра эз пӧлучайт письмӧяс, сэки не сӧмын мортлы, лэбачлы кевмысис: лэблы пӧ...
Полӧмысла, мед эськӧ похороннӧйыс кыдзкӧ эз веськав мамыс киӧ, Санька новлӧдліс сійӧс пыр сьӧрас — морӧс зептас, и узьны водігас гимнастёркасӧ век пуктывліс пӧдушка улас.
Ывлаын ворсӧмъяс да ышмӧмъяс ӧні омӧля занимайтлісны Санькаӧс.
Ни паличлӧн мачӧ гора кучкӧмыс, ни пу паличьяслӧн каръясӧ клёнгӧм шыыс, ни победитель-командалӧн кыпыд горзӧмыс — нинӧм, тыдалӧ, эз вермы пальӧдны детинкалысь шогсӧ.
— Но мый нӧ тэ, збыль, татшӧм, — шогпырысь вомавліс ёртсӧ Тимка, кор Санька не правилӧяс серти эновтлывліс ворсӧмсӧ медся разгар дырйиыс либӧ веськодя прӧйдитлывліс ворсысьяс дінті.
И, Санькалысь мӧвпъяссӧ мӧдарлань веськӧдны зілигтыр, висьтавліс, кыдзи тӧрыт найӧ мачасигӧн тӧкӧтьӧ эз вермыны Алёша Сёмушкинлысь партиясӧ.
— Ми эськӧ обязательнӧ вермим, но миян выручитысьнас вӧлі Петька Девяткин.
А кутшӧм нӧ Петькалӧн кучкӧм!
Вот тэ кӧ эськӧ вӧлін микӧд...
Санька чӧв оліг видзӧдіс бокӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый шогыс ӧні быдӧнлы уна, но таысь сылы эз вӧв кокньыдджык.
Но вӧвлісны минутаяс, кор шогыс быттьӧкӧ эновтлывліс Санькаӧс.
Керкаяс стрӧитанінын черъяслӧн камгӧмыс да пилаяслӧн нязгӧмыс, кузнечаын кӧртлӧн клёнӧдчӧмыс, видз вылын вӧвъяслӧн гӧрдлӧмыс заставитлісны сійӧс мыйкӧ дыра кежлӧ вунӧдлыны аслас вошӧмтор йылысь.
Школа бӧрын Санька дыр задержитчывліс кузнеча дорын либӧ котӧртлывліс конюшняӧ.
Отсавліс конюх Василиса Седельниковалы лэдзавны удж бӧрын вӧвъяс, сэсся кавшасьлывліс аслас важ другыслы Муромецлы мыш вылас да вӧтлывліс вӧвъясӧс йирсьӧдны вой кежлӧ.
Санька тӧдіс, мый вӧвъяс лунтырӧн мудзӧмаӧсь жӧ да жалитіс найӧс, и сӧмын табун дінӧ воигӧн сійӧ эз вермы кутсьынысӧ да гӧнитліс скачӧн.
И сэки сылы чайтсис, мый тайӧ абу ачыс, а батьыс аслас эскадронкӧд лэбӧ веж видз вывті, ӧвтчӧ клинокнас да керавлӧ немецъясӧс.
Седельникова водзджыксӧ скӧраліс Санька вылӧ.
— Тэ, верзьӧма-казак, став вӧвъяссӧ менсьым запалитан!
Но кор аддзис, кыдзи детинка увереннӧя, повтӧг матыстчӧ вӧвъяс дінӧ, кутшӧм бура тӧдӧ налысь повадкаяссӧ, скӧралӧм пыддиыс бурмис:
— Вӧзйысь вай, Санька, ме дінӧ отсасьысьӧ.
Младшӧй конюхӧ пукта.
Трудоденьяс мӧда начисляйтны...
Санька смелмӧдчис да корис мамыслысь лэдзны сійӧс конюшняын уджавны.
— Бара сы йылысь, — букыштчис Катерина. — Эн выдумывайт!
Кытчӧдз сизимӧд класс он помав, некытчӧ тэнӧ ог лэдз.
Батьыд мый тшӧктывліс?
Тшыгӧм лоӧ — медбӧръя паськӧм вузавны, мӧскысь эновтчыны, а тэнӧ велӧдны, кӧть мед мый эз ло.
Санька думыштчис.
Тайӧ вернӧ.
Батьыс частӧ дольлывліс:
«Тэ, Саня, шудаӧн чужӧмыд.
Ӧні тэ менам дыр кутан велӧдчыны».
Сійӧ радейтліс юасьны, кутшӧм урокъяс сетӧмаӧсь пиыслы, видзӧдавліс тетрадьяссӧ, вӧзйысьліс решайтны задачаяс.
«Сійӧ нинӧм, мый ми ас кадӧ татшӧмъяссӧ эг решайтлӧ.... ме вежӧрнам босьта».
Но задача решитӧм бӧрас бать эз тэрмась висьтавны, а сӧмын мудера нюмъявліс:
«Чайтан, висьтала?
Он босьт!
Ачыд тільсьышт, йӧз вылӧ да дась вылӧ эн надейтчы».
Медся радуйтлісны батьсӧ Пушкинлӧн, Кольцовлӧн, Некрасовлӧн стихъясыс, кодъясӧс Санька велӧдліс наизусть.
Егор радуйтчис наӧн, кыдзи бур тӧдсаясӧн, и ачыс не гежӧда лыддьывліс некымын строка:
Аддзыліс сійӧ, кыдз бать удобряйтӧ мусӧ,
Кыдз небзьӧдӧм му вылӧ коялӧ кӧйдыс,
Кыдз бӧрыннас мичаа вежӧдӧ сюыс.
«Вот, другӧ, дон кӧртӧн сотӧма.
Нэм кежлӧ вужъяссьӧма».
Бӧрыннас, аснас гордитчигтыр, Санька пасйыліс, мый батьыслы пыр сьӧкыдджык и сьӧкыдджык кутіс лоны панласьны сыкӧд тӧдӧмлуннас.
«Панъян тэ менӧ, — сӧглашайтчис батьыс. — Но и мед, кыссьы, пиук, добирайтчы высокӧй наукаӧдз.
Ми мамыдкӧд нинӧм ог жалитӧй».
Но мый вылӧ Санькалы ӧні тайӧ ставыс, батьыс кӧ некор сэсся оз видзӧдлы сы тетрадьӧ, некор оз волы школаӧ сёрнитыштны учительяскӧд!..
Мамыслысь кывсӧ вуджны Санька эз лысьт — конюшняӧ уджавны эз мун, но аслас планъясысь эз ӧткажитчы да уджтӧг эз пукав ни ӧти минута.
Кыйис чери, ветлывліс вӧрӧ, нин кулис, нинсӧ бӧрыннас тыӧдлывліс прудйын да кыис гезъяс.
Нетерпениеӧн виччысис гожӧм, кор позьны кутас вотны тшак да ягӧд, мазі ройяс кутавны.
Овлӧны сэтшӧм ылалӧм мазіяс: лэбасны-воасны код тӧдас кысянь, пуксясны пу вылӧ либӧ керка вевт вылӧ — и сэки сӧмын эн зевайт.
Сэсся вундаліс ю дорысь том бадь ньӧръяс, да заводитіс кыны кӧрзинаяс да чери кыян гымгаяс.
Ӧткӧн уджавны вӧлі гажтӧм, и сійӧ чукӧстіс Тимка Колечкинӧс, Ваня Строкинӧс.
Тимкалы эз жӧ кокньыда овсьы.
Недельнас кыкысь сійӧ ветлывліс почта вылӧ письмӧясла, сэсся разӧдліс найӧс колхоз пасьта.
Тырмыліс уджыс и гортас.
Тимка копайтліс кӧртзырйӧн град, кӧртавліс корӧсьяс кӧзаяслы, кераліс пес, вердіс посни чойяссӧ да луннас некымынысь нуӧдлывліс стадаӧ гӧрд куканьӧс, коді вӧлі сэтшӧм йӧй, мый часджын мысти котӧртліс бӧр да пырліс картаӧ.
Детинкаяс частӧ ӧбижайтісны жебиник, рам Тимкаӧс, и сійӧс гежӧда аддзывлісны ывлаысь.
Но кутшӧмкӧ кадсянь ӧбӧдитны либӧ пӧръявны дӧверчивӧй Тимкаӧс эз мӧд позьны.
Быдпӧрйӧ сы мыш сайын быдмывліс букыштчӧм, дзугсьӧм юрсиа Санька.
— Кут тӧдвылад! — шулывліс сійӧ многозначительнӧя да, кияссӧ бӧрвылас кресталӧмӧн, матыстчывліс Тимкаӧс ӧбӧдитысь дінӧ.
И детинкаяс тӧдісны, мый татшӧм кывъяс бӧрын бурджык не шыасьны Коншаклы паныд.
А Санька лои пыр меліджык еджыд юра рам Тимка дінӧ, и ставӧн шензисны тайӧ страннӧй дружба вылас.
Школа бӧрын сійӧ волывліс Колечкинъяс ордӧ, отсасис Тимкалы идрасьны, и детинкаяс унаысь аддзывлісны, кыдзи найӧ нуӧдлісны стадаӧ пыксьысь куканьӧс.
Сэсся Санька босьтчыліс велӧдны урокъяс, а Тимка пукаліс орччӧн, пельпом вывтіыс видзӧдлывліс да пыдісянь ышловзьыліс — сэтшӧм ылӧ кольӧма сійӧ Санькаысь.
Санькалӧн да Тимкалӧн кӧрзинаясыс первойсӧ артмавлісны вежыняӧсь, мисьтӧмӧсь, но колхозницаяс окотапырысь ньӧбавлісны найӧс да мынтысялісны няньӧн, картупельӧн, йӧлӧн.
Мӧдісны сетавны заказъяс: кодлы колӧ вӧлі бельё улӧ кӧрзина, кодлы — турун улӧ.
Петька Девяткин, кор кыліс Санькалӧн выгоднӧй затея йылысь, вӧзйысис босьтны сійӧс пайӧ да предложитіс пӧльзуйтчыны дон босьттӧг аслас кык дора пуртӧн.
А лун мысти сійӧ юӧртіс, мый пайщикъяс вузавлӧны кӧрзинаяссӧ вывті донтӧг да донсӧ колӧ содтыны.
— Ещӧ мый! — вочавидзис Санька. — Ас йӧзкӧд да донъясьны мӧдам?
Сэсся сійӧ займитчис градйӧн.
Заводитчис тайӧ сысянь, мый Евдокия Девяткина Петькакӧд копайтісны ассьыныс усадьба участоксӧ дзоньнас да прикватитісны вель ыджыд кусӧк колхоз видзлысь.
— Кытчӧ тіянлы та мындасӧ? — кыдзкӧ юаліс Санька Петька Девяткинлысь. — Джагаланныд!
— Эге, — шпыньмуніс мӧдыс. — Граднад ӧні он пропадит.
Ӧні и карын быдӧнлӧн градъяс.
Санька видзӧдліс аслас усадьба вылӧ.
Мамыс пӧшти став лунъяссӧ колляліс му вылын, и копайтӧма вӧлі сӧмын град йӧр джынйыс.
Санька босьтіс заступ.
Копайтчис сёр рытӧдз да сэтшӧма мудзис, мый ужнайтігас вугыртіс весиг пызан саяс.
Асывнас садьмис школаӧ мунтӧдз ёна водз да бара петіс град йӧрӧ.
Меліа шумитісны дуплояса пӧрысь липаяс, кодъяс торйӧдісны Коншаковъяслысь усадьбасӧ Девяткинъяс усадьбаысь.
Тулыс воӧмсяньыс пуяс томмисны, вевттьысисны тшӧкыд веж коръясӧн.
Водзынджык быдмис льӧм пу.
Сійӧ вӧлі зэв ыджыд да еджыд, быттьӧ кымӧр, коді крукасьӧма потшӧсас да ӧні оз вермы мынтӧдчыны да лэбзьыны.
Льӧм пу саяс усадьбалӧн медся ылыс помас небесалань нюжӧдчӧма том тополь.
Сійӧс садитіс батьыс сійӧ воас, кор Санька велӧдчис первой классын.
«Дружокыд тэнад, — пиыслы шуис бать. — Видзӧдла вот, кодныд ті быдманныд ӧдйӧджык да коді чорыдджыка вужъясяс муас».
Тополь дыр эз овмӧдчы, да бӧрыннас нин лэдзис выль вожъяс и ӧні вӧлі джуджыд, стройнӧй пуӧн.
Но мый нӧ тайӧ вӧчӧ Петька сылӧн друг-тополь дінын?
Санька бура видзӧдаліс да котӧртіс пу дінӧ.
Петька вевъялӧма нин копайтны метрӧн-джынйӧн мында Коншаковъяслысь усадьбасӧ, и ӧні воӧма топольӧдз да заступнас керавлӧ сылысь вужъяссӧ.
— Тэ... тэ нӧ мый тайӧ! — тшӧкмуніс Санька.
— Нинӧм сылы... пуыс живучӧй... — серӧктіс Петька. — Тіян град йӧрын ӧд ӧти йӧн турун жӧ сӧмын быдмас.
Тайӧс Санька эз нин вермы терпитны.
Сійӧ кватитіс Петькалысь заступсӧ да ӧвтыштчӧмӧн шыбитіс сійӧс петшӧр пӧвстӧ.
— Весась!
Весась миян усадьба вылысь!
Но Петька эз «весась», а пелька кватитіс Санькалысь заступсӧ.
И детинкаяс кутісны пуркйысьны лукйӧм, небыд му вылын.
Керкаясысь чепӧсйисны Евдокия да Катерина и торйӧдісны ӧта-мӧдас кутчысьӧм приятельясӧс.
Кор Катерина тӧдмаліс, мый зыкыс кыптӧма тополь да усадьба вӧсна, тӧдлытӧгыс серӧктіс.
— Йӧй!
Да мед копайтӧны на здоровье.
Сэтшӧм нин налӧн киясныс куралысьӧсь, синъясныс завидуйтысьӧсь...
Абу град йӧр йылысь менам ӧні думӧй, Саня. — Сійӧ видзӧдліс колхознӧй гӧрӧм муясвывса сьӧд квадратъяс вылӧ. — Со сійӧ, надеяыс миян, каменнӧй крепостьыс...
Но Санька всё жӧ решитіс, мый оз сет Девяткинъяслы кӧзяйничайтны ас усадьба вылын, и упрямӧя копайтчис град йӧрын.
Сэсся сійӧ лӧсьӧдіс усадьбагӧгӧрса пӧлӧстчӧм потшӧссӧ, ӧкуратнӧй чипасӧ тэчис чукӧръясӧн туплясьысь пес, вежлаліс кильчӧ послысь вӧрысь, дзуртысь ступеньяссӧ.
Рытъясын Санька зілис водны узьны медбӧръяӧн.
Петавліс ывлаӧ, видзӧдаліс, абу-ӧ вунӧма кильчӧ вылӧ гез либӧ ведра, прӧверяйтіс, топыда-ӧ пӧдлалӧма ворота, надейнӧй-ӧ дзиръялӧн иганыс.
Кор Никитка да Феня пондывлісны дурны керкаын либӧ пинясьлісны, Санька скӧрысь горӧдлывліс на вылӧ:
— Дзикӧдз балуйтчинныд, эбӧстӧмъяс!
Часлы ме босьта тіянӧс киам!
А коркӧ ӧтчыд ӧбед сайын паньнас гораа колскис кымӧсас Никиткалы, кор сійӧ кадысь водзджык мӧдіс кыявны мискаысь яйторъяс.
— Кытчӧ тэрмасян сэтшӧм водз?
Сигнал виччысь. — И неыджыд пауза мысти котш-котшкерис миска дорас да висьталіс: — Ӧні позьӧ.
Школа бӧрын Санька гежӧда задержитчывліс ывлаын, сразу жӧ котӧртліс гортас.
— Домоседӧн лоин, Коншак, — упрекайтіс сійӧс Петька. — Пыр лыястӧ паччӧрын шонтан.
— Тэныд мый!
Школаысь воин, шыд панялін дай позьӧ изны-сӧрны кӧть асылӧдз! — скӧраліс Санька. — А менам сьылі вылын дзонь овмӧс.
Ставсӧ колӧ дӧзьӧритны.
Тайӧ выль делӧяс да тӧждысьӧмъяс вӧсна Санька этшаджык мӧдіс лыддьысьны школакӧд.
Гортӧ воӧм мысти сійӧ тэрмасьӧмӧн велӧдліс урокъяс, а коръясӧкӧ и эз восьтлыв учебникъяссӧ, кӧть велӧдчӧмыс некор эз вӧвлы сылы сьӧкыдторйӧн.
Наукаяс сетчисны Санькалы кокньыда, сійӧ горша ньылаліс книгаяс, радейтліс панйыны ёртъяссӧ тӧдӧмлуннас, и мешайтліс кӧ мыйкӧ сылы, то сійӧ вӧлі сӧмын терпение тырмытӧм.
Детинкалы пыр окота вӧлі тӧдны водзвыв, мый висьталасны учительяс аски, кутшӧм выль страница восьтасны сы водзын.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм жӧ, кыдзи коркӧ ичӧт дырйиыс на, кор Санька вӧлі ещӧ зэв на ичӧт, гожся жар луншӧрын муніс горт дорсьыс видзӧдлыны, мый жӧ сэні, сикт саяс.
А сикт сайсянь окота лои ю дорӧ лэччывны, ю дорсянь — кыр йывлань.
И Санька муніс и муніс, кытчӧдз эз вӧтӧд сійӧс батьыс да, ки вылас босьтӧмӧн, эз вайӧд гортас.
Ӧні жӧ Санька пыр гежӧдджыка и гежӧдджыка радуйтіс учительяссӧ аслас яснӧй да бур ӧтветъясӧн, и найӧ некыдз эз вермыны гӧгӧрвоны, мый лои детинкакӧд.
Правда, первой двойкасьыс, кодӧс получитіс Санька, вӧлі зэв яндзим.
— Жаль, Коншаков!
Пуксьы.
Зэв жаль. — Ышловзьӧмӧн шуис Надежда Петровна. — Нолтӧ, виччысьлы.
Босьтчылам, тӧдмалам, мыйын тані помкаыс.
Мелсӧ крӧшитігмоз да нырнас сільгигтыр Санька сэки жӧ, тэрмасьӧмӧн, придумайтіс, «помка»: мамыс пӧ сылӧн лунтыр му вылын, а сійӧ и гортсӧ видзӧ и град копайтӧ.
— Правильнӧ, правильнӧ! — поддержитісны Санькаӧс дружокъясыс. — Овмӧс сылӧн ыджыд, сёйысь уна, и кӧрзинкаяс кыны колӧ....
14 глава
КӦЗЯИНТӦМ ДОМ — СИРӦТА
Школа бӧрын Санька мӧдӧдчис мамыс дінӧ делянка вылӧ.
Муяс вылын кӧдзисны.
Мусӧ сынанӧн моз сыналӧма агас пиньясӧн.
Важ Пустӧш помысь, кӧні вӧлі Катериналӧн делянкаыс, Санька аддзис Захар Векшинӧс.
Кӧдзан кудйыс, быттьӧ ыджыд кисьмӧм тыква, ӧшаліс сылӧн морӧс вылас.
Еджыд дӧра дӧрӧма, шапкатӧм старик торжественнӧя восьлаліс делянка кузьта, мернӧя ӧвтчис веськыд кинас, и шонді водзас югъялысь кӧйдыс гылаліс му вылӧ тшӧкыд зарни зэрӧн.
Борйын сулалісны Маша, Федя да Стёпа и видзӧдісны кӧдзӧм вылас.
Захар воис делянка помӧдз, таркнитіс тыртӧм кудйӧ да горӧдіс:
— Кӧйдыс быри!
Тэрмасьӧй ті сэні...
Маша да Федя медводз котӧртісны туй вылӧ.
Чой паныд кайис мешӧкъяс тыра подвода.
Катерина да Лена Одинцова йӧткисны сійӧс бӧрсяньыс.
Немвиччысьтӧг ори кыскан гезйыс, и вӧла сувтіс.
Катерина лэдзаліс вӧвсӧ, кӧрталіс гез помъяссӧ.
Но доддявны вӧвсӧ телегаӧ выльысь эз вӧв сэтшӧм кокни, сы вӧсна мый ӧні веськалӧма сылы абу рам, кывзысьысь Муромец, а асныра, вильыш кӧбыла Лиска.
Сійӧ сэтшӧм горшпырысь уськӧдчис йирны туйдорса том турун, быттьӧ сійӧс дзонь недель чӧж тшыгйӧдӧмаӧсь, и некыдз эз кӧсйы пырны додь вожъяс костӧ.
Катерина дӧзмӧмӧн ырыштчис вӧв вылас вӧжжиӧн.
Лиска чужйыштчис, чепӧсйис бокӧ да гӧнитіс му вылӧ.
Санька уськӧдчис вӧвлы паныд.
Вӧлыс ӧти здук кежлӧ сувтыштліс, кӧсӧйтліс детинка вылӧ мудер лиловӧй синсӧ, быттьӧ кӧсйис шуны: «Видлы ӧні, кут!» — да крута бергӧдчис мӧдарлань.
Челядь окружитісны Катеринаӧс.
Матыстчис тыртӧм кудъя Захар.
Сийӧснас пышйысь Лискаӧс аддзӧм бӧрын сійӧ чуймӧмысла весиг тшӧкмунліс да недовольнӧя качайтыштіс юрнас.
— Нинӧм, Захар Митрич...
Ми ас вылын кыскалам — тані абу ылын, — шӧйӧвошӧмӧн шуис Катерина да некод вылӧ видзӧдтӧг кӧсйис босьтны мыш вылас мешӧк.
— Йӧймин али мый! — горӧдіс сы вылӧ Захар. — Мешӧкъясыс квайт пудъяӧсь!
— Тётя Катя, оз ков! — котӧрӧн матыстчис сы дінӧ Маша да видзӧдліс гӧгӧр.
Туй дорсьыс аддзис кык кузь потш. — А волокуша кӧ вӧчны...
Санька эз тӧд, кытчӧ воштысьны яндзимысла.
Сейчас воасны колхозницаяс, бригадир, серамвыв лэптасны мамсӧ: «Сийӧса вӧлӧс лэдзӧма.
Вӧвлытӧмтор!»
Кытчӧдз абу на сёр, колӧ Лискаӧс кутны.
Санька котӧртіс муяс вылӧ, но Лиска вӧлі мудер да злопамятнӧй.
Сійӧ вӧчис вид, мый займитчӧма турунӧн, но мыйӧн сӧмын домповодлань нюжӧдчыліс Санькалӧн киыс, чепӧсйыліс бокӧ да пышйыліс.
Сӧмын минута нелямын мысти Санька йӧршитіс Лискаӧс юдорса кузь куръя бердӧ да вермис кутны сійӧс.
Санька сюйис вӧвлы вомас кӧртвом, чеччыштіс сы вылӧ да кутіс гӧнитны.
Лиска мыйвынсьыс чужйыштчис бӧр кокъяснас, но Санька пукаліс крепыда.
Сэки Лиска применитіс ассьыс радейтана приёмсӧ: виччысьтӧг сувтіс, водіс муӧ да мӧдіс быглясьны мыш вылас.
Но Санька тӧдіс, кодкӧд имеитӧ делӧ, и ас кадӧ чеччыштіс вӧв вывсьыс.
Кокъяснас воздухын чужъясьыштӧм бӧрын да турунсӧ топыда лязӧдӧм бӧрын вӧв чеччис, но Санька бара чеччыштіс сы мыш вылӧ.
Сӧмын сэк, кор гӧгӧрвоис, мый детинкаӧс сылы не пӧръявны, Лиска раммис.
Санька вайӧдіс сійӧс телега дінӧ, доддяліс да вайис мешӧкъяссӧ делянка вылӧ.
Рӧмдігас, гортас локтігӧн, Девяткинъяс керка дінті мунігӧн, сылы паныд петіс Петька.
Сійӧ тапнитіс ён, пӧшти выль тшӧтшыд ныра виж ботинкинас, быттьӧ лӧсьӧдчис петны йӧктыны, а сэсся лэптіс коксӧ да петкӧдліс кыз пӧтшвасӧ:
— Аддзылін обновкасӧ, Коншак!
Оз кӧтӧдны, кисьтны он вермы....
Санька чуньяснас видлаліс пӧтшвасӧ да чӧвтіс синъяссӧ аслас киссьӧм сапӧгъяс вылӧ — гожӧмӧдзыс, пӧжалуй, оз тырмыны.
— Таысь бур кӧмкот оз ков...
Кытысь татшӧмыс?
— Юасян! — мигнитіс Петька. — Менам мамӧй жӧ, мыйкӧ кӧ ковмас, муысь перъяс. — И сэсся кватитчис да серӧктіс. — Да тэ эн чайт мыйкӧ сэтшӧмӧс...
Кӧмкот законнӧй.
Дядя Яков, мамлӧн вокыс, карысь ыстіс.
Сійӧ сэні сапожнӧй артельын первой мастер пыдди.
Ӧшиньӧд видзӧдліс Евдокия да чукӧстіс Петькаӧс ужнайтны.
— А-а, племянник! — аддзис сійӧ Санькаӧс. — Пырав, пырав, важӧн нин тэ миянӧ эн волы.
Неокотапырысь Санька пырис керкаӧ.
Евдокия чӧвтіс тасьтіӧ руалан шыд, шӧраліс нянь.
— Пуксьы, Саня, сёйышт.
— Да ме жӧ пӧт, тётя Дуня! — кевмысис Санька.
— А баснияс бӧрыннас, кор шыдтор паньыштан.
Тӧда ме тіянлысь керка-картатӧ, кутшӧм сійӧ гажа да пӧтӧса.
Мачехаыд асывсянь сёр рытӧдз му вылын, а ті, сирӧтаяс, куш нянь сёянныд.
Кыдзи кӧть эз ӧтказывайтчы Санька, Евдокия век жӧ пуксьӧдіс сійӧс пызан сайӧ.
— Кутшӧм оказия нӧ лоӧма мачехаыдкӧд?
— Да нинӧм сэтшӧмыс эз вӧв...
— А тэ эн дорйы сійӧс!
И сідз нин ставыс тӧдӧны, — довкйӧдліс юрнас Евдокия. — Сийӧса вӧлӧс лэдзӧма!
Да татшӧмыс сё воӧн ӧтчыд овлӧ.
Шулі ме: пукав, Катерина, контораын, йӧзыслысь серамсӧ эн петкӧдлы.
Эз кывзы, лэбзис: му вылӧ окота!
Йӧзсӧ дзугис.
Конфуз сӧмын, а абу звено.
Нинӧмыс налӧн оз быдмы — ни нянь, ни идзас.
Санькалы лои зэв лӧсьыдтӧм.
— Паньыштанныд ті шог асланыд мамныдкӧд, — водзӧ висьталіс Евдокия: — семья тіян ыджыд, настоящӧй вердысь абу... — И сійӧ сэтшӧм жальпырысь видзӧдліс Санька вылӧ, мый мӧдыслы окота лои ӧдйӧджык петны керкасьыс. — Кыдзи шуӧны, кӧзяинтӧм домыд пӧ сирӧта.
Пӧра тэныд, Саня, удж бердӧ кутчысьны.
Велӧдчӧмыд — сійӧ, гашкӧ, и абу лёк, а сы помысь пӧт он ло.
Ме вот ассьым Петраӧс карӧ думайта нуӧдны, сапожникӧ велӧдны.
Вот и тэ сыкӧд мӧдӧдчы.
Век жӧ мастерӧвӧй мортӧн лоан.
Меным и мамыд тэнад, покойнича, кулӧм водзвылас и батьыд, война вылӧ мунігас, тшӧктывлісны: миянсьыным Александрӧс пӧ эн эновт.
И Евдокия, нормӧмӧн бӧрддзылӧм мысти, мӧдіс окайтны да ышлолавны Санька вылын.
Сійӧ и коньӧр сирӧта, и бокыса морт гортас, и абу рӧднӧй пи мачехаыслӧн.
Казьтыштіс Санькалысь кулӧм мамсӧ: кутшӧм сійӧ вӧлі челядьыс вӧсна шогсьысь да маитчысь, кыдзи олісны найӧ сыкӧд ӧтсӧгласӧн — ваӧн он янсӧд, биӧн он торйӧд.
Санька эз аддзы аслыс местасӧ да шогпырысь видзӧдлывліс ӧдзӧс вылӧ.
А Евдокия друг босьтіс суниса ем, чуньлыс да заводитіс дӧмлыны Санькалысь киссьӧм гырддзасӧ: «Эновтӧмтор тэ менам, вунӧдӧмтор!»
Бӧрыннас Санька эз выдержит да лӧсьыдтӧмпырысь петіс пызан сайысь.
— Ме муна, тётя Дуня...
— Мун, сирӧта...
Мый ковмас, пыравлы, эн яндысь.
Ме ӧд тэнӧ роднӧйӧс моз радейта.
Гортас Санька дыр пукаліс кильчӧ вылас, кывзіс рытъя ывласӧ: кӧнкӧ дзольгис пӧдӧнчаӧ йӧв, тявгис пон, ворсіс гудӧк.
«Кӧзяинтӧм домыд — сирӧта», думвылас усины соседкаыслӧн кывъясыс.
Домын бур кӧзяин вӧлі — сылӧн батьыс.
Колхозникъяс волывлісны сы дінӧ бур сӧветла, сы кыв серти заводитлывлісны турун пуктӧм, нянь вундӧм.
А ӧні коді локтас Коншаковъяс ордӧ?
Удж вылысь воис Катерина.
— Дзикӧдз мучитіс тэнӧ Лискаыд, Саня? — юаліс сійӧ. — Ох, и лёк вӧв веськавлі талун!
— Вӧлыс мукӧд кодьыс жӧ.
Сы вылӧ сӧмын оз позь ыршасьны.
Нинӧм вот он тӧд! — упрекнитіс Санька да гусьӧник ышловзис: — И вообще, тэ весьшӧрӧ ноксян тайӧ звеноыскӧд.
Ни нянь, ни идзас он быдтӧй.
Кор Татьяна Родионовналысь, сійӧ бӧр счётоводӧ пуктас тэнӧ.
Катерина бергӧдчис да дыр видзӧдіс пемыдын муртса тыдалысь пасынок чужӧм вылас.
— Тайӧ нӧ коді висьталіс тэныд татшӧмсӧ?
Да мый нӧ, висьысьяс ли мый ми, китӧм-коктӧмӧсь?
Йӧзыс ӧмӧй сідзи олӧны, кыдзи войдӧр?
Ставсӧ жуглӧны, ставсӧ выльдӧны!
«Ни нянь, ни идзас»!
Тэ, Саня, татшӧм кывъяссӧ и висьтавны эн лысьт водзӧ кежлӧ!
Эн скӧрмӧд менӧ.
Саня пырис посводзӧ, пӧрччысис, водіс аслас пӧв топчан вылӧ.
Привычка сертиыс гимнастёркасӧ сюйис пӧдушка улас.
Зептас шаракыліс письмӧ.
Вевттьытӧм сарай пыр югъялісны ылыс кӧдзыд кодзувъяс.
Кӧнкӧ на пӧвстӧ вошӧма ичӧтик, неяркӧй созвездие Стожары.
Кодзувъяс вылӧ видзӧдігӧн Санька думнас споруйтіс мамыскӧд.
Сійӧ вот храбритчӧ, веритӧ аслас вынъяслы.
А мый лоӧ сыкӧд, тӧдмалас кӧ сійӧ, кутшӧм письмӧ новлӧдлӧ морӧс бердас Санька?
А ӧд тӧдмалас, должен тӧдмавны.
Коді отсалас сэки мамлы?
Кыдзи найӧ, Коншаковъяс, кутасны овны?
Тырмас, пӧра сылы босьтчыны овмӧс бердӧ, петны му вылӧ.
А гашкӧ, и збыль мунны карӧ, сапожникӧ, кыдзи шуӧ Евдокия?
Век жӧ ремесло, семьялы отсӧг.
Но коді сэки мӧдас дӧзьӧритны горт гӧгӧр?
Сідзи нинӧм решиттӧг Санька коркӧ унмовсис да войбыд вӧтӧн аддзис тополь, коді мыйлакӧ ӧшӧдӧма юрсӧ, гылӧдӧма став коръяссӧ, кӧть арӧдзыс и ылын на вӧлі.
15 глава
«ПРӦЩАЙ, ШКОЛА»
Надежда Петровна восьтіс класснӧй журнал да пуксис стул вылӧ.
— Колӧ висьтавны тіянлы, — тэрмасьтӧг мӧдіс сёрнитны сійӧ: — класс таво огорчитіс менӧ.
Петя Девяткин эз сдайт экзаменъяс куим предмет кузя да коли мӧд во кежлӧ. — Учительница кытшовтіс синъяснас ланьтӧм челядьӧс. — А кӧні нӧ Девяткин?
— Сійӧ мамыскӧд йӧв нуис.
«Всё равно, шуӧ, велӧдчыны ог мӧд», — висьталіс Сёмушкин.
Учительница довкйӧдлыштіс юрнас да висьталіс водзӧ:
— Мӧд — Саня Коншаков...
— Сійӧс мӧд во кежлӧ колисны? — друг шусис Машалӧн.
Челядьлӧн юръясныс бергӧдчисны Санькалань.
Сійӧ сувтіс да зумыштчӧм чужӧмӧн кынмис парта сайӧ.
— Мыйын делӧыс, Саня? — шыасис сы дінӧ учительница. — Быд во велӧдчин мукӧдсьыс не лёкджыка.
И друг быттьӧ вежисны тэнӧ.
Экзамен вылын математика кузя тэнад письменнӧй уджысь меным прӧстӧ яндзим вӧлі.
А со пукалӧ Федя Черкашин.
Классӧ сійӧ локтіс велӧдчан во помассигӧн, а вермис сдайтны куим экзамен.
Мукӧдсӧ кӧсйысьӧ сдайтны ар кежлӧ.
Мый нӧ лои тэкӧд, Саня?
Челядь виччысисны, мый Санька сейчас кутас висьтавны, гашкӧ, оправдывайтчыны мӧдас, но сійӧ сӧмын гудйис гаддясьӧм, чорыд кипыдӧссӧ да чӧв оліс.
— Жаль, Коншаков, — ышловзис Надежда Петровна. — Математика кузя арнас кутан выльысь сдавайтны экзамен.
Пуксьы!
Санька пуксис парта сайӧ.
Надежда Петровна водзӧ шуаліс велӧдчысьяслысь нимъяс, поздравляйтіс найӧс сизимӧд классӧ вуджӧмӧн.
Сэсся сійӧ пожелайтіс ставлы бура колльӧдны гожӧм, тупкис класснӧй журнал да чеччис.
Но некод эз уськӧдчы ӧдзӧслань, кыдз овлывлӧ вӧлі войдӧр.
Велӧдчысьяс топыда кытшалісны Надежда Петровнаӧс.
Тайӧ медбӧръя луннас быдӧнлы вӧлі окота ещӧ мыйкӧ юавны учительницалысь, сӧветуйтчыны сыкӧд.
Сӧмын Санька осторожнӧя восьтіс ӧдзӧс да петіс классысь пемыд ыркыд коридорӧ.
Сійӧ прӧйдитіс тӧдса, цветнӧй обойяса ичӧтик кухня пыр, кӧні тӧвнас не ӧтчыд шонтывліс лымйӧн шыбласигӧн гегдӧм кияссӧ да пӧсь пӧимын пӧжавліс картошка, да петіс лӧнь школьнӧй дворӧ.
Вӧлі июньса жар луншӧр.
Жарысла жуяммӧм курӧгъяс пластнитчӧмаӧсь бус пиас.
Водосточнӧй трубаысь ӧвтіс кос жарӧн.
Кӧрт ведра да школьнӧй юкмӧслӧн югзьӧдӧм чепыс дзирдалісны сэтшӧма, мый ёрисны синъястӧ.
Стӧрӧжикалӧн козёл Берендей, коді ньӧти эз радейтлыв детинкаясӧс, вунӧдӧма ассьыс став воинственнӧй пылсӧ да рама йӧршитчӧма гожсӧ сайӧдысь куст пиӧ.
Но Санька эз казяв жарсӧ да надзӧник довгис школа гӧгӧр.
Гажтӧм мӧвпъяс ӧдӧлитісны сійӧс.
Мыйкӧ ёсьтор парсыштіс кисӧ детинкалысь.
Сійӧ видзӧдліс гӧгӧр.
Крыжовник.
Тшӧкыд кустъяса, сы бердӧ лемасьӧмаӧсь кисьмытӧм посни ягӧдъяс.
А орччӧн сэтӧр да малина кустъяс.
Санька садитавліс найӧс сійӧ воас, кор Андрей Иванычӧс босьтісны война вылӧ.
Кутшӧма найӧ быдмӧмаӧсь!..
Пес сарайысь кыліс кос кыдз дук.
Кутшӧм лӧсьыд вӧлі дзебсясьны пес чипасъяс костас, кор сійӧ ворслывліс детинкаяскӧд разведкаысь либӧ соловей-разбойникысь!..
Этійӧ форточка ӧшинь саяс сулаліс Санькалӧн партаыс.
Санька невольнӧ шензис, мыйла сійӧ талун сэтшӧм сюся ставсӧ примечайтӧ, мыйла сэтшӧм муса сылы школадорса быд пельӧс.
Сійӧ надзӧник пырис сад пытшкӧслань, кӧні нюйтӧсь гӧгрӧс пруд весьтын сулаліс пӧрысь, но ещӧ ён кыдз да дышпырысь вӧрӧдыштіс дзирдалысь коръяссӧ.
Тайӧ вӧлі знаменитӧй школьнӧй кыдз, и став челядьыс видзисны сійӧс да радейтісны.
Мел кодь еджыд, сьӧд дӧмасъяса сюмӧдыс кыдзлӧн дзик вуж бердсяньыс первой кыз увъясӧдзыс вӧлі серӧдлӧма нимъясӧн, овъясӧн, датаясӧн, надписьясӧн.
Кыдзкӧ сідз нин мунӧ важысянь, мый быд морт, коді эновтліс школасӧ, лыддис аслас долгӧн кольны «прӧщайтчан пу» вылӧ кутшӧмкӧ да пас.
«Миян школа медся бур», — лыддис Санька. — «Аттьӧ, Андрей Иваныч, олӧй ещӧ сё во».
«Н. П. век жӧ придира».
Дыр сулаліс кыдз водзын Санька да друг гӧгӧрвоис, мый сійӧ сідзжӧ прӧщайтчӧ школакӧд.
Оз нин ковмы сэсся тӧвся лӧз асывъясӧ муртса югдігас садьмыны да, лыжи вылӧ чеччыштӧм мысти, тӧвзьыны чарӧм вывті Стожарысянь школаӧдз.
Оз мӧдны корны сійӧс ӧні челядь лыддьыны школьнӧй вечер вылын стихъяс, кодъяс сэтшӧм вына да гора кывъясаӧсь, арын оз ковмы пасьтавны батьыслысь дождевиксӧ, медым косӧн да чукравтӧг нуны школаӧдз праздничнӧй цветистӧй плакат, кодӧс гижӧм вылын мырсис куим кузь рыт.
Санька перйис зепсьыс перочиннӧй пурт, корсис кыдз вылысь гижтӧмин да шогпырысь парсаліс еджыд сюмӧд вылас: «Прӧщай, школа!»
А бокӧджык посньыда гижис ассьыс инициалъяссӧ * да лун, тӧлысь, во.
Та бӧрын чеччыштіс потшӧс вомӧн да мӧдіс тувччавны Стожарыӧ эновтӧм туй кузя.
* Инициал — ним-овлӧн первой букваясыс.
Кӧдзӧм муяс кузя дугдывтӧг кывтісны ӧта-мӧд бӧрсяыс пемыдлӧз гыяс.
Вӧр діяс тырӧмаӧсь вӧлі лэбачьяс тёльгӧмӧн.
Яснӧя да гораа шутьляліс коз йылын иволга, быттьӧ ворсіс флейта вылын.
Гораа горзігтыр кустъясын жбыракылісны сера дроздъяслӧн стайкаяс.
Кыдзьяс ӧшлӧмаӧсь кузь исергаяс.
Веж сисьяс кодьӧсь сулалісны пожӧм йывъяс вылын том петасъяс.
Посни клӧкъясӧн лэбис видз весьтӧд еджыд пух.
Тайӧ розъялӧм йӧлатурунъяс лэдзӧмаӧсь тӧв вылӧ ассьыныс гӧна шапкаяссӧ.
И Санькалы лои долыд да лӧсьыд.
Эз нин вӧв окота думайтны школа йылысь, мамыскӧд неизбежнӧй да неприятнӧй сёрни йылысь.
Тадзи эськӧ вот сійӧ муніс и муніс тайӧ йӧзтӧм эновтӧм туйӧдыс, кывзіс, кыдзи сьылӧны лэбачьяс, видзӧдіс, кыдзи кымӧръяслӧн вуджӧрыс кыссьӧ му кузя.
Но Санькалы эз удайтчы олыштны ӧтнаслы.
Эз на и мун сійӧ километрджын, кыдзи аддзис Маша Ракитинаӧс.
Маша муніс сы туй пӧлӧн.
Вӧньторйӧн кӧрталӧм туфлиыс бовъяліс пельпом вомӧныс.
Книжкаяссӧ детинкаяс моз кӧрталӧма тасмаӧн.
Маша гартіс тасма помсӧ, быттьӧ кӧсйис шыбитны книжкаяссӧ ылӧ турун пиас, да сьыліс.
Сьӧкыд висьтавны, кутшӧм сьыланкыв вӧлі тайӧ: гашкӧ, сы йылысь, мый сэсся оз ков ветлывны школаӧ, мый регыд гожӧм, ягӧдъяса, тшакъяса да мукӧд радлунъяса гожӧм, кор кутас позьны купайтчыны, либӧ прӧста сы йылысь, кутшӧм лӧсьыд восьлавны кӧмтӧг турун пӧвстті, видзӧдны му вылӧ, видз вылӧ, кывзыны, кыдзи ызгӧны мазіяс.
Санька букыштчис да пуксис куст сайӧ — ӧні сійӧ некодӧс эз кӧсйы аддзыны.
— Саня! — горӧдіс Маша. — Тэ мыйла куст саяс дзебсин?
Пет, пет!
Всё равно аддза, кӧні тэ пукалан.
Сійӧ суӧдіс Санькаӧс да мӧдіс мунны сыкӧд орччӧн.
— Ме тӧді, мый тэ миртуй кузя он мун...
— Сідз кӧнкӧ и тӧдін...
— И кыдзи классысь петін, кыдзи садті ветлӧдлін — ставсӧ аддзылі. — Маша синбӧжнас видзӧдліс Санька вылӧ да гусьӧник содтіс: — И кыдзи пас пуктін кыддзӧ — аддзылі жӧ.
— Кутшӧм пас?
— Ачыд бурджыка тӧдан. — Маша друг котӧрӧн петіс водзӧ да потшис туйсӧ. — Тэ мый, Саня?
Збыльысь школакӧд прӧститчин?
Санька пондыліс кытшовтны нывкаӧс первой веськыдладорӧдыс, сэсся шуйгаладорӧдыс, но сійӧ, кияссӧ паськӧдӧмӧн, зырис сійӧс бӧрвыв.
— Энлы, тэ честнӧя висьтав, синъясӧ видзӧдлы.
Ме ачым ставсӧ тӧдмала.
— Но и збыль, — нывка вылӧ видзӧдтӧг букыша висьтасис Санька. — Мый тан сэтшӧмыс!
Прӧститчи — и прӧститчи.
Кутшӧм нин ме велӧдчысь двойкаясӧн...
— Ой, дурнӧй, ой, некытчӧ туйтӧм! — бокъясас кияснас шлапнитіс Маша. — Но коді нӧ мыжа?
Ачыд ӧктін!
Девяткинкӧд йитчин, школаса дружокъясысь ныртӧ мӧдарлань...
И ещӧ уна ӧбиднӧйӧс, а гашкӧ, и справедливӧйӧс шуаліс веськыд да ёсь кывъя Маша.
Но Санька эз мӧд споруйтны сыкӧд, а сӧмын гудйыштіс мусӧ сапӧг нырнас да сьӧкыдпырысь шуис:
— Тэныд лӧсьыд сёрнитныд...
Тэнад и мам, и бабушка, и верстьӧ чойяс.
А менам коді?
Машалы лои яндзим аслас пузьылӧм вӧсна, и сійӧ ӧшӧдіс юрсӧ.
Сэсся полігтыр инмӧдчис детинка киӧ.
— Саня... а тэныд оз ков!
Но, ньӧти оз ков...
А мый батьыд оз гиж, тэ эн и думайт немтор лёксӧ.
И арын выльысь экзамен — тайӧ абу жӧ страшнӧ.
Ми тэныд отсалам.
И ме отсала, и Алёша...
Гожӧмбыд мӧдам занимайтчыны.
— Тырмас месянь!
Ме и сідз нин вывті велӧдчӧма.
Гӧрны, ытшкыны кужа.
Колхозын и двойкаясӧн босьтасны менӧ любӧй удж вылӧ, — мынтӧдчис Санька. — Тэ нин вай учёнӧй туй вывті тапсьӧд...
Маша шогпырысь видзӧдліс детинка вылӧ.
Татшӧм кывъяссӧ кӧ сылысь кывлісны батьыс либӧ Андрей Иваныч...
Найӧ надейтчисны Санька вылӧ, веритісны сылы...
Дыр мунісны чӧв олігтыр.
Но чӧв овны зэв сьӧкыд.
И кор петісны видз вылӧ, Санька чегис нюдз бадь ньӧр да кутіс кучкалӧмӧн орйӧдлыны дзоридз юръяс, кузь турун шепъяс.
Ӧвтыштчас, точнӧя швичнитас, кыскыштас асланьыс — Санька кытыськӧ лыддьыліс, мый кавалеристъяс именнӧ тадзи кералӧны ньӧръяс, — и дзоридз юръяс ытшкыштӧма кодьӧсь гылалісны муӧ.
Чӧв олӧмыс сьӧкыд вӧлі и Машалы.
Сійӧ займитчис дзоридзьясӧн.
Дзоридзыс вӧлі уна: зарни кизь шӧра, син ёрмӧн еджыд, быттьӧ фарфоровӧй лепестокъяса, гӧгрӧс катшасинъяс, клеверлӧн чим гӧрд шаръяс, югыдлӧз нэр колокольчикъяс, виж купальничаяс, тминлӧн еджыд зонтикъяс...
Маша ӧдйӧ да горша, кыдзи и пыр, мый бердӧ кӧть сійӧ эз босьтчыв, нетшкис моздортыр дзоридзьяс да мӧдіс кыны венок.
Кыис ӧти звено, мӧдӧс...
Клеверлӧн ма дукыс пырис сылы нырас.
Дугдывтӧг да гораа ызгисны Маша пель водзын мазіяс, быттьӧ скӧралісны, мый тайӧ кӧмтӧм нывкаыс нуӧ на дінысь ма тыра сэтшӧм уна дзоридз.
— Горшӧсь ті, горш мазіяс! — серӧктіс Маша.
Сійӧ радейтліс гораа сёрнитны ставкӧд, коді оліс тайӧ му вылас: мазіяскӧд, турунъяскӧд, куканьяскӧд. — Видзӧдӧй, мыйта дзоридзыс коли на тіянлы!
Ме ӧд сӧвсем этша нетшки. — И дженьыд юрсисӧ пыркнитӧм бӧрын Маша вунӧдіс нин венок йылысь, сюйис вомас клеверлысь чимгӧрд юрсӧ да кутіс нёнявны дзоридзлысь юмов соксӧ.
Маша вӧлі чӧсмасьысь и пыр сяммывліс корсьны му вылысь, видз вылысь, вӧрысь кутшӧмкӧ сёянтор да чӧскыдтор.
Мыйӧн сӧмын заводитлывліс вежӧдны видз, Маша котӧртлывліс нывкаяскӧд шомкорла.
Сэсся быдмывлісны гумъяс, кыв зӧлитысь шомкор гум, васыд юмов гӧньӧ гум, кисьмывліс льӧм, вӧрын оз тусь, сьӧд сэтӧр, ӧмидз, лежнӧг йыв...
И гожӧмбыд Маша мыйкӧ йирис, нямляліс, курччаліс.
Кывйыс сылӧн лолі варччӧма кодь, потласьліс, краситчывліс уна рӧмӧн.
«Тэ эськӧ мед эн нямляв быд турунсӧ! — скӧраліс мамыс. — Этша ӧмӧй зеленьыс быдмӧ му вылын — ставсӧ он видлав».
... Маша видзӧдліс гӧгӧр.
Санька <rus>по-кавалерийски</rus> кучкаліс сутшкасьысь йӧнтурунъясӧс.
Ӧвтыштчас, кучкас, асланьыс кыскыштас.
Ньӧрйыс швичкис сабля моз.
Но йӧн турун вӧлі винёв да сӧмын сыркмунліс кучкӧмысь да сералӧмӧнмоз ӧвтыштліс Санькалы ӧмидз рӧма ыджыд дзоридзнас, коді быдмӧма йылас.
Нюдз ньӧрйыс эз выдержит да чеги.
— Ой, кавалерияӧ тэ он туй, Саня!
Ньӧти абу способнӧй, — серӧктіс Маша.
Санька гӧрдӧдіс да шыбитіс ньӧрторсӧ.
Маша мыччис сылы клевер китыр:
— Тэ видлы.
Кутшӧм чӧскыд!
Дзик маа чай.
Санька сюйис зептас кияссӧ — сійӧ эз радейт татшӧм чӧскыдторъястӧ.
— А со и чай дінӧ закуска, — шуис Маша, сэсся нетшыштіс гум, кулис сылысь кышсӧ да, гораа вазгигтыр, морковӧс моз мӧдіс йирны.
— Да тэ став турунсӧ няклялан, — шпыньмуніс Санька да босьтіс Машалысь некымын клевер юр.
Нёняліс ӧти юр, мӧдӧс.
И збыль, сійӧ вӧлӧм чӧскыд.
Тадзи, чӧсмасигмоз да варовитігмоз, найӧ вуджисны видз, лэччисны ю дорӧ, ваас шлёпӧдчысь пӧв пос вывті вуджисны мӧдар берегас да кайисны кыр йылӧ.
Кыз, пинёвтчӧм дуб шувгис тӧв вылын.
Маша видзӧдліс Санька вылӧ, и гажа битор югнитіс синъясас.
Нывка чеччыштіс дуб дінӧ да ӧдйӧ, поскӧд моз, кавшасис вывлань.
— Саня, кай татчӧ!
Санька видзӧдліс — матігӧгӧрын некод абу.
Сылы оз ков мӧдысь тшӧктӧм, кавшасис пуӧ, но нывка дорысь вылӧджык нин.
Кусыньтчисны сы улын вӧсни увъяс, вот-вот чегӧны.
Полӧмӧн видзӧдлывліс сы вылӧ Маша.
Паськыда воссисны челядь водзын кӧдзӧм веж муяс, вӧр діяс, юлӧн чукыльӧсь лентаыс, туйяс, еджыд трӧпинкаяс.
— Кодлӧн вӧвъясыс тайӧ йирсьӧны эстӧні? — Санька видзӧдліс бокӧ. — Миян али абу?
— Саня, а кутшӧм мичаа тыдалӧ тасянь ставыс! — радлӧмӧн шӧпнитіс Маша. — Видзӧд, со школа!
А со кильчӧ дорас куим ӧшинь — тайӧ миян класс.
Тэ тӧдан, локтан воӧ миян сизимӧд класс мӧд судтаас лоӧ... — Маша друг кватитчис да шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс детинка вылӧ. — Саня, мамыдлы нӧ тэ мый висьталан школа йывсьыд?
— Мыйкӧ висьтала нин. — Сійӧ дузгӧдчис да пуысь лэччис муӧ.
Юрӧбтіс вӧвъяслӧн гӧрдлӧм.
Кымынкӧ детинка видз вомӧн вӧтлісны юлань вӧв табун.
— Миян! — Санька ӧвтыштіс кинас Машалы да уськӧдчис увлань крут кыргорув, табунлань.
16 глава
ОЗ ПОЗЬ ЧӦВ ОВНЫ
Тулысся страда кызвыйӧ эштіс, и Катерина решитіс вӧскресенье лун дзоньнас коллявны гортын, челядь дінын.
«Некор ме ог аддзывлы найӧс... сирӧтаяс моз котралӧны».
Сійӧ мыськис джодж, пӧжаліс пирӧгъяс, пызан вылӧ вольсаліс чистӧй пызан дӧра да челядьсӧ пуксьӧдіс завтракайтны.
Аддзис ӧшинювті мунысь Машаӧс да Федяӧс, чукӧстіс найӧс керкаӧ.
— И тіянлы места сюрас.
Пуксьӧй миян компанияӧ.
Машалы эз ков унаысь корӧм, но Федя, синъяснас Санькакӧд паныдасьӧм бӧрын, быттьӧкӧ сибдіс порог дінӧ.
— Менӧ дедушка виччысьӧ...
Гортӧ колӧ, — долис сійӧ.
— Сэтшӧма нин тэ и пирӧгъяс он радейт! — серӧктіс Катерина да, детинкаӧс киӧдыс кутӧмӧн, пуксьӧдіс Санькакӧд орччӧн.
Санька вешйыштіс Федя дінысь, быттьӧ пӧсь пач дінысь, да завтрак чӧж пукаліс чӧв олігтыр, быттьӧ пу, и весиг Феня шуис, мый Санька пӧ, тыдалӧ, ньылыштӧма аршин, сэсся нинӧм.
Завтрак бӧрын мамыс предложитіс гижны батьныслы письмӧ.
Коншаковъяс кӧть важӧн нин эз получайтлыны ӧтветнӧй письмӧяс, но Катерина эз торклы лӧсьӧдӧм порядоксӧ, и Егорлы письмӧяс ысталісны частӧ.
— Кодлӧн ӧчередьыс, ребята? — юаліс Катерина.
— Менам, менам! — Феня тэрыба займитіс пызан дорын места, судзӧдіс чернила да бумага. — Санька и сідз нин кыкысь ӧчередьтӧг гижліс.
Санька эз споруйт.
Сійӧ друг петіс пызан сайысь да нюжӧдчис пилоткаысла.
— Мунан? — чуймис мамыс. — А письмӧыс?
— Ог, ог! — кватитчис Санька. — Гутъяс со... ӧкаяннӧйясыд... — И ӧшинь восьтӧм бӧрын сійӧ сэтшӧма сьӧлӧмсяньыс мӧдіс ӧвтчыны пилотканас, быттьӧ эз гутъясӧс вӧтлав, а скӧрмӧм мазіясӧс.
Катерина мӧдіс диктуйтны Фенялы письмӧ.
Висьталіс бригадаса, колхозса делӧяс йылысь, казьтыштіс сы йылысь, кутшӧм бура да дружнӧя быдмӧны кӧдзаяс Важ Пустӧш вылын.
Керкаӧ пыраліс Петька Девяткин да корис Санькаӧс петны ывлаӧ — эм срочнӧй делӧ.
— Виччысьлы! — ӧлӧдіс сійӧс Маша. — Аддзан, письмӧ гижӧны.
Петька пуксис порог дорӧ.
— Но мый, Феня, ставсӧ гижин? — Катерина видзӧдліс письмӧсӧ. — Ӧні тіян ӧчередь, ребята.
Кыдзи восӧ помалінныд...
Радуйтӧй батьнытӧ.
Перво-наперво вӧлі юӧртӧма Никитка успехъяс йылысь: та могысь чукӧстісны сійӧс ывлаысь да тшӧктісны ас кинас сарпайтны: «Папа, ме помалі первой класс, вуджи мӧдӧ, регыдджык виав немецъясӧс да лок гортӧ, тэнад пи Никита».
Сэсся Феня гижис ас йывсьыс.
Гижис зэв скупа, сы вӧсна мый вӧлі зэв яндысьысь нывкаӧн да пыр поліс асьсӧ вывті ошкӧмысь.
— Энлы, энлы! — мӧдіс протестуйтны Маша. — Тэ вуджин витӧд классӧ похвальнӧй грамотаӧн.
И учительницаыд тэнӧ ёна ошкӧ.
Мыйла соссян?
— Гиж, нылӧй, — шуис мамыс.
И гӧрдӧдыштӧм Феня содтіс ещӧ похвальнӧй грамота йылысь.
Ӧчередь воис Санькаӧдз.
— Петкӧдчы и тэ батьыдлы, — юрнас довкнитіс Санькалы Катерина.
Санька сьӧлӧмсяньыс зыртіс соснас пилоткасьыс эмалевӧй звёздочкасӧ.
— Мый нӧ чӧв олан?
Тэ ӧд тӧдан, кутшӧма батьыд радейтӧ лыддьыны тэнад успехъяс йылысь.
— Кутшӧм сэн успехъяс... — сьӧкыда висьталіс Санька. — Переведитӧма — и ставыс.
И сэки сійӧ казяліс, кыдзи видзӧдлісны мӧда-мӧд выланыс Маша да Федя.
— Мый дзорганныд? — ыпнитіс Санька. — Узоръяс ме вылын абуӧсь.
Шуа — переведитӧма... сідзи и гижӧй.
Но, дерт, похвальнӧйтӧг.
Феня нюжӧдчис чернила дозлань.
Немвиччысьтӧг Маша босьтіс сы киысь перӧсӧ, пуктіс бокӧ да бергӧдчис Санькалань.
— Тайӧ жӧ абу збыль.
Мыйла тэ батьтӧ ылӧдлан?
— Ылӧдлӧ? — чуймӧмӧн шуис Катерина. — Эз переведитны, сідзкӧ?
Мӧд во кежлӧ колисны?
— Тайӧ эськӧ нинӧм на, мый эз переведитны, — тэрмасьӧмӧн кутіс висьтавны Маша. — Сійӧ выльпӧв сдайтны вермас.
Сылы разрешитісны...
И ми ставным эськӧ отсалім...
Гожӧмыс кузь.
Ме сідзи и шулі: эн лысьт, Саня, эн лысьт!
А сійӧ нинӧм оз кӧсйы кывзыны...
— Мый «эн лысьт», мый «эн лысьт»?
Да висьтав тэ тӧлкӧн! — горӧдыштіс Катерина.
— Ой, тётя Катя, кывйӧй оз бергӧдчы!
Медым ачыс сійӧ висьталас! — кевмысьны кутіс нывка.
Важӧн нин вӧлі весалӧма пилоткасьыс быд гӧнтор, выль кодя да мичаа дзирдаліс эмалевӧй звёздочка, а Санька пыр на зыртіс сійӧс соснас.
— Лэпты юртӧ, Александр, — надзӧник шуис Катерина. — Эг думайтлы, мый душаыд тэнад кӧчлӧн кодь.
Санька звирк чеччис лабичысь, воськовтіс Машалань.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі кельыд, вомдоръясыс сырмисны.
Сылы окота вӧлі горӧдны, мый ставыс тайӧ ӧні некодлы оз ков.
Но горӧдны оз вӧлі позь.
— Висьтав!
Ставсӧ висьтав! — чӧвтіс сійӧ нывкалы чужӧмас да вувзьысис ӧдзӧс сайӧ.
Петька котӧрӧн петіс сы бӧрся.
— Кутшӧм кӧинпи, сідзи и усьласьӧ быдӧн вылӧ, — довкйӧдлыштіс юрсӧ Катерина да юаліс Машалысь, мый вӧсна жӧ Санькаӧс вӧтлӧмаӧсь школасьыс.
Нывка юрсӧ ӧшӧдӧмӧн чӧв оліс.
— Сійӧс эз вӧтлыны, сійӧ ачыс петіс, — сы пыдди шыасис Федя да висьталіс школаса медбӧръя лун йылысь.
— Ачыс муніс! — чуймӧмӧн чеччис Катерина. — Но часлы жӧ, сёрнитла ме сыкӧд!
И сійӧ тэрыба петіс ывлаӧ.
Видзӧдліс керка костӧ, град йӧрӧ, двор сайӧ. Санька некӧн эз вӧв.
Маша да Федя мӧдӧдчисны участок вылӧ.
Кор найӧ мунісны важ рыныш дінті, сэсянь мыччысис Девяткин да вӧсни гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Сваха!
Ябеда!
Федя дрӧгнитіс, бергӧдчис да ньӧти падъявтӧг уськӧдчис пемыд рынышӧ.
— А нолы, ещӧ горӧд!
— Верма и ещӧ, сулалӧ горзыны, — шпыньмуніс Девяткин, но мыйкӧ мед оз ло, ачыс вешйыштіс идзас вылын кымыньӧн куйлысь Санькалань.
— Федя, оз ков, — вӧтӧдіс сійӧс Маша.
Но сэсся эз выдержит — сэтшӧм забеднӧ вӧлі — да ачыс матыстчис Девяткин дінӧ:
— Сваха?
Ябеда?!
Да?!
А кор тшакла ветлім да ті Санькакӧд вӧрӧ колинныд менӧ, медым повзьӧдны, ме норасьлі кодлыкӧ?
А самопалыд тіян разорвитчис да тӧкӧтьӧ синсӧ Санькалысь эз петкӧд...
А идзас стогтӧ му вылад сотінныд...
Кодлы ме висьталі?
— Правильнӧ, — сӧгласитчис Петька. — Та вӧсна и компанияӧ тэнӧ принимайтлім.
А ӧні мыйла кывтӧ нюжйӧдлін?
— Эк тэ, кутю юр!
А ӧні жӧ дзик мӧд...
Тайӧ школа...
А тайӧ сэтшӧм делӧ, сэтшӧм делӧ... — И Машалы эз сюр колана кывйыс да зургис морӧсас Петькалы. — И кӧть сёысь шу менӧ свахаӧн, а всё равно ог кут чӧв овны!
— Вот уськӧдчис! — ловсӧ вежис Петька, кор Маша да Федя мунісны. — Ещӧ и дорйысьӧс вайӧдӧма.
Аддзывлім ми татшӧмъястӧ ас нэм вылын!
Сэсся сійӧ пуксис Санькакӧд орччӧн.
— А тэ мый буйнӧй юртӧ ӧшӧдін?
Школаыд жаль лои?
Ыджыд тай шог!
Всё равно тэ ӧні неуспевающӧй, ме кодь жӧ.
Чукӧртав кӧлуйястӧ да вӧрзьӧдчам карӧ.
Дядя Яков миянӧс сэні пырысь-пыр удж бердӧ индас.
Тӧдан, кутшӧм доходыс налӧн, сапожникъясыдлӧн!
Мӧлӧтӧн ӧтчыд кучкин — вай рубль!
Шилаӧн гудйыштін — мыччы дасӧс!
Ӧні, вокӧ, ывлавывса сапожник — медся ыджыд квалификация.
Санька думыштчӧмӧн видзӧдіс дзоридзалысь льӧм пу вылӧ, коді гылӧдіс еджыд лепестокъяссӧ, мый вӧсна муыс гӧгӧр вӧлі известкаӧн резӧма кодь.
— Мам шуӧ, — долис Петька: — мыйӧн сӧмын ытшкам мӧслы турун, меным сэсся и вӧчны колхозын нинӧм.
— Мун татысь, Девяткин, — скӧрысь шуис Санька.
— Мый?
— Мун, мися!
17 глава
КОНЮХ
Участок вылын уджыс вӧлі юрвывтыр.
Кӧдзӧм муяс колӧ вӧлі весавны ёгтурунысь, подкармливайтны удобрениеясӧн,
градъяс вылысь мусӧ частӧ лоӧ вӧлі небзьӧдны.
Захар дед быд асылын сеталіс челядьлы нарядъяс и рытъявылыс придирчивӧя принимайтіс вӧчӧм уджсӧ.
Та бӧрын ставныс чукӧртчывлісны шалаш дінӧ, Маша босьтлывліс лӧз тетрадь, и дед вӧчлывліс «лунся итогъяс».
— Бура уджаліс, — пыр шулывліс сійӧ Стёпа Так-на-Так йылысь. — Мышсӧ эз веськӧдлы, шонді вылӧ эз куньтыртлы синсӧ...
Тадзи и гиж, Машенька.
Ӧчередь волывліс Сёмушкинӧдз.
— Миян Алёшалӧн ставыс важнога.
Тэрмасьӧ — йӧзлысь серам петкӧдлӧ.
Кык турун нетшыштас, куимӧс коляс.
Юрсигусьяс бӧрся уна котралӧ.
Маша муртса вевъявліс гижавны старик бӧрся.
— Мый шпынняланныд? — казявліс Захар челядьлысь нюмъялӧмсӧ. — Татшӧм наказ эм Татьяна Родионовнасянь.
Сетны тіянлы полнӧй аттестация — коді кыдзи уджсӧ радейтӧ да мусӧ любитӧ.
Сэсся старик ӧти сотӧйӧдз точнӧя определяйтліс быдӧнлысь выработкасӧ: трудоденьлӧн нелямын сотка, нелямын вит, ветымын...
Но лӧз тетрадьӧ Маша гижаліс не сӧмын челядьлысь «аттестатъяс» да трудоденьяс.
Важ привычка серти, кодӧс прививайтліс ещӧ Андрей Иваныч на, сійӧ гижаліс тетрадьӧ ассьыс наблюдениеяссӧ растениеяс олӧмысь: кӧдзӧм кад, нырсялӧм, розъявны заводитӧм.
Захар эз скупитчы сетавны сӧветъяс, и унаысь пионеръяс тӧдмавлісны сысянь мыйкӧ выльӧс: кыдзи вужнас бырӧдны лёк ёгтурун, кыдзи подкормитны шобді, кыдзи вундавны помидорлысь вожъяс.
И быд раз Маша киын лолывліс лӧз тетрадь.
— Мый тэ сэтчӧ гижалан быд лун? — ӧтчыд юаліс сылысь старик.
— А тайӧ дневник, дедушка.
Тіянлысь сӧветъястӧ гижалам.
— Но-но... — нимкодя нюммуніс старик да тайӧ случай бӧрас ассьыс «сӧветъяссӧ» мӧдіс излагайтны подробнӧйджыка да живописнӧя.
Но казявліс кӧ, мый сӧветъясыс сылӧн мунӧны весьшӧрӧ, сэки збыльвылӧ скӧрмывліс.
Ӧтчыд сійӧ сувтіс Сёмушкин дінӧ, коді вӧлі весалӧ кӧдза клеткаяс ёгтурунысь.
Медым оз ков ёна мышкыртчыны мулань, Алёша шамырталіс ёгтурунъяссӧ йывтіыс да кыскаліс асланьыс.
Ӧтипӧлӧс быдмӧгъяс кокньыда нетшкыссьылісны вужнас, мукӧдыс оръясисны.
— Йывъясӧдыс гӧнитан, а вужъясыс кӧні? — мӧдіс шумитны старик.
Сійӧ копыртчис, векньыдик кӧртзырйӧн пыдіті вундіс ёгтурунлысь вужсӧ да перйис муысь.
— Мый аддзан?
— <ns>Пы...</ns> пырей, дедушка... лёк ёгтурун.
— Тӧдны тӧдан, а колян.
Лёк кӧ, сідзкӧ колӧ вужнас вины...
А кодлы пӧльзаыс тэ уджысь — весьшӧрӧ ноксьӧм!
Мутӧ и номыр кодйӧ.
А тэ кужӧмӧн уджав.
Коді тэ сэтшӧмыс эм?
Аскися колхозник, мулӧн кӧзяин.
Природалӧн царь, позьӧ шуны...
Тэныд став быдмысь мирнас колӧ кужны веськӧдлыны...
Челядь дӧзмӧдлывлісны дедӧс.
«Планӧвӧй», кыдзи радейтліс шуны Захар дед, овощияс да кӧдзаяс кындзи, пионеръяс быдталісны участок вылын некымын сорт помидор, тыква, ранньӧй клубника да уна мукӧдсикас лунвыв быдмӧгъяс, кодъясӧс ӧнӧдз эз тӧдлыны Стожарыын: амурскӧй соя, кок-сагыз, клещевина, дагестанскӧй пыш, землянӧй орех.
Дед первойсӧ относитчис на дінӧ недовериеӧн: лунвывсаяс, нежнӧйӧсь, оз овмӧдчыны.
Но челядь кужисны видзны петасъяссӧ пужъясысь, и лунвывса гӧстьяс быдмисны ӧні участок вылын гортын моз.
Старик тӧдчымӧн мӧдіс покровительствуйтны налы да унаысь горӧдлывліс челядь вылӧ:
— Тайӧ нӧ мыйла гӧстьястӧ вунӧданныд?
Коринныд кӧ, вердӧй-юкталӧй пӧттӧдзныс!
Лунъяс вӧліны жарӧсь, пӧжысьӧсь, муыс коркаассис.
Быдмӧгъяслы колӧ вӧлі ва.
Челядь эз скупитчыны киськавны.
Лунтыр ас вӧчӧм провод кузя ичӧтик струяӧн визувтіс участок вылӧ ва да тырталіс бӧчкаяс, ушатъяс, пельсаяс.
Ва ваявны ковмывліс юысь и ведраясӧн.
Небыд сьӧлӧма Машалы кажитчис, мый участок вылын ватӧг ставыс косьмас, и сійӧ киськаліс ставсӧ: овощи, нянь, плодовӧй том пуяс.
Ӧтчыд Зинакӧд шӧпкӧдчӧм бӧрын Маша катліс юысь ва да мӧдіс киськавны шобді витӧд клетка вылысь.
Локтіс Захар дед.
— Виччысьлыны!
Кодлы ме шуа?
— Да ӧд, дедушка, — чуймис Маша, — косьмӧ жӧ шобдіыд... со и виж коръяс лоалісны.
И видыс гажтӧм.
— Овощи киськалӧй!
Лунвывса гӧстьястӧ ассьыныд...
А витӧд клетка эн вӧрзьӧдӧй... — И сійӧ мырддис лейкасӧ нывкалысь.
— Мыйла, дедушка?
— Мыйла, мыйла!
Тайӧ жӧ особеннӧй шобді.
Сортовӧй.
Сійӧс оз позь нежитны.
Сійӧ должен ставсӧ испытайтны: и засуха и кӧдзыд.
Выдержитас — сідзкӧ, ыджыд вын сыын.
Абу яндзим татшӧм шобдітӧ колхозлы пӧдарки вылӧ сетны пӧрысьяссянь да поснияссянь.
— Тайӧ сэтшӧм жӧ сорт, кутшӧмӧс быдтыліс Егор Платонович?
Збыль, дедушка?
— Вермас лоны...
— А гашкӧ, ещӧ бурджык на лоӧ?
— Бур эськӧ и сэтшӧмсӧ получитны.
— А получитам? — эз ӧвсьы Маша.
— Ак, чирк!
Эн юась тэ менсьым! — кевмысис Захар. — Ӧні нинӧм на оз тыдав.
Терпитышт недыр.
Клетка пельӧсӧ сійӧ тувъяліс фанерка да гырыся гижис: «Киськавны некутшӧма оз позь».
Ӧтчыд участок вылӧ воис Лена Одинцова — важ привычка серти сійӧ частӧ волывліс Захар дед дінӧ.
Сійӧ кытшовтіс став кӧдзасӧ, видзӧдліс быд пельӧсӧ.
— Мый, беглянка, гажыд быри важ овмӧссьыд? — мигнитіс сылы старик.
— Лӧсьыд тіянын, Захар Митрич! — признайтчис Лена. — И ыркыд, и ва визувтӧ, и ягӧдъяс кисьмӧны...
А муяс вылын пӧжӧ, гӧгӧр некутшӧм кусттор абу...
Сійӧ юаліс, дӧвӧлен-ӧ дед челядьӧн.
— Да, отсасьысьяс абу омӧльӧсь.
Зэв ыджыд выдумщикъяс сӧмын.
— Мый сідз?
Захар кӧсйӧ вӧлі висьтавны лунвыв быдтасъяс кӧдзӧм йылысь, но друг аддзис участок пельӧсысь кузь зіб йылӧ крепитӧм флюгер, дождемер, кутшӧмкӧ будка.
— Ещӧ выль затея! — шеныштіс сійӧ кияснас.
— Тайӧ метеостанция, дедушка, — збоя висьталіс Маша. — Ми поводдя мӧдам тӧдмавны водзвыв.
— Но-но, — нюммуніс старик. — Сӧмын мекӧд эн панласьӧй.
Менам кокъяс мӧдасны ёнтыны ревматизмысь — пырысь-пыр висьтала, мый зэрмас.
Ӧшибкатӧг!
— Налӧн жӧ кокъясныс оз ёнтыны, — серӧктіс Лена.
Сэсся сійӧ нуӧдіс Машаӧс бокӧ да юаліс:
— А Саня Коншаков ӧмӧй оз уджав тіянкӧд?
— Абу интереснӧ сылы миян делӧыд, — норасис Маша. — Нинӧм абунас пӧ занимайтчанныд.
— Кыдзи абу интереснӧ? — чуймис Лена. — А ті эськӧ мед участоктӧ сылы петкӧдлінныд.
Шобдітӧ ассьыныд...
Сы вылысь жӧ синтӧ он вермы вештыны.
Мӧд лунас Маша мӧдӧдчис Коншаковъяс ордӧ.
Гортас кӧзяйничайтіс ӧтнас Феня.
Сійӧ висьталіс, мый Санька уджалӧ конюшняын, югыд тӧдчигас чеччӧ да волывлӧ сӧмын ӧбедайтны да узьны.
— А мамыскӧд сылӧн кыдзи?
— Зэв омӧль, — норасис Феня. — Мамка шуӧ: «Велӧдчыны кутан», а Сатшка: «Ог кут.
Ме трудоденьяс зарабатывайта».
Швачнитас ӧдзӧсӧн — и конюшняӧ.
Мамка кымынысь нин бӧрдліс.
Асныра сійӧ миян, Санькаыд.
— Асныра... — сӧгласитчис Маша да видзӧдліс ӧшиньӧд. — Видзӧд, видзӧд, локтӧ тіян конюхыд!
— Ой! — шызис Феня. — А менам ещӧ ӧбед абу дась.
Санькаӧс колляліс Никитка.
Радейтана синъясӧн видзӧдіс сійӧ вокыс вылӧ да кевмысис босьтны сійӧс войын вӧв видзанінӧ.
— Сэні тыдавны мӧдас, — тэрмасьтӧг вочавидзис Санька да, кильчӧ вылӧ пуксьӧмӧн, мӧдіс пӧрччыны кӧмкотсӧ.
Никитка вайис юкмӧсысь кӧдзыд ва ведра да дыр киськаліс кӧшысь вокыслы ки вылас, гожъялӧм пельпомъяс вылас, мыш вылас.
— Ещӧ койышт!
Эн жалит! — пызйысигтыр да пошкигтыр горӧдлывліс Санька да быттьӧ нечаяннӧ резіс кӧдзыд ваӧн Никиткаӧс, та вӧсна мӧдыс радпырысь чирзіс.
— Но, эн балуйт, Санька!
Мыссьӧм бӧрын Санька пырис керкаӧ, зеркалӧ водзын сыналіс кӧтасьӧм юрсисӧ, пуксис пызан сайӧ.
— Здравствуйте, конюх ёрт, — серӧктіс Маша перегородка сайысь петігмоз да Санька водзӧ нянь пуктігмоз. — Кутшӧм делӧяс тіян?
— Миян оз сім.
Делӧяс мунӧны...
А тіян кыдзи?
Лимонъяс, апельсинъяс эз на кисьмыны?
— Миян, Саня, шобді мӧдіс шептассьыны витӧд клетка вылын! — гордӧя висьталіс Маша. — Кӧсъян видзӧдлыны?
— Кутшӧм витӧдын? — эз гӧгӧрво Санька.
— Ме жӧ тэныд висьтавлі...
Захар дед ӧти сэтшӧм сорт аддзӧма.
Ми сійӧс и кӧдзим витӧд номера клеткаӧ.
— И ыджыд клеткаыс?
— Абу зэв.
Вит воськов пасьта, кӧкъямыс кузьта.
— Ок, и площадь! — серӧктіс Санька. — Ме думайті, сотка мында кӧдзанныд жӧ...
— Сотка вылас кӧйдысыс эз тырмы.
Но зато шобдіыс кутшӧм быдмӧ! — синсӧ куньтыртіс Маша. — Дедушка шуӧ, тайӧ пӧ редкӧй сорт, сылы доныс абу.
Му вылын няньясыс сӧмын на гумъяссьыны мӧдісны, а миян нин шептассьӧ.
Тайӧ шобді вӧснаыс ёна полӧ дедушка.
Войясын оз узь, караулитӧ.
«Доныс абу» йылысь Санька пасйыштіс, мый сэтшӧм шобдісӧ, кутшӧм вӧлі батьыслӧн, ӧні сё во чӧжӧн не быдтыны.
— А гашкӧ, миян ещӧ на бурджык лоӧ? — споруйтны мӧдіс Маша.
— Бурджык?
— Но, шуам, абу лёкджык... либӧ сэтшӧм жӧ... — ас кыв вылас сулаліс Маша.
Санька шпыньмуніс, но любопытствоыс вермис нин.
— Ладнӧ, нуӧдлы.
Видзӧдлам тіянлысь ошкан шобдітӧ, — сӧгласитчис сійӧ ӧбед бӧрын.
— Абу форма серти пасьтасьӧмыд, капитан ёрт, — шуис Маша, кор аддзис, мый Санька мӧдӧдчис мунны пилоткатӧг. — Челядь шуӧны, сытӧг пӧ тэ узьны он вод.
Санька гурйысьыштіс лабич кузя, видзӧдліс крӧвать улӧ — пилотка некӧн эз вӧв.
— Позяс и тадз, — ӧвтыштіс сійӧ кинас.
18 глава
СӦМЫН ВОРОТА ДІНӦДЗ
Маша да Санька мунісны усадьбаяс сайті да сувтісны «Векшин хозяйство» дінӧ.
Нывка видзӧдліс гӧгӧр да кыскис Санькаӧс потшӧс дорлань.
На водзын стена моз быдмис пемыдвеж сук петшӧр.
Маша зэлӧдыштіс ковта сосъяссӧ да петшӧрсӧ паськӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Сэсся личкыштіс пельпомнас да восьтіс потшӧсас бура маскируйтӧм калитка.
И сійӧ жӧ минутаас участок пыдіын мыйкӧ мӧдіс зильгыны, бриньгыны.
— Тайӧ миян сигнализация татшӧмыс, — шӧпнитіс Маша. — Первой линия... а водзынджык мӧд да коймӧд...
— Кутшӧм сигнализация?
Коді придумайтіс? — Санькалы эз нин терпитсьы ӧдйӧджык видзӧдлыны участок пытшкӧ.
Немвиччысьтӧг кодкӧ мӧдіс шура-шаракывны кустъясын.
Маша кватитіс Санькаӧс киӧдыс да пуксьӧдіс сійӧс потшӧс дорӧ лапкор да петшӧр пӧвстӧ.
Кустъяс сайсянь мыччысис паськыд идзас шляпаа Алёша Сёмушкин.
— А ме думайті — дедушка Векшин...
Ой, оз радейт, кор бокӧвӧйяс танӧсь! — шӧпнитіс Маша да, лапкоръяс пӧвстысь чеччӧм мысти, Санькакӧд тшӧтш муніс Сёмушкинлы паныд. — Алёша, тэ дежурнӧй талун?
— Но, ме! — Сёмушкин сувтіс трӧпинка шӧрас да Санька вылӧ сідз видзӧдліс, быттьӧкӧ аддзӧ сійӧс нэмнас первойысь.
— Мый дулӧдін синъястӧ? — чуймис Санька. — Он тӧд?
— Тӧда.
Тэ жӧ миян знаменитӧй.
— Но и лэдз, знаменитӧй кӧ.
— Зэрӧм бӧрын четвергӧ, локтан арын, во кӧкъямыс бӧрын... — быргис Сёмушкин, и ёсь ныр помыс сылӧн тешкодя кутіс вӧрны.
— Зэв тай, военнӧй значениеа объект! — Санька пуктіс кияссӧ мыш саяс да мӧдӧдчис векни пельпомъяса Алёша вылӧ.
Но мӧдыс весиг синсӧ эз лапнитлы.
Вомас сюйис кык чуньсӧ да кузя шутёвтіс.
Кустъяс сайысь тыдовтчисны Стёпа да Федя Черкашин.
— Ребята, но кутшӧмӧсь ті, збыль... — на дінӧ уськӧдчис Маша. — Босьтам ас дінӧ Санькаӧс, петкӧдлам сылы ассьыным пуктасъяс-кӧдзаяс... — и тшӧкмуніс: Федя сідзи видзӧдліс сы вылӧ, быттьӧ Маша мыйӧнкӧ мыжмӧма.
Сэсся Федя тэрмасьтӧг матыстчис Санька дінӧ:
— Кӧні пилоткаыд тэнад?
— Да, кӧні сійӧ? — юаліс Стёпа.
Санька чуймӧмӧн видзӧдліс детинкаяс вылӧ да кинас малыштіс шапкатӧм юрсӧ:
— А тіянлы кутшӧм мог?
— Да сідз... интересуйтчам... — гӧрӧктіс Сёмушкин. — Гашкӧ, воштін кытчӧкӧ...
А ӧні ворота дінсянь верман бергӧдчыны.
Кор ковмас, ми тэнӧ чукӧстам, нарошнӧйӧс ыстам.
Пӧжалуйста, лок.
А ӧні кежлӧ олам, тэысь ог гажтӧмчӧй.
— Да, ог гажтӧмчӧй, — вынсьӧдіс Стёпа да выразительнӧя индіс синъяснас потшӧсса калитка вылӧ.
Санькалы лои жар.
Но энлы, сійӧ абу сэтшӧмъяс пиысь, медым мунны сідзи прӧста!
Ӧтчыд Локтевоын сійӧс эз лэдзны улича вывті мунны вит детинка.
Но сійӧ муніс.
Оз-ӧ позь важсӧ казьтыштны?
Сэтчӧ жӧ положениеыс ӧні ёна выгоднӧйджык.
Косіник Федя лыдӧ оз пыр, Сёмушкин збой первой кучкӧмӧдз, и кодкӧд ковмас серьёзнӧя кутчысьны — тайӧ ӧтнас Стёпа Так-на-Так.
Но, мый лоӧ ло...
Санька чургӧдіс шуйга пельпомсӧ, вӧчис первой воськов...
Но став делӧсӧ торкис Маша.
Сійӧ пу тув моз сюйсис детинкаяс костӧ да горӧдіс став участок пасьтаыс:
— Мый ті, чумнӧйяс!
Дзикӧдз йӧйминныд.
Ме вот сигнал сета, дедушкаӧс чукӧста... — Сійӧ тойлаліс детинкаясӧс да киӧдыс босьтіс Санькаӧс: — Эн кывзы налысь!
Мунам, петкӧдла, мый кӧсйи.
— Нинӧм меным оз ков петкӧдлыны! — Санька тэрыба дернитіс кисӧ да уськӧдчис потшӧслань. — И сідзи тӧда, кутшӧм ворсӧм ті ворсанныд...
Чукӧртчӧмаӧсь посни челядь...
Колхозлы делӧӧн отсалӧм пыдди... — Сійӧ мыйвынсьыс чужйис кокнас калиткаӧ.
Калитка эз воссьы.
Санька чужйис ёнджыка.
— Кужны колӧ, — котӧрӧн матыстчис Сёмушкин да калитка вылын кӧлдуйтӧм мысти гурйыв восьтіс сійӧс. — Тадзи, пӧжалуй, бурджык лоӧ.
Скатертя туй тэныд.
Эн джӧмды, Саня, шуйгавывджык сетчы, видз том олӧмтӧ. — И друг пуксис потшӧс дорӧ да семдіс серамнас. — Сідзи и лои, жмоткысис;
abu
веськыда петшӧр пӧвстас...
Кустъяс сайсянь тыдовтчис Лена.
— Код вылын ті тадзсӧ?
Маша ыпмуніс да уськӧдчис Леналы паныд.
— Кыдзи абу яндзим налы! — индіс сійӧ Федя, Стёпа да Алёша вылӧ. — Ме Санькаӧс вайӧді, а найӧ вӧтлісны, сералӧны...
Ещӧ кӧ неуна — и косясисны эськӧ, ог тӧд кыдз.
Ті кодъяс — пионеръяс али абу? — усьласис сійӧ детинкаяс вылӧ. — Позьӧ ӧмӧй тадзи?
— А тадзи позьӧ? — серьёзнӧя видзӧдліс сы вылӧ Федя да юрнас довкнитіс Стёпалы.
Стёпа гурйысьыштіс гач зепъясас, кодъяс йылысь челядь шулывлісны, мый тайӧ пӧ абу зепъяс, а ремонтнӧй мастерскӧй, сы вӧсна мый сэтысь пыр вӧлі позьӧ аддзыны и дюжина кӧрттув, и сутуга тӧб, и кузь гез пом.
Ӧні Стёпа перйис зеп пыдӧссьыс эмалевӧй гӧрд звёздочкаа виж ной пилотка да мыччис Машалы.
— Тӧдан, кодлӧн? — юаліс Федя.
— Тӧда.
Санькалӧн.
— А кытысь сюри — тӧдан?
— Кытысь?
— Тэнад «Виктория» клубника град дорысь! — друг бӧрдан гӧлӧсӧн горӧдіс Сёмушкин... — Со кытысь!
— Ой! — горӧдіс нывка. — И мый нӧ ті чӧв оланныд?
Сійӧ котӧртіс участок вомӧн да сувтіс клубника град дорӧ.
Клубника вӧлі «сверхплановӧй да неопытнӧй», и Маша да Зина садитісны сійӧс сы могысь, медым гожӧмнас позис мыйӧнкӧ чӧсмасьыштны.
Град вылын тӧдчисны кӧмтӧм кок туйяс, кытъяскӧ кустъяссӧ вӧлі тальыштӧма муас, и гӧрдӧдны заводитысь ягӧдъясыс лязалӧмаӧсь.
— Повзьӧдінныд ті менӧ! — кокньыдпырысь ышловзис Маша да видзӧдліс челядь вылӧ, кодъяс Ленакӧд тшӧтш матыстчисны сэтчӧ. — Ме думайті, мися, збыль ставсӧ гусялісны.
— Дедушкалы пасибӧ висьтав.
Тайӧ сійӧ торкис Санькасӧ. — И Сёмушкин висьталіс, кыдзи Захар талун асывнас муртса абу кутӧма участок вылысь Санька Коншаковӧс да Петька Девяткинӧс.
— Локтӧ... дедушка локтӧ! — шӧпнитіс Стёпа. — Ок и сюрас ӧні миянлы!
Бедь вылас сьӧкыда пыксялӧмӧн Захар матыстчис шалаш дінӧ, пуксис скамейка вылӧ, зыралыштіс пидзӧсъяссӧ.
— Он вермӧдчы, Захар Митрич? — юаліс сылысь Лепа. — Ті эськӧ мед куйлыштінныд.
— Куйлыштан кыськӧ татшӧм стӧрӧжъяснад! — старик недовольнӧя индіс юрнас челядь вылӧ.
— Ме жӧ, дедушка, зэв ичӧтика дежурство вылӧ сёрми, — мыжапырысь висьтасис Сёмушкин.
— А тайӧ «ичӧтика» костіыс миянсьыным зӧр «<rus>Золотой дождь</rus>» лякӧмаӧсь клеткаысь, муртса эз гусявны ягӧдъяс.
Но, сёрниыс абу тэ йылысь ... — Захар ӧвтыштіс кинас да шыасис Лена дінӧ: — И кутшӧм тайӧ детинкаяс миян Стожарыын!
Кыдзи гожӧм, сідзи и заводитчӧ.
Сет мукӧдлы медся бур ягӧд роз, маа яблок — оз сёй, а гусьӧн нетшкас шомаясӧс да чорыдъясӧс — сёйӧ да ошкӧ.
Гӧгӧрвоны ог вермы.
И мыйӧ сӧмын велӧдӧны найӧс школаас! — Старик чӧв олыштіс, гыжъялыштіс тошсӧ. — Сюрӧ кӧ меным эсійӧ Коншаковыс, гач пиас ме сылы петшӧр сюяла.
Йӧктыштас сійӧ менам, клубника жук!
— Вот здорово! — гӧрӧктіс Сёмушкин да шӧпнитіс Машалы. — Сідзи и гиж дневникад: «Участок вылын явитчис первой сельскохозяйственнӧй вредитель: Санька — клубника жук».
— Нинӧм ог мӧд ме гижавны! — мӧдарӧ бергӧдчис Маша.
— Батьтӧгыс дзикӧдз тшыкис зонмыс. — Захар скӧрысь видзӧдліс челядь вылӧ: — Лучше дугдӧ ті сыкӧд дружитны, бурыс нинӧм оз ло.
— Дедушка, — надзӧник шуис Маша. — Йӧз ягӧдла Санька оз сюйсьы.
Сійӧ абу сэтшӧм...
— А этайӧ мый? — Захар босьтіс Стёпа ордысь Санькалысь пилоткасӧ да мыччис сійӧс Машалы. — Тӧлӧн нӧбӧдіс?
Катша вайис бӧж вылас?
Маша дыр видлаліс гӧрд звёздочкаа тӧдса пилоткасӧ.
— А гашкӧ, эз Санька, кодкӧ мӧд сылысь пилоткасӧ уськӧдіс, — сьӧкыдпырысь шуис Маша.
— Пыр тэ сійӧс доръян, — уськӧдчис сы вылӧ Сёмушкин. — Кодкӧд ӧні компанитчӧ Санька?
Девяткинкӧд.
А мӧдыс быд лун миян участок гӧгӧрын бергалӧ, разведка нуӧдӧ — тӧдмалӧ матыстчан-ылыстчан туйяс, став мукӧдторъяссӧ...
Талун эз удайтчы, дружок-приятельяс мӧдысь ягӧдъяс дінӧ сибӧдчасны.
А тэ пельястӧ ӧшӧдін: пӧжалуйста, Санечка, пырав, видзӧд...
И мый тэкӧд вӧчны миянлы?
— Медым сійӧ талун кык норма киськалас дай аски кыкӧс, — предложитіс Стёпа.
— Кывлін, Маша? — юаліс Сёмушкин.
— Но и киськала!
Коскӧй оз ор... — И нывка норапырысь довгис лейкала. — А всё равно тайӧ абу Санькалӧн уджыс... сійӧ абу сэтшӧм, — кывмӧн думыштіс сійӧ.
— Сійӧ бур, кор ёртыдлы веритан, — матыстчис сы дінӧ Лена. — Ме сідз жӧ думайта, мый Саня Коншаков тані абу мыжа.
Сӧмын ставыс тіян путайтчис... — И босьтіс мӧд лейка да Машакӧд ӧтвылысь мӧдіс киськавны градъяс.
19 глава
ПИЛОТКА
Санька, дерт, эз верит Сёмушкинлӧн колльӧдан кывъяслы: «Сетчы шуйгавыв, видз том олӧмтӧ», сетчис веськыдвыв да пуан ва пӧртйӧ моз гыпкысис петшӧрӧн тырӧм джуджыд гуӧ.
Бӧр чеччыштіс, быттьӧ пӧсь ваӧн койыштісны, и юртӧг-садьтӧг котӧртіс гортлань.
Петшӧрасьӧм чужӧмыс да киясыс сотчисны, пасьтала петісны гырысь сьӧдгӧрд полькъяс.
Сьӧлӧмыс Санькалӧн вӧлі тырӧма водзӧс босьтӧм йылысь лёк чувствоӧн.
Тадзи серавны сы вылын!
Кӧсйыны петкӧдлыны кутшӧмкӧ вӧвлытӧм шобді, пыртӧдны участок вылӧ, а сэсся сэтшӧм лёкногӧн бӧр вӧтлыны...
Думайтігтыр, кыдз босьтны ӧбидчикъяслысь водзӧс, Санька эз и казявлы, кыдзи воис горт дорӧдзыс.
«А мыйла Федя Стёпакӧд пилотка йылысь юасисны?» казьтыштіс сійӧ, и сылы эз ло лӧсьыд.
Бара заводитіс корсьны.
Но пилотка некӧн эз вӧв.
Санька чукӧстіс ывлаысь Никиткаӧс да вӧчис грознӧй допрос.
Мӧдыс клянитчис и божитчис, мый пилотка эз босьтлы.
— Ме тай кыдзкӧ ӧтчыд шапкаавлі сійӧс, а тӧлыс тай кыдзи пӧльыштіс да нуис сійӧс ва гӧптӧ, а тэ сэк кыдзи тівкнитін меным, — ме ӧні ог и видзӧдлы сы вылӧ.
— Петька босьтіс тэнсьыд пилоткатӧ.
Сійӧ водз воліс, тэ узян на вӧлі, — шуис Феня.
Санька котӧртіс Девяткинъяс ордӧ.
И сӧмын на кежис керка пельӧс сайӧ, аддзис юкмӧс дорсянь локтысь Петькаӧс.
Сійӧ карнан вылын вайис ва ведраяс.
Видыс Петькалӧн вӧлі сэтшӧм, быттьӧ сійӧ вӧчис кодлыкӧ зэв ыджыд отсӧг.
Ведраяс катласисны ӧтарӧ-мӧдарӧ, шыблалісны шонді кӧчьяс, ваыс солькъясис еджыд, пӧсь бус вылӧ, вӧчаліс сэтчӧ сьӧд чутъяс.
Петька вӧчис вид, мый сійӧ думайтӧ сӧмын ведраяс йылысь да оз аддзы Санькаӧс.
— Соседъясӧс он тӧд? — Санька кутіс сійӧс карнанӧдыс.
— А-а, Коншак! — ведраяссӧ муӧ пуктігмоз нарошнӧ чуймис Петька. — Гӧгӧрвоан, со мыйӧн занимайтчыны тшӧктӧны.
Ва ваяв, град киськав, этайӧ, эсійӧ...
Шуштӧм делӧ!
Тайӧ ӧмӧй нӧ удж ми воклы?
Шуштӧм-гажтӧм...
Гӧгӧрвоан, ме вугыр лӧсьӧді, нидзувъяс корсялі...
Мыйӧн веськалас вӧлі Петька аслас радейтана тема вылӧ — чери кыйӧм йылысь — сэсся оз нин вермы дугдыны.
Ӧні пӧ самӧй ёді сёйӧ.
Мунны колӧ Сьӧд ӧмут дорӧ, рытъявыв.
Накӧд тшӧтш мунӧ Тимка Колечкин.
Но бурджык не босьтны сійӧс — повзьӧдлас став черисӧ...
— Ёдіяс йылысь бӧрынджык, — торкис сійӧс Санька. — Кӧні менам пилотка?
Коді тэныд тшӧктіс вӧрӧдны сійӧс юасьтӧг?
— Да тэ жӧ ачыд тшӧктылін новлыштны меным сійӧс.
Войдӧрлун на ещӧ.
Вай думыштлы!
— А ӧні кӧні сійӧ?
Петкӧдлы.
— Эн маитчы, Саня.
Пилоткаыд тэнад дзоньвидза, гортын менам.
Пырысь-пыр вая, — мӧдіс ноксьыны Петька да, ведраяссӧ вунӧдӧмӧн, котӧртіс гортас.
Офицерскӧй ной пилотка, госпитальын куйлысь раненӧй лейтенантлӧн пӧдарки — госпитальӧ Санька нулывліс колхозницаяссянь пӧдаркияс — вӧлі детинкалӧн гордостьӧн.
Пӧшти выль на, эмалированнӧй гӧрд звёздочкаа пилотка сылы вӧлі буретш юр сертиыс, и сійӧ новліс сійӧс, кыдзи шуӧма воинскӧй уставын: шуйгаладор кӧсичаланьыс пӧлӧстӧмӧн, синкымсяньыс кык чунь вомлӧс лэптыштӧмӧн.
Детинкаяс завидуйтісны Санькалы да унаысь корлісны новлыштны сійӧс.
Санька эз ӧткажитлы.
Петька унаысь вӧзйывліс Санькалы вежны пилоткасӧ аслас клетчатӧй выль кепка вылӧ либӧ перочиннӧй пурт вылӧ, содтӧд сетӧ вӧлі пластмассаысь вӧчӧм зэв мича расчёска.
Но Санька эз ыштыв татшӧм бурторъяс вылӧ, и Петькалы сюрлывлі сӧмын коръясӧкӧ новлыштны пилоткасӧ лун-мӧд.
Коли минута вит, а Петька эз пет.
Санька видзӧдліс ӧшинь пыр керкаас.
Сэні некод эз вӧв.
«Буракӧ, дворӧдыс пышйис.
Кытчӧ эськӧ?» думыштіс Санька да видзӧдліс гӧгӧр.
Юкмӧс дорысь, кырссьӧм кузь керъяс джуджыд чукӧр сайысь — керъясыс вӧліны восковӧй гырысь сисьяс кодьӧсь — сійӧ кыліс челядь гӧлӧсъяс.
Санька кытшовтіс керъяссӧ да аддзис Петькаӧс да Тимка Колечкинӧс.
Найӧ ворсісны бабкиӧн.
Петька муртса на лыйис конас свинеча сьӧкыд бабкиӧн, и бабкиясыс, быттьӧкӧ повзьӧдӧм воробей чукӧр, сявмунісны вывлань да гылалісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Сійӧ чукӧртіс найӧс да кисьтіс кепкаас, коді и сідз нин вӧлі дорӧдзыс тырӧма бабкиясӧн.
Тимка завидьпырысь видзӧдлывліс Петька выигрыш вылӧ.
— Сідз! — шутёвтіс Санька. — Тимка дінӧ кутчысьӧма!
— Кӧвъясис, гӧгӧрвоан, некыдз эг мын: ворс да ворс сыкӧд.
Но, ме петкӧдлі класс.
Мед велӧдчӧ, кытчӧдз Девяткин ловъя. — И Петька нюжӧдчис бабкияслань.
Но Санька панйис сійӧс, кватитіс кепкасӧ, пыркнитіс бабкияссӧ Тимка кок дінӧ да воськовтіс Девяткинлань.
Петька благоразумнӧя бӧрыньтчис неуна бӧрӧ.
А Санька, кияссӧ мыш саяс пуктӧмӧн, пыр муніс и муніс веськыда сы вылӧ.
Петька содтіс воськовсӧ.
Сідз жӧ вӧчис и Санька.
Друг Петька мӧдіс пышйыны гортланьыс.
Но котравны сійӧ эз куж, и Санька, некымынысь чеччыштӧм бӧрын, тупкис сылысь туйсӧ, мӧдыслы лои котӧртны улича кузя.
Код тӧдас, мыйӧн эськӧ помасис тайӧ вӧтлӧдлӧмыс, Петька кӧ эз аддзы Санькалысь мамсӧ.
— Здравствуй, тётя Катя! — горӧдіс сійӧ Катерина дінӧ котӧрӧн матыстчигӧн.
— Здравствуй, он кӧ шутит.
Кытчӧ тадзсӧ лэбанныд, быттьӧ пӧжар вылӧ?
— А ми куим километр котӧртам... панъясям.
Санька пыр вӧлі шуӧ — ме, ме.... некод менӧ оз вермы панйыны.
Асьныд аддзанныд, коді водзынджык... — Пель йылӧдзыс гӧрдӧдӧм Петька вежис ловсӧ.
Збыль, Катерина паныдасис буретш кадӧ.
Сы дырйи Санька, дерт, оз лысьт вӧрзьӧдны Петькаӧс и чуньнас.
— Мый нӧ, Саня, первенствотӧ уступайтан? — юаліс мамыс.
— Петкӧдла ме сылы первенство... — пинь пырыс шуис скӧрмӧм Санька.
— Вот сійӧ пыр тадзи, тётя Катя... ворссяс и скӧралӧ. — И Петька полігтыр кутсис матӧджык Катерина дінӧ, ачыс пыр ылыстчис Санькаысь да нюмъяліс: ставыс тӧдӧны, мый Коншак ӧдйӧ пузьысь, но кокниа бурасьысь и рытӧдз вунӧдас ставсӧ.
Санька дінӧ матыстчис Тимка.
— Мый нӧ ті эн вермӧ юкны Девяткинкӧд? — юаліс сійӧ.
— Пилотка менсьым босьтіс сійӧ.... ӧнӧдз со бӧр оз сет.
— Да сійӧ жӧ воштіс сійӧс...
Векшин участок вылын.
— Кыдзи участок вылын?
Тэ кытысь тӧдан? — сувтіс Санька.
— Да ми жӧ ӧтлаын пыралім сэтчӧ, — веськыда висьтасис Тимка да гӧрдӧдіс. — Клубникала!
А сійӧ кисьмытӧм на, шома, вомтӧ пӧлӧстӧ...
И Векшин дед киӧ муртса эг сюрӧй.
— Тимка, тэ Тимка, ен гаг, — сӧмын и кужис шуны Санька.
Но пилоткакӧд историяыс та вылын эз помась.
Рытнас, тэрмасьӧмӧн сёйыштӧм бӧрын, Катерина муніс колхоз правлениелӧн заседание вылӧ, кӧні талун муніс сёрни турун пуктӧм йылысь.
Челядьыслы сійӧ тшӧктіс ужнайтны да чай юны астӧгыс.
Феня сувтӧдіс самӧвар, и том Коншаковъяс пуксисны пызан сайӧ.
Эз на удит Санька юны и первой стӧкансӧ, кыдзи пырис керкаӧ Маша Ракитина.
— Видза оланныд!
Чай-сахар тіянлы, — шуис сійӧ.
— Лок, лок, — тшапа шыасис Феня. — Пуксьы миянкӧд чай юны.
— Аттьӧ, ме юи нин гортын.
Но Феня, кыдзи и пӧлагайтчӧ гостеприимнӧй кӧзяйкалы, пуктіс пызан дінӧ табуретка, чышкыштіс сійӧс ветьӧкӧн да кисьтіс чашкаӧ чай.
Маша ещӧ ӧтчыд приличие могысь ӧткажитчис, сэсся пуксис пызан помӧ.
Санька, сы вылӧ видзӧдлытӧг, ырскигтыр юис стӧканысь чай да синбӧжнас видзӧдіс газетаӧ.
Маша пуктіс блюдсӧ чургӧдӧм чуньяс йылас, пӧльыштіс сотысь чай вылӧ.
— А ми регыд турун пуктыны кутам, — нюркйӧдлӧмӧн шуис сійӧ Фенялы: — и став детинкаяс и нывкаяс.
Ӧні зэв водз ковмас чеччыны, первой петухъяскӧд тшӧтш.
Миянӧс ачыс Татьяна Родионовна корис.
Обязательнӧ, шуӧ, локтӧй, зэв ёна корам тіянӧс, тіянтӧг некыдз ми ог вевъялӧй турун пуктыны...
— А ме мый шулі! — эз выдержит Санька, кӧть и сетліс сійӧ аслыс кыв не сёрнитны Машакӧд. — Абу кад ӧні ворсны пӧлянӧн.
Колхозын и важнӧйджык делӧяс на эмӧсь,
но, а «зэв ёна корам тіянӧс» йывсьыд — тайӧс нин тэ содтін.
Маша весиг синсӧ эз чӧвтлы Санька вылӧ да висьталіс водзӧ:
— Турун пуктанін миян, шуӧ Татьяна Родионовна, ыджыд, а ті миян медся первой отсасьысьяс, и став надея тіян вылӧ.
— А меным позьӧ отсасьысяс? — вӧзйысис Феня.
— Нёльӧд класслы, пӧжалуй, позьӧ.
Ми тіянӧс турун бергӧдлыны сувтӧдам.
— Коді сійӧ «миыс»?
— юаліс Санька.
— А миян бригада... векшинскӧй.
— Интереснӧ тӧдны, — шпыньмуніс Санька, — мый ті мӧданныд вӧчны турун пуктанінас?
— Тӧдан ӧд мый... турун косьтыны, ытшкыны...
— Ытшкыны?!
Кор нӧ тіян ытшкысьясыс чужалісны?
Али зэр бӧрын, тшакъяс моз?
И унаӧн найӧ?
— Уна — абу уна, а став детинкаясыс ытшкыны кутасны.
— И Федя Черкашин?
— Дерт жӧ.
Тані пӧлагайтчӧ вӧлі шензьӧмысла шутёвтны, но выльторйыс вӧлі сэтшӧм виччысьтӧм, мый Санька тшӧкмуніс чайнас да сэтшӧм ёна кутіс кызӧдны, мый повзьӧм Феня уськӧдчис сы дінӧ да мӧдіс дізьӧдны мышкас.
Федя Черкашин — ытшкысь!
Пӧим чукӧртны, кӧйдыс бӧрйыны, лукйысьны пятачок пасьта градъяс вылын, — тайӧ, шуам, верманатор на.
Тані ыджыд сям оз ков.
Но турун ытшкыны!
Став колхозыс жӧ тӧдӧ, мый сноснӧя ытшкысьясыс Стожарыса детинкаяс пиысь сӧмын некымын морт: сійӧ, Коншаков. Стёпа Так-на-Так, неуна Петька Девяткин да ещӧ морт куим-нёль.
Коркӧ Санькалӧн кызӧдсис.
— И мый ті быттьӧкӧ сёрнитчӧмныд: ӧбед дырйи Никитка тшӧкмуніс, ӧні — тэ, — вомаліс сійӧс Феня, и друг тӧдвылас сылы уси, мый куканьлы юан петкӧдтӧм, да котӧртіс ывлаӧ.
— Тадзтӧ делӧыд вернӧй.
Сэтшӧм ытшкысьяснад, кутшӧм Федя Черкашин, Стожарыыд нэм чӧжыс оз пропадит, районын первой местаӧ петам, — пасйыштіс Санька.
Сылӧн петіс серамыс, но зілис сёрнитны серьёзнӧя да почтительнӧя.
— А тэ вывті эн лэптав ныртӧ, — ярмис Маша. — Ті Девяткинкӧд вылӧ пуктанныд асьнытӧ.
Кӧртасин сыкӧд гезйӧн.... сійӧ и кыскӧ тэнӧ код тӧдас кытчӧ.
— Коді кыскӧ? — Санька грымакылігтыр чеччис пызан сайысь. — Мый тэ менӧ велӧдан ичӧтӧс моз!
— Кыдзи нӧ тэнӧ он велӧд?
Кытчӧдз воин... клубника жукӧн лоин!
— Кутшӧм жукӧн?
— Эмӧсь сэтшӧмъясыс свет вылын... — Нывка сюйис кисӧ ковта улас, кыскис сэтысь пилотка да шыбитіс сійӧс пызан вылӧ. — Яндысьтӧм син тэ!
Сійӧ тэрыба уськӧдчис ӧдзӧс сайӧ, а минута мысти сылӧн скӧр чужӧмыс ывласянь сюйсис восьса ӧшиньӧд.
— Мӧдысь ягӧдъясла кутан пырны — пилоткатӧ гортад коль.... бара воштан.
— Маша!... Маша!.. — Санька уськӧдчис ӧшиньлань, но сэні некод нин эз вӧв.
Сійӧ дыр бергӧдліс киас пилоткасӧ, сэсся решительнӧя мӧдӧдчис Девяткин дорӧ.
Девяткин пукаліс кильчӧ вылас да пиликайтіс гудӧкӧн.
Санькаӧс аддзӧм мысти сійӧ ӧдйӧ кыпӧдчис.
— Гӧгӧрвоан, кутшӧм делӧ...
Корси, корси тэнсьыд пилоткатӧ....
Быттьӧ му пырыс мунӧма.
Аски бара кута корсьны.
Но сэки Петька ёна чуймис: Санька кыскис зепсьыс пилоткасӧ, ёна дойдмӧн кучкис сылы нырас да мӧдіс кыскыны ас бӧрсяыс.
— Мунам кер чукӧр дінӧ... сёрнитыштам.
Девяткин чувствуйтіс, мый нинӧм бурторсӧ сёрниыс оз вай, да решитіс мудеравны.
— Лэдзлы кӧть гудӧкӧс пукта....
Санька лэдзис сылысь кисӧ.
Девяткин котӧртіс калитка сайӧ да игналіс сійӧс.
20 глава
ЫТШКЫ, КОСА!
Асывнас Санька садьмис стальнӧй мӧлӧтъяслӧн чистӧй, гора тотшкӧдчӧмысь — Стожарыын кеслісны косаяс.
Молотокъяс шыасялісны мӧда-мӧдыслы сикт пасьта, быттьӧ юӧрталісны йӧзыслы, мый воис гожся медбур тӧлысь да уджлӧн медся гажа кад — турун пуктӧм.
Фанернӧй ящикысь Санька перйис батьыслысь рузумӧн гартыштӧм косасӧ.
Косаыс вӧлі вӧсни, кокни, и детинка бура помнитіс, кыдзи батьыс видз вылӧ петӧм бӧрын панйывліс став мукӧд ытшкысьяссӧ.
«Абу коса — лэбач! — сёрнитісны йӧзыс. — Ачыс жбыръялӧ».
Санька разис рузумсӧ, косасӧ чышкис уль турунӧн, и куйлӧмысла пемдӧм коса дзирдовтіс шонді водзас, кыдзи эзысь сабля.
Детинка садитіс сійӧс пу вылӧ — кузь бедь вылӧ, кодлӧн шӧрас вуг, сера изйысь кераліс коса кеслан кузьмӧс лопатка.
Ӧні коли медся сьӧкыдыс: стальнӧй бабка вылын клепайтны косасӧ сідз, медым дорыс сылӧн лои вӧсни да бритва кодь лэчыд.
Та могысь колӧ вӧлі осторожнӧя да ӧтмоза кучкавны мӧлӧтӧн дзик коса дор йылас.
Но велавтӧгыд мӧлӧтыс чеччаліс киас, и коса дорыс эз ло шыльыд да пиняссис.
Сэтчӧ жӧ Санька кыкысь кымын коса пыддиыс тяпнитіс чуняс да дыр бергаліс ывлаті, доймӧмысла песласигтыр да доя чунь вылас пӧлялігтыр.
— Ак тэ, ытшкысь, турун шырысь! — довкйӧдліс юрсӧ Катерина. — Абу-ӧ водз на коса бердад кутчысьны?
Лӧсьӧдін эськӧ мед куран — турун бергӧдлыны кутан.
— Самӧй кад, — вочавидзис Санька, и кор доймӧмыс неуна чиныштіс, бара пуксис коса клепайтны.
Коркӧ и воис дыр виччысян асыв.
Шонді петтӧдзыс ёна водз на колхоз правление дорын тоньгисны чугуннӧй плитаӧ.
Но челядьлӧн чӧскыд унмыс асъя кыа дырйи, и Катерина решитіс не чуксавны Санькаӧс татшӧм водз — нинӧм лёкыс оз ло, неуна кӧ сёрӧнджык воас сійӧ ытшканінӧ.
Тадзи и узис эськӧ Санька видз вылӧ петан тайӧ торжественнӧй чассӧ, эз кӧ мӧд кывны сы юр весьтын гымгӧм да сяргӧм.
Сійӧ емӧн сутшкӧмысь моз чеччыштіс вольпась вывсьыс, дурпоп моз мӧдіс бергавны ӧтилаын.
И серӧктіс.
Джоджын быглясис да сяракыліс тыртӧм ведра.
Сідзкӧ, «будильник» действуйтіс бура.
А «заводитӧма» сійӧс тадзи: рытсянь Санька пуктіс пельса вылӧ посводзас, кӧні сійӧ узьліс, тыртӧм кӧрт ведра да сылы вугъяс кӧрталіс вӧсни шӧрт; мӧд помсӧ сылысь нюжӧдіс ывлаӧ да кӧрталіс карта ӧдзӧсӧ.
Асывнас мӧс лысьтыны лэччигӧн мам восьтіс ӧдзӧссӧ, шӧрт нюжаліс — ори, грымакылігтыр ведра уси джоджӧ.
Кӧмасьӧм да пасьтасьӧм бӧрын Санька котӧрӧн петіс ывлаӧ.
Гӧрд визьяса кельыд кыа сӧмын на заводитӧма ӧзйыны коз вӧр весьтын.
Юыс, быттьӧ кисьтӧмаӧсь сэтчӧ пуан ва, руаліс еджыд руӧн.
Сикт помын нюркйӧдлӧмӧн ворсіс пастухлӧн пӧлян, швачкакылісны плетьяс, баксісны мӧсъяс.
Санька вӧлі доволен, мый татшӧм водз садьмис.
Гӧгӧрвоана!
Ӧд воны видз вылӧ сэк, кор уджыс сэні пуӧ нин, вӧлі эськӧ зэв яндзим.
Санька пуктіс косасӧ пельпом вылас да мӧдӧдчис колхоз конторалань.
Быд керкасянь кыссисны сэтчӧ колхозницаяс, старикъяс, челядь.
Воис дед Векшин аслас «бригадакӧд».
— Тэ эськӧ мед видзыштін асьтӧ, Захар Митрич, — шуис сылы председатель.
— Ог вермы, Родионовна.
Киясӧй лудӧны.
Кӧть ӧтчыд прӧйдитча!
Ставӧн мунісны вӧрсайса видз вылӧ, ю чукыльтанінӧ, Стожарысянь километр куим сайӧ.
Видз вылын вӧлі долыд, лӧнь; лысванас сьӧктӧм туруныс водӧма мулань, сійӧ кажитчис тшынаӧн кодь, лӧзов-вежӧн.
— А нолтӧ, стожаровцы-вокъяс!
Бура ытшкыны тіянлы! — Захар сьӧлыштіс кипыдӧсъясас да первойысь ӧвтыштіс косанас. — Ытшкы коса, пока лысва!
Сы бӧрся мӧдӧдчисны медбур ытшкысьяс-нывбабаяс.
Но старик регыд мудзис, вешйис бокӧ да займитчис колхозницаяслысь ныжмӧм косаяссӧ кеслӧмӧн.
Детинкаясӧс Татьяна Родионовна сувтӧдіс ытшкыны гырысьясысь торйӧн, юбердса небыд, васӧд турун вылӧ.
Федя сувтіс дзик участок помас, сы бӧрся мӧдісны Стёпа Так-на-Так да Алёша Сёмушкин.
«Ылӧдз оз мунны», думыштіс Санька да сувтіс Сёмушкин бӧрладорӧ.
Воис Девяткин.
Сійӧ вӧлі аслас тшӧтшыд ныра кӧтӧдтӧм ботинкиа, бокас ӧшаліс югъялан жестьысь футляр, кытысь, кыдзи пуртӧсысь кинжал, тыдаліс кеслысян зуд.
Санькаӧс аддзӧм бӧрын сійӧ полігтыр кӧсӧйтчыліс да решитіс, мый, пӧжалуй, колӧ лоны сы дінысь ылынджык.
Но тӧдмалӧм могысь видліс панны сёрни:
— Зудйыс менам бур, Коншак...
Ачыс косатӧ кеслӧ.
Гашкӧ видлан?
Но Санька быттьӧ эз аддзы Девяткинӧс.
Сійӧ лэдзис ассьыс косасӧ турун вылӧ, ӧвтыштіс веськыд кинас, и коса вӧчис первой полукруг.
«Нӧшта ӧти лун, и дзикӧдз бурасяс!» шпыньмуніс Девяткин да лӧсьӧдчис ытшкыны Санька бӧрся.
А мӧдыс муніс пыр водзӧ.
Косаыс, кокньыдика шутьлялігтыр, чӧлнӧк моз уйкъяліс то шуйгавыв, то веськыдвыв, швичкигтыр вундаліс вуж бердтіыс унасикас видзвыв турунъяс да чукӧрталіс кыз пашкыра валӧ.
«Сьылӧм, а абу удж», шулывлӧ вӧлі батьыс, и Санька дыр вермывліс любуйтчыны, кутшӧм кокньыда, быттьӧ ворсігмоз, сійӧ ӧвтчис косанас.
И ӧні детинка зілис ставсӧ вӧчны батьыс моз.
Косасӧ киас кутіс топыда, муланьыс личкис бердӧдзыс да турунсӧ босьтіс стӧч сы мында, медым эз коль ытшкытӧм ни ӧти идз.
А мыйыс сӧмын эз вӧв тшӧкыд турун пӧвстын!
Со коса вундіс ичӧтик кодзувкот чукӧр, и еджыд колькъяс, быттьӧкӧ рис тусьяс, резыштчисны ытшкӧминӧ.
Коса дор улысь жбыркнитіс видзвыв руд байдӧг да, нора чипсігтыр, котӧртіс турун пытшкӧ.
Дзик вир войтъяс кодьӧсь тыдовтчалісны веж турун пиын гӧрд оз тусьяс.
Но абу лӧсьыд серьёзнӧй ытшкысьлы котравны байдӧг бӧрся, копрасьны оз тусьясла.
И Санька ытшкис дугдывтӧг.
Сӧнъясӧд мӧдіс нин котравны шоныд, шоналісны пельпомъяс, мышку, пыр гажаджыка да гораа сьыліс коса.
Но кодлӧн тайӧ кокъясыс водзвылын?
— Видзчысь!
Коклябӧртӧ тшӧтшӧда! — ышмӧмӧн горӧдіс Санька.
Алёша Сёмушкин тэрыба видзӧдліс бӧрвылас, пыркнитіс ныр вывсьыс пӧсь войтъяссӧ да ещӧ ӧдйӧджык мӧдіс ӧвтчыны косанас, медым мынтӧдчыны бӧрвывсянь зырысь Санькаысь.
— А кодӧс юрсиӧдыс кӧртавлыны мӧдам? — серӧктіс Санька, Алёшалысь покоссӧ видзӧдалігмоз. Покос вылас колялӧмаӧсь орӧдтӧм турун сияс. — Эк тэ, ытшкысь — турун лякысь!
Юръяссӧ сӧмын гылӧдан.
Алёша нинӧм эз сяммы паныд шуны, но ытшкыны мӧдіс надзӧнджык да мичаджыка.
А Санькалӧн кӧсаыс швичкакыліс пыр матынджык и матынджык.
— Порядок он тӧд, — шуис Санька. — Он кӧ вермы водзын мунны — кеж бокӧ, мукӧдсӧ эн сулӧд.
Сёмушкин жугыль чужӧмӧн сетіс ассьыс местасӧ Санькалы, а ачыс сувтіс медбӧрӧ.
Санька видзӧдліс водзын мунысь Стёпа да Федя вылӧ, пӧрччис гимнастёркасӧ да ӧвтыштӧмӧн шыбитіс сійӧс нывкаяслы кокъяс дінас. Нывкаяс куранъясӧн разӧдісны ытшкӧм турун.
«Но мый кӧть мед оз ло!
Медым Маша видзӧдлас, кыдзи сылӧн Федя дружокыс кутас пӧщада корны талун.
Тайӧ сылы абу ӧшинювъясын ворсӧм, абу градъяс вылын лукйысьӧм».
— Видзӧд, пӧрччысьӧ, — йӧткыштіс Машаӧс Зина Колесова. — Лолӧ гаж!
Девяткин сьӧлыштіс кипыдӧсас, крякнитіс да горӧдіс:
— Правильнӧ, Коншак!
Тэрмӧдлам найӧс ныр вылас усьтӧдз.
Эгей, векшинскӧйяс!
Видзӧй коклябӧръястӧ!
Федя да Стёпа видзӧдлісны бӧрлань да тшӧтш пӧрччысисны.
Том ытшкысьяс воисны делянка помӧдз, вӧчисны мӧд покос, сэсся коймӧдӧс, но порядокыс коли сійӧ жӧ: Федя Стёпакӧд мунісны водзын, Санька Петькакӧд — бӧрын.
Немвиччысьтӧг Стёпа швачнитіс косанас турунас дзебсьӧм изйӧ.
Дорышыс ныжмис, и мыйта Стёпа эз зырт сійӧс зудйӧн, коса эз нин ытшкы, а сӧмын лякис турунсӧ.
А Санька Петькакӧд зырисны бӧрвывсяньыс.
Стёпа сувтіс ытшкыны Сёмушкин бӧрвылӧ.
Вӧр сайсянь тэрмасьтӧг быгыльтчис ыджыд чим гӧрд шонді, коді решитӧма, мый пӧра и сылы заводитны уджалан лун.
И виддзыс, таӧдз лӧзов-веж, тшынакодь, мӧдіс ворсны миллионъяс лыда рӧма биясӧн, быттьӧ киськалӧмаӧсь сійӧс самоцветъясӧн, мӧдіс югъявны сэтшӧм яркӧй да чистӧй краскаясӧн, мый том ытшкысьяс тӧдлытӧгныс кутісны любуйтчыны.
Но эз дыр кежлӧ.
Минута мысти найӧ бара нин ӧвтчисны косаяснас.
Ӧні Санька да Девяткин водзын коли ӧтнас Федя Черкашин.
Сійӧ ытшкис рӧвнӧя, паськыда, кокнас муас зумыда пыксьӧмӧн да веськыд пельпомсӧ водзвывтӧмӧн.
«Всё равно вӧтӧда», ӧзйӧмӧн думыштіс Санька.
А Девяткин мӧдіс кольччыны.
— Не вӧтӧдны миянлы, Коншак! — кутіс няргыны сійӧ. — Тэ векньыдджыка босьтав.
Санька видзӧдліс бӧрвыв, чышкис чужӧм вывсьыс пӧсьсӧ, а покос пасьтасӧ эз векньӧд.
Но сэки Петька казяліс, мый Федя оз ачыс кеслы косасӧ, а пырджык котралӧ Захар дед дінӧ.
— Неправильнӧ тадзтӧ! — горӧдіс сійӧ. — Ми асьным кеслам, а тэныд нянька отсалӧ.
А Векшин дед бӧрын любӧй коса бритва моз нуӧ.
Федя нинӧм эз вочавидз, но та бӧрын косасӧ кесліс сӧмын ачыс.
«Веськаліс коса из вылӧ», думыштіс Девяткин да пыр частӧджык видзӧдлывліс шонді вылӧ, арталіс, дыр-ӧ на оз объявитны ӧбед вылӧ перерыв, либӧ дыр видзӧдіс коса дорыш вылӧ, видлаліс сійӧс чуньнас да катлӧдліс юрсӧ: ме пӧ нӧшта на эськӧ уджышта, но вот косаӧй менам ныжмис.
Немвиччысьтӧг сійӧ сӧтіс косанас турун пиӧ дзебӧм чушканзі позйӧ.
— Чушканзіяс, чушканзіяс! — горӧдіс Девяткин да сьыліас кутчысьӧмӧн уськӧдчис юлань.
Том ытшкысьяс тӧдісны, мый чушканзіяскӧд шутитны оз позь, да котӧртісны сы бӧрся.
Но Санька да Федя ытшкӧмысь эз дугдыны.
Найӧ сӧмын видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас, виччысисны, кодныс на пиысь водзджык эновтас уджсӧ.
Скӧрысь ызгигтыр чушканзіяс гӧгралісны на юр весьтын.
Федя друг копыртчыліс да юрсӧ и пельпомъяссӧ киськаліс уль турунӧн.
«Мудер!» думыштіс Санька, но тӧдлытӧгыс вӧчис сідз жӧ.
Детинкаяс мӧдісны ытшкыны нӧшта зільджыка.
Майкаясныс налӧн сьӧдасисны пӧсьнас, но некодныс эз кӧсйыны сетчыны ӧта-мӧдныслы.
Шызьӧдӧм чушканзіяс регыд мысти ланьтісны, кустъяс пӧвстӧ дзебсьӧм детинкаяс бӧр локталісны косаяс дінас да интересуйтчӧмӧн видзӧдісны панласьӧм бӧрся.
Маша ытшкысьяс вылысь эз вештыв синъяссӧ.
Сылы сьӧкыд вӧлі висьтавны, кодыс на пиысь бурджыка ытшкӧ.
То нывкалы кажитчыліс, мый Федялӧн дзикӧдз бырӧма нин эбӧсыс, и Машалы колӧ вӧлі, мед косаыс Санькалӧн регыдджык ныжмис.
Кор жӧ Санька мӧдліс кольччыны, Машалы вӧлі неуна ӧбиднӧ сы вӧсна.
— Босьт ёнджыка, Коншак, газуйт! — горзіс Девяткин. — Лэдз коймӧд скорость вылӧ!
— Мый тэ дзизган!
Эн мешайт налы! — горӧдліс сы вылӧ Маша.
Бӧрладорсянь матыстчисны Захар дед да Катерина.
— Сідз, ытшкысьяс, сідз, турун бритысьяс! — Старик нимкодьпырысь мольӧдыштіс тошсӧ. — Эн тэрмась, рӧвнӧйджыка босьт.
Эн нетшкысь, Федюша, коклябӧр вылад пыксьы, коклябӧр вылад...
А тэ, Санька, эн горшась, векньыдджыка босьтав да турун чукӧр увсӧ ытшкы мичаджыка...
Аддзан, Васильевна, — бергӧдчис сійӧ Катериналань, — кутшӧм войтыр быдмӧны.
Боевӧй резерв, пополнение ми вок колхозниклы.
— Уджалысьяс, нинӧм он шу, — ышловзис Катерина. — Менамыс дзик верстьӧӧн нин асьсӧ лыддьӧ...
Школа эновтіс.
Ог тӧд, мый и вӧчны сыкӧд.
— Сетӧма тэныд задача, — сочувствуйтіс Захар. — А тэ чорыдджыка сыкӧд, бать моз.
— Ковмас нин, дерт, — сӧгласитчис Катерина да внимательнӧя видзӧдіс Федя вылӧ.
Майкаыс сы вылын вӧлі дӧмлӧма кужтӧм киӧн, сапӧгыс мӧдӧма киссьыны.
— А и ті, Захар Митрич, он зэв бура олӧ внукыдкӧд.
Вӧрын моз, партизанъяс моз.
— Кыдзи шуны, — ог зэв бура! — дӧзмӧмпырысь ӧвтыштіс старик. — Олам кыдзи кужам.
— Локтіс эськӧ мед сійӧ, Федяыд, ме ордӧ.
Век жӧ нин бабйӧй ки.
— Тэнад аслад штатыс тыр...
Да и характернас найӧ Санькакӧд оз ладмыны.
Петукъяс кодьӧсь, косясясны... — И Захар тэрмасис вуджӧдны сёрнисӧ мӧдтор вылӧ.
Регыд мысти видз вылын объявитісны завтрак вылӧ перерыв.
Санька косӧдз чышкис косасӧ турунӧн, чӧвтіс сійӧс пельпом вылас да, Федякӧд синъяснас паныдасьӧм мысти, шуис сылы:
— Топыдджыка нуръясь да косатӧ кеслы!
Ми ещӧ панласям на.
— Панласям! — сӧгласитчис Федя.
21 глава
ТУРУН ТЫРА ДОДЬЯСӦН
Но завтрак бӧрын ытшкыны детинкаяслы эз ковмы.
Найӧс ыстісны турун косьтыны да куртны сійӧс юръясӧ.
Медся жӧ интереснӧйыс колӧ вӧлі лоны аскинас — турун ваявны видз вылысь Стожарыӧ, кӧні сійӧс колӧ вӧлі конюшня дінӧ чӧвтны зэв гырысь зорӧдъясӧ.
Та йылысь тӧдмалӧм бӧрын Санька котӧртіс Татьяна Родионовна дінӧ.
— Висьталӧны, кыскасьысьяс вылын пӧ старшӧй колӧ? — юаліс Санька.
— Колӧ!
— Сідзкӧ ті менӧ индӧй.
Ме тётя Васёна дінын конюшняын уджала.
Вӧвъясыд менсьым во кыдзи кывзӧны!
Ме верма.
— Но-но, дӧзьӧрит, том Коншаков, старайтчы, — мусянь тэчӧмакодь детинкалы топыд туша вылас видзӧдлӧм бӧрын сӧгласитчис Татьяна Родионовна.
Аскинас Санька приятельясыскӧд локтіс конюшняӧ.
Танӧсь нин вӧліны Федя, Сёмушкин да Стёпа.
Санька букыштчис: видз вылысь турун ваявны — абу шутка делӧ, та вылӧ сійӧ бӧръяліс медся надёжнӧй да кужысь детинкаясӧс.
— Менам йӧзыс тырмымӧн, — пинь пырыс шуис сійӧ Федялы.
— А миянӧс Татьяна Родионовна ыстіс: «Ӧтлаасьӧ пӧ Коншаков дінӧ».
— И меным шуис: «Подводаясысь ӧтвечайтан юрнад да отсасьысьястӧ бӧрйы кодӧс колӧ».
— Тэ и бӧрйин асладор помсьыд, — вензьыны кутчысис Сёмушкин. — А ми мыйӧн лёкджыкӧсь?
— А вӧлыс кӧ лэдзассяс туй вылас — мый понданныд вӧчны? — юаліс Петька Девяткин.
— Но и мый! — лэптыштліс пельпомсӧ Сёмушкин. — Бӧр доддялам, абу ыджыд кужантор.
— А кӧлесаыс усьӧ?
— Зорйӧн лэптам телегасӧ да сюям.
— Тю... зорйӧн!
И верман? — пырснитіс Петька.
Алёша тапкӧдыштіс мышкас Стёпа Так-на-Таклы.
— Немтор, вермам, — нюмъёвтіс Стёпа.
— Но, а пос вылас кыдзи лэччан?
Тӧдан сэні кутшӧм крут кырйыс! — наступайтіс Петька.
— Тэ, Девяткин, эн зэв ышнясь, — надзӧник шуис Федя. — Мунам — значит, мунам.
Спорас пырис конюх Седельникова; сійӧ шуис, мый уджыс тырмас быдӧнлы.
Мӧдісны юклыны, коді кутшӧм вӧлӧн мунас.
Федя бӧрйис Муромецӧс.
— Оз артмы, — панйис сійӧс Санька: — миян вӧвъяс закрепитӧмаӧсь, именнӧйӧсь.
— Тэ Лискаӧс босьт, — серьёзнӧя сӧветуйтіс Петька. — Абу вӧв — тӧв!
И некодлы абу индӧма.
Федя эз мӧд споруйтны — Лиска кӧ и Лиска.
Детинкаяс кутісны доддявны вӧвъясӧс.
Санька синбӧжнас видзӧдлывліс Федялань.
Мӧдыслӧн киас сийӧс, сулалӧ Лиска водзын, коді вылӧ гогнитӧма юрсӧ да, кажитчӧ, оз гӧгӧрво, мый пӧ сысянь колӧ.
— Ӧні сійӧ лымъявтӧдз мӧдас кевмысьны сылы! — кулакас пырснитіс Петька.
— Эй, дружок, эн манит!
Сейчас мӧдӧдчам мунны! — нарошнӧ гораа горӧдіс Санька да нимкодьпырысь казяліс, мый став челядьыс бергӧдчисны Федялань.
— Вай нин отсала, — сералігтыр вӧзйысис Петька да, вӧв дінӧ матыстчӧмӧн, кутіс кыскыны сійӧс поводӧд.
Но сьыліыс вӧвлӧн быттьӧ измӧма.
Петька ырыштчис Лиска вылӧ кулакнас да нюжӧдчис вӧжжила.
Вӧв чепӧсйис боквыв.
Сэки Федя кыскис зепсьыс няньтор, матыстіс вӧвлы васӧд гӧрдов ныр дінас, сэсся няньсӧ пуктіс муӧ.
Нянь дукыс дугӧдіс Лискаӧс ышнясьӧмсьыс.
Сійӧ лэдзис сьылісӧ, вомдоръяснас нюжӧдчис няньла да ачыс сюйис юрсӧ сийӧсӧ.
Регыд мысти вӧлаяс мӧдісны люзьгыны видзлань.
Быдӧнлы сӧвтісны турун.
Санька сувтӧдіс ассьыс Муромецсӧ обоз водзвылас, видзӧдаліс турун телегаяс, вӧвъяс дінын лӧня сулалысь детинкаясӧс, ӧвтыштіс кинас да гораа командуйтіс:
— Телегаяс дорӧ!
<rus>Шагом арш</rus>!
Муромец тэрмасьтӧг вӧрзьӧдіс места вылысь сьӧкыд додь.
Сы бӧрся, ӧтмоза дзуртігтыр да катласигтыр, вӧрзисны и мукӧд доддяяс.
Кор прӧйдитісны вӧйласян вӧр туй да петісны топалӧм зумыд туй вылӧ, Санька разрешитіс челядьлы сӧвны додьяс вылас.
Ачыс сійӧ степеннӧя восьлаліс Муромецкӧд орччӧн, кияссӧ мышкас пуктӧмӧн, кыдзи вӧчлывлӧ вӧлі батьыс, да сюся видзӧдаліс туйсӧ, приметиталіс быд гуран, бӧрӧзда, быд лэччанін да каянін.
Шумӧн лолалісны вӧвъяс, зёлякылісны кӧртвомъяс, дзуртісны кӧлесаяс, насянь кыліс дьӧгӧдь дук.
Шондіыс кайис пыр вылӧджык и вылӧджык, дзирдаліс пыр ёнджыка.
Туйыс мӧдіс чой горув.
Санька шутёвтіс, и вӧлаяс сувтісны.
Сійӧ осторожнӧ лэччӧдіс Муромецсӧ чой горув, сэсся мӧд вӧлӧс, коймӧдӧс, нёльӧдӧс.
Ӧчередь воис Лискаӧдз.
— Оз ков...
Ачым видла. — И Федя кутіс вӧвсӧ домӧдӧдыс.
Кажитчис, мый вот-вот Лиска оз вермы кутны бӧрсяньыс йӧткысь додьсӧ, пӧрӧдас детинкаӧс да мӧдас скачитны.
Но ичӧтик зэвтчӧм ки топыда топӧдіс кӧртвомсӧ, гӧлӧсыс Федялӧн кыліс кӧзяин сямӧн властнӧя, и вӧв муртса эз пет сийӧссьыс, кывзысьӧмӧн пуксьывліс бӧр кокъяс вылас, эз восьлав, а пӧшти исковтіс горув.
Но вот кыр помасис.
Федя лэдзис позялӧм кисӧ, вежис ловсӧ да тапкӧдыштіс Лискаӧс сьыліӧдыс.
Кокниа ышловзис и Санька.
Сэсся кватитчис да велӧдігмоз шуис:
— Бура лэччӧдін.
Сӧмын горзан уна.
Колӧ спокойнӧйджыка.
Федя кайис додь вылӧ.
Юрыс неуна бергӧдчыштӧ.
Додь вылын лайкйӧдліс зыбкаын моз.
Турунлӧн юмов запах, кӧлесаяслӧн тури горзӧм кодь дзуртӧмыс, вӧвъяслӧн шкоргӧмыс, уна рӧма вӧччӧм муыс, шоныд тӧлыс юр весьтын — ставыс тайӧ вӧлі сэтшӧм лӧсьыд, сідзи казьтыліс сэкся лунъяссӧ, кор мамыскӧд сійӧ оліс совхозын.
Синъяссӧ шондіысь сайӧдӧмӧн Федя видзӧдіс туй вылӧ.
Вуджны кӧ дзоньнас му вомӧныс, сэсся вӧр вомӧн, кӧні гожся лунъясӧ воздухыс век тырӧма пожӧм кырсь да папоротник дукӧн, воны станцияӧдз да поездӧн мунны кык пролёт, сэки рыт кежлӧ позьӧ воны «Высокое» совхозӧ.
А сэні кайыштны кыр йылӧ, рабочӧй посёлоклань, дорсяньыс лыддьыны коймӧд керка — ичӧтик, еджыд, быттьӧ мыськӧма праздник кежлӧ, да таркӧдыштны ӧшиньӧ — Федя пыр тадз вӧчлывліс, кор сёрмывліс гортӧ локны.
«Тайӧ тэ, тшак вотысь-вӧралысь? — броткӧм ногӧн юавліс мамыс. — А ме нин мӧдӧдчылі корсьны мунны.
Пуксьы, ужнайт регыдджык!»
«Да эг, мамка, ме некытчӧ эг ылавлы, — заводитліс уверяйтны Федя: — тшакаинӧ веськавлі.
Видзӧд, мыйтӧм белӧй гриб вайи...» — и, йӧла лапша азыма панялігтыр, сійӧ дыр висьтавліс тшакаинъяс йылысь, нитшка эрдъяс, сук коз вӧръяс йылысь.
Федя ышловзис да чужӧмсӧ сюйис турунӧ.
Да, бурджык не видзӧдны туй вылӧ...
— Э-эй, додьяс вылын!
Видзӧдӧй сюся, — кыліс сійӧ Санькалысь гӧлӧс.
Федя восьтіс синъяссӧ — додьяс матыстчисны кӧсӧгӧр дорӧ.
Водзвылас муніс Петька Девяткин.
Немвиччысьтӧг сылӧн доддьыс мӧдіс пӧлыньтчыны боквыв.
— Девяткин, шуйгавыв веськӧд! — горӧдіс Федя. — Вугыртін, али мый?
Шуйгавыв, шуа!
Петька эз вӧрзьӧдчы.
Кузя думайттӧг Федя чеччыштіс муӧ, уськӧдчис Девяткин додь дінӧ.
Мӧдарладорсянь сылань котӧртіс Санька.
Найӧ пӧшти ӧттшӧтш пуктісны пельпомъяссӧ пӧрны заводитысь додь улӧ.
Пӧдтана, пӧсь сьӧкта водіс детинкаяс вылӧ, тупкис югыдсӧ, мӧдіс пӧдтыны.
Уна сё сутшкасьысь турун идз емъяс моз пырисны чужӧманыс.
— Ой, мамочки!
Лязӧдіс! — бӧръя додь вывсянь горӧдіс Тимка Колечкин да чепӧсйис котӧртны бӧр видзлань.
Вӧлыс бӧрыннас прӧйдитіс кӧсӧгӧрсӧ, му вылысь лыбӧм веськыдладорса кӧлесаясыс телегалӧн бӧр пырисны сёртасӧ, додь веськаліс да катовтчис детинкаяс дінысь.
Зэлӧдчылӧмсьыс гӧрдӧдӧм Санька зыраліс пельпомъяссӧ, морӧссӧ, лӧсьыдтӧма песовтіс сьылісӧ да друг аддзис додь вылын шпыньялысь Девяткинӧс.
— Стынитан сэні!
Ракаяс куталан! — терпениесьыс петіс Санька, чеччыштӧмӧн кутіс кокӧдыс Девяткинӧс да кыскис сійӧс муӧ.
— Йӧймин, Коншак... — нурбыльтіс Девяткин, ачыс пыркӧдіс буссӧ да бӧрыньтчис. — Мый нӧ, и вугыртлыны оз позь...
— Весась, шуа, татысь!
Оз ковны меным татшӧм кыскасьысьясыд!...
Федя, мӧдан видзӧдны кыкнан вӧв бӧрся.
— Есть кык бӧрся! — кӧзырнитіс Федя да видзӧдліс Санька вылӧ.
Турун идзӧн сутшласьӧм чужӧмыс детинкалӧн вӧлі посньыдик вир войтӧсь, быттьӧ резсьӧма пув ваӧн.
— Тэныд мыссьыны колӧ, — шуис Федя.
— И тэныд колӧ.
Найӧ лэччисны гуранӧ, ключ дінӧ, чужӧмъясас коялісны ва, чышкисны дӧрӧм подолнас.
Санька пыр видзӧдлывліс Федя вылӧ боксянь да думайтіс: «А нинӧм сідзсӧ мортыс.
Уджавны сыкӧд позьӧ...»
А сэсся кутіс пинявны туйвывса кӧсӧгӧрсӧ.
— Кодйыны сійӧс колӧ, — шуис Федя.
— Тайӧ — пӧжалуй, — сӧгласитчис Санька. — Бӧр пондам мунны — кӧртзыръяс босьтам.
Вӧлаяс вӧрзисны водзӧ.
Дзик сикт дорас нин найӧс вӧтӧдісны Тимка да ёна повзьӧм Маша Катеринакӧд.
Маша подозрительнӧя видзӧдаліс Санькаӧс, а Катерина мӧдіс юасьны челядьлысь, мый накӧд вӧлі.
— Нинӧм эз вӧв, — топӧдліс пельпомъяссӧ Санька да гусьӧн мигнитліс Федялы.
— Каститчис Тимкалы, — подтвердитіс мӧдыс. — Жарысла, буракӧ, вирыс юрас кучкӧма.
Рытнас кыскасьысьяс лэдзалісны вӧвъяссӧ да нуӧдісны вой кежлӧ йирсьыны.
Либӧ сы вӧсна, мый Муромецлы окота лоӧма матынджык лоны Лиска дінын, либӧ кутшӧмкӧ мӧд помка вӧсна, но сӧмын Санька веськаліс Федякӧд орччӧн.
— Тэ буретш колан кадӧ пельпомтӧ пуктін, — бокӧ видзӧдӧмӧн шуис Санька. — Ӧтнам ме эськӧ нинӧм вылӧ эг вермы додьтӧ кутны.
— И ме эськӧ ӧтнам эг вермы кутны, — признайтчис Федя.
— Тэ тайӧ кӧні велӧдчин ытшкынысӧ да вӧвъяснас веськӧдлыны?
— Совхозын.
Мам менӧ пыр босьтлывліс аскӧдыс му вылӧ.
— А менӧ бать...
Найӧ ланьтыштлісны.
Сэсся Санька немвиччысьтӧг шуис:
— Кӧсъян кӧ, верман аски Муромец вылын турун ваявны.
А ме Лискаӧс босьта.
— Вӧвъясыд ӧд тіян закрепиталӧмаӧсь, именнӧйӧсь! — нюммуніс Федя.
— Сійӧ нинӧм... поправкатор вӧчам.
22 глава
ЗЭРА ЛУНӦ
Турун пуктӧм Стожарыын эштӧдісны буретш ас кадӧ — кузь шоныд зэръясӧдз.
Колхозницаяс вермисны неуна шойччыштны.
Медся радӧсь зэр вылӧ вӧліны челядь: ӧні нин позяс ветлыны вӧрӧ тшакла, нюрӧ чӧдла, чери кыйны, тӧдмавны, кутшӧм таво ӧрешкилӧн урожайыс!
Асывнас Санька, кыдзи и пыр, садьмис мамыскӧд тшӧтш да тэрмасигтыр мӧдіс пасьтасьны.
— Кытчӧ татшӧм водзсӧ? — сувтӧдіс сійӧс Катерина. — Узьышт ещӧ ӧти час.
Видз вылӧ талун оз ков мунны.
— Тӧдан ӧд кытчӧ... конюшняӧ. — Санька зэлыда тасмаасис, тшапа пӧлӧстіс кӧсича вылас пилоткасӧ да друг, мамыслысь сюся видзӧдӧмсӧ казялӧм бӧрын, бергӧдчис: — Мый тэ видзӧдан?
Мыйкӧ абу сідз?
— Позьӧ ӧні и не мунны конюшняӧ.
Справитчасны сэні, — шуис Катерина. — А тэнӧ талун учительница виччысьӧ.
— Кутшӧм учительница? — эз гӧгӧрво Санька.
— Надежда Петровна.
Сёрниті ме сыкӧд кодкӧлун...
Кӧсйысис сійӧ занимайтчыштны, экзамен кежлӧ гӧтӧвитны тэнӧ.
Санька падмыліс да не сразу вочавидзис:
— Да ме ӧд ог ворс.
Меным трудоденьяс вӧвъясысь гижалӧны...
— Овсяс и тэнад трудоденьястӧг, — ышловзис Катерина. — Мудеритан тэ, зонмӧ, балуйтчин батьтӧгыд.
Тэ меным веськыда висьтав: оз во сьӧлӧм вылад велӧдчӧмыд, абу пинь сертиыд ӧрешкиыс?
Кокньыдджыка кӧсъян овны, Петька Девяткин моз?
Санька ыпмуніс, чатӧртіс юрсӧ, кӧсйис мыйкӧ шуны, но кывъясыс сибдісны голяас.
Матыстчис стен бердӧ, босьтіс стенын ӧшалысь домповод.
— Да мый нӧ тайӧ! — норапырысь горӧдіс Катерина. — Став кывъясыс менам тӧв вылӧ...
Сійӧ друг котӧрӧн матыстчис пиыс дінӧ, нетшыштіс сы киысь домсӧ да шыбитіс пельӧсӧ.
— Нинӧм вӧчнысӧ тэныд конюшняас!
Со сёй да мун учительница дорӧ.
Кытчӧдз ӧтлаын олам, ог лэдз велӧдчӧм эновтны!
Сідзи и тӧд!
— Тэ эн горзы, эн горзы... — пӧдӧм гӧлӧсӧн шуис Санька да пельпомнас ӧдзӧссӧ восьтӧм бӧрын петіс керкасьыс.
Конюшняӧ сійӧ воис зэв букыш.
Нинӧм абусьыс пиняліс рам Муромецӧс, ырыштчыліс Лиска вылӧ, коді водзӧс пыддиыс тӧкӧтьӧ эз курччы сылысь пельпомсӧ.
— Мый тэ скӧралан, зонмӧ! — вомаліс сійӧс Седельникова. — Кольмӧдан турун сёйин?
Ветлы жӧ, пальӧдчы. — И сійӧ ыстіс Санькаӧс шорник дорӧ сийӧсла.
Шорник ордысь час мысти воӧм бӧрын Санька аддзис конюшня дорысь Татьяна Родионовнаӧс.
Сійӧ пукаліс юктасян ва вор дорын да мый йылысь кӧ сёрнитіс Седельниковакӧд.
— Волы жӧ татчӧ, Коншаков, — зумыштчӧмӧн чукӧстіс Санькаӧс председатель. — Пуксьы, висьтав!
— Мый йылысь нӧ висьтавнысӧ? — Детинка полігтыр матыстчис юктасян вор дінӧ.
— Тэ мыйӧдз мамтӧ воштін?
Норасьӧм сылысь клещиӧн он перйы, а ӧні бӧрдігтыр локтіс, сырмӧ ставнас.
Тожӧ тӧждысьысь!
Мамтӧ кранитӧм пыдди мый вӧчан...
— Татьяна Родионовна... — Санька воськовтіс водзлань.
— Тӧда тэнсьыд сёрнитӧ, тӧда.
Ачыд ас мывкыднад кӧсъян овны.
Абу-ӧ водзджык на?
Школаысь дзикӧдз ӧтдортчин?
— Да медым мукӧдъяс кодъяскӧ велӧдчасны, — шуис Санька, — а ме колхозникӧн лоа.
— Колхозникӧн! — чуймис Татьяна Родионовна. — Да тэ кыдзи гӧгӧрвоан?
Кужа пӧ вӧв доддявны, плуг да агас бӧрся вӧтлысьны, видз вылын косаӧн ӧвтчыны — и колхозник нин!
Тадзтӧ вӧчны кужӧ вӧлі и мужик.
Тэ вот му йывсьыс мый тӧдан?
Гӧрин пласт, кӧдзин, и быдмы, кӧйдысӧ.
А кыдзи гӧрны — пыдіті-ӧ?
Кыдзи мусӧ бергӧдны?
Кутшӧм кӧйдысӧн кӧдзны?
Абу сідз, Саня, колхозниклы ӧні уна быдтор тӧдны шуӧма.
А тэ ещӧ бордтӧм лэбачпи на...
— Тятька менам эз жӧ помавлы семилеткатӧ, — надзӧник висьталіс Санька. — Ме дорысь этшаджык велӧдчис...
А кутшӧм колхозникыс вӧлі.
Ачыс быдтор тӧдмаліс.
— Метӧ тӧда, — бергӧдчис Татьяна Родионовна. — А тэ вот, тыдалӧ, омӧля тӧдан сійӧс.
Егор Платонычлӧн ӧмӧй мыжыс, мый сійӧ сӧмын куим тӧв велӧдчис?
Сылы нин комын ар сайӧ вӧлі, а сійӧ школьник моз Андрей Иваныч ордӧ котраліс, кольӧмсӧ вӧтӧдіс...
Но вот мый, — чеччис председательница: — конюшня дінысь тэнӧ ковмас ӧні кежлӧ вештывны.
Мамыд кӧ шуис — ветлывлы учительница дінӧ, босьт урокъяс...
А тэныд, Василиса, ме мӧд отсасьысьӧс корся.
Санька видзӧдліс Седельникова вылӧ.
Сійӧ сӧмын шеныштіс кияснас: кутшӧм пӧ вермас лоны сёрни, тшӧктӧма кӧ.
Детинка шогпырысь восьлаліс конюшня дінысь.
Бара мӧдіс буситны посни, дӧзмӧдчысь зэр.
Кӧтасьӧм коръяссӧ ӧшӧдӧм пуяс сулалісны копыртчӧмӧн, муыс вӧлі сибдалысь, небыд.
«Председатель дінӧ котӧртлӧма, норасьӧма, — ӧбидитчӧмӧн думайтіс мам йывсьыс Санька. — Думайтӧ, ставыс пӧ лючки миян...
А вот тӧдіс кӧ эськӧ...»
Падъялігтыр сійӧ сувтіс горт дінас.
Керкаӧ пырны эз вӧв окота.
Паныдасяс мам, бара пансяс сёрни...
— Мый кӧтӧдчан эрдвывса бадь моз — ӧшиньӧдыс видзӧдліс Евдокия. — Пырав, косьтысь.
Санька пырис, пуксис порог дорӧ.
— Мый, младшӧй конюх, вештісны тэнӧ? — шӧпнитіс сылы Петька. — А ачыд — ме, ме, незаменимӧй...
— Ставӧн тӧждысьӧны, Саня, оз сетны паськӧдчынытӧ, — заводитіс сёрнитны Евдокия. — А тэ ме бердӧ кутчысь, ме тэныд удж аддза.
— Тётя Дуня, а сапожникад кыдз-мый сэні.... дыр ковмас велӧдчыны? — чӧв олыштӧм бӧрын юаліс Санька.
— Мый сэн дырыс...
Куим тӧлысь мысти удж бердӧ сувтан. — Евдокия видзӧдліс челядь вылӧ: — Мый ті дузъяланныд!
Тшакла эськӧ мед ветлінныд.
Буретш кад.
— Збыль, Коншак, мунам! — нимкодясис Петька. — Стёпа векшинскӧй бригадаӧс дзоньнас нуӧдіс Субботинскӧй раскӧ.
Ещӧ миянлысь местаяссӧ петкӧдлас.
Санька сӧгласитчис — вӧрын позьӧ овны дзик рытӧдзыс.
Час мысти найӧ воисны раскӧдз.
Первой жӧ пуыс, кодӧс Санька кокньыдика вӧрзьӧдыштіс пельпомнас, киськаліс сійӧс тшӧкыд гырысь войтъясӧн.
Санька чепӧсйис боквыв, но сэні ош сэтӧрлӧн кӧтасьӧм лапыс ниртыштіс сылысь чужӧмсӧ.
Пу йывъясӧд котӧртіс тӧв, и бара душысь моз койыштіс Санька вылӧ.
Но сійӧ регыд велаліс татшӧм коясьӧмас.
Вӧрын вӧлі лӧнь, ыркыд.
Гӧрдӧн пӧртмасисны понпув ягӧдъяс, частӧ паныдасьлісны чӧдлачлӧн гырысь лӧз ягӧдъяс, пувлӧн дзирдалысь созвездиеяс, эрдъяс вылын розъялісны кӧтасьӧм гӧрд бессмертникъяс.
Сісьмӧм мыръясысь кыліс скипидар дук, ылӧдз тыдалісны гут кулан тшаклӧн гӧрд, еджыд чутъяса шапкаясыс.
Санька ветлӧдліс тэрыб, кокни воськовъясӧн, сюся видзӧдаліс синъяснас вӧр діяс дорті, зілис не кольны ни ӧти эрдтор.
Но быд воськов сайын кодкӧ да кодкӧ векшинскӧй бригадаысь веськавлісны сылы туй вылас, быдлаын чуксасисны, горзісны.
Санька вешйис ылӧджык бокӧ.
Но тшакъяс талун веськавлісны шоча.
Коли нин часджын, а сійӧ пуктіс кузов пыдӧсас сӧмын на некымын том гӧрд гоб, лёльӧясӧн писькӧдлӧм дас вит кымын уртшак да майтӧгалӧма кодь нильӧг масленик.
Медбӧрын тшӧкыд кыддзаинысь Санькалы сюри некымын гырысь тшак.
— «Белӧй грибъяс», нӧшта ылысянь на казяліс сійӧ, и сьӧлӧмыс сылӧн ыркмуні, кыдзи быд заядлӧй тшак вотысьлӧн.
Но белӧй грибъяс вӧлӧмаӧсь сісьӧсь, найӧс дзоньнас писькӧдлӧмаӧсь номыръяс.
Санька скӧрысь пӧрӧдаліс найӧс кокнас.
Сійӧ ещӧ неуна кытшлалыштіс вӧрті да петіс эрд вылӧ.
Татчӧ чукӧрмисны и мукӧд тшак вотысьяс.
Сӧмын Федя эз вӧв.
Челядь видзӧдлісны ӧта-мӧд кузовъясӧ да шогӧ усины.
Гортӧ ковмас мунны не улича кузя, а керкаяс сайті, медым йӧзыс эз аддзывны, кутшӧм этша вотӧмаӧсь найӧ тшаксӧ.
Сёмушкин предложитіс, пока абу на сёр, мунны нюр вылӧ чӧдла.
— Видзӧдлӧй, видзӧдлӧй! — друг горӧдіс Маша да индіс бокӧ.
Ставныс бергӧдчисны да кустъяс пыр аддзисны Федяӧс.
Сійӧ ветлӧдліс тэрмасьтӧг, посни воськовъясӧн, частӧ сувтлывліс, видзӧдаліс гӧгӧр, бергӧдчывліс бӧрвыв, кытшлаліс быд куст гӧгӧр ӧтар-мӧдарсяньыс.
Челядь котӧртісны Федя дінӧ да акнитісны шензьӧмысла.
Кузолыс сылӧн джынйӧдзыс вӧлі тырӧма тшакӧн.
Выліас куйлісны весиг куим белӧй гриб, лымъеджыд кыз кокаӧсь.
Федя видзӧдліс челядьяс кузовъясӧ да катлӧдлыштіс юрнас.
— Абу озырӧсь...
Мый нӧ ті сідз?
— Ыджыд тай — озырмӧма, белӧй гриб сюрӧма! — пырснитіс Петька. — Тӧдам, мыйла тэ белӧй грибъяссӧ вылысас пуктӧмыд — мича вылӧ!
А пыдӧсас тэнад и номырӧсь тшакъяс и понтшакъяс.
— Мыйла нӧ понтшакъяс! — Федя путкыльтіс кузовсӧ, кисьтіс тшакъяссӧ эжа вылӧ да мӧдіс бӧрйыны найӧс. — Позьӧ прӧверитны.
Ас кузолас сійӧ коляліс сӧмын белӧй грибъяс, мӧс гобъяс да гӧрд гобъяс, а ягсеръяс, уртшакъяс, масленикъяс пукталіс бокӧ.
— Босьтӧй, ребята, кодлӧн этша.
— Тэ, Федя, шуда, — ышловзис Маша. — А миянлы вот тшакъяс оз сюравны и оз сюравны.
— Сійӧ збыль, тшакыс абу на уна, — сӧгласитчис Федя. — Но корсявны позьӧ.
Сӧмын ті кыдзкӧ тешкодя вотанныд найӧс.
Вот тэ, Маша, пыр котӧрӧн да чеччалігтыр, быттьӧ кӧч бӧрся вӧтчан.
А тэ, Алёша, медсясӧ ягӧдъяс видзӧдан да ӧрешки бӧрся.
Кытчӧ тайӧ шогмӧ!
Дедушка менӧ тадз велӧдліс: синмад шыбитчӧ сӧмын гуткулан тшак да пон тшак, а бур тшактӧ — сійӧс кималасӧн колӧ корсьны.
Со, видзӧдӧй, — петкӧдліс сійӧ ас гӧгӧрыс: — ни ӧти тшак оз тыдав.
Збыль? — Федя пидзӧсчанясис, мӧдіс лукйысьны турунын, куравны колян вося коръяссӧ, лэптавны нитш вольӧссӧ. — А со тіянлы мӧс гоб... со мӧд... со нӧшта тшак.
А тані путникъяс олӧны, — пӧлӧстліс сійӧ юрсӧ гежӧд пожӧма, том кыдз сора вӧрлань. — А эрдыс тайӧ уртшаклӧн, а эстӧн ягсеръяс дзебсясьӧны.
И збыль, мӧдісны сюравны то югыдгӧрд уртшакъяс, то алӧй путникъяс, то еджгов гӧна ягсеръяс.
Челядь тӧдчымӧн тырталісны ассьыныс кузовъяссӧ да кӧрзинаяссӧ.
— А тэ мыйла он босьтав? — юаліс Маша.
— Менам тшакъяс меысь оз удитны, — вӧр вылӧ видзӧдлігмоз висьталіс Федя. — Коз вӧр воӧ...
Ӧні долженӧсь белӧй грибъяс заводитчыны.
Сійӧ паськӧдыштіс кузь лапъяса сутшкасьысь увъяс да пырис медся сукинӧ.
Маша да Сёмушкин видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас да тшӧтш пырисны Федя бӧрся.
Регыд мысти кыліс коз вӧрсянь нывкалӧн радуйтчана горӧдӧм.
Сэсся ставыс лӧнис.
Петька индіс юрнас Санькалы коз вӧрлань.
— Мый найӧ сэні... видзӧдлам.
Санька эз ӧткажитчы.
Сійӧс босьтіс нин любопытство.
Сійӧ век лыддьыліс асьсӧ сюсь, корсьны кужысь тшак вотысьӧн, но корсьны сідзи, кыдзи Федя, сылы вӧлі выльторйӧн.
Сук коз вӧраинын, сук лапъяса шалаш улын, вӧлі рӧмыд, кӧбрегын кодь ыркыд и ставыс кажитчис мичмӧдӧма рудов гӧрдӧн — и колян вося пӧжсьӧм лысъясыс, и посни увъясыс, и нитшкыс, и весиг ачыс воздухыс.
Федя, Маша да Сёмушкин кыскасисны яла вольӧс вывті да гудъялісны белӧй грибъяс.
Маша бормочитіс вомгорулас.
Пӧлӧстчӧм рӧшкыд шляпаа медся ыджыд тшаксӧ сійӧ нимтіс «дедушкаӧн», ичӧтджыкъяссӧ «мамӧн да батьӧн», а томъяссӧ, еджговъяссӧ да чорыдъяссӧ — «внучатаӧн».
Виччысьтӧмысла Петька уськӧдіс кисьыс кӧрзинкасӧ, пуксис кокъяс вылас да мӧдіс лукйысьны яла пӧвстын.
— Чур, миян тшакаиныс! — шуис сылы Сёмушкин.
Санька кыскис Девяткинӧс бӧр коз вӧрысь — «чур» кӧ шуӧма, сэки нинӧм нин он вӧч.
— Вот везитӧ! — ышловзис Петька. — Ӧні став тшактӧ миянлысь вотасны.
— Мыйла найӧ миян! — скӧрмис Санька.
Сылы эз вӧв лӧсьыд.
Позьӧ ӧмӧй локны гортӧ кузов тырттӧдз!
— Мый тэ ме бӧрысь вӧтлысян, быттьӧ понпи!
Оз тырмы тэныд вӧрыс? — горӧдіс Санька Девяткин вылӧ, колис сійӧс да уськӧдчис сук вӧрӧ.
Регыд мысти, ас тӧдлытӧгыс, тшак корсявны сійӧ мӧдіс Федя ногӧн — эз тэрмась, частӧ сувтлывліс, пидзӧсчанясьліс, кияснас гудйысис турунын.
Делӧыс кутіс мунны бурджыка.
Мӧдісны сюравны и белӧй грибъяс.
Лун помасигас тшак вотысьяс бӧр локтісны Стожарыӧ.
Улич вылын найӧ эз сувтавлыны, но восьлалісны тэрмасьтӧг, медым быд паныдасьысь вермис аддзыны, мый кузовъясныс ставныслӧн тырӧсь бӧрйӧм, первосортнӧй тшакъясӧн.
Санька ещӧ мыйкӧ дыра пукалыштіс керка саяс да, кор дзикӧдз пемдіс, гусьӧник пырис керкаас.
Бисӧ лампасьыс вӧлі чинтӧма: тыдалӧ, ставныс нин узисны.
Кынӧмыс сюмаліс.
Пызан вылысь Санька аддзис нянь да йӧв тыра кринча.
Сійӧ пуксис пызан сайӧ да тӧдлытӧгыс видзӧдліс гӧгӧр.
Пӧдушка вылысь юрсӧ лэптыштӧмӧн сы вылӧ видзӧдіс мамыс.
Санька вештіс дінсьыс кринчасӧ да чеччис.
— Да сёйышт тэ, сёйышт, сорстӧ лэпталысь петук!.. — небыда шуис Катерина да чӧв олыштӧм мысти содтіс: — Выльторсӧ, Саня, кывлін?
Андрей Иваныч воӧма, учительныд тіян.
Сійӧ пӧ ӧні некытчӧ нин оз мун Стожарыысь.
23 глава
ВСТРЕЧА
Некод эз корав велӧдчысьясӧс, но асывнас, быттьӧ сёрнитчӧмӧн, найӧ чукӧртчисны Ракитинъяс керка дорӧ.
Вӧлі ещӧ водз на, кӧдзыд лысвасьыс кынмисны кокъяс, и челядь кавшасисны потшӧс вылӧ да пуксялісны орччӧн, провод вылын чикышъяс моз.
ӧшиньӧд видзӧдліс Маша.
— Андрей Иваныч юасис нин, став йылысь юасис...
Сӧмын ӧні сійӧ узьӧ на.
— Ми виччысьлам, ми ог шумитӧй, — шӧпнитіс Сёмушкин.
— А мый ми висьталам Андрей Иванычлы, кор сійӧ садьмас? — сідз жӧ шӧпкӧмӧн юаліс Зина Колесова.
— Збыльысь ӧд... — волнуйтчӧмӧн шуис Сёмушкин. — Колӧ мыйкӧ сэтшӧмтор... мыйкӧ приветствие кодьӧс!
Сідз пӧ и сідз, тіян вӧвлӧм велӧдчысьяс нимсянь, ӧнія семиклассникъяссянь, поздравляйтам гортӧ бӧр воӧмӧн.
— Правильнӧ, — сӧгласитчис Зина. — Тэнад, Сёмушкин, быдӧнысь лӧсьыда артмӧ, тэ и висьтав.
Сэсся ещӧ цветъяс сетны колӧ, катшасинъяс, шуам, вавыв лилияяс.
— И чери позьӧ кыйны, — вӧзйис Стёпа.
— Цветъяс оз ковны... нинӧм оз ков, — дугӧдіс Маша.
— Пӧдаркитӧгыд абу лӧсьыд, — шуис Зина.
— А ми сійӧс кӧдзӧм муяс вылӧ нуӧдам, вӧрӧ, Векшин дед участок вылӧ.
Лунтыр мӧдам новлӧдлыны.
Ставсӧ, ставсӧ петкӧдлам — и сюяс и турунъяс.
— И чериа ю и шондіа небеса, — серӧктіс Сёмушкин. — Энлы, тэ бура висьтав, кыдзи приветствуйтны кутам.
— А некыдз, — шуис Стёпа. — Прӧстӧ шуам: «Здравствуйте, Андрей Иваныч!
Ми тэнӧ сэтшӧма виччысим, сэтшӧма виччысим...»
— А ме сэтшӧм дыр эг лок тіян дінӧ, — кыліс налы. — Мый вӧчан, другъяс!
Туйыс эз вӧв зэв дженьыд.
Челядь видзӧдлісны гӧгӧр.
Кильчӧ поскӧд на дінӧ лэччис кузь тушаа, салдатскӧй гимнастёркаа косіник морт.
— Но вот ми и встретитчим!
Андрей Иваныч мыччис челядьлы шуйга кисӧ, сы вӧсна мый веськыд ки местаас бовъяліс тыртӧм соскыс, быттьӧкӧ лэбачлӧн чегӧм бордпӧв.
Школьникъяс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас да сетчыштісны бӧрвыв.
— Нинӧм, другъяс, — налысь шайпаймунӧмсӧ казяліс Андрей Иваныч. — Ӧти ки — тайӧ абу на зэв уна татшӧм войнаыдлы...
Учитель лоӧма быттьӧкӧ паськыдджык пельпомъяса, кузьджык тушаа; тшӧкыд ускыс пӧрысьмӧдіс да стрӧгмӧдіс сылысь чужӧмсӧ, но сӧдз синъясыс, кыдзи и войдӧр, югъялісны спокойнӧй, яснӧй светӧн.
И челядь, радуйтчигтыр, мый судьбаыс видзӧма налы вылӧ тайӧ сӧдз синъяссӧ, бур юрсӧ да вына телӧсӧ, кытшалісны топыд кытшӧн Андрей Иванычӧс, и налӧн киясныс, кыдзи гулюяс, доверчивӧя пуксялісны учительлы паськыд кипыдӧс вылӧ.
Андрей Иваныч дыр видзӧдіс челядь вылӧ.
Кымынысь чорыд бой дырйи либӧ шойччигӧн дженьыд минутаясӧ сылы усьліны тӧдвылас челядьлӧн тайӧ чужӧмъясыс!
Кымынысь тӧла-зэра пемыд войӧ челядьлӧн синъясыс югъялісны сылы, кыдзи небесаын кодзувъяс, да кокньӧдлісны салдатскӧй сьӧкыд туй!
Со ланьтлывтӧм, би кодь тэрыб сылӧн племянница Маша, со вежӧра сёрниа, чӧв олысь Зина Колесова; пыр ӧтарӧ нырнас чушкысь, быттьӧ мыйкӧ исалысь Сёмушкин; бур да рам Стёпа Карасёв.
Кутшӧма найӧ ставныс быдмӧмаӧсь, верстьӧммӧмаӧсь!
Юрыс Стёпалӧн тырӧма тшӧкыд юрсиӧн, лоӧма шар кодь гӧгрӧс.
Кымынысь вӧлі войнаӧдз: Андрей Иваныч кольлывліс детинкаӧс урок бӧрын да сылысь юрсисӧ шырлывліс машинкаӧн!
Ӧні учитель пуктіс кисӧ Стёпа юр вылӧ.
— Шырлывла эськӧ, Андрей Иваныч, — ёна гӧрдӧдіс Стёпа, — да найӧ петӧны и петӧны, кутны он вермы.
— Сійӧ шырсьылӧ, — пырснитіс Сёмушкин. — Вонас ӧтчыд кӧсйысьӧм серти.
— Часлы менам! — грӧзитыштіс учитель. — Талун жӧ шыра тэнӧ нулевӧй номерӧн.
И ставныс серӧктісны, сы вӧсна мый тӧдісны, кутшӧма эз радейт шырсьыны Стёпа.
И ӧні учитель аддзис, мый медся бӧрын сулалӧ неыджыд тушаа мугов чужӧма детинка да синсӧ вештывтӧг видзӧдӧ сы вылӧ.
— Тайӧ, Андрей Иваныч, Стожарыса жӧ, — шӧпнитіс Маша. — Федя Черкашин.
— Здравствуй, Федя, — воськовтіс сылань учитель. — Тӧда тэ йылысь, тӧда.
Гижліс меным Маша.
— Висьталӧй война йывсьыд, Андрей Иваныч, — корис Сёмушкин, кор став челядьыс киасялісны учителькӧд.
— Тӧда на ме тэнӧ, Алёша Сёмушкин, — нюммуніс учитель: — тэ терпитны он вермы, кыдзи и войдӧр.
Но меным окота жӧ унатор тӧдмавны.
Тӧдмавны тіян йылысь.
Кыдзи ті олінныд, другъяс, мый вӧчинныд.
Петкӧдлӧй меным ассьыныд владениеястӧ.
Челядь видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Мый найӧ вермасны петкӧдлыны?
Ассьыныс неыджыд опытнӧй участоксӧ буди сӧмын.
— Кыдзи!
Нинӧм петкӧдлыны? — чуймис Андрей Иваныч. — А кӧдза муяс, кодъясӧс ме аддза тасянь?
А видз, вӧр, ю?
Маша гордостьӧн видзӧдаліс челядь вылӧ: сійӧ нин тӧдмаліс, кутшӧм пӧдарки медся дона лоас учительлы.
И челядь нуӧдісны Андрей Иванычӧс колхоз кузя.
— Миян кузнеча! — висьтавліс Маша, тшынӧссьӧм ляпкыдик сарай вылӧ индігмоз. — Тані Евсей дядь уджалӧ.
А тайӧ скӧтнӧй двор...
Сійӧс неважӧн на стрӧитісны... — И ставыс тайӧ висьтавсис сэтшӧм ногӧн, кыдз быттьӧ Андрей Иваныч нэмнас первойысь аддзӧ и кузнеча и скӧтнӧй двор.
Учителькӧд паныдасигӧн колхозницаяс копыртыштлывлісны юрнысӧ, поздравляйтісны гортӧ воӧмӧн да индылісны челядь вылӧ:
— Эн на вевъялӧй и ватор юыштны туйсьыд воӧм мысти, а найӧ бара нин тіянӧс пленӧ босьтӧмаӧсь.
— Ассьыныс владениеяссӧ петкӧдлӧны том кӧзяева, — вочавидзис Андрей Иваныч.
— Интересуйтчыштӧй, кыдзи ми тані кок йылӧ сувтам...
Кӧзяйственнӧй стрӧйбаяс кытшовтӧм бӧрын челядь нуӧдісны учительсӧ му вылӧ.
Ставыс радуйтіс сійӧс талун.
И тӧв вылын гыалысь няньяслӧн веж делянкаяс, и клевер мулӧн лӧзгӧрд ковёрыс, и йирсянінын мӧсъяслӧн уна сера стадаыс, и юлӧн тэрмасьтӧма визувтӧмыс.
Учитель быдлаӧ сувтавліс, внимательнӧя ставсӧ видзӧдаліс, дыр кывзіс лэбачьяслысь дзользьӧмсӧ.
Ньӧжйӧникӧн челядь варовмисны.
Найӧ висьтавлісны, мый зверь и пӧтка войнаӧдз серти вӧрын лои унджык.
Кытысь найӧ босьтсьӧны сӧмын!
Вӧрын лоалісны кӧинъяс, кабанъяс, а стада дінӧ ӧтчыд сибӧдчис сюра ыджыд йӧра, лунтыр гуляйтіс мӧсъяскӧд да кувтӧдзыс повзьӧдіс Петушок ӧшкӧс.
Челядь чукӧрмисны пыр унджыкӧн и унджыкӧн.
Быдӧн тэрмасисны висьтавны учительлы кутшӧмкӧ выльтор.
Ӧтик тӧдіс выль тшакаинъяс, мӧд велалӧма кутавны колода улысь налимъясӧс кинас, коймӧд ёна кужис дӧзьӧритны вӧвъясӧс.
Сэсся учитель вниманиеӧн завладейтіс Алёша Сёмушкин.
Сійӧ петкӧдліс лэчьяс да ас вӧчӧм капканъяс, кодъясӧс вӧлі пукталӧма суслик оланін розьяс весьтӧ, и висьталіс, мый сійӧ «запланируйтӧма» гожӧмбыдӧн кыйны кык тысяча сусликӧс.
— А найӧ кыдзи, сусликъясыд, примитісны тэнсьыд плантӧ? — нюммуніс учитель.
— Примитісны, — шуис Маша, — сӧмын капканӧ медсясӧ лягушаяс сюралӧны.
Сёмушкин ӧбидитчис да сэки жӧ предложитіс ставлы, коді окотитас, водны да маскируйтчыны суслик оланін дінӧ, медым ас синмӧн аддзывны, кутшӧм безотказнӧя действуйтӧны сылӧн капканъясыс.
Но Маша протестуйтіс: сідз позяс куйлыны рытӧдз, а налы ещӧ сы мында на колӧ кытшовтны.
— А тайӧ кодлӧн кӧдзаыс? — сувтіс Андрей Иваныч тшӧкыд, сӧстӧма весалӧм шобді делянка дінӧ.
— Катерина Коншаковалӧн, Санька мамлӧн, — висьталіс Маша.
— А кӧні нӧ Саня Коншаковыс? — юаліс учитель. — Мыйла сійӧ оз тыдав?
Тэ ӧд сыкӧд дружитін, Маша?
— А ми... ми и ӧні ог пинясьӧй... — падмыліс нывка. — Сӧмын сійӧ кутшӧмкӧ сэтшӧм лои...
— Кутшӧм нӧ именнӧ?
— А сэтшӧм... — заводитліс Сёмушкин, но Маша каитчис нин аслас кывъясысь, дернитіс Сёмушкинӧс гырддзаӧдыс да петкӧдліс Андрей Иванычлы юлань, кӧні Санька аслас приятельясыскӧд бадь пӧвстын вундаліс ньӧръяс кӧрзинка кыны.
— Со сійӧ, Коншаковыд.
Колӧ кӧ, чукӧста?
— Чукӧст, Машенька.
Нывка котӧртіс бор кузя.
Санька казяліс сійӧс да дзебсис кустъяс пӧвстӧ.
Сійӧ важӧн нин кыйӧдіс, кыдзи Маша новлӧдліс Андрей Иванычӧс кӧдза муяс дінті.
Кыдзи радлӧ сійӧ, Маша!
Дерт нин!
Война вылысь воис сылӧн рӧднӧй дядьыс.
Кольӧ кад, и тадз жӧ встретитасны ассьыныс батьяссӧ да вокъяссӧ Алёша Сёмушкин, Стёпа Так-на-Так да уна мукӧд Стожарыса детинкаяс.
И сӧмын Егор Коншаков оз во бӧр гортас...
А кутшӧм окота эськӧ вӧлі Санькалы со тадз жӧ лунтыр ветлӧдлыны батьыскӧд колхозӧд, петкӧдлыны сылы стрӧйбаяс, башня кодь джуджыд турун зорӧдъяс, му вылысь кӧдзаяс, чериа лӧнинъяс ю вылысь!
— Кӧні тэ, Саня?
Лок миян дінӧ!
Но мый тэ маскируйтчан!
Андрей Иваныч кӧсйӧ аддзӧдлыны тэнӧ, — чуксаліс Маша.
Но Санька ранитчӧм зверь моз пырис пыр пыдӧджык кустъяс пӧвстӧ, ас бӧрсяыс кыскис бадь ньӧр чукӧр.
Сьӧлӧмсӧ сылысь чепляліс дой.
Маша эз гӧгӧрво, кытчӧ вермис вошны Санька, лайкйӧдлыштіс юрнас да бӧр муніс учитель дінӧ.
24 глава
5-ӧд НОМЕРА КЛЕТКА
Ӧні коли петкӧдлыны Андрей Иванычлы медся интереснӧйсӧ.
Регыд мысти велӧдчысьяс вайӧдісны сійӧс опытнӧй участок дорӧ.
Маша осторожнӧя восьтіс дзиръя да лэдзис ставнысӧ потшӧс сайӧ.
Векшин дед ветлӧдліс градъяс костӧд, видзӧдаліс пуктасъяс.
Маша чуньнас грӧзитыштіс челядьлы.
— Ті чӧвджык... сейчас мыйкӧ придумайтам.
Мый сійӧ придумайтас, нывка ачыс на эз тӧд, но асывсяньыс пырӧм беспиыс спокой эз сет сылы.
Сійӧ котӧрӧн матыстчис Захар дінӧ.
— Дедушка... татчӧ ӧти морт локтіс, миян опытъясӧн интересуйтчӧ.
— Кутшӧм морт?
— Сійӧ военнӧй... фронт вывсянь.
Юасьӧ, кыдзи-мый миян выль сортъясӧн.
— Висьталін нин, удитін! — дӧзмӧмӧн шуис Захар. — А кыдзи сёрнитчылім?
— Тайӧ мортыслы позьӧ, дедушка... — заводитліс висьтавны Маша, но старик лэптіс юрсӧ, друг вештыштіс нывкаӧс бокӧ да воськовтіс водзӧ.
— Кодӧс аддза!
Андрей Иваныч!
Дона морт тэ миян! — и повзьыштӧмӧн видзӧдліс учительлӧн веськыдладор тыртӧм сос вылӧ. — Спишитісны, сідзкӧ, дзикӧдз?
Андрей Иваныч кутліс Векшинӧс.
— Документъяс серти дзикӧдз, а ас кежын артала — кыдзи быттьӧ мӧд фронт вылӧ вуджӧдісны.
— И правильнӧ арталан, — сӧгласитчис Захар. — Кутшӧм выльторъясыс сэні белӧй свет вылас, Андрей Иваныч?
Кӧні воинъяс миян восьлалӧны?
— Ылын восьлалӧны, Захар Митрич!
Тӧрыт приказ передавайтісны — миян войскаяс освободитӧмаӧсь Минск.
— Святӧй делӧ! — радліс Захар. — Став приметаяс серти регыд лёк вояслы пом.
Сэсся оз нин тупкы пемыд кымӧр шондінымӧс миянлысь.
Со и ми старайтчам, кыдзи вермам. — Старик индіс участок вылӧ.
— Сідзкӧ тайӧ и эм опытнӧй муыд? — юаліс учитель.
— Ыджыда шуӧма, Андрей Иваныч!
Пятачок, а абу му.
Но мыйсюрӧ ми кӧдзим.
Тусьӧн-тусьӧн ӧктім, китырӧн-китырӧн.
Тайӧ со шабді-долгунец, тані зимостойкӧй рудзӧг, эстӧні йикитӧм ид...
А тайӧ тіян пӧдарокыд...
Помнитанныд... челядьлы письмӧад гижлінныд? — Захар индіс гырысь юра клевер делянка вылӧ.
Учитель тэрмасьтӧг муніс участок кузя, копыртчывліс быдмӧгъяслань, бережнӧя инмӧдчывліс дзоридзьяс да коръяс дінӧ, быттьӧ здоровайтчис накӧд дыр аддзысьлытӧм бӧрын.
Со сійӧ сувтіс джуджыд, мортӧн-джынйӧн судта дагестанскӧй пыш водзӧ.
Орччӧн быдмис клещевиналӧн кымынкӧ куст, быдмӧгыс лапчатӧй пемыдвеж коръя.
А ещӧ водзысь ичӧтик градъяс вылысь учитель тӧдіс амурскӧй соя, кок-сагыз, арахис, уліса нэр дзоридзьясыс кодлӧн кодйысьӧмаӧсь муӧ да сэні артмалісны «землянӧй ӧрешкияс».
— А этайӧ лунвывсаясыс кытысь? — юаліс Андрей Иваныч.
— Та йылысь ті челядьлысь юасьӧй, — шуис Захар дед. — Налӧн быдтасъясыс.
— Тайӧ ми проба вылӧ кӧдзим, Андрей Иваныч, — объяснитіс Алёша. — А кӧйдыссӧ школаысь судзӧдім.
— И колӧ шуны, — пӧлӧстліс юрсӧ, Захар, — менӧ ичӧтӧс моз тшӧтш сиралісны тайӧ ворсӧмас.
«Дедушка, а кыдзи киськавны да кутшӧм вынӧн вынсьӧдны?»
Некыдз он мын юасьӧмъяссьыс.
А ме, веськыда висьтасьны, нэмӧн эг аддзыв татшӧм быдмӧгъяссӧ.
Вот ми и жугӧдлім артельӧн юрнымӧс, кыдзи лунвывсаясӧс пужъясысь видзны да кӧдзыд тӧвъясысь сайӧдны.
И нинӧм быттьӧкӧ — овмӧдчисны гӧстьясыд.
— Андрей Иваныч, — шуис Маша, — а арахиссӧ кӧ кӧдзны миянын му вылӧ...
Тӧданныд, кутшӧм ценнӧй культура тайӧ!
И кок-сагыз.
— А ещӧ эськӧ виноград кӧ карта сайясын быдтыны, дыняяс, — пасйыштіс Сёмушкин.
— Аддзылінныд, мый думайтӧны, Андрей Иваныч! — серӧктіс Захар. — Затеяяс юраныс налӧн огурцы пытшкын кӧйдыс мында.
Зіль войтыр, лэччысьтӧм...
Андрей Иваныч матыстчис витӧд клеткаса кустистӧй тшӧкыд шобді дінӧ.
Йӧнгыльӧсь дзирдалан веж идзасъяс кузя котӧрталісны зэр войтъяс, уска шепъяссӧ вӧлі пызйыштӧма ва бусӧн.
Немвиччысьтӧг кымӧръяс костӧд тыдовтчис шонді, и зэрӧн мыськӧм шобді мӧдіс дзирдавны хрусталь моз.
Учитель весиг куньтыртіс синъяссӧ да ляпкӧдчыштіс.
— Тайӧ кутшӧм сорт татшӧмыс?
Захар вӧчис кинас предупреждайтан жест, быттьӧ кӧсйис висьтавны челядьлы, медым найӧ эз мешайтны Андрей Иванычлы мичаджыка видзӧдны шобдісӧ, а ачыс, сьылісӧ нюжӧдӧмӧн, дзоргис сы вылысь синъяссӧ вештывтӧг.
— Энлӧй, Захар Митрич... да тайӧ... — учитель бергӧдчис да киӧдыс кватитіс старикӧс, — Егор Платонычлӧн шобдіыс?
Дзик сылӧн.
— Тӧдінныд? — юаліс Захар. — Сійӧ, Андрей Иваныч, буретш сійӧ.
— Кыдзи нӧ он тӧд!
Став признакыс син водзын: и кузьтаыс и шептыс.
Да ме сійӧс сё сорт пиысь тӧда.
Сійӧс ме вӧтӧн кымынысь аддзылі.
Но кытысь нӧ тіян тайӧ, Захар Митрич? — Учитель друг чукӧстіс ас дінас Машаӧс. — А ті Санякӧд мый меным гижлінныд?
Воши шобді, ни ӧти тусь эз коль.
— Гижлім... — шайпаймунӧмӧн висьтасис нывка, — тайӧ сідзи и вӧлі.
Ми дыр корсьысим, быдӧнлысь юасим...
Некод нинӧм эз тӧд.
И дедушка висьтавліс, мый шобді воши...
Збыль ӧд, дедушка?
— Шулі, вӧлі сэтшӧм делӧ. — Захар конфузитчӧмӧн гыжъялыштіс балябӧжсӧ, сэсся матыстіс ас дінас Федяӧс: — Тайӧ со код вӧсна ставыс тадзи артмис.
Сійӧс благодаритӧй.
И кор Захар казяліс синъяс сертиныс, мый ни Андрей Иваныч, ни челядь нинӧм оз гӧгӧрвоны, сійӧ видзӧдліс внукыс вылӧ да висьталіс шобді кӧйдыслысь став приключениеяссӧ.
Кор немецъяс мӧдісны матыстчыны Стожары дорӧ, Захар Векшин зарадитіс ассьыс важ берданкасӧ да муніс вӧрӧ партизанъяс дінӧ.
Отрядса командир, МТС-са директор, старикӧс аддзӧм бӧрын скӧрмис, прикажитіс сылы пырысь-пыр жӧ мунны бӧр гортас да вӧтлыны асыввывлань колхознӧй стадо.
Но старик ӧткажитчис: скӧткӧд управитчасны нывбабаяс да подростокъяс, а сійӧ, кӧть кутшӧм, но мужичӧй, синсӧ куньӧмӧн тӧдӧ став вӧр туйяссӧ и трӧпаяссӧ, оз омӧля лыйсьы дрӧбӧвикӧн и, дерт нин, куим аршин русскӧй муӧн гӧститӧдас дас-мӧд пеж немецӧс.
Сэтчӧ жӧ Пушкин колхозлӧн кольӧ сё ветымын пу фруктовӧй сад, керкаяс, кӧдзаяс, а тайӧ добрасӧ, скӧтӧс моз, он вӧтлы асыввывлань.
— Стӧрӧжӧн колхоз бердын лоан? — юаліс командир. — Немецъясысь видзны надейтчан?
— Сэні тыдавны кутас...
И Захар эз мун отрядысь.
Регыд мысти сюри сылы и удж.
Сійӧ дӧмліс-вурліс партизанъяслы кӧмкот, паськӧм, пуис ӧбед, лечитіс найӧс турунъясӧн.
Мукӧд дырйиыс, корысьӧ пасьтасьӧмӧн, сійӧ петавліс сиктъясӧ, тӧдмавліс, эмӧсь абу сэні немецъяс, полицайяс, кодӧс пуктӧмаӧсь сӧветскӧй йӧз вылӧ старӧстаӧн.
Ӧтчыд вӧрын Захар паныдасис одичавшӧй Федя Черкашинкӧд.
Детинкаӧс Захар вайӧдіс отрядӧ.
Федя отсасис дедлы видзны партизанскӧй овмӧс, ӧктыны лекарственнӧй турунъяс, тшакъяс, вотӧсъяс.
Сиктъясӧд найӧ ветлывлісны ӧні ӧтлаын.
Сэтчӧ, кытчӧ ыджыд тушаа, приметнӧй дедлы ӧпаснӧ вӧлі петкӧдчывны, кокниа письтліс ичӧтик, пельк Федя.
Детинкаӧс кутісны радейтны отрядын и, кор тӧдмалісны, мый сійӧ мамтӧм-батьтӧм сирӧта, унаӧн кӧсйисны босьтны сійӧс пи вылӧ.
— Ме абу сирӧта.
Менам дедушка эм... — вочавидзліс Федя.
Коркӧ ӧтчыд дедыскӧд найӧ писькӧдчисны Стожарыӧ.
Сэні кӧзяйничайтісны немецъяс.
Кӧдза муяссӧ видзисны полицайяс — муясыс ӧні вӧліны кутшӧмкӧ важнӧй немецкӧй помещиклӧн собственностьӧн.
Урожайыс тайӧ воас вӧлі вывті бур.
Кӧдзаяс пӧвстысь Захарлы сюри Егор Платонычлӧн шобді соткаыс.
Кутшӧма кӧть абу зільӧма талявны сійӧс Катерина Коншакова, но ӧтка-ӧтка петасъяс бӧр ловзьӧмаӧсь, быдмӧмаӧсь и ӧні сулалісны сьӧкыд гырысь воӧм шептаӧсь.
— Татшӧм сорт быдтім!
И кодлы! — жальысла ымӧстіс Захар. — Немецъяс рушкулы.
Ӧні жӧ сыысь оз коль ни ӧти шеп, ни ӧти тусь. — И сійӧ сюся видзӧдліс детинка вылӧ. — Йӧз анькытшъяс пӧвстӧд кужан кыскасьны?
Садъясӧд, град йӧръясӧд...
— Удайтчывліс, — яндысьыштӧмӧн признайтчис Федя.
— Ті, детинкаяс, ставныд ӧти бала вылын синӧм кодьӧсь, портитыштлінныд менсьым вирӧс...
А вот ӧні, Федюша, святӧй делӧ верман вӧчны.
Кӧть куим шеп судзӧд.
Сямман?
— Сямма, дедушка.
Ме став шобдісӧ нетшка, — сӧгласитчис Федя.
Войнас сійӧ писькӧдчис шобді дінӧ, и асывводз кежлас старик да детинка вайисны лагерӧ сумкатыр шепъяс, ниртісны сэтысь тусьяссӧ, тӧлӧдісны тӧв вылын да кисьтісны ичӧтик мешӧкӧ.
— Абу-ӧ водз на, дед, кӧдза кежлад лӧсьӧдчыны? — юалісны сылысь партизанъяс. — Ещӧ эг на чужйӧй немецӧс му вылысь, а тэ кӧйдыс йылысь думайтан.
— Самӧй кад.
Муыд — абу немецкӧй рушку.
Лоӧ кӧйдыс — лоӧ и нянь.
Ӧні бур кӧйдыс весьшӧрӧ оз вош.
Отрядса командир видыштіс Захарӧс да Федяӧс, стрӧга запретитіс вӧчавны татшӧмсяма петавлӧмъяс, но шобді вылӧ вӧлі рад да тшӧктіс видзны сійӧс синмӧс моз.
Тулыссяньыс пансисны сьӧкыд бойяс.
Фронтлӧн линияыс пыр матысмис партизанскӧй районлань.
Колӧ вӧлі лӧсьӧдны связь асланым войскакӧд.
Фронт линия вомӧн вуджны вӧзйысис Векшин дед.
Эз кӧсйы кольччыны сыысь и Федя.
— Зэв нин тэ ичӧт, Федя, — качайтыштіс юрнас отрядса командир: — тэныд эськӧ гӧпъясӧд келавны, бабкиӧн ворсны, а ӧні со кутшӧм делӧ...
Ӧпаснӧ ӧд, быдтор вылӧ колӧ лоны дасьӧн.
— Ме век дась!
— Пионер, сідзкӧ...
Но, восьлав, другӧ! — Командир топыда кутліс детинкаӧс.
И Захар Федякӧд мунісны.
Первойсӧ нюр вомӧн, пӧрӧминӧд, лайкъялысь нюръясӧ коскӧдз вӧйласигтыр.
Сэсся найӧ петісны ю дорӧ, и Захар муніс корсьны келанін, медым вуджны мӧдар берегас.
Федя пукаліс сук турун пиын да виччысис.
Немвиччысьтӧг кустъяс сайсянь сылы кыліс вӧзитчӧм да горзӧмъяс.
Федя уськӧдчыліс нин шум вылӧ, но сэки сылы кыліс иволгалӧн кузя да нора шутёвтӧм.
Тайӧ вӧлі условнӧй сигнал.
«Ме сюри.
Писькӧдчы асланым йӧз дінӧ ӧтнад», висьталіс Захар.
Федя босьтіс дедыслысь нопсӧ, пуксис кыз кер вылӧ да вуджис ва вомӧн.
Кык лун мысти сӧветскӧй войска прорвитісны вражескӧй оборона, вӧтлісны немецъясӧс рытыввывлань, освободитісны уна сӧветскӧй йӧзӧс, накӧд тшӧтш и Захар Векшинӧс.
Старик уськӧдчис корсьны Федяӧс.
Детинка некӧн эз вӧв.
Кытчӧ кӧть эз гижлы Захар, кытысь кӧть эз юась, некод нинӧм эз тӧд сылӧн внук йылысь.
Сӧмын воджын мысти, кор олӧмыс Стожарыын неуна ладмыштіс, Захар Векшин получитіс письмӧ ылысса Ташкент карсянь.
Федя гижис, мый донесение сэки сійӧ доставитӧма, но ичӧтика ранитчис, да ӧні сійӧ куйлӧ госпитальын.
— ...Дыр-ӧ, регыд-ӧ, воис ме дінӧдз внучёк, — ассьыс висьтсӧ помаліс Захар, — и шобді вайис.
— И ӧнӧдз чӧв олінныд!
Эк кутшӧмӧсь ті, Захар Митрич! — вомалӧмпырысь шуис учитель. — Да тайӧ ӧд быд мойд дорысь донаджык челядьлы.
— Опасайтчи, Андрей Иваныч.
А друг куйлігас пӧді кӧйдысыс, некутшӧм олӧм ру наын эз коль.
Мыйла нӧ водзвыв чурмӧшитны йӧзӧс!
Кокньыдик тӧвру чепӧсйис участок вылӧ, котӧртіс кӧдзаяс весьтӧд, и найӧ мӧдісны кышакывны шепъяснас, быттьӧ кӧсйисны шуны: «А ми олам, олам».
— А вот ӧні делӧыс син водзын: шобді здравствуйтӧ, шептассис, розъялӧ.
Регыд и урожай босьтны мӧдам.
25 глава
МАЧӦН ВОРСӦМ
Нюдз, том ньӧръяс ыджыд моздорӧн морт вылӧ кералӧм бӧрын Санькалӧн компания петіс бадь кустъяс пӧвстысь да мӧдӧдчис гортас.
Санька шогпырысь кыссис медся бӧрын.
Ставыс вӧлі не сы нога: и небесаын сук, руд кымӧръясыс, кодъяс частӧ буситісны посни зэрӧн и муяс весьтын чавканъяслӧн тӧлктӧм горзӧмыс, и Петькалӧн сы йылысь няргӧмыс, мый сылы некутшӧм пӧльза абу кӧрзинаяс кыны, кор найӧ вузавлӧны кӧрзинаяссӧ донтӧм-донысь.
— Ланьт тэ аслад кӧрзинаясӧн! — пиняліс сійӧс Санька. — Дӧзми ме наысь.
— Вот и ме шуа — пӧльзаыс абу, — шуис Петька. — Тэнӧ менам мам корліс пыравны.
— Мыйла нин?
— Он гӧгӧрво?
Сапожнӧй мастерскӧй йывсьыд решитны колӧ.
Сійӧ нин Яков дядькӧд став йывсьыс сёрнитчӧма.
Пелагея Колечкина Тимкасӧ лэдзӧ жӧ.
Детинкаяс воисны векшинскӧй опытнӧй участок дорӧдз да потшӧс дорӧ пуксисны шойччыны.
— Мый, Коншак, сэтшӧм гажтӧм, быттьӧ някралӧм петук? — эз дугды Петька. — Поводдяыс оз гажӧд?
А гашкӧ, учительсьыд повзин?
Ме аддзылі, сійӧ нин Машенькаӧс тэла ыстыліс: «Вайны-вайӧдны меным Коншаковӧс».
— Мый нӧ меным учительыд! — лэптыштліс пельпомсӧ Санька, но ачыс чувствуйтіс, мый висьталіс дзик мӧдтор, мый думайтіс, гӧрдӧдіс да бергӧдчис.
— Дерт жӧ!
Мый нӧ сійӧ миянлы! — водзӧ нуӧдіс Петька. — Абу сват, абу вок.
Тайӧ важӧн вӧлі муртса кӧ мыйкӧ лоӧ, и пыр тэнӧ мыждас.
Пуксьӧдас улӧс вылӧ, шырас нулёвкаӧн, а ачыс дзонь наставление тэныд лыддяс: мыйла яблонялысь увсӧ чегин да мыйла туйвыв мортлы грубӧя ӧтветитін.
Мӧдтор-коймӧдтор!
Шуштӧм делӧ!
А ӧні ми сылы абу подначальнӧй войтыр.
Асьным ускаӧсь, мастерӧвӧй йӧз.
Пожалуйтӧй, бур гражданин, вурыштны, тувйыштны, перетяжка вӧчны...
Миян тайӧ раз-раз! — Петька дзикӧдз збоймис да кыскис табак кӧшель. — Вот матыстчас кӧ ӧні сійӧ, ме сідзи и шуа: «Куритӧй менсьым.
Табак-самосад, син перйы, лёк вуж, голя помӧдз пырны куж».
— Кодлы шуан? — сылань бергӧдчис Санька.
— Сылы но...
Андрей Иванычыслы.
Но Санька сідзи видзӧдліс Петька вылӧ, мый мӧдыс полігтыр вешйыштіс да ышловзис: он, Коншаккӧд талун нинӧм йылысь он вермы сёрнитчыны.
Петькалы гажтӧм жӧ лои.
Сійӧ эз радейтлы, кор сы гӧгӧрын чӧв олісны, нинӧм эз вӧчны, некод некодӧс эз эльт да дэльӧд.
Петька нетшкис чушкан табак кодь курдӧдысь кутшӧмкӧ турун юръяс, лямӧдіс-изіс найӧс кипыдӧс вылас да сюйис нырас вугралысь Тимка Колечкинлы.
Мӧдыс чеччыштіс, несйӧдіс, петкӧдліс Петькалы кулаксӧ да бара вевттьысис лапкорйӧн.
Девяткин дзикӧдз гажтӧмтчис, потшӧс пыр кыйкнитліс участок вылӧ, бара пуксис Санька дінӧ да гусьӧнмоз шӧпкӧдіс:
— Векшинецъяслӧн ягӧдъяс бурӧсь!
Дзикӧдз нин кисьмӧмаӧсь.
И потшӧссяньыс кӧть киӧн судзӧд.
Вот эськӧ видлыны!
А?
— Йӧз ягӧдъяс кузя ме абу мастер.
— Полан ӧбидитны Машенькаӧс да Федяӧс?
— Кутшӧм делӧ меным наӧдз.
— А докажит — видлы!
— Шуӧма тэныд...
— Да ми жӧ, Саня, сӧмын проба вылӧ.
Запас босьтны ог мӧдӧй.
Векшин дед нинӧм оз и тӧдлы.
Вылазка, дерт, вӧчам став правилӧяс серти: дозорнӧйясӧс сувтӧдалам, асьным по-пластунски...
Санька чӧв оліс.
— Но, делӧ тэнад, — ышловзьӧмӧн чеччис Петька. — Он кӧ кӧсйы — ми и Тимкакӧд вермам.
Смотри, Коншак, жалитны мӧдан!
Ягӧдыс — сахара ма кодь!
Мӧдан бӧрыннас дультӧ ньылавны.
— Лысьтлы сӧмын! — Санька вынӧн дернитіс Петькаӧс киӧдыс. — Пукав!
Некытчӧ тэ он мун.
Петька ышловзис да видзӧдліс детинкаяс вылӧ.
«Гӧгӧрвоанныд пӧ асьныд, кутшӧм ме збой да повтӧм зон и обязательнӧ ставнытӧ тіянӧс гӧститӧді эськӧ юмов ягӧдъясӧн, не кӧ Санька», висьталіс сылӧн видзӧдласыс.
— Мачӧн кӧть эськӧ лаптаысь ворсны, — дышпырысь предложитіс сійӧ. — Мачыд, Тимка, ордад?
— Ордын, — шыасис Тимка.
Детинкаяс ӧтмындаӧн юксисны кыкпельӧ.
Но ворсӧмыс муніс гажтӧма.
Сы могысь, медым мыйӧн кӧ петкӧдлыны челядьлысь серамсӧ, Петька сэтшӧм тешкодя гартовтӧмӧн кучкис лаптанас мачӧ, мый мачыс лэбис участоклань, вӧчис мегыр да из моз уси потшӧс сайӧ.
Детинкаяс шайпаймуніны.
Быдӧнысь медъёна дӧзмис Тимка.
Зэлыд, топыд мачсӧ пӧдаритіс сылы фронт вылысь неважӧн гӧститны волысь вокыс, и Тимка зэв ёна дорожитіс мачнас.
Тимка петук моз уськӧдчис Девяткин вылӧ, мӧдіс корны, медым Петька сейчас жӧ мунас Захар дед дінӧ да кевмысяс сылы лэдзны садйӧ челядьӧс мач корсьны.
— Мый тэ, Тимка, мый тэ! — бӧрыньтчис Петька. — Лэдзас ӧмӧй Векшин кодӧскӧ!
Тӧдан, кутшӧм сійӧ бешенӧй.
Да ог, сё шайт сет, ме сы дінӧ ог мун.
Лучше ме тэныд выль мач ньӧба...
Вот ветла карӧ и вая.
— Тэ ньӧбан!
Ванька Строкинлысь вомӧн ворсан гудӧксӧ йирӧ вӧйтін...
Во коли, а тэ пыр на ньӧбан.
— Да ме жӧ Ванькалы мынтыси — семечкиӧн тӧвбыд гӧститӧді.
— Дерт нин гӧститӧдін! — пырсмуніс гӧрд юрсиа Строкин. — Стӧкан ньӧбас да юклас став класслы — а пыр ме гудӧк пон пыдди.
И кутшӧма Петька эз кӧсйысь, мый непременнӧ ваяс карысь мач, и весиг оз ӧтикӧс, а кыкӧс, Тимка эз верит сылы, вешйис бокӧ да водіс эжа вылӧ.
Санькалӧн жальыс петіс Тимка вылӧ.
Сійӧ букыша видзӧдліс Девяткин вылӧ да корис сійӧс ас дінас.
— Но, мый? — шӧйӧвошӧмӧн матыстчис мӧдыс.
— Тэ йӧй улӧ эн лэдзчысь, — надзӧник шуис Санька. — Судзӧд мачсӧ.
— Да кыдзи нӧ, Саня... — бӧбмис Девяткин.
— Писькӧдчан участок вылӧ и корсян.
Тэ велалӧмыд нин.
— Сэні жӧ турун, кутшӧмкӧ пуктасъяс...
— Аддзан, аддзан! — горӧдісны детинкаяс, кодъяслы воис сьӧлӧм вылас Санькалӧн предложениеыс. — Ми аддзылім, кытчӧ усис: потшӧс дорас, шуйгаладор пельӧсас.
Девяткин мӧдіс мездысьны: участок вылӧ пырны, дерт, абу сьӧкыдтор, но вӧчны тайӧс бурджык рӧмдандор либӧ рытын.
— А мачсӧ пӧнарӧн мӧдан корсьны? — юаліс сылысь Строкин.
— Сідзкӧ аски асывнас...
Чечча водзджык и корся.
— Аддзылінныд татшӧмсӧ! — ӧзйис Санька. — Ягӧдла кӧ, сійӧ дась кӧть ӧні.
А мӧдысла сылӧн и бӧжыс кӧтасьӧма.
Ладнӧ, пукав, Девяткин.
Ӧтнам ветла.
— Тэ? — Петька дулӧдіс синъяссӧ Санька вылӧ да друг шпыньмуніс.
Яснӧ жӧ, мый Санька абу прӧтив чӧсмасьыштны ягӧдъясӧн, сӧмын сійӧ корсьӧ колана помка. — Да кыкнад ме кытчӧ колӧ, кӧть свет помӧдзыс.
Санька да Девяткин матыстчисны участок дінӧ сыладорсянь, кӧні потшӧс бердас быдмӧ вӧлі уна вожъяса льӧм пу.
Санька кайис пу кузя вывлань, пуксис кыз вылӧ, нюжӧдіс увлань бедь пом да отсаліс Петькалы кавшасьны льӧм пу вылӧ.
Минута кык найӧ пукалісны вӧрзьӧдчывтӧг, сэсся Санька мӧдіс кыссьыны льӧм пу ув кузя, коді нёрӧма вӧлі потшӧс вомӧныс.
Кымын ылӧджык сійӧ ылыстчис пу дінсянь, сымын ёнджыка нюкыльтчис нюдз пружинитысь ув да медбӧрын инмис муас.
Татшӧм ногӧн жӧ мӧдіс вуджны и Девяткин.
Но тані сійӧ мыйлакӧ падмис.
— Мый тэ? — шӧпкӧдӧмӧн юаліс Санька.
— Лӧсьыд тэныд...
Тэ гӧн кодь кокни...
— Выдержитас.
Тайӧ жӧ льӧм пу.
Видзчысьӧмӧн Петька мӧдіс мунны водзӧ.
Друг сійӧ сю мешӧк моз сьӧкыда уси Санька вылӧ да полігтыр шӧпнитіс:
— Сэні челядь учителькӧд ветлӧдлӧны...
И Векшин накӧд.
— Тэнӧ казялісны?
— Вермис лоны...
Тӧдан, кутшӧмӧсь Машалӧн синъясыс... му пырыс аддзӧны.
Видзчысьӧм могысь детинкаяс пырисны потшӧсдорса сук малина кустъяс пӧвстӧ да мӧдісны кывзысьны.
Участок вылын вӧлі шынитӧв.
Санька решитіс, мый Девяткинлы прӧстӧ кажитчис, да мӧдіс кыссьыны участок пыділань.
Кыссис сійӧ му бердас топыда ляскысьӧмӧн, вочасӧн то веськыд кисӧ, то шуйга кисӧ водзвыв вешталігтыр.
Мукӧд дырйиыс ланьтлывліс да виччысис Петькаӧс.
Мӧдыс частӧ бауасьліс.
Санька тойыштлывліс сійӧс кулакнас, и кыссьӧм муніс став правилӧяс серти.
Эз на удитны найӧ мунны и дас метр, кыдзи кылісны куст сайсянь гӧлӧсъяс, а сэсся аддзисны Захар дедӧс челядькӧд да на костысь Андрей Иванычӧс.
— Шулі ме тэныд! — кутіс шӧпкыны Петька. — Сюрим ӧні.
Найӧ миянӧс корсьӧны.
Детинкаяс бӧр пырисны малина пуяс пӧвстӧ.
Но участокъясвывса йӧз, кыдзи регыдӧн гӧгӧрвоис Санька, некодӧс эз корсьны.
Найӧ спокойнӧя ветлӧдлісны туйяс кузя, видзӧдалісны пуктасъяс да мый йылысь кӧ сёрнитісны.
«Векшин ассьыс хозяйствосӧ учительлы петкӧдлӧ», гӧгӧрвоис Санька.
Медбӧрын ставныс мунісны участок вылысь.
Санька ещӧ виччысьыштіс недыр, сэсся довкнитіс юрнас Девяткинлы да бара мӧдіс кыссьыны эжа вывті.
Друг сійӧ казяліс, мый Петька мӧдіс кежны боклань.
— Тэ кытчӧ?
— Да ягӧда градъясыс со кӧні, — петкӧдліс Петька, — месӧ тэысь бурджыка тӧда.
— А мыйла ягӧдыс?
— Но-но, — мигнитіс Девяткин, — сэтшӧм ёна нин тэныд мач колӧ.
И мудер тэ, Коншак!..
Санька чеччыштіс, уськӧдчис Петькалань, но сэсся дум вылас уси, кӧнӧсь ӧні найӧ, да бӧр водіс турун пӧвстӧ.
— Ме бӧрся!..
Ме бӧрся кыссьы! — зэв скӧрысь шӧпкӧдӧмӧн тшӧктіс сійӧ Девяткинлы.
Мӧдыс шогпырысь мӧдіс Санька бӧрся.
Туруныс регыд помасис, и детинкаяс веськалісны тшӧкыд зӧр пӧвстӧ.
Водзӧсӧ сэсся заводитчалісны ид, рудзӧг, шобді делянкаяс.
Коркӧ и Санька да Девяткин воисны участокса шуйгаладор пельӧсӧдз (став приметаяс серти мач уси дзик татчӧ) да мӧдісны корсьны кӧдза пӧвстысь.
Корсисны дыр, пидзӧсъясыс и гырддзаясыс налӧн лоины турунвижӧсь, но мач эз сюр.
Петька частӧ гоньгӧдлывліс юрсӧ да кывзысис.
— Весьшӧрӧ корсьӧм, Коншак, — мӧдіс няргыны сійӧ. — Турун пиысь ем корсям.
А тӧдан, мый лоӧ, кутасны кӧ миянӧс?
Векшин дед гачаным петшӧр сюялас да ещӧ правлениеӧ кыскас, мамъясӧс чукӧстас.
Усйысям дзоньвидзаӧн, пока абу сёр.
— Корсь! корсь! — лёкысь видзӧдліс сы вылӧ Санька. — Любитан исласьны, любит и дадь кыскавны.
Немвиччысьтӧг кустъяс сайын кутісны триньгыны банкаяс да асыкъяс.
Санька топыдджыка ляскысис му бердӧ, а Девяткин эз выдержит да мӧдіс бӧрыньтчыны.
Санька ырыштчыліс сы вылӧ кулакнас, но мӧдыс вӧлі восьтӧма нин потшӧссьыс шатинсӧ да петӧма участокысь.
Санька вешйыштіс неуна шуйгавыв да бара кутіс корсьны.
Бӧрыннас кималас улас сылы сюри резиновӧй зумыд шар.
Кокньыда ышловзьӧм бӧрын Санька пыдӧджык сюйис зептас мачсӧ да сійӧ жӧ туйӧдыс, кыті и Петька, дзуммуніс потшӧс сайӧ.
26 глава
САРАНЧА
Тайӧ луныс Андрей Иванычлӧн вӧлі тырӧма встречаясӧн.
Пыравлісны соседъясыс, вӧвлӧм велӧдчысьяс, колхозницаяс.
Котӧрӧн воис Лена Одинцова пӧдругаясыскӧд да кутліс нуӧдны учительӧс му вылӧ — видзӧдлыны шобді делянка.
— Мездӧй... и сідз нин школьникъяс асывбыд новлӧдлісны быдлаті, — кевмысис Андрей Иваныч.
Ӧбед бӧрын Татьяна Родионовна чукӧртіс колхозницаясӧс собрание вылӧ.
Нывбабаяс пуксялісны правление водзӧ керъяс вылӧ, топольясысь да пашкыр бадьясысь артмӧм гож сайӧ.
Тані жӧ вӧліны детинкаяс — натӧг Стожарыын эз мунлы ни ӧти собрание.
Петька Девяткин, кӧть сы вылӧ и эз зэв меліа видзӧдавны колхозницаяс, ӧзтіс кыз чигарка, пастук пӧлян ыдждаӧс.
— Шыбит чигаркатӧ, шыбит! — друг кутіс повзьӧмӧн шӧпкыны Тимка. — Учитель локтӧ.
Девяткин ньӧти повтӧг ныр пырыс лэдзис тшынсӧ.
— Ми сылы абу подначальнӧйяс...
— Кодлы шуӧма! — Санька нетшыштіс чигаркасӧ да таляліс кокнас.
Андрей Иваныч матыстчис керъяс дінӧ да — дерт буракӧ, первойысь сійӧ лунсянь, кор муніс фронт вылӧ — эз кӧзырнит, а лэптыштліс пилоткасӧ юр весьтас да копыртліс юрсӧ.
Колхозницаяс топӧдчышталісны да прӧстмӧдісны сылы места керъяс вылын.
— Бара миянӧ, Андрей Иваныч?
— Неужели миян Стожарыысь бурджыкин эн аддзӧй?
— Челядьӧс видыштӧй.
Батьястӧгныс найӧ дзикӧдз вильышмисны.
— Крепыд кыв миянлы висьталӧй.
Регыд-ӧ миян йӧз воаласны?
Локтіс Катерина Коншакова.
Учительӧс аддзӧм бӧрын сійӧ кынмыліс места вылас волнуйтчӧмысла.
Окота вӧлі котӧртны сы дінӧ, панны сёрни Егор йылысь, висьтавны аслас полӧмъяс йылысь.
Андрей Иваныч чеччис Катериналы паныд.
— Тӧда тіян тревога йылысь, тӧда, — шӧпнитіс сійӧ. — Но ті сьӧлӧмныдлы эн сетчӧй, Катерина Васильевна: сійӧ и пӧръявны вермас. — Учитель пуксьӧдіс Катеринаӧс аскӧдыс орччӧн. — Висьталӧны, он вунӧдӧй Егорлысь делӧсӧ.
Талун тіянлысь кӧдза делянкатӧ аддзылі.
Вывті бур делянка.
— Кыдзи нӧ ті донъяланныд, Андрей Иваныч? — чепӧсйис Катерина.
— Бур нянь быдмӧ.
Чорыда, тыдалӧ, уджалӧмныд.
— Отсасьысьяс менам зэв шаньӧсь: и нывъяс-комсомолкаяс и школьникъяс.
Кӧдзаяс бӧрся тыр синмӧн следитӧны.
— А колхоз пыр на абу первой местаын районын. Воштіс ассьыс войнаӧдзса славасӧ.
— Тіян правда, Андрей Иваныч, — ышловзис Катерина. — Ми вот ыджыд делӧ вылӧ лӧсьӧдчам — Важ Пустӧш дзоньнас гӧрны.
Муыс сэні уна.
Колхозницаяс кутісны сёрнитны Важ Пустӧш йылысь — вермасны-ӧ сійӧс найӧ мужикъястӧг, тырмас-ӧ налӧн гӧрысьясыс, тяглӧыс.
— А мый Андрей Иваныч шуас? — учитель дінӧ шыасисны найӧ.
— Делӧыс бур, — сувтіс учитель. — Народ миян оз сӧмын пуляӧн да снарядъясӧн нӧйт немецӧс, но и няньӧн.
Урожайяс колӧ кыпӧдны, выль сортъяс быдтавны.
— Вӧлі миян бур сорт, — ышловзис Катерина, — ачым погубиті.
— Погубитінныд, да эн дзикӧдз. — Андрей Иваныч кыскис зепсьыс шобді шеп. — Тӧданныд?
Быттьӧ муртса ӧзйыштысь биӧс бережнӧя кипыдӧс вылас кутӧмӧн Катерина дыр видзӧдіс шобді шеп вылӧ, сэсся чукӧстіс Санькаӧс:
— Саня, видзӧдлы: батьыдлӧн шептыс, стӧч.
Кутшӧмкӧ чудо!
Кытысь тайӧ тіянлы, Андрей Иваныч?
Коді берегитӧма тайӧс?
— Эмӧсь сэтшӧм йӧзыс.
Учитель висьталіс собраниелы сы йылысь, мый аддзыліс талун челядьлӧн опытнӧй участок вылысь да мый кывліс Векшин дедлысь.
Сэсся аддзис керъяс вылысь Стёпаӧс, Сёмушкинӧс, Зина Колесоваӧс да корис найӧс ас дінас.
— Да со найӧ и асьныс.
Нолтӧ, петкӧдчылӧй йӧзыслы....
Ставныс бергӧдчисны челядьяслань...
Найӧ дзебсисны пӧрысь бадь пу сайӧ да кутісны шӧпкӧдчыны.
— Ставныд эрд вылӧ петӧ, ставныд!
Мый сэні тшакъяс моз куст сайӧ дзебсинныд! — серӧктіс учитель. — А кӧні нӧ дедушканыд тіян?
А Маша да Федя?
— Найӧ участок вылын дежуритӧны, — вочавидзис Сёмушкин.
— Аддзылінныд, кыдзи уджсӧ пуктӧма! — колхозницаяслы мигнитіс Андрей Иваныч.
— Андрей Иваныч, — шуис Катерина, — собраниеӧдзыс эськӧ участок вылӧ ветлыны...
Кутшӧмджык сійӧ сэні шобдіыд...
— А тайӧ нин кыдзи том кӧзяева лэдзасны, — нюммуніс учитель: — налӧн сэні стрӧга.
— Ӧні позьӧ, — шуис Сёмушкин.
Эз на удитны колхозницаяс кыпӧдчавны керъяс вылысь, кыдзи пельӧс сайсянь мыччысис Захар Векшин.
Сійӧ вӧлі кӧмтӧм, ускыс скӧрысь чургӧдчӧма.
Федя да Маша муртса вевъялісны вӧтчыны сы бӧрся.
Федя киын вӧлі дедыслӧн увйӧсь беддьыс, а Маша дугдывтӧг сюйис дедыс киӧ дӧмлӧм чишкассьӧм валеги:
— Дедушка, да кӧмась жӧ!
Дедушка!
Захар эз кывзы сылысь.
Сійӧ вешталіс колхозницаясӧс, матыстчис Татьяна Родионовна дінӧ.
— Вот, пыр шулывлі: саранча!
Ставсӧ пӧгубитасны, ставсӧ бырӧдасны...
— Кутшӧм саранча? — эз гӧгӧрво председательница.
Старик синъяссӧ чӧвтліс Ыджыд помса детинкаяс вылӧ, кодъяс жуисны гырысьяс пӧвстын, да друг нетшыштіс Маша киысь валегисӧ.
— Ме тіянӧс, бордтӧм саранчаясӧс, пальӧда! — валегинас ӧвтчигтыр горӧдіс сійӧ.
Но детинкаяс котралісны, дзебсясисны гырысьяс мышъяс сайӧ, да кучкалӧмыс веськавлі кытчӧсюрӧ.
Санька да Петька тэрмасьӧмӧн кавшасисны пашкыра пӧрысь баддьӧ.
— Да дугдылӧй ті, палича багатыр! — Захарӧс сувтӧдіс Андрей Иваныч. — Мый лои?
Висьталӧй тӧлкӧн!
— Миянлысь, Андрей Иваныч, шобді талялӧмаӧсь, — надзӧник висьтасис Федя. — Мыйӧн ті мунінныд, ми дедушкакӧд ӧбедайтыштім — и бара участок вылӧ.
Видзӧдам, а витӧд клеткаын шобді таляссьӧма, дзугсьӧма.
— Энлы, Федя! — торкис учитель. — Кыдз нӧ тайӧ сідзсӧ?
Колӧ разберитчыны.
Кыкысь чеччыштӧмӧн Сёмушкин воис Федя дінӧдз.
— Коді дежурнӧйыс талун?
— Но, ме дежурнӧй и пӧшти некытчӧ эг ветлы.
Сӧмын ӧбедайтыштны час четверть кежлӧ...
— Но вот...
А калиткасӧ, колӧкӧ, эн пӧдлав — порсьяс и пырисны.
— Пӧдлалі, пӧдлалі и майӧгӧн пыки, бура помнита! — дорйысис Федя.
— Чрезвычайнӧй событие, Захар Митрич! — учитель бергӧдчис Захарлань. — Порсьяс абу пыралӧмаӧсь, шер эз вӧв, а шобді лякӧмаӧсь.
— Делӧыс яснӧй... детинкаяс пӧгубитісны, — шуис Захар.
— Мыйла нӧ налы няньсӧ талявны? — чуймис учитель. — Ме гӧгӧрвоа, шуам, грушаяс, яблокъяс нетшкыны, ягӧдъясӧн чӧсмасьны — тайӧс найӧ вермасны.
А вог шобді губитны — тӧлк вылӧ ог вермы босьтны.
Медым миян ребята колхозлы лёкӧс кӧсйисны вӧчны — оз вермы тайӧ лоны!
— Война чӧжнад вильышмисны, — безнадёжнӧя ӧвтіс кинас Захар, — ӧні налы ставыс веськодь...
Захар дор сувтіс бригадир Погосова.
Сійӧ висьталіс, мый детинкаяс пӧ збыльысь петісны кипод улысь — гырысьяслысь оз кывзыны, рытъясын равзӧны сьыланкывъяс гудӧк бӧрся, кодкӧлун пондӧмаӧсь гӧняйтны вӧвъяс вылын.
Бабка Манефа норасис, мый челядь нуӧмаӧсь сылысь ворота ӧдзӧс джынсӧ да лэдзӧмаӧсь прудйӧ пур пыдди.
Пелагея Колечкина висьталіс, мый сылысь нетшкӧмаӧсь град йӧрсьыс став малинасӧ, и абу ӧбиднӧ — кисьмӧма кӧ, а ӧд вежсӧ, чорыдсӧ, веськыда росъяснас.
Детинкаяс шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлывлісны ӧта-мӧд вылас, йӧжгылясисны, быттьӧ ывлаыс тӧдлытӧг кӧдздӧдіс.
Санька вӧрзьӧдчывтӧг пукаліс бадь ув вылын.
Сылы чайтсис, мый коръяс пырыс ставыс видзӧдӧны сы вылӧ да гӧгӧрвоӧны, коді именнӧ пыралӧма векшинскӧй участок вылӧ, витӧд клеткаысь лякӧма шобді.
— А ставыс тэ, Тимкаӧс жалитысь! — шӧпнитіс Петька. — Шулі: оз ков корсьны тайӧ мачсӧ...
эськӧ мед му пырыс муніс!
— Ӧти-ӧтиӧн колӧ допроситны, — шуис Погосова, — тӧдмавны, коді налӧн первой нырщикыс.
А ыръянитны кутас — батьмамыслы висьтавны.
Найӧ нуӧдасны следствие.
Учитель ниртыштіс бритӧм бансӧ.
— А меным тадз думайтсьӧ: кодкӧ кӧ нин пакӧститіс, сійӧ ачыс висьталас честнӧя да веськыда.
— Некытчӧ лӧсявтӧм делӧ тайӧ, Андрей Иваныч, — хмыкнитіс Захар, — абу сэтшӧм челядьыс миян сиктын.
Пакӧсть вӧчны дай пышйыны — тайӧс найӧ вермасны, а ӧтвет видзны — душаыс жеб.
— А ме верита, мый висьталас.
Ребята миян абу полысьӧсь, йӧз сайӧ дзебсьыны оз мӧдны. — Учитель надзӧник кытшовтіс синъяснас челядьӧс, кутіс видзӧдны Санька вылӧ.
Сійӧ ас тӧдлытӧгыс бӧрыньтчыштіс.
И сэки сылы кажитчис, мый Федя Черкашин сідз жӧ, кыдзи и учитель, зільӧ аддзыны сійӧс бадь коръяс пӧвстысь.
«А сійӧ эськӧ эз чӧв ов, сразу висьтасис», мыйлакӧ воис юрас Санькалы.
— А кыдзи Саня Коншаков думайтӧ? — юаліс учитель.
Санькалӧн пӧдлі лолыс.
Сійӧ кельдӧдіс, кыдзсюрӧ лэччис пуысь да надзӧник шуис:
— Ме ставсьыс мыжа...
Детинкаяс оз и тӧдны нинӧм...
Ме ляки шобдісӧ.
27 глава
ЧЕРИ КЫЙНЫ
Татшӧм висьтасьӧмсьыс Захар дед чеччыштіс дзик мазі чушкӧмысь моз.
— А-а-а.. сюрин, саранчапи! — торжествуйтӧмӧн равӧстіс сійӧ, кватитіс Федя киысь ассьыс увйӧсь крука бедьсӧ да уськӧдчис бадь дінӧ.
Санькалы выльысь ковмис кавшасьны пуӧ.
Дед сюйис увъяс костӧд бедь круксӧ да пондыліс крукыштны детинкаӧс гачӧдыс.
— Лэччы муӧ, лукавӧй бес, лэччы!
Санька гӧгӧрвоис, мый дедӧс ӧні нинӧм оз дугӧд и он мын Захар бедьлысь кӧрсӧ видлытӧг.
Ньӧти думайттӧг сійӧ чеччыштіс мӧд ув вылӧ, кунис синъяссӧ да чеччыштіс увлань, тӧкӧтьӧ эз веськав бабка Манефа вылӧ.
— Кут сійӧс, вежӧмаӧс! — горӧдіс кувтӧдзыс повзьӧм бабка.
Санькалы чайтсис, мый став собраниеыс — и бабаяс, и счётыяса счетовод, и председательница, и весиг Андрей Иваныч уськӧдчисны вӧтӧдны сійӧс.
Сійӧ тімбыльтчӧмӧн чеччыштіс потшӧс вомӧн, дзумгысис кулигаӧ, кытчӧ вӧлі шыблалӧма щебень, жугалӧм стеклӧ, быдсяма ёгсӧ, да котӧртіс сы вомӧн сэтшӧм ӧдйӧ, мый весиг эз дойд кӧмтӧм кокъяссӧ.
Санька сувтіс усадьбаяссянь ылӧ, важ рыныш дорӧ.
Видзӧдліс гӧгӧр.
Сы бӧрся некод эз вӧтчы.
Сӧмын Петька Девяткин аслас сьӧкыд башмакъяснас тапсьӧдіс бӧрсяньыс.
Санька чукыртчыліс.
Кутшӧм жӧ глупӧя артмис ставыс!
Ачыс ставсьыс висьтасис, а ӧні повзис дед клюкаысь да усйысис кӧч моз.
Санька водіс рыныш дорӧ.
Кутшӧмкӧ гаг пырӧма виж васӧд дзоридз чашечкаӧ да некыдз оз вермы петнысӧ сэтысь — бордъясыс сылӧн кӧтасьӧмаӧсь, синлыс кодь вӧсни кокъясыс вильдалісны эмалированнӧй лепестокъяс кузя.
Санька пуксьӧдіс гагсӧ чунь вылас, медым косьмыштас, и сійӧ, бордъяссӧ лӧсьӧдлӧм мысти, лэбис.
Чотігтыр да пошкигтыр рыныш дінӧ котӧрӧн матыстчис Девяткин.
Сійӧ вӧлі скӧр.
Татшӧм приятелькӧд, кутшӧм Санька, быд лёкас сюран.
Код корис сійӧс признайтчыны!
Ӧні мӧдас мунны сёрни став колхоз пасьта, синтӧ восьтны улич вылын оз сетны.
Со и коксӧ дойдіс, кор чеччыштіс пу вывсянь.
А коді мыжа?
Бара жӧ Санька.
Немвиччысьтӧг Петька тувкнитіс сылы пельпомас:
— Видзӧд... корсьӧны!
Санька лэптіс юрсӧ.
Кулигаын сулалісны Андрей Иваныч да Катерина.
Найӧ видзӧдалісны усадьбаяссӧ, пыравлісны дворъясӧ, сарайясӧ.
Санька кватитіс киӧдыс Девяткинӧс да кыскис ас бӧрсяыс джынвыйӧ пемыд рынышӧ, кӧні ӧвтіс уль му дукӧн, шыръяс да сісь идзас дукӧн.
Бурджык сылы му пырыс мунны, а не петкӧдчыны ӧні мамлы да учительлы син водзаныс.
— <rus>Подумаешь</rus>, кутшӧм честнӧй, благороднӧй! — дугдывтӧг видчис Петька. — «Ме мыжа, кутӧй менӧ, судитӧй менӧ».
Нетшкисны тэнӧ кывйӧдыд!
Мед чӧв олін эськӧ.
Корсь сэні шутьляв, коді мыжа...
Паськыд вом тэ, веж лапкор!
И тані Санькаӧс быттьӧ тойыштісны.
Сійӧ чеччыштіс да мыйвынсьыс тівкис кулакнас кытчӧкӧ небыдінӧ — не то нырас Петькалы, не то щӧкаас.
— Тэ вӧсна ставыс...
Тэ вӧсна, корысь ноп!
Санька виччысис, мый Петька обязательнӧ сетас сылы сдача, и водзвыв пузис да решитіс, мый ӧні уськӧдас сійӧс идзас вылӧ да ставсьыс косӧдас сылы сьӧлӧм бурмытӧдзыс.
Но Петька сдача эз сет, а сразу лясмуні муӧ, тупкис кияснас юрсӧ да мӧдіс никсыны:
— Он имеит право киӧн воны, он имеит право!
Дӧзмӧмысла Санька сьӧвзис да бергӧдчис мӧдарӧ.
Сэсся осторожнӧя видзӧдліс рынышсянь ортсӧ.
Ни учитель, ни мамыс усадьба вылын эз вӧвны.
Петька пыр на никсіс, зыраліс щӧкасӧ да зыньгис сы йылысь, кутшӧм неблагодарнӧй другъяс-приятельяс мӧдісны лоавны ӧні.
Санька вӧсна сійӧ дась быдтор вылӧ, весиг сапожничайтны оз мун ӧтнас, виччысьӧ, кор Коншак мунас, а сысянь получайтӧ сӧмын нӧйтӧм да сералӧм.
— Ланьт! — тойыштіс сійӧс Санька. — Тэнӧ эськӧ оз на тадз сӧмын ков да...
Сійӧ видзӧдліс муяс вылӧ, ылын лӧзалысь зубчатӧй вӧр йыв вылӧ, ытшкӧм видз вылӧ, кӧні йирсисны вӧвъяс, ньӧжйӧник ышловзис да дыр чӧв оліс.
Сэсся Девяткин вылӧ видзӧдтӧг зумыша юаліс:
— Тэ кор мӧдӧдчан карӧ?
— Мам шуӧ, мый вӧскресеньеӧ пӧ позьӧ мунны.
— Ог, аски жӧ! — упрямӧя шуис Санька. — Ме татчӧ ни ӧти лун кежлӧ ог кольччы.
А он кӧ мун аски — ме ӧтнам муна.
— Ага, топӧдісны стен бердӧдз! — торжествуйтӧмӧн шуис Петька. — Но и мый, позьӧ и аски.
Мунам мам дінӧ, висьталам сылы.
Лӧсьӧдчыны эз ло дыр.
Евдокия уверяйтіс, мый Яков дядь встретитас челядьӧс ас йӧзӧс моз, и первой лунъяссӧ найӧ олыштасны сы ордын.
Сэсся устроитас найӧс общежитиеӧ.
Вещевӧй мешӧкӧ Санька пуктіс нянь тупӧсь, неуна пуӧм картупель, белье, кичышкӧд.
Сэсся корсьысьыштіс фанернӧй ящикын, кытчӧ вӧлі пукталӧма батьыслӧн кӧлуйыс.
Батьыс вӧлі быдтор вӧчны мастер, сійӧ вермис дӧмны сапӧг, спояйтны кастрюля, пӧчинитны ведра, и ящикыс вӧлі тыр инструментъясӧн.
Санька перйис сапӧг бала гоз, мӧлӧт да шила.
Код тӧдас, гашкӧ и сгӧдитчас тайӧ ставыс карын, мастерскӧйын.
Но кыдзи вӧчны мамкӧд?
Висьтавны сразу, мый сійӧ мунӧ сапожничайтны?
Он мын сёрниясысь.
Гашкӧ, оз на и лэдз.
Лучше висьталас сідз, мый мунӧ Петькакӧд Ылыс ты дорӧ чери кыйны, а сэсся карсянь гижас письмӧ да ставсӧ объяснитас.
Бур эськӧ прӧщайтчӧм могысь аддзӧдлыны Андрей Иванычӧс, Машаӧс да Федяӧс, объяснитны налы...
Сійӧ жӧ эз кӧсйы некутшӧм лёктор асланыс колхозлы.
Но веритасны ӧмӧй ӧні сылы!
Феня да мам эз вӧвны гортаныс, и Санькалы мӧдӧдчыны некод эз мешайт.
Сӧмын кор сійӧ тэчис мешӧкӧ мӧлӧт да балаяс, керкаӧ пырис Никитка.
— Тэ кытчӧ, Саня?
— Он аддзы!
Ты дорӧ, чери кыйны.
— А мӧлӧтсӧ мыйла?
— Кутшӧм мӧлӧт?
Ак, эсійӧ...
Вӧйтан пыдди туяс.
— Но да! — эз верит Никитка.
— Кодлысь колӧ юав.
Ӧні став детинкаяс тадзи кыйӧны чери.
— А ловъя чери ваян?
— Вая... кыкӧс вая.
Тайӧ успокоитіс Никиткаӧс, и сійӧ весиг вӧзйысис нидзув корсявны Санькалы.
Медым не паныдасьны мамыскӧд, Санька водзджык водіс узьны, но эз вунӧд заведитны ассьыс «будильниксӧ».
Катерина воис гортас рытнас сёрӧн, кутліс чуксавны Санькаӧс ужнайтны, а ӧтпырйӧ и сёрнитыштны сыкӧд, но Санька лэдзчысис зэв чорыда узьысь улӧ.
Мам пуксис пызан сайӧ Фенякӧд кыкӧн.
Ужнайтісны шынитӧв, и сӧмын ӧтчыд Санька кывліс, кыдзи мам ӧтветитіс нылыслы мыйкӧ юалӧм вылӧ:
— Мый и сёрнитны, нылук... янӧдіс сійӧ миянӧс, Коншаковъясӧс.
Санька зэвтчӧмӧн йӧжгыльтчис да юрсӧ сюйис пӧдушка улӧ.
Асывнас, «будильникӧн» садьмӧдӧм бӧрын, сійӧ некод тӧдлытӧг уйкнитіс керкасьыс да котӧртіс Девяткинъяс ордӧ.
Евдокия сюяліс Петька нопйӧ пӧсь сӧчӧнъяс.
Сэсся усадьбаяс бӧрвывті сійӧ колльӧдіс Петькаӧс да Санькаӧс сикт сайӧ.
Видзӧднысӧ найӧ вӧліны нэмӧвӧйя чери кыйысь кодьӧсь.
Мышканыс — нопъяс, кианыс — вугыр шатинъяс, нидзув банкаяс.
Прӧщайтчигӧн Евдокия висьталіс челядьлы, мый ӧні Яков дядь ордын найӧ мӧдасны овны христос питшӧгын моз, и во мысти воласны колхозӧ гӧститны сэтшӧм кавалеръясӧн, мый приятельясыс потӧны завидьысла.
— А тьӧт йывсьыд эн тӧждысь, — Санькалы кӧсйысис Евдокия: — ме сылы тані ставсӧ лючки висьтала.
Благодаритны на кутас, мый ме тэнӧ зумыд туй вылӧ инді.
На дінті муніс конюх Седельникова, здоровайтчис Евдокиякӧд, синъяссӧ чӧвтліс челядь вылӧ.
— Чери кыйны мӧдӧдчисны?
— Чериыс абу прӧстӧй, чериыс зӧлӧтӧй, — серӧктіс Евдокия да мудера мигнитіс челядьлы: — Но, восьлалӧй, бура кыйсьыны тіянлы!
Детинкаяс мӧдӧдчисны миртуйлань.
Но эз на и мунны найӧ сё воськов, кыдзи Санька кежис шуйгавыв, видзлань, кӧні йирсисны вӧвъяс.
— Кытчӧ? — чуймис Петька.
— Колӧ жӧ вӧвъяскӧд прӧщайтчыны... гашкӧ, медбӧръяысь аддзысям.
Петька ёнасӧ эз возражайт, кадыс налӧн вӧлі тырмӧ.
— Мун, мун!
Окась аслад Муромецкӧд.
Санька матыстчис табун дінӧ.
Вӧвъяс ӧтмоза мурчкигтыр нямлялісны васӧд турунсӧ, быттьӧ зубритісны урок.
Неылын кузь кокъяса, чаввиж гӧна кык чань нёнялісны мамъяснысӧ.
Лиска, аслас привычка серти, ветлӧдліс бокын мукӧд вӧвъясысь да синбӧжнас кыйӧдіс кӧдза муяс вылӧ, кыдз эськӧ тӧдлытӧг уйкнитны матӧджык няньяслань.
Санька корсис Муромецӧс да тапкӧдыштіс сылы сырмыштысь тшупӧдӧсь сьыліас.
Вӧв эз дугды йирсьӧмысь, дышпырысь видзӧдліс югыдлӧз синнас, быттьӧ кӧсйис шуны: «Аддзан, завтракайта...
И эн мешайт, пӧжалуйста».
Но Санька эз ӧбидитчы.
Ӧд сы вылын Санька первойысь велӧдчис ветлыны верзьӧмӧн.
Ӧдйӧ гӧнитігӧн усяс вӧлі сы вылысь, а Муромец сулалӧ да виччысьӧ, кор Санькалӧн куйлыссяс да бара сӧлас сы мыш вылӧ.
А кымын додь турун, нянь кольта, картошка ваялісны найӧ Муромецкӧд колхозлы!
Санька разис вещевӧй мешӧксӧ, чегис тупӧсьджын нянь да пуктіс Муромец водзӧ.
Сэсся Санькаӧс мӧдіс кыскыны кузнеча дорӧ.
Петька чукыртчыліс да видзӧдліс шонді вылӧ.
Муса, важ кузнеча!
Кутшӧма радейтіс Санька тэнад пушканлысь ышлолалӧмсӧ, мӧлӧтъяслысь гораа клёнӧдчӧмсӧ, шом дуксӧ, кӧрт коляссӧ, пӧрысь Евсеичӧс, коді, буракӧ, нэм чӧжыс котшкӧдчис накӧвальня дінын!
Кузнечасянь Санька муніс муяс вылӧ.
— Сералан, Коншак! — терпениесьыс петіс Петька. — Ми жӧ тадзтӧ поезд вылӧ сёрмам.
Но кыдзи нӧ медбӧръяысь он видзӧдлы няньяс вылӧ.
Со и мамлӧн делянкаыс.
Шобдіыс быдмӧма пемыдлӧз, пӧшти сьӧд стенаӧн.
Сійӧ тупкӧма векньыдик трӧпасӧ, и Санька, гы вундысь моз, вундіс мулысь веркӧссӧ, ас бӧрсяыс колис лайкъялысь, ӧдйӧ бӧр лӧньысь туй.
«Пӧжалуй, сам-десять воас, а то и унджык», нянь йылысь думыштіс сійӧ.
И друг сійӧс быттьӧ сотыштіс.
Мый нӧ сійӧ вӧчӧ?
Бать кӧ эськӧ вӧлі ловъя... сійӧ кӧ эськӧ тӧдіс...
Детинка дыр бӧръяліс шепъяс.
Сю пӧвстын мыйкӧ кышкашмуніс.
Муын пукаліс рудіник мувыв шыр да зіля йирис шобді идзассӧ.
Со шобдіыс нёрис, шыр пелька кыскис асланьыс шепсӧ да мӧдіс чӧсмасьны шобді тусьясӧн.
Санька шыӧн моз метитчис вугыр шатиннас, тувкнитіс шырлы, но сылы быттьӧ нинӧм, дзуммуні розьӧ.
— Вот вредыд! — видчыштіс Санька да вугыр шатиннас мӧдіс тувкӧдны муӧ.
— Защититам колхознӧй урожай! — серӧктіс Петька.
— Видзӧд, мыйта няньсӧ бырӧдӧма! — пӧлӧстліс юрсӧ Санька.
Петька видзӧдаліс йирӧм шеп чукӧръяс.
— Да-а...
Лӧсьыда вӧчӧма.
Сӧстӧмаджык, кыдзи тэа-меа тӧрыт.
Санька зумыштчис.
Тӧрытъя лун!
Бурджык эськӧ, сійӧ кӧ эз и вӧв.
Ті мыйла сӧмын панісны найӧ эсійӧ мачӧн ворсӧмсӧ!
Санька босьтіс вугыр шатинсӧ, петіс шобді пӧвстысь.
Ӧні сійӧ сэсся эз нин сувтлы некытчӧ, некытчӧ эз видзӧдлы.
28 глава
ПЕТУШОККӦД БОЙ
Миртуй вӧлі дзик матын.
Коли сӧмын кытшовтны «Векшинлысь хозяйствосӧ!»
Медым эськӧ не паныдасьны кодкӧдкӧ челядь пиысь либӧ Захар дедкӧд аскӧдыс, Санька кежис участокбердса кустарникӧ.
Кустарникын йирсис мӧс стада.
Немвиччысьтӧг кустъясыс руз-размунісны, быттьӧкӧ на пыр писькӧдчис ачыс вӧрсаыс, и туй вылӧ петіс вердаса, кырныш борд кодь сьӧд, еджыд печата кымӧса ӧш Петушок.
Нырас сылы вӧлі пысалӧма кӧрт кольча, кымӧс вылас читкыльтчӧмаӧсь юрси чикыльяс.
Ӧш бӧрся вӧччис кымынкӧ мӧс, кодъяс, тыдалӧ, янсалӧмаӧсь стадасьыс.
Девяткин кыскис Санькаӧс куст сайӧ:
— Сувт!
Ӧшлысь туйсӧ бурджык не вомӧнавны!
Но Петушок эз казяв детинкаӧс.
Сійӧ тшапа кытшовтіс пруд, коді вӧлі шебрасьӧма киссьӧм, быттьӧ зуалӧм турунвиж эшкынӧн, матыстчис участок потшӧс дорӧ.
Шензигтыр, кыдзи тайӧ лысьтӧмаӧсь потшны сылысь туйсӧ, ӧш пыксис аслас чугуннӧй плешнас важиник потшӧсӧ; потшӧс ратшмуніс да пӧри муӧ.
Петушок звиркнитіс сы вомӧн, кӧсӧйтчылӧмӧн видзӧдліс мӧсъяс вылӧ, кузя бакӧстіс, быттьӧ корис ставнысӧ участок вылӧ.
Гӧрд, сьӧд, вижов мӧсъяс мисьтӧм вӧрасӧн чеччыштісны пӧрӧдӧм потшӧс вомӧн, разӧдчисны градъяс вылӧ.
Найӧ вазгигтыр йирисны веж капуста юръяс, вомдорнас нетшкисны корйӧдыс морковлысь гӧрдіник бӧжъяссӧ, курччалісны огурцы, видзчысьӧмӧн исалісны помидоръяс.
Петушок жӧ, кыдзи пӧлагайтчӧ бур кӧзяинлы, ачыс немтор эз видлы, а тшапа восьлаліс градъяс вомӧн пыр водзӧ, участок пытшкӧслань.
— Ме мӧсъясӧс задержита...
А тэ котӧрт мӧс видзысьла.
Ӧдйӧ! — Санька шыбитіс пельпомъяс сайысь вещевӧй мешӧксӧ.
Синъясыс сылӧн векняммисны, дзоньнас сійӧ сетчис водзвыв да зэвтчис.
Тадзи вӧвлі Санькакӧд век, кор сійӧ лӧсьӧдчыліс уськӧдчыны косьӧ либӧ кутшӧмкӧ опасностьлы паныд.
Петька кватитіс приятельсӧ гимнастёркаӧдыс.
— Кытчӧ?
Сэні жӧ Петушок!
— Кодлы шуа! — горӧдіс Санька. — Мӧсъяс тані став градвыв пуктассӧ жӧритасны.
Чукӧст мӧс видзысьсӧ!
Но Петька топыда кутіс Санькаӧс пельпомӧдыс да эз вӧрзьы места вывсьыс.
— Йӧймин!
Нырыштас тэнӧ Петушок, сюръяс йылас лэптас.
Помнитан, кыдзи Векшин дедӧс...
Кык ордлы сылысь чегис.
Эн сюйсьы, Саня!
Миянлы ӧд станцияӧ кад...
Немвиччысьтӧг детинкаяс кылісны тӧдса гӧлӧс:
— Ак, пеж горшъяс, ак, обжораяс!
Вот ме тіянӧс!
Участокса ылыс пельӧссянь, градъяс вомӧн чеччалігтыр да лейканас ӧвтчигтыр, котӧртіс Маша.
Сійӧ уськӧдчис мӧсъяс вылӧ.
Но мӧсъяс весиг синсӧ эз чӧвтлыны сы вылӧ.
Санька нетшыштчис Петькаысь да котӧртіс отсавны нывкалы.
Маша горзіс, барабанӧ моз кулакнас кучкаліс лейкаӧ.
Санька гораа шутьляліс, лёкног горзіс, швачӧдіс мӧсъясӧс ореховӧй вугыр шатинӧн, кытчӧдз сійӧ эз жуглась дженьыдик беддьӧдз.
Татшӧм энергичнӧй зырӧдӧмысь мӧсъяс падмисны да вуджисны потшӧс сайӧ.
И друг трубаысь кодь шы оглушитіс Санькаӧс и Машаӧс.
Найӧ видзӧдлісны гӧгӧр.
На вылӧ локтіс Петушок.
Льӧбъяссьыс сылӧн лювъяліс стеклӧ кодь дуль, синъясыс ӧзйисны.
Сійӧ улӧдз лэдзӧма юрсӧ, и ныр розьясыс, пушканъяс моз, пӧлялісны мусьыс кык струя бус.
Ӧш быттьӧкӧ кӧсйис бертчыны.
— Пышъям ӧдйӧнджык! — повзьӧмӧн горӧдіс Маша.
Но пышйыны вӧлі сёр: ӧш вӧлі некымын воськов сайын нин.
Санька сувтіс нывка водзӧ да, Петушок вылӧ вугыр шатинӧн ыршасигтыр, мӧдіс надзӧник бӧрыньтчыны.
Кустъяс сайсянь котӧрӧн петісны Стёпа да Федя.
Участок вомӧн мыйвынсьыс котӧртіс Маша, а ыджыд сьӧд Петушок, быттьӧ танк, матыстчис Санькалань.
Детинка бӧрыньтчис бӧрвыв, эз вештыв синъяссӧ ӧш вылысь, ыршасис сы вылӧ вугыр шатин торнас да дугдывтӧг уговаривайтіс — кор скӧрысь, кор кевмысьӧмӧн, кыдзи уговаривайтӧны лёк чепйыв понйӧс:
— Но-но, Петушок, шыть, бӧрвыв!..
Эн лысьт!
«Главнӧйыс, синтӧ не вештывны сы вылысь... главнӧйыс, не пышйыны», бергаліс сылӧн юрас.
Но Петушокӧс, тыдалӧ, омӧля вӧрзьӧдісны Санькалӧн уговоръясыс, и сійӧ матыстчис пыр матӧджык.
Санька мышкыртчыліс, кватитіс китырыс му да койыштіс ӧшлы синмас.
Сэсся пелька чеччыштіс бокӧ да уськӧдчис котӧртны.
Петушок здук кежлӧ сувтыштліс, пыркнитіс юрнас да друг немвиччысьтӧг пелька уськӧдчис вӧтӧдны.
— Виас сійӧс ӧшкыс!
Виас! — чилӧстіс Маша да кутчысис юрас.
Сэсся садьтӧгыс нетшыштіс потшӧсысь бедьтор, кутшӧмӧн позьӧ вӧтлыны сӧмын дзодзӧгъясӧс, да котӧртіс ӧш дінӧ.
— Кытчӧ? — вӧтӧдіс сійӧс Федя, тойыштіс бокӧ да чепӧсйис водзӧ.
Сійӧ котӧртіс мыйвынсьыс, но, кыдзи и Маша, эз тӧд, кутшӧм ногӧн да мыйӧн сувтӧдны ярмӧм Петушокӧс.
Немвиччысьтӧг сійӧ джӧмдіс ньӧрйысь кыӧм ыджыд кӧрзинкаӧ, кытчӧ арнас лӧдлывлӧны овощи.
Кватитіс сійӧс да уськӧдчис Петушоклань.
Мӧдарсяньыс ӧш дінӧ тэрмасис Стёпа, ас бӧрсяыс кыскис сьӧкыд майӧг.
Но Петушок, Санькаӧс кындзи, некодӧс эз казяв.
Санька мудераліс, чеччыштавліс кор веськыдвыв, кор шуйгавыв, но Петушок пелькмӧдчис да сэтшӧм вынӧн сетыштіс сюрнас, мый детинка лэбыштіс ылӧ да пласьт уси муӧ.
Пӧсь вывсьыс сійӧ эз кыв доймӧмсӧ, пелька чеччыштіс да котӧртіс водзӧ, но некымын воськов мысти бара уси.
Петушок, шкоргигтыр да дульнас резсигтыр, метитчис нин выльысь люкыштны.
Тайӧ здукнас матыстчис Федя.
Сійӧ, сеткаӧс моз, чӧвтіс кӧрзинкасӧ ӧшлы юр вылас.
Синтӧммӧм Петушок кутіс гӧгравны места вылас, мӧдіс бергӧдлыны юрсӧ, сэсся заводитіс сюрнас гӧрны мусӧ, но сійӧ эз нин вӧв ӧпаснӧй.
Котӧрӧн воис Петька мӧс видзыськӧд.
Кузь плетьнас ружьеысь моз швичйӧдлігтыр мӧс видзысь вӧтліс ӧшкӧс участок вылысь.
29 глава
БИ ВЫЛӦ
Маша, Федя да Стёпа осторожнӧя нуӧдісны Санькаӧс гортас.
Бӧрсяньыс Девяткин нуис Санькалысь вещевӧй мешӧксӧ да дугдывтӧг долис сы йылысь, кыдзи сійӧ ӧлӧдліс Санькаӧс, медым сійӧ эз матыстчы Петушок дінӧ.
Катерина котӧрӧн петіс челядьлы паныд, ачыс кельдӧдіс да кутчысис кильчӧ перилӧас.
— Шогӧй тэ менам!..
Кӧні тэнӧ тадзсӧ?
— Тайӧ ӧш сійӧс... — шӧпнитіс сылы Маша.
Мамсӧ аддзӧм бӧрын Санька жугыля нюммуніс:
— Нинӧм эз и вӧв...
Сійӧ сӧмын ӧтчыд и люкыштіс...
Катерина пӧрччӧдіс Санькаӧс, кӧрталіс боксьыс дойсӧ да водтӧдіс вольпасьӧ.
— Тётя Катя, гашкӧ, докторӧс корлыны? — вӧзйис Маша.
— Ветлӧй, ребята, да ӧдйӧджык.
Маша да Федя котӧртісны Торбеевоӧ, больничаӧ.
Час мысти найӧ вайӧдісны Иван Ефимовичӧс, фельдшерӧс, косіник, кокньыдик старикӧс.
Коншаковъяс керка дінӧ чукӧртчисны пӧшти став детинкаяс Стожарыысь.
Найӧ видзӧдалісны ӧшиньяс пыр, щельясӧд, жӧдзисны кильчӧ дорын.
— Первой делӧ — не ызгыны, — шуис Иван Ефимович. — Мӧд-кӧ, ставлы бӧрыньтчыны кыксё воськов сайӧ.
Раз, два...
Сійӧ виччысис, кор детинкаяс вешъясны улича шӧрӧ, керъяс дорӧ, да пырис посводзӧ.
— Маша! — нывка дінӧ матыстчис ичӧтик, дзуг юрсиа Тимка Колечкин. — Збыль сійӧ — Санькакӧд беда?
Тэ ставсӧ аддзылін?
Висьтав...
И Маша висьталіс, мый вӧлі участок вылын.
— Вот... ме пыр шулі...
Санька сійӧ нинӧмысь оз пов!
Сійӧ век мукӧд вӧсна сувтӧ! — горӧдіс Тимка да аслысногӧн видзӧдіс матыстчысь Девяткин вылӧ.
Сэсся шӧпкӧдчыштіс Ыджыд помса детинкаяскӧд, и найӧ нуӧдісны Петькаӧс бокӧ.
Заводитчис кузь да гора сёрни.
Первойсӧ Девяткин сӧмын шпыньяліс.
Но детинкаяслӧн кытшыс топалі пыр ёнджыка.
Ставсьыс гораа горзіс Девяткин вылӧ Тимка.
Вӧвлытӧм воинственнӧй да решительнӧй, сійӧ усьласис сы вылӧ том петук моз.
Букыша видзӧдлывліс Девяткин вылӧ чӧв олысь Ванька Строкин.
Медбӧрын детинкаяс став компаниянас матыстчисны Маша, Федя да Стёпа дінӧ.
— Ребята, — джӧмдалігтыр мӧдіс висьтавны Тимка, — мый ми кӧсъям висьтавны тіянлы...
Санька йылысь висьтавны...
Ті чайтанныд, сійӧ нарошнӧ шобдітӧ лякис... чайтанныд, лёк вылӧ?..
Тайӧ ставыс со код вӧсна артмис... — И сійӧ довкнитіс юрнас Петькалы: — Ӧні ачыд висьтав.
— Да, Девяткин, — Тимка дор сувтісны детинкаяс, — тэ ӧд кӧсйысин.
— Честнӧя признайтчы.
— Велалӧмыд йӧз мыш сайӧ дзебсясьны.
— Но, ме вӧсна, — нырнас чушнитӧм мысти буркнитіс Петька, — но, мыжа.
— Тэ подробнӧя объясняйт... — йӧткыштіс сійӧс Тимка. — Всё равно ог лэдзӧй, кытчӧдз веськыда он висьтав.
— Ми мачӧн ворсім тӧрыт, — гажтӧма шуис Петька, — но и Тимкалӧн мачыс пырис тіян участок вылӧ.
— Эз пыр, а тэ сійӧс нарошнӧ сэтчань кучкин, — веськӧдіс Тимка.
— Но, кучки...
— А корсьны эн лысьт.
А Санька эз повзьы да заставитіс Петькаӧс мунны аскӧдыс.
Но, и лякисны тіянлысь шобдітӧ.
Федя да Стёпа видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Со кыдз вӧлӧма!
А ӧд тӧрыт мыйсӧ сӧмын эз думайтны найӧ!
Сёмушкин решительнӧя висьталіс, мый Санька лякис налысь медбур шобдісӧ лёк кузя.
И, мый соссьынысӧ, «векшинсаяс» пӧшти сӧгласитчисны Сёмушкинкӧд.
Сӧмын ӧтнас Маша пыр ӧтмоз упорнӧя долис, мый Санька «абу сэтшӧм».
— Эк ті! — вомаліс Маша Ыджыд помса детинкаясӧс. — Тӧдінныд и чӧв олінныд ӧнӧдз.
— Ми эськӧ эг чӧв олӧ, — ышловзис Тимка, — ми асывбыд эг вермӧ корсьны Девяткинӧс...
Колӧ, медым сійӧ ачыс став йывсьыс висьтасис.
Керкаысь петіс Иван Ефимович, и сы бӧрся — Катерина.
Челядь зэв ӧдйӧ кытшалісны найӧс.
— Но мый сэсся, — Катеринакӧд прӧщайтчигӧн шуис фельдшер, — ӧні кежлӧ тіян том тореадоркӧд нинӧм страшнӧйыс абу.
Виччысьлам аскиӧдз.
Кыптас кӧ температураыс — вайӧдӧ больничаӧ.
Видзӧй сійӧс вольпасьын.
Бокӧвӧйясӧс, дерт, некодӧс. — И сійӧ выразительнӧя кӧсӧйтчыліс челядь вылӧ.
Найӧ ещӧ недыр сулалыштісны керка дорын да мӧдісны разӧдчавны гортъясаныс.
Но рӧмдандорыс Маша да Федя бара локтісны Коншаковъяс керка дорӧ.
Найӧ вайисны сьӧраныс свежӧй огурцы да кисьмытӧм яблок.
Кильчӧ дінас сулаліс нин Тимка да кевмысис Катериналы босьтны Санькалы вылӧ ичӧтик кузов мында вӧрысь вайӧм малина.
— Нинӧм сылы оз ков ӧні...
Куйлӧ, ойзӧ, — мынтӧдчис Катерина да упрекнитіс челядьӧс: — Вӧчыштінныд удж!
Окота вӧлі тіянлы бугайӧс эльтны!
— А ми эг эльтӧй. — И Маша висьталіс, кыдзи ставыс артмис.
— Со сійӧ мый!
А ме думайті, вильшасис Санька. — Катерина видзӧдліс Федя вылӧ. — Сідзкӧ тэ сійӧс бедасьыс мездін?
Но, аттьӧ тэныд.
Ӧні побратимъясӧн сыкӧд лоанныд.
Керкаысь петіс Феня.
Киас сійӧ кутіс Санькалысь вещевӧй мешӧксӧ, мӧлӧт да сапӧг бала гоз.
— Мама, а мӧлӧтыс да сапӧг балаясыс мыйла?
Санька ӧд чери кыйны мӧдӧдчыліс...
Ой, — повзьӧмӧн шӧпнитіс сійӧ, — ме ӧд дӧгадайтчылі, сійӧ эз чери кыйны, Санькаыд, сійӧ карӧ, сапожничайтны мӧдӧдчылӧма...
Катерина дыр кутіс киас мӧлӧт да балаяс.
Неужели эз вермы видзны сійӧ семьясӧ, кыдзи тшӧктыліс Егор, эз вермы мевъяммӧдны детинкаӧс му дінӧ, крестьянскӧй удж дінӧ, школа дінӧ?
— Тима, вӧлі тіян сэтшӧм сёрнитчӧм — сапожникӧ петны? — юаліс Катерина.
— Но, вӧлі... — синъяссӧ лэдзӧмӧн висьтасис Тимка. — Сӧмын мамӧ менӧ эз лэдз.
Чужӧмыс Катериналӧн букыштчис.
А менӧ вот пиӧй дзик нинӧм туйӧ пуктӧ.
Славаыс сӧмын, мый ӧти вевт улын олам.
— Тётенька, — нормис Маша, — эн шуӧй тадзи!..
Гашкӧ, сійӧ, Санькаыд, шобді вӧсна повзис...
А... а ӧні ми сійӧс некытчӧ огӧ лэдзӧй...
Катерина мудзпырысь ӧвтыштіс кинас:
— Вай муналӧй ті гортъясаныд.
«Огӧ лэдзӧй», Машалы дум вылас усины аслас кывъясыс, кор Федякӧд да Тимкакӧд ӧтлаын восьлаліс гортас.
Кокни шуны, а кыдзи тайӧс вӧчны?
Санька дінӧ бӧръя кадас и сідз он сибав.
— Сапӧг балаяссӧ аддзылінныд? — сувтіс Маша.
— Найӧ Девяткинкӧд важӧн нин сапожничайтны думыштісны.
Евдокия налысь став пельяссӧ сьӧдмӧдіс, — висьталіс Тимка.
— Да кыдзи сійӧ лысьтіс колхозысь мунны? — возмутитчис Маша. — Тані быдӧн уджалӧны ме ог тӧд кыдзи...
И мамыс сылӧн зільӧ...
— А прӧстӧ сійӧ ассьыс Стожарысӧ оз любит, — думыштчӧмӧн шуис Федя. — Вӧлі кӧ эськӧ ме тіян сиктысь... — Сійӧ эз помав висьталӧмсӧ да дыр видзӧдіс улича кузя.
— Збыльысь ӧд, — эз ӧвсьы Маша, — а дядя Егор война вылысь воас — «Кӧні менам Санька? — юалас. — Кыдзи сійӧ тані оліс?»
Немвиччысьтӧг Тимка аслысногӧн ымӧстіс, быттьӧ топӧдісны сылысь голясӧ.
Маша чуймӧмӧн бергӧдчис:
— Тэ мый, Тимка?
— А сійӧ... шуанныд... вӧйпанныд!
А нинӧм ті... нинӧм бура он тӧдӧй! — горӧдыштіс сійӧ. — А... а оз кӧ бӧр во дядя Егор?
— Кыдзи оз во?
Тані Тимкалы дум вылас уси аслас клятваыс, и сійӧ чӧв ланьтіс.
Но Маша Федякӧд казялісны, мыйкӧ неладнӧ, да эз эновтчыны Тимкаысь.
Тимка думыштіс, мый тайна тайнаӧн, но Санькаӧс мездыны кыдзкӧ колӧ.
И сійӧ висьталіс Санька шог йылысь.
Челядь дыр сулалісны чӧв-чӧв.
Торъя-торъя, оръясьӧм кымӧръяс кутісны вевттьыны небесасӧ.
Тревожнӧя мӧдісны дзуртны тӧв вылын дуплоа пӧрысь липаяс.
Ылын, вӧр сайын, югнитлывліс востым.
Керкаясын ӧзталісны лампаяс да дзузганъяс.
Со югнитіс би Андрей Иваныч ӧшиньын.
Кымынысь нин асланыс дженьыдик нэм чӧжӧн челядь волывлісны тайӧ би вылӧ!
— Тэ кытчӧ, Маша? — юаліс Тимка, кор нывка крута кежис боклань.
— Миянӧ мунам, Андрей Иваныч ордӧ.
— Ме ӧд кыв сеті Санькалы... — повзис Тимка. — Ӧні став свет пасьтаыс кывсяс...
— Андрей Иванычлы позьӧ висьтавны.
Сылы ставсӧ позьӧ.
30 глава
ВОЙСЯ ЧАСӦ
Санька куйліс посводзын.
Дойыс неуна ланьтіс.
Сӧмын сэк, кор сійӧ бергӧдчывліс либӧ пыдысянь лолыштлывліс, шуйга боксӧ кочӧг бытшкывліс, мый вӧсна сьӧкыд вӧлі лолавны.
Осторожнӧя тувччалісны посводз вомӧн мам, Феня, Никитка.
Керйысь вӧчӧм посводзса стена сайын шӧпкӧдчисны детинкаяс.
Щель пыр Санька унаысь кыйлывліс налысь любопытнӧй видзӧдласъяссӧ.
Сэсся мам дыр сёрнитіс челядькӧд кильчӧ вылын.
Мый йылысь, Санька бура эз вермы кывны, но ӧтка-ӧтка кывъяс серти гӧгӧрвоис, мый сёрниыс муніс сы йылысь.
И та вӧсна вӧлі лӧсьыдтӧм да тӧждысис.
«Ыджыд тай, прославитчин!..
Ӧшлы сюр вылас сюрлін», скӧраліс ас вылас Санька.
Окота вӧлі вугыртны.
Но юрыс вӧлі свежӧй, ун эз лок.
Паметь вылас воалісны медбӧръя лунъясса став событиеясыс: мачӧн ворсӧм, лякӧм шобді, собрание, мамыслӧн кывъясыс: «Янӧдіс сійӧ миянӧс, Коншаковъясӧс».
— А сійӧ збыль, мый участок выланыд тіян став шобдіыд пӧгибнитіс? — кыліс Санька Тимкалысь гӧлӧссӧ. — И отсавны нинӧмӧн оз позь?
А? Маша?
— Кыдзи сылы отсалан, ляксьӧма кӧ сійӧ... — вочавидзис Маша.
— Тётя Катя, а ті кутшӧмкӧ сэтшӧм лекарство онӧ тӧдӧй? — юасис Тимка. — Сӧмын мед колхозын лёксӧ эз кутны Санька вылӧ.
— Ок, ребята, — ышловзис Катерина, — пола, мый нинӧмӧн ті он отсалӧй шобділы.
Буди вот Андрей Иванычлысь юавны либӧ Захар дедлысь.
Гашкӧ, найӧ мыйкӧ сӧветуйтасны.
Санька шебрасис юрвывтіыс.
«Сӧмын мед лёк эз кутны», эз петавны юрсьыс Тимкалӧн кывъясыс.
Рӧмыдыс сукмис.
Кильчӧ вылысь челядь разӧдчисны.
Уличаяс кузя сьӧкыд кокшыӧн муніс стада.
Дворӧ шумӧн пырис мӧс.
Мам петіс сы дінӧ пӧдӧнчаӧн, лажгӧдчис сьӧкыд пӧсь вӧра дінас да паніс мӧскӧд кузь сёрни сы йылысь, кыдзи сійӧ талун гуляйтіс, бур-ӧ вӧлі туруныс йирсянінас, чӧскыд-ӧ ваыс юктасянінас.
Санька кыпӧдчыштіс вольпась вывсьыс да ойӧстіс доймӧмысла.
Но сэсся мудераліс — эз мӧд лэптыны шуйга кисӧ, муртса пасьтасис да шытӧг петіс кильчӧ вылӧ.
Кокъясыс асьныс нуӧдісны сійӧс учитель керка дінӧ.
Со и биыс ӧшиняс.
Кокъясыс Санькалӧн сразу сьӧктаммисны, быттьӧкӧ туйсӧ керка дорӧдыс нӧбӧдӧма сибдалысь сьӧкыд лыаӧн.
Мый сійӧ висьталас Андрей Иванычлы?
Кыдзи видзӧдлас сы вылӧ?
Абу-ӧ бурджык бӧр бергӧдчыны?
Но Санька вермис асьсӧ, пырис керкаӧ да кынмис места вылас.
Лампаӧн югзьӧдӧм книжнӧй полка дінын лукйысисны книгаяс пиын Тимка, Маша да Федя.
Найӧ чуймӧмӧн видзӧдлісны Санька вылӧ.
Первойӧн уськӧдчис сы дінӧ Тимка:
— Тэ мыйла чеччин?
Тэныд жӧ куйлыны колӧ!
— Андрей Иваныч кӧні? — растеряннӧя юаліс Санька.
— А сійӧ... сійӧ ті ордӧ муніс...
Тэнӧ видлыны, — висьталіс Маша да мыйлакӧ чӧвтліс синъяссӧ Федя вылӧ да Тимка вылӧ. — Ті вежӧн лоӧмныд, буракӧ.
Тэ пуксьы, Саня, виччысьышт...
Тэнад оз ёна доймы?
Федя вештіс сылань улӧс.
Санька видзчысьӧмӧн пуксис, синбӧжнас видзӧдліс челядь вылӧ.
— А Андрей Иваныч кутшӧм книжка корсис миянлы! — шуис Маша. — Шобді йылысь.
— Мый шобді йывсьыс? — дрӧгнитіс Санька.
— Кывзы, ме тэныд лыддя... зэв интереснӧ. — Федя восьтіс вӧсньыдик книга: — «Июль помын немвиччысьтӧг муніс шер, и шобді миян водіс.
Мый вӧлі вӧчны?
Но ми эг сдайтчӧй и став бригадаӧн петім му вылӧ.
Вит лун лэпталім му бердӧ ляскысьӧм шобді идзасъяс да пукталім найӧс бечёвка вылӧ, кодӧс вӧлі нюжӧдалӧма делянка вомӧн тувъявлӧм тувъяс вылӧ.
Сэсся шобдісӧ подкормитім, и сійӧ регыд бурдіс да мӧдіс быдмыны...»
— Тайӧс коді гижӧ? — юаліс Санька.
— Ӧти бригадир... аслас опытысь.
Андрей Иваныч шуӧ: обязательнӧ пӧ колӧ сійӧ пример серти вӧчны.
Гашкӧ, и миян шобдіным бӧр ловзяс.
— Сӧмын вот миян бечёвкаыс абу, — пасйыштіс Маша.
— Тайӧ пустяки, — варовмис Санька. — Миян Тимкакӧд кырсь тыассьӧ прудйын.
Бур бечёвка позяс кыны.
Збыль ӧд, Тимка?
— Дерт жӧ...
А тувъяссӧ расысь кералам.
— Сідзкӧ аски и заводитам! — терпитны вермытӧг кутіс висьтавны Маша, но сэки ӧдзӧсӧд мыччысис Андрей Иваныч.
— Тані сійӧ, Катерина Васильевна, эн волнуйтчӧй, — ӧдзӧс сайӧ видзӧдлӧм мысти шуис учитель.
— Повзьӧдлысьӧй тэ менам! — Катерина пырис керкаӧ да швачкерис кияснас. — Кытчӧ нуис тэнӧ татшӧмсӧ!
Сиктджынсӧ корси...
— Андрей Иваныч, — сувтіс Санька. — А сійӧ збыль — шобдітӧ спаситны позьӧ?
Ті сӧмын шуӧй... ме мый колӧ вӧча.
— Но-но, дружок! — дугӧдіс сійӧс учитель. — Ӧні кежлӧ та йылысь тэ эн думайт.
Ставсӧ, мый колӧ, ребята асьныс вӧчасны.
Мун вай мамыдкӧд гортад, вод вольпасьӧ.
Ӧш — тайӧ тэныд абу шутка.
Сійӧ керка пельӧсӧдз колльӧдіс Катеринаӧс да Санькаӧс и бӧр локтіс челядь дінӧ.
Гортас Катерина водтӧдіс Санькаӧс ас вольпась вылас, юктӧдіс пӧжӧм липа цвет ваӧн, тубыртіс эшкынӧ да, кыдзи и быд лун, мӧдіс идравны керкасӧ.
Но талун нинӧм эз пыр сылы киас.
Джоджсӧ сійӧ чышкис сӧмын джынсӧ, корӧсьсӧ колис джодж шӧрас да пачводз дорын мӧдіс вештавны кутшӧмкӧ гырничьяс, кринчаяс, чугунъяс.
«Кутшӧм шог тайӧ уси ме юр вылӧ! — думайтіс Катерина. — Чӧв олӧ, важӧн и упорнӧя чӧв олӧ Егор.
И, тыдалӧ, оз прӧста...
Ӧні тайӧ шогыс Санькакӧд.
Мый, сійӧ кӧ нэм кежлас кольӧ калекаӧн?»
Керкаӧ пырис Евдокия Девяткина.
Сулыштіс ойбыртӧм Санька дінын, пойгыштіс, ышлолаліс, сэсся пуксис пызан дорӧ.
— Важӧн нин эськӧ колӧ вӧлі сылы карӧ мунны...
Эз эськӧ веськав ӧшлы сюр вылас.
— Сідзкӧ тэ менам зонкалысь юрсӧ йӧймӧдін? — чуймӧмӧн юаліс Катерина. — Гортысь мунны...
Аттьӧ, соседкаӧй!
— Зонкаыс абу тэ кодь, кыв вылӧ сетчысьджык.
Да и мывкыда, гӧгӧрвоӧ, кыдзи колӧ олӧм дінас кутчысьны.
И тэ сійӧс, Катерина, эн кут.
Ме вот Петька серти артала.
Окота кӧ абу, мырдӧн найӧс книга сайӧ он пуксьӧд.
Мед нин вернӧй уджӧ велӧдчасны, кадыс сэтшӧм. — Евдокия видзӧдліс шонді водзын гожъялӧм Катерина вылӧ. — Тэ эськӧ мед и ас йывсьыд думыштлін.
Сибдӧмыд эсійӧ делянка бердас, изведитчин дзикӧдз, сартас кодь лоин...
Шуӧны, ёгтурункӧд пӧ нинӧм он вермы вӧчны?
— Ӧдӧлитӧны, Евдокия, — норасис Катерина. — Муртса на удитан нетшкыны, найӧ бара петӧны.
— То-то вот...
Вынтӧ пуктан уна, а няньтӧ босьтан — челядьтӧ он верд.
— Кытчӧ тэ сёрнисӧ нуӧдан? — насторожитчис Катерина.
— А сэтчӧ...
Вешйыны тэныд семьянад колӧ татысь.
— Да мый тэ сёрнитан татшӧмсӧ! — дрӧгнитіс Катерина. — Егор тані нэм чӧжыс оліс, а ме друг эновта ставсӧ, муна код тӧдас кытчӧ, рӧдвужтӧм кодь.
Сійӧ ӧд, Егорыд, кутшӧм наказ меным колис.
«Катерина, — шуис, — кык грекысь ог прӧстит: челядьӧс кӧ воштан да му дінысь лэдзчысян».
Да ог!
Кыдзи позьӧ!
— Егор Платонович миян делаяс йылысь ӧні и думайтнысӧ оз эшты, — ышловзис Евдокия. — Войнаыд — тайӧ тэныд, муса ныв, абу Пушкин колхозыд: и гымалӧ и омлялӧ...
Катерина дзугыльтчӧмӧн чатӧртіс юрсӧ.
— Да мый нӧ тэ, збыль, и сідз нин сьӧлӧм вылын абу долыд.
Ещӧ недыр пукыштӧм бӧрын соседка муніс.
Войнас Катерина аддзыліс вӧт.
Гӧрдӧдӧм, чорзьӧм шинеля, кузь тушаа, бритчытӧм салдат коньӧр моз таркӧдчис ӧшиньӧ, мыччис бельё тыра ноптор да тшӧктіс пеславны.
«Мый водзын эськӧ тайӧ?» садьмис Катерина кӧдзыд нильӧг пӧсь пиын, чеччис вольпась вывсьыс да дыр видзӧдіс войся ывлаас.
Сэсся сулалыштіс Санька весьтын, кисӧ пуктыліс Санька плеш вылӧ да бара водіс.
Но ун эз лок.
«Ставсьыс Евдокия мыжа.
Висьтавліс вӧв додь тыр, унмӧс гусяліс», дӧзмӧмӧн думыштіс Катерина да чеччӧм бӧрын весьшӧрӧ довъяліс керкаӧд, эз тӧд, кыдзи коллявны кадсӧ югдытӧдзыс.
Сэсся решитіс челядь узигкостіыс видзӧдлыны налысь паськӧмсӧ.
Чукӧртіс дӧрӧмъяс, ковтаяс, гачьяс; кытчӧ дӧмас пуктіс, кытчӧ кизь вурыштіс.
Воис Санька гимнастёркаӧдз.
Морӧс зептыс вӧлі косяссьӧма да булавкаалӧма.
Катерина перйис булавкасӧ, и зепсьыс гылалісны записнӧй книжка, бумажкаяс, расчёска тор да вушйӧм ичӧтик зеркалӧ.
«Быдмӧ, тшапитчыны заводитӧ», нюммуніс Катерина, вещисӧ пуктіс торъя чукӧрӧ, ӧкуратнӧя веськӧдаліс бумажкаяссӧ.
На пиысь ӧти вӧлӧмкӧ машинкаӧн печатайтӧм адреса конверт: «Пушкин нима колхоз, Коншакова Екатерина Васильевналы».
Катерина шай-паймунӧмӧн бергӧдлыштіс киас конвертсӧ.
Сійӧ вӧлі няйтсьӧма, косьыштчӧма, кусыньясӧдыс зыртчалӧма.
Кӧдзалӧм чуньясӧн Катерина перйис сэтысь векньыдик бумажкатор.
Лыддис...
И сэки сылы кажитчис, мый джоджыс сыркмуніс кок улас, лампаыс качнитчис, тупкысис руӧн.
Катерина сьӧкыда пуксис лабичӧ, кутчысис пызан пельӧсӧ...
Пемыд нисьӧ югыдінын пукалігӧн, вӧрзьӧдчыны полӧмӧн, сійӧ мӧдліс бӧръявны думъяссӧ.
«Кыдзи нӧ, кыдзи нӧ тайӧ?..
Мый нӧ вӧчнысӧ ӧні?!
Неужели ставыслы пом?»
Похороннӧйыс еджыдӧн пӧртмасис киас.
Сійӧ сотіс кисӧ.
Катерина ещӧ ӧтчыд видзӧдліс бумажка вылӧ.
Со и числӧыс и тӧлысьыс.
Сідзкӧ, тайӧ лоӧма важӧн нин...
И сійӧ нинӧм эз тӧд.
Санька ставсӧ соськис сыысь...
Но мыйла?
И Катериналы унатор лои гӧгӧрвоана.
Вӧлӧмкӧ, со мый вӧсна пиыс сэтшӧма вежсис бӧръя каднас, не арлыд сертиыс лоис серьёзнӧйӧн...
Санька друг мӧдіс вӧрны, судорожнӧя ӧвтчис кияснас, быттьӧ мездысис кодыськӧ, да чирӧм гӧлӧсӧн бормочитіс:
— Шыть, Петушок, шыть!
Эн лысьт!
Катерина дрӧгнитіс, тэрмасьӧмӧн сюйис гимнастёрка зептӧ похороннӧйсӧ да матыстчис пи дінас.
Детинкалы лои лёкджык, чужӧмыс сылӧн сотчис, сійӧ сьӧкыда лолаліс.
Катерина кӧдзыд ваӧн кӧтӧдіс кичышкӧд, пуктіс сійӧс Санькалы плеш вылас, пукалыштіс сы юр водзын, сэсся бара нюжӧдчис гимнастёркалань.
Но сэки мӧдіс вӧрны вольпась вылас Феня. Никитка унйывсьыс корис юны.
Катерина друг представитіс аслыс, кыдзи ӧні челядь садьмасны ставныс ӧттшӧтш, аддзасны: сылысь чужӧмсӧ, гӧгӧрвоасны, мый лоӧма, горӧн бӧрддзасны куим гӧлӧсӧн, а накӧд тшӧтш ырӧстас и ачыс.
«Ог, ог...
Отсалан ӧмӧй шогтӧ пальӧдны?..
Мед лоӧ ӧні кежлӧ ставыс важмоз, — думыштіс Катерина. — Медым кытчӧдзкӧ и челядь нинӧм оз тӧдны.»
Сійӧ пукталіс зептӧ Санькалысь мукӧд вещисӧ, осторожнӧя сюйыштіс гимнастёркасӧ важинас — Санька юр улӧ.
И скуп синваӧн бӧрдігтыр дыр видзӧдіс детинкалы гожъялӧм, варччӧм чужӧмас.
«Шогсьысьӧй менам... мужичок.
Со и челядь кадыдлы пом.
А тэныд эськӧ ещӧ ворсны да котравны на.»
Заводитіс югдыны.
Катерина петіс дворӧ, машинальнӧя лысьтіс мӧссӧ, мӧс видзысь пӧлян шы вылӧ лэдзис мӧскӧс ывлаӧ да, сьӧкыда восьлалігтыр, довгис конюшняӧ вӧвла, медым нуӧдны Санькаӧс больничаӧ.
31 глава
«МИ АБУ СИРӦТАЯС!»
Недель мысти Санькаӧс выпишитісны больничаысь.
— Ок, Саня, дзикӧдз ме мучитчи! — сӧмын и вермис шуны мамыс. — Но, кыдзи ӧні?
Бурдӧдісны, здоров?
Прӧйдитчы, Саня, ме видзӧдла.
Санька мисьтӧма прӧйдитіс ӧшинь дорсянь порог дорӧдз, сэсся сюся видзӧдліс мамыс вылӧ — сэтшӧма сійӧ вежсьӧма тайӧ лунъясас.
Синъясыс вӧйӧмаӧсь, мышкыс нюкыльтчӧма, и ставнас сійӧ лоӧма кос, ичӧтик, сьӧд, цыганка кодь.
— Ещӧ ог на тӧдӧй, коднымлы миян пиысь колӧ эськӧ больничаын куйлыны, — зумыша шуис Санька.
— Менымсӧ мый могысь! — нарошнӧ шензьыштіс Катерина. — Шондіыс менӧ пӧжис, жарыс кутшӧм сулалӧ... — И сійӧ мӧдіс вердны Санькаӧс завтракӧн.
Сэсся перйис сундукысь вӧрысь вотӧм колян вося ӧрешки тыра мешӧк, кисьтіс сійӧс чукӧрӧн пызан вылӧ.
— Сёйӧй тані, шойччӧй... — И шӧпкӧдӧмӧн мыйкӧ тшӧктіс Фенялы да муніс удж вылӧ.
Но кыдз сӧмын Катерина бӧрся пӧдлассис дзиръя, Феня мӧдіс чеччавны кокпӧв йылас вокыс гӧгӧр да ставсӧ висьталіс.
Сійӧ, Санька, ӧні кыдзи раненӧй госпитальын, а ачыс Феня санитарка туйын, и раненӧйлы ковмас сылысь ставсӧ кывзыны, гортысь некытчӧ не мунны да куйлыны вольпасьын.
— Ме тіянлы петкӧдла раненӧйӧс! — ӧбидитчис Санька. — Ӧти киӧн ставнытӧ верма! — И кватитіс Феняӧс Никиткакӧд да уськӧдіс найӧс крӧвать вылӧ.
Керкаӧ пыраліс Евдокия.
Сійӧ юасис Санькалысь здоровье йылысь, больнича йылысь, видыштіс ӧтчаяннӧй характерысь.
— Кытчӧ нӧ лӧсялӧ сійӧ — ӧшкӧд вермасьны!
Сійӧ ӧд тэнӧ кувтӧдзыд вермис гындыны.
Петькаыд менам кутшӧма повзьӧма — ӧнӧдз на узигас ӧшкӧс вӧталӧ.
И мыйла тіянлы Петушокыс ковмис?
Мунінныд эськӧ мед да мунінныд Петькакӧд асланыд туйӧд. — И Евдокия загӧвӧрщик моз мигнитіс: — А ӧні кор черитӧ кыйны мӧдӧдчанныд?
Санька быттьӧ эз кывлы сылысь.
Евдокия видзӧдліс ситеч занавес сайӧ, кухняӧ, кӧні кӧзяитіс Феня, отсаліс сылы чукӧртны пачысь шом, сэсся гудйысьыштіс зептас, перйис сэтысь паточнӧй гӧрд кампет да сюйыштіс нывкалы киас:
— Пыр ӧтнаныд, пыр асьныд... сирӧтаяс ті, коньӧръяс...
— Ми абу сирӧтаяс, — ӧбидитчис Феня. — Миян и бать эм и мам эм!
Евдокия шыльӧдыштіс Феняӧс юрсиӧдыс, катлӧдлыштіс юрсӧ, сэсся корис Санькаӧс посводзӧ да шӧпнитіс:
— Тэ ӧдйӧджык бурдӧдчы.
Чериыд сійӧ виччысьны оз кут.
Сёрниті ме тьӧтыдкӧд — сійӧ тэнӧ оз кут, ӧні мун кӧть кытчӧ колӧ.
— Сёрнитін? — пыркнитчис Санька.
Сідзкӧ нӧ, мам тӧдӧ сы лӧсьӧдчӧм йылысь и оз кӧсйы сійӧс дугӧдны.
Но тайӧ выльторйыс эз кокньӧд Санькаӧс.
— «Коньӧръяс, сирӧтаяс!» — нерис Евдокияӧс Феня, кор мӧдыс бӧрыннас муніс. — Кутшӧм ми коньӧръяс!
Со Тимкалӧн рӧднӧй мам, а син увсьыс оз лэдзлы.
А менӧ мамка сӧмын ӧтчыд пельӧд нетшкыліс, кор ме чуньӧс сюйи нӧкйӧ.
И то эз доймымӧн.
А тэнӧ и дзик некор оз нетшыштлы.
Феня друг веськӧдіс чуньяссӧ да пызан вылӧ пуктіс сибдалысь кампет.
— Вот!
Оз ков меным.
Медым гутъяс нюласны. — И сійӧ шогпырысь видзӧдліс вокыс вылӧ. — И мый тайӧ миян мамкӧд лои?
Шой кодь ветлӧдлӧ.
И войясын оз узь.
— Тятька вӧсна, кӧнкӧ, век?
— Тятька вӧсна, дерт.
И тэ вӧсна ещӧ.
— Ме вӧсна?
— Тӧдан, кутшӧма сійӧ расстроитчис, кор мешӧктӧ тэнсьыд ректіс!
А сэні и бельё, и кичышкӧд, и сапӧг балаяс...
Тэ миян дінысь пышйыны кӧсйин?
Да?
— Кытчӧ пышйыны?!
Ми Петькакӧд чери кыйны мӧдӧдчылім. — Санька улӧдз копыртчис скатерть весьтӧ, быттьӧ первойысь аддзис, кутшӧм интереснӧйӧсь сэні цветъясыс да узоръясыс.
— Балаяснас чери кыйны! — ышловзис Феня. — Сідз оз овлы.
Мама сразу гӧгӧрвоис, мый тэ думыштӧмыд.
«Нинӧм туйӧ сійӧ пуктӧ менӧ — тайӧс мамка тэ йылысь висьтавліс, — сӧмын славаыс, мый ӧти вевт улын олам».
«Кыдзи сійӧ нинӧм туйӧ?» кӧсйыліс горӧдны Санька, но Феня видзӧдліс сэтшӧм укорӧн, мый сійӧ ещӧ улӧдзджык копыртчис пызан весьтӧ.
— «И олӧмыс, шуӧ, миян сылы абу интереснӧй, — водзӧ висьталіс Феня. — И оз сёрнитышт некор морт моз.
Пыр зурки-зэркиӧн».
А тӧдан, мамалы ӧтнаслы кутшӧм сьӧкыд!
Тӧрыт воис му вылысь, пуксис порог вылӧ кӧмсӧ пӧрччыны да сідзи и унмовсис.
А ми Никиткакӧд садьмӧдім сійӧс, садьмӧдім... — Феня друг топӧдчис вокыс бердӧ да пӧся мӧдіс шӧпкӧдны: — Тэ прӧстӧ йӧй, Санька... дзик йӧй...
Сійӧ жӧ, маманым миян, медся бур.
Пӧжалуй, нэмнас первойысь Санька эз сяммы вочавидзны чойыслы.
Сійӧ эз горӧд сы вылӧ, кыдзи овлывлӧ вӧлі, эз серӧкты, а сӧмын мездіс кисӧ да кыв шутӧг муніс ӧдзӧслань.
Порог дінӧ сувтіс да чойыс вылӧ видзӧдтӧг ньӧжйӧник юаліс.
— Кыдзи-мый шобдіыс Векшин участок вылас... эн кывлы?
— Висьтавліс Маша...
Найӧ сійӧс лэптавны заводитлӧмаӧсь, а сэсся дугдӧмаӧсь.
— Мыйла?
— Дедушка пӧ дугӧдӧма.
«Сідзи ме и тӧді — нинӧм оз артмы!» дӧзмӧмӧн думыштіс Санька да петіс ывлаӧ.
Асывнас зэрис, и быд гуранын да кодйыссьӧминын чукӧрмӧма ва, быттьӧ муыс висьталӧма пӧрысьмӧмысла да письталӧминъясас тыдаліс лӧз небеса.
Детинкаяс кучкалісны гӧпъясас кузь зібъясӧн, резісны ӧта-мӧдсӧ ваӧн.
Медым не веськавны налы син улас, Санька пырис град йӧрӧ да мӧдіс видзӧдны.
Град йӧрса ылыс пельӧсын кӧбрӧг киссьӧма да туӧма иван-чайлӧн кузь дзоридзьясӧн, том кыдзьясӧн; град йӧр потшӧс пӧлӧстчӧма, йӧн да петшӧр матыстчӧмаӧсь дзик градъясӧдз.
Санька корсис коса да босьтчис удж бердӧ.
Петшӧр вӧлі джуджыд, пӧрысь, сӧнъяса и муӧ пӧригӧн пыр зілис инмӧдчывны Санькалы аслас скӧр зубчатӧй коръяснас.
Но детинкалы кажитчис, мый киас сылӧн абу нин коса, а дивӧ кодь меч-кладенец, а петшӧрыс — лёк врагъяслӧн полчище, и сійӧ косясьӧ накӧд: олӧм кӧ — олӧм, смерть кӧ — смерть.
Регыд мысти град йӧрӧ пырис Феня.
— Шыбит косатӧ, шыбит! — вокыс гӧгӧр котралігтыр горӧдіс сійӧ. — Мамка мый тшӧктыліс?
Тэ висьысь, тэныд куйлыны колӧ!
Но Санька сэтшӧм паськыда да вынӧн ӧвтчис косанас, мый матыстчыны сы дінӧ оз вӧлі позь.
— Эновтӧдӧмаӧсь тані метӧг, — броткис сійӧ. — Абу град йӧр — сьӧд пемыд вӧр.
Феня ноксьыштіс, горзыштіс, сэсся корсис куран да мӧдіс куртны петшӧрсӧ потшӧсдорса гуӧ.
Петшӧркӧд помалӧм бӧрын Санька босьтчис йӧн дінӧ.
Немвиччысьтӧг Феня видзӧдліс и аддзис Машаӧс да Федяӧс.
Потшӧс вомӧн копыртчӧмӧн, найӧ сэтшӧм ногӧн видзӧдісны град йӧрӧ, быттьӧ аддзисны сэтысь кутшӧмкӧ вӧвлытӧмтор.
Маша бӧрвылын сулаліс кукань Долинка да някляліс сылысь платье подолсӧ.
Но нывка нинӧм эз казяв.
— Ытшкӧ, ытшкӧ, — шӧпнитіс сійӧ Федялы да кутіс вуджны потшӧс вомӧн.
Сісьмӧм потш эз выдержит сьӧктасӧ, чеги, и Маша лэбис петшӧрӧн тырӧм гуӧ.
Феня пырснитіс соскас.
Маша зэв ӧдйӧ бӧр чеччыштіс да, кутшӧм ёна кӧть сотыштіс сійӧс петшӧр, сідзжӧ серӧктіс.
Сэсся котӧрӧн матыстчис Санька дінӧ да кватитіс сійӧс киӧдыс.
— Ытшкан?
Да?
И оз вись некыт?
Ӧні быдтор позьӧ?
— Позьӧ, — ӧвтыштіс юрнас Санька, — кӧть аски видз вылӧ.
— Вот и бур, Саня!
А мисӧ думайтлім!..
Федя, но лок жӧ татчӧ!..
Но мый ті, кутшӧмӧсь...
А ещӧ тореадоръяс!
Нолтӧ, здоровайтчӧй!
Детинкаяс паныдасисны синъяснаныс, сэсся яндысьӧмпырысь воськовтісны ӧта-мӧдыслы паныд да топыда, мужикъяс моз киасисны.
Маша кокньыдджыка лолыштіс:
— Но вот, важӧн эськӧ мед тадз!
Долинка быттьӧ гӧгӧрвоис, мый ребята костын тырвыйӧ мир да согласие, чеччыштіс град йӧрӧ да, кокъяснас пелька чужъясигтыр, мӧдіс котравны челядь гӧгӧр.
Эз сулав места вылас и Маша.
Петшӧралӧминъяс сотісны.
Нывка то йӧктышталіс, то тури моз ӧти коксӧ топӧдӧмӧн мӧднас зілис зыртыштны петшӧралӧм пидзӧссӧ.
— Куш кок не петкӧдлыны! — серӧктіс Санька. — А тэ дулляв, кыті зӧлитӧ, либӧ муӧн зырав.
Сэсся ставныс найӧ пуксисны тополь улӧ, и Санька тӧдмаліс Машасянь, кутшӧм выльторъяс лоины колхозын тайӧ недель чӧжнас.
А выльторйыс вӧлӧма абу этша.
Андрей Иванычӧс назначайтӧны директорӧн семилеткаӧ.
Неважӧн найӧ Татьяна Родионовнакӧд чукӧртлісны сёрнитны став челядьӧс, кодъяс эновтлӧмаӧсь школа, да налысь мамъяссӧ.
Сёрни вӧлі кузь.
Пӧшти став мамъяс сӧгласитчисны, мый челядьныслы колӧ выльысь пуксьыны партаяс сайӧ.
Ӧні Тимка Колечкин, Ваня Строкин да мукӧд ребята ветлывлӧны нин учительяс ордӧ занимайтчыны.
Занимайтчӧ и Федя.
Санька шай-паймунӧмӧн мӧдіс лапйӧдлыны синъяссӧ: ребята бӧр локталӧны школаӧ.
Вот тайӧ выльтор!
— Тэ, Саня, бура велӧдчин русскӧй язык кузя, — шӧпнитіс Маша, — отсалін эськӧ мед Федялы, сылы зэв сьӧкыд.
— Кутшӧм ме отсасьысь... ачым вунӧді ставсӧ, — яндысьӧмӧн шуис Санька да корис висьтавны водзӧ.
— Андрей Иванычӧс колхозын правлениеса членӧн бӧрйисны, — водзӧ висьталіс Маша. — Тайӧ лунъясас собрание вӧлі,
Важ Пустӧш йылысь сёрнитісны.
Тэнад мамыд колхозникъяслы кутшӧмкӧ тетрадь лыддис — и сэні уна мыйсюрӧ Пустӧш йылысь гижӧма.
— Тайӧ батьлӧн тетрадьыс, ме тӧда, — шуис Санька. — И мый решитісны?
— Решитісны став Пустӧшсӧ дзоньнас гӧрны.
Татьяна Родионовна учителькӧд районӧ мунісны, планӧн.
— Тайӧ да!
Тайӧ <rus>по-стожаровски</rus>! — ошкансямӧн шуис Санька.
Сылы зэв окота вӧлі юавны витӧд клеткаса шобді йылысь, но сійӧ эз решитчы.
Друг Федя ачыс паніс сёрни та йылысь:
— Витӧд клетка вылӧ видзӧдлыны кӧсъян?
Санька букыштчис.
Тайӧ ӧмӧй по-дружески — казьтывны сы йылысь, кодӧс окота вӧлі вунӧдны век кежлӧ, кыдзи лёк вӧтӧс?
Санька чеччис да босьтіс коса.
Оз, ребята некор оз прӧститны сылы шобді лякӧмысь.
И гырысь йӧз оз прӧститны, и Андрей Иваныч...
— Мыйла тэ чӧв олан? — юасис Федя. — Ме серьёзнӧ юала.
— А мый йылысь сёрнитнысӧ!
Эз ӧд удайтчы шобдітӧ сувтӧдны...
— Да сійӧ жӧ нинӧм оз тӧд! — Маша швачкерис кияснас. — Быттьӧ тӧлысь вывсянь уси. — И сійӧ кутіс кыскыны Санькаӧс ас бӧрсяыс. — Мунам ӧдйӧджык участок вылӧ, ачыд ставсӧ аддзан.
— А Векшин дед... сійӧ жӧ менӧ...
Но Маша сӧмын ӧвтыштіс кинас да серӧктіс.
32 глава
«КОНШАКОВКА»
Участок вылын челядь ызгигтыр ставныс кытшалісны Санькаӧс.
— Здоров, тореадор?
— Кыдзи боевӧй ранитчӧмыд?
— Шаньмӧмыд тэ казённӧй сёян-юан вылад...
— Энлӧ, челядь, сетӧй сылы первой шобдікӧд здоровайтчыны. — Маша йӧтлаліс детинкаясӧс, нуӧдіс Санькаӧс витӧд клетка дінӧ. — Здравствуйте, шепъясӧй, здравствуйте, шобді тусьясӧй!
Тайӧ со Саня Коншаков.
Висьталӧй сылы, мый ті ловъяӧсь, здоровӧсь.
Мукӧд пӧраӧ Санька, гашкӧ, и сераліс эськӧ татшӧм аслыссяма сёрни вылас, но ӧні сійӧ кыв шутӧг ляпкӧдчис кӧдзаяс водзӧ.
Став дзугсьӧм идзассӧ вӧлі лэптӧма муысь, веськӧдӧма да нин кырсьӧн кӧрталӧма кос ньӧр бердӧ.
Кӧнъясынкӧ шепъясыс нярмӧмаӧсь, чукыртчӧмаӧсь.
Но сэтшӧмыс вӧлі этша.
Унджык идзасыс сулаліс бодрӧя, зумыда кутчысьӧмаӧсь муас вужъяснас.
Клетка мӧд джынъяс ньӧръяс эз нин вӧвны, но и сэні шобдіыс вӧлі веськыд, ён, быттьӧ Санькалӧн пидзӧсъясыс некор абу лямӧдлӧмаӧсь найӧс му бердӧ.
— Ті мый, лэпталінныд сійӧс али эн? — джын гӧлӧсӧн юаліс Санька.
— Неуна лэптышталім, а сэсся эновтім, — шуис Федя.
— А мыйла нӧ сійӧ ставнас веськалӧма?
— Таысь тэнсьыд батьтӧ благодаритны колӧ.
— Батьӧс? — Санька нинӧм эз гӧгӧрво.
— Сійӧс...
Сэтшӧм сорт нин сійӧ быдтӧма. — И Федя висьталіс: — Нуӧдісны тэнӧ больничаӧ, а ми — участок вылӧ.
Тувъяс лӧсьӧдалім, Тимка Ваня Строкинкӧд бечёвкаяс кыисны миянлы нин кырсьысь.
Заводитім ми быд лякӧм идзас си лэптавны да кос ньӧр бердӧ кӧртавлыны.
Лэптам, подкормка вӧчам, киськалам.
А сэтшӧм идзас сиыс тӧдан мыйтӧм!
Ӧти тысяча лэптім, мӧдӧс, коймӧдӧс, а налӧн пом ни дор абу.
Косъясным быдӧнлӧн позялісны.
Сёмушкин — сійӧ весиг висьмис.
Тэнӧ ми крӧтитім — колӧкӧ, быд минута вылын сутшиктӧдліс.
А коймӧд асывнас петім участок вылӧ да аддзам: шобдіыд ачыс заводитӧма веськаммыны.
Дедушка да учитель радӧсь лоины да шуӧны миянлы: «Оз ков ӧні некутшӧм кос ньӧр, тайӧ усьтӧм шобді.
Ачыс сувтас».
И збыль, витӧд лунас ставыс сійӧ и кыпӧдчис.
— Тӧдан, кутшӧм ним ми сылы пуктім? — юаліс Маша.
— «Усьтӧм?»
— Эг.
— «Стожаровка?»
— Бара эн тӧд.
«Коншаковка!»
— «Коншаковка?!» — дрӧгнитіс Санька.
— Тэнсьыд батьтӧ ӧні некор оз вунӧдны йӧзыс, — ньӧжйӧник шуис Федя.
Санька улӧдз копыртчис шобділань.
Сійӧ кыскис ас пытшкас уль му дуксӧ, шобді идзас дуксӧ, сылысь чепӧльтіс сьӧлӧмсӧ, и бур, благодарнӧй кывъяс ёртъясыслы жуисны сы юрын.
Но Санька эз куж висьтавлыны татшӧм кывъяссӧ.
Сійӧ сӧмын кыскис зепсьыс содзтыр ӧрешки да мӧдіс сетавны быдӧнлы ӧчередьӧн:
— Босьталӧй, босьталӧй, гортын миян уна тайӧ.
— Захар дед локтӧ! — котӧрӧн друг матыстчис Сёмушкин. — Мый нӧ Санькаыскӧд вӧчны?
— Сійӧ микӧд уджавны мӧдас, — вочавидзис Маша. — Тадзи и висьталам дедушкалы...
Правильнӧ, ребята?
— Правильнӧ тӧ, правильнӧ, — неопределённӧя нюркнитіс Сёмушкин, — сӧмын сійӧ ӧд сэтшӧм, Захар дедыд... коді сылысь тӧдас...
Неылын вуджӧртчис дедлӧн еджыд дӧрӧмыс.
— Ме сылы бӧрти петкӧдча... — Санька вешйыштіс куст сайӧ.
Но вӧлі сёр нин.
Захар матыстчис челядь дінӧ, кыскыштіс нырнас:
— Кыла, кутшӧм дук ӧвтӧ, кыла.
Нолтӧ, няньяслӧн да плодъяслӧн грӧза, пет югыд свет вылас, ӧтвет видз!
Санька петіс куст сайысь да лӧсьыдтӧма дернитіс гимнастёркасӧ.
Маша уськӧдчис Захар дінӧ, ӧшӧдчис сылы киас:
— Дедушка, донаӧй!
Ми жӧ ставсӧ висьтавлім тіянлы...
Эн повзьӧдлӧй ті Санькаӧс!
— Шыть ті, дорйысьысьяс! — ӧвтыштчис старик. — Раз зонмыс ӧтнасӧн ӧшкӧд вермасьны петіс, татшӧмӧс он повзьӧд.
А вот юавны — ме сылысь юала...
Матыстчы матӧджык, Александр... — Захар вӧрӧдыштіс кыз гӧна синкымъяссӧ, гӧгӧрбок бура видзӧдаліс детинкаӧс.
— Кутшӧм сэтшӧм чери кыйны тэ мӧдӧдчин балаясӧн?
Ась?
Санька чӧв оліс.
— Сі-идз...
Вочавидзны нинӧмӧн.
Сиктысь, сідзкӧ, боклань чукыльтін, мӧд туй визьӧ думыштін шыбитчыны.
Тані батьыд тэнад быд делянка ас кинас видзис, пӧсьнас киськаліс, артельсӧ миянлысь зумыд кок йылӧ сувтӧдіс, а тэныд оз во сьӧлӧм вылад ставыс...
Но, шуам, тэ мунан, Стёпа, сэсся Алёшка, Маша...
А коді олӧма йӧзсӧ да пӧрысьяссӧ вежас?
Коді плуг бӧрся ветлӧдлыны мӧдас, нянь быдтыны, мусӧ дӧзьӧритны?
Муыд — сійӧ ӧд оз быдӧнӧс примит, сылы радейтысь йӧз колӧны, тӧждысьысьяс, бур мастеръяс... — Захар вевттис кипыдӧснас синъяссӧ, видзӧдліс небеса вылӧ. — Тэ вот видзӧдлы, приметит.
Со яг весьтын кымӧртор поздысис.
Тэныд сійӧ гӧгӧрвотӧм, а ме кыла — зэртор сысянь кылӧ.
Посни, ваа зэр.
Татшӧм зэрыс зӧлӧтаысь донаджык, сійӧ став озырлунсӧ миянсьыным быдтӧ.
А со шобді шептасьӧ, шабді-долгунец вывлань кыссьӧ, зӧр трубичаӧ кайӧ.
Таті немец, чугун юр сійӧ, таляліс ставсӧ, пежаліс, а ми кык во мысти сы мында буръяссӧ быдталім!
А виччысьлы, салдатъяс гортаныс воаласны — не татшӧм благодать на лоас.
Чудо, кутшӧм муыс миян!
Уважительнӧй морт сы дінысь нинӧм вылӧ оз янсӧдчы.
Санька видзӧдіс аслыс кок улас.
— Шобді йылысь ме тэныд кыв ог шу, — водзӧ висьталіс Захар. — Сэк кості, кор тэ больничаын вӧлін, ребята мыжтортӧ тэнсьыд вевттисны.
Да и шобдіыс асьсӧ петкӧдліс, пасибӧ Егор Платонычлы. — Дед кыскис питшӧгсьыс груша, мыччис Санькалы: — Видлы на...
Миритчӧм кузя, сідз шуны, да согласие кузя!
Санька видзчысьӧмӧн босьтіс грушасӧ да сюйис сійӧс зептас.
— Спасибо, Захар Митрич!
— Ме дырйи тэ сёй, ме дырйи!
А кӧйдыссӧ бӧр вай.
Да тӧдлытӧгыд эн ньылышт кутшӧмӧскӧ, пиньнад эн курччы.
— Эн споруйт сыкӧд, — шӧпнитіс Маша. — Сійӧ быдӧнӧс тадзи гӧститӧдӧ.
Санька тэрыба сёйис грушасӧ да коричневӧй нильӧг кӧйдыссӧ кисьтіс Захарлы кипыдӧс вылас.
— Но кутшӧмджык?
— Чӧскыд.
— Мися жӧ! — довольнӧя шуис Захар. — Ӧні кута виччысьны, кор тэ татшӧмӧн жӧ гӧститӧдан.
Сэсся дедлы уси дум вылас, мый сійӧс виччысьӧны уджъяс, да муніс.
Федя да Маша нуӧдісны Санькаӧс участок кузя, асьныс висьтавлісны, кӧні налӧн кутшӧм сорт кӧдзӧма, мыйӧн сійӧ знаменитӧй, кытысь босьтӧма кӧйдыссӧ.
Санька кывзіс чӧв олігтыр, внимательнӧя.
Сувтіс анькытш клетка дінӧ. Тшӧкыда быдмисны кыз рушкуа пӧлӧс пуртӧсъяс, кодъяслӧн веж кучик улас тӧдчисны гырысь анькытшъяс.
— «Отраднӧй» сорт, — висьталіс Федя. — Локтевскӧй колхозысь корим, бригадирыслысь.
Зэв ыджыд урожай сетӧ да засухаысь повтӧм.
— Юмолысь-юмов!
Видлы! — шӧпнитіс Маша.
— Дерт жӧ, нетшышт, — разрешитіс Федя. — Ӧти пуртӧстӧ позьӧ.
— Опытнӧй кӧ, мыйла нӧ... — ӧткажитчис Санька.
33 глава
МЕЧТА-ДУМА
Участок вылын тыдовтчис Андрей Иваныч.
Челядь котӧртісны сылы паныд.
— А, Саня! — аддзис сійӧс учитель. — Бӧр воин?
Кыдзи чувствуйтан асьтӧ?
— Дзик здоров, Андрей Иваныч.
— Вот и ладнӧ.
Висьны ӧні абу кад.
Ме как раз бур юӧръяс вайи районысь.
Кӧні-мый Захар Митричыс?
Чукӧстӧй сійӧс, ребята.
Но старик и кортӧг тэрмасис учитель дінӧ.
Андрей Иваныч мыччис сылы газета:
— Лыддьӧй, Захар Митрич, мый сэні Стожары йывсьыд гижӧны.
Санька видзӧдліс дед пельпом вывті.
Районнӧй газета «Ленинскӧй туй» ёна поддерживайтіс Стожарыса колхозлысь патриотическӧй заводитчӧмсӧ — гӧрны Важ Пустӧш да паськӧдны гӧра-кӧдза площадь.
Сійӧ чуксаліс мукӧд колхозъясӧс водзӧ паськӧдны стожаровцылысь заводитчӧмсӧ, медым сетны страналы унджык нянь.
Газетаын подробнӧя вӧлі висьталӧма Катерина Коншаковакӧд уджалысьяс йылысь, кодъяс делӧ вылын нин петкӧдлісны, кутшӧм уна нянь позьӧ быдтыны эновтӧм му вылын.
— Запевалоясӧ, сідзкӧ, петам, — гажмис Захар. — Став районсӧ шызьӧдім.
— И ещӧ порадуйта, Захар Митрич, — шуис учитель: — ме сэні, районад, «коншаковкатӧ» миянсьыным петкӧдлі.
Заинтересуйтчисны йӧзыд.
Став сертиыс тыдалӧ, ковмас тайӧ сортсӧ паськӧдны не сӧмын аслыным вылӧ, а став район вылӧ.
— Важӧн эськӧ мед тадз овны Стожарылы! — Захар кӧсӧйтчыліс челядь вылӧ, сэсся клубника град вылӧ: — Мый нӧ ягӧдсӧ он вотӧй?
Вывті кисьмасны.
Ті эськӧ медым важӧн сійӧс...
Да и Андрей Иванычӧс гӧститӧдны абу грек.
— Муна Катерина Васильевналы выльторсӧ висьтала, — шуис учитель да корис аскӧдыс мунны Санькаӧс.
Найӧ мӧдӧдчисны муяс вылӧ.
Андрей Иваныч думыштчӧмӧн видзӧдаліс гӧгӧр, сэсся сувтіс:
— Видзӧд водзлань, Саня, со эсылань, кӧні Важ Пустӧш.
Представит, мый сэні лоӧ некымын во мысти.
Стенаӧн сулалӧны няньяс, кузьӧсь, тшӧкыдӧсь да шензьӧдана сэтшӧм шептаӧсь, мый быдӧн, коді кӧть оз прӧйдит сы дінті, сувтлӧны да юасьӧны: «Кутшӧм шобді тайӧ татшӧм аддзывлытӧмыс?» — «А тайӧ «коншаковка», вочавидзӧны йӧз да висьтавлӧны, кыдзи да кытысь лои му вылас тайӧ шобдіыс.
Гӧгӧрвоан, Саня?
— Гӧгӧрвоа, Андрей Иваныч, — шӧпнитіс детинка.
— А ӧні татчӧ видзӧд, — учитель индіс сикт вылӧ, кӧні вӧліны дранечӧн да идзасӧн вевттьӧм унапӧлӧс керкаяс, эжаӧн тупкалӧм ляпкыд землянкаяс. — Тані миян Стожары паськӧдчӧма.
Паськыд ӧшиньяса выль керкаяс, быдлаын электрическӧй би, гӧгӧр садъяс, уличаяс вылын тротуаръяс.
Со эстӧн кыр йылас асланым клуб, театр, сэні почта, радиоузел.
И олӧ тайӧ выль сиктас Александр Коншаков, том бригадир, либӧ, шуам, агротехник... кыдзи сылы ковны кутас.
Тош сылӧн абу на, но сиктын сійӧ уважайтана морт, старикъяс сыкӧд киасьӧмӧн здоровайтчӧны, карсянь сы дінӧ учёнӧйяс волывлӧны, сы удж йылысь радио пыр став страна пасьтаыс висьтавлӧны.
— Мый ті, Андрей Иваныч! — яндысис детинка. — Зэв нин вылӧ лэптанныд.
— А тэ вылӧсӧ он кӧсйы?
Тэныд улӧджык колӧ? — Учитель сюся видзӧдліс Санька вылӧ. — А вот мамыд тэнад гырысь делӧяс панӧ, оз пов.
Мыйӧн нӧ тэ думайтан займитчыны?
Санька зумыштчис, пӧрччис пилоткасӧ да дыр зыртіс соснас алӧй эмалевӧй звёздочкасӧ.
— Ещӧ эн на решит?
А ме вот тэныд вылӧ удж корси.
— Корсинныд?
— Медся коланасӧ ӧні кежлӧ.
Велӧдчыны мӧдан.
Сизимӧд классӧ мунан.
— Андрей Иваныч!.. — тшӧкмуніс Санька.
— Спокойнӧя, Саня. — Учитель пуктіс кисӧ сы пельпом вылӧ. — Тӧда тэнад шог йылысь.
Тэнад другъясыд меным ставсӧ висьтавлісны...
— Тимка?!
— Сійӧ.
И Маша Федякӧд ставсӧ тӧдӧны.
Но тэ эн скӧрмы на вылӧ.
Найӧ долженӧсь вӧлі тадзи вӧчны.
Ме ӧні гӧгӧрвоа, мыйла тэ эновтін школатӧ: думайтін мамыдлы отсавны.
А артмис мӧдарӧ.
Ӧбидитін тэ сійӧс.
Сылы колӧ, медым гӧгӧр ставыс сідз вӧлі, кыдзи Егор Платоныч дырйи.
Медым некод сылысь мечтаяссӧ-думъяссӧ эз вунӧд.
И тэнӧ кӧсйӧ аддзыны сійӧ сэтшӧмӧн жӧ, кыдзи батьыд дырйи: бур пиӧн, бура велӧдчысьӧн, сиктын медводдза мортӧн водзӧвылас.
А тэ быттьӧкӧ ачыд ассьыд бордъястӧ чегин, школа эновтін...
— Андрей Иваныч, — признайтчис Санька, — менам жӧ математикаӧн абу лючки.
— Тӧда, эндӧдӧмыд.
Дугӧднысӧ вӧлі некодлы.
Но тайӧ делӧсӧ позяс бӧр ладмӧдны.
Федя Черкашин тэ дорысь унджык шогсӧ аддзыліс, а школатӧ оз вунӧд.
Тэнсьыд характертӧ ме, Саня, тӧда: босьтчан — вӧтӧдан.
Ӧні бӧрӧ кольӧмъясыскӧд занимайтчӧ Надежда Петровна.
Мӧдан ветлывлыны сы ордӧ.
Ковмас — и ме отсала.
Учитель аддзис туй кузя кайысь Катерина Коншаковаӧс, муніс сылы паныд.
Санька коли ӧтнас.
Ньӧжмыд пемыдлӧз гыяс дугдывлытӧг кывтісны ӧта-мӧд бӧрсяыс шобді му кузя.
Ылынджык лӧзӧн лӧсталісны зӧрлӧн квадратъяс, вежӧдіс картупель кор.
Туй весьтӧ копыртчӧм уска шепъяс гильӧдісны Санькалысь кияссӧ; розъялӧм турунъяс гылӧдісны муӧ ассьыныс кӧйдыссӧ.
Пашкыра еджыд кымӧр, коді тупкӧ шондісӧ, ньӧвъясӧн моз визьйӧдлӧма сы югӧръясӧн.
Со сійӧ, рӧднӧй муыс!
Тані оліс сылӧн батьыс, ӧні мырсьӧ мамыс.
Эм ӧмӧй мыйкӧ свет вылас Санькалӧн мусаджыкыс тайӧ местаяссьыс кындзи!
Вылын небесаас шлывъяліс кутшӧмкӧ лэбач — нето кырныш, нето варыш.
Санька дыр видзӧдіс сылӧн вына лэбӧм бӧрся.
Санька матыстчис юдорса джуджыд берег дінӧ.
Тӧвлӧн топыд гыыс кучкис Санькалы морӧсас, йӧткыштіс бӧрвыв, нырӧ ӧвтыштіс турунлӧн, юдор эжӧрлӧн, мӧсвӧра йӧвлӧн сорласьӧм дукӧн.
И детинкалы друг окота лои вермасьны и тӧвкӧд, и юкӧд, и код тӧдас ещӧ мыйкӧд.
Сійӧ босьтіс муысь плавкӧс из, ӧддзӧдчис да пелька, кыдзи кужӧны сӧмын детинкаяс, шыбитіс сійӧс тӧвлы паныд.
Мегырӧн лэбыштӧм бӧрын из уси ю саяс.
Маша Федякӧд сулалісны юдорса сьӧд лӧньтас дорын да куталісны ваысь виж кувшинчикъяс да васа лилияяс.
Лӧньтас вылас пасьтала вӧліны ичӧтик кытшъяс: либӧ юрсигусь инмӧдчылас ваӧ борднас, либӧ ёс уёвтас, либӧ пуысь кӧйдыс усьӧ.
Санька чеччыштіс бужӧд дорсянь увлань да, аскӧдыс тшӧтш лыасӧ лэдзигмоз, воис дзик ва дорас.
— Колӧ кӧ, цветъяс нетшка? — горӧдіс сійӧ.
— И унджык, Саня! — рад лои Маша. Сійӧ тӧдіс, мый Санькаысь кындзи некод оз куж сэтшӧм пелька судзӧдавны медся джуджыд ваысь кувшинчикъяс да лилияяс.
Санька пуртӧн чинтіс вуграсян шатин кодь кузь бедь да поткӧдыштіс сылысь помсӧ.
Сэсся бедьсӧ сюйис сӧдз ваас, потасас босьтіс лилиялысь засӧ, вештыштіс боквыв, дернитыштіс, и ыджыд цветок, кельчи моз, уси турун вылӧ.
Сэсся мӧд, коймӧд.... Лилияяс бӧрын мӧдісны кувшинчикъяс.
Маша муртса вевъяліс ӧктыны цветъяссӧ.
— Тырмас, тырмас!
Кытчӧ та мындасӧ!
Меным и не нуны! — горӧдіс Маша.
Медбӧрын Санька пелька нетшыштіс медбӧръя кувшинчик.
— И горш жӧ тэ, Санька!
Пыр тэныд уна колӧ, — видыштіс Маша, ачыс дзебис чужӧмсӧ васӧд, кучиктӧ кӧдзӧдысь цветъяс пиӧ, кодъяс вӧліны чӧскыд свежӧй ва дукаӧсь.
Санька матыстчис Федя дінӧ да гусьӧник юаліс:
— Кыдзи-мый тэнад русскӧй языкыд?
— Занимайтча...
Сӧмын вот суффиксъяс вылын неуна лои сувтыштны.
— Мыйкӧ колӧ кӧ, тэ юав, ньӧти повтӧг.
Мый помнита, висьтала.
Бужӧд йылын тыдовтчис Никитка.
Киссьысь лыа вывті, лым кырйӧд моз, сійӧ исковтіс ва дорӧ.
— Саня, миян керка вылӧ мазіяс пуксисны!
Дзонь позтыр! — юӧртіс сійӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧ позтырыс, этша вылӧ, пукаліс нин улейын.
Санька чеччыштіс.
Мазі позтыр!
Тайӧ жӧ веськыда шуда находка!
— И важӧн пуксис?
— Важӧнкодь...
Ме тэнӧ корся, корся...
— Сідзкӧ котӧртам! — вокыслань пӧлӧстліс юрсӧ Санька.
— А тэ кужан мазі позтырсӧ кутны? — сувтӧдіс сійӧс Маша.
— Лолывлі...
Бать найӧс уна кутавліс.
— А гашкӧ, дедушкаӧс корлыны?
— Ог.
Тані кыйӧд момент.
Мазіясыд оз кутны виччысьны, пырысь-пыр лэбасны.
— Сідзкӧ и ми тэкӧд! — И Маша Федякӧд котӧртісны Санька да Никитка бӧрся.
Мунігмозыс Никитка пыр арталіс, мый ӧні найӧ вӧчасны мазі позтыр вузалӧмысь босьтӧм деньга вылӧ.
Перво-наперво сылы, Никиткалы, юраласны сапӧг, сэсся ньӧбасны Фенялы выль чышъян, а Санькалы — тырмас кӧ деньгаыс — сьӧкыд югыд пряжкаа салдатскӧй паськыд тасма сійӧ мисьтӧм ас вӧчӧм кучик векни тасма пыддиыс, коді ньӧти оз лӧсяв Санька пилоткалы да гимнастёркалы.
Тыдовтчис Коншаковъяслӧн керка.
Сы водзын часӧвӧй моз ветлӧдліс Феня.
Тіпкан сьӧлӧмӧн Санька сувтіс чойыскӧд орччӧн, лэптіс юрсӧ да аддзис сигӧр пельӧс улыссьыс вӧрысь сьӧд ёкмыль.
Котӧрӧн воысь Никиткаӧс мазі позтыр видзны кольӧм мысти, быттьӧкӧ сійӧ вермас кутны найӧс лэбӧмысь, Санька уськӧдчис керкаӧ.
Машалы сійӧ тшӧктіс корсьны посводзысь тыртӧм кузов, Федялы — кӧтӧдны корӧсь, чойыслы — лӧсьӧдны суниса ем.
Ачыс корсис важ пож, нетшыштіс сэтысь сімӧм сеткасӧ, сэсся корсис мешӧк, вундіс улысладорсӧ да сы местаӧ вурис пож сеткасӧ.
Сэсся сійӧ сюйис юрас мешӧксӧ сэтшӧм ногӧн, мый пож сеткаыс воис сылы дзик чужӧм весьтас, пасьталіс мамыслысь ватниксӧ, кепысясис, валегиасис.
— Отсасьны кутан? — юаліс сійӧ Федялысь.
Мӧдыс довкнитіс юрнас.
— Сідзкӧ пасьтась!
Нывкаяс ӧтвыв пасьтӧдісны и Федяӧс.
Но мӧд пож эз сюр гортысь, и Федялысь юрсӧ гартлісны шерстянӧй чышъянӧн.
Кызӧсь, надзӧсь, детинкаяс петісны керкаысь.
Санька тшӧктіс Фенялы, Машалы да Никиткалы ылӧджык вешйыны керка дінысь — код тӧдас, мый вермас лоны!
Кӧть и не ӧтчыд аддзывліс сійӧ, кыдзи батьыс босьтлывліс мазі позтыр, но, веськыда шуны, сылӧн участвуйтӧмыс сэні вӧлі сӧмын сыын, мый сійӧ мыччывліс батьыслы кӧтӧдӧм корӧсь да ведра.
Нывкаяс кыв шутӧг вешйисны бокӧ, а Никитка дзебсис пес чипасъяс костӧ.
Санька сувтӧдіс керка дінас пос да мӧдіс кайны тасъяс вывтіыс.
Ва тыра ведраа, кыдз пу корӧся да тыртӧм кузола Федя сулаліс улын.
Санька тувччис медбӧръя тас вылӧ.
Ӧні мазіясӧс позьӧ вӧлі судзӧдны киӧн.
Мазі позтыр скӧрысь ызгис, вӧрис, быттьӧ мазіяс вӧліны недовольнӧйӧсь, мый та дыра задержитчисны Коншаков керка дінын.
Сысянь лэбыштісны сьӧд чиръяс да, воздухын гӧгралыштӧм мысти, бӧр ӧтлаасьлісны сьӧд ёкмыль дінас.
— Корӧсь! — шӧпкӧдӧмӧн увлань командуйтіс Санька.
Федя ва ведраын кӧтӧдіс корӧсь, ӧдйӧ кайис пос кузя, сетіс сійӧс Санькалы.
Мӧдыс, керка пельӧсӧ ӧти кинас кутчысьӧмӧн, мӧд кинас мӧдіс резны мазіясӧс ваӧн.
Ызгӧм ланьтыштіс.
Бордъясыс мазіяслӧн кӧтасисны, ӧні найӧ эз нин вермыны лэбны.
Федя сетіс Санькалы тыртӧм кузов.
Санька осторожнӧя мӧдіс чышкавны мазіясӧс пельӧсысь кузов пыдӧсӧ.
Но, тыдалӧ, ва корӧсьыд раммӧдӧма абу став мазісӧ, и некымынӧн, кузолысь чепӧсйӧм бӧрын, кутісны бергавны Санька весьтын, а ӧтик ли кык на пиысь аддзисны весиг сеткасьыс розь.
Санька кыз гӧлӧсӧн горӧдіс, пыркнитіс юрсӧ да пож сетка пырыс кучкис аслыс кӧсичаас, сэсся банас.
— Рез найӧс ещӧ, рез! — улісянь жалитӧмпырысь сӧветуйтіс Федя нырсӧ чышъян улысь мыччигмоз, и сійӧ жӧ здукас горӧдіс мазі чушкӧмысь.
Медбӧрын Санька кураліс пельӧсысь медбӧръя мазіяссӧ, вевттис кузовсӧ дӧраторйӧн да ӧдйӧн лэччис улӧ.
Кӧтӧдӧм корӧсьӧн резіс ас гӧгӧрыс кольӧм мазіясӧс вӧтлӧм могысь да кокнипырысь серӧктіс:
— Сюрины мазіяс, ӧні некытчӧ оз пышйыны...
Отбой, Федя!
Детинкаяс пӧрччысисны.
На дінӧ матыстчисны Феня, Маша да Никитка.
Маша видзӧдліс детинкаяс вылӧ да серӧктіс: Санькалӧн пыктӧма синмыс, Федялӧн — нырыс.
— Кутшӧм мичаӧсь ті!..
Мый, доймӧ?
Ёна чушкисны?
Никитка пуктіс пельсӧ кузов бердӧ да радуйтчигтыр шӧпнитіс:
— Ызгӧны!
Кывзӧй жӧ...
Маша сідз жӧ копыртчис кузов весьтӧ, эз вермы терпитнысӧ да весиг восьтыштіс дӧра пельӧссӧ, но ӧдйӧ лэдзис бӧр.
— Озыр позтыр сюри, кило кык сьӧкта.
Дзонь улей вылӧ тырмас.
Вот эськӧ дедушкалы кӧ татшӧмыс!
Сійӧ шуӧ, мый мазіыд пӧ, кыдзи сю кӧйдыс: ӧти позтырысь дзонь пасека позяс рӧдмӧдны. — Маша бергӧдчис Санькалань. — Тэ кодлы думайтан вузавны тайӧс?
Орчча колхозлы?
Али базар вылӧ нуан?
А тӧдан мый, Саня! Вай ми найӧс ньӧбам тэнсьыд.
Чукӧртам деньга став челядьлысь и ньӧбам.
И пӧдаритам дедушкалы... вот сійӧ рад лоӧ!
Видзӧдан, Стожарыын во-мӧд мысти асланым пасека лоӧ, Локтевоса колхоз дорысь абу лёкджык.
— Деньга йылысь тэ тайӧс эновт... — букыштчис Санька.
Сійӧ друг кватитіс кузовсӧ да сюйис киас нывкалы: — Босьт на... ну дедушкалы!
Маша синмасис Федякӧд, кыйис жалитана видзӧдлассӧ Никиткалысь, коді нюжӧдчыліс нин кузовла, да бӧр пуктіс кузовсӧ муӧ:
— Ог, ог!
Мазіяс тіян...
Тэ сійӧс обязательнӧ вузав!
Тіян жӧ кӧм-паськӧм ньӧбыштны колӧ.
— А ме шуа — босьт! — горӧдіс Санька. — Мый ме, скопидом кутшӧмкӧ али Петька Девяткин?
Ас колхозлы да вузавны! — И кор казяліс, мый Маша пыр на колебайтчӧ, дзикӧдз скӧрмис: — Он кӧ кӧсйы, ачым сета!
И Санька арталіс, мый та вылын сёрни помасис, корис Никиткаӧс да мӧдӧдчис керкаӧ.
— А тэ синтӧ эн нирт!
Этшаӧсь ӧмӧй на найӧ, мазіясыс, свет вылас!
Ещӧ позтыр воас.
Сэки ме тэныд, Никитка...
Тэ сӧмын кыйӧд!
— А ме... ме нинӧм, — ышловзис вокыс. — Дерт жӧ, воас.
Ме со кыдзи видзӧдны кута!
34 глава
ЁРТА-ЁРТ ВӦСНА
Санька сюся следитіс мамыс бӧрся.
Ӧні сійӧ эз котӧртлы асывъясын муртса югдігас на, кыдзи войдӧр, чукӧртны удж вылӧ звеноса членъясӧс, а дыр ноксис пач дорын либӧ весьшӧрӧ шӧйтіс керкаӧд.
Унаысь сійӧ волывліс удж вылысь перерывӧдз на да пӧрччысьтӧгыс водліс вольпасьӧ.
Волывліс соседкаыс, идравліс керка пытшкӧссӧ, мыськавліс тасьті-пань да пыр сӧветуйтіс Катериналы юны кутшӧмкӧ турунӧн пузьӧдӧм ва, коді став висьӧмъяссӧ тӧлӧн моз пӧльыштӧ-вӧтлӧ.
— Прӧйдитас и сідз, — веськодя шулывліс мӧдыс. — Прӧстудитчи ме, тыдалӧ... уль му вылын куйлыссьӧма.
Санька сӧмын шензис, кыдзи позьӧ прӧстудитчыны.
Лунъясыс вӧліны косӧсь, жарӧсь, и весиг рытнас муыс видзис лунся шоныдсӧ.
Ӧтчыд сёр рытӧ Санькаӧс садьмӧдіс Евдокиялӧн нюркйӧдлан гӧлӧсыс.
Дзузганлӧн ёсь гыжйыс сарпаліс пемыдсӧ, мам куйліс вольпасьын, кынмигтыр шебрасис эшкынӧн, соседка пукаліс сы кок дорын да норасис Татьяна Родионовна вылӧ:
— Корӧ менӧ председательница тӧрыт правлениеӧ да шуӧ: «Тэ, Девяткина, здоровӧй баба, уджышт вай му вылын, а йӧв новлыны ми мӧдӧс пуктам».
А кутшӧм нӧ ме здоровӧй!
Му вылын уджалӧмысь менам коскӧй ёнтӧ, лолӧй тырӧ.
И ставсӧ ӧд завидуйтӧм вӧсна менӧ удтісны.
Быттьӧ пӧ ме ньӧба-вузася базар вылын...
Кӧть и сідз шуны, кутшӧм нӧ грек сэні!
Колхоз нянь вылад ӧні он ов.
Да и не ми здоровьеӧн колхозын пукавны.
Ме вот карын вӧлі кодкӧлун, Яков вок ордын.
Ас артеляс корӧ, кладовщицаӧ кӧсйӧ пуктыны.
Мунам ӧтлаын, Катюша!
Уджыд и тэныд сюрӧ.
Санька кутіс сюся кывзыны.
Мый тайӧ?
Соседка уговаривайтӧ мамӧс эновтны Стожары, а мӧдыс рама кывзӧ Евдокиялысь да чӧв олӧ, чӧв олӧ.
— И челядьыдлы кокньыдджык лоӧ, — водзӧ висьталіс Евдокия. — Петькаӧс Санькакӧд сапожничайтны сетам — найӧ важӧн нин окотитӧны.
Санька дӧзмӧмпырысь мӧдіс вӧрны вольпась вылас, сэсся чеччис да кӧмтӧм кокнас джоджӧд шлёпсьӧдігтыр муніс ведра дінӧ, кӧшӧн гумовтіс ва да дыр юис сійӧс ичӧтика ньылалӧмӧн, кӧть горшыс сылӧн ньӧти эз косьмы.
— Тэ мый тайӧ войын он узь? — юаліс сылысь Евдокия.
— Узи, садьмӧдінныд... — Санька лэптіс юр весьтас дзузган би, югзьӧдіс гираа часілысь циферблатсӧ, лэптыштіс гирасӧ, лӧгкодьпырысь кӧсӧйтчыліс соседка вылас. — Регыд петукъяс чуксасьны кутасны...
— И збыль, сёр нин, — чеччис соседка. — Сідзкӧ тэ думыштлы, Катюша.
Бурӧс желайта, абу бокӧвӧй тэ меным.
Санька колльӧдіс сійӧс, игналіс калитка да керкаӧ бӧр пырӧм бӧрын пуксис мамыс дінӧ:
— Кутшӧм секретъяс тіян Евдокияыскӧд?
Мый сэтшӧм частӧ сійӧ мӧдіс волывлыны тэ дінӧ?
— Кынтӧ менӧ, Саня...
Шебрав мыйӧнкӧ, — корис Катерина.
Санька шебраліс мамсӧ пасьӧн.
«Чуйдӧдас сійӧс эсійӧ Девяткинаыд, бергӧдлас юрсӧ», тревожнӧя думайтіс сійӧ вольпасьӧ водігӧн, и друг сылы воис син водзас, кыдзи мам сӧвтӧ телега вылӧ гортса кӧлуй, пӧвъясӧн тупкалӧ ӧшиньяс, калиткаӧ ӧшӧдӧ томан, и найӧ став семьянас эновтӧны Стожары.
«Соседкаӧс ме и керкаӧ ог лэдз, — збоймӧм мысти решитіс Санька. — Кильчӧ поссӧ пилитышта, медым коксӧ чегас».
Мӧд лунас Катерина кутліс чеччыны вольпась вылысь и эз вермы.
Войнас биаліс, и би йывсьыс сійӧ чуксаліс Егорӧс: то кевмысис сылы бӧр локны, то прӧщайтчис сыкӧд.
Югдытӧдзыс Санька эз куньлы синсӧ.
Шӧйӧвошӧмӧн шӧйтіс керкаӧд да пыр юасис мамыслысь, оз-ӧ ков сылы кӧтӧдӧм турипув либӧ ырӧш.
Асывнас жарыс уси, и Катерина ыстіс пасыноксӧ соседкала — медым мӧс лысьтас да пач ломтас.
— Евдокия оз ков, — шуис Санька, — ачым верма.
Босьтіс пӧдӧнча да Фенякӧд ӧтлаын петіс дворӧ.
Вольпасьын куйлігӧн Катерина кыліс калькалӧм ӧдзӧс пыр, кутшӧм дыр найӧ мӧссӧ лысьтісны, кутшӧм меліа Санька нимталіс сійӧс мичаӧн, тӧлкаӧн, а сьӧд куйӧдӧсь кокъяссӧ сылысь шуис ичӧтик кокъясӧн. Но, тыдалӧ, некыдз найӧ эз вермыны ладмыны мӧскӧд, и Санька кыдз тай горӧдас сы вылӧ, мый сійӧ злыдни и сійӧс важӧн колӧ нуӧдны начкыны.
Сэсся воис Маша да шуасис Санькалы, мыйла сійӧ водзджык эз чукӧст сійӧс: мыйсӧ-мыйсӧ оз, а мӧстӧ лысьтыны сійӧ кужӧ нин детинкаяс дорсьыд бурджыка.
Пыралісны керкаӧ Федя Тимкакӧд, и челядь ставныс ӧтвылысь босьтчисны хозяйство бердӧ.
Пыртісны пес, ва, ломтісны пач, сэсся скӧрысь шӧпкӧдчӧмӧн мӧдісны споруйтны, водз али абу нин картупель пуны пуктыны, и медбӧрын мыйкӧ путкыльтісны — тыдалӧ, ва тыра чугун, сы вӧсна и песъясыс пачын мӧдісны скӧрысь дзижгыны.
— Пӧжасьысьяс ті ме юр вылӧ! — Катерина кыпӧдчис гырддзаяс вылас. — Муналӧй жӧ гортаныд.
А сьӧлӧм вылас вӧлі долыд, мый челядь сэтшӧм участливӧйӧсь сы дінӧ да сэтшӧм топыда дружитчисны Санькакӧд.
Воис Лена Одинцова, веськыда шуис, мый детинкаяслы пач дорын вӧчны нинӧм, мӧдӧдіс найӧс докторла, а ачыс Машакӧд займитчис хозяйствоӧн.
Луншӧр кадӧ воліс Катерина дінӧ Иван Ефимович.
Сійӧ аддзис сылысь воспаление лёгких, выпишитіс лекарство да стрӧгӧ-настрӧгӧ тшӧктіс не чеччывны вольпасьысь.
Кор фельдшер муніс, Катерина вугыртіс да регыд унмовсис.
Унйывсьыс сійӧ бара сӧрис, и Санька эз вешйыв сы дінысь ни ӧти здук кежлӧ.
Садьмис Катерина рӧмдігас да эз сразу аддзы писӧ.
Сійӧ пукаліс сы кок дінын, шыльӧдіс одеялӧ дорсӧ, бан кузяыс сылӧн визувтіс синваыс.
— Йӧюк... повзин, — муртса нюммуніс мам да, одеяло улысь кисӧ мездӧм мысти, нюжӧдчис Санькалань.
Но сійӧ лӧсьыдтӧма лэччис крӧвать вылысь да вешйис ӧшинь дорӧ.
— Куйлы тэ, куйлы!
Калиткаӧ котш-котшкерисны.
Санька петіс да воча чужӧм паныдасис Евдокиякӧд.
— Мый тьӧтыдкӧд, Саня?
Висьмӧма, висьталӧны?
Ме вот сылы кисельтор вайи.
— Оз требуйтчы, — эз зэв меліа вочавидз Санька да бергӧдчыліс пӧдлавны калиткасӧ. — Доктор шуис, медым пӧ лишнӧй йӧзыс сы дінӧ этшаджык волывласны.
— Коді нӧ, сирӧта, лишнӧйыс? — чуймис Евдокия.
— Мый ті ӧтарӧ кӧканныд: «сирӧта, сирӧта»! — букыштчис Санька. — Эн шуӧ менӧ тадз некор... и Феняӧс эн шуӧ!
Ог кӧсйӧй!
— Кыдзи нӧ шуны-величайтны тшӧктанныд?
— А кыдз кужанныд...
И мамӧс эн вӧрзьӧдӧй!
— Мый кутшӧм сёрни тайӧ? — ӧбидитчис Евдокия.
— Сёрни прӧстӧй.
Мыйла ті сійӧс чуйдӧданныд код тӧдас кытчӧ?
Абу долыд тіянлы колхозын — мунӧй.
А миянлы Стожарыысь мунны нинӧмла.
Евдокия тэрыба мӧдіс лапйӧдлыны омӧля аддзысь синъяссӧ.
— Со тэ кутшӧм...
Коншаков!
— Со татшӧм...
А мӧданныд мамӧс ылӧдлыны, Татьяна Родионовналы норася. — И Санька пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да игналіс сійӧс иганӧн.
А рытнас, кор сійӧ эз вӧв гортас, соседка, быттьӧ нинӧм абу и вӧлӧма, бара пырис Катерина дінӧ.
Санька эз тӧд, мый придумайтны.
Машакӧд да Федякӧд паныдасигӧн сійӧ норасис налы Евдокия вылӧ.
— Вот лудан висьӧмыд, — возмутитчис нывка. — А тэ и збыль Татьяна Родионовналы висьтав.
Сійӧ сёрнитас сыкӧд.
Гашкӧ, весиг правлениеӧ корлас.
— Оз шогмы тадзсӧ, — яндысьыштіс Санька. — Мый мӧдасны думайтны йӧзыс!
Со, шуасны, кутшӧм семья Коншаковъяслӧн.
Первой пиыс колхозысь ӧтдортчис, ӧні мамыс.
— Тайӧ — пӧжалуй, — сӧгласитчис нывка. — Тэ, Саня, кыйӧдлывлы Девяткинаыд бӧрся, дӧзьӧрит мамтӧ.
— Ме и сідз нин син улысь ог лэдзлы.
И ті мыйӧн казяланныд, сигнал сетӧй меным.
— Дерт жӧ, — юрсӧ копыртліс Маша.
Но кыйӧдны Евдокия бӧрся эз вӧв кокни.
Ӧтчыд, кор Санька вӧлі уджалӧ конюшняын, сы дінӧ воис Маша да висьталіс, мый Евдокия бара пукалӧ Катерина ордын.
Санька котӧртіс гортас.
Град вылын Феня чегъяліс лӧз паськыд капуста коръяс, кодъясӧс вӧлі розьӧдлӧма, быттьӧ найӧс лыйлӧмаӧсь дрӧбйӧн.
— Ме мый тшӧктылі, — скӧрысь шуис Санька. — Мунан гортысь — калитка игнав.
А тэ бара Евдокияӧс лэдзӧмыд!
— Ей-ей, Саня, ме игнавлі.
Сійӧ жӧ, тётенькаыд сэтшӧм, дворӧд, тыдалӧ, пырӧма.
Санька пырис пемыд посводзӧд, кӧні кыліс кыдз корӧсь дук, кималаснас корсис ӧдзӧс вуг.
Но сэки ӧдзӧсыс гурйыв воссис, и Евдокия чепӧсйис керкаысь, тӧкӧтьӧ эз уськӧд Санькаӧс кок йывсьыс.
Сэсся бергӧдчыліс, куимысь сьӧлыштіс порог вылас да, мыйкӧ броткигтыр, котӧрӧн петіс ывлаӧ.
— Мый тані вӧлі сэтшӧмыс? — керкаӧ пыригмоз юаліс Санька. — Мыйла сійӧ воліс?
— Эн юась лучше! — дӧзмӧмӧн ӧвтыштіс кинас Катерина да шебрасис эшкынӧн.
Киясыс сылӧн сырмисны, банъясас петӧмаӧсь гӧрд чутъяс.
— Бара кытчӧкӧ нуӧдӧ?
— Бара...
Пыр тэ йылысь юасис...
Кор тэ сапожничайтны мунан.
Петькаыд ӧд пыр на виччысьӧ тэнӧ.
Санька ыпмуніс, чайтіс, мый мамыс эз ставсӧ висьтав сылы, да нарошнӧ гора горӧдіс:
— Некутшӧм сапожникӧ ме ог мун!
Сідзи и тӧд!
И керка тувъявлыны ог сет!
— Мый йылысь тайӧ тэ?
Кутшӧм керка?
— Тӧдан кутшӧм: миянлысь, Коншаковъяслысь.
И мый тэ Девяткиналысь быдтор кывзан!
Дзикӧдз раммин.
Ме вот гижа кодлы следуйтӧ...
— Кытчӧ гижан, кодлы? — дрӧгнитіс Катерина.
— Эм кодлы.
Батьлы кӧть, шуам.
Сійӧ сэні воюйтӧ, гӧгӧрыс пуляяс, минаяс, снарядъяс... сійӧс быд минутаын вины вермасны...
А тэ...
Катерина лэптіс юрсӧ да кевмысьӧмпырысь видзӧдліс пиыс вылӧ:
— Мыйла тэ, Саня?
Мыйла?
Бара менам сьӧлӧмӧй вӧрзис.
Ме ӧд ставсӧ тӧда...
Аддзылі сійӧ бумажкасӧ, кодӧс тэ морӧс вылад новлӧдлан.
— Тӧдан?
Кытысь? — гимнастёрка зептас кутчысигмоз тшӧкмуніс Санька.
Найӧ дыр чӧв олісны, кыкнанныслӧн юраныс вӧліны асланыс мӧвпъяс.
Сэсся, бокӧ видзӧдігтыр, Санька букыша шуис:
— Кутны ӧні некодлы нин...
Сідзкӧ, обязательнӧ мунан татысь?
— Мый йылысь тайӧ тэ? — чуймис Катерина. — Кытчӧ муна?
Ме ӧмӧй — Девяткина?
Сійӧ ӧд нэм чӧжыс чепсасьӧ, дась нянь корсьӧ.
Мый сылы колхозыд?
Проходнӧй двор.
А менам и юрын эз вӧв, медым ме Стожарыысь кытчӧкӧ вешйи, батьыдлысь делӧсӧ вунӧді.
Крепыдджык муыс, кутшӧм миян, и свет вылас абу.
Меным ӧд тані быд кыдз пу муса, быд эжатор.
Сӧмын зэв шог меным лои, кор похороннӧй йывсьыд ме тӧдмалі.
Сідзи ставыс и путкылясьны мӧдіс гӧгӧр.
А сэтчӧ ещӧ эсійӧ Девяткинаыд дольӧ и дольӧ.
Став олӧмӧс менсьым лыддьӧдліс.
Сэсся мӧдіс колхозӧс лёкӧдны.
Сэки менам и пузис сьӧлӧмӧй...
Но вот, талун и сёрнитім кыдзи колӧ....
— Энлы, энлы! — торкис сійӧс Санька. — Артмӧ, вӧтлӧмыд тэ Девяткинатӧ?
abu
А ме гадайта — мыйла мися сійӧ став порогсӧ миянлысь сьӧлаліс!
— Сьылі тшуптас, дерт, эг тойлав.
Но туйсӧ миян керкалань сійӧ ӧні дыр кежлӧ вунӧдас.
— Сідзи и колӧ, — сӧгласитчис Санька. — Ме тані сыкӧд воюйті нин, воюйті...
— Тӧда, — нюммуніс мамыс. — Норасис тэ вылӧ тьӧткаыд.
Нинӧм туйӧ сійӧс пуктан.
Ме вӧсна, сідзкӧ, тӧждысин?
Но, аттьӧ тэныд. — И сійӧ юасян синмӧн видзӧдліс пиыс вылӧ: — А тэ гортысь бокӧ он нин сэсся мун?
Батьыдтӧг ӧні миян ёрта-ёрт дінӧ со кыдзи кутчысьны колӧ!
— Ӧні некытчӧ! — Санька яндысьӧмӧн вештіс синъяссӧ. — Сэкитӧ ме йӧйталышті неуна...
Катерина корис писӧ асланьыс матӧджык да гусьӧник юаліс:
— А ӧні, Саня, кутшӧм тэнад туйыд?
Пӧра и комсомол бердӧ сибӧдчыны.
Санька ньӧжйӧник ышловзис.
Мый сійӧ вермас висьтавны?
Важӧн нин гижис сійӧ заявление комсомолӧ пырӧм йылысь.
Сійӧ чайтіс, мый ставыс артмас зэв прӧстӧя.
Собрание вылын Санька висьталас, кыдзи сійӧ уджалӧ, кымын трудодень сылӧн книжка вылас, и сразу ставныс лэптасны кинысӧ сы дор.
Но Лена весиг эз босьт сылысь заявлениесӧ.
«Кытчӧдз школаӧ бӧр он мун, и делӧтӧ тэнсьыд ог кутӧй разбирайтны», шуис сійӧ.
Сідзи Санька и новлӧдлӧ заявлениесӧ гимнастёрка зептас.
Ӧшиньӧд чургӧдчис юрыс Петька Девяткинлӧн.
— Тэныд мый, Петя? — юаліс Катерина.
— Мам шуис, медым пӧ пӧдӧнча бӧр ваясны.
И сідз нин кык недель чӧж видзанныд.
— Сет, Саня, — индіс юрнас Катерина, — посводзын сулалӧ сійӧ.
— Помӧдз юксьӧм, сідзкӧ! — гора серӧктіс Санька.
— Помӧдз, помӧдз! — серӧктіс мам. — Сэні ещӧ коколюка пач дорас да потӧм чугун.
Ставсӧ сет.
Санька петкӧдіс тайӧ кӧлуйсӧ ывлаӧ да сетіс Петькалы.
— Да, Коншак, — юаліс мӧдыс, — медбӧръяысь юала: сапожничайтны мунны виччысьны тэнӧ али кыдзи?
— Медбӧръяысь висьтала, — серӧктіс Санька: — дыр ковмас виччысьны...
35 глава
РАЗВЕДКА ЮӦРТІС
Асывнас Санька муніс участок вылӧ.
Ӧні пӧшти быд лун сійӧ волывліс татчӧ, отсаліс челядьлы ёг нетшкыны, бугритчыны, киськасьны.
Но тайӧ сылы вӧлі этша, и Санька придумывайтліс пыр выль уджъяс.
Босьтчис пӧчинитны град вылын уджалан инвентарь, кесліс кӧртзыръяс, тувъявліс да ӧшӧдіс выль дзиръя потшӧсті пыранінӧ.
— Захар Митрич, мый ещӧ колӧ? — юасьліс сійӧ дедлысь. — Ті шуанныд....
— Да быттьӧ ставсӧ нин вӧчин, — шеныштлывліс кияснас Захар.
— Сусликъяс оз мешайтны тіянлы?
Ме лэчьяс верма лӧсьӧдны.
— Дасьтӧма тырмымӧн.
Тэӧдз на ещӧ Алёша старайтчис, — вочавидзліс старик да, кор казявліс, кыдзи детинка частӧкодь видзӧдлывлӧ «коншаковка» вылӧ, нюмъяліс: «Эк, сійӧс шобдіыд смилитіс!
Шӧвк кодь лои».
Жар луншӧр кадӧ, кор дугдывлісны уджавны участок вылын, Санька Федякӧд дзебсьывлісны кытчӧкӧ гож сайӧ да восьтлывлісны книжкаяс.
Веськыда шуны, занятиеяс мунісны эз зэв напряжённӧя.
Усьлывлі пу вывсянь книга вылӧ сюръяса виж лёльӧ, котӧртліс ки кузя гӧрдов ноксьысь кодзувкот, нырӧ ӧвтыштліс гож водзын пӧсялӧм турунлӧн чорыд да сук дукыс.
— Федя, тайӧ турунсӧ кыдзи шуӧны? — юавліс Санька книгасӧ эновтӧм мысти: став турунъясыс кажитчисны сылы ӧткодьӧн ӧта-мӧдыскӧд.
Федя пыр кужліс вочавидзны.
Книгаын разбирайтчысь бур грамотнӧй моз сійӧ тӧдіс пуяс, лэбачьясӧс, гуг-гагӧс.
Медся тӧдтӧм туруныс, кодӧс водзсӧ Санька эз и приметитлы, сылӧн вӧлі нима да торъяліс мукӧдсьыс.
Со ош жыннян *.
Сэтысь вӧчӧны сьӧлӧм висьӧмысь капляяс.
Пуӧм пастушьей сумка турунӧн дугӧдӧны вир петӧм, купенаӧн лечитӧны ревматизм.
* Ош жыннян — наперстянка.
— Да тэ збыльысь турунъяс тӧдысь, — шензис Санька.
— Кысь нин сійӧ... — вочавидзліс Федя. — Вот дедушка, сійӧ гӧгӧрвоӧ природатӧ.
Вежыд петас! — И кватитчӧм мысти: — Кывзы, задачанад ми бара пуксям.
Вай ог мӧдӧ видзӧдны ӧтарӧ-мӧдарӧ....
Но талун Санька воис участок вылӧ сэтшӧма радліг, мый Маша весиг юаліс:
— Мый радлан?
— Гӧгӧрвоан, кутшӧм делӧ!
Тӧрыт тільсим, тільсим ӧти задача вылын... но вот некыдз!
И Стёпа йӧрмис.
А ме талун асывнас пукси и решиті.
Кӧні Федя?
— А сійӧ абу, Саня.
Сійӧ мунӧма татысь.
— Кытчӧ мунӧма?
— Некодлы эз висьтав.
Мӧдӧдчӧма тӧрыт рытнас и мунӧма.
Дедушка гажтӧм ветлӧ, чӧв олӧ.
— А збыль Федялысь мамсӧ немецъяс шыбитӧмаӧсь сотчысь сю пиӧ? — чӧв олыштӧм мысти юаліс Санька.
Маша копыртіс юрсӧ:
— Збыль.
— И рӧдвужыс сылӧн некод эз коль?
— Федя висьтавліс, тьӧтка вӧлӧма.
А кӧні ӧні сійӧ — некод оз тӧд. — Маша думыштчис. — Гашкӧ, Федя совхозӧ муніс корсьны кодӧскӧ.
— Кодӧс нӧ корсьнысӧ?
— Ог тӧд, Саня.... — шӧйӧвошӧмӧн висьтасис нывка.
Тайӧ лунас участок вылын уджыс эз мун бура.
Захар дед эз волы.
Маша Санькакӧд ветлӧдлісны рамӧсь, унаысь котӧртлісны миртуй вылӧ, виччысисны, оз-ӧ тыдовтчы Федя.
Кор Санька воис гортас, Катерина сразу казяліс, мый мӧдыс мыйыськӧ жугыльтчӧма.
— Бара кодкӧдкӧ эн ладмы?
— Да эг... — Санька бергӧдчис ӧшиньлань. — Федя Черкашин мунӧма кытчӧкӧ...
И некодлы абу висьтасьӧма.
Ӧшинь улын тӧв вылын копрасис кодлыкӧ ичӧтик кыдз, и шондіыс югъяліс сы кокни паськӧм пыр.
Орччӧн, лапъяснас сылы инмӧдчалігтыр, сулаліс том пелысь пу.
— Мама! — Санька друг матыстчис мамыс дінӧ да пӧся мӧдіс шӧпкӧдны: — Федя кӧ, шуам, воас бӧр, корам сійӧс ас семьяӧ... миянкӧд овны.
Корам, мама?
Катерина юрсяньыс кок улӧдзыс видзӧдаліс детинкаӧс да нюммуніс:
— Корам, Саня...
Сӧмын эськӧ мед бӧр воас.
... Маша эз ӧшибитчы.
Федя збыльысь муніс «Высокое» совхозӧ.
Но бурджык эськӧ сылы не волыны сэтчӧ.
Ичӧтик еджыд керка сэтысь сылы эз сюр, совхозын олісны тӧдтӧм выль йӧз, и Федяӧс некод эз тӧд.
Федя бӧр воис Стожарыӧ рытъявылыс.
Первойӧн участок вылысь аддзис сійӧс Санька.
Сійӧ чукӧстіс Машаӧс, и найӧ котӧртісны сылы паныд.
Друг Саня сувтіс.
— А тӧдан, Маша: вай нинӧм йылысь ог юасьӧй сылысь.
— Сідзи бурджык, пӧжалуй, — сӧгласитчис нывка, и найӧ бергӧдчисны бӧр.
Кор мӧд луннас челядь локтісны участок вылӧ, Федя вӧлі сэні нин.
Сійӧ лажыньтчӧмӧн пукаліс витӧд клетка дорын да мыйкӧ ӧктіс шобді идзас вылысь.
Ылысянь чайтсис, мый Федя вотӧ ягӧд.
— Ме дінӧ, ребята! — горӧдіс сійӧ. — Мый меным сюри!
Ставныс котӧртісны Федя дінӧ.
Сійӧ мыччис налы банка.
Сы пыдӧсын ниглясьӧны руд, мисьтӧминик гагъяс.
— Фу, кутшӧм мисьтӧмӧсь! — бергӧдчис Зина: сійӧ кувтӧдзыс поліс быдсяма гагйысь да номырысь. — И окота тэныд видлавны найӧс кинад!
— А ті тӧданныд, кутшӧм гаг тайӧ? — тӧждысьӧмпырысь юаліс Федя. — Лудік черепашка.
Медся первой вредитель.
— Вешйы сэсь Федя, — ӧвтыштчис Зина, — пыр тэ кутшӧмкӧ повзьӧдчантор выдумывайтан!
То мувыв пытш, то черепаховӧй лудік...
— Абу черепаховӧй, а черепашка.
Татшӧм нимыс.
Федя корсис шобдіысь лудік черепашкаӧс, кыскис зепсьыс увеличительнӧй стеклӧ.
— Видзӧдлӧй, мый вӧчӧ сійӧ, паразитыд.
Санька медводз босьтіс увеличительнӧй стеклӧ да матыстіс сійӧс шобді дінӧ.
— Мый аддзан?
Висьтав! — чурмӧшитісны сійӧс челядь.
— Уйӧ со... видзӧдӧ гӧгӧр...
Да ньӧжйӧнджык ті, эн ӧшӧдчӧй ме вылӧ...
Со сувтіс...
Ого!
Хоботок нюжӧдӧ... вӧсньыдикӧс-вӧсньыдикӧс... шобді тусьсӧ писькӧдіс... нёнялӧ.
Вот лёк вредительыд!
Да сійӧ тадзтӧ став соксӧ юас!
Санька нюжӧдіс кисӧ, медым босьтны гагйӧс шобді вылысь, но Маша дугӧдіс сійӧс:
— Вай и ми видзӧдлам!
Увеличительнӧй стеклӧ мӧдіс ветлыны киысь киӧ.
Матыстчис Захар дед.
Аддзис банкаысь лудік черепашкаӧс, букыштчис:
— Эге!
Важ враг миян.
Ті кытысь сійӧс корсинныд?
— Градвыв пуктас вылысь, дедушка, кӧдза вылысь.
Со потшӧс эталадорсьыс, — петкӧдліс Федя.
— Сідзкӧ, вӧрсянь вӧрзис.
Ӧні виччысь, ызӧбӧн мӧдас зырсьыны.
— А сійӧ кӧдза муяс вылӧ вермас уськӧдчыны? — юаліс Санька.
— Ещӧ кыдз!
Комын витӧд воӧ тайӧ пежыс сэтшӧмтор вӧчыштіс... куш вужйыс коли урожайсьыд!
— Дедушка, — шуис Маша, — колӧ Татьяна Родионовналы висьтавны...
— Со мый! — Захар видзӧдліс челядь вылӧ: — Степан!
Стёпа чеччыштіс да сувтіс дед водзӧ по-военному.
— Колян аслыд кык мортӧс, — наказ сетіс детинкалы Захар, — видзӧдалан да весалан участоксӧ дзоньнас.
Быд идзас си йылысь юала...
Фёдор!
— Кывза, дедушка!
— Босьт мукӧдсӧ ставнысӧ — и му вылӧ, разведкаӧн.
Сюся видзӧдалӧй гӧгӧр, уна-ӧ черепашкаыс няньяс вылын.
Заводитӧй сійӧ делянкаяссяньыс, кодъяс матынӧсьджык вӧрсяньыс.
Менӧ кутанныд корсьны правлениеысь.
Федя челядькӧд мӧдӧдчис муяслань.
Санька неуна кольччыштліс да нуӧдіс Стёпаӧс бокӧ:
— Тӧдан мый.... тэ видзӧд тані, участок вылад.
Кора тэнӧ... — И ачыс гӧрдӧдіс да уськӧдчис вӧтӧдны Федяӧс.
Луншӧр кежлӧ «разведчикъяс» котӧрӧн воисны колхоз правлениеӧ.
Йӧзыс вӧліны нин контора тырыс: Захар дед юӧрӧн тревожитчӧм Татьяна Родионовна срочнӧ чукӧртӧма став бригадиръясӧс да звеньевӧйясӧс.
— Татьяна Родионовна... со! — Сьӧкыда лолалігтыр Федя мыччис председательницалы гагъяс тыра банка.
— Кытысь ӧктінныд?
— Став муяс вывтіыс ветлӧдлім.
А медся уна черепашкаыс тётя Катя делянка вылын.
— Вот шогтӧминсьыд шогыд! — Татьяна Родионовна видзӧдліс банкаӧ, дӧзмӧмпырысь пуктіс сійӧс ӧшинь вылӧ да решительнӧя висьталіс чукӧртчӧм йӧзлы: — Но мый жӧ, граждана, разведка юӧртіс правильнӧ.
Черепашка наступайтӧ вӧрсянь.
Нюжмасьны оз позь.
Петкӧдӧй йӧзӧс му вылӧ, мӧдам ӧктыны вредительясӧс киӧн. — Сійӧ видзӧдліс Лена Одинцова вылӧ. — Катеринаыд куйлӧ. висьӧ?
Вот нелючкиыд...
Мый нӧ, Лена, босьтлы ӧні кежлӧ звеносӧ ас вылад.
Управитчан?
— Ог нин и тӧд кыдзи, Татьяна Родионовна... йӧзыс миян этша.... — Лена эз помав висьталӧмсӧ да видзӧдліс гӧгӧр: Маша нетшкис сійӧс соскӧдыс да петкӧдліс ас вылас, Федя вылӧ, Санька вылӧ. — Ребята кӧ, дерт...
— Кутшӧм сёрни вермас лоны! — стрӧга шуис Захар. — Раз колӧ — ставныс локтасны.
— Ми став гагъяссӧ бырӧдам! — эскӧдіс Маша.
— Ті унджыкӧс челядьсӧ чукӧртӧй, став сиктсьыс, — сӧветуйтіс Татьяна Родионовна.
Челядь петісны ывлаӧ.
Ӧшинь улын курӧг чукӧр горша кокалісны мусӧ, быттьӧ сэтчӧ вӧлі коялӧма бӧрйӧм шобді тусьяс.
Федя видзӧдліс внимательнӧйджыка да казяліс, мый курӧгъяс кокалӧны оз шобді, а черепашкаясӧс.
Сэні жӧ куйліс тыртӧм жестянӧй банка.
Кодкӧ, тыдалӧ, путкыльтӧма сійӧс ӧшинь вылысь.
Федя чукӧстіс ребятаӧс да петкӧдліс курӧгъяс вылӧ:
— Со кодъясӧс ещӧ черепашка вылӧ усьӧдны!
— Ой збыль! — горӧдіс Маша. — Ме кытыськӧ лыддьылі та йылысь.
Мӧд асывнас «великӧй воинство», кыдзи нимтіс Захар дед Стожарыса челядьлысь уна лыда командасӧ, чукӧртчис Важ Пустӧш вылӧ да мӧдіс ӧктыны кӧдза вылысь черепашкаясӧс.
Неуна сёрӧнджык делянка дорӧ воисны Маша, Федя да Санька.
Кианыс налӧн вӧліны вылітіыс рӧгӧзаӧн кӧртавлӧм кӧрзинкаяс.
— Но кыдзи? — тӧждысьӧмпырысь юаліс Федя. — План выполнитінныд?
— Кыськӧ! — норасьыштіс Маша: — Сизим курӧгӧс куті, а кыкӧн петшӧр пӧвстӧ пышйисны.
Вӧтлыси нин ме на бӧрся, вӧтлыси, став кокъясӧс петшӧралі...
— А ме ассьыным, кыдзи мусаясӧс, босьті веськыда сёр вылысь, весиг эз чилӧстлыны, — доложитіс Санька. — Сӧмын вот петук-дурак кутіс горзыны.
— Сідзкӧ, заводитам! — шуис Федя.
Челядь разялісны кӧрзинкаяссӧ да лэдзалісны курӧгъясӧс кӧдза му вылӧ.
Курӧгъяс лӧсьӧдышталісны чукрӧдлӧм бордъяссӧ да недовольнӧя мӧдісны котсьыны.
Воис Лена.
— А ми курӧгъясӧс мобилизуйтім! — уськӧдчис сы дінӧ Маша.
Лена видзӧдліс колхозлань да букыштчис.
— А мамныд да бабныд тӧдӧны та йылысь?
Тшӧктісны?
— Ёнасӧ оз на тӧдны, — эз веськыда висьтав Маша.
А курӧгъяс та кості пыр на котсисны, быттьӧ норасисны мӧда-мӧдныслы татшӧм вӧвлытӧм асъя путешествие вылас да шензисны, мыйла тані матігӧгӧрын абу ни куйӧд чукӧръяс, ни заборъяс, а сӧмын ӧти паськыд веж му.
— Не аддзыны налы гагъясӧс, — ышловзис Санька.
— Аддзасны, долженӧсь аддзыны, — шуис Федя, ачыс эз вештыв синъяссӧ курӧгъяс вылысь.
— Мусаяс... йӧюкъяс... но мунӧй, эн полӧй! — кевмысигтыр шӧпкӧдіс Маша, ачыс видзчысьӧмӧн вӧтліс курӧгъясӧс матӧджык шобділань.
— Маша, видзӧдлы!. — шӧпнитіс Федя.
Посни воськовъясӧн борйӧд тувччаліс Машалӧн бабушкаыс — Манефа, киас сылӧн ньӧр.
— Ак, сэтшӧм-татшӧмъяс! — горзіс сійӧ. — Мый думыштӧмаӧсь!
— Бабушка, — сылы воча котӧртіс Маша, — ми тэныд син водзад петкӧдлам...
Курӧгъясыд тӧдан кутшӧма любитӧны черепашкатӧ... кӧйдысысь бурджыка.
— И кывзыны ог кӧсйы...
Нуӧд гортӧ ассьыным курӧгъяссӧ! — шумитіс Манефа.
Но сэки Санькалӧн вайӧм бронза кодь петук кокыштіс ӧти черепашкаӧс, мӧдӧс, сэсся чатӧртіс юрсӧ да гораа юӧртіс, мый выль местаад эм мый кокавны.
— Мӧдісны, мӧдісны! — кутіс чеччавны Федя да мыйлакӧ горӧдіс петук моз, но сэтшӧм гораа да не сы ног, мый тӧкӧтьӧ эз повзьӧд став курӧгъяссӧ.
Манефа мӧдіс чуксавны курӧгъясӧс, но найӧ черепашкаяс бӧрся охотитчӧмӧн ылалӧм вӧсна эз и кывлыны сылысь чуксалӧмсӧ.
— А чӧрт накӧд! — Манефа ӧвтыштіс кинас. — Мед кокасясны.
— Бабушка, тэ эн шогсьы, мун гортӧ, — уговаривайтіс сійӧс Маша. — Рыт кежлас ми дзоньвидзаӧн найӧс бӧр вайӧдам.
— А варыш кӧ небесаас?
А руч кӧ куст сайын? — эз сетчы кыв вылӧ Манефа. — Часлы, ачым видзышта.
Гӧгӧр видзӧдігмоз сійӧ сулалыштіс курӧгъяс дорын, но регыд гажтӧмчис, матыстчис челядь дінӧ да ружтігтыр кутіс ӧктыны черепашкаясӧс.
Кор кыліс, мый няньяс вылӧ нападитӧма черепашка, Катерина эз выдержит, чеччис вольпасьысь да надзӧник кайис му вылӧ.
Первойсӧ сійӧ весиг повзьыштліс: делянка вылын челядь вӧліны унаӧнӧсь, и сылы чайтсис, мый найӧ сӧмын лякасны шобдісӧ.
Но бура видзӧдӧм бӧрын Катерина убедитчис, мый ставыс мунӧ, кыдзи колӧ.
Челядь мунісны цепӧн да ӧктісны черепашкаясӧс, коді сюмӧд кузолӧ, коді бутылкаӧ.
Кадысь кадӧ найӧ котӧртлісны бор дорӧ, кисьталісны черепашкаясӧс гуӧ да тырталісны муӧн.
Быдладорсянь кылісны гӧлӧсъяс:
— Пыр веськыдладорсянь, кытшӧ босьт!
— Эн сет пӧщада!
Посни челядь ваявлісны ва да мувывтырӧн горзісны:
— Кодлы ключ ва, кодлы ва!..
Катериналӧн дрӧгнитіс сьӧлӧмыс.
— Дона тӧждысьысьясӧй менам! — шӧпнитіс сійӧ да кӧсйӧ вӧлі босьтчыны удж бердӧ, но друг аддзис сю пӧвстысь курӧгъясӧс.
Найӧ горша кокалісны черепашкаясӧс.
Котӧрӧн матыстчисны Лена да Санька.
— Тайӧс тэ курӧгъяснас придумайтін? — юаліс Катерина Леналысь.
— Да эг...
Ребята миян.
А збыль абу лёк отсӧг?
Ӧбед бӧрын ми ещӧ вайӧдам курӧгъясӧс.
— Мый нӧ эм таысь бурджыкыс, — нюммуніс Катерина.
— А тэ мыйла чеччин?
Докторыд мый тшӧктіс? — Санька скӧрысь видзӧдліс мамыс вылӧ.
— Став йӧзыс му вылын, а ме куйлыны мӧда!
Вот тӧлыс воас, сэки та пыдди и куйла.
— Оз позь, Катя!
Мунӧй гортаныд, — шуис Лена. — Тіянтӧг управитчам.
— Да мый ті менӧ уговаривайтанныд ичӧтӧс моз! — ӧбидитчис Катерина.
— Ме звеньевӧй ӧні.
Верма и прикажитны, — шуткаӧнмоз грӧзитыштіс сылы Лена. — Саня, нуӧд сійӧс гортаныд!
— Ме вот томан ӧшӧда калиткаӧ, — кӧсйысис Санька.
— Мырдӧн вӧтланныд, вильшасянныд, — нюммуніс Катерина да, детинка пельпом вылӧ доверчивӧя пыксьӧмӧн, муніс гортланьыс.
36 глава
ШЕР.
Луныс вӧлі вӧвлытӧм жар, тӧвтӧм, и детинкаяс некытысь эз аддзыны аслыныс места.
Спаситчыны позьӧ вӧлі сӧмын ю вылын.
Татчӧ найӧ и чукӧртчисны.
Коді сунласис, коді вартчис, коді чеччаліс бужӧд дорсянь.
Санька петкӧдліс челядь водзын ассьыс радейтана номерсӧ — ва улын водолазӧс.
Вомас сюйис камыш гум, киас босьтіс ыджыд, сьӧкыд из да, юр вывтіыс ваӧ вӧйтчӧмӧн, вуджис ю вомӧн лыаа ва пыдӧсті.
Сэсся сійӧ петіс ваысь да Федякӧд орччӧн водіс пӧсь лыа вылӧ.
— Гымалӧмӧн зэрмас, — шуис Федя, ачыс видзӧдіс кымӧръяс вылӧ, кодъяс чукӧртчисны горизонт вылас; ӧтияс джуджыд башняяс кодьӧсь, мӧдъяс гырысь сёрӧмъяс кодьӧсь.
— А тэ мыйӧн тӧдан?
Кымӧръясыд найӧ и пӧръявны вермасны, — пасйыштіс Санька.
— Ме ог сӧмын кымӧръяс серти...
Мукӧд приметаяс эмӧсь.
Видзӧд со: клевер топӧдалӧ коръяссӧ, чикышъяс дзик ва бердтіыс лэбалӧны.
А цветъясыс кутшӧм дукаӧсь... найӧ зэр водзын век тадзи.
Пӧсь лыаыс сотіс яйтӧ, и детинкаяс бара пырисны ваӧ.
Девяткин мавтӧма став яйсӧ кизьӧр сьӧд няйтӧн, пукалӧ дзик ва бердас да занимайтчӧ сійӧн, мый шыблалӧ став ваысь петысьяслы няйт ёкмыльясӧн.
Медся уна, кыдзи казяліс Санька, сюраліс Федялы.
Федя кыкысь мӧдліс петны ваысь, но быд раз Девяткин ляскыліс сылы кынӧмас да морӧсас дьӧгӧдь кодь сьӧд няйтӧн, и Федя бара пыраліс ваӧ мыськыны няйтсӧ.
— Терпит, казак! — бурпырысь сераліс Девяткин. — Стожарыын няйтыс бурдӧдысь, курортын кодь.
Принимайт ваннаяс.
— Тэ ворс, да эн ышмы, — матыстчис сы дінӧ Санька. — Мый приставайтан йӧн юр моз?
— Опекунӧ гижсин! — Девяткин зывӧкпырысь сьӧлыштіс пинь пырыс. — Дружоктӧ куканьӧс моз кӧв йылын новлӧдлан...
Федя гудйысьыштіс кокораяс пӧвстын, сэсся вартчис Девяткин дінӧ да мыччис сылы васӧд, ловзьӧм нянь кодь веж ёкмыль.
— А вот тайӧс тӧдан?
Бурдӧдысь жӧ.
— Висьталан тай!
Нюйт кутшӧмкӧ...
— Серьёзнӧ шуа.
Кыдзи зырасян, сідзи и мӧдас ворсны вирыд.
Видлы жӧ...
Девяткин недоверчивӧя вешйыштіс.
— Зэв тай колӧ!
— Эк тэ, нюйтысь повзин! — серӧктіс Санька.
Федя ещӧ колян неделяс на тӧдмӧдіс сійӧс юса тайӧ губканас — бодягаӧн.
Ӧні Санька босьтіс Федя ордысь бодягасӧ да зыралыштіс ассьыс морӧссӧ, но эз зэв ёна.
Морӧсыс регыд мысти гӧрдӧдіс.
— Лӧсьыд! — ошкис Санька. — Ӧні эськӧ котралӧмӧн панъясьны кодкӧдкӧ! — И губкасӧ шыбитіс Девяткинлы. — Но, и ӧні на он лысьт?
Ыштӧдӧм Девяткин босьтіс губкасӧ, мыйлакӧ исыштіс да видзчысьӧмӧн зырыштіс морӧссӧ.
— Ёнджыка колӧ!
Пывсянын мочалкаӧн моз. — И Санька, вынсӧ жалиттӧг, кыкнан кинас кутіс зыравны Девяткинлысь морӧссӧ, пельпомъяссӧ, мышкусӧ.
— И нинӧм сэтшӧмыс абу...
Выдумайтӧмаӧсь мыйкӧ! — пошкис Петька да бергӧдчыліс то ӧтар бок вылас, то мӧдар вылас.
Коли некымын минута, и яйыс Девяткинлӧн лои виргӧрд.
Друг сійӧ чеччыштіс, мӧдіс бергавны места вылас, быттьӧ сотісны сійӧс петшӧрӧн, и уськӧдчис Санька вылӧ да Федя вылӧ.
— Ті мый... сёрнитчинныд?
Найӧ сералігтыр чеччыштісны ваӧ.
— Йӧй юр!
Тайӧ жӧ бодяга!
Тайӧн йӧзыс прӧстудаысь лечитчӧны, — васянь горзіс Санька. — Спиртысь чорыдджыка действуйтӧ.
А Петька пинясигтырйи быглясис берег вылын, чеччывліс, шыблаліс Федялы да Санькалы няйтӧн да бара уськӧдчыліс лыа вылӧ.
— Ваӧ пыр, ваӧ! — сӧветуйтіс мӧдар берегсянь Федя. — Ставыс прӧйдитас.
Девяткин бузгысис ваӧ, и чӧсӧдны регыд дугдіс.
Но сійӧ дыр на пукаліс ваын да кыдз кужис и сяммис пиняліс Федяӧс да Санькаӧс, кодъяс, сы чайтӧм серти, сёрнитчӧмаӧсь сылы паныд.
Луншӧр кежлӧ Стожары весьтӧ ӧшӧдчис ыджыд-джуджыд мисьтӧм кымӧр, коді руалыштіс югыдлӧз тшынӧн.
Чизыр тӧвныр водтӧдіс турунъясӧс муӧ, посньыдик гыясӧн вевттис ва веркӧссӧ, зорӧд вылысь пешкыльтіс турун.
Югнитіс еджыд чардби, вывсянь сяркнитіс гым, быттьӧ кӧнкӧ косялісны зэв ыджыд кусок коленкор, и зэрлӧн пӧлӧс сьӧкыд струяяс ньӧвъясӧн моз сутшлалісны юсӧ.
Юыс пузис, мӧдіс булькакывны, сы вылын кутісны чеччавны ва полькъяс.
— Тревога! — горӧдіс Федя да уськӧдчис опытнӧй участоклань.
Детинкаяс котӧртісны сы бӧрся.
Сьӧкыд да тшӧкыд зэрыс эз сет лолавны, тыртіс синъяс.
Сикт сайсянь Маша да Зина бӧрся чукӧрӧн котӧртісны нывкаяс.
Кыр вылын Маша вильдіс да йи вывті моз исковтіс нильӧг, няйт туй кузя.
Ставныс чепӧсйисны участок вылӧ.
Кӧдзаяс сырмисны, куснясисны мулань.
— Жугӧдас «коншаковкатӧ», жугӧдас! — участок кузя котралігтыр горзіс Маша, и друг зэв скӧрысь ырыштчыліс ичӧтик кулакнас кымӧр вылӧ: — Часлы жӧ тэ, сьӧдӧй, часлы, лёзьялысьӧй!..
— Сэтчӧ эськӧ орудиеысь прямӧй наводкаӧн, кыдзи немецъяс кузя, либӧ «катюшаысь», — букыша шуис Санька, — дзик пыр эськӧ чашнитіс-разӧдіс.
Но мыйӧн отсавны кӧдзаяслы ӧні — некод эз тӧд.
И сэки Федялы уси дум вылас, кыдзи спасайтӧны ведра дорысь моз киссьысь зэрысь рӧсадаяс парникъясын.
— Разьӧй шалаш!
Вевттялӧй кӧдзаяс! — горӧдіс сійӧ.
Минута мысти шалашысь нинӧм эз коль.
Детинкаяс юр выланыс лэптӧмаӧсь щитъяс моз коді кӧрт лист, коді фанера тор, коді пӧвйысь вӧчӧм ӧдзӧс да наӧн вевттисны «коншаковкаа» клеткасӧ.
Но щитъясыс вӧліны этша.
Санька тревожнӧя видзӧдаліс гӧгӧр.
Потшӧс сайын кисьтан зэрнас му бердӧ ляснитчӧмӧн куйлісны кузь дӧраяс.
Куст улын пукаліс бабка Манефа, коді, тыдалӧ, абу удитӧма зэрӧдзыс чукӧртны дӧраяссӧ.
Санька тэрыба вуджис потшӧс сайӧ.
Тайӧ здукнас би крест кодь чард косяліс небеса, и юр весьтын сэтшӧма кутіс гымавны, мый бабка Манефа повзьӧмысла вевттьысис чышъяннас.
А кор видзӧдліс, сэк аддзис, мый дӧраясыс, ловъяяс моз, кыссьӧны муӧдыс кутшӧмкӧ кӧмтӧм детинка бӧрся.
Манефа горзігтыр уськӧдчис вӧтӧдны.
Но сэки туйсӧ сылысь вомӧналіс потшӧс.
Сэк кості, кор старука корсис пыран ӧдзӧс да котӧртіс участок вомӧн, детинкаяс вевъялісны нин нюжӧдавны дӧраяссӧ шобді клетка весьтӧ.
Манефа кватитіс ньӧр да мӧдіс швичӧдны найӧс мышку кузяыс.
— Бабушка, ми жӧ ӧти здук кежлӧ сӧмын! — бӧрсяньыс кутіс сійӧс Маша. — Нинӧм оз ло налы, тэнад дӧраяслы.
Мӧдіс зэрны йиӧн.
Пуяс вылысь кутісны гылавны чашнитӧм коръяс, дӧраяссӧ быттьӧ солӧн киськалісны.
Бабка Манефа друг кутчысис юрас, акнитіс да пырис нюжӧдӧм дӧраяс улӧ.
Шерыс гораа барабанитіс фанера да кӧрт листъясӧ, кыскис дӧраяссӧ увлань, кучкаліс челядьлы киясас да юръясас, быгыльтчаліс дӧрӧм юрйывтіныс пытшкӧ.
Быдладорсянь кылісны горӧдлӧмъяс:
— Ой, мамочка!
Меным пелям кучкис.
— Бронебойнӧйӧн сизьдӧ.
— Бабка Манефа, ау!
Ловъя на?
— Гвардия, сулавны кувтӧдз!
— Меным куим йӧг вӧчис плешӧ.
— Дыр-ӧ нин оз помась тайӧ, проклятӧйыд!
— Нывкаяс, — прикажитіс Федя, — мунӧй татысь!
Ставныд мунӧй!
Вевт улӧ!
— Асьныд мунӧй! — вочавидзис Маша да горӧдіс: ыджыд йи тор ёна доймымӧн кучкис сылы балябӧжас.
Стёпа друг котӧртіс участок кузя, нетшкаліс полокалӧяс вылысь идзас шляпаяс да пукталіс найӧс нывкаяслы юр выланыс.
Участок вылын тыдовтчисны плащ-палаткаӧн тубыртчӧм Андрей Иваныч, пася да шапкаа Захар дед.
— Вот тайӧ орёлъяс! — горӧдіс Захар. — Шеркӧд вермасьӧны.
Но учитель татшӧм ӧткӧн вермасьӧмсӧ аддзӧм мысти сӧмын нюммуніс да босьтчис отсавны челядьлы кутны дӧраяссӧ.
Регыд мысти шер вешйис бокӧ, шумитыштіс ещӧ неуна вӧр діын да бӧрыннас ланьтіс дзикӧдз.
Ставныс видзӧдлісны гӧгӧр.
Кытъястікӧ кӧдзаяс вӧлі ляскысьӧмаӧсь муас, сӧмын «коншаковка» сулаліс веськыда да жугӧдтӧм.
Захар нормӧмӧн видзӧдліс челядь вылӧ:
— Ме тіянлы... ме тіянлы ог тӧд кутшӧм пӧдарки... таысь вӧча... маӧн гӧститӧда...
— Сюсь войтыр! — ышловзис бабка Манефа. — Дӧраясӧс менсьым пышйӧдісны.
— Ми жӧ делӧ вылӧ, бабушка! — шуис Маша.
— Ме ӧмӧй норася!
Войтырыс, шуа, ті сюсьӧсь.
Со йӧгъясыс юраныд кисьмӧм слива кодьӧс.
Да ті туйвыв лапкор пукталӧй, туйвыв лапкор...
А то ещӧ ыргӧн деньга бура отсалӧ.
— А ӧні, нӧйтӧмаяс, кучкалӧмаяс, марш гортаныд! — шуис учитель. — Косьтысьны, мӧд паськӧм вежны.
Бой, сідз шуны, помасис.
— А миян воштӧмъяс абуӧсь, Андрей Иваныч, — пасйыштіс Федя.
— Всё равно.
Санька тревожнӧя видзӧдлывліс потшӧссайса муяс вылӧ.
— Андрей Иваныч, а кыдзи эстӧні муяс вылас, он тӧдӧй?
— Вот мунам видзӧдлыны Захар Митричкӧд.
— Сідзкӧ и ме тіянкӧд.
Но муяс вылӧ мунны окотитісны пӧшти став челядьыс.
Найӧ вуджисны гуранын ойдӧм гудыр шор вомӧн, кайисны Важ Пустӧшлань да паныдасисны Катеринакӧд.
Сійӧ кӧмтӧм, чышъянтӧм, кӧтасьӧм да сибдӧм юрсиа восьлаліс звено водзвылас.
— Прӧйдитіс, Андрей Иваныч! — учительӧс аддзӧм бӧрын шуис Катерина. — Эз вӧрзьӧд миянӧс шерыд, бокыті муніс.
А зэрыд сӧмын пӧльза вылӧ...
А тіян, ребята, кыдзи?
— И миян бура, тётя Катя! — горӧдіс Маша.
37 глава
ШОБДІ
Няньяс мӧдісны лӧставны бронзаӧн.
Рытъясын муяс вылын ӧтсӧгласӧн горзісны коростельяс, кыліс вазьӧм рудзӧг пызь дук, и ыргӧн таз кодь тӧлысь ӧшаліс сэтшӧм улын, мый окота вӧлі чеччыштлӧмӧн шыбитны сылы изйӧн.
Челядьлы чайтсис, мый эз на став лёкторйыс прӧйдит и кӧдзаяскӧд бара на мыйкӧ должен лоны: усяс шер, лэбасны-воасны горш лэбачьяс, нырисаласны ыджыд урожай йылысь сусликъяс да шыръяс, пырасны участок вылӧ порсьпиян либӧ мӧсъяс.
Найӧ лунъясӧн дежуритісны участок вылын.
Но поводдяыс сулаліс сэзь, кымӧртӧм.
Лэбачьясӧс повзьӧдлӧм могысь Стёпа Так-на-Так вӧчаліс ещӧ некымын полӧкалӧ сярганъясӧн да бергачьясӧн.
Алёша Сёмушкин быдлаӧ пукталіс ассьыс «смерть сусликъяслы» капканъяссӧ.
Сусликъяслы эз вӧв зэв окота сюрӧдчыны капканӧ да кувны, но Маша ылалӧмӧн ӧтчыд веськаліс кокнас ӧти капканӧ, сы бӧрын куим лун чӧж ветлӧдліс беддьӧн, да Сёмушкинлы радлӧм вылӧ лои висьтасьны, мый сылӧн конструкцияа капканыс — ӧпаснӧй штука.
Бӧрыннас, кор «коншаковка» гӧрдӧдыштіс, заводитчисны выль тревогаяс.
Маша луннас некымынысь видлывліс пинь вылас шобдісӧ да котӧртлывліс Захар дінӧ:
— Дедушка, вывті воас шобдіыд, киссьыны мӧдас!
— Нинӧм, нинӧм, — бурӧдіс старик, — медым нӧшта шондісӧ юыштас.
Коркӧ и «коншаковка» воис.
Идзас сиясыс муртса вермисны кутны шептыслысь сьӧктасӧ.
Уска юръясыс налӧн копыртчисны увлань;
чайтсис, мый тусьясыс вот-вот гылаласны да киссясны муас.
Шепъяс кышакылісны коса да жара, дзик жесть моз.
— Пӧтіс шобдіыд, воис, — шуис Захар. — Аски кыа вылас и заводитам.
Но и тані эз коль споруйттӧг.
Санька шуис, мый найӧ Федякӧд ӧти здукӧн ытшкасны клеткасӧ дзоньнас, оз кольны ни ӧти шеп.
Маша решительнӧя мӧдіс протестуйтны.
Тайӧ налы абу турун, а сортовӧй шобді; а найӧ косаяснас ӧвтасны сідзи, мый вартасны став сюсӧ.
— Огӧй, ми Зинакӧд чарлаӧн вундам.
А ті — кольта кӧртавланныд.
— Ми... кӧртавлыны?.. — возмутитчис Санька.
— И правильнӧ, — сӧгласитчис Захар. — Думыштлыны колӧ, уна-ӧ сулалӧ быд шобді тусь.
Татчӧ небыд кияс колӧны.
Кӧть кутшӧм дӧсаднӧ эз вӧв детинкаяслы, но лои миритчыны.
Нывкаяс рытсянь дасьтісны идзас йияс.
Захар пиньсьӧдіс чарлаяс.
Маша эз вермы терпитнысӧ да воліс дас кымын колхознӧй керкаӧ:
— А ми аски «коншаковка» вундыны кутам!
Кӧсъянныд видзӧдлыны?
Вӧскресеньеӧ водз асылын, кор шобді вӧлі нюдз да небыд, участок вылӧ чукӧртчисны колхозницаяс.
Локтіс Катерина аслас став звенонас, Татьяна Родионовна, Андрей Иваныч, бабка Манефа.
— Тётенькаяс, ті сӧмын эн талялӧй мыйкӧ, эн кежалӧй туй вывсьыс! — нывбабаяс гӧгӧр котралігтыр кевмысис Сёмушкин.
Клетка дінӧ матыстчисны Маша да Зина Колесова, сувтісны ӧтар-мӧдар пельӧсъясас.
Чарлаяссӧ, кыдзи и пӧлагайтчӧ, пуктӧмаӧсь пельпомъяс вылас.
Захар довкнитіс налы юрнас.
Нывкаяс босьтісны чарлаяссӧ да ӧттшӧтш копыртчисны, быттьӧ чегисны косъяссӧ.
Шуйга кинас найӧ кватитісны китырнас шобді идзассӧ, увсяньыс матыстісны пиня чарлаяс, небыда шарснитӧмӧн вундісны вижов ыркыд идзассӧ да пуктісны найӧс йи вылӧ.
Кӧкъямыс-дас китыр — и кольта дась.
— Федя, кӧртав! — пӧлӧстыштіс юрсӧ Маша.
Санькалы лои кӧртавлыны кольтаяс Зина Колесова бӧрся.
Сійӧ эз зэв пелька, но зэлыда зэлӧдіс йисӧ, гӧрддзаліс гӧрӧд.
— А ӧдйӧ мунӧны! — нывкаяс бӧрся видзӧдігмоз мӧдісны шӧпкӧдны нывбабаяс.
— Коснысӧ оз веськӧдлыны.
— Китырыс кутшӧм гырысь, китырыс!
— Сразу тӧдчӧ, колхознӧй войтыр.
— Бур вундысьяс быдмӧны!
Гырысьяслысь ошкӧмсӧ кылігӧн Маша да Зина зілисны мыйвынсьыныс.
Чарлаясыс сідзи и вуджрасисны на киын.
Но регыд мысти Зина частӧ мӧдіс веськӧдчывлыны да зыравны коссӧ.
— Коскыд висьмис! — бӧрвывсяньыс чушкыштіс Санька. — Гашкӧ, гожсайын ыркыдінын куйлыштан?
Тожӧ меным, вундысь!
Немвиччысьтӧг зу кодь сутшкасьысь вундӧминӧ воськовтіс Катерина.
Сійӧ лэдзаліс пуджӧм ковта сосъяссӧ да босьтіс Машалысь чарласӧ.
— Мый кутшӧм шобді тіян татшӧмыс?
Идзас си бердӧ идзас си ӧкуратнӧя бӧрйӧдлігтыр сійӧ вундіс шобді китыр — да сэтшӧм китыр, мый Санька весиг акнитіс чуймӧмысла, — вылӧ лэптіс сійӧс нюжӧдӧм кияс вылас, пестуйтіс сійӧс ичӧт кагаӧс моз да видзӧдліс нывбабаяс вылӧ:
— Вот тайӧ нянь!
Киясӧс личкӧ, быттьӧ гира кута.
Жаль сӧмын, делянкаыс ичӧтджык.
Катерина вундіс кык кольта да сетіс чарласӧ Татьяна Родионовналы.
— Ми быдтім, ми асьным и идралам, — мӧдіс волнуйтчыны Маша.
— А тэ эн горшась, — серӧктіс Катерина. — Быдӧнлы видлынысӧ окота.
Регыд мысти став шобдісӧ витӧд делянка вылысь вӧлі идралӧма.
Луншӧрӧдз кольтаяс косьмисны шонді водзын, сэсся нуисны найӧс рыныш дорӧ, вартісны, тӧлӧдісны да мешӧкъясӧ тэчӧм бӧрын нуисны колхоз правлениеӧ.
Ставныс мунісны серьёзнӧйӧсь, торжественнӧйӧсь, сӧмын посни челядь котӧртісны водзын да улича тырнас горзісны:
— «Коншаковка» нуӧны!.. «Коншаковка»!
Контораын правлениеса членъяс обсуждайтісны кутшӧмкӧ делӧяс.
Челядь пыртісны мешӧксӧ керкаӧ.
— Татчӧ сійӧс, татчӧ, почётнӧй местаӧ! — Татьяна Родионовна петіс пызан сайысь, примитіс мешӧксӧ да пуктіс сійӧс лабичӧ, пызандор пельӧсӧ, кӧні ӧшалісны колхознӧй угодьеяслӧн план да Сельскохозяйственнӧй выставкалӧн диплом.
— Коді тіян пиысь пӧдаркитӧ вручайтны мӧдас? — шӧпкӧдӧмӧн юаліс челядьлысь Андрей Иваныч.
— Саня Коншаков, — сідзжӧ шӧпкӧдӧмӧн шыасис Маша. — Шобдіыс сійӧ рӧднӧй батьлӧн.
— Ог, — пыркӧдыштіс юрсӧ Санька, — шобдісӧ Федя спаситіс.
Медым сійӧ сетас.
— И ньӧти эг ме, а дедушка, — ӧткажитчис Федя.
— Кутшӧм артасьӧм сэні! — дугӧдіс найӧс Захар. — «Коншаковка» ачыс ас вӧснаыс гӧлӧссӧ сетас.
А цифра кӧ кутшӧмкӧ ковмас, Машалӧн ставсӧ гижалӧма.
Маша писькӧдчис водзӧ, восьтіс ассьыс дневниксӧ да тэрыба мӧдіс висьтавлыны, кымын шобді тусь вӧлі кӧдзӧма 5-ӧд номера клетка вылӧ, кымын быдмис, кымын петас погибнитіс стихийнӧй бедствиеясысь — тайӧ графаас сійӧ сюйӧма и шер, и кузька-гагйӧс, и Долинкаӧс, коді коркӧ дӧзьӧриттӧм вӧсна пыравлӧма участок вылӧ, и Санькаӧс Петькакӧд, и, медбӧрын, кымын шеп кольӧма да уна-ӧ урожай найӧ вайисны.
Быдладорсянь серӧктісны.
— Тайӧ счетовод!
Сведитіс баланстӧ!
Татшӧмсӧ эськӧ правлениеӧ миянлы.
Ӧта-мӧд бӧрсяыс мешӧк дінӧ матыстчывлісны бригадиръяс, звеньевӧйяс, колхозницаяс, видзчысьӧмӧн босьтавлісны кипыдӧс выланыс чепӧльтыр кӧйдыс. Сійӧ вӧлі сэтшӧм сьӧкыд, сэтшӧма юктӧдӧма шондінас, быттьӧ муыс сетӧма сылы став шоныдсӧ да югыдсӧ, кодъясӧс сійӧ ньылыштлӧма ставнас.
— Чистӧй зарни, сідзи и югъялӧ! — гӧгӧрвоӧмӧн да почтительнӧя висьтавлісны войтыр.
— Озыр нянь!
— Вын!
И сідзжӧ видзчысьӧмӧн бӧр мешӧкӧ кисьталісны шобдісӧ.
Сӧмын бабка Манефа пӧлялыштіс шобді вылӧ да койыштіс сійӧс вомас.
— Мый тэ, бабушка! — уськӧдчис сы дінӧ Маша. — Дзонь гектар сёйин! — И кор кыліс серам, кутіс споруйтны: — Но дерт жӧ, гектар!
Егор Платоныч, помнитанныд, мыйсянь заводитіс?
Куим шепсянь.
Но бабка нинӧм эз кыв.
Синъяссӧ куньӧмӧн сійӧ дыр нямляліс шобдісӧ, сэсся гораа шлочнитіс кывнас, нюліс вомдоръяссӧ да лабутнӧя пернапасасис.
— <rus>Слава тебе...</rus>
Бара на олім еджыд пирогъясӧдз.
— Но мый нӧ, ребята... — Татьяна Родионовна видзӧдаліс порог дорын сулалысь челядь вылӧ: — Зэв ыджыд аттьӧ колхозсянь.
И тіянлы и Захар Митричлы.
Бур шобді ті быдтінныд.
Примитам сійӧс сортовӧй фондӧ...
Заприходуйт, Клаша, — юрнас индіс сійӧ счетоводлы, — трудоденьяс том колхозникъяслы гиж, премия, ставсӧ, кыдзи пӧлагайтчӧ.
— Шобдіыс номера лоӧ, али нимтам кыдзкӧ? — юаліс Клаша.
— Нимыс эм нин... бурджыксӧ он сет, — шуис учитель: — Егор Платонович Коншаков честь кузя.
38 глава
БРИГАДИР
Крепыда узьсьӧ асылын.
Аддзӧ Санька бордъя кокни вӧтъяс.
Быттьӧ лэдзалӧ сійӧ небесаас бумажнӧй змейӧс.
Тӧв вылын дзӧръялігтыр змей качӧ да кыскӧ ас бӧрсяыс Санькаӧс.
И кажитчӧ детинкалы, мый сылӧн быдмисны бордъяс.
Мамыслӧн кипыдӧсыс инмис сылы кымӧсас.
abu
Но вӧтыс ещӧ чорыда на кутіс детинкаӧс: Санька ымзіс, кыскис чужӧм вылас эшкынсӧ, мыйвынсьыс чужъясис кокъяснас.
«Ещӧ эськӧ узьыштны сылы...
Ӧд дзик на кага...» меліпырысь думыштіс Катерина.
abu
Но сэсся уси дум вылас, кутшӧм лун талун, да бара копыртчис детинка весьтӧ:
— Чеччы, ачыд жӧ тшӧктін чуксавны...
Важ Пустӧшӧ петам.
Санька восьтіс синъяссӧ, видзӧдліс гӧгӧр да сразу чеччыштіс кокъяс вылас.
Сылы ставыс уси дум вылас.
Тайӧ лунъясӧ, кор район пасьта заводитчис эновтӧм муяс гӧрӧм-лэптӧм, налӧн колхозыс решитіс медбӧрын босьтчыны Важ Пустӧш бердӧ.
Со мыйла талун пӧрысь и том муналӧны Важ Пустӧшлань.
Первой лунъясас колхозницаяс вундалісны вутшъяс, муӧн тырталісны гуяс, гуранъяс, вужнас бертісны кустарникъяс.
Детинкаяс вӧлӧн новлісны колодаяс да кос лысъяс-увъяс гырысь чукӧръясӧ да ӧзталісны бипуръяс.
Билӧн кузь кывъясыс гартчисны вылӧ небесалань да омлялісны, дзик скӧр понъяс моз.
Санька Федякӧд сэтшӧм зіля тільсисны бипуръяс дорын, мый чужӧмъясныс налӧн гӧрдӧдісны кочегаръяслӧн моз, юрсисьыс кыліс тшын дук, чишкассьӧм синкымъясныс да синлысъясныс читкыльӧссисны да дӧрӧмъясныс бипурсянь лыйсьысь шом торъясӧн розьӧссялісны.
Сэсся ректӧм-весалӧм Важ Пустӧш вылӧ петісны гӧрысьяс.
Санькаӧс важмозыс кыскис вӧвъяс дінӧ.
Коркӧ ӧтчыд сійӧ паныдаліс сиктӧ пыранінын доддялӧм Муромецӧс.
Вӧв доддяс пукаліс Анка Спешнева, коді новліс карӧ йӧв Евдокия Девяткина пыдди.
Нораа дзуртісны мавттӧм кӧлесаясыс, ёна зильӧдчисны-зёльӧдчисны жестянӧй бидонъяс, но унзіль, жарысла оньышмӧм возчица нинӧм эз казяв.
Санька сувтӧдіс Муромецӧс, видліс сийӧс-заводсӧ, тойлаліс Анкаӧс:
— Видзӧд: седелкаыс боквылас, мегырыс пӧрӧма.
Кӧлесаясыс дзуртӧны, сё верст сайӧдз кылӧ.
Тадзи ӧмӧй Стожарысаяс ветлӧны?
Да ме эськӧ му пырыс муні яндзимысла!
— Сэтчӧ жӧ меным, велӧдысь! — пырснитіс Анка.
— Велӧдысь не велӧдысь, а требуйтӧ коланаӧс, — матыстчис Татьяна Родионовна. — Тэ, Нюра, миянсьыным колхознӧй маркасӧ эн янӧд.
Войтырыд тӧдан кыдзи шуӧны-вӧйпӧны: кутшӧм сийӧс-заводыс, сэтшӧмӧсь и кӧзяеваыс.
Нолтӧ, Коншаков, петкӧдлы, кыдзи колӧ вӧлӧн вӧдитчыны.
Санька тэрыба выльысь доддяліс вӧвсӧ, веськӧдіс мегырсӧ, лӧсьӧдіс седелкасӧ, зэлыда зэлӧдіс седелка сюмыссӧ.
— Картинка! — ошкыштіс Татьяна Родионовна. — Со мый, Саня: пырав рытъявылыс правлениеӧ...
Сёрнитыштны колӧ.
Ньӧжйӧ коли кадыс тайӧ лунас.
Санькалы весиг кажитчис, мый шондіыс решитіс дзикӧдз не лэччыны и югдӧдны мӧд асылӧдз.
Коркӧ и пемдіс.
Санька ӧткажитчис ужинысь да котӧртіс правлениеӧ.
Недыр сулалыштіс кильчӧ дорас, пыдысянь лолалыштіс да пырис контораӧ ньӧжмыд, степеннӧй восьласӧн.
Татьяна Родионовна эз вӧв ӧтнас.
Пызан сайын пукалісны правлениеса членъяс, Андрей Иваныч, Лена.
— Со и том Коншаков, ми сӧмын на казьтылім тэнӧ, — шуис председательница да корис Санькаӧс матӧджык пызан дорӧ: — Вӧвъяскӧд, сідзкӧ, кужан вӧдитчыны?
— Нинӧм... артмӧ...
— И челядьыс кывзӧны тэнсьыд?
— А кыдзи нӧ!
— Тані, Саня, сэтшӧм делӧ.
Вундӧм матысмӧ, вартӧм.
Кольтаяс колӧ ваявны му вылысь, государстволы нянь сдавайтны.
А йӧзыс оз тырмы.
Вот и решитім ми правление вылын транспортнӧй бригада котыртны ребятаысь.
Сӧмын вот ог тӧдӧй, кодӧс старшӧй пыддиыс на вылын пуктыны.
Кыдзи тэ думайтан, Саня?
Сьӧлӧмыс Санькалӧн вӧрзис.
Сідзкӧ пыр на сылы абу полнӧй доверие...
Сійӧ чабралыштіс киас пилоткасӧ, лолыштіс гӧрд звёздочка вылас да привычка серти мӧдіс чышкавны сійӧс гимнастёрка соснас.
— Да эн зырт быртӧдзыс тэ ассьыд звёздочкатӧ, Саня, — нюммуніс Татьяна Родионовна, — сійӧ тэнад и сідз нин югъялӧ, кыдзи югыд тӧлысь.
Кодӧс нӧ, тэ думысь, бригадирас пуктыны?
— Федя Черкашинӧс позьӧ... либӧ Стёпа Карасёвӧс, — сьӧкыдпырысь шуис Санька. — Найӧ справитчасны.
— А ме предлагайта Коншаковӧс, — сетіс гӧлӧссӧ Лена да видзӧдліс Андрей Иваныч вылӧ.
— Кыдзи гӧгӧрвоны тайӧс? — юаліс Татьяна Родионовна. — Комсомол, сідзкӧ, ручайтчӧ сы вӧсна?
Лена бергӧдчис Санькалань.
Найӧ видзӧдлісны ӧта-мӧдыслы синмас.
Санька видзӧдіс серьёзнӧя да зумыда.
«Тэ жӧ менӧ аддзылін, тӧдан», висьталіс сылӧн видзӧдласыс.
— Ручайтчам, Татьяна Родионовна.
Уверен сыын, — шуис Лена.
— Татьяна Родионовна!.. — Санька воськовтіс водзлань. — Да ме... да ми... ме сэтшӧм бригада чукӧрта...
Ми кӧть тысяча пуд кыскалам...
Мый колӧ ваялам.
— Сӧмын чур, — ӧлӧдіс учитель: — школа йылысь не вунӧдны!
Тэ обязательнӧ мунан сизимӧд классӧ.
— Гӧтӧвитча, Андрей Иваныч.
Ми Федякӧд ӧтлаын занимайтчам, — шуис Санька.
— Но мый нӧ, — ӧвтыштіс юрнас председательница. — Пудж сосъястӧ, том бригадир, босьтчы удж бердӧ.
Мӧд лунас Санька локтіс конюшняӧ.
— Гаж быри тэысь, Санька, — шуис сылы Седельникова. — Сетісны меным татчӧ отсӧг вылӧ бабка Манефаӧс, а сійӧ вӧвъяс дінӧ матыстчыны полӧ.
Пыр креставлӧ да вӧйпӧдӧ найӧс.
Тэ стрӧгджыка тані командуйт, мужичӧй моз.
— Тайӧ нин кыдзи пӧлагайтчӧ, — сӧгласитчис Санька.
Сійӧ весаліс конюшня, яслиясӧ пукталіс турун, струба ворйӧ лэпталіс сӧдз ва.
Веськавны Санька Коншаков транспортнӧй бригадаӧ лои заветнӧй мечтаӧн Стожарыса став детинкаяслӧн.
Но Санька босьталіс бригадаӧ ёна бӧрйысьӧмӧн.
Быд кыскасьысьсянь сійӧ требуйтіс, медым мӧдыс вермис индӧм минутаяс чӧжӧн кутны, домавны да телегаӧ доддявны асныра Лискаӧс да мунны сы вылын векни, чукля уличӧд да некытчӧ не крукасьны телега чӧрснас, сідзжӧ требуйтіс сійӧ, медым быд кыскасьысь кужис сулавны ёртыс вӧсна, нинӧм абутӧмсьыс не норасьны гырысьяслы.
Заводитчис нянь идралӧм.
Муяс вылын кутісны вуджрасьны вундысьяслӧн уна рӧма чышъянъяс, еджыд дӧрӧмъяс; быттьӧ гырысь степнӧй лэбачьяс, мӧдісны ӧвтчыны бордъяснас вундан машинаяс.
Гумла вылын вӧсньыда шутлялӧмсорӧн кутіс омлявны вартан машина.
Кор сылы пиньӧсь вомас сюйлісны кышакылысь пӧсь кольта, сійӧ броткис, пӧдлі, быттьӧ лыӧн виньдӧм пон.
Вартан машина бӧжысь лэбзис шӧвк кодь кокни идзас, бокӧдыс киссис мугов пӧсь зерно.
Том кыскасьысьяслы удж вӧлі тырмымӧн.
Вартан машина дінӧ найӧ ваялісны му вылысь кольтаяс, новлісны заготовительнӧй пунктӧ вартӧм нянь.
Санька тӧдіс туй вылысь быд гуран, быд кырбӧр да кырпаныд и вермис нуӧдны обозсӧ куньӧм синъясӧн.
Регыд сійӧ мӧдіс нимавны кыдзи сюсь да тэрыб бригадир.
Стожарысянь карӧ мунан туй вылын вӧлі Локтево сикт, туйыс код дінті зэръяс бӧрын лолывлі прӧйдитны позьтӧм нюр кодь.
Кӧлесаяс вӧйлывлісны трубичаӧдзыс, вӧвъяс петлісны эбӧссьыныс.
Ӧтчыд тайӧ няйт гуранас сибдісны куим телега.
Ковмис ас вылын кыскавны косінӧ нянь тыра мешӧкъяс, лэдзавны вӧвъясӧс да кыскавны телегаяссӧ ас вынӧн.
Детинкаяс жаялісны, быдногыс видісны Локтево колхозса председатель Башлыковӧс.
— Вид эн вид, а аски тайӧ жӧ лоӧ! — скӧрысь шуис Санька да друг мӧдіс мунны сиктӧ. — Мунам Башлыков дінӧ, Федя, ми сылы докажитам...
Скӧрӧсь, няйтӧссьӧмаӧсь, челядь аддзисны председательӧс колхоз правлениеысь.
Кор Башлыков гӧгӧрвоис, мый сылысь корӧны, висьталіс, мый сылы ӧні абу туйӧдз.
— Тайӧ няйт гуранас мыйдтӧм ковмас ӧти изсӧ сюйны, лыасӧ.
А мыйӧн ме мӧда ваявны?
Кӧні менам вӧв-доддьыс?
— А ми тіянлы отсалам, — шуис Санька, — материалсӧ кыскам.
— Тадзи кӧ — мӧд сёрни, — бурмис Башлыков. — Отсалӧй!
Кыскасьысьяс кутісны ассьыныс кывнысӧ.
Карсянь тыртӧг локтігӧн найӧ быд раз сӧвтісны телегаясас ю дорысь изъяс, лыа, вӧрысь кос увъяс да ставсӧ тайӧс ректавлісны няйт гуран дорӧ.
Но Башлыков эз тэрмась заводитны туй ремонтируйтны.
«Часлы жӧ, велӧдам ми тэнӧ!» решитіс Санька, и ӧтчыд сиктӧ вотӧдз на том кыскасьысьяс кежисны шуйгавыв, а няйт гуран водзӧ сувтӧдісны потш, а сы йылын пӧвтор вылӧ гижӧма:
«Тані няйт гуран.
Кытшовтны шуйгавывті.
Колхозса председатель Башлыков».
Тайӧ выразительнӧй гижӧдсӧ Локтевоса председатель аддзис сӧмын мӧд асывнас да кутчысис юрас.
Сутки чӧжӧн усадьба вомӧн мунӧмаӧсь уна дас телегаа вӧла да писькӧдӧмаӧсь паськыд сьӧд выль туй.
Кӧсйис кӧть эз, но Башлыковлы ковмис тэрмасьӧмӧн мӧдӧдны гуран дінӧ йӧзӧс да тыртны сійӧс кос увъясӧн, изъясӧн, муӧн.
Тайӧ случайыс кывсис став округ пасьта.
Стожарыса том кыскасьысьяскӧд туй вылын паныдасигӧн колхозникъяс первойӧн кежлывлісны бокӧ да нарошнӧ ыджыд почтениеӧн пӧрччывлісны шапкаяссӧ: «Видза тіянлы!
Кыдзи нин Башлыков олӧ-вылӧ самокритика бӧрад?»
Гортас Санька волывліс рытнас сёрӧн, ачыс бусӧссьӧма, гожъялӧма шонді водзын.
Шумӧн пӧрччывліс зыртчӧм кокъяссьыс сапӧгъяссӧ, степеннӧя пуксьывліс пызан сайӧ ужнайтны.
— Но кыдзи, вердысь, — нюмъяліс Катерина, — тӧв кежлӧ нянь миян тырмымӧн лоӧ ӧні?
— А кыдзи нӧ...
Талун кӧкъямысдас соткаӧн гижисны, — вочавидзис Санька.
— Шыдтӧ содтыштны, бригадир?
— Позьӧ...
Частӧ Санька аскӧдыс вайӧдлывліс Федяӧс.
Найӧ ӧтлаын ужнайтлісны, а сэсся гӧгӧрныс пуктавлісны книгаяс, тетрадьяс да пуксьывлісны занимайтчыны.
Феняӧс да Никиткаӧс Катерина водтӧдлывліс узьны, медым найӧ эз мешайтны ыджыдджыкъяслы, ачыс зілис ветлӧдлыны керкаӧд кок чунь йылас и весиг дзузган пыдди корсьӧма детинкаяслы семилинейнӧй лампа.
Занятие бӧрын Федя тэрмасис дедушка дінас, но Катерина эз лэдзлыв сійӧс, водтӧдлывліс узьны Санькакӧд ӧтлаӧ, а асывнас вердіс детинкаясӧс да мӧдӧдлывліс удж вылӧ.
Ӧтчыд рӧмдандор Коншаковъяс керка дінӧ локтіс Захар.
Катерина паныдаліс сійӧс кильчӧ дорас.
— Абу лӧсьыд, Катюша! — шуис Захар упрекайтігмоз. — Внукӧс менсьым мевйӧдан.
— Да ті видзӧдлӧй, петукъясыд миян дзикӧдз миритчисны. — Катерина петкӧдліс ӧшинь пыр керкаӧ, кӧні пызан сайын занимайтчисны Санька да Федя. — Тӧдчӧ, и менам тӧлксялӧ, бӧр мунӧ школаӧ.
Захар видзӧдліс керкаӧ, сэсся видзчысьӧмӧн пӧдлаліс восьса ӧшиньсӧ да пуксис мудӧд вылӧ.
Катерина пуксис сыкӧд орччӧн, думыштчис.
— Захар Митрич, ме бара важ йывсьыд.
Лэдз Федятӧ ме ордӧ!
Эн лӧгась, ме веськыда шуа.
Морт тэ олӧма нин, здоровьеыд абу нин зэв бур, мыйӧн тӧдан... быдторйыс вермас лоны...
И бара детинкаыд сирӧта сирӧтаӧн кольӧ.
А сійӧ ещӧ бордтӧм-гӧнтӧм чипанпи на.
Сылы мам колӧ...
Юрсӧ ӧшӧдӧмӧн Захар дыр эз шыась.
— Ме лёкӧс ог желайт внуклы...
Да ӧд ӧбиднӧ, Катюша: кор тулыс да гожӧм — шум ме гӧгӧр, серам, челядьлӧн вензьӧм.
Ме ачым быттьӧкӧ томми накӧд...
А кыдзи ар воас, ме бара коньӧр кодь, ӧтнам.
Катериналы жаль лои старикыс.
— Сідзкӧ и ті тшӧтш ми ордӧ локтӧй, — немвиччысьтӧг шуис сійӧ, ас вылас дӧзмӧмӧн, мыйла татшӧм мӧвпыс водзджык эз волы сылы юрас.
— Тіян керкашояд? — чуймис Захар.
— Дзескыд — да гажа, Захар Митрич.
Тӧрӧдчам кыдзкӧ.
— Ог, — думыштӧм мысти ӧткажитчис старик. — А вот, желайтанныд кӧ, локтӧй ме ордӧ.
Став овмӧснад.
Тіян нӧ мый — керкапӧв, кык ӧшинь, а менам кӧть мый, а войнаӧдзса дом, ыджыд.
— А и збыль ӧд, Захар Митрич! — рад лои Катерина. — Вот и овмӧдчам ӧти семьяӧн.
Муна аслам челядькӧд сӧветуйтча.
39 глава
НЕБЕСАЫН КОДЗУВЪЯС
Керка карниз улын гожӧмбыд овны велалӧм чикышъяс талун вӧлі ёна шызьӧмаӧсь: асывбыд школа дворын жуисны челядь, мый йылысь кӧ гораа споруйтісны да любопытствоӧн видзӧдлывлісны найӧ позъяс вылӧ.
Но лэбачьяс регыд мысти успокоитчисны.
Став челядьыс кытчӧкӧ муналісны, и дворын бара лои шынитӧв.
Сэсся тыдовтчисны кык нывка да пуксисны кильчӧ вылӧ.
— Тэ кыдзи чайтан, — юаліс Маша Зина Колесовалысь: — сдайтасны-ӧ миян детинкаяс переэкзаменовкатӧ?
— Долженӧсь сдайтны...
Гӧтӧвитчисны жӧ! — тӧлка вочавидзис пӧдругаыс.
— Ещӧ кутшӧма!
А друг мыйкӧ лоӧ...
Вай гадайтам катшасин вылын.
Нывкаяс нетшкисны лепестокъяссӧ некымын дас цветлысь — «сдайтас, оз сдайт».
Артмис, мый Федялӧн Тимакӧд ставыс лоӧ лючки, а Санька испытание оз выдержит.
— Чепуха! — скӧрмис Маша да шыблаліс цветъяссӧ, — ставныс сдайтасны.
Ещӧ недыр мысти школа дорӧ воисны Сёмушкин да Стёпа.
— Но, кыдзи-мый?
Сдайтісны?
— Нинӧм на огӧ тӧдӧй, — шуис Зина.
Ребята ветлӧдлыштісны тыртӧм школьнӧй коридоръясӧд, мӧдлісны видзӧдлыны классӧ, но Андрей Иваныч скӧрысь петкӧдліс налы чуньсӧ.
Ковмис пукавны да виччысьны.
Коркӧ экзаменъяс помасисны.
Велӧдчысьяс петалісны дворӧ.
Нюммунӧм Тимка чужӧм серти Маша сразу гӧгӧрвоис, мый ставыс лоӧма лючки-ладнӧ.
Тимка висьталіс, мый пӧшти став ребятаӧс, кодъяс гӧтӧвитчисны гожӧмын, зачислитісны квайтӧд классӧ,
сӧмын кыклы ковмас мунны витӧдӧ.
Регыд мысти тыдовтчисны и Санька да Федя.
— Миянкӧд?
Сизимӧдӧ? — котӧрӧн матыстчис на дінӧ Маша.
Другъяс копыртлісны юрнысӧ.
Маша кӧсйӧ нин вӧлі радысла горӧдны «ура», но сэки видзӧдласыс сылӧн уси школьнӧй садса пӧрысь кыдз вылӧ, и Маша шӧпнитіс Санькалы:
— Помнитан, мый гижлін?
Уберитны эськӧ колӧ...
Санька яндысьӧмӧн кӧсӧйтчыліс ребята вылӧ.
— Ладнӧ... бӧрынджык!
Но Маша босьтіс стеклӧ тор, котӧртіс кыдз дінӧ да кутіс вуштыны сы вылысь «прӧщай» кывсӧ.
Пу дінӧ матыстчисны и мукӧд школьникъяс.
Но гожӧмбыдӧн тшупӧдассьӧм гижӧд некыдз эз мын кыдз сюмӧд вылысь.
— Вешйы, ме ачым! — Санька вештыштіс Машаӧс пу дінысь, кыскис зепсьыс складнӧй пурт да вӧлыштіс «прӧщай» кывсӧ,
сэсся видзӧдліс челядь вылӧ да пурт йывнас гижис выль кыв.
— «Здравствуй, школа!» — лыддис Федя. — Тайӧ и меным лӧсялӧ. — И босьтіс Санькалысь пуртсӧ да уліас гижис ассьыс нимсӧ.
— Вайӧ и ме кырымася! — горӧдіс Тимка.
— Жалитыштӧй ті кыдзсӧ коньӧрӧс! — бӧрсяньыс матыстчис Андрей Иваныч, видзӧдліс, мый гижӧмаӧсь ребята, да нюммуніс.
Мыйкӧ дыра ещӧ кыдз дорын сулалӧм мысти учитель челядькӧд тшӧтш мӧдӧдчис Стожарылань.
Найӧ кайисны кыр йылӧ да тӧдлытӧгныс сувтісны.
Сӧдз воздухас да шонділӧн югыд югӧр улас видзьяс, кӧдзӧм муяс, пуяс вӧліны сэтшӧм свежӧйӧсь да уна рӧмаӧсь, быттьӧкӧ найӧс мичмӧдӧмаӧсь ыджыд праздник кежлӧ.
Шувгисны тӧв вылас юдорса пӧрысь пашкыр бадьяс, и син водзын эзысьӧн вералісны налӧн дзирдалысь коръясысь.
Син ёрана зэлыд кымӧръяс, то розъя яблоня ув кодьӧсь, то еджыд морӧса юсьяс кодьӧсь, кывтісны паськыд небесаті.
Ытшкӧм виддзыс ю сайын вевттьысьӧма сэтшӧм тшӧкыд да сочнӧй ӧтаваӧн, мый кутшӧма кӧть эз зільны йирны сійӧс мӧсъяс да куканьяс, виддзыс вӧлі пыр ӧткодя лӧсталӧ изумрудӧн.
Муяс вывсянь ӧвтіс ма дукӧн, пӧжалӧм нянь дукӧн да нӧшта мыйӧнкӧ висьтавны позьтӧм юмолӧн да чӧскыдӧн.
Кок улысь, быттьӧ резинаяс, зумыда чеччышталісны чиркъяс, люкасялісны йӧз чужӧмъясӧ.
Гӧгӧр дугдывтӧг тёльгис да китшкис.
— Кутшӧм лӧсьыд! — тӧдлытӧгыс горӧдсис Машалӧн.
— Мый лӧсьыд? — эз гӧгӧрво Зина Колесова.
— И кӧдзӧм муыс и ставыс...
И виддзыс миян, и вӧрыс, и юыс.
И кымӧръясыс небесаас.
Вот тадзи эськӧ муні и муні...
Ме сідз думайта: миян Стожарыын кындзи лӧсьыдджык и некӧн свет вылас абу.
— Кымӧръяс, му... ыджыд тай аддзывтӧмтор! — шпыньмуніс Сёмушкин. — Он на ещӧ тӧд, география боксянь кутшӧм необыкновеннӧй местаяс эм свет вылас.
Вот субтропикъясын эськӧ олыштны!
А миян Стожары йылысь некод оз и тӧд.
— Мыйӧн нӧ лёк Стожарыыд? — шуис Андрей Иваныч. — Фронт вылын, кӧнкӧ шойччанінын, ме вӧлі куня синъясӧс, а Стожары, ловъя кодь ме водзын.
И юыс сёлькӧдчӧ, и еджыд трӧпа му вомӧн чукльӧдлӧ, и нянь дук кылӧ.
А либӧ ещӧ войын лэптан юртӧ небесалань, кор сэні абу ни гырысь кымӧръяс, ни кымӧрторъяс, и став кодзувъясыс, гырысьяс и поснияс, чукӧртчалӧмаӧсь, и мӧдан любуйтчыны.
Сэтшӧм мичлун тэ весьтын, сэтшӧм простор — кывъясыс оз сюравны, медым висьтавны ставсӧ тайӧс.
А бурджыка видзӧдан кодзула небесаас и кутан гӧгӧрвоны, мыйясысь тайӧ мичлуныс артмӧма: со Большая Медведица, со Малая, эстӧні созвездиеяс Телецлӧн, Геркулеслӧн, Драконлӧн, Козероглӧн.
И быдӧн занимайтӧны ассьыныс определённӧй места, ӧзъялӧны асланыс индӧм часын.
Корсян кодзувъяслӧн тайӧ зэв ыджыд мирсьыс скромнӧй, ичӧтик созвездие Стожары.
«Ага, думайтан, и тэтӧг оз ло!»
Эн на вунӧдӧй, другъясӧй менам, кӧні тайӧ созвездиеыс?
— Помнитам, Андрей Иваныч.
Ми частӧ видзӧдам сы вылӧ, — шуис Маша.
— Вот тадзи и миян мувывса Стожарыным, — водзӧ висьталіс учитель. — Вошӧма сійӧ рӧднӧй му просторъясын и югзьӧдӧ войтырлы мукӧд гырысь и посни кодзувъяскӧд ӧттшӧтш.
— Андрей Иваныч! — Турун нямлялігмоз Маша видзӧдліс небеса вылӧ, кӧть сэні некутшӧм кодзув эз на вӧв. — Тӧданныд, мый меным колӧ?
Медым миян Стожары югъяліс быдӧнысь югыдджыка... кыдзи со Большая Медведица либӧ Войвыв кодзув.
Медым миянӧс ылысянь быдӧн аддзисны.
И коді море вылын плавайтӧ, и война вылын воюйтӧ, и Москваын олӧ.
Кыдзи видзӧдласны йӧзыс кодзула небеса вылӧ и шуасны: «Мый тайӧ сэні татшӧм югыдасӧ ӧзйӧ и оз кус?
Кутшӧм выль кодзув татшӧмыс чужӧма?»
А кодзув лыддьысь астрономъяс висьталасны налы: «Тайӧ абу выль кодзув, тайӧ зэв важся созвездие Стожары.
Сӧмын ми асьным на ещӧ ог гӧгӧрвоӧ, мыйла татшӧм югыда сійӧ мӧдіс югъявны».
— А став помкаыс, вӧлӧмкӧ, сыын, — нюмъёвтіс учитель, — мый Стожарыын олӧны сэтшӧм замечательнӧй ребята...
— А мый ті думайтанныд, Андрей Иваныч! — горӧдіс Маша. — Миянлы вот сӧмын быдмыштны ичӧтика.
Мыйсӧ сӧмын ми ог вӧчӧй колхозыдлы!
Ме велӧдчыны муна.
Агрономӧ либӧ селекция кузя.
А сэсся бӧр Стожарыӧ локта.
Бригада чукӧрта.
Куим шепта шобді быдта.
Медым ӧтчыд кӧдзны, а урожайсӧ куим пятилетка чӧж дорвыв идравны.
И медым нинӧмысь эз пов тайӧ шобдіыс: ни кӧдзыдысь, ни жарысь, ни шерысь.
Сідзи и нимта: «Стожаровскӧй бессмертнӧй».
Сы йылысь сэсся став учёнӧйяс книжкаясас гижасны.
Либӧ ог...
Бурджык ме садйын уджавны кута.
Сарайяс сайын виноград быдтыны.
Яблокъяс.
Гырысьӧс-гырысьӧс, медым ӧтиысь уна он вермы сёйны...
— Вот горш мортыд, ставсӧ аслыс босьтіс! — нюммуніс Санька да синмасис ребятакӧд. — А миянлы нӧ мый кольӧ?
— Тіянлы? — думыштчис Маша. — Удж тырмас быдӧнлы.
Тэ, шуам, поводдяӧн веськӧдлыны мӧдан.
Пукалан кабинетын дзик кымӧръяс бердын да радио кузьта принимайтан заявкаяс.
«Алло, алло, поводдя кузьта дежурнӧй кывзӧ.
Коді сёрнитӧ?» — «Пушкин нима колхоз».
— «Мый заказывайтанныд?» — «Зэр нелямын вит минута кежлӧ».
— «Кутшӧмӧс тіянлы?
Ага, посньыдджыкӧс, тшак петкӧдан кодьӧс.
Ладнӧ.
Заказ примитӧма.
Тшӧкта лӧсьӧдчыны».
И пожалуйста, включайтан зэр нелямын вит минута кежлӧ.
— Поводдяӧн веськӧдлыны — тайӧ зэв буртор! — гажмис Сёмушкин. — Но, а меным кутшӧм удж лоӧ?
И, тӧдӧмысь, бур сьӧлӧма Маша быдӧнлы эськӧ бӧрйис лӧсялана удж, не кӧ Зина Колесова, коді шуис, мый ставыс тайӧ фантастическӧй, кыдзи Жюль Вернлӧн.
— Тэнад ставыс фантастическӧй, мый град вылын оз быдмы! — ӧбидитчис Маша. — А вот энлы, война помасяс...
Став муным миян лоӧ мича да пӧлезнӧй...
Правильнӧ, Андрей Иваныч?
— Думайта, мый тадзи и лоӧ, — вочавидзис учитель. — Кор мортлӧн эм ыджыд мечта, сійӧ быдтор вермас вӧчны.
Медся нин сэтшӧм му вылын, кутшӧм миян.
Стожарыӧдз воӧм мысти ребята прӧщайтчисны Андрей Иванычкӧд, но Санька мыйлакӧ эз тэрмась мунны гортас.
Учитель дінӧ матыстчис Лена.
Сійӧ корис сійӧс собрание вылӧ — талун рытнас комсомолецъяс мӧдасны принимайтны асланыс радъясӧ выль членъясӧс.
Санькалӧн мӧдіс тіпкыны сьӧлӧмыс.
— А меным ӧні позьӧ тіян дінӧ? — ньӧжйӧник юаліс сійӧ.
Лена видзӧдліс Андрей Иваныч вылӧ.
— Ме, пӧжалуй, эськӧ гӧлӧсуйті «за», — шуис учитель, ачыс синбӧжнас видзӧдліс детинка вылӧ. — Саня ассьыс наверстайтіс.
— И ме киӧс лэпта, — нюммуніс Лена. — Мун вай ӧдйӧджык заявление.
— Менам эм нин! — Санька кисӧ сюйис гимнастёрка зептас, кыскис чукрассьӧм, кусыньястіыс вушйӧм бумажка. — Оз, оз туй...
Ме лучше выльӧс гижа.
— Обязательнӧ выльӧс, — шуис Андрей Иваныч.
40 глава
ЫДЖЫД СЕМЬЯ
Вӧскресеньеӧ Коншаковъяс вуджисны овны Векшин керкаӧ.
Кык вӧв-доддьӧн нуисны ассьыныс гӧлиник кӧлуйсӧ, нуӧдісны мӧссӧ.
Прӧщайтчӧм могысь Санька мамыскӧд ветлісны усадьбавывса тополь дінӧ.
Бур эськӧ и сійӧс вуджӧдны вылинӧ.
Но пуыс пыдӧ пырӧма вужъяснас муас, и жаль вӧлі вӧрзьӧдны сійӧс.
— Нинӧм, тулыснас ми сылысь вожсӧ босьтам, — бурӧдіс писӧ Катерина, — ӧшинь улӧ садитам.
Луншӧр кадӧ, кор Коншаковъяслӧн ыджыд, выль семья пуксис ӧбедайтны, керкаӧ пырис Андрей Иваныч.
— Поздравляйта, Катерина Васильевна!
— Бара новосельеӧн?
Поздравляйтлінныд нин да, Андрей Иваныч, ещӧ войдӧрлун на.
— Ог сійӧн, мӧдӧн.
Колхознӧй семьяын бур кӧзяйка колӧ.
Тіянӧс, Катерина Васильевна, колхозса председательӧн выдвигайтӧны.
— Менӧ? — Катерина чеччис пызан сайысь да синбӧжнас видзӧдліс челядьыс вылӧ. — Челядь водзас кӧть эн янӧдӧй менӧ, Андрей Иваныч.
— Ог, мыйла нӧ...
Сёрни серьёзнӧй.
Татьяна Родионовна йылысь кывлінныд?
Босьтӧны сійӧс миянысь районнӧй удж вылӧ.
Ме талун партия райкомын вӧлі.
Сэні намечайтісны, кодӧс Стожарыӧ Татьяна Родионовна пыдди рекомендуйтны.
Тіян вылӧ сувтісны.
Менсьым юалісны.
«Бурджык кӧзяйкаӧс, шуа, не корсьны».
— Тадзи и шуинныд? — Катерина кевмысяна видзӧдліс учитель вылӧ. — Кытысь нӧ ме вынсӧ босьта?
— Вынтӧ тіянлы оз на ков водзӧсавны, — нюммуніс учитель.
Катерина думыштчис.
— Сетӧй кӧть меным ас садьӧ воны.
Тайӧ лунас сійӧ некытчӧ эз ветлы, кӧзяитіс гортгӧгӧрас, зілис ас кежас став йывсьыс думыштлыны.
Рытнас Векшин керкаӧ чукӧртчисны колхозницаяс.
Юасялісны Катериналысь новоселье йылысь, видзӧдалісны пелькӧдӧм ыджыд керка, сэсся пуксялісны лабичӧ.
— Ми тэнӧ тані кӧзяйкаӧ шуам-вӧйпам, Катюша...
Татьяна Родионовна местаӧ, — шуис Василиса Седельникова. — Ёна тэ йӧзыслы колан ӧні.
Вот и висьтав миянлы: сетан-ӧ тэ сӧгласиетӧ?
— Ӧткажитчыны эн и лысьт думайтны, — сы дор шуис Пелагея Колечкина, — народыд всё равно гӧлӧсуйтас.
Раз тэ йӧзсӧ удж бердӧ ыштӧдін, нуӧд помӧдзыс.
Катерина лэптіс юрсӧ.
Сы вылӧ видзӧдісны пӧдругаясыслӧн виччысьысь, участливӧй синъясыс.
А нывбабаяс бӧрвылысь сійӧ аддзис Санькаӧс.
Сылы кажитчис, мый детинка катлӧдлӧ юрсӧ да тшӧктан ногӧн шӧпкӧдӧ: «Босьтчы, босьтчы!
Тэнад делӧ тайӧ».
Катериналы дум вылас уси нывбабаяскӧд ӧтлаын война дырся сьӧкыд воясса олӧмыс, и, кыдзи некор, сійӧ чувствуйтіс ӧні, кутшӧм дона сылы колхознӧй ыджыд семьяыс.
Катерина пыдісянь лолыштіс да пельпомъясӧдыс кутіс орччӧн сулалысь нывбабаясӧс:
— Тіянкӧд ме, пӧдругаясӧй менам, тіянкӧд...
Колхозницаяс муналісны.
Пельӧс сайӧдз найӧс колльӧдӧм бӧрын Катерина бӧр пырис керкаӧ.
Санька сулаліс сылань мышкӧн да сюся видзӧдаліс батьыслысь стенӧ ӧшлӧм фотографияяссӧ.
Катерина гусьӧник матыстчис бӧрсяньыс да морӧс бердас топӧдыштіс детинкаӧс.
Санька дрӧгнитіс, но эз мынтӧдчы.
— Кутам овны, Саня!
Ме абу ӧтнам...
И Федя миянкӧд...
Со тэ менам кутшӧма быдмин, дзик батьыд кодь. — Васӧд синъясӧн Катерина видзӧдліс детинка чужӧм вылӧ, шыльӧдыштіс кывзысьтӧм юрсисӧ. — Тайӧ тэ меным крепыдлунсӧ содтін, тэ, пиук!
— Олам, — доверчивӧя вочавидзис Санька, и сійӧ кывйыс, коді век сьӧкыда вӧлі петлывлӧ вомсьыс, ӧні шусис кокньыда да свободнӧя: — Обязательнӧ олам, мама!
Сэсся сійӧ петіс ывлаӧ.
Кильчӧ дорын сулаліс Федя.
Лестукӧсь кымӧр, коді луншӧрсянь кӧсйыліс ӧшӧдчыны Стожары весьтӧ, сідзи эз и вермы воны сиктӧдз, муніс бокӧд и ӧні, дӧзмӧмӧн броткигтыр, кыссис горизонт сайӧ.
Ыркыд тӧв тэрмасьтӧг муніс му вывті, мольӧдыштіс чурвидзысь турунъяссӧ, мыйкӧ йылысь шӧпкӧдчыштіс пуяскӧд, быттьӧ юаліс, дасьӧсь-ӧ найӧ встретитны аскиа асывсӧ, да ланьтіс.
Небеса мӧдіс дзирдавны кодзувъясӧн.
Детинкаяс чатӧртісны юръяснысӧ.
Ылын небеса пыдӧсті берегъястӧм ю моз кывтіс Млечнӧй путь.
Биа колесницаяс пӧвстысь, югъялысь-дзирдалысь вӧвъяс пӧвстысь, эзысь дзоридзьяс да росъяс пӧвстысь, кодзувъясӧн кӧдзӧм паськыд эрдъяс пӧвстысь Санька корсис сизим ичӧтик кодзула созвездие да нюммуніс налы, кыдзи важ бур другъяслы.
— Федя, тэ аддзин Стожарытӧ?
— Аддза.
— А збыль, дыр кӧ видзӧдны на вылӧ, кажитчӧны гырысьӧсь-гырысьӧсь?
— И ёнджыка дзирдалӧны.
Детинкаяс дінӧ матыстчис Катерина:
— Мый ті сэтысь небесасьыс аддзинныд?
— Видзӧд, мама, кыдзи кодзулӧссис, — шуис Санька.
Катерина чатӧртчӧмӧн дыр видзӧдіс кодзула небесаӧ.
— Быттьӧ шобді койӧмаӧсь...
Мича-бур лун лоӧ аски!
{Воронкова Л. (комиӧдіс Елькина Н.) @ Алтайскӧй повесть @ повесть @ Л. Воронкова. Алтайскӧй повесть @ 1954 @ Лб. 3-209.}
КОСТЯ ГИЖӦ ДОКЛАД
Костя Кандыков пукаліс восьтӧм тетрадь весьтын да кутіс киас карандаш.
Школаын вӧлі век зэв шума ыджыд перемена: челядь котралісны коридор кузя, вермасисны, сьылісны, сералісны.
А Костя, медым весьшӧрӧ не воштыны кадсӧ, игнасис чӧв-лӧнь физическӧй кабинетын — сійӧ гӧтӧвитіс доклад, кодӧс должен вӧчны юннатъяслы.
Костя кӧрис синкымъяссӧ, дзугис кинас ассьыс дженьыдик еджыд юрсисӧ, бергӧдліс киас карандашсӧ, заводитліс гижны да пыр жӧ бӧр черкнитліс.
Сійӧ кадсянь, кор Костя лыддис Тимирязевлысь «Быдмӧглӧн олӧм», синъясыс сылӧн быттьӧ воссисны.
И сійӧ быдлунъя мирыс, кӧні Костя оліс да код дінӧ сійӧ вӧлі велалӧма, друг бергӧдчис сыланьӧ выль, аддзывлытӧм банӧн да кутіс дзирдавны выль краскаясӧн, мӧвпъясӧн, чувствоясӧн...
«Быдторйын — шонді!
Думыштны сӧмын — быдторйын! — мыйкӧ думайтігтыр шуаліс сійӧ аслыс. — И няньын и яйын...
Либӧ со тайӧ пач дорын куйлысь пескыс.
Тайӧ абу прӧстӧ пес, тайӧ шонділӧн гуся энергия, «шонді югӧръяслӧн консерв»...
И со ӧшинь вылын чужӧма бегония, быдмӧ, олӧ — олӧ сы вӧсна, мый сы вылӧ уси шонді югӧр!
Шензяна, шензяна ставыс тайӧ, но...»
И Тимирязевлысь книгасӧ восьтӧм бӧрын, Костя ещӧ ӧтчыд лыддис сійӧ строчкаяссӧ, кодъяс сійӧс торъя ёна чуймӧдісны:
«...Коркӧ... му вылӧ уси шонді югӧр, но сійӧ уси эз вынтӧм почваӧ, сійӧ уси шобді петаслӧн веж за вылӧ, либӧ, бурджыка кӧ шуны, хлорофиллӧвӧй зерно вылӧ.
Сыӧ инмӧдчӧм бӧрын шонді югӧр кусі, эз ло светӧн, но эз вош.
Сійӧ сӧмын муніс пытшкӧсса удж вылӧ... пырис нянь составӧ, коді лои миянлы сёянӧн.
Сійӧ пӧри миян мускулъясӧ, миян нервъясӧ...
Тайӧ шонді югӧрыс шонтӧ миянӧс.
Сійӧ вайӧдӧ миянӧс движениеӧ.
Гашкӧ, тайӧ минутаас сійӧ ворсӧ миян юр вемын...»
Кыдзи тайӧ ставтор йывсьыс висьтавны юннатъяслы, медым налы и гӧгӧрвоана вӧлі и интереснӧ?
Думайтігтыр Костя матыстчис ӧшиньлань.
Кӧдзыдыс вӧчӧма узоръяс. Асывнас найӧ эзысьӧн моз вӧсньыдика вевттьылісны стеклӧяссӧ, сылісны, сӧмын доръясас колины некымын дзирдалысь посни увъяс.
Лымсьыс дзормӧм ыджыд гӧра Чейнеш-Каялӧн джуджыд гӧгрӧс конусыс видзӧдіс ӧшиньӧ.
«Шонтӧ нин... — думыштіс Костя, — тулыс матысмӧ.
Со и шоръяс нин Чейнеш-Кая вылын тыдовтчисны...
Кыдзи дзирдалӧны!
Кайны кӧ эськӧ вылӧ — гӧра йывъясын ӧні гӧгӧр жургӧ.
Тувсов шонді локтӧ!..
Эк, да мый нӧ тайӧ ме! — кватитчис сійӧ друг. — Пукалі, пукалі, а тетрадьӧй тыртӧм...
Кутшӧм эськӧ ним сетны меным аслам докладлы?
Ладнӧ.
«Шонді югӧр» — вот татшӧм ним и сета».
Костя бара пуксис пызан сайӧ.
Но сӧмын на босьтіс карандаш, ӧдзӧсӧ кутісны таркӧдны:
— Костя!
Кандыков!
«Аддзисны!» дӧзмӧмӧн думыштіс сійӧ, но пыкис лов шысӧ да решитіс не ӧтвечайтны.
Стучитыштасны да мунасны.
Ӧдзӧс сайын кутісны вензьыны:
— Вешйы, вай ме стучитышта!
— А ме быттьӧ китӧм!..
Таркӧдчыны кутісны ёнджыка.
— Костя, восьты!
— Мый горзан?
А гашкӧ, сійӧ абу сэні?
abu
abu
— Мая, лэдзлы, вай ме ключ розьӧдыс видзӧдла!
— Да, видзӧдлан!
Ме видзӧдлі нин — розяс ключ чурвидзӧ!
— Сэні сійӧ, сэні сійӧ, ме ӧшиньӧдыс аддзылі!
Костя чеччис да восьтіс ӧдзӧссӧ.
Витӧд классысь кык нывка — Мая Вилисова да Эркелей Воробьёва — сулалісны порог дорын.
— Мый нӧ тайӧ, весиг занимайтчыштны он сетӧй! — букыштчӧмӧн шуис Костя. — Но, мый тіянлы?
— Ми вензим! — волнуйтчиг да гӧрдӧдігтыр висьталіс Мая Вилисова. — Ме шуа, мый оз ков сразу Анатоль Яковлич дінӧ, а Репейников сразу кӧсйӧ Анатоль Яковлич дінӧ котӧртны.
— Но, вензинныд кӧ и мунӧй Настенька дінӧ.
Сійӧ вожатӧйыс, а абу ме, — паныд шуис Костя. — Да тіян и асланыд отряднӧй вожатӧй эм. А ме тіянлы мыйла?
— А сы вӧсна мый Чечек сочинениесӧ Лида вылысь гижӧма, — объяснитіс Мая. — Вот, медым тэ сылы висьталін!
— Чечек вывті ёна полӧ Анатоль Яковличысь... — полігтыр содтіс Эркелей. — Сійӧ вывті ёна полӧ... шуӧ: «Ме сэки школасьыс пышъя!»
— Думыштӧма жӧ! — скӧрмис Костя. — Кӧні сійӧ?
— Сайса кильчӧ вылын пукалӧ.
Коридорын зилькнитіс звонок, перемена помасис.
— Костя, тэ волы миян звенолӧн занятие вылӧ, а? — тэрмасигтыр да соскӧдыс сійӧс нетшкигтырйи кутіс корны Мая. — Тэ сылы бурджыка висьталан, а?
— Ладнӧ.
Гашкӧ, вола, — кабинетсӧ ключӧн игналігмоз ӧтветитіс Костя. — Сӧмын и разбирайт тіянӧс, асьныс разберитчыны оз вермыны.
Пионеръяс жӧ!
Костя шуис «гашкӧ, вола», а ачыс ӧдва вермис виччысьны, кор помасясны урокъяс.
Дерт, сійӧ ветлас, сёрниыс кӧ мунӧ Чечек йылысь.
И век тайӧ йӧй нывкаыскӧд лоӧны кутшӧмкӧ происшествиеяс: то сійӧ кодкӧдкӧ косясьӧ, то мыйкӧ жугӧдӧ...
А то друг кутас сиктысь колхознӧй вӧв да тӧвзяс сы вылын гӧраяслань, тайгаӧ, йирсьысь табунъяс дінӧ, и сэсся висьталӧ, мый зэв ёна гажыс быри вӧвъяссьыс...
Вот и колис жӧ Яжнай Торбогошев тӧждысьӧм аслас медбур друг Костялы!
Костялӧн да Яжнайлӧн дружбаыс заводитчис пон ради, еджыд пиня виж Кобас ради.
Костя быдтіс понпиӧс да заводитіс нин велӧдны ур кыйны.
И вот ӧтчыд Яжнай Торбогошев, Ябаганысь алтайскӧй детинка, аддзис, мый Кобасӧс кыскӧ арканӧн кутшӧмкӧ пон куталысь.
Кобас уськӧдчыліс косьӧ любӧй зверкӧд, а йӧзысь поліс.
Сідзи эськӧ сійӧ и пӧгибнитіс, не кӧ Яжнай.
Яжнай мырддис Кобасӧс пон куталысьлысь, и джынвыйӧ джагалӧм понйӧс вайис Костялы.
Сійӧ кадсяньыс и заводитчис налӧн дружбаыс.
И кӧть велӧдчисны найӧ разнӧй классъясын — Яжнай вӧлі арӧсӧн ыджыдджык, — и кӧть ньӧти эз вӧвны ӧткодьӧсь характеръяснаныс — Костя вӧлі зумыш да этша сёрниа, а Яжнай мелі да варов, — найӧ зэв ёна ладмисны.
Но вот воис сэтшӧм кад, кор другъяслы ковмис янсӧдчыны.
Яжнай помаліс сизимӧд класс да муніс Барнаулӧ, техникумӧ.
Сэки вӧлі ясӧд, гажтӧмкодь лун.
Лилӧвӧй из бокъясын дзебсясьысь кустъяслӧн арся коръяс вӧсна Чейнеш-Кая сулаліс быттьӧ банйӧма.
Лӧньджыка бузгис раммӧм Катунь.
Костя кыліс сылысь шумсӧ да думайтіс, мый, буракӧ, сійӧ мудзӧма гожӧм чӧжнас бузгӧмысь...
Сійӧ луннас колхозын идралісны медбӧръя сю гектаръяс.
Костя тожӧ вӧлі му вылын, вундан машина бӧрся йиавліс кольтаяс.
Турун вылӧ усьӧма нин вӧлі рытъя лысва, кор йиалісны медбӧръя кольтасӧ.
Костя муніс гортас мамыскӧд орччӧн да видзӧдіс, кыдзи шонді дзебсис гӧгрӧс джуджыд Чейнеш-Кая сайӧ.
Гӧраыс вӧлі сьӧд да чӧв-лӧнь, сулаліс шонді лэччан кадся вижовгӧрд небеса улын.
И вӧрыс, коді быдмис сы вылын, кажитчис сук, пашкыр венокӧн, кодӧс пуктӧма Чейнеш-Кая юр вылӧ.
— А миян ордын кодкӧ эм, — шуис мамыс, — кильчӧ вылын кодкӧ пукалӧ.
Костя кутіс видзӧдны.
— Мама, тайӧ, буракӧ, Яжнай! — шуис сійӧ, чувствуйтӧмӧн, кыдзи радысла кутіс ставнас ыпъявны.
Костялы окота вӧлі уськӧдчыны, кватитны Яжнайӧс, кутлыны, йӧктыны.
Но Костя кужис кутны чувствояссӧ ас пытшкас, сы вӧсна матыстчис сы дінӧ рӧвнӧй воськолӧн да чургӧдіс кисӧ:
— Олан-вылан, Яжнай!
Яжнай котӧрӧн лэччис кильчӧ вывсьыс да топыда кутліс сылысь кисӧ.
— Олан-вылан, Константин!
И ӧдйӧ пышйысь некымын секунда чӧж найӧ шуда синъясӧн видзӧдісны ӧта-мӧдыс вылӧ.
— А тайӧ нӧ коді ещӧ тані? — нюмъялігтырйи юаліс мамыс. — Коді нӧ тайӧ ещӧ пукалӧ менам кильчӧ вылын, а?
Пос тшупӧд вылысь яндысьӧмсорӧн чеччис мехысь вурӧм гӧгрӧс ичӧтик шапкаа нывка.
Шапка вылас вӧлі гӧрд лента, и гӧрд шӧвк туг лэччис юр дзибсяньыс пельпом вылас.
Синлысъяссӧ увлань лэдзӧмӧн нывка нетшкис топыда кыӧм сьӧд кӧса помсӧ.
— А тайӧ Чечек, — шуис Яжнай, — менам чой.
Воис велӧдчыны, тані кутас велӧдчыны.
Миян ӧд сэні витӧд классыс абу...
Вот и вайӧді — мед олас интернатын.
А ачым ме аски Барнаулӧ.
— А, Чечек! — меліа шуис мам. — А тайӧ нимыс рочнас кыдзи лоӧ?
А? Но, Чечек, висьтав, ме ӧд алтайскӧй ногнад ог ставсӧ гӧгӧрво. — Сійӧ кутіс нывкаӧс пельпомӧдыс, копыртчис да видзӧдліс сылы увлань лэдзӧм сьӧд синъясас.
— «Чечек» лоӧ «Цветок», — надзӧникӧн ӧтветитіс нывка.
— Кутшӧм мича ним! — шуис мам. — Цветок!
Но, а мый нӧ ті, челядь, локтінныд, да и пукаланныд кильчӧ вылын?
Важӧн-ӧ локтінныд, Яжнай?
— Да час кык вӧлі.
— И век на тані кильчӧ вылас пукалінныд?
Вот яндысьтӧмъясыд!..
Яжнай, тэ ӧд тӧдан, кӧні миян ключным.
Но, пыринныд эськӧ мед, сёйыштінныд...
Но, и йӧз жӧ ті!..
Пыр, Чечек, пыр!
Пӧрччы ассьыд шапкатӧ.
Мича да бур жӧ нин тэнад шапкаыд!..
Кор детинкаяс колисны улич вылӧ ӧтнанныс, Яжнай шуис:
— Константин, менам тэ дінӧ корӧм эм.
Сійӧс вӧчны оз ло кокни.
— Кутшӧм нӧ?
abu
abu
— Вот ме Чечекӧс вайи.
Коля сійӧс татчӧ.
Миян сійӧ йӧйкодь на, Ябаганысь кындзи некӧн эз вӧвлы.
Видзӧдышт сы бӧрся, Константин!
Ме пыдди.
Верман тэ тайӧ сьӧкыд корӧмсӧ примитны?
— Верма, — шуис Костя. — А кыдзи нӧ ещӧ?
Со мый юалӧ!
— Миян ӧд сійӧ отчаяннӧй! — водзӧ висьталіс Яжнай. — Сы вылӧ эн видзӧд, мый чӧв олӧ.
Сійӧ пока полӧ на.
— Нинӧм, кыдзкӧ-мыйкӧ, — нюммуніс Костя.
Буретш сэки кытыськӧ котӧрӧн локтіс косіник виж Кобас, Яжнайӧс исалӧм бӧрын кутіс чеччавны да леститчыны сы дорӧ.
— Со, видзӧд, Кобас и то дружбатӧ помнитӧ, а тэ думайтан, мый ме... — Костя друг бергӧдчис мӧдарӧ.
— Но, тырмас! — нюмъёвтігтыр шуис Яжнай. — А ӧні висьтав: крыжовникыд тэнад быдмӧ?
Костя дрӧгмуніс:
— Быдмӧ.
Лок петкӧдла.
Ёртъяс мӧдӧдчисны град йӧрӧ, но буретш сэки кильчӧ вылӧ котӧрӧн петіс Чечек да гораа горӧдіс:
— Кенскин!
Кенскин!
Мамыд ужнайтны корӧ!
...Мӧд лунас Костя да Чечек колльӧдісны Яжнайӧс.
Найӧ, вуджисны сыкӧд ӧтлаын поромӧн Катунь вомӧн, и накӧд прӧщайтчигӧн Яжнай ещӧ ӧтчыд корис Костяӧс:
— Видзӧдышт сы бӧрся, Константин.
Сійӧ ӧд миян, тӧдан, визяорда кодь жӧ вильыш! — И Чечек дінӧ шыӧдчӧмӧн стрӧга шуис: — Кывзысь Константинлысь.
Сійӧ тэныд лоӧ ме пыдди.
А тулыснас локта — мунам Ябаганӧ.
Велӧдчы...
Бӧрсӧ локтісны кыкӧн.
Чечек сулаліс пором дорын да кисьтіс синвасӧ веж рӧма Катуньӧ.
Костя и ачыс вӧлі расстроитчӧма, но кутіс шмонитны:
— Тырмас тэныд, Чечек, а то ваыс миян Катуньын сола лоӧ, став чериыс юсьыс пышъясны.
Мый нӧ сыысь бурыс?
...Сійӧ лунсяньыс сідзи и лои — и радлӧмъяснас и шогнас Чечек юксис Костякӧд.
СТАВНЫС ВЕНЗЬӦНЫ, А СЭССЯ СӦГЛАСИТЧӦНЫ
Мыйӧн помасис медбӧръя урок, Костя тэрмасьӧмӧн муніс витӧд классӧ.
Сэні вӧлі чукӧртчӧмаӧсь некымын морт — Лида Корольковалӧн звеноыс.
abu
— Костя, Костя, лок татчӧ! — горӧдіс Мая Вилисова. — Ребята, Костя мед тшӧтш кывзас!
— Колӧ эськӧ и Чечексӧ сідзжӧ корны, — шуис Андрей Колосков, класса старӧста.
Эркелей котӧртіс корны Чечекӧс.
Чечек, киняулас книгаяс кутігтыр, рассеяннӧя видзӧдіс кытчӧкӧ гӧра йывъяс вылӧ да надзӧник лэччис кильчӧ вывсянь.
— Чечек, лок звенолӧн собрание вылӧ! — корис Эркелей.
Чечек гӧгӧрвотӧм синъясӧн видзӧдліс сы вылӧ:
— Мыйла меным локнысӧ?
Ме ӧд абу пионерка.
— Но и мый нӧ кӧть — класса старӧста тшӧктіс.
— Класса старӧста?
Чечек неуна думайтыштіс, кыв ни джын шутӧг бергӧдчис бӧр да кутіс мунны Эркелей бӧрся.
Звенолӧн собрание вылын первойӧн выступитіс Алёша Репейников:
— Ёртъяс!
Чечек Торбогошева вӧчис зэв лёка: гижӧма сочинениесӧ Королькова вылысь да шуӧ, мый быттьӧ сочинениесӧ ачыс гижис.
Тадзи ӧмӧй позьӧ вӧчны?
Тадзи кӧ ми кутам вӧчны, кутшӧм нӧ ми велӧдчысьяс!
Алёша волнуйтчис, чужӧмыс да пельясыс сылӧн гӧрдӧдісны.
— И ме думайта, мый татшӧмтор вӧчӧм водзӧ вылӧ колӧ дугӧдны да пыр жӧ висьтавны та йылысь Анатоль Яковличлы...
— Оз позь! — друг горӧдіс Чечек. — Оз позь Анатоль Яковличлы висьтавны!
Кенскин, Кенскин, шу налы, медым Анатоль Яковличлы эз висьтавны!..
— Но, первой ми тэкӧд сёрнитыштам, — шуис век спокойнӧй Андрей Колосков. — Тэ нӧ мыйла сочинениетӧ гижин Лида вылысь!
— Ме эг сы вылысь гиж, — синъяссӧ увлань лэдзиг упрямӧя шуис Чечек.
— Ме вылысь гижин, — шуис Лида. — Мыйла нӧ тэ, Чечек, ещӧ и он веськыда висьтав?
И сетін тетрадьтӧ Марфа Петровналы — мый нӧ, и сійӧс кӧсъян пӧрйӧдлыны?
— Ме кӧсъя пӧръявны Марфа Петровнаӧс?
Мый тэ! — чуймӧмӧн шуис Чечек. — Ме сійӧс ог кӧсйы пӧрйӧдлыны!
— А вот, пӧръялін тай! — бара пӧся да волнуйтчигтыр шыасис Алёша. — И бара шуа, мый ми, пионеръяс, татшӧм нечестнӧй поступокъяссӧ дзеблавны не долженӧсь! А ми долженӧсь висьтавны Анатоль Яковличлы!
Чечек видзӧдліс Алёша вылӧ ӧзъян синъясӧн.
— Туу-Эззи! * — пинь пырыс шуис сійӧ. — Йӧн! — И друг ӧвтыштіс аслас сьӧд кӧсаяснас, бергӧдчис да тэрыба петіс классысь.
* Туу-Эззи — алтайскӧй сказаниеясын горнӧй дух: «Гӧраса кӧзяин».
— А тэ, Лида, сыкӧд бурӧн эн сёрнитлы? — юаліс Андрей. — Гашкӧ, сійӧ сэки бурджыка гӧгӧрвоис...
— Сёрнитлі, — ӧтветитіс Лида. — Ме сёрнита, а сійӧ сералӧ.
Шуӧ: «А мый, тэнад строчкаясыд сы вӧсна чинісны али мый?»
Андрей видзӧдліс мукӧд челядь вылӧ.
Найӧ чӧв олісны.
— Но, а ті мый шуанныд?
Павлик?
Сергей?
Мамин Сияб?
Павлик да Сергей Ромашкин кутісны сёрнитны пӧшти ӧттшӧтш:
— Дерт, колӧ Анатоль Яковличлы висьтавны!
Кутас йӧз вылысь гижны да омӧля велӧдчыны — сылы жӧ лёкджык.
Но Мамин Сияб, аслас пыдын, векньыдик синъяснас став вылас видзӧдлӧм бӧрын шуис:
— Ог тӧд...
Ме думайта, вузавны ёртӧс — тайӧ зэв лёк.
Зэв лёк!
— А коді вузалӧ?
А коді вузалӧ? — горӧдіс Алёша Репейников. — Ми ӧмӧй кӧсъям, медым сылы вӧлі лёкджык?
Ми ӧд кӧсъям, медым сылы вӧлі бурджык!..
— Костя, и тэ мыйкӧ висьтав миянлы, — корис Андрей. — Ребята, кывзыштам, мый Костя висьталас.
Ӧти-кӧ, сійӧ комсомолец.
Мӧд-кӧ, сійӧтӧ тӧдӧ, мый Чечеклы бурджык.
— Сійӧ ӧд... — заводитліс Алёша.
Но Колосков вомаліс сійӧс:
— Ми тэнӧ кывзім нин.
— А мый нӧ ті, ребята, сідзи тэрмасянныд Анатолий Яковлевичлы висьтавны? — заводитіс Костя.
— Ме сідзи и тӧді! — бара горӧдіс Алёша.
И бара Андрей вомаліс сійӧс.
— А ме думайта, мый Анатолий Яковлевичлӧн и аслас тӧждысянторъясыс тырмымӧн, — спокойнӧя водзӧ висьталіс Костя. — Мый нӧ, ми асьным нинӧм думыштны ог кужӧй?
Чечек миян, дерт... тӧждысьтӧм сэтшӧм.
Но ӧд и сылӧн эм самолюбиеыс.
И зэв ыджыд!
Колӧ сійӧс ичӧтика сідзжӧ и жалитыштны.
— Дерт, колӧ жалитыштны! — торкис сійӧс Мая. — Сійӧ тӧданныд кыдзи Анатоль Яковличысь полӧ!
— Вот и колӧ Анатоль Яковличлы висьтавны, Чечек кӧ полӧ сыысь! — шыасис Алёша. — Пыр жӧ вунӧдас, кыдзи йӧз вылысь гижны!
— Но, ме ог кут дорйыны Чечекӧс, — шуис Костя. — Со ме неважӧн лыдди «Комсомольскӧй правдаысь» татшӧм история.
Карса пионеръяс локтісны колхозӧ отсавны градъяс весавны.
И вот ӧти пионер пыр жӧ ставсӧ панйис.
Дерт, ставыс сійӧс ошкӧны.
«Вот, — шуӧны, — молодеч!»
А медся матысса другыс тайӧ пионерыслӧн чӧв олӧ.
Мыйла нӧ сійӧ чӧв олӧ?
А сы вӧсна, мый сійӧ аддзыліс, мый тайӧ пионерыс ёгсӧ эз вужнас нетшкы, а сӧмын корсӧ нетшкис.
А вужъяссӧ сэсся мунас тыртыштіс, медым некод эз казяв.
Но мый — честнӧя вӧчис тайӧ пионерыс али эз?
Эз, эз честнӧя!
И весиг преступнӧя.
И мый жӧ вӧчис сылӧн другыс?
Котӧртіс сійӧ норасьны вожатӧй дінас?
Али висьталіс та йылысь став отрядыслы?
Эз.
Но рытнас сійӧ сёрнитіс тайӧ пионерыскӧд веськыда.
И сійӧ ставсӧ гӧгӧрвоис да ещӧ ёнджыка кутіс радейтны ассьыс другсӧ.
Костя ланьтіс.
И чӧв-лӧньыс эз сразу торксьы классын: сӧмын кылӧ вӧлі, кыдзи штёпкӧ ӧшинь сайын эзысь войтва.
— Ребята, вайӧй и ми вӧчам кыдзкӧ сідз жӧ, — шуис Андрей, — кыдзкӧ объяснитам...
— Вайӧй, вайӧй! — ӧттшӧтш горӧдісны нывкаяс: и Мая, и Эркелей, и Лида Королькова. — Мыйла сразу учительлы?
Мый нӧ ми — асьным ог вермӧй!..
— А ме сідзжӧ сёрнитышта сыкӧд, — кӧсйысис Костя. — Сійӧ ӧд абу пионерка, сійӧс колӧ на воспитайтны.
И ми тайӧс ставсӧ вӧчны обязанӧсь.
— Да, сэтчӧ жӧ, Анатоль Яковличыд ӧд абу гортас, — муртса тӧдчыштана мудеритыштӧмӧн нюмъёвтіс Андрей Колосков, — сійӧ ещӧ Горно-Алтайскысь эз на во.
Став звеноыс долыдпырысь сӧгласитчис Костякӧд.
Сӧмын Алёша лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— А ме мый — паныд ӧмӧй? — шуис сійӧ. — Пӧжалуйста!
Но вот Анатолий Яковлич кӧ сыкӧд сёрнитыштіс, то пыр жӧ эськӧ и воспитайтіс!
Нывкаяс пыр жӧ котӧртісны корсьны Чечекӧс.
— Сійӧ, тыдалӧ, интернатын нин.
— Гашкӧ, пукалӧ да бӧрдӧ!
— Ой, бурджык эськӧ вӧлі, ме кӧ некодлы тайӧ сочинение йывсьыс эг висьтав!
— А кыдзи нӧ не висьтавны?
Не висьтавны — абу честнӧ.
Да и всё равно Марфа Петровна казяліс эськӧ.
— Нывкаяс, а гашкӧ, сійӧ Кандыковъяс ордын?
Костялӧн мамыс, Евдокия Ивановна, сійӧс зэв ёна радейтӧ!..
Костя бурджыка тӧдіс, кытысь корсьны Чечекӧс.
Сылыштӧм дзуртан туй кузя сійӧ муніс сад вомӧн, кӧні пӧрысь кыдз пуяс да льӧм пуяс зильӧдчисны вӧсньыдик йизьӧм увъяснас.
Тайӧ туй кузяыс школьнӧй техничкаяс ветлӧны Гремучӧйлань вала.
Гӧраяссянь котӧртысь визув шор, коді некор оз кынмывлы, шумитіс да дзирдаліс чӧв олысь берегъяс костын.
Шорлӧн джуджыд берегын, бушколӧн пӧрӧдӧм пу вылын пукаліс Чечек.
Костя ылысянь аддзис сылысь гӧрд тугъя шапкасӧ.
Сійӧ пукаліс аслас ыж ку пась пиас йӧжгыльтчӧмӧн да вӧсньыдик синкымъяссӧ кӧрӧмӧн видзӧдіс небесаын лӧзалысь ылі гӧра йывъяс вылӧ.
«Жонь моз пукалӧ», шпыньмуніс Костя.
Чечек друг заводитіс сьывны, и Костя сувтіс.
Шумитіс да ызгис-визувтіс Гремучӧй, кӧнкӧ Чейнеш-Кая вылын дзольгисны шоръяс.
Чечеклӧн вӧсньыдик гӧлӧсыс сідз жӧ дзольгис, быттьӧ лым улысь визувтысь шор:
* Эне — мама.
Ябаган йылысь кылӧм бӧрын Костя матыстчис да пуксис пу вылӧ Чечеккӧд орччӧн.
Некымын секунда найӧ кыв ни джын шутӧг, нюммунтӧг видзӧдісны ӧма-мӧдыс вылӧ.
— Кенскин, тэ мый? — шуис Чечек.
Сылы дум вылас уси, кыдзи Костялӧн батьыс быд паныдасигӧн юалӧ: «Но, Чечек, кыдзи-мый тэнад делӧясыд?» — и Чечек, вежливӧйӧнджык лоны зільӧмӧн, юаліс: — Кыдзи-мый тэнад делӧясыд, Кенскин?
— Менам делӧясыд абу лёкӧсь, — сы вылӧ стрӧга видзӧдлывліг ӧтветитіс Костя, — а вот тэнад делӧясыд некытчӧ оз туйны.
Чечек лэдзис синъяссӧ.
— Ябаганӧ нин, тыдалӧ, мӧдӧдчан? — водзӧ шуаліс Костя. — Со кыдзи: «Матушка, ме локта Ябаганӧ...
Матушка, ме велӧдчи нин, ме ӧні локта куканьясӧс видзны...
Матушка, став йӧзыс велӧдчӧны, а меным велӧдчыны абу окота!..»
Чечек эз вермы терпитнысӧ, нюммуніс:
— Ме эг сідзи сьыв.
— А мыйла нӧ?
Вермин и тадзи сьывны — збыль эськӧ вӧлі.
— Но, а мый ме вӧчи? — горӧдіс Чечек, и сьӧдіник чужӧмбанъясыс сылӧн гӧрдӧдыштісны. — Но, а мый?
Зэв тай ыджыдтор — сочинение!
Мый нӧ ме сійӧс Лидалысь гусялі али мый?
— Гусялін.
— Эг! Ме сылысь тетрадьсӧ бӧр пукті!
— Тетрадьсӧ пуктін, а сылысь трудсӧ, сылысь мӧвпъяссӧ босьтін.
И эн йӧй улӧ лэччы, быттьӧ он гӧгӧрво!
— Сылысь мӧвпъяссӧ?.. — мӧдысь шуис Чечек.
— Да, сылысь мӧвпъяссӧ.
А мыйла?
Тэнад ӧмӧй аслад абу?
Тэнад и аслад тырмас.
И со ӧні Марфа Петровна лыддьӧ — кык ӧткодь сочинение!
Локтас классад, юалас: «Кодныд кодныд вылысь гижинныд?»
Но, мый тэ сэки шуан?
Вот и ковмас став класс водзын висьтасьны.
— Висьтавны, мый сы вылысь гижи?
— Но да!
И висьталан...
А кыдзи нӧ?
Но лӧсьыд-ӧ тэныд тайӧ лоӧ?
— Зэв оз ло лӧсьыд... — вашнитіс Чечек.
— Дерт, оз ло лӧсьыд, — шуис Костя. — Но сійӧ, мый тэ вӧчин, ещӧ на лёкджык.
Но, да нинӧм.
«Кужин гусясьны — куж и ӧтвет кутны».
— Некод кӧ эськӧ эз тӧд... — чӧв олыштӧм бӧрын шуис Чечек, — сэки эськӧ бурджык вӧлі.
Сідз ӧд, Кенскин?
— Абу, — ӧтветитіс Костя, — век жӧ эськӧ вӧлі лёк.
Сочинениеыс ӧд всё равно гусялӧм.
Чечек лэдзис юрсӧ да, кызіник вомдоръяссӧ чургӧдӧмӧн, кыв ни джын шутӧг видлаліс пельпом вылас лэччысь гӧрд шӧвк тугсӧ.
— Тӧдан мый? — думайтыштӧм бӧрын шуис Костя. — Пырав Марфа Петровна ордӧ да ставсӧ сылы объяснит.
А ӧні котӧрт ӧбедайтны.
И дзик нинӧмла тані ӧтнадлы пукавны да сьывны Ябаган йылысь.
Пӧдругаясыд тэнӧ корсьӧны.
Чеччы, котӧрт!
Костя чеччис, и Чечек звиркнитіс:
— Кенскин, ме муна Марфа Петровна ордӧ да ставсӧ висьтала!
Сідзи?
А сэсся босьта да выль сочинение гижа — сідзи, Кенскин?
Костя синбӧжнас видзӧдліс сылӧн гажмӧм чужӧмыс вылӧ да муртса шпыньмуніс:
— Эк, тэ!... Визяорда!
— Хо!
Визяорда! — серӧктіс Чечек. — А мый, мышку вылын ӧмӧй менам визьяс эмӧсь?
Ош менӧ эз малавлы!
Чеччалігтырйи Чечек котӧртіс туй кузя.
А Костя муніс надзӧник да мыйкӧ думайтігтырйи мелі кельыдлӧз синъяснас видзӧдіс гӧгӧрбок — кымӧр костъясӧд тыдалысь лӧз небеса кусӧкъяс вылӧ, чурвидзысь изъяса гӧра пӧкатъяс вылӧ, чӧв-лӧня сулалысь ниаяс вылӧ, кодъяс быттьӧ великӧй тайна вӧчиг йӧткалісны нин йывъясланьыс ловъя сокъяс да дасьтісны материал аслас пемыдгӧрд кольясыслы, медым удитны ас кадӧ вӧччыны мича паськӧмӧн да торжественнӧя встретитны тулыс.
ЮННАТЪЯСЛЫ ПӦДАРОК
Интернатын вӧлі чӧв-лӧнь.
Татшӧм лӧнь тайӧ ыджыд комнатаас некор на эз вӧвлы.
Нывкаяс занимайтчисны асланыс уджӧн: коді книгаӧн пукаліс кузь пызан сайын, коді штопайтіс чулки, коді лӧсьӧдіс аслыс вольпась да лӧсьӧдчис водны.
Кадыс вӧлі сёр нин.
Сьӧд пемыдыс видзӧдіс ӧшиньяссянь кельыдлӧз занавескаяс сайсянь.
Чечек пуксис пызан шӧрлань, лампа дінӧ матӧджык, да гижис сочинение.
Старайтчӧмысла синкымъяссӧ кӧрӧмӧн сійӧ артмӧдаліс сьӧкыд строчкаяс.
Чечек кӧть и ӧшибайтчис мукӧддырйи, но зэв кокниа сёрнитіс рочӧн — налӧн алтайскӧй начальнӧй школаын велӧдісны русскӧй кыв.
Да и, сыысь кындзи, Ябаганын сэтшӧм уна роч йӧзыс, мый пӧшти став алтаецъясыс сёрнитісны кык кыв вылын — алтайскӧй вылын и роч вылын.
Но вот гижны рочӧн сочинение — Чечеклы тайӧ вӧлі мучениеӧн.
Сэні ӧд ӧттшӧтш колӧ вӧчны некымын удж: и медым складнӧ вӧлі, и медым гӧгӧрвоана вӧлі, и медым роч кывъяссӧ вӧлі гижӧма ӧшибкаястӧг...
Та вӧсна и сійӧ рытас интернатын вӧлі чӧв-лӧнь — нывкаяс старайтчисны не мешайтны пӧдругаыслы.
Ставыс нин тӧдісны, мый Чечек ветліс Марфа Петровна ордӧ да босьтіс ас вылас мыжсӧ.
И ставсӧ кывйысь-кывйӧ тӧдісны, мый ӧтветитіс сылы Марфа Петровна.
«Признайтны ассьыд мыжтӧ этша, — шуис сійӧ Чечеклы, — колӧ сійӧс исправитны.
Пуксьы да гиж сочинениетӧ выльысь.
Но смотри, медым тэныд некод эз отсав, а то кыдзи нӧ ме бара тӧдмала, коді сійӧс гижис?
Гашкӧ — тэ, а гашкӧ — Мая, а гашкӧ — Лида Королькова?..
А меным колӧ тэнсьыд чужӧмтӧ аддзыны!»
Кышакылісны листъяс, кодъясӧс книга лыддигӧн листаліс Мая Вилисова, муртса зёлькнитлісны кысян емъясыс Катюша Киргизовалӧн; ӧтчукӧрӧ чукӧртчӧмӧн ылі пельӧсын мый йылысь кӧ гусьӧник вашкӧдчисны нывкаяс...
И ӧшиньяс сайын пемыдас ызгис визув Катунь.
Ручка помсӧ йиригтыр Чечек кутіс мыйкӧ думайтны.
Мая пыр жӧ шыасис сы дінӧ:
— Мый?
Гашкӧ отсавны тэныд?
Чечек видзӧдліс сы вылӧ югъялан синъяснас:
— Оз позь отсавны!
— Но, а мый нӧ тэ пукалан, думайтан?
— Ог тӧд, кыдзи кывсӧ гижны.
— Кутшӧм кыв?
— <ns>Жеребенык</ns>?
Али колӧ <ns>жеребенук</ns>?
— <rus>Жеребёнок!</rus>
Нок!
Нок! — горӧдісны пыр жӧ быд пельӧссянь. — <rus>Жеребёнок</rus>!..
— <rus>Жеребёнок</rus>, — вашкӧдӧмӧн мӧдысь шуис Чечек да заводитіс гижны водзӧ.
Ӧти медся лӧнь минутаӧ кодкӧ тракнитіс ӧдзӧссӧ.
Вӧсньыдик пельк Эркелей котӧртіс да восьтіс каличсӧ.
Порог дорын мыччысис Марфа Петровна — ыджыд тушаа, косіник, вевттьысьӧма ыджыд чышъянӧн.
— Марфа Петровна! — нимкодясисны нывкаяс, чеччалісны местаяс вывсьыныс да кытшалісны сійӧс.
— Марфа Петровна, пуксьӧй татчӧ!
— Энӧй, со татчӧ, менам крӧвать вылӧ — менам небыд, меным выль матрац сюялісны!
— Энӧй, Марфа Петровна, бурджык со татчӧ, пач дінас — миян пачыс зэв шоныд.
Видлӧй!
Видлӧй!
— Надзӧнджык, надзӧнджык!
Мый нӧ тявканъяс моз горзыны кутінныд! — шуис Марфа Петровна аслас грубӧйкодь гӧлӧснас. — Но, кыдз-мый делӧясыд тэнад, Чечек?
— Гижи!
— Ставсӧ?
— Эг, ещӧ помыс коли.
Зэв ичӧтика помыс коли!
— Но, пуксьы, помав.
Марфа Петровна, кыдзи сійӧ частӧ тайӧс вӧчлывліс, кытшовтіс интернатӧд, видлаліс нывкаяслысь вольпасьяссӧ — чистӧйӧсь-ӧ, прӧверитіс, ставыслӧн-ӧ эм кичышкӧд, видліс кинас пачсӧ — бура ломтӧмаӧсь али абу, юаліс, кутшӧм талун вӧлі налӧн ӧбедыс...
А сэсся пуксис да мышсӧ пуктіс пач бердӧ.
Сійӧ эз нин вӧв том, но чужӧмыс сылӧн сохранитӧма ассьыс сӧстӧм визьяссӧ, лӧз синъясыс дзирдалісны, еджыд пиньясыс югъялісны, и сӧмын синдоръясас да чужӧмбанъясас, кӧні томдырйиыс вӧліны ичӧтик гуранъяс, тӧдчисны вӧсньыдик чукыръяс.
Нывкаяс, быттьӧ курӧгпиян мамыс дінӧ, пуксялісны сы гӧгӧр.
— Марфа Петровна, ті миянлы мыйкӧ висьтыштанныд?
— Марфа Петровна, висьтыштӧй!
— Да нинӧм, нинӧм меным тіянлы висьтавнысӧ, — шуис Марфа Петровна. — Мый нӧ тайӧ, быдпӧрйӧ «висьтыштӧй да висьтыштӧй»!..
Чечек, а тэ мыйла чеччыштін?..
Лэдзӧй менӧ кӧть ӧтчыд коркӧ пукыштны да чӧв олыштны...
Гиж, Чечек, гиж!
А ме вот пукышта тані тіянкӧд да вугралышта пач дорас...
Мый нӧ, оз ӧмӧй позь пӧрысь мортлы пукалыштны тіян дорын да вугралыштны?..
Марфа Петровна сюйис щӧкасӧ пельпом вылас плавгӧм шоныд чышъянас да кунис синъяссӧ.
И бара интернатын лои чӧв-лӧнь, и бара кутіс кывны, кыдзи муртса кывмӧн дзуртыштӧ Чечеклӧн перӧыс да апрельскӧй пемыдын шумитӧ Катунь...
Нывкаяс кок чунь йыланыс ветлӧдлісны Марфа Петровна дорті да сёрнитісны сӧмын ӧта-мӧдыслы пеляс вашкӧдӧмӧн: Марфа Петровна мудзӧма, мед шойччас...
Надзӧник, ӧти бӧрся мӧд, котӧртісны минутаяс.
Кӧть и чӧв олігтыр пукалӧ накӧд Марфа Петровна и весиг пуксӧн узьӧ, а век жӧ бур, мый сійӧ локтіс!
Пыр жӧ спокойнӧ лои интернатын, быттьӧ кодкӧ матысса морт, мам кодь жӧ, эм тані.
Чечек гижис медбӧръя строчкасӧ, пуктіс перӧсӧ да видзӧдліс гӧгӧрбок.
Некымын гӧлӧс кутісны шӧпкӧдны быд пельӧссянь:
— Чечек, гижин, да?
— Чечек, гижин?
— Гижи, — вашкӧдӧмӧн ӧтветитіс Чечек.
Тайӧс сійӧ шуис зэв надзӧник, но Марфа Петровна пыр жӧ восьтіс синъяссӧ, быттьӧ сӧмын тайӧ кывсӧ и виччысис, медым садьмыны.
— Со кыдзи менӧ унзіль босьтіс, а? — дзормысь юрнас довкйӧдлігтыр шуис сійӧ. — Но-но...
Сьӧд синъяснас югъялігтыр Чечек сулаліс сы водзын:
— Марфа Петровна, а ме гижи!
— Бур, вай татчӧ тетрадьтӧ. — Марфа Петровна чеччис, сюйис чышъян улас тетрадьсӧ да шуис: — Но вот, а ӧні, шойччӧм бӧрын, висьтала тіянлы ӧти выльтор.
Сӧмын ӧні дум вылӧ уси...
Нывкаяс шызисны:
— Кутшӧм?
Кутшӧм выльтор?!
— А выльторйыс татшӧм: Анатолий Яковлевич вайис Горно-Алтайскысь кроликъясӧс.
Ӧні миян юннатъяслӧн асланыс кроликъяс лоасны.
Нывкаяс видзӧдлісны ӧта-мӧдыс вылӧ:
— Кроликъяс?
А кутшӧмӧсь?
А кымын?..
abu
Найӧ уськӧдчисны пасьтасьны, кватлалісны пасьяссӧ, чышъянъяссӧ.
— Марфа Петровна, а мыйла нӧ ті миянлы водзджык эн висьталӧй? — юаліс Лида Королькова. — Ми эськӧ важӧн нин котӧртлім, видзӧдлім!..
— Да вот ачым ог тӧд.
Мыйкӧ тай пукси дай унмовси, — ӧтветитіс учительница, — дзикӧдз, тыдалӧ, пӧрысьмыны куті.
Сэки Чечек друг мыйкӧ думыштіс, матыстчис Марфа Петровна дінӧ да сюся видзӧдліс сылы веськыда синмас:
— Марфа Петровна, а ті збыль узинныд?
— Но, а кыдзи нӧ?
Узи, весиг вӧтаси!..
Но Чечек казяліс учительница синъясысь кутшӧмкӧ мудеритӧм да надзӧник довкнитіс юрнас:
— Ой, энӧй, Марфа Петровна, ті, навернӧ, эн узьӧй.
Тайӧ ті, навернӧ, сідз, нарошнӧ унмовсинныд, медым ме...
Медым виччысьыштны, кор ме сочинениеӧс гижа.
Марфа Петровна нюммуніс:
— Но, вот ещӧ мый думыштін!
Кута ме тэнӧ виччысьны!..
Но Чечек топӧдчис нин чужӧмнас сылӧн шоныд чышъян бердӧ да долыда горзіс:
— Да, эн узьӧй, эн узьӧй, менӧ виччысинныд!
Медым ме тожӧ муні кроликъясӧс видзӧдны.
Да! Да! Да!
Марфа Петровналӧн сьӧрсьыс вӧлі «<rus>летучая мышь</rus>» пӧнар.
Нывкаяс, ӧта-мӧдыскӧд кутчысьӧмӧн, мунісны слабиник битор бӧрся, коді качайтчис водзвыланыс.
Сиктын кӧнсюрӧ вӧлі биаӧсь на.
Пемыд небесаыс ӧшаліс юр весьтын, и ещӧ пемыдджыкӧсь вӧліны бокъясын кыдзсюрӧ кыпӧдчысь гӧраяслӧн конусъясыс.
Дзик матын, дворъяс усадьба сайын, тыдавтӧм Катунь тэрыба вӧтліс ассьыс гыяссӧ.
— Эк, тормошиті ме тіянӧс! — броткис Марфа Петровна. — Колӧ эськӧ вӧлі асылӧдзыс виччысьны...
— Да мый ті, Марфа Петровна, кыдзи нӧ сідзи асылӧдз! — горзісны нывкаяс ӧтвет пыдди. — Детинкаяс, навернӧ, важӧн сэнӧсь, а миянлы — асылӧдз!..
А детинкаяс и збыль жуисны нин школаса директор Анатолий Яковлевичлӧн ыджыд кухняын.
И ачыс Анатолий Яковлевич, са кодь сьӧд кудриа юрсиа, векньыдик сералысь синъяса гажа мугов морт, пидзӧсчань вылас пукаліс кроликъяс тыра клетка водзын.
Нывкаяс чукӧрӧн пырисны кухняӧ, и пыр жӧ содтісны шум, чилзӧм, серам да горӧдлӧмъяс.
— Ой, кутшӧм мичаникӧсь!
Да тайӧ прӧстӧ ичӧтик кӧчпиян!
А найӧ оз курччасьны?
А найӧс позьӧ малавны?..
Анатолий Яковлевич сюйис клеткаӧ ассьыс паськыд кисӧ да перйис ӧти кроликӧс.
Пельяссӧ топӧдӧмӧн кролик полігтырйи видзӧдіс кӧсӧй синъяснас челядь вылӧ да зілис мездысьны.
— Тайӧ шиншилла, — шуис Анатолий Яковлевич. — Аддзанныд, дзик сьӧд гӧна.
Малыштӧй, эн полӧй.
Видзӧдлӧй, кутшӧм сійӧ небыд!
Некымын ки нюжӧдчисны кроликлань.
Челядь йӧткалісны ӧта-мӧдсӧ, быдӧнлы окота вӧлі кӧть ичӧтика инмӧдчывны пемыдруд рӧма небыд ку дінӧ.
Сійӧ кадӧ клопмуні кухня ӧдзӧс да котӧрӧн пырис ещӧ ӧти детинка — Алёша Репейников.
Алёша оліс сикт помас и сӧмын случайнӧ тӧдліс аслас ичӧтджык воксяньыс, мый Анатолий Яковлевич вайӧма кроликъясӧс.
Челядьӧс тойлалігтырйи Алёша писькӧдчис клетка дінӧ:
— Ноко, кӧнӧсь найӧ?
Ук тэ, кутшӧм зверьяс!
А кыдзи нырвомсӧ вӧрӧдӧны!
Анатолий Яковлевич, вайлӧй кутышта, а?
Ӧти минута чӧж кутышта, а?
Но, вайӧй, пӧжалуйста, а?
Анатолий Яковлевич сетіс сылы кроликсӧ.
Но муртса на кролик лои Алёша киясын, сійӧ пыр жӧ кутіс чужъясьны бӧр кокъяснас, нетшыштчис да чеччыштіс джоджӧ.
Горзігтырйи да сералігтырйи челядь уськӧдчисны сійӧс кутны, но кролик вӧлі пельк да ён; весиг кор сійӧс кутісны, сійӧ и то бара пышйис.
Сійӧс кутігӧн Алёша кыкысь усьліс, ӧтчыдысьсӧ киясыс веськалісны порсь сёянӧ, а мӧдысяс — шом тыра чугунӧ.
Но кроликӧс кутіс век жӧ эз Алёша, а Анатолий Яковлевич.
Сійӧ топӧдіс сійӧс аслас ён кинас, босьтіс шошаӧдыс да сюйис клеткаӧ.
— Ук тэ, мичаӧсь! — любуйтчигтырйи шуаліс Алёша да эз вештыв кроликъяс вылысь синъяссӧ. — Менсьым киӧс кыдзи сарпыштіс, вирӧдз!
— А позьӧ найӧс мыйӧнкӧ вердыштны, а? — юаліс Чечек. — Анатолий Яковлич, позьӧ меным вердыштны?
— Колӧ налы зӧр сетны, — шуис Анатолий Яковлевич. — Алёша, вайышт, эстӧні лабич вылас зӧр тыра мешӧк куйлӧ...
Но, вот тадзи.
А ӧні тэ, Чечек, кут мешӧксӧ, а Репейников налы сёян дозъяс кисьтыштас.
Чечек кутчысьліс нин мешӧкас, но друг зумыштчис да бергӧдчис Мая Вилисовалань:
— Мая, на кутышт. Ме ог кӧсйы.
Мая босьтіс мешӧксӧ, а Чечек зумыша вешйис бокӧ.
Прӧщайтчигӧн, кор челядь мӧдӧдчисны гортъясаныс, Анатолий Яковлевич шуис:
— Эм менам тіянкӧд, ёртъяс, зэв важнӧй сёрни...
— Кутшӧм сёрни?
Пыр жӧ лои зэв интереснӧ.
— Кутшӧм сёрни, Анатолий Яковлич?
— Но сы йылысь сёрнитам аски, кор став велӧдчысьясыс лоасны школаын, — шуис Анатолий Яковлевич. — Ме кӧсъя, медым тайӧ важнӧй сёрниас участвуйтіс ӧтитӧг быд морт.
И кӧть кутшӧма эз корны сійӧс челядь, Анатолий Яковлевич сэсся нинӧм эз висьтав.
ВАЖНӦЙ СЁРНИ
Мӧд лунас, занятиеяс бӧрын, вӧлі объявитӧма общӧй собрание.
Чукӧртчисны ыджыд залӧ, кӧні гӧгӧр пукталӧма вӧлі гераньяс, фуксияяс да воздушнӧй аспарагусъяслысь вӧсньыдик пуяс.
— Ребята, висьталӧй меным, коді тіян пӧвстысь аддзыліс яблоня? — юаліс Анатолий Яковлевич. — Ловъя, быдмысь яблоня?..
Лэптӧй кинытӧ.
Ребята любопытствоӧн да нюмъялігтырйи видзӧдісны ӧта-мӧдныс вылӧ.
Но кисӧ некод эз лэпты.
— А яблӧк коді сёйліс?
— Ме! — лэптіс кисӧ Кандыков.
— Ме сёйлі жӧ! — шыасисны ещӧ некымын гӧлӧс.
— И ме!..
Юмовӧсь!
— Миян колхозын пӧшти ставыс сёйлісны, — объяснитіс Костя. — Кольӧм во миян председатель ветліс Горно-Алтайскӧ да быдса мешӧк вайліс.
И ставыслы разӧдіс.
— А ме весиг некор на эг и аддзыв! — кыліс Эркелейлӧн вӧсньыдик гӧлӧсыс.
— Вот ме мый тіянлы висьтала, ребята: ми тіянкӧд бӧрӧ колим.
Уна школаяс нин заводитісны садитны яблоневӧй садъяс.
Собрание шызис: «А! Садъяс!..»
Пыр жӧ лыбисны кияс:
— А кытысь босьтны яблоняяссӧ?
— А кодъяс садитісны — яблоняясыс налӧн ловзисны?
— А яблӧкъясыс кодлӧнкӧ быдмисны?..
— Со ті кыдзи! — шпыньмуніс Анатолий Яковлевич. — Быттьӧ пулемётъяс, сяргыны кутінныд!
Пыр ставсӧ висьтала.
Тіян пӧвстысь унаӧн, навернӧ, кывлінныд батьяссяньыд либӧ дедъяссяньыд, мый миян, Горнӧй Алтайын, яблоняяс оз быдмыны и яблӧкъяс оз воны, мый садъяс оз выдерживайтны миянлысь кӧдзыд да кузь тӧвъяс, миянлысь капризнӧй климат — температуралӧн ёна резкӧя вежласьӧмыс виӧ яблоняястӧ...
Тадзи шуӧны.
А вот ме тӧрыт Облоноын аддзылі Чергаысь учительницаӧс, Анастасия Петровнаӧс, — мый ті думайтанныд, ёртъяс?
Сылӧн садйыслы таво дас во тырӧма.
И некымын во нин Чергинскӧй школа босьтӧ урожай.
Сэні ӧні и колхозникъяс заводитӧмаӧсь яблоняяс садитны...
И со ещӧ: Аносинскӧй школа садитӧма ыджыд сад — и яблоняяс садитӧмаӧсь, и вишняяс, и ягодникъяс.
И весиг премия сад вӧдитӧмысь пӧлучитӧмаӧсь...
Шебалиноын таво тулыс садитӧмаӧсь саженецъяс.
А Шебалино миянысь вылынджык, сэні тайӧс вӧчны сьӧкыдджык...
Челушманскӧй долинаын, Телецкӧй ты дорын, школьникъяс пӧ сідзжӧ бур сад быдтӧмаӧсь...
А ми нӧ мый?
Мый нӧ ми пукалам?
Муыс али мый миян абу?
Эм!
Видзӧдтӧ кутшӧм участок град йӧр улын Чейнеш-Кая дорын — зэв бур сьӧд му!
Да этша кӧ лоӧ, колхозлысь корам, татшӧм делӧ вылад мутӧ миянлы век сетасны.
Ӧд садъясыд — тайӧ миян выль радлун, миян колхозъяслӧн выль озырлун.
И тайӧ ми, комсомолецъяс, пионеръяс, школьникъяс — медводз ми! — долженӧсь найӧс садитны да быдтыны да паськӧдны найӧс быдлаын, кӧть кӧні ми эг вӧлӧй, кӧть кӧні ми эг олӧй...
Комсомолецъяс, пионеръяс, кӧсъя кывны тіянлысь кыв!
Собрание волнуйтчӧмӧн заводитіс ызгыны.
Лыбисны кияс, шӧтісны юасьӧмъяс.
И медся главнӧйыс:
— А кытысь саженецъяссӧ босьтны?
— Саженецъяссӧ миянлы сетас миян алтайскӧй Мичурин — Михаил Афанасьевич Лисавенко, — ӧтветитіс Анатолий Яковлевич. — Ме тӧрыт вӧлі нин сы ордын...
Со кодлӧн садйыс, ребята!
Спокой меным оз ло, кытчӧдз и миян оз кут цветитны кӧть ичӧтик, кӧть гӧлиник яблоневӧй сад!
Чечек сідзжӧ лэптыліс кисӧ.
Сійӧ кӧсйис шуны: «Но, вайӧй заводитам регыдджык садитны!», но пыр жӧ лэдзис кисӧ да курччис вомдорсӧ.
Мый нӧ сійӧ нырсӧ сюйӧ?
Юалӧны ӧд пионеръяслысь...
А сійӧ нӧ коді?
И друг сылы лои зэв ӧбиднӧ, быттьӧ сійӧс йӧткисны кытчӧкӧ бӧръя радъясас, вештісны, сы дінӧ оз шыасьны, сылысь нинӧм оз юасьны...
И со ӧні школаын, видзӧдтӧ, мый думыштісны вӧчны — сад садитны!
А сійӧс весиг оз и корны!
И надзӧник гӧрдӧдігтырйи, увлань видзӧдігтыр да щӧкасӧ лэптыштӧмӧн, Чечек чӧла пукаліс собрание вылын.
Собрание дыр эз разӧдчы: ставныслы окота вӧлі тӧдны, кутшӧм сортъяс лоӧны.
И ещӧ колӧ вӧлі тӧдмавны, кутшӧмджык быд сорт бокысянь видзӧднысӧ да кутшӧмджыкӧсь тайӧ сортыслӧн яблӧкъясыс рӧм сертиыс, кӧр сертиыс, дук сертиыс...
Анатолий Яковлевич ставсӧ тайӧс тӧдіс водзвыв: сійӧ гижаліс став сортъяссӧ, кодъясӧс позьӧ босьтны Лисавенко питомникысь да вайис кутшӧмсюрӧ плодъяслысь фотографияяссӧ.
Решитісны садсӧ садитны ыджыд чернозёмнӧй участок вылӧ Чейнеш-Кая гӧра подулӧ.
Разӧдчигас челядь гадайтісны, мый найӧ кутасны садитны: яблонялысь кутшӧм сортъяс, кутшӧм ягодникъяс.
— Ме садита «пурпурӧвӧй ранетка»! — лэчыд гӧлӧснас шуаліс Мая. — Ме обязательнӧ «пурпурӧвӧй ранетка» садита!
Шуӧны, Чергинскӧй школаын пӧ «ранеткаяс» эмӧсь — кор яблӧкъясыс воасны, пуыс ставнас сулалӧ дзик гӧрд, улісяньыс выліӧдзыс!
— А меным ӧткодь, кӧть кутшӧмӧс садита, — ӧтвечайтіс Эркелей, — мед сӧмын быдмас-а!..
Шуӧны, найӧ пӧ цветитӧны зэв мичаа, сэтшӧм мичаа!
Нывкаяс торкалісны ӧта-мӧдсӧ, гадайтісны, мый найӧ садитасны, и кыдзи кутасны дӧзьӧритны, и кыдзи кутасны быдтыны, и кыдзи кутасны цветитны налӧн яблоняясыс.
— Чечек, а тэ мый чӧв олан? — друг шуис Лида Королькова. — Чӧв олӧ, быттьӧ сылы и делӧ абу!
— Дерт, абу, — ӧтветитіс Чечек.
Пӧдругаясыс шӧйӧвошӧмӧн видзӧдісны сы вылӧ:
— Кыдзи нӧ сідзи тэныд делӧ абу?
А мыйла?
Он ӧмӧй тэ кут яблоняяссӧ садитны?
— А ме ӧд абу пионерка! — шуис Чечек да топӧдіс вомдоръяссӧ.
Нывкаяс ставныс ӧттшӧтш горӧдісны:
— Но тэ ӧд школьница!
— Яблоняяссӧ ӧмӧй сӧмын куш пионеръяс садитӧны?
Вот ещӧ!
abu
abu
— Абу ӧмӧй тэныд окота, Чечек, яблонясӧ садитны?
Но и дыш жӧ!
— Ме абу дыш! — скӧрмис Чечек. — Ме кӧсъя садитны яблоняяссӧ!
Да ӧд Анатолий Яковлич шуис — комсомолецъяс... пионеръяс...
Чечеклӧн друг чепӧсйис синваыс.
Пӧдругаясыс серӧктісны да нюмъялігтырйи заводитісны объясняйтны Чечеклы, мыйла сійӧ тадзи шуис: быд уджын пионеръяс долженӧсь лоны водзын мунысьясӧн!
Но тайӧ ӧмӧй значитӧ, мый мортыс кӧ абу пионер, то и яблоняяс садитны не должен?
— Чечек, — шуис Мая, — висьтав, а мыйла нӧ тэ абу пионерка?
Мыйла тэ сідзжӧ отрядӧ он пыр?
— А миян сійӧ школаас вожатӧйыс эз вӧв, — синвасӧ чышкалігтырйи ӧтветитіс Чечек. — А сэсся вожатӧйыс воис... шуӧ: гижсялӧй коді кӧсйӧ.
А ме думайті: но, а мый сэні вӧчнысӧ?
И эг гижсьы.
А сэсся вожатӧйыс висьмис.
А сэсся, гожӧмнас, ме муні бабушка дінӧ бригадаӧ.
А сэсся, арнас, — веськыда татчӧ.
А ме нӧ мыйӧн тӧда, мыйла ставыс тадзи артмис!
— Нывъяс, вайӧй примитам сійӧс отрядӧ, — полігтыр предложитіс Эркелей.
Лида Королькова, коді новліс соскас гӧрд полоска, (а тайӧ петкӧдліс, мый сійӧ вӧлі звеноса вожатӧйӧн) стрӧга видзӧдліс Эркелей вылӧ:
— Вот ми кӧ эськӧ дзебсясьӧмӧн ворсім, сэки эськӧ тэ вермин тадзи шуны: «Вайӧй, нывъяс, примитам сійӧс!»
А пионерскӧй отрядӧ ӧмӧй тадзи принимайтӧны?
Колӧ ещӧ мортсӧ прӧверитны — кыдзи велӧдчӧ, кыдзи уджалӧ...
Вот, Чечек, вай подтянитчы Май Первой лунӧдз — но, медым тэнад став ӧтметкаясыд вӧліны бурӧсь.
И кутшӧмкӧ удж босьт...
— Да кутам яблоняяс садитны — вот тэныд и удж! — шыасис Мая. — Сэки и петкӧдлы ставыслы, мый тэ кужан уджавны!
А мый?
Он куж али мый?
— А ме ог куж... — шуис Чечек, — ме некор на эг садитлы.
Миян, Ябаганын, яблоняяс оз быдмыны.
— О! А ми ӧд садитлім! — серӧктіс Мая. — Ӧтлаын кутам!..
Но, мед кӧть ӧдйӧджык, мед кӧть ӧдйӧджык тулысыс локтіс!
А раминик Эркелей, коді видзӧдіс небесаӧд тэрыба кывтысь гажа розӧвӧй кымӧръяс вылӧ да кывзіс войтвалысь тёпкӧмсӧ, надзӧник шуис:
— А тулысыс локтӧ нин...
КОСТЯЛӦН КӦЛДУЙТӦМ
Костя вӧчис доклад.
Сійӧ висьтавліс юннатъяслы сы йылысь, мый сійӧс асьсӧ шемӧсмӧдіс урок вылын, — шонді югӧр йылысь, коді писькӧдчӧ шобділӧн веж петасӧ, пӧрӧ крахмалӧ, сакарӧ, клейковинаӧ да веськалӧ няньӧ.
А йӧзыс сёйӧны няньсӧ — и тадзи тайӧ шонді югӧрыс веськалӧ мускулъясӧ, вирӧ, сетӧ мортлы движение, шоныд, олӧм...
Костя объясняйтіс, кыдзи шонді сетӧ олӧм быдмӧглы.
А быдмӧг вердӧ животнӧйясӧс.
А морт питайтчӧ и быдмӧгъясӧн и животнӧйясӧн.
И артмӧ, мый му вылын олӧмыс зависитӧ хлорофиллӧвӧй зерноысь, тайӧ ичӧтик веж крупинкасьыс, коді куйлӧ быдмӧг тканьын.
Тайӧ веж крупинкаыс и эм сійӧ звеноыс, коді босьтӧ шондісянь ставсӧ, мый колӧ му вылын олӧм вылӧ.
— Вот ме и думайта, — висьталіс Костя, — кыдзи колӧ мортлы видзны быд веж ув.
Мукӧддырйи кодкӧ босьтас да и чегас тайгаысь пу.
Либӧ сотас бипурйӧн веж луд.
Либӧ прӧстӧ нетшыштас кутшӧмкӧ дзоридз да шыбитас...
Дерт, тайгаын пуыд тырмӧ.
И туруныд тырмӧ.
Но ме думайта, век жӧ, со мый: миянлы эськӧ колӧ помнитны, кутшӧм удж вӧчӧ миянлы тайӧ ичӧтик веж увйыс!
Сійӧ примитӧ шонді, гӧтӧвитӧ миянлы сёян-юан, весалӧ миянлы лолавны воздухсӧ...
Ребята, вайӧ та йылысь огӧ вунӧдӧй, вай лоамӧй сознательнӧй да благодарнӧй йӧзӧн.
Чечек кывзіс Костялысь висьталӧмсӧ синсӧ сы вылысь вештывтӧг.
Кыдзи дӧзмӧдліс сійӧс тайӧ хлорофиллӧвӧй зерноыс, кор сійӧ велӧдіс ботаника!
Кутшӧмкӧ сэні клеточкаяс, кутшӧмкӧ протоплазма, кутшӧмкӧ устьицеяс...
И думайтліс ӧмӧй сійӧ коркӧ сы йылысь, кутшӧм буртор вӧчӧ мортлы со этайӧ турунторйыс, кутшӧм чудеснӧй, ыджыд делӧ сійӧ вӧчӧ!
И сы син водзын пыр жӧ лои веж видз.
И тайӧ видз вылас быд турунтор нюжӧдчис шонділань, и быд турунторлы шонді меліа чургӧдіс кузь пӧсь югӧрсӧ да вердіс сійӧс...
И веж кыдз пуяслы чургӧдіс шонді ассьыс югӧръяссӧ, и коз пуяслӧн да ньыв пуяслӧн веж лапъяслы.
И став тайӧ чудесаыс муніс дзик чӧв-лӧньын, праздничнӧй да торжественнӧй чӧв-лӧньын...
И Чечек друг думыштіс, мый свет вылын мортлӧн абуӧсь ёнджык да коланаджык другъяс тайӧ посньыдик веж хлорофиллӧвӧй зерноясыс дорысь, кодъяс сэтшӧм чӧла олӧны му вылын.
Олӧны и олӧны надзӧник, быдмӧны и быдмӧны, и век уджалӧны, и век заптӧны сёян-юан, шоныд, свежӧй воздух быдӧнлы — и лэбачлы, и мӧслы, и ошлы, и мортлы...
Сідзкӧ, пӧжалуй, быд турунтор йылысь весиг сьыланкыв позьӧ сьывны!
Костя водзын пызан вылын сулаліс микроскоп — Костя корис сійӧс Анатолий Яковлевичлысь.
Челядь важӧн нин любопытствоӧн видзӧдлывлісны тайӧ ичӧтик таинственнӧй трубаыс вылӧ.
Доклад водзвылын Чечек юаліс Костялысь: «А мый нӧ тані сэтшӧмыс эм, тайӧ трубаас?»
Костя висьталіс, мый сэні тыдалӧны быдмӧглӧн клеточкаясыс.
Чечек кӧрис ассьыс дженьыдик нырсӧ: «У! А ме думайті — ещӧ мыйкӧ!»
Но доклад бӧрын сылы окота лои аддзывны быдмӧглысь именнӧ тайӧ клеткаяссӧ.
А кутшӧм нӧ век жӧ сійӧ, тайӧ клеткаыс?
А кыдзи сэні куйлӧ протоплазмаыс,
и кӧні сэні сакарыс, и кӧні сэні крахмалыс?..
Костя помаліс докладсӧ да шуис:
— Но, а ӧні ме пӧртся волшебникӧ да кута вӧчавны чудесаяс!
Челядь, и гырысьяс, и поснияс доклад вылын пукалісны зэв лӧня.
Гашкӧ, найӧ сідзжӧ, кыдзи и Чечек, аддзисны ас водзсьыныс необыкновеннӧй картинаяссӧ сійӧ тыдавтӧм уджыслысь, коді мунӧ миян гӧгӧр му вылын?..
Но кор Костя инмӧдчис микроскоп бердӧ, ставныс гызисны, кутісны сёрнитны, кытшалісны Костяӧс:
— Ӧні позьӧ микроскоп пыр видзӧдлыны?
— Ноко, вай видзӧдла!
Ставныс ӧчередьӧн видзӧдлісны труба пыр.
Чечек тойлаліс да писькӧдчис водзӧ:
— Лэдзӧй менӧ!
Ноко, лэдзӧй менӧ!
Ӧчередьсӧ виччысьтӧг сійӧ сюйсис микроскоп дінӧ.
А сэки жӧ мӧдарладор боксяньыс сюйсис Алёша — и кык юр чорыда клёнгысисны труба весьтын.
— Ой! — плешкас кутчысьӧмӧн горӧдіс Алёша.
Чечек сідзжӧ кутчысис юрас.
Челядь дружнӧя серӧктісны.
И Алёша серӧктіс:
— Ок, и чорыд жӧ тэнад юрыд!
Но Чечек эз серӧкты и нинӧм эз ӧтветит.
— Мый нӧ тэ дӧзмин? — серамсорӧн шуис сылы Мая. — Сійӧ ӧмӧй нарошнӧ?
— Дерт, нарошнӧ! — щӧкасӧ лэптыштігмоз ӧтветитіс Чечек. — Сійӧ век меным лёк вӧчӧ!
— Но, Чечек, лок! — шуис Костя. — Тэ кутан видзӧдны али он?
Чечек осторожнӧя копыртчис микроскоп весьтӧ.
Быдмӧглӧн гырысь, быттьӧ нарошнӧ вӧчӧм, клеткаяс куйлісны стеклӧ улын, югыдвежӧсь, жирнӧй блеск войтъясаӧсь.
— А ӧні ме кута кӧлдуйтны, — шуис Костя.
Настенька, старшӧй вожатӧй, серӧктіс:
— Кӧлдун, а тоштӧм!
Навернӧ, кӧлдуйтнысӧ эн на велав — том на!
— А вот аддзыланныд!
Ваас, кӧні куйліс быдмӧгтор, Костя мыйкӧ кисьтыштіс да шуис:
— Кӧсъя, медым ми аддзим, эм-ӧ тайӧ клеткаас винограднӧй сакар.
Эм кӧ, мед сійӧ лоӧ розӧвӧй!
И ставыс аддзисны, кыдзи клеткаяслӧн протоплазмаыс лои розӧвӧй рӧма.
— Ой! — дженьыдика акнитіс Чечек. — Кыдзи нӧ тайӧ?
— Кӧсъя тӧдмавны, эм-ӧ тані крахмал, — водзӧ висьталіс Костя. — Эм кӧ сійӧ, мед лоӧ кельыдлӧз! — и ещӧ мыйкӧ содтіс ваас.
И пырысьтӧм-пыр жӧ посньыдик чиръясыс, кодъяс вӧліны клеткаясын, лоины кельыдлӧзӧсь.
— Ой, но и но! — кыліс гӧгӧрбок.
— Ӧні ме кӧсъя, медым ми аддзим, кӧні тані клетчаткаыс, — мед сійӧ лоас лӧз!
Костя содтіс ваас кутшӧмкӧ пырыстыдалана жидкость — и клеткаяслӧн стенкаясыс лоины лӧзӧсь.
Быд клетка куйліс микроскоп улын дзоньнас краситӧм — розӧвӧй, кельыдлӧз, лӧз, — гӧгӧрвотӧм волшебствоӧн юкӧнъяс вылӧ торйӧдлӧм.
Старшӧй ученикъяс, Костякӧд ӧти классын велӧдчысьяс сералісны: найӧ сідзжӧ тӧдісны тайӧ волшебствосӧ!
Но поснияс видзӧдісны Костя вылӧ чуймӧм синъясӧн.
А медъёна шензис Чечек.
Сійӧ заводитліс думайтны: абу-ӧ нин збыль тані кутшӧмкӧ кӧлдуйтӧм?
— Вай ме тэныд отсышта! — тэрыба шуис сійӧ, кор Костя кутіс чукӧртавны ассьыс склянкаяссӧ. — Вай ме тшӧтш нуа!
Костя нуис микроскопсӧ физическӧй кабинетӧ.
Склянкаясӧн киас Чечек муніс сы бӧрся.
Юннатъяс вӧліны зэв дӧвӧленӧсь докладнас и сералігтырйи да сёрнитігтырйи разӧдчалісны гортаныс.
— Пукты и мун, — шуис Костя. — Ме ачым идрала.
Чечек пуктіс пузырёкъяссӧ пызан вылӧ, но эз мун.
Сійӧ кыв ни джын шутӧг видзӧдіс кутшӧмкӧ аслыссикас, тӧдтӧм приборъяс вылӧ, кодъяс сулалісны джаджъяс вылын: колбаяс, воронкаяс, трубочкаяс.
Ӧшинь дор пельӧссьыс сійӧ аддзис ыджыд стекляннӧй банка, кодӧс вӧлі вевттьӧма бумагаӧн.
Чечек видзчысьӧмӧн лэптыштіс бумагасӧ и друг аддзис мыйкӧ зэв мичаӧс: банкаын, ваас, ӧшаліс пу перекладина бердӧ крепитӧм сунис, и тайӧ сунис йылас мыйкӧ дзирдалісны, быттьӧ зэв посньыдик хрустальнӧй сикӧтш мольяс...
— Кенскин, мый тайӧ?
— А кытчӧ тэ сюйсян? — скӧрмис Костя. — Эн вӧрӧд!
Зурган — и ставсӧ портитан!
Кор ковмас, ачым петкӧдла.
Мун татысь!
Но Чечек эз повзьы:
— Кенскин, ме ог вӧрӧд.
Тэ сӧмын висьтав, пӧжалуйста, мый тайӧ татшӧмыс?
А? Тайӧ кӧлдуйтӧм жӧ?
— Да.
— Э! сідзкӧ, тэ збыль кӧлдун?
Костя видзӧдліс Чечек вылӧ: сералӧ?
Эз, Чечек эз серав.
Сылӧн сьӧд, ичӧтика кузьмӧскодь синъясыс видзӧдісны сы вылӧ серьёзнӧя да сюся.
Костя эз вермы кутчысьнысӧ.
— Фу, визяорда! — шпыньмуніс сійӧ. — Пыр и веритіс!
Ме абу кӧлдун, а химик.
— Химик?!
Чечек юрын тэрыба вирдыштісны сӧмын на аддзылӧм став чудесаясыс, кодъясӧс сэтшӧм кокниа вӧчаліс Костя, и сійӧ чудесаыс, коді эм сылӧн банкаас, и Костялы синмас видзӧдӧмӧн сійӧ шуис:
— Кенскин, велӧд менӧ, а?
Ме тшӧтш кӧсъя лоны химикӧн!
— Но вот, велӧд! — паныд шуис Костя. — Воас кад — ачыд быдторйӧ велалан.
Тайӧс ӧд миянлы школаын преподавайтӧны.
— А сійӧс, мый банкаас, — школаын жӧ?
— Но, сійӧс эз школаын.
Сійӧс ме ачым книгаысь лыдди, а ӧні вӧча опыт.
— А мый лоӧ?
Банка весьтӧ копыртчӧмӧн Костя дыр видзӧдіс сунис вылӧ, код дінӧ быттьӧ ӧшйӧмаӧсь бикинь кодьяс.
— Мый лоӧ?
Лоӧ хрустальнӧй сикӧтш.
— Сикӧтш? — нимкодь лои Чечеклы. — Ой, кутшӧм лӧсьыд!
Кенскин, а ме кӧ бура кута велӧдчыны, то лоа химикӧн?
— Бура кӧ кутан велӧдчыны, то, дерт, лоан.
Но тэнад терпеньеыд оз тырмы.
— Тырмас! — горӧдіс Чечек. — Вот аддзылан!
— Бур, аддзыла, — ӧтветитіс Костя, да пӧшти мырдӧнсорӧн Чечекӧс ыстӧм бӧрын игналіс кабинетсӧ.
ЧАЙНЕШ-КАЯ ГӦРА ПОДУЛЫН
Шувгис, шумитіс чӧв олысь гӧраяс да долинаяс весьтын скӧр хиус-вой тӧв — и пышйис сэтчӧ, кытчӧ ыджыд Обькӧд ӧтлаасьӧмӧн визувтӧны Катуньлӧн да Биялӧн ваясыс, — лым да йи царствоӧ, Ледовитӧй океанлань.
Ӧти бӧрся мӧд колисны апрельскӧй лунъяс.
Гӧраяс шыблалісны ас вывсьыныс лым, кодысь дӧзмисны кузь тӧв чӧжӧн, и гӧра пӧкатъясын, шонді водзын, мыччысис нин нежнӧй тувсов вежӧд.
Ещӧ недыр — и гӧра бокъясын да долинаясын кутасны катласьны ӧтлаӧ кӧрталӧм зарни ключьяс кодь югыдвиж первой дзоридзьяс, воссясны посньыдик лӧз фиалкаяс; югыдрозӧвӧй цветӧн пасьтасясны кӧин пиньлӧн ядӧвитӧй кустъясыс, и ниаяс вылын, кодъяс быдмӧны Алтайскӧй гӧраясын, кутасны сярвидзны виж да пемыдгӧрд кольяс...
Юннатъяс волнуйтчисны: тулыс нин!
Муыс куйлӧ васӧд да сьӧд, а саженецъяс налӧн абуӧсь на!
Анатолий Яковлевич лӧньӧдіс найӧс:
— Эн полӧй!
Ставыс лоӧ ас кадӧ.
А мый бурыс, садсӧ кӧ ми садитам, а асывнас кӧдзыд кучкас?
Энлӧй — бӧръям лун...
Тайӧ луныс воис апрель помын.
Занятиеяс бӧрын пыр жӧ челядь петісны кодйыны саженецъяслы гуяс.
Чӧв олысь Чейнеш-Кая подулын сяркнитчисны сера платьеяс да дӧрӧмъяс, сёльзьыны кутісны гӧлӧсъяс.
Жирнӧй чернозём кодйыны вӧлі кокни, и васӧд комӧкъяссянь кайис вӧсньыдик ру.
Чечек кӧрталіс кӧсаяссӧ юр гӧгӧрыс, медым эз мешайтчыны, да зіля личкаліс зыр вылӧ кокнас.
Сійӧ тӧдіс: сылы колӧ зэв бура уджавны.
А сійӧ кӧ кутас муртса вӧрны, то ставыс шуасны: «Но, кутшӧм нӧ таысь лоас пионерка?
Отрядлы дышъяс оз ковны!..»
Чечек кодйис гуранъяс да жугӧдліс комӧкъяс.
Но шонді, тулыс, чӧскыд дука тӧв, коді пӧльтіс то гӧра йывъяссянь, то цветитысь ниаяссянь, то Катуньлӧн виж кӧдзыд гыяссянь, мешайтісны сылы уджавны.
Сійӧ видзӧдлывліс вылӧ, Чейнеш-Каялӧн лилӧвӧй скалаяс вылӧ, кытысь тыдалісны сисьяс кодь еджыд, вывлань кыпӧдчысь кыдз пуяс.
Вот эськӧ кайны сэтчӧ, дзик йылас, да видзӧдлыны гӧгӧрбок!
Кымын гӧра позьӧ аддзыны сэсянь!..
Сійӧ кутіс кывзыны Катуньлысь бузгӧмсӧ, збой тувсовъя гажӧдчӧмсӧ.
Вот эськӧ пуксьыны карбас вылӧ да кывтны ва ньылыд!
Кытчӧ нуас ваыс?..
Гашкӧ, дзик Бийскӧдз!..
А сэсся друг казявлӧм бӧрас, мый вунӧдчыліс, зэв яра заводитліс кодйыны, и зыр увсьыс му комӧкъясыс лэбисны быдлаӧ.
Кор пемдіс и челядь ӧта-мӧд бӧрсяыс пукталісны зыръяссӧ, юннатъяс кружокса старӧста Костя Кандыков кытшовтіс участоксӧ.
Анатолий Яковлевич, пуджӧм сосъяса на да зыръя, сулаліс будущӧй сад калитка дорын.
Физкультура кузя руководитель Григорий Трофимович, том, мичаа пасьтасьӧма, кок бердас зырсӧ пуктӧмӧн пукаліс кер вылын.
Костя матыстчис на дінӧ.
— Анатолий Яковлевич, неладнӧ ӧд лоӧ, — шуис сійӧ тӧждысьӧмӧн.
Кыкнан учительыс видзӧдлісны сы вылӧ:
— А мый нӧ неладнӧыс, Кандыков?
— Ваыс ылын.
Тулысыд кӧ кос лоӧ — киськавны ковмас ёна.
Анатолий Яковлевич лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Но, мый нӧ вӧчан?
Позьӧ, дерт, миян прудйысь васӧ босьтны...
— Оз, оз позь, Анатолий Яковлевич.
Прудйыс миян зэв ичӧтик.
А ми ӧд сэтчӧ кӧсйим чери ар лэдзны.
— А мый нӧ сідзкӧ тэ, Кандыков, вӧзъян? — муӧссьӧм виж ботинкисӧ турунӧн чышкигмоз юаліс Григорий Трофимович. — Сійӧс, мый тэ, висьталін, и тэтӧг тӧдам.
И раз мӧдтор вӧчны нинӧм оз позь — сідзкӧ, ковмас всё-таки босьтны васӧ Катуньысь.
Сійӧ гӧлӧсысь Костя казяліс муртса тӧдчана серам, и чужӧмыс Костялӧн муртса гӧрдӧдыштіс:
— А ме думайті...
Гашкӧ, оз ков Катуньысь...
— Но, но! — пыр жӧ збодьӧрмӧдіс сійӧс Анатолий Яковлевич. — Но, водзӧ висьтав!
Ме, буракӧ, гӧгӧрвои нин тэнӧ.
Ок, зонмӧ, сюсь жӧ тэнад юрыд.
Ме и ачым нин сы йылысь думайті.
Но дерт, дерт, оз Катуньысь васӧ ков босьтны, а Гремучӧйысь!
Тайӧс ӧд тэ кӧсйин висьтавны, да?
Векньыдик сьӧд синъясыс Анатолий Яковлевичлӧн нимкодьысла кутісны югъявны.
Сійӧ дружескӧя кучкыштіс Костялы пельпомас, и Костя нюммуніс:
— Да, Анатолий Яковлевич, тайӧс.
— Но, но? Кыдзи нӧ тэ тайӧс думайтан вӧчны?
— Ме думысь колӧ вылӧджык кайны Гремучӧй кузя и сэсянь миянӧ писькӧдны шор...
Арык.
Медым ваыс веськыда миян прудйӧ визувтіс...
Григорий Трофимович чуймӧмӧн видзӧдліс Костя вылӧ:
— Думыштін!
Бур!
А Анатолий Яковлевич, гажа да нимкодь, быттьӧ сылы сӧмын на пӧдаритісны дона пӧдарок, горӧдіс:
— Да менам челядь ӧмӧй мыйкӧ оз думыштны?
Да менам челядькӧд гӧраяс мӧдар путкыль путкыльтны позьӧ, а не сӧмын шор!..
А мӧд луннас, рытланьыс, школасянь мӧдӧдчис делегация саженецъясла Горно-Алтайск карӧ, учёнӧй-мичуринец Михаил Афанасьевич Лисавенколӧн знаменитӧй питомникӧ.
Мунісны куимӧн: Анатолий Яковлевич, юннатъяс кружокса старӧста Костя Кандыков да сылӧн ёртыс юннат Вася Манжин, коді тэрмасис регыдджык веськавны Лисавенко ордӧ да видзӧдлыны, кыдзи быдмӧны яблоняяс.
Вечернянас, Костяӧс туйӧ лӧсьӧдігӧн, мамыс тӧждысьӧмӧн велӧдіс:
— Заводитінныд кӧ нин сад садитны, яблоняястӧ тӧлкӧн бӧрйӧй!
А то ваянныд сэтшӧмъясӧс, мый миянладорын и быдмынысӧ оз кутны, — сэки ещӧ лёкджык лоӧ, йӧзыс дзикӧдз дугдасны веритны став тайӧ делӧыслы.
Эн жӧ бара пӧгубитӧй колана делӧсӧ!
Делӧыс тайӧ зэв серьёзнӧй, а абу прӧстӧй...
Делӧыс тайӧ капризнӧй, тані колӧ став душатӧ пуктыны, а не сідз-тадз!
Тайӧ ӧд абу картупель: сюйин муӧ — сійӧ и быдмӧ; кынтас кӧдзыдыд коръяссӧ, а сійӧ выльысь коръясяс, да и бара быдмӧ...
Яблоняыд кынмӧм бӧрад выльысь оз быдмы!
А бать, коді колхознӧй двор стрӧитанінын сьӧкыд плӧтничӧй удж бӧрын шойччигмоз пукаліс радиоприёмник дорын да трубка куритігмоз кывзіс музыка, муртса тӧдчана серамбанӧн кутіс довкйӧдлыны юрнас.
— Челядьӧс гажӧдӧны, — шуис сійӧ, — вот и став тӧлкыс тайӧ делӧсьыс...
Костя видзӧдліс батьыс вылӧ.
Костя вӧлі дзик батьыс кодь: сэтшӧм жӧ крут плеша, сэтшӧм жӧ сьӧд синлысъяса, спокойнӧй кельыдлӧз синъяса...
— А мыйла тэ тадзи шуан?
— Опыт серти тӧда, вот и шуа, — ӧтветитіс батьыс. — И ме ачым и батьӧй менам — тэнад дедыд — мучитчим тайӧ делӧ вӧснаыс.
Сідзжӧ вӧлі окота яблоняяс садитны.
Тэнад дедыдлӧн Орловскӧй губернияын коркӧ ыджыд сад вӧвлӧма...
А тані, кӧть кыдзи ми эгӧ старайтчӧй, — нинӧм эз артмы!
Мукӧддырйи вужъясьлас нин, видзӧдан, и цветитны нин кӧсйӧ — друг кӧдздӧдас!
И пом.
Бара садитам, бара быдтам, мукӧддырйи весиг арӧдзыс видзам — босьтас да август тӧлысьӧ пужъялас, и бара кынмасны!..
Дедыд тэнад веськыда синваӧн бӧрдіс — со кыдзи!
Сідзи и эновтім.
А дедыд бур садовод вӧлі и то нинӧм вӧчны эз вермы.
Но, а мый нӧ ті верманныд?
Сідз, сӧмын кадсӧ да деньгасӧ воштанныд — сы вылын и помассяс...
Батьыслӧн кывъясыс неуна шогӧдыштісны Костяӧс.
Сійӧ помнитіс мудзлытӧм, ставсӧ терпитысь, ассьыс дедсӧ, коді нэм чӧжыс воюйтіс муыскӧд да став вынъяссӧ пуктіс сы вылӧ, медым пӧкӧритны сійӧс, но сідзи эз и пӧкӧрит...
Асывнас Анатолий Яковлевич успокоитіс Костяӧс.
— Миян дедъясным эз сідзи босьтчывны удж бердас, — шуис сійӧ. — Миян дедъясным эз тӧдлыны Мичуринӧс, и Мичурин эз тӧдлы найӧс.
Орловскӧй яблоняяс эз вермыны быдмыны Алтайын и ӧні оз вермыны.
А мичуринскӧйяс вермасны.
А эз кӧ вермыны, то Лисавенколӧн садъясыс эз цветитны эськӧ да яблокъясыс эз кисьмыны!
Костя кывзіс сійӧс да шуис:
— А век жӧ видзӧдлыны эськӧ...
Анатолий Яковлевич серӧктіс:
— Со тайӧ характер!
Некор кывлы оз эскы — и тапкӧдыштіс сійӧс пельпомас да содтіс: — Нинӧм, аски видзӧдлам.
Сэки, гашкӧ, кутан эскыны!..
...Шондіыс инмӧдчис Чейнеш-Кая йылӧ, кор найӧ лэччисны пристаньлань.
Кодсюрӧяс челядь пиысь мунісны накӧд берег дорӧдз да прӧщайтчӧм бӧрын котӧртісны гортаныс.
Чечек эз ветлы найӧс колльӧдны.
Сійӧ дыр сулаліс Гремучӧй ключдорса пӧрӧдӧм пу вылын.
Сэсянь сылы вӧлі тыдалӧ, кыдзи вешйис берег дорысь пур, кыдзи сійӧ вӧрзис турунвиж, рытъя лӧсталӧмӧн дзирдалысь гыяссӧ плавнӧя вешталігтыр, да кыдзи сувтіс мӧдар берегӧ, кодӧс югдӧдіс лэччысь шонді.
Чейнеш-Каялӧн лӧз вуджӧрыс вевттис нин школасӧ да сиктсӧ аслас рытъя рӧмыднас.
Но мӧдар берегас вӧлі югыд да сэзь на.
И Чечеклы вӧлі тыдалӧ, кыдзи шосселӧн еджыд полотно вывті матыстчис грузӧвӧй машина и школьнӧй делегатъясӧс босьтӧм бӧрын тӧвзьыштіс да воши ниаяс да кыдз пуяс пӧвстӧ, кодъяс вӧрзьытӧг сулалісны ызгысь да быгъя ю весьтын.
ЮННАТЪЯС ВЕТЛӦДЛӦНЫ КАР КУЗЯ
Горно-Алтайск кар куйлӧ долинаын гӧгрӧс мылькъяс костын, дзик Горнӧй Алтай заводитчанінын.
Костялы, коді некӧн на ылынджыксӧ эз вӧвлы аслас Катунь берегъяс дорысь да матігӧгӧрса гӧраясвывса тайгаысь, Горно-Алтайск кажитчис зэв ыджыдӧн да мичаӧн.
Сійӧ сувтліс банклӧн да почталӧн еджыд каменнӧй зданиеяс дорӧ.
Дом Советов, еджыд да мича, сувтіс сы водзӧ, быттьӧ кутшӧмкӧ бур мойдысь дворец.
Сылы сьӧлӧм вылас воисны уличаяс кузя вӧчӧм мосткиясыс, та вӧсна и зэригӧн позьӧ мунны, и няйтӧ он сибды.
Мостки пӧвъясыс качайтчисны да лайкнитчылісны кок улад, и кыкнан другыслы — Костялы и Вася Манжинлы — тайӧ кажитчис зэв лӧсьыдӧн.
Лисавенко дінӧ эз сразу мунны.
Анатолий Яковлевичлӧн вӧліны делӧяс Облоноын, и сійӧ лэдзис челядьӧс гуляйтыштны кар кузя.
Найӧ торйӧдчисны Дом Советов дінын, сук пуяса сквер дорын.
— Со тайӧ скверсӧ Лисавенко садитліс, — шуис Анатолий Яковлевич: — А войдӧр тані вӧлі куш луд.
— Ӧтнас? — чуймис Манжин.
— Да эз, эз ӧтнас: комсомолецъяс отсалісны.
Садитісны ньӧрторъяс, а ӧні со нин кутшӧм пуяс!
Да и кар кузяыс кутанныд мунны — быдлаын пуяс быдмӧны.
И ставыс найӧ Лисавенколӧн станцияысь.
Со кутшӧм морт свет вылын олӧ, челядь!
Шуда тайӧ мортыслӧн судьбаыс: пока ловъя — ставыслы вайӧ радлӧм, а кулас кӧ — сылӧн садъясыс кутасны цветитны Алтай пасьтала, и сылысь нимсӧ йӧз кутасны казьтывны благодарностьӧн.
Со кыдзи колӧ овны, челядь!
— Кӧть эськӧ видзӧдлыны сы вылӧ! — шуис Костя.
— Талун видзӧдлам, — нюммуніс Анатолий Яковлевич. — Ӧні жӧ помала ассьым делӧясӧс Облоноын — и мунам.
А ті кадсӧ весьшӧрӧ эн воштӧй, ветлӧй Краеведческӧй музейӧ — сійӧ буретш станцияӧ мунан туй вылын.
Костя да Вася Манжин, ӧта-мӧдыскӧд кутчысьӧмӧн, мунісны пуясӧн тыр лӧнь уличаяс кузя.
Найӧ шензисны, мый уличаяс кузя ветлӧ сы мында йӧз: и сэтчӧ мунӧны, и татчӧ мунӧны, а кор нӧ эськӧ тайӧ йӧзыс уджалӧны?
Найӧ сулалыштісны универмаг витрина дорын, любуйтчыштісны унасикас озырлуннас, кодъясӧс вӧлі сэтчӧ пукталӧма, — и кӧмкот, и дӧрӧмъяс, и унапӧлӧс пӧсуда, и быдсяма портфельяс, и выль, югъялысь колошияс, и тетрадьяс, и краскаяс...
Кӧсйисны пыравны магазинас, но эз решитчыны да мунісны водзӧ.
Пос кузя прӧйдитігӧн сувтісны, перилӧ вомӧныс видзӧдлісны ляпкыдик, но чукльӧдлысь да визув ю вылӧ.
— Кутшӧм ю нӧ тайӧ? — юаліс Костя ичӧтик детинкалысь, коді вӧлі мунӧ на дінті.
— Улалушка, — ӧтветитіс детинка да сувтіс на водзӧ. — А со эстӧні — базар.
Гожӧмнас сэні ма вузалӧны.
— А! Тайӧ и эм Улалушкаыд? — мыйкӧ думайтігтыр шуис Костя. — Манжин, тэ аддзан?
Вот тайӧ ю вӧснаыс, сідзкӧ, и карыс войдӧр шусьыліс Улала.
— А сэки тайӧ эз и кар вӧв, — ӧтветитіс Манжин, — а сідз прӧста, сикт.
И няйт пӧ таті вӧлӧма — кокыд сибдӧ!
Тайӧ жӧ детинкаыс, еджыд юрсиа, но векньыдик, кӧсӧйкодь кельыдлӧз синъяса, колльӧдіс найӧс музей дорӧдз.
Костя нюммуніс сылы:
— Мунам миянкӧд?
Детинка пыркнитіс юрнас:
— Ог.
Ме ветлі нин.
Сэні страшнӧ.
Музейын некод эз вӧв.
Ёртъяс полӧмсорӧн мӧдӧдчисны ыркыд чӧв-лӧнь комнатаясӧд.
Кок шыыд тайӧ чӧв-лӧняс кыліс сэтшӧм гораа и гӧлӧсыд юргис сэтшӧм тешкодя, мый челядь пыр жӧ кутісны мунны кок чунь йыланыс да вашкӧдчыны.
Найӧ кайисны мӧд судтаӧ.
Манжин, коді муніс водзынджык, друг сувтіс да, Костялы кок вылас тувччалігтыр, бӧрыньтчис.
Костя видзӧдліс Вася пельпом сайсянь, да и дась вӧлі ачыс уськӧдчыны уліӧ:
— Мый сэні?
— Фу ты! — яндысьӧмсорӧн нюммуніс Манжин. — Ме думайті ловъя!
Дзик на водзын, джуджыд нишаын, сулаліс шаман.
Сійӧ пельпомъяс вылын ӧшаліс кузь гӧна ыж ку пась; юр вылас, сьӧд лёзь юрси пӧвстас, чурвидзисны еджыд перӧяс.
Сера ситечысь вӧчӧм зэв уна визь ӧшӧдчисны юр вывсяньыс мышку вылас, и быд визь помын ӧшаліс бубенчик.
Шаман кок улын куйліс кучикӧн эжӧм зэв ыджыд бубен, код вылӧ вӧлі рисуйтӧма кутшӧмкӧ скӧр сьӧд рожа.
— Сідзкӧ, со найӧ кутшӧмӧсь вӧвлӧмаӧсь!.. — шаманӧс гӧгӧрбок видзӧдігтыр шуис Костя. — Но и страшнӧй жӧ!
— И весиг зывӧк видзӧднысӧ, — чукыртчыліс Манжин. — Ме эськӧ татшӧмтӧ некор аслам керкаӧ эг лэдз.
Но, веськодь!
Мунам!
Манжин бергӧдчис веськыдвылӧ и друг бара бӧрыньтчис да бара тувччис Костялы кок вылас.
Пельӧсас пукаліс нывбаба, сійӧ вӧлі важся алтайскӧй паськӧма, джуджыд мехӧвӧй шапкаа, бархатӧн доралӧм кузь чегедека *, пельпомъяс вылас ӧшӧдчысь сьӧд кӧсаа.
* Чегедек — нывбаба паськӧм, кокподйылӧдзыс, состӧм, пасьтавсьӧ пась вылӧ.
Чегедек петкӧдліс мужикыслы нывбабалысь рабскӧя подчиняйтчӧм.
— Мый, бара ловъяӧс аддзин? — шпыньмуніс Костя. — Тэкӧд, вӧлӧм, музейясӧд ветлӧдлыны оз позь — став кокӧс талялан!
Другъяс дружнӧя серӧктісны, но эз дыр кежлӧ: алтайскӧй народлӧн важ олӧмыс сувтліс на син водзӧ — пемыд, сьӧкыд, шуштӧм, бесправнӧй...
И пыр шогджык, пыр сьӧкыдджык лолі сьӧлӧм вылын.
И сьӧкыд вӧлі веритны, мый ставыс тайӧ коркӧ вӧвлӧма.
Манжин скӧрысь гыжъяліс балябӧжсӧ, сьӧд синъясыс сылӧн ӧзйисны — Костя некор эз аддзыв Манжинлысь татшӧм синъяссӧ.
— Тэ видзӧд, видзӧд... — шуаліс Вася. — Нывбабаӧс позьӧ вӧлі вузавны, ньӧбны... кыдзи вӧлӧс либӧ кыдзи понйӧс.
Алтайскӧй нывбабаӧс, сэтшӧмӧс жӧ, кутшӧм и менам мамӧй!
Кык воськов вӧчӧм бӧрын сійӧ бара кватитіс да кыскис Костяӧс соскӧдыс:
— Видзӧд — ойротскӧй хан вӧтлӧ алтайскӧй челядьӧс.
Сійӧ налы ставыслы голяас гез шыртыштӧма — видзӧд! — быттьӧ понъяслы!
Тайӧ ставныс сылӧн рабъяс, сійӧ ньӧбис найӧс. Либӧ прӧста босьтіс!
Вот и менӧ эськӧ тадзи жӧ ӧні вермис гез йылын нуӧдны!..
Ак, коньӧр, коньӧр алтайскӧй народ, кутшӧм жӧ тэ вӧлӧмыд беззащитнӧй!
Шензигтыр сулалісны найӧ тешкодь предметъяс водзын, кодъясӧн алтаецъяс уджавлісны му.
Со андазын — гӧр модаа пу крук.
Тайӧ круксӧ кӧртавлісны верзьӧма вӧв седлӧӧ да сідзи гӧрлісны.
А со чурвидзысь увъяса кос пу — тайӧ увъяснас пинёвтлісны мусӧ...
Детинкаяс видзӧдлывлісны ӧта-мӧдыс вылӧ, шпыннялісны: колхоз муяс вылысь найӧ велалісны аддзыны тракторъяс ён плугъясӧн, пиняясӧн, кӧдзан машинаясӧн.
Ставнас музейсӧ кытшовтны эз удитны — Анатолий Яковлевич локтіс нала.
Костя, кор найӧ петісны музейсьыс, эз сразу во ас садяс.
Шонді, чӧв-лӧнь уличаяс, Дом Советовлӧн еджыд дворецыс, ылын тыдалысь пуяслӧн нежнӧй веж коръясыс, улича кузя мунысь машина, — кутшӧм ылын ставыс тайӧ сысянь, мый найӧ сӧмын на аддзылісны тайӧ шуштӧм чӧв-лӧнь комнатаяссьыс.
И дыр на ещӧ и Костя и Манжин эз вермыны пыркнитны юрсьыс сійӧ думъяссӧ, кодъясӧс ӧвтыштіс-вайис шуштӧм да йӧй сяма важ лёк олӧмыс, кодӧс тӧдісны да помнитісны Алтайын сӧмын пӧрысь йӧз...
Найӧ эз и казявны, кыдзи воисны кар помӧдз, кыдзи кежисны шыльыд туй вылӧ, коді нуӧдіс ньывк гӧра пӧкатӧд вывлань.
Туйсӧ потшис пу ворота, но сійӧ вӧлі восьса.
И ворота пытшкас пырӧм бӧрын миян путникъяс веськалісны муртса вежӧдны заводитӧм, шондіа садйӧ...
Костялӧн кутісны югъявны синъясыс:
— Анатолий Яковлевич, кӧнӧсь нӧ ми?
Тайӧ нӧ ми Лисавенко ордынӧсь нин?
— Да, — ӧтветитіс Анатолий Яковлевич, — ми Лисавенко ордынӧсь нин, Татанаковскӧй логйын.
Музей вуні.
Костяӧс шымыртіс тувсов садлӧн нежнӧй радлуныс, мулӧн шоныд испарениеясыс, шондіа чӧв-лӧньыс да садьмысь, быдмыны заводитысь пуяслӧн, кустъяслӧн, турунъяслӧн шытӧм-гортӧм олӧмыс, кодӧс вӧлі позьӧ пӧшти аддзыны синнад...
ЯБЛОНЯЛӦН ЛЕПЕСТОК
Статя топольяс сьӧрся-бӧрся кайисны гӧра пӧкатӧд вывлань, ньывкӧс гӧра йылӧдз. Найӧ видзисны кӧдзыд тӧвъясысь.
Пуяслӧн мича, правильнӧй радъяс ылӧдз вевттисны гӧра пӧкатъяссӧ.
Лыдтӧм-щӧттӧм кустъяс сулалісны пашкыра радъясӧн,
и быдлаын, кытчӧдз судзис синмыд, тыдалісны стволъяс гӧгӧр кодйӧм сьӧд гуранъяс да градъяс вылӧ юклӧм плантацияяс, кытчӧ вӧлі мыйкӧ садитӧма.
Веськыдвылас и шуйгавылас туй пӧлӧн быдмысь кустъяслӧн том веж коръяс пыр видзӧдісны туй вылӧ ичӧтик керкаяс.
Костя старайтчис тӧдмавны, кутшӧм керкаӧ найӧ пырасны.
Но Анатолий Яковлевич муніс век водзӧ, мичаа серлӧдлӧм паськыд балкона медся ыджыд, кык судта керка дорӧ.
— Тані Лисавенко олӧ? — джын гӧлӧсӧн юаліс Манжин.
— Оз, — ӧтветитіс Анатолий Яковлевич, — сійӧ олӧ со эстӧні, важ керкаас.
Ми сы дорті мунім.
Со кустъяс сайсьыс керка вевтыс тыдалӧ, сьӧд сэтшӧм.
Тайӧ и эм сылӧн «рака позйыс» — тадзи сійӧ ассьыс керкасӧ шуӧ.
— А тані мый?
— А тані — лыддьы, мый пӧв вылас гижӧма.
Ыджыд керка ӧдзӧсын югъяліс нёль пельӧса пӧвтор.
Манжин и Костя лыддисны ӧттшӧтш:
— «М. А. Лисавенколӧн Горно-Алтайскӧй плодово-ягоднӧй опытнӧй станция».
— А! — дӧгадайтчис Костя. — Тані налӧн научнӧй кабинетъясыс!
Керка дорас рабочӧйяс кодйисны му да пожналісны сійӧс кӧрт пожъяс пыр.
Костя юалӧмӧн видзӧдліс Анатолий Яковлевич вылӧ:
— Тайӧ нӧ мыйла, Анатолий Яковлевич?
— Тані лоӧны клумбаяс да цветочнӧй градъяс.
Ме кольӧм во татчӧ июль тӧлысьын волі.
Вот эськӧ ті кӧ видзӧдлінныд, кыдзи ставыс дзоридзаліс!
Тані, тшупӧдъяс дорас, — розаяс: и еджыдъяс, и гӧрдъяс, и вижъяс!..
А эстӧні, улынджык, — пионъяс, гырысьӧсь, сукӧсь.
Сэки, помнита, сӧмын на вӧлі зэрӧма.
Пионъяслӧн шапкаясыс сьӧктаммӧмаӧсь, копыртчӧмаӧсь му бердӧ.
И вот видзӧда да — быттьӧ зэв ыджыд розӧвӧй венок куйлӧ газон вылас!..
Костялӧн ӧзйисны синъясыс:
— Вот эськӧ миянлы, Анатолий Яковлевич, а?
— Садитам и ми, — ӧтветитіс Анатолий Яковлевич, — ставсӧ садитам!
А ӧні ті, челядь, виччысьлӧй, а ме пырала Григорий Иванович дінӧ, завхоз дінӧ.
Анатолий Яковлевич кайис пу тшупӧдъяс кузя да пырис керкаӧ.
Костя да Манжин, туй бокын сулалігтыр, любопытствопырысь видзӧдісны гӧгӧрбок.
— Видзӧд, а тайӧ нӧ кутшӧм пу? — шуис Костя сы юр весьтӧ улӧ ӧшӧдчӧм вӧсньыдик еджгов увъяс вӧрӧдігтыр.
— Гашкӧ, бадь? — шыасис Манжин.
— Бадь?
А мыйла нӧ татшӧм еджыд?
— А гашкӧ, бакшасьӧма?
Рабочӧйяс пӧвстысь ӧти, том зон, шпыньмуніс:
— «Бакшасьӧма!»
Думыштасны жӧ!
Дерт, тайӧ бадь.
Сӧмын курайскӧй бадь.
Михаил Афанасьевич сійӧс Курайскӧй степысь вайис.
Тайӧ бадьсьыс зэв лӧсьыд кӧрзинкаяс кыны — аддзан, кутшӧмӧсь увъясыс?
Вӧсниӧсь, нюклясьысьӧсь, — кыдзи окота, сідзи и нюкыльт.
Весиг гӧрддзавны позьӧ: сійӧ миян частӧ шпагат пыдди мунӧ.
А найӧ — «бакшасьӧма!»
Чудакъяс!
— Манжин, вай и ми татшӧмсӧ садитам, а? — пыр жӧ шуис Костя. — Тэ думышт, кутшӧм пуыс!
— Садитам, — сӧгласитчис Манжин, — интереснӧй пуыс!
— Садйӧдыс кӧ ті ветлӧдлыштанныд, уна на интереснӧй пу аддзанныд, — шыасис мӧд рабочӧй. — Пӧжалуй, синъясыд паськаласны — онӧ кутӧй тӧдны, мый и садитны!
Костя да Манжин видзӧдлісны ӧта-мӧдныс вылӧ:
— А бур эськӧ вӧлі ветлӧдлыштны, видзӧдлыны!
Сэки кильчӧ вылын мыччысис Анатолий Яковлевич.
Сыкӧд ӧттшӧтш петіс станцияса завхоз Григорий Иванович, неыджыд тушаа, косіник.
Анатолий Яковлевич быттьӧ тӧдіс Костялысь да Манжинлысь думъяссӧ да шуис:
— Челядь, ме муна Григорий Ивановичкӧд бӧръя саженецъяс, а ті пока видзӧдлӧй садсӧ — Григорий Иванович разрешайтӧ.
— Корӧй оранжереяысь Нинаӧс, — содтіс Григорий Иванович, — сійӧ тіянӧс новлӧдлас.
— Да пу йылысь тури эн корсьӧй! — мунігас велӧдіс Анатолий Яковлевич. — Внимательнӧйджыка кывзӧй да бурджыка видзӧдӧй.
Завхоз да Анатолий Яковлевич мунісны.
Костя да Манжин яндысьӧмсорӧн видзӧдісны гӧгӧрбок: «Кӧні оранжереяыс?
Коді сійӧ Нинаыс?»
Том рабочӧй, коді висьталіс налы курайскӧй бадь йылысь, серӧктіс:
— Ок, и чудакъяс!
Сулалӧны куканьяс моз, полӧны тувччынысӧ!
Да со, кустъяс пӧвстас, кузь ляпкыд крыша — но, сэні и оранжереяыс.
Восьтӧй ӧдзӧссӧ да горӧдӧй Нинасӧ.
Сійӧ петас.
Сійӧ миян цветочница-практикантка.
Да со и ачыс сійӧ котӧртӧ...
Нина!
Нина! — горӧдіс сійӧ. — Волӧй татчӧ, тані тіянӧс юалӧны!
Нина, гӧрд чужӧмбанъяса, еджыд юрсиа, пуджӧм сосъяса гӧлубӧй ковтаа, матыстчис челядь дорӧ.
Сійӧ видзӧдліс на вылӧ серьёзнӧй руд синъяснас и, кӧть ачыс вӧлі муртса ыджыдджык Костяысь, важнӧя юаліс:
— Тіянлы мый колӧ, челядь?
Но кор сійӧ кыліс, мый челядь кӧсйӧны видзӧдлыны сад, то пыр жӧ быттьӧ ловзис.
Сійӧ чышкис турунӧн муӧсь кияссӧ да, юрнас довкнитӧм бӧрын, шуис:
— Мунамӧй.
Но сӧмын мыйсянь заводитны — ог тӧд!
Но ладнӧ.
Мый аддзам мунігмозным, сы йылысь и кута висьтавлыны.
Мунамӧй!
Найӧ куимнанныс надзӧник мӧдісны туй кузя, кодӧс вӧлі вевттьӧмны увъяслӧн кокньыдик вуджӧръясыс.
— Вот ми мунам долинаӧд, а гӧгӧрбок сад, — заводитіс Нина: — и тайӧ гӧра пӧкатас сад, и эсійӧ пӧкатас яблоняяс, грушаяс, сливаяс, быдсяма ягодникъясыс...
Татанаковскӧй лог пасьтала дорвыв сад.
А ӧні ті думыштӧй, мый быттьӧ тайӧ Татанаковскӧй логъяс абу ни ӧти пу, мый тайӧ пӧкатъясыс вевттьысьӧмаӧсь дзугсьӧм, сотчӧм турунӧн, мый таті шӧйтӧ скӧт, мый лог кузялаыс чукльӧдлӧ-мунӧ буса туй... и мый сӧмын ӧти радлун и эм тані — сяльгӧ-визувтӧ сӧдз шор...
Но, думыштінныд?
— Ме — эг! — Манжин вылӧ видзӧдлӧм бӧрын серӧктіс Костя. — А тэ?
Манжин гӧрдӧдігтырйи пыркнитіс юрнас:
— Кыдзи нӧ сідз садйыс абу?
Тайӧс оз позь думыштны.
— Вот ті он вермӧй тайӧ думыштны, — водзӧ висьталіс Нина, — а ставыс тайӧ именнӧ тадзи и вӧлі.
Кор Михаил Афанасьевич воис Алтайӧ паськӧдны садъяс, сылы сетісны татысь нёль гектар му.
Тайӧ вӧлі 1933 воын.
Михаил Афанасьевич локтіс татчӧ, — а тані ни ӧти пу, ни ӧти куст.
Куш пӧкатъяс и ставыс.
А ӧні, аддзанныд?
Да ӧд сразу ставсӧ аддзыны он вермы.
Миян ӧд ӧні разнӧй быдмӧгъяс улӧ займитӧма кӧкъямысдас гектарысь ыджыдджык площадь!
Нина новлӧдліс Костяӧс да Манжинӧс сад пасьталаыс, став плантацияясӧдыс.
Сійӧ висьтавліс, кыдзи Лисавенко испытывайтӧ плодӧвӧй пуяслысь разнӧй сортъяс, кыдзи сійӧ прививайтӧ найӧс, кыдзи скрещивайтӧ, опыляйтӧ, воспитывайтӧ алтайскӧй долинаяслӧн сурӧвӧй да аслыспӧлӧс климатлы...
Кыдзи уна вояс чӧж сійӧ чукӧртіс да корсис местнӧй угодникъяс да сэсся испытывайтіс найӧс да бара скрещивайтіс.
И плодӧвӧйяслысь да ягӧднӧйяслысь медся бур сортъяссӧ, медся устойчивӧйяссӧ, медся надёжнӧйяссӧ да плодоноснӧйяссӧ ысталіс Алтайскӧй край пасьтала.
Бура овмӧдчисны горнӧй долинаясын алтайскӧй яблоняяс: «ранетка», кодӧс скреститӧма «пепин-шафранкӧд», «бельфлёр-китайка», «Ермак-Сибирӧс пӧкӧритысь»... да уна мукӧд сортъяс, кодъясӧс скреститӧма «ранеткакӧд».
Татшӧм гибридъяссӧ Лисавенко быдтіс комын тысяча гӧгӧр...
И ягодникъяс ӧні сідзжӧ паськалӧны колхознӧй да школьнӧй садъясын, торъя нин сэтшӧмъяс: «абориген алтайскӧй», крыжовник «индустрия алтайскӧй»...
А крыжовник выль сорт «мичуринец» Лисавенко ачыс выведитіс.
Тайӧ вояснас плодово-ягоднӧй быдмӧгъяслӧн кык тысяча гӧгӧр вид да сорт вӧліны изучение вылын опытнӧй станцияын.
Сьӧд сэтӧрлысь сӧмын ӧти вид вӧлі чукӧртӧма нёль местаысь — Войвыв полушарие пасьталаысь чукӧртісны тайӧ сэтӧрсӧ.
А мыйта сеянец да саженец быдтісны, мыйта ысталісны найӧс став край пасьтала садоводъяслы да юннатъяслы — лыд ни щӧт абу!
Быд тулыс и быд ар весиг киыд оз тырмы ыставнысӧ — сэтчӧ саженецъяс, эстчӧ кӧйдысъяс.
И яблоняяс налы колӧны, и сливаяс колӧны, и картупель колӧ — лисавенковскӧй, алтайскӧй «алӧй син», — и овощи, и цветъяс!..
Ставсӧ татысь босьтӧны — тані сетасны надёжнӧй сортъяс да оз вунӧдны, кутшӧм сорт именнӧ сійӧ местностьыслы туяна, и велӧдасны, кыдзи садитны и кыдзи дӧзьӧритны, и сетасны отсӧг неудача дырйи, и нимкодясясны, ставыс кӧ лоӧ бур.
— А ті думайтанныд, коді Михаил Афанасьевичӧс татчӧ, Алтайӧ, ыстіс? — бара важнӧй вид примитӧм бӧрын юаліс Нина. — Сійӧс ачыс Мичурин ыстіс!
Кор Михаил Афанасьевич муніс Мичурин дорӧ — тайӧ важӧн нин вӧлі, — то Мичурин сылы шуис: «Эн вунӧдӧй, мый Алтай — сибирскӧй садоводстволӧн будущӧй жемчужина.
Эн вунӧдӧй — тайӧ омӧля изведайтӧм природаа край; тайӧ природаыс дзебӧма аслас горнӧй районъясас зэв озыр растительнӧй ресурсъяс, кодъясӧс эз на используйт морт!»
Со кутшӧм кывъяс шуис сылы Мичурин!
Ме весиг наизусть найӧс велӧді...
Сэки Михаил Афанасьевич и локтӧма Алтайӧ.
И лӧсьӧдӧма татчӧ тайӧ опытнӧй станциясӧ — первой станция Сибирь пасьтала.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Вот кутшӧм морт миян Лисавенконым, гӧгӧрвоинныд?
— Гӧгӧрвоим, — довкнитіс юрнас Манжин.
А Костя юаліс:
— Сылӧн ӧд орден эм?
— Эм, дерт! — пельпомъяссӧ кокньыдика лэптыштлӧмӧн ӧтветитіс Нина. — Сійӧ первой степеня Сталинскӧй премия кузя лауреат! Сылӧн и Трудӧвӧй Краснӧй Знамя орден, и «Знак почёта» орден, и «<rus>За доблестный труд</rus>» медаль, и ещӧ Всесоюзнӧй сельскохозяйственнӧй выставкалӧн ыджыд серебрянӧй медаль!
А тэ кыдзи думайтін?
Найӧ прӧйдитісны став гӧра пӧкатъясӧдыс, садлӧн став туйяс да трӧпаяс кузя.
И ещӧ уна на кывлытӧм нимъяса необыкновеннӧй пуяс да кустъяс аддзылісны татысь шензьысь юннатъяс: японскӧй таволга, пенсильванскӧй ясень, корейскӧй кедр, крымскӧй пожӧм, дальневосточнӧй Приморьеысь вайӧм бархатнӧй пу...
— А вот видзӧдлӧй! — шуис Нина да корис челядьӧс ляпкыдик, но зэв сук кустъяс дінӧ. — Тӧдӧй, мый тайӧ?
— Коръясыс кӧ эськӧ вӧліны, ме эськӧ тӧді, — шуис Костя, — а сӧмын гаръяс...
— И коръяса кӧ вӧлі, эн жӧ тӧд эськӧ! — шуис Нина. — Тіян, Катунь дорад татшӧмъясыс абуӧсь.
Тайӧ сьӧд плодъяса пелысь!
— Сьӧд? — чуймис Манжин.
— Да, сьӧд.
Дзик сьӧд плодъяс.
И зэв гырысьӧсь да юмовӧсь.
Сӧмын кывъяд неуна пуксьӧ.
Но варенье пуны зэв бур.
А ягӧдыс на вылын овлӧ — увъясыс нюкыльтчӧны!
Костя да Манжин бара видзӧдлісны ӧта-мӧдныс вылӧ:
— Миянлы эськӧ, а?
— Да, эз эськӧ мешайт.
Нина серӧктіс:
— Тіянлы эськӧ нинӧм эз мешайт!
Босьтӧй да садитӧй — миян саженецъяс эмӧсь.
Друг Манжин надзӧник тувкнитіс Костялы гырддзаас:
— Коді тайӧ?
Гӧра пӧкатӧд, вежӧдны муртса заводитӧм сук сэтӧр кустъяс пӧвстті локтіс паськыд пельпомъяса неыджыд тушаа морт.
Сійӧ локтіс тэрмасьтӧг да видзӧдаліс кустъяссӧ.
Кутшӧмсюрӧ кустъяс дорӧ сувтлывліс да небыдика вӧрӧдыштліс пашкыр увъяссӧ.
Нина, кор казяліс, мый челядь дзоргӧны-видзӧдӧны гӧра пӧкат вылӧ, тожӧ бергӧдчис да пыр жӧ кыдзкӧ лӧсьӧдчыштіс, и руд синъясыс сылӧн югнитісны:
— Тайӧ сійӧ!
Костялӧн мытшасьліс лолыс.
Тайӧ сійӧ, тайӧ ачыс Михаил Афанасьевич Лисавенко мунӧ аслас ыджыд садйӧд!..
Михаил Афанасьевич аддзис челядьӧс да тэрмасьтӧг мӧдӧдчис на дінӧ.
Челядь повзьыштісныкодь, а Манжин гусьӧникӧн бӧрыньтчис Костя мышку сайӧ.
— Гӧстьяс? — юаліс Лисавенко. — Юннатъяс?
— Юннатъяс саженецъясла воӧмаӧсь, — ӧтветитіс Нина. — Ме налы саднымӧс петкӧдлі.
Костя паныдасис Михаил Афанасьевич синъяскӧд — том, задорнӧй да муртса мудеркодь синъясыс нюмъялісны сылы паськыд ӧчки пыр.
Костялы пыр жӧ лои долыд татшӧм ногӧн видзӧдӧмсьыс.
Сійӧ тэрыба нетшыштіс аслас юр вылысь кепкасӧ да гӧрдӧдігтыр шуис:
— Оланныд-выланныд, Михаил Афанасьевич!
— Оланныд-выланныд, Михаил Афанасьевич! — Костя пельпом сайсянь шуис Манжин да сідзжӧ пӧрччис шапкасӧ.
— Оланныд-выланныд! — ӧтветитіс Михаил Афанасьевич. — Саженецъясла воинныд?
Мый кутанныд садитны?
Манжин тувкнитіс мышсяньыс Костяӧс: ӧтвечайт тэ!
А Костяӧс збодьӧрмӧдіс Михаил Афанасьевичлӧн мелі гӧлӧсыс да делӧвитӧй тоныс, и сійӧ ньӧти повтӧг нин ӧтветитіс:
— Яблоняяс кӧсъям садитны.
И вишняяс колӧ эськӧ.
И вот ещӧ, шуӧны, «виктория» пӧ бура овмӧдчӧ.
— А кытчӧ садитны кутанныд?
— Катунь дорӧ.
Манжероксянь неылӧ.
— Бур.
Колӧ тіянлы сортъяссӧ бӧрйыны.
Ӧтнанныд воинныд?
— Эгӧй.
Директорным миян тані.
Сійӧ Григорий Ивановичкӧд муніс.
Саженецъясла.
— Нина, — шыасис Михаил Афанасьевич нывка дінӧ, — висьталӧй сэні, медым налы бурджык пуяссӧ бӧрйисны, ёнджыкъяссӧ.
Юннатъяс ӧд!
Нина довкнитіс юрнас:
— Ладнӧ.
— А тіянлы, юннатъяс, желайта успех, — Костяӧс пельпомӧдыс лапкӧдігтыр прӧщайтчигас шуис Лисавенко. — Быдтӧй сад.
Арнас ме тіянӧ вола, видзӧдла, кыдзи тіян делӧясныд кутасны мунны.
— Збыль, воланныд? — юаліс Костя.
— Збыль.
Обязательнӧ вола.
Михаил Афанасьевич прӧщайтчис челядькӧд да муніс гӧра пӧкатӧд водзӧ.
Костя да Манжин видзӧдісны сы бӧрся, кытчӧдз кустъяслӧн да пуяслӧн нежнӧй веж коръясыс эз сайӧдны сійӧс.
— Но, мый нӧ кынминныд места выланыд? — серӧктіс Нина. — Мунамӧй саженецъяс бӧрйыны!
— Да-а... — шапкасӧ пасьталігмоз нюжӧдӧмӧн шуис Манжин. — Дзик прӧстӧй морт!
Зэв бур морт!
— Оз лок сійӧ миянӧ, — ышловзис Костя. — Быдӧн дорӧ кӧ волыны...
— А вот аддзыланныд — волас! — воча шуис Нина. — Сійӧ радейтӧ юннатъясӧс.
Кодлы-кодлы, а юннатъяслы век нин медся бурсӧ сетас.
И волас!
Сійӧ и Аносинскӧй школаӧ ветліс и Чергаӧ.
Чергаын весиг ачыс яблоня садитіс, «Янтарка»!.. Вот аддзыланныд — волас!
— Манжин, — шуис Костя, — тэ мун сэтчӧ, пунктӧ, а ме ещӧ ичӧтика ветлӧдлышта садйӧдыс.
Меным окота тайӧ яблоняясыс вылӧ матысяньджык видзӧдлыны.
А тэ меным сэки горӧдан...
Ладнӧ?
— Ладнӧ, — сӧгласитчис Манжин.
Нина да Манжин мунісны, а Костя бӧр локтіс сійӧ гӧра пӧкатас, кӧні кузь да стройнӧй радъясӧн сулалісны яблоняяс.
Лэбачьяс сьылісны ассьыныс тувсов сьыланкывъяссӧ.
Кыськӧ ылысь кылісны рабочӧйяслӧн гӧлӧсъясыс, нывъяслӧн серам...
Но Костялы кажитчис, мый сійӧ дзик ӧтнас шондіӧн да радлунӧн тыр тайӧ югыд садъяс.
Сійӧ шӧйтіс яблоняяс пӧвстті, кодъяс вӧліны дзик на пасьтӧмӧсь, васӧдӧсь, польдчӧм гаръясаӧсь.
«А мый тані лоӧ, кор найӧ кутасны цветитны? — думыштіс сійӧ. — Эк, видзӧдлыны эськӧ!»
И друг став боксяньыс сайӧдӧм лӧнь увтасінысь, кытчӧ медъёна инмӧ шонді, сійӧ аддзис чудеса — пашкыр пу, ставнас еджыд, ставнас розӧвӧй, чӧскыд дука...
Ловшысӧ пыкӧмӧн Костя матыстчис сы дінӧ.
Свежӧй, чистӧй цветъяс быттьӧ воссялісны сылы паныд, и на пӧвстын, налысь еджыд рӧмсӧ югдӧдӧмӧн, чурвидзисны воссьытӧм на розӧвӧй бутонъяс.
Пуыс сулаліс торжественнӧй да весиг эз вӧрзьышт — ни ӧти ув сылӧн эз лайкъяв, эз дрӧжжит, быттьӧ сійӧ поліс уськӧдны ассьыс весиг ӧти еджгов-розӧвӧй лепесток.
«Вот эськӧ Чечек кӧ аддзыліс!.. — думыштіс Костя. — Вот и йӧктіс жӧ эськӧ!»
Сійӧ дыр сулаліс яблоня дорын, видзӧдіс сы вылӧ, лолаліс ас пытшкас ыркыд ароматсӧ...
«Миян сідзжӧ кутасны цветитны, — шуис сійӧ. — Гашкӧ, оз таво, гашкӧ, оз аски, но яблоняяс миян кутасны цветитны!»
И сійӧ жӧ здукас волшебнӧй видение сувтіс сы син водзӧ: Алтайскӧй гӧраяслӧн чӧв-лӧнь турунвиж конусъяс и на костын еджгов-розӧвӧй садъяс, кодъяс мунісны век ылӧджык и ылӧджык, век вылӧджык и вылӧджык, гӧраясвывса долинаяслань...
И, быттьӧ клятва, сійӧ повторитіс ачыс аслыс:
— Да.
Кутасны!
Ылісянь кыліс Манжинлӧн гӧлӧсыс.
Колӧ бӧр мунны!
Ствол гӧгӧрыс кодйӧм гуранысь сьӧд му вывсьыс Костя аддзис усьӧм лепесток, дзик ӧти лепесток, кодӧс уськӧдӧма яблоня.
Сійӧ лэптіс лепестоксӧ, перйис зепсьыс комсомольскӧй билетсӧ да пуктіс тайӧ лепестоксӧ крышка да обертка костас.
И коймӧдысь, комсомольскӧй билетсӧ киас кутігтыр, Костя шуис:
— Да.
Кутасны!
МЫЙ ЛОИ ВУДЖӦДЧАНІНЫН
Войнас заводитіс шумитны Катунь.
Кӧнкӧ ю йывъясас зэв ёна зэрӧма, и Катунь кутіс бушуйтны.
Вуджӧдчанінӧ асывнас медводз котӧртісны Чечек да Мая Вилисова: оз-ӧ локны Горно-Алтайсксянь?
Оз-ӧ мӧдар берегын сулав машина?
— Чечек...
Чечек... — друг шӧйӧвошӧмӧн шуис Мая, — видзӧдлы, а кӧн нӧ карбасыс?
Чечек пыр жӧ бергӧдчис:
— Ой!
А карбасыс абу!..
Карбас эз вӧв.
Сӧмын канат, быттьӧ сьӧд визь, ӧшаліс турунвиж нисьӧ еджыд пуан ва весьтын, и мӧд канатлӧн торйыс, кодӧн вуджавліс карбасыс, беспомощнӧя качайтчис гыяс вылын.
Гӧра сайысь мыччысис пӧрысь вуджӧдчысь, алтаец Василий.
Чечек уськӧдчис сылы паныд.
— Василий, а кӧні нӧ карбасыд? — горӧдіс сійӧ. — Мый лои — карбасыд вӧйи?
— Кылӧдіс, — сувтлытӧг ӧтветитіс Василий.
Мая сідзжӧ котӧртіс сы дінӧ:
— Кыдзи кылӧдіс?
Кор?!
— Войнас.
Катунь бушуйтны кутіс, карбассӧ кылӧдіс.
— А кыдзи нӧ ӧні, дядя Василий?
Талун ӧд Анатолий Яковлич да миян ребята Горно-Алтайскысь локны кутасны!
Мый нӧ ӧні налы — мӧдар берегын ковмас овны?
— Мыйла мӧдар берегын овны? — веськодьпырысь ӧтвечайтіс вуджӧдчысь. — Карбасыс Манжерок дорӧ сибдӧма, кыскам.
— Кор кысканныд?
— Кор удайтчас.
Лун куим-нёль-вит мысти кыскам.
— А миян йӧз век кутасны мӧдар берегын овны?
— А мед олӧны.
Уна выльтор ваясны.
Кутасны миянлы висьтавлыны...
Кор кутшӧмкӧ пассажир воліс ылісянь, вуджӧдчысь Василий, трубкасӧ вомсьыс лэдзлытӧг да кытчӧкӧ бокӧ видзӧдігтырйи, первой юавліс:
— <rus>Табыш-бар ба</rus>?
Выльторъяс эмӧсь?
Старик вӧчліс вид, мый тайӧ сылы ньӧти абу интереснӧ, а юасьӧ сійӧ сӧмын приличие ради, но матігӧгӧрсаяс ставыс тӧдісны, мый вуджӧдчысь Василий зэв ёна радейтӧ быдсяма выльторъяс.
— Ой, Чечек! — волнуйтчигтыр шуис Мая. — Сійӧ, гашкӧ, нарошнӧ карбассӧ лэдзис, медым найӧ сэні унджык выльтор чукӧртісны!
А найӧ вот ӧні локтасны, сад ваясны — мый сэки вӧчны?
— Ӧдйӧджык! — горӧдіс Чечек. — Ӧдйӧджык! Марфа Петровналы висьталам!
Ай-ай!
Мый миянлы вӧчны?
Став яблоняясыс мӧдар берегас колясны и дзикӧдз куласны!
Вӧлі воскресенье, но челядь бергалісны нин школа гӧгӧр, чукӧртчылісны ӧтчукӧрӧ, пукалісны кильчӧ вылын, ноксисны садйын — рӧвняйтісны гуяс, вӧлалісны саженецъяслы бедьторъяс...
И то ӧти, то мӧд кавшасьлісны Чейнеш-Каялӧн турунвиж тшупӧд вылӧ да видзӧдісны Катунь мӧдар берегӧ — оз-ӧ тыдав сэні машина? — кӧть Марфа Петровна и шуис, мый луншӧр гӧгӧрысь водзджык Горно-Алтайскысь нинӧм вылӧ оз воны.
Марфа Петровна оліс школьнӧй дворын, пыдын, ичӧтик еджыд керкаын.
Чечек да Мая Вилисова пошкигтырйи лэбыштісны-пырисны дворӧ и кык кыв — «Карбассӧ кылӧдӧма!» — пыр жӧ торкисны спокойнӧя виччысьӧмсӧ.
Челядь эновтісны ассьыныс делӧяссӧ да чукӧрӧн котӧртісны вуджӧдчанінӧ.
Котӧрӧн петіс аслас хатаысь Марфа Петровна да, улӧдз чышъянасьӧмӧн, сідзжӧ тэрмасис берег дорӧ.
Котӧрӧн локтіс Настенька, старшӧй пионервожатӧй.
Котӧрӧн локтіс естествознание кузя том учительница Анна Михайловна.
И ставныс сулалісны берег дорын, видзӧдісны ваын кӧтасьысь канат пом вылӧ, на водзын дзирдалысь, шумитысь быгъя ю вылӧ:
— Пыж эськӧ! — шуис кодкӧ.
— Пыж!..
А кытысь нӧ босьтан?
— Колӧ эськӧ миянлы аслыным пыж вӧчны...
— Колӧ, дерт!
Да ӧд сразу он вӧч.
— А пыжыд Аскатын эм! — дум вылас уси Анна Михайловналы.
— А Бийскын весиг пароходъяс эмӧсь... — содтіс физрук Григорий Трофимович, коді кияссӧ зепъясас сюйӧмӧн сулаліс мыльк вылын.
Анна Михайловна гӧрдӧдіс, но Марфа Петровна сувтіс сы дор:
— Шуны кӧ, Аскат неуна матынджык Бийск дорысь, — шуис сійӧ, — но, дерт, сідзжӧ ылын — километр куим...
Марфа Петровна дінӧ матыстчис сизимӧд класса велӧдчысь Федя Шумилин — латшкӧс тушаа, ён детинка.
— Марфа Петровна, котӧртлыны кӧ Аскатӧ, пыжсӧ миянлы сетасны?
— Корам кӧ, сетасны.
Но сійӧс ӧд пельпом вылад ковмас вайны, — миян ю кузя ӧмӧй верман ва паныд катны?
Дерт, ёнджыкъясыс кӧ ребята пӧвстысь чукӧртчасны, то и вайны позяс.
А кыті небыдджык — муӧдыс кыскыны.
Вот, гашкӧ, Григорий Трофимович отсыштас...
— Ог, извинитӧй, — паныд шуис Григорий Трофимович, — меным некор, — и, шляпасӧ вежливӧя лэптыштлӧм бӧрын, муніс берег дорысь.
— Да ми ӧд и асьным вайнысӧ вермам! — шуис Федя. — А мый, ребята?..
— Дерт, ваям! — шыасисны пыр жӧ некымын гӧлӧс. — Куим километр, да мый нӧ сэні сёрнитнысӧ.
Мӧдімӧй, ребята!
Мунамӧй ӧдйӧджык, а то друг да миян йӧз воасны!
Пыжла мунны шыӧдчисны пыр жӧ морт дас вит.
Но бӧрйисны квайтӧс, медся ёнъяссӧ.
И найӧ пыр жӧ мӧдӧдчисны векньыдик туй кузя Катунь берег пӧлӧн, Аскатӧ...
Уна волнуйтчӧм вӧлі тайӧ лунас.
Школьникъяс то котӧртлісны вуджӧдчанінӧ тӧдмавны — эз-ӧ во машина?
То кайлісны гӧра вылӧ видзӧдлыны — оз-ӧ вайны Аскатысь пыж?
То бара кватитлісны зыръяс — кодлыкӧ кажитчис, мый гуясыс абу рӧвнӧйӧсь.
То лыддьылісны бедьторъяссӧ да вӧчлісны выльясӧс — а друг кутшӧмкӧ жугалас!
Шондіыс матыстчис луншӧр кадлань.
Техничка Христина локтіс корны интернатскӧйясӧс ӧбедайтны.
Некод эз кӧсйы мунны.
Но Марфа Петровна чирыштіс найӧс, и став интернатскӧйяслы — ылі сиктъясса детинкаяслы да нывкаяслы, кодъяс олісны школа бердын — быть ковмис котӧртны интернатӧ.
— А кӧні Чечек? — гӧгӧрбок видзӧдігтыр юаліс Мая. — Нывъяс, ті энӧ аддзылӧй Чечекӧс?
— Навернӧ, водзын котӧртіс, — шуис Королькова.
А Чечек сійӧ кадас тшупӧдсянь тшупӧдӧ кавшасис Чейнеш-Каялӧн изъя стена вылӧ.
Мунны кӧ Гремучӧй дорӧ, сэки вуджӧдчаніныс кутас тыдавны, а Аскатсянь локтысь ордымыс оз тыдав.
А кайны кӧ садсайса из вылӧ, то ордымыс кутас тыдавны, но вуджӧдчаніныс саялас керка вевтъяс сайӧ.
Чечек кайис первой кыдз пуӧдзыс, коді овмӧдчӧма зэв ыджыд скалалӧн турунвиж тшупӧд вылӧ, да, еджыд стволсӧ кинас сывйыштӧмӧн, пуксис сэтчӧ.
Пуксис да нюммуніс: вот татысянь и туйыс и вуджӧдчаніныс тыдалӧ!
«Визяорда»! — дум вылас уси Чечеклы. — Вот эськӧ ӧні кӧ видзӧдліс ме вылӧ — навернӧ, бара шуис эськӧ: «Эх, визяорда!»
Ачыс нюммуніс.
Посньыдик шоръяс визувтісны Чейнеш-Каялӧн изъяс пӧвстті.
Юр весьтын вылын-вылын, ӧта-мӧд весьтас, быдмисны кыдз пуяс.
Шыранькытш вӧрӧдіс изъяс весьтын ассьыс прошви кодь коръяссӧ.
Дзик нывка син водзын писькӧдчис из улысь ичӧтик стародубка да быттьӧ видзӧдлывліс сылы чужӧмас аслас лэбач синнас.
Кыдз пулӧн кӧдзыд атласнӧй кырсь бердӧ чужӧмсӧ инмӧдӧмӧн Чечек вӧсньыдик гӧлӧсӧн заводитіс сьывны:
Чечек синсӧ эз вештыв шоссе вылысь, коді куйліс ю мӧдар берегын.
Шоссе вылын вӧлі чӧв-лӧнь да тыртӧм.
Но кор сійӧ видзӧдліс Аскатсянь локтысь туй вылӧ, аддзис, мый кустъяс пӧвстӧд кодъяскӧ локтӧны.
Чечек сувтіс да, кыдз пуӧ кутчысьӧмӧн, нюжӧдчис сыланьӧ.
Да, сэні локтӧны!..
И минута мысти сійӧ тэрыба исковтіс увлань.
Кустъяс костӧд тыдыштліс аскатскӧй пыжлӧн кельыдлӧз бокыс.
Пыжсӧ кыскисны веськыда вуджӧдчанінӧ.
Челядь, гӧрдӧдӧмаӧсь, нимкодьӧсь, пӧсьсӧ чышкалігтыр висьтавлісны, кыдзи найӧ кыскисны пыжсӧ: кыті небыд — муӧдыс кыскисны, кыті изъя — пельпомъяс выланыс.
А кор ваӧн мыськӧм берегӧд мунісны, друг вильдісны да усины, и пыжсӧ веськыда юас уськӧдісны, но удитісны кватитны, а то эськӧ вильыш Катунь пыр жӧ кылӧдіс сійӧс код тӧдас кытчӧ.
Регыд школаыс ставнас вӧлі берег дорын, вуджӧдчанінын: школьникъяс, учительяс, техничкаяс.
Локтіс весиг математика кузя пӧрысиник учитель Захар Петрович.
Алёша Репейников, коді кроликъясӧс вайӧмсянь сӧмын сійӧ и вӧчис, мый лажыньтчӧмӧн пукаліс на дінын да сёрнитіс накӧд, вердіс найӧс, весаліс налысь клеткаяссӧ либӧ, пышъясны кӧ, куталіс найӧс, сідзжӧ котӧртӧма татчӧ.
Инас ӧшйытӧм да терпеньетӧм, сійӧ эз вермы пукавны спокойнӧя, котраліс берег кузяыс, кавшасьліс Василийлӧн будка вылӧ, медым ӧдйӧджык аддзыны машинасӧ.
Эз вӧв сӧмын том щӧгӧль Григорий Трофимович.
Но мый нӧ вӧчны?
Морт оз интересуйтчы садйӧн, мырдӧн ӧд он кыскы.
И некод эз тӧд, мый садйӧн Григорий Трофимович век жӧ интересуйтчис: сійӧ сулаліс гӧра вылын, амбар пельӧс сайын, да сідзжӧ видзӧдіс вуджӧдчанінӧ.
— Локтӧ!
Локтӧ! — друг горӧдіс Алёша да мач моз гӧгыльтчис вевт вывсянь.
Ставыс ырскӧбтісны-сувтісны.
Шоссе вылын збыль тыдовтчис машина, но сійӧ эз ньӧжмы и эз сувт, а муніс аслас туйӧд водзӧ.
abu
Бара ставыс пуксялісны берег вылӧ, и Алёша бӧр кайис будка вевт вылӧ.
И бара пукалісны чӧла, надзӧник сёрнитісны ӧта-мӧдыскӧд да кывзысисны, зілисны юлӧн ызгӧм пыр кывны моторлысь шумсӧ.
Медводз кыліс машиналысь шумсӧ Чечек.
Сійӧ чеччыштіс, лэптіс кисӧ да быттьӧ кынмис места вылас.
И пыр жӧ горӧдіс:
— Локтӧ!
Локтӧ!
abu
— Локтӧ! — друг, быттьӧ йӧла шы, кыліс вылісянь, амбар пельӧс сайсянь: тайӧ Григорий Трофимович, кор аддзис машинасӧ, эз вермы кутчысьнысӧ да горӧдіс.
И яндзимысла эз тӧд, мый вӧчны — лэччыны улӧ али дзикӧдз мунны.
Но кор Григорий Трофимович аддзис, мый сылысь горӧдӧмсӧ некод эз казяв, сійӧ кольччис важ местаас.
Мӧдар берегын бара тыдовтчис машина.
Но тайӧ разын сійӧ эз мун водзӧ, а сувтіс.
И бара ставыс ырскӧбтісны-сувтісны.
Челядь кутісны ӧвтчыны кияснаныс, и дружнӧя горӧдӧм кыліс Катунь весьтын:
— Ура-а!
Ура-а-а!
Сад воис!
Латшкӧсіник Федя Шумилин пыр жӧ заводитіс йӧткыны ваӧ пыж.
Ёртъясыс отсалісны сылы.
Андрей Киргизов да Ваня Петухов пуксисны сынны, а Федя пуксис бӧжавны...
Пыж кутіс чукльӧдлыны, эз кывзысь веськӧдлысьлысь, и Федя пуктіс став вынсӧ, медым справитчыны сыкӧд.
Друг вылісянь, гӧра йывсянь, кыліс скӧрысь горӧдӧм:
— Сулалӧй!
Сулалӧй!
Тадзи ӧмӧй веськӧдлывлӧны?
Ме — ачым! — И Григорий Трофимович гырыся чеччалӧмӧн лэччис улӧ. — Кытчӧ мӧдӧдчинныд метӧг?
Мыйла эн корӧй?
Да ті ӧмӧй верманныд кутны пыжсӧ?
Йӧйминныд!
Сійӧ уськӧдчис пыж дінӧ, веськыда ваӧдыс ызӧдіс-муніс аслас виж ботинкинас, воськовтіс пыжӧ да кватитіс рульсӧ.
Пыжыс пыр жӧ веськӧдчис, быттьӧ асныра вӧв, коді тӧдіс кӧзяиныслысь кисӧ, да, гыяс вывті качайтчигтырйи, надзӧник мӧдӧдчис ю вомӧн.
ТАЙӦ ЛУНЫС ЛОӦ ПРАЗДНИКӦН!
Чейнеш-Кая гӧра подулын быдса лун эз ланьтлыны гӧлӧсъяс:
— Анатолий Яковлич! А ме сідзи садита?
— Анатолий Яковлич, а тайӧ кутшӧм сорт — «ранетка»?
— Меным «пурпурӧвӧй ранетка» вайӧй!
Сылӧн яблокъясыс гӧрдӧсь!
— Анатолий Яковлич, а «пепин-шафрановӧй» — кутшӧм яблок?
— А менам саженецлӧн вужйыс зэв кузь, гуранас оз тӧр!..
Анатолий Яковлевич, коді удитӧма нин вӧлі тувсовъя шонді водзас гожъявны, пӧсялӧм плешка да пуджӧм сосъяса, котраліс ӧтарӧ-мӧдарӧ став участок кузьта.
Петкӧдліс, кыдзи колӧ садитны, кыдзи лӧсьӧдавны вужъяссӧ, кыдзи кӧртавлыны бедьторъяссӧ... и сэки жӧ объясняйтіс, мый «пепин-шафранлӧн» яблокыс зэв мича, глянцевитӧй, а мый вот этайӧ саженецъясыслӧн — «Ермак — Сибирь пӧкӧритысьлӧн» — яблокъяс дыр видзӧм вылӧ зэв бурӧсь, а вот этайӧ саженецъясыс — «китайка»: сійӧ ньӧти оз пов кӧдзыдысь, да и увъясыс ёнӧсь.
abu
abu
abu
abu
abu
Школьникъяс дзикӧдз вунӧдісны, мый сійӧ мудзӧмыс.
Найӧ видзчысьӧмӧн бӧрйисны яблоняяс, чабралісны кияснас вужъяс бердсьыс мусӧ, кӧртавлісны выльысь вӧчӧм бедьторъяс бердӧ вӧсньыдик, нюклясьысь ичӧтик пуяс.
Яблоняяс кындзи Анатолий Яковлевич вайис Горно-Алтайскысь некымын дас сэтӧр куст да виктория нима некымын сё клубника куст.
Ставсӧ тайӧс сідзжӧ колӧ вӧлі вужъяс косьмытӧдзыс дзик пыр садитны...
Школьникъяскӧд ӧтлаын уджалісны и учительяс: и Марфа Петровна, и Анна Михайловна, и математика кузя пӧрысь учитель.
Сӧмын Григорий Трофимович, коді шуис, мый ветлас вежны кӧмсӧ, муніс да эз и лок сэсся.
Сёрни да серам лунтыр ланьтлытӧг кыліс гӧра подулын.
И некод эз казяв, мый Чечек мыйыськӧ вӧлі зэв ёна ӧбидитчӧма да кыв ни джын шутӧг, веськодьпырысь садитіс ассьыс яблоняясӧ.
Но Костя казяліс тайӧс:
— Мый нӧ, визяорда, мудзин?
— Мый ешӧ! — скӧра ӧтветитіс Чечек.
— Абу «ешӧ», а «ещӧ»!
— Ешӧ.
— Со кыдзи! Ыръянитны кутін!
Мудзин кӧ, шойччы.
А скӧравны нинӧмла.
Костя муніс.
Чечек колльӧдіс сійӧс зумыш видзӧдласӧн да заводитіс лӧсьӧдавны вужъяссӧ аслас нёльӧд яблоняыслысь: быд ученик вылӧ вӧлі нёль яблоня.
Чечек осторожнӧя киськаліс вужъяссӧ муӧн, пока Мая кутіс бедьторсӧ, и сэсся дыр да меліа аслас шоныд кияснас чабраліс саженец гӧгӧрысь мусӧ.
Но вӧсньыдик сьӧд синкымъяссӧ сійӧ воддзамоз на вӧлі кӧрӧма, а кызіник вомдорсӧ дӧзмӧмысла ӧшӧдыштӧма.
Рӧмдӧмыс школьникъясӧс суис садйын.
Йылас гӧна венока зумыш Чейнеш-Кая быттьӧ мудзис кузь лунтырсӧ видзӧдны тайӧ ноксьӧмыс вылӧ: сійӧ кусӧдіс ас вывсьыс став краскаяссӧ — изъяслысь лӧзов да гӧрдоввиж оттенокъяссӧ, турунъяслысь веж рӧмсӧ, кыдз пуяслысь еджыд рӧмсӧ — да вевттис садсӧ аслас гӧлубӧй вуджӧрнас.
Но тайӧ эз отсав.
Дыр на чуксасисны гӧлӧсъяс, клина-клёнакылісны ведраяс — челядь котралісны Катунь дорӧ вала да киськалісны саженецъяссӧ.
Ведраыс школаын вӧлӧма этша, ставыслы эз тырмы.
Чечек аддзис, мый ведрасӧ сылы ковмас виччысьны зэв дыр, и котӧртіс сиктӧ, Костя мам дінӧ, да корис сылысь шайка.
Сэсянь сійӧ веськыда муніс ю дорӧ, гумовтіс васӧ.
Садлань векньыдик туйӧд нинӧм думайттӧг кайигӧн муніс да солькйӧдліс васӧ, муніс да солькйӧдліс, кӧтӧдіс ассьыс гӧрд цветъяса сера платьесӧ.
Чечек матыстчис аслас яблоняяс дінӧ, лэптыштіс шайкасӧ, медым киськавны найӧс.
Друг кутшӧмкӧ ичӧтик зверь тювкнитіс сы кок улысь боярышниклӧн сук кустъяс пӧвстӧ.
— Ай! — горӧдіс Чечек да шыбитіс му вылӧ шайкасӧ. — Коді тайӧ?
Ыджыд гӧлӧсӧн горзігтыр садйӧ котӧрӧн пырис Анатолий Яковлевичлӧн пиыс, ичӧтик Сашка.
— Алёша!
Алёша! — мыйвынсьыс горзіс сійӧ. — Ӧдйӧджык!
Кроликъясыд тэнад пышйисны!
Алёша Репейников котӧрӧн уськӧдчис садйысь.
— Надзӧнджык!
Надзӧнджык! — горзісны быд боксянь. — Яблоняяс — видзӧд!
Тальччан! Чеган!
Алёша нинӧм эз кыв.
Сійӧ уськӧдчис сарайӧ, кӧні сулалісны кролик клеткаяс.
Ӧти вӧлі неуна кальк: кролик йирӧма ӧдзӧссьыс кӧвсӧ да пышйӧма.
А сы бӧрся пышйӧмаӧсь ещӧ куимӧн.
Алёша жугыльпырысь видзӧдліс гӧгӧрбок.
Ӧтикӧс сійӧ аддзис пыр жӧ: — кролик йирис сад потшӧс дорын турун да вӧрӧдіс кузь пельяссӧ.
Сійӧ вӧлі зэв дӧвӧлен, мый вермас котралыштны рытъя ыркыд дырйи лысваа турун вывті.
Алёша гусьӧник матыстчис сы дінӧ, пласьт уськӧдчис му вылӧ, кватитіс кроликӧс, игналіс клеткасӧ да котӧртіс садйӧ.
— Ребята! ещӧ куим кролик пышйӧмаӧсь!
Кутавны колӧ!
— Ай, найӧ миянлысь яблоняяснымӧс йирасны! — чилзыны кутісны нывкаяс. — Найӧ став яблоняяссӧ портитасны!
И быд боксянь кутісны шӧтны Алёша вылӧ видчӧмъяс:
— Век сылӧн кроликъясыс пышйӧмаӧсь!
— Кролик видзысь жӧ!
— Сӧмын вердӧ найӧс да малалӧ, а пышйӧмысь видзны оз вермы!..
Кроликъяс шнырайтісны садйӧд то сэні, то тані.
Челядь котралісны на бӧрся, горзісны да ещӧ ёнджыка повзьӧдлісны найӧс.
Эз прӧйдит несчастьетӧг: укшаль Андрей Колосков усис да чегис яблонясӧ Катенька Киргизовалысь.
Катенька старайтчис сувтӧдны чегӧм йывсӧ, но йылыс эз ӧшйы, и Катенька гораа бӧрдіс.
— Менсьым медся донасӧ, пепинӧвӧй-шафранӧвӧйсӧ, чегисны!
Кык кроликӧс кутісны, а коймӧдсӧ некысь эз вермыны аддзыны.
Алёша ветлӧдліс садйӧд, видзӧдіс быд куст улӧ да ставыслысь юасис:
— А таті эз котӧрт?
Энӧ аддзылӧй?
— А ме тӧда, кӧні кроликыс пукалӧ, — надзӧник шуис Чечек Мая Вилисовалы.
— Кӧні? — пыр жӧ юаліс Мая.
Чечек индіс юрнас боярышник куст вылӧ:
— Эстчӧ дзебсис.
— А мый нӧ тэ чӧв олан? — чуймис Мая да пыр жӧ горӧдіс: — Алёшка! Татчӧ!
Сійӧ татчӧ ланьтӧма!
Кустсӧ гӧгӧртісны, и Алёша кватитіс кроликсӧ.
— Ӧні ставыс, — шуис сійӧ. — Сюрисны кӧ, ӧні менам киысь оз мынны!
Челядь ставныс серӧктісны:
— Кымынысь нин тэнад киӧ сюрлісны, а кватитчан да — бара нин улич кузя котралӧны!..
Рытыс пемдіс.
Небесаыс Чейнеш-Кая мыш сайын кутіс кусны.
Челядь надзӧникӧн, тэрмасьтӧг мӧдӧдчисны садйысь, зэв мудзӧсь и зэв долыдӧсь.
Ставсӧ вӧлі садитӧма, ставсӧ вӧлі киськалӧма — мед овмӧдчасны!
— Тайӧ луныс — миянлы вывті ыджыд лун, — прӧщайтчигас шуис Анатолий Яковлевич. — Ми заводитім садитны сад, миян округын первой сад!
Вайӧй запомнитам тайӧ числӧсӧ — апрель кызь сизимӧд лун!
— И мед сійӧ лоӧ миян юннатскӧй праздник, — содтіс Марфа Петровна, — сад праздник!
И водзӧвылӧ ми быд во кутам празднуйтны тайӧ лунсӧ!
— И огӧ кутӧй велӧдчыны? — горӧдіс квайтӧд класса велӧдчысь Сёмушка, коді быдӧнлы вӧлі тӧдса аслас дышлуннас.
Ставныс серӧктісны:
— А Сёмушкалы мед сӧмын не велӧдчыны!
— Велӧдчынысӧ век жӧ кутам, Сёмушка, — нюмъялігтырйи ӧтветитіс Анатолий Яковлевич, — но кутам тайӧ лунас вӧчавны юннатскӧй докладъяс, кутам пасъявны ассьыным юннатскӧй успехъяснымӧс да садитавны выль пуяс...
Вочасӧн и колхозӧ сад садитам, и быд дворӧ яблоняяс садитам, и муяс вылын лесозащитнӧй полосаяс быдтам...
Да, сэтшӧм уна на миян тіянкӧд уджыс да радлуныс, мый и олӧмным миян, пӧжалуй, оз тырмы!
Чечек котӧртіс Евдокия Ивановна дінӧ, нуис шайкасӧ.
Виж Кобас чеччалыштіс сы гӧгӧр, нетшкыштіс платьеӧдыс, но Чечек сӧмын ӧвтыштіс сы вылӧ кинас:
— Вешйы сэтысь, Кобас!
Эн понды ме дінӧ, а то кучка!
— Пыр, пыр, Чечек! — шайкасӧ босьтігмоз меліа встретитіс сійӧс Евдокия Ивановна. — Час биася.
Миян мужикъясыс тай абу на гортынӧсь-а.
Чечек чӧла пуксис лабич вылӧ.
— Мый нӧ тэ абу варов? Али мудзин? — юаліс Евдокия Ивановна.
Сійӧ биасис лампаӧ, и небыдик югӧр югдӧдіс сылысь розӧвӧй нюмъялысь чужӧмсӧ да пель дорас кольчаӧн гартчысь еджгов-руд юрсисӧ.
— Ме эг мудз, ме эг жӧ мудз! — ӧтветитіс Чечек. — И Кенскин думайтӧ, мый ме мудзи!
И ещӧ думайтӧ, мый ме скӧрала!
Дерт ӧд скӧрала, кор пӧрйӧдлӧны! — Чечеклӧн кутіс дрӧжжитны гӧлӧсыс, и сійӧ скӧрысь зумыштчис.
— Э! Вот кыдз?
Пӧрйӧдлӧны? — чуймис Евдокия Ивановна. — А коді нӧ тэнӧ пӧрйӧдлӧ, Чечек?
— Ставныс, ставныс!
И Анатолий Яковлич и Кенскин!
— И Константин?
Но, энлы, час ми сылы пуж петкӧдлам, мед сӧмын локтас!
— А ме локті нин, — шыасис кухнясянь Костя.
Сійӧ пырис горничаӧ да неуна чуймыштӧмӧн видзӧдліс Чечек вылӧ: — А мыйысь нӧ меным пужсӧ кӧсъянныд петкӧдлыны?
— Мыйысь! — горӧдіс Чечек. — А сыысь, медым эн пӧръясь!
— Медым эг пӧръясь?..
— Но да!
Быттьӧ оз тӧд!
Пӧръясьӧны ставныс!
Шуисны — яблоняяс кутам садитны, а асьныс...
Пызан вылӧ гырддзанас лэдзчысьӧмӧн да чужӧмсӧ кияснас тупкӧмӧн Чечек друг гораа бӧрддзис.
Костя видзӧдліс Чечек вылӧ, видзӧдліс мамыс вылӧ — и бара Чечек вылӧ:
— Но, и мый сы вӧсна?
Шуим кӧ — кутам яблоняяс садитны, и садитам!..
— А! Садитім!
А кутшӧм нӧ тайӧ яблоняяс!
Тэ думайтан — ме ог тӧд, кутшӧмӧсь овлӧны яблоняясыс?
Яблонялӧн ставыс еджыд да розӧвӧй цветъяс — ставыс цветъяс!
Ме и чайті, мый машинатыр еджыд цветъяс ваясны, а тайӧ кутшӧмкӧ ньӧръяс.
На вылын весиг коръясыс и то абуӧсь!
Думайтан, ме кӧ Ябаганысь локті, то нинӧм ог тӧд?
А ме вот тӧда!
Костя шпыньмуніс:
— Сідз, сідз, горзышт ещӧ.
А ме муна киӧс мыськышта. — И сійӧ петіс посводзӧ мыссян доз дорӧ.
Мамыс серӧктіс.
— Ок, Чечек! — серамсорӧн шуис сійӧ. — Ок, коньӧр!
Да коді нӧ тэныд висьталіс, мый яблоняяс сразу цветитӧны?
— Ставныс шуисны!
И нывкаяс миян шуисны, мый яблоняяслӧн розӧвӧй да еджыд цветъяс!
Да ме и картина вылысь аддзылі...
А найӧ — со кутшӧмӧсь!
— Да тайӧяслӧн сідзжӧ лоасны цветъяс — не сразу жӧ!
Тайӧ ньӧръясыс ӧд — абу на яблоняяс, найӧ ӧд яблоняясыслӧн пияныс на!
Чечек видзӧдліс сы вылӧ ва сьӧд синъяснас:
— А сідзкӧ нӧ мыйӧн найӧ тӧдӧны, мый тайӧ яблоняяс?
А гашкӧ, тайӧ кутшӧмкӧ пипуяс?
— Да найӧс ӧд Лисавенко садйын яблок кӧйдысысь быдтісны.
А яблок кӧйдысысь ӧмӧй пипу быдмас?
Евдокия Ивановна серӧктіс, и Чечек сідзжӧ нюммуніс.
И кор Костя мыссис да пырис горничаӧ, Чечек ырскӧбтіс-чеччис лабич вылысь сылы паныд.
— Кенскин, — Костялы синмас веськыда видзӧдігтыр шуис Чечек, — тэ висьтав — сӧмын веськыда висьтав! — тэ меным висьтав: а миян яблоняяс кутасны цветитны еджыд цветъясӧн?
Но, коркӧ кутасны?
— Дерт, кутасны, — ӧтветитіс Костя. — А кыдзи нӧ?
Воас кад — и кутасны цветитны.
Тэ тайӧ медводдза цветсӧ аддзылан.
— А тэ?
— А ме — ог.
Ме сэки ог нин ло миян школаын. — И Чечекӧс кинас неуна вештыштӧм бӧрын Костя шуис: — Мама, а мый нӧ батьыд оз лок?
Ужнайтны эськӧ...
— Час, пыр лӧсьӧда, — шуис мамыс. — Пуксьы, Чечек!
Пызан сайӧ пуксьӧм бӧрын Чечек мыйкӧ зумыштчӧмӧн видзӧдіс Костя вылӧ: мӧд во сійӧ оз нин ло тані!..
А Костя, сы дінӧ матӧджык нянь да вый вештігмоз, шуис:
— Но мый, пӧттӧдзыд бӧрдін?
Сьӧлӧм вылад кокньыдджык лои?
Эк тэ, визяорда!
Мыйкӧ кӧ муртса лоӧ — пыр и бӧрдны!
А ещӧ пионерӧ пырны лӧсьӧдчан!
— А ме ог и бӧрд! — синва петӧмыс вылӧ сералігмоз ӧтветитіс Чечек. — Ме ньӧти ог и бӧрд, сӧмын синваӧй прӧста петіс!
Кута тай бӧрдны, вот ещӧ!
Регыд локтіс батьыс.
Кутісны ужнайтны.
А ужин бӧрын Костя дыр висьтавліс сы йылысь, мый сійӧ аддзыліс Татанаковскӧй логйысь: лыдтӧм-щӧттӧм радъясӧн сулалысь яблоняяс йылысь, сэтӧрӧн тырӧм гӧра пӧкатъяс йылысь, ягоднӧй плантацияяс йылысь...
И торйӧн нин подробнӧя висьталіс яблоня йылысь, кодӧс аддзыліс шонділань бана оврагысь, сы йылысь, кутшӧм мича паськӧма сулаліс сійӧ — ставнас еджыд да ставнас розӧвӧй...
Батьыс сюся кывзіс Костялысь висьталӧмсӧ да надзӧник шуышталіс:
— Да.
Тыдалӧ, кадыс вежсьӧ.
Кадыс вежсьӧ...
ЧЕЧЕК ЭСЬКӦ ВЕРМИС СПИШИТНЫ ЗАДАЧАСӦ, НО...
Тайӧ асылӧ Чечек аддзыліс вӧт.
Сійӧ вӧтасис, быттьӧ сійӧ бабушка Тарынчак ордын аилын, быттьӧ сійӧ пукалӧ бипур дорын дикӧй кӧзалӧн небыд ку вылын, а юрвесьтса тшын петан розьӧдыс тыдалӧ кельыдлӧз небеса да праздник лунӧ моз, тувсовъяног чирзӧны да дзользьӧны кутшӧмкӧ лэбачьяс.
— Вот и тулыс воис! — унйывсьыс нюмъялігтыр алтайскӧй кыв вылын шуис Чечек. — Бабушка, тэ кылан лэбачьяслысь сьылӧмсӧ?..
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн Чечек восьтіс синъяссӧ.
Мая Вилисова, коді узис орчча вольпасьын, лэптіс пӧдушка вывсьыс юрсӧ.
Шонді писькӧдчис кельыдлӧз занавескаяс пыр, шоныд югӧръяснас югдӧдіс сылысь пушкыр ковыль кодь еджыд дзугсьӧм юрсисӧ.
Мая серӧктіс:
— Мый нӧ тэ — вӧтӧн али вемӧсӧн?
Узьӧмсьыс муртса банйыштӧм чужӧма Чечек видзӧдіс Мая вылӧ да здук мында эз вермы гӧгӧрвоны, кыдзи сылӧн коричневӧй чужӧма да са кодь сьӧд кӧсаа бабушка Тарынчакыс друг пӧрис еджыд юрсиа Маяӧ.
— Тэ бабушкатӧ вӧтасин? — юаліс Мая.
— Да, — нюммуніс Чечек, — и лэбачьяс дзользисны...
— Да найӧ и ӧні дзользьӧны, — шуис Мая, — кылан?
Тайӧ пышкайяс гажӧдчӧны!
Нывкаяс интернатын садьмалісны да чеччисны, лӧсьӧдалісны вольпасьяссӧ, мыссялісны.
Лида Королькова, стрӧг дежурнӧй, горӧдіс:
— Чечек!
Мая!
Восьта форточка.
Дыр на кутанныд куйлыны?
Чечек тэрыба чеччис, ӧдйӧ пасьтасис, заводитіс кыны кӧсасӧ...
И друг дум вылас уськӧдіс:
— Ай-яй!
А задачаӧй?
Сійӧ кадсяньыс, кор Чечек думыштіс пырны пионерскӧй отрядӧ, сійӧ зэв ёна зілис сы могысь, медым бура велӧдчыны.
Но тӧрыт сылы луныс эз вӧв шуда, некыдз эз артмы задача!
Лида кӧсйис сылы отсавны, но Чечек ӧткажитчис: сійӧ думайтіс, мый обязан решитны ачыс.
«Чечча водзджык — и решита!»
Но водзджыксӧ эз чеччы, узьсис.
«Нинӧм.
Час пукся, — шуис аслыс ачыс Чечек, — пукся да вӧча — вот ещӧ!
А пока юрсиӧс кыа, муна лэбачьяслысь сьылӧмсӧ кывзышта!»
Чечек петіс ывлаӧ.
Джуджыд небеса дзирдаліс гӧраяс весьтын.
Тайгасянь, матігӧгӧрса долинаяссянь, гӧрӧм муяс вывсянь, колхознӧй йӧръясса сьӧд градъяс вывсянь — быдласянь ӧвтісны дзоридзавны заводитӧм, шоналӧм мулӧн чӧскыд дукъясыс, и гӧра пӧкатъясын дзользисны-сьылісны лэбачьяс...
Чечек кывзіс да тӧдмаліс лэбачьяслысь гӧлӧсъяссӧ:
«Щегол!
А тайӧ пыстаяс...
А со и кӧк горӧдіс!..»
Чечеклы дум вылас уси мойдкыв, кодӧс висьтавліс сылы бабушка Тарынчак, гӧль ныв йылысь, коді лои кӧкӧн да лэбзис аилысь тшын петан розьӧд...
Друг кысянькӧ, зэв ылісянь, лӧня дзоридзалӧм пыр, шонді да лэбач гӧлӧсъяслӧн нежнӧй музыка пыр ӧвтыштіс йи кодь кӧдзыд тӧв.
Чечек чувствуйтіс кӧдзыдлысь ӧвтыштӧмсӧ узьӧмысла пӧсь чужӧмбанъяс вывсьыс; сійӧ повзьыштіс да чӧвтіс синъяссӧ ылі гӧра йывъяс вылӧ, кодъяс вӧліны пӧшти небеса кодь жӧ кельыдлӧзӧсь.
И сійӧ аддзис, мый гӧра Эдиган сулалӧ еджыд кымӧр шапкаа и мый Катунь весьтті, ниаяс йылӧ крукасьлігтыр, кыссьӧ дзор кымӧр тош...
— Э-э! — шуис Чечек. — Лёкмӧ поводдяыс.
Аски зэрмас...
Но нинӧм...
Шоныд кӧ лоӧ зэрыс — миянлысь мунымӧс киськыштас...
— Чечек! — кильчӧ вывсянь горӧдіс Эркелей. — Ми завтракайтны пуксялам.
Тадзи Чечек кывзіс лэбачьяслысь сьылӧмсӧ, кыис кӧсасӧ — и асылыс коли.
А урокъяс водзвылын эз вермы терпитнысӧ да котӧртліс пӧдругаясыскӧд ӧтлаын садйӧ видзӧдлыны яблоняяс вылӧ.
Вӧсньыдик ньӧръяс муртса качайтчыштісны юннатскӧй градъяс вылын, кытчӧ вӧлі кӧдзӧма пуктасъяс.
Чечек сулалыштіс аслас нёль яблоня дорын.
Найӧ ставныс ловзьӧмаӧсь, сулалісны кыпыдӧсь.
Но Чечек видзӧдіс на вылӧ веськодьпырысь:
«Еджыд цветъяс!
Яблокъяс!
Татшӧм омӧлик, вӧсньыдик да слабиник пуяс вылас?
Налӧн и коръясыс сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь и мукӧд пуясыслӧн...
Оз!
Еджыд цветъяс пу вылас, тӧдӧмысь, некор оз быдмыны.
Тайӧ оз ло!»
Первой урокыс вӧлі русскӧй язык.
Марфа Петровна сетіс гижны сочинение: «Кыдзи ме колли Первой май праздник», а сэсся висьталіс сы йылысь, кыдзи заводитчис да кыдзи лои тайӧ ыджыд праздникыс.
Чечеклӧн сьӧлӧмыс ыркмунлі: первомайскӧй праздник лунӧ сійӧс кутасны принимайтны пионерӧ!
И сӧмын мӧд перемена вылас, математика урок водзвылын, Чечеклы друг дум вылас уси мый, эз вӧч задачасӧ:
— Ой! Тадзи лёк!
Зэв лёк!.. — и котӧртіс классӧ.
Классын некод эз вӧв.
Восьса форточкаӧд ыльӧбӧн пырис свежӧй воздух.
И тайӧ чӧскыд дука тувсов тӧв пӧльыштӧмсьыс сійӧ кутіс чувствуйтны кутшӧмкӧ лёк йи кодь кӧдзыд струя...
Но задачаыс босьтіс сылысь вниманиесӧ ставнас.
Сійӧ судзӧдіс задачник, бумага, карандаш.
И сэк жӧ аддзис, мый парта вылын куйлӧ соседкаыслӧн — Лида Корольковалӧн тетрадьыс.
Тетрадьыс вӧлі восьса, и листбокъяс вылас Чечек водзын куйліс ӧкуратнӧя гижӧм да решитӧм задача.
— Хо! — пыр жӧ нимкодь лои Чечеклы.
Сійӧ ӧдйӧ видзӧдліс Лида тетрадьӧ, кватитіс карандаш...
И друг зэв ёна гӧрдӧдіс, тэрыба вештіс сійӧс парта помас да тупкис.
Со тадзи!
Муртса эз думышт гижны сы вылысь решитӧм задачасӧ!
Аскомысь сійӧ кутас сетны торжественнӧй пионерскӧй обещание, а талун бара кӧсйис гусявны йӧзлысь трудсӧ, йӧзлысь мӧвпъяссӧ...
«И абу яндзим тэныд? — скӧрысь кӧритіс асьсӧ Чечек. — Тьфу, тьфу!»
Чечек кутіс думайтны задачасӧ.
Но муртса на сійӧ заводитіс гӧгӧрвоыштны, мыйсянь заводитны решитнысӧ, — зильгыны кутіс звонок.
Чечек нервнӧя гижис первой вопроссӧ...
Но вӧлі сёр нин: Захар Петрович пырис классӧ.
— Тэ нӧ мый, сідзи эн и решит задачатӧ? — вашнитіс сылы Лида Королькова.
Чечек пыркнитіс юрнас:
— Эг.
Лида подозрительнӧя видзӧдліс аслас тетрадь вылӧ:
— А тэ менсьым тетрадьӧс босьтлін?
— Босьтлі.
— А мыйла?
— Тупки да вешті бокӧ.
Со мыйла! — И Чечек гордӧя видзӧдліс Лидалы синмас.
Лидалы лои яндзим: сійӧ гӧгӧрвоис, мый весьшӧрӧ ӧбидитіс пӧдругасӧ.
— Но, а кыдзи нӧ ӧні? — жалитӧмпырысь вашнитіс сійӧ. — А друг тэнӧ юаласны?
— Чечек Торбогошева, дӧска дінӧ, — журнал вылысь синъяссӧ лэптывтӧг шуис Захар Петрович.
Чечек да Лида повзьӧмӧн видзӧдлісны ӧта-мӧдыс вылӧ.
Чечек мӧдіс чувствуйтны асьсӧ сідзи, быттьӧ мунӧ бужӧд дорӧд, векньыдик изъя туйӧд, а туйыс друг дрӧгнитіс да кутіс пышйыны сы кок улысь...
Чечек неуна кельдӧдыштіс да петіс дӧска дорӧ.
«А мыйла повнысӧ? — шуаліс сійӧ ачыс аслыс. — Колӧ ещӧ думыштны прамӧя — да решитны.
А мыйла повнысӧ?
Сійӧ медся лёк — повзьыны!»
— Тэ решитін задачасӧ, Чечек? — юаліс Захар Петрович. — Объяснит, кыдзи тэ сійӧс решитін?
— Ме эг решит, Захар Петрович.
Учитель чуймӧмпырысь видзӧдліс сы вылӧ ӧчки вывтіыс:
— Кыдзи нӧ сідзи — эн решит?
— Ме эг решит, но ме век жӧ гӧгӧрвои, Захар Петрович.
Вот вайӧй ме ӧні сійӧс дӧска вылын решита!
— Но мыйла нӧ эськӧ тэ эн решит сійӧс гортад?
Сідзкӧ, тэ думайтан, мый гортса урокъяс вӧчны абу быть?
Чечек тӧдіс, мый лоӧ неприятнӧй сёрни; тӧдіс, мый Захар Петрович зэв ёна дӧзмӧ, кор оз выполняйтны гортса заданиеяс; тӧдіс, мый сылы ковмас сулавны да гӧрдӧдны класс водзын сылысь язвительнӧй кывъяс кывзігтыр...
Но мый нӧ вӧчан!
Чечек старайтчис кутны асьсӧ спокойнӧя.
Кӧть кутшӧм ӧбиднӧйтор оз ло шуӧма — тайӧ век жӧ абу сійӧ, мый сылы шулісны коркӧ.
«Кужин гусясьны — куж и ӧтвет сетны!» — со мый ӧтчыд сылы ковмис кывзыны!...
А ӧні — оз!
Кӧть мый, а татшӧмтор ӧні сылы шуны некод оз вермы!
Захар Петрович ещӧ броткыштіс, гӧлӧсыс сылӧн лои зэв нор.
Вот кутшӧм велӧдчысьяс сылӧн эмӧсь: думайтӧны, мый кӧсъясны кӧ — решитасны задачатӧ, оз кӧ кӧсйыны — оз.
И ещӧ норасьыштіс: сійӧ, пӧрысь морт, пуктӧ став вынъяссӧ, медым велӧдны ассьыс велӧдчысьяссӧ, а найӧ сыкӧд и лыддьысьнысӧ ньӧти оз кӧсйыны.
Чечек лэдзис синъяссӧ да сулаліс, бергӧдліс киас мел; сійӧ эз казяв, мый лякӧсьтіс тайӧ мелнас кисӧ да сьӧд партуксӧ и весиг ныр вылас колис еджыд чут.
— Но ладнӧ, а ӧні гиж условиесӧ, — шуис медбӧрын Захар Петрович дзик мӧд, аслас обычнӧй, делӧвӧй тонӧн нин.
Чечеклы лои нимкодь: помассис!
Ӧні сӧмын колӧ лючки-ладнӧ решитны задачасӧ.
Чечек думайтіс сӧмын сы йылысь, мый диктуйтіс сылы Захар Петрович.
И со лои кыдзи: класс, ученикъяс, налӧн гусьӧник вашкӧдчӧмыс, партаяслӧн дзуртӧм, книга листъяслӧн кышакылӧм, ӧшиньяс сайын лэбачьяслӧн сьылӧм — нинӧм эз кут кывны.
Коли сӧмын ыджыд сьӧд дӧска — и сы вылын задачалӧн еджыд цифраясыс.
Чечек минута мында видзӧдіс тайӧ дӧска вылас.
— Думышт... думышт... — надзӧник, ӧлӧдігмоз повторяйтіс Захар Петрович, — эн тэрмась...
— Колӧ первой тӧдмавны, кымын гектар вӧлі гӧрӧма первой лунас...
Захар Петрович долыда довкнитіс юрнас:
— Сідз, сідз.
Но, тӧдмав!
Чечек решайтіс задачасӧ збоя да ӧдйӧ.
Быд вопрос бӧрын сійӧ видзӧдлывліс учитель вылӧ да паныдасьліс сылӧн мелі синъяскӧд, аддзис ошкӧмпырысь юрнас довкнитӧмсӧ да увереннӧя решайтіс водзӧ.
Со и медбӧръя вопрос...
И друг Чечек торксис.
Сійӧ зумыштчис, курччис вомдорсӧ, видзӧдліс дӧска пасьтала да бара кутіс чувствуйтны, кыдзи векньыдик, опаснӧй трӧпа пышйӧ сы кок улысь.
Класслӧн напряжённӧй чӧв-лӧньыс кытшаліс сійӧс.
Захар Петрович сідзжӧ чӧв оліс, чужӧмыс сылӧн кыдзкӧ зумыштчис.
Сійӧ виччысис.
«Прӧвалитчи...
Провалитчи!..» шӧйӧвошӧмӧн думайтіс Чечек.
Тайӧ кывйыс помтӧг повторяйтчис сійӧ юрын да мешайтіс сылы кӧть мыйкӧ думыштны.
— Но, — надзӧник шуис Захар Петрович, — мыйын нӧ делӧыс?
Помав!
Чечек пӧшти машинальнӧя помаліс гижны медбӧръя вопроссӧ да гижис медбӧръя цифрасӧ — ӧтветсӧ.
— Правильнӧ! — гораа да ясыда шуис Захар Петрович. — Пуксьы! — и синъясыслысь долыда нюммунӧмсӧ дзебигтыр, копыртчис журнал весьтӧ.
Чечек быттьӧ сӧмын ӧні кутіс вермыны лолавны.
И пыр жӧ бӧр кутіс казявны ставсӧ — и класс, и ученикъясӧс, и налысь вашкӧдчӧмсӧ, и движениеяссӧ, и ӧшиньяс сайын лэбачьяслысь сьылӧмсӧ.
Чечек чышкис кисӧ тряпкаӧ да пуксис аслас местаас.
Вирыс ворсіс сылӧн мугов чужӧмбанъясас, сьӧд синъясыс югъялісны.
Парта саяс пуксигӧн сійӧ нюммуніс Лидалы.
И Лида вашнитіс сылы:
— Молодеч!
НЭМ ЧӦЖ КЕЖЛӦ СЕТӦМ КЫВ
Войнас вӧлі ыджыд тыш: тулыс вермасис скӧр хиускӧд — вой тӧвкӧд.
И хиус вермис.
Сійӧ вайис кӧдзыд кымӧръяс, и первомайскӧй асылӧ кутіс буситны посньыдик кӧдзыд зэр, а Катунь весьтті бара кыссисны руд кымӧръяс.
И век жӧ тайӧ вӧлі праздник!
Асывсяньыс нин то сикт ӧтар помас, то мӧдар помас кылісны сьыланкывъяс.
Керкаясысь кыліс пирӧгъяс да жаритӧм яй дук.
Зэр вылӧ видзӧдтӧг посни челядь котралісны ӧта-мӧдыс ордӧ, ӧти дворсянь мӧдӧ, — быдӧнлы колӧ вӧлі петкӧдлыны ассьыс праздничнӧй обновкаяссӧ: кодлӧн платье, кодлӧн лента, кодлӧн выль сапӧг...
Евдокия Ивановна сідзжӧ встретитіс праздниксӧ — пӧжаліс пирӧгъяс да ватрушкияс.
Сійӧ вольсаліс пызан вылӧ кельыдлӧз дора выль пызандӧра, югдӧдіс мелӧн самӧвар, и сійӧ югъяліс, быттьӧ эзысь, — сы пыр тыдалісны пызан вылысь унасикас пӧсуда, и ӧшиньяс, и ӧшиньяссьыс еджыд занавескаясыс...
Костя, кӧть и радейтіс муска пирӧгъяс да ещӧ ёнджыка — юмов рыська ватрушкияс, век жӧ эз вермы дыр пукавны пызан сайын.
Сійӧ эз вермы терпитнысӧ: колӧ котӧртны школаӧ, сэні абу на ставыс гӧтов талунъя праздничнӧй рыт кежлӧ.
Сійӧ тэрмасьӧмсорӧн завтракайтыштіс, сюйис вомас ыджыд пирӧг тор да чеччис пызан сайысь.
— Кытчӧ нӧ тэ? — дӧзмис мамыс. — Ютӧг-сёйтӧгыс!..
— «Эг сёй!» — шпыньмуніс Костя. — А куим пирӧгыс кӧні?
А кык ватрушкиыс?..
А ноко лыддьы!..
— Да он ӧмӧй вермы пызан саяс прамӧйногсӧ пукыштны?
— Некор, мама! — пинжаксӧ пасьталігмоз шуис Костя. — Некор меным талун!
— Прӧстӧй лунӧ некор, праздник дырйи некор!
Да кутшӧм нӧ тайӧ йӧз быдмӧны!
— А тэа-меалы ӧд сідзжӧ ёна дырсӧ пукавнытӧ некор, — паныд шуис батьыс. — Кылан?
Звӧнитӧны.
Собрание вылӧ корӧны...
Али, гашкӧ, тэ он мун? — Батьыс гусьӧник мигнитіс Костялы.
Мамыс пыр жӧ чеччис пызан сайысь:
— Сідз тай!
Ог мун, кыдзи жӧ!
Сӧмын ӧмӧй тіянлы, мужикъяслы, собраниеяс вылас ветлыны — вот тэ кутшӧм!..
Аттӧ дивӧ, и збыль звӧнитӧны!
А ме ещӧ эг на пасьтась ни эг сынась кыдзи колӧ!
Век на тіян пирӧгъясӧн да ватрушкиясӧн нокси...
Анатолий Яковлевич, кӧнкӧ, небось, локтіс нин!..
Костя котӧртліс Ваня Петухов ордӧ, коді оліс керка кык сайын кымын сысянь, да таркӧдыштіс ӧшиняс:
— Петухов, мунам школаӧ!
— Мунам! — шыасис Ваня.
Мунігмозыс курткасӧ пасьталігтыр Петухов тэрыба петіс кильчӧ вылӧ.
— Костя, тэ виччысьлы, — шуис сійӧ, — пырав татчӧ!
— Кор нӧ пыравнысӧ?
Сэні миян абу на став гирляндасӧ ӧшлӧма!
— Да минута кежлӧ!..
Пырав татчӧ, сӧветуйт меным!
Сійӧ нуӧдіс Костяӧс керка саяс:
— Аддзан участоксӧ?
Татчӧ миян бать табак садитӧ.
А мый, татчӧ кӧ яблоня садитны, кыдзи думайтан?
— Яблоня?..
Костя видзӧдліс гӧгӧрбок, кытшовтіс участоксӧ:
— Энлы.
Кӧні миян лунвылыс да кӧні войвылыс?..
Э! Абу, Ваня, абу зэв бур — войвывладорсяньыс местаыс гӧгӧрбок восьса.
— Гашкӧ, сыладорас топольяс садитны?
— Позьӧ.
Либӧ топольяс, либӧ клёнъяс.
Сідзжӧ ӧдйӧ быдмӧны.
— Ладнӧ, садита, — шуис Ваня.
Зэрӧн нильзьӧдӧм вильыд трӧпа кузя найӧ петісны туй вылӧ.
— А тэ, молодеч, — шуис Костя, — буртор думыштӧмыд!
Пӧжалуй, и меным колӧ керка гӧгӧрысь места аддзыны...
Колхоз правление крыша весьтын надзӧник дӧлаліс гӧрд флаг.
Правлениелӧн мича паськыд кильчӧ вылын да восьса ӧшиньяс дорын вӧлі йӧз чукӧр.
— Видзӧдлы, йӧзыс мыйтаӧн локтӧмаӧсь собрание вылас! — чуймис Ваня. — Весиг правлениеас абу тӧрӧмаӧсь!
— А мый нӧ? — воча шуис Костя. — Докладсӧ ӧд талун миян Анатолий Яковлевич вӧчӧ!
— А мунам, кывзыштам?
— Мунам.
Ӧшинь улас.
Костя да Ваня Петухов матыстчисны правлениелӧн ӧти восьса ӧшинь дорӧ.
Найӧ неуна йӧткыштісны бӧрлань нывкаясӧс, кодъяс сулалісны сэні, и налы пыр жӧ кутіс тыдавны Анатолий Яковлевич.
Школаса директор, гӧрд ной вылӧ кинас неуна мыджсьыштӧмӧн, сулаліс председатель пызан дорын.
Гӧлӧсыс сылӧн кыліс зэв бура:
— ...Тайӧ праздникыс ещӧ ӧтчыд казьтыштӧ миянлы сы йылысь, мый ми, уджалысь йӧз, — миян му вылын кӧзяинъяс.
Лоамӧй жӧ, сідзкӧ, настӧящӧй кӧзяинъясӧн — тӧждысьысьясӧн, деятельнӧйясӧн, инициативнӧйясӧн.
Ещӧ ӧтчыд уськӧдам тӧдвыланым сійӧ кывъяссӧ, кодъясӧс гижим ми, Горнӧй Алтайса уджалысь йӧз, Сталин ёртлы:
«...Миян народ-кочевник коркӧ думайтліс стоянка йылысь, кӧні туруныс оз косьмы да оз вижӧд, кӧні лӧз да кельыдлӧз дзоридзьяс дзоридзалӧны во гӧгӧр чӧж, кытысь лэбач оз лэбзьыв и зверь оз пышйы.
Ӧні тайӧ думъясыс збыльмисны.
Тайӧ шуда стоянканас лои миянлы колхознӧй олӧм!..»
Сідзкӧ энӧ вунӧдӧй, ёртъяс, мый миянлы ёна колӧ видзны тайӧ шуда олӧмсӧ да лоны век дасьӧн дорйыны сійӧс врагысь.
Тайӧ олӧмсӧ шедӧдӧма абу кокниа.
Сыысь донаа мынтысьӧма — миян медбур йӧз вирӧн, кодъяс пӧгибнитісны Рӧдина вӧсна...
Кор Анатолий Яковлевич помаліс висьтавнысӧ, челядь дінӧ котӧрӧн локтіс Ольга Наева:
— А, со и найӧ!
Ӧдйӧджык школаӧ!..
Костя, босьт мӧлӧт!
Трибуна весьтӧ ми некыдз лыс ог вермӧй тувъявны, — век усьӧ и усьӧ!
— А ме? — юаліс Ваня.
— И тэ, и тэ!
Ӧдйӧджык!
Воддза луннас на школьникъяс вайисны тайгаысь уна моздор веж пожӧм лапъяс да ниа пу лапъяс, кодъясӧс, быттьӧ вотӧсъяс, мичмӧдісны йывъясас ӧшалысь пемыдгӧрд кольяс да виж шепъяс.
Школьнӧй залыс тайӧ увъясыс вӧсна ставнас вӧлі турунвиж.
Кӧть и зэрис, нывкаяс котӧртлісны логӧ, кайисны гӧра пӧкатӧд, ӧктісны да вайисны цветъяс.
Найӧ локтісны брӧдваӧсь, кынмӧмаӧсь.
Но та пыдди Сталин портрет водзын стӧканъясын, вазаясын да гырничьясын красуйтчисны тувсов цветъяс — виж да кельыдлӧз фиалкаяс, боярышниклӧн розовато-лилӧвӧй тугъяс, лыс модаа еджыд любкаяс, лапчаткалӧн виж звёздочкаяс...
Збойджыкъяс пӧвстысь кодкӧ кайлӧма гӧра йылӧдзыс да вайӧма сэтысь зарни би нима цветъяс, кодъяс ӧгыръяс моз отражайтчисны ыджыд портрет стеклӧын...
Костя ӧшӧдіс лыскысь вӧчӧм гирлянда да ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдігтыр прӧйдитіс зал кузя.
Зал вӧлі торжественнӧй да наряднӧй.
Стенъясас — гӧрд бумагаысь вӧчӧм вит пельӧса звездаяс.
Цвет гырничьяссӧ, кодъясӧс татчӧ вайисны став классъясысь, вӧлі кышӧма розӧвӧй бумагаӧн.
Лампочкаяс вылын — цветнӧй бумагаысь вӧчӧм резнӧй абажуръяс...
Чечекӧс корсигмоз Костя прӧйдитіс школа пасьталаыс.
Классъясын ломтысисны пачьяс.
Ниа пес ломтысис жара, и вижовгӧрд би югӧръяс долыдпырысь да гажаа ворсісны керка стенъясын да чистӧя мыськӧм джодж плакаяс вылын.
Костя аддзис Чечекӧс пач дорысь витӧд классысь.
Сійӧ гудраліс коколюкаӧн пачсӧ да би вылӧ видзӧдігтыр мыйкӧ шӧпкӧдіс.
— Но, кыдзи-мый делӧясыд? — юаліс Костя да зілис, кыдзи и век, лоны стрӧгӧн, кӧть эськӧ спокойнӧй, сӧдз синъясыс висьталісны сылӧн бур характер йылысь.
Чечек видзӧдліс сы вылӧ.
Сылӧн джуджыд зрачокъясас дрӧжжитісны би югӧръяс.
— Пола!.. — вашнитіс Чечек.
Костя пуксис пач дорын куйлысь гырысь пес плака чукӧр вылӧ:
— А кутшӧм нӧ тайӧ бумага пидзӧс вылад?
— Торжественнӧй обещание.
— Велӧдін?
— Да.
— Нинӧм, эн пов.
Сэтшӧм нин сійӧ луныс.
И полан и нимкодясян...
— Кенскин, а тэ помнитан, кыдзи тэнӧ пионерӧ принимайтлісны?
— Но, дерт жӧ!
Позьӧ ӧмӧй сійӧс вунӧдны?
Татшӧм лунъясыд некор оз вунны.
— Кенскин, а тэ полін жӧ?..
— Да, Чечек.
Сӧмын эг «пов», а волнуйтчи.
Чечек муртса нюммуныштіс.
Вот Костя шуис сійӧс Чечекӧн, кыдзи настӧящӧй мортӧс.
А то век «визяорда» да «визяорда»...
— А тӧдан, Кенскин, йӧзыс татшӧм обещаниесӧ нэм кежланыс сетӧны!
И Костя бара повторитіс серьёзнӧя да меліа:
— Тӧда, Чечек! — и мыйкӧ думайтігтыр би вылӧ видзӧдӧмӧн содтіс: — Ме сідзжӧ сійӧс нэм кежлӧ сеті.
...Рытланьыс ёна зэрмис.
Чейнеш-Кая сулаліс кыдзи зумыш, сьӧд стена, джынвыйӧдзыс вевттьысис руӧн.
Хиус омляліс да шувгис керка вевтъяс весьтын.
Но тӧв шувгӧм пыр колхозсянь кыліс комыслӧн * вӧсньыдик мелодияыс, сяркӧдісны гудӧклӧн малинӧвӧй ладъясыс, юргис долыд сьыланкыв — сиктын вӧлі праздник.
* Комыс — музыкальнӧй инструмент.
А школаын быдлаын ӧзйисны бияс, и классъясын кутісны шумитны, варовитны кыпыд сьӧлӧма том йӧз.
Сэсся кутіс зильгыны школьнӧй звӧнок, — приглашайтіс залӧ школьникъясӧс да гӧстьясӧс.
Уна йӧз локтісны сиктысь — рӧдняяс, тӧдсаяс.
Локтіс и Костялӧн мамыс, Евдокия Ивановна.
Сійӧ удитліс нин аддзӧдлыны Чечекӧс, меліа сёрнитыштіс сыкӧд, успокоитіс мыйта вермис, кыис сылы кӧсаас выль розӧвӧй атласнӧй лентаяс...
Кыдзи нӧ он збодермӧдышт мортӧс татшӧм важнӧй минутаӧ, сы дінын кӧ абу мамыс?
Но вот тутӧстіс пионерскӧй горн, и шыясыс сылӧн, быттьӧ зильгысь зарни югӧръяс, тыртісны залсӧ, писькӧдчисны ӧшиньяс пыр, зэр пыр и лэбыштісны колхоз весьтті.
И сэки йӧзыс дугдісны гуляйтнысӧ да бурпырысь нюмъялігтыр шуисны ӧта-мӧдыслы: «Талун миян школаын ыджыд пионерскӧй сбор!
Талун выль пионеръяс сетӧны торжественнӧй обещание».
И бара тутӧстіс пионерскӧй горн, и зарни шыясыс сылӧн зэр пыр да сап пемыд пыр лэбисны пемыд гӧраяс да долинаяс весьтті.
И кӧнкӧ сьӧд вӧрын шыасис налы садьмӧм лэбач, любопытнӧй ур мыччысьліс позсьыс, и ош лэптыштліс рыжӧй юрсӧ.
А ыджыд гӧра Чейнеш-Кая примитіс тайӧ шыяссӧ да повторитіс найӧс некымынпӧв.
И пастухъяслы тайгаын кажитчис, мый оз ӧти горн тутсы улын, Катунь берег дорын, а уна горн тутсӧны гӧра йывъясын...
И вот кучкисны барабанъяс да кутісны кисьтны торжественнӧй маршевӧй дробь.
Барабанщикъяс — кыкнанныс вӧсньыдикӧсь, статяӧсь, гӧрд галстукаӧсь да еджыд дӧрӧмаӧсь — барабанъяс весьтас гырддзаяссӧ мичаа да важнӧя лэптӧмӧн, кокньыдика восьлалігтыр мунісны зал вомӧн.
Чужӧмъясыс налӧн вӧліны серьёзнӧйӧсь да торжественнӧйӧсь, и вӧсньыдик бедьясыс на киын быттьӧ асьныс кокньыдика да ритмичнӧя кучкалісны зэлыд барабанъясӧ.
Зумыда восьлалігтыр отряд бӧрся отряд, асланыс вожатӧйясыскӧд мунісны ӧта-мӧд бӧрсяыс.
Кор матыстчисны дзик сцена дорӧ, барабанщикъяс ещӧ ӧтчыд дружнӧя кучкисны барабанъясас, лэдзисны бедьяссӧ да сувтісны бокӧ.
Отрядъяс стрӧитчисны веськыдвылӧ да шуйгавылӧ.
Старшӧй вожатӧй Настенька, еджыд атласнӧй ковтаа, сьыліас выль гӧрд галстука, ставыс кутшӧмкӧ праздничнӧй и сэки жӧ сосредоточеннӧй, петіс шӧрас.
Сылӧн мичаник гӧгрӧс чужӧмыс гӧрдӧдыштіс, и шыльыд еджгов юрсиыс кӧсича дортіыс муртса пӧсялыштіс.
Стрӧг да волнуйтчысь лӧз синъясас сылы веськыда видзӧдігтыр отрядъясса вожатӧйяс сетісны торжественнӧй рапортъяс.
Кодсюрӧлӧн волнуйтчӧмысла сибдыліс гӧлӧсыс — вывті уна йӧз видзӧдісны талун на вылӧ, вывті уна йӧз кывзісны найӧс.
Чечек да ещӧ кыкӧн — Ваня Михайлов да Нюша Саруева — сулалісны бокын.
Чечек эз кыв ассьыс лов шысӧ.
Ӧні, вот дзик ӧні сійӧ петас сцена вылӧ да шуас необыкновеннӧй кывъяс...
Ӧні, ӧні...
Сцена вылӧ петіс Анатолий Яковлевич.
Чечек эз вермы кывны, мый сійӧ висьталӧ.
И кӧть пыр виччысис, мый сійӧс корасны, век жӧ дрӧгнитіс, кор кыліс ассьыс нимсӧ.
Найӧ петісны куимнанныс.
И тані, Сталинлӧн ыджыд портрет улын, став пионеръяс дырйиыс найӧ висьталісны ассьыныс торжественнӧй пионерскӧй обещаниенысӧ!
— Ме, Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяс Союзса юнӧй пионер, аслам ёртъяс водзын кӧсйыся, мый кута зумыда сулавны Ленин — Сталин делӧ вӧсна...
Зал быттьӧ кынмис.
И тайӧ кывъясыс кылісны, кыдзи ыджыд клятва, кодлы морт изменитны оз вермы.
Чечеклӧн гӧлӧсыс неуна дрӧжжитіс,
и Евдокия Ивановна видзӧдіс сылы бледӧдыштӧм чужӧмас да эз вермы терпитнысӧ: кутіс доршасьны синваыс.
— Челядь, менам челядь! — бӧрдіг да нюмъялігтыр шӧпкӧдіс сійӧ. — Ак, челядь, челядь!..
Мышкас кодкӧ сідзжӧ ышлолаліс: тайӧ пионерскӧй клятваясыс вӧрзьӧдісны гырысьяслысь сьӧлӧмсӧ синва петтӧдзыс.
Старшӧй вожатӧй примитіс торжественнӧй обещаниесӧ, матыстчис Чечек дінӧ — сійӧ сулаліс первой, — да кӧрталіс сылы пионерскӧй галстук.
И кор ставыс помассис да вожатӧй поздравитіс найӧс, Чечек первойысь сетіс пионерскӧй салют.
И сэки сылы кажитчис, мый сійӧ кыдзкӧ сразу быдмис, сразу лои ыджыд.
Рытыс вӧлі сэтшӧм гажа, сэтшӧм долыд, татшӧмыс Чечек олӧмын некор на эз вӧвлы.
Пӧдругаясыс поздравляйтісны сійӧс, кутлісны, эз вешйывны сы дорысь.
А сійӧ век ӧтарӧ лӧсьӧдіс галстуксӧ да пыр тӧждысис, мый чукрӧдласны сійӧс.
Кор сійӧ аддзис Костяӧс, котӧртіс сы дорӧ:
— Кенскин!.. — и, галстуксӧ ещӧ ӧтчыд лӧсьӧдыштӧм бӧрын, сувтіс сы водзӧ; сійӧ нюмъяліс радысла да сетіс салют.
Костя нюммуніс.
Сылы окота вӧлі шуны: «Со тшапитчыны кутіс!
Эк тэ, визяорда!»
Но сійӧ гӧгӧрвоис, мый ӧні сыкӧд тадзи сёрнитны оз позь.
— Поздравляйта тэнӧ, Чечек! — шуис сійӧ. — Вот эськӧ Яжнай кӧ ӧні вӧлі, а?
— Да, Яжнай абу!.. — ышловзис Чечек. — Яжнай кӧ эськӧ вӧлі!
Э-э! Яжнай кӧ эськӧ вӧлі!
И мам кӧ эськӧ вӧлі!
И бать кӧ эськӧ вӧлі!
И бабушка... — Но синъясыс пыр жӧ бара кутісны югъявны: — А мамыд тэнад эз мун, Кенскин?
— Да кыдзи нӧ ме муна!
Татшӧм лунӧ и друг муна! — Евдокия Ивановна писькӧдчис на дінӧ заллӧн ылі пельӧссянь.
Чечек уськӧдчис сы дінӧ, и найӧ зэв топыда кутлісны ӧта-мӧдсӧ.
— Узьны талун ме ордӧ мунан, — шуис Евдокия Ивановна. — И мед миян батьным видзӧдлас выль пионерка вылӧ!
Чечек видзӧдліс сылы чужӧмас аслас васӧд синъяснас да бара топӧдіс чужӧмсӧ сылӧн розӧвӧй ковта бердӧ.
Школьникъяс петісны сцена вылӧ, лыддисны стихъяс, сьылісны, йӧктісны.
Чечек пукаліс Мая да Лида Корольковакӧд орччӧн, зэв окотапырысь видзӧдіс да кывзіс и медся гораа клопайтіс.
И век жӧ сійӧ радлуныс, коді вӧлі сы пытшкын, эз аддзы петан туйсӧ.
Чечеклы окота эськӧ вӧлі аслыс сьывны, йӧктыны либӧ пуксьыны вӧв вылӧ да пызйыштны кытчӧкӧ тӧв паныд!
Сійӧ чеччис да гусьӧник петіс залысь.
Тыртӧм классъяс дорӧд прӧйдитӧм бӧрын сійӧ петіс керкасайса кильчӧ вылӧ, медым сулалыштны войся небеса улын, кывзыштны зэрлысь шарӧдчӧмсӧ, видзӧдыштны гӧраяслӧн сьӧд конусъяс вылӧ.
Но кор петіс, то чуймис: оз нин вӧлі зэр, и, кыдзи частӧ овлӧ Горнӧй Алтайын, поводдяыс друг вежсьӧма.
Кытчӧкӧ пышйӧмаӧсь кӧдзыд кымӧръяс, гӧраяссянь ӧвтіс цветитысь ниалӧн дук, и небесаыс кодзувъяс вӧснаыс ставнас дзирдаліс.
Зэрӧн мыськӧм, сӧстӧм кодзувъяс тірзьӧмӧн дзирдалісны да быттьӧ панісны сэні, зэв вылын, кутшӧмкӧ таинственнӧй чӧв-лӧнь ворсӧм.
Найӧ быттьӧ сідзжӧ радлісны пионерка Чечек праздник вылӧ.
Чечек долыдпырысь ышловзис да нюммуніс: со кутшӧм лунъяс овлӧны мукӧддырйи морт олӧмын!
ТУЛЫС ВСТРЕТИТӦМ
Помасьӧ вӧлі велӧдчан во.
Матысмисны экзаменъяс.
Урокъяс лоины сосредоточеннӧйджыкӧсь.
Весиг медся дышъясыс да медся дурысьясыс раммисны да кутісны думайтны асланыс отметкаяс йылысь.
Костя занимайтчис зэв уна да серьёзнӧя.
Сійӧ бура нин тӧдіс, мый кӧсйӧ вӧчны олӧмас: сійӧ кӧсйӧ садитны садъяс.
И сійӧ думайтіс, кыдзи гижны заявление, кодӧс сетас Барнаульскӧй плодово-ягоднӧй техникумӧ.
Ставсӧ вӧлі решитӧма, и ставыс вӧлі бур.
Но мукӧддырйи кытыськӧ волывлісны волнуйтана минутаяс да муртса-муртса расстраивайтлісны сылысь югыд душевнӧй мирсӧ.
То друг сійӧ петас коридорӧ перемена дырйи и быттьӧ первойысь аддзас щельяса да увъяса вижов керъя стенъяссӧ, кодъяс сылы важӧн нин тӧдсаӧсь, паськыд еджыд рамаяссӧ, ӧшинь вывъяссӧ, кытчӧ тырыс пукталӧма цветъяс — цветъяс пиысь унаӧс сійӧ быдтіс ачыс, — и друг мыйкӧ кокньыдика топӧдас сылысь сьӧлӧмсӧ.
То пырас занятиеяс бӧрын садйӧ турун нетшкыны — и сувтас да видзӧдӧ гӧгӧрбок: том пуяс вылӧ, школа вевт вылӧ, код весьтын быдмӧны клёнъяс, мича Чейнеш-Кая вылӧ — и оз тӧд, мый сэтшӧмыс сыкӧд вӧчсьӧ...
А сэсся гӧгӧрвоис: «Тайӧ ставыс прӧщайтчӧны мекӧд — вот мый!
И тайӧ ме ачым прӧщайтча!..»
Но Костя эз лэдзлы тайӧ минутаясыслы дыр кежлӧ шымыртны сьӧлӧмсӧ.
«Нинӧм, — шуліс сійӧ ачыс аслыс. — Нинӧм.
Тырмас!
Уджавны колӧ».
Том сад радуйтіс сійӧс.
Став яблоняясыс ловзисны.
Экзаменъяс бӧрын ковмас босьтчыны арык бердӧ, медым гожӧмнас сад эз коль ватӧг.
Колӧ чукӧртлыны ребятаӧс да тӧдмавны туйсӧ, кыті кутас прӧйдитны арык.
Ар кежлас ещӧ ковмас дасьтыны мутор — локтасны выль велӧдчысьяс да сідзжӧ кутасны садитны яблоняяс.
Мед сӧмын поводдяыс пуксяс!
Мед сӧмын тулысыс властьсӧ босьтас!
А тулысыс властьсӧ босьтіс и босьтіс.
Зэръяс бӧрын долинаясын мыччысис сукджык веж турун, унаджык рӧмӧн кутісны пӧртмасьны гӧра бокъясса видзьяс, пемыдджык да пушкырджык лои ниаяс вылын небыд лыскыс, гажаджыка да ыджыдджык шумӧн кутіс бузгыны Катунь.
Ӧти шондіа вӧскресеньеӧ Марфа Петровна думыштіс вӧчны «тулыслы праздник».
Марфа Петровна радейтліс котыртавны праздникъястӧ.
Сійӧ организуйтлывліс тӧвнас тайгаӧ походъяс: котралыштны лыжиӧн, кывзыштны уркайяслысь гӧлӧсъяссӧ, кор найӧ, быттьӧ гӧрд яблӧкъяс, пукалӧны лымйӧн вевттьысьӧм пуяс вылын; корсьны зверьяслысь кок туйсӧ да тӧдмавны, кодлӧн кок туйыс; чукӧртны пожӧм да сус пу кольяс...
Татшӧм жӧ праздникъяс вӧвліны и арнас, кор мунлісны гӧраяс вылӧ быдса лун кежлӧ, ӧбедайтісны бипур дорын да бӧр локтіганыс моздораныс вайлісны унасикас коръяс, а сэсся гижалісны дневникъясаныс ассьыныс наблюдениеяссӧ да впечатлениеяссӧ, а коръяссӧ клеиталісны гербарийясӧ.
Школьникъяс радейтлісны тайӧ походъяссӧ.
Водзвыв некод эз тӧд, кытчӧ мунӧны, мый кутасны вӧчны.
Ставыс вӧчсис кыдзкӧ ачыс, и, гашкӧ, сы вӧсна век вӧлі зэв гажа.
Чечек, кор кыліс, мый Марфа Петровна чукӧртӧ челядьӧс празднуйтны тулыс: «Коді кӧсйӧ, сійӧ мунас; коді оз кӧсйы, сійӧ оз мун», пыр жӧ котӧртіс корсьны Костяӧс.
Сійӧ эз вӧв гортас.
«Сідзкӧ, садйын», — решитіс Чечек.
Ӧти киас шайка, мӧдас — кисть, Костя ветлӧдліс садйӧд, да мавтіс известкаӧн яблоняяслысь белитӧм нин стволъяссӧ.
Кытсюрӧ омӧля белитӧма, кытсюрӧ тыдалӧны стволъясыс, а шондіыд тулыснад жарджык, вермас сотны том нэр кырсьтӧ.
Чечек матыстчис сы дінӧ и, сылы синмас видзӧдлӧм бӧрын, шуис:
— Кенскин, тэ мунан миянкӧд?
— Ог, меным некор, — ӧтветитіс Костя.
— Но, а мыйла, Кенскин?
— Сы вӧсна мый некор, шуи нин.
— Но, Кенскин! Мунам!
Сэні, выліас, ӧні уна дзоридз, вывті-вывті уна!
Но, Кенскин, а?
Чечек и ӧтарладорсяньыс и мӧдарладорсяньыс видзӧдлывліс Костялы чужӧмас, то ӧти пель вылас, то мӧд пель вылас вештывліс ассьыс гӧрд тугъя гӧгрӧс шапкасӧ да век корис: «Мунам, мунам!»
А Костя, кыдзи и век, спокойнӧй, ветлӧдліс аслас еджыд шайканас ӧти яблонясянь мӧд дінӧ да зілис спокойнӧя мынтӧдчыны сыысь:
— Вешйы ме дінысь!
Мый нӧ ме — ичӧтик али мый, тіянкӧд кута гӧраяс вылӧ кавшасьны?
Мый нӧ, уджӧй менам абу?
Гортын забор колӧ лӧсьӧдыштны, лыддьысьыштны колӧ.
А ме кута накӧд ветлӧдлыны дзоридзьяс ӧктыны!
Но Чечек эз вешйы сы дінысь.
— Кенскин, — жугыля да меліа шуис сійӧ медбӧрын, — мӧд во ӧд тэ школаын он нин ло...
Тайӧ ӧд медбӧръяысь, Кенскин!..
Костя видзӧдліс сы вылӧ, сылӧн сьӧд, неуна кӧсӧйкодь синъясас, кодъяс кевмысисны, кызіник калькнитӧм вомдоръясыс вылӧ, шуйга синкым вылас вештӧм гӧгрӧс шапкаыс вылӧ, — и эз вермы кутчысьнысӧ, шпыньмуніс:
— Ок, он жӧ тэысь мын, визяордаӧй!
Мед кӧть регыдджык нин Яжнай воис, мездіс эськӧ менӧ аслас чойсьыс!
Чечек серӧктіс и чеччалігтырйи да кияснас клопайтігтырйи котӧртіс школалань:
— Мунас!
Мунас!
Мунас!
...Школьникъяс кайисны югыд долинаӧд.
Сӧстӧм, уна рӧма турунъяс вевттисны гӧраяслысь ньывк пӧкатъяссӧ.
Шӧвк лыскӧн пасьтасьӧм мича ниаяс сулалісны ылын ӧта-мӧдсяньыс, быттьӧ садйын, а садйыс тайӧ нюжаліс ылӧ долина кузя да вылӧ гӧра пӧкатъясӧд, уна километръяс...
Уна рӧма посньыдик дзоридзьяс коньӧръяс моз быдмисны гӧра тшупӧдъясын, бересклет да дикӧй ӧмидз кустъяс пӧвстын.
А долина пасьта цветитісны маральниклӧн джуджыд пемыдгӧрд цветъясыс, и шондіӧн югдӧдӧм гырысь лепестокъясыс налӧн ыпъялісны.
Настенька казьтыштіс тувсов гербарий йылысь.
И юннатъяс заводитісны зіля чукӧртны дзоридзьяс да турунъяс.
А Марфа Петровна шуис:
— Цветъяссӧ унджык — венокъяс кыны кутам!
И ачыс сійӧ, чышъянсӧ син вылас улӧдз лэдзӧмӧн, нетшкис гӧрд цветъяс да мыйкӧ вомгорулас сьыліс и мыйлакӧ нюмъяліс.
Гашкӧ, сы вӧсна, мый югдӧдӧ шоныд шонді и муыс дзоридзалӧ; гашкӧ, сы вӧсна, мый сы гӧгӧр веж гӧра пӧкатъясын сьылӧны да сералӧны сылӧн велӧдчысьясыс, кодъяслы сійӧ сетіс став радейтӧмсӧ да став тӧждысьӧмсӧ.
А гашкӧ, Марфа Петровна ещӧ ӧтчыд чувствуйтіс, мый олӧмыс сэтшӧм мортлӧн, коді радейтӧ ассьыс уджсӧ, век зэв мича — и томдырйиыс и пӧрысьмӧм бӧрас...
То ӧти, то мӧд котӧртлісны сы дорӧ да юасисны:
— Марфа Петровна, тайӧ мый?
Куринӧй слепота?
— Кутшӧм нӧ тайӧ «слепота»!
Тайӧ лапчатка.
Дзоридзыс ичӧтик, быттьӧ зарни звёздочка, и коръясыс мичаӧсь, узораӧсь...
А лютик ёна ыджыдджык, грубӧйджык — видзӧдлы прамӧя!
Тайӧ лапчаткаас эмӧсь дубильнӧй веществояс.
— Марфа Петровна, а тайӧ кутшӧм турун?
Выліас коръясыс дзик вежӧсь, а уліас — кутшӧмкӧ лӧзоватӧсь.
— Тайӧ туруныс — горечавка.
Тайӧ туруныс бур, отсалӧ йӧзлы сьӧлӧм висигъясӧн, желудоктӧ лечитӧ...
Виж дзоридзьясӧн заводитӧ дзоридзавны июльын — помнитанныд, сэтшӧм гырысь виж цветъяс?
А мукӧддырйи Марфа Петровна и ачыс нетшыштліс кутшӧмкӧ за, код вылын эз на вӧвны дзоридзьяс да бутонъяс:
— А вот тайӧ мый татшӧмыс, коді висьталас?..
Ноко, юннатъяс?
И тшӧктыліс висьтавны тайӧ быдмӧг йывсьыс ставсӧ: и кыдзи сійӧ дзоридзалӧ, и кор дзоридзалӧ, и кутшӧм аслыссикас свойствояс сылӧн эмӧсь.
Кор кайисны долинаӧд вылӧ, челядьлӧн вӧліны нин моздортырыс дзоридзьяс. И Костя шпыннялігтыр шуис Манжинлы:
— Пока мунім, став ботаника учебниксӧ повторитім.
Ок, и мудер жӧ миян Марфа Петровнаным!
Алёша Репейников, коді муніс ёна водзын, друг мыччысис крут гӧра йылын.
— Татчӧ! — шапканас ӧвтчигтыр горӧдіс сійӧ. — Тані ты эм!
— Локтам! — шыасис Марфа Петровна. — Ребята, ты дорӧ!
Гӧра йылын, быттьӧ вундӧм конус вылын, вӧлі тасьті кодь гӧгрӧс ты.
Сійӧ вӧлі тыр кельыдлӧз хрустальӧн да югыдӧн.
Ни камышъяс, ни кустъяс эз быдмыны сійӧ берег дорын, быдмисны сӧмын турунъяс — мичаӧсь, джуджыдӧсь.
Тайӧ ты берег дорӧ пуксисны шойччыны — быттьӧ уна рӧма венок водіс кельыдлӧз ва гӧгӧр.
Пыр жӧ заводитісны бӧрйӧдлыны чукӧртӧм турунъяс.
Детинкаяс бӧрйисны медбур экземпляръяссӧ гербарий вылӧ, а нывкаяс кыисны венокъяс.
Медся мича, медся яръюгыд дзоридзьяссьыс кыисны венок Марфа Петровналы, и сійӧ пасьталіс веноксӧ еджыд чышъян вылас.
Нывкаяс сідзжӧ пуктісны юр выланыс венокъяс.
И ставыс видзӧдісны ӧта-мӧдыс вылӧ да сералісны.
— Лида, Лида! — шуис пӧдругаыслы Мая Вилисова. — Тэ видзӧдлы Чечек вылӧ.
Видзӧдлы, кутшӧма сылы мунӧ!
Чечек чеччыштіс, котӧртіс ва дорӧ да видзӧдліс ва вылӧ, быттьӧ зеркалаӧ.
Сьӧд кӧсаясыс сылӧн инмисны ваас, и сэсянь, югыд ва пытшсяньыс, видзӧдліс сылы синмас яркӧй отражение — сьӧд юрси вылас гӧрд венока сьӧдіник нывка...
Чечек, зэв дӧвӧльнӧй, видзӧдліс ставыс вылӧ югъялысь синъяснас.
— Э! — вильыша горӧдіс сійӧ. — А мыйла миян детинкаяс веноктӧмӧсь?
Вайӧй найӧс сідзжӧ вӧччӧдамӧй!
Кыптіс гажа шум.
— Вӧччӧдам!
Вӧччӧдам! — горзісны нывкаяс.
— Вот ещӧ! — паныд шуалісны детинкаяс. — Вот мый думыштісны!
Но нывкаяс кыисны нин венокъяс, кӧртавлісны турунӧн гӧрд, еджыд да виж дзоридзьяс.
Настенька кыис веноксӧ медводз.
Мудера нюмъялігтыр сійӧ мӧдіс берег пӧлӧн да кутіс сьывны:
И ставныс босьтчисны сьывны тайӧ сьыланкывсӧ.
Костя полігтырйи видзӧдіс Настенька вылӧ, коді локтіс век матӧджык и матӧджык.
Эз-ӧ нин сійӧ думышт тайӧ «вьюнсӧ» пуктыны сылы юр вылас?..
И Чечек сідзжӧ кыис венок.
Сійӧ тэрыба кӧртавліс веноксӧ веж турунӧн да полӧмсорӧн видзӧдлывліс Настенька вылӧ: кытчӧ нӧ сійӧ мӧдіс Костяланьӧ?
И ставыс нюмъялігтыр сьылісны да виччысисны, кодлы юр вылас Настенька пуктас ассьыс веноксӧ.
Сідзи и эм: мунӧ кык дінас, кодъяс пукалісны бокын, — Костя дінӧ да Манжин дінӧ.
Манжин нюмъяліс, сылӧн мелі синъясыс югъялісны, быттьӧ щельяс.
А Костя мыджсис кияснас муӧ, дась вӧлі чеччыштны да пышйыны тайгаӧ.
Сійӧ ещӧ эз тырмы, медым сылы, татшӧм ыджыд детинкалы, юр вылас пуктісны венок!
Настенька сувтіс Манжинлы паныд, и Костя успокоитчис да, Вася вылӧ синбӧжнас видзӧдлывлігтыр, весиг неуна нюммуныштіс.
Но кор Настенька шуис сьыланкывйыслысь медбӧръя кывсӧ, друг бергӧдчис Костялань да пуктіс сылы юр вылас ассьыс веноксӧ.
Костя ырскӧбтіс-чеччыштіс.
— Но, тайӧ нӧ мый! — вомгорулас шуис сійӧ да дӧзмӧмысла да яндзимысла зэв ёна гӧрдӧдіс. — Но, вот ещӧ!
Меным оз ков!..
Но ставныс горзісны, сералісны, клопайтісны.
Костя скӧрысь пӧрччис веноксӧ, но Настенька бара пуктіс сылы юр вылас.
И кымын ёнджыка Костя скӧрмис, сымын веселджыка гӧгӧрбок ставыс сералісны.
Медбӧрын Марфа Петровна шуис:
— Но, Костя, тэ нӧ мый яндысян!
Талун тадзи нин лоӧ — тулыстӧ век венокъясӧн встречайтӧны.
Локтін кӧ миянкӧд, кывзысь!..
Нывъяс, пукталӧй детинкаяслы юр вылас венокъяс — талун сэтшӧм лун!
И детинкаяслы ковмис подчинитчыны.
Коді дӧзмӧмпырысь, коді яндысьӧмӧн, коді окотапырысь, но ставныс пуктісны юр выланыс венокъяс.
И некод эз казяв, кыдзи Чечек лилӧвӧй фиалкаясысь вӧчӧм нежнӧй венокнас котӧрӧн локтіс Костя дінӧ Настенька бӧрся...
И эз удит!
Сійӧ кӧсйис нетшыштны Костя юр вылысь Настенькалысь веноксӧ, кодӧс вӧлі вӧчӧма барабанчикъясысь да курослепъясысь, но ас кадӧ кутіс асьсӧ да надзӧник вешйис пӧдругаяс мышкӧ.
Медся ёна кажитчис тайӧ затеяыс Алёша Репейниковлы.
Сійӧ нимкодьпырысь вештыліс веноксӧ то ӧти пель вылас, то мӧд пель вылас.
И сэтчӧдз вешталіс, кытчӧдз эз орӧд сійӧс да кытчӧдз виж дзоридзьясыс эз разьсьыны.
— Эк, но и кыӧмныд жӧ! — шуис сійӧ. — Абу вермӧмныд бурджыкасӧ вӧчны!
Сійӧ кутіс чукӧртны венок торъяссӧ да зілис кӧртавлыны найӧс.
Мый нӧ тайӧ — ставыс венокаӧсь лоӧны, а сійӧ лоӧ веноктӧм!
— Да со, Чечеклӧн ещӧ венок эм! — горӧдіс Лида Королькова. — Чечек, пукты ассьыд веноктӧ Алёшкалы юр вылас!
Ставыс вешйисны, медым лэдзны Чечекӧс, и кыдзкӧ лои сідзи, мый Чечек да Алёша сувтісны ӧта-мӧдыслы паныд и ставныс видзӧдісны на вылӧ.
— Но, вай, пукты ӧдйӧджык! — ассьыс гӧгрӧс еджыд юрсӧ чургӧдігмоз шуис Алёша.
Но Чечек тшапа видзӧдліс сы вылӧ, топӧдіс вомдоръяссӧ, шыбитіс лилӧвӧй веноксӧ турун пиӧ да вешйис.
Алёша сералігтырйи лэптіс сійӧс:
— Ок, тэ!
Шыблалӧ!..
Но оз и ков, ме и ачым босьта!
— Сувталӧй кытшӧ, челядь! — шуис Марфа Петровна. — Заводитӧй сьывны дружнӧя!
Ылӧдз лэбзис сьыланкывйыс матігӧгӧрса гӧраяс вылӧ.
Сы бӧрся сьылісны тайгаса лэбачьяс.
Быттьӧ унйывсьыс, нюмъялісны сылы паськалысь дзоридзьяс.
И, гашкӧ, тулысыс ачыс, кор кыліс чуксасьысь том гӧлӧсъяссӧ, ӧддзӧдіс ассьыс воськовсӧ Алтайскӧй гӧраяс вылӧ кыпӧдчиг...
Гортӧ бӧр локтісны неуна мудзӧсь, сёрнитісны надзӧник, вайисны гербарий вылӧ турунъясысь да дзоридзьясысь ыджыд букетъяс.
Детинкаяс локтіганыс вошталісны ассьыныс венокъяссӧ либӧ ӧшӧдалісны найӧс ниа пу лапъяс вылӧ.
Алёша Репейников шапкаасис, а веноксӧ кӧсйис кольны кытчӧкӧ кустарникъяс пӧвстӧ, но видзӧдліс чӧскыд дука лилӧвӧй фиалкаяс вылӧ да пасьталіс сійӧс шапка вылас — зэв нин мича венок кыӧма Чечек!
Ставныслы вӧлі лӧсьыд, ставныс вӧліны долыдӧсь да тшыгӧсь, сералісны, шмонитісны ӧта-мӧд выланыс, водзвыв думайтісны чӧскыд ужин йылысь.
И некод эз тӧд, кутшӧм серьёзнӧй сёрни пансьӧ куим пӧдругалӧн, кодъяс локтӧны бӧрвылас.
— Чечек, эн соссьы, — стрӧга шуис Лида Королькова: — тэ Алёша вылӧ скӧралан!
Чечек кӧрис сьӧд синкымъяссӧ:
— А мый нӧ меным сійӧс — окавны?
— Фу! Чечек! — горӧдіс Мая. — Эн притворяйтчы!
Тэ сійӧс прӧстӧ синнад он вермы аддзыны!
Ме важӧн нин казялі.
Сэки Анатолий Яковлич шуис: «Кутышт зӧр мешӧксӧ, мед Алёша вердыштас кроликъяссӧ», а тэ сразу мешӧксӧ и пуктін!
— Тешкодь! — лэптыштліс пельпомъяссӧ Лида.
— И ещӧ, и ещӧ! — скӧрысь водзӧ шуаліс Мая. — Сылӧн кроликыс пышйис садйӧ, Алёша корсьӧ, а тэ аддзылӧмыд, кӧні сійӧ, да чӧв олан!
Мыйла тадзисӧ?
И талун! Босьтін да шыбитін веноктӧ муӧ!
— Но и мый? — зумыштчӧмӧн шуис Чечек. — Но, вот босьті и шыбиті.
И ог кӧсйы Алёшкалы юр вылас пуктыны, а век кута шыблавны!
— О-ёй! — чуймис Лида. — Мыйла тадзисӧ?
Сійӧ, гашкӧ, тэнӧ видіс?
Чечек вӧлі скӧр да чӧв оліс.
— Некор сійӧ эз видлы Чечекӧс, — шуис Мая. — Мыйысь нӧ сійӧ кутас видчынысӧ?
— Тадзи абу мича, Чечек, — кӧритӧмӧн шыасис сы дінӧ Лида. — Сійӧ, гашкӧ, и быд дінӧ ляскысьысь и ноксьысь кутшӧмкӧ,.. но, а век жӧ сійӧ ӧд миян пионер, ёрт миян...
— О! Ёрт! — скӧрмис Чечек. — Зэв бур ёрт!
А коді нӧ ме йылысь кӧсйис Анатоль Яковличлы висьтавны?
Некод эз кӧсйы, а сійӧ: «Муна висьтала!
Колӧ висьтавны!»
Сӧмын ребята эз лэдзны, а то эськӧ котӧртіс.
А мый сылы?
Сӧмын эськӧ меным мед лёк вӧчны!
Медым ме бӧр Ябаганӧ муні — со мый сійӧ кӧсйис...
Да, ёрт!
Мая шеныштіс кияснас:
— Ой, мый шуалӧ!
А Лида Королькова зумыштчис:
— Но, Чечек, тэ дзикӧдз ылалӧмыд.
А вот кӧсъян тӧдны?
Ме кӧ эськӧ чайті, мый колӧ тэ йылысь висьтавны Анатоль Яковличлы, но ме кӧ эськӧ чайті, мый тайӧ тэныд сетас пӧльза, — ме эськӧ сідзжӧ муні и висьталі.
Чечек сувтіс:
— Ме йылысь?
Тэ?..
— Да, тэ йылысь.
Да, ме.
— А ме чайті — тэ менам пӧдруга!
Чечек друг нетшыштіс юр вывсьыс ассьыс гӧрд веноксӧ, шыбитіс сійӧс да кӧсйис пышйыны.
Но Лида кутіс сійӧс киӧдыс.
— Мый тэ, Чечек!
Да, дерт, ме тэнад пӧдруга, — чорыда шуис сійӧ. — Но, тэ кывзы первой, мый ме тэныд висьтала, а сэсся пышйы!
Вот ме кӧ эськӧ чайті, мый ме кӧ висьтала... Анатоль Яковличлы, кыдзи тэ сочинениеяс йӧз вылысь гижан, и тайӧ тэныд отсалас, и тэ сэсся он кут тайӧс вӧчны, а кутан бура велӧдчыны, — ме эськӧ муні и висьталі...
Чечек заводитліс нетшыштны кисӧ, но Лида кутіс сійӧс крепыда:
— Энлы, кывзы помӧдз...
Но, а ме и мукӧдъяс думайтім, мый тэ и миянлысь кывзысян и Анатоль Яковличлы позьӧ не висьтавны, — вот и эз висьтавны.
Но, а Алёша чайтіс, мый тэныд лоӧ бурджык, висьтавны кӧ Анатоль Яковличлы, — но, сійӧ и кӧсйис...
— Медым меным вӧлі бурджык?
— Но дерт! — тшӧтш шыасис Мая. — Тэ жӧ мый думайтін, мый сійӧ лёк вылӧ кӧсйис?
— Да, лёкӧс!
— Ой, Чечек! — мыйкӧ думайтігтыр шуис Лида Королькова. — Мый ме думайта...
Мый ме думайта!
Эгӧй-ӧ водз ми тэнӧ примитӧй пионерӧ?
Чечек полігтырйи видзӧдліс пӧдругаясыс вылӧ да лэдзис юрсӧ.
Мая пыр жӧ кутіс сійӧс пельпомъясӧдыс:
— Но, эн шу сідзи, Лида, эн шу!
Чечек думайтыштас неуна да гӧгӧрвоас.
Мыйыс оз овлы мукӧддырйи: морт олӧ, олӧ и мыйкӧ оз гӧгӧрво.
А сэсся думайтыштас — и гӧгӧрвоас.
А ме вот сідзжӧ унатор ог гӧгӧрво.
Ме вот думайта: мыйла сідзи?
Керкаын овны лӧсьыдджык, а миян дедушка век аилын олӧ...
И мыйла сійӧ: батьӧй менам алтаец, а юрсиӧй менам еджыд?
Мамалӧн сідзжӧ юрсиыс еджыд, сы вӧсна мый сійӧ роч.
Но ӧд батьӧйлӧн сьӧд?
Сідзкӧ колӧ, медым джын юрсиыс менам вӧлі еджыд, а джын юрсиыс — сьӧд.
А мыйла нӧ менам ставыс еджыд?
Лида друг шпыньмуніс:
— Вешйы сэтысь, Майка!
А Чечек мунігчӧжыс чӧв оліс да мый йылысь кӧ думайтіс.
И пӧдругаясыс эз мешайтны сылы.
МАРФА ПЕТРОВНА КЕРКАЫН
Коли май.
Колины волнуйтана, сьӧкыд экзамен лунъяс.
Тайӧ лунъясас Костя книгаясысь, учебникъясысь, тетрадьясысь да чертёжъясысь кындзи нинӧм эз тӧд и эз аддзы.
Ваня Петухов, кодлы Костя отсаліс гӧтӧвитчыны экзаменъяс кежлӧ, ӧтчыд шуис:
— А тэ, Кандыков, мый кӧртасьӧмыд учебникъяс дінӧ, он и чеччыв?
Тэ и сідзи сдайтан!
— Кыдзи ӧд сдайтны... — ӧтветитіс Костя. — Позьӧ сдайтны унаногӧн.
А ме кӧсъя — пятёркаяс вылӧ.
Костя сдайтіс пятёркаяс вылӧ.
И сӧмын мӧд луннас сы бӧрын, кор медбӧръяысь петіс экзаменационнӧй залысь, сійӧ друг кутіс чувствуйтны, мый олӧмыс мича да унапӧлӧс.
Сылы окота вӧлі вӧчны ставсӧ: и котӧртны садйӧ прӧверитны яблоняяс, и босьтчыны арык бердӧ, и кывзыны Чечеклысь больгӧмсӧ, юасьны, кыдзи-мый сылӧн мунӧны делӧясыс.
Но батьыс шуис, мый колхозӧ колӧны йӧз картупель пуктыны, и Костя окотапырысь мӧдӧдчис му вылӧ.
А медся главнӧй заботанас сылӧн вӧлі — гижны заявление да мӧдӧдны Барнаульскӧй плодово-ягоднӧй техникумӧ.
И, став тайӧ тӧждысьӧмъяссьыс кындзи, чужис ещӧ ӧти: сійӧ друг, ас тӧдлытӧгыс, лои актёрӧн.
Колхознӧй му вылысь локтігӧн, неуна мудзӧма, сійӧ пырис школьнӧй садйӧ.
Посньыдик яблоняяслӧн нежнӧй веж коръясыс муртса тӧдчыштісны лӧз рӧмыдын.
Посни пуяс сулалісны чӧла, быттьӧ шензисны, мый найӧ олӧны, мый налӧн небыд кырсь улас визувтӧны сокъяс, мый найӧ, кыдзи и гырысь пуяс, сідзжӧ кужисны паськӧдны коръяс.
Костя надзӧник муніс садйӧд да нюмъялігтыр думайтіс:
«Муна...
И классын кодкӧ мӧд нин кутас пукавны менам парта сайын.
И менам яблоняяс бӧрся кутас ухаживайтны кодкӧ мӧд.
А ме тані быттьӧ эг и вӧвлы... яблоняясӧй менам и то менӧ вунӧдасны...
Но, сійӧтӧ нинӧм.
Мед сӧмын челядь найӧс кутісны любитны!..»
Тадзи, муртса шогсьыштӧмӧн думайтігтыр, сійӧ петіс садйысь школьнӧй дворӧ.
И сэки некымын гӧлӧс горӧдісны сійӧс:
— А! Со буретш и сійӧ!
Кандыков!
Костя!
Лок татчӧ!..
Еджыд керка кильчӧ вылын (тайӧ керкаас оліс Марфа Петровна) пукалісны велӧдчысьяс — и поснияс, и гырысьяс, и шӧркоддемъяс.
И ачыс Марфа Петровна, син вылас лэдзӧм еджыд чышъяна, пукаліс вылыс тшупӧд вылас.
Настенька, квайтӧд классысь Ольга Наева, Таня Чубукова, Алёша Репейников, Мамин Сияб — ставныс горзісны да корисны Костяӧс.
И медся лэчыд гӧлӧсӧн горзіс Чечек:
— Кенскин! Лок татчӧ!
Лок ӧдйӧджык!
Котӧрт!..
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Костя матыстчис неуна чуймӧмкодь:
— Мый лои? — и пыр жӧ видзӧдліс Чечек вылӧ: бара мыйкӧ вӧчин?
Чечек гӧгӧрвоис сылысь видзӧдлӧмсӧ и сералігтырйи лэчыд гӧлӧсӧн тэрыба кутіс висьтавны:
— Эг, эг, Кенскин, ме нинӧм эг вӧч!
Тэ миян Пётр Великӧйӧн лоан!
А Манжин лоӧ арап!
А Мая лоӧ невеста!
А ме кута пир дырйи йӧктыны!
Костя шӧйӧвоши:
— Ме — Пётр Великӧй?..
Манжин — арап?..
Ставныс серӧктісны.
— Пуксьы, Кандыков, — нюмъялігтыр шуис Марфа Петровна, — ми час тэныд ставсӧ висьталам.
Вӧлӧмкӧ драмкружок, гожӧм кежлас велӧдчысьяслӧн школаысь разӧдчытӧдз, решитӧма пуктыны прӧщальнӧй спектакль.
Думыштісны пуктыны пьеса, но бара дум выланыс уси, мый пьесаыс налӧн абу!
Важъяссӧ пуктыны, кодъясӧс ворслісны нин, эз вӧв окота.
Решитісны мыйкӧ инсценируйтны.
Сідз, Выль во дырйи найӧ пуктылісны спектакль «Тимур да сылӧн команда».
Мартын ворсісны баб да дед йылысь мойдкыв: кыдзи баб муніс му вылӧ гӧрны, а старик босьтчис гортгӧгӧрса удж бердӧ.
Тайӧ спектакльыс вӧлі сэтшӧм гажа, мый серамыс залын ни ӧти минута кежлӧ эз ланьтлы.
Гӧгӧрвотӧм вӧлі, кыдзи асьныс артистъясыс терпитісны, эз серавны!
Но мый нӧ пуктыны ӧні?
— Регыд пушкинскӧй лунъяс, — шуис Марфа Петровна. — Гашкӧ, мыйкӧ Пушкинлысь босьтны?
Кык рыт пукалісны да лыддисны Пушкинлысь произведениеяссӧ: гораа лыддисны стихъяс, видлалісны повестьяс, мойдкывъяс...
— А менам сьӧлӧм вылӧ воӧ «<rus>Арап Петра Великого</rus>»! — шуис Настенька. — Ме тавой лыдди.
И сэтшӧм ёна сьӧлӧм вылӧ воис!
— А вайӧй босьтчамӧй «Арап» бердӧ! — шуис Марфа Петровна. — Пётр Великӧй, ассамблеяяс, бояра...
Думъяс ӧзйисны.
Кутісны сёрнитны ӧта-мӧд вежмӧн: мый позьӧ изобразитны, кыдзи изобразитны, коді кодӧс кутас ворсны.
Сійӧ жӧ рытас пуксисны гижны пьеса.
Вӧлӧмкӧ, тайӧс вӧчны абу кокни: колӧ юклыны текстсӧ действиеяс вылӧ, вуджӧдны сійӧс диалогъяс да монологъяс вылӧ...
Но труд эз жалитны — и недель мысти пьеса вӧлі гӧтов.
Гашкӧ, сійӧ эз зэв шыльыда артмы, — но мый нӧ сы понда!
Та пыдди кутшӧм интереснӧй кывъяс позьӧ вӧлі шуавны сцена вывсянь да кутшӧм аслыссяма костюмъяс позьӧ вӧлі думыштны!..
Но кор заводитісны велӧдны рольяс, Таня Чубукова повзис:
— Мый нӧ ми!
Мый ми думыштім!
Да миян ӧд нинӧм абу: ни декорация, ни костюмъяс — нинӧм...
И причёскаяс абуӧсь!
А кытысь ми кринолинъяссӧ босьтам?
Сэки ӧд кринолинъяс новлісны.
— Э, эн шогсьӧй! — паныд шуис Марфа Петровна.
Сылӧн син водзас вӧлі нин тайӧ спектакльыс, коді вывті ёна кажитчис сылы, сійӧ быттьӧ кыліс нин Ибрагимлысь пыдісянь думайтӧм репликаяссӧ, и Пётрлысь чорыд гӧлӧссӧ, и бӧрдысь невесталысь муртса кывмӧн шуалӧмсӧ. — Эн шогсьы!
Ӧні нинӧм абу, а босьтчам да ставсӧ вӧчам — вот и ставыс лоӧ!
Но, видзӧдлам: мый миянлы колӧ декорацияяс вылӧ?
Сідз...
Пызанъяс...
Креслӧяс...
Позьӧ стулъяс вылӧ пӧдушкаяс пуктавны да вевттьыны мыйӧнкӧ — вот и креслӧяс!
Коді босьтчас?
— Но, тайӧ кокни! — шыасис Ольга Наева. — Тайӧс кӧть и ме верма.
— Ладнӧ, тэ вӧч креслӧяс.
Сэсся люстра колӧ.
Люстра обязательнӧ колӧ!
Но, коді вӧчас люстра?
Ставыс чӧв олісны да видзӧдлывлісны ӧта-мӧдыс вылӧ.
— Но, коді нӧ?
— А ми ӧд ог тӧдӧй, кутшӧм овлӧ люстраыс... — полігтыр шуис Мая.
— Но, мый сэтшӧм «ог тӧдӧйыс»?
Он кӧ тӧдӧй, тӧдмаланныд.
А окотитысьяс кӧ абуӧсь, то тайӧс вӧч тэ, Настенька.
Настенька кутіс надзӧник ӧвтчыны кинас, быттьӧ вӧтліс мазіӧс:
— Ог, ог, Марфа Петровна! Менам оз артмы.
Ме весиг ог тӧд, кыдзи и заводитны!
Ме ӧд ньӧтчыд на ни ӧти люстра весиг эг аддзыв!..
Но Марфа Петровна эз кывзы:
— Вӧчан, вӧчан.
Корсь картинка да видзӧдлы, эн кӧ аддзыв.
Настенькаӧс дзикӧдз шогӧдіс, и сійӧ котӧртіс библиотекаӧ.
Сійӧ надейтчис, мый кӧть кутшӧмкӧ книгаысь аддзас люстраа картинка.
Тайӧ рытсяньыс Марфа Петровна керкаын ызгис быттьӧ малязі поз.
Марфа Петровна вайис Элекманарысь ыджыд марля кусӧк.
Нывкаяс шӧралісны сійӧ марлясӧ, краситісны, крахмалитісны, вурисны ассамблея кежлӧ бальнӧй платьеяс.
Кымӧръяс кодь кокньыдик еджыд, розӧвӧй да гӧлубӧй матерье кусӧкъяс пышнӧя куйлісны пызанъяс вылын, чурвидзисны лабичьяс вылын, дӧлалісны комната пасьта — найӧс мерайтісны, лӧсьӧдалісны.
Пасьтӧдісны невестаӧс.
Мая сулаліс комната шӧрын куш пельпомъяссӧ йӧжгылялігтыр.
Старшӧй класса нывъяс — Ольга Наева да Таня Чубукова — лӧсьӧдісны сы вылын еджыд лиф.
— Ёнджыка кӧрӧй, ёнджыка кӧрӧй! — шуаліс Марфа Петровна. — А сьылі гӧгӧрыс колӧ вӧлі оборка вӧчыштны.
А вот татчӧ — цветок...
Надюша, вай мичаджык цветок!
Надюша, гӧрд чужӧмбанъяса, сьӧд кӧсаяса, пукаліс ӧшинь дорын, быттьӧ гӧрд да еджыд цветъясӧн кытшалӧм Тулыс.
Цветъяс артмалісны сы киын кокниа да ӧдйӧ — гырысь розаяс, сыръя гвоздикаяс, пушкыр астраяс.
Гӧрд да еджыд цветъяс, сы вӧсна мый Надюшалӧн вӧлі сӧмын гӧрд да еджыд бумага.
Посньыдик ёсь йыла бумага торъяс сярвидзисны сылӧн кок улас.
— Роза, — юаліс Надюша, — али астра?
Марфа Петровна пуктыліс чурвидзысь оборкаяс вылӧ гӧрд, роза, сэсся еджыд роза, сэсся гӧрд гвоздика...
Мая эз лысьт вӧрзьыштнысӧ, но кыдз вермис, син бӧжнас видзӧдіс зеркалӧ вылӧ, коді ӧшаліс стенын: кутшӧмджык лоӧ?
— Оз ков, оз ков! — шуис Марфа Петровна. — Гӧрд цветъяс невесталы — грубӧйӧсь!
— А розӧвӧйӧс кӧ... — вашнитіс Эркелей.
— А мый, розӧвӧйяс колӧны? — тшӧтш шуис Лида Королькова. — Вайӧй татчӧ, краскаыс коли!
— Цветъяс, цветъяс!
А вот мый юбкаыскӧд вӧчны? — друг горӧдіс Ольга Наева, коді лӧсьӧдіс Маялысь юбкасӧ. — Сійӧ ӧд ӧшалӧ, люньгыртчӧ!
Но мый нӧ тайӧ, тайӧ ӧмӧй придворнӧй дама сулалӧ?
Прӧстӧ кутшӧмкӧ нывка!
— Кринолинъяс колӧны.
— Сыын и делӧыс, мый кринолинъяс!
А мыйысь?
— Ме тӧда мыйысь!
Сарайын важ бӧчка туплясьӧ — позьӧ асыкъяссӧ перйыны!
— А гашкӧ, бурджык лоӧ, проволокаысь кӧ вӧчны?
— А кӧні проволокаыд?
— Колхозса кладовщиклысь корам!
А мый нӧ сылы, жаль али мый?
— Чечек, котӧртлам проволокала! — горӧдіс Катя Киргизова.
— Котӧртлам!
Порог дорын нывкаяс зурасисны Настенькакӧд.
abu
— Марфа Петровна! Некӧн люстраыд абу, но мый вӧчны?
А кӧні эм, сэтшӧм омӧля рисуйтӧма — нинӧм он гӧгӧрво!
— А тэ корсь, думайт, — ӧтветитіс Марфа Петровна.
— Ме ог тӧд...
— Мый сійӧ сэтшӧмыс: «ог тӧд»! — шуис Марфа Петровна. — Коді нӧ тэнӧ велӧдіс бӧрыньтчыны? — Добивайтчыны колӧ, а оз ков бӧрыньтчыны!
Анатолий Яковлевич ордын вӧлін?
Эн?
Сы дінӧ ветлы.
Математик дорӧ ветлы.
Анна Михайловна дінӧ...
Настенька бара муніс.
Регыд мысти локтісны Нюша Саруева да Алёша Репейников.
Найӧ вайисны моздортыр няръялӧм шабді.
— Алёшка, мун! — чилӧстіс Мая.
Но Алёша эз кыв.
— Вот! Сетісны!
Ачыс Матвей Петрович сетіс! — горӧдіс сійӧ. — А конюх заводитіс видчыны, шуӧ: «Татысь куим гоз вӧжжи петас».
А ми шуам: «А коді ыджыдджыкыс — конюх али председатель?
Миянлы ӧд ачыс председатель Матвей Петрович тшӧктіс!..»
— Вай, вай татчӧ! — шабдісӧ босьтігмоз нимкодясис Марфа Петровна. — Нывъяс, корсьӧй щипцыяс, ӧні кутам парикъяс гартлыны!..
А тэ, Алёша, мун татысь, котӧрт залӧ, сэні детинкаяслы отсышт — найӧ декорацияяс вӧчӧны.
Регыд локтісны Чечек да Катя Киргизова.
Тиньӧбтіс проволока, грымакылігтыр гӧгыльтчисны важ пельсаысь перйӧм сімӧм асыкъяс.
Сгӧдитчисны мамъяслӧн важ юбкаясыс, кодъяс чукӧрӧн куйлісны пельӧсын.
Тайӧ юбкаяс дінӧ шуисны вуравны кринолинъяс вӧчӧм могысь каркасъяс.
Асыкъяс эз сгӧдитчыны — найӧ вӧліны вывті сьӧкыдӧсь, косявлісны матерьесӧ.
А кусыньтӧм проволока вӧлі буретш.
Кринолина платье медводз пасьталіс Мая, и став нывкаяс чуймӧмысла горӧдісны:
— Ой, мича!
Придворнӧй дама!
Быттьӧ картинка вылысь — дзик, дзик сэтшӧм!..
— А меным?
А меным? — Марфа Петровнаӧс теребитігмоз юаліс Чечек. — А меным сідзжӧ татшӧм платье лоӧ?
И состӧм?
И причёска лоӧ?
— Быдтор лоӧ! — ӧтвечайтіс Марфа Петровна. — Тэ миян медпервой дама лоан.
Сӧмын ӧдйӧджык мед емыд вӧрас!
Сэсся кыптіс ещӧ ӧти вопрос — кыдзи пасьтӧдны детинкаясӧс?
Тайӧ вопроссӧ решайтісны ставныс ӧтлаын.
Корисны детинкаясӧс, кутісны думайтны, кодъяслӧн на пиысь кутшӧм пинжакъяс эмӧсь, кутшӧм курточкаяс...
— А шляпаяс?
Миян конюхлӧн шляпаыд эм, сӧмын важмӧма нин...
— Нинӧм!
Куим пельӧсаӧс вӧчам: полеяссӧ кусыньтам, еджыд оборкияс вурам...
— Григорий Трофимычлӧн эм шляпа!
— Оз сет.
Сійӧ сылӧн выль.
— Сетас!
Детинкаяскӧд сійӧ сцена вӧчӧ.
Сетас!
— А Пётрлы кафтаныс?
— Гашкӧ, батьыслысь пинжаксӧ?
— Оз позь.
Колӧ, медым кафтаныс кузь вӧлі.
А Костялы батьыслӧн пинжакыс пӧшти буретш лоӧ.
Ыджыда быдмӧма!
Котралісны сикт кузя, юасисны пинжакъяс, курткаяс.
Манжинӧс пасьтӧдісны зэв бура: Костя мамлӧн сьӧд плисӧвӧй жакетыс сы вылын вӧлі быттьӧ зэв мича кафтан, сӧмын сосъяссӧ кусыньтісны, и марляысь вӧчӧм еджыд жабо кажитчис настӧящӧй прошвиӧн.
— Видзӧдӧй, Манжиныс кутшӧм мича!
Видзӧдӧй!
Сӧмын колӧ сійӧс неуна саӧн мавтыштны — сійӧ ӧд арап!
— Оз ков!
А то шуасны, мый сійӧ ветлӧма са лэдзны.
— Но, сідзкӧ коричневӧй краскаӧн!
А кутшӧм нӧ арап сійӧ, еджыд кӧ?
— Но, тайӧ тӧ бур!
А вот Пётрлы, Пётрлы мый пасьтӧдны?!
Но и быдмӧмыд тэ, Кандыков, — некутшӧм паськӧм тэныд оз лӧсяв!..
Тэ думыштлы, гашкӧ, тіян кӧнкӧ дедыдлӧн дукӧсыс туплясьӧ?
— Дукӧс?
Царлы дукӧс?
Сылы мундир колӧ!
— Энлӧй!
Ме тӧда кытысь мундиртӧ босьтны! — шуис Ваня Петухов. — Карповъяслысь.
Павел Карпов дядялӧн мундирыд эм — выль, офицерскӧй!
— Кандыков, мун кор!
— Ме... пола.
Кыдзкӧ абу лӧсьыд.
— Петуховкӧд ветлӧй.
Мый нӧ сэні абу лӧсьыдыс?
Колӧ кӧ!
...Дядя Павел Карпов сӧмын на вӧлі воӧма му вылысь да пуксьӧ ӧбедайтны.
— Менсьым мундир? — чуймис сійӧ. — Но, ог тӧд...
— Мый нӧ сэні «он тӧдыс»!
— шыасис сылӧн гӧтырыс Степанида. — Со ещӧ мый думыштӧмаӧсь!
Сет налы выль мундир!
— Да ми ӧд ӧкуратнӧя кутам, — паныд шуис Ваня, — ми весиг огӧ чукрӧдлӧй сійӧс!
Ставыс лоӧ лючки-ладнӧ.
— Нинӧм ог тӧд! — шеныштіс кинас Степанида тьӧтка. — Кӧть мый шуӧй, а мундир ог сет!
Со ещӧ мый думыштӧмаӧсь — выль мундир налы сетны!
Косяласны, лякӧсьтасны...
— Да, тётя Степанида, но ми тэныд кыв сетам!..
— Некутшӧм тіян кыв меным оз ков!
Мый нӧ меным сыысь, тіян кывйысь?
Костя яндзимысла гӧрдӧдіс да кыскыштіс Петуховӧс соскӧдыс: — Мунам.
Оз кӧ сетны — сідзкӧ, оз позь.
Тырмас тэныд!.. — и петіс керкаысь.
Ваня Петухов заводитліс ещӧ висьтавны Степанида тьӧткалы, мый мундирыс налы вывті ёна колӧ, — нинӧм эз отсав.
И Ваня нинӧмтӧг муніс Костя бӧрся.
— Эк ті, бӧбъяс! — шуис Марфа Петровна. — Энӧ кужӧй мортлы прамӧя висьтавны!
Федя Шумилин, ветлы тэ.
Тэ миян збойджык.
И кодкӧ нывкаяс пӧвстысь... Лида Королькова, котӧртлы!
Но и тайӧ посланецъясыс локтісны куш киӧн — Степанида тьӧтка налысь и кывзынысӧ абу кутӧма.
— Ковмас аслым ветлыны, — ышловзис Марфа Петровна. — Вот ӧд кутшӧм несознательнӧй йӧз!
Кӧть эськӧ мед думыштісны: но, а мыйӧн нӧ царь Пётрлы локны ассамблея вылӧ?
«Выль»!
Царлы ӧд выль и колӧ!..
Лида, пуксьы менам местаӧ.
Со тэныд ем.
А ме муна.
Марфа Петровна пыркнитіс ас вывсьыс сунис помъяс да лӧскут торъяс, мичаджыка кӧрталіс ассьыс лӧз цветъяса чышъянсӧ да муніс.
Степанида тьӧтка весиг акнитіс, кор тӧдмаліс, мый и Марфа Петровна локтӧма сыла жӧ — Павеллӧн медся бур мундирла, кодӧс сійӧ видзис сундукас нафталинӧн киськалӧмӧн.
— Да мый нӧ ті лоинныд, Марфа Петровна! — скӧрысь шуис сійӧ. — То челядьтӧ ыстанныд, то асьныд...
Мый нӧ ті тадзи йӧз добраӧн распоряжайтчанныд?
— Нинӧм тэнад добраыдкӧд оз ло, — ӧтветитіс Марфа Петровна.
— Челядьлы кӧ он верит — меным верит: кутшӧмӧс босьтам, сэтшӧмӧс и ваям!
Но кутшӧм нӧ тэ морт, он кӧ вермы миянӧс могмӧдны!
Спектакльсӧ видзӧдны ӧд и тэ локтан.
— Да верма и не видзӧдны, ыджыдтор тай!
— Но, кыдзи кужан, — шуис Марфа Петровна, — а ме тэысь ог лэдзчысь.
Карповъяссянь сійӧ веськыда муніс правлениеӧ.
Колхозса председатель Матвей Петрович, руд синъяса стрӧг морт, внимательнӧя кывзіс Марфа Петровналысь висьталӧмсӧ.
И кӧть сійӧ тэрмасис му вылӧ, век жӧ кежавліс сыкӧд ӧтлаын Карповъясӧ.
Павел Карповлы, кор сійӧ аддзис ӧшиньӧдыс председательӧс, кыдзкӧ эз ло лӧсьыд:
— Видзӧд, Матвей Петрович учительницакӧд локтӧ!..
Сет нин сылы мундирсӧ!
Мый тэ сы вӧсна дрӧжжитан?
— Ох, батюшки! — ӧтарӧ-мӧдарӧ кутіс котравны Степанида. — Веськыда матӧ воштісны!
— Ёна жӧ ті татшӧм тешкодь йӧз! — пыригмозыс шуис Матвей Петрович. — Марфа Петровна кӧ нин ручайтчӧ, тайӧ ӧмӧй тіянлы этша?
Ті сылы ассьыныд челядьтӧ дӧверяйтанныд — он полӧй, а мундир дӧверитны он вермӧй!
— Да меным абу жаль, мед босьтасны! — шуис Павел. — Тайӧ ӧд Степанида...
И мый сійӧ тайӧ мундирас кутчысьӧма?
Степанида сдайтчис.
Сійӧ босьтіс шкапысь ключ да броткигтырйи муніс восьтыны сундуксӧ.
И сэки жӧ, председатель син водзын, нафталинсӧ пыркӧдігтыр, гӧрд кантъяса выль мундирсӧ сетіс Марфа Петровналы:
— Сӧмын ті видзӧй сійӧс!
Пӧжалуйста!
Сійӧ ӧд миян дзик выль — ни ӧти няйт чут абу!
Марфа Петровна кыпыд сьӧлӧма, тэрмасис гортас.
Но вот, ӧні царь Пётрлы йӧз син водзӧ петкӧдчыны оз ло яндзим!
ХРУСТАЛЬНӦЙ СИКӦТШ
«Арапӧс» видзӧдны чукӧртчис сиктыс пӧшти ставнас.
Весиг мӧдар берегсянь, Катунь сайсянь, кодсюрӧ локтӧмаӧсь.
Нинӧм, мый лунсӧ коллисны му вылын, мый киясыс ещӧ эз на шойччыны плуг кутӧмысь, град йӧръяс киськавны ва ведраяс новлӧмысь, колхознӧй двор стрӧитанінын черъясӧн да пилаясӧн уджалӧмысь.
Школьнӧй спектакльяс век вӧліны праздник кодьӧсь.
Костя лунтыр кыскаліс куйӧд.
Мудзӧмысла киясыс сылӧн дрӧжжитісны, кор сцена сайын сійӧ кутіс пасьтавны кусыньтӧм пӧлаяса мича мундирсӧ.
— Мый нӧ тэ — петук юр кералін али мый? — пасьтасьнысӧ сылы отсалігмоз серӧктіс Ольга Наева. — Видзӧдтӧ, кыдзи киясыд тіралӧны!
Костя нюммуніс:
— Эг петук юр керав, а куйӧд сӧвті.
— Коді нӧ тані куйӧд йывсьыс тӧлкуйтӧ? — кыліс Марфа Петровналӧн стрӧг гӧлӧсыс. — Быдсяма куйӧд йылысь ӧні колӧ вунӧдны.
Помнит сӧмын: тэ царь Пётр!
Кылан?
И мӧвпъясыд тэнад долженӧсь лоны царскӧйӧсь, и кывъясыд, и походкаыд...
И некутшӧм куйӧд тэ талун эн сӧвт, тэ талун указъяс гижалін, бояралысь тошъяссӧ бритін, йӧз муясса посолъясӧс принимайтін.
А сэсся думыштін Ибрагимӧс гӧтравны.
Гӧгӧрвоин?
А ноко збойджыка, паськӧд пельпомъястӧ!
Лӧсьыд!..
Вайлы ме ещӧ синкымъястӧ тэнсьыд ёнджыка сьӧдӧда!
Зумыдджыка тувччавны да юрсӧ вылынджык кутны зілигтыр Костя матыстчис зеркалӧ дорӧ...
И муртса шатовмуныштіс: сьӧд синкымъяса да каньлӧн кодь уска тӧдтӧм морт видзӧдліс сы вылӧ.
— Видзӧдлӧй! Видзӧдлӧй! — серамсӧ кутігтыр муртса вермис шуны Настенька. — Кандыков ачыс ассьыс повзис!
— Надзӧнджык! — шуис Марфа Петровна. — Сета звонок!
Заводитам!
Зилькнитіс коймӧд звонок, кышакылігтыр воссис занавес.
Лои шынитӧв, и чӧв-лӧньын сцена вывсянь кутіс кывны гӧлӧсыс Манжин-Араплӧн, коді лыддис ассьыс задумчивӧй монологсӧ...
Спектакль муніс лӧсьыда, гажаа, вӧліны уна виччысьтӧмторъяс.
Сцена вывті ветлӧдлісны диковиннӧй паськӧма йӧз, эзысь кизьясаӧсь (эзысьыс — кампет коръяс), дженьыдик гачаӧсь, талькӧн киськалӧм кудриа парикаӧсь.
Кылісны Ибрагимлӧн благороднӧй речьясыс да Пётрлӧн властнӧй гӧлӧсыс.
Ыджыд да дзик тӧдтӧм олӧм муніс шензьысь видзӧдысьяс син водзын.
А кор заводитчис ассамблея, то залын кылісны горӧдӧмъяс.
И друг ставныс кутісны клопайтны.
Мыйкӧ шензяна вӧлі сцена вылын, мыйкӧ гажа, мича!
Шкиперскӧй гӧтыръяс, визя чулкиаӧсь, гӧрд юбкааӧсь да еджыд чепецаӧсь, пукалісны пельӧсын да кыисны чулкияс.
Налӧн мужикъясныс, укшаль голландецъяс, куритісны трубкаяс да юисны сур.
И — медся ыджыд дивӧыс! — пӧтӧлӧксянь лэччис еджыд сисьяса гӧгрӧс люстра, кодӧс гӧгӧрыс гартлӧма вӧлі посньыдик цветъясысь вӧчӧм гирляндаясӧн.
Музыка (баян да гитара) шы улӧ плавнӧя йӧктігтыр ӧта-мӧд бӧрся петісны придворнӧй дамаяс да кавалеръяс.
Цветъясӧн мичмӧдӧм прическаяс, локонъяс, кринолинъяс, дзирдалысь украшениеяс (ёлкавывса зарни да эзысь канитель)...
— Тайӧ нӧ коді? — вашкӧдчисны залын. — Со эсійӧ, коді тай ставнас гӧлубӧя?
Королькова?
Абу!..
А невеста, невеста!..
Еджыд цветъяса!
Майка Вилисова ӧмӧй?..
А Чечекыс, Чечекыс!
Видзӧдлӧй — сідзи и дзирдалӧ ставнас!..
Чечек йӧктіс джоджас муртса инмӧдчылігтыр.
Розӧвӧй оборкаясыс сылӧн шпыркъялісны, юр вылас качайтчисны гӧрд цветъяс.
Но мыйкӧ невернӧй вӧлі сы йӧктӧмын: сійӧ век зілис мунны пельӧслань, Пётр дорысь ылӧджык, коді пукаліс пызан сайын...
— Шӧрас!..
Шӧрас!.. — шӧпкис сцена сайсянь Марфа Петровна. — Эн жмитчы пельӧсас!..
Чечек кыліс тайӧ гӧлӧссӧ.
Сійӧ долыдпырысь петіс шӧрас, но аддзис, мый Пётр видзӧдліс сы вылӧ зэв сюся да скӧра, и бара сорсис да йӧктігмозыс муніс ылӧджык сы дорысь — сцена мӧдар помас.
А Пётр вунӧдіс, мый сійӧ должен сёрнитны гӧстьяскӧд, кӧрис синкымъяссӧ да следитіс Чечек бӧрся: «Кытысь сылы сикӧтшыс?
Кытысь?
Неужели...»
Чечек помаліс танецсӧ, бумага веерӧн тупкысьӧмӧн сулалыштіс стен дорын да друг надзӧник тювкнитіс сцена сайӧ.
Пётр чеччис и, сцена кузя гырыся восьлалігтыр, тэрыба кутіс мунны сы бӧрся.
Ставныс шӧйӧвошины.
Ставныс видзӧдісны ӧта-мӧдыс вылӧ: «Кытчӧ нӧ сійӧ?»
Ставсӧ спаситіс Ибрагим.
— Ваше величество! — Пётрӧс киӧдыс кутӧм бӧрын шуис сійӧ да, мед некод оз казяв, тувкис сылы мышкас кулакнас. — Кытчӧ нӧ ті?
Ми эг на помалӧй миянлысь приятнӧй сёрнинымӧс!
Костя муртса-муртса ворсіс сцена помӧдзыс.
Сійӧ нюмъяліс Ибрагимлы, шутитіс сійӧ невестакӧд, юис сур, а ачыс век ӧтарӧ видзӧдлывліс: эз-ӧ бӧр лок Чечек?
И муртса сӧмын пӧдлассис занавес, «Пётр» тойлаліс ассьыс гӧстьяссӧ да уськӧдчис сцена сайӧ.
Чечек и сэні эз вӧв.
Ыджыд сапӧгнас гораа тувччалігтыр Костя котӧртіс классӧ.
Чечек сулаліс ӧшинь дорын, ыджыд аспарагус дінын, да мыйкӧ думайтігтыр видзӧдіс кытчӧкӧ пемыдас.
Ӧтка лампа югдӧдіс сійӧс — розӧвӧй кринолина, цветъяса да оборкаяса, сьыліас бриллиантӧвӧй сикӧтша ичӧтик княжнаӧс.
Костялысь кок шысӧ кылӧм бӧрын сійӧ повзьӧмӧн бергӧдчис.
— Тайӧ нӧ тэнад кутшӧм сикӧтш? — Ноко петкӧдлы! — мавтӧм сьӧд синкымъяс увсяньыс синъяснас югнитлігтыр шуис Костя.
Чечек кыкнан кинас тупкис сикӧтшсӧ.
— А тэныд кутшӧм делӧ?
Вот ещӧ!
— А кытысь сійӧс босьтін?
— А тэныд мый?
Гашкӧ, меным бабушка сетіс!
— Бабушка?
Эн сӧр!
Босьт киястӧ!
— Да! Бабушка!
А вот ог босьт!
Ог босьт киясӧс!..
Костя скӧрысь кватитіс Чечеклысь кияссӧ да вештіс сьылі дорсьыс.
Чечек нетшыштчис — аспарагус тыра ыджыд гырнич грыммуні-уси джоджӧ, и алмазъяс, кодъяс пыр жӧ пемдісны шоныд кияс инмылӧмысь, крахмалитӧм оборкаясас крукасьлігтыр киссисны кок улӧ...
— Ой! Гырничыс торпыригӧдз жугалі! — шеныштіс кияснас Чечек.
Но Костялы гырничыд вӧлі веськодь.
Сійӧ лэптіс ӧти алмаз тусь — киад сылысь, ичӧтик йи тор.
— Сідзи и эм! Менсьым кристаллъясӧс босьтӧма!
Эк, вӧлін кӧ эськӧ тэ детинка... — Костя чабыртіс кулакъяссӧ.
Оборкаяснас кышакылігтыр Чечек котӧртіс ӧдзӧслань:
— О! Сё майбыр жӧ нин тэнад кристаллъясыд!
Муртса югъялыштісны и сылісны!
Видзӧдлы, видзӧдлы тэ ачыд ставсӧ нырин кокнад!
Ӧдзӧс надзӧник воссис, и Чечек пыр жӧ ланьтіс: классӧ пырис Анатолий Яковлевич.
— Мый нӧ тані вӧчсьӧ?
Костя да Чечек зумыштчӧмӧн чӧв олісны.
Анатолий Яковлевич муртса вермис кутчысьны, медым не серӧктыны, кор видзӧдліс «сылӧн царскӧй величество» вылӧ, кодлӧн ӧти синкымсьыс краскаыс паськалӧма чужӧмбок пасьтаыс, парикыс да шляпаыс вешйӧмаӧсь пель бокас, а сьӧд ускыс скӧрысь чурвидзис, быттьӧ тигрлӧн.
— Мый нӧ тані вӧчсьӧ? — повторитіс сійӧ стрӧга. — Горзӧны...
Цветсӧ пӧрӧдӧмаӧсь...
Гырничыс сэтшӧм бур вӧлі...
Чечек полігтыр кутіс видзӧдны то Костя вылӧ, то директор вылӧ.
— Тайӧ эг ме! — ӧдйӧ шуис сійӧ. — Тайӧ сійӧ!
Костя видзӧдліс сы вылӧ, и синъясыс сылӧн югнитісны сэтшӧм скӧра, мый Чечек пыр жӧ повзис, мед эськӧ Костя эз жӧ вунӧд, мый Чечек абу детинка.
Анатолий Яковлевичлӧн зэв ёна кутіс петны серамыс, сійӧ сэсся эз нин вермы кутчысьны, кор сы син водзын вӧлі скӧрмӧм «Пётр», да ӧдва вермис шуны: «Уберитӧй ставсӧ!», а сэсся кватитіс носӧвӧй чышъянсӧ, тупкис сійӧн вомсӧ да ӧдйӧ петіс классысь.
Костя пӧрччис мундирсӧ, видзчысьӧмӧн пуктіс сійӧс парта вылӧ да кутіс чукӧртны гырнич торпыригсӧ.
— Вай ме тэныд отсышта, а? — шуис Чечек.
Костя чӧв оліс.
Чечек локтіс матӧджык, лажыньтчис:
— Кенскин, вай ме мусӧ курала...
Эн лякӧсьт, эн лякӧсьт киястӧ, ме ачым!
— Оз ков, — сы вылӧ видзӧдтӧг ӧтветитіс Костя.
Чечек жугыльмис, ланьтіс.
Ӧдзӧс сайын кылісны мургана гӧлӧсъяс, кодъяскӧ дженьыдика, тӧждысьӧмпырысь шуалісны:
— Энӧ аддзылӧй Кандыковӧс?..
Костя!
Кандыков!..
Кӧні сійӧ?
Ӧні сылы сцена вылӧ!
Медбӧръя действие, а сійӧ абу!
Ӧдзӧс гурйыв воссис.
— Сійӧ тані! — горӧдіс Репейников. — Со сійӧ.
— Локта, локта, — кисӧ тэрыба пыркӧдігтыр да мундирсӧ кватитігмоз шуис Костя.
Репейников петіс кодлыкӧ горзігтыр:
— Сійӧ локтӧ!
— Кенскин... — вӧсньыдик гӧлӧсӧн нора чукӧстіс Чечек, — тэ нин и лӧгасин!
— Да, лӧгаси, — бергӧдчывтӧг ӧтветитіс Костя.
— Кутшӧмкӧ цвет вӧсна!
— Эг цвет вӧсна, а сы вӧсна, мый лёка поступайтан.
Чечек сы бӧрся петіс классысь:
— Кенскин, тэ ӧд тӧдан, кыдзи ме Анатоль Яковлевичысь пола!..
— Сідзкӧ, ассьыд мыжтӧ йӧз вылӧ колӧ вештыны?
— А тэ кӧ эськӧ менӧ киясӧд эн кватит, ме эськӧ и цветсӧ эг пӧрӧд!
— А тэ кӧ эськӧ менсьым кристаллъясӧс эн босьт, ме эськӧ тэнӧ киясӧдыд эг кватит...
— Кенскин, Кенскин!
Сідзкӧ, тэ ӧні мекӧд и дружитны он кут?
— Ог, — шуис Костя, — татшӧм другъясыд меным оз ковны! — и муніс сцена сайӧ.
Чечек сэсся эз нин вермы петны сцена вылӧ.
Нинӧм лёкыс абу, бал вылын кӧ оз ло ӧти ичӧтик княжна...
Сійӧ пӧрччис ас вывсьыс цветъяссӧ да кринолинсӧ, пуктіс найӧс сценасайса пос тшупӧдъяс вылӧ да гусьӧник муніс школаысь.
ХИУС ЛОКТІС БӦР
Надзӧник дзольгӧ-визувтӧ тайгаӧд Кологош шор.
Шор берег дорын сулалӧ керка, ичӧтик, но крепыда вӧчӧма гырысь ниа керъясысь.
Тані, школьнӧй пӧчинокын, тулыссяньыс олӧ школьнӧй стӧрӧж Романыч, видзӧ паськыд видзьяс вылын школьнӧй мӧсъясӧс да вӧвъясӧс.
Тайӧ лунас Романыч, ӧтинога сьыланкыв дугдывтӧг сьылігтыр, кодӧс сэк жӧ сочиняйтіс ачыс, вӧтліс стадасӧ луншӧр кад кежлӧ шойччыны керка дорӧ.
Тайӧ кадас сійӧ пуис бипур вылын ӧбед, а мӧсъяс вугралісны йӧрдорса сук кустарникъяс пӧвстын.
Вӧрысь восьса гӧра пӧкат вылӧ петӧм бӧрын Романыч друг дугдіс сьывны ассьыс сьыланкывсӧ: керка дорас тшыналіс бипур!
«Коді нӧ локтӧма?
Кутшӧмкӧ вӧралысьяс али коді?
Али Анатолий Яковлич воӧма?»
Бипур тшыналіс надзӧник, вӧлі кусӧ нин.
Чусалысь ӧгыръяс весьтын изъяс вылын сулаліс чугун.
А керкасянь неылын, ньывк гӧра пӧкатын, кутшӧмкӧ йӧз заводитісны мыйкӧ стрӧитны.
Стружиттӧм ниа плака чукӧръяс куйлісны бадь пуяс улын.
Няжгис пила, камгис чер, и быд кучкӧм, кодӧс нерис йӧла, унаысь кывліс гӧраясын.
Прамӧйджыка видзӧдлӧм бӧрын Романыч тӧдіс ассьыс школьникъяссӧ: со Манжин, со Кандыков, со Шумилин, Ваня Петухов, Андрей...
А со и Алёша Репейников ноксьӧ, котӧрӧн ваялӧ майӧгъяс, корсюрӧ горӧдыштлывлӧ.
Романыч локтіс матӧджык:
— Тайӧ нӧ мый стрӧитанныд, челядь?
— Кроликъяслы йӧр, — пыр жӧ ӧтветитіс Репейников. — Кутасны веськыда турун вылас овны!
А то мый нӧ, клеткаясын!
Клеткаясын дзескыд, пемыд, кутшӧм нӧ налы олӧм?
А тані налы лоӧ гажа!
— Сідзкӧ, тайӧс ті кроликъяслы гажӧдчыны стрӧитанныд?
— Налы ӧд сідзжӧ окота бурджыка овны!
— Огӧй сы вӧсна, медым налы бурджык вӧлі овнысӧ, — паныд шуис Ваня Петухов, — а сы вӧсна, медым колхозникъяс миян вылӧ сэсся эз норасьны!
Алёшка ассьыс кроликъяссӧ сэтшӧма распуститӧма, мый некутшӧм тӧлк эз кут лоны.
Кольӧм вой кызьӧн кымын колхознӧй йӧрӧ уськӧдчӧмаӧсь, зэв ыджыд шум вӧлі!
Судитны миянӧс кӧсйисны.
Романыч довкйӧдлыштіс юрнас:
— Ой, лёк!
А тіян кролик видзысьныд кӧні сэки вӧлі?
Алёша чӧв оліс.
Нюмъялігтырйи да неуна мигайтігмоз сы пыдди ӧтветитіс Шумилин:
— Кӧні вӧлі?
Сцена вылын.
Голландскӧй шкиперӧс изображайтіс, царь Пётркӧд сёрнитіс!..
— Сідзкӧ, тайгаӧ найӧс думыштінныд? — шуис Романыч. — Бур.
Зэв бур!
Гажа лоӧ...
Сӧмын ті плӧтьджыка пӧвъяссӧ пукталӧй, плӧтьджыка!
Вайлы, Шумилин, чертӧ, ме петкӧдла, кыдзи бурджык потшнысӧ...
Анатолий Яковлевич важӧн нин думайтіс сы йылысь, медым нуны школаысь кроликъясӧс — сэтшӧма тайӧ кроликъясыс рӧдмисны да сэтшӧм сьӧкыд лои видзны найӧс дзескыд клеткаясын!
Сійӧ и гӧрбыльяс нин ньӧбис йӧрсӧ потшны, но век эз вӧв кадыс босьтчыны тайӧ уджас.
Сійӧ рытас, кор школаыс ставнас вӧлі спектакль вылын, кроликъяс бара пышйӧмаӧсь клеткаяссьыс, и асывнас став сикт пасьтала кылісны норасьӧмъяс, а Анатолий Яковлевичла ыстісны правлениесянь.
Директор кӧсйысис мынтыны штраф и сэки жӧ ыстіс школьнӧй му вылӧ пӧвъяс тыра додьяс.
Костя сідзи эз и аддзыв Чечекӧс сы бӧрын, кор муніс сы дорысь сцена сайӧ.
И эз кӧсйы аддзӧдлыны.
Быд мортлӧн эм терпение.
И быд мортлӧн сійӧ вермас потны.
Сідзкӧ вот, Костялӧн терпениеыс поті.
Тырмас сылы ноксьыны тайӧ нывкаыскӧд!
Регыд воас Яжнай — гашкӧ, аски, гашкӧ аскомысь, — вот и мед нуас сійӧс Ябаганӧ.
А сылы тырмас ноксьынысӧ!
Но ньӧти не думайтны Чечек йылысь сійӧ эз вермы.
И, муӧ гӧрбыль тувъялігӧн, сійӧ скӧраліс да вензис ачыс аскӧдыс:
«Вот ӧд кыдз, а?
Кыдзи ме тайӧ кристаллъяссӧ быдті!
Кутшӧм дыр!
А сійӧ нинӧм эз юав — кватитіс, да и ладнӧ!
И ставсӧ портитіс!»
И сэки жӧ кутшӧмкӧ бур гӧлӧс сы пытшкын шуліс сылы дзик мӧдтор:
«Да ӧд нывка!
Окота лои вӧччыны, петкӧдлыны асьсӧ.
Но, мый нӧ накӧд вӧчан?
Найӧ ставныс сэтшӧмӧсь!
Сійӧ ӧд эз тӧд, мый сикӧтшыс пыр жӧ сылас!..»
«Но, мед эз кӧ тӧд! — вензис Костя. — А мыйла висьталіс, мый цветсӧ ме пӧрӧді?
Тайӧ абу честнӧ!
Ме эськӧ, дерт, эг соссьы, ме эськӧ век жӧ Анатолий Яковлевичлы висьталі, мый тайӧ ме, но сійӧ ӧмӧй должен вӧлі ме вылӧ ставсӧ вештыны?!»
И бур гӧлӧс бара шуліс дзик мӧдтор:
«Но, тырмас та йылысь, Костя!
Эн скӧрав сы вылӧ...
Сылы ӧд и аслыс ӧні абу зэв лӧсьыд!
Тэ ӧд век жӧ тӧдан, мый сійӧ... но, мый сійӧ тіянлы дзик ас морт кодь, и ті сылы ас йӧз кодьӧсь...
Но, скӧралыштін, и тырмас!»
Потшӧс ӧдйӧ быдмис.
Чукӧртчисны уджсӧ тӧдысь ён, пельк детинкаяс.
Веж гӧра пӧкатын ӧта-мӧд бердас плӧть сувталісны розӧвӧй нисьӧ виж ниа гӧрбыльяс...
Ужнайтігӧн, мыйкӧ думайтігтыр каллянсӧ ӧгырӧн ӧзтігмоз, Романыч шуис:
— А век жӧ, челядь, ті зэв аслыссикас йӧз!
Кодлы стрӧитанныд?
Онӧ аслыныд.
Код вӧсна старайтчанныд?
Онӧ ас вӧснаныд.
Ті дзик вунӧдінныд, мый ті ӧні абу нин тані велӧдчысьяс.
И вунӧдінныд, мый школаныд ӧні абу тіян.
А мыйла тадзи уджаланныд?
Челядь видзӧдлісны ӧта-мӧдыс вылӧ, серӧктісны, налы весиг яндзим лои и эз тӧдны, мый шуны.
— А сы вӧсна, мый ми ассьыным школанымӧс радейтам! — шуис медбӧрын Шумилин. — А мый нӧ, ӧні быд воськов колӧ лыддьыны?
Гашкӧ ог сылӧй!
— Да ми сы йылысь весиг ог и думайтӧй, — лэптыштліс пельпомъяссӧ Петухов.
А Костя шпыньмуніс:
— Тайӧ кутшӧмкӧ тешкодь вопрос!..
Весиг ог и кужӧй, кыдзи ӧтветитны...
— А ӧтветитны позьӧ тадзи, — сідзжӧ мыйкӧ думайтігтыр шуис Романыч: — тайӧ ставыс сы вӧсна, мый выль йӧз му вылӧ локтісны.
Выль йӧз, вот мый!
И татшӧм выль йӧзыс вылӧ пӧрысь мортлы видзӧдны кажитчӧ тешкодь.
Тешкодь видзӧднысӧ... и лӧсьыд!
Романыч помӧдз куритіс каллянсӧ да босьтіс ружьесӧ:
— Ветла кӧинъясӧс повзьӧдлышта.
А ті водӧй, сэні керкаас менам паськыд наръяс эмӧсь и туруныс уна.
Век думайта, а друг кутшӧмкӧ морт узьны локтас!
Надзӧник трачкӧдчис бипур.
Гӧгӧр вӧлі лӧз вой...
— А тешкодя тайӧс шуис Романыч, — шпыньмуніс Костя. — Мыйла нӧ ми ог ас вӧсна старайтчӧй?
А кыдзи нӧ ог ас вӧсна?
Алтайскӧй крайысь ме некытчӧ мунны ог кӧсйы.
Велӧдча — и бӧр локта.
Садъяс кута садитны.
Аслам Рӧдиналы кӧ — сідзкӧ, аслым...
А кыдзи нӧ ещӧ мӧдногыс?
— А ме? — шуис Шумилин. — А ме ӧмӧй кытчӧкӧ думайта мунны?
Алтайысь ылӧ ме тожӧ некытчӧ ог мун.
А мый нӧ, тані вӧчнысӧ нинӧм али мый?..
Вот лоа инженерӧн, локта электрическӧй станцияяс стрӧитны — миян юяс визулӧсь, мыйта энергия сетасны!
abu
abu
abu
abu
— Ой, ребята, а ме мый думайта... — ышловзис Манжин, — весиг висьтавнысӧ ог вермы.
— Но, мый? Мый? — окота лои тӧдны челядьлы. — Висьтав, мый нӧ тэ!..
— Ме вот мый думайта: лоны эськӧ сэтшӧм учёнӧйӧн, археологӧн... медым курганъяс кодйыны.
И сэсся, гӧраяс вылын миян унапӧлӧс гижӧдъяс эмӧсь.
И кутшӧмкӧ рисунокъяс...
Зэв важся быдсикас гижӧдъяс да рисунокъяс — вот эськӧ найӧс разбирайтны велӧдчыны!
Унатор эськӧ позяс тӧдмавны миян Алтай йылысь...
— Да, збыль, — шуис Костя, — сійӧ интереснӧ, сійӧ, пӧжалуй, зэв интереснӧ!
Ме сідзжӧ зэв ёна радейта история...
А вот, ребята, ме ӧти книгаысь лыддьылі, мый коркӧ зэв важӧн алтаецъяслӧн вӧвлӧма междоусобнӧй война.
И ӧти начальник, Чаган-Нараттан, пышйӧма тышкасян поле вылысь да дзебсьӧма пещераӧ.
Сійӧс бӧрыннас аддзӧмаӧсь...
Но ме эг сы йылысь кӧсйы.
Ме тайӧ пещера йывсьыс.
Сійӧ кӧнкӧ Тарлык гӧра вылын.
Шуӧны, тайӧ пещерасьыс пӧ быдсяма лыяссӧ аддзӧмаӧсь, навернӧ — жертвеннӧй животнӧйяслысь.
Но со мый интереснӧ: стенъясыс тайӧ пещераас пӧсялӧны.
Тайӧ сыростьсӧ кӧ босьтны, сійӧ пыр жӧ кынмӧ, лоӧ пемыдруд, дзик селитра кодь.
И быттьӧ важӧн йӧзыс пулӧмаӧсь тайӧ порошоксӧ ваын шомкӧд да серакӧд ӧтсор да вӧчлӧмаӧсь порок...
Вот интереснӧ эськӧ сійӧ пещераас ветлыны!
Абу ӧд и ылын, кӧнкӧ Узнезь дорын...
— А мый, — сы дор сувтіс Шумилин, — чукӧртчам и ветлам!
— Вайӧй! — сӧгласитчис Манжин. — И ещӧ курган вылӧ ветлам — ыджыд кургансӧ пӧ ӧні кодйыны заводитӧмаӧсь...
— И ме ветла! — кыліс гӧлӧсыс Репейниковлӧн, коді горша кывзіс ыджыдджык ёртъясыслысь сёрнисӧ.
— Петухов, а тэ мый думайтан? — Ванялы бокас кокньыдика тувкнитӧм бӧрын шуис Шумилин. — Мый нӧ синтӧ он вештыв би вывсьыс, мый сэтысь аддзин?
— Сылӧн аслас думъяс, — паныд шуис Костя да мигнитіс челядьлы. — Вот велӧдчас, лоӧ учительӧн да мунас кытчӧкӧ ыджыд каръясӧ...
— Мыйла нӧ? — уськӧдчис Ваня. — Мый нӧ, ыджыд каръясас метӧг учительясыс оз тырмыны али мый?
Али миянлы Алтайӧ учительяс оз ковны?
Ого!
Ещӧ кутшӧма колӧны!
— А мый, ребята, — шуис Андрей Колосков, коді дыр чӧв оліс, — помнитанныд, кыдзи Анатолий Яковлич миян медбӧръя собрание вылын шуис: «Шумитны кутас миян Алтайным — Москваын кутас кывны!»
А мый?
Шумитны ӧд и кутас!
Юяс вылын турбинаяс кутасны бергавны, машинаяс кутасны электричествоӧн уджавны...
Гӧраяс воссясны, руда кутасны перйыны, кӧрт туй нюжӧдчас...
— И садъяс кутасны цветитны, — содтіс Костя. — Быд колхозын — сад!
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
И Костя лэптіс юрсӧ да видзӧдліс кодзулӧсь небеса вылӧ, гӧраяслӧн сьӧд конусъяс вылӧ, кодъяс мирнӧя узисны гӧгӧрбок, да ышловзис:
— Абу, ребята, миянладорысь бурджык места свет вылын, век жӧ колӧ чайтны, абу!..
Бипур надзӧник кусіс.
Чӧв-лӧнь долинаын кыліс кышакылӧм.
Унзіль заводитіс тупкыны синъяс...
Федя Шумилин чӧскыда очсыштіс:
— Мунамӧй узьны, ребята!
Лунтырнад Костя вӧлі ёна мудзӧма да лӧсьыда нюжӧдчис свежӧй турун вылӧ.
Челядь заводитлісны на сёрнитны, но ӧта-мӧд бӧрся ланьталісны — унмыс личкыліс найӧс кывсӧ шуигӧн.
Тайгаын быдмысь турунъяслӧн крепыд дукыс пырис вӧрса керкалӧн восьса ӧдзӧсӧд, кӧнкӧ неылын корскисны вӧвъяс, и некодӧн торктӧм ыджыд чӧв-лӧнь ӧшаліс гӧраяс весьтын...
Асъявылыс Костя вӧтасис: быттьӧ пырис вӧр керкаӧ тешкодь дзор старик да заводитіс пӧлявны Костялы чужӧмас.
Костя бергӧдчывліс, а старик сераліс да бара пӧляліс сы вылӧ да вӧрӧдіс сылысь пельяссӧ кӧдзыд кияснас.
«Мун, мун! — йӧжгылясис Костя. — Ме тӧда, коді тэ: тэ хиус!..»
«Да, ме хиус, хиус, хиус!» — омлёвтіс старик, и Костялы кажитчис, быттьӧ сылӧн еджыд тошсьыс киссьӧ лым да лэбзьӧ керка пасьта...
Костя йӧжгылясьыштіс да садьмис.
Синсӧ восьтытӧдз на сійӧ кутіс чувствуйтны, мый кынмӧ.
«Вот ещӧ — ывлаын июнь тӧлысь, а ме кынма, — думыштіс сійӧ, — быттьӧ ме пӧрысь...»
И друг сылӧн сьӧлӧмыс кутіс доймыны, сійӧ чувствуйтіс, мый лои мыйкӧ лёктор: «Хиус, хиус...»
Костя павтыртіс тужуркасӧ, кодӧн шебрасьліс войнас, да звирк чеччис.
Мича югыд дзирдаліс тайга весьтын.
А гӧра пӧкатыс ставнас, став турунъясыс и пуясыс вӧлі вевттьысьӧмаӧсь еджыд пужйӧн.
Скӧр хиус абу вӧт вӧлӧма, сійӧ шӧйтіс таті да йизьӧдіс долинасӧ аслас лов шынас.
— Сад! — горӧдсис Костялӧн. — Яблоняяс!
— Тэ нӧ мый? — пашкыр юрсӧ лэптӧмӧн юаліс Манжин. — Мый сэні?
— Чеччы, видзӧдлы! — вочавидзис Костя.
Манжин звирк чеччис.
— О-о — нюжӧдӧмӧн шуис сійӧ. — Вот тай кыдзи кӧдздӧдӧма!
Костя тэрыба пасьталіс тужуркасӧ.
Манжин чуймӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ:
— Тэ кытчӧ?
— Гортӧ, школаӧ.
— Думайтан... сад?
— Код тӧдас...
— Сэті увтасджык.
Сэтчӧ оз во!
— Э, оз во!
Мыйӧн тӧдан — гашкӧ, и воас!
Манжин сідзжӧ заводитіс пасьтасьны.
— А ребятаӧс садьмӧдны?
— Вай садьмӧдам.
Ваня Петухов, мыйӧн кыліс, мый долинаын кӧдздӧдіс, чеччис нинӧм думайттӧг.
Но ӧстальнӧй челядьсӧ сьӧкыд вӧлі садьмӧдны.
Шумилин век ӧтарӧ шуаліс, мый кыйсьыны сійӧ оз мун, мый сылӧн лыжиыс на абу гӧтов.
Андрей Колосков вомгорулас буркнитіс, мый мунны оз позь, кытчӧдз потшӧссӧ оз помавны.
А мукӧдыс, ёнджыка шебрасиг, шуалісны:
— Тайӧ сӧмын тані, выліас, кӧдзыд, а уліас абу кӧдзыд.
Прӧста ветлӧм лоӧ... — и бӧр унмовсялісны.
Костя, Манжин да Ваня Петухов ӧтнанныс мунісны пӧчинокысь.
Тӧждысьӧмыс вӧтліс найӧс дзуртан туй кузя, и сьӧлӧмныс вӧлі кын полӧмысла да жальысла: «Неужели и коръясыс пуяс вывсьыс кынмасны?
Неужели и няньыс кынмис?..»
Дас куим километр пӧчиноксянь школаӧдз котӧртісны час кыкӧн.
Пыр улӧджык и улӧджык, Катунь берег дорӧ лэччигӧн челядь надеяпырысь видзӧдалісны ӧтарӧ-мӧдарӧ: гашкӧ, эсійӧ гӧра саяс ставыс нин мӧднога — ни абу кӧдзыд, ни абу пужъя?
Гашкӧ, эсійӧ долинасӧ кӧ прӧйдитан, то сэні спокойнӧ вежӧдӧ турун да воссьӧны шондіӧн ловзьӧдӧм дзоридзьяс?
Но километр бӧрся километр найӧ котӧртісны векни долинаясӧд, ньывк гӧраяс да перевалъяс вомӧн — и быдлаысь аддзисны войся кӧдзыдлысь следъяссӧ.
Со сьӧдӧдӧмаӧсь да ӧшӧдчӧмаӧсь ю дорын нежнӧй бадь пуяс, со куйлӧ на ниа пуяс вылын, скала тшупӧд улын, эзысь пуж, со тайӧ пужйыс войталӧ кӧдзыд войтъясӧн сук пожӧм лапъяс вылысь...
Сьӧлӧм вылын лои пыр шогджык и шогджык.
Асывнас, му вывсянь мӧдӧдчигӧн, Костя надейтчис, мый ребята правӧсь, мый кӧдзыдыс кучкис сӧмын сэні, выліас, но ӧні надеяыс кутіс пыр вошны и вошны.
— Да оз, оз вермы лоны! — вомгорулас шуаліс Ваня Петухов. — Кандыков, тэ мый думайтан?
— Ме сідзжӧ думайта, мый оз вермы лоны!..
А Манжин чӧв оліс.
Ас йӧз — батьыс да дедыс висьталӧм серти — сійӧ тӧдіс, мый Горнӧй Алтайын вермас лоны быдторйыс: и тӧв шӧрын позьӧ кольны лымтӧг, и гожся лунъясӧ вермас усьны лым...
Кор челядь лэччисны Гремучӧйлань — сэсянь тыдалісны и сикт и школа, — чӧв ланьтісны.
Сэсся думайтны вӧлі нинӧм нин: лёкторйыс суӧма найӧс.
Тыдалӧ вӧлі, кыдзи колхознӧй град йӧръясын жуисны йӧз, кылісны тӧждысяна гӧлӧсъяс.
Сотчысь куйӧдысь петысь защитнӧй сук тшын ӧшаліс долина весьтын.
— Картупель кынмӧма! — дӧгадайтчис Петухов. — Ребята, ме дзик пыр.
Ме сӧмын гортӧ котӧртла, видзӧдла, кыдзи-мый миян сэні.
Костя нинӧм эз шу да довкнитіс юрнас — сійӧ котӧртіс школьнӧй садйӧ — Манжин вӧтчис сы бӧрся.
Сад весьтын сідзжӧ ӧшаліс еджыд тшын.
Ичӧтик надея бикинь моз чусаліс Костя сьӧлӧмын: а гашкӧ, вермисны видзны, дорйыны?..
Садйын ветлӧдлісны йӧз — школьникъяс, учительяс.
Со, яблоня весьтӧ копыртчӧмӧн сулалӧ Марфа Петровна.
Со локтіс Анатолий Яковлевич...
Сад пельӧсын витӧд класса челядь зіля бергӧдлӧны сотчысь важ идзас чукӧр, медым ёнджыка петіс тшыныс.
Уна йӧз ветлӧдлісны да жуисны ӧтарӧ-мӧдарӧ садйын, но эз кывны ни гажаа горӧдлӧмъяс, ни серам...
Тайӧ чӧв олӧмыс зэв бура висьталіс сы йылысь, мый садйыс пӧгибнитіс.
«Вот тадзи и бать висьтавліс!» думыштіс Костя.
Костяӧс первой аддзис Эркелей.
— Видзӧдлы — сьӧдӧдӧмаӧсь! — аслас кулӧм яблоняяс вылас беспомощнӧя видзӧдігтыр шуис сійӧ. — Ме найӧс век на шонта, — гашкӧ, ловзясны? — И сійӧ инмӧдіс ичӧтик яблоня йылӧ ассьыс шоныд кипыдӧсъяссӧ да кутіс лолавны нюкыртчӧм коръяс вылӧ.
— Костя! Костя! Лок татчӧ! — Костяӧс аддзӧм бӧрын кутіс горзыны Мая Вилисова. — Видзӧдлы, мый лои! — и друг бӧрддзис.
Синваыс ачыс и тюргис-лэччис чужӧмбанъяс кузяыс. — Асывбыд шонтам сійӧс, лолалам на вылӧ — и нинӧм... и нинӧм оз отсав!
Костя матыстчис Анатолий Яковлевич дінӧ.
— Тэ нӧ мыйла локтін? — чуймис директор.
Сылӧн векньыдик сьӧд синъясыс талун ньӧти эз серавны, и сы вӧсна чужӧмыс кажитчис неуна бокӧвӧйӧнджык.
«Кор вӧліны экзаменъяс, сійӧ тадзи жӧ видзӧдіс», — думыштіс Костя да шуис:
— Ме аддзи, мый кӧдзыд кучкис, да вот и котӧрӧн локтім ми.
Чайтім — удитам... отсалам кыдзкӧ.
— Да, — думайтігтыр шуис Анатолий Яковлевич, — июнь дас кӧкъямысӧд лун...
Коді нӧ вермис думыштны, мый гожӧмыс эз на пуксьы!..
Матыстчис Манжин:
— Анатолий Яковлич, а мый, ставыс пӧгибнитісны али эз?
— Да эз... — ӧтветитіс директор, — со этайӧ бокыс сӧмын.
Восьса таті!
А эстӧні, гӧра улас, дзоньвидзаӧн кольӧмаӧсь: Чейнеш-Кая сайӧдӧма.
Ветламӧй да видзӧдламӧй.
Куимнанныс мӧдӧдчисны саженец радъяс кузя.
Марфа Петровна матыстчис на дінӧ.
Надзӧник чукӧртчисны нывкаяс, посни челядь.
Тані яблоняяс вылас коръясыс вӧліны ловъяӧсь, сӧмын нюкыртчӧмаӧсь да ӧшйӧмаӧсь.
— Тайяс, пӧжалуй, ловзясны, а?
Мый шуанныд, ребята?
Костялы лои неуна яндзим: Анатолий Яковлевич сёрнитӧ накӧд, быттьӧ гырысь йӧзкӧд, сӧветуйтчӧ.
Найӧ абу нин школьникъяс!
— Ме ногӧн кӧ, ловзясны, Анатолий Яковлевич! — ӧтветитіс Костя.
— Оз ставыс, — юрсӧ довкйӧдлыштӧм бӧрын шуис Манжин.
Марфа Петровна улӧджык лэдзис еджыд чышъянсӧ.
И тадзи найӧ дыр сулалісны пӧгибнитӧм яблоняяс весьтын, и быдӧн думайтісны ассьыныс думъяссӧ.
А думъясыс ставыслӧн вӧліны ӧткодьӧсь: «Ставыс весьшӧрӧ: трудыс, радлуныс, надеяясыс...»
И ещӧ думайтісны тадзи: «А мый кутасны сёрнитны сиктын?
Шуасны: «Ми тіянлы шулім, мый весьшӧрӧ трудтӧ эн воштӧй...
Энӧ кывзӧй!
Докажитны кӧсйинныд!
Но вот, докажитінныд».
— Сідзкӧ, вот, — шуис Марфа Петровна. — Сідзкӧ, сад миян оз ло?
— Сідзкӧ, оз ло, — жугыля шуис Ольга Наева, коді сулаліс сэні щӧкасӧ кинас мыджӧмӧн.
— Миянладорыд сэтшӧм и эм, — содтіс Манжин: — садъяс любитны оз вермы.
Анатолий Яковлевич чӧв оліс да эз вештыв яблоняяс вылысь жугыль синъяссӧ.
И ставыс виччысисны, мый сійӧ шуас.
Анатолий Яковлевич шуис:
— Но мый нӧ, нинӧм сразу оз артмы.
Тыдалӧ, миянлы колӧ смелмӧдчыны да босьтчыны тайӧ уджас выльысь!
Костя видзӧдліс ставыс вылӧ веськыда, сувтса синмӧн, друг судзӧдіс морӧс зепсьыс ассьыс комсомольскӧй билетсӧ да восьтіс сійӧс.
Сэні, крышка да обёртка костас, куйліс атласнӧй розӧвӧйкодь лепесток, вӧсньыдик, пырыс тыдалана.
— Вот Манжин шуӧ: миянладорыд сэтшӧм и эм!
Но тайӧ абу сідз.
Миянладорыд абу сэтшӧм! — шуис сійӧ.
И вӧлі сійӧ гӧлӧсын мыйкӧ сэтшӧм бодрӧй, сэтшӧм увереннӧй, мый ставыс бергӧдчисны сыланьӧ.
— Абу, миянладорыд абу сэтшӧм! — повторитіс сійӧ. — Миянладорыд вермас радейтны садъястӧ.
И сэні, кӧні йӧзыс асьныс ёна радейтӧны садъястӧ, и миянладорыд сійӧс радейтӧ.
Вот кутшӧм цветъяс сэні цветитӧны!
Аддзанныд?
Со этайӧ цветоксӧ ӧмӧй ме ачым думышті?
Ме сійӧс Горно-Алтайскӧй садйысь босьті.
— Горно-Алтайскыд ёна улынджык, — ӧтветитіс Манжин, — сэні вермас...
— Горно-Алтайскыд улынджык, а Телецкӧй тыыд вылынджык.
А ті ӧмӧй эн кывлӧй, мый Телецкӧй ты дорын и то эм сад?
— Вай китӧ, Кандыков, — шуис Анатолий Яковлевич, — тэ молодеч, зонмӧ!
Сідзкӧ тэ шуан: кутасны миянын садъяс цветитны?
— Кутасны! — ӧтветитіс Костя и гӧрдӧдігмоз топӧдіс директорлысь паськыд кисӧ.
Тӧдса выражение лои Анатолий Яковлевич чужӧм вылын.
Векньыдик синъясыс кутісны югъявны, нюмъявны.
— Асьным мыжаӧсь — эгӧ виччысьӧй! — шуис сійӧ. — Колӧ вӧлі дасьӧн лоны.
Йӧзыс ӧд шуисны, мый лёк тӧв пӧльтӧ.
Колӧ вӧлі дежуритны.
А ми дӧверитчим: июнь пуксис.
А со тэныд и июнь!
Но, мый нӧ вӧчан, ӧшибкаяс вылын велӧдчам.
Кутам бурджыка помнитны, мый алтайскӧй климатсянь быдтор виччысьны позьӧ.
— А мый, Анатолий Яковлевич, гашкӧ и збыль выльысь садитам? — збодьӧрмыштӧм бӧрын шуис Марфа Петровна.
— Да, и садитам, — ӧтветитіс Анатолий Яковлевич, — миян юннатъясным кӧ та вылӧ эз на ӧвтыштны кияснаныс.
— Ми эг ӧвтыштӧй!
Эг, эг ӧвтыштӧй! — быд боксянь горӧдісны школьникъяс. — Вайӧй выльысь садитамӧй!
Ми ӧні кужам!
— Разрешитӧй, челядькӧд ме Горно-Алтайскӧ ветла, — раминика юаліс Анна Михайловна, коді ӧнӧдз кыв ни джын шутӧг сулаліс бокын. — Тіянлы ӧд, Анатолий Яковлевич, ӧні некор.
— Да, ті правӧсь, — тӧждысьӧмпырысь синкымсӧ кӧрыштӧмӧн сӧгласитчис Анатолий Яковлевич, — ӧні меным мунны абу кад.
Абу кад!
«Гӧрд кыаын» ещӧ кӧдзӧмсӧ на эз помавны — сэтчӧ колӧ ветлыны.
Гашкӧ, налы отсӧг ковмас организуйтны...
Да вот ӧні кӧдзыднад...
Код тӧдас, мый град йӧръясӧ коляс... колӧ партиецъясӧс чукӧртлыны, йӧзкӧд сӧветуйтчыштны.
Кыдзи нӧ мунан?
— Да ӧд и ме верма ветлыны, — шуис Марфа Петровна, — абу ӧд сійӧ сьӧкыд!
— Разрешитӧй, ме ветла! — горӧдісны быд боксянь челядь.
— Ме ветла жӧ!
Машинанад ветлыны ме ньӧти ог пов!
— А ме ветлі нин, дзик Чемалӧдз волі!
Сӧмын ӧні Костя казяліс, мый Чечек абу садйын.
Сійӧ матыстчис Лида Королькова дінӧ:
— А кӧні нӧ Чечек?
— Гортын пукалӧ, — ӧтветитіс Лида, да пыр жӧ быттьӧ дузгӧдчис.
— Мыйла нӧ гортын? — чуймис Костя. — Мый нӧ, оз ӧмӧй сійӧ тӧд, мый тані лои.
— Но да, оз тӧд!
Сійӧ ещӧ оз тырмы!
Ставыс горзӧны: «Садйыд кынмӧма!»
А сійӧ шуӧ: «Некутшӧм сад сэні абу.
Сӧмын ньӧръяс».
И шуӧ: «Некутшӧм сэтшӧм еджыд цветъяса яблоняяс свет вылын оз овлыны, и некутшӧм яблӧкъяс пу вылын оз быдмыны, а пу вылын быдмӧны сӧмын кольяс да кӧин ягӧдъяс.
Вот и ставыс».
И шуӧ: «Но и мед сійӧ ньӧръясыс кынмасны — ыджыдтор тай!
Тайгаын татшӧм ньӧръясыд мыйта колӧ быдмӧны!»
Костялы сюри стрӧка, кор Марфа Петровна вешйис бокӧ, видзӧдлыны яблоня, коді сылы кажитчис ловъяӧн, да шуис сылы:
— Марфа Петровна, ме тіянкӧд Горно-Алтайскӧ мунны ог вермы — муна Кологошӧ.
Но со ме мый йылысь тіянӧс кора: босьтӧй ті, пӧжалуйста, аскӧдныд, эсійӧ «визяордасӧ»... но, Чечексӧ, Чечек Торбогошевасӧ!
Мед сійӧ ас синъяснас ловъя яблоняяс вылӧ видзӧдлас — ӧні найӧ цветитӧны сэні...
Сійӧ кӧ кутас веритны, то бур юннатка лоӧ.
Удж вылад сійӧ зіль.
И сэсся, сійӧ ӧд Ябаганысь.
Йӧзыс сэні некор яблоняястӧ эз аддзывны.
Мед сійӧ лоас сэтшӧм мортӧн, коді ваяс Ябаганӧ яблӧк!
— Ме тэнӧ гӧгӧрвоа, Костя, — ӧтветитіс Марфа Петровна. — Жаль... ок, жаль меным, другӧ, мый классысь сэсся ми тэнӧ ог нин аддзылӧй! — И думыштіс: «Ок, челядь, челядь, кутшӧм ӧдйӧ найӧ быдмӧны!
Сӧмын на велалан на дінӧ, ас йӧз пыдди кутан пуктыны, а найӧ мунӧны нин тэнад киысь!»
Марфа Петровна чышкыштіс синъяссӧ.
Костялӧн вӧрзис сьӧлӧмыс, сійӧ видзӧдіс Марфа Петровна вылӧ.
Костя кӧсйис шуны, мый и сылы ӧд абу кокни янсӧдчыны и школакӧд и учительяскӧд, мый и сійӧ ӧд радейтӧ Марфа Петровнаӧс, мый и сылы вывті-вывті шог...
Но сійӧ эз куж ставсӧ тайӧс висьтавны аслас пӧрысь учительницалы.
А пӧрысь учительницалы нинӧм и висьтавнысӧ эз ков — сійӧ и Костя висьтавтӧг ставсӧ тайӧс тӧдіс.
КРОЛИК ВИДЗАНІНЫН
Кологошӧ — кроликъяс бӧрся видзӧдны — Анатолий Яковлевич шуис ыстыны Костяӧс.
Сійӧ дыр думайтіс та йылысь, падъяліс: эз окота вӧв сылы ыстыны Кандыковӧс, кор татшӧм лёктор лои налӧн садкӧд.
Кандыков зэв ёна колӧ вӧлі тані, да и ачыс Костя зэв неокотапырысь кольліс садсӧ.
— Кыдзи нӧ ме муна, Анатолий Яковлевич?
Уджсӧ абу помалӧма, абу ставсӧ садитӧма.
И арык эськӧ заводитны колӧ.
Сійӧтӧ сідз.
Но кодӧс ыстан тайгаӧ?
Интернатсаяс муналӧны ылі сиктъясӧ — гортъясас.
Позис эськӧ ыстыны Манжинӧс, но Манжин асныра, оз мун, кытчӧдз сад оз кут вежӧдны.
Петуховӧс?
Сійӧ збой и зіль, но абу тӧждысьысь.
Кроликъясӧс сійӧ оз ёна радейт, найӧ сылӧн тшыглаыс куласны.
И ещӧ некымын ним бӧрйӧдліс юрас Анатолий Яковлевич, но сувтіс век жӧ Костя вылӧ.
«Да, тайгаӧ он быдӧнӧс ысты.
А Кандыков — ас кыв вылас сулалысь, тӧлка честнӧй детинка.
Вӧчас ставсӧ, мый колӧ.
И животнӧйясӧс радейтӧ, и ружьеӧн вӧдитчыны кужӧ.
Босьтас ассьыс понсӧ.
Ог, Кандыковысь кындзи некодӧс ог ысты — сэки ме лоа спокойнӧй».
Анатолий Яковлевич аддзӧдчыліс Костя батькӧд, сёрнитчис сы йылысь, медым сійӧ лэдзис Костяӧс.
Батьыс ачыс чиститіс, прӧверитіс да зарядитіс Костялы ассьыс вӧралан ружьесӧ.
Асывнас водз школа йӧрын лӧсьӧдісны телега — кролик, видзан клеткаяссӧ ставсӧ пукталісны ӧта-мӧд вылас да кӧртавлісны гезъясӧн.
Ӧтарладорас турун пиас сюйисны ружье, мӧдарладорас — бура тӧчитӧм литовка-коса, а шӧрас — картупель мешӧк, шыдӧс, нянь да вый тыра сумка да ещӧ чайник да пӧрт.
Медъёна ноксис да котраліс телега дорын Алёша Репейников, кӧть эськӧ вӧлі и зэв жугыль.
Кор сійӧ кыліс, мый тайгаӧ мунӧ Костя, а оз сійӧ, Алёша котӧртіс Анатолий Яковлевич дінӧ:
— Мыйла нӧ Кандыков?
А мыйла нӧ ог ме, Анатолий Яковлевич!
Ме эськӧ и ачым верми!
abu
abu
abu
abu
abu
Алёшалӧн друг кутіс доршасьны синваыс, и сійӧ дӧзмӧмпырысь бергӧдчис мӧдарӧ.
Анатолий Яковлевичлы жаль лои сійӧ.
Но кыдзи нӧ ыстан дас кык арӧса детинкаӧс ӧтнассӧ тайгаӧ!
— Оз позь, Алёша, — небыдика шуис сійӧ. — Сэні кӧинъяс ветлӧны, а тэ ещӧ и лыйсьыны на он куж.
— Кужа!
— И кроликъяс тэнсьыд оз кывзысьны, пышъялӧны, тэ найӧс вывті ёна жалитан.
Код тӧдас тэнӧ — босьтан да и лэдзан найӧс луд вылӧ гуляйтны.
Либӧ пышъясны...
Но, и мыйла тэ сэтшӧма тэрмасян?
Быдмышт ичӧтика!
— Быттьӧ ог и справитчы!
Ме ӧд лун и вой кута на бӧрся видзӧдны!
Но корӧмъяс эз отсавны: тайгаӧ век жӧ муніс Костя.
Костяӧс колльӧдны локтісны ёртъясыс: — Вася Манжин да Ваня Петухов.
Челядь куимнанныс мӧдісны подӧн.
А кроликъяс тыра ящикъяс вылӧ доддяс пуксис Настенька да босьтіс киас вӧжжи.
Сійӧ кӧсйис видзӧдлыны, кыдзи кутас овны Костя тайӧ ичӧтик керкаас: эм-ӧ сэні вольпась, оз-ӧ ков сэтчӧ вайны кутшӧмкӧ пӧсуда, оз-ӧ ков ӧшӧдны занавескаяс.
А то тайӧ детинкаясыдлӧн артмас ставыс кыдзсюрӧ!
— Алёшка, сідзкӧ тэ волывлы кроликъястӧ видлыны! — шуис Костя Репейниковлы.
Алёша кӧдзыда ӧтветитіс:
— А мый найӧс видлынысӧ?
Оз, гашкӧ, гажтӧмчыны.
— Но, а кӧсъян кӧ, мунам ӧтлаын, олыштан сэні?
Алёшалӧн дрӧгнитліс сьӧлӧмыс, но ӧбидаыс вӧлі зэв ыджыд.
— Ог, — ӧтветитіс сійӧ, — мый нин меным...
Кутшӧм меысь тӧлк, тэ и ӧтнад он матӧ во! — И Алёша медбӧръяысь видзӧдліс кролик нырвомъяс вылӧ, сюйис кияссӧ зепъясас да муніс школьнӧй дворысь.
Виж Кобас медводзын петіс ворота сайӧ, кор вӧв мӧдӧдчис туйӧ.
— Бур туй! — шуис Анатолий Яковлевич. — Мунӧй.
А ме муна мӧд партия чукӧртны — Горно-Алтайскӧ.
Эк, делӧясным миян!.. — и муртса шпыньмуныштіс да ӧвтыштіс кинас: — Коньӧр-садоводъяс!
...Туйыс муніс век вывлань и вывлань.
Руд школьнӧй мерин Соколик сьӧкыдпырысь кыскис телегасӧ, а сійӧ то вӧйліс гуранъясӧ, то чеччыштліс изъяс вылӧ да веськавліс пу вужъяс вылӧ.
Настенька век ӧтарӧ окайтіс виччысьтӧг зӧркйӧдлӧмысь.
А куим ёрт мунісны бӧрсяньыс да пыр сёрнитісны ӧтитор йылысь — сад йылысь, яблоняяс йылысь.
— Ребята, вот меным мый кажитчис... — шуис Костя. — Ме талун ещӧ ӧтчыд видзӧдлі: абу ставыс пӧгибнитӧмаӧсь.
Веж сьӧвмӧсаӧсь эмӧсь!
— А ті, ребята, казялінныд! — тшӧтш шуис Петухов. — Ӧткымынъяслӧн весиг коръясыс чургӧдчӧмаӧсь!
— Гашкӧ, кутшӧмъяскӧ ловзясны, — сӧгласитчис Манжин. — А век жӧ унджыксӧ ковмас выльысь садитны...
abu
abu
abu
abu
Аски — Горно-Алтайскӧ!
— Эк, ме кӧ эськӧ тіянкӧд тшӧтш! — ышловзис Костя. — Кыдзи эськӧ ме тайӧ сад бердас босьтчи!
Эк, жаль, жаль эновтнысӧ!..
— А мыйла тайгаас мунан? — шуис Манжин. — Мунін эськӧ мед миянкӧд Горно-Алтайскӧ!
— «Мыйла»!
Колӧ — вот и муна.
Анатолий Яковлевич сідзи решитіс.
— Сійӧ тэ вылӧ медъёна надейтчӧ, — шуис Петухов. — Вот и ыстӧ ӧтнадтӧ.
Чӧв-лӧнь гӧраяс сулалісны ӧтар-мӧдар бокын — ӧтияс вӧліны кушӧсь, мӧдъяс вевттьысьӧмаӧсь веж турунӧн, коймӧдъяс — сук пемыд вӧрӧн.
Найӧ быттьӧ вежласисны местаяснаныс да видзӧдчисны ӧта-мӧд сайсяньыс — ёсь йылаӧсь, гӧгрӧс йылаӧсь, зэв крутӧсь.
Туйдорса турун лои век сукджык и сукджык.
Дудникъяс да катшасинъяс пӧвстын кутісны сярвидзны мытниклӧн гӧрд юръясыс.
Лимон рӧма нежнӧй лилияяс кутісны югъявны гӧра пӧкатъясын да посньыдик чукӧръясӧн кайисны кытчӧкӧ пыр вывлань и вывлань.
Час кык мысти телега кайис гӧра вылӧ.
А сэсся вӧв збодьӧрмис, кутіс восьлавны кокньыдджыка, ӧдйӧджык — туйыс кутіс лэччыны увлань.
— Кыланныд? — шуис Манжин. — Со Кологош жургӧ!
Соколик нетшкысис водзлань, Настенька ӧдва вермис кутны сійӧс:
— Гӧра паныд — кӧть бӧрд, оз кай, а гӧра ньылыд дась скачӧн лэччыны!
Вот тэ кутшӧм!
Велӧдчы ӧткодя ветлыны — и гӧра паныд и гӧра вывсянь!
Челядь сідзжӧ ӧддзӧдісны воськовсӧ.
— А со и керкаыс!
— А со и юыс!
— А со и миян йӧрным сулалӧ!
Настенька сувтӧдіс вӧвсӧ дзик керка дорас.
Сійӧ чеччыштіс додь вывсьыс да пыр жӧ заводитіс лэдзавны Соколикӧс.
Сійӧ тапкӧдіс сылысь шыльыд мышкусӧ, малаліс чорыд сьӧд бурсисӧ да сёрнитіс, быттьӧ морткӧд:
— Но мый? Пӧсялін?
Но, нинӧм! Ӧні шойччан.
Мый нӧ вӧчан, другӧ, сы вылӧ тэ и вӧв, медым додьяс кыскавны....
Нинӧм, другӧ, он вӧч...
И Соколик ышловзьыліс, быттьӧ сӧгласитчыліс: да, мый нӧ сэсся вӧчан!
Но Настенька, веж турунӧн сылысь пӧсялӧм бокъяссӧ чышкалігтыр, видіс сійӧс ышлолалӧмсьыс:
— А мый ышлолалан?
Чайтан — тэ ӧтнад уджалан?
Ми ӧд уджалам жӧ.
Да ог тай ышлолалӧй!
А тэ уджалыштін да и мунан войбыд кежлӧ луд вылӧ гуляйтны — омӧль ӧмӧй?
Но, мун! — и гораа кучкис сійӧс кинас.
Челядь сэк кості нуалісны кролик тыра клеткаяссӧ йӧрлань.
Потшӧсыс вӧлі джуджыд, пӧшти морт судта.
Муас ёна тувъялӧм кыз гӧрбыльяс сулалісны топыд частоколӧн.
Йӧр весьтӧ ӧшӧдчӧм бадь кузя Ваня Петухов кайис вывлань, а Костя да Манжин мыччисны сылы кроликъяс тыра клетка.
— Э-э, ребята! — горӧдіс Настенька. — Энӧ лэдзӧй метӧг!
Вайӧй ме найӧс ачым лэдза!
Настенька котӧрӧн локтіс, тэрыба кавшасис чукля бадь пу вылӧ да сэтысянь чеччыштіс йӧрӧ.
— Эк, стрӧитчысьяс!
Эн вермӧй калитка вӧчны!
Но Костя шуис:
— Татчӧ калитка вӧчны оз позь.
Кодъясны мусӧ — пышъясны.
Гажа да тешкодь вӧлі видзӧдны, кыдзи кроликъяс петалісны клеткаясысь, кыдзи найӧ пӧрӧдісны нырвомнысӧ да пельяссӧ, кыдзи котралісны йӧр пасьта да дзебсялісны сук турун пиӧ.
Торъя нин мичаӧсь вӧліны посньыдикъясыс.
Лэдзтӧдзыс Настя босьтліс найӧс киас, малаліс, окаліс налысь шыльыд пельяссӧ.
Кодсюрӧяс вӧліны сэтшӧм ичӧтикӧсь, мый тӧрлісны соддзӧ.
Настенька топӧдліс на дінӧ чужӧмсӧ, топӧдліс найӧс морӧс бердас, сьылі бердас:
— Сёйи эськӧ босьті да!
Кутшӧм аканьяс свет вылӧ чужӧны!
А синъясыс, синъясыс — гӧгрӧс сикӧтш моль кодьӧсь!
Но мый тіянкӧд вӧчны, а?
— Лэдзны, вот мый, — шуис Петухов, — пока тэ найӧс ставсӧ эн пӧдты!
— Эк, Алёшкаыд абу! — жалитыштіс Костя. — Прӧста, чудакыд, эз лок.
Вот эськӧ сылы нимкодьыс вӧлі!
— Дзикӧдз лӧгасис, — нюммуніс Манжин.
— Но нинӧм, — шуис Настенька, — ме локта гортӧ — и ставсӧ сылы висьтала...
Видзӧдлӧй, но ті видзӧдлӧй, кыдзи нимкодясьӧны, кыдзи котралӧны!
Пырысьтӧм-пыр жӧ заводитісны турунсӧ йирны!
— Туруныд регыд оз ло, — шуис Петухов, — ставсӧ йирасны.
Вот аддзыланныд!
Ковмас тэныд, Костя, асывсяньыс рытӧдзыс тайгаӧд литовкаӧн ветлыны.
Горш жӧ скӧтина тайӧ!
— Нинӧм, — нюммуніс Костя, — кыдзкӧ-мыйкӧ пӧткӧда.
Пока челядь пестісны бипур да пуисны ужын, Настенька идрасьыштіс керка пытшкын: чегъяліс корӧсь, чышкис джодж, чышкаліс ӧшиньяс, ӧшӧдіс кичышкӧд.
— Но, а вольпасьтӧ ачыд бӧрыннас лӧсьӧдан, — шуис сійӧ. — Талун узьнытӧ наръяс вылын ставныд чукӧрӧн кутанныд!
Сӧмын колӧ свежӧй турун вольсавны.
Тэ, Костя, эн дышӧдчы, косьты аслыд турунтӧ да вольсав.
Ужнайтісны бипур дорын, чӧв-лӧня сулалысь тайга да сьӧд гӧраяс шӧрын.
Виж Кобас сідзжӧ пукаліс другъяс дінын да тожӧ ужнайтіс: Настенька сійӧс эз вунӧд, век ӧтарӧ пукталіс сылы то выя нырӧм картупель, то нянь.
И ещӧ дыр на сэсся пукалісны кодзула небеса улын, пестісны бипур, видзӧдісны, кыдзи лэбзьӧны вывлань ичӧтик гажа бикиньяс, да сёрнитісны.
Мый йылысь?
Быдтор йылысь, мый юрас воис...
Сы йылысь, кыдзи мунасны Горно-Алтайскӧ яблоняясла и мый шуас налы Лисавенко.
Гашкӧ, шуас: «Энӧ кӧ кужӧй садитнытӧ, саженецъяс сэсся ог и сет».
Но оз, пӧжалуй, оз шу.
Вот чергинскӧй учительницалӧн первой вонас сідзжӧ садйыс кынмис, а Лисавенко сылы ӧтветитӧма: «Миян делӧным оз овлы жертваястӧг, колӧ выльысь садитны».
И сійӧ выльысь садитіс, а гожӧмбыднас яблоняяс ёнмисны, арся кӧдзыдъясысь эз повзьыны — гашкӧ, и налӧн тадзи лоӧ...
Сёрнитісны ещӧ Фастлӧн «Медбӧръя граница» книга йылысь, кодӧс сӧмын на лыддис Петухов: «Вот тайӧс позьӧ шуны книгаӧн!»
И дыр сёрнитісны индейскӧй племялӧн страшнӧй трагедия йылысь, кодӧс дзикӧдз мучитісны еджыд йӧз.
Сёрнитісны Барнаул йылысь, кытчӧ Костя да Манжин лӧсьӧдчисны мунны арнас; сы йылысь, кыдзи найӧ помаласны техникум да локтасны татчӧ бӧр садитны садъяс...
И выльысь сёрнитісны асланыс ичӧтик сад йылысь, коді вӧлі Чейнеш-Кая гӧра подулын.
Бипур дінысь медводз чеччис Настенька:
— Но, вешйӧй сэтысь!
Аски югдігӧн ковмас чеччыны.
Мунӧй водӧй, ме тіянлы наръяс вылас вольсалі.
Ачыс сійӧ водіс телегаӧ, коді сулаліс сук бадь пу улын.
«Ок, лӧсьыд! — шоныд эшкынӧн шебрасигтыр ышловзис сійӧ да лӧсьыдысла ачыс аслыс нюммуніс. — Позьӧ войбыд кодзувъяс вылӧ видзӧдны...»
Кодзувъяс чусалісны да дрӧжжитісны кысьӧм бадь увъяс костті.
И регыд Настенька аддзис, мый найӧ, быттьӧ хрустальнӧй войтъяс, писькӧдчисны увъяс пӧвстті, ӧшйисны коръяс помӧ да кутісны качайтчыны дзик телега весьтас.
— Усясны эшкын вылӧ — эшкыныс сотчас, — вашнитіс сійӧ да унмовсис.
Костя эз сразу вод.
Сійӧ босьтіс ружье, шутёвтіс Кобаслы да тайгалысь муртса кылана кышӧдчӧмсӧ кывзігтыр кытшовтіс йӧр гӧгӧрыс.
Вӧлі шынитӧв.
Ылі гӧралӧн пельпом сайысь кыпӧдчис да югдӧдіс долинасӧ мича тӧлысь.
Костя матыстчис йӧр дінӧ да видзӧдліс потшӧс вомӧныс.
Некод абу.
Вӧрзьытӧг сулаліс сук турун.
Костя нюммуніс: «Ставыс дзебсьӧмаӧсь!»
Керка дінсянь неылын, дзик ю дорас, сулаліс Соколик.
Сійӧ пӧтӧма да вуграліс.
Костя малалыштіс сійӧс:
— Узь, донаӧй!
Керка ӧдзӧс вӧлі гурйыв восьса.
Узьӧмысь лов шы да надзӧник шкоргӧм кыліс пемыдінсьыс, паськыд наръяс вылысь.
Костя чукӧстіс Кобасӧс.
— Вод татчӧ.
Стӧрӧжит! — прикажитіс сійӧ.
Кобас кывзысьӧмӧн водіс кусӧм бипур дорӧ, керка дінӧ.
Костя осторожнӧя пуктіс ружьесӧ пельӧсӧ да кайис нар вылӧ.
«А аски коля ӧтнам...
Романыч ассьыс стадасӧ вӧтліс гӧраясӧ, — думыштіс сійӧ, и сьӧлӧмыс сылӧн ёкнитыштіс. — Да, татшӧмӧсь делӧяс!..
Не вунӧдны эськӧ налы асывнас висьтавны, медым арык кодйисны, эз эновтчыны тайӧ делӧсьыс.
Мед эськӧ сійӧ местасяньыс и заводитісны, кысянь ми сэки индылім.
Эк, жаль, мый ачым ог вермы!..»
Шынитӧв вӧлі тайгаын.
Шынитӧв вӧлі гӧраясын.
Став мирыс узис.
Сӧмын тӧлысь, пыр вылӧджык и вылӧджык кыпӧдчигтыр, быттьӧ мыйкӧ думайтігмоз кывтіс небесаӧд да койис югӧръяссӧ турун вылӧ, тыдаліс юлӧн тэрыба визувтысь ваын, уськӧдіс гӧраяслысь вуджӧръяссӧ долинаӧ да пуяслысь вуджӧръяссӧ эзысь рӧма турун вылӧ...
Водз асывнас, кор небесаыс гӧрдӧдіс да пӧльтыштіс кӧдзыд тӧв, Настенька садьмис да чуксаліс челядьӧс.
Ӧдйӧ завтракайтыштісны тӧрытъя картупельӧн да мунісны.
Костя коли тайгаӧ Кобаскӧд да кроликъяскӧд.
Но первой минутаас, кор вӧла телега саяліс Кологош мӧдарладорса вӧрӧ, Костялы кажитчис, мый сійӧ коли ӧтнас.
ТАЙГАЫН
Гӧра йывъясын пуксьӧ вӧлі асыв.
Лэбачьяс гажаа сьылӧмӧн, вӧр кышакылӧмӧн локтіс долинаӧ шондіа лун.
Мукӧддырйи гӧра сайысь друг мыччысьліс кымӧр, тӧвзьыштліс долина весьтті да мунігмозыс пызйис зэрӧн.
Чӧла сулалысь лыска вӧр кусӧдліс ёсь йывъяснас рытъя кыаӧс, и тӧдса созвездиеяс бара ӧзйылісны войся небесаын.
Мунісны аслыссяма, шынитӧв тайгаса лунъяс — ӧти, мӧд, коймӧд...
Костя эз гажтӧмчы.
Луннас витысь либӧ квайтысь сійӧ ытшкис кроликъяслы турун, вайліс налы ыджыд нӧбъясӧн да разӧдліс йӧр пасьта.
Йӧрас туруныс ӧдйӧ бырис, мыччысисны нин кушинъяс.
Кроликъяс регыд велалісны вӧльнӧй олӧмӧ.
Энь кроликъяс заводитісны кодйыны гуяс асланыс пияныслы, и Костя приметиталіс, кытчӧ кутшӧм энь кролик дасьтӧ аслыс керкасӧ.
Медым кроликъяслы вӧлі кытчӧ дзебсьыны луншӧр кадся шондіысь, Костя вӧчис пожӧм лапъясысь налы кузь ляпкыдик шалашъяс.
Кыз чуркаясысь сійӧ вӧчаліс воръяс да сюяліс найӧс муӧ йӧрас разнӧй местаясӧ.
Тайӧ воръясас сійӧ кисьтавліс кроликъяслы ва — жургигтыр визувтысь Кологошысь сӧдз, кӧдзыд ва.
Прӧст часъясӧ Костя лыддьысис.
Лыддис ставсӧ, мый удайтчис чукӧртны челядьлысь, Анатолий Яковлевичлысь, пӧрысь математиклысь.
Школьнӧй библиотекаын эз нин вӧв ни ӧти лыддьытӧм книга, но ӧти лыддьӧм книга — Гончаровлысь «Фрегат «Паллада» — сійӧ век жӧ босьтіс сьӧрсьыс.
Костя дыр пукавліс Мичуринлӧн книгаӧн, думайтіс сылӧн опытъяс йылысь, изучайтіс сэтчӧ рисуйтӧм яблӧкъяс, грушаяс, вишняяс, тӧдмавліс сортъяслысь особенностьяссӧ — налысь формаяссӧ, оттенокъяссӧ, характеръяссӧ, позянлунъяссӧ, привычкаяссӧ...
Лыддис книгаяссӧ сибирскӧй садовод Яковлевлысь, некымынысь лыддис Лисавенко сотрудникъяслысь статьяяссӧ, кодъяс печатайтчисны «Звезда Алтая» газетаын да кодъясӧс чукӧртіс Анатолий Яковлевичлӧн гӧтырыс.
Мукӧддырйи сійӧ дыр пукавліс восьтӧм книгаӧн киас, думайтіс.
Кутшӧмкӧ разрешиттӧм вопросъяс пырлісны юрас:
«Вот мукӧддырйи тулыссяньыс лоӧ засуха, а кымӧръяс мунӧны бокиті, и морт оз вермы найӧс сувтӧдны.
И мыйла морт оз вермы сайӧдчыны кӧдзыдъясысь, кодъяс уськӧдчылӧны то тулысын, то арын да ставсӧ виӧны?
А та вӧсна мыйта сьӧд му куйлӧ долинаясын, а тайӧ муыс сетӧ сӧмын турун...
Со пӧчинокным — абу ӧмӧй мича! — Ньывк гӧра бокъясын шондіа.
Вӧр.
Ва...
Мыйла нӧ эськӧ тані не цветитны гырысь садъяслы?
Со воис тулыс, и ставыс эськӧ тані кутіс цветитны розӧвӧй цветӧн да еджыд цветӧн — долинаыс ставнас помсяньыс помӧдзыс, друг эськӧ вот и лои югыд!
А кор пуксис ар — тані эськӧ тырыс вӧліны яблӧкъяс, грушаяс да унасикас ягӧдъяс...
А миян мый?
Турун... тайга...
Пӧскӧтинаяс, видзьяс — и ставыс.
А татшӧм му вылад эськӧ и няньяс вывті бура вермисны воны!
Но вот климатыс...
Сьӧкыд, сьӧкыд тані быдмыны садъяслы, весиг и мичуринскӧйяслы.
А мый эськӧ миян долинаясын вӧлі, тані кӧ эськӧ кӧдзыдъяс эз вӧвны!..
И мыйла та йылысь учёнӧйяс оз думыштлыны?
Прамӧя кӧ эськӧ думыштлісны, то, навернӧ, мыйкӧ думыштісны нин!..»
Тані жӧ, кроликъяс йӧр дорын, Кологошлӧн пыр ӧтинога шум дырйи, сійӧ первойысь лыддис Ферсманлысь «Занимательнӧй геохимия».
Менделеевлӧн таблицаыс, кодӧс сійӧ велӧдліс классын торъя интерестӧг, ӧні друг быттьӧ ловзис.
Сійӧ, быттьӧ магическӧй ключ, восьтіс сы син водзӧ гӧраяслысь тайнасӧ.
И кор Костя мӧдӧдчыліс литовкаӧн ытшкыны турун, сійӧ сувтліс да дыр видзӧдліс вӧрӧн вевттьысьӧм, туруна шынитӧв гӧра йывъяс вылӧ, кодъясӧс абу на вӧрзьӧдлӧма ни кирка, ни зыр.
Мый сэні, му пытшкас?
Гашкӧ, сэтчӧ дзебсьӧмаӧсь аметистлӧн да хрустальлӧн чистӧй кристаллъясыс, гашкӧ, куйлӧ зӧлӧта чиръяса руда, гашкӧ, эмӧсь турунвиж малахитлӧн да дзирдалысь мраморлӧн массивъяс, кыдзи Уралын либӧ Кузнецкӧй Алатауын?
Код тӧдас, кутшӧм озырлунъяс ещӧ эмӧсь тані, Кологош дінса налӧн школьнӧй пӧчинокын...
Тӧдмавны эськӧ!
Видлыны эськӧ!..
Мыйта свет вылын интереснӧй да колана удж.
И сэки жӧ дум вылас сылы бара усьлі ичӧтик садыс, коді вӧлі Чейнеш-Кая гӧра подулын.
Костя куйліс ыркыд турун пиын йӧр дорас.
Синъясыс сылӧн видзӧдісны книга вывтіыс кытчӧкӧ вылӧ.
«А кыдзи-мый бара ӧні сэні-а?
Вайисны выль яблоняяс али эз?
Садитісны али эз?
Гашкӧ, буретш талун садитӧны...
Эк, котӧртлыны эськӧ видзӧдлыны!»
И, быттьӧ вемӧсын, сійӧ аддзис ассьыс рӧднӧй Чейнеш-Каясӧ, ыджыдӧс да мичаӧс, и гӧра подувсьыс еджыд керка, и школьникъяслысь уна сера платьеяс да цветнӧй дӧрӧмъяс, кодъяс вуджрасисны турун пӧвстын... и шуйга синкым вылас лэдзӧм гӧгрӧс алтайскӧй шапка, малинӧвӧй тугъя, и векньыдик мудер синъяс, сьӧд-сьӧд синъяс — сьӧдджыкӧсь на медся сьӧд сэтӧр тусьсьыс...
«Муніс, тыдалӧ, — думайтіс Костя. — Мед!
Жаль, Яжнайкӧд эз аддзысьлы.
Эк, жаль!
А Чечек весиг и прӧщайтчынысӧ эз волы...
Но да мед!
Мед мунӧ.
Сылы мый?
Настӧящӧй визяорда — прыг, скок!
Татшӧм морткӧд ӧмӧй позьӧ дружитны?
Позьӧ ӧмӧй татшӧм морт вылад надейтчыны?..
Да ещӧ и асныра кутшӧм: ачыс мыжа и ачыс жӧ лӧгасьӧ...
Но да мед, на здоровье!»
Кобас, коді куйліс орччӧн, друг лэптіс юрсӧ да чошкӧдіс пельяссӧ.
Тэ нӧ мый? — юаліс Костя. — Мый кылан?
Тайгаын вӧлі шынитӧв.
Сӧмын тӧв шувгис пу йывъясын сэтшӧм жӧ рӧвнӧя да глухӧя, кыдзи шумитӧ ыджыд Катунь...
Костя пуктіс кисӧ Кобаслы паськыд плешка юр вылас:
— Кобас, а мыйла тэнад син весьтад сьӧд чутъяс эмӧсь?
Тайӧ нӧ тэнад синкым али мый?
И нырыд тэнад сьӧд, а ачыд ставнас виж.
Но Кобас муртса нюммуныштіс Костялы синъяснас да синбӧжнас бара видзӧдліс кытчӧкӧ Кологошланьӧ...
И друг чепӧсйис, кутіс дугдыштлывлӧмӧн увтны пинь пырыс, легӧдны бӧжсӧ, уськӧдчис ю дорӧ, код вомӧн вӧлі мунӧ туйыс.
«Мый нӧ тайӧ? — чуймис Костя. — Колӧ, пӧжалуй, ружье босьтны...»
И сэки жӧ дум вылас уси: «Вот йӧйыд!
Да талун ӧд меным тётя Стёша прӧдукта должен вайны!
Тайӧ ӧд, навернӧ, сійӧ и локтӧ».
Костя лэччис керка дорӧ.
Чужӧмыс сылӧн лои долыд.
Дерт, позьӧ сёрнитны и Кобаскӧд и кроликъяскӧд, но морт гӧлӧстӧг век жӧ дыр овны он вермы!
И главнӧйыс — ӧні сійӧ ставсӧ тӧдмалас: кыдзи-мый гортас, кыдзи-мый колхозын, мый лои школьнӧй садкӧд...
Сідзи ӧмӧй ставнас и пӧгибнитіс?..
И ветлісны эз Горно-Алтайскӧ яблоняясла?..
Тётя Стёша, дерт, ставсӧ тайӧс тӧдӧ...
Паськыд кустъяс сайӧдлісны туйсӧ, но Костя кыліс нин вӧвлысь ӧтмоза кок шысӧ, кӧлеса улын кос увъяслысь трачкакылӧмсӧ.
Со и мегырыс нин, пемыдгӧрд рӧма тӧдса школьнӧй мегырыс тыдалыштіс пу увъяс кості.
А со и бурсисӧ пыркӧдігтырйи да водз кокъяснас мыджсьӧмӧн, медым телегаыс бӧр эз гӧгыльтчы гӧра ньылыд, локтӧ Соколик.
И друг вӧсньыдик, вильыш да нимкодь гӧлӧс чилӧстіс Кологош весьтын:
— Кенскин!
Кенскин!
Кенскин!
Костя эз верит аслас пельяслы да котӧртіс ю дорӧ.
— Чечек?!
Чечек сулаліс телегаын вӧжжисӧ зэлӧдӧмӧн.
Костяӧс аддзӧм бӧрын сійӧ кутіс вӧтлыны Соколикӧс гӧнечӧн.
Телеганас таркакылігтыр Соколик лэччис гӧра вылысь, васӧ вывлань резігтыр вуджис ю вомӧн, ӧдӧбвывсьыс кайис мыльк вылӧ да сувтіс керка дорӧ.
Чечек чеччыштіс телега вылысь:
— <rus>Эзен</rus> *, Кенскин!
* Эзен — олан-вылан.
Костялӧн югъялісны синъясыс, чужӧмыс ставнас нюмъяліс. Но ӧтветитіс сійӧ асьсӧ кутӧмӧн:
— Олан-вылан!
А Чечек эз кӧсйы казявны тайӧ сдержанностьсӧ.
Сійӧ котӧрӧн локтіс Костя дінӧ, дуригмоз вештіс ӧти синкым вылас ассьыс шапкасӧ да сералігтыр видзӧдліс сылы синмас:
— <rus>Якши-якши ба</rus> *, Кенскин?
* <rus>Якши-якши ба</rus> — бура али он ов?
— Нинӧм, <rus>якши</rus>, бура ола, — и эз вермы кутчысьнысӧ, нюммуніс: — Вешйы сэтысь! Визяорда!
Чечек серӧктіс, кутіс клопайтны кияснас.
Сэсся чеччалігтыр, Кобаскӧд панласьӧмӧн, котӧртіс телега дінӧ:
— А видзӧдлы, мый ме тэныд вайи!
Со гос мамыд ыстіс, со нопъяс кольк, со йӧв туис.
Мамыд нянь пӧжаліс.
Вӧвсӧ лэдзалігмоз Костя видзӧдлывліс Чечек вылӧ.
Но дерт, ставыс вунӧма — пинясьӧмъяс, лӧгалӧмъяс...
Кор Костя лэдзаліс вӧвсӧ да идраліс сийӧс-заводсӧ, Чечек видзӧдліс керка пытшкӧсас:
— А кыдзи нӧ тэ тані олан?
А тайӧ тэнад вольпасьыд?
А тайӧ пач, тані тэ ӧбед пуан?
И бипур вылын пуан?..
А керкаад тэнад пызаныс абу, тэ миян бабушка Тарынчак моз жӧ пызантӧг олан!..
А! Тэнад пызаныд со кӧні, улич вылас!
Весиг скамейкаяс сулалӧны!
Кенскин, вай картупель госӧн жаритам...
— Час жаритам, энлы, — шуис Костя. — Тэ пуксьыв, ланьтлы неуна.
Чечек пыр жӧ пуксис бипур дорӧ важ кер пом вылӧ:
— Пукала! Ланьті!
Костя ӧзтіс сюмӧд да сюйис тэчӧм пес чуркаяс улӧ:
— Час картупель жаритам и чай пузьӧдам.
Тэ сӧмын первой висьтав меным: яблоняясла ветлісны?
— Ветлісны, Кенскин!
И ме ветлі!..
А мый ме аддзылі!
Кутшӧмӧсь сэні яблоняясыс!..
Найӧ цветитісны, Кенскин!
Найӧ ставыс цветитісны — тэ он верит?
Ставыс, ставыс цветитісны!
Садйыс ставнас вӧлі розӧвӧй, садйыс ставнас, Кенскин.
— Но, энлы, энлы...
А саженецъяссӧ миянлы сетісны?
— Сетісны.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Ме асьсӧ Лисавенкосӧ аддзылі.
Сійӧ ӧчкиа!
И кутшӧм бур: кор видзӧдлас ӧчки пырыс, первойсӧ повзян, а сійӧ босьтас да нюммунас!
И сёрнитіс миянкӧд, ставсӧ висьтавліс; кыдзи бурджык садитны, кыдзи бурджык видзны кӧдзыдъясысь.
Кӧсйысис ачыс миянӧ волыны, кӧсйӧ видзӧдлыны миянлысь саднымӧс!
— Но, энлы... Тэ висьтав: а миян став яблоняясыс пропадитісны али кутшӧмъяскӧ...
— Эз, Кенскин, эз ставыс пропадитны!
Ӧтияс дзикӧдз пропадитісны, а мӧдъяслӧн сӧмын йывъясыс, а веж коръясыс ичӧтика кольӧмаӧсь.
Анатолий Яковлич шуӧ: найӧ пӧ кутасны быдмыны...
— Но, а выль саженецъяссӧ пыр жӧ садитінныд?
— Пыр жӧ.
Сійӧ жӧ лунас!
Весиг косьмыштнысӧ налы ньӧти эг сетӧй.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
И киськалам найӧс быд лун.
Ребята заводитісны Гремучӧйсянь нуӧдны арык, веськыда миян прудйӧ.
Заводитісны арык?
Вот тайӧ бур!
Эк, а ме тані пукала, тайӧ кроликъясыскӧд!
— А ме тшӧтш яблоняяссӧ садиті — витӧс, Кенскин!
А друг кынмасны?
А?
— Ӧні оз кынмыны.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Сӧмын тэ дӧзьӧрит найӧс кыдзи следуйтӧ.
Видзӧд, мед эськӧ гагъяс эз явитчыны — тӧдан?
Посньыдик турунвиж гагъяс.
Явитчасны кӧ, пыр жӧ котӧрт Анатолий Яковлевич дінӧ — колӧ табакӧн киськавны, а то найӧ став коръяссӧ жӧритасны...
И белитӧм бӧрсяыс следит, и вундалӧм бӧрсяыс...
Тайӧ яблоняясыд — зэв ӧд найӧ капризнӧйӧсь, зэв ӧд найӧ нежнӧйӧсь!
Найӧс, тӧдан, кыдзи колӧ радейтны!..
— А ме найӧс радейта, Кенскин!
Ме ӧд найӧс радейта!
— Но да! А сэсся шуан: ньӧръяс, ньӧръяс!
— Кутшӧм ньӧръяс!
Тэ тӧдан, кыдзи найӧ цветитӧны!
Садсьыс менӧ некыдз кыскынысӧ эз вермыны.
А тэ шуан — ньӧръяс!
— Ак, со мый! Тайӧ, вӧлӧмкӧ, ме шуа!
— Но ладнӧ, но ладнӧ...
Но вай кутам картупель жаритны!
Видзӧд, кыдзи биыс ӧддзис!
Вай скӧвӧрдасӧ, ме госсӧ вундала...
И картупельсӧ вай!
Чечек ӧдйӧ весаліс картупель, мыськис сійӧс шорын, вундаліс гӧгрӧсӧн да пукталіс скӧвӧрӧда вылӧ гос кусӧкъяскӧд тшӧтш.
— Кывзы, Чечек, — кос увъяс бипурйӧ пукталігмоз шуис Костя: — а кыдзи нӧ тэ друг локтін?
Ме чайті, тэ важӧн нин гортад.
Яжнайыд ӧмӧй эз на волы?
Али сійӧ ӧтнас муніс?
— Эз, эз на волы сійӧ, — ӧтветитіс Чечек. — Сійӧ велӧдчӧ на.
Мӧдӧдӧма письмӧ — регыд воас, сэки сыкӧд мунам гортӧ...
А тэнад мамыд шуис: «Чечек, мый нӧ ӧтнад интернатын кутан овны?
Тэнад став пӧдругаясыд мунісны.
Ӧтнадлы тэныд абу лӧсьыд.
Лок ме дінӧ!»
А Марфа Петровна шуис: «Мед Чечек ме ордын олас, ме ӧтнам!»
А тэнад батьыд шуис: «Оз, мед миянын олас, миянӧ сійӧ велалӧма нин».
Вот ме и куті тіянын овны.
А регыд Яжнай воас...
Кенскин, мунам миянкӧд Ябаганӧ, а?
Яжнайкӧд эськӧ чери кыйны кутанныд, туриясӧс лыйлыны...
Костя шпыньмуніс:
— Вот кыдз!
Ставсӧ эновта — муна!
И кроликъясӧс, и гортӧс, и колхозӧс...
Мый нӧ ме, ичӧт али мый — кытчӧ кӧсъя, сэтчӧ и муна?
Ӧні ӧд менам делӧяс...
— Но да! Делӧяс!
Прӧстӧ абу окота тэныд сэтчӧ муннысӧ?
— Да, абу окота...
И кор тэ, Чечек, велалан первой думайтны, а сэсся кывъяс шуавны?..
Ӧбед бӧрын Костя да Чечек мунісны вердны кроликъясӧс.
Чечек пырис йӧрас:
— А мыйла йӧрсӧ кушинӧ вӧчинныд?
Мыйла тані туруныс оз быдмы?
— Кыдзи нӧ оз быдмы? — ӧтветитіс Костя. — Тайӧ ӧд найӧ став турунсӧ йирисны!
Чечек надзӧник прӧйдитіс йӧрӧд.
Кроликъяс быттьӧ эз и казявны сійӧс.
Найӧ котралісны асьныс, ӧктісны нярмӧм турун чиръяс, кодъяс кольӧмаӧсь завтрак бӧрас, став тушанас нюжӧдчӧмӧн узисны либӧ мыш вылас водӧмӧн да еджыд кынӧмъяс весьтас лапаяссӧ лэптӧмӧн нежитчисны шонді водзын.
— Кроликъясыд тай этша, Кенскин!
Костя шыбитіс потшӧс вомӧн ыджыд нӧб свежӧй турун.
— А вот ӧні аддзылан, уна али этша...
Костя да Чечек моздортырнас нуалісны турунсӧ быд пельӧсӧ.
И друг — кытысь сӧмын босьтчисны! — йӧрас кроликыс лои тыр: и гырысьяс, и шӧркоддемъяс, и поснияс, и вывті поснияс, и гӧлубӧйяс, и сьӧд шиншиллаяс, и рыжӧй кенгурӧвӧйяс...
Найӧ пыр жӧ уськӧдчисны турун дінӧ.
— И вот тадзи луннас витысь либӧ квайтысь!
Ставсӧ дзик ӧти турун чирйӧдз ӧктасны!
— Кенскин, а кӧні найӧ узьлӧны?
— Первойсӧ турун пиӧ вӧлі дзебсьӧны.
А ӧні чукӧртчасны ставныс ӧтлаӧ да узьӧны.
Гырысьяс гырысьяскӧд — ӧти чукӧрын, а поснияс — бара асьныс.
Топӧдчасны ӧта-мӧд бердас и узьӧны.
А мукӧддырйи мыйыськӧ повзясны — визяорда чеччыштас либӧ кутшӧмкӧ войся лэбач лёкысь горӧдас, — сэки пыр жӧ пышъясны ӧтарӧ-мӧдарӧ да дзебсясны.
Но, дзик ӧтиӧс он аддзы!
А кор пышйӧны, то бӧр лапаяснас кучкалӧны, быттьӧ барабанӧ.
Тадзи найӧ ассьыныс врагъяссӧ повзьӧдлӧны!
— Кенскин, а кӧинъяс волывлӧны?
— Оз.
Морт дуктӧ кылӧны.
Мукӧддырйи кыла — кодкӧ матын вӧрас ветлӧдлӧ, гусьӧник матыстчӧ...
А сэсся бӧр мунӧ...
Лӧнь югыд лун надзӧник кыссис тайгаӧд.
Шонді вӧрзьытӧг куйліс долиналӧн веж пӧкатъясын.
Посньыдик пырыстыдалана кымӧр торъяс югъялісны гӧраяс весьтын.
— Чечек, тэныд пӧра мунны.
— Абу! Абу на пӧра, Кенскин.
Мед Соколик гуляйтыштас!
— А ветлам водопад видзӧдлыны.
Тэ миянлысь водопадсӧ аддзылін?
Чечек чеччыштіс:
— Ай, ветлам, Кенскин!
Ай, ветлам, ме тайӧ водопадсӧ некор на эг аддзыв!
Потшӧс вомӧн кроликъяслӧн йӧрысь петігӧн Костя казяліс, мый воръясын ваыс этша.
— Но, ладнӧ, локта водопад дорысь да сэки кисьта!
Йӧзтӧм да васӧд ордым кузя Кологош пӧлӧн Костя да Чечек мӧдӧдчисны водопадлань.
Шор частӧ вомӧнавліс ордымсӧ, и сэки найӧ пӧрччылісны тапочкияссӧ да кевлісны йиа кодь кӧдзыд ваӧд.
Гӧра пӧкатын быдмысь кыдз пуяс да ниаяс быттьӧ пышйылісны вывлань.
На костын, бархат кодь веж турун пӧвстын букетъяс моз тыдалісны еджыд дудникъяс.
Кымын ылӧджык муніс ордымыс, сымын крутджыкӧсь лоліны гӧра пӧкатъясыс — вешйисны ущельелань.
И век кузьджык да сукджык лолі ордым ӧтар-мӧдар бокъясын быдмысь туруныс...
Костя видзӧдліс гӧгӧрбок да эз аддзы Чечекӧс сук турун пӧвстысь.
Сӧмын кыті сійӧ прӧйдитліс, лайкмунлісны цветъяслӧн юръясыс да шор жургӧмкӧд ӧтсор кывліс лэчыд гӧлӧс:
— Ме тані, Кенскин!
Ме локта-а-а!
Ещӧ кузьджык лои туруныс.
Тані уступъяс вылын, качайтчисны уна рӧма кузь саранкаяс да кӧнсюрӧ яръюгыда югъялісны виж огонёкъяс.
Шор лолі пыр визувджык и визувджык.
Зумыш куш скала дорӧ, коді вӧлі дзик кутшӧмкӧ замоклӧн крут стен кодь, Костя сувтіс, виччысьыштіс Чечекӧс.
Чечек суӧдіс; киясас сылӧн вӧліны тапочкиясыс да цветъяс:
— Тэ нӧ мый, Кенскин?
Костя лэптіс кисӧ:
— Чу!..
Кылан?
Чечек кутіс кывзысьны:
— Да, кыла!
Тайӧ водопад шумитӧ!
Водопад эз вӧв ыджыд. Но сійӧ вӧлі зэв мича.
Веськыда скаласянь усьысь вына струя разаліс веж турунӧн вевттьысьӧм плавкӧс из пасьтала, и сы вывсянь усис сӧдз дзирдалысь каскадъясӧн.
Улынджык татшӧм жӧ плавкӧс да турунвиж рӧма изъяс, соддзӧ моз, курыштлісны усьысь васӧ, но эз вермыны кутнысӧ да лэдзлісны сійӧс улӧ торъя струяясӧн.
Тайӧ струяясыс, зэв вылісянь усигӧн, ӧтлаасьлісны уліас да котӧртлісны ущельеӧд бузгысь Кологош шорӧн.
Водопад бузгис да дзирдаліс, сійӧ ставнас вӧлі хрустальысь да малахитысь, ставнас вӧлі тыр музыкаӧн...
— А вай кайлам выліас, видзӧдлам, кыдзи ваыс пуӧ.
— Вай.
Сук турунӧ кутчысьӧмӧн Чечек да Костя тэрыба кайисны гӧра вылӧ.
Сэсянь найӧ видзӧдісны, кытысянь усьӧ ваыс — ичӧтик гӧгрӧс пещераысь, коді вӧлі гӧра йывсяньыс неылын.
Найӧ пуксисны дзик ва дорас небыд нитшка тшупӧдъяс вылӧ.
— Кенскин, а черияс тані оз овлыны?
— Ог тӧд.
Эг аддзыв.
Костя видзӧдліс вывлань, Чечек вылӧ, коді пукаліс медся вылі тшупӧд вылас:
— Чечек, а мыйла тэ некыдз он велав менӧ кыдзи следуйтӧ шуны?
— А кыдзи нӧ, Кенскин?
— Но кутшӧм нӧ «Кенскин»?
Шу: Константинӧн.
Оз ӧмӧй артмы?
Но, шу «Костяӧн», кыдзи ставыс шуӧны.
— Костя... — повторитіс Чечек. — Костя, Костя...
Кывзы, Кенскин, меным сідзсӧ оз кажитчы!
— Но, шу Константин.
Но, <ns>Констан-тинӧн</ns>!
— <ns>Конн-станн-тиннн-тинн... Конн-станн-тинн</ns>!..
Кенскин, тэ кылан?
Тэнад нимыд — быттьӧ струнаяс!
Быттьӧ Настенька гитараысь струнаяс: <ns>Конн-станн-тинннн!.. тинн!..</ns>
Кенскин, збыль ӧд сэтшӧм?
Ой, кутшӧм тэнад нимыд мича!
Костя эз ӧтвечайт.
Сійӧ нюмъялігтыр кывзіс, кыдзи Чечек шуаліс сылысь нимсӧ, да видзӧдіс, кыдзи виж из вылӧ усигӧн ӧти ичӧтик струя пасьмунӧ эзысь бусӧдз.
Сэсся видзӧдліс шонді вылӧ да чеччис:
— Чечек, пӧра!
Тэныд колӧ мунны.
Костя колльӧдіс Чечекӧс ылӧ Кологош сайӧ, дзик перевалӧдз, код йылын сулалӧны чардбиӧн жугӧдӧм ниаяс.
— <rus>Якши болсын</rus> *, Кенскин!
Арӧдз, — шуис Чечек.
* <rus>Якши болсын</rus> — бура овны.
— Арӧдз, Чечек!
Найӧ ӧвтыштісны ӧта-мӧдыслы кияснаныс.
Костя дыр сулаліс чардбиӧн жугӧдӧм пу дорын, сулаліс, кытчӧдз Чечеклӧн телегаыс эз саяв вӧр пытшкӧ и кор саяліс нин, сійӧ век на сулаліс да виччысис мыйкӧ.
И ылісянь нин кыліс сылы вӧсньыдик гӧлӧс:
— <rus>Якши болсын</rus>!..
Кыліс вӧсньыдик гӧлӧс, йӧлӧга кодь абу яснӧй да кӧнкӧ ылын.
— <ns>А-а-а-рӧдз</ns>! — горӧдіс Костя.
Пемдысь долина, коді вевттьысьӧма вӧрӧн, примитіс сылысь гӧлӧссӧ и эз вочавидз сэсся.
Друг Костя кучкис аслыс плешкас:
«Эк, мый нӧ ме лои?
Пӧра крольясӧс вердны!
И ваыс налӧн этша вӧлі...
Сулала тані йӧй моз!»
И сійӧ котӧртіс йӧрлань.
КОДІ ВӦЛӦМА?
Тайӧ рытас Костя дыр эз вод.
Сійӧ пукаліс бипур дорын, кутіс зарядитӧм ружьесӧ да думайтіс сійӧ гӧгӧрвотӧмтор йывсьыс, мый лои.
Йӧрӧ кодкӧ волӧма.
Кор Костя локтіс Чечекӧс колльӧдӧм бӧрын, кролик юан воръясын тырыс вӧлі свежӧй ва, и ытшкӧм турун моздор куйліс йӧрас буретш сэні, кытчӧ сійӧ эз пуктыв.
Сылы дум вылас уси, мый тадзсӧ вӧлі нин...
Йӧрӧ локтӧм бӧрын мӧд лунас ли коймӧдас ли сылы кажитчис, мый йӧр дорӧ кодкӧ волӧма: чегӧма бадь ув, кроликъяслӧн ичӧтик шалашъяс вевт вылӧ шыблалӧма турун.
Но сэки сійӧ думыштіс, мый бадьлысь увсӧ, навернӧ, коркӧ ачыс чегис да эз казявлы.
А турунсӧ?..
Но, гашкӧ, тӧв нӧбӧдіс либӧ кроликъяс кыскалісны...
Коді вермис волыны пӧчинокӧ?
Костя кӧ кытчӧкӧ ветліс, Кобас стӧрӧжитіс йӧрсӧ.
А Кобас ньӧтчыд эз увтлы.
А гашкӧ, и збыль бадь увсӧ чегис сійӧ ачыс?
А гашкӧ, и збыль турунсӧ нӧбӧдіс тӧв?..
Но коді нӧ талун воръясас васӧ кисьталіс?
— Кобас, а тэ мый чӧв олан?
Тэ кодӧс аддзылін татысь? Но?
Кобас вӧрӧдыштіс бӧжнас.
— Тэ некытчӧ эн ветлы?
Эн?
Кобас видзӧдліс сы вылӧ мелі сьӧд синъяснас да ещӧ вӧрӧдыштіс бӧжнас.
— Ме тӧда, тэ некытчӧ он мун...
Костя друг серӧктіс:
«Тожӧ, пукала да думайта!
Да тайӧ ставсӧ сійӧ вӧчӧма!
Кор ме вӧвла ветлі да кор доддяси...
Но, дерт, сійӧ...
А ме тожӧ...»
Ставыс лои гӧгӧрво ша.
Костя ужнайтыштіс, вердіс Кобасӧс, ещӧ ӧтчыд кытшовтіс йӧр гӧгӧр да водіс узьны.
Лӧня да спокойнӧя коли вой.
Вӧтнас Костя сераліс — Чечек чуксаліс сійӧс, и сылӧн нимыс юргис струнаяс моз: «<ns>Конн-станн-тиннн... тинн...</ns>»
А асывнас Костя аддзис, мый кык кельыдлӧз шиншилла котӧртісны видз вомӧн да саялісны Кологош берегдорса бадь кустъяс пӧвстӧ.
Костя тільыштіс синъяссӧ.
Мый нӧ тайӧ?
Гашкӧ, сійӧ эз на садьмы?
Гашкӧ, сійӧ вӧтасьӧ?..
Но надеяыс сы вылӧ, мый тайӧ вӧт, пыр жӧ быри.
Рыжӧйкодь ыджыд кролик пукаліс бадь куст улын да зэв сьӧлӧмсяньыс йирис вӧсньыдик ув.
Со сійӧ, мыйӧкӧ кывзысигтыр, чошкӧдіс пельяссӧ, со нырвомсӧ тэрыба вӧрӧдігтыр видзӧдліс Костя вылӧ да бара кутіс йирны бадь увсӧ.
Пӧсь чепӧсйис Костя плеш вылын:
«Петӧмаӧсь!
Пышйӧмаӧсь!..»
Сійӧ йӧй моз уськӧдчис йӧрлань да ылісянь на аддзис, мый гӧрбыльыс муртса вешйыштӧма.
Воздухсӧ исалігтыр костӧдыс кролик чургӧдӧма вӧрысь нырвомсӧ.
Костя вештіс гӧрбыльсӧ ас местаас.
Сійӧ котӧртліс керкаӧ зырла, кодйыштіс мусӧ да пыдӧджык сюйис гӧрбыльсӧ.
Кытшовтіс йӧр гӧгӧр, прӧверитіс потшӧссӧ.
Потшӧссӧ некод абу вӧрзьӧдлӧма.
Коді вежыньтӧма гӧрбыльсӧ?
Гашкӧ, Чечек, кор васӧ кисьталіс, решитіс, мый потшӧс вомӧн вуджавнысӧ сьӧкыд, да вӧчис аслыс щель?
Но вӧчис кӧ, мед кӧть бӧр тупкис кыдзи следуйтӧ!
А ӧні вот кроликъяс пышйисны!
Кымын пышйис?
Кыдзи ӧні куталан найӧс?
Костя мӧдӧдчис Кологош берег дорӧ, кытчӧ дзебсисны сылӧн кельыдлӧз шиншиллаясыс.
Сійӧ заводитліс чуксавны найӧс зӧр дінӧ — кроликъяс эз матыстчывны.
Костя шогпырысь бӧр локтіс керка дінӧ.
— Кобас, — аслас понйыслы веськыда синмас видзӧдігтыр шуис сійӧ, — стӧрӧж!
Кылан?
Некытчӧ эн мун.
Некодӧс эн сибӧд!
Ме локта.
Костя дзебис ружьесӧ, кусӧдіс чусалысь бипурсӧ, сетіс Кобаслы нянь тор да котӧртіс гортас, школаӧ — корны челядьӧс отсӧг вылӧ.
Ӧтнас ӧд сійӧ тайгаысь кроликъясӧс кутавны оз вермы!..
Школьнӧй двор встретитіс Костяӧс шондіа мирнӧй чӧв-лӧньӧн.
Школа ӧшиньяс вывсянь видзӧдісны яркӧя цветитысь гераньяс да фуксияяс, но ӧшиньяс вӧліны пӧдсаӧсь, и еджыд ӧдзӧсын ӧшаліс томан.
Костя пыраліс садйӧ, эз вермы терпитнысӧ — котӧртіс яблоняяс дінӧ.
Со найӧ сулалӧны, яблоняяс, выль яблоняяс!..
Сулалӧны, вежӧдӧны.
Мусӧ гӧгӧрыс небзьӧдӧмаӧсь.
Градъяс весалӧма, и быд участок вылын этикеткаа столбик: «Витӧд класс.
Коля Рукавишиников»...
«Мая Вилисова, квайтӧд класс»...
«Катя Киргизова»...
«Алёша Репейников»...
Пӧвъяс вылын уна ним.
Кажитчис, мый челядь сӧмын на вӧлӧмаӧсь тані, уджалӧмаӧсь, кодйӧмаӧсь мусӧ, весалӧмаӧсь, котралӧмаӧсь, сёрнитӧмаӧсь, сералӧмаӧсь...
Сад вӧлі чӧв, и эз кыв ни ӧти гӧлӧс.
Сӧмын важмоз ызгис Катунь, да сулаліс, мӧвпъясас вӧйтчӧмӧн, Чейнеш-Кая, коді ассьыс лилӧвӧй скалаяссӧ мичмӧдӧма веж турунӧн.
«Кытысь челядьсӧ аддзыны?
Навернӧ, ставныс му вылынӧсь, ярӧвӧйяс весалӧны.
Мед кӧть эськӧ кодкӧ паныдасяс!»
Костя котӧртіс Марфа Петровна дінӧ, но и сылӧн ӧдзӧсас ӧшаліс томан.
Школьнӧй пруд дорысь Костя аддзис кык детинкаӧс — Вася Калинкинӧс да Толя Репейниковӧс, Алёшалысь ичӧтджык воксӧ.
— А тэтӧг прудйӧ комъясӧс лэдзим, — висьталісны найӧ Костялы. — Витӧс!..
Со плавайтӧны!
— Ребята, — шуис Костя, — котӧртлӧй, корӧй Алёшаӧс!
И ещӧ кӧ кодӧскӧ аддзанныд — корӧй татчӧ.
Сӧмын ӧдйӧджык!
Миян лёктор лои!
Челядь котӧртісны корсьны Алёшаӧс, а Костя муніс Анатолий Яковлевич дінӧ.
Директор да кык юннат-пчеловод ноксисны улейяс дінын.
Анатолий Яковлевич нинӧм йылысь эз юав да пыр жӧ ыстіс челядьла — коравны ставсӧ, коді эз мун му вылӧ.
Виччысьны ковмис регыд.
Ӧта-мӧд бӧрся школьникъяс котӧрӧн локталісны Анатолий Яковлевич кильчӧ дорӧ.
Вӧлі буретш ӧбед кад,
став челядьыс, кодъяс весалісны градъяс вылысь ёг, локталісны гортаныс и, кор кылісны, мый найӧс срочнӧ корӧ Анатолий Яковлевич, эновталісны ассьыныс став уджъяссӧ да котӧртісны сы дінӧ — Никита Зверев, Семушка, Нюша Саруева, Алёша Репейников, Андрей Колосков, Катя Киргизова.
Локтіс и Чечек, повзьӧм да тӧждысьысь:
— Мый лои?
Мый лои?
Ӧд тӧрыт на ставыс вӧлі бур, мый нӧ лои?
— Ребята, — шуис Анатолий Яковлевич, — кодъяс прӧстӧсь, котӧртӧй Кологошӧ.
Сэтысь кроликъяс пышйӧмаӧсь, колӧ облава вӧчны.
— Кыдзи пышйӧмаӧсь? — чуймис Ваня Петухов, коді сӧмын на отсаліс Анатолий Яковлевичлы лӧсьӧдны улей. — Да ӧд сэні морт судта потшӧс!
Мусӧ кодйӧмаӧсь али мый?
abu
— Абу, абу кодйӧмаӧсь, — кӧдзыда ӧтветитіс Костя.
— А кӧть и кодйисны! — шуис Ольга Наева.
Сійӧ сідзжӧ котӧрӧн локтіс, эновтіс ю дорӧ бельёсӧ.
Кӧть эськӧ Ольга эз нин вӧв школьница, но школьнӧй делӧяс вӧліны важмоз матысаӧсь сылы. — А кӧть и кодйисны!
А стӧрӧжыс мый вылӧ? — шуис сійӧ. — Сідзкӧ, омӧля видзӧдӧма!
— Вот, Алёша йылысь шулісны — кроликъясӧс пӧ лэдзӧ, — тшӧтш шуис Зверев. — А асьныс тожӧ... — Алёша, тэ мый чӧв олан?
— Энлӧй, — шуис Анатолий Яковлевич. — Тэ, Костя, шуан, мый абу кодйӧмаӧсь мусӧ?
А кыдзи нӧ, сідзкӧ, найӧ вермисны пышйынысӧ?
Костя зумыштчис да чӧв оліс.
— Некор ог верит, мый Кандыков омӧля видзӧдіс, — шуис Ваня Петухов, — тані мыйкӧ абу сідз...
Гашкӧ, тэ дінӧ кодкӧ ребята пиысь воліс?
— Тӧрыт сы дінӧ Чечек ветліс, нянь нуис! — горӧдіс Нюша Саруева. — Гашкӧ, сійӧ эз нарошнӧ, но лэдзис...
Ставныс бергӧдчисны Чечеклань.
Чечек кутіс пыркӧдны юрсӧ:
— Мый ті!
Ме эг лэдз!
Ме найӧс некытчӧ эг лэдз, сӧмын вердышті.
— А Чечек ӧмӧй висьтасяс?
— А мыйла нӧ не висьтасьны?
Сійӧ пионерка!
— Но, мый нӧ тэ шуан, Кандыков? — неуна зумыштчӧмӧн юаліс Анатолий Яковлевич. — Кыдзи тэ думайтан?
— Ог тӧд, — синъяссӧ лэптывтӧг ӧтветитіс Костя, — ог вермы гӧгӧрвоны.
— Сідзкӧ, тэ кутан ӧтвечайтны.
— Дерт, ме кута ӧтвечайтны.
— Оз! — друг горӧдіс Чечек. — Ме кута ӧтвечайтны.
Тайӧ ме кроликъяссӧ лэдзи!
Челядь кутісны шумитны:
— Но, сідзи и эм!
— Чечек оз вермы терпитнысӧ, медым кутшӧмкӧ пакӧсть не вӧчны!
— Йӧзлы сӧмын лёк вӧчӧ!..
— Мыйла нӧ тэ тадзсӧ вӧчин, Чечек? — юаліс Анатолий Яковлевич.
— Да ме эг нарошнӧ... мытшасьлігтыр ӧтветитіс Чечек. — Но, муні, а ӧдзӧссӧ пӧдлавны вунӧді...
— Энлы! — горӧдіс Петухов. — Тайӧ ставыс сӧрӧм!
Кыдзи нӧ тэ, Чечек, вунӧдін пӧдлавны ӧдзӧссӧ, кор сэні некутшӧм ӧдзӧс абу?
— Чечек, висьтав, кыдзи-мый вӧлі, — шыасис Андрей Колосков, — эн дзуг.
Абу мича.
А то ковмас тэ йылысь сувтӧдны вопрос отрядлӧн сӧвет вылын.
Чечек шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс Костя вылӧ:
— Но, ме... но, ме ог тӧд сідзкӧ...
Но, лэдзи и ставыс!
Ме лэдзи — ме кута ӧтвечайтны!..
А Костя ньӧти абу мыжа! Ньӧти абу мыжа!
Гӧлӧсыс сылӧн кутіс дрӧжжитны, но Чечек эз бӧрддзы, сӧмын синъясыс кутісны югъявны ещӧ ёнджыка.
— Ме кута ӧтвечайтны, — друг шуис Алёша Репейников, коді ӧнӧдз пукаліс кыв ни джын шутӧг да сӧмын нетшкис кутшӧмкӧ турун си. Алёша вӧлі зэв гӧрд.
Челядь ставныс ӧттшӧтш акнитісны.
— Ой!
— Ещӧ ӧти!
— Со чудесаыд!..
Костя друг внимательнӧя видзӧдліс Алёша вылӧ:
— А! Сідзкӧ, тайӧ тэ кроликъяссӧ видлавлін?
Сідзкӧ, тайӧ тэ?
— Менам наысь гажӧй зэв ёна бырис... — мыжа морт моз еджгов синкымъяссӧ лэптӧмӧн заводитіс Алёша. — Но вот и волі...
— Тэ кыкысь волін? — юаліс Костя.
— Кыкысь. Ӧтчыдсӧ — лун вит сайын кымын, мӧдысьсӧ — тӧрыт.
А тэ ӧмӧй казялін?
— А тэ чайтін — эг?
— Ме ӧд сӧмын вердышті найӧс...
— А мыйла гӧрбыльсӧ вештін?
— Но, тэрмасьышті...
Ме сійӧс бӧр лӧсьӧді.
Да, гашкӧ, лёка...
Видзӧда да — ті Чечеккӧд локтанныд водопад дорсянь.
Ме и пышйи.
— Но и пакӧститін! — шуис Анатолий Яковлевич. — Колӧ вӧлі дзебсьыны тэныд?
Мыйла?
Йӧй самолюбие, и сэсся нинӧм.
А тэ вӧсна, аддзан, кымын неприятность йӧзыслы!
— Колӧ эськӧ мунны! — казьтыштіс Костя. — Пока эз ылӧ пышйыны...
Челядь чеччисны местаяс вывсьыс:
— Мӧдімӧй, ребята!
Мӧдімӧй!
Ми найӧс кытшалам — и ставыс!
— Ребята, нянь босьтӧй, тшыгъялам!
— И картупель!
— Картупельыд Костялӧн эм — пуам!..
Чечек эз сразу гӧгӧрво, мый лои.
Алёшка ветліс пӧчинокӧ?..
Сійӧ гусьӧник матыстчис Костя дінӧ:
— Тэ тӧдін, мый Алёшка воліс пӧчинокӧ?
— Эг, ме сӧмын тӧді, мый кодкӧ волӧма... но эг тӧд, мый Алёшка.
— И некод эз тӧд?
— Некод.
— Сідзкӧ, сійӧ бӧб: ачыс ас йывсьыс висьталіс!
— Сідзкӧ, и тэ бӧб: ачыд ас вылад висьталан нинӧмабусӧ!
— Ме!
Вот тэ кутшӧм!
Метӧ абу бӧб.
Ме кӧсйи, медым меным вӧлі лёкыс, а эз тэныд...
Со ещӧ мый!
Тайӧс сӧмын тэ шуан, мый ме абу друг...
— Но, тэ друг, тайӧс ме аддза.
Артмӧ и Алёшка, сідзкӧ, тэныд сідзжӧ друг — эз кӧсйы, медым тэ сійӧ мыжысь ӧтвечайтін...
Гӧгӧрвоан он тэ мыйкӧ, визяорда?
— Ещӧ мый!
Алёшка — меным друг!
— А мыйла нӧ абу?
Сідзкӧ, друг.
— Алёшкаыс?
— Дерт.
И настӧящӧй пионер.
Тэ вот прӧст кадӧ ставсӧ тайӧс думышт бура.
А ӧні мӧдім.
Некор!..
Ребята со котӧртісны нин!
— А ме сідзжӧ тіянкӧд муна! — горӧдіс Чечек. — Сӧмын тэнад мам дінӧ няньла пырала.
Но муртса Чечек лэччис школа пос кузя туй вылӧ, кинас ӧвтігтыр соседъяслӧн ичӧтик Анюта горӧдіс сылы:
— Эй, Чечек, Чечек, ӧдйӧджык котӧрт!
Тэла Яжнай локтіс!
ЯБАГАНӦ ТУЙ
Машина, зэв мича пятитоннӧй бензиновоз, муніс Усть-Канӧ.
Рӧвнӧй ходӧн сійӧ лэбис тракт кузя, рӧвнӧя мургис сылӧн вына да бура уджалысь моторыс.
Кокниа, ньӧти выныштчывтӧг, сійӧ кайліс гӧраяс вылӧ, кокниа кытшовтліс скала тшупӧдъяс, видзчысьӧмӧн, быттьӧ тӧлка существо, лэччыліс крут чукыльясті и, кор лэбыштліс ньывк местаӧ, тӧвзис, быттьӧ нимкодясигтырйи, быттьӧ аслас выннас, шумтӧг мунӧмнас любуйтчигтырйи.
Паськыд кабинаын, коричневӧй кучик сиденье вылын, шофёркӧд орччӧн пукалісны Яжнай да Чечек.
Яжнай сёрнитіс шофёркӧд.
Шофёр висьтавліс аслас ветлӧм йылысь, туйвывса приключениеяс йылысь.
Яжнай висьтавліс техникум йылысь, Барнаул кар йылысь, аслас занятиеяс йылысь.
Чечек эз кывзы налысь сёрнисӧ.
Шуда да чӧв, ассьыс сьӧд синъяссӧ паськыда паськӧдӧмӧн сійӧ пыр видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Кутшӧм лӧсьыд тӧвзьыны вот татшӧм кӧрт вӧв вылын шыльыд туй кузя!
Сэтшӧм вӧв вылын, кодлӧн сьӧлӧмыс оз мудз, но кажитчӧ, мый тайӧ вӧлыс лэбзьӧ ён бордъяс вылын, и свет помӧдзыс лэбзяс, но лолыс оз тыр, и ачыс оз пӧсяв!
Кутшӧм лӧсьыд!
Тӧвзян, а гӧраяс ӧти бӧрся мӧд локтӧны тэныд паныд, лэдзӧны тэнӧ да кольччӧны бӧрӧ.
А паныд — ещӧ и ещӧ гӧраяс: джуджыдӧсь да крутӧсь, ёсьӧсь да гӧгрӧсӧсь, вевттьысьӧмаӧсь пожӧмъясӧн да кыдзьясӧн...
Туйыс муніс Катунь берег пӧлӧн, котӧртіс дзик кыр дорӧд, бузгысь ва весьтӧд.
Мукӧддырйи юыс друг вожавліс, а сэсся шӧрас дітор кольыштӧмӧн, бӧр ӧтлаасьліс.
И Чечеклы кажитчис, мый пуясыс тайӧ дітор вылас видзӧдӧны найӧс кытшалысь тэрыба визувтысь ва вылӧ да полӧмысла дрӧжжитӧны.
Чечек аддзыліс скалаяс, кодъяс кыпӧдчылісны веськыда васяньыс, пожӧмъясӧн вевттьысьӧм зумыш да куш скалистӧй обрывъяс...
Кор шоссе вешйыліс ю дорысь, то сук вӧрӧн вевттьысьӧм гӧраяс костын юыс ылісяньыс кажитчыліс дзик еджыдӧн.
А сэсся сійӧ бӧр матыстчыліс дзик берег дорӧдз, и тыдаліс, кыдзи пуӧ ваыс ыджыд сьӧд изъяс гӧгӧр.
И сэки Чечек кватитліс Яжнайӧс соскӧдыс да горӧдліс:
— Яжнай, видзӧд!
Тайӧ, навернӧ, татчӧ Сартак-Пай поссӧ стрӧитлӧма!
— Абу, сійӧ абу тані, — быдпӧрйӧ ӧтвечайтіс Яжнай. — Сійӧ местаыс матынджык Чемаллань.
Сартак-Пай йылысь Чечеклы уна висьтавліс сылӧн бабушка Тарынчакыс.
Со кутшӧм багатыр вӧвлӧма тайӧ Сартак-Пайыс!
Сійӧ мездіс изъясысь став алтайскӧй юяссӧ, писькӧдіс налы туйсӧ крут гӧраяс костті.
А Катунь юӧс свет вылӧ петкӧдіс сылӧн Адучи пиыс.
Сартак-Пай ыстіс сійӧс Белухаӧ Катуньла, а ачыс водз чуньнас нуӧдіс мӧд ю — кельыдлӧз Челушман ю.
А пока Сартак-Пай виччысис ассьыс писӧ, Адучисӧ, сылӧн чунь улас артмис ыджыд ты — Алтын-Коль.
А сэсся котӧрӧн локтіс Адучи, вайӧдіс Катуньӧс.
А Сартак-Пай сылы паныд нуӧдіс Бия ю.
А сэсся ӧтлааліс найӧс да ыстіс ылӧ войвылӧ, Ледовитӧй океанлань...
Ок, и багатыр жӧ вӧлі тайӧ Сартак-Пайыс.
Сійӧ вермис кыкпельӧ жугӧдны скала, вермис кватитны чардби.
Но думыштіс ӧтчыд Катунь вомӧн стрӧитны пос и кутіс пуктавны из вылӧ из, из вылӧ из.
Стрӧитіс поссӧ шӧрӧдзыс, а поскыс пасьмуні-жугалі!
Скӧрмис Сарат-Пай да шыблаліс тайӧ став изъяссӧ Катуньӧ.
Сідзи найӧ и ӧні на сэні куйлӧны сьӧд изъясыс, а на гӧгӧр бергалӧ да бузгӧ ключӧн пуысь еджыд ва...
Ылын тыдовтчис кузь еджыд пу пос.
Шоссе чукыльтіс тайӧ пос вылас.
— Яжнай! А мый ме думайта... — шуис Чечек. — Поссӧ стрӧитны Сартак-Пай эз куж, а миян йӧз стрӧитісны!
Кыдзи нӧ сідзи?
А миян йӧзыс ӧмӧй ёнджыкӧсь багатыръясысь?
— Тыдалӧ, ёнджыкӧсь! — серӧктіс Яжнай.
— Э, Яжнай! А Сартак-Пай кужліс чардбияс кутавны!
— Ыджыдтор тай!
А ми нӧ чардбисӧ ог куталӧй!
А мый нӧ миян электрическӧй лампочкаясас ӧзйӧ?
— О! Вот эськӧ Сартак-Пай кӧ чеччис гусьыс, тані посъяссӧ стрӧитӧма нин!..
А сійӧ татшӧм вӧвъястӧ вӧчны эз кужлы — сідз ӧд, Яжнай?
Но Яжнай эз кывзы Чечекӧс.
— Со Усть-Сема, — шуис сійӧ, — видзӧд!
Сема ю усьӧ Катуньӧ.
Аддзан, ваыс кутшӧм сьӧд?
Кытысянькӧ Сема берег дорсянь пожӧма яг пыр друг кылісны пионерскӧй горнлӧн шыясыс.
Тыдовтчисны посньыдик еджыд керкаяс.
Чечек мыччис юрсӧ кабинаысь:
— Мый нӧ сэні?
Пионеръяс?
— Пионерскӧй лагерь, — шуис шофёр. — Горно-Алтайскысь пионеръяс олӧны.
Машина тӧвзьыштіс на бокті.
И бара гӧраяс, а гӧраяс сайын ещӧ гӧраяс.
Сӧмын эз нин шумит тракт бокын Катунь — трактыс вешйис сы дорысь бокӧ.
Сӧмын сяльгис-визувтіс векньыдик пемыдлӧз Сема ю; сійӧ то вошліс кустъяс пӧвстӧ, то бара дзирдаліс шонді водзын.
Мунісны Камлак сикт дорті.
abu
Мыюта дорті, Черга дорті...
abu
abu
Чергасянь туйыс кутіс кайны пыр вылӧджык и вылӧджык.
Тракт кайис вочасӧн да тӧдчытӧг, но кайис век вылӧджык и вылӧджык, веж видзьяс да лыска вӧр пӧвстӧд.
Гырысь ыж стадаяс, быттьӧ еджыд кымӧръяс, надзӧник мунісны гӧра пӧкатъясӧд.
Мукӧддырйи ыжъяс лэччылісны дзик тракт дорӧдз.
И удайтчыліс, мый кутшӧмкӧ пӧрысь ыж повзьыліс машинаысь да йӧй моз уськӧдчыліс шоссе вомӧн.
И сэки стададжынйыс уськӧдчывліс сы бӧрся, и ставныс котӧртісны, тойлалісны ӧта-мӧдсӧ, и он вермы вӧлі орӧдны тайӧ йӧймӧм ыж стадасӧ.
Шофёр броткигтырйи сувтӧдліс машинасӧ да виччысис, кор прӧстмас туйыс.
Шебалин прӧйдитӧм бӧрын главнӧй тракт вылысь кежисны Усть-Канӧ мунан туй вылӧ.
Сэні частӧ нин кутісны паныдасьлыны алтайскӧй аилъяс.
Чечек думыштчӧмӧн видзӧдіс на вылӧ.
То сэні, то тані сулалісны долинаын ниа пу кырсьӧн вевттьӧм ӧтка шалашъяс.
Розьӧд петіс тшын.
Мукӧддырйи ӧдзӧсыс воссьывліс и, ыж ку пась пиӧ гартыштчӧмӧн, сэтысь петавлісны посньыдик челядь да чуймӧмпырысь видзӧдісны мунысь машина вылӧ...
Чечеклы лолі жугыль: мыйла нӧ найӧ ставныс олӧны аилъясын, Алтайын ӧд уна йӧз нин велалісны стрӧитны бур керкаяс?
Вот тадзи жӧ олӧ и бабушка Тарынчак...
Бабушка Тарынчак нинӧм вылӧ оз кӧсйы вуджны овны керкаӧ!
Туйыс муніс век ылӧджык и ылӧджык, век вылӧджык и вылӧджык.
Уна дас километр тӧвзис-муніс машина, уна дас и ещӧ уна дас...
И сӧмын корсюрӧ паныдасьлісны йӧз.
Вӧв вылын верзьӧмӧн прӧйдитас ыж ку пася да калляна пӧрысь алтайка, и бара некод абу.
Сӧмын ыж да мӧс стадаяс, лыдтӧм-щӧттӧм, гырысь стадаяс прӧйдитӧны бокиті да саялӧны тайгаӧ.
Некымынысь туяс поводдяыс вежсьыліс: то дзирдаліс шонді, то буситліс зэр да кольліс ветровӧй стеклӧ вылӧ бисер моль кодь зэр чутъяс.
И кымын вылӧджык кайисны гӧраясӧ, сымын лолі кӧдзыдджык.
Теньгаын, ыджыд овцеводческӧй фермаын, шофёр вайӧдіс машинасӧ столӧвӧй дінӧ да сувтӧдіс:
— Колӧ ӧбедайтыштны.
Яжнай босьтіс кузовсьыс Чечеклысь пасьсӧ да тшӧктіс пасьтасьны.
Йи кодь кӧдзыд тӧв пӧльтіс перевалсянь.
Бара вӧрзисны туйӧ.
Лолі век кӧдзыдджык и кӧдзыдджык.
Буситіс кӧдзыд зэр.
Зумыша да скӧра видзӧдіс тайга, улӧдз вӧлі ӧшйӧма руд небеса...
Кутіс шувгыны да омлявны тӧв, сявкнитіс катша шыдӧс.
Ӧвтыштіс ноябрь тӧлысьӧн...
И киссьысь катша шыдӧс пыр шоссе весьтын друг тыдовтчис пу арка; сы вылын вӧлі гижӧд: «Семинскӧй перевал».
— Кык тысяча кыксё метр вылнаын море уровеньсянь, — шуис Яжнай. — Чечек, тэнад пеляд жуньгӧ?
— Ичӧтика жуньгӧ, — ӧтветитіс Чечек, — и мыйкӧ век очсавны окота.
А тэныд?
— И меным сідзжӧ.
Арка улысь петіс паныдӧн локтысь машина.
Кыкнанныс сувтісны.
Шофёръясыс, вӧлӧм, тӧдсаӧсь, петісны куритчыны.
Яжнай сідзжӧ матыстчис на дінӧ.
А Чечек, пасьнас гартыштчигтыр, ырскӧбтіс кабинаысь, медым видзӧдлыны, кутшӧм цветъяс быдмӧны Семинскӧй перевал вылын.
Тайга сулаліс лӧня да вӧрзьышттӧг, зумыша видзӧдісны пӧрысь сус пуяс.
А виддзыс вӧлі яркӧй, уна рӧма.
Виж да лилӧвӧй дзоридзьяс муртса тыдалыштісны кокни еджыд турӧб пыр.
Чечек кежис туй дорсьыс да нимкодьпырысь горӧдіс:
— Огонёкъяс!
Тайӧ вӧліны сылӧн медрадейтана цветъяс — пӧсь, вижовгӧрд огонёкъяс.
Чечек чукӧртіс неыджыд букет да ӧдйӧджык пырис шоныд кабинаӧ.
И яркӧй цветъяс пыр жӧ кутісны тыдавны кабинаса став металлическӧй частьясын, быттьӧ и збыль ӧзйисны настӧящӧй бияс.
Семинскӧй перевал прӧйдитӧм бӧрын заводитісны лэччыны.
Ичӧтикаӧн паныдасьлісны и лым и зэр.
Туйыс кутіс крута чукльӧдлыны.
Шоссе чукльӧдліс сы вӧсна, медым эз сэтшӧм крут вӧв лэччынысӧ.
Луныс надзӧник кутіс рӧмдыны, пуксис лӧнь, сэзь, кӧдзыд рыт.
Гӧраяс вешйисны, паськыд долинаын тыдовтчисны бур, крепыд стрӧйбаяслӧн вевтъясыс.
Чечек чышкыштіс кинас стеклӧсӧ да нюмъялігтыр вашнитіс:
abu
— Ябаган!..
Эзен, Ябаган!..
ГОРТЫН
Коннӧй заводлӧн центральнӧй стрӧйбаясысь бокынджык, дзик горнӧй гряда подулын тыдаліс ыджыд конюшнялӧн эзысь рӧма кузь вевтыс: сэні сулалісны племеннӧй ужъяс.
Неуна ылынджык вӧлі коннӧй заводса рабочӧйяслӧн ичӧтик посёлок.
Тайӧ посёлокас олісны и Торбогошевъяс.
Еджыд ӧшиньяса ичӧтик выль керкаяс лӧсьыда меститчӧмаӧсь джуджыд гӧра подулын.
Пушкыра быдмисны нежнӧй ниаяс налӧн вевтъяс весьтын.
Ӧткымын керкаяс дорын, кӧнкӧ бокынджык либӧ саяс, сулалісны важ аилъяс — грубӧй кырсьӧн вевттьӧм мисьтӧм шалашъяс...
Алтаец-рабочӧйяс вуджисны выль керкаясӧ, олісны сэні, но и аилъяссӧ эз эновтны, эз кӧсйыны дзикӧдз ӧткажитчыны важ оланінысь.
Гожӧмнас узьлісны сэні ыркыдінас, а тӧвнас сэтчӧ пуктавлісны кутшӧмсюрӧ гортса кӧлуй.
Торбогошевъяс керка дорын аилыс эз вӧв.
Сы пыдди сулаліс кӧзяйскӧй киӧн вӧчӧм ыджыд лэбула выль сарай.
А ӧшинь улас цветитіс ичӧтик палисадник; сэні пасьталаыс быдмисны Марьин корень нима гӧрд цветъяс.
Вӧлі рытъявыв нин, кор Чечек да Яжнай матыстчисны асланыс керка дінӧ.
Ылісянь на найӧ кылісны мамыслысь тэрыб да гора сёрнисӧ, коді налы вӧлі зэв тӧдса.
Некымын нывбаба сулалісны найӧ кильчӧ дорын, мамсӧ, гӧгрӧс чужӧма том Баланкаӧс, кытшалӧмӧн.
Баланка кутіс киас, быттьӧ эзысьысь кисьтӧм, тшупӧдӧсь выль песласян пӧв.
— Со, тӧрыт завхоз Пётр Петрович вайис Горно-Алтайскысь!
Но мый?..
Анна Фёдоровна, миян профорг, шуӧ меным: «А тэ босьтлы, Баланка, менсьым пӧвсӧ, видлы, песласьышт!»
Ме босьті, видлі — ой, лӧсьыд!
Киясыд ньӧти оз висьны.
Видзӧда, завхоз лӧсьӧдчӧ Горно-Алтайскӧ.
Ме шуа аслам Васильлы: «Василь, вай и ми песласян пӧвсӧ ньӧбам?»
А сійӧ шуӧ: «Вай ньӧбам».
Вот и ньӧбим!
Нывбабаяс гӧгӧрбок видлалісны пӧвсӧ, малалісны кинаныс эзысь серъяссӧ:
— Ой, лӧсьыд!
— А кыдзи нӧ тайӧн песласьнысӧ? — думыштчӧмӧн шуис ӧти нывбаба. — Ми ог кужӧй.
— Кыдзи нӧ ог кужӧй?
Вот ещӧ! — паныд шуис Баланка. — Сӧмын первойсӧ сідзи кажитчӧ, мый ог кужӧй!
Коді кӧсйӧ, сійӧ велалас.
А коді оз кӧсйы, сійӧ некор оз велав.
Вот кӧть миян Эзеным...
Векньыдик синъяса мугов Эзе дыша видзӧдліс Баланка вылӧ:
— А мый — Эзе?
— А вот мый, Эзе!
Собрание вылын тӧрыт бара тэнӧ видісны.
Мыйла вот Ольгалӧн керкаыс чистӧй, Тайчилӧн чистӧй, менам чистӧй, а тэнад няйт?
Мыйла он мыськав?
Выныд оз тырмы?
Выныд эм, тэ том, здоров!
Он куж?
А мыйла ми кужам?
Эгӧ жӧ ӧд керкаын чужлӧй!..
Эзе муртса шеныштіс кинас:
— А тіянлы нӧ мый сэтысь лёкыс?
— Мый лёкыс! — скӧрмис Тайчи. — А кывзынысӧ нӧ миянлы тайӧс быдпӧрйӧсӧ лӧсьыд?
Миянлы тэ вӧсна яндзим!
— Эзен, эне! — лэчыд гӧлӧсӧн горӧдіс Чечек.
Нывбабаяс ставныс ӧттшӧтш бергӧдчисны, смуглӧй чужӧмъясныс налӧн нюммунісны, синъясныс кутісны югъявны:
— Гӧстьяс!
Гӧстьяс!
— Дона гӧстьяс воисны!..
Баланка кутіс нюмъявны, гӧрдӧдыштіс да лои быттьӧ розовӧй цветок:
— Челядьӧй менам воисны!..
Мый дыра виччыси!
Мый нӧ татшӧм дыр, татшӧм дыр?..
И, кильчӧ пос вылӧ ассьыс выль пӧвсӧ пуктӧм бӧрын, сійӧ уськӧдчис челядьлы паныд да кутліс кыкнансӧ ӧттшӧтш: — Со кутшӧм дыр энӧ локтӧй!
Чечек медводзын пырис керкаӧ.
Ӧвтыштіс чистӧя мыськӧм джодж дукӧн да рытъя ыркыдӧн, коді ыльӧбӧн пырис паськыда восьтӧм ӧшиньяс пыр.
Мамыс пыр жӧ лӧсьӧдіс налы сёйны.
И Чечек, муртса удитіс пуксьыны пызан сайӧ, заводитіс сылы висьтавны, кыдзи оліс интернатын, кыдзи садитісны яблоняяс, кыдзи Костялӧн мамыс гӧститӧдліс сійӧс лепёшкиӧн, кыдзи Костя шуліс сійӧс «визяордаӧн», кыдзи сійӧ пырис пионерскӧй отрядӧ и Костя кутіс шуны сійӧс Чечекӧн и кыдзи найӧ ветлісны Костякӧд водопад дорӧ, а кроликъяс пышйӧмаӧсь...
Мамыс, медбӧрын, сералігтырйи тупкис пельяссӧ:
— Ог вермы ставсӧ ӧтпырйӧ кывзыны!
Вай быд лун ичӧтикаӧн!..
А Яжнай довкйӧдлыштіс юрнас да шуис:
— Но и сюрыштіс жӧ, тыдалӧ, Константинлы, ноксьыны тайӧ больгуныскӧд!
Яжнай кутіс юасьны мамыслысь гортса делӧяс йылысь, а Яжнайлысь сійӧ — Барнаул йылысь...
Чечек видзӧдліс ӧшиньӧд, оз-ӧ лок батьыс.
Заводитіс сёрнитны радио — вӧлі кутшӧмкӧ агротехническӧй передача.
Видліс кинас ӧшинь вылысь цветъяс — но, сідзи и тӧдіс: бара киськавны вунӧдӧмаӧсь!
Киськаліс цветъяс, перйис ассьыс аканьяссӧ...
Но пыр жӧ шыбитіс найӧс да котӧртіс батьыс дінӧ конюшняӧ, кӧні сійӧ сеталіс вӧвъяслы сёян.
Батьыс аддзис Чечекӧс, и сылы лои зэв нимкодь:
— Э! Нылӧй воӧма!..
И пиӧй воис?..
Учёнӧй йӧз воӧмаӧсь!
Олан-вылан, олан-вылан, нылукӧй!
Чечек заводитіс отсасьны батьыслы.
Сійӧ ваяліс стойлояслань турун, но стойлоясӧ пырны поліс: ужъяс вӧліны скӧрӧсь, педзисны места выланыс.
Ӧні сэні сулалісны сӧмын колльысян вӧвъяс да сэтшӧмъяс, кодъясӧс велӧдісны бегъяс да скачкаяс кежлӧ.
Ӧстальнӧйыс ветлісны тайгаын, кӧбыла стадаяскӧд.
Чечек видзӧдіс вӧвъяс вылӧ стойлолӧн пу решетка пыр.
Сійӧ тӧдіс найӧс:
— А! Тайӧ Инжир!..
Мый, сьӧдук?
Мый, лёзь бурси?
Кыдзи олан-вылан?
Инжир видзӧдіс сы вылӧ ӧзъян синъясӧн кымӧр кодь сьӧд лёзь бурси увсяньыс.
— Батьӧ, а тэ он пов?
Видзӧд, сійӧ тэнӧ пиньнас кватитас!
— Оз курччы, — спокойнӧя ӧтвечайтіс батьыс, — вӧлыд прӧстатӧ некор оз кватит!
Чечек муніс водзӧ.
Со пемыдгӧрд красавец Раскат.
Ок, кутшӧм мичаа кужӧ котравны тайӧ Раскатыс, кутшӧм мичаа сійӧ стучитӧ гыжъяснас, а юрсӧ кутӧ вылын и бурси гордӧя пыркӧдӧ тӧв йылын!
Со зарни кабардинец Богдыхан, нервнӧй да тревожнӧй.
Сійӧ и стойлоас оз вермы сулавны спокойнӧя, педзӧ аслас вӧсньыдик кокъяснас да вӧрӧдӧ зарни рӧма пельяссӧ.
Со том скакун Вальс.
Сылӧн мелі, сӧдз синъяс, и ачыс сійӧ ставнас быттьӧ бархатнӧй.
Сы дінӧ эськӧ Чечек, пӧжалуй, и пырас, но сійӧ полысь и пыр жӧ заводитӧ гыжнас кокны джоджсӧ.
А со ещӧ ӧти скакӧвӧй вӧв — Кремень, пӧжӧм йӧв рӧма, еджыд кокъяса.
Чечек унаысь аддзыліс, кыдзи Кремень босьтӧ препятствиеяс да кыдзи тренер Николай Андреевич велӧдӧ сійӧс ветлыны испанскӧй шагӧн, водз коксӧ нюжӧдӧмӧн.
Тайӧ вӧлі торжественнӧй, церемониальнӧй шаг, но Кремень некыдз эз вермы велавны.
А кор сылӧн артмыліс, тренер сетліс сылы сакар тор...
— Батьӧ, а мыйла тэ наысь он пов? — юаліс Чечек. — Ме вот некутшӧм вӧлысь ог пов, а ужъясысь пола — найӧ скӧрӧсь!
Видзӧдлы, видзӧдлы, кыдзи Богдыхан топӧдіс пельяссӧ!
— Ог пов ме наысь сы вӧсна, мый найӧ менӧ тӧдӧны и ме найӧс тӧда.
Вӧв дінӧ ӧд колӧ кужӧмӧн матыстчыны.
Ӧти дінӧ, например, колӧ пырны, горӧдны сы вылӧ: «Сулав!» — и сійӧ быттьӧ кынмас места вылас.
Чувствуйтӧ — кӧзяин локтіс.
А мӧд вылӧ тадзтӧ кӧ горӧдан — сійӧ бергӧдчас да и кватитас тэнӧ пиньнас.
Сідзкӧ, характерыс сэтшӧм гордӧй.
Но, талы, гашкӧ, колӧ сакар тор вайны либӧ зӧр.
А коймӧд радейтӧ меліалӧм.
Вот Раскат дінӧ пыран и сӧмын шуан меліа: «<rus>Рас-ка-а-ат</rus>!» да малалыштан сійӧс, а сійӧ нюжӧдӧ нин тэлань нырвомсӧ да заводитӧ ниртчыны киад либӧ пельпомад...
Вот кор тэ менам лоан зоотехникӧн либӧ ветеринарӧн, то первой быд вӧлӧс изучит да запомнит: талӧн татшӧм характер, а эсылӧн мӧдпӧлӧс характер — быдсяма вӧвъясыс ӧд миян овлӧны!
— Тайӧс Яжнай кутас изучайтны... — шуис Чечек.
Буретш сэки Яжнай котӧрӧн пырис конюшняӧ:
— Олан-вылан, батьӧ!
Вердін нин?
Но, кыдзи-мый вӧвъясыд?
Вайлы ме сетышта Богдыханлы зӧр...
Эн вӧр, Богдыхан!
Но!
Яжнай збоя пырис стойлоӧ Богдыхан дінӧ, коді пельяссӧ топӧдӧмӧн синбӧжнас видзӧдіс сы вылӧ.
Яжнай пыдди эз пукты сылысь скӧр видзӧдлассӧ, кисьтіс зӧр да пуктіс кисӧ сылы крут сьылі вылас.
Богдыхан кутіс педзны места вылас, но Яжнай ки улын регыд раммис да нюжӧдчис зӧр дінӧ.
— Вот, нылукӧй, аддзылін?..
Яжнай лоӧ вӧвъясӧс бура дӧзьӧритысьӧн.
Велӧдчы!
— Ме ог ло вӧв видзысьӧн, — надзӧник шуис Чечек, — Яжнай сійӧн лоӧ.
А ме — ог.
Ме кута дзик мӧд удж вӧчны.
— О! Дзик мӧд?
А кутшӧм нӧ сэтшӧм мӧд удж, нылукӧй?
— Ме кута садъяс садитны.
— Мый?
— Ме кута садъяс садитны, батьӧ.
Садъяс, садъяс!
Ме кута яблоняяс садитны, медым миян, Ябаганын, сідзжӧ быдмисны юмов яблӧкъяс!..
Сійӧ жӧ луннас Чечек кытшовтіс посёлоксӧ ставнас.
Видліс соседъяссӧ, аддзӧдчыліс пӧдругаясыскӧд, косясьыштіс Петькакӧд — ветеринар пикӧд.
Петька щӧгӧляйтіс сы водзын гнедӧй Ветерок вылын да эз сет сылы гуляйтыштны.
Колины и колины уна посньыдик событиеясӧн тыр лунъяс.
Петякӧд да Катякӧд, свинофермаса заведующӧй нывкӧд тшӧтш; Чечек котраліс ылі йӧръясӧ, кытчӧ вайӧдлісны вой кежлӧ порсьясӧс.
Найӧ видзӧдісны, кыдзи муніс гӧраясӧд ыджыд стада: и энь порсьяс, и порсьпиян, и гырысь скӧр ай порсьяс.
Порсьяс кодйисны мусӧ, руксісны, йӧткалісны ӧта-мӧдсӧ кыз бокъяснаныс...
Котӧртлісны и ыж видзан фермаӧ, кӧні сэки шырисны ыжъясӧс.
Видзӧдісны, кыдзи рабочӧйяс, ыджыд ножичьясӧн зяльскигтыр, шырисны ыжъяслысь небыд пасьсӧ.
Шырӧм бӧрын ыж кажитчис пасьтӧмӧн, коньӧр кодь, тешкодь, сувтліс, кок йылас да, нораа баксігтыр, котӧртліс йӧр пельӧсӧ, а му вылас кольліс еджыд вурунлӧн кокньыдик след.
И аслас став пӧдругаясыслы и став тӧдсаясыслы Чечек зэв унаысь нин висьтавліс аслас выль школа йылысь, еджыд керка йылысь, коді сулаліс Чейнеш-Кая подулын, ыджыд Катунь ю берег дорын.
И регыд коннӧй заводын ставыс нин тӧдісны, кутшӧм налӧн школаас стрӧг директор — стрӧг и бур, и кутшӧм бур налӧн Марфа Петровна, и кутшӧмӧсь пӧдругаясыс Чечеклӧн, и кутшӧм дыр Чечек думайтіс, мый Алёшка Репейников — зэв лёк детинка, а сійӧ, вӧлӧмкӧ, ньӧти абу лёк детинка, а весиг бур пионер...
Висьтавліс сійӧ и яблоняяс йылысь, кодъяс цветитісны еджыд да розӧвӧй цветъясӧн, садъяс йылысь, кӧні кисьмӧны яблокъяс да грушаяс, аслас школьнӧй сад йылысь, коді кутіс вежӧдны Катунь берег дорын...
Но кӧть мый йылысь эз висьтав Чечек, сійӧ некор эз вунӧдлы казьтыштны аслас вокыслысь другсӧ — Кенскинӧс.
И веритны кӧ Чечек кывъяслы, то свет вылын эз вӧв ни ӧти морт, коді эськӧ вӧлі бурджык, тӧлкаджык да прамӧйджык сійӧ воклӧн другысь — Кенскин Кандыковысь!
...Коли нин июль тӧлысьлӧн первой джынйыс, Горно-Алтайскын помалӧны нин вӧлі цветитны яблоняяс да заводитісны гӧрддзасьны плодъяс, челядь чукӧрӧн-чукӧрӧн котралісны купайтчыны кар сайӧ, Майма ю дорӧ, а Ябаганын йӧзыс ветлісны ыж ку пасяӧсь да керкаясын жара ломтысисны пачьяс.
Пӧльтісны йи кодь кӧдзыд тӧвъяс, и Чечек, пасьнас топыда гартыштчӧмӧн, видзӧдіс, кыдзи ылі гӧра йывъясын гартіс лымсӧ турӧб да пукталіс веж турун вылӧ лым толаяс.
Чечек сулаліс конюшнялӧн эзысь рӧма дранкиӧн вевттьӧм лэбулын, видзӧдіс, думайтіс...
Кутшӧм уна гӧра налӧн Алтайын!
Гӧраяс гӧгӧрбок кытшалӧмаӧсь Ябаганӧс, а гӧраяс сайын гӧраяс — пемыдтурунвижӧсь, пемыдлӧзӧсь, лилӧвӧйӧсь, и медся ылісаясыс — кельыдлӧзӧсь: кельыдлӧз гӧра йывъяслӧн вӧсньыдик, воздушнӧй очертаниеяс — кельыдлӧз Алтай.
А кыдзи нӧ тані кутасны быдмыны яблоняясыс, кор весиг гожӧмнас гӧраяс вылын лым тӧвзьӧ?..
Конюшняысь петіс Петькалӧн батьыс — ветеринар Павел Иванович.
А зернохранилищеӧ мунан туй вылын тыдовтчис пӧрысь стӧрӧж Бадин-Яш.
— Кӧдзыд, Бадин-Яш! — шуис Павел Иванович. — Кынмин войнас?
— Нинӧм, — меліа нюммуніс Бадин-Яш, — ещӧ неуна кынмышта!
— А тэ висьтав, Бадин-Яш, кор шондӧдас?
Йӧзлӧн гожӧм, а миян век на ноябрь!
— Ещӧ неуна — и шондӧдас.
Ӧти, кык, куим лун — и шондӧдас.
Гожӧм пуксяс!
Чечеклы лои нимкодь.
Бадин-Яш шуис: регыд шондӧдас, сідзкӧ и збыль шондӧдас!
Бадин-Яш быдтор тӧдӧ.
Тӧдӧ, кутшӧм воӧ кедрӧвӧй ӧрешки артмас, а кор оз артмы — тӧвнас на висьталас.
Став пӧскӧтинаяссӧ тайгаысь тӧдӧ, ордымъяссӧ, шоръяссӧ.
Коннӧй заводса директор, кор чукӧртӧ пӧскӧтинаяс кузя сӧвет, Бадин-Яшӧс век корлывлӧ.
И медъёна кывзысьӧ Бадин-Яшлысь...
Чечек котӧрӧн локтіс гортас:
— Мамӧ, кык лун мысти шондӧдас!
Ветлам тэкӧд бабушка Тарынчак ордӧ!
— А кыдзи нӧ ме муна, — шуис мамыс, — ми эг на помалӧй: ыжъясӧс шырны!
А сэсся ытшкыны мунам.
Тулыс кежлӧ скӧтлы турун колӧ заптыны — тулысъявылыд скӧтинаыд омӧльтчӧ, содтӧд вердыштавны кутам.
А то друг кынтас, лымйыс йизяс — скӧтинаыд лымтӧ кодйыны оз вермы, торъя нин ыжъяс: гыжъясыс налӧн слабиникӧсь, и кутасны ветлыны тшыг...
Вот сэки и бара турун колӧ.
Но, кыдзи нӧ ме, нылук, татшӧм пӧсь кадас верма фермаысь мунны?
Ме ог вермы, нылук.
А тэ, колӧкӧ, ветлы.
Вот кутасны нуны бригадаяслы прӧдукта, и тэ накӧд мун.
— Ладнӧ, ветла.
Книгаяс босьта, бабушкалы лыддьыны кута.
— Э, бабушкалы лыддьыны!
Рочнад бабушкаыд оз гӧгӧрво.
— А ме кута висьтавны!
— Тэ кутан висьтавны, бабушкаыд кутас висьтавны — коді сӧмын тіянлысь кывзыны кутас?
Висьтавнытӧ кыкнанныд мастерӧсь!
Тэ вот меным лыддьышт, ме кӧть кывзышта, кыдзи тэ лыддьысян.
Чечек босьтіс книга, но друг мыйлакӧ видзӧдліс ӧшиньӧ да ырскӧбтіс-чеччыштіс:
— Лёгкӧвӧй машина локтіс!
Со, со директор керка дінӧ сувтіс! — и кватитіс пасьсӧ да петіс улича вылӧ.
Но минута кызь мысти сійӧ бӧр локтіс:
— Сідз-тадз.
Кутшӧмкӧ йӧз.
Шуӧны — Новосибирскысь пӧ.
Кӧсйисны кино снимайтны, а эз снимайтны.
Мунісны.
Вай ме тэныд лыддьышта!
Но мамыс лӧсьӧдчис нин мунны удж вылӧ.
— А тэ нӧ мый, лӧгасин на вылӧ? — нюммуніс мамыс.
— Дерт, — вомдоръяссӧ чургӧдӧмӧн ӧтветитіс сійӧ. — А мый нӧ налы миянын эз кажитчы?
Мунісны!..
А кутшӧм окота миянлы вӧлі видзӧдлыны.
Став челядьыс котӧрӧн локтісны.
Ми ӧд некор эг аддзылӧй, кыдзи киносӧ снимайтӧны.
— Аддзылан на, — шуис мамыс, — олӧмыд вывті кузь.
Мыськышт посудасӧ, нылук, ме йӧрӧ муна.
БАБУШКА ТАРЫНЧАК ОРДЫН
Кыдзи шуис Бадин-Яш, сідзи и лои: кык лун пӧльтіс йи кодь кӧдзыд тӧв, кык лун куйлісны гӧра конусъяс вылын сьӧкыд кымӧръяс, а коймӧд луннас йӧзыс садьмисны да аддзисны мича, лӧнь кыа, кылісны лэбачьяслысь дзользьӧм.
Шонді кутіс дзирдавны гожся моз да пыр жӧ шонтіс Ябаганскӧй долинасӧ.
Тайӧ луннас прӧдуктаяс тыра телегаӧн Чечек муніс бабушка Тарынчак дінӧ.
Кутшӧм дыр сійӧ эз вӧв тайӧ чӧв-лӧнь долинаас, кӧні сулалісны коннозаводскӧй бригадалӧн важ аилъясыс!
Пӧт вӧвъяс восьлалісны тэрмасьтӧг.
Том рабочӧй — паськыд черлыяса Антон — надзӧник сьыліс да эз вӧтлы вӧвъяссӧ: луныс мича, шонді шонтӧ — кытчӧ тэрмасьны?
Туйыс муніс паськыд долинаӧд, кытчӧ вӧлі кӧдзӧма сю.
Муртса тӧдчыштысь эзысь тӧвру гыясӧн ветлӧдліс ляпкыдик, веж сю муяс весьтӧд.
— Эк, сюыс! — пыр ӧтмоз сьылӧмысь дугдыліс да шуліс Антон. — Пӧра нин шептасьны, а сійӧ дзикӧдз кынмис, дугдіс быдмынысӧ...
И бара заводитіс сьывны.
Кӧть кутшӧм ёна эз кынмывны муяс, а век жӧ шоналісны, и няньяс надзӧник воисны.
Абу рӧвнӧй климатыс Горнӧй Алтайын, абу вернӧй... но вермасьӧ сыкӧд озыр сьӧд алтайскӧй му.
И морт вермасьӧ!
Лэчыд сьӧкыд плугъясӧн гӧрӧ сійӧ мусӧ, удобряйтӧ сійӧс куйӧдӧн да минералъясӧн — разнӧй химическӧй удобрениеяс кутісны применяйтны йӧз...
А кӧдзӧны сідз жӧ оз кыдзсюрӧ, а медбур сортӧвӧй кӧйдысъяс кӧдзӧны муяс вылӧ...
И мыйыс сӧмын ӧні оз быдмы долинаясын: и сю, и зӧр, и шобді, и гречиха!..
Кор нӧ тадзсӧ вӧлі Алтайын?..
Вӧлі рытъявыв.
Долина весьтын дзирдаліс ыджыд гӧрдоввиж шонді, и лӧз вуджӧръяс усисны джуджыд ниаяссянь.
Долинаын сулалісны гӧраясӧн да тшӧкыд лыска тайгаӧн кытшалӧм аилъяс — конус кодь шалашъяс, алтаецъяслӧн важ оланінъяс.
Со тыдалӧ бабушка Тарынчаклӧн аилыс.
Чечек босьтіс Антон киысь вӧжжисӧ:
— А ноко, мӧдім!
Ӧдйӧджык гӧнитӧй!
Вот ещӧ!..
Вӧвъяс содтісны воськовнысӧ, кутісны надзӧник рӧдтыны.
Первойя аил дорын Чечек чеччыштіс телега вылысь:
— Бабушка! Эзен!
Кутшӧма олан?
Аиллӧн восьса ӧдзӧсӧд мыччысис бабушка Тарынчак.
Чужӧмыс сылӧн чукырӧсь, коричневӧй, пыктӧм син лапъяс увсьыс югъялісны щель кодь векньыдик долыд синъяс.
Гӧгрӧс мехӧвӧй шапка вылас — сьӧд туг, а пельпомъяс вылас лэччисны чорыд сьӧд кӧсаяс.
Бабушка перйис вомсьыс тшыналысь каллянсӧ да паськыда нюммуніс:
— Эзен, Эзен, внучка!
Зэв бур, мый тэ локтін!
А ме век ӧтнам и ӧтнам...
Пӧрысь Торбогош тайгаын, гортӧ шоча волывлӧ...
Пыр, пуксьы, Чечек, сёйышт — яй эм, рыська нянь эм...
Чӧскыд чегень! *
* Чегень — шоммӧдӧм йӧв.
Чечек пырис аилӧ — кутшӧм дыр нин сійӧ тані эз вӧвлы! — и пуксис джоджӧ, дикӧй кӧзалӧн чорыд, сук гӧна ку вылӧ.
Аил шӧрын, му джоджӧ кодйӧм ичӧтик гуранын, жара ӧгыралісны гырысь шомъяс.
Бабушка шыбитіс некымын кос пес — ыпнитіс би, и фиолетӧвӧй тшын кутіс кыссьыны розьлань, коді тыдаліс аил пӧтӧлӧкын.
Югыд би югдӧдіс саысла сьӧд пӧката стенъяс, кодъясӧс вӧлі вӧчӧма потшъясысь да кыз кырсьысь.
Чечек видзӧдліс гӧгӧрбок — ставыс на бабушка аилын важног.
Ӧти стен бокын сулалӧ шома чегень тыра пельса.
Орччӧн ӧшалӧ потшъяс бердӧ кӧрталӧм джадж — сэні куйлӧ нянь, пӧсуда.
Изӧдтӧм нянь тыра векньыдик пу лар, лар вылын ыж куяс, кӧза куяс, пӧдушка — тані узьлӧны гӧстьяс.
А бабушка Тарынчак, ыж куӧ гартыштчӧмӧн, узьлӧ джоджас бипур дорын.
— Кутшӧма олан, бабушка?
Кыдзи-мый делӧясыд? — сылы чужӧмас видзӧдлывлігтыр долыда да меліа шуис Чечек. — Кутшӧм выльторъяс тэнад?
— Кутшӧм нӧ выльторъяс?
Вот рыжӧй мӧс неважӧн куканясис.
Ӧні менам куим мӧс да куим кукань...
Пастухъяс кӧсйысисны дед Торбогошлы понпи вайны — кута велӧдны, медым мӧсъясӧс кутас гортӧ вайӧдавны, ме пӧрысьмыны куті...
Но, кутшӧм нӧ миян выльторъяс!
Вот ещӧ — мӧд трактор миян бригадаӧ воис.
Да ещӧ неважӧн выль машина вайисны: ачыс турунсӧ чукӧртӧ, паськыда босьтӧ!
Ставнас кельыдлӧз, дзик цвет кодь.
А пиньясыс эзысь моз дзирдалӧны!
Мича машина.
И мичаа куртӧ, оз миян волокушаяс моз...
— А шуан — выльторъяс абуӧсь! — серӧктіс Чечек. — Со мыйта ӧтпырйӧ висьталін!
— Э! — ӧвтыштіс кинас бабушка Тарынчак. — Но мый нӧ тайӧ, кутшӧм выльторъяс!..
Вот лучшӧ тэ висьтав!
— Вот тэ кутшӧм, бабушка!
Сідзкӧ нӧ тайӧ ставыс тэныд абу нин выльторъяс? — Э! Навернӧ, войдӧр тэнад тані унджык выльторйыс вӧлі!
— Войдӧр? — Бабушка Тарынчак видзӧдліс Чечек вылӧ. — А мый нӧ войдӧр вӧлі?
Вот тадзи!
Да нинӧм эз вӧв!
— Ага!
А ӧні нин и тракторъясыд тэныд абу выльторъяс и кельыдлӧз машинаыд абу выльтор!..
Видзӧдтӧ тэ кутшӧм, бабушка!
Бабушка Тарынчак нюмъялігтырйи довкйӧдлыштіс юрнас:
— Да ӧд велалім нин.
Дыр ӧмӧй бурторъяд велавнытӧ?
Абу. Бурторъяд регыд велалан.
Вот, быттьӧ тайӧ абу нин и выльторъяс!
Кадыс мӧдпӧлӧс — и ми мӧдпӧлӧсӧсь.
Сідзи быттьӧ ставыс и должен лоны...
А тэ вот, внучка, ылӧ ветлін.
Тэнад, навернӧ, зэв интереснӧй выльторъяс эмӧсь?
— Да, дерт, менам эмӧсь выльторъясыд! — сӧгласитчис Чечек.
И бара — кымынӧдысь нин! — сылы ковмис висьтавны школа йылысь, пӧдругаяс йылысь, директор йылысь, и сы йылысь, кыдзи садитісны сад, и сы йылысь, кыдзи сійӧс принимайтісны пионерӧ, и сы йылысь, кыдзи пуктісны спектакль...
И, дерт, кӧть ичӧтика, но ковмис гарыштны и вокыслӧн ёрт йылысь, медся тӧлка да медся бур морт йылысь, Кенскин Кандыков йылысь.
— Э! Мый нӧ ми! — кватитчис бабушка Тарынчак. — Век ӧтарӧ пукалам да варовитам, а гӧстьясӧс огӧ вердӧй!
— Бабушка, — рыська нянь босьтігмоз шуис Чечек, — ме кывлі, директорыд пӧ кӧсйӧ керкаяс стрӧитны?
— Мед стрӧитӧ, — ӧтветитіс бабушка.
— И тэныд керка стрӧитас.
— А стрӧитас кӧ, мед ачыс олӧ.
Мый нӧ меным керкасьыс?
Кӧні чужи, сэні и кула...
Сёй, Чечек!..
Керкаын овны ме ог кут.
Йӧв вайтӧдз бабушка Тарынчак матыстчис кыз потш дінӧ, код дорын сулаліс ичӧтик няйт сюмӧд акань.
Чечек первойсӧ весиг эз и казяв сійӧс.
— Витӧд небесаын олысь Ягочи-Хан, кут видзысь!.. — вомгорулас шуаліс бабушка да резыштіс аканьсӧ йӧлӧн.
— Бабушка, а мый сэтшӧм «кутыс»? — юаліс Чечек.
— Кут — кӧйдыс, Чечек.
Кӧйдыс, кодысь быдмӧ ставыс: и турунъяс, и цветъяс, и пуяс, и морт...
— А кӧні сэтшӧм кӧйдысыс эм?
— Но сійӧс ме ог тӧд, Чечек.
Тэ ёнджыка сёй да этшаджык сёрнит!
— Бабушка, а тэ талун ещӧ кутшӧмкӧ мойдкыв висьталан?
— А тайӧ ӧмӧй мойдкыв?
Ягочи-Хан — бур ен.
Эн вӧрӧд сійӧс, сійӧ олӧ рама.
Олӧ и олӧ — но мый тэныд?..
Со и стада локтӧ, кылан?
Мӧсъяс баксӧны.
Понъяс увтӧны...
Бабушка Тарынчак петіс аилысь.
Чечек тэрыба сёйыштіс тшын дука чорыд рыська нянь тор да котӧртіс сы бӧрся.
Шонді лэччис нин гӧраяс сайӧ.
Кусысь югӧръяслӧн паськыд визьяс куйлісны долинаясын.
Аилъяс дорӧ матыстчисны мӧсъяс, ньӧжмыдӧсь, гырысьӧсь.
Некутшӧм йӧръяс эз вӧвны.
Мӧсъяс матыстчылісны, сувтлісны да спокойнӧя виччысисны.
Аилъяс дорын ноксисны кӧзяйкаяс.
Найӧ пуксялісны лысьтыны мӧсъяссӧ, а посньыдик виж куканьяс сюйсисны нёнясьны.
Каллянсӧ вомсьыс босьттӧг бабушка Тарынчак петкӧдіс пу шайкаын помӧй.
Ёна сёйӧмысла сьӧктаммӧм ыджыд еджыд мӧс матыстчис шайка дорӧ, а сы бӧрся ещӧ локтісны кык мӧс.
Бабушка лысьтіс ӧти мӧссӧ, сэсся мӧдсӧ, сэсся коймӧдсӧ.
И некодӧс помӧдзыс эз лысьты, колис йӧвсӧ куканьяслы.
А куканьяс сӧмын сійӧс и виччысисны, медым найӧс лэдзасны мӧсъяс дінӧ нёнясьыштны...
Негора сёрни, негора серам кыліс станын.
А гӧгӧрбок, гӧраясын, вӧлі шынитӧв.
Соседъяслӧн ичӧтик нывка, сьӧд синъяса Чоо-Чой, аддзис Чечекӧс:
— Э! Чечек локтӧма!
— Локті! — долыда шуис Чечек. — А кӧні тіян Ардинэныд, гортад?
— Ардинэ ылын, видз вылын.
Сэні узьлӧны.
А Куклай да Колька Мансеев со танӧсь, неылын турун куртӧны.
Со найӧ локтӧны гортаныс...
Тайга дорсянь долинаӧд аилъяслань локтӧны вӧлі рабочӧйяс, пельпом выланыс налӧн — косаяс.
Куртан машинаӧ да пу волокушаӧ доддялӧм вӧвъяс вылын верзьӧмӧн локтісны детинкаяс.
Ӧти, зэв ичӧтик, коді муртса тыдыштіс вӧв юр вывті, ӧвтчис плетьнас да мыйкӧ сьыліс.
— Тайӧ Чот, Тызыяковлӧн пиыс! — серӧктіс Чоо-Чой. — Сэтшӧма вӧвъясӧс радейтӧ — нинӧм вылӧ вӧв вылысь он вермы кыскыны!
Ӧдйӧ пемдіс.
Дзирдавны кутісны югыд, лӧнь кодзувъяс да ӧшйисны гӧраяслӧн конусъяс весьтӧ.
Посньыдик челядь котралісны луд вывті, ворсісны посньыдик еджыд понпиянкӧд.
Понпиян вӧтӧдлісны найӧс да кватлалісны налысь коклябӧръяссӧ, и челядь гораа сералісны.
— Мунам и ми накӧд тшӧтш котралыштам! — шуис Чечек. — Понпияныс кутшӧм мичаӧсь!
Чечек котраліс да ворсіс челядькӧд, кытчӧдз дзикӧдз эз пемды.
Сэки сійӧ локтіс бабушка аилӧ.
Мӧсъяс куйлісны нин аил дорын да вугралігтыр рӧмидзтісны.
А куканьясӧс, куимнансӧ, вӧлі домалӧма ӧти сюръя бердӧ, и найӧ узисны ӧта-мӧд дінас топӧдчӧмӧн.
Бабушка Тарынчак петіс, сулалыштіс аил дорын:
— Гӧраяс узьӧны.
Тайга узьӧ.
Йӧз тожӧ регыд унмовсясны.
Сӧмын кодзувъяс войбыд кутасны видзӧдны сӧдз синъяснаныс...
— Бабушка, ме дыр нин тэ дінӧ эг волы, — шуис Чечек, кор найӧ кыкнанныс водісны узьны кӧза куяс вылӧ. — Висьтав меным ещӧ мыйкӧ.
Висьтав скӧр Эрлик йылысь, Сартак-Пай йылысь висьтав.
И кыдзи тэ том дырйиыд овлін...
И мый шаманъяс вӧчлісны...
Быдтор йылысь висьтав!
Бабушка Тарынчак сӧмын тайӧс и виччысис.
Сійӧ унатор йылысь вермис висьтавны, сӧмын мед кодкӧ кывзіс.
Старикыс сылӧн, дед Торбогош, век тайгаын табунъяскӧд, а бабушка Тарынчак пӧттӧдзыс нин чӧв оліс кузь войяссӧ ӧткӧн коллигас...
Аилын тшын дука да чӧскыд турунъяс дука шоныд чӧв-лӧнь.
Чӧв-лӧнь жӧ и аиллӧн пӧката сьӧд стенъяс сайын — став мирын...
Жара чусалӧны бипурйын шомъяс, и гӧрдоввиж унзіль югӧръяс шӧйтӧны матичаяс кузя, югдӧдӧны бабушкалысь коричневӧй чужӧмсӧ, и сылысь кӧсаяссӧ — дзор юрсисора сьӧд кӧсаяссӧ, и югъялысь еджыд раковинаяссӧ, кодъясӧс кыӧма тайӧ кӧсаясас мичлун ради.
Бабушка чеччис, медым ӧзтыны каллянсӧ, пуксис да сідзи и кутіс пукавны би дорын.
— Унатор йылысь ӧтпырйӧ юалін, — шуис сійӧ, — и ӧтитор йылысь и мӧдтор йылысь...
Сартак-Пай йылысь кӧ, важ багатыр йылысь, заводитны висьтавны... да мукӧд багатыръяс йылысь заводитны висьтавны, то и войыс оз тырмы...
А сэсся думайтыштіс неуна да заводитіс:
— Том йӧз ӧні нинӧм оз тӧдны!..
Ветлӧны гӧраясӧд и оз тӧдны, мый миян уна гӧраяс — абу гӧраяс.
Тайӧ алтайскӧй багатыръяс пӧрисны изйӧ...
— Кыдзи нӧ сідзи? — чуймис Чечек. — А миянлы школаын висьталісны...
— Но, а висьталісны кӧ нӧ, мыйла ме кута висьтавнысӧ?
Тэ ставсӧ нин тӧдан!
— Ог, ог, бабушка! — чуймис Чечек. — Мый школаын висьталісны — тӧда, а мый тэ висьталан — нинӧм ог тӧд!
Висьтав бабушка!
Бабушка Тарынчак чӧв олыштіс недыр и заводитіс выльысь:
— Вывті-вывті важӧн муыс зэв ёна ойдліс, ойдлісны став долинаясыс, став гӧраясыс, муыс ставнас.
А ойдлӧм бӧрас муыс эз ло чорыд, небзис и эз кут вермыны кутны ас вылас багатыръясӧс.
И лоины тайӧ багатыръясыс гӧраясӧн — сулалӧны ӧти местаын, мусӧ оз тревожитны...
— Став миян гӧраясыс, бабушка? — любопытствоӧн юаліс Чечек.
— Эз, эз ставыс, — ӧтветитіс бабушка, — а вот эмӧсь гӧраяс: Казырган гӧра эм, Казере-даг гӧра эм.
Тайӧ кык вок вӧліны, кык багатыр — Казырган и Казере-даг.
Спорӧ воисны тайӧ вокъясыс и торйӧдчисны.
Мамныс кӧсйис найӧс бурӧдны, корис, кевмысис.
Эз кӧсйыны найӧ бурасьны!
Сэки мамныс скӧрмис и ёрис найӧс.
«Лоӧй, сідзкӧ, ті гӧраясӧн!» — шуис мамныс.
Багатыръяс и пӧрисны гӧраясӧ.
И ӧні сулалӧны: Казырган Абакан ю вылын, а Казере-даг Кемчик ю вылын.
Казырган гӧра вывті скӧр.
Охотниклы оз ков узьмӧдчыны тайӧ гӧра вылас.
Мукӧддырйи Туу-Эззи Казырган петӧ выліас да лёкногӧн сералӧ войнас.
Морт кӧ кылас — регыд кулас...
Каллянсьыс тшынсӧ лэдзалігтыр бабушка Тарынчак чӧв ланьтіс.
Чечеклы вӧлі и шуштӧм и лӧсьыд.
— Бабушка, ещӧ!.. — билань матӧджык вешйигмоз кутіс тшӧктыны Чечек.
— А ещӧ эм гӧра Ак-Кая.
И тайӧ абу гӧра.
Тайӧ кам * сулалӧ.
Олісны кык кам — Ак-Кая ыджыдджык да Ак-Кая ичӧтджык.
Ичӧтджыксӧ корисны шаманитны висьысь дінӧ.
Сійӧ бура шаманитіс да висьысьлы лои кокньыдджык.
И таысь пӧдаритісны сылы еджыд ной халат.
А ыджыдджык Ак-Каяыс вежавны кутіс.
Ён сійӧ вӧлі, мӧлӧттӧг донӧдӧм кӧрт дорліс: ӧти кинас кутӧ, а мӧдсӧ чабыртас да кучкалӧ.
Вот тайӧ ыджыдджык Ак-Каяыс кутіс вежавны ичӧтджыкыс вылӧ да пӧртіс сійӧс гӧраӧ.
Сідзи сійӧ и ӧні сулалӧ Кондома ю вылын — Ак-Кая, Еджыд из.
* Кам — шаман.
— Бабушка, а ещӧ?..
— Да этша ӧмӧй сэтшӧмыс!
Вот Мраса ю вылын скалаяс сулалӧны.
Ставныс лыаысь да галькиысь.
Быттьӧ столбъяс сулалӧны.
А тайӧ абу столбъяс, тайӧ тожӧ багатыръяс.
Нимыс тайӧ скалаясыслӧн Улуг-Таг.
Ӧти окала медджуджыд — Карол-Чук, караульщик...
Вот ещӧ Кыйныг-Зу ю вылын сулалӧ гӧра Кылан, а ю мӧдарладор бокас, из утёс вылын, — сизим гребень.
Кылан вӧлі дӧва, сылӧн вӧлі сизим ныв.
Ӧти багатыр корасис, кӧсйис босьтны сылысь ӧти нылӧс.
А Кылан эз сет.
Сэки багатыр став нывъяссӧ босьтіс аслыс.
Сідзи найӧ и сулалӧны ӧні Кыйныг-Зу берег дорын да видзӧдӧны ӧта-мӧдыс вылӧ ю вомӧн...
И ещӧ уна гӧраяс йылысь на висьталіс бабушка Тарынчак: Мус-Таг йылысь — Йи гӧра йылысь, Абоган гӧра йылысь, Бобырган гӧра йылысь...
И быд пӧрйӧ висьталӧм бӧрын видзӧдлывліс Чечек вылӧ — оз-ӧ узь сійӧ?
Но Чечеклӧн сьӧд синъясыс югъялісны, быттьӧкӧ зэр бӧрын кисьмӧм льӧм тусьяс.
— Ещӧ, ещӧ, бабушка!
И ещӧ ӧти рассказ висьталіс бабушка Тарынчак — Катунь гӧравывса багатыр йылысь.
— Кӧнкӧ Кондома берег вылын сулалӧ гӧра Катунь.
Ыджыд гӧра, а выліас сылӧн — Из утёс.
Сэні, сійӧ гӧра улас, чужис ӧти алтайскӧй багатыр.
Вывті вына вӧлі тайӧ багатырыс.
Ичӧтдырйиыс на, кор вӧлі кутас ворсны челядькӧд, киад кӧ кутчысяс — киыд чегӧ, юрад кӧ кутчысяс — юрыд гӧгыльтчӧ...
Ошъясӧс кинас косявліс!
Батьыс вӧлі тшӧктас сылы йӧртны мӧс, а сійӧ босьтас мӧссӧ моздорас да ваяс гортас.
Пескыд кӧ колӧ — нетшыштас вужнас ыджыд пожӧм пу и котӧртӧ, пельпом вылас вайӧ.
А сылы вӧлі сӧмын дас арӧс.
Выныс сылӧн воысь во содіс.
Но и бать-мамыс и соседъясыс кутісны казявны, мый вежӧрыс сылӧн оз тырмы.
А выныд вежӧртӧгыд — зэв страшнӧй лёктор.
И думыштісны соседъясыс, а накӧд тшӧтш и бать-мамыс тайӧ безумнӧй вынсӧ вины.
Квайт недель чӧж Катунь утёс вылын найӧ сотісны бипур вылын ыджыд из.
А сэсся батьыс шуис пиыслы:
«Но, дона пиӧй, мун сувт ю берег дорӧ да видзӧд крут гӧра вылас: сэсянь ми кутам вӧтлыны гӧрд кӧръясӧс, а тэ кутав найӧс да кут менам локтӧдз».
И вот гӧра вывсянь лэбӧ донӧдӧм из, а багатыр кватитӧ сійӧс.
Изйыс сотӧ сылысь багатырскӧй сьӧлӧмсӧ, но сійӧ шуӧ:
«Мед тэ менӧ дзоньнас сотан, а ме тэнӧ ог лэдз, кытчӧдз батьӧй оз лок!»
И эз лэдз.
Но сотіс ассьыс сьӧлӧмсӧ и кулі...
Узян, Чечек?..
Но Чечек чеччис, пидзӧсчанясис.
Синъясас кутіс доршасьны синва, а зрачокъясыс кутісны югъявны.
— Ой, бабушка, бабушка, — шуис сійӧ, — эз ӧмӧй жаль вӧв налы сійӧ!
— Гашкӧ, и жаль вӧлі... — думыштчӧмӧн ӧтветитіс бабушка Тарынчак, — да мый вӧчан!
Полісны сыысь.
Гашкӧ, сы вӧсна и омлялӧ ӧні гӧра Катунь...
Чӧв олас, чӧв олас, да и заводитас омлявны.
А кодсюрӧ шуӧны, мый сійӧ омлялӧ зэр водзын...
Бабушка Тарынчак помӧдз куритіс каллянсӧ, пыркӧдіс пӧимсӧ да шуис:
— Талун кежлӧ тырмас, узьны колӧ.
Од-дай * тӧлысь — кузь тӧлысь.
Лунъясыс кузьӧсь, войясыс дженьыдӧсь.
* Од-дай — июль.
И збыль: эз на удит бипурйыс прамӧя кусны, а выліын, тшын петан розьӧд, кутіс нин тыдавны лӧзъюгыд, и лэбачлӧн гӧлӧс мыйкӧ чивӧстіс сэні.
Чечек водіс лӧсьыдджыка, чышкыштіс синъяссӧ да унмовсис.
ВИДЗ ВЫЛЫН
Асывнас Чечекӧс садьмӧдіс ичӧтик Чоо-Чойлӧн гӧлӧсыс:
— Э! Тэ век на узян?
Видз вылӧ мунам!
Нуклай завтракайтны нин локтіс, кыа петӧмсянь ытшкӧма!
Миян Ардинэным воис!
— <rus>Эртэ баскан кижи — эки казан ичер</rus>, — шуис бабушка Тарынчак. — Водз садьмысь лэбач нырсӧ весалӧ, а сёр садьмысь — синсӧ тільӧ.
Сійӧ ноксис бипур дорын, тшынас пукталіс сӧчӧнъяс кӧрт решетка вылӧ бипур весьтӧ.
Чечек звирк чеччис:
— Эрдинэ воӧма!..
Бабушка, кӧні мем мыссьыны.
— А быд лун али мый нӧ колӧ мыссьыны? — шуис бабушка Тарынчак. — Со ӧд ті дедныдкӧд кутшӧмӧсь!
Ваын эськӧ сӧмын и булькӧдчинныд!
Ёна мыссьыны кутан — став шудтӧ мыськан.
Ми важӧнтӧ вӧлі некор ог мыссьылӧй, — шуднымӧс видзим.
— Сідзкӧ, бабушка, тэ зэв шуда вӧлін?
Бабушка Тарынчак ышловзис да нинӧм эз шу.
— Тэ, бабушка, век жӧ висьтав!
Сідзкӧ, тэ зэв шуда вӧлін?
Но бабушка сӧмын зілис мынтӧдчыны сыысь.
— Мун, мун!
Со Чоо-Чой тэныд кисьтыштас.
Ключ ва вӧлі сӧдз да кӧдзыд.
Чечек мыссис, резсис, сераліс.
Чоо-Чой медбӧръяысь кисьтіс Чечеклы соддзас, а коляс васӧ кисьтіс сылы юр вылас.
Сэки Чечек ва кияснас мыссьӧдіс Чоо-Чойӧс.
Чоо-Чой нетшыштчис, пышйис.
Чечек вӧтчис сы бӧрся.
Горзӧм, серам кыптіс луд вылын.
— Энлы, энлы! — горзіс Чечек. — Час ме чышкася да вӧтӧда тэнӧ!..
— Чышкысь первой, — ӧтветитіс Чоо-Чой.
— Тэ чышкысь жӧ!
А пока котралісны — кыкнанныс косьмисны.
Кӧдзыд ваӧн мыссьӧмысь, ыркыд асылысь, котралӧмысь да сералӧмысь Чечек зэв ёна гӧрдӧдіс.
И бабушка Тарынчак, сы вылӧ видзӧдлывлігтыр, вомгорулас шуис:
«Оз тусь!
Оз тусь!
А ми важӧн повлім мыссьыны, мед шуднымӧс не мыськыны.
А кӧні нӧ сійӧ вӧлі, шудыс?
Эз вӧв сійӧ...»
И, гашкӧ, тайӧ здукас бабушка Тарынчаклы уси дум вылас сылӧн том олӧмыс.
Вӧлі-ӧ сылӧн том кадыс?
Морт ӧмӧй вӧлі сійӧ?
Мыйӧн петіс верӧссайӧ, мыйӧн пасьталіс чегедек, ни ӧти лун кежлӧ эз и пӧрччыв сійӧс...
Удж, нужда, тшыгъялӧм...
Мужик — бай ордын пастух, байскӧй стадояс видзис да век вӧлі уджйӧза байлы...
А кор нӧ шудыс вӧлі?..
И бара вомгорулас шуис:
«Эз вӧв сійӧ... эз вӧв...»
Завтрак бӧрын Чечек котӧртіс челядькӧд видз вылӧ.
Унапӧлӧс турунъяс цветитісны июль тӧлысся долинаясын!
Паськӧдӧма розӧвӧй шапкаяссӧ душица.
Пижма — видз выв пелысь — мыччӧма шонді водзӧ ассьыс веж, плавкӧс, кизь кодь цветъяссӧ.
Буковица вылӧ лэптӧма розӧвӧй шепта нёль пельӧса гӧна засӧ.
Чим лӧз цветъясӧн цветитісны дельфиниумъяс.
И чемериза, чорыд лёк турун, мичмӧдӧма асьсӧ тугйӧ сука чукӧрмӧм еджыд звёздочкаясӧн.
Асывъясӧ турун вылын кыза куйліс лысва.
И сэки петлісны долинаӧ ытшкан машинаяс, и туруныс ӧтырышъя радъясӧн водліс ньывк гӧра пӧкатъясӧ.
Первойсӧ сійӧ вӧлі свежӧй, веж, сьӧкыд, а бӧрыннас, жар шонді улын, едждіс, лолі зарни рӧма, кокни да чегъясис.
Татшӧм зарни-веж радъяс и аддзис Чечек, кор локтіс долинаӧ.
Тайӧ радъясыс гӧра пӧкатъясӧд кайисны вылӧ-вылӧ, найӧ визьйӧдлісны став матігӧгӧрса гӧраяссӧ дзик тайга дорӧдз, коді быдмис гӧра йывъясын.
Станын олысь став йӧзыс локтісны видз вылӧ.
Куранъяс улын кышакывны кутісны кузь косьмысь турунъяс.
Нывбабаяс да челядь кайисны пыр вылӧджык и вылӧджык да дзугисны ытшкӧм радъяссӧ.
Пӧрысь рабочӧй Устин лӧсьӧдіс места зорӧдлы — крут гӧра подулӧ, сук ниаяс улӧ.
Шондіыс пӧжис.
Июль друг босьтчис да быттьӧ кӧсйис верстайтны важсӧ: и мусӧ шонтыны, и няньяс быдтыны, и турун косьтыны.
Чечек важӧн нин пӧрччис ассьыс ӧмидз рӧма тугъя шапкасӧ да ӧшӧдіс ниа лап вылӧ.
Плешкыс и шапкатӧгыс вӧлі ва, и шыльыда сыналӧм юрсиыс пӧсяліс кӧсичаӧдзыс.
Ардинэ, Чоо-Чойлӧн ыджыдджык чойыс, Чечеклӧн важся пӧдругаыс — найӧ ӧтлаын велӧдчылісны начальнӧй школаын, — муніс сыкӧд орччӧн.
Найӧ бергӧдлісны турун, а сёрниыс налӧн эз и бырлы — сы мында колӧ вӧлі висьтавны ӧта-мӧдыслы!
Ардинэ юасис школа йылысь — сійӧ школа йывсьыс, коді сулалӧ Катунь берег вылын:
— Чечек, а сэні ставыс рочьяс?
— Мыйла нӧ ставыс рочьяс?
Абу, абу ставыс.
И рочьяс и алтаецъяс!
— А гашкӧ, найӧ сералӧны алтаецъяс вылын, мый ми омӧля рочӧн сёрнитам?..
Чечек шпыньмуніс:
— Ой, мый тэ, Ардинэ!
Некор оз серавны!
Мый нӧ, Кенскин кутас серавны ме вылын?..
Ыджыдджык ёртыслӧн кельыдлӧз синъяса спокойнӧй да неуна стрӧг чужӧмыс сувтіс сы водзӧ да муртса нюммуныштіс сылы...
И Чечек быттьӧ кыліс сылысь гӧлӧссӧ: «Эк тэ, визяорда!»
— И коді ещӧ кутас серавны?
Мая?..
Сійӧ кӧть и кок-чечек * кодь еджыд, но ӧд алтайка жӧ.
Лида Королькова, пӧдругаӧй менам?..
Мый тэ?
Весиг Алёшка Репейников, кӧть и вреднӧй, а кутас ӧмӧй серавны?
Мый тэ?
Мый тэ, Ардинэ!
Да ми ӧд пионеръяс — и ми и рочьяс, — ставным пионеръяс!
Мый тэ, Ардинэ, мый тэ!
* Кок-чечек — еджыд цвет.
— Тэныд лӧсьыд, — думыштчӧмӧн шуис Ардинэ, — а миян гортын посни челядь...
Мамӧ этша трудодень босьтас, ме кӧ муна...
Чечек весиг сувтліс курансӧ киас кутігтыр:
— О, Ардинэ!
А детскӧй садйыс мый вылӧ!
Мый тэ!
Мед мамыд ветлас директорыс дінӧ, миян ӧд детскӧй сад эм!
— Тшӧктыла, — сӧгласитчис Ардинэ, — асланым учительница дорӧ ветла.
Тэ помнитан миянлысь Алла Всеволодовнанымӧс?
— А кыдзи нӧ!
Алла Всеволодовна бур!
— Сы дорӧ ветла — мед менам мамкӧд сёрнитас...
А арнас ме тэкӧд Катунь дорӧ муна!
— Ой, лӧсьыд эськӧ вӧлі! — горӧдіс Чечек. — Ой, гажа эськӧ вӧлі!
Ӧтлаын эськӧ яблоняяс кутім быдтыны, эськӧ прививайтны велӧдчим. И сортъясас колӧ разбирайтчыны.
А садитнытӧ ме кужа нин — ме садитлі нин!
Ой, кыдзи нин, кыдзи нин олӧны сэні менам дона яблоняясӧй, менам мусаясӧй, менам вӧсньыдикъясӧй?..
И Чечеклы друг зэв окота лои лоны Катунь берег дорын, котӧртлыны школьнӧй садйӧ да видзӧдлыны аслас яблоняяс вылӧ — дзоньӧсь-ӧ найӧ?
Эз-ӧ чегъяв кодкӧ?
Эз-ӧ гагйӧссьыны?
И кымын кор налӧн петіс?..
— Найӧс сэні видзӧны миян ребята, кодъяс сійӧ колхозас олӧны, — шуис сійӧ. — Найӧ обязательнӧ видзасны... — И «сійӧ колхоз» йывсьыс думыштӧм бӧрын содтіс: — А тӧдан, Ардинэ, сэні ставыс керкаясын олӧны!
Сэні ставыс пу керкаясын олӧны — и рочьяс и алтаецъяс.
А миян кодь аилъястӧ весиг оз и стрӧитны!
— Миян тожӧ кутасны керкаяс стрӧитны, — шуис Ардинэ, — вӧрсӧ ваялӧны...
Пывсян стрӧитісны нин.
А мый, Чечек, керкаад лӧсьыд овнысӧ?
— Некор ог кут керкаын овны! — друг горӧдіс Чоо-Чой. — Сэні джоджсӧ мыськавны колӧ!
— Э! Олыштан кӧ неуна, аилӧ бӧр он мун, — ӧтветитіс Чечек. — И тэ, дыш Чоо-Чойка, ичӧтик пу тасьті *, тожӧ мыськан джодж да шуан: «Вот кутшӧм лӧсьыд менам сӧстӧм керкаын!»
* Чоо-Чой — алтайскӧй ногӧн лоӧ ичӧтик пу тасьті.
Ывласа дукъяс паськалісны долина пасьта — кыліс турун дук, шоналӧм лыс дук, и орчча му вылысь трактор жургӧмкӧд тшӧтш локтіс бензин дук да выльӧн гӧрӧм му дук.
Чечек кыліс, кыдзи соседкаяс юасисны бабушка Тарынчаклысь:
— Гӧстя тэнад?
Внучкаыд?
— Внучка! — ӧтвечайтіс бабушка. — Збой внучка!
Роч школаын велӧдчӧ.
Книгаяс лыддьӧ — кутшӧм колӧ роч книга лыддяс!..
А кутшӧм сьыланкывъяс кужӧ, кывзылӧй жӧ!
Да ещӧ кӧсйӧ миян Алтай пасьта садовӧй яблоняяс садитны!
— Кутшӧм садовӧй яблоняяс?
— Ог тӧд...
Шуӧ, гырысь яблӧкъяс пӧ на вылын быдмӧны!
— Видзӧдтӧ!
Кутшӧм збой внучкаыд!..
Кыссисны лӧнь, жар, кузь часъяс.
Сёрни вочасӧн ланьтіс.
Чечеклӧн киыс гаддяліс нин, а мугов Ардинэ век ӧтарӧ сувтлывліс, вештыштліс ассьыс шапкасӧ юр дзиб йылас да чышкыліс плешсӧ.
— Да пӧрччы, пӧрччы тэ сійӧс! — шуис Чечек. — Мый нӧ тэ бабушка Тарынчак али мый?
Сійӧ ӧд велалӧма нин, а тэныд мыйла велавнысӧ?..
Ардинэ пӧрччис ассьыс шапкасӧ да тожӧ ӧшӧдіс ув йылӧ.
Колька Манеев, коді эз пов лӧсьӧдны шонді водзӧ ассьыс еджыд пашкыр юрсӧ, сувтіс шойччыштны, видзӧдліс вылі тшупӧдсянь увлань да аддзис шапкаяс.
— Эй, Чот, Чот! Видзӧдлы, кутшӧм лэбачьяс увъяс вылас пукалӧны!
Со ӧтиыс неылын, а мӧдыс — улын, ӧмидз рӧма бӧжа.
А ноко, мун кут!
Но ичӧтик Чот, коді вотіс кустъясысь ягӧдъяс, видзӧдліс «лэбачьяс» вылӧ да веськодьпырысь шпыньмуніс:
— Ачыд кут.
А ме муна вӧвъяс кутавны — колӧ волокуша нуны. — И горӧдіс кытчӧкӧ тайгаӧ: — Эй, Василь!
Вӧвъясла пӧра!..
Вӧрысь котӧрӧн петіс ичӧтик, ён да кедрӧвӧй ӧрех кодь гожъялӧм Василь.
— Эй! — шыасис сійӧ. — Локта!..
И найӧ кыкнанныс чеччыштісны веж гӧра тшупӧд вылысь да котӧртісны долина кузя увлань.
— Кытчӧ ті? — горӧдіс Чечек. — Тіянӧс вӧвъясыс таляласны!
Детинкаяс весиг эз видзӧдлыны, а Ардинэ серӧктіс:
— «Таляласны»!
Найӧс став вӧвъясыс тӧдӧны!
Миян детинкаяс ставныс — кыдзи пуксясны вӧв вылӧ, быттьӧ сибдасны!..
— Да и ме тожӧ — быттьӧ сибда! — горӧдіс Чоо-Чой.
abu
abu
— Чечек, а тэ, гашкӧ, он нин куж?
— О! — ӧтветитіс Чечек, да ичӧтика гӧрдӧдыштіс. — Ме?
Вот ещӧ!
Ме ӧд коннӧй заводын быдми...
Э! Мый тэ шуан, Ардинэ?
Миян сэні ужъясыс биӧн лолалӧны!
— А частӧ усьлывлін?
— Дерт, усьлывлі... сӧмын эг ёна.
Збой вӧвъяс овлӧны...
Ӧні менӧ некутшӧм збой вӧв нин оз шыбит ас вывсьыс.
Мый тэ!
Вот ещӧ!
Да ме ӧд ыджыд нин, а тайӧ детинкаясыс — анькытш тусь кодьӧсь на!
Ардинэ серӧктіс:
— А заводитлы найӧс шыбитны!
— А менам киын гаддьыс доймӧ, — висьтасис Чечек, — ва гадь кайӧма.
— А менам кык гадь кайӧма! — шуис Чоо-Чой.
— Он кужӧй курансӧ кутны, — шуис налы Ардинэ. — Но, нинӧм, терпитыштӧй...
Этша нин коли!
Чечек видзӧдліс вылӧ: туруныс посньыдик чукӧръясӧн куйліс ниа пуяс костын, а водзын, лыска кронаяссӧ ӧта-мӧд бердас топӧдӧмӧн, тшӧкыда сулалісны пуяс, и шонді югӧръяс, быттьӧ зарни стрелаяс, то ӧтилаын, то мӧдлаын писькӧдчисны рӧмыд веж тайга пыр.
— Но, вот и ставыс! — кокниа ышловзис мугов Ардинэ.
— Кыдзи нӧ ставыс? — шуис Чечек. — А эсійӧ гӧра вылас нӧ мый?
— А сійӧ гӧра вывсьыс бергӧдлынысӧ оз ков, сэні кос нин!
— Кос нин?
Но ладнӧ.
А то позьӧ эськӧ вӧлі бергӧдлыштны, — шуис Чечек, — ме эг и мудз!
Ньӧти!
Тадзи шуис, а ачыс эськӧ вӧлі вывті рад, мый сійӧ гӧра вылас туруныс кос нин.
Сійӧ век жӧ зэв ёна мудзис!
Нывбабаяс надзӧник лэччисны гӧра пӧкатӧд увлань.
Мича ныв, Чейнеш, заводитіс сьывны зарни ты йылысь — Алтын-Коль йылысь — нюркйӧдлана сьыланкыв.
А челядь котӧртісны панласигтырйи.
Колька Манеев да Чоо-Чой панйисны ставнысӧ...
А сэсся и Колька Манеев коли.
И Чоо-Чойлӧн гӧрд платьеыс дӧлаліс нин ылын долинаын.
— Эк, купайтчыштны эськӧ! — кӧсаяссӧ мыш вылас шыбитігтыр шуис Чечек.
А кӧні? Ключын?
Сэні и коклябӧрыд оз кӧтась!
— А котӧртлам ты дорӧ!
— Аранур дорӧ! — повзис Ардинэ. — Мый тэ, Чечек! Тайӧ тысӧ тэ некор эн казьтыв!
— Ме тӧда... — друг раммис да шуис Чечек, — ме кывлі... — А здук мысти нюммуніс: — А миян школа дорын асланым пруд эм.
Ваыс сӧдз, сӧдз!
Прудйыс вӧлі ичӧтик, а ребята босьтісны да нуӧдісны Гремучӧйсянь арык.
Ӧні сэтчӧ лун и вой ваыс локтӧ!
И вит ком плавайтӧны — ребята лэдзисны!
Ардинэ ышловзис:
— Шуда тэ, Чечек! — и сыланьӧ, кӧні тыдалісны ёсь йыла аилъяс, видзӧдлӧм бӧрын, шуис: — А со и миян петісны турун куртны...
Пыр матӧджык и матӧджык туй кузя паныд локтісны вӧвъяс, кыскисны пу волокушаяс — татшӧмъяснас лӧсьыд чукӧртны турунсӧ гӧра пӧкатъясысь.
И ещӧ локтісны вӧвъяс, кыскисны куртан машина — выль, кельыдлӧз машина ылӧдз тыдаліс, а сылӧн вывлань лэптӧм крут пиньясыс эзысь моз дзирдалісны шонді водзын.
— Котӧртам на дінӧ, Ардинэ! — горӧдіс Чечек да ӧтветсӧ виччысьтӧг котӧртіс.
Волокушаа первой пара вӧв вылын локтісны Чот да Василь.
Налӧн юръясыс муртса тыдыштісны вӧв юръяс вывті.
— Василь! Чот! — корис Чечек. — Вайӧй ме кыскасьышта!
А? Эй?
Василь тшапа видзӧдіс водзлань да нинӧм эз ӧтвечайт.
А Чот ӧтветитіс тожӧ сы вылӧ видзӧдтӧг:
— Ага! — Тэ кыскасьыштан!
А нормасӧ коді тыртас?
Тэ нормасӧ тыртан?
И кык верзьӧма, ас бӧрсяыс сьӧкыд пу волокуша кыскигтыр, ён гӧрд вӧвъяс вылын сувтлытӧг мунісны водзӧ.
Чечек зумыштчис: кутшӧм асныраӧсь!
Тожӧ уджалысьяс, ыджыдтор тай, — норма выполняйтӧны!
Но со ещӧ кыкӧн волокушааӧсь.
Чечек шыасьліс на дінӧ, но тайӧ детинкаясыс вӧтлісны вӧвъяссӧ гӧнечӧн да весиг эз и кывлыны, мый сійӧ шуис.
— Йӧйяс! — горӧдіс налы Чечек, тӧдӧмӧн, мый найӧ всё равно оз кывны. — Ыджыдтор тай!
А ме вот босьта да куртан машина вылӧ пукся!
Но и куртан машина вылӧ Чечекӧс эз пуксьӧдны.
Том стрӧг бригадир Кузьма кӧрис сьӧд синкымъяссӧ да шуис:
— Тайӧ абу ворсантор. Тайӧ машина.
Меным киӧ машина сетісны.
Позьӧ ӧмӧй машинаысь ворсантор вӧчны?
Чечек дзикӧдз жугыльмис да сувтіс туй вылӧ.
Ардинэ суӧдіс сійӧс:
— Но ладнӧ, ладнӧ, Чечек!
Мунам лучшӧ купайтчам ключын!..
Друг бригадир Кузьма сувтӧдіс вӧвъяссӧ да горӧдіс:
— Нывкаяс! Сэні ещӧ волокуша эм.
Котӧртӧй, доддялӧй!
Нуклай тіянлы вӧвъяс сетас.
Чечек да Ардинэ уськӧдчисны котӧртны туй кузя тӧвкӧд панласигтыр.
Кадыс зэв на этша и коли, а найӧ пукалісны нин вӧвъяс вылын да кыскисны видз вылӧ волокуша.
Нывкаяс сьылісны, сералісны, кӧмтӧм коклябӧръяснас кучкалісны вӧвъяслы шыльыд бокъясас.
Тӧлыс летіс налысь кузь сьӧд кӧсаяссӧ.
Э! Эй!
Лӧсьыд жӧ нин тӧвзьыны небыд туй кузя, лӧсьыд жӧ нин, кор йӧзлӧн уджыс уна — сідзкӧ, и озырлуныс йӧзлӧн уна и радлуныс уна!
Чечек да Ардинэ сувтӧдісны вӧвъяссӧ долина пасьта разӧдӧм кос турун пластъяс дінӧ.
— Дед Устин! — горӧдіс Ардинэ. — Кытысь чукӧртнысӧ?
Дед Устин, коді отсаліс том рабочӧйяслы вӧчны турун зорӧд, мыджсис вила вылас да, шондіысь сайӧдчигтыр, видзӧдліс на вылӧ.
— Тайӧ нӧ кодъяс татшӧмъясыс?
Ещӧ отсасьысьяс? — И сылы нимкодь лои: — Но, но, локтӧй, локтӧй!
Со тайӧ гӧра пӧкатсяньыс заводитӧй — и татчань локтӧй.
Нывкаяс бергӧдісны вӧвъяссӧ гӧгрӧскодь гӧра пӧкатлань.
Налы паныд локтіс Васильлӧн да Чотлӧн волокушаыс, сэні тырыс вӧлі небыд турун.
Чечек кутіс зэв ёна видзӧдны на вылӧ да вунӧдіс аслас вӧв йылысь.
Вӧлыс кежис кытчӧкӧ бокӧ, волокушаыс вежыньтчис...
— Видзӧдлы! — нывкаяс вылӧ юрнас довкнитӧм бӧрын шуис Чот. — Со кыдзи мунӧны.
А Василь видзӧдліс да тешкодя вежыньтліс ассьыс гӧгрӧс чужӧмсӧ.
Чечеклы лои яндзим, и сійӧ пыр жӧ веськӧдіс ассьыс вӧвсӧ.
Найӧ воисны гӧра пӧкатӧ, бергӧдісны вӧвъяссӧ да кутісны лэччыны гӧра горув.
Волокуша кыссис турун куртігтыр.
И кор лэччисны гӧра вылысь улӧ, туруныс вӧлі кайӧма нин волокушалӧн пу стенъясысь вылӧджык.
— Веськӧд зорӧдлань, — шуис Ардинэ.
— Огӧ путкыльтӧй муніганым? — вашнитіс Чечек.
Но дружнӧй вӧвъяс воськов бӧрся воськов мунісны видз кузя да видзчысьӧмӧн кыскисны турун тыра волокуша.
Чечек успокоитчис: и мый нӧ тані сэтшӧмыс — куртны волокушаӧн турун!
Детинкаяс ышнясьӧны, быттьӧ сьӧкыд удж вӧчӧны, а асьныс сӧмын сійӧс и тӧдӧны, мый вӧвъяс вылын пукалӧны, сӧмын сійӧ и видзӧдӧны, мед эськӧ вӧвъяс вывсьыс не усьны.
Аддзӧмаӧсь удж!
А Чечеклы мыйла видзӧднысӧ?
Сійӧ вермас унмовсьны вӧв вылын, и то оз усь!
Вот эськӧ куртан машина вылын кӧ муныштны, со эсійӧ вылын, кодӧн Кузьма веськӧдлӧ!..
Со кутшӧм ӧтырышъя мунӧ сійӧ мича выль кельыдлӧз машинаыс, со кутшӧм мичаа да паськыда сійӧ куртӧ-чукӧртӧ турунсӧ, кыдзи дзирдалӧны сылӧн крут эзысь пиньясыс!
И друг волокушаыс дрӧгнитіс, крукасис сувтіс...
— Сулав! — горӧдіс Ардинэ.
Чечек сувтӧдіс вӧвсӧ, но вӧлі сёр нин: куртан машина вылӧ видзӧдігӧн Чечек ылаліс да эз казяв, кыдзи волокушалӧн дорыс кайис уна пельӧса ыджыд из вылӧ.
Волокуша качыштліс вывлань, лэччис из вылысь да мӧдіс водзӧ, но ыджыд чукӧр небыд турун коли бӧрӧ, ытшкӧм видз вылӧ.
— Э! — шуис Ардинэ. — Кытчӧ видзӧдан?
Чечек шӧйӧвоши:
— Кыдзи нӧ сэсся, Ардинэ?
Но Ардинэ чеччыштіс нин вӧв вывсьыс:
— Вай ӧдйӧджык пуктам волокушаас...
Ӧдйӧджык, кытчӧдз детинкаяс эз аддзывны!
Чечек тожӧ чеччыштіс вӧв вывсьыс.
Нывкаяс босьталісны турунсӧ моздораныс да бӧр шыблалісны волокушаӧ.
Платьеясныс пӧсялӧмысла пыр жӧ сибдісны пельпомъясыс бердӧ, плеш выланыс юрсиныс кӧтасис, туруныс пырис дӧрӧм пытшканыс.
Но Ардинэ да Чечек котралісны турун моздоръясӧн да сӧмын видзӧдісны ӧтарӧ-мӧдарӧ — оз-ӧ аддзы кодкӧ?
Оз-ӧ серавны на вылын?
Ардинэ босьтіс медбӧръя моздор:
— Ставыс!
Пуксьы, Чечек!
Найӧ кыкнанныс бӧр кайисны вӧвъяс вылӧ да мӧдӧдчисны зорӧдлань — рӧвнӧя, надзӧник, осторожнӧя...
Чечек эз нин видзӧд ӧтарӧ-мӧдарӧ, сійӧ сӧмын видзӧдіс вӧлыслы кок улас.
Детинкаяс паныдасисны тыртӧм волокушаӧн — Чечек весиг и сэки эз видзӧдлы.
Но со медбӧрын и сук ниаяса утёс, со и зорӧд, и пӧрысь Устин синсӧ читкыртӧмӧн видзӧдӧ на вылӧ:
— Татчӧ вайӧй!
Вайӧй, вайӧй, вайӧй!
Матӧджык, матӧджык!..
Ардинэ да Чечек вайӧдісны волокушасӧ дзик зорӧдлань, сувтісны.
Котӧрӧн локтісны рабочӧйяс, лэптыштісны волокушасӧ.
Нывкаяс вӧтлыштісны вӧвъяссӧ, и кокньыдик, небыд веж турун чукӧр коли зорӧд дорӧ.
— Вӧтлӧй! Вӧтлӧй! — горӧдіс дед Устин. — Тэрыбджыка, тэрыбджыка, тэрыбджыка.
Пока шондіыс эз лэччы!
Нывкаяс серӧктісны, швичнитісны вӧвъяссӧ.
— Сӧмын эн жӧ став изъяссӧ путкылялӧй! — бӧрсяньыс горӧдіс налы дед Устин.
Чечек да Ардинэ видзӧдлісны ӧта-мӧдыс вылӧ: вот пӧрысьыд, аддзылӧма век жӧ!
И ещӧ ӧтчыд швичнитісны тулысбыдӧн тшӧгӧм вӧвъяссӧ, кучкисны кӧмтӧм коклябӧръяснас налы шыльыд бокъясас да тӧвзисны крут гӧра пӧкатлань.
Со и бара гӧралӧн гӧгрӧс йылыс.
Со и бара, надзӧник лэччигтыр, волокуша куртӧ кышакылысь турунсӧ.
Со и бара туруныс кымӧр моз муртса вӧрыштӧ волокуша стенкаяс весьтын...
— Видзӧд, Чечек! — шуалӧ Ардинэ. — Видзӧд!
— Видзӧда, видзӧда, — шыасьӧ Чечек, — эн пов!.. — И бокӧ видзӧдтӧг соснас чышкалӧ пӧсялӧм плешсӧ.
Июль тӧлысся шонді лышкыда сявкйис му вылӧ кос жар.
Юмов чӧскыд турун дук вӧрзьытӧг ӧшаліс долина весьтын.
Ветлӧдлісны гӧра пӧкатӧд пу волокушаяс, ветлӧдлісны куртан машинаяс.
Долинаын туруныс лои пыр этшаджык и этшаджык, а зорӧдъясыс ӧти бӧрся мӧд быдмисны скала дорын, ниа пуяс улын...
Эз нин кутны кывны кыпыд сёрнияс да пӧсялӧмысла сьӧдӧдісны вӧвъяслӧн бокъясыс, а дед Устин, пыр сэтшӧм жӧ тэрыб, сэтшӧм жӧ пельк, мудзлытӧг горзіс:
— А но вайӧй, вайӧй!
Другӧ, другӧ, вӧтлы!
Тэрыбджыка виланад уджав, тэрыбджыка, тэрыбджыка!
Вай, вай, пока шондіыс эз пуксьы!..
Чечек эз и казявлы, кыдзи став турунсӧ гӧра пӧкатсьыс кыскалісны.
Василь да Чот чукӧртісны медбӧръясӧ, и гӧгрӧс гӧра друг лои шыльыд да веж, быттьӧ сійӧс мыськисны.
— А ӧні кытчӧ, эсійӧ пӧкат вылас? — юаліс Ардинэ.
— Сійӧ пӧкатсьыс детинкаяс чукӧртӧны, — ӧтветитіс дед Устин.
— А кытчӧ нӧ, шыльыд видз вылӧ?
— А мый нӧ сэні вӧчнысӧ?
Ардинэ да Чечек видзӧдлісны шыльыд видз вылӧ — куртан машина чукӧртіс медбӧръя турунсӧ.
— А кытчӧ нӧ сідзкӧ?
— Сідзкӧ гортӧ, — шуис дед Устин, — абу нин водз, кынӧмным сюмалӧ.
И Чечек сӧмын ӧні казяліс, мый луншӧр кадыс важӧн нин кольӧма и мый зарни пӧсь руыс долинаын бырӧма.
Кутшӧмкӧ верзьӧма морт петіс тайгаысь.
Вӧлыс муніс гӧнечӧн.
Гожъялӧмысла коричневӧй пӧрысь морт матыстчис зорӧдъяс дінӧ.
Сьӧд ускыс сылӧн ӧшӧдчӧма вомдоръясӧдыс, и чурвидзис кизьӧриник ёсь тош.
— Эзен! — кыз гӧлӧсӧн шуис сійӧ.
И ставныс ӧтветитісны ӧтпырйӧ:
— Эзен!
Эзен!
Чечек пыр жӧ бергӧдчис: кодлӧн тайӧ татшӧм тӧдса кыз гӧлӧсыс?
— Дедушка Торбогош! — горӧдіс сійӧ да кутіс ӧвтчыны кинас. — Олан-вылан, олан-вылан, дедушка!
Вӧв табунъяс видзысь пӧрысь Торбогошлӧн стрӧг чужӧмыс пыр жӧ лои нимкодь да кутіс нюмъявны став чукыръяснас:
— Эзен, внучка!
Эзен!
Торбогош сёрнитыштіс дед Устинкӧд, видзӧдліс зорӧдъяс, юаліс, уна-ӧ ытшкӧма да уна-ӧ ещӧ кольӧма ытшкынысӧ...
Регыд вӧвъясӧс вӧтлісны гортӧ, станӧ.
Детинкаяс скачитісны водзын, Чечек да Ардинэ — на бӧрся.
Сӧмын бригадир Кузьма коли ылӧ бӧрӧ: сійӧ муніс восьлӧн — поліс, мый жугӧдас эзысь пиньяса ассьыс выль кельыдлӧз машинасӧ.
Пӧрысь смотритель Торбогош первой кутіс вӧвсӧ дед Устин вӧвкӧд орччӧн, а кор помаліс сёрнисӧ, лэдзис ассьыс Серкосӧ.
Серко лэптіс ыджыд бурсиа юрсӧ, паськӧдіс ныр розьяссӧ и кок гыжъяснас муас муртса инмалігтыр лэбыштіс видзвывса небыд туй кузя.
Детинкаяс кӧсйисны суӧдны сійӧс, но ылын, лӧз рӧмыдас, вуджӧртіс вӧв сьылі бердӧ копыртчӧм всадниклӧн ёсь йыла шапкаа мыгӧрыс да воши чукыль сайӧ...
ДЕД ТОРБОГОШ
Чечек пырис аилӧ мудз, долыд.
Бабушка Тарынчак дукыштіс воздухсӧ:
— Не то шонді сьӧрсьыд вайин, не то чӧскыд дука турунъяс!
— А дедушка кӧні? — ӧдйӧ юаліс Чечек.
Бабушка Тарынчак, кучик мешӧкын чегень гудралігтыр, броткигмоз шуис:
— Кӧні?..
Быдлаын!
Сӧмын аилын некор оз овлы!
Лэдзис вӧвсӧ, а ачыс гӧнитіс пывсян видзӧдлыны.
Пывсян эстӧні кутшӧмӧскӧ стрӧитӧны, а сылы ӧд быдтор колӧ...
— Гӧнитіс! — серӧктіс Чечек. — Шуан жӧ тэ, бабушка!
Быттьӧ сійӧ кабарга * кутшӧмкӧ!
* Кабарга — кӧръяс семействоысь животнӧй, олӧ гӧраясын Южнӧй Сибирсянь Кашмирӧдз.
— Вот пывсян стрӧитӧны...
Мый думыштісны йӧзыс!
Ӧні йӧзыс век мыссьыны кутасны, весиг тӧвнас!
abu
abu
Мый тайӧ татшӧмыс?
Мый лои?
Йӧзыс зэв аслыссямаӧсь лоины!
А оз ӧмӧй позь виччысьыштны, кор шондӧдас, да мыссьыны ю дорын, окота кӧ?
И пӧрысь Торбогош сэтчӧ жӧ гӧнитӧ!
— Да сійӧ ӧд смотритель, бабушка! — серамсорӧн шуис Чечек. — Мый нӧ тэ!
Сійӧ ӧд должен тӧдны, кутшӧм пывсян стрӧитӧны смотрительствоын!
А кыдзи нӧ?..
А вот кор стрӧитасны пывсянсӧ, да кор ломтасны, да шонтасны васӧ пӧрт тырыс!..
Мыйта колӧ ватӧ видз, мыйта колӧ мыссьы!
А мый, бабушка, он мун?
Бабушка Тарынчак друг нюммуніс:
— Но, стрӧитасны кӧ да васӧ шонтасны, мыйла нӧ ог мун?
Вот ещӧ!
Йӧзыс мунасны — и ме муна.
— Да ещӧ кыдзи нимкодясьны кутан!
А ӧні век ропкан!
— Да мый нӧ ропка?
Ме дедыд вылӧ ропка.
Век ӧтарӧ котралӧ, век ӧтарӧ гӧняйтӧ, а гортӧ оз и волы.
Нэм чӧжыс тайӧ старикыс гортас эз и волы, быдтор вӧсна сылы колӧ тӧждысьны!
Но, мыйла нӧ сылы колӧ быдтор вӧснаыс тӧждысьнысӧ, а?
— А кыдзи нӧ не тӧждысьнысӧ?
Вот сідзи!
Сійӧ ӧд партийнӧй, бабушка!..
Дедушка Торбогош локтіс, кор дзикӧдз нин пемдіс.
Бабушка Тарынчак пыр жӧ дугдіс ропкынысӧ, кутіс ноксьыны бипур дорын, пестіс би, пуктіс би вылас чай тыра чугун, вайис толкан *, кисьтіс чашкаясӧ йӧв, вундаліс яй...
Дедушка пуксис би дорӧ коксӧ улас сюркнялӧмӧн да ӧзтіс каллянсӧ.
Тшын пырыс сійӧ видзӧдіс аслас внучкаыс вылӧ, Чечек вылӧ, и суровӧй чужӧмыс сылӧн лои долыд, бур.
* Толкан — жаритӧм идйысь вӧчӧм пызь, тэсь кодь; сёйӧны чай юигӧн.
— Ноко, внучка, висьтав, мыйӧ тэнӧ велӧдӧны роч школаас.
Чечек ӧтветитіс эз пырысь-пыр.
Мыйсянь заводитны?
— Зэв уна висьтавнысӧ ковмас, дедушка.
Вот, колӧкӧ, ме тэныд стих лыддя?
Дедушка Торбогош довкнитіс бритӧм сьӧд юрнас.
— Ме тэныд пастух йылысь лыддя.
Шусьӧ «Встреча».
Бабушка Тарынчак сэтшӧм сюся кутіс кывзыны, мый эз казяв, кыдзи чугунсьыс сылӧн кутіс пышйыны чайыс — пемыдгӧрд рӧма заваритӧм лежнӧг.
— Ай да Чечек!
Ай да Чечек!
Баб рӧдад мунӧмыд!..
Дедушка Торбогош кывзіс да довкйӧдліс юрнас, а кор Чечек ланьтіс, шуис:
— А ещӧ тӧдан?
— Тӧда, — ӧтветитіс Чечек.
Сійӧ лыддис стихъяс и зарни ты йылысь — Алтын-Коль йылысь, и Катунь-ю йылысь, и дона из йылысь, кодӧс перйӧны Алтай гӧраясын да нуӧны Москваӧ стрӧитны гырысь дворецъяс...
— Ме и рочьясӧс тӧда! — шуис Чечек, кор лыддис ставсӧ, мый тӧдіс алтайскӧй кыв вылын.
Дед довкнитіс юрнас:
— Вай рочьясӧс!
Дедушка Торбогош сідзжӧ довкйӧдліс юрнас.
А бабушка Тарынчак пӧшти нинӧм эз гӧгӧрво, но сійӧ нюмъяліс: сійӧ, мый лыддис Чечек, вӧлі сьыланкыв кодь.
А сьыланкывтӧ мукӧддырйи и гӧгӧрвотӧг лӧсьыд кывзыны.
Ужин бӧрын дедушка Торбогош петіс пукыштны кодзувъяс улын, а Чечек йӧжгыльтчис-пуксис сы дорӧ.
— Лӧсьыд сьыланкывъяс тэ тӧдан! — шуис дедушкаыс. — Вай ещӧ ӧтчыд висьтав меным пастух йывсьыд.
Чечек бара заводитіс лыддьыны:
И вомдоръяссӧ вӧрӧдігтыр дедушка внучка бӧрсяыс шуаліс кывъяссӧ.
А сэсся ышловзис да шуис:
— Бур морт лӧсьӧдӧма тайӧ сьыланкывсӧ!
— Тайӧ Кучияк лӧсьӧдіс, — ӧтветитіс Чечек.
Дедушка Торбогош видзӧдліс сы вылӧ:
— Кучияк?
Павел Кучияк — Ийт-Кулак. — Пон пель?
— Мыйла Ийт-Кулак?
— А тайӧ сылӧн прамӧй нимыс.
Тадзи сійӧс шулісны войдӧр...
Да, ме кывлі сы йылысь.
И батьсӧ тӧдлі.
Шаман сылӧн батьыс вӧлі.
Лёк морт.
Пӧрйӧдліс гӧль йӧзӧс, бубенӧн зильгис.
Куш вӧвъяссӧ мыйтаӧс пӧгубитіс, медся бур вӧвъяссӧ!..
Надзӧник, быттьӧ важ олӧмӧ видзӧдігтыр, дедушка висьтавліс Чечеклы шаманъяслӧн страшнӧй да лёк делӧяс йылысь.
Свадьба вӧчӧны — шаманӧс корӧны.
Висьмас кӧ кодкӧ — шаманӧс корӧны.
Кулас кӧ кодкӧ либӧ чужас — бара шаманӧс корӧны...
Локтӧ шаман аилӧ да вайӧдӧ аскӧдыс быдсяма енъяссӧ да духъяссӧ — буръяссӧ и лёкъяссӧ.
Сэні и бур Ульгень, и лёк Эрлик, и небеснӧй управительяс, и гӧраясвывса духъяс...
И став енъясыслы колӧны жертваяс: буръяслы — благодарственнӧйяс, лёкъяслы — милӧсть сетысьяс.
Алтайскӧй народ сэки вӧлі пемыд да полысь, природа аслас тайнаяснас повзьӧдліс сійӧс, и йӧзыс веритлісны шаманъяслӧн мойдкывъяслы.
Жертва вылӧ шаман бӧрйыліс овмӧссьыс медся озыр вӧвсӧ.
И сійӧ вӧлыслысь кӧртавлісны кокъяссӧ, ловъявывсьыс орйӧдлісны юкӧнъяс вылӧ, кӧртавлісны мышкас потш да чеглісны сылысь сюрса лысӧ...
— Ой, дедушка, кутшӧм страшнӧ! — торкис дедсӧ Чечек. — Неужели ловъявывсьыс?
— Да, ловъявывсьыс.
А сэсся заводитліс тайӧ шаманыс зильгыны бубенӧн, сьывны, омлявны да бергавны.
И быттьӧ век ӧтарӧ енъяскӧд сёрнитӧ, а енъяс сылы сылӧн гӧлӧсӧн жӧ ӧтвечайтӧны: «<rus>Ао, кам, ао</rus>!..»
Но мый нӧ?
Тадзи жӧ и висьысьясӧс лечитлісны.
Шаман йӧктӧ, енъяскӧд сёрнитӧ, а висьӧмыс личкӧ и личкӧ мортсӧ...
Кулӧ кӧ висьысьыс — шаман абу мыжа, сідзкӧ енъяслы тадзи колӧ либӧ жертваыс вӧлі омӧль.
Тадзи йӧзыс и кулалісны некутшӧм отсӧгтӧг.
Ёна кулалісны.
Лёк вӧлі кадыс.
Сьӧкыд казьтывнытӧ, сьӧлӧмыд доймӧ.
Но та пыдди, кор дум вылад уськӧдан да сравнитан, — овнытӧ пыр жӧ долыдджык лоӧ.
Мӧдногӧн ӧні олам.
Югыд лун воис алтайскӧй народлы!..
— Дедушка, а неужели Кучияк батьыскӧд тшӧтш шаманитліс?
— Э, эз!
Кучияк эз любитлы ассьыс батьсӧ.
Сійӧ муніс сы дорысь аслас дедыс дінӧ, Кучияк дінӧ, и весиг нимсӧ сылысь босьтіс.
Сэні и оліс.
А дедсӧ сылысь, Чечек, ме бура тӧдлі.
Сійӧ вӧлі ыджыд морт, тӧлка морт, сказитель.
Сэтшӧм сказительястӧ, кутшӧм вӧлі пӧрысь Кучияк, ӧні, пӧжалуй, он и аддзы Алтайсьыд.
Кыдзи босьтас ассьыс топшурсӧ *, кыдзи заводитас сьывны кутшӧмкӧ сказание — ӧти вой сьылӧ, мӧд вой сьылӧ, коймӧд вой сьылӧ...
Вермыліс быдса недель чӧж сьывны — и ставыс лоӧ складнӧ и ставыс тӧлка.
А кытысь тӧдліс?
Мыйсюрӧ важ йӧзлысь кывліс, а мыйсюрӧ ачыс думайтліс.
Вот сылысь и Павел велӧдчис.
А сэсся и ачыс ыджыд мортӧн лои.
Роч университетын велӧдчис.
Коммунистӧн вӧлі...
Ноко, Чечек, ещӧ ӧтчыд висьтав, кыдзи гӧра вылын пастух сулалӧ!
* Топшур — скрипка кодь алтайскӧй музыкальнӧй инструмент.
Но Чечеклы дышӧдіс нин лыддьыны пастух йылысь.
— Ме тэныд аски лыддя, ладнӧ, дедӧ?
— Э! Аски! — повторитіс дедушка Торбогош. — Аски менам Серкоӧй тайгаӧ пышйыны кутас.
— Кыдзи!
Бара тайгаӧ? — горӧдіс Чечек. — Сразу!
— Колӧ.
Квайтӧд бригадаын важӧн нин эг вӧв.
— Дедушка, — тшыналысь каллянсӧ дедыслысь кинас вештігтыр да синмас сылы видзӧдігтыр меліа шуис Чечек, — босьт менӧ тшӧтш квайтӧд бригадаад.
Дедушка, ме важӧн нин вӧв табунъяссӧ эг аддзыв.
Босьт, дедушка!
Дедушка Торбогош гусьӧник шпыньмунігтыр синбӧжнас видзӧдліс сы вылӧ да шуис:
— Ачыд кӧ садьман — мунам.
А чуксавны ог кут.
Чечек чеччыштіс, кутіс клопайтны кияснас:
— Ме садьма! Садьма!
Сӧмын тэ висьтав: а кутшӧм вӧв босьтны?
Збойджыкӧс вай, дедушка, медым тэнад Серкоысь эз кольччы!..
...Турун вылын куйлісны на сьӧкыд лысва войтъяс, лыс лапъясӧ крукасьлігтыр кыссис ру, а дед Торбогош да Чечек тӧвзисны нин вӧвъяс вылын тайгаса векньыдик туй кузя.
Прозрачнӧй кельыдтурунвиж небеса дзирдаліс тайга весьтын, и вӧтын кодь мича еджыд чусалысь кодзув ӧшаліс улын, гӧраяслӧн ёсь конусъяс весьтын.
Чечек эз вӧтлы ассьыс рыжӧй Арслансӧ, сійӧ ачыс рӧдтіс дед Торбогош вӧв бӧрся.
Вӧрса ыркыдыс дзикӧдз пальӧдіс.
Ӧдйӧ мунӧмысь ыркмунліс сьӧлӧм и туша кузяыд паськавліс сэтшӧм ощущение, мый тэ вывті-вывті шуда.
Сэсся заводитісны крута кайны вывлань изъя туйяс кузя, кодъяс вӧлі муртса тӧдчыштӧны; найӧ вӧлі тырӧмаӧсь камнеломкалӧн пашкыр коръясӧн.
Вӧвъяс мӧдісны восьлӧн.
Найӧ сюся видзӧдісны кок уланыс да видзчысьӧмӧн бӧрйисны места, кытчӧ пуктыны коксӧ.
Небесаыс лои розӧвӧй, заводитіс быттьӧ ӧзйыны.
Еджыд кодзув друг вӧйис асъя кыалӧн гӧрд океанӧ.
Тайгаын заводитісны кывны лэбач гӧлӧсъяс.
Кытӧнкӧ ылын-ылын горӧдіс марал.
Вӧвъяс чошкӧдісны пельяссӧ, но воськовсӧ эз надзмӧдны.
И кор верзьӧмаяс кайисны перевал вылӧ, налы паныд гӧра сайысь мыччысис шонді.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Перевал сайын тайгаыс лои югыдджык, и вӧвъяс кынӧм вылӧдзныс вӧйисны сук турун пытшкӧ.
Видзвывса герань видзӧдіс Чечеклы веськыда чужӧмас аслас любопытнӧй кельыдлӧз цветъяснас.
Кӧрзинка кодь еджыд соцветиеяса гырысь дудникъяс, цветитны дугдӧм маральник кустъяслӧн чорыд увъяс, вӧсньыдик яръюгыд саранкаяс, мытниклӧн бархатнӧй шапочкаяс — ставыс сорсьӧма да путайтчӧма кустъяслӧн да турунъяслӧн веж гажлунын.
Увлань ылӧдз кыссис синмӧн судзтӧм паськыд долина.
И сэтысь, улісьыс, кӧні шонді койӧ нин вӧлі свежӧй гӧра пӧкатъяс пасьта ассьыс югӧръяссӧ, Чечек аддзис йирсьысь табун.
Серко лэптіс юрсӧ да гӧрӧктіс.
Рыжӧй Арслан тожӧ гӧрӧктіс.
Табунысь вӧвъяс пыр жӧ шыасисны налы.
Косіник виж пон скӧрысь эргигтыр котӧртіс туй вылӧ.
Гӧра пӧкатӧд кайис пастух.
Кинас шондісӧ сайӧдӧмӧн сійӧ видзӧдліс вылӧ, туй вылӧ, пыр жӧ тӧдіс пӧрысь смотрительӧс да пӧрччис ыж ку шапкасӧ.
Смотритель — овмӧсын ыджыд морт: быд смотрительствоын — квайт бригада, а быд бригадаын — морт дас вит пастух да табунъяс — сё ветымын вӧлӧн кымын быд табунын.
И ставнас тайӧн смотритель веськӧдлӧ, и ставсьыс таысь смотритель ӧтвечайтӧ:
— <rus>Эзен, Кине!</rus>
— Эзен!
Эзен!
— Табыш-бар ба, Кине?
— <rus>Дюк *</rus>, Торбогош! Некутшӧм выльтор абу.
Ставыс лючки-ладнӧ.
* Дюк — абу.
Пока дед Торбогош сёрнитіс пастухкӧд, Чечек матыстчис табунлань.
Вӧвъяс — карӧйяс, рыжӧйяс, воронӧйяс, арабскӧй, донскӧй, кавказскӧй да алтайскӧй пӧрӧдаысь — став табуннас надзӧник, воськов бӧрся воськов, жуйгисны-мунісны долинаӧд.
Кузь бурсиыс лэччис налы синъяс выланыс, шонді кӧчьяс ворсісны налӧн шыльыд бокъяс да мышъяс выланыс.
Гораа кыліс пинь уланыс турунлӧн мурчкакылӧмыс, небыдика корсйӧдлӧм.
Вӧсньыдик гӧлӧсӧн шочиника гӧрӧктыліс чань, и гӧрӧктӧмыс кывліс табун весьтын, и йӧла шыасьліс тайӧ горӧдӧмыслы воча да повторяйтіс сійӧс кӧнкӧ ылі гӧра костъясын.
Пастух кутіс медматысса вӧвсӧ; пуксис сы вылӧ да лэбыштіс.
Дед Торбогош мӧдіс сы бӧрся.
Чечек тожӧ кучкис ассьыс Арслансӧ.
Арслан сувтіс кыккокйыв — сійӧ терпитны эз вермы плетьтӧ — и юрнас пыркӧдігтыр кутіс лэбзьыны туй вылӧ видзӧдтӧг.
Чечек зумыдджыка мыджсис кокнас стремяясӧ.
Бур вӧв сылы сетіс дед Торбогош — сӧмын татшӧм вӧв вылад и ветлыны мортыдлы!
Крут бужӧда скала дорын сулаліс неыджыд аил.
Аил водзын тшыналіс бипур.
Сук, зумыш сус пу улын узисны пастухъяс, кодъяс видзисны табунъяссӧ войнас.
Пыр жӧ уськӧдчисны кытыськӧ кык пон да кутісны увтны.
Синъяссӧ тілигмоз пастухъяс лэптісны юрнысӧ и некыдз эз вермыны гӧгӧрвоны, коді воис.
— Час бригадирӧс кора, — шуис пастух Кине и юрсӧ чатӧртӧмӧн лэчыд гӧлӧсӧн горӧдіс, быттьӧ тутӧстіс труба пыр: — Э-ге!
Талай!..
Талай!..
Вылісянь, чащасянь, пыр жӧ кыліс вӧв кок шы, и вӧсни кока воронӧй вӧв вылын видз вылӧ петіс верзьӧма морт.
Вӧлыс полӧмӧн кӧсӧя видзӧдіс збой синъяснас да неуна дрӧжжитіс.
Верзьӧма чеччыштіс седлӧ вылысь, меліа тапкӧдыштіс вӧвлысь лӧсталан сьылісӧ — мун! — и шапкасӧ пӧрччӧм бӧрын копыртчыліс смотрительлы:
— Олан-вылан, Торбогош!
Важӧн нин эн волы.
Лэччы аслад Серко вылысь, тэныд сёйыштны колӧ!
Но дед Торбогош вӧв вывсьыс лэччытӧг шыасис Чечек дінӧ:
— Тэ кыдзи, внучка?
Мун шойччы.
Чечек видзӧдліс дедыс вылӧ:
— А тэ, дедушка?
— Ме бӧрыннас, — ӧтветитіс дед, — вӧвъясӧс первой видзӧдла.
Чечеклӧн зэв ёна сюмаліс кынӧмыс.
Ӧні эськӧ сійӧ кӧть мый сёйис — и рыська нянь тор, и яй кусӧк, и, кажитчӧ, аркыт * тыр чегень эськӧ юис...
Но сійӧ топӧдіс вомдоръяссӧ да шуис:
* Аркыт — джуджыд пельса, кӧні шоммӧдӧны йӧв.
— И ме бӧрыннас.
Пастухъяс сэк кості кытшалісны Чечекӧс:
— Ай, балам! *
Тайгаӧ локтӧма!
Видзӧдлы — лӧсьыда вӧв вылас пукалӧ!
* Балам — дитя.
— Гашкӧ, тожӧ смотрительӧн лоӧ!
— Вӧвъяссӧ радейтан?..
Молодеч!
Радейтӧ вӧвъяссӧ!..
— Ай, балам!..
Лэччы вӧв вывсьыд, сёйышт!..
Вӧрын ӧткӧн олӧмысь дӧзмӧм пастухъяс нюмъялісны сылы: сэтшӧм радлун — тайгаын выль морт!
Да ещӧ кага, нывка!
Пӧшти ставныслӧн налӧн станын либӧ фермаясын колины и челядь и внукъяс, кодъяс йылысь ёна думайтсис кадсӧ ӧткӧн коллигӧн и надзӧник гажтӧмчис сьӧлӧм...
Дедушка Торбогош шыасис Талай дінӧ:
— Кымын вӧв тэнад табунад?
— Сё нелямын сизим матка, комын кӧкъямыс том уж.
— Вернӧ?
— А кыдзи нӧ!
Абу нин первой лун бригадаын.
— Вӧтлы талань!
Бригадир Талай тэрыба видзӧдліс смотрительлы вӧрзьытӧм, сурӧвӧй чужӧмас да муртса шпыньмуныштіс:
— Но мый нӧ, вӧтлам!
Сійӧ довкнитіс юрнас пастухъяслы.
Пастухъяс тэрыба мӧдісны асланыс вӧвъяс дінӧ, кодъяс йирсисны аил дорын.
А смотритель, бригадир, на бӧрся и Чечек лэччисны юждӧм паськыд видз вылӧ.
Видзсӧ вомӧналіс вӧсни потшъясысь вӧчӧм забор.
Сьӧд вуджӧр усьліс сысянь турун вылӧ, а забор шӧрас бура тыдаліс неыджыд восьса ворота.
Виччысисны кыв ни джын шутӧг, некод весиг эз вӧрзьышт.
Чӧв оліс пӧрысь Торбогош.
Югъялысь тэрыб синъяссӧ читкыртӧмӧн чӧв оліс паськыд черлыяса бригадир Талай.
Чӧв оліс и Чечек.
Шонді шонтіс сылысь мышкусӧ, эбӧстӧммӧдіс, унзіль личкис.
Дыр-ӧ ковмас виччысьны?
А друг дыр?
Сэки Чечек прӧста унмовсяс да и усяс седлӧ вывсьыс и ставыс кутасны серавны.
Но вот ылын омӧлика кылыштісны вӧвъяслӧн кок шыяс, понъяслӧн увтчӧм, пастухъяслӧн шутьлялӧм...
Чечек тір-тірмуніс, лэптіс сьӧкыд синлысъяссӧ, сайкалыштіс.
Рыжӧй Арслан пыркнитіс юрсӧ да педзыштіс места вылас.
— Вӧтлӧны!..
Табун локтіс тайгаысь да югыд гӧра пӧкатӧд лэччис видз вылӧ.
Вӧвъяс котӧртісны пелька, панъясьӧмӧн да надзӧник йӧтласигтырйи.
Маткаяс гӧрдлісны, чуксалісны чаньяссӧ; чаньяс топӧдчылісны маткаяс дінӧ, мешайтісны налы котӧртнысӧ да полігтыр видзӧдісны синбӧжнас гӧгӧрбок.
Пӧрысь Торбогош лӧсьыдджыка пуксис седлӧ вылас, перйис вомсьыс кусӧм каллянсӧ да сюйис сапӧг гӧлень костас.
Талай кыпӧдчыштліс стремяяс вылас, ӧвтыштіс пастухъяслы кинас:
— Вӧтлӧй!
Пастухъяс вӧтлісны табунсӧ дзик забор дорӧдз.
Вӧвъяс чукӧртчисны ӧтчукӧрӧ, кутісны бергавны места выланыс, кыдзи бергалӧ друг понӧм ва, и ва моз жӧ, кор сійӧ аддзӧ плӧтинаысь щель да сӧдзтысьӧ сэті вӧсньыдик струяӧн, сідзи и вӧвъяс, восьса ворота казялӧм бӧрын, ӧти бӧрся мӧд тювкнитісны сэті, а сэсся бӧръяясыс пырисны нин сьӧрся-бӧрся.
Чечек видзӧдліс дедыс вылӧ: сюсь синъяснас ворота вылӧ видзӧдіг, сійӧ сулаліс стремяяс вылас да вӧрӧдіс вомдоръяссӧ.
«Лыддьӧ! — гӧгӧрвоис Чечек да гусьӧник нюммуніс. — Со ӧд кутшӧм!
Кыв вылӧ оз эскы, ставсӧ колӧ аслыс прӧверитны».
Забор ӧтарладорас табуныс коли пыр этшаджык и этшаджык, а мӧдарладорас — лои пыр унджык и унджык.
Со прӧйдитіс медбӧръя матка, и чаньыс, медым не кольччыны, тювкнитіс сыкӧд тшӧтш.
Дед Торбогош кӧрис синкымъяссӧ да бергӧдчис бригадирлань:
— Комын кӧкъямыс чань.
Сё нелямын вит матка.
А кӧні ещӧ кыкыс?
Талай неуна шӧйӧвошліс:
— Да вот...
Ӧти матка отделениеӧ муніс, няньла.
А мӧдӧн конюх муніс.
А сідзсӧ ставыс эмӧсь, Торбогош!
— А мыйла он докладывайт, кыдзи колӧ?
Сідзи и должен доложитны: сё нелямын вит матка, комын кӧкъямыс чань, кык матка удж вылынӧсь.
Кор ме тэнӧ верма велӧдны?
А друг кӧ директор локтіс, ме эськӧ сы водзын дуракӧн лои!
Кымынысь шулі: стӧч колӧ, стӧч!
Смотри, Талай, медбӧръяысь тайӧс тэныд прӧстита!
Аиллань бӧр локтігӧн Талай пыр чӧв оліс да сӧмын кокньыдика лэптыштлывліс пельпомъяссӧ.
Дед Торбогош чӧв оліс жӧ.
И сӧмын аил дорас нин, вӧв вывсьыс лэччӧм бӧрын, шуис:
— Со ме газетаяс вайи... — Сійӧ перйис кучик сумкасьыс ӧкуратнӧя куснялӧм свежӧй газета пачка. — Со газетаясыд, Талай.
Сэні Северо-Атлантическӧй договор йылысь эм.
Америка да Англия бара нин сёрнитчӧны, кыдзи эськӧ став мирсӧ захватитны.
Оз жӧ найӧ ӧвсьыны, а?
Торъя нин Америка.
Сідзи эськӧ и пӧдтіс ставсӧ...
Эк, омӧля на, тыдалӧ, велӧдӧмаӧсь найӧс!
Ещӧ корӧны.
Но мый нӧ — корасны кӧ, бӧрыннас казяласны...
Сідзкӧ вот, Талай, мед Кыдраш ставсӧ тайӧс бура лыддяс да пастухъяслы доклад вӧчас — вообщӧ международнӧй положение йылысь и тайӧ договор йывсьыс...
abu
abu
— А кужас-ӧ?
— Нинӧм, кужас.
Сійӧ ӧд комсомолец, партияӧ заявление лӧсьӧдчӧ сетны.
А мый оз куж — тэ поправит.
Том йӧзӧс велӧдны колӧ.
А ӧні висьтав, кутшӧмджыкӧсь делӧясыд тіян бригадаын?
Мый оз тырмы?
Мый колӧ ыстыны?
Абуӧсь-ӧ висьысьяс?..
Войся пастухъяс тожӧ локтісны аиллань.
И регыд мысти ставныс нин пукалісны бипур дорын, кӧбыла йӧлӧн ид шыдӧсысь пуӧм рок тыра пӧрт дінын.
— Эк! Кутшӧм нӧ тайӧ сёянтор! — шуис Талай. — Тӧдім кӧ эськӧ, мый гӧстьяс локтасны...
Нуклай, — тэ эськӧ босьтін: ружьетӧ да ветлін ужын вылӧ кӧзала!..
— Позьӧ ветлыны, — шыасис Нуклай.
Чечек пӧттӧдзыс сёйис рок, пӧттӧдзыс юис шома йӧв и кутіс чувствуйтны, мый синъясыс сылӧн куньсьӧны.
— Вод, узьышт, — шуис дед Торбогош.
Талай петкӧдіс аилысь еджыд кошма да вольсаліс сус пу улӧ:
— Вод, Чечек!
Унмовсигас Чечек муртса кылыштіс бипур дорысь негора сёрни:
— ...Истӧг унджык ысты, Торбогош.
Майтӧг эн вунӧд — том йӧз ёна мыссьыны кутісны.
Сӧмын вай да вай майтӧгтӧ!
Бур эськӧ вӧлі, чай кӧ ыстін.
Чайсьыд йӧзлӧн сьӧлӧм вылас долыдджык.
А сэсся кӧнкӧ сус пу вылын друг заводитіс сьывны лэбач.
«Тайӧ уркай...» думыштіс Чечек.
И пыр жӧ ачыс лои гӧрд бордъя уркайӧн, серӧктіс да жбыркнитіс вылӧ, небесалань, гӧраяс весьтӧ ӧшйӧм розӧвӧй кымӧрлань.
— Видзӧдтӧ, сералӧ унйывсьыс! — шуис бригадир Талай. — Тыдалӧ, бур вӧт вӧталӧ!
А дед Торбогош, синъяснас нюмъялігтыр, довкнитіс юрнас:
— Ӧні челядьлӧн и вӧтъясыс мичаӧсь и олӧмыс бур...
Э! А ми ӧмӧй тадзи быдмылім!
...Рытнас бипур дорын вӧлі пир: жаритісны дикӧй кӧзаӧс, кодӧс виис пӧрысь охотник Нуклай.
Бура ужнайтісны да гажмисны.
— А вот вай кывзыштамӧй, кыдзи менам внучкаӧй стихъяс лыддьӧ, — шуис збодермӧм дед Торбогош. — Лыддьы, внучка, пастух йылысь, коді гӧра вылын сулаліс!
— Тэ вот, дедушка, бара пастух йылысь! — шуис Чечек.
Но пастухъяс кутісны тшӧктыны:
— Лыддьы, Чечек, лыддьы, пӧжалуйста!
Чечек сувтіс бипур водзӧ сідзи, медым сійӧс ставныс аддзисны, да заводитіс:
Медбӧръя кывъяссӧ Чечек шуис гораа да ярскӧба, и быд кыв эзысь шыӧн юргис шынитӧв сулалысь тайгаын:
— Ой, <rus>якши балам</rus>!
Ай, лӧсьыд!..
Ай, лӧсьыд!.. — кыліс бипур дорын.
Нюмъялысь гожъялӧм чужӧмъяс — и томъяс и пӧрысьяс — мелі синъясӧн видзӧдісны Чечек вылӧ.
— Коді нӧ тэнӧ тадзсӧ велӧдіс, нылукӧй? — юаліс охотник Нуклай.
— Школаын велӧдісны, — шуис Чечек. — Ме ӧні роч школаын велӧдча.
Квайтӧд классӧ вуджи.
Менӧ пионерӧ примитісны — со гӧрд галстук новла!
— О! Ыджыд мортӧн лоан!..
Велӧдчы, нылук!
— А гашкӧ, ещӧ мыйкӧ тӧдан?
Висьтав миянлы.
— Эн дышӧдчы, Чечек! — шуис дед Торбогош. — Гажӧдышт йӧзсӧ: гӧстьяс на дінӧ шоча волӧны.
Чечек лыддис ещӧ некымын стихотворение алтайскӧй кыв вылын, лыддис «<rus>У лукоморья</rus>», сьыліс аслас вӧсньыдик гӧлӧснас Сталин йылысь сьыланкыв, кодӧс найӧ велӧдісны школаас, висьталіс чудеснӧй пу — яблоня — йылысь, коді цветитӧ розӧвӧй цветӧн да код вылын быдмӧны юмов яблӧкъяс, и школьнӧй сад йылысь висьталіс.
Кӧсйис нин и «медся тӧлка, медся бур морт йывсьыс» висьтавны, но... кельыдлӧз синъяс кӧсӧя видзӧдлісны сы вылӧ, серамбана гӧлӧс шуис: «Эк тэ, визяорда!» — и Чечеклы яндзим лои, и сійӧ ланьтіс.
— Но, а ещӧ, Чечек? — корис кодкӧ.
— Ог, — шуис Чечек.
И пуксис дедыскӧд орччӧн да топӧдчис сійӧ пельпом дінӧ.
Вот эськӧ Кенскин кӧ ӧні вӧлі тані!
Кутшӧм дыр нин Чечек эз аддзыв сійӧс!
И кутшӧм дыр Маяӧс эз аддзыв, и Эркелейӧс, и Лидаӧс...
Лӧз вой вочасӧн пуксис бипур гӧгӧр.
Ставыс вошис тайӧ пемыдас — гӧраяс, пуяс.
Но ещӧ бурджыка тыдалісны жар, вижов-гӧрд биӧн югдӧдӧм чужӧмъясыс йӧзлӧн — мыйкӧ думайтігтыр биӧ видзӧдысь векньыдик синъяса, пыктӧм синлапъяса коричневӧй, воймӧм паськыд черлыа чужӧмъясыс.
— Но мый нӧ, старикъяс, и ті висьталӧй мыйкӧ, — шуис дед Торбогош, — важ олӧм йылысь мыйкӧ висьталӧй!
— Вот Кыдраш висьталас, кыдзи Ульгень Эрликкӧд воюйтліс...
— Э! Бабаяслӧн сӧрӧм.
Шаманъясӧн лӧсьӧдӧмтор!
— Дед Иванок, тэ ойротскӧй хан йылысь, кодӧс Ойротӧн шулісны, тӧдлін.
Ноко, висьтав!
Пастухъяс заводитісны уськӧдавны дум выланыс важ историяяс, коді мый тӧдіс.
И хан Ойрот йылысь — алтаецъясӧс пӧкӧритысь йылысь, и сылӧн пиян йылысь, кодъяс воюйтлісны ӧта-мӧдыскӧд, и полысь начальник Чаган-Нараттан йылысь, коді предайтіс алтайскӧй войскаӧс...
Охотник Нуклай тожӧ висьталіс история, важ история сы йылысь, кыдзи алтаецъяс воюйтлісны монголъяскӧд.
...Страшнӧй монгольскӧй войска виччысьтӧг пырисны Алтайскӧй гӧраясӧ, биа тӧвныр моз уськӧдчисны алтайскӧй долинаясӧ.
Монгольскӧй войскаӧс нуӧдіс грознӧй начальник Чадок.
Но Чадоклы паныд петіс алтайскӧй воин Тедеот — и алтаецъяс пасьвартісны монгольскӧй войскаӧс.
Сьӧкыд да жар кось вӧлі.
Чуя юсянь неылын, Мунгаш-Ялан видз вылын, Чадок колис тайӧ война йывсьыс памятник.
Кор сійӧ мӧдӧдчис Алтай вылӧ войнаӧн, аслас став воинъяслы тшӧктіс пуктыны туй дорас чукӧрӧ морт ӧти изйӧн.
Зэв ыджыд мыльк артмӧдісны монгольскӧй воинъяс.
А кор мӧдісны Алтайскӧй гӧраяссянь бӧр, то бара став воинъяс шыбитісны морт ӧти изйӧн — ичӧтик гӧра артмис.
И Чадок шуис:
«Вот, мед внукъясным миян видзӧдласны тайӧ изъясыс вылӧ да оз заводитны Алтайкӧд война!»
А сэсся Чадок мӧдӧдчис Катунь вылӧ.
И сэні, Бичикту-Кая скала вылӧ, шыльыд утёс вылӧ, гижис аслас шудтӧм походлысь став историясӧ...
Алтаецъяс вермисны монголъясӧс, но и аслыныс лои ыджыд урон.
Биӧн да вирӧн прӧйдитіс Алтай пасьта война.
И кутісны думайтны: кыдзи овны водзӧ?
Алтайскӧй народ ичӧт.
Ӧтчыд кӧ монголъясӧс вермисны, то мӧдысь, пӧжалуй, оз нин вермыны.
И решитісны вуджны ён сосед — Россия — дорйӧм улӧ.
Кор помассис монголъяскӧд битва, алтаецъяс кайисны Яльменьки гӧра вылӧ и аддзисны, мый Алтайӧс дзикӧдз опустошитӧмаӧсь.
И сэки лӧсьӧдісны сьыланкыв:
— Э, эгӧй! — торкис сійӧс смотритель Торбогош. — Эг сэки ми Россия дорӧ вуджӧй.
А со кыдзи делӧыс вӧлі...
Первойысьсӧ, некымын нэм сайын, Алтайӧ миян дінӧ локтіс монгол Чингиз-хан да пӧкӧритіс став алтайскӧй племяяссӧ, аслас рабъясӧн вӧчис.
Монголъяс грабитісны алтаецъясӧс, виалісны, рӧзӧритісны.
Дзик бесправнӧй вӧлі алтайскӧй народ, весиг ӧти стоянкасянь мӧдӧ ас вӧлясьыс кочуйтны эз лысьт.
И ещӧ лӧсьӧдіс сэки монгол алтайскӧй военнӧй поселениеяс.
Сэні алтайскӧй йӧз кӧдзлісны нянь — эз аслыныс, а монгольскӧй армиялы.
Тайга пыр налы туйяс вӧчалісны.
Вӧчалісны ю вомӧн вуджӧдчанінъяс...
Сьӧкыд уджъяс вӧчисны.
И тадзи монгол нартитіс миянӧс во куимсё...
Дедушка Торбогош некымынысь пӧльыштіс каллянсьыс тшынсӧ и, бипур вылӧ видзӧдігтыр, бара заводитіс:
— ... Сійӧ кадӧ монголъяс вӧліны владыкаясӧн и Китайын.
Сэні налӧн монгольскӧй династия вӧлі — Уаньскӧй династия.
А кор тайӧ династияыс быри, монголъяс мунісны Алтайысь асланыс гӧраясӧ да степьясӧ.
Но эз на удитны алтаецъяс лолыштны, эз на удитны лэптыны юръяссӧ, эз удитны видзӧдлыны ас гӧгӧрыс восьса синъяснас...
Немвиччысьтӧг уськӧдчисны Алтай вылӧ западномонгольскӧй ханъяс — ойротъяс — и дзикӧдз кӧрталісны алтайскӧй народлысь ки-коксӧ, чорыд рабствоӧ дорисны.
И некор на эз вӧвлы татшӧм бесправнӧйӧн алтайскӧй морт, некор на сійӧ эз вӧв сэтшӧм шудтӧмӧн, кутшӧм вӧлі сэки...
Зверӧс кыяс — ханлы нуӧ.
Быдтас скӧтӧс — ханлы вӧтлӧ.
Быдтас ид — ойротскӧй ханъяслы нуӧ...
Весиг кандык * гӧраяс вылысь чукӧртлісны и то ойротскӧй ханъяслы кыскылісны...
И уджалісны налы: гырничьяс налы вӧчисны, таганъяс, кӧртвомъяс, стремяяс, сийӧс-завод...
Ставсӧ, мый колӧ вӧлі ханлы, вӧчлісны.
А асьныс корысьяс моз олісны, тшыг олісны.
Мусӧ небзьӧдлісны коканӧн.
Идсӧ эз вундыны, эз ытшкыны, а сідзи, кинас нетшкисны.
А сэсся вартлісны бедьясӧн да тӧлӧдісны сюмӧд шердынӧн.
Кутшӧм нӧ нянь сэки вермис лоны?..
А книгаяс йылысь, гижӧм йылысь весиг эз и тӧдлыны.
Тадзи страдайтіс миян алтайскӧй народ ещӧ пӧшти куимсё во на...
* Кандык — быдмӧгъяслӧн вужъяс, кодъясӧс позьӧ сёйны.
И вот пуксис вир кисьтан во — ойротъяскӧд китаецъяслӧн воюйтан во.
Война муніс алтайскӧй гӧраясын да долинаясын, и хищнӧй ойротъяскӧд тшӧтш, кодъяс займитісны алтайскӧй му, сотчис, пӧгибайтіс алтайскӧй народ, киссис сылӧн вир.
Вот сэки и шыасисны алтаецъяс русскӧй пограничнӧй властьяс дінӧ, кутісны корны, медым русскӧйяс босьтісны найӧс асланыс подданствоӧ, асланыс ён защита улӧ...
— А вайлӧй меным топшур!.. — друг шуис смотритель Торбогош. — Вот сэки и лӧсьӧдісны тайӧ сьыланкывсӧ, сійӧс ещӧ пӧрысь Кучияк на сьывлывліс!
Том пастух котӧртліс аилӧ да вайис ыж ку пиӧ гартыштӧм кык струнаа топшур.
Дед Торбогош нуӧдіс сиысь вӧчӧм смычокӧн си струнаяс кузя да друг заводитіс сьывны нюркйӧдлӧмӧн, нора:
Первой кывъяссӧ сійӧ шуаліс тэрыба, а медбӧръя строчкаяссӧ нюжӧдліс зэв дыр, сэтчӧдз, кытчӧдз нюжӧдіс ассьыс шог кузь нотасӧ си смычок...
Чечек чуймӧмӧн видзӧдіс аслас дедыс вылӧ: но и дедушка Торбогош!
И кор сійӧ сьыліс медбӧръя строчкасӧ и медбӧръя кывйыс кыліс да бипур весьтӧ чеччыштӧм бикинь моз кусі, Чечек гордӧя да нимкодьпырысь видзӧдліс пастухъяс вылӧ — со кутшӧм сылӧн дедыс, со кыдзи сійӧ кужӧ сьывны, со кутшӧм сьыланкывъяс сійӧ тӧдӧ!
А пастухъяс дыр на пукалісны да чӧв олісны — мыйкӧ думайтісны.
— Да! — шуис медбӧрын бригадир Талай. — То Чингиз-хан, то ойротъяс...
Нэм чӧжным сідзи.
А то, пӧжалуй, и ещӧ кодъяскӧ сюрасны.
Оз, оз вермы Алтай овны роч морттӧг!
— Да, сідз.
Сӧмын царь дырйи и рочьяскӧд эз кокни вӧв овны, — воча шуис дед Иванок, — купечьяс ёна кедзовтлісны.
И асланым байясным монголъясысь не омӧльджыка сьылі выланым личкылісны.
Ёна нартитлісны прӧстӧй йӧзтӧ.
Ёна нартитлісны.
— Да, ёртъяс, — шуис смотритель Торбогош, — бура, морт ногӧн ми кутім овны сӧмын сӧветскӧй власть дырйи.
Видзӧдлӧй гӧгӧрбок алтайскӧй му вылӧ.
Коді сэні кӧзяиныс?
Прӧстӧй алтайскӧй морт.
Сӧветскӧй власть сетіс миянлы свобода, сӧветскӧй власть отсалӧ миянлы, ысталӧ миянлы машинаяс, велӧдӧ грамотаӧ, дорйӧ врагъясысь...
Вермас оз Алтай овны: Сӧветскӧй Союзтӧг?
Оз, оз вермы!
И пӧрысь пастухъяс йӧлӧга моз повторитісны:
— Оз вермы!..
ШАМАН
Мӧд лунас, кор луншӧркадся жарыс кутіс чинны, дед Торбогош да Чечек матыстчисны асланыс бригадалӧн стан дорӧ.
Друг дед Торбогош кутіс вӧвсӧ, кывзысьыштіс.
— Тэ мый, дедушка? — нюммуніс Чечек. — Тайӧ трактор жургӧ, со сійӧ мунӧ долинаӧдыс!
А тэ чайтін — тайӧ самолёт?
Но дед Торбогош петкӧдліс сылы знак чӧв овны.
Чужӧмыс сылӧн друг пемдіс.
Чечек повзьыштіс да тожӧ кутіс кывзыны.
И вот кыліс: ылын, сэні, кӧні ру пыр моз тыдалӧны аилъяслӧн ёсь конусъясыс, гораа сяргӧ ыджыд бубен.
— Мый тайӧ, дедушка? А? — юаліс Чечек, видзӧдліс сылы чужӧмас да повзис: — Дедушка, да мый нӧ сэні сэтшӧмыс?
— Мый? — вомсӧ пӧлыньтыштӧмӧн нюммуніс дед Торбогош. — Да со мый: шаманитӧ кодкӧ!
Чечек эскытӧг шуис:
— Шаманитӧ?
Мый нӧ тэ, дедушка?
А коді нӧ миян кутас шаманитны?
— А век жӧ шаманитӧ, — зумыша мӧдысь шуис дед Торбогош.
И друг кучкис ассьыс Серкосӧ камчаӧн, ырскӧбтіс да лэбыштіс аилъяслань.
Дед Торбогош — партийнӧй морт, вермас ӧмӧй сійӧ миритчыны, медым сы ордӧ бригадаӧ волывлісны шаманъяс!..
Чечек ӧдва вермис вӧтчыны сы бӧрся.
Аилъяссянь неылын дед вӧтӧдіс том Чейнешӧс, коді сідзжӧ тэрмасис станӧ.
Дед Торбогош сувтӧдіс вӧвсӧ.
— Мый сэні сэтшӧмыс? — скӧра горӧдіс сійӧ. — Кытысь воис?
Чечек эз кыв, мый ӧтветитіс Чейнеш, — Чечек скачитіс водзӧ.
Меддорса аил дінын сійӧ чеччыштіс вӧв вывсьыс да котӧртіс сэтчӧ, кӧні гораа да збоя сяргис шаманлӧн бубеныс.
И аслас синъяслы вериттӧг сувтіс: стан шӧрын, паськыд веж луд вылын, збыль йӧктіс шаман.
Сійӧ йӧктіс сотчысь бипур гӧгӧр бергалігтыр, а гӧгӧрыс сулалісны йӧз да чӧла видзӧдісны йӧктӧмыс вылӧ.
Шаман вӧлі страшнӧй.
Сійӧ йӧй моз бергаліс бипур дорын, мыйкӧ сьыліс да горзіс сибдӧм гӧлӧсӧн, да зилякылысь кӧрт торъяса гӧна колотушкаӧн кучкаліс зэв ыджыд бубенӧ — ёна зэлӧдӧм кыз кучикӧ.
Лёзь гӧна ыж ку торъяс быттьӧ кӧсйисны лэбзьыны сы вылысь, тӧвныр моз сы гӧгӧр бергалісны да зильгисны помъясас бубенчикъяса кузь ситеч жгутъяс, юр вылас вӧрисны да катласисны орланлӧн еджыд перӧяс.
Чечек полігтыр видзӧдіс то шаман вылӧ, то сы гӧгӧр сулалысь йӧз вылӧ.
Мыйла татчӧ шаманыс локтӧма?
Мыйла сійӧ тані йӧктӧ?
Мыйла йӧзыс оз вӧтлыны сійӧс татысь, а видзӧдӧны спокойнӧя да весиг нюмъялӧны?..
Пӧрысь нывбабаяс чукӧртчӧмаӧсь татчӧ, нывъяс, челядь...
И рабочӧйяс, тыдалӧ, локтӧмаӧсь ытшканінсянь: со тайга дорын сулалӧ куртан машина да помавтӧм турун юр.
А со и ачыс бригадирыс, Иван Тызыяков, сулалӧ да видзӧдӧ и тожӧ нюмъялӧ!
А со и бабушка Тарынчак сулалӧ!..
Кымын страшнӧй история сійӧ висьтавліс тайӧ шаманъяс йывсьыс: кыдзи найӧ пӧрйӧдлісны йӧзӧс, кыдзи найӧ торъяс вылӧ орйӧдлісны вӧвъясӧс, вайлісны енъяслы жертва вылӧ...
А енъяс эз и вермыны некодлы вӧчны ни бур, ни омӧль!
Прӧстӧй пу торъяс вӧліны сійӧ енъясыс!..
А ӧні со бара локтіс тайӧ шаманыс, и найӧ бара кывзӧны сылысь!
И сійӧ, Чечек, пионерка, тожӧ кутас кывзыны сылысь.
Чечек друг пырис йӧз кытшӧ да лэчыд гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Эй! Тэ мыйла татчӧ локтін, страшнӧй?
Мун татысь!
Бара явитчин!
Вот ещӧ!
Дедушка Торбогош, ӧдйӧджык лок, вай вӧтлы сійӧс татысь!
Мый нӧ тэ сулалан и нинӧм он шу, дедушка?!
Йӧз чукӧр дружнӧя серӧктісны.
Шаман весела мигнитіс Чечеклы да заводитіс сьывны ещӧ гораджыка.
А кутшӧмкӧ тӧдтӧм роч морт горӧдіс:
— Нывка! Вешйы, эн мешайт съёмкасӧ вӧчны!..
Чечек неуна шӧйӧвошліс, видзӧдліс гӧгӧрбок, гӧрдӧдіс, быттьӧ горнӧй пион, да яндысьӧмӧн нюмъялігтыр бӧрыньтчис кытш шӧрысь.
Сӧмын ӧні Чечек аддзис самӧй сійӧ йӧзсӧ, кодъяс волісны Ябаганӧ легкӧвӧй машинаӧн.
На пӧвстысь ӧти — косіник, сук синкымъяса — бергӧдліс воропсӧ кутшӧмкӧ аппаратлысь.
«А! Тайӧ тай кино снимайтӧны! — дӧгадайтчис Чечек. — А сӧмын мыйла шаманыс йӧктӧ налы?..»
Сійӧ писькӧдчис аслас бабушкаыс дінӧ.
Бабушка Тарынчак нюмъялігтыр топӧдіс ас дінас Чечекӧс.
— Эзен, эзен, внучка! — шуис сійӧ. — Со тэ кыдзи шаманыс вылӧ горзін!
Сідзи и колӧ — вӧтлы сійӧс!
Бабушка Тарынчаклӧн серамыс вӧлі сэтшӧм мелі, весиг и Чечек серӧктіс:
— Эн серав, эн серав, бабушка!
Тайӧ шаманъясыс вылӧ ме всё равно видзӧдны ог кӧсйы, а найӧс ещӧ кино вылӧ снимайтӧны!..
Съёмка помассис.
Косіник морт пӧдлаліс ассьыс аппаратсӧ.
А шаман друг пӧрччис ас вывсьыс лёзь гӧна пасьсӧ, бубенчикъяссӧ, нетшыштіс юр вывсьыс бордъяссӧ, кузь сьӧд юрси пратьяссӧ да лои шыльыд лӧсталысь юрсиа том алтаецӧн.
Сійӧ нюмъялігтыр чышкис чышъянӧн пӧсялӧм чужӧмсӧ и, йӧз вылӧ долыдпырысь видзӧдлӧм бӧрын, шуис:
— Но мый, эг бура шаманит?
— Бабушка, тайӧ нӧ коді татшӧмыс? — пыр жӧ юаліс Чечек.
А бабушка и ачыс видзӧдіс сы вылӧ нинӧм гӧгӧрвотӧг: коді тайӧ татшӧмыс?
— Тайӧ Горно-Алтайскӧй театрысь артист, — вашнитіс налы гӧрд чужӧмбанъяса томиник Катерина, бригадирлӧн нылыс. — Татчӧ снимайтны локтісны.
— А мыйла татчӧ?
— Налы колӧ киноын петкӧдлыны важ Алтай.
А таті буретш сэтшӧм и эм — гӧгӧрбок аилъяс сулалӧны.
Кор шаман пӧри карса обыкновеннӧй мортӧ, челядь ещӧ неуна видзӧдыштісны сы вылӧ да котӧртісны видлавны эзысь радиатора ичӧтик сьӧд машина.
Чечек тожӧ матыстчис машина дінӧ, видліс кинас радиаторлысь вӧсньыдик трубочкаяссӧ, малыштіс сылысь югъялысь крылосӧ.
Вот эськӧ татшӧм вылын катайтчыштны!
— Чечек! — горӧдіс кӧмтӧм кока ичӧтик Чоо-Чой. — Видзӧд, роч мортыс тэнад бабушкаыд ордӧ муніс!
Чечек уськӧдчис бабушка аиллань.
Бригадир Тызыяков да косіник роч морт сулалісны аилын, и бабушка Тарынчак вӧлі сэні жӧ.
— Вердышт гӧстьсӧ, Тарынчак, — шуис бригадир, — и мед сійӧ тэ ордын узяс.
Бабушка Тарынчак весела кутіс довкйӧдлыны юрнас:
— Бур! бур!
Чегень эм, рыська нянь эм...
Верда, верда гӧстьтӧ!
— А ме тэныд час ыж яй кусӧк ещӧ ыста, бурджыка верд!
— Ладнӧ-ладнӧ, верда, верда!
Бригадир муніс.
Роч морт сулаліс да видзӧдіс гӧгӧрбок.
Сійӧ нинӧм эз гӧгӧрво алтайскӧй ногӧн и некор эз вӧвлы алтайскӧй аилын.
Чечек казяліс, кутшӧма сійӧ шензис, кор видзӧдіс аиллысь кырсьысь да потшъясысь вӧчӧм стенъяссӧ, кодъяс уна во чӧжӧн саысла дзикӧдз сьӧдасьӧмаӧсь, дикӧй кӧзалысь кусӧ, кодӧс вӧлі вольсалӧма му джоджас би дорӧ, джуджыд пельсасӧ, кӧні бабушка шоммӧдӧ чегень.
Чужӧмыс сылӧн вочасӧн пыр зумыштчис и зумыштчис, сук синкымъясыс пыр ёнджыка и ёнджыка корсисны.
— Кыдзи тані морт вермӧ овны! — шуис сійӧ аслыс ачыс.
— Коді велалас, сійӧ вермӧ, — шуис Чечек.
— А тэ рочӧн сёрнитан? — нимкодь лои гӧстьлы. — Зэв бур!
А ме думайта: кыдзи нӧ миянлы бабушкакӧд объясняйтчыны?
Сійӧ рочӧн оз гӧгӧрво, а ме ни ӧти алтайскӧй кыв ог тӧд?
Чечек серӧктіс:
— А мый нӧ сэні сэтшӧмыс?
Ме роч школаын велӧдча.
И пока бабушка ноксис, корсис ужнайтны, Чечек тӧдмасис да кутіс сёрнитны гӧстькӧд.
Локтӧм морт висьталіс, мый сійӧ кинооператор, мый шуӧны сійӧс Андрей Никитичӧн и мый локтіс сійӧ ылысь — самӧй Москвасьыс.
Кор Чечек кыліс «Москва» кыв, сійӧ быттьӧ ставнас ӧзйис.
А кутшӧм сійӧ, Москваыс?
А кутшӧмӧсь сэні керкаясыс?
А кутшӧмӧсь уличаясыс?
А кутшӧм Кремльыс?
А сійӧ збыль, мый Кремль весьтын век ӧзйӧны гӧрд звездаяс?
Андрей Никитич окотапырысь ӧтвечайтіс Чечек юасьӧмъяс вылӧ, висьтавліс гырысь керкаяс да паськыд уличаяс йылысь, озыр магазинъяс йылысь, мича театръяс йылысь, югыд пӧнаръяс йылысь, кодъяс ӧзйӧны войбыд, трамвайяс да троллейбусъяс йылысь, кодъясӧс двигайтӧ электричество, пионеръяслӧн мича дворецъяс йылысь, кӧні устраивайтсьӧны челядьлы вечеръяс, спектакльяс, лекцияяс, кӧні челядь уджалӧны разнӧйсикас кружокъясын — вӧчалӧны модельяс, вышивайтчӧны, велӧдчӧны музыкаӧ.
Медбӧръя вопросыс петкӧдіс Андрей Никитичлысь серамсӧ:
— Кыдзи нӧ ме верма, дона Чечек, частӧ сёрнитны Сталин ёрткӧд?
Мекоддемыд ӧд миллионъяс, а сійӧ ӧтнас.
Но...
Вот миянлы кӧ эськӧ удайтчис зэв бура картина вӧчны — гашкӧ, сійӧ миянкӧд и сёрнитыштіс эськӧ...
Но, ӧд тайӧ вывті ыджыд честь, дона Чечек, тайӧ честьсӧ колӧ заслужитны...
А бабушка Тарынчак сэк кості пукталіс кошма вылӧ ассьыс запасъяссӧ.
Очагвесьтса решетка вылысь судзӧдіс свежӧй рыська нянь тор, гумовтіс пельсаысь чегень, вундаліс ыж яй тор, кодӧс вайис сылы гӧрд чужӧмбанъяса Катерина, пуктіс мискаӧ толкан.
Пӧлӧн сулалысь потшъяс вылӧ ӧшӧдӧм джаджйысь босьтіс сьӧд нянь тор да тожӧ сетіс.
Сетӧны бабушка Тарынчаклы нянь, а сійӧ пӧшти оз и сёйлы сійӧс.
Мыйла нӧ няньыс колӧ?
Толкан эм, рыська нянь эм, чегень эм, йӧв эм...
Андрей Никитич сёйыштіс ыж яй, юис шома чегень кружка.
— Аттьӧ, бабушка, — шуис сійӧ, — сэсся ог вермы.
Но Чечек пыр жӧ шыасис:
— Кыдзи нӧ сідз, Андрей Никитич?
А рыська няньсӧ энӧ сёйӧй да!
И толкансӧ энӧ сёйӧй!
Миян сідзи оз позь — бабушка ӧбидитчыны вермас! — да содтіс алтайскӧй ногӧн: — Бабушка, гӧстьыд оз сёй, тэ сійӧс омӧля гӧститӧдан!
Бабушка Тарынчак кутіс шензьыны.
— Сёйӧй, пӧжалуйста, сёйӧй! — нюмъялігтыр да юрнас довкйӧдлігтыр кутіс шуавны сійӧ алтайскӧй ногӧн.
Бабушка зэв ёна кутчысис древньӧй алтайскӧй обычайӧ — вердны гӧстьӧс пӧттӧдзыс, вайны гӧстьлы ставсӧ, мый сылы колӧ, и сідз жӧ ёна ӧбижайтчыліс, гӧсть кӧ ӧтказывайтчыліс гӧститӧданторсьыс.
Андрей Никитич сёйис ещӧ яй тор, сэсся сёйис рыська нянь тор, кодӧс косьтӧма очаг би вылын.
Но рыська няньсӧ Андрей Никитич муртса ньылыштіс да кылӧдіс шома чегеньӧн.
— Аттьӧ, бабушка, аттьӧ! — копрасигтыр шуис сійӧ. — Меным сэсся оз ков.
Бабушка Тарынчак бергӧдчис Чечеклань:
— Мый сійӧ шуӧ?
Чечеклӧн мудера югнитісны синъясыс:
— Сійӧ шуӧ: вай пӧ ещӧ мыйкӧ!
Бабушка кутіс ноксьыны.
Ещӧ мыйкӧ! Со ещӧ эм шонді водзын косьтӧм яй...
Андрей Никитич, кор аддзис выль яй кусӧк, кутіс ӧвтчыны кияснас:
— Да ме пӧті, аттьӧ!
Но Чечек, нюмсӧ дзебигтыр, кутіс довкйӧдлыны юрнас:
— Оз позь, оз позь!
Кӧть ичӧтик тор сёйыштӧй, а то бабушка ӧбидитчас!
Андрей Никитич видліс кос яй, а бабушка век лайкйӧдліс юрнас да корис сёйыштны ещӧ.
— Чечек! — кутіс кевмысьны Андрей Никитич. — Но тэ висьтав бабушкаыдлы, объяснит сылы, мый ме пӧті.
Гӧгӧрвоан?
Пӧті!
— Да сійӧ менсьым оз верит, — ӧтветитіс Чечек.
— Но, сідзкӧ ме ачым висьтала.
Кыдзи алтайскӧй ногӧн шуны «аттьӧ, ме пӧті»?
— Алтайскӧй ногӧн тайӧс колӧ шуны тадзи: «Тойбодым!» *
* Тойбодым — эг пӧт.
— Тойбодым, бабушка, тойбодым! — шыасис Андрей Никитич бабушка Тарынчак дінӧ.
Сійӧ неуна шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс гӧсть вылӧ, а Чечек зэв ёна кутіс серавны да вешйис пемыд пельӧсӧ, чегень тыра пельса дорӧ.
— Но, мый нӧ тэ, бабушка! — шуис сійӧ. — Вай гӧстьлы ещӧ мыйкӧ.
Тэнад кӧрзинаад кольк эм, тэ и вунӧдін.
— А, пыр, пыр! — нимкодь лои бабушкалы.
И сійӧ пыр жӧ судзӧдіс кольк тыра кӧрзина да заводитіс жаритны яичница.
Андрей Никитич ырскӧбтіс-чеччис:
— Да мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Да ӧд ме тойбодым!
Тойбодым! Но мый нӧ меным сыкӧд вӧчны?!
Чечек эз вермы кутчысьнысӧ, зэв ёна серӧктіс да быгыльтчис вольсалӧм кӧза ку вылӧ.
Бабушка Тарынчак казяліс Чечеклысь вильшасьӧмсӧ да видзӧдліс сы вылӧ.
А Андрей Никитич дӧгадайтчис:
— Мый тэ думыштін, а?
Тэ, буракӧ, менӧ дзик мӧдпӧлӧс кывъяс велӧдін шуавны?
Ак, разбойница, но виччысь ӧні месянь!
Кор локтан Москваӧ — ме тэныд казьтышта! Ме тэнӧ ещӧ ог на тадзи верд!
А бабушка вайис нин яичница да кутіс бара гӧститӧдны гӧстьӧс.
— Да сійӧ пӧт, бабушка, пӧт! — сералігтыр объяснитіс Чечек. — Сійӧ важӧн нин пӧт — тайӧ ме сылы нарошнӧ сэтшӧм кывъяс висьталі!
Эновт сійӧс, бабушка, сет сылы шойччыштны!..
Бабушка Тарынчак грӧзитыштіс Чечеклы табаксьыс вижӧдӧм чуньнас, код вылын муртса югнитыштіс гӧрд ыргӧнысь вӧчӧм важ чунькытш:
— Вильшасьтӧг тэ некор он вермы овны! — и вольсаліс гӧстьлы вольпась, пуксис би дорӧ да ӧзтіс ассьыс ыджыд сьӧд каллянсӧ.
— Ті меным век жӧ висьталӧй, — кутіс корны Андрей Никитич, — кыдзи нӧ ті оланныд татшӧм шалашас тӧвнас?
— Сідз жӧ, — ӧтветитіс Чечек. — Лунтыр бипур ӧзйӧ.
И войбыд.
— Да войнас ӧд ставныс унмовсясны, и бипурйыс кусас.
— Дерт, кусас.
— Но и кыдз нӧ?
Кӧдзыд ӧд!
— Ме ог тӧд, кыдзи, — шуис Чечек, — со бабушка тӧдӧ.
Бабушка, висьтав, кыдзи тӧвнас аилын олӧны.
Кынмалӧны, навернӧ?
— Быдторйыс овлӧ, — ӧтветитіс бабушка. — Но, да пӧрысьясыдлы нинӧм.
А вот поснияслы лёк вӧвлі...
Поснияслы лёк.
Бабушка Тарынчаклы дум вылас друг уси аслас челядьдырыс, коді вӧлі вывті нин важӧн да ӧні кажитчис вӧт кодьӧн:
— Кӧдзыд...
Кӧдзыд...
Рытнас мам пыртас ыджыд моздортыр пес, медым войбыд кежлӧ тырмас.
Пуас яй, ужнайтыштам.
И сэки медся сьӧкыд кадыс пуксьӧ.
Медся ичӧтъяссӧ мам водтӧдас би дорӧ. А ме ыджыдджык. Меным би дорӧ некытчӧ.
Менам вольпасьӧй би дорсьыс ылынджык, гуранын, кодӧс кодйӧма му джоджӧ.
Мам босьтӧ менӧ моздорас да нуӧ, а ме эськӧ би дорсьыд нинӧм вылӧ эг вешйы!
Водтӧдас менӧ сійӧ гуранас, шебрӧдас ыж ку пасьӧн.
Ыж куыс шоныд, а мусяньыс быд бокӧд кӧдзыд кайӧ.
Читкыльтчан да дрӧжжитан.
Пиньясыд таркакылӧны...
Дыр он унмовсь, дыр.
Куйлан, кывзан.
А стен сайын мӧсъяс ветлӧдлӧны, лымйыс кок уланыс дзуртӧ.
Надзӧник шонтан ассьыд гурантӧ, унмовсян...
А войнас биыс кусӧ.
Челядь кӧдзыдысла бӧрддзӧны.
И ме бӧрддза.
Мам чеччас да бара ӧзтас бипур.
Сэки бара шоналам...
А асъядорыс ыж ку пасьыс дзоньнас гыӧртӧ.
Лолалан узигад, а ыж ку пась вылын артмӧ гыӧр...
Чеччыштан ыж ку пась увсьыд да бара би дорӧ...
Челядьлы лёк аилад овнытӧ!
Зэв лёк!
— И гырысьясыслы абу бурджык, — ышловзис Андрей Никитич, кор Чечек переведитіс сылы бабушкаыслысь кывъяссӧ. — Абу, абу бурджык.
Кад нин йӧзлы эновтны тайӧ аилъястӧ.
Кад!
— Да йӧзыд ӧні эновталӧны нин, — шуис бабушка. — Гожӧмъяснас олӧны на, а тӧвнас оз.
Тӧв кежлас керкаясӧ муналӧны...
...Асывнас, сы бӧрын кор локтӧм йӧз завтракайтыштісны да прӧщайтчисны ставныскӧд, кодъяс олісны бригадаын, Андрей Никитич шуис:
— А кутшӧм сійӧ Аранур тыыс, код йылысь меным Горно-Алтайскын висьтавлісны, ылын тасянь?
— Кӧнкӧ тані, — ӧтветитіс том алтаец-актёр, — но стӧчсӧ кӧні — ог тӧд.
Коймӧд мортыс — тожӧ москвич, кельыдлӧз синъяса да дзор, кодӧс ставыс шуисны режиссёрӧн — юаліс:
— А кутшӧм Аранур нӧ?
— Да ты сэтшӧм.
Тайӧ ты йывсьыс быдсяма чудесасӧ висьтавлӧны.
Бригадир Иван Тызыяков, коді колльӧдіс найӧс, шуис:
— Сійӧ дзик матын.
Километр кӧкъямыс мунан — вот и воас Аранур ты.
Сӧмын матӧ сы дінӧ матыстчыны он вермӧй, гӧгӧрыс сорга...
— Сорга? — чуймис Андрей Никитич. — А мый нӧ сійӧ сэтшӧм соргаыс?
— Нюр, вутшъяс, эжӧр, — объяснитіс актёр.
А дзор режиссёр шуис:
— Нинӧм, мый сорга.
Ветлам.
Кӧть ылісянь видзӧдлам тайӧ Аранурыс вылӧ.
Гашкӧ, сгӧдитчас.
Бригадир кутіс объясняйтны, кыдзи мунны ты дорӧ.
Но Андрей Никитич, коді ачыс пуксис руль сайӧ, шуис:
— А ми вот аскӧдным челядьӧс босьтам — найӧ и петкӧдласны туйсӧ.
Чечек, тэ туйсӧ тӧдан?
— Тӧда, — горӧдіс Чечек да пыр жӧ пырис машинаӧ.
— А ме тожӧ тӧда! — горӧдіс ичӧтик Чоо-Чой да тожӧ пырис машинаӧ.
А сы бӧрся пырис и сьӧд синъяса Нуклай, а Нуклай бӧрся — Колька Манеев.
А Колька бӧрся заводитлісны пырны ещӧ вит морт: найӧ ставныс тӧдісны туйсӧ!
Но Андрей Никитич шуис:
— Тырмас!
А то машинаыс ставнытӧ нуны оз вермы, — да пӧдлаліс сьӧд ӧдзӧссӧ.
Машина лэбыштіс кокньыдика, быттьӧ чикыш.
Небыд пукаланіныс видзис зӧркӧдӧмысь.
Чечеклы кажитчис, мый тадзи мунны сійӧ эськӧ вермис и лун, и вой, и ещӧ лун, и ещӧ вой...
Но челядь, кодъяс ӧта-мӧд вежмӧн следитісны, правильнӧ-ӧ мунӧ машинаыс, горӧдісны ӧттшӧтш:
— Дядя, кежӧд! Кежӧд!
Таті надзӧнджык — вутшъяс...
А таті шыльыд, давай!..
— А со тыыс!
— Сувтӧд, дядя!
Ты!
Машина сувтіс.
Веж гӧра подулын куйліс лӧнь, вӧрзьывтӧм ты, сійӧ вӧлі сы весьтын дзирдалысь небесаыс кодь жӧ лӧз.
Ни ӧти лэбач эз гажӧд сійӧс, ни ӧти пу эз шувгы сылӧн шыльыд, сьӧкыд ва весьтын.
— Тайӧс босьтам, — шуис дзор юрсиа режиссёр. — Андрей Никитич, но мый шуан?
Абу ӧмӧй мича?
— Мича, — мыйкӧ думайтігтыр сӧгласитчис Андрей Никитич, — но мый меным вӧчны аслам сьӧлӧмкӧд?
Гажтӧм меным тайӧ мичлунсьыс.
Гажтӧм тані, овтӧм места.
И природаыс ставнас быттьӧ полӧ нимкодясьнысӧ, но, вот сідз, кыдзи сійӧ нимкодясьӧ Уссурийскӧй тайгаын — мичаа, ёна!
А тані сійӧ век быттьӧ мыйкӧ думайтӧ.
Быттьӧ оз верит шудӧ, быттьӧ казьтылӧ мыйкӧ йылысь...
Нюммунас шонді югӧрӧн и сэки жӧ дась вевттьысьны зэрӧн либӧ руӧн, ӧтдортчысь, абу мелі...
— Таын тэ, пӧжалуй, прав, — сӧгласитчис дзор режиссёр, — природаыд тані суровӧй.
Но тэ видзӧдлы тайӧ чӧв-лӧня сулалысь вӧръясыс да долинаясыс вылӧ.
Тэ думышт, мый тайӧ тайгаас пуӧ олӧм, мый таті шӧйтӧны ошъяс, ручьяс, дикӧй кӧзаяс, благороднӧй маралъяс... мый тайӧ долинаясас йирсьӧны лыдтӧм-щӧттӧм колхознӧй стадаяс — уна тысяча ыж, уна тысяча вӧв, уна тысяча мӧс... мый быдлаын, кӧні эмӧсь юяс
abu
да сьӧд му, быдмӧ нянь... мый алтаецъяс, нэмӧвӧйся кочевникъяс, ӧні гӧрӧны колхознӧй муяс, и оз сійӧ рогульканас, кодӧс ми аддзылім музейысь, а плугъясӧн да тракторъясӧн.
Да мый и шуны — садъяс вӧдитны заводитӧны.
Тані, кӧні ӧнӧдз некор на яблонясӧ эз аддзывны!
— Ми тожӧ школа дорӧ сад садитім, — содтыштіс Чечек.
— А, аддзан?
Вот видзӧдлы тайӧ Чечекыс вылӧ.
Сійӧ аилын овны оз нин кут!
Сійӧ велӧдчыны мунас, лоас ӧтиӧн на пиысь, кодъяс садьмӧдӧны природасӧ быдлаысь, кӧть кытчӧ найӧ эз веськавны!
Татшӧм йӧзыс и туйяс писькӧдалӧны, и электростанцияяс стрӧитӧны, и садъяс садитӧны!
Вот та боксянь видзӧдлы Горнӧй Алтай вылӧ, — гашкӧ, тэ и кутан чувствуйтны, мый абу нин сэтшӧм тані овтӧм да пустыннӧ!.. — И, Андрей Никитичлы аппаратсӧ сетігмоз, содтіс: — Вай бергӧдлы!
Снимайт тайӧ чӧв-лӧня сулалысь гӧраяссӧ да шынитӧвсӧ.
Регыд лоӧ сэтшӧм кад, кор тайӧ шынитӧвсӧ тэ он кут аддзыны весиг и алтайскӧй долинаясысь!
Кор снимайтісны ставсӧ, мый колӧ вӧлі дзор режиссёрлы, кайисны гӧра вылӧ да сэсянь видзӧдісны ты вылӧ.
— Висьталӧй жӧ, кутшӧм сэтшӧм чудесаяс ті тӧданныд тайӧ ты йывсьыс? — юаліс режиссёр. — Но, коді мый тӧданныд, челядь?
— Ме тӧда ты йывсьыс! — горӧдіс сьӧд синъяса Нуклай да школаын моз лэптіс кисӧ.
— А ме тожӧ тӧда, — шуис Чечек, — меным бабушка висьтавліс!
— Тэныд бабушкаыд висьтавліс, а ме ачым аддзылі! — шуис Колька Манеев.
Сӧмын ичӧтик Чоо-Чой чӧв оліс.
Сійӧ тожӧ тӧдіс и аддзыліс, но омӧля сёрнитіс рочнас, сы вӧсна и эз кӧсйы висьтавны.
— Но, висьталӧй ставныд ӧчередьӧн, — шуис Андрей Никитич.
А дзор режиссёр перйис записнӧй книга да карандаш.
И вот мый сійӧ гижис аслас книжкаӧ.
...Овліс тані коркӧ том багатыр.
Ӧтчыд муніс тайӧ багатырыс вӧв вылын Аранур ты пӧлӧн, кӧсйис юктавны вӧвсӧ да вӧвнас веськыда и пырис тыас.
Пырис, а бӧрсӧ эз пет — ваыс кыскис, пыр жӧ ва пыдӧсас вӧйис.
Сӧмын горӧдны удитіс.
А сэсся кыптіс, но эз тані, а Телецкӧй тыын.
А Телецкӧй тыыс тасянь комын километр сайын...
Аранур ты век лӧнь.
А ӧтчыд друг гызис.
И пастухъяс аддзисны, мый тыас пескылясьӧ чери — не чери, кит — не кит.
Но, мыйкӧ зэв ыджыд!
Котӧртісны коннозаводӧ, висьталісны директорлы.
Чукӧртчисны йӧз.
И ставныс аддзылісны: тыас пескылясьӧ кутшӧмкӧ зверь, ӧдва тӧрӧ.
Кӧсйисны кутны.
Тувъялісны берегӧ кык столб.
Ён вороп бердӧ крепитісны кӧрт «кошка», а «кошка» вылас — яй.
Кӧрталісны «кошкасӧ» тросъясӧн столбъяс бердӧ да лэдзисны ваӧ.
Кутісны виччысьны.
Час виччысьӧны, кыкӧс... вит час виччысьӧны.
Нинӧм.
Ставыс лӧнь.
Директор муніс — сы дінӧ кодкӧ трестысь воӧма.
И йӧзыс вой кежлас гортаныс разӧдчисны.
А асывнас локтісны — мый нӧ тайӧ?
Ӧти столбыс вежыньтчӧма, мӧд столбсӧ кодкӧ перйӧма, троссӧ орӧдӧма...
А «кошкаыс» яйыскӧд ӧтлаын вошӧма, вошӧма код тӧдас кытчӧ.
И бара лои лӧнь Аранур ты вылын.
Кытысь локтіс тайӧ ыджыд чериыс?
Кытчӧ муніс?..
И йӧз кутісны думайтны, мый тайӧ тыыслӧн пыдӧсыс абу.
Гашкӧ, му пытштіыс сійӧ йитчӧ Телецкӧй тыкӧд?
А гашкӧ, и океанкӧд?..
Волісны Аранур дорӧ и исследователь-геологъяс.
Найӧ решитісны мерайтны тылысь джудждасӧ.
Лэдзисны лотсӧ тысяча кӧкъямыссё метр пыднаӧ, но пыдӧсас сідзи эз и воны, лотыс эз тырмы.
И ещӧ: тайӧ тысяньыс неылын эм нёль посньыдик ю, кодъяслӧн устьеыс абу.
Визувтӧны, визувтӧны, а сэсся друг вошӧны, пырӧны му пытшкӧ.
И йӧзыс чайтӧны, мый сэні эм мупытшса пещера.
И ещӧ шензьӧдана явление аддзылісны Аранур ты вылысь.
Тӧвнас, кор ёна кӧдзыд, тыыс кынмывлӧ быдса метр кызта.
И друг, тӧвшӧр-тӧвнас, код тӧдас мыйла тыыс страшнӧй шумӧн взрывайтчӧ, и йиыс качӧ вывлань ва сюръякӧд тшӧтш.
А сэсся йиыс усьӧ бӧр, тыыс бӧр кынмӧ.
И бара гӧгӧр чӧв-лӧнь.
Йӧз оз радейтны тайӧ тысӧ, некод сэні оз купайтчы.
И чери оз кыйны.
И ва вылын олысь ни ӧти лэбач оз пуксьы тайӧ ты вылас...
— А миян учитель купайтчыліс, сійӧс тай некод эз кыскы, — став тайӧ висьталӧмъясыс дінӧ содтіс Нуклай, — сӧмын сійӧ тожӧ ва пыдӧссӧ эз судзлы *.
* Аранур ты йылысь рассказъяс автор кывліс Ябаганын олысь йӧзсянь.
Найӧ асьныс аддзывлӧмаӧсь да кывлӧмаӧсь, кыдзи взрывайтчӧ тӧвнас та вылысь йиыс.
— Интереснӧ! — мыйкӧ думайтігтыр шуис дзор режиссёр.
Пуктіс точка да тупкис книжкасӧ.
А Андрей Никитич китырнас перйис зепсьыс кампет да разӧдіс челядьлы:
— Вот тіянлы!
Висьталӧмсьыд.
— Андрей Никитич, а сэсся кытчӧ мунанныд? — юаліс Чечек да дзебис кампетсӧ сос пытшкас: тайӧ бабушка Тарынчаклы.
— А сэсся нуам тіянӧс ставнытӧ гортаныд и мунам Улаганӧ.
А сэсся Телецкӧй ты дорӧ.
Чечек думыштчис да кутіс видзӧдны ылын тыдалысь гӧра йывъяс вылӧ.
Вот эськӧ сійӧ тшӧтш муніс, видзӧдліс сійӧ тысӧ.
И Алтайсӧ ставнас видзӧдліс эськӧ!..
И став мирсӧ видзӧдліс эськӧ!
— Андрей Никитич, — шуис сійӧ, — гижӧй меным письмӧ.
— Письмӧ? — серӧктіс Андрей Никитич. — Окотапырысь гижа.
А мый тэнӧ интересуйтӧ?
— Кор мунанныд Телецкӧй ты дорӧ, видзӧдлӧй: збыль-ӧ сэні быдмӧны яблоняяс али оз?
И сэки гижӧй.
Пӧжалуйста!
— Ладнӧ, — ӧтветитіс Андрей Никитич, — обязательнӧ видзӧдла и обязательнӧ гижа.
БАРА КАТУНЬ ДОРЫН
Костя Кандыков заводитіс нин гажтӧмчыны тайгаын аслас кролик стадаыскӧд.
Тӧждысьӧмъяс да думъяс вӧснаыс сійӧ лунысь лун лои тревожнӧйджык, инас эз кут ӧшйыны.
Сылы кажитчис, мый садсӧ сытӧг эновтісны, мый Анатолий Яковлевичлы уна удж вӧснаыс яблоняясӧн ноксьыны некор; ӧні колхозын пӧсь кад, а сійӧ партийнӧй организацияса секретарь, должен и прӧверяйтны и отсасьны колхозлы.
Ребята унджыкыс разӧдчалісны асланыс сиктъясӧ, а найӧ, кодъяс колины, кажитчӧ, оз зэв висьны том сад вӧснаыд.
Гашкӧ, пыраласны, видзӧдласны, нетшыштасны гоз-мӧд турун си, да и бара вунӧдасны яблоняяс йылысь...
А найӧс, навернӧ, киськавны колӧ — поводдяыс жар сулалӧ.
— Но мый ме тані накӧд пукала? — пыр ёнджыка и ёнджыка дӧзмӧмӧн шуліс Костя кроликъяс вылӧ видзӧдігтыр.
Тайгаын, ӧткӧн олігӧн сійӧ велаліс гораа сёрнитны ачыс аскӧдыс. — Но кутшӧм меысь тӧлк?
Ыджыдтор тай — ытшкыны моздор турун да шыбитны забор сайӧ!
Тайӧс и Алёшка вермис эськӧ...
Костя эз кӧсйы весиг аслыс сознайтчыны, мый сійӧ оз радейт кроликъясӧс.
Кӧть и тӧждысис на вӧсна и весиг малаліс мукӧддырйи найӧс, кодъяс сетчылісны кутны, но шогпырысь чувствуйтліс, мый найӧ лунысь лун пыр ёнджыка и ёнджыка дӧнзьӧны сылы.
— Удж колӧ вӧчны, а ме тані пукала накӧд!
Кӧть эськӧ мед регыдджык ытшкыны заводитны — век жӧ удж эськӧ вӧлі!..
Мукӧддырйи, кор Костя мудзліс книгаяс лыддьӧмысь да кроликъяскӧд ноксьӧмысь, сійӧ заводитліс шӧйтны Кологош долинаӧд.
— Вот эськӧ татчӧ бур вӧлі садитны яблоняяс, — думайтіс сійӧ, — гӧра пӧкатыс шонділы бана...
А со эстчӧ — ягодникъяс...
Бур эськӧ вӧлі!
Гӧгӧрбок вӧр, некутшӧм лесозащитнӧй полосаяс оз ковны.
Позьӧ «персикӧвӧй виктория» садитны, кыдзи Лисавенколӧн, сійӧ ӧд зэв кокниа паськалӧ.
А ягӧдыс кутшӧм — пӧшти кулак ыджда!..
Да тані эськӧ сійӧс быдса кӧрзинаяс позис чукӧртны, быдса додьяс!
Эк, жаль, мый Барнаулӧ муна!..
А мый жальыс? — водзӧ рассуждайтіс Костя. — Нэм кежлӧ ӧмӧй муна?
Велӧдча да ӧд бӧр татчӧ жӧ локта.
Эк, велӧдча да — мыйсӧ ми сэки Анатолий Яковлевичкӧд ог вӧчӧй!
И ребятакӧд!
Костялӧн весиг сьӧлӧмыс ыркмунліс, кор сійӧ думайтліс сы йылысь, мый лоӧ водзӧ.
Аслас ёсь садовӧй пуртнас тайгаӧд шӧйтігӧн сійӧ велӧдчис вӧчавны прививкаяс: прививайтіс пипуӧс пожӧм вылӧ, кыдз пуӧс ниа пу вылӧ.
Сійӧ кӧсйис велӧдчыны прививайтны сідзи, медым эськӧ весиг медся опытнӧй садовник эз вермы привитны бурджыка.
И сэсся ӧд век жӧ окота тӧдны: а мый лоӧ, кыдз пу кӧ овмӧдчас ниа пу вылӧ?
Кутшӧм ув быдмас?..
Но вот коркӧ сэсся воис и ытшкан кад.
Кологошӧ воалісны вӧла-доддяяс, воалісны став школьнӧй техничкаясыс, вайисны литовка-косаяс.
Локтіс пӧрысь Романыч.
Локтіс Толька Курилин — школаса уборщица Анна Курилиналӧн пиыс, и Романычлӧн внучкаыс, Зина, локтіс...
Но кодӧс нӧ Костя аддзис медводз аслас кроликъяс йӧр дорысь?
Кодлӧн сувтса юрсиа еджыд юрыс чурвидзис ниа пуысь вӧчӧм забор весьтын?
— Алёша! — нимкодьпырысь горӧдіс Костя. — Неужели ытшкыны локтін?
Алёша Репейников чеччыштіс забор вылысь.
— И ытшкыны, — ӧтветитіс сійӧ, — и вот... тэныд отсасьны... кроликъясыдкӧд...
Костя пуктіс кисӧ сылы пельпом вылас.
— Тӧдан мый? — шуис сійӧ. — Тэ ачыд нин босьтчы тайӧ уджас.
А ме ытшкыны муна.
Аддзан, кутшӧмӧсь менам мускулъясыс? — Костя чабыртіс кулаксӧ да кусыньтіс кисӧ: — Но, видлы!
— О! — уважениеӧн шуис Алёша, кор видліс Костялысь мышцаяссӧ. — Кӧрт кодьӧсь!
— Но вот!
Но мый нӧ — татшӧм кияснад ӧмӧй меным кроликъяскӧд колӧ нянчитчыны?
Сійӧ нин тэнад делӧ!
Тэ босьтчан?
Нимкодьысла Алёшалӧн быттьӧ югдіс чужӧмыс.
— Ладнӧ, — Костя вылӧ аттьӧалана синъясӧн видзӧдігтыр шуис сійӧ, — ме босьтча, и ме справитча.
Тэ, Костя, эн тӧждысь! — и радысла ичӧтик нывка моз чилӧстіс да чеччалігтыр котӧртіс бадь пулань, код кузя позьӧ вӧлі вуджны йӧрӧ.
— Э! Э! Энлы! — друг кватитчис да горӧдіс сылы Костя. — А кыдзи сэні миян яблоняясным?
Но Алёша весиг эз и сувтлы.
— Ставыс лючки-ладнӧ, — горӧдіс сійӧ, — быдмӧны!
— Йӧймӧма! — нюмъялігтыр вомгорулас шуыштіс Костя. — Дзикӧдз йӧймӧма аслас кроликъяс пондаыс.
Сідзи и решитісны: Алёша дӧзьӧритіс кроликъясӧс, а Костя ытшкис.
А кор ытшкӧмыс помасис, Костя договоритчис Анатолий Яковлевичкӧд да муніс Кологошысь, а Репейников Романычкӧд ӧтлаын кольччис кролик видзанінӧ гожӧм помӧдз.
А гожся тӧлысьяс колины ӧдйӧ.
Коли кузь лунъяса июль — од-дай...
Со август нин — <rus>бичень-чабаттан-ай</rus> — вӧрзис туйӧ.
Луныс чиніс, кыдзи шуӧны алтаецъяс, ӧдзӧс вешняк кузя, а уджыс помтӧм.
Зэръяс торкисны ас кадӧ помавны ытшкӧм.
А кор пуксисны мича шондіа лунъяс, то став уджыс ӧтлаасис: и турун косьтыны колӧ вӧлі и нянь идравны.
Костя эз и казяв лунъяссӧ — найӧ кольлісны колхознӧй муяс вылын.
Сійӧс нин гырысь ытшкысьяскӧд ӧтлаын мӧдӧдлісны видз вылӧ.
Батьыс сылӧн, колхозын медбур зорӧдасьысь, велӧдіс писӧ тэчны турун зорӧд, и бригадир шулывліс, мый Костя — тӧлка детинка, колӧ эськӧ сылы вундан машина вылын велӧдчыны.
Овмӧсын машинаыс уна лои, а машина вылӧ он быдӧнӧс пуксьӧд...
Но мый нӧ? Дӧверяйтӧны кӧ, мыйла нӧ Костялы не велӧдчыны уджавны вундан машинаӧн?
И локтіс сійӧ луныс, кос, жар, кор Костя, вундан машиналысь ӧтырышъя сяргӧмсӧ кывзігтыр, петкӧдіс сійӧс ид му вылӧ.
Дружнӧй удж пуис колхозын.
Ставныс — и поснияс и гырысьяс — ставныс, коді мыйӧнкӧ вермис отсавны, петісны му вылӧ.
Тэрмасисны идравны урожай, пока сулалӧны мича шондіа лунъяс.
Лӧнь вӧлі тайӧ пӧраас сиктын: йӧз эз вӧвны.
Сӧмын яслиын да детскӧй садйын содісны гӧлӧсъяс, шум да ноксьӧм.
Колхознӧй нянькаяслы вайисны ӧні челядьсӧ видзны весиг найӧ, кодъяс водзті эз пӧльзуйтчывны яслилӧн услугаясӧн.
А колхозса председатель, бусӧссьӧм, сьӧдӧдӧм, узьтӧмысла гӧрдӧдӧм синъяса, век тэрмӧдліс и тэрмӧдліс.
Сылӧн тӧждысьысь синъясыс аддзисны нин, кыдзи надзӧник кыпӧдчӧны гӧраяс сайсянь руд кымӧрторъяс, кыдзи, тайгалӧн пемыдвеж лысъясӧ крукасьлігтыр, кыссьӧ Катунь весьтті кокньыдик ру.
Костя, коді став сьӧлӧмсяньыс уджаліс тайӧ пӧсь лунъясас да код дінысь кыліс мазут да свежӧй идзас дук, помнитіс сӧмын ӧтитор йылысь: ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!..
А кор рытнас сёрӧн воліс гортас, эз вермыв весиг ужнайтнысӧ — лэдзчысьліс пызан вылас гырддзаяснас да сэтчӧ и унмовсьліс, и пӧшти эз кывлы, кыдзи мамыс, сераліг да шмонитігтыр, нуӧдліс сійӧс вольпась вылӧ.
Поводдя мисьтӧммис сразу.
Вӧтӧн моз Костя кыліс, кыдзи зэрыс шарӧдіс керка вевтӧ, но сылы кажитчис, мый тайӧ кӧнкӧ жургӧ трактор.
Сійӧ эз на дзикӧдз восьты синъяссӧ да звирк чеччис:
— Мый нӧ ті менӧ он чуксалӧй?!
Мамыс, би водзас гӧрдӧдыштӧма, киас укват кутігтыр, мыччысис пач сайысь.
— Эге! Узьсис!
Ставсӧ прӧзевайтін, — серӧктіс сійӧ. — Йӧзыс важӧн нин му вылынӧсь — видзӧдлы, поводдяыс кутшӧм!
Позьӧ ӧмӧй татшӧм поводдяӧ узьны?
Сӧмын сэки Костя аддзис, мый ӧшинь сайын буситӧ посньыдик зэр.
— Век сералан!.. — неуна яндысигтыр вомгорулас шуыштіс сійӧ да нюммуніс. — А мый сералан?
Гашкӧ, век жӧ отсавны колӧ!
— Оз, пиук, — ӧтветитіс мамыс, — нинӧм оз ков.
Батьыд шуис, медым пӧ сійӧ шойччыштас неуна...
Тэныд ӧд регыд ковмас мунны.
Гашкӧ, гӧтӧвитчыштны колӧ.
А колхозын главнӧй делӧяссӧ вӧчӧма нин.
Ӧні тэтӧг нин оз матӧ воны.
Мам гӧлӧссьыс Костя казяліс неуна шогсьӧм.
Сэтшӧм жӧ шог топӧдіс и сылысь сьӧлӧмсӧ, кор сійӧ думыштіс мунӧм йылысь.
Сэтшӧм нин мортыд и эм: быд мунігӧн, кӧть и окотапырысь мунан, но жалитӧмӧн видзӧдан сы вылӧ, мый колян...
— Куйлышт ещӧ, пиук, — шуис мамыс, — вугралышт завтракӧдз.
А завтрак бӧрын пывсянӧ ветлан.
Костя бӧр водіс вольпась вылӧ, чӧскыда нюжмасьыштіс и сӧмын ӧні кутіс чувствуйтны, кутшӧма сійӧ мудзис тайӧ лунъясас.
Шоныд унзіль заводитіс шымыртны телӧсӧ.
Но друг долыд мӧвп вӧрзьӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ.
— Мамӧ, — синъяссӧ паськӧдӧмӧн юаліс сійӧ, — кутшӧм числӧ талун?
— Август кызь витӧд лун, пиукӧй.
Август помасьӧ!
Костя бара звирк чеччис.
Унмыс сылӧн паляліс.
— Мамӧ! Да регыд ӧд Яжнай воас!
Гашкӧ, аски...
А гашкӧ, талун?
— Да, — нюммуніс мамыс, — ме найӧс быд лун виччыся... — И надзӧник ышловзис да содтіс: — Бур кӧть сійӧ, мый Чечек ме дорын лоӧ!
Ме вот думыштла да, гашкӧ, сійӧс ас дінӧ босьта тӧв кежлас...
Луншӧр кадӧ, кор кобыштіс, Костя плавгис ас вылас пальто да петіс керкасьыс.
Небесаыс вӧлі неуна югдыштӧма, но посньыдик зэр войтъяс эзысь моз дзирдалісны воздухын.
— Костя, кытчӧ? — улича мӧдар боксянь горӧдіс Ольга Наева.
Куш юра да колоши чайпода, сійӧ вердіс кильчӧ дорас курӧгъясӧс.
— Садйӧ муна, — ӧтветитіс Костя. — Важӧн нин эг вӧв.
Ветлам?
Ольга шеныштіс кинас:
— Но, мый нӧ тэ лоин, сэтчӧ ӧні сибдан няйтас!
Тэ эн жӧ мун.
Мед ичӧтика шуралыштас!
— Ме ветла, — шуис Костя.
И векньыдик няйт туй кузя сійӧ тэрыба кутіс восьлавны водзӧ.
...Со и Гремучӧй.
Со и гӧра йылын школа, пӧрысь льӧм пуяс да клёнъяс сайсянь видзӧдӧ аслас гырысь еджыд ӧшиньяснас.
Со и ыджыд Чейнеш-Кая, бисер моз дзирдалӧ зэр пырыс.
А со эстӧні, ылынджык, — ляпкыдик веж турун, сэтшӧм югыд, сэтшӧм долыд...
Яблоняяс!
Костя котӧрӧн кайис пуысь вӧчӧм пос кузя, сэсся мӧд пос кузя...
Войдӧр, кор Костя велӧдчис витӧд классын, посъяс эз вӧвны.
Челядь прӧста кавшасисны школалань крут гӧра вылӧ, вильдалісны да гылалісны улӧ.
Ловныс вӧлі тырӧ, пока воасны школа дорӧ!
А ӧні гӧра вылын цветитӧны клумбаяс, вежӧдӧны газонъяс, а крута каян туйяс пыдди вӧчӧма еджыд перилӧяса пу пос.
Чӧв-лӧнь школа дворын шӧйтісны учительницалӧн курӧгъясыс.
Марфа Петровна керкаысь ӧшиньяс вӧліны гурйыв восьсаӧсь. Ӧшинь вывъясас тырыс цветитісны гӧрд гераньяс.
Гашкӧ, пыравны?..
Директорскӧй керка палисадник сайысь кыліс Анатолий Яковлевичлӧн гӧлӧсыс.
Гашкӧ, котӧртлыны сы дорӧ, аддзӧдчывны?..
«Бӧрыннас!» решитіс Костя да кежис садйӧ.
Пырис и сувтіс.
Со найӧ сулалӧны, лӧсталысь ва коръяса вӧсньыдик, посньыдик пуяс, сулалӧны шочиник рӧвнӧй радъясӧн. Найӧс синмӧс моз видзӧма, дӧзьӧритӧма.
Со найӧ! Ӧні найӧ ловзисны, ёнмисны.
Ӧні найӧ заводитісны быдмыны, кыпӧдчыны вывлань, чургӧдісны увъяссӧ пыр вылӧджык и вылӧджык, век сукджыка и сукджыка...
И Костя эз нин кут аддзыны тайӧ ичӧтик, слабиник саженецъяссӧ, кодъяс полігтыр вежӧдісны градъяс весьтын, — эз, сы син водзын вӧлі розӧвӧй цветитысь сад, розӧвӧй кымӧр моз сійӧ кыпӧдчис потшӧс весьтӧ да вевттис Чейнеш-Каялысь лилӧвӧй уступъяссӧ.
Кологошын олігӧн первойя лунъясас, кор сійӧ вердіс кроликъясӧс, сылы мукӧддырйи кажитчис, мый тайӧ тожӧ удж.
А мый нӧ?
Позьӧ ыджыд кролиководческӧй овмӧс лӧсьӧдны — и яй и ку...
Сэсся, кор сійӧ уджаліс вундан машина вылын, юрас волывліс, мый машина тожӧ интереснӧйтор.
Лоны кӧ механикӧн, колхозын механиклы уджыд сюрас уна.
Но ӧні, кор Костя бара аддзис тайӧ нежнӧй пуяссӧ налӧн став сійӧ мичлуннас и радлуннас, коді вӧлі кӧнкӧ на пытшкын, гӧгӧрвоис, мый сӧмын тані сылӧн настӧящӧй привязанностьыс, сылӧн настӧящӧй любовыс.
Костя надзӧник муніс радъяс костті.
Ӧти пу вылысь сійӧ аддзис тӧлӧн чегӧм ув.
Костя эз зэв дыр думайт да косяліс носӧвӧй чышъянсьыс векньыдик тор, кодӧн сэки жӧ кӧрталіс увсӧ.
Сьӧлӧм вылас вӧлі сэтшӧм лӧсьыд, сэтшӧм долыд!
И Костялы друг зэв окота лои, медым кӧть кодкӧ челядь-садоводъяс пӧвстысь локтіс ӧні садйӧ и Костя эськӧ юкис сыкӧд ассьыс радлунсӧ!
Но челядь-садоводъяс пӧвстысь унаӧн эз на вӧвны: найӧ эз на воавны каникул вылысь.
А найӧ, кодъяс вӧліны тані, пукалісны гортаныс.
Кодлы нӧ окота ветлыны садйӧд, кор юр весьтын ӧшалӧ зэра кымӧр!
И друг кысянькӧ потшӧс сайсянь кыліс Чечеклӧн лэчыд гӧлӧсыс:
— Кенскин! Кенскин!..
Э! Олан-вылан!
Кыдзи-мый делӧясыд?
— Чечек! — ӧдйӧ бергӧдчис да горӧдіс Костя.
И пыр жӧ аддзис сійӧс.
Чечек сулаліс потшӧс сайын да, ва лежнӧг кустъяссӧ вештыштӧмӧн, сералігтыр видзӧдіс сы вылӧ — сьӧд синъяса да банйӧм чужӧма, малинӧвӧй тугъя шапкаа.
Градъяс вомӧн чеччалігтыр Костя котӧртіс потшӧс дорӧ:
— Воинныд?
А Яжнай кӧні?
— Яжнай, — со, туй вылас сулалӧ!
Шуӧ: «А мыйла нӧ садсӧ ӧні колӧ видзӧдлыны?
Позьӧ и бӧрыннас».
А ме думайта: оз!
Мыйла бӧрыннас?
А гашкӧ, сэні менам яблоняясӧй заводитісны цветитны нин да!
Мыйла нӧ — бӧрыннас?..
Но вот сійӧ и сулалӧ туй вылас — а ме котӧрті татчӧ сад видзӧдлыны.
А видзӧда да — и тэ тані!..
Олан-вылан, Кенскин, олан-вылан!..
Чечеклӧн сьӧд синъясас радысла весиг синваыс кутіс доршасьны.
— Олан-вылан!
Сӧмын эн сідзи горзы! — сдержаннӧя шуис Костя, кӧть эськӧ чужӧмыс сылӧн ставнас нюмъяліс и синъясыс югъялісны. — Мый нӧ ме — пельтӧм али мый?
Но Чечек эз вермы татшӧм минутаӧ сёрнитны надзӧник.
— Кутшӧм тэ ыджыд лоӧмыд, Кенскин!
А! Яжнайысь ыджыдджык!
А кутшӧм сьӧд!
Чужӧмыд коричневӧй, а юрсиыд еджыд, и синкымъясыд еджыдӧсь, и синъясыд дзикӧдз едждӧмаӧсь...
Сӧмын синлысъясыд неуна сьӧдӧдыштӧмаӧсь.
Ёна жӧ гожъялӧмыд!
— Му вылын уджалі — вот и гожъялі...
Ті кытчӧ Яжнайкӧд мунанныд?
— Интернатӧ.
Да сэні миянкӧд ещӧ ӧти нывка локтіс.
— Мыйла нӧ интернатӧ?
Миянӧ мунамӧй!
Мам виччысьнысӧ нин оз вермы, и батьӧ тожӧ тшӧктіс.
— А сэні миянкӧд Ардинэ локтіс!..
— Но и мый нӧ?
И Ардинэ мед мунас!
Костя кӧсйис котӧртны сад вомӧн калиткалань, но думсӧ вежис, кавшасис потшӧс вылӧ да чеччыштіс турун пиӧ Чечек дорӧ.
— Мунам!
Вот аддзылан, кутшӧм нимкодь лоӧ мамлы!
— Мунам! — горӧдіс Чечек. — А менам матушкаӧй тіянлы пӧдарок мӧдӧдіс — зэв шоныд кепысь: и тэнад матушкаыдлы, и батьыдлы, и тэныд!
Час аддзылан! — и котӧртіс Костя бӧрся гӧра пӧлӧн увлань туй дорӧ, кӧні, мыш саяс рюкзака, пу улын виччысис Яжнай, а сыкӧд орччӧн, ёна полігтырйи сы дорӧ топӧдчӧмӧн, сулаліс Чечеклӧн пӧдругаыс — сьӧдіник Ардинэ.
МИЯН АЛТАЙ!
Лунысь лун пыр шумаджык да гажаджык лолі школа дорын.
Воалісны велӧдчысьяс Узнезиысь, Верхньӧй Аносысь, Манжерокысь.
Воалісны ылі местаясысь, занимайтісны интернатын местаяс.
Интернатскӧй комнатаясын дзирдавны кутісны чистӧя мыськӧм ӧшиньяс, тыдавны кутісны кельыдлӧз занавескаяс, и порог доръясас явитчисны джодждӧраяс.
Быд асыв Марфа Петровна волывліс интернатӧ.
Сійӧ встречайтіс выль воысьясӧс, индаліс комнатаяс, кытчӧ налы колӧ овмӧдчыны.
И ассьыс важ велӧдчысьяссӧ встречайтіс радлӧмӧн да мелі кывъясӧн.
Пӧдругаясыскӧд быд торъя встреча Чечеклы вӧлі праздникӧн.
Воис Мая Вилисова, воис Лида, воис Эркелей, воис Катя Киргизова...
Сёрни да серам эз ланьтлыны.
Быдӧнлы колӧ вӧлі висьтавны ассьыс выльторъяссӧ, быдӧнлы колӧ вӧлі быдтор йылысь юасьны...
— Куим лун мысти — школаӧ! — Евдокия Ивановна дінӧ горничаӧ котӧрӧн пыригмоз порог дорсяньыс на горӧдіс Чечек. — Ӧні Марфа Петровна висьталіс.
— Помасис ас вӧлясьыд олӧмныд! — шыасис Евдокия Ивановна. — Помасисны зарни лунъясыд!..
Костя пукаліс пызан дорын да видлаліс ассьыс учебникъяссӧ да тетрадьяссӧ.
— Но мый нӧ, — шуис сійӧ, — ті куим лун мысти, и ми куим мысти...
Чечек друг чӧв ланьтіс да видзӧдліс Костя вылӧ:
— И ті...
— Но да, — шпыньмуніс Костя. — А тэ нӧ мый думайтін: ми Яжнайкӧд тіян школаын стӧрӧжъясӧн кутам уджавны.
— Куим лун мысти...
— Но да.
Аски мунам, коймӧд лунас Барнаулын лоам.
Чечек кутіс видзӧдны улӧ:
— Аски!..
— Нинӧм, нинӧм! — Костялысь бельёсӧ чукӧрӧ пукталігмоз шуис Евдокия Ивановна. — Мед мунасны.
Найӧ сэні кутасны велӧдчыны, а тэ тані.
Мый нӧ сэсся вӧчан, мед мунасны...
А зато тулыснас — бара миян дінӧ.
Э! Гашкӧ, некытчӧ оз лоны!..
Эз вӧв гӧгӧрвоана, кодӧс збодьӧрмӧдіс Евдокия Ивановна: не то Чечекӧс, не то ачыс асьсӧ...
Век жӧ сьӧлӧмыс эз вӧв ас местаас. Ӧд рӧднӧй морт мунӧ гортысь, и керка дыр кутас кажитчыны тыртӧмӧн...
Ӧбед бӧрын друг кутіс дзирдавны шонді.
Костя тэчис нин ассьыс тетрадьяссӧ да учебникъяссӧ.
Рюкзакыс сылӧн вӧлі гӧтов — кӧть ӧні туйӧ пет.
— Мунам ещӧ ӧтчыд ветлӧдлыштам садйӧд, — шуис Костя.
— Мунам, — сӧгласитчис Яжнай.
— А ме? — ырскӧбтіс-чеччис Чечек.
— И тэ!
Мунам.
Садйын кылісны гӧлӧсъяс.
Юннатъяс ноксисны йӧрын асланыс градъяс дорын, видзӧдалісны яблоняяссӧ, прӧверяйтісны тулыснас садитӧмторъяссӧ — сэтӧр да «виктория».
abu
abu
abu
Яжнай дінӧ да Костя дінӧ пыр жӧ матыстчисны челядь — Андрей Колосков, Манжин, Ваня Петухов.
Челядь топӧдлісны ӧта-мӧдыслысь кияссӧ.
— Олан-вылан, Кандыков!
— Олан-вылан, Манжин!
— Олан-вылан, Андрей!..
Кыдзи оланныд, ребята?
— Бура.
Кыдзи-мый Барнаулныд?
— Аски мунам!
Сёрнитыштісны, сералыштісны, казьтыштісны мыйсюрӧ...
— Эк, мый эськӧ тіянлы на прощанье вӧчны? — друг шуис Костя. — Садитны мыйкӧ ещӧ али мый!
— А мый нӧ, — тшӧтш шуис Яжнай, — вай вӧчам!
Вай каям Чейнеш-Кая вылӧ, сэні зэв уна дикӧй крыжовник куст.
Садитны садйӧ позяс — гашкӧ, сыысь садовӧй быдмас.
— Збыль, збыль! — тшӧтш шуис Манжин. — Дикӧй крыжовник бур му вылын быдтігӧн гырысь ягӧдъяс сетӧ.
— Анатолий Яковлевич тожӧ висьтавліс, — поддержитіс и Андрей Колосков. — Сӧмын кустъяссӧ бурджыкъясӧс колӧ бӧрйыны да слабиник увъяссӧ ставсӧ вундавны.
Вот и лоас бур крыжовник куст.
Шебалинскӧй школаын пӧ сідзи вӧчӧны.
— Да мый нӧ Шебалинскӧй школаын! — серӧктіс Костя. — Менам аслам гортса град йӧрын видзӧдлӧй куст быдмис!
Ягӧдъясыс сы вылын воысь воӧ пыр гырысьджыкӧсь и гырысьджыкӧсь.
Регыд садйын быдтӧм кодь жӧ лоӧ!
— А мый нӧ, кайлам, — шуис Яжнай да юрсӧ лэптӧмӧн видзӧдліс Чейнеш-Кая йылӧ.
— Гашкӧ, аски асывнас? — шуис Петухов. — А то талун луныс кутшӧмкӧ тешкодь: то шондіа, то зэрӧ...
И ва — сэні изъясыс вильыдӧсь.
— Аски? — шпыньмуніс Костя. — А ми Яжнайкӧд аски кӧні лоам? — и ёнджыка зэлӧдіс тасмасӧ да шуис: — Но, ті кыдзи кужанныд, а ме кая.
Менам аскиа лунъяс абуӧсь, менам сӧмын талунъя луныс коли да и то джынйыс!..
... Луншӧр кадсянь шонді мӧдӧдчис рытыввылӧ да ёна югдӧдіс Чейнеш-Каяӧс.
И выльысь кутісны пӧртмасьны ыджыд гӧралӧн став рӧмъясыс: вижов-гӧрд рӧм сора лилӧвӧй изъяс, турунъяслӧн пемыдвежыс, зарниӧн муртса вевттьысьӧм коръяса кыдз стволъяслӧн лым кодь еджыдыс.
Крут трӧпаясӧд челядь кайисны гӧра йылӧ.
Найӧ разӧдчисны паськыд пӧкат пасьта, пелька кавшасисны ӧти тшупӧд вывсянь мӧд вылӧ.
Бересклет да ыжнёнь кустъяс пӧвстысь Костя аддзис некымын крыжовник куст.
Тайӧ посньыдик кустъясыс коньӧръяс моз сулалісны изъя уступ вылын.
Костя осторожнӧя матыстчис на дінӧ, мыджсис кокнас ыджыд изйӧ, медым не вильскӧбтыны, да кутіс перъявны кустъяссӧ.
Видзчысьӧмӧн, медым не пыркӧдны вужъяссьыс мусӧ, сійӧ пукталіс найӧс бокӧ.
А сэсся босьтіс моздорас да, из вылысь из вылӧ чеччалігтыр, котӧртіс трӧпа вылӧ.
— Кенскин! — кыліс кытысянькӧ вылісянь. — Лок татчӧ!..
Костя лэптіс юрсӧ: джуджыд утёс вылын, ниа пу ствол бердӧ топӧдчӧмӧн, пукаліс Чечек.
Сы юр весьтын вӧлі сӧмын веж лыс да лӧз небеса.
— Волы! Видзӧдлы!
— А мый сэтысь аддзин? — юаліс Костя. — Мыйкӧ бара думыштін!
Но век жӧ кайис.
Сійӧ пӧсяліс, лолыс тырис, пока кайис ниа пу дорӧдзыс, код улын пукаліс Чечек.
— Видзӧдлы гӧгӧрбок! — шуис сійӧ.
Костя видзӧдліс гӧгӧрбок.
Горнӧй Алтай куйліс сы водзын — гӧраяса да долинаяса страна, чӧв-лӧня сулалысь вӧръяса, бузгысь ваа страна...
Гӧра йывъяс видзӧдісны ӧта-мӧд сайсяньыс — гӧгрӧсӧсь, конус кодьӧсь, ньывкӧсӧсь да крутӧсь...
И ылын-ылын, горнӧй хребётлӧн лӧз силуэт весьтын, кыпӧдчис Адыган гӧралӧн, коді вӧлі матігӧгӧрын медся джуджыд гӧраӧн, величавӧй лымъя вершинаыс.
— Аддзан? — юаліс Чечек.
— Аддза, — шыасис Костя.
И бара кыкнанныс чӧв ланьтісны.
Кӧнкӧ неылын сьыліс уркай.
Челядьлӧн гӧлӧсъясыс кылісны гӧра пӧкат увсянь.
— Кенскин, — ылі гӧраяслӧн ру пыр моз тыдалысь конусъяс вылӧ видзӧдігтыр шуис Чечек, — вот эськӧ кодкӧ кӧ менӧ кутіс ӧбижайтны... тэ эськӧ менӧ доръян он?
— Но, дерт жӧ! — ӧтветитіс Костя. — А кыдзи нӧ?
— А мыйла?
— А кыдзи мыйла?
Ӧти-кӧ, тэ... но, нывка.
Мӧд-кӧ, тэ жӧ миян, пионерка.
А коймӧд-кӧ... тэ менам друглӧн чой, сідзкӧ — и менам чой.
Вот и ставыс.
Чечек кывзіс да довкйӧдліс юрнас.
— Кенскин, а тӧдан, — неуна чӧв олыштӧм бӧрын шуис сійӧ, — ӧні кӧ тэ друг усин, — но вот, кор перйин крыжовниктӧ, ме ӧд аддзылі! — ме эськӧ тожӧ тэ бӧрся чеччышті.
Костя чуймӧмӧн бергӧдчис сыланьӧ:
— А тэныд мыйла чеччыштнысӧ?
— Кыдзи нӧ мыйла?
Медым тэныд отсавны!
Тэ ӧд менам воклӧн друг, и менам друг — тэ, сідзкӧ, кыкпӧв друг.
Э! Кенскин!
Сідзкӧ, тэ чайтан, мый другӧс кӧ суас лёктор, ме сійӧс эновта?
Бара кыкнанныс ланьтісны.
Чӧв-лӧнь гӧра йывъяс, лэччысь шонділӧн гӧрдоват югӧръяс, Катунь весьтті кывтысь лилӧвӧй кымӧр пластъяс, — ставыс тайӧ кыдзкӧ нежнӧя да неяснӧя волнуйтіс сьӧлӧмтӧ...
— Кенскин! А тэ тӧдан, мый йылысь ме думайта? — бара заводитіс Чечек. — Ме вот думайта, кыдзи ставыс лоӧ...
Тэ кутан велӧдчыны.
А сэсся тэ локтан. Кутан садъяс садитавны.
И ме кута тэныд отсасьны.
Ме ӧд тожӧ велӧдча...
И ми кутам сідзи уджавны, сідзи ужавны!..
И мед менам Алтайӧй ставнас кутас цветитны Лисавенколӧн садйыс моз!
Костя видзӧдліс сы вылӧ.
— Тэнад Алтайыд, Чечек?
Чечек здук-мӧд видзӧдіс Костялы синъясас.
И друг гӧгӧрвоис.
Миян Алтайным, Кенскин! — нюммуніс сійӧ. — Миян Алтайным!
{Кассиль Л. (комиӧдіс Попова Ю. А.) @ Менам дона детинкаяс @ повесьт @ Лев Кассиль. Менам дона детинкаяс @ 1948 @ Лб. 3-154.}
1 глава
ЛАЗОРЕВӦЙ ГӦРАЯС СТРАНАЛӦН ТАЙНА
Сы вӧсна мый аслам олӧмын ме эг ӧтчыд восьтлывлы странаяс, кодъясӧс абу пасйӧмаӧсь карта вылӧ гажтӧм йӧз, то менӧ эз вывті шензьӧд, кор блиндаж кузя менам ёрт, задумчивӧй великан Сеня Гай, признайтчис меным, мый восьтіс Синегория — некодлы тӧдтӧм Лазоревӧй Гӧраяс страна.
Сэні сійӧ и дружитчис нималысь мастер-командосъяскӧд: Амальгамакӧд, Изобаркӧд да Джон Садовая Головакӧд.
Техник-интендант Арсений Петрович Гайкӧд ме тӧдмаси кӧнкӧ свет помасянінас 1942 вося гожӧмын, кор плавайті Севернӧй флотын.
Гай вӧлі тані синоптикӧн Заполярьеса ӧти военнӧй аэродромын, пӧжалуй, мирын медся войвывса авиационнӧй стойбищеын.
Тайӧ местасӧ пасйӧма карта вылын, но миянлы та вӧсна эз вӧв кокньыдджык.
Миянлы эськӧ вӧлі бурджык, немецъяс кӧ вообще эз лыддьыны свет вывсьыс тайӧ изъя ичӧтик площадкасӧ, ёсь пиня скалаяссӧ да нитшсялӧм сопкаяссӧ.
Гашкӧ, сэки эськӧ колисны миянӧс спокойын...
Сутки чӧжся полярнӧй лун эз сетлы миянлы ни узьны, ни шойччыны.
Миянӧс бомбитісны асывсянь да рытӧдз, а асылыс тайӧ крайясын заводитчис вит вежон сайын да рытӧдзыс колӧ вӧлі виччысьны нӧшта куим тӧлысьысь не этшаджык.
Дасысь кымын суткиын миянлы ковмывліс пыравлыны щельясӧ, а юръясным весьтӧ качлісны жуглӧм валун торъяс, шер моз киссисны шифер пластинкаяс.
«Воздух» сигнал сетӧм бӧрын Сеня уськӧдчывліс лэдзны ичӧтик вышка вылысь визя матерчатӧй колбаса — кузь сачок тӧв тӧдмалӧм вылӧ, босьтлывліс термометр да нӧшта кутшӧмкӧ приборъяс, да пыр вӧвлі сідзи, мый укрытиеӧ сійӧ воліс медбӧръяӧн, кор быдлаын нин гӧгӧр грымгис, ратшкакыліс да киссьыліс.
— Талун, буракӧ, сетӧны став дас кыкнан балл вылӧ, — гортӧминика ропкыліс сійӧ да, сыӧн сьӧрсьыс кватитӧм кутшӧмкӧ бумагаяс видлалігмоз, ньӧжйӧник мургыліс вомгорулас сьыланкыв, кодӧс ме не ӧтчыд нин кывлі сысянь:
Ме вӧлі тӧда: Сеня Гай прӧст кадъясӧ гижӧ стихъяс.
И вообще меным тӧдса сы йылысь ставыс, мый вермас лоны тӧдсаӧн морт йылысь, кодкӧд кык вежон нин олан ӧти блиндажын.
А Гайкӧд ми регыд дружитчим.
Кыкнанным ми вӧлім Волга дорысь да збыль тӧдім, мый свет вылын абу миян Волгаысь бурджык ю.
Войнаӧдз Арсений Петрович Гай изучайтлӧма тӧвъяслысь направление да особенностьяс Волга ю кывтыдын, кӧні гожӧмын пыр овлӧ зэв жар да кос поводдя.
Войдӧрсӧ сійӧ вӧлӧма средньӧй школаын учительӧн, сэсся уджавлӧма пионеръяскӧд.
Сійӧ вермывліс часъясӧн висьтавлыны зэв интереснӧйторъяс поводдя йылысь, засуха йылысь, воздухлӧн вежласяна течениеяс йылысь.
Сійӧ тӧдӧ вӧлі став тӧвъяссӧ ӧтитӧг да векджык ассьыс висьтсӧ помавліс фразаӧн: «Ми нӧшта пыр на изучайтам тӧвъяслысь направление, а могыс сыын, медым бергӧдны найӧс».
И тадз шуӧм бӧрын сійӧ бара босьтліс ассьыс калькаяссӧ, планшеткаяссӧ, картаяссӧ, чертитавліс кутшӧмкӧ сложнӧй кривӧйяс да сьыліс вомгорулас:
Менӧ важӧн нин интересуйтӧ вӧлі, мыйла волжскӧй синоптик Сеня Гай пыр сьылӧ кутшӧмкӧ командосъяс йылысь.
Ме коркӧ лыддьывлі, мый тадзи шусьылісны буръяслӧн отрядъяс, кор Африкаын муніс англо-бурскӧй война, код йылысь нӧшта сьывсьӧ тӧдса сьыланкывйын: «Трансвааль, Трансвааль, страна моя...»
Кывлі ме и ӧнія «коммандосъяс» йылысь.
На йылысь миянлы не ӧтчыд висьтавлісны заморскӧй гӧстьяс — английскӧй матросъяс, кодъяс воисны транспортъяс вылын миян войвыв берегъясӧ.
«Коммандосъяслӧн» неыджыд летучӧй отрядъяс нималісны Норвегияса да Африкаса побережье вылын чардби этшӧн усьласьӧмъясӧн.
Немецкӧй гарнизонъяс биысь моз полісны наысь.
Тайӧ вӧліны вывті сюсь да зэв смел салдатъяс, кодъяс закалитчӧмаӧсь чорыд тренировкаӧн.
Найӧс велӧдлісны пуляяс шутьлялӧм шыӧ, и та могысь найӧ долженӧсь вӧлі часъясӧн куйлыны лыйлӧм улын, а «коммандосъяс» юръяссянь некымын сантиметр ылнаын пулемётнӧй очередьяс парсалісны мусӧ.
Смельчакъяс чеччавлісны войясын йиа ваӧ, ветлӧдлісны вӧсньыд трос кузя кӧстеръяс да водопадъяс весьтӧд, велӧдчисны каттьысьны зэв крут скалаяс вылӧ.
И сэні, кӧні мортсянь требуйтсьыліс вӧчны вывті сьӧкыдтор, кӧні делӧлысь успех решайтіс чуймӧдан, немвиччысьтӧм уськӧдчӧм, смерть вомӧн чеччыштӧм, вывті ыджыд смеллун, ӧшибкатӧг вӧчӧм стӧч удар — сэні первойясӧн бойӧ мунлісны «коммандосъяс».
Но кутшӧм отношение на дінӧ имеитліс волжскӧй синоптик Арсений Петрович Гай?..
— Тайӧ нӧ кутшӧм сэтшӧм командосъяс йылысь ті сьыланныд, Сеня? — ӧтчыд ме юалі сылысь, кор ми куйлім орччӧн укрытиеын да кор зениткаяслӧн грымгӧм, бомбаяслӧн укйӧдлӧм лӧньыштісны нин и позис нин кывны ӧта-мӧдлысь сёрни.
abu
— Тайӧ ме дзик мукӧдъяс йылысь сьыла, а ог на йылысь, кодъяс йылысь ті чайтанныд.
Тайӧ ме асланым войтыр йылысь, синегорскӧйяс йылысь.
Но, буракӧ, отбой.
Муна шар-зонд лэдза, выліса слӧйяссӧ видла.
Тадзи ме первойысь кывлі Синегорияса командосъяс йылысь.
Дерт, меным окота лои тӧдмавны унджык.
Но, кор ме заводитлі юасьны Гайлысь, тайӧ ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, ён мортыс, кодлӧн чужӧмыс вӧлі детинкалӧн кодь сӧстӧм, быттьӧ яндысьліс да быд пӧрйӧ кӧсйыліс висьтавны коркӧ мӧдысь ставсӧ подробнӧя, но нюжӧдліс делӧсӧ лунысь-лун.
Менӧ зэв ёна интересуйтліс Арсений.
Ме чувствуйті, мый Гайлӧн мелі да гажа тайнаыс зэв дона сылы, да сы вӧсна ме видзчысьӧмӧн юасьлывлі, эг тэрмӧдлы, эг настаивайт.
Войвылӧ менам командировкалӧн срок пондіс помасьны, кад вӧлі лӧсьӧдчыны мунны Москваӧ, но меным вӧлі жаль торйӧдчыны Гайкӧд: ме зэв ёна велалі миян синоптик дінӧ.
Сюрлісны кӧ прӧст часъяс да эз кӧ вӧв налёт, ми шӧйтім сыкӧд сопкаяс вывті, кайлывлім скалаяс вылӧ, повзьӧдлім лэбачьясӧс.
Гай петкӧдлывліс меным местаяс, кӧні тулысъясын овлӧны лэбачьяслӧн базаръяс, индавліс валунъяс положение серти важъя ледникъяслысь направление, висьтавліс особенностьяссӧ полярнӧй карликовӧй кыдзьяслысь — стланкаяслысь да кӧр нитшлысь-ялалысь, код вывті мунігӧн эз кывны миян кокшыяс.
Гай уна тӧдіс да кужис быдтор йылысь висьтавны ас ногыс, немвиччысьтӧг: ставыс гӧгӧр — и нитш, и валунъяс, и кымӧръяс восьтлісны сылы ассьыныс секретъяс, да кажитчыліс, мый весиг Заполярьеса йӧзтӧм природа доверяйтӧ Гайлы да лыддьӧ сійӧс ас мортӧн.
Сылы частӧ волывлісны письмӧяс.
Ме аддзывлі конвертъяс вылысь старайтчӧмӧн гижӧм адрес: «ВМПС № 3756-Ф», да казялі ӧтчыд ӧти письмӧ пельӧсысь мыйкӧ герб кодьӧс, кодӧс ме некор на эг аддзыв ни ӧти геральдикаын: еджыд поле вомӧн мегырӧн вуджӧ ӧшкамӧшка, да сійӧс вомӧналӧ плющӧн гартлӧдлӧм ньӧв.
Ӧтчыд Гайлы воис пӧдарки — табак кӧшель да блокнотлӧн кодь вевта ичӧтик скромнӧй зеркалӧ.
И табак кӧшель вылас и зеркалӧ вевт вылас вӧлі сійӧ жӧ герб ньӧвйӧн да ӧшкамӧшкаӧн.
А герб гӧгӧрыс вӧлі гижӧма мыйкӧ девиз кодьӧс: «Отвага, Верность, Труд, Победа».
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
кытысянь пӧльтӧ тӧв.
Олысьяс обязанӧсь вӧліны видзны ӧдзӧсъяснысӧ гурйыв восьтӧмӧн, кывзысьтӧмысь налы грӧзитіс смерть.
Сквознякъяс пырлісны керкаясӧ став ӧдзӧсъясӧд, ӧшиньясӧд да щельясӧд, кватлавлісны быд кыв да нулывлісны сійӧс Фанфаронлы.
Став челядь висисны ветрянӧй оспаӧн — пистиӧн.
Печнӧй Тяга кузя Начальникъяс, кодъясӧс специальнӧ вӧлі назначитӧма корольӧн, следитісны сы бӧрся, медым йӧз ассьыныс став эмбурнысӧ лэдзисны трубаӧд.
Разрешитӧма вӧлі сӧмын духовӧй оркестръяс.
Король кытшаліс асьсӧ ветродуйясӧн да ветреницаясӧн.
Первой министрӧн да збыльвылас странаса правительӧн лоис главнӧй придворнӧй Ветрочёт, мудер Жилдабыл, пӧръясьысь бес.
Король наградитіс сійӧс Опахало знакӧн, Ыджыд Веер чептӧн да высшӧй отличиеӧн — «Тӧвъяс Розаӧн».
Куим славнӧй Мастерӧс вӧлі кватитӧма королевскӧй ветродуйясӧн да вайӧдӧма ді вылӧ.
Джон Садовая Головалы вӧлі разрешитӧма быдтыны сӧмын йӧлатурунъяс.
Оружейник Изобарлы прикажитісны мастеритны флюгеръяс, сӧмын ӧти флюгеръяс — сэсся нинӧм.
А славнӧй Амальгамалы тшӧктісны жуглыны став зеркалӧяссӧ да сэсся некор не кисьтны найӧс, сы вӧсна мый корольлӧн чужӧмыс вӧлі вывті мисьтӧм да эз ӧтчыд нин сійӧ, зеркалӧ пыр видзӧдчӧм бӧрын, скӧрйывсьыс жуглы сійӧс.
Тӧвъяс жӧ вообще синнас эз кӧсйыны аддзыны быдпӧлӧс стеклӧяс, сы вӧсна мый найӧ мешайтісны пӧльтны ӧшиньясӧ.
А горш, лёк Жилдабыл запретитіс зеркалӧяс, медым йӧз эз вермыны асьныс видзӧдлыны, кутшӧма косьтісны найӧс тӧвъяс.
И Великӧй Мастерӧс, кодлӧн зеркалӧясыс вӧліны свет да мичлун оланінӧн, заставитісны ӧні лоны майтӧг быгйысь гадь пӧльтысьӧн.
Король Фанфарон зэв радейтліс лэдзавны майтӧг быг гадьяс, а мастер Амальгама вӧлі тӧдӧ секретъяс аслыспӧлӧс составъяслысь.
Сійӧ сорлавліс составъяссӧ майтӧгкӧд, и король пӧльтліс вӧвлытӧм гырысь, эзысь моз дзирдалысь, сӧдз гадьяс.
Найӧ качлісны вылӧ да эз сразу потлыны.
Но Амальгама тӧдіс, мый тайӧ делӧыс сӧмын минутаджын кежлӧ, сы вӧсна мый искусство кузь нэма сӧмын сэки, кор морт радейтӧмпырысь пуктӧ уджас ассьыс став вӧльнӧй душасӧ.
3 глава
ЗЕРКАЛӦ ДА ТӦВЪЯС
Гай дугдіс висьтавны да кыскис зепсьыс каллян.
Ме кыски жӧ ассьым, гӧститӧді Гайӧс морскӧй табакӧн — кепстенӧн.
Ми заводитім куритчыны.
И Арсений Петрович висьталіс водзӧ:
Сьӧкыд кадъяс заводитчисны Синегорияын.
Лёк тӧвъяс косьтісны муяс да садъяс; кӧні войдӧр шувгылісны вӧръяс, ӧні сэні кыдзсюрӧ куйлісны пӧрӧм пуяс, кӧні быдмылісны чӧскыд дука розаяс, ставыс тырис ёг турунӧн.
Сӧмын тӧвъяс омлялісны трубаясын, да дзуртісны жӧч флюгеръяс.
А король лэдзавліс майтӧг быг гадьяс, кывзіс, кыдзи таргӧны крышаяс вылын жбырганъяс да равзӧны духӧвӧй оркестръяс, да любуйтчис тӧвзьысь йӧлатурунъясӧн.
Сэк кості Джон Садовая Головалӧн быдмис ныв Мельхиора, сюрспӧв мичаджык на медся бур лилияысь, коді коркӧ мичмӧдліс Джонлысь цветникъяс.
И сӧдз синма Амальгама, коді вӧлі тӧмитчӧ пемыд замокын, кутіс радейтны Мельхиораӧс.
Мельхиоралӧн синъясыс уськӧдлісны сылы тӧдвылас ӧшкамӧшка, сылӧн серам шыыс вӧлі зеркалӧсянь усьысь лучьяслӧн хрустальнӧй звӧн шы кодьӧн.
И ныв сідзжӧ кутіс радейтны Мастерӧс лучистӧй синъяс вӧснаыс, тӧлка юр да шонді кодь сям вӧснаыс.
Джон Садовая Голова видзис нывсӧ корольысь гусьӧн, но сквознякъяс тӧдмалісны та йылысь да донеситісны Фанфаронлы.
Фью-фью! — шутьӧстіс Фанфарон, кор аддзис вывті мича Мельхиораӧс. — Ме эг и тӧд, мый пӧрысь садовник дзеблаліс миянысь ассьыс медся бур дзоридзсӧ...
Мыйла эськӧ тэнад нывлы не лоны менам придворнӧй ветреницаӧн?
Красавица вывті ёна повзьӧмла шатовмуні горш урӧдысь.
Король вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый Мельхиора некор оз кут радейтны сійӧс, да сы вӧсна, Жилдабыл сӧвет серти, лэдзчысис мудеритӧм вылӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый дворецын абу ни ӧти зеркалӧ, Мельхиора некор эз аддзыв ассьыс чужӧмсӧ да весиг оз и тӧд, кутшӧм сійӧ мича.
И Фанфарон прикажитіс ставныслы, кодъяс вӧлі кытшалӧны Джон Садовая Головалысь вывті мича нывсӧ, висьтавлыны сылы, мый сійӧ вывті мисьтӧм урӧд кодь.
Ӧнісянь придворнӧйяс, Мельхиоракӧд паныдасигӧн, бергӧдчылісны сыысь быттьӧ ёна повзьӧмла да вӧк петӧмла, а король пӧльзуйтчис быд удобнӧй случайӧн, медым шуны сылы:
— Аддзан, ме кутшӧм бур!
Ме, король, Тӧвъяслӧн могучӧй повелитель, вӧзъя тэныд ассьым радейтӧмӧс да кора тэнӧ лоны менам ветреницаӧн.
Видзӧд, ставӧн бергӧдчӧны тэысь, сэтшӧм тэ мисьтӧм.
Но ме бур сьӧлӧма, ме помнита тэнад батьлысь заслугаяссӧ да ог зывӧкты тэнӧ.
Сӧгласитчы жӧ, гашкӧ, ме вӧча тэнӧ королеваӧн.
Но Мельхиора век ӧтказывайтіс король радейтӧмлы.
— Збыль ӧмӧй ме сэтшӧм мисьтӧм? — шога юавліс сійӧ Амальгамалысь. — Мыйла нӧ тэ кутін радейтны менӧ?
— Свет вылын тэ ставсьыс медмича, верит меным, — шуліс сылы Амальгама, — и ме дась шуны тайӧс любӧйлаын, кӧть эськӧ тӧвъяс и косяласны менӧ татшӧм кывъясысь.
Ок, вӧлі кӧ эськӧ ме ордын кӧть ӧти зеркалӧ, ме сеті эськӧ сійӧс тэныд видзӧдчыны, да тэ эськӧ ачыд эн вермы аснад любуйтчыны.
Но Мельхиора некӧн эз вермы аддзывны ассьыс чужӧмсӧ.
Кор сійӧ петавліс улича вылӧ, король тшӧктывліс вевттьыны сылысь чужӧмсӧ покрывалоӧн, медым йӧзыс эз повзьыны сыысь, урӧдысь.
— Видзӧдлы менам синъясӧ, — шуліс сылы Амальгама. — Он ӧмӧй тэ аддзы, кутшӧм тэ мича?
— Ог, — вочавидзліс Мельхиора, — ме аддза тэнад синъясысь сӧмын радейтӧм, коді вевттьӧ ставсӧ да сідзжӧ тупкӧ менсьым синмӧс, тыдалӧ, тэнсьыд моз жӧ, да сэсся нинӧм ог аддзы.
— Сідзкӧ, мун пруд дорӧ да видзӧдчы сы пыр — ваыс висьталас тэныд правда! — гораа шуис Амальгама.
И мичаысь-мича Мельхиора котӧртіс пруд дорӧ.
Сійӧ копыртчис зеркалӧ кодь веркӧс весьтӧ да кутіс видзӧдны асьсӧ ва пырыс.
Но Тӧвъясысь ӧти пыр жӧ лэбыштіс татчӧ да кутіс пӧлявны ва вылӧ.
Валӧн зеркалӧ кодь веркӧсыс пондіс веравны, и Мельхиоралӧн мича чужӧмыс мисьтӧма вежыньтчис.
Сійӧ тупкис чужӧмсӧ кияснас да зэв ёна повзьӧмӧн чепӧсйис мунны.
— Да, король прав, ме збыль вывті мисьтӧм.
Тыдалӧ, Амальгама радейтӧ менӧ жаляддза.
Но сылы окота лои нӧшта ӧтчыд да помӧдз убедитчыны аслас мисьтӧмлунын.
— Ме кӧ сэтшӧм мисьтӧм, ваше величество, — шуис сійӧ корольлы, — мыйла эськӧ асьныд он отсалӧй аддзывны меным ассьым мисьтӧмлунӧс?
Разрешитӧй Мастер Амальгамалы вӧчны сӧмын ӧти, кӧть эськӧ зэв ичӧтик, зеркалӧ.
Король эз тӧд, мый сылы вочавидзны.
Сійӧ эз вӧв тӧлка да догадливӧй, Тӧвъяслӧн тайӧ повелительыс.
Но мудер Жилдабыл бара сетіс сылы сӧвет.
— Тшӧкты сійӧс кисьтны невернӧй стеклӧ, — шуис корольлы Ветрочёт. — Мед Мельхиора любуйтчыштас аснас пӧръясян зеркалӧ пыр.
Король корис Амальгамаӧс да шуис сылы:
— Висьталӧны, мый тэ, Мастер, зэв гажтӧмчан аслад стеклӧястӧг.
Ме разрешайта тэныд кисьтны ӧти зеркалӧ, но сӧмын сійӧ зеркалӧыс должен лоны пӧръясянаӧн, и быдӧн, коді видзӧдчас сы пыр, медым аддзас асьсӧ тешкодьӧн, мисьтӧмӧн.
И кымын мичаджык мортыс, сымын страшнӧйджыкӧн медым тыдаліс зеркалӧ пырыс.
Медым сылӧн нырыс вежыньтчас да лоӧ чужӧм пӧперегыс, синъясыс быльсвидзны мӧдасны, вомыс паськалас пельясӧдзыс, а пельясыс ӧшӧдчасны понлӧн моз.
— Оз!
Некор менам зеркалӧяс, — вочавидзис Амальгама, — оз кутны петкӧдлыны неправда збыль мичлун водзын.
Король скӧрмис:
— Тэ лысьтан мунны паныд менам приказаниелы!
Тэ кӧсъян веськавны вентиляторӧ?..
Эй, ветродуйяс!
Босьтны сійӧс!
— Энлы...
Первой лэдз меным думайтыштны, — шуис Амальгама.
Сійӧ чӧв олыштіс некымын минута, думыштіс, сэсся, сӧдз синъяснас корольлы чужӧмас видзӧдӧмӧн, шуис:
— Ладнӧ, мед лоас тэ ногӧн, ме вӧча сэтшӧм зеркалӧ.
— Но эн думайт мудеритны, — водзвыв висьталіс сылы король. — Первой ме ачым видзӧдча зеркалӧ пырыс да прӧверита сійӧс ас вылын.
Амальгама муніс аслас мастерскӧйӧ, гӧрнаын пӧльтіс би, пуктіс тигель.
Сійӧ кисьтіс стеклӧсӧ куим лун да куим вой.
Нӧшта куим лун да куим вой гранитіс да шлифуйтіс сійӧс.
И сійӧ вӧчис зеркалӧ, кодысь бурджыксӧ нӧшта некор на эз вӧчлы.
Сэсся сійӧ доложитіс корольлы, мый зеркалӧ гӧтов.
Король видзӧдліс зеркалӧсӧ боксяньыс да шуис:
— Ме ог казяв, медым сылӧн веркӧсыс вӧлі мылькъя.
— Таын ӧд и став секретыс, ваше величество, — вочавидзис Амальгама. — Вид сертиыс тайӧ прӧстӧй стеклӧ.
Онӧ-ӧ видзӧдлӧй сы пыр?
Король видзӧдліс ас вылас зеркалӧ пыр, да, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі вывті мисьтӧм, но некымын во нин асьсӧ эз аддзыв зеркалӧ пыр, то кутіс ваксьыны ёна радысла.
— Тэ молодеч, Мастер, ме наградита тэнӧ Опахало знакӧн.
Но и мисьтӧммӧдӧ жӧ мортӧс тэнад зеркалӧыд!
Видзӧд — нырӧй пӧперегыс, синъясӧй быльсмунӧмаӧсь, вомӧй паськалӧма пельясӧдз да пельясӧй ӧшалӧны понлӧн моз.
Слава богу, мый тайӧ сӧмын пӧръясян зеркалӧ.
И, нинӧмысь ӧпасайтчытӧг нин, Фанфарон прикажитіс волыны Мельхиоралы.
— Ме пӧрті олӧмӧ тэнсьыд корӧмтӧ, Мельхиора, — шуис король. — Со медся правдивӧй зеркалӧ, сійӧс вӧчис тэнад друг Амальгама.
Видзӧдчы сы пыр да сӧгласитчы, мый ме висьтавлі тэныд збыльтор. — Тадзи шуис король сералігтырйи.
Но муртса Мельхиора видзӧдліс зеркалӧӧ, сійӧ чатӧрмуніс да тупкис кинас синъяссӧ, налы пырсӧ эскытӧмысла...
— Ӧні, чайта, тэ тӧдмалін, кутшӧм тэ? — юаліс довольнӧй король.
— Да, ӧні меным тӧдса, кутшӧм ме, — ньӧжйӧник шуис Мельхиора да бара кутіс видзӧдчыны зеркалӧ пыр, сы дінысь торйӧдчыны вермытӧг.
— Мися жӧ, — шуис король. — Но, ӧні сэсся тэ он кут ыръянитны. — И гажмӧмысла король корис придворнӧйяссӧ да тшӧктіс налы ставныслы видзӧдчыны зеркалӧ пыр.
Министръяс да вельможаяс, ветродуйяс да Печнӧй Тяга кузя Начальникъяс видзӧдчисны зеркалӧ пыр да сьӧласисны: «Но и рожаяс миян артмӧны тайӧ стеклӧын!»
Налы и юрас эз волы, мый Амальгама вӧчӧма зеркалӧсӧ дзик веськыдӧс да вернӧйӧс.
Сӧмын мудер Жилдабыл кутіс подозревайтны мыйкӧ неладнӧтор.
Сійӧ кватитіс зеркалӧсӧ, друг вайӧдіс сійӧс Амальгама чужӧм дорӧ да аддзис, мый Мастер тыдалӧ стеклӧ пыр сэтшӧм жӧ сӧдз синмаӧн, кутшӧм сійӧ вӧлі збыльвылас.
— Видзӧдлӧй, ваше величество, — кутіс лӧвтны Жилдабыл, — негодяйыд пӧръялӧма тіянӧс!
Сійӧ вӧчӧма лёк свойствоа зеркалӧ: миянлысь чужӧмъяс да миян корольлысь мича чужӧмсӧ стеклӧыс петкӧдлӧ зэв мисьтӧмӧн, а Мастерлысь да тайӧ асныра нывлысь чужӧмъяссӧ петкӧдлӧ сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧм эм.
— Но, не мынны тэныд ӧні вентиляторысь, — шуис Мастерлы дурмӧм король.
Сійӧ ляскӧбтіс зеркалӧсӧ каменнӧй джодж бердӧ сэтшӧм скӧрысь, мый стеклӧыс пасьмуні-жугалі, да пондіс талявны торъяссӧ.
Королевскӧй ветродуйяс кватитісны Амальгамаӧс.
Сійӧс шыбитісны пемыд пӧдвалӧ, кытчӧ эз пыр ни ӧти югӧр.
Мӧд луннас кывзысьтӧмӧс судитіс Тӧвъяслӧн Сӧвет.
Судилищеса зэв ыджыд залӧ, кӧні купол улас вӧлі пасйӧма светлысь нёль сторона да люстра пыдди тіраліс компаслӧн зэв ыджыд стрелка, чукӧртчисны сӧвет вылӧ Тӧвъяс.
Первойясӧн котӧрӧн ӧтчукӧрӧн пырисны ставсикас Пассатъяс да Муссонъяс, кодъяс сувталісны трон шуйгаладорӧ да веськыдладорӧ.
Королевскӧй дворса главнӧй флюгермейстер объявляйтіс Тӧвъяс воалӧм йылысь.
Со тювгысис-пырис бушуйтчысь, зэв гартчысь Циклон ас вылас топыда гартӧм плащӧн.
Сылӧн синъясыс резісны чардби ньӧвъяс.
Сійӧ вӧтліс ас водзвылас, кузь плетьӧн кучкалігтырйи, зэв ыджыд юргысь дурпопӧс ваысь да лыаысь...
Паныда ӧдзӧссянь слабмӧм походкаӧн локтіс сылӧн противникыс — польдчӧм да ньӧжмыд Антициклон.
Сійӧ нюкыльтчӧма баллон сьӧкта улын, кӧні вӧлі ыджыд давлениеа воздух.
Сырйыссьӧм рӧмтӧм паськӧмыс бовъяліс сы вылын.
— Господин Норд-Ост, асыв-вой Тӧв! шуис флюгермейстер.
Мехъясӧ гартчӧмӧн, гӧрд ныра, тӧлалан кузь еджыд тошка, пырис Норд-Ост.
Залын пыр жӧ кӧдздӧдіс.
Норд-Ост лолаліс шутьлялӧмӧн, да сылӧн лолалӧмыс гыӧрӧн пуксьыліс джоджас.
Лысермунӧм кузь кинас, кӧні чуньяс пыддиыс вӧліны йинёньяс, Норд-Ост вайӧдіс ас бӧрсяыс ассьыс писӧ, Бораӧс.
— Господин Зюйд-Вест, рытыв-лун Тӧв, — объявитіс флюгермейстер.
— А-апчхи!..
Сульсиг да несъялігтырйи пырис клеёнка дождевика, паськӧдӧм зонтика Зюйд-Вест.
Сійӧ шляпсьӧдіс выль галошиа ревматическӧй кокъяснас паркет вылӧ ва туйяс колялӧмӧн.
Залын пыр жӧ кутісны кызны да несъявны.
Но вот кыліс лэчыда шутьӧстӧм, да морскӧй быг рӧма дӧлалан шарфа, косьмӧм винограднӧй коръясысь вӧчӧм венока, лэбыштіс нӧшта ӧти Тӧв.
— Синьор Сирокко, виноградникъяслӧн грӧз! — юӧртіс флюгермейстер.
Кӧсӧй синма, пеляс пиратскӧй исергаа, польдчӧм сім банбокъяса, гежӧд пиньяса, шутьлялӧмӧн пинь пырыс лолалігтырйи, самурайскӧй мечӧн воздухас ӧвтчӧмӧн, шурснитіс-пырис Тайфун.
— Хан Суховей!..
И ставнысӧ ӧвтыштіс зэв пӧсь воздухӧн.
Сьӧкыда упкигтырйи, блед, кос кывнас потласьӧм вомдоръяссӧ нюлышталӧмӧн, пырис Тӧв.
Сылӧн вӧліны гырдмӧм лэчыд синъяс, а бритӧм юр вылас — кос ковыльысь да полыньясысь венок.
Сы бӧрын, мокассиныяс * вывса шпорыӧн зилькакылігтырйи, паськыд ковбойскӧй сомбрероа *, шутьлялан лассо * юр весьтас лёкысь бергӧдлӧмӧн, тӧвзис Торнадо — Вест-Индияса да Прерияясса тӧв.
Лэбыштіс джынвыйӧ пасьтӧм Фэн, биа синъяса да вӧсньыд, кос вомдора сотысь брюнет, — Колхидаса мандаринъяс губитысь.
Сійӧ бронзӧвӧй пельпомъяс вылын читкыльвидзисны бӧрвыв чӧвтӧм зарни кудрияс.
* Мокассины — индеецъяслӧн кӧмкот, вурӧма кӧр куысь, гӧннас вевдорӧ.
* Сомбреро — испанецъяслӧн паськыд дора шляпа.
* Лассо — кучик аркан, сьӧкыд шар пома; южноамериканскӧй охотникъяс да пастухъяс куталӧны сійӧн животнӧйясӧс.
— Самум, Пустыняса Властитель!
И залӧ, ӧш моз лёкысь равзӧмӧн, йӧйлӧн кодь синъяснас бергӧдліг, пиньяс улас лыаӧн няжакыліг, лёзь, рыжӧй, ставнас сыри-летки, валитчис страшилӧ — тушаыс дзик пӧтӧлӧк бердӧдзыс.
Коркӧ и флюгермейстер кыскис морӧс тырыс воздух сідзи, быттьӧ ачыс вӧлі лӧсьӧдчӧ пӧлявны став мирсӧ, гораа объявитіс:
— Его королевскӧй величество, Тӧвъяслӧн вывті лӧнь повелитель Фанфарон.
Лайкмунісны органъяслӧн мехъяс, банбокъяснысӧ дундӧдӧмӧн, кутісны трубитны музыкантъяс.
Ставыс пондіс дудитны, лӧвтны, сквознякъяс мӧдісны шуркъявны пельӧсъясті, тӧвныр лэбыштіс зал кузя, горзіс:
— Туй — корольлы!
Пырис ыджыд флюгера коронаа Фанфарон.
Сійӧс сопровождайтісны главнӧй Ветрочёт Жилдабыл да свитаыс: ветродуйяс да ветреницаяс.
— Господа Великӧй Тӧвъяс, — заводитіс король, — водалӧй!
Тӧвъяс водалісны паськыд диванъяс вылӧ.
Заводитчис королевскӧй суд.
Ветродуйяс пыртісны залӧ Мастер Амальгамаӧс.
Сійӧс аддзӧм бӧрын тӧвъяс пондісны равзыны да лӧвтны.
Залын кыптіс бушков.
Зэв сьӧкыд вӧлі флюгермейстерлы лӧньӧдны тайӧ урагансӧ да выльысь установитны залын штиль.
Зеркалӧяс кузя Мастер, повтӧм да сӧдз синма, видзӧдіс король вылӧ да сы дінсаяс вылӧ.
Жилдабыл лыддис обвинение.
— Признайтан-ӧ тэ асьтӧ мыжаӧн? — юаліс король.
— Ме мыжа сӧмын сыын, — гордӧя вочавидзис Мастер, — мый аслам нэм чӧж эг искажайтлы мичлун, эг дзеблы уродство, эг леститчывлы безобразиелы да висьтавлывлі йӧзлы правда.
— Сотны сылысь синъяссӧ! — лӧвтыштіс Суховей.
— Тыртны сылысь вомсӧ лыаӧн! — равӧстіс Самум.
— Клесьйыны сійӧс зэрӧн ушат дорысь моз! — вӧзйис Зюйд-Вест.
— Гартны сійӧс смерчӧн! — чилӧстіс Циклон.
— Кынтыны сійӧс! — гетшнитіс Норд-Ост.
— Пӧдтыны да талявны! — гаркнитіс Торнадо.
— Сылы колӧ харакири * — омльыштіс Тайфун.
— Вентиляторӧ сійӧс! — горӧдіс король.
— Вентиляторӧ! — сы бӧрся шуисны Тӧвъяс.
Тайӧ вӧлі медся чорыд казнь.
Амальгамаӧс йӧртісны джуджыд башняӧ, коді вӧлі замокса стенаын.
Казнитнысӧ вӧлі шуӧма асывнас.
* Харакири — Японияын самурайяслӧн асьнысӧ виан способ — кынӧмсӧ кырыштӧмӧн.
4 глава
СИНЕГОРИЯ КОРСЬӦМ
Гай ланьтіс.
— Мый нӧ лоис водзӧ? — юалі ме терпитны вермытӧг.
— Мичаысь-мича Мельхиора... — заводитліс Арсений...
Но сэки сигнальщикъяс горӧдісны «воздух».
Команднӧй пункт дорын омлявны мӧдіс сирена.
Лэбулын гылалісны пызан вылысь домино костъяс.
Банйӧм чужӧма подавальщица Клава лэбыштіс миян дінті укрытие щельлань, пановтіс ставнымӧс.
— Клавочка, самӧварыд пузис, пышйӧ! — горӧдіс кодкӧ лётчикъяс пӧвстысь.
Клава чепӧсйис укрытиеысь, кватитіс дзирдалысь ыргӧн самӧвар — аэродромнӧй столӧвӧйлысь гордость — да, кӧть кутшӧма сійӧ эз прысьйы, кӧть кутшӧма эз сьӧлась, Клава кыскис сійӧс скала улӧ.
Немецъяс вӧлі локтӧны шонділадорсянь.
Бордъяссяньыс вуджӧръясыс усины миян синъяс вылӧ.
Ды-ды-ды-ды!!! — зэв гораа мӧдісны гымӧдны нёльӧн-нёльӧн ӧтлаӧдӧм пулемётъяс.
Даранг-даранг-даранг! — заводитісны йиркыны скорострельнӧй зениткаяс.
Ми муртса удитім котӧртны щель дорӧдз, кыдзи миян весьтын, вӧсньыдика шутьӧстӧмсянь шогӧдана омлялӧмӧ вуджӧмӧн, мыйкӧ вундіс воздухсӧ да, сьӧкыд, сё пудъя обвалӧн ставсӧ вевттьӧмӧн, йиркнитчис муӧ аэродром вылын.
Взрывсьыс дыр эз вермы очмыны матыса районыс, и быд ущелье тэрмасис ылӧджык вештыны тайӧ ужаснӧй гымсӧ, коді оз вӧлі тӧр мирӧ.
Сӧмын ми кыпӧдыштім юрнымӧс, кыдзи муыс бара пондіс сырмыны-тіравны миян кок улын, да лои небесалань качӧм изъяс вӧсна пемыд.
И тайӧ минутаӧ ме казялі, кыдзи Арсений Гай чеччыштіс да копыртчӧмӧн мӧдіс котӧртны аслас землянкалань.
— Ме пыр жӧ... термометр босьтны...
— Вод!..
Сёр нин...
Бомба пасьвартіс метеорологическӧй станция дорысь скаласӧ подулӧдзыс.
Кор ми котӧртім? сэтчӧ, нитш вылын да шулялӧм керъяс вылын дзирдалісны ртуть войтъяс.
Ме уськӧдчи пидзӧсъяс вылӧ, сюйи киӧс кымыньӧн куйлысь Гайлы сьӧкыд, ыджыд туша улас, бергӧді сійӧс аслань банӧн.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ, быттьӧ зэв ылысянь, сылӧн вомдоръясыс воссьыштісны, но пиньяссӧ вӧлі топӧдӧма на.
Пинь пырыс, муртса кывмӧн, сійӧ шуис:
— Удайтчас кӧ... аддзыланныд кӧ... зеркалӧ...
Сійӧ заводитліс корсьны кинас морӧссьыс ортсыса зепсӧ, но чуньяссӧ сылысь быттьӧ войтӧв кыскис, да киыс джынтуяс бергӧдчис кипыдӧснас вывлань.
Ме видзчысьӧмпырысь перйи гимнастёрка зепсьыс зеркалӧ, восьті, пукті сійӧс Арсенийлы вомдорас.
Стеклӧ эз руав.
Зеркалӧ колис сӧдзӧн.
И сёрнитны сэсся вӧлі нинӧм йылысь.
Лёк тӧв, ми тӧдам, кутшӧм позйысь лэбин татчӧ тэ, лёк, сьӧд тӧв, медым нуны виж крестӧн пасйӧм аслад бордъяс вылын олӧмсӧ миян синоптиклысь...
Киясӧ шамыртӧм пилоткаясӧн, чӧла сулалісны гӧгӧрыс лётчикъяс да обслуживание батальонса боецъяс.
Водздӧранас тупкысьӧмӧн гусьӧник бӧрдіс подавальщица Клава.
А унтӧм да кодзувтӧм полярнӧй небеса видзӧдіс вылысянь миян вылӧ, да ставыс гӧгӧр вӧлі сэтшӧм жӧ, кыдзи дас вит минута сайын.
Но меным кажитчис, мый и море, и сопкаяс, и скалаяс — ставыс, мый вӧлі та водзвылын сэтшӧм тӧдсаӧн, ӧні вевттьысис пемыд тайнаӧн, кодӧс миянлы не тӧдмавны нин миян Гайтӧг.
Жугӧдӧм блиндажын ставсӧ вӧлі путкыльтӧма да чишкалӧма.
Ме сӧмын аддзи заводитӧм письмӧ тор:
«Чолӧм тіянлы, славнӧй командосъяс, чолӧм тэныд, зіль Изобар, видза ов, шондіа Амальгама, бур лун, Джон Садовая Голова.
Кутшӧма оланныд, менам дона де...»
Ми дзебим Арсений Петрович Гайӧс ӧти сопка йылӧ.
Гусӧ кодйим ыджыд валун улӧ, коді вӧлі вугралысь еджыд ош кодь.
Гу вылас ми пуктім надежнӧй из: некутшӧм фугаска эз эськӧ путкыльт татшӧм громадинаӧс.
Клава вольсаліс гу гӧгӧрыс эзысь кодь яла.
Балун вылӧ гырысь букваясӧн гижим: «Арсений Петрович Гай».
А ме рисуйті из вылас Синегория страналысь герб: ӧшкамӧшка да плющӧн гартлӧм ньӧв.
Ме рисуйті тайӧс потӧм зеркалӧ вылысь, кодӧс босьті аслым сы могысь, медым казьтывны удивительнӧй морт Арсений Гай йылысь да сійӧ тайна йылысь, кодӧс сійӧ нуис сьӧрсьыс гуас.
Час мысти меным ковмис лэбны.
Шог сьӧлӧмӧн ме муні аэродром вылысь, кытчӧ кольччис куйлыны каменнӧй еджыд ош улын Сеня Гай — Лазоревӧй Гӧраяс странаысь шань великан.
Сідзи и эг вермы ме тӧдмавны, мый сэсся лоис Мастер Амальгамакӧд да мича Мельхиоракӧд.
Сэсся ме вои бӧр Москваӧ, занимайтчи аслам делӧясӧн, но менам эз петавлы юрысь Арсений Гай да сылӧн висьт, кодлысь помсӧ ме эг удит кывзыны.
Ме мӧвпышті, мый тайӧ история йылысь колӧ висьтавны радио пыр да сэки, гашкӧ, шыасясны йӧз, кодъяс тӧдӧны, кӧні Синегорияыс да кыдзи аддзыны меным славнӧй Мастеръясӧс.
Тайӧс вӧчны меным эз вӧв сьӧкыд.
Ме уджала вӧлі радиоын да тӧлысьын ӧтчыд чукӧртлывлі Гӧгрӧс Пызан сайӧ унапӧлӧс интереснӧй йӧзӧс.
Сэні вӧліны и знаменитӧй артистъяс, и славнӧй герой-воинъяс, и заводъясса нималысь мастеръяс, и известнӧй писательяс.
И быдӧн висьтавлісны микрофон дорын мыйкӧ интереснӧйӧс.
И вот ме висьталі жӧ ӧтчыд Арсений Петрович Гай йылысь да Лазоревӧй Гӧраяс странаса сылӧн неизвестнӧй командосъяс йылысь.
Эз на коль и вежон, а мем воис нин письмӧ Волга дорса карысь, Затонскысь.
«Гӧгрӧс Пызанлӧн уважаемӧй Председатель!
Бур лун!
Чолӧм Тіянлы Рыбачӧй Затонса командосъяссянь.
Ми кывлім передача, кыдзи ті сёрнитінныд радио пыр миян славнӧй родоначальник А. П. Гай ёрт йылысь, коді храбрӧйяс смертьӧн уси фронт вылын.
Ми тӧдам Куим Мастер йылысь, мый накӧд лои водзӧ.
Дерт, тайӧ кӧ Тіянӧс интересуйтӧ.
Волӧй миянӧ Затонскӧ.
Ми нӧшта вермам юӧртны Тіянлы зэв унатор йылысь Гӧгрӧс Пызан сайын висьталӧм вылӧ.
Сӧмын эн вунӧдӧй босьтны сьӧрсьыд сійӧ зеркалӧсӧ.
Отвага, Верность, Труд, Победа!
Командосъяс поручение серти — Амальгама».
(Кырымпас да командосъяслӧн герб.)
Ӧтвет мӧдӧдӧм вылӧ адрес письмӧын эз вӧв, мукӧд кырымпасъяс сідзжӧ эз вӧвны.
И ме мӧвпышті: эз-ӧ нин кодкӧ шутит ме вылын?..
Неважӧн ме вӧлі Волга вылын, аслам рӧднӧй крайясын.
Меным сюрыштіс неуна прӧст кад, и ме решиті ветлыны ӧти лун кежлӧ Затонскӧ.
Пароход вылысь чеччӧм бӧрын ме корси керка, кытӧн олісны воӧм йӧз.
Дерт, прӧст комнатаяс эз вӧвны.
Меным койка сетісны номерӧ, кӧні олісны некымын морт.
Ме коли чемоданӧс да муні горсоветӧ, медым тӧдмавны, кӧні Пионеръяслӧн керка; сэні, дерт, кывлісны нин Арсений Петрович Гай йылысь, и ме, гашкӧ, верма тӧдмавны ставсӧ, мый меным колӧ.
Горсоветын меным сетісны колана адрес, но шуисны, мый пионеръясӧс ме суа сёрӧнджык, кӧсйысисны рыт кежлӧ сетны гостиницаысь торъя номер, а ӧні ме решиті гуляйтыштны кар кузя.
Карыс вӧлі ичӧтик и ставнас казьтыліс меным ассьыным карӧс, кӧні ме быдми.
И кӧть ме вӧлі Затонскын первойысь, меным ставыс кажитчис сэні тӧдсаӧн нин: и Волга вывса лыаыс, кӧні быдмӧны бадьяс, код росъяс костӧд кокньыдик шыӧн тӧв нуис лыачиръяс, и кирпичнӧй тротуаръяс пӧлӧн акацияяс, и Затонса крукыльтчӧм землечерпалкаяс, и базар сы дорын сулалысь каланчаӧн.
Лазоревӧй Гӧраяс ме некытысь эг казяв.
Волга шуйга берегын вообще гӧраяс паныдасьлӧны шоча, — тані видзьяс.
А тӧв збыль пӧльтіс дугдывтӧг, Заволжьеса пӧсь, кос тӧв.
Кор ме бӧр локті гостиницаӧ, миян комнатаса олысь, коді пукалӧ вӧлі аслас койка вылын да мыйкӧ корсьӧ кыз портфельсьыс, юӧртіс: меным пӧ эм письмӧ.
Ме аддзи аслам юрлӧс вылысь ромбикӧн мудера кусньӧдлӧм ичӧтик пакет, восьті сійӧс да лыдди:
«Командосъяс тӧдӧны, мый Ті воинныд, да чолӧмалӧны Тіянӧс асланыс карын.
Бур лун, <rus>с приездом</rus>.
Отвага, Верность, Труд, Победа!
Чолӧм, Амальгама».
И уліас сулаліс командосъяслӧн значок — вьюнокӧн гартлӧдлӧм ньӧв, кодӧс пуктӧма ӧшкамӧшка рӧма ньӧввудж вылӧ.
Ме мудзи туй бӧрын да воді шойччыштны.
Кор ме садьми, меным син вылӧ друг уси: мыйкӧ дугдывтӧг ветлӧдліс пӧтӧлӧкті.
Ме кыпӧді синъясӧс да аддзи ӧшкамӧшка рӧма югыд чут. Чутыс мунӧ комнатаса карнизті, чеччыштӧ пӧтӧлӧкӧ да бара вильскӧбтӧ стенӧ.
Первойсӧ ме сы вылӧ видзӧдлі веськодьпырысь, но сэсся кӧч заинтересуйтіс менӧ.
Ме казялі, мый сійӧ вӧчалӧ пӧтӧлӧкӧ правильнӧй кытшъяс да сувтлӧ бусӧссьӧм люстра вылӧ, кодлӧн сыръясыс сэки ыпнитлісны гӧрд, фиолетӧвӧй, чав виж да турунвиж биясӧн.
Люстралӧн хрустальнӧй подвескаяс вылӧ неуна сувтлӧм бӧрын кӧч бара чеччыштіс стенӧ.
Ме чеччи вольпась вылысь да видзӧдлі ывлаӧ.
Ывлаын вӧлі зэв жар.
Бусӧссьӧм турун писькӧдчис изъяс пӧвстті, и ӧшиньлы воча, улича мӧдар бокас, акация улын, сулаліс пионерскӧй галстука зонка, киняулас кутіс кыз папка.
Менӧ аддзӧм бӧрын сійӧ сетіс салют, сэсся петкӧдліс меным ылысянь мыйкӧ гӧрдӧс, коді югнитіс сійӧ киын, дзебис сійӧс зептас да бара салютуйтіс.
— Но и вельмӧмаӧсь челядь, видзӧдны он вермы! — ропкис менам деловитӧй сусед, аслас койка вылын кыпӧдчыштӧмӧн. — Веськыда нӧйтны эськӧ колӧ, да некодлы...
Ме вот тэныд! — грӧзитыштіс сійӧ ӧшиньӧд. — Тэнад арлыдын йӧзыс ӧні, тӧдан, кутшӧм делӧяс нин вӧчӧны?
А тэ шырӧн-каньӧн ворсан.
Ещӧ пионер...
Детинка, эз кывлы быттьӧ сылысь, дзоргис-видзӧдіс ме вылӧ.
А синъясыс сылӧн вӧліны зэв гырысьӧсь; кажитчӧ, мый насянь пыр жӧ котӧртасны шонді кӧчьяс.
Ме горӧді сылы ӧшиньсянь:
— А но, тырмас сэні тэныд мешӧкӧн шонді кутавны!
Тадзи, али мый сьыланкывйын сьывсьӧ?
Пырав!
Детинкаӧс быттьӧ тӧлӧн пӧльыштіс.
Тотшиктыны кутісны, котшкакывны уліын пу стукалкаяс-сандалияс, и ме нӧшта эг на вевъяв воны ӧдзӧс дорӧдз, кыдзи сы сайын кыліс:
— Позьӧ?
— Пырӧй.
Пырис детинка, ичӧтик, зэв омӧлик, но стройнӧй тушаа, сӧдз синъяса. Юрчут йылас пуктӧма тӧвзьӧм тюбетейка.
— Видза оланныд.
Тайӧ ме тіянлы сигналиті.
— Мый нӧ тэ меным сигналитін?
— Вызов сеталі. — И сійӧ сюся видзӧдліс меным чужӧмӧ.
Сэсся водзӧ мӧдіс сёрнитны неуна эскытӧмпырысь: — А ті ӧмӧй сигналсӧ онӧ тӧдӧй, тіян абу сьӧрсьыныд зеркалӧ?
Сэки ме мыйкӧ гӧгӧрвои да мыччи ассьым заветнӧй зеркалӧ.
— Сідзкӧ, Отвага и Труд? — шуи ме.
— Верность и Победа! — шыасис сійӧ.
— Сідзкӧ, тэ гижин меным тайӧс?
— Ме, — шуис сійӧ, муртса гӧрдӧдыштӧмӧн, но менам синъясӧ веськыда видзӧдӧмӧн.
— Сідзкӧ, тэ и эм Амальгамаыс?
Сійӧ довкнитіс юрнас:
— Ме сідзжӧ.
Но сӧмын Арсений Петрович тіянлы мӧд йылысь висьтавліс.
Со тані ставсӧ гижӧма, — и сійӧ нюжӧдіс меным ыджыд папка, кодӧс вӧлі кӧрталӧма тесьмаӧн.
Сы вылын вӧлі командосъяслӧн цветнӧй герб.
Ме рази папка, восьті сійӧс да первой листбоксьыс лыдди ыджыд заголовок:
ЗАТОНСК КАРЛӦН ДЖЕНЬЫДИК ИСТОРИЯ
Составитӧма Валерий Черепашкинӧн, Затонаск карса средньӧй школаысь 5-ӧд А класса велӧдчысьӧн.
«Миян кар гӧгӧрын пыр вӧлі тыр неископаемӧй сокровищеяс», лыдди ме водзӧ да листышті.
Меным синмӧ шыбитчисны строкаяс: «Ме ногӧн, коді оз радейт ассьыс кар, кӧні ачыс чужис да быдмис, сідзкӧ, каръяс, кӧні чужисны мукӧдъяс, сійӧ дзик нин оз кут радейтны.
Мый жӧ, сідзкӧ, юавсьӧ, сійӧ радейтӧ му вылын?»
Син улӧ уси нӧшта ӧти места, кодӧс вӧлі визьнитӧма сійӧ жӧ листбок улысладорсьыс:
«Великӧй йӧз миян карысь нӧшта эз на петавны, но, вермас лоны, найӧ чужисны нин да олӧны сэні».
«Буракӧ, эг весьшӧрӧ во ме татчӧ», мӧвпышті аслым.
И эг ӧшибитчы.
Збыль, ме олі Затонскын не ӧти лун, а быдса вежон.
Ме тӧдмалі не сӧмын мыйӧн помасис Куим Мастерлӧн история, но тӧдмалі нӧшта зэв уна интереснӧйтор.
Тайӧ ставтор йывсьыс ме гижи повестьын, коді и заводитчас, збыль кӧ шуны, сӧмын локтан главасянь, коді шусьӧ:
5 глава
ДЕЛӦВӦЙ МОРТЛӦН АСЫВ
— Капка!
Капка оз вӧрзьы.
— Капка, кад нин...
Сійӧ оз шыась.
Сылы вӧлі не сыӧдз.
Сійӧ нинӧм эз кыв.
Лёшка Дульков вӧлі сы водзын, кузь Лёшка, прозвищенас Ходуля, и сійӧс колӧ вӧлі велӧдыштны ӧтчыд да век кежлӧ, медым тӧдіс, медым помнитіс.
Да, ӧтчыд да век кежлӧ!
— Но, но, кокньыдджыка!
Он имеит право вӧрзьӧдны киӧн, — вешйигмозыс шуис Лёшка.
— А тяпки-ляпки делӧ вӧчны тэнад эм право?
Манкируйтны тэнад кытысь правоыс босьтсис?
Ме тэнӧ велӧда, мӧдысь он кут манкируйтны!
Манкируйтны — тайӧ вӧлі выль моднӧй кыв Рыбачӧй Затонса детинкаяслӧн.
— Ме ог манкируйт, — шуис Лёшка. — Асьныд брак сетанныд, а Дульков вочавидзӧ.
Оз жӧ лӧсяв тадзи сёрнитны.
— Энлы, тэ висьтав, сӧвестьыд тэнад эм?
Тэнад милӧсть кузя ми самолёт вывсянь паровоз вылӧ вуджим.
А ӧні миянӧс велосипед вылӧ пуксьӧдӧны, ставлы серам вылӧ.
Тадзи и лёльӧӧдз абу ылын.
— Верман кывъясӧн висьтавны, а киясӧн вӧрзьӧдӧм кузя эновт, шуа.
Но, кылан, Бутырев?..
Капка кучкис шуйга кинас.
Сійӧ вӧлі шуйгин, и тайӧ сылы вӧлі косясигӧн бур.
Противник эз виччысь таладорсянь кучкӧм.
Ходуля шатовмуні да шуис:
— Он имеит полнӧй право.
Видлы сӧмын нӧшта ӧтчыд!
Капка видліс нӧшта ӧтчыд.
Бура кучкис, ёна кучкис.
Ставӧн аддзылісны: сійӧ ичӧтик, а оз пов кузьысь.
— Капка, кад! — горзіс сылы пеляс Рима чойыс да тракӧдіс сійӧс.
Сійӧ эз кыв, сійӧ нинӧм эз кыв.
Сійӧ кучкаліс Лёшкаӧс, тайӧ быдӧнӧс дӧзмӧдысь, став делӧ торкысь лодырь Лёшкаӧс.
— Мый, получитін?
На нӧшта!
Этша?
На!
Пондан?
Ещӧ сыысь!
Мӧрччис?
Сійӧ кылӧ: чойыс мыйкӧ висьталӧ кад йылысь.
Да, татшӧм кад, а тайӧ Лёшкаыс срамитӧ став том войтырӧс.
И со тӧрыт на щит вылын найӧ вӧліны первой графаын, самолёт вылын, а талун Лёшка мыж вӧсна муртса кутчысьӧны паровоз вылын, а сійӧ и видзӧд найӧс вуджӧдасны витӧд графаӧ, велосипед увдорӧ.
— Капитон, шань нин тэныд, тырмас узьны!
Кад нин.
— А но тэнӧ, Римка, вот сирасис!..
Мун.
Мм...
Вот кыдзи чечча, да...
Ставыс кутіс кывтны кытчӧкӧ бокӧ, ори, кыдзи киноын, кор орлӧ лента.
Капка восьтіс синпӧвсӧ.
Сы весьтӧ копыртчӧма ыджыдджык чойыс Рима.
— Мун, Римка, мун тэ!..
Век тэ помӧдз видзӧдны он лэдз.
Аддзан, морт вӧтасьӧ мыйкӧ, верман виччысьыштны!
Капка лёкысь видзӧдліс чойыс вылӧ синпӧвнас да заводитліс восьтыны мӧдсӧ.
Но синмыс эз воссьы.
Вот нӧшта кӧласис!
Тайӧ ставыс тӧрытъя история.
Дерт, тайӧс сійӧ вӧчис, Лёшка.
Свищёвкаса зонъяс асьныс эськӧ эз сюйсьыны.
Да, делӧыс вӧлі дзик мӧдногӧн, а эз сідз, кыдзи ӧні вӧтасис.
Ещӧ мед эз нӧйтны: сійӧ вӧлі ӧтнас, а найӧ куимӧн.
Капка бергӧдчис чойсьыс да гусьӧн малыштіс синсӧ.
О-о, вот, колӧкӧ, и на!
Ёна пыктӧма.
Дерт, буракӧ, тӧдчыны кутас.
Синмыс воссьӧ ньӧжйӧник, быттьӧ и свет вылас видзӧдны оз кӧсйы.
И збыль, ёртъяс, этша бурыс свет вылын, торйӧн нин сэки, кор тіянӧс сэтшӧма зульӧдасны.
— Мыссьы, Капка, да пуксьы сёйышт, ме ныр жӧ лепёшкияс пӧжала.
Рытсяньыс кӧтыштлі нянь.
— Некор меным тэнсьыд лепёшкияс виччысьны, и сідзи нин муртса абу узьсьӧма.
Шулі, ас кадӧ чуксав. — Капка зілис не бергӧдчыны чойыслань веськыдла чужӧмбаннас.
Рима петіс посводзӧ.
Капка чеччыштіс бать крӧвать вылысь, перйис вольпась увсьыс гачсӧ, кодӧс гладитӧм могысь вӧлі ӧкуратнӧя пуктылӧма сэтчӧ, да муніс мыссьыны.
Синмыс эз сэтшӧма вись, но неуна юкалыштіс.
Садьмис ичӧтик Нюшка, пуксис крӧвать вылас.
— Ме узи нин...
Рима, а лепёшкитӧ кутан пӧжавны?
Меным кымынӧс сетан?
— Мун мыссьы первой! — горӧдіс посводзсянь чойыс.
— А мыйла Капка эз мыссьы?
— А ме мысси, — шуис Капка.
— Но да, аслад син улыд сьӧд ставыс.
— Нюшка, нӧйта ӧд, водзвыв висьтала, — ньӧжйӧник грӧзитыштіс Капка.
— Эн мыссьы, эн мыссьы!
— Да оз кӧ нӧ мын, — ропкыштіс Капка. — Тайӧ кислота веськаліс сэтчӧ.
Пырис чайникӧн Рима.
— Капка, синмыд нӧ, вот тэныд и на!
Тайӧ нӧ мый?
— Висьталі, буракӧ, гӧгӧрвоана: кислота.
Но, меным мунны кад.
— Синнад аддзан? — тӧждысьӧмӧн юаліс Рима вокыслы чужӧмас видзӧдігтыр.
Капка читкыртіс здоровӧй синсӧ да видзӧдліс доянас.
— Аддза.
Сполнӧя тыдалӧ.
— Тэ кӧть зеркалӧ пыр видзӧдлы, кутшӧм тэнад тыдалӧмыд.
— Некор меным зеркалӧяс пыр видзӧдчыны, сійӧ ӧд тэнад главнӧй занятие-а.
— Да, а аслад со мый меным сюри, зепсьыд уси.
Капка аддзис чой кисьыс ичӧтик зеркалӧ-книжка.
Сійӧ чеччыштіс Рима дінӧ.
— Вай пыр жӧ да эн вунӧд нэм чӧжыд: кватайтны сійӧс тэнӧ некод оз тшӧкты.
Эн вунӧд тайӧс аслыд жӧ пӧльза вылӧ.
— Но, чеччӧм бӧрад шуйга кок вылад сувтӧмыд, — шуис Рима.
Капка чӧв ланьтіс.
Сійӧ кисьтіс кружкаӧ пуӧм ва да скӧра тульгывлывліс сэтчӧ тэськасьӧм сукар.
Ичӧтик Нюшка тэрмасигтырйи платьеасьӧ, киясыс оз веськавны сосъясас, юрыс оз веськав кӧлысас. Сійӧ тӧдӧ, мый вокыс тэрмасьӧ мунны да платье увсяньыс юасьӧ:
— Капка, а кор тэ меным дурпопсӧ пӧчинитан, медым ачыс бергаліс.
Тэ кӧсйысин.
— Ладнӧ, вӧча.
Энлы.
— Нюшка, — кыліс посводзсянь Рималӧн гӧлӧс, — тэ нянь шомӧсас гудрасин?
Коді нӧ тайӧ менсьым ставсӧ татысь путкылялӧма?
— Рима, ме збыльысь эг вӧрзьӧдлы, сё збыль, эг вӧрзьӧдлы, — тэрмасис Нюшка, коді дыр мысти сюйис юрсӧ кӧлысас.
— Гашкӧ, ме, — признайтчис Капка кружка вылас копыртчӧмӧн.
— Коді нӧ тэнӧ корис сэтчӧ пыравны?
— Сійӧ ме войнас син вылам лепёшкияс пуктылі примочкаяс пыдди.
Ёнтӧ вӧлі ёна.
Ме пуктылі первой ва тряпка, а сійӧ вывті ӧдйӧ косьмӧ, а няньыс лӧсьыд, дыр оз косьмы.
Ме кӧсйи сэсся бӧр пуктыны нянь шомӧсӧ, да унмовси.
— И абу яндзим тэныд?
Пызьыс и сідзи абу, а сійӧ...
— Мый тэ крукасян талун ме дінӧ асывбыд! — лӧгасис Капка.
Сійӧ вӧлі скӧр. — Муна вот тіян дінысь общежитиеӧ, и олӧй сэні метӧг ас кежаныд.
Оз сетны мортлы сёйыштны кыдз колӧ! — Капка копыртчӧмӧн лӧсьӧдчыліс эськӧ чышкыштны вомсӧ пызан дӧра пельӧснас, но Рима тракнитіс сійӧс ки увсьыс. — Ола тэнад лепёшкиястӧг, ог кув.
Сійӧ чеччис да кыкнан певнас вештіс гимнастёрка складкаяссӧ тасма увтіыс мышкас, лӧсьӧдыштіс «РУ» букваяса пряжкасӧ.
— Капка, — шуис Рима, — тэ поткӧдлышт меным пес, а ме ва ваяла.
Песласьыштны кӧсъя талун.
Да, нӧшта Глаша тётя тӧрыт примус вайис.
Емыс чегӧма, а тэнад магнит эм.
Да Маркеловъяслӧн кӧстыль вайисны.
Налӧн пиыс локтӧма, тасыс чуктӧма.
Тэ пӧчинит, Капа.
— Ладнӧ, рытнас, удж вылысь локтӧм бӧрын вӧча.
Но, кӧні пескыд?
Вай поткӧдчан чер, да зільджыка, а то сёрма.
Рима вӧлі ломзьӧдӧ пачводзас ичӧтик таган улӧ чагторъяс.
Сійӧ шарснитіс зажигалкаӧн, чунь увсьыс резыштісны ёсиник бикиньяс, кодъяс вӧліны посньыдик доналӧм кӧрттувъяс кодьӧсь.
Чагъяс вӧліны ульӧсь, эз ломзьыны.
— Энлы, вайлы татчӧ, — шуис Капка зажигалкасӧ аддзӧм бӧрын. — Тайӧс тэ кытысь босьтін?
— Лёшка сетіс, Дульков.
— Сідз, — шуис Капка да пуктіс зажигалкасӧ зептас.
— Капитон!
Сійӧс, буракӧ, эз тэныд пӧдаритны.
— Тэ-э-э, — вывті скӧра, зывӧктӧмӧн шуис Капка, — пӧвадитін кузьсӧ!
Колӧ век жӧ гӧгӧрвоны, кодлысь босьтан.
— Ог тӧд ме тіянлысь став делояс.
— «Делояс»!
Семилетка помалан, а сёрнитны правильнӧ он куж.
— Но, делӧяс, ӧткодь.
— Нет, абу ӧткодь.
Затонын сійӧ миянлысь ыргӧн гусявлӧ, базарын зажигалкаясӧн тӧргуйтӧ.
Зэв омӧль морт сійӧ, вреднӧй спекулянт, а тэ сійӧс сибӧдан.
— Но, и нинӧм тэд тӧждысьны.
Капка, коді вӧлі посводзын нин, бергӧдчис бӧр, ньӧжйӧник матыстчис чойыс дінӧ.
Паськыд пельпомъяса, ичӧтик тушаа, сійӧ видзӧдіс ыджыд тушаа мича чойыс вылӧ увсянь.
— А кодлы нӧ эськӧ ещӧ тӧждысьнысӧ?
Висьтав!
Но?
Батьыд мый шуліс мунігас?
Тэ сійӧс помнит.
А тайӧ сурпризыдкӧд прӧститчы.
Сійӧ перйис зепсьыс зажигалка, чуньнас бергӧдіс кӧлесасӧ, биаліс, сьӧлыштіс би вылас, бергӧдлыштіс Рима чужӧм водзын да скӧрпырысь сюйис зептас.
Регыд ӧшинь увсянь кутіс кывны колскӧдчӧм.
Тайӧ Капка поткӧдліс пес.
Пескыс веськаліс уль, чукля пипу.
Черыс сибдаліс, пес чуркаяс потласисны омӧля, дзуртігтырйи.
Но Капка ӧддзӧдчӧмӧн, мужик моз ыджыда лолыштӧмӧн, сӧталіс чуркаӧ, да, чуркасӧ вылӧ лэптыштлӧмӧн, пелька поткӧдліс медся кызъяссӧ да пинёвъяссӧ.
Но вот пес поткӧдлыссис.
Нюшка ӧктіс сылы кажитчӧм чагъяс.
— Рима, ме муні.
И Капка, картузасьӧм да шинелясьӧм бӧрын, хлястик вевдорас латуннӧй бляшкаа кушакӧн вӧнясьӧмӧн, муніс Затонӧ аслас Судоремонтнӧйӧ.
6 глава
«ИСПЫТАЙТӦЙ НЕРВЪЯСНЫТӦ»
Лун вӧлі ыркыд, Волгаладорсянь пӧльтіс лэчыд тӧв.
Нӧшта абу на косьмӧма тувсовъя няйтыс.
Пустӧй местаын вӧліны гырысь гӧпъяс.
Ваас тыдалісны люзьгысь кымӧръяс да на костъясӧд лӧз небесаторъяс.
Ӧти гӧптысь вӧлі юӧ курӧг.
Неуна юыштӧм бӧрын сійӧ быд здук чатӧртліс юрсӧ, быттьӧ быд ньылыштӧм сійӧ велӧдіс наизусть.
Капка шутёвтіс да повзьӧдіс курӧгсӧ.
Курӧг, бордъяссӧ паськӧдӧмӧн, уськӧдчис бокӧ.
Капка прӧйдитіс пустӧй места вомӧн.
Бокӧ колис школьнӧй сад.
Чавкан позъяс сьӧдвидзисны нӧшта неважӧн на вежӧдны заводитӧм уввожъяс пӧвстын.
Садлӧн кирпичнӧй ӧграда сайын мыйлакӧ вывті нин шызьӧм чавканъяс лэблісны стаяӧн пуяс вывсянь да горзігтырйи гӧгралісны парк весьтын.
Садйын сьылыштіс кутшӧмкӧ тӧдтӧм дудка.
«Мый тайӧ, пионеръяс, али мый? — мӧвпыштіс Капка. — Оз скодит мыйкӧ.
Кутшӧм водз, и чавканъяс горзӧны...»
Сэсся тӧв вайис кӧлӧкӧлӧ кыкысь кучкӧм.
Звӧныс вӧлі тӧдтӧм жӧ.
Капка весиг сувтыштліс, кывзысьыштіс.
Быттьӧ кучкалӧны склянкаяс, пароход вылын моз.
А пристаньяссянь татчӧдз оз кыв.
Но Капкалы некор вӧлі тӧдмавны, мый тайӧ ставыс лоӧ.
Сылы колӧ вӧлі нӧшта кежавлыны базар вылӧ.
Капка кежис переулокӧ, а сэсся вуджис мӧдар бокас, медым не прӧйдитны матіті сад дінті, кӧні олӧ зэв лёк старука да сыысь не бурджык пон.
Кыкнанныскӧд Капка эз лӧсяв важысянь нин.
Но пон да старука казялісны нин мӧдар боктіыс тэрмасьысь Капкаӧс.
Пон лёкысь кутіс увтны, сутуга кузя ветлысь чептӧн гольӧдчигтырйи.
Пон котраліс, сутуга брунӧдчис, быттьӧкӧ трамвай вӧлі мунӧ.
А старука, палисад пырыс ёсь кулакнас грӧзитӧмӧн, ылысянь горзіс Капкалы:
— Мун, мун бокиті!
Тӧдам ми тіянӧс, сідзи и кодзлалӧны синъясыс, оз-ӧ сюр эськӧ мыйкӧ сӧтны.
Капка муніс, весиг эз видзӧдлы старукалань, быттьӧкӧ эз и кыв сылысь горзӧмсӧ.
Суседкаыс петіс асланыс дзиръяті да кутіс лӧньӧдны старукаӧс:
— Тайӧ тэ, Митреевна, весьшӧрӧ.
Мый тэ сійӧс видан?
Найӧ, ремесленникъяс, зіль войтыр.
— Ме тӧда нин, кутшӧм зільӧсь, — эз ӧвсьы старука. — Тӧрыт, со, эг вевъяв видзӧдлыны, а вот татшӧм жӧ «зіль детинка» ӧти здукӧн кузьчышъянӧс гез йылысь нуис.
А картуза жӧ, и кизьясыс казеннӧйӧсь.
Да ачыс сэтшӧм ён, быдса мужик тушанас, а кыдзи пышйис!
(Проклятӧй Лёшка!
Тыдалӧ, сійӧ вӧлӧма тані!)
Со и базар.
Вӧлі водз на, йӧз сӧмын на чукӧртчӧ.
Кузь вуджӧръяс нюжӧдчисны додьяссянь.
Базар вӧлі пельк на, абу на удитӧмаӧсь ёгӧсьтны.
Тӧв нуис турун сіяс нӧшта тыртӧм радъяс костӧд на.
Но туй дорын пукаліс нин письти сера чужӧма, дженьыда шырӧм юрсиа синтӧм морт, аслас аддзытӧм синъяснас кыпӧдчан шонді вылӧ видзӧдӧмӧн.
Синтӧмӧс кытшалӧмаӧсь чӧв олысь бабаяс.
Синтӧмыс ньӧжйӧник новлӧдліс чуньяссӧ гадайтчан книга листбокті чуркъя знакъяс кузя, и ӧти баба быд кыв висьталӧм вылӧ довкйӧдліс юрнас.
— Виччыссьӧ сылы регыд олӧмсӧ содтӧм, — нюркйӧдлӧмӧн висьтавліс синтӧм, — и лоасны сылы ыджыд награда дырйи бур обстоятельствояс.
— А ачыссӧ ловъя, дзоньвидза? — юалӧ баба.
— Книга та вылӧ висьталӧ, мый верманныд надейтчыны да судьба сетас шуда аддзӧдчылӧм, оз кӧ ло кутшӧмкӧ неудача. Фортуна кӧ...
И, тайӧ гудыр предсказаниеяссӧ кывзігӧн, коньӧр баба довкйӧдліс юрнас да чӧвталіс пернапасъяс:
— Но, <rus>слава тебе, господи</rus>!
Пасибӧ, донаӧй.
Кӧнкӧ тявзіс-лявзіс нин шарманка.
Сапӧг чиститысь, коді эвакуируйтчӧма Ялтаысь, вевъялӧма нин паськӧдны гӧрд бархатӧн эжӧм джуджыд улӧс весьтӧ ассьыс тугъя полотнянӧй зонтсӧ да пуксьӧма скамейка вылӧ ящик водзӧ, кӧні пу коктуй увдорын вӧлі звонок, — тайӧ вӧлі Затонскын выльторйӧн.
Детинкаяс чукӧрӧн чӧла сулалісны чистильщик гӧгӧр, коді шылькнитіс нин алӧй бархаткаӧн кутшӧмкӧ лейтенантлысь сапӧгъяссӧ, клопнитіс щӧтка-на-щӧтка, сэсся бергӧдіс найӧс да пуктіс вевсьӧн, личкыштіс звонок рычагсӧ — помасис пӧ сеанс, сідз-тадз шыбитіс ящикӧ чукрасьӧм куим шайта деньга да бара тринькнитіс звонокнас.
Но Капкалы некор вӧлі любуйтчыны мастер уджӧн, кӧть гӧрд бархатнӧй трон вылӧ сӧмын на пуксис дзик югыдвиж ботинкиа морт, и детинкаяс быттьӧ кынмисны мича зрелище виччысигӧн.
Паныдасис гажа, збой лотошник, коді век чуймӧдліс Капкаӧс сёрнитны кужӧмнас.
Шензяна кокньыда да шыльыда артмыліс сылӧн: «Эм, граждана, куритчан бумага махорка куритӧм вылӧ, эмӧсь почтовӧй маркаяс, нывбабаяслы заколкаяс, бумага туяс пудра гартыштӧм вылӧ да мукӧд колана могъяс вылӧ, маркаяс кӧть кодлы, художественнӧй открыткаяс рисуйтӧм розаясӧн да цветъясӧн».
Но Капкалы вӧлі не цветъясӧдз да картинкаясӧдз.
Эз сувт сійӧ и замечательнӧй сооружение дорӧ, код дінын пукаліс идзас шляпаа интеллигентнӧй старик.
Джуджыд пу колонка вылын вӧлі джынвыйӧ гӧгрӧс циферблат, тіраліс стрелка-егоза, гартчисны турунвиж проводъяс, бокъясас ӧшаліс кык вороп, кутшӧмъяс овлӧны челядь скакалка помъясын.
И гижӧд висьталіс: «Испытайтӧй нервъяснытӧ».
А уліас вӧлі тувъялӧма нӧшта ӧти пӧвтор, да сэні гижӧма: «Аппарат изобретитӧма Эдисонӧн, здоровьелы абу вреднӧ.
Сӧмын ӧти шайт».
Дерт, тайӧ вӧлі зэв интереснӧ.
Сӧмын ӧти шайт!
Чистӧй выгода: дзик ӧти шайтысь позьӧ тӧдмавны, кутшӧм тэнад выдержкаыд да мый вылӧ тэ шогман.
Но Капка эз сувт и татчӧ.
Сылы колӧ вӧлі талун испытайтны нервъяссӧ чорыдджыка, Эдисон аппарат вылын дорысь, коді здоровьелы абу вреднӧй.
Капка муніс сэтчӧ, кӧні инавлісны ки помысь быдсяма случайнӧй вещьяс.
Тані код тӧдас кутшӧм йӧз, вӧвлӧм военнӧй фуфайкааӧсь да звёздочкаястӧм пилоткааӧсь, тӧргуйтісны махоркаӧн, электрическӧй счётчикъясысь пробкаясӧн, примус емъясӧн, телеграфнӧй фарфоровӧй роликъясӧн.
Тані позьӧ вӧлі случайнӧ ньӧбны юрси кудритан щипцы, важ велосипеднӧй насос, негативъяс мыськалӧм вылӧ ванночка, электрическӧй плиткалы спираль, важ пугач да унасикас мукӧдпӧлӧс сімӧм техническӧй хлам.
Войдӧр Капка тшӧкыда татчӧ кежавлывліс колана гайка либӧ шуруп корсьӧм могысь, коді оз вӧлі тырмы Капкалӧн сложнӧй овмӧсас.
Киясыс Капкалӧн вӧліны зӧлӧтӧйӧсь, да сійӧ ачыс век мастеритліс то детекторнӧй радиоприёмник, то жбыргана флюгер, то пӧчинитліс звонок, лӧсьӧдліс керосинка «Грец» либӧ гортса овмӧсысь кутшӧмкӧ мукӧд аппарат.
Но талун Капка пырис татчӧ эз ньӧбасьӧм могысь.
Кузь Лёшкаӧс, став бригадалысь позор да несчастье, Лёшка Дульковӧс кӧсйис кутны тані поличнӧйӧн Капка Бутырев — ремесленникъяслӧн фронтӧвӧй бригадаса вожак, кодӧс неважӧн на вӧлі пасйӧма ордйысьӧм кузя дӧска вылӧ самолёт увдорса графаын, а талун проклятӧй Лёшка вӧсна бригадаыс муртса эз ло велосипед увдорын.
Тӧдса вӧлі, мый Лёшка Дульков прӧст кадӧ слӧняйтчӧ тані, базарын, прӧмышляйтӧ мыйӧн веськалӧ, кытыськӧ вундӧм выключательсянь зажигалкаясӧдз, кодъясӧс сійӧ зэв бура мастеритліс заводысь гусялӧм ыргӧнысь.
Тӧрыт, кор ордйысьӧм кузя щит, кодӧс сувтӧдӧма заводса дворын, дзикӧдз янӧдіс Капкалысь бригада, Лёшкакӧд вӧлі зэв крепыда сёрнитӧма собрание вылын да сэсся тӧлкуйтӧма нӧшта крепыдджык кывъясӧн завод ворота сайын.
Лёшка лэдзчысис висьӧмӧ: и тадз пӧ сійӧ пострадайтіс производство вылын — сылӧн пыктӧма чуньыс, кодӧс дойдӧма резецӧн.
Сійӧ шуис, пета пӧ бюллетень вылӧ.
И збыль, Лёшкалӧн чуньыс пыктіс да сьӧдӧдіс, сы вӧсна мый чуньсӧ сійӧ мыйӧнкӧ сюсьмӧдчӧма пежавны.
И вот ӧні Капка збыльысь думайтіс, мый аддзас ассьыс дыш бригадниксӧ татысь.
Сідзи и лои.
Капка пыр жӧ аддзис йӧз чукӧрысь не арлыд сертиыс нюжалӧм Лёшка Дульковлысь кузь тушасӧ.
Но Лёшка пыр жӧ казяліс ассьыс бригадирсӧ да, чуймӧм ньӧбасьысь киысь вылиник зажигалка кватитӧм бӧрын, ӧдйӧ дзебис сійӧс шинель пӧла улас да заводитліс сайӧдчыны йӧз чукӧрӧ.
Капка уськӧдчис сы бӧрся да ӧдйӧ суис сійӧс.
— Дульков, мый сэтшӧма тэрмасян?
Дульков сувтіс, бергӧдчывтӧг видзӧдліс вылысянь пельпом вомӧныс ичӧтик Капка вылӧ.
— А мый меным тэрмасьнысӧ, ме бюллетень вылын.
Чуньӧй, гӧгӧрвоан, ёнтӧ,
войбыд, гӧгӧрвоан, спокой эз сет, терпитны он вермы.
— Да но? — смекайтчӧмӧн моз нюжӧдіс Капка.
— Вот тэныд и «но».
Доктор шуӧ, ковмас пӧ, гӧгӧрвоан, вскрытие вӧчны.
— Вскрытие сӧмын покойникъяслы вӧчӧны, — скӧракодь шуис Капка, — а тэ нӧшта неуна ловъя на.
Ме некор на эг казявлы, медым покойникъяс зажигалкаясӧн тӧргуйтісны.
— А коді тӧргуйтіс?
Тэ аддзылін?
Докажит.
— Ок, и омӧль морт жӧ тэ, Лёшка! — ньӧжмыда, надзӧник, но став сьӧлӧмсяньыс шуис Капка да жалитыштіс, мый делӧыс мунӧ оз вӧтӧн, кор позис эськӧ сетны вӧля кияслы.
Сійӧ бергӧдчис, медым не видзӧдны Лёшкалӧн кузь лӧсьыдтӧм мыгӧр вылас, не аддзыны сылысь ичӧтик наян синъяссӧ, кодъясӧс ӧні лапйӧдліс быттьӧкӧ ӧбида вӧсна.
— Мый ті ме дінӧ ставныд пыр крукасянныд! — заводитіс Лёшка чилзан гӧлӧсӧн, коді зэв эз лӧсяв сійӧ ыджыд тушалы. — Меным и сідзи спокой абу, чуньӧй висьӧ да, а сэні нӧшта тэ кӧвъясин чирей моз!
Но, тіянӧс, збыльвылӧ!
<rus>Отец, отец, оставь угрозы...</rus>
Лёшка Дульков радейтіс немвиччысьтӧг щегольнитны литератураысь босьтӧм оборотӧн.
Та могысь сійӧ применяйтіс некытчӧ скодиттӧг Лермонтов сочинениеясӧ печатайтӧм иллюстрацияяс увдорса гижӧдъяс.
Самӧй книгасӧ Лёшка, дерт, эз лыддьыв, но сійӧс, мый вӧлі печатайтӧма картинкаяс увдорӧ, помнитіс да колӧ кӧть оз, сюйлывліс сійӧс аслас сёрниӧ.
Ходулялы дзик тырманаӧсь вӧліны тайӧ тӧдӧмлунъясыс.
— Кывзы, Лёшка, — шуис Капка, и гӧлӧсыс сылӧн вӧлі сэтшӧм, мый Лёшка пыр жӧ ланьтіс. — Кывзы Лёшка, ме абу доктор, тэнсьыд висянінъястӧ микроскопӧн видзӧдны ог лӧсьӧдчы, но сӧмын шуа тэныд, медым тэ талун жӧ вӧлін места вылын, а не то тэныд свет вылын овны лоас весиг зэв зывӧк.
Тайӧ ме тэныд честнӧя водзвыв висьтала.
— Эн-ӧ нин тэ мӧдӧд меным тайӧ пӧвесткасӧ? — шуис друг Лёшка, нямралӧм бумажка питшӧгсьыс кыскиг да сійӧс веськӧдлігтырйи.
Капка казяліс бумажка пельӧссьыс ӧшкамӧшка рӧма ньӧввудж да ньӧв.
Сійӧ топыда топӧдіс ассьыс ичӧтик вомсӧ.
— Кутшӧмкӧ нӧшта командосъяс грӧзитӧны меным, ӧти да мӧдтор йылысь гижӧны, кӧритӧны, янӧдӧны...
Тӧдтӧм улӧ нинӧм лэдзчысьны!..
Тэнад удж, тіян брашка уджалӧ?
— Кута ме тэныд бумага видзны, — шуис Капка. — И тэ менӧ эн йӧйтӧдлы, Лёшка.
Медым вӧлін заводын, и ставыс.
Да, энлы, — сувтӧдіс сійӧ мунны заводитлысь Лёшкаӧс.
— Тэ тӧрыт, тыдалӧ, вунӧдӧмыд чой ордӧ, на, босьт. — И сійӧ чургӧдіс сылы зажигалка, кодӧс босьтіс Рима ордысь.
— Тэнад?
— Но, менам, — броткӧбтіс Лёшка.
— На, босьт, — шуис Капка, — да эн пӧвадитчы.
Ходуля полігтырйи бергӧдлыштіс киас ассьыс зажигалкасӧ, эз тӧд, дзебны-ӧ сійӧс ӧдйӧджык зептас, али нӧшта неуна дэльӧдыштны.
— Босьтін эськӧ, — нюжӧдіс сійӧ, — згӧдитчас век жӧ.
<rus>Вы странный человек</rus>, — тшапа содтіс Лёшка.
— Сытӧг олам, — вочавидзис Капка.
Сэки Лёшка став сёрни чӧжӧн первойысь видзӧдліс Капкалы чужӧмас, долыдпырысь казяліс синдорса пыкӧссӧ да эз вермы кутчысьны.
— <rus>Висит скелет полуистлевший, из глаз посыпался песок</rus>, — шуис сійӧ серампырысь. — Мый тэныд зажигалкасьыс, кор син увдорад аслад эм пӧнар!
Кӧні тайӧ тэныд пешисны?
Кӧть чигарка ӧзты.
Капка лотшмунтӧдзыс гӧрддзаліс кулакъяссӧ.
Эк, сійӧ кӧ эськӧ эз вӧв бригадирӧн...
— Вай эновтам, Дульков, та йылысь, — ньӧжйӧник шуис сійӧ, — а то вермас пӧнарыс тэнӧ тшӧтш югдӧдны.
— А ме нӧ мый сэні?
Докажит.
— Ме тэ вылӧ ог доказывайт, — спокойнӧя шуис Капка. — Тэ ассьыд тӧдан, и ме ассьым тӧда.
— Но вот, кыкнанным тӧдам — и бур.
И найӧ торйӧдчисны: Лёшка муніс ӧтарӧ, Капка — мӧдарӧ.
Сійӧ эз аддзыв, кыдзи йӧз чукӧрысь быйкнитісны куим зон да матыстчисны Ходуля дінӧ.
— Мый сійӧ висьталіс? — юаліс на пӧвстысь ӧти, кодлӧн вӧлі ёнакодь пыктӧма нырыс.
— Заводӧ тшӧктіс мунны.
— Да тэ ӧд бюллетень вылын.
— Кӧть мед и бюллетень вылын.
Мыйкӧ грӧзитчӧ, тыдалӧ, тӧдмалӧма.
— А мыйӧн докажитас?
— Тайӧ вернӧ.
А прамӧя, тыдалӧ, тӧрыт сылы лепитӧмаӧсь!
Синмыс чугун кодь.
— Тайӧ сійӧс Бирюк тадзисӧ.
— Ме, — раминика шуис сійӧ, кодӧс нимтісны Бирюкӧн.
Вомдорыс сылӧн вӧлі потӧма.
Плешас веськыдладорас кайӧма ыджыд йӧг: тыдалӧ, Капкалы тӧрыт веськавлӧма шуйга ки улас...
Найӧ эз аддзывны, кыдзи бокиті, ларёкъяс сайті, прӧйдитісны пионерскӧй галстукъяса кык детинка.
Ӧтиыс вӧлі ичӧтик тушаа, нежнӧй чужӧма да гырысь синъяса.
Сійӧ вӧлі тюбетейкаа да пу сандалиа-стуколкаа.
Мӧдыс — ульыс, паськыд пельпомъяса, ыджыд тушаа, кыз паръяса.
Кор сёрни муніс Капка да Ходуля костын, тайӧ кыкыс пыр сулалісны бокын, ларёк сайын, вӧліны дасьӧсь суитчыны пыр жӧ, ковмас кӧ.
Ӧні, некодӧн казявтӧг, найӧ ылысянь видзӧдісны Капка бӧрся.
7 глава
ЗУМЫД КИ
Со сійӧ мунӧ берег пӧлӧн сьӧд картуза, не туша серти кузь шинеля, кодлӧн югъялӧны эзысь кизьясыс.
— <ns>Хе-тя-тьё-оу</ns>! — горзӧны сылы васянь детинкаяс.
Налӧн гӧрдӧдӧма яйныс.
Ваыс нӧшта зэв на кӧдзыд, а купайтчысьяслы оз терпитсьы. — Капка, видзӧд!
И детинкаяс сунласьӧны кокбӧрлянысӧ петкӧдлӧмӧн.
Капка оз видзӧд, тэрмасьӧ удж вылӧ.
Лун заводитчис правильнӧя.
Ставыс мунӧ, кыдзи индӧма.
Со трубитіс нин Судоремонтнӧйын первой гудок, колӧ ӧдйӧджык восьлавны.
Муніс кузь машина «ЗИС» горкомса секретарь Плотников ёртла.
Гӧпъясысь васӧ резышталӧмӧн югнитіс пельӧс сайті сьӧд «эмка», сэні пукаліс Затонса начальник.
Турунвиж «газик» вылын тӧвзис военнӧй комендант.
Таркӧдіс улича кузя тарантас — тайӧ муніс Судоремонтнӧй заводса директор.
Посыльнӧй рӧдтіс верзьӧмӧн.
Заводскӧй контораысь бухгалтер, гӧпъяс дінті кытшовтӧмӧн, муніс аслас велосипедӧн, руль дорас кутіс портфельсӧ.
Серёжа, тӧдса зонка, лыйыштіс звӧз кузяыс увлань ас вӧчӧм ролик вылын.
Верзьӧмӧн рӧдтіс бедь вылын ичӧтик детинка. Бедьсӧ кыскис гӧпъясті неуна бокногӧн да швичйӧдліс-кучкаліс плетьӧн. Ачыс синтасъясӧдзыс мавтчӧма сёйӧн да вӧлі ичӧтик кентавр кодь, кутшӧмӧс рисуйтӧма Рима книгаӧ.
Сійӧ ачыс вӧтліс асьсӧ, икйӧдліс, гӧрдліс да кокбӧрляяснас шлячӧдіс гудыр васӧ.
И сӧмын Капка муніс подӧн.
Бедь вылын верзьӧмӧн сійӧ, дерт, важӧн нин эз ветлывлы.
Самокатка вылын исковтны Капка вӧлі эськӧ непрочь, но эз вӧв лӧсьыд ремесленникъяслӧн фронтӧвӧй бригадаса бригадирлы чеччавны кокпӧв йылын став честнӧй йӧз водзын.
Вот эськӧ велосипед, кодӧс коркӧ кӧсйыліс батьыс...
Звонока, фонарика, педальнӧй тормоза, насоса да багажника велосипед...
Но кысь нин военнӧй кадӧ думайтны велосипед йылысь, кор Рималы регыд и подӧнсӧ ветлыны лоӧ нинӧмӧн!
Капка кутчысис картуз кӧзырёкас да, картузсӧ шуйгаладорсянь веськыдладорӧ да бӧр вештӧмӧн, некымынысь ниртыштіс сійӧн плешсӧ — тайӧн петкӧдліс, мый сійӧ зэв пыдісянь да жугыля думайтӧ.
Да, тӧждысьны ковмыліс унатор йылысь.
Ставыс водіс сы пельпом вылӧ.
Ставсьыс ӧтвечайтіс сійӧ, Капка, — и заводын, бригадаын, и гортас.
Эз весьшӧрӧ суседкаясыс, кодъяс вайлывлісны сылы пӧчинитны ходикъяс, примусъяс да плиткаяс, шулыны: «Век жӧ, кӧть мый, а мужичӧй кияс керкаын».
А шогыс воис Бутыревъяс керкаӧ война мунан первой воын жӧ.
Нелямын ӧтикӧд вося майын мамныс муніс Белостокӧ видлыны висьмӧм чойсӧ, коді уджаліс сэні.
И сэсся Капка эз нин аддзыв мамсӧ.
Бӧрынджык кутшӧмкӧ йӧз гижисны, мый мамыс мукӧд беженецъяскӧд тшӧтш мунӧ вӧлі шоссейнӧй туй кузя да на вылӧ жар луншӧр кадӧ поле шӧрын пикируйтіс немецкӧй самолёт первой ӧтчыд, а сэсся мӧдысь да коймӧдысь.
И коймӧдысяс пулемётнӧй очередьӧн веськыда шырыштіс мамсӧ.
Семьяын важӧн нин чайтісны, мый мамыскӧд мыйкӧ лои неладнӧ, но кор воис сійӧ страшнӧй письмӧыс тӧдтӧм йӧзсянь, кодъяс ки вылын кулӧма мамыс, шог вывсьыс быттьӧ выльысь кульыштісны кучиксӧ, да сійӧ эрсвидзны кутіс аслас став вежны позьтӧм збыльлунӧн.
Кор пӧттӧдзныс бӧрдісны, батьыс шуис сибдӧм вежсьӧм гӧлӧсӧн: «Нинӧм, лёкӧсьджык лоам».
И регыд муніс фронт вылӧ, кӧть сылӧн вӧлі заводын броня да сійӧс первойсӧ эз кӧсйыны лэдзны.
Вӧлі непривычнӧ аддзыны, кыдз тайӧ мусянь тэчӧм, войдӧр весел, бур сьӧлӧма мортыс, друг омӧльтчис да пыр шуаліс: «Нинӧмла уговаривайтны, менсьым шогӧс сӧмын найӧ вирӧн бырӧдны позьӧ, и ті меным энӧ доказывайтӧй...»
Да, тыдалӧ, бедаыс дыр оз вушйы, ыджыд вӧлі ӧбидаыс да ёна мучитіс шогыс тайӧ славнӧй мортсӧ, сы вӧсна мый воджын мысти нин сійӧс вӧлі наградитӧма кык орденӧн да медальӧн бойын зэв ыджыд отвагаысь.
Вӧлі сійӧ и партизанъяс ордын, отличитчис самӧй Москва дорын, сэсся тышкасис Воронеж дорын.
Но со нёль тӧлысь нин эз волывлыны письмӧяс, и Рима да Капка старайтчисны не сёрнитны батьныс йылысь ичӧтик Нюша дырйи.
Война заводитчӧм бӧрын первой арнас Капка муніс ремесленнӧй училищеӧ.
Ӧні сылы сетісны нин нёльӧд разряд — сійӧ уджаліс фрезеровщикӧн Судоремонтнӧй заводын Рыбачӧй Затонын.
Сэні пӧчиняйтісны неыджыд волжскӧй пароходъяс, нефтеналивнӧй баржаяс, ледоколъяс, землечерпалкаяс.
Батьыс моз жӧ став сьӧлӧмсяньыс кутчысьліс Капка быд техническӧй ремеслӧ бердӧ.
Капкалӧн киясыс збыльысь вӧліны зӧлӧтӧйӧсь.
Сійӧ и войдӧр вермис мастеритны быдторсӧ.
Мастер Корней Павлович Матунин пыр жӧ казяліс старательнӧй да делӧ вылын сюсь зонкаӧс.
— Батьыд кодь, Василий Семёныч кодь, — шулывліс мастер. — Соображение тэнад эм, Бутырев.
Капкаӧс некод эз шулы Капитон Васильевичӧн, кыдзи мукӧд дырйи шуӧны джынвыйӧ шмонитан уважениеӧн бура уджалысь авторитетнӧй челядьӧс.
Тадз пыр шулывлӧны ичӧтика меліалӧм могысь.
А Капкаӧс училищеын и заводын уважайтісны настоящӧя, серьёзнӧя, лишнӧй акайтӧмъястӧг.
«Работник!» сёрнитісны сы йылысь.
Сӧмын тушанас сійӧ вӧлі нӧшта зэв на ичӧт, да и арлыдыс муртса-муртса судзсис училищеӧ пырӧм вылӧ.
Не туша серти кузь шинельыс инмаліс кокбӧрляясас.
Ылысянь кажитчыліс, мый мунӧ ыджыд сьӧд пельса, кытысь чурвидзӧ картуза юр.
Но кор серавлісны, мастер Корней Павлович Матунин дугӧдліс пинь кеслысьясӧс:
— Шинельыс, дерт, неуна ыджыдджык, а серавны нинӧм.
Бутыревлӧн ставсӧ быдмӧм вылӧ арталӧмӧн шӧралӧма — и шинельсӧ, и самӧй уджсӧ.
Ставыс неуна не арлыд серти, медым развитиелы простор вӧлі.
Нинӧм, быдмыштас — суӧдас, сертиыс лоӧ.
Векньӧдны татшӧмъяслы нинӧмла.
А тэ эн кывзы налысь, Бутырев, восьлав водзӧ.
И Капка восьлаліс.
Ӧні сійӧ вӧлі мунӧ, аслас вуджӧр вылӧ кӧсӧйтчӧмӧн видзӧдлывлӧмӧн: вуджӧрыс лоис дженьыдджыкӧн, сы вӧсна мый шонді прамӧй вылӧ нин кайис Затон весьтӧ.
Песласьысьяс пожъялісны бельёсӧ ю дорын.
Асылын ветельяс видлалӧм бӧрын чери кыйысьяс бӧр воалісны пристаньӧ, ёсь ныра кузь пыжъясыс пыдын пукалісны ваас.
Тыдалӧ, шедӧма уна чери.
Берегас водникъяслӧн клуб дорын тӧдса детинкаяс городкиасисны.
Капка ас кӧсйытӧгыс ньӧжмӧдіс воськовсӧ.
Коркӧ сійӧс некор эз вермывлыны та кузя.
Затонын этшаӧн вермывлісны сэтшӧм точнӧя шыблавны паличьяс да петкӧдны салаысь ӧти паличӧн ӧшиньӧд видзӧдысь бабушкаӧс, либӧ покойникӧс попкӧд, либӧ паровоз стрелочниккӧд, либӧ пушка.
Но ӧні сылы вӧлі не сыӧдз: кадыс серьёзнӧй.
Некор вӧлі шыблавны паличьяс, да и абу нин, дерт, важкодьӧсь киыс и синмыс, гашкӧ, оз нин важмоз стӧча кут инмавны.
Кор Капка воис площадка весьтӧ, кӧні ребята городкиасисны, салаас стӧч вӧлі лӧсьӧдӧма медся сьӧкыд фигура — письмӧ.
Нёль кар, кодъяс вӧлі шусьӧны маркаясӧн, куйлісны сала пельӧсъясын, а ӧти сулаліс сала шӧрын.
Тайӧ вӧлі печать.
Капка сералӧм сорӧн жалитӧмпырысь видзӧдіс ворсысь вылӧ, коді шыбитіс нин коймӧд палич да сӧмын ӧтиӧн муртса инмыштіс водзладорса шуйга маркаас, а тайӧ, ворсӧмлӧн правилӧяс серти, эз лыддьыссьыв, сы вӧсна мый первой колӧ вӧлі петкӧдны бӧрвывса маркаяссӧ.
Кадыс вӧлі нин муртса-муртса, колӧ вӧлі тэрмасьны.
Но Капка эз выдержит.
— А нолтӧ, вай ме распечатайта, ӧдйӧ сӧмын, — шуис сійӧ, кор матыстчис ворсысьяс дорӧ.
Детинкаяс ставӧн уськӧдчисны чукӧртны сылы паличьяс.
Ставӧн тӧдісны, кутшӧм ворсысьӧн вӧлі коркӧ Капка Бутырев.
Капка пӧрччис вӧньсӧ, сэсся разис шинель кизьяссӧ.
Вӧньсӧ шыбитіс му вылӧ, медым позис бурджыка ӧвтыштны, а шинельсӧ лэдзис шуйга пельпом вывсьыс, сы вӧсна мый сійӧ, кыдзи тіянлы тӧдса, вӧлі шуйгинӧн.
Видліс ки йылас кымынкӧ палич, ӧти бӧрся мӧдӧс, бӧрйис первой медся сьӧкыдсӧ, да, паличсӧ ружьеӧс моз кыкнан кинас кутӧмӧн, кутіс метитчыны.
Сэсся, цельӧдз ылнасӧ синпӧвнас мурталӧмӧн, ладнӧ талун кӧть мӧдсӧ куньны торйӧн оз вӧлі ков, сійӧ друг сетчис шуйга пельпомнас бӧрвыв, паличсӧ ылӧ мышку саяс нуӧмӧн, бӧрыньтчыштіс да, водзӧ черта вылас дженьыдика воськовтӧмӧн, мыйвынсьыс шыбитіс.
Шутьлялӧмӧн палич лэбыштіс салалань, кыліс, быттьӧ ксилофон вылын, троньӧбтӧм, и ӧти марка быттьӧ эз и вӧвлы.
Места вывсьыс вӧрзьывтӧг Капка копыртчыліс мӧд паличла, метитчис, бӧрыньтчыліс, воськовтіс.
Детинкаяс вомъяснысӧ паськӧдісны Капкаӧс уважайтӧмла.
Лэбыштіс бӧрвывса мӧд марка.
abu
abu
Ӧти бӧрся мӧдӧс Капкалӧн паличьяс петкӧдісны сала пельӧсъясысь водзладорсьыс кык марка.
Ӧні коли сӧмын ӧти печатка.
Но тайӧ эз нин вӧв сьӧкыд удж, и Капка, коді вӧлі эскӧ успех вылӧ, решитіс петкӧдлыны ассьыс кужӧмлунсӧ.
Сійӧ шыбитіс паличсӧ оттяжкаӧн, сідзи, мый сійӧ лэбыштіс бумеранг моз бергалігтырйи.
Искусство тані вӧлі сыын, медым стӧча артавны паличлысь бергалӧмсӧ, коді первойсӧ быттьӧкӧ лэбис лёкногӧн да и со быттьӧкӧ прӧйдитіс нин цельсӧ, но медбӧръя здукас, воздухын бергӧдчӧмӧн, бӧрпомнас нӧбаліс салаысь карсӧ.
Сьӧкыдлуныс вӧлі нӧшта сыын, мый карйыс кӧ эськӧ тюрис водзладорса черта сайӧ, ударыс вӧлі эськӧ недействительнӧйӧн.
Но удар вӧлі вывті бур, и печатка лэбыштіс ылӧ бокӧ, и детинкаяс, кодъяс сулалісны сэні матын, медым асланыс синнаныс аддзыны тайӧ чудо-ворсӧмсӧ, лажыньтчыштісны: шутьлялан карйыс муртса эз инмы налы юрас.
Капка пыркнитіс кипыдӧссьыс буссӧ, сюйис шуйга кисӧ соскас, кизяліс шинельсӧ, зэлыда вӧнясис да мӧдіс восьлавны заводлань, а детинкаяс нимкодя видзӧдӧмӧн колльӧдісны сійӧс.
На пӧвстысь быдӧн аддзылісны, кутшӧм пӧнар вӧлі чемпионлӧн син дорас, но некод эз юав та йылысь Капкалысь, и сӧмын шензьӧмпырысь думайтісны найӧ, кутшӧм ӧд эмӧсь свет вылын силачьяс, найӧ кӧ лысьтісны лэптыны кинысӧ татшӧм зон вылӧ, кыдзи Капка Бутырев.
8 глава
ЗАТОНСК КАРЛӦН ДА СІЙӦ ОКРЕСТНОСТЬЯСЛӦН ИСТОРИЯ
Кор Капка саяліс заводӧ пыран воротаӧ, шуйгаладорсяньыс, берегвывса пӧрӧдӧм пыж сайсянь, да веськыдладорсянь, амбар пельӧс сайсянь, мыччысисны кык юр.
Найӧ пыр жӧ вошины.
Сэсся пыж весьтын амбарладорсянь дзирдыштіс ичӧтик зеркалӧсянь кӧч.
Амбар пельӧс сайысь петіс ыджыд тушаа зон, коді вӧлі кыз да гӧгрӧс юра, да, сьӧкыда, ош моз тувччалігтырйи, неуна катласьӧмӧн, кутіс восьлавны тюбетейкаа детинкалы паныд, коді сэк жӧ вуджис пыж вомӧн.
Найӧ мӧдӧдчисны заводлань нуӧдан улича шӧрӧд.
— Аддзылін, Тимка, кутшӧм пӧнар сылы пешӧмаӧсь син дорас? — юаліс ичӧтыс.
— Эм быттьӧкӧ, — буркнитіс ыджыдыс.
Вопросыс сылы явӧ эз кажитчы.
— Кыдзи нӧ тайӧ тэ тӧрыт эн вермы видзны?
А шуин, колльӧда.
Эк тэ, Тимсон!
— А сійӧ кӧ нӧ меным эз тшӧкты.
— Мый кӧть!
Колӧ вӧлі бокиті мунны, гусьӧн.
— Ладнӧ, мӧдысь мед сӧмын уськӧдчыласны нӧшта.
— Мӧдысь! — шуис ичӧтыс, ачыс разявліс да кӧртавліс сэки тесёмкасӧ папкаысь, кодӧс гырддзанас вӧлі топӧдӧма бокас. — Виччысь ӧні.
Мый нӧ, найӧ тэныд быд лун пондасны, али мый?
— Нинӧм, сюрласны на меным, — ропкыштіс ыджыдыс, кодӧс ёртыс шуис Тимсонӧн.
Тайӧ и вӧліны Тимка-Тимсон да Валерий Черепашкин, кодӧс прӧстӧ шулісны Валеркаӧн.
Валерий Черепашкин занимайтчис Затонскын Пионеръяслӧн керкаса историческӧй кружокын.
Сійӧ эз торйӧдчыв аслас папкакӧд, кӧні пыр кыскаліс дневник ассьыс собственноумнӧй мӧвпъяс гижалӧм вылӧ да общӧй тетрадь, кытчӧ гижавліс «Затонск карлӧн да сійӧ окрестностьяслӧн история», сы вӧсна мый Валерка Черепашкин вӧлі Затонск карса историкӧн да ӧкуратнӧя гижаліс аслас памяткаӧ став тӧдчана событиеяс да явлениеяс и интереснӧй случайяс, кодъяс вӧліны карын.
Но ӧні кежлӧ событиеяс вӧлі этша, и тайӧ ёна шогӧдліс Валеркаӧс.
Валеркалӧн батьыс уджаліс механикӧн теплоход вылын да став навигация чӧж сійӧ эз вӧв гортас, а мамыс служитіс водникъяс клубын библиотекаршаӧн.
Затонск карса ичӧтик историк ёна лыддьысьліс, сы вӧсна мый босьтавліс бӧрйысьтӧг ставпӧлӧс книгаяс, кодъясӧс сылы удайтчыліс судзӧдны мамыс ордысь.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм челядь лыдысь, кодъяс йылысь батьяс векджык шуӧны: «Ті та йылысь менам Васькалысь (либӧ Петькалысь, либӧ Гришкалысь) юалӧй.
Сійӧ нин тіянлы тайӧс стӧча висьталас».
И збыльысь, Валеркалысь пыр позьӧ вӧлі юавны, мый талун юӧртіс Совинформбюро, кутшӧм выль направление лоис фронт вылын, и кутшӧм кино лоас аски водникъяс ордын, и кутшӧм пароход локтас Астраханьысь, и кодлысь выиграйтіс Ботвинник, и кутшӧм размахыс североамериканскӧй кондор бордъяслӧн.
Сійӧ вӧлі зэв слабиник да частӧ висьлывліс.
Сійӧс мучитісны маляриялӧн приступъяс, но тайӧ эз мешайт сылы лоны зэв визулӧн, инас ӧшйытӧмӧн, кӧть тышын сійӧ этша дон сулаліс — вывті кокньыда сійӧс уськӧдлісны кок йывсьыс.
Валеркаӧс векджык эз и лэдзлыны чорыд тыш вылӧ.
Тыш водзвылын сылы пырджык сетавлісны видзны карандашъяс, перочиннӧй пуртъяс, вставочкаяс, медым не воштыны либӧ не чегъявны найӧс бойын.
Зато Валерка вӧлі ыджыд фантазёр да выдумщик.
Сылы пыр волывлісны юрас вӧвлытӧм затеяяс, и сійӧ кӧ мыйкӧ вылын задумывайтчыліс, то непременнӧ старайтчис ачыс корсьны вопрослы решение, а кор мыйкӧ панліс, то обязательнӧ сьӧлӧмсяньыс да эновтчытӧг добивайтчыліс ассьыс.
Детинка сійӧ вӧлі мечтательнӧй да безобиднӧ вильыш.
Школаын да Пионеръяс керкаын сійӧс радейтісны, сы вӧсна мый сійӧ пыр ставнысӧ тешитіс аслас выдумкаясӧн, немвиччысьтӧм, частӧ тешкодь сёрниясӧн да аслас сочинитӧм мойдкывъясӧн.
Ставӧн, например, тӧдӧны вӧлі Валерка Черепашкинлысь тешкодь мойдкыв сы йылысь, кыдзи чепйыв вернӧй пон вензис чепйывса вернӧй часікӧд: коді на пӧвстысь вернӧйджык?
И часі нарошнӧ сувтіс войнас, сы вӧсна асывнас кӧзяинлӧн дыр узьсис, кӧть эськӧ кутшӧма пон эз увт, сійӧс садьмӧдны зільӧмӧн.
Этша на сійӧ: часілы веритӧмла кӧзяиныс нӧйтіс беспокойнӧй понйӧс.
Сэки вернӧй понлы забеднӧ лои да локтан войнас, кор вӧръяс пырисны керкаӧ, нарошнӧ эз увт, и вернӧй часісӧ вӧлі гусялӧма...
Ӧтчыд, кор пионеръяс уджалісны школьнӧй огородын, Валерка удж бӧрас зэв серьёзнӧя кодйис град вылас гу да садитіс сэтчӧ пинжак кизь. Сійӧ шуис, мый садитӧм кизьсьыс бур дӧзьӧр дырйи вермас быдмыны пинжак.
Ставӧн тешитчисны сы вылын, а сійӧ ӧкуратнӧя дӧзьӧритіс ассьыс кизь градсӧ, киськаліс сійӧс да весиг потшис ичӧтик палисадӧн.
Кутшӧм жӧ вӧлі челядьлӧн шензьӧмыс, кор лагерысь воӧм бӧрын найӧ аддзисны, мый Валерка град вылын быдмӧма ыджыд полокалӧ, коді шенасис киссьӧм пинжак сосъясӧн.
Валерка, кыдзи вӧлі висьталӧма нин, нуӧдіс, историческӧй записьяс кындзи, дневник.
Сэтчӧ Валерка гижаліс аслас олӧмысь разнӧй случайяс да сідзжӧ ассьыс мӧвпъяс разнӧйторъяс кузя.
Например, Затонскса ӧти важ олысь йылысь, коді аслас арлыднас чуймӧдіс Валеркаӧс, вӧлі гижӧма со мый: «Тайӧ зэв пӧрысь старикыс олӧма зэв кузь нэм.
Сійӧ чужӧма сэтшӧм важӧн, мый сэки вӧлӧма на крепостнӧй право да нӧшта некӧн на абу вӧлӧм проводитӧма некутшӧм электричество.
Авиация вӧлӧма сӧмын шар сяма.
Пароходъяс абу ветлӧмаӧсь парӧн, а баржаяссӧ кыскалӧны вӧлӧм Волга кузя бурлакъяс.
Кино абу на жӧ вӧлӧма, весиг немӧй кино.
А кор лоис звукӧвӧй кино, сійӧ дзикӧдз пельтӧммис».
Капка Бутыревӧс Валерка лыддис тӧдчана мортӧн, кодӧс судьбаӧн индӧма Затонск кар прославитӧм вылӧ.
Капка йылысь зэв частӧ казьтывсьыліс кар историяын: «Сійӧ вӧлі зэв развитӧй, да сетыштіс ӧдӧбтӧмӧн, кыдзи следуйтӧ, сы вӧсна мый мускулъяс сетсьӧны мортлы, медым лоны здоровӧйӧн, бура згӧдитчыны олӧмын, ставсӧ вермыны вӧчны да некодысь нэмын не повны».
Ачыс Валерка вӧлі честолюбивӧй. Сы йылысь висьталісны знаменитӧй овъяс, кодъясӧс вӧлі гижалӧма торъя листбокын, кодъяс, кыдзи сылӧн аслас овыс, заводитчисны «Ч» буквасянь.
Тані вӧліны и Чкалов, и Чехов.
Вӧлі сэні и шахматист Чигорин, и монгольскӧй маршал Чойбалсан, и композитор Чайковский, но, дерт, и Чарли Чаплин, и пристаньса силач Чухрай, да весиг неизвестнӧ кыдзи сэтчӧ веськалӧма чуингам — американецъяслӧн няклялан резинка, кодӧс, тыдалӧ, ветлысь-мунысь интуристъяслысь кывлӧм серти, чайтӧма популярнӧй ов пыдди.
Батьмамсӧ Валерка нежнӧя радейтіс, но гортас сійӧс видзисны стрӧга, да мый и сёрнитны — вӧліны разнӧй неприятностьяс семейнӧй олӧмас Валерий Черепашкинлӧн.
Тайӧ и петкӧдчис разнӧйнога гижӧдъясын:
«Батьмам меным веськалісны зэв бурӧсь, а вермис ӧд эськӧ кокньыда лоны сідзи, мый ме эськӧ чужи, а папа да мама дзик абу и тайӧяс — вот эськӧ вӧлі номер...»
А мӧдысь, кор Валеркаӧс эз лэдзны гуляйтны пыжӧн, сы вӧсна мый мамыс поліс, мый найӧ кутасны пӧлнясьны пыжнас да путкыльтчасны, Валеркалы, тыдалӧ, зэв забеднӧ лоӧма, но век жӧ гижӧма:
«Колӧ радейтны ассьыд батьмамтӧ, сы вӧсна мый натӧг нӧшта делӧджык».
Вӧліны сэні мукӧд быдсяма пасйӧдъяс.
Например:
«Тайӧ случитчис сэк, кор ме закаляйті ассьым характер да воля, кияснам дзик кутчысьтӧг, да бара уси сарай вевт вывсянь.
Но дойми эг вирӧдз, сы вӧсна мый вӧлі нин пӧшти закалитчӧма сыладор боксяньыс».
«Лоӧй жӧ благоразумнӧйӧсь, челядь, — этадзи висьталіс миянлы талун Ангелина Никитична, — босьтӧй пример природалысь.
Аддзылінныд-ӧ ті, челядь, кыдзи вӧв ачыс сетӧ кузнечлы коксӧ дорны?..
Аддзылінныд-ӧ ті, кыдзи дикӧй яблонялӧн уввожйыс кывзысяна нюжӧдчӧ садовниклань, медым сійӧ вӧчис сылы прививка?»
Нет, ми тайӧс некор эг аддзылӧй, сы вӧсна мый олӧмын, ме ногӧн, тадзи оз овлы».
Паныдасьлісны дневникын и татшӧм философскӧй рассуждениеяс:
«Тӧлысь вылын йӧз абу.
А вӧліны кӧ эськӧ найӧ, то видзӧдісны эськӧ увлань му вылӧ да думайтісны — эмӧсь сэні йӧз али абуӧсь?
А ми как раз и эмӧсь!»
«Интереснӧ, мый вӧсна кузя висигӧн куйлігӧн ёна быдман.
Ме ногӧн, тайӧ сы вӧсна тадзи лоӧ: кор морт ветлӧдлӧ, сійӧ вермӧ быдмыны сӧмын ӧтарлань — вывлань, улыссяньыс сылы джоджыс мешайтӧ, а кор дыр куйлан, то позьӧ быдмыны кыкнанладорсянь — и юрладорсянь, и кокбӧрлядорсянь».
«Кор му вылын нӧшта эз на вӧвны йӧз, интереснӧ, кыдзи нӧ сэки шусьыліс «пу»?»
И, медбӧрын, сэтысь позьӧ вӧлі аддзыны гырысь пасйӧдъяс, кӧні висьтавсисны сы йылысь, мый Валерий Черепашкин пырӧ таинственнӧй командосъяс лыдӧ:
«Ми клянитчим ставным лоны рӧднӧй вокъяс кодьӧн да постановитім не торйӧдчыны нэм чӧжным, быдторйын сёрнитчыны ӧтлаын, некор не сувтны мӧда-мӧдлы паныд, и мед олас Отвага, Труд, Верность да Победа!
Миян пӧвстысь быдӧн ёна зілис сетны ассьыс отсӧг Краснӧй Армиялы, а коді эз ёна зіль, сэтшӧмъясӧс ми эгӧ принимайтлӧй некодӧс да ёнакодь эг уважайтлӧй, сы вӧсна мый тайӧ вӧліны всё-таки порядочнӧй типъяс».
Сэн жӧ вӧлі вайӧдӧма командосъяс маршлысь первойя текстсӧ:
Бӧръя строкаыс лоӧма дзик пушкинскӧй «<rus>Медный всадник</rus>ысь» босьтӧм строка кодь. Тыдалӧ, сы вӧсна маршлысь текстсӧ абу вӧлі примитӧма...
Татшӧм вӧлі Валерка Черепашкин — мыслитель да поэт, Затонск карса историк да старейшӧй командосъяс пиысь ӧти.
Сылы вӧлі дас кык арӧс да джын.
9 глава
КЫВ СЕТСЬӦ ТИМСОНЛЫ
Кыз Тимка Жохов, ыджыд юра детина, кодӧс нимтылісны Тимка-Тимсонӧн, вӧлі вернӧй спутникӧн да телохранительӧн слабиник Валеркалӧн.
Тимкалы неважӧн тыри дас нёль арӧс.
Медся ёна сійӧ радейтліс арбузъяс да дыняяс, нимавліс бахчеводӧн.
Морт сійӧ вӧлі авъя, ветліс-керис да думайтіс тэрмасьтӧг, эз вӧв уна сёрниа, да векджык олӧмын став случайясын сетліс ас пыддиыс сёрнитны кыввора Валеркалы.
Тадзи вӧлі и тайӧ пӧрйӧ.
Пельӧс сайсянь, кӧні сулаліс дозорын Тимкалӧн приятельясысь ӧти, куимысь дзирдыштіс зеркалӧ, коді вӧлі условнӧй знакӧн.
Валерка аддзис тайӧс да дрӧгнитыштіс, лӧсьӧдіс галстуксӧ да юалӧмпырысь видзӧдліс Тимсон вылӧ.
— Юрка сигналитӧ.
Тэ ачыд матыстчан, Тимка, али ме первой?
— Ачым, вочавидзис Тимка.
Ходулялӧн ков кодь фигураыс тыдовтчис пельӧс сайсянь.
Тимка сюйис кияссӧ паськыд гач зепъясас да тэрмасьтӧг мӧдӧдчис паныд.
Сы бӧрся кольччывтӧг муніс Валерка.
заводитіс сёрнитны аслас чипсан гӧлӧсӧн Ходуля.
Сійӧ вежнясис, таргис, но сылӧн наян синъясыс ӧпасайтчӧмӧн видзӧдлывлісны Тимсон зепъяс вылӧ, кӧні грознӧя вӧрисны сылӧн сьӧкыд кулакъясыс.
Тимсон чӧв олӧмӧн пыр матыстчис.
— Но, ті мый? — кутіс беспокоитчыны Ходуля. — Ті энӧ зэвсӧ воӧ, а то кыдзи чукӧста ассьыным ребятаӧс, найӧ татӧн матынӧсь, сэки тӧдны понданныд.
Мый ті ме бӧрся вӧтлысянныд?
Ме нӧшта базар вылын на тіянӧс казялі.
Чайтанныд, чуньӧй кӧ висьӧ, ме и водзсасьны ог вермы?
Тӧдан!
— Тимка, вай ме сылы ставсӧ висьтала, ладнӧ? — юаліс Тимкалысь Валерка.
— Валяй, — шуис Тимсон.
— Лёшка тӧд, — тэрмасьӧмӧн шуис Валерка, волнуйтчӧмысла быгалӧмӧн, — эн вунӧд, мый ми ставсӧ тӧдам, да тэныд тайӧ весь оз прӧйдит.
Тэныд, буракӧ, водзвыв висьтавлісны, медым тэ Бутыревӧс эн вӧрзьӧд.
Бурӧн кӧ он гӧгӧрво...
— Мый сэтшӧмыс? — лӧвтыштіс зэв вӧсньыдик гӧлӧсӧн Ходуля. — Тэ аддзылін, медым ме Капкаӧс вӧрзьӧді?
Зэв тай сійӧ меным колӧ, тіян Капканыд!
Ӧд кутшӧмӧсь, <rus>в песчаных степях Аравийской земли три гордые пальмы высоко росли...</rus>
Окота вӧлі кӧвъясьны!
Тэ аддзылін, медым ме сійӧс вӧрзьӧді?
— Тимка, висьтавны сылы ставсӧ?
Мед ставсӧ тӧдӧ.
— Мед, — шуис Тимка.
— Сідзкӧ, эн вунӧд, Лёшка, — пӧшти горӧдіс Валерка, — ми ставсӧ тӧдам.
Тайӧ тэ ышӧдін Юрка Гундосовӧс, Петька Бирюкӧс да переправавывса Митькаӧс, став свищевскӧйястӧ тіянлысь, медым найӧ Капкаӧс сідзи...
Миянлы ставыс тӧдса.
— Факт, — шуис Тимсон.
— Мыйӧн докажитан? — выщитчӧмӧн шуис Ходуля.
— Видзӧд, — шуис Тимсон, Ходуля ныр улӧ ассьыс кулаксӧ матыстӧмӧн, — докажита.
Вещественнӧя.
— Тимсон, Тимсон, вунӧдін уговор? — шуис Валерка.
— Тӧда, — броткӧбтіс Тимсон, ышловзис да чышкыштіс ньылӧдӧм плешсӧ.
Сійӧ пӧсяліс татшӧм кузь сёрниысь.
Эк, эськӧ сӧмын не ӧлӧдӧмыс кӧ, сійӧ эськӧ ӧні петкӧдліс тайӧ кузь кокалы!
Валерка кутіс приятельсӧ гырддзаӧдыс.
Тимсон сьӧкыда на лолаліс.
— Позяс, ме сылы ӧтчыд? — кевмысьӧмпырысь вашнитіс сійӧ Валеркалы.
— А Капка мый шуліс, вунӧдін?
Тӧрыт эськӧ мед действуйтін, а талун нинӧм нин тыш бӧрын кулакъясӧн ыршасьны.
Чӧв олін нин эськӧ мед.
— Чӧв ола, — шуис Тимсон.
А Ходуля воспользуйтчис сійӧн, мый сійӧс эз вӧрзьӧдны, ӧдйӧ мӧдӧдчис заводса воротаяс дорӧ, но дзик табельнӧй будка дорын бергӧдчис да кыскис зепсьыс бумага тор.
Сійӧ ылысянь петкӧдліс бумагасӧ, косяліс пельӧссӧ, гартіс чигарка, а коляссӧ чукрӧдліс, шыбитіс турун пытшкӧ да тальыштіс кокнас.
Валерка да Тимка вевъялісны казявны бумага тор вылысь тӧдса герб.
— <rus>На перчатку средь диких зверей он глядит и смелой рукой поднимает</rus>! — горӧдіс Ходуля да саяліс проходнӧйын.
— Буракӧ, догадайтчис, мый миянсянь, — повзьӧмпырысь шуис Валерка.
— Да, — сӧгласитчис Тимсон.
— Но и мед! — горӧдіс Валерка.
— Кад, — шуис Тимсон.
Найӧ сэтшӧма на волнуйтчисны сӧмын на вӧлӧм сёрниысь, мый эз казявны сигналъяс пельӧс сайсянь, кӧні сулаліс налӧн дозорнӧй.
Весьшӧрӧ коньӧр зонка сигналитіс налы зеркалӧӧн: найӧ эз аддзыны.
Сэки зонка котӧртіс на дінӧ да мыйкӧ висьталіс вашкӧдӧмӧн.
— Но да, пӧръявлан, — эз эскы Тимсон.
— Честнӧй кыв, Отвага и Верность!..
Сережка котӧрӧн воис, ачым аддзылі.
— Вот тайӧ выльтор, а?
Тимсон, — ыззьӧмӧн шуис Валерка, — ӧні кымынӧд час?
Кыдзи быттьӧ та вылӧ вочавидзӧмӧн ёся да кузя тутӧстіс Судоремонтнӧйлӧн гудок.
Валерка кватитіс папкасьыс тетрадь, дуллялыштіс карандашсӧ да гижис: «Талун 7 час 00 минутаын вӧлі аддзӧма...»
Но мый вӧлі аддзӧма тайӧ историческӧй лунся 7 час 00 минутаын, та йылысь позяс сӧмын тӧдмавны локтан главаысь.
10 глава
ВАЛААМ ДІВЫВСА ЮНГАЯС
«Миян кар историяын тайӧ вӧлі зэв историческӧй лун».
(В. Черепашкин. «Затонск карлӧн да сійӧ окрестностьяслӧн история».)
Выльторсӧ, кодӧс решитіс пасйыны Затонск карса летописьӧ Валерка Черепашкин, первойясӧн кутісны тӧдны школьнӧй садйын чавканъяс.
Найӧс полошуйтісны лэчыд непривычнӧй шыяс дудкаяслӧн, кодъяс горалісны школьнӧй зданиеса тӧрыт на тыртӧм коридоръясын, да школадорса уна йӧз.
И дзикӧдз полошуйтіс чавканъясӧс топыд ёкмыля материе, коді ӧдйӧ качис джуджыд мачта кузя да шлочмунӧмӧн воссис пуяс весьтын ыджыд флаг. Флаг увдорас вӧлі лӧз полоса, а еджыдінас — гӧрд звезда да сыкӧд орччӧн чарла да мӧлӧт.
Чавканъяс, свет вылысь ставсӧ ёрӧмӧн, страшнӧй караясӧн грӧзитӧмӧн, гӧгралісны шызьӧдӧм сад весьтын.
Сэсся тайӧ выльторсӧ тӧдмаліс Рима Бутырева.
Гортас сійӧ пуктіс шонтыны песласьӧм вылӧ ва, нуис Нюшкаӧс детскӧй садйӧ, а ачыс котӧртіс булочнӧйӧ няньла.
Сійӧ муніс ӧдйӧ, тыртӧм кӧшӧлкаӧн шенасигтырйи, чышъяныс разьсьӧма да лэччӧма юр вывсьыс, тӧлыс вӧрӧшитіс сылысь зарни рӧма мича юрсисӧ.
Сійӧ вуджис гырысь гӧпъяс вомӧн, ва пырыс видзӧдчигтырйи.
Кымӧра небесаыс тыдаліс гӧпъясас, и кажитчӧ вӧлі, мый кок улын пыдӧстӧм джуджыдін; таысь неуна бергӧдчыштіс юрыс, да лоӧ вӧлі повны зеркальнӧй пустотаӧ тувччӧмысь.
Сыысь кындзи, мамыслӧн галошиясыс ыджыдӧсь вӧліны Рималы, и сылы мунігчӧжыс лои воюйтны накӧд, а шоссе вӧлі ва, нильзьӧма, да галошиясыс сибдалісны няйтас.
Со ӧні шуйга галошиыс коли.
«Сулав тэ! — скӧраліс ас кежсьыс Рима. — Вот тадзи... бӧр пыр кокӧ. — Сэні сійӧ казяліс, мый веськыд коксьыс галошиыс вошӧма. — Ой, мусаясӧй, веськыд кокысь дзикӧдз вошті!..
Бара колӧ бергӧдчыны бӧр.
Збыльысь, быдса час ветла!..
Сюрас кӧ ӧні веськыд кокысь, кыкнан галошиӧс киӧ босьта да сідзикӧн и муна.
Школа дінті кута мунны да сэні кӧмала».
Сійӧ бӧр бергӧдчис, медым корсьны вошӧм галошисӧ, да улича шӧрсянь кежис мостки вылӧ. Друг школа поспомсянь кыліс гораа чукӧстӧм:
— Эй, берегвывса, босьт курстӧ неуна шуйгавылӧджык!
Кылан, нывка али гражданка, кыдзи тэнӧ сэні...
Ме тэныд, буракӧ, яснӧя семафорита.
Рима сувтіс чуймӧмӧн.
Школаса тӧдса поспомын, кӧні тайӧ тӧлын на сійӧ велӧдчис, сулаліс томиник моряк; тасманас сійӧ топыда зэлӧдӧма ӧкуратнӧй шинельсӧ, блин моз ляснитӧм матросскӧй шапка-бескозыркасӧ вештӧма веськыдладор синтас вылас, коді вӧлі вӧсньыд да веськыд, а лентаясыс гартчисны моряк пельпомъяс сайын.
«Видзӧд тэ, винтовкаа флотскӧй.
Мый сійӧ вӧчӧ миян школа дорын?» шензис Рима да век жӧ лэптіс чышъянсӧ юр вылас да лӧсьӧдыштіс юрсисӧ.
— Мый сувтін?
Сигналъяссӧ он ӧмӧй аддзы?
Шуӧны, кеж, эн матыстчы трап дорӧ, ӧні таті оз позь мунны, кеж бокӧ.
— Да но тіянӧс! — скӧрмис Рима. — Ме тіян дорӧ весиг ог лӧсьӧдчы воны.
Равзыны пондіс!
Гашкӧ, тайӧ школаыс стӧч миян.
— Гашкӧ, и вӧлі тіян, — вочавидзис флотскӧй, — а ӧні ми тані лоам.
— А мый сійӧ сэтшӧм «миыс»?
— Тэ нӧ мый тайӧ, он аддзы паськӧм сертиыс? — велӧдӧмпырысь шуис флотскӧй. — Юнгаяс ми Балтийскӧй флотысь.
Юнгаяслӧн школа.
Яснӧ, буракӧ.
— Миянӧ, сідзкӧ, эвакуируйтӧмъяс? — юаліс Рима.
Сылӧн любопытствоыс веніс ӧбидасӧ.
— Кыдзи эвакуируйтӧмъяс?
Гӧгӧрвоны колӧ век жӧ...
Ми Ладожскӧй тыса Валаам ді вылысь.
Миянӧс первой вуджӧдісны Ленинград дорӧ, а ӧні татчӧ, берег вылӧ, тіян дорӧ.
Морскӧй пехота быттьӧкӧ.
Да вообще ме тэкӧд сёрнитны абу обязан, ме вахтеннӧй.
Яснӧ, буракӧ, висьтала.
Но, мун, мун эсыладорас, должен гӧгӧрвоны, раз военнӧй объект.
Рималы зэв забеднӧ лои да бергӧдчис юнгалы мышнас.
— Но и ёна тай колӧ.
Аддзӧмыд тай, кутшӧм объект!
Тайӧ миян школа, а абу объект.
Жугалӧм корабльвывса моряк!
Вот ме висьтала миян детинкаяслы, и найӧ петкӧдласны тэныд «объект».
Миян детинкаяслӧн формаыс бурджык на тіян дорысь, картузыс кӧзырёка.
Менам, тӧдан, кутшӧм вок эм?
— Тырмас сёрнитны, — орӧдіс флотскӧй.
— А ме, буракӧ, тіянкӧд ог сёрнит.
Ог весиг лӧсьӧдчы.
Ті асьныд жӧ заводитінныд.
Ыджыд тай, флотскӧй!
Картузасьӧма доролӧн и воображайтӧ нин.
— Первой делӧӧн тайӧ абу картуз, а бескозырка, миян ногӧн — беска.
Колӧ тӧдны.
Быдмӧмыд прамӧя нин, а рӧзьнитны он вермы.
Да вообще тайӧ абу тэнад делӧ...
Тэ вот лучше висьтав, кытчӧ тэнад веськыд коксьыд галошиыд муніс? — немвиччысьтӧг юаліс сійӧ, Рима кок вылӧ синсӧ чӧвтӧмӧн да нюммунӧмӧн.
А нюмдӧмыс сылӧн вӧлі лӧсьыд, пиньясыс сідзи и дзирдыштлісны.
— Ой, и збыль! — тӧдвылас уси Рималы. — Ті случайнӧ менсьым галошиӧс энӧ аддзылӧй?
— Менӧ тэнад галоши бӧрся видзӧдны сувтӧдісны али мый? — Моряк сюсьджыка нин видзӧдліс сы вылӧ да друг вуджис «ті» вылӧ. — Энлӧй, тіян жӧ шуйга кокад кыкнан галошиыд, вевсьӧн кӧмалӧмныд.
Эк ті, сухопутнӧйяс!..
— Да ӧд збыль! — нимкодь лои Рималы. — А ме ог гӧгӧрво, мыйла мися тайӧ менам шуйга кокӧй крукасьлӧ!
И кыкнанныс найӧ кутісны серавны и сералісны дыр да гажаа.
Сэсся Рима, тайӧ уличнӧй тӧдмасьӧмсӧ омӧльӧн лыддьӧмӧн, друг дугдіс серавны, лабутнӧя топӧдіс вомдорсӧ, кыпӧдыштіс вывлань вокыслӧн кодь упрямӧй тшӧкасӧ.
— Но, аттьӧ тіянлы, а то ме эськӧ корси да корси...
Ӧні муна.
— Бур, — горӧдіс сылы флотскӧй, — шудаа плавайтны.
Эн дивитӧй, энлӧй, кыдзи тіян позывнӧйясыд?
— Кутшӧм сэтшӧм позывнӧйяс? — эз гӧгӧрво Рима.
— Но, мый нимыд, тіян ногӧн кӧ.
Рима видзӧдліс сы вылӧ пельпом вомӧныс.
— А мый нимӧй, тіянлы сэсь нинӧм.
Первой равзіс, а сэсся — мый нимӧй.
Риммаӧн шуӧны, а тіянлы тайӧ оз касайтчы.
— Рима? — юаліс флотскӧй. — Интереснӧй ним.
— Ме ногӧн, медся прӧстӧй.
А овӧс ог висьтав. — Рима чӧв олыштіс недыр, но флотскӧй эз кор висьтавны овсӧ, но Рималӧн аслас милӧстьыс петіс. — Но, ладнӧ, висьтала, Бутырева овӧй.
Капка Бутыревӧс он на тӧдӧй.
Сійӧс сэні ставныс тӧдӧны Затонын.
Сійӧ — ремесленнӧй училищеын медся главнӧй детинка, а ме сылӧн рӧднӧй чой.
Но, быд бурсӧ тіянлы.
— Рима, энлӧй, — сувтӧдіс сійӧс флотскӧй.
Гӧлӧсыс сылӧн ӧні вӧлі дзик мӧднога — вежливӧй, небыд. — Кыдзи сэні тіян?
Населённӧй пунктыс ыджыд?
— Кутшӧм населённӧй пункт?
— Но, самӧй эсійӧ... кыдзи сійӧс...
Затонск, али мый тіян ногӧн.
— Да тайӧ жӧ кар.
— Кодлы кар, а миянлы — населённӧй пункт.
Кино овлывлӧ?
— Овлӧ, дерт, водникъяс клубын.
— Водникъяслӧн клуб? — сералӧмпырысь нюжӧдіс флотскӧй. — Кытысь нӧ тіян сэні кос местаас лоины <ns>во-о-дникъясыс</ns>?
— Да тан жӧ миян Волга! — прамӧя дӧзмис Рима. — Со, тыдалӧ сійӧ.
Тӧданныд, кутшӧм пароходъяс сэті ветлӧны!
— Ю тай!
Водникъяс — мелководникъяс.
Вот миян Ладога вылын кыдзи кыпӧдчас шторм да кыдзи валъявны кутас, вот аддзылан гаж!
— Тайӧ сэні мый сяма сёрни трап вылын! — кыліс юрган кыз гӧлӧс, и ӧдзӧсӧд мыччысис дзор уска олӧма моряк, сылӧн соскас векньыдик нёль нашивка.
Пельӧснас увлань вӧлі вурыштӧма паськыд зӧлӧтӧй шевронъяс.
«Тайӧ, навернӧ, медся главнӧйыс налӧн, капитан», мӧвпыштіс Рима.
— Вахтеннӧй! — равӧстіс нашивкаяса моряк да друг кутіс зэв лёкысь вашкӧдны: — Сташук, чавканъясӧс лыддян, кывтӧ бертлӧдлан.
Буракӧ, яснӧ сигнал вӧлі.
Тырмас нюжмасьны!.. — бара гымӧбтіс сійӧ. — Свистайтны ставнысӧ вылыс палуба вылӧ.
Юнгаяс, занятиеяс вылӧ!
Разболтайтчӧмныд нин, подтянитчӧй.
Живо-два, ветлӧдлӧй гажаджыка, здукӧн!
— Эм ставнысӧ вылыс палуба вылӧ! — И юнга, каблукъяснас гораа швачнитӧмӧн, воши школа поспомысь.
А Рима муніс булочнӧйӧ да пыр видзӧдлывліс бӧрвыв.
Школа весьтын джуджыд мачта йылын дӧлаліс эзысь рӧма ыджыд флаг, гӧрд звездаа да чарлаа-мӧлӧта, а увдортіыс лӧз.
Рима муніс да водзвыв радліс, кыдзи сійӧ первойӧн юӧртас выльтор став пӧдругаясыслы — и Лида Бельскаялы, и Шура Куличевалы, и став мукӧд нывкаяслы.
Юнга сылы глянитчис.
Ыджыд тушаа, лӧсьыдик и дзик настоящӧй моряк кодь.
Выщитчӧ неуна, воображайтӧ асьсӧ, но, тыдалӧ, симпатичнӧй.
Навернӧ, локтас рытнас водникъяс дорӧ.
И, кор нянь ӧчередьысь аддзис ассьыс пӧдругасӧ — Лида Бельскаяӧс, сьӧд синма сім яя нывкаӧс, коді эвакуируйтчӧма Одессаысь, Рима уськӧдчис сы дінӧ.
— Тӧдан, Лида, миян школаын ӧні флотскӧйяс овны пондасны.
Найӧ сэні унаӧнӧсь, детинкаяс.
Пасьтасьӧмаӧсь матросъяс моз, со эстӧні лентаяс.
Ӧти сэні сэтшӧм эм, Сташук, кильчӧ вылас винтовкаӧн сулалӧ да мӧдар бокас кежны тшӧктӧ.
Ме всё равно эг кеж.
Кӧсйысис водникъяс ордӧ волыны.
Петалан рытнас?
— О! Выльтор тай! — нюжӧдіс Лида. — Морякъясӧс, али мый, ме эг аддзыв?
Миян найӧ, тӧдан, мыйта...
Но век жӧ муніс колльӧдны Римаӧс горт дорӧдзыс, медым мунігмозыс кӧть синпӧвнас видзӧдлыны морякъяс вылӧ.
Сы йылысь юӧр, мый затонскӧй школаӧ воисны морякъяс, балтийскӧй юнгаяс, ӧдйӧ кытшовтіс став Затон, и детинкаяс кавшасисны нин ӧграда вылас, медым видзӧдлыны, мый сэні вӧчсьӧ, школа йӧрас.
Сэсся найӧ мӧда-мӧд вежмӧн висьтавлісны, кыдзи юнгаяс сулалӧны, йӧрас выстроитчӧмӧн, а медся главнӧйыс, нашивкаясаыс, — ускыс со! — командуйтӧ да распоряжайтчӧ, и ставӧн сы водзын струна моз сулалӧны.
А медся посни юнгаясыслӧн бескозыркаясыс лентаястӧмӧсь, но мукӧдторъяс кузя ставыс дзик настоящӧй флотскӧйяслӧн кодь жӧ.
Чавканъяс, неуна лӧньыштӧмӧн, пукалісны ув-вожъяс вылын асланыс позъяс дорын да сюся видзӧдлывлісны то ӧтар, то мӧдар синпӧвнас йӧрын жуысь да посъяс кузя увлань-вывлань котралысь тӧдтӧм йӧз вылӧ.
11 глава
И ПӦРЫСЬЯС И ТОМЪЯС
Пролётын жургисны вентиляторъяс, тэрыба стучитісны, точкӧдчисны да дзижгисны уджалысь станокъяс, трансмиссияяс, сверлӧяс.
Цехса шум пӧвстын дворсянь торъя здукъясӧ кывлывліс электрическӧй пилалӧн дзужгӧм шы.
Капка маслӧӧссьӧм важ спецовкаа, коді уналаті мыйӧнкӧ сотчӧма, сулаліс аслас станок дорын. Станокыс вӧлі пролётын медыджыд.
Сы дінын сулаліс неыджыд скамейка, кодӧс цехын шулісны трибункаӧн.
Капка вӧлі морт ӧкуратнӧй; станокыс сылы вӧлі ыджыд, но пуктыны ас улас тыртӧм ящик, кыдзи тайӧс вӧчлісны мукӧдъяс, сійӧ лыддьыліс позьтӧмӧн.
Сійӧ ачыс мастеритіс-вӧчис аслыс трибунка, краситіс сійӧс кубӧвӧй краскаӧн, и сійӧ образец серти кутісны вӧчны аслыныс трибункаяс и мукӧд ремесленникъяс, кодъяслы станокыс вӧлі не туша сертиыс.
Тӧрытъя ӧбида прӧйдитіс, синмыс пӧшти эз беспокоит, мастерӧн рытсяньыс лӧсьӧдӧм станок кывзіс киыслысь, киссис да резіс еджыд эмульсия, гартчис фрезӧн гӧрыштӧм металлическӧй стружки.
Капкалӧн настроение бурмис Ходулякӧд решительнӧя сёрнитӧм бӧрын.
Сійӧ вӧлі доволен, мый Лёшка эз лысьт не кывзыны да воис цехӧ.
Ходулялӧн видыс вӧлі коньӧр кодь, кӧрталӧм чуньсӧ сійӧ пыр кутіс син водзын.
Станок дорӧ Лёшкаӧс сувтӧдны эз позь, сы вӧсна мый чуньыс збыль пыктӧма, но ваявны детальяс, идравны стружки да вӧчны ставсикас подсобнӧй удж сійӧ тырвыйӧ вермис.
Кор удж муніс бура, станок эз капризничайт, улын шуйга станина дорын ӧдйӧ быдмисны дась детальяслӧн колонкаяс и бригадаын ставӧн вӧліны занятӧсь асланыс делӧӧн, кыдзи колӧ.
Капка ачыс чувствуйтіс, мый тайӧ часъясӧ аслас кубӧвӧй трибунка вылын сійӧ, кыдзи шулісны ёртъясыс, «вына зонка».
Татшӧм минутаясӧ некод нин эз лысьт весиг гусьӧник шуны Капкаӧс шпиндельӧн, кыдзи эльтлісны сійӧс улича вылын ичӧт туша вӧснаыс.
Цехса пролёт кузя вӧлі локтӧ мастер Корней Павлович Матунин, ремесленникъяслӧн общӧй дядька, том производственникъяслӧн воспитатель.
Сы вылын вӧлі ӧкуратнӧй туальденорӧвӧй халат. Халат зепсьыс чурвидзис делениеяса кӧрт линейка, векньыдик расчёска да гӧрд карандаш.
Дженьыдик дзор уссӧ чеплялігтырйи, сійӧ тэрмасьтӧг ветлӧдліс ӧти станок дорсянь мӧд станок дорӧ да видзӧдіс аслас ученикъяс вылӧ векньыдик кӧрт ӧчки вевдортіыс.
Капка, коді вӧлі ставнас сетчӧма уджӧ, эз аддзы матыстчысь мастерӧс да орудуйтіс аслас станок вылын, пиньяс пырыс кокньыдика шутьлялігтыр.
— Тайӧ мый сяма соловейяс цехын гольгӧны? — кыліс сійӧ дзик аслас пель весьтын.
Уджалӧмысь дугдывтӧг сійӧ сутш кежлӧ видзӧдліс мышкас да аддзис ас дінсьыс мастерӧс.
— Тайӧ ме аслым ачым шутьляла, Корней Павлович, — яндысьӧмпырысь шуис Капка. Сійӧ шензис, кыдзи тайӧ татшӧм шума дырйи сылысь шутьлялӧмсӧ кылӧма мастер.
— Тэ эськӧ мед, вомгорулад шутьлялін, а то кыдзи шусьӧ, шутьлялысьясӧс ывла вылӧ! — стрӧга шуис мастер.
— Ме первойсӧ, Корней Павлович, видлі гусьӧник, думын мотивсӧ куті, а сэсся кыла, кодкӧ шутьлялӧ, а, вӧлӧмкӧ, ме ачым.
Сьыланкывйыс зэв бур, тӧрыт красноармеецъяс сьылісны пристаньын.
И военнӧй сьыланкывйыс, и сьӧлӧмӧдзыд йиджӧ.
— Но, Капитоша, кыдзи делӧыд мунӧ? — юаліс мастер.
— Надзӧник мунӧ, Корней Павлович, со нин аддзанныд, мыйта вӧчи.
Опытнӧй синмӧн мастер видзӧдліс гӧтӧвӧй детальяс столбик вылӧ.
— Молодец, Бутырев, молодец, Капитон, вевтыртӧмӧн мунан.
Сӧмын уджав рӧвнӧя, тракйытӧг.
Станокыд оз дур?
Вайлы, ме тэнад станокысь делительнӧй головкасӧ прӧверита.
Со тадзи.
Васенин, Васенин! — горӧдіс сійӧ еджыдоват зонкалы, коді шыбитіс детальсӧ джоджӧ. — Тэ мыйла джоджӧ сідзи кыдзсюрӧ шыблалан?
Тэ тэч детальтӧ ӧкуратнӧя, а то пиньӧссясны.
Деталь оз радейт, медым сійӧс швыркйӧдлісны, тэ сыкӧд меліджыка обращайтчы, нӧшта нин сы вӧсна, ме висьтавлі нин, мый талун почётнӧй удж выполняйтам, спецзадание.
Тайӧ делӧыс фронт вылӧ мунас.
Тэ видзӧд, Васенин, кыдзи Бутырев орудуйтӧ, бура уджалӧ.
Дарӧм мый ичӧтик, станок сайсянь юрпыдӧсыс муртса тыдалӧ, а занятиесӧ ассьыс исполняйтӧ зэв ӧкуратнӧя.
Сэки мастер казяліс Капка чужӧм вылысь лӧз-гӧрд пас.
Сійӧ кутіс Капкаӧс тшӧкаӧдыс, ачыс копыртчыштіс, лӧсьӧдыштіс ӧчкисӧ.
— Батеньки-матеньки! — шуис мастер. Тайӧ вӧлі сылӧн радейтана поговорка. — Батеньки-матеньки!
Тайӧ коді нӧ тэнӧ тадзисӧ, а, Бутырев?
— Некод.
Тайӧ ме ачым, Корней Павлович.
— Мыйысь нӧ тайӧ тэ ачыд ас вылад татшӧма скӧрмин?
Батеньки-матеньки!
Капитон ӧвтыштіс юрнас, мездӧдіс тшӧкасӧ да копыртчис станок весьтӧ, ачыс ёна шензис сы вылӧ, мый эськӧ кӧ нӧшта неуна — и сылӧн эськӧ петкӧдчис синва.
Корней Павлович сулыштіс станок дорас, мӧдӧдчис нин, но бӧр бергӧдчис.
Капка гӧгӧрвоис, мый мастер кӧсйӧ мый йылысь кӧ сёрнитыштны сыкӧд.
Корней Павлович збыльысь кызӧктіс да шуис гортӧминика:
— Ме тӧрыт пыр мунанмоз кывлі тэнсьыд да Дульковлысь сёрнитӧ, кор ті ворота сайын сыкӧд кыввежинь мунінныд.
Тӧдан, Капа, тэ эськӧ висьталін мед ребяталы, медым эськӧ эз ёрччыны лёкысь.
Мукӧдыс бур кыв доныс оз и сулав, сійӧ вернӧ, а кывтӧ ассьыд марайтны оз ков.
Детинкаяс ті томӧсь на, сёрни тіян должен лоны ӧкуратнӧй.
Коді пеж кывйӧн шыбласьӧ, сылӧн кывйыс пач лыс моз став ёгсӧ душаас пыртӧ.
Оз ков сідз...
А сэсся зэв гора, ставсӧ вевттьысь равӧстӧм тыртіс цехса пролётъяс да дворсӧ.
Тайӧ вӧлі ӧбед вылӧ гудок.
Люзьгыны мӧдісны столовкаӧ.
Ӧбедайтігӧн ребята сёрнитісны, кыдзи и век, военнӧй орденъяс йылысь, самолётъяс да кино йылысь.
Ставторйын таын найӧ бура разбирайтчисны.
И на пӧвстысь быдӧн вевъяліс висьтавны делӧсӧ тырвыйӧ тӧдӧмӧн.
Перерыв бӧрын мастер чукӧртіс ставнысӧ пролётын да бара юӧртіс, мый удж найӧ получитісны зэв серьёзнӧйӧс особӧй задание серти.
Сэні жӧ сійӧ объяснитіс образец вылын да чертёж серти, кутшӧм лоас удж.
— Сідзкӧ, таті тадз лоӧ: кык ворга колӧ, кузьмӧсногыс, кутам вӧчны фрезӧн торецсяньыс нёль миллиметр.
А тасянь, сідзкӧ, нарезнӧй мӧдас, втулочка сяма.
Видзӧдӧй татчӧ...
Со татшӧм ногӧн.
А таладор боксяньыс артмӧ сэтшӧм кодь нин, кутшӧмӧс ми вӧчлім нин.
Ставныдлы гӧгӧрвоана?
— Корней Павлович, а Корней Павлович, — Капка сюйсис мастерлы дзик гырддза улас, видзӧдліс сылы ӧчки улас. — Корней Павлович, тайӧ детальыс мый вылӧ мунас?
— А тэ эн любопытничайт.
Раз шуи — специальнӧй задание, сідзкӧ, лишнӧй вопросъяс дзик нинӧмла нин.
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана, — нюжӧдіс Капка, — сӧмын зэв окота эськӧ тӧдмавны, интереснӧ ӧд!
— А меным, гашкӧ, окота жӧ тіянлы висьтавны, да оз позь.
Гӧгӧрвоана?
Шуӧма — раз оз позь, и шабаш.
Боевӧй секрет, военнӧй тайна.
Дӧверитісны миян заводлы, задание выполнитӧм бӧрын кутам вӧчны, и чӧв ов.
Ковмас, дерт, лишнӧй час-мӧд зэлӧдчывны.
— Гашкӧ, танкъяслы тайӧ? — эз ӧвсьы Капка.
— Вермас лоны и сідз, — сӧгласитчис мастер.
— Либӧ катюшалы?
— Вермас лоны.
— Абу самолётлы, Корней Павлович?
— Гашкӧ и сідз...
А рытладорыс заводӧ воис вӧвлытӧмкодь экскурсия.
Тайӧ вӧліны местнӧй важ олысьяс, пенсионеръяс, удж кузя ветеранъяс, важ затонскӧй гвардия, волгаръяс.
Найӧ кутшӧмкӧ ногӧн тӧдмалӧмаӧсь, мый Судоремонтнӧй заводлы сетӧмаӧсь особӧй задание асланыс уджъяс бӧрын вӧчӧм вылӧ, да локтӧмаӧсь висьтавны, мый ковмас кӧ, найӧ дасьӧсь отсавны народлы.
Локтісны Свищевкаысь Егор Данилыч Швырев да Макар Макарович Расшивин.
Пристаньысь воисны Маврикий Кузьмич Парфенов, ёна пӧрысь Михайло Власьевич Бусыга, Устин Ермолаевич Скоков да ачыс Иван Терентьевич Яшкин, самӧй сійӧ, код йылысь дневникас Валерий Черепашкинлӧн вӧлі пасйӧма, мый сійӧ оліс нӧшта крепостнӧй право дырйи да звукӧвӧй кино изобретитан кад кежлӧ пельтӧммис.
Налы ставныслы ӧтлаын вӧлі, дерт, сюрсджын кымын арӧс.
Тайӧ вӧліны вынйӧра ён старикъяс, кодъяс асланыс кадӧ ветлывлісны став Волга кузя бурлакъясӧн, пур кылӧдысьясӧн, крючникъясӧн да водоливъясӧн.
Ӧткымынъяс, например Швырев да Бусыга, плавайтлісны кочегаръясӧн да механикъясӧн, а сэсся уджавлісны судоремонт кузя либӧ коллявлісны ассьыныс нэмпомнысӧ бакенщикъясӧн.
Затонскӧй старикъясӧс сопровождайтіс ачыс директор Леонтий Семёнович Гордеев, сы бӧрся, неуна косталыштӧмӧн, локтіс Корней Павлович Матунин.
Ребята аддзисны, кутшӧма волнуйтчӧ мастер.
Сійӧ сы-сы вылӧ чепляліс ассьыс дженьыдик уссӧ, лӧсьӧдліс халатсӧ, кыскывліс клетчатӧй носӧвиксӧ да чышкывліс ньылӧдӧм плешсӧ.
Ӧд коркӧ сійӧ ачыс вӧлі Затонын ремесленнӧй мастерскӧйясса ученикӧн, да Михайло Власьевич Бусыга Егор Данилович Швыревкӧд вӧліны сылӧн наставникъясӧн.
Старикъяс, бедьясныс вылӧ мыджсьӧмӧн, тэрмасьтӧг мунісны цех кузя.
Найӧ сувтавлісны станокъяс дорӧ, видзӧдлывлісны уліас, босьтлісны гӧтӧвӧй детальяс, видлалісны найӧс удж донъявны кужысь чуньяснаныс, матӧдз вайӧдлісны омӧля аддзан синъяс дораныс, стрӧга ружӧктыштлісны.
— Тайӧ пролётын менам уджалӧны, — полӧмӧн кодь юӧртіс мастер.
— Бур челядь сюрӧмаӧсь тэныд, Матунин, — признайтіс старик Швырев, — тӧлк лоас.
Поддерживайт, затонскӧйяс!
Со и управка!
Матысмисны станок дорӧ, код сайсянь вӧлі тыдалӧ Капка Бутыревлӧн юрпыдӧсыс.
— А тайӧ, Бутыревлӧн, Василий Семеновичлӧн, пиыс, — представитіс Капкаӧс мастер, — отличайтчӧ.
Аддзанныд?
Трёхшпиндельнӧй вылӧ нин сувтӧдӧма!
— Нолтӧ, вӧтлы ӧтчыд, — шуис Бусыга.
Мастер Корней Павлович весиг водзвыв пӧсяліс волнуйтчӧмысла.
— Давай, Бутырев!
Петкӧдлы, мыйӧ Матунин велӧдіс.
Капка гӧрдӧдіс пель йылӧдзыс.
Капкалы тӧдвылас уси, кыдзи важӧн нин, кор сійӧ вӧлі ичӧт на, пыравліс на ордӧ воскресеньеӧ чай юыштны Михайло Власьевич Бусыга.
Пызан корсьлісны ӧшинь улас йӧрын, пу улын.
Мамыс кисьтліс почтённӧй гӧсьтлы чашка бӧрся чашка — Бусыга ӧтнас вермис юны самӧварджын.
А рытланьыс батьыс корис Капкаӧс, кодӧс вӧлі личкӧ нин ун, сувтӧдіс сійӧс улӧс вылӧ да, кинас кутыштӧмӧн, медым эз усь, приказывайтліс висьтавны стишок: батьыс кӧсйис ошйысьыштны гӧсть водзын пи талантъясӧн.
«Нолтӧ», грубӧй гӧлӧсӧн тшӧктыліс гӧсть.
И вит арӧса Капка, то пызан шӧрын сулалысь чӧскыд сёян вылӧ видзӧдӧмӧн, то зэв ыджыд да страшнӧй гӧсть вылӧ синсӧ вештывлӧмӧн, висьталіс:
«Римка, эн вашкӧд, тэтӧг тӧда...
Синъясыс Капкалӧн куньсьӧны, вомыс лемасьӧ: сійӧ вевъяліс нин видлыны варенье.
Улӧсыс вӧрис кокъяс улас, и рӧмыдын кузь юрсиа, виж тошка Бусыга кажитчыліс Леснӧй Царь кодьӧн, код йылысь висьтавсис стихотворениеын.
Сы вӧсна Капкалӧн зэв сьӧлӧмсьыс артмыліс:
И сійӧ топыда топӧдчыліс батьыслӧн ён да шоныд пельпом бердӧ.
«Но, тырмас сэсся, молодец!» шулывліс Бусыга.
«Ме водзӧ тӧда жӧ», ӧбижайтчыліс Капка да, улӧс вылысь лэччӧм бӧрын нин, тэрмасьӧмӧн висьталіс стишоксӧ дзик помӧдзыс...
Но ӧні должен вӧлі лоны серьёзнӧйджык испытание...
Капка видзӧдтӧг ӧдйӧ босьтіс шуйга кинас детальяс, пуктіс заправкаӧ, прӧверитіс шпиндельяс, веськыд кинас лэдзис станоксӧ да включитіс самоходнӧй подача сэтшӧм небыда, мый старикъяс ошкӧмпырысь кызӧктісны.
Сэсся Капка перйис гӧтӧвӧй деталь, чышкыштіс ветӧшӧн да сетіс мастерлы.
Деталь мӧдіс петлыны киысь киӧ.
— Но, кыдзи Василич, батьыд гижӧ мыйкӧ? — юаліс Капкалысь пӧрысь Бусыга, носороглӧн кодь кыз вижов-лӧз гыжнас детальсӧ гижйӧдлӧмӧн.
Капка ньылыштіс горш дінас друг гӧрддзасьӧм комӧк да лӧсьӧдчыліс мыйкӧ ӧтветитны, но директор ордйис сійӧс:
— Гижас на, гижас.
Тӧданныд, кыдзи ӧні почта ветлӧ.
Но, мунім водзӧ, ёртъяс.
Старикъяс мунісны мӧд станок дорӧ, а Корней Павлович, ичӧтика кольччыштӧмӧн, видзӧдліс бӧрвылас да мигнитіс аслас велӧданторлы: молодец пӧ, Бутырев, эн подкачайт.
Тайӧ жӧ лунсянь решитісны уджавны кык лишнӧй час рытнас.
Тайӧ луныс велавтӧгыд кажитчис помасьлытӧмӧн.
Освоитны выль урок вӧлі не сэтшӧм кокньыд.
Детальяс торксявлісны станокъяс вылын.
Мастер-наладчик уси эбӧссьыс.
Ремесленникъяс вӧліны мудз чужӧмаӧсь, пораясӧ пырӧм металлысь рудӧдӧмаӧсь.
12 глава
МОРСКӦЙ АЛЬБАТРОСЪЯС ДА ВОЛЖСКӦЙ КАЛЯЯС
Вӧлі пемдӧ нин, кор мунісны Судоремонтнӧйысь ремесленникъяс.
Быгыдӧсь вӧліны омӧля мыськӧм, быттьӧ тшынасьӧм чужӧмъясныс.
Ремесленникъяс восьлалісны чӧла, и зэв гырысьӧн кажитчисны синдоръясӧдыс саӧссьӧм да металлӧн сьӧдасьӧм синъясыс.
А «Водникъяс садйӧ» пыранінын чукӧрмӧма йӧз кино афиша дорын.
Паркын ворсіс музыка, да аллеяяс кузя утюжитӧм паськыд клёшъяснас туйясвывса лыасӧ чышкигтырйи, веськыдладор синкымъяс вылас бескозырканысӧ доровтӧмӧн, нёльӧн-нёльӧн орччӧн пӧкаживайтісны затонӧ выль воысьяс — Валаам дівывса юнгаяс.
И кор найӧ прӧйдитісны киноӧ пыран ӧдзӧс весьтӧд, кодӧс нӧшта абу на затемнитӧма, бескозыркаяс вылас тӧдчисны пемыд зарни букваяс: «<rus>Краснознамённый Балтийский флот</rus>».
Затонса да Свищевкаса пристаньясысь нывкаяс, кодъяс пукалісны скамьяяс вылын орччӧн, вашкӧдчисны да видзӧдлывлісны любопытнӧй синъяснаныс том балтиецъяс вылӧ.
Детинкаяс уважениеӧн, торъя радейттӧг, но зато вежалӧмпырысь видзӧдісны, кыдзи, морскӧйногӧн катласьӧмӧн, мунісны аллея кузя юнгаяс.
И общӧй мнение вӧлі нин сэтшӧм, мый «миян ремесленникъяслы ӧні крышка.
Морячокъяс парскасны став статьяяс кузя».
Писькӧс Лёшка Ходуля вӧлі сэні нин.
Сійӧ сэтшӧма лӧвтіс цехын, мый ставнысӧ дӧзмӧдіс да добитчис ассьыс: мастер лэдзис сійӧс висян чуньыс вӧсна мукӧдъясысь водзджык.
Ачыс Ходуля море вылын некор эз вӧвлы и Волга кузя Ахтубаысь улӧ эз кывтлы.
Но сійӧ радейтліс сюйны аслас сёрниӧ быдсикас морскӧй кывъяс, ошйысис, мый непременнӧ кутас служитны флотын, и киас сылӧн грубӧя вӧлі татуируйтӧма якӧр.
Та вӧсна талун сійӧ пыр жӧ смела матыстчис юнгаяс дінӧ, кодъяс пуксисны шойччыны садса кузь скамья вылӧ.
— Разрешитанныд пришвартуйтчыны?
Благополучнӧя воӧмӧн.
Дыр-ӧ кежлӧ шыбитінныд якӧртӧ миянын, <rus>в песчаных степях Аравийской земли</rus>?..
— Сэні тыдавны кутас, — лабутнӧя вочавидзис кузь да вӧсньыд синкымъяса косіник юнга.
Тайӧ вӧлі Виктор Сташук, кодкӧд асывнас тӧдмасис Рима. — А ті татчӧс?
— Татчӧс, кыдз шусьӧ, — вочавидзис Ходуля. — Тані чужи, <rus>и это всё, что я любил...</rus>
— Но, кутшӧмӧсь тані тіян ребята, бурӧсь?
— Ребята, дерт, эмӧсь, — честьӧ уськӧдчыны зільӧмӧн тэрмасис юӧртны Ходуля. — Быдсямаяс, дерт, эмӧсь.
Эмӧсь вывті суклясьысьяс, начальство дінӧ сибӧдчӧны.
Вообще, дерт, ті тані став тайӧ шпиндельяслы сё очко сетанныд.
Ӧти кывйӧн — морякъяс, флотскӧйяс, морскӧй альбатросъяс.
Ме важӧн нин думайта та йылысь.
Куритчанныд?
Юнгаяс синбӧжнаныс видзӧдлісны Ходуляӧн налы вӧзъян папирос вылӧ, сэсся видзӧдлісны Сташук вылӧ.
Сійӧ, тыдалӧ, налӧн вӧлі вожакӧн.
Сташук муртса тӧдчымӧнъя доровтліс юрсӧ: нинӧм вылӧ.
Юнгаяс ышловзисны да бергӧдчисны.
— Куритчытӧмъяс, — чорыда орӧдіс Сташук.
— Верма зажигалочка предложитны, аслам вӧчӧмтор, — шуис Ходуля, зажигалка перйигтырйи, кодӧс асывнас сылы бӧр сетіс Капка. — Пӧжалуйста, воысь мортлы, да нӧшта моряклы, некутшӧм дон босьттӧг.
Расходъяс вӧсна эн беспокоитчӧй, артмӧдчам кыдзкӧ.
Ті — альбатросъяс, ми — волжскӧй каляяс.
Ӧта-мӧд дорӧ ладмӧ, и ставыс порядокын.
Сташук яндыштіс, эз кӧсйы босьтны, но Ходуля мырдӧн пуктіс сылы киас зажигалкасӧ, клопнитіс кипыдӧснас вылыссяньыс да шуис сэки: «<rus>Шито-крыто, взято-бито и с кона долой</rus>».
Но Сташук эз нин видзӧд Лёшка вылӧ.
Бушлат зептас зажигалкасӧ ӧдйӧ пуктӧм бӧрын сійӧ сувтыштіс, аллеяын тыдовтчысь Рима Бутыреваӧс пӧдругаыскӧд аддзис да.
— <rus>А, по синим волнам океана, лишь звёзды блеснут в небесах</rus>, — кутіс декламируйтны Ходуля, — <rus>уж Римочка наша несётся, несётся на всех парусах...</rus>
Сташук эз кывзы сійӧс.
Сійӧ синтырнас видзӧдіс Рима вылӧ. Тайӧ вӧччӧм мича нылыс эз вӧв ӧнтайя прӧстӧй нывка кодь, кодкӧд сійӧ сэтшӧм веськодьпырысь сёрнитіс асывнас.
— Мый?
Тӧдмӧдны? — тэрмасьӧмӧн шуис Ходуля.
— А ми сыкӧд неуна тӧдсаӧсь нин, — вочавидзис Сташук да лӧсьыда кӧзырнитіс Рималы.
— Видза оланныд, — шуис сійӧ. — А тайӧ пӧдруга менам.
Видза оланныд, Лёша.
Ходуля сэтшӧма чуймис, мый весиг эз вермы друг ӧтветитны, и сӧмын минута мысти шуис:
— Видза олан, Римочка, видза олан, Лидочка.
Бур рыт, имеита честь.
А ми тані, тӧданныд, морячокъяскӧд сійӧ да тайӧ, <rus>обнявшись крепче всех друзей...</rus>
— Кино кутам видзӧдны? — юаліс Сташук Рималысь.
— Да ӧд билетъяссӧ, кӧнкӧ, ставсӧ нин вузалӧма.
— А менам да менам ӧти ёртлӧн эм нин, стӧч нёль, случайнӧ орччӧн, со виччысьӧ, сулалӧ, — шуис Сташук, и найӧ мӧдӧдчисны киноӧ, колисны аллеяӧ бӧбмӧм Лёшка Ходуляӧс, коді век жӧ бормочитыштіс:
Сташук тӧдмӧдіс нывкаясӧс аслас ёрткӧд Серёжа Палихинкӧд.
Нёльӧн найӧ мунісны киноӧ.
Рима да Лида мунісны сойбордӧ кутчысьӧмӧн шӧрас, а юнгаяс на бокті, неуна ылыстчӧмӧн.
Колӧ шуны, найӧ кыкнанныс сэтшӧма шмонитісны ӧта-мӧд вылас, мый нывкаяс дугдывтӧг семдӧмӧн сералісны. Нывъяс эз казявны, кутшӧм пелька отсалӧны морякъяс ӧта-мӧдыслы ёсявны да петкӧдлыны асьнысӧ медся бурладор боксянь.
— О, сійӧ миян известнӧй чери кыйысь, — висьталіс Сташук Палихин йылысь. — Ті сылысь юалӧй, кыдзи сійӧ Ладогаын камбала кыйис, а аслыс немецкӧй мина вугырӧ шедіс...
— Ог нин, — вочавидзис Палихин, — мед лучше ачыс висьталас, кыдзи сійӧ трубочистӧн лоис, кор Ленинградын керка вевт вылын зажигалка уси трубаӧ, а сійӧ сэтчӧ сы бӧрся пырис...
abu
Сэсся Палихин да Лида мунісны неуна водзӧ.
Рима да Сташук кольччыштісны.
— Да, Рима, — друг шуис Сташук, — ті татчӧс?
— Да, тані чужлі.
— Сідзкӧ ті, гашкӧ, меным висьталанныд, кодъяс тайӧ тані тіян сэтшӧм командосъясыс.
Ме тась некодӧс ог тӧд, сӧмын на вои, а получиті нин письмӧ.
И гижӧма мыйкӧ, он гӧгӧрво.
Сулала вахта вылын, а кутшӧмкӧ детинка котӧрӧн локтіс, сюйис меным письмӧ, а ачыс усйысис. — Сійӧ чургӧдіс Рималы письмӧ. — Со аддзанныд?
«Рыбачӧй Затонса командосъяс чолӧмалӧны Тіянӧс асланыс берегын.
Мед крепитас верность тіянлысь боевӧй дружбанытӧ да закалитас отвага тіянлысь сьӧлӧмъяснытӧ, да мед чӧскыд лоас тіян уджъяслӧн плод, да мед кыптас тіян весьтын победалӧн ӧшкамӧшка.
Затонскса командосъяс надейтчӧны, мый балтийскӧй юнгаяс кыпӧдасны карлысь дзоридзалӧм да слава.
Командосъяс штаблӧн поручение серти — Амальгама».
Бокас вӧлі рисуйтӧма знак — ньӧв да ӧшкамӧшка.
— Дзик нинӧм ог гӧгӧрво! — шуис Рима.
— Да и ме ог тӧд, мый тайӧ татшӧмыс.
Гашкӧ, командованиелы петкӧдлыны?
— А сійӧ, коді тай петаліс, эстшӧм ускаыс, уна тай вурлӧма татчӧас...
Сійӧ тіян главнӧй командир?
Капитан?
— Абу капитан, а мичман.
Колӧ нин тӧдны, Римочка.
Антон Фёдорович Пашков.
Тӧдса: нёль векньыд нашивка — тайӧ лоӧ мичман, а соскас пельӧсӧн вурлӧм шевронъяс — тайӧ срокысь вывті служитӧмысь.
Сійӧ нӧшта воддза война дырйи на кондукторӧн вӧлӧма.
— Поездын?
— Извиняйтча, мыйла нӧ поездын?
Корабль вылын.
Поездад кондуктор, а флотын кондуктор.
Колӧ гӧгӧрвоны.
А ремесленникъяс локтісны мудзӧмаӧсь да скӧрӧсь.
Юнгаяс налы кажитчисны бездельникъясӧн да тшапитчысьясӧн.
Рыбачӧй Затонса ремесленникъяс эз тӧдны, мый бушлатъяса да бескозыркаяса ӧкуратнӧя пасьтасьӧм тайӧ зонкаяслы сюрліс нин испытайтны сэтшӧмтор, мый затонскӧйяс вӧтнас на эз аддзывны.
Финскӧй самолётъяс лыйлісны да шыблалісны бомбаяс, кор юнгаяс мӧдӧдчисны Ладожскӧй тывывса Валаам ді вылысь.
Чорыд тшыг тӧв коллялісны найӧ осаждённӧй Ленинград дорын.
И эз этшаӧн усьны найӧ кольӧм арын Невскӧй Дубровка дорса славнӧй делӧын, кор юнгаяс, пӧшти челядь на, эз лэдзны немецкӧй десантникъясӧс да кутісны зэв важнӧй рубеж Краснӧй Армияса частьяс вотӧдз.
Эз тӧдны затонскӧйяс, мый аслас Витя Сташуклӧн сійӧ тӧлын тшыгла кулі мамыс Нарвскӧй застава дорын матын.
Эз вермыны думыштны затонскӧйяс, мый омӧлик Серёжа Палихин Ладогаса йиа ваын аслас киясӧн вештіс мина, код вылӧ муртса эз веськав балтиецъяс тыра шлюпка.
Унатор эз тӧдны ребята да видзӧдісны воысьяс вылӧ кыдзкӧ быттьӧкӧ кедзовтанаа, а збыльысьсӧ налӧн петіс вежныс юнгаяс вылӧ.
Но юнгаяслы найӧ быттьӧкӧ вӧліны веськодьӧсь.
13 глава
КОМАНДОРЛӦН РЫТ
Валерка да Тимсон виччысисны Капкаӧс сад дорын.
Найӧ паныдасисны, кыдзи паныдасьлӧны векджык детинкаяс, кодъяс бура тӧдӧны ӧта-мӧднысӧ, мӧдногӧн кӧ чолӧмасьтӧг, киасьтӧг да мукӧд церемонияястӧг.
— Кывлін выльтор? — юаліс Валерка, ачыс мунігмозыс кӧсйис ладмӧдны коксӧ Капкакӧд, но некыдз эз ладмы да джӧмдаліс. — Миян нывкаяс тайӧ флотскӧйяс вӧсна дзикӧдз садьсӧ воштісны.
— Но и мед найӧ, — броткӧбтіс Тимсон.
— Ті кор на йылысь кывлінныд? — мунігмозыс юаліс Черепашкинлысь Капка.
— Асывнас на.
— Но и кыдзи?
— Ставыс лючки.
Ысті чолӧмалан письмӧ.
Кӧкъямыс ноль-нольын.
Колька нуис, Венькалӧн вокыс.
— Вӧчӧмсӧ прӧверитін?
— Но дерт жӧ.
Сетіс срокын.
Дежурнӧйыслы сетіс.
Ме ачым аддзылі пу йывсянь.
— А мый гижин?
— Но, кыдзи Арсений Петрович миянлы висьтавліс.
Воысьяслы чолӧмалӧм.
Кыдзи став эвакуированнӧйяслы гижлім.
— Таысь ошка.
— Сӧмын тӧд, Капка, — Валерка неуна котӧртыштіс водзӧ, медым пемыднас видзӧдлыны Капкалы чужӧмас, — тӧд — самӧй тайӧ дежурнӧйыс тэнад чойыдлы бумажкасӧ петкӧдліс нин.
А сійӧ сералӧ.
Тэ сылы нинӧм миян йылысь эн висьтавлы?
— Ещӧ мый! — дӧзмис Капка.
— Мый нӧ чойыд тешкодьсӧ аддзӧма?..
И код кодь сӧмын сійӧ тіян сэтшӧмыс лоӧма?
Валерка зэв ёна скӧраліс, мый Капка Бутыревлӧн вермис лоны сэтшӧм чой.
Мыйкӧ дыра мунісны кыв ни джын.
Сэсся Черепашкин некымынысь тувкис гырддзанас Тимсонлы бокас, и найӧ видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
Тимсон довкнитіс юрнас, и Валерка решитчис.
— Чукӧртчывны эськӧ вообще колӧ, Капа!
А то кыдзкӧ делӧным миян нярмыны мӧдіс.
Збыль, менам ставсӧ сэтчӧ гижалӧма.
Петкӧдлыны?
— Петкӧдлан коркӧ бӧрын.
Валерка да Тимсон бара видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
— Капка, позьӧ тэныд месянь вот личнӧ да вот Тимкасянь сідзжӧ — миянсянь кыкнаннымсянь, мӧдногӧн кӧ — замечание висьтавны?
Вернӧ, Тимсон?
Тимсон лапнитіс синнас, довкнитіс юрнас.
— Вай висьтав, — вочавидзис Капка.
— Тэ, Капа, бӧръя кадӧ манкируйтан.
— Вот тэд и на!
Здравствуйте.
Тайӧ ме манкируйта?
Капка весиг сувтовкерис.
— Да, да, манкируйтан, юав кӧть Тимсонлысь.
Да, Тимка?
— Дзик сідз, — воча шыасис Тимсон.
— Да ӧд некор меным, — заводитіс Капка. — Тӧдан, кутшӧм миян уджыс!
Особӧй заказ вӧчам.
Ті эськӧ кыдзкӧ ӧні метӧг.
— Тэ нӧ мый... — Валерка весиг тшӧкмуніс здук кежлӧ. — Тэ нӧ мый, ӧткажитчан?
Эк тэ, а нӧшта командос!
Коді кыв сетліс, клянитчыліс?
Тӧдан, Капка, тайӧ нин... тайӧ нин прӧстӧ...
Правда, Тимсон?
— Мый нин.
— Арсений Петрович мый миянлы висьтавліс мунігас?
Кодӧс назначитіс?
— Но тадзи кӧ нин артмис, — мыжа моз заводитіс сёрнитны Капка. — Ме жӧ ог ӧтказывайтчы дзикӧдз, сӧмын командорӧн ӧні меным нинӧм лоны.
Ӧти-кӧ, ме пионеръясысь арлыдӧн петі нин.
Уджала, мӧд-кӧ, асывсянь войӧдз.
Ӧні и выходнӧйяс, шуӧны, миян оз лоны быдса тӧлысь чӧж.
Меысь кутшӧм тӧлк тіянлы?
Да сэсся нин нӧшта кыдзкӧ ме... но, тайӧ самӧй... но, абу лӧсьыд.
Менам сэтшӧм ӧні делӧыс, мый ме петі нин аслам арлыдысь.
Сэсся ещӧ производство вылын бригадир.
Ребята тӧдмаласны, сэки проход меным оз ло.
Серамвыв лэптасны.
Меным кыдзкӧ быттьӧ оз нин мун.
Быттьӧкӧ посни челядь!
— Сідзкӧ, ми поснияс?
Аттьӧ! — Валерка копыртчыліс: — Мерси.
Но, тайӧ нин, Капка, тӧдан...
Ме лыддя личнӧ...
Збыль, Тимсон?
— Дерт нин, — шуис Тимсон.
— Эк, тӧдіс кӧ эськӧ Арсений Петрович!
Вот, быттьӧ нарошнӧ, письмӧяс сысянь оз воны.
— Да ме ачым гижи нин сылы... — шуис Капка. — Адресыс ӧд...
ВМПС 3756-Ф?
Правильнӧ?
Оз ӧтвечайтны мыйкӧ!
— Омӧль делӧ сытӧг, — шуис дзикӧдз расстроитчӧм Валерка.
Тимсон сӧмын кинас шеныштіс.
Найӧ ӧні мунісны берегті.
Волга, пемыд да чӧв, уль руӧн ӧвтіс сап пемыдінсянь.
Гӧгӧр ни ӧти би.
Пемыд да шуштӧм став тайӧ зэв ыджыд волжскӧй помтӧм-дортӧм просторыс.
А коркӧ сэні, кытчӧ затонсянь чукыльтӧм бӧрын веськӧдчӧ Волга, небесаыс войяснас пыр вӧвлі быттьӧ кыптыштӧма, вылӧдз паськавліс эзысь би югӧр.
Тайӧ веськыдладор берегсяньыс вачкис войся небесаас войын куслытӧм аслас уна сюрс биясӧн ыджыд кар, Волга кузя нималана степнӧй кар, коді гордӧй аслас нимнас.
Карыс вӧлі тайӧ крайса столицаӧн.
Ставыс Затонскысь да гӧгӧрсьыс кыссисны сы дінӧ, ставыс олісны сійӧ славаӧн, сідз жӧ, кыдзи войяснас ставтор вылын куйлісны великӧй карса ылі бияслӧн югӧръяс.
Затонскӧйяс гежӧда шулісны сійӧс тыр нимнас, но кор кодкӧ шуліс: «Ме тӧрыт карын вӧлі», ставӧн сідзи и тӧдісны, мый йылысь мунӧ сёрни.
Детинаяс мунісны чӧла, и куимнанныслы вӧлі сьӧкыд.
Чӧв олӧмыс вӧлі сэтшӧм сьӧкыд, мый весиг Тимсон эз вермы терпитны.
— А Ходулялы нӧшта сюрас на, — друг шуис сійӧ скӧрысь, — кута.
— Вернӧ, Капа, — рад лои Валерка, — тэ лэдз нӧйтны Ходуляӧс да став свищевскӧйяссӧ тэысь водзӧс босьтӧм ради.
— Шуи, буракӧ, ог! — орӧдіс Капка.
— Но, кытчӧдз тэ командор, сідзкӧ, ми обязаннӧйяс, а кор мунан, сэки нин ми асьным тӧдам.
Ме тадзи думайта, Тимка.
— И петкӧдла пуж! — шуис Тимка.
Ребята колльӧдісны Капкаӧс дзик гортӧдзыс.
Ичӧтик Нюшка вӧлі ӧтнас.
Сійӧ важӧн нин воӧма детскӧй садйысь;
Рима мунігас водтӧдіс сійӧс узьны, но Нюшкалы вӧлі страшнӧ да гажтӧм узьны ӧтнаслы.
Эз вевъяв Капка биасьны дзузганӧ, кыдзи Нюшка горӧдіс:
— А ме ньӧти на и ог узь! — да, тэрыба кынӧм вылас бергӧдчӧмӧн, пыр жӧ исковтіс джуджыд вольпась вывсьыс джоджӧ. — Капка, а тӧдмав, мый ме талун сёйи.
Капка, гимнастёркасӧ пӧрччӧм бӧрын, кутіс мыссьыны мыссяндоз дорын.
— Миянлы садйын талун мака кӧлачьяс сеталісны.
Быдсаӧс сетісны да нӧшта вот этатшӧм тор, — и Нюшка петкӧдліс лӧсьӧдӧм чепӧльсьыс няйт водз чунь помсӧ. — Капа, чур, ме кичышкӧдтӧ понда кутны, позьӧ?
Кутны кичышкӧд, кор вокыс мыссьӧ, удж вылысь гортӧ локтӧм бӧрын, вӧлі Нюшкалӧн почётнӧй обязанностьӧн да священнӧй правоӧн.
Сійӧ сулаліс неуна бокынджык лӧканьсьыс, код весьтӧ копыртчӧма мыссьысь Капка.
А мыссьыліс сійӧ дзик батьыс моз: гораа сьӧласис, пӧлясис, прыськайтіс да лёкысь ниртіс сьылісӧ.
— Ой, сӧмын эн резышт, смотри!
Тэ сӧмын, смотри, эн резсьы! — шуис Нюшка йӧжгыльтчиг да кынмис места вылас.
Сійӧ тӧдіс, мый ӧні Капка пожйыштас кияссӧ да непременнӧ резыштас сійӧс кӧдзыд ваӧн.
И дерт, Капка резыштіс, и Нюша, нарошнӧ чирзігтырйи, шыбитіс вок киас кичышкӧдсӧ, кутіс зыравны чужӧмсьыс васӧ да тӧждысьӧмпырысь чышкавны дӧрӧмсӧ.
— Но тэнӧ...
Ставсӧ кӧтӧдін.
Кутшӧм тэ, Капка, вильыш!
Сэсся Капка перйис зепсьыс газетаӧ бураа гартыштӧм кык чернослив.
— На, Нюша, тайӧ миян столовкаын компот сетлісны.
Ӧтиыс менам, а мӧдыс Шурка Васенинлӧн — сійӧ черносливсӧ всё равно оз сёй, тешкодь сэтшӧм.
— А Рима меным талун маа кӧвдум ньӧбис.
И тэныд ӧтиӧс колис.
Весалӧм подсолнечнӧй семечкиысь кӧвдумъяс, кодъясӧс жаритӧма маӧн, вӧліны затонскӧй челядьлӧн медся радейтана чӧсмасянторйӧн.
Капкалӧн весиг синъясыс ӧзйисны.
— А Римаыд ачыс сёйис? — юаліс сійӧ дульсӧ ньылалігтырйи.
— Сёйис, сёйис, збыль сёйис! — тэрмасис Нюшка. Сійӧ эз вунӧд: ыджыдджык чойыс тшӧктіс сылы дзик тадзи висьтавны Капкалы.
А ачыс сійӧ синсӧ эз вештыв шыдӧсакодь кӧвдум вылысь, коді куйліс блюд вылын, зарниасис маӧн.
— Капа... вай ӧтчыд курччыштны...
— Нюшка, меным мыйкӧ оз ков, сёй ставнас, — шуис Капка.
Нюша тупкис вомсӧ кыкнан кинас да кутіс пыркӧдны юрнас.
— М!.. М!.. Ачыд сёй, — ымӧстіс сійӧ кипыдӧсас, а мӧд кинас йӧткыштіс вокыслысь кисӧ.
Артмӧдчисны сідз: юкисны кӧвдумсӧ шӧриӧн.
Капка пуксис пызан сайӧ, кытчӧ Рима кольӧма сылы нянь, некымын пӧжалӧм картупель, сельдиджын.
Ставсӧ тайӧс вӧлі тӧждысьӧмпырысь вевттьӧма «Затонскса Ударник» газетаӧн.
— Почта талун эз волы? — бокӧ видзӧдлігтырйи юаліс Капка.
— Эз, эз волы.
Капка казявтӧг ышловзис.
Витӧд тӧлысь батьсяньыс эз волы письмӧ.
Омӧль делӧ.
Мудзыс, кодӧс Капка войдӧрсӧ эз чувствуйт, ӧні друг ӧтпырйӧ водіс пельпом вылас, копыртӧдіс юрсӧ пызан дорӧ.
— Капа, а мама регыд локтас?
— Регыд.
— А мыйла сійӧ век на оз лок и оз лок?
— Нюшка, тэ эськӧ мед узьны водін лучше, мортлы мешайтӧм дорысь.
Аддзан, буракӧ, морт сёйӧ, а тэ «тыр-тыр-тыр»...
Нюшка, пызан вылӧ гыравывтчӧмӧн, топӧдчис чужӧмбокнас ки бердас, видзӧдіс бокног да улісянь, кыдзи сёйӧ Капка, кыдзи кульӧ крепыд чуньяснас картупель да чутйӧдлӧ сов дозйӧ.
Нюша радейтліс видзӧдны, кыдзи вокыс поткӧдлӧ пес, кыдзи сійӧ мыссьӧ, кыдзи сёйӧ.
Сійӧ вермис часъясӧн видзӧдны вот тадзи.
Ставыс тайӧ вӧлі зэв интереснӧ.
Капка сёйис лӧня, бура курччаліс, крӧшкияс пызан вылысь чукӧртліс кипыдӧсас да сюйліс вомас.
Тадзи сёйӧны сьӧкыда уджалысь йӧз, кодъяс бура тӧдӧны, кыдзи шедӧ мортлы нянь.
Мудзыс надзӧник прӧйдитны пондіс.
И Капкалы окота нин лои висьтавны училище йылысь, Затонын удж йылысь, мастер Корней Павлович йылысь, дурак Ходуля йылысь.
Колӧ жӧ сёрнитыштны кодкӧдкӧ сы йылысь, мыйӧн тыр вӧлі быдса лун да мыйысь некыдз оз прӧстмы юрыс.
Висьтавны ыджыд чойлы — сійӧ оз гӧгӧрво, кыдзи колӧ.
Валеркалы да Тимсонлы колӧ висьтавны не сідз.
Накӧд лоӧ сёрнитны дженьыда да кыдзи обыкновеннӧйтор йылысь — думайтан, мися, ставыс пустяк, — медым найӧ чувствуйтісны, кутшӧм морт Капка Бутырев.
А ӧд окота мукӧд дырйи <rus>по душам</rus> да ставсӧ кыдзи эм висьтавны.
Вот вӧлі кӧ эськӧ гортас батьыс либӧ Арсений Петрович, найӧ эськӧ ставсӧ гӧгӧрвоисны, кыдзи колӧ.
А Нюшка кӧть и этша гӧгӧрволіс, но зэв нин бура кывзывліс, а медся нин, ставторлы пыр жӧ веритліс да ставсьыс вӧлі благодарнӧй.
— Вот миян талун инструментальнӧйын номер вӧлі!
Эм ӧти, овыс Терентьев Мишка.
Кызь сизимӧд воын чужлӧма.
— Ой, кызь сизимӧдын нин? — радлӧмӧн шензис Нюшка.
— Да...
Дас квайтӧд арӧс мӧдіс.
И вот сійӧ тӧрыт, гӧгӧрвоан, нёль норма да джын сюркньыштіс.
— Дай джын! — шензис ичӧтик нывка.
— Но, пӧръявны кута али мый ме тэнӧ?
— А мыйысь сійӧ сюркньыштіс? — смелмӧдчис да решитіс медбӧрын юавны нинӧм гӧгӧрвотӧм, но вокыслысь горша кывзысь Нюшка.
— Э, висьтав кӧть эн тэныд! — шеныштіс кинас Капка. — Мун лучше узьны.
Нюшка зэв ёна нин очсаліс да тілис синъяссӧ.
Капка водтӧдіс сійӧс крӧватьӧ, кӧні сійӧ пыр узьлывліс Римакӧд, шебрӧдіс стежитӧм эшкынӧн.
Нюшка кутчысис вокыслы кыкнан кинас.
— Тэ сӧмын эн мун.
Кор кута узьны, сэки сӧмын мун, ладнӧ?
— Ладнӧ, тэ регыдджык унмовсь.
А то менам нӧшта колӧ Глаша тётялысь примус пӧчинитны.
Очсалігтырйи жӧ Капка пуксис вольпась дорйылӧ.
— Капка, а збыль, змейӧс кӧ керыштны шӧри, то джынъясыс бара ӧтлаасясны?
Меным Маруська висьталіс.
Пӧръяліс, буракӧ, да?
— Кывзы унджык сӧрӧмъяссӧ!
— А тэ лысьтан змейсӧ киад босьтны?
— А мый могысь сійӧс босьтны?
— Но, энлы, тэ, Капка, сӧмын висьтав: лысьтан босьтны али он?
— Ковмас кӧ и босьта.
Узь тэ!
Нюшкалы лои вывті лӧсьыд воксӧ помтӧг пыдди пуктӧмысь.
Сыкӧд абу страшнӧ и пемыд дырйи.
Со сійӧ, орччӧн, медся ён да медся смел.
Сійӧ нинӧмысь оз пов.
Сійӧ веськыда кинас вермас кватитны змейӧс.
Нюшка восьтіс синпӧвсӧ, аддзис, мый Капка пукалӧ на вольпась дорйылын, да лӧнис, унмовсис.
Капка часджын кымын ноксис на Глаша тётя примусӧн, а сэсся пӧльыштіс дзузган бисӧ да водіс аслас койка вылӧ.
Нюшка унйывсьыс чувствуйтіс, мый вокыс абу нин орччӧн.
Сійӧ пуксис, кывзысьыштіс.
Комнатаын вӧлі пемыд, да зэв гораа точкис стенын ӧшалан часі.
Нюшка водіс кымыньӧн вольпась пӧперӧгыс, ӧшӧдіс кокъяссӧ, лайкйӧдлыштіс найӧс пемыдас, кытчӧдз эз инмы джоджас, да, кӧмтӧм кокъяснас видзчысьӧмпырысь тувччалігтырйи, воис Капка дінӧ.
Сійӧ кайис Капка койка вылӧ, водіс ньӧжйӧник сы бокӧ.
Капка гораа да ӧтрӧвнӧя лолаліс.
Нюша пондіс гораа жӧ кыскыны ас пытшкас воздухсӧ, вокыскӧд ӧтпырйӧ, медым лолавны тшӧтш.
Первойсӧ сылӧн тайӧ эз артмы, сійӧ эз вермы помӧдз лолыштны, тшӧкмуні воздухнас, а сэсся лӧсьӧдчис, кутіс лолавны гораа да ӧттшӧтш ыджыд вокыскӧд да регыд унмовсис.
Час мысти киноысь воис Рима.
Витя Сташук колльӧдіс сійӧс найӧ улича пельӧсӧдз.
Первойысь тайӧ вӧлі дзик тырмана, да, сыысь кындзи, юнгаяслы увольнительнӧйсӧ вӧлі сетӧма дас часӧдз.
Янсӧдчигас Сташук тӧждысьӧмпырысь юаліс:
— А ті, Рима, курс вывсьыд он вошӧй?
Смотри, местаыс ӧд тіян вывті пересечённӧй, позьӧ и кокъястӧ чегъявны.
Ті вот босьтӧй зажигалка, югдӧдыштны позяс, ковмас кӧ.
И кӧть кыдзи эз ӧтказывайтчы Рима, бравӧй юнга кутіс сійӧс киӧдыс, пӧшти мырдӧн разис кабырсӧ да сюйыштіс кипыдӧсас аслас киын шоналӧм зажигалка — мынтӧдчыны позьтӧм Ходулялысь пӧдарки.
«Господи, и мый сяма привычка тайӧ налӧн ставныслӧн зажигалкаяс пӧдаритавны?» аслыс мӧвпыштіс Рима.
Гортас воӧм бӧрын сійӧ ӧдйӧ сёйыштіс да видзчысьӧмпырысь нуис Нюшаӧс аслас крӧвать вылӧ.
Капка эз садьмы.
Сійӧ вӧлі узьӧ койка вывсяньыс кисӧ ӧшӧдӧмӧн.
Рима лэптіс сылысь кисӧ да пуктіс эшкын вевдорас.
Капкалӧн киыс вӧлі чорыд, уджалӧмысла сардмӧма, не детинкалӧн кодь ыджыд, дженьыдик чуньяса, дзик батьыс ки кодь.
Капка узис состӧм майкаа, и дзик гырддза вевдорсьыс Рима казяліс не то кислотаӧн, не то краскаӧн вӧчӧм ичӧтик значок: ньӧввудж да мыйӧнкӧ гартлӧдлӧм ньӧв...
Сэсся Рима нинӧм эз вермы аддзыны пемыд дзузган би югӧр улын.
Но сылы дум вылас уси, мый татшӧм кодьӧс дзик на неважӧн аддзыліс сійӧ.
Но, дерт жӧ, тайӧ значоксӧ вӧлі рисуйтӧма сійӧ тешкодь да гӧгӧрвотӧм письмӧ вылын, кодӧс кутшӧмкӧ детинкаяс мӧдӧдӧмаӧсь юнгаяслы!
Збыль ӧмӧй тайӧ Капкалӧн удж?
Рималы кажитчис, мый сійӧ верстьӧ морт, ёна ыджыдджык вокыс дорысь, коді лыддьӧ асьсӧ гортас кӧзяинӧн, а ачыс ещӧ дурӧ на детинкаяскӧд.
Сійӧ копыртчис вок весьтас.
Узьӧ.
Мудзӧма, тыдалӧ.
Налы ӧні ёна сьӧкыд.
Сійӧ нинӧм зонмыс, сӧмын вывті нин велаліс командуйтны.
А сідзсӧ нинӧм, мукӧд детинкаяс омӧльджыкӧсь сыысь.
Хулиганитӧны.
А сійӧ оз.
Сьӧкыд сылы, дерт, уджавнысӧ.
Со весиг абу мыссьӧма кыдзи колӧ.
И лолалӧ сьӧкыда.
Мудзӧма.
Рима пуксис аслас вольпась вылӧ, ӧшӧдіс юрсӧ.
Батьтӧг сьӧкыд.
Гашкӧ, нӧшта гижас на.
Лида Бельская батьсянь воӧн-джынйӧн юӧр эз волы, а сэсся кывсис.
А вот мамыс некор нин оз во.
Ставыс тыртӧм быттьӧ. Ок, кутшӧм делӧ мамтӧгыд!
Ӧні эськӧ юаліс мамыс: «Но, Римочка, мый кино вылын петкӧдлісны?
Кодъясӧс?
Гортӧ ӧтнад локтін?
Дерт, колльӧдіс кодкӧ.
Ок, сьӧлӧмшӧрӧй тэ менам!..»
И сійӧ эськӧ висьталіс мамыслы, мый картинаыс вӧлі лётчикъяс олӧмысь, зэв лӧсьыд, а колльӧдіс сійӧс найӧ улича пельӧсӧдз том военнӧй моряк, Ленинград дорысь воӧм юнга, вежливӧй да пельк...
А ӧні и висьтавны некодлы.
Сійӧ скӧрпырысь видзӧдліс Капка вылӧ.
Водӧма сы водза!
Виччысьны абу вермӧма.
Рималы друг лоис зэв шог, кажитчис ӧткаӧн да забеднӧ лоис.
Сійӧ уськӧдчис чужӧмнас юрлӧс вылас.
Нюшка восьтіс синпӧвсӧ да вашнитіс сылы дзик пель водзас шоныда лолалігтырйи:
— Рима, тэ локтін!
А ме узя нин.
А затонскӧй командосъяслӧн вожак, Судоремонтнӧйса бригадир, узис, лӧзӧдӧм синдорнас юрлӧсас сутшкысьӧмӧн, омӧля мыськӧм, ён кисӧ ӧшӧдӧмӧн, а дзик гырддза вевдорас сьӧдвидзис тӧдтӧм знак.
14 глава
ТУЙ ВЕЖЫН ПАНЫДАСЬӦМ
Асывнас, кор Капка мӧдӧдчис мунны Затонӧ, сійӧ аддзис, мый Рима пачсӧ ломзьӧдӧ тӧдса зажигалка помысь.
— Римка, бара!
— Мый тэ?..
Тайӧс меным флотскӧй пӧдаритіс.
Юнга.
Вот зонъяс, дак зонъяс!
Ті на дорын нинӧм он сулалӧй!
А ті ещӧ быдсяма запискаяс налы мӧдӧдаланныд...
Сійӧ меным петкӧдліс.
Ми сыкӧд ёна и сералім!
Ме думайті первойсӧ, мися, кутшӧмкӧ нывкаяс гижалӧны, а, вӧлӧмкӧ, тэ.
А нӧшта бригадир. «Ме... ме!»
А ачыс быттьӧ дзоляник.
— Римма, — шуис Капка сідзи, быттьӧ чой нимас вӧлі этша вылӧ вит «м», — Рим-м-ма, смотри тэ!
Ме тэнад флотскӧйыдлысь лентаяссӧ орйӧдла, сідзи и тӧд!
Капка кватитіс шӧштӧк вылысь зажигалка да сюйис сійӧс зептас.
Муніс сійӧ талун Затонӧ эз векъя ветлан туйӧд, а вӧчис неыджыд кытшов, медым прӧйдитны школа дінті.
Окота вӧлі видзӧдлыны тайӧ флотскӧйяс вылас.
Школьнӧй двор дорын, водз асыв вылӧ видзӧдтӧг, жуисны нин челядь.
Ӧграда бердӧ ляскысьӧмӧн костъясӧдыс найӧ любуйтчисны аддзывлытӧмторйӧн.
Школьнӧй дворын вӧлі лӧсьӧдӧма нин кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс помостъяс кузьмӧс воргаясӧн.
Сэні не то ичӧтик тележкаясын, не то ичӧтик дадьясын пукалісны юнгаяс — видзӧдісны мӧда-мӧдныслы балябӧжас.
Киясаныс юнгаяслӧн вӧлі морт ӧти кузь ӧпаснӧйӧн, кодӧс пуктӧма джуджыд уключинаясӧ.
Нашивкаяса да орденъяса кузь уска дзор моряк ветлӧдліс помостъяс пӧлӧныс да командуйтіс, а юнгаяс, ӧпаснӧйнысӧ бӧрлань вештӧмӧн, лабутнӧя да ӧтпырйӧ копыртчывлісны водзӧ (сэки на увса тележкаяс тюрлісны рельсъяс кузя), а сэсся друг сетчылісны бӧрвыв.
— Ррраз! — командуйтіс дзор уска морт. — Копыртчыштны!
Рӧвнӧя!
Палихин, загребнӧй, эн тэрмась!..
Ррраз!..
Дружнӧя!
Банкаысь эн торйӧдчы, бӧжнад эн вӧр, пуксьы зумыдджыка!
Ррраз!
И юнгаяс сынісны, сынісны косінын.
— Но и морякъяс! — горзісны ӧграда костӧд видзӧдысьяс. — Тадзи рыт кежлӧ Астраханьӧдз воанныд.
— Эй, флотскӧйяс, видзӧдлӧй, лыа кӧсаӧ эн сибдӧй!
— Ылӧдз-ӧ кывтанныд?
А, морякъяс?
Юнгаяс скӧрпырысь бугдзыльтчывлісны ӧграда вылӧ, но эз дугдыны ӧпаснӧйясӧн водзӧ дружнӧя уджалӧмысь.
Капкалы сьӧлӧм вылас лои зэв долыд, мый флотскӧйяслысь неуна пыркӧдыштісны спесьсӧ.
Табельнӧй дорысь Капка аддзис Ходуляӧс, матыстчис сы дінӧ да кывшутӧг сетіс сылы зажигалкасӧ.
Ходуля сэтшӧма чуймис, весиг дыр эз сяммы вочавидзны да некытчӧ лӧсявтӧг висьталіс некымын лермонтовскӧй строка, ставсӧ ӧтпырйӧ:
Сійӧ эз эскы аслас синъяслы, видлаліс кӧлдуйтӧм зажигалкасӧ, коді бӧр воис сы ордӧ. — Ак, флотскӧй, флотскӧй, но часлы жӧ!
Тайӧ жӧ лунӧ туй вежын лоис памятнӧй паныдасьӧм.
Суббӧта лун кузя ремесленникъяс вӧлі мунӧны пывсянӧ.
Найӧс нуӧдіс Корней Павлович Матунин.
Найӧ вӧліны шинеляӧсь да форменнӧй картузъяс выланыс вӧліны Р да У букваяс.
Капка Бутырев восьлаліс дзик медбӧръя радын — тушаыс подведитіс бригадирӧс.
И дзик туй веж дорын, сэні, кӧні шоссе вӧлі вуджӧ заводскӧй кӧрттуй ветка вомӧн, ремесленникъясӧс суӧдісны юнгаяс, кодъяс вуджисны куш местаті.
Найӧс вӧлі нуӧдӧ сверхсрочнӧй службаса мичман Антон Фёдорович Пашков.
Юнгаяс сідзжӧ мунісны пывсянӧ.
Найӧ вӧліны зэлыда тасмаалӧм сьӧд морскӧй шинеляӧсь, бескозыркаясаӧсь, кодъясӧс шляпкӧмаӧсь блин моз да доровтӧмаӧсь веськыдладор синкым выланыс.
Киняулас быдӧнлӧн вӧлі лӧсьыдика тубыртӧм бельё.
И первой радас, зумыда кокъяссӧ пукталӧмӧн, муніс юнга Виктор Сташук.
Сыкӧд орччӧн восьлалысь Серёжа Палихин, кодлӧн чужӧмыс вӧлі быгыд, пелькиник, кыдзи нывлӧн, босьталіс сьывны вӧсни, чистӧй гӧлӧсӧн:
И дружнӧя, кыдзи ӧти морт, босьтчыліс сьывны юнгаяслӧн став колоннаыс:
Флотскӧйясӧс нӧшта ылысянь на аддзӧм бӧрын Корней Павлович збодермис да малыштіс чуньяснас ассьыс драпӧвӧй демисезоннӧй пальто кизьяссӧ.
— А но, заводскӧйяс, затонскӧйяс! — горӧдыштіс сійӧ. — А но, волгаръяс, ремесленникъяс!
Подтянитчыны.
Кадрӧвӧйяс, тувччалӧй ӧкуратнӧйджыка, медым морякъяс водзын став форма серти прӧйдитны.
Дульков!
Тэныд ӧмӧй тайӧ оз касайтчы?
Юнгаяс сідзжӧ казялісны куш местаті локтысь затонскӧй ремесленникъясӧс.
Мичман Пашков видзӧдліс аслас войскалысь радъяссӧ.
— Зумыдджыка кокъяснад, кутӧй равнение!
Сёрнияс помавны!
Ать-два!
Ать-два!
Мед аддзыласны ляпкыдінті уялысьяс, кыдзи балтиецъяс ветлӧдлӧны.
Кыкнан отрядыс мӧдісны мунны ӧдйӧджык.
Ремесленникъяс эз кӧсйыны лэдзны юнгаясӧс пывсян дорӧ первойясӧн.
Но гырыся восьлалысь морячокъяс регыд, суисны затонскӧйясӧс.
Кор колоннаяс воисны мӧда-мӧдыскӧд ӧтвесьтӧ, юнгаяс тӧдісны уна ремесленникӧс — асъя ӧбидчикъясӧс, кодъяс эльтісны найӧс ӧграда костӧд академическӧй сынӧм кузя занятиеяс дырйи.
— Ребята, — шуис асланыс йӧзлы Виктор Сташук, — видзӧд, кутшӧм тшетшак медбӧръя радас тапиктӧ.
Вот серамыс!
Быттьӧ пельса, збыль ӧд.
Эй, бӧжын мунысь, лэптышт бӧжтӧ, сибдан лыа кӧсаӧ!
И мӧдіс, заводитіс киссьыны:
— Тшетшак!
Кутчысь шинеляд, а то вильснитан сы пытшкысь!
— Пӧлаястӧ лэптышт, дженьыд туша!
Мый нӧ уличасӧ чышкан!
Дворникӧ гижсин али мый?
Шпиндель!..
А Сергей Палихин, запевало да вильышпоз, аслас гора гӧлӧсӧн сьылыштіс:
И став юнгаяс босьтісны сы бӧрся сьывны-равзыны восьлалӧм сертиыс:
Ру! ру! ру! ру!..
Капка петіс терпениеысь.
— Ланьтӧй, тупкӧй вомнытӧ! — юрсӧ бергӧдлытӧг лёкысь шуис сійӧ. — Борщ тасьті вомӧн паньясӧн плавайтінныд!
Ходуля, коді вӧлі скӧрмӧма став морякъяс вылӧ Рималӧн коварство бӧрын, казяліс, мый бӧръя радъясын восьлалысь младшӧй юнгаяслӧн бескозыркаясас лентаясыс абуӧсь.
— Эй, шырӧм морякъяс, тесёмкаястӧ эз на вурыштны?
— Мый сэтшӧмыс? — младшӧйяс пыдди вочавидзис Сташук. — Ме тэныд вот ӧні вурышта.
Мичман Пашков, коді первойсӧ ӧлӧдіс сӧмын татшӧм сяма замечаниеясӧн: «сёрнияс, сёрнияс кыла стройысь, сёрнияс», сэсся дзикӧдз скӧрмис:
— Тайӧ мый сяма базар татшӧмыс?
Кывзы менсьым команда!
Пывсян дорын ковмис сувтны да виччысьны, кор помаласны мыссьыны военнӧй курсантъяс.
Мичман командуйтіс асланыс йӧзлы «вольно».
— Стой, ребята.
Бергӧдчӧй! — командуйтіс асланысъяслы и мастер Корней Павлович.
Да, колонна водзладорті кытшовтӧмӧн, матыстчис Пашков дорӧ.
— Видза олан.
Миян местаясӧ, значит, велӧдчыны локтінныд, — заводитіс сійӧ сёрнитны первойӧн, кыдзи пӧлагайтчӧ местнӧй мортлы воыськӧд паныдасигӧн. — Зэв бур: Матунин, мастер.
Моряк кӧзырнитіс:
— Пашков, мичман.
Сверхсрочник.
Лоам тӧдсаӧсь.
Миянӧс татчӧ Питер дорысь вайӧдісны.
А ті, сідзкӧ, заводын тані, сідзи, буракӧ?
— Именнӧ.
Том кадръяс гӧтӧвита.
Уджалӧны ребята.
Ассьыныс удж вӧчӧны.
Да, уджалӧны оз омӧля, верма висьтавны.
Сы вӧсна ме, извиняйтча, лыддя, флотскӧйяслы абу лӧсьыд эльтны найӧс.
Кыдзи тіян ногӧн?
Мастер стрӧга видзӧдліс юнгаяс радъяс вылӧ.
— Точно! — шуис мичман. — Лэдзны позьтӧм факт.
Форменнӧй ерунда.
Оз гӧгӧрвоны положениесӧ.
Кутшӧм сэні вермасны лоны эльтчӧмъяс?
Мый ті, мый ми — ӧти точкаӧ лыйлам.
— Ті разрешитӧй, ме налы ас ногӧн кыв-мӧд шуа?
— Зэв бур лоас, — сӧгласитчис мичман. — Самӧй бур лоас.
Рота, смирно, кывзы!
Мастер матыстчис морякъяс дінӧ:
— Вот ті, ребята, кыдзи миян Балтийскӧй флотса кӧреннӧй морякъяслӧн истиннӧй, настоящӧй пиян, долженӧсь асьныд гӧгӧрвоны, кутшӧм ӧні миян общӧй положениеным.
Абу сыын делӧыс, коді ва вылын, коді му вылын, а сыын делӧыс, мый немецӧс, паразитӧс, морыс мед сійӧс лыяс, дзикӧдз колӧ бырӧдны!
И тані нин, дерт, некутшӧм татшӧм зыртчӧмъяс ӧта-мӧд костын не долженӧсь лоны.
Вот ребята затонскӧйяс, заводскӧйяс миян, найӧ, сідз шуны, выль кадрӧвӧй рабочӧй класслӧн поколение да сувтӧдӧма найӧс удж вылӧ, кутшӧмӧс ме найӧ батьяскӧд тшӧтш велӧдчылі вӧчны тан жӧ, Судоремонтнӧйын.
Гӧгӧрвоана?
Гӧгӧрвоана.
Дас ӧкмысӧд воын тані Краснӧй Армиякӧд Царицын дорйыны ветлім став, дерт, миян, затонскӧй краснӧй гвардиякӧд.
Гӧгӧрвоана?
Гӧгӧрвоана.
А ті ӧні менсьым жӧ, артмӧ, велӧданторъясӧс теш вылӧ лэптінныд.
Тадз некыдз оз позь.
Вот тіянлы и командирныд тіян дзик тадз жӧ шуас.
Мичман Пашков лӧсьӧдыштіс картузсӧ, кыскыштіс нашивкаяса да шевронъяса сосъяссӧ, кызӧктіс да заводитіс, но сёрнисӧ веськӧдіс ёнджыкасӧ ремесленникъяслань, а эз юнгаяслань:
— Правильнӧ висьталӧ тіянлы руководитель ёрт.
Но кӧсъя сувтлыны, действие мунӧм кузяыс, ӧти вопрос вылӧ, медым тырвыйӧ лои гӧгӧрвоана.
Коді историческӧй кадӧ, дас сизимӧд вося Октябрын, аслас лыйӧмӧн делӧсӧ решитіс?
Та вылӧ вочакыв эм: крейсер «Аврора».
Став мирын тӧдӧны.
И коді вӧлі сійӧ славнӧй крейсер «Аврора» вылын тайӧ историческӧй кадӧ?
Кондуктор Пашков вӧлі сэки «Аврора» крейсер вылын да некор оз вунӧд сійӧ войсӧ да аслас кувтӧдзыс, пу бушлатӧдз, кутас гордитчыны сійӧн.
Артмӧ, ми тіян руководитель ёрткӧд кыкладорсянь ӧти туй вылӧ тшӧтш воим, ӧти курсӧн мунам, да, дерт, тайӧ став эльтчӧмъяссӧ важӧн помавны колӧ.
Пӧльтіс тӧв Волга дорсянь.
Гитарнӧй стройӧн юргисны линия весьтын проводъяс.
Тӧв вӧлі шоныд, но ён.
Сійӧ гартлӧдліс шинель пӧлаяссӧ ремесленникъяслысь да летіс лентаяссӧ юнгаяслысь.
Ставыс вӧлі нин бур, но видзчысьтӧм понда мичман муртса эз торк делӧсӧ бӧръяпомас.
— Да, — шуис сійӧ коставлӧм бӧрын да лӧсьӧдыштіс уссӧ, — миян делӧ морскӧй, дерт, тонкӧй, сыкӧд, дерт, мукӧдтор мыйкӧ ӧткодявны сьӧкыд.
Миян боевӧй флотскӧй велӧдчӧм стрӧга пуктӧма.
Да, рота, верманныд сулавны вольно...
Но, ме шуа, вот, например, компас: ӧд юавны кӧ тіян ребяталысь, то найӧ и азимут, секстант либӧ, шуам, пример вылӧ, девиация йылысь ӧдвакӧ мыйкӧ гӧгӧрвоӧны.
Сташук!
Сташук вӧчис кык воськов водзӧ.
— Есть, мичман ёрт!
— Висьталӧй меным, Сташук, мый сійӧ сэтшӧм девиация?
— Девиацияӧн шусьӧ, мичман ёрт, кутшӧмкӧ явлениеяслӧн влияние улын компасса магнитнӧй стрелка осьлӧн меридианысь отклонитчӧм, кыдзи, например, вермас лоны...
— М-м!.. — торкис сійӧс букыштчӧм Корней Павлович. — Но, синус-косинус йылысь кӧ, то менам ребята сідз жӧ, <rus>слава тебе господи</rus>, разбирайтчӧны.
Бутырев Капитон, — чукӧстіс сійӧ.
— Тані!
И Капка чепӧсйис стройысь.
— Нолтӧ, Бутырев, висьтав тэ флотскӧй ёртъяслы, кутшӧмӧсь, допуститам, овлӧны свет вылын фрезъяс?
Капка видзӧдліс юнгаяс вылӧ, чӧвтліс синсӧ асланысъяс вылӧ, кодъяс быттьӧкӧ кынмӧмаӧсь места выланыс тӧдчымӧн волнуйтчӧмнысла, лолыштіс морӧсас воздухсӧ сідзи, мый весиг шинельыс гадь моз польдчис, да заводитіс:
— Фрезъяс овлӧны да употребляйтчӧны: радиуснӧйяс, цилиндрическӧйяс, спиральнӧйяс, коническӧйяс, угловӧйяс, торцевӧйяс, хвостовӧйяс, фасоннӧйяс, ступенчатӧйяс...
Да нӧшта сідзжӧ мукӧдъяс.
— Но, тырмас тэсянь, Бутырев, — шуис мастер. — Бӧр сувт строяд.
М-да...
А нӧшта верма висьтавны, кӧть сӧмын мыйкӧ мында, медым не восьтыны военнӧй секрет, мый вот тайӧ менам ребята бура ли, омӧля ли, а содтӧдӧн выполняйтӧны ӧні специальнӧй задание.
Да-а!
Кутшӧмсюрӧ деликатнӧй вещицаяс вӧчӧны.
Мичман кыпӧдіс кыз синтасъяссӧ.
— А ме думайтлі, мый ті суднояс сэні ремонтируйтанныд да став мукӧдторъяс овмӧссьыд.
— Лыддьысям рубрикаса тайӧ статья кузя, но... — Корней Павлович наяна читкыртчыліс, гӧгӧр видзӧдліс да, гӧлӧссӧ кызмӧдӧмӧн, висьталіс водзӧ: — Но ӧд ӧні тӧданныд, кутшӧм кадыс.
Военнӧй кад.
Вот лэдзӧй тайӧ случай кузя висьтавны тіянлы, сэтшӧм висьт ветлӧ.
Уджаліс ӧти морт этатшӧм заводын, кӧні вӧлі вӧчсьӧ мирнӧй кадӧ колана да гортса кӧлуй, но, ӧти кывйӧн кӧ, детскӧй крӧватьяс найӧ вӧчисны.
abu
abu
abu
И вот ӧтчыд сы дінӧ шыасьӧ тӧдса друг-приятельыс: «Некыдз, — шуӧ, — ме крӧвать вылӧ ордер ог вермы получитны, а пиӧй быдмис, потанӧ оз нин бердчы, кокбӧрляясыс чурвидзӧны.
Отсышт, шуӧ, друг морт, кыдзкӧ-мыйкӧ меным, важ тӧдса кузя, ми ӧд тэкӧд кумъяс...»
abu
abu
abu
abu
Но, сійӧ, значит, сылы висьталӧ.
Быдса крӧвать пӧ он вермы гусьӧн петкӧдны.
А дружба кузя ме тэныд кыдзкӧ детальясӧн ворота сайӧ петкӧда, а тэ нин ачыд тэч.
И вот заводитіс сійӧ медмудер мортыс гусьӧник детальяс петкӧдавны.
Талун ӧтиӧс петкӧдас, аски мӧдӧс, номеръяс серти.
Петкӧдіс медбӧръясӧ, эз кыйны сійӧс, и шуӧ сэки: «Но, кум, тэч крӧватьтӧ».
Заводитіс кум тэчны, воӧ, вежон мысти да шуӧ:
«Мый сяма притча тайӧ?
Кӧть кыдзи ме эг лӧсьӧд, кӧть кыдзи эг тэч, а пыр крӧвать пыдди пулемёт артмӧ!..»
Вот кутшӧм, значит, история.
Смыслыс гӧгӧрвоана тіянлы?
Мичман сераліс, неуна копыртчӧмӧн, уссӧ кинас шамыртӧмӧн.
— Сійӧ крӧвать пыддиыс?..
Пулемёт!
Ок, тэ...
Корней Павлович сераліс, вӧлі доволен аслас висьталӧмысь лоӧм успехӧн, но друг дугдіс сералӧмысь, чорыда кызӧктіс, кыскыштіс сосъяссӧ да неуна шай-паймуныштӧмӧн видзӧдліс аслас воспитанникъяс вылӧ: эз-ӧ висьтавсьы сылӧн мыйкӧ лишнӧйтор?
— Вот, сідзкӧ, лоам тӧдсаӧсь.
М-да...
— Зэв любӧ, — кӧзырнитіс мичман да равӧстіс юнгаяс вылӧ: — Гӧгӧрвоана сёрниыс?
Мися жӧ!
Кыкнанладорас вӧліны доволенӧсь: эз янӧдны асьнысӧ, быдӧн ассьыныс докажитісны.
А ылын Волга визувтіс зэв ыджыд да уна ваа, пом ни дор оз тыдав...
Дзик медвылыс уввожъясӧдзыс келӧмаӧсь юӧ вежӧдны заводитӧм пуяс ойдӧм діяс вылын, вывті ыджыд ваыс паськалӧма ылӧдз виддза берегӧ, ковтыс пасьтаыс, и тайӧ лышкыд да помтӧм влагаӧн мыськӧм мирыс вӧлі сэтшӧм свежӧй да синмӧн судзтӧм, сэтшӧм просторнӧй, мый ставлы сэні тырмис места — и асланысъяслы и воысьяслы, и затонскӧйяслы и балтийскӧйяслы...
И, морелань визувтысь тайӧ вына лӧнь ва вылӧ видзӧдігӧн, эз эскыссьы, мый эмӧсь кӧнкӧ став тайӧ крайяслы ковтӧм существояс, кодъяс мӧвпыштісны воны татчӧ, медым миянлысь ставсӧ кӧртӧн нырны муӧ, а аслыныс горша кӧзяйничайтны тайӧ вӧльнӧй берегъяс вылын да владейтны паськыд ваясӧн.
15 глава
РЫБАЧӦЙ ЗАТОНСА КОМАНДОСЪЯС
Прӧйдитіс вит лун.
Валерка аддзывліс Капкаӧс сӧмын пыр мунігмоз.
Ичӧтик бригадир пӧшти эз волывлы гортас.
Затонын вӧчисны срочнӧй задание, и мукӧд лунъясӧ Капка весиг эз волывлы гортас узьны да мудзӧмысла унмовсьліс кӧнкӧ пӧрӧдӧм пыж улын веськыда заводскӧй площадка вылын.
Сійӧ омӧльтчис да быттьӧкӧ быдмис тайӧ некымын лун чӧжӧн.
И лабутнӧй Валерка, кодкӧд Тимсон кывшутӧг сӧгласитчис, решитіс, мый колӧ виччысьыштны да не тревожитны командорӧс.
Но квайтӧд луннас Бутыревъяс керка труба вылын немвиччысьтӧг лоис флюгер.
Пӧльтіс вадорласянь тӧв, жбырган гораа кутіс жбыргыны. Рад лои Нюшалы, коді дыр виччысис кӧсйысьӧм фырчалка.
Валерка пыр жӧ казяліс тайӧ условнӧй сигнал да тӧвзис-муніс аслас командор ордӧ.
Капкаӧс сійӧ эз су, командор мунӧма нин Затонӧ.
Рима сетіс Черепашкинлы записка.
Сійӧс вӧлі клеитӧма сирӧн, но Рималы тайӧ эз мешайт восьтлыны запискасӧ да тӧдмавны, мый сэтчӧ гижӧма.
Рима нинӧм эз гӧгӧрво.
Запискаын ни ӧти запятаятӧг вӧлі гижӧма: «Амальгама ӧзты ыджыд кӧстер кӧні пыр 9-ын Изобар».
Но Валерка ставсӧ гӧгӧрвоис.
Гортас ӧдйӧ воӧм бӧрын сійӧ пыр жӧ кайис чардакас, петіс сэтысь вышкавывса ӧшиньӧдыс мезонин вевт вылас да, кор кыліс каланча вылын базар дорын кӧкъямысысь кучкӧм (тайӧ вӧлі час, кор командосъяс долженӧсь вӧлі наблюдайтны, оз-ӧ петкӧдчы горизонт дорын условнӧй сигнал), перйис карманнӧй зеркалӧсӧ да кутіс бергӧдлыны сійӧс.
Прӧстӧджык вӧлі эськӧ, дерт, котӧртлыны ёртъясыс дінӧ да юӧртны налы.
Но Валерка крепыда кутчысис командосъяслӧн сложнӧй обычайяссӧ да, сэзь поводдяӧн пӧльзуйтчӧмӧн, решитіс юӧртны солнечнӧй телеграф отсӧгӧн.
Сійӧ бергӧдліс зеркалӧсӧ регыдик, керка сигӧр вылас пукалігтырйи.
Со улича мӧдар помас мыйкӧ дзирдыштіс вочакыв пыдди.
Востымасьыштіс, ыпнитліс зеркалӧ нӧшта ӧти труба дорын.
И Валерка Черепашкин юӧртіс суседъясыслы, а найӧ керка вывсянь керка вылӧ передайтісны Морзе светӧвӧй азбука отсӧгӧн, мый талун ӧкмысын шуӧма чукӧртны Ыджыд Кӧстер.
Ставӧн гӧгӧрвоисны, мый лоӧма мыйкӧ важнӧйтор.
Капка гежӧда чукӧртліс командосъясӧс Ыджыд Кӧстер дорӧ.
Сы бӧрын, кор сійӧ муніс училищеӧ да кутіс уджавны заводын, командор быттьӧкӧ кутіс ӧтдортчыны пионеръясысь да дзикӧдз сетчис аслас обязанностьясӧ.
Вообще став затеяыс быттьӧ кусны кутіс, кор муніс армияӧ Арсений Петрович Гай.
Ӧд сійӧ и придумайтіс ставсӧ тайӧс, стӧчджыка кӧ, сійӧ, Валерий Черепашкин, Капка да Тимсон — ставныс найӧ ӧтлаын.
Найӧ сэки уна рыт коллявлісны Пионеръяс керкаын.
Сэні Гайлы и воис юрас мӧвп командосъяс йылысь.
Командосъяс отрядӧ принимайтлісны сӧмын медся вернӧйясӧс да медся искуснӧйясӧс.
Сӧмын медбур пионеръясысь медбуръяс, храбрӧйяс пӧвстысь медся храбрӧйяс вермисны лоны командосъясӧн.
abu
Тайӧ званиеыс сетсьыліс сьӧкыда.
Сійӧс колӧ вӧлі заработайтны.
Но эз вӧв тырмымӧн придумайтны загадочнӧй да гора ним.
Колӧ вӧлі сетны сылы выль, аслыспӧлӧс смысл.
Тадзи артмис легенда командосъяс лоӧм йылысь.
Синегория восьтіс Валерка Черепашкин, а овмӧдіс сэтчӧ Великӧй Мастеръясӧс ачыс Арсений Петрович.
Командосӧ примитӧм пионерлы висьтавлісны кӧстер дорын интереснӧй ворсӧмлысь тайна, и сійӧ ачыс лолі сэні участникӧн.
abu
abu
abu
abu
Быд командослы сылӧн вкусъяс да сямтуй серти сетсьыліс места Синегорияын.
Сійӧтор, мый вӧчліс олӧмас пионер, аслысногӧн определяйтіс сылысь положениесӧ Лазоревӧй Гӧраяс дорын.
Сылысь выль биография ӧтвыв придумайтлісны кӧстер дорын.
abu
Детинка, коді Рыбачӧй Затонын видзліс почтӧвӧй гулюясӧс, пӧрліс Кымӧрувса Позъяс кузя волшебникӧ.
Пионер, коді лоліс победительӧн школьнӧй шахматнӧй турнир вылын, принимайтліс командосъяс ордын Клетчатӧй Латы кузя рыцарлысь звание.
Сійӧ юрнуӧдӧм улын Синегорияса войска вӧтлісны Лазоревӧй Гӧраясса ущельеясысь Сьӧд Вӧвъяслысь полчищеяс.
Металлическӧй лом чукӧртӧм кузя затонскӧй пионеръяс пӧвстысь медся бурыс вӧлі Синегорияын Вулканъяс Садьмӧдысьӧн да вермис вайӧдны пуан олӧмӧ медся эновтӧм кратерӧс.
Зіль да быдсикас ремеслӧын киподтуя Капка лоис оружейник Изобарӧн.
Гырысь синъяса фантазёр, командосъяслӧн летописец Валерка пӧрис Зеркалӧяс кузя Мастер Амальгамаӧ.
Бахчевод Тимсон босьтіс Джон Садовая Головалысь ним.
Кутшӧм сӧмын приключениеяс эз вӧвлыны командосъяслӧн!
Найӧ кайлывлісны гӧраяс вылӧ, сунавлісны джуджыд океанъясӧ, путешествуйтлісны му пытшкӧсӧ.
И став тайӧ приключениеясын побеждайтлісны отвага, верность да труд.
Тайӧ лоис командосъяслӧн девизӧн.
А Синегориялӧн герб вылын лоины: ӧшкамӧшка, ньӧв да вьюнок — знакъяс, кодъяслӧн гуся смыслыс лоас тіянлы гӧгӧрвоана, ті кӧ лыддянныд книгасӧ помӧдзыс да тӧдмаланныд Мастер Амальгамалысь да сыӧн радейтана нывлысь судьбасӧ.
Базарнӧй ларёкын вузасьысь, кӧні тӧргуйтісны галантереяӧн, зэв ёна шензис, кор ӧти мича лунӧ сылысь ӧтпырйӧ ньӧбисны став карманнӧй зеркалӧяссӧ.
Сійӧ эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла тайӧ затонскӧй детинкаясыс друг дорвыв кутісны кокетничайтны.
Ребята вылӧ донъялісны тайналысь мичлун, и Арсений Петрович зэв бура гӧгӧрволіс тайӧс.
Затонса Пионеръяс керкаысь командосъяс чукӧртчывлісны либӧ садйын, либӧ ичӧтик ді вылын Волгалӧн векньыдик вож сайын.
Гай шуліс, мый делӧяс важнӧйджыкӧсь славаысь, а слава воас делӧяскӧд.
Но фронт вылӧ сы мунӧм бӧрын делӧяс эз ладмыны, а ӧні детинкаяс кывлісны нин Черепашкинсянь, мый Гайӧн назначитӧм командор, Капка, кӧсйӧ мунны.
Тайӧ ставнысӧ зэв ёна шызьӧдіс.
Сы вӧсна детинкаяс терпитны вермытӧг виччысисны рытсӧ.
Ичӧтик дісӧ торйӧдліс карсьыс Волгалӧн вож. Ытва дырйи діыс ставнас ойдліс. Командосъяс сетісны сылы зэв мича ним: Товарищество ді.
Ді вӧлі лыаа, ставнас тырӧма быдмысь бадьясӧн, но сы шӧрын кыпӧдчыліс нӧрыс.
Тӧлалӧм известнякысь тані артмӧмаӧсь утёсъяс.
Тӧв вӧчӧма сэтчӧ пещераяс.
На пӧвстысь ӧтиын и чукӧртчывлісны командосъяс.
Урчитӧм час кежлӧ ойдӧдӧм кустъяс да пуяс костӧд, кодъяслысь уввожъяссӧ пожъяліс Волга ю, кутісны воавны пыжаяс.
Вожыс сэті вӧлі векньыд, пыжӧн позис сійӧс вуджны вит минутаӧн.
Но эз вӧв кокньыд писькӧдчыны ойдӧдӧм бадьяс пӧвстті пещераӧдз.
Пыжъяс ниртчисны бокъяснас нюдз росъясӧ, ковмыліс киясӧн нюкльӧдлыны кустъяссӧ да, наӧ кутчысьӧмӧн, пыж пыдӧсӧ кокъясӧн мыджсьӧмӧн, кыскысьны.
Плавкӧс изъясӧ гальсмуныштӧмӧн пыжъяс кайлісны потласьӧм зумыд берегӧ.
Луныс вӧлі ыркыд, асывсяньыс на букыд.
А ӧні небесаыс вӧлі вевттьысьӧма улын ӧшалан кымӧръясӧн, да пемыдыс сукмис кадысь водз.
Берегын, пещера дорын, Валерий Черепашкин прӧверяйтіс воысьясӧс да принимайтіс рапортъяс.
Рӧмыдас омӧлика дзирдыштавлісны зеркалӧяс, кодъясӧс быдӧн перйылісны зепсьыс берегӧ чеччӧм бӧрын.
Став детинкаяслӧн дӧрӧмъяс вылас сьӧдвидзисны пионерскӧй галстукъяс.
— Отвага да Верность! — ньӧжйӧник шуліс воысь.
— Труд да Победа! — шыасьліс Черепашкин. — Прӧйдит.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Со воис нин Вулканъяс Садьмӧдысь — Кира Степушкин, карын металлолом медбур чукӧртысь.
Чеччыштіс пыжысь Коля Кудряшов, коді Синегорияын новлӧ Дымочаглысь ним да славитчӧ Затонын дзоляяс йылысь аслас тимуровскӧй тӧждысьӧмӧн. Сійӧ вӧлі колана гӧстьӧн быд керкаын, кытысь бать мунӧма воюйтны.
Воис главнӧй барабанщик, Синегорияса тамбур-мажор Павлуша Марченко — тайӧ частӧ сьывлывліс госпитальясын, кӧні сійӧ мукӧд пионеръяскӧд тшӧтш гажӧдіс раненӧйясӧс.
Сетісны нин рапортъяс Лазоревӧй Гӧраясса Вӧралӧм кузя Начальник юннат Веня Кунц, Клетчатӧй Латыяс кузя рыцарь шахматист Юра Плотников да Рыбачӧй Затонса мукӧд славнӧй командосъяс,
эз вӧвны сӧмын ачыс Капка да Тимсон, коді должен вӧлі сопровождайтны командорӧс да виччысис сійӧс пыжӧн Рыбнӧй пристань дорын.
Дыр эз во Капка.
А пемыдыс пыр сукмис, тӧлыс шуркнитлывліс кустъяс пӧвстті, и пуясыс пожъялісны ассьыныс кӧтасьӧм уввожъяссӧ ваын.
Детинкаяс кутісны нин тӧждысьны.
Но вот мӧдісны дзуртны уключинаяс, кустъяс вешйыштісны, и чери кыян пыжлӧн кузь ёсь нырыс, изъяс вывті дзужнитӧмӧн, зургысис берегӧ.
Тимсон чеччыштіс пыж нырсьыс му вылӧ да сувтіс веськыда.
Шуйга киас сійӧ кутіс пыж чеп, веськыднас сетіс салют.
Капка, кияссӧ шевгӧдӧмӧн, медым не усьны, пуклӧс вылысь пуклӧс вылӧ чеччалӧмӧн, петіс берегӧ.
Валерка воськовтіс сылы паныд да салютуйтіс:
— Командор ёрт да Ыджыд Кӧстерлӧн Мастер!
Рыбачӧй Затонса командосъяс чукӧртчисны тіян сигнал серти.
Рапортъяс примитӧма да гижӧма книгаӧ.
Зеркалӧяс прӧверитӧма.
Кӧстер ӧзтӧма.
Капка лэптыліс кисӧ воча салютуйтӧм могысь, но, юр дорӧдзыс сійӧс вайӧдтӧг, сьӧкыда шеныштіс.
— Ладнӧ... бур, — ньӧжйӧник шуис сійӧ.
Валерка чукыртчыліс, мыйла татшӧм лёкногӧн относитчӧ обычайяс дорӧ Капка.
Дзик мӧдногӧн, не тадзи, не татшӧм гӧлӧсӧн, не тайӧ кывъясӧн должен вӧлі ӧтветитны командор.
Ставныс кыв шутӧг мӧдӧдчисны пещералань.
Пещераӧ пыранінӧ Кира Степушкин, почётнӧй Би Видзысь, пестӧма нин кӧстер.
Кӧстер муртса тӧдчымӧн чусаліс сімӧм кӧрт лист улын, сы вӧсна мый кадыс вӧлі военнӧй да эз позь ломзьӧдны ыджыд би — районын нуӧдсис затемнение, весиг эз ӧзтывлыны бакенъяс Волга вывса ва туй вылын.
Кӧстерсьыс тшынсӧ тӧв пыртіс пещераӧ, тшыныс сёйис синъяссӧ, но закон эм закон, обычай святӧй, и детинкаяс чӧла пуксялісны неыджыд мыльктор гӧгӧр, коді гораа шусьыліс Гӧгрӧс Пызанӧн.
Тимсон сувтіс пещера пыранінӧ часӧвӧйӧн.
— Ребята, — заводитіс сибдӧм, жугыль гӧлӧсӧн Капка.
«Омӧль делӧяс!
Пыр жӧ ӧткажитчас», думыштіс Валерка.
— Ребята, ме должен тіянлы... — Капка джӧмдіс.
«Решитӧма, ставыслы пом», дӧгадайтчис Черепашкин.
— Но... меным лоӧ, — водзӧ висьталіс Капка муртса кывмӧн, — меным колӧ висьтавны тіянлы омӧльтор...
Ставыс быттьӧ кынмисны.
Капка ӧшӧдіс юрсӧ.
— Арсений Петрович усьӧма, — шуис сійӧ, да горшдіныс сылӧн гӧрддзасис.
— А-а-а! — гортӧминик лӧвтыштӧм кыліс круг кузя.
И лои вывті чӧв.
Быдӧнлы кажитчис, мый сьӧлӧмныс пемыднас тіпиктӧ-нӧйтчӧ пещера стенъясас.
Сэсся кодкӧ, быттьӧ надейтчӧмӧн на, юаліс:
— Капка, тэ збыль висьталан?..
Тэ збыльысь тайӧс тӧдан?
— Гашкӧ, абу на известнӧ...
А, Капа?
Гашкӧ, тайӧ абу сідз...
abu
— Меным сылӧн мамыс Саратовсянь письмӧ гижис.
Сылы мӧдӧдӧмаӧсь нин дзебӧм йылысь юӧр, — шуис Капка.
Вӧлі пемыд, тшыныс зэв ёна сёйис синъяснысӧ, да ӧткымынъяс пыр тшӧкъялісны.
— Ребята, — бара заводитіс сёрнитны Капка, — дерт, шог.
И весиг зэв ыджыд шог.
Омӧльджыкыс оз нин тӧр.
Сэтшӧмъяс, кутшӧм вӧлі Арсений Петрович, шоча паныдасьлӧны.
А кӧть и сюрас, миянлы всё равно Арсений Петровичысь бурджык некод свет вылын оз ло.
Сійӧ мыйкӧ дыра олыштіс ланьтӧмӧн.
Пещераын вӧлі чӧв.
Пыранінын кӧстерыс пондіс кусны.
Кодкӧ бара дженьыдика да сьӧкыда окнитіс пемыдас.
— Ребята, — Капкалӧн гӧлӧсыс друг кутіс юргыны чорыда да гораа, — сӧмын огӧ шыбитӧй ми делӧнымӧс.
Асьным нин кыдзкӧ.
Ӧтнаным...
Ме тані кодкӧ лунӧ ӧткажитчыны думайті.
Сійӧс вунӧдамӧ.
Йӧйталӧм тайӧ.
Ӧтчыд да век кежлӧ.
Коркӧ кӧ манкируйтлі мыйкӧ, мед быдӧн висьталас веськыда, сідз пӧ и сідз.
Мыйын кӧ мыжа кӧ — сідзжӧ висьталӧй.
Кута тӧдны да вӧча, кыдзи колӧ. Кыдзи следуйтӧ.
Но делӧысь эновтчыны — тайӧ нӧшта омӧльджык на, Арсений Петровичлысь память вунӧдӧм дорысь.
Сідзкӧ, колӧ делӧ вӧчны.
Вот, ме ногӧн, тадзи.
abu
abu
Капка сьӧкыда лолыштіс да сэсся водзӧ висьталіс решительнӧйджыка нин.
— Мый шуліс Арсений Петрович?
Ми пӧ медвойдӧр пионеръяс да весиг став мукӧд пионеръясысь пионеристӧйӧсьджык.
Ми и эмӧсь асланым карса пионеръяс, военнӧй кадся пионеръяс.
— А эльтчӧны кӧ нӧ эсійӧ юнгаясыс? — юаліс кодкӧ пемыдінас.
— Кывъясла зептӧ не пырны, орӧдны мунігмоз, бритны чистӧя, — вочавидзис Капка.
— И вот! — Тимсон нагляднӧя петкӧдлӧм могысь чургӧдіс кӧстерлань ассьыс ыджыд кулаксӧ.
— Тэ сӧмын и тӧдан, мый «вот»...
А найӧ эвакуированнӧйяс.
Тӧдан, мый найӧ нуӧмаӧсь ас вывтіныс Ленинградын?
Кутшӧм вӧлӧма налӧн переживание?
Оз ков вунӧдны сійӧс, колӧ гӧгӧрвоны.
И отсавны, мыйкӧ кӧ.
Ӧд карыс миян, ми кӧзяева.
Но и, дерт, асьныс кӧ нин сюйсясны, не лэдзны найӧс ёнасӧ.
Кӧстер муртса кельдаліс, вот-вот дзикӧдз кусас.
— Степушкин, тэ Кӧстер Видзысь, кывкутан би вӧсна, мыйла он содты пессӧ?
Кӧстер должен всё равно сотчыны.
Да, кӧстер должен всё равно сотчыны.
Мый кӧть эз ло. Сійӧ должен сотчыны.
Капка зэв ёна мудзӧма лунтырӧн.
Уна ковмис сылы талун думайтны.
Сьӧкыд юӧр кывлӧм бӧрын усис дум вылас батьыс...
Ваясны кӧ татшӧм письмӧ...
Но кӧстер должен сотчыны.
Сійӧ должен всё равно сотчыны.
Грымакылан сімӧм кӧрт лист улын Степушкин чирсйӧдліс истӧг.
Но пескыс веськалӧма уль да некыдз оз ӧзйы.
— Вобщем, тадз, — шуис Капка, — ребята кӧ абу прӧтив, то ме сӧгласен, воддза моз.
Вайӧ решайтны.
Кутам гӧлӧсуйтны.
Лӧсьӧдӧй зеркалӧяс!
Но, коді «за» ?
Сійӧ перйис ассьыс заветнӧй карманнӧй пӧнар.
Батарейкаыс помасьӧ нин вӧлі, но лампочкаыс сотчис на омӧлика.
И чусыд вижоват би югӧр улын Капка видзӧдліс пещерасӧ ас гӧгӧрсьыс.
Быд командос лӧсьӧдіс би югӧр улас ассьыс зеркалӧсӧ, сійӧ ыпнитліс пемыдын, и Капка лыддис гӧлӧсъяс.
— Прӧтив?
Дзурс пемыд, дзик ӧти пемыдыс вӧлі та вылӧ вочакывйӧн.
Капка нӧшта ӧтчыд видзӧдліс ёртъяс вылас би югӧр улын: оз-ӧ кодкӧ югнит прӧтив?
Эз.
Сійӧ кусӧдіс пӧнарсӧ.
— И предлагайта...
Вобщем, ребята, вай сьыламӧй ассьыным сьыланкыв, кодӧс Арсений Петрович лӧсьӧдіс миянлы.
Сӧмын... мед кодкӧ сьывны босьталӧ.
Менам талун кынмыштӧмла гӧлӧсӧй мыйкӧ сибдӧма.
Командосъяс сувтісны топыд кытшӧ ӧта-мӧднысӧ пельпомъясӧдыс сывйыштӧмӧн.
Пемыдын босьтіс сьывны аслас сӧдз зеркальнӧй альтӧн Валерка:
Детинкаяс сьылісны ньӧжйӧник, налӧн гӧлӧсъясыс вӧліны нэрӧсь на да волнуйтчӧмысла дрӧжжитісны.
Найӧ сьылісны, пӧшти эз аддзыны ӧта-мӧднысӧ пемыдас, но быдӧн чувствуйтіс аслас пельпомнас ёртыслысь пельпомсӧ.
А ывлавылын ді весьтӧ, Волга весьтӧ ӧшйис вой, биястӧм да шыавтӧм.
Сӧмын тӧв шумитіс ойдӧдӧм кустъяс пӧвстын да, уввожъяс костӧд сяльгӧмӧн, визувтісны ытвалӧн струяяс.
Кира Степушкин дыр мысти пестіс кӧстер, вевттис сійӧс кӧрт листӧн, кыпӧдчис пӧлясигтырйи да локтіс сьылысьяс дінӧ.
Билӧн гӧрдоват пӧсь югӧръяс кутісны ворсны чужӧмъяс выланыс.
Быдӧнлӧн синтасъяс весьтас, нырбордъяс вылас, вомдоръясас кутісны ёна тӧдчыны вуджӧръяс.
Чужӧмъясныс ӧні кажитчисны суровӧсь, мужичӧй сямаӧсь.
И детинкаяс сьылісны:
16 глава
ГРАНАТОМЁТЧИКЪЯС, ЛИНИЯ ВЫЛӦ!
Лунысь-лун пыр тревожнӧйджыкӧсь лоины фронт вывсянь юӧръяс.
И асывнас, кор затондорса заборӧ клеитлісны Сӧветскӧй Информбюролысь свежӧй юӧртӧм, йӧз чукӧртчывлісны да чӧла видзӧдісны мӧда-мӧд пельпомъяс вомӧныс, лыддисны сводкаысь строкаяс, а сэсся ньӧжйӧник разӧдчывлісны гажтӧм чужӧмъясӧн, довкйӧдлісны юрнаныс.
Мукӧд дырйи кодкӧ шуас:
— Видзӧд, кыдзи зырсьӧ, ӧкаяннӧйыд...
Йӧз видзӧдісны Волга вылӧ.
Ваыс сэтысь эз на ям, юыс вӧлі пом ни дор, кывтіс став пасьтанас кар дінті, и ваас тыдаліс сэзь гожся небесаыс.
А Волга весьтӧд мукӧд дырйи лэбалісны нин немецкӧй разведчикъяс, кысянькӧ горизонт сайсянь найӧс лыйлісны гора гӧлӧса зениткаяс, и небесаыс ыліын вевттьысьліс разрывъяслӧн йӧктысь тшӧкыд кодзувъясӧн.
Затонын тэрмасьӧмӧн ремонтируйтісны суднояс да вӧчисны унджык на налы индӧм удж серти торъя задание кузя, волывлісны военнӧй инженеръяс да дыр войӧдз пукавлісны директор ордын.
Юнгаяс ёна велӧдчисны: прӧйдитісны строевӧй занятиеяс, упражняйтчисны лыйсьӧмын да сынӧмын, велӧдісны военнӧй делӧ.
И ӧтчыд юнгаяс решитісны петкӧдлыны татчӧс йӧзлы ассьыныс выучкасӧ да чукӧстісны ордйысьны затонскӧйясӧс.
Объявитісны, мый воскресеньеӧ Пионеръяс керкадорса площадка вылын лоӧ препятствиеяса военизированнӧй котралӧм, футбольнӧй матч да граната меткӧя шыблалӧм кузя состязание.
Затонскӧйяс радейтісны ставсикас спортивнӧй зрелищеяс да гордитчисны асланыс футболистъясӧн.
Затонса томйӧзлӧн команда быдса вежон тренируйтчис юнгаяскӧд встреча водзвылын.
Ходуляӧс, коді ворсіс вратарӧн, мастер кывшутӧг да ропкытӧг лэдзліс мукӧдъясӧс дорысь кык час водзджык.
Военнӧй кад вылӧ видзӧдтӧг воскресеньеӧ чукӧртчис уна йӧз.
Пӧвъясысь вӧчӧм трибунаяс вылӧ пуксялісны орччӧн Затонса став знаменитӧй старикъяс — и Егор Данилыч Швырев, и Макар Макарович Расшивин, и Маврикий Кузьмич Парфенов, и Михайло Власьевич Бусыга, и Иван Терентьевич Яшкин.
Стариканъяс сьӧлӧмнаныс висисны асланыс затонскӧй команда вӧсна.
Найӧ вӧлі чорыда убедитчӧмаӧсь, мый сӧмын тӧдтӧм вежалысьяс муклуйтӧм вӧсна Затонса томйӧзлӧн команда эз босьт первой места областьын.
А справедливость серти кӧ, дерт, сійӧ эз уськӧд эськӧ ассьыс волжскӧй честьсӧ и самӧй Москваын — лэдзисны эськӧ мед сӧмын ворсны да мед делӧсӧ решайтіс праведнӧй судья, коді эськӧ эз свистит противниклы.
Военизированнӧй котралӧм кузя ордйысьӧм вылӧ старикъяс видзӧдісны веськодьпырысьджык.
Но, кор став статьяяс серти — и противогазӧн котралӧм кузя, и кер кузя ордйысьӧмын, примернӧй штыкӧвӧй бойын, и препятствиеяс вомӧн кыссьӧмын — юнгаяс дзикӧдз парскисны затонскӧйясӧс, сэк старикъяс кутісны беспокоитчыны.
Затонлысь честь вӧлі вӧрзьӧдӧма.
Но дзик жугыльмисны затонскӧй патриархъяс, кор заводитчис футбольнӧй матч.
Юнгаяслӧн сьӧд трусыяса да лӧз тасӧсь тельняшкаяса кокньыдик, косіник, удал фигураясыс тӧвзьывлісны веж площадка кузя и зырлісны, кытшавлісны да тӧлк вывсьыныс воштылісны чав виж футболкаяса затонскӧйясӧс.
И, кыдз пыр овлӧ, кутшӧмкӧ команда кӧ явӧ ёнджык, видзӧдысьяслы кутіс кажитчыны, мый чав вижъясыс поле вылас этшаӧнӧсьджык лӧза-еджыдаяс дорысь.
Затонскӧйясӧс пыр жӧ зырисны ворота дорӧ.
Старикъяс сувтыштлывлісны, стучитісны бедьяснаныс трибуна пӧвъясӧ, кутчысьлісны асланыс дзор юраныс, скӧрысь лясйӧдлісны му бердӧ шапкаяснысӧ да горзісны затонскӧй командаса ворсысьяслы первойсӧ нӧшта меліа на: «Серёжа, бобӧ, ёнджыка, муса пи, давай, давай!..»
Сэсся кутісны ышӧдны чорыдджыка: «Но, но, эн сетчы, Петька, чужйы котӧртігмозыд, сетышт сылы!»
И, медбӧрын, став вылас кинаныс шеныштӧмӧн, шуавлісны нин быдӧнлы кывмӧн зэв ӧбиднӧй замечаниеяс: «Эк, мазилӧ-мученикъяс!
Кытчӧ тэ, шутлы, сетан?
Кын кока акань!
Балда ӧкаяннӧй!
Вунӧдін, кӧні воротаыд?
Йӧй нӧш!..»
Нинӧм эз отсав.
Затонскӧйяс пыр ворссялісны.
Бекъяс кокньыда да стӧча сетавлісны мачсӧ ӧта-мӧдныслы кок дораныс, и поледжынйыс юнгаяс воротасянь шӧрӧдзыс вӧлі пӧшти пыр тыртӧм, зато ворота дорын, кӧні голкиперӧн сулаліс кузь Ходуля, пыр пуркйис лыа, чардби ӧдӧн вежласисны местананыс лӧза-еджыда тельняшкаяс да тӧлктӧг жуисны чав виж футболкаяс.
Лёшка Дульковлы сюрис чорыда.
«Господьӧй тэ енмӧй, и кытысь сӧмын тайӧ татшӧм кузь гурдейсӧ корсьӧмаӧсь?» дӧсадапырысь шуаліс старик Швырев.
— Ӧбӧлтус!
Мед эськӧ сійӧ му пырыс мунас! — видісны старикъяс коньӧр Ходуляӧс, коді сӧмын и вевъяліс босьтавны мачьяс асланыс сеткаысь.
Найӧс дзикӧдз вӧлі венӧма.
Центральнӧй ложаын юнгаяс школаса начальник первой ранга капитан Иванов-Тарпанов, барьер вылӧ кияссӧ пуктӧмӧн, обшлагъясдорса паськыд зӧлӧтӧй нашивкаяснас шонді водзын дзирдышталӧмӧн, сьӧлӧмсяньыс нюмъяліс да видзӧдлывліс суседъясыс вылӧ.
Сыкӧд орччӧн, сы-сы вылӧ кепкасӧ пӧрччывлӧмӧн да пӧсялӧм плешсӧ носӧвикнас чышкалӧмӧн, страдайтіс Судоремонтнӧйса директор Леонтий Семёнович Гордеев.
И быд пӧрйӧ, мачсӧ воротаӧ сюйӧм бӧрын, директор вылӧ синбӧжнас да скӧра видзӧдлывліс партиялӧн карса комитетысь секретарь Плотников ёрт.
Перерыв кежлӧ щӧт воис лыдпасӧдз, коді футболлы лоӧ пӧшти астрономическӧйӧн — 9:0 юнгаяслы пӧльза вылӧ.
А водзын вӧлі нӧшта ӧти тайм, нелямын вит минута и, енмыс тӧдас, кымын гол на лоӧ...
Командосъяс пукалісны улын ставныс орччӧн ӧти скамья вылын вывті омӧль настроениеаӧсь.
Ворсысьяс мунісны пӧрччысянінӧ.
Детинкаяс шутьлялісны затонскӧйяслы да кӧсйытӧм уважениеӧн видзӧдісны юнгаяс вылӧ.
Перерыв дырйи ордйысисны граната шыблалӧм кузя.
Футбольнӧй ворота сайӧ вӧлі кодйӧма неыджыд да векньыдик окоптор.
Ылӧкодь турун вылас мелӧн гижтӧма визь, кытысянь участникъяс долженӧсь вӧлі шыблавны гранатаяссӧ рӧвас.
— Гранатомётчикъяс, линия вылӧ! — чукӧстіс судья.
Еджыд визь дорӧ петісны кык затонскӧй зон да кык юнга, Палихин да Сташук.
Быд участник водзӧ пуктісны дас учебнӧй гранатаӧн.
Тайӧ вӧліны бутылкаяс кодь неыджыд пу паличьяс.
Первойӧн шыблаліс Серёжа Палихин.
Сійӧ увереннӧя матыстчис визь дорӧ да — раз, раз, раз — ӧдйӧ ӧти бӧрся мӧдӧс шыблаліс став даснан гранатасӧ.
На лыдысь квайтыс веськалісны стӧч окопӧ.
Сизимӧдыс инмис дорас да случайнӧ эз тюрышт, чеччыштіс бокӧ.
Куим граната Палихинлӧн эз веськав.
Сылысь места визь вылын займитіс Белянин, Затонса медбур гранатомётчик.
Ньӧжйӧник копыртчис сійӧ, тэрмасьтӧг видлаліс гранатаяс, ӧкуратнӧя пукталіс найӧс радъясӧ, босьтіс ӧтиӧс, дорсасӧ, ӧдӧбтіс да шыбитіс.
Граната веськаліс стӧч окопӧ, весиг эз инмыштлы рӧв дорышас.
Сэтшӧм жӧ увереннӧя Белянин шыбитіс и мӧд граната.
А сы бӧрын коймӧдӧс.
Трибунаяс вылын ловзисны.
— Но, но, Белянин, шӧт рӧвас, доказывайт водзӧ!
Белянин сӧмын юрнас довкнитіс — эн пӧ сомневайтчӧй, ставыс пӧ лоас порядокын.
Шыбитіс нёльӧдӧс — и эз инмы.
Сійӧ дӧсадапырысь довкйӧдлыштіс юрнас, дыр метитчис, шыбитіс... граната уси рӧв дорйылӧ, думайтыштіс неуна да тюрис окопӧ.
Трибунаяс вылын, кӧні пукалісны затонскӧйяс, кокньыда ышловзисны.
Нёль эм!
Белянин удачнӧя шыбитіс нӧшта ӧти граната.
Командосъяс эз ӧшйыны места выланыс да муртса эз чеччыштлывлыны ыззьӧмысла.
Белянин, ёна ӧдӧбтӧмӧн, шыбитіс нӧшта ӧти граната, но сійӧ, тыдалӧ, волнуйтчис, да гранатаыс уси ылӧ рӧв сайӧ.
Трибуна вылын лӧнисны.
Белянин нӧшта ӧти граната шыбитіс весьшӧрӧ.
Коли медбӧръяыс.
Дыр метитчис Белянин, сэсся решитчис да мӧдӧдіс гранатасӧ.
Сійӧ уси веськыда рӧвӧ.
И сідз, Палихинлысь результат вӧлі венӧма.
Белянинлӧн дас гранатаысь веськаліс рӧвӧ сизимыс.
Ӧні воис ӧчередь шыблавны Сташуклы.
Аслас йӧктан походканас, муртса катласигтырйи, сійӧ петіс визь дорӧ, ӧдйӧ синнас мерайтіс визьсянь рӧвӧдз, босьтіс граната, метитчис да шыбитіс.
Граната уси рӧвӧ вотӧдз.
Затонскӧйяс радъясын лёкысь радлӧмӧн ызӧбтісны.
Юнгаяс школаса начальник беспокоитчӧмпырысь вӧрзьӧдчис аслас улӧс вылын.
Но Сташук эз шӧйӧвош.
Сійӧ веськӧдіс ассьыс вылын морӧссӧ, кодӧс вӧлі топыда шымыртӧма матросскӧй фуфайкаӧн, шенасьыштіс кинас, быттьӧ сійӧс веськӧдіс, тшапкис выль граната да, став тушанас водзӧ довкнитчӧмӧн, шыбитіс сійӧс.
Сійӧ уси стӧч рӧвӧ.
Сташук копыртчис, босьтіс веськыд кинас граната, кватитіс шуйганас нӧшта кыкӧс да кутіс шыблавны, ӧти кисьыс мӧднас босьталӧмӧн.
И граната бӧрся граната гылалісны рӧвӧ.
Сташук кӧкъямыс гранатаӧн дорвыв веськаліс рӧвӧ да сӧмын медбӧръянас торксис. Шыбитіс вывті матӧ.
Результатыс сылӧн вӧлі дас гранатаысь кӧкъямыс.
Ӧні шыблаліс Фомин, Затонса медбур физкультурникъясысь ӧти.
Но то ли волнуйтчис сійӧ, то ли мудзис нин талун, сы вӧсна мый участвуйтіс военизированнӧй котӧртӧмын, да вӧлі расстроитчӧма неудачанас, но сӧмын первой куим гранатасӧ сійӧ шыбитіс ылӧджык, нёльӧдыс уси, рӧвӧ вотӧдз, да сӧмын мукӧд квайтыс веськалісны окопторйӧ.
И артмыліс бара сідзи, мый юнгаяс и тані венісны затонскӧйясӧс.
Судоремонтнӧй са директор яналӧмӧн малаліс балябӧжсӧ, эз лысьт видзӧдлыны Плотников ёрт вылӧ.
И друг уліын, сэні, кӧні пукалісны затонскӧйяс, кыліс детинкалӧн кызіник гӧлӧс:
— А меным позяс оз шыблавны?
Трибунаяс вылын кутісны шумитны, видзӧдысьяс чеччывлісны.
Коді тайӧ сэні?
И ставӧн аддзисны, кыдзи трибунаса улі скамья вывсянь кыпӧдчис картуза, тасма пража вылас «РУ» букваяса, мусянь тэчӧм ичӧтик зонка.
Сійӧ чорыд походкаӧн восьлаліс футбольнӧй воротадорса гӧрд пызан дорӧ, кӧні пукалісны судьяяс.
— А меным позяс оз шыблавны?
— Тіянӧс жӧ абу гижӧма участникъяс лыдӧ?
Тіянӧс некод эз выставитлы.
— Ми, ми выставляйтам!
Мед шыблалӧ! — горзісны скамья вывсянь, кӧні пукалісны командосъяс.
Затонскӧй старикъяс кыпӧдыштісны позорысла ӧшӧдӧм юръяснысӧ.
— Тайӧ нӧшта мыйла петіс?
Срамитчыны сӧмын.
И сідз нин янӧдінныд.
Но трибунаяс вылын уна сё гӧлӧс горӧдісны:
— Разрешитны!..
Мед шыблалӧ!
Лэдзны!..
Судья лэптыштліс пельпомъяссӧ, сӧветуйтчыштіс мукӧд йӧзкӧд, кодъяс вӧлі пасьтасьӧмаӧсь ставнас еджыдӧ, сэсся командуйтіс:
— Линия вылӧ!
И Капка петіс линия вылӧ.
Сійӧ сулаліс, ичӧтик, зумыдіник, кыскӧма тшӧкасӧ голяас, неуна букыштчӧма.
Дас граната туплясисны сы водзын турун вылас, еджыд визь нюжӧдчӧма сійӧ кокъяс дорті.
— Ру!
Ру!
Ру! — хорӧн горзісны асланыс местаяссянь юнгаяс. — Быдмышт неуна, а то он тыдав.
— Давай, давай, Капка, эн кывзы! — ышӧдісны асланыс йӧз.
Капка пуджис шуйга сойсьыс гимнастёрка соссӧ.
Гранатаяссӧ сійӧ ӧкуратнӧя тэчис орччӧн ассяньыс шуйгавылӧ.
Сьӧлалыштіс киас, копыртчис.
Дыр бӧрйис граната, босьтіс ӧтиӧс, видліс сійӧс ки йылас, пуктіс бокӧ, босьтіс мӧдӧс, и тайӧ сылы эз глянитчы.
Медбӧрын, Капка бӧрйис граната, кодӧс сійӧ и лэптіс первой шыбитӧм вылӧ.
Трибуна вылын лӧнисны.
Плотников ёрт гажаа интересуйтчӧмӧн видзӧдіс Капкалысь ичӧтик тушасӧ.
Школаса начальник эз кодь верит, Судоремонтнӧйса директор кымрасис, беспокоитчис, мед эськӧ бара эз янав.
Капка босьтіс граната не дзик правилӧяс серти да метитчис сійӧн сідзи, быттьӧ кутіс городкиасигӧн бита.
Сэсся сійӧ бӧрыньтчис воськов, сетчис бӧрвыв став тушанас, друг воськовтіс водзӧ да шыбитіс гранатасӧ шуйга кинас.
Граната швачкысис дзик окоп дорышас, кокньыдика довкмуныштіс да... ньӧжйӧник тюрис бокӧ.
Валерка лэдзис юрсӧ Тимсон пельпом вылӧ да кунис синъяссӧ, медым сэсся нинӧм не аддзыны свет вывсьыс.
Тимсон мыйкӧ лёкысь ымӧстіс.
Судоремонтнӧйса директор пуксис мӧд улӧс вылӧ, сы вӧсна мый воддзаыс ратшкысис сы улын.
Первой ранга капитан Иванов-Тарпанов кокньыдика нюммуніс вомкӧтшнас.
Плотников ёрт довкйӧдлыштіс юрсӧ.
— Шпиндель!
Городошник! — гажаа горзісны юнгаяс. — Тайӧ тэныд абу ӧшиньын бабушка!
Порсьпи!..
Капка сулаліс линия вылын, вомдорсӧ курччӧмӧн, тшӧкасӧ ӧшӧдӧмӧн.
— Шыбитӧй жӧ мӧдӧс, — шуис сылы судья.
— Равзӧны вывті, оз кыв нинӧм, — норасис Капка, трибунавывса сійӧ местаяслань скӧр синъяссӧ чӧвтлӧмӧн, кӧні пукалісны юнгаяс.
— Эн нюжӧдӧй кадсӧ.
Либӧ шыблалӧй, либӧ мунӧй, — стрӧга шуис судья.
Капка босьтіс выльӧс, метитчис, бӧрыньтчис, ӧдӧбтіс дзик визь дорас да шыбитіс граната сідзи, кыдзи сійӧ шыбитлывліс бита, кор распечатывайтліс бӧръя «марка» «письмӧ» фигураын.
Дзик му бердтіыс лэбыштіс граната да пыр жӧ воши, уси окопӧ.
Капка копыртчыліс да пыр жӧ мӧдӧдіс коймӧд граната.
Сійӧ гижтіс воздухас правильнӧй мегыр да воши рӧвса пемыдас.
Капка шыбитіс нёльӧдӧс.
Шыбитӧмыс вӧлі бара удачнӧй.
Сійӧ кватитіс веськыд кинас да сюйыштіс киняулас кык граната, медым не копрасьны быд здукын, ӧдӧбтіс шуйганас, довкнитчис водзӧ, лэдзис витӧдӧс.
Неуна вывлань качлӧмӧн сійӧ лэччис дзик окоп шӧрас.
Капка шыбитіс квайтӧд граната.
Сійӧ лэбис, бумеранг моз, бергалӧмӧн, да кажитчис, мый вот-вот вуджас рӧв сайӧ, но кутшӧмкӧ гӧгӧрвоны позьтӧм арталӧм вӧлі шыблалысьлӧн ӧдӧбтӧмас, да дзик рӧв весьтас граната друг лэччис увлань, цельӧ.
Трибунаяс вылын кутісны аплодируйтны.
Капка шыбитіс сизимӧдӧс.
Эм!
Капка шыбитіс кӧкъямысӧдӧс.
Рӧвӧ!
Ставӧн сувтісны.
Капка шыбитіс ӧкмысӧдӧс.
Сэні!
Трибунаяс вылын дзикӧдз шызисны.
Капка ӧткодяліс ассьыс щӧтсӧ Сташук результаткӧд.
Сійӧ босьтіс дасӧдӧс.
Тайӧ вӧлі решающӧйӧн.
Трибунаяс вылын лӧнисны.
Капка нӧрӧвитіс.
Сійӧ бара сьӧлалыштіс киас, сьӧкыда лолыштіс, пӧрччис картузсӧ, ӧкуратнӧя пуктіс сійӧс турун вылӧ, пыдӧснас вывлань, соснас чышкыштіс плешсӧ, босьтіс граната, видліс гранатасӧ кипыдӧс вылас.
Дыр метитчис, синсӧ читкыртӧмӧн, и чӧв вӧлі трибуна вылын.
Но вот Капка сетчис бӧрвыв, воськовтіс бӧрӧ, сэсся быттьӧ чеччыштіс водзӧ да шеныштіс шуйганас.
Рӧв пыдӧсын гранатаыс гораа котшмуніс мукӧдъяс дінас, кодъяс куйлісны нин сэні.
И стадион равӧстіс, кувӧбтіс, мӧдісны зымӧдны.
Уна дас морт уськӧдчисны поле вылӧ.
Юръяс весьтын качисны Капкалӧн кокъяс, гылалісны му вылӧ кутшӧмкӧ гайкаяс, шурупъяс да уси заветнӧй зеркалӧыс.
Но вернӧй Валерка Черепашкин вӧлі сэн нин да кватитіс командорлысь зеркалӧсӧ.
А мастер Корней Павлович Матунин писькӧдчис радъяс дорӧ, кӧні пукалісны заводскӧй старикъяс.
— Аддзылінныд? — долис сійӧ. — Ӧд Василий Семеновичлӧн пи, Бутырев.
Ак, тэ батеньки-матеньки, но и зӧлӧтӧй зон!
Збыльысь шуа!
— Василь Семёнычлӧн пи?
Бутыревлӧн? — юасисны старикъяс да, шондіысь синъяснысӧ читкыртӧмӧн, кипыдӧс увсяньыс видзӧдісны Капка вылӧ.
17 глава
КОМАНДОР КУТӦ ӦТВЕТ
«Кодъяс ті?» — «Ми командосъяс», ӧтвечайтім ми, сы вӧсна мый ми и вӧлім командосъяс».
(В. Черепашкин, «Затонск карлӧн да сійӧ окрестностьяслӧн история»)
Сы кості почётнӧй гӧстьясӧс корисны буфетӧ юны сур да ырӧш.
Буфет талун лӧсьӧдісны гӧстьяслы Пионеръяс керкаса ӧти комнатаын.
Плотников ёрт Судоремонтнӧйса директоркӧд да юнгаяс школаса начальниккӧд ӧтлаын мунісны сэтчӧ.
Минута мысти сэтчӧ жӧ воис Пионеръяс керкаса ӧти руководительница, Ангелина Никитична.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ кӧзяйкаӧн, да сэтчӧ жӧ сійӧ решитіс, мый начальство волывлӧ не быд лун да колӧ пӧльзуйтчыны случайӧн, медым сёрнитыштны керкалӧн разнӧй нуждаяс йылысь.
Плотников ёрт, ыджыд тушаа, бритӧм юра, чесучовӧй косоворотка дӧрӧма, кодӧс зэвтӧмаӧсь вӧлі сылӧн паськыд пельпомъясыс, ачыс заводитіс юасьны Ангелина Никитичналысь, кутшӧма мунӧны пионеръяслӧн делӧясыс.
— Ті тӧданныд, — шуис Ангелина Никитична да лэдзыштіс гӧлӧссӧ, — ме тіян дінӧ, Иван Акимович, кӧсъя нин вӧлі шыасьлыны.
Абу бур миян.
Абу ладнӧ.
Омӧль настроениеыс мыйтакӧ юкӧн челядьлӧн.
— Мый сэтшӧмыс? — чуймискодь Плотников.
Ангелина Никитична восьтіс гӧрдӧдӧм ичӧтик клеёнчатӧй портфель, дыр корсьысис сэні, сэсся кыскис сэтысь кутшӧмкӧ бумажка да карманнӧй зеркалӧ.
— Со, Иван Акимович, меным кажитчӧ, абу тырвыйӧ бур явление.
Ме должен сигнализируйтны.
Кутшӧмкӧ аслыссяма гижӧдъяс тӧдтӧм гербӧн.
Ме вот лыдди коланаӧн босьтны на ордысь.
И видзӧдӧй, сійӧ жӧ значок зеркалӧ вылас.
И зеркалӧясыс эмӧсь вель уналӧн, стӧчджыка кӧ — ӧти юкӧнлӧн.
Плотников лэптыштліс ассьыс паськыд пельпомъяссӧ.
— Ребятаыс нӧ кыдзи, шаньӧсь?
— Норасьны оз позь, Иван Акимович.
Активнӧй челядь.
— Но и мед сідзкӧ видзӧдчӧны зеркалӧ пыр, <rus>по крайней мере</rus> ныръясныс чистӧйджыкӧсь лоасны.
— Нет, Иван Акимович, ме тіянлы збыльысь шуа: налӧн быдса организация.
Ме должен сигнализируйтны.
— Да мыйла сигнализируйтны?
Колӧ сёрнитны ребятакӧд лючки-бура, юасьны, а сэсся нин сигнализируйтны да босьтавны на ордысь.
Ӧд, збыльысь, кутшӧмӧсь ті тані ставныд зэв тэрыбӧсь!
— Иван Акимович, — Ангелина Никитична топӧдіс кыкнан кисӧ морӧс бердас, — ме тані выль морт, меӧдз сэні Гай ёрт уджалӧма, тыдалӧ, ыджыд фантазёр, меным быть лоӧ унатор бырӧдавны.
— А абу кокньыд, тыдалӧ, тіян уджныд. Босьтавны, бырӧдавны... Сигнализируйтны.
Да ті эн ӧбидитчӧй.
Вай вот корлам ӧні кодӧскӧ ребята пӧвстысь.
Ті кодлысь тайӧ бумажкасӧ босьтінныд?
— Главнӧй нырнуӧдысьясыс — сійӧ Черепашкин да Жохов.
Тайӧ нырщикъясыс видзӧны ставсӧ гусьӧн.
Ті всё равно налысь нинӧм он вермӧй тӧдмавны.
Ме нин заводитлі.
— Но, но, кыдз-нибудь!
Гашкӧ, меным ёнджыка везитас.
Танӧсь найӧ ӧні?
— Танӧсь.
— Ноко, корлӧй найӧс татчӧ.
И вот кабинетӧ вайӧдісны Валерка Черепашкинӧс да Тимка-Тимсонӧс.
Плотников, кинас паськыда шевкнитӧмӧн, тшӧктіс найӧс пуксьыны.
— Но, — шуис сійӧ Черепашкинлы да Тимкалы яндысян чужӧмъясас гажаа видзӧдігтыр, — сідзкӧ, ті командосъяс?
Валерка да Тимсон ёна повзьӧмӧн видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс, восьтісны вомнысӧ тайӧс виччысьтӧмнысла да ёна гӧрдӧдісны.
Плотников водзӧ сёрнитіс, быттьӧ эз казяв налысь яндысьӧмсӧ:
— Но, мый нӧ, командосъяс кӧ и командосъяс, мыйын делӧыс?
Но, гашкӧ, ті век жӧ, ребята, висьталанныд, ті кутшӧм сэтшӧм командосъяс, мыйӧн тіянӧс сёйӧны да мыйысь тіянӧс лӧсьӧдчӧны сёйӧмӧн сёйны ӧткымын воспитательяс, кодъясысь ті решитінныд гусьӧн овны.
Командосъяс видзӧдісны джоджӧ да чӧв олісны.
— Но, онӧ кӧ кӧсйӧй висьтавны, оз ков, — недыр мысти водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ Плотников да тӧдчӧдӧмӧн коса шуис: — ме ӧд тіянӧс ог допрашивайт.
Сідзкӧ, тыдалӧ, ог заслуживайт доверие, сідзи, али мый, артмӧ?
Веськӧдла карӧн, партия меным доверяйтӧ, а вот ӧткымын пионеръяс, кодъяс асьнысӧ шуӧны тайӧ самӧй... кыдзи найӧс... командосъясӧн, оз кӧсйыны доверяйтны.
Омӧль тэнад делӧыд, Плотников ёрт.
Гажтӧмтор тайӧ, вокӧ.
Но, извинитӧй, мый беспокоиті.
Мунӧй, сідзкӧ...
Детинаяс сувтісны, видзӧдлісны ӧта-мӧдныс вылӧ, ышловзисны.
— Ме ногӧн, колӧ висьтавны, — вашнитіс Валерка. — А? Тимка?
Тимсон сӧмын кинас шеныштіс: мый нин пӧ сэні!
— Плотников ёрт, — заводитіс Валерка, — ми тіянлы ставсӧ висьталам, сӧмын колӧ юавны миян командорлысь, тшӧктас оз.
Найӧ эз и думыштлыны, мый переживайтіс тайӧ минутаясӧ ачыс налӧн командорныс.
Делӧыс сыын, мый Капка, кор Ангелина Никитична муртса на нуӧдіс сьӧрсьыс кабинетӧ Валеркаӧс да Тимсонӧс, пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый йылысь кутас мунны сёрниыс.
— Ковмас кӧ, дзирдышт! — горӧдіс Капка налы бӧрсяньыс.
Сигнал виччысьтӧг сійӧ ачыс тӧдлытӧг матыстчис кабинет ӧдзӧс дорӧ, восьтыштіс сійӧс да кывліс налысь став сёрнисӧ.
Капка пытшкын дыр муніс тыш.
Сійӧ тӧдіс, мый Валерка да Тимсон асьныс некор оз выдайтны, оз висьтавны сійӧс.
Но дзебсьыны ёртъяс мыш саяс сійӧ эз кӧсйы.
А пырны да аслыс ставсӧ висьтавны эз решайтчы.
Пӧжалуй, серамӧ лэптасны, да нӧшта директор сэні, быттьӧ нарошнӧ.
Но Валеркалӧн да Тимсонлӧн положение вӧлі сэтшӧм сьӧкыд, мый Капка решитіс мездыны найӧс, кӧть сэсся бӧрыннас мый лоас...
Дзуртыштіс сьӧкыд ӧдзӧс, и, ӧдзӧс порог вылас сувтӧмӧн, комнатаӧ мыччысис ачыс Капка.
— А, победитель! — чолӧмаліс Капкаӧс Плотников ёрт. — Карлысь честь дорйин.
Пасибӧ! — сійӧ топыда кутліс зэв ыджыд кинас Капкалысь кисӧ. — Сідз тэ нӧшта тшӧтш и командос?!
Капка довкнитіс юрнас, тасма пражасӧ чуньяснас малалігтыр.
— Ме ордын заводын уджалӧ, — суитчис Судоремонтнӧйса директор, — Матунин мастер дорын, медбур бригадир!
— Сідзкӧ, тайӧ тэ, значит, налӧн медся главнӧйыс? — Плотников довкнитіс юрнас детинкаясладорӧ.
— Командор, — муртса кывмӧн признайтчис Капка, ачыс ёна гӧрдӧдіс.
— Но, командор, вот тэ миянлы и висьтав ставсӧ, кыдзи эм.
А ми кывзам.
Миянлы ӧд окота жӧ тӧдны.
А то олам ӧти карын татшӧм ребятакӧд да весиг ог догадайтчӧй, мый миян эмӧсь кутшӧмкӧ командосъяс.
Сійӧ бурпырысь да сюся видзӧдіс Капка вылӧ да сылӧн адъютантъяс вылӧ.
— Сӧмын не серавны, — медводз казьтыштіс Капка да, кыдзи вермис, висьталіс Плотников ёртлы командосъяс йылысь, Арсений Петрович Гай йылысь, кодӧс Плотников, кыдзи тыдалӧ, лыддьыліс бур мортӧн жӧ, сы вӧсна мый сочувствуйтӧмӧн кутіс довкйӧдлыны юрнас, кор Капка шуис Гайлысь нимсӧ.
Капка висьтавліс да ыджыд довериеӧн видзӧдлывліс Плотниковлы чужӧмас, кӧсйис казявны, гӧгӧрвоӧ оз сійӧ налысь затея, налысь мечта, сочувствуйтӧ-ӧ сійӧ сылы али сералӧ думсьыс, а гашкӧ, лыддьӧ омӧльторйӧн.
Сійӧ висьтавліс, а Валерка волнуйтчӧмысла шытӧг тшӧтш жӧ вӧрӧдіс вомдоръяссӧ, кор сійӧ сувтыштліс, медым корсьны колана кывъяс, но эз лысьт вашнитны командорлы.
Тимсон жӧ кывзіс Капкалысь висьталӧмсӧ да шензис, кыдзи тайӧ, татшӧм на томиник зонмыс, вермӧ сёрнитны сэтшӧм кузя да складнӧя.
Но вот Капка помаліс ассьыс висьталӧмсӧ.
Плотников чӧв оліс.
Сэсся кыскис папирос кӧрӧбка, босьтіс ӧтиӧс, заводитіс куритчыны.
Детинкаяс видзӧдісны сы вылӧ — виччысисны ӧтвет:
— Но, вобщем, ми ворсам тадзи, — заводитліс содтыштны Валерка.
Капка лэчыда ӧлӧдіс сійӧс:
— Тайӧ, гашкӧ, тэ ворсан, а ме, например, личнӧ ог ворс, а действуйта тадзи.
Плотников друг шоныда да загадочнӧя нюмъёвтіс.
— Интереснӧ думыштӧма.
Гайлӧн юрыс вӧлі свежӧй.
Мыйла нӧ сӧмын ті тайӧс гусьӧн видзанныд?
— А мый прӧстасӧ звӧнитны? — кыдз быттьӧ веськыда висьталӧмысь ӧтдортчӧмӧн вочавидзис Капка.
— Энлы.
Скромность сійӧ ӧтитор, а гусьӧн видзӧм дзик нин мӧд делӧ.
И нинӧмла, меным кажитчӧ, сэні татшӧм таинственность лэдзны.
Но, войдӧрсӧ видлінныд ас костаныд, а делӧыс артмис.
Тырмас дзебсясьӧмӧн ворсны.
А тэныд, Бутырев, комсомолӧ колӧ.
Абу на комсомолец?
Збыль, зон тэ нӧшта том на, но тэнӧ примитасны, раз тэ бур производственник и, тыдалӧ, абу омӧль организатор.
— А мый ме кута вӧчны сэні?
— Но вот ещӧ мый!
Тайӧ жӧ и кутан вӧчны, но сӧмын бурджыка кутан вӧчны.
Увереннӧйджыка.
Яснӧйджыка.
И отсаласны тэныд, кор ковмас.
И веськӧдасны ас кадӧ.
Судоремонтнӧйса директор да юнгаяс школаса начальник интересӧн следитісны тайӧ беседа бӧрся.
— Командосъясыс тайӧ, меным помнитсьӧ, англо-бурскӧй войнасянь заводитчисны, — шуис моряк, — а ӧні англичаналӧн да норвежецъяслӧн летучӧй группаяс, ударнӧй отрядъяс тадзи шусьӧны.
abu
— Ак, со ті кытысь нимнытӧ босьтӧмныд!
— Дерт, Иван Акимович, — суитчис Ангелина Никитична, — ворсісны нин эськӧ мед...
— Ми огӧ ворсӧй, — бара шуис Капка.
— Но ме ог тӧд, кыдзи тіян сэні шусьӧ...
но верманныд эськӧ кутшӧмкӧ роч ним сямаӧс аддзыны да пыртны сійӧс, а то абу гӧгӧрвоана.
— Делӧыс абу нимын, а бур делӧясын... — паныд шуис Плотников. — А мый тайӧ век жӧ татшӧм гербыс? — шуис Плотников, бумажка вылӧ видзӧдіг, кытчӧ вӧлі рисуйтӧма командосъяслысь знак. — Энлӧй, энлӧй, кытыськӧ ме тайӧс аддзылі нин?
Стоп!..
Да ме жӧ Юркалысь аддзылі, аслам пиӧйлысь, тетрадьсьыс тайӧс аддзылі!
Сійӧ мыйкӧ сэні чертитліс татшӧм кодьӧс жӧ, помнитсьӧ меным...
Плотников чатӧртыштіс юрсӧ да видзӧдліс детинкаяс вылӧ.
— А сійӧ важӧн жӧ нин миян дінын, — шуис Капка.
— Да но! — нимкодь лоис Плотниковлы, но кватитчис да видзчысьӧмпырысь видзӧдліс Ангелина Никитична вылӧ.
— Сійӧс кыдзи медбур шахматистӧс примитім, и сійӧ миянын кружок нуӧдіс.
И вообще туяна.
— Да сӧмын... — заводитліс Тимсон, став тайӧ кад чӧжӧн гӧлӧссӧ первойысь сетӧмӧн, но пыр жӧ ланьтіс да довкйӧдлыштіс юрнас.
— Тимка! — скӧрысь вундіс Валерка.
— Чӧв ола, — шуис Тимсон.
— Но мыйын нӧ делӧыс? — тӧдчымӧн кутіс беспокоитчыны Плотников.
— Гортас сійӧс вывті нин стрӧга видзӧны, — объяснитіс Тимсон: — муртса кӧ мӧдӧдчам пыжӧн — сійӧс бара нин оз лэдзны.
Полӧны.
Вӧйтны али мый ми лӧсьӧдчам сійӧс?
Плотников сьӧлӧмсяньыс гораа серӧктіс.
Серӧктісны и ставныс мукӧдъясыс.
— Но, а век жӧ, кытысь затонскӧй командосъяс нимсӧ босьтісны да мыйла налӧн татшӧм герб?
Коді висьталас?
— Тайӧс мед Валерий висьталас, сійӧ Арсений Петровичкӧд тшӧтш быдса история гижис.
abu
abu
— Висьтавны? — Валерка юалӧмпырысь видзӧдліс ставныс вылӧ.
— Зэв интереснӧ.
Кывзам.
И Валерий Черепашкин висьталіс Плотников ёртлы, юнгаяс школаса начальниклы да Судоремонтнӧйса директорлы Куим Мастерлысь история.
Валеркалӧн синъясыс югъялісны, нежнӧй чужӧмбанъясыс лихорадка дырйи моз банйисны, сійӧ чеччывліс, шенасис кияснас да висьтавліс Синегория йылысь, Лазоревӧй Гӧраяс вывса йӧз йылысь, Тӧвъяслӧн страшнӧй нашествие йылысь, король Фанфарон Без-Четверти-Двенадцатый йылысь, лёк Ветрочёт Жилдабыл йылысь.
Валеркалӧн гӧлӧсыс кутіс тіравны, кор сійӧ висьталіс, кыдзи Амальгамаӧс, Зеркалӧяс да Хрусталь кузя зэв бур Мастерӧс, шыбитісны тюрьмаӧ.
Сійӧ ышловзис да ланьтіс.
— Но, но!
И кыдзи нӧ водзӧ вӧлі? — ыджыд интересӧн юаліс Плотников.
— Пыр жӧ висьтала, — шуис шойччыштӧм могысь кост вӧчлӧмӧн Валерка. — Ӧні жӧ висьтала водзӧ.
И сійӧ водзӧ висьталіс Куим Мастер йылысь историясӧ.
18 глава
АМАЛЬГАМАЛӦН МЕЗДМӦМ
... Мичаысь-мича Мельхиора котӧрӧн локтіс оружейник Изобар дінӧ да уськӧдчис сы водзӧ пидзикок йылас, кутіс кевмысьны, медым сійӧ спаситіс Мастерӧс.
Но кыдзи тӧдмавны, кутшӧм башняӧ пуксьӧдӧма Амальгамаӧс, и кыдзи позьӧ мездыны сійӧс, замокса став башняясыс кӧ вӧліны сись кодь веськыдӧсь да шыльыдӧсь!
Кор истерзайтӧм Амальгама паляліс ветродуйясӧн вӧчӧм пыткаяс бӧрын, сійӧ видліс асьсӧ да аддзис аслас зептысь стеклӧ тор.
Сійӧ вӧлі зеркалӧ тор, кодӧс скӧр йывсьыс жугӧдіс Фанфарон.
Амальгама удитіс дзебны сійӧс.
Мастер кайис башняса векньыдик бойницаӧ, зеркалӧ торнас кыйис шонді луч.
Ӧшкамӧшка рӧма кӧч чеччыштіс дворецса вевт вылӧ, башняяс да стенъяс вылӧ.
И вот каморкаӧ, кӧні, нежнӧй кияссӧ чеглалігтыр, лёкысь бӧрдіс Мельхиора да кӧні могучӧй Изобар, нинӧм вӧчны вермытӧмла чабраліс сьӧкыд кулакъяссӧ, чеччыштіс кӧч, Мастерлӧн ыстӧмтор.
Мельхиора пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ Амальгамалӧн юӧр.
Сійӧ котӧрӧн матыстчис ӧшинь дорӧ да аддзис ӧшкамӧшка рӧма югӧр башняясса ӧти бойницаысь.
И сэки сылӧн батьыс, мудрӧй Джон Садовая Голова, клопнитіс аслас плешӧ:
— О, ме вежӧртӧм юр!
Менам ӧд эм вьюнок кӧйдыс.
Ме быдтылі сійӧс ветымын вит во чӧж дорвыв!
Ме дӧзьӧриті сійӧс лунын и войын, кытчӧдз эг быдты аслым коланаӧс.
Тайӧ вьюнокыс быдмӧ сэтшӧм ӧдйӧ, мый ӧшӧдны кӧ шӧрт Квипрокво йывсянь сійӧ подулӧдз, а уліас шыбитны вьюноклысь кӧйдысъяс, то сылӧн петасъясыс ӧти здукӧн гартчасны шӧрт гӧгӧрыс, кысясны сы гӧгӧр, да он вевъяв шуны: ӧти-кык-куим, кыдзи самӧй гӧра йылас нин кутасны быдмыны вьюнокъяс.
Но кывзӧй водзӧ!..
Ӧтчыд ме видлі кӧдзны ассьым вьюнокӧс зэв ёна зэригӧн...
Верманныд аслыныд мӧвпыштны, сійӧ ӧти здукӧн гартчис зэр струя гӧгӧр да, муӧ вотӧдз на, кайис нин сы кузя небесаӧ.
Эк, нылӧй, ме запті тайӧ кӧйдыссӧ бур лун кежлӧ, медым кыны венок керка гӧгӧр, кытчӧ тэ пыран аслад радейтанаыдкӧд, но, тыдалӧ, ӧні воис кад кӧдзны кӧйдыссӧ.
Эн бӧрд.
Ми спаситам Амальгамаӧс.
Ме кӧдза ассьым вьюнокӧс башня ӧшинь дорӧ, кӧні пукалӧ Амальгама.
— Но башня джуджыд, бойницаыс дзик башня йылас.
Кыдзи нюжӧдны та вылнаӧдз шӧрт либӧ кыпӧдны зэр? — сомневайтчис Изобар.
— О, менам вьюнокӧй сэтшӧм ён да сэтшӧм ӧдйӧ быдмӧ, мый сылы тырмымӧн и веськыд шонді югӧр — сійӧ каяс и сы кузя!
— Но луннас тайӧс вӧчны оз позь — казялас стража, а войын шонді абу.
— Да, но ӧні тыр тӧлысь.
— Король сувтӧдіс башня дорӧ ассьыс медся вернӧй ветродуйяссӧ, — висьталіс Мельхиора, — найӧ войнас оз куньлыны синъяссӧ.
— Но, тайӧс ме босьта ас вылӧ, — такӧдіс Мельхиораӧс Изобар. — Ме сійӧ час кежлӧ жугӧда дворецысь став флюгеръяссӧ,
Тӧвъяс вензьыны кутасны, вот сэки лоас полошуйтчӧм!
Сідзи найӧ и вӧчисны.
Тӧвъяс вой улӧ казялісны, мый дворецса флюгеръяслӧн стрелкаяс петкӧдлӧны разнӧй направление, да пыр жӧ кутісны бушуйтчыны.
— Ӧні менам ӧчередь пӧльтны, — лӧвтіс Норд-Ост, — а флюгер петкӧдлӧ Зюйд-Вест!
Корны стражаӧс, лӧсьӧдны флюгеръяс!
Дворецын заводитісны жуны-котравны.
Ветродуйяс уськӧдчисны корсьны Изобарӧс, но сылӧн и дукыс эз вӧв.
Сы кості петіс тӧлысь.
Сылысь жемчужнӧй югӧрсӧ зеркалӧ торйӧн кыйӧмӧн Амальгама мӧдӧдіс увлань вӧсньыдик, тіралысь да сӧдз луч.
И сэтчӧ, кытчӧ уси му вылӧ тайӧ лучыс, Джон Садовая Голова шыбитіс ассьыс китыр волшебнӧй кӧйдыс.
Сійӧ жӧ здукӧ зэв ён петасъяс, кысигтырйи топыда гартлісны лучьяссӧ да котӧртісны вывлань, башня вышкалань.
Веж петасыс вӧлі уна.
Наысь артмис кыз, ён канат кодь, и Амальгама кокньыда лэччис сы кузя му вылӧ.
А кор часӧвӧйяс пӧвстысь ӧти кыліс шумсӧ да уськӧдчис Амальгама вылӧ, мастер синтӧммӧдіс сійӧс зеркалӧсянь синмас веськӧдӧм лучӧн.
Тадзи найӧ пышйисны дворецысь: Мастер Амальгама да Джон Садовая Голова.
Сёрнитчӧма вӧлі, мый Мельхиора кутас виччысьны найӧс берегын, кытчӧ Изобар дасьтіс нин неыджыд корабль вернӧй йӧзӧн.
Но, кор пышйысьяс воисны берегӧдз, Джон Садовая Голова эз су сэтысь ассьыс нывсӧ, Мастер Амальгама эз встретит тані ассьыс сьӧлӧм косьтысьсӧ.
Эз тӧдны найӧ, мый мудер Жилдабыл войнас игналіс красавицаӧс замокса ӧти подвалӧ.
Амальгама кӧсйис пыр жӧ бӧр мунны дворецӧ, медым мездыны Мельхиораӧс, но Джон Садовая Голова да оружейник Изобар эз лэдзны сійӧс, сы вӧсна мый татшӧм поступокыс вӧлі эськӧ тӧлктӧмӧн да Амальгама сӧмын погубитіс эськӧ асьсӧ да Мельхиораӧс, а сійӧс нӧшта позьӧ на спаситны, босьтчасны кӧ тайӧ уджӧ вӧля вылын куим татшӧм Мастер.
Найӧс овмӧдісны ас дінаныс бур да смел йӧз, кодъяс шусисны Командосъясӧн.
Тайӧ вӧліны надежнӧй ребята, уджасьливӧсь да повтӧмӧсь, искуснӧй мастеръяс да храбрӧй воинъяс.
«Отвага, Верность, Труд, Победа!» — татшӧм вӧлі налӧн девизыс.
Эз вӧв удж, кодӧн эськӧ найӧ эз справитчывны.
Эз на паныдасьлы опасность, коді эськӧ повзьӧдіс найӧс.
Найӧ важӧн нин думайтісны мездыны странасӧ Фанфаронысь да лёк Тӧвъясысь.
«Коді кӧдзис тӧв, сійӧ ачыс вундас бушков», шулісны Командосъяс.
Найӧ бур сьӧлӧмӧн да нимкодьпырысь чолӧмалісны Куим славнӧй Мастерӧс да предложитісны налы пырны Командосъяс семьяӧ.
— Отвага! — шуис Изобар.
— Верность! — содтіс Амальгама.
— Труд! — юрӧбтіс Джон Садовая Голова.
— Победа! — заключитісны ставныс куимнанныс Командосъяслысь клятва шуалӧмӧн.
И оружейник Изобар шуис сэки:
— Ме тӧда, мый колӧ вӧчны меным.
Ӧнӧдз ме мастериті флюгеръяс, кодъяс серти тӧдмавсьыліс тӧвъяслӧн направление.
Но ӧні могыс сыын, медым бергӧдны тӧвсӧ сэтчӧ, кытчӧ миянлы колӧ.
Джон Садовая Голова ассьыс став душасӧ пуктіс вьюнок кӧйдысъясӧ, и растение быдмӧ мойдкывйын кодь ӧдйӧ.
Ме вӧча чудеса флюгеръяскӧд, и ми пӧкӧритам тӧлӧс.
И сійӧ, ни ӧти минута нӧрӧвиттӧг, кватитіс аслас ён киясӧ мӧлӧт да босьтчис удж бердӧ.
— Тэ прав! — шыасис Амальгама. — А ме займитча аслам делӧӧн.
Мый вылӧ ӧнӧдз служитлісны менам зеркалӧяс?
Найӧ зэв бура тыдӧдлісны ас пырыс мичлун да петкӧдлісны йӧзлы налысь тырмытӧмторъяссӧ.
Но мичлун да безобразие существуйтӧны и менам зеркалӧястӧг.
Нет, став вежӧр зэвтӧмӧн, кута уджавны асывсянь рытӧдз да рытсянь асылӧдз, но шедӧда, медым менам зеркалӧяс асьныс вӧчисны мирсӧ мичаджыкӧн.
Ме кӧсъя, медым йӧз пиын тыдаліс ставыс, мый ме пукта зеркалӧӧ аслам трудӧн, аслам радейтӧмӧн.
Сы вӧсна мый свет вылын, шуӧны, абу вын, коді эськӧ эз сетчы трудлы, мортыс кӧ бӧрйис ассьыс делӧсӧ радейтӧм серти да пуктіс кӧ сэтчӧ душасӧ.
И Мастеръяс заводитісны уджавны.
Найӧ трудитчисны лун и вой, мудз чувствуйттӧг, шойччӧм ни узьӧм тӧдтӧг.
Великӧй Лӧглун вдохновляйтіс Оружейникӧс да пӧльтіс би сійӧ горн улын.
Великӧй Радейтӧм сетіс вынъяссӧ Зеркалӧяс кузя Мастерлы да югъяліс сійӧ хрустальын.
Муніс кад, сы вӧсна мый трудлы да совершенстволы колӧ кад...
Черепашкин дугдіс висьтавны да кывзысьыштіс.
Поле вылын важӧн нин гӧняйтісны мач да кылісны судья свистоклӧн тюрзӧмъяс.
Кодкӧ локтіс кабинетӧ да шуис Плотников ёртлы, мый матч мунӧ водзӧ.
Ворсӧмлӧн мӧд джынйыс заводитчис нин, колӧ мунны местаяс вылӧ.
Плотников жалитӧмпырысь чеччис.
— Ак тэ, беда! — шуис сійӧ. — Медся интереснӧй местаас.
А колӧ мунны.
Нӧ, коркӧ мӧдысь висьталан помӧдзыс.
Непременнӧ.
Зэв окота тӧдны, кыдзи тайӧ ставыс сэні тіян Синегорияын медбӧрын артмӧ.
Аттьӧ, ёртъяс...
Сідзкӧ Юркаӧй менам, шуанныд, сідзжӧ?!
Командос?
Да?
Гусьӧн видзис, порсьпиыд...
Но мый нӧ, пилы кӧ сідзи доверяйтанныд, то, надейтча, и батьсӧ онӧ ӧбӧдитӧй.
Ладнӧ?
Сійӧ топыда кутліс кияссӧ став куимнан командослысь, кутыштіс кисӧ Капкалысь, кӧсйис мыйкӧ шуны, буракӧ, но мӧдарӧ думыштіс, тапкӧдыштіс Капкаӧс пельпомӧдыс, гора ышловзис да мӧдӧдчис петны.
Гӧстьяс мӧдӧдчисны сы бӧрся.
Кор детинкаяс котӧртісны водзӧ, медым регыдджык веськавны местаясӧ, Плотников шуис думайтӧмпырысь:
— Шань йӧз быдмӧ!
Ӧд этійӧ со, командорныс налӧн, кыдзи сійӧс...
Бутырев, али мый?
— Бутырев Капитон, — шуис директор.
— Ӧд сӧмын мӧвпыштӧй, мыйта сійӧ пельпомъяс вылӧ водіс!
Мамсӧ виисны, батьыс фронт вылын, абу жӧ известнӧ, ловъя али абу, сы ки вылын кык чой...
Не арлыд серти тӧждысьӧм.
Затонын уджалӧм, нинӧм и шуны, ёртъяс, абу кокни.
А сійӧ нӧшта тайӧ командосъяскӧд ноксьӧ.
Тӧждысьысь.
Великӧй тӧждысьысь!
— Тышкасьӧны найӧ, дьявӧлъяс, тіян юнгаясыдкӧд, — немвиччысьтӧг кутіс норасьны школаса начальниклы директор. — Пондӧны тіян.
— Но тіян уджйӧзаӧн оз жӧ кольччыны, — шуис мӧдыс. — А менам сэтчӧ жӧ тіян дінӧ могтор эм.
Баркас ӧтиӧс ме аддзылі сэтысь затонысь.
Вот эськӧ сэтысь кӧ неуна двигательсӧ лӧсьӧдыштны да кытсюрӧ дзоньталыштны, вӧлі эськӧ менам юнгаяслӧн посудина.
А то дзик сухопутнӧйӧсь лоисны.
Онӧ-ӧ вермӧй эськӧ ті миянлы отсавны?
— Вот тайӧ делӧ! — кыпыда шуис Плотников. — Артмӧдчасны.
Сэні тіянлы и пӧльза и бур вылӧ велӧдӧм.
И тышкасьӧмъяслы пом.
Сӧмын ковмас тіянлы, моряк ёртъяс, копрасьыштны миян йӧзлы.
Сэні налӧн асланыс законъяс, детинкаяслӧн.
Асланыс порука.
Мед асьныс нин и сёрнитчасны.
Сійӧ, тыдалӧ, пыр на думайтіс сы йылысь, мый висьталісны челядь.
— Зӧлӧтӧй йӧз, Тӧждысьысьяс.
А фантазияыс мыйта!
Ок, и бур детинкаяс менам!
19 глава
СЁРНИТЫШТАМ, КЫДЗИ МУЖЧИНА МУЖЧИНАКӦД
— Тані олӧ Капитон Бутырев ёрт?
— Пырӧй, восьса! — горӧдіс Капка.
Гольснитіс калич, кильчӧ ӧдзӧс воссис.
Пырис Виктор Сташук.
Сійӧс аддзӧм бӧрын Капка чеччис.
Сійӧ чуймис да дась вӧлі быдтор вылӧ.
Сташук, дзузган би югӧр улын Капкаӧс видзӧдӧм бӧрын, сідзжӧ кынмис места вылас виччысьтӧмысла да бергӧдчыштіс ӧдзӧслань, дась мунны.
— Меным Бутырев ёртӧс, — шуис сійӧ полігтырйи.
— Ме Бутырев.
— Абу, меным колӧ асьсӧ Капитон Бутыревӧс.
— Ме сійӧ!
Сташук видзӧдіс сы вылӧ веритчытӧмпырысь.
Вот сідзкӧ и на!
Неужели тайӧ шпиндельыс и эм самӧй сійӧ Капитон Бутырев, код дінӧ сійӧс мӧдӧдісны школасянь?
Но бӧрыньтчыны вӧлі сёр нин, и, сыысь кындзи, комсомолецъяс, кодъяс мӧдӧдісны Сташукӧс, дзик тшӧктісны сёрнитчыны ремесленникъяскӧд.
Нинӧм он вӧч. Дисциплина.
Сташук чиннӧя кӧзырнитіс да котшнитіс воча каблук.
Но тайӧ минутаӧ котӧрӧн пырис Рима.
Сташукӧс аддзӧм бӧрын сійӧ сутш кежлӧ шай-паймуныштліс, сэсся тэрыба синъяссӧ чӧвтліс юнга вылӧ да вокыс вылӧ, казяліс, мый налы абу лӧсьыд да сулалӧны шӧйӧвошӧмӧн.
— Видза оланныд.
Капа, тэ тӧдмасин?
Тайӧ самӧй сійӧ флотскӧйыд.
— Аддза, — бокӧ видзӧдӧмӧн шуис Капка.
— Помнитан, Капа, код йылысь ме тэныд висьтавлі.
Помнитан ӧні?
— Этша ӧмӧй кутшӧм флотскӧйяс йылысь тэ меным пельӧ варгылін.
Сташук воськовтіс ӧти воськов водзӧ, ӧтлаӧдіс каблукъяссӧ да нӧшта ӧтчыд кӧзырнитіс:
— Разрешитӧй?
Балтийскӧй флотса школаысь юнга Сташук Виктор.
Локті задание серти.
— Бутырев, — коса рекомендуйтчис Капка. — Пуксьӧй.
Тэ мый, Римка, бара лӧсьӧдчин кино вылӧ?
— Оз, кино талун оз артмы, — шуис Сташук табуретка помӧ пуксигтырйи.
Сійӧ кыкнан кинас пӧрччис бескозыркасӧ да ӧкуратнӧя пуктіс сійӧс пидзӧс вылас.
Увольнительнӧй меным сетісны сӧмын кӧкъямысӧдз.
Миян тіян дінӧ лоӧ ӧти татшӧм делӧ, комсомолецъяс ме пыр тіян дінӧ обращайтчӧны...
Сійӧ ланьтіс, надейтчӧмӧн, мый Капка любопытничайтас да юалас, кутшӧм делӧӧн мӧдӧдісны Сташукӧс комсомолецъяс.
Но Капка эз любопытничайт.
Видыс сылӧн вӧлі зэв делӧвӧй.
Сташуклы бара окота лоис сьӧлыштны став вылас да мунны.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ заденитӧмаӧн...
Но колӧ вӧлі пӧртны олӧмӧ поручение.
Сташук синкым увсяньыс мудера видзӧдліс Капка вылӧ, решитіс вежны тактикасӧ.
— Ми ӧд, кажитчӧ, аддзысьлім нин тіянкӧд!
— Лоны верманатор, — шуис Капка дзик сідзи, кыдзи шуліс тайӧс мастер Корней Павлович. — Тырвыйӧ позяна.
Ог помнит сӧмын.
Сідзкӧ, мый йылысь лоӧ делӧыс?
— Значит, вопрос татшӧм сулалӧ — обороннӧй тӧдчанлуна делӧ, — заводитіс Сташук да дженьыдика висьталіс аслас мог йылысь.
Юнгаяс шыӧдчӧны ремесленникъяс дінӧ, медым найӧ отсалісны юнгаяслы ремонтируйтны важ баркас, коді прӧста куйлӧ завод площадка вылын.
— Шпаклюйтам, краситам сійӧс нин асьным, — висьталіс Сташук, — и такелажсӧ ставсӧ, и рангоут сувтӧдам. — Сійӧ видзӧдліс синбӧжнас Капка вылӧ — кутшӧма действуйтісны тайӧ сухопутнӧйыс вылӧ сложнӧй морскӧй кывъяс, но Капкалы, кажитчӧ, эз йиджны корабельнӧй терминъяс. — А вот ті эськӧ миянлы двигатель кузя отсыштінныд, разьлыны эськӧ колӧ, цилиндрсӧ тӧчитны, но да сідз водзӧ.
Капка лабутнӧя топӧдіс вомдоръяссӧ.
Сійӧ пукаліс, пызанӧ видзӧдігтырйи, думайтіс мыйкӧ.
— Рима, кисьт ёртыдлы чай.
— Пасибӧ, эн тӧждысьӧй, — тэрмасис шуны Сташук, — ме ӧд могӧн.
Минута кежлӧ.
— Могыс абу минутнӧй, — стрӧга висьталіс Капка. — М-да...
Тайӧ уджыс абу сэтшӧм прӧстӧй.
Ме сійӧ баркассӧ тӧда.
Сыкӧд ноксьӧмыд лоас.
Удж ассьыс кад требуйтӧ.
Сэні быд здук колӧ водзвыв артыштны.
Тайӧ ӧд абу «ать-два-три»-ыд либӧ эстӧн косінын пелысъясӧн курасьӧмыд.
Главнӧйыс, ребяталӧн вывті ыджыд перегрузка.
Мӧрччӧ.
Сюрӧ ребяталы.
А тайӧ нин лоӧ сыысь ӧтдор.
Сёрниыс ӧні лоис нин делӧвӧй, и кыкнанныс вӧліны доволенӧсь, мый ставыс мунӧ сэтшӧм збыльысь.
— Дзик ог тӧд, мый и шуны, — висьталіс Капка, блюдйӧ пӧлялігтырйи, кодӧс сійӧ кутіс паськӧдӧм чуньяс йылас. — Юӧй ещӧ.
Рима, кисьт.
Рима кисьтіс Сташуклы ещӧ ӧти чашка да пуксис бокӧ, чӧв оліс.
Сійӧ вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый мунӧ мужичӧй сёрни да сылы суитчыны абу лӧсьыд.
— Тэ нин ло другӧн, отсышт, — пӧсь блюдйӧ ёна пӧлялігтыр шуис Сташук: сійӧ сӧмын на сотіс вомдорсӧ.
— А ме нӧ мый, директор?
Али коді?
— Но век жӧ, тэнад авторитет эм, шуӧны.
— Шуӧны...
Артмӧ, сідзкӧ, «тшетшак» згӧдитчис жӧ? — Капка пуктіс пызан вылӧ тыртӧм блюдсӧ да чышкыштіс вомдорсӧ пызан дӧра пельӧснас.
Рима скӧрысь видзӧдліс сы вылӧ, но Капка грознӧя тракнитіс сылань гырддзанас. — Ладнӧ, думыштам мыйкӧ.
— Но, счастливо, ме муні. — Сташук чеччис да бескозыркаасис. — Аттьӧ!
— Энлы, мый тэрмасян?
Пукав.
Найӧ некоднанныс эз казявны, мый некымын минута нин сёрнитӧны «тэ» вылӧ.
— Мый тэрмасянныд, шойччыштӧй, — шуис Рима, кӧть сійӧ да Лида важӧн нин сёрнитісны Викторкӧд «тэ» вылӧ.
Сташук пуксис явӧ любӧпырысь.
— Страшнӧ вӧлі Ленинградад? — немвиччысьтӧг да сьӧлӧмсяньыс юаліс Капка, и сійӧ синъясын ӧзйис сэтшӧм ёсь би и ӧтпырйӧ лэбыштіс сы вылысь став солиднӧй деловитостьыс, мый Виктор, коді лӧсьӧдчыліс вочавидзны, кыдзи требуйтліс морскӧй фасон, мый нинӧм пӧ торъяыс эз вӧв, шуис прӧстӧ:
— Кыдзи нӧ абу страшнӧ!
Тӧдан, кутшӧм вӧлі миянлы сэні?
Тайӧ прӧста шуштӧм делӧ.
А йӧзыс мыйта уси...
И сійӧ кутіс висьтавны Ленинград йылысь, кыдзи найӧ олісны блокада дырйи смертельнӧй кытшын, кыдзи налы ковмис участвуйтны бойын Невскӧй Дубровка дорын, кор немецъяс муртса эз писькӧдчыны кар дорӧ да юнгаяс некымын час кутісны враглысь напор.
Капка кывзіс сійӧс пӧшти ловшытӧг, сӧмын шочиника гораа ньылыштлывліс, медым прӧйдитас волнуйтчӧмысла косьмӧм горшыс.
— Менӧ и медаль вылӧ представитісны отвагаысь.
Сӧмын ӧчередьыс эз на во, а кыдзи воас, сэки, шуӧны, пыр жӧ мӧдӧдасны.
Ме сэтшӧм, тӧдан, повтӧм.
— Вот и ме сэтшӧм жӧ!
Сэсся сёрнитісны кино йылысь.
Сэні нин сёрни муніс зэв кокниа.
Ставныс больгисны ӧта-мӧд вежмӧн.
Сӧмын и кылӧ вӧлі: «А Чарли Чаплин, помнитан...
Кыдзи сійӧ свисток ньылыштіс?!.
А ачыс муніс...»
— Ой, чудак эсійӧ Игорыс...
Помнитан, кыдзи сійӧ: «Менӧ мамӧй уськӧдіс квайтӧд судтасянь»...
— А тайӧс нӧшта помнитан?..
Тайӧ мӧд картинаын нин.
Сійӧс полицейскӧйяс босьтӧны, а сійӧ тадзи, чуньнас: «Но, но, хамствотӧг!»
— Капка, петкӧдлы, кыдзи Игорь Ильинский синъяссӧ вӧчалӧ, — корис Рима. — Ок, сійӧ миян зэв лӧсьыда петкӧдлӧ, дзик сы моз жӧ!
Капка кывзӧмпырысь чеччис, муніс комната кузя посньыдика восьлалан походкаӧн, петук моз задсӧ бӧрӧ кольӧмӧн, страшнӧя кӧсӧйтіс синъяссӧ да кӧрис нырсӧ.
— Здорово!
Но, дзик Игорь Ильинский, збыльысь! — нимкодясис Сташук.
Сэки шумсьыс садьмис Нюшка.
Первойсӧ эшкын улысь тыдовтчис сылӧн ӧти синмыс, сэсся мӧдыс, а сэсся мыччысис любопытствуйтан нырыс; регыд Нюшка мездіс эшкын увсьыс тшӧкасӧ, дзикӧдз смелмис, пуксис вольпась вылас, сюяліс кияснас ас гӧгӧрыс эшкынсӧ.
— Рима, коді тайӧ? — гораа вашнитӧмӧн юаліс сійӧ.
— Мый тэ, узь! — и Рима водтӧдіс сійӧс гӧгӧрбок эшкынсӧ сюялӧмӧн.
Но Нюшка синъяссӧ эз вештыв гӧсть вылысь да сылӧн кӧзырёктӧм аслыснога картуз вылысь.
— А мыйла шапкатӧ бӧрӧн шапкаалӧмыд? — юаліс сійӧ да видзӧдліс, голясӧ нюжӧдӧмӧн, Сташуклы балябӧжас. — Ой, и бӧрладорас кӧзырёкыс абу!
— Тайӧ дядяыс — моряк, — тэрмасис объяснитны Рима. — Аддзан, сылӧн лентаяс бӧрладорас.
— Сійӧ миян кутшӧмкӧ бӧрӧ кольӧм, мамтӧм да... — норасис Сташуклы Капка. — Мукӧдъяс тайӧ арлыднад став орденъяс нин тӧдӧны, а миян ӧнӧдз на ромбик шпалысь торйӧдны оз куж.
Но сійӧс!
Узь, Нюшка!
— А мый лента вылас гижӧма водзладорас? — юаліс Нюшка, бескозыркавывса зӧлӧтӧй гижӧдӧн любуйтчигтырйи.
Сташук чургӧдіс сылы лентаяссӧ:
— Со, видзӧд, тані якӧръяс, а тані гижӧма: «<rus>Краснознамённый Балтийский флот</rus>».
Гӧгӧрвоана?
Медым тыдалӧ вӧлі, кытысь ми.
— Вошӧ кӧ тайӧ, да?
— Но, тэнӧ, Нюшка, узь! — чирыштіс Капка да бергӧдчис гӧстьлань: — Тӧдан мый?
Вай, кытчӧдз кадыс эм на, ветлам Корней Павлович ордӧ, миян мастер ордӧ.
Колӧ войдӧр сыкӧд сёрнитчыны.
Найӧ петігӧн кутшӧмкӧ вуджӧр чепӧсйис калитка дорсьыс.
Капка да Сташук тайӧс пыдди эз пуктыны.
Найӧ мунісны улича кузя.
Сьӧдвидзисны керкаяслӧн силуэтъяс.
Ни ӧти бичир эз вӧв гӧгӧр — затемнение бӧръя кадӧ соблюдайтісны зэв чорыда.
— А миян затонын зэв гырысь сомъяс эмӧсь, — ошйысис Капка. — Ӧтчыд мортӧс кыскис дзикӧдз.
— А камбала тіян эм? — юаліс Сташук.
— Абу, камбала абу.
— Но, мися жӧ!..
Найӧ вуджисны улича вомӧн, чукыльтісны ичӧтик уличаӧ, коді вӧлі лэччӧ веськыда Волга дорӧ.
И пыр жӧ налы чужӧманыс ӧвтыштіс шоныдик уль руӧн.
Волга вӧлі орччӧн, дзик матын, да сьӧд, пӧшти тыдавтӧм шыльыд веркӧсас кӧнсюрӧ дзирдалісны лыа кӧсаяс.
20 глава
ВЫСОКӦЙ ДОГОВАРИВАЙТЧЫСЬ СТОРОНАЯС
Найӧ матыстчисны Матунин керка дорӧ.
Сійӧс вӧлі кытшалӧма палисадникӧн, код сайын быдмисны джуджыд цветъяс — «зӧлӧтӧй шаръяс».
Ставень щель костъясӧдыс вӧлі писькӧдчыштӧ югӧр.
— Затемнениеыс некытчӧ туйтӧм, — критическӧя шуис Сташук.
— Тэ кывзы, — водзвыв висьталіс Капка, — первой ме пыра да висьтала, а сэсся нин тэ.
А то сійӧ, тӧдан, стрӧг, горзыны вермас.
Кыдзи заводитас: «Мый нӧ тайӧ ті, батеньки-матеньки, вой ветлысьяс...»
Сэки сыкӧд и сёрнитны нинӧм.
Капка восьтіс ӧграда ӧдзӧссӧ, кайис кильчӧ вылас да стучитіс ӧдзӧсас.
Сташук, коді кольччис ӧграда ӧдзӧс дорӧ, кывліс, кыдзи нывбаба гӧлӧс чукӧстіс Капкаӧс, сійӧ мыйкӧ шуис воча, гольсмуні вешняк, уси чеп, Капкаӧс лэдзисны.
Эз прӧйдит на кык минута, кыдзи Сташук кыліс Капкалысь гӧлӧссӧ: «Сташук, лок татчӧ.
Видзчысьӧмӧн, сэні тшупӧд».
Виктор муніс посводзті да пырис бура идралӧм сӧстӧминик комнатаӧ.
Ӧшиньяс дорын сулалісны аквариумъяс.
Корней Павлович вӧлі та кузя ыджыд любительӧн.
Ӧти аквариумса стеклӧ сайын жуисны визя гӧрд макроподъяс.
Мӧд стекляннӧй ящикын ньӧжйӧник плавайтісны вуалехвостъяс да телескопъяс, зарни черияс, кодъяс вӧліны бӧжа бинокльяс кодьӧсь.
Дженьыдика тювкниталӧмӧн вешъялісны тӧлысь сяма эзысь визя гырысь скляръяс.
Водоросльяс, кодъяс вӧлі скодитӧны веж стеклярус вылӧ, омӧлика вӧрисны сӧдз ваын.
И ыджыд аквариум сайын, коді сулаліс комната шӧрас, пызан сайысь, кӧн весалӧм ыргӧннас дзирдаліс кыз кынӧма самӧвар, сулалісны бутылкаяс да куйліс быдпӧлӧс закуска, Сташук шензьӧмпырысь казяліс мичман Антон Фёдорович Пашковӧс.
Дзирдалісны сосъясас сылӧн шевронъясыс.
— Пырӧй, пырӧй, дитяяс, — чолӧмаліс шай-паймуныштӧм ребятаӧс Наталья Евлампиевна, ӧкуратнӧй, сӧстӧминик старушка, мастерлӧн гӧтырыс.
— О-о, батеньки-матеньки, — заводитіс Корней Павлович, — дружитчӧмаӧсь нин, аддзан!
А ми тані пукалам-тӧлкуйтам, кыдзи эськӧ тайӧ делӧсӧ ладмӧдны, медым ӧта-мӧдлы отсасьны, кор ковмас.
А найӧ нин, аддзан, Антон Фёдорович, миянысь водзӧ мунӧмаӧсь.
Но, пуксьӧй.
Капа, босьт улӧс.
Со босьт омӧля солалӧм огурчик.
И ті, пӧжалуйста.
Пызан вылын сулаліс карасин лампа, и сӧстӧма мыськӧм стеклӧ пытшкас биыс, небыдика тачкӧдчӧмӧн, лэдзаліс вӧсньыдик зарни стрелкаяс.
Кудриа ру кайис да сыліс самӧвар весьтын.
Наталья Евлампиевна кисьтіс ребяталы морт чашкаӧн, матыстіс варенье.
— Гӧститӧй, дитяяс, тайӧ крыжовникысь.
Зэв пӧлезнӧй сійӧ.
Нӧшта войнаӧдз на пулі.
Кольыштіс этшаник.
Сёйӧй.
— Но, а ми, извиняйтча, нӧшта морт ӧтиӧн пӧрӧдам, — шуис мастер, бутылкаысь гӧстьлы да аслыс кисьтігтырйи.
Сійӧ лэптіс стопка, стрӧга видзӧдліс сы пыр би вылӧ, чокнитчис мичманкӧд, пӧрӧдіс стопкасӧ вомас, читкыртчис, кималаснас босьтіс пызан вылысь нянь корка, исыштіс первой ӧтар ныр розьнас, сэсся мӧдарнас, восьтіс чуймӧм синъяссӧ, сатшкис вилки йылӧ ӧгурцы чӧлан да гурчкӧдӧмӧн закуситіс.
Мичман юис жӧ да синсӧ эз лапнитлы, сӧмын певнас уссӧ пегыртыштіс.
Сэсся моряк гартыштіс чигарка, перйис тывкӧрт, биаиз да фитиль, кутіс би шедӧдны.
— Мый нӧ ті, мый ті! — сувтӧдіс сійӧс мастер. — Ӧд миян эм асланым, татчӧс вӧчӧм зажигалка.
Наташа, кытӧн сэн сійӧ ӧнтай куйліс?
— Сы вылӧ ыджыд надея абу: то изйыс бырас, то бензин бырас, — шуис мичман. — Мойдкыв кывлінныд русскӧй битор йылысь?
— Эз удайтчывлы.
— Но, сідзкӧ, вот, ті кывзӧй ӧні, — шуис мичман, ӧзтіс чигаркасӧ да, стӧкансӧ бокӧ вештӧмӧн, заводитіс:
— Ӧтчыд миян ӧти боец босьтіс немецӧс пленӧ.
Но, немец первойсӧ пыксис, сэсся аддзӧ — делӧыс капут.
Оружиесӧ шыбитіс да кияссӧ лэптіс.
Нуӧдӧ сійӧс миян боец асланыс частьӧ.
Мунӧны найӧ, мунӧны, окота лои куритчыны.
Немец цигаретка вомас сюйис и миян мортлы кӧрӧбкасӧ сюйӧ, гӧститӧдӧ: «На, курит, русс!»
А миян оз босьт сылысь да гартыштӧ аслыс ассьыс тшынасянсӧ кык кусыньӧн, пес чурка кызтаӧс.
Ӧні кыскис немец ассьыс заграничнӧй блиц-зажигалка.
Трык! — ӧзйис.
«На, русс, ӧзты!»
А миян боец найӧ немецкӧй биысь ӧтказывайтчӧ, зывӧктӧ кыдз быттьӧ.
Перйис сійӧ ассьыс походнӧй тывкӧртсӧ, биаиз, шнур, фитиль, и мӧдісны сявкйыны бикиньяс: чик-чик!..
Но гӧгӧрвоана, ӧтчыдысь кучкӧм бӧрад гежӧда кор ӧзйывлӧ.
А немец сэні нин серамвыв лэптӧ, ошйысьӧ.
«Но, кысь, — шуӧ, — тэныд, русс, миян заграничнӧй техникалы паныд воюйтны?
Видзӧд ачыд».
Боец миян биасис, ӧзтіс ассьыс тшынасянсӧ да и шуӧ немецлы: «А, нолтӧ, немец, вайлы татчӧ матӧджык тэнсьыд заграничнӧй чиркалкатӧ.
Шаркнит нӧшта ӧтчыд».
Немец чургӧдіс сылань зажигалкасӧ ассьыс, трык чуньнас кӧлесасӧ — пӧжалуйте, <rus>битте</rus>, ӧзйӧ!
А боец кыдзи пӧльыштас зажигалка вылас, сідзи немецлӧн пыр жӧ и кусі сійӧ.
Немец трык-трык — оз сэсся ӧзйы.
Помасис сылӧн делӧыс, бензиныс бырис...
«Но, — шуӧ миян боец, — а ӧні на, немец, видлы менсьым, пӧльышт».
И матыстӧ сылы ассьыс фитильсӧ.
Кутіс немец пӧлявны — оз кус роч фитиль.
Немец ружтӧ, пычкысьӧ, банбокъяссӧ арбуз ыдждаӧдз дундӧдіс...
кымын ёнджыка пӧлялӧ, сымын ыджыдджыка биыс ломзьӧ.
Сэки миян боец сылы и шуӧ, тайӧ немецыслы: «Эк, — шуӧ, — ті, фрицъяс!
Ставсӧ тіян шӧралӧма вид сертиыс повзьӧдӧм вылӧ, а делӧыс ӧти фук.
Видзӧдны, сідз быттьӧ би, а пӧльыштін — ӧти лёк дук.
Но, а ми огӧ пырысь-пыр ыджыд биӧн, первой бикиньӧн.
Но, а ӧзйим кӧ нин, заводитчис кӧ миян роч битор, сэки нин пӧляв, эн пӧляв, сӧмын ёнджыка пестан.
А чиркалкаястӧ тайӧ заграничнӧйястӧ ми тіянысь чистӧйджыка вӧчны кужам.
Эн тӧждысь, сӧмын киясным оз судзсьыны.
Часлы, вот управитчам тіянкӧд, не татшӧмъясӧс на думыштам».
Но немецыс веськалӧма характернӧй, асныра, пӧляліс, пӧляліс... да сідзи и ёна польдчӧмысла поті!
Вот и став мойдкыв.
— Ай да мойдкыв! — шуис Наталья Евлампиевна. — Сідзкӧ, докажитіс сылы роч биторсӧ.
— Артмӧ, сідз.
— Нолтӧ, и ми кӧдзыд битор нӧшта пӧрӧдам сизимӧд скон, — шуис мастер да кисьтіс бутылкаысь гӧстьлы да аслыс.
Капка гӧгӧрвоис, мый сылы тані вӧчны нинӧм.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый мичман быдтор йылысь нин сёрнитчӧма Корней Павловичкӧд.
Но комнатаын вӧлі сэтшӧм кыпыд да лӧсьыда пукавсис рододендронъяслӧн гырысь лапчатӧй коръяс улын, кодъяс быдмисны пельсаын ӧшинь дорын да вӧлі нюжӧдӧмаӧсь ассьыныс уввожъяссӧ пызан весьтӧдз, да сэтшӧм чӧскыда да радпырысь гӧститӧдіс Наталья Евлампиевна, мый мунны эз вӧв окота.
— А ті эськӧ, ребята, чериясӧс мед видзӧдлінныд менсьым матысяньджык, — шуис мастер. — Со видзӧд, макроподиусъяс, а эсійӧ дзоляникъясыс — пецилькаяс лоӧны.
А тайӧ вот мичаыс плавайтӧ, скаляриусӧн шусьӧ.
Меченосецъяс нӧшта эмӧсь.
Да ме ордӧ областьысь волывлӧны экземпляръясла.
Честнӧй кыв сета.
Чериясӧс менам велӧдӧма.
Вот стукнита, найӧ пыр жӧ и чукӧртчасны.
Мастер стучитыштіс стеклӧ дорышӧ паньнас, и збыль, пыр жӧ сійӧ месталань уськӧдчисны ставладорсянь унапӧлӧс горш черияс.
Но сэки ывлаын кыліс пель чунӧдана омлялӧм, коді тӧдса нин затонскӧйяслы. Сыысь пыр жӧ заводитӧ сьӧлӧмтӧ нюкыртны.
Пыр ёсьджык и ёсьджык лоис шыыс, кайис вывті вылӧдз, увлань лэччис да бара кутіс кыптыны.
— Батюшки, бара тревога! — полошуйтчис Наталья Евлампиевна да кутіс идравны пызан вылысь чашкаяс.
Мичман сувтіс.
— Меным тревога серти места вылын лоны пӧлагайтчӧ, аслам заведениеын.
Кӧнкӧ ылын кутісны йиркӧдны зениткаяс.
Волга вылын кутісны горзыны пароходнӧй свистокъяс.
Зениткаяс пондісны лыйлыны матынджык.
Пристань дорын мӧдісны сяргыны пулемётъяс.
Капка сувтіс да кыскис ас бӧрсяыс Викторӧс.
— Меным колӧ жӧ...
Гортын ӧд нывкаяс ӧтнанныс.
Повзясны.
Мичман тэрыба кизяліс кительсӧ, картузасис нин да тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчис петанінлань.
Но вот ратшкӧдчӧм сор, зениткаяслӧн разнӧйногӧн йиркӧдӧм сор кыліс кутшӧмкӧ бокӧвӧй, враждебнӧй, омлялан шы.
— Лэбӧ, — кывзысигтырйи шуис мичман да видзӧдліс пӧтӧлӧкӧ.
Лёкнога омлялӧм лэбыштіс керка вевт весьтті, мыйкӧ зэв ыджыд вынӧн йиркнитіс матіникын, керкасӧ сыркнитіс, джоджыс вешйис кокъяс улысь, кыліс стеклӧ зильмунӧм да ва польснитӧм, нетшыштіс ставеньсӧ ӧти ӧшиньысь.
Кор ставӧн асӧ воисны, джоджас, стеклӧ торъяс пӧвстын чеччалігтырйи, пессисны аквариумса зарни черияс.
Корней Павловичлӧн вӧлі вундысьӧма чужӧмыс, визувтіс вир, но сійӧ, тайӧс пыдди пуктытӧг, тіралан кияснас видзчысьӧмпырысь, кыдзи босьтӧны бобулӧс, тупкыліс кипыдӧснас пессьысь черисӧ да нуліс сійӧс жугавтӧм аквариумӧ.
21 глава
ТАДЗИ КУТАС ШУСЬЫНЫ КОРАБЛЬ
Капка да Виктор котӧртісны уличаяс кузя.
Войся тревогадырся ратшкӧдчӧм ыджыдаліс сьӧд небесаын.
Юр весьтын, выліын, жургисны самолётъяслӧн моторъяс.
Прожекторъяс дзувъялісны кымӧръясын.
Зенитнӧй разрывъяслӧн биясыс югъялісны небесаын Волга весьтын.
Кӧнкӧ окраинаын заводитчис нин вачкыны би.
— Зажигалкаясӧн гындӧ, — шуис тайӧ делӧясын опытнӧй Сташук.
Капкалӧн зяткакылісны пиньясыс.
Сійӧс ставнас треситіс.
Первойысь сійӧ кыліс татшӧм лыйсьӧм.
Тайӧ лунӧдз тревогаяс вӧліны сӧмын предупредительнӧйяс да регыд сетлісны отбой.
— Но, мый нӧ тэ? — шуис Сташук да крепыда кутіс Капкаӧс гырддзаӧдыс. — Тайӧ нинӧм.
Вот сӧмын медым сійӧ фугаскаясӧн эз понды бара...
Сійӧ эз висьтав помӧдз.
На весьтын выльысь, воздухсӧ лёкысь кырыштӧмӧн, мыйкӧ лӧвтыштіс, шутьӧстіс...
Виктор личкис Капкаӧс му вылӧ да вевттис сійӧс аслас тушанас.
— Куйлы, куйлы смирно, юр пыдӧстӧ тупкы, вомтӧ паськӧд.
— А мыйла вомсӧ паськӧдны? — мыйлакӧ вашкӧдӧмӧн юаліс Капка.
— Физика он тӧд?
Медым звуклы кокньыдджык вӧлі, а то пельтӧмман.
Зэв ыджыда ыпнитлысь би косяліс пемыдсӧ.
Чорыда йиркмуніс.
Муыс гӧгӧр вӧрны кутіс.
— Переезд сайын тракнитіс, — шуис Сташук. — Куйлы, куйлы, нӧшта лэбӧ на, вомтӧ восьты.
А синъястӧ, страшнӧ кӧ, лучше читкырт.
— А тэ?
— А ме быдтор вылӧ нин видзӧдны велалі.
Куйлы.
Бара югнитіс, да сэсся ныр жӧ йиркнитіс: кӧнкӧ, сідзкӧ, дзик матын.
Сэсся пуксис лёк туналан чӧвлун.
Кажитчӧ, ставыс кывзысьӧ да сӧмын виччысьӧ кад, медым выльысь заводитны йиркыны.
Зениткаяс эз лыйлыны.
Прожекторъяс чӧла вундалісны небесасӧ.
— Котӧртам! — командуйтіс Сташук да кыпӧдіс Капкаӧс киняулӧдыс.
Кашкигтыр найӧ воисны гортас.
Гортас вӧлі пемыд да тыртӧм.
Капка догадайтчис, мый Рима нуӧма Нюшкаӧс щельӧ, кодӧс вӧлі кодйӧма йӧрын.
И збыльысь, сэсь найӧ аддзисны нывкаясӧс.
Рима пукаліс неыджыд рӧв пыдӧсын, водзас кутіс пухӧвӧй шальӧн гартӧм Нюшкаӧс.
Бара гымӧбтіс кӧнкӧ.
Нюшка чӧв оліс да сӧмын видзӧдіс страшнӧй небесаӧ паськыда восьтӧм, повзьӧм синъяснас.
Сійӧ эз бӧрд, сӧмын кор кытчӧкӧ матӧ усьліс бомба, нӧшта топыдджыка жмитчыліс чойыс бердӧ.
— Ӧтнанныд ті тані? — юаліс Капка, чойяс водзас мыжаӧн асьсӧ чувствуйтӧмӧн.
— Мыйла ӧтнанныс? — пемыдінсянь кыліс гӧлӧс, и Капка аддзис вернӧй Валерка Черепашкинӧс.
— Тэ татчӧ кытысь усин?
— А ме аддзылі: тэ мастер ордӧ мунін, сідзкӧ, думайта, гортас нывкаяс дзик ӧтнанныс.
Но и ставыс!..
— Гӧгӧрвоана! — шыасис гӧлӧс, коді вӧлі пемыдыс кодь жӧ кыз, кысянь сійӧ кыліс.
Тайӧ вӧлі Тимсон. — Мела Валерка ӧнтай на котӧртліс, кор тэ дінӧ флотскӧйыд эсійӧ локтіс.
Этша ӧмӧй... бритыштін тэ сійӧс?
— Чӧвлы тэ...
Вот, тӧдмасьӧй, — бормочитыштіс Капка.
— Сташук! — шуис юнга пемыдас кисӧ наугад чургӧдӧмӧн...
Сэки кутшӧмкӧ би ыпнитлӧм сутш кежлӧ синтӧммӧдліс ставнысӧ.
И сэсся Валерка да Тимсон дыр треситісны ӧта-мӧдныслысь кинысӧ сап пемыдінын: на пӧвстысь быдӧн вӧлі убедитчӧма, мый сійӧ кутлӧ кисӧ юнга Сташуклысь...
Тревога муніс лунвывлань, Волга сайӧ, кыдзи мунӧ гыма кымӧр, коді оз на пырысь-пыр ланьт, муралӧ ылын да висьталӧ ас йывсьыс дрӧгнитлана востымасьӧмӧн.
Отбой эз на сетны.
И кытчӧдз кыссисны тайӧ войся часъясыс да став весьтын водзӧ ыджыдаліс воздушнӧй тревога, дзоляник щельын ӧшйӧм кос йӧн улын ставтор йылысь сёрнитчисны.
Виктор Сташук кӧсйысис аски жӧ тӧдмавны аслас командованиелысь, кутшӧмӧсь долженӧсь лоны баркаслӧн, позянлунъяс серти, ходӧвӧй качествоясыс, оснаститӧмыс, вместимостьыс, а вермас лоны, весиг вооружение.
Капка решитіс, кад воштытӧг, асывсянь жӧ сёрнитны Затонын асланыс ребятакӧд да ӧткажитчӧм случайын жмитны найӧ сознательность вылӧ да местнӧй гордость вылӧ: мед ребята чувствуйтӧны, мый балтиецъяс шыӧдчисны на дінӧ отсӧгла.
«Сыысь кындзи, — шуис Капка, — лоасны миян нӧшта работникъяс...
Но, тайӧ нин менам забота».
И сійӧ некодӧн казявтӧг тувкис гырддзанас Тимсонлы бокас.
Тимсон, коді вӧлі вугыртӧма нин, паляліс, ымӧстіс мыйкӧ гӧгӧрвотӧмтор, но сэсся сылы уси тӧдвылас, мый йылысь мунӧ сёрниыс, да, кыдзи практичнӧй морт, тӧдмаліс, кымын пассажир вермас тӧрны баркасӧ ӧтпырысьӧн, а сідзжӧ кыдзи лоас койкаяс да кухня кузя, случитчас кӧ, например, мунны ылі походӧ.
Сташук та вылӧ висьтавліс, мый суднояс вылын абу кухня, а камбуз, койкаяс серти жӧ сёрнитӧны госпитальяс йылысь, а не корабльяс йылысь, и бур йӧз плавание дырйи узьлӧны рундукъяс вылын.
Шуны кӧ пассажиръяс йылысь, то найӧ сэні вообще оз лоны, а вот кутшӧм лоӧ суднолӧн экипажыс, тайӧс сійӧ тӧдмалас начальстволысь.
Валерка — сійӧ пыр жӧ заводитіс мечтайтны.
Корабль, настоящӧй корабль, налӧн ӧні лоӧ асланыс корабль!
Делӧыс кӧ тані эз прӧйдит Капкатӧг, сідзкӧ, вермас згӧдитчыны и сійӧ, Валерка Черепашкин.
Первой делӧӧн сійӧ кутіс думайтны, кутшӧмджык видыс лоас корабльлӧн, кутшӧм краскаӧн сійӧс бурджык краситны.
Сэсся фантазияыс коньӧр Валеркалӧн кутіс бушуйтчыны, дась вӧлі оръясьны торпыриг вылӧ.
Сылы вӧлі окота, медым ичӧтик корабль вермис мунны парусъясӧн.
Еджыд морӧса да чӧв, кутас сійӧ кывтны <rus>из-за острова на стрежень, на простор речной волны...</rus>
Но, мӧдар боксянь, парусник вылын оз позь командуйтны машиналы: «<ns>Ти-хӧ-ӧй!</ns>» да «<rus>Вперёд до полного!..</rus>»
Та вӧсна коліс эськӧ вӧчны корабльсӧ и машинаӧн, и парусъясӧн, ӧд вӧвліны жӧ сэтшӧмъясыс...
Но, ладнӧ, а кыдзи жӧ кутас шусьыны корабльыс?
Ставӧн кутісны думайтны.
Збыльысь, кутшӧм ним нӧ сетны корабльыслы?
И сэки Капка шуис:
— Тӧдан, кыдзи кутас шусьыны?.. «Арсений Гай».
Позьӧ тадзи?
— Но, тайӧ нин кыдзи миян начальник решитас, — шыасис Сташук.
— Оз, мед тадзи и шусяс: «Арсений Гай», — чорыда да решительнӧя мӧдысь шуис Капка, ачыс кывзысис тайӧ ним шуӧм шыас, коді сылы кажитчис тайӧ здукӧ торъя мичаӧн да тӧдчанаӧн.
— А коді сійӧ сэтшӧм Арсений Гайыс? — интересуйтчис юнга.
— Тайӧ... — Капка сувтіс, медым кывъяс корсьны.
Валерка шога довкйӧдлыштіс юрнас, Тимсон ышловзис пемыдын.
— Сійӧ миян руководитель вӧлі Пионеръяс керкаын...
Ми сылы ставторйӧн обязанӧсь, ми сылы клятва сетім мунігас, — шуис Капка. — Эк, Виктор, бур морт сійӧ вӧлі!..
Сійӧс фронт вылын виисны...
— Сійӧ миянкӧд тшӧтш ачыс и командосъясӧс думыштіс, — друг шыасис Валерка, решитӧмӧн, мый гусьӧн видзны сэсся нинӧмла нин. — Ой, тэ!
Тимка, мый тэ менӧ тракъян?..
— Нинӧм.
Но вӧлі сёр нин.
— Сідзкӧ, ті самӧй найӧ и эмӧсь, кодъяс записка меным первой луннас гижисны? — догадайтчис Сташук.
— А коді нӧ сэсся?
И Валерка, Тимсонысь видзчысьӧмла ылӧджык пуксьӧмӧн, кутіс висьтавны Сташуклы Арсений Петрович йылысь, и кыдзи найӧ сыкӧд заводитісны ворсны командосъясӧн да придумайтісны Синегория, и кутшӧм сійӧ вӧлі весел, и кыдзи чери кыйигӧн сійӧ кутіс васьыс сомӧс веськыда кинас, и кыдзи, бушков дырйи ребятаӧс спасайтігӧн, эз повзьы, а сыніс ва катчӧс медся визувинтіыс, и мыйта сійӧ тӧдіс книгаяс, и кутшӧм лӧсьыд сьыланкывъяс лӧсьӧдліс ачыс, и кутшӧм тешкодь кывъяс сочиняйтліс.
— Эк, Арсений Петрович!
— Тайӧс вӧлі он нин пӧръяв, — шуис Тимка.
— Сійӧс и пӧръявнысӧ нинӧмла вӧлі, — шуис Капка, — сійӧ вӧлі асланым...
Ачыс ставсӧ гӧгӧрволіс.
Тэ нӧшта думыштны на сӧмын лӧсьӧдчан, а сійӧ водзвыв нин тӧдӧ.
— И мыйла тайӧ сідзи, мый Арсений Петрович кодь йӧзсӧ ставсьыс медвойдӧр виӧны...
Эк! — кывмӧн мӧвпыштіс Валерка.
И ланьтісны детинкаяс, думайтісны воспитательныс йылысь, казьтылісны думсьыныс сылысь гажа мудростьсӧ, сыкӧд сьӧлӧмсянь дружитӧмсӧ.
Сійӧ сэсся абу нин свет вылын, мед кӧть нимыс сылӧн ветлӧ Волга кузя, медым макайтісны сылы паныдасьысь пароходъяс, медым лыддисны берегсянь бортвывса гижӧдсӧ да юасисны, кутшӧм сэтшӧм морт свет вылын вӧлӧма — Арсений Гай...
Сэсся тӧлкуйтыштісны война йылысь: «Шуӧны, немецъяс пӧ зырсьӧны Дон да Волга вылӧ...
Мыйта йӧз быдлаын мучитчӧ да оз узь ӧні войяснас!»
Детинкаяс бара ланьтісны, чорыда думыштчисны.
Час куим кымын нин оз лыйсьыны.
Локтіс, унмыс.
Гӧгӧр вӧлі зэв чӧв.
Весиг понъяс ланьтӧмаӧсь керка дворъясын да оз увтчыны.
Заводитіс югдыны.
Ыркнитіс улёват кӧдзыдӧн.
Кыссьысь ру кутіс пырны окопторйӧ.
А кор сійӧ разаліс, кынмӧм Капка чеччис, медым веськӧдчыштны, да аддзис, мый Рима, важӧн нин унмовсьӧм Нюшкаӧс моздорас кутіг, ачыс нёровтчӧма Сташук пельпом вылӧ.
Юнга пукаліс матросскӧй дӧра дӧрӧм кежысь.
Сійӧ вӧлі шебрӧдӧма фланельканас Римаӧс.
Сташук пукаліс кыдзкӧ вывті веськыда да зэлӧдчӧмӧн.
Юрсӧ бергӧдышттӧг сійӧ видзӧдлывліс синпӧвнас Рима юр вылӧ, кытысь дзугсьӧм юрсисьыс дась вӧлі усьны гребёнкаыс, да старайтчис лолавны мӧдарӧ.
Капка вежӧктӧмпырысь букыштчис.
— Тэ эськӧ мед мӧдлаӧ пуксин, а ме тэнад местаӧ, — бур сьӧлӧмӧн шуис сійӧ. — Ӧд мудзин тадзисӧ?..
— Нинӧм, мед... узьӧ сійӧ... садьмас нӧшта, — вашкӧдӧмӧн вочавидзис Сташук. — Гребёнкаыс вот мед эськӧ эз вош, — содтіс сійӧ нӧшта надзӧнджык, ачыс эз лысьт вӧрзьӧдны узьысьлысь гребёнкасӧ.
Капка матыстчис на дінӧ да надзӧник лӧсьӧдіс чой юрсьыс гребёнкасӧ.
Регыд пристаньясса кӧлӧкӧлъяс кучкалісны отбой.
Затонын гораа, мыйвынсьыс, кокниа равӧстіс гудок.
И пыр жӧ лоис быттьӧ югыдджык, быттьӧ и шонді виччысис отбой, а ӧні ӧдйӧ петіс горизонтсайса аслас укрытиеысь.
Волга дорса лыаяс лоины розӧвӧйӧн, пастила кодьӧн.
Турун вылын, щель дорын, кӧні пукалісны ребята, ӧшкамӧшка рӧма бикиньясӧн ӧзйисны лысва войтъяс.
Кутісны клопайтны ӧграда ӧдзӧсъяс.
Заводитісны быдлаын кывны гӧлӧсъяс.
— Васька-а-а! — чуксаліс кодкӧ. — Васька-а-а!
Пет, отбой вӧлі!..
Кӧнкӧ заводитӧны вӧлі грузӧвик.
Моторыс неокотапырысь кутіс таргыны, лыйыштавліс — тыдалӧ, войбыднад кӧдзалӧма.
Гора гӧлӧсъясӧн чуксасисны петукъяс.
Отбой, отбой!..
Ставыс гӧгӧр ӧдйӧ ловзис, югдіс, сёрнитіс ӧта-мӧдыскӧд, чуксасис.
Асъя тӧв чишнитіс ю кузя, серӧдыштіс валысь унзіля веркӧссӧ.
Кусӧдӧм пӧжарвесьтса тшыныс Свищевкаын эз нин вӧв розӧвӧй, а пемыдгӧрд.
Валерка, коді узис Тимсонкӧд мышку на мышку, садьмис.
— Ой, видас менӧ гортын мамӧй. — И заводитіс чорыда тракйыны Тимсонӧс.
Сійӧ чеччыштіс, повзьӧмпырысь гӧгӧр видзӧдліс.
— Мый?
Бомбитӧны?
А?.. Отбой?
Рима садьмис жӧ, лӧсьӧдыштіс платьесӧ, кынмӧмпырысь вӧрзьӧдыштіс пельпомъяссӧ да сӧмын сэки казяліс, мый сійӧс шебрӧдӧмаӧсь краснофлотскӧй фланелькаӧн.
Сійӧ подозрительнӧ видзӧдліс ӧдйӧ вешйыштысь Сташук вылӧ.
— Но, и ме муні, — шуис юнга, — счастливо тіянлы.
Ок, пуж петкӧдлас меным мичман!
Витысь дневалитны — тайӧ нин медбур случайын.
— Мыйла нӧ тэ водзджык эн мун?
Полін тревога дырйи мунны? — Рима мудериника читкыртліс синсӧ да, пельпом вывсьыс фланелькасӧ босьтӧм бӧрын, чургӧдіс сійӧс Сташуклы.
Юнга видзӧдліс сы вылӧ неуна кӧритӧмӧн.
— Вот именнӧ полі.
Сійӧ и тӧдчӧ.
Сташук пӧшти нетшыштіс Рима киысь фланелькасӧ.
Пасьталіс, сы вевдорӧ лэптіс лӧз воротниксӧ да мӧдӧдчис бӧрӧ видзӧдлытӧг.
— Йӧй тэ, Римка, — шуис Капка, — ей-богу, Нюшкаысь омӧльджык!
Ӧшйин ачыд сылы пельпом вылас, весиг сылы и вӧрзьӧдчынысӧ оз позь, а ачыд жӧ эльтчан.
Вот сійӧс тэ вӧсна накажитасны талун школаас...
Тӧдан, кыдзи сійӧ менӧ кыскис татчӧ, кор бомбитны заводитісны?
Рима шензьӧмӧн видзӧдліс вокыс вылӧ, ӧдйӧ сетіс сылы моздорас узьысь Нюшкаӧс, кайис окопторйысь да котӧрӧн мӧдіс тыртӧм местаті Виктор бӧрся.
Юнга муніс, гырыся восьлалігтырйи, клёшыс шевкйысис ӧтарӧ-мӧдарӧ, да тӧв йылын мышкас ворсісны лентаясыс.
Тыртӧм местаса кос турун вывті виджадӧн тӧвзис моряк бӧрся асъя вуджӧр, кузь да векньыд, быттьӧ вымпел.
Рима суӧдіс сійӧс да кашкигтырйи чукӧстіс надзӧник:
— Витя, тэ нӧ мый, ӧбидитчин?..
Эн лӧгась!
Сташук сувтіс.
— Эк, Рима...
Сӧмын кинас шеныштіс.
22 глава
«АРСЕНИЙ ГАЙ»
Баркас йылысь затонса ребятакӧд первойысь сёрнитӧм вылӧ Капка бӧрйис неудачнӧй лун.
Ремесленникъяс локтісны прамӧя узьтӧмӧсь, но кольӧм войся событиеясӧн ыззьӧмаӧсь.
Сӧмын и сёрнитісны фугаскаяс йылысь, зажигалкаяс йылысь, зениткаяс йылысь...
Век жӧ Капка решитіс не нюжӧдны делӧсӧ да тӧлкуйтыштны кодкӧд колӧ аслас цехын, а ӧбед кадӧ вевъяліс кыв-мӧд-коймӧд шуны и мукӧд цехъясын уджалысь ребяталы.
Сэні бара муртса эз во зыкӧ Ходулякӧд.
Сійӧ пырис ребята кытшӧ, кодъяс вӧлі чукӧртчӧмаӧсь заводса дворын Капка гӧгӧр.
— Тайӧ нӧшта вопрос на, обязан-ӧ ме тайӧ морякъяслы уджавны, насянь кӧ бурсӧ нӧшта этша на аддзам.
Сӧмын и тӧдӧны, мый сералӧны ми вок вылын.
— Тэнӧ, Дульков, веськыда кӧ шуны, некод оз и кор, — бритваӧн моз вундыштіс сійӧс Капка, — участвуйтӧны коді кӧсйӧ добровольнӧ.
— А тэ юалін менсьым коркӧ, кӧсъя али ог ме?
Тэ эськӧ мед юалін: Дульков, тэ кӧсъян босьтчыны тайӧ уджӧ?
Сэки эськӧ и тӧдін.
А то тіян Дульков водзвыв нин артмӧ кутшӧмкӧ быттьӧ <rus>печальный демон, дух изгнанья</rus>.
И сійӧ ӧбидитчӧмпырысь вешйис бокӧ.
— Ӧвсьы тэ, Лёшка, збыльысь.
— Меным ӧвсьыны нинӧмысь.
Тэ вот видзӧд, Бутырев, ачыд эн ворссьы, татшӧм ребятаясӧн кӧ шыбласьны кутан.
Бӧрыннас он кыпӧд.
Вообще прав вӧлі поэт, коді шуліс: «<rus>Тяп да ляп — он строит корабль</rus>».
Сюрспӧв прав!
Эз нин вӧв сэтшӧм сьӧкыдтор сёрнитчыны ребятакӧд да убедитны ремесленникъясӧс, мый колӧ отсавны юнгаяслы.
Эз нин вӧв, медбӧрын, сэтшӧм сьӧкыд, бурӧдны ӧбидитчӧм Лёшкаӧс.
Но кор, кажитчӧ, ставсӧ гӧгӧрбок вӧлі думайтӧма, водзвыв аддзытӧм уна сё сьӧкыдлунъяс, мелочьяс да мытшӧдъяс кутісны мешайтны делӧлы.
Прӧстӧйтор, шуам, кӧрттув, но колӧ кӧ, медым обшивкасӧ вӧлі тувъялӧма ыргӧн тувйӧн, а кадыс сэтшӧм, мый и прӧстӧй кӧрттувйыс оз тырмы, то быд кӧрттув вӧсна сэтшӧма котралан, быдӧнлы кевмысян...
Важ баркасысь весалісны лыа, ракпаньяс да косьмӧм нюйт.
Суднолӧн ён дубӧвӧй наборыс вӧлі зэв на ён, сӧмын кык шпангоут вӧлі чегӧма.
Обшивкакӧд делӧыс вӧлі омӧльджык, сійӧ ёна пострадайтӧма.
Колӧ вӧлі мукӧдлатіыс выльысь эжны бортсӧ.
Та вылӧ тьӧссӧ хлопочитіс леснӧй пристаньысь ачыс Виктор Сташук.
Уна хлопота вӧлі нефтянӧй двигателькӧд.
Сійӧ сімӧма, выхлопнӧй трубаас сибдӧма кулӧм рак, чугуннӧй маховикыс потӧма, бакыс сотчӧма.
Тані удж вӧлі уна.
Мыйсюрӧ лоис кисьтны выльысь, торъя частьяс выльысь тӧчитавны.
Удж тырмыліс.
Командосъяс решитісны асьныс чукӧртны баркаслы став навигационнӧй овмӧссӧ.
Сигнальнӧй флагъяслы набор коллективнӧя, Плотников ёрт отсӧгӧн, корисны водникъяс клублысь — флажокъясыс сэні ӧшалісны прӧста, читальняса терраса вылын, коді ведомственнӧя изображайтіс палубнӧй балкон.
Камбузлы дозмук ребята чукӧртісны асьныс.
Колӧ шуны, та кузя вӧліны омӧльторъяс, да бӧр лои вайны заводскӧй столӧвӧйӧ озысь паньяс, кодъясӧс сэтысь вӧлі босьтӧма юасьтӧг.
Ходуля тайӧ пӧрйӧ вывтіджык старайтчис...
Зато став кружкаяс да тарелкаяс честнӧя вайисны командосъяс асланыс мамъяслысь дыр корӧм бӧрын.
Сервиз чукӧрмис разнӧйсикас, но быд кружка пыдӧсын да быд тарелка пыдӧсын вӧлі командосъяслӧн герб: та вылын эз этша трудитчыны Тимсон да Валерка.
Кира Степушкин, коді вӧлі, кыдзи тӧдса, металлолом медбур корсьысьӧн, аддзӧма кыськӧ маховик, стӧч сэтшӧмӧс, кутшӧм коліс баркаслы.
Сыысь кындзи, сійӧ вайис грузӧвикса клаксон, коді вӧлі важ нин да сибдӧм гӧлӧса.
Коля Марченко вайис пластинкаяс «<rus>Раскинулось море широко» да «Прощай, любимый город</rus>».
Кӧть патефоныс нӧшта эз на вӧв, но делӧсӧ вӧлі заводитӧма.
Веня Кунц корис батьыслысь больничасьыс неыджыд походнӧй аптечка.
Юра Плотников вайис корабль вылӧ шахматъяс.
Коді кыдзи вермис, быдӧн старайтчисны участвуйтны корабль стрӧитӧмын.
А кор ковмисны занавескаяс баркасса ичӧтик каютаса нёль ӧшиньӧ, лоис шыӧдчыны отсӧгла Рима дінӧ, и сійӧ вурис зэв лӧсьыдиник занавескаяс.
Валеркаӧс неуна шогӧдыштіс — эз збыльмыны сылӧн цветистӧй мечтаясыс да: школаса начальник, коді бӧръя кадӧ зэв тэрмӧдліс ребятаӧс, прикажитіс, медым баркас вӧлі краситӧма защитнӧй рӧмӧн, кыдзи тайӧс требуйтіс военнӧй кад.
Бортсӧ да каютасӧ юнгаяс мавтісны рудов-лӧз краскаӧн — тадзи ӧні краситісны Волга вылын став пароходъяс: тайӧ рӧмыс отсаліс суднояслы кольны воздухсянь казявтӧмӧн.
Делӧыс муніс зэв ньӧжйӧ.
Важӧн нин эз кутны туйны чипсанъяс вылӧ акациялӧн пуртӧсъясыс: найӧ лоӧмаӧсь рӧшкыдӧсь, быттьӧкӧ пӧжассьӧмаӧсь шонді водзын.
Вайисны нин пыжъясӧн матыса Дубовкаысь водз воысь сьӧкыд дыняяс, кодъяслӧн сетка сера веж эжвылыс вӧлі мунӧ крокодил ку вылӧ.
Пуръяс воисны ылысянь Волга йывладорсянь — керкаяса да мостикъяса зэв гырысь кывтан полеяс, кодъясӧс кӧртавлӧма чепъясӧн нёль вевся чӧскыд дука керъясысь.
Пур кылӧдысьяс висьтавлісны, кыдзи найӧ мездысьлісны самолётъясысь, кыдзи сотчисны пуръяс, кодъяс веськалісны Волгаса ыпъялан струяӧ, кор ва веркӧс вылын паськавліс да кывтіс взорвитӧм нефтянкаысь петӧм сотчысь мазут.
Матыстчис ар.
Пӧльтіс пӧсь кос тӧв прикаспийскӧй пустыняяссянь, а Донсянь войналӧн тшына тӧв вӧтліс пыр матӧджык Волгалань кывлытӧм да грознӧй бедствие: пристаньясын да базарын сёрниталісны, мый, пӧжалуй, немецӧс Волга дорӧдз не сувтӧдны.
И тайӧ тревожнӧй лунъясӧ нин ремесленникъяс да юнгаяс лӧсьӧдісны баркассӧ лэдзӧм вылӧ.
Латуньысь вӧчӧм накладнӧй букваясӧн пасйисны борт кыкнанлабокас ним: «Арсений Гай».
И судно ныр бокъясас тувъялісны командосъяслысь ичӧтик гербъяс.
Эз ставлы вӧв гӧгӧрвоана тайӧ знакыс, но сэтшӧм бура уджалісны Капка Бутыревлӧн другъясыс, мый стрӧг балтийскӧй юнгаяс эз кутны вензьыны: штукаыс ыргӧнысь, мича, мед дзирдалӧ.
Коркӧ и ставыс лои гӧтов.
Школаса начальник, коді ӧні быд лун волывліс завод дворӧ, кӧні стапельяс да салазкияс вылын сулаліс баркас, разрешитіс лэдзны корабльсӧ ва вылӧ.
Ичӧтик каютаын стенас барометр дорӧ ӧшӧдісны портретсӧ Арсений Петрович Гайлысь, коді вӧлі военнӧй формаа.
Судно лэдзигкежлӧ кӧсйысис воны ачыс Плотников ёрт.
Но сійӧ мыйлакӧ эз вермы воны.
Начальник решитіс не виччысьны да прикажитіс лӧсьӧдчыны судно лэдзӧм кежлӧ.
Флажокъясысь ёлка вылын кодь унапӧлӧс яръюгыд рӧма гирлянда вӧлі нюжӧдӧма баркас нырсяньыс и бӧжсяньыс джуджыд мачтаӧ.
Мачтаса гафель вылӧ лэптісны Сӧветскӧй Союзса военно-морскӧй вынъяслысь флаг.
Баркас сулаліс катокъяс вылын, кодъясӧс вӧлі пукталӧма ньывкӧс берег пӧкатӧ.
Ставсӧ, мый вермис дзирдавны баркас вылын, вӧлі югдӧдӧма да зэв ёна югъяліс шонді водзын.
Тӧв котӧртлывліс флажокъяс кузя, быттьӧ клавишаяс кузя.
Берег дорын мосткияс вылын ворсіс юнгаяс школалӧн духӧвӧй оркестр.
Гораа равзіс кыз гӧлӧса зэв ыджыд геликон, коді аслас ыргӧн кытшъясын муртса вӧлі оз джагӧд польдчӧмысла гӧрдӧдӧм дзоля тушаа трубачӧс.
Барабанса ыргӧн тарелкаяс вылын ыпнитлӧмӧн зёльгисны лязӧдӧм шонді югӧръяс.
Мукӧд инструментъяс эз кывны нин.
Баркас палуба вылын нюжӧдӧм леер пӧлӧн радӧн сувтісны вит юнга, веськыдладорас первойясӧн — Сташук да Палихин.
Школаса начальник, кияснас кутчысьтӧг, кокньыда кайис трап кузя, кодӧс вӧлі сувтӧдӧма борт дорас пӧшти сувтсӧн; ремесленникъяс пӧвстысь сійӧ корсис синъяснас Капкаӧс, кинас корис ас дінас да, поручни вомӧн копыртчӧмӧн, тшӧктіс кайны борт вылӧ.
Капка кавшасис-кайис палуба вылӧ.
Начальник лэптіс кисӧ.
Оркестр ланьтіс.
Ставӧн лӧсьӧдчисны кывзыны.
Но некод эз виччысь, мый первой ранга капитан Иванов-Тарпанов татшӧм аслыссямӧн заводитас ассьыс речь:
— Коді тіян пӧвстысь, другъяс, кывліс татшӧм кыв: батрахомиомахия?..
Начальник лукава видзӧдліс чукӧртчӧм йӧз вылӧ.
Ставӧн чӧв олісны.
Некод эз тӧд татшӧм кыв.
Весиг Валерка и сійӧ тайӧс некор эз кывлы.
— Кывйыс сьӧкыд да кузь, — водзӧ висьталіс начальник, — и лоӧ сійӧ греческӧй ногӧн: шыръяслӧн да лягушаяслӧн война.
Велӧдлі ме коркӧ важ гимназияын греческӧй кыв да весиг двойка получитлі самӧй тайӧ кывсьыс.
А мыйысь кӧть челядь дырйиыд нӧйтасны либӧ двойка пуктасны, сійӧ некор оз вун...
Мыйла жӧ ме тайӧ кывсӧ уськӧді тӧдвылӧ именнӧ талун?
А сы вӧсна, другъяс, мый и миян первойсӧ вӧлі тані этатшӧм батрахомиомахия, эн ӧбидитчӧй тайӧ кывсьыс.
Но, кодъяс тіян пӧвстысь сухопутнӧй шыръясӧс петкӧдлінныд, кодъяс земноводнӧй лягушаясӧс — тайӧ ті асьныд разбирайтчӧй.
Сӧмын тіян ратнӧй подвигъяс йылысь ме уна кывлі.
И шуа тіянлы дзик веськыда: эз вӧв меным лӧсьыд, кор аддзывлі ме, мый татшӧм сьӧкыд пӧраӧ, татшӧм пӧсь кадӧ мунӧ татшӧм славнӧй ребята костын кутшӧмкӧ йӧйталана зычитӧм, кутшӧм вӧлі шыръяслӧн да лягушаяслӧн.
Сійӧ висьталіс выль дружба йылысь, коді ӧтлаӧдіс затонскӧй ребятаӧс юнгаяскӧд, аттьӧаліс ремесленникъясӧс отсӧгысь.
Юнгаяс, «смирно» сувтӧмӧн, кывзісны начальникыслысь, а затонскӧйяс зілисны кывны моряклысь быд кыв.
И ставӧн видзӧдлывлісны ичӧтик корабль вылӧ, кодысь кылӧ вӧлі свежӧй краска дук, коді дзирдаліс шонді водзын металлическӧй юкӧнъяснас, коді вот-вот дась исковтны катокъяс вылысь ваӧ.
Начальник матыстчис поручни дорӧ да кыкнан кинас видзчысьӧмпырысь, венокӧс моз босьтіс спасательнӧй круг, кытчӧ гырысь букваясӧн вӧлі гижӧма: «Арсений Гай».
— Другъяс, казьтыштамӧй благодарнӧй кывйӧн тайӧ мортсӧ.
Збыльысь, смел да бур вӧлӧма сылӧн сьӧлӧмыс.
Кутшӧм надежнӧй работникъясӧс воспитайтӧма!
Оз весьшӧрӧ на пӧвстысь ӧткымынъяс асьнысӧ шуны командосъясӧн.
«Отвага, Верность, Труд, Победа» — со налӧн боевӧй девизыс.
Мед тайӧ вӧлі первойсӧ пионерскӧй ворсӧмӧн, мед вӧлі первойсӧ сӧмын мойдкывйӧн, кӧстердорса ичӧтик мӧвпӧн, нинӧм сыысь омӧльӧс ог аддзы.
Сӧдз вежӧрын чужис, бур сьӧлӧмын быдмис да, видзӧдӧй асьныд, славнӧй уджын згӧдитчис.
Мед жӧ ӧні плавайтас Волга кузя берегӧвӧй обороналӧн ичӧтик корабль, учебнӧй судно «Арсений Гай».
Вечнӧй слава сылы, другъяс...
Сэсся ставныс сувтісны местаяс вылӧ.
Начальник сетіс команда.
Баркас улысь нетшыштісны бедьяс, кодъяс кутісны сійӧс шливдӧмысь; дзуртыштіс трос лебёдка ворот вылысь разьсигтырйи.
И салазкияс, кодъяс вылын сулаліс баркас, кутісны исковтны катокъяс вывті валань.
Юнгаяс вӧрзьӧдчывтӧг сулалісны пӧлыньтчӧм палуба вылын.
И накӧд ӧти радын сулаліс Капка Бутырев.
Оркестр грымӧбтіс марш, юнгаяс да ремесленникъяс горӧдісны «ура», баркас лэччис берегысь бӧжладорнас водзӧ, бузнитчис да быгзьӧдіс васӧ, гӧгӧрыс кыпӧдчыштіс неыджыд гытор, рӧвняйтчис да кутіс кывтны неуна катласьыштӧмӧн.
Со сійӧ здукыс, кодӧс сэтшӧм дыр виччысисны и ремесленникъяс, и юнгаяс, и командосъяс.
Ва лӧнис, и мичаник дзоляник корабльлӧн вуджӧрыс зеркалӧ вылын моз кутіс тыдавны ва пытшкын.
Чу-бух, чу-бух, чу-бух! — зіля мӧдіс буткыны двигатель.
Баркас вылын гуляйтӧдісны ремесленникъясӧс, юнгаясӧс и гӧстьясӧс.
Баркас зэв кокниа кывзысис рульыслысь, кытшовтіс затонӧд да плавнӧя матыстчыліс сходни дорӧ, медым чеччӧдны важ гӧстьяссӧ да босьтны выль пассажиръясӧс.
Затонті катайтчӧм бӧрын «Арсений Гай» должен вӧлі вӧчны испытательнӧй рейс самӧй Волга кузяыс да сэсся пырны ичӧтик ді дорӧ.
Мичман Пашков, Сташук, Палихин да почётнӧй гӧстьяс — мастер Корней Павлович и Капка — займитісны корабль вылын ассьыныс местаяс.
Берегсянь на вылӧ кевмысьӧмӧн видзӧдісны Валерка да Тимсон.
И сы мында надея вӧлі найӧ синъясын, мый мичман бӧръя здукнас нин, кор уберитісны чалкаяс, разрешитіс налы кыкнанныслы сӧвны баркас вылӧ.
— Сходнисӧ примит! — горӧдіс Корней Павлович.
— Трап идравны! — пыр жӧ веськӧдіс сійӧс мичман.
Палуба увдорын кутіс буткӧдчыны двигатель, кыліс чад дук, винт гартіс васӧ, и «Арсений Гай» мӧдӧдчис сходни дорысь.
Сійӧ кывтіс затонті, а сійӧс колльӧдіс пыжъяслӧн дзонь флотилия. Пыжъяссӧ вӧлі мичмӧдӧма веж пу вожъясӧн, быттьӧ троица лунӧ.
Пыжъяслӧн нимъясыс «Чайка», «Вера», «Волна».
Ӧти пыжын вӧлі оркестр.
И «Арсений Гай» муніс тайӧ флотилия юрын, кыдзи флагманскӧй корабль.
Петісны кӧреннӧй вылӧ, тадзи шулісны Волгалысь ходовӧй руслосӧ.
Ыркыд тӧв вӧльнӧя гуляйтіс тані став ю пасьталаыс.
Валъявны мӧдісны баркас ныр бокъяс пӧлӧн гыяс.
Дрӧгнитіс мачта, тӧв нетшыштіс снастьяссӧ.
Неуна качайтіс.
Катыдладорсянь тыдовтчис зэв ыджыд теплоход, сійӧ труба дорын качыштіс еджыд ёкмыльтор ру, и тӧв вайӧдіс гора тутӧстӧм шы.
Сэсся теплоходса шуйга борт вывсянь кутіс югъявны еджыд флажок, и Валерка зэв нимкодьпырысь аддзис, кыдзи збыльмӧ сылӧн мечта: ыджыд волжскӧй пароход макайтіс — «Арсений Гайлы», кыдзи пӧлагайтчӧ суднокӧд паныдасигӧн, кодкӧд колӧ лыддьысьны.
Мичман сетіс Валеркалы макайтӧм вылӧ флажок, и Валерка, волнуйтчӧмысла ставнас гӧрдӧдӧмӧн, макнитіс теплоходлы шуйгавылӧ, сетіс сылы знак, мый «Арсений Гай» сӧгласен прӧйдитны сы дорті шуйга бортнас.
Пыжъяс кольччыштісны да бергӧдчисны бӧр затонӧ.
А баркас Волгаті вӧчис кытш да бӧр бергӧдчис Товарищество ді дорӧ.
Ваыс ю вожаланінын ёна нин ямӧма.
Позьӧ вӧлі сувтны сӧмын куръяторйын, пещераысь ылын, да и сійӧ ковмис видзчысьӧмӧн мерайтны васӧ визя кузь зібйӧн.
«Арсений Гай» пырис неыджыд бухтаӧ, кӧні, Корней Павлович висьталӧм серти, вӧлі джум, да ваыс ньӧжйӧник бергаліс ӧти местаын пӧртйын моз.
Татчӧ чӧвтісны якӧр да кутісны петавны берегӧ.
Товарищество ді вылын гӧстьясӧс виччысисны нин пионеръяс-командосъяс, кодъяс вуджӧмаӧсь татчӧ пыжъясӧн.
И Валерка нуӧдіс ставнысӧ заветнӧй ді кузя.
Ставсӧ вӧлі петкӧдлӧма гӧстьяслы — и Вьюнок куръя, и неыджыд вывтасін, кодӧс гораа нимтылісны Лазоревӧй Гӧраясӧн, и Ӧшкамӧшка нырд, и Стрела пик, и Куим Мастерлысь трӧпа, и, медбӧрын, Ыджыд Кӧстерлысь пещера.
Гӧстьясӧс корисны пуксьыны Гӧгрӧс Пызан сайӧ.
Пещераӧ пыранінӧ пестісны кӧстер, командосъяс сьылісны ассьыныс сьыланкыв «<rus>Вперёд, командосы, нас Родина зовёт...</rus>»
— Но, Валерка, тэ кӧсйысин висьтавны, — корис Сташук.
Валерка кыпӧдчис, неуна яндысигтырйи доровтчыліс мастер Корней Павлович вылӧ, дзор уска мичман вылӧ.
Но и мичман, и мастер ыджыд интересӧн лӧсьӧдчӧмаӧсь вӧлі кывзыны висьталӧмсӧ.
Кустъяс сайын берег дорын качайтчис «Арсений Гайлӧн» мачтаыс, шпоракылісны тӧв йылын цветнӧй флажокъяс.
Валерка заводитіс висьтавны Синегория йылысь, Куим Мастер йылысь да кыдзи тышкасисны найӧ горш Тӧвъяскӧд.
Ставныс зэв бура кывзісны.
Шочиника мастер Корней Павлович вӧчлывліс замечаниеяс:
— Со мый вӧчисны...
— Да, делӧыс пансьӧ серьёзнӧй, — шуыштліс ассяньыс мичман.
— Тэ водзӧ, водзӧ висьтав! — терпитны вермытӧма горзісны юнгаяс.
И Валерка, гӧстьяс вылӧ кыпыда-нимкодя видзӧдлывлігтырйи, висьталіс водзӧ ассьыс рассказ...
Друг «Арсений Гай» вылын гораа тутӧстіс автомобильнӧй сигнал.
Ставӧн чеччыштісны да котӧртісны берег дорӧ.
Дежурнӧй юнга, коді кольччис видзны корабльсӧ, доложитіс мичманлы, мый затон берегсянь мыйкӧ юӧрталӧны флажокъясӧн.
Юнгаяс привычнӧй синъяснаныс ӧдйӧ разберитісны сигнал.
Берегсянь семафоритісны, медым «Арсений Гай» пыр жӧ локтас бӧр.
Лэдзисны двигатель, кутісны лэптыны якӧр, но сэки казялісны, мый Тимсон абу.
Детинкаяс корсьысисны быд куст сайысь да пещераясысь, зэв ёна найӧ горзісны, чуксалісны вошысьӧс, но некод эз шыась воча, быттьӧ тӧлыс нуӧма Тимсонӧс.
Вӧчны нинӧм — берегсянь пыр ёнджыка тэрмӧдлісны, и юнга, коді сулаліс сэні сходни вылын, дугдывтӧг сигналитіс флажокъясӧн.
Лоис мунны Тимсонтӧг.
Некымын детинка кольччисны ді вылӧ, медым бӧрыннас вайӧдны Тимсонӧс гортас пыжӧн.
Ставныс вӧлі збыльвылӧ шызьӧмаӧсь.
Корабль вӧлі нин ю вож шӧрын, кор баркас бӧжын пӧжарнӧй рундукысь мыччысис Тимкалӧн унзіль юрыс.
Сійӧс, вӧлӧмкӧ, неуна качайтыштӧма кӧреннӧй вылын, сійӧ пырӧма рундукӧ, унмовсьӧма сэні да весиг абу кывлӧма, кыдзи сувтліс да бӧр мӧдӧдчис мунны баркас...
Затон берегын виччысисны уна йӧз.
Сэні вӧлі и ачыс Плотников ёрт, и школаса начальник, да нӧшта кутшӧмкӧ тӧдтӧм военнӧйяс.
Ыджыд тушаа, сьӧдӧдз гожъялӧм морт, кодлӧн китель вылас вӧлі куим боевӧй орден, сюся видзӧдаліс баркассӧ.
— Ӧдйӧ-ӧ мунӧ?
— Оз ӧдйӧ, — вочавидзис начальник, — узел дас кымын сетіс — и тырмас.
— Наборыс ставнас пуысь?..
Бур!
А мый пыднаын пукалӧ ваын?
Но, мый нӧ, ме лыддя, згӧдитчас.
Босьтам.
Ребята асланыс пельясыслы эз эскыны.
Нинӧм гӧгӧрвотӧг найӧ кывзісны начальниклысь сёрнисӧ.
Сӧмын Сташук ёсь синъяснас, кажитчӧ, сёйис гожъялӧм морякӧс.
Сійӧ матыстчис мичман Пашков дорӧ.
— Здоров, Пашков.
Тэнад орёлъясыд? — сійӧ довкнитіс юрнас юнгаяслань.
— Менам.
А тайӧяс местнӧйяс.
— Но, бур, — шуис моряк. — Сідзкӧ вот мый... ковмас тіянлы мыйкӧ дыра кежлӧ прӧщайтчывны тайӧ посудинакӧд.
— Мыйла тадзсӧ?
— А сы вӧсна тадзсӧ, мый немецъяс Волга минируйтӧны.
Фарватерӧ воздухсянь чӧвталӧны.
Песковатка дорын тӧрыт баржа подорвитчис.
Тралитны колӧ, а тральщикъяс абуӧсь.
Став посни флот та могысь мобилизуйтам.
Юнгаяс, дисциплина помнитӧмӧн, чӧла сулалісны ыліникын.
Сӧмын чужӧмъяс выланыс налӧн тыдалісны завидуйтӧм да шӧйӧвошӧм.
А ремесленникъяс, йӧз вӧльнӧйджыкӧсь, кутісны шумитны, матыстчисны, кытшалісны.
— Вокъяс, ньӧжйӧджык.
Мыйла авралсӧ? — шыасис на дінӧ гожъялӧм моряк. — Вопрос гӧгӧрвоана.
Кыдзи блюд вылын.
Судно подходящӧй, пу судно: минасӧ оз кыскы ас дорас.
Самӧй миянлы кодь.
Сідзкӧ, босьтам.
И пом.
Колӧ жӧ гӧгӧрвоны.
Абу чача.
Колана делӧ.
Сераланныд — война!
Чуймӧм Валерка надейтчӧмӧн видзӧдліс Плотников вылӧ, сэсся начальник вылӧ, сэсся Капка вылӧ да бара Плотников вылӧ.
Но ставныс чӧв олісны.
И Валерка гӧгӧрвоис, мый делӧсӧ решитӧма.
Ворсӧм помасис.
Волга вылӧ воис война.
«Оз, — аслыс ачыс вочавидзис Валерка, — оз, оз вермыны повзьӧдны Великӧй Мастеръяслысь потомокъясӧс став лёк тӧвъяс.
Вернӧй командосъяс мӧдӧдӧны тӧвъяслы паныд ассьыныс боевӧй корабль.
Ставыс мунӧ водзӧ.
Водзӧ, командосъяс!»
А паськыд пельпомъяса краснофлотецъяс кӧзяйничайтісны нин баркас вылын, ветлӧдлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ палуба кузя, индалісны места зенитнӧй пулемётлы, видзӧдлывлісны машиннӧй трюмӧ.
— Кораблик сё ей-богу! — ошкис гожъялӧм моряк. — Молодецъяс, ребята!
Бура вӧчӧмныд.
Флотскӧй аттьӧ тіянлы.
Эн шогсьӧй, вокъясӧй.
Лэптӧй ныръяс колана весьтӧдз!
Видзӧдӧй веселджыка!
Гордитчыны колӧ, мый татшӧм отсӧг тіянсянь флотлы.
Сы кості Сташук вӧзйысис нин начальникыслысь, медым сылы разрешитісны кольччыны баркас экипажын, но начальник прикажитіс Сташуклы кольччыны берегӧ...
И дас вит минута мысти юнгаяс да ремесленникъяс, мостки вылӧ чукӧртчӧмӧн, ӧвтісны картузъяснаныс да бескозыркаяснаныс баркаслань, коді вӧлі мунӧ затонысь да петӧ Волга вожысь. Сійӧ мӧдіс кытшовтны Товарищество дівывса Ӧшкамӧшка мыс.
Кодкӧ, тыдалӧ, сім морякыд, ӧвтіс кинас ребяталы баркас корма вывсянь.
Друг чукыльтӧмӧн, командосъяс гербӧн шонді водзын медбӧръяысь дзирдыштлӧмӧн, «Арсений Гай», боевӧй волжскӧй флотилияса миннӧй тральщик, муніс Лазоревӧй Гӧраяс сайӧ кӧреннӧй Волга вылӧ.
23 глава
ВОЛГА ВЕСЬТӦ ВАЧКӦ БИ
Немецъяс локтӧны степь вомӧн.
Налӧн танкъяс кутны позьтӧм панцырнӧй лавинаӧн грымӧдісны Волгалань.
Затонск тырис бусӧссьӧм йӧз чукӧръясӧн, кодъяс вӧлі зэв мудзӧмаӧсь узьтӧмысла да сьӧкыд туйысла.
Мунісны Волга сайӧ беженецъяслӧн обозъяс, нуисны раненӧйясӧс.
Найӧс вуджӧдалісны веськыдвыв берегсянь пыжъясӧн, пуръясӧн да паромъясӧн.
Шогӧсь вӧліны йӧзлӧн синъясыс.
И вӧліны найӧ вывті чӧлӧсь.
Пузьӧдчӧм вомдоръяссӧ восьтывтӧг найӧ часъясӧн пукалісны берегын, веськодьпырысь видзӧдісны Волга вылӧ, коді вӧлі кар дорті ямӧма нин да тыдалісны лыа кӧсаяс.
А ю сайсянь пӧльтысь тӧв вӧлі нин тшын да порок дука.
И ылын, Волга сайын, гудыр вӧлі бус либӧ тшын вӧсна.
Кар гӧгӧр вӧчавлісны укреплениеяс, кодйисны окопъяс, тувъявлісны противотанковӧй надолбаяс.
Сувтӧдавлісны рельсъясысь ён ёжъяс.
Командосъяс бур сьӧлӧмӧн сетісны юнгаяслы ассьыныс заветнӧй ді, Товарищество ді, и сэтчӧ юнгаяс кодйисны учебнӧй противотанковӧй окопъяс, ветлӧдлыны вӧчисны соединительнӧй ходъяс.
И тшӧкыда сэтчӧ известковӧй берегъяс дорӧ сувтлывлісны пыжъяс, чеччӧдлісны ді вылӧ юнгаясӧс да накӧд дружитчӧм ремесленникъясӧс, а сідзжӧ Валеркаӧс да Тимсонӧс, кодъястӧг ни ӧти делӧ эз кольлы.
Балтийскӧй юнгаяс тӧдмалісны волгаръяслысь кыв, и Виктор Сташук ӧні щеголяйтіс волжскӧй кывъясӧн: слабӧй чалка, суводь, ходова, дурнӧй ва, не маячит...
Пыр тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка войясын омлявліс сирена воздушнӧй тревога йылысь.
Командосъяс не ӧтчыд отсавлісны затонскӧйяслы да юнгаяслы кусӧдны пӧжаръяс.
— Обязанӧсь ми ребяталы, зэв обязанӧсь, — бӧрвылас сёрнитісны Затонын.
Затонӧ тшӧкыда волывліс Плотников ёрт.
Сылӧн синъясыс узьтӧмысла вӧліны гырдӧсь, банбокъясыс пыдӧ вӧйӧмаӧсь не морт нога мудзӧмысла, а паськыд пельпомъясыс лоӧмаӧсь ёсьӧсь, быттьӧ кавказскӧй буркалӧн.
Но, Капкаӧс аддзӧм мысти, сійӧ ылысянь чургӧдліс сылы ассьыс ыджыд кисӧ.
— Но, кыдзи делӧясыд?
Гӧгӧр ошкӧны тіянӧс.
Пыр некыдз ог вермы лӧсьӧдчыны тіянлысь историятӧ помӧдз кывзыны.
Но вот Волга сайын, сійӧ местаын, кытысянь коркӧ сӧдзліс ловъя бияслӧн эзысь югӧр, небесаыс тыри лёк туналан, быттьӧкӧ адса би югӧрӧн.
Чӧла сулалісны берегын затонскӧйяс.
Ставныс гӧгӧрвоисны, мый тайӧ сотчӧ Волга сайын степнякъяслӧн да волгаръяслӧн славнӧй кар, ыджыд нима кар.
Коркӧ сылӧн ылі биясыс маячитлісны Волга сайын да гажӧдлісны войсӧ, Затонскын быдтор вылын тӧдчӧ вӧлі великӧй суседлӧн югӧрыс.
Сідзи и ӧні гӧгӧр ставтор вылӧ вачкӧ сы бедалӧн тревожнӧй шуштӧм би.
Немецъяс писькӧдчисны сійӧ стенъяс дорӧ.
Гӧгӧр грымгис-укйӧдліс.
Вир рӧма тшын и луннас вевттьыліс горизонтсӧ, код сайын бушуйтіс ыджыд сражениелӧн би.
Взрыв столбъяс ыджыд шумӧн качлісны юсянь.
Немецъяс войяснас минируйтісны Волга.
Минаяс вылын взорвитчалісны пароходъяс да баржаяс.
Ичӧтик кар пыр тыртӧммис.
Затонскысь эвакуируйтісны челядьӧс.
Муналісны ставныс, кодъяс эз ковны уджъяс вылӧ.
Воис ӧчередь мунны и Рималы Нюшакӧд.
Тайӧ лунӧ ёна зэрис.
Лыӧдз йиджан лэчыд тӧв шумитіс школьнӧй садса пуяс пӧвстын.
Сьӧдӧдіс лыа кӧсаясысь уль лыаыс, и Волга вӧлі тыртӧм, пемыдгӧрд, сэтӧн тыдовтчылісны еджыд бурысьяс.
Капка да Сташук воисны исполком дорӧ, сьӧрсьыныс кыскисны ичӧтик эмбурсӧ.
Рима, бледӧдӧма, драп пальтоа, кодӧс вурисны мам пальтосьыс, кутіс киӧдыс шальӧн гартчӧм Нюшкаӧс.
Воисны, дерт, и Валерка Тимсонкӧд.
Валерка на прӧщанье пӧдаритіс Рималы ичӧтик карманнӧй компас, кодӧс сійӧ коркӧ вежліс маркаяс вылӧ.
— Босьт, гашкӧ, коркӧ згӧдитчас, — шуис сійӧ бур сьӧлӧмӧн, — да помнит медсясӧ ӧтитор: ми тэсянь лоам рытыв-лунвылын.
Разберитчан?
— Аттьӧ, — компассӧ видлаліг шуис Рима да сэн жӧ сетіс сійӧс Нюшкалы: — Аддзан, Нюшенька, кутшӧм мича часі.
— Сӧлӧй машинаясӧ! — горӧдісны шофёръяс.
Капка босьтіс чой моздорсьыс Нюшкаӧс, вештыштіс шальсӧ сійӧ чужӧм бокысь, окыштіс да лэптіс грузӧвикӧ.
— А Рима? — повзис Нюшка да лӧсьӧдчис бӧрддзыны.
— Пырысь-пыр, пырысь-пыр ме, — шуис Рима. — Но, прӧщай, Капа, смотри сэні... — сійӧ бӧрддзис.
Капка лӧсьыдтӧма, кыдзкӧ бокногӧн окыштіс сійӧс чужӧм бокас.
— Тэ сэні ачыд видзӧд Нюшка бӧрся! — бормочитыштіс сійӧ, сӧмын эськӧ мед мыйкӧ шуны.
— Но, видза колянныд.
Витя, прӧщай, — шуис Рима кисӧ Сташуклы чургӧдӧмӧн.
— Счастливо и тэныд, — шуис Виктор да дыр эз лэдз Рималысь кисӧ, а Рима эз лысьт мездыны сійӧс. — Гиж, смотри, — содтіс Сташук.
— И тэ, смотри, гиж, — шуис сійӧ да нӧшта ӧтчыд крепыда да ньӧжйӧ топӧдліс сылысь кисӧ.
Сэки друг тыдовтчис Лёшка Ходуля.
Сійӧ важӧн нин сулаліс ыліникын, эз лысьт матыстчыны, а ӧні матыстчис, кузь тушаа, яндысян чужӧма.
— Эновтанныд? — заводитіс сійӧ. — <rus>Выхожу один я на дорогу...</rus>
Мунанныд, значит.
Сійӧ падмыштіс, видзӧдліс Капка вылӧ да Сташук вылӧ, ышловзис, кисӧ сюйліс зептас да кыскис сэтысь ичӧтик ыргӧн зажигалка.
— Гашкӧ, босьтан на память? — шуис сійӧ зажигалкасӧ Рималы чургӧдӧмӧн. — Згӧдитчас.
abu
Тӧдан, кутшӧм битӧгыд туяд.
Тэ босьт, босьт, эн думайт...
Рима полігтырйи видзӧдліс вокыс вылӧ, яндысьыштӧмӧн видзӧдліс Сташук вылӧ, но моряк да Капка бурпырысь нюмъялісны.
— Босьт, — разрешитіс Капка.
И Ходуля гӧгӧрвоис, мый сы вылӧ оз нин лӧгавны, прӧститӧмаӧсь.
Сэсся Рима, грузӧвик бортӧ кутчысьӧмӧн, сувтіс кыз шина вылӧ.
Виктор кутыштіс сійӧс гырддзаӧдыс, и сійӧ кайис машинаӧ.
Капка чеччыштіс сы бӧрся, лӧсьӧдіс кӧлуйсӧ, пуксьӧдіс Нюшаӧс, лӧсьӧдыштіс сылысь шальсӧ, зумыштчис да чеччыштіс муӧ.
Машинаяс мӧдісны шумитны, вӧрзисны.
Грузӧвикъясвывса ребята мыйкӧ горзісны, кольысьяс ньӧжйӧник ӧвтісны на кинаныс.
Кылісны бур туй сиӧмъяс да кӧсйысьӧмъяс, медбӧръя такӧдӧмъяс да чолӧмалӧмъяс.
Машинаяс, ва гӧпъяс сявкйиг, саялісны чукыльын.
Исполком дорын пыр жӧ лои зэв чӧв да тыртӧм.
— Вот и мунісны, — шуис Капка.
Сійӧ заводитліс шутьлявны, но вомдоръясыс эз кывзысьны, да нинӧм эз артмы. — Ӧні общежитиеӧ вуджа, мый нӧ гортынсӧ ӧтнамлы...
— А миянӧс, ме кывлі, дзикӧдз кытчӧкӧ мӧдлаӧ кӧсйӧны нуны, — шуис Виктор. — А ме вӧзйыся, медым волжскӧй флотилияӧ менӧ.
Сэні миян балтиецъяс... шуӧны...
— Да, и миян йылысь сёрнитӧны, мый вуджӧдасны...
Век жӧ ӧд, гӧгӧрвоан, резервъяс ми, кӧть кыдз да.
Видзӧны.
Сернӧй тшын дука кӧдзыд тӧв пӧльтіс Волга сайсянь.
Заводитіс пемдыны.
И дрӧгниталан лёк би югӧр заводитіс нин тӧдчыны да пыр ӧтарӧ мӧдіс паськавны ю сайын.
Зэв ыджыд битвалӧн оръявлытӧг сьӧкыда грымган шы лун и вой кыліс сэсянь.
И бойлысь тайӧ лӧнявлытӧм гым шысӧ кывзісны не сӧмын Затонскын — став мирыс ӧні тревогаӧн кывзысис тайӧ страшнӧй битва грымгӧм шыӧ да следитіс Волга весьтса скӧр би югӧр бӧрся.
24 глава
ТОВАРИЩЕСТВО ДІ
Колины вежонъяс, лун бӧрся воліс лун, но некод эз вежлы Волга дорйысьясӧс, кодъяс тышкасисны немецъяскӧд сэні, веськыдладор берегын, сотӧм, но сетчытӧм карын, сы развалинаяс вылын.
Эз лӧньлы Волга сайын великӧй тышлӧн грымгӧм-йиркӧм, и ювесьтса би югӧрыс мукӧд дырйи сэтшӧма донӧдліс небесасӧ, мый Затонскын вӧлі войяснас югыд.
И вот воис октябрьскӧй лун, коді некор оз вун ичӧтик карлӧн. Луныс вӧлі руа, гудыр, Волга катчӧссянь пӧльтіс уль руа кӧдзыд тӧв.
Быттьӧ неокотапырысь пуксис кӧдзыд, сёр асыв.
Вӧлі нӧшта пемыдкодь на, кор Капка муніс берег кузя: сійӧс вӧлі мӧдӧдӧма Затон мӧдар помӧ могӧн — нуны инструментъяс.
Друг сійӧ аддзис: берегсянь ыджыд кушинті котӧртӧны сылы паныд кыкӧн.
Минута мысти Капка тӧдіс Валеркаӧс да Тимсонӧс.
— Капка!.. — ставнас тіралігтырйи, кашкӧмӧн вашкӧдіс Валерка. — Ми кӧсйим пыжӧн... а сэні... миянын сэні...
Кипӧвнас сійӧ кватитіс Капкаӧс шинельӧдыс, мӧднас индіс Волгаладорӧ.
Сійӧ эз вермы сёрнитны волнуйтчӧмысла.
И первойысь сы пыдди должен вӧлі висьтавны Тимсон.
— Миян ді вылын кутшӧмкӧ йӧз, — шуис сійӧ не сылы ног тэрмасьӧмӧн. — Коді найӧс тӧдас, кодъяс!
Гӧгӧрвоан?
Капка уськӧдчис Волга вож берег дорӧ.
Тимсон кашкигтырйи котӧртіс сы бӧрся.
Валерка неуна кольччыштіс.
Найӧ котӧрӧн петісны берегӧ, и Капка тшӧктіс дзебсьыны жугалӧм купальня сайӧ, коді важӧн нин сулаліс косінын да вӧлі вӧйӧма уль лыаас.
Сійӧ видзчысьӧмӧн видзӧдліс да векньыдик пролив вомӧн аддзис ді вылысь кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс йӧзӧс.
Быттьӧкӧ найӧ жуӧны Вьюнок заливын.
Найӧ котралісны кустъяс пӧвстті берег кузя, ӧдйӧ чукӧртісны мыйкӧ ыджыдӧс, пятнаясаӧс, матерчатӧйӧс да тэрмасьӧмӧн кыскисны кутшӧмкӧ кӧвъяс.
Йӧзыс пемыдвиж комбинезонаӧсь да шлемаӧсь.
Найӧ зэв ёна тэрмасьӧны, тайӧ вӧлі тӧдчӧ весиг ылысянь.
Капка кынмис места вылас, сійӧ чувствуйтіс, кыдзи балябӧжӧдыс картузсяньыс увлань мышку кузяыс быттьӧкӧ кӧдзыд ваӧн кисьтісны.
Сылы тӧдвылас уси, мый некымын минута сайын кывліс ру пытшкысь моторлысь шум, но самолётсӧ эз аддзыв, кӧть шы сертиыс арталӧмӧн, сійӧ лэбис вывті уліті.
Первойсӧ Капка чайтіс, мый, гашкӧ, тайӧ миян лётчикъяс чеччыштісны парашютъясӧн усьысь самолётсянь.
Воздушнӧй бойяс сы-сы вылӧ пансьылісны кар весьтын да эз нин вӧвны тані дикӧвинкаӧн.
Но Капкалы бура тыдаліс, мый Товарищество дівывса йӧз мыйкӧ кодйӧны берегас, новлӧны пулемётъяс, лэдзалӧны ва вылӧ резинӧвӧй пыжъяс да, став сертиыс тӧдчӧ, лӧсьӧдчӧны вуджны затон мӧдлапӧлӧ.
Здук мында Капка эз тӧд, мый вӧчны, сэсся сійӧ уськӧдчис ёртъясыс дінӧ:
— Ӧдйӧ, ребята...
Тайӧ немецъяс...
Юӧртны колӧ!
Котӧртӧй!
— А тэ ачыд? — юаліс Валерка ыззьӧмысла дрӧжжитӧмӧн.
— Ме флотскӧйяс дінӧ котӧрта...
Налы колӧ жӧ...
Валерка да Тимсон, пӧрӧдӧм пыжъяс сайті копыртчӧмӧн, а кыті колӧ — бауӧн, котӧртісны неыджыд казармалань, кӧні вӧлі ополченецъяслӧн рота — найӧ охраняйтісны Затон.
Валерка видзӧдліс бӧрӧ, кыпӧдыштіс юрсӧ, медым аддзыны, кӧні нин Капка, но сійӧ некӧн нин эз тыдав.
Минута мысти ополченецъяс разӧдчисны берег пӧлӧн, водалісны изъяс да пыжъяс сайӧ, кутісны лыйлыны.
Но немецкӧй парашютистъяс матыстчисны нин берег дорӧ резинӧвӧй пыжъясӧн, чеччалісны да морӧсӧдзныс ваын котӧртісны карлань.
Ді вывсянь кутісны лыйлыны пулемётъяс.
Став берег кузя пондісны ратшкӧдчыны лыйсьӧм шыяс.
Пристаньясын тшӧкыда, набатӧн, заводитісны звӧнитны кӧлӧкӧлъяс.
Горӧдіс буксир.
Ылын Затонын тюрӧстіс Судоремонтнӧйлӧн гора тревожнӧй гудок.
Завод чуксаліс отсӧг вылӧ, завод трубитіс ланьтлытӧг, и Капка ылысянь кыліс аслас заводлысь гӧлӧс.
«Пырысь-пыр, пырысь-пыр! — долис аслыс Капка, уль лыаӧ вӧйласьӧмӧн. — Пырысь-пыр...
Энлы, отсалам!»
И кор гудокыс Затонын друг ланьтіс, Капка сутш кежлӧ весиг сувтліс, но сэсся бара уськӧдчис переездлань.
Ополченецъяс займитісны берег пӧлӧн оборона, лыйсисны.
Некымын немец, берегӧ вотӧдз, усины ваас; найӧ куйлісны ляпкыдінын, да ва веркӧсас тыдалісны налӧн пемыдвиж комбинезонъясыс.
Но мукӧдъясыс воисны нин берегӧдз, сайӧдчисны оврагӧ, коді артмӧма ваӧн кырӧдӧмысь.
Ді вывсянь пулемётъяс сяркӧдісны очередь бӧрся очередь.
Ӧти пыж воис берегӧдз оврагысь кывтыдынджык, парашютистъяс чеччыштісны, водалісны, а сэсся, дженьыдика котӧртышталӧмӧн, кутісны кытшовтны ополченецъясӧс.
Затон дорйысьяслы быть лоис сетчыштны бӧрлань.
Налӧн положение омӧльтчис быд минутаӧн.
Найӧс вермисны кытшавны, сы вӧсна мый оврагыс, кытчӧ сайӧдчисны немецъяс, пыдӧ вӧлі пырӧ берегас да кытшовтӧ защитникъяс тылті.
Немецъяслӧн пулемётъяс лыйлісны став местностьсӧ.
Пуляяс шутьлялісны переезд весьтті, кӧні коркӧ первойысь паныдасисны юнгаяс да ремесленникъяс.
Немецъяс лыйлісны став линиясӧ: найӧ полісны сыысь, мый кӧрттуй полотно сайсянь вермас кырссьыштны найӧс кутшӧмкӧ засада.
Немецъяс нуӧдісны сідз шусяна отсечнӧй би сійӧ случай вылӧ, сэтысянь кӧ, переезд сайсяньыс, тыдовтчас Затон дорйысьяслы подкрепление.
Но мый сяма тайӧ сэні шинеля ичӧтик фигурка, пӧлаяссӧ вӧнь костас сюялӧмӧн, кыссьӧ переезд вомӧн?..
Пуляяс шутьлялӧны сы весьтті, швачӧдӧны рельсъясӧ, а детинка пыр кыссьӧ и кыссьӧ.
Тайӧ миян Капка Бутырев тэрмасьӧ писькӧдчыны би улын железнодорожнӧй полотно вомӧн да юӧртны юнгаяслы опасность йылысь.
Дзинь-дзинь-дзинь-дзинь!!! — дзик сійӧ юр дорын гораа троньмуніны рельсъясӧ немецкӧй автоматысь пуляяс.
Капка ляскысис му бердӧ, куйлыштіс здук мында, видзчысьӧмӧн кутіс кыссьыны водзӧ.
И со сійӧ школа йӧрын нин, кӧні чукӧртчӧм юнгаяс беспокойнӧя кывзысьӧны матыса лыйсьӧм шыӧ.
И кашкигтырйи, ставнас няйтӧсь, сёйӧсь, горзӧ на вылӧ Капка:
— Мый сулаланныд, флотскӧйяс?
Немецъяс ді вылӧ десант шыбитісны, миян завод дорӧ нин матыстчӧны.
Сташук крепыда кутіс сійӧс кыкнан кинас шинель морӧстіыс.
— Сулав!
Тэ висьтав тӧлкӧн, эн сяргы...
Но!
— Пырысь-пыр... — Капкалӧн тырӧма лолыс. — Пырысь-пыр!..
Ме <rus>по порядку</rus>!
Энлы, лолышта.
Котӧрті зэв ӧдйӧ...
Немецъяс сэні, переезд сайын, овраг займитісны, пристаньяс сайын...
А миян йӧз берег пӧлӧн укрепитчисны...
Ополченецъяс.
Налы зэв сьӧкыд.
Немецъяс унаӧнӧсь.
Кылан, Витя?
Отсавны колӧ!
А то писькӧдчасны немецъяс, ді вывсянь найӧ лыйлӧны...
Юнгаяс кытшалісны найӧс, чукӧртчисны гӧгӧрыс, пельнысӧ чошкӧдӧмӧн кывзігтырйи.
— А тэ кыдзи татчӧ писькӧдчин? — юаліс Сташук.
— Ме кыссьӧмӧн.
Меным кыкысь пуля вот эта мында эз веськав.
Витя, регыдджык колӧ!
А то миян сэні этшаӧн колины.
— Полундра! — горӧдіс Сташук.
Сигнал: чукӧртны ставнысӧ!
Кӧні Антон Фёдорович?
Рӧкыд вылӧ, школаса начальник сійӧ лунӧ муніс, медым тӧдмавны, мый кывсьӧ юнгаясӧс мӧд местаӧ вуджӧдӧм йылысь.
Мичман заводитліс звӧнитны карӧ телефон пыр, но связьсӧ вӧлі торкӧма нин.
— Вай ключьяс, босьтавны оружие! — командуйтіс сы кості Сташук.
Кытчӧдз Антон Фёдорович, сибдӧм гӧлӧсӧн, вийсис телефон дорын, чорыда ёрччис трубкаӧ и, медбӧрын, нинӧм вӧчны вермытӧмла, шыбитіс сійӧс пызан вылӧ, сэки юнгаяс выстроитчисны нин дворӧ школаын имеитчысь оружие босьтӧмӧн.
Капка матыстчис Сташук дорӧ.
— Витя, босьт менӧ, ме тшӧтш!
— Да мун тэ!..
Чачаяс али мый тайӧ?
Тайӧ тэныд абу кино и не тіян командосъясыд!
Овнытӧ дӧзмин?
— А тэ ӧмӧй дӧзмин?
Сташук стрӧга видзӧдліс сы вылӧ да, пельпомъяссӧ лэптыштӧмӧн, друг бергӧдчис.
— Менам сэтшӧм нин обязанностьӧй, ме моряк, военнӧй юнга.
— Но, а ме пехотнӧй юнга лоа, — сьӧлӧмсяньыс убеждайтіс Капка. — Всё равно, Витя, босьт, а, Витя!
Вай меным гранатаяс.
Ме ӧд тэысь бурджыка шыблала.
Витя, а?
Ме вот ӧні бӧрӧн картузася, со тадзи, кӧзырёкнас бӧрланьӧ, да моряк кодь жӧ лоа.
Ӧтвылысь тіянкӧд.
Витя, босьт, а то ачым муна. — Сійӧ гӧрддзаліс кулакъяссӧ да, чуть не бӧрдӧмӧн, наступайтіс Сташук вылӧ.
Он имеит тэ право менӧ не босьтны.
Кылан, Витька!
Тайӧ абу справедливӧ.
Ме тіян дінӧ бой пыр писькӧдчи, а ті менӧ онӧ примитӧй.
И ме сэні став местасӧ тӧда.
Ме тіянлы сэтшӧм трӧпа петкӧдла...
Витька, босьт...
— Да ладнӧ, сӧмын эн нин дӧзмӧдчы.
Юнгаяс винтовкаясӧн, гранатаясӧн котӧрӧн петӧны нин дворысь.
Мичман суӧдіс ребятаӧс.
— Антон Фёдорович, кывлінныд кутшӧм делӧяс? — горӧдіс сувтлытӧг Сташук.
— Кывлі ме, кывлі, Сташук!
Тайӧ мый сяма порядок?
Коді прикажитіс?
Кӧні разрешение?
Кывзы менсьым команда.
Юнгаяс сувтісны.
— Первой колӧ тӧдмавны противниклысь расположение, а мый нӧ тадзи йӧйталӧмӧн пырны пуля улӧ?
Велӧдісны, буракӧ, тіянӧс.
— Антон Фёдорович, — шыасис сы дінӧ Сташук, разрешитӧй.
Вот Капка ставсӧ нин тӧдмалӧма.
— Капка?
Тайӧ мый сяма сэтшӧм Капка?..
Ак, тайӧ тэ лоан!
Тӧдса.
Тэ мый сэтшӧмсӧ висьталан?
Ӧдйӧ!
— Найӧ со эстӧнӧсь, эсійӧ оврагын, переезд сайын.
А пулемёт налӧн миян ді вылын, — тэрмасис Капка. — Командир ёрт, ме тіянлы мый висьтала, кывзӧй...
Эсті позьӧ мыльктор сайтіыс кустъяс пӧвстӧд берег дорӧ петны, а сэтысянь немецъяслы дзик тыдавтӧм лоӧ.
А дзик сэт Волгалӧн вожыс чукыльтӧ.
И ляпкыд сэті зэв.
Ме сэтысь быд места тӧда.
Ме инда, кыті...
Ми ді вылас и петам.
Немецъяс мышкӧ...
А немецъяс ӧд чайтӧны, мый тайӧ збыль ді, найӧ думайтӧны, на дінӧ и не писькӧдчыны, а сэті ваыс ляпкыд, ме инда.
Мичман сутш дыра думайтыштіс, Волгалань бергӧдчӧмӧн, курччыштіс уссӧ, сэсся ошкис плансӧ.
— Значит, чӧла, — прикажитіс мичман. — Медым шынитӧв, ни ӧти шы.
Уськӧдчам тылсяньныс.
Гранатаяс мед дасьӧсь вӧліны.
И пыр жӧ менам команда серти.
А сыӧдз медым ни-ни!
Гӧгӧрвоана?
Капка петкӧдіс юнгаясӧс кустъяс пӧвстті Волга вож берегӧ, сэтчӧ, кыті ю вожыс вӧлі друг чукыльтӧ.
— Со эсті зэв ляпкыд, меным морӧсӧдз, а тіянлы и вывті лӧсьыд лоас, — чуксаліс Капка, ачыс медпервой пырис терпитны позьтӧм кӧдзыд ваӧ.
Ылысянь водзӧ кыліс тшӧкыда лыйсьӧм шы, пулемётлӧн таргӧм.
Шызьӧдӧм лэбачьяс лэбалісны ді весьтын.
Юнгаяс пӧрччисны шинельяссӧ, колисны найӧс кустъяс улӧ, пидзӧсъяссьыс вылӧджык пуджисны клёшъяссӧ, пӧрччисны кӧмнысӧ да, гранатаяссӧ да винтовкаяссӧ вылын кутӧмӧн, пырисны ваӧ.
Сійӧ вӧлі октябрь дырся кӧдзыд да первойсӧ сотыштіс, а сэсся яйыс неуна велаліс, и ваыс эз нин кажитчы сэтшӧм йиа кӧдзыдӧн.
Капка вӧлі прав.
Ваыс ляпкыдінтіыс юнгаяслы эз вӧв коссьыныс вылынджык.
Но ачыс ичӧтик проводник уйис нин пӧшти дзик морӧсӧдзыс.
Сэки Сташук да Палихин босьтісны сійӧс кыкнанлабоксяньыс киняулӧдыс да лэптыштӧмӧн вуджӧдісны джуджыдінтіыс.
Найӧ ӧдйӧ петісны дівывса берегӧ.
Немецъяс вӧліны ді мӧдар бокасӧсь, чукыль сайын, да некыдз эз вермыны виччысьны нападение таладорсяньыс: діыс кажитчис ставнас торйӧдӧмаӧн Волга шуйга берегысь.
Юнгаяс водалісны цептӧн да кыссисны.
Кӧдзыд тӧв звижжитіс куш кустъяс пӧвстын.
Киссис гыӧр.
Гожӧм чӧжӧн кельдӧдӧм кос турун вӧлі кӧдзыд да ва.
Бадь ньӧръяс вылысь войталісны сьӧкыд ва войтъяс.
Дрӧж босьтіс юнгаясӧс, кодъяс кӧтасисны ваті келігӧн.
Мичманкӧд орччӧн, сійӧ шуйга пельпом дорын, кыссис пельк, визув Сташук, а веськыдладорас кашкис ичӧтик Капка Бутырев.
Сійӧ мыйлакӧ юрас сюйӧма сьӧд ной наушникъяс, кодъясӧн сійӧ пӧльзуйтчыліс тӧвнас, кӧдзыд лунъясӧ, да картузасьӧма бӧрӧн, и сійӧ вӧлі ӧні бескозырка кодь.
Сы вӧсна, мый найӧ кыссисны му бердӧ ляскысьӧмӧн, мирыс кажитчис налы зэв джуджыдӧн, пуяс, кустъяс, турунъяс да самӧй небесаыс — ставыс кыптіс ылӧ вывланьӧ.
— Но, кыдзи, тшетшак, абу страшнӧ? — ньӧжйӧник юаліс Сташук.
— Ӧні абу на ньӧти страшнӧ, — вашкӧдӧмӧн вочавидзис Капка, — а сідзи сӧмын, полыштакодь.
— Сёрнияс! — чушнитіс на вылӧ мичман.
Найӧ кыссисны, пыр гораджыка кыліс пельясас матыса пулемётъяслӧн тшӧкыда таргӧм, да уліті шутьлялісны пуляяс.
Учебнӧй рӧв, кодӧс неважӧн на кодйылісны юнгаяс, вӧлі дзик нин орччӧн, кустъяс сайын.
Рӧвас пукалісны немецъяс, ловъя немецъяс, немецъяс, кодъяс лыйлӧны ді вывсянь Затон.
Юнгаяс шумтӧг кыссисны сэтчӧ.
— Висьтавны цепь кузя.
Кывзыны менсьым команда, — вашкӧдӧмӧн прикажитіс мичман:
— Лӧсьӧдчӧй!
Чеччим...
Ме бӧрся!
Сташук пель чунӧдана шутьӧстіс кык чуньӧн да шыбитіс граната.
Капка шыбитіс ассьыс.
Горзӧмъяс «ура», «нӧйт немчураӧс», «балтиецъяс, водзӧ!» ӧтлаасисны разрывъяслӧн грымгӧмкӧд, лыйсьӧмъяслӧн беспорядочнӧй ратшкӧдчӧмкӧд.
Капка чувствуйтіс, мый кутшӧмкӧ вын кыскӧ сійӧс водзӧ и сійӧ лэбӧ рӧвӧ.
25 глава
МУ УЛЫН
Немецъяс, тыдалӧ, эз сразу гӧгӧрвоны, мый лоис, кор на вылӧ тылсянь дзик матысянь гымӧн да биӧн мӧдісны резны рӧвӧ гранатаяс да кысянькӧ бӧрладорсянь, кӧні минута сайын таӧдз некод эз вӧв, иксӧмӧн, чирзӧмӧн да шутьлялӧмӧн кутшӧмкӧ ярмӧм дьявӧлпиян усины парашютистъяслы юръяс да пельпомъяс выланыс.
Немецъяс эз вермыны пыр жӧ воча лыйлыны.
Гранатаяс йӧймӧдісны найӧс, виччысьтӧмыс тӧлк вывсьыныс воштіс.
Рӧвса векньыд пространствоӧн топӧдӧмӧн десантникъяс зілисны петны-кавшасьны сэтысь, но винёв детинкаяс ӧшйылісны найӧ кокъясӧ, кыскылісны немецъясӧс бӧр рӧвӧ, джагӧдлісны, чеччавлісны котӧртігмозыс, сутшйӧдлісны штыкъясӧн, матросскӧй пуртъясӧн — бебутъясӧн.
Немецъяс заводитісны тышкасьны тесакъясӧн.
Чорыд кось пансис рӧв пыдӧсын.
И водзӧ вӧлі сьӧкыд нин разберитны мыйкӧ танӧ гудыртассьыс.
Капка усигас сӧмын аддзыліс, кыдзи некымын юнга кымыньӧн усины траншея пыдӧсӧ.
Найӧс нырисны-талялісны шипъяса, кыз пыдӧса пудъя ботинкияс.
Сэсся Капка аддзис ас дінсьыс Серёжа Палихинӧс.
Сійӧ ойдӧма вирӧн.
Вот Палихин уси, но первой мыджсис ӧти пидзӧс вылас, сэсся нюжӧдчыштіс, чеччис да бара уськӧдчис немецъяс вылӧ, кватитіс кыкнан кинас ӧти парашютистлысь автомат дулосӧ.
Капкаӧс топӧдісны рӧвса сёйӧд уль откос бердӧ.
Сійӧ тані вӧлі медся ичӧт, рукопашнӧй бой бушуйтіс сы весьтын.
Капкалы тыдалісны медсясӧ тышкасьысьяслӧн кокъясыс.
Сійӧ аддзыліс юнгаяслысь ва клёшъяссӧ да парашютистъяслысь дорӧм бутсыяссӧ; бушуйтчан косьын немецъяс лойисны сёйсӧ, отступайтісны.
И Капка вӧчис, мый вермис: кватайтіс, гыжъяліс, тракйис, пӧрлӧдліс тайӧ зэв ыджыд бутсыяса виж слоновӧй кокъяссӧ...
Сійӧ зілис уськӧдчыны Палихинлы отсӧг вылӧ, но сійӧ аддзис, кыдзи ыджыд тушаа немец ӧдӧбтӧмӧн кучкис автомат прикладнас юнгалы юрас да сійӧ уси гатш.
Тайӧ жӧ минутаас мышладорсяньыс уськӧдчис Сташук.
— А, фашисюк, жаба, получайт!
Сідз, бур!
Капка, кут сійӧс сэті улісяньыс.
Капка мыйвынсьыс тракнитіс немецӧс кокӧдыс.
Немец вильдіс, и Сташук сутшкис сылы мышсяньыс лопатка увдорас бебутӧн.
Немец сьӧкыда лизгыртчис да куль моз путкыльтчис Капка вомӧн рӧв пыдӧсӧ.
Капка ставнас йӧжгыльтчис вӧк петӧмысла да петіс сьӧкыд туша увсьыс.
Немецъясӧс рӧвысь вӧлі помалӧма.
И тайӧ кадӧ затондорса железнодорожнӧй насыпь сайсянь кутісны лыйлыны ю вож вомӧн автоматъяс да пулемётъяс.
Тайӧ воис первой подкрепление.
Красноармеецъяс ополченецъяскӧд тшӧтш котӧртісны затонса береглань.
Паськалӧ нин вӧлі, пыр гораджыка да ярджыка, кузя нюжалан «ура».
И друг тшӧкмуні, ланьтіс...
Кытысянькӧ боксянь кузь да тшӧкыд очередьясӧн кутіс лыйлыны ді вывсянь немецкӧй пулемёт.
Тайӧ ӧти парашютист пырӧма ичӧтик блиндаж-пещераӧ рӧв мӧдарладорас, ді береглань матӧджык.
Юнгаяс аддзылісны, кыдзи красноармеецъяс, кодъяс зілисны писькӧдчыны береглань, усялісны пуляясӧн ытшкыштӧмысь.
Пулемётчик дорӧ матыстчыны некыдз эз позь: сійӧ лыйліс гӧгӧр, оз позь вӧлі чургӧдны рӧвысь юртӧ.
И сэки Витя Сташуклы друг тӧдвылас уси:
— Энлӧ, ребята!
Помнитанныд, кор ми практическӧй занятиеяс нуӧдім, рӧв эсыладор помас му увтіыс <rus>ход сообщения</rus> заводитім кодйыны, медым ӧтлаасьны пещеракӧд.
Айда сэтчӧ!
Найӧ копыртчӧмӧн котӧртісны рӧв пыдӧсӧд помас, кӧні вӧлі муувса ход.
Ичӧтик пыраніныс вӧлі джынвыйӧ буждӧма, и сійӧ вӧлі повзьӧдчана пемыд.
— Нолтӧ, вайлы ме!..
Разрешитӧй, мичман ёрт?
Но кӧть кыдзи эз заводитлы пырны Сташук, сылӧн паськыд пельпомъясыс эз тӧрны джынвыйӧ буждӧм розьӧд.
Сійӧ петіс, кыпӧдчис, пыркнитіс мусӧ да юалӧмпырысь видзӧдліс Капка Бутырев вылӧ.
— Эк, тэ кӧ эськӧ моряк вӧлін, Капитон?..
— Тайӧ эстчӧсӧ пырны?
А?
Капка видзӧдліс ходас.
Кажитчӧ, быттьӧ лёк сьӧд тӧв пӧльтӧ сэтысянь: ӧвтіс гуысь кодь уль кӧдзыд руӧн.
Капка нӧрӧвитыштіс неуна.
Гажтӧм йирмӧг шымыртліс сылысь доналӧм телӧсӧ.
Арсений Петрович Гайлӧн чужӧмыс вуджӧртіс сы син водзті.
Арсений Петрович надейтчыліс Капка вылӧ, и командос Капка эз вермы подведитны сійӧс.
Капка шынитӧв шыбитіс шинельсӧ, босьтіс пиняс пурт, а киас граната, довкнитіс юрнас Сташуклы на прӧщанье да решительнӧя винтитіс ассьыс ичӧтик телӧсӧ подкопас.
...Немецкӧй пулемётчик сюся видзӧдаліс аслас му позсянь затонлысь став мӧдлапӧвсӧ.
Берегсӧ зэв бура позис лыйлыны.
Тайӧ вӧлі опытнӧй парашютист.
Сійӧ аддзывлӧма унатор и воздухын, и му вылын.
Первойсӧ сійӧ вӧлі спокойнӧй.
Ставыс муніс, кыдзи колӧ.
Но мыйкӧ гӧгӧрвотӧмтор друг лоис сы бӧрвывса рӧвын.
Сэсянь кылісны лыйӧм шыяс, лӧвтӧмъяс, гранатаяслӧн взрывайтчӧмъяс.
Сэсся ставыс лӧнис.
Тайӧ заводитіс сійӧс зэв ёна тревожитны.
Кыскыны сэтчӧ отсӧг вылӧ ассьыс пулемёт сійӧ эз решайтчы.
Но медся омӧля сійӧ думайтіс, мый опасность грӧзитӧ сылы му пытшкӧссянь.
Тайӧ кадӧ красноармеецъяс да ополченецъяс бара уськӧдчисны затонса береглань.
Парашютист лӧсьӧдчис удобнӧйджыка, мыджсис мышкунас гу дорышас да ляскысис пулемёт бердӧ, медым выльысь лэдзны очередь наступайтысьяс кузя.
Но друг сы улын шарӧбтіс сёйыс, мыйкӧ чорыда доймымӧн кватитіс сійӧс кокшегъясӧдыс, и немец эз на вевъяв мыйкӧ мӧвпыштны, кыдзи сійӧс ӧти здукӧн коскӧдзыс кыскисны небыд муӧ.
Пулемётыс уси юр вылас да оглушитіс.
Прӧйдитіс минута вит кымын.
Затонын лыйсьӧмъяс пондісны лӧньны.
Бой кутіс помасьны.
Муувса траншея петанінын, пемыдінас видзӧдӧмӧн, ловшытӧг лажыньтчӧмаӧсь юнгаяс.
— Немецыс, пулемётчикыс, кутшӧм важӧн нин ланьтіс...
— А Капка абу, — шуис тревожитчӧм Сташук. — Ка-ап-ка!
Ка-ап-ка! — горӧдіс сійӧ подкопӧ.
Вочакыв эз вӧв.
— Ме кыдзкӧ пырала сыла, пӧдас ӧд, — решительнӧя шуис Сташук, — либӧ кая выліас да сідзи поле вывтіыс котӧрта.
— <rus>Сташук, отставить</rus>! — горӧдіс сы вылӧ мичман. — Кытчӧ?
Эн йӧйтав!
Прӧйдитіс нӧшта некымын минута.
Сташук, волнуйтчӧмысла аслас пидзӧсӧ тотшӧдігтырйи, лажыньтчӧмӧн пукаліс петанінын да видзӧдіс подкопса лӧнь вомас.
Сэсся сійӧ сувтіс да кыв шутӧг вешйис бокӧ.
Воши Капка, пӧгибнитіс зонка...
Эз ков сійӧс лэдзны.
А мый шуас Рима, кор тӧдмалас, мый тайӧ ачыс Сташук мӧдӧдіс Капкаӧс смерть вылӧ?..
— Петӧ, ерӧмаканьыд, петӧ! — горӧдіс друг ӧти юнга.
Сташук ӧтчыдысьӧн чеччыштіс петанінӧ да зытлаліс ставнысӧ.
Подкопысь рӧвӧ бӧрӧн кыссис Капка.
Сійӧ вӧлі дзикӧдз сёйӧссьӧма.
Сёйыс пырӧма сылы пельясас и ныр розьясас.
Плешас вӧлі рана, сӧдзтысис вир.
Тайӧ вӧлі пулемётчиклӧн каблук туйыс: сійӧ вевъяліс чужйыны Капкаӧс му улын.
— Капка, другӧй, вокӧй, ловъя!
Эк, Капка тэ татшӧм... — уськӧдчис сы дінӧ Сташук да мӧдіс кутлыны сійӧс.
— Сійӧ сэсся водзӧ некыдзи оз тӧр, — оръясьӧмӧн да мыжа морт моз шуис Капка, кывйыс муртса бергаліс сылӧн.
— Да коді оз тӧрсӧ?
— Эсійӧ фрицыс.
Ме сійӧс кокъясӧдыс кыска, эстчӧ кыска, кӧні подкопыс, а сійӧ сэсся оз нин тӧр некодарӧ...
— Ай, Капка!
Вот тэд и шпиндель! — гораа сералісны юнгаяс.
— А мый нӧ плешыд тэнад вирӧсь?
— Тайӧ... — заводитіс Капка, но сійӧс шогӧдіс да уси эськӧ му вылӧ, эз кӧ сійӧс кут Сташук.
Капкалӧн лесмунӧм няйт киас чурвидзис кутшӧмкӧ тряпье тор.
— Видзӧдлӧй жӧ, но и но!..
фриц гачысь образчик сьӧрсьыс вайӧма, — шуис ӧти юнга.
Кор Капкалӧн дзикӧдз петіс садьыс, гӧгӧр сулалісны красноармеецъяс да ополченецъяс.
Локтіс пыжӧн мастер Корней Павлович.
Глушитӧм немец-пулемётчикӧс зэв сьӧкыдпырысь кыскисны му улысь, сэтшӧм топыда сюйӧма вӧлі сійӧс проходӧ Капка Бутырев.
Садь петӧм бӧрын парашютист гӧгӧрвоис, мый ставлы пом, став десантсӧ бырӧдӧма.
— Но, Бутырев, молодец, бур, — шуис мичман. — Тэысь эськӧ, пӧжалуй, весиг и моряк артмис!
— Сылы делӧыс и му вылын тырмас, — пыр жӧ вочавидзис мастер.
— Но мый нӧ, бур занятие жӧ.
— Но, кутшӧм здоровьеыд, Капитон?
Тэ герой, шуӧны?
— Сійӧ немецӧс кокъясӧдыс му пытшкӧ кыскис, честнӧй кыв, — висьталіс Сташук.
— Точно, — шуис мичман. — Бура миянлы отсаліс.
Ловйӧн здоровеннӧй фрицӧс адӧ кыскис.
Муртса перйисны сійӧс.
Со, видзӧдлӧй, кутшӧм!
Зэв ён немец, коді вӧлі жаялӧма да бледӧдӧма, лапйӧдліс ньылӧдӧм синлапъяссӧ.
— Мый, мый сійӧ шуис? — пошкӧдісны пельнысӧ юнгаяс.
— Эк, батеньки-матеньки, жаль, переводчик абу, — шуис мастер. — Висьтавны эськӧ сылы...
Но кытчӧ ті, немецъяс, сюйсянныд?
Не вуджны жӧ тіянлы Волга вомӧн нэм чӧжныд, некор.
Вежӧраӧсь али абу ті?
Кытчӧ пыранныд, асьныд гӧгӧрвоанныд онӧ?
Сійӧ видзӧдліс гӧгӧр, ланьтіс да кежыштіс, юрсьыс картузсӧ пӧрччӧмӧн.
Сташук бӧрыньтчыштіс, сэсся друг бергӧдчис, пӧрччис бескозыркасӧ да сайӧдіс сійӧн чужӧмсӧ.
На дінті шинель вылын нуисны виӧм Палихинӧс.
Красноармеецъяс ньӧжйӧник лэдзисны юнгалысь телӧсӧ му вылӧ мукӧд виӧмаяскӧд орччӧн.
Ставныс пӧрччисны шапкаяснысӧ да сулалісны шапкатӧм юрнысӧ ӧшӧдӧмӧн.
— Со куйлӧны шинельяс улын пиукъяс, — шуис мичман, — эз воны восьса мореӧдз, усины, донаясӧй, бойын.
Вечнӧй слава налы!
Сійӧ лёкысь видзӧдліс немец вылӧ.
— Эк, немец, нӧшта сюрлас на тіянлы тайӧ делӧысь!
Сэтшӧма сюрлас, мый и ловныд тіян пытшкысь, проклятӧйяс пытшкысь, чеччыштас...
Сійӧ воськовтіс пленнӧйлань, шамыртіс сійӧс комбинезон морӧсӧдыс да сэтшӧма тракнитіс асланьыс, мый немец шлёпнитчис пидзӧсъяс вылас.
— Видзӧд татчӧ, немец, муыс миян.
Ачым ме, балтийскӧй, а тайӧ Волга.
Ставыс ӧткодь.
Лучше тайӧ муӧ кулӧмӧн водам, а сы вылысь ог вешйӧй.
Но регыдджык тіянӧс сэтчӧ гуалам.
Гӧгӧрвоана?
26 глава
НӦШТА ӦТИ ГӦГӦРВОТӦМ КЫВ
Кор Капкалысь кӧрталісны плешсӧ, а юнгаяс, найӧ, кодъяс вермисны сулавны, построитчисны нин, медым мунны пыжъяс дорӧ, сэк друг кутісны кышакывны, паськалісны матыса кустъясыс, и тыдовтчис Тимсон.
Брӧдва, ставыс нюйт, муртса кок йылас сулалысь Тимсон вайӧ вӧлі Валеркаӧс, кыкнан кинас сійӧс кутӧмӧн.
Валеркалӧн юрыс лётмунӧма бӧрвыв.
Вӧсньыдик сьылі вылас едӧма вир.
Тимсон мудзӧма, сьӧкыда лолаліс да сійӧ и виччысь: вот-вот ачыс усяс.
Валерка ӧшӧдчӧма да мынӧ вӧлі сійӧ киясысь.
Капка воськовтіс сылы воча, кватитіс омӧлик телӧсӧ.
— Веськыда сылы, — шуис Тимсон, мыжа моз синъяссӧ лапйӧдліг.
Сійӧ видзчысьӧмпырысь сетіс Валеркаӧс воча котӧртысьяслы, сьӧкыда пуксис уль му вылӧ да кутіс кинас чышкавны сёйӧссьӧм чужӧмсӧ.
— Кыдзи нӧ сэтчӧ ті веськалінныд?
— Тайӧ ставсӧ Валерка, — заводитліс оправдайтчыны Тимсон. — Шуӧ: ме история гижа, должен ставсӧ аддзывны.
И тэ бӧрся кӧсйис мунны.
Берег дорысь разис пыж, и быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма.
А немецъяс — трак миянлы.
И веськалісны...
Валерка восьтыштіс синъяссӧ, тӧдіс Капкаӧс да зілис нюмдыны.
— Капа, тэ?..
Бур... а менсьым пуляыс... зеркалӧӧс жугӧдіс, — сьӧкыда шуис сійӧ да бара кунис синъяссӧ. — Нинӧм... пыр жӧ...
Менам пыр жӧ тайӧ прӧйдитас...
Тэ сӧмын мамӧлы эн висьтав.
А то меным сэтшӧмтор лоӧ!
Кор Валеркалы вӧчисны больничаын перевязка, Капкаӧс лэдзлісны сы дінӧ пыравны.
Вернӧй Тимсон дежуритіс ичӧтик палатка ӧдзӧс дорын, палатаыс вӧлі ӧти мортлы вылӧ.
— Кыдзи сійӧ? — вашкӧдӧмӧн юаліс Капка.
Тимсон сӧмын кинас шеныштіс.
Кыз вомдоръясыс сылӧн дрӧгмуніны.
Сійӧ лэдзис шырӧм юрсӧ больничнӧй коридорса йиа стен бердӧ.
Капка, усян сьӧлӧмӧн, кок чунь йылас пырис палатаӧ.
Валерка куйліс ӧшинь дорас, сьыліӧдзыс ставнас бинтуйтӧма, блед, вӧсньыдик, пырыс тыдалана, быттьӧ сылан йитор, да повзьымӧн гырысь синъяса...
Капкалы вывті жаль лои сійӧ.
— Капка... — чукӧстіс сійӧс Валерка слабиник, оръясян гӧлӧсӧн.
Сійӧ воштӧма уна вир. — Тэ лок матӧджык...
Тимсон, тэ сулав сэні, видзӧд.
Капка...
Ой, кутшӧма сотӧ, доймӧ...
Со кутшӧм лӧсьыдтӧма менам пыр артмӧ, Капа.
Медся интереснӧйыс вӧлі, а ме ог нин пасйы...
— Да, эн шу сідз, Валерка, тэ, навернӧ, абу зэв ёна ранитчӧмыд.
— Капа, абу сідз, — ньӧжйӧник да серьёзнӧя шуис Валерка, — ме чувствуйта нин.
Да и доктор, кор менӧ пӧрччӧдісны да заводитісны вӧчны перевязка, шуис: «Омӧль, ок кутшӧм омӧль!»
Да нӧшта... кутшӧмкӧ кыв латинскӧй ногӧн шуис: «Ха-би-тус...»
А кор нин латинскӧй ногӧн тадзи шуӧны, тайӧс ме тӧда.
Гусьӧн видзӧны, сідзкӧ... мый пом воӧ...
— Но, тайӧ тэ весьшӧрӧ, нӧшта абу на известнӧ, — пӧся, но эскытӧг шуис Капка. — Тэ эн думайт та йылысь, Валерка.
— Абу сідз, кывзы...
Капка, тэ вот мый...
Тэ босьт тетрадкаӧс, сійӧ менам гортын вольпась улын коли, кӧні «Квентин Дорвард» книга куйлӧ, и сэтчӧ гиж ставсӧ ме пыдди.
Ладнӧ?
Да тэ кывзы! — шуис сійӧ, кор казяліс, мый Капка бара лӧсьӧдчӧ сылы паныд шуны. — Тэ сэтчӧ гиж...
ой, ой, кутшӧма доймӧ... гиж сідзжӧ ме йылысь...
Но, тэ кыдзи та йылысь гижан, а, Капка?
Он тӧд?
Эк, тэ...
Тэ сідз гиж, мый сылы вӧлі зэв страшнӧ... а сійӧ эз повзьы ньӧти...
Гижан?
— Но, тайӧс гижа, — шуис Капка. Горшдіныс друг сылӧн гӧрддзасис да кутіс чувствуйтны, мый нӧшта неуна, и сійӧ бӧрддзас. — Весьшӧрӧ тэ тайӧ ставсӧ, Валерка, ӧд абу на известнӧ!
— Ланьт...
Карандаш тэнад эм?
Тэ гиж.
Числӧ пукты.
Да нӧшта гиж тадзи: «Кор локтісны ёртъясыс, сійӧ ньӧжйӧник шуис: Отвага и Верн...»
Ой, кутшӧма висьӧ!..
Ой, кыдзи сотӧ!
Ой, мамӧй!
— Вот «мамӧй» тайӧ бурджык нин, — кыліс Капка мышкын доктор Михаил Борисович Кунцлӧн гӧлӧсыс, сійӧс тӧдӧны вӧлі Затонысь став ребята. — Вот кор менам лечитанторъяс чуксалӧны мамнысӧ, ме бара чувствуйта ачымӧс аслам обстановкаын, а то ставныд лоинныд сэтшӧм геройяс, мый прӧстӧ тіянысь мездысьны вын оз судзсьы.
Пустяки, буриник детскӧй висьӧмъяс: штыкӧвӧй ранаяс, сквознӧй пулевӧй ранение, контузитчӧм, шок...
Но, тырмас сёрнитны!
Оз позь сы мында больгыны. — Ӧшинь улын кутіс шумитны машина, клопнитіс ӧдзӧсыс. — О, ачыс Плотников ёрт воис, — ӧшинь дорӧ матыстчӧм бӧрын да ныр йылас зӧлӧтӧй пенсне пуктыштлӧмӧн шуис доктор.
Палатаӧ, неуна чотігтырйи, пырис Плотников.
Видзӧдны сійӧ вӧлі ёна мудзӧм морт кодь, шуйга киыс кӧртӧд йылын.
— Куйлы, куйлы, — горӧдіс сійӧ Валерка вылӧ, коді вӧрзьӧдчыштіс. — Несчастье кузя ёрт.
Со, аддзан, киӧй сідзжӧ.
Вои кутшӧмкӧ прививка вылӧ...
Тшӧктӧны...
— Доктор, позьӧ тіянӧс минута кежлӧ? — кыліс ӧдзӧс дорсянь нывбаба гӧлӧс.
Доктор петіс коридорӧ.
Капка сы бӧрся.
Доктор мый йылысь кӧ гортӧминика сёрнитіс сестракӧд.
Капкалӧн топалі сьӧлӧмыс.
Но сійӧ решитіс век жӧ тӧдмавны правдасӧ.
— Доктор, сылы ӧпаснӧ? — юаліс Капка.
— Да нинӧм абу ӧпаснӧ, слабмӧма неуна, сквознӧй ранение пельпомас, лысӧ абу вӧрзьӧдӧма, уна вир воштӧма.
— А ті шуинныд асьныд, мый омӧль.
— Нэм ме татшӧмтор эг шулы!
Сӧрӧм!
Доктор бергӧдчис да бара заводитіс мый йылысь кӧ сёрнитны сестракӧд.
— А мый сэтшӧмыс лоӧ латинскӧй ногӧн «хабитус»?
— юаліс друг Капка. — Тайӧ зэв омӧль?
— Хабитус? — чуймис доктор да лэптыштліс пельпомъяссӧ. — Хабитус вермас лоны разнӧй: бур, шӧркодь, омӧль.
Сійӧ лоӧ телосложение, упитанность, омӧльтчӧм...
— Сідзкӧ, сійӧ оз кув?
— Но, кыдз тэныд шуны?
Сійӧ абу смертьтӧм.
Коркӧ, дерт, кулӧ, но оз тайӧ случайысь.
Но Капка век на ещӧ эз верит.
— А менам эм жӧ хабитус?
— И прамӧй бур, — шуис доктор да котӧртіс кытчӧкӧ, тесьмаяссӧ мышку саяс кӧрталігтырйи.
Капка уськӧдчис палатаӧ.
— Валерка!
Хабитусыд сійӧ нинӧм, сійӧ, доктор шуис, весиг абу ӧпаснӧ.
Менам пӧ, доктор шуӧ, эм жӧ хабитусыд!
27 глава
ГРОЗНӦЙ ӦШКАМӦШКА
Некымын лун мысти, кор карын ставыс нин воис порядокӧ да немецъяс сэсся эз нин заводитлыны шыбитны десант Волга шуйга берегӧ, Плотников ёрт юнгаяс школаса начальниккӧд тшӧтш решитіс видлыны раненӧйясӧс.
Арся рытын ывла вылын вӧлі рӧмыд нин.
Больничаын нӧрӧвитісны биасьны, медым не тупкавны ӧшиньяс.
И палатаясын рытгорув олісны.
Плотников, кодӧс колльӧдісны доктор да юнгаяслӧн начальник, прӧйдитіс джынвыйӧ пемыд коридор кузя, сувтіс палата дорӧ, кӧні куйліс Валерка, да, гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын, надзӧник чукӧстіс ас дінас сыкӧд воысьясӧс.
Найӧ матыстчисны.
Плотников пуктіс вомдорас чуньсӧ да кыв шутӧг индіс чуньнас палата пытшлань.
Сэні рытъя рӧмыдын форточкаа ыджыд ӧшинь дорын, кӧні пельӧсас сулаліс койкаыс Валерка Черепашкинлӧн, чукӧртчӧмаӧсь уна йӧз.
Тані вӧліны раненӧй юнгаяс, орчча палатаясысь висьысьяс, красноармеецъяс, ополченецъяс.
Ӧтияс пукалісны орчча койкаяс вылын, мӧдъяс меститчӧмаӧсь джоджас, а ӧткымынъяс пукалісны и ӧшинь вылын.
Палатаын вӧлі лӧнь.
Сӧмын кыліс пемыд пельӧссянь нюркйӧдлан гора гӧлӧсыс Валерка Черепашкинлӧн, коді пӧшти эз тыдав рӧмыд пӧвстын.
Плотников кывзысьыштіс...
Сідзкӧ, со кӧні медбӧрын удайтчис сылы кывны Куим Мастер йылысь историялысь помсӧ.
— Муніс кад, сы вӧсна мый уджалӧм да усовершенствуйтчӧм вылӧ требуйтчӧ кад... — висьтавліс Валерка.
...Муніс кад, а зэв мича Мельхиора тӧмитчис пленын.
Лёк Жилдабыл шыбитіс сійӧс няйт пӧдвалӧ.
Кӧдзыд нильӧг жабаяс чеччалісны Мельхиоралы морӧс вылас, куш бӧжа крысаяс курччалісны сылысь зэв мича чужӧмсӧ, мокрицаяс визъялісны сійӧ кияс кузя, и регыд мысти Мельхиора чужӧм вылын эз коль вӧвлӧм мичлуныслӧн и следыс.
Жилдабыл вайис сылы зеркалӧ тор, коді случайнӧ дзоньӧн кольӧма дворецын.
Ёна бӧрдіс коньӧр Мельхиора, кор гудыр стеклӧ вывсянь видзӧдліс сы вылӧ чукырӧсь, зэв мисьтӧм, виж чужӧм. Чужӧм пасьтаыс вӧліны вир дойяс, вурысъяс, рубечьяс, лӧзінъяс да лӧмъяс.
— Мый ті вӧчинныд мекӧд! — горӧдіс коньӧр Мельхиора.
Но сэки Жилдабыллы воис юрас нӧшта ӧти лёк дум.
— Успокоитчы, — шуис сійӧ, — тэ воддза кодьыд жӧ зэв мича.
Тайӧ зеркалӧыс сӧмын пӧрйӧдлӧ.
Ми кутім тэнсьыд Мастертӧ, да, аддзан, сійӧ ӧткажитчис тэысь да аслас дурацкӧй правдаысь.
Сійӧ вӧчис тэныд пӧръясяна зеркалӧ.
Успокоитчы ӧні жӧ.
Но тайӧ минутаӧ Мельхиора аддзис зеркалӧысь чужӧмсӧ Жилдабыллысь, коді эз вевъяв вешйыштны бокӧ.
Чужӧмыс зеркалӧын тыдовтчис лёк да зывӧкӧн, но не мисьтӧмджыкӧн Ветрочётлӧн дорысь, кутшӧм сылӧн вӧлі збыльвылас.
Мельхиора гӧгӧрвоис, мый лёк Ветрочёт бара пӧрйӧдлӧ сійӧс, но зато зеркалӧыс сылы петкӧдлӧ дзик збыльысь.
И век жӧ сійӧ рад лои та вылӧ, сы вӧсна мый воштыны радейтӧм вылӧ эскӧм сылы вӧлі нӧшта страшнӧйджыкӧн ассьыс мичлунсӧ воштӧм дорысь.
Сэк кежлӧ Мастеръяс помалісны нин уджнысӧ.
Командосъяс лӧсьӧдчисны Фанфарон вылӧ поход кежлӧ.
Но Фанфаронӧн мӧдӧдӧм сквознякъяс пырисны нин щельяс пыр Командосъяс оланінӧ.
Регыд дворецын кутісны тӧдны, кӧні дзебсясьӧны Амальгама, Изобар да Джон Садовая Голова.
И Фанфарон мӧдӧдіс боевӧй ветролётъясӧс Лазоревӧй Гӧраяс дорӧ, кӧні дзебсясисны Командосъяс.
Луныс вӧлі зэра, зэрис ушатысь моз, эз дугдыв ни ӧти минута кежлӧ, тӧвъяс вӧтлісны гӧраяс дорӧ сук кымӧръяс, и на пӧвстын дзебсясисны ветролётъяс.
Но Джон Садовая Голова койыштіс гӧра подулӧ кӧйдыс китыръяс, и вьюнокъяс пыр жӧ кайисны кымӧръяслань зэр струяяс кузя, а некымын петас весиг вевъялісны гартчыны чардби гӧгӧр, коді дзирдыштіс кымӧр пиысь.
Веж сук тыв кыпӧдчис дзик небесаӧдзыс Командосъяс оланін гӧгӧр, Фанфаронлӧн ветролётъяс дзугсисны вьюнокъяс пытшкӧ, кыдзи гутъяс чераньвезйӧ, да усины му вылӧ.
Ӧні Командосъяс асьныс кутісны лӧсьӧдчыны штурмуйтны дворецсӧ.
Штурмлы паныда войӧ Командосъяс вежисны странаын став важ флюгеръяссӧ выльясӧн.
Уна сюрс флюгер, кодъяслы вӧлі сетӧма тайнӧй вын, вӧчис зіль Изобар.
Походӧ петӧм водзвылын Мастер Амальгама сетіс видзӧдчыны быд Командослы аслас выль зеркалӧ пыр, и быдӧн, коді видзӧдчис сы пыр, лоліс нӧшта храбрӧйджыкӧн, нӧшта искуснӧйджыкӧн да аслас делӧлы вернӧйджыкӧн.
И вот воис штурмуйтан лун.
Став флюгеръяслӧн стрелкаяс бергӧдчисны ёсьла помнаныс дворецладорӧ.
Командосъяс петісны походӧ.
Изобар вооружитіс найӧс аслас выль чудодейственнӧй ньӧвъясӧн.
Воинъяс-командосъяс кутісны крустальнӧй йыла пикаяс, и быд копьё сайын чукыльтчыліс ичӧтик ӧшкамӧшка.
И сыысь кындзи, быд Воин-командосӧс вӧлі вооружитӧма неыджыд зеркалӧӧн, кодӧс крепитӧма килутшас, да вьюнок кӧйдыс кудйӧн.
Югдігӧн Командосъяслӧн корабльяс надзӧник матыстчисны ді берег дорӧ.
Сизим рӧма знамя паськӧдӧмӧн Командосъяс уськӧдчисны штурм вылӧ.
Дворецса стенъяс вывсянь кучкисны буремётъяс.
Тӧвъяс ыткӧбтылісны эськӧ Командосъяслы паныд, но керка вевтъяс вылын ни ӧти флюгер эз дрӧгнит.
И сэки лоис ыджыд чудо.
Сы мында труд да ярлун пуктіс аслас уджӧ славнӧй оружейник, мый Тӧвъяс нинӧм эз вермыны вӧчны флюгеръяскӧд.
Флюгеръяс эз кутны кывзысьны.
Кӧть кыдзи эськӧ эз пӧльтны Тӧвъяс, кӧть эськӧ кутшӧма эз польдчӧдлыны найӧ банбокъяссӧ, ставнысӧ найӧс бергӧдліс ӧтарӧ: Фанфарон дворец вылӧ!..
Сы вӧсна мый уна сюрс ньӧвъяс, кодъясӧс лэдзисны Командосъяс, вӧлі вӧчӧма сійӧ жӧ чудеснӧй металлысь, кутшӧмысь и выль флюгеръяссӧ.
Найӧ писькӧдлісны паныд воысь ураганӧс, нуисны ас бӧрсяыс воздух да асьныс чужтылісны вынйӧра выль тӧв.
И важ Тӧвъяслы быть лои подчинитчыны.
Ураган треситіс Фанфаронлысь дворецсӧ стенъяс вывсьыс стражасӧ чышкыштӧмӧн.
А сэсся уна сюрс посньыдик ручнӧй зеркалӧяслӧн ӧшкамӧшка рӧма лучьясыс кытшалісны замоксӧ, плющ да вьюнокъяс здукӧн гартлісны тайӧ лучьяссӧ дзик стен вевдорӧдзыс.
Вьюнокъясысь да плющысь артмӧм бовкъялысь веж плетеньяс кузя, кыдзи гезйысь вӧчӧм посъяс кузя, каттьысисны Командосъяс.
Найӧ вувзьысисны дворецӧ.
Ветродуйясӧс вӧлі виӧма.
И регыд замокса главнӧй башня весьтын качис Командосъяслӧн сизим рӧма знамя, Ыджыд Ӧшкамӧшкалӧн знамя, коді водзвыв висьталӧ бур поводдя йылысь да яснӧй шуд йылысь.
Жилдабыл зільліс пышйыны дворецысь ветролётӧн, но скӧрмӧм Тӧвъяс кватитісны сійӧс, и сы вӧсна мый на пӧвстысь быдӧн пӧльтіс асладорас, то главнӧй Ветрочётсӧ вӧлі косявлӧма торпыригӧдз.
Повзьӧм корольӧс аддзис пос увсьыс Изобар.
— Но, — шуис оружейник, — ӧні тэ Фанфарон Ровно-Двенадцатый, и сёрджыксаяс сэсся оз нин лоны.
А мастер Амальгама лэбаліс-ветлӧдліс галлереяясті да дворецса переходъясті — корсис Мельхиораӧс.
Сійӧ кытшовтіс башняяс да казематъяс.
Медбӧрын, ӧти подземельеысь сійӧ аддзис чукырӧссьӧм, омӧльтчӧм, зэв мисьтӧм существоӧс.
Коньӧр морт горӧдіс Мастерӧс аддзӧм бӧрын да тупкис кипыдӧсъяснас чужӧмсӧ.
Но сылӧн чирӧм гӧлӧсыс кажитчис Амальгамалы зэв тӧдсаӧн, сьӧлӧмӧдзыс йиджанаӧн.
— Коді тэ? — юаліс сійӧ, поліс ӧшибитчӧмысь да.
— Тэ он тӧд менӧ?
Ме вӧлі коркӧ тэнад радейтанаӧн.
Ӧні ме верма кувны спокойнӧя, сы вӧсна мый тӧда, мый тэ колин вернӧйӧн аслад правдалы.
Но ме ог вермы овны этатшӧм мисьтӧмӧн.
— Энлы! — горӧдіс Амальгама. — Тэ кӧ веритан менам радейтӧмлы, видзӧдлы тайӧ зеркалӧ пырыс.
— Ог, ме ог кӧсйы видзӧдны.
Менам абу сэсся вын, мед кӧть нӧшта ӧтчыд видзӧдлыны аслам мисьтӧмлун вылӧ.
И сійӧ кулӧм кодьӧн уси ва джоджас.
Амальгама уськӧдчис пидзӧс вылас, матыстліс сійӧ вомдорӧ зеркалӧсӧ да аддзис, кыдзи сійӧ сутш кежлӧ руалыштліс.
Сідзкӧ, Мельхиора ловъя.
Сійӧ окалӧмӧн шонтіс сылысь кулӧмлысь кодь чужӧмсӧ да мырдӧн заставитіс видзӧдчыны зеркалӧ пыр.
Вӧк петӧмсӧ венӧмӧн Мельхиора видзӧдліс зеркалӧ вылӧ.
Но друг мыйкӧ зэв мича муртса кутіс тӧдчыны зеркалӧын пыдын.
И, стеклӧ вылӧ видзӧдіг, Мельхиора кутіс чувствуйтны, мый сылӧн чужӧмыс подчиняйтчӧ зеркалӧлӧн чудеснӧй вынлы и чужӧмыс мичмӧ, чукыръясыс шылясьӧны, вир дойясыс бурдӧны, сійӧ быд минутаӧн лоӧ век шаньджыкӧн.
— Видзӧдчы жӧ, видзӧдчы, — шуаліс Амальгама.
Мельхиора видзӧдчис зеркалӧ пыр ёся, дугдывтӧг.
И друг аддзис, мый сійӧ воддзакодь жӧ лӧсьыд — абу! нӧшта мичаджык на воддза дорысь!..
И кор найӧ ӧтлаын петісны балкон вылӧ — Зеркалӧяс кузя Мастер да зэв мича Мельхиора, — Командосъяс встретитісны найӧс нимкодь горӧдӧмъясӧн.
Найӧ треситісны копьёяснаныс, и хрустальнӧй йывъясысь сявкнитісны вывлань уна сюрс разноцветнӧй югӧръяс, и найӧ ӧтлаасисны торжественнӧй ӧшкамӧшкаӧ, коді мегыр моз сувтіс на весьтын небесаас.
А Джон Садовая Голова гӧгӧр кӧдзис цвет кӧйдысъяс, и пыр жӧ сійӧ местаын заводитлісны дзоридзавны розаяс да лилияяс.
Тадз Куим Великӧй Мастер отсалісны свободнӧй Командосъяслы помавны Тӧвъяслысь нашествие.
Став Тӧвъяссӧ вӧлі пуксьӧдӧма томанъяс сайӧ.
Найӧс ӧні лэдзлісны сӧмын удж вылӧ, медым чышкыны небесаысь кымӧръяс, бергӧдлыны мельничаяс, пӧльтны корабльясвывса парусъяс.
Синегорияын бара пондісны дзоридзавны садъяс, дзирдавны зеркалӧяс да пачьясын лоины юшкаяс.
А дворец стенӧ тувъялісны выль герб: вӧлі сэні ӧшкамӧшка да вьюнокъясӧн гартлӧм ньӧв...
— Но, аттьӧ, — палатаӧ пыригмоз шуис Плотников, — и мойдкывсьыд и ставсьыс, мый ни мойдкывйын не висьтавны, ни перӧӧн не гижны.
Тайӧс кар оз вунӧд...
Аддза, миян командосъяс оз омӧльджыка действуйтны Синегорияса дорысь, <rus>по крайней мере</rus>, донъявны кӧ войдӧрлунся серти.
А тэ мый?..
Валерка зілис кыпӧдчыштны крӧвать вылас, синъясыс сылӧн югъялісны палатаса рӧмыдын, тшӧканас сійӧ индіс ӧшиньӧ.
— Видзӧдлӧй, видзӧдлӧй, кутшӧм ӧшкамӧшкаыс!..
— Кӧні, кутшӧм сэтшӧм ӧшкамӧшка тайӧ кадӧ? — Плотников тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс Валерка вылӧ: сӧрӧ, тыдалӧ, коньӧр.
— Ӧні вӧлі.
Со, со, видзӧдлӧй!
Бара...
Пемдан небесаын, ылын Волга сайын, зэв ӧдйӧ ӧшйывлісны, ӧта-мӧднысӧ югнитігтыр ордйӧдӧмӧн, гӧрд, чав виж, би гӧрд полосаяс, кодъяс эз сразу куслыны.
— Кутшӧм нӧ тайӧ, сьӧлӧмшӧрӧй, ӧшкамӧшка?
Тайӧ катюшаяс миян, гвардейскӧй миномётъяс, выль позиция вывсянь лыйлӧны немецъясӧс, — шуис Плотников.
Доналӧм лэбысь мегыръяс кусыньтчылісны шуйга берегсянь сэтчӧ, кӧні, мышнас Волга бердӧ топӧдчӧмӧн, лун и вой геройскӧя тышкасис великӧй кар, дасьтіс став лыдтӧм-тшӧттӧм вражескӧй войскалы регыд кадӧн да кывлытӧм гибель.
Вот и ставыс, мый ме тӧдмалі Рыбачӧй Затонса командосъяс йылысь, славнӧй ремесленник Капка Бутырев йылысь, сійӧ другъяс йылысь — Валерий Черепашкин, Тимка-Тимсон да храбрӧй юнга Виктор Сташук йылысь.
Ме тӧдмаси накӧд сы бӧрын, кыдзи лыдди Затонск карлысь история, кодӧс гижис Валерий Черепашкин, пионер да командос.
Ставныс найӧ новлӧны медальяс гӧрд визя турунвиж лента йылын.
Сӧмын Виктор Сташукӧс эг су ме Затонскысь; сійӧ важӧн нин мунӧма Балтикаӧ.
Но Рима тшӧкыда получайтӧ сысянь письмӧяс.
Рима да Нюша важӧн нин бӧр воӧмаӧсь гортас.
Батьыс налӧн вӧлӧма партизанъяс дорын да волӧма нин отпускӧ челядьсӧ видлыны.
Волі ме и мастер Корней Павлович Матунин ордӧ.
Сійӧ ловъя, да олӧ да уджалӧ Затонын ӧні на.
Чериясыс сылӧн зэв бура быдмӧны.
Командосъяскӧд ме ёна лӧсявлі, не ӧтчыд пукавлі накӧд Ыджыд Кӧстер дорын Товарищество ді вылын.
Сэні ме куті тӧдны уна мукӧд приключениеяс йылысь, кодъяс вӧвлӧмаӧсь командосъяскӧд Лазоревӧй Гӧраяс странаын, да мукӧд славнӧй делӧяс йылысь, кодъясӧс найӧ вӧчӧмаӧсь Рыбачӧй Затонын.
Гашкӧ, коркӧ мӧдысь ме висьтала та йылысь Гӧгрӧс Пызан сайын.
Торйӧдчим ми другъясӧн.
И тшӧкыда ӧні, кор оз ладмы менам уджӧй либӧ сьӧлӧм вылын шог, ме перйывла ичӧтик заветнӧй зеркалӧ — сійӧ вевт вылын командосъяслӧн герб: ӧшкамӧшка, ньӧв да вьюноклӧн петасъяс.
Ме видзӧда потӧм стеклӧ пырыс, и кӧть меным аслым зеркалӧыс оз висьтав нинӧм радуйтанаӧс, но менам мыш сайсянь видзӧдӧ ме вылӧ не дженьыд олӧм.
И аддза ме, мый оз дзик омӧля овсьы му вылын, и бара верита, мый отвага, верность да труд непременнӧ победитасны, кӧть мед кыдз оз зырсьы паныда тӧв, кӧть мед кыдз оз мурав гым-чард.
Ӧшкамӧшка нӧшта кыптас на, шымыртас мирсӧ, и ставыс лоас бур, ставыс лоас кыдзи колӧ, менам дона детинкаяс!
{Пушкин А. С. (комиӧдіс Тимушев С. Ф.) @ Издательсянь @ водзкыв @ А. Пушкин. Покойнӧй Иван Петрович Белкинлӧн повестьяс @ 1955 @ Лб. 3-6.}
Покойнӧй Иван Петрович Белкинлӧн повестьяс
Г-жа Простакова.
Сійӧ, батюшкаӧй, ещӧ ичӧтысяньыс на историяястӧ радейтӧ.
Скотинин.
Митрофаныд меным сьӧлӧм вылӧ воӧ.
Недоросль.
ИЗДАТЕЛЬСЯНЬ
И. П. Белкинлысь повестьяс, кодъясӧс ми ӧні предлагайтам публикалы, лэдзӧм вӧсна тӧждысьны босьтсьӧм бӧрын ми кӧсйим на дорӧ содтыны покойнӧй автор олӧм йылысь кӧть нин дженьыдик висьт, да сійӧн кутшӧмакӧ могмӧдны отечественнӧй словесность радейтысьяслысь справедливӧй любопытствосӧ.
Та могысь ми шыӧдчылім Марья Алексеевна Трафилина дінӧ, Иван Петрович Белкинлӧн матысса рӧдня да наследница дінӧ; но, кӧть и жаль, сійӧ нинӧм эз вермы висьтавны миянлы сы йылысь, сы вӧсна мый покойникыс сылы ньӧти абу вӧлӧм тӧдса.
Сійӧ сӧветуйтіс миянлы шыӧдчыны та кузя ӧти почтеннӧй морт дінӧ, коді вӧлӧма Иван Петровичлӧн другӧн.
Ми вӧчим сы сӧвет серти, да миян письмӧ вылӧ воис татшӧм колана ӧтвет.
Сетам сійӧс некутшӧма вежлавтӧг да содтӧдъястӧг, кыдзи бурнога мӧвпалӧмлысь да топыд дружбалысь дона памятник, а сыкӧд тшӧтш кыдзи и зэв бур биографическӧй юӧр.
Менам милӧстивӧй государь ****!
Тайӧ тӧлысся 15-ӧд лунӧ ыстӧм тіянлысь почтеннейшӧй письмӧнытӧ ме имеиті честь пӧлучитны тайӧ жӧ тӧлысся 23-ӧд лунӧ; письмӧаныд ті висьталанныд меным, мый кӧсъянныд стӧча тӧдмавны менам вӧвлӧм искренньӧй друг да поместьеяс кузя сосед покойнӧй Иван Петрович Белкинлӧн чужан да кулан кад йылысь, служитӧм йылысь, гортса обстоятельствояс йылысь, сідзжӧ и занятиеяс да характер йылысь.
Зэв ыджыд удовольствиеӧн могмӧда тіянлысь тайӧ желаниетӧ да мӧдӧда тіянлы, менам Милӧстивӧй Государь, ставсӧ, мый верма помнитны сыкӧд сёрниясысь, а сідзжӧ и аслам наблюдениеясысь.
Иван Петрович Белкин чужліс 1798-ӧд воын Горюхино сиктын; бать-мамыс сылӧн вӧліны честнӧй да благороднӧй йӧз.
Покойнӧй батьыс сылӧн, секунд-майор Пётр Иванович Белкин, вӧлі гӧтрасьӧма Пелагея Гавриловна нима ныв вылӧ, Трафилинъяс рӧдысь.
Морт сійӧ эз вӧв озыр, но оліс шӧркодя, и овмӧссӧ нуӧдіс зэв тӧлкӧн.
Пиыс налӧн первойсӧ велӧдчис сиктса дьячок ордын.
Тайӧ почтеннӧй мортыс, кажитчӧ, ышӧдіс сійӧс лыддьысьны да занимайтчис русскӧй словесность кузя.
1815-ӧд воын сійӧ пырис служитны пехотнӧй егерскӧй полкӧ (числӧсӧ ог помнит), кӧні и вӧлі дзик 1823-ӧд воӧдз.
Бать-мамыс кулӧм бӧрын (найӧ кувсисны пӧшти ӧттшӧтш) сылы ковмис петны отставкаӧ да локны Горюхиноӧ, аслас вотчинаӧ.
Имениеӧн веськӧдлыны заводитӧм бӧрын Иван Петрович, аслас неопытность вӧснаыс да небыд сьӧлӧм вӧснаыс, регыд мысти эндӧдіс овмӧссӧ да слабмӧдіс покойнӧй батьыслысь лӧсьӧдлӧм стрӧг порядоксӧ.
Исправнӧй да зіль старӧстасӧ, кодӧн сылӧн крестьянаыс (асланыс привычка сертиныс) эз вӧвны дӧвӧленӧсь, вежис да сиктнас веськӧдлыны индіс ассьыс пӧрысь ключницасӧ, коді шедӧдіс сылысь дӧвериесӧ быдсикас историяяс висьтавлыны кужӧмӧн.
Тайӧ бӧб старукаыс некор эз кужлыв торйӧдны кызь вит шайта ассигнация ветымын шайтысь; крестьяна, кодъяслы сійӧ быдӧнлы вӧлі кумаӧн, сыысь ньӧти эз повны; наӧн бӧрйӧм старӧста сэтшӧма отсасис налы, плутуйтіс накӧд ӧтвылысь, мый Иван Петровичлы быть лои вежны барщина зэв умереннӧй оброкӧн; но и сэки крестьяна, сылӧн слаб характерӧн пӧльзуйтчӧмӧн, первой воас жӧ корисны льгота, а мӧд вонас кык коймӧд юкӧн дорысь унджык оброксӧ мынтісны ӧрешкиӧн, пувйӧн да мукӧдторйӧн; и тані вӧліны недоимкаяс.
Ме, кыдзи Иван Петрович покойнӧй батьлӧн друг, лыдди аслам могӧн сетны ассьым сӧветъяс и пиыслы, да некымынпӧрйӧ заводитлі бӧр лӧсьӧдны важся порядоксӧ, кодӧс сійӧ слабмӧдіс.
Та могысь, ӧтчыд сы ордӧ воӧм бӧрын, ме кори кӧзяйственнӧй книгаяс, чукӧсті плут старӧстасӧ да Иван Петрович дырйи заводиті видлавны найӧс.
Том кӧзяин первойсӧ сюся да сьӧлӧмсяньыс кывзіс менсьым; но кор счётъяс серти тыдовтчис, мый бӧръя кык вонас крестьяналӧн лыдыс содӧма, а дворӧвӧй курӧг-пӧткалӧн да гортса скӧтлӧн лыдыс тӧдчымӧнъя чинӧма, то Иван Петрович тайӧ первойя сведениенас лои дӧвӧлен да водзӧ менсьым эз нин кывзы, и буретш сійӧ здукас, кор ме аслам корсьысьӧмъясӧн да стрӧг юасьӧмъясӧн плут старӧстаӧс дзикӧдз шӧйӧвошті да сылы ковмис ланьтны, дӧсадапырысь ме кылі, мый Иван Петрович ныргорӧн узьӧ аслас улӧс вылын.
Сійӧ кадсяньыс ме дугді суитчыны сылӧн кӧзяйственнӧй делӧясӧ да сеті сылысь делӧяссӧ (кыдзи и сійӧ ачыс) всевышньӧй распоряжениеӧ.
Тайӧ, колӧ шуны, миянлысь дружбанымӧс некутшӧма эз торк; сы вӧсна, мый ме гӧгӧрволі сылысь слаблунсӧ да овмӧс дорӧ веськодя относитчӧмсӧ, коді овлӧ миян том дворяналӧн, да сьӧлӧмсянь радейті Иван Петровичӧс; да оз и позь вӧлі не радейтны татшӧм рам да честнӧй том мортӧс.
Ачыс жӧ Иван Петрович сьӧлӧмсяньыс радейтіс да уважайтіс менӧ, кыдзи олӧма мортӧс.
Дзик кувтӧдзыс сійӧ пӧшти быд лун аддзысьліс мекӧд, донъявліс менсьым прӧстӧй сёрниӧс, кӧть ни и привычкаясӧн, ни мӧвпъясӧн, ни характеръяснаным ми кызвыннас ӧта-мӧднымкӧд эгӧ вӧлӧй ӧткодьӧсь.
Иван Петрович оліс зэв умереннӧя, видзчысис быд сикас лишнӧйторйысь; некор эг казявлы ме сійӧс кодъюраӧн (мый миянладорын кывлытӧм чудоӧн лыддьыны вермасны); нывбабаяс дінӧ жӧ сійӧс ёна кыскис, но яндысис сійӧ дзик ныв моз*.
* Водзӧ висьтавсьӧ анекдот, кодӧс ми огӧ печатайтӧй, сы вӧсна мый лыддям сійӧс лишнӧйӧн; но эскӧдам лыддьысьысьӧс, мый тайӧ анекдотас Иван Петрович Белкин йылысь нинӧм лёкыс абу.
Повестьяс кындзи, кодъяс йылысь асланыд письмӧын казьтывны изволитанныд, Иван Петрович колис уна рукописьяс, кодъяс мыйкӧ мындаыс ме ордын, а мыйкӧ мындасӧ сылӧн ключницаыс видзӧма унасикас гортса могъяс вылӧ.
Сідз, кольӧм тӧв ключница флигельысь став ӧшиньяссӧ вӧлі клеитӧма романлӧн первойя частьӧн, кодӧс сійӧ эз помав.
Вылынджык казьтыштӧм повестьясыс вӧліны, кажитчӧ, сылӧн первойя опытӧн.
Найӧ, кыдзи висьтавліс Иван Петрович, кызвыннас збыльӧсь да найӧс сійӧ кывлӧма разнӧй йӧзсянь*.
* Збыль, г. Белкинлӧн рукописьын быд повесть вевдорӧ автор киӧн гижӧма: кывлі ме сэтшӧмтӧ мортсянь (чин либӧ звание да ним-овлӧн заглавнӧй букваяс).
Любопытнӧй изыскательяслы пасъям: Смотрительсӧ сылы висьталӧма титулярнӧй советник А. Г. Н., Лыйӧмсӧ — подполковник И. Л. П., Горт вӧчысьсӧ — приказчик Б. В., Пургасӧ да Барышнясӧ — ныв К. И. Т.
Но нимъясыс сэні пӧшти ставыс вымышленнӧйӧсь, а сиктъяслысь да грездъяслысь нимъяссӧ босьтӧма матігӧгӧрса местаясысь, мый вӧсна и менсьым грездӧс кытӧнкӧ казьтыштӧма.
Тайӧ лои эз кутшӧмкӧ лёк вӧчны кӧсйӧмла, а сӧмын воображение тырмытӧмла.
1828-ӧд вося арын Иван Петрович висьмис кынтан лихорадкаӧн, коді сэсся вуджис горячкаӧ, да кулі, кӧть и зэв ёна старайтчис миян уезднӧй лекарь, зэв кужысь морт, торйӧн нин сэтшӧм висьӧмъяс лечитӧм кузя, кыдзи гадьяс, да мукӧд татшӧм сяма висьӧмъяс.
Сійӧ кувсис менам кияс вылын 30 арӧс тыртігӧн да дзебӧма Горюхино сиктса вичкоын аслас покойнӧй бать-мамыскӧд орччӧн.
Иван Петрович вӧлі шӧркодь тушаа, синъясыс вӧліны рудӧсь, юрсиыс еджгов, нырыс веськыд; чужӧмыс вӧлі еджыд да косіник.
Вот, менам Милӧстивӧй Государь, ставыс, мый ме верми казьтыштны менам покойнӧй сосед да друг олансям йылысь, занятиеяс, характер да туша-рожа йылысь.
Но, ті кӧ лыддянныд коланаӧн менсьым тайӧ письмӧсӧ кытчӧкӧ употребитны, сьӧлӧмсянь кора некутшӧма не казьтывны менсьым нимӧс; ӧд кӧть ме зэв уважайта и радейта сочинительясӧс, но сійӧ званиеас пырны лыддя лишнӧйӧн да менам арлыдӧ мисьтӧмторйӧн.
Менам истиннӧй почтениеӧн да с. в.
1830 воын. Ноябрь 16 лунӧ.
Ненарадово сикт.
Лыддям долгӧн могмӧдны корӧмсӧ миян авторлӧн почтеннӧй друглысь, пыдісянь благодаритам сійӧс миянлы мӧдӧдӧм юӧръясысь да надейтчам, мый публика донъялас налысь збыльлунсӧ да бурлунсӧ.
А. П.
{Пушкин А. С. (комиӧдіс Тимушев С. Ф.) @ Лыйӧм @ повесьт @ А. Пушкин. Покойнӧй Иван Петрович Белкинлӧн повестьяс @ 1955 @ Лб. 7-18.}
ЛЫЙӦМ
Лыйсьылім ми.
Баратынский.
Ме сеті клятва лыйны сійӧс дуэль право серти (ме должен ещӧ лыйны сійӧс).
Бивуакын рыт.
I
Ми сулалім *** местечкоын.
Армейскӧй офицерлӧн олӧмыд тӧдса.
Асылын велӧдчӧм, манеж; полкӧвӧй командир ордын либӧ жидовскӧй трактирын ӧбед; рытын пунш да карті.
*** местечкоын эз вӧв ни ӧти керка, кӧні принимайтӧны гӧстьясӧс, ни ӧти невеста; ми чукӧртчывлім ӧта-мӧд ордӧ, кытысь, асланым мундиръясысь кындзи, нинӧм эгӧ аддзывлӧй.
Сӧмын ӧти морт миян обществоын эз вӧв военнӧй.
Сылы вӧлі ар комын вит гӧгӧр, и та вӧсна ми сійӧс лыддим старикӧн.
Опытностьыс сетліс сылы миян водзын уна преимуществояс; сэтчӧ жӧ сылӧн пыр зумыштчӧмӧн олӧмыс, крут характерыс да ёсь кылыс ёна влияйтісны миян том вежӧръяс вылӧ.
Кутшӧмкӧ таинственность кытшаліс сылысь судьбасӧ; сійӧ кажитчис роч мортӧн, а нимыс вӧлі иностраннӧй.
Коркӧ сійӧ служитлӧма гусарӧн, и весиг удачнӧя; некод эз тӧд помкасӧ, мый вӧсна сійӧ петӧма отставкаӧ да овмӧдчӧма гӧль местечкоӧ, кӧні сійӧ оліс ӧттшӧтш и гӧля и лышкыда: ветлӧдліс пыр подӧн, важиник сьӧд сюртука, а пызан вӧлі пыр дась миян полкса став офицеръяслы.
Правда, ӧбедыс сылӧн вӧлі кык либӧ куим блюдоысь, кодӧс лӧсьӧдліс отставнӧй салдат, но шампанскӧй киссис шор моз.
Некод эз тӧд ни сылысь озырлунсӧ, ни сылысь доходъяссӧ, и некод эз лысьтлы та йылысь юавны сылысь.
Сылӧн вӧліны книгаяс, унджыкыс военнӧйяс, да романъяс.
Сійӧ окотапырысь сетлывліс найӧс лыддьыны да некор эз корлыв найӧс бӧр; зато некор эз сетлывлы бӧр книгаяссӧ кӧзяиныслы, кодлысь сійӧ босьтліс.
Главнӧй упражнениеӧн сылӧн вӧлі пистолетысь лыйсьӧм.
Сы комнатаысь став стенъяссӧ вӧлі розьӧдлӧма пуляясӧн, сэні ставыс гуранъяс, быттьӧ мазі позъяс.
Зэв уна пистолетъяс вӧліны дзик ӧти озырлунӧн гӧлиник мазанкаас, кӧні сійӧ оліс.
Лыйсьыны кужӧм сылӧн вӧлі шензьӧдана, и сійӧ кӧ эськӧ кӧсйысис кодлыськӧ картуз вывсьыс пуляӧн уськӧдны груша, некод эськӧ миян полкын эз повзьы пуктыны сылы ассьыс юрсӧ.
Миян костын частӧ пансьывліс поединокъяс йылысь сёрни;
Сильвио (тадзи шуа сійӧс) некор эз суитчывлы татшӧм сёрниас.
Юалӧм вылӧ, удайтчывліс-ӧ сылы лыйсьыны, вочавидзліс сійӧ ӧти кывйӧн, мый удайтчывліс, но подробнӧйджыка эз висьтавлы, и тыдалӧ вӧлі, мый татшӧм юасьӧмъясыс сылы оз кажитчыны.
Ми чайтім, мый сы сӧвесть вылын куйлӧ ужаснӧй искусстволӧн кутшӧмкӧ шудтӧм жертва.
Колӧ шуны, и думыштлыны эгӧ вермӧй, медым чайтны сылысь кутшӧмкӧ полӧм.
Эмӧсь йӧз, кодъяслӧн ортсыса видыс оз сет мӧвпавны тадзикӧн.
Виччысьтӧм случай чуймӧдіс миянӧс ставнымӧс.
Ӧтчыд миян офицеръяс пиысь морт дас ӧбедайтім Сильвио ордын.
Юим, кыдзи и век, мӧдногӧн кӧ зэв уна; ӧбед бӧрын ми заводитім корны кӧзяинӧс ворсны картіӧн.
Дыр сійӧ пыксис, сы вӧсна мый пӧшти некор эз ворслыв; медбӧрти, тшӧктіс вайны карті, пуктіс пызан вылӧ ветымын червонец да пуксис юклыны.
Ми кытшалім сійӧс, и ворсӧм заводитчис.
Сильвиолӧн вӧлі мода ворсігӧн ньӧти не сёрнитны, некор эз вензьыв да эз объясняйтчыв.
Понтёр кӧ арталігас ӧшибитчыліс, то сійӧ либӧ пыр жӧ мынтывліс тырмытӧмсӧ, либӧ гижліс лишнӧйсӧ.
Тайӧс ми тӧдім нин да эгӧ мешайтӧй сылы кӧзяитны ас ногыс; но миян пӧвстын вӧлі офицер, кодӧс миян дорӧ вуджӧдісны неважӧн на.
Ворсігас сійӧ ылалӧмӧн кусыньтіс лишнӧй пельӧс.
Сильвио босьтіс мел да ӧткодяліс счётсӧ, кыдзи и век.
Офицер чайтіс, мый Сильвио ӧшибитчис, да кутіс объясняйтны.
Сильвио чӧв олігтыр юкліс картісӧ водзӧ.
Офицер петіс терпениесьыс, босьтіс щӧтка да чышкис сійӧс, мый кажитчис сылы весьшӧрӧ пасйӧмаӧн.
Сильвио босьтіс мел да гижис выльысь.
Винаысь, картіӧн ворсӧмысь да ёртъясыслӧн серамысь скӧрмӧм офицер лыддис асьсӧ ёна ӧбидитӧмаӧн, скӧрысь кватитіс пызан вылысь ыргӧн шандал* да шыбитіс сійӧн Сильвиолы, коді муртса удитіс копыртчыны.
Ми шӧйӧвошим.
* Шандал — сьӧкыд подсвечник.
Сильвио сувтіс, кельдӧдіс скӧрысла, дзирдыштліс синъяснас да шуис: «Милӧстивӧй государь, изволитӧй петны да аттьӧалӧй енмӧс, мый тайӧ лои менам керкаын».
Ми эгӧ сомневайтчӧй, мыйӧн тайӧ помасяс, да лыддим нин выль ёртнымӧс виӧмаӧн.
Офицер петігас шуис, мый ӧбидаысь гӧтов мынтыны водзӧс, кыдзи лоӧ угоднӧ карті юклысь господинлы.
Ещӧ некымын минута ворсім водзӧ; но чувствуйтім, мый кӧзяинлы вӧлі не ворсӧмӧдз, и ми ӧти бӧрся мӧд дугдім ворсны да разӧдчим квартираясӧ регыдъя ваканция йылысь сёрнитігмоз.
Мӧд луннас манежын ми юасим нин, ловъя-ӧ на коньӧр поручик, но сійӧ воис миян дінӧ ачыс; ми сылысь юалім та йылысь.
Сійӧ вочавидзис, мый Сильвио йылысь сылӧн абу на некутшӧм юӧр.
Тайӧ шензьӧдіс миянӧс.
Ми мунім Сильвио ордӧ да аддзим сійӧс керка дорсьыс, сійӧ шковӧдіс пуля бӧрся пуля воротаӧ ляскӧм тузйӧ.
Сійӧ примитіс миянӧс, кыдзи и век, ни ӧти кыв эз шу тӧрытъя лоӧмтор йылысь.
Коли куим лун, поручик вӧлі ловъя на.
Ми шензигтыр юасим: неужели Сильвио оз кут тышкасьны?
Сильвио эз тышкась.
Сійӧ успокоитчис зэв кокни объяснениеӧн да миритчис.
Тайӧ зэв ёна уськӧдіс сійӧс том йӧз син водзын.
Медся омӧля прӧщайтӧны том йӧзыд смеллун тырмытӧм, повтӧмлунын найӧ аддзӧны мортлысь медся ыджыд достоинствосӧ да быдсикас порокъяс прӧщайтӧм.
Но вочасӧн ставсӧ вӧлі вунӧдӧма, и Сильвио бӧр босьтіс ассьыс воддза влияниесӧ.
Ӧтнам ме эг нин вермы матыстчыны сы дінӧ.
Аслам природнӧй романтическӧй воображение вӧсна ме медся ёна вӧлі йитчӧма морткӧд, кодлӧн олӧмыс вӧлі загадкаӧн и коді меным кажитчис кутшӧмкӧ таинственнӧй повестьса геройӧн.
Сійӧ радейтліс менӧ: кӧть нин сійӧн, мый мекӧд ӧтнамкӧд сійӧ сёрнитіс эз лёкысь да висьтавліс разнӧйторъяс йылысь прӧстӧя да вӧвлытӧм лӧсьыда.
Но шудтӧм рыт бӧрын мӧвп, мый сылысь честьсӧ вӧлі лякӧсьтӧма да абу мыськӧма аслас мыж вӧсна, тайӧ мӧвпыс менӧ эз эновтлы да мешайтіс меным лоны сыкӧд воддзакодьӧн; меным вӧлі сӧвестнӧ видзӧдны сы вылӧ.
Сильвио вӧлі вывті тӧлка да опытнӧй, медым не казявны тайӧс да не гӧгӧрвоны талысь помкаяссӧ.
Кажитчис, мый тайӧ шогӧдіс сійӧс; колӧ шуны, ме казявлі кыкысь кымын, мый сійӧ кӧсйӧ мекӧд сёрнитны; но ме видзчыси татшӧм случайяссьыс, и Сильвио ӧтдортчис меысь.
Сійӧ кадсяньыс ме аддзысьлывлі сыкӧд сӧмын ёртъяс дырйи, и воддзакодь откровеннӧй сёрнияс миян эз вӧвны.
Столицаса рассеяннӧй олысьяс оз гӧгӧрвоны уна впечатлениеяс йылысь, кодъяс сэтшӧм тӧдсаӧсь сиктъясса да посни каръясса олысьяслы, например, почта воан лун йылысь: вторникъясӧ да пятницаясӧ миян полкӧвӧй канцелярияын тырыс вӧліны офицеръяс: коді виччысис деньга, коді письмӧ, коді газета.
Пакетъяс векджык восьтывлісны сэні жӧ пырысьтӧм-пыр, юӧртлісны выльторъяс, и канцелярияын лолывліс медся ыджыд оживление.
Сильвиолы письмӧяс волісны миян полклӧн адрес кузя, да векджык сійӧ вӧвліс сэні жӧ.
Ӧтчыд сылы сетісны пакет, кодлысь печатьсӧ сійӧ жугӧдіс вывті тэрыба.
Письмӧсӧ лыддигӧн синъясыс сылӧн дзирдалісны.
Офицеръяс, кодъяс быдӧн вӧліны занятӧсь асланыс письмӧясӧн, нинӧм эз казявны.
«Господа, — шуис налы Сильвио, — обстоятельствояс требуйтӧны, медым ме дзик пыр жӧ татысь муні; муна тавой; надейтча, мый ті онӧ ӧткажитчӧй медбӧръяысь ӧбедайтны ме ордын.
Ме виччыся и тіянӧс, — содтіс сійӧ ме дорӧ шыасиг, — непременнӧ виччыся».
Тайӧ кывъяс бӧртиыс сійӧ тэрмасигтыр петіс; а ми кӧсйысим чукӧртчыны Сильвио ордӧ да разӧдчим.
Ме локті Сильвио ордӧ урчитӧм кадӧ да сы ордысь аддзи пӧшти полкса став офицеръясӧс.
Сылысь став эмбурсӧ вӧлі тэчӧма; кольӧмаӧсь сӧмын куш, лыйлӧм стенъясыс.
Ми пукалім пызан сайын; кӧзяин вӧлі зэв кыпыд, и регыд мысти сылӧн гажлуныс вуджис ставным вылӧ; быд минутаын клопайтісны пробкаяс, дугдывтӧг быгзисны да быттьӧ пуисны стӧканъяс, и ми став сьӧлӧмсянь сиим мунысьлы шуда туй да быдсяма бурсӧ.
Чеччим пызан сайысь сёр рытын нин.
Картузъяснымӧс корсигӧн Сильвио, ставыскӧд прӧщайтчӧм бӧрын, кутіс менӧ киӧд да сувтӧдіс буретш сійӧ здукас, кор ме кӧсйи нин петны.
«Меным колӧ тіянкӧд сёрнитыштны», — ньӧжйӧник шуис сійӧ.
Ме кольччи.
Гӧстьяс мунісны; ми колим кыкӧн, пуксим паныдӧн да чӧла ӧзтім каллянъяс.
Сильвиолӧн чужӧмыс вӧлі тӧждысяна; сійӧ судорожнӧй гажлунлӧн и следыс эз тӧдчы.
Кельыд чужӧмысла, дзирдалысь синъясысла да вомсьыс петысь сук табак тшынысла сійӧ вӧлі дзик дьявол кодь.
Коли некымын минута, и Сильвио торкис чӧвлӧньсӧ.
«Гашкӧ, ми некор сэсся огӧ аддзысьлӧй, — шуис сійӧ меным; — янсӧдчӧм водзвылын ме кӧсйи тіянкӧд сёрнитыштны.
Ті верминныд казявны, мый ме омӧля уважайта бокӧвӧйяслысь мӧвпъяссӧ; но ме тіянӧс радейта да чувствуйта: меным сьӧкыд эськӧ вӧлі кольны тіян паметьын несправедливӧй впечатление».
Сійӧ дугдіс да заводитіс тыртны ассьыс сотчӧм каллянсӧ; ме синъясӧс лэдзи улӧ да чӧв олі.
«Тіянлы вӧлі тешкодь, — водзӧ висьталіс сійӧ, — мый ме эг кор удовлетворение эсійӧ коддзӧм сумасброд Р***-ыслысь.
Ті сӧгласитчӧй, мый менам вӧлі оружие бӧрйӧм вылӧ право да сылӧн олӧмыс вӧлі менам киясын, а менам олӧмлы пӧшти эз вӧв некутшӧм опасность: ме верми эськӧ шуны ассьым умеренностьӧс великодушиеӧн, но ог кӧсйы пӧръявлыны.
Ме кӧ верми накажитны Р***-ӧс аслам олӧмлы некутшӧм опасностьтӧг, то ме эськӧ нинӧм вылӧ эг прӧстит сійӧс».
Ме видзӧді Сильвио вылӧ чуймӧмӧн.
Татшӧм признайтчӧмыс дзикӧдз падмӧдіс менӧ.
Сильвио висьталіс водзӧ.
«Стӧч сідзи: ме ог имеит право ачымӧс вины.
Квайт во сайын меным кучкисны банбокӧ, и врагӧй менам ещӧ ловъя на».
Любопытствоӧй менам зэв ёна содіс.
«Ті сыкӧд дуэль вылын энӧ лыйсьӧй? — юалі ме. — Обстоятельствоясыс, кӧнкӧ, тіянӧс торйӧдісны?»
«Ме сыкӧд лыйси, — вочавидзис Сильвио, — и со миян поединоклӧн паметьыс».
Сильвио чеччис да перйис картон пытшкысь зарни кистя, галуна гӧрд шапка (сійӧ, мый французъяс шуӧны <fra>bonnet de police</fra>; сійӧ шапкаасис; шапкасӧ вӧлі розьӧдӧма пуляӧн плешсьыс вершӧк вылітіджык.
* Полицейскӧй шапка.
«Ті тӧданныд, — водзӧ висьталіс Сильвио, — мый ме служитлі *** гусарскӧй полкын.
Менам характерӧй тіянлы тӧдса: ме велалі первенствуйтны, но томдырйи тайӧ вӧлі менам страстьӧн.
Миян кадӧ буянитӧмыд вӧлі модаӧн: ме вӧлі армияын первой буянӧн.
Ми ошйысим вина юӧмӧн: вина юӧм кузя ме панйи славнӧй Бурцовӧс, кодӧс воспевайтліс Денис Давыдов.
Миян полкын помся вӧліны дуэльяс: ме вӧвлі быд дуэль вылын либӧ свидетельӧн, либӧ действуйтысь лицоӧн.
Ёртъяс менӧ радейтлісны, а полкса командиръяс, кодъясӧс быд здукын вежлавлісны, видзӧдісны ме вылӧ, кыдзи быть колана лёктор вылӧ.
Ме спокойнӧя (либӧ спокой тӧдтӧг) наслаждайтчи аслам славаӧн, кор миян полкӧ воис озыр да знатнӧй фамилияа том морт (ог кӧсйы висьтавны сійӧс).
Нэмӧн эг аддзыв сэтшӧм блистательнӧй, шуда мортсӧ!
Вообразитӧй ті томлун, вежӧр, мичлун, медся бешенӧй гажлун, медся беспечнӧй повтӧмлун, гора ним, деньга, кодлы сійӧ некор эз тӧдлы щӧтсӧ да коді сылӧн некор эз бырлывлы, и думыштлӧй асьныд, кыдзи должен вӧлі действуйтны сійӧ миян вылӧ.
Менам первенствоӧй шатовмуні.
Менам слава вылӧ ыштӧм вӧсна сійӧ заводитліс корсьны мекӧд дружба; но ме примиті сійӧс кӧдзыда, и сійӧ ньӧти жалиттӧг ӧтдортчис меысь.
Ме сы вылӧ куті ёна лӧгавны.
Полкын да нывбабаяс пӧвстын сылӧн успехъясыс менӧ дзикӧдз вайӧдісны отчаяниеӧдз.
Ме мӧді корсьны случай, медым панны сыкӧд зык; менам эпиграммаяс вылӧ сійӧ ӧтвечайтіс эпиграммаясӧн, кодъяс пыр кажитчисны меным виччысьтӧмӧнджык да ёсьджыкӧн менам эпиграммаясысь да кодъяс, дерт, вӧліны ёна кыпыдджыкӧсь: сійӧ шутитіс, а ме скӧралі.
Медбӧрын, польскӧй помещик ордын ӧти бал вылын казялі, мый сы гӧгӧр гартчӧны став дамаясыс, а медсясӧ нин кӧзяйкаыс, кодӧс ме радейтлі, да гусьӧник шуи сылы пеляс кутшӧмкӧ мисьтӧм кыв.
Том мортыд скӧрмис да кучкис меным банбокӧ.
Ми уськӧдчим сабляясла; дамаяс усины обморокӧ; миянӧс торйӧдісны, и сійӧ жӧ войнас ми мунім тышкасьны.
Тайӧ вӧлі югдігӧн.
Ме сулалі индӧм местаын аслам куим секунданткӧд.
Висьтавны позьтӧм терпениетӧг ме виччыси ассьым противникӧс.
Тувсов шонді кыпӧдчис, и кутіс нин лоны жар.
Ме аддзи сійӧс ылісянь.
Сійӧ локтіс подӧн, ӧти секунданткӧд, сабля вылас пуктӧма мундирсӧ.
Ми мӧдӧдчим сылы паныд.
Сійӧ матыстчис, киас кутіс черешня тыра картуз.
Секундантъяс мерайтісны миянлы дас кык воськов.
Меным колӧ вӧлі лыйны первойӧн: но скӧрлунла волнуйтчӧмӧй менам вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый ме эг надейтчы аслам килӧн верность вылӧ да, медым сетны аслым кад сайкалыштны, первойӧн лыйны тшӧкті сылы; менам противник эз сӧгласитчы.
Шуим пудъясьны: первой номер уси сылы, шудлунлӧн вечнӧй любимецлы.
Сійӧ метитчис да веськаліс менам картузӧ.
Ӧчередьыс вӧлі менам.
Медбӧрти, сылӧн олӧмыс вӧлі менам киясын; ме сюся видзӧді сы вылӧ, зіли казявны полӧмлысь кӧть вуджӧр...
Сійӧ сулаліс пистолет водзын, бӧрйис картузсьыс кисьмӧм черешняяс да сьӧлаліс изъяссӧ, кодъяс лэбисны ме дорӧдз.
Сылӧн веськодьлуныс ёна скӧрмӧдіс менӧ.
Кутшӧм пӧльза меным, думышті ме, вины сійӧс, кор олӧмсӧ сійӧ ньӧти оз жалит?
Лёк мӧвп вирдыштіс менам юрын.
Ме лэдзи пистолетӧс.
«Тіянлы, кажитчӧ, ӧні абу окота кувны, — шуи ме сылы, — ті изволитанныд завтракайтны; меным абу окота мешайтны тіянлы...»
— «Ті ньӧти онӧ мешайтӧй меным, — вочавидзис сійӧ, — изволитӧй лыйны, а, веськыда кӧ шуны, кыдз тіянлы окота; лыйӧм вылӧ право кольӧ тіян сайын; ме пыр дась тіян услугаяс вылӧ».
Ме шыаси секундантъяс дінӧ, висьталі, мый ӧні ме лыйны ог кӧсйы, и поединок тайӧн и помасис.
Ме петі отставкаӧ да локті тайӧ местечкоас.
Сійӧ кадсяньыс эз вӧв ни ӧти лун, медым ме эг мӧвпав водзӧс мынтӧм йылысь.
Ӧні менам часӧй воис...»
Сильвио кыскис зепсьыс асывнас воӧм письмӧ да сетіс меным лыддьыны.
Кодкӧ (буракӧ, делӧяс кузя сылӧн довереннӧй) гижис сылы Москвасянь, мый известнӧй морт регыд должен законнӧя гӧтрасьны томиник и зэв мича ныв вылӧ.
«Ті гӧгӧрвоинныд, — шуис Сильвио, — коді тайӧ известнӧй мортыс.
Муна Москваӧ.
Видзӧдлам, сэтшӧм-ӧ веськодя примитас сійӧ смерть аслас свадьба водзын, кыдзи коркӧ виччысис черешняяс сёйигӧн!»
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн Сильвио чеччис, шыбитіс джоджӧ ассьыс картузсӧ да кутіс ветлӧдлыны ӧтарӧ-мӧдарӧ комнатаӧдыс, быттьӧ тигр аслас клеткаын.
Ме кывзі сійӧс вӧрзьывтӧг; аслыссяма, ӧта-мӧдыскӧд дзик лӧсявтӧм чувствояс волнуйтісны менӧ.
Пырис слуга да висьталіс, мый вӧвъяс дасьӧсь.
Сильвио топыда кутліс менсьым киӧс; ми окыштчим.
Сійӧ пуксис тележкаӧ, кӧні куйлісны кык чемодан, ӧтиас вӧліны пистолетъяс, а мӧдас Сильвиолӧн кӧлуйыс.
Ми ещӧ ӧтчыд прӧститчим, и вӧвъяс гӧнитісны.
II
Коли некымын во, и гортса обстоятельствояс вӧсна меным лои овмӧдчыны Н**-скӧй уездса гӧлиник сиктӧ.
Кӧзяйствоӧн занимайтчигӧн ме частӧ гусьӧник ышлолавлі аслам гажа да тӧждысьтӧм воддза олӧм вӧсна.
Медся сьӧкыд меным вӧлі велавны дзик ӧткӧн коллявны арся да тӧвся рытъяс.
Ӧбедӧдз менам кыдзкӧ ещӧ кольліс на кадыс старӧстакӧд тӧлкуйтігӧн, уджъяс вылӧ ветлігӧн либӧ выль заведениеяс видлалігӧн; но мыйӧн заводитчыліс рӧмдыны, ме дзик эг тӧд кытчӧ воштысьны.
Этшаник книгаяс, кодъясӧс аддзи шкапъяс улысь да кладӧвӧйысь, ме велӧді нин наизусть.
Став мойдъяссӧ, кодъясӧс сӧмын тӧдліс ключница Кириловна, вӧлі кывзӧма некымынысь; бабаяслӧн сьылӧмыс менӧ жугыльмӧдліс.
Босьтчылі ме юны курыд наливка, но сыысь менам висьліс юрӧй; дай веськыда висьтала, полі ме лоны шогсьӧмла пьяницаӧн, мӧдногӧн кӧ горькӧй пьяницаӧн, кутшӧмъясӧс ме унаысь аддзывлі асланым уездысь.
Матысса соседъяс ме гӧгӧрын эз вӧвны, кык либӧ куим горькӧй пьяницаысь кындзи, сёрнитігӧн найӧ медсясӧ сутшиктісны да ышлолалісны.
Ӧткӧн олӧм вӧлі терпитанаджык.
Месянь нёль верст сайын вӧлі озыр поместье графиня Б***-лӧн; но сэні оліс сӧмын управительыс, а графиня воліс аслас поместьеӧ сӧмын ӧтчыд, верӧссайӧ мунӧм бӧрын первой воас, и то оліс сэні тӧлысьысь не дырджык.
Но менам ӧткӧн олігӧн мӧд тулыснас паськаліс сёрни, мый графиня верӧсыскӧд гожӧм кежлас воас аслас сиктӧ.
И збыльысь, найӧ воисны июнь тӧлысь заводитчигӧн.
Озыр соседлӧн воӧмыс сиктса олысьяс олӧмын зэв важнӧй кад.
Помещикъяс да налӧн дворӧвӧй йӧз тӧлкуйтӧны та йылысь тӧлысь кык водзджык да бӧрыннас во куим.
Сёрнитны кӧ ме йылысь, то, веськыда шуа, мый том да мича соседкалӧн воӧмыс зэв ёна действуйтіс ме вылӧ; ме терпитны вермытӧг кӧсйи аддзывны сійӧс да та вӧсна сы воӧм мысти первой воскресеньеӧ ӧбед бӧрын мӧдӧдчи *** сиктӧ рекомендуйтчыны налӧн сиятельствояслы, кыдзи медматысса сосед да всепокорнейшӧй слуга.
Лакей пыртіс менӧ графскӧй кабинетӧ, а ачыс муніс висьтавны ме йылысь.
Ыджыд кабинет вӧлі идралӧма зэв роскошнӧя; стенъяс бердын сулалісны книга тыра шкапъяс и быд шкап весьтын бронзӧвӧй бюст; мраморнӧй камин весьтын вӧлі паськыд зеркалӧ; джоджас вӧлі вольсалӧма турунвиж ной да ковёръяс.
Аслам гӧлиник пельӧсын роскошь тӧдтӧм вӧсна да йӧзлысь озырлунсӧ важӧн нин аддзывтӧм вӧсна ме падъялі да виччыси графӧс кыдзкӧ полігтыр, кыдзи провинцияса проситель виччысьӧ министрлысь петӧм.
Ӧдзӧс воссис, и пырис ар комын кыка зэв мича мужчина.
Граф матыстчис ме дінӧ, восьса да бур чужӧма; ме зіли збоймӧдчыны да заводитлі рекомендуйтчыны, но сійӧ дугӧдіс менӧ.
Ми пуксим.
Сылӧн прӧстӧй да любезнӧй сёрниыс регыдӧн бырӧдіс менсьым яндысьӧмӧс; ме заводиті нин успокоитчыны, но сэки друг пырис графиня, и ме падми важсьыс ёнджыка.
Збыльысь, сійӧ вӧлі красавица.
Граф тӧдмӧдіс мекӧд; ме кӧсйи лоны збодерӧн, но кымын ёна зіли кутны ачымӧс вӧльнӧйджыка, сымын ёнджыка чувствуйті укшальӧн.
Найӧ, медым сетны меным кад успокоитчыны да велавны выль тӧдсаяс дінӧ, заводитісны сёрнитны ас костаныс, кутісны асьнысӧ мекӧд кыдзи бур соседкӧд да эз церемонитчыны.
И сэки ме заводиті ветлӧдлыны ӧтарӧ-мӧдарӧ, видзӧдалі книгаяс да картинаяс.
Картинаясад ме ог бура разбирайтчы, но ӧти интересуйтіс менӧ.
Сэні петкӧдлӧма Швейцариялысь кутшӧмкӧ вид; но чуймӧдіс менӧ сыын эз живописьыс, а сійӧ, мый картинасӧ вӧлі лыйӧма кык пуляӧн мӧда-мӧд вылас вевсьӧн.
«Вот бура лыйӧма», — шуи ме графлы.
«Да, — вочавидзис сійӧ, — лыйӧма зэв бура.
А ті бура лыйсянныд?» — юаліс сійӧ.
«Буракодь, — вочавидзи ме радлігтыр, мый сёрниыс заводитчис менӧ интересуйтантор йылысь. — Комын воськов сайсянь картіӧ веськала, дерт, тӧдса пистолетысь.
— «Збыльысь? — зэв серьёзнӧя шуис графиня;
— а тэ, менам друг, веськалан-ӧ картіӧ комын воськов сайсянь?»
— «Коркӧ, — вочавидзис граф, — ми видлам.
Ас кадӧ ме лыйсьылі эг лёка; но вот нёль во нин, кыдзи ме эг босьтлы пистолет».
— «О, — шуи ме, — сідзкӧ заклад варта, мый ваше сиятельство онӧ веськалӧй картіӧ и кызь воськов сайсянь: пистолет требуйтӧ быдлунъя упражнение.
Тайӧс ме тӧда опыт серти.
Миян полкын ме лыддьысьлі медбур лыйсьысьяс пиысь ӧтиӧн.
Ӧтчыд меным быдса тӧлысь эз удайтчыв босьтлыны пистолет: аслам вӧлі ремонтын; мый эськӧ ті чайтанныд, ваше сиятельство?
Первойысьсӧ, кор ме бӧрынджык заводиті лыйсьыны, нёльысь дорвыв эг веськав бутылкаӧ кызь вит воськов сайсянь.
Миян вӧлі ротмистр, шутник, забавник; сійӧ вӧлі сэні жӧ да шуис меным: буракӧ, тэнад, вокӧ, киыд бутылка вылад оз лыб.
Оз, ваше сиятельство, оз ков пренебрегайтны тайӧ упражнениенас, а то буретш вунӧдан дзикӧдз.
Медбур стрелок, кодӧс ме тӧдлывлі, лыйсьыліс быд лун, этшавылӧ нин ӧбед водзвылын куимысь.
Тайӧ вӧлі сылӧн правилӧӧн, кыдзи вина румка».
Граф да графиня вӧліны радӧсь, мый ме варовми.
«А кутшӧмджыка сійӧ лыйсьыліс?» — юаліс менсьым граф.
— «Да со кыдзи, ваше сиятельство: вӧлі аддзас сійӧ, пуксьӧма стенӧ гут: ті сераланныд, графиня?
Ей-богу, збыль.
Вӧлі аддзас гутӧс да горзӧ: Кузька, пистолет!
Кузька и ваяс сылы зарядитӧм пистолет.
Сійӧ клоп, и нырыштас гуттӧ стенӧ!»
— «Тайӧ шензьӧдана! — шуис граф; — а кыдзи сійӧс шулісны?»
— «Сильвиоӧн, ваше сиятельство».
— «Сильвио! — места вывсьыс звирк чеччыштӧм бӧрын горӧдіс граф; — ті тӧдлінныд Сильвиоӧс?»
— «Кыдзи не тӧдны, ваше сиятельство: ми сыкӧд вӧлім приятельясӧн; сійӧс миян полкӧ вӧлі примитӧма ёртӧс моз; да сӧмын во вит нин сы йылысь абу некутшӧм юӧр.
Сідзкӧ, и ваше сиятельство тӧдлінныд сійӧс?»
— «Тӧдлі, зэв бура тӧдлі.
Эз-ӧ висьтавлыв сійӧ тіянлы... но эз; ог чайт; эз-ӧ висьтавлыв сійӧ тіянлы зэв аслыссяма ӧти вӧвлӧмтор йылысь?»
— «Абу-ӧ банбокӧ кучкӧм, ваше сиятельство, кодӧс сійӧ пӧлучитіс бал вылын кутшӧмкӧ повесасянь?»
— «А сійӧ повесаыслысь нимсӧ висьтавліс?»
— «Эз, ваше сиятельство, эз висьтавлы...
Ак! ваше сиятельство, — шуи ме, кор гӧгӧрвои истинасӧ, — извинитӧй... ме эг тӧд... абу-ӧ нин ті?..»
— «Ме ачым, — ёна расстроитчӧмӧн вочавидзис граф, — а лыйӧм картина — миян медбӧръя паныдасьлӧмлӧн паметь...»
— «Ак, менам донаӧй, — шуис графиня, — ен могысь эн висьтавлы; меным страшнӧ лоӧ кывзыны».
— « Энлы, — паныд шуис граф, — ме ставсӧ висьтала;
сійӧ тӧдӧ, кыдзи ме ӧбидиті сылысь другсӧ; мед жӧ тӧдмалас, кыдзи Сильвио мынтіс меным водзӧс».
— Граф матыстіс меным креслӧ, и ме зэв ыджыд любопытствоӧн кылі со кутшӧм висьт.
«Вит во сайын ме гӧтраси.
— Первой тӧлысьсӧ, <eng>the honey-moon</eng>*, ме коллялі тані, тайӧ деревняас.
* медовӧй тӧлысь.
Тайӧ керкаыс меным казьтывлӧ олӧмлысь медбур минутаяссӧ да ӧти медся сьӧкыд воспоминание.
Ӧтчыд рытын ми ветлім ӧтлаын верзьӧмӧн; гӧтырлӧн вӧлыс мыйкӧ кутіс ыръянитны; сійӧ повзис, сетіс меным поводсӧ да гортӧ мӧдӧдчис подӧн; ме муні водзын.
Керка дорысь ме аддзи туйысь воӧм телега; меным висьталісны, мый менам кабинетын пукалӧ морт, коді оз кӧсйы висьтавны ассьыс нимсӧ, но сӧмын шуӧма, мый ме дінӧдз сылӧн эм делӧ.
Ме пыри тайӧ комнатаас да аддзи бусӧссьӧм да тошсялӧм мортӧс; сійӧ сулаліс тайӧ камин дорас.
Ме матыстчи сы дінӧ, зіли тӧдмавны сійӧс.
«Тэ эн тӧд менӧ, граф?» — шуис сійӧ тіралан гӧлӧсӧн.
«Сильвио!» — горӧді ме, да, веськыда висьтала, ме куті чувствуйтны, кыдзи юрсиӧй друг сувтіс.
«Так точно, — шуис сійӧ, — лыйӧм ме сайын; ме локті, медым лэдзны аслам пистолетысь заряд; дась-ӧ тэ?»
Сылӧн пистолетыс чурвидзис бокса зепсьыс.
Ме мерайті дас кык воськов да сувті эсійӧ пельӧсас да кори сійӧс лыйны ӧдйӧджык, гӧтырӧй вотӧдз.
Сійӧ эз тэрмась — сійӧ корис би.
Вайисны сисьяс.
Ме игналі ӧдзӧс, эг тшӧкты некодӧс лэдзны да бара шуи, мед лыяс.
Сійӧ кыскис пистолетсӧ да мӧдіс метитчыны...
Ме лыдди секундаяс...
ме думайті гӧтырӧй йылысь...
Колис ужаснӧй минута!
Сильвио лэдзис кисӧ.
«Жалита, — шуис сійӧ, — мый пистолетыс зарядитӧма абу черешня изъясӧн... пуляыс сьӧкыд.
Меным пыр кажитчӧ, мый миян абу дуэль, а морт виӧм: ме эг велав метитчыны оружиетӧм мортӧ.
Заводитам выльысь; пудъясям, кодлы лыйны первойӧн».
Менам бергӧдчис юрӧй...
Кажитчӧ, ме ог вӧлі сӧгласитчы...
Медбӧрти ми зарядитім ещӧ ӧти пистолет; гартыштім кык билет; сійӧ пуктіс билетъяссӧ картузас, кодӧс ме коркӧ розьӧдлі пуляӧн; ме кыски бара первой номер.
«Тэ, граф, вывті шуда», — шуис сійӧ нюмдӧмӧн, кодӧс ме некор ог вунӧд.
Ог гӧгӧрво, мый мекӧд сэки вӧчсис и кыдзикӧн сійӧ вермис менӧ мырдӧн тшӧктыны... но — ме лыйи да веськалі со эсійӧ картинаас.
(Граф петкӧдліс чуньнас лыйӧм картина вылӧ; чужӧмыс сылӧн ыпъяліс би моз; графиня вӧлі аслас чышъянсьыс кельыдджык; ме эг вермы кутчысьны горӧдӧмысь.)
Ме лыйи, — водзӧ висьталіс граф, — да, слава богу, эг веськав; сэки Сильвио (тайӧ минутаас сійӧ, збыльысь, вӧлі ужаснӧйӧн), Сильвио заводитіс метитчыны меӧ.
Друг воссис ӧдзӧс, котӧрӧн пырӧ Маша да чирзігтыр уськӧдчӧ меным сьылі вылӧ.
Сылӧн воӧмыс бӧр сайкӧдіс менӧ.
«Донаӧй, — шуи ме сылы, — тэ ӧмӧй он аддзы, мый ми шутитам?
Кутшӧма тэ повзьӧмыд!
мун, юышт ва стӧкан да лок миян дінӧ; ме тӧдмӧда тэнӧ важся другкӧд да ёрткӧд».
Маша пыр на эз верит.
«Висьталӧй, збыль-ӧ верӧсӧй шуӧ? — грознӧй Сильвио дорӧ шыасис сійӧ;
— збыль-ӧ, мый ті кыкнанныд шутитанныд?»
— «Сійӧ пыр шутитӧ, графиня, — вочавидзис сылы Сильвио;
— ӧтчыд шуткаӧн кучкис меным банбокӧ, шуткаӧн розьӧдіс пуляӧн со тайӧ картузсӧ, шуткаӧн ӧні эз веськав меным;
ӧні и меным воис кад шутитыштны...»
Тайӧс шуӧм бӧрын сійӧ кӧсйис метитчыны меӧ... сы дырйи!
Маша уськӧдчис сылы кок улас.
«Сувт, Маша, яндысь! — горӧді ме лёкысь;
— а ті, сударь, дугданныд-ӧ издевайтчыны коньӧр нывбаба вылын?
Лыянныд ті, али онӧй?»
— «Ог лый, — вочавидзис Сильвио, — ме дӧвӧлен;
ме аддзылі тэнсьыд шӧйӧвошӧмтӧ, тэнсьыд повзьӧмтӧ;
ме тшӧкті тэнӧ лыйны меным, месянь тырмас.
Кутан помнитны менӧ.
Сета тэнӧ аслад сӧвестьлы».
Сэки сійӧ заводитліс нин петны, но сувтіс ӧдзӧс дорӧ, бергӧдчыліс меӧн лыйӧм картиналань, лыйис сэтчӧ пӧшти метитчытӧг, и петіс.
Гӧтыр куйліс садьтӧгыс; йӧзыс эз лысьтны сувтӧдны Сильвиоӧс да весьӧпӧрӧмӧн видзӧдісны сы вылӧ; сійӧ петіс кильчӧ вылӧ, чукӧстіс ямщиксӧ да муніс, кор ме бура эг на вежӧрт ставсӧ.
Граф ланьтіс.
Татшӧм ногӧн, ме тӧдмалі висьтлысь помсӧ, кодлӧн заводитчӧмыс коркӧ сэтшӧма шензьӧдліс менӧ.
Сійӧ висьтыслӧн геройыскӧд ме эг нин паныдасьлы.
Висьталӧны, мый Сильвио предводительствуйтӧма этеристъяслӧн отрядӧн Александр Ипсилантилӧн восстание дырйи да сійӧс виӧмаӧсь Скуляны дорын сражение дырйи.
{Пушкин А. С. (комиӧдіс Тимушев С. Ф.) @ Пурга @ повесьт @ А. Пушкин. Покойнӧй Иван Петрович Белкинлӧн повестьяс @ 1955 @ Лб. 19-30.}
ПУРГА
Вӧвъяс гӧнитӧны скач,
Джуджыд тола личкиг...
Бокынджык со ӧтка нач
Тыдалыштӧ вичко.
Ыджыд пурга лыбис друг,
Лымйыс клӧкӧн усьӧ;
Додьным весьтын вӧчис круг
Кырныш лёкысь клутсіг;
Сійӧ туналӧ мен шог!
Бурысьясныс сувтса,
Вӧвъяс, чожа рӧдтігмоз,
Видзӧдӧны сюся...
Жуковский
1811 во помын, миянлы зэв тӧдса кадӧ, аслас Ненарадово поместьеын овліс бур сьӧлӧма Гаврила Гаврилович Р**. Сійӧ нималіс став округын гостеприимствоӧн да бурлунӧн; соседъясыс зэв частӧ волывлісны сы ордӧ сёйыштны, юыштны, сы гӧтыркӧд ворсыштны бостон вит кӧпейкаӧн морт вылӧ, а ӧткымынъяс сы могысь, медым видзӧдлыны налысь стройнӧй да кельыд чужӧма дас сизим арӧса нывсӧ, Марья Гавриловнаӧс.
Сійӧ лыддьысьліс озыр невестаӧн, и унаӧн надейтчисны босьтны сійӧс ас саяныс либӧ асланыс пиян сайӧ.
Марья Гавриловнаӧс вӧлі воспитайтӧма французскӧй романъяс вылын да, сідзкӧ, вӧлі влюбитчӧма.
Морт, кодӧс сійӧ бӧрйис, вӧлі гӧлиник армейскӧй прапорщик, коді оліс аслас сиктын отпускын.
Тӧдӧмысь, том морт пытшкын ӧзйис сэтшӧм жӧ страсть, и радейтана нылыслӧн бать-мамыс, налысь ӧта-мӧднысӧ радейтӧм казялӧм мысти, запретитісны нылыслы и думайтны сы йылысь, а сійӧс принимайтлісны отставнӧй заседатель дорысь на омӧльджыка.
Миян любовникъяс письмӧасисны да быд лун аддзысьлісны ас кежаныс пожӧм раскын либӧ важ часовня дорын.
Сэні найӧ клянитчисны вечнӧ радейтны ӧта-мӧднысӧ, элясисны судьба вылӧ да тӧлкуйтісны, мый вӧчны.
Письмӧасьӧмӧн да тадзикӧн сёрнитчӧмӧн найӧ (мый зэв лӧсялана) воисны татшӧм мӧвпӧдз: ми кӧ ӧта-мӧдтӧг лолавны огӧ вермӧй, а чорыд сьӧлӧма бать-мамлӧн воляыс торкӧ миянлысь шуднымӧс, то оз-ӧ позь миянлы вӧчны ставсӧ налысь кывзысьтӧг?
Гӧгӧрвоана, мый тайӧ шуда мӧвпыс воис юрас первойсӧ том мортлы да мый сійӧ зэв ёна воис сьӧлӧм вылас романическӧя воображайтысь Марья Гавриловналы.
Пуксис тӧв да торкис налысь аддзысьлӧмъяссӧ; но найӧ ещӧ ёнджыка кутісны письмӧасьны.
Владимир Николаевич быд письмӧын кевмысис, медым Марья Гавриловна лои сылӧн, мый колӧ венчайтчыны гусьӧн, мыйкӧ дыра дзебсясьны, сэсся уськӧдчыны кок уланыс бать-мамыслы, кодъяслӧн, дерт, небзяс сьӧлӧмныс любовникъяслӧн героическӧй постоянствоысь да шудтӧмлунысь и непременнӧ шуасны: Челядь! локтӧй миян сывтырйӧ.
Марья Гавриловна дыр падъяліс; пышйӧм кузя уна планысь вӧлі ӧткажитчӧма.
Медбӧрти сійӧ сӧгласитчис: индӧм лунӧ сійӧ вӧлі не должен ужнайтны да, юр висьӧм улӧ лэдзчысьӧмӧн, мунны аслас комнатаӧ.
Сылӧн служанка-нылыс вӧлі заговорын; кыкнанныс найӧ долженӧсь вӧлі петны садйӧ задньӧй кильчӧӧд, корсьны сад сайысь дасьтӧм вӧла-доддя, пуксьыны сэтчӧ да мунны Ненарадовосянь вит верст сайӧ Жадрино сиктӧ, веськыда вичкоӧ, кӧні Владимир кутас нин виччысьны найӧс.
Решительнӧй лун вечернянас Марья Гавриловна войбыд эз узь; сійӧ дасьтысис, кӧртавліс чукӧрӧ бельёсӧ да платьеяссӧ, гижис кузь письмӧ ӧти чувствительнӧй барышнялы, аслас пӧдругалы, мӧд письмӧ гижис аслас бать-мамлы.
Сійӧ прӧщайтчис накӧд медся мелі кывъясӧн, оправдайтіс ассьыс поступоксӧ страстьлӧн венны позьтӧм вынӧн да помаліс сійӧн, мый медся бур минутаӧн сійӧ кутас лыддьыны сійӧ здуксӧ, кор сылы лоӧ разрешитӧма уськӧдчыны аслас дона бать-мамлы кок улас.
Сэсся кыкнан письмӧсӧ печатайтіс ичӧтик тульскӧй печаткаӧн, кытчӧ вӧлі изобразитӧма кык ломалысь сьӧлӧм да бур гижӧд, шыбитчис вольпась вылас югдандорыс нин да ойбыртіс, но и сэки сійӧс быд здук пальӧдісны сьӧкыд думъяс.
То сылы кажитчис, мый самӧй сійӧ минутаас, кор сійӧ пуксьӧ доддьӧ, медым мунны венчайтчыны, батьыс сувтӧдӧ сійӧс, ӧдйӧ да лёкысь кыскӧ сійӧс лым вывті да шыбитӧ пыдӧстӧм пемыд гуӧ... и сійӧ тювгысьӧ-лэбӧ кынмӧм сьӧлӧмӧн; то сійӧ аддзыліс Владимирӧс, коді куйліс веж эжа вылын, кельыд, вирӧсь.
Кулігас сійӧ гора гӧлӧсӧн кевмысис Машалы тэрмасьны венчайтчыны сыкӧд...
Мукӧд мисьтӧм, шуштӧм вӧтъяс волісны сы вежӧрӧ ӧти бӧрся мӧд.
Медбӧрти сійӧ чеччис ещӧ на кельыдджык да збыльысь висян юрӧн.
Бать-мамыс казялісны сылысь беспокоитчӧмсӧ; налӧн мелі тӧждысьӧмыс да помся юасьӧмыс: мый тэкӧд, Маша? он-ӧ нин тэ вись, Маша? кырлӧдлісны сылысь сьӧлӧмсӧ.
Сійӧ зілис найӧс такӧдны, лоны долыдӧн, но эз вермы.
Воис рыт.
Мӧвп, мый медбӧръяысь нин коллялӧ лунсӧ аслас семьяын, топӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Сійӧ вӧлі ӧдва ловъя; сійӧ гусьӧн прӧщайтчис быд морткӧд, быд предметкӧд, кодъяс вӧліны сы гӧгӧрын.
Вайисны ужын; сьӧлӧмыс сылӧн кутіс ёна тіпкыны.
Тіралан гӧлӧсӧн сійӧ висьталіс, мый сылы ужнайтны оз ков, да заводитіс прӧщайтчыны батьыскӧд да мамыскӧд.
Найӧ окалісны сійӧс да, кыдзи и пыр, благӧслӧвитісны: сійӧ муртса эз бӧрддзы.
Аслас комнатаӧ воӧм мысти сійӧ шыбитчис креслӧӧ да зэв ёна бӧрддзис.
Служанка-нылыс бурӧдіс сійӧс да корис успокоитчыны.
Ставыс вӧлі дась.
Часджын мысти Машалы колӧ вӧлі век кежлӧ эновтны бать-мамыслысь керкасӧ, ассьыс комнатасӧ, нывлысь лӧнь олӧмсӧ...
Ывлаын вӧлі пурга;
омляліс тӧв, таркӧдчисны да швачӧдчисны ставеньяс;
ставыс тайӧ кажитчис сылы грӧзитчӧмӧн да шуштӧм предзнаменованиеӧн.
Регыд керкаын ставыс лӧнис да унмовсис.
Маша гартчис шалльӧн, пасьталіс шоныд капот, босьтіс киас ассьыс шкатулкасӧ да петіс задньӧй кильчӧ вылӧ.
Служанкаыс бӧрсяньыс нуис кык тубрас.
Найӧ лэччисны садйӧ.
Пурга эз лӧнь; тӧв пӧльтіс паныд, быттьӧ зілис сувтӧдны том преступницаӧс.
Найӧ ӧдва воисны сад помӧдз.
Туй вылын виччысис найӧс вӧла-доддя.
Кынмӧм вӧвъяс эз сулавны места вылын;
Владимирлӧн кучерыс ветлӧдліс додь вожъяс водзвылын да кутіс збой вӧвъяссӧ.
Сійӧ отсаліс барышнялы да сылӧн служанкалы пуксьыны да меститны тубрасъяссӧ да шкатулкасӧ, босьтіс вӧжжи, и вӧвъяс чепӧсйисны.
Колям барышняӧс Терешка-кучерлӧн искусство да судьбалӧн попечение улӧ да видзӧдлам миян том любовник вылӧ.
Владимир лунтыр ветлӧдліс ӧтилаӧ да мӧдлаӧ.
Асывнас сійӧ вӧлі жадринскӧй поп ордын; ӧдва сыкӧд сёрнитчис; сэсся муніс корсьны свидетельясӧс матігӧгӧрса помещикъяс пӧвстысь.
Первойыс, код дорӧ сійӧ воис, нелямын арӧса отставнӧй корнет Дравин, сӧгласитчис окотапырысь.
Тайӧ приключениеыс, шуис сійӧ, казьтыліс сылы важся кадсӧ да гусарскӧй дурӧмъяс.
Сійӧ кольӧдіс Владимирӧс ас ордас ӧбедайтны да эскӧдіс сійӧс, мый мукӧд кык свидетель вӧсна делӧ оз сувт.
Збыльысь, ӧбед бӧрын пыр жӧ воисны уска да шпораяса землемер Шмит да капитан-исправниклӧн пиыс, ар дас квайта зонка, коді неважӧн лои уланӧн.
Найӧ не сӧмын примитісны Владимирлысь предложениесӧ, но весиг кӧсйисны лоны дасьӧн жертвуйтны сы вӧсна олӧмнаныс.
Владимир нимкодя кутліс найӧс да муніс гортас лӧсьӧдчыны.
Важӧн нин пемдіс.
Сійӧ мӧдӧдіс ассьыс надежнӧй Терешкасӧ тройкаӧн Ненарадовоӧ да сетіс подробнӧй, обстоятельнӧй наказ, а аслыс тшӧктіс лӧсьӧдны ичӧтик додь да ӧти вӧв, и ӧтнас, кучертӧг, мӧдӧдчис Жадриноӧ, кытчӧ час кык мысти должен вӧлі воны и Марья Гавриловна.
Туйыс сылы вӧлі тӧдса, а вӧлӧн мунны ставыс кызь минута.
Но муртса Владимир петіс сикт сайӧ муяс вылӧ, кыдзи кыптіс тӧв да лои сэтшӧм пурга, мый сійӧ нинӧм эз кут аддзыны.
Ӧти минутаӧн туйсӧ тыртіс; матігӧгӧрыс воши гудыртчӧм да вижоват пемыдӧ; небесаыс ӧтлаасис муыскӧд.
Владимир лои эрд вылын да весьшӧрӧ зілис бӧр веськавны туй вылӧ; вӧлыс тувччаліс ылӧсас и быд здукын то кайліс тола вылӧ, то вӧйліс гуранӧ; доддьыс помся пӧрласис.
Владимир зілис сӧмын не кежны мунан визьсьыс.
Но сылы кажитчис, мый колис нин часджынйысь унджык, а сійӧ пыр на эз во Жадриноса раскӧдз.
Колис ещӧ минута дас; раскыс пыр на эз тыдав.
Владимир муніс джуджыд оврагъяса эрд вывті.
Пурга эз лӧнь, небеса эз сэзьды.
Вӧв заводитіс мудзны, а ас вывсьыс шорӧн визувтіс ньылӧм, кӧть эськӧ сійӧ быд здукын морӧсӧдзыс собаліс лым пиын.
Медбӧрын сійӧ казяліс, мый мунӧ мӧдарӧ.
Владимир сувтіс: заводитіс думайтны, казьтывны, артавны да гӧгӧрвоис, мый колӧ вӧлі мунны веськыдвылӧджык.
Сійӧ мӧдӧдчис веськыдвыв.
Вӧлыс сылӧн ӧдва восьлаліс.
Часысь дырджык нин сійӧ вӧлі туйын.
Жадриноӧдз колӧ лоны матын нин.
Но сійӧ муніс, муніс, а эрдыслы эз вӧв помыс.
Пыр толаяс да оврагъяс; помся пӧрласис доддьыс, помся сійӧс ковмис лэптавны.
Кад муніс;
Владимир заводитіс ёна беспокоитчыны.
Медбӧрти бокынджык кутіс тыдавны мыйкӧ сьӧд.
Владимир кежис сэтчань.
Матыстчигас сійӧ аддзис рас.
Слава богу, думыштіс сійӧ, ӧні матын.
Сійӧ мӧдӧдчис рас пӧлӧн, надейтчис веськавны тӧдса туй вылӧ либӧ кытшовтны рассӧ: Жадрино вӧлі пыр жӧ рас саяс.
Регыд мысти сійӧ веськаліс туй вылӧ да пырис пемыд вӧрӧ, кодӧс кушӧдӧма кӧдзыдыс.
Тӧв эз вермы тані скӧравны; туйыс вӧлі шыльыд; вӧв збоймис, и Владимир успокоитчис.
Но сійӧ муніс, муніс, а Жадрино век эз тыдовтчы; раслы эз вӧв помыс.
Владимир повзьӧмпырысь казяліс, мый сійӧ пырис тӧдтӧм вӧрӧ.
Сійӧс шымыртіс отчаяние.
Сійӧ кучкис вӧвсӧ; коньӧр животнӧй заводитліс рӧдтыны, но регыд мысти надзмӧдіс да дас вит минута мысти мӧдӧдчис восьлӧн, мыйта кӧть эз вотлы сійӧс Владимир.
Вочасӧн пуяс заводитісны шочмыны, и Владимир петіс вӧрысь;
Жадрино эз тыдав.
Кадыс вӧлі войшӧр гӧгӧр.
Сылӧн чепӧсйис синваыс; сійӧ мӧдӧдчис ылӧсас.
Поводдя лӧнис, кымӧръяс разалісны, сы водзын куйліс вольсыштчӧм еджыд равнина.
Войыс вӧлі вель югыд.
Неылысь сійӧ аддзис неыджыд сикт, кӧні вӧлі нёль-ӧ-вит керка.
Владимир муніс сэтчань.
Первой керка дорас сійӧ чеччыштіс додьсьыс, котӧртіс ӧшинь дорӧ да заводитіс таркӧдчыны.
Некымын минута мысти пу ставень кыптіс, и старик мыччис ассьыс дзор тошсӧ.
«Мый тэныд колӧ?» — «Ылын-ӧ Жадриноӧдз?» — «Жадриноыс ылын-ӧ?» — «Да, да!
Ылын-ӧ?» — «Абу ылын; верст дас лоӧ».
Тайӧ вочакывсӧ кылӧм бӧрын Владимир кутчысис юрсиас да кынмис места вылас, вины приговоритӧм морт моз.
«А кытысь тэ?» — водзӧ юасис старик.
Владимир эз вермы вочавидзны юасьӧмъяс вылӧ.
«Верман-ӧ тэ, старик, — шуис сійӧ, — корсьны Жадриноӧдз вӧвъяс?» — «Кутшӧм нӧ вӧвъяс миян», — вочавидзис мужик. — «Да ог-ӧ вермы босьтны кӧть проводникӧс?
Ме мынта, мыйта сылы ковмас».
— «Энлы, — шуис старик ставеньсӧ тупкигӧн, — ме тэныд пиӧс ыста; сійӧ тэнӧ нуӧдас».
Владимир кутіс виччысьны.
Эз коль и минута, сійӧ бара заводитіс таркӧдчыны.
Ставень кыптіс, мыччысис тош.
«Мый тэныд колӧ?» — «Кӧн нӧ тэнад пиыд?» — «Дзик пыр петас, кӧмасьӧ.
Али тэ кынмин? пыр шонтысьышт».
— «Благодарита, ысты ӧдйӧджык питӧ».
Дзуртыштіс дзиръя; детинка петіс зор кодь беддьӧн да мӧдӧдчис водзвылын, то туйсӧ индаліг, то лым толаясӧн тыртӧм туйсӧ корсиг.
«Кымынӧд час?» — юаліс сылысь Владимир.
— «Да регыд нин югдас», — вочавидзис том мужик.
Владимир эз нин шулы ни ӧти кыв.
Чуксасисны петукъяс и вӧлі нин югыд, кор найӧ воисны Жадриноӧ.
Вичко вӧлі игана.
Владимир мынтысис проводниклы да муніс поп ордӧ.
Поп керка дорын сылӧн тройкаыс эз вӧв.
Кутшӧм юӧр виччысис сійӧс!
Но бергӧдчам ненарадовскӧй бур помещикъяс дорӧ да видзӧдлам, мый нин вӧчсьӧ налӧн.
А нинӧм.
Старикъяс садьмисны да петісны гостинӧйӧ,
Гаврила Гаврилович колпака да байкӧвӧй пинжака, Прасковья Петровна ватнӧй шлафора.
Вайисны самӧвар, и Гаврила Гаврилович ыстіс нывкаӧс тӧдмавны Марья Гавриловналысь, кутшӧм сылӧн здоровьеыс да кутшӧма сійӧ узис.
Нывка воис бӧр да висьталіс, мый барышня пӧ узьӧма омӧля, но мый сылы пӧ ӧні кокньыдджык, и мый сійӧ пӧ пыр жӧ локтас гостинӧйӧ.
Збыльысь, ӧдзӧс воссис, и Марья Гавриловна матыстчис здоровайтчыны папенькаыскӧд да маменькаыскӧд.
«Кыдзи тэнад юрыд, Маша?» — юаліс Гаврила Гаврилович.
«Лӧсьыдджык, папенька», — вочавидзис Маша.
«Тэ, навернӧ, Маша, тӧрыт кольмылӧмыд», — шуис Прасковья Петровна.
«Вермас лоны, маменька», — вочавидзис Маша.
Луныс коли бура, но вой кежлас Маша висьмис.
Мӧдӧдісны карӧ лекарла.
Сійӧ воис рытъявылыс да казяліс, мый висьысь сӧрӧ.
Кыптіс ыджыд жар, и коньӧр висьысь кык недель чӧж вӧлі куланвыйын.
Гортас некод эз тӧд пышйыны заводитлӧм йылысь.
Письмӧяссӧ, кодъясӧс Маша гижліс пышйыны заводитлӧм водзвылын, вӧлі сотӧма; сылӧн горничнӧйыс господаяс скӧрмӧмысь полӧм вӧсна некодлы нинӧм эз висьтавлы.
Поп, отставнӧй корнет, уска землемер да том улан вӧліны скромнӧйӧсь, и эз весьшӧрӧ.
Терешка-кучер некор нинӧм лишнӧйсӧ эз сёрнитлы, весиг и кодъюрӧн.
Татшӧм ногӧн, тайнасӧ вӧлі видзӧма дюжинаджын дорысь унджык заговорщикӧн.
Но Марья Гавриловна ачыс, дугдывтӧг сӧригас, висьталіс ассьыс тайнасӧ.
Но сылӧн  кывъясыс вӧліны сэтшӧм лӧсявтӧмӧсь, мый мамыс, коді эз вешйывлы сы вольпась дорысь, вермис гӧгӧрвоны сӧмын, мый нылыс сылӧн зэв ёна радейтӧ Владимир Николаевичӧс да мый, навернӧ, радейтӧмыс и вӧлі висьӧмыслӧн помкаӧн.
Сійӧ сӧветуйтчис аслас верӧскӧд, ӧткымын соседъяскӧд, и медбӧрти ӧтсӧгласӧн ставӧн шуисны, мый, буракӧ, татшӧм нин вӧлі Марья Гавриловналӧн судьбаыс, мый суженӧйтӧ вӧлӧн он ордйӧд, мый гӧльлуныд абу порок, мый овны лоӧ не озырлункӧд, а морткӧд, да сідзи водзӧ.
Нравственнӧй поговоркаясыд овлӧны ёна пӧлезнӧйӧсь сэк, кор ми ассянь этша мый вермам думайтны асьнымӧс оправдайтӧм могысь.
Вочасӧн барышня заводитіс бурдны.
Владимир важӧн нин эз вӧвлы Гаврила Гаврилович керкаын.
Сійӧ вӧлі повзьӧма воддзамоз примитӧмысь.
Шуисны мӧдӧдлыны сы дорӧ да юӧртны сылы виччысьтӧм шуд йылысь: гӧтрасьӧм вылӧ сӧгласитчӧм йылысь.
Но кутшӧм жӧ вӧлі чуймӧмыс Ненарадовоса помещикъяслӧн, кор налӧн корӧм вылӧ вочакыв пыдди налы воис сысянь джынвыйӧ сумасшедшӧй письмӧ!
Сійӧ объявитіс налы, мый сылӧн кокыс некор оз ло на керка помын, да корис вунӧдны шудтӧм морт йылысь, кодлы дзик ӧти надеяӧн кольӧ смерть.
Некымын лун мысти найӧ тӧдмалісны, мый Владимир мунӧма армияӧ.
Тайӧ вӧлі 1812 воын.
Дыр эз лысьтны висьтавны та йылысь бурдысь Машалы.
Сійӧ некор эз казьтыв Владимирӧс.
Некымын тӧлысь мысти нин, Бородино дорын отличитчӧмъяс да сьӧкыда ранитчӧмъяс лыдын сылысь нимсӧ аддзӧм бӧрын, Маша уси обморокӧ, и полісны, медым бара эз висьмы.
Но, слава богу, обмороклӧн последствиеяс эз лоны.
Мӧд шог суис сійӧс: Гаврила Гаврилович кувсис да колис сійӧс став имениелӧн наследницаӧн.
Но наследство эз кокньӧд сылысь шогсӧ; сійӧ сьӧлӧмсяньыс шогсис Прасковья Петровнакӧд ӧтлаын, клянитчис некор не янсӧдчыны сыкӧд; кыкнанныс найӧ эновтісны Ненарадово, шог казьтылӧмъяслысь места, да мунісны овны ***-скӧй поместьеӧ.
Жӧникъяс и тані гартчисны мича да озыр невеста гӧгӧр; но сысянь оз позь вӧлі виччысьны некодлы некутшӧм надеятор.
Мамыс мукӧддырйи корліс, медым сійӧ бӧрйис аслыс верӧс;
Марья Гавриловна пыркнитліс юрнас да думыштчыліс.
Владимир эз нин вӧв: сійӧ кувсис Москваын, французъяс пырӧм водзвылын.
Сылӧн паметьыс Машалы кажитчис священнӧйӧн; колӧ шуны, сійӧ видзис ставсӧ, мый вермис казьтыштны Владимирӧс: книгаяс, кодъясӧс коркӧ сійӧ лыддьывліс, сылысь рисунокъяссӧ, нотаяссӧ да стихъяссӧ, кодъясӧс перепишитліс сылы.
Соседъяс, ставсӧ тӧдмалӧм бӧрын, шензисны сылӧн крепыдлун вылӧ да любопытствоӧн виччысисны геройӧс, коді медбӧрти венас тайӧ девственнӧй Артемизаыслысь шог верностьсӧ.
Сэк кості война славнӧя помасис.
Миян полкъяс бӧр воалісны заграницаысь.
Йӧз котӧртісны налы паныд.
Музыка ворсіс завоюйтӧм сьыланкывъяс: <fra>Vive Henri-Quatre</fra> *, тирольскӧй вальсъяс да Жокондлысь арияяс.
*Мед олас Генрих Четвёртый!
Офицеръяс, кодъяс мунісны армияӧ пӧшти зонкаясӧн, бӧр локтісны тыш вылын ёнмӧмаясӧн да морӧстырыс крестъясӧн.
Салдатъяс гажаа сёрнитісны ас костаныс да помся сорлалісны сёрниас немецкӧй да французскӧй кывъяс.
Вунӧдлытӧм кад!
Славалӧн да радлунлӧн кад!
Кутшӧм ёна тіпкис русскӧй сьӧлӧм отечество кыв шуигӧн!
Кутшӧм долыдӧсь вӧліны аддзысигӧн синва войтъяс!
Кутшӧм ӧтсӧгласӧн ми йитім народнӧй гордостьлысь да государӧс радейтан чувствояс!
А Машалы кутшӧм вӧлі тайӧ здукыс!
Нывбабаяс, русскӧй нывбабаяс, сэки вӧліны нинӧмӧн ӧткодявтӧмӧсь.
Пырся кӧдзыдлуныс налӧн воши.
Налӧн радлуныс вӧлі збыльысь сьӧлӧмсяньыс шымыртанаӧн, кор, победительясӧс встречайтігӧн, найӧ горзісны: ура!
Да шыблалісны вывлань чепчикъяс.
Коді сэкся офицеръяс пӧвстысь оз висьтав, мый русскӧй нывбабалы сійӧ вӧлі обязан медбур, медся дона наградаӧн?..
Тайӧ яръюгыд кадас Марья Гавриловна оліс мамыскӧд *** губернияын да эз аддзыв, кыдзи кыкнан столицаыс празднуйтісны войскалысь воӧмсӧ.
Но уездъясын да сиктъясын общӧй радлӧмыс, гашкӧ, вӧлі ещӧ ыджыдджык.
Тайӧ местаясас офицерлӧн воӧмыс вӧлі налы збыль торжествоӧн, и фрака любовниклы омӧль вӧлі лоны сыкӧд орччӧн.
Ми висьтавлім нин, мый Марья Гавриловнаӧс, кӧть и сійӧ вӧлі ӧтдортчӧма ставсьыс, важмозыс кытшалісны корасьысьяс.
Но ставныслы ковмис эновтчыны, кор сы замокын петкӧдчис ранитчӧм гусарскӧй полковник Бурмин, кодлӧн петлицаас вӧлі Георгиевскӧй крест, а чужӧмыс интереснӧй кельыд, кыдз шулісны сэтчӧс барышняяс.
Сылы вӧлі ар кызь квайт.
Сійӧ локтіс отпускӧ аслас поместьеясӧ, кодъяс вӧліны орччӧн Марья Гавриловналӧн сикткӧд.
Марья Гавриловна ёна торйӧдіс сійӧс мукӧдысь.
Сы дырйи сійӧ тӧдчымӧн гажмывліс.
Оз позь вӧлі шуны, мый Марья Гавриловна кокетничайтіс Бурминкӧд; но поэт, сылысь поведениесӧ казялӧм бӧрын, эськӧ шуис:
Абу кӧ радейтӧм тайӧ, то мый нӧ?..
Бурмин и збыльысь вӧлі зэв шань том морт.
Сылӧн вӧлі буретш сэтшӧм вежӧр, коді воӧ нывбабаяслы сьӧлӧм вылас: приличиелӧн да наблюдениелӧн вежӧр, некутшӧм притязаниеястӧм да беспечнӧя шмонитысь.
Марья Гавриловнакӧд сійӧ асьсӧ кутіс прӧстӧя да свободнӧя; но мый кӧть Марья Гавриловна эз шу либӧ эз вӧч, сылӧн душаыс да синъясыс сы бӧрся и видзӧдісны.
Сійӧ кажитчис рам да скромнӧй характера, но йӧз вӧйписны, мый коркӧ сійӧ вӧвлі ужаснӧй повесаӧн, и тайӧ эз вредит сылы Марья Гавриловна мнениеын, коді (кыдзи и став том дамаяс) сьӧлӧмсяньыс прӧщайтліс дурӧмъяс, кӧні петкӧдчӧ збойлун да характерлӧн пылкость.
Но ставсьыс ёнджыкасӧ... (сылӧн нежностьысь ёнджыка, приятнӧй сёрнисьыс ёнджыка, интереснӧй кельыдлунсьыс ёнджыка, кӧртӧда кисьыс ёнджыка) том гусарлӧн чӧв олӧмыс ставсьыс ёна кыпӧдіс сылысь любопытствосӧ да воображениесӧ.
Марья Гавриловна эз вермы не гӧгӧрвоны, мый сійӧ воӧ Бурминлы сьӧлӧм вылас;
тыдалӧ, и сійӧ, аслас вежӧрӧн да опытностьӧн, вермис нин казявны, мый Марья Гавриловна торйӧдӧ сійӧс мукӧдысь: мыйла нӧ сійӧ ӧнӧдз эз аддзыв Бурминӧс аслас кок улысь да эз кывлы сылысь признайтчӧм?
Мый кутіс сійӧс?
полӧм, коді пыр ӧтлаын збыльысь радейтӧмкӧд, гордость али наян волокиталӧн кокетство?
Тайӧ сылы вӧлі загадкаӧн.
Бурджыка думыштӧм бӧрын Марья Гавриловна решитіс, мый талы дзик ӧти помкаӧн вӧлі полӧм, да шуис збоймӧдны сійӧс ыджыдджык внимательностьӧн да, обстоятельствояс серти, весиг нежностьӧн.
Сійӧ дасьтіс виччысьтӧм пом да терпитны вермытӧг виччысис романическӧй объяснениелысь минутаяс.
Тайна, кутшӧм кӧть сійӧ эз вӧв, век сьӧкыд видзны нывбаба сьӧлӧмын.
Марья Гавриловналӧн военнӧй действиеясыс имеитісны колана успех: Бурмин сэтшӧма думыштчис, да сылӧн сьӧд синъясыс Марья Гавриловна вылӧ видзӧдлывлісны сэтшӧм биӧн, мый решительнӧй здукыс, кажитчӧ, матын нин.
Соседъяс сёрнитісны свадьба йылысь, быттьӧ решитӧм делӧ йылысь нин, а бур сьӧлӧма Прасковья Петровна радліс, мый нылыс сылӧн медбӧрти аддзис туяна жӧникӧс.
Ӧтчыд старушка пукаліс ӧтнасӧн гӧстинӧйын да юкліс гран-пасьянс, кыдзи пырис комнатаӧ Бурмин да пыр жӧ юаліс Марья Гавриловна йылысь.
«Сійӧ садйын, — вочавидзис старушка, — мунӧй сы дорӧ, а ме кута виччысьны тіянӧс тані».
Бурмин муніс, а старушка пернапасасис да думыштіс: «гашкӧ, делӧыс талун жӧ помасяс!»
Бурмин аддзис Марья Гавриловнаӧс пруддорса бадь пу улысь, киас книгаа, еджыд платьеа, дзик быттьӧ романса героиня.
Первой юалӧмъяс бӧрын Марья Гавриловна нарошнӧ дугдіс сёрнитны да тайӧн ӧта-мӧдсӧ ёнджыка вайӧдісны шӧйӧвошӧмӧ, кодысь позьӧ вӧлі мездысьны сӧмын виччысьтӧм да решительнӧй объяснениеӧн.
Сідзи и лои: Бурмин гӧгӧрвоис ассьыс сьӧкыд положениесӧ да шуис, мый важӧн нин корсис случай восьтыны сылы ассьыс сьӧлӧмсӧ, да корис недыр кывзыштны.
Марья Гавриловна тупкис книгасӧ да лэдзис синъяссӧ увлань, сійӧн петкӧдліс, мый дась кывзыны.
«Ме радейта тіянӧс, — шуис Бурмин, — ме зэв ёна радейта тіянӧс...»
(Марья Гавриловна гӧрдӧдіс да юрсӧ копыртіс ещӧ улӧджык.)
«Ме вӧлі неосторожнӧйӧн, кор сетчи дона привычкалы быд лун аддзывны да кывны тіянӧс...»
(Марья Гавриловналы дум вылас уси St. Ргеux-лӧн медводдза письмӧыс.)
«Ӧні сёр нин прӧтивитчыны менам судьбалы; тіян йылысь казьтылӧм, тіян мелі, нинӧмкӧд ӧткодявтӧм образныд ӧнісянь лоас менам олӧмын мучениеӧн да радлунӧн;
но меным ещӧ колӧ пӧртны олӧмӧ сьӧкыд обязанность, тӧдмӧдны тіянӧс ужаснӧй тайнаӧн да пуктыны миян костын венны позьтӧм преграда...»
— «Сійӧ пыр вӧлі, — зэв ӧдйӧ торкис Марья Гавриловна, — ме некор ог вермы лоны тіян гӧтырӧн...»
— «Тӧда, — ньӧжйӧник вочавидзис сылы Бурмин, — тӧда, мый коркӧ ті радейтлінныд, но смерть да куим во шогсьӧм...
Дона, муса Марья Гавриловна! энӧ зільӧй мырддьыны менсьым медбӧръя утешениеӧс: мӧвп, мый ті кӧ эськӧ сӧгласитчинныд вӧчны меным шуд, ті кӧ эськӧ... чӧв олӧй, ен могысь, чӧв олӧй.
Ті мучитанныд менӧ.
Да, ме тӧда, ме гӧгӧрвоа, мый ті кӧ эськӧ вӧлінныд менам, — но ме медся шудтӧм морт... ме гӧтыра!»
Марья Гавриловна чуймӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— Ме гӧтыра, — водзӧ висьталіс Бурмин; — ме гӧтыра нин нёльӧд во и ог тӧд, коді менам гӧтырӧй, и кӧні сійӧ, и аддзысьла-ӧ сыкӧд коркӧ!
— Мый ті висьталанныд? — горӧдіс Марья Гавриловна; — кутшӧм гӧгӧрвотӧм тайӧ!
Висьталӧй водзӧ; ме висьтала бӧрынджык...
но висьталӧй, вӧчӧй милӧсть.
— 1812 во заводитчигӧн, — шуис Бурмин, — ме тэрмаси Вильноӧ, кӧні вӧлі миян полкным.
Ӧтчыд сёр рытын станцияӧ воӧм бӧрын ме тшӧкті ӧдйӧджык доддявны вӧвъяс, кыдзи друг кыпӧдчис ужаснӧй пурга, и смотритель и ямщик сӧветуйтісны меным виччысьыштлыны.
Ме кывзыси налысь, но гӧгӧрвотӧм тӧждысьӧм шымыртіс менӧ; кажитчӧ, кодкӧ менӧ сідзи и тувкӧдӧ.
А пурга век эз дугды; ме эг вермы терпитны, прикажиті бара доддясьны да мӧдӧдчи медся лёк поводдя дырйиыс.
Ямщик думыштіс мунны ю кузя, кыті туйыс вӧлі куим верстӧн дженьыдджык.
Берегъяссӧ вӧлі нӧбалӧма; ямщик эз казяв сійӧ местасӧ, кыті кайӧны ю вывсьыс туй вылӧ, да тадзикӧн ми веськалім тӧдтӧм местаӧ.
Бушков эз лӧнь; ме аддзи би югӧр да тшӧкті мунны сэтчань.
Ми воим сиктӧ; пу вичкоын вӧлі биа.
Вичкоыс вӧлі восьса, ӧграда саяс сулаліс некымын додь; папертяс ветлӧдлісны йӧз.
«Татчӧ! татчӧ!» — горзісны некымынӧн.
Ме тшӧкті ямщиклы матыстчыны.
«Помилуйт, кытчӧ тэ вошлін? — шуис меным кодкӧ; — невеста садьтӧм; поп оз тӧд, мый вӧчны; ми дасьӧсь нин вӧлі мунны бӧр.
Чеччы нин ӧдйӧджык».
Ме шыасьтӧг чеччышті доддьысь да пыри вичкоӧ, кодӧс слабиника югдӧдісны кык-куим сись.
Вичколӧн пемыд пельӧсын лабич вылын пукаліс ныв; мӧд ныв зыраліс сылысь кӧсичаяссӧ.
«Слава богу, — шуис мӧдыс, — ӧдва ті воинныд.
Муртса ті барышнянымӧс энӧ виӧй».
Пӧрысь поп матыстчис да юаліс: «Тшӧктанныд заводитны?»
— «Заводитӧй, заводитӧй, батюшка», — вочавидзи ме шӧйӧвошӧмӧн.
Нывсӧ чеччӧдісны.
Меным сійӧ кажитчис мичаӧн...
Гӧгӧрвотӧм, прӧститны позьтӧм ветренность...
ме сувті нылыскӧд орччӧн налой водзӧ; поп тэрмасис; куим мужичӧй да горничнӧй кутісны невестаӧс да вӧліны занятӧсь сӧмын сійӧн.
Миянӧс венчайтісны.
«Окасьӧй», — шуисны миянлы.
Менам гӧтырӧй бергӧдіс мелань кельыд чужӧмсӧ.
Ме кӧсйи сійӧс окавны...
Сійӧ горӧдіс: «Ой, абу сійӧ! абу сійӧ!» — да уси садьтӧгыс.
Йӧзыс повзьӧмӧн видзӧдлісны ме вылӧ.
Ме бергӧдчи, петі вичкоысь некодӧн куттӧг, шыбитчи кибиткаӧ да горӧді: вӧтлы!
— Господи! — горӧдіс Марья Гавриловна; — и ті онӧ тӧдӧй, мый лои тіян коньӧр гӧтыркӧд?
— Ог тӧд, — вочавидзис Бурмин, — ог тӧд, кыдзи шуӧны сиктсӧ, кӧні ме венчайтчи;
ог помнит, кутшӧм станциясянь петалі.
Сэки ме сэтшӧм веськодьӧн лыдди ассьым преступнӧй дурӧмӧс, мый, вичкоысь ылыстчӧм бӧрын, унмовси да садьми мӧд лун асывнас, коймӧд станцияын нин.
Слуга, коді вӧлі сэки мекӧд, кулі походын, и менам весиг надеяӧй абу, медым корсьны сійӧс, код вылын сэтшӧм лёкногӧн ме шутиті и код вӧсна ӧні сэтшӧм чорыда менӧ накажитӧма.
— Господи, господи! — шуис Марья Гавриловна да кватитіс Бурминлысь кисӧ; — сідзкӧ, тайӧ ті вӧлінныд!
И ті онӧ тӧдӧй менӧ?..
Бурмин кельдӧдіс... да уськӧдчис сы водзӧ пидзӧс вылас...
{Пушкин А. С. (комиӧдіс Тимушев С. Ф.) @ Горт вӧчысь @ повесьт @ А. Пушкин. Покойнӧй Иван Петрович Белкинлӧн повестьяс @ 1955 @ Лб. 31-37.}
ГОРТ ВӦЧЫСЬ
Ог аддзӧ ӧмӧй быд лун горт,
Вселеннаялысь пӧрысь дзорлун?
Державин
Горт вӧчысь Адриян Прохоровлысь медбӧръя эмбурсӧ тэчисны покойникъясӧс кыскалан телегаӧ, и кык омӧлик вӧв нёльӧдысь мӧдӧдчисны Басманнӧйсянь Никитскӧйлань, кытчӧ горт вӧчысь вуджис став овмӧснас.
Лавкасӧ тупкӧм мысти сійӧ тувъяліс ӧдзӧсас объявление сы йылысь, мый керкаыс вузавсьӧ да сетсьӧ квартира улӧ, да подӧн мӧдӧдчис выль оланінӧ.
Кор матыстчис виж керкалань, коді сэтшӧма соблазняйтліс сылысь воображениесӧ да медбӧрти вӧлі ньӧбӧма бура ыджыд донысь, горт вӧчысь, пӧрысь морт, шензьӧмӧн кутіс чувствуйтны, мый сылӧн сьӧлӧмыс оз радлы.
Тӧдтӧм порог вомӧн воськовтӧм мысти да аслас выль оланінысь суматоха аддзӧм бӧрын сійӧ ышловзис важ керка вӧснаыс, кӧні дас кӧкъямыс во чӧжӧн ставсӧ вӧлі вайӧдӧма порядокӧ, да заводитіс видны ассьыс кыкнан нывсӧ и работницасӧ ньӧжмыд вӧрасысь да ачыс кутіс отсасьны налы.
Регыд порядок лои лӧсьӧдӧма;
ӧбразъяса кивот, пӧсуда тыра шкап, пызан, диван да крӧвать босьтісны пыді комнатаысь налы индӧм пельӧсъяс;
кухняын да гостинӧйын меститчисны кӧзяинлӧн вӧчӧмторъясыс: быдсикас рӧма да разнӧй ыджда гортъяс, сідзжӧ траурнӧй шляпаяс, мантияяс да факелъяс тыра шкапъяс.
Ворота весьтын кыптіс вывеска, кытчӧ вӧлі изобразитӧма увлань лэдзӧм факела кыз Амурӧс да гижӧма:
«тані вузавсьӧны да эжсьӧны прӧстӧй да краситӧм гортъяс, а сідзжӧ сетсьӧны прокатӧ да дзоньтавсьӧны важъяс».
Нывъяс мунісны асланыс горничаӧ.
Адриян кытшовтіс ассьыс оланінсӧ, пуксис ӧшинь дорӧ да тшӧктіс пузьӧдны самӧвар.
Просвещённӧй лыддьысьысь тӧдӧ, мый Шекспир да Вальтер Скотт кыкнанныс петкӧдлісны ассьыныс горт вӧчысьяссӧ гажаӧн да шутливӧйӧн, медым тайӧ противоположностьнас ёнджыка шензьӧдны миянлысь воображениенымӧс.
Истина уважайтӧм вӧсна ми огӧ вермӧ вӧчны на моз да быть лоӧ веськыда шуны, мый миян горт вӧчысьлӧн характерыс стӧч лӧсяліс сылӧн гажтӧм ремеслӧлы.
Адриян Прохоров пырджык вӧлі зумыш да думыштчӧма.
Чӧв олӧмсӧ сійӧ торкліс, гашкӧ, сӧмын сы могысь, медым видыштны ассьыс нывъяссӧ, кор суліс найӧс уджтӧг, ветлысь-мунысьяс вылӧ ӧшиньӧд дзоргигӧн, либӧ корны аслас вӧчӧмторъяс вылӧ ыджыдджык дон налысь, кодъяслӧн вӧлі несчастье (а мукӧддырйиыс удовольствие) нуждайтчыны наын.
И сідзи, Адриян, ӧшинь дорын пукалігӧн да сизимӧд чашка чай юигӧн, кыдзи и пыр овлӧ, вӧлі вӧйтчӧма аслас жугыль мӧвпъясӧ.
Сійӧ думайтіс ливень зэр йылысь, коді недель сайын суис буретш застава дорын отставнӧй бригадирӧс дзебигӧн.
Зэр вӧсна уна мантияяс чинісны, уна шляпаяс чукрассисны.
Сійӧ водзвыв тӧдіс быть лоана расходъяс, сы вӧсна мый горт вылӧ кӧлуйыслӧн важся запасыс сылӧн воис шогмытӧмвыйӧдз.
Сійӧ надейтчис вештыны убыткаяссӧ пӧрысь купчиха Трюхина щӧт весьтӧ, коді пӧшти во нин вӧлі куланвыйын.
Но Трюхина лӧсьӧдчис кувны Разгуляйын, и Прохоров поліс, медым сылӧн наследникъясыс, кӧть и найӧ кӧсйысьлісны, эськӧ эз дышӧдчыны корны сійӧс та ылнаысь да эз тӧргуйтчыны матыссаджык подрядчиккӧд.
Тайӧ мӧвпъяссӧ торкисны ӧдзӧсӧ куимысь франмасонскӧй кучкӧмӧн.
«Коді сэні?» — юаліс горт вӧчысь.
Ӧдзӧс воссис, и морт, кодӧс вӧлі позьӧ тӧдмавны ӧтчыд видзӧдлӧм серти, мый сійӧ немец-ремесленник, пырис комнатаӧ да гажа чужӧмӧн матыстчис горт вӧчысь дінӧ.
«Извинитӧй, любезнӧй сосед, — шуис сійӧ сэтшӧм роч наречиеӧн, кодӧс ми ӧнӧдз ог вермӧй кывзыны серамтӧг,
— извинитӧй, мый ме мешайті тіянлы...
ме кӧсйи ӧдйӧджык тӧдмасьны тіянкӧд.
Ме сапожник, нимӧй менам Готлиб Шульц, ме ола тіянсянь улича мӧдарас, сійӧ керкаас, коді тіян ӧшиньяслы паныда.
Аски празднуйта ассьым серебрянӧй свадьба, и ме кора тіянӧс да тіянлысь нывъяснытӧ приятельяс моз ӧбедайтны ме ордын».
Корӧмсӧ вӧлі примитӧма бура.
Горт вӧчысь корис сапожникӧс пуксьыны да юны чашка чай, и, Готлиб Шульцлӧн прӧстӧй характер ради, регыд мысти найӧ кутісны сёрнитны другъяс моз.
«Кутшӧма тӧргуйтӧ тіян милӧсть?» — юаліс Адриян.
— «Э-хе-хе, — вочавидзис Шульц, — и сідз и тадз.
Элясьны ог вермы.
Кӧть, дерт, менам тӧварыд абу сэтшӧм, кутшӧм тіян: ловъяыд сапӧгтӧг олас, а кулӧм мортыд горттӧгыд оз ов».
— «Дзик збыль, — шуис Адриян; — но век жӧ, ловъяыдлы кӧ нинӧм вылӧ ньӧбны сапӧгсӧ, то эн скӧрмы, ветлӧ сійӧ и кӧмтӧг;
а корысь покойникыд и дон мынтытӧг гортсӧ аслыс босьтӧ».
Татшӧм ногӧн налӧн сёрни нюжаліс ещӧ мыйкӧ дыра; медбӧрти сапожник чеччис да прӧщайтчис горт вӧчыськӧд да бара на корис волыны.
Аскинас, стӧч дас кык часын, горт вӧчысь да сылӧн нывъясыс петісны выльӧн ньӧбӧм керкадорса дзиръяӧд да мӧдӧдчисны сосед ордас.
Ог кут описывайтны ни Адриян Прохоровлысь русскӧй кафтансӧ, ни Акулиналысь да Дарьялысь европейскӧй паськӧмнысӧ, тайӧ случайын ме кежа ӧнія романистъяслӧн примитӧм обычайысь.
Но лыддя коланаӧн индыны, мый кыкнан нылыс пуктісны юр вылас виж шляпа да кӧмалісны гӧрд башмак, кыдзи вӧччывлісны найӧ сӧмын торжественнӧй случайяс дырйи.
Сапожниклӧн дзескыд квартиратырыс вӧліны гӧстьяс, унджыкыс немец-ремесленникъяс, налӧн гӧтыръясыс да подмастерьеяс.
Роч чиновникъяс лыдысь вӧлі ӧтнасӧн буточник, чухонец Юрко, коді, кӧть и вӧлі зэв ичӧтик званиеа, кужис шедӧдны кӧзяинлысь торъя благосклонность.
Во кызь вит нин вераӧн да правдаӧн сійӧ служитіс тайӧ званиеас, кыдзи Погорельскийлӧн почтальон.
Дас кыкӧд вося пӧжар сотіс первопрестольнӧй столицаӧс, бырӧдіс и сылысь виж будкасӧ.
Но врагӧс вӧтлӧм бӧрын пыр жӧ сы местаӧ кыптіс выль, дорическӧй орденлӧн еджыд колонкаяса руд будка, и Юрко бара заводитіс ветлӧдлыны сы дорті секираа да сермяжнӧй броняа.
Сійӧс вӧлі тӧдӧны унджык немецыс, кодъяс олісны Никитскӧй ворота дорын: на пӧвстысь ӧткымынъяслы ковмыліс весиг узьны Юрко ордын выльлунлы паныда войӧ.
Адриян пыр жӧ тӧдмасис сыкӧд, кыдзи морткӧд, код дінӧ водз либӧ сёр вермас лоны нужда, и кор гӧстьяс пуксисны пызан сайӧ, то найӧ пуксисны орччӧн.
Господин да госпожа Шульцъяс да налӧн нылыс, дас сизим арӧса Лотхен, гӧстьяскӧд ӧбедайтігӧн, ставӧн тшӧтш гӧститӧдісны и отсасисны кухаркалы вердчигӧн.
Сур киссис шорӧн.
Юрко сёйис нёль морт весьтӧ;
Адриян сыысь эз кольччы; нывъясыс сылӧн пукалісны рама; немецкӧй кыв вылын сёрни часысь часӧ лои гораджык.
Друг кӧзяин корис неуна лӧньыштлыны и, сиралӧм бутылка восьтігӧн, гораа шуис рочӧн: «Менам бур Луизалӧн здоровье вӧсна!»
Полушампанскӧй брызьнитіс быгйӧн.
Кӧзяин нежнӧя окыштіс аслас нелямын арӧса гӧтырлысь свежӧй чужӧмсӧ, и гӧстьяс ызгигтыр юисны бур Луизалӧн здоровье вӧсна.
«Менам дона гӧстьяслӧн здоровье вӧсна!» — мӧд бутылка восьтігӧн горӧдіс кӧзяин, — и гӧстьяс аттьӧалісны сійӧс да бара косьтісны румкаяснысӧ.
Сэки тостъяс заводитчисны ӧти бӧрся мӧд: юисны быд гӧстьлӧн здоровье вӧсна торйӧн, юисны Москва здоровье вӧсна да быдса дюжина немецкӧй каръяс вӧсна, юисны став цехъяс вӧсна ӧтлаын и быд цех вӧсна торйӧн, юисны мастеръяслӧн да подмастерьеяслӧн здоровье вӧсна.
Адриян юис ыджыд стараниеӧн да сэтшӧма гажмис, мый ачыс предложитіс кутшӧмкӧ тешкодь тост.
Друг ӧти гӧсть, кыз булочник, лэптіс румкасӧ да горӧдіс: «Налӧн здоровье вӧсна, кодъяс вылӧ ми уджалам, <deu>unserer Kundleute</deu>»*.
* миян клиентъяс вӧсна!
Предложениесӧ, воддзаяссӧ моз жӧ, вӧлі примитӧма радпырысь да ӧтсӧгласӧн.
Гӧстьяс заводитісны копрасьны ӧта-мӧдныслы, портнӧй сапожниклы, сапожник портнӧйлы, булочник налы кыкнанныслы, ставӧн булочниклы, и сідзи водзӧ.
Тайӧ поклонъяс дырйиыс Юрко горӧдіс аслас соседыслы: «Мый нӧ? ю, батюшка, аслад кулӧмаясыдлӧн здоровье вӧсна».
Ставӧн серӧктісны, но горт вӧчысь ӧбидитчис да зумыштчис.
Тайӧс некод эз казяв, гӧстьяс юисны водзӧ, и звӧнитіс нин вечерня кежлӧ, кор ставӧн чеччисны пызан сайысь.
Гӧстьяс разӧдчисны сёрӧн, и унджыкыс гажаӧн.
Кыз булочник да переплётчик, кодлӧн чужӧмыс кажитчис гӧрдов сафьяннӧй переплётын, сойбордйӧдыс нуӧдісны Юркоӧс аслас будкаӧ, тайӧ случайын роч пословица серти: <rus>долг платежом красен</rus>.
Горт вӧчысь воис гортас код да скӧр.
«Мый нӧ тайӧ, збыльысь, — сёрнитіс сійӧ гораа, — мыйӧн менам ремеслӧӧй мукӧдлӧн серти абу честнӧйджык?
горт вӧчысь ӧмӧй палачлы вок?
мый вылӧ сералӧны басурманъяс?
горт вӧчысьыс ӧмӧй святочнӧй шут?
Окота вӧлі корны найӧс новоселье вылӧ, вӧчлыны налы ыджыд пир; но тайӧс оз ло вӧчӧма!
А кора ме найӧс, кодъяс вылӧ уджала: православнӧй кулӧм войтырӧс».
— «Мый тэ, батюшка? — шуис работница, коді сэки вӧлі пӧрччӧдӧ сійӧс;
— мый тэ тайӧ сӧран?
Пернапасась!
Корны кулӧм йӧзӧс новоселье вылӧ!
Кутшӧм страсть!»
— «Ей-богу, кора, — водзӧ сёрнитіс Адриян, — и аски жӧ.
Милости просим, менам благодетельяс, аски ме ордӧ пируйтны; гӧститӧда, мый ен ыстіс».
Тайӧс шуӧм бӧрын горт вӧчысь довгис крӧвать вылас да регыд мысти кутіс шкоргыны-узьны.
Ывлаын вӧлі пемыд на, кор Адриянӧс пальӧдісны.
Купчиха Трюхина кувсьӧма буретш тайӧ вояс, и сы приказчиксянь Адриянлы тайӧ юӧрсӧ вайис верзьӧма нарошнӧй.
Горт вӧчысь сетіс таысь сылы вина вылӧ гривенник, ӧдйӧ пасьтасис, медаліс извозчикӧс да муніс Разгуляйӧ.
Покойничалӧн ворота дорын сулаліс нин полиция да ветлӧдлісны купечьяс, кодъяс кырнышъяс моз кылісны шой дук.
Покойнича куйліс пызан вылын, воск кодь виж, но абу на заводитӧма дуксьыны.
Сы дорын сулалісны рӧдвужыс, соседъясыс да гортсаясыс.
Став ӧшиньясыс вӧліны восьсаӧсь; ломзисны сисьяс; попъяс лыддисны молитваяс.
Адриян матыстчис Трюхина племянник дінӧ, моднӧй сюртука том купеч дінӧ, да висьталіс сылы, мый горт дась, сисьяс, эжӧд да мукӧд дзебан кӧлуй пыр жӧ лоӧ вайӧма тыр исправностьӧн.
Наследникыс аттьӧаліс сійӧс рассеяннӧя да шуис, мый сійӧ донъясьны оз кут, а ставтор кузяыс надейтчӧ сы сӧвесть вылӧ.
Горт вӧчысь, кыдзи и пыр, божитчис, мый лишнӧй оз босьт;
видзӧдліс приказчик вылӧ да муніс клопочитны.
Лунтыр ветлӧдліс Разгуляйсянь Никитскӧй воротаӧдз да бӧр;
рыт кежлас ставсӧ ладмӧдіс да мӧдӧдчис гортас подӧн, а извозчиксӧ лэдзис.
Войыс вӧлі тӧлыся.
Горт вӧчысь лючки-ладнӧ воис Никитскӧй ворота дорӧдз.
Вознесение вичко дорын сійӧс чукӧстіс миянлы тодса Юрко да, горт вӧчысьӧс тӧдӧм бӧрын, сиис сылы бур вой.
Вӧлі сёр.
Горт вӧчысь матыстчис нин аслас керка дорӧ, кор сылы друг кажитчис, мый кодкӧ матыстчис сы ӧграда дорӧ, восьтіс дзиръясӧ да саяліс.
«Мый эськӧ тайӧ лоӧ? — думыштіс Адриян. — Кодлы меӧдз бара нужда?
Эз-ӧ нин ме ордӧ гусясьысь пыр?
Оз-ӧ менам дураяс дорӧ другъясыс волывлыны?
Быдторйыс вермас лоны!»
И горт вӧчысь думайтіс нин чукӧстны отсӧг вылӧ ассьыс приятель Юркоӧс.
Сійӧ минутаас ещӧ кодкӧ матыстчис ӧграда дорас да лӧсьӧдчис пырны, но аддзис котӧртысь кӧзяинӧс, сувтіс да пӧрччис треугольнӧй шляпасӧ.
Адриянлы сылӧн чужӧмыс кажитчис тӧдсаӧн, но тэрмасигад бурасӧ эз вермы видзӧдлынысӧ.
«Ті воинныд ме ордӧ, — шуис пошиктысь Адриян; — пырӧй жӧ, вӧчӧй милӧсть».
— «Эн церемонитчы, батюшка, — кыз гӧлӧсӧн вочавидзис мӧдыс; — мун водзвылас, индав гӧстьяслы туйсӧ!»
Адриянлы и некор вӧлі церемонитчынысӧ.
Дзиръяыс вӧлі игантӧм, Адриян кайис поскӧдыс, и мӧдыс сы бӧрся.
Адриянлы кажитчис, мый сы комнатаын ветлӧдлӧны йӧз.
«Мыйся дьявольщина!» — думыштіс сійӧ да тэрмасигтыр пырис... сэки кокъясыс сылӧн лигышмунісны.
Комнататырыс вӧліны кулӧм йӧз.
Ӧшиньясӧд пырысь тӧлысь югӧр югдӧдіс налысь вижӧдӧм да лӧзӧдӧм чужӧмъяснысӧ, вӧйӧм вомъяснысӧ, джынвыйӧ тупкӧса гудыр синъяснысӧ да чурвидзысь ныръяснысӧ...
Адриян весьӧпӧрӧмӧн тӧдіс найӧс, кодъясӧс дзебисны сы стараниеясӧн, а сыкӧд ӧтлаын пырысь гӧстьыс вӧлі бригадир, кодӧс дзебисны сувтсӧн зэригӧн.
Ставныс найӧ, нывбабаяс и мужичӧйяс, кытшалісны горт вӧчысьӧс копрасиг да чолӧмалігтыр, ӧти гӧль мортысь кындзи, кодӧс неважӧн дзебисны дон босьттӧг да коді, аслас киссьӧм паськӧм вӧснаыс яндысьӧмла, эз лысьт матыстчыны да чӧла сулаліс пельӧсын.
Мукӧдъясыс быдӧн вӧлі пасьтасьӧмаӧсь бура: покойничаяс вӧліны чепецъясаӧсь да лентаясаӧсь, чина покойникъяс мундиръясаӧсь, но бриттӧм тошкаӧсь, купечьяс праздничнӧй кафтанаӧсь.
«Аддзан-ӧ, Прохоров, — став честнӧй компания нимсянь шуис бригадир; — ставӧн ми кыпӧдчим тэнад корӧм вылӧ;
гортӧ колисны сӧмын найӧ, кодъяс оз нин вермӧдчыны, кодъяс дзикӧдз киссисны, да кодъяслӧн колисны кучиктӧм куш лыясыс, но и сэн на ӧти эз вермы терпитны — сэтшӧм окота вӧлі сылы волыны тэ ордӧ...»
Сэки ичӧтик скелет писькӧдчис йӧз чукӧрӧд да матыстчис Адриян дінӧ.
Куш юр лыыс сылӧн меліа нюмъяліс горт вӧчысьлы.
Сы вылын зіб йылын моз ӧшалісны югыдвиж да гӧрд нойлӧн да росмӧм дӧралӧн лестукъяс, а кок лыясыс гольӧдчисны ыджыд ботфортъяс пытшкын, быттьӧ гырйын тоинъяс.
«Тэ он тӧд менӧ, Прохоров, — шуис скелет.
— Помнитан-ӧ тэ гвардияса отставнӧй сержант Пётр Петрович Курилкинӧс, буретш сійӧс, кодлы 1799-ӧд воын тэ вузалін ассьыд первойя горттӧ — да ещӧ дубӧвӧй пыдди пожӧмӧс?»
Тайӧс шуигӧн скелет шевгӧдіс лы кияссӧ, медым сывйыштны Адриянӧс, но Адриян чукӧртіс вынъяссӧ да тойыштіс сійӧс.
Пётр Петрович шатовмуні, усис да пасьмуні ставнас.
Кулӧмаяс пӧвстын кыптіс скӧрысь ропкӧм; ставӧн дорйисны асланыс ёртныслысь честьсӧ, уськӧдчисны Адриян вылӧ, видчисны да грӧзитчисны, и налӧн горзӧмысь пельтӧммӧм да пӧшти лямӧдӧм коньӧр кӧзяин зэв ёна повзис, ачыс усис гвардияса отставнӧй сержант лыяс вылӧ да воштіс садьсӧ.
Шонді важӧн нин югдӧдіс вольпасьсӧ, кӧні куйліс горт вӧчысь.
Медбӧрти сійӧ восьтіс синъяссӧ да аддзис работницасӧ, коді пӧльтіс самӧвар.
Адриян повзьӧмӧн казьтыштіс став тӧрытъя вӧвлӧмторсӧ.
Трюхина, бригадир да сержант Курилкин ӧдва-ӧдва помнитчисны сылы.
Сійӧ чӧв олігтыр виччысис, медым работницаыс заводитіс сёрнитны сыкӧд да висьталіс войся приключениеяслӧн последствиеяс йылысь.
— Кутшӧм дыр тэ узин, батюшка Адриян Прохорович, — сылы халат сетігӧн шуис Аксинья. — Тэ дінӧ пыраліс сосед портнӧй, да татчӧс буточник пыраліс юӧртны, мый талун сылӧн нимлун, да тэ изволитін узьны, и ми эгӧ кӧсйӧ тэнӧ садьмӧдны.
— А покойнича Трюхина ордсянь ме ордӧ волісны?
— Покойничасянь?
Да сійӧ ӧмӧй кувсис?
— Эстшӧм йӧй!
Да эн-ӧ тэ отсась меным тӧрыт сійӧс дзебигкежлӧ лӧсьӧдчигӧн?
— Мый тэ, батюшка, эн-ӧ нин вежӧртӧ вошты, али тӧрытъя юӧмсьыд эн на паляв?
Кутшӧм дзебӧм-колльӧдӧм нӧ тӧрыт вӧлі?
Тэ лунтыр пируйтін немец ордын, локтін код, уськӧдчин вольпась вылӧ да и узин ӧнӧдз, ӧбедня вылӧ звӧниттӧдз.
— Сідз-ӧ! — нимкодя горӧдіс горт вӧчысь.
— Дерт жӧ сідз, — вочавидзис работницаыс.
— Но, сідзкӧ, вай ӧдйӧджык чай да чукӧст нывъясӧс.
{Пушкин А. С. (комиӧдіс Тимушев С. Ф.) @ Станционнӧй смотритель @ повесьт @ А. Пушкин. Покойнӧй Иван Петрович Белкинлӧн повестьяс @ 1955 @ Лб. 38-49.}
СТАНЦИОННӦЙ СМОТРИТЕЛЬ
Коллежскӧй регистратор*,
Почтӧвӧй станцияын диктатор.
Князь Вяземский.*
* Коллежскӧй регистратор — царскӧй Россияын низшӧй гражданскӧй чин.
* П. А. Вяземский (1792-1878) — известнӧй поэт.
Пушкинлӧн современник да друг.
Коді эз проклинайтлы станционнӧй смотрительясӧс, коді накӧд эз пинясьлы?
Коді скӧрйывсьыс эз корлы налысь роковӧй книгасӧ, медым гижны сэтчӧ дзескӧдӧм вылӧ, грубитӧм да неисправность вылӧ ассьыс весьшӧрӧ норасьӧмсӧ?
коді найӧс оз лыддьы человеческӧй рӧдлӧн извергъясӧн, кодъяс ӧткодьӧсь кувсьӧм подьячӧйяскӧд* либӧ, кӧть нин, муромскӧй рӧзбойникъяскӧд?*
* Подьячӧй — судса писарь.
Подьячӧйяс нимавлісны асланыс крючкотворствоӧн да калым босьталӧмӧн.
* Муромскӧй вӧръясын — Ока ю веськыдладор берегын важся кадъясын овлісны рӧзбойникъяс.
Но лоам век жӧ справедливӧйӧн, тӧдмасям бурджыка найӧ положениеӧн и, гашкӧ, на йылысь мӧдам сёрнитны бурджыка.
Коді сійӧ сэтшӧм станционнӧй смотрительыс?
Дас нёльӧд класса настӧящӧй мученик, кодлӧн чиныс видзӧ сӧмын асьсӧ нӧйтӧмысь, и то оз век (ыстыся менам читательяс сӧвесть вылӧ).
Кутшӧм должностьыс тайӧ диктаторыслӧн, кыдзи шуткаӧн сійӧс нимтӧ князь Вяземский?
Абу-ӧ настӧящӧй катарга?
Лун ни вой спокой оз аддзыв.
Гажтӧм туйын чӧжсьӧм став дӧсадасӧ путешественник вештӧ смотритель вылӧ.
Поводдя лёк, туйыс зэв омӧль, ямщик асныра, вӧвъяс оз гӧнитны — а мыжа смотритель.
Сылӧн гӧль оланінӧ пырӧм бӧрын туй морт видзӧдӧ смотритель вылӧ, кыдзи враг вылӧ;
бур, удайтчас кӧ сылы регыдӧн мынтӧдчыны кортӧм гӧстьысь;
но оз кӧ лӧсявны вӧвъяс?..
енмӧй, кутшӧм ёрччӧм, кутшӧм грӧзитчӧмъяс кывзыны лоӧ сылы!
Зэригӧн и шляка дырйи сылы быть лоӧ котравны дворъясті; пурга дырйи, крещенскӧй мороз дырйи сійӧ петӧ посводзас, медым сӧмын здук-мӧд шойччыштны воысь скӧр морт горзӧмысь да тувкӧдӧмысь.
Воас генерал; дрӧжжитысь смотритель сетӧ сылы медбӧръя кык тройкасӧ, сы лыдын тшӧтш курьерскӧйсӧ.
Сылы пасибӧ шутӧг генерал мунӧ.
Вит минута мысти — кӧлӧкӧл шы!.. и фельдъегерь* шыбитӧ сылы пызан вылас ассьыс подорожнӧйсӧ!..*
* Фельдъегерь — торъя важнӧй поручениеяс новлӧдлысь военнӧй курьер.
* Подорожнӧй — почтӧвӧй вӧвъяс пӧлучитӧм вылӧ право сетысь лист.
Тайӧ ставтор йывсьыс бурджыка думыштлам, и скӧралӧм пыдди миян сьӧлӧмным тырас смотритель дорӧ жальлунӧн.
Ещӧ некымын кыв: кызь во чӧж дорвыв ме ветлӧдлі Россия пасьтаті;
пӧшти став почтӧвӧй трактыс меным тӧдса; ямщикъяслысь некымын поколение ме тӧда;
шоч смотрительӧс ме ог тӧд чужӧм сертиыс, шочкӧд ме эг имеитлы делӧяс;
туйвывса наблюдениеяслысь ассьым любопытнӧй запас надейтча издайтны регыдъя кадын;
ӧні кежлӧ сӧмын шуа, мый станционнӧй смотрительяслысь сословие представитӧма общӧй мнениелы медся лӧжнӧйногӧн.
Сэтшӧма оклеветайтӧм тайӧ смотрительясыс вообщӧ мирнӧй йӧз, кывзысьысьӧсь, йӧзкӧд лӧсялысьӧсь, слава бӧрся оз вӧтлысьны да абу сэтшӧм горшӧсь деньга вылӧ.
Найӧ сёрниясысь (мый вылӧ некутшӧм подувтӧг лёка видзӧдӧны ветлысь-мунысь господа) позьӧ тӧдмавны уна любопытнӧйӧс да поучительнӧйӧс.
Ас йылысь кӧ висьтавны, то веськыда шуа, меным налӧн сёрниыс кажитчӧджык 6-ӧд класса кутшӧмкӧ чиновник сёрни дорысь, коді мунӧ казеннӧй делӧяс кузя.
Кокниа позьӧ гӧгӧрвоны, мый смотрительяслӧн почтеннӧй сословиеысь менам эмӧсь другъяс.
Збыльысь, на пӧвстысь ӧтилӧн паметьыс меным зэв дона.
Обстоятельствояс коркӧ матыстісны миянӧс, и вот сы йылысь ме кӧсъя сёрнитыштны ӧні любезнӧй читателькӧд.
1816 воын, май тӧлысьын, меным лои мунны ***-скӧй губерния пыр, тракт кузя, кодӧс ӧні бырӧдӧма нин.
Вӧлі ме ичӧт чина, муні перекладнӧйясӧн да мынті прогоннӧй* кык вӧлысь.
* Перекладнӧйяс — казеннӧй вӧвъяс, кодъясӧс вежлісны станция кост мунӧм бӧрын.
Прогоннӧй — проезднӧй деньга, кодӧс мынтылісны вӧв юр лыдӧ да быд верстысь.
Та вӧсна смотрительяс мекӧд эз церемонитчыны, и частӧ ме зыкӧн босьтлі сійӧс, мый, ме думысь, пӧлагайтчыліс меным право серти.
Ме вӧлі том на да ӧдйӧ ӧзйысь и скӧралі смотритель низость да малодушие вылӧ, кор сійӧ доддявліс меным дасьтӧм тройкасӧ чиновнӧй барин коляскаӧ.
Сідз жӧ дыр ме эг вермы велавны и сы дорӧ, медым бӧрйысьысь холоп ордйӧдліс менӧ блюдонас губернаторскӧй ӧбед вылын.
Ӧні ӧтиыс и мӧдыс кажитчӧны меным лӧсяланаӧн, быттьӧ сідзи и колӧ.
Збыльысь, мый эськӧ вӧлі миянкӧд, общеудобнӧй правилӧ: чин чинӧс пӧчитайт пыдди кӧ эськӧ пыртісны мӧд правилӧ, шуам: вежӧр вежӧрӧс пӧчитайт?
Кутшӧм споръяс эськӧ кыптісны! и кодсянь эськӧ слугаяс заводитлісны сетавны сёян-юан?
Но бергӧдчам менам повесть дорӧ.
Луныс вӧлі жар.
*** станцияӧ куим верст вотӧдз кутіс войтасьны, и минута мысти кӧш дорысь моз киссьысь зэр кӧтӧдіс менӧ сунис помтӧг.
Станцияӧ воӧм мысти первой мог вӧлі регыдджык вежны паськӧм, мӧд мог — корны юыштны чай.
«Эй, Дуня! — горӧдіс смотритель, — пукты самӧвар да ветлы сливкила».
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын перегородка сайысь петіс ар дас нёля нывка да котӧртіс посводзас.
Сылӧн мичлуныс чуймӧдіс менӧ.
«Тайӧ тэнад ныв?» — юалі ме смотрительлысь.
— «Менам ныв, — вочавидзис сійӧ ошйысьӧмӧн моз; — да сэтшӧм тӧлка, сэтшӧм визув, дзик покойнича-мам кодьыс».
Сэки сійӧ заводитіс переписывайтны менсьым подорожнӧйӧс, а ме куті видзӧдавны картинкаяс, кодъяс мичмӧдісны сылысь смиреннӧй, но сӧстӧм оланінсӧ.
Картинаясас вӧлі петкӧдлӧма блуднӧй пилысь историясӧ:
первояс колпака да шлафора почтеннӧй старик лэдзӧ инас ӧшйытӧм том зонмӧс, коді тэрмасьӧмӧн примитӧ сысянь благословение да деньга мешӧк.
Мӧд картинкаас зэв тӧдчана чертаясӧн петкӧдлӧма том мортлысь развратнӧй поведениесӧ: сійӧ пукалӧ пызан сайын, сійӧс кытшалӧмаӧсь лӧжнӧй другъяс да немъяндысьтӧм нывбабаяс.
Сэсся промотайтчӧм зон, дӧра дӧрӧма да куим пельӧса шляпаа, видзӧ порсьясӧс да сёйӧ-юӧ накӧд; сы чужӧмын тӧдчӧ ыджыд шог да каитчӧм.
Медбӧрын петкӧдлӧма бать ордас сылысь воӧмсӧ; шань старик, сійӧ жӧ колпака да шлафора, котӧрӧн петӧ сылы паныд, блуднӧй пи сулалӧ пидзӧс вылас; ылынджык пӧвар начкӧ тшӧг куканьӧс, и ыджыд вокыс юасьӧ слугаяслысь татшӧм радлун помкаяс йылысь.
Быд картинка увдорысь ме лыдди приличнӧй немецкӧй стихъяс.
Ставыс тайӧ ӧнӧдз эз вушйы менам паметьысь, сідз жӧ кыдзи и гырничын быдмысь бальзаминъяс и зэв сера занавескаа крӧвать, и мукӧд предметъяс, кодъяс сэки менӧ кытшавлісны.
Быттьӧ ӧні на син водзын ачыс кӧзяиныс, ар ветымына, свежӧй да збодер морт, и сылӧн кузь турунвиж сюртукыс, кӧні быгалӧм лентаяс йылын ӧшаліс куим медаль.
Эг на удит ме мынтысьны аслам воддза ямщиклы, кыдзи Дуня воис нин самӧварӧн.
Ичӧтик кокетка мӧдысь видзӧдлӧм бӧрын казяліс, кутшӧм впечатление сійӧ вӧчис ме вылӧ; сійӧ кутіс видзӧдны гырысь гӧлубӧй синъяснас улӧ; ме заводиті сёрнитны сыкӧд, сійӧ ӧтвечайтіс меным быдтор аддзылысь ныв моз ньӧти повтӧг.
Ме мыччи батьыслы пунш стӧкан;
Дунялы сеті чашка чай, и ми куимӧн мӧдім варовитны, быттьӧ нэмӧвӧйся тӧдсаяс.
Вӧвъяс важӧн нин вӧліны дасьӧсь, а меным век на эз вӧв окота янсӧдчыны смотрителькӧд да сылӧн нывкӧд.
Медбӧрын ме накӧд прӧщайтчи; батьыс сиис меным бур туй, а нылыс колльӧдіс телега дорӧдз.
Посводзас ме сувті да кори сылысь лэдзны окавны сійӧс.
Дуня сӧгласитчис...
Уна окасьӧм ме верма артавны, сійӧ кадсянь, кыдз тайӧн занимайтча, но ни ӧти эз коль меын сэтшӧм дыр кежлӧ, сэтшӧм лӧсьыд казьтылӧм.
Коли некымын во, и обстоятельствояс менӧ вайӧдісны самӧй сійӧ тракт вылас, самӧй сійӧ местаясас.
Меным тӧдвылӧ уси пӧрысь смотрительлӧн нылыс и зэв рад лои, мый бара аддзысьла сыкӧд.
Но, думышті ме, пӧрысь смотрительсӧ, гашкӧ, вежисны нин;
тӧдӧмысь, Дуня верӧссайын нин.
Ӧтиыс либӧ мӧдыс кулӧм йылысь мӧвп сідзжӧ югнитіс менам юрын, и ме матыстчыны мӧді *** станциялань шоглун водзвыв чувствуйтӧмӧн.
Вӧвъяс сувтісны почтӧвӧй керка дорӧ.
Комнатаӧ пырӧм бӧрын ме пыр жӧ аддзи тӧдса картинкаяс, кӧні петкӧдлӧма блуднӧй пилысь историясӧ;
пызан да крӧвать сулалісны важ местаас;
но ӧшиньяс вылас эз нин вӧвны цветъяс, и ставыс петкӧдліс важмӧм да идӧртӧмлун.
Смотритель вӧлі узьӧ тулуп улын;
менам воӧмӧй садьмӧдіс сійӧс, сійӧ чеччис...
Тайӧ вӧлі стӧч Самсон Вырин;
но кутшӧма сійӧ пӧрысьмӧма!
Пока сійӧ лӧсьӧдчис перепишитны менсьым подорожнӧйӧс, ме видзӧді сылӧн дзор юр вылӧ, важӧн бритлытӧм чужӧмын джуджыд чукыръяс вылӧ, гӧрбыльтчӧм мыш вылӧ — и эг вермы шензьыны, кыдзи куим либӧ нёль во вермисны пӧртны збодер мужчинаӧс коньӧр кодь старикӧ.
«Тӧдін эн менӧ? — юалі ме сылысь; — ми тэкӧд важ тӧдсаяс».
— «Вермас лоны, — зумыша вочавидзис сійӧ; — тайӧ туйыс ыджыд; уна ветлысь-мунысь ме ордын вӧвлі».
— «Здоров-ӧ тэнад Дуняыд?» — водзӧ юаси ме.
Старик зумыштчис.
«А енмыс сійӧс тӧдӧ», — вочавидзис сійӧ. — «Сідзкӧ, сійӧ верӧссайын?» — шуи ме.
Старик быттьӧкӧ эз кыв менсьым юалӧмӧс да водзӧ мӧдіс шӧпкӧдӧмӧн лыддьыны менсьым подорожнӧйӧс.
Ме дугді юасьӧмысь да тшӧкті сувтӧдны чайник.
Любопытствоӧй заводитіс беспокоитны менӧ, и ме надейтчи, мый пунш разяс кывсӧ менам важся тӧдсалысь.
Ме эг ӧшибитчы: старик эз ӧткажитчы сетӧм стӧканысь.
Ме казялі, мый ром бӧрын сійӧ эз ло зумыш.
Мӧд стокан бӧрын сійӧ варовмис; тӧдвылас уси али петкӧдліс сӧмын, быттьӧкӧ тӧдіс менӧ, и ме сысянь тӧдмалі повесть, коді сэки ёна заинтересуйтіс да вӧрзьӧдіс менсьым сьӧлӧмӧс.
«Сідзкӧ ті тӧдлінныд менсьым Дуняӧс? — заводитіс сійӧ. — Код нӧ эз тӧдлы сійӧс?
Эк, Дуня, Дуня!
Кутшӧм ныв сійӧ вӧлі!
Коді оз лок вӧлі, быдӧн ошкӧ, некод оз вӧйп.
Барыняяс пӧдаритлывлісны сылы, ӧтияс чышъян, мӧдъяс исерга.
Таті прӧйдитысь господа нарошнӧ сувтлывлісны, быттьӧкӧ ӧбедайтны либӧ ужнайтны, а збыльвылассӧ сӧмын медым сы вылӧ дырджык видзӧдны.
Воас барин, кутшӧм кӧть сійӧ абу скӧр, сы дырйи лӧняс да бурпырысь мекӧд сёрнитӧ.
Веританныд-ӧ, сударь: курьеръяс, фельдъегерьяс сыкӧд сёрнитлывлісны часджынйӧн.
Сыӧн керка кутсис: мыйкӧ идрыштны, мыйкӧ лӧсьӧдны, быдтор вӧчны вевъявліс.
А метӧ, пӧрысь дурак, ог вермы радуйтчыны вӧлі, век видзӧда; ме сэтшӧма любиті ассьым Дуняӧс, ме сэтшӧма лелькуйті ассьым дитяӧс; сылы ӧмӧй эз вӧв олӧм?
Да мӧдног тай лои, лёкторсьыд он пышйы; мый шуӧма, сыысь он мын».
Сэки сійӧ подробнӧя мӧдіс висьтавны меным аслас шоглун йылысь. — Куим во сайын ӧтчыд, тӧвся рытӧ, кор смотритель графитіс выль книга, а сылӧн нылыс перегородка сайын вӧлі вурӧ аслыс платье, воис тройка, и туй морт, черкесскӧй шапкаа, военнӧй шинеля да гартчӧма шалльӧн, пырис комнатаӧ, корис вӧвъяс.
Вӧвъясыс ставыс вӧліны туйынӧсь.
Тайӧс кылӧм мысти путешественник кыпӧдіс гӧлӧссӧ да нагайкасӧ;
но Дуня, коді велалӧма нин татшӧмторъяс вылӧ, котӧрӧн петіс перегородка сайысь да меліа шыасис пырысь морт дінӧ юалӧмӧн: оз-ӧ ков сылы мыйкӧ сёйыштны?
Кыдзи и век, Дунялӧн воӧмыс вӧчис ассьыс действие.
Воысь мортлӧн скӧрлуныс прӧйдитіс;
сійӧ сӧгласитчис виччысьны вӧвъясӧс да закажитіс аслыс ужын.
Туй морт пӧрччис кузь гӧна кӧтасьӧм шапкасӧ, разис шальсӧ да пӧрччис шинельсӧ. Сійӧ вӧлӧм ичӧтик сьӧд уска, том, стройнӧй гусар.
Сійӧ пуксис смотритель дінӧ, кутіс гажаа сёрнитны сыкӧд да нылыскӧд.
Вайисны ужын.
Сэк кості вӧвъяс воисны, и смотритель тшӧктіс, мед пырысь-пыр жӧ сёӧдлытӧг доддялісны туй морт кибиткаӧ;
но пырӧм бӧрас сійӧ аддзис том мортӧс, коді пӧшти садьтӧг куйліс лабичын: сылӧн висьмӧма юрыс, мунны оз вӧлі позь...
Мый вӧчны! смотритель сетіс сылы ассьыс крӧватьсӧ, и вӧлі шуӧма, висьысьӧс кӧ оз кокньӧд, аски асывнас мӧдӧдлыны С***-ӧ лекарла.
Аскинас гусарлы лои лёкджык.
Сылӧн мортыс верзьӧмӧн гӧнитіс карӧ лекарла.
Дуня кӧрталіс сылысь юрсӧ уксусӧн кӧтӧдӧм чышъянӧн да пуксис сійӧ крӧвать дорӧ вурсянӧн.
Смотритель дырйи висьысь морт ойзіс и эз шулы пӧшти ни ӧти кыв, но юис кык чашка кофе и ойзігтыр закажитіс аслыс ӧбед.
Дуня эз вешйыв сы дорысь.
Висьысь быд минутаӧ корис юны, и Дуня вайлывліс сылы водзвыв дасьтӧм лимонад кружка.
Висьысь кӧтӧдліс вомдорсӧ, и быдпӧрйӧ, кружкасӧ бӧр мыччигӧн, благодаритӧм могысь аслас слабиник киӧн топӧдліс Дунялысь кисӧ.
Ӧбед кад кежлӧ воис лекарь.
Сійӧ тӧдмаліс висьысьлысь пульссӧ, сёрнитыштіс сыкӧд немецкӧй кыв вылын да висьталіс рочӧн, мый сылы колӧ ӧти спокойствие и мый лун-мӧд мысти сылы позяс мӧдӧдчыны туйӧ.
Гусар сетіс сылы волӧмсьыс кызь вит чӧлкӧвӧй, корис сійӧс аскӧдыс ӧбедайтны; лекарь сӧгласитчис;
кыкнанныс сёйисны зэв азыма, юисны бутылка вина да янсӧдчисны зэв дӧвӧльнӧйӧсь ӧта-мӧдыскӧд.
Колис ещӧ лун, и гусар дзикӧдз бурдіс.
Сійӧ вӧлі вывті весел, дугдывтӧг шутитіс то Дунякӧд, то смотрителькӧд;
шутьляліс сьыланкывъяслысь мотивъяс, варовитіс туй йӧзкӧд, гижавліс налысь подорожнӧйяссӧ почтӧвӧй книгаӧ да сэтшӧма сьӧлӧм вылас воис шань смотрительлы, мый коймӧд асывнас жаль вӧлі сылы янсӧдчыны аслас любезнӧй постоялецкӧд.
Вӧлі воскресенье;
Дуня лӧсьӧдчис мунны вичкоӧ.
Гусарлы вӧлі дасьтӧма кибитка.
Сійӧ прӧщайтчис смотрителькӧд, бураа наградитіс сійӧс олӧмсьыс да гӧститӧдӧмсьыс;
прӧщайтчис и Дунякӧд и шуис нуӧдны сійӧс кибиткаас вичкоӧдзыс, коді вӧлі сикт помас.
Дуня сулаліс чуймӧмӧн...
«Мый нӧ тэ полан? — шуис сылы батьыс; — ӧд его высокоблагородиеыс абу кӧин и тэнӧ оз сёй; шурӧбты вичкоӧдз».
Дуня пуксис кибиткаӧ гусаркӧд орччӧн, слуга чеччыштіс пуклӧс вылӧ, ямщик шутёвтіс, и вӧвъяс мӧдісны гӧнитны.
Коньӧр смотритель эз вермы гӧгӧрвоны, кутшӧм ногӧн сійӧ ачыс вермис лэдзны ассьыс Дунясӧ мунны ӧтлаын гусаркӧд, кыдз сылысь сэки пӧртлісны синсӧ и мый сэки вӧлі сы вежӧрын.
Эз на коль и часджын, кыдзи сылӧн сьӧлӧмыс кутіс ёнтыны и ёнтыны, и беспокойствоыс сэтшӧма шымыртіс сійӧс, мый сійӧ эз вермы терпитнысӧ и ачыс муніс вичкоӧ.
Вичко дорӧ матыстчигӧн сійӧ казяліс, мый йӧзыс разӧдчӧны нин, но Дуняыс эз вӧв ни ӧграда сайын, ни паперть вылын.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн пырис вичкоӧ:
поп вӧлі петӧ алтарысь,
дьяк кусӧдаліс сисьяс,
кык старука юрбитісны на ещӧ пельӧсын;
но Дуня вичкоын эз вӧв.
Коньӧр бать медбӧрти решитіс юавны дьяклысь, вӧлі эз Дуняыс вичкоын.
Дьяк шуис, мый эз вӧв.
Смотритель кулӧм нисьӧ ловъя муніс гортас.
Ӧти надея кольліс сылӧн:
Дуня том кадся кокни ру вӧснаыс думыштіс, гашкӧ, гӧнитлыны мӧд станцияӧдз, кӧні оліс сылӧн вежаньыс.
Мучитчӧмӧн волнуйтчигтырйи виччысис сійӧ, кор воас тройка, кодӧн муніс сы тшӧктӧм серти нылыс.
Ямщик век эз во.
Коркӧ рытнас воис сійӧ ӧтнас, коді и вайис зэв лёк юӧр: «Дуня сійӧ станциясянь водзӧ муніс гусаркӧд».
Старик эз вермы нуны ас вывтіыс тайӧ несчастьесӧ; сійӧ пыр жӧ водіс вольпась вылас, кӧні тӧрыт куйліс том пӧръясьысь.
Ӧні смотритель, ставторсӧ артыштӧм бӧрын, дӧгадывайтчис, мый гусарыс нарошнӧ вӧлӧм лэдзчысьӧма висьӧм улӧ.
Смотритель висьмис биависьӧмӧн; сійӧс нуисны С***-ӧ и сы местаӧ временнӧ индісны мӧдӧс.
Сійӧ жӧ лекарыс, коді воліс гусар ордӧ, лечитіс и сійӧс.
Сійӧ висьталіс смотрительлы, мый том мортыс вӧлі дзик здоров и мый сэки нин дӧгадывайтчис сійӧ сылӧн лёк дум йылысь, но чӧв оліс нагайкаалӧмысь полӧм вӧсна.
Веськыда-ӧ висьталіс немец, али сӧмын кӧсйис ошйысьыштны ылысь аддзӧмӧн, но сійӧ ньӧти эз бурмӧд сьӧлӧмсӧ коньӧр висьысьлысь.
Неуна правитчыштӧм бӧрын смотритель корис С***-са почтмейстерлысь отпуск кык тӧлысь кежлӧ да, ассьыс думсӧ некодлы висьтавтӧг, подӧн мӧдӧдчис аслас ныв бӧрся.
Подорожнӧй серти сійӧ тӧдіс, мый ротмистр Минский мунӧ вӧлі Смоленсксянь Петербургӧ.
Сійӧс нуӧдысь ямщикыс висьтавліс, мый туй чӧжыс Дуня бӧрдіс, кӧть эськӧ и, кажитчӧ, муніс ас вӧлясьыс.
«Гашкӧ, — думайтіс смотритель, — вайӧда ме гортӧ ассьым ылалӧм ыжӧс».
Тайӧ мӧвпӧн сійӧ воис Петербургӧ, сувтіс квартиранас Измайловскӧй полкӧ, отставнӧй унтер-офицер* керкаӧ, кодкӧд сійӧ ӧтлаын служитліс коркӧ. Тасянь сійӧ заводитіс корсьны ассьыс нывсӧ.
* Унтер-офицер — младшӧй комсоставысь чин.
Регыд мысти сійӧ тӧдмаліс, мый ротмистр Минский Петербургын и олӧ Демутов трактирын*. Смотритель решитіс мунны сы ордӧ.
* Демутов трактир — сійӧ кадын известнӧй петербургскӧй гостиница.
Демутов трактирӧ век сувтлывліс и ачыс Пушкин.
Водз асывнас сійӧ воис сы передньӧйӧ да тшӧктіс доложитны его благородиелы, мый пӧрысь салдат кӧсйӧ аддзӧдчывны сыкӧд.
Колодка вылын сапӧг чиститысь военнӧй лакей висьталіс, мый барин шойччӧ и мый дас ӧти часысь водзджык оз принимайт некодӧс.
Смотритель муніс и воис индӧм кад кежлӧ.
Минский ачыс петіс сы дорӧ, халата да гӧрд скуфьяа*.
* Скуфья, скуфейка — комнатаын новлан ичӧтик гӧгрӧс шапка.
«Мый тэныд, вокӧ, колӧ?» — юаліс сійӧ.
Стариклӧн сьӧлӧмыс пузис, чепӧсйис синваыс, и сійӧ дрӧжжитан гӧлӧсӧн сӧмын шуис:
«Ваше высокоблагородие!.. вӧчӧй сэтшӧм божескӧй милӧсть!..»
Минский тэрыба видзӧдліс сы вылӧ, ыпнитіс-ӧзйис, босьтіс сійӧс киӧдыс, нуӧдіс кабинетас да пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ.
«Ваше высокоблагородие! — водзӧ висьталіс старик, — мый уси доддьысь, сійӧ воши;
сетӧй кӧть меным коньӧр Дуняӧс.
Ӧд ті тешитчинныд сы вылын;
энӧ жӧ пӧгубитӧй сійӧс весьшӧрӧ».
— «Мый вӧчӧма, сійӧс он бергӧд, — дзикӧдз шӧйӧвошӧмӧн шуис том морт;
— мыжа ме тэ водзын и рад корны тэнсьыд прӧща;
но эн думайт, мый Дуняӧс ме верми эновтны: сійӧ лоӧ шуда, сета тэныд веськыд кыв.
Мый тэныд сыысь?
Сійӧ радейтӧ менӧ;
сійӧ вунӧдіс нин аслас важся олӧм йылысь.
Ни тэ, ни сійӧ — ті он вунӧдӧй, мый лои».
Сэсся, сос обшлагас сылы мыйкӧ сюйыштӧм бӧрын, сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ, и смотритель, ачыс эз тӧд кыдз, лои ывла вылын.
Дыр сулаліс сійӧ вӧрзьытӧг, сэсся аддзис аслас сос обшлагысь бумага чукӧр;
сійӧ кыскис бумагасӧ да паськӧдіс некымын нямралӧм вит да дас чӧлкӧвӧя ассигнация.
Бара тюрӧбтіс синваыс, ёна скӧралӧмлӧн синва!
Сійӧ чабыртіс бумагаяссӧ, швачкӧбтіс муас, таляліс да мӧдӧдчис мунны...
Некымын воськов бӧрын сійӧ сувтіс, думайтыштіс... и бӧр бергӧдчис...
но ассигнацияясыс эз нин вӧвны.
Бура пасьтасьӧм том морт, сійӧс аддзӧм бӧрын, котӧрӧн муніс извозчик дорӧ, тэрмасьӧмӧн пуксис да горӧдіс: «Вӧтлы!..»
Смотритель эз мӧд вӧтчыны сы бӧрся.
Сійӧ решитіс мунны гортас, станцияас, но сыысь войдӧр кӧсйис кӧть ещӧ ӧтчыд аддзывны ассьыс коньӧр Дунясӧ.
Та могысь лун кык мысти сійӧ бара воис Минский ордӧ; но военнӧй лакей шуис сылы стрӧга, мый барин некодӧс оз принимайт, морӧснас зырис сійӧс передньӧйысь да клоп пӧдлаліс ӧдзӧссӧ сы ныр водзын.
Смотритель сулаліс, сулаліс — дай муніс.
Самӧй тайӧ луннас, рытнас, <rus>Всех Скорбящих</rus> вичкоын молебен сьылӧдӧм бӧрын, сійӧ мунӧ вӧлі Литейнӧй кузя.
Друг тӧвзьыштіс сы водзті зэв мича дрожки, и смотритель тӧдіс Минскийӧс.
Дрожки сувтіс куим судта керка водзӧ, дзик подъезд дорас, и гусар котӧрӧн кайис кильчӧ вылас.
Шуда мӧвп югнитіс смотритель юрын.
Сійӧ матыстчис кучер дінас:
— «Кодлӧн, вокӧ, вӧлыс? — юаліс сійӧ, — абу-ӧ Минскийлӧн?»
— «Точно так, — вочавидзис кучер, — а тэныд мый?»
— «Да вот мый: тэнад бариныд прикажитіс меным нуны аслас Дунялы записка, а ме и вунӧді, кӧні олӧ сылӧн Дуняыс».
— «Да вот тані, мӧд судтаас.
Сёрмин тэ, вокӧ, аслад запискаӧн; ӧні нин ачыс сійӧ сэн».
— «Ичӧт делӧ, — висьтавны вермытӧм вӧрзьӧм сьӧлӧмӧн шуис смотритель, — аттьӧ висьталӧмсьыд, а ме вӧча ассьым делӧӧс».
И тайӧ кывъясӧн сійӧ мӧдіс кайны пос кузя.
Ӧдзӧсыс вӧлі игана;
сійӧ звӧнитіс, коли некымын секунда, кодъясӧс зэв сьӧкыд вӧлі сылы виччысьны.
Гольснитіс ключ, сылы восьтісны.
«Тані олӧ Авдотья Самсоновна?» — юаліс сійӧ.
«Тані, — вочавидзис том служанка; — мыйла сійӧ тэныд колӧ?»
Смотритель вочавидзтӧг пырис залӧ.
«Оз позь, оз позь! — горӧдіс бӧрвывсяньыс служанка;
— Авдотья Самсоновна ордын гӧстьяс».
Но смотритель эз кывзы да муніс водзӧ.
Первойя кык комнатаас вӧлі пемыд, а коймӧдыс биа.
Сійӧ матыстчис восьса ӧдзӧс дорӧ да сувтіс.
Зэв лӧсьыдик комнатаын Минский пукаліс думыштчӧмӧн.
Зэв моднӧя, лӧсьыда пасьтасьӧм Дуняыс пукаліс сы креслӧ вуг вылын, быттьӧ наездница аслас английскӧй седлӧ вылын.
Сійӧ нежнӧя видзӧдіс Минский вылӧ, сылысь сьӧд кудрисӧ аслас дзирдалысь чуньяс гӧгӧрыс гартігтыр.
Коньӧр смотритель!
Некор нылыс эз кажитчыв сылы татшӧм мичаӧн; сійӧ аслас кӧсйытӧг любуйтчис сыӧн.
«Коді сэн?» — юрсӧ лэптывтӧг юаліс Дуня.
Смотритель век чӧв оліс.
Воча шыасьтӧм вӧсна Дуня лэптіс юрсӧ... горӧдіс да уси ковёр вылас.
Повзьӧм Минский уськӧдчис лэптыны сійӧс и, ӧдзӧс дорысь пӧрысь смотрительӧс аддзӧм бӧрын, эновтіс Дуняӧс да, скӧрысла дрӧжжитігтыр, матыстчис старик дінӧ.
«Мый тэныд колӧ? — пинь пырыс шуис сійӧ;
— мый тэ ме бӧрся гусьӧн вӧтлысян, кыдзи рӧзбойник?
али кӧсъян менӧ вины?
Весась тась!» — и, старикӧс юрйылӧдыс кватитӧмӧн, тойыштіс сійӧс пос вылӧ.
Старик воис аслас квартираӧ.
Сылӧн другыс сӧветуйтіс сылы норасьны, но смотритель думайтыштіс, шеныштіс кинас да шуис эновтчыны.
Кык лун мысти сійӧ бӧр муніс Петербургысь аслас станцияӧ да бара босьтчис аслас важся уджӧ.
«Со коймӧд во нин, — помаліс сійӧ, — ола ме Дунятӧг, и сы йылысь нинӧм оз кывсьы.
Ловъя-ӧ, кулӧма-ӧ, енмыс сійӧс тӧдӧ.
Быдногыс овлӧ.
Эз сійӧс первойӧс, эз сійӧс медбӧръяӧс ылӧд ветлысь-мунысь шалун, а сэн видзыштіс дай эновтіс.
Унаӧн найӧ Петербургын, томиник йӧй нывъясыд, талун атлас да бархат пытшкынӧсь, а аски, видзӧдан да, чышкӧны улича ӧтлаын кабацкӧй гӧль йӧзкӧд.
Кыдз думыштан мукӧддырйи, мый и Дуня, гашкӧ, сэн жӧ пропадайтӧ, сідз кӧсйытӧгыд грекӧ вӧян да сиан сылы смерть...»
Тадзи висьталіс менам тӧдсаӧй, пӧрысь смотритель, висьталӧмыс унаысь коставліс синваӧн, кодӧс сійӧ лӧсьыдика чышкыштавліс аслас пӧланас, кыдзи Дмитриевлӧн* зэв лӧсьыд балладаын зіль Терентьич.
* И. И. Дмитриев — поэт, русскӧй сентиментализмлӧн тӧдчана представительясысь ӧти.
Синваыс петаліс, дерт, тшӧтш и пунш юӧм вӧсна, кодӧс сійӧ аслас висьталігчӧжӧн пӧрӧдіс вит стӧкан; но кӧть кыдз эз вӧв, а синваыс ёна вӧрзьӧдіс менсьым сьӧлӧмӧс.
Сыкӧд янсӧдчӧм бӧрын ме дыр эг вермы вунӧдны пӧрысь смотрительӧс, дыр думайті ме коньӧр Дуня йылысь...
Неважӧн на ещӧ, *** местечко пыр прӧйдитігӧн, меным тӧдвылӧ уси менам тӧдсаӧй; ме тӧдмалі, мый станциясӧ, кӧні сійӧ начальствуйтліс, бырӧдӧма нин.
Менам юалӧм вылӧ: «Ловъя-ӧ пӧрысь смотритель?» — некод эз вермы висьтавны меным колана ӧтвет.
Ме решиті ветлыны тӧдса местаӧ, босьті вӧльнӧй вӧвъяс да мӧдӧдчи Н. сиктӧ.
Тайӧ вӧлі арын.
Рудіник кымӧръяс вевттьӧмаӧсь небесасӧ, кӧдзыд тӧв пӧльтіс вундӧм муяс вывсянь, нӧбӧдіс паныд сюрысь пуяс вылысь гӧрд да виж коръяссӧ.
Ме вои сиктас шонді лэччигӧн да сувті почтӧвӧй керка дінӧ.
Посводзас (кӧні коркӧ ме окавлі коньӧр Дуняӧс) петіс кыз баба, и менам юалӧм вылӧ вочавидзис, мый пӧрысь смотритель кувсис нин во сайын, мый сы керкаӧ овмӧдчис сур пуысь, а сійӧ сур пуысьыслӧн гӧтыр.
Ме каитчыны мӧді весьшӧрӧ волӧмысь, меным лои жаль прӧста видзӧм сизим чӧлкӧвӧй.
— «Мыйысь нӧ сійӧ кувсис?» — юалі ме сур пуысь гӧтырлысь.
«Юсис, батюшка», — вочавидзис сійӧ.
«А кытчӧ нӧ сійӧс дзебисны?» — «Сикт помас, аслас покойнича гӧтыркӧд орччӧн».
— «Оз-ӧ позь менӧ нуӧдлыны сы гу вылӧдз?» — «Мыйла нӧ оз позь.
Эй, Ванька! тырмас тэныд канькӧд ноксьыны.
Нуӧд баринсӧ кладбище вылӧ да инды сылы смотрительлысь гусӧ».
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын ме дорӧ котӧрӧн воис киссьӧм паськӧма детинка, рыжӧй да синпӧла, и пыр жӧ нуӧдіс менӧ сикт помӧ.
— Тӧдлін тэ покойникӧс? — мунігмоз юалі ме.
— Кыдз эг тӧдлы!
Сійӧ менӧ велӧдіс чипсанъяс вӧчавны.
Вӧлі (царство небеснӧй сылы) локтӧ кабакысь, а ми сы бӧрся: «Дедушка, дедушка! ӧрешки!» — а сійӧ миянлы ӧрешки и сеталӧ.
Век вӧлі миянкӧд ноксьӧ.
— А ветлысь-мунысьясыс казьтывлӧны оз сійӧс?
— Да ӧні ветлысь-мунысьыд этша; гашкӧ, заседатель волас, да сылы кулӧмъясӧдзыд мог абу.
Вот гожӧмнас прӧйдитіс барыня, и сійӧ юасис пӧрысь смотритель йылысь да ветліс сы гу вылӧ.
— Кутшӧм барыня? — юалі ме тӧдмавны кӧсйӧм могысь.
— Зэв мича барыня, — вочавидзис детинка; — муніс сійӧ квайт вӧла каретаын, сыкӧд вӧліны куим ичӧтик барчонок да найӧс видзысь, дай ичӧтик сьӧд пон; и мыйӧн сылы висьталісны, мый пӧрысь смотритель кувсис, сэк сійӧ бӧрддзис да шуис челядьыслы: «пукалӧй лӧня, а ме ветла кладбище вылӧ».
А ме вӧзйыси нуӧдны сійӧс.
А барыня шуис: «Ме ачым туйсӧ тӧда».
И сетіс меным эзысь вит кӧпейкаа — сэтшӧм бур барыняыс!..»
Ми воим кладбище вылӧ; куш места, нинӧмӧн абу ӧградитӧма, гӧгӧр пу крестъяс, ни ӧти гу дорын оз быдмы пу.
Нэм чӧж ме эг аддзыв татшӧм гажтӧм кладбищесӧ.
— Со пӧрысь смотрительлӧн гуыс, — шуис меным детинка, ачыс чеччыштіс лыа чукӧр вылӧ, кытчӧ вӧлі сувтӧдӧма ыргӧн ӧбраза сьӧд крест.
— И барыня воліс татчӧ? — юалі ме.
— Воліс, — вочавидзис Ванька; — ме видзӧді сы вылӧ ылісянь.
Сійӧ водіс татчӧ да дыр куйліс.
А сэсся барыня муніс сиктӧ да корис попӧс, сетіс сылы деньга дай муніс, а меным сетіс эзысь вит кӧпейкаа — шань барыня!
И ме сеті детинкалы вит кӧпейкаа и эг нин каитчы аслам волӧм йылысь, эз нин ло жаль сизим чӧлкӧвӧй, кодӧс ме видзи.
{Пушкин А. С. (комиӧдіс Тимушев С. Ф.) @ Барышня-крестьянка @ повесьт @ А. Пушкин. Покойнӧй Иван Петрович Белкинлӧн повестьяс @ 1955 @ Лб. 50-67.}
БАРЫШНЯ-КРЕСТЬЯНКА
Быд паськӧмӧн тэ, муса нылӧй, бур.
Богданович.*
* И. Ф. Богданович (1743–1803) — роч поэт.
Гижліс некымын поэтическӧй произведение, на лыдын медся тӧдчанаыс поэма «Душенька».
Миян ӧти ылысса губернияын вӧлі имение Иван Петрович Берестовлӧн.
Томдырйиыс сійӧ служитліс гвардияын, 1797 во заводитчигӧн петіс отставкаӧ, муніс аслас сиктӧ и сійӧ кадсяньыс сэтысь некытчӧ эз ветлыв.
Сійӧ гӧтрасьліс гӧлиник дворянка вылӧ, коді куліс кага вайигӧн, кор верӧсыс ветліс ылысджык муяс вылӧ.
Ас овмӧс вӧснаыс тӧждысигӧн сійӧ регыдӧн вунӧдіс шогсӧ.
Сійӧ стрӧитіс керка аслас план серти, лӧсьӧдіс суконнӧй фабрика, куимпӧв содтіс доходъяссӧ да кутіс лыддьыны асьсӧ став матігӧгӧрса йӧз пӧвстын медся тӧлка мортӧн, мыйлы паныд нинӧм эз шулыны соседъяс, кодъяс волывлісны сы ордӧ гӧститны став семьянас да понъяснас.
Прӧстӧй лунъясӧ сійӧ новліс плисӧвӧй куртка, праздникъясӧ сійӧ пасьтавліс ас кыӧм ной сюртук; ачыс пасъявліс расходъяссӧ да нинӧм эз лыддьыв, Сенатскӧй Ведомостьясысь кындзи.
Вообщӧ сійӧс радейтісны, кӧть и шулісны гордӧйӧн.
Эз ладмы сыкӧд ӧтнас Григорий Иванович Муромский, сылӧн зэв матысса сосед.
Муромский вӧлі настӧящӧй роч баринӧн.
Москваысь ассьыс имениесӧ кызвыннас мотайтӧм мысти да дӧвечӧ кольӧм бӧрын сійӧ муніс аслас медбӧръя сиктӧ, кӧні проказничайтіс и водзӧ, но выльногӧн нин.
Сійӧ лӧсьӧдіс английскӧй сад, мый вылӧ видзис пӧшти став мукӧд доходсӧ.
Конюхъяссӧ сійӧ пасьтӧдіс английскӧй жокейясӧс моз.
Нылыслӧн вӧлі мадам англичанка.
Муяссӧ сійӧ вӧдитіс английскӧй ногӧн;
Но йӧз ногӧн роч няньыд оз быдмы,
и кӧть расходъяссӧ тӧдчымӧн чинтіс, Григорий Ивановичлӧн доходъясыс эз содны;
и сиктын сійӧ аддзыліс выль уджйӧзӧ пыран туйяс;
но сэк жӧ сійӧс эз лыддьыны вежӧртӧм мортӧн, сы вӧсна мый помещикъяс лыдысь первойӧн дӧгадайтчис пуктыны залогӧ имениесӧ Опекунскӧй Сӧветӧ, мый кажитчис сэкся кадӧ вывті сложнӧй да смел делӧӧн.
Йӧз пӧвстысь, кодъяс дивитісны сійӧс, Берестов сёрнитліс медся стрӧга.
Сылӧн аслыссяма чертаӧн вӧлі быд выльтор дінӧ лӧгалӧм.
Сійӧ эз вермы веськодя сёрнитны аслас соседлӧн англомания йылысь да быд здук аддзыліс случай критикуйтны сійӧс.
Кор сійӧ петкӧдліс гӧстьлы ассьыс владениеяссӧ, сэк кӧзяйственнӧй распоряжениеяссӧ ошкӧм вылӧ сійӧ вочавидзліс серамсорӧн: «Да-с! менам абу сосед Григорий Ивановичлӧн кодь.
Кытчӧ нӧ миянлы английскӧй ногӧн рӧзӧритчыны!
Мед кӧть роч ногыс нин ми вӧлім пӧтӧсь».
Татшӧм сяма шуткаясыс, соседъяслӧн зільӧмӧн, кывсьылісны Григорий Ивановичлы содтӧдъясӧн да объяснениеясӧн.
Англоман кывзыліс критикасӧ сэтшӧм жӧ терпениетӧг, кыдзи и миян журналистъяс.
Сійӧ скӧраліс да нимтіс ассьыс зоилсӧ ошкӧн да провинциялӧн.
Тадзи относитчисны ӧта-мӧд дорас тайӧ кык владелецыс, кор Берестовлӧн пиыс воис батьыс ордӧ сиктас.
Сійӧ велӧдчис *** университетын да кӧсйис пырны военнӧй служба вылӧ, но батьыс та вылӧ эз сӧгласитчы.
Статскӧй служба вылӧ том морт асьсӧ лыддис дзик неспособнӧйӧн.
Ая-пиа эз сетчыны ӧта-мӧдныслы, и том Алексей ӧні кежлӧ кутіс баринавны да быдтіс ус.
Алексей збыльысь вӧлі молодеч.
Зэв эськӧ вӧлі жаль, сылысь стройнӧй тушасӧ кӧ некор эз кут топӧдны военнӧй мундир да сійӧ кӧ, вӧв вылын красуйтчӧм пыдди, колляліс ассьыс том кадсӧ канцелярскӧй бумагаяс весьтӧ зуньгыртчӧмӧн.
Кор сійӧ, туй вылӧ видзӧдтӧг, кыйсигӧн гӧнитліс пыр медводзын, соседъясыс ӧтсӧгласӧн шулісны, мый сыысь некор оз ло тӧлкӧвӧй столоначальник.
Барышняяс видзӧдавлісны сы вылӧ, а мукӧдъяс видзӧдігас весиг дзикӧдз ылавлісны; но Алексей наӧн интересуйтчис омӧля, а найӧ чайтісны, мый веськодьлуныслӧн помкаыс — кодӧскӧ радейтӧм.
Збыльысь, киысь киӧ ветліс сылӧн ӧти письмӧысь адресыс: Акулина Петровна Курочкиналы, Москваын, Алексеевскӧй манастыркӧд паныд, медник Савельев керкаын, а тіянӧс покорнейшӧя кора сетны тайӧ письмӧсӧ А. Н. Р.-лы.
Менам лыддьысьысьяс, кодъяс эз овлыны сиктъясын, оз вермыны гӧгӧрвоны, кутшӧм мичаӧсь да лӧсьыдӧсь уезднӧй барышняясыд!
Найӧ воспитайтчисны чистӧй воздух вылын, асланыс садса яблоняяс вуджӧр улын, светсӧ да олӧмсӧ найӧ тӧдмалӧны книгаясысь.
Ас кежся олӧм, свобода да лыддьысьӧм водз развивайтӧны налысь чувствояссӧ да страстьяссӧ, кодъяс абу тӧдсаӧсь миян рассеяннӧй красавицаяслы.
Барышняыдлы кӧлӧкӧльчиклӧн зильгӧмыс лоӧ нин приключениеӧн, матысса карӧ ветлӧм лыддьӧны олӧмын эпохаӧн, и гӧстьлӧн волӧмыс кольӧ кузь кадся, а мукӧддырйи и нэмчӧжся казьтыланторйӧн.
Дерт, быдӧн ас ногыс вермас серавлыны налысь ӧткымын странностьяс; но омӧлик наблюдайтысьлӧн шуткаяс оз вермыны бырӧдны налысь медся тӧдчана достоинствояснысӧ, кодъяс лыдысь главнӧйыс: характерлӧн особенность, самобытность (<fra>individualité</fra>), мыйтӧг, Жан-Поль мнение серти, абу и мортлӧн величиеыс.
Столицаясын нывбабаясыд, гашкӧ, босьтӧны бурджык образование; но светскӧй олӧмӧ велалӧмыс регыд шыльӧдӧ характернысӧ да вӧчӧ душаяснысӧ сэтшӧм жӧ ӧтсямаӧн, кутшӧмӧсь и головнӧй уборъяс.
Тайӧс да мед оз ло шуӧма дивитӧм да вӧйпӧм ради, но век жӧ <lat>Nota nostra manet</lat> *, кыдзи гижӧ ӧти важся комментатор.
* Миян замечаниеным кольӧ вынаӧн.
Кокни гӧгӧрвоны, кутшӧм впечатление должен вӧлі вӧчны Алексей миян барышняяс вылӧ.
Сійӧ первойсӧ локтіс на дорӧ жугыль да разочаруйтчӧма, первойсӧ висьтавліс налы воштӧм радлунъяс йылысь да аслас чусалӧм томлун йылысь; таысь кындзи сійӧ новліс сьӧд чунькытш, кытчӧ вӧлі рисуйтӧма кулӧм юр.
Ставыс тайӧ вӧлі сійӧ губернияын зэв выльӧн.
Барышняяс садьсӧ воштылісны сы вӧсна.
Но медся ёна сыӧн интересуйтчис менам англоманлӧн нылыс, Лиза (либӧ Бетси, кыдзи пырджык шуліс сійӧс Григорий Иванович).
Батьяс ӧта-мӧдныскӧд эз волысьны, Лиза эз на аддзыв Алексейӧс, а став том соседкаясыс сӧмын сы йылысь и сёрнитісны.
Лизалы вӧлі дас сизим арӧс.
Сьӧд синъясыс ловзьӧдісны сылысь мугов да зэв мича чужӧмсӧ.
Сійӧ вӧлі ӧтка, а сідзкӧ и лелькуйтӧм ныв.
Сылӧн тэрыблуныс да быд здукын вильшасьӧмыс радуйтісны батьсӧ да вайӧдлісны отчаяниеӧдз сылысь мадамсӧ, мисс Жаксонӧс, нелямын арӧса чопорнӧй нылӧс, коді пудритліс чужӧмсӧ да мавтліс сурьмаӧн ассьыс синкымъяссӧ, вонас кыкысь лыддьывліс Памелаӧс, пӧлучайтліс таысь кык тысяча шайтӧн во да зэв ёна гажтӧмчис тайӧ варварскӧй Россияас.
Лиза бӧрся старайтчис Настя;
сійӧ вӧлі арлыдаджык, но аслас барышняыс кодь жӧ кокни руа.
Лиза ёна радейтіс сійӧс, висьтавліс сылы ассьыс став гусяторъяссӧ, сыкӧд ӧтлаын думайтліс ассьыс затеяяс; ӧти кывйӧн кӧ, Прилучино сиктын Настя вӧлі ёна тӧдчанаджыкӧн французскӧй трагедияса любӧй наперсница дорысь.
— Лэдзӧй менӧ талун гӧститны ветлыны, — барышнясӧ пасьтӧдігӧн шуис ӧтчыд Настя.
— Ветлы; а кытчӧ?
— Тугиловоӧ, Берестовъяс ордӧ.
Пӧвар гӧтырыслӧн талун нимлун да тӧрыт воліс корны миянӧс ӧбедайтны.
— Со ӧд! — шуис Лиза, — господа лӧгынӧсь, а слугаяс ӧта-мӧдныскӧд гӧститӧдчӧны.
— А миянлы господаясӧдз кутшӧм делӧ! — воча шуис Настя; — да и ме тіян, а абу батьыдлӧн, служанка.
Ті ӧд энӧ на пинясьлӧй том Берестовыскӧд; а старикъяс мед, колӧкӧ, косясьӧны, налы кӧ тайӧ гажа.
— Настя, аддзӧдлы Алексей Берестовсӧ да висьталан меным, кутшӧмджык сійӧ да мыйся сійӧ морт.
Настя кӧсйысис, а Лиза терпитны вермытӧг лунтыр виччысис сылысь бӧр воӧмсӧ.
Рытнас Настя воис.
«Но, Лизавета Григорьевна, — комнатаӧ пыригӧн шуис сійӧ, — аддзылі том Берестовтӧ; видзӧді тырмымӧн; лунтыр ӧтлаын вӧлім».
— Кыдзи тайӧ?
Висьтав, висьтав ставсӧ.
— Кывзӧй: мунім ми, ме, Анисья Егоровна, Ненила, Дунька...
— Ладнӧ, тӧда.
Но, сэсся.
— Энлӧй, висьтала ставсӧ <rus>по порядку</rus>.
Вот ми воим буретш ӧбед кежлӧ.
Комнататырыс вӧліны йӧз.
Вӧліны Колбиносаяс, Захарьевосаяс, приказчица аслас нывъясыскӧд, Хлупиносаяс...
— Но! а Берестовыс?
— Энлӧй.
Вот ми пуксим пызан сайӧ, приказчицаыс первой местаӧ — ме сыкӧд орччӧн... а нывъясыс и дузгӧдчисны, да меным сьӧлыштны на вылӧ...
— Ок, Настя, кутшӧма тэ пыр дӧнзьӧдан аслад подробностьяснад!
— Да кутшӧм ті терпитны вермытӧмӧсь!
Но вот чеччим ми пызан сайысь... а пукалім ми час куим и ӧбедыс вӧлі бур; пирожнӧй блан-манжеыс лӧз, гӧрд да визьӧсь...
Вот чеччим ми пызан сайысь да петім садйӧ кутасьӧмӧн ворсны, а том бариныд сэки и локтіс.
— Но мый нӧ?
Збыль-ӧ, мый сійӧ сэтшӧм мича?
— Зэв мича, красавец, позьӧ шуны.
Стройнӧй, ыджыд тушаа, чужӧмыс банйӧма...
— Збыль?
А ме сідз чайті, мый сылӧн чужӧмыс кельыд.
Мый нӧ?
Кутшӧмӧн сійӧ тэныд кажитчис?
Жугыль, мӧвпалысь?
— Мый ті?
Да сэтшӧм бешенӧйтӧ ме нэмӧн на эг аддзыв.
Думыштӧма сійӧ миянкӧд кутасьӧмысь ворсны.
— Тіянкӧд кутасьӧмысь ворсны!
Оз вермы лоны!
— Зэв вермас!
Да мый ещӧ думыштӧма!
Кутас, и вай окавны!
— Тэнад вӧля, Настя, тэ пӧрйӧдлан.
— Тіян вӧля, ог пӧрйӧдлы.
Ме ӧдва мездыси сыысь.
Лунтыр миянкӧд сідзи и ноксис.
— Да кыдзи нӧ, шуӧны, сійӧ пӧ влюбитчӧма да некод вылӧ оз видзӧдлы?
— Ог тӧд, а ме вылӧ тай вывті нин ёна видзӧдіс да и Таня вылӧ, приказчик ныв вылӧ, сідзжӧ; да и Колбиноса Паша вылӧ, да грек шуны, некодӧс эз кедзовт, сэтшӧм дурысь!
— Тайӧ тешкодь!
А мый гортас сы йылысь кывсьӧ?
— Барин пӧ зэв шань: сэтшӧм бур, сэтшӧм гажӧдчысь.
Ӧтитор абу бур: нывъяс бӧрся вывті радейтӧ вӧтлысьны.
Да, ме ногӧн кӧ, тайӧ абу на беда: дырӧн ӧвсяс.
— Кутшӧм окота меным эськӧ аддзӧдлыны сійӧс! — ышловзьӧмӧн шуис Лиза.
— Да мый нӧ сэні сьӧкыдыс?
Тугиловоыд миянсянь абу ылын, куим верст сӧмын: мунӧй гуляйтны сэтчаньӧ, либӧ прӧйдитчӧй верзьӧмӧн; ті быть паныдасянныд сыкӧд.
Сійӧ жӧ быд лун, водз асылын, ветлӧ ружьеӧн кыйсьыны.
— Да оз позь, абу лӧсьыд.
Сійӧ вермас думыштны, мый ме сы бӧрся вӧтлыся.
Да и батьясным миян лӧгалӧны, и меным век жӧ оз позь сыкӧд тӧдмасьны...
Ок, Настя!
Тӧдан мый?
Пасьтася ме крестьянкаӧн!
— И збыльысь;
пасьталӧй дӧра дӧрӧм, сарапан да и мунӧй смела Тугиловоӧ;
ручайтча, мый Берестовыд тіянӧс оз нин прӧзевайт.
— А татчӧсса мозыд ме сёрнитны кужа зэв бура.
Ок, Настя, дона Настя!
Кутшӧм бура думыштім!
И Лиза водіс узьны ассьыс смел мӧвпсӧ непременнӧ олӧмӧ пӧртны кӧсйысьӧмӧн.
Мӧд луннас жӧ сійӧ заводитіс пӧртны олӧмӧ ассьыс плансӧ, мӧдӧдіс базар вылӧ ньӧбны кыз полотно, лӧз китайка да ыргӧн кизьяс, Настя отсӧгӧн шӧраліс аслыс дӧрӧм да сарапан, пуксьӧдіс вурсьыны пӧшти став девичӧйсӧ, и рыт кежлас ставыс вӧлі дась.
Лиза мерайтіс выль паськӧмсӧ зеркалӧ водзын да висьтасис, мый татшӧм лӧсьыдӧн ачыс аслыс ещӧ некор на эз кажитчыв.
Сійӧ выльпӧв ворсіс ассьыс рольсӧ, мунігмозыс улӧдз копрасис да сэсся некымынысь лайкнитіс юрнас сёйысь вӧчӧм каньяс моз, сёрнитіс прӧстӧй крестьяна ногӧн, сераліс дӧрӧм соснас вомсӧ тупкӧмӧн да заслужитіс Настялысь тырвыйӧ ошкӧм.
Ӧтитор сьӧктӧдіс сылы: сійӧ заводитліс ывлаті ветлӧдлыны кӧмтӧг, но туруныс бытшлӧдліс сылысь кокъяссӧ, а лыаыс да изъясыс кажитчисны сылы терпитны позьтӧмӧн.
Настя и таын сылы отсаліс: сійӧ босьтіс Лиза кок серти мерка, котӧртліс муяс вылӧ пастух Трӧпим дорӧ да тшӧктіс кыны сійӧ мерка сертиыс лапти гоз.
Аскинас Лиза садьмис кыа петтӧдз на.
Керкаын быдӧн на узисны.
Настя виччысис забор сайын пастухӧс.
Тутӧстіс рожок, и сиктса стада мӧдӧдчис барскӧй двор дорті.
Настя дінті мунігӧн Трӧпим сетіс неыджыд сера лапти да награда пыдди пӧлучитіс сысянь пӧлтинник.
Лиза гусьӧник пасьтасис крестьянкаӧ, вашкӧдігтыр сетіс Настялы мисс Жаксон йылысь индӧдъяс, петіс задньӧй кильчӧ вылӧ да градъяс вомӧн котӧртіс муяс вылӧ.
Асыввылын пӧртмасис кыа, и кымӧръяслӧн зарниалысь радъяс, кажитчӧ, виччысисны шонді, кыдзи царедворецъяс виччысьӧны государӧс;
югыд небеса, асъя ыркыд, лысва, тӧвру да лэбачьяслӧн сьылӧмыс йиджисны Лиза сьӧлӧмӧ ичӧт кагалӧн радлунӧн;
тӧдсаяскӧд паныдасьӧмысь полӧмла сійӧ, кажитчӧ, эз мун, а лэбис.
Батьыслӧн владениеяс помасянінын быдмысь рас дорӧ матысмигӧн Лиза мӧдіс мунны ньӧжйӧджык.
Тані сылы колӧ вӧлі виччысьны Алексейӧс.
Сьӧлӧмыс сылӧн кутіс ёна тіпкыны, ачыс эз тӧд, мыйла; но полӧмыс, коді овлӧ миян томдырся дурӧмъясын, и лоӧ налӧн медся ыджыд мичлунӧн.
Лиза пырис рӧмыд раскӧ.
Раслӧн ньӧжйӧник шувгӧмыс чолӧмаліс нылӧс.
Гажлуныс нывлӧн лӧнис.
Вочасӧн сійӧс шымыртісны мича мӧвпъяс.
Сійӧ думайтіс... но позьӧ-ӧ стӧча тӧдмавны, мый йылысь думайтӧ дас сизим арӧса барышня, ӧтнасӧн, раскын, квайт час асылын?
И сідзи сійӧ думайтіг муніс туй кузя, код бокын кыкнанладорас сулалісны кузь пуяс, кыдзи друг мича лягавӧй пон кутіс увтны сійӧс.
Лиза повзис да горӧдіс.
Сэк жӧ кыліс гӧлӧс: «<fra>tout beau, Sbogar, ici...</fra>»*, и том кыйсьысь мыччысис кустъяс сайысь.
* шыть, Сбогар, татчӧ.
«Эн пов, донаӧй, — шуис сійӧ Лизалы: — менам понйӧй оз пурсьы».
Лиза удитіс нин повзьӧмсьыс сайкавны да кужис пыр жӧ пӧльзуйтчыны обстоятельствонас.
«Да пола, барин, — шуис сійӧ полӧм улӧ лэдзчысьӧмӧн да яндысигтыр, — пола: сійӧ, видзӧдтӧ, кутшӧм скӧр; бара уськӧдчас».
Алексей (лыддьысьысь тӧдіс нин сійӧс) сэк кості сюся видзӧдіс том крестьянка вылӧ.
«Ме колльӧда тэнӧ, тэ кӧ полан, — шуис сійӧ сылы;
— тэ меным разрешитан мунны аскӧдыд орччӧн?»
— «А коді тэныд мешайтӧ? — вочавидзис Лиза;
— вӧльнӧйлы вӧля, а туйыс мирскӧй».
— «Кытысь тэ?»
— «Прилучиноысь; ме Василь-кузнечлӧн ныв, муна тшакла
(Лиза нуис волыс йылын ичӧтик кузов).
А тэ, барин?
Тугиловоысь али мый?»
— «Так точно, — вочавидзис Алексей,
— ме том баринлӧн камердинер».
Алексейлы вӧлі окота ӧткодявны ӧта-мӧдныслысь отношениеяснысӧ.
Но Лиза видзӧдліс сы вылӧ да серӧктіс.
«А пӧрйӧдлан, — шуис сійӧ,
— эн бӧб вылӧ веськав.
Аддза, мый тэ ачыд бариныс».
— «Мыйла нӧ тэ сідзи чайтан?»
— «Да став сертиыс».
— «Но век жӧ?»
— «Да кыдзи нӧ баринӧс слугаысь он торйӧд?
И пасьтасьӧмыд абу сідзи, и баитан мӧдног, и понтӧ чуксалан он миян ног».
Лиза пыр ёнджыка сьӧлӧм вылас воис Алексейлы.
Алексей вӧлі велалӧма не церемонитчыны сиктса мичаник нывъяскӧд да кӧсйис кутлыны Лизаӧс;
но Лиза чеччыштіс сыысь бокӧ да видзӧдліс сэтшӧм стрӧга да кӧдзыда, мый кӧть тайӧ и петкӧдіс Алексейлысь серамсӧ, но кутіс сійӧс водзӧ покушайтчӧмысь.
«Ті кӧ кӧсъянныд, медым ми водзӧвылӧ лоим приятельясӧн, — важнӧя шуис Лиза, — то энӧ изволитӧй вунӧдчыны».
— «Коді тэнӧ велӧдіс татшӧм премудростяс? — сералігтыр юаліс Алексей. — Эз-ӧ нин Настенька, менам тӧдсаӧй, эз-ӧ тіян барышняныдлӧн служанкаыс?
Со кутшӧм туйясӧн разалӧ просвещениеыд!»
Лиза казяліс, мый кежис аслас рольысь, но пыр жӧ веськӧдіс.
«А мый думайтан? — шуис сійӧ;
— ме ӧмӧй и барскӧй дворӧ некор ог волыв?
небось: быдтор аддзывлі да кывлі.
Но, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, — тэкӧд больгигӧн тшактӧ он вот.
Мун жӧ тэ, барин, ӧтарӧ, а ме мӧдарӧ.
Кора прӧститны...»
Лиза кӧсйис мунны, но Алексей кутіс сійӧс киӧдыс.
«Кыдзи тэнӧ шуӧны, донаӧй?»
— «Акулинаӧн, — Алексей киысь чуньяссӧ мездыны зілиг вочавидзис Лиза;
— да лэдз жӧ, барин; меным и гортӧ кад».
— «Но, менам друг Акулина, непременнӧ вола гӧститны тэнад батьыд ордӧ, Василь-кузнеч ордӧ».
— «Мый тэ? — зэв ӧдйӧ паныдаліс Лиза, — ен могысь, эн лок.
Гортын кӧ тӧдмаласны, мый ме ас кежын баринкӧд раскын больги, то беда меным лоӧ;
батьӧй менам, Василь-кузнеч, кувтӧдз нӧйтас менӧ».
— «Да ме непременнӧ кӧсъя тэкӧд аддзӧдчывны».
— «Но ме коркӧ бара вола татчӧ тшакла».
— «Кор нӧ?»
— «Да кӧть аски».
— «Дона Акулинаӧй, окалі эськӧ тэнӧ, да ог лысьт.
Сідзкӧ аски, тайӧ кадӧ, збыль ӧд?» — «Да, да».
— «И тэ он пӧръяв менӧ?»
— «Ог пӧръяв».
— «Божитчы».
— «Но вот тэныд святӧй пекнича, локта».
Том йӧз торйӧдчисны.
Лиза петіс вӧрысь, вуджис му вомӧн, гусьӧн пырис садйӧ да ӧдйӧ котӧртіс фермаӧ, кӧні сійӧс виччысис Настя.
Терпитны вермытӧм наперсницаыслӧн юасьӧмъяс вылӧ кыдзсюрӧ вочавидзигтыр фермаын Лиза вежис паськӧмсӧ да локтіс гостинӧйӧ.
Пызан вӧлі лӧсьӧдӧма, завтрак дась, и пудритчӧм да румка моз зэлӧдчӧм мисс Жаксон вундаліс вӧсньыдик тартинкаяс.
Батьыс ошкыштіс Лизаӧс асывводзса прогулкаысь.
«Нинӧм абу здоровджык, — шуис сійӧ, — кыа петігӧн садьмӧм дорысь».
Сэки сійӧ вайӧдіс мортлӧн кузь нэм пом йылысь некымын пример, кодъясӧс лыддис английскӧй журналысь, ачыс содтіс, мый быдӧн, кодъяс овлісны сё воысь дырджык, эз юлыны водка да садьмылісны тӧлын и гожӧмын кыакӧд тшӧтш.
Лиза эз кывзы сылысь.
Сійӧ выльпӧв казьтыліс асъя аддзысьлӧмлысь став обстоятельствояссӧ, том кыйсьыськӧд Акулиналысь став сёрнисӧ, и сійӧс заводитіс мучитны сӧвестьыс.
Весьшӧрӧ сійӧ возражайтіс аслыс ачыс, мый налӧн сёрниыс эз вӧв омӧльтор йылысь, мый тайӧ дурӧмыслӧн эз вермы лоны некутшӧм последствие, сӧвестьыс сылӧн ропкис вежӧрсьыс ёнджыка.
Аски кежлӧ кӧсйысьӧмыс сійӧс беспокоитіс медся ёна: сійӧ кӧсйыліс нин дзикӧдз торкны ассьыс торжественнӧй кӧсйысьӧмсӧ.
Но весьшӧрӧ сійӧс виччысьӧм бӧрын Алексей вермис корсьны сиктысь Василь-кузнечлысь нывсӧ, настӧящӧй Акулинаӧс, письта сера чужӧма кыз нылӧс, да тадзикӧн дӧгадайтчыны сылӧн легкомысленнӧй дурӧм йылысь.
Тайӧ мӧвпыс повзьӧдіс Лизаӧс, и сійӧ решитіс мӧд лун асывнас бара ветлыны раскӧ Акулина ним улын.
Алексейлы сідзжӧ вӧлі зэв нимкодь, сійӧ лунтыр думайтіс аслас выль тӧдса йылысь;
мугов красавицалӧн образыс и вӧтӧн вуджрасис сы воображениеын.
Муртса на заводитіс югдыны, а сійӧ вӧлі пасьтасьӧма нин.
Кад видзтӧм вӧснаыс сійӧ эз зарядит весиг пищальсӧ, петіс муяс вылӧ аслас вернӧй Сбогаркӧд да котӧртіс аддзысьлыны индӧм местаӧ.
Колис часджын кымын, коді сылы виччысигас кажитчис зэв сьӧкыдӧн;
медбӧрти сійӧ аддзис кустъяс костӧд тыдовтчылысь лӧз сарапан да чепӧсйис дона Акулинаыслы паныд.
Лиза нюмдіс сылӧн радлана благодарностьысь; но Алексей пыр жӧ казяліс сы чужӧм вылысь жугыльтчӧм да тӧждысьӧм.
Сійӧ кӧсйис тӧдмавны налысь помкасӧ.
Лиза висьталіс, мый аслас поступокыс сылы кажитчис немдумышттӧмӧн, мый сійӧ каитчӧ та вӧсна, мый тайӧ пӧрйӧ сійӧ эз кӧсйы вежны ассьыс кывсӧ, но мый тайӧ лоӧ медбӧръя аддзысьлӧмӧн да мый сійӧ корӧ тӧдмасьӧмысь эновтчыны, коді бурторйӧ вайӧдны оз вермы.
Ставсӧ тайӧс, тӧдӧмысь, вӧлі висьталӧма крестьянскӧй кыв вылын, но прӧстӧй нывлӧн вӧвлытӧм мӧвпъясыс да чувствоясыс шензьӧдісны Алексейӧс.
Сійӧ став аслас красноречиеӧн зілис ӧлӧдны Акулинаӧс сылӧн кӧсйӧмысь,
эскӧдіс сійӧс, мый желаниеясыс сылӧн невиннӧйӧсь, кӧсйысис некор не сетны сылы каитчӧм вылӧ помка, быдторйын кывзысьны сылысь,
кевмысис, медым сійӧ эз бырӧд сылысь дзик ӧти гажсӧ: аддзӧдчывны сыкӧд ас кежын кӧть нин лункосмӧсӧн, кӧть нин недельын кыкысь.
Сійӧ сёрнитіс дзик сьӧлӧмсяньыс да тайӧ здукас вӧлі быттьӧ влюбитчӧма.
Лиза кывзіс сылысь чӧла.
«Кӧсйысь меным, — медбӧрти шуис Лиза, — мый тэ некор он понды корсьны менӧ сиктысь либӧ юасьны ме йылысь.
Кӧсйысь меным не корсьны мукӧдногӧн мекӧд аддзысьлӧмъяс, наысь кындзи, кодъясӧс ме ачым урчита».
Алексей заводитліс клянитчыны сылы святӧй пекничаӧн, но ныв нюмдӧмӧн дугӧдіс.
«Меным оз ков клятваыд, — шуис Лиза, — тырмас и тэнад кӧсйысьӧмыд».
Сы бӧрын найӧ дружескӧя сёрнитісны, гуляйтісны ӧтлаын вӧрӧд, кытчӧдз Лиза эз шу сылы: кад.
Найӧ янсӧдчисны, и Алексей, ас кежас кольӧм бӧрын, эз вермы гӧгӧрвоны, кутшӧм ногӧн прӧстӧй деревенскӧй нывка кыкысь аддзысьлігӧн удитіс босьтны сы вылын истиннӧй власть.
Акулинакӧд аддзысьлӧмъясыс вӧліны сылы выльторлӧн мичлунӧн, и кӧть тешкодь крестьянкалӧн индӧдъясыс сылы вӧліны сьӧкыдӧсь, но вежны ассьыс кывсӧ весиг эз и думыштлы.
Делӧыс сыын, мый кӧть Алексей новліс роковӧй чунькытш, письмӧасис гусьӧн да вӧлі разочаруйтчӧма, вӧлі чистӧй, бур сьӧлӧма морт, коді кужис чувствуйтны невиннӧй наслаждение.
Кывзыси кӧ ме сӧмын аслам кӧсйӧмлысь, то непременнӧ и став подробностьяснас босьтчи эськӧ петкӧдлыны том йӧзлысь аддзысьлӧмъяссӧ, ӧта-мӧд дораныс матысмӧмсӧ да дӧверие содӧмсӧ, занятиеяссӧ, сёрнияссӧ; но тӧда, мый менам унджык лыддьысьысьяс эськӧ эз юкны мекӧд менсьым удовольствиеӧс.
Тайӧ подробностьясыс вообщӧ кажитчӧны веждӧгӧсь, и сідз, ме ог казьтыв найӧс да дженьыдика висьтала, мый эз на коль и кык тӧлысь, а менам Алексей вӧлі влюбитчӧма нин садьтӧгыс, и Лиза эз вӧв равнодушнӧйджыкӧн, кӧть и чӧвджык оліс сы серти.
Кыкнанныс найӧ вӧліны шудаӧсь ӧніяӧн да эз думайтны водзӧ лоантор йылысь.
Торйӧдны позьтӧм йитӧдъяс йылысь мӧвп частӧкодь воліс на вежӧрӧ, но некор найӧ та йылысь ӧта-мӧдныслы эз висьтавлыны.
Помкаыс гӧгӧрвоана: Алексей, кӧть кутшӧма эз радейт ассьыс муса Акулинасӧ, пыр помнитіс, кутшӧм ыджыд торъялӧмыс ас костас да гӧль крестьянка костын; а Лиза тӧдіс, кыдзи лӧгалісны налӧн батьясныс ӧта-мӧд вылас да эз вермы надейтчыны кыкнанладорсянь бурасьӧм вылӧ.
Сэтчӧ жӧ сылӧн самолюбиеыс тойлаліс пемыд, романическӧй надея вылӧ аддзыны медбӧрти тугиловскӧй помещикӧс Прилучиноса кузнеч ныв кок улысь.
Друг важнӧй происшествие муртса эз веж ӧта-мӧд дорас налысь отношениенысӧ.
Ӧти сэзь, кӧдзыд асылӧ (сэтшӧмъяс кодь, кутшӧмъясӧн озыр миян русскӧй ар) Иван Петрович Берестов петіс верзьӧмӧн гуляйтны да сьӧрсьыс тшӧтш босьтіс гоз куим борзӧй понъясӧс, стремяннӧйӧс да сярганъяса кымынкӧ дворӧвӧй детинкаӧс.
Сійӧ жӧ кадӧ Григорий Иванович Муромский ыштіс бур поводдя вылӧ, тшӧктіс седлӧавны ассьыс дженьыд бӧжа кӧбыласӧ да рӧдтіс-муніс аслас англизируйтӧм владениеяс дінті.
Вӧр дорӧ матыстчигӧн сійӧ аддзис ассьыс соседсӧ, коді гордӧя пукаліс вӧв вылын, руч ку увтыса чекменя, да виччысис кӧчӧс, кодӧс детинкаяс горзігтыр да сярганасиг вӧтлісны кустъяс пӧвстысь.
Григорий Иванович кӧ эськӧ водзвыв тӧдіс тайӧ паныдасьӧмсӧ, дерт жӧ эськӧ кежис мӧдарӧ; но Берестов дорӧ сійӧ матысмис немвиччысьтӧг да тӧдлытӧгыс лои сысянь пистолетысь лыймӧн ылнаын.
Вӧчны вӧлі нинӧм: Муромский, кыдзи образованнӧй европеец, матыстчис аслас противник дорӧ да учтивӧя приветствуйтіс сійӧс.
Берестов вочавидзис сэтшӧм жӧ стараниеӧн, кыдзи чепйыв ош копрасьӧ господалы аслас вожатӧй тшӧктӧм серти.
Сійӧ здукас кӧчыд чепӧсйис вӧрысь да кутіс котӧртны муяс вомӧн.
Берестов да стремяннӧйыс мыйвынсьыс горӧдісны, лэдзисны понъяссӧ да скачӧн гӧнитісны бӧрсяньыс.
Муромскийлӧн кыйсигӧн вӧлыс некор на эз вӧв, повзис да чепӧсйис водзӧ.
Муромский лыддис асьсӧ зэв бур наездникӧн, сетіс вӧлыслы вӧля да вӧлі рад, мый случай мездӧ сійӧс неприятнӧй собеседникысь.
Но овраг дорӧдз гӧнитӧм бӧрын, кодӧс Муромский водзджыксӧ эз казяв, вӧлыс друг шыбитчис бокӧ, и Муромский лэбыштіс седлӧсьыс.
Кын му вылӧ сьӧкыдакодь усьӧм бӧрын сійӧ куйліс да ёрис ассьыс дженьыдик бӧжа кӧбыласӧ, коді быттьӧ гӧгӧрвоис да пыр жӧ сувтіс, кор сӧмын мӧдіс чувствуйтны асьсӧ седоктӧг.
Иван Петрович гӧнечӧн локтіс Муромский дорӧ да юаліс, эз-ӧ доймы сійӧ.
Сэк кості стремяннӧйыс вайӧдіс мыжа вӧвсӧ домӧдыс кутӧмӧн.
Сійӧ отсаліс Муромскийлы пуксьыны седлӧ вылӧ, а Берестов пригласитіс сійӧс ас ордас.
Муромский эз вермы ӧткажитчыны, сы вӧсна мый лыддис асьсӧ обязаннӧйӧн, и татшӧм ногӧн Берестов воис гортас славаӧн, вайис кыйӧм кӧч да ассьыс ранитчӧм да пӧшти пленнӧй противниксӧ.
Завтракайтігӧн соседъяс варовитісны вель дружнӧя.
Муромский корис Берестовлысь дрожки, сы вӧсна мый доймӧмлаыс, кыдзи сійӧ висьталіс, верзьӧмӧн гортӧдзыс мунны оз вермы.
Берестов колльӧдіс сійӧс кильчӧ вылӧдзыс, а Муромский муніс сӧмын сэк, кор Берестов сетіс честнӧй кыв аски жӧ (и Алексей Ивановичкӧд) локны Прилучиноӧ ӧбедайтны по-приятельски.
Татшӧм ногӧн, важысянь да пыдӧ вужъясьӧм лӧгалӧм, кажитчӧ, дась вӧлі помасьны дженьыд бӧжа кӧбыла повзьӧм вӧсна.
Лиза котӧрӧн петіс Григорий Ивановичлы паныд.
«Мый тайӧ лоӧ, папа? — шензигтыр шуис сійӧ, — мыйла ті чотанныд?
Кӧні тіян вӧвныд?
Кодлӧн тайӧ дрожкиыс?» — «Вот и он тӧд, <eng>my dear</eng>»* — вочавидзис сылы Григорий Иванович да висьталіс ставсӧ, мый лои.
* менам донаӧй.
Лиза эз эскы аслас пельяслы.
Григорий Иванович эз сет сылы и думыштны да юӧртіс, мый аски на ордын кутасны ӧбедайтны кыкнан Берестовыс.
«Мый ті висьталанныд! — кельдӧдӧмӧн шуис Лиза.
— Берестов ая-пиа!
Миянын аски ӧбедайтны!
Ог, папа, кыдзи тіянлы угоднӧ: ме нинӧм вылӧ ог петкӧдчы».
— «Мый тэ, йӧймин? — паныд шуис батьыс:
— важӧнсянь нин тэ лоин татшӧм яндысьысьӧн, али тэ романическӧй героиня моз кутан на дінӧ наследственнӧй лӧглун?
Тырмас, эн ышмы...»
— «Ог, папа, нинӧм вылӧ свет вылын, некутшӧм озырлун вылӧ ме ог петкӧдчы Берестовъяс водзын».
Григорий Иванович лэптыштліс пельпомъяссӧ да сыкӧд водзӧ эз вензьы, сы вӧсна мый тӧдіс, мый вензьӧмӧн сыкӧд нинӧм он вӧч, да муніс шойччыны аслас зэв тӧдчана прогулка бӧрын.
Лизавета Григорьевна муніс аслас комнатаӧ да корис Настяӧс.
Кыкнанныс дыр тӧлкуйтісны аския лун йылысь.
Мый думыштас Алексей, тӧдмалас кӧ, мый бура воспитайтӧм барышняыс — сійӧ аслас Акулинаыс?
Мый думыштас сійӧ Лизалӧн поведение да правилӧяс йылысь, сылӧн благоразумие йылысь?
Мӧдарсянь, Лизалы вӧлі зэв окота аддзывны, кутшӧм впечатление эськӧ вӧчас сы вылӧ татшӧм виччысьтӧм аддзысьӧмыс...
Друг сылы воис мӧвп.
Сійӧ пыр жӧ висьталіс Настялы;
кыкнанныс радлісны тайӧ мӧвпыс вылӧ да шуисны быть пӧртны сійӧс олӧмӧ.
Мӧд луннас Григорий Иванович завтракайтігӧн юаліс нылыслысь, кӧсйӧ оз нин сійӧ дзебсясьны Берестовъясысь.
«Папа, — вочавидзис Лиза, — ме примита найӧс, тіянлы кӧ тайӧ колӧ, сӧмын сэтшӧм уговорӧн:
кутшӧмӧн кӧть ме на дорӧ ог пет, мый кӧть ме ог вӧч, ті видны менӧ онӧ мӧдӧй да онӧ кутӧй шензьыны и онӧ дӧзмӧй».
— «Бара кутшӧмкӧ дурӧм! — сералігтыр шуис Григорий Иванович.
— Но, бур, бур; сӧгласен, вӧч, кыдзи кӧсъян, менам сьӧд синъяса шалунья».
Тайӧс шуӧм бӧрын сійӧ окыштіс нылыслысь юрсӧ, и Лиза котӧртіс лӧсьӧдчыны.
Стӧч кык часын квайт вӧлӧн доддялӧм ас вӧчӧм коляска пырис дворӧ да муніс пемыдвиж эжмӧм кругті.
Пӧрысь Берестов кайис кильчӧ вылӧ Муромскийлӧн кык ливрейнӧй лакей отсӧгӧн.
Сы бӧрся верзьӧмӧн воис пиыс да ӧтлаын пырис столӧвӧйӧ, кӧні дасьтӧма нин вӧлі пызан.
Муромский примитіс ассьыс соседъяссӧ кыдз позьӧ меліджыка, корис найӧс ӧбедӧдз видзӧдлыны садсӧ да зверинец да нуӧдіс бура чышкалӧм да лыаӧн киськалӧм туйяс вывті.
Пӧрысь Берестов гусьӧн жалитіс татшӧм пӧльзатӧм желание ради воштӧм трудсӧ да кадсӧ, но вежливость вӧсна чӧв оліс.
Пиыслы вӧлі веськодь и расчётливӧй помещиклӧн неудовольствиеыс, и асьсӧ радейтысь англоманлӧн радлӧмыс;
сійӧ терпитны вермытӧг виччысис, кор петкӧдчас кӧзяйскӧй ныв, код йылысь уна кывліс, и кӧть сылӧн сьӧлӧмыс, кыдзи миянлы тӧдса, вӧлі нин занят, но том красавицалӧн пыр вӧлі право сылӧн воображение вылӧ.
Гостинӧйӧ пырӧм бӧрын найӧ пуксисны куимӧн: старикъяс казьтылісны важся кадсӧ да асланыс службадырся анекдотъяс, а Алексей думайтіс сы йылысь, кутшӧм роль колӧ ворсны сылы Лиза дырйи.
Сійӧ шуис, мый веськодь рассеянность лоӧ ставсьыс медся приличнӧйӧн, да лӧсьӧдчис та кежлӧ,
ӧдзӧс воссис;
сійӧ бергӧдіс юрсӧ сэтшӧм веськодьпырысь, сэтшӧм гордӧй небрежностьӧн, мый медся тшап кокеткалӧн быть должен вӧлі эськӧ вӧрзьыны сьӧлӧмыс.
Жаль, но Лиза пыдди пырис пӧрысь мисс Жаксон, белитчӧма, зэлӧдчӧма, дулӧдӧм синма да вӧчис ичӧтик кникс* и Алексейлӧн мича военнӧй бергӧдчылӧмыс лои весьшӧрӧ.
* Кникс — реверанс, лажыньтчылӧмӧн церемоннӧя копыртчылӧм.
Эз на удит сійӧ выльысь чукӧртны вынсӧ, кыдзи бара воссис ӧдзӧс, и тайӧ пӧрйӧ пырис Лиза.
Ставӧн сувтісны; батьыс заводитліс тӧдмӧдны гӧстьяскӧд, но друг дугдіс да ӧдйӧ курччис вомдорсӧ...
Лиза, сылӧн мугов Лизаыс, вӧлі белитчӧма пель йылӧдзыс, мавтчӧма сурьмаӧн мисс Жаксон серти ёнджыка;
аслас юрси серти ёна еджыдджык фальшивӧй кудрияссӧ вӧлі пушкыртӧма Людовик XIV-лӧн парик моз;
<fra>a l’imbécile</fra>* сосъясыс чурвидзисны, быттьӧ мадам Помпадурлӧн фижмы;
* «Дурацкӧй ногӧн» (польдчӧм пельпомъяса векньыдик сосъяслӧн фасон).
коссӧ вӧлі зэлӧдӧма икс буква моз,
и мамыслӧн став бриллиантъясыс, кодъясӧс эз на удитны нуны ломбардӧ, дзирдалісны чуньясас, сьыліас да пельясас.
Тайӧ тешкодь да дзирдалысь барышнясӧ Алексей эз вермы тӧдны, мый сійӧ аслас Акулинаыс.
Батьыс сылӧн матыстчис Лиза ки дорӧ, и Алексей дӧсадапырысь вӧчис сідз жӧ; кор сійӧ инмӧдчис сылӧн еджыдик чуньяс дорӧ, сылы кажитчис, мый Лизалӧн чуньясыс дрӧжжитӧны.
Сэк кості сійӧ удитіс казявны нарошнӧ мыччӧдӧм ичӧтик коксӧ, кодӧс вӧлі кӧмалӧма ыджыд кокетствоӧн.
Тайӧ неуна миритӧдіс сійӧс сылӧн мукӧд нарядыскӧд.
А сёрнитны кӧ белила да сурьма йылысь, то аслас наивность вӧсна, колӧ шуны, сійӧ первойсӧ эз и казяв, да и бӧрынджык эз подозревайт.
Григорий Иванович помнитіс ассьыс кӧсйысьӧмсӧ да зілис не петкӧдлыны шензьӧмсӧ; но нылыслӧн дурӧмыс сылы кажитчис сэтшӧм забавнӧйӧн, мый сійӧ ӧдва терпитіс.
Эз вӧв серамӧдз тшап англичанкалы.
Сійӧ дӧгадайтчис, мый сурьмасӧ да белиласӧ гусялӧма сы камодысь, и дӧзмӧмла гӧрд вирыс кыпӧдчис искусственнӧй еджыд чужӧм вылас.
Сійӧ ыпъялан синмӧн видзӧдлывліс том проказница вылӧ, коді, став объяснениеяссӧ мӧдысь кежлӧ эновтӧмӧн, петкӧдліс, быттьӧ нинӧм оз казяв.
Пуксисны пызан сайӧ.
Алексей пыр на ворсіс рассеяннӧй да думыштчӧм мортлысь роль.
Лиза тшапитчис, сёрнитіс пинь пырыс, нюжйӧдлӧмӧн да сӧмын французскӧй кыв вылын.
Батьыс помся видзӧдлывліс сы вылӧ, сылысь цельяссӧ гӧгӧрвотӧг, но лыддис ставсӧ тайӧс зэв интереснӧйӧн.
Англичанка беситчис да чӧв оліс.
Ӧтнас Иван Петрович вӧлі гортын моз: сёйис кык пыдди, юис, мыйта колӧ, сераліс аслас серам вылӧ и вочасӧн сёрнинас бурмис да ваксис-сераліс.
Медбӧрти чеччисны пызан сайысь;
гӧстьяс мунісны, и Григорий Иванович сетіс вӧля серамыслы да юасьӧмъясыслы.
«Мыйла тэ думыштін бӧбйӧдлыны найӧс? — юаліс сійӧ Лизалысь.
— А тӧдан мый?
Белилаыд, збыльысь, лӧсялӧ тэныд;
ог пыр дамскӧй туалет тайнаясӧ, но тэ местаын ме эськӧ куті белитчыны; дерт, эг ёна, а неуна».
Лиза ёна радліс аслас думыштӧмторлӧн успех вӧсна.
Сійӧ сывйыштіс батьсӧ, кӧсйысис думыштлыны сылӧн сӧвет йылысь да котӧртіс бурӧдны дӧзмӧм мисс Жаксонӧс, коді ӧдва сӧгласитчис восьтыны сылы ӧдзӧссӧ да кывзыны сылысь оправдайтчӧмсӧ.
Лизалы вӧлі яндзим петкӧдчыны тӧдтӧм йӧз водзын сэтшӧм сьӧдӧн;
сійӧ эз лысьт юавны...
сійӧ вӧлі уверен, мый бур да муса мисс Жаксон прӧститас сійӧс... и с. в. и с. в.
Кор мисс Жаксон тӧдмаліс, мый Лиза эз кӧсйы лэптыны сійӧс серамтуйӧ, бурасис, окыштіс Лизаӧс да миритчӧм радиыс пӧдаритіс сылы неыджыд банка английскӧй белила, кодӧс Лиза и босьтіс збыль радлун петкӧдлӧмӧн.
Лыддьысьысь дӧгадайтчас, мый мӧд лун асывнас Лиза тэрмасис воны аддзысьлан раскӧ.
«Тэ, барин, вӧлін тӧрыт миян господа ордын? — пыр жӧ сійӧ шуис Алексейлы; — кутшӧмджыка кажитчис барышняыс?»
Алексей вочавидзис, мый сійӧс эз казявлы.
«Жаль», — шуис Лиза.
«А мыйла нӧ?» — юаліс Алексей.
«А сы вӧсна, мый ме кӧсъя вӧлі тіянлысь юавны, збыль-ӧ, шуӧны...»
— «Мый нӧ шуӧны?»
— «Збыль-ӧ, шуӧны, быттьӧ ме барышнялань муна?»
— «Мыйся сӧрӧм!
Сійӧ тэ дінын урӧдсьыс-урӧд».
— «Ок, барин, грек тэныд тадзи шунытӧ; миян барышняным сэтшӧм еджыдіник, сэтшӧм щӧгӧлиха!
Кытчӧ меным лоны сы кодьӧн!»
Алексей божитчис сылы, мый сійӧ бурджык став еджыдіник барышняясысь да, медым дзикӧдз успокоитны сійӧс, заводитіс висьтавлыны сылысь госпожасӧ сэтшӧм тешкодьӧн, мый Лиза пӧттӧдзыс сераліс.
«Век жӧ, — ышловзьӧмӧн шуис сійӧ, — кӧть барышняыд, гашкӧ, и тешкодь, век жӧ ме сы дорын неграмотнӧй дура».
— «И! — шуис Алексей, — аддзӧма мыйысь шогсьыны!
Да кӧсъян кӧ, ме пыр жӧ тэнӧ грамотаад велӧда».
— «А збыльысь, — шуис Лиза, — абу-ӧ збыльысь заводитлыны?»
— «Позьӧ, мусаӧй; заводитам кӧть ӧні».
Найӧ пуксисны.
Алексей перйис зепсьыс карандаш да записнӧй книжка, и Акулина азбукатӧ велӧдіс шензьымӧн регыд.
Алексей эз вермы шензьыны сы вежӧр вылӧ.
Мӧд лун асылӧ Лиза окотитіс видлыны и гижны;
первойсӧ карандашыс эз кывзысь сылысь, но некымын минута мысти сійӧ и букваястӧ лӧсьыдакодь гижны кутіс.
«Эстшӧм чудо! — шуаліс Алексей.
— Да миян велӧдчӧмыд мунӧ ӧдйӧджык, чем Ланкастерскӧй система серти».
Збыльысь, коймӧд урок вылын Акулина лыддис нин ньӧжйӧник «Наталья боярскӧй ныв», лыддигмозыс вӧчавліс ассяньыс содтӧдъяс, кодъяс Алексейӧс збыльысь чуймӧдісны, да быдса листтыр пасъяліс сійӧ жӧ повестьысь бӧрйӧм афоризмъяс.
Коли недель, и на костын заводитчис письмӧасьӧм.
Почтӧвӧй конторасӧ вӧлі лӧсьӧдӧма пӧрысь дуб дуплоӧ.
Настя вӧлі почтальон пыдди.
Алексей вайлывліс сэтчӧ гырысь букваясӧн гижӧм письмӧяс да сэсь жӧ аддзывліс простой лӧз бумага вылысь аслас радейтанаыслысь каракуляяссӧ.
Акулина, буракӧ, вочасӧн велаліс правильнӧйджыка сёрнитны, и вежӧрыс сылӧн тӧдчымӧн развивайтчис да лои образованнӧйджык.
Сэк кості Иван Петрович Берестов да Григорий Иванович Муромский костын неважӧнся тӧдмасьӧмыс пыр ёнджыка и ёнджыка крепаммис да регыд пӧри дружбаӧ со мый вӧсна:
Муромский частӧкодь думайтліс сы йылысь, мый Иван Петрович кулӧм бӧрын став имениеыс вуджас Алексей Иванович киясӧ; мый сэки Алексей Иванович лоас сійӧ губернияас медся озыр помещикӧн и мый сылӧн абу некутшӧм помка не гӧтрасьны Лиза вылӧ.
Пӧрысь Берестов жӧ, ассяньыс, кӧть и лыддис соседсӧ неуна сумасбродӧн (либӧ аслас шуӧм серти, английскӧй дуракӧн), сэк жӧ эз отрицайт сылысь уна бур достоинствояс, например: ыджыд оборотливость;
Григорий Иванович вӧлі матысса рӧдняӧн граф Пронскийлы, коді вӧлі знатнӧй мортӧн; граф вермис лоны зэв полезнӧйӧн Алексейлы, а Муромский (тадзи думайтіс Иван Петрович), дерт, лоӧ рад выгоднӧя сетны верӧссайӧ ассьыс нывсӧ.
Старикъяс сэтчӧдз думайтісны тайӧс ас кежаныс, мый медбӧрын ӧта-мӧдныскӧд и сёрнитчисны, кутчысьлісны, кӧсйысисны делӧсӧ прамӧя ладмӧдны, да заводитісны тӧждысьны та йылысь быдӧн асладорсяньыс.
Муромский водзын вӧлі сьӧкыдлун: тшӧктыны ассьыс Бетсисӧ бурджыка тӧдмасьны Алексейкӧд, кодӧс эз аддзыв нин тӧдса ӧбедсянь.
Кажитчӧ, мый найӧ ӧта-мӧдныслы эз зэв сьӧлӧм вылас воны; сыысь нин позис гӧгӧрвоны, мый Алексей сэсся эз нин волы Прилучиноӧ, а Лиза пышйыліс аслас комнатаас быд раз, кор Иван Петрович волывліс на ордӧ.
Но, думайтіс Григорий Иванович, Алексей кӧ кутас волывны на ордӧ быд лун, то Бетси должен жӧ радейтны сійӧс.
Тайӧ сідзи и овлӧ.
Кад ставсӧ ладмӧдас.
Иван Петрович омӧльджыка поліс аслас кӧсйӧмъяслӧн успех вӧсна.
Сійӧ жӧ рытӧ корис писӧ аслас кабинетӧ, ӧзтіс каллян да, неуна чӧв олыштӧм бӧрын, шуис:
«Мый нӧ тэ, Алёша, дыр нин военнӧй служба йывсьыд он казьтыв?
Али гусарскӧй мундирыд тэнӧ оз нин ышӧд?» «Да, батюшка, — почтительнӧя вочавидзис Алексей,
— ме аддза, мый тіянлы абу угоднӧ, медым ме муні гусарӧ:
менам долг кывзысьны тіянлысь».
— «Бур, — вочавидзис Иван Петрович,
— аддза, мый тэ кывзысьысь пи;
тайӧ менӧ радуйтӧ;
ог жӧ кӧсйы и ме тэнӧ невӧлитны;
ог мырдӧн тшӧкты тэнӧ пырны... ӧні жӧ... статскӧй служба вылӧ;
а ӧні кӧсъя ме тэнӧ гӧтравны».
— Код вылӧ нӧ тайӧ, батюшка? — юаліс чуймӧм Алексей.
— Лизавета Григорьевна Муромская вылӧ, — Вочавидзис Иван Петрович;
— невеста кӧть кытчӧ; сідз ӧд?
— Батюшка, ме гӧтрасьӧм йылысь ог на думайт.
— Тэ он думайт, но ме тэ пыдди думайті дай унапӧв.
— Тіян вӧля, Лиза Муромская меным оз кажитчы.
— Бӧрас кажитчас.
Олыштан да муса лоӧ.
— Ме ог лыддьы ачымӧс способнӧйӧн, медым верми вӧчны сійӧс шудаӧн.
— Сы шуд вӧсна тэныд шогыс ичӧт.
Мый? тадзи тэ почитайтан батьыдлысь волясӧ?
Бур тай!
— Кыдзи угоднӧ тіянлы, ме ог кӧсйы гӧтрасьны и ог гӧтрась.
— Тэ гӧтрасян, либӧ ме тэнӧ проклянита, а имениеӧс, со енмыс! вузала либӧ мотайта да тэныд грӧш ог коль.
Сета тэныд куим лун думайтӧм вылӧ, а сэк кості меным син водзӧ петкӧдчыны эн лысьт.
Алексей тӧдіс, мый батьыс кӧ мыйкӧ думыштас, то сійӧс, кыдзи шуліс Тарас Скотинин, юрсьыс кӧрт тувйӧн он чуктӧд;
но Алексей вӧлі бать сямаыс жӧ, и сійӧс сэтшӧм жӧ сьӧкыд вӧлі венны.
Сійӧ муніс аслас комнатаӧ да кутіс думайтны батьыс власть предел йылысь, Лизавета Григорьевна йылысь, сійӧс корысьӧ воштыны батьыслӧн торжественнӧя кӧсйӧм йылысь да медбӧрти Акулина йылысь.
Первойысь сійӧ бура гӧгӧрвоис, мый зэв ёна радейтӧ сійӧс;
юрас воис романическӧй мӧвп гӧтрасьны крестьянка вылӧ да овны аслас удж помысь, и кымын ёна сійӧ думайтіс тайӧ решительнӧй воськов йывсьыс, сымын ёнджыка аддзис сыын благоразумие.
Зэра поводдя вӧсна мыйкӧ дыра кежлӧ раскын аддзысьлӧмъяс вӧлі дугӧдӧма.
Сійӧ гижис Акулиналы письмӧ медся мича почеркӧн да медся бешенӧй слогӧн, юӧртіс сылы налы грӧзитысь опасность йылысь да сэн жӧ вӧзйис сылы ассьыс кисӧ.
Пыр жӧ письмӧсӧ сійӧ нуис почта вылӧ, дуплоӧ, да водіс узьны зэв дӧвӧлен.
Мӧд луннас Алексей чорыд намерениеӧн водз асывнас муніс Муромский ордӧ, медым веськыда сёрнитны сыкӧд.
Сійӧ надейтчис ышмӧдны сылысь великодушиесӧ да кыскыны сійӧс асладорас.
«Гортын-ӧ Григорий Иванович?» — Прилучиноса замок кильчӧ помӧ вӧвсӧ сувтӧдігӧн юаліс сійӧ.
«Абу, — вочавидзис слуга; — Григорий Иванович асывсяньыс изволитіс мунны».
— «Кутшӧм дӧсаднӧ!» — думыштіс Алексей.
«Гортын-ӧ кӧть Лизавета Григорьевна?»
— «Гортын».
И Алексей чеччыштіс вӧв вывсьыс, сетіс поводсӧ лакейлы киас да пырис юавтӧг.
«Ставсӧ лоӧ решитӧма, — гостинӧйлань матысмигӧн думайтіс сійӧ;
— сёрнита сыкӧд аскӧдыс».
— Сійӧ пырис... и кынмис места вылас!
Лиза... абу, Акулина, муса, мугов Акулина, абу сарапана, а асъя еджыд платьеа, пукаліс ӧшинь дорын да лыддис сылысь письмӧсӧ;
сійӧ вӧлі сэтшӧма занят, мый эз кывлы сылысь пырӧмсӧ.
Алексей эз вермы кутчысьны нимкодя горӧдӧмысь.
Лиза дрӧгмуніс, кыпӧдіс юрсӧ, горӧдіс да кӧсйис пышйыны.
Алексей уськӧдчис кутны сійӧс.
«Акулина, Акулина!..»
Лиза зілис мездысьны сыысь...
«<fra>Mais laissez-moi donc, Monsieur; mais êtes-vous fou?</fra>»* — повторяйтіс сійӧ бокӧ бергӧдчӧмӧн.
* Эновтӧй жӧ менӧ, сударь; ті йӧйминныд?
«Акулина! менам донаӧй, Акулина!» — шуаліс Алексей да окаліс сылысь кияссӧ.
Мисс Жаксон, тайӧ сценаыслӧн свидетельница, эз тӧд, мый думыштны.
Тайӧ здукас ӧдзӧс воссис, и пырис Григорий Иванович.
— А-а! — шуис Муромский, — да тіян, кажитчӧ, делӧыс дзикӧдз нин ладмӧма...
Лыддьысьысьяс мездасны менӧ лишнӧй обязанностьысь гижны помсӧ.
И. П. Белкинлӧн повестьяслы пом.
{Дубов Н. (комиӧдіс Морозов С.) @ Му помасянінын @ повесьт @ Н. Дубов. Му помасянінын @ 1954 @ Лб. 3-261.}
МУ ПОМАСЯНІНЫН
1. ДОЛИНАЫН ТШЫН
Вочасӧн ми жугыльмим.
Ми мечтайтлім великӧй подвигъяс йылысь, кодъяс эськӧ вермисны чуймӧдны мирсӧ, но подвигъяс миянлы эз удайтчывны.
Ми — тайӧ Генька, Пашка, Катеринка да ме.
Первойсӧ ми вӧлім сӧмын кыкӧн: Генька да ме; сэсся локтісны Пашка Долгих да Катеринка.
Ме эг вӧв Катеринка дор, сы вӧсна мый сійӧ век дӧзмӧдчис аслас «а мыйлаӧн?» да вензис.
Сійӧ меным вообщӧ эз кажитчывлы: ыджыд синъяса, «дурпоп» кодь дзибыр, топыда кыӧм кӧсаясыс чурвидзӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Катеринка явнӧя дзугис миянлысь зумыш мужскӧй содружествонымӧс, пыртліс сэтчӧ кутшӧмкӧ легкомыслие да челядьсям.
Ме сідзи веськыда и шуи, мый категорическӧя возражайта, и Пашка сідзжӧ сувтіс ме дор.
Но Генька шуис, мый тайӧ неправильнӧ: Катеринка — эвакуированнӧй, и ми долженӧсь относитчыны сы дінӧ чуткӧя да внимательнӧя.
Катеринка мамыскӧд воисны миянӧ война дырйиыс на.
Керкасӧ налысь сэні, Украинаын, фашистъяс бомбитӧмаӧсь, батьыс пӧгибнитӧма фронт вылын.
Миян колхоз сетіс налы керка да став мукӧдторсӧ, и кор войнаыс помасис, Марья Осиповна, Катеринкалӧн мамыс, шуис: «Бур дінысь бур оз корсьны.
И тані йӧз олӧны, и нинӧм норасьны, бур йӧз...
Мыйла нӧ ми кутам бӧрӧ-водзӧ кыскасьны?..»
Тадзи найӧ и кольччисны...
Пашка шуис, мый сійӧ абу прӧтив чуткостьлы да вниманиелы, но нывкаяс — найӧ вывті тӧлктӧмӧсь, техникаӧн оз интересуйтчыны, а сӧмын мешайтӧны самостоятельнӧй йӧзлы да частӧ бӧрдӧны.
Катеринка петкӧдліс Пашкалы кывсӧ да шуис, мый «ещӧ видзӧдлам, коді первой бӧрддзас».
Висьтавны кӧ веськыда, бӧрдліс сійӧ эз нин сэтшӧм частӧ да, ӧти кывйӧн кӧ шуны, эз вӧв шогмытӧм: аканьясӧн эз ворс, рузумторъясӧн эз интересуйтчы да ачыс асьсӧ вермис дорйыны, кӧть ачыс сійӧ косіник да жебиник.
Кор Васька Щербатый заводитліс эльтчыны, Катеринка дыр думайттӧг косьыштіс сылы да эз бӧрыньтчы, кытчӧдз эз торйӧд найӧс Захар Васильевич.
Примитісны сійӧс миян классӧ, и ми ветлӧдлім школаӧ ӧтлаын.
(Миянӧс ставнымӧс вуджӧдісны нин сизимӧд классӧ, ӧтнас Пашка квайтӧдын на.)
Сідзкӧ, ми мечтайтлім великӧй делӧяс йылысь, но кыдзи сӧмын миян чужліс кутшӧмкӧ мӧвп, пыр тыдовтчыліс, мый кодкӧ водзджык нин ордйӧма миянӧс да сійӧторйыс, мый ми сӧмын на думыштлім, вӧлі нин вӧчӧма.
Оз жӧ позь выльысь изобретайтны паровоз либӧ самолёт, найӧс кӧ важӧн нин изобретитӧмаӧсь; восьтавны выль странаяс, мусӧ кӧ кытшовтӧма кузяногыс и пасьтаногыс да некутшӧм выль странаяс абуӧсь нин, либӧ побеждайтны гитлеровецъясӧс, найӧс кӧ победитісны нин!
Став сертиыс артмыліс, мый ми чужим вывті сёрӧн да славалань туйясыс миянлы тупкысисны.
Ме висьталі та йылысь гортын, но мам чуймӧмпырысь видзӧдліс ме вылӧ да шуис:
— Кутшӧм на тэ ещӧ йӧй!
Йӧзыс радлӧны, а сійӧ шогсьӧ...
Слава сылы ковмӧма!
Мун со град йӧрын славасӧ шедӧд...
Челядь ставныс сӧгласитчисны, мый, дерт, кутшӧм слава вермас лоны град йӧрын, а кӧть и вермас лоны, то кытысь сылы, град йӧрса славалы, военнӧйӧдз.
А Пашка шуис:
— Тешкодь, мыйла сійӧ мамъясыс челядьсӧ радейтӧны, а оз гӧгӧрвоны найӧс?
Вот важӧн книгаясын бура гижлӧмаӧсь: «Благӧслӧвляйта тэнӧ, менам пиӧй, подвиг вылӧ...»
А тані — град йӧрӧ!..
Ӧнтай меным ковмис кучик тор поршеньӧ.
Но, ме вунді важ сапӧгысь, а мам менӧ кыдзи тай заводитіс видны...
Вот и бласлӧвитіс!
Пашка кӧсйӧ лоны Циолковский кодьӧн да век мыйкӧ изобретайтӧ.
Сійӧ стрӧитіс ыджыд машина, медым кисьтавны мӧсъяслы ва ворйӧ.
Тайӧ вӧлі, кыдзи Пашка шуӧ, первойя модель, а колхозлы сійӧ лӧсьӧдчис стрӧитны ыджыдджыкӧс.
Машина артмис эз зэв бур, ачыс киськавны васӧ эз вермы; но кипомысь кӧ ведраясӧн киськавны васӧ бӧчкаӧ, кодӧс Пашка лӧсьӧдіс вылысас, сэки вӧлі тырмымӧн личкыштны рычагсӧ, медым бӧчкаыс бергӧдчис да пӧшти джын ваыс веськавліс воръяс.
Мамыс Пашкаӧс видлывліс сыысь, мый юкмӧс дорӧ сійӧ ваялӧма быдсямапӧлӧс бедьяс да рычагъяс, но ӧнӧдз ставыс на прӧйдитліс мирнӧя.
Но ӧтчыд Пашкалӧн батьыс локтӧ вӧлӧм фермасянь рӧмдігас, тальччӧма рычаг вылас, и сійӧ кӧтасьӧма юр вывсяньыс кок улӧдзыс.
Батьыс сэки жӧ жугӧдӧма Пашкалысь «механикасӧ» да петкӧдліс эськӧ гаж и изобретательыслы, но сійӧ пышйис кузнеч-дядь ордас.
Фёдор Елизарович, либӧ дядя Федя, кыдзи быдӧн сійӧс шуӧны, кажитчӧ скӧрӧн, сы вӧсна мый сылӧн дзугсьӧм сьӧд тош, плеш вылас джуджыд чукыръяс, синъясыс дзебсьӧмаӧсь сук синкымъяс улӧ.
Збыльвылас сійӧ бур: лэдзӧ миянӧс кузнечаӧ видзӧдлыны да мукӧддырйиыс лэдзӧ качайтыштны кузь карнан, кодсянь мунӧ рычаг ыджыд мех дорӧ.
Мехыс важ, дӧмаса, да ёна кӧ качайтны, сійӧ заводитӧ пыдісянь ышлолавны да лӧвтны, быттьӧкӧ ӧні жӧ бӧрддзас.
Сэки горнвесьтса биыс бырӧ, сы пыдди бикиньясӧн ыпнитӧ лӧз югӧр, и сыын йӧктӧны ӧгыръяс.
Дядя Федя пелька кватитӧ горнысь доналӧм кӧрт тор да, быттьӧкӧ мерайтігтырйи, кучкӧ сэтчӧ мӧлӧтӧн сідзи, мый бикиньясыс сявкйӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ; сэсся ӧдйӧ-ӧдйӧ тотшкӧдӧ-дорӧ быд боксянь, кытчӧдз калитчӧм кӧртыс ачыс оз нюжав агас пиньӧ либӧ ещӧ мыйӧкӧ, а сэсся, видзӧдтӧг, шыбитӧ ва тыра бакӧ.
Ставыс сылӧн артмӧ сэтшӧм ӧдйӧ да пелька, мый миян быд раз вежным петӧ.
Но дядя Федя, кыдзи кӧть ми огӧ корӧй, дорны миянлы оз сет.
— Оз позь, челядь, — шуӧ сійӧ. — Кузнеч заводитӧ со эсійӧ штукасяньыс, — довкнитӧ сійӧ сьӧкыд кувалда вылӧ. — Вот кор ті сійӧн мӧданныд кокниа ӧвтчыны — сэки мӧд сёрни.
А ӧні тіян мог — быдмыны.
Гашкӧ, сэсся и кузнечӧ велӧдчанныд.
Ми ставным, Катеринкаысь кындзи, вермам лэптыны кувалдасӧ да весиг кокньыдика кучкыны накӧвальняас, но макнитчыны сійӧн абу вынъяс сертиыс весиг Генькалы.
Дядя Федякӧд ми дружитам и, кор сійӧ шойччӧ, сёрнитам быдсяматор йывсьыс.
Сійӧ, збыльысь, абу зэв варов, та вӧсна ёнджыкасӧ сёрнитам ми асьным, а сійӧ, синъяссӧ читкыртӧмӧн, куритӧ ассьыс дженьыдик, ыргӧнӧн кышӧм каллянсӧ да сӧмын юрсӧ довкйӧдлӧ.
Дядя Федя век сувтӧ миян дор.
Сійӧс быдӧн уважайтӧны да сылысь быдӧн кывзӧны: сійӧ сельсӧветса депутат, ветлӧ Колтубаӧ собраниеяс вылӧ да пӧлучайтӧ «Правда».
Со и ӧні Пашка котӧрӧн воис сы ордӧ.
— Мый, бара мыйкӧ лёктор вӧчин? — юаліс дядя Федя.
— Ме <ns>н-нинӧм</ns> лёксӧ эг вӧч, ме м-машина изобретиті.
Ме жӧ абу мыжа, мый батьӧй кок улас абу <ns>в-видзӧдлӧма</ns>... — И Пашка висьталіс, кыдзи ставыс лоӧма.
— Эк тэ, механик!..
Но ладнӧ, ветлам водзӧс босьтны.
Сійӧ пӧдлаліс кузнечасӧ да мӧдӧдчис Пашкаяс керкалань.
Пашка жугыльмис, но довгис сы бӧрся, а век жӧ лӧсьӧдчис, ковмас кӧ, пышйыны.
Батьыс паськӧмсӧ вӧлі вежӧма нин и, тыдалӧ, бурасьыштӧма нин, но, кор Пашка пырис керкаас, зумыштчис.
— Юрси пратьыд, ме видзӧда да, тэнад лудӧ...
Лок татчӧ!
— Тэ энлы, Анисим, — ӧлӧдіс сійӧс дядя Федя. — Юрси пратьыд некытчӧ оз пышйы.
Чирыштны, дерт, колӧ, но и тэрмасьны некытчӧ.
Сійӧ кӧ эськӧ прӧстӧ ышмис — мӧд делӧ.
А сылӧн юр вемыс аддзан кытчӧ веськӧдӧма?
— Ме аддза, кытчӧ сійӧс веськӧдӧма.
Сӧмын и тӧдӧ — мыйсюрӧяс думайтны...
— Вот ме и шуа, думайтӧ.
Гашкӧ, мыйкӧ и коланаӧс думыштас.
А юрси пратьӧдыд нетшкигӧн став кӧсйӧмсӧ верман бырӧдны...
Сэсся дядя Федя норасис сталистӧй кӧрт вылӧ, Пашкалӧн батьыс сёрнисӧ вуджӧдіс ферма вылӧ, кодӧн сійӧ заведуйтӧ, — сійӧн делӧыс и помасис.
Менӧ техника дорӧ оз кыскы — меным ёнджыка кажитчӧ книгаяс лыддьыны да кывзыны разнӧй историяяс.
Но став книгаяссӧ, кодъясӧс ме верми судзӧдны, лыддьылі нин не ӧтчыдысь, и ме заводитлі гижны миян сикт йылысь летопись сяма сочинение.
Тетрадьясыс меным вӧлі жаль, и сэсся, найӧ ставныс арифметика кузя либӧ кык кӧсӧй визяӧсь, а коді нӧ гижӧ летопись татшӧм тетрадьӧ?
Ме кори батьлысь ыджыд конторскӧй книга, корка вылас гижи: «Летопись.
Тыжа сиктлӧн древньӧй, средньӧй да новӧй история, кодӧс сочинитіс Н. И. Березин», да книгаысь рисуйті лӧсяланаджык картина — русскӧйяслӧн монгольскӧй завоевательяскӧд тыш.
Миян сиктын тыш йылысь ме нинӧм эг кывлы, но сы вӧсна мый быд историяын быть овлӧны войнаяс да сражениеяс, то ме решиті, мый и миян сиктын важӧн вӧлӧмаӧсь кутшӧмкӧ военнӧй столкновениеяс.
Водзӧ, кыдзи и колӧ, муніс сикт йылысь описание:
«Тыжа сикт сулалӧ Тыжа ю вылын.
Сиктын ставыс кызь ӧти керка.
Асыввыв бокӧдыс визувтӧ Тыжа ю, а рытыввыв бокӧдыс некутшӧм ю оз визувт, и сэні Колтуба сиктӧ туй.
Сійӧ сиктӧдзыс миянсянь вит либӧ сизим километр (стӧча тӧдмавны эз удайтчы: ставныс ветлӧдлӧны подӧн да вӧвъясӧн, а некод эз мерайтлы).
Сэні школа-семилетка да сельсӧвет, а сельсӧветас — телефон.
Колтубасянь Большая Чернь * пыр мунӧ туй Чуйскӧй трактлань, код кузя ветлӧны автомашинаяс.
Тыжа сайын шыльквидзӧны колхознӧй муяс.
Найӧ куйлӧны дзик берег пӧлӧн, сы вӧсна мый берегсянь неылын кыпӧдчӧ ыджыд гӧра да сэні пасьтала быдмӧ лиственница.
* Чернь — пемыд тайга.
Войвывладорын — гӧраяс да тайга, а лунвывлань мунӧ сэтшӧм сук вӧраин, мый прӧйдитнытӧ он вермы.
Тӧлын ещӧ на кыдзкӧ-мыйкӧ, а гожӧмнас ни верзьӧмӧн, ни подӧн он писькӧдчы.
Кутшӧм нин ветлӧдлысь Захар Васильевич, и сійӧ сэтчӧ оз ветлы.
Ещӧ водзынджык — куш гӧра йывъяс, а мича лунъясӧ ылӧдз-ылӧдз тыдалӧны лымйӧн вевттьысьӧм гӧраяс.
Сикт лоӧма тані...»
Вот тані и заводитчисны сьӧкыдлунъяс.
Сиктлӧн лоӧмыс относитчӧ, дерт, древньӧй историяӧ, но некутшӧм древностьяс меным аддзыны эз удайтчы.
Медся древньӧйнас вӧлі Луша баб — сійӧ пӧшти нинӧм нин эз аддзы, эз кыв да весиг эз тӧд, кымын арӧс сылы: «Арлыдӧс менсьым абу арталӧма.
Коді сійӧс лыддис?
Ола да ола надзӧникӧн».
Медым ышӧдны Луша бабӧс, ме вайи сылы наберушка тыр шомкор, но сідзи нинӧмтор эг и добитчы.
Сійӧ пыр сӧмын долис:
— Вӧлі куш места.
Воим ми — ӧти сӧмын зверьяс да изъяс!..
Асьтӧ виӧм, а абу олӧм.
Сэсся немтор, велалім, местаас вужъясим...
Найӧ ӧд, миян местаясыд, <ns>бу-у-урӧсь</ns>!..
Древньӧй история эз артмы.
Нинӧм эз артмы и средньӧй историякӧд.
Савва дед, код дінӧ ме шыаси, кинас ӧвтыштіс:
— Кутшӧм миян сиктлӧн история?
Мырсим тайӧ сук вӧраинас, лёка овлім — ок кутшӧм лёка овлім! — ас костын кӧинъяс моз пурсим, — со и став историяыс.
Олӧмыс, сійӧ миянлы дас сизимӧд восянь югдыштіс.
Но, а настӧящӧй олӧмыс заводитчӧ колхозсянь...
Да.
Со сійӧ, кутшӧм историяыс!
Миян нэмным сӧмын на заводитчӧ, историясӧ бӧрынджык кутасны гижны...
А вот важӧн вӧвлі... — И заводитас висьтавлыны, кыдзи сійӧ 1904 воӧ воюйтлӧма японецъяскӧд да заслужитӧма «георгийӧс», но тайӧ некыдзи нин эз йитчы сиктлӧн историякӧд.
Тыжалӧн историяыс коли гижтӧм, ме дзеби книгаӧс ичӧтик сундукӧ, но сиктын тӧдмалісны та йылысь, и менӧ та бӧрын мӧдног эз и нимтыны, кыдзи «Колька-летописец».
Тадзи, ӧти бӧрся мӧд, киссисны миян став заводитлӧмъясным да кӧсйӧмъясным.
Ми ещӧ надейтчим Генька вылӧ.
Генька вӧлі пӧръясьысь.
Сійӧс сідзи и нимтылісны: «пӧръясьысь Генька».
Пӧръясьліс сійӧ немдумайттӧг, эскыліс сӧмын на думыштӧмторйыслы да, на йылысь висьтавлігӧн, сэтшӧма увлекайтчис, мый сыкӧд тшӧтш увлекайтчим и ми.
Ӧні сӧмын Генька вермис думыштны мыйкӧ сэтшӧмӧс, мый эськӧ гажмӧдіс миянӧс.
Но Генька воши.
Лунтыр сійӧ эз вӧв ни гортас, ни сиктын, и кытчӧ сійӧ воши, эз тӧд весиг мамыс.
Генькаӧс виччысигмоз ми дыр пукалім ёг турунӧн тырӧм Пестовъяс дворын.
Пестов гозъя ещӧ война дырйиыс на кувсьылісны, керкаыс сулаліс тувъявлӧм ӧшиньяса да ӧдзӧсъяса, и ми век сэтчӧ чукӧртчам, сы вӧсна мый сэні миянлы некод оз мешайт.
Руд-лӧз рӧма куш гӧра йывъяс лоины розӧвӧйӧсь, Тыжа весьтӧ ӧшйис еджыд ру.
Кад вӧлі разӧдчыны.
Но сійӧ здукас, кор Пашка шуис: «Но, ме муні», кутісны трачкакывны кустъяс да тыдовтчис дзугсьӧм юрсиа, пошиктысь Генька.
Дӧрӧмыс сылӧн вӧлі косяссьӧма, пидзӧсъясыс да киясыс лякӧссьӧмаӧсь муӧн да сирӧн, а банбок вылас тӧдчис джуджыд, косьмӧм нин, гыжна туй.
Сійӧ полігтыр видзӧдліс гӧгӧр, пидзӧсчанясис да вашкӧдӧмӧн юаліс:
— Кужанныд ті видзны гусятор?
Волнуйтчӧмӧйла менам гӧрддзасис горшдінӧй, Катеринкалӧн синъясыс лоины ещӧ ыджыдджыкӧсь, а Пашка кутіс чушкыны нырнас.
Тайӧ вӧлі миян медся муса мечтаӧн — тӧдны кӧть кутшӧмкӧ, кӧть медся ичӧтик гусятор!
И кӧть ми некор на эгӧ паныдасьлӧй некутшӧм гусяторкӧд, дерт жӧ миянысь бурджыка сійӧс видзны некод эз вермы.
Но кутшӧм гусяторъяс вермисны лоны Тыжаын, быдӧн кӧ посни челядьсянь гырысьясӧдз тӧдісны ставсӧ быдӧн йылысь да быдтор йылысь и нинӧм, дзик нинӧм эз вӧв гусяторйӧн?..
Генька бара гӧгӧр видзӧдліс да ещӧ надзӧнджык шуис:
— Тыжа населённӧй пункт районын явитчӧмаӧсь диверсантъяс!
— Пӧръясян! — шуис Катеринка.
— Пӧръяся? — скӧрысла тшӧкмуні Генька. — А ті тӧданныд, кӧні талун ме вӧлі?
Ме, гашкӧ, кынӧм вылын по-пластунски дас километр кысси... — Сійӧ петкӧдліс гыжъяссьӧм, лякӧссьӧм кисӧ. — Голӧй грива * сайса долинаысь ме аддзылі тшын.
А сэсся меным сюри...
* Грива — мыльк, кӧні быдмӧ вӧр.
— Мый?!
— Со! — И Генька чургӧдіс миянлы бумагатор.
Тайӧ эз вӧв прӧстӧй бумага, а кыз да шыльыд, ӧтиладорыс еджыд, а мӧдарыс — линуйтӧма кельыдвиж рӧма линияясӧн, кыдзи арифметика кузя тетрадь, сӧмын зэв посньыдика.
Тайӧ посни клеткаясӧдыс карандашӧн нуӧдӧма чукыль-мукыльӧсь визьяс, накӧд орччӧн — ичӧтик стрелкаяс да цифраяс, а бокас рисуйтӧма ыджыд стрелка, коді зурасьӧ N букваӧ.
Тешкодь бумага бырӧдіс миянлысь став падъялӧмъяснымӧс.
— Но? — эз вермы терпитны чӧв олӧмсӧ Катеринка.
— Вот и «но»!
Ми мунам сэтчӧ да кутам следитны на бӧрся.
— А гашкӧ, тайӧ абу диверсантъяс?
Кытысь найӧ татчӧ воисны? — эг эскы ме.
— Уна тай тэ гӧгӧрвоан?
Ылын-ӧ нӧ границаыс?
— Сэні жӧ Монголия.
А миян Монголиякӧд дружба.
Генька зывӧкпырысь видзӧдліс ме вылӧ.
— Но да...
А ламаяс?
— Кодъяс сэтшӧм «ламаясыс»? — юаліс Пашка.
— Лама — тайӧ монгольскӧй поп.
Найӧ миянын абуӧсь, а Монголияын найӧ эмӧсь да шусьӧны ламаясӧн.
(Сійӧ вывті унатор тӧдіс, тайӧ Генькаыс!)
Вот диверсантъяс либӧ шпионъяс пасьтасисны ламаясӧн — и миянӧ!
— Колӧ аймакӧ * юӧртны, — шуис Пашка.
* Аймак — район.
— Но да, кыдзи нӧ!
А орден?
Коді кутас, сылы и орден сетасны.
Орденъяс йылысь мечтайтім ми ставным, и та вӧсна Пашкалысь предложениесӧ единодушнӧя эгӧ примитӧй.
— Но вот...
Кодкӧ кӧ полӧ, ме мырдӧн ог кор.
Делӧыс опаснӧй, и мунасны медся стойкӧйясыс.
— Нывкаясӧс не босьтны! — шуис Пашка.
— А мыйла? — пузис Катеринка. — Чайтан, ме пола?
Ме дзик ньӧти ог пов!
Тэ меысь водзджык повзян.
— Гӧгӧрвоан, Катеринка, — шуис Геннадий, — гашкӧ, ковмас дыр кыссьыны по-пластунски...
— Ме тіянысь ог лёкджыка кыссьы! — горӧдіс Катеринка. — Ыджыд тай!
Сӧмын видлӧй не босьтны — ме ставныслы висьтала.
Вот ӧні жӧ муна Иван Потапыч ордӧ да висьтала!
Дӧзмӧмысла Катеринка збыльысь вермис олӧмӧ пӧртны ассьыс грӧзитӧмсӧ, и сэки ставыс прӧщай: бумагасӧ мырддясны, юӧртасны аймакӧ, да ещӧ вермас и сюрыштны...
— Эк, — шуис Генька, — кӧвъясин тэ миян дінӧ!..
Но ладнӧ, мӧдӧдчим!
— Кытчӧ нӧ вой кежлас? — падмыштіс Пашка. — А гортын мый шуасны?
Да и пемыднад немтор он аддзы.
Збыльысь, лои дзик пемыд, ӧшиньясын ӧзйисны бияс.
Генька тӧждысьӧмӧн гыжъялыштіс балябӧжсӧ:
— Да, делӧ оз ло...
Ладнӧ!
Асывнас кыа петігӧн чукӧртчыны татчӧ...
2. ТӦДТӦМ МОРТ
Ми век мечтайтлім кутшӧмкӧ гусятор йылысь, но, кор сійӧ явитчывліс, сійӧ лолі сэтшӧм сьӧкыд грузӧн, мый ме дзикӧдз лигышмуні, пока мам корсис сёйны да ми ужнайтім.
— Тэ мый ланьтін? — ме вылӧ подозрительнӧя видзӧдлывлігмоз юаліс мам.
— Мудзис, — шыасис бать. — Юртӧм петукъяс моз кузь лунтыр лэбалӧны.
Аддзан, сылӧн и паньыс кисьыс усьӧ...
Ме копыртчи тарелка весьтӧ да вӧчи вид, быттьӧкӧ зэв горша сёя пшеноа рок, но сійӧ мытшасьліс меным горшӧ.
Найӧс меліалӧм да ачымӧс жалитӧм шымыртіс менӧ.
Мый, тайӧ кӧ менам медбӧръя ужын рӧднӧй керкаын, медбӧръяысь ме аддза батьӧс, мамӧс да ичӧтик Соняӧс?..
Меным окота вӧлі меліа сёрнитыштны накӧд, сетны гӧгӧрвоны, кутшӧм тӧдчана тайӧ рытыс, вермас лоны медбӧръя, кодӧс коллялам ӧтлаын...
Но медым эз лоны некутшӧм подозрениеяс, медым эз мӧдны юасьны, ме вӧчи сӧмын сійӧс, мый ужын бӧрын Сонялы сеті цветнӧй картинкаяслысь ассьым коллекцияӧс, кодӧс сійӧ важӧн нин корис менсьым.
Но ичӧт чойӧй эз гӧгӧрво лоӧмторлысь тӧдчанлунсӧ да сэтшӧма сылӧн вӧлі локтӧ унмыс, мый ньӧти весиг эз чуймы.
Ме дыр бергалі паччӧр вылын, и меным кажитчис, мый ме ог вермы унмовсьны,
но кор мам мӧдіс голякывны укватъясӧн, ме друг садьми, и вӧлӧмкӧ, асыв нин.
Пӧсь картошкаӧн пагавлігтыр ме кыдзкӧ-мыйкӧ завтракайтышті да, прӧщайтчан синъясӧн ставсӧ видзӧдлӧм бӧрын, котӧрті Пестовъяс керкалань.
Медым ӧдйӧнджык воны, ме котӧрті веськыда, керка сайясті, да друг зураси Васька Щербатыйкӧд.
Сійӧ нуӧ вӧлі кринчаын йӧв да муртса эз уськӧд вазьӧм, нильӧг кринчасӧ, кор ме, пӧгреб сайысь котӧрӧн петӧм бӧрын, зураси сыкӧд.
Йӧлыс солькнитчис муас.
Киссис зэв этша, но Васька эз коль эськӧ тайӧ случайсӧ тышкасьтӧг да пуктіс нин кринчасӧ муас, но тайӧ здукас кильчӧ вылас петіс мамыс да горӧдіс:
— Васька!
Дыр тэ кутан руньявны?
Дядьыд тшыг пукалӧ...
Васька сӧмын кулакнас меным грӧзитыштіс, кватитіс кринчасӧ да котӧртіс керкаас.
Ме сувтлі, медым тӧдмавны, кутшӧм сэтшӧм дядь воӧма Васькалӧн — найӧ олісны сӧмын кыкӧн: сійӧ да мамыс, — но дум вылӧ уси, мый ёртъясӧй, гашкӧ, виччысьӧны нин менӧ, да котӧрті водзӧ.
Чукӧртчӧмаӧсь вӧлі ставныс нин.
Генька торжественнӧя видзӧдліс миян вылӧ да шуис:
— Некод эз повзьы, эз веж думсӧ?
Но ладнӧ, мӧдӧдчим!..
Мыйӧн сӧмын ми петім сикт сайӧ, Генька пыр жӧ кутіс нуӧдны наблюдение: сійӧ то видзӧдіс сиктсӧ кытшалысь керӧсъяс вылӧ, то зэв сюся видзӧдлывліс бусӧсь туй вылӧ, кӧні тӧдчисны ыжъяслӧн да мӧсъяслӧн кок туйяс.
Ни туй вылын, ни керӧсъяс вылын интереснӧйыс нинӧм эз вӧв, и Пашка дӧзмӧмпырысь шуис:
— Тырмас тэныд тешитчынытӧ!
Но водзынджык мунысь Генька друг шевгӧдіс кияссӧ, потшис миянлы туйсӧ, да копыртчис мулань: ыжъяс да мӧсъяс кок туйяс вылын тӧдчисны ыджыд мужскӧй сапӧглӧн туйяс; морт кок туйяс вуджисны туйсӧ да вошины туйбокса турун пиӧ.
Генька прӧйдитіс боктіыс да видзӧдіс тайӧ кок туйяссӧ, сэсся бӧр бергӧдчис да торжествуйтӧмӧн видзӧдліс миян вылӧ:
— Аддзылінныд?
— А мый татысь аддзынысӧ?
Код тӧдас коді вермис прӧйдитны!
Миян йӧз, дерт, и ветлӧдлісны.
— Эз, эз миян, а чотысь!
Тэ бурджыка видзӧдлы.
— Но и мый?
Архип коксӧ зыртӧма, вот и чотны кутӧма.
Генька падмыштіс.
Тайӧ и збыльысь кок туйясыс вермисны лоны колхознӧй пастухлӧн, коді кыа петігӧн вӧтлӧма стадо.
Сійӧ ещӧ видзӧдліс кок туйсӧ да решительнӧя кежис туй вылысь.
Ми вуджим сиктдорса керӧс вомӧн да заводитім кайны бом * вылӧ, код сайысь Генька аддзӧма таинственнӧй чертёжсӧ.
Йылӧдзыс кыксё воськов вотӧдз Генька сувтӧдіс миянӧс да водзӧ кыссис ӧтнасӧн.
Мыйкӧ дыра мысти сійӧ бара тыдовтчис да вашнитіс:
— Положениеыс абу вежсьӧма.
Позьӧ мунны водзӧ.
* Бом — горнӧй хребетлӧн отрог, коді потшӧ ю долинаӧс.
Копрасигтыр да ӧти кустсянь мӧд куст дорӧ котӧртігтыр ми мӧдӧдчим водзӧ, а сэсся, команда серти, водім да кутім кыссьыны.
Бом пӧкатӧн лэччӧ миян сиктлань, но войвывладортіыс крут, а местаясті кырӧма.
Йылӧдзыс кайӧм бӧрын ми кынмим места вылӧ: уліас, гӧра заводитчанінас, сэні, кӧні визувтӧ Тыжа, коді вӧчӧ бом гӧгӧр петля, кайис тшынтор...
Асылыс вӧлі лӧнь, да яръюгыд шонді югӧрас, ньыв пуа пемыд вӧр весьтын, кельыдлӧз тшынлӧн тайӧ вӧсньыдик сюръяыс тыдаліс зэв бура.
Генька чуймӧмӧн кутіс видзӧдны лӧня кайысь тшынтор вылӧ.
Тӧрыт сійӧ вӧлі ёна ылынджык, Голӧй грива сайын, а ӧні кажитчис зэв матын, и не гӧраясыс кӧ, сійӧс эськӧ важӧн нин казялісны сиктын.
Сідзкӧ, вывті збойӧсь да наглӧйӧсь тайӧ диверсантъясыс, луншӧра лунӧ кӧ лысьтӧмаӧсь расположитчыны сиктсянь неылӧ!
Меным друг лои жар да сьӧкыд лолавны, быттьӧкӧ ме ӧддзӧдчӧмӧн суні пӧсь ва пиӧ да ог вермы ни бӧр кыпӧдчыны, ни лолыштны.
Тӧрыт ме, кыдзи и ставныс, вериті Генькалы, но кӧнкӧ пытшкӧсын жуисны сомнениеяс: вермас лоны, сійӧ прӧстӧ думыштіс выль ворсӧм, а таинственнӧй бумагасӧ аддзис кытыськӧ водзджык?..
Но тшыныс вӧлі миян син водзын, и тайӧ некыдз нин эз мун ворсӧм вылӧ, сы вӧсна мый, сійӧс аддзӧм бӧрын, шӧйӧвоши и ачыс Генька.
Лов шынымӧс кутігтыр ми кыссим обрыв дорӧ, коді ӧшаліс Тыжа берег весьтын, да видзӧдлім уліас.
Веськыда обрыв улас сулаліс ичӧтик еджыд палатка, сыкӧд орччӧн ломтысис бипур.
Некӧн некод эз вӧв.
Сэсся палаткасьыс петіс клетчатӧй дӧрӧма да паськыд полеа шляпаа морт.
Сійӧ матыстіс мыйкӧ синъяс дорас — ми гӧгӧрвоим, мый тайӧ бинокль — да заводитіс ньӧжйӧник видзӧдны ю мӧдарладорса гӧраяссӧ.
Кӧть сійӧ сулаліс миянлы мышнас да эз вермы миянӧс аддзыны, ми век жӧ бӧрыньтчыштім да дзебсим кузь турун пӧвстӧ.
— Ой, видзӧдлӧй! — друг шуис Катеринка.
Ю мӧдарладорса джуджыд гӧра вылын мыйкӧ дзирдыштіс.
Сэсся ещӧ да ещӧ.
Разнӧй кадколастъясӧ дзирдышталӧмъясыс повторяйтчисны ӧти бӧрся мӧд.
Мортыс уліас дугдывтӧг видзӧдіс бинокль пыр гӧра йылӧ да, дерт, аддзис тайӧ дзирдышталӧмъяссӧ.
Сэсся сійӧ лэдзис бинокльсӧ, кыскис мыйкӧ зепсьыс да заводитіс то восьтывны, то пӧдлавны веськыд кинас сійӧс, мый кутіс шуйгаас.
— Зеркалӧ! — дӧгадайтчис Генька. — Сигналъяс сеталӧ!
Аддзанныд?
Тайӧ вӧлі самӧй настӧящӧй сигнализация.
Сідзкӧ, диверсантъяс эмӧсь.
И абу ӧти, а дзонь банда!
Код тӧдас, кымын отсасьысь талӧн, шляпааыслӧн, дзебсясьӧ сиктгӧгӧрса гӧраясын, вӧрторъясын да векньыдик долинаясын!
Найӧ кӧ воисны тайӧ гӧра вылас, то вермасны ӧд лоны и мукӧд местаясын да дзебсясьӧны прӧйдитны позьтӧм чащаясын...
Пашка кельдӧдіс да мыкталігтыр — сійӧ век мыкталӧ, кор полӧ, — шуис:
— А г-гашкӧ, бурджык <ns>в-век</ns> жӧ аймакӧ?
Генька, буракӧ, сідзжӧ повзьыштіс, но тайӧс сійӧ эз петкӧдлы.
А меным кыдзкӧ лои шуштӧм да дум вылӧ уси гортӧй.
Горничаын ӧні кылӧ кӧвдумъяслӧн да сӧмын на мыськалӧм джоджъяслӧн дукыс.
Бать, кӧнкӧ, пуктӧ самӧвар, а Соня сылы отсасьӧ — зільӧ сюйны самӧвар трубаӧ коръяса кузь веж ньӧр.
Трубаысь пуркйӧ-петӧ сук еджыд тшын.
Сійӧ вольсассьӧ му кузя, сёйӧ Сонялысь синъяссӧ, сійӧ дӧзмӧмысла тапйӧдлӧ ичӧтик кокъяснас, мыйвынсьыс читкыртӧ синъяссӧ, но век жӧ оз мун да нинӧм аддзытӧг зурӧдӧ ньӧрторнас самӧвар трубаӧ.
Нюмъялігтыр бать видзӧдӧ Соня бӧрся да шуӧ: «Молодец, нылукӧй!
Кӧзяйкаӧн быдмы».
А мам лысьтӧ мӧс.
Мӧс чӧскыда аклялӧ солалӧм нянь тор да юрсӧ бергӧдӧмӧн видзӧдӧ карӧй синъяснас; еджыд быгъя струя киссьӧ пӧдӧнчаӧ...
Кор ме аддза бӧр тайӧс ставсӧ?
Ми бӧр кыссим кустъяс пӧвстӧ да заводитім сӧветуйтчыны.
Кувны, но победитны миян решимость вылӧ видзӧдтӧг, вӧлі тыдалӧ, мый збыльысь победа шедӧдӧм вылӧ вынъяс миян оз тырмыны.
Пашка шуис, мый сійӧ ньӧти оз кӧсйы кувны, и Катеринка пыр жӧ кыйис сійӧс: «А-а, вот и повзин!
А ме дзик ньӧти ог пов!»
Геннадий кыкнаннысӧ янӧдіс, сы вӧсна мый ӧні абу кад нерсьыны.
Бурджык эськӧ вӧлі юӧртны аймакӧ: сэні эм кык милиционер, и Генька ачыс аддзылӧма, мый налӧн кобураяса да ыргӧн шомполъяса настӧящӧй наганъяс.
Но Колтубаын всё равно телефон дорӧ миянӧс оз лэдзны и, сідзкӧ, гырысьястӧг нинӧмтор вӧчны оз позь.
Сэсся, та вылӧ ковмис эськӧ квайт часысь не этшаджык, кӧть весиг бӧра-водза котӧртлыны, а код тӧдас мый вермасны вӧчны тайӧ каднас диверсантъяс!
Коли ӧти туй: став йывсьыс висьтавны Иван Потаповичлы.
Генькалӧн батьыс — колхозса председатель, а фронт вылын вӧлӧма старшинаӧн, и сійӧ, дерт, пырысь-пыр думыштас, мый колӧ вӧчны.
Татшӧм ногӧн, славаыс миян дорысь бара исковтіс,
но Генька решительнӧя шуис, мый государственнӧй безопасность интересъясын колӧ жертвуйтны личнӧй успехӧн.
Сійӧ, буракӧ, кытыськӧ тайӧс лыддьӧма — сэтшӧм шыльыда да внушительнӧя сылӧн артмис.
И ми решитім жертвуйтны личнӧй успехӧн.
Пашка шуис ставнымлы ӧтлаын мунны Иван Потапович дінӧ да висьтавны, кыдзи вӧлі делӧыс, но Геннадий серамвыв лэптіс тайӧ предложениесӧ, сы вӧсна мый диверсантъяс миян ветлігкості вермасны дзебсьыны и корсьны найӧс сэки лоӧ сьӧкыдджык.
Мунны должен ӧти морт, а мукӧдъясыс, маскируйтчӧмӧн, кутасны дугдывтӧг нуӧдны наблюдение.
— Мед Павел мунас, — шуис Катеринка. — Всё равно сійӧ полӧ жӧ-а.
— Ньӧти ме ог пов!
Ачыд тэ полан!..
Но Генька ӧлӧдіс найӧс:
— Мый ті, ичӧтӧсь?
Ме думайта, мунны колӧ Катеринкалы...
Тэ он пов, но делӧыс кӧ воас тышкасьӧмӧдз — тэ жӧ нывка и изъяс шыблавны он куж...
— Кужа!
— Энлы, делӧыс абу таын!
Тэ ӧдйӧ котралан, а тані оз позь воштыны ни ӧти минута.
Катеринка збыльысь котраліс миянысь ставнымысь тэрыба, сійӧс некод эз вермы вӧтӧдны.
Сійӧ гордитчӧмысла неуна весиг гӧрдӧдыштіс да сӧгласитчис:
— Сӧмын вай меным эсійӧ бумагасӧ, а то Иван Потапович оз верит.
Тайӧ вӧлі правильнӧ, сы вӧсна мый Иван Потапович збыльысь эськӧ эз верит, а таинственнӧй чертёжыс вермис убедитны кӧть кодӧс.
Катеринка босьтіс бумагасӧ да, ичӧтик кӧсаяснас вирдыштлӧм бӧрын, суніс кустъяс пӧвстӧ,
а ми водзӧ нуӧдім наблюдение.
Бипур весьтын ӧшаліс котелок, кӧні мыйкӧ пусис, и диверсант гудраліс пуанторсӧ.
Сэсся сійӧ босьтіс котелоксӧ да мӧдіс сёйны.
Завтракайтӧм бӧрын лэччыліс Тыжа дорӧ, мыськаліс котелоксӧ, пуктіс сійӧс косьтыны шонді водзӧ, а ачыс дыр кежлӧ вошлі палаткаас.
Ми нин чайтім, мый сійӧ водіс узьны, но сійӧ бӧр петіс да, юсяньыс неылӧ пуксьӧм бӧрын, кутіс мыйкӧ гижны ичӧтик книжкаӧ.
Тайӧ кыссис сэтшӧм дыр, мый миян мудзисны нюжӧдӧм сьыліясным да позялісны киясным, а сійӧ век пукаліс да пукаліс.
Ми бара бӧрыньтчыштім да кутім сӧветуйтчыны.
Генька шуис кыссьыны матӧджык, медым аддзыны ставсӧ бурджыка, а то ми пукалам тані прӧстӧ да стӧрӧжитам сійӧс.
Пашка шуис, мый таысь кындзи нинӧмтор вӧчны оз ков: миян мог — виччысьны, кытчӧдз оз воны сиктысь.
А ме вӧлі сӧгласен Генькакӧд.
Ми решитім, мый Пашка кольччас кыр йылас, а ми Генькакӧд заводитлам кытшовтӧмӧн писькӧдчыны дзик палатка дорӧдзыс.
— Сӧмын пышъян кӧ, — шуис Геннадий Пашкалы, — виччысь сэки!
Пашкалӧн позицияыс эз вӧв опаснӧй, сэтысь зэв кокни вӧлі пышйыны, делӧыс кӧ ёна омӧльтчас, и сійӧ зывӧктана чургӧдіс вомдоръяссӧ:
— Мед эськӧ асьныд энӧ пышйӧй!
...Гӧра лунвывлабокӧдыс километрджын кымын прӧйдитӧм бӧрын ми лэччим ю дорӧ.
Сэсся ме шуи, мый колӧ вундавны камышъяс, босьтны найӧс вомӧ да пырны ваас.
Ва пытштіыс позьӧ воӧдчыны дзик палатка дорӧдзыс, а лолавны камыш пыр — тадзи вӧчлывлісны запорожецъяс.
Но Генька дӧзмис: — Кытысь нӧ тэ камышсӧ босьтан?
И лӧсьыд вӧлі запорожецъяслы — налӧн ваыс шоныд...
А но, видлы татысь!
И збыльысь!
Тыжа вылын камыш оз быдмы, сылӧн пыдӧсыс ставнас изъя, а ваыс — йи кодь, сы вӧсна мый визувтӧ гӧраяссянь лым ва.
Ми весиг купайтчылам сӧмын гожӧм помас: ваыс сэки зэв этша, но шоныдджык.
Кустъяс сайӧ дзебсясигтыр ми кыссим водзӧ.
Ме некор эг чайтлы, мый бадь куст сэтшӧм сибдалысь да чуткасьысь.
Ми гыжъяссим да косявлім паськӧмнымӧс, кытчӧдз ветымын воськов сайын кымын эз тыдовтчы еджыд палатка.
Водзӧ ми кыссим кыдз позьӧ видзчысьӧмӧнджык, и быд кышакылӧм кажитчис миянлы пель чунӧдана гымыштӧмӧн.
Пӧшти лолавтӧг ми кыссим пыр водзӧ и водзӧ, и вот веськыда миян водзын коръяс костӧд тыдовтчис диверсантлӧн клетчатӧй дӧрӧмыс.
Диверсант, ас мышсьыс некодӧс чайттӧг, занимайтчис аслас делӧӧн, а ми куйлім сы мыш сайын да эг вештылӧй сы вылысь синъяснымӧс.
Первой менам позялісны киясӧй, кокъясӧй да кутіс доймыны сьыліӧй.
Сэсся сэтшӧма кутіс гилявны ныр пытшкӧсӧй, мый ме муртса эг кув несйыны кӧсйӧмысь, но чужӧмӧн ляскыси му бердас да пӧдті тайӧ кӧсйӧмсӧ, ӧд тайӧ вермис миянӧс дзикӧдз погубитны...
Буракӧ, Генькакӧд вӧчсис тайӧ жӧ, сы вӧсна мый сійӧ то гӧрдӧдліс, то бледӧдліс да дугдывтӧг чукрасис, быттьӧкӧ востӧдзыс лыс сёйӧма.
Миян мучитчӧмъясным лоины терпитны позьтӧмӧсь, кыдзи друг диверсант, миянлань бергӧдчывтӧг, гораа шуис:
— Но ладнӧ, петӧй.
Ті сідзи пошиктанныд, мый регыд лоӧ бушкола тӧв...
Тайӧ вӧлі мича лунӧ гымалӧмысь страшнӧйджык!
abu
Генька бӧрыннас висьтавліс, мый ме весиг куни синъясӧс да ляскыси му бердас, но сійӧ, дерт, пӧръясьӧ.
Диверсант бергӧдчис миянлань да шуис мӧдысь:
— Петӧй.
Тырмас дзебсясьнытӧ!
Бӧрыньтчыны туйяс эз вӧвны.
Пӧсялӧмаӧсь, гӧрдӧдӧмаӧсь, ми петім кустъяс пӧвстысь.
Диверсант видзӧдіс миян вылӧ, а ми — сы вылӧ.
Сійӧ вӧлі зэв том да ньӧти абу страшнӧй, но паськӧмыс ставнас вузаліс сылысь коварнӧй натурасӧ: сы вылын вӧлі клетчатӧй дӧрӧм, паськыд полеа шляпа, пӧдметки увсьыс чурвидзысь гырысь кӧрт тувъяса ботинки, а пидзӧсъясӧдзыс — сапӧг гӧленьяс, кодъяслысь быттьӧкӧ вундӧмаӧсь юръяссӧ.
Сійӧ пуксис важ местаас да шуис:
— Татшӧм случайясын быттьӧкӧ примитӧма шуны «здравствуйте»?
Генька зумыштчис да гажтӧма шуис:
— А гашкӧ, ми огӧ кӧсйӧй...
— Вот кыдз? — чуймис диверсант. — Но, сідзкӧ, аддзысьлытӧдз. Нинӧмла тані бергавнысӧ!
Невежаясӧс ме ог радейт.
Ми эгӧ удитӧй нинӧм вочавидзны — веськыда кӧ шуны, ми эгӧ и тӧдӧй, мый вочавидзнысӧ, — кыдзи кутіс кывны вӧв кок шы да бом сайсянь лэбыштіс седлӧтӧм вӧв вылын Иван Потапович.
Сы мышкын, председатель дӧрӧмӧ кутчысьӧмӧн, чеччаліс вӧв кадж вылын Катеринка.
Иван Потапович скачӧн матыстчис, чеччис вӧв вывсьыс (Катеринка пырысьтӧм-пыр жӧ исковтіс сы бӧрся), видзӧдліс палатка вылӧ, миян вылӧ, диверсант вылӧ да, уссӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын, шуис сылы:
— А ноко, петкӧдлӧй ассьыныд документъястӧ, гражданин!
Сійӧ чуймӧмӧн лэптіс синкымъяссӧ, видзӧдліс миян вылӧ, председатель вылӧ, сэсся бара миян вылӧ да шутёвтіс:
— А-а, гӧгӧрвоана.
Кора!
Сійӧ индіс Иван Потаповичлы палатка вылас да пырис сэтчӧ первойӧн, а Иван Потапович — сы бӧрся.
Тайӧс лои вӧчӧма думышттӧг — аслыд, добровольнӧ пырны враг гуӧ.
Но татшӧм эскысьӧн кӧ вӧлі Иван Потапович, то ми сюся виччысим.
Генька мигнитіс, и ми быдӧн босьтім гырысь изъяс.
Палаткаын кылісны гӧлӧсъяс, и ми быд здукӧ виччысим, мый сэтысянь кыласны лыйсьӧм шыяс.
Сэсся гӧлӧсъяс ланьтісны.
Кадыс муніс, и тайӧ чӧв олӧмсӧ терпитны вӧлі зэв сьӧкыд.
Ми кутім думайтны, мый ставыс помасис ужаснӧй трагедияӧн, да волнуйтчим полӧмысла да нинӧм тӧдтӧмысла.
Гӧлӧсъяс бара кутісны кывны,
Иван Потапович бӧрыньтчӧмӧн петіс палаткаысь да шпыннялігтыр видзӧдліс миян вылӧ:
— Эк ті, сыщикъяс!
Ылӧдчанныд сӧмын, медым тіянӧс...
Сійӧ пуксис вӧв вылас да гӧнитіс.
Вӧв кок шыыс лӧнис нин, а ми шӧйӧвошӧмӧн видзӧдім тӧдтӧм морт вылӧ, коді бара матыстчис миян дінӧ.
Сӧмын ӧні ме аддзи, мый синъясыс сылӧн кельыдлӧзӧсь, яснӧйӧсь да мый тайӧ синъясыс сералӧны.
— Но, том йӧз, мыйла ті онӧ горзӧй «киястӧ лэптӧй»?
Ме аддза, ті бура вооружитчӧмныд.
Изъяс асьныс гылалісны миян киясысь.
Генька нюлыштіс косьмӧм вомдоръяссӧ, а Катеринка тэрыба юаліс:
— А мыйла?..
— Правильнӧ!
Тасянь эськӧ колӧ заводитны.
Быдтор тӧдны кӧсйӧм — познаниелӧн мам.
Сідзкӧ, вайӧ тӧдмасямӧй...
Но тайӧ кадас вылісянь кыліс горӧдӧм, киссис лыа да гылалісны изъяс.
Пашка, кодӧс ми вунӧдлім нин, аддзис ставсӧ, но нинӧм эз гӧгӧрво.
Терпитны вермытӧм любопытство вӧснаыс сійӧ вывті ёна ӧшӧдчӧма скала весьтас, мынӧма да лэбзьӧма увлань.
Сійӧ быгыльтчис пӧшти дзик крутінӧд да горзіс сідзи, быттьӧкӧ сійӧс начкӧны.
Ми повзьӧмысла кынмим места вылӧ — сійӧ кӧть мый, а должен вӧлі жугавны торпыригӧдз...
Тӧдтӧм морт чепӧсйис сійӧ месталаньыс, кытчӧ должен вӧлі усьны Пашка, да чургӧдіс кияссӧ, медым кутны Пашкаӧс, кӧть эськӧ ӧдвакӧ сылы удайтчис сійӧс кутны — Пашка кыз да сьӧкыд, да и зэв вылісянь сійӧ усьӧ.
Но Пашка эз усь.
Обрывсяньыс метр дас кымын улынджык щельсянь чурвидзис куст.
Пашка веськаліс сы вылӧ, чегъяліс увъяссӧ, но дӧрӧмыс сылӧн крукасис чурвидзысь вужъяс, и сійӧ ӧшйис, быттьӧкӧ тув йылӧ.
Сійӧ ланьтліс нин горзӧмсьыс, но сэсся бара мыйвынсьыс кутіс равзыны:
— Ой, мына!
Ой, кувтӧдз жугала!
Тӧдтӧм морт уськӧдчис палаткаас да чепӧсйис сэтысь пельпом вомӧныс гезйӧн.
— Кутчысь! — горӧдіс сійӧ Пашкалы.
— Ой, мына! — равзіс сійӧ.
— Сӧмын видлы мынны, ме тэныд петкӧдла!
Тайӧс сійӧ горӧдіс зэв скӧрысь, и Пашка тӧдчымӧнъя надзӧнджык нин горӧдіс:
— Ӧд ме повзьӧмысла кула...
— Таысь оз кувны.
Кутчысь!
Сійӧ кватитіс мусьыс мыйкӧ кирка кодьӧс да кань моз кавшасис веськыда скала вылас.
Ми ставным зэв мастерӧсь кавшасьны и пуяс вылӧ и гӧраяс вылӧ, но миян пиысь некодлӧн эськӧ эз тырмы смеллунным татшӧмтор вылӧ: вывті нин вылын ӧшаліс Пашка да вывті шыльыдӧн вӧлі тайӧ дзик крут скалаыс.
А сійӧ кавшасис!
То чуньяснас, то аслас киркаӧн кутчысьліс щельясӧ, чурвидзысь изъясӧ, корсис кокнас кутшӧмкӧ дзик тыдавтӧм сарӧгинъяс да, на вылӧ ботинки кӧрт тувъяснас мыджсьӧмӧн, кайис вывлань, сэсся корсис мыджӧд киясыслы да бара кавшасис.
Мукӧддырйиыс ботинки кӧрт тувъясыс заводитлісны вильдыны изйӧдыс либӧ мынлывлісны — и ми кынмывлім, виччысим, мый вот-вот сійӧ усяс, но сійӧ эз усь, а кавшасис пыр вывлань.
Катеринка повзьӧмысла лажыньтчис, кунис синъяссӧ да кияснас тупкис чужӧмсӧ, но эз вермы кутчысьны да кадысь кадӧ видзӧдлывліс вывлань, надзӧникӧн ойкайтіс да бара куньліс синъяссӧ.
А сійӧ кайис пыр вывлань и вывлань.
Сійӧ воис нин Пашка дінӧдз, шыбитіс сы вылӧ гезйысь вӧчӧм петля, но эз сувт, а кавшасис водзӧ.
Скала йылӧдз кавшасьны оз вӧлі позь — сійӧ чурвидзис неыджыд карнизӧн, — но сійӧ эз и лӧсьӧдчы сэтчӧ кавшасьны.
Неуна вылынджык да бокынджык щелльысь чурвидзис чукля ён вуж.
Тӧдтӧм морт воис сэтчӧдз, вуж гӧгӧр гартыштіс гезсӧ да, неуна шойччыштӧм бӧрын, кутіс лэччыны.
Лэччис сійӧ ещӧ надзӧнджык да видзчысьӧмӧнджык, сы вӧсна мый ӧні эз аддзы мыджӧдсӧ да корсис сійӧс сӧмын кималаснас.
Медбӧрын сійӧ лои муын, шыбитіс ассьыс киркасӧ, кыскыштіс гезйӧдыс да кыпӧдіс Пашкаӧс сідзи, мый сылӧн дӧрӧмыс мыні вужйысь да заводитіс надзӧникӧн лэдзны гезсӧ.
Пашка бергаліс, кучкасис скала бердӧ да лӧвтіс.
Сійӧ эськӧ пуксис веськыда палатка вылӧ, но тӧдтӧм морт кватитіс сійӧс да кыскис бокӧджык.
— Чеччы, воим...
И сӧмын сэки ми казялім, мый сійӧ ставнас бледӧдӧма да плеш вылас чепӧсйӧма пӧсьыс.
Сійӧ чышкыштіс соснас пӧсьсӧ да пыдісянь лолыштіс, и ми сідзжӧ лолыштім.
— Но, сэсся некод вылісяньыс оз усь?..
Вайӧ сёрнитчамӧй, граждана: ме ордӧ гӧститны волывлыны позьӧ, но сӧмын кыдзи став йӧзыс — подӧн, а не этійӧ горзысь мозыс.
Пашка «горзысьӧн» шуӧмысь дӧзмис:
— Ньӧти ме эг пов!
А горзі сы вӧсна, мый дӧрӧмӧй выль...
Ме кӧ сійӧс косялі, меным эськӧ сэтшӧма сюри!..
Тайӧ, дерт, сійӧ пӧръясис.
Мамыс сылы дӧрӧмсӧ вурис чортова кожа матерьеысь, медым эз косявлы, и сійӧ вӧлі дзик дзонь, а равзіс сійӧ прӧстӧ повзьӧмысла.
Тӧдтӧм морт пуксис из вылӧ, а ми — веськыда лыа вылас.
— Ӧні вайӧ век жӧ тӧдмасямӧй, медым ті энӧ думыштӧй менӧ изъясӧн лыйлыны...
Ме геолог, геологическӧй наукаяс кузя кандидат, и шуӧны менӧ Михаил Александрович Рузовӧн.
Позьӧ прӧстӧ «дядя Миша».
Сэні, — сійӧ индіс кинас эсійӧ гӧраланьыс, код вылысь ми аддзылім таинственнӧй дзирдыштлӧмъяс, — менам ёртъясӧй.
Ми юксим, медым разнӧй маршрутъясӧн шымыртны тіянлысь районтӧ.
Ті кӧ энӧ вӧлӧй татшӧм сюсьӧсь, аски эськӧ ме вои тіян сиктӧ ачым, и тіянлы эськӧ эз ковмы татшӧм дыр кысъясьны рушку выланыд да дойдавны ассьыныд пидзӧсъяснытӧ...
Веританныд сідзи али документъясӧс петкӧдлыны?
— Веритам, — ышловзис Катеринка.
— Зэв бур! — нюмъёвтіс дядя Миша. — Ті, ме аддза, народ решительнӧй да повтӧм.
Кутшӧм нӧ подвигъяс ті вӧчинныд диверсантъяс бӧрся тайӧ зэв опаснӧй кыйсьӧмсӧ заводиттӧдз?
Генька гӧрдӧдіс — ӧд сійӧ висьталіс диверсантъяс йывсьыс, — а ме да Катеринка серӧктім.
Меным сійӧ, тайӧ «вӧвлӧм диверсантыс», веськыда шуны, воис сьӧлӧм вылӧ.
Сійӧ сёрнитіс серьёзнӧя, весиг эз нюмъяв, сӧмын сылӧн кельыдлӧз восьса синъясыс сералісны сэтшӧм гажаа, мый ньӧти эз вӧв ӧбиднӧ да аслым окота вӧлі серавны.
Катеринка, кӧть сійӧс некод эз тшӧкты, пырысьтӧм-пыр жӧ висьталіс Пашкалӧн механика йылысь, летопись йылысь и мый миян вообщӧ кыдзкӧ нинӧм интереснӧйыс оз артмы да миянлы та вӧсна зэв ӧбиднӧ.
Дядя Миша сюся кывзіс, сӧмын чужӧмыс сылӧн друг быттьӧкӧ измис да мыйлакӧ сійӧ сэтшӧм ёна кутіс курксыны-кызны, мый синъяссьыс чепӧсйис синваыс да сійӧ весиг недыр кежлӧ бергӧдчыліс.
— <ns>Сі-ідз</ns>!
Сідзкӧ, матігӧгӧрса йӧзыс эз донъявны тіянлысь кӧсйӧмъястӧ?
Гӧгӧрвоа.
И мекӧд татшӧмторйыс водзті вӧвлывлі...
Но, а мый жӧ эськӧ тіянлы окота вӧлі вӧчны?
А?
Катеринка — сійӧ век медводзӧ сюйсьӧ! — шуис, мый ещӧ эз на решит, но, буракӧ, лоас докторӧн либӧ лётчицаӧн, Пашка — мый сійӧ мунас карӧ, велӧдчас да кутас думайтавны быдсямапӧлӧс машинаяс, а ме — мый лоа морякӧн да нэм чӧж кута путешествуйтны му шар пасьталаті;
сэсся думайтышті да шуи, мый мукӧддырйиыс ковмас волывлыны, а то мамӧй кутас тӧждысьны да бӧрдны, а меным сійӧ да Соня жальӧсь.
Генька первойсӧ нинӧм эз кӧсйы висьтавны, а сэсся шуис, мый мунас кытчӧкӧ дзикӧдз.
Тані пӧ гажтӧм да настӧящӧй мортлы некӧн став вынъяссӧ петкӧдлыны.
— Вот кыдз? — дядя Миша серӧктіс. — Ті шуанныд «гажтӧм»? Гажтӧмыс босьтӧ прӧстӧ олӧмысь...
Ті пионеръяс?
— Да.
— А мый тайӧ лоӧ?
— Пионеръяс — тайӧ найӧ, кодъяс Ленин — Сталин делӧ вӧсна.
— Правильнӧ!
А мый лоӧ «пионеръяс» кывйыс?
Сійӧ водзын мунысьяс!
Кыдзи нӧ да кытчӧ ті мунанныд?..
Чайтанныд, мый тіян мог — сӧмын ворсны ас костад да лэбач позъяс жуглыны?
— Тайӧс сӧмын Павел... — шуис Катеринка.
Пашкалӧн гӧрдӧдісны пельясыс,
сійӧ некод вылӧ видзӧдтӧг заводитліс шутёвтны, но нинӧм эз артмы.
— Ме ог сідзи прӧста жуглы, а наукалы.
Колькъяссӧ чукӧрта коллекцияӧ.
— А мыйла наукаыслы тэнад коллекцияыд?
Важӧн нин тӧдса, кутшӧм колькъяс вайӧны лэбачьяс, и тэ некутшӧм пӧльзатӧг виалан будущӧй лэбачьясӧс.
Пашка пукаліс гӧрдӧдӧм да польдчӧм чужӧма.
— А ті тожӧ бурӧсь! — шуис миянлы дядя Миша. — Ёртыд лёктор вӧчӧ, а тіянлы веськодь.
Кутшӧм нӧ ті пионеръяс?
Абу лӧсьыд, граждана!
Йӧзыс делӧӧн занимайтчӧны, а тіян, ме видзӧда да, сӧмын кокъясныд варччӧмаӧсь да ныръясныд пазавлӧмаӧсь...
Катеринка сюркняліс ас улас кокъяссӧ, а Генька бергӧдчис сідзи, медым оз вӧлі тыдав тӧрытъя гыжна туйыс.
— Мыйӧн нӧ занимайтчӧ тіян пионерскӧй организацияыд?
Ме шуи, мый ӧні каникулъяс да ми Колтубаӧ огӧ ветлӧй.
Мария Сергеевна — миян учительница да пионервожатӧй — муніс отпускӧ, Бийскӧ.
— И ті онӧ вермӧй аддзыны аслыныд занятие?
А мый ті водзджык вӧчлінныд?
— Ме водзті, кор вӧлі война, лежнӧг чукӧртлі раненӧйяслы.
Сы пытшкын витаминъясыс мыйта! — шуис Катеринка.
— Ми Генькакӧд общественнӧй удж нуӧдім: стеннӧй газета гижлім, — дум вылӧ уси меным.
— И та вылын тіян деятельностьныд помасис?
Ми висьтасим, мый да, помасис.
— Этшакодь!
Но, а кыдзи ті думайтанныд, пятилеткаыс тіянлы касайтчӧ али оз?
— Да ӧд пятилеткаыд — сійӧ кӧні заводъяс стрӧитӧны, — шуис Генька.
— Сійӧ быдлаын, кӧні эм сӧветскӧй морт.
Дерт, ті асьныд онӧ вермӧй стрӧитны заводъяс, но и тіянлы удж сюрас...
Важӧн морт медсясӧ природаысь асьсӧ дорйывліс, а ӧні сӧветскӧй морт наступайтӧ сы вылӧ.
Вот и ті, уважайтана граждана, верманныд участвуйтны тайӧ наступлениеас, а сэсся, мыйкӧ мында кад кольӧм мысти, лоны тайӧ наступлениеас водзын мунысьясӧн...
Дасьӧсь-ӧ ті та кежлӧ?
Ми шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлім ӧта-мӧдным вылӧ.
Дерт, ми вӧлім дасьӧсь, но эгӧ тӧдӧй, кытчӧ, веськыда кӧ шуны, колӧ мунны.
— Но, ладнӧ.
Меным колӧ ветлыны тіян сиктӧ.
Ті менӧ колльӧдӧй, мунігмозыс и сёрнитыштам.
Сійӧ ӧдйӧ разис палаткасӧ да чукӧртіс кӧлуйсӧ.
Ми сідзжӧ босьтчим нуны.
Пашкалы веськалі ичӧтик чер да котелок, Катеринкалы — кирка, коді вӧлӧмкӧ шусьӧ «йи кералан черӧн», а ми Генькакӧд шуим ӧчередьӧн нуны палаткасӧ.
— Дасьӧсь? — юаліс дядя Миша. — Мӧдӧдчим!..
Сідзкӧ, мыйӧн жӧ эськӧ ті верминныд занимайтчыны?
Медым вочавидзны тайӧ вопрос вылас, колӧ тӧдны тіянлысь олӧм-вылӧмтӧ.
Висьталӧй меным, кыдзи ті оланныд да мыйӧн тӧдчана тіян сиктныд.
Генька шуис, мый олам ми сідз-тадз, а сикт дзик нинӧмӧн абу тӧдчана.
И ми ставным шуим, мый тайӧ збыль.
Дядя Миша серӧктіс:
— Дерт сідзи! Ме ньӧти эг думайт, мый тіян быдмӧны баобабъяс, уличаяс кузя ветлӧны слӧнъяс, а керкаяссӧ стрӧитӧма хрустальысь.
Но и медся обыкновеннӧй сиктын обыкновеннӧй детинкаяс да нывкаяс аддзасны уна важнӧй делӧяс, велӧдчасны кӧ аддзыны да гӧгӧрвоны окружающӧйсӧ.
Со видзӧдлӧй!
(Ми вӧлім дзик керӧс йылынӧсь, и сэтысянь кыдзи кипыдӧс вылын тыдаліс миян сиктным.)
Сэні оланныд ті и тіян бать-мамныд, а сиктад сӧмын кык вӧсньыдик кыдз пу, и то сикт помас.
— Но и мый нӧ? — шуис Пашка. — Со гӧгӧр вӧрыс мыйта колӧ.
Тайга.
Он вермы прӧйдитныд!
— Да, вӧрыс уна на.
Но ӧд сійӧс кералӧны пес вылӧ и стрӧйбаяс вылӧ.
Мый тані лоас во кызь бӧрын?
Лоас сэки ыджыд сикт.
И вермас артмыны сідзи, мый вӧрсӧ керӧсъяс вылысь кераласны либӧ сотасны, и куш мылькъяс костын кутасны сулавны куш керкаяс...
Америкаын эмӧсь штатъяс, кӧні быдтӧны уна хлопок.
Важӧн сэні сідзжӧ вӧліны вӧръяс да кустарникъяс.
Найӧс бырӧдісны да став мусӧ гӧрӧны хлопок улӧ.
Климатыс лои косджык да резкӧйджык.
Тӧвсӧ нинӧмтор оз кут, и сэні частӧ овлӧны «сьӧд бушковъяс» — тӧлыс лэптӧ воздухас плодороднӧй почвасӧ да нуӧ сійӧс.
Муыс лоӧ пыр лёкджык и лёкджык да регыд пӧрӧ бесплоднӧй пустыняӧ.
Тадзи вӧчӧны капиталистъяс-хищникъяс.
А ми — асланым мулӧн кӧзяинъяс да долженӧсь видзны сійӧс.
Вот мыйла колӧ видзны быд ичӧтик пу да куст, не лэдзны ковтӧг керавны, видзны пӧжаръясысь.
Менам син водзӧ друг сувтіс Тыжа сикт куш скалаяс костын, кытысь тӧлыс нӧбӧдӧма став мусӧ, «сьӧд бушков», коді омлялӧ рӧднӧй сикт весьтын, и меным лои шуштӧм.
Генька шуис, мый правильнӧ — пуясӧс колӧ видзны и мый дядя Миша вермас лоны спокойнӧйӧн: ми тайӧс босьтам ас вылӧ.
— Зэв бур!
Ӧні ме кута узьны спокойнӧя...
Пӧлезнӧй делӧяс оз ков корсьны, найӧ асьныс корсьӧны да виччысьӧны тіянӧс.
Ме эськӧ тіян местаын лӧсьӧді татшӧм книга — шуам, «Пӧлезнӧй делӧяслӧн книга» — да гижалі сэтчӧ ставсӧ, мый вӧчӧма лун чӧжӧн интереснӧйсӧ да бурсӧ.
Но не прӧстӧ кажитчанторъяс, а сійӧс, мый кокньӧдӧ йӧзлысь олӧмсӧ...
— Тайӧс мед Колька-летописец, — шуис Катеринка. — Сійӧ радейтӧ гижны.
— Ладнӧ, мед гижӧ сійӧ, а вӧчны колӧ ставныдлы.
Помнитӧй, том йӧз: луныс воши, тэ кӧ лунтырӧн нинӧм эн вӧч бурсӧ мукӧдъяслы!..
Но, вот ми и воим.
Быдӧнлы окота вӧлі, медым дядя Миша сувтіс сы ордӧ, но сійӧ шуис, мый сылы колӧ сідзи, медым йӧзыс вӧлі этшаджык: сійӧ оз кут мешайтны и сылы оз кутны мешайтны, а то сылы колӧ вайӧдны порядокӧ ассьыс гижӧдъяссӧ.
Сэки ми решитім, мый медся бур Катеринкаяс керкаын, сы вӧсна мый сэні сӧмын Катеринка да мамыс, и сійӧ, дерт, сӧгласитчас.
Дядя Мишаӧс ми колльӧдім керка дорӧдзыс.
Сійӧ аттьӧаліс отсалӧмысь да шуис, медым ӧні ми мунім асланым делӧяс кузя — сылы колӧ занимайтчыны, а рытнас сы дінӧ позьӧ волыны бара.
3. ЧУДЕСНӦЙ ИЗ
Гортӧ мунігчӧж ме думайті, мый эськӧ меным вӧчны сэтшӧм бурсӧ да пӧлезнӧйсӧ, но эг удит думыштны, кыдзи мам аддзис менӧ ӧшинь пыр да горӧдіс:
— Кӧні тэ ветлан, яндысьтӧм чужӧм?
Лок пукалышт нывкаыскӧд, меным тётя Маша ордӧ колӧ ветлыны.
Ме ворсі Сонякӧд, сэсся муні град йӧрӧ да весаси дзик рытӧдзыс.
Ми пӧшти ӧти кадӧ чукӧртчим Катеринкаяс керка мудӧд вылӧ.
Буракӧ, и мукӧдъяслӧн делӧясыс эз вӧвны бурджыкӧсь менам серти, сы вӧсна мый ставныс чӧв олісны.
Катеринка быд здукӧ котраліс то керкаас, то миян дінӧ да докладывайтіс, мый вӧчӧ дядя Миша:
— Сёйӧ картупель да сёрнитӧ мамкӧд...
— Йӧв юӧ...
— Пиньяссӧ весалӧ...
Катеринкалӧн мамыс дӧзмис тайӧ котралӧмсьыс, да сійӧ горӧдіс:
— Мый тэ котралан ӧтарӧ-мӧдарӧ, он сет мортыскӧд сёрнитыштны?
Ӧтарӧ-мӧдарӧ, ӧтарӧ-мӧдарӧ, быттьӧкӧ заведитӧма...
Пукав веськыда, а либӧ пет ывлаас да сэні и котрав...
Медбӧрын дядя Миша петіс да пуксис миян дінӧ мудӧд вылӧ.
— Но, том йӧз, кыдзи тіян делӧясныд?
Мый вӧчинныд лунтырӧн?
Катеринка, дерт, сюйсис медводз:
— Ме тётя Машалысь ӧшписӧ аддзи!
Сійӧ кустъяс пӧвстӧ вошӧма да весиг керӧс йылӧдз кайӧма...
И тётя Маша шуис: «Аттьӧ, ичӧт нывка»...
— Зэв бур!
Пашка висьталіс, мый сійӧ кӧсйис стрӧитны водопровод юкмӧссянь град вылӧдз, медым не новлыны васӧ ведраясӧн.
Сӧмын бедаыс сыын, мый трубаясыс абуӧсь, ковмас вӧчны кырсьысь, и батьыс вермас видны.
Ме шогпырысь висьталі веськыда, мый нинӧмтор сэтшӧмсӧ эг вӧч, а лунтыр то ичӧт чойӧс видзи, то градъяс весалі.
— Но, тайӧ абу на дзик омӧльтор!
А тэ? — шыасис сійӧ Генька дінӧ.
— Щербатый Васькалы пеляс сеті!
— Мыйысь?
— Кустъяс кералӧмысь.
Сикт помысь сійӧ кустъяс вӧлі черӧн кералӧ.
Но, ме и сетӧбті сылы...
— Тайӧ, другӧ, абу делӧ!
Пельӧ — тайӧ весиг зэв кокни.
А тэ вӧч сідзи, медым сійӧ эз керав, а садитіс, — вот тайӧ лоас делӧ...
А тадзтӧ тайӧ обыкновеннӧй тышкасьӧм.
Генька гӧрдӧдіс да шуис, мый век жӧ тані настӧящӧй мортлы делӧяс абуӧсь, сы вӧсна мый ӧшпиянӧс корсьны да картупель градъяс весавны кужӧ быдӧн, а сылы тайӧ гажтӧм, и вообщӧ, тадзи кӧ лоӧ и водзӧвылӧ, сійӧ дерт пышъяс сэтшӧм местаясӧ, кӧні интереснӧ.
— А тані абу интереснӧ, шуан? — шуис дядя Миша. — Тайӧ мый? — сійӧ босьтіс муысь неыджыд изтор.
— Из.
— Изнад из, да кутшӧм?
Тайӧ полевой шпат, и сытӧг оз позь вӧчны стеклӧ.
abu
Эз кӧ вӧв тайӧ изйыс, ӧшиньясӧ эськӧ ӧнӧдз на пукталісны ӧш гадьяс, кыдзи вӧчлывлісны важӧн...
Морт должен тӧдны унатор, медым лоны природа вылын настӧящӧй кӧзяинӧн.
Вот ті ветлӧдланныд му вывті, и сійӧ тіянлы прӧстӧ му, а збыльвылас ті ветлӧдланныд сокровищеяс вывті да та йылысь онӧ и думыштлӧй.
Горнӧй Алтай, вокъясӧй менам, — тайӧ сундук, кодлысь ми сӧмын на вевтсӧ лэптам.
А мый лоӧ, кор ми пытшкӧсас пырам!..
Ми казявтӧг уважениеӧн да полӧмпырысь видзӧдлім кокъяс улӧ, быттьӧ виччысим, мый сэні друг кутасны дзирдавны быдпӧлӧс сокровищеясыс, но муыс вӧлі обыкновеннӧй — руд, лыа сора.
Дядя Миша серӧктіс:
— Абу, тайӧ абу сэтшӧм прӧстӧ!
Тэ куж аддзыны да мырддьыны сылысь тайӧ сокровищеяссӧ:
— А мый ті корсянныд?
Зӧлӧта? — юаліс Катеринка.
— Паныдасяс, ми и сійӧс, дерт, пасъям, но тайӧ абу главнӧй могыс...
Вермим эг эськӧ ми ӧні овны кӧрттӧг?
Тайӧ вӧлі тешкодь вопрос.
Кутшӧм нӧ вермас лоны олӧм кӧрттӧг?
А ме шуи, мый и свинечтӧг оз позь.
Захар Васильевич кымынысь нин шуліс, мый сійӧ свинечтӧг овны оз вермы.
— Кыйсьысь?
Правильнӧ!
Сідзкӧ вот, эмӧсь металлъяс — скромнӧй труженикъяс, уджалысьяс, — шуам, кӧрт, ыргӧн, свинеч, алюминий, — и эмӧсь фанфаронъяс, кыдзи зӧлӧта...
Ми ставным серӧктім, а Генька шуис, мый тайӧ абу збыль, сы вӧсна мый сійӧ медся дона да сы бӧрся быдӧн вӧтлысьӧны, та йылысь и книгаясын мыйта гижӧма.
— Эмӧсь зӧлӧтаысь донаджык металлъяс, например, платина либӧ радий, и найӧ зэв пӧлезнӧйӧсь.
А зӧлӧта?
Тайӧ мича металл да сійӧс сьӧкыд добывайтны, та вӧсна сійӧ вылӧ донъявсьӧ...
Но ме тіянлы эг зӧлӧта йылысь кӧсйы висьтавны.
Эмӧсь дзебӧм благородствоа металлъяс, чӧв олысьяс да скромнӧйяс.
Найӧс зэв сьӧкыд аддзыны, ещӧ сьӧкыдджык добывайтны, и налӧн сэтшӧм свойствояс, мый водзӧвылӧ техника татӧг развивайтчыны оз вермы.
Тӧданныд-ӧ ті, мый посъяс кузя оз позь ветлӧдлыны стройӧн, команда серти восьлалӧмӧн?
Ӧти карын ю вомӧн вӧлі вӧчӧма пос.
Поскыс вӧлі мича да ён, и карса властьяс ёна гордитчисны сійӧн.
Ӧтчыд пос кузя мунӧ вӧлі воинскӧй часть.
Офицеръяс вӧліны стрӧгӧсь, и салдатъяс мунісны кыдзи ӧти, восьлалісны ӧтпырйӧ ставныс.
Частьыс муніс вель дыр, и друг поскыс кутіс дрӧжжитны, лайкъясьны да жугалі.
Водзті пос кузя новлӧдлісны сьӧкыд грузъяс, а ӧні жугалі салдатъяс кок улын.
Некод эз вермы гӧгӧрвоны тайӧ тешкодь событиесӧ, да шуисны, мый тайӧ лои ен скӧрмӧм вӧсна.
Но лоины тӧдсаӧсь ӧти бӧрся мӧд мукӧд татшӧм фактъяс.
Кӧлесаяс да машинаяс, ёнӧсь да абу на важмӧмаӧсь, друг немвиччысьтӧг жугавлісны дзик гӧгӧрвотӧм помкаяс вӧсна.
Учёнӧйяс кутісны корсьны тайӧ помкаяссӧ, и тыдовтчис, мый делӧыс тані абу «ен скӧрлунын».
Кор заводитан материалъяссӧ зымӧдны либӧ сӧвтны на вылӧ сьӧкыд грузъяс, да торйӧн нин сэк, кор тайӧ зымӧдӧмъясыс кутасны вӧчсьыны такт серти, ӧткодь кадколастъяс мысти, материалын артмӧны ортсысяньыс тыдавтӧм, но зэв опаснӧй вежсьӧмъяс: сійӧ мудзӧ.
Кор салдатъяс пос кузя мунігӧн восьлалісны ӧтпырйӧ, таысь поскыс заводитіс ритмичнӧя лайкъясьны, тайӧ правильнӧя лайкъясьӧмъяссьыс ӧдйӧ мудзис металлыс, и сійӧ жугаліс.
Металлъяслӧн мудзӧм — зэв серьёзнӧй висьӧм, и сійӧ лоӧ пыр опаснӧйджыкӧн ыджыд скоростьяса миян кадӧ.
Машинаяслӧн детальяс, кӧлесаяс, самолётнӧй винтъяс, турбинаяс ӧти минутаӧ вӧчӧны уна тысяча оборотъяс, и металлъяс, кодъясысь найӧс вӧчӧма, мудзӧны пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык...
— Кыдзи нӧ сідзи? — шуис Катеринка. — Сідзкӧ найӧс лечитны колӧ, тайӧ металлъяссӧ...
— Бурдӧдны висьмӧм металлӧс оз позь, но позьӧ дугӧдны висьӧмсӧ, водзвыв кӧ вӧчны «прививка».
— Мый нӧ налы прививайтны, письти? — прысьнитіс-серӧктіс Пашка.
— Мыйсюрӧ донаджыкӧс...
Важся кадъясӧ медся дона изъясӧн лыддьыссьылісны рубин да смарагд, либӧ изумруд.
Зэв чорыд, чистӧй яръюгыдвеж рӧма изумруд донъяссьӧ вывті вылӧ...
— А дона-ӧ сійӧ, татшӧм изйыс? — юаліс Генька.
— Тайӧ зависитӧ ыдждасьыс, рӧмсьыс да чистотасьыс.
Ленинградскӧй горнӧй институтын хранитчӧ ыджыд кристалл.
Сійӧ сулалӧ пӧшти ветымын тысяча шайт зӧлӧта вылӧ вуджӧдӧмӧн.
— Тайӧ да, из!
Вот эськӧ аддзыны!..
— Но мый сайын нӧ, корсь, — серӧктіс дядя Миша. — Изумруд век вӧлі сӧмын дона изйӧн и таысь кындзи нинӧмӧн.
Сэсся химикъяс восьтісны, мый изумруд составӧ пырӧ кутшӧмкӧ тӧдтӧм вещество.
Тайӧ веществоыслӧн вӧлӧмаӧсь чудодейственнӧй свойствояс.
Сійӧ сӧмын кыкпӧв сьӧкыдджык ваысь.
Самолёт, кодӧс лоӧ стрӧитӧма тайӧ веществоыслӧн алюминийкӧд сплавысь, лоас ӧти куим юкӧн вылӧ кокньыдджык ӧнія кадся самолётъясысь, кодӧс вӧчӧма дюралюминийысь.
Кӧрткӧд сплавъяс оз сетчыны жарлӧн да сімлӧн действиеяслы.
Ыргӧнкӧд сплавлӧн лоӧны стальлӧн свойствояс — сійӧс позьӧ калитны, и татшӧм калитӧм бронзаыс оз вошты закалсӧ весиг гӧрдӧдз калитӧм дырйи.
Но медся дона свойствоыс сылӧн сійӧ, мый тайӧ веществосӧ «прививайтӧмыс» либӧ, вернӧджык, сыкӧд сплавъясыс видзӧны металлъясӧс мудзӧмысь...
Сӧмын, кӧть и жаль, сійӧс абу сэтшӧм кокни аддзыны да зэв сьӧкыд добывайтны.
Тайӧ чудотворецыс пыдӧдз дзебсьӧма...
— Сідзкӧ ті ӧні сійӧс и корсянныд? — юаліс Пашка.
— Не сӧмын сійӧс, но и сійӧс сідзжӧ.
Генька сӧмын на кӧсйис мыйкӧ шуны, но тайӧ здукас матыстчис сылӧн батьыс, Иван Потапович, да кӧритыштіс миянӧс:
— И ті танӧсь?
А ноко, котӧртӧй гортъясаныд!
Онӧ сетӧй мортыслы шойччыштны.
Иван Потапович кутіс юасьны Москва йылысь да быдпӧлӧс выльторъяссӧ, и ми некыдзи нин эгӧ вермӧй мунны да кывзім пельӧс сайсянь.
Сэсся найӧ пырисны керкаас да нинӧмтор эз кут кывны, но Катеринка надзӧникӧн пыртӧдіс миянӧс ас бӧрсяыс.
Иван Потапович да дядя Миша Катеринка мамкӧд пукалісны пызан сайын, а ми видзчысьӧмӧн кайим паччӧр вылас да ланьтім.
Сэсся локтісны Фёдор Елизарович, Захар Васильевич, соседъяс — пӧшти сиктыс дзоньнас.
Сёрнитісны быдтор йылысь: и урожай йылысь, и кыдзи Москваын олӧны, и мый дядя Миша корсьӧ, и сы йылысь, мый кӧть и война помассис, но колӧ лоны сюсь син-пеляӧн.
Пашка кывзіс, кывзіс, а сэсся унмовсис да кыдзи тай кутіс шкоргыны.
— Мый тайӧ менам Катяӧй шкоргыны кутіс? — тӧждысьны мӧдіс Марья Осиповна, Катеринкалӧн мамыс. — Прӧстудитчис, али мый?
Сійӧ матыстчис паччӧр дорӧ да, дерт, аддзис миянӧс.
Иван Потапович скӧрмис:
— Ті мый тайӧ, пель вундысьяс?
Ме кодлы шулі — гортъясад котӧртӧй?
Дядя Миша сувтіс миян дор:
— Энӧ вӧтлӧй найӧс, Иван Потапович!
Налы ӧд интереснӧ жӧ.
— «Интереснӧ!»
Налӧн интересуйтчӧмысь спокой эз кут лоны.
Миянлы ковмис мунны.
Ме заводитлі висьтавны гортын изумрудъяс йылысь, но ичӧт чойӧй нинӧм эз гӧгӧрво, а мам эз кут кывзыны:
— Ещӧ мый думыштін!
Кутшӧмкӧ драгоценнӧй изъяс?
Вод да узь, бурджык лоӧ...
Войнас ме вӧтаси, мый ме аддзи вӧв юр ыджда изумруд, меным таысь сетісны орден, и Михаил Петрович оз нин пуктав меным омӧль ӧтметкаяс математика кузя — велӧдча ӧні ме бура.
А то ӧд абу лӧсьыд: орденоносец, и друг двойкаяса...
4. УЧЁНӦЙ ЭКСПЕДИЦИЯ
Мӧд луннас ми некымынысь котӧртлім дядя Миша ордӧ, но сійӧ пукаліс да гижис; сэсся сы дінӧ воліс Захар Васильевич, и найӧ мый йылыськӧ дыр сёрнитісны.
Прӧст лои сійӧ сӧмын рытладорыс.
Ми чӧв олігтыр пукалім мудӧд вылын.
— Но, мый жугыльминныд, геройяс? — юаліс дядя Миша.
— Ми эгӧ жугыльмӧй, ми прӧстӧ сідзи, — шуис Катеринка. — Ме думайта, кутшӧм эськӧ вӧлі бур аддзыны ыджыд-ыджыд изумруд!..
Вӧлӧмкӧ, ми ставным думайтам ӧтитор йылысь.
— Дядя Миша, — шуис Генька, — велӧдӧй миянӧс корсьны.
— Тайӧ, вокӧ, абу шутитана делӧ.
Колӧ зэв дыр велӧдчыны, помавны вуз, практикуйтчыны, и то на код тӧдас, аддзан-ӧ.
Йӧзыс воясӧн корсьӧны да оз аддзыны, а тэ кӧсъян сразу...
— Но, всё равно босьтӧй менӧ аскӧдныд!
Ме тіянлы отсасьны кута.
Но, кӧть мыйсюрӧ мӧда вӧчны — рок пуны, палаткатӧ новлӧдлыны...
Катеринка курччис вомдорсӧ.
Пашка кутіс чушкыны нырнас.
Буракӧ, найӧ думыштӧмаӧсь сійӧс жӧ, мый и ме.
А ме думышті, мый Генька тайӧс вӧчис эз честнӧя: то ставным ӧтлаын, а тані сійӧ ӧтнасӧн асьсӧ петкӧдлӧ, быттьӧкӧ ми лёкджыкӧсь.
— А ме роктӧ тэысь бурджыка пуа!
Тэ ньӧти он и куж, — шуис Катеринка.
— Новлӧдлынытӧ и ме верма, — шуис Пашка. — И палатка и ставсӧ, мый колӧ.
Ыджыдтор тай!
— Ті босьтӧй миянӧс ставнымӧс, — шуи ме. — Ми кутам отсасьны да мый ковмас, ставсӧ вӧчны.
Честнӧй кыв!
Мыйла ӧтнасӧн Генька?
Ми сідзжӧ кӧсъям.
— Да кытчӧ нӧ ме тіянӧс босьта?
Ме ӧд ӧні гӧраясӧ муна, кӧні некод абу.
Тайӧ жӧ абу ворсӧм!
Дядя Миша дыр чӧв оліс, видзӧдлывліс миян вылӧ да мый йылыськӧ думайтіс.
Сійӧ сідзи нинӧм эз и висьтав, сы вӧсна мый бара воис Генькалӧн батьыс.
(Дивӧ, кутшӧм не ас кадӧ сійӧ век локтӧ!)
— Бара нин ті татӧнӧсь!
Тэ вӧтлы найӧс, Михаил Александрович, а то ӧд найӧс кӧ пӧвадитанныд, сэсся и помыс оз во.
— Мыйла нӧ вӧтлыны?
Ми сёрнитчим...
Менам тэ дінӧ, Иван Потапович, сёрни эм.
Пырамӧй керкаас.
Найӧ пырисны, а ми колим да решитім кӧть мый, а не мунны, кытчӧдз огӧ добитчӧй дядя Мишасянь ӧтвет.
Найӧ мый йылыськӧ дыр сёрнитісны, сэсся Иван Потапович восьтіс ӧшиньсӧ да шуис:
— Павел, котӧртлы батьыдла, а тэ, Катерина, корсь мамтӧ...
Иван Степанович ачыс локтӧ?..
Бур.
Иван Степанович — тайӧ менам батьӧй.
Сылы, буракӧ, сідзжӧ окота лоӧма сёрнитыштны выль морткӧд.
Катеринка чукӧстіс мамсӧ град йӧрысь, а Пашка котӧртіс батьысла.
Сійӧ локтіс Фёдор Елизаровичкӧд ӧтлаын.
Найӧ ставныс пырисны керкаӧ, а ми пукалім мудӧд вылын, жугӧдлім юръяснымӧс сы вылын, мыйла найӧс чукӧртісны, и настроениеным миян век омӧльтчис и омӧльтчис.
— Вот ӧні найӧ висьталасны миян йылысь дядя Мишалы, — шуис Пашка, — сійӧ сэсся миянкӧд оз и мӧд ноксьыны.
— Мый найӧ, ичӧтӧсь, нинӧм абусӧ кутасны висьтавлыны? — вочавидзис Катеринка. — Ми ставсӧ асьным висьталім...
— Тайӧ тэ висьталін.
Тшӧктісны тэнӧ?
Век сюйсян кытчӧ оз ков!..
Воссис ӧшинь, и Иван Потапович мыччысис ӧшиньӧд:
— А но, челядь, пырӧй татчӧ.
Ми пырим.
Ставныс пукалӧны пызан сайын, видзӧдӧны миян вылӧ, и он гӧгӧрво — нето кутасны видны, нето ещӧ мыйкӧ.
— Вот мый, пель вундысьяс, — шуӧ Иван Потапович: — тіянлысь грекъястӧ лыддьыны ме ог мӧд — асьныд найӧс тӧданныд.
Сы пыдди медым делӧӧн занимайтчыны, лоны примерӧн, ті...
Но да ладнӧ!
Миян дона гӧсть, Михаил Александрович, тіянӧс оз тӧд да шуӧ, мый ті туяна челядь...
Ті вот вӧзйысьӧмныд сыкӧд мунны.
Ми тані сӧветуйтчыштім да решитім, уборкаӧдз пока кадыс эм на, лэдзлыны тіянӧс сыкӧд — гашкӧ, и збыльысь бур морткӧд тӧлкаджыкӧсь лоанныд.
Ачыс кӧ сійӧ ас вылас татшӧмторсӧ босьтӧ, сылы тыдаланаджык.
Недель кежлӧ ми тіянӧс лэдзам да сетам ставсӧ, мый колӧ.
Но, сӧмын виччысьӧй: доверие онӧ оправдайтӧй — асьныд ас выланыд элясьӧй!..
Но, мый чӧв оланныд?
Ми немӧймим, эгӧ тӧдӧй, эскыны али не эскыны.
— Ми оправдайтам, Иван Потапович! — вӧсньыдик гӧлӧсӧн шуис Катеринка.
— Тадзи пионеръяс оз ӧтвечайтны, — шуис дядя Миша. — Ноко, кыдзи пӧлагайтчӧ?
— Век дасьӧсь! — дружнӧя горӧдім ми.
— А ӧні, — шуис дядя Миша, — локтӧй татчӧ, пуксьӧй пызан саяс.
Ті кӧ мунанныд мекӧд, тайӧ оз ло прогулка, а удж.
Котыртам научнӧй экспедиция став правилӧяс серти...
Экспедицияса начальникӧн лоа ме.
Онӧ возражайтӧй?
Зэв бур!
Начальниклӧн помощникӧн... — сійӧ видзӧдліс Генька вылӧ, и сійӧ гӧрдӧдіс, — Геннадий Фролов.
Сідзи?
Биологическӧй наблюдениеяс да хозяйственнӧй часть поручайтсьӧ Павел Долгихлы.
Санитарнӧй надзор да медицинскӧй обслуживание лоӧ Екатерина Клочко вылын...
Ме кӧсйи нин шуны, мый став интереснӧйсӧ лои юклӧма, а мый жӧ кута вӧчны ме, но дядя Миша ачыс дӧгадайтчис:
— ...Коли ещӧ зэв важнӧй удж, мыйысь зависитӧ став вӧчӧм уджъяслӧн научнӧй ценностьыс.
Экспедицияса учёнӧй секретарӧн назначайтсьӧ Николай Березин.
Сылӧн обязанностьыс — нуӧдны экспедициялысь дневник да вӧчавны маршрутнӧй съёмкаяс.
Ставпӧлӧс хозяйственнӧй уджъяссӧ — сёян пуны, лӧсьӧдны узян места да сідз водзӧ — вӧчны ӧчередьӧн.
Важнӧй уджъяс вӧчӧм вылӧ кутас привлекайтчыны экспедициялӧн личнӧй составыс дзоньнас.
Ставыс яснӧ?
Ставыс вӧлі яснӧ, но ми ещӧ эг на эскӧй асланым пельяслы.
Пашкалӧн да Катеринкалӧн, Генькалӧн, да, буракӧ, тшӧтш и менам чужӧмъясын вӧліны сэтшӧм кыпыдӧсь, мый дядя Миша да став мукӧдъясыс серӧктісны.
— Водзӧ, — бара заводитіс дядя Миша. — Колхозса правление, коді кӧсйӧ отсавны научнӧй изысканиеяслы, сетӧ колана инвентарь: кык чер, мӧлӧтъяс, зыр, кирка.
Продовольствие сідзжӧ лоӧ сетӧма, няньысь кындзи, коді пӧжассьӧ гортъясад да та вӧсна должен лоны босьтӧма гортсьыд, тупӧсьӧн морт вылӧ.
Бурджык сукарӧн, медым эз бакшась.
Инвентарь да научнӧй коллекцияяс кыскалӧм вылӧ сетсьӧ ӧти вӧв...
— А мый нӧ? — шуис Иван Потапович. — Дерт жӧ!
Звёздочкалысь пельпомъяссӧ зыртӧма сийӧснас, а мыйсюрӧ новлӧдлыны сійӧ зэв шогмас.
И тіянлы кокньыдджык, и сійӧ вӧля вылад уборка кежлӧ ӧдйӧджык справитчас.
Сӧмын верзьӧмӧн гӧняйтны сы вылын, — сійӧ видзӧдліс Генька вылӧ, — оз позь!
— Гӧняйтны огӧ кутӧй, Иван Потапович...
Экспедицияса быд членлӧн экипировка: вещевӧй мешӧк, ён гач, бур эськӧ сійӧ кӧ вӧлі важ, бельё пара, запаснӧй дӧрӧм, кичышкӧд, пань, кружка, пурт, ем да сунис.
Быдӧнлӧн должен лоны записнӧй книжка либӧ тетрадь да карандаш...
— А ме ногӧн, — шуис Пашка, — ме ногӧн, нывкаясӧс оз ков босьтны.
— А тайӧ мый вӧсна? — юаліс дядя Миша. — Катя нинӧмӧн тэысь абу омӧльджык, кыдзи меным тӧдса, лэбачьяслысь позъяссӧ оз жуглы...
А кывтӧ, Катя, петкӧдлыны оз ков!..
Ставыс!
Ӧні гортъясаныд, узьны.
Чукӧртчыны аски, стӧч квайт часын.
Лоӧй дасьӧсь!
— Век дасьӧсь! — горӧдім ми да чепӧсйим керкаысь.
Ме лэбзи гортӧ быттьӧ бордъяс вылын.
Мам менам висьталӧмысь нинӧмтор эз гӧгӧрво, скӧрмис да шуис, мый некытчӧ менӧ оз лэдз,
но сэки локтіс бать да ставсӧ висьталіс, кыдзи вӧлі.
Мам ропкыштіс, но прӧстӧ нин сідзи, мода вылас.
Сэсся вундаліс нянь да сюйис пачӧ косьтыны, лӧсьӧдіс батьлысь вещевӧй мешӧксӧ да заводитіс дӧмны гачӧс — сійӧ сэтшӧм ён, мый ме весиг чуйми, кор крукаси кӧрт тувйӧ да косялі сійӧс: чайті, кӧрт тувйыс чегас, а гачыс кольӧ дзоньӧн...
Ме кайи паччӧр вылӧ да решиті не узьны, сы вӧсна мый кытчӧ нӧ тайӧ шогмӧ, первойсяньыс кӧ сёрман?
Медым не унмовсьны, ме дыр видзӧді лампа вылӧ, но синъясӧй кутісны куньсьыны, и меным ковмис найӧс восьтыны век паськыдджыка и паськыдджыка.
— Тэ мый синъястӧ паськӧдлан? — юаліс мам. — Узьны колӧ.
Шоныд паччӧр вылын вӧлі ёна вугрӧдлӧ, ме нинӧмтор нин эг вермы вӧчны да пырысьтӧм-пыр жӧ унмовси.
...Ме чеччышті паччӧр вылысь, аслам дзикӧдз пӧсявсьӧма.
Керкаын вӧлі пемыд, чӧв-лӧнь, и меным кажитчис, мый ме дзикӧдз сёрми.
Истӧг ме эг аддзы да видзчысьӧмӧн кавшаси лабичӧ, медым кималасӧн тӧдмавны часі-ходикъяс стрелкаяслысь положениесӧ.
Муртса ме нюжӧдчи часіӧдз, кыдзи лабич шатовмуні да грымгысис-пӧри джоджӧ.
Соня повзис, бӧрддзис.
Бать чеччыштіс, ӧзтіс истӧг.
— Мый тэ сэні вӧчан? — юаліс сійӧ.
— Меным кажитчис... часіыс сувтӧма...
— Мун аслад местаӧ да узь!..
Он сёрмы.
Медбӧрын ӧшиньяс рудӧдісны, и керкаын кутісны нин тӧдчыны пызан да табуреткаяс; сӧмын стенъяс век на вӧліны сьӧдӧсь.
Ме надзӧникӧн пасьтаси, лэччи паччӧр вылысь да, мешӧк кватитӧм бӧрын, кӧсйи нин уйкнитны-петны керкаысь, но садьмис мам:
— Кытчӧ тэ татшӧм водзсӧ лӧсьӧдчин?
Курӧгъяс на узьӧны, а сійӧ нин лӧсьӧдчӧма мунны.
— Да ӧд, мам, найӧ курӧгъяс, налы экспедицияӧ мунны оз ков...
— Сёйышт, сэки мунан.
А то ог и лэдз!
Ставыс тайӧ асывнас вӧчсис вывті надзӧн, кыдзи киноын, кор механикыс дышпырысь бергӧдлӧ передвижкалысь воропсӧ.
Мам зэв дыр мыссис, сынасис да пыдісянь лолаліс, сэсся босьтіс пӧдӧнча да тэрмасьтӧг петіс посводзӧ.
Ходикъяс вылын бура нин вӧлі тыдалӧ — нёль час.
Лишнӧй кад вӧлі этша, а бать век на эз садьмы, а мам мыйкӧ должен пуны...
Ме котӧртлі вала, пырті пес, юкалі сартас да быд здукӧ видзӧдлывлі часі вылӧ.
Ӧні меным кажитчис, мый сійӧ мунӧ вывті ӧдйӧ да маятниклӧн быд довкнитчӧм йӧткыштӧ менӧ сёрмӧмлань...
Медбӧрын чеччис бать, мам лӧсьӧдіс завтрак.
Виньдалігтырйи да сотчалігтырйи ме ньылышті сійӧс да чепӧсйи пызан сайысь:
— Ме муні.
— Сулав! — шуис бать. — Ноко, петкӧдлы ассьыд мешӧктӧ.
Сідз и эм...
Коді нӧ тадзи тэчлӧ — кружка да сукаръяс уліас, а бельё вевдорас?
Кружкаыс тэнсьыд гӧрбтӧ зыртас, а сукаръяс чирйысясны крӧшкиӧдз.
Видзӧд, кыдзи колӧ.
Сійӧ кыскаліс мешӧкысь ставсӧ да тэчис выльысь: небыдторсӧ да мый регыдӧн оз ковмы — уліас, а выліас кружка, сукаръяс, пань да татшӧмсяма мукӧдторъяс.
Сэсся восьтіс ящик, и кор веськӧдчис, ме дрӧгниті радлӧмла: сы киын вӧлі полевӧй сумка сэтчӧ лӧсьӧдӧм компасӧн.
— На, путешественник.
Сӧмын смотри — ме война вылын видзи, эн вошты и тэ.
Сумкаас вӧлі клеёнка коркаа кыз тетрадь, а ичӧтик зепъясас чурвидзисны ёсьтӧм карандашъяс.
Сумкалӧн ӧти бокыс вӧлі югыд да шыльыд, быттьӧ лакируйтӧма.
И медся главнӧйыс — вӧлі компас, настӧящӧй, ыргӧнӧн дзирдалысь компас!..
Ме вещӧвӧй мешӧкаси, пельпом вомӧн ӧшӧді сумка.
— Смотри эн дур... и кут асьтӧ, кыдзи мужчина.
Гӧгӧрвоин?..
Прӧщайтчы мамыдкӧд да котӧрт — ме аддза, кокъясыд тэнад местаас оз сулавны.
Мам окыштіс менӧ.
Ме чупниті сійӧс кытчӧкӧ пель саяс, видзӧдлі часі вылӧ да, повзьӧмӧйла акнитӧм бӧрын — вит час да джын! — лэбышті керкаысь.
Ме котӧрті улича кузя, быттьӧкӧ ме бӧрся вӧтчисны сиктысь став понъясыс, но век жӧ сёрми: Генька да Пашка вӧліны нин места вылынӧсь.
Найӧс кытшалӧмаӧсь челядь, кодъяс тӧдісны нин сы йылысь, мый миянӧс аскӧдыс босьтӧ дядя Миша.
Генька вӧлі серьёзнӧй, тӧждысьысь, а Пашка кашкис — сійӧ кыскӧма сэтшӧм мешӧк, мый сійӧс кык мортлы сьӧкыд нуны.
— Мый тэ сэтчӧ тувъялін?
— Мый колӧ, сійӧс и тувъялі...
Код тӧдас мый ковмас сэні?
Кватитчим — некодлӧн абу, а менам эм!
— А кыскынысӧ сійӧс кыдзи?..
Катеринка корис миянӧс керкаас.
Пашка эз удит мешӧкасьнысӧ да пыртіс сійӧс кияснас шымыртӧмӧн, мый вӧсна пель йылӧдзыс гӧрдӧдіс.
— О-о! — Дядя Миша сувтіс пызан сайысь. — Вот тайӧ снаряжение!
Ті, ме аддза, дасьӧсь поход кежлӧ, но первой вӧчам неыджыд прӧверка.
Пуксьӧй.
Ми пуксим пызан дорӧ, а челядь, кодъяс колины ывла вылӧ, ляскысисны ӧшиньяс бердӧ.
— Кытчӧ да мыйла ми мунам?
— Корсьны, — шуис Катеринка.
— Мый?
— Изумрудъяс.
— А ме ногӧн, — шуис Пашка, — мый аддзам, сійӧ и миян.
— Тадзи сӧмын тӧрытъя лунсӧ корсьӧны.
Уточнитам задачасӧ.
Со миян районлӧн карта, — дядя Миша вольсаліс пызан вылӧ ыджыд карта, — со сикт, и со визувтӧ Тыжа.
Карта вылын чукыль-мукыльӧн гартчис кельыдлӧз рӧма змей, а гӧгӧрыс вӧлі краситӧма коричневӧй краскаӧн.
— Делӧыс сыын, мый карталӧн масштабыс зэв ичӧт — тані ӧти дюймас нелямын верст, сійӧ важ да уна случайясын абу вернӧй.
Ёна дӧверяйтны сылы оз позь, и ми кутшӧмакӧ вермам лыддьыны, мый миян водзын, кыдзи шуӧны географъяс, «еджыд пятно», мӧдногӧн кӧ исследуйттӧм область.
Миян мог исследуйтны сійӧс.
— Кыдзи нӧ исследуйттӧм, кор ми тані олам? — юаліс Пашка.
— Исследуйттӧм — сійӧ оз висьтав сы йылысь, мый сэні оз овны.
Эмӧсь местаяс, кӧні йӧз олӧны зэв нин важысянь, но геология боксянь найӧс ӧнӧдз на кыдзи колӧ абу изучитӧма.
Медся омӧля исследуйтӧмаӧсь Сибирлӧн войвылыс да лунвылыс...
Сідзкӧ, миян мог — кыдзи позьӧ подробнӧйджыка изучитны Тыжалысь исследуйттӧм йывсӧ.
Тырвыйӧ, быд боксянь изучитӧм могысь колӧны уна специалистъяс.
Ми найӧс вежны огӧ вермӧй, но долженӧсь вӧчны ставсӧ, мый миян вынъяс серти.
Медвойдӧр колӧ составитны исследуйтан районлысь карта, а та могысь колӧ нуӧдны топографическӧй съёмка.
Тайӧс кутас вӧчны, кыдзи ми сёрнитчим, Коля...
— Ме ог куж, — шӧпниті ме, могсӧ гӧгӧрвотӧмла шогӧ усьӧм вӧсна.
— Нинӧм.
Ме отсала, и ёртъясыд отсаласны...
Мӧд-кӧ, асланым маршрут кузя ми кутам геологическӧя обследуйтны районсӧ.
Животнӧйясӧс коллекционируйтны ми огӧ вермӧй, но наблюдениеяс животнӧй мир бӧрся нуӧдны быть, сідз жӧ кыдзи и быдмӧгъяс бӧрся.
И ещӧ ӧтитор: эм сэтшӧм наука кулӧм животнӧйяс йылысь — палеонтология; сійӧ рӧднӧй чой геологиялӧн да сылӧн первой отсасьысь.
Вот мый вӧсна быдӧн долженӧсь внимательнӧя следитны — оз-ӧ паныдасьны лыяс, измӧм колясъяс, кулӧм животнӧйяслӧн отпечатокъяс.
Быд татшӧм аддзӧмтор — наукалы открытие...
А ӧні прӧверитам снаряжение.
Ноко, ректӧй ассьыныд мешӧкъяснытӧ!
Генькалысь да менсьым мешӧкъяснымӧс сійӧ ошкис: ставсӧ вӧлі тэчӧма, кыдзи колӧ.
Катеринкалӧн эз вӧв салдатскӧй, а кутшӧмкӧ фасоннӧй, зепъяса, кӧвъяса да тешкодь нима «рюкзак»: тайӧ мамыс сылы сетӧма батьыслысь.
Дядя Миша шуис, мый вот тайӧ — медся удобнӧй, тшӧктіс Катеринкалы мерайтны да зэлӧдіс ременьяссӧ, сы вӧсна мый мешӧкыс сылӧн ӧшаліс эз мыш вылас, а коссьыс улынджык.
Сэсся ӧчередь воис Пашкаӧдз.
Сійӧ заводитліс ректыны ӧтиӧн-ӧтиӧн, но сэтшӧм ньӧжйӧ, мый ставным дӧзмим.
Дядя Миша босьтіс мешӧксӧ да кисьтіс ставсӧ ӧтпырйӧ.
Мыйыс сӧмын сэні эз вӧв!
Клещи, струж, гез, кӧрт тувъяс, кутшӧмкӧ кӧртторъяс, бечева, кучик торъяс, трубичаяс, вӧв бурси, вугыр кӧвъяс, посни да гырысь банкаяс...
Дядя Миша видзӧдліс став тайӧ чукӧр вылас, Пашка вылӧ, сэсся бара чукӧр вылас:
— Тэ нӧ мый, тайгаас универсальнӧй магазин кӧсъян восьтыны?
Ми серӧктім, а Пашка гӧрдӧдіс да скӧрмис:
— Некутшӧм абу магазин...
Тані ставыс коланатор.
Ті жӧ асьныд висьталінныд, мый мунам исследуйттӧм областьӧ.
Сідзкӧ, колӧ ставторсӧ босьтны.
— Да ӧд сӧмын тэнсьыд мешӧктӧ кыскавны ковмас вьючнӧй вӧв!
И тэ он кут делӧӧн занимайтчыны, а аслад мешӧк гӧгӧр гӧгравны.
Со... — сійӧ ӧдйӧ бӧрйис чукӧрсьыс да торйӧдіс бокӧ сукаръяс, паськӧм, кружка, пань, пурт, тетрадь, — тайӧс сьӧрсьыд, а став мукӧдсӧ ну гортад...
А мыйла тэ галстуктӧм?
Пашка абу пасьталӧма пионерскӧй галстук.
— Да ӧд тайгаас косялан, няйтӧсьтан...
— Гӧрд галстук няйтӧсьтны позьӧ сӧмын лёк делӧясӧн.
Тэ участвуйтан сэтшӧм важнӧй походын — и пасьтасьӧмыд абу форма серти.
Вит минута мысти лоны тані и галстукӧн!
Пашка тэчис мешӧкас ассьыс имуществосӧ да котӧртіс.
— Но, экспедицияса учёнӧй секретарь ёрт, — шуис меным дядя Миша, — тэ, ме аддза, бура снарядитчӧмыд — сумка, компас...
Видлам сылысь действиесӧ.
Ми петім улича вылӧ.
— Тэнад обязанность — маршрутнӧй съёмка.
Тайӧ лоӧ — артавны прӧйдитӧм расстояниеяс, определяйтны этаплысь, поворотъяслысь местасӧ, чертитны туйлысь карта.
Мыйсянь колӧ заводитны?
— Ог тӧд.
— Миян исходнӧй пункт — сикт.
Но тайӧ вывті паськыд.
Индам кутшӧмкӧ опорнӧй точка тыдаланаджыкӧс.
Но, шуам, кузнеча.
(Кузнеча сулаліс пӧшти орччӧн.)
Кытчӧ ми мунам водзӧ?
— Веськыдвылӧ, пӧскӧтиналань, а сэсся ю кузя...
— Веськыдвылӧ?
А кыдзи тэ тайӧ «веськыдвылӧсӧ» петкӧдлан карта вылын?
Сы могысь медым аддзыны направление да мунны сы серти, колӧ определитны азимут.
Видзӧд: компаслӧн стрелкаыс петкӧдлӧ войвылӧ, а миянлы колӧ мунны асыввойвылӧ — со эсійӧ коз пуланьыс, коді сулалӧ берегын, туй дорас.
Сійӧ коз пусяньыс кӧ нуӧдны веськыд визь компас шӧрӧ, сійӧ стрелкаыскӧд артмӧдас комын градуса угол.
Тайӧ и эм миян первой азимут.
Колӧ мунны сідзи, медым пыр кутны тайӧ направлениесӧ магнитнӧй стрелка серти комын градус.
— А кыдзи мерайтны расстояние?
— Миян приборъяс абуӧсь, та вӧсна кутам определяйтны мӧд способӧн...
Ноко, мун туй вомӧныс аслад обыкновеннӧй шагӧн да лыддьы воськов лыдтӧ.
Ме вуджи туйсӧ:
— Нелямын куим.
— Лок бӧр да бара лыддьы...
Уна-ӧ ӧні?
— Нелямын кык.
— Заводит первойсяньыс!..
Ӧні нелямын куим?
Кутам лыддьыны, мый правильнӧджык нелямын куим...
Катя, босьт рулетка лента да котӧрт туй вомӧныс...
Но вот: тэнад нелямын куим воськолыд равняйтчӧ дас сизим метрлы; сідзкӧ, быд воськолын нелямын сантиметр.
Тэ кутан лыддьыны воськовъяс ӧти тӧдчана пунктсянь либӧ поворотсянь мӧдӧдз да гижавны.
Сэки котӧрӧн воис Пашка да тэчис ассьыс кольӧм кӧлуйсӧ мешӧкас.
— Ӧні ставыс лючки-ладнӧ.
Босьтӧй ассьыныд снаряжениетӧ — и Иван Потапович ордӧ.
Сиктса став челядьыс мӧдӧдчисны миян бӧрся.
Мунігӧн Геннадий муртса эз косьӧ во Васька Щербатыйкӧд.
Васька аслас другъяскӧд — Фимка Рябковкӧд да Сенька Федотовкӧд — сулаліс асланыс керка дорын и, кор ми воим на весьтӧ, сьӧвзис да горӧдіс:
— Видзӧдлӧй, ребята: мунӧны гартӧм-мавтӧм учёнӧйяс, ваын кӧтӧдӧмъяс...
Генька чепӧсйис места вывсьыс, но дядя Миша кутіс сійӧс киӧдыс:
— Тэ кытчӧ?
— Ме сылы ӧні сетышта!..
— Бара тышкасьны?
— Сійӧ жӧ век ачыс эльтчӧ.
— А мыйла ті онӧ лӧсялӧ?
— Сыкӧд лӧсялан, дерт нин!
Васька и збыльысь некор эз кольлы случай, медым кодӧскӧ миян пиысь не чуткыны, и миян костын век овлывлісны тышкасьӧмъяс.
Коркӧ вӧлі дзик мӧдногӧн: ми велӧдчим ӧти классын да овлім зэв дружнӧя.
Сэсся сійӧ дыр висис, эз вермы вӧтӧдны кольӧмсӧ да витӧд классӧ коли мӧд во кежлӧ, а ми вуджим квайтӧд классӧ.
И вот сійӧ кадсянь кыдзкӧ сідзи артмис, мый ми торъялім да кутім скӧравны ӧта-мӧд вылӧ.
Сылӧн чукӧрмис аслас компания — Фимка да Сенька: найӧ ичӧтджыкӧсь сыысь да, кыдзи атаманлысь, быдтор кывзӧны.
И сиктса став челядьыс юксисны кык лагерь вылӧ: ӧтияс кыссисны миян дінӧ да признайтісны Генькалысь юрнуӧдӧмсӧ, мукӧдъяс сулалісны Васька дор.
Ми найӧс нимтім «бӧбъясӧн», а найӧ эльтісны миянӧс «сьӧлаясӧн».
Кличкаыс дзик гӧгӧрвотӧм да весиг йӧй сяма, но ми мыйлакӧ вӧлі дӧзмам.
Вот и ӧні Васька, буракӧ, вежалӧм вӧсна, мый ми мунам экспедицияӧ, а сійӧс оз босьтны, шуис тайӧ йӧйталӧмсӧ «учёнӧйяс» йылысь, а другъясыс сылӧн серӧктісны...
Иван Потапович виччысис нин миянӧс кладовщикыскӧд.
Шыдӧс, сов да сакар, кодъясӧс кисьталӧмаӧсь ичӧтик мешӧкъясӧ, пукталім ыджыд мешӧкӧ, сэтчӧ жӧ пуктім пӧрт да ыджыд чайник.
Геннадий конюшняысь вайӧдіс Звёздочкаӧс.
Вьючнӧй седлӧ пыдди ми лӧсьӧдім седелка, кӧрталім сы бердӧ мешӧк, а выліас инструментъяс.
— Смирно! — командуйтіс дядя Миша. — Экспедиция дась поход кежлӧ, Иван Потапович.
Разрешитӧй мӧдӧдчыны?
— Бур туй! — Сійӧ кутліс дядя Мишалысь кисӧ. — Тэ нин, Михаил Александрович, миян вылӧ эн элясь: рад эськӧ тэкӧд ыстыны Захар Васильевичӧс, да кадыс сэтшӧм, мый быд гоз ки зӧлӧтаысь донаджык.
И кокъясыс сылӧн этайӧ — тыдалӧ, лишнӧй нин ветлӧдлӧмаӧсь...
— Нинӧм, ми асланым командакӧд сідзжӧ огӧ этша вӧчӧй.
— Да команда нин... — Иван Потапович бергӧдчис миянлань: — Смотри, челядь, вильшасьтӧг!
Мортыс тіянӧс серьёзнӧй делӧ вылӧ босьтӧ — лоӧй сылы настӧящӧй отсасьысьясӧн.
— Век дасьӧсь! — горӧдім ми да дядя Миша сигнал серти вӧрзьӧдчим туйӧ.
5. ПЕРВОЙ АДДЗӦМТОР
Ставсьыс водзын, бӧжсӧ вывлань лэптӧмӧн, котӧртіс кузь гӧна Дружок — Пашкалӧн понпиыс; сэсся муні ме, ме бӧрся Пашка дом поводӧд нуӧдіс Звёздочкаӧс, а сэсся — Генька да дядя Миша.
Катеринка эз вермы спокойнӧя мунны и то котӧртлас водзӧ да мешайтчӧ кок улын, то волас Звёздочка дорӧ, быттьӧкӧ мыйкӧ лӧсьӧдышталӧ вьюк дінсьыс, то восьлаліс дядя Мишакӧд орччӧн.
Тадзи ми мунім сикт кузя, и став сиктыс видзӧдіс миян вылӧ, сы вӧсна мый оз быд лун овлы, медым муніс научнӧй экспедиция да сэні участвуйтісны пионеръяс.
Васька Щербатый ещӧ кӧсйис торкны миянлысь настроениенымӧс, но сылӧн нинӧм эз артмы.
Сійӧ лэдзис ас дінтіыс прӧйдитны став процессияыслы, а сэсся горӧдіс:
— Эй, гез йылын ӧшпиян!
Ӧдйӧджык мунӧй, а то бӧрӧ колянныд, ме тіянӧс ордъя...
Тайӧ вӧлі дзик нин йӧй нога баквалитчӧм, и ми быттьӧ эгӧ и кывлӧй сылысь горӧдӧмсӧ.
Иван Потапович, дядя Федя да Захар Васильевич колльӧдісны миянӧс сикт помӧдз.
Став мукӧд челядьыслы кувтӧдзыс вӧлі завидь: найӧс оз босьтны, а босьтӧны миянӧс, сы вӧсна мый найӧ ещӧ ичӧтӧсь на, а ми ыджыдӧсь нин да вермам нуӧдны исследованиеяс.
Гырысьяслы, буракӧ, сідзжӧ вӧлі завидь, сӧмын тайӧс найӧ эз петкӧдлыны да видзӧдісны быттьӧ прӧстӧ сідзи.
Ичӧтъяс первойсӧ то ӧти, то мӧд мунісны ылын кодь, а сэсся кытшалісны миянӧс топыд кытшӧн.
Пашка восьлаліс тшапа, дядя Миша нюмъяліс, а Генька да Катеринка, дерт, вышшитчыштісны.
Сӧмын меным некор вӧлі видзӧдны ӧтарӧ-мӧдарӧ да вышшитчыны: колӧ вӧлі лыддьыны воськовъяс да видзӧдны азимут бӧрся, медым сійӧ эз вош.
Дерт, позьӧ вӧлі прӧстӧ мунны коз пулань, коді быдмӧ ю берегын, сы вӧсна мый сэтчӧ нуӧдіс веськыд туй, но тайӧ эськӧ эз ло научнӧй ногӧн да эз вӧв сэтшӧм интереснӧ.
А тайӧ абу дзик прӧстӧ видзӧдны азимут бӧрся мунігмоз — стрелкаыс дугдывтӧг йӧктӧ да оз кӧсйы сулавны ӧти местаын.
Сэсся зэв ёна мешайтісны посни челядь: быдӧнлы вӧлі окота тӧдмавны, мыйла ме видзӧда сумка вылӧ да мыйсяма штука сійӧ компасыс.
Но меным некор вӧлі ӧтвечайтны вопросъяс вылас — ме полі торксьыны лыддьӧмысь.
И муртса эг торксьы: котӧртіс ме дінӧ Катеринка да заводитіс мыйкӧ висьтавны, но ме шуи, медым сійӧ эз юась немтор абусӧ, ме и сідзи нин пола торксьӧмысь.
— Ыджыдтор тай! — шуис сійӧ. — Кора дядя Мишалысь, и сійӧ сетас меным неуна нуыштны компассӧ.
Сылӧн эм жӧ, и нинӧм ныртӧ лэптавны!..
Ме ньӧти эг ышнясь, а прӧстӧ вӧлі ог эшты и та вӧсна зэв ёна скӧрми.
И мыйӧн сӧмын скӧрми, сідзи сразу и торкси лыддьӧмсьыс.
Ме синмӧн эг кут аддзыны Катеринкаӧс и, гашкӧ, кучки эськӧ сылы, медым сійӧ тӧдіс, но сэки ми буретш воим Тыжа берегвывса коз пу дорӧ.
— Но, ребята, — шуис дядя Миша посни челядьлы, — аттьӧ, мый колльӧдінныд.
Водзӧ ми мунам асьным.
Аддзысьлытӧдз...
Коля, пасйы азимуттӧ Тыжа чукыльтанінӧ.
— Дядя Миша, — шуи ме, мыйӧн сӧмын ми вешйыштім челядь дінысь, — висьталӧй Катеринкалы, медым сійӧ эз мешайтчы, а то торкис менӧ лыддьӧмысь, и ӧні кӧть бӧр котӧртлы да выльысь лыддьы.
— Оз, бӧр котӧртлыны, пӧжалуй, оз ков...
Ми со мый вӧчам: медым лыддьӧмыс вӧлі вернӧйджык, Катя мед тшӧтш лыддьӧ.
Сэки ті верманныд ӧта-мӧднытӧ прӧверитны.
Катеринкалы, дерт, зэв лои рад, а меным таысь неуна лои ӧбиднӧ: быттьӧкӧ ме ачым ӧтнамӧн ог вермы лыддьынысӧ!
Но мед нин бурджык лыддьӧ больгӧм дорысь.
Посни челядь кольччисны коз пу дорӧ да видзӧдісны миян бӧрся, кытчӧдз ми эгӧ кежӧй скала сайӧ ю чукыльтанінын.
Чукыльтанінсянь Тыжа визувтӧ пӧшти веськыда крут гӧраяс костӧд, кӧні быдмӧ коз да ньыв сора вӧр.
Водзын кыпӧдчӧ зэв ыджыд Батырган бом.
Миян муяс помасисны чукыльтанінын; ӧрешкиясла, тшакла да вотӧсла ми ветлывлім сиктсянь войвывлань да асыввывлань, а Батырган сайӧ сиктса олысьяс пиысь некод эз ветлывлы — сэні местаясыс вӧліны дзик тӧдтӧмӧсь, сьӧкыда прӧйдитанаӧсь.
Тайӧ нин збыльвылӧ заводитчӧ вӧлі исследуйттӧм область, кӧні ми, колӧкӧ, вӧчам необыкновеннӧй открытиеяс.
Та йылысь мӧвпалігӧн менам лолӧй тырлі да ме ӧддзӧдлі воськовъясӧс.
— Коля, эн тэрмась, мун ӧтмоза! — ӧлӧдлывліс менӧ дядя Миша.
Сійӧ муніс спокойнӧя да весиг мыйкӧ шутьляліс, быттьӧкӧ ми мунім эгӧ экспедицияӧ, а гуляйтны; видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ, сувтлывліс, матыстчывліс дзик Тыжа дорӧ, муніс изъяс да галькияс кузя да весиг эз и лӧсьӧдчы заводитны научнӧй удж.
Геннадий сувтлытӧг муніс сы кок туй кузя да зілис ставсӧ вӧчны сідзи, кыдзи дядя Миша.
Пашка муніс, юрсӧ копыртӧмӧн да кок улас видзӧдігтыр, быттьӧкӧ сокровищеясыс куйлісны веськыда кок улас да колӧ сӧмын копыртчыны, медым найӧс лэптыны.
Сэсся сылӧн, буракӧ, сьыліыс висьмис либӧ сійӧ воштіс надеясӧ мыйкӧ аддзыны, и сійӧ прӧстӧ нин видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Катеринка ӧні сэтшӧма эз эшты, мый некод дінӧ эз шыасьлы — сійӧ весиг вӧрӧдіс вомдоръяссӧ воськовъяссӧ лыддигӧн.
Ми мунім, мунім...
Батырган кыпӧдчис пыр вывлань, но ньӧти эз матыстчы, сӧмын лӧзысь вочасӧн лои вижӧн.
Ме думышті, мый ми сразу воам сы дінӧ, но друг дядя Миша видзӧдліс часі вылас да сетіс команда:
— Стоп!
Шойччӧм да завтрак.
— Да ӧд водз на!
И зэв этша прӧйдитім! — вочавидзим ми.
— Ӧні дас кык час, мунім ми вит час чӧж и прӧйдитім эг нин сэтшӧм этша.
Лишнӧй мудзтӧдчыны оз позь: миянлы колӧ мунны и талун и аски.
И вообщӧ, начальниккӧд оз вензьывлыны...
Геннадий — увъясла!..
Павел — разь вӧв вылысь вьюк!..
Катя — вала, а Николай — помав гижӧдъястӧ.
Дядя Миша отсаліс Пашкалы разьны вьюксӧ Звёздочка вылысь, и вӧвсӧ лэдзисны йирсьыны.
Катеринка кватитіс чайник да котӧртіс ю дорӧ, а ме, гижны помалӧм бӧрын, муні отсыштны Генькалы.
Пока ме чукӧрті кос увъяс, шойччан местаын ыпъявны кутіс нин бипур, да сы весьтын таган вылын ӧшаліс чайник.
Ми ӧдйӧ завтракайтім, и дядя Миша тшӧктіс миянлы водны да кокъясӧс лэптыны вывлань, медым сэтысь вирыс лэччис — сэки мудзӧмыс прӧйдитӧ ӧдйӧ.
Ми ньӧти эгӧ мудзӧй, но паныд шуасьӧмъяс эз отсавны и миянлы ковмис куйлыны.
Час мысти ми чеччим, Звёздочка вылӧ кӧрталім вьюк да вӧрзим водзӧ.
Ӧні Батырган миян водзын тупкис небесалысь пӧшти нёльӧд юкӧнсӧ.
Кустарник лои пыр сукджык да сукджык, и сы пыр мунны лои век сьӧкыдджык.
Звёздочка ӧтарӧ крукасьліс вьюкнас увъясӧ; сэки сійӧс ковмыліс бӧрыньтны да кытшовтӧдны.
Регыд Батырган вылысь позьны нин кутіс торйӧдны ӧтка пуяс, кӧнсюрӧ тыдалісны куш изъяс.
Тыжа, кодӧс вӧлі топӧдӧма ӧтар боксяньыс Батырган, мӧдар боксяньыс скала, шумитіс пыр ёнджыка да скӧрысь бузгис.
Дядя Миша муніс век берег пӧлӧныс да внимательнӧя видзӧдіс изъяс вылӧ.
Ми сідзжӧ сюся видзӧдім, но изъяс вӧліны кыдзи изъяс: рудӧсь, вижоватӧсь либӧ пемыдвеж рӧмаӧсь.
Дзик Батырган подув дорын вӧрыс воссис, и ми петім неыджыд мыльк вылӧ, кӧні быдмис сук турун.
— Вот и узьӧм вылӧ места, — шуис дядя Миша. — Пӧрччыны амуниция, пестыны бипур да лӧсьӧдчыны вой кежлӧ!
Звёздочкаӧс чоталім да лэдзим йирсьыны, кыскалім кос пуяс бипур ӧзтыны.
Катеринка пуксис весавны шыд пиӧ картупель.
Дядя Миша шуис, мый поводдяыс, тыдалӧ, оз кӧсйы торксьыны да та вӧсна шалаш стрӧитны огӧ кутӧй, а вӧчам лэбув.
Сійӧ да Генька кералісны кузь потшъяс, тувъялісны вожкаа кык майӧг, на вылӧ пуктісны потш, а сы дінӧ пӧкатӧн пукталісны мукӧдъяссӧ.
Ме да Пашка ваялім лыс лапъяс да пукталім найӧс потшъяс вылас сідзи, кытчӧдз миян эз артмы пӧката керка вевтджын кодь.
Сэсся ми кералім уна лыс лап, вольсалім найӧс вевт улас, и миян артмис джуджыд, небыд вольпась.
Катеринка ӧшӧдіс бипур весьтӧ шыд тыра котелок, а ачыс котӧртіс корсьны дикӧй лук.
Шыд вӧлі гӧтов нин, а сійӧ век абу и абу.
Дядя Миша кутіс тӧждысьны, кыдзи Катеринка друг тӧвныр моз лэбыштіс-воис.
Ичӧтик кӧсаясыс сылӧн разьсьӧмаӧсь, ачыс парсассьӧма, лолыс тырӧма да дыр нинӧмтор эз вермы шуны, а сэсся шуис, мый аддзис «ископаемӧй».
— Но-о? — чуймис дядя Миша. — Бур!
Сӧмын первой ӧбедайтам, а сэсся мунам видзӧдлыны тэнсьыд ископаемӧйтӧ.
Меным лои неуна ӧбиднӧ: Катеринка сэтшӧм слабиник да вӧчис нин научнӧй открытие, а ме должен, быттьӧкӧ вурӧма, мунны маршрут кузя да лыддьыны воськовъяс — уна открытие тадзнад вӧчан!
Менам весиг кынӧмӧй эз мӧд сюмавны, кӧть шыдыс вӧлі зэв чӧскыд.
Сійӧ, збыльысь, тшын дука вӧлі, но век жӧ кажитчис ёна чӧскыдӧн гортса шыдъяс дорысь.
Ӧбедайтӧм бӧрын мунім видзӧдлыны «ископаемӧйсӧ».
Гордӧй да дӧвӧльнӧй, Катеринка муніс водзвылын.
Ми прӧйдитім том вӧраинті да петім неыджыд кушинӧ.
Бушколӧн пӧрӧдӧм сісь ньыв пу дорын куйлісны некымын лы да паськыд юр лы.
Катеринка торжествуйтӧмӧн видзӧдліс миян вылӧ, и меным лои зэв завидь: аддзӧмторйыс вӧлі син водзын.
Дядя Миша видзӧдліс лыяс вылас да друг зэв ёна кутіс курксыны-кызны, кыдзи миянкӧд первойяысь паныдасигӧн.
Генька дугдывтӧг чукрасис, бергӧдліс нырсӧ бокӧ да медбӧрын эз вермы терпитнысӧ:
— Но и дука жӧ тэнад ископаемӧйыд!
И збыльысь, лыясысь кыліс клящӧй дук.
— Да... — шуис дядя Миша. — Пола, Катя, мый тэ ӧшибитчин.
Тайӧ абу ископаемӧй, а дзик современнӧй животнӧй, да ещӧ и гортса.
Юр лы сертиыс тайӧ обыкновеннӧй кукань.
Катеринка гӧрдӧдіс:
— Кытысь нӧ тані куканьыс?
Найӧ жӧ сиктынӧсь...
— Ог тӧд...
Кутшӧмкӧ ногӧн ылалӧма, но... и кулӧма.
И, колӧ чайтны, абу на зэв важӧн, ӧнӧдз кӧ на сыысь дук петӧ.
Кустъяс пӧвстысь кыліс трачкӧдчӧм, эргӧм, и кушинӧ чепӧсйис Дружок.
Пиньясас сійӧ вӧлі курччӧма мыйкӧ гӧна бедь кодьӧс.
Сійӧ тракйис тайӧ бедьсӧ ӧтар-мӧдарӧ, шыбитлас, эргӧмӧн чеччыштлас бӧрӧ, сэсся бара кватитас да заводитас тракйыны.
Пашка котӧртіс да мырддис сылысь бедьсӧ.
Тайӧ вӧлі кодлӧнкӧ сера бӧж, а помас сьӧд гӧн чукӧр.
— Ой, ме тӧда! — горӧдіс Катеринка. — Тайӧ жӧ Егорьевна тьӧткалӧн куканьыс.
Сійӧ жӧ неважӧн воши, и сылӧн бӧжыс вӧлі татшӧм...
Ми ставным шуим, мый вошӧм Лысколӧн бӧжыс вӧлі стӧч татшӧм.
— Зэв вермас лоны, мый тайӧ сійӧ и эм, — сӧгласитчис дядя Миша.
— А мыйла сійӧ куліс?
— Сійӧс, навернӧ, ош косявлӧма, — ассьыс чайтӧмсӧ висьталіс Генька.
Миянлы кыдзкӧ эз ло лӧсьыд.
Мый, сійӧ кӧ кӧнкӧ тані матын да друг уськӧдчас миян вылӧ?
Но, вӧлі кӧ эськӧ быдӧнлӧн ружье — мӧд делӧ, а то ставным вылӧ ӧти ружье дядя Мишалӧн, да и сійӧ коли лагерӧ.
Ми пыр жӧ ланьтім да лоим жугыльӧсь, а Пашка друг котӧртіс кругӧд, и кругыс лои пыр паськыдджык.
Дружок, кывсӧ нюжӧдӧмӧн, зіля котӧртіс сы бӧрся.
Дядя Миша пыр жӧ дӧгадайтчис.
— Молодец, Павел!
Сӧмын тані сьӧкыд корсьнытӧ — туруна...
Но Пашка аддзис нин сійӧс, мый корсис.
Сэні, кытчӧ сійӧ сувтіс, туруныс эз вӧв, и ляпкыд лыа вылын бура тӧдчисны кодлӧнкӧ кок туйясыс.
— Со, — шуис Пашка, Дружоксӧ кутіг, коді чепсасис котӧртны водзӧ, — аддзанныд?
Тайӧ сійӧ...
— Коді?
Тайӧ Катеринка таті котралӧма, сылӧн и кок туйясыс, — шуи ме.
— Эк тэ, ньӧти он разбирайтчы!..
Катеринка, а ноко, тувччы татчӧ...
Со видзӧд: сылӧн кок туйыс и тайӧ кок туйыс...
Ыджда сертиыс кок туйяс эз вӧвны ӧтыдждаӧсь да ӧткодьӧсь.
Катеринкалӧн тӧдчис кок лапаыс ставнас, яснӧя тыдалісны коклябӧрыс, кок чуньясыс.
Таинственнӧй кок туй вӧлі коклябӧртӧм, кыквевся — кок туйыс кок туй вылас — да вӧлі дженьыдджык: ставнас дас сантиметр кузьта кымын.
Чуньяслӧн кузьмӧс туйяссянь водзӧ мунісны векньыдик кузь бӧрӧздаяс — кок гыжъяслӧн туйыс.
Кыв шутӧг, тайӧ вӧліны кок туйясыс зверлӧн, сӧмын кутшӧм зверлӧн?
Пашка шуис, мый ош кок туй ёна ыджыдджык,
но, гашкӧ, тайӧ ошпиыслӧн кок туйыс, а мамыс мунӧма эжа кузяыс орччӧн?
Но дядя Миша шуис, мый ошлӧн да ошпилӧн кок лапаыс должен тӧдчыны ставнас да найӧ бӧр кокъяснас оз тувччавны водз лапаяс туяс.
Тайӧ кок туйыс хищнӧй зверлӧн, ош дорысь ёна ичӧтджыклӧн.
И кӧть ставыс тайӧ зэв интереснӧ, кад вӧлі мунны лагерӧ, кытчӧ колины Звёздочка да бипур.
Миянлы неокота вӧлі мунны тӧдмавтӧг, кутшӧм таинственнӧй зверь ветлӧдліс Катеринкалӧн «ископаемӧй» кукань дорын, но ковмис мунны.
Лагерӧ локтӧм бӧрын ми Генькакӧд мыйкӧ дыра олыштім сэні, сэсся мунім Тыжа дорӧ.
Генька заводитліс «пӧжавны блинъяс», но Тыжа бузгис, и изъяс пырысь-пыр жӧ вошлісны быгъя ваӧ.
— Тӧдан, — ыджыд из вылӧ ӧшӧдчӧм бӧрын шуис Геннадий, — ме вот думайта: лӧсьыд эськӧ век тадзи...
— Мый?
— Путешествуйтны...
Тэ мый кутан вӧчны, кор гортад бӧр воан?
— Но мый?
Овны, велӧдчыны кута...
Да ӧд и тэ тайӧс жӧ?
— Ог тӧд...
Ме, буракӧ, бара муна.
Вот ӧні велӧдча ставсӧ, кыдзи колӧ, вӧчны и муна...
Мунам ӧтлаын?
А?
— Кыдзи нӧ ми мунам?
Миянӧс оз лэдзны.
— Асьным мунам!
Мый ми, ичӧтӧсь?..
И кутам корсьны.
Вот эськӧ лӧсьыд, ми кӧ аддзам изумруд!
Но, абу сы ыджда, кыдзи сійӧ, код йылысь висьтавліс дядя Миша, а мед ичӧтджык...
Со кыдзи этайӧ галькаыс.
Сійӧ пуктіс меным кипыдӧсӧ кымынкӧ посньыдик из, и меным друг кажитчис, мый найӧ ыпнитісны яснӧй виж югӧрӧн.
Югӧрыс ыдждіс, пӧртмасис, и друг сы пытшкын ловзисны, кутісны вӧрны пароходъяс да самолётъяс, верблюдъяслӧн караванъяс, шондіӧн сотӧм пустыняяс, полюслӧн дзирдалысь йияс, тропическӧй сук вӧръяс да водопадъяс, штормуйтысь морелӧн веж-дзор рӧма гыяс да подводнӧй лодка, кодӧн командуйта ме...
И сідзи жӧ друг тайӧ ставыс воши — ӧд тайӧ вӧлі сӧмын мечта.
Ме пыдісянь ышловзи да шыбиті изъяссӧ ваас:
— Да, Генька!
Ми, буракӧ, век жӧ ичӧтӧсь на...
Некытчӧ миянӧс оз лэдзны.
И сэсся велӧдчыны колӧ!
Но, мунам ми, а асьным нинӧмтор вӧчны огӧ кужӧй...
Со папанинецъяс либӧ дядя Миша — найӧ жӧ ставныс учёнӧйяс...
А ми мый?
Сідзи сӧмын, довъявны кутам...
Генька эз удит нинӧм вочавидзны, сы вӧсна мый миян дінӧ лэбыштіс Катеринка.
— Мый ті тані дзебсясянныд? — горӧдіс сійӧ. — Горзӧмысла менам гӧлӧсӧй нин сибдіс.
Ни ті абуӧсь, ни Пашка...
Дядя Миша скӧралӧ.
Сійӧ и менӧ эз кӧсйы лэдзны...
Локтӧй ӧдйӧджык!
Лагерын гымӧбтіс лыйӧм шы да гора йӧлӧгаӧн разаліс гӧгӧр.
— Со!
Кыланныд?
Тайӧ сійӧ сигналъяс сеталӧ...
Котӧртамӧй ӧдйӧджык!
Ми котӧртім лагерӧ.
Дядя Миша збыльысь скӧраліс:
— Кӧні ті шӧйтанныд?
Кӧні Павел?
Ми эгӧ тӧдӧй.
Вӧлӧмкӧ, мый Пашка кӧть муніс ставнымысь медводзын, лагерӧ сійӧ абу воӧма, эз во и сы дінысь торйӧдчытӧм Дружок.
Ылавны Пашка эз вермы — Дружок петкӧдіс эськӧ сійӧс лагерь дорӧ.
Сідзкӧ, сыкӧд мыйкӧ лои.
Катеринка шуис, мый колӧ мунны разнӧйладорӧ да корсьны.
— А сэсся меным тіянӧс ставнытӧ корсьны? — ещӧ ёнджыка скӧрмис дядя Миша. — Абу сідзи, бурджык пукалӧй асланыд местаясын!
Сійӧ лэптіс ружьесӧ да бара лыйис вывлань.
Гӧраяс дыр йӧткалісны бӧр лыйӧм шысӧ, кытчӧдз сійӧ эз вош да эз ланьт сук вӧраинын.
Но тайӧ лыйӧм шы вылас шыасис нин понлӧн кузя увтыштӧм.
Увтчӧмыс лои пыр гораджык, и медбӧрын эрд вылӧ котӧрӧн петісны Дружок да Пашка, кодлӧн лолыс тырӧма.
Сійӧ муртса сулаліс кок йылас, но вӧлі сэтшӧм шуда, быттьӧкӧ сӧмын на чеччӧма самолёт вылысь.
— Аддзи!
Аддзи! — горӧдіс сійӧ ещӧ ылісянь на.
— Мый аддзин? — воча горӧдіс дядя Миша. — Коді тэнӧ лэдзис мунны лагерысь?
— Ті жӧ асьныд шуинныд...
— Мый ме шуи?
Ме шуи, мый дисциплина должен лоны чорыд, и ті кӧсйысинныд.
Вайӧ, граждана, сёрнитчамӧй: ме босьті тіянӧс эг сы вылӧ, медым ті дуринныд, а серьёзнӧй делӧ вылӧ.
Сійӧн кӧ занимайтчыны онӧ кӧсйӧй либӧ онӧ кужӧй кутны порядок, муналӧй гортъясаныд.
Ме ӧтвечайта тіян вӧсна батьмам водзаныд.
А мый ме ӧтветита, мыйкӧ кӧ лоас?..
Решайтӧй: либӧ зэв стрӧг порядок, либӧ гортъясӧ разӧдчӧм.
Верманныд ті кӧсйысьны, мый сэсся дисциплина торкӧм оз ло?
— Вермам!
Кӧсйысям! — тайӧ скӧр речь бӧрас кокньыдика ышловзьӧмӧн горӧдім ми.
Пашка ӧбидитчӧмӧн чушкис нырнас:
— Ме жӧ эг нарошнӧ...
И ті асьныд шулінныд, мый колӧ изучайтны...
Дядя Миша!
Вайлӧй ружьетӧ, ме сійӧс виа...
— Кодӧс?
— Зверсӧ.
Ті энӧ кӧсйӧй кывзыны, а ме гусӧ аддзи...
— Кутшӧм гу?
— А буретш сійӧ зверыслысь, кодлӧн кок туйясыс вӧліны кукань дорын...
Ме кӧрталі Дружоклы голяас тасмаӧс, и сійӧ нуӧдіс менӧ кок туй кузяыс...
Муні, муні, кустъясас став паськӧмӧс косявлі, а век жӧ аддзи...
Кок туйясыс дзик сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь сэні.
— И ыджыд гуыс?
— Ыджыд!
— Но кутшӧм — ме, шуам, тӧра?
— Он...
— А тэ ачыд?
Пашка видзӧдліс ас вылас да эскытӧг довкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Ог, буракӧ, и ме ог тӧр.
А вот гашкӧ Катеринка либӧ Дружок...
— Гашкӧ, сійӧ руч гу?
— Ме ручлысь кок туйсӧ тӧда, сылӧн дзик абу татшӧм — посньыдик, дзик пон кок туй кодь...
Сэні руч кок туйяс абуӧсь, тайӧ буретш ӧнтайя зверыд...
Вайлӧй, дядя Миша, а?
— Ружье ме тэныд ог сет.
Тайӧ абу ворсантор.
— Но, сідзкӧ асьныд виӧй, — кӧть кутшӧм жертва вылӧ решитчӧм морт моз шуис Пашка.
— Ог, и ачым ог кут.
Оз позь ӧтпырйӧ вӧтчыны кык кӧч бӧрся.
Геологъяс босьтӧны оружие сӧмын торъя случайяс кежлӧ, а не сы вылӧ, медым кыв нюжӧдӧмӧн вӧтлысьны вӧрса пӧткаяс бӧрся.
Век жӧ тайӧс сійӧ шуис скӧрйывсьыс.
Быдлун ӧмӧй паныдасьлӧ татшӧм позянлун?
Ӧд зверыс тӧдтӧм, весиг гашкӧ кутшӧмкӧ выль пӧрӧда...
Ми пукалім зумышӧсь, гажтӧмӧсь, а дядя Миша, кыдзи быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧв, гижис мыйкӧ аслас книжкаас.
Медбӧрын сійӧ помаліс гижны, дзебис книжкасӧ да сюся видзӧдліс миян вылӧ:
— Но, том йӧз, ті, тыдалӧ, воштінныд ассьыныд медся бур надеяястӧ?
Великӧй открытие эз ло вӧчӧма и слава пышйӧ дзик ныр улысь?
Шуліс, мый ставсӧ кутам исследуйтны, а ачыс некытчӧ оз лэдз да ружьеыс сылы жаль...
Сідзи?
— Сідзи, — шусис Катеринкалӧн, и ставным серӧктім.
— Дзик абу сідзи!
Пасйӧдъяс оз позь эновтны мӧд лун кежлӧ.
Вот ӧні позьӧ мӧдӧдчыны.
Сӧмын ӧд ми вӧчам сы мында шум, мый став зверсӧ шызьӧдам.
— Ми кутам надзӧникӧн, дядя Миша!
— Ладнӧ.
Но тайӧ дыр кежлӧ,
мунны окота ставныдлы, а лагерь да Звёздочкаӧс ӧтнаннысӧ кольны оз позь.
Коді кольччас татчӧ?
Ми видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ да нинӧм эгӧ шуӧй — кольччыны некодлы эз вӧв окота.
— Мый нӧ, ковмас пудъявны?
— Оз ков пудъявны, — шуис Геннадий, — ме кольчча.
— Бур, — шуис дядя Миша да сэсся нинӧмтор эз содты, но ме аддзи, мый сійӧ зэв дӧвӧлен Генька поступокӧн, и весиг жалитышті, мый эг ме, а Генька сӧгласитчис кольччыны — тайӧ ӧд вӧлі зэв мужественнӧй да благороднӧйтор.
Ми дыр мунім сук лежнӧг да боярышник пыр, зілим мунны кыдз позьӧ лӧньджыка, но век жӧ ёнакодь шумитім: то трачмунас кок улын ув, то кышакылыштасны вешталӧм кустъяс.
Гӧрбӧн кыпӧдчысь неыджыд эрд дінӧ Пашка сувтіс да сувтӧдіс Дружоксӧ.
— Водзӧ оз позь... — вашнитіс сійӧ. — Со гуыс.
Аддзанныд?
Гӧрб мӧдарладорас тыдаліс пӧрӧм пу чукӧр, а сы улын сьӧдаліс пыранін.
Ещӧ водзджык на ми сёрнитчим пуксьыны гуся местаӧ да виччысьны, кор зверь либӧ петас гусьыс, либӧ кутас локны сэтчӧ.
Ми дзебсим пуяс сайӧ да заводитім видзӧдны пыранін вылӧ.
Шонді лэччис, вӧрыс быттьӧкӧ вевттьысис тшынӧн, сэсся сійӧ друг лои сап пемыдӧн.
Мыйкӧ дыра мысти пуяслӧн порыштчӧм силуэтъяс весьтын тыдовтчис зэв ыджыд виж, ыргӧн таз кодь, тӧлысь, а зверь пыр на эз вӧв.
Ме заводиті нин думайтны, мый гусӧ важӧн нин эновтӧма, ми весьшӧрӧ стӧрӧжитам сійӧс, да кӧсйи нин та йылысь висьтавны ставныслы, но Катеринка мыйвынсьыс кватитіс менӧ пельпомӧд да индіс гу вылас: сэні мыйкӧ вӧрис.
Гусьыс тыдовтчис тешкодь нырвом.
Сійӧ вӧлі ӧттшӧтш и понлӧн и порсьлӧн кодь.
Нырсяньыс балябӧжланьыс муніс: еджыд визь, а синкымъяс косттіыс — сьӧд визь.
Нырвомыс бергӧдчывліс то ӧтарӧ, то мӧдарӧ, нето исаліс, нето кывзысис; сэсся надзӧникӧн тыдовтчис дженьыдик кокъяс йылын гӧна кыз туша.
Зверь сувтіс бӧр лапаяс вылас да бара заводитіс кывзысьны, ӧтарӧ-мӧдарӧ бергалігтыр.
Кор гӧгӧрвоис, мый некутшӧм опасность абу, сійӧ сувтіс нёльнан лапаяс вылас да весиг недыр кежлӧ водыштліс гу дорас.
Тыдалӧ, кодкӧ сійӧс курччис, и сійӧ заводитіс лёкысь гыжъясьны.
Сэсся бара сувтіс бӧр лапаяс вылас, кывзысьыштіс да заводитіс... йӧктыны.
Сійӧ лэпталіс то ӧти коксӧ, то мӧдсӧ, туловищеыс сылӧн качайтчис ӧтарӧ-мӧдарӧ, да эз тырмы сӧмын музыка, медым вӧлі дзик йӧктӧм кодь.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм тешкодь — видзӧдны кыз, укшаль зверь вылӧ, коді чӧв олігтыр да зільӧмӧн лэпталіс кокъяссӧ гажтӧм танецын, — мый ме ӧдва кутчыси серӧктӧмысь, а Катеринка, коді куйліс мекӧд орччӧн, куснясис серамысла.
Дядя Миша заводитіс лэптыны ассьыс ружьесӧ, но тайӧ здукас Дружок скӧрысь увтыштіс, и зверь тювкнитіс гуас...
— Мый нӧ тэ? — кӧритӧмӧн шуис дядя Миша. — Кутнытӧ эн вермы?
Пашка мыжапырысь дорйысис: Дружок сійӧс ставнас гыжъялӧма мынтӧдчыны зільӧмысла, и век жӧ нетшыштчӧма да мынтӧдӧма ассьыс нырвомсӧ, кодӧс Пашка пыр кутӧма кыкнан кинас.
— Вайӧ вӧтламӧ зверсӧ, — шуис Пашка. — Дӧзмӧдам и вӧтлам.
— Но, вокӧ, ӧні он вӧтлы.
Тайӧ барсук.
Сылӧн гуыс джуджыд, и сэні некымын жыр.
Сы дінӧ вотӧдз сійӧ водзджык на пышъяс.
Да и кад нин мунны.
Вывсянь усис сӧмын слабиник тӧлысь югӧр, и миянлы ковмис мунны пӧшти кималасӧн, кустъяссӧ киясӧн вешталігмоз.
Сӧмын сэні, кӧні пуясыс вӧліны шочӧсь, тӧлысь югӧрыс писькӧдчыліс му вылӧдз, и сап пемыд вӧрын бура торъялісны тӧлысьӧн эзысьмӧдӧм увъяс да пуяс.
Войся вӧрын муніс кутшӧмкӧ таинственнӧй олӧм, быдладорсянь кылісны гӧгӧрвотӧм дзуртӧмъяс да кышакылӧмъяс.
Ми нинӧмтор эгӧ аддзӧй, а миянӧс, колӧ чайтны, аддзис да, гашкӧ, кыйӧдіс тані олысь зверь, и видзӧдны кӧ бокӧ, то заводитӧ кажитчыны, мый веськыда тэныд синмад видзӧдӧны кодлӧнкӧ дзирдалысь синъясыс.
Катеринка, буракӧ, ёна поліс, сы вӧсна мый зілис лоны кыдз позьӧ матынджык ме дінын.
Ми мунам вӧлі неыджыд эрд вывті, кыдзи друг веськыда миян весьтті вирдыштліс кутшӧмкӧ вуджӧр да сэсся неуна водзынджык кыліс лёкгоршӧн горӧдӧм, мыйысь менам юр вылын кучикыс кӧрсьыліс да измис.
Катеринка шашаритчис меӧ кыкнан кинас:
— Ой, коді тайӧ?
— Эн пов, Катя! — бергӧдчылӧмӧн шуис дядя Миша. — Тайӧ сюзь.
— Ме ог пов, — муртса кывмӧн вочавидзис Катеринка да мынтӧдчис меысь.
Но сійӧ век жӧ поліс.
Ме куті сійӧс киӧдыс да шуи:
— Ме тӧда, мый тэ он пов.
Тэ прӧстӧ абу велалӧмыд, вот тэныд и шуштӧм.
Кут менсьым киӧс, и мунам ӧтлаын.
Ладнӧ?
Катеринка нинӧм эз ӧтветит, но кисӧ эз мынтӧд, и ме гӧгӧрвои, мый сійӧ сӧмын яндысис висьтавнысӧ, а ӧні сылы абу сэтшӧм страшнӧ.
Киыс сылӧн зэв ичӧтик да вӧсньыдик, и ме думышті, мый сійӧ век жӧ герой, сы вӧсна мый муніс экспедицияӧ, эз повзьы, а неуна кӧ сылы и страшнӧ, то тайӧ нинӧм — сійӧ жӧ нывка, миянысь, детинкаясысь, слабджык, и ми долженӧсь сійӧс дорйыны да видзны.
Меным кутісны нин кажитчыны быдпӧлӧс приключениеяс да опасностьяс, кодъяс улӧ сюрӧ Катеринка, и кыдзи ми сійӧс спасайтам, и главнӧй спаситысьнас век вӧлі ме...
Катеринка нетшыштіс кисӧ да котӧртіс водзӧ:
пуяс костӧд тыдаліс лагерса бипурлӧн югӧрыс, и вӧрыс пыр жӧ дугдіс кажитчыны таинственнӧйӧн да страшнӧйӧн.
Ми заводитім висьтавлыны да петкӧдлыны Генькалы, кыдзи йӧктіс барсук, да кыпӧдім сэтшӧм шум-гам, мый дядя Миша весиг горӧдыштіс миян вылӧ да сетіс команда водны узьны.
Ми водалім чӧскыд дука, меліа чуткасьысь лысъяс вылӧ, но дыр эгӧ вермӧй унмовсьны.
Изъяс сайын тӧждысьӧмӧн бузгис Тыжа, прыськайтіс Звёздочка.
Бипурлӧн биыс то пӧшти кусліс — и сэки кажитчыліс, мый пуяслӧн пемыд стволъяс ӧтлаасьӧны сплошнӧй стенаӧ да гусьӧникӧн кыссьӧны миянлань, то ыпнитлывліс кузь кывъясӧн, пемыдыс чеччыштліс бӧрӧ, и пуяслӧн стволъясыс бара кынмывлісны вӧрзьытӧм стрӧг колоннаясӧн.
Ставыс тайӧ вӧлі тӧдса, но такӧд тшӧтш выльӧн да вӧвлытӧмӧн: ӧд ми ӧні вӧлім гортсянь ылынӧсь, научнӧй экспедицияын, коді муртса на заводитчис да торъя сэтшӧмсӧ нинӧмтор на эз сет,
но коді тӧдӧ, мый сійӧ вермас сетны водзӧвылӧ!
Генька куйліс гатшӧн да, гежӧдіник кодзувъяс вылӧ видзӧдігмоз, мый вылӧ кӧ нюмъяліс.
Буракӧ, сійӧ думайтіс сы йылысь, мый йылысь и ме.
Катеринка дугдывтӧг видзӧдіс бипур вылӧ; ыджыд сьӧд синъясас сылӧн ыпнитлісны да бӧр куслісны гажа биторъяс.
Пашка гораа да делӧвитӧя шкоргис — сійӧ важӧн нин узис...
6. ПОТОП
Асывнас менӧ садьмӧдіс Генька, ми кватитім кичышкӧдъяс да дядя Мишакӧд котӧртім Тыжа дорӧ.
Катеринка ӧзтіс бипур, а Пашка лӧсьӧдчис пуны рок.
Кӧдзыдысла ваыс веськыда чуткасис.
Ми век жӧ ӧтчыд сунлім, но сразу заводитім кынмыны сідзи, мый пиньяс кутісны зяткакывны, и котӧртім бӧр.
Ещӧ туйджынъяс на лагерӧ вотӧдз кутіс кывны, мый Катеринка скӧрысь горзӧ.
— Мый лои, Катя? — юаліс дядя Миша.
— Да кыдзи нӧ!
Ме сылы шуа «эн лысьт», а сійӧ ас ногыс...
Сылы дыш ва дорӧ лэччывны, и сійӧ кӧсйӧ шыдӧссӧ мыськавтӧгыс пуны!
— Тэ мый нӧ тайӧ, Павел!
— А мый лёкыс?
Пежысь он кув, а чистӧйысь он ловзьы.
— Тайӧ, муса другӧй, дышлӧн сёрниыс.
Гӧгӧрвотӧг, мый бур, мый лёк, тэ шуалан йӧзлысь кывъяс.
Тадзи вӧчӧны попугайяс.
Велӧдчы лоны мортӧн, мӧдногӧн кӧ думайтны...
А медым тэныд вӧлі кад та йылысь думайтыштны да вошис эськӧ ёртъястӧ няйт сёянӧн вердны кӧсйӧм, тэ пӧлучитан кухоннӧй наряд...
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана, — нурбыльтіс Пашка. — Сӧмын шумсӧ Катеринка весьшӧрӧ кыпӧдіс: микробъясыс ӧд пусясны, а кор найӧ пусьӧмаӧсь — абу вреднӧйӧсь...
— Яснӧ!
Катя, следит, медым сійӧ миянӧс вердіс рокӧн, а эз пуӧм микробъясӧн...
Пока Пашка мыськаліс шыдӧс да пуис рок, ставным тэчим вьюк да мешӧкъяс, а ме гижалі походлӧн первойя лунся лоӧмторъяссӧ.
Дядя Миша предложитіс стоянкаяслы да быд тӧдчана пунктлы сетавны торъя нимъяс, медым кокньыдджык помнитны.
Пашка смешитчӧм могысь тшӧктіс шуны первойя стоянкасӧ «Катеринкалӧн ископаемӧй», и Катеринка муртса эз бӧрддзы.
Но ме шуи, мый тайӧ абу главнӧйыс, а главнӧйыс вӧлі бӧрынджык — барсуклӧн гу.
Нимыс ставнымлы кажитчис, и весиг Пашкалы, сы вӧсна мый сійӧ гусӧ аддзис.
Водзӧ мунны ковмис дзик Тыжа берег пӧлӧн, и тайӧ зэв эз вӧв удобнӧ — гырысь да посни изъяс вундалісны кокъястӧ.
Но мӧдногӧн вӧлі оз позь, сы вӧсна мый Батырган матыстчыліс: дзик руслоӧдзыс.
Дядя Миша шуис, мый тайӧ весиг бур: ю — естественнӧй вашгерд.
Ми эгӧ тӧдӧй, мый сэтшӧм «вашгердыс», и сійӧ объяснитіс, мый тадзи шуӧны жӧлӧб, кӧні мыськӧны зӧлӧта.
Сэтчӧ кисьтӧны пӧрӧдасӧ, и ваыс пожъялӧ сійӧс: медся кокнисӧ дзикӧдз нуӧ, сьӧкыдджыксӧ нуӧ бокӧджык, а медся сьӧкыдыс — зӧлӧта — пуксьӧ пыдӧсас.
Тадзи и юыс вӧчӧ.
Ваыс вайӧ юӧ горнӧй пӧрӧдаяслысь торъяссӧ, и сы серти, мый аддзан юысь, пӧшти веськыда позьӧ шуны сы йылысь, мый эм гӧгӧрас.
Юяс — геологъяслӧн первойя отсасьысьяс: найӧ почвасӧ нуӧны ванас да тадзи вӧчӧны восьсаинъяс, мӧдногӧн кӧ восьтӧны пластъяс, кодъясӧс векджык тупкӧны почва да быдмӧгъяс.
— Тадзи вӧчӧны настӧящӧй юяс, — шуис Генька, — а тайӧ ӧмӧй ю?
Сӧмын шумыс уна.
Ми мунім медся векньыд местаті, кыдзи трубаӧд (тані бомъяслӧн дорышъясыс матыстчылісны зэв матӧ), и Тыжа шумитіс сэтшӧм гораа, мый ковмис горзыны, медым кывны ӧта-мӧднымӧс.
— Ог думайт, медым «сӧмын шумыс», — паныд шуис дядя Миша. — Тайӧ сійӧ ӧні коньӧр кодь, а ытва дырйи, кор сылӧ лым либӧ кор зэрӧ?..
Со видзӧдлӧй — сійӧ кольӧма ассьыс пассӧ...
Бом дорышын бура тӧдчис ойдлӧмлӧн визьыс, коді вӧлі пӧшти дядя Миша туша судта.
Тайӧ збыль, Тыжа зэв непостояннӧй, и миян сиктын сійӧс шуӧны «ышмысьӧн»: то визувтӧ ньӧжйӧник да лӧня, то друг пӧльтчас, бузгыны кутас, и сэки он вудж сы вомӧн.
Векни местаыс помасис, и ми вермим кайны вылӧджык.
Таті Тыжа визувтіс пӧшти веськыда, а Батырган чукыльтіс подков моз.
Берег дорті, небыд эжа кузя, мунны вӧлі кокньыдджык дзик берег пӧлӧн изъяс вывті мунӧм дорысь, но лои пӧдтана жар.
Батырганлӧн подковыс кутіс тӧвсӧ, весиг васянь ыркыдыс эз во.
А выліас вӧлі тӧла.
Бом сайысь тэрыба петавлісны да кыпӧдчывлісны вывлань дзирдалысь кымӧръяс.
Найӧ эз мунны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, а кавшасисны ӧта-мӧд вылас, быттьӧкӧ небесаас быдмылісны зэв ыджыд мел сюръяяс.
Дӧрӧмӧй менам кӧтасис, а дядя Миша дугдывтӧг чышкаліс чужӧм вывсьыс пӧсьсӧ.
Жар воздухас тіралісны бомлӧн йывъясыс, калитчӧм воздухыс вӧрзьӧдчытӧг кынмӧма подков весьтас, а выліас муніс синтӧ ёрысь каръяс да башняяс шумтӧг стрӧитӧм.
Йывъясыс налӧн лым моз дзирдалісны, а уліыс заводитіс пемдыны, вочасӧн вевттьысис кельыдлӧз тшынӧн.
Выль векни местаын бомъяс бара матыстчисны ӧта-мӧд дінас, и наӧн топӧдӧм Тыжа шумитіс ещӧ ёнджыка.
Ми лэччим ю дорас.
Но и ю дорын пӧдтан жарыс эз чин.
Тані, пӧжалуй, лои ещӧ лёкджык: жар вӧлі не сӧмын воздухыс — жарӧн ӧвтіс и шондіӧн шонтӧм скалаысь.
Ньылӧм визувтіс синъяс вылӧ, и тайӧ меным зэв ёна мешайтіс, сы вӧсна мый Тыжа кутіс вӧчавны сэтшӧм чукыльяс да петляяс, мый меным ӧтарӧ ковмывліс пасъявны выль азимутъяс.
Ме эг нин удит гижавны да лыддьыны, и ми Катеринкакӧд юким уджсӧ ас костаным: ме гижалі да пасъялі азимутъяс, а сійӧ лыддис воськовъяс.
Тадзи делӧыс кутіс мунны манитчытӧг, и ми мунім воддза серти ӧдйӧджык.
Дядя Миша Геннадийкӧд частӧ сувтлывлісны, медым бурджыка видзӧдлыны скалаяс вылӧ, торйӧдны из тор либӧ пазӧдны галька, и сэсся бара вӧтӧдлісны миянӧс.
Трубаыс кутіс лоны векньыдджыкӧн, Тыжа шумитіс пыр ёнджыка да друг пемдіс.
Пемдіс и гӧгӧр ставыс.
Кымӧръяс тупкисны шонді, да сӧмын кӧнсюрӧ колины кельыдлӧз небесалӧн восьсаинъяс.
Водзджык став кымӧръясыс вӧліны еджыдӧсь, а ӧні син ёрмӧн дзирдалісны сӧмын медся вылыссаясыс, а уліас гартчисны, пӧльтчисны свинеч кодь сьӧд кымӧръяс, кодъяс кажитчисны пӧшти смоль сьӧдӧн.
— Гымавны кутас! — повзьӧмӧн шуис Катеринка.
— Оз ло...
А лоас кӧ, и мед лоас.
Ыджыд тай, гымавны кутас!
Ме зіли сёрнитны кыпыда да гажаа, но тайӧ меным эз зэв ёна удайтчы.
Гортын гыма зэрысь ме эг повлы, а тані, гӧраясын...
Захар Васильевич, коді ас олӧм чӧжыс быдтор аддзылӧма, кор пансьывліс сёрни гымалӧм йылысь, сӧмын юрнас довкйӧдлывліс да кинас ӧвтчывліс: «Гӧраясын гымалӧм — ен мед видзас!
Мучитчыштан...»
— Вайӧ, ребята, ӧдйӧджык! — шуис дядя Миша. — А то дӧзмим нин тайӧ трубаӧдыс мунны...
Ми мӧдӧдчим ӧдйӧджык, и дядя Миша, зільӧмӧн, медым ми эгӧ казялӧй, тӧждысьӧмпырысь видзӧдлывліс то небеса вылӧ, то скалаяс вылӧ.
Найӧ важмоз вӧліны джуджыдӧсь да лоины ещӧ крутджыкӧсь.
Сы йылысь думайтігӧн, мый татчӧ миянӧс суас гыма зэр и ми огӧ удитӧй петны Тыжаӧ зэр ва ызӧбтытӧдз, сьӧлӧмӧй менам топавліс.
Ми ещӧ кыдзкӧ-мыйкӧ вермим эськӧ кавшасьны крут скала вылӧ, но катӧдны либӧ кыскыны сы вылӧ Звёздочкаӧс нинӧм и вӧлі думайтны.
Кутісны гылавны зэр тусьяс.
Дядя Миша кватитіс Катеринкаӧс да пуксьӧдіс вьюк вылӧ.
— Котӧрӧн! — горӧдіс сійӧ, и ми кутім котӧртны.
Зэр тусьяс дугдісны гылавны, но быд минутаӧ пыр ёнджыка и ёнджыка пемдіс.
Важмоз пуис да бузгис Тыжа, пемыд ва веркӧс вылын ёна торъялісны гыяслӧн гӧрбъясыс, и важмоз кыссисны кыкнанладортіыс крут стенаяс.
И друг бом дорышъяс воссисны — водзӧ Тыжа визувтіс эз сэтшӧм крут гӧраяс костӧд.
Сӧмын тані лои ещӧ страшнӧджык: дзик пасьталаыс гӧраяс весьтӧ ӧшйис шуштӧм пемыд.
Ми кутім гӧра пӧлӧныс кайны вывлань, медым ылӧджык мунны ю дорысь да корсьны места стоянка вылӧ, и прӧйдитім нин уна лӧсьыд кушинъяс, а дядя Миша пыр нуӧдіс миянӧс водзӧ.
Сійӧ муніс водзвылын да то неуна лэччылас улӧ, то кайлас вылӧ, но, тыдалӧ, некыдзи эз вермы аддзыны сійӧс, мый корсис.
Лои сэтшӧм пемыд, мый ми муртса аддзим кок улысь мусӧ. Звёздочка кутіс вильдавны да конъясьлыны.
Медбӧрын дядя Миша горӧдіс: «Стоп!»
Кор ми котӧртім, сійӧ сулаліс кутшӧмкӧ розь дінын, коді пыртӧдіс веськыда скалаас.
— Пещера! — горӧдіс Катеринка да исковтіс вӧв вылысь. — Ура!
— Абу пещера, а, шуам, грот...
Кӧть мый, а тайӧ надежнӧйджык лапъясысь вӧчӧм ичӧтик шалаш дорысь...
Ӧдйӧджык босьтчӧй удж бердӧ!
Ми тэрыба ваялім гротӧ кос увъяс, сэсся лысъяс да воам нин вӧлі медбӧръя моздоръясӧн, кыдзи друг небесаыс ыпнитліс кельыдлӧз югӧрӧн да пель чунавтӧдз гымыштіс.
Первойя гымыштӧмыс быттьӧ поткӧдіс чардби тыра мешӧксӧ, и найӧ кутісны киссьыны ӧти бӧрся мӧд.
Катеринка лажыньтчис да чужӧмсӧ дзебис лыс пытшкӧ.
Чардби сявкнитлігӧн ставыс сэтшӧм бура да ылӧдз тыдаліс, быттьӧкӧ друг матыстчис дзик синъяс дорӧ.
И сэки ми аддзим, мый Звёздочка, кодӧс вӧлі домалӧма гротӧ пыранінын сулалысь коз пу бердӧ, сувтліс кыккокйыв, орӧдчис да воши.
Генька, коді восьлаліс мекӧд орччӧн, шыбитіс лысъяссӧ да уськӧдчис вӧв бӧрся, а дядя Миша — Генька бӧрся.
Ме да Пашка видзӧдім на бӧрся да эгӧ тӧдӧй, котӧртны-ӧ тшӧтш миянлы Звёздочка бӧрся либӧ вӧчны мыйкӧ мӧдтор.
Сэсся ме решиті, мый тайӧ абу порядок — ставнымлы котравны ӧти вӧв бӧрся, а колӧ ӧзтыны бипур, медым налы кокньыдджык вӧлі миянӧс аддзыны.
Чардавны дугдіс, и сразу лои воддза дорысь ещӧ пемыдджык.
Ме вӧрзьӧді Катеринкаӧс пельпомӧдыс:
— Чеччы!
Нинӧмтор нин абу.
Эн пов...
— А ме ог пов...
Ме сӧмын первойсӧ повзьылі, сы вӧсна мый дзик виччысьтӧг...
— Но и ладнӧ.
Чукӧрт лысъяссӧ, мӧдім.
Кӧть меным зэв неокота вӧлі мунны гротысь, ме шуи, мый ми Пашкакӧд чукӧртам лысъяссӧ, кодъясӧс колисны дядя Миша да Генька, а Катеринка должен ӧзтыны бипур буретш пыранінас, медым сійӧ ылӧдз тыдаліс.
— Ладнӧ, — шуис Катеринка, — сӧмын ті энӧ зэв дыр, а то бара кутас гымавны, и тайӧ вывті абу лӧсьыд, кор гымалӧ, а тэ ӧтнадӧн...
Ми дыркодь ноксим, и кор бӧр локтім, бипур ломтысис нин.
Катеринка содтіс сэтчӧ увъяс, биыс здук кежлӧ чинліс, а сэсся кузь сюръяӧн ыпнитіс небесалань.
Гротыс вӧлӧма ичӧтик и эз мун пещера вылӧ, код йылысь мечтайтліс Катеринка, — тайӧ вӧлі прӧстӧ гӧраас гу кодь.
Став уджсӧ вӧлі помалӧма нин, а дядя Миша да Генька век на эз воны.
Катеринка Пашкакӧд жугыльмыштісны, и, веськыда кӧ шуны, ме тшӧтш.
Но медым дзикӧдз не жугыльмыны, ме шуи, мый на вотӧдз колӧ лӧсьӧдны сёйны и ме ветла Тыжа дорӧ вала.
Ме заводиті лэччыны улӧ, кыдзи водзвылын мыйкӧ трачмуні, и пемыдсьыс веськыда ме вылӧ петіс Звёздочка.
Бокъясӧдыс, дом поводӧдыс сійӧс кутігтыр, восьлалісны Генька да дядя Миша.
— Тэ кытчӧ мӧдӧдчин? — юаліс дядя Миша.
— Вала.
— Абу кад...
Со видзӧдлы...
Рытыввылын чим сьӧд кымӧръясыс гӧрдӧдӧмаӧсь, а на пытшкын дзирдаліс пыдӧстӧм тыртӧмин, быттьӧ небесаас друг артмӧма кутшӧмкӧ розь.
Ми тэрмасьӧмӧн кайим гротлань — и буретш ас кадӧ.
Небесаыс ыпнитліс син ёран биӧн да гораа лӧвтігтыр потіс кыкпельӧ.
Пӧшти пырысьтӧм-пыр жӧ ӧти бӧрся мӧд уськӧдчисны ярмӧм тӧвныръяс.
Чардби тыра мешӧк бара поті, и дрӧжжитысь кельыдлӧз югӧр пыр ми аддзим, кыдзи воздухӧд лэбзьӧны чегӧм увъяс, пӧрласьӧны ӧта-мӧд вылас пуяс.
Сэсся ставыс друг ланьтіс.
Но тайӧ чӧв-лӧньыс эз вӧв дыр.
Зэв ылісянь кыліс рӧвнӧй, ӧткодь шум.
— Вот заводитчӧ медся опаснӧйыс, — шуис дядя Миша.
Шумыс ӧдйӧ содіс, ыркнитіс кӧдзыд, и му вылӧ ведра дорысь моз кутіс киссьыны зэр.
Сэтысь оз вӧлі позь торйӧдны ни войтъяс, ни струяяс.
Тайӧ вӧлі оръявлытӧм ва поток, настӧящӧй водопад.
— А мый эськӧ лои, — шуис дядя Миша, — татшӧмторйыс кӧ миянӧс суис ю дорын?
Вот тадзи, уважаемӧй путешественникъяс!
Экспедиция — тайӧ тіянлы абу прогулка...
Но ладнӧ.
Сёйны ми талун кутам?
Коді кыдзи, а ме вывті ёна тшыгъялі.
Ме петкӧді зэр улӧ чайник, и сійӧ пӧшти сразу жӧ чукйӧн тырис.
Лунлысь распорядоксӧ вӧлі дзугӧма: ми ӧбедайтім и ужнайтім ӧтпырйӧ.
Зэрыс эз нин киссьы оръявлытӧм ва стенаӧн, а вуджис ыджыд вына ливеньӧ.
Быдлаын гӧра ньылыдыс, кытчӧдз судзис бипурлӧн югӧрыс, тыдалісны увлань бузгысь потокъяс.
— Кыдзи всемирнӧй потоп, — шуис Пашка.
— А тэ сэні вӧлін? — юаліс Катеринка.
— Ме эг вӧв, а бабушка висьтавліс.
— Всемирнӧй потоп эз вӧв, — ыджыд морт моз шуи ме, — тайӧ опиум да пӧръясьӧм.
— Абу сідз, потоп вӧлі, — паныд шуис дядя Миша, — сӧмын ньӧти эз сэки и эз сэтшӧм, кыдзи гижсьӧ церковнӧй книгаясын.
Потоп вӧлі сэки, кор Му вылын ловъяыс нинӧмтор эз вӧв.
И кыссис сійӧ эз нелямын вой да нелямын лун, а уна миллион во...
Ті тӧданныд, мый Му вылын коркӧ эз вӧвны ни изъяс, ни металлъяс — ставыс вӧлі сылӧма ӧти сплошнӧй массаӧ.
Ваыс сэки ньӧти эз вӧв, сы вӧсна мый ва пуӧ сё градус дырйи, а му вылын температураыс вӧлі некымын тысяча градус.
Ва паръяс кыпӧдчылісны атмосфералӧн вылысса слӧйясӧ, и сэні дугдывтӧг гымаліс-чардаліс, ӧнія серти ёна страшнӧйджыка.
Но зэрыс эз волы Му вылӧдз: сійӧ пӧрліс парӧ му шар вылӧ вотӧдз.
Вочасӧн артмис чорыд веркӧс.
И вот сэки Му вылӧ ылькнитісны ва потокъяс.
Тайӧ вӧлі настӧящӧй потоп, сы вӧсна мый ставсӧ пасьтала вевттис ва, и тайӧ вӧлі страшнӧй потоп, сы вӧсна мый ваыс киссис век на ещӧ пӧсь веркӧс вылӧ, и сійӧ жӧ здукас пузьыліс, качліс вывлань, а вылісяньыс киссис нин кӧдзалӧм ва, и тадзи тайӧ пуысь вабергачыс вӧлі сэтчӧдз, кытчӧдз му веркӧсыс эз вевттьысь сплошнӧй океанӧн...
— А сэсся?
— Сэсся заводитчисны артмавны гӧраяс, либӧ, кыдзи шуӧны геологъяс, орогенез.
Му шар кӧдзаліс да лоис ичӧтджык.
Чорзьӧм веркӧсыс жугласис, артмылісны сэтшӧм жӧ чукыръяс, кутшӧмъяс лоӧны пӧжалӧм картупель кор вылын.
Чукыръясыс вӧліны сьӧкыдджыкӧсь шыльыд пространство дорысь да вӧйлісны увлань, сылӧм массаас, коді шусьӧ магмаӧн.
Ӧти участок вӧйліс, мӧд пӧльтчыліс, кыпӧдчыліс, артмывлісны выль жугалӧминъяс да чукыръяс, выль гӧраяс.
Тадзи кыссис зэв дыр.
Гӧраяс разрушайтчылісны, торъяссӧ ва нуліс океанӧ, и сы пыдӧсын артмывлісны выль пӧрӧдаяс — осадочнӧйяс.
Найӧ чукӧрмывлісны сэтшӧм уна, мый налӧн сьӧкта улын морскӧй пыдӧсыс вӧйліс, лэччыліс, а выліас пуксьылісны осадочнӧй пӧрӧдаяслӧн выль и выль слӧйяс.
Сэсся морелӧн пыдӧсыс лолі сушаӧн, а гӧраяс дзебсьылісны ва улӧ.
Магма, коді потӧминъясті мыччысьлывліс вылӧ, ойдӧдліс сушасӧ, артмӧдліс выль гӧраяс.
Море да суша эз ӧтчыдысь вежсьывны местаяснас, и му веркӧслӧн ӧти и сійӧ жӧ участок мукӧддырйиыс некымынысь вӧвлі то ва улын, то поверхность вылын.
Сэсся явитчисны животнӧйяс да быдмӧгъяс.
Найӧ сідзжӧ участвуйтісны му шарлысь веркӧс артмӧдӧмын.
Мулӧн уна пластъяс — тайӧ животнӧйяс да быдмӧгъяс жизнедеятельностьлӧн результат.
— А мортыс кӧні вӧлі?
— Морт сэки эз вӧв.
Сійӧ лои сравнительнӧ эз на зэв важӧн.
— А ми, мӧдногӧн кӧ миян местаясным, сідзжӧ вӧліны море улын?
— Ёна важся кадӧ, дерт, вӧліны.
Но сэсся ва улӧ эз нин сюрлыны...
Зэр пыр киссис да киссис, и сылӧн ӧтмоза шумитӧм улӧ ме унмовси.
7. ГЕНЬКАЛӦН УРОЧИЩЕ *
* Урочище — участок, коді мыйӧнкӧ торъялӧ сійӧс кытшалысь местаысь (например, кушинын вӧр, нюр да с. в.).
Ме частӧ вӧтася сійӧс, мый аддзылі либӧ кывлі воддза луннас.
Вот и ӧні ме вӧтаси, мый ме ачым наблюдайта, кыдзи мунӧ Мулӧн кӧдзалӧмыс и сы вылын артмӧ помтӧм-дортӧм дзулькйӧн пуысь море.
Мореыс бузгӧ да резсьӧ парӧн, коді пыр жӧ пӧрӧ зэрӧ.
Но тешкодь — ни му, ни море оз кӧдзавны, а пыр ёнджыка пӧсялӧны.
Медбӧрын меным лои сэтшӧм жар, мый ме эг вермы терпитны да садьми...
Югыдыс швачкӧ веськыда меным чужӧмӧ.
Небесаас абу кымӧр чир, и воздухыс сэтшӧм чистӧй да свежӧй, быттьӧкӧ и сійӧс мыськалӧма зэрыс.
Шондіыс сӧмын на петӧма асыввывладорса гӧра сайысь, и сійӧ куйлӧ вуджӧр сайын, но миян берег югдӧдӧма яръюгыд югӧръясӧн, и зэрӧн мыськалӧм веж туруныс сідзи дзирдалӧ, быттьӧкӧ гӧра бокас дзоньнас кӧдзӧма изумрудъяс.
Тыжа весьтын гартчӧ улльӧв рӧма ру.
Сійӧ кыссьӧ гӧра пӧлӧн, но мыйӧн веськалӧ шонді югӧръяс улӧ — лоӧ зарни рӧма да пыр жӧ сылӧ.
Лунвылын кельыдлӧз рӧма вӧсньыдик тшын пытшкын чурвидзӧны гӧраяс, син ёрмӧн дзирдалӧны лымйӧн вевттьыссьӧм йывъясыс.
Шонділӧн да яркӧй краскаяслӧн дзирдалӧмыс тыртӧ менсьым сьӧлӧмӧс радлунӧн, и ме ог вермы спокойнӧя пукавны.
— Подъём! — мыйвынысь горӧді ме. — Чеччалӧй, узьысьяс!
Миян завтракайтіг да лӧсьӧдчигкості шонді ойдӧдіс долинасӧ ставнас да руыс зэв ӧдйӧ разалі.
Ставсӧ лӧсьӧдӧм бӧрын ми медводз лэччылім видзӧдлыны ю вылӧ.
Тыжа быттьӧкӧ йӧймӧма.
Сійӧ туӧма метрӧн-джынйӧн кымын да бузгӧмӧн да ызгӧмӧн визувтӧ берегъяс костӧд.
Гудыр, быгъя ваас частӧ тыдовтчывлӧны турун чукӧръяс, увъяс, быдпӧлӧс ёгыс.
— Вот эськӧ татчӧ плӧтина, да электростанция стрӧитны! — шуис Пашка. — Видзӧдлӧй, кутшӧм визулыс...
Сійӧ босьтіс мусьыс ньӧртор да шыбитіс ваас.
Дружок, коді буракӧ чайтіс, мый Пашка шыбитіс сылы вылӧ и сійӧ должен вайны ньӧрторсӧ бӧр, чеччыштіс да уськӧдчис сы бӧрся.
Визулыс кватитіс сійӧс да пырысьтӧм-пыр жӧ кылӧдіс берегсянь метр кык сайӧ кымын.
Дружок повзис, кутіс тэрыба вартчыны лапаяснас, медым петны берегӧ, да мӧдіс тявзыны.
Гыыс вевттис сійӧс юр вывтіыс, сійӧ вошлі ва улас, но здук мысти прыськайтігтыр бӧр мыччысис.
Понпиӧс нуис веськыда скалалань, кытчӧ шумӧн швачкысьліс поток и дерт швачкысис эськӧ и сійӧ.
Катеринка повзьӧмпырысь ойӧстіс, а Пашка кутіс котравны берегӧд.
Сійӧ зэв ёна радейтліс Дружоксӧ, и, таысь кындзи, сійӧ кӧсйыліс лӧсьӧдны понъяслысь упряжка, кыдзи Заполярьеын, а тайӧ упряжкаас Дружок должен вӧлі лоны вожакӧн...
Эз шӧйӧвош сӧмын ӧтнасӧн Геннадий.
Сійӧ котӧртіс водзӧ берегӧд, котӧртігмозыс разис гезсӧ, кодӧс вунӧдіс кӧртавны вьюк бердас да босьтіс сьӧрсьыс; мыйвынсьыс шыбитіс сійӧс, да сэтшӧм пелька, мый гез помыс уси пӧшти Дружок вылӧ.
— Дружок, босьт!
Дружок курччис пиньяснас гезсӧ, и Геннадий кутіс кыскыны сійӧс асланьыс.
Понпи пыр жӧ воши ва улӧ, но, колӧ чайтны, сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ сылӧн медбӧръя спаситчанторйыс, и гезсӧ эз лэдз.
Генька сэтшӧм тэрыба кыскис гезсӧ, мый муртса эз дойд Дружокӧс берег вылӧ шыбитӧмысь, но тані сійӧс кутісны.
Здук мында, бӧжсӧ лэдзӧмӧн да шатласигтыр, понпи ёна кызіс да несъяліс, сэсся пыркнитчис, резыштіс миянӧс ванас, бара кӧлачӧн лэптіс бӧжсӧ, кутіс чеччавны, миянӧс быдӧнӧс нювны зілигмоз, котӧртліс берег дорӧ, лэптіс гӧнсӧ, мурӧстіс да скӧрысь кутіс увтны гудыр поток вылӧ.
И некымынысь, кор ми вӧлі мунам нин, сійӧ бергӧдчыліс бӧрӧ да заводитліс скӧрысь да ӧбидапырысь увтчыны шумитысь ю вылӧ...
Тыжа ньылыд сизим километр прӧйдитӧм бӧрын ми сувтім шойччыны ю чукыльтанінӧ.
Кор ставныс водалісны ӧбед бӧрын шойччыны, ме муні лагерсянь бокӧджык, кайи Тыжа весьтын чурвидзысь скала йылӧ да воді шондіӧн шонтӧм площадка вылӧ.
Веськыда скаласянь котӧртісны ылӧ тайгалӧн пемыдвеж гыясыс, кайлісны гӧраяс вылӧ, лэччывлісны векни долинаясӧ да ущельеясӧ.
Кӧнсюрӧ вӧрсьыс вылынджык ӧзйисны видзьяслӧн ковёръяс, кыпӧдчисны куш гӧраяслӧн пемыдгӧрд, сиреневӧй скалаяс.
На весьтын пӧсь воздухас кытшлаліс беркут.
Сійӧ вӧлі дзик ӧти ловъя существо кыпӧдчысь гӧраяслӧн да чӧв олысь тайгалӧн синъясӧн судзтӧм став тайӧ просторас.
Ме куті думайтны сы йылысь, мыйла век лӧнь да шуштӧм тайгаын да кутшӧм ылынӧсь тасянь ыджыд каръяс, кӧні сэтшӧм уна йӧз да ставпӧлӧс интереснӧйторйыс.
И Фёдор Елизарович, и Захар Васильевич, и быдӧн шуӧны, мый миян край озыр.
А дядя Миша шуис, мый Алтай — тайӧ веськыда сокровищеяс тыра сундук...
Но да, сундук и эм, сӧмын восьтывтӧм вылӧ тувъялӧм.
Вот эськӧ дядя Миша кӧ, а гашкӧ, и ми аддзам мыйкӧ сэтшӧмӧс, сэки...
Сэки заводитчас олӧм!
Стрӧитасны разнӧй заводъяс, лэдзасны быдпӧлӧс машинаяс.
И оз ковмы Колтубаӧ ветлыны подӧн, а пуксин машинаӧ — р-раз! — и сэні...
Беркут из моз уси увлань — медбӧръя ловъя лов воши горизонт вылысь.
Гӧгӧр йӧзтӧм, вӧрзьытӧм тайга.
И став аддзылӧмторъясыс менам кусіны...
Дум вылӧ уси, мый Колтубаын стрӧитӧны нин электростанция, сэні лоӧ свет, а миян абу, сы вӧсна мый, Иван Потапович висьтавліс, та вылӧ колӧ уна йӧз да деньга...
Ми Генькакӧд эг ӧтчыд нин сёрнитлӧй сы йылысь, мый кутам вӧчны, кор помалам школа, но ме век на эг вермы помӧдз решитны, мый эськӧ меным окота вӧлі вӧчны.
А ӧні ме чорыда решиті, мый колӧ мунны, а сэні кутас тыдавны.
Гашкӧ, лоа морякӧн, путешественникӧн, а гашкӧ, учёнӧйӧн...
Катеринкалӧн юрыс тыдовтчис площадка помын:
— Тэ мый тані пукалан?
— Мый тэныд колӧ? — скӧрми ме. — Мый тэ век ме бӧрся вӧтлысян?
— Ёна тай тэ колан? — ӧбидитчис сійӧ. — Пукав тані мыйта тэныд окота, а ми мунам...
Со тэд! — Сійӧ петкӧдліс меным кывсӧ да пышйис.
Меным нинӧм эз коль, кыдзи котӧртны сы бӧрся.
Ми пыр на мунім Тыжа берег пӧлӧн, коді чукльӧдліс-визувтіс гӧраяс костӧд.
Дядя Миша да Геннадий видлалісны посни изъяс, куш скалаяс, кодъяс вӧліны дзик берег дорас.
Катеринка да Пашка сідзжӧ видлалісны галькаяс да босьтлісны налы кажитчана изъяссӧ.
Километр дас прӧйдитӧм бӧрын, шор дорӧ, коді пӧшти веськыда усис Тыжаӧ, дядя Миша сувтіс:
— Стоп, ребята!
Лӧсьӧдам лагерь!
— Дядя Миша, — шуис Генька, — ме муна шор пӧлӧныс, видзӧдла...
— Ладнӧ, сӧмын ылӧдз эн мун.
Сійӧ муніс, а ми заводитім уджавны: лӧсьӧдім шалаш, чукӧртім кос увъяс да заводитім пуны ӧбед.
Генька котӧрӧн локтіс, пӧсялӧма, лолыс тырӧма, мыйкӧ висьталіс дядя Мишалы, и найӧ мунісны ӧтлаын.
Воисны найӧ гажаӧсь, кыпыдӧсь: буракӧ, мыйкӧ аддзӧмаӧсь.
Катеринка пыр жӧ корис петкӧдлыны.
— Мый? — юаліс дядя Миша.
— А мый ті сэтысь аддзинныд?
— Аски тӧдмалан.
Геннадий, буракӧ, аддзӧма замечательнӧйтор, но зептын сійӧс некыдзи он ну...
Кутам ӧбедайтны, а сэсся займитчам делӧӧн.
— Но, — ӧбед бӧрын шуис дядя Миша, — вӧчам кутшӧмсюрӧ итогъяс.
Делӧыс сыын, мый маршрутнымӧс ковмас вежыштны.
Тыжа ньылыд водзӧ огӧ мунӧй, сы вӧсна мый тайӧ шорыс вермас вайӧдны миянӧс интереснӧйджыкторъяс дорӧ.
Гашкӧ, сійӧ лоас «откровеннӧйджык» Тыжа дорысь...
Та вӧсна оз ло лёк видзӧдлыны чукӧртӧм материалнымӧс.
Гугӧдалӧй ассьыныд мешӧкъястӧ!
Ме изъяс эг чукӧрт — меным и сытӧг уджыс тырмис, — и мешӧкъяссӧ вайисны Катеринка, Пашка да Геннадий.
Чукӧртӧм изъяссӧ первойӧн кисьтіс Пашка.
Сійӧн пӧльзуйтчӧмӧн, мый Звёздочка пӧшти век вӧлі сы киын, сійӧ сюялӧма изъяссӧ не сӧмын аслас мешӧкӧ, но и ыджыд вьюкӧ.
Ӧні сійӧ кисьтіс миян водзӧ гырысь из торъяслысь вель ыджыд чукӧр.
— Д-да... — нюжӧдіс дядя Миша. — Артмӧ, сетны кӧ тэныд вӧля, тэ эськӧ Батырган джынсӧ сьӧрсьыд нуин...
— Гашкӧ, мися, ковмас, — шуис Пашка. — Друг да тайӧ колана из?
А менам, кватитчан да, уна...
— Вывті нин тэ заптысьысь.
— Прӧстӧ вывті горш, — шуис Катеринка.
— Горшасьны тані нинӧмла,
ме думайта — сійӧ неопытность вӧсна...
Ӧти-кӧ, коллекцияӧ ӧтипӧлӧссӧ унаысь босьтны нинӧмла, — дядя Миша тэрыба бӧрйис чукӧрсьыс изъяссӧ да джынсӧ шыбитіс. — Мӧд-кӧ, оз ков босьтавны гырысь кусӧкъяс — найӧ сьӧкыдӧсь да оз ковны: тырмасны кипыдӧс ыджда кусӧкъяс.
Сідзкӧ, ковмас тэныд лишнӧйсӧ шыбитны, медым весьшӧрӧ асьтӧ не сьӧктӧдны...
Но первой видзӧдлам, мый мукӧдъясыслӧн.
Катеринка кисьтіс ассьыс изъяссӧ.
Тайӧ вӧліны разнӧй рӧма шыльыд галькаяс.
— Сідз!
Павел босьтӧ мый ыджыдджык, а Катя — мый яркӧйджык...
Тайӧ сідзжӧ абу коллекция, а забава...
Вай, Геннадий, ассьыд!
Генькалӧн вӧлі настӧящӧй коллекция: изъясыс ставыс разнӧйӧсь, ичӧтикӧсь да ӧкуратнӧйӧсь.
Но дядя Мишалы и тайӧ эз кажитчы:
— Кутшӧм тайӧ из?
Генька эз тӧд.
— Кытысь, кор аддзӧма?
— Вунӧді.
— Татӧг коллекциялӧн некутшӧм тӧдчанлун оз ло.
Шуам, определитны сразу ті онӧ вермӧй, а ӧні прӧстӧ онӧ кужӧй.
Но быд образецӧс колӧ обязательнӧ пасйыны, кӧні, кор да кутшӧм условиеяс дырйи сійӧс аддзӧма.
А мӧдногӧн, кутшӧм нӧ практическӧй пӧльза вермас лоны татшӧм коллекциясьыд?
Колӧ шуны, мый миян пӧвстысь некод торъя ёна эз дӧзмы сыысь, мый коллекцияяс вӧлӧмаӧсь слабиникӧсь.
Тайӧ жӧ вӧліны сӧмын изъяс, а вот сэтысь, шор дорсьыс, аддзӧмаӧсь збыльысь мыйкӧ ценнӧйӧс.
Асывнас ми ставсӧ вӧчим сэтшӧм зіля, мый походӧ лӧсьӧдчим кыкпӧв ӧдйӧджык мукӧд лунъяс серти.
Ме пасйи азимут — ми мӧдӧдчим веськыда рытыввылӧ.
Мунны вӧлі зэв сьӧкыд, да торйӧн нин сюри Звёздочкалы.
Гӧраяс, кодъяс костті чукльӧдліс шор, матыстчылісны ӧта-мӧд дінас зэв матӧдз.
Збыльвылас, тайӧ вӧлі кутшӧмкӧ щель сяма, гӧраын векньыдик джуджыд щель, коді тырӧма изъясӧн да вылісянь гылалысь пӧрӧдаяслӧн дзонь глыбаясӧн.
Ковмис век чеччавны изйысь изйӧ, и тайӧ физкультурасьыс ми вӧлім пӧсялӧмаӧсь да гӧрдӧсь, быттьӧкӧ ордйысим.
Часджын мысти водзвылын югдыштіс, щельыс паськалыштіс да друг помасис.
Ми воим пызан пӧв кодь рӧвнӧй увтасінӧ.
Кыкнанладорсяньыс сійӧс кытшалісны джуджыд, пӧшти ӧшйӧм обрывъяс, кодъяс ылын бара матыстчылісны да помасьлісны джуджыд гӧраӧн.
Увтасін кыссис рытыв-войвывлань векньыд визьӧн — медся паськыдінтіыс вӧлі километрӧн-джынйӧнысь не унджык.
Джынйӧдзыс сійӧ вевттьысьӧма кустарникӧн, посни кыдз пуясӧн, ниа пуясӧн, сы вылын весиг чурвидзисны некымын сус пу, а ылын сьӧдӧн лӧсталіс вӧр.
Уналаын быдмис сэтшӧм сук да мича турун да сэні вӧлі сы мында цвет, мый кажитчис — кодкӧ пасьтала шыблалӧма вышивайтӧм чышъянъяс.
— Ой, мамочка! — окнитіс Катеринка.
Ми, быттьӧ команда серти, шыбитім вывлань шапкаяснымӧс да горӧдім «ура».
— Правильнӧ! — шуис дядя Миша. — Горзыны «ура» колӧ.
И не сӧмын сы вӧсна, мый тайӧ мича, а и сы вӧсна, мый Геннадий вӧчис, мед кӧть и ичӧтикӧс, дзик настӧящӧй географическӧй открытие...
Ми горӧдім ещӧ гораджыка и, гӧлӧсъяс сибдытӧдз горзӧм бӧрын, корим объяснитны.
Дядя Миша паськӧдіс карта:
— Со кӧнӧсь ми.
Кыдзи аддзанныд, карта вылын абу и следыс тайӧ... шуам, урочищеыслӧн.
Сы пыдди рисуйтӧмаӧсь сплошнӧй гӧраяс.
Сідзкӧ, картограф тані абу вӧлӧма да картасӧ лӧсьӧдӧма висьталӧмъяс серти либӧ прӧстӧ рисуйтӧма гӧраяс, кодъяс збыльвылас абуӧсь...
Тайӧ ӧти-кӧ.
А мӧд-кӧ, ми зурасим сійӧ шуда случай вылас, кор природаыс ачыс восьтӧ мортлы аслас олӧмлӧн книгаысь страницасӧ.
Геннадийлӧн урочищеыс — типичнӧй грабен...
— А мый сійӧ «грабеныс»?
— Гӧраяс артмигӧн частӧ овлывлӧ сэтшӧмтор, мый му веркӧсыс потласьӧ, вешласьӧ, ӧти участок лыбӧ вывлань, мӧд участок вӧйӧ.
Овлывлӧ, мый му веркӧслӧн ӧткымын местаяс оз вӧрзьыны аслас положениеысь, а на костса площадьыс вӧйӧ.
Вот татшӧм площадьыс шусьӧ грабенӧн.
Логыс кӧ артмас джуджыд, сійӧ тырӧ ваӧн да лоӧ тыӧн.
Тадзи, например, артмис Телецкӧй ты....
Телецкӧй ты йылысь ми тӧдім.
Сы йылысь висьтавліс Захар Васильевич, коді унаысь вӧлӧма сэні.
— ...Телецкӧй ты — зэв ыджыд грабен: кузьтаыс сизимдас километр да пасьтаыс вит километр.
Но эмӧсь ещӧ на ыджыдджыкӧсь.
Байкал тылӧн грабеныс кузьтанас сизимсё ветымын километр, пасьтанас — кӧкъямысдас вит, а джуджданас — тысяча метрысь унджык.
Грабен, кодӧс ми тіянкӧд восьтім, абу ыджыд, но геологлы и сійӧ находка.
Вот мый вӧсна ме вежи маршрутсӧ.
Ӧні ми тіянкӧд кутам обследуйтны тайӧ грабеныслысь естественнӧй восьсаинъяссӧ.
Кӧть найӧ и выветритчӧмаӧсь, кытсюрӧ вевттьысьӧмаӧсь гылалӧм горнӧй породаясӧн, но век жӧ зэв интереснӧ, сы вӧсна мый буретш тані вермасны лоны быдсяма виччысьтӧмторъясыс...
Сӧгласенӧсь?
Ми сӧгласитчӧмӧс висьталім кыпыда горӧдӧмӧн да вӧрзим туйӧ.
Збыль, мунім ми эгӧ ылӧ да шордорса неыджыд эрд вылӧ лӧсьӧдім лагерь.
Дядя Миша шуис, мый тайӧ лоӧ миян база; тасянь ми кутам обследуйтны районсӧ.
Быттьӧкӧ нарошнӧ, ме эг вермы участвуйтны обследованиеас — воис меным ӧчередь лоны пӧварӧн.
Ме завидьпырысь видзӧді Пашка да Генька бӧрся.
Катеринка бергалыштіс лагерын, а сэсся сідзжӧ муніс, шуис, мый тані, кӧнкӧ, быдпӧлӧс вотӧсыс помтӧм да сійӧ чукӧртыштас компот вылӧ.
Ме пуи шыд, пузьӧді чай.
Сэсся шонті шыдсӧ, шонті чайсӧ, а найӧ век на эз вӧвны.
Локтісны няйтӧсь, мудзӧмаӧсь да сэтшӧма тшыгъялӧмаӧсь, мый мыссьӧм бӧрас сразу жӧ кватитісны паньяс.
Нинӧм сэтшӧмсӧ найӧ абу аддзӧмаӧсь, а мудзӧмаӧсь сы вӧсна, мый крут скалаясӧд лэччыны-кайны зэв сьӧкыд.
Ми вӧлі лӧсьӧдчам нин ӧбедайтны, кыдзи дядя Миша друг кватитчис:
— А кӧні Катя?
Но сэки котӧрӧн воис и сійӧ да ылісянь на горзіс:
— Дядя Миша, дядя Миша-а!
Ме открытие жӧ вӧчи!..
— Бара «ископаемӧйӧс» аддзин? — шуис Пашка да серӧктіс.
— Ачыд тэ ископаемӧй!..
Дядя Миша, ме збыльысь вӧчи открытие!
Сэні... — сійӧ ӧвтыштіс кинас рытыввывлань... — Ме сэні вотӧс ӧкті да аддзи...
— Да мый аддзинсӧ?
— Ты!..
Зэв ыджыд!
И тарелка кодь гӧгрӧс...
Сійӧ эз нин вӧв сэтшӧм ыджыд — пасьтаыс кыксё кымын метр, но вывті мича.
Ми сійӧс ылісянь аддзыны эгӧ вермӧй — быд боксянь сійӧс кытшалісны кузь пуяс.
Тысьыс и визувтіс шорыс, коді вайӧдіс миянӧс Генькалӧн урочищеӧ.
Пашка пыр жӧ уськӧдчис берег дорӧ, кокнас гудралыштіс лыасӧ да шуис, мый тыас эм чери: лыа пиас вӧліны чери сьӧмъяс.
Ваыс вӧлі шоныд, абу Тыжаын кодь, и ми первой купайтчим, а сэсся недыр куйлыштім пӧсь лыа вылас.
Дядя Миша шуис, мый тыыс зэв мича и, пӧжалуй, колӧ вуджӧдны татчӧ лагернымӧс.
Сідзи ми и вӧчим.
Кык час мысти выль лагерь вӧлі дась, и ми, зеркалӧ кодь шыльыд ва веркӧсті котӧртысь бипур югӧръясӧн любуйтчигтыр, юим чай.
Шонді лэччис, и небесаас кутісны дзирдавны кодзувъяс.
Ывлаыс вӧлі сэтшӧм, быттьӧкӧ лоӧма кык небеса: и вылын и улын — тыас — дзирдалісны да пӧртмасисны мигайтысь биторъяс.
Дядя Миша шуис, мый тысӧ долженӧсь шуны Катя нимӧн, сы вӧсна мый Катя сійӧс аддзис.
Катеринка и сідзи нин ветлӧдліс зэв важнӧй да гордӧй, но миян пиысь быдӧн надейтчис вӧчны не ичӧтджык открытие, и ми сӧгласитчим: мед лоас тыыс Катеринка нима.
8. ГӦГРӦС ТЫЛӦН КӦЗЯИН
Кӧть и ставным чуймим, а Пашка ачыс сӧгласитчис кольччыны лагерӧ, а ми босьтім ичӧтик мӧлӧтъяс да асывсяньыс мӧдӧдчим обрыв дорӧ.
Катеринка нуис рулетка да отсасис дядя Мишалы мерайтны пластъяслысь кызтасӧ.
Геннадий чукӧртіс образецъяс.
Ме сідзжӧ заводиті чукӧртны да мӧдӧдчи каменнӧй стена пӧлӧн.
Сійӧ ньӧти абу вӧлӧма рӧвнӧй да шыльыд, кыдзи кажитчис ылісянь, а вӧлі жуглассьӧма да чукльӧдліс.
Йылыс сылӧн вӧлі пиньӧссьӧма, кырӧма, да уліас нюжӧдчисны гылалӧм изъяслӧн зэв гырысь чукӧръяс.
Ме регыд вошті син водзысь ассьым йӧзӧс, но пыр муні водзӧ.
Обрывсӧ да гылалӧм изъяссӧ старайтчӧмӧн видзӧдалігтыр ме дрӧбиті став подозрительнӧй изъяссӧ, но нинӧм эг аддзы изумруд кодьӧс.
Улльӧв кодь еджыд, руд виж рӧма изъяс, кодъяслысь нимъяссӧ ме эг тӧд, да дзимбыра гӧрдоват порфиритъяс (тадзи найӧс шуліс дядя Миша) — и сэсся нинӧм.
Сӧмын ӧтчыд меным сюри подходящӧй из, но сійӧ вӧлі кутшӧмкӧ виж рӧма, кыдзи бутылочнӧй стеклӧ, и мӧлӧтӧн кучкӧмысь торпыригӧдз жугалі.
Эз, дерт, тайӧ эз вӧв изумруд!
Ме думыштлі нин бӧр мунӧм йылысь, но стена вылӧ медбӧръяысь видзӧдлӧм бӧрын, мусяньыс метр дас вылнаысь казялі неыджыд вӧйӧмин либӧ рӧзь.
Улісяньыс сійӧс бура аддзыны вӧлі оз позь, и ме заводиті кавшасьны вывлань.
Кавшасьны ковмис эз веськыда, сы вӧсна мый розьсяньыс стенаыс лэччис вывті крута и некытчӧ вӧлі кутчысьны, а уліас вӧлі гылалӧм из чукӧр.
Но бокӧдыс, щельяс да изъяс кузя, позьӧ вӧлі воны неыджыд карниз дорӧдз, код весьтын и вӧлі тайӧ розьыс.
Карниз кузя прӧйдитны вӧлі позьӧ сӧмын бокӧн, стен бердас топӧдчӧмӧн.
Сӧмын дзик розь дорас сійӧ неуна паськалыштіс, и ме верми копыртчыны.
Ичӧтик кытшджын кодь ниша вӧлі дзоньнас кӧдзӧма кристаллъясӧн!..
Ме куни синъясӧс, лолышті став морӧсӧн да бара восьті синъясӧс: кристаллъяс эз вошны.
Шыльыдӧсь, дзирдалысьӧсь да стеклӧ кодь пырыстыдаланаӧсь — тайӧ, дерт, вӧліны алмазъяс!
Позьӧ ӧмӧй сравнитны накӧд кутшӧмкӧ изумрудъясӧс!..
Ме мӧвпышті сы йылысь, кыдзи менам ёртъясӧй паськӧдасны вомъяссӧ, кор ме тэрмасьтӧг да волнуйтчытӧг перъя зептысь китыр алмаз да кисьта дядя Миша ныр улӧ...
Нишалӧн бокса стен дорсьыс неыджыд места корсьӧм бӧрын, кытчӧ быдмӧма гырысь кристаллъяслӧн дзонь созвездие, ме заводиті видзчысьӧмӧн перъявны найӧс.
Тайӧс вӧчны эз вӧв дзик кокни: кучкавны ковмис шуйга киӧн да копыртчӧмӧн.
Медбӧрын созвездиеыс лои менам киясын, но укшаля бергӧдчӧм вӧсна ме вильсниті карниз вывсьыс да шливкниті-исковті пӧкат кузяыс.
Менам киясын кӧ эз вӧвны кристаллъяс, ме эськӧ заводитлі ещӧ кутчысьны мыйӧкӧ, чинтыны усян ӧдсӧ.
Но ӧні ме сӧмын куни синъясӧс, лэпті кристаллъяссӧ вылӧджык да, мышкӧс ёсь изъясӧ гирсйӧдлігтыр, исковті улӧдзыс да коли ас бӧрся джуджыд бӧрӧзда киссьӧм посни изъяс чукӧрын.
Гирсйӧдлӧм мышкӧй ӧзйис да доймис, но ме вӧлі шуда: сокровище вӧлі ме ордын!
Ме бӧр котӧрті — корсьны дядя Мишаӧс да ёртъясӧс, сэсся решиті, мый найӧ мунісны нин, да мӧдӧдчи лагерӧ.
Ещӧ ылісянь на ме кылі горзӧм:
— Отсалӧй!
Ой-ой-ой, ӧдйӧнджык отсалӧй!
Ме сюйи кристаллъяссӧ зептӧ да мыйвынысь куті котӧртны.
Лагерын некод эз вӧв, сӧмын берег кузя котраліс Дружок да то тявзіс, то омляліс ты вылӧ видзӧдлывлігмоз.
Сэтысянь бара кыліс горзӧм:
— Ой-ой-ой!
Ӧні жӧ вӧя...
Отсалӧй!
Горзіс Пашка.
Ме аддзи сійӧс ты шӧрсьыс.
Сійӧ кывтіс, но кыдзкӧ тешкодя.
Вернӧджык, сійӧ эз кывт, а пукаліс, крук моз гӧрбыльтчӧмӧн, и то водзӧ кывтіс, то друг сувтліс да заводитліс бӧрыньтчыны, быттьӧ сетліс задньӧй ход.
Сійӧ эз ньылав васӧ, эз вӧй, да и ставнас вӧлі ва веркӧсас, пукаліс мый вылын кӧ, коді лёкысь шыбласис ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Кор движениеыс надзмыліс либӧ дзикӧдз дугдыліс, ланьтліс и Пашка, но мыйӧн сӧмын движениеыс заводитчыліс, сійӧ бара заводитліс горзыны.
Ме тэрыба пӧрччыси да кӧсйи вартчыны веськыда сы дінӧ, но сэсся мӧвпышті, мый тадзи меным сійӧс не кыскыны.
Берег дорас плавайтіс керпом.
Ме воді сы вылӧ да куті сынны Пашкалань.
Ӧні сійӧс кутіс бергӧдлыны.
Сійӧ ӧдйӧ кывтіс кытшӧдыс, да сы гӧгӧр весиг лоины неыджыд быгъя гыяс.
Меным эськӧ эз удайтчы сійӧс вӧтӧдны, сійӧ кӧ эз сувт.
Дзик дінӧдзыс матыстчӧм бӧрын ме аддзи, мый Пашка пукалӧ ичӧтик пур вылын, коді пӧшти ставнас вӧйӧма ваас.
— Мый нӧ тэ горзан?
Ме чайті, тэ вӧян...
Пашка эз удит вочавидзны — пурйыс нетшыштчис да бара заводитіс ассьыс тешкодь движениеяссӧ.
Корсюрӧ сійӧ пӧлыньтчывліс да ещӧ ёнджыка вӧйліс ваас.
— <ns>Ч-чери</ns>! — мыкталігтыр нурбыльтіс Пашка. — Ме буракӧ, акулаӧс кыйи...
— Йӧюк тэ!
Акулаяс мореын овлӧны.
— Н-но, сідзкӧ тайӧ <ns>к-кутшӧмкӧ</ns> допотопнӧй <ns>ч-чери</ns>...
Буракӧ, чериыс ёна нин мудзис: пурлӧн движениеыс надзмис, и медбӧрын сійӧ сувтіс.
— Вай сын! — командуйті ме, и ми заводитім сынны береглань.
Пурйыс дрӧжжитіс, мукӧддырйи вешйывліс бокӧ, но век жӧ ньӧжйӧник матыстчис берегланьыс.
Берегӧ вотӧдз Пашка мыкталігтыр да тшӧкъялігтыр висьталіс, кыдзи ставыс артмӧма.
Сійӧ нарошнӧ кольччӧма лагерӧ, медым ӧтнаслы кыйыштны чери.
Берегсянь вӧлӧмкӧ шедӧ посни чери.
Сэки сійӧ кералӧма нёль краж, пуръялӧма найӧс.
Пурйыс артмӧма слабиник да зэв кокньыдик. Кор Пашка кайӧма сы вылӧ, сійӧ пӧшти ставнас вӧйӧма ваас, но кывтны век жӧ вӧлӧм позьӧ.
Пашка кывтӧма берегсяньыс метр кызь сайӧ кымын.
Кӧть и дядя Миша пыркӧдіс сылысь мешӧксӧ, век жӧ Пашкалы удайтчӧма дзебны батьыслысь кыз шӧртысь вӧчӧм продольник сюрӧс.
Поводокъяссӧ вӧлі вӧчӧма стальнӧй проволокаысь, а вылітіыс гартлӧма латуннӧй проволокаӧн.
Пашка самалӧма вугыръяссӧ да шыбитӧма ваас.
Сійӧ некымынысь шыбитлӧма да кыскылӧма продольниксӧ да кӧсйӧма нин став вылас сьӧвзьыны да сынны береглань, но продольникыс друг зэлалӧма, и сійӧ муртса удитӧма гартыштны шӧртсӧ кервывса ув гӧгӧр.
Пурйыс кӧ вӧлі сьӧкыдджык либӧ шӧртыс слабджык, ставыс эськӧ помасис первойысь тракнитігас, а тані делӧыс артмӧма мӧдногӧн.
Тешкодь добычаыс ачыс кыйӧма Пашкаӧс.
Сійӧ гӧгӧрвоӧма нин сэки, кор пурйыс вӧлӧма ты шӧрас да заводитӧма тракйыны сійӧс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Разьны зэлӧдӧм ва шӧртсӧ абу нин удайтчӧма.
Медся кокни вӧлі эськӧ орӧдны шӧртсӧ, но Пашкалӧн абу вӧлӧма пуртыс, да и сылы жаль вӧлӧма лэдзны кыйӧм черисӧ.
И сійӧ быд здукӧ вуджліс надейтчӧмсянь полӧмӧ, эз решитчы эновтны пурсӧ и поліс сы вылӧ кольччыны.
Ми матыстчим мӧдар берегас — сійӧ вӧлӧма матынджык — да надзӧникӧн кутім кыскыны кыйӧмторсӧ.
Сійӧ пыксис, но век жӧ локтіс.
Дзик берег дорас, кор ляпкыдінас тыдовтчисны паськыд сьӧд мышкыс да чутӧсь бокъясыс, чери бара кутіс вийсьыны да койны васӧ фонтанӧн.
Но ми век жӧ кыским сійӧс лыа вылас — да акнитім: татшӧм ыджыд черисӧ ми некор на эгӧ аддзылӧй.
Пашка шуис, мый чериыслы колӧ юрас кучкыны изйӧн, а то сійӧ куйлыштас да бӧр чеччыштас, но ачыс чери дорӧ эз лысьт матыстчыны.
Чериыс апаліс воздухсӧ паськыд вомнас, мыйвынсьыс кучкаліс бӧжнас лыаӧ да чеччыштлывліс, но пыр слабджыка да надзӧнджыка.
Пашка аддзис ыджыд ув да ылісянь кучкис черилы юрас: сійӧ дугдіс вийсьыны, а сэсся и дзикӧдз унмовсис.
Чериыс вӧлӧма зэв сьӧкыд, и ме шуи бӧр пуксьыны пур вылӧ да вуджӧдны черисӧ.
Но Пашка шуис, мый сійӧ лыддьӧ бурджыкӧн кытшовтны берег пӧлӧныс, а то сэні кодкӧ бара кутчысяс да дзикӧдз вӧйтас.
Ми кыским черисӧ ваас да кутім кыскыны сійӧс буксирӧн баржаӧс моз.
Ме первойӧн аддзи ыджыд сапӧга мортлысь кок туйсӧ.
Кок туйыс пыраліс веськыда ваас да тані вӧлі мыськӧма ванас, сэсся бӧр кайліс да вошлі турун пытшкӧ, коді быдмис лыа берег пӧлӧн.
Некод некӧн эз вӧв, кыдзи и водзті, но век жӧ таті кодкӧ прӧйдитӧма дзик на неважӧн, сы вӧсна мый кок туйыс бура на тӧдчис.
Буракӧ, сійӧ прӧйдитӧма сӧмын тӧрыт на, мӧдногӧн сійӧс эськӧ мыськаліс войдӧрлунся зэрыс.
Кутшӧм тайӧ морт?
Мыйла сійӧ волӧма татчӧ?
Тӧдӧ оз сійӧ миян йылысь и воис-ӧ сійӧ аслас делӧяс кузя али сы вӧсна, мый ты дорӧ воим ми?
Сійӧ кӧ аддзыліс миянӧс, мыйла эз лок лагерӧ?..
Ми дыр думайтім таинственнӧй кок туй йылысь, сэсся дум выланым уси, мый лагерын некод эз коль да кутім тэрмасьны.
Черисӧ колӧ вӧлі керны да пуны ӧбед кежлӧ, но миянлы вӧлі окота петкӧдлыны кыйӧмторсӧ став мичлуннас.
Миян йӧз регыд воисны и, дерт, любуйтчисны та ыджда черинад.
Пашка сэтшӧма ошйысис, мый меным быть ковмис висьтавны, кыдзи сійӧ гӧрбыльтчӧмӧн пукаліс пур вылын да горзіс: «Ой-ой-ой!
Ӧні жӧ вӧя...»
Ставныс кутісны серавны, а дядя Миша шуис, мый тайӧ нинӧм, мый поліс.
Важнӧ, мый кӧть и поліс, а эз лэдз.
Таймень зэв ыджыд да ён чери, и сыкӧд венласьны сьӧкыд весиг ыджыд мортлы.
Тылӧн настӧящӧй кӧзяин...
Катеринка аддзис менсьым мышкӧс да горӧдіс:
— Ой, дядя Миша, видзӧдлӧй, Колькаыслӧн мышкыс мый лоӧма!
И сэки меным дум вылӧ усины аслам алмазъясӧй, кодъяс вӧліны гач зептын.
Кажитчӧ, меным эз удайтчы сохранитны чужӧм вылын независимӧй да равнодушнӧй выражение, но ме вӧлі тырвыйӧ рад, кор аддзи ёртъяслысь кыпыд чужӧмъяссӧ.
Дядя Миша внимательнӧя видзӧдліс кристаллъяслысь созвездиесӧ да шуис:
— Зэв бур!
Отличнӧй образец!
Ме думайта, тайӧ мичмӧдас тіянлысь коллекциятӧ.
— Кыдзи?
Тайӧ ӧмӧй... — разочарованнӧя заводиті ме.
— Тайӧ зэв бур образец кристаллическӧй кварцлӧн.
Тэныд усьӧма шуд аддзыны гырысь да зэв чистӧй кристаллъяс, кӧть та вӧсна оз вӧлі ков гирсйӧдлыны мыштӧ: кварц — зэв распространённӧй минерал.
Ме сэтшӧма разочаруйтчи да дӧзми, мый кыв шутӧг сеті мавтны иодӧн ассьым мышкӧс да весиг эг скӧрмы Катеринка вылӧ, коді шуис, мый ӧні ме зебра кодь.
Бур ещӧ, мый ме эг ошйысь да эг болькнит алмазъяс йылысь!..
Таймень вӧлӧма госа да чӧскыд, ми зэв бура ӧбедайтім, а скелетсӧ колим школьнӧй коллекция вылӧ.
— А кыдзи нӧ сійӧ татчӧ веськалӧма, тайменьыс? — юаліс Катеринка, кор ӧбед бӧрын ставным водім шойччыштны.
— Сьӧкыд шуны.
Гашкӧ, тайӧ шорыс коркӧ важӧн вӧлӧма ыджыд, а лососевӧй черияс ӧд кульмыны кайӧны дзик юяс йылӧдз.
Кайнысӧ — кайисны, а ваыс ямис, найӧ татчӧ и йӧрмисны.
Вермас лоны, лэбачьяс пӧксӧ вайисны.
Вот и быдмис татшӧм «кӧзяин».
Кыйнысӧ тані некодлы, йӧз абуӧсь...
Сэки меным сразу дум вылӧ усины кок туйяс:
— Дядя Миша!
Тані йӧз эмӧсь...
Ми аддзылім кок туйяс.
Ты мӧдарлаберегсьыс...
— Коді сэні вермас лоны?
А ноко, ветламӧ видзӧдламӧ...
Ми кытшлалім кок туйясгӧгӧрса став кустъяс пӧвсттіыс, но некодӧс да нинӧмтор эгӧ аддзӧй.
Генька внимательнӧя видзӧдіс лыа вылысь сапӧг пӧдӧшваяслысь туйяссӧ — сійӧ муртса эз исав найӧс — да шуис:
— Тайӧ чотысь.
Веськыд кокнас.
Аддзанныд?
Веськыд кокыслӧн туйыс слабджык да абу полнӧй...
Дерт, чотысь!
— Зэв вермас лоны, — шуис дядя Миша. — Но мортыс татысь мунӧма нин важӧн, и тайӧ кок туйяс вылын нинӧмла жуглыны юрнымӧс...
Мунамӧй лагерӧ!
Но Генька зумыштчӧмӧн мый йылыськӧ думайтіс да эз вӧрзьы места вывсьыс.
— Уси дум вылӧ! — друг горӧдіс сійӧ. — Тайӧ буретш сійӧ кок туйясыс!..
Дядя Миша, кор ми мунім тіянӧс кыйны... — сійӧ гӧрдӧдіс да торксис, — мӧдногӧн кӧ, кор ми... но, корсим тіянӧс... сикт сайын вӧліны буретш татшӧм кок туйяс...
— Бара тэ лӧсьӧдлан! — шуис Пашка. — Но, ӧткодьӧсь — и мый нӧ?
Коді татчӧ кыссяс?
Дерт, Генька лишнӧй шуис.
Кок туйяс збыльысь вӧліны ӧткодьӧсь, но та вӧсна нинӧмтор на оз позь шуны.
Но мый вӧчӧма тані тайӧ мортыс да кытчӧ сійӧ воши?..
Ми локтім лагерӧ шемӧсмӧмаӧсь.
Гашкӧ, урочищеыс ньӧти абу йӧзтӧм, тані кодкӧ олӧ да гӧгрӧс тылӧн эм настӧящӧй кӧзяин, а не сӧмын Пашкалӧн тайменьыс?
9. БРАКОНЬЕРЪЯС
Мӧд луннас первойя шойччанінӧдз ми мунім стена пӧлӧныс, пластъяс мерайтігмоз да образецъяс чукӧртігмоз.
Стенаыс надзӧникӧн ляпкаммис, сэсся лоис пӧката, кӧні быдмисны ньыв пуяс да коз пуяс.
Вочасӧн векняммысь урочище помасис джуджыд гӧраӧн, коді вӧлі ставнас тупкысьӧма вӧрӧн.
Дядя Миша шуис, мый воддза маршрут серти юлань мунны зэв ылын, и ми решитім вуджны гӧрасӧ, медым сэсся водзӧ мунны рытыв-войвылӧ.
Увтасінас вӧрыс частӧ воссьывліс да тыдовтчывлісны шонді югӧръясӧн югдӧдӧм кушинъяс, кӧні быдмис пӧшти Катеринка судта сук, сочнӧй турун.
Дядя Миша, коді муніс миян водзвылын, друг сувтіс татшӧм кушинъясысь ӧти вылӧ петігӧн да ӧлӧдігмоз лэптіс кисӧ.
Ми видзчысьӧмӧн матыстчим, но кузь турун сайысь нинӧмтор эгӧ аддзӧй: вӧлі сӧмын тӧдчӧ, мый эрд шӧрас мыйкӧ вӧрӧ.
Дядя Миша лэптіс Катеринкаӧс пу вылӧ, сійӧ кавшасис вылӧджык да ӧдйӧ бӧр исковтіс:
— Сэні узьӧ гӧрд мӧс, и сы дорын ичӧтик кукань...
Мичаник сэтшӧм!
Дерт, тайӧ эз вӧв мӧс — кытысь сійӧ татчӧ воис! — и миянлы ставнымлы окота лои видзӧдлыны, но ми сулалім вӧрзьӧдчытӧг, медым не повзьӧдны тӧдтӧм животнӧйӧс.
— Сійӧ оз узь, — недыр олыштӧм бӧрын шуис Генька, — сійӧ кулӧма.
Аддзанныд, ракаяс....
Ылынджык сулалысь коз пу увъяс вылӧ пуксисны кык рака да мый йылыськӧ сёрнитісны эрд вылӧ видзӧдлывлігмоз.
Сэсся лэбзисны ещӧ и ещӧ.
— Да, ракаяс, буракӧ, кылісны шой дуксӧ...
Кузь турун пиӧ дзебсясигтыр ми кыссим эрд вылӧ.
Сы шӧрын куйліс ыджыд гӧрд животнӧй, а сы гӧгӧр тапъяліс вӧсньыдик кокъяса, бокъясӧдыс пемыдгӧрд сера ичӧтик рыжӧй кукань.
Сійӧ то заводитліс нювны мамыслысь нырвомсӧ, то йӧткыштлывліс сійӧс юрнас, быттьӧкӧ зілис садьмӧдны, то вӧрзьытӧг сувтлывліс вӧсньыдик, жебиник кокъяссӧ паськӧдӧмӧн.
Ме улын трачмуні ув.
Повзьӧмысла кукань чепӧсйис бокӧ, зурасис Катеринка вылӧ, и найӧ усины.
Катеринка шымыртіс кияснас сійӧс сьылі гӧгӧрыс, котӧрӧн матыстчи ме, и ми сійӧс кутім.
— Тайӧ маралуха, — шуис Генька. — Ме аддзылі татшӧм кусӧ Захар Васильевич ордысь.
— Да, — сӧгласитчис дядя Миша. — Сӧмын сійӧ абу ачыс кулӧма, а виӧма кутшӧмкӧ негодяй.
Шойлӧн син вевдорас эрсвидзис пуляӧн лыйӧмысь рана, веськыд бӧр коксьыс вӧлі кульӧма кучиксӧ да вундӧма яйсӧ.
Охотник абу вермӧма нуны тушасӧ ставнас, вундӧма бурджык кусӧкъяссӧ да мунӧма.
Сэки, буракӧ, дзебсьылӧм маралёнок и котӧртӧма мамыс дінӧ.
Яй кусӧк ради вӧлі виӧма ыджыд, вына животнӧй, да и маралёнокыс мамтӧгыс должен вӧлі быть пӧгибнитны.
— Татшӧм гадъяссӧ колӧ тюрьмаӧ пуксьӧдавны! — шуис Генька.
— Колӧ, — шуис дядя Миша, — кӧть нин сыысь, мый кыйсьӧм ӧні запретитӧма.
А сійӧ виӧма мамсӧ, сідзкӧ и куканьсӧ тшӧтш.
— Тайӧ кутшӧмкӧ бокӧвӧй морт, — решитіс Геннадий. — Миян ӧні зверьясӧс оз виавны...
Вайӧ кутамӧй сійӧс!
— Аддзан сійӧс! — вочавидзис Пашка. — Кыдзи турун пытшкысь емӧс...
Катеринка пыр ноксис куканькӧд: малаліс, мыйкӧ шуаліс да окаліс ичӧтик сьӧд нырвомсӧ.
Кукань бӧрыньтчывліс да пыркӧдіс юрсӧ.
Катеринка шуис, мый нинӧм вылӧ оз эновт куканьсӧ — ӧтнасӧн сійӧ обязательнӧ пропадитас.
— А мый сыкӧд вӧчны?
— Босьтам сьӧрысь!
А, дядя Миша?
Ме сійӧс кута вердны...
— Да мыйӧн тэ кутан вердны?
Сійӧ ӧд, буракӧ, турунсӧ оз на сёй.
— Сёйӧ!
Сёйӧ! — горӧдіс Катеринка. — Видзӧдӧй!
Сійӧ нетшкыштіс турун да сетіс куканьлы, коді исалыштіс, босьтыштіс неуна паръяснас да пыр жӧ бӧр лэдзис вомсьыс.
— Вот аддзан, сійӧ ещӧ оз на куж!
Катеринкалы лои синва петтӧдзыс забеднӧ:
— Кӧть мый, а ог эновт!
Вот кӧть ачым сыкӧд кольчча — и ставыс!
— Но мый нӧ, ладнӧ!
Нуӧд ассьыд маралёноктӧ.
Катеринка вӧчис кӧвйысь дом повод да кӧрталіс сылы сьыліас.
Маралёнок первойсӧ табанитчис да пыксис, сэсся миритчис да мӧдӧдчис сы бӧрся вӧсньыдик кокъяснас тэрыба тувччалігтыр.
Но маралёнок регыд мудзис да кутіс кольччыны, а сыкӧд тшӧтш и Катеринка.
Сэки дядя Миша кагаӧс моз тубраліс сійӧс да кӧрталіс Звёздочкалы мыш вылас.
Катеринка муніс водзвылын да ӧктіс шочиника паныдасьлысь сьӧд сэтӧр.
Кырӧминъяс кытшовталігмоз ми тэрмасьтӧг кайим гӧра паныд, кыдзи друг водзвылын кылісны кучкалӧм шыяс да Катеринкалӧн гӧлӧсыс:
— Ӧдйӧджык!
Ӧдйӧджык татчӧ!..
Буракӧ, сійӧ аддзӧма гадюкаӧс.
Ми уськӧдчим гӧлӧс шы вылӧ, котӧрӧн петім кушинӧ.
Сэні чеччаліс Катеринка да кыз увйӧн кучкаліс муас.
Муыс тшынасис.
Пӧжар!
Тайӧ быдпӧлӧс гадюкаысь на страшнӧйджык.
Биыс ещӧ эз на ыпъяв, но турун пӧвстті чукльӧдлісны, котралісны кос турун кузя дзирдалысь биторъяс, кодъяс паськалісны пыр ӧдйӧджык да паськыдджыка.
И кушин весьтӧ ӧшйис нин курыд тшын дук...
Ми кватитім быдлаын туплясьысь увъяс да заводитім кучкавны зэв ӧдйӧ паськалысь бисӧ.
Котӧрӧн воисны дядя Миша да Пашка,
ми кытшалім кушинсӧ, медым не лэдзны бисӧ водзӧ, и кучкалім, кучкалім муас.
Биторъяс кусліны, кыптіс кельыдлӧз тшын, и тайӧ предательскӧй тшын пытшкас то сэні, то тані выльысь заводитлісны сотчыны кос турунлӧн ӧзйысь чукӧръясыс.
Медбӧрын би лои кусӧдӧма, но туруныс век на трунтитіс-тшынасис.
Сӧмын сэки ми кылім ичӧтик шорлысь дзольгӧмсӧ, коді визувтіс кушин дорті, и котелокъяс, чайникъяс, кружкаяс отсӧгӧн ми зэв бура киськалім быд тшынасьысь места.
Катеринка тайӧ уджас эз нин участвуйт.
Сійӧ пукаліс му вылын да, кокъясас кутчысьӧмӧн, шумтӧг бӧрдіс.
Билысь паськалӧмсӧ аддзӧм бӧрын сійӧ уськӧдчӧма сійӧс кусӧдны да, повзьӧмйывсьыс доймӧмсӧ кывтӧг, котралӧма веськыда сотчысь турун кузя, а ӧні сотчӧмысь лоӧм ва больясыс мӧдісны зэв ёна доймыны.
Катеринка кокъяс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын дядя Миша акнитіс да кватитіс ассьыс мешӧксӧ.
Сійӧ мыськаліс Катеринкалысь кокъяссӧ марганцовкаӧн, сэсся флаконысь, кодӧс первой шонтыштіс, кисьтіс сук, воск сяма масса, мавтіс сотчӧминъяссӧ да кӧрталіс бинтӧн.
Катеринка дугдіс нин бӧрдны да сӧмын сыркъяліс.
— Ёна висьӧ, Катя? — юаліс дядя Миша.
— Сотӧ...
— Мыйла нӧ тэ кӧмтӧгыд уськӧдчин биас?
— Повзи...
Биыс ӧд со пӧрӧм пуяс дорас писькӧдчис.
Бисӧ вӧлі кусӧдӧма пӧрласьӧм пуяс чукӧр дорӧ вотӧдз кык воськов сайын кымын, кӧні сулалісны тош кодь нитшка да тшака кондаяс.
Сэтчӧдз кӧ воис биыс, сійӧс эськӧ кусӧдны эз нин позь.
Кольӧм во ми став сиктӧн котӧртлім Колтубаӧ отсавны кусӧдны пӧжар, коді лои чардбиысь.
Биыс сэки писькӧдчис воӧм нянь муяс дінӧ...
Нинӧм абу страшнӧйджыкыс тайгаын пӧжар дорысь, кор шумитысь би сюръяыс стенаӧн кайӧ небесалань, факел моз ыпъялӧны сё вося сус пуяс да коз пуяс; весьӧпӧртӧдз повзьӧмысла став ловъяыс пышйӧ биысь, и сэні, кыті сійӧ прӧйдитіс, уна вояс кежлӧ кольӧ сьӧд шом кодь, кулӧм места...
Катеринка поступитіс кыдзи герой, и тайӧ вӧлі немтор, мый герой пукаліс ӧні да ымзіс...
— Мый нӧ вӧчны тэкӧд?
А? Тэ ӧд муннытӧ он вермы?
— Верма!
Збыль, верма! — Катеринка чеччыштіс, ойӧстіс, кельдӧдіс да пыр жӧ пуксис. — Ог, ог вермы... — Синваыс бара кутіс тюргыны-визувтны.
Дядя Миша тӧждысьӧмпырысь зыралыштіс банбоксӧ да кутіс думайтны.
— Мый нӧ, ребята, миянлысь походнымӧс ковмас помавны...
Энлӧй!
Ми туйынӧсь вит лун нин, сёян-юан помасьӧ.
Ті, ме тӧда, дасьӧсь мунны свет помасянінӧдзыс, но Катялӧн сотчӧмыс серьёзнӧй, сійӧс колӧ лечитны.
Ті ӧд онӧ кӧсйӧй сідзи, медым сійӧ мучитчис тіян удовольствие ради.
Онӧ ӧд?..
Ме сідзи и думайті...
Та вӧсна экспедиция кузя йӧзӧдсьӧ приказ: курс гортӧ!
А кыдзи нӧ изумрудъяс да став открытиеясыс, кодъясӧс ми лӧсьӧдчылім вӧчны, но ещӧ эгӧ на вӧчӧй?!
Но мый миянлы коли вӧчны, сӧгласитчӧмысь кындзи?..
Ми пуксьӧдім Катеринкаӧс маралёноккӧд орччӧн Звёздочка вылӧ да вӧрзим туйӧ.
Геннадий, коді муніс медводзын, эрд помасянінӧ сувтіс да индіс му вылӧ: бипурысь разӧдӧм пӧим вылын тӧдчисны сапӧга кок туйяс.
— Аддзанныд?
Тайӧ бара чотысьыд.
Сапӧга кок туйыс збыльысь вӧлі сійӧ жӧ.
Морт, коді кольӧма кок туйяссӧ ты берегӧ, муніс миян водзвылын.
Колӧ чайтны, тайӧ сійӧ и маралухаӧс виӧма и кусӧдтӧг эновтӧма бипурсӧ.
— Вайӧ кутамӧй сійӧс, дядя Миша! — шуис Генька, и ныр розьясыс сылӧн скӧра пӧльтчисны.
— Колӧ эськӧ да... но тайӧ миянӧс манитас, а Катяӧс колӧ ӧдйӧджык вайӧдны сиктӧ...
Дядя Миша артыштіс карта серти да маршрутнӧй съёмкаяс серти, кӧні ми находитчам (сійӧ тшӧтш нуӧдіс съёмкасӧ, сійӧ шуис, мый кык татшӧм ӧткодь уджыс видзас ӧшибкаясысь).
Веськыда сиктӧдз вӧлі кызь километр гӧгӧр, но мунны ковмис эськӧ сэтшӧм сук вӧраинті, мый сы пыр писькӧдчыны и Звёздочкатӧг сьӧкыд, а сыкӧд и дзик нин оз позь.
— Треугольник пӧдлалӧм пыдди, — шуис дядя Миша, — ми пӧдлалам неправильнӧй трапеция.
Мунам огӧ асыв-войвылӧ, а веськыда войвылӧ, кытчӧдз огӧ петӧй Колтубаӧ нуӧдысь туй вылӧ.
Тадзи ылынджык, но кокньыдджык да, сідзкӧ, регыдджык.
Ми мӧдӧдчим пӧкат пӧлӧныс да мунім пӧшти дзик пемдытӧдзыс.
— Ті выносливӧй йӧз, — шуис дядя Миша, — а миянлы колӧ тэрмасьны: Катялы вермас лоны лёкджык...
Катеринка крепитчис мыйвынсьыс да эз норась, кӧть сылы, буракӧ, вӧлі зэв сьӧкыд.
Ме ӧкті туй вылысь паныдасьысь ягӧдъяс да сеталі сылы, но сійӧ эз сёй, а сюяліс маралёноклы вомас;
маралёнок някляліс вомдоръяснас, но эз ньылав, и тайӧ Катеринкаӧс дӧзмӧдіс сотчӧм кокъяс дорсьыс ёнджыка, — сійӧ век поліс, мый маралёнок кулас тшыгысла.
Ужнайтім ми пемыднас нин.
Катеринка и тані ноксис куканькӧд: юкталіс сійӧс чуньяс костӧдыс да рузумъяс отсӧгӧн сакара шоныд ваӧн.
Тэрмасьӧмӧн завтракайтӧм бӧрын водз асывнас ми мӧдӧдчим водзӧ да луншӧр кад кежлӧ воим точкаӧдз, кытысянь долженӧсь вӧлі заводитны вуджны гӧра мӧдарладорас.
— Сувтӧй! — друг горӧдіс Геннадий. — Со сійӧ!
Миянсянь километрысь не ылынджык тӧврутӧм воздухын кайис бипурлӧн тшын.
— Тайӧ сійӧ! — горзіс Генька. — Котӧртамӧй ӧдйӧнджык!
Синъяссӧ читкыртӧмӧн дядя Миша видзӧдліс тшын вылӧ, сэсся миян вылӧ, прӧверитіс ассьыс ружьесӧ да шуис:
— Ладнӧ!
Павеллы да Катялы кольччыны татчӧ Звёздочкакӧд.
Мӧдімӧ!
Ми пӧшти пыр котӧртім, полім, мый бипур ӧзтысь морт бара кытчӧкӧ вошас.
Скала увсянь бузгысь шорлӧн шумитӧмыс вевттис миянлысь кок шыяснымӧс да сетіс позянлун казявтӧг матыстчыны пуяс дінӧдз, кодъяс сулалісны дзик ва гуран дорын.
Бипур дорын пукаліс дӧрӧмтӧм тошка морт.
Дӧрӧмыс куйліс неылын эжа вылас, буракӧ муртса на песлалӧма да вольсалӧма косьтыны шонді водзас.
Бипур весьтын ӧшаліс тшынассьӧм котелок.
Морт сувтіс, чотігтыр матыстчис вольсалӧм дӧрӧм дорас да босьтіс сійӧс.
Тайӧ здукас дядя Миша, кинас миянӧс сувтӧдӧм бӧрын, петіс пуяс сайысь да гораа шуис:
— Здравствуйте!
Морт тэрыба пасьталіс резьдысь дӧрӧмсӧ да видзӧдліс гӧгӧр.
Синъясыс сылӧн зумыша да сюся видзӧдісны дядя Миша вылӧ.
Нинӧм вочавидзтӧг сійӧ муніс бипур дорӧ да сӧмын сэні шуис:
— Здоров.
Дядя Миша матыстчис матӧджык, мортӧс да сылысь имуществосӧ видзӧдігмоз.
Сійӧ аддзис рыжӧй гӧна кучик тор да довкнитіс сылань юрнас:
— Свежинка?
— Тэ мый, тшыгъялін?
Пуксьы, гӧститӧда...
— Ме эг гӧститны во.
— А эн кӧ гӧститны, сідзкӧ прӧйдит водзӧ.
— Да ог, олышта.
Видзӧдышта.
— Но-но, видзӧдышт, таысь деньга ме ог босьт.
— И сійӧ бур.
Найӧ сёрнитісны дженьыдик фразаясӧн, быттьӧкӧ мерайтісны да донъялісны ӧта-мӧдсӧ.
— Но, видзӧдыштін?
Ӧні весась!
— Эг на ставсӧ видзӧд.
Ме интересуйтча тэнад документъяс вылӧ видзӧдлыны.
— А тэ кутшӧм видзӧдысь? — зумыштчис чотысь. — Мун ловъяӧн да дзоньвидзаӧн, а то ме тэныд петкӧдла документ...
Менам сійӧ винтовка сяма... — И сійӧ воськовтіс пулань, код бердӧ вӧлі сувтӧдӧма ружьесӧ.
— Сулав места вылад! — командуйтіс дядя Миша. — И эн дур — менам дас заряда!
Чотысь сувтіс да быттьӧ веськодьпырысь кутіс видзӧдны бокӧ.
Ме сідзжӧ виччысьтӧг видзӧдлі сэтчӧ да сэки сӧмын казялі, мый орччӧн Генька абу.
Сійӧ ӧмӧй повзис да пышйис?
— Вай лучше бурӧн, — шуис дядя Миша. — Петкӧдлы документтӧ!
— Ме пола сійӧс лякӧсьтны, — издевайтчӧмӧн вочавидзис чотысь, — гортын видза...
— А сӧвестьтӧ тэ гортад жӧ колин?..
Маралухасӧ тэ виин?
Закон он тӧд?
— Тэ менӧ законъясад эн велӧд.
Лоӧма тай законъяс тӧдысь!
— Ме велӧдны ог кут, мукӧдъяс велӧдасны.
Мыйла тайгаӧдыс шӧйтан?
— Да мый тэ ме дінӧ кӧвъясин йӧй моз? — горӧдіс чотысь. — Ме ачым ас вылын кӧзяин, кӧсъя и ветлӧдла...
— Ас вылад, гашкӧ, и кӧзяин, кӧть и омӧлик, а тайга вылын — абу кӧзяин.
Гӧгӧрвоин?
И эн горзы, он повзьӧд...
Пу сайсянь, код бердӧ вӧлі сувтӧдӧма чотысьлӧн ружьеыс, тыдовтчис ки да, ружьесӧ кватитӧм бӧрын, дзебсис.
Тайӧ вӧлі Генькалӧн киыс!
Ме муртса эг чеччышт радӧйла.
Генька босьтіс ружьесӧ кияс вылас да гусьӧник сувтіс чотысь мышкӧ.
— Но, кыдзи?
Эмӧсь тэнад документъясыд?
Чотысь копыртчис да заводитіс лукйысьны сапӧг гӧлень пытшкас, но тайӧ кадас Генька мышкын трачкакывны кутісны кустъяс, сэтысянь кань моз чеччыштіс да уськӧдчис сы вылӧ кутшӧмкӧ детинка.
Генька эз вермы кутчысьны кок йылас, и найӧ, ӧта-мӧдыслы шашаритчӧмӧн, турбыльтчисны эжа вывті.
Сэки нин ме эг вермы кутчысьны да уськӧдчи отсӧг вылӧ.
Зонкаыс вӧлӧма вына да вьюн кодь пельк, но век жӧ ми водтӧдім сійӧс эжа вылас и... кынмим места вылӧ чуймӧмла.
— Васька?!
— Но, Васька, — сьӧкыда лолалігтыр шыасис Васька Щербатый. — Сэтшӧм збойӧсь — кыкӧн ӧти вылӧ...
А но, лэдзӧй!
Лямӧдінныд...
— Ті мый, тӧданныд сійӧс, ребята? — юаліс дядя Миша.
— Да ӧд тайӧ миян сиктысь...
Васька Щербатый.
— Лэдзӧй сійӧс.
А этійӧ? — юрнас довкнитіс сійӧ тошка морт вылӧ.
— Огӧ тӧдӧй.
Кодкӧ бокӧвӧй...
— Тайӧ менам дядь, — ассьыс дӧрӧмсӧ лӧсьӧдігмоз зумыша шуис Васька.
— Да пӧръясян тэ, некутшӧм дядь тэнад абу!
— Вот и эм.
Сійӧ Минусинскӧйсянь неылын олӧ.
А ӧні миянӧ воис, гӧститыштны...
— И ӧти сайын зӧлӧта корсьыштны? — бергӧдчис тӧдтӧм мортлань дядя Миша. — Зырйыс да кайлоыс мыйла сьӧрсьыд?
— Тэ менӧ суин?
— Хищничество вылын — эг, а браконьерство вылын суи.
Зверӧс кыйны ӧні оз позь, а тэ эньӧс виин, тшыкӧдін да эновтін.
Сідзкӧ, ті самӧй настӧящӧй браконьеръяс.
Да, таысь кындзи, и тайгасӧ ӧзтінныд...
— Ми эгӧ ӧзтылӧй! — уськӧдчис дорйысьны Васька.
— Кольны кусӧдтӧг бипур — тайӧ сійӧ жӧ, мый ӧзтыны.
Гӧгӧрвоана?
Вот мый, граждана: разбирайтчыны таын кутасны властьяс, а ӧні...
Геннадий, босьт ружьесӧ!
Геннадий босьтіс ружьесӧ.
— Ружьетӧ ми сетам сельсӧветӧ и тіянӧс сэтчӧ жӧ нуӧдам.
Сэні и висьталанныд, коді ті сэтшӧмыс да мыйӧн занимайтчанныд...
Но кыдзи, мунанныд добровольнӧ?
Чотысь видзӧдліс ружье вылӧ, кодӧс Генька бара веськӧдіс сы вылӧ, видзӧдліс Васька вылӧ да ӧвтыштіс кинас:
— Ладнӧ, Васька, чукӧрт кӧлуйтӧ, сэні ещӧ видзӧдлам...
Сійӧ босьтіс зыр, кайло да пӧшти тыртӧм мешӧк, а Васька кисьтіс котелоксьыс васӧ да тупкис яйсӧ китыр турунӧн.
Чотысь да Васька мӧдӧдчисны водзвылын.
На бӧрся, ружьесӧ век сідзи жӧ кияс вылас кутӧмӧн, восьлаліс Геннадий, а сэсся — дядя Миша да ме.
Дядя Миша босьтіс Генька ордысь ружьесӧ да шумтӧг кыскис сэтысь патронъяссӧ.
Сійӧ ӧбидитчис, но дядя Миша вӧчис правильнӧ, сы вӧсна мый скӧрйывсьыс Генька вермис и грымӧбтыны-лыйны.
Катеринка да Пашка сувтӧдісны синъяснысӧ миян вылӧ.
Коді нӧ вермис думыштны, мый татчӧ воас Васька?..
Ме висьталі налы, кыдзи ставыс вӧлі да кутшӧм молодечӧн петкӧдліс асьсӧ Геннадий.
Катеринка дивуйтчис да радліс, а Пашка шуис, мый нинӧмтор сэтшӧмыс абу, сійӧ эськӧ сідзи жӧ вӧчис, а гашкӧ, весиг и бурджыка, сійӧс кӧ эськӧ эз тшӧктыны стӧрӧжитны Катеринкаӧс да Звёздочкаӧс.
Катеринка горӧдіс сы вылӧ — и правильнӧ вӧчис, сы вӧсна мый сійӧ век збой кад кольӧм бӧрас.
Рытъядорыс ми лэччим неыджыд долинаӧ, коді, дядя Мишалӧн арталӧмъяс серти, должен вӧлі петкӧдны миянӧс Колтубаӧ нуӧдысь туй вылӧ.
Катеринкалы ньӧти эз ло омӧльджык, мыйысь поліс дядя Миша.
Колӧ чайтны, мазьыс вывті вӧлӧма лӧсялана, сы вӧсна мый рытнас Катеринка, бедь вылӧ мыджсьӧмӧн, ачыс нин варгылясис-ветлӧдліс, ноксис маралёноккӧд да быдӧнлысь юасис, кутшӧм ним сылы сетны.
Пашка шуис нимтыны Найдёнышӧн, но Геннадий шуис, мый тайӧ энь и мужскӧй ним сылы оз лӧсяв.
— Но, сідзкӧ мед... мед сідзкӧ лоӧ Найда! — шуис Катеринка.
Найда кӧ и Найда!
Миянлы вӧлі не сыӧдз, сы вӧсна мый ми ёна тӧждысим ӧтитор йылысь: мед кӧть миян пленникъяс эз пышйыны.
Найӧ пуксисны бокӧ, миянысь ылӧджык, коснас сёйисны яйсӧ, ӧткажитчисны чайысь, кодӧс вӧзйыліс дядя Миша, да водісны узьны.
Но налӧн мудеритӧмыс эз вермы миянӧс пӧръявны.
Ми Генькакӧд решитім узьны ӧчередьӧн да караулитны.
Дядя Миша казяліс, мый ме узьны ог лӧсьӧдчы да юаліс, мыйын делӧыс.
Ме гусьӧникӧн висьталі миян подозрениеяс йылысь да синъяс вештывтӧг браконьеръясӧс стӧрӧжитны решитӧм йылысь.
— А-а! — нюммуніс дядя Миша. — Мыйла нӧ ті энӧ тӧдмӧдӧй менӧ водзджык асланыд заговорӧн?
Вайӧ сідзи: первой ме стӧрӧжита, сэсся тэ.
А ӧні мун узьны, тэ и сідзи нин вугралан.
Унмӧй менам, збыльысь, вывті ёна локтіс, и ме пырысьтӧм-пыр унмовси, кӧть эськӧ ме чувствуйті, мый тайӧ бурӧн оз помась...
10. МИРНӦЙ СЁРНИТЧӦМЪЯС
Сідзи и артмис.
Ме садьми кыа петігас, быттьӧ жургӧмысь, и первойӧн, мый аддзи, вӧлі пышйысь Васькалӧн лӧз дӧрӧмыс.
Мышкас видзӧдлӧм бӧрын сійӧ казяліс, мый ме видзӧда сы вылӧ, грӧзитыштіс кулакнас да саялі пуяс сайӧ.
Ме горӧді, ставныс чеччыштісны, но вӧтчыны вӧлі сёр нин.
А чотысь пышйӧм йылысь эз весиг и мӧвпав: сійӧ садьмис сэки, кор ме горӧді.
Ми вывті ёна дӧзмим, а дядя Миша сӧмын шпынняліс: Васькаӧс видзны сійӧ весиг абу и лӧсьӧдчылӧма.
Нёль час кежлӧ кымын ми петім Колтубовскӧй туй вылӧ, а сэтысянь вӧлӧмкӧ зэв матын миян сиктӧдз.
Челядь аддзӧмаӧсь миянӧс ещӧ пӧскӧтина вылысь на да встретитісны сикт помын чӧв олігтыр, быттьӧ почётнӧй караул.
Караул пыр жӧ кытшаліс миянӧс топыд кытшӧн, и тадзи ми торжественнӧя мӧдӧдчим кузнечалань, кӧні Иван Потапович прӧверяйтіс ремонтируйтӧм вундан машина.
— А, путешественникъяс воӧмаӧсь? — шуис сійӧ миянӧс аддзӧм бӧрын да дядя Мишакӧд здоровайтчигмоз. — Но кыдзи?
Ставыс лючки-ладнӧ?..
А Федосьяыслысь гӧстьсӧ туй вывсьыс али мый аддзинныд?
Отсӧг вылӧ?
Дядя Миша дженьыда висьталіс, кыдзи да мыйла ми кутім чотысьӧс.
— Со сійӧ мый! — зумыштчис Иван Потапович. — Кыдзи нӧ тайӧ тэ, бур гражданинӧй?
А?
Но сэки кытш пытшкӧ уськӧдчис Федосья тьӧтка, Васькалӧн мамыс; буракӧ, Васька сылы ставсӧ висьталӧма, и сійӧ котӧртӧма сійӧс мездыны.
— Тэ кытчӧ видзӧдан, Иван Потапович?
Мортыс гӧститны воис, а сы вылын быд сэтшӧм-татшӧмыс тешитчыны кутас?..
А тэ коді сэтшӧмыс? — уськӧдчис сійӧ дядя Миша вылӧ. — Кутшӧм сэтшӧм-татшӧм право серти тэ ассьыд власть петкӧдлан?
Аддзывлім ми и сэтшӧмъясӧс и татшӧмъясӧс.
Мунам гортӧ, Сидор!
Нинӧм тані накӧд больгыны...
— Тэ, Федосья, эн шумит, а тӧдмав первой.
Воис тэнад Сидорыд гӧститны, ми абу прӧтив — мед гӧститӧ.
А мыйла сійӧ тайгаас муніс?
— А коді сійӧс вермас кутны?
Мый сійӧ — абу морт, кыдзи мукӧдъясыс?
— Морт — кор сійӧс индӧма делӧ дінӧ да сійӧн занимайтчӧ, а оз кӧ, сэки сійӧ абу морт, а сідзи, шаляй-валяй...
Тэ тӧдан, мый сійӧ законлы паныд зверӧс виӧма да муртса тайгасӧ абу ӧзтӧма?..
Да не тайӧяс кӧ, — Иван Потапович довкнитіс юрнас миян вылӧ, — биыс эськӧ сиктӧдз нин воис.
Тӧлыс сыладорсянь пӧльтӧ, а гӧгӧр сэтшӧм кос, быттьӧ порок...
Со мый тэнад бур гӧстьыд вермис вӧчны!
Миянлы татшӧм гӧстьясыд абу кивыв, и дӧзмы кӧть эн, а ми нуӧдам сійӧс сельсӧветӧ, мед сэні асьныс видзӧдӧны, мый да кыдзи.
Федосья кӧсйӧ вӧлі ещӧ мыйкӧ висьтавны, но, сійӧс кытшалысьяслысь скӧр чужӧмъяссӧ казялӧм бӧрын, ланьтіс да, вомдоръяссӧ нюмыртӧмӧн, вешйис.
Чотысь пукаліс ичӧтик мыр вылын да веськодьпырысь видзӧдіс кытчӧкӧ бокӧ, быттьӧкӧ ставыс тайӧ ньӧти сылы эз касайтчы.
— Геннадий, — шуис Иван Потапович, — котӧртлы, висьтав, медым Касаткаӧс доддялісны...
И тэныд, Михаил Александрович, мекӧд ковмас ветлыны, сы вӧсна мый тэ главнӧй свидетельыс.
— Ладнӧ, вот сӧмын мыссьышта, — вочавидзис дядя Миша.
...Катеринкалысь бинтуйтӧм кокъяссӧ аддзӧм бӧрын Марья Осиповна повзис, но дядя Миша эскӧдіс сійӧс, мый нинӧм опаснӧйыс абу, да и Катеринка асьсӧ кутіс сэтшӧм молодечӧн, сэтшӧм гажаа висьтавліс пӧжар йылысь да кыдзи сійӧс кусӧдіс, да мый ӧні сылӧн кокъясыс ньӧти оз висьны, и мамыс успокоитчис.
Найда дзикӧдз слабитіс сёйтӧмысла да сыысь, мый ӧнӧдз на куйліс тубралӧмӧн.
Катеринка кӧсйис юктавны сійӧс йӧлӧн, но Найда мискаысь юны эз куж.
Меным дум вылӧ уси, мый миян эм нёнь, кодӧс сюйӧны бутылка йылӧ, да котӧрті гортӧ.
Мам да Соня лоины сэтшӧм радӧсь, быттьӧкӧ ме эг вӧв гортын дзонь во, да заводитісны став йывсьыс юасьны, но ме шуи, мый меным некор, кватиті нёньсӧ да пышйи.
Найда сулаліс нин, но вӧлі сэтшӧм слаб, мый сійӧ шатласис да эз зумыда сулав кокъяс йылас.
Катеринка кисьтіс бутылкаӧ йӧв да нёньсӧ сюйис куканьлы вомас.
Найда пыркӧдіс юрсӧ да бӧрыньтчис, но йӧвлысь кӧрсӧ кылӧм бӧрын кутіс чолскӧдӧмӧн нёнявны.
Сійӧ сэтшӧм тешкодя педзис места вылас да легӧдіс кисточкасӧ, коді сылӧн вӧлі бӧж пыддиыс, мый ставныс серӧктісны.
— Тырмас, востӧдзыс вердан, — шуис Марья Осиповна да мырддис бутылкасӧ, кор сійӧ джынйӧдзыс тыртӧммис.
Сэки воис Иван Потапович да дядя Мишакӧд ӧтвылысь нуӧдісны чотысьӧс Колтубаӧ.
Бӧр локтісны найӧ югыднас на.
— Но кыдзи?
Мый сыкӧд вӧчасны? — кытшалім ми найӧс.
— Мый вӧчасны?
Мӧдӧдасны аймакӧ, а сэні решитасны.
Ми разӧдчалім гортъясӧ, но гортын эз пукавсьы: ми сэтшӧма велалім лоны век ӧтлаын, мый ужын бӧрын бара локтім Катеринка ордӧ.
Чукӧртчис пӧшти дзоньнас сиктыс: быдӧнлы ӧд вӧлі интереснӧ тӧдмавны миян путешествие йылысь.
Ми ӧта-мӧд вежмӧн висьтавлім ӧтпырйӧ ставтор йывсьыс, и, дерт, эгӧ сы мында висьтавлӧй, мыйта мешайтім ӧта-мӧднымлы.
— Энлӧй, — шуис Иван Потапович. — Мый ті ставныд кравзанныд катша-рака моз?
Вайӧ ӧткӧн-ӧткӧн...
Висьтавлыны ӧткӧнлы вӧлӧма зэв сьӧкыд, и миян нинӧм эз артмы.
— Но, ме, видзӧда да, тіян помысь не висьтавны...
Тэ эськӧ, Михаил Александрович, ачыд ли, мый ли...
Но, шуам, доклад либӧ беседа кодьӧс...
Йӧзыс зэв ёна интересуйтчӧны, кутшӧм изъяс эмӧсь да кутшӧм наысь пӧльза.
— Пӧжалуйста, — шуис дядя Миша, — ме ньӧти абу прӧтив.
Помала обработайтны материалъяс, и мунтӧдз беседуйтыштам.
Сӧмын... — Сійӧ копыртчис Иван Потапович пель весьтӧ, мыйкӧ шӧпнитіс сылы, и мӧдыс довкнитіс юрнас. — Сӧмын вӧчамӧй тадзи: первой участникъяс пиысь ӧти вӧчас поход йылысь доклад — долженӧсь жӧ ми отчитывайтчыны, правда? — а сэсся ме содта.
Сӧгласенӧсь?
Ме думайті, мый доклад кутас вӧчны Генька, но дядя Миша решитіс мӧдногӧн:
— Ме ногӧн татшӧм докладсӧ должен лыддьыны миян экспедицияса секретарь Николай Березин.
Геннадий Фролов гӧтӧвитас чукӧртӧм образецъяслысь коллекция, а Павел Долгих чертитас обследуйтӧм районлысь карта...
Катеринкалы некутшӧм нагрузка эз сетны, сы вӧсна мый сійӧ ещӧ висис на.
Медым ме эг торксьы да эг мыктав — кодлы окота тайӧс кывзыны? — дядя Миша сӧветуйтіс меным гижны докладсӧ, и ме лунтыр пукалі пызан сайын, а сэсся петкӧдлі дядя Мишалы.
Сійӧ шуис, мый гижӧма зэв бура, менам, буракӧ, эм гижӧм вылӧ кутшӧмкӧ сямлун.
Вечерыс прӧйдитіс торжественнӧя.
Пашка ӧшӧдіс стенӧ ассьыс картасӧ, а дядя Миша висьталіс вступительнӧй кыв:
— Кыксёысь унджык во сайын холмогорскӧй крестьянинлӧн пи, гениальнӧй учёнӧй Михаил Ломоносов чукӧстіс:
Сӧмын кыксё во мысти йӧз кылісны аслас великӧй соотечественниклысь чукӧстӧмсӧ да мӧдӧдчисны сы туйӧд.
Тайӧ лои позяна сы вӧсна, мый йӧзыс лоины аслас судьбалӧн да аслас мулӧн кӧзяинӧн.
Бур кӧзяин моз сійӧ изучайтӧ ассьыс овмӧссӧ да воысь воӧ лоӧ озырджыкӧн да вынаджыкӧн.
И тіянын, Тыжаын, вӧчӧма первойя, мед кӧть и ичӧтик, но важнӧй воськов...
Ме лыдди ассьым докладӧс, сійӧ ставныслы воис сьӧлӧм вылас, и меным клопайтісны, кыдзи настӧящӧй докладчиклы.
Сэсся Генька пыртіс да разӧдіс коллекциясӧ, дядя Миша дыр висьтавліс, мый эм миян гӧраясын да кутшӧм вермас лоны пӧльза разнӧй минералъясысь.
А аскинас дядя Миша муніс — сылӧн арталӧмъяс серти ёртъясыс долженӧсь нин воны аймакӧдз.
Нуӧдіс дядя Мишаӧс менам батьӧй, кодлӧн вӧліны аймакын аслас делӧяс.
Ещӧ кыа петігӧн на ми чукӧртчим Катеринка керка дорӧ, сэтчӧ жӧ локтіс и менам батьӧй.
Дядя Мишалысь кӧлуйсӧ пуктім телегаӧ, сійӧ прӧститчис Марья Осиповнакӧд да Иван Потаповичкӧд.
— Ті мунӧй, Иван Степанович, а ми ребятакӧд подӧн мунам, — шуис дядя Миша.
Ми колльӧдім сійӧс дзик Колтубаӧдз.
Гажтӧм вӧлі тайӧ прогулкаыс.
Дерт, дядя Миша эз вермы нэм кежлас кольччыны миянкӧд, ми тайӧс бура гӧгӧрвоим, но торйӧдчыны вӧлі зэв сьӧкыд.
Сэки кӧсъян кӧть он, а ӧшӧдан ныртӧ да кутан ышлолавны!
Дядя Миша, буракӧ, дӧзмис миян гажтӧмпырысь ышлолалӧмъясысь.
— Ті мый, граждана, гуавны менӧ мунанныд али мый?
Мыйла сэтшӧм жугыльӧсь?
Ме висьталі ставсӧ веськыда, мый думайті, и челядь шуисны, мый правильнӧ, найӧ тадзи жӧ думайтӧны.
— А мый нӧ ті ӧні кутанныд вӧчны?
— Да мый нӧ?
Помалам велӧдчӧмнымӧс да мунам.
Кутам ветлӧдлыны, кытчӧдз огӧ аддзӧй сэтшӧмтор, мый эськӧ вӧлі интереснӧйӧн.
— <ns>Сі-ідз</ns>!
А онӧ-ӧ ті, другъяс, думайтӧй, мый тайӧ полӧм кодь?
— Мыйла полӧм? — юаліс Катеринка. — Ми нинӧмторйысь огӧ полӧй.
— Артмӧ, поланныд.
Сӧветскӧй морт оз корсь аслыс бур места, ачыс лӧсьӧдӧ тайӧ бур местаяссӧ.
И коркӧ тіянлы лоӧ яндзим.
Кӧть кытчӧ оз шыбит тіянӧс судьбаыд либӧ асланыд кӧсйӧмныд, водз либӧ сёр тіянӧс кутас кыскыны сійӧ местаас, кӧні ті чужлінныд да быдминныд.
Ті локтанныд да кутанныд любуйтчыны быд изторйӧн да увторйӧн.
Олӧмыс тані вежсяс, дерт сійӧ лоас бурджыкӧн да кокньыдджыкӧн.
Но тайӧс шедӧдасны мукӧдъяс, и тіянлы лоӧ яндзим, мый ті нинӧм бурсӧ энӧ вӧчӧй асланыд крайлы, катша-рака моз эновтінныд да вунӧдінныд ассьыныд чужан позтӧ...
— А мый нӧ миянлы вӧчны?
— Корсьӧй, думайтӧй.
Ті жӧ пионеръяс!
Энӧ дзебсясьӧй йӧз мыш сайӧ, мунӧй водзын...
Экспедиция, дерт, бур делӧ, но и сійӧс вӧлі нуӧдӧма лёка...
— Мыйла?
— Да ӧд сэні участвуйтінныд сӧмын ті — нёльӧн!
А мукӧд челядьыс?..
Налы ӧд сідзжӧ интереснӧ.
Эз прӧста эсійӧ Щербатыйыд вӧтчы дядь бӧрсяыс.
Сійӧ, гашкӧ, сы вӧсна и муніс, медым докажитны, мый сійӧ абу омӧльджык тіянысь...
— Век жӧ нинӧм оз докажит!
— Тайӧ нӧ мый понда?
— Сійӧ абу сознательнӧй, сӧмын и кужӧ лёкӧс вӧчны...
— Но, сійӧ абу сознательнӧй, а ті сознательнӧйӧсь.
Кыскӧй сійӧс ас дінад, перевоспитайтӧй...
— Перевоспитайтан сійӧс, кыдз жӧ! — шуис Пашка.
— Сьӧкыд?
А кокньыд кӧ — сыын и доблестьыс ичӧтик...
Но кутшӧм нӧ ті водзын мунысьяс, тіян бӧрся кӧ некод оз мун?..
Армиятӧм командиръяслы — доныс грӧш...
Тадзи вот, вокъяс!
Катеринка мунігчӧжыс ӧктіс унапӧлӧс мича дзоридзьяс, и кор ми матыстчим Колтубалань, сылӧн чукӧрмис быдса букет.
Сійӧ нетшыштіс ещӧ баданлысь вежов-гӧрд листъяссӧ да сетіс дядя Мишалы.
Прӧщайтчигӧн Катеринка бӧрддзис, менам сідзжӧ горшдінӧй гӧрддзассис да синваӧй кутіс доршасьны: зэв нин ёна миянлы сьӧлӧм вылӧ воис дядя Миша, и жаль вӧлі сыкӧд торйӧдчыны!
Сійӧ сетіс миянлы ассьыс адрессӧ да тшӧктіс гижны.
Ми кӧсйысим гижны частӧ да уна, кутлім сылысь кияссӧ да сэсся дыр видзӧдім ылысмысь телега бӧрся.
Медбӧрын сійӧ саяліс кыддза рас сайӧ, и ми мӧдӧдчим гортӧ.
Торйӧдчӧм вӧсна жугыльӧсь, ми дыр мунім сёрниттӧг.
Катеринка кымыныськӧ заводитліс мыйкӧ шуны да медбӧрын эз вермы кутчысьнысӧ:
— Правильнӧ!
— Мый правильнӧ?
— Дядя Миша висьталіс.
Колӧ перевоспитывайтны!
— Кодӧс тэ кутан перевоспитывайтны, «бӧбъясӧс»?
— А мый?..
И раз налӧн главнӧйыс Васька, сысянь и заводитны...
— Ме тайӧ браконьерыскӧд ноксьыны ог кӧсйы! — скӧра шуис Генька.
Найӧ кутісны вензьыны, и, медым миритны найӧс, Пашка шуис, мый, дерт, колӧ кыдзкӧ бурасьны «бӧбъяскӧд», но заводитны не Васькасянь, сы вӧсна мый сійӧ медся упорнӧй, а кодсянькӧ слабджыксянь.
Сиктсянь матын туйыс мунӧ кыкнанладорсяньыс крута кыпӧдчысь нӧрысъяс костӧд.
Кор ми воим тайӧ нӧрысъяс весьтӧдзыс, вылісяньыс кутісны лыйлыны изъясӧн.
Ми ляскысим пӧкат бердас, и изъясыс дугдісны гылавны, но мыйӧн сӧмын ми кыпӧдчим, найӧ кутісны гылавны бара.
Тайӧ вӧлі уджыс «бӧбъяслӧн».
— Трусъяс! — горӧдіс Генька. — Мый нӧ гусьӧник шыбласянныд?
— Нӧйтӧй «сьӧлаясӧс»! — воча кыліс Фимкалӧн гӧлӧсыс, и изъяс швачкысялісны туй вылӧ.
«Бӧбъяс» лыйлісны метитчытӧг, и миянлы эз ёна инмав, сӧмын Генькалы ӧти из веськаліс кокас.
— Эй тэ, браконьер! — горӧдіс Генька. — Полан ныртӧ мыччыны?
Энлы, ме тэнӧ кута...
«Бӧбъяс» пӧвстын Васька эз вӧв либӧ сійӧ эз кӧсйы вочавидзны, но некод эз шыась.
Ми котӧрӧн петім нӧрысъяс сайысь восьса местаӧ.
— Вот! — шуис Генька. — А тэ ещӧ кӧсйин накӧд миритчыны!..
— Но и мый нӧ? — паныд сувтіс Катеринка. — Найӧ ӧд оз тӧдны, мый ми кӧсъям миритчыны.
И ми кӧ сознательнӧйӧсь, долженӧсь петкӧдлыны пример.
— Ӧні кӧ мунны на дінӧ, найӧ чайтасны, мый ми повзим, — шуис Генька. — Ті кыдзи гажныд, а ме ог мун.
— Найӧ тадзи оз чайтны, — паныд шуи ме. — Ми ӧмӧй этша тышкасьлім?
Ме ногӧн, сідзжӧ — тайӧ делӧ колӧ помавны.
И не Васька дінӧ мунны, и не корсьны коді слабджык, а сразу ставныс дінӧ.
Мунны да шуны: «Тышкасим — тырмас, ӧні вайӧй бур ногӧн».
И мунны вот ӧні, сразу...
Генька зумыштчӧмӧн чӧв оліс, а Пашка, падъялыштӧм бӧрын, шуис:
— Да, м-мунан, а найӧ <ns>к-кыдзи</ns> петкӧдласны гаж...
— Полан кӧ, эн мун, ми со Колькакӧд мунам, — шуис Катеринка. — Мунан?
Веськыда кӧ шуны, мунны кыкӧн, да ещӧ Катеринкакӧд, меным эз вӧв зэв окота, — он ӧд тӧд, кыдзи сэні делӧыс артмас, — но бӧрыньтчыны ме эг нин вермы да довкниті юрӧн.
— Но, сідзкӧ нинӧм и пукавны.
Мӧдім!
Сійӧ решительнӧя сувтіс да котӧрӧн мӧдіс Васька керкалань.
Ме мӧдӧдчи сы бӧрся.
— Сулавлы, Катеринка, — сыкӧд орччаасьӧм бӧрын шуи ме. — Колӧ решитны, мый кутам висьтавны...
— А мый решайтнысӧ?
Воам да висьталам ставсӧ кыдзи эм.
Васька тэчӧ вӧлі чипасӧ кыдзсюрӧ киссьӧм пес.
Сэні жӧ пукалісны сылӧн торйӧдчывтӧм другъясыс — Фимка да Сенька.
Найӧ ылісянь на ещӧ аддзисны миянӧс, но вӧчисны вид, быттьӧ оз казявны.
Сӧмын кор нин ми воим дзик на дінӧдз, Фимка мисьтӧма вежыньтіс вомсӧ да шуис:
— «Сьӧлаяс».
Воисны.
— Воисны.
«Сьӧлаяс», — сідзи жӧ вежнясигтыр шуис Сенька.
— Кымын сьӧла ӧти фунтын?
abu
— Ӧвсьӧй, ребята! — шуис Катеринка. — Ми воим...
— А коді тіянӧс корис? — бергӧдчис Васька. — Мый татысь тіянлы колӧ?
— Некод эз кор, ми асьным.
Ми кыдзи быттьӧкӧ делегация, предложениеӧн.
Вайӧ, ребята, бур ногӧн, а?
Но мыйла миянлы тышкасьнысӧ?
— «Сьӧлаяс».
Повзьӧмаӧсь? — чипас дорӧ шыасигмоз сідзи жӧ вежнясигтыр шуис Фимка.
— Гашкӧ, и збыльысь миритчыны, а то бӧрддзасны? — содтіс Сенька.
— Тіянысь некод оз пов.
Ми кӧсъям, медым не тышкасьны да медым не нимтысьны.
Медым ми тіянӧс эгӧ шуӧй «бӧбъясӧн», а ті миянӧс — «сьӧлаясӧн».
Тайӧ жӧ дзик йӧйталӧм!
Вот тэ, Васька... — Катеринка вешйис Васька дінысь да сувтіс чипас водзвылӧ, — тэ жӧ верман влияйтны и мукӧдъяс вылӧ...
Вайӧ сознательнӧя, медым нинӧмтор сэтшӧмыс эз вӧв, и ми огӧ кутӧй сэсся казьтывлыны браконьерство йывсьыд...
Тайӧн сійӧ ставсӧ и дзугис.
Васька гӧрдӧдіс, кватитіс сійӧс киӧдыс да тракнитіс.
Медым не усьны, Катеринка мӧд кинас кутчысис пес чипасӧ, и гӧгрӧс пес чуркаяс, гиля-голякылігтыр да ӧта-мӧдсӧ ордъялігтыр, гӧгыльтчисны двор пасьталаыс.
Васька ещӧ ёнджыка скӧрмис:
— Мун тэ татысь!..
А то кыдзи сетышта ӧні...
Катеринка кельдӧдіс, но эз вӧрзьы места вывсьыс.
— Ми тэ дінӧ локтім кыдзи делегация, и тэнад абу право!..
Фимка да Сенька звирк чеччисны, а ме сувті Катеринкакӧд орччӧн, зіли зырны да сайӧдны сійӧс.
— Ёна тай коланныд ті асланыд предложениеясӧн! — шуис Васька. — А ноко, весасьӧй!..
Сёрнитчӧмъяс явӧ дзугсисны, колӧ вӧлі ӧдйӧджык мунны.
Но Катеринка нарошнӧ бергӧдчис надзӧникӧн да тэрмасьтӧг петіс дворсьыс.
Ме муні сы бӧрся, отступлениесӧ прикрывайтігтыр да быд секундаӧ виччысигтыр, мый найӧ мыйӧнкӧ кутасны лыйлыны миянлы.
Но «бӧбъяс» нинӧмӧн эз лыйлыны, сӧмын на пиысь кодкӧ, буракӧ Фимка, ёся шутёвтіс.
Упрекнитны Катеринкаӧс вӧлі весьшӧрӧ: сійӧ и ачыс гӧгӧрвоис, мый, браконьерство йылысь казьтыштӧмӧн, дзугис делӧсӧ, да дась вӧлі бӧрддзыны.
Ме заводитлі бурӧдны сійӧс да нурбыльті сы йылысь, мый найӧ эськӧ всё равно эз сӧгласитчыны миритчыны да нинӧмла торъя ёна шогсьыны.
— Ме ньӧти ог сы вӧсна, — шуис Катеринка, — а сы вӧсна, мый нинӧмсӧ ми асьным огӧ кужӧй да огӧ тӧдӧй, кыдзи вӧчны...
11. СЬӦКЫД ПӦДАРОК
Недыр кежлӧ миян компания дзугсьыліс.
Пашкаӧс аскӧдыс босьтіс батьыс, коді вӧтліс скӧтӧс гӧравывса пӧскӧтина вылӧ.
Генька сідзжӧ вӧзйысис накӧд, а менӧ мам эз лэдз: сійӧ огороднӧй бригадаын, сэні колӧ вӧлі весавны ёгсӧ, а ичӧт чойӧс кольны некодкӧд.
Ме ордӧ частӧкодь волывліс Катеринка аслас Найдакӧд.
Маралушка дзикӧдз бурдіс, гажмис да быдлаӧ, понпи моз, котраліс Катеринка бӧрся.
Менам батьӧй аймакысь воис дас лун мысти, рытнас.
Ме аддзи сійӧс ӧшинь пыр да котӧрті, медым встретитны, но сійӧ сӧмын макнитіс кинас да, сувтлытӧг, муніс водзӧ, правлениелань.
Дыр думайттӧг ме кватиті Соняӧс да кӧсйи котӧртны сы бӧрся, но сэки матыстчисны сьӧдӧдз гожъялӧм Генька да Пашка.
Найӧ сідзжӧ сӧмын на воӧмаӧсь.
— Мый вӧсна ті татшӧмӧсь? — юалі ме.
— Тӧвсьыс, — важнӧя вочавидзис Пашка. — Сэні сэтшӧм тӧвъяс, сутки чӧж жвучкӧны.
Сы вӧсна и гожъялан...
И сэсся, шондіыс матынджык!
— Эн сӧр, Пашка, — паныд шуис Генька. — Дзик абу сы вӧсна, а сы вӧсна, мый воздухыс шочджык да действуйтӧны ультрафиолетӧвӧй лучьяс.
— А тӧлыс?
О-о, кутшӧм сэні тӧлыс!..
Да, сэтчӧ кӧ двигатель сувтӧдны...
Ме думышті нин... — И сійӧ кутіс объясняйтны, кутшӧм двигатель колӧ сувтӧдны гӧра йылӧ да кыдзи сійӧ кутас уджавны ватӧг да партӧг, сӧмын тӧв вынӧн, да ставсӧ кутас вӧчны.
— Да мый сэні вӧчнысӧ, гӧра йылас?
— Абу гӧра йылын, а тані! — дӧзмис Пашка. — А сэсся двигатель дорас лӧсьӧдны динамка, токыс и мунас кытчӧ колӧ...
— Но, мый тэ, Пашка, сӧран!
Батьыд висьтавліс, мый Колтубаӧдз проводыс зэв уна ковмас, а сійӧ — гӧра йылӧ...
Пашка падмыштліс, но эз дыр кежлӧ:
— А миян? Мый, миян тӧлыс абу?
Вот вӧча, сэки аддзанныд.
— Но и вӧч, кытчӧдз батьыд тэныд бара оз сетав механикасьыд!
Пашка дзикӧдз дӧзмис да ланьтіс, а Геннадий заводитіс висьтавлыны, кыдзи найӧ сэні олӧмаӧсь, стрӧитӧмаӧсь оланінъяс куканьяслы да тыра мӧсъяслы да кутшӧм сэні лӧсьыд, кӧть век кежлӧ овны сэтчӧ мун...
Тайӧ здукас котӧрӧн локтіс Катеринка да висьталіс, мый миянӧс ставнымӧс корӧны правлениеӧ.
Правлениеӧ чукӧртчӧмаӧсь Иван Потапович, менам бать, Фёдор Елизарович, Марья Осиповна да уна мукӧдъяс.
— Ставныс чукӧртчисны? — юаліс Иван Потапович, кор ми воим. — Локтӧй татчӧ матӧджык.
Тіян йылысь бумага пӧлучитім...
Лыддьы, Иван Степанович!
Менам бать ӧчкиасис да заводитіс лыддьыны:
«— ...геологическӧй наукаяс кузя кандидат М. А. Рузовлысь юӧртӧм кывзӧм бӧрын аймаксӧвет ошкӧ крайлысь ископаемӧй озырлунсӧ изучитӧм кузя Тыжа сиктса пионеръяслысь инициативасӧ да рекомендуйтӧ аймакса став школаяслы босьтны пример тыжасаяслысь.
Инициатива петкӧдлӧмысь Тыжа сиктса пионерскӧй организациялы объявитны благодарность да премируйтны сійӧс «Рӧдина» радиоприёмникӧн.
Айсӧвет исполкомса председатель — Солдатов.
Секретарь — Пыжанкин».
— Кывлінныд?.. — шуис Иван Потапович. — Займитчинныд настӧящӧй делӧӧн, и тіянӧс ошкӧны...
Молодечьяс!
Коді тіян главнӧй пыддиыс?
Тэ, Геннадий?
Босьт документсӧ. — Сійӧ сетіс Генькалы сӧмын на лыддьӧм бумагасӧ. — А ӧні пӧлучитӧй ассьыныд пӧдаркитӧ, — и сійӧ пуктіс пызан вылӧ картонысь вӧчӧм куим кӧрӧбка — кыкыс ыджыдджык да ӧтиыс ичӧтджык. — Но, мый нӧ ті?
Ми сулалім вомъясӧс паськӧдӧмӧн.
— Сэтшӧм радӧсь лоинныд! — серӧктіс Иван Потапович. — Но вот, видзӧдӧй. — Ыджыд кӧрӧбкасьыс сійӧ кыскис лакӧн дзирдалысь приёмник, ичӧтджык кӧрӧбкасьыс — мыйкӧ ящик кодьӧс жӧ, сӧмын кутшӧмкӧ югъялысь штукаясӧн, да ичӧтик кӧрӧбкасьыс — кругӧ гартыштӧм зарни проволока жгут. — Тані тіянлы полнӧй комплект: приёмник, батарея да антенналы набор.
А содтӧд ещӧ книжка-инструкция, медым тӧдінныд, кытчӧ мый да кыдзи тайӧ штукаыс действуйтӧ. — Иван Потапович бӧр ставсӧ тэчис кӧрӧбкаясӧ. — Но, босьтӧй — и кругом марш!
Миянлы колӧ делӧӧн занимайтчыны.
Генька босьтіс приёмник тыра кӧрӧбка, Пашка — батарейнӧй кӧрӧбка, Катеринка — антенналысь зарни жгутсӧ, и ми, быттьӧ бордъяяс, лэбыштім кильчӧ вылӧ.
Пашка пыркӧдыштіс юрсӧ да шуис:
— Вот тайӧ да!
Нимкодь!
А?
Тайӧ збыльысь вӧлі нимкодь!
Сиктын некодлӧн эз вӧв приёмник, и друг миян, а эз кодлӧнкӧ мӧдлӧн, лои настӧящӧй, ыджыд приёмник!
— Но, м-мӧдім! — эз терпитсьы Пашкалы. — Колӧ жӧ видлыны.
— Кытчӧ?..
Генька корис мунны на ордӧ, но Пашка кутіс вензьыны, мый колӧ на ордӧ — сійӧ быдӧнысь медбура разбирайтчӧ техникаын, а ми нинӧм огӧ гӧгӧрвоӧй, да и Генькалӧн ичӧт вокыс вермас жугӧдны.
Кытчӧ, збыльысь, колӧ вӧлі миянлы мунны?..
Меным вӧлі окота, медым приёмникыс вӧлі миянын, а Катеринкалы, кӧть эськӧ сійӧ и чӧв оліс, — медым на ордын...
— Медся бур Катеринка ордӧ, — шуи ме: — налӧн посни челядь абуӧсь.
А сэсся видзӧдлам.
Ми пукталім став сокровищеяссӧ пызан вылӧ, матӧджык матыстім лампа.
Приёмникыс вӧлі сэтшӧм шыльыд да чистӧй, мый сійӧс окота вӧлі дугдывтӧг малавны.
Пашка заводитліс бергӧдлыны воропсӧ, но Геннадий горӧдіс сы вылӧ: тайӧ жӧ сӧмын дурӧм — тӧлк тӧдтӧг бергӧдлыны!
Приёмникӧн пӧттӧдз любуйтчӧм бӧрын ми пуксим книжка сайӧ.
Сылысь джынсӧ занимайтіс чертёж.
Сэтысь ми нинӧм эгӧ гӧгӧрвоӧй, сыысь кындзи, мый кыкнанладорас вӧлі гижӧма «му» да «антенна», а книжкаын ставыс вӧлӧма прӧстӧ да гӧгӧрвоана, но выполнитны позьтӧм: антеннасӧ, вӧлӧмкӧ, колӧ нюжӧдны мусянь дас-дас вит метр вылнаӧ.
Кытысь нӧ босьтан татшӧм джудждасӧ, медся джуджыд керкаыс кӧ куим метрысь абу джуджыдджык?
Весиг керка вевт вылӧ кӧ сувтӧдны бедь, и то лоӧ сизим метрысь не унджык, а тані — дас вит!
Сиктын абу ни ӧти подходящӧй пу, сӧмын куимсё метр сайын кымын кавшасьӧмаӧсь гӧра йылӧ первойя ньыв пуяс.
Но не кыскыны жӧ сэтчӧдз приёмниксӧ!
Генька пыр чӧв оліс, клеёнка вылысь кутшӧмкӧ чут чуньнас ниртіг, а сэсся шуис:
— Энлӧй, ребята, делӧыс абу беддьын ни абу пуын.
Тані мыйкӧ неправильнӧ.
Бумагаас висьталӧма «премируйтсьӧ пионерскӧй организация»...
Сійӧ жӧ Колтубаын, школаын, а тані ми сӧмын нёльӧн...
Найӧ сэні, айсӧветас, эз тӧдны да гижӧмаӧсь...
Тайӧ кӧ пионерскӧй организациялы, то ми долженӧсь сетны сійӧс школаӧ...
— Но да! — скӧрмис Пашка. — А <ns>к-кыдзи</ns> нӧ ми?
— А мый ми?
Ми школаын жӧ.
— Да ӧд премируйтіснысӧ миянӧс?..
Тайӧ вӧлі гӧгӧрвоана, и сідз жӧ гӧгӧрвоана вӧлі, мый тані мыйкӧ неладнӧ, кодӧс сьӧкыд тӧдмавны.
Коді вермис думыштны, мый татшӧм мича да бур пӧдарокыс миянӧс сьӧктӧдас!
Ми дыр вензим, но сідзи эгӧ и вермӧй договоритчыны.
Марья Осиповна, коді сійӧ кад кежлас воис нин правлениеысь, кывзіс-кывзіс миянлысь, а сэсся ӧвтыштіс кинас да шуис, медым ми муналім гортъясӧ.
Ме эг вермы виччысьны батьӧс да унмовси, а асывнас сійӧ мунӧма зэв водз.
Генькалы сідзжӧ абу удайтчӧма сёрнитыштны Иван Потаповичкӧд — сійӧ, вӧлӧмкӧ, мунӧма муяс вылӧ менам батькӧд ӧтлаын.
Коли ещӧ миян векся друг да сӧвет сетысь — дядя Федя, но и сійӧ паныдаліс миянӧс зумыша да тӧждысьӧмӧн:
— Меным, челядь, абу тіянӧдз талун.
Регыд турун да нянь идравны заводитам, а менам уджыс ещӧ помтӧм на...
Сідзи ми и мунім нинӧм абуӧн.
Мый кӧть вӧчны ме эг заводитлы, кыдзкӧ ачыс сідзи артмыліс, мый менам делӧясӧй лоліны сыладорын, кӧні сулаліс Катеринкалӧн керкаыс, и ме пӧльзуйтчи быд случайӧн, медым пыравны на ордӧ да видзӧдлыны кӧрӧбкаяс вылас...
Та йылысь жӧ, буракӧ, думайтісны и мукӧдыс, сы вӧсна мый медбӧрын ми ставным паныдасим керка дорас.
Ӧта-мӧд водзын ылӧдчыны вӧлі нинӧмла, и ми бара кыскалім ставсӧ картонъяс пытшсьыс, видзӧдлім, сэсся бӧр чукӧртім да пукталім.
— Мый нӧ, ми тадзи и кутам сійӧс видзны кӧрӧбкаас? — юаліс Пашка.
— Тэныд эськӧ век бергӧдлыны...
Мӧдімӧ! — шуис Генька.
— Кытчӧ?
— Мария Сергеевна дінӧ, Колтубаӧ.
Кыдзи сійӧ шуас, сідзи и вӧчам.
Катеринка шуис, мый сылы колӧ керка пытшсӧ идравны, а Пашка ӧткажитчис мунны, сы вӧсна мый сійӧ стрӧитӧ двигатель да весьшӧрӧ ветлӧдлыны сылы некор.
Ми мунім Генькакӧд кыкӧн.
Колтубаӧ туйыс мунӧ пыр нюра местаті, асногыс лӧсьыда чукльӧдлысь гӧраяс костӧд, кодъяс вӧліны то кушӧсь, изъяӧсь, то дорвыв вевттьыссьӧмаӧсь вӧрӧн да бушков дырйи пӧрласьӧм пуясӧн.
Сэні сы мында интереснӧйыс, мый мунігӧн — он и казяв, кыдзи кадыс котӧртӧ: то урлысь позсӧ аддзан, то выль ӧмидз куст, то пӧрӧм пу дорысь сюрӧ аддзывлытӧм изъяслӧн чукӧр.
Но талун, тэрмасьӧм вӧсна, ми некытчӧ эгӧ сувтлӧй да сӧмын туй джынъяс кежавлім бокӧ, асланым пещера дорӧ.
Ӧтчыд, ещӧ водз тулыснас на, школаысь локтігӧн, ми вӧтчим визяорда бӧрся; визяордаӧс кутны эгӧ вермӧй, но туйсяньыс сё метр сайын кымын ми зурасим скала чукӧрӧ, коді артмӧдӧма дзик настӧящӧй пещера.
Ми весалім сійӧс посни изъясысь, тӧлӧн вайӧм джынвыйӧ сісьмӧм коръясысь да сэсся частӧкодь волывлім татчӧ: пещера должен вӧлі лоны миян будущӧй путешествиелӧн складӧн да отправнӧй пунктӧн.
Ми ассьыным аддзӧмторнымӧс некодлы эгӧ висьталӧй да мунігӧн тупкывлім пыранінсӧ кос увъясӧн.
Ӧні ме кӧсйи видзӧдлыны, ставыс-ӧ сэні лючки-ладнӧ да эз-ӧ кодкӧ волы миянтӧг пещераас, но Генька эз сӧгласитчы — сылы окота вӧлі ӧдйӧджык сёрнитны Мария Сергеевнакӧд.
А сійӧ абу вӧлӧма гортас.
Ми барабанитім пӧдса ӧдзӧсӧ, кытчӧдз орчча керкасьыс эз пет старука да эз горӧд миянлы:
— Мый нӧ йиркӧдчанныд?!
Некод сэні абу, эз на во учительницаыс...
Бӧр мунігӧн ми паныдасим Савелий Максимовичкӧд, кодысь век повлім.
Сійӧ некор эз горзы миян вылӧ, но вӧлі сыын мыйкӧ сэтшӧм, мый тшӧктывліс миянӧс чӧв ланьтны да лоны ӧкуратнӧйӧн.
Торъя нин полім ми сюрны сылы синъяс улас кутшӧмкӧ дурӧм бӧрын, кор юрсиным вӧлі дзугсьӧма да паськӧмным косясьлӧма.
Савелий Максимович преподавайтіс история да география сизимӧд классын, и челядь висьтавлісны, мый сійӧ бур да зэв интереснӧя висьтавлӧ, но миянлы сійӧ первой классянь кажитчис стрӧгӧн да страшнӧйкодьӧн, сэтшӧмӧн, мый шусьӧ ӧти кывйӧн «директор».
Сійӧ латшкӧсіник тушаа; юр вылас дзор ёжик; тшӧтшӧдӧм да сідзжӧ дзор ус да тош; скӧрысь читкыртӧм синъяс.
И сэсся, сылӧн вӧлі вывті бур паметь: сійӧ помнитіс быд велӧдчысьӧс чужӧм сертиыс, фамилия сертиыс, тӧдмавліс найӧс гӧлӧсъяс сертиыс, и сійӧс ылӧдӧм могысь асьтӧ мӧд пыдди висьталӧм йылысь немтор вӧлі и думайтны...
Со и ӧні пырысь-пыр жӧ тӧдіс миянӧс.
Ми матыстчим школа кильчӧ дорӧ буретш сійӧ минутаас, кор сійӧ восьтіс пыран ӧдзӧссӧ.
— А, Фролов да Березин?
Школаӧ нин локтінныд?
— Здравствуйте, Савелий Максимович! — ӧтпырйӧ шуим ме да Генька. — Ми эгӧ школаӧ, ми могӧн...
— А школаыс — тайӧ абу мог?
Сразу тыдалӧны зіль велӧдчысьясыд.
— Ми... миянлы колӧ Мария Сергеевна.
— А кутшӧм сэтшӧм тіян срочнӧй мог?
Ме тіянлы отсавны ог вермы?
Ми шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ.
— Миянӧс наградитісны... мӧдногӧн кӧ премируйтісны, — падъялігтыр заводитіс Генька.
— Радиоприёмникӧн, — отсалі ме.
— Мыйысь нӧ тіянӧс премируйтісны?
— Научнӧй уджысь, — швачкӧбтіс Генька.
— <ns>Мы-ый</ns>? — чуймӧмӧн лэптіс синкымъяссӧ Савелий Максимович.
— Но, эз дзик научнӧйысь, а научнӧй сяма кодь уджысь...
Инициативаысь.
Со...
Генька перйис аймаксӧветса бумага да сетіс директорлы.
Сійӧ лыддис, кусняліс да бӧр сетіс.
— Ӧні пуксьӧй да висьтавлӧй.
Сӧмын учёностьтӧг, асланыд кывъясӧн.
Ми пуксим кильчӧ пос тшупӧд вылӧ да висьталім став йывсьыс: дядя Миша йылысь, поход йылысь, доклад йылысь, бумага да приёмник йылысь и мый ми огӧ тӧдӧй, мый сыкӧд ӧні вӧчны.
— Сьӧкыд случай! — шуис Савелий Максимович. — Мария Сергеевна абу, а делӧыс оз вермы виччысьны.
Мунамӧй мекӧд, ме лӧсьӧдчи жӧ ветлыны плӧтина вылӧ.
Сэні и аддзам мортӧс, коді, чайта, мыйкӧ сӧветуйтас.
Плӧтина вӧлі сикт сайын.
Сійӧ потшис долиналысь векни местасӧ нёль метр судта валӧн.
Водзын, долина помас, ещӧ кольӧм гожӧм на вӧлі паськыд ляпкыдик ты, збыльвылас — нюр, кӧні быдмисны паськыд коръя лапкоръяс.
Тысянь визувтіс сикт пӧлӧн ичӧтик, косьмывлысь шор.
Тулыснас долинаыс ойдлывліс, и сійӧ, векни местаысь тэрыба уськӧдчӧм бӧрын, визувтліс Тыжалань; сэсся бара ставыс ланьтліс, и корсюрӧ ичӧтик шорыс косьмывліс, весиг Тыжаӧ вотӧдз.
Кольӧм гожӧмнас колтубасаяс горловинасӧ тупкисны изйысь вӧчӧм плӧтинаӧн да потшисны валы туйсӧ.
Арся зэръяс бӧрын да тулысын лым сылӧм бӧрын долина пӧрлі чукльӧдлысь кузь тыӧ, кытысь кӧнсюрӧ чурвидзисны бадьяслӧн да ичӧтик коз пуяслӧн йывъясыс, да берегъяс пӧлӧн посни гыяс вылын шатласисны вӧйӧм турунъяс.
Плӧтина таладорын джуджыд котлованын дзирдаліс выльӧн на стружитӧм керъясысь вӧчӧм гидростанциялӧн выль сруб.
Сэні кыліс негораа зяльскӧм да кодкӧ шутьляліс.
— Антон!
Петав татчӧ.
Шутьлялӧм дугдіс, и ӧдзӧсӧд тыдовтчис кузь тушаа, том морт, кодлӧн киясыс гырддзаӧдзыс вӧлі лякӧссьӧмаӧсь маслӧӧн, кодӧс сійӧ весьшӧрӧ чышкаліс пакляӧн.
Маслӧӧсь вӧліны и сылӧн гачыс, и гӧрд майкаыс, и весиг дзугсьӧм гӧрдоват юрсиас югъяліс маслӧ.
— Здравствуйте, Савелий Максимович! — шуис Антон, и сы серти, кыдзи сійӧ тайӧс шуис, ме решиті, мый и сійӧ, навернӧ, коркӧ вӧлӧма Савелий Максимовичлӧн ученикӧн.
— Здравствуй, Антон.
Мый тэ сідзи маслӧӧссьӧмыд?
— Машина мавтас радейтӧ, Савелий Максимович.
— Да ӧд тэ абу машина?
Тэ сійӧс и мавт, а не асьтӧ...
Со тӧдмась, вайӧді тэ дінӧ сӧветла.
Антон пыркнитіс чубсӧ да нюммуніс:
— Мавтас вӧсна киасьӧмъяс отменяйтсьӧны...
Мыйын делӧыс, орёлъяс.
Савелий Максимович дженьыдика висьталіс став историясӧ поход йылысь, премия йылысь да миян сьӧкыдлунъяс йылысь.
— Тэ комсомольскӧй организацияса секретарь, и тайӧ делӧыс тэнад.
Сідз вот, думайт...
Антон и збыльысь думыштчис.
— Аддзанныд, кутшӧм делӧыс, Савелий Максимович. — Тыжаса том йӧзкӧд массӧвӧй удж пуктӧма омӧля:
сэні сӧмын ӧти комсомолка, Даша Куломзина, и сійӧс примитӧма неважӧн на, абу на опытнӧй...
— Сэні коммунистъяс эмӧсь.
Кузнеч Фёдор Елизаровичӧс тӧдан?
— Да ог, эг на аддзыв.
Кор нӧ вевъялі?
Сӧмын на вои...
Нинӧм, ребята, энӧ шогсьӧй! — шыасис сійӧ миян дінӧ.
— Ми огӧ шогсьӧй, — шуис Генька, — сӧмын мый вӧчны сійӧн, приёмникнас?
Школаӧ сетны, али мый?
— Школаӧ?
А школаас сійӧ мыйла?
Ми вот кыдзи сійӧс лэдзам, — индіс сійӧ станция здание вылӧ, — сэтшӧм радиоузел оборудуйтам — сыкӧд некутшӧм приёмниклы не рӧвняйтчыны!..
А премияясӧн оз шыбласьны.
Премия, сійӧ сы вылӧ и сетсьӧ, медым лоны премируйтӧмъяс ордын...
Правильнӧ ме висьтала, Савелий Максимович?
Савелий Максимович довкнитіс юрнас.
— Тайӧ бур, мый ті тадзи, сӧветскӧй ногӧн, думайтанныд: абу асланыд вылӧ, а ставныслы...
И татшӧм кӧ тіян кӧсйӧмныд, колӧ петан туйсӧ корсьны места вылын.
Корсям сійӧс ӧтвылысь.
Ладнӧ?
— Ладнӧ, — сӧгласитчим ми.
— Но, сідзкӧ и бур, — серӧктіс Антон. — Ме тіян дінӧ локта, сэки и сёрнитчам.
Ми тіянын ӧти делӧ панам, и тіян приёмникыд згӧдитчас...
Со сійӧ, олӧмыссӧ, Савелий Максимович, — довкнитіс сійӧ юрнас миян вылӧ, — зырӧ, оз сет унмовсьны, сӧмын тэрыбджыка бергав...
— Ладнӧ, эн гӧльмӧдчы, — нюммуніс Савелий Максимович. — Но, ребята, ставыс яснӧ?..
Котӧртӧй гортаныд.
Веськыда кӧ шуны, миянлы нинӧм эз вӧв яснӧ, да торъя нин эз вӧв гӧгӧрвоана, мыйла да кыдзи ми зырам этійӧ нюмъялысь гӧрд юрсиа Антонсӧ да огӧ сетӧй сылы узьны, но век жӧ делӧыс ӧні должен вӧлі вӧрзьыны места вывсьыс.
— А тайӧ Антоныс абу омӧль морт, — неуна муныштӧм бӧрын шуис Генька.
— Да, весел...
Вот Пашка кутас скӧравны — ми станцияын вӧлім, а сійӧ эз!
— Да ми ӧд нинӧмтор эгӧ аддзылӧй.
— Но и мый нӧ кӧть.
Сійӧ кӧ эськӧ миянкӧд вӧлі, сійӧ эськӧ вӧзйысьліс...
Но Пашка, коді вӧлі вывті зіля уджалӧ, миянӧс быттьӧкӧ эз и казяв.
Сійӧ вӧчис гӧрбыльясысь кык ӧткодь гӧгыль.
— Тайӧ мый лоӧ, пельса? — юалі ме.
— Ачыд тэ пельса!..
Вӧча — аддзан, а ӧні всё равно он гӧгӧрво.
Тадзи ми и торйӧдчим.
12. АНТОН
Антонӧс ме аддзи рытъядорыс нин.
Сійӧ муніс улича кузя, видзӧдіс керкаяс вылӧ да швичйӧдліс ньӧрйӧн югъялысь сапӧг гӧленяс.
Джынвыйӧ разялӧм, пӧшти выль на китель увсьыс тыдаліс кельыдлӧз майка.
Гӧрдоват чубыс вӧлі сыналӧма, но век жӧ дзугсьӧм кольта моз чурвидзис плеш весьтас.
— Здравствуйте, дядя Антон! — котӧрӧн матыстчигмоз горӧді ме.
— Здоров, племянник!..
А, тайӧ тэ? — тӧдіс сійӧ менӧ. — Ноко, кӧні тіян председательныд олӧ?
Кор ми матыстчим Фроловъяс керка дорӧ, паныд котӧрӧн петіс Генька да висьталіс, мый батьыс абу гортас, сійӧ кузнечаын: сэні дядя Федялӧн пӧсь удж, и сійӧ муніс отсасьны.
— Бурджык, — шуис Антон, — мӧдім кузнечаӧ.
Восьлаліс сійӧ сідзи, мый миянлы ковмис сы бӧрся котӧртны, медым не кольны.
Кузнечаысь кылісны кувалдаӧн кучкалӧм шыяс да мӧлӧтӧн камӧдчӧм.
Дядя Федя сваритіс ось, а калитӧм ось кузя, ӧти помсӧ мӧд вылас пуктӧмӧн, кувалдаӧн кучкаліс Иван Потапович.
Сылӧн тырӧма лолыс, гырысь ньылӧм войтъяс чепӧсйӧмаӧсь чужӧм вылас.
— Ог вермы! — кувалдасӧ шыбитігмоз медбӧрын шуис сійӧ. — Проклятӧйыд, сійӧ пӧдтӧ менӧ.
— Да, тыясын рана — абу шутка, — гажтӧма шыасис дядя Федя. — Лолышт, ещӧ шонтыштам...
Сійӧ сюйис осьсӧ паяйтӧм местанас горнӧ да заводитіс качайтны мехъяс.
— А ноко, вай ме сойясӧс веськӧда, — миянӧс вештыштігмоз да кузнечаӧ пыригмоз шуис Антон.
Сійӧ пӧрччис кительсӧ да, бӧрас видзӧдлытӧг, шыбитіс сійӧс миянлы. — Сӧмын, ребята, ме мышкын энӧ сулалӧй...
Дядя Федя нинӧм эз шу, сӧмын вӧрзьӧдыштліс синкымъяссӧ, кватитіс бикиньясӧн сявкйысь осьсӧ, пуктіс накӧвальня вылӧ, кучкыштіс мӧлӧтӧн, нето места индӧм могысь, кытчӧ колӧ кучкыны, нето калитчӧм кеньсӧ уськӧдӧм могысь.
Антон, кокъяссӧ паськӧдӧмӧн, тэрмасьтӧг шеныштчис кувалданас.
«Гып», сьӧкыда шыасис кузнеча.
«Так-так», корис дядя Федялӧн мӧлӧтыс...
«Гып», бара ӧтветитіс кувалда.
«Так-так» — «гып» — «так-так» — «гып»...
Век ӧтарӧ ӧддзигтыр камгисны кувалда да мӧлӧт, и ось вылысь синъястӧ ёрысь пыктӧм места вочасӧн чині, гӧгӧр бикиньяс сявкйиг, нюжаліс да пемдіс.
«Так-так-так», шуис дядя Федялӧн мӧлӧтыс да водіс бок вылас.
Антон лэдзис кувалдасӧ, а муртса югъялысь ось водіс бокӧ кӧдзавны.
— Но, мастер! — ошкӧмӧн шуис Иван Потапович.
— Молотобоецӧн вӧвлін? — юаліс дядя Федя.
— Армияын неуна удайтчыліс.
— Сэні велӧдасны!
Миян абу армия, а академия.
Мыйта йӧзӧс сійӧ ас пырыс лэдзӧ, и быд морт специалистӧн петӧ...
— Тыдалӧ, дугдыны кад, Иван Потапович?
Талун кежлӧ тырмас...
Аттьӧ, том мортӧй, отсалӧмсьыд.
— Нинӧмысь...
abu
abu
abu
Ме ачым отсӧгла вои.
— А тэ кытысь?
Коді лоан?
— Колтубаысь.
Антон Гореловӧс тӧданныд?
Но, ме сылӧн пи, и сідзжӧ Антон.
— Кывлі, кывлі...
Тэ ӧд неважӧн на армиясянь, а ӧні электростанцияын командуйтан?
abu
abu
Мыйкӧ нӧ торксис, али мый?
— Эз, сэні ставыс лючки-ладнӧ, монтируйтам дугдывтӧг, сідзкӧ светсӧ кутам сетны трудоденьяс вылӧ первойя нянькӧд ӧтлаын, — серӧктіс Антон.
— Овмӧдчанныд ӧні ті! — неуна вежалӧмӧн шуис Иван Потапович. — Но, а кутшӧм тэнад миян дінӧ мог?
— Пырысь-пыр висьтала...
Ребята, — шыасис Антон миян дінӧ, — котӧртлӧй Даша Куломзинала.
Тадзи ми медся интереснӧйсӧ эгӧ и кывлӧй.
Пока котӧртлім Даша ордӧ да висьталім сылы, а сэсся воим сыкӧд ӧтлаын, делӧвӧй сёрниыс, тыдалӧ, помасьӧма нин вӧлі.
Антон вӧлі прӧщайтчӧ нин Иван Потаповичкӧд да дядя Федякӧд.
— Ог, мый ог вермы, сійӧс ог вермы, — шуис Иван Потапович. — Стеклӧ абу.
И тайӧ делӧ вылас фондъясыс абуӧсь.
Сідзкӧ ті асьныд нин...
— И сідзи справитчам, — пыркнитіс чубсӧ Антон. — Тайӧ делӧ вылас некутшӧм фондъяс оз ковны, кӧсйӧмысь кындзи...
Сідзкӧ, сёрнитчим став пунктъяс кузяыс?..
Здорово, Даша! — бергӧдчис сійӧ матыстчысь Куломзиналань. — Вои со видзӧдлыны, кыдзи ті тані оланныд...
Антон да Даша мӧдӧдчисны улича кузя, а ми мӧдім Антон бӧрся да виччысим, кор сійӧ займитчас миян делӧӧн.
Сійӧ юасис Дашалысь гырысь зонъяс да нывъяс йылысь, а миян вылӧ эз и видзӧд, быттьӧкӧ дзикӧдз вунӧдіс ассьыс кӧсйӧмсӧ.
Сикт помын ворсыштіс да бӧр ланьтіс баян.
— Эй, ребята! — бергӧдчис миянлань Антон. — Мый дзебсясянныд?
Мунамӧй гуляйтыштамӧй...
Ме дӧзмыштікодь.
Вӧлӧмкӧ, сійӧ прӧстӧ воӧма гуляйтны, а ньӧти абу сы могысь, медым отсавны миянлы...
Сикт помын, куим судта кер бунт дорӧ, кыдзи век, чукӧртчӧмаӧсь зонъяс да нывъяс.
Эжасӧ татысь вӧлі дзикӧдз талялӧма.
— Видзӧдлӧй, нывъяс, кутшӧм кавалерӧс ме тіянлы вайӧді, — шуис Даша.
— Рыжӧйӧс, — серӧктіс Антон, а сы бӧрся серӧктісны и мукӧдъясыс.
— Войнас став каньясыс рудӧсь, — шыасис збой Нюшка Трегубова.
Антон мыйкӧ вочавидзис сылы, да бара ставныс серӧктісны.
Антон сераліс мукӧдъяслӧн шмонитӧм вылӧ, шмонитіс ачыс и, кыдзи тыдаліс, асьсӧ чувствуйтіс бура, а миян настроениеным пыр ёнджыка торксис.
А сэні ещӧ нывъяс думыштісны йӧктыны.
Бӧждоръяснас да каблукъяснас найӧ лэптісны площадка весьтӧ сэтшӧм бус, мый бергалысь параяс регыд вошины сука гартчысь ру пиӧ.
— Тырмас, нывъяс! — горӧдіс Нюшка. — Буссӧ лэптінныд, лолавны оз позь...
Вайӧ бурджык сьылыштамӧй.
Гармонист Фёдор Рябых топӧдіс мехъяссӧ, сэсся паськӧдіс найӧс мыйта позьӧ, баян вазнитіс да тэрыба кутіс ворсны ӧтипӧлӧс чеччалысь мелодия.
Нюшка кутіс кияснас асьсӧ сідзи, быттьӧкӧ сылӧн висьмис коскыс, да гораа — сідзи, мый чуналісны пельясыд — заводитіс сьывны частушкаяс.
Баян бара вазнитіс,
Фёдор дзугсис, колис дзонь колено да бара монотоннӧя ворсіс кымынкӧ нота вылын.
Нывъяс ӧні хорӧн нин горӧдісны куплетсӧ ставнас.
Ме чеччи мунны — некутшӧм делӧ тані эз артмы, муніс быдлунъя гажӧдчӧм.
Геннадий сідзжӧ чеччис ме бӧрся, но сэки Фёдор дзикӧдз дзугсис ладъясас, баяныс мисьтӧма чивӧстіс куимпӧлӧс гӧлӧсӧн да ланьтіс, быттьӧкӧ и ачыс чуймис сыысь петӧм шыяс вылӧ.
— Вот тайӧ ворсыштіс! — шензигтыр кыз гӧлӧсӧн шуис Иван Лепехин, коді пукаліс йӧзсьыс бокынджык.
Нывъяс кутісны серавны да уськӧдчисны Фёдор дінӧ.
— Вай, другӧ, ме видла, — шуис Антон.
Сійӧ, ворсны лӧсьӧдчигмоз, пуктіс баянсӧ пидзӧсъяс вылас, сяркнитіс чуньяснас баян кизьяс кузяыс, копыртчис баян весьтӧ да заводитіс ворсны.
Аккордъяс тэрмасьӧмӧн котӧртісны ӧта-мӧд бӧрсяыс, ӧтлаасьлісны, ланьтыштлісны да паськалісны негора переборын.
Но вот став тайӧ бура гӧгӧрвотӧм шыяс пырыс писькӧдчис мелодиялӧн слабиника торъялӧм.
Сыкӧд йитчисны подголосокъяс, эз гораа, но чорыдакодь юрӧбтісны басъяс.
Мелодия ёнмис, быттьӧкӧ мынтӧдчис лишнӧй шыясысь, но ещӧ юргис кыдзкӧ эз на тырвыйӧ, быттьӧкӧ баяныс сьыліс, но эз помӧдз, кывзысис да прӧверяйтіс юргӧмсӧ.
Медбӧрын сійӧ дзикӧдз ёнмис, паськаліс, и баян, кодлы лои рад, паськыда да тыр юргӧмӧн повторитіс сьылӧмсӧ мӧдпӧв, быттьӧкӧ мый йылыськӧ юасис.
Бара и бара волнуйтчӧмӧн, настойчивӧя мӧдысь юалісны ладъяс, дӧзмӧмӧн ышловзисны басъяс.
Баян лӧньыштіс и вот кутіс нуӧдны негора, сьӧлӧмсянь петысь сёрни мыйкӧ ыджыд да важнӧйтор йылысь, мый некыдзи он висьтав кывъясӧн.
Чӧв-лӧнь лои сиктын, сійӧс кытшаліс вӧрзьытӧм чӧв олысь стражаӧн тайга, том тӧлысь надзӧникӧн кыпӧдчис вылӧджык, медым кывны, мый йылысь жӧ юасьӧ шога сьылысь гудӧк.
— Ой, нывъяс!
Кутшӧм нӧ тайӧ сьыланкыв татшӧмыс?
Став сьӧлӧмӧс вӧрзьӧдіс, — быттьӧкӧ садьмигмоз шуис Настенька Лагошина, Нюшкалӧн пӧдругаыс.
— Вот олӧны жӧ йӧзыс!.. — ышловзис Нюшка.
— Кутшӧм йӧз? — юаліс Антон.
— Кӧть, шуам, ті, ёртӧй...
— Менӧ шуӧны Антонӧн.
— Но, Антон кӧ и Антон...
Тэ, небось, каръясын олін, велӧдчин, унатор аддзылін, кывлін.
— Да ӧд и ме эг карын велӧдчы, а Колтубаын.
И сьыланкывсӧ тайӧс кылі тані, Колтубаын, радио пыр.
— Вот аддзан: тіян и радио и клуб асланыд эм...
А ми котралам тані ыжъяс моз.
Окота лоӧ йӧктыштны — пӧттӧдзыд бус ньылалан.
— Да, дымӧвӧй завеса ті сапёръясысь бурджыка вӧчинныд...
А тӧвнас сідзи лым вылас и йӧктанныд?
Нюшка скӧрысь ӧвтыштіс кинас, мукӧдъясыс гажтӧма серӧктісны.
— А ті эськӧ миян ордӧ, Колтубаӧ, волывлінныд.
Ми бурӧсь, огӧ ӧбидитӧй.
— Тітӧ, гашкӧ, и онӧ ӧбидитӧй, а туйыс ӧбидитас, — шуис Настенька. — Сэтчӧ сизим да бӧрсӧ сизим...
Татшӧм арифметиканад он тӧд мый вӧчны: гуляйтны али ыджыд гӧлӧсӧн горзыны...
Татшӧм кузь туй прӧйдитӧм бӧрын сэсся удж вылӧ мунны!
— Но, татчӧ эськӧ мый-нибудь лӧсьӧдінныд...
Со мый мындаӧнӧсь ті — вын!
— Да кытчӧ лӧсьӧднысӧ, курӧг видзанінӧ?
— Мыйла курӧг видзанінӧ?
Со сиктад пыригӧн пӧвъясӧн тувъявлӧм ӧшиньяса керка сулалӧ.
— Сійӧ Пестовъяслӧн, — шуис Лепехин. — Старик да старукаыс пыр писӧ виччысисны, вот сылы тайӧ керкасӧ и стрӧитлісны.
Пиыс эз во, и пӧрысьясыс война кадӧ кувсисны.
Сідзи и сулалӧ керкаыс.
Председатель висьтавліс: гашкӧ, амбар либӧ склад вӧчасны...
— Ме председательыдкӧд тайӧ керка йывсьыс сёрнитчи.
Сійӧ абу прӧтив лӧсьӧдны тайӧ керкаас клуб либӧ изба-читальня.
Колӧ чайтны, и правление сӧгласитчас.
— Уговоритам! — тэрыба шуис Лепехин.
— А мый тӧлкыс керкасьыс?
Пукав да тыртӧм пельӧсъяссӧ лыддьы! — горӧдіс Нюшка.
— Тэ энлы, — ӧлӧдіс сійӧс Антон. — Тыртӧм пельӧсъяс дыш кӧзяевалӧн овлӧны...
А миян мыйсюрӧ эм нин...
Ребята, кӧнӧсь ті сэні? — горӧдіс сійӧ.
— Танӧсь ми, — шыасис Геннадий.
— Вот налы бур делӧ вӧчӧмысь премия сетӧмаӧсь — радиоприёмник.
И найӧ решитісны сідзи, сы вӧсна мый тіян сиктын нинӧм сэтшӧмыс абу, колӧ, медым сійӧ лоӧ общӧй пӧльза вылӧ.
Найӧ сӧветуйтчыны локтісны ме дінӧ, а ме — тіян дінӧ.
Дерт, ковмас уджалыштны: керка пытшкӧссӧ лӧсьӧдны, антенна вылӧ мачта сувтӧдны...
Ок, и мудер жӧ вӧлӧма этійӧ Антоныс!
Со, вӧлӧмкӧ, кутшӧм делӧ йылысь сійӧ висьтавліс сэки станцияын...
Ставныс друг кутісны вензьыны, кор заводитны.
— А кӧть аски, — шуис Антон. — Зонъяс мед кераласны да ваясны керъяс, а нывъяс керка пытшкӧссӧ лӧсьӧдасны...
Рыт кежлас ме бара локта.
Сійӧс заводитлісны корны, медым кольччис, но Антон эз сӧгласитчы:
— Оз артмы, ёртъяс, меным аски асывсяньыс колӧ лоны станцияын.
Ті тані асьныд справитчанныд.
А аслам заместительӧн, абу кӧ прӧтивӧсь, ме со Даша Куломзинаӧс коля...
Асывнас водз ме котӧртлі Павелла да Катеринкала.
Катеринка бӧрся ещӧ вӧтчис соседыслӧн еджыд юрсиа Любушка, ставным ӧтлаын ми пыралім Генькала да мӧдӧдчим Пестовъяс керкалань.
Дзуртігтыр вӧрзисны пӧвъяс, ивӧстісны сімӧм кӧрт тувъяс, и керкаыс видзӧдліс миян вылӧ стеклӧтӧм ӧшиньясӧн.
Лепехин бертыштіс ӧдзӧс вылысь крестӧн тувъялӧм пӧвъяс, и ставным пырим керкаӧ.
Паныд ӧвтыштіс эновтӧм керкалӧн овтӧм дукӧн, уль руӧн, шыр дукӧн.
Первойя тшынассьӧм комнаталысь джынсӧ занимайтіс пач.
Горничаыс вӧлі чистӧйджык, но быд пельӧсын ӧшалісны оръяссьӧм чераньвезъяс, керъяс вылӧ ӧшйӧмаӧсь буслӧн руд шапкаяс; сквӧзнякысь сылӧн гӧна комӧкъясыс гыясӧн котӧртісны джодж кузя.
— Но дворец! — зывӧкпырысь нюжӧдіс Нюшка. — Тані и бергӧдчынытӧ некӧн.
— Сикт помын бурджык? — юаліс Даша да, ӧтветсӧ виччысьтӧг, джоджас туплясьысь роскӧн заводитіс чышкавны чераньвезъяссӧ.
Настенька да Нюшка котӧртісны ведраясла да ветекъясла, Иван Лепехин муніс вӧрӧ — сы бӧрся вӧтчис и Пашка, — а миянлы Даша тшӧктіс киськавны лыаӧн вӧйӧм мудӧдъяссӧ да пелькӧдны дворсӧ.
Керка дорті котӧртісны Фимка да Сенька.
Найӧ вӧчисны вид, мый ставыс, мый тані вӧчсьӧ, найӧс ньӧти оз интересуйт, но регыд мысти бӧр воисны, сулалыштісны, сэсся пуксисны миянсянь вель ылӧ.
— «Сьӧлаяс».
Зільӧны, — аслас привычка серти, быттьӧ мыкталігтыр, шуис Фимка.
— Зільӧны, — шуис Сенька.
Тайӧ вӧлі спорӧ пырӧм, но ми найӧс быттьӧ эгӧ и казялӧй — мед больгӧны прӧстӧ олысьяс, а миянлы некор!
Нывкаяс кисьтісны лыдтӧм-щӧттӧм ведра ва, горничаыс югдыштіс, но важмоз коли кушӧн да неуютнӧйӧн.
Торъя мисьтӧмӧсь вӧліны стеклӧтӧм ӧшиньяс.
Лепехин да Фёдор Рябых вӧрысь вайисны вӧсньыдик, кузь кык ниа пу.
Пашка ошйысис, мый найӧс кералісны сы бӧрйӧм серти, а сійӧ нин тӧдіс, мый бӧрйыны — став вӧр пасьталаас нинӧм ёнджыкыс да веськыдджыкыс абу.
Рытладорыс Антонӧс виччысигмоз ставным чукӧртчим керка дорӧ, мудӧд вылӧ.
Сійӧ локтіс да сьӧрсьыс вайис ыджыд пакет: сэні вӧлӧмаӧсь ӧшинь стеклӧяс.
Керкасӧ видзӧдлӧм бӧрын Антон ошкис пелькӧдысьясӧс, а сэсся индіс пач вылӧ:
— А тайӧ мыйла?
Али ті тані пирӧгъяс думайтанныд пӧжавны?
Ме ногӧн тайӧ пачсӧ колӧ разьны, сы пыдди тэчны ичӧтикӧс — шоныд сетӧм могысь.
Да и пытшкӧс стеныс нинӧмла.
Пилитӧй керъяссӧ, и артмас зэв бур помещение...
Став уджъясыс нюжалісны недель чӧж.
Ми отсасим петкӧдлыны кирпичьяс, зыравны да мыськыны кухнялысь тшынассьӧм стенъяссӧ, ваявны сёй да лыа, кор дядя Федя заводитіс тэчны выль пач.
А Пашка отсасис Иван Лепехинлы вӧчны пызан.
Лабичьяс первой кад кежлӧ чукӧртім керкаясысь.
Настенька предложитіс пызансӧ вевттьыны пызандӧраӧн.
Нывъяс песлалісны да гладитісны гӧрд матерье, кытчӧ гижавлісны праздникъяс кежлӧ лозунгъяс, да вольсалісны сійӧс пызан вылӧ.
Артмис настӧящӧй пызандӧра.
Даша Куломзина гортсьыс вайис Сталин ёртлысь портрет, а Катеринка Любушкакӧд мичмӧдісны сійӧс ньыв пу да коз пу лапъясӧн.
Воскресеньеӧ Антон воис водзджык.
Сувтӧдісны мачта, крепитісны сійӧс, и ставным уськӧдчим керкаӧ — займитны местаяс.
Ми лӧсьӧдчим дзик пызан дорас, миянкӧд орччӧн пуксис Савва дед.
Фёдор Рябых аслас баяннас сідзжӧ писькӧдчис водзӧ.
Пуксигас сійӧ инмӧдчис ладъясас, и баяныс нориника чивӧстіс.
Фёдор вылӧ горӧдісны, ӧвтыштісны кияснас: «Энлы тэ аслад музыкаӧн!»
Дзик ӧдзӧс дорын, сьыліяссӧ нюжӧдӧмӧн да кок чуньяс йылас йӧктігтыр, сулалісны Фимка да Сенька; медся дорса ӧшиняс ӧшйӧма Васька Щербатый.
Ми эгӧ петкӧдлӧй, мый найӧс казялім — мед кывзасны, абу жаль...
Антон включитіс антеннасӧ, батареяяссӧ да бергӧдіс воропсӧ.
Кышакылӧм да трачкӧдчӧм шыяс пыр кытыськӧ ылысь кылісны стекляннӧй перезвонъяс, найӧ лоины гораджыкӧсь, тыртісны керкасӧ ставнас, да медбӧръя кучкӧмыскӧд тшӧтш спокойнӧй, чорыд гӧлӧс шуис: «Внимание!
Сёрнитӧ Москва!
Заводитам передайтны радио кывзысьяс заявкаяс кузя концерт...»
Перерывтӧг, шойччытӧг ми кывзім дорвыв ставсӧ: концерт да бӧръя юӧръяс, Донбасс йылысь беседа да челядьлы передача, международнӧй положение йылысь лекция да бара концерт...
— Сёрнитӧ Москва!
Сэсся ми велалім нин, но сійӧ рытнас миянлы кажитчис, мый буретш миян вӧсна, миянлы вылӧ сёрнитӧ вывті мича, ылысса Москваыс.
И сэтшӧм-ӧ нин сійӧ ылын?..
Спокойнӧй, чорыд гӧлӧс садьмӧдіс нэмӧвӧйся чӧв-лӧньсӧ, а такӧд тшӧтш быттьӧкӧ сылісны и помтӧм верстъяс, кодъяс торйӧдлісны миянӧс Москваысь.
Сійӧ сулаліс миянкӧд орччӧн, миян мыш сайын — сэтшӧм матын, мый ми кылім сылысь спокойнӧй, рӧвнӧй лов шысӧ.
Антонӧс ми прӧстӧ кутім радейтны.
Вермис ӧмӧй кодкӧ татшӧм гажаа шмонитны да серавны, сэтшӧма увлекитны ставнымӧс аслас затеяясӧн,
да и кужис-ӧ кодкӧ сы мында, мыйта кужис Антон!
Гырысьяс сідзжӧ зэв ёна радейтісны Антонӧс.
Иван Потапович встречайтліс сійӧс кыдзи дона гӧстьӧс; уважайтӧмӧн, кыдзи равнӧйкӧд, сёрнитіс сыкӧд Фёдор Елизарович; сійӧс аддзӧм бӧрын водзвыв заводитлісны серавны Нюшкалӧн синъясыс, нюмъялісны зонъяс.
Сӧмын Фёдор Рябых мыйкӧ дыра ветлӧдліс нырсӧ нюжӧдӧмӧн да дӧзмӧмӧн, скӧраліс нето Антон вылӧ, нето ачыс ас вылас сы вӧсна, мый сэтшӧма яналіс Антон водзын первойя рытнас.
Но и сійӧ надзӧникӧн ловзис, торъя нин сы бӧрын, кор Антон вайис сылы баянӧн ворсӧм вылӧ ассьыс самоучительсӧ.
А ми сідзи чукӧрӧн и ветлӧдлім сы бӧрся.
Антон серамсорӧн шуліс миянӧс аслас гвардияӧн.
Катеринка коркӧ ӧтчыд шуис, мый ми дзикӧдз вунӧдім дядя Мишаӧс, но тайӧ эз вӧв збыль.
Ме весиг думайта, мый и Антон сэтшӧм ёна воис миянлы сьӧлӧм выланым буретш сы вӧсна, мый сійӧ мыйӧнкӧ вӧлі дядя Миша кодь.
Найӧ вӧліны дзик разнӧйӧсь да ӧта-мӧд вылас эз мунны, но такӧд тшӧтш мыйӧнкӧ ӧткодьӧсь.
Гашкӧ, сійӧн, мый и ӧтиыслы и мӧдыслы ставыс вӧлі зэв интереснӧ да важнӧ и кыкнанныслы дзик быдлаӧдз вӧлі мог?..
13. ЗАРНИ ПОТОК
Пашка вӧтчис Антон бӧрся Колтубаӧ да ветлӧдліс сэні кык лун.
Бӧр воис сійӧ шуда да ставнас маслӧӧн лякӧссьӧма.
Мамсяньыс сылы сюрыштіс, но сійӧ сӧмын йӧзсяньыс быттьӧ лӧгасьліс — да бара заводитіс вӧчны ассьыс помавтӧм машинасӧ.
Налӧн кӧ, шуліс сійӧ, Колтубаын лоӧ гидростанция, то тані сійӧ стрӧитас ветродвигатель.
Гӧрбыльясысь вӧчӧм гӧгрӧс пыдӧсъяс вылӧ сійӧ лӧсьӧдіс да сувтӧдіс керка вевт вылас турбина сяма ыджыд барабан, но сійӧ лоӧма сэтшӧм сьӧкыд, мый муртса-муртса бергаліс весиг ыджыд тӧв дырйи.
Пашка неуна падмыштліс, но сэсся шуис, мый тайӧ подшипникъяс вӧснаыс: вӧліны кӧ эськӧ сылӧн шарикоподшипникъяс, сійӧ эськӧ тэрыба бергаліс да вӧчис быдпӧлӧс уджсӧ.
Барабан сідзи эз и кут бергавны.
Пашка эновтіс сійӧс да заводитіс изобретайтны мыйкӧ мӧдӧс.
Антон волывліс Тыжаӧ эз частӧ да эз дыр кежлӧ, но быд раз волывліс кутшӧмкӧ выль затеяӧн.
Тадзи артмис и ӧні.
Ми кывзім надзӧникӧн сёрнитысь радио, а пызан сайын пукалісны Даша, Иван Потапович да Антон.
Первойсӧ ми эгӧ видзӧдӧй на вылӧ, а сэсся кыдзкӧ ас кӧсйытӧг кутім кывзыны, сы вӧсна мый сёрниыс пансис миян йылысь.
— Ӧні, — висьтавліс Дашалы Антон, — регыд ме тіянӧ волыны ог вермы; ачыд гӧгӧрвоан — заводитчӧ уборка.
Сідзкӧ тэныд ковмас действуйтны ӧтнадлы да петкӧдлыны уджалӧмлысь класс.
— Мый сэні сёрнитнысӧ, йӧзсьыс ог кольччы, — шыасис Даша.
— Тайӧ этша — не кольччыны.
Тэ должен, кыдзи шуасны, юрнуӧдысьӧн лоны.
Ӧні уборка кузя планыс ыджыд, ас кадӧ вевъявны лоӧ сьӧкыд...
— Йӧзыс кӧ эськӧ унджык вӧлі, сэки эськӧ ставыс нинӧм вӧлі.
Сыын и лёкыс — кияс оз тырмыны, — шуис Иван Потапович.
— Вот! — бергӧдчис Антон Дашалань. — А тэнад мог — обеспечитны.
— Кытысь нӧ ме найӧс босьта?
— Небесасянь оз усьны.
Колӧ найӧс, кодъяс эмӧсь, сувтӧдавны сідзи, медым найӧ кык мында вӧчисны.
Ми ас ордын торйӧдім комсомольскӧй вундан машинаяс да ёна надейтчам на вылӧ.
— Да ӧд миян комсомолецъясыс абуӧсь, ме ӧтнам!
— А том йӧзыс?
Ставнысӧ колӧ кыскыны!
Челядьыс мый кутасны вӧчны?
abu
— Мый ми, ичӧтӧсь? — чеччыштіс места вывсьыс Генька. — Миянӧс сӧмын местаӧ индыны — сэки аддзанныд...
— Дерт жӧ! — сы дор сувтіс Антон. — Со найӧ нин кутшӧмӧсь!
Мыйӧн абу уджалысьяс?
Да ичӧтъясӧс колӧ кыскыны.
Мешӧк тыр шеп чукӧртасны — и сійӧ удж!
Тэ, Даша, чукӧртлін эськӧ став челядьсӧ да нуӧдін на пӧвстын разъяснительнӧй удж.
— А миян пӧвстын оз ков нуӧдны уджсӧ, — шуис Катеринка, — ми и асьным кӧсъям.
Тайӧ вот «бӧбъяс» костын ковмас...
— Кутшӧм сэтшӧм ещӧ «бӧбъяс»?
— Но, Васька Щербатый да сылӧн другъясыс.
Найӧ абу сознательнӧйӧсь, нинӧмӧн оз интересуйтчыны да сӧмын тышкасьӧны...
— Колӧ и найӧс кыскыны... медым тышкасьнысӧ налы вӧлі некор.
Ми кутім доказывайтны, мый найӧ недисциплинированнӧйӧсь да обязательнӧ дзугасны став делӧсӧ, но Антон сӧмын серӧктыштіс да шуис, мый ми, навернӧ, прӧстӧ полам, кыдзи эськӧ найӧ миянӧс эз ордйыны.
Тайӧ нин вӧлі зэв ӧбиднӧ.
Генька шуис, мый ладнӧ, мед вӧчасны, кыдзи кӧсйӧны, а татшӧмторйыслы некор не лоны, медым миянӧс ордйисны.
Ми чайтім, мый миянӧс кыдзи сознательнӧйясӧс сувтӧдасны том йӧзлӧн бригадаясӧ медся ответственнӧй удж вылӧ, но аскинас Даша да Иван Потапович объявитісны, мый ми кутам новлыны кольтаяс, отсасьны кӧні ковмас, и сӧмын Генька, кыдзи медся ён, кутас уджавны лобогрейка вылын Иван Лепехинкӧд параын.
А мӧд лобогрейка вылас индісны Фёдор Рябыхӧс да Васька Щербатыйӧс.
Ми протестуйтім да корим, медым мӧд вылас пуксьӧдісны менӧ либӧ Пашкаӧс, но Иван Потапович миянлысь эз кут кывзыны.
Му вылӧ петан вечерняӧ менам бать муртса эз спорӧ во Иван Потаповичкӧд, коді кӧсйис кольӧдны сійӧс контораӧ.
— Да тэ мый, сералан, Иван Потапыч?
Лэдз тэ меным сьӧлӧмӧс бурмӧдны!
А бумагаяс вӧсна эн тӧждысь, бумагаяс лоӧны лючки-ладнӧ, — то скӧрысь, то корӧмӧн сёрнитіс сійӧ да век жӧ ассьыс кывсӧ эз веж — сійӧс назначитісны керӧс бокъяс ытшкысьӧ: сэті машинаяс оз вермыны прӧйдитны да ытшкыны долженӧсь вӧлі киӧн.
Сійӧ дыр да бура лэчталіс косасӧ; лӧсьӧдчигмоз шенасис сійӧн.
Тэрмасьӧмӧн керка пытшкӧс пелькӧдӧм бӧрын мам водтӧдіс миянӧс узьны — чеччыны колӧ вӧлі югдытӧдз, — а ачыс кольччис на ещӧ пач дорӧ кык лун кежлӧ пуны ӧбед.
Меным кажитчис, мый ме муртса на удиті пуктыны юрӧс пӧдушка вылӧ, кыдзи бать вӧрзьӧдіс нин менӧ пельпомӧд:
— Чеччы, пиук.
Кад нин!
Ме уськӧдчи мыссьыны ывлаӧ.
Тайга вӧлі войся ногӧн на сьӧд, керкаясӧс шымыртӧма рӧмыдыс, и сӧмын асыввылын гӧра сайын небесаыс заводитіс лӧзӧдны.
Но сикт эз нин узь: ӧшиньясын ломзялісны бияс, швачкакылісны ӧдзӧсъяс, кӧнкӧ клёнӧдчисны ведраӧн, негораа чуксасисны гӧлӧсъяс.
Асъя ыркыдыс да йиа ваыс вӧтлісны медбӧръя унзільӧс.
Мам нуис тётя Маша ордӧ Соняӧс, коді ещӧ узис на.
Ми тэрыба завтракайтім да мунім правление дорӧ.
Сэтчӧ чукӧртчӧмаӧсь нин вӧлі нывъяс, зонъяс.
Мудӧд вылын, ассьыс каллянсӧ куритігмоз, пукаліс Фёдор Елизарович да шпыннялӧмӧн видзӧдіс Савва дед бӧрся.
Сійӧ, еджыд дӧра гача да дӧрӧма, кодӧс вӧнялӧма сыромятнӧй кучикысь вӧчӧм векни тасмаӧн, тӧждысьӧмӧн котраліс правлениеӧ, лобогрейкаяс дорӧ, ытшкысьяс дінӧ, кодъяс куритчисны бокынджык, кадысь-кадӧ сувтыштлывліс, пӧрччывліс шоныд картузсӧ, чышкывліс куш юрсӧ, быттьӧкӧ мыйкӧ кӧсйис уськӧдны дум вылас, да бара тэрмасьӧмӧн да тӧждысьӧмӧн котӧртліс правлениеӧ.
— Да пуксьы нин тэ, Савва дядь! — ывлаӧ петігӧн шуис Иван Потапович. — Мый тэ котралан ӧтарӧ-мӧдарӧ?
Ставыс мунӧ сідзи, кыдзи колӧ, и мыйла весьшӧрӧсӧ расстраивайтчыны?..
Аддзан, кыдзи петук моз лэбалӧ? — шыасис сійӧ Фёдор Елизарович дінӧ.
— Ар кызь кымын томмӧма дедыс, — нюммуніс сійӧ. — Савва дядь, тэ вывтісӧ эн котрав, мудзан!
— Нинӧм, менам зарядӧй дыр кежлӧ тырмас, — вочавидзис сійӧ да котӧртіс воысь вӧла-доддя дорӧ.
— Мый, Потапыч, мӧдӧдчам кӧ-а?
Регыд шонді мыччысяс.
— Да, кад.
Мӧдӧдчим, ёртъяс!
Нывъяс чукӧрӧн котӧртісны ворота сайӧ, на бӧрся мӧдӧдчисны зонъяс, ытшкысьяс босьталісны косаяссӧ да, ружьеясӧс моз пельпомъяс вылас лэптӧм бӧрын, мӧдӧдчисны на бӧрся.
Ӧта-мӧд бӧрсяыс, кӧлесаяснас изъяс вывті грымакылігтыр, вӧрзисны лобогрейкаяс.
А ставсьыс бӧрын джуджыда сӧвтӧм додь вылын, ыджыд котёл кутігтыр, пукаліс Степанида тьӧтка да дышпырысь видчис Савва дедкӧд.
— Тэ юртӧ эн бергӧдлы, эн бергӧдлы!
Тэнад мог обеспечитны, медым кыдзи колӧ вӧлі, — додь дорті мунігӧн внушительнӧя висьтавліс Савва дед.
— Да мый тэ ме дінӧ кӧвъясин?
Шыдтӧ ме эг али мый пулывлы?
Ыджыдтор тай!..
— И ыджыдтор!
Тэ гӧгӧрво: луныс талун кутшӧм?
Праздник!..
Ми тайӧ лунсӧ дзонь во чӧж виччысим...
И тэнад мог — обеспечитны, а менам — прӧверитны.
Тэ чайтан, весьшӧрӧ менӧ качество кузя инспекторӧн индісны?
Ме некодлы лолыштны ог сет.
И тэсянь качество требуйта...
— Ладнӧ нин, инспектор!..
Пуксьы вай телега вылас, а то кадысь водз мудзан.
Но Савва дед котӧртіс водзӧ да кутіс мыйкӧ висьтавны Генькалы, коді веськӧдліс первойя лобогрейканас.
— «<rus>Уродилася я...</rus>» — юрӧбтіс водзвылын Нюшка Трегубовалӧн гӧлӧсыс.
— «<rus>... как былинка в поле</rus>», — отсалісны нывъяслӧн гӧлӧсъяс, и Тыжа весьтын гораа да лӧсьыда паськаліс сьыланкыв.
Сьыланкывйыс вӧлі шог, сійӧ висьталіс сирӧта-нывкалӧн курыд судьба йылысь, но гӧлӧсъясыс вӧліны сэтшӧм томӧсь да ёсьӧсь, юргисны найӧ сэтшӧм гажаа да кыпыда, мый, шог кывъяс вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ некодӧс эз шогӧд, а гажмӧдіс, и тыдалӧ вӧлі: сьылӧны сійӧс оз шог ради, коді кыліс сьыланкывъяс, а сы вӧсна, мый ставныслы лӧсьыд да гажа, и та вӧсна нинӧм нин оз значитны важся сьыланкывйысь тайӧ кулӧм кывъясыс, а важнӧ сӧмын радлуныс, коді юргис гӧлӧсъяслӧн ӧтсӧгласа хорын.
Тыжа вомӧнса пос вылӧ Иван Потапович да Фёдор Елизарович сувтыштлісны, видзӧдлісны мунысьяс вылӧ.
— Дзик быттьӧ поход дырйи колонна, — кылі ме Иван Потаповичлысь кывъяссӧ.
— А мый нӧ, армия и эм!.. — вочавидзис дядя Федя. — Лӧсьыд!
Войыс вӧлі шоныд, лысва абу, и позьӧ сразу заводитны ыркыдвылас...
Ю сайын колонна нюжаліс, разаліс группаяс вылӧ; группаяс разӧдчалісны участокъясӧ.
Ми воим асланым участок вылӧ.
Иван Лепехин пуксис шыблалысь местаӧ, Генька вӧрзьӧдіс вӧжжинас вӧвъясӧс.
Мотовилоыс копыртіс шепъяссӧ, шарсмуніны пуртъяс улын заясыс, и первойя кольта уси идзапод вылӧ.
— Эн кольччы, Настенька! — горӧдіс Нюшка да азартӧн, быттьӧкӧ муніс атакаӧ, уськӧдчис йиавны кольтаяс.
Мӧд участок вылын вуджрасисны Фёдор Рябых лобогрейкалӧн бордъясыс, а вылынджык керӧс бокын мернӧя, быттьӧкӧ команда серти, дзирдыштавлісны косаяс.
Видзӧдлан да кажитчӧ, быттьӧ отрядъяс ӧти бӧрся мӧд мунӧны наступлениеӧ шобділӧн кокньыдика шумитысь стена вылӧ, и сійӧ бӧрыньтчӧ, отступайтӧ пыр ылӧджык и ылӧджык, зырӧмсӧ кутны вермытӧг.
Коймӧд покос бӧрын Иван Лепехин брӧдва пӧсяліс.
Лобогрейка вылын лоны шыблалысьӧн — тайӧ ньӧти абу кокни да абу прӧстӧ: заводитлы шенасьны вилаӧн сідзи, медым кольтаяс вӧліны ставныс ӧтыдждаӧсь, да не кольччыны век ӧтмоза таргысь машинаысь, коді ӧтарӧ водтӧдӧ вундӧм заяслысь пыр выль и выль пластъяс!
Оз прӧста тайӧ машинаыс шусьы лобогрейкаӧн!
Ньылӧмыс визувтіс Лепехин чужӧм кузя, и сійӧ, виласӧ кисьыс лэдзтӧг, пельпом бердас юрсӧ копыртӧмӧн, чышкаліс сійӧс дӧрӧмас.
Пашка (ми сыкӧд новлім кольтаяссӧ чукӧрӧ, кодъясӧс тэчис Даша) сувтіс шойччыштны да, лобогрейка вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, коді вӧчис мӧд кытш, дӧзмӧмпырысь шуис:
— Век жӧ тайӧ бӧрӧ кольӧм техника!
Татчӧ эськӧ комбайн...
— А кытчӧ татчӧ комбайнсӧ лэдзан?
Муяс миян векньыдӧсь, вылынджык найӧ вуджӧны керӧсъясӧ, и гырысь машинаяслы на кузя не прӧйдитны.
— Но, сідзкӧ, колӧ вӧчны ичӧтик комбайн, медым вермис быдлаті прӧйдитны.
— Вот тэ и вӧчан.
А ӧні кольтаяс новлы!
Аддзан, Дашалы тэчнысӧ нинӧм...
Пашка кватитіс кык кольта да кутіс кыскыны найӧс Даша дінӧ, но сы вылӧ друг уськӧдчис Савва дед.
Картузсӧ сійӧ кытчӧкӧ кольӧма, сыромятнӧй кучикысь вӧчӧм векньыдик тасмаыс, буракӧ, вошӧма, и неыджыд тӧлысь сылӧн дӧра дӧрӧмыс пӧльтчывліс парус моз.
— Тэ, удалӧй герой, мыйла кольтаяссӧ муӧдыс кыскан?
Варттӧдзыс вартан?
А тэ лэпты, лэпты, коскыд оз чег!..
Йӧзыс мыйта труд пуктісны, а тэ тайӧ трудсӧ му кузя коян?..
Пашка гӧрдӧдіс да лэптіс кольтаяссӧ.
— Савва дядь! — чукӧстіс сійӧс Нюшка. — Кытчӧ картузтӧ воштін?
Куш юрыд сотчас.
— Нинӧм, куш юрыд абу блин, оз жаритчы...
А тэ вот кыдзи йиасян, мича нылӧй?
Тайӧ ӧмӧй йиасьӧм?
Тэ сійӧс, кагаӧс моз, тубрав...
А то муртса инмӧдчан — и разьсяс.
— Да мый тэ тайӧ быдӧн вылӧ горзан?
Быттьӧкӧ кутшӧмкӧ генерал...
— А тэ кыдзи чайтан?
Гашкӧ, ме аслам нянь вӧдитӧм делӧ кузя и эм дзик настӧящӧй генералыс да!
Чайтан, весьшӧрӧ сӧветскӧй властьыс нянь вӧдитысьяслы орденъяссӧ сетӧ?
Оз, оз весьшӧрӧ!
Няньтӧ быдтыны колӧ тӧлкӧн, душатӧ сылы колӧ сетны — сэки и шедӧдан...
Вот аддзылан, ещӧ и газетаӧ ме йылысь гижасны: эм пӧ Тыжаын сэтшӧм Савватий Петрович Дрюкин, ы-ыджыд мастер нянь вӧдитӧм кузя, и таысь сылы пӧлагайтчӧ почёт да уважение,
а тэ со пиньястӧ жерйӧдлан...
— Да ог, дедушка, ме прӧстӧ сідзи...
— Йиась, йиась тӧд, да зэлыдджыка! — И Савва дед котӧртіс Фёдор Рябых участоклань.
Кыпӧдчӧм шонді пӧжис пыр ёнджыка.
Дӧрӧм пытшкӧ пырӧм йики чуткаліс ньылӧдӧм телӧтӧ, сьӧкыд кольтаясысь висьмисны кияс, кутіс висьны кос, вом пытшкӧс косьмис, и меным кажитчис, мый ме вот-вот дзикӧдз слабита.
Ме видзӧдлі гӧгӧр: ылын водзвылын век сідзи жӧ ӧтмоза таргис вундан машина, копыртчывліс да бӧр веськӧдчывліс Лепехин, тэрмасьтӧг, но ӧдйӧ мунісны йиасьысьяс, на бӧрся стройӧ моз сувталісны чукӧръяслӧн радъяс, а сэсся разӧдчӧмаӧсь нывкаяслӧн разнӧй рӧма платьеясыс — Катеринка, Любушка да мукӧдъяс ӧктісны шепъяс.
Рӧвнӧя да лӧсьыда ставыс муніс водзӧ.
Надзӧникӧн кияс да кос дугдісны доймӧмысь, и, торъя зэлӧдчытӧг нин да тэрмасьтӧг, ме копыртчывлі кольтаяслань, босьтлі найӧс да котӧртлі Дашалань.
И весиг вевъявлі отсавны Пашкалы, коді кашкигтыр новліс кольтаяссӧ моздорас босьтӧмӧн.
Вот сӧмын зэв ёна горш косьмис!
Но кадысь кадӧ кӧдзыд ва тыра пельсаӧн миян дінӧ вӧлӧн волывліс Фимка.
Сійӧ сэтшӧм тшапа гумлаліс кӧшӧн ва, быттьӧкӧ тайӧ вӧлі медся главнӧй делӧӧн, кутшӧм сӧмын эм свет вылас.
Ми сералім, сы вылӧ видзӧдігӧн, неуна кӧтӧдыштлім горшнымӧс — Даша шуис, мый уна юны оз позь: бӧрыннас ещӧ лёкджык лоӧ — да бара заводитлім новлыны кольтаяс.
Ми помалім ассьыным первойя участокнымӧс ӧбедӧдз на, и ме котӧрті бать дінӧ.
Ытшкысьяс мунісны ӧта-мӧд бӧрсяыс, покосъясӧн, да плавнӧя шенасисны дзирдалысь косаяснас.
Юръясыс налӧн чатӧраӧсь, пельпомъяссӧ сэтшӧм паськыда да свободнӧя паськӧдӧмаӧсь, сэтшӧм кокниӧсь тэрмасьтӧм воськовъясыс, мый не кӧ эськӧ чужӧмъяс вылас ньылӧм войтъясыс, позьӧ эськӧ вӧлі думыштны, мый найӧ мунӧны величавӧй танецын.
Покос помын быдӧн лэптыліс косасӧ да, воропсӧ муас сатшкӧм бӧрын, лэчталіс сійӧс зудйӧн.
Сэсся дядя Федя, коді муніс медводзын, вуджліс мӧд участок вылӧ, и ӧти бӧрся мӧд найӧ бара мӧдӧдчылісны торжественнӧй шествиеын.
Савва дед вӧлі тані нин.
Кисӧ синкымъяс бердас пуктӧмӧн сійӧ видзӧдіс ытшкысьяс бӧрся.
— Но кыдзи, Савва дядь? — юаліс матыстчысь Иван Потапович. — Бура мунӧны?
— Бура, — вомдоръяссӧ нюлігтыр вочавидзис дед.
— Тэ эськӧ мунін да шойччыштін, мудзин ӧд.
Арлыдыд тэнад сэтшӧм, мый спокой колӧ.
— А мый сэні бурыс, спокояс?
Морт — абу из, сылы ӧти местаын куйлыны нинӧмла...
Сійӧ кӧсйис ещӧ мыйкӧ содтыны, но друг чеччыштіс да мыйвынсьыс котӧртіс ытшкысьяс дінӧ.
— Тэ мый?
Тэ мый вӧчан?! — ещӧ ылісянь на горӧдіс сійӧ том ытшкысьлы, коді муніс медбӧръяӧн. — Тэнад абу рос, а коса!
Мый нӧ тэ сійӧн мусӧ чышкан?
— Но и старик! — шпыньмуніс Иван Потапович да, кипыдӧсъяссӧ рупор моз пуктӧм бӧрын, горӧдіс: — Фёдор Елизарович!
Шабаш!
Ӧбедайтны кад.
Ытшкысьяс сідз жӧ тэрмасьтӧг помалісны покоссӧ да сӧмын сэки ӧкуратнӧя чышкисны косаяснысӧ, лэптісны найӧс пельпомъяс вылас да мӧдӧдчисны станлань.
Кор ми воим станӧ, Фёдор Рябых да Васька вӧліны нин сэнӧсь, и Фёдор шуаліс ӧбед гӧтӧвитысьлы, но сідзи, медым быдӧн кылісны:
— А ноко, Степанида тьӧтка, гумовт сукджыксӧ колхознӧй муясвывса стахановецъяслы!
Генька гӧрдӧдіс да уськӧдчис показательяс дӧска дорӧ.
Налӧн лобогрейкаыс кольччӧма гектарджын вылӧ.
Фимка да Сенька тшапа прӧйдитісны миян дінті, и Фимка шуис кытчӧкӧ бокӧ:
— «Сьӧлаяс.»
Мудзӧмаӧсь?
— Мудзӧмаӧсь, — эскӧдіс Сенька.
— Гашкӧ, босьтны найӧс?..
Буксир вылӧ?
Генька скӧрмис, но нинӧм эз шу.
Да и мый сэсся шуан, збыльысь кӧ бӧрӧ колим?..
Ӧбед бӧрын ставныс водалісны неуна шойччыштны, а ми Генькакӧд котӧртім Тыжа дорӧ купайтчыны.
Генька вӧлі зумыш и, кыдзи кӧть ме эг зіль сёрнитӧдны сійӧс, век чӧв оліс.
Сӧмын кор нин ми вӧлі бӧр локтам, сійӧ шуис:
— Ладнӧ, ещӧ видзӧдлам, коді кодӧс!
Иван Лепехинлӧн сідзжӧ, буракӧ, висис сьӧлӧмыс сыысь, мый найӧ бӧрӧ колины, и ӧбед бӧрын сійӧ сэтшӧма кутіс зільны, а Геннадий сідзи вӧтліс вӧвъяссӧ, мый ӧні Настенька да Нюшка наысь кутісны кольны бӧрӧ.
— Тэ мый, пӧжар вылӧ скачитан? — горӧдіс сылы Нюшка. — Видзӧдлы, телезнаяс колялан.
Дед тэныд петкӧдлас, казялас кӧ...
Генька надзмӧдыштіс вӧвъяссӧ, телезнаяс сэсся эз лоны, но уджалісны найӧ сэтшӧм зіля, сэтшӧм азартнӧя ӧвтчисны мотовилолӧн бордъясысь да гораа шарскакылісны пуртъяс улын заяс, сэтшӧм тэрыба гылалісны идзапод вылӧ идзас чукӧръяс, мый и Нюшка и ми ставным веськалім выль темпас да мӧдӧдчим ӧдйӧнджык.
Дашалы кажитчис, мый Настенька мудзис, и сійӧ корис сійӧс вежсьыны местаяснас, но Настенька сӧмын упрямӧя пыркӧдыштіс юрсӧ да водзӧ йиасис.
Сійӧ муніс тэрмасьтӧг, эз жӧдз да эз шумит, кыдзи Нюшка, но расстояниеыс на костын вочасӧн пыр чиніс, и Настенька лои нин водзынджык, а Нюшка, кодлӧн тырӧма лолыс, горзіс сылы:
— Шойччышт, мудзан!
Но мудзис сійӧ ачыс, а Настенька сідз жӧ ӧтмоза муніс водзӧ, то кольталань копыртчывлігтыр, то веськӧдчывлігтыр.
Он гӧгӧрво тайӧ Настенькасӧ!
Лӧнь, яндысьысь, век топӧдчӧ аслас ён, весел пӧдруга бердас, быттьӧкӧ корсьӧ дорйысьӧс; и гӧлӧсыс сылӧн пӧшти некор оз кыв Нюшкалӧн гажаа таргӧм вӧснаыс.
Кажитчӧ, мый сійӧ став кузяыс босьтӧ Нюшкалысь пример, а збыльвылас артмӧ мӧдарӧ: Нюшка шумитас, бушуйтас, а сулалӧ Настенькалы мыйкӧ надзӧник шуны, и вӧчсьӧ сы ног, а оз Нюшка ног, и вӧлӧмкӧ, оз тэрыб, ён Нюшка Настенькалы, а скромнӧй, тыдавтӧм Настенька служитӧ Нюшкалы мыджӧдӧн да веськӧдлысьӧн.
Со и ӧні: Нюшка азартӧн, быттьӧкӧ ӧддзӧдчӧм вылысь, уськӧдчис уджавны, терпениетӧг гартіс йияс — сідзи, мый найӧ сӧмын чажакылісны сылӧн ён кияс улын, но регыд мудзис да кутіс кольччыны.
А Настенька тэрмасьтӧг, весиг, кажитчӧ, ньӧжйӧникӧн, муніс ӧти кольтасянь мӧд дорӧ, сӧмын нюмъёвтӧмъясӧн вочавидзліс Нюшкалӧн гора шуткаяс вылӧ, а кор Нюшка мудзис, сідзи жӧ, чӧв олігтыр кутіс отсавны Нюшкалы, и ни ӧтчыдысь ме эг кывлы, медым Настенька норасис мудзӧм вылӧ.
И кытысь сӧмын босьтчыліс выныс сылӧн ичӧтик киясас?
А гашкӧ, делӧыс абу вынын, а постоянствоын да упорствоын, кодъястӧг любӧй вын нинӧм оз сулав?
Шонді дзебсис нин Чёрнӧй грива йывса ньыв пуяслӧн стена сайӧ, му кузя нюжӧдчисны йӧзсянь да машинаяссянь лилӧвӧй кузь вуджӧръяс, и рытъя ыркыдас миянлы лои лӧсьыдджык, кӧть асьным пыр ёнджыка мудзим.
Ме думайті, мый миян лобогрейка ордъяс Васькалысь лобогрейкасӧ кык гектар вылӧ не этшаджык, но Генькалы да Лепехинлы удайтчис сӧмын вӧтӧдны мӧд бригадасӧ.
Даша шуис, мый тайӧ бур, тадзи и колӧ: тайӧ жӧ нянь идралӧм, а абу скачкаяс; тані не сӧмын скорость колӧ, но и качество, и тадзи кӧ кутас мунны водзӧ, то Лепехин да Генька обязательнӧ петасны первой местаӧ.
Чёрнӧй гривалӧн вуджӧрыс вевттис долинасӧ ставнас да заводитіс кыссьыны керӧс бокъясӧд вывлань; рытыввылын ыпнитіс рытъя кыалӧн пӧжар сяма рӧм, ӧзйисны розӧвӧй биӧн куш гӧра йывъяс, и, быттьӧкӧ наӧн ӧзтӧм, станын кутіс ыпъявны бипур.
Первой ылісянь, сэсся матысса участокъяссянь йӧз кутісны локтавны станӧ, би дорӧ.
Кодсюрӧ нывбабаяс пиысь, кодъяслӧн вӧліны посни челядь, мунісны сиктӧ, а мукӧдыс тэрмасьтӧг, сьӧлӧм бурмытӧдзыс мыссисны да пуксялісны бипур дорсянь неылӧ, кӧні кӧзяйничайтіс гӧрдӧдӧм Степанида тьӧтка.
— Мунам жӧ, Николаха, купайтчыштам, — шуис меным батьӧй.
— Купайтчыны?
Да ӧні ӧд кӧдзыд!
Со ру нин кайӧ...
Ю весьтын и збыльысь тыдовтчис кельыдлӧз тшынтор.
— Кутшӧм сэн «кӧдзыд»?
Абу тӧв, он кынмы.
Ӧні сӧмын и купайтчыны сьӧлӧм бурмытӧдз, а не жар дырйи, кыдзи ті...
Тайӧ вӧлӧмкӧ вывті лӧсьыд.
Луннас, жар дырйи, ми пукавлім ваын сэтчӧдз, кытчӧдз эгӧ заводитлӧй лӧзӧдны да сутшиктыны, но муртса вӧлі петан берегӧ, кыдзи жарыс бара пӧжліс миянӧс да ми дасьӧсь вӧлі выльысь пырны ваас.
А ӧні воздухлӧн небыдик ыркыд бӧрын ваыс Тыжаын вӧлі весиг шоныд, и кажитчис, мый ньылӧмкӧд да бускӧд ӧтлаын сійӧ пожъялӧ да нуӧ мудзӧмтӧ, лолавсьӧ кокньыдджыка да свободнӧйджыка, телӧын дыр олӧ кыпыд свежестьлӧн ощущение.
— Ӧні гортӧ? — пасьтасигӧн юаліс бать.
Но меным эз вӧв окота мунны сиктӧ.
Станын, бипур дорын, юргисны гажа гӧлӧсъяс, кодкӧ — буракӧ, Нюшка — вак-вакӧн сераліс.
Сэні вӧліны ставныс, кодъяскӧд коли тайӧ чудеснӧй луныс, и мыйла нӧ на дорысь муннысӧ?
Бать, буракӧ, гӧгӧрвоис менсьым настроениеӧс.
— Но и ладнӧ, сідз кӧ.
Мунам станӧ.
Йӧзыскӧд гажаджык...
Бӧр локтігӧн ми эгӧ шуӧй ни ӧти кыв, но мыйлакӧ тайӧ туйыс нэм кежлӧ коли менам паметьӧ.
Ми мунім орччӧн, ӧтмоза тэрмасьтӧг, гырысь, неуна мудзӧм воськовъясӧн.
Ме думышті, мый вот ми лунтыр уджалім и бур, мый менам татшӧм ыджыд, ён да быдтор кужысь бать, а бать, колӧ чайтны, думайтіс, мый сылӧн пиыс абу нин прӧстӧ детинка, а уджалысь...
И кутшӧм тайӧ лӧсьыд, мый ми абу нин прӧстӧ бать да пи, а удж кузя ёртъяс,
и кутшӧм приятнӧ мунны вот тадзи орччӧн да чӧв овны, сы вӧсна мый и кыв шутӧг ӧд позьӧ гӧгӧрвоны ӧта-мӧдтӧ...
Ми сыкӧд сёрнитлывлам огӧ частӧ — сійӧ пыр оз эшты, а менам то урокъяс, то мукӧд делӧяс, — но сійӧ кӧ нин шуас мыйкӧ, кӧсъян кӧть он кӧсйы, а вӧчан сідзи, кыдзи сійӧ висьталӧ.
Мам — сійӧ, овлывлӧ, уговаривайтӧ, а бать некор: чӧв олӧ, а мыйӧн видзӧдлас — и вӧчан сы ногӧн.
И ӧд ме сыысь ог пов, сійӧ не сӧмын пельӧд нетшыштны, а и оз горӧд некор, но нинӧм лёкджыкыс абу сылӧн чӧла осудитӧмысь либӧ ошкытӧмысь.
Мукӧддырйиыс дзугсян задачаын, юалан, сійӧ видзӧдлас задачасӧ — «думайтышт», шуас.
Ме сы вылын вийся, вийся, а сійӧ кадысь кадӧ матыстчывлас, видзӧдлас да бара: «Абу сідз, лёка думайтӧмыд.
Ещӧ думайт».
А кор помала, сійӧ шуас: «Но, вот аддзан!
Сідзкӧ, верман ачыд?
А тэ эн эскы.
Аслыд не эскыны — тайӧ, вокӧ, медся лёктор!» — либӧ ещӧ мыйкӧ татшӧм сямаӧс.
Сэсся меным и аслым нимкодь, мый ме верми вӧчны ачым, некодӧн отсавтӧг, а батьлӧн скупа ошкӧмыс став дорсьыс донаджык.
Катеринка шуӧ, мый сійӧ мисьтӧм.
Разберитчыны кӧ, дерт, торъя мичлуныс абу: гӧрбыльтчӧ, вылыс вомдор вылас шырӧм услӧн чуткасьысь щӧтка, нырыс ыджыд, а вомдоръясыс кызӧсь.
И ме сы кодь, сэтшӧм жӧ мисьтӧм, сӧмын синъясӧй менам мамӧлӧн кодьӧсь.
Но и мый нӧ мисьтӧм кӧ?
Всё равно ме эг кӧсйы эськӧ некод кодьӧн лоны, сӧмын сы кодьӧн.
Сы кодьӧн быд боксянь.
И лоа!
Со уджалі нин сыкӧд — но, эг сы моз, а век жӧ ӧтлаын, — а быдма — и ми сэки лоам дзик кыдзи кык ёрт...
Ужын бӧрын нывъяс горӧдлісны сьывны, но Иван Потапович прикажитіс ставнымлы водны узьны: войыс дженьыд, а чеччыны колӧ югдігас.
Но век жӧ турун юр сайын, кытчӧ водалісны нывъяс, дыр на ещӧ, сералӧмсьыс тшӧкъялігтыр, юргис гӧлӧсыс Нюшкалӧн, негораа сераліс Настенька да кадысь кадӧ шыасьлывліс Даша.
Верстьӧ мужчинаяс да зонъяс сідзжӧ водалісны, а лунтыр ноксьӧмысь мудзӧм Савва дед важӧн нин чӧскыда шкоргис, кӧлач моз кусыньтчӧмӧн да челядь моз кипыдӧссӧ банбок улас пуктӧмӧн.
Ме воді гатшӧн батькӧд орччӧн.
Бипур вочасӧн кусі, и кодзувъяс лоины югыдджыкӧсь, кутісны ёнджыка тыдавны.
Кияс да кокъяс мудзӧм вӧснаыс юкалісны, но тайӧ мудзӧмыс вӧлі приятнӧй.
Му — быттьӧ и сійӧ лунтырӧн мудзӧма шонді пӧжӧмысь, гӧлӧсъяслӧн шумысь да юргӧмысь — сідзжӧ лӧнис да кыдзкӧ заводитіс качайтчыны.
Сӧмын кодзувъяс лоины пыр ыджыдджыкӧсь, дзирдалісны пыр ёнджыка да югыдджыка.
Но вот и найӧ дрӧгнитісны, быттьӧкӧ небесаыс сідзжӧ шатовмуні да заводитіс кытчӧкӧ кывтны...
Ещӧ эз на помавны вундыны, а гумла вылын лои нин вартан машина.
Миянлы зэв окота вӧлі веськавны вартысьяслӧн бригадаӧ, но Иван Потапович шуис, мый тайӧ абу на ещӧ миян вынъяс серти.
Вартан машина дорӧ сувтӧдісны медся вына зонъясӧс да нывъясӧс.
Барабан дорӧ сувтіс Иван Лепехин, а мыччалысьясӧн сы дінӧ — Нюшка да Даша.
Чужӧмнысӧ найӧ кӧсынкаяснас кӧрталісны сідзи, мый кутісны тыдавны сӧмын синъясыс, да сувтісны асланыс местаясас.
— Заводитӧй! — сетіс команда Иван Потапович.
Жургыны кутіс трактор, ременьлӧн ӧшалысь кузь змейыс дышпырысь вӧрзис, кутіс кыссьыны пыр ӧдйӧджык, вурыснас шлочкӧбтіс шкивӧ, и со нин омлялігтыр кутіс таргыны барабан.
Лепехин лӧсьӧдіс разьӧм кольта, йӧткыштіс сійӧс лоток кузя, сэсся мӧдӧс.
Омлялӧм ланьтіс, и барабан кутіс таргыны ӧти нота вылын.
Вартан машина бӧрті кутіс петны идзас, а горловинасьыс визувтіс сюлӧн зарни поток...
Кымынӧд во нин ме видзӧда вартӧм, но быд раз видзӧда и ог вермы пӧттӧдз видзӧдны.
Со и ӧні ме быттьӧ кынми места вылӧ да эг вермы вештыны синъясӧс тайӧ орлытӧм сьӧкыд поток вывсьыс, коді лои розӧвӧйӧн кыпӧдчысь шонді улын.
Да и не сӧмын ме.
Со орччӧн Генька, менам бать, дядя Федя, Иван Потапович, Савва дед...
И быд чужӧм вылысь ме аддза радлун, торжество, кутшӧмкӧ гордость.
Савва дед оз вермы сулавны спокойнӧя, педзӧ ӧти местаын, и весиг гожъялӧм куш юрыс волнуйтчӧмысла бледӧдӧма.
— Мӧдӧдчис, мӧдӧдчис муса няньӧй! — вомдоръяс сертиыс тӧдмала ме сыӧн шуӧм кывъяссӧ.
Иван Потапович гӧгӧр видзӧдлӧ, быттьӧкӧ корӧ ставнысӧ видзӧдлыны да оз вермы гӧгӧрвоны, кыдзи позьӧ та вылӧ не видзӧдны.
— Со сійӧ, колхознӧй выныс! — гораа, медым вевттьыны барабанлысь таргӧмсӧ, шуӧ сійӧ. — Няньӧн став муыс олӧ.
А коді тайӧ няньсӧ сетӧ?
Ми!..
Тайӧс колӧ гӧгӧрвоны да гордитчыны!
Сійӧ и збыльысь гордитчис.
Чужӧмыс сылӧн торжественнӧй, синъясыс радлӧны, и сійӧ весиг кажитчӧ томджыкӧн, оз ас кодьыс.
А гашкӧ, сійӧ збыльысь татшӧми и эм, а зумышлуныс да быдлунъя тӧждысьӧмыс сылӧн сы вӧсна и овлӧны, мый сылы кажитчӧ, быттьӧ вӧчӧма этша на да колӧ вӧчны ещӧ унджык, медым тыр правоӧн вермис петкӧдчыны ӧнія радлӧмыс?..
Пашка, коді чуймӧма Иван Потапович вежсьӧм вӧсна, вомсӧ паськӧдӧмӧн дзоргӧ сы вылӧ.
— Тэ, вокӧ, абу тӧлӧдчан машина.
Тупкы, а то рака пырас, — шуӧ Иван Потапович да кокньыдика тувкыштӧ щӧка улас.
Пашкалӧн пиньясыс гораа зятмунӧны, и ставныс серӧктӧны: дерт, оз Павел вылӧ, а прӧстӧ сы вӧсна, мый ставныслы зэв гажа да серавны дасьӧсь быдтор вылӧ — сэтшӧм кыпыд сьӧлӧм вылас быдӧнлӧн.
Ми кыскалам кольтаяс гумла дорӧ, а сэсся вуджам Савва дед начальствуйтӧм улӧ, коді чӧвтӧ идзассӧ зорӧдӧ.
Сійӧ чӧвтӧ сійӧс да ачыс котралӧ-лэбалӧ ыджыд зорӧд гӧгӧр да горзӧ миян вылӧ, медым правильнӧя тэчим да талялім, лӧсьӧдӧ асногыс да удитӧ горӧдлыны Пашка да Фимка вылӧ, кодъяс зорӧд вылӧ лэпталӧны идзассӧ.
Вартан машинасянь зорӧд вомӧн нюжӧдӧма тросъяс, зорӧд саяс наӧ доддялӧмаӧсь вӧвъяс, и кор вартан машина дорын чукӧрмӧ идзас чукӧр, верзьӧмӧн пукалысь Пашка да Фимка вӧтлӧны вӧвъяссӧ, и идзасыс, кодӧс кватитӧны тросъяс, кайӧ зорӧд вылӧ.
Зорӧд чӧвтны сьӧкыд.
Видлӧй новлыны сьӧкыд идзас моздоръяс, кор кокъясыд вӧйӧны талявтӧм на идзас пиӧ, пуктыны найӧс правильнӧя да топыда, медым сэсся зорӧдыс эз паськав ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Идзасысь кылӧ нянь да пӧсь дук, ньылӧм визувтӧ синъяс вылӧ, йикиыс телӧ пасьталаыд, и сійӧ терпитны позьтӧма гильӧдчӧ, но ставыс тайӧ нинӧм.
Ми сэтшӧм ӧдйӧ кыскалам — весиг огӧ восьлӧн, а котӧрӧн — идзас моздоръяс, сэтшӧм ӧдйӧ быдмӧ миян зорӧдным, мый некор казявны ичӧтик неприятностьяс!
Мам кӧритыштіс менӧ, мый ме ог волывлы гортӧ узьлыны, дзикӧдз гортысь кӧдзӧдчи, но бать сувтіс ме дор.
— Нинӧм, мам, гортыд сыысь оз пышйы.
Гортысь кӧдзӧдчис, йӧз дорӧ сибӧдчис.
Татӧг мортыд — абу морт.
И мед велалӧ няньсӧ сёйны не сӧмын сакарӧн, но и солӧн, донсӧ сылысь тӧдны кутас...
Тадзи ме уборка помасьтӧдз и олі станын батькӧд ӧтлаын.
Геннадий да Лепехин добитчисны ассьыныс: налӧн лобогрейкаыс ордйис Васькалысь.
Збыль, эз уна вылӧ, ставсӧ куим нёльӧд юкӧн гектар вылӧ, но найӧ молодечьяс, эз янавны!
Кор няньсӧ вартім некымын тонна, Анисим Семёнович, Пашкалӧн батьыс, Тыжаысь вайӧдіс подводаяс нянь сдайтӧм вылӧ обозлы.
Тайӧ случай кузя сійӧ весиг доддялӧма Голубчикӧс да ачыс сыӧн веськӧдліс.
Пашкалӧн батьыс, буракӧ, миян сиктын медся ён — сӧмын сійӧ вермӧ справитчыны Голубчиккӧд, нёль арӧса зэв ыджыд ужкӧд, миян фермалӧн гордостькӧд.
Война вылын Анисим Семёнович вӧлӧма артиллерияын да сідзжӧ вӧвъяс дорын, а воис война вылысь и бара кутіс уджавны фермаын, вернӧджык — пӧскӧтинаяс вылын, сы вӧсна мый зільӧ скӧтӧс видзны век воздух вылын, а оз стойлоясын.
Сійӧ шуӧ, мый тадзисӧ здоровджык да пӧлезнӧджык.
Сы вӧсна, мый сійӧ ачыс век тӧв йылын да шонді водзын, кучикыс сылӧн гӧрд, быттьӧкӧ дубитӧма, а юрсиыс, и сідзи нин еджыд, дзикӧдз вушйӧма, и кажитчӧ, мый сійӧ дзор, кӧть эськӧ сійӧ абу на сэтшӧм ыджыд арлыда.
Пашка дзик батьыс кодь — еджыд юрсиа, быттьӧ сылӧн абу юрси, а еджыд кудель, и сэтшӧм жӧ ньӧжмыд да рассуждайтысь, кӧть ме думайта, мый Пашка рассуждайтысьӧн лоӧ сӧмын сэки, кор мыйыськӧ полыштӧ.
Сы вӧсна мый вундігӧн кыкнан бригадаыс уджалісны бура, Иван Потапович шуис, мый обозкӧд мунасны и Генька и Васька.
Ми лыддим, мый тадзи лоӧ правильнӧ.
Обоз нуӧдіс Иван Потапович.
Первой подвода вылӧ лэптісны гӧрд флаг, сы улӧ пуксисны Фёдор Рябых аслас баяннас да Генька, коді веськӧдліс вӧвсӧ.
Васька да Лепехин мунісны мӧд подвода вылын, мукӧдыс пуксялісны коді кытчӧ веськаліс.
Иван Потапович сетіс команда.
Фёдор вештіс кепкасӧ балябӧжас да паськӧдіс баяныслысь мехъяссӧ.
Изъяс вывті чеччалігтыр подводаяс мӧдӧдчисны кыпыд маршлӧн шыяс улын.
Ми колльӧдім найӧс Тыжаӧдз.
Ме видзӧді телегаяс вылӧ, кӧні куйлісны брезентӧн вевттьӧм мешӧкъяс, но тыдалісны меным эз руд мешӧкъяс да брезент, а зарни струя, коді визувтіс вартан машинаысь.
Ӧд не сӧмын миян, а быдлаын, став страна пасьталаын таргӧны ӧні вартан машинаяслӧн да комбайнъяслӧн барабанъясыс да киссьӧ-визувтӧ помтӧм-дортӧм зарни поток, ойдӧдӧ му веркӧссӧ, вайӧ йӧзлы радлун да вын...
14. НЕФЁДЛӦН ПӦЧИНОК
Пашка муніс жӧ.
Анисим Семёнович, коді воліс пӧскӧтинасянь, кытчӧ вӧтлісны скӧтӧс, босьтіс сійӧс аскӧдыс, сы вӧсна мый скӧтсӧ регыд долженӧсь вӧлі вайӧдны бӧр.
Сэтчӧ жӧ босьтісны Фимкаӧс да Сенькаӧс.
Ми Катеринкакӧд колим пӧшти ӧтнанным.
Захар Васильевичлӧн кокъясыс слабитісны, да сійӧ шулывліс, мый прӧмыс вылӧ мунны оз нин вермы.
Но век жӧ тайгаӧ, зверьяс дінӧ, сійӧс кыскис, и сійӧ частӧ волывліс Катеринка дворӧ видзӧдлыны Найдаӧс.
Найда быдмис, лои зэв мича — ыджыд синъяса, вӧсни кокъяса — и сэтшӧм тӧлка, мый ставсӧ тӧдіс да мунліс паныд — тӧдіс, мый сылы обязательнӧ заптісны сола нянь шӧрӧм.
Захар Васильевич шуис, мый сылы колӧ ветлыны пасекаӧ: видлыны Нефёдӧс, нуны сёян-юан да вайны сэтысь ма, кодӧс сійӧ, навернӧ эз этша нин чукӧрт.
Ми корим сійӧс босьтны миянӧс аскӧдыс.
Ми Катеринкакӧд решитім, мый мунам ог прӧстӧ сідз, гуляйтыштны, а тайӧ лоӧ миян мӧд экспедиция, и колӧ сійӧс нуӧдны научнӧя.
Ме лӧсьӧді дневник, кори батьлысь компаса сумкасӧ, босьті сьӧрысь ассьым мешӧкӧс, кӧть муннысӧ колӧ вӧлі матӧдз да унаторсӧ босьтны вӧлі дзик нинӧмла.
Гортысь ме петі югдыны заводитігас на, садьмӧді Катеринкаӧс, и ми котӧртім Захар Васильевич ордӧ.
Сійӧ вӧлі доддялӧ Грозныйӧс.
Грозный — тайӧ шочиник бурсиа пӧжӧм йӧв рӧма мерин.
Шуйга синмыс сылӧн абу, и мунігас сійӧ ӧтарӧ кежӧ веськыд вылӧ.
«Грозный» нимыс сылы некыдзи оз лӧсяв, сійӧс колӧ вӧлі нимтыны «Лукавӧйӧн»: кор сійӧс доддялан параӧн, зільӧ мунны посни воськовъясӧн, постромкаяссӧ зэлӧдтӧг, а сӧмын вӧчӧ вид, мый кыскӧ мыйвынсьыс.
Мудералӧмыс ставлы тыдалана, и сійӧ, колӧ чайтны, ачыс тайӧс гӧгӧрвоӧ, сы вӧсна мый сулалӧ зэлӧдны вӧжжисӧ, кыдзи Грозный дугдӧ мудеритӧмсьыс да заводитӧ кыскыны настоящӧя, но недыр мысти бара вӧчӧ важмозыс.
Захар Васильевич телега нырӧ турун улӧ сюйӧ чер, гез, выліас вольсалӧ брезент, и ми пуксям.
Сикт прӧйдитӧм бӧрын кежам войвывланьӧ, васӧд видз вылӧ.
Шонді эз на пет, сӧмын гӧра йывъясын биӧн моз ӧзйӧны сыӧн югдӧдӧм кедръяс.
Туруныс видз вылас лысва вӧснаыс дзор; сӧмын сэні, кыті прӧйдитісны кӧлесаяс, воссьӧны веж турун визьяс.
Синпӧла Грозный оз кытшовт ляпкыдик бадь кустъяс гӧгӧр, и найӧ телега чӧрснас тувкыштӧмысь киськалӧны миянӧс дзирдалысь кӧдзыд лысваӧн.
Катеринка быд раз надзӧникӧн ойкайтӧ.
Регыд мысти ми дзикӧдз кӧтасям, быттьӧкӧ вӧлім зэр улын, но миян настроениеным оз торксьы — кыпӧдчӧ шонді, и ми регыд лоам косӧсь.
Сӧмын Захар Васильевич быд разын чукыртлӧ чужӧмсӧ да видӧ Грозныйӧс.
Сійӧ, быттьӧ эскӧмсӧ петкӧдліг, довкйӧдлӧ юрсӧ да век жӧ мунӧ веськыда кустъяслань.
Шумитысь ичӧтик ю вомӧналӧ миянлысь туйнымӧс; кӧлесаясыс чӧрсӧдзыс вӧйӧны ваӧ; ваыс скӧра да гораа бузгӧ паличьяс костас.
Лоӧ шоныдджык, васӧд видз сразу кутіс вежӧдны.
Катеринка чеччыштӧ телега вылысь да котӧртӧ чукӧртны цветъяс.
Туруныс лысваа на, и Катеринка кок улысь лэбӧны дзирдалысь лысва войтъяс.
Ыджыд букет чукӧртӧм бӧрын сійӧ нетшкӧ турун да мунігмозыс мыччӧ сійӧс Грозныйлы.
Грозный нюжӧдӧ нырвомсӧ, но турун пыдди друг курччӧ букетыслысь самӧй шӧрсӧ.
Катеринка сералӧ, сетӧ сылы выговор, а сэсся вердӧ букетсӧ дзоньнас.
Пӧката керӧсӧд, сука быдмӧм лудік турун пӧвстті, змей моз чукльӧдлӧ муртса тӧдчысь туй.
Ми кежам сы вылӧ, но сійӧ регыд вошӧ, и ӧні нин сӧмын Захар Васильевич да, гашкӧ, Грозный тӧдӧны, мыйла ми мунам буретш тадзи, а огӧ мӧдногӧн, и кежам сыланьӧ, а огӧ мӧдарланьӧ.
Некутшӧм азимутъяс тані оз отсавны.
Туйыс чукльӧдлӧ керӧс пӧлӧн, то вомӧнавлӧ видзьяс, то пыравлӧ сук вӧраинӧ.
Тані оз нин позь пукавны кокъястӧ ӧшӧдӧмӧн: сійӧ и видзӧд, топаласны найӧ телега да пу костӧ.
Мегырӧн вӧрзьӧдӧм пу лапъяс доймытӧдз швичйӧдлӧны чужӧмӧ.
Ми бара петам вутшъяса небыдик видз вылӧ, кодӧс пасьтала вундалӧма нето канаваясӧн, нето шор воргаясӧн.
Воргаясас быдмӧны бадь кустъяс, уліас дзирдалӧ ва, и Грозный сьӧкыдпырысь лэпталӧ кокъяссӧ гыжъяс улас шлочкакылысь зыбучысь.
Ылынкодь тыдалӧны кык ичӧтик турун зорӧд — найӧс петкӧдасны тӧвнас чарӧм кузя.
Зорӧдъяс дорӧ воӧм бӧрын Захар Васильевич лэдзаліс Грозныйӧс да лэдзис йирсьыны, а ачыс жар шондіысь дзебсис телега улӧ.
Ме заводитлі вӧчны пасйӧдъяс маршрут кузя, но нинӧмтор эз артмы: паметьын бергалісны сук вӧраинъяс да чукыльяс, гӧра горув лэччылӧмъяс да гӧра паныд кайӧмъяс.
Катеринка лигышмуні жарысла да мудзӧмысла, сійӧ водіс брезент вылӧ да сідзжӧ унмовсис.
Кӧлачӧ кусыньтчӧмӧн сійӧ кажитчӧ зэв ичӧтикӧн, слабиникӧн, и меным мыйлакӧ сійӧ лоӧ жаль.
Ме вевття сылысь юрсӧ чышъянӧн, медым эз пӧж шондіыс.
Гӧра йывъясын качайтчӧны тӧвсьыс ньыв пуяслӧн ёсь конусъясыс, но татчӧдз тӧлыс оз во.
Сӧмын ме да Грозный шӧйтам тыртӧм, йӧзтӧм видз вывті...
Захар Васильевич петӧ телега улысь, видзӧдлӧ шонді вылӧ да горзӧ меным, медым ме вайӧді Грозныйӧс.
Но тайӧ абу сэтшӧм кокни.
Шуйгаладорсянь сы дінӧ матыстчыны оз позь — кок шыяс кылӧм бӧрын сійӧ пыр жӧ бергӧдчӧ веськыдладорӧ.
Грозный йирсьӧ да быттьӧкӧ оз и видзӧд ме вылӧ, но кадысь кадӧ кӧсӧйтчывлӧ меланьӧ.
Ме заводита скӧравны да котравны; сійӧ тэрмасьтӧг рӧдтігтыр пышйӧ ме дінысь, а сэсся бергӧдчӧ да видзӧдӧ.
Меным весиг кажитчӧ, мый сылӧн ӧшӧдчӧм, веж турунӧн лякӧссьӧм вомдоръясыс шпыннялӧны.
Медбӧрын меным удайтчӧ тувччыны дом повод вылас, ме патурликся, но Грозный сувтӧ да сэсся мӧдӧдчӧ ме бӧрся, быттьӧ ме ас окотаысь пӧсявтӧдз котралі видз вывті, а сійӧ тані ньӧти абу мыжа.
Ми бара мунам векньыдик веж коридорӧд нитшлӧн небыд пӧдушка кузя; кустъяс пыр рутшка-ратшкакылігтыр писькӧдчӧм бӧрын петам сотчӧм местаӧ.
Гажтӧма сулалӧны сэні коз пуяслӧн сотчӧм стволъясыс, но кӧнсюрӧ тыдалӧны нин вӧсньыдик еджыд кыдз пуяс, а став муыс пасьтала вевттьысьӧма иван-чай турунӧн.
Водзӧ мунӧ сук кедровник.
Вылын-вылын качайтчӧны пемыдвеж йывъясыс, а тані, уліас, чурвидзӧны сӧмын кос, кулӧм увъясыс.
Кедра вӧр шочмӧ, тыдовтчалӧны восьсаинъяс, бара вирдыштавлӧны ньыв пуяслӧн да коз пуяслӧн конусъясыс.
Вӧрын заводитӧ пемдыны, а туйлӧн помыс век на оз тыдав, и ме заводита думайтны: эгӧ-ӧ ылалӧй ми, эз-ӧ вунӧд Захар Васильевич туйсӧ?
А сійӧ куритӧ каллянсӧ да весиг оз видзӧд водзӧ, быттьӧкӧ зэв бура тӧдӧ, мый ачыс Грозный петкӧдас кытчӧ колӧ.
Грозный збыльысь петкӧдӧ.
Дзик пемыдас нин водзвылын тыдовтчӧ слабиник битор, вошлӧ, сэсся бара тыдовтчӧ.
Грозный содтӧ воськовсӧ, и регыд мысти ми воам ыджыдкодь керка дорӧ.
Югдӧдӧм ӧдзӧсӧд мыччысьӧ нывкалӧн фигура.
— Захар дядь? — юалӧ нывка.
— Буретш сійӧ, — шыасьӧ Захар Васильевич. — Примит гӧстьясӧс, мича нылӧй.
Сійӧ заводитӧ лэдзавны вӧвсӧ, но ныв матыстчӧ телега дорӧ:
— Ті пырӧй керкаас, ме тані ачым справитча.
Захар Васильевич бӧрся ми пырам керкаас.
Пызан сайын, дзик лампа дорын, пукалӧ дзор старик.
Сійӧ тэрмасьтӧг да думайтігтыр пуртӧн шырӧ табак.
Зеркалӧ кодь шыльыд куш юр кузяыс котӧртӧны югӧрлӧн дзирдышталӧмъясыс.
— Здорово, Нефёд! — шапкасӧ пӧрччигмоз шуӧ Захар Васильевич.
Старик пуктӧ пуртсӧ да синъяссӧ читкыртӧмӧн видзӧдӧ Захар Васильевич вылӧ:
— Захар воӧма?
Здоров, здоров!
Ме и то нин думайта: мыйла, мися, сёрмӧдчис?
А кутшӧм челядь тэкӧд?
— Иван Березинлӧн пиыс да эвакуируйтчӧм Марьялӧн нывкаыс.
Налы зэв нин окота видзӧдлыны.
— Но-но, мед видзӧдласны...
Прӧйдитӧй керкаас, мый нӧ порог дорас сулавнысӧ!..
Вундынытӧ заводитінныд?
— Кутшӧм! — сералӧ Захар Васильевич. — Помалім нин...
— Пӧръясян, кӧнкӧ?
— А мыйла меным пӧръясьнысӧ?
Збыль висьтала.
Нефёд эскытӧг видзӧдӧ сы вылӧ, дыр вӧрӧдӧ вомдоръяссӧ.
— Век тэрмасянныд?..
Быттьӧкӧ тіянӧс тодмышкалӧны...
Катеринкалы старикыс оз кажитчы — вывті нин сійӧ ропкысь да абу мелі, и Катеринка видзӧдӧ сы вылӧ бычпи моз, плеш пырыс.
Пырӧ нывкаыс.
Пашаӧс, Нефёдлысь внучкасӧ, ме важысянь тӧда: сійӧ сӧмын гожӧм кежлӧ муніс пӧчинокӧ дедыслы отсасьны, а сідзсӧ олӧ сиктын.
Сылӧн кудель кодь еджыд юрси да сӧстӧм кельыдлӧз синъяс; найӧ век видзӧдӧны сэтшӧм веськыда да спокойнӧя, быттьӧкӧ сійӧ тӧдӧ мыйкӧ сэтшӧм коланаӧс, мый став мукӧдторйыс нинӧм оз сулав.
Фёдор Рябых — сералӧмӧн-ӧ, збыльысь-ӧ — весиг веськыда корис.
— Паш!
Но, эн видзӧд тэ ме вылӧ енмогысьӧн!
Тэнад синъяс вӧсна менам сёрнитӧмлӧн став мичлуныс вошӧ...
Паша меліа нюмъялӧ да корсьӧ сёйны пызан вылӧ.
Старикъяс ныр улӧ пуктӧ маысь вӧчӧм напиток тыра ичӧтик туис, ӧгурцы да сола рыжикъяс.
Миянлань Паша вештӧ ыджыд миска, кӧні чукйӧныс зарниа сӧдз ма.
Ми чунялам сійӧс няньӧн да кывзам старикъяслысь тэрмасьтӧм сёрнисӧ.
Напитоксӧ юыштӧм бӧрын Захар Васильевич курччӧ ӧгурец, а Нефёд сӧмын нёнялӧ сола рыжик — пиньясыс сылӧн пӧшти абуӧсь.
— Но, кыдзи ті тані оланныд? — юалӧ Захар Васильевич.
Паша кӧсйӧ мыйкӧ шуны, но старик видзӧдласнас ӧлӧдӧ сійӧс.
Рыжиксӧ нёнялӧм бӧрын старик сьӧлыштӧ сійӧс да скӧра шуӧ:
— Ми тані выль война панім: быд лун тышкасям...
— Мыйла нӧ тэ, Паша, дедтӧ ӧбижайтан?
— Ме ог нин и тӧд, коді кодӧс ӧбижайтӧ, — шыасьӧ Паша. — Ме ногӧн кӧ вӧчны, ми эськӧ масӧ унджык чукӧртім...
А дедӧ век важ ногӧн кӧсйӧ.
Вот ми и воюйтам.
— Кор тэнӧ заведующӧйӧн пуктасны, сэки и кутан командуйтны.
Кутшӧм тӧлка!
Мазі — лӧнь насекомӧй, и тэ сійӧс эн тэрмӧдлы.
Тайӧ абу мерин — пуксин да и мунін...
— Меным сійӧ веськодь — заведующӧй али абу заведующӧй.
Ме сӧмын висьтала, мый ма позьӧ чукӧртны унджык.
И ме докажита!
Вот кора, медым меным торйӧн улейяс сетісны, опыт вӧчӧм вылӧ, и докажита...
Захар Васильевич муртса вермӧ кусӧдны ыпнитны дась вензьӧмсӧ,
висьтавлӧ сиктса выльторъяс.
Напиток юӧмысь Нефёдлӧн куш юрыс гӧрдӧдӧ, и Захар Васильевичлӧн шондіӧн сотӧм кучикыс черлыяс вылас пемдыштӧ.
Найӧ заводитӧны казьтывны кутшӧмкӧ тӧдтӧм йӧз йылысь да событиеяс йылысь, кодъясӧс, наысь кындзи, быдӧн нин вунӧдісны, и Нефёд друг юалӧ:
— Гу вылад ветлан?
Захар Васильевичлӧн чужӧмыс лоӧ жугыль, и сійӧ, пыдісянь ышловзьӧм бӧрын, вочавидзӧ:
— Кыдзи нӧ не ветлыны!
Ветла, дерт.
— А мыйла тані гуыс? — юалӧ Катеринка. — Тані жӧ абу кладбище!
И кодлӧн?
Захар Васильевич чӧв олігтыр куритчӧ.
Быттьӧкӧ сійӧ эз кыв юалӧмсӧ либӧ оз кӧсйы ӧтвечайтны, но сійӧ век жӧ ӧтвечайтӧ:
— Морт оз тӧд, кӧні сійӧс смертьыс суас.
Кӧні ковмис, сэні и кулі.
А кодлӧн, юалан?
Вӧлі тайӧ великӧй душаа морт... — торжественнӧя висьталӧ сійӧ да бара ланьтӧ.
— А ті висьталӧй, Захар дядь, — корӧ Паша.
— Ме сійӧ гусӧ век лӧсьӧда, мичмӧда, кыдзи тшӧктӧ дедӧ, а тӧлкӧн ог и тӧд, кодӧс сэтчӧ гуалӧма.
— Висьтавны?
Мыйла не висьтавны, — шыасьӧ Захар Васильевич,
но заводитӧ мыйкӧ мӧдтор йылысь и, кыдзи ме чайта, делӧ дінас касайтчытӧмтор йылысь.
15. САНДРО
— Ті со быдманныд сьылігтыр, пӧтӧсь, кӧм-пасяӧсь, оланныд шоныдінын, велӧдӧны тіянӧс да мукӧдтор.
А мый эськӧ тіянысь вӧлі, тіянӧс кӧ, кыдзи кычипиянӧс, щӧтьӧдныд да мороз вылӧ?..
А мекӧд вот тадзи и вӧлі.
Коли ме дас нёль арӧсӧн ӧтнам, кыдзи ӧти чунь: некод абу — рӧдняяс ни тӧдсаяс.
Рӧдинанас ме абу татысь, а Томск бердысь...
Но, кыдзи менӧ олӧмыс котрӧдліс да тракӧдіс — висьтавны дыр.
Быдсяманогыс ковмыліс овны.
Коркӧ ме веськалі промышленникъяс дінӧ.
Не прӧмышляйтны, а сідзи прӧста, жальысла босьтісны.
Найӧ артельӧн уръясӧс кыйӧны, а ме налы сёян-юан пуа.
И тайӧ эз век удайтчывлы: мужикъясыс вӧліны скупӧсь, векджык зілисны овны куш нянь вылын, медым расходыс вӧлі этшаджык, — артельын быд кусӧк лыд вылын.
Артель — тайӧ сідз сӧмын шусьыліс, а ёнджыкасӧ рӧдняяс овлісны.
На гӧгӧр бергалігӧн ме куті вочасӧн делӧас велӧдчыны.
Винтовка — ен мед видзас! — киад оз сетны.
Свинеч, порок сэки ок кыдзи курччасисны!
Кодкӧ кӧ нин дзикӧдз висьмас — сідзи, мый и чеччынысӧ оз вермы, — но, сэки менам шуд: медым винтовкаыс эз гуляйт, меным сетасны.
Припасъяссӧ сетасны лыдӧн.
И вот кымын зарад тэнад, сы мында ку и вай, а он кӧ — нӧйтасны: сы понда — либӧ тэ весьшӧрӧ лыйлін, либӧ кусӧ соссин...
Велавтӧгыд видлы жӧ: урыд, сійӧ со, кыдзи заводнӧй, чеччалӧ, а колӧ сылы синмас метитчыны, мӧдногӧн куыс тшыкас...
Но, менам синмӧй вернӧй, киӧй зумыд, сідзкӧ ме регыдӧн велалі.
Тадзи ме зимогориті кызь арӧсӧдз.
Мекӧд тшӧтшъяяс гӧтрасисны, челядьясӧс лӧсьӧдісны, а ме век на шӧйта; мый ме вылын — и сійӧ абу менам, сеталӧмъяс.
Кытысь нин сэки семья да аслам овмӧс йылысь думайтны?..
И вот веськалі ме, сідзкӧ, Улалуӧ — тадзи водзті нимтылісны Горно-Алтайскӧс, — а сэні ӧти скупщиккӧд паныдаси.
Сійӧ быттьӧкӧ ме дінӧ жалитӧмпырысь: «Сета, шуӧ, ме тэныд винтовка и ставсӧ, кыдзи пӧлагайтчӧ.
Кок йылад сувтан — мынтысян...»
Но, ме сылы кок улӧдзыс копыртчылі: «Благодетель, рӧднӧй бать!»
Воыс вӧлі прӧмыс вылӧ бур, куяс ме вайи зэв уна; думайта: ставсьыс ӧтпырйӧ мынтыся.
А эз на сідзи артмы!
Артмис сідзи, мый ме ещӧ ёнджыка уджйӧзӧ вӧйи.
Мӧд вонас — таысь на лёкджык.
Ме сылы дас мортысь нин мынтыси, а артмис, мый дзикӧдз сы нартитӧм улӧ веськалі.
Сэтшӧма ме скӧрми, мый йӧз вылас видзӧдны ог вермы, кӧинъясысь лёкджыкӧн найӧ меным кажитчӧны.
«Лоӧй ті, — думайта, — проклянитӧмаӧсь!
Тіян пӧвстын кӧ правдаыс абу, ме ӧні ачым ӧтнамӧн кута овны».
Веськӧдчи ме тайгаӧ, медым весиг морт дукыс эз кыв.
Куяс чукӧрта, ветлысь-мунысь купечьяскӧд сёян-юан вылӧ вежлала — и бара тайгаӧ.
Ме сэки дзикӧдз морт ӧбликсӧ воштылі.
Корсюрӧ сӧмын вӧлі Нефёд дінӧ пӧчинокас волывла.
Ме сійӧс ошкысь мезді, сійӧ тайӧс помнитіс да век менӧ примитлывліс.
Но, сы ордын дырсӧ эг жӧ овлы, сы вӧсна мый сійӧ ачыс вийсис, кыдзи лэчкӧ шедӧм кӧч...
Прӧмышляйті ме Большой Чернь кузя, лунвывлань Белухаӧдз волывлі, Чуйскӧй степьясын вӧвлі, а дас коймӧд воӧ думышті Телецкӧй ты вылӧ вуджны.
Сэтшӧм сёрни паськаліс, мый сэні Корбу вылын да Абакан дорын матын низьяс эмӧсь.
Лӧсьӧдчыны меным абу дыр: винтовкаӧс киӧ, мешӧкӧс мыш сайӧ, бипур кусӧді и мӧдӧдчи.
Кебезень дорті вуджи Бий ты вомӧн, а водзӧ — кыті берег пӧлӧныс, кыті тайгаӧд — муна ты гӧгӧрыс.
Местаясыс вывті мичаӧсь, зверыс уна, а сэтшӧм глушь, быттьӧкӧ морт племяысь ӧтнадӧн тэ му вылас кольӧмыд.
Медся кӧдзыд тӧвнас ме вои Большой Абаканӧ.
Местаясыс сэтшӧмӧсь, мый быттьӧкӧ сэтчӧ мортыс нэмнас на абу волӧма.
И вот ӧтчыд пукала ме бипур дорын войнас ӧтнамӧн, вуграла.
Тайгаын век чӧв-лӧнь, а тані быттьӧкӧ и дзикӧдз ставыс кулӧма.
И друг кыла — шум, рутшка-ратшкакылӧм.
Навернӧ, думайта, ош, коді сёрӧн пырӧ гуас.
Босьті киӧ винтовкаӧс, виччыся.
А пуяс сайсянь мыччысьӧны кыкӧн.
«Стой! — горза. — Энӧ матыстчӧй!
Кодъяс сэтшӧмъясыс?»
А найӧ винтовка вылӧ оз и видзӧдны, веськыда бипур дорӧ, муртса биас оз пырны.
Зэв шуштӧм меным лои, страсть!
Дзик, думайта, катаргаысь пышйысьяс.
Уськӧдчасны ӧні, котшкӧбтасны — и пом...
А паськӧм сертиыс найӧ и эмӧсь: киссьӧм, косясьлӧм паськӧмаӧсь, кыкнанныс бритчытӧмӧсь, сӧмын синъясыс и тыдалӧны...
Усъясас да тошъясас ӧшалӧны йиторъяс, киясыс гегдӧмаӧсь — тыдалӧ, дзикӧдз кынмӧмаӧсь.
Ӧтиыс, кодыс тушанас ичӧтджык, аддзис, мый ме винтовкаӧс киын кута, нюммуніс мырдӧнпырысь да кыдзкӧ, эз дзик миян ногӧн, шуис:
«Ті, — шуӧ, — энӧ полӧй.
Мыйла повнысӧ?
Ми тіянӧс огӧ виӧй.
Кыдзи думайтан, Сергей ёрт, огӧ виӧй?»
Мӧдыс ымзӧ, уссьыс йиторъяссӧ нетшкӧ.
«А ме ог пов, — шуа. — Ме и ачым винытӧ верма, ковмас кӧ».
Тайӧс ме сідзи нин, смелмӧдчӧм могысь шуи, медым найӧс повзьӧдыштны, а ачымӧс ышӧдыштны, сы вӧсна мый ачым зэв ёна полі.
«Правильнӧ! — ӧтвечайтӧ ичӧтджык тушааыс да сералӧ. — Сӧмын миянӧс виӧмысь пӧльзаыс ичӧт.
Нинӧм бурсӧ он босьт...»
«Тэ и збыльысь, — шуӧ мӧдыс, — шыбит ружьетӧ.
Ми оружиетӧмӧсь, миян кык вылӧ сӧмын перочиннӧй пурт и эм.
Ми вот шонтысьыштам да водзӧ мунам».
«Кытчӧ нӧ ті татшӧм турӧбнас мунанныд, — юала, — да ещӧ куш киясӧн?»
Чӧв олӧны, нинӧм оз ӧтвечайтны...
Шонтысисны найӧ, и ме на вылӧ видзӧдышті.
Сійӧ, кодыс ичӧтджык тушаа, сьӧдоват, синъясыс ӧзйӧны, ачыс тэрыб сэтшӧм, став сертиыс тыдалӧ — бур сьӧлӧма морт, и нимыс сылӧн — Сандро.
А мӧдыс, Сергей, рудоват юрсиа, телӧнас ён и рабочӧй морт кодь, мастерӧвӧй, буракӧ.
Сійӧ и ёнджык и арлыднас ыджыдджык, а быдтор кывзӧ ичӧтджык тушааыслысь, кыдзи старшӧйлысь.
Гегдӧмаӧсь найӧ дзикӧдз да, тыдалӧ, тшыгӧсь: омӧльтчӧмаӧсь, куш кучикыс да лыыс.
Менам вӧлі кӧр зад кольӧма.
Вундалі ме яйсӧ, пукті котелокӧ.
«Со, — шуа, — пусяс — сёйӧй».
Найӧ аттьӧалӧны, юасьӧны олӧм-вылӧм йылысь, торйӧн нин Сандроыс.
Но, меным соссьыны нинӧм: ме ставнас син водзаныс.
Висьталі налы аслам олӧм йылысь, кыдзи йӧз горшлун вӧсна ковмис тайгаӧ пышйыны.
«Вот, — шуӧ Сандро, — кыдзи грабитлісны национальнӧй окраинаясын торговля нуӧдӧм пыдди...
Но, и кыдзи нӧ ті сійӧ кадсяньыс, озырминныд?»
А кутшӧм менам озырлун?
Аслам скупщик ордысь пышйи — мӧдлы сюри.
Бӧр жӧ сідзи и артмис.
Сёйыштісны найӧ, юасьӧны, кыдзи мунны водзӧ, эмӧсь-ӧ кӧнкӧ сэні йӧз.
И став сертиыс тыдалӧ, мый найӧс ёнджыка интересуйтӧ, кыдзи эськӧ сідзи прӧйдитны, медым не веськавны сиктас, а ылітіджык кытшовтны сійӧс.
Менам полӧмӧй дзикӧдз быри, кӧть эськӧ и абу гӧгӧрвоана, кодъяс татшӧмъясыс, но лёк вӧчны быттьӧкӧ оз думайтны.
«Кытчӧ ті, — шуа, — войнас мунанныд?
Узьӧй нин тані, меысь нинӧм повны».
«Ми эськӧ радӧсь нин да, — сералӧ Сандро, — но ӧд ті миянысь поланныд».
«Да ог, — шуа, — нинӧм.
Сӧмын ӧтитор меным абу гӧгӧрвоана: мыйсяма ті йӧз татшӧмъясыс да кыдзи татчӧ веськалінныд?».
Видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас найӧ.
«Но мый нӧ, — шуӧ Сандро, — сы вӧсна мый ті, тыдалӧ, ас морт, то ми соссьыны огӧ кутӧй...
Ми социал-демократъяс, большевикъяс.
Кывлінныд сэтшӧмъяс йылысь?»
А мый ме тайӧ кадӧ кывлі?
Ме и грамотасӧ эг тӧд, кытысь нин мукӧдтор...
Сідзи и олі, быттьӧ сьӧд мыр, сӧмын синъяса.
Заводитіс сійӧ сэки меным висьтавлыны ставсӧ кыдзи эм: купечьяс йылысь, чиновникъяс да царь йылысь, кыдзи найӧ нюжӧдӧны народлысь сӧнъяссӧ да кыдзи тайӧ народыс кыпӧдчӧ тыш вылӧ, а тайӧ тышас ставсьыс медводзын мунӧны большевикъяс, кыдзи тайӧ большевикъяссӧ преследуйтӧны, сісьтӧны ссылкаясын да тюрьмаясын, а найӧ, нинӧмтор вылӧ видзӧдтӧг, кутӧны ассьыныс линия уджалысь йӧзӧс мездӧм вылӧ.
Вот и найӧ вӧлі ыстӧмаӧсь ссылкаӧ, стрӧг надзор улӧ, а век жӧ пышйӧмаӧсь, ӧні дзебсясигтыр писькӧдчӧны Россияӧ, медым водзӧ нуӧдны тыш.
Встретитны найӧс долженӧсь вӧлі надёжнӧй ёртъяс, кӧмӧдны-пасьтӧдны да нуӧдны кытчӧ колӧ, но, тыдалӧ, Сандро да Сергей туйсьыс ылалӧмаӧсь, вот и писькӧдчӧны ӧні кутшӧмӧсь эмӧсь — оружиетӧмӧсь да некутшӧм припастӧг.
Дыр сійӧ меным висьтавліс, и сылӧн быд кыв сідзи веськыда сьӧлӧмӧдз и йиджис.
Найӧ унмовсисны нин, а ме век на ӧти бок вывсянь мӧд бок вылӧ бергала, думайта тайӧ йӧз йывсьыс, кутшӧм ыджыд вынлы паныд найӧ сувтӧны да кутшӧм сьӧкыдлунъяс пыр мунӧны, медым шедӧдны правда...
Асывнас ме пуи коляс яйсӧ, сёйыштім; найӧ лӧсьӧдчисны мунны, и ме тшӧтш сувті.
«Тайга дорӧ, — шуа, — ті абу велалӧмаӧсь, пропадитанныд дзик прӧста.
Куш кияснад ни зверӧс вины, ни би ӧзтыны.
Та вӧсна ме тіянӧс неуна колльӧдышта, лоас кӧ тіян та вылӧ желание.
А мый ме вир юысь-скупщикъяслы этшаджык бӧжъяс вая, то мед му пырыс мунасны, тайӧ бӧжъясыс!
Всё равно — пасьтӧм, пасьтӧм и коля, а тані кӧть бур йӧзыслы отсышта...»
Миянлы эськӧ колӧ вӧлі мунны войвывлань, медым тысӧ кытшовтны, но сэні посёлок либӧ теленгитскӧй аулъяс.
Кодкӧдкӧ паныдасян, да и паськалас тайгаын сёрни: Захар кык пышйысьӧс колльӧдӧ.
А сёрни сертиыс стражникъяс бӧрсяным уськӧдчасны.
И мӧдӧдчим ми веськыда тылань.
Тайӧ туйыс меным веськыда школа кодь вӧлі.
Мыйта ме сійӧ кадколастнас тӧдмалі, сы мында тӧдӧм ме и вӧтӧн эг аддзыв.
Унджыкысьсӧ сёрнитім сэки, кор нин вой кежлӧ узьмӧдчыны сувтлім, сы вӧсна мый муннысӧ ок и сьӧкыд вӧлі!
И пыр либӧ тӧла, либӧ сэтшӧм кӧдзыд, мый лолавнытӧ сьӧкыд.
Паськӧмыс налӧн вӧлі зэв омӧлик, пырыс тӧлыс ветліс.
Сергейыс, сійӧ здоровджык вӧлі, а Сандро эз вӧв зэв ён; видзӧдлан да чуйман — мыйын сӧмын душаыс кутчысьӧ, а сійӧ мунӧ да ещӧ шмонитӧ.
Лэччим ми ты дорӧ, а сійӧ йиӧн вевттьысьӧма.
Ме шуа: вывлань, Кыгаӧдз, колӧ кайны, сэні йиыс не должен лоны, чистӧй ва кузяыс и вуджам мӧдарладорас.
А найӧ пыксьӧны: кадыс дона, позьӧ и йи кузя прӧйдитны, сійӧ ён.
Но, ті кӧ сэтшӧм смелӧсь, меным, мися, и дзик нинӧмысь повнысӧ.
Мӧдім ми, сідзкӧ, йи кузяыс миянладорӧ.
Йиыс муртса лымйӧн вевттьысьыштӧма да быттьӧкӧ ёнкодь, кокъяс улын оз ратшкакыв, оз лайкъясь.
Но муртса ми шӧрӧдзыс воим, заводитчис турӧб.
Водзӧ — ёнджыка.
Бергӧдчылі — а Корбу ставнас нин тшынасьӧ.
Ёкмуніс менам сьӧлӧмӧй.
«Но, — шуа, — вокъяс, кевмӧй енлы да мунӧй ӧдйӧнджык: «верховка» заводитіс пӧльтны!»
«Мый сійӧ сэтшӧм «верховкаыс»?» — юалӧ Сандро.
«А сійӧ, котӧртны кӧ огӧ удитӧй, самӧй настӧящӧй пӧгибнитӧм и эм...»
Котӧртам, тэрмасям, а сійӧ мыйвынсьыс ӧддзӧ: ты вылад сылы некутшӧм мыджӧд абу, кыдзи трубаын омлялӧ.
И вот, кыла, йи потласьӧ нин, кокъяс улын лайкъясьӧ.
Ми нин дзик берег дорынӧсь, и кыдзи тай ратшмунӧ — весиг ымӧстӧм шы кыліс, быттьӧкӧ пушкаысь лыйисны: йиыс поті!
Ӧтчыд, мӧдысь... сэтшӧм шум кыптіс — ӧта-мӧдтӧ он кыв...
Найӧ петісны берегӧ, а ме манитчышті, йиыс ме улысь жугалі посни торпыригъясӧдз, ме — ваас, и — кыдзи чер...
Миян местаясын вартчынытӧ этшаӧн кужлісны: ваыс во гӧгӧр йи кодь кӧдзыд — видлы, купайтчы!..
Телецкӧй тыысь ляпкыд места шоча позьӧ аддзыны, дзик берег дорсяньыс джудждаммӧ...
Но, а век жӧ эг вӧй...
Сандро спаситіс!
Сійӧ кыдзи аддзис, мый ме вӧйи, сідзи ме бӧрся и суніс, кыскис менӧ береглань, а сэні нин Сергей кыкнаннымӧс кыскис.
Ми дзикӧдз кӧтасим, а ывлаыс кӧдзыд, «верховка» омлялӧ, тӧлыс яй пырыд прӧйдитӧ.
Миян паськӧмным дзоньнас сразу йизьыны кутіс.
Котӧртім ми кык гӧракостса долинаӧ, кӧні лӧньджык,
Сергей уськӧдчис кос пуяс чукӧртны.
А менам биасян тшак да порок вӧліны сюр пытшкын, абу кӧтасьӧмаӧсь.
Но век жӧ, бипур ӧзтігкості, ме гегді дзик сьӧлӧмӧдз, а Сандро и меысь на ёнджыка.
Сергей сэтшӧм бипур пестіс, кӧть ӧшкӧс жарит.
Пӧрччысим ми Сандрокӧд кушӧдз, став паськӧмнымӧс ӧшлім косьтыны, чай заваритім: шоналім, сідзкӧ, и пытшкӧссянь и ортсысянь.
Войсӧ узим — нинӧм.
Но, думайта, лючки прӧйдитіс, позьӧ водзӧ мунны.
А сійӧ эз лючки прӧйдит...
Рытланьыс Сандролӧн синъясыс гӧрдӧдісны, лолавны кутіс сьӧкыда, заводитіс курксыны-кызны.
Но вид оз петкӧдлы, быттьӧкӧ ньӧти оз вись, и пыр миянӧс тэрмӧдлӧ.
Лун мунім, мӧдӧс, и аддза ме, мый мунӧ сійӧ медбӧръя вынъяссьыс нин, вот-вот дзикӧдз жаялас.
Ме Сергейлы и шуа, мый, мися, гашкӧ, шойччыштны, а то мортыс пропадитас.
Ми кутім корны Сандроӧс, а сійӧ и кывзыны оз кӧсйы.
«Кыдзи, — шуӧ, — ті онӧ гӧгӧрвоӧй?
Свобода вылын быд лун менам дона, и ог вермы ме сійӧс весьшӧрӧ коллявны, менӧ кӧ делӧ виччысьӧ...
Некутшӧм манитчӧмъяс да сувтлӧмъяс!»
А аскинас веськыда мунігас кок йывсьыс уси.
Тайӧ пӧчинокӧдзыс верст кызь кымын коли.
Ме вӧчи нӧсилка кодьӧс, пуктім сы вылӧ Сандроӧс да кутім нуны.
Вайим ми сійӧс Нефёд ордӧ.
Биаліс Сандроӧс, мучитчӧ, и ми сы дінын мучитчам — нинӧмӧн отсавны огӧ вермӧй.
Ӧгурцы рӧсов — вот и став лекарствоыс.
Сійӧ проклятӧй каднад и комын верст сайысь фершалтӧ он аддзы...
Тайӧ висьӧмсьыс сійӧ дзикӧдз эбӧссьыс уси.
Сэні, дерт, ставыс ӧтлаын тӧдчис.
Сійӧ жӧ кымынкӧ во тюрьмаын пукалӧма, и жандармъяс сійӧс нӧйтлӧмаӧсь, и ссылкаӧ кымынысь мӧдӧдлӧмаӧсь, а сійӧ быд разын сэтысь пышйывлӧма да бӧр аслас делӧӧ босьтчывлӧма.
Ставсӧ тайӧс меным бӧрыннас нин Сергей висьталіс.
Заводитіс Сандро веськыда син водзын сывны.
Омӧльтчис, чужӧм вылас вир пас эз коль, сӧмын сьӧд синъясыс ӧзйӧны.
Сійӧ и ачыс нин гӧгӧрвоис, мый сылы не чеччыны, но ни повзьӧм, ни асьсӧ жалитӧм эз петкӧдлы.
«Меным, — шуӧ, — кувны, дерт, абу окота.
Олӧм ме радейта и овны радейта, но кулӧмысь ог пов...
abu
Ӧтиторйысь меным шог: водз ме кула.
Олӧм сетны абу сьӧкыд, а овны сідзи, медым тэнад олӧмыд йӧзлы служитіс, — тайӧ вот и эм самӧй настӧящӧй радлуныс.
А ме ещӧ этша на вевъялі, этша на вӧчи — та вӧсна меным и кувнысӧ ӧбиднӧ»...
Сандро кувсис.
Дзебим ми сійӧс и быттьӧкӧ сыкӧд тшӧтш асланым душалысь кусӧк му пытшкӧ гуалім.
Сергей — суровӧй мужик, быттьӧ кӧртысь вӧчӧма, но и сылӧн синваыс петіс.
«Мыйла нӧ тэ, — шуа сылы, — эн кут сэки сійӧс?
Но, вӧйи эськӧ ме, и пом.
Некод эз аддзыв, некод оз бӧрддзы.
Кутшӧм меысь пӧльза?..»
«Эк, Захар, Захар! — шуӧ сійӧ. — Кыдзи тэ верман тадзи большевикъяс йылысь думайтны?..
Лоны большевикӧн — тайӧ лоӧ йӧзӧс радейтны.
Асьнысӧ жалитны найӧ оз кужны...»
Сергейӧс сэсся ме колльӧді Бухтармыӧдз.
Мунігӧн сійӧ меным пыр Сандро йылысь висьтавліс.
Ачыс сійӧ рӧдинанас Кавказысь да Сергейлы вӧлӧма учитель пыдди подпольнӧй кружокын.
Вӧлӧма сійӧ зэв тӧлка морт, большевистскӧй вожакъяс пиысь ӧти.
И сэтшӧм отчаяннӧй, мый шпикъяс да жандармъяс сы бӧрся дзонь чукӧръясӧн вӧтлысьлӧмаӧсь, а сійӧ найӧс ворсігмоз чунь гӧгӧрыс новлӧдлӧма...
Ӧні эськӧ сылы гырысь делӧясӧн веськӧдлыны, а вот эз ов татчӧдз...
Захар Васильевич ланьтӧ.
Ме видзӧдлі пызан сайын пукалысьяс вылӧ: Нефёдлӧн суровӧй, жугыль чужӧм;
Пашалӧн доршасис синваыс;
Катеринка банбок кузя тюргӧны-визувтӧны гырысь синва войтъяс.
— Кыдзи нӧ сылӧн фамилияыс? — юала ме.
— Фамилияыс сылӧн Васадзе.
Сандро — тайӧ сылӧн татшӧм кличка вӧлӧма.
Но делӧыс абу фамилияын, а мортын! — орӧдӧ Захар Васильевич, чеччӧ да петӧ керкаысь.
Паша босьтӧ Катеринкаӧс ас дінас крӧвать вылас, ме вода чӧскыд дука турун вылӧ, кодӧс вольсалӧма джоджас, и менам син водзӧ сувтӧны кылӧмторйыслӧн серпасъяс: стражникъясысь пышйӧны ссыльнӧйяс, кынмӧмаӧсь да тшыгӧсь, келӧны лымъя тайга вомӧн, пропастьяс да завалъяс вомӧн.
Ме сэтшӧм яснӧя аддза да чувствуйта, быттьӧкӧ и ме накӧд муна, тірзя кӧдзыдысла, кыла вомысь тшыгъялӧмлысь курзьӧм кӧр, вӧяла лым толаясӧ, котӧрта турӧбӧн тыртӧм лайкъясьысь йи кузя, вӧя йиа сьӧд ваӧ...
И нуӧдӧ миянӧс мудзлытӧм, нинӧмысь повтӧм, биӧн ӧзйысь синъяса морт, коді свет вылас медся ёна, асьсӧ дорысь ёнджыка, радейтӧ йӧзӧс...
Менӧ садьмӧдӧ ӧтмоза дзизгӧм.
Восьса ӧшиньӧд пырӧ шонді югӧр да оръявлытӧм рӧвнӧй шум.
Тайӧ дзизгӧны мазіяс: дзик ӧшиньяс дорсянь кыссьӧны улейяслӧн радъяс, быттьӧ ичӧтик керкаяс игрушечнӧй деревняын.
Захар Васильевич да Паша утъяс кузя катӧдлӧны телега вылӧ ма тыра пельсаяс.
Нефёд сэні жӧ жӧдзӧ, зільӧ отсавны, командуйтӧ, но сӧмын мешайтӧ налы.
Медбӧрын пельсаяс лоины телегаын, кӧрталӧмаӧсь гезъясӧн, вевттьӧмаӧсь брезентӧн, и ми мунам гу вылӧ.
Миянӧс вӧтӧдӧ Катеринка, киас зэв ыджыд цвет чукӧр.
Неыджыд мыльктор паськыд лапъяса пӧрысь кедр улын вевттьысьӧма сук кузь турунӧн, а бокъясас, быттьӧкӧ часӧвӧйяс, сулалӧны стройнӧй том ньыв пуяс.
Катеринка осторожнӧя пуктӧ цветъяссӧ гу вылас, и ми дыр сулалам шапкаяс пӧрччӧмӧн.
Думыштчӧмӧн да шога кышӧдчӧ кедрлӧн туганыс; горшдінӧй менам гӧрддзассьӧ, и ме некыдзи ог вермы лолыштны.
Сэсся ми мӧдӧдчам бӧр гортлань.
Шонді дзебсьӧ кымӧръяс сайӧ, кымӧръяс лэччӧны век улӧджык, гӧна бӧжъяснас крукасьлӧны гӧраясйывса пу туганъясӧ, кисьтӧны кӧдзыд зэр.
Ми кӧтасям, но миянлы абу кӧдзыд, сы вӧсна мый ӧтарӧ лоӧ отсавны Грозныйлы.
Телега абу зэв сьӧкыд, но быд пӧрӧм пу — сьӧкыд препятствие.
Грозный, телега вожъяс пытшкын вийсиг, нырвомсӧ дзик му бердас лэдзӧмӧн, муртса-муртса кыскӧ телегасӧ да быд раз сувтлӧ шойччыны.
Сылӧн бокъясыс крута кыптылӧны да лэччылӧны, сійӧ пӧсялӧма и ми сідзжӧ.
Рыт кежлас ми воам сӧмын видз вылӧ ичӧтик зорӧдъяс дорӧ.
Захар Васильевич лэдзалӧ Грозныйӧс, а ми ӧзтам бипур.
— Кыдзи нӧ ми тані узьнысӧ кутам? — юалӧ Катеринка.
— Зэв бура узям, — ӧтвечайтӧ Захар Васильевич. — Вӧчӧй зорӧд пытшкас аслыныд горсъяс...
Ми нетшкам зорӧдсьыс турунсӧ, и зорӧдас артмӧны кык векньыдик горс, пырам сэтчӧ, а Захар Васильевич ортсысяньыс тупкалӧ найӧс туруннас.
Первойсӧ меным кажитчӧ, мый ва паськӧмӧн тані ещӧ ёнджыка кынман да бурджык вӧлі бипур дорын пукавны, но сэсся лоӧ шоныд да весиг жар.
Чӧскыд дука турун дзик кос, и нето сы дукысь, нето мудзӧмысла да шоныдысла, коді паськалӧ телӧ кузя, чӧскыда бергӧдчӧ юрыд.
Кӧнкӧ, лӧсьӧдчигмоз, кышӧдчӧ туруннас Катеринка, а гашкӧ, шыръяс...
— Эй, отсасьысьяс! — кыла ме асывнас Захар Васильевичлысь гӧлӧссӧ. — Тырмас узьнытӧ, петӧй!
Ме пета горсйысь, и сэки жӧ аслас горсйысь чеччыштӧ Катеринка.
Ми видзӧдлам ӧта-мӧд вылӧ и серамысла усям: турун чиръясыс сибдӧмаӧсь миян вылӧ кок увсянь юр вылӧдз.
Небесаын кымӧр чир абу.
Зэрӧн пожъялӧм веж туруныс томмӧма, но тайӧ нин медбӧръя ыпнитлӧм арся вижӧдӧм водзвылын.
Со вижӧдӧмаӧсь нин кыдз пуяс, гӧрдӧдӧ кӧдзыдсьыс тіралысь пипу, тӧвзьӧны озысь рӧма коръясыс бадьлӧн...
16. МУ ВЫЛЫН СВЕТ
Бӧр воигӧн Генька пыраліс Антон ордӧ электростанцияас.
Сэні видлӧм могысь лэдзлӧмаӧсь нин турбинасӧ да лӧсьӧдӧны вӧлі генератор, коді кутас сетны электрическӧй ток.
Ми висьталім Геннадийлы пӧчинокӧ ветлӧм йылысь, сы йылысь, кыдзи Захар Васильевич тайга вомӧн нуӧдӧма большевикъясӧс.
— Тӧданныд мый? — шуис сійӧ. — Колӧ, медым та йылысь тӧдны кутісны и челядь и гырысьяс.
Мунамӧй Даша дінӧ...
Даша шуис, мый тайӧ зэв бур, колӧ обязательнӧ организуйтны.
Захар Васильевич первойсӧ яндысис, ӧтказывайтчис доклад вӧчӧмысь («Ас нэмын ме сійӧс эг на вӧчлы.
Менам став наукаыс — тайга да винтовка»), но медбӧрын сӧгласитчис.
Ми Катеринкакӧд гижалім объявлениеяс да ляскалім найӧс изба-читальня да правление ӧдзӧсъясӧ, а индӧм лунӧ волім став керкаас да ставныслы висьталім, медым чукӧртчисны.
Йӧзыс чукӧрмис керка тыр.
Воис и Васька.
Эз вӧвны сӧмын сылӧн другъясыс Фимка да Сенька.
Фимкаӧс мамыс видӧма сыысь, мый сійӧ дыш, да ыстӧма чукӧртны кос пу — пачсӧ ломтыны нинӧмӧн, — а Сенька мунӧма сылы отсасьны.
Захар Васильевич воис выль дӧрӧма да пинжака, кодӧс, тыдалӧ, сӧмын на перйӧма сундуксьыс — чукыръясыс сы вылын чурвидзисны ӧтарӧ-мӧдарӧ, быттьӧ кӧрт пельӧсъяс.
Сійӧ пуксьӧ, чышкӧ пӧсялӧм чужӧмсӧ да заводитӧ первойсӧ ньӧжйӧник да мыкталігтыр, сэсся збоймыштӧ.
Сійӧ видзӧдӧ кытчӧкӧ веськыда юръяс вывті, быттьӧкӧ сэні бара чужисны вӧвлӧмторлӧн картинаясыс да сійӧ сӧмын висьталӧ сійӧс, мый сылы ӧні тыдалӧ...
Важӧн помассис висьталӧмыс, йӧзӧн тырӧм керкаын пӧдтан жар, тшыналӧ ставӧн вунӧдӧм лампа, и саыскӧд ӧтлаын паськалӧ комната пасьталаыс карасин чадыс.
Керкаын вӧвлытӧм чӧв-лӧнь вылӧ шензиг ӧшиньясӧ ляскысис сап пемыд ывла.
Медбӧрын Фёдор Елизарович кватитчӧ да лӧсьӧдӧ фитильсӧ.
Чужӧмъяс вылысь вошӧ шӧйӧвошӧмыс, но ставныс чӧв олӧны, и сӧмын пемыд пельӧссянь кылӧ кузя ышловзьӧм.
— Вот, дона ёртъяс, — ньӧжйӧник, но торжественнӧя висьталӧ Фёдор Елизарович, — некутшӧм агитациятӧг ті аддзанныд, мыйын самӧй делӧыс!
Тіян пиысь джынсьыс унджыкыс сэки свет вылас энӧ на вӧлӧй, а коді и вӧлі, оліс понпи моз пемыдын, сідзи, кыдзи овсис.
А тайӧ курыд олӧм да пемыд пырыс мунісны самоотверженнӧй йӧз да чуксалісны народсӧ шуда олӧмлӧн туй вылӧ.
Мыйта найӧ мучитчисны, весиг висьтавнысӧ он вермы.
Кымынӧн на пиысь юрнысӧ воштісны и царскӧй плаха вылын и миян матушка Сибирын!
И ми век долженӧсь помнитны, мый тайӧ йӧзыс олӧмнысӧ ассьыныс сетісны миян вӧсна...
Генька чеччыштӧ:
— Дядя Федя, позьӧ меным висьтавны?..
Оз-ӧ позь вӧчны важся большевикъяслы памятник?
И настӧящӧйӧс, изйысь?
Генькалӧн предложениеыс ставныслы воӧ сьӧлӧм вылас, керкаын кылӧны ошкана гӧлӧсъяс, но Фёдор Елизарович лэптӧ кисӧ:
— Памятник вӧчны, дерт, позьӧ.
Тайӧ делӧыс бур, медым пыр вӧлі казьтылантор йӧз син водзын.
Но сійӧ мортыс эз памятник йылысь мечтайтлы, а олӧм йылысь, медым мортӧс сійӧ эз сьӧктӧд, а радуйтіс.
И долженӧсь ми, дона ёртъяс, думыштлыны сы йылысь, кыдзи шедӧдны сэтшӧм олӧмсӧ, код йылысь найӧ мечтайтлісны миянлы вылӧ да код вӧсна, мӧдногӧн кӧ миян тайӧ олӧм вӧснаыс, пуктісны ассьыныс юръяснысӧ...
Но тайӧ здукас ывласянь кыліс равзӧм, и керка ӧдзӧсӧд чепӧсйӧ-пырӧ Фимка.
Кашкигтыр да повзьӧм синъяссӧ паськӧдӧмӧн сійӧ горзӧ порог дорсянь:
— Ӧдйӧнджык!..
Колтуба сотчӧ!
Керӧс йывсянь ставыс тыдалӧ...
Грымакылігтыр джоджӧ пӧрласьӧны лабичьяс, керка ӧти здукӧн тыртӧммӧ, и пемыдас кылӧны нин сӧмын уна дас мортлӧн кок шыясыс, котӧртысьяслӧн пошиктӧмыс да кустъяслӧн трачкакылӧм.
Йӧз чукӧр котӧрӧн кайӧ керӧс йылӧ да пырысь-пыр жӧ ланьтӧ: Колтуба весьтын тыдалӧ би югӧр...
Колтубаӧдз ылын, да и всё равно сійӧс аддзыны он вермы — сійӧ увтас местаын, — нинӧмтор оз позь кывны, но меным кажитчӧ, кыдзи котралӧны би пытшкас йӧз, кыла, кыдзи горзӧны да бӧрдӧны повзьӧмысла челядь, равзӧ весьӧпӧрӧм скӧт, а биыс, чушкигтыр да бикиньяссӧ сявкйигтыр, яра шымыртӧ керкаяс да муяс вылысь няньяс, кыссьӧ тайгалань...
— Мыйкӧ тайӧ абу пӧжар сяма, — шуӧ Анисим, Пашкалӧн батьыс.
Би югӧрыс и збыльысь кутшӧмкӧ аслыссяма — рӧвнӧй да вӧртӧм, а оз ыпъяв, кыдзи овлывлӧ пӧжар дырйи.
— Ладнӧ, огӧ кутӧй гадайтны да кадсӧ воштыны, — решайтӧ Иван Потапович. — Сэні тӧдмалам...
А ноко, ӧдйӧ, ёртъяс, черъясла, зыръясла — и конюшня дорӧ...
Сэтшӧм жӧ ӧдйӧ, кустъяс чегъялігтыр, йӧз чукӧр исковтӧ керӧс йылысь, некымын минута кежлӧ сывлӧ да бара заводитӧ пуны конюшня дорын.
Анисим, Иван Потапович да дядя Федя доддявлӧны вӧвъясӧс телегаясӧ, кытчӧ пукталӧны зыръяс да черъяс.
Ми Генькакӧд сідзжӧ чеччыштам телегаӧ, зонъяс пуксялӧны седлӧавтӧм вӧвъяс вылӧ, и ставным скачӧн лэбыштам Колтубаӧ нуӧдысь туй вылӧ.
Иван Потапович, телегаас сулалӧмӧн, вӧтлӧ вӧвъясӧс, но тревогаыс вуджис нин и вӧвъяслы, и найӧ, мыйвынсьыс, скӧра прысьйӧдлӧмӧн, лэбӧны пыр ӧдйӧнджык.
И кажитчӧ, мый ӧтарӧ-мӧдарӧ вешйӧны кустъяс, повзьӧмысла ӧвтчӧны пашкыр лапъяснас коз пуяс; ыджыд шумӧн грымакылӧны изъяс вывті телегаяс, чеччалӧны вутшъяс вывті да лэбзьӧны, лэбзьӧны сэтчӧ, кӧні кымӧръяс вылын тыдыштӧ би югӧр.
Кадысь кадӧ сійӧ вошлывлӧ керӧсъяс сайӧ, тайгалӧн пиня стена сайӧ, сэсся тыдовтчӧ выльысь — век сэтшӧм жӧ, вӧртӧм да та вӧсна ещӧ нин страшнӧй...
Тадзи лэбзям ми, туйсӧ муртса аддзигтыр, верстъяслы да кадлы щӧтсӧ воштӧмӧн.
И друг паныд пемыдсьыс чепӧсйӧ поиктысь вӧв вылын верзьӧма.
— Сувтӧй! — горзӧ сійӧ. — Потапыч, эн вӧтлы вӧвъястӧ!
Тайӧ абу пӧжар...
— А мый нӧ сэні, бипуръяс сотчӧны? — скӧрысь шыасьӧ Иван Потапович.
— Сэні свет...
Прӧстӧ свет.
Ми уськӧдчим мыльк йылӧ, а меным кажитчӧ, мый шондіыс торъявлӧма посньыдик торпыригъяс вылӧ да усьӧма Колтуба весьтӧ.
Яркӧй свет швачкӧ ӧшиньясысь, посньыдик шондіяслӧн цепочка ӧшйӧма уличаяс весьтӧ, да син ёран югыдӧн ойдӧма плӧтина.
Став йӧзыс уличаяс вылын, но некод оз котрав да оз горзы повзьӧмысла; тӧв вайӧ праздничнӧй шум да зэв кыпыд сьыланкыв.
— Ак ті, курӧгпиян! — радпырысь шуӧ Иван Потапович. — Тайӧ жӧ найӧ станция лэдзӧмаӧсь...
Аддзывлытӧм свет сулалӧ Колтуба весьтын, и, кажитчӧ, тайгаыс, коді лоӧма шынитӧв да мыйкӧ виччысьысь, бӧрыньтчӧма сиктсянь ылӧджык, а сук кымӧръяс, кодъясӧс кыскӧны би югӧръясыс, лэччӧны пыр улӧджык, и дзирдалӧмыс на вылын ыпъялӧ пыр ёнджыка.
— Ок, но и мича! — сьӧлӧмсяньыс горӧдӧ Нюшка Трегубова.
(Сійӧ да Даша, вӧлӧмкӧ, сідзжӧ верзьӧмӧн лэбыштӧмаӧсь.)
— Мунамӧй ӧдйӧнджык, видзӧдламӧй!..
— Сулавлы! — ӧлӧдӧ сійӧс Иван Потапович. — Кытчӧ нӧ ми тадзисӧ — зыръясӧн да черъясӧн...
Яналам сӧмын...
— Да мый сэні! — шыасьӧ Лепехин. — Коді нӧ тӧдіс, мый татшӧм делӧ!
Нинӧм...
Нюшка тракнитӧ дом поводсӧ, и сійӧс мыльк йылысь быттьӧ тӧлыс пӧльыштӧ.
Сы бӧрся вӧрзьӧдчам и ми, первойсӧ надзӧникӧн, а сэсся пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык — миянӧс вӧтлӧ терпитны вермытӧмыс.
Уличаяс вылын сэтшӧм югыд, мый позьӧ лыддьысьны.
Меным окота пыравны быд керкаӧ, видзӧдлыны, кыдзи сотчӧны пӧтӧлӧкъяс бердын тайӧ посньыдик стекляннӧй шондіясыс, но ми скачитам плӧтиналань.
Еджыд биӧн ыпъялысь электростанция дорын шумитӧ йӧз чукӧр.
Тані сельсӧветса председатель Кузьма Степанович Коржов, «Заряса» кипӧла председатель Лапшин, коді аслас офицерскӧй кителя, кӧні дзирдалӧны орденъяс да медальяс, да кыпыд чужӧма Антон.
Еджыд шӧвк дӧрӧм вылас Антонлӧн тӧдчисны нин маслӧ чутъяс, но сійӧ весиг, буракӧ, гордитчӧ тайӧ чутъяснас, быттьӧкӧ тайӧ ньӧти абу чутъяс, а орденъяс.
Тані жӧ Савелий Максимович.
Чужӧмыс сылӧн абу важмоз серьёзнӧй, сійӧ меліа нюмъялӧ.
Антон первойӧн казялӧ миянӧс.
— Со, — горзӧ сійӧ, — тыжасаяс гӧститны воӧмаӧсь!
Вот тайӧ другъяс!
— Праздникӧн тіянӧс! — кияссӧ топӧдліг шуӧ Иван Потапович. — Но ми ӧд эсійӧ...
Ми чайтім, гашкӧ, тіян тані...
Вочавидзӧм пыдди вак-вакӧн серӧктӧны.
Миян йӧз первойсӧ яндысьӧмӧн нюмъялӧны, сэсся и асьныс заводитӧны серавны.
— Тӧждысьӧм вӧснаыд аттьӧ! — шуӧ Лапшин. — А воинныд век жӧ ас кадӧ — ӧні гӧстьясӧс сӧмын и принимайтны.
Ми думайтім локтан неделяс торжественнӧя восьтыны, кыдзи пӧлагайтчӧ.
А ребята зэлӧдчыштісны, срокысь водз помалісны монтажсӧ, йӧз и эз терпитны: мыйла пӧ эновтчыны...
Антон нуӧдӧ миянӧс станцияӧ, ставсӧ объясняйтӧ да петкӧдлӧ.
Колтубасаяс ставсӧ тайӧс аддзылісны да кывлісны, дерт, не ӧтчыдысь нин, но и найӧ видзӧдӧны да кывзӧны ыджыд вниманиеӧн, быттьӧкӧ сідзжӧ вот ӧні сӧмын на аддзисны действуйтысь электростанциясӧ.
Мукӧддырйиыс Антон джӧмдывлӧ, мыйкӧ кӧ оз вермы объяснитны, и сэки сылы дженьыда да негораа подсказывайтӧ кутшӧмкӧ кузь тушаа том зон.
Тайӧ том зонсӧ Колтубаысь ме аддзывлі водзті нин да думайтлі, мый сійӧ кутшӧмкӧ начальство.
Сійӧ вӧлі век спокойнӧй, и ставныс сы дінӧ шыасьлісны уважайтӧмӧн, кыдзи начальник дінӧ, кӧть эськӧ начальник вылас сійӧ ньӧти эз мун: нырыс сылӧн чангыля, кыдзи ичӧтик детинкалӧн, еджгов юрсиыс балябӧжас чурвидзӧ петук сорс моз, а небыдик банбокъяс вылас да щӧкаас тешкодь гуранторъяс.
Сійӧ ещӧ дзик на том, но ставныс сійӧс шуӧны нимнас да вичнас: Василий Фёдоровичӧн.
Вӧлӧмкӧ, тайӧ «Сельэлектроса» техник, коді наблюдайтӧма гидростанция стрӧитӧм бӧрся.
Неыджыд залын тыртӧм и сӧстӧм, кыдзи больничаын.
Зал шӧрас негораа мургӧ-сьылӧ генератор, кӧнкӧ уліас, джодж улас, бузгӧ ва.
Стен дорас дзирдалӧ щит, кодӧс быттьӧкӧ вӧчӧма еджыд йиысь: сы вылын улльӧв кодь еджыд да ыргӧн рӧма штучкаяс, тіралысь стрелкаяса приборъяслӧн сьӧд кругъяс.
— Н-да, вот тайӧ вичко! — радлігтыр шуӧ дядя Федя. — Он кӧсйы да вежыд петас.
— А мыйла вежавнысӧ? — шыасьӧ Коржов. — Тіянлы ӧд сідзжӧ оз мешайт.
Босьтӧй «Зарялысь» примерсӧ, да и асланыд сиктын заводитӧй...
Иван Потапович дӧзмӧмпырысь ӧвтыштӧ кинас:
— Кытысь нин, миянлы ӧмӧй стрӧитны та ыджда махинасӧ!..
Миянӧс нуӧдӧны скӧт картаӧ, петкӧдлӧны тэрыба бергалысь соломорезка, кодӧс бергӧдлӧ ичӧтик мотор; сэсся моторӧн жӧ бергӧдлӧны триер.
— Планъясным миян ылӧ видзӧдӧны, — шуӧ Лапшин. — Сӧмын вот ӧні моторъясыс оз на тырмыны, а озырмам — ассьыным лесопилка сувтӧдам, лӧсьӧдам электродойка, сепараторъяс включитам, васӧ насосӧн кутам вӧтлыны конюшняӧ, картаясӧ, а сэсся — и керкаясӧ.
Но, дерт, и вартны ӧні электричествоӧн кутам...
— А водохранилищеӧ, — содтӧ Антон, — лӧсьӧдам воднӧй станция: вышка, пыжъяс.
А тӧвнас — каток.
Кыдзи карын: освещениеӧн да музыкаӧн...
Ми кывзам сьӧлӧмсяньным да пыр ёнджыка вежалӧмӧн.
Мыйла нӧ оз позь и миянын?
Ӧд Тыжа визувтӧ дзик сикт бокті, сідзкӧ мыйла ми огӧ вермӧй стрӧитны ассьыным электростанция?..
Пыр частӧджык ме казявла, кыдзи миян йӧз видзӧдлывлӧны Иван Потапович вылӧ корана видзӧдласъясӧн, а сійӧ век ёнджыка и ёнджыка зумышмӧ.
Прӧщайтчигӧн колтубасаяс гӧститӧдӧны миянӧс.
Найӧ сьӧлӧмсяньныс радлӧны асланыс станция вылӧ, гордитчӧны сійӧн да весиг ошйысьӧны.
Ми эськӧ сідзжӧ, колӧкӧ, ошйысим, вӧлі кӧ миян татшӧм станцияыс, но ошйысьны миянлы нинӧмӧн...
Пызан сайын пукалігӧн Генька индӧ косіник дзор морт вылӧ, коді пукалӧ старикъяс пӧвстын да мыйкӧ внимательнӧя кывзӧ.
— Тӧдан, коді тайӧ?
Обручев.
Партия райкомса секретарь.
Ме думайтлі, мый секретарь — сійӧ обязательнӧ ыджыд тушаа, гора гӧлӧса; ӧти ортсыса видыс должен лоны сылӧн сэтшӧмӧн, медым пырысь-пыр вӧлі гӧгӧрвоана, коді сійӧ.
И кыдзи жӧ мӧдногыс, сійӧ кӧ веськӧдлӧ ставнас-ставнас!
А тайӧ и дзик оз торъяв — ичӧт тушаа, тшӧтшӧдӧм уска, кӧрт оправаа ӧчки сайын дзебсясьӧны гажа синъяс, пукалӧ да кывзӧ, мый сылы кыкнанладорсяньыс ӧта-мӧд вежмӧныс висьтавлӧны кык старик, и нинӧмӧн оз веськӧдлы.
Вот сӧмын ставсӧ вевъялӧ: и дедъяслы ӧтветитны и Коржовлы, коді пукалӧ пызан мӧдарладор помас.
Сійӧ быдтор казялӧ да, буракӧ, ставнысӧ тӧдӧ.
Тӧдіс и Иван Потаповичӧс, и Пашкалысь батьсӧ, и менсьым батьӧс, а дядя Федяӧс корис ас дінас, пуксьӧдіс орччӧн да мый йылыськӧ кутіс сыкӧд сёрнитны.
Клубын лои сэтшӧм гажа, мый кӧть эн и мун татысь бӧр.
Но гортӧ мунны колӧ.
Ми ставным нин чукӧртчим, весиг пуксялім телегаясӧ, а Обручев век на мый йылыськӧ сёрнитӧ и сёрнитӧ дядя Федякӧд.
Иван Потапович мӧдӧдӧ менӧ сыла.
Найӧ помалӧны нин, и ме кыла Обручевлысь сӧмын медбӧръя кывъяссӧ:
— Сьӧкыд, дерт.
Но корсянь большевикъяс сьӧкыдлунъясысь повны кутісны?
А?.. Вот сійӧ и эм!
Смелджыка действуйт, а ми поддержитам, отсалам...
Гортӧ мунам ми гажтӧма чӧв олігтыр.
Кадысь кадӧ то ӧти, то мӧд видзӧдлывлӧны бӧрвылӧ — сэтчӧ, кӧні керӧсъяс сайын кымӧръяс вылын ӧзйӧны би югӧръяс.
Найӧ, кыдзи магнит, кыскӧны миянлысь видзӧдласъяснымӧс да мӧвпъяснымӧс, и кӧть ставныс чӧв олӧны, ме тӧда, мый быдӧн думайтӧны ӧти и сійӧ жӧ тор йылысь.
— Эк, и озырмасны жӧ ӧні найӧ! — мыйкӧ думайтігтыр шуӧ Нюшка, коді муніс миянкӧд орччӧн.
Иван Потапович пузьӧ.
Сылы, кыдзи и ставнымлы, окота вӧлі, медым миян вӧлі асланым электростанция, и сы вӧсна, мый электростанцияыс абу да быдӧн та кузя шыасьӧны сы дінӧ, сійӧ, колӧ чайтны, чувствуйтіс кыдзи кӧритӧм да та вӧсна скӧралӧ.
— А тэ йӧз добра вылӧ эн горшась! — скӧра ӧтвечайтӧ сійӧ. — Эн вежав йӧз вылӧ...
— Ми огӧ вежалӧй, Иван Потапович, — шыасьӧ Даша. — А буртор вылас кыдзи не радлыны?
— Тані, ме ногӧн, — шуӧ Фёдор Елизарович, коді пуксис миян телегаӧ, — вежалӧм абу, а эм кӧ, то сійӧ нинӧм.
Вежалӧм овлӧ разнӧй.
Ӧтитор, кор мортыс сӧмын ас йывсьыс думайтӧ, ас вӧснаыс тӧждысьӧ: медым мукӧдъяслӧн оз ло, сӧмын эськӧ сылӧн вӧлі, — тайӧ ӧти-кӧ.
А сійӧ кӧ аддзис буртор да ачыс сыланьӧ кыссьӧ — нинӧм сыын лёкыс абу, татшӧм вежалӧмыс мортлы пӧльза вылӧ.
Меным татшӧм вежалӧмыс сьӧлӧм вылӧ воӧ...
А колтубасаяс молодечьяс, нинӧм мӧдтор он шу!
— Да ме ӧмӧй ог гӧгӧрво?
Сӧмын кокъястӧ колӧ эшкын сертиыд нюжӧдны, зэвтчыны вынъяс серти, а оз кыдзи веськалӧ.
Колтубасаяс и менсьым сьӧлӧмӧс вӧрзьӧдісны.
А ми ӧмӧй накӧд ӧткодьӧсь?
Тэ жӧ правлениеса член, тӧдан, уна-ӧ миян кӧшелёкын, сідзкӧ мыйла весьшӧрӧ сёрнитнысӧ!..
— Ми тайӧ кӧшелёкыслы абу стӧрӧжъяс, а кӧзяинъяс, — кыдзкӧ неопределённӧя шуӧ Фёдор Елизарович.
Иван Потапович ӧтветитӧм пыдди кучкалӧ вӧвсӧ, и сёрниыс выльысь эз нин пансьыв сиктӧ вотӧдз.
17. ОЛӦМЛӦН ЛИНИЯ
Катеринка жугыльмӧдіс миянӧс ещӧ ёнджыка: сійӧ помтӧг висьтавліс, кутшӧм уна свет вӧлі налӧн карас, кыдзи электрическӧй плитка вылын гӧтӧвитлісны сёян, кыдзи ветлӧдлісны трамвайяс да мый весиг овлӧны электрическӧй лампочкаясысь либӧ гӧрд да лӧз трубкаясысь вывескаяс.
— Трубкаясыд — чӧрт накӧд! — шуис Генька. — Миянлы эськӧ сӧмын станцияыс...
Ми мунім Даша ордӧ, медым сёрнитыштны сыкӧд тӧрытъя йылысь, но сійӧс эгӧ суӧй: ещӧ асывсяньыс на сійӧ Фёдор Елизаровичкӧд мунӧма вӧлӧн Колтубаӧ.
Найӧ воисны луннас, и эз ӧтнанныс, а Коржовкӧд да техниккӧд ӧтлаын.
Даша да техник сразу жӧ мунісны Тыжа дорӧ, кайисны чукыльтанінӧдзыс, сэсся бӧр бергӧдчисны да лэччисны Тыжа кывтыд вит либӧ унджык километр, ӧтарӧ сувтлывлісны да видзӧдалісны берегъяссӧ.
Катеринка первой дӧгадайтчис.
— Ой, ребята! — горӧдіс сійӧ. — Ме ногӧн, найӧ места бӧрйӧны.
Станция стрӧитны!
Даша, буракӧ, локтігас пинясьӧма техникыскӧд, сы вӧсна мый, кор найӧ воисны, чужӧмыс сылӧн вӧлі скӧр.
Ми решитім не юасьны, а прӧстӧ на бӧрся тювкнитім-пырим правлениеӧ.
— Но кыдзи, Василий Федорыч? — встретитіс техникӧс Коржов.
— Ми тані нин обстановкасӧ выяснитім да сёрнитчим.
Ӧні тэ сайын делӧыс...
Техник заводитіс объясняйтны, и сыӧн шуӧм быд кыв бӧрын ӧти бӧрся мӧд кусалісны бияс, кодъяс миян воображениеын ломзисны нин сикт весьтын.
— Тыжалӧн режимыс, — шуис сійӧ, — вывті абу устойчивӧй, та вӧсна колӧ стрӧитны ыджыд ёмкостя водохранилище да ён плӧтина, судтанас дас вит кымын метр да кузьтанас ветымын кымын метр.
Татшӧм сооружение колхозлы не лэптыны.
Плӧтина стрӧитӧм вылӧ удобнӧй места эм сиктсянь вит километр улынджык, но сэтчӧ кӧ сувтӧдны плӧтина, ваыс ойдӧдас муяссӧ, а мыйтакӧ и сиктсӧ.
Станция позьӧ стрӧитны ёна мощнӧйӧс, но тайӧ лоӧ весьшӧрӧ, сы вӧсна мый сылысь мощностьсӧ колхоз оз используйт и ӧти витӧд юкӧн вылас, а стрӧитны мукӧд колхозъяслы вылӧ расчётӧн ыджыд расстояниеяс вӧсна, кытчӧ ковмас нюжӧдны линия, абу смыслыс.
Коржов ещӧ мый йылыськӧ юасис техниклысь, но ӧтветъясыс сідзжӧ эз вӧвны ышӧданаӧсь.
Ставныс зэв ёна шогӧ усины.
— Со сійӧ, надейтчӧмыд! — пыдісянь ышловзис Захар Васильевич. — Ышӧдіс — и абу!
— Нинӧм, ёртъяс, — сувтігмозыс шуис Коржов. — Ныръястӧ энӧ ӧшӧдӧй.
Оз шогмы тайӧ туйыс — корсям мӧдӧс...
Шуӧма, буракӧ, тайӧс вӧлі прӧстӧ сьӧлӧм сетӧм могысь, — тадзи ставныс и гӧгӧрвоисны.
Кымынкӧ лун мысти Фёдор Елизарович да Даша бара мунісны вӧлӧн Колтубаӧ да сэтысянь мӧдӧдісны нарошнӧйӧс Иван Потаповичла да менам батьла — найӧс мыйлакӧ корӧмаӧсь сельсӧветӧ.
Воисны бӧр найӧ ставныс ӧтлаын, и накӧд тшӧтш бара вӧліны Коржов техниккӧд, а верзьӧмӧн воисны Антон да «Заряса» председатель Лапшин.
Иван Потапович ыстіс миянӧс сиктӧ висьтавны став йӧзыслы, медым ставныс пырысьтӧм-пыр жӧ воисны зэв важнӧй собрание вылӧ.
Пызан сайӧ пуксисны воысьяс да миян правление ставнас.
— Колхозник ёртъяс! — шуис Иван Потапович. — Ми тіянкӧд надейтчылім лӧсьӧдны аслыным Колтубаын кодь жӧ гидростанция.
Сійӧ надеясьыс нинӧмтор эз артмы, сы вӧсна мый тайӧ делӧыс абу миян вынъяс серти.
Но миян соседъяс, мӧдногӧн кӧ «Заря» колхоз да сельсӧвет, коммунистъяс да комсомолецъяс инициатива серти, решитісны миянлы отсавны, медым и миян, Тыжаын, ӧзйисны Ильичлӧн лампочкаяс...
Мый сэні вӧлі!
Ставныс горӧдісны, кутісны клопайтны, и сэтшӧмтор лыбис, мый Иван Потапович заводитліс ланьтӧдны, а сэсся макнитіс кинас да ачыс кутіс клопайтны гӧстьяслы.
Кор неуна ланьтыштісны, сельсӧветса председатель Коржов шуис, мый «Зарялысь» станциясӧ арталӧма кык турбина вылӧ.
Ӧні лэдзӧма ӧтисӧ, и сылӧн мощностьыс тырмас колхозлӧн талунъя став нуждаяс вылӧ да ещӧ лишнӧй на; сідзкӧ, и ӧні нин налӧн мощностьыс колӧм серти ыджыдджык, а мӧд турбинасӧ лэдзӧм бӧрын сійӧ лоас ещӧ ыджыдджык.
Та вӧсна «Заря» аслыс некутшӧм ущербтӧг вермас сетны электрическӧй энергия Тыжалы.
Та могысь ковмас вӧчны оз ичӧт удж да расходъяс, но найӧс миян руководительяскӧд артыштӧма, и артмӧ, мый тайӧ делӧыс реальнӧй да вӧчны позяна, и ӧні найӧ интересуйтчӧны, кутшӧм лоас миян мнениеным да сӧгласенӧсь-ӧ ми заводитны татшӧм ыджыд делӧсӧ.
Ставныс бара кутісны клопайтны да горӧдісны, мый кутшӧм вермас лоны сёрни, ставныс сӧгласенӧсь, колӧ заводитны да нинӧм дырсӧ сёрнитны.
Иван Потапович сувтіс да шуис, мый горзӧмӧн татшӧм делӧ оз решайтлыны, сійӧ кутас гӧлӧсуйтны да корӧ лэптыны кияс, коді «за».
Став киясыс сразу жӧ лыбисны вывлань.
Иван Потапович заводитіс лыддьыны да, кор аддзис, мый ме, Генька да мукӧд челядь сідзжӧ лэптім кияснымӧс, скӧрмис:
— А ті мый?
Йӧзыс серьёзнӧй делӧ решайтӧны, а тіянлы дурӧм?
А но, лэдзӧй киястӧ!
— Ӧти минута, Фролов ёрт, — шуис Антон. — Найӧ, дерт, несовершеннолетньӧйяс да та вӧсна гӧлӧс оз на имеитны.
Сӧмын тайӧ случайын, ме ногӧн, оз позь решайтны формальнӧ...
Найӧ тайӧс оз омӧльджыка кӧсйыны да уджавны кутасны.
Сідзкӧ, артмӧ, мый и найӧ имеитӧны гӧлӧс.
— Правильнӧ! — ошкис Фёдор Елизарович. — Тайӧ и налы вопрос: электричество!
Иван Потапович шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс Коржов вылӧ.
— А тэ бурджык прӧтив гӧлӧсуйт, — шпыннялігтыр тшӧктіс сійӧ.
Ставныс весиг чӧв ланьтісны, кор Иван Потапович тшӧктіс лэптыны кияссӧ налы, коді прӧтив, да кутісны видзӧдны бӧрӧ, быттьӧкӧ полӧмӧн, мый сэні вермасны сюрны сэтшӧмъясыс...
— Сідзкӧ, примитӧма единогласнӧ, — шуис Иван Потапович.
— А ӧні, ёртъяс, вайлӧй кыв меным, — шуис Антон. — Кольӧм во ті отсалінныд видзны сотчӧмысь колтубасаяслысь нянь.
И ӧні ті кӧть и ӧшибкаӧн, а бара уськӧдчинныд миянлы отсӧг вылӧ.
Ми тайӧс помнитам.
Сыын и выныс миян, ёртъяс, мый и шогын и радлунын ми действуйтам ӧтвылысь...
Медся трудоёмкӧй уджыс — сійӧ Колтубасянь тіянӧдз линия нуӧдӧм.
Ми, колтубасаяс, сідзжӧ примитам участие тайӧ делӧас.
Комсомолецъяс да том йӧз поручитісны меным висьтавны тіянлы, мый найӧ предлагайтӧны линиясӧ нуӧдны ӧттшӧтш кыкнанлапомсяньыс да Тыжаса том йӧзӧс чуксалӧны ордйысьны...
Ак, Антон, Антон, биӧн ыпъялысь, зарни юр!
Кыдзи сӧмын сэки сійӧ коли дзоньвидза?
Лыбис сэтшӧм шум, сідзи сійӧс кутлісны да ошкисны, а сэсся сідзи качӧдісны вывлань, мый, сійӧ кӧ ас кадӧ эз йӧткыштчы пӧтӧлӧк бердсьыс, сійӧ эськӧ зургысис матичас...
Тадзи пырис миян олӧмӧ зэв мича, кыдзи сьыланкыв, да пӧсь, кыдзи сражение, строительство.
Иван Потапович да менам бать аскинас мунісны Колтубаӧ, медым кырымавны межколхознӧй договор, а сэсся мунны водзӧ, аймакӧ, судзӧдны проводъяс да ставсӧ, мый колӧ.
Техник, Антон да миян сиктса куим том зон мунісны подӧн, медым пасйыны трассалысь линиясӧ.
Ми кӧсйим мунны накӧд, но Даша миянӧс эз лэдз, шуис, мый миян делӧ ӧні — отсавны гӧтӧвитны инструментъяс.
Коркӧ полысь, яндысьысь Даша Куломзина, коді эз лысьтлы йӧз дырйи кыв шуны, дзикӧдз вежсис.
Сійӧ и ӧні вӧлі яндысьысь, важмоз сёрнитіс этша, но мыйкӧ кӧ, гӧрдӧдіг да яндысигтыр, висьтавліс, то сэсся торкны сійӧс некод нин эз вермы.
Кор Пестовъяслысь керка лӧсьӧдісны читальня пыдди, сійӧ эз командуйт и эз некодӧс нарадит, а первойӧн босьтчыліс медся сьӧкыд уджас, и сэсся, мыйкӧ кӧ тшӧктыліс вӧчны, сылысь век кывзысьлісны.
Сійӧ корис правлениелысь, медым кельыдлӧз синъяса Пашаӧс, коді воис пӧчинокысь, мӧдӧдісны аймакӧ пчеловодъяслӧн курсъяс вылӧ, а ӧні, кор пусис строительство кузя став тайӧ рокыс, лои первойя отсасьысьӧн Фёдор Елизаровичлӧн да Антонлӧн...
Ми чукӧртім черъяс, зыръяс да дядя Федя юрнуӧдӧм улын тӧчитім найӧс вывті лэчыда.
Ачыс дядя Федя лӧсьӧдаліс лӧмъяс да киркаяс, сы вӧсна мый ӧткымын местаясын столбъяслы гуяс, навернӧ, ковмас кодйыны изъя местаысь.
Пашка век жӧ пышйис линия трассируйтны да, воӧм бӧрас, учёнӧй моз рассуждайтіс прӧстӧй да анкернӧй мыджӧдъяс йылысь, прӧсекъяс йылысь, кодъясӧс ковмас вӧчны, кытшовъяс йылысь, кодъяс нюжӧдӧны линиясӧ да содтӧны сылысь донсӧ.
Трасса индісны.
Прӧсекъяс керавны Антон да техник тшӧктісны водзвыв мӧдӧдны том зонъяслысь бригада.
Техник шуис, мый туй пӧлӧн линия нуӧдны оз позь, но сы вӧсна мый миян таті движениеыс слаб, то тайӧ абу опаснӧ, ми медсясӧ кутам нуӧдны туй пӧлӧн.
Сӧмын сэті, кыті сійӧ заводитліс чукльӧдлыны да кытшлавны, линия торйӧдчыліс сы дорысь да муніс веськыда, участокыс кӧ эз вӧв вывті сьӧкыд.
Зонъяс долженӧсь вӧлі писькӧдны прӧсекъяс тайӧ, кыдзи шуис техник, «веськыдінъясас», пӧрӧдны да кыскавны трасса дорӧ мыджӧдъяс вылӧ столбъяс.
На бӧрся мӧдӧдчим ми — нывъяс да зонкаяс — кодйыны гуяс бедьторъясӧн пасйӧм местаясын.
Геннадий предложитіс став зонкаяссӧ ӧтлаавны торъя бригадаӧ, медым сэсся эз шуны, мый ми сӧмын «отсасим», а асьным нинӧм эгӧ вӧчӧй.
Но кор Даша чукӧртіс став зонкаяссӧ да висьталіс та йылысь, Васька Щербатый горӧдіс, мый найӧ тадзи оз кӧсйыны.
— Мыйла? — юаліс Даша.
— Ми накӧд огӧ кӧсйӧй, вот и ставыс!
Мед найӧ асьныс, и ми асьным, сэки видзӧдлам...
Сійӧ эз шу, мый вылӧ видзӧдлам, но и сытӧг вӧлі гӧгӧрвоана, мый найӧ надейтчисны панйыны миянӧс.
— Мый нӧ, — шуис Антон, — медым сідзи, скӧрджыкӧсь лоасны...
Ми и збыльысь скӧрмим.
Мыйла тайӧ Васькаыс думайтӧ, мый сійӧ медся бур уджалысь?
Решитім, мый миян лоас куим бригада, — нывъяслӧн, Генькалӧн да Васька Щербатыйлӧн, а главнӧй бригадирнас, «прорабнас», кыдзи шуис Антон, лоӧ Даша.
Щербатыйлӧн бригадаыс заводитіс самӧй сиктсянь, сэсся вӧлі Нюшка Трегубовалӧн участокыс, а сэсся нин миян.
Неыджыд кыддза рас сайӧдіс миянысь кыкнан бригадасӧ, ми эгӧ тӧдӧй, мый сэні вӧчсьӧ, и миянӧс пыр мучитіс тӧдтӧмлуныс.
Сэтчӧ жӧ миянлы сюри изъя места, зыръяс пыр жӧ лои шыбитны да босьтны киркаяс.
Пашка котшкӧдіс, котшкӧдіс да пуксис шойччыны, шуис, мый татшӧм граниткӧд нинӧм вӧчны он вермы, татчӧ колӧ тол либӧ аммонал.
Генька горӧдіс сы вылӧ, сы вӧсна мый тайӧ ньӧти абу гранит, а полевӧй шпат, — сійӧ, тыдалӧ, весьшӧрӧ ветлӧма экспедицияӧ! — и, дерт, сразу жӧ кӧ пуксьыны шойччыны, миянӧс обязательнӧ панъясны...
А Катеринка, мыйӧн сӧмын сійӧс вежлісны, котӧртліс кыддза рас сайӧ видзӧдлыны, кыдзи мунӧны мукӧд бригадаясыс.
Генька янӧдіс и сійӧс: сменаыс сетчӧ, медым шойччыштны, а не котравны, и нинӧмла видзӧдчыны, а то позьӧ чайтны, мый ми наысь полам...
Ӧти кывйӧн кӧ, сійӧ лои настӧящӧй бригадирӧн да ёна видзӧдіс порядок бӧрся.
И век жӧ Васькалӧн бригадаыс миянӧс панйис.
Кутшӧма найӧ тшапитчисны да ышнясисны, кор мунісны миян дінті!
Фимка бара кутіс чиклясьны да предлагайтны буксир.
Веськыда кӧть дзебсьы яндзимыдла тайӧ кодйыны помавтӧм гуясас!
Но сэки матыстчис Даша да, миянлысь шогсьӧмнымӧс аддзӧм бӧрын, шуис, мый тайӧ нинӧм на оз висьтав: небыд муаинын гуяс кодйыны кокньыдджык, сы вӧсна изъя местаын лыддьыссьӧ ӧти гуыс куим пыдди.
Сэки ми сідзи босьтчим, мый сӧмын посни изторъяс лэбисны кирка улысь, да вой кежлас помалім ассьыным участокнымӧс.
Мӧд луннас ми панйим Васькалысь бригадасӧ, но ньӧти эгӧ ышнясьӧй, кыдзи найӧ, а прӧйдитім на дінті, быттьӧкӧ сідзи и колӧ.
Ӧні найӧ вийсисны изъя местаын, а миянлы веськалі небыд муа участок.
Ми лоим радӧсь, но вӧлӧмкӧ — кадысь водзджык: муыс вӧлі сӧмын вылысас, куим весьт судта; сэсся тыдовтчисны посни изъяс, а водзӧ — дорвыв из, пласт.
Розьӧдны сійӧс киркаӧн сьӧкыд, и Генька мӧдӧдіс Пашкаӧс дядя Федя ордӧ лӧмъясла да мӧлӧтъясла.
Лӧмъяссӧ ми тувъявлім потӧминъясас да поткӧдлім сэсся дзонь глыбаяс.
Тадзи вӧлі ӧдйӧнджык, но век жӧ ми удитім зэв этша.
Рытнас ми чукӧртчим бипур дорӧ, и Даша объявитіс, коді мыйта вӧчӧма.
Васькалӧн бригадаыс миянӧс панйӧма кык гу вылӧ.
Дерт, найӧ миянӧс вермисны панйыны, кор миян Катеринка да Любушка — слабӧсь, Пашка быд минутаӧ шойччӧ, а налӧн ещӧ уджалӧ Илюшка Грачев, да слабджыкыс сӧмын Вася Маленький.
Вася Маленький олӧ аслас Белокуриха тьӧтка ордас; сійӧ сӧмын на вуджис коймӧд классӧ да «бӧбъяслы» абу компания, но сійӧ пыр бӧж моз вӧтлысьӧ Васька Щербатый бӧрся, быдтор сылысь кывзӧ, и Васька сійӧс оз вӧтлы, а ноксьӧ сыкӧд, кыдзи нянька.
Генька шуис, кӧть кыдз — не чеччыны миянлы тайӧ местасьыс! — ми долженӧсь найӧс панйыны, и ставным сӧгласитчим, мый, дерт, долженӧсь.
Ми эськӧ и панйим, не кӧ Иван Потапович...
Сійӧ, менам бать да том техник вайисны вӧлӧн еджыд да сьӧд проводъяслысь мотокъяс, изоляторъяслысь бабкаяс кодь кузь связкаяс да ещӧ мыйкӧ.
Таӧдз заводитчис кӧдзыд зэр.
Ми уджалім шойччытӧг, но век жӧ ёна кынмим да вӧлім дзик лӧзӧсь.
Техник муніс веськыда трасса кузяыс, прӧверяйтіс прӧсекъяс да столбъяс вылӧ гуяс.
Миянӧс аддзӧм бӧрын сійӧ шензьӧмӧн лэптіс синкымъяссӧ, петіс туй вылӧ, кыті муніс вӧлаыс, да мыйкӧ шуис Иван Потаповичлы.
Сійӧ, миян вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, зумыштчис:
— Дарья! — горӧдіс сійӧ. — Мыйла тэ челядьсӧ кынтан?
А ноко, ті, команда, марш телегаӧ!
Ми горзім, эгӧ сӧглашайтчӧй, но Иван Потапович век жӧ босьтіс аскӧдыс Катеринкаӧс, Любушкаӧс да Вася Маленькийӧс, а миянлы прикажитіс рыт кежлас воны сиктӧ.
Ӧні Васькалӧн бригадаыс спокойнӧя панйис миянӧс ещӧ ӧти гу вылӧ.
И ми сідзи и эгӧ аддзылӧй, кыдзи паныдасисны кыкнан партияыс — миян да колтубасаяс.
Линия вылӧ кольччисны сӧмын зонъяс, на дінӧ воисны мужчинаяс, сы вӧсна мый заводитчис медся сьӧкыд уджыс — кутісны сувтӧдлыны столбъяс да нюжӧдавны проводъяс.
Иван Потапович запретитіс сэтчӧ кольччыны челядьлы, медым кодӧскӧ эз лямӧд, и миянлы лои кодйыны столбъяс вылӧ гуяс сиктын.
Ми сӧмын ылісянь аддзылім, кыдзи багыръясӧн да кузь укватъясӧн кыскалӧны столбъяссӧ местаӧдз, кыдзи разьӧны проволока зэв ыджыд пу барабанъяс вылысь да нюжӧдӧны линия кузя, а сэсся блокъяс отсӧгӧн нюжӧдӧны столбсянь столбӧдз.
Стенъясӧ техник пасъяліс электричество пыртан местаяссӧ, мелӧн чертитіс керкаясӧ проводка нуӧдӧм вылӧ линияяс, и электростанция кузя Антонлӧн отсасьысьыс заводитіс вӧчны пытшкӧсса проводка.
Пашка дзикӧдз эновтіс гуяс кодйӧм да, быттьӧкӧ домалӧма, ветлӧдліс на бӧрся, ас вылас ӧшліс провод мотокъяс, роликъяс, да асьсӧ кутіс сідзи, быттьӧкӧ сійӧ медся главнӧй мастерыс и эм.
Сійӧ век жӧ лои монтёрӧн!
Асланыс керкаӧ Пашка ачыс вӧчис став проводкасӧ, а Антонлӧн отсасьысьыс сӧмын видзӧдіс, медым сійӧ мыйкӧ эз тшыкӧд.
И вот сулалісны нин трасса вылын то ӧтка, то кыка, «А» — буква сяма, еджыд столбъяс; дзужгыны кутісны проводъяс; сиктӧ пыранінын сулаліс трубкаяса сьӧд трансформатор; керкаясын пӧтӧлӧкъяс бердын, кыдзи йиторъяс, дзирдалісны ещӧ кӧдзыд на да битӧм лампочкаяс.
Техник да Антон прӧверитісны керкаясысь став проводкасӧ да подӧн мӧдӧдчисны трасса кузя, медым ещӧ ӧтчыд видзӧдлыны, ставыс-ӧ лючки-ладнӧ; рытнас кӧсйысисны бӧр воны.
Ок, кутшӧм дыр оз во тайӧ рытыс!
Ми мичмӧдім изба-читальнясӧ лысъясӧн, ӧшлім портретъяс, пызан вылӧ вольсалім выль пызандӧра, кодӧс Иван Потапович вайис аймакысь, пыравлім Катеринка мам дінӧ, Пашка да Генька ордӧ, кӧні пӧжалісны угощение, котӧртлім сикт сайӧ... а шондіыс ляскысьӧма ӧти местаӧ да эз и лӧсьӧдчы лэччыны.
Ток сетӧм кузя торжествосӧ вӧлі индӧма сизим час кежлӧ, но квайт час кежлӧ нин ставныс — гырысьяс и поснияс — чукӧртчисны изба-читальняӧ, кӧні должен вӧлі лоны митинг.
Ми эгӧ вермӧй пукавны ӧти местаын да помтӧг чепсасим кильчӧ вылӧ, котӧртлывлім сикт сайӧ видзӧдлыны, оз-ӧ локны вӧлаяс, да тшӧтш кывзыны, кутшӧм гораа да торжественнӧя сьылӧны проводъяс.
Коркӧ и найӧ воисны: Антон аслас баянӧн, Коржов да Лапшин, кузь тушаа техник, колтубаса зонъяс да нывъяс, кодъяс отсалісны стрӧитны линиясӧ.
Ставныс пуксялісны, и карасин лампалӧн чусыд югӧрсянь стенъясын, кыдзи часӧвӧйяс, нюжӧдчисны кузь вуджӧръяс.
Антон пӧрччис кисьыс часісӧ да пуктіс ас водзас:
— Часісӧ лӧсьӧдӧма станцияса часі серти.
Коли дас минута...
Вайӧ сёрнитыштамӧй ли, мый ли, огӧ жӧ кутӧй ланьтӧмӧн овны?
Ставныс яндысигтыр кутісны нюмъявны, но сёрни эз пансьы, а мӧдарӧ, лои ещӧ чӧвджык.
Стрелкаяслысь двигайтчӧмсӧ аддзыны вермисны сӧмын пызан сайын пукалысьяс, но ставныс эз вештывны синъяссӧ часі вылысь, быттьӧкӧ буретш сэні, часісьыс должен вӧлі ыпнитны свет, кодӧс виччысисны мучительнӧй напряжениеӧн.
— Но, ёртъяс... — кисӧ лэптігмоз шуис Коржов.
И сійӧ жӧ секундаас пӧтӧлӧк бердсянь сявкнитіс синъястӧ ёрысь дзирдалӧм.
Нето ойӧстӧм, нето пыдісянь ышловзьӧм кыліс керкаын, ставныс кутісны сёрнитны, кыдзкӧ долыда серӧктісны да мӧдісны клопайтны, клопайтны мыйвынсьыс.
Кодлы ми клопайтім?
Светыслы, коді киссис вылісянь, колтубасаяслы, кодъяс миянысь эз омӧльджыка вӧвны шудаӧсь, да сідзжӧ клопайтісны, али сылы, коді эз вӧв миян пӧвстын да коді век жӧ вӧлі миянкӧд, меліа синсӧ читкыртӧмӧн видзӧдіс миян вылӧ стенса портрет вывсянь, нюмъяліс миян радлун вылӧ да радуйтчис миянкӧд ӧтлаын?..
Тадзи тайӧ и вӧлі, сы вӧсна мый ставныс бергӧдчисны сылань да, мыйкӧ шуалігтыр, мыйвынсьыс клопайтісны.
Иван Потапович лэптіс ӧти кисӧ, сэсся мӧдсӧ, сэсся кыкнансӧ ӧтпырйӧ да медбӧрын неуна ланьтӧдыштіс шумсӧ.
— Ёртъяс! — заводитіс сійӧ. — Разрешитӧй миянлысь торжественнӧй митинг...
Но помавны сылы эз удайтчы.
Бӧръя радъясас заводитчис кутшӧмкӧ вӧрӧм, и друг ставныс, тойласигтыр, лабичьяс вомӧн чеччалігтыр, чепӧсйисны ӧдзӧслань.
Ӧдзӧс дорӧ писькӧдчӧм бӧрын быдӧн уськӧдчисны асланыс керкаяслань.
И вот ӧти бӧрся мӧд керкаяс югдісны светӧн, югъялысь ӧшиньяс поткӧдісны арся войлысь кӧдзыд пемыдсӧ.
Миян пемыд!
Ме сідзжӧ уськӧдчи гортӧ.
Дрӧжжитысь киясӧн корси выключатель — и сӧмын сэки ышловзи...
Ӧдзӧс дорын сулалісны еджыд светӧн югдӧдӧм бать да мам, кодъяс котӧрӧн воӧмаӧсь ме бӧрся;
Соня чирзіс радысла да нюжӧдчис кинас пӧтӧлӧкбердса ичӧтик шонділань...
Вочасӧн ставныс бӧр чукӧртчисны изба-читальня дорӧ, но Иван Потапович весьшӧрӧ корис пырны керкаӧ — ставныс сулалісны кильчӧ дорын, быттьӧкӧ полісны, мый найӧ мунӧм бӧрын кусасны биясыс керкаясысь.
— А вай, Фролов, нуӧдам тані, — кильчӧ вылӧ петӧм бӧрын шуис Коржов. — Тайӧ весиг тӧдчанаджык лоӧ.
Ме, кыдзи и ставныс, клопайті быд ораторлы, кӧть эськӧ эг ставсӧ гӧгӧрво да весиг эг кыв, мый сійӧ висьталіс, и юрӧ коли сӧмын сійӧ, мый висьталіс Фёдор Елизарович, коді выступитіс медбӧръяӧн:
— Олам ми, дона ёртъяс, сӧветскӧй му помасянінын.
Но и тані ми самӧй олӧм шӧрас, сы вӧсна мый быдлаын, быдӧнлӧн миян ӧти дель да ӧти стремление — мортлӧн шуд...
Мый сёрнитны!
Ми тіянкӧд огӧ Днепрогэс стрӧитӧй...
Но видзӧдлӧй этайӧ бияс вылас.
Мый йылысь найӧ висьталӧны?
А висьталӧны найӧ, мый ми вӧчим зэв ыджыд воськов водзӧ.
Тайӧ светыс — сӧмын первойя чикыш, и регыд воас сэтшӧм кад, кор оз быд колхоз торйӧн, а дзонь коллективъяс ӧтвылысь кутасны планируйтны да вӧчны ассьыныс став уджсӧ, а тайӧ и эм, дона ёртъяс, коммунизмӧ миян веськыд туйным...
И му вылын тайӧ светыс югдӧдӧ миянлы олӧмлысь линия, бурджык олӧмӧ туй...
Сэсся керӧсъяс вылын сёрӧдз юргӧны баянӧн ворсӧм шыяс, кыпыд гӧлӧсъяс, и весиг Нюшка Трегубовалӧн частушкаясыс кажитчӧны меным трогательнӧйӧн, зэв мича сьыланкывйӧн.
Ӧзйӧны бияс Тыжа весьтын, и му вылын тайӧ светсьыс кусӧны, ылысмӧны гырысь августовскӧй кодзувъяс.
18. ПЕРВОЙЯ ЛУН
Мыйла тайӧ тадзи артмӧ?
Кымын матынджык велӧдчан волӧн помыс, сымын частӧджык думайтан: ӧдйӧджык эськӧ нин помасис, ӧдйӧджык пуктыны книгаяс, вунӧдны урокъяс йылысь, гортса заданиеяс йылысь да пӧттӧдз гуляйтыштны!
Но прӧйдитас кык-куим недель, и, кӧть эськӧ гуляйтны век на окота, заводитан гажтӧмчыны школаысь, урокъясысь да шума переменаясысь, звӧнокысь, аслад гижалӧм да вель ёна гирсйӧдлӧм, но сэтшӧм лӧсьыд партаысь, гажа пионерскӧй сборъясысь да письменнӧй дырйи напряжённӧй чӧвлунысь...
Вот и ӧні ми терпитны вермытӧг виччысим сентябрь первой лун, ме век частӧджык листайті стенын ӧшалысь календарь, лыдди кольӧм лунъяссӧ.
А кор воис сентябрь первой лун, ми асывнас водз мунім Колтубаӧ.
Первой делӧӧн ми котӧртім Антон дінӧ, электростанцияӧ.
Шондіыс пруд зеркалӧын дзирдалӧ сідзи, мый синъясыд доймӧны.
Но кымынкӧ лун сайын зэрис, валӧн уровеньыс кыптӧма да воӧма дзик плӧтина йылӧдз.
Плӧтинасьыс муртса ылынджык ваыс кажитчӧ неподвижнӧйӧн — ни гыяс, ни вералӧм, дзик стеклӧ кодь, но сійӧ двигайтчӧ — ставнас зеркалӧнас.
Кымын матынджык плӧтиналань, тайӧ движениеыс пыр ӧддзӧ, кытчӧдз зеркалӧсьыс оз ло плавнӧй, быттьӧкӧ гладитӧм, водосброс вылын каскад кодь, и тані зеркалӧыс жугалӧ, ваыс шумӧн усьӧ увлань, бузгӧмӧн визувтӧ Тыжалань.
Антонлы тайӧ шумыс ньӧти оз мешайт.
Сійӧ шутьлялӧ да восьталӧ ящикъяс: воӧмаӧсь мӧд турбина да генератор.
— А, орёлъяс лэбзьӧмаӧсь! — миянӧс аддзӧм бӧрын шуӧ сійӧ. — Но, кыдзи делӧясныд?
Школаӧ мӧдӧдчинныд?..
Ми сёрнитам быдтор йылысь, виччысям, кытчӧдз ящикысь оз тыдовтчыны турбиналӧн кожухыс да сьӧд, лакӧвӧй краскаӧн да гӧрд ыргӧнӧн дзирдалысь генератор.
Сэсся котӧртам школаӧ.
Пыран ӧдзӧс весьтын ӧшалӧ гӧрд материе, кытчӧ гижӧма: «<rus>Добро пожаловать</rus>!»
Тайӧ, дерт, Мария Сергеевналӧн уджыс; некод, сыысь кындзи, оз куж татшӧм ӧкуратнӧя да мичаа гижны лозунгъяс.
А со и сійӧ!
Мария Сергеевна меліа макайтӧ миянлы кинас класс ӧшинь пыр.
— Здравствуйте, ребята!
Праздникӧн тіянӧс.
Локтӧй татчӧ...
Ок, кутшӧма ті быдмӧмныд! — синъяссӧ паськӧдӧмӧн да нюмъялігтыр шуӧ Мария Сергеевна. — А ноко, петкӧдчӧй...
Сійӧ ньӧти абу вежсьӧма.
Сійӧ жӧ сьӧд сарапаныс да еджыд ковтаыс сы вылын, сідзи жӧ джуджыд коронаӧн гартӧма юр гӧгӧрыс русӧй кыз кӧсасӧ, сійӧ жӧ гажа синъясыс да тешкодь гуранторъяс банбокъясас.
Сэтшӧм жӧ косіник да тэрыб вӧраса, кутшӧм вӧлі.
Мария Сергеевна гажаа юасьӧ миянлысь да сійӧ жӧ кадас вӧчӧ ассьыс уджсӧ — пукталӧ цветъяс ӧшиньяс вылӧ да учительскӧй пызан вылӧ.
Сылы отсасьӧ Пелагея Лукьяновна, стӧрӧжиха — миян медся стрӧг угнетатель (некодсянь миянлы эз сюрлывлы дурӧмысь сідзи, кыдзи сысянь) и векся спасительница (коді вурыштас перемена дырйи друг косяссьӧм дӧрӧмтӧ?).
Ми сідзжӧ заводитам отсасьны, ветлӧдлам классысь классӧ, и, дерт, рассказъяс миян артмӧны вывті дзугсьӧмаӧсь да гӧгӧрвотӧмӧсь.
— Тӧданныд мый? — шуӧ Мария Сергеевна. — Урокъяс бӧрын ті висьталанныд меным ставсӧ лючкиа, а ӧні всё равно онӧ удитӧй, со нин ребята чукӧртчӧны...
Збыльысь, школьнӧй дворын кылӧны нин гӧлӧсъяс, шлёпнитчывлӧ-усьлӧ муӧ волейбольнӧй мач.
А мыйта вайӧмаӧсь цветъяссӧ!
Нывкаяс пӧшти ставныс воисны моздортыр цветъясӧн.
И не сӧмын нин ӧшиньяс да пызанъяс вылын, весиг партаяс вылын би рӧмӧн да лӧзӧн ӧзйӧны арся яркӧй цветъяс.
Воисны не сӧмын школьникъяс, но и гырысьяс — вайӧдісны ичӧтъясӧс, кодъяс талун первойысь пуксясны партаяс сайӧ.
Ичӧтъяс асьнысӧ кутӧны яндысьӧмӧн, зільӧны вӧчны стрӧг да серьёзнӧй чужӧмъяс.
Но кутшӧм нин сэні стрӧглун, кор налӧн чужӧмъясыс цветитӧны радлӧмысла да вомъясныс воссьӧны пельясӧдзыс гордитчӧмысла да удовольствиеысла — найӧ сідзжӧ школьникъяс!
Кильчӧ вылӧ петӧ Пелагея Лукьяновна, лэптӧ кисӧ, и школьнӧй двор весьтті паськалӧ тӧдса да дыр виччысян звӧнок!
Челядьлӧн чукӧрыс дзоньнас, кильчӧ вылын зымӧдіг, ыджыд шумӧн веськӧдчӧ ӧдзӧсъяслань.
— Надзӧнджык ті, пель вундысьяс! — скӧра шуӧ Пелагея Лукьяновна, но чужӧмыс сылӧн ньӧти абу скӧр, и чукыртчӧма сійӧ не сӧмын шондіысь, коді кучкӧ веськыда синъясад, а и мелі нюмысь.
Ӧд сійӧ сідзжӧ гажтӧмчис тайӧ пель вундысьяссьыс!
— Ребята!
Ребята! — юргӧ Мария Сергеевналӧн гӧлӧсыс. — Первой лэдзӧй первой классӧ воысьясӧс!
Талун медводз налӧн праздник!..
Первогодникъяс яндысьысь, шынитӧв чукӧрӧн кайӧны кильчӧ вылӧ, а ми сулалам чӧв олігтыр, быттьӧкӧ почётнӧй караул; сэсся на бӧрся каям да мунам асланым классӧ.
Сійӧс выльысь белитӧма, дӧскаысь да партаясысь кылӧ свежӧй краска дук — та вӧсна сразу кажитчӧ тӧдтӧмӧн.
Но тайӧ век сійӧ жӧ, миян классным!
Со дӧска вылын, весиг свежӧй краска пырыс, тӧдчӧ кузя гирснитӧм: тайӧ меным коркӧ сюри чорыд мел тор, и ме мыйвынысь визьниті.
А миян парта вылӧ чернила дозлы розькӧд орччӧн Генька ещӧ витӧд классын на пуртӧн вундалӧмӧн вӧчліс самолёт, и кӧть сійӧс краситӧма, но век жӧ, нырсӧ вылӧ лэптӧмӧн, самолётыс тӧвзьӧ-лэбӧ кытчӧкӧ аслас помтӧм полётын...
Залын шумыс лӧньӧ.
Коридорын кылӧны кок шыяс — тайӧ педагогъяс разӧдчӧны классъясӧ.
Миян классын шума жӧ, но сідзжӧ ланьтам да напряжённӧя виччысям: талун первойя урокыс Савелий Максимовичлӧн.
Сійӧ пырӧ, синъяссӧ читкыртӧмӧн видзӧдлӧ класс вылӧ да негораа шуӧ:
— Здравствуйте, ребята!
— <ns>Здрас-с</ns>!.. — юрӧбтам ми воча.
abu
— Пуксьӧй.
Ставныд локтінныд?
Тешкодь вопрос!
Коді нӧ вермис талун не локны?
— Старӧста тіян абу на?..
Фролов, урок бӧрын пасъян журналӧ, коді эм, коді абу...
Но, заводитам...
Ичӧтик дзор тошсӧ малалігтыр сійӧ минутаджын кымын видзӧдӧ восьса ӧшинь пыр гӧраяс да тайга вылӧ, сэсся видзӧдлӧ миян вылӧ:
— Ми тіянкӧд кутам изучайтны СССР-лысь география.
Мый сэтшӧмыс география вообщӧ, ті тӧданныд — му йылысь наука, землеведение.
Татшӧмӧн сійӧ вӧлі, татшӧмӧн и коли капиталистическӧй странаясын.
Но миян Рӧдиналӧн география — сійӧ дзик мӧдпӧлӧс география...
Ті мойдъяс радейтанныд? — немвиччысьтӧг юалӧ сійӧ.
Ставныс тешкодя йӧжгылясьӧны, яндысьӧмӧн нюмъялӧны.
Мый ми, ичӧтӧсь, али мый?..
— Ті чайтанныд, лоинныд зэв нин ыджыдӧсь, медым найӧс радейтны? — нюмъялӧ Савелий Максимович. — Ме неуна тіянысь пӧрысьджык, но мойдъяс зэв ёна радейта да та йылысь веськыда висьтавны ог яндысь...
Челядь ёна радейтӧны мойдъяс, но лӧсьӧдавлісны найӧс эз челядь и эз челядьлы, а гырысьяс гырысьяслы.
Коркӧ, зэв нин важся кадӧ, морт вӧлі слаб да вынтӧм.
Сійӧ нинӧм эз вермы паныд сувтӧдны природалӧн зэв ыджыд вынъяслы, медым вермыны сійӧс.
И сійӧ лӧсьӧдаліс багатыръяс, геройяс йылысь, вӧвлытӧм подвигъяс да чудесаяс йылысь мойдъяс, мифъяс.
Ті тӧданныд тайӧ мойдъяссӧ: Василиса Премудрая йылысь, ковёр-самолёт йылысь, великанъяс йылысь, кодъяс вештавлӧмаӧсь гӧраяс да юлывлӧмаӧсь мореяс, волшебнӧй строительяс да вундысьяс йылысь...
Но тайӧ эз вӧвны выдумкаяс утешение да гажӧдчӧм вылӧ!
Мойдъясын морт мечтайтліс сы йылысь, мый ещӧ эз на вермы вӧчнысӧ, но мыйӧ стремитчис; мечтаыс нуӧдіс сійӧс водзӧ, тшӧктіс уджавны, корсьны, велӧдчыны, медым олӧмӧ пӧртны ассьыс мӧвпъяссӧ...
География отсалас тіянлы тӧдмавны да радейтны ассьыныд Рӧдинатӧ.
И не сӧмын сы вӧсна, мый ті оланныд тані, велалінныд асланыд му дорӧ, мый сійӧ зэв мича да озыр, и не сӧмын сы вӧсна, мый миян народ трудолюбивӧй, талантливӧй да бур сьӧлӧма, но и сы вӧсна, мый миян Рӧдина — страна, кӧні пӧртсьӧны олӧмӧ человечестволӧн мечтаясыс!
Мойдъясын йӧз петкӧдлісны ытшкысьясӧс, кодъяс ӧти войӧн идравлісны став урожайсӧ.
Миян колхозникъяс оз уступайтны тайӧ ытшкысьясыслы — найӧ луннас йиалӧны кызь тысяча кольтаӧдз, а комбайнъяс не сӧмын ытшкӧны, но и сразу вартӧны няньсӧ.
Мойдъясын строительяс ӧти войӧн стрӧитлісны дворецъяс.
А Украинаын олӧ каменщик Иван Рахманин, коді аслас бригадаыскӧд ӧти сменаӧн стрӧитӧ зэв ыджыд керка.
И татшӧм каменщикъясыс миян странаын зэв уна.
Василиса Премудрая и вӧтнас эз аддзывлы сы мында тканьсӧ, мыйта сетӧны миян стахановка-ткачихаяс.
Важӧн сибирякъяс шутитӧмӧн шулывлісны ӧгурцыӧс сибирса яблӧкӧн.
Тадзи тайӧ и вӧлі, сы вӧсна мый яблӧкъяс миян эз быдмывны, и ӧгурцы вӧлі единственнӧй чӧсмасянторйӧн.
А ӧні Сибирь пасьтала фруктӧвӧй садъяс садиталӧны.
Алтайын миян сідзжӧ явитчисны водзті аддзывлытӧм садъяс.
Онгудайын садовод Бабин, а Анос сиктын, Киров нима колхозын, садовод Воронков быдтӧны яблӧкъяс, грушаяс, вишняяс.
Да мый миян!
Полярнӧй круг сайын, кӧні нинӧм эз быдмывлы, нитш да лишайникысь кындзи, ӧні быдтӧны ассьыныс овощи.
Мойдъясын великанъяс вешталӧны места вывсьыс гӧраяс.
Миян инженеръяс кужӧны найӧс взрывайтны сідзи, мый взрывӧн шыбитӧм муыс ачыс пуксьӧ колана размера да формаа насыпӧ.
Мойдъясса багатыръяс, кулакнас из чабыртӧмӧн, вермывлісны сыысь пыдзыртны ва струя.
Но вермасны ӧмӧй найӧ рӧвняйтчыны миянкӧд!
Узбекистанын сӧветскӧй йӧз не сӧмын сетісны ва бесплоднӧй пустынялы, коді шусьыліс Голоднӧй степӧн, но и пӧртӧны пустынясӧ дзоридзалысь садйӧ.
И тадзи быдлаын и быдторйын.
Вежсис морт, лои свободнӧйӧн, сӧветскӧйӧн, и ачыс сійӧ вежӧ мулысь чужӧмбансӧ.
Вот мыйла СССР-лӧн география — дзик мӧдпӧлӧс география, не му йылысь наука, а сы йылысь, кыдзи чудеснӧя выльмӧдӧ мусӧ сӧветскӧй морт...
Ме видзӧдлі гӧгӧр: Генька весиг ставнас сетчӧма водзӧ, Катеринка, кабыртӧм кулакъяс вылас щӧканас ӧшйӧмӧн, оз вештыв Савелий Максимович вылысь паськӧдӧм синъяссӧ, да и мукӧдъясыс кывзӧны лов шысӧ кутӧмӧн.
Перемена йылысь вунӧдӧмӧн ми пукалам кык час да дасьӧсь пукавны помтӧг, но Савелий Максимович ачыс вӧтлӧ миянӧс ывла вылӧ.
Вот тайӧ Савелий Максимович!
И мыйла ми водзті повлім сыысь?
Сійӧ жӧ ньӧти абу страшнӧй!
Сылӧн читкыртӧм синъясыс кажитчӧны суровӧйӧсь, но, гашкӧ, сійӧ сы вӧсна и читкыртӧ, медым дзебны, мый найӧ меліӧсь?..
Сэсся миян геометрия, физика, и сэні сідзжӧ ставыс выль да интереснӧй.
Но география кузя урок миянлы йиджис сьӧлӧмӧдз да лунтыр думайтім сы йылысь.
География ме век радейтлі, а ӧні сійӧ меным кажитчӧ наукаяс пиысь медся мичаӧн, и ме чорыда решайта, мый менам некор не сӧмын двойкаяс, но четвёркаяс география кузя оз лоны.
Занятиеяс помасисны, а гортӧ мунны абу окота.
Пелагея Лукьяновна вӧтлӧ миянӧс классысь — сылы колӧ убирайтны.
Ми пуксялам кильчӧ вылӧ да виччысям Мария Сергеевнаӧс.
Регыд мысти сійӧ воӧ миян дінӧ.
— Мый нӧ ті кильчӧ вылас пуксялӧмныд? — юалӧ сійӧ. — Мунамӧй пруд дорӧ!..
И висьтасьӧй, кыдзи олінныд метӧг.
Миянӧс корны оз ков.
И сідзи нин оз терпитсьы висьтавны поход йылысь, дядя Миша йылысь, Антон да Сандро Васадзе йылысь, сы йылысь, кыдзи стрӧитім линия, — ставтор йывсьыс ӧтпырйӧ...
Мыйлакӧ миянлы ӧні торъя кокни да лӧсьыд Мария Сергеевнакӧд.
Школаӧ сійӧ воис, кор ми ещӧ сӧмын на вуджим квайтӧд классӧ, преподавайтіс русскӧй кыв да литература и регыд лои старшӧй пионервожатӧйӧн.
Сыкӧд век вӧлі интереснӧ да гажа, но некор ми эгӧ чувствуйтлӧй асьнымӧс сыкӧд татшӧм бура да прӧстӧя, кыдзи ӧні.
Али сійӧ водзті кажитчыліс миянлы стрӧгджыкӧн да ыджыдджыкӧн?
Но ӧд ӧні сійӧ эз ло томджыкӧн?..
А гашкӧ, вежсис эз сійӧ, а ми?
Ми ӧд лоим ыджыдджыкӧсь...
Катеринка юасьӧ сылысь Бийск йылысь, но, вӧлӧмкӧ, Мария Сергеевна ветлӧма и Новосибирскӧ — сійӧ сэні быдмӧма да велӧдчӧма, зэв ёна радейтӧ тайӧ карсӧ да жалитӧ, кор лоӧ сыкӧд торйӧдчыны.
— Сідзкӧ мыйла нӧ ті бӧр онӧ мунӧй? — шензьӧ Генька.
— Бӧр мунны? — ас водзвылас видзӧдіг мӧдпӧв юалӧ Мария Сергеевна. — Ог, ог кӧсйы...
Видзӧдлӧй, кутшӧм мича!..
Пыдӧстӧм арся сӧдз небеса.
Кельыдлӧз рӧма тшынтор тыдалӧ ылын.
Тыыслӧн шӧрыс дзирдалӧ да бисерӧн ворсӧ шонді водзын, а вуджӧра берегъяс дорын копыртчӧмаӧсь увлань да оз вермыны пӧтны асланыс отражение вылӧ видзӧдӧмысь матігӧгӧрса гӧраяс.
На вылын, ньыв пуяслӧн да коз пуяслӧн зелень пыр прӧйдитӧмӧн, бушуйтӧ арся пӧжар, коді шымыртӧма пипуясӧс да кыдз пуясӧс.
— Делӧыс, дерт, не сӧмын сыын, мый тані мича...
Кыдзи нӧ ме эновта школасӧ, ассьым уджӧс?
Ме велӧдчи и мечтайтлі, стрӧитлі планъяс, кыдзи кута овны да велӧдны челядьӧс.
Меным вӧлі окота регыдджык помавны институт, медым кыдзи позьӧ ӧдйӧджык пӧртны олӧмӧ ассьым планъясӧс.
Помалі, вои татчӧ.
И тані тыдовтчис, мый олӧмас ставыс тӧдчымӧн сьӧкыдджык, сложнӧйджык да интереснӧйджык.
Институтын ме эскылі, мый тӧда и водзвыв радейта ассьым уджӧс, но куті радейтны сійӧс, школаӧс, велӧдчысьясӧс сӧмын тані...
И некор нин ог эновт!
Кӧть тайӧ сьӧкыд, зэв сьӧкыд — тіянкӧд.
Ӧні тайӧс позьӧ тіянлы висьтавны: ті ыджыдӧсь нин.
Мыйта кад, вын мунӧ весьшӧрӧ тіян дурӧмкӧд, дышлункӧд, веськодьлункӧд тышкасьӧм вылӧ!
Учитель гӧтӧвитчӧ урокъяс кежлӧ, волнуйтчӧ, думайтӧ — и ті тшӧтш ӧзъянныд, а классын непременнӧ сюрас кутшӧмкӧ лентяй, коді тэ вылӧ видзӧдӧ невиннӧй да тыртӧм, кыдзи тайӧ небесаыс, синъясӧн, а ачыс думайтӧ...
Код тӧдас, мый йылысь сійӧ думайтӧ?..
Мӧд лукйысьӧ партаас да тӧждысьӧ сӧмын сы вӧсна, медым ме сійӧс эг казяв...
И меным первойсӧ вӧлі окота эновтны ставсӧ да мунны, пышйыны, медым не аддзыны тайӧ равнодушнӧй синъяссӧ...
Пашка, коді вӧлі ёна ылалӧма тайӧ речджын бӧрас дзик прӧстӧй увторйӧн, быттьӧ тайӧ кутшӧмкӧ сокровище, гӧрдӧдіс да шуис:
— Ме сэсся ог кут!
— Мый он кут?
— Урокъяс вылын бедьяс вӧлавны...
— Бур! — серӧктіс Мария Сергеевна. — Сӧмын ӧні меным этша нин, ті кӧ онӧ кутӧй мешайтны, колӧ, медым ті отсасинныд...
— А ми ӧмӧй вермам? — юаліс Катеринка. — Ми ӧд огӧ кужӧй.
— Дерт, верманныд.
Ті гырысьӧсь нин да верманныд влияйтны поснияс вылӧ...
Вот босьтӧй кӧть миянлысь школьнӧй дворнымӧс: сійӧ сӧстӧм, но тыртӧм, куш, весиг пукалыштны нинӧм вылын...
Савелий Максимович висьтавліс, мый бур эськӧ вӧчны некымын скамейка, садитны пуяс...
Тіянлы жӧ лоӧ лӧсьыдджык, школа гӧгӧр кӧ лоӧ оз куш места, а веж пуяс...
— Тайӧс ми вӧчам! — ӧзйис Генька.
И збыльысь, вӧчим.
Пионерскӧй сбор вылын ми юклім, коді мыйысь ӧтвечайтӧ, и сэсся ӧти лунӧн садитім двор пасьталаыс пуяс, ӧд тайӧ пуясысла ветлынысӧ абу ылын — гӧраяс матынӧсь.
Быд класс пӧлучитіс ассьыс участок да должен вӧлі не сӧмын садитны пуяс, но и дӧзьӧритны найӧс.
Поснияс сэтшӧм зіля кутісны быд лун киськавны пуяссӧ, мый пу вужъяс гӧгӧрыс ва гуранъяс эз и косьмывлыны, и Савелий Максимович медбӧрын дугӧдіс тайӧс вӧчны — пуяс вермасны кувны: тайӧ ӧд абу нюрса турун!
Вот сэки Генькалы и дум вылас уси пуяс садитӧм йылысь, кодӧс сӧветуйтіс дядя Миша вӧчны Тыжаын.
Ми шыасим Даша дінӧ.
Электрическӧй линия стрӧитӧм бӧрын Даша Куломзина сідзи и коли миян «прорабӧн», и ми ставтор йывсьыс сӧветуйтчим сыкӧд.
Дашалы предложениеыс воис сьӧлӧм вылас, сійӧ кутіс думайтны, мый бур эськӧ вӧлі пуяссӧ садитны не сӧмын улича вылӧ, а и водзӧ — изба-читальнясянь сикт помӧдз садитны уна пуяс, медым артмис культура парк сяма.
Но аслыным миянлы тайӧ делӧсӧ не вӧчны, колӧ кыскыны ставнысӧ: коді садитіс, чегъявны оз кут.
Ӧти кывйӧн кӧ, колӧ сувтӧдны вопроссӧ правление вылын, сы вӧсна мый делӧыс инмӧ колхозлы ставнас.
Пуяс садитӧм кузя план йылысь Даша висьталіс правлениелы.
— Думыштӧмаӧсь!
Тайгаӧ вӧр садитны!.. — серӧктіс Пашкалӧн батьыс.
Но сэки друг шыасис Захар Васильевич:
— Тэ тайӧс весьшӧрӧ, Анисим...
И тайгаӧ садитны колӧ.
Тайгаыс мый?
Пӧрӧминъяс, сотчӧминъяс, прӧйдитны позьтӧм вӧр.
Сэні вӧрыс оз быдмы, а мучитчӧ; кор пуыс писькӧдчас, быдмас.
Мый лёкыс уличаяс вылӧ кыдз пуяс садитӧмысь?
А то чурвидзӧны керкаяс, кыдзи керӧс вылын вутшъяс...
Сідзкӧ, серавны тані нинӧмла.
Фёдор Елизарович шуис, мый и збыльысь сераланаыс тані нинӧм абу, бур инициатива колхоз должен поддержитны.
— Мый нӧ, та вылӧ трудоденьяс ми кутам сетавны? — юаліс Иван Потапович.
— Трудоденьяс оз ковны, — паныд шуис Даша, — ставыс кутас вӧчсьыны добровольнӧя, прӧст кадӧ, а колӧ сӧмын торйӧдны вӧвъясӧс да организуйтны сідзи, медым тайӧ вӧлі став колхозникъяссянь...
— Вӧвъяс миян оз гуляйтны, — орӧдіс Иван Потапович. — А кыскыны — кыскы, кодлы окота.
Ставыс!
Гӧгӧрвоана?..
И эн сюйсьы тэ, Дарья, ен могысь, челядь делӧясӧн...
— Энлы, Иван Потапович, — шыасис дядя Федя. — Правильнӧ, вӧвъяс миян оз гуляйтны.
Артмӧ, ӧткажитны кӧ, то ставыс быттьӧкӧ лоӧ вӧчӧма кӧзяйскӧй ногӧн да форма серти правильнӧя.
А тайӧ делӧ вылас кӧ видзӧдлыны не синъяс читкыртӧмӧн, а восьса синъясӧн, — лоӧ неправильнӧ!
Важӧн йӧзыс олісны — медым эськӧ кыдзкӧ луныс коли, нянь да ырӧш вылын кыссисны; ӧні ми олам ничего, огӧ норасьӧй.
Но коли на ещӧ сійӧ ёрӧм олӧмсьыс омӧльтор, видзӧдам ми аслыным кок улӧ, а колӧ миянлы юръяснымӧс лэптыны да видзӧдны водзӧ.
Мусьыс ми сӧмын кыскам да требуйтам, а кад нин миянлы думыштлыны и мусӧ мичмӧдӧм йылысь, сы вӧсна мый тайӧ лоӧ миянлысь олӧм мичмӧдӧм.
Тэ вот шуан — челядь.
Дерт, арлыдныс налӧн пустякӧвӧй, но налы будущӧйын овнысӧ, и найӧ тайӧ будущӧяс видзӧдӧны повтӧг...
Найӧ и челядь и ӧттшӧтш кыдз быттьӧ ичӧтик граждана, та вӧсна и сюйсьӧны быд щельӧ, быдпӧлӧс делӧын кӧсйӧны участвуйтны, и макнитны на вылӧ некыдзи оз туй.
Будущӧй олӧм дорӧ налӧн тайӧ терпиттӧмлунлы колӧ радуйтчыны!..
Иван Потапович век жӧ сӧгласитчис.
Решитісны лӧсьӧдны «Веж штаб» да индісны сэтчӧ дядя Федяӧс, Захар Васильевичӧс и, дерт, Дашаӧс.
Рытнас, кор зонъяс да нывъяс, кыдзи и век, чукӧртчисны гажӧдчыны, Даша висьталіс «Веж штаб» йылысь да корис найӧс участвуйтны.
Первойсӧ ставныс кутісны серавны, а кор Даша шуис, мый изба-читальня дорӧ ми лӧсьӧдам йӧктан площадка, код гӧгӧр садитам пуяс, а пуяс костас сувтӧдам скамейкаяс, и оз ӧмӧй ло бурджык гуляйтны асланым паркын пӧскӧтина вылын дорысь, Нюшка первойӧн горӧдіс, мый сійӧ сӧгласен, сы бӧрся — Иван Лепехин да мукӧдъяс.
И вот воис кад, кор ми бара вӧлім ставным ӧтлаын, вӧчим ӧти общӧй делӧ.
Улича кузя пуяс садитысь бригада, кӧні тшӧтш вӧлі и Васька Щербатый, заводитіс правление дорсянь, и кор вӧлі кодйӧма первойя гусӧ, Иван Потапович, коді воис видзӧдлыны, эз терпит да, Вася Маленькийлысь зырсӧ босьтӧм бӧрын, ачыс заводитіс кодйыны мӧд гусӧ, а сы бӧрся заводитіс кодйыны и Пашкалӧн батьыс.
Сэки ми ас дінӧ кыским Мария Осиповнаӧс да менсьым батьӧс.
Ӧти воскресенье чӧжӧн ми, дерт, эгӧ помалӧй — кушиныс вӧлӧма зэв ыджыд — да кодйим сэсся ещӧ кык лун урокъяс бӧрын.
Сэсся ми Грозныйӧн, а улича кузя пуяс садитысь бригада Звёздочкаӧн кыскалім кыддза раскысь перйӧм том пуяс да сразу заводитім садитавны грунтӧ.
Сэки нин сюрыштіс дядя Федялы да Захар Васильевичлы: налы ковмис следитны, медым садиталісны кыдз колӧ, колана джуджтаӧ, да эз лямӧдавны вужъяссӧ, мӧдногӧн став уджыс эськӧ воши весьшӧрӧ.
Изба-читальнялань мунысь туй пӧлӧн ми садиталім ме судта коз пуяс, и сэки сразу кутіс тыдавны, кутшӧм тайӧ лоӧ мича, кор не сӧмын козъяс, а став пуясыс вежӧдасны.
И кӧть ӧні кушинын чурвидзисны сӧмын сімгӧрд, быттьӧкӧ гожъялӧмаӧсь, ни ӧти кортӧм кыдз пу ньӧръяс, меным тыдаліс нин, кыдзи кутасны кышакывны на вылын веж коръяс да югдыны и югдыны пемыд рӧма ньӧръяс, кытчӧдз оз лоны нежнӧй еджыд кыдзьясӧн.
Иван Потапович тшӧктіс пасйыны стенгазетаын найӧс, кодъяс уджалісны медбура.
Даша шуис, мый пасйыны ковмас ставнысӧ, сы вӧсна мый ставныс уджалісны бура да бригадаяс мунісны ӧтмоза.
Сэки Генька эз вермы терпитнысӧ да шуис, мый ми уджалім эг стенгазета вӧсна, но сёрнитны кӧ нин веськыда, то миян кызь вит вужйӧн унджык.
— Пӧръясян! — горӧдіс Фимка.
— Лыддьы, — спокойнӧя вочавидзис Геннадий.
Васька гӧрдӧдіс сэтшӧма, мый пельясыс сылӧн кутісны пӧнаръяс моз ӧзйыны.
Даша мӧдпӧв лыддис садитӧм пуяссӧ, да, дерт, артмис Генька ногӧн: миянӧс признайтісны победительясӧн.
Ме думайтлі, мый пуяс садитӧм кузя ми мунам ӧтмоза да помасяс медбӧрын тайӧ вензьӧмыс, а ӧні артмис ещӧ на лёкджыка — Васька дзебис ӧбидасӧ, и тайӧ вӧлі, дерт, йӧйталӧм: быттьӧкӧ налы кодкӧ мешайтіс садитны сы мында жӧ!
Ме тайӧ вензьӧмсьыс важӧн нин дӧзми, и ме весиг думайті, мый бурджык эськӧ нин вӧлі, найӧ кӧ кыдзи колӧ тышкасисны да тайӧн ставсӧ помалісны.
И найӧ збыльысь тышкасисны, но сӧмын лои тайӧ ёна сёрӧнджык.
19. ВОДЗЫН МУНЫСЬЯС
Ми водзвыв сёрнитчылім сетны минералъяслысь ассьыным коллекциянымӧс школаӧ.
Пашка шуис пуктыны сійӧс изба-читальняӧ, медым быдӧн аддзисны да помнитісны миян поход йылысь, но Генька шуис, мый тайӧ йӧйталӧм: тані сійӧ сӧмын кутас бус чукӧртны, а школаын нагляднӧй пособие пыдди лоӧ.
И вообщӧ делӧыс абу сыын, медым помнитісны.
Ми жӧ чукӧртім эгӧ сы могысь, медым ошйысьны, а сы могысь, медым пӧльза вӧлі.
Генька лои дзик эз сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн вӧлі водзті, и ми эгӧ нин шуӧй сійӧс пӧръясьысьӧн.
Сійӧ эз дугды выдумывайтны — сійӧ и ӧні вермис сочинитны сэтшӧмӧс, мый ставныс вомъяссӧ паськӧдӧмӧн кывзісны, — сӧмын ӧні сійӧ выдумывайтіс эз прӧстӧ интереснӧйӧс, но и пӧлезнӧйӧс.
Книгаяс миян этша, ми найӧс важӧн нин лыддим, и Генька, Даша Куломзина предложение серти, сиктысь чукӧртіс став книгаяссӧ, медым найӧ вӧліны изба-читальняын.
А кор менам бать ветліс аймакӧ, сійӧ вайис дзонь чукӧр выль книгаяс.
Артмис настӧящӧй библиотека.
Катеринка лои библиотекаршаӧн да сеталіс книгаяс быдӧнлы, кодъяс кӧсйисны лыддьысьны.
Пашкалы Геннадий тшӧктіс вӧчны вешалка, сӧмын не пуысь, а сюръясысь, кыдзи книгаса картинка вылын.
Пашка ветліс Захар Васильевичкӧд тайгаӧ да вайис сэтысь маралъясӧн шыбитӧм кык гоз важ сюр.
Вешалка артмис зэв мича да паськыд.
Меным Генька сідзжӧ сетіс удж — гижавны журналӧ ставсӧ, мый вӧчсьӧ изба-читальняын, медым вӧлі вӧчӧм удж йылысь дневник сяма.
Ӧти кывйӧн кӧ, Генька лои кыдзи настӧящӧй руководитель да быдторйын зілис лоны Антон кодьӧн.
Сійӧ весиг велӧдчис ӧвтчыны шуйга кинас, кыдзи тайӧс вӧчліс Антон, кор сёрнитіс.
Ми вайим коллекциянымӧс школаӧ да кӧсйим прӧстӧ сетны Савелий Максимовичлы, но сійӧ шуис, мый тадзи оз шогмы, колӧ делӧсӧ вайӧдны помӧдз — вӧчны сыысь настӧящӧй пособие.
Ми недель чӧж кольччывлім урокъяс бӧрын школаӧ, кӧртавлім образецъяссӧ картонторъяс бердӧ да вӧчалім гижӧдъяс, а Мария Сергеевна бӧрас прӧверяйтіс да поправляйтіс, колӧ кӧ вӧлі.
Субӧтаӧ, кор помасисны урокъяс, чукӧртісны став школьникъяслысь собрание, и ме бара вӧчи ассьым докладӧс.
Сӧмын ме ӧні эг нин лыддьы тетрадьысь, а прӧстӧ висьтавлі, кыдзи ставыс вӧлі.
Артмис, гашкӧ, и эз зэв шыльыда, но меным тадзи ёнджыка кажитчис, а кывзісны зэв внимательнӧя да сералісны, кор ме висьтавлі миян приключениеяс йылысь.
Ме кӧсйи висьтавны ставсӧ, кыдзи вӧлі, но кор нин вӧлі помала — висьтавлі сы йылысь, кыдзи ми кутім маралушкаӧс да кыдзи Катеринка кусӧдіс пӧжар, — друг казялі, мый ме вылӧ дзоргӧ-видзӧдӧ стеныс кодь кельыд чужӧма Васька Щербатый.
Сійӧ пырысь-пыр жӧ бергӧдчис, но чужӧмыс сылӧн дрӧгнитіс, вежыньтчис.
Ме торкси... и нинӧм эг висьтав сы йылысь, кыдзи ми найӧс кутім да вайӧдім сиктӧ.
Пашка чуймӧмӧн видзӧдіс ме вылӧ — кыдзи тайӧ ме коли медся интереснӧйсӧ? — но ме гусьӧникӧн петкӧдлі сылы кулакӧс, и сійӧ нинӧм эз шу.
Меным дыр клопайтісны, и тайӧ вӧлі зэв приятнӧ, но бӧрвылас, казьтыліг, кыдзи ставыс вӧлі, ме чувствуйті, мый медся приятнӧйыс вӧлі сыын, мый Васькалӧн кельыд чужӧмыс ас кадӧ сувтӧдіс менӧ: ме нинӧм эг висьтав сы йылысь да браконьерство йылысь, и Васькалы эз ло сэтшӧм яндзим.
Ме бӧрын сёрнитіс Геннадий.
Сійӧ вӧчис настӧящӧй научнӧй доклад минералъяс йылысь, кыдзи сэки дядя Миша, и ме веськыда шензи: кор сійӧ удитӧма ставсӧ тайӧс тӧдмавны?
Бӧрынджык сійӧ признайтчис, мый Савелий Максимович сетӧма сылы книгаяс да ачыс объясняйтӧма став сьӧкыд местаяссӧ.
Савелий Максимович сідзжӧ выступитіс да висьталіс аймаксӧветлӧн постановление да премия йылысь.
Сійӧ висьталіс, мый заводитӧм делӧ оз позь эновтны и, дерт, колӧ занимайтчыны не сӧмын геологияӧн да минералъяс чукӧртӧмӧн: ми вермам создайтны ыджыд научнӧй ценностя ботаническӧй да зоологическӧй коллекцияяс.
Тайӧ делӧсӧ позьӧ ӧні нин заводитны, но ёнджыка колӧ паськӧдны тайӧ уджсӧ гожся каникулъяс дырйи, и сэки миян районлысь озырлунъяссӧ изучитӧмӧ колӧ кыскыны став челядьсӧ.
Челядь заводитісны горзыны, мый найӧс кыскыны оз ков, найӧ дасьӧсь кӧть ӧні жӧ ставсӧ эновтны да мунны тайгаӧ, гӧраясӧ.
Дерт, некод та вылӧ эз сӧгласитчы, сы вӧсна мый путешествиеяс путешествиеясӧн, а урокъяс урокъясӧн...
Коллекциясӧ выставитісны миян классӧ да сы весьтӧ ӧшӧдісны ыджыд картон лист, кытчӧ вӧлі гижӧма Ломоносовлысь кывъяссӧ, кодъясӧс меным дядя Миша ещӧ сэки на гижліс тетрадьӧ.
Став челядьыс первойсӧ видзӧдісны миян вылӧ вежӧктӧмӧн да муртса мыйкӧ кӧ, заводитлісны сёрнитны экспедиция йылысь.
Но мый нӧ сы йылысь помтӧг сёрнитны?
И сытӧг делӧыс уна: быд лун миянлы сы мында урокъяс сетлывлісны, сы мында вӧлі колӧ велӧдны гортын, мый регыд лои не экспедицияӧдз.
Ӧтнас Пашка эз кольлы случайяс, кор позис ещӧ ӧтчыд висьтавны, кыдзи сійӧ аддзис барсуклысь гу да кыйис тайменьӧс.
Тадзи кыссис сэтчӧдз, кытчӧдз Савелий Максимович ӧтчыд урок вылын эз шу сылы (ӧні сійӧ велӧдіс история и квайтӧд классын тшӧтш):
— Барсукъясӧс да тайменьясӧс кыйны — тайӧ зэв бур.
Но мыйла нӧ кыйны двойкаяс?
Пашка ӧбидитчис да сэсся ыджыд перемена чӧж меным да Катеринкалы доказывайтіс, мый тайӧ абу справедливӧ:
— А ме кӧ история дорас абу способнӧй?..
Велӧд быдсямапӧлӧс <ns>Коровингъяс</ns> да <ns>Мотопингъяс</ns> йылысь...
— Меровингъяс да Капетингъяс, — поправитіс Катеринка.
— Но, Меровингъяс...
А мыйла меным на йылысь тӧднысӧ?
Мыйлакӧ найӧ сэні воюйтлӧмаӧсь, царствуйтлӧмаӧсь...
Но и мед!..
А меным найӧ мыйла?
Абу, тайӧ абу справедливӧ!
Колӧ велӧдчыны специальность кузя — кодлы мый интереснӧ.
Вот эськӧ миян кӧ быдпӧлӧс машинаяс изучайтісны, сэки да!
— Колӧ лоны образованнӧйӧн! — стрӧга шуис Катеринка. — Кутшӧм нӧ тэысь техник либӧ инженер лоас, тэ кӧ неграмотнӧй?
— Ме неграмотнӧй?..
Да меысь бурджыка некод физика оз тӧд!
— Ме тэысь ог лёкджыка тӧд физикатӧ.
— Но да!
Тӧдны тӧдан, а вӧчны нинӧмтор он куж...
Да, ме, тыдалӧ, эновта школасӧ да муна кытчӧкӧ, медым техникаӧн занимайтчыны.
— Колӧны сэні татшӧмъясыд!..
Тэ жӧ лоан кыдзи недоросль Фонвизинлӧн, кыдзи Митрофанушка...
Пашка ӧбидитчис да муніс, но, буракӧ, сідзи и коли аслас воддза мнениеа.
А менам аслам неприятностьяс.
Ме ньӧти эг думайт Пашка моз, мый колӧ велӧдны сӧмын сійӧс, мый кажитчӧ, — колӧ жӧ лоны образованнӧйӧн! — старайтчи мыйвынысь, и век жӧ математика кузя делӧыс менам эз ладмы.
История, литература, география кузя — пятёркаяс, а геометрия некыдзи оз сетчы, кӧть бӧрд!
Али менам сы кузя способностьясӧй абуӧсь?
Велӧдан, велӧдан, и всё равно уголъясысь, перпендикуляръясысь да касательнӧйясысь юрын кутшӧмкӧ рок артмӧ.
И вот татшӧм рокнас мун урок вылӧ да виччысь, кор тэнӧ юаласны.
И мыйлакӧ век сідзи овлӧ: кыдзи сӧмын тэ эн велӧд, тэнӧ обязательнӧ юаласны, а тӧдан кӧ — Михаил Петрович тэладорӧ весиг оз и видзӧд.
Менӧ тайӧ сэтшӧма дӧзмӧдліс, мый ме весиг кывзыны нин эг вермы, кор сійӧ выль материалсӧ объясняйтліс, и водзвыв пӧсявлі да кӧдзавлі, виччыси, мый вот-вот сійӧ шуас: «Березин, дӧска дорӧ!»
Петан — и мый тӧдлін, ставсӧ вунӧдан.
А сэки ещӧ быдладорсянь подсказывайтны заводитасны, торйӧн нин Катеринка.
Сійӧ пукалӧ первойя парта сайын, и сулалӧ меным дзугсьыны, кыдзи сійӧ заводитас шӧпкӧдны да чуньяснас петкӧдлыны.
А ме терпитны ог вермы, кор меным подсказывайтӧны: либӧ ме ачым тӧда — и сэки мед оз мешайтны, либӧ ме ог кӧ тӧд ог тӧд, а жульничайтны ог кӧсйы.
Ми весиг та вӧсна пинясим Катеринкакӧд.
— Ме жӧ тэныд отсавны кӧсъя! — шензьӧмӧн паныд шуис сійӧ, кор ме шуи, медым сійӧ эз сюйсьы подсказывайтӧмнас.
— Кутшӧм нӧ тайӧ отсӧг — меысь попугайӧс вӧчны?
Оз ков меным татшӧм отсӧгыд!
Та бӧрын ме век сразу висьтавлі Михаил Петровичлы, эг кӧ тӧд уроксӧ, медым не гӧрдӧдны да синъясӧн не клопайтны.
Ме ногӧн, тайӧ бурджык сы дорысь, кыдзи вӧчліс Костя Коржов, председательлӧн пиыс: сійӧс юаласны — оз тӧд, а дӧска дорӧ мунас, кыдзи быттьӧкӧ ставыс ладнӧ, да заводитас немтор абусӧ сӧрны.
Михаил Петрович кывзас, кывзас, сэсся поправитас — висьталас, кыдзи колӧ.
— Но да, ме жӧ сідзи и висьтала! — шуас Костя да бара кутас сӧрны код тӧдас мый.
Михаил Петрович бара сійӧс поправитас — сійӧ бара сӧгласитчас да век асьсӧ кутӧ сідзи, мый быттьӧкӧ сійӧ висьталӧ правильнӧ, а Михаил Петрович сӧмын эскӧ.
— Мый нӧ, Коржов, — медбӧрын шуас Михаил Петрович, — талун ми вежсим рольяснаным: ӧтвечайті ме, а тэ юасин.
Но аслым ме отметка ог кут пуктыны, а тэныд ковмас пуктыны... — и шнёпкӧбтас сылы двойка.
Ставныс сералӧны, а Костялы дзик веськодь.
Пинясьӧм бӧрын некымын лун чӧж Катеринка лӧгаліс ме вылӧ, сэсся матыстчис ачыс:
— Тӧдан... ме сэсся подсказывайтны ог кут.
Некодлы!
Тайӧ и збыльысь некутшӧм пӧльза оз сет.
Гашкӧ, тэнад гландъяс?
— Кутшӧм гландъяс?
— Сійӧ сэтшӧм штучкаяс горшад овлӧны...
А ноко, восьтыв вомтӧ!..
Миян ӧти нывка Днепропетровскын, кор сылы шулывлісны, мый сійӧ омӧля велӧдчӧ, объясняйтліс, мый сійӧ гландъяс вӧсна абу способнӧй...
Сӧмын ме думайта, мый сійӧ пӧръясьліс.
Мыйла кутшӧмкӧ гландъяс вылӧ ыстысьны?..
Да, тӧдан мый?
Тэ, колӧ чайтны, мыйкӧ вунӧдӧмыд либӧ лёка велӧдчӧмыд водзті, а — математикаын ставыс вот тадзи... — Сійӧ чуньяссӧ топыда кыис радз моз. — Ӧтитор он тӧд — и мӧдтор он гӧгӧрво...
Ме кӧсъя мыйсюрӧ повторяйтны — регыд ӧд экзаменъяс...
Вай ӧтлаын кутам повторяйтны?
Ме сӧгласитчи.
Первойсӧ меным вӧлі кыдзкӧ лӧсьыдтӧм, весиг яндзим: сійӧ ставсӧ сразу гӧгӧрвоӧ и помнитӧ, а ме ог.
Но вочасӧн меным кутіс лоны кокньыдджык, сэсся лои весиг интереснӧ, и ме куті нин решайтны задачаяссӧ сыкӧд ӧтмоза, а кольлывлі кӧ, то зэв этша вылӧ.
Сідзкӧ, делӧыс ньӧти абу способностьясын, а сыын, медым заинтересуйтчыны, не относитчыны сідз-тадз, а босьтчин кӧ нин — нинӧм вылӧ не бӧрыньтчыны, и сэки обязательнӧ добитчан сійӧс, мый кӧсъян!
Генькалы став тайӧ несчастьеясыс вӧліны веськодьӧсь (сійӧ, кыдзи и Катеринка, круглӧй пятёрочник); урокъяс сійӧ гӧтӧвитіс ӧдйӧ, а сэсся пыр лыддис книгаяс география да геология кузя.
Аслас доклад бӧрын сійӧ сэтшӧма кутіс радейтны тайӧ наукаяссӧ, мый эз нин прӧстӧ лыддьы, а вӧчаліс книгаясысь выпискаяс, составляйтіс конспектъяс да чертитіс картаяс.
Ставсӧ тайӧс вӧчны сійӧс велӧдіс Савелий Максимович; сійӧ жӧ сетлывліс Геннадийлы книгаяс.
Сы ордӧ Генька ветлывліс ӧні пӧшти быд лун да ӧтчыд аскӧдыс босьтіс менӧ.
— Мый, Березин тожӧ геологияӧн интересуйтчӧ? — встретитіс миянӧс Савелий Максимович. — Но, пырӧй, пуксьӧй, мый нӧ ті ӧдзӧс дорас сувтінныд...
Регыд кутам чай юны.
Пока сійӧ пузьӧдіс чай, а Генька лукӧшитчис книгаясын, ме ставсӧ гӧгӧр видзӧді: керка кыдзи керка, сӧмын зэв сӧстӧм да уна книгаяс да газетаяс.
Стенъясын ӧшалӧны фотографияяс: Ленин Сталинкӧд, Максим Горький да кутшӧмкӧ том лейтенант.
Генька висьталіс, мый тайӧ Савелий Максимовичлӧн пиыс — сійӧ вӧлӧма лётчикӧн да война дырйи пӧгибнитӧма Бреслау дорын.
Савелий Максимович кутіс юасьны Генькалысь лыддьӧм книгаяс йылысь, а ме вылӧ — некутшӧм внимание, быттьӧ ме эг и вӧв.
Сэсся бӧрвылас нин ме гӧгӧрвои, мый тадзи сійӧ вӧчис нарошнӧ, медым ме велалі да дугді повны.
Ме и збыльысь первойсӧ ачымӧс чувствуйті лӧсьыдтӧма: тайӧ абу шутка — локны гӧститны директор ордӧ, а сэні ещӧ стӧканыс сэтшӧм пӧсь, мый босьтны оз позь, сійӧ и видзӧд, кыдзи кисьыд усьӧ...
— Но-с, Фролов радейтӧ геология, тайӧс ме тӧда.
А мый тэнӧ интересуйтӧ? — медбӧрын мелань бергӧдчис Савелий Максимович.
— Сійӧ миян «летописец», — прысьнитіс Генька.
Вот предательыд!
Ӧні ӧд Савелий Максимович лэптас менӧ серамвыв.
— Летописец?
Тайӧ интереснӧ.
А кутшӧм летопись нӧ тэ гижан?
— Ме ог гиж, а гижлі да эновті — гижнысӧ нинӧм...
Меным ковмис ставсӧ висьтавны первойсяньыс.
Савелий Максимович кывзіс зэв внимательнӧя.
— Та вылын серавны оз позь, — шуис сійӧ медбӧрын. — Тайӧс, вокӧ, тэ бура думыштӧмыд.
Сӧмын, дерт, абу летопись, а мыйкӧ прӧстӧйджык.
Колӧ, например, гижны миян став тӧдчана событиеяс да примечательнӧй йӧз йылысь...
— Вӧліны кӧ эськӧ найӧ, примечательнӧйясыс!
А то ӧтнасӧн Сандро, и сійӧ важӧн нин кулӧма...
— Сандро Васадзе?
(Вӧлӧмкӧ, сійӧ тӧдӧ Сандро йылысь!)
Да, и Сандро сідзжӧ...
Тэ весьшӧрӧ думайтан, мый замечательнӧй йӧз вӧліны сӧмын важӧн, найӧ и ӧні эмӧсь.
А тэныд кӧ найӧ сэтшӧмӧн оз кажитчыны, то мыжаӧсь таысь абу найӧ, а тэ ачыд.
Тэ прӧстӧ ещӧ абу на велалӧмыд аддзыны да гӧгӧрвоны.
Видзӧдлы внимательнӧйджыка быдӧн вылӧ — и мыйта тэ ас гӧгӧрсьыд аддзан бур йӧзӧс!
Вот мый тэ тӧдан Лапшин йылысь, например?
Мый сылӧн кипӧлыс абу?
А кӧні сійӧ кисӧ воштіс да кыдзи?
Он тӧд?..
Лапшин вӧлӧма танкын башеннӧйӧн, киыс сылӧн орӧма бой дырйи, а сійӧ, ёна доймӧм вылӧ видзӧдтӧг, водзӧ лыйсьӧма...
Миянын со олӧ промышленник Захар Долгушин...
— Захар Васильевич?
— Да.
Сійӧ тэныд сы мында висьталас зверьяслӧн олӧм йылысь, тайга йылысь, мый тайӧс и книгаясысь на он аддзы...
А Фёдор Елизарович Рублев...
— Да ӧд сійӧ прӧстӧй кузнеч!
— Абу сӧмын кузнеч.
Сёрнитышт тэ сыкӧд сьӧлӧмсяньыд...
Колӧ шуны, сійӧ ас йывсьыс висьтавлыны оз радейт.
Вот локтан мӧдысь — ме ачым тэныд висьтала.
А ӧні тіянлы кад гортаныд мунны, и меным колӧ уджалыштны...
Но ассьыс кӧсйысьӧмсӧ Савелий Максимович эз выполнит.
Сы ордын ми вӧлім субӧтаӧ, и гортӧ локтігӧн нин туй вылас миянӧс суис зэр.
Зэрис воскресеньеас и понедельникас, нюра местаӧс ойдӧдіс ва, и ми весиг эгӧ вермӧй мунны Колтубаӧдз.
А кор вторникӧ воим школаӧ, тӧдмалім, мый Савелий Максимович сьӧкыда висьмӧма, и миянӧс сы дінӧ эз лэдзны.
Мария Сергеевна, узьтӧмысла да бӧрдӧмысла гӧрд синъяса, висьталіс, кыдзи ставыс лоӧма.
Зэр, коді кыссис дугдывтӧг кык сутки чӧж, вӧчӧма уна лёктор.
Электростанциялӧн водохранилищеыс и водзті вӧлі тыр ваӧн, и лишнӧй ваыс век петіс водосброс пыр.
Долина катыдын, кытчӧ вӧчисны электростанциялысь водохранилищесӧ, вӧлі неыджыд ты, кодӧс долинасьыс торйӧдіс векньыдик перешеек.
Перешеек, кодӧс кыкнанладорсяньыс мыськаліс ва, ӧтарӧ векняммис и векняммис, а ӧні, кор ылькнитіс ва став матігӧгӧрса нӧрысъяссянь, сійӧс дзикӧдз мыськис да тыса ваыс ылькнитіс долинаӧ.
Водохранилищеын валӧн уровеньыс кайис сы вылнаӧдз, мый сійӧ сплошнӧй валйӧн мӧдӧдчис плӧтина гребень вомӧн.
Лои тайӧ сёрӧн рытнас, и некод эз казяв матыстчысь опасностьсӧ, а Антон, коді дежуритіс электростанцияын, пыр жӧ вӧлі торъялӧма сиктысь да эз вермы ни юӧртны катастрофа йылысь, ни, дерт, сувтӧдны сійӧс.
Но сійӧ аддзӧма петан туй: выключитӧма рубильниксӧ, и сикт вӧйи пемыдӧ.
Ӧтчыд, мӧдысь, коймӧдысь...
Первойясӧн несчастье йылысь гӧгӧрвоисны Савелий Максимович да Лапшин.
Тревога паськаліс сикт пасьта, и регыд ставныс ичӧтсянь ыджыдӧдз, ведраысь моз киссьысь йи кодь кӧдзыд зэр вылӧ видзӧдтӧг, котӧртісны плӧтина дорӧ.
Электростанция дорӧ матыстчӧм йылысь нинӧм и вӧлі думайтны: каменнӧй горло пасьталаті, вабергачьясӧн пуиг, бузгис сувтӧдны позьтӧм гудыр поток.
Сы сайын, тшӧкыд зэр пыр яръюгыд югӧрӧн писькӧдчиг, сулаліс электростанция.
Но дыр-ӧ ещӧ вермас кутчысьны?
Колӧкӧ, бузгысь потокыс йирӧ нин фундаментсӧ, ӧти бӧрся мӧд путкылялӧ сьӧкыд плитаяссӧ — и сэки друг пасьмунас еджыд зданиеыс, и кӧдзыд, васӧд пемыдыс ньылыштас, кусӧдас светсӧ, коді югдӧдліс тайгаӧс!
— Перемычкаыс Кривӧй лог дорын! — водопадлысь шумсӧ вевттьӧмӧн горӧдіс Савелий Максимович.
Тайӧ вӧлі единственнӧй надежда, медым спаситны электростанциясӧ.
Колтубасянь километрджын сайын, Кривӧй лог дорын, изъясысь да муысь вӧчӧма вӧлі перемычка, коді потшліс валы прудйысь мӧд петан туйсӧ.
Сійӧ вӧлі вылынджык каменнӧй горлоысь, кӧні сулаліс электростанция, но тайӧ весиг вӧлі бур — сы пыр вермис уськӧдчыны лишнӧй ваыс, водохранилищеӧн чукӧртӧм основнӧй массасӧ вӧрзьӧдтӧг.
Некымын минута мысти кызь морт, лӧмъясаӧсь да киркаясаӧсь, котӧртісны Кривӧй логлань, а накӧд тшӧтш и Савелий Максимович.
Тэрмасьӧмысла пӧнаръяс эз босьтны, бипур ӧзтыны некор, — да и кутшӧм бипур ызгысь зэр улын! — уджавны ковмис пӧшти сап пемыдын.
Гольскыны кутісны лӧмъяс да киркаяс, шаракывны мӧдіс киссьысь му, бруткысисны-гӧгыльтчисны изъяс, Перемычкаыс эз вӧв джуджыд — метр судта, — но вӧчӧма кӧзяйскӧя, зумыда да дыр кежлӧ.
Командуйтны да тэрмӧдлыны эз ков: ваыс и тані кыптӧма гребеньӧдзыс, кӧнсюрӧ сылӧн вӧсньыдик струяясыс чепӧсйывлісны таладорас — сійӧ и видзӧд, ваыс орлытӧм стенаӧн мӧдӧдчас перемычка вевдортіыс, и сэки сы дорӧ не матыстчыны нин, а сідзкӧ, станциялы пом.
Став вынъяссӧ зэвтӧмӧн йӧз путкылялісны изъяс, и пемыдас кылісны сӧмын сьӧкыдпырысь лолалӧмъяс, лӧмъяслӧн гольскӧм, да век тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка кылісны перемычка сайысь ызнитлӧмъяс, кӧні гыаліс сьӧд, страшнӧй ва.
Сійӧ вот-вот уськӧдчас пемыдас ноксьысь йӧз вылӧ, чышкыштас найӧс аслас туй вылысь...
Кодлӧнкӧ лӧм улысь чепӧсйис ва струя, сэсся ещӧ и ещӧ...
Перемычка под улын гольскакылӧмӧн вӧрзисны изъяс.
— Виччысьӧй! — горӧдіс Лапшин, и ставныс уськӧдчисны мыльктор вылӧ.
Перемычка под улысь изъяссӧ путкыляліг чепӧсйис йӧткӧмсьыс едждӧдӧм ва столб.
Сійӧ уськӧдіс кок йывсьыс Коржовӧс, и муртса удитісны сійӧс кватитны да кыскыны бокӧ, кыдзи пасьмуні-жугалі перемычкалӧн сводйыс, грознӧй шумӧн уськӧдчис сьӧд ю, коді кокниа путкыльтіс, быттьӧ картонысь вӧчӧм, перемычкалысь колясъяссӧ да кутіс бузгыны-визувтны долина пасьталаті.
Ӧти сунисӧдз кӧтасьӧм, кок увсяньыс юр вылӧдзыс сёйӧн лякӧссьӧм, вывті ёна мудзӧмсьыс дрӧжжитысь йӧз кутісны котӧртны бӧр, электростанциялань.
Но Савелий Максимович котӧртны эз нин вермы.
Сійӧ друг шатовмуні да уси бок вылас.
И сӧмын сэки дум выланыс уси, мый сылӧн висьӧ сьӧлӧмыс, мый не сӧмын котравны да лӧмӧн уджавны, а и ӧдйӧ ветлӧдлыны сылы оз позь.
Плӧтина вомӧн бузгысь водопад регыд кутіс слабмыны, сэсся дзикӧдз дугдіс.
Станция вӧлі спаситӧма.
Сӧмын фундамент пельӧсъясысь ваыс путкыльтӧма кымынкӧ из.
А Савелий Максимович дыр кежлӧ висьмис.
Шогӧ уси сиктыс дзоньнас.
Челядь весиг дугдісны дурны переменаяс дырйи: Савелий Максимович керкалӧн ӧшиньясыс видзӧдісны школьнӧй дворӧ, а шумитӧмыс, шуис Мария Сергеевна, висьысьлы вреднӧ.
Савелий Максимович квартираӧ ваялісны сы мында ма, вый, нӧк, шаньгаяс да пирӧгъяс, быттьӧкӧ сійӧ кулӧ омӧльтчӧм вӧсна и сійӧс дугдывтӧг, асывсянь войӧдз, колӧ вердны.
Но Пелагея Лукьяновна (сійӧ нуӧдіс Савелий Максимовичлысь овмӧссӧ) нинӧм эз босьт да некодӧс сы дінӧ эз лэдз: сёян-юаныс пӧ и татӧг тырмӧ, а висьысь мортӧс тревожитны нинӧмла.
Ухаживайтісны сы бӧрся ӧчередьӧн Мария Сергеевна да Колтубаса фельдшер Максим Порфирьевич.
Максим Порфирьевич шуис, мый положениеыс серьёзнӧй, и Коржов юӧртіс аймакӧ.
Став лоӧмтор йывсьыс тӧдмалӧм бӧрын Обручев звӧнитӧма ачыс, и Костя, председательлӧн пиыс, сэсся висьтавліс, кыдзи батьыслы сюрӧма Обручевсянь сыысь, мыйла абу сяммӧмаӧсь видзны Савелий Максимовичӧс.
— Мыжа дерт, эгӧ видзӧй, — шога висьтавліс Коржов. — Да сійӧс ӧмӧй видзан!
Сійӧ ӧмӧй кодлыськӧ кывзас!
Век первойӧн быд сьӧкыд делӧӧ уськӧдчӧ...
И вот колӧ жӧ татшӧм лёкторлы лоны!..
Обручев ыстіс Савелий Максимович дінӧ врачӧс да быд лун звӧнитіс, юасис здоровье йывсьыс.
Миян Тыжаын сідзжӧ шызисны, кор кывлісны Савелий Максимович висьӧм йылысь.
Менам бать, Иван Потапович, да и унаӧн мукӧдъяс верстьӧ йӧз нин ас кадӧ велӧдчылӧмаӧсь сы ордын, и быдӧн зілис видлыны сійӧс, аддзӧдлыны ассьыс вӧвлӧм учительсӧ.
Но, вӧлӧмкӧ, делӧыс абу сӧмын сыын, мый найӧ коркӧ пукавлӧмаӧсь сы ордын партаяс сайын.
Сӧмын Фёдор Елизаровичкӧд сёрнитӧм бӧрын ме настоящӧя гӧгӧрвои, коді сэтшӧмыс Савелий Максимович да мый сійӧ значитӧ быдӧнлы.
Фёдор Елизарович воскресеньеӧ муніс вӧлӧн Колтубаӧ видлыны Савелий Максимовичӧс, а ме да Генька вӧтчим сы бӧрся, надейтчим, мый и миянлы удайтчас пыравны висьысь дінӧ.
Но Пелагея Лукьяновна, кӧть кыдзи ми эгӧ корӧй, эз лэдз миянӧс.
Сійӧ эз лэдз эськӧ и дядя Федяӧс, да Савелий Максимович, гӧлӧс сертиыс тӧдӧм бӧрын, ачыс чукӧстіс сійӧс ас дінас.
Фёдор Елизарович эз дыр сэні ов, сэсся сёрнитіс докторкӧд да петіс зумыш, шог.
— Лёкӧсь делӧясыс, ребята! — шуис сійӧ.
— Доктор ачыс оз тӧд, мыйӧн ставыс помасяс.
Сьӧлӧмыс сылӧн зэв слаб лоӧма...
Кутшӧм орёл вӧлі!
А ӧні...
Да и веськыда колӧ шуны: дас морт пыдди уджавліс, ас йывсьыс некор эз думайтлы.
Машина и сійӧ важмӧ, киссьӧ, не сӧмын сьӧлӧм...
Ӧтитор оз важмы, киссьы — сылӧн душаыс!..
Ми кутім юасьны.
Фёдор Елизарович ӧтвечайтіс скупа, ӧти кывъясӧн, сэсся увлекитчис да юасьтӧг нин заводитіс висьтавлыны.
И кымын водзӧ сійӧ висьтавліс, сымын быдмис миян синъяс водзын Савелий Максимович.
Вӧлӧмкӧ, мый найӧ ӧта-мӧднысӧ тӧдӧны ещӧ гражданскӧй война кадсянь на.
Фёдор Елизарович — сэки ещӧ дзик на том зон — веськалӧма взводӧ, кодӧн командуйтлӧма Савелий Лозовой, зэв гажаа сьылысь да душа-морт, коді ӧтчаяннӧя керасьліс сабляӧн.
ЧОН-лӧн * отряд, кытчӧ пыравліс Лозовойлӧн взводыс, тышкасьліс бандитъяс шайкаяслы паныд, кодъясӧс вӧлі котыртӧма местнӧй кулакъясысь да кольӧм колчаковецъясысь.
* ЧОН — контрреволюциялы паныд тышкасьӧм кузя особӧй назначениеа частьяс, кодъяс вӧліны Октябрьскӧй революция бӧрын первойя дас вонас.
Ранитісны найӧс — Савелий Максимовичӧс да Фёдор Елизаровичӧс — ӧти бойын, а лечитчигкостіныс главнӧй бандитсӧ, подъесаул Кайгородовӧс, кутӧмаӧсь Катандаын, кайгородовскӧй бандаӧс вӧлі жугӧдӧма, и воюйтны сэсся вӧлі некодкӧд.
Но Савелий Лозовой думайтіс мӧдногӧн.
Аддзис сійӧ, кыдзи олӧ Алтайын пемыд, нуждаӧн личкӧм народ, да решитіс, мый ӧні и заводитчӧ медся сьӧкыд да дыр кад кежлӧ нюжалана война — мортлӧн шуд вӧсна война.
Торъявлісны найӧ некымын во кежлӧ.
Фёдор Елизарович локтіс аслас горн дорӧ, гӧтрасис, а Савелий Лозовой муніс велӧдчыны: первой Бийскӧ, сэсся Новосибирскӧ.
Сійӧ кад кежлас, кор сійӧ помаліс велӧдчӧмсӧ, Колтубаын восьтісны начальнӧй школа, и Савелий Максимовичӧс мӧдӧдісны сэтчӧ заведующӧйӧн.
Встретитісны сійӧс да сылысь том гӧтырсӧ, сідзжӧ учительницаӧс, эз зэв меліа.
Кулакъяс да подкулачникъяс учительясын сразу кутісны чувствуйтны врагъясӧс.
Да и найӧ, кодъяс гӧльджыкӧсь, асланыс пемыдлун вӧсна первойсӧ кӧсӧя видзӧдісны: воис пӧ велӧдны ум-разумӧ, а ми бокысь вайӧм умтӧг овлім и водзӧ кыдзкӧ-мыйкӧ олам...
Но сійӧ вӧлӧма сэтшӧм чорыд морт, мый нинӧм сійӧс эз повзьӧдлы.
А сійӧс не сӧмын повзьӧдлісны, но и лыйлісны...
Вӧлі тайӧ сёрӧнджык нин, кор заводитчис коллективизация, и кулакъяс, кодъяс кутісны чувствуйтны ассьыныс гибельсӧ, заводитлісны повзьӧдлыны народӧс.
Сійӧ кад кежлӧ Савелий Максимович гӧгӧр кутісны чукӧртчыны гӧль йӧз.
На лыдын вӧлі и Коржов. Важся боевӧй дружбасӧ дум вылас уськӧдӧм бӧрын Савелий Максимович и дядя Федяӧс кыскис ас дінас.
И артмис сідзи, мый Савелий Максимович лои эз прӧстӧ учительӧн, а став округсӧ олӧмӧ велӧдысьӧн.
Кодлӧн кутшӧм шог — ставныс сы дінӧ сӧветла, отсӧгла.
Сӧмын шоглунтӧ да нуждатӧ дӧмасӧн он дӧм, найӧс вужсяньыс колӧ нетшыштны.
Котыртісны колхоз, ичӧтикӧс, первойсӧ гӧльӧс, а сэсся ыдждіс, и мӧдӧдчис — государство отсаліс машинаясӧн, ссудаясӧн...
Колхозын лои партячейка, а Савелий Максимович лои сэні секретарӧн — сійӧ ещӧ карын на пыравлӧма партияӧ, — да сідзи и талунӧдз на веськӧдлӧ парторганизацияӧн.
Заводитлісны сійӧс вуджӧдны мӧд удж вылӧ, сетны ыджыдджык должность — нинӧм вылӧ эз сӧгласитчы!
И эз сы вӧсна, мый важ местаас вужъясис, велалӧм пельӧскӧд торйӧдчыны жаль, а сы вӧсна, мый сыын аддзис ассьыс долгсӧ да олӧмлысь цельсӧ: тайӧ пемыд пельӧссӧ сійӧ садьмӧдіс да должен ассьыс делӧсӧ нуӧдны водзӧ, кытчӧдз вынъясыс тырмасны.
А вынъяссӧ сійӧ эз жалитлы, уджаліс дас морт пыдди.
— Мыйӧ эськӧ эз босьтчывны, кутшӧм бур делӧ эз заводитлыны — быдлаын Савелий Максимович либӧ первойӧн мӧвпсӧ сетас, либӧ кодӧскӧ ас кадӧ поддержитас.
Ыджыд тайӧ делӧ — ас кадӧ мортӧс поддержитны! — шуис Фёдор Елизарович. — Сылы эськӧ важӧн нин шойччыны кад: сьӧлӧмыс сылӧн висьӧ, а пиыслӧн пӧгибнитӧмыс и дзикӧдз слабмӧдіс...
Гӧтырыс со кулі, коли ӧтнасӧн.
Нылыс сылӧн верӧссайын Томскын, асланыс керка — ставторйыс эм, ас дінас корӧ, весиг коркӧ воліс, нуны надейтчис, а нинӧм эз артмы — эз мун.
Ме сідзжӧ заводитлі уговаривайтны: «Лечитчыштны, мися, тэныд колӧ, Савелий Максимович, шойччыны кад.
Тэ заслужитін нин тайӧ наградасӧ, медым спокойнӧя олыштны...» — «А тайӧ, — шуӧ, — абу награда, а наказание!
Меным медся бур награда — кольччыны аслам пост вылын.
Мыйла нӧ ті кӧсъянныд мырддьыны менсьым тайӧ шудсӧ?»
Сравнитны кӧ миянлысь важся да ӧнія олӧмнымӧс — тӧдны он вермы...
И быдпӧлӧс делӧ бердӧ, быдпӧлӧс вежсьӧм дорӧ сійӧ инмӧдчыліс — первойӧн босьтчыліс да нуӧдіс ас бӧрсяыс мукӧдӧс...
Кутшӧма колӧ радейтны йӧзӧс да кутшӧм смелӧн колӧ лоны, медым мунны водзын!..
Вот сідзи, ребята...
А ті думайтанныд, прӧстӧ учитель!
Фёдор Елизарович ланьтӧ, чӧв олам и ми.
Ме дыр думайта миян дзориник Савелий Максимович йылысь, тыдавтӧм цепочка йылысь, коді нюжалӧма Сандросянь да насянь, кодъяс вӧліны Сандроӧдз, Савелий Максимовичлань, сысянь — Фёдор Елизаровичлань, Антонлань; кыдзи тайӧ цепочкаыс быдмӧ, быдмӧ, вожавлӧ, писькӧдчӧ дзик быд пельӧсӧ да шымыртӧ ставсӧ, странасӧ ставнас.
Быдлаын, колӧ чайтны, вӧліны асланыс Сандрояс, быдлаын эмӧсь асланыс Савелий Максимовичьяс, дядя Федяяс да Антонъяс.
Найӧ мунӧны водзын, писькӧдӧны первойя трӧпаяс, трӧпаяс паськалӧны, пыр унджык и унджык йӧз мунӧны на кузя, и со ставныс нин мунӧны сыланьӧ, мый вӧсна мучитчылісны, страдайтлісны да кувлісны Сандрояс, мый вӧсна, асьнысӧ жалиттӧг, тышкасьӧны Савелий Лозовойяс...
И кутшӧм тайӧ мича — лоны водзын мунысьясӧн, писькӧдны трӧпаяс, код кузя мунасны мукӧдъяс!
20. МИ — АРТИСТЪЯС
Савелий Максимович бурдіс, быри миян шогным, и школа бара ловзис.
Ӧні, кыдзи и водзті, переменаяс дырйи лыбліс гажаа ноксьӧм, поснияс тыртлісны дворсӧ ёся чирзӧмӧн.
И эз сы вӧсна, мый колӧ вӧлі чирзыны, а прӧстӧ сы вӧсна, мый мӧдногыс найӧ эз кужны да час чӧж чӧла пукалӧм бӧрын налы лӧсьыд песласьыштны да убедитчыны, мый гӧлӧсыд тэнад абу вошӧма да абу лоӧма гортӧмджык, а важмозыс пель чунавмӧн гора.
Весиг Савелий Максимович, кажитчӧ, вӧлі рад тайӧ уна гӧлӧса шумыслы: кодлы нӧ воӧ сьӧлӧм вылад висьӧмлӧн шог чӧвлуныс?
Сӧмын ӧні Савелий Максимович, коді и водзті ветлӧдліс надзӧникӧн, сёрнитліс гӧлӧссӧ ыдждӧдлытӧг, ветлӧдліс ещӧ надзӧнджык да видзчысьӧмӧнджык, быттьӧ быд секундаӧ сыын вермис жугавны мыйкӧ сэтшӧм рӧшкыдтор, друг кӧ бергӧдчыны либӧ горӧдны.
Ми тӧдім, мый сылы опаснӧ быд волнение, да став вынъясӧн зілим не вӧчны нинӧмтор, мый эськӧ вермис сійӧс дӧзмӧдны.
Но сійӧ вӧлі важкодь деятельнӧйӧн да беспокойнӧйӧн.
Важмозыс сы дінӧ волывлісны асланыс делӧясӧн быдпӧлӧс йӧз Колтубаысь, волывлісны орчча сиктъясысь, важмозыс сійӧ тӧдіс ставсӧ, мый вӧчсис округын, удитліс сетны ассьыс став урокъяссӧ да весиг отсавны Мария Сергеевналы веськӧдлыны пионеръясӧн.
Сійӧ волывліс пӧшти миян быд сбор вылӧ и эз этшаысь, сӧмын некымын кыв шуӧмӧн, веськӧдліс миянӧс кутшӧмкӧ выль, интереснӧй делӧ вылӧ.
Тадзи лои и сэки, кор ми лӧсьӧдчим ноябрь 7 лун кежлӧ.
Кыдзи кӧть ми эгӧ обсуждайтӧй — нинӧмтор, стенгазета лэдзӧмысь кындзи, классъясын беседаяс да общӧй собрание кындзи, предложитны эгӧ вермӧй.
— А ті вӧчӧй вечер да гӧтӧвитӧй ассьыныд концерт либӧ весиг спектакль, — шуис Савелий Максимович.
Спектакль?
Школаын?..
Колтубаса клубын драмкружок мукӧддырйиыс сувтӧдлӧ ассьыс спектакльяс, но налӧн эм сцена, декорацияяс, и сэні гырысьяс.
А кыдзи нӧ миянын?
Сцена абу, занавес абу, нинӧмтор абу.
И коді нӧ кутас ворсны?
Некод жӧ оз куж.
— Временнӧй сцена позьӧ вӧчлыны.
А ворсны кутанныд асьныд, велаланныд.
Не выпишитны жӧ татчӧ Москваысь артистъясӧс?..
Первойсӧ тайӧ мӧвпыс повзьӧдліс миянӧс, кажитчис олӧмӧ пӧртны позьтӧмӧн, сэсся кутіс ёнджыка кажитчыны, и медбӧрын ми ӧзйим ыджыд кӧсйӧмӧн пуктыны настӧящӧй спектакль да вӧчны ставсӧ сідзи, кыдзи настӧящӧй театрын.
Но мый петкӧдлыны?
Зэв регыд лои гӧгӧрвоана, мый ыджыд пьеса миянлы не пуктыны: колӧны уна костюмъяс, декорацияяс, и, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый ворсны кӧсйысьясӧс кӧть вӧлі чинтав, сы мында ворсны кужысьясӧс не корсьны, да и кадыс Октябрӧдз абу нин сэтшӧм уна — артистъяс оз удитны велӧдны гырысь рольяссӧ.
Кузя вензьӧм бӧрын сувтім Мария Сергеевналӧн предложение вылӧ: поснияс ворсасны «Чери кыйысь да чери йылысь мойд», а старшӧй классаяс — «Борис Годуновысь» да «Тарас Бульбаысь» отрывокъяс.
Но медводз колӧ вӧлі выяснитны сцена йылысь.
Ми котӧртім Антон дінӧ — коді нӧ ещӧ бурджыка отсалас миянлы.
Антонлы миян затеяным зэв ёна воис сьӧлӧм вылас, и сійӧ локтіс школаӧ, медым артыштны места вылын, кыдзи ставсӧ вӧчны.
— Мый нӧ, зэв прӧстӧ! — шуис сійӧ недыр думайтыштӧм бӧрын. — Залыс ыджыд.
Босьтны куим-нёль рад партаяс, на вылӧ пуктавны пӧвъяс — вот и сцена, а канцелярия лоӧ артистическӧй уборнӧйӧн.
Пӧвъяссӧ Лапшин сетас, сылӧн эмӧсь куим метр кузьта пӧвъяс...
— Оз туй! — вочавидзис Савелий Максимович. — Партаясӧ кӧрт тувъяс кутан тувъявлыны?
— Но мыйла нӧ!
Прӧстӧ пуктавны, кӧрт тувъястӧг.
Лапшин и пӧвъяссӧ оз сет кӧрт тувъясӧн тшыкӧдлыны...
Нинӧм, артмас и сідзи.
Занавес да декорация босьтам клубысь.
Тіянлы кутшӧмъяс ковмасны?
— «Бульбалы» — степь, вӧр.
«Годуновысь» петкӧдлам Чудово монастырын да фонтан дорын сценаяс.
А мукӧдлы — море, керка, дворец...
— Лёкӧсь делӧясыс! — тӧждысьӧмӧн кутчысис аслас рыжӧй чубӧ Антон. — Кытысь нӧ миянлы дворецыс?
Миян сӧмын вӧр да керка и эм.
Да миян декорацияным татчӧ оз тӧр.
И лӧсялана костюмъяс миян абуӧсь.
Ми жугыльмим сэтшӧма, мый весиг нинӧм эгӧ вермӧй шуны.
— Водз на ныръяснытӧ ӧшӧдны, — шуис Савелий Максимович. — Петан туй аддзам.
Ме лыддьылі, мый кӧнсюрӧ декорацияяс пыдди пӧльзуйтчӧны диапозитивъясӧн.
Рисуйтасны стеклӧ вылӧ, сюясны волшебнӧй пӧнарӧ — и пӧжалуйста, стенын декорация.
Пӧнар миян эм, и художница эм, — сійӧ видзӧдліс Мария Сергеевна вылӧ. — Мойдыдлы унджык он и думышт — сэні ӧд картинаяссӧ ӧдйӧ вежлавны колӧ.
Монастырын сцена позьӧ и декорациятӧг петкӧдлыны либӧ сідзжӧ стеклӧ вылӧ рисуйтны келья.
А «Бульбалы» да фонтан дорын сценалы клубысь босьтны «вӧр», туяс.
Вот сӧмын фонтан дорын сцена — а кытысь жӧ босьтны фонтансӧ?
— Вӧчны! — шуис Пашка.
— Правильнӧ, Павел! — пыркнитіс чубсӧ Антон. — Ыджыд тай, фонтан!
Электростанция вӧчим, а тані фонтан огӧ кужӧй?..
Вот менам и отсасьысь эм, ми сыкӧд вӧчам.
Пашка довкнитіс юрнас, заводитліс вӧчны стрӧг, делӧвӧй чужӧм, но сӧмын пӧльтчыліс, весьшӧрӧ ассьыс радлӧмсӧ дзебны зілиг.
Мӧд луннас урокъяс бӧрын Мария Сергеевна лыддис миянлы став сценаяссӧ, кодъясӧс колӧ ворсны, а Савелий Максимович дыр висьтавліс сэкся кад йылысь, геройяс да обычайяс йылысь.
Кӧть эськӧ ми и асьным лыддьылім Пушкинӧс да Гогольӧс, велӧдлім история, тайӧ рассказыс миянлы зэв унатор объяснитіс.
Сытӧг эськӧ вӧлі сьӧкыд, сы вӧсна мый ӧти делӧ — прӧстӧ сідз лыддьыны, а мӧд делӧ — ворсны сцена вылын.
Но спектакльӧдз вӧлі ылын на, а миян муртса эз ло скандал, кор делӧыс воис рольяс юклӧмӧдз.
Мойдкӧд вӧлі прӧстӧ: Вася Маленькийлы сетісны чери кыйысьлысь рольсӧ, Любушкалы — старукалысь рольсӧ, а нёльӧд класса нывкалы, Оля Седыхлы, — Зарни черилысь роль.
Правда, мучитчыштім Пушкинкӧд.
Мария Сергеевна шуис, мый авторсянь текстсӧ должен лыддьыны Ведущӧй.
Сійӧс колӧ гримируйтны, медым лои Пушкин кодьӧн, сійӧ кутас пукавны либӧ сулавны сцена вылын бокын да ставтор йывсьыс висьтавлыны.
Но кутшӧм нӧ ми Пушкинъяс?
Корсим, корсим сэтшӧм сямасӧ да медбӧрын сувтім сы вылӧ, мый Сергей Лужин (миян классысь) медся бура декламируйтӧ стихъяс, сылы и лоны Пушкинӧн.
«Борис Годуновкӧд» артмис вывті лёка — тайӧ разын ме вӧсна.
Катеринкалӧн соперницаяс эз вӧвны, сійӧс сразу вӧлі признайтӧма медся лӧсяланаӧн Марина Мнишеклысь роль ворсӧм вылӧ.
Тайӧ и збыль: мукӧд нывкаясыс миян сэтшӧм топыд виръяяӧсь да гӧрд банбокъясаӧсь, мый найӧс кӧть юр вывсяньыс да кок улӧдзыс пызьӧн киськав — найӧ оз кельдӧдны да оз лоны аристократкаяс кодьӧсь, а Катеринка косіник, кельыд чужӧма, да сійӧ и театрын вӧвлӧма, тӧдӧ, кыдзи да мый колӧ вӧчны.
А Пименӧс ворсны друг шуисны меным.
— Вот и бур! — серӧктіс Катеринка. — Сійӧ ӧд летописец и эм, сыысь бурджыка некод оз ворс.
Вот тэныд и на!
А месӧ надейтчи, мый сійӧ кутас корны, медым ме вӧлі Самозванецӧн!
Ачым ме та йылысь думайті дзик первойсяньыс: и рольыс ыджыд, и сійӧ том, и костюмыс должен лоны мичаӧн, и сэсся — ме эськӧ ворсі Катеринкакӧд ӧтлаын...
Дыр-ӧ нӧ ещӧ кутасны казьтывлыны меным тайӧ мустӧм летописьсӧ?
И ме ог кӧсйы да ог куж старикъясӧс ворсны...
Ме сідзкӧ сӧвсем ог кут участвуйтны.
— Ещӧ некод на нинӧмтор оз куж, — шуис Мария Сергеевна. — И тэ, весьшӧрӧ, Березин, ичӧт моз капризничайтан.
Пименлӧн рольыс — зэв бур, но сьӧкыд.
Сійӧс, пӧжалуй, сьӧкыдджык ворсны Самозванецӧс дорысь.
А ми тэныд сійӧс дӧверяйтам, сы вӧсна мый тэ справитчан...
Ӧти кывйӧн кӧ, менӧ уговоритісны.
Самозванецӧн индісны Костя Коржовӧс.
Меным кӧ эськӧ аслым эз вӧв окота ворсны тайӧ рольсӧ, ме эськӧ сідзжӧ признайті, мый сійӧ лӧсялана — век сідзи форситӧ да пӧръясьӧ, мый дзик Самозванец кодь.
Сійӧ сэки жӧ выдумайтіс, мый сійӧ и чужӧмнас сы кодь: нырыс чангыля, и весиг родинка эм, кыдзи Лжедмитрийлӧн.
Чангыль ныра — тайӧ збыль, а родинка йылысь выдумайтіс — прӧстӧй гыжна туй.
«Тарас Бульба» кузя делӧыс муртса эз дзикӧдз торксьы.
Генькаӧс вензьытӧг шуисны Бульбаӧн, но Андрийӧс ворсны некод эз сӧгласитчы.
Мария Сергеевна сёрнитіс, сёрнитіс да медбӧрын дӧзмис:
— Да мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Мыйла некод оз кӧсйы лоны Андрийӧн?
— Зэв тай колӧ!
Сійӧ жӧ предатель, рӧдиналы изменитіс...
Эз этша ковмы мучитчыны Мария Сергеевналы, кытчӧдз эз удайтчы уговоритны Фимкаӧс, мый некод сійӧс оз кут лыддьыны предательӧн да изменникӧн, сійӧ кӧ ворсас Андрийлысь рольсӧ.
Ми перепишитім рольяссӧ, велӧдім найӧс, и заводитчисны репетицияяс.
Партаяс вӧліны миянлы декорацияясӧн му полушариеяслӧн карта — горизонтӧн, а пӧтӧлӧкбердса лампочка — то шондіӧн, то тӧлысьӧн, то сись помӧн.
Ми сідзи увлекитчим, мый дугдім аддзыны окружающӧйсӧ да асьнымӧс сэтшӧмъясӧн, кутшӧмӧсь ми эмӧсь, и збыльысь мучитчим да страдайтім.
И эз нин миян синъяс водзын вӧв дженьыд платьеа, ыджыд синъяса Катеринка, а гордӧй, мудер интриганка Мнишек; эз быдлунъя Генька, а скӧр казацкӧй рыцарь да бать Бульба, и эз чиклясьысь Фимка, а аслас позорысь яналӧм Андрий...
Мӧдногӧн кӧ ставыс тайӧ воис бӧрынджык нин, а первойсӧ ми сэтшӧма мыйвынысь горзім да сэтшӧм тэрмасьӧмӧн барабанитім ассьыным репликаяснымӧс, быттьӧкӧ кывъясыс миян крукасьлісны горшӧ да найӧс ӧдйӧнджык колӧ вӧлі йӧткыштны, медым не виньдыны.
Мукӧд челядьыслы кувтӧдзыс вӧлі интереснӧ, и найӧ зілисны кутшӧмкӧ ногӧн пырны репетиция мунанінӧ, но ми некодӧс эгӧ лэдзлӧй: ӧти-кӧ, медым эз мешайтны; мӧд-кӧ, кутшӧм нӧ интерес, ставныс кӧ водзвыв кутасны тӧдны ставсӧ!
Репетируйтім ми быдлаын, а не сӧмын классын: переменаяс дырйи, гортын, гортӧ и школаӧ мунігӧн.
И кымынысь лым улын кынмӧм ньыв пуяс кывлісны Пименлысь «медбӧръя сказаньесӧ» либӧ Мариналысь гордӧй, презрительнӧй кывъяссӧ!
Мам, менсьым броткӧмӧс кылӧм бӧрын: «<rus>...а за грехи, за тёмные деянья спасителя смиренно умоляют...</rus>» — весиг повзис:
— Тэ мый тайӧ юрбитны заводитін?
Кытысь тайӧс тэ кывлін?
— Тайӧ абу молитва, мам, а роль.
— Кутшӧм ещӧ роль?
Вот ме батьыдлы висьтала!
Велӧдӧны, велӧдӧны найӧс, а найӧ — кыдзи полокалӧяс.
Мун со Луша баб ордӧ, да и броткы сыкӧд...
Мый тэныд школаад шуасны?
Но, кор тӧдмаліс, мыйын делӧыс, серамыс петіс аслас повзьылӧм вылӧ.
А Костя Коржов — сійӧ сідзи и койис быд воськолын Самозванец рольысь кывъяссӧ.
Сывйыштас ассьыс Сергей Лужин другсӧ сідзи, мый сійӧ горӧдас не аслас гӧлӧсӧн, а сэсся:
Кор невернӧя решитлывліс задачасӧ, сійӧ кутчысьліс кияснас юрас да трагическӧя шулывліс:
Сійӧ весиг Савелий Максимович урок вылын, кор вӧлі абу велӧдӧма гортса уджсӧ, карта дорӧ мунігӧн шуис:
Куим минута чӧж сулалыштӧм бӧрын да весьшӧрӧ уроксӧ дум вылас уськӧдны зілигтыр, сійӧ яндысьӧмпырысь нюммуніс, но и сэки сылӧн быдлунъя кывъяс пыдди петісны йӧзлӧн, самозванецлӧн кывъяс:
Воис и миян час — матыстчис ноябрь витӧд лун, кор школаын должен вӧлі лоны вечер.
Сійӧс нарошнӧ индісны ноябрь витӧд лун кежлӧ, сы вӧсна мый ноябрь квайтӧд лунӧ — клубын торжественнӧй заседание.
Урокъяс бӧрын ми огӧ нин удитӧй Тыжаӧдз котӧртлыны — квайт час кежлӧ индӧма заводитчӧмсӧ, и ми кольччам школаӧ.
Фимка мунӧ Костя Коржов ордӧ, а миянӧс нуӧдӧ Мария Сергеевна ас ордас, медым вердыштны.
Но ми пӧшти нинӧмтор огӧ сёйӧй — сэні ӧмӧй ӧбедӧдз!
Ӧтнасӧн Пашка делӧвитӧя ставсӧ ӧвтыштіс-сёйис, мый сы водзӧ вайлісны, да котӧртіс Антон ордӧ.
Пашка талун главнӧй механик: кутас восьтавны да тупкавны занавес, лыйсьыны, вӧчны фонтан, и сылы некор пукавнысӧ.
Миянлы сідзжӧ оз пукавсьы, и ми мунам школаӧ, а Катеринка кольччӧ: Мария Сергеевна должен лӧсьӧдны сылы костюм. — Марья Осиповналӧн важ шӧвк платьеыс талун лоӧ польскӧй аристократкалӧн бальнӧй туалетӧн.
Школаын гажа шум.
Вечер заводитчытӧдз ещӧ некымын час на, но челядь чукӧртчӧмаӧсь нин да зіля отсасьӧны Антонлы: кыскалӧны пӧвъяс да петкӧдлӧны классъясысь партаяс.
Партаяслӧн нёль рад лои сцена джоджлы подулӧн, а мукӧдъяссӧ сувтӧдалісны залӧ скамьяяс пыдди.
Ӧткымын челядь пырысь-пыр жӧ пуксялісны первойя партаяс сайӧ — займитісны местаяс — и, дерт нин, оз чеччыны заводитчытӧдзыс, полісны, мый на местаӧ пуксясны мукӧдъяс.
Антон да ещӧ кык зон ӧдйӧ вӧчӧны сцена джодж, пӧтӧлӧк бердтіыс стенсянь стенӧдз нюжӧдӧны сутуга, йитӧны блокъяс;
Пашка кыскыштӧ гезйӧд, и, кольчаяснас зёлякыліг, занавес тупкӧ сценасӧ.
Но пырысь-пыр жӧ сылысь помсӧ лэптыштӧны, и сэні тыдовтчӧ юр, сэсся ещӧ, ещӧ — и тадзи дзик заводитчытӧдзыс, кыдзи кӧть найӧс оз вӧтлавны, челядь гусьӧникӧн видзӧдлывлӧны, мый жӧ вӧчсьӧ сцена вылын.
Выліас сцена дорӧ Антон ӧшӧдӧ шнур йылӧ некымын лампочка, видлӧ пӧнар, кулиса пӧтӧлӧк бердӧ ӧшӧдӧ мешӧк дӧра вылӧ рисуйтӧм пуяс.
Миян сценалы найӧ зэв джуджыдӧсь, и улыс помъяссӧ ковмис кусыньтыштны, но тайӧ нинӧм — залсянь оз кут ёна тӧдчыны.
Сэсся Антон да Пашка вӧчӧны фонтан — ӧні ещӧ абу на настӧящӧй, изъястӧг, а прӧстӧ сідзи, видлӧм могысь.
Ещӧ водзджык на Пашка корис Савелий Максимовичлысь став резинӧвӧй трубкаяссӧ, кодъяс вӧліны физическӧй приборъяс тыра шкапын;
Антонлӧн электростанциясьыс сідзжӧ сюрины трубка торъяс, кодъяс служитлісны изоляция пыдди.
Ӧні найӧ йитлӧны став трубкаяссӧ, и артмӧ кузь резинӧвӧй кишка.
Ӧти помсӧ сылысь кӧрталӧма ичӧтик пӧв бердӧ, кодӧс пуктӧма сцена шӧрас, а мӧдыс джодж кузяыс кыссьӧ кулиса сайӧ, кӧні табуретка вылын сулалӧ ва тыра ведра.
Но ваыс фонтанӧн брызьгыны оз кӧсйы.
Пашка вомнас кыскӧ резинӧвӧй кишкаысь воздухсӧ, и ваыс заводитӧ петны вӧсньыдик струяӧн.
— Пукты ещӧ табуретка, — шуӧ Антон.
Ваыс заводитӧ петны ёнджыка.
— Ещӧ ӧтиӧс!
Вот тайӧ настӧящӧй фонтан!
Струяыс кайӧ метрӧн джынйӧн кымын вылнаӧдз, но регыд дугдӧ.
Антон кӧрталӧ пӧвтор вылысь трубкасӧ сутугаӧн — струяыс лоӧ зэв вӧсньыдик: татшӧм струя дырйи ваыс тырмас сцена ворсігчӧж.
— Ӧні ачыд кӧзяйничайт, а ме муна артистъясӧс гримируйтны.
Справитчан? — шуӧ Пашкалы Антон.
— А чайтан ог! — важнӧя ӧтвечайтӧ Пашка.
Сійӧ ляксьӧма нин юр вывсяньыс да кок улӧдзыс, кӧтасьӧма аслас фонтан улын, но шуда да уверен, мый сытӧг непременнӧ ставыс провалитчас. — Гашкӧ, первой звӧнок нин позьӧ сетны?
— Энлы, удитан звӧнитнытӧ.
Мария Сергеевна да Катеринка воисны, ми ставным заводитім пасьтасьны.
Канцелярияысь ӧти пельӧс торйӧдім прӧстыняӧн, сэні вашкӧдчигтырйи да серӧктавлігтырйи пасьтасьӧны нывкаяс.
Медся кокни пасьтӧдны Вася Маленькийӧс: еджыд гач, дӧрӧм да шапка — вот и став костюмыс.
Збыль, ставыс сылы зэв ыджыд: гачсӧ ковмис кӧртавны киняулас, а кок помсӧ джынвыйӧныс пуджны, дӧрӧмыс пӧшти коклябӧрӧдзыс, но тайӧ немтор — вӧнявны, и ставыс ладнӧ.
Любушкакӧд сідзжӧ абу сьӧкыд.
Боярынялӧн да царицалӧн костюмъяс миян абуӧсь, и Мария Сергеевна аддзис петан туй: кор Любушка лоӧ боярыняӧн, сійӧ плавгас ас вылас Пелагея Лукьяновналысь цвета чышъянсӧ, а кор царицаӧн — Мария Сергеевналысь кузь сыръяса еджыд шӧвк чышъянсӧ да картонысь вӧчӧм кокошник.
А вот миянкӧд сьӧкыдджык.
Сьӧд скуфейкаяс меным да Костялы — Гришка Отрепьевлы — Мария Сергеевна вурис, но подрясникъяс судзӧдны некытысь.
Найӧс вежӧны Максим Порфирьевич амбулаторияысь санитаркаяслӧн коричневӧй халатъяс.
Лёк сӧмын — мый найӧ зепъясаӧсь да кӧртавсьӧны бӧрсяньыс кык кӧвйӧн — колӧ вурны.
Мария Сергеевна пасьтӧдӧ нывкаясӧс, и Антон заводитлӧ вурны ачыс, но некымынысь зургӧ емнас аслыс чуняс, сэсся воштӧ емсӧ да яндысигтыр шуӧ:
— Ті кыдзкӧ-мыйкӧ асьныд нин...
Ми Костякӧд ӧта-мӧднымӧс пасьтӧдім халатъясӧн да заводитім отсасьны мукӧдыслы.
Генькалы кынӧмас кӧрталім пӧдушка.
Шаровары пыдди сійӧ пасьталіс Коржов батьлысь лӧз галифесӧ.
Коржов кузь тушаа, и галифеыс сылӧн сэтшӧм ыджыд, мый настӧящӧй шаровары кодь.
Баля ку шапка сылы сетіс Савелий Максимович, а вот кафтанъяс абуӧсь.
Клубын эм ӧти виж казацкӧй кафтан, но сійӧ колӧ Самозванецлы да Андрийлы.
Кольӧ дзик ӧти петан туй — миян ворсӧм бӧрын халатъясным миян, найӧс кӧ дженьдӧдыштны, туясны кафтанъяс пыдди.
Сергей Лужинлы торъя костюм оз ков — сійӧ кутас пукавны.
Сійӧс пасьтӧдӧны сьӧд пинжакӧн, а голя гӧгӧрыс гартӧны пышнӧй еджыд шарп, медым вӧлі кыдзи жабо, шуӧ Мария Сергеевна.
Сылы Антон вайис настӧящӧй сьӧд парик да бакенбардъяс, а кор гримируйтіс, не кӧ видзӧдны улӧ, кокъяс вылас, артмӧ самӧй настӧящӧй Пушкин.
— Но кыдз, артистъяс, дасьӧсь? — пыригмозыс юалӧ Савелий Максимович.
— Абу, абу! — повзьӧмӧн горзам ми.
— Кад заводитны, публикаыс волнуйтчӧ.
Зал дугдывтӧг шумитӧ, и пыр частӧджык заводитӧны клопайтны да зымӧдны кокъяснас.
Кутшӧм абу сознательнӧйӧсь!
Мыйла эськӧ ме зымӧді, юавсьӧ?
Колӧ жӧ лӧсьӧдчыны, збыльысь...
— Заводитӧй, Савелий Максимович!
Доклад да антракт кості — удитам, — шуӧ Антон.
Савелий Максимович мунӧ.
Кылӧ звӧнок.
Зал ланьтӧ.
Антон заводитӧ клеитавны миянлы тошъяс да усъяс.
Специальнӧй юрси миян абу, и сы пыдди мунӧ пакля; сӧмын меным, Вася Маленькийлы да Генькалы бӧрыннас паклясӧ пудритӧ, а Остаплысь уссӧ зыралӧ саӧн, медым вӧлі сьӧд.
Медся лӧсьыд артмис ускыс Генькалӧн — кузь кыз калбасъясӧн сійӧ весьт кузя ӧшӧдчӧма увлань.
Менам тошкӧй дзик кынӧмӧдз, ускӧй дзикӧдз тупкӧ вомӧс.
Сійӧ быттьӧкӧ сідзи и колӧ, сӧмын пакляыс пырӧ вомӧ, а сы пытшкӧ кольӧм сювйыс зурӧдчӧ да гильӧдчӧ.
Антон ляскис меным и синкымъяс — кузьӧсь, пушыдӧсь.
Ӧти кывйӧн кӧ, ме ногӧн артмис повзьӧдчысь, чӧрт сяма, но ставныс шуӧны, мый зэв бур, настӧящӧй старик, дзик летописец кодь, быттьӧкӧ найӧ аддзылісны кӧть ӧти ловъя летописецӧс!
Ныръяс вылӧ миянлы Антон вӧчӧ еджыд визьяс, а ныр бокъяссӧ мавтӧ гӧрдӧн.
Меным коричневӧй краскаӧн ещӧ вӧчӧ чукыръяс.
Менӧ кӧть неуна, а Любушкаӧс сідзи рисуйтіс, мый сійӧ лои татуированнӧй индеец кодь.
Но быттьӧкӧ тадзи и колӧ — сцена вывсянь тайӧ кутас тыдавны, кыдзи настӧящӧй чукыръяс.
Залын клопайтӧны — доклад помассис.
Ӧні миянлы заводитны, а Мария Сергеевна век на пасьтӧдӧ Катеринкаӧс.
Мый дыра позьӧ пасьтасьны?
Медбӧрын Антон босьтӧ грим да мунӧ прӧстыня сайӧ: Мария Сергеевна вурсигкості Антон гримируйтас Маринаӧс.
Миян пиысь некод оз вермы ас местаас пукавны, и ми жӧдзам, гӧгралам канцелярияӧд, быттьӧкӧ тӧв йылын коръяс, котӧртлам сцена вылӧ да бӧр воам канцелярияӧ.
Гримысь кылӧ салӧ дук, чужӧм вылӧ чепӧсйӧны ньылӧм войтъяс, быттьӧкӧ ми сӧмын на петім пывсянысь, пакля сювйыс гильӧдӧ чужӧмтӧ, и меным дугдывтӧг окота гыжъясьны.
Но тайӧ ставыс нинӧм, терпитны позьӧ на, а вот мый лоӧ бӧрас?..
Сьӧлӧмӧй менам чеччӧ да заводитӧ зэв ёна тіпкыны.
— Гӧтов!
Пожалуйста, панна Мнишек, — кылам ми Антонлысь гӧлӧссӧ прӧстыня сайысь.
Катеринка петӧ и...
Тайӧ Катеринка?
Лилӧвӧй платье, кодӧс вӧнялӧма, ӧшйӧма улӧдз, дзик коклябӧрӧдзыс, паськыд раструбӧн, кышакылӧ да переливайтчӧ шӧлкӧвӧй блескӧн.
Юр вылас юрсиысь вӧчӧм джуджыд корона, кӧні дзирдалӧны, кыдзи меным кажитчӧ, бриллиантъяс.
Джуджыд сувтса воротник кытшалӧ сьылісӧ.
Кельыд чужӧмыс надменнӧй да стрӧг, синъяс улас лӧз кытшъяс.
Кышакылысь платьеыслысь бӧждорсӧ босьтӧмӧн Катеринка гордӧя ветлӧдлӧ комнатаӧд миян дінті, санитарнӧй халата няйт йӧз дінті, но оз вермы кутчысьнысӧ да, ӧти кок йылас бергӧдчӧм бӧрын, шуӧ:
— Но, кыдзи?
— Лӧсьыд! — восхищайтчӧмӧн шуӧ Костя. — «<rus>Тебя ли вижу я?..</rus>»
А меным вывті завидь: мыйла нӧ ог ме, а Костя ворсӧ Самозванецӧс?
Катеринка меным кажитчӧ сэтшӧм мичаӧн, мый ме пытшкын мыйкӧ кӧдзалӧ.
— Савелий Максимович шуис, медым сетісны мӧд звӧнок.
Регыд ті сэні? — ӧдзӧсӧд юрсӧ мыччӧмӧн скӧрысь да зывӧкпырысь шуӧ Пашка.
Ӧдзӧсӧд сыкӧд ӧтлаын пырӧны клопайтӧм шы, шум.
— Сет, сет! — шуӧ Мария Сергеевна. — Мунамӧй сцена вылӧ!
Сергей пуксьӧ ичӧтик пызан сайӧ, кодӧс вевттьӧма сьӧд материеӧн, медым эз тыдавны кокъясыс; веськыдвылас кулиса сайӧ сувтӧ Любушка-Старука, киас чӧрс да кудель; шуйгаладорас — Оля, кодлӧн юр вылас виж краскаӧн краситӧм да чери юр сямӧн рисуйтӧм колпак.
А Вася Маленький бӧрса стен дорас заводитӧ вӧйтавны марляысь вӧчӧм виж тыв.
Антон волшебнӧй пӧнар дорын нин.
Мария Сергеевна — шуйгаладорса кулиса сайын, киас книга: сійӧ кутас суфлируйтны.
— Сет коймӧдӧс! — шуӧ сійӧ Пашкалы.
Пашка лёкысь, кыдзи пӧжар вылӧ, звӧнитӧ да, вомдоръяссӧ курччӧмӧн, кыскыштӧ гезсӧ.
Занавес воссьӧ.
Колпака ичӧтик лампочкаӧн, кодӧс кутӧ Пашка, югдӧдӧма сӧмын Сергей Лужин — ӧні сійӧ ещӧ ёнджыка мунӧ Пушкин вылӧ.
Удобнӧя гырддза вылас ӧшйӧмӧн сійӧ спокойнӧя видзӧдӧ залӧ, виччысьӧ, кор сэні лоӧ шынитӧв, да заводитӧ:
Сценалӧн бӧрса стен вылас ыпнитӧ лӧзысь-лӧз море (Мария Сергеевна зэв бура ставсӧ рисуйтӧма!), а Вася Маленький, коді пӧнар югӧр улын сідзжӧ лои ставнас лӧзӧн, заводитӧ вӧйтавны ассьыс тывсӧ.
Коймӧдысьсӧ тывсӧ сійӧ шыбитӧ оз стенланьыс, а шуйгаладорса кулиса сайӧ и, Оля-Рыбкаӧс юрӧдыс кутӧм бӧрын, бӧрыньтчӧмӧн петкӧдӧ сійӧс сцена вылӧ.
— «<rus>Отпусти ты, старче, меня в море!..</rus>» — вӧсньыдик да волнуйтчӧм вӧснаыс оръясян гӧлӧсӧн шуӧ Оля.
Ставыс мунӧ кыдзи колӧ.
Некод оз торксяв, оз дзугсьы.
Тшапа чатӧртчӧмӧн Любушка сэтшӧма видӧ Стариксӧ, а Старик сэтшӧм зіля ставсӧ вӧчӧ, мый бурджыкасӧ оз и позь.
Збыль, Мария Сергеевна шуис Васялы, медым сійӧ гӧрбыльтчыштіс — старикъяс век гӧрбыльтчӧны, — но гӧрбыльтчыны Вася оз вермы.
Та пыдди сійӧ кусыньтчис да ветлӧдлӧ сідзи, быттьӧ сылӧн терпитны позьтӧма висьӧ кынӧмыс.
Юрсӧ сійӧ оз лэптыв, оз видзӧд ни залӧ, ни сыкӧд ворсысьяс вылӧ, а упорнӧя видзӧдӧ аслыс кок улас.
Старука-царица водзын сійӧ должен пӧрччыны шапкасӧ, а кор пӧрччис, залын кутісны серавны: Васялы парик эз пуктыны, и артмис — тошкыс да ускыс дзорӧсь, а шапка улас машинкаӧн шырӧм сьӧд юрси.
Сералыштісны зэв этша, а ӧти кывйӧн кӧ ставыс прӧйдитіс вывті бура.
Занавес пӧдлассис, залын кутісны клопайтны, шутьлявны (тайӧ абу сы вӧсна, мый лёк, а буретш мӧдарӧ — сідзкӧ, кажитчис).
Любушка, Оля да Сергей кутісны копрасьны, а Вася абу.
Сійӧ йӧршитчӧма канцелярияӧ да нинӧм вылӧ эз кӧсйы петны.
— Мый нӧ тэ, Вася?
Кор аплодируйтӧны, колӧ петавны.
— Мыйла? — серьёзнӧя юаліс сійӧ.
(Вася ещӧ некор на эз вӧв спектакль вылын да оз тӧд, кыдзи ставыс вӧчсьӧ.)
— Видзӧдысьяс клопайтӧны — аттьӧалӧны артистъясӧс, а артистъяс копрасьӧны — аттьӧалӧны видзӧдысьясӧс.
Вася думыштчис да нинӧм эз шу.
Неыджыд антракт — и воӧ миян ӧчередь.
Коймӧд звӧнок бӧрын сьӧлӧмӧй менам быттьӧ торъялӧ да усьӧ увлань.
А сэтчӧ ещӧ менам коклябӧр улын мыйкӧ лыйлӧ, ме чеччышта бокӧ — бара лыйӧны...
Вӧлӧмкӧ, менам тальыштчӧма пугач пробкаяс вылӧ.
Бульбалы ми заптім настӧящӧй ружье, но Савелий Максимович запретитіс пӧльзуйтчыны не сӧмын холостӧй патронъясӧн, но весиг пистонъясӧн, и кор Бульба кутас вины Андрийсӧ, Пашка должен лыйны сцена сайсянь пугачысь.
Пугачсӧ ми босьтім мӧдӧд класса ӧти велӧдчысьлысь, но пробкаыс сылӧн вӧлӧма сӧмын вит штука: на лыдысь кыксӧ ме тальышті, а коймӧдыс кытчӧкӧ гӧгыльтчис да сійӧс некыдзи не аддзыны — коли сӧмын кык.
Пашка зэв ёна скӧралӧ да видӧ менӧ кыдзи кужӧ.
Мария Сергеевна дугӧдӧ вензьӧмсӧ: кад сцена вылӧ!
Ме пукся парта сайӧ, кодӧс вӧчӧмаӧсь нето аналоя, нето пюпитр кодьӧн, паськӧда трубкаӧ гартыштӧм бумага.
— А перӧ?
Кӧні нӧ перӧыс?
Генька тӧвныр моз чепӧсйӧ канцелярияӧ, вайӧ чернила доз да ручка.
— Мый тэ!
Ӧд колӧ гусинӧй перӧ! — горӧдӧ Мария Сергеевна да зэв ёна расстроитчӧ. — Сэки ӧд стальнӧй перӧяс эз вӧвны.
И кыдзи ми вермим вунӧдны?!
Недыр кежлӧ шӧйӧвошлӧм бӧрын Пашка лэбыштӧ корсьны Пелагея Лукьяновнаӧс — сійӧ пачьяс чышкалӧ дзодзӧг бордъясӧн, ми кымынысь асьным аддзылім, — и воӧ, трофейсӧ вайӧ пӧла улас (медым залын эз казявны).
Трофей ёнакодь няйт да кушмӧма, но век жӧ тайӧ настӧящӧй гусинӧй перӧ.
Костя Коржов водӧ лабич вылӧ, заллы мышнас.
Ме — аслам местаын.
Ме дорын ӧзйӧ сись пом.
Воссьӧ занавес, и пемыд зал ньылыштӧ менам мужестволысь медбӧръя коляссӧ.
Дрӧжжитысь киӧн ме старайтчӧмӧн сюйлі перӧсӧ чернила дозйӧ, новлӧдла, новлӧдла сійӧс бумага кузя и ог вермы шуны ни ӧти кыв.
— «<rus>Ещё одно...</rus>» — кыла ме Мария Сергеевналысь шӧпкӧмсӧ.
Ог, ни ӧти кыв ме шуны ог вермы!
— Коді тайӧ? — кылӧ залын, и ме радла, мый пакляысь вӧчӧм пашкыра тош сайысь менӧ некод эз тӧд, ӧні пӧдласяс занавес, и ме пышъя сцена вылысь, школаысь, сиктысь, кытчӧ синъяс видзӧдӧны, мед сӧмын помасяс тайӧ позорыс...
— «<rus>Еще одно...</rus>» — повторяйтӧ Мария Сергеевна. — Шуав нин!
Ме вӧча не морт нога выныштчӧм.
Горшысь менам петӧ кутшӧмкӧ шыр сяма чипӧстӧм, да медбӧрын ме сибдӧм гӧлӧсӧн шӧпниті:
— Гораджыка! — горзӧны залын.
Но медся страшнӧйыс бӧрын — первойя кывъяссӧ лои шуӧма, — ӧні ме гораджыка да увереннӧйджыка шуала водзӧ:
— Колька Березин! — кылӧ кыпыда горӧдӧм залын.
Тӧдмалісны век жӧ!
Но воштысьны некытчӧ...
И друг мышкысь ме кыла тешкодь шыяс:
— Хр-р-р...
Хр-р-р...
Х-х-хр...
Тайӧ Костя изображайтӧ узьысьӧс и, медым вӧлі дзик сэтшӧмӧн, заводитӧ шкоргыны.
Залын кылӧ серам — Костя шкоргӧ ещӧ зільджыка.
— Костя, дугды шкоргынытӧ! — скӧралӧмӧн шӧпкӧ Мария Сергеевна.
— Кос... — муртса ог шу ме, но пыр жӧ вуджа аслам текст вылӧ:
Уф!
Медбӧрын монолог помассис, ӧні колӧ гижны.
— У-вау! — кылӧ менам мышкын кутшӧмкӧ нето баксӧм, нето нявзӧм: Григорий-Костя садьмӧма, чӧскыда нюжмасьӧ да очсалӧ.
Сійӧ заводитӧ сёрнитны, и ме решитча видзӧдлыны залӧ.
Сьӧд пемыдас муртса тыдыштӧны виж чужӧмъяс...
Да, бурджык сэсся не видзӧдны — таысь лоӧ ещӧ страшнӧйджык да кывйӧй ньӧти оз бергӧдчы.
А Костялы нинӧм!
Сійӧ асьсӧ кутӧ свободнӧя, весиг лишнӧй свободнӧя, и сёрнитӧ, то ӧти, то мӧд кисӧ переменаӧн лэпталігтыр.
Надзӧникӧн смелмышта и ме и кӧть киясӧн ог ӧвтчы (найӧ менам важмозыс дрӧжжитӧны), но сёрнита збойджыка.
Сценаыс мунӧ зэв бура дзик помӧдзыс, менам медбӧръя фразаӧдз.
— «Мыччы кӧстыльӧс, Григорий!» — шуа ме — и весьӧпӧртӧдз повзьӧмӧйла кӧдзавла: кӧстыльыс коли канцелярияӧ!
Костя чеччыштӧ да заводитӧ корсьны быд пельӧсысь.
Но оз позь аддзыны сійӧс, мый абу!
Костя корсьӧ да корсьӧ, а ме сулала да сулала, ог тӧд, мый вӧчны.
— Мун, мун нин! — шӧпкӧ Мария Сергеевна, но ме ог вермы вӧрзьыны места вылысь: кыдзи нӧ кӧстыльтӧгыс?
— Абу тані кӧстыльыд! — весьшӧрӧ корсьӧмысь мудзӧм бӧрын шуӧ Костя.
Водзӧ сулавны оз позь.
— Сідзкӧ оз ков, — дрӧжжитана гӧлӧсӧн шуа ме да тэрыба, Пименлӧн арлыд йылысь вунӧдӧмӧн, пета, пӧшти котӧрта кулисаяс сайӧ.
Провал!
Ачым провалитчи и дзик ставсӧ провалиті!..
Кытчӧ меным воштысьны тайӧ позорсьыс?!.
Ме ог казяв, мый Костя висьталіс ассьыс бӧръя репликасӧ, занавес пӧдласьліс да бӧр воссис.
Залсянь кылӧ ёна клопайтӧм.
— Мун!
Мун! — кыла ме быд боксянь, и менӧ йӧткыштӧны сцена вылӧ.
Зал грымакылӧ, Костя збоя копрасьӧ, а ме сулала истукан моз.
Друг аплодисментъяскӧд сорсьӧ вак-вакӧн сералӧм, а клопайтны заводитӧны ещӧ ёнджыка.
Дерт, сералӧны ме вылын!..
Ме бергӧдча, медым пышйыны, и аддза Вася Маленькийӧс: сійӧ решитӧма поправитны ассьыс ӧшибкасӧ да аплодисментъяс вылӧ петӧма ӧні.
Успӧлыс сылӧн чуктӧма, кодӧс кутӧ кинас, копрасьӧ, а зал вак-вакӧн сералӧ да клопайтӧ...
— Молодечьяс!
Бура ворсінныд, — шуӧ Савелий Максимович, коді минута кежлӧ пыралӧ канцелярияӧ.
— Збыльысь? — эскытӧг юала ме. — А кыдзи нӧ... кӧстыльыс?
— Но, кӧстыль — сійӧ пустяки!
Важнӧ, мый дзоньнас вернӧ ставыс, чувствоӧн ворсӧма...
Ставныс ӧта-мӧдсӧ торкаліг обсуждайтӧны сӧмын на ворсӧм сценасӧ да шуӧны, мый вӧлі зэв лӧсьыд, а менам гӧлӧсӧй да киясӧй дрӧжжитӧны, кыдзи настӧящӧй стариклӧн...
Повзьӧмысь измылӧм вочасӧн бырӧ, сьӧлӧмӧй быттьӧкӧ кыптӧ да воӧ бӧр ас местаас, и ме заводита думайтны, мый, гашкӧ, и збыльысь ставыс прӧйдитіс зэв бура, а мый киясӧй менам дрӧжжитісны прӧстӧ повзьӧмысла — некод ӧд оз тӧд...
Костяӧс ӧдйӧ пасьтӧдӧны турунвиж кафтанӧн, код вылӧ вурлӧма виж жгутъяс.
Подходящӧй шапочка абу, и Мария Сергеевна шапкаӧдӧ сійӧс аслас еджыд плюшевӧй беретнас.
Берет бердӧ брошкаӧн сутшкӧма курӧглысь еджыд перӧяс, кодъяс чурвидзӧны вывлань.
Ме котӧрта сцена вылӧ видзӧдлыны, кыдзи гӧтӧвитӧны декорациясӧ.
Сэні командуйтӧ Пашка.
Сійӧ думайтӧ, мый сылӧн фонтаныс — медся главнӧйыс, сы ради и спектакльыс сувтӧдсьӧ, и кӧсйӧ вӧлі лӧсьӧдны сійӧс дзик занавес дорас, но Антон индӧ местасӧ стен бердысь, мӧдногӧн фонтан кутас мешайтны ворсысьяслы.
Пашка заводитлӧ вензьыны, но сэсся век жӧ нуӧ сійӧс стен бердӧ.
Фонтаныс вӧчӧма зэв прӧстӧя: табуретка бердӧ тувъялӧма резинӧвӧй кишкаа ичӧтик дӧска, а водзвывсяньыс табуреткасӧ Пашка сайӧдӧма изъясӧн.
Артмӧ сідзи, мый валӧн струяыс брызьйӧ-петӧ веськыда из чукӧр пытшсянь.
Мыйӧн абу фонтан?
— Э, оз, оз туй! — шуӧ Антон. — Тадзи миян став артистъясным кылаласны.
Колӧ мыйкӧ пуктыны улас.
Пашка уськӧдчӧ корсьны Пелагея Лукьяновнаӧс да бӧр воӧ тазйӧн.
— Тазйыс малированнӧй, тэ сійӧс, кылан, эн жугӧд! — бӧрсяньыс мунігтыр шуалӧ Пелагея Лукьяновна, но, кор аддзӧ, мый вылӧ ковмӧма тазйыс, успокоитчӧ да бӧр петӧ залӧ.
Струяыс гораа визувтӧ тазйӧ, но кор ваыс чӧжсьӧ таз пыдӧсас, сійӧ заводитӧ шор моз жургыны.
Фонтансӧ Пашка тупкӧ пробкаӧн.
Ме кыла пельпом сайысь тшӧкыда лолалӧм шы.
Орччӧн сулалӧ Катеринка.
Синъяссӧ сійӧ паськыда восьтӧма, кияссӧ топӧдӧма морӧс бердас.
— Ой, пола! — шӧпкӧдӧ сійӧ да мыйвынсьыс куньлӧ синъяссӧ.
— Нинӧм, ставыс лоӧ бур, вот аддзылан!
Тэ талун сэтшӧм...
Но Катеринка оз лэдз меным помавны:
— Тэныд лӧсьыд, тэ ворсін нин...
А ме пола...
Ой, мамочка, пола!..
— Костя, сцена вылӧ!
Заводитам, — тэрмӧдлӧ Мария Сергеевна.
Костя Коржов кайӧ сцена вылӧ, Антон включайтӧ виж стеклӧа пӧнар, и сценаыс югдӧ призрачнӧй, пӧшти настӧящӧй тӧлысь югыдӧн.
Пашка нетшыштӧ фонтанысь пробкасӧ да котӧртӧ занавеслань.
Залыс надзӧник окайтӧ: вижоват югыдын ва струяыс ӧзйӧ да ворсӧ, кыдзи настӧящӧй эзысь.
Костя збоя петӧ сцена вылӧ.
— «Со и фонтан», — шуӧ сійӧ да индӧ кинас фонтан вылӧ. — «Сійӧ татчӧ локтас...»
Сійӧ заводитлӧ кияссӧ сюйны зепъясас, но кафтанас зепъясыс абуӧсь, а лэптыны пӧлаяссӧ, медым сюйны гач зепъясас, оз позь.
Мыйкӧ дыра киясыс сылы зэв ёна мешайтчӧны, сійӧ оз тӧд, мый накӧд вӧчны, сэсся заводитӧ наӧн ӧвтчыны ӧтарӧ-мӧдарӧ да бара чувствуйтӧ асьсӧ увереннӧя да свободнӧя.
— «Царевич!» — кылӧ Катеринкалӧн гӧлӧсыс.
— «Сійӧ!..» — Костя чеччыштӧ, быттьӧ чардби кучкӧмысь — тадзи сійӧ петкӧдлӧ волнуйтчӧмсӧ, — да страшнӧй гӧлӧсӧн шӧпкӧдӧ: — «Став вирӧй ме пытшкын сувтіс...»
Виж тӧлысь югӧр улын Катеринкалӧн чужӧмыс лоӧ ещӧ кельыдджыкӧн, синъясыс — ещӧ ыджыдджыкӧн да сьӧдджыкӧн.
Сылӧн чужӧм вылас сы мында высокомерие, гордӧй надменность да аслыс эскӧм, мый нинӧм вылӧ он верит, мый сійӧ муртса на ӧні полӧмысла читкыраліс синъяссӧ да дрӧжжитіс.
И кутшӧм ӧні сійӧ мича!
Эк, ме кӧ эськӧ вӧлі Самозванецнас!..
А Костя, сійӧ ӧмӧй ворсӧ?
Сійӧ прӧстӧ горзӧ.
— «Марина!» — шуӧ сійӧ да сідзи кучкӧ аслыс морӧсас, мый сылӧн артмӧ «<ns>Маринах</ns>».
— «Аддзы меын...»
И кутшӧм жӧ Костялӧн кывъясыс!
Ачыд тадзи нинӧм вылӧ он думышт и он шу.
Найӧс жӧ колӧ чувствоӧн шуавны, страстнӧя, кыдзи объяснитіс Мария Сергеевна.
Но Костя омӧля гӧгӧрвоӧ, мый сійӧ лоӧ «страстнӧя», сылы кажитчӧ, мый «страстнӧя» да «страшнӧя» — ӧтитор, и сійӧ зільӧ, медым вӧлі страшнӧйджык: паськӧдлӧ синъяссӧ, киргӧ, быттьӧ сійӧс пӧдтӧны, да котралӧ сцена кузя.
Зэв мича, гордӧй Марина — век ёнджыка пӧкӧрайтӧ менӧ, но заллӧн симпатияясыс Самозванец дор.
— «Тырмас, яндзим меным...» — горӧдӧ сійӧ да тракнитӧ Маринаӧс киӧдыс, буретш сідзи, кыдзи сэки пес чипас дорын Васька, сідзи, мый Мариналӧн юрыс шатовмуніс ӧтарӧ-мӧдарӧ, — «...гордӧй полячка водзын унижайтчыны...»
Сетышт, Костя! — кодкӧ горзӧ залын. — Сетышт сылы, медым оз ышнясь...
Сцена лючки-ладнӧ воӧ помӧдзыс — ни ӧти ӧшибка да торксьылӧм.
Молодечьяс!
Кытчӧ миянлы...
Зал дыр, пельяс чунавтӧдз клопайтӧ.
Костя, век сідзи жӧ кияснас ӧвтчиг, копрасьӧ, а Катеринка оз вермы копыртны юрсӧ — чорыд воротникыс пыкӧ сылысь щӧкасӧ.
Сідзкӧ вот мый вӧсна сійӧ сэтшӧм тшапа кутіс асьсӧ сцена вылын!..
Занавес пӧдлассьӧ, Катеринка котӧртӧ канцелярияӧ да, лётавтӧдзыс мудзӧма, пуксьӧ стул вылӧ.
Некымын секунда чӧж сійӧ пукалӧ синъяссӧ куньӧмӧн, сэсся восьтӧ синъяссӧ да шудаа нюмъялӧ — ставыс ӧд вӧлі сэтшӧм лӧсьыд!..
И ме ог тӧд, кор сійӧ лӧсьыдджык: ӧні — гажа, сералысь, али сэні, сцена вылын, — гордӧй да недоступнӧй...
— Тӧдан, Катеринка... — кад аддзӧм бӧрын, кор орччӧн некод абу, бара заводита ме. — Тэ талун сэтшӧм...
— Кутшӧм? — веськодьпырысь юалӧ сійӧ да, помӧдз кывзытӧг, горзӧ Коржовлы: — Костя!
Тадзи ӧмӧй позьӧ тракнитны?
Ме думайті, юрӧй орӧ да киӧй вӧрзяс...
Найӧ заводитӧны выльысь переживайтны сӧмын на пережитӧм волнениеяссӧ, а ме вешъя бокӧ — сэні меным вӧчнысӧ нинӧм, сылы ньӧти абу интереснӧ тӧдны, кутшӧмӧн сійӧ меным кажитчӧ.
Но и мед!..
Но сьӧлӧм вылын меным шог...
— Ӧні тэ справитчан ачыд, — шуӧ Пашкалы Антон. — А ме муна залас, видзӧдла, кутшӧм ставыс тайӧ сэтысянь.
Пашка веськыда пӧльтчӧ гордитчӧмысла да заводитӧ став вылас горзыны.
Водзті эськӧ та вылын ме сералышті, а ӧні меным весиг абу окота нюмъявны.
Тарас Бульбалӧн пияныскӧд да мамыскӧд сцена мунӧ зэв бура.
Генька прӧстӧ зэв лӧсьыд: сійӧ сэтшӧм величавӧя малалӧ то ассьыс уссӧ, то кынӧм вывсьыс пӧдушкасӧ — настӧящӧй полковник!
И Ксения Волкова — сійӧ ворсӧ мамлысь рольсӧ — лыддьӧдлӧ-бӧрдӧ дзик збыльысь моз, и весиг Фимка кутӧ асьсӧ бура — оз вежнясь, кыдзи век.
Но вот матыстчӧ медбӧръя сцена, и сэки лоӧ катастрофа...
Бульба суӧдіс ассьыс преступнӧй писӧ, изменник Андрийӧс.
— «Но, мый нӧ ӧні ми кутам вӧчны? — Андрийлы синъясас видзӧдігтыр грознӧя юалӧ Тарас.
Андрий оз вермы видзӧдны батьыслы синъясас да копыртӧ юрсӧ. — «Мый, пиукӧй, отсалісны тэныд тэнад ляхъясыд?»
Андрий чӧв олӧ да дрӧжжитӧ.
— «Тадзи вузавны?
Вузавны вератӧ?
Вузавны ассьыным йӧзӧс?
Сулав жӧ!..»
Залын шынитӧв.
— «Сулав да эн вӧр! — страшнӧй гӧлӧсӧн шуӧ Генька. — Ме тэнӧ чужті, ме тэнӧ и виа!..»
Сійӧ бӧрыньтчӧ ӧти воськов, пӧрччӧ ружьесӧ, надзӧникӧн топӧдӧ прикладсӧ пельпом бердас да метитчӧ...
Сійӧ метитчӧ и метитчӧ, а лыйӧм шы оз кыв.
Кулиса сайысь кылӧ скӧрысь шӧпкӧдчӧм, кутшӧмкӧ ноксьӧм, но лыйӧм шы оз кыв.
Залын гусьӧникӧн серӧктӧны.
Генька лэдзӧ ружьесӧ, шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлӧ кулисалань да заводитӧ выльпӧв:
— Да, Андрий!
Эз отсавны тэныд тэнад ляхъясыд?
Ме тэнӧ чужті, ме тэнӧ и виа!
Бара лэптӧ ружьесӧ, бара дыр метитчӧ, но лыйӧм шы оз кыв.
Видзӧдысьяс сералӧны нин мыйвынсьыс.
Генька дӧзмӧмпырысь швачнитӧ курокнас да скӧра шӧпкӧдӧ Фимкалы:
— Уськӧдчы!
Фимка видзӧдлывлӧ кулисаланьӧ, кыйӧ Мария Сергеевналысь сигнал, вӧчӧ отчаяннӧй чужӧм, синъяссӧ гугӧдлӧ да грыпкысьӧ-уськӧдчӧ джоджас.
Уськӧдчӧ сійӧ сэтшӧм старайтчӧмӧн, мый кылӧ, кыдзи камгысьӧ юрыс.
Генька лэдзӧ ружьесӧ да шога видзӧдӧ ланьтӧм Андрей-Фимка вылӧ.
Но сылы, тыдалӧ, дум вылас уси, кыдзи висьтавліс Мария Сергеевна, — мый усигас колӧ кутчысьны кинад сьӧлӧмад, и сійӧ, джоджын куйлігӧн, друг кутчысьӧ шуйга бокас.
— Эн вӧр! — шӧпкӧдӧ Мария Сергеевна.
— Эн вӧр! — грознӧя мурзӧ дзикӧдз шӧйӧвошӧм Генька.
Тайӧ здукас кулиса сайын кылӧ дыр виччысяна лыйӧм шы.
Залын вак-вакӧн серӧктӧны.
Ми кулиса сайын сідзжӧ куснясьӧмӧн сералам.
Пашка зэлыда сюйӧма пугачас пробкасӧ, а сійӧ, вӧлӧмкӧ, кӧтасьӧма, и эз лый.
Пока сійӧ, яндзимысла да зэвтчӧмысла гӧрд, перйис сійӧс кӧрт тувйӧн, вӧлі сёр нин...
Зал мыйвермӧмсьыс сералӧ.
Генька сералӧ, чужӧмсӧ боклань бергӧдӧмӧн, но кынӧм бердас кӧрталӧм пӧдушкаыс вузалӧ сійӧс.
Вӧрзьӧдчытӧг куйлысь Фимка заводитӧ гусьӧникӧн серавны, медбӧрын сійӧ оз вермы кутчысьнысӧ, бергӧдчӧ бок вылас, видзӧдысьяслы мышкӧн, и став залыслы тыдалӧ, кыдзи тайӧ мышкыс сырмӧ сералӧмсьыс.
— Занавес! — пӧшти горзӧ Мария Сергеевна.
Помӧдз расстроитчӧм Пашка мыйвынсьыс тракнитӧ гезсӧ — сійӧ чеччыштӧ блок вывсьыс, и занавес оз пӧдлассьы.
Ковмис миянлы Костякӧд ӧтар-мӧдар боксяньыс кыскыны занавессӧ.
Генька абу рад, но залыс грымакылӧ аплодисментъясысь, и налы лоӧ быть петны.
Бӧрыннас заводитӧны ставныс горзыны: «Мария Сергеевнаӧс!», зэв ёна клопайтӧны, и Мария Сергеевна сідзжӧ петӧ да копрасьӧ гажаа нюмъялігтыр.
Спектакль бӧрын Антон нуӧдӧ миянӧс ас ордас узьны, а Катеринка мунӧ Мария Сергеевна ордӧ.
Антон бурӧдӧ Генькаӧс да Пашкаӧс, мый ставыс прӧйдитіс зэв бура да дзик нинӧмла расстраивайтчыны.
Генька неуна гажмыштӧ, но Пашка сідзи и кольӧ жугыльӧн.
Аскинас сӧмын и кылан сёрнияс спектакль йылысь.
Челядь вылӧ донъялӧны миянлысь талантъяснымӧс.
Торъя нин быдӧнлы кажитчӧмаӧсь Костя-Самозванец да Генька-Бульба.
И тайӧ правильнӧ: налӧн артмис век жӧ бурджыка мукӧдъяслӧн дорысь, кӧть эськӧ налы, ме думысь, Катеринкаӧдз ылын на.
Ноябрь кӧкъямысӧд лунӧ ми ещӧ ӧтчыд ворсам тайӧ спектакльсӧ, сэтчӧ воӧны и тыжасаяс: Марья Осиповна, Иван Потапович да менам батьӧй.
Уна верстьӧ йӧз и Колтубаысь.
Тайӧ разын ставыс мунӧ шыльыда, мытшасьлытӧг, весиг Пашкалӧн пугачыс лыйӧ ас кадӧ, и сылы оз ло яндзим.
Ме ог нин зіль шуны Катеринкалы, кутшӧм сійӧ; ачыс Катеринка оз казьтывлы тайӧ сёрни йывсьыс.
Сэсся заводитчӧны занятиеяс, и сэки испытайтӧм волнение оз нин лолы.
Но быд разын, кор ме казьтыла та йылысь, сьӧлӧм вылын лоӧ кыдзкӧ шог, и ме жалита, мый сэки сідзи нинӧм эг и шу...
21. КУЛЁМКА
Помасьлытӧг шливгис арся зэр, сэсся заводитіс чорыда кынмавны, но лымйыс дыр эз усь.
И друг сразу, ӧти войӧ, небыд лым вевттис мусӧ и тайгасӧ.
Захар Васильевичӧс шогӧдіс: воис самӧй кад прӧмышляйтӧм вылӧ, а сійӧ мучитчис аслас ревматизмысь да сиктысь ылӧджык мунны эз вермы.
Сійӧ частӧ кутіс волывлыны Катеринка ордӧ.
Катеринкалӧн вӧлі сьӧд синъяса, пружина кодь гибкӧй Найда.
Захар Васильевич пӧдаритіс сылы кык ловъя ур.
А сэсся Катеринка кыськӧ кутӧма чегӧм бордъя кырнышӧс, нимтӧма сійӧс Кузьмаӧн да ӧні дӧзьӧритіс сійӧс.
Сійӧ ещӧ кӧсйис босьтны воспитание вылӧ баляпиӧс, но татшӧмторсӧ вӧчны Марья Осиповна эз нин лэдз.
И сідз нин, кор тайӧ ставыс ёна дӧзмӧдліс Марья Осиповнаӧс, сійӧ не ӧтчыдысь горзывліс:
— И мый тайӧ татшӧмыс?
Веськыда абу керка, а зверинец! — да грӧзитчис ставнысӧ шыблавны.
Видзӧдлыны Катеринка «зверинец» вылӧ и волывліс Захар Васильевич.
Ми сідзжӧ частӧ чукӧртчывлім сы ордӧ.
Санька да Анька, кыдзи сійӧ шуліс уръяссӧ, сэтшӧм тешкодя пинясьлісны нянь корка тор вӧсна, а сэсся, миритчӧм бӧрас, мыйвынсьыс чеччалісны керкаӧд, Найдаыс вӧлі вывті мича, а Кузьма сэтшӧм серам петкӧдлысь, мый накӧд некыдзи оз позь вӧлі гажтӧмчыны.
Торъя тешкодьӧн вӧлі Кузьма.
Сійӧ кутіс асьсӧ солиднӧя да важнӧя, кузь ныра юрсӧ тэрмасьтӧг быд боклань бергӧдліг.
А кор Катеринка пуксьывліс урокъяс вӧчны, сійӧ обязательнӧ лӧсьӧдчывліс учебникъяс чукӧр вылӧ да вуграліс.
Санька да Анька кӧ заводитлісны ёна ноксьыны, сійӧ лэптывліс юрсӧ, кыдз быттьӧ видыштӧм могысь кравӧстлывліс да бара унмовсьліс.
Сӧмын сійӧ вӧлі зэв гусясьысь, и, кыдзи кӧть Катеринка сійӧс эз янӧдлыв, сулаліс сӧмын пызан вылӧ кольны выль, югъялысь перӧ, кыдзи сійӧ пырысь-пыр жӧ вошлі и сійӧс некысь нин вӧлі он аддзы.
Кузьма некыдзи эз вермы велавны свет дінӧ, и быд раз, кор ыпнитлывліс электрическӧй лампочка, сійӧ повзьӧмӧн уськӧдчывліс бокӧ, паськӧдліс бордъяссӧ да кыдзкӧ киргис, дзирдалысь стекляннӧй шарик вылӧ кӧсӧя видзӧдігтыр.
Сэсся ӧтчыд, кор сылӧн бордйыс бурдіс, луннас заводитліс нырнас кокыштны лампочкасӧ, но пыр жӧ повзис, лэбзис ӧшинь вылӧ да ӧти местаын дыр тапикасис, бордъяссӧ скӧрысь паськӧдлывліг да шумтӧг вомсӧ восьталіг.
Захар Васильевич, пач дорӧ пуксьӧмӧн, куритліс ассьыс каллянсӧ, видзӧдіс Санькалӧн да Анькалӧн котралӧм бӧрся, мый йылыськӧ думайтіс да ышлолаліс.
Урокъяс вӧчны помалӧм бӧрын ми пуксьывлім сы дінӧ.
Кузьма лэбзьывліс пач вылӧ, и ми юасим Захар Васильевичлысь прӧмысъяс йылысь, тайгаын быдпӧлӧс случайяс йылысь.
Буретш сэки, ӧти тӧвся рытӧ, и чужис миян мӧвп сідзжӧ заводитны прӧмышляйтны.
Дерт, ми эгӧ вермӧй мунны настӧящӧй прӧмысел вылӧ: миянӧс эськӧ эз лэдзны, да и эз вӧвны миян ни винтовкаяс, ни припасъяс, а татӧг уна зверь он ви.
Но Генька шуис, мый тайӧ абу и важнӧ — ми ӧд кутам кыйны огӧ вузалӧм вылӧ, а коллекция вылӧ: виалам разнӧй зверьясӧс, вӧчалам чучелаяс да бара сетам школалы, кыдзи минералъясӧс.
И дзик абу быть ружьеӧн: Захар Васильевич велӧдас миянӧс вӧчавны лэчьяс; наӧ ӧд сідзжӧ бура шедӧ, кужӧмӧн кӧ пуктавны.
Захар Васильевичлы лои нимкодь миянысь эз омӧльджыка да заводитіс висьтавлыны, кутшӧм эмӧсь лэчьяс, кыдзи найӧс вӧчны да кытчӧ пуктавны.
Низьяс миян бырины, самоловъяс кабарга да козуля вылӧ колӧ октавны сиктсянь ылӧ, и ми решитім, кык дженьыдик туй индӧм бӧрын — кыкнанныс километр кузьтаӧсь, — пуктавны на вылӧ чӧсъяс да кулёмкаяс *.
* Кулёмкаяс — майӧгъясысь вӧчӧм йӧр, кӧні эм ворота, кытчӧ пуктӧма вожкаа петля.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Кулёмка миянлы ёна кажитчис, сы вӧсна мый чӧсъяс вӧчны вӧрын сьӧкыд, а сьӧрысь кыскыны — сідзжӧ абу кокни; кулёмка жӧ вӧчны позьӧ любӧй местаӧ — мед сӧмын вӧлі чер.
Но ми век жӧ вӧчим кык чӧс — ме да Генька, а Пашка шуис, мый кутас вӧчны черкан — лэч, кӧні зверсӧ лямӧдӧ боёк, кодӧс кӧрталӧма ньӧввуж тетива бердӧ.
Ми сідзи и эгӧ вермӧй виччысьны, кор сійӧ вӧчас ассьыс черкансӧ, да мунім кыкӧн.
Катеринкаӧс мамыс эз лэдз, шуис, мый нинӧмла тӧлын ветлӧдлыны тайгаті, ещӧ прӧстудитчас.
Первойя лэч туй ми вӧчим гӧра сайӧ, сиктсянь войвывланьӧ.
Сэсся кежим рытыввылӧ да, километр мында прӧйдитӧм бӧрын, вӧчим мӧдӧс — гортланьӧ.
Чӧсъяс ми пукталім кежанінъясӧ, а быд отрезок вылӧ лӧсьӧдім нёль кулёмкаӧн да решитім бӧрыннас содтыны, лоӧ кӧ этша.
Сам пыдди вӧлі кос тшак, сы вӧсна мый медводз ми кӧсйим кыйны уръясӧс.
Кык лун мысти ми кытшовтім ассьыным лэчьясӧс: найӧ вӧліны тыртӧмӧсь.
На пиысь джынсӧ тыртӧма лымйӧн, коді гылалӧма увъяс вылысь, а мукӧдъясыс куйлісны быттьӧ сідзи и колӧ, сӧмын ни добыча, ни сам эз вӧвны.
Генька шуис, мый миян вотӧдз лэчьяссьыс кодкӧ кыйӧма.
Ми выльысь окталім лэчьяссӧ да, гортӧ локтӧм бӧрын, висьталім Захар Васильевичлы неудача йылысь.
— Да ті, гашкӧ, лэчьяссӧ зэлыда октінныд?
Ур сёяс самсӧ, а нальк кывсӧ оз и вӧрзьӧдлы.
Ті ещӧ ӧтчыд видлӧй, абу-ӧ зэлыд...
Сідзи и вӧлӧма.
Ми лӧсьӧдім нальк кывсӧ, медым сійӧ уджаліс первойя инмӧдчылӧмсьыс.
Мӧд чӧс дорын Генькалы сюрыштіс.
Нальк кывсӧ прӧверитігӧн сійӧ инмӧдчис сы дорӧ эз ньӧрторйӧн, а кинас, и сьӧкыд плака лямӧдіс сылысь чуньяссӧ сідзи, мый Генька доймӧмысла ойӧстіс, а сэсся кутіс нимкодясьны.
— Вот аддзан, — шуис сійӧ, — чӧскыс действуйтӧ кыдзи колӧ.
Абу нальк кывъяс делӧыс, таті кодкӧ шӧйтӧ...
Но, ме сійӧс кыя!
Ми кежим мӧд лэч туй вылӧ, кольӧм кулёмкаяслань, кыдзи друг Генька сувтіс, лажыньтчис куст сайӧ, и ме аслам тӧдлытӧг вӧчи сы моз жӧ.
Водзвылын кыліс лымлӧн дзуртӧм, вешталӧм кустъяслӧн кышакылӧм, и пуяс сайысь тыдовтчис неыджыд тушаа морт.
Сійӧ муніс дзебсясьтӧг, и, колӧ чайтны, тэрмасис.
Ми аддзылім сӧмын сылысь мышсӧ да шапкасӧ, коді вӧлі лымйӧсь.
Генька довкнитіс юрнас, и ми мӧдӧдчим сы бӧрся.
Ичӧтик морт веськӧдчис сиктлань, но эз миян лэч туйӧд, а сійӧс вомӧналӧмӧн.
Гӧра йылӧ кайӧм бӧрын сійӧ сувтіс, копыртчис да мыйкӧ кутіс вӧчны, но аддзыны, мый вӧчис, миянлы мешайтісны кустъяс.
Сэсся сійӧ сувтіс да кутіс лэччыны гӧра пӧлӧныс Колтубаса туйлань.
Та дырйи сійӧ кыдзкӧ тешкодя ӧвтчис нюжӧдӧм кинас.
Ми виччысьыштім, кытчӧдз сійӧ эз саяв, да котӧртім сійӧ местаас.
Колода дорын сулаліс ичӧтик, кыдзсюрӧ вӧчӧм, джынвыйӧ лымйӧн тырӧм кулёмка.
Боёк улас куйліс кынмӧм ур.
Морт кок туйяс эз вӧвны — на пыдди кыссис вӧрӧшитӧм лымлӧн паськыд визь.
— Аддзан! — шуис Генька. — Тайӧ сійӧ ассьыс кок туйсӧ увйӧн чышкӧма...
Но и вӧр!
— Да сійӧ жӧ абу босьтӧма!
Со урыс куйлӧ, — паныд шуи ме.
Но Генька вӧлі ёна эскӧ аслас мӧвплы, и сійӧс оз нин вӧлі позь торкны.
— Но и мый?
А гашкӧ, тані эз ур вӧв, а сьӧдбӧж либӧ колонок?..
Тайӧ вежис делӧсӧ.
Сідзкӧ, дерт, тайӧ зэв мудер вӧр, сійӧ кӧ, медым эз казявны сійӧс, кольлывліс донтӧм зверӧс, а аслыс босьтлывліс донаджыксӧ...
Ми сідзжӧ чышким кок туйяснымӧс да бокытіджык исковтім гӧра горув.
И сэки ставыс друг лои гӧгӧрвоана: ичӧтик фигура лэччӧма Колтубаса туй вылӧ, кежӧма сиктлань да пырӧма Васька Щербатый керкаӧ...
Асланым открытие йылысь ми некодлы эгӧ висьталӧй, но решитім кыйӧдны Васькаӧс, кутны преступление вӧчигас да мед сійӧ нэм кежлас ӧткажитчис кокни добычаысь.
Весьшӧрӧ, артмӧ, ме жалиті сійӧс сэки собрание вылас да эг висьтав браконьерство йылысь!
Гашкӧ, сійӧ эз и кут ӧні йӧз лэчьясысь гусявлыны...
Катеринка, сералӧмысла виньдалігтыр, висьталіс, мый Пашка вӧчӧма ассьыс черкансӧ да решитӧма видлыны сійӧс сиктын — конюшня дорысь аддзылӧма хорёклысь кок туйяс.
Сійӧ пуктӧма черкансӧ, но сэтчӧ шедӧма абу хорёк, а асланыс жӧ каньыс.
Джынвыйӧ джагалӧм, садь быртӧдзыс повзьӧм каньсӧ мездӧма Пашкалӧн батьыс, а черкансӧ жугӧдӧма.
Ачыс Пашка пукаліс гортас да яндзимысла некытчӧ эз петавлы.
Но миянлы эз вӧв Пашкаӧдз.
Ми зілим не воштыны син улысь Васькаӧс да мыйӧн сӧмын волывлім школаысь, пырысь-пыр жӧ заводитлім наблюдайтны сы керка бӧрся.
Сійӧ некытчӧ эз ветлывлы.
И сӧмын воскресеньеӧ Генька казялӧма, кыдзи сійӧ босьтӧма лыжи, петӧма Колтубаса туй вылӧ да саялӧма вӧрӧ.
Ме предложиті котӧртны Васька бӧрся, но Генька шуис, мый тадзи сійӧ вермас казявны миянӧс; бурджык дзебсьыны эсійӧ кулёмка дорас: сійӧ обязательнӧ бара воас сы дорӧ.
Ми кайим гӧра вылӧ мӧдарладорсяньыс.
Кулёмка вӧлі тыртӧм.
Сы дорӧ ми эгӧ матыстчылӧй, а видзӧдлім ылісянь да дзебсим кустъяс сайӧ, медым эгӧ тыдалӧй, а ми ставсӧ аддзим.
Генька весиг тракнитіс миян весьтысь увъяссӧ, медым гылалӧм лым увсьыс миянӧс оз вӧлі позь аддзыны.
Виччысьны ковмис дыр, ми ёнакодь кынмим.
Ме думышті, мый весьшӧрӧ ми пуксим видзны тыртӧм кулёмкасӧ, но сӧмын удиті тайӧс шуны, кыдзи кылісны кок шыяс...
Васька, кыдзи и сэки, матыстчис кулёмка дорӧ, копыртчис сы весьтӧ, и боёкыс швачнитіс.
Сійӧ муртса заводитіс бара чышкавны кок туйсӧ, кыдзи ми чеччыштім кустъяс сайысь да уськӧдчим сы вылӧ.
Видзчысьтӧмысла Васькалӧн кокыс мыні лыжи вывсьыс, вӧйи лымъяс, и ми сійӧс лямӧдім.
— Ті мый, йӧйминныд?! — миянӧс тӧдӧм бӧрын горӧдіс сійӧ.
— А вот ӧні тӧдмалан мый! — лым босьтігмоз пинь пырыс шуис Генька. — Кутан тӧдны, кыдзи йӧз кулёмкаясысь гусявлыны...
Браконьер!
— Ме тэнсьыд гусявлі? — мынтӧдчигмоз горӧдіс Васька. — Лэдз, бурджык лоӧ!
— Ог лэдз!
И миянлысь гусявлін и татысь гусявлін...
Ме тэнӧ велӧда!
Васька мынтӧдчис.
Ми усим лымйӧ, бара лямӧдім сійӧс, а сійӧ сэтшӧм винёв, мый некыдзи он вермы сійӧс кутны, и кӧть ми вӧлім кыкӧн, ми век вӧлім лым пиынӧсь.
Шапкаяснымӧс талялім лымъяс, лымйыс пырис и сосъяс пытшкӧ и воротникъяс сайӧ, ми нин вунӧдім кулёмкаяс да прӧмыс йылысь — прӧстӧ колӧ вӧлі век кежлӧ велӧдны тайӧ Васькасӧ...
И друг буретш турбылясигас, кор ми бара шашаритчим ӧта-мӧдӧ куимнанным, орччӧн кыліс ӧбидитчӧм да шензяна гӧлӧс:
— Ребята!
Мый ті тані дуранныд?
Став уръяссӧ повзьӧданныд...
Ми друг чеччим.
Миян водзын сулаліс лымйӧ вӧйӧм Вася Маленький, коді весьшӧрӧ зілис кӧрны синкымъяссӧ.
— А тэ мый таті ветлӧдлан? — юаліс Генька.
— Метӧ делӧӧн, — ыджыд морт моз шуис Вася. — А вот ті мый тані шӧйтанныд?
Мӧд места тіянлы абу?.. — И сійӧ мӧдӧдчис кулёмкалань.
— Тайӧ мый, тэнад?
— Но да, а кодлӧн нӧ эськӧ!
— Тэ нӧ мый тайӧ, — бара скӧрмӧмӧн бергӧдчис Васькалань Генька: — ичӧтыслысь гусявлан?
— Тэ менӧ кутін? — зумыша юаліс Васька.
— А мый сійӧ гусяліс? — юаліс Вася Маленький. — Сійӧ эз гусяв: урыс со! — И боёксӧ лэптӧм бӧрын сійӧ кыскис бӧжӧдыс ур туша.
Ми паськӧдім вомъяснымӧс.
Кор нӧ сійӧ вевъяліс шеднысӧ?
Ӧд эз жӧ пыр кулёмкаас урыс миян тышкасигкості, а сыӧдз кулёмкаыс вӧлі тыртӧм, тайӧс ми кыкнанным аддзылім.
Гӧгӧрвотӧм догадкаысь ме гӧрдӧді.
Буракӧ, татшӧм жӧ мӧвп юрас воис и Генькалы, сы вӧсна мый сійӧ сідзжӧ заводитіс гӧрдӧдны.
— Сідзкӧ, значит, тэ... — шӧйӧвошӧмӧн заводиті ме.
— Нинӧм оз значит...
Абу тіян делӧ, гӧгӧрвоана? — шуис Васька. — И энӧ сюйсьӧй, а то жалитны кутанныд...
Заводитлӧй сӧмын больгыны!..
Мӧдім, Вася!
Ми эгӧ больгӧй, сы вӧсна мый миянлы вӧлі яндзим.
Ме висьталі сӧмын Катеринкалы, и сійӧ, кияснас бокъясас швачнитӧмӧн, шуис:
— Кутшӧм жӧ ті, детинкаяс, йӧйӧсь!
Мый нӧ сэні шензянаыс, Васька кӧ сылы отсасьӧ?
Мӧдыс ӧд ичӧтик да оз на куж, вот сійӧ и гусьӧникӧн пукталӧ сылы уръяссӧ, а то, кӧнкӧ, сылӧн кулёмкаӧ ни ӧти ур эз шедлы...
Вася меным ачыс висьтавліс, мый уръяссӧ кыяс аслыс шапка вылӧ, а то важыс дзикӧдз киссьӧма...
И зэв бур, Васька кӧ тадзи вӧчис!
Тайӧ миянлы яндзим, мый ми эгӧ гӧгӧрвоӧй...
Первойсӧ меным кажитчис йӧйталӧмӧн, мый Васька вот тадзи, ӧтиӧн-ӧтиӧн пукталӧ Вася Маленький кулёмкаӧ уръяс — татшӧм ногӧн сійӧ сӧмын тулыс кежлас чукӧртас шапка вылас, и бурджык нин вӧлі кыйны да ставсӧ ӧтпырйӧ сетны.
Но бӧрвылас ме гӧгӧрвои, мый тайӧ дзик мӧдтор, и кӧть Вася эськӧ рад лои пӧдарокыс вылӧ, но аслас киясӧн шедӧдӧм шапка вӧлі эськӧ донаджык.
Кымын ёнджыка ме думайті, сымын содіс менам уважениеӧй Васька дінӧ да сымын яндзимджык лои аслыным.
Медся ёнасӧ миянлы вӧлі яндзим сыысь, мый эг ми, а Васька Щербатый дӧгадайтчис отсавны Вася Маленькийлы.
Ставныслы кажитчыліс тайӧ еджыд юрсиа, не ас сертиыс ыджыд валегиа, кок подйӧдзыс пася да век синмас лэччысь кушмӧм нин кукань ку шапкаа детинкаыс.
Сійӧ асьсӧ кутіс ыджыд морт моз кӧрсьытӧм синкымъяссӧ чукрӧдліг, сёрнитіс хозяйственнӧй делӧяс йылысь, некор эз норасьлы да эз лӧвтлы.
Эз норасьлы и сылӧн косіник да висьлӧс тьӧткаыс, коді лои Васялы мӧд мамӧн, кор мамыс сылӧн кувсис, а батьыс пӧгибнитіс фронт вылын.
Сійӧ босьтіс Васяӧс ас ордас, и ставныс шуисны, мый тайӧ бур да правильнӧ.
Тьӧткаыс уджаліс, кыдзи и быдӧн, но овсис налы сьӧкыда: сійӧ частӧ висис, а семьяын мӧд уджалысь эз вӧв.
Ми вӧлім занятӧсь либӧ асланым делӧясӧн, либӧ общӧй делӧясӧн и, кыдзи миянлы кажитчис, зэв важнӧй делӧясӧн, и на костӧ вошліс, саявліс синъяс улысь Вася Маленький.
Да сӧмын ӧмӧй сійӧ?
Со Любушка ветлӧдлӧ киссьӧм пася, Фимка некыдзи оз вермы заптыны пес, сы вӧсна мый налӧн пачыс важ да пӧттӧм горш моз жӧритӧ пессӧ, и всё равно налӧн пыр кӧдзыд...
Кымын ёнджыка ми та йылысь думайтім, сымын миянлы лои яндзим.
Генька сразу жӧ ӧзйис да шуис кыкмында унджык вӧчны чӧсъяс да кулёмкаяс, и не коллекция вылӧ, а став куяссӧ сетны Вася Маленькийлы да Любушкалы.
Миян кулёмкаясӧ уръяс ӧні кутісны шедавны: вожкаяс вылын косьмисны Захар Васильевичӧн кульӧм дас сизим ур ку...
Талы паныд некод эз вӧв, но тайӧ вӧлі этша, и ми, кыдзи и век, сӧветуйтчыны мунім Даша Куломзина дінӧ.
— Бур, ребята, — шуис сійӧ. — Действуйтӧй и водзӧ ас ногныд.
А Фёдор Елизарович висьтавліс нин та йылысь...
Сэсся ми тӧдмалім, мый ещӧ водзджык на вӧлӧма правлениелӧн заседание, дядя Федя да Даша сувтӧдӧмаӧсь вопрос отсӧг сетӧм йылысь сирӧтаяслы, война кадӧ пострадайтысьяслы да налы, кодъяс бура уджалӧны, но мыйынкӧ нуждайтчӧны да асьныс тайӧ нуждаыскӧд справитчыны оз вермыны.
Дядя Федя предложение серти правление решитӧма сетны Любушка мамлы ыж куяс колхоз щӧт весьтӧ, выльысь тэчны Фимкаяслысь пачсӧ, а Вася Маленький тьӧткалы сетны ссуда.
Даша висьталӧма дядя Федялы миян планъяс йылысь, и кор ми котӧртім сы ордӧ вожкаяс вӧчӧм вылӧ сутугала, сійӧ шуис, мый ми молодечьяс да мый миян синъяс видзӧдӧны правильнӧя, тадзи и колӧ!
Фимка кутшӧмкӧ ногӧн тӧдмалӧма ставсӧ да паныдасигъяс дырйи дугдіс вежнясьны.
Ӧтчыд рытнас сійӧ ачыс матыстчис ме дінӧ:
— Тайӧ ті миян пач йылысь висьталӧмныд?
Ме тӧда.
— Но и мый нӧ?
— Нинӧм.
Энӧ ышнясьӧй!
Ме и ачым эськӧ верми.
— А ми огӧ и ышнясьӧй.
Думайт, кыдзи кӧсъян.
Сійӧ чӧв олыштіс, муӧ видзӧдіг, а сэсся шуис:
— Ме ог думайт...
Тӧдан, ме сэсся тіянӧс «сьӧлаясӧн» нимтыны ог кут...
А кык лун мысти, кор ми пукалім Катеринка ордын да сералім Кузьма вылӧ, коді заводитліс гусявны дзирдавтӧдз весалӧм сёян пань, но, кор казяліс, мый сы бӧрся следитӧны, лэдзис сійӧс вомсьыс да ӧні зілис петкӧдлыны, мый некутшӧм пань эз аддзыв, а сійӧс интересуйтӧ сӧмын увторйыс ӧшинь курич вылысь, — воис Фимка да порог дорсянь чургӧдіс ласичалысь кусӧ:
— На босьтӧй.
Ті коллекция чукӧртанныд, ме тӧда.
Ӧти кывйӧн кӧ, Фимка вуджис миян лагерӧ, а сы бӧрся и Сенька.
Фимкаӧс торъя нин кыскис приёмник дорӧ, и сійӧ ӧні век ноксис Пашкакӧд, коді вӧлі изба-читальняын главнӧй радиотехникӧн.
Вот сӧмын Васька Щербатый эз прӧстит миянлы «браконьерство» кывйысь, а выль ӧбида дзикӧдз орӧдіс туйсӧ миритчӧм вылӧ.
Генька заводитліс сыкӧд сёрнитны веськыда, но таысь нинӧм эз артмы.
Васька зумыштчӧмӧн кывзіс сылысь, нинӧм эз шу да муніс.
Вася Маленькийлӧн регыд лои выль ур ку шапка, и кӧть куяссӧ вӧлі омӧля песӧма да быд инмӧдчылӧмысь шапкаыс шпоракыліс, быттьӧ сійӧс вурӧмаӧсь жӧчысь, сійӧ вӧлі гордӧй да шуда.
Миян промысел эз вӧв удачнӧйӧн, но ми век жӧ кыйим комын сизим ур, вит сьӧдбӧж да кык хорёк.
Бурджык куяссьыс ми вӧчалім чучелаяс да нуим найӧс школаӧ, а мукӧдъяссӧ сетім Марья Осиповналы, и ур куяссӧ сійӧ вураліс Катеринка пальто бӧждорӧ да сос вомдоръясас да Любушка пась бӧждорӧ, а сьӧдбӧж куяссӧ вураліс налы шапкаясас.
Шапкаясыс артмисны мичаӧсь.
22. БУШКОВ
Декабрь тӧлысь чӧж жвучкис-пӧльтіс чизыр тӧв.
Дугдывтӧг лымъяліс, тӧлӧн гартӧм лымлӧн лайкъялысь еджыд слӧйыс тупкывліс небесасӧ и тайгасӧ.
Колтубаӧ туй воши, лоины зэв джуджыд лым толаяс, и быд раз, школаӧ мунігӧн, ми юждылім выль трӧпаяс лым чукӧръяс кытшовтӧмӧн.
Весиг зеркалӧ кодь шыльыд пруд веркӧс вылын артмывлісны ляпкыдик лым толаяс, и кыдзи кӧть ми найӧс эгӧ талявлӧй, найӧ артмывлісны выльысь.
Декабрь тӧлысьлӧн медбӧръя лунъясысь ӧти лои зэв мича.
Шондіыс сідзи пӧжис, мый луншӧр кадын заводитіс виявны войтва, а шонді водзын толаяс кутісны стеклӧ моз югъявны — на вылын лои вӧсньыдик, гораа потласьысь чарӧм.
Пашка тэрмасис гортас да муніс мукӧд челядьыскӧд ӧтлаын, а ми куимӧн котӧртім каток вылӧ.
Антон выполнитіс ассьыс кӧсйысьӧмсӧ — пруд йи вылӧ комсомолецъяс вӧчисны каток, и ми урокъяс бӧрын частӧкодь ветлывлім сэтчӧ час-мӧд кежлӧ.
Тайӧ разын ми ислалім дыр да кватитчим сӧмын сэки, кор нин небесасӧ ставнас тупкисны кымӧръяс, лыбис тӧв да лым толаяслӧн бокъясыс кутісны тшынасьны.
Колтубаысь петӧм бӧрын тӧлыс ещӧ ыдждіс, заводитіс лымъявны.
— Гашкӧ, бергӧдчам, виччысьыштам школаын? — повзьӧмпырысь шуис Катеринка.
— Нинӧмла!
Огӧ ылалӧй, — шыасис Генька.
Дерт, ылавны ми эгӧ вермӧ: электропередачалӧн линияыс муніс пӧшти пыр туй пӧлӧныс, и туйсӧ кӧ тыртас, то столбъяссӧ надейнӧ оз тырт.
Тӧв лёкысь омляліс зэлӧдӧм проводъясын.
Мукӧддырйиыс сійӧ уськӧдчывліс сэтшӧм вынӧн, мый ми, медым не усьны кок йылысь, лажыньтчывлім дзик му бердӧдзыс.
Сійӧ кӧ эськӧ ещӧ пӧльтіс мышсянь, а то ӧд, кыдзи нарошнӧ, веськыда чужӧмӧ!
Кос, чуткасьысь лым швачӧдіс чужӧмӧ, пырис сосъяс пиӧ, писькӧдчис ыж ку пась пытшкӧ.
Торъя ёна сюри Катеринкалы: сійӧ вӧлі весиг эз полушубока, а прӧстӧ ватнӧй пальтоа.
Первойсӧ ми мунім сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн: ме да Генька ӧчередьӧн мунім водзвылас, а Катеринка миян костын, но сэсся сійӧ шуис, мый тадзи ми ещӧ вермам ӧта-мӧднымӧс воштыны да бурджык кутчысьны киясӧн.
Дзик му бердӧдзыс копыртчӧмӧн, син ёрысь лымйысь да чизыр тӧлысь синъяснымӧс читкыртӧмӧн ми мунім нинӧм аддзытӧг да сӧмын кылім кӧнкӧ юръяс весьтысь проводъяслысь омлялӧмсӧ.
Важӧн нин воши трӧпа, кодӧс ми талялім асывнас, нинӧм вӧлі оз позь аддзыны водзвылысь и, туйсӧ кокъяс улысь чувствуйттӧг, ми мунім веськыда, толаяс вомӧн.
Веськыда кӧ шуны, весиг эгӧ мунӧй, а кавшасьлім, быд здукӧ вӧйласим вӧсньыдик чарӧм вылын небыд лымйӧ; муртса петавлім сэтысь — да пырысь-пыр жӧ бара вӧйлім тола пиӧ.
Таысь кындзи, сразу жӧ дзикӧдз пемдіс.
Некод эз тӧд, прӧйдитім-ӧ ми джын туйсӧ, коймӧд либӧ весиг нёльӧд юкӧнсӧ, и тӧдмавны тайӧс оз вӧлі позь, сы вӧсна мый нинӧм вӧлі оз позь аддзыны омлялысь сап пемыдсьыс.
Тӧлыс да мудзӧм пыр частӧджык заставляйтлісны сувтлыны, бергӧдчывлыны тӧвлы мышкӧн да шойччыны.
Но мыйӧн сӧмын ми дугдылім мунны, пыр жӧ лолі зэв кӧдзыд да ми заводитлім дрӧжжитны.
Катеринка мудзліс медводз.
И не сӧмын сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі слабджык, а сы вӧсна, мый сы кокын вӧлі зэв ыджыд, гырысьяслы новлӧм вылӧ вурӧм пими, кодӧс ньӧблӧмаӧсь ещӧ Барнаулын на.
Та ыджда пиминад абу кокни ветлӧдлыны бур туй кузя, а лым толаясӧдыд келавны и вывті нин сьӧкыд.
И Катеринка эз выдержит.
Сійӧ пуксис лым вылас, тупкис кияснас чужӧмсӧ да шуис, мый выныс сылӧн сэсся абу да водзӧ сійӧ оз мун: ӧткодь, кӧні кынмыны — тані либӧ сэні.
Ми заводитім сійӧс уговаривайтны да янӧдны, но сійӧ эз вӧрзьы места вывсьыс.
— Эк, тэ! — скӧрми ме. — А кыдзи нӧ найӧ мунісны — большевикъясыс, Захар дядькӧд?
Катеринка сьӧкыдпырысь чеччис, ми кутім сійӧс кыкнан киӧдыс да мӧдім нуӧдны, но регыд асьным эбӧсысь петім да решитім бурджыка шойччыны.
Катеринка нинӧм йылысь нин эз сёрнит, сылӧн став тушаыс дрӧжжитіс, и, банбокас киӧс инмӧдлӧм бӧрын, ме казялі, мый банбок кузяыс визувтӧ синва.
Генька кӧсйыліс туй вывсьыс кежны вӧрӧ, но сэки жӧ ачыс шуис, мый тайӧс вӧчны оз позь.
Горнӧй тайгаын ыджыд тӧв ёна опаснӧйджык восьса местаын дорысь: ляпкыд почваыс омӧля кутӧ пуяссӧ, и тӧлыс путкылялӧ найӧс вужъяснас.
Со и ӧні бушков пыр миянлы кыліс рутшка-ратшкакылӧм — тайӧ пӧрласисны пуяс.
Катеринка дрӧжжитіс кынмӧмысла.
Регыд куті дрӧжжитны и ме.
Ме думышті, мый и збыльысь ми вермам татчӧ кынмыны.
Думышті ме та йылысь кыдзкӧ веськодьпырысь, повзьытӧг, быттьӧкӧ юрӧ воис дзик пустякӧвӧй мӧвп да сыын страшнӧйыс нинӧм абу.
Вот тайӧ веськодьлуныс менӧ и повзьӧдіс: висьталӧмъяс серти ме тӧді, мый буретш тадзи йӧзыс и заводитӧны кынмыны, кор налы лоӧ дзик веськодь — овны либӧ не овны, сӧмын эськӧ не вӧрзьыны места вывсьыс.
Ме звирк-чеччи, ми лэптім Катеринкаӧс да бара кутім нуӧдны водзӧ.
Кызь кымын воськов мунӧм бӧрын ме друг зураси мыйӧкӧ, кутчыси сыӧ киӧн да повзьӧмӧн горӧді: сійӧ кутіс вӧрны!..
Шатун!
Коді ещӧ вермис лоны тані татшӧм кадӧ?..
Но «шатун» эз сувт кыккокйыв да эз равӧст, а морт гӧлӧсӧн муртса кывмӧн юаліс:
— Коді сэні?
— Да тэсӧ коді, — радлігтыр горӧдім ми.
— Но, ме, — кыпӧдчигмозыс вочавидзис морт.
— Васька?
Тэ мыйла тані?
— Ме эськӧ важӧн нин вои, но кынми да сыкӧд ноксьӧмысь эбӧсысь петі... — шуис Васька.
Сы пӧла улӧ вӧлі йӧжгыльтчӧма Вася Маленький.
— Сідзкӧ, став ребятаыс танӧсь? — повзьӧмӧн юаліс Геннадий.
— Абу...
Найӧ, колӧ чайтны, бушков лыбтӧдз на воисны.
А ми бӧрас петім.
Вася ньӧти оз вермы муннысӧ, лымъяс вӧялӧ, ме сійӧс мыш вылын нуа.
Кӧть тайӧ вӧлі и Васька, ми лоим радӧсь — ми ӧні вӧлім унджыкӧнӧсь да эз ло сэтшӧм страшнӧ.
Вася Маленький сэтшӧма кынмӧма, мый нинӧм эз вермы шуны, да и Катеринкалы эз вӧв бурджык — сійӧ весиг эз чуймы, мый миян водзын друг лоины Щербатый да Вася.
Сійӧ сӧмын, пиньяснас зяткакыліг, нурбыльтіс:
— Кӧть эськӧ минута кежлӧ кытчӧкӧ дзебсьывны!..
— Некытчӧ.
Колӧ мунны, — шуис Васька.
— Да кӧть эськӧ тӧдны, дыр-ӧ муннысӧ, — шуи ме, — а то собам синтӧмъяс моз...
— Ми буретш джын туясӧсь.
— А тэ кытысь тӧдан? — юаліс Геннадий.
— Тӧда.
Ме столбъяссӧ лыдди.
Ӧні анкернӧй опора воас — буретш шӧрвыяс.
Васька босьтіс Вася Маленькийӧс мыш вылас да гӧрбыльтчӧмӧн мӧдӧдчис водзӧ.
Кымынкӧ минута мысти ми воим опора дорӧ.
Катеринка дзикӧдз петіс эбӧссьыс, и ми сійӧс пӧшти нин нуим кияс вылын.
— Сувтӧй, ребята! — друг горӧдіс Генька. — Сувтӧй!
Тані жӧ миян пещераным!..
Сэні и виччысьыштам тӧлыслысь лӧньӧмсӧ.
Сэні збыльысь вӧлі позьӧ сайӧдчыны тӧлысь да лымйысь, сы вӧсна мый пещераыс вӧлі сыладорын, кытчӧ тӧлыс эз инмы.
Васька эз тӧд сы йылысь да эз верит.
— Век мыйкӧ лӧсьӧдлан! — шуис сійӧ. — Мунны колӧ...
— Но, мун, окота кӧ кынмыны.
И ичӧтсӧ кынтан...
Вася Маленький дзикӧдз дугдіс вӧрны да эз шыась, и тайӧ, колӧ чайтны, Васькаӧс тшӧктіс сӧгласитчыны.
— А аддзам ӧні ми сійӧс? — падъялігтыр юалі ме.
— Аддзам!
Тайӧ опорасяньыс буретш шуйгаланьын, — увереннӧя вочавидзис Генька.
Миянлы сразу лои кокньыдджык, сы вӧсна мый тӧлыс ӧні пӧльтіс эз чужӧмӧ, а веськыд бокӧ, и, кӧть бергӧдчӧмӧн, позьӧ вӧлі лолавны, да и лымйыс тані вӧлі прӧсек вылын дорысь этшаджык.
Скалаяс сайын лои ещӧ лӧньджык: татчӧ чепӧсйывлісны медся вына тӧвныръяс...
Генька сувтліс, видзӧдліс гӧгӧр, сэсся кавшасис тола вомӧн вывлань да воши.
— Локтӧй татчӧ, ребята! — кылім ми сылысь гӧлӧссӧ. — Аддзи...
Тола кузя ми исковтім веськыда пещераӧ.
Сэні вӧлі дзурс пемыд, и сӧмын пыранінас чусыда югъяліс лым тола.
Щербатый заводитіс вӧрӧдны Вася Маленькийӧс, и сійӧ медбӧрын муртса-муртса вочавидзис:
— Эн вӧрӧд...
Ме кынма...
Кынмим ми ставным, и кымын водзӧ, сымын кутіс лоны лёкджык.
Пещера тупкис миянӧс лымйысь да тӧлысь, но ни шонтыны, ни дзебны кӧдзыдысь эз вермы.
Катеринка йӧжгыльтчис комокӧ да муртса кывмӧн лӧвтіс.
— Тэ мый?
— Кокъясӧй турдісны... — пиньяснас зяткакыліг мыкталысь морт моз ӧтветитіс сійӧ.
И сӧмын сэки ме думышті, мый сылӧн пими тырыс, навернӧ, лым.
— Пӧрччы пимитӧ! — шуи ме.
Сійӧ эз вӧрзьы.
Ӧтветсӧ виччысьтӧг ме кималасӧн корси сылысь пимисӧ да нетшышті кокъяссьыс.
Сідзи и эм!
Пими пытшкас вӧлі топалӧм да неуна сылыштӧм лымлӧн кыз слӧй, чулкиыс вӧлі ва.
Ме нетшышті и чулкияссӧ, но Катеринка, буракӧ, эз и кывлы.
Кепысь вылӧ лым босьтӧм бӧрын ме заводиті ниртны сылысь кокъяссӧ сідзи, мый регыд ачым пӧсялі.
— Ой, оз ков!
Доймӧ... — медбӧрын шуис Катеринка.
Сійӧ кутіс менӧ тойлавны ас дінсьыс, но ме зырті коксӧ ещӧ кос кепысьӧн, сэсся пӧрччи ассьым пимиӧс, вурун носкиӧс да кӧмӧді сійӧс.
Катеринка эз нин пыксьы, нинӧм эз шуав, а сӧмын ньӧжйӧникӧн сыркъяліс-бӧрдіс.
Сылысь мӧд коксӧ ниртіг да кӧмӧдігкості разьсисны менам нямӧдъясӧй, и кокъясӧй кутісны кынмыны.
Катеринка пимиысь лымсӧ тэрыба пыркӧдӧм бӧрын ме кӧмалі сійӧс.
Генька первойсӧ педзис ӧти местаын, кучкаліс аслыс кияснас, медым шонавны, сэсся пуксис миян дінӧ.
— Мый тэ сэні ноксян? — юаліс сійӧ.
— Пӧрччылі да бӧр кӧмася, — нурбыльті ме.
— Оз отсав.
Бипур эськӧ!..
— Кытысь тэ сійӧс босьтан!
Ставсӧ лымйӧн тыртӧма; небось, ни ӧти кос пу оз сюр... — шуис Васька Щербатый.
— Да тасянь матын конда эм, сӧмын вот истӧгным абу.
— Менам эм.
Ветлам!
А то ичӧтыс дзикӧдз гегдіс...
Геннадий да Васька сунісны бушковлӧн гудыр кутерьмаас.
Меным эськӧ сідзжӧ колӧ вӧлі мунны, но Катеринка друг кутчысис ме дінӧ, быттьӧкӧ повзис, мый ми ставным мунам да пыр кежлӧ вошам турӧба тайгаас, а сійӧ коляс ӧтнасӧн джынвыйӧ турдӧм Вася Маленькийкӧд.
Ме вӧрӧдышті Васяӧс.
Сійӧ быттьӧкӧ унйылысь юаліс, мыйла ме тышкася, да бӧр ланьтіс.
Ме пуксьӧді сійӧс асланым костӧ, и ми, ӧта-мӧд бердӧ топыда топӧдчӧмӧн, чӧв олігтыр виччысим Генькалысь да Васькалысь воӧмсӧ.
— Тӧдан, Колька, тэнад пимиыд — пач кодь, менам кокъясӧй дзикӧдз шоналісны, сӧмын ю-юкалӧны... — мыйлакӧ вашкӧдӧмӧн шуис Катеринка.
— Регыд дугдасны, — пиньяслысь зяткакылӧмсӧ кутігтыр вочавидзи ме.
Аслам менам кокъясӧй кынмисны пыр ёнджыка.
Пимисьыс став лымсӧ пыркӧдны меным эз удайтчы, кокъяс шоныдысь сійӧ сыліс, и нямӧдъяс пӧрины йиа компрессӧ.
Кок лапаяссянь кӧдзыдыс кайис пыр вылӧджык, и меным кажитчис, мый весиг сьӧлӧмӧй менам кынмас кӧдзыдысла.
Ме сӧмын мыйвынысь зіли пӧдтыны дрӧжжитӧмӧс, медым Катеринка эз казяв да эз думышт бара кӧмавны ассьыс йиа пимисӧ.
Катеринка ӧтарӧ бергӧдліс юрсӧ пыранінлань, кывзіс бушковлысь омлялӧмсӧ; ме сідзжӧ куті майшасьны.
Ме нин решиті, мый ребята ылалісны, оз вермыны аддзыны пещерасӧ, и сӧмын кӧсйи петны ортсӧ, медым горзыштны налы, кыдзи пыраніныс друг пемдіс — пырисны Геннадий да Васька.
— Эй, энӧ на кынмӧй ті тані? — горӧдіс Генька. — Ми тӧкӧтьӧ эгӧ ылалӧй.
Ок, и вийсьыштім!
Либӧ ловъя пуӧ кутчысям, либӧ огӧ вермӧ чегны...
Вай ӧдйӧнджык, Васька!
— Энлы, киӧс шонтышта, а то чуньясӧй оз кывзысьны...
Пещераӧс тыртіс кос кондалӧн гораа рутшка-ратшкакылӧм, сэсся ме кылі косялӧм бумагалысь шпорӧдчӧмсӧ — тайӧ пӧгибайтіс Васькалӧн либӧ Генькалӧн тетрадьыс, — и гӧрд чуньяслӧн пемыд кытшын ыпнитіс слабиник битор.
Ӧдвакӧ волнуйтчӧмыс, кодӧс ми испытайтім электрическӧй би первойысь аддзӧм бӧрын, вӧлі ыджыдджык чӧв олысь восторгысь, коді ӧні шымыртіс миянӧс.
Чӧв олысь сы вӧсна, мый ми и асланым лолалӧмӧн полім кусӧдны билысь тайӧ коньӧр кодь, мигайтысь ичӧтик кывсӧ.
Ӧзйис бумага, ньӧжйӧник трачкакыліг, ӧзйисны посни лапъяс — и вот кутісны нин ыпъявны увъяс, биыс вывлань йӧткыштіс тшынсӧ, и пещераыс югдіс нерӧвнӧй, йӧктысь светӧн.
Тшыныс кутіс гартчыны вылын, нюжӧдчис петанінлань, тӧлыс сійӧс йӧткыштіс бӧр, и ми кутім курксыны-кызны да бӧрдны нето курыд тшынсьыс, нето радлӧмсьыс.
Бипурсянь ыльнитӧм шоныднас наслаждайтчигмоз ми чургӧдім сы весьтӧ кияснымӧс, и тайӧ артмис сэтшӧм торжественнӧя, быттьӧ ми ӧні мыйынкӧ клянитчим миянӧс спаситысь би водзын.
— Кутшӧм на ми век жӧ ещӧ йӧйӧсь!.. — мыйкӧ думайтігтыр да шогпырысь друг шуис Генька.
Сійӧ сэсся нинӧм эз шу, и некод эз вочавидз да эз юав, мыйла ми йӧйӧсь.
Колӧ чайтны, быдӧн аддзис ас пытшсьыс мыйкӧ лӧсяланаӧс Генькалӧн шог кывъяслы.
Гашкӧ, тайӧ кывъясыс петкӧдлісны сійӧс, мый ми сэтшӧм немдумышттӧг кольччим каток вылӧ да сюрим бушковлы; гашкӧ, сійӧс, мый ӧнӧдз на кыссис некодлы ковтӧм лӧгалӧм Васькакӧд; гашкӧ, сійӧс, мый ми этша на донъялам ассьыным дружба да ӧта-мӧднымӧс...
Бипур вочасӧн ӧзйис, и лои весиг бӧрыньтчыны жар би дорысь.
Вася Маленький воис ас садяс, банбокъясыс сылӧн банйисны, сійӧ йӧткыштіс балябӧжас шпоракылысь ур ку шапкасӧ да видліс кизь кодь нырсӧ.
— Ок, лӧсьыд! — синъяссӧ читкыраліг шуис сійӧ да тӧждысьӧмӧн содтіс: — А ме дзикӧдз нин повзьылі: кынма кӧ, мый сэки метӧг тьӧткаӧй кутас вӧчны?
Ме косьті бипур весьтын Катеринкалысь чулкисӧ.
Сійӧ кӧсйис пӧрччыны менсьым носкиӧс, но ме шуи, мый оз ков, мӧдногӧн сылӧн кокъясыс бара кутасны кынмыны.
Лым усьны дугдіс, тӧв лӧньыштіс, но ми решитім ещӧ неуна виччысьыштны «Спаситчан пещераын», кыдзи сійӧс нимтіс Катеринка.
Сотчисны медбӧръя увъяс, и ми петім пещераысь.
Тӧлыс пӧшти дзикӧдз лӧньӧма, сӧмын кадысь кадӧ толаяс вылысь кыпӧдчывліс дзирдалысь кӧдзыд бус.
Ӧні тыдалісны нин скалаяс, кодъясӧс тубралӧма небыд лым шаль пиӧ, пуяслӧн сьӧд стволъяс да опораяс, быттьӧкӧ великанъяслӧн циркуль моз паськӧдӧм кокъяс.
Шылясьлӧм кымӧр кутіс разавны; паськалысь восьсаинъясӧд, чукӧрӧ чукӧртчӧмӧн, мыччысьлывлісны любопытнӧй кодзувъяс.
Ми зілим кытшовтны толаяс гӧгӧр, но весиг сэні, кӧні найӧ эз вӧвны, кокъяс вӧйласисны пидзӧсӧдз, и быд разын менам пимиӧ пырис лым.
Ме сразу куті кынмыны, бара мӧдіс дрӧжжитӧдны, и мыйлакӧ ёна кутіс висьны юрӧй.
Ме кутчыси мыйвынысь да эг петкӧдлы, мый слабиті: Катеринка отсавны эз вермы, а Васька да Геннадий ӧчередьӧн мунісны водзын — ӧтиыс вӧчис трӧпа, мӧдыс нуис Вася Маленькийӧс.
Ми прӧйдитім километрысь не унджык, кыдзи водзвылын югнитіс битор, кыліс понъяслӧн увтчӧм.
Некымын минута мысти, толаяс пиӧ сунласигтыр да гораа увтчӧмӧн, миян дінӧ гӧгыльтчис кӧлачӧ гартыштчӧм бӧжа небыд тупыль.
Тайӧ вӧлі Белая — Захар Васильевичлӧн лайкаыс.
Биторйыс лои кык, найӧ ӧдйӧ матыстчисны, и со тыдовтчисны нин «<rus>летучая мышь</rus>» пӧнаръяса кык верзьӧма да вӧла-доддя.
Верзьӧмаясыс вӧліны менам бать да Иван Потапович, а доддяс — Захар Васильевич.
Школьникъяс воӧмаӧсь бушколӧдз, эгӧ воӧй сӧмын ми, и кӧть эськӧ ставныс думайтӧмаӧсь, мый ми виччысям бушков прӧйдитӧмсӧ Колтубаын, найӧ век жӧ петӧмаӧсь корсьны, повзьӧмаӧсь, эз-ӧ миянӧс тырт туй вылас.
abu
Вася Маленькийӧс Иван Потапович босьтіс ас дінас вӧв вылӧ, а ми водалім доддьӧ.
Менӧ кынтіс пыр ёнджыка, и ӧтарӧ вошласис садьӧй.
Мукӧддырйиыс додь сювъяс улын лымлӧн дзуртӧмыс садьмӧдлывліс менӧ, ме видзӧдлывлі ӧтар-мӧдар бокӧдыс мунысь бать да Иван Потапович вылӧ, лымйӧн тыртӧм вӧр вылӧ да бара воштылі садьӧс...
Додьсӧ дзопнитіс, синъясӧ кучкис лымсянь отразитчӧм свет — ми матыстчам сиктлань.
Тайӧ здукас Васька бергӧдчис да гусьӧник шуис:
— Тӧдан, Генька, вай огӧ кутӧй сэсся!
А?
Додьсӧ бара дзопнитіс, и ме эг кыв Генькалысь ӧтветсӧ...
Медбӧръяыс, мый ме помнита: мамлӧн кельдӧдӧм чужӧм да Сонялӧн повзьӧм синъяс...
23. ДОЛЫДӦН СЯВКЙЫСЬ СЬӦЛӦМЪЯС
...Соня синъяскӧд ме паныдасьла, кор петавлӧ садьӧй.
Сійӧ сулалӧ вольпась дорын, сюся да полӧмӧн видзӧдӧ ме вылӧ, сэсся зэв рада чирӧстӧ да, ичӧтик кокъяснас зымӧдігтыр, горзӧ керкатырнас:
— Видзӧдӧ!
Маманя, видзӧдӧ!..
— Мый тэ, йӧюкӧй, горзан? — юала ме.
Соня оз кыв, и ме ачым ог кыв ассьым гӧлӧсӧс — сэтшӧм сійӧ слаб да абу гора.
Кухняысь котӧрӧн воӧ кыпыд чужӧма мам, сы бӧрся бать.
— Садьмин, герой? — юалӧ бать.
Налӧн чужӧмъясныс шудаӧсь да мыйлакӧ майшасьысьӧсь.
Мам омӧльтчӧма, кельдӧдӧма; батьлӧн вомкӧтш дінас тӧдчисны чукыръяс.
Сідзкӧ, ме дыр да сьӧкыда виси, шогсьӧмыс кӧ кольӧма татшӧм джуджыд туйяс...
Меным сразу дум вылӧ усьӧ бушков да «Спаситчан пещера».
— А кӧні... — заводита ме да ланьта.
Мам дӧгадайтчӧ, мый ме юала, да нюмъялігтыр шуӧ:
— Тані, тані...
Регыд, навернӧ, котӧрӧн воас.
Дзуркнитӧ посводз ӧдзӧс, комнатаӧ пырӧ Катеринка.
— Ой! — кияссӧ морӧс вылас пуктӧмӧн да ыджыд синъяссӧ паськыда восьтӧмӧн шуӧ сійӧ. — Садьмӧма?
Сійӧ нюмъялӧ, ме сідзжӧ нюмъяла да ог тӧд, мыйла ме ёнджыкасӧ рад — сылӧн али аслам радлунлы.
— Но, кыдзи тэ? — юалӧ сійӧ. — Ме... ми сэтшӧма полім!..
Сійӧ оз висьтав, мыйысь найӧ полісны, но синъясыс сылӧн заводитӧны подозрительнӧя югъявны.
— Ме ребята дінӧ котӧртла, висьтала!.. — И, ӧти кок йылас бергӧдчӧм бӧрын, Катеринка лэбзьӧ ӧдзӧслань.
Регыд воӧны и найӧ.
Радӧсь, ловныс тырӧма, найӧ жуӧны вольпась дорын, первойсӧ нинӧм оз вермыны шуны, и ми сеталам ӧта-мӧдлы кутшӧмкӧ пустӧй вопросъяс.
А кор Геннадий заводитӧ висьтавлыны, мам вӧтлӧ найӧс, сы вӧсна мый меным оз позь лишнӧй утомляйтчыны.
Пашка первойсяньыс лӧсьӧдчис мыйкӧ шуны, кашкис, но шуис сӧмын порог дорын:
— Тэ, эсійӧ, бурд...
Ме тэныд радио пыртӧда, вот аддзылан!
Рытгорувнас Катеринка воӧ мамыскӧд.
Сійӧ пуксьӧ бокӧджык, а Марья Осиповна — менам вольпась дорӧ да юасьӧ, кыдзи ме чувствуйта да оз-ӧ мыйкӧ меным ков.
Пукалӧ сійӧ регыд, а мунігас шуӧ:
— Ӧдйӧджык бурд, Коля!
Тэ молодеч.
Тэысь артмас настӧящӧй мужчина...
Сійӧ петӧ кухняӧ, а Катеринка матыстчӧ ме дінӧ да шуӧ, нето юалігмоз, нето утверждайтігмоз:
— Тэ эськӧ сідзжӧ уськӧдчин ваӧ, кыдзи эсійӧ Сандроыд...
Збыль ӧд?
Ме гӧрдӧда да чӧв ола.
Сійӧ, ӧтвет виччысьтӧг, котӧрӧн петӧ мамыс бӧрся.
Сэсся ме кыла кухняысь мамлысь да Марья Осиповналысь заговорщическӧй гӧлӧсъяссӧ, серам да Катеринкалысь дӧзмӧм гӧлӧссӧ:
— Фу, мама, кыдзи тэныд абу яндзим!..
Аскинас Колтубаса фельдшер Максим Порфирьевич, куритчӧмысла тшынасьӧм уссӧ тӧрӧкан моз вӧрӧдіг, кывзӧ менӧ, гораа курксӧ-кызӧ да висьталӧ мамлы, коді полӧмӧн видзӧдӧ сы вылӧ:
— Кризис прӧйдитіс, ставыс лючки-ладнӧ.
Ӧні сійӧ сё во кутас овны...
Но пока куйлыны!
Ме ещӧ вола, видзӧдла...
Бурда ме надзӧн.
Пашка выполнитіс ассьыс кӧсйысьӧмсӧ.
Сійӧ сэтшӧма дӧзмӧдіс Антонӧс, мый сійӧ корсис сылы наушникъяс да портитчӧм моторысь провод.
Пашка нюжӧдіс проводъяссӧ садитӧм пуяс костӧд изба-читальнясянь миянӧдз, и ӧні, кор сэні включайтӧны приёмниксӧ, ме сідзжӧ кывза радио.
Стӧчджыка, ми Сонякӧд.
Сійӧ кавшасьӧ ме дінӧ вольпась вылӧ, лӧсьӧдчӧ орччӧн, и ӧти наушник пырыс кывза ме, мӧдӧдыс — сійӧ.
Сійӧ жӧ велӧдӧ менӧ ветлӧдлыны.
Кор Соня вӧлі зэв ичӧтик, ме сетлывлі сылы водз чуньӧс, и сійӧ, мыйвынсьыс сыӧ кутчысьӧмӧн, прӧйдитліс керка джодж кузя.
Ӧні, мыйӧн сӧмын ме заводиті чеччывлыны, сійӧ корӧ менсьым чуньӧс да, сійӧс кабыртӧм бӧрын, старайтчӧмӧн нуӧдӧ менӧ комната кузя.
Сэки чужӧмыс сылӧн сэтшӧм напряжённӧй да скӧр, быттьӧ сійӧ вӧчӧ став уджъяс письыс медся коланасӧ, кутшӧмӧс сӧмын позьӧ аслыд представитны.
Аслым ветлӧдлыны сійӧ оз лэдз, сы вӧсна мый сійӧ эскӧ, мый сытӧг ме обязательнӧ уся.
Мыйӧн сӧмын ме ёнмышті да куті чеччывлыны, Генька шуис:
— Но, тырмас лодырничайтны, кад занимайтчыны.
А то ӧд тэ колян...
Найӧ ӧчередьӧн волывлӧны ме дінӧ, висьтавлӧны, мый прӧйдитісны классын, и ме вӧча урокъяс, быттьӧкӧ ачым вӧлі школаын.
Ӧтчыд Генька урок объясняйтігӧн друг ланьтіс да жугыля мӧдіс мыйкӧ думайтны.
— Тэ мый? — юалі ме.
— А тэ тӧдан, — вочавидзис сійӧ, — ми кӧ эськӧ сэки вот тадзи жӧ дӧгадайтчим отсавны Васькалы, сійӧ, гашкӧ, эз и коль мӧд во кежлӧ...
Геннадий прав, и меным лоӧ вывті яндзим.
Дерт жӧ, тадзи ӧмӧй ёртъяс вӧчлывлӧны?
Сійӧс колим, а асьным котӧртім водзӧ...
— Но, а ӧні кыдзи ті сыкӧд?
— Ӧні порядок!
Дзикӧдз миритчим.
Ӧтвылысь став делӧяссӧ кутам бергӧдны, — висьталӧ Генька, но оз объяснит, кутшӧм делӧяс сійӧ лӧсьӧдчӧ «бергӧдны» Васька Щербатыйкӧд ӧтвылысь.
Катеринка пыравлӧ ме дінӧ унджыкысьсӧ веськыда школасяньыс, и ми пырысь-пыр жӧ гӧтӧвитам урокъяс, сэсся сёрнитам быдсяматор йывсьыс.
Бушков да «Спаситчан пещера» йылысь, быттьӧкӧ кутшӧмкӧ сёрнитчӧм серти, ми некор огӧ казьтывлӧй.
Сӧмын корсюрӧ ме кыйлывла ас вылысь сылысь жугыль да быттьӧ мыйкӧ юалысь видзӧдлассӧ, но, менам синъяскӧд паныдасьӧм бӧрын, сійӧ бергӧдчӧ мӧдарӧ либӧ юасьӧ кутшӧмкӧ пустякъяс йылысь.
Коркӧ и разрешайтӧ Максим Порфирьевич петны меным ывлаӧ.
Ме тэрыба пасьтася да пета.
Но либӧ ме ещӧ слаб на, либӧ сэтшӧма коддзӧдӧ свежӧй воздухыс — юрӧй менам заводитӧ бергӧдчыны, кокъясӧй дрӧжжитӧны, и ме пукся мудӧд вылӧ.
Став окружающӧйсӧ ме аддзывлі лыдтӧм-щӧттӧм пӧрйӧ, сійӧ кольӧма сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧн и вӧлі водзті, но ӧні кажитчӧ меным торъя яркӧйӧн да тӧдчанаӧн.
Горша видзӧда ме важысянь нин тӧдсаторъяс вылӧ да волнуйтчӧмӧн аддза наын водзті казявтӧмторъяс да сӧмын ӧні на тыдовтчӧмторъяс.
Керка вевтъяс вылысь виялӧ войтва, пельӧсъясӧ нюжӧдчисны кузьмӧс йи нёньяс, лымйыс лои шыдӧс кодь да руд.
Вӧрзьытӧм воздухын гӧвкъялӧны лӧз тшынторъяс; дзирдалӧны стеклӧ кодь толаяс; пышйӧны кытчӧкӧ ылӧ электролиния опораяслӧн стройнӧй радъяс, гӧра йылын мудзпырысь ӧшӧдчӧмаӧсь лымйӧн личкӧм коз пу увъяс.
Чӧв-лӧнь сиктын и тайгаын.
Тулысӧдз абу на матын, но меным кылӧны нин лымувса ключьяслӧн тэрмасяна дзольгӧмыс, бузгысь тувсов шоръяс, садьмысь тайгалӧн негора кышакылӧмъяс.
Кӧнкӧ степнӧй просторъяс вылын ылалӧм тулысӧс ордйӧм бӧрын ме аддза, кыдзи бара сялькӧдчӧны долинаясын да гӧраяслӧн вӧра войвыв бокъясын веж гыяс; сӧмын на весьтын оз нин ӧшав кулӧм чӧв-лӧнь, коді друг повзьӧдіс менӧ сэки, походын.
Не тӧдны ӧні Большая Черньӧс: быд направлениеын поткӧдӧны сійӧс прӧсекъяс, на кузя сьӧкыда да увереннӧя восьлалӧны электропередачаяслӧн опораяс, сук вӧрӧ пырӧны струна кодь веськыд туйяс, тӧвзьӧны на кузя машинаяс.
Кӧнкӧ ылын муртса тыдовтчыліс тӧдса фигура.
Морт пыр матыстчӧ и матыстчӧ.
Сійӧ бергӧдчӧ, меліа да ошкӧмӧн нюмъяліг, ӧвтӧ меным кинас...
Да ӧд тайӧ дядя Миша!
Сы бӧрся мунӧны мукӧдъяс, тӧдтӧмӧсь да такӧд тшӧтш сы кодьӧсь, найӧ век унджыкӧнӧсь и унджыкӧнӧсь...
Кыпыд збойлунӧн восьлалӧны нинӧмысь повтӧм, ставсӧ кужысь, Антон кодь чужӧма зонъяс; на бӧрся, вомдоръяссӧ упрямӧя топӧдӧмӧн, воськов бӧрся воськов, мунӧны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн нывъяс, мыйлакӧ найӧ ставныс Даша Куломзина кодьӧсь, а нывъяс бӧрся, котӧртігтыр, медым не кольны, тэрмасьӧны еджыд юрсиа челядь...
И йӧз гӧлӧсъяслӧн, уджлӧн да сьыланкывъяслӧн кыпыд юргӧмыс сідзи ыльнитӧ пемыд измӧм чӧв-лӧняс, мый весиг ылын тыдалысь лымйӧн вевттьыссьӧм гӧра йывъяс быттьӧ сувтӧны кок чунь йылас, а небесаыс шензигтыр кыпӧдчӧ вывлань да синъяс доймытӧдз лӧсталӧ кельыдлӧз рӧмӧн...
И Катеринка и быдӧн шуӧны, мый ме вежси.
Бать шуӧ, мый ме нюжалышті да быдмышті, а мам думайтӧ, мый ме прӧстӧ висьӧм вӧсна омӧльтчи.
Но месӧ тӧда, мый делӧыс ньӧти абу висьӧмын и абу сыын, мый ме лои неуна кузьджык тушаӧн.
Висьӧм бӧрын ме уна да ёна думайта ставтор йывсьыс да вочасӧн заводита гӧгӧрвоны, мый ме и ставным ми быттьӧкӧ лэптім юръяснымӧс да видзӧдлім ылӧ, мый некор нин огӧ лэдзӧй синъясӧс увлань.
И ӧні меным абу нин гӧгӧрвоана, кыдзи ми вермим мечтайтны сы йылысь, медым мунны татысь.
Да эм ӧмӧй нӧ кӧнкӧ ещӧ татшӧм тайгаыс, татшӧм кельыдлӧз гӧраясыс, небеса кодь сӧдз тыясыс да татшӧм йӧзыс?!
Кодкӧ ӧмӧй вермас найӧс вежны, зырны менам сьӧлӧм пытшкысь?!
Ог, некытчӧ ме татысь ог мун, а муна кӧ велӧдчыны, то обязательнӧ воа татчӧ жӧ!..
Пыр ыджыдджык нежностьӧн ме казьтывла дядя Мишаӧс, коді йӧткыштіс миянӧс трӧпа вылӧ, а тайӧ трӧпаыс, кыдзи ичӧтик шор, коді усьӧ юӧ, петкӧдӧ паськыд туй вылӧ.
Кӧні бара ӧні сійӧ, шмонитысь да бур сьӧлӧма дядя Мишаыс, и кутшӧм жаль, мый сійӧ оз тӧд вежсьӧмъяс йылысь, кодъяс лоины миянын!
Ӧтчыд Генька пырис менӧ нуӧдны, и мам эз кӧсйы менӧ лэдзны, сійӧ думайтіс, мый ме слаб на да рад вӧлі сӧвсем не лэдзлыны гортысь, но ми мунам изба-читальняӧ, сы вӧсна мый Антон вайӧдӧма лекторӧс.
Лекцияыс миян вӧлі нёльысь нин, и ми эгӧ кольӧй ни ӧтиӧс.
Да, пӧжалуй, и некод эз кольлы: изба-читальня век вӧлі тыр йӧзӧн.
Лектор, коді пукаліс пызан сайын — визя пинжака да ӧчкиа морт, — сёрнитіс Антонкӧд да Иван Потаповичкӧд.
Кор ставныс пуксялісны, Иван Потапович тотшкӧдыштіс пызанӧ карандашнас.
— Ёртъяс, — шуис сійӧ, — миянӧ воис лектор, коді ӧні висьталас сы йылысь, кутшӧм кодзувъяс да мукӧд планетаяс эмӧсь небесаын...
Лектор сувтіс, лӧсьӧдыштіс пинжаксӧ да заводитіс сёрнитны.
Но сэки ас местасьыс сувтіс Савва дед.
Сійӧ оз кольлы ни ӧти лекция, ни ӧти собрание да век пуксьӧ первойя радас, миянкӧд орччӧн, медым бурджыка кывны.
— Извиняйтча, дона ёртӧй! — шуис Савва дед. — А мыйкӧ мӧдтор йылысь тэ он вермы?
Ставныс ланьтісны да кутісны виччысьны скандал лоӧм.
Антон друг сувтіс, но сійӧс ӧлӧдіс Иван Потапович:
— Тэ мый, Савва дядь, кольмин али ичӧтика юыштін талун?
— А тэ менӧ эн янӧд, вай кыв шуны... — скӧрысь шуис дед. — Ме сы йылысь висьтала, граждана, — чӧв ланьтӧм кывзысьяслань бергӧдчигмоз шуис сійӧ, — со кымынӧдысь нин кывза тайӧ лекцияяссӧ — и век планетаяс да кодзувъяс йылысь...
Али миянӧс ставнымӧс бӧрыннас кодзув лыддьысьясӧ индасны, медым тошъясӧс чатӧртӧмӧн дугдывтӧг небесаӧ видзӧдім?
Водзын пукалысьяс дзебисны нюмнысӧ, но бӧрвывсаясыс гораа да яндысьтӧг серӧктісны.
Дед висьталіс правильнӧ: кыдзкӧ сідзи артмывліс, мый водзджык волывлысь лекторъяс, быттьӧкӧ сёрнитчӧмӧн, висьтавлісны век ӧтитор йылысь — мир артмӧм йылысь да мукӧд планетаяс вылын олӧм йылысь.
Лекторлы лои яндзим, гӧрдӧдыштіс, но сідзжӧ серӧктіс.
— Ме ӧд эг тӧд, — шуис сійӧ, — мый тіян сэтшӧм специалистъяс астрономия кузя...
— Тайӧ век жӧ некультурнӧя артмӧ, Савва дядь, — бара суитчис Иван Потапович.
— Да эн мешайт тэ меным, Иван!
Тэ ассьыд бӧрын висьталан, — упрямӧя зумыштчис дед. — Тэ, дона ёртӧй, — шыасис сійӧ лектор дінӧ, — эн примит тайӧс ӧбида пыдди да ме вылӧ, старик вылӧ, эн лӧгась.
Сӧмын миянлы окотаджык олӧм йылысь кывзыштны...
А кодзувъяс?
Чӧрт накӧд, кодзувъясыдкӧд, мед асьныс дзирдалӧны!..
Сійӧ дерт, тэ кӧ сӧмын небесаса делӧяс йылысь верман висьтавны — нинӧм он вӧч.
Но, а гашкӧ, тэ век жӧ первойсӧ мыйкӧ олӧм йылысь, а сэсся бара и кодзувъяс йылысь кывзыштам, ми велалӧм йӧз нин...
Правильнӧ ме висьтала, граждана? — помаліс сійӧ, а залын гораа сералісны.
Сералісны ставныс: и лектор, и Антон, и весиг Иван Потапович, кӧть сійӧ и зілис лоны серьёзнӧйӧн.
— Мый йылысь жӧ тіянлы висьтавны? — юаліс лектор, кор ставныс дугдісны сералӧмысь.
— А ме тадзи шуа, — бара сувтіс Савва. — Босьтам, пример пыдди, миянлысь победанымӧс.
Шедӧдім ми некор кывлытӧм победа, и миян кӧ вӧлі татшӧм ыджыд победа, сідзкӧ, шедӧдім сійӧс вӧвлытӧм геройствоӧн.
Бара жӧ эмӧсь миян геройяс, кодъяс сӧвсем абу военнӧйяс, но век жӧ ассьыныс делӧсӧ вӧчисны бура да шедӧдісны геройство.
Вот и окота кывзыштны сійӧ геройяс йывсьыс, кодъяс лоӧны шензьӧдана олӧмлӧн йӧзӧн...
— Тадзи кӧ нин артмис, ёртъяс, — шуис Антон, — то водзӧкежлӧ тайӧ ӧшибкасӧ колӧ исправитны.
И ми тайӧс исправитам.
Ӧні век жӧ вайӧ кывзыштамӧй, мый висьталас лектор ёрт.
Висьтавны сідзи, мый веськалӧ, сійӧ оз вермы да кутас висьтавны аслас специальность кузя, а тіян предложение йылысь ми думыштлам...
Лектор первойсӧ сёрнитіс неуна яндысьыштӧмӧн, полігтыр видзӧдлывліс Савва дед вылӧ, а сэсся збоймис да зэв интереснӧя висьтавліс сы йылысь, кыдзи устроитӧма вселеннӧй.
Ме и ачым та йылысь лыддьывлі, и школаын миянлы висьтавлісны, — но век жӧ тайӧ мойд моз сьӧлӧмӧдзыд йиджӧ.
Торъя нин ёна менӧ шензьӧдӧны кодзувъяс костын расстояниеясыс.
Найӧ сэтшӧм ыджыдӧсь, мый мерайтсьӧны оз километръясӧн, а светӧвӧй воясӧн — мыйта свет мунас во чӧжнас.
И кодзувъяс костын татшӧм светӧвӧй воясыс уна тысячаяс, сідзкӧ кодзувъяссянь светыс миянӧдз воӧ код тӧдас кутшӧм кадсянь.
Ми аддзам небесаысь ӧні ӧзйӧм кодзув, а збыльвылас сійӧ ӧзйис, кор на Му вылын эз вӧв морт.
И уна кодзувъяс, гашкӧ, важӧн нин кусіны, найӧ абуӧсь нин, а насянь светыс воӧ и воӧ и кутас тыдавны Му вылын, кор миян пиысь некод нин оз коль ловйӧн.
Менам весиг юрӧй мӧдліс бергӧдчыны, кор ме заводитлі аслым представитны вселеннӧйлысь помтӧм йиа просторъяссӧ, кодъяс пыр лэбзьӧны миянӧ зэв ылысса кодзувъяслӧн светӧвӧй югӧръясыс...
Весиг Савва дед коли дӧвӧлен да бӧрыннас дыр на сёрнитіс лекторкӧд, медым сійӧ сы вылӧ эз лӧгав, тайӧ разын кодзувъясӧн сійӧ тырвыйӧ дӧвӧлен.
Тайӧ кадсяньыс дедӧс мӧдног эз и шуны, кыдзи Кодзув лыддьысьӧн.
Антон эз вунӧд ассьыс кӧсйысьӧмсӧ.
Лун куим мысти сійӧ бара воис, а сыкӧд тшӧтш воис Мария Сергеевна, коді важӧн нин лӧсьӧдчис волыны миянӧ видзӧдлыны, кыдзи ми олам.
Сійӧ воліс быд велӧдчысь ордӧ, а рытнас ми чукӧртчим изба-читальняӧ.
Мария Сергеевна разис пакет, кодӧс сійӧ вайис сьӧрсьыс.
Сэні вӧлі некымын книга.
— Ті, — шуис сійӧ, — лӧсьӧдінныд изба-читальня, чукӧртчывланныд татчӧ, кывзанныд радио, лекцияяс.
Ставыс тайӧ зэв бур.
Но изба-читальня — тайӧ керка, кӧні медвойдӧр лыддьысьӧны...
Дерт, ті лыддьысянныд и школаын и гортад, но мыйла эськӧ тіянлы не лыддьысьны и тані?
Книга — медбур друг да учитель, сійӧ восьтӧ мортлы мир, отсалӧ гӧгӧрвоны сійӧс да велӧдӧ, кыдзи сійӧс вӧчны бурджыкӧн.
Ме сӧветуйта тіянлы заводитны коллективнӧя лыддьысьны, медым вермисны кывзыны не сӧмын челядь, а ставныс, кодъяс кӧсйӧны...
Ті аддзанныд, мый, кор книгасӧ лыддьӧны гораа, коллективнӧя, сійӧ юргӧ дзик выльногӧн, сэки воссьӧны сэтшӧмторъяс, кодъяс мукӧддырйи оз тыдавны ӧткӧн лыддьысигӧн...
Кӧсъянныд видлыны?
Ми ӧмӧй вермим не сӧгласитчыны?
Сӧмын мыйсянь заводитны?
Быдӧн кутісны предлагайтны ассьыныс радейтанторъяссӧ, но сэки шыасис Антон.
Сійӧ бӧрйис книгаяс пиысь ӧтиӧс, кодъясӧс вайис Мария Сергеевна, да пуктіс сійӧс миян водзӧ:
— Ме эськӧ сӧветуйті тіянлы заводитны тасянь.
Колӧ чайтны, мый тайӧс унаӧн нин лыддьылісны, но тайӧ нинӧм на оз висьтав — книгаыс тайӧ сэтшӧм, мый сійӧс колӧ лыддьыны не ӧтчыд.
Ме вот куимысь нин лыдди да ещӧ кута...
Тайӧ книгасӧ гижис морт, коді абу нин ловъя, и гижсьӧ сэні сылӧн олӧм йылысь.
Сӧмын, стӧчджыка кӧ шуны, тайӧ эз вӧв олӧм, а биӧн ыпъялӧм.
Тайӧ мортыслӧн вӧлі сэтшӧм пӧсь сьӧлӧм, мый сійӧ югдӧдліс мукӧдъяслы да нуӧдіс найӧс ас бӧрсяыс.
Сылӧн книгаыс лои том йӧзлы олӧмлӧн учебник кодьӧн, и кӧть сьӧлӧмыс кусі, но сылӧн югыдыс и ӧні югдӧдӧ миянлы туй...
— Кыдзи кусӧм кодзувъяс, — шуис Катеринка.
— Оз! — думайтыштӧм бӧрын вочавидзис Антон. — Кодзув — тайӧ абу ловъя, и кӧть кыдзи сійӧ эз югдӧд, сылы некор не ӧзтыны йӧзлысь сьӧлӧмъяс, сы вӧсна мый ӧзтыны найӧс вермӧ сӧмын морт...
Кышакывны кутісны листбокъяс, и миян вылӧ ыльнитіс гражданскӧй войналӧн би да гым.
Первойсяньыс да помӧдзыс Павел Корчагинкӧд ӧтвылысь ми ещӧ ӧтчыд пережитім сылысь зэв мича судьбасӧ.
Ми отсавлім Жухрайлы пышйыны, мунім Краснӧй Армияӧ, ёна волнуйтчӧмӧн босьтлім киясӧ комсомольскӧй билет, шырим белӧйясӧс, уджалім джынвыйӧ пасьтӧмӧсь да тшыгӧсь, нӧйтім бандитъясӧс, мучитчим терпитны вермытӧм дойысь да, пиньясӧс мурч курччӧмӧн, мунім водзӧ и водзӧ.
И медся сьӧкыдӧн вӧлі миянлы «пом» кыв, кодӧс гижӧма бӧръя листбок вылас.
Ми эгӧ нин кӧсйӧй да эгӧ вермӧй сувтны.
Павка ньӧти эз кув да эз коль бӧрӧ — сійӧ важмозыс чуксаліс миянӧс водзӧ, и непременнӧ, обязательнӧ мукӧдъяс долженӧсь вӧлі босьтны асланыс киӧ сылысь ыпъялысь факелсӧ...
И сійӧс босьтісны.
Бара рыт бӧрся рыт пукалам ми изба-читальняын, и Дашалӧн гӧлӧсыс, то волнуйтчӧмысла орліг, то пыр ёнмиг да юргигтыр, нуӧдӧ миянӧс Краснодонлӧн чӧв ланьтӧм уличаяс кузя...
Скӧрлун да шоглун топӧдӧны миянлысь сьӧлӧмъяснымӧс, радлун да торжество вӧчӧны миянӧс бордъяясӧн, и Серёжкакӧд ӧтвылысь ми ӧзтам школа, кӧні олісны фашистъяс, кылам Олеглысь биа пӧсь речьяссӧ да мститам, мститам синмӧн аддзытӧм фашистъяслы геройяс смертьысь.
Дерт, ми мститам сӧмын думысь — ылын миянсянь Краснодон, и важӧн нин помасис война, — но мыйкӧ век кежлӧ да бергӧдчывтӧм вылӧ вежсьӧ миян пытшкын.
Миянӧс ӧзтысь би оз кус, кутшӧмкӧ юкӧн кольӧ, сылӧн югӧръясыс быттьӧ югдӧдӧны ӧні ставсӧ, и сылӧн тіралысь ыпъялӧмсьыс ми выльногӧн аддзам асьнымӧс.
И кутшӧм уна вӧлӧма миян пытшкын не сэтшӧмыс, мый колӧ; кутшӧм ылын миянлы Павкаӧдз да тайӧ донецкӧй челядьӧдзыс!
Быттьӧкӧ миянлысь думъяснымӧс гӧгӧрвоӧмӧн Даша шуӧ:
— Вот лоны татшӧмъясӧн, кыдзи найӧ, — мыйкӧ ӧмӧй вермас лоны бурджык?
Ми дыр думайтам, вензям, весиг пинясям да бара думайтам.
Ми кӧ огӧ вермӧй лоны дзик сэтшӧмъясӧн, кыдзи найӧ, геройяс, то неуна на кодьӧн оз ӧмӧй позь лоны?
Ӧд и найӧ эз сразу лоны сэтшӧмъясӧн!
Пырисны комсомолӧ и...
24. ДОЛЫДӦН СЯВКЙЫСЬ СЬӦЛӦМЪЯС
(продолжение)
Кыдзи век, Генька ордйис миянӧс.
Сылы важӧн нин тырис дас нёль арӧс, меным да Катеринкалы сідзжӧ регыд лоӧ дас нёль, и сӧмын Пашкалы колӧ на виччысьны дзонь во.
Кутшӧм вежалӧмӧн видзӧдам ми значок вылас, видлалам билетсӧ, кодӧс Генька сетліс миянлы кутыштны, а сэсся пыр жӧ дзебис.
Сійӧ весиг кутіс ыджыдӧ пуксьыны: ті пӧ ичӧтӧсь на да гырысьяслы ті абу компания.
Но тадзи вӧлі эз дыр.
Мария Сергеевна шуис меным да Катеринкалы, мый сійӧ сёрнитӧма Антонкӧд да миянлы сідзжӧ нин позьӧ сетны комсомолӧ пырӧм йылысь заявление, пионерскӧй организация кутас миянӧс рекомендуйтны.
Мӧд рекомендация меным сетіс ачыс Антон, а Катеринкалы — Даша Куломзина.
Ми муртса эгӧ наизусть велӧдӧй Уставсӧ, но век жӧ полім да дрӧжжитім: друг миянлысь мыйкӧ юаласны, а ми огӧ кужӧй ӧтветитнысӧ?
Катеринка шуис, мый сійӧ татшӧмторсӧ некыдзи оз терпит, но кор ме юалі, мый сійӧ сэки кутас вӧчны, скӧрмис да нинӧм эз ӧтветит.
Катеринкалӧн ставыс прӧйдитіс зэв бура.
И нинӧм шензьыны, сылӧн кӧ татшӧм автобиографияыс: овлӧма Днепропетровскын, батьыс вӧлӧма мастерӧн да усьӧма фронт вылын храбрӧйяс смертьӧн, сійӧ мамыскӧд эвакуируйтчӧма, и туй вылас найӧс бомбитӧмаӧсь фашистскӧй самолётъяс.
А сійӧ кӧ эськӧ кольччис, шуис Катеринка, сійӧ эськӧ обязательнӧ лои партизанкаӧн либӧ подпольщицаӧн.
А менам кутшӧм биография?
Чужи, велӧдчи — и ставыс.
Сэсся, кӧть бӧрд, висьтавны нинӧм.
Ме джӧмді, ланьті да куті чувствуйтны, мый чужӧмӧй гӧрдӧдӧ.
А сэні ещӧ Антон аслас шмонитӧмӧн:
— Видзӧд, — шуӧ, — Березин!
Ме водзті тадзи жӧ гӧрдӧдлі.
Ачым сэсся вушйи, а юрсиӧй сідзи и коли гӧрд...
Ставныс серӧктісны, а ме ещӧ ёнджыка гӧрдӧді.
— Но ладнӧ, — шуис Антон, — сералыштім — и тырмас...
Мый вӧсна и мыйла ті пыранныд комсомолӧ?
Вот тэныд и на!
Сійӧ ачыс сетіс меным рекомендация, а ӧні юасьӧ!..
— Ме жӧ висьтавлі: медым уджавны...
— Тайӧ тэ висьтавлін меным, а примита тэнӧ ог ме, а организация.
Кор тэ пырин пионерскӧй организацияӧ, тэ сетлін торжественнӧй обещание.
Комсомолын торжественнӧй обещание оз сетны, но ёртъясыд долженӧсь тӧдны, мыйла тэ пыран да достоин-ӧ тэ пӧлучитны тайӧ честьсӧ...
Да, честьсӧ!
Сы вӧсна мый лоны комсомолецӧн — ыджыд честь.
Комсомол — сійӧ партияӧ пыригкежлӧ гӧтӧвитчан тшупӧд.
А кыдзи колӧ гӧтӧвитчыны?
Сідзи, медым велӧдчыны большевизмӧ да аслад делӧясӧн докажитны ассьыд кӧсйӧмтӧ да кужӧмтӧ служитны Ленин — Сталин партия делӧлы.
Тайӧ делӧ вӧснаыс пуктісны ассьыныс юръяссӧ уна старӧй большевикъяс царизмкӧд тышкасигӧн.
Тайӧ делӧ вӧснаыс кисьтлісны вирсӧ гражданскӧй война дырйи миян батьяс.
Тайӧ делӧ вӧснаыс, асьнысӧ жалиттӧг, тышкасьлісны первой пятилеткаяслӧн стройкаяс вылын коммунистъяс да комсомолецъяс.
Тайӧ делӧсӧ дорйыны сувтіс став народ Великӧй Отечественнӧй война кадӧ...
Тэ пыран боец-коммунистъяс великӧй армиялӧн запаснӧй полкӧ.
Тэ абу первойя и абу единственнӧй морт, но ми долженӧсь тӧдны: гӧгӧрвоан-ӧ тэ, мый тайӧ лоӧ?
Гӧгӧрвоан-ӧ тэ, мый мунан отсасьысьӧ йӧзлы, кодъяс эз тӧдлыны полӧм да асьнысӧ радейтӧм, налы, кодъяс дасьӧсь вӧлі сетны и вынъяссӧ и ассьыныс олӧмсӧ большевикъяслӧн делӧяс победитӧм вӧсна, сы вӧсна, медым ми вермим помавны коммунизм стрӧитӧм?
Антон висьтавлӧ серьёзнӧй, пӧшти стрӧг синъяссӧ ме вылысь вештывтӧг.
Ставныс, Антонлысь кывзігӧн, видзӧдӧны оз сы вылӧ, а ме вылӧ.
И меным кажитчӧ, мый не сӧмын найӧ — важся тӧдсаяс Антон, Даша да мукӧдъяс — видзӧдӧны ме вылӧ.
Внимательнӧя да испытайтӧмӧн видзӧдӧны портрет вывсянь Сталинлӧн читкыртӧм синъясыс, пӧся дзирдалӧны Сандро Васадзелӧн синъясыс, насторожитчӧмӧн видзӧдӧ ме вылӧ Павка Корчагин, а сы бӧрын тыдовтчӧны яснӧй, смел синъясыс Олеглӧн, мелі, но твёрдӧй да требовательнӧй видзӧдласыс Савелий Максимовичлӧн...
Пыдісянь волнуйтчӧм шымыртӧ менӧ.
Мый ме ӧтветита ставныслы налы.
Верма-ӧ ме?
Кужа-ӧ ме?..
Ме сувта да, ас вылысь ёртъяслысь видзӧдласъяссӧ чувствуйтӧмӧн, шуа дзик ӧти кыв, но сійӧ меным означайтӧ ыджыдджыкӧс любӧй кӧсйӧм, любӧй клятва дорысь:
— Да!
И пырысь-пыр, меным кажитчӧ, ставныслӧн синъясыс кутісны меліа да гажаа нюмъявны.
— Бур, — шуӧ Антон. — Коді кӧсйӧ сёрнитны?
— Ставыс яснӧ.
Гӧлӧсуйт, Антон! — горзӧны сылы местаяс вывсянь.
Но Антон босьтӧ кыв да висьталӧ сы йылысь, кыдзи ми отсалім оборудуйтны изба-читальня, уджалім уборка вылын да сэсся линия стрӧитӧм вылын, сиктын пуяс садитім, и мый ми велӧдчан во заводитім бура, и тадзи кӧ кутас мунны и водзӧ — миянысь лоасны настӧящӧй комсомолецъяс, и сійӧ личнӧ гӧлӧсуйтӧ сы вӧсна, медым менӧ примитны...
Колтубасянь локтігчӧж ми Катеринкакӧд выльысь переживайтім ставсӧ, мый вӧлі собрание вылын.
Ме сылы висьтавла ставсӧ, мый сэки чувствуйті, да жалита сы йылысь, мый эг куж кыдзи колӧ шуны, мый кӧсъя лоны настӧящӧй комсомолецӧн.
Катеринка шуӧ, мый тайӧ абу важнӧ, делӧыс абу сыын, медым шуны, главнӧйыс — петкӧдлыны делӧ вылын.
Комсомольскӧй билет пӧлучитӧм бӧрын ме сійӧс петкӧдла батьлы:
— Мам! — чуксалӧ сійӧ. — Волы жӧ татчӧ...
Найӧ видзчысьӧмӧн кутӧны киас выль книжка, внимательнӧя видзӧдӧны сійӧс да весиг менӧ, быттьӧкӧ ме лои кутшӧмкӧ мӧдӧн.
— Тэ видзӧд, быдмис миян пиным!
А?.. — шуӧ бать. — Но, поздравляйта, пиукӧй!
Сӧмын смотри: тайӧ книжкаыс сетӧ оз правояс, а обязанностьяс, куж найӧс выполнитны...
Но, да тэ и ачыд гӧгӧрвоан, ыджыд нин лоин.
Поздравляйта! — и сійӧ топыда кутлӧ менсьым киӧс.
Мам нинӧм оз шу, но сы синъясысь ме казяла радлӧм да гордость.
Бӧръя кадӧ налӧн отношениеыс ме дінӧ вежсис.
Гашкӧ, ме ӧшибайтча: прӧстӧ вежси ме ачым да ставсӧ мӧдногӧн куті гӧгӧрвоны?
Но меным кажитчӧ, мый бать да мам мӧдногӧн сёрнитӧны да кутӧны асьнысӧ мекӧд.
Водзті налы и юрас эз волы, медым мекӧд сӧветуйтчыны, а ӧні ми ӧтвылысь обсуждайтам став делӧяссӧ, и меным оз нин шуны, мый ме ичӧтик да мый менам делӧ кывзыны да пельяс сайӧ сюркнявны.
И бать водзті менсьым киясӧс некор эз кутлыв, а прӧстӧ окавліс мукӧддырйиыс, мыйкӧ кӧ сэтшӧмтор, а ӧні сійӧ кутліс менсьым киӧс, кыдзи ыджыд мортлысь, и тайӧ меным сьӧлӧм вылӧ воӧджык любӧй ошкӧм да быдсямапӧлӧс нежностьяс дорысь, сы вӧсна мый киясӧс тайӧ кутлӧмыс кывъястӧг висьталӧ сы йылысь, мый ме абу нин ичӧт...
Меным пӧшти сразу жӧ сетісны поручение — индісны младшӧй классъясса пионеръяс дінӧ вожатӧйӧн, кӧть эськӧ ме эг кӧсйы да дыр убеждайті Мария Сергеевнаӧс, мый ог куж ичӧтъяскӧд да ог тӧд, мый да кыдзи накӧд уджавны.
И первойсӧ ме накӧд ёнакодь мучитчи.
Нуӧді ме первой сбор — сёрнитыштім дисциплина йылысь.
Прӧйдитіс сійӧ сідз-тадз: налы эз вӧв зэв интереснӧ и меным сідзжӧ.
Прӧстӧ ӧта-мӧднымӧс тӧдмалім.
А аскинас, ыджыд перемена дырйи, ме дінӧ котӧрӧн локтӧны менам отрядысь кык нывка да висьталӧны, мый Стуков да Панюшкин тышкасьӧны.
Чепӧсйи ме дворӧ — збыльысь, лупсуйтӧны мыйвынсьыныс ӧта-мӧднысӧ.
Ме найӧс торйӧді:
— Мый лои?
Мый ті энӧ вермӧй юкны?
Чӧв олӧны, кашкӧны, ныръяссӧ чышкалӧны.
— Кыдзи нӧ абу яндзим тіянлы, ребята?
Тӧрыт сёрнитім дисциплина йылысь, а ті талун татшӧмтор вӧчанныд!
Шуала ме, а ачым аддза, мый налы ньӧти абу яндзим, и мыйӧн сӧмын ме на дінысь вешъя, найӧ бара заводитасны тышкасьны.
— Мый вӧсна ті косяс воинныд?
Чӧв олӧны.
— А ме тӧда! — шуӧ Оля Седых, буретш сійӧ нывкаыс, коді вӧлі Зарни чериӧн, сійӧ сідзжӧ менам отрядын.
Тышкасьысь детинкаяс кыкнанныс букыштчӧмӧн скӧрысь видзӧдлӧны сы вылӧ.
— Оз ков! — шуа ме. — Найӧ асьныс висьталасны, найӧ ӧд абу трусъяс.
Али, гашкӧ, ті поланныд?
— Мыйысь меным повнысӧ?
Тайӧ со сійӧ... — зумыша шыасьӧ Панюшкин. — А тэ эн ябедничайт, а то тӧдан?.. — шуӧ сійӧ Олялы, но оз помав да бергӧдчӧ мелань: — Ми косьӧ воим эг прӧстӧ сідзи, а принципиальнӧ.
Краснӧй Армия вӧсна...
— Но мыйла нӧ тышкасьнысӧ?
— Ме сійӧс воспитывайта...
Но сэки зилякылӧ звӧнок — перемена помасис.
— Вот мый, ребята, — шуа ме. — Ӧні мунӧй занимайтчыны, а урокъяс бӧрын кольччанныд — и ми разберитчам...
Сӧмын, сёрнитчам, сэтчӧдз не тышкасьны!
Удитанныд и бӧрыннас...
— Ладнӧ, — делӧвитӧя сӧгласитчӧ Панюшкин.
Занятиеяс помасьтӧдз ме пыр думайта, мыйла найӧ косьӧ воӧмаӧсь Краснӧй Армия вӧсна, но нинӧм ог вермы думыштны.
Ӧд Панюшкин да Стуков — зэв бур другъяс.
Панюшкин — кудриа юрсиа, яя чужӧма да чангыль ныра детинка, медся инас ӧшйытӧм да вильыш, — тайӧс ме сразу казялі.
Стуков — спокойнӧй, лӧнь детинка, но, тыдалӧ, зэв ӧбидитчысь да упорнӧй.
Найӧ, ме тӧда, пукалӧны ӧти парта сайын, ветлӧдлӧны век ӧтлаын — ваӧн он торйӧд, — и друг татшӧм история!
Урокъяс бӧрын ме ещӧ неуна манитчышта, но челядь менӧ виччысьӧны.
И не сӧмын найӧ кыкыс, а ставныс, классыс дзоньнас.
Сӧмын виччысьӧны оз классас, а коридорын.
Буракӧ, ставныслы окота тӧдны сійӧ принципиальнӧй вопроссӧ, мый вӧсна пансьӧма тышыс, и найӧ кӧсйӧны тӧдны, мыйӧн помасяс делӧыс.
— Пырӧй, ребята, классӧ! — шуа ме, кӧть и ог на тӧд ещӧ, сямма-ӧ разрешитны спорсӧ да ог-ӧ янав пионеръяс водзын. — Но, тышкасьысьяс, висьтавлӧй!
— Ми воим спорӧ... — заводитіс Стуков.
— Энлы, вай ме висьтала! — торкӧ Панюшкин. — Ме сылы век доля: мыйла тэ сэтшӧм, мый тэнӧ чуньӧн оз позь вӧрзьӧдны?
Быттьӧкӧ нывка!
— Энлы.
А Краснӧй Армияыс тані мыйла?
— Ме жӧ висьтала: ми Краснӧй Армия йылысь сёрнитім...
И ме сылы шуи, мый сійӧс Краснӧй Армияӧ оз босьтны.
Сійӧ со кутшӧм слаб, а сэтчӧ босьтӧны ёнъясӧс да повтӧмъясӧс...
— А мый ме, трус?
Да? — звирк чеччыштӧ Стуков.
— А коді нӧ, тэ кӧ тышкасьны полан?..
И ме сылы шуа: «Ме тэнӧ кута нӧйтны сэтчӧдз, кытчӧдз тэ он велав водзсасьны».
А сійӧ шуӧ: «Видлы сӧмын, трӧнит!..» Но, ме и сетышті сылы...
— И ачыд пӧлучитін! — торкӧ Стуков.
— Дерт нин, пӧлучиті! — зывӧкпырысь вочавидзӧ Панюшкин. — Ме тэнӧ ещӧ воспитайта на...
Найӧ висьталісны ставсӧ, мый вӧлӧма, да ӧні видзӧдӧны ме вылӧ — виччысьӧны решение, коді на пиысь прав.
Ме сідзжӧ корся тайӧ решениесӧ, но аддза сійӧс ог сразу.
— Тадзи оз туй! — шуа ме. — Ӧти-кӧ, кулакъясӧн, Панюшкин, некодӧс он воспитайт.
Мӧд-кӧ... — Но мый нӧ «мӧд-кӧ-ыс»?!. Друг юрӧ воӧ мӧвп: — Мӧд-кӧ, пазӧдны ӧта-мӧдныдлысь ныръястӧ — сійӧ оз ло Краснӧй Армияӧ лӧсьӧдчӧм.
Сэні колӧны повтӧм, ён йӧз.
Но ӧд миян армия эз кулакъясӧн тышкась врагъяскӧд!
Сэні действуйтісны стойкость, техника да кужӧм.
И лӧсьӧдчыны кӧ нин армияӧ, то колӧ настӧящӧя, а не прӧстӧ тышкасьны...
— А кыдзи?
— Вайӧ нуӧдамӧ учебнӧй сбор да военнӧй поход...
— Да тайӧ жӧ ворсӧм! — дӧзмӧмпырысь шуӧ Панюшкин.
— Абу, абу ворсӧм, а тренировка.
И сэсся помалам сійӧс настӧящӧй бойӧн, медым вӧліны разведчикъяс, пулемётчикъяс...
Предложениеыс ставныслы ёна кажитчӧ, и челядь горзӧны, мый колӧ нуӧдны сразу жӧ, аски, но ме кора не тэрмасьны — колӧ гӧтӧвитчыны, лӧсьӧдны план...
Веськыда кӧ шуны, ме и ачым ог тӧд, кыдзи колӧ нуӧдны тайӧ походсӧ да сражениесӧ — ме жӧ армияын эг вӧв, и котӧрта сӧветла Антон дінӧ.
Сійӧ ёна ошкӧ миянлысь затеянымӧс, сӧмын предлагайтӧ, медым участвуйтіс эз ӧти класс, а некымын.
Мукӧд классъясыс, мыйӧн сӧмын кывлісны миян замысел йылысь, сідзжӧ окотитісны участвуйтны, и регыд школаыс дзоньнас заводитіс гӧтӧвитчыны.
Савелий Максимович сідзжӧ ошкис тайӧ делӧсӧ, но шуис, мый колӧ нуӧдны став правилӧяс серти — корны кодӧскӧ вӧвлӧм военнӧйяс пиысь: сэки лоӧ тайӧ не сӧмын ворсӧм, но и велӧдчӧм.
— Кодӧс нӧ?
— Но, кӧть Антон Гореловӧс либӧ Лапшинӧс.
— А сійӧ сӧгласитчас?
Сійӧ жӧ председатель...
— Заводитлӧй.
Сылы, гашкӧ, аслыс окота жӧ татшӧм делӧас участвуйтны...
Ми эгӧ чайтӧй, но сӧгласитчис не сӧмын Антон, но и Лапшин.
Найӧ лоины отрядъясса командиръясӧн, и челядь ӧні накӧд паныдасигӧн сувтлісны веськыда да кӧзыряйтісны, кыдзи настӧящӧй салдатъяс.
Антон веськӧдлӧм улын челядь вӧчалісны трещоткаяс, кодъяс лоӧны пулемётъяс пыдди; нывкаяс вурисны санитарнӧй сумкаяс.
Кымынкӧ лун муніс строевӧй подготовка вылӧ, да коркӧ и воис походӧ мунан лун.
Лунсӧ бӧрйим шоныдӧс да яснӧйӧс, мӧдногӧн челядь вермисны кынмыны.
Ещӧ водзджык на сёрнитчим, мый Антонлӧн отрядыс займитас Кривӧй лог сайысь керӧссӧ, а Лапшинлӧн отряд должен вӧтлыны противникӧс да босьтны керӧссӧ.
Ме аслам посни челядькӧд выступиті Лапшин отрядкӧд ӧтлаын часджынйӧн сёрӧнджык.
Панюшкин — разведчикъяс взводса командир (сійӧ бӧрйис аслас группаӧ сэтшӧм жӧ ён да збой детинкаясӧс) — муніс водзын.
Но ещӧ водзджык Лапшин гусьӧникӧн дыр сёрнитіс мый йылыськӧ Стуковкӧд, сетіс сылы ручнӧй часі, лӧсьӧдіс сійӧс аслас карманнӧй часі серти, и Стуков челядьлӧн ыджыд группакӧд лыжияс вылын муніс кытчӧкӧ бокӧ.
Став правилӧяс серти маскируйтчӧмӧн ми гусьӧн матыстчим «атакуйтан объект дорӧ», кыдзи шуис Лапшин.
Панюшкин аслас детинкаяскӧд, кустъяс да пуяс сайӧ дзебсясиг, мӧдӧдчисны вывлань, но ылӧдз эз мунны — керӧс йывсянь сяргыны кутісны пулемётъяс: противник миянӧс казяліс.
Лапшин сетіс команда водны основнӧй вынъясыслы, а разведчикъяслы тӧдмавны огневӧй точкаяс.
Но Антон найӧс сідзи сувтӧдалӧма, мый нӧрыс боксӧ дзоньнас лыйлісны, и миянлы тайӧ «разведкаыс бойӧн» дона сувтіс — кадысь кадӧ содіс «ранитчӧмаяслӧн» да «виӧмаяслӧн» лыдыс.
Збыльысь, и ӧтиясыс, и мӧдъясыс миритчывлісны тайӧн сьӧкыдпырысь, дыр вензьӧм бӧрын, но ворсӧм эм ворсӧм да колӧ подчиняйтчыны правилӧяслы.
Противниклысь некымын разведчикӧс пленӧ босьтӧм бӧрын, кодъяс весьшӧрӧ заводитлісны писькӧдчыны миян тылӧ, ми тӧдмалім, кӧні сулалӧны став точкаясыс да мый главнӧй вынъясыс расположитчӧмаӧсь лагерӧн нӧрыс йывсянь улӧджык.
Челядь дӧзмисны виччысьны да кутісны ропкыны, мый ми весьшӧрӧ жӧдзам ӧти местаын, колӧ уськӧдчыны сразу выліӧ, и сэки видзӧдлам, коді кодӧс, а то тадзитӧ миянӧс ставнымӧс «лыйласны».
Но Лапшин сӧмын нюмъяліс да видзӧдлывліс часі вылас.
Часӧн-джынйӧн мысти сы бӧрын, кыдзи ми выступитім, сійӧ сетіс команда некымын ичӧтик группалы флангъяс вылын заводитны лӧжнӧй атака да кутчысьны медбӧръя вынӧдз.
Сэні лыбис сэтшӧм шум да сяргӧм, мый позьӧ вӧлі чайтны, быттьӧкӧ мунӧ настӧящӧй сражение.
Миян наблюдатель, коді кайис кузь сус пу вылӧ, горӧдіс улӧ, мый гӧра йывсянь флангъяслань вӧрзисны противниклӧн гырысь отрядъяс.
Горзӧмъяс да «пулемётъяслӧн» сяргӧмъяс лоины ещӧ гораджыкӧсь.
Сэсся сійӧ жӧ наблюдательыс повзьӧмӧн горӧдіс, мый миянлысь флангъяснымӧс жугӧдісны да противник пырӧ миян тылӧ.
Лапшин сӧгласитчӧмӧн довкнитіс юрнас, а челядь падъялісны гӧгӧрвотӧмысла да весиг скӧралісны: мый нӧ сійӧ кӧсйӧ, медым ми сюрим окружениеӧ?
Но кымынкӧ минута мысти Лапшин, часі вылас ещӧ ӧтчыд видзӧдлӧм бӧрын, сетіс команда:
— Гранатомётчикъяс, водзӧ!
Противник огневӧй точкаяс вылӧ шыблавны гранатаяс!..
Гранатомётчикъяс, кодъяс водзджык нин вӧлі запаситчӧмаӧсь лымйысь вӧчӧм гранатаясӧн, уськӧдчисны вывлань.
На бӧрся мӧдӧдчис миян группаным дзоньнас.
Кӧть и противниклысь «огневӧй точкаяссӧ» вӧлі бырӧдӧма, Антонӧс немвиччысьтӧг босьтны эз удайтчы — сійӧ ассьыс основнӧй вынъяссӧ кольӧма резервӧ и ӧні шыбитіс найӧс миян вылӧ.
Миян атака дзугсис да дугдіс.
Кор челядь аддзисны, мый миян нинӧм оз артмы да Антонӧс жугӧдны оз удайтчы, найӧ дзикӧдз шогӧ усины.
Но Лапшин выльысь кыпӧдіс ставнысӧ да шыбитіс атакаӧ.
Мый сэні заводитчис!
Татшӧм горзӧмсӧ, сяргӧмсӧ нӧрысыс эз на кывлы, навернӧ, сійӧ кадсянь, кыдзи сійӧ чужис вӧльнӧй свет вылас.
Но Антонлӧн отрядыс ӧти воськов вылӧ эз бӧрыньтчы.
Ми ставным думайтім, мый тайӧн делӧыс и помасяс: кыкнан отрядыс ӧта-мӧдныслы оз сетчыны.
Но тайӧ кадас дзик нӧрыс йылас заводитісны сяргыны «пулемётъяс», горӧдісны «ура».
— Водзӧ, ёртъяс!
Отсӧг вылӧ воис Стуков!.. — горӧдіс Лапшин.
Сэки эз вермыны кутчысьнысӧ весиг «раненӧйяс» да «виӧмаяс» да сідзжӧ уськӧдчисны атакаӧ.
Ми сэтшӧм азартӧн уськӧдчим вывлань, а стуковскӧй отряд сідзи жмитіс тылсянь, мый кымынкӧ минута чӧжӧн Антонлысь отрядсӧ вӧлі жугӧдӧма, и ми радпырысь горзӧмӧн босьтім противниклысь лагерсӧ.
И Антон и сылӧн штабыс дзоньнас признайтісны, мый победаыс заслуженнӧй: найӧ эз лӧсьӧдны круговӧй оборона да ӧні мынтысисны асланыс ӧшибкаысь.
Недыр шойччыштӧм бӧрын ми общӧй стройӧн сьылігтырйи мӧдӧдчим гортъяслань; миянкӧд тшӧтш сьылісны и неважӧнся противникъяс.
Некымын лун чӧж походлӧн событиеясыс волнуйтісны челядьӧс, выльысь казьтывсисны да переживайтчисны став подробностьясыс.
Сэсся чужисны выль мӧвпъяс, и найӧ пыр ёнджыка ёнмӧдісны сплочённость да дружба, кодъяс лоины поход дырйи.
Колӧ шуны, мый сійӧ кадсяньыс Панюшкин оз нин зіль воспитывайтны Стуковӧс: стуковскӧй «десант» ради и вӧлі выиграйтӧма сражениесӧ, и Панюшкин ас синъяснас аддзис, мый Алёша ньӧти абу трус, кӧть эськӧ и тышкасьны оз радейт.
Менам отрядын вӧлӧмаӧсь зэв любопытнӧй да дружнӧй челядь.
Антон да Лапшин некымынысь волісны миян ордӧ сборъяс вылӧ, висьтавлісны бойяс йылысь, кӧні асьныс участвуйтлӧмаӧсь; ми ӧтлаын лыддьывлім книгаяс, ветлывлім экскурсияяс вылӧ, вӧчалім конькияс.
Миян местаясӧ конькияс эз вайлывлыны — ӧд иславнысӧ вӧлі некӧн, — но ӧні водохранилищелӧн шыльыд йи вылын вӧлі зэв бур каток, и Антон велӧдіс миянӧс вӧчавны конькияс.
Вӧчны найӧс зэв кокни: куим пельӧса чурка ёсь дорышӧ пуктыссьӧ стальнӧй полоска, чурка вылысладорас тувъявсьӧны ременьяс — и коньки дась...
Ме водзвыв сёрнитчи Мария Сергеевнакӧд да Максим Порфирьевичкӧд, мый гожӧмнас пионеръясӧс некымын лун кежлӧ нуӧдлам тайгаӧ — лекарственнӧй быдмӧгъясла.
Но тайӧ путешествиеыс должен лоны ещӧ не регыдӧн на, а пока ми нуӧдім некымын сбор, кодъясӧс вӧлі сиӧма русскӧй путешественникъяслы — выль муяс восьтысьяслы.
И кутшӧм горша челядь кывзісны рассказъяс морякъяс йылысь, му пытшті мунысьяс йылысь, повтӧм, самоотверженнӧй йӧз йылысь, кодъяс асланыс олӧмлысь смыслсӧ аддзылісны наукалы да асланыс Рӧдиналы служитӧмын!..
Мария Сергеевна шуис, мый менам веськыда педагогическӧй талант да меным колӧ мунны тайӧ специальность кузяыс.
Ог тӧд, кыдзи сэні талант кузяыс, но частӧ, кор аддзан волнуйтчысь чужӧмъяссӧ челядьлысь, кодъяс горша кыйӧны быд кыв налы ещӧ тӧдтӧмтор йылысь на, ме думайта, кутшӧм тайӧ лӧсьыд да нимкодь — сетны мукӧдъяслы сійӧс, мый тӧдан ачыд, отсавны тӧдмавны налы сійӧс, мый ещӧ найӧ оз на тӧдны.
Ӧні ме гӧгӧрвоа, мыйла Савелий Максимович, кӧть сійӧ и пӧрысь нин да ёна висьӧ, оз кӧсйы эновтны школасӧ: мыйкӧ ӧмӧй вермас вежны челядьлысь синъяссӧ, кодъяс ӧзйӧны шензьӧмӧн да кыпыдлунӧн?..
Ме ещӧ ёнджыка куті радейтны книгаяс, и меным зэв ёна кажитчӧ гижавны сьыланкывъяс.
Тайӧ сьыланкывъяснас тыртӧма дзонь тетрадь, и ме весиг некымын сьыланкыв сочиниті ачым, и быдӧн шуӧны, мый артмӧма абу лёка, сьывны позьӧ...
Пионеръяскӧд уджӧн увлекитчӧм вӧсна меным частӧ ковмывліс сёрӧдз манитчыны Колтубаын, и Тыжаын событиеяс кыдзкӧ мунісны асьныс, а сэні лоӧмаӧсь неичӧт вежсьӧмъяс.
Ещӧ кор на ме виси, Настенькаӧс да Нюшка Трегубоваӧс, Иван Лепехинӧс да Фёдор Рябыхӧс примитӧмаӧсь комсомолӧ; кельыдлӧз синъяса Паша комсомолкаӧн лоӧма ещӧ аймакын на, кор сійӧ вӧлі пчеловодческӧй курсъяс вылын.
Ӧні миян Тыжаын котыртӧма ассьыным комсомольскӧй организация, и Даша Куломзинаӧс бӧрйисны секретарӧн.
Кор должен лоны миян первой собрание, ме ордӧ локтӧ Геннадий, и ми мунам ӧтлаын.
Сэтысь ме друг аддза Васька Щербатыйӧс.
Сійӧ здоровайтчӧ миянкӧд кыдзкӧ пырмунігмоз да яндысьӧмӧн.
Ме думайта, мый тайӧ ещӧ тӧдчӧ на важся лӧгалӧмыс, да кӧсъя сылы шуны, мый миянлы кад нин эновтны челядь сяма лӧгалӧмсӧ, мый ӧні ми гӧгӧрвоам ассьыным важся мыжнымӧс сы водзын, но ог удит.
Даша объявляйтӧ, мый Василий Щербатый сетӧма заявление комсомолӧ пырны кӧсйӧм йылысь, рекомендацияяс сылы сетӧмаӧсь сійӧ, Даша, да Фёдор Елизарович, и, гашкӧ, кодкӧ кӧсйӧ сетны вопросъяс либӧ желайтӧ сёрнитны та кузя.
Васькалӧн чужӧмыс гӧрдӧдӧ, сэсся сійӧ кельдӧдӧ да видзӧдӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, быттьӧкӧ полӧ, мый ӧні кодкӧ кутас сёрнитны сылы паныд да сійӧс оз примитны.
И збыльысь, сувтӧ Генька...
Меным весиг жаль лоӧ Васькаыс, сы вӧсна мый Генька колӧ чайтны, обязательнӧ казьтыштас сылы браконьерство йылысь да уна мукӧдтор йылысь, и сійӧс оз примитны.
Но Геннадий ньӧти оз паныд сёрнит, а висьталӧ сы йылысь, кыдзи Васька бура уджаліс нянь идралігӧн да трасса вылын, мый сійӧ быдтор кузя отсалӧ Вася Маленькийлы да водзті кӧ вӧлі несознательнӧй, то тайӧ нинӧмтор йылысь оз висьтав, сы вӧсна мый сійӧ кадсяньыс Васька Щербатый дзикӧдз вежсис да тырвыйӧ шогмӧ...
Ми дружнӧя лэптам киясӧс «за», Васькалӧн чужӧмыс бара гӧрдӧдӧ, но ӧні радысла нин.
Даша докладывайтӧ миян организациялӧн могъяс йылысь, висьталӧ сы йылысь, мый сы вӧсна мый миян Тыжаын абу парторганизация, а эм сӧмын ӧти коммунист, Фёдор Елизарович, — ми долженӧсь лоны сылӧн постояннӧй отсасьысьясӧн партийнӧй линия нуӧдӧмын да отсавны став колхознӧй удж бурмӧдӧмын.
— Отсасьны да прӧверяйтны колӧ, — шуӧ Фёдор Елизарович. — Сӧмын тайӧ абу главнӧйыс.
Ми ӧд абу ревизоръяс да контролёръяс — миян партия ас бӧрсяыс нуӧдӧ народӧс.
Но, вот тані, миянын, мый ми долженӧсь шедӧдны, кытчӧ йӧзсӧ чуксавны?
— Медым ставныс стахановскӧя уджалісны, медым нормаяс тыртісны содтӧдӧн... — шуӧ Нюшка Трегубова. — Медым урожайность кыпӧдны, вӧчны колхозсӧ озырӧн.
— Кыдзи?
— Но, медым быдӧн уджалісны сӧвесть сертиыс!
— А миян ӧмӧй кодкӧ уджалӧ лёка, не сӧвесть сертиыс?
Лодырьяс миян збыльысь абуӧсь.
Кутшӧм нин Иван Потапович придирайтчысь, и сійӧ некод вылӧ оз норась.
Но оз ӧмӧй позь уджавны ещӧ бурджыка?
— Дерт, уджавны позьӧ ёнджыка да бурджыка, — шуӧ Фёдор Елизарович, — кыпӧдны ещӧ мыйкӧ мында процентсӧ.
А водзӧ мый, сувтам?
Ставыс кӧ и водзӧ кутас миян мунны важногӧн, то обязательнӧ сувтам да вӧрзьыны тайӧ местасьыс огӧ вермӧй.
Стахановскӧя уджавны — тайӧ оз ло зэвтчыны, вынысь вывті, гӧг вӧрзьытӧдз уджавны, а тайӧ лоӧ уджавны тӧлкӧн, медым, настоящӧя машинаяс используйтӧмӧн, и производительность кыпӧдны и удж кокньӧдны.
Та вӧсна и государство тӧждысьӧ, и миян интересъяс тайӧс требуйтӧны.
А тані миян, позьӧ шуны, артмӧ прорыв.
Мыйла тадзи артмӧ?
Да сы вӧсна, мый ӧнія масштабъяс серти миянлы машинаяс сё процент вылӧ не используйтны.
Овмӧс миян абу ыджыд, муяс ичӧтӧсь, а татшӧм овмӧс да ичӧт муяс дырйи машинаяс асьнысӧ оз оправдайтны, машина дырджык сулалӧ да бергӧдчӧ уджалӧм пыдди.
Гӧгӧрвоана?
Ӧні босьтам татшӧм факт: миян со и ыжъяс, и мӧсъяс, и вӧвъяс, но, курӧг-дзодзӧг сэні...
Доход насянь эм, но абу ыджыд, сы вӧсна мый фермаяс миян ичӧтӧсь, а ичӧт масштабъяс дырйи ыджыд тӧлк оз овлывлы...
И сэки кӧть кыдзи эн экономит, кӧть кыдзи лишнӧй деньга эн видз, ассьыд вылӧджык он чеччышт.
Йӧз миян этша, паськӧдчыны некытчӧ, и та вӧсна олам шӧркодя, но ыджыд перспективаяс миян абуӧсь.
Кутшӧм нӧ петан туй тайӧ положениесьыс?
А петан туйсӧ тайӧс миянлы индӧ ачыс олӧмыс.
Босьтам со, шуам кӧть, электричество.
Тайӧ великӧйтор!
Сійӧ мортӧс великанӧн вӧчӧ... и миян тайӧ электричествоыс ӧні эм.
Но асьным ми стрӧитны станциясӧ эгӧ вермӧй — вынъяс да средствояс эськӧ эз тырмыны.
А колтубасаяс отсӧгӧн и ми ӧзтім Ильичлысь лампочка.
Но, а ми кӧ кутам ӧтвылысь действуйтны не сӧмын электричество кузя, а став овмӧс кузяыс?..
Вот миян колхозным ичӧтик, Усталыын — миянысь абу ыджыдджык, а Кок-суын ещӧ ичӧтджык, и ставныс олӧны торйӧн, быдӧнлӧн асланыс овмӧс, кыдзи торъя государство...
Босьтӧй, пример вылӧ, чунь. — Фёдор Елизарович лэптіс кисӧ да паськӧдіс чуньяссӧ. — Ачыс ӧтнас сійӧ нинӧм оз вермы, слаб.
А кабыртӧй найӧс кулакӧ — артмас вын!
И миянлы кӧ соседъяскӧд ӧтувтчыны да колтубаса «Зарякӧд» ӧтлаын ӧти план серти кӧзяйствуйтны — кутшӧм ыджыд вын миян сэки лоӧ!
Сэки ми сідзи водзӧ тувччам, мый миянӧс некутшӧм сьӧкыдлунъяс оз сувтӧдны.
Босьтам, пример вылӧ, не сӧмын миянлысь овмӧснымӧс, но и сійӧс, кыдзи ми олам.
Керкаяс кутшӧмӧсь вӧліны, сэтшӧмӧн и колины.
Изба-читальня лӧсьӧдім — зэв бур.
Но настӧящӧй благоустройство ӧнія масштабъяс серти миянлы абу вынъяс серти.
А Сталин ёрт висьталӧ, мый ми долженӧсь бырӧдны кар да сикт костын противоположность.
Тайӧс вӧчӧм вылӧ туйыс ӧти — кыпӧдны сиктса олӧмлысь уровеньсӧ карса олӧм уровеньӧдз, сиктъяссӧ пӧртны агрокаръясӧ.
Позяна-ӧ тайӧ?
Позяна ыджыд масштабъяс дырйи, кор йӧзыс уна, муыс уна, овмӧсыс ыджыд.
Кыдзи тайӧс позьӧ шедӧдны?
Ӧтувтчыны колхозъясӧн не сӧмын ӧтка уджъяс вӧчӧм могысь, вот кыдзи линия стрӧитігӧн, а век кежлӧ, ӧтувтны ичӧтик, слаб колхозъяссӧ ӧти ыджыд колхозӧ, и сэки лоасны миян вынъяс да позянлунъяс.
Сідзи со и артмӧ, мый линияыс, кодӧс ми стрӧитім, индӧ миянлы туй, став олӧмлысь линия.
Та йылысь колӧ бура думыштлыны да босьтчыны делӧ бердас не сідз-тадз, а тӧлкӧн да думайтӧмӧн.
Вот ме тіянлы тайӧс ставсӧ и висьтавла, медым ті кыдзи колӧ думыштінныд да заводитінныд лӧсьӧдчыны, висьтавлыны йӧзыслы сы йылысь, кутшӧм миян эмӧсь позянлунъяс, кутшӧм олӧмыслӧн линияыс, медым сэсся ми вермим сы вылӧ зумыда сувтны да бӧрӧ видзӧдлытӧг мунны водзӧ...
Фёдор Елизаровичлӧн предложениеыс первойсӧ миянӧс шӧйӧвоштӧ, пансьӧ вензьӧм, но кымын уна ми вензям, сымын ёнджыка тыдовтчӧ сылӧн правдаыс да сымын ӧдйӧ миян юрын стрӧитчӧны выльнога олӧмлӧн да уджлӧн юр кольмӧдана планъяс.
Ачыс жӧ Фёдор Елизарович сувтӧдӧ миян фантазиялысь лэбзьӧмсӧ да шуӧ, мый оз ков выдумывайтны, а колӧ вӧчны делӧ.
Ми решайтам поручитны Даша Куломзиналы, Иван Лепехинлы да Пашалы ветлыны ӧтвылысь Фёдор Елизаровичкӧд Колтубаӧ, медым ставтор йывсьыс сӧветуйтчыны Савелий Максимовичкӧд, Коржовкӧд да Антонкӧд, а сэсся нин действуйтны налӧн сӧвет серти.
Сэсся ми дыр да бура обсуждайтам изба-читальня уджлысь план, медым сэні быд рыт вӧлі кутшӧмкӧ интереснӧй делӧ.
Собрание помасьӧ, но миянлы абу окота разӧдчыны, и ми ещӧ дыр на кывзам радио.
Тайӧ абу нин миян премиальнӧй приёмникным — сылӧн помассисны батареяясыс, — а выль, кодӧс вайис аймакысь Иван Потапович.
Сійӧ ёна ыджыд миян приёмникысь, уджалӧ сетьса токӧн, и сійӧс кӧ сувтӧдны ӧшинь вылӧ, кылӧ сикт пасьтала.
Комнатаын бара юргӧ Москвалӧн увереннӧй, спокойнӧй гӧлӧсыс, лакӧн мавтӧм ящикысь кылӧны оркестрлӧн шыяс, скрипкаяслӧн нежнӧй гӧлӧсъяс да рояльлӧн эзысь переливъяс, а сэсся кӧнкӧ дзик орччӧн чушкӧны шинаяс, тутсӧны автомобильяс и на весьтын торжественнӧя паськалӧ курантъяслӧн кучкалӧмыс...
Сӧмын сэки ми выключайтам приёмниксӧ да петам изба-читальняысь.
Сикт важӧн нин узьӧ.
Кокъяс улын дзуртӧ вӧсньыдик чарӧм.
Тайӧ дзуртӧмыс сэтшӧм мелодичнӧй да гора, быттьӧ сійӧ кылӧ оз кок увсянь, а кытысянькӧ вылісянь — пыдӧстӧм сьӧд-лӧз небесаса кодзувъяссянь.
Миянлы сэтшӧм долыд сыысь, мый миянӧс нинӧм нин оз торйӧд да век кежлӧ быри лӧгалӧмлӧн вуджӧрыс.
Сэтшӧм лӧсьыд лоны ставнымлы ӧтлаын, ӧта-мӧдкӧд орччӧн, мый ми и ӧні огӧ тэрмасьӧй разӧдчыны, кӧть тӧдам, мый аски бара ӧтлаасям.
Но тайӧ ӧд лоӧ сӧмын аски, а талунъя войыс бӧрсӧ оз нин лок...
Век жӧ воӧ кад мунны.
Ми разӧдчам гортъясӧ, а сикт весьтӧд, быттьӧкӧ миянӧс колльӧдігмоз, кывтӧны-паськалӧны гӧлӧсъясыс Настенькалӧн да Нюшкалӧн, кодъяс сьылӧны радио пыр унаысь нин кывлӧм да быдӧнлы сьӧлӧм вылас воӧм сьыланкыв:
25. ТУЙЯС — ТРӦПАЯС
Друг воис тулыс, бушуйтны кутіс визув Тыжа, шыбитіс ас вывсьыс лымйысь вӧчӧм пасьсӧ тайга, и первойя тувсовъя гымкӧд да зэркӧд ӧтлаын миян олӧмӧ писькӧдчисны выль вежсьӧмъяс.
Восьса ӧшиньяс казялӧм бӧрын Катеринка ордысь пышйисны Анька да Санька.
Регыд воши и Кузьма.
Весиг сэки сійӧ абу вермӧма кутчысьнысӧ да гусялӧма Катеринкалысь сынансӧ.
Ми шуим, мый сійӧс Кузьма гусяліс на память.
Катеринка эз ёна шогсьы.
— Ме эськӧ ачым найӧс лэдзи, — висьтавліс сійӧ. — Налы ӧмӧй олӧм тані, керкаын?
Катеринка сідзжӧ вежсис.
Синъясыс сылӧн быттьӧ ещӧ ыджыдджыкӧсь лоины, ичӧтик кӧсаясыс лоины кузьӧсь да эз нин чурвидзны ӧтарӧ-мӧдарӧ, а кыз жгутӧн куйлісны платье вылас.
Ачыс сійӧ вӧлі сэтшӧм жӧ тэрыб, но лои кыдзкӧ стрӧгджыкӧн да виччысьысьӧнджык.
Сылӧн коли сӧмын Найда, зэв нин ыджыд маралушка.
Катеринка думайтіс и сійӧс лэдзны тайгаӧ да весиг та йылысь сёрнитіс Захар Васильевичкӧд, кор тайӧс бурджык вӧчны, но сійӧ шуис, мый тэрмасьны оз ков, сылӧн та кузя эм ӧти неыджыд дум.
Ӧтчыд, кор Захар Васильевич пукаліс керка мудӧд вылын, каллянсӧ куритігмоз видзӧдіс Найда вылӧ да ышлолаліс, матыстчис Иван Потапович:
— Мый ышлолалан, Васильич?
— Сьӧлӧмӧй доймӧ...
Шабаш, тыдалӧ, прӧмышляйтӧмлы...
— Да, ветлӧдлыны тэ ӧні он вермы.
— Кытчӧ нин!..
Менам ӧні мӧдпӧлӧс дум.
Ме тэ дінӧ кӧсйи волыны...
Мыйла эськӧ миянлы звероферма не лӧсьӧдны?
— Ачыд зверьяс дінӧ мунны он вермы, сідзкӧ зверьяссӧ ас дінад? — серӧктіс Иван Потапович.
— Но, тайӧ, дерт, сідзи...
Да ӧд и делӧыс выгӧднӧй.
Марал — прӧстӧй животнӧй, сы бӧрся некутшӧм дӧзьӧр оз ков, а выгӧдаыс — уна деньга.
Колтубасаяс сідзжӧ кӧсйӧны асланыс колхозын потшны маральник.
— Кывлі.
— Налӧн сӧмын лӧсьыд местаыс абу: ставсӧ колӧ потшны, а та вылӧ мыйта йӧзыс ковмас.
Вот найӧ оз и лысьтны заводитнысӧ...
А миян со эсійӧ урочищеыс, кытчӧ гожӧмнас челядь ветлісны, ме сэні вӧвлі, тӧда...
Сэті сӧмын ӧтарладорсяньыс потшны — и став делӧыс.
Миянлы тайӧ абу вынъяс серти, сы вӧсна мый потшӧссӧ сруб судта колӧ сувтӧдны, а колтубасаяскӧд пай вылӧ зэв эськӧ вӧлі лӧсялана: и налы и миянлы выгӧднӧ...
Тайӧ разын нинӧм йылысь эз договоритчыны.
Но Захар Васильевич эз ланьт.
Сійӧ сёрнитіс и Фёдор Елизаровичкӧд, и менам да Пашка батьяскӧд да сідзи ӧшйис Иван Потапович вылӧ, мый медбӧрын сійӧ сетчис.
Найӧ ветлісны Колтубаӧ, сёрнитчисны «Заря» колхозкӧд да решитісны лӧсьӧдны ӧтувъя, пока ещӧ межколхознӧй, маральник.
Маральник лӧсьӧдӧм вӧлі Фёдор Елизаровичлысь плансӧ олӧмӧ пӧртӧм кузя сӧмын уна воськовъяс лыдысь ӧтиӧн.
Сылысь предложениесӧ ошкисны и парторганизация и аймак.
Савелий Максимович, Коржов, Фёдор Елизарович да Генькалӧн батьыс ветлісны аймакӧ Обручев дінӧ, сэсся Обручев воліс ачыс.
Колтубаын, миянын, Тыжаын да матігӧгӧрса сиктъясын колхознӧй собраниеяс вылын обсуждайтісны тайӧ вопроссӧ да решитісны оформитны колхозъяс ӧтувтӧм турун-нянь идралӧм бӧрын.
Но маральниксӧ лӧсьӧдны позьӧ вӧлі ӧні, не виччысьны арсӧ, и потшӧссӧ потшны решитісны кӧдза да уборка костын, прӧст кадӧ.
Ми тайӧ маральниксӧ стрӧитӧмын эг нин вермӧй участвуйтны, сы вӧсна мый миян заводитчисны экзаменъяс.
Кадыс ставыс муніс гӧтӧвитчӧм вылӧ, и ми весиг шоча ветлывлім изба-читальняӧ.
Сэні ӧні Катеринка пыдди газетаяс да книгаяс сеталіс Любушка.
Сійӧ зэв стрӧга следитіс порядок бӧрся да, кодкӧ кӧ косьыштас газетасӧ куритчыны, Любушка сідзи уськӧдчас сы вылӧ, мый ӧні газетаяссӧ дзикӧдз дугдісны косявлыны.
А приёмник дорын ӧні командуйтіс Фимка.
Сійӧ оз нин чиклясь да оз вӧчав мисьтӧм рожаяс: приёмник — серьёзнӧй делӧ, и тані дурны оз позь.
Пашка ещӧ водзджык на муніс ремесленнӧй училищеӧ.
Гожӧмнас сійӧ воліс отпускӧ и, кӧть вӧлі жар, век ветлӧдліс картуза да шинеля, кодӧс топыда кизявлӧма: тайӧ сы понда, медым ставныс аддзылісны сылысь формасӧ.
Формаыс, збыльысь, мича.
Некутшӧм машина сійӧ эз на изобретит, но шуӧ, мый обязательнӧ изобретитас.
Генькаӧс, кыдзи сӧмын помасисны экзаменъяс, ми колльӧдім Новосибирскӧ.
Сэні сылӧн дядьыс уджалӧ заводын.
Генька кутас сы ордын овны да велӧдчыны геологоразведочнӧй техникумын.
Сійӧ ёна корис менӧ да Васька Щербатыйӧс мунны сыкӧд ӧтлаын, но Васькалы колӧ ещӧ во на велӧдчыны, а ме бӧрйи аслым мӧд специальность.
Ӧтнасӧн Катеринка дыр эз тӧд, мый сылы вӧчны.
Но кыдзкӧ ӧтчыд рытнас Марья Осиповна ордӧ локтісны Иван Потапович да Фёдор Елизарович.
(Ми пукалім ӧшинь улас да ставсӧ кывлім.)
Первойсӧ сёрнитісны быдтор йывсьыс, а сэсся Иван Потапович юаліс:
— Тэ, Осиповна, мый думайтан аслад Катеринаыдкӧд вӧчны?
— И ачым ог тӧд...
Колӧ эськӧ велӧдны, да ог тӧд кӧні, и ас дінысь лэдзнысӧ пола...
— Мыйысь повнысӧ?
Нывкатӧ велӧдны колӧ...
Ми ас костаным тайӧ вопроссӧ обсуждайтім: животнӧйясӧс сійӧ радейтӧ медся ёна, и зэв эськӧ бур отсасьысьӧн вермис лоны Анисимлы.
Сӧмын, дерт, колӧ бура велӧдчыны.
Анисим ассьыс делӧсӧ тӧдӧ, практиканас сійӧ медсясӧ босьтӧ, а наукатӧг сьӧкыд, ӧнія масштабъяс дырйи наукатӧг оз позь.
Сідзкӧ, кад миянлы ассьыным кадръяс имеитны: зоотехникӧс да мукӧд сэтшӧм нога специалистъясӧс...
Сідзкӧ вот, Катеринкалӧн кӧ эм животнӧйяс дінӧ склонность да тэ кӧ абу прӧтив, мӧдӧдам сійӧс Горно-Алтайскӧ, зоотехникумӧ...
Но, кыдзи думайтан?
Тайӧ и тэныд кивыв: нылыд тэ дінӧ бӧр воас, и колхоз научнӧй кадр пӧлучитас...
Марья Осиповна кутіс аттьӧавны, а Катеринка бӧрддзис.
— Мый нӧ тэ бӧрдан? — юалі ме. — Радлыны колӧ, а сійӧ бӧрдӧ.
— Тэ дзик йӧй, Колька, и нинӧм он гӧгӧрво, — шуис Катеринка. — Тайӧ радысла ме и бӧрда...
Тадзи решитчис Катеринкалӧн судьбаыс.
А ме муна Горно-Алтайскӧй педучилищеӧ, сы вӧсна мый важӧн нин решиті лоны учительӧн да сэсся бӧр воны асланым сиктӧ.
Катеринкакӧд ми сёрнитчим, мый кӧть ми и разнӧй техникумъясын, а велӧдчыны да гортӧ волывлыны кутам ӧтлаын.
Ми сыкӧд помтӧг стрӧиталім быдпӧлӧс планъяс да предположениеяс сы йылысь, кыдзи ми кутам велӧдчыны, а сэсся уджавны, и быд разын тайӧ планъясыс лоӧны яркӧйджыкӧсь, сэтшӧма кыскӧны ас дінаныс, мый миянлы лолавнысӧ лоӧ нинӧмӧн да ми сувтлам думайтігтыр: а тадзи-ӧ ставыс тайӧ лоӧ?
И сэсся решайтам: лоас, дерт жӧ лоас!
Сӧмын...
Кутшӧм эськӧ вӧлі лӧсьыд, эз кӧ вӧвны торйӧдчылӧмъяс да ӧта-мӧдысь ылыстчылӧмъяс!
И мыйла тайӧ сідзи: радлункӧд орччӧн век мунӧны шогсьӧмъяс, и воштӧмъяс суӧны тэнӧ буретш сэки, кор найӧ ставсьыс медся сьӧкыдӧсь?
Вот торъялім ми Генькакӧд, и навернӧ век кежлӧ: гожӧмъяснас сійӧ кутас ветлывны практика вылӧ, а сэсся лоас геологӧн — и заводитчасны странствуйтӧмъяс, а кутас кӧ велӧдчыны водзӧ — и некор сэсся, колӧкӧ, оз волы Тыжаӧ.
Геннадий дӧвӧлен — олӧмӧ пӧртсяс путешествиеяс йылысь сылӧн мечтаыс, но и сылы вӧлі шог торйӧдчыны миянкӧд.
И сылӧн и миян лоӧны выль другъяс, но татшӧм дружбаыс мӧдысь оз нин ло: век жӧ ми быдмим ӧтлаын, и лун бӧрся лун, быд лунын ставыс вӧлі и сылӧн и миян, торйӧдны позьтӧм да вунӧдны позьтӧм.
И кымынысь сэсся бӧрас ми кутам казьтывны Генькаӧс, выдумщикӧс да фантазёрӧс, кодӧс ми коркӧ нимтылім пӧръясьысьӧн сылӧн помтӧм фантазия вӧсна, некодысь повтӧм да требовательнӧй ёртӧс, коді право серти вӧлі миян вожакӧн!
Либӧ — менам пионеръяс.
Ещӧ экзаменъяс заводитчытӧдз на ме ассьым отрядӧс сдайті Аннушка Лапшиналы, челядь кутісны радейтны сійӧс, да занятиеяс помасьӧм бӧрын сійӧ нуӧдіс найӧс чукӧртны лекарственнӧй быдмӧгъяс, мый йылысь ме важӧн нин думайтлі.
Ме неуна колльӧдышті найӧс.
Челядь радлісны, гажӧдчисны, чувствуйтісны, мый водзын, асланыс путешествие дырйи, лоасны быдпӧлӧс приключениеяс да происшествиеяс, но и найӧ жугыльмисны да чӧв ланьтісны, кор ме вӧлі должен бӧр бергӧдчыны.
Оля Седых прӧстӧ синваӧн бӧрддзис, и весиг Панюшкин, коді ньӧти эз вӧв нор сьӧлӧма, подозрительнӧя дыр видзӧдіс пу туганъяс вылӧ, кӧть на вылын интереснӧйыс дзик нинӧм эз вӧв...
Мунтӧдз войдӧр меным да Катеринкалы друг лои окота ветлыны школаӧ: эз мыйлакӧ, а прӧстӧ сідзи — ещӧ ӧтчыд олыштны сэні, видзӧдлыны, и ставыс.
Пелагея Лукьяновна неуна броткыштіс, но век жӧ лэдзис миянӧс.
Тешкодь, велавтӧм аддзыны миянлы тыртӧм партаяс, кывны ассьыным кок шыяс да гӧлӧсъяс.
Вот и ставыс, прӧщай школа!
Сэсся ми татчӧ, навернӧ, огӧ нин бӧр воӧй да некор нин огӧ пуксьӧй асланым партаяс сайӧ, медым полігтыр виччысьны, кор тэнӧ чукӧстасны да юаласны велӧдтӧм урок, либӧ, лов шытӧ дзебӧмӧн, кывзыны и кывзыны, ни звӧнок, ни коридорысь шум казявтӧг...
Огӧ нин ми, а мукӧдъяс пуксясны миян партаяс сайӧ, уна гӧлӧса шумӧн тыртасны класс, кодкӧ мӧд водзын нин, нырсӧ крута вывлань веськӧдӧмӧн, кутас лэбзьыны ичӧтик самолёт, кодӧс Генька пуртӧн вундалӧмӧн вӧчліс парта вылас...
Партаяс вылын, классъясын колясны сӧмын миян челядьдырся дурӧмъяслӧн пасъяс, да и найӧ оз дыр кежлӧ: лоас ремонт, и найӧ ставныс вошӧны.
Колясны сӧмын канцелярияын списокъяс, табельяс да ӧтметкаяс, кодъяс то шогӧ уськӧдлісны, то радуйтлісны миянӧс.
Но миян пытшкын школа коляс нэм кежлӧ.
Позьӧ ӧмӧй вунӧдны ассьыд партатӧ, первой лыддьӧм книга, мир тӧдмалӧм кузя первойя радлун да найӧс, кодъяс настойчивӧя да терпеливӧя нуӧдісны миянӧс — места вылӧ ӧшйытӧмъясӧс — знаниелӧн сьӧкыд да сьӧлӧм радуйтысь поскӧд!
А миянлысь шума сборъяс, переменаяс дырйи гажаа ноксьӧм, зэв мича, пӧщадатӧм да самоотверженнӧй челядьдырся дружба!..
А спектакль!..
Ми аддзылам гырысь каръяс, вермас лоны волам и Москваӧ, ветлам медся знаменитӧй театръясӧ, но кӧні, кутшӧм театрын миянлы удайтчас пережитны ещӧ сэтшӧм волнениесӧ, кыдзи тані, рӧднӧй школаын, кор ми асьным вӧлім артистъясӧн?!.
Сьӧлӧмӧдз йиджысь да серам петкӧдлысь, гажтӧм да гажа казьтылӧмъяс ыльнитісны миян вылӧ, и ми дыр чӧв олігтыр пукалім партаяс сайын, быттьӧ зілим выльысь пережитны важсӧ.
Партаяс кажитчисны важ сертиыс ичӧтджыкӧн.
Дерт, партаяс вӧліны важъясыс — быдмим, вежсим ми асьным.
И не сӧмын ми.
Со ӧшинь пыр ылын еджыдӧн лӧсталӧ гидростанциялӧн зданиеыс; сысянь сьӧкыда восьлалӧны электролиниялӧн опораяс: оз нин сӧмын миянӧ, Тыжаӧ, а и Усталыӧ.
Мӧд турбинаыс сетіс токсӧ Усталыӧ да водзӧ, Кок-суӧ.
И Антон абу нин электростанцияын.
Сэні главнӧй пыддиыс Антонлӧн отсасьысьыс, а сылы отсасьӧ Костя Коржов, коді кӧсйӧ лоны электротехникӧн.
Ачыс Антон сьӧлӧмсяньыс босьтчис выль делӧӧ — лун и вой сійӧ лесопилкаын, кодӧс вӧчӧны Тыжа вылӧ, кык километрӧн улӧджык, медым сэсся кокньыдджык кылӧдны вӧрсӧ.
— И мыйла эськӧ ме ветлӧдлі?..
Ставыс сэні лючки-ладнӧ, ставыс ас местаас... — кылім ми Пелагея Лукьяновналысь гӧлӧссӧ. — Тіянлы куйлыны колӧ, а не шӧйтны...
— Но-но, тэ эськӧ менӧ и вольпась вылысь эн лэдзлы, — ӧтветитіс сылы Савелий Максимовичлӧн гӧлӧсыс. — А вот и абу ставыс лючки-ладнӧ!
Мыйла классыс восьса?
— Челядь сэнӧсь... вӧзйысисны...
— Кутшӧм челядь? — Савелий Максимович видзӧдліс ӧдзӧсӧдыс. — А-а...
Тайӧ абу нин челядь!..
Здравствуйте, том йӧз!
Ми сувтім.
— Мый, школаыдкӧд прӧщайтчанныд? — Сійӧ надзӧникӧн пуксис миян дінӧ парта сайӧ. — Ме вот сідзжӧ...
Думыштӧмаӧсь менӧ лечитны, курортӧ ыстӧны.
А мыйӧн меным курортыс отсалас?
Удж меным быдпӧлӧс курортысь бурджык, а кыдзи аслам делӧысь орӧдча, дзикӧдз стройысь пета...
Сійӧ дзормӧма ещӧ ёнджыка да лоӧма быттьӧкӧ тушанас ичӧтджык; сӧмын важмоз внимательнӧя да меліа видзӧдісны сылӧн читкыртӧм синъясыс.
Ми тӧдім, мый Обручев ыстӧма Савелий Максимовичлы путёвка да тшӧктӧма, медым сійӧ мунас Кисловодскӧ.
Савелий Максимович кутіс юасьны, кор ми мунам, мӧдӧдім-ӧ документъяснымӧс, но тайӧ здукас котӧрӧн пырис расстроитчӧм Мария Сергеевна:
— Савелий Максимович!
Позьӧ ӧмӧй тадзи?
Врач шуӧ ӧтитор, а ті вӧчанныд мӧдӧс...
Ті, медбӧрын, онӧ имеитӧй право асьнытӧ не видзны!..
— Тырмас, тырмас, Машенька!..
Мый нӧ сэсся, меным ӧні и гортысь петавны оз позь?
Ті менӧ и сідзи нин домашньӧй арестын кутанныд.
Вот сёрнитышта ребятаыскӧд да и муна...
Ті бурджык видзӧдлӧй, кыдзи найӧ быдмӧмаӧсь.
Быттьӧкӧ бур рокӧсӧн шузьӧны!
Ми сёрнитыштім недыр, сэсся колльӧдім Савелий Максимовичӧс гортас.
Мария Сергеевна ӧтарбоксяньыс, а Катеринка — мӧдарбоксяньыс видзчысьӧмӧн кутісны киӧдыс Савелий Максимовичӧс, а сійӧ то скӧраліс, то сераліс, мый сійӧс, кыдзи ичӧт кагаӧс, нуӧдӧны.
Керкаас пырны сійӧ эз окотит да кольччис кильчӧ вылас.
Мунігмоз ми некымынысь бергӧдчылім, а Савелий Максимович век пукаліс да видзӧдіс миян бӧрся, и, кор казяліс, мый ми бергӧдчим, надзӧникӧн ӧвтыштіс кинас.
И, пӧжалуй, миянлы медся сьӧкыд вӧлі янсӧдчыны Савелий Максимовичкӧд.
Янсӧдчӧмысь шогкӧд йитчис ыджыд полӧм сыысь, мый йылысь ми эгӧ лысьтӧй гораа шуны: отсалас-ӧ сылы курортыс, бурдас-ӧ сійӧ да аддзылам-ӧ ми сійӧс выльысь?
Мед эськӧ сійӧ бурдіс!
А миян понда сылы майшасьны оз ков: ми нинӧм эгӧ вунӧдӧй да огӧ вунӧдӧй, эз весьшӧрӧ сійӧ сет миянлы ассьыс медбӧръя вынъяссӧ, и кӧть кӧні ми эгӧ вӧлӧй, мый кӧть эгӧ вӧчӧй, ми кутам зільны лоны сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ...
А гортын тожӧ абу ставыс сідзи, кыдзи вӧлі.
Мам нинӧм оз шу, но ме аддза, мый сійӧ дугдывтӧг думайтӧ ӧтитор йылысь — менам мунӧм йылысь.
Ми ещӧ некор на дыр кежлӧ эгӧ янсавлӧй, и сылы кажитчӧны быдпӧлӧс лёкторъясыс, кодъяс вермасны лоны мекӧд.
Бать шмонитӧ, но и ачыс мукӧддырйиыс видзӧдӧ ме вылӧ думайтігтыр да быттьӧ кӧсйӧ юавны: ставыс-ӧ лоӧ сідзи, кыдзи колӧ?
Мусаясӧй, сьӧлӧмшӧръясӧй менам!
Оз ков повны да шогсьыны.
Ставыс лоӧ бур, вот аддзыланныд!
Ӧд ме жӧ кута гижны, волывлыны, а кор помала — бӧр локта татчӧ, тіян дінӧ, и ми сэсся огӧ нин торйӧдчылӧй; гашкӧ, недыр кежлӧ, меным кӧ ковмас кытчӧкӧ ветлыны...
Верма ӧмӧй ме эновтны тіянӧс век кежлӧ?..
И меным бара лоӧ сьӧкыд лолавны, горшдінӧй гӧрддзассьӧ
Ме казьтывла ставсӧ-ставсӧ, казьтывла медбӧръя восӧ, коді вайис сэтшӧм уна выльтор.
Мый жӧ лои?
Ӧд ставыс вӧлі обыкновеннӧ...
Да, ставыс вӧлі обыкновеннӧ да такӧд тшӧтш вӧлі необыкновеннӧ!
Ме сы мында аддзи, кылі да гӧгӧрвои тайӧ во чӧжнас, быттьӧкӧ менам лоины выль синъяс, выль пельяс да ещӧ мыйкӧ сэтшӧм, кодлы колана кыв абу, но кодтӧг оз позь овны.
Тӧдса, привычнӧй мир выльпӧв воссис ме водзын — и кутшӧм уна ме тӧдмалі!
Кутшӧм бурӧсь гӧгӧр йӧзыс!
Но ӧд тайӧ сӧмын заводитчӧм.
Мыйта ме ещӧ аддзыла, тӧдмала, кутшӧм йӧзкӧд ещӧ ме паныдася, дружитча накӧд да кута радейтны найӧс!..
И кутшӧм тайӧ век жӧ мича — овны!..
Мунӧм водзвылын ми неуна гуляйтыштім Катякӧд кыддза раскын, кодӧс садитлім кольӧм во.
Катя кутіс думайтны:
— Тӧдан, Коля...
(Водзті сійӧ менӧ шулывліс прӧстӧ Колькаӧн.)
Тӧдан, Коля, кор ми лоам пӧрысьӧсь...
Ме кӧсъя шуны, мый ми пӧрысьӧн некор огӧ лоӧй, меным кажитчӧ — ми век лоам томӧсь...
Но ӧд лоам жӧ, збыль?
Быдӧн пӧрысьмӧны...
Сӧмын тайӧ лоас оз зэв регыдӧн...
Сэки тані лоӧ оз нин сикт, а ыджыд кар.
А раскыс кольӧ.
Сӧмын пуясыс лоасны кызӧсь да джуджыдӧсь.
И ми тэкӧд волам татчӧ гуляйтны да казьтыштам, кутшӧмӧсь ми вӧлім ичӧтдырйи, и кутшӧм ставыс вӧлі лӧсьыд...
Ме шуи, мый, дерт, волам, и тайӧ лоӧ зэв приятнӧ — ставсӧ казьтыштны...
Сӧмын ми абу нин ичӧтӧсь, сійӧ, Катя, лои сэтшӧм... кыдзи том кыдз пу.
Катя гӧрдӧдіс да нинӧм эз ӧтветит.
Сэсся ми ещӧ ӧтчыд лыддим дядя Мишалысь письмӧсӧ, кодӧс ме пӧлучиті тӧрыт.
Сійӧ мунӧма Заполярьеӧ да, прӧщайтчигмоз, гижис:
«Ме лои зэв рад тіян успехъяс йылысь кывлӧм бӧрын.
Мед Геннадий обязательнӧ гижас аслас велӧдчӧм йылысь.
Век жӧ ме вӧлі сылӧн первой учительӧн, и ме кӧсъя тӧдны, кутшӧм артмис сыысь геолог, да и, гашкӧ, ме верма сылы отсӧг сетны, ковмас кӧ.
Тэ радейтан книгаяс да сьыланкывъяс — тайӧ бур.
Сӧмын кут тӧдвылад, мый найӧ существуйтӧны оз сідзи прӧста, а мортлы, и на дінын кӧ абу морт — тайӧ прӧстӧ марайтӧм бумага.
Велӧдчы да радейт йӧзӧс, и, гашкӧ, тэ велалан перйыны словеснӧй рудаысь самоцветъяс.
Ме сьӧлӧмсянь казьтывла миянлысь походнымӧс да тіянлысь муса чужӧмъястӧ (кыдзи сӧмын лоас позянлун, ыстӧй меным ассьыныд фотографияястӧ).
Сэки, ме тӧда, ті вӧлінныд вель ёна дӧзмӧмаӧсь, мый ми эгӧ аддзӧй изумрудъяс.
Но делӧыс ӧмӧй сӧмын сыын, медым аддзыны драгоценнӧй из?
Сійӧ кадсяньыс ті аддзинныд медся ыджыд ценность — радейтана удж, кодӧн кутанныд служитны народлы.
Сідзкӧ, ті аддзинныд олӧмас ассьыныд настӧящӧй места, а тайӧ главнӧйыс.
Лоӧй жӧ век да быдлаын, ичӧтторйын и ыджыдторйын, водзын мунысьясӧн!
Желайта тіянлы шуд да удача...»
Тӧлыс вӧрӧдіс кыдз пу коръяс, письмӧ кузя котӧртісны виж рӧма тіралысь вуджӧръяс.
Ми сувтім.
Раскыс, гажаа шумитігтыр, воссис, и тыдовтчис шондіӧн югдӧдӧм эрд да кельыдлӧз небеса.
{Дубов Н. (комиӧдіс Панюкова Л. В.) @ Ю вылын бияс @ повесьт @ Н. Дубов. Ю вылын бияс @ 1954 @ Лб. 3-123.}
Ю ВЫЛЫН БИЯС
МУНӦМ
Костяӧс колльӧдӧны мамыс да Лёлька.
Мам — тайӧ ещӧ ладнӧ.
А вот Лёлька?
Мам кӧсйис сійӧс кольны гортӧ, но Лёлька сідзи кутіс бӧрдны, мый быть лои тшӧтш босьтны.
Дерт, сылы окота видзӧдлыны пристань да пароход вылӧ, а не Костяӧс колльӧдны.
Ёна тай Костялы колӧ, медым сійӧс коллялісны, да ещӧ сэтшӧмъяс, кыдзи Лёлька!
Мӧдтор — вӧліны кӧ детинкаяс, а торйӧн нин повтӧм, вернӧй друг Фёдорыс.
Но Фёдор другыс абу: сійӧ тӧрыт на батьыскӧд муніс Остёрӧ чери кыйны.
Найӧ сэтчӧ ветлӧны быд субӧтаӧ.
Костя кымынысь вӧзйысьліс накӧд тшӧтш, кӧсйысьліс вайны ведратыр чери, но мамыс оз лэдз да шуӧ, мый черитӧ позьӧ ньӧбны базарысь.
Прӧстӧ сійӧ полӧ, мый Костя вӧйӧ.
А мыйла сійӧ быть должен вӧйны?
Витӧд «Б»-ын сійӧ медбура вартчӧ.
Ӧні дядь ордас сійӧ, небось, кыяс черитӧ?
Вот сӧмын шатинсӧ ковмис кольны гортӧ.
Мамыс и кывзыны эз кӧсйы:
— Эновт, пӧжалуйста!
Троллейбусӧ некутшӧм бедьяс...
Ме и сідз нин мудзи.
Бедьяс!
Костялӧн кодь бур шатинъясыс некодлӧн абу.
Весиг Фёдорлӧн.
Настӧящӧй бамбукъясысь.
Код тӧдас, эм-ӧ дядьыслӧн татшӧмъясыс.
И мамыс ньӧти абу мудзӧма.
Мунӧ сідзи, мый Костя муртса вермӧ вӧтчыны и колӧ восьлавны гырыся, мед не кольны.
— Костя, эн восьлав, кыдз тури!
Мый дуран!
Бӧръя лунъясас сылы некыдз он угодит, ставыс абу сідз, ставыс абу сы ног.
Ачыс шуӧ, мый тайӧ командировкаӧн сійӧ юрсӧ дзик воштіс.
Лёлька эз гӧгӧрво да чуймис:
— Кыдз нӧ тэ, мама, воштін, кор юрыд ас местаас?
— Тэ ичӧт на, нинӧм он гӧгӧрво, — серӧктіс Костя.
Костя ыджыд нин, и сійӧ гӧгӧрвоӧ.
Ого, мунны Каховкаӧ!
Сэні позьӧ юртӧ воштыны, кӧть и он пыр кежлӧ мун, а командировкаӧ.
Абу шутка — аддзывны трасса да сійӧ местасӧ, кӧні лоӧ плӧтина, и геологъясӧс, кыдзи найӧ буритӧны быдсяма скважинаяс.
Но мам волнуйтчӧ оз та вӧсна, а дзик нинӧмсьыс: кыдзи кольны Лёлькаӧс да Костяӧс, мый вӧчны комнатанас, мыйла дядь эз во и мый ӧні вӧчны?
Костя предложитіс медся лӧсяланасӧ: мунны ставныслы ӧтлаын, комнатаыд нинӧм оз ло найӧ путешествуйтігкості.
Но мам скӧрмис да шуис, медым сійӧ нинӧмсӧ эз лӧсьӧдлы.
Тайӧ абу путешествие, а командировка, и челядьлы сэні вӧчны нинӧм.
Ӧти кывйӧн, вӧлі кӧ сійӧ кывзысьысь мортӧн, колис эськӧ сійӧс да Лёляӧс Марья Афанасьевна ордӧ да спокойнӧя муніс.
Но сійӧ ньӧти эз кут кывзысьны — тайӧ шогмытӧмтор, кор челядь быдмӧны батьтӧг! — некодлысь оз кывзысь и, дерт, оз кут кывзысьны Марья Афанасьевналысь.
А тадзи кӧ, то сійӧ коляс Лёляӧс, а сійӧс мӧдӧдас дядь ордас Полянскӧй Гребляӧ, и сэні Костя лоӧ чорыд киясын.
Но и зэв бур!
Кольӧм во сійӧ кольччыліс нин Марья Афанасьевна ордӧ, и Костясянь тырмас.
«Костя, эн гӧрбыльтчы!», «Костя, эн сувтӧд синъястӧ!», «Мыйла тэ киястӧ эн мыськы сёйӧм водзвылын?», «Позьӧ ӧмӧй тадзи ӧтвечайтны?
Кутшӧм невоспитаннӧй детинка!», «Тэнад кынӧмыд висьӧ?», «Вай плештӧ видла»...
Кынӧм, плеш, дӧрӧм...
Костя оз вермы терпитны ковтӧм нежитӧмсӧ, сійӧс веськыда кӧсйӧ восӧдны наысь, и сійӧ заводитӧ дурны, кӧть мукӧддырйиыс сылы и абу окота.
А дядьыскӧд найӧ, дерт, кутасны лӧсявны.
И нинӧм мамлы волнуйтчыны: Костя зэв бура воас.
Мый сыысь, мый дядьыс эз во?
Сійӧ ӧд удж вылын.
И телеграмма воис, мый сійӧ кутас встречайтны.
Сідзкӧ, ставыс бур.
Но мамыс оз вермы не волнуйтчыны.
Сійӧ заводитіс волнуйтчыны, кор на сӧмын тӧдмаліс командировкаӧ мунӧм йылысь, и сэксянь сійӧ и вӧчӧ, мый волнуйтчӧ.
Кыдзи сійӧ воас?
Кыдзи кутас овны?
Мый сылы сетны туй вылас?
А мый сылы колӧ туй вылас?
<rus>По-боевому</rus> кӧ, походын моз кӧ: трусик да дӧрӧм.
Та пыдди мам сӧвтіс саквояжтыр да ещӧ пукталіс сумкаӧ быдсяма сёянсӧ, быттьӧ сійӧ мунӧ овтӧм ді вылӧ.
Ӧні сылы кажитчӧ, мый дзик мыйкӧ вунӧдім, колим гортӧ, и, пидзӧс вылас саквояжсӧ восьтӧмӧн, сійӧ заводитӧ ставсӧ видлавны да висьтавлыны Костялы, кӧні мый куйлӧ.
Костя оз кывзы.
Троллейбуслӧн восьса ӧшиньӧд ыркйӧдлӧ тӧв, нетшкӧ Лёлялысь юрсисӧ да пӧльтӧ Костялысь дӧрӧмсӧ.
Прӧйдитісны нин зоосад дорті, коли бӧрӧ Политехническӧйлӧн ӧграда; бӧрӧ кольысь трамвайяс вылӧ шинаяснас скӧра чушкиг троллейбус тӧвзьӧ Брест — Литовскӧй шоссе кузя.
— Лёля, эн бергав пуклӧс вылас!..
Со видзӧд, Костя: тані дӧрӧмъяс, вот шоныд куртка, вот носӧвикъяс.
— Ладнӧ, — бергӧдчывтӧг шыасьӧ Костя. — Ми веськыда помӧдзыс, мам?
— Мыйла?
Сэсся пуксям трамвай вылӧ, а сы бӧрын лэччам фуникулёрӧн *.
И эн вензьы, пӧжалуйста, ми и сідз нин опаздывайтам! — шуӧ мам, кӧть Костя эз и думыштлы споруйтны.
* Фуникулёр — горнӧй кӧрт туй, коді вӧчсьӧ крут подъёмъяс вылӧ.
Дерт, верман и опоздайтны, кӧвъясис кӧ Лёлька: сійӧс колӧ вӧлі пасьтӧдны, сынавны и ӧшлыны быдсикас бантъяс.
Вот юр вылас — быттьӧ пропеллер.
abu
Вагонын йӧзыс этша.
Костя пуксьӧ ӧшинь дорӧ, но Лёля корӧ сійӧ местасӧ аслыс, бергӧдлӧ юрсӧ быдлаӧ, медым ставсӧ аддзыны ӧтпырйӧ: и Днепр, и уліті кыссьысь ичӧтик вагон, и кыз сьӧд змей кодь трос, коді югъяліс маслӧсьыс.
Сылы страшнӧ видзӧдны увлань, муӧ, и повзьӧмысла сійӧ чирӧстлас, но ньӧжйӧ, мед мамыс оз босьт ӧшинь дорсьыс.
Увсянь кайысь ичӧтик вагон паныдасьӧ накӧд, сэсся кыссьӧ вывлань да лоӧ сэтшӧм ичӧтик, быттьӧ чача.
А маслӧӧсь сьӧд кӧлесаяс, мый кузя котӧртіс трос, век на бергалісны и бергалісны, быттьӧ тэрмасисны суӧдны сійӧс.
Видзӧдны увлань, и збыльысь, неуна страшнӧ.
Югъялысь рельсъяс воӧны джуджыд гӧра горулӧ, а гӧгӧрыс сэні кыпӧдчӧмаӧсь гырысьысь-гырысь пуяс.
Налӧн йывъясыс чургӧдчӧмаӧсь вагонлань, и не кӧ видзӧдны муӧ, кажитчӧ, мый сійӧ мунӧ оз рельсъяс кузя, а кывтӧ пуяс костті воздухӧд, ещӧ неуна — и сійӧ орӧдас троссӧ, лэбас улысса станция вомӧн, Подол * керкаяс вомӧн, да сідзи и лэбас Днепр вомӧн ылын лӧзалысь вӧр дорӧ.
* Подол — Киев карса район.
Но трос оз ор, вагон некытчӧ оз кывт, а ньӧжйӧник сувтӧ пос дорӧ.
Костя, мамыс да Лёлька тэрмасьӧмӧн котӧртӧны сы кузя, сэсся юралысь бетоннӧй коридорӧд вуджӧны жар улича вомӧн, и со медбӧрын — пристань.
Вокзаллӧн пу здание сайсянь кыліс тіралігтырйи кыза горӧдӧм.
Лёлька повзьӧмсьыс дрӧгнитӧ да кыкнан кинас кутчысьӧ Костялы киас.
Костя сідзжӧ заводитӧ беспокоитчыны: сылы кажитчӧ, мый найӧ мунӧны зэв ньӧжйӧ да вермасны кольны.
Найӧ мунӧны речнӧй вокзал здание пыр, лэччӧны пос кузя пристаньӧ — ыджыд баржаӧ, кӧні кыпӧдчӧма керка кодь стрӧйба.
Тайӧ стрӧйба сайсяньыс ньӧти оз тыдав пароходыс — чурвидзӧны сӧмын гӧрд визьяса кыз сьӧд труба да пӧнаръяса мачта; мачта вылас пӧнаръяссӧ ӧшлӧма уна — ӧти бӧрся мӧдӧс.
Баржакӧд орччӧн сулалӧ пароход.
На костӧд ваыс ньӧти оз тыдав, и весиг оз ков чеччыштны, а позьӧ воськовтны пристаньсяньыс пароход вылӧ, но туйсӧ потшӧ кыз брус.
Кольӧ сӧмын пос кузя векньыдик пыранін — перилӧяса кык пӧв, кытчӧ вомӧныс тувъявлӧма тасъяс.
Пыранінас сулалӧны кык моряк.
Костя тӧдӧ, мый найӧ абу морякъяс, а водникъяс — морякъяс овлӧны море вылын, а оз ю вылын, — но найӧ дзик морякъяс кодьӧсь: югыд кизьяса лӧз кителяӧсь да еджыд фуражкааӧсь.
Фуражкаяс выланыс налӧн «крабъяс» — зарни коръясӧн кытшалӧм зарни якӧръяс.
Водникъяс сэтшӧм веськодя сёрнитӧны да сералӧны, мый Костялы лои яндзим аслас тэрмасьӧмысь да нарошнӧ заводитӧ восьлавны ньӧжйӧджык, катласьӧмӧн, мый весиг мамыслы ковмис тракнитны сійӧс сойӧдыс:
— Костя, эн узь, пӧжалуйста!..
Кытысь позьӧ аддзӧдлыны капитанӧс? — юалӧ сійӧ водникъяслысь.
— Капитан ӧні абу, — вочавидзис на пиысь ӧтиыс, коді видзӧдіс пароход коридорӧ.
— Кыдз нӧ?
Мый ӧні вӧчны? — юаліс мамыс.
Мӧдыс видзӧдліс мамыс вылӧ, и чужӧмыс сылӧн быттьӧ югдіс.
Костя тӧдӧ, мый мамыс сылӧн мича, сійӧ и ачыс радейтӧ сы вылӧ видзӧдны — дерт, оз сэк, кор сійӧ скӧралӧ либӧ мыйыськӧ видӧ.
Но лейтенантскӧй погонъяса тайӧ том водникыс, кодлӧн юрсиыс вӧлі Фёдорлӧн кодь жӧ еджыд, мыйкӧ нин зэв дыр видзӧдӧ да нюмъялӧ.
Тайӧ Костялы оз кажитчы, и сійӧ зумыштчӧ.
— А мый колӧ, гражданка? — юаліс еджыд юрсиа лейтенант.
— Вок меным гижліс, мый колӧ капитанкӧд, а сійӧ абу...
Мый нӧ ӧні вӧчны?
Гашкӧ, сылӧн эм заместитель?
— Старшӧй помощник оз эшты.
Ме — мӧд помощник.
Да ті висьталӧй, мыйын делӧыс.
Мам торксялӧмӧн висьталӧ, мый сылы вот колӧ мӧдӧдны писӧ вок дорас, баканщик * ордӧ, Полянскӧй Гребляӧ, сэні вокыс встретитас, но сійӧ полӧ лэдзны детинкасӧ ӧтнассӧ, сэні весиг пристаньыс абу, а аслыс некыдз оз позь, сылы колӧ мунны срочнӧй командировкаӧ, и кӧсйис эськӧ корны капитанӧс нуны писӧ, а сійӧ абу...
* Баканщик — ва вылын бияс ӧзталысь.
Лейтенант важӧн нин ставсӧ гӧгӧрвоис, а мам век висьталӧ и висьталӧ, и сійӧ оз торк, сы вӧсна мый сылы окота видзӧдны сы вылӧ да кывзыны.
Костя аддзӧ тайӧс да ещӧ ёнджыка зумыштчӧ.
— Гӧгӧрвоана, — медбӧрын шуис лейтенант: — Кӧні нӧ тіян пиныд?
Вот тайӧ скӧр ёртыс?
А ме думайті вокӧн.
Дзик нин ыджыд морт!
Костялы веськодь тайӧ ошкыштӧмыс и сійӧ век на зумыш:
— Энӧ беспокоитчӧй, гражданка, ставыс лоӧ лючки-ладнӧ.
Нуам зэв бура.
А Ефим Кондратьевич Кичеевтӧ ме тӧда — кыдз жӧ, медбур баканщик!
Пиныд тіян бура мунас, узяс пӧттӧдзыс, а мунігас ми сійӧс водникӧн вӧчам...
Прӧйдитӧй, пӧжалуйста, устроитӧй питӧ — кадыс уна на.
Ме ӧні жӧ кора проводницаӧс.
Зумыш Костя тувччӧ пос вылӧ, а сы бӧрысь, Лёляӧс киӧдыс кутіг, пырӧ мамыс.
— Тётя Паша! — горӧдіс лейтенант. — Нуӧд пассажирсӧ каютаӧ.
Кысянькӧ коридорсянь локтіс кузь ныра да топыда тупкӧм вӧсньыд вомдоръяса ыджыд тушаа косіник нывбаба.
Вомдоръяссӧ сійӧ сэтшӧма топӧдӧма, мый Костялы кажитчӧ, быттьӧ сійӧ сёрнитӧ вомсӧ восьтывтӧг.
Тётя Паша муныштіс неуна коридорӧд, кежис шуйгавылӧ и друг быттьӧ кытчӧкӧ вӧйи увлань.
— О господьӧй, кутшӧм тайӧ пос! — повзис мамыс.
— Тайӧ абу пос, а трап, — шуис Костя.
— Но, тэ ставсӧ тӧдан, известнӧй моряк...
Видзӧд, эн люкась!
Кор нӧ сійӧ люкасьліс?
Костя лэдзӧ найӧс ас водзвылас, а сэсся ӧдйӧ, морякъяс моз котӧрӧн лэччӧ увлань.
Но трапыс сэтшӧм крут, тшупӧдъясыс сэтшӧм тшӧкыдӧсь, а на вылын кӧртыс сэтшӧм вильыд, мый сійӧ муртса эз лэб увлань юрӧн, но удитіс кутчысьны перилӧӧ.
Мам бергӧдчыліс тайӧ шум вылас, но Костя вермис кутны асьсӧ, да ӧні чиннӧя восьлаліс тшупӧдысь тшупӧдӧ.
— Вот и каюта, — вомсӧ восьтывтӧг шуис тётя Паша, — устраивайтчӧй, — и муніс.
Каютаыс ичӧтик — сэні сӧмын кык койка, ӧдзӧс дорас шкап, а койкаяс костас векньыдик пызан.
Койкаыссӧ ӧти, мӧд пыддиыс векньыдик чорыд топчан, кодӧс кышӧма клеёнкаӧн.
Сы пыдди пызан весьтас, дзик пӧтӧлӧк бердас нин, настӧящӧй иллюминатор — ичӧтик гӧгрӧс ӧшинь, кодӧс топӧдӧма борт бердас ыргӧн винтъясӧн.
Костя пыр жӧ кайӧ пызан вылӧ да заводитӧ бергӧдлыны винтъяссӧ.
— Костя, эн лысьт вӧрӧдны!
Кылан?
И вообщӧ — либӧ тэ кӧсйысян, мый он кут восьтавны ӧшиньсӧ, либӧ ми ӧні жӧ петам берегӧ, и тэ некытчӧ он мун!
Костя лэччӧ пызан вылысь: всё равно ӧні иллюминатор пыр нинӧм оз тыдав, баржалӧн сирӧсь борт кындзи.
Лёлька ветлӧдлӧ каютаӧд да видлалӧ пызан, койка, пробкӧвӧй спасательнӧй поясъяс, а мам бара лыддьӧдлӧ: кывзысьны дядьлысь, гырысьястӧг не купайтчыны — ен мед видзас! — и ичӧт челядь моз не сразу усьласьны юмов пирожкияс вылӧ, а первой сёйны яй да крута пуӧм кольк, а сы бӧрын и юмовсӧ; пароход вывті не котравны, борт дорас не матыстчыны, ваас не видзӧдны, а то вермас юрыд бергӧдчыны, — ӧти кывйӧн кӧ, ставсӧ, мый татшӧмторъяс дырйи висьтавлӧны мамъяс и мыйысь Костялы лоӧ зэв гажтӧм.
Костя заводитлӧ сёрнитны, кыдзи тётя Паша, вомдоръяссӧ восьтывтӧг, но мамыс повзьӧ:
— Мыйла тэ ымзан?
Оз-ӧ пиньясыд висьны?
Костя повзьӧ жӧ — мед эськӧ та вӧсна сійӧс эз кольны гортас! — и заводитӧ сёрнитны бура, кыдзи став йӧзыс, а не тётя Паша моз.
Кадыс, збыльысь, вӧлӧма уна на, и Костя мучитчис сійӧ здукнас, кор найӧ прӧщайтчисны нин, ставсӧ вӧлі вӧчӧма да висьталӧма, и кольӧ сӧмын виччысьны настӧящӧй торйӧдчӧмсӧ.
Мам пыр на мыйкӧ висьталӧ и синсӧ вештывтӧг видзӧдӧ Костя вылӧ.
Гырысь карӧй синъясыс сылӧн лоины тревожнӧйӧсь да жалитанаӧсь.
Лёлька ланьтіс жӧ да гусьӧник чушкӧ — сідзкӧ, ӧні жӧ заводитас бӧрдны.
Ставсьыс таысь Костя эз кут аддзыны места, кӧть ӧні жӧ ачыс бӧрддзас, но сэки выліас кыліс кыза тутӧстӧм;
Лёлька уськӧдчис мамыслы пидзӧс вылас, мам гӧгӧрвоис: налы кад нин петны.
Найӧ петӧны векньыдик коридорӧ.
Пос кузя тэрмасьӧмӧн пырӧны сёрмысь пассажиръяс, найӧс зурйӧдлӧны мешӧкъясӧн да кӧрзинаясӧн, но мамыс нинӧм оз казяв.
Сійӧ бара гажтӧма да жальпырысь видзӧдӧ Костя вылӧ, сэсся некымынысь топыда окыштӧ да тэрмасьӧмӧн шуалӧ:
— Кывзысь, Костик!
И, пӧжалуйста, нинӧм эн выдумывайт!..
Лёлька сідзжӧ нюжӧдчӧ окасьны.
Костя гусьӧн кӧсйӧ йӧткыштны сійӧс, но мамыс казялӧ:
— Кыдз тэныд абу яндзим, Костя!
Фу, кутшӧм тэ грубӧй!
Окышт чойтӧ!
А Костя ньӧти абу грубӧй, сійӧ прӧстӧ терпитны оз вермы быдсяма нежностьяссӧ.
Но ӧні нинӧм он вӧч.
Костя кывзысяна копыртчӧ да лӧсьӧдӧ банбоксӧ.
Но, дерт жӧ!
Мыйӧн сӧмын петім керкаысь, Лёлька корис мороженӧй, и ӧні чужӧмыс и киыс сылӧн сибдалӧны.
И коді тайӧ думыштлӧма окасьӧмсӧ!
Мамыс да Лёлька петісны пристаньӧ да сувтісны перилӧ дорӧ.
Костя кӧсйӧ матыстчыны матӧджык, но сійӧс йӧткыштісны:
— Татчӧ, детинка, оз позь, ӧні жӧ мӧдӧдчам!
Костя важӧн нин казяліс вылӧ каян трап, кодлӧн люк пырыс тыдаліс лӧз небеса.
Сійӧ кайӧ трап кузя да воӧ вылыс палуба вылӧ.
Палуба шӧрас, джуджыд сьӧд труба водзын — стеклӧалӧм будка, и сэні тыдалӧ рулевӧй кӧлеса — штурвал.
Палубалӧн кыкнан бокас, — посньыдджык стекляннӧй будкаяс, и сэні югъялӧны чиститӧм ыргӧн трубаяс.
«Сёрнитӧм вылӧ трубаяс», — гӧгӧрвоис Костя.
Сідзкӧ, сійӧ капитанскӧй мостик вылын.
А оз-ӧ сійӧс татысь вӧтлыны?
Оз, оз, буракӧ.
Нырас и бӧжас, кыдзи садйын, сулалӧны пу скамьяяс, и весиг пызанъяс, быттьӧ тайӧ абу палуба, а закусочнӧй.
Скамьяяс вылын пукалӧны пассажиръяс, и некод найӧс оз вӧтлы.
Сідзкӧ, тайӧ сэтшӧм пароход, кӧні капитанскӧй мостикыс да палубаыс ӧтлаын.
Палубасӧ гӧгӧрыс кытшовтӧма кӧрт перилӧӧн.
Костя матыстчис перилӧ дорӧ, кутчысис сэтчӧ да паськыда, морякъяс моз, паськӧдіс кокъяссӧ.
Эх, аддзыліс кӧ эськӧ витӧд «Б» либӧ кӧть повтӧм Фёдор другыс, кыдз Костя сулалӧ капитанскӧй мостик вылын!
Но, кӧть и абу мостик вылас — палуба вылас, а мостикыс ӧд со орччӧн!..
Но витӧд «Б» класс абу, абу и Фёдор другыс.
Уліас, пристаньын, сулалӧ мамыс, и тӧждысяна синъясыс сылӧн корсьӧны Костяӧс.
Лёлька первойӧн казялӧ сійӧс да горӧдӧ:
— Со сійӧ!
Со сійӧ!
Мамыс аддзис жӧ, сійӧ нюмъялӧ, кӧсйӧ мыйкӧ горӧдны, но сэк кыліс кӧлӧкӧлӧ кучкӧм шы, Костяӧс резыштӧ ваӧн, и сы мыш сайын кыліс куимысь гораа тутӧстӧм.
Пристаньын йӧзыс мыйкӧ висьталӧны либӧ горзӧны, но тайӧ гораа тутӧстӧм шы улас нинӧм оз кыв, и, кажитчӧ, мый найӧ, черияс моз, шытӧг восьталӧны вомъяссӧ.
— Мынтӧдӧй нырладорсьыс!
Тайӧ командуйтӧ еджыд юрсиа мӧд помощникыс.
Сійӧ сулалӧ шуйгаладорса стекляннӧй будкаын да мыйкӧ висьталӧ югъялысь ыргӧн трубка вомӧ, а сэсся тупкӧ сійӧс чеп йылын ӧшалысь пробкаӧн.
Палуба, кӧрт перилӧяс заводитӧны тіравны.
Улыс палуба вылас, веськыда Костя улын, кӧрт тумбаясысь разьӧны трос; сійӧ ӧшйӧ, и сэки петляа мӧд помсӧ пристаньын лэдзӧны тумбаысь да шыбитӧны ваӧ.
Пароходлӧн да пристаньлӧн векньыдик костыс пыр ыдждӧ.
Эх!
Кымынтор колӧ видзӧдлыны — и оз позь: мам сулалӧ перилӧяс дорын, синъяссӧ оз вештыв Костя вылысь, и, сідзкӧ, мунны некутшӧм ногӧн оз позь.
Ӧбидитны сійӧс Костя оз кӧсйы.
Вот — нюмъялӧ, а чужӧм кузяыс визувтӧ синва, и сійӧс чышкалӧ чунь помъяснас.
И мыйысь бӧрднысӧ, юавсьӧ?
Мый сійӧ, во кежлӧ, му гӧгӧр кытшовтны мунӧ али мый?
Но и Костялы аслыс мыйкӧ быттьӧ абу лӧсьыд.
Найӧ ӧд некор на эз торйӧдчывны.
Войдӧр Костя ветлывліс сӧмын кӧрт туй кузя — и то мамыскӧд ӧтлаын, и сэки сійӧ вӧлі сэтшӧм ичӧтик на, мый муртса помнитӧ сійӧ ветлӧмсӧ.
Медым дзикӧдз не бӧрддзыны, Костя кӧрыштлӧ плешсӧ, ёнджыка кутчысьӧ перилӧӧ да оз видзӧд кинас ӧвтчысь Лёлька вылӧ.
Сійӧ заводитіс ӧвтчыны, мыйӧн сӧмын аддзис палуба вылысь Костяӧс, и эз на дугдыв, но Костя оз ӧтвечайт; Лёлька тапйӧдлӧ кокнас да дӧзмӧмӧн горзӧ:
— Костя!
Да Костя!
Мамыс сідзжӧ лэптӧ кисӧ да ӧвтӧ носӧвӧйӧн.
Пароход пыр торъялӧ пристань дорысь, пристань кольӧ шуйгавылӧ бӧрлань, йӧзыс пыр ичӧтмӧны, и ӧні кажитчӧ, мый сэні сулалӧны оз мамыс да Лёлька, а кык нывка — ӧтиыс ыджыд, а мӧдыс зэв ичӧтик.
Костя налы воча ӧвтчӧ, кытчӧдз найӧ тыдалӧны, а сэсся лэдзӧ кисӧ.
Ӧні найӧ, дерт, каясны гӧра вылӧ и дыр кутасны видзӧдны пароход вылӧ, коді нуӧ Костяӧс.
«АШХАБАД»
Пароход бергӧдӧ нырсӧ ва ньылыд и, мыйлакӧ ещӧ ӧтчыд тутӧстӧм бӧрын, ӧдйӧ мӧдӧдчӧ Владимирскӧй гӧраяс дорті, пляж вылӧ вуджанінті да Труханов ді дорті.
Вадорӧдзыс ді вылас тырыс фанернӧй грибъяс да киоскъяс, а веж туруныс быдмӧ берегсяньыс ылынджык, берегсӧ кольӧма жар шонді улӧ.
Пароходлы воча, еджыд быгъя «усъяс» койигтыр, тӧвзьӧ глиссер.
Костя завидьпырысь видзӧдіг колльӧдӧ сэні пукалысь йӧзсӧ, а сэсся заводитӧ бурджыка тӧдмасьны пароходнас.
Палуба бокъясас, стекляннӧй будкаяс водзын, веськыдвылас и шуйгавылас сулалӧны брезентӧн вевттьӧм шлюпкаяс.
Быд шлюпка нырӧ гижӧма «Ашхабад».
Сӧмын ӧти шлюпка вылын «д»-ыс мыйлакӧ чышкыссьӧма, и артмӧ прӧстӧ: «<ns>Ашхаба</ns>».
Будкаяслӧн стенъяс пӧлӧн пукталӧмаӧсь тыртӧм еджыд ведраяс.
Быд ведраӧ лӧз краскаӧн гижӧма ӧти буква, но ведраясыс сулалӧны сідз, мый бара жӧ артмӧ пароходлӧн нимыс — «Ашхабад».
Тайӧ жӧ кывсӧ гижӧма и спасательнӧй кругъясӧ, кодъяс ӧшалӧны перилӧ бокын, и кӧлеснӧй кожухъясӧ *.
Палубаыс настӧящӧй — пуысь, векньыдик кузь пӧвъясысь, пӧв костъяссӧ кӧнӧпатитӧма да сиралӧма.
* Кӧлеснӧй кожухъяс — пароход кӧлеса вевттьӧдъяс.
Костя заводитлӧ лыддьыны, кымын пӧвйысь вӧчӧмаӧсь палуба вывсӧ, но мачтаыс друг заводитіс катовтчыны бӧрлань, кытчӧдз эз вод дзик горизонтальнӧя: «Ашхабад» матыстчӧ пос дорӧ, и мачтасӧ лэдзӧны, медым оз крукась поскас.
Пароход гораа тутсӧ.
Ӧні Костя аддзӧ, мый тутсаныс — кык кругджынъя розя ыргӧн пӧлян — крепитӧма труба бӧрас.
Сэтысь первой резсьӧ ва, ру, а сэсся вӧлисти нин кылӧ кыза тутӧстӧм.
«Ашхабад» прӧйдитӧ подӧн ветлан пос пыкӧдъяс костӧд, дзик шуйга берег дортіыс.
Костя кӧсйӧ видзӧдлыны пос вывті мунысь машинаяс да автобусъяс вылӧ, но сэтысь, крестасьӧм пӧвъяс да керъяс кындзи, нинӧм оз тыдав.
Пос пыкӧд йылас ӧти-мӧд бӧрся ӧшалӧны пӧнаръяс, васянь на дорӧ кайӧны скӧбаяс — пос тшупӧдъяс.
Костя артыштӧ, сьӧкыд-ӧ сэтчӧ кайны, и думыштӧ, мый Фёдор, дерт, каяс, и сійӧ, Костя, кӧть и вылынкодь дай страшнӧ, каяс жӧ.
Нинӧм торъяыс.
Бӧрӧ кольӧны быдмӧгӧн тырӧм крут веськыд берег, небесаӧдз кыпӧдчӧм Лавра кӧлӧкӧльня, железнодорожнӧй пос.
Берегъяс кольӧны, быттьӧ лажыньтчӧны, да вевттьысьӧны ляпкыдик бадь пуясӧн.
Палубавывса пассажиръяс бергӧдчӧны тӧвлы мышкӧн, лӧсьӧдчӧны пароход бӧжӧ труба сайӧ, кытчӧ машиннӧй люкъяссянь воӧ маслӧ дука шоныд воздух.
Видзӧдлыны кӧ люкӧ — сэні тыдалӧны кыз коричневӧй обмоткаа трубаяс, быттьӧ компрессаӧсь, да дзирдалысь рычагъяс, кодъяс ветлӧны бӧрӧ-водзӧ, быттьӧ гырддзаяс.
Ӧти труба вылас косьмӧ тельняшка, мӧдас — сьӧд гач.
Костя лэччӧ увлань, медым бурджыка видзӧдлыны машинасӧ.
Палубаыс тані кӧрт и посньыдик мылькйӧсь, мед он вильдав.
Но кӧртыс тайӧ сэтшӧма нин шылясьӧма башмакъясӧн да сапӧгъясӧн, мый мылькторъясыс омӧля отсалӧны, и сійӧ сэтшӧм жӧ вильыд.
Костя аддзӧ машиннӧй отделениеӧ лэччан пос, но сӧмын на кӧсйӧ воськовтны джуджыд кӧрт порог вомӧн, кыдзи сійӧс чукӧстӧны:
— Тэ мыйла?
Сэтчӧ оз позь мунны!
Костя бергӧдчӧ да мунӧ кормаса салонӧ *.
Тані пассажиръясыс этша, найӧ пукалӧны торйӧн да чӧв олӧны.
Сӧмын куим тьӧтка, кӧрзинаяссӧ да мешӧкъяссӧ кок костас топӧдӧмӧн, копыртчӧмаӧсь ӧта-мӧд дорас да, быттьӧкӧ заводнӧй чачаяс, довкйӧдлӧны юрнас нёльӧдлы, коді мыйкӧ ньӧжйӧ, но сьӧлӧмсяньыс висьталӧ.
Костя, кыдз быттьӧ тӧдлытӧг, прӧйдитӧ на дорті — а друг мыйкӧ интереснӧйтор!
* Салон — тані общӧй зал.
— Вои ме — и мый жӧ ті думайтанныд? — шога висьталӧ сійӧ. — Куканьыд юктавтӧм!..
Ставыс гӧгӧрвоана.
Куканьясыд Костяӧс оз интересуйтны.
Ылынджык, ӧшинь дорас, пукалӧ мудзӧм чужӧма нывбаба.
Сы водзын да чорыд диван улын тэчӧма тубрасъяс, мешӧкъяс, ыджыд томана пу чемоданъяс.
Нывбабаыс жарсьыс да мудзӧмсьыс слабитӧма, сійӧ век нёровтчӧ веськыдвылӧ, ыджыд тубраслань, кытчӧ юрсӧ пуктӧмӧн узьӧ ар дас нёля нывка.
Плеш вылас посньыдик русӧй кудриа мӧд ичӧтджык нывка шӧйтӧ салонӧд, сэсся кавшасьӧ диван вылӧ да видзӧдӧ бӧрӧ кольысь ляпкыд веж берегъяс вылӧ: сылӧн, тыдалӧ, унмыс жӧ локтӧ — сійӧ паськыда да чӧскыда очсалӧ.
— Ньылыштан! — шуис Костя да тшӧтш кайис диван вылас сыкӧд орччӧн. — Тэ нӧ мый, век на унмыд локтӧ?
— Да.
Ми век мунам и мунам, некор пӧттӧдз узьны оз сюр...
— Да ӧд пароходыс неважӧн вӧрзис.
— А ми ылысьӧсь.
Ми Сахалинсянь локтам.
Куим недель нин.
— Сахалинсянь? — мӧдысь юалӧ Костя да вериттӧг видзӧдӧ нывка вылӧ.
Сійӧ заводитіс сёрнитны сыкӧд гажтӧмысла — мыйся нӧ компания кутшӧмкӧ нывка! — но ӧні сійӧ сылы кажитчӧ необыкновеннӧйӧн и весиг мыськылӧм ситеч платье вылын вушйӧм посньыдик цветъясыс — удивительнӧйӧн.
— Ылӧдлан, кӧнкӧ?
— А мый нӧ ме ылӧдла? — веськодьпырысь вочавидзӧ нывка. — Со кӧть мамлысь юав.
Костя бергӧдчылӧмӧн видзӧдлӧ мудзӧм чужӧма нывбаба вылӧ, но сійӧ дзикӧдз нин нёровтчӧма тубрас вылӧ да чӧскыда узьӧ.
— А мый ті сэні вӧчинныд?
— Гӧгӧрвоана мый — олім.
Бать рыбозаводын уджаліс — сэні и олім, посёлокын.
— И океан тэ аддзылін, Великӧй, либӧ Тихӧй?
— Дерт жӧ, ми берег дорас олім.
— И моретіыс пароход вылын ветлывлін?
— Кыдз жӧ!
Мӧдногӧн Сахалинӧдзыд он во.
Позьӧ ещӧ самолётӧн, но миян кӧлуйыс уна.
Нывка висьталӧ веськодьпырысь да спокойнӧя, а Костялы завидь да кажитчӧ зэв интереснӧйӧн.
Сійӧ оз гӧгӧрво, кыдз позьӧ веськодя висьтавны та йылысь.
Сійӧ кӧ эськӧ вӧлі Сахалинын, океан берег дорын!..
Сылы окота тӧдмавны пыр жӧ ставсӧ, но нывка важмозыс ӧтвечайтӧ дыша да гажтӧма.
— Эх, тэ! — дӧзмӧмӧн шыасьӧ Костя. — Мый нӧ тэ, нинӧм он висьтав?
Сы мындатор аддзылӧмыд, а висьтавны он вермы!
— Менам унмӧй локтӧ.
Вот воам, пӧттӧдз узя, сэки...
— А ті кытчӧ мунанныд?
— Ӧні бабушка ордӧ, Черкассыӧ, а сэсся — Каховкаӧ.
— Каховкаӧ! — Любопытство да завидь ещӧ ёнджыка ӧзйӧны Костя сьӧлӧмын. — Мыйла?
— Батьӧ кӧсйӧ уджавны строительство вылын.
— А тэ?
— А мый нӧ ме?
Ме кута велӧдчыны.
Бать кӧсйис водзджык мунны, но решитчис виччысьлыны, кор менам да Сонялӧн помасяс велӧдчӧм.
Мыйӧн помасис, ми и мӧдӧдчим.
— А кӧні нӧ тэнад батьыд?
— Буфетын.
Сійӧ важӧн нин муніс.
Сур, буракӧ, юӧ.
— Ветлам, петкӧдлы.
— Но, а сэтысь кӧ вӧтласны?
— Оз вӧтлыны!
Грымакылысь кӧрт палуба вывті найӧ прӧйдитӧны пароход нырӧ, кӧні вӧлі буфет.
Буфетнӧй стойкалы паныдӧн нёль пельӧса пызан сайын пукалӧны куимӧн: ӧчкиа, куш юра кыз морт, мугов чужӧма том зон да гожъялӧм, быттьӧ сотчӧм банбокъяса косіник мужчина. Сійӧ вӧлі прӧстӧй фуфайкаа, кодӧс сюялӧма гач пытшкас.
На водзын сулалӧны сур тыра кружкаяс, кодъяс весьтын кайӧны лым кодь еджыд быг шапкаяс.
— Мый тэ, мела локтін?
Гажтӧмчин? — казялӧ нывкаӧс фуфайкаа мужчина. — Пырысь-пыр мунам!
Сійӧ сюйӧ сур кодь еджыд усъяссӧ быгйӧ, сэсся вештӧ кружкасӧ, чышкыштӧ усъяссӧ да шыасьӧ ёртъясыс дорӧ:
— Ме ӧд ачым рӧднам сэтысь жӧ, Алёшковысь...
Кыдз нӧ ме сэн верма овны, кор менам чужанінын заводитчис татшӧмтор?
Ӧні тӧ нин ми ассьыным мунымӧс велӧдыштам! — Сійӧ кучкӧ пызанӧ кулакнас сідз, мый весиг кружкаяс чеччыштлӧны, ӧтчыд юыштӧмӧн помалӧ кольӧм сурсӧ, чеччӧ, и сӧмын ӧні заводитӧ тыдавны, кутшӧм тайӧ ыджыд да ён морт. — Мунам, Настя!
Сахалинецъяс мунӧны.
Том морт юӧ сур, а кыз мужчина, куш юрсӧ малаліг, видзӧдӧ мунысьяс вылӧ да шуӧ:
— Вот кыдз — дас кык тысяча верст сайсянь мортыд локтӧ!
— А кыдз жӧ? — вочавидзӧ том морт. — Ме вот, кыдз сӧмын помасясны курсъяс, сэтчӧ жӧ муна.
Найӧ ланьтӧны.
Костя виччысьӧ водзӧ сёрнитӧм, но куш юраыс мунӧ, а том морт заводитӧ лыддьысьны.
Недыр мысти Костя бара мунӧ кормӧвӧй салонӧ, кӧні вӧліны сахалинецъяс.
Но Настя узьӧ нин вӧлі, мамыслы юрсӧ пидзӧс вылас пуктӧмӧн; векньыд диван вылӧ став тушанас нюжӧдчӧмӧн узьӧ и батьыс.
Оз узь сӧмын Настялӧн ыджыд чойыс — видзӧ кӧлуйсӧ.
Костя заводитлӧ панны сыкӧд сёрни, но сійӧ, пыктӧм синъяссӧ полӧмӧн лапйӧдліг, кӧсӧя видзӧдӧ сы вылӧ да чӧв олӧ.
Вот кутшӧм мӧдногӧн овлӧ олӧмад, думайтӧ Костя: вот татшӧм узьысьсӧ нуӧны Каховкаӧ, а Костя оз вермы сэтчӧ веськавны!..
Но сылы тані нинӧм вӧчны, и Костя мунӧ буфетӧ.
Сэні гырысь ӧшиньяс, кысянь водзысь и бокъяссьыс быдтор тыдалӧ, и ӧдзӧсыс петкӧдӧ нырас, кӧні барабанӧ гартӧма якӧрнӧй чеп да чурвидзӧны кутшӧмкӧ рычагъяс.
Костя восьтӧ ӧдзӧссӧ да петӧ сэтчӧ, но сійӧс вӧтӧдӧ гӧлӧс шы:
— Детинка, эн мун нырас!
Тэ жӧ аддзан, мый ӧдзӧсас гижӧма.
Нинӧм сійӧ эз кӧсйы вӧчны, а сӧмын кӧсйис видзӧдлыны якӧрсӧ да кыдзи мунӧны нырсяньыс гыясыс.
Сідзкӧ, тані немтор кӧ оз позь вӧчны, медбур пукавны каютаын!
Пос дорын кодкӧ сійӧс кутӧ пельпомӧдыс:
— Но, герой, кажитчӧ тэныд миянын?
Костя водзын сулалӧ буретш сійӧ лейтенантыс, капитанлӧн отсасьысьыс, да нюмъялӧ.
Костя скӧралӧ аслас неудачаясысь, лейтенантлӧн нюмъялӧмыс ещӧ ёнджыка сійӧс скӧрмӧдӧ, и некымын секунд колебайтчӧм бӧрын, скӧрысь буркнитӧ:
— Оз!
— Но?
Мыйла?
— Кутшӧм тайӧ пароход, некытчӧ мунны, ни видзӧдлыны!..
— Гӧгӧрвоана.
Тэныд окота и машинаӧн веськӧдлыны, и штурвал бергӧдлыштны, и, эз эськӧ лёк вӧв, мегафонӧ * горӧдны «Шуйга борт вылӧ!» либӧ ещӧ мыйкӧ татшӧм ногаӧс.
А?
* Мегафон — рупор.
— Ньӧти ог!
Прӧстӧ ме кӧсйи видзӧдлыны.
— Но-но.
Сідзкӧ, мунам видзӧдлам.
Мый тані дукаинас пукавны!..
Со, — шуӧ помощник, — машина бӧрын пароход вылын медся главнӧйыс — руль.
Рульыс сэн, уліас, корма улас, сэтчӧ мунӧны штуртросъяс тайӧ штурвалсяньыс.
Рулевӧй бергӧдас штурвал — бергӧдчӧ и руль...
— Мый, помощник ёрт, выль уджалысьяс? — нюмъялігтыр юалӧ рулевӧй.
— Быдтор вермас лоны.
Видзӧдлан, и миянӧс вежас.
— Мый нӧ?
Прӧстӧйтор.
— А кӧні нактоуз? * — юалӧ Костя.
Штурвал сулалӧ дзик ӧшинь дорас, но сы водзын компасыс абу, а сійӧ век овлывлӧ суднояс вылын, кодъяс йылысь лыддьывліс Костя.
* Нактоуз — компаслы стеклӧ вевта ящик.
— Аддзылін?
Велӧдчӧм морт! — сералӧ помощник. — Миянлы компас оз ков.
Ми ӧд ог мореті — Днепр вывті ветлам, и тані берегъясыс и сувтӧдалӧм знакъясыс син водзынӧсь.
— А картаяс?
— Карта тані, — плешкас стучитӧ рулевӧй.
Костя эз гӧгӧрво, и помощник объясняйтӧ:
— Миянлы юсӧ колӧ тӧдны бура — кывтыдсянь катыдӧдз да катыдсянь кывтыдӧдз, кузьтаног и пасьтаног.
— Тані карта вылӧ видзӧдігад верман берегсӧ люкавны, — висьталӧ рулевӧй. — Ми и картатӧг ог вошӧй...
— Ньӧжмӧд! — торкӧ сійӧс помощник, но рулевӧй и ачыс нин бергӧдіс штурвалсӧ, и бергӧдчигас пароходлӧн ӧдыс надзмис. — Мыйкӧ меным оз кажитчы тайӧ перекатыс. Кадысь водз петкӧдчӧ.
— Да абу сідзи, нормальнӧ.
Ваыс ӧдйӧ усьӧ, вот сійӧ и мыччысьӧ, — висьталӧ рулевӧй.
— Мый сэсся тэныд петкӧдлыны?
Сёрнитан труба?
Сы пыр ми сетам команда машиннӧй отделениеӧ — кутшӧм ӧдӧн мунны.
— А позьӧ... — заводитлӧ, но оз помав Костя.
— Оз, ковтӧг сёрнитны оз позь.
— Ме сӧмын кывзыштны.
— Сійӧс — пӧжалуйста.
Помощник босьтӧ пробкасӧ, Костя пуктӧ пельсӧ раструб дорӧ.
Трубаысь кыліс гӧгӧрвотӧм шум да частӧ чушйӧдлӧм, быттьӧ кодкӧ гораа лолаліс Костялы веськыда пеляс.
— А мыйла тайӧ ми кывтам, кывтам, а берегъяс вылас нинӧм абу — ни каръяс, ни сиктъяс?
— Эмӧсь, сӧмын гежӧда — джуджыд местаясын.
Аддзан, берегъясыс кутшӧм ляпкыдӧсь.
Тулыснас, ытва дырйи, Днепр ставсӧ ойдӧдлӧ.
Сійӧ уна километра пасьта, зонмӧ, паськавлӧ.
А вӧліны кӧ тані сиктъяс, найӧс эськӧ сідзжӧ босьтіс.
А сиктъяс ылынджыкӧсь, гӧра вылын сулалӧны, медым ваыс на дорӧдз эз во.
Со мыйла и кажитчӧ, мый берегъясыс кушӧсь.
Помощник гӧгӧртӧ Костякӧд ставнас палубасӧ, петкӧдлӧ бортдорса бияслысь пӧнаръяссӧ: виж — веськыдладорас, гӧрд — шуйгаладорас; вентиляторъяслысь раструбъяс, кодъяс сэтшӧм паськыдӧсь, мый Костя свободнӧя вермас сэті петны.
Ортсысяньыс еджыдӧсь, пытшкӧссяньыс гӧрдӧсь, найӧ вӧліны паськыда восьтӧм вомъяс кодьӧсь.
— А мыйла сэні, уліас, джоджыс кӧрт?
— Важсьыс тадзи кольӧма.
Водзынджык миян пароходыс вӧвлӧма буксирӧн, а сэсся переделайтӧмаӧсь сійӧс пассажирскӧйӧ — вӧчисны вывсӧ, каютаяс...
А палуба коли важыс...
Еджыд юра помощникӧс корисны.
— Пырысь-пыр, — шыасис сійӧ. — Но, вот мый, друг: кыдз тэнӧ шуӧны?
Костя?
Ветлӧдлы, Костя, ӧтнад, менӧ корӧны.
Сӧмын кывзы, борт дорӧ не матыстчыны!
Ме кӧ мамыдлы кӧсйыси — ме и ӧтвечайта.
Гӧгӧрвоин?
— Эм борт дорӧ не мунны! — чёткӧя шуӧ Костя.
— О! Дзик моряк!
Тэысь, збыльысь, тӧлк лоӧ! — сералӧ помощник да котӧрӧн лэччӧ пос кузя увлань.
Вообщӧ, сійӧ, вӧлӧмкӧ, бур морт, тайӧ помощникыс.
А кӧть и нюмъялӧ пыр, мый тані сэтшӧмыс?
Прӧстӧ сійӧ том на, кыпыд сьӧлӧма, сылы быдтор кажитчӧ.
Костя дыр видзӧдӧ борт сайын котӧртысь быгъя ва вылӧ; вабергачьясын артмӧны мича серпасъяс, ӧти мӧдсьыс мичаджыкӧсь.
А кор сійӧ лэптӧ юрсӧ, водзын, дзик горизонт весьтын, гартчӧ розӧвӧй тшын, быттьӧ шонді петігӧн кымӧръяс.
Кымӧръяс быдмӧны, кайӧны вывлань да ньӧжйӧникӧн вижӧдӧны.
На вылын тыдовтчӧны вуджӧръяс, найӧ вевттьыссьӧны веж рӧмӧн, и регыд Костя гӧгӧрвоӧ, мый тайӧ абу тшын ни абу кымӧръяс, а джуджыд, крут берег, кӧні быдмӧ шочиник веж турун.
Первой кажитчӧ, мый пароходыс ылыстчӧ сысянь, сэсся юыс друг бергӧдчӧ веськыдвыв, и гӧраясыс ӧдйӧ заводитӧны быдмыны, босьтӧны небесаджынсӧ.
Веськыдвылын сэтчӧ кавшасьӧны-кайӧны вывлань гежӧдіник керкаяс.
Берег дорас, зэв крут гӧра улын, сулаліс баржа — пристань.
Пароход матыстчӧ баржа дорӧ.
Сэні перилӧ дорас сулалісны нывкаяс, а на пӧвстын тыдалӧ учительницалӧн либӧ пионервожатӧйлӧн фигураыс, коді частӧ бергаліс, быттьӧ пияна курӧг.
— Мый тайӧ? — юалӧ Костя палуба вылын пукалысь стариклысь.
— Триполье.
— Буретш сійӧ?
— Кутшӧм «буретш сійӧ»?
Триполье — ӧти, мӧдыс абу.
Костя лэбыштӧ пос кузя петанінӧ.
Поссӧ лӧсьӧдӧма нин, и сы кузя тэрмасьӧмӧн, но видзчысьӧмӧн пырӧны велӧдчысьяс, а учительница сулалӧ перилӧ дорын да, кисӧ лэптӧмӧн да вомсӧ вӧрӧдіг, лыддьӧ нывкаясӧс.
— А ноко, Костя, нуӧд найӧс палуба вылӧ! — чукӧстӧ сійӧс тӧдса помощник.
— Эн-эн сэтчӧ, каютаӧ! — горӧдіс учительница.
— Каютаӧ кӧ и, мед каютаӧ! — сӧгласитчис помощник. — Кормӧвӧй салонӧ.
Костялы окота петавны берегӧ, но помощниклы ӧткажитны оз позь.
Сійӧ мӧдӧдчис кормӧвӧй салонӧ, а сы бӧрся шӧпкӧдчигтырйи вӧтчисны нывкаяс.
На бӧрся мыччысис учительница; нывкаяс кытшалӧны сійӧс, гӧгӧр видзӧдӧны салонсӧ, окайтӧны, ойӧстывлӧны да кыпӧдӧны сэтшӧм зык, мый Костя пыр жӧ мунӧ.
Но берегӧ петавны оз удайтчы.
Кыліс кӧлӧкӧл шы, пароход тутӧстӧ да торъялӧ пристаньысь.
Кӧлеснӧй кожух увсянь шумитіг да шутьляліг уськӧдчӧ ру, вевттьӧ пристаньсӧ, сэсся бара — пароход быттьӧ гораа пошкӧ да чукӧртӧ туй вылӧ вын.
Вылыс палуба вылӧ кайӧм бӧрын Костя, сьӧлӧмас дой кылӧмӧн, кутіс горша видзӧдны нӧрысъяс вылӧ.
Крут гӧраяс кушӧсь да овтӧмӧсь.
Керӧс пӧкат шӧрас, сэні, кӧні тыдалісны шочиник турун кустъяс, шӧйтіс еджыд кӧза.
Сійӧ чепӧльтас турунсӧ, сэсся лэптылас юрсӧ, видзӧдлас пароход вылӧ нямляліг, да бара заводитас йирсьыны.
Триполье!
Тані куліны бессмертнӧй славаӧн киевскӧй комсомолецъяс.
Неважӧн на, велӧдчан во помасьтӧдз, пионервожатӧй висьтавліс Трипольскӧй трагедия йылысь, сы йылысь, кыдзи 1919 воын комсомольскӧй отряд петіс Киевсянь кулацкӧй «зелёнӧй» бандалы паныд тыш вылӧ, кыдз найӧ воисны Трипольеӧ да кулісны тані неравнӧй тышын.
Вермас лоны, со эсійӧ гӧрасяньыс Люба Аронова, Миша Ратманский медбӧръяысь видзӧдісны Днепр вылӧ, сылӧн помтӧм-дортӧм степьяс вылӧ да ыстісны прӧщальнӧй привет рӧдиналы...
Костя синъяснас корсьӧ памятник, но нинӧм сэтшӧмыс берег вылын эз тыдав.
Костялы жаль, мый сійӧ абу — ыджыд мича памятникыс, сэтшӧм, коді эськӧ мед тыдаліс быдласянь, и мед, сійӧс аддзӧм бӧрын, пароходъяс сетісны кузь да шог гудок, а пассажиръяс, чӧла сулалӧмӧн, видзӧдісны сы вылӧ да аттьӧалӧмӧн думайтісны сійӧ йӧз йывсьыс, кодъяс сетісны олӧмсӧ рӧднӧй сӧветскӧй власть вӧсна, коммунизм вӧсна...
Памятник тасянь оз тыдав, пароход оз тутсы, а ӧдйӧ да делӧвӧя кучкалӧ плицаяснас * ваӧ.
Палубнӧй скамья вылын пукалысь старик сьӧлӧмсяньыс кульӧ кусӧ коптитӧм черилысь.
* Плицаяс — пароход кӧлесалӧн лопастьяс.
Костя сувтӧ веськыда, сетӧ пионерскӧй салют да дыр видзӧдӧ бӧрӧ кывтысь крут берегъяс вылӧ.
Шонді лэччӧ увлань, тӧлыс ыдждӧ, и Костя мунӧ каютаӧ курткала.
Бӧр мунігас сійӧ видзӧдлӧ кормӧвӧй салонӧ.
Нывкаяс потшӧмаӧсь сэн пельӧссӧ диванъясӧн, кодсюрӧ ёкмыльтор юр улас сюйӧмӧн водӧмаӧсь узьны нин, а мукӧдыс кывзӧны учительницаӧс.
Кык нывка петісны салонысь, сувтісны коридорса ӧдзӧс дорӧ да кутісны гӧгӧрбок видзӧдны.
Ӧтиыс на пиысь, ыджыдджыкыс да, буракӧ, збойджыкыс, юаліс Костялысь:
— А выліас позьӧ?
— Позьӧ, — лэдзис Костя. — Мунамӧй, ме петкӧдла.
Сійӧ збоя, перилӧӧ кутчысьтӧг, кайӧ пос кузя, а сы бӧрся, вӧсни кокъясас ыджыд ботинкиясӧн зымӧдіг, кавшасьӧны нывкаяс.
— Ті кутшӧм классынӧсь? — палуба вылын нин юалӧ Костя.
— Ме витӧдӧ вуджи, — вочавидзис ыджыдджык нывкаыс.
— А ме нёльӧдӧ, — висьталӧ дзоляыс.
— А-а!.. — асьсӧ ыджыдӧ пуктӧмӧн нюжӧдӧ Костя. — А кытчӧ мунанныд?
Нывкаяслы кӧдзыд.
Найӧ чукрасьӧны тӧв улын, бергӧдчӧны сылы мышкӧн, пӧльтчысь платьенысӧ кутӧны кияснас, но оз мунны и, ӧта-мӧдсӧ панйӧмӧн, висьталӧны, мый мунӧны найӧ Каневӧ Тарас Шевченко да Аркадий Гайдар гуяс вылӧ, мый Ольга Семёновна зэв бур, сӧмын сійӧ пыр полӧ, мый кодкӧ вошӧ либӧ усьӧ ваӧ, да некытчӧ оз лэдз, а найӧ первойысь мунӧны пароход вылын, и ставыс налы интереснӧ.
— Первойысь кӧ, дерт, — бурмыштӧмӧн нин шуӧ Костя. — Вот видзӧдӧй... — И сійӧ заводитӧ налы петкӧдлыны да висьтавлыны сы йылысь, мый йылысь ачыс кывліс помощниксянь час сайын, но сідз, быттьӧ сійӧ чужліс да быдмис тайӧ рубкаяс, штуртросъяс да трапъяс пӧвстас.
Нывкаяс кӧдзыдсьыс лӧзӧдісны, кучикныс лои пупышӧсь, быттьӧ куштӧм дзодзӧгъяслӧн, но найӧ сэтшӧм чуймӧмӧн да радлӧмӧн видзӧдӧны Костя вылӧ, мый сійӧ ӧзйӧ ещӧ ёнджыка да заводитӧ висьтавлыны сы йылысь, мый ювывса пароходыд — сійӧ кослунъя вый вылын ерунда: кывтан берегъяс костӧд, кыдз комнатаӧд ветлан, абу интереснӧ, а вот море вылын — сійӧ да, сэні колӧ мунны компас серти, тӧдмавны местасӧ шонді серти!
А сэсся тані некутшӧм бушковъяс оз овлыны, нинӧмысь повны, кыдз ваннаын, а море вылын — кыдз уськӧдчас шторм, сӧмын кутчысь...
Кӧлдуйтӧм кывзысьяслы сійӧ сэтшӧма кажитчис, мый найӧ сы дорӧ оз нин лысьтны шыасьны «тэ» вылӧ.
— А ті моряк?
Отпускынӧсь? — юалӧ ыджыдджыкыс.
— Ӧні абу на, — неуна сорассьӧмӧн висьталӧ Костя. — Но регыд лоа...
Ме ӧні дядь дорӧ муна.
Вот сійӧ менам... моряк, — аслыс тӧдлытӧг друг содтӧ сійӧ.
Но сэки на дорӧ котӧрӧн локтӧ повзьӧм, скӧрмӧм учительница да нуӧдӧ киясӧдныс Костялысь висьталӧмсӧ кывзысьясӧс, кодъяс вӧлі дзикӧдз лӧзӧдӧмаӧсь нин.
— Нывкаяс!
Мый тайӧ татшӧмыс?
Позьӧ ӧмӧй мунны юасьтӧг.
И видзӧдлӧй ас выланыд, код кодьӧсь ті ӧні...
А тэныд, детинка, яндысьны колӧ!
Тэ ыджыд нин, должен гӧгӧрвоны.
— Ме найӧс эг кор, найӧ асьныс вӧзйысисны, — мыкталӧмӧн дорйысьӧ Костя.
Учительница оз кывзы сылысь висьталӧмсӧ, нуӧдӧ лӧзӧдӧм нывкаясӧс, кодъяс вӧліны дӧвӧльнӧйӧсь выль тӧдмасьӧмӧн.
БЕРЕГДОРСА КЕРКА
Костялы ӧтнаслы лои гажтӧм да кӧдзыд.
Мунны велӧдчысьяс дорӧ татшӧмтор бӧрын абу лӧсьыд, да и мый сійӧ кутас вӧчны нывкаяскӧд?
Еджыд юрсиа помощник сідзжӧ некӧн оз тыдав, и Костя лэччӧ аслас каютаӧ.
Сылы мыйлакӧ абу лӧсьыд, но сійӧ оз вермы гӧгӧрвоны мыйысь и решитӧ, мый прӧстӧ кӧсйӧ сёйны.
Костя судзӧдӧ яй, пуӧм кольк, клубникаа пирожкияс да думайтчӧ.
Но оз дыр кежлӧ: мыйын торъялӧмыс, мый водзын и мый бӧрынджык?
Мыйла быть первой сёйны яй?
Первой позьӧ сёйны пирожки, а сэсся мукӧдсӧ бӧрас.
Сійӧ помалӧ пирожки, вундӧ яйтор, но сёйны водзӧ оз ков, и ставсӧ бӧр пукталӧ сумкаӧ.
Костя кайӧ ичӧтик пызан вылӧ да видзӧдӧ иллюминаторӧ.
Шонді пуксьӧ, шуйга берегас сёй тшупӧдъяс, лыа кӧсаяс лоины розӧвӧйӧсь, а ваыс лои сьӧдджык, быттьӧ сукмӧ да сьӧктаммӧ.
Кынӧмыс оз нин сюмав, но Костялы век на мыйкӧ абу лӧсьыд.
Мый сійӧ сэтшӧмсӧ вӧчис?
Нуӧдіс нывкаясӧс?
Сійӧ найӧс эз нуӧд, найӧ асьныс кӧвъясисны.
Неправильнӧ висьталіс море йылысь?
Ставыс правильнӧ.
Вот — ылӧдліс дядь йывсьыс!
И мыйла ылӧдіс?
Сійӧ жӧ ӧні абу моряк, а баканщик.
Дядьсӧ сійӧ аддзывліс сӧмын кыкысь.
Волывліс сійӧ частӧ, но Костя вӧлі то пионерскӧй лагерын, то урокъяс вылын — и артмывліс сідз, мый найӧ пӧшти эз аддзысьлыны.
Костя помнитӧ дядьлысь гора гӧлӧссӧ, коді тыртліс ставнас налысь керкасӧ, сьӧкыд воськовъяс, код шыӧ вӧсньыда триньӧдчигтырйи шыасьлісны буфетын рюмкаяс, ӧшйӧм сук усъяс, усъяс моз жӧ ӧшйӧм синкымъяс улын нюмъялысь синъяс да дядьлысь чорыд табак тшын дуксӧ.
Кор дядьыс заводитліс куритчыны, мамыс кутчысьліс горшас да шензьӧмӧн юавліс:
— Енмӧй, кыдз тэ куритан тайӧ ядсӧ?
— А мый, ён? — нюмъяліс дядьыс. — Видзӧ номъясысь.
— Но ӧд ми абу номъяс! — шуліс мамыс да гурйыв восьтывліс кыкнан ӧшиньсӧ.
Весиг дядьыс мунӧм бӧрын некымын лун чӧж кыліс ас табаклӧн сук, чорыд дукыс.
Кор тӧдмаліс, мый дядьыс баканщик, Костя — сэк сійӧ велӧдчис нёльӧд классын — рад лои да кутіс юасьны, думайтӧмӧн, мый тайӧ мыйкӧ овтӧм діяс вылын маячнӧй стӧрӧжъяс кодь, кодъяс йылысь сійӧ лыддьывліс Жюль Вернлӧн «Му шар помын маяк» нима книгаысь, но дядьыс сералыштіс да шуис, мый ньӧти оз мун сылань: маяк — сійӧ маяк, а бакан — сійӧ бакан.
Прӧстӧ куим пельӧса ичӧтик будкаяс пур вылын.
Рытнас на вылын колӧ ӧзтыны пӧнар, а асывнас — кусӧдны, вот и ставыс.
Діяс эмӧсь, и найӧ ставныс ӧтитӧг овтӧмӧсь.
Овны на вылын оз позь: ытва дырйи найӧс ойдӧдӧ, муыс налӧн лыа, кустъяс да турунъяс кындзи, нинӧм оз быдмы.
Нинӧм бурторйыс сэн Костяӧс оз виччысь, сӧмын мый пӧттӧдзыс купайтчас да чери кыйыштас.
Но и тайӧс ковмас вӧчны ӧтнаслы, мый ещӧ нин гажтӧм.
Дядьлӧн пиян абуӧсь, эм сӧмын нывка Нюра.
Дерт, лоӧ гажтӧм...
Сэтшӧм гажтӧм, мый синъясыс Костялӧн асьныс куньсьӧны, и сійӧ унмовсьӧ.
— Эй, друг!
Чеччы, воим.
Кодкӧ пыркӧдӧ Костяӧс пельпомӧдыс, сійӧ чеччыштӧ да читкырасьӧ пӧтӧлӧкувса югыд биысь.
Чуксаліс сійӧс сійӧ жӧ еджыд юрсиа помощникыс.
— Да ӧд вой на!
— Нинӧм, гортад пӧттӧдзыд узян.
Матыстчам Полянскӧйлань.
Костя босьтӧ ассьыс саквояжсӧ, сумкасӧ да мунӧ помощник бӧрся улыс палуба вылӧ.
Пароход вылыс тыртӧм да лӧнь, сӧмын тэрыба лолалӧ машина да гораа кучкалӧны ваӧ кӧлесаяслӧн плицаяс.
Пароход гӧгӧр пемыд да чӧв, берег оз тыдав, оз тыдав весиг ваыс, сӧмын бокас, улын, югъялӧны бортӧвӧй билӧн турунвиж югӧръяс.
«Кытчӧ нӧ тайӧ менӧ сійӧ?..» — повзьӧмӧн думыштӧ Костя.
Пароход кыкысь тутӧстӧ — ӧтчыдсӧ кузьджыка, мӧдысьсӧ дженьыда.
— Прӧста тутсӧ, — шуис помощник, — со локтӧ нин сійӧ, Ефим Кондратьевичыд.
— Кӧні?
Кӧні? — бергӧдлӧ юрнас Костя.
— Со сійӧ, водзын.
Водзын веськыдвылын югъялӧ кольквиж битор.
Сійӧ вошлас, сэсся мыччысьлас выльысь да ньӧжйӧ локтӧ «Ашхабадлы» паныд.
Пароход сувтӧдӧ машинасӧ да ньӧжмӧдӧ ӧдсӧ.
Ылын тыдалысь битор друг лои зэв матын, и Костя аддзис пыж нырысь пӧнар, сылысь змей кодь вуджӧрсӧ, коді котӧртіс ва кузя, а пӧнар сайысь — ыджыд сьӧд фигура, коді то копыртчылас, то веськӧдчылас.
Пыж матыстчӧ дзик «Ашхабад» дорӧ, пыжса морт сувтӧ став тушатырнас, и юрыс сылӧн лои палубакӧд ӧтвесьтын.
Ӧні Костя тӧдӧ сійӧс, кӧть и пемыд би вӧсна кажитчӧ, быттьӧ усъясыс сылӧн вевттьӧны чужӧмджынсӧ, а синъяс местаын ыджыд сьӧд гуранъяс.
— Здравствуй, дядьӧ!
Тайӧ ме, ме вои! — висьталіс Костя. — Сӧмын кыдз мем лэччыны?
— А вот тадзи, — шуис помощник.
Сійӧ босьтӧ Костяӧс киняулӧдыс да лэдзӧ борт сайті увлань, сэні сійӧс кутӧны дядьыслӧн киясыс да пуксьӧдӧны качайтчысь скамья вылӧ.
— Но кыдз, ставыс бур?
— Ставыс.
Аттьӧ, — шуис дядьыс.
— Нинӧмысь.
Видза колян, Ефим Кондратьевич, — вочавидзис помощник.
— Кутчысь топыдджыка! — шуис Костялы дядьыс да чорыда йӧткыштчис пароходысь.
Пыж ӧдйӧ мӧдіс сьӧд пемыдас.
«Ашхабад» дженьыда тутӧстӧ, быттьӧ полӧ войсӧ повзьӧдӧмысь, кӧлеса ньӧжйӧ бергӧдчӧ, сэсся пыр ӧддзӧ и ӧддзӧ, мунӧ пыж дінті, и регыд вуджӧрыс сылӧн вошӧ пемыдас, сӧмын югъялӧны кормӧвӧй каюта ӧшиньяс.
И со вошӧны найӧ, сӧмын кольӧны муртса тӧдчана гыяс, кодъяс качайтісны пыжсӧ.
— Но, кыдз-мый сэн гортад?
Кыдз-мый мамыд? — пӧнарсӧ кусӧдіг да пелысъясӧ кутчысигмоз юалӧ дядьыс.
— Ставыс лючки-ладнӧ.
Мамӧ мунӧ командировкаӧ.
Дядьыс юасьӧ водзӧ, но Костя ӧтвечайтӧ дыша да сорасьлӧмӧн.
— Да тэ, вокӧ, узьны кӧсъян?
— Ог, мыйла?.. — кӧсйӧ соссьыны Костя.
Узьны сылы век жӧ окота.
Асъя кӧдзыд сынӧдыс пырӧ весиг куртка пыр, а вӧсньыд гач пыр — нинӧм и шуны.
Торйӧн нин сюрӧны Костя пидзӧсъяслы, кӧть кыдз найӧс эн топӧд да эн вевттьы кияснад.
Сэсся Костяӧс мучитӧ вопрос: кыдзи компастӧг дядьыс аддзӧ туйсӧ, тӧдӧ, кытчӧ сынны тайӧ пемыдас?
А дядьыс весиг оз видзӧдлы да мыйвынсьыс йӧтласьӧ пыр водзӧ и водзӧ.
Кор пелысъяс петавлӧны ваысь, кылӧ, кыдзи тэрыба да гусьӧник кучкалӧны пыж бокас посньыдик гыяс.
Водзын пемыдыс сукмӧ, быдмӧ да матыстчӧ налань.
— Кутчысь! — бара ӧлӧдӧ дядьыс.
Костя кутчысьӧ пыж бокъясас, но век жӧ копыртчылӧ водзлань да муртса оз зургысь тшӧканас пидзӧсас — сэтшӧм чорыда да тӧдлытӧг пыж кайӧ берегӧ.
— Воим!
Босьт ассьыд кӧлуйтӧ.
Костя чеччӧ пыжысь, дядьыс кыскӧ сійӧс пӧшти джынйӧдзыс берегӧ, а сэсся найӧ кайӧны чой паныд кытчӧкӧ вывлань да пырӧны ичӧтик керкаӧ.
Сэні пемыд и лӧнь.
Дядьыс ӧзтӧ пӧнар да индӧ Костялы вольпась.
Сійӧ ӧдва пӧрччысьӧ, вештӧ эшкынсӧ да оз нин кыв, кыдзи дядьыс сійӧс шебралӧ, мыйкӧ шуаліг, сэсся босьтӧ пӧнарсӧ да мунӧ.
Костяӧс садьмӧдӧ кузь да ёсь шы.
Муртса на мыськӧм косьмысь джодж вылӧ гурйыв восьтӧм ӧшинь пыр усьӧ шонді югӧр.
Ӧдзӧсыс восьса, и сы пыр тыдалӧ лӧз небеса.
Гӧгӧрвотӧм шы оз лӧнь, сы дорӧ содӧны ышлолалӧмъяс да бӧрдӧм шы.
Костя бергӧдчӧ да аддзӧ, мый пызан дорын, сылы мышкӧн, сулалӧ нывка.
Югыд рыжӧй юрсиыс сылӧн кыӧма кык кӧсаӧ, кодъясӧс кӧрталӧма гӧрд бантикӧн.
«Беринӧсь, — думыштӧ аслыс Костя. — Рыжӧйяс, найӧ век беринӧсьӧсь».
Нывкалӧн пельпомъясыс то лэччыласны, то кайласны, ёсь, быттьӧ лыддьӧдлӧмӧн бӧрдан шы, кылӧ сысянь.
— Мыйла тэ бӧрдан? — гырддза вылас ӧшӧдчӧмӧн юалӧ Костя.
Нывка ӧдйӧ бергӧдчӧ.
Чужӧм вылас сылӧн абу ни ӧти берин, посньыдик еджыд пиньяс да мича кельыдлӧз синъяс.
— Ме ог бӧрд, ме сьыла.
Ме гудрала няньшом да сьыла, мед эз вӧв гажтӧм.
А артмӧ, мый быттьӧ бӧрда?
Да?
Тэ садьмин нин?
Да?
Сійӧ сёрнитӧ сэтшӧм тэрыба, мый Костя оз удит нинӧм шуны, но нывка и оз виччысь ӧтветсӧ.
— Ме тӧда — тэ племянник.
Менам батьлӧн чойыс — тэнад мам.
Да?
Тэ — Костя Голованов.
Сӧмын мыйла Голованов?
Вермас сы понда, мый юрыд тэнад ыджыд?
Да?
Абу, юрыд обыкновеннӧй.
Сідзкӧ, тайӧ прӧстӧ сэтшӧм фамилия.
Миян витӧд классын эм нывка, и сылӧн овыс Здравствуй.
Галя Здравствуй.
Нывкаяс здоровайтчӧны, а сійӧ думайтӧ, мый сійӧс чуксалӧны, и шыасьӧ.
Збыль ӧд, тешкодь?
Да?
Костялы первой окота скӧрмыны, сэсся серӧктыны, но некоднансӧ оз удит.
— А менӧ шуӧны Нюраӧн.
Тэ миянын кутан овны, да?
Ме тэныд ставсӧ петкӧдла.
Миянын лӧсьыд, вот аддзылан.
А мыйла тэ чӧв олан?
Тэ абу-ӧ немӧй?
— А кыдз нӧ ме верма сёрнитны, тэ кӧ дугдывтӧг сёрнитан.
— Ой, збыльысь!
Ме сэтшӧм ӧдйӧ сёрнита, мый некыдз ог вермы дугдыны.
Вот менӧ учительница корас дӧска дорӧ.
Да?
Ме сідз заводита висьтавны, мый сійӧ кывзас-кывзас, а сэсся шеныштас кинас да шуас: «Тэ, Кичеева, он сёрнит, а быттьӧ гӧра вывсянь котӧртан».
Сідз, да?
Тайӧ зэв лёк тырмытӧмтор.
Виктор Петрович, математик, сійӧ шуӧ, мый тайӧ лишнӧй энергия вӧсна, и нимтӧ менӧ Ракетаӧн.
И детинкаяс тадзи шуӧны.
Оз шуны, а эльтӧны, а меным веськодь, мед!
Збыльысь?
Мыйла тэ сералан?
Сідз ӧмӧй?
Да?
Ме ногӧн, ньӧти абу.
А тэнад кутшӧм тырмытӧмтор?
Батьӧ шуӧ, мый быдӧнлӧн эмӧсь тырмытӧмторъяс.
Ме сідз жӧ думайта.
А тэ?
Сійӧ торгӧ да водзӧ лойӧ няньшом.
Киясыс сылӧн ветлӧны сэтшӧм жӧ ӧдйӧн, кыдзи и кывйыс, а няньшомыс нораа лолалӧ да чипсӧ сылӧн ичӧт кулакъяс улын.
— Вот и ставыс.
Ӧні ме сійӧс вевття — да? — и сійӧ ловзяс.
Тэ кужан пач ломтыны?
Он?
Кыдз нӧ сідз?
Час ме ӧзта, а сэсся ми котӧртлам купайтчыны.
Тэ радейтан асывнас купайтчыны?
— Да ӧд ваыс, колӧ чайтны, кӧдзыд?
— Тю!
Асывнас медлӧсьыд!
Нюра сёрнитӧ и лэбалӧ керкаті, быттьӧ ичӧтик рыжӧй би.
И сэтшӧм жӧ ӧдйӧ ветлӧны кӧлуйяс, кытчӧ сійӧ кутчысьлӧ: сувтӧны, водӧны асланыс местаӧ.
Кичышкӧд вевттьӧ няньшом, пач пӧдан шумӧн лэбзьӧ пач вомысь да водӧ стен бердӧ, печласиг ӧзйӧ сартас, и би ӧдйӧ заводитӧ сёйны пес плакаяс.
— Котӧртлам, пока эз ваймыны.
Костя петӧ Нюра бӧрся, но сы бӧрся мунны оз позь, а позьӧ сӧмын котӧртны.
Пока Костя лэччӧ кильчӧ вылысь, Нюра берег дорын нин и, кӧсаяснас пыркнитӧм бӧрын, саялӧ сы сайӧ.
Костя тожӧ котӧртӧ, но туйсӧ оз аддзы, да веськыда коклябӧр вылас исковтӧ сёйӧд берег кузя увлань.
Тані куйлӧ лыа вылӧ пӧрӧдӧм ичӧтик пыж, а орччӧн ваас сулалӧ мӧд, ыджыдджык.
Нюра ыджыд пыж вылын нин и корӧ сійӧс, но Костяӧс сувтӧдӧ асылыслӧн мичлуныс.
Ю вылын ни ӧти гы, ваыс стеклӧ кодь мича да шыльыд.
Сы вывті кыссьӧ кокньыдик ру, но сійӧ кыптӧма нин ва вывсьыс, и, пуксьыны кӧ мыльк вылӧ, ва да ру костӧдыс тыдалӧны то ли ді вылысь, то ли ылі берегысь зарниӧн лӧсталысь лыа кӧса да быдмӧгъяс.
Шонді сӧмын на петіс да тэрмасьтӧг кыпӧдчӧ джуджыд кельыдлӧз небесаті.
— Мый нӧ тэ?
Ӧдйӧджык! — горзӧ Нюра.
Сійӧ шыбитӧма нин платьесӧ да сулалӧ трусик да майка кежысь. — Тэ сунавны кужан?
Сійӧ некымынысь чеччыштӧ места вылас да патурликӧн уськӧдчӧ стеклӧ кодь ва пытшкӧ.
Ваыс шумӧн резсьӧ вывлань да сэк жӧ тыдовтчӧ сылӧн рыжӧй юрсиыс ва вылын.
— Ох, и лӧсьыд жӧ!
Мый нӧ тэ сулалан? — горзӧ сійӧ.
Костя кӧсйӧ, кыдзи и век, видлыны, абу-ӧ кӧдзыд ваыс, но повзьӧ, мый тайӧ рыжӧй торгуныс кутас лыддьыны сійӧс трусӧн, и мунӧ пыж бӧжӧ.
Ылынкодь, но нинӧм.
Сійӧ лӧсьӧдӧ кияссӧ, кокньыдика чеччыштлӧ да, сынӧдын кытшджын вӧчӧм бӧрын, шытӧг и резтӧг веськыда пырӧ ваӧ.
Кор Костя кутіс матыстчыны пыж дорӧ, Нюра пукаліс нин пыж вылын да любуйтчигтыр видзӧдіс сы вылӧ.
— Ой, кутшӧм лӧсьыда!
Ме тадзтӧ ог куж.
Тэ менӧ велӧдан?
Да?
Но, ещӧ ӧтчыд — и колӧ котӧртны сӧчӧнъяс пӧжавны, со батьӧ локтӧ нин.
Сійӧ ещӧ ӧтчыд суныштӧ, сэсся ӧдйӧ пасьталӧ платьесӧ да котӧртӧ.
Костя дыр видзӧдӧ ю вылӧ да, медбӧрын, ылысь ва кывтыдысь казялӧ ичӧтик сьӧд чут.
Первой сійӧ кажитчӧ, мый сулалӧ места вылас, а сэсся пыр ньӧжйӧник заводитӧ быдмыны, сылӧн бокъясас кутісны тӧдчыны би югӧръяс — тайӧ югъялӧны шонді водзын пелысъяс.
Кор Костя локтіс бӧр, Нюра пуктіс нин пызан вылӧ сӧчӧн тыра тарелка, кӧні сільгис пуысь вый.
Йиркакыліг да клёнакыліг пызан вылӧ ваяліс кружкаяс да ыджыд йӧв кринча.
— Но кыдз ті тані?
Тӧдмасинныд, ладминныд? — комнатаӧ пыригмозыс юаліс Ефим Кондратьевич.
— Ми, батьӧ, ладмим, ладмим! — шуис Нюра. — Збыль ӧд, Костя?
А кыдз нӧ!
Мыйла миянлы не лӧсявны?
Петалам, ме тэд кисьтышта.
Ефим Кондратьевич тэрмасьтӧг — кыдзи и сійӧ век сёрнитӧ: сьӧлӧмсяньыс, збыльысь, сувталӧмӧн — мыссьӧ, сэсся найӧ пуксьӧны пызан сайӧ да заводитӧны сёйны косьмыштӧм вылыса небыд сӧчӧнъяс сук да сэтшӧм кӧдзыд йӧлӧн, мый весиг ёнкйӧдлӧ пиньыд.
— Но, аттьӧ, Анна Ефимовна, — пызан сайысь чеччигмоз шуӧ дядьыс.
Сійӧ пестӧ ассьыс каллянсӧ, и пыр жӧ комната тырӧ чорыд, нашатырнӧй спирт кодь, дукӧн.
— Фу, батьӧ!
Кымынысь шулӧма! — ӧвтчӧ кияснас Нюра да кӧсйӧ восьтыны ещӧ паськыдджыка восьса нин ӧшиньсӧ.
— Петам, Костя, вӧльнӧй воздух вылас, а то менсьым тшынтӧ, ме да ном кындзи, некод оз терпит...
Вот тадзи ми и олам, — паськыда кинас шеныштіг висьталӧ дядьыс, кор найӧ кутісны матыстчыны берег дорӧ. — Кажитчӧ тэныд?
— Да.
Костялы и збыльысь кажитчӧ ваӧн ойдӧдлӧм шуйга берегса видзьяслӧн помтӧм эрдыс, ылын лӧзалысь вӧрыс, неыджыд, но крут гӧраыс, коді воӧ юлань километр куим ва кывтыдын.
— Сӧмын мыйла тайӧ шусьӧ «Гребляӧн»?
Тані некутшӧм плӧтина абу.
— Коді сійӧс тӧдӧ!
Колӧкӧ, коркӧ и вӧлі.
А ӧні прӧста сідз местаыс шусьӧ.
А сэні со, гӧраяс саяс — сикт.
Сэні Аннушка велӧдчӧ, а кор навигация помассьӧ, и ме сиктӧ жӧ вуджа.
— А мыйла ті сэні пыр он олӧй?
— Оз позь.
Сэні, сикт дорас, участокыс прӧстӧй, кокньыд, визулыс лӧнь, а тані сьӧкыд места.
Со, — петкӧдлӧ дядьыс шуйгаладорас неуна ва катчӧс, — тэ думайтан, сэн берег?
А сэні ді, а сы сайын — Старица — вӧвлӧм ю да ещӧ куръя, а неуна вылынджык — бара ді да куръя.
— Но и мый нӧ?
Капитанъяс ӧд тӧдӧны, кытчӧ колӧ кывтны.
Капитанъясыд — да, а вот юыд оз тӧд, кытчӧ сійӧ мунӧ.
— Да ӧд сійӧ век ӧтмоза кывтӧ.
— Оз, вокӧ, — сералӧ Ефим Кондратьевич, — сыын ӧд и делӧыс, мый оз!
Со сэті, вылітіджык, пароходъяс ветлісны водзті шуйга куръятіыс, вермисны и Старица кузя ветлыны — выльысь лыасӧ нуис, а ӧні видлісны — и сибдіс ӧти: ытва дырйи лыа пуктӧма.
Сійӧ ӧд асныра вӧв кодь — он тӧд, кытчӧ уськӧдчас.
Ӧні фарватерыс * мунӧ таті, а сэсся, видзӧдан, лыасӧ пуктас, и сійӧ вуджас шуйга берегланьыс.
* Фарватер — юлӧн сійӧ юкӧн, кыті ветлӧны пароходъяс.
Костя видзӧдӧ шыльыд ва веркӧс вылӧ и оз верит.
Сійӧ ньӧти оз мун збой, асныра вӧв вылӧ, коді шыбласьӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Со кывтӧ и кывтӧ.
Ӧні кывтӧ, и тӧрыт кывтіс, и во сайын, и сё во...
Сійӧ и водзын вӧлі, запорожецъяс дырйи, и ещӧ зэв нин важӧн — Ярослав Мудрый да Владимир дырйи.
И кыдз жӧ вермас лоны, мед та дыра кадӧн сійӧс эз вермыны тӧдмавны, эз велӧдны наизусть, кыдз <rus>таблица умножения</rus>.
Тайӧ ӧд абу море...
Ефим Кондратьевич, тыдалӧ, гӧгӧрвоӧ Костялысь думъяссӧ да нюмъёвтӧ:
— Таті, дерт, абу ёна паськыд, он ёна паськӧдчы.
Сӧмын тайӧ сьӧктӧдӧ, а оз кокньӧд.
Со, аддзан — ме вылынджык места йывсьыс висьтала, — индӧ сійӧ. — Со гӧрд бакан тыдалӧ.
Сэні визулыс мунӧ веськыдладортіыс, сэсся лыаыс сійӧс йӧткӧ діланьыс, а сэсянь сійӧ курьерскӧй поезд моз локтӧ тайӧ бакан дорас.
Бур?
Бурыс этша.
Сійӧ баканыс сулалӧ изъя местаын — «заборъяс», миян ногӧн.
Сэн из эм — «Кӧрт пиньӧн» ми сійӧс шуам.
Изйыс сэтшӧм, мый сэтчӧ любӧйтор жугалӧ.
А визулыс веськыда сы вылӧ нуӧ.
Со сэні ваыс кыдзи югъялӧ, — сы вылын ворсӧ.
Ыджыд ва дырйи — нинӧм, а кыдз ваыс ямны кутас, — сэк капитан эн узь: аддзин гӧрд бакан — босьт шуйгавыв, а то лёк лоӧ.
Вот сійӧ кутшӧм — юыд!
Сы бӧрся колӧ следитны.
Но, да сы бӧрся следитӧны, вӧлясӧ сылы оз сетны.
— А кыдзи сы бӧрся позьӧ следитны?
— Служба эм сэтшӧм: и капитанъяс, и ми — баканщикъяс.
Сійӧ ӧд пассажирыдлы ставыс ӧткодь: тані ва и сэні ва.
А тӧдысь морт ставсӧ аддзӧ: кӧні сійӧ лӧнькодь, шыльыд вывсяньыс, сӧмын ставсӧ пытшкас вӧчӧ, бергӧдлӧ — сэні вабергач; кӧні серӧссьӧ — сэні, видзӧд, лыасӧ вайӧ, а то и перекат.
Но кыдз сӧмын мыччысясны перекат либӧ лыа кӧса, пыр жӧ ми сэтчӧ лӧсьӧдам вешкаяс да баканъяс — сэті оз позь, прӧйдит боктіджык.
— А кор пасъянныд, сэк абу нин опаснӧ?
— Сэк — да.
Луннас вешкаяс, баканъяс, а войнас бакан да перевальнӧй столбъясвывса бияс — туйсӧ петкӧдлӧны.
Сэк капитан вермас збоя нуӧдны пароходсӧ.
Вернӧ кӧ нуӧдан, нинӧм оз ло.
— Сідзкӧ, некор нинӧм оз и лолы?
— А мый нӧ вермас лоны?
— Ну, кораблекрушениеяс...
Дядьыс чуймӧмӧн видзӧдӧ Костя вылӧ, перйӧ каллянсӧ вомсьыс да сэтшӧм гораа заводитӧ серавны, мый пӧрӧдӧм пыж вылӧ пуксьылӧм катша повзьӧмысла кыпӧдчӧ сынӧдӧ, да, гораа китшкиг, лэбӧ сэтысь дзикӧдз.
— Кораблекрушение?
Да код нӧ татшӧмторсӧ лэдзас?
— Но ӧд овлывлӧ жӧ.
Вот кӧрт туй вылын рельсыс потӧ и ещӧ кутшӧмкӧтор...
— Миян рельсъяс абуӧсь, а юыд — сійӧ оз пот, — сералӧ дядь. — И мый сэтшӧм тэ вир вылӧ горш, несчастьеяс тэныд колӧны?
— Да ог... Прӧстӧ...
Вот овлӧны жӧ мыйкӧ тіян интереснӧйясыс.
— А миян ставыс интереснӧй.
— Но, дерт!
Вот ставсӧ пасъялінныд, а сэсся мый?
— Сэсся колӧ став бӧрсяыс следитны.
Мерайтны джудждаяссӧ, баканъясӧ бияс ӧзтавны, а асывнас кусӧдавны.
Инвентарь бура видзны...
— А мыйла баканъяс вылас пӧнаръясыс керосинӧвӧйӧсь?
Электрическӧйыс ӧд бурджык.
— Яснӧ, бурджык.
Днепр вылын эм нин электрифицируйтӧм участокъяс.
Воас кад, и миян лоӧны электрическӧй пӧнаръяс, а ӧні колӧ керосинӧвӧйсӧ бура видзны.
Да сӧмын ӧмӧй тайӧ?
Уджыд тырмас...
Вот ми ӧні сэтчӧ и кутчысям.
Ноко, кыскы вай эсійӧ лыс чукӧрсӧ.
Костя ваялӧ матӧджык лыс чукӧр, вужъяс, быдсяма путоръяссӧ, кодъясӧс вайӧма берегӧ ваӧн да удитӧмаӧсь нин косьмыны жар июньскӧй шонді улын.
Ефим Кондратьевич ӧзтӧ бипур, ӧшӧдӧ бипур весьтӧ сир тыра пӧрт.
Костя гудралӧ дука сьӧд сир, а дядьыс вӧчӧ кудельысь мавтчан — дженьыд воропа паськыд кисточка.
— А ме?
А ме? — горзӧ Нюра кыр горув тюриг. — Тэ жӧ кӧсйысьлін, батьӧ, мый ӧтлаын!
Вот ми Костякӧд!
Да?
А мый тэ нюмъялан, батьӧ?
Думайтан, ог кужӧй, да?
Вӧчам — бурджык оз ков!
— Ладнӧ, ладнӧ, — шуӧ Ефим Кондратьевич да заводитӧ вӧчны мӧд мавтчан кисть.
ТЭ ВЕЛАЛАН
Сир вевттьысьӧ ыджыд больясӧн, сэсся заводитӧ кыпавны пӧртйын пузьысь йӧв моз.
Костя да Нюра сюйӧны пӧрт воропъясӧ кыз бедь да нуӧны тшынасьысь дозсӧ ичӧт пыж дорӧ:
— Со тайӧ бокыс — тэнад.
Да?
А эсійӧыс — менам.
Видзӧдлам, кодным ӧдйӧджык да бурджыка.
Но, мый-мый, а тайӧтӧ Костя кужас!
Сійӧ аддзывліс, кыдзи маляр мавтліс маслянӧй краскаӧн налысь керка стенсӧ пос вывсянь.
Сійӧ вӧлі зэв прӧстӧ.
Костя сюйлӧ кистьсӧ пуан сир пытшкӧ да заводитӧ, кыдзи сійӧ малярыс, кузя мавтны.
Кизьӧр сир гусьӧник шумитӧ кисть улын да водӧ югъялысь лак кодь слӧйӧн.
Костя выльысь сюйлӧ кистьсӧ да вӧчӧ ещӧ на кузьджык визьяс.
А Нюра помтӧг мавтӧ ӧти местаӧд.
— Оз шогмы! — сы дінӧ матыстчигмоз шуӧ Ефим Кондратьевич.
— Мыйла? — чуймис да дӧзмыштіс Костя.
— Тэ вылітіыс мавтан, а колӧ, медым сирыс быд щель тупкӧ.
Видзӧдлы.
Костяӧн вӧчӧм югъялысь мичлунысь нинӧм эз коль.
Пыж пыдӧслӧн ӧні на сӧмын мавтӧминыс вевттьысис больясӧн, найӧ потласисны да колисны мисьтӧм пятнаяс, быттьӧ письтиӧн висьӧм бӧрын.
Костя видлӧ найӧс мавтны выльысь, но сирыс нин оз ӧшйы рӧвнӧя, а артмалӧны ёкмыльяс да визьяс.
Костя сюся видзӧдӧ да заводитӧ вӧчны сідзи жӧ, кыдзи и Нюра: тупкӧ да мавтӧ став потӧминъяссӧ да щельяссӧ.
Тайӧ ёна сьӧкыдджык кисточкаӧн прӧстӧ новлӧдлӧм дорысь.
Костя ӧдйӧ мудзӧ, а артмӧ век на важ сертиыс оз бурджыка.
А Нюралы кӧть мый.
Кывсӧ вылыс вомдорас топӧдӧмӧн сійӧ мавтчӧ да частӧ вештавлӧ шуйга кинас син вылас лэччысь юрсисӧ.
— А ме водзджык!
Ме водзджык! — кистьнас ӧвтчигтырйи чеччалӧ сійӧ.
Но Костялысь скӧрмӧм чужӧмсӧ аддзӧм бӧрын, сійӧ пыр жӧ вежӧ сёрнисӧ да бара заводитӧ сяргыны, быттьӧ анькытш кисьтӧ:
— Тӧдан, вай ӧтлаын.
Да?
Ме тэныд отсала, а тэ — меным.
Бур?
А сэсся, кор помалам, корам батьлысь, мед сійӧ сетлас миянлы тайӧ пыжсӧ.
Меным ӧтнамлы сійӧ оз сет.
А кыкӧныдлы — сетас.
Тэ кужан сынны?
Он?
Тайӧ зэв прӧстӧ.
Ме тэнӧ велӧда...
Найӧ помалӧны сирасьӧм.
Ефим Кондратьевич видлалӧ уджнысӧ да, кыв шутӧг, чуньнас индалӧ тырмытӧмторъяс вылӧ.
Костя гӧрдӧдӧ: унджыкыс сыладорас.
— Эн придирайтчы, батьӧ! — шуӧ Нюра. — Вӧчӧма по-стахановски, бура.
— Мавтӧма абу омӧля, но щельяс на кольӧмаӧсь.
— Ладнӧ, пыр мавталам!
А тэ ассьыд кӧсйысьӧмтӧ помнитан?
Пыжтӧ кутан сетлыны?
Да?
— А вӧянныд кӧ?
— Ми вӧям?
Да? — Нюралӧн рыжӧй кӧсаясыс сэтшӧм дӧзмӧмӧн качлӧны, мый, кажитчӧ, вот-вот орасны. — Да ме жӧ саженкаясӧн Старицатӧ вуджавлі!
Тэ он нин помнит?
Да?
А Костя — ого!
Сійӧ, тӧдан, кыдз суналӧ?
Сідзсӧ весиг ме ог куж...
А но, Костя, петкӧдлы!
Мед сійӧ оз думайт...
— Сылы и, збыль, купайтчыны колӧ, со сійӧ кыдз мудзӧма, — сералӧ Ефим Кондратьевич.
— Ой, батюшки! — шлопнитӧ кияснас Нюра. — Вай ӧдйӧджык лыанас, пока эз кынмы!
Сійӧ кватитӧ Костяӧс киӧдыс да кыскӧ ва дорӧ.
Костя зыртӧ ва лыаӧн кисьыс сир туйяссӧ сэтчӧдз, пока кучикыс эз заводит терпитны вермытӧма сотчыны, но бырӧдны сирсӧ помӧдз сідзи и оз удайтчы.
— Нинӧм, — успокоитӧ сійӧс Нюра. — Ме ӧтчыд тӧдлытӧг платьеӧн сир вылӧ пуксьылі да сибдыліс, но сэсся мыні.
А кучиксьыд ачыс вушъяс.
Сёйӧм бӧрын найӧ бергӧдісны пыжсӧ да лэдзисны ваӧ, но гуляйтны Ефим Кондратьевич эз лэдз: гызис, и челядьӧс ӧтнаннысӧ лэдзны эз лысьт.
Сійӧ аддзис налысь жугыльтчӧмсӧ да шуис:
— Рытнас ме кытшовта ассьым овмӧсӧс, и ті мекӧд.
Рытӧдзыс ылын на.
Нюра котӧртӧ керкаӧ да заводитӧ ужын кежлӧ весавны картупель.
Берег пӧлӧн ветлыштӧм бӧрын Костя мунӧ сы дінӧ да заводитлӧ отсасьны, но сылӧн ыджыд картупельысь кольӧ сэтшӧм ичӧтик тор, мый Нюра шензьӧмӧн паськӧдӧ синъяссӧ.
— Мый тайӧ тэ сэтшӧм-татшӧм нинӧм он куж вӧчны?
Тэ некор эн весавлы, да?
А коді тіян весалӧ, мамыд?
А тэ сылы он отсавлы?
Костя дӧзмӧ да мунӧ.
Думыштӧма, картупель!
Сійӧ кужӧ вӧчны коланаджыкторъяс да сьӧкыдджыкторъяс.
Но ставыс тайӧ коли гортас, Киевӧ, а ӧні сылы некытчӧ воштысьны, и сійӧ мунӧ дядьыс дорӧ.
Ефим Кондратьевич вӧчӧ баканлы запаснӧй крестовина.
Некымын бакан, еджыд да гӧрд, сулалісны орччӧн берег дорын, а водзынджык, кык столб костӧ потш вылӧ ӧшӧдчӧмӧн, сулалісны визя вешкаяс.
— Тэ мый гажтӧмчан?
Вӧчнытӧ нинӧм?
Со босьтчыв, ёсьты вешка вылӧ помсӧ майӧгыслысь.
Вот тайӧ настӧящӧй мужскӧй удж!
А то — картупель!
Костя радпырысь босьтчӧ удж бердӧ.
И черыс кутшӧм лӧсьыд — кокньыд и лэчыд, черпусӧ кусыньтӧма, кыдз ньӧвлысь, да шыльыд, быттьӧ лакируйтӧма.
— А мыйла нӧ тэ мусӧ кералан? — юалӧ дядьыс. — Сійӧс кӧть мыйта керав, он вермы ёсьтыны, а сӧмын черсӧ ныждан.
Тэ вот сувтӧд джек вылас да уджав.
Чер и, збыльысь, пу кералігӧн пыр инмывлӧ муӧ.
Костя пуктӧ майӧг улӧ чурка.
Но и ӧні майӧгыс вешъялӧ чурка вывсьыс, век сійӧс колӧ лӧсьӧдыштны.
— А тэ вот тадз, — шуӧ дядьыс да сувтӧдӧ майӧгсӧ сувтса перекладина дорӧ да сы улӧ пуктӧ чуркасӧ. — Тадзи лӧсьыдджык.
Дерт, лӧсьыдджык.
Костя ӧти кинас кутӧ майӧгсӧ, а мӧднас ёсьтӧ.
Сӧмын черыс абу нин сэтшӧм лӧсьыд, кутшӧмӧн сійӧ кажитчыліс первойсӧ.
Сійӧ то вильснитӧ да, вӧсньыдика лӧсыштӧмӧн, керыштӧ чуркасӧ, то сідзи сибдас майӧгӧ, мый ӧдва кыскан.
Да и сійӧ абу нин сэтшӧм кокньыд, а быд керыштӧм бӧрын пыр сьӧктаммӧ и сьӧктаммӧ.
Тайӧ сьӧктасьыс Костялӧн заводитӧ юкавны сойыс, но сійӧ век жӧ лӧсалӧ да ёсьтӧ майӧгсӧ.
Помыс лои тешкодь: тшӧтшыд да йирӧм кодь, быттьӧ абу черӧн шыльӧдӧмаӧсь, а мӧлӧтӧн кучкалӧмаӧсь.
— Нинӧм, велалан, — шуӧ дядьыс.
Сійӧ босьтӧ Костялысь черсӧ да, некымынысь кучкӧмӧн, уськӧдӧ кузь кыз чаг.
Помыс пыр жӧ лои кузь, вӧсньыд да шыльыд.
— Вот и мича! — признайтчис Костя.
— Тайӧ мый!
Ме чернад омӧля кужа.
Вот менам дед, тэнад прадедыд, вот сійӧ артист вӧлі!
Сійӧ сы мында керка сувтӧдӧма, мый и лыдсӧ эз тӧд.
Черӧн сэтшӧм узоръяс вӧчавліс — дзик вышивайтчигӧн моз.
А ковмас кӧ — чернас и бритчыны вермис...
Дядьыс висьталіс, кыдзи дед закладӧн дзик чер помысь вӧчӧма камод, а Костя шыльӧдӧ ёнтысь сойсӧ да думайтӧ.
— А век жӧ тайӧ пережиток, — медбӧрын шуӧ сійӧ.
— Мыйыс?
— Черыс.
Бӧрӧ кольӧм техника.
Коммунизм дырйи ӧмӧй сійӧ лоӧ?
Коммунизм дырйи колӧ, медым эз вӧв торъялӧмыс умственнӧй да физическӧй удж костын.
А тані мый?
Сӧмын физическӧй удж.
— Ог тӧд, кыдзи лоӧ коммунизм дырйи.
Кодлы кыдзи, а меным тайӧ пережитокыд кажитчӧ.
<ns>Бур-ртор</ns>!
Дерт, сійӧ кӧ настӧящӧй киясын...
физическӧй удж дырйи юрыд — тожӧ зэв колана.
Да.
Кыдз и быдлаын.
Костя гӧгӧрвоӧ тайӧ кывъясысь ассьыс кужтӧмлунсӧ дивитӧм да ланьтӧ, но кольӧ аслас сійӧ жӧ мнениеӧн.
Вот и матысмис рыт.
Нюра да Костя нуӧны пыжӧ пӧнаръяс, Ефим Кондратьевич босьтӧ пелысъяс, и найӧ мӧдӧдчӧны.
— Вай сідзи, — командуйтӧ Нюра: — первой ме сына, а тэ видзӧдан.
Сэсся ми ӧтлаын.
Да?
Тэ и велалан.
Нинӧм сьӧкыдыс.
Со видзӧд!
Сійӧ топӧдӧ кывнас вылыс вомдорсӧ, кутчысьӧ пелысъясӧ да, ылӧ бӧрвыв сетчылӧмӧн, заводитӧ сынны.
Чужӧмас и ныр бокъясас Нюралӧн регыд тыдовтчӧны ва капляяс, но сійӧ оз дугдыв сяргыны-сёрнитны:
— Со аддзан: зэв кокньыд.
Ме кусыньтчыла.
Да?
И вешта пелысъяссӧ.
Сэсся лэдза найӧс да сынышта.
Збыльысь, прӧстӧ?
— Ладнӧ, ӧні вай ме, — шуӧ Костя. — Ог, ме ӧтнам, тэ пуксьы ме местаӧ.
Пыжӧн Костялы сюрлі нин ветлыны, но сынліс сӧмын ӧтчыд да зэв регыд — первой опыт эз удайтчы: сійӧ койыштіс мамыслы выль платье вылӧ, и сылысь босьтісны пелысъяссӧ.
Но ӧні, кор аддзис, кутшӧм кокньыда ветлӧны Нюра киын пелысъясыс, кутшӧм ӧдйӧ мунӧ пыжыс, сійӧ решитіс, мый тайӧ, збыльысь, зэв прӧстӧй удж.
Сійӧ босьтӧ пелысъяс, бура пуксьӧ, нюжӧдӧ кокъяссӧ.
Ӧ-ӧти!
Пелысъяс ставнас пырӧны ваӧ, и Костя ӧдва кыскӧ найӧс.
Оз ков сэтшӧм пыдӧ.
Мӧд!
Пелысъяс муртса инмылӧны посньыдик гыясӧ да клёнгысьӧны пыж бокӧ.
А-а, гӧгӧрвоана, оз ков тэрмасьны.
Сійӧ ылӧдз вештылӧ пелысъяссӧ, ньӧжйӧник сюйӧ ваӧ, но ӧти пелысыс мыйлакӧ бергӧдчӧ да ёсь перӧ моз кокньыда вундӧ васӧ, а оз сын, а мӧдыс пырӧ пыдӧ да паныдалӧ васӧ, и пыж кежӧ боквыв.
Костя яндзимысла да зэлӧдчӧмсьыс гӧрдӧдӧ да букышӧн видзӧдлывлӧ Нюра да дядьыс вылас.
Ефим Кондратьевич спокойнӧя куритӧ ассьыс каллянсӧ да весиг оз чукыртчыв, кор Костя юрсяньыс да кокулӧдзыс резыштӧ сійӧс ваӧн, а Нюра синсӧ вештывтӧг следитӧ пелысъяс бӧрся, и сылӧн чужӧм вылас тӧдчӧ Костялӧн быд зэлӧдчылӧм, быттьӧ оз Костя сын, а сійӧ ачыс.
Ёна тай сылы колӧ сылӧн жалитӧмыс!
Сійӧ старайтчӧ ещӧ ёнджыка, но кымын старайтчӧ, сымын артмӧ лёкджыка.
Первойсӧ кокньыдӧн кажитчысь пелысъяс сьӧктаммӧны, лоӧны свинеч кодьӧсь, и пыр видзӧдӧны бергӧдчыны либӧ мынны киясысь.
Ваыс лои сук, сибдалысь, быттьӧ ӧшйӧ пелысас, а пыж, коді кажитчис сылы ичӧтӧн да кокньыдӧн, ӧні лоис быттьӧ ыджыд сьӧкыд баржаӧн.
Сійӧс оз пелысъясӧн, а машинаӧн колӧ нуӧдны...
А сэн ещӧ дзик юр весьтті сералан шыӧн лэбзисны джыджъяс...
— Тырмас! — командуйтӧ Ефим Кондратьевич. — Таті ӧтнад он вермы: заводитчӧ визувин.
Пуксьӧй кыкӧн.
Костя ньӧжйӧник надзмӧдӧ лов шысӧ — сійӧ дзикӧдз нин мудзис.
Нюра пуксьӧ орччӧн, найӧ кыкнан кинаныс кутчысьӧны быдӧн асланыс пелысӧ.
— Но, команда серти: ӧти — лэдзны пелысъяс, мӧд — косьтыны, сідзкӧ, лэптыны ваысь.
Дасьӧсь?
Ӧти — кык!
Ӧти — кык!
Кыв шутӧг, кыкнад кокни.
Дерт, и ӧні на пелысыс Костяӧс оз кывзысь — то пыдӧ пыравлас ваас, то исковтас ва вывті, и пыжыс кежлас то веськыдвылӧ, то шуйгавылӧ, но Ефим Кондратьевич кадысь кадӧ сыныштлӧ бӧжалан пелыснас, и сійӧ ӧдйӧ мунӧ водзӧ.
Ӧні Костя гӧгӧрвоӧ, мый ваыс ньӧти абу визув, прӧстӧ Ефим Кондратьевич аддзис, мый сійӧ оз нин вермы сынны, и ыстысис визув вылӧ, мед сылы эз ло яндзим.
Ньӧжйӧник сійӧ велаліс лэдзны пелысъяссӧ колана пыднаӧдз — сідзсӧ кокньыдджык сыннысӧ и пыжыс мунӧ ӧдйӧджык, но сӧмын на Костя пырис азартӧ, Ефим Кондратьевич лэптіс кияссӧ:
— Тырмас, челядь.
Колӧ кежны заборлань, ті сэні он вермӧй, да и мудзинныд нин, навернӧ.
Сійӧ пуксьӧ пелысъяс сайӧ, Нюра пуксьӧ бӧжавны, а Костя водӧ нырас да видзӧдӧ ваӧ.
Вот тані, збыльысь, визув!
Ефим Кондратьевич сынӧ ёна, ва скӧрысь кучкалӧ пыж бокас, пыж нетшыштчылӧмӧн мӧдӧдчылӧ водзӧ, но пыр жӧ, быттьӧ зурасьӧ небыд, но прӧйдитны позьтӧм стенаӧ, ньӧжмӧдӧ мунӧмсӧ, ещӧ неуна — и сійӧс нӧбӧдас бӧрӧ.
Но Чӧрт пинь вылысь гӧрд бакан пыр матысмӧ.
Сійӧ пӧрыштӧма визулыслы паныд да пыр качайтчӧ, быттьӧ копрасьӧ.
Кажитчӧ, мый кутшӧмкӧ вын кӧсйӧ кыскыны сійӧс увлань, ва пыдӧсас, нӧ сійӧ кутчысьӧ, оз сетчы.
Со сійӧ зэв нин матын.
Костя кӧсйӧ видзӧдлыны ва увсьыс изсӧ, но сьӧд пыдӧсын тыдыштӧ сӧмын кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм вуджӧр, а сэсся нинӧм оз тыдав.
Ефим Кондратьевич сыныштӧ бакан дорӧ, ӧзтӧ пӧнар да пуктӧ сійӧс бакан йылӧ.
Пыжсӧ пыр жӧ кылӧдӧ ылӧ увлань.
Югыд дырйи баканлӧн гӧрд би ӧзйӧ дыша да пемыда.
Сэсся найӧ кайӧны дзик берег пӧлӧныс, вылынджык ӧзтӧны некымын гӧрд бакан, сэсся вуджӧны мӧдар бокас, мед увлань лэччигӧн, ӧзтавны еджыдъяссӧ.
— Но, ӧні нин — ми.
Да, батьӧ?
Ӧні ми нин вермам.
Да ӧд, Костя?
Нюра топыда кутчысьӧ пелысъясӧ, и Ефим Кондратьевич сетӧ.
Увлань сынны ёна кокньыдджык.
Позьӧ и ньӧти не сынны, пыжыс ачыс мунӧ ва ньылыдтӧ, сӧмын веськӧдлы, кытчӧ колӧ.
Но найӧ зіля сынӧны, и Костялӧн артмӧ пыр бурджыка и бурджыка.
Кадысь кадӧ видзӧдлӧ дядьыс вылӧ — аддзӧ-ӧ сійӧ, кутшӧм бура сылӧн артмӧ?
Ефим Кондратьевич гӧгӧрвоӧ Костялысь видзӧдлӧмъяссӧ да ошкигтыр копрӧдлӧ юрнас.
Бӧр катігас сынӧ ачыс Ефим Кондратьевич, а мудзӧм челядь шойччӧны.
Чӧрт пинь вылысь бакан оз нин тыдав, сӧмын ва вылын вӧрыштӧ гӧрд би, и кажитчӧ, мый сійӧ ӧшалӧ да довъялӧ веськыда сынӧдас.
Важӧн нин дзебсисны кытчӧкӧ гежӧдик каляяс, воши вой кежлӧ джыджъяслӧн шума стая.
Ва вылын и сынӧдын лӧнь.
Лӧнисны посни гыяс, ва бара кынмис, лои стеклӧ кодь.
Сӧмын тёльскӧны пелысъясысь войталысь ва войтъяс, да гежӧдика гыбыштлӧ чери, кытысь ньӧжйӧник разалӧны посньыдик кругъяс.
Костя рад, мый лӧнис весиг мудзлытӧм Нюра.
Паськыда восьтӧм синъясӧн сійӧ видзӧдӧ унмовсьысь ва вылӧ, сывывса бияс вылӧ да мыйкӧ думайтӧ.
Костялӧн ёнтӧны мудзӧм киясыс, и сійӧ тожӧ думайтӧ.
Мый йылысь?
Ставтор йывсьыс ӧтпырйӧ.
Сы йылысь, кӧні ӧні мамыс — сійӧ, дерт, Каховкаын нин; сы йылысь, кыдзи пакӧститіс Лёлька да кывзӧ ӧні Марья Афанасьевналысь видчӧмсӧ, а видзӧдӧ сы вылӧ, быттьӧ нинӧм эз и вӧч; уна-ӧ чери кыйис Фёдор, шогмис-ӧ выль кыснан, кодӧс сійӧ вӧчис консервнӧй банкаысь; кутшӧм вермас лоны счётыс киевскӧй «Динамо» да «Шахтёр» костын — найӧ талун ворсісны Хрущев нима стадион вылын.
Макаров — вратарь, кутшӧм и колӧ!
Сыын Костя уверен, а вот нападающӧйясыс...
И кутшӧм тані лӧнь!
Киевын некор татшӧмыс оз овлы.
И кӧть ставыс тайӧ зэв интереснӧ — овны тані сійӧ эз эськӧ сӧгласитчы.
Талун — сійӧ жӧ, мый и тӧрыт, а аски — сійӧ жӧ, мый и талун.
Вот тайӧ баканъясыс.
Гӧгӧртін — ӧзтін, гӧгӧртін — кусӧдін.
И ӧти кывйӧн кӧ, аддзӧмаӧсь — бакан!
Мӧдтор — маякъяс!
Кыдз ӧвтыштас бушков, сэк виччысь!..
— Ой, Костя!
Бать, видзӧдлы, мый сылӧн киясас!
Кипыдӧсас Костялӧн польтчӧмаӧсь еджыд гадьяс.
На пиысь кыкыс важӧн нин пычалӧмаӧсь да на местаын няйт-гӧрд ранаяс.
Сӧмын ӧні сійӧ чувствуйтӧ, кыдзи сотчӧны да ёнтӧны сійӧ ранаясыс.
— Нинӧм, гӧтрасьтӧдзыд ылын на, бурдас! — шуӧ Ефим Кондратьевич.
Пыж сатшкысьӧ лыаӧ.
Нюра чеччыштӧ первойӧн, а Костя да Ефим Кондратьевич кыскӧны пыжсӧ, босьтӧны пелысъяс да запаснӧй пӧнаръяс.
Дзик нин пемыд, но небесаын кодзувъяс муртса на тӧдчӧны.
— Лёк поводдя водзӧ али мый? — юрсӧ лэптӧ Ефим Кондратьевич.
Пӧнар воропъяс вундӧны Костялысь мудзӧм кияссӧ, и сійӧ, места вылас дзӧригтыр, виччысьӧ, кор дядьыс босьтас сылысь пӧнаръяссӧ.
Чӧрт пиньвывса гӧрд би видзӧдӧ Костя вылӧ да тешкодя мигайтӧ...
Мӧд луннас поводдя эз лёкмы, шонді сотӧ сідз, мый весиг небесаыс едждіс жарысла.
Нюра да Костя быд минутаӧ котралӧны ю дорӧ, но сӧмын на мыччысясны берегӧ, пыр и косьтас, и бара найӧс кыскӧ ваӧ.
— Эй, лягуша пиян, тырмас бультыкасьны! — горзӧ налы Ефим Кондратьевич. — Дзикӧдз нин лӧзӧдінныд.
— Ой, и, збыльысь, кӧдзыд лои! — пиньяснас зяткиг шуӧ Нюра.
Сійӧ нетшыштӧ лапкор да ляскӧ аслыс ныр вылас. — Мед оз кульсьы, — объяснитӧ сійӧ. — А то ковмас ветлыны кульсьӧм нырӧн.
Миян классын ӧти нывка — сідз сійӧ гартчӧ, быттьӧ старука, и чужӧмсӧ нӧкйӧн мавтӧ, мед не гожъявны.
Сійӧ ӧтчыд унмовсьӧма садйӧ — да? — локтӧма кань да и став нӧксӧ нюлӧма.
Збыльысь, тешкодь?
Зонкаяс сы вылын сералӧны и шуӧны, мый мӧдысь локтас порсь да сёяс сійӧс, кыдз бутербродӧс...
А тіян классын бурӧсь нывкаясыс?
— Миянын нывкаяс абуӧсь.
— Кыдз сідз?
А кытчӧ найӧ вошисны?
— Найӧ торйӧн, мӧд школаын.
Нывъяслы школаяс и зонъяслы школаяс.
Гӧгӧрвоан?
Но Нюра эз гӧгӧрво.
Лёк ӧмӧй, зонкаяс да нывкаяс ӧтлаынӧсь кӧ.
Тайӧ сы вӧсна, мед эз тышкасьны?
Но ӧд найӧ жӧ оз тышкасьны, кӧть налӧн и эм Сенька Гузь, кодӧс важӧн нин колӧ чирыштны, и Нюра коркӧ век жӧ чирыштас.
А ӧд ӧтлаас бурджык, интереснӧйджык!
О-о, сійӧ детинкаяслы нинӧмӧн оз сетчы!
На классын сӧмын ӧтнас Миша Цыганёнок велӧдчӧ сідз жӧ, кыдзи и сійӧ.
Мыйла нӧ лёк, ӧтлаын кӧ?
Костя нинӧм висьтавны оз куж, сійӧ и ачыс оз тӧд, мыйла тадзи вӧчӧма.
— Котӧртлам Гремячӧй яр * дорӧ? — вӧзйис Нюра.
* Яр — джуджыд овраг.
— Котӧртлам.
А мыйла сійӧ — Гремячӧй? — котӧртігӧн нин юалӧ Костя.
— Ог тӧд.
Навернӧ, сы вӧсна, мый ёна шумитӧ, кор ваӧн тыр.
Тулысын либӧ зэр бӧрын, сійӧ, тӧдан, дурмӧ!
Ни мунны, ни локны — сідзи и пуӧ, сідзи и пуӧ!..
— Но, тэ и кузь кока!
Некыдз тэнӧ он су...
— О-о, — нимкодя нюмъялӧ Нюра. — Ме, тӧдан, кыдз котрала.
Менӧ некод оз суӧд.
Вот кор миян ордйысьӧмъяс — да? — Ме век первой места босьта!
Весиг сизимӧд классаяс некод оз вермыны менӧ панйыны.
Семён Семёнович, миян физкульт, шуӧ, мый менам веськыда талантливӧй кокъяс.
А мем тешкодь — кутшӧм жӧ вермас лоны кокъяслӧн талант?
Талант овлӧ мортлӧн.
Да?
Тэнад эм талантыд?..
Вот и ме ог тӧд.
Менам, кажитчӧ, абу...
ТӦДМАСЬӦЙ, ПӦЖАЛУЙСТА!
Гремячӧй яр некыдз оз оправдайт ассьыс нимсӧ.
Крут сёй берегъяса джуджыд овраг гажтӧм да сотӧма жарӧн.
Пыдӧсас артмӧмаӧсь потасъяс, сӧмын бокъясас вывланьыс быдмӧ гежӧдик турун, а уліас пос моз лэччӧны ваӧн мыськӧм бужӧдъяс.
— Со, видзӧд! — кияссӧ вывлань лэптӧмӧн да овраг пыдӧсӧ котӧртігмоз горзӧ Нюра! — Тані, кор визувтӧ ваыс, меным юр вывті!
— Тайӧ ті сідзкӧ кыдзи ді вылын: ни ті некытчӧ, ни тіян дорӧ некод.
— А-а!
Но, позьӧ и пыжӧн, Днепр кузя, сӧмын зэв ылын.
Или водзын, километра кӧкъямыс сайын, овраг вомӧн эм пос, сэті туйыс...
Кавшасям?
Вот ӧні тэ аддзан, — джуджыд овраг бокӧд кавшасигтырйи шуӧ сійӧ.
Ружтігтыр да кашкигтыр Костя кайӧ сы бӧрся.
Сійӧ кайис вылӧдзыс да кынмис места вылас.
Гӧра горув долиналань сук сулалӧны вишнёвӧй пуяс, сӧмын кӧнсюрӧ на пӧвстын тыдыштӧны еджыд керка стенъяс да качӧны сьӧд йывъясыс пирамида кодь топольяслӧн.
Ылын улын йӧжгыльтчӧма берег дорӧ баканщиклӧн ворсан чом кодь керка.
Кольквиж лыа кӧсаясӧн сук баддя ді вундӧ юсӧ.
Старица весьтӧ копыртчӧмаӧсь зумыштчӧм бӧрдысь бадьяс, мудзысь ӧшӧдӧмаӧсь ассьыныс веж кӧсаяснысӧ дзик муӧдзыс, а сы вывті котӧртӧны самӧй горизонтӧдзыс няньлӧн турунвиж гыясыс да вошӧны жарсьыс едждӧдӧм сынӧдын.
Вераліг ӧвтӧ шоналӧм воздух, и кажитчӧ — оз чиркъяс сьывны, а ачыс воздухыс юралӧ да сьылӧ.
— Но?
Мый нӧ тэ чӧв олан? — терпиттӧг нетшкӧ Нюра Костяӧс киӧдыс да видзӧдлӧ сылы чужӧмас. — Лӧсьыд, да?
Тэныд абу окота сёрнитны?
Меным тожӧ...
Ме кыдзи воа татчӧ, сідз и видзӧда да видзӧда, кыв шутӧг...
Но дыр сёрниттӧг овны сійӧ оз вермы да петкӧдлӧ, висьталӧ Костялы ставсӧ, мый тыдалӧ джуджыд кыр йывсянь.
Тайӧс Нюра вӧчӧ сідзи, быттьӧ став мичлунсӧ гӧгӧр лӧсьӧдіс сійӧ ачыс и ӧні тырвыйӧ гордитчӧ аслас уджӧн.
Матыса гурансянь кыліс кузя шутёвтӧм.
Нюра бергӧдчӧ да кывзысьӧ:
— Тайӧ менӧ корӧны.
Челядь.
Миша Цыганёнок.
Сійӧ ещӧ и не тадзи на кужӧ — тюрӧсталӧмӧн!
Нюра сюйӧ чуньяссӧ вомас да ёся шутёвтӧ.
— А тэ кужан?
А ноко?..
Нинӧм! — гӧгӧрвоӧмӧн копыртлӧ юрнас сійӧ. — Шутьлялан бура.
Ме тӧда, абу мича нывкаяслы шутьлявны.
А ковмас кӧ?
Коланінын?
Колӧ кужны, збыль ӧд?
Ме ногӧн, колӧ быдтор кужны?
Гуранысь тыдовтчӧны да ӧдйӧ матыстчӧны кык детинка, но, Нюракӧд орччӧн тӧдтӧм детинкаӧс аддзӧм бӧрын, надзмӧдӧны воськовъяснысӧ.
— Но, мый нӧ ті? — горзӧ налы Нюра. — Локтӧй татчӧ!
Со, тӧдмасьӧй, пӧжалуйста! — важнӧя кияссӧ пуктӧмӧн шуӧ сійӧ. — Тайӧ миян детинкаяс.
Тайӧ вот, — индӧ кыз, дженьыда шырӧм гӧгрӧс юра, мелі чужӧма детинка вылӧ, — тайӧ Тимка — Тимофей.
Сійӧ кыз да та вӧсна дыш.
А ещӧ сійӧ — «нукайтысь».
Дыш Тимофей ньӧти оз дӧзмы, а радпырысь видзӧдӧ Нюра вылӧ да виччысьӧ, мый сійӧ содтӧд висьталас.
Но сійӧ бергӧдчӧ неыджыд тушаа, сьӧд синъяса, сьӧд юрсиа мӧд детинкалань, коді аслас ньӧжмыд ёрт сертиыс торъялӧ тэрыблуннас.
Весиг сулалігас кажитчӧ, мый сійӧ кытчӧкӧ ёна тэрмасьӧ.
— Тайӧ Миша Цыганёнок.
Сійӧ абу чиган, а прӧстӧ, аддзан, сьӧд, ми и шуам сійӧс Цыганёнокӧн.
А тайӧ — Костя.
Менам рӧднӧй воча вок.
Сылӧн мамыс рӧднӧй чой...
— Тэнад рӧднӧй батьлы, — лукавӧя содтӧ Миша.
— Но, дерт! — скӧрмытӧг сӧгласитчӧ Нюра. — Мый нӧ ті он тӧдмасьӧй.
Сылы колӧ, медым найӧ тӧдмасисны сідзи, кыдзи тайӧс вӧчӧны гырысь йӧз: сетісны кияссӧ и шуисны: «Зэв бур» или ещӧ мыйкӧ татшӧмӧс, но зонкаяс оз сетны кияссӧ, а кыв ни джын шутӧг зумыша видзӧдӧны ӧта-мӧд вылас.
— Да, вешйы тэ!
Ещӧ тӧдмасьны... — ньӧжйӧник нюжӧдіс Тимофей. — Мунім, Мишка.
— Кытчӧ ті мунанныд?
— Но, купайтчыны...
А мый?
— Ми тожӧ мунам!
Да, Костя?
— Но, мунамӧй, — шуӧ Тимофей.
— Коді ӧдйӧджык! — горӧдіс Нюра и кутіс тюрны юлань.
Миша да Костя заводитӧны котӧртны сы бӧрся.
Костя пыр жӧ кольӧ: сійӧ абу на велалӧма котравны кӧмтӧг да кокпыдӧсыс доймаліс.
А Тимофей оз и думайт тэрмасьны.
Сійӧ ньӧжйӧник да сьӧкыда вешталӧ кокъяссӧ да шуӧ Костялы не то сійӧс успокоитӧм могысь, не то асьсӧ дорйӧм могысь:
— Но, Ракета бӧрся ӧмӧй вӧтчан!
Сійӧ век тадзи, быттьӧ сійӧс мыйӧкӧ зарядитісны да лыйисны.
Миянлы нинӧм тэрмасьны, ми удитам...
Берег дорын Миша да Нюра пӧся нин вензьӧны, коді медводз воис ва дорӧ, но, дерт, первойӧн Нюра.
Тайӧс висьталӧны и Костя и Тимофей.
— Ладнӧ, — скӧрысь югнитӧ синъяснас Миша, — видзӧдлам, коді бура вартчӧ!..
— Но и мый нӧ?
Менӧ панъян, а Костя...
— Тэнад рӧднӧй воча вок? — сералӧмӧн юалӧ Миша. — Ладнӧ, ми не татшӧм вокъясӧс аддзывлім...
Сійӧ ӧддзӧмӧн шыбитчӧ ваӧ, Костя чеччыштӧ сы бӧрся.
Тимофей видлӧ кокнас — кӧдзыд-ӧ ваыс, сэсся пырӧ пидзӧсӧдзыс да, кинас гумлалӧмӧн, ньӧжйӧник кӧтӧдӧ асьсӧ ваӧн.
Нюра удитӧма нин шыбитны платьесӧ, суныштлыны да заводитӧ резны сійӧс ваӧн.
— Да но, да но... — ӧвтчӧ кияснас Тимофей. — Оз <ns>ко...</ns>
Оз ков!
Нюра нетшкӧ сійӧс киӧдыс, и сійӧ шлёпкысьӧ ваӧ.
— Мый нӧ тэ чумаӧн висьысь кодь кутшӧмкӧ! — шуӧ сійӧ пызйысиг. — Веськыда кӧть домав...
— Видлы, домав, — сералӧ Нюра.
Миша да Костя вартчӧны ӧтлаын.
Первой Костя петалас водзӧ, но бара Миша сійӧс суӧдас, и найӧ мунӧны ӧти юр весьтын.
Он, саженкаяснад ылӧдз он мун.
Костя бергӧдчӧ бок вылас.
Миша сідз жӧ.
Сэки Костя бергӧдчӧ чужӧмнас валань да ӧдйӧ уджалӧ кияснас да кокъяснас.
Но, юрсӧ лэптылӧм бӧрын, сійӧ аддзӧ, мый Миша кывтӧ тожӧ крольӧн да кольӧма нин сійӧс пӧшти метр ылнаӧдз.
Костя петӧ ваысь да, кыв шутӧг, водӧ лыа вылӧ.
Нюра пуксьӧ орччӧн.
Сійӧ дӧзмӧма Костяысь не этшаджык.
— Тайӧ ставсӧ Семён Семёнович, — ышловзьӧмӧн шуӧ сійӧ, — миян физкульт!
Тайӧ сійӧ тадзи велӧдіс!
А Миша ошйысьӧ Тимофейлы аслас победаӧн.
— Тренировочка! — гордӧя шуӧ сійӧ. — Ме, колӧкӧ, тренируйтчыны кӧ кута — чемпионӧн лоа.
— А мый нӧ? — ыджыд морт моз шуӧ Тимофей. — Колӧкӧ, и лоан.
Но, муна и ме вартчышта.
Сӧмын вартчӧ сійӧ ас ногӧн, сідз, медым этшаджык вын видзны: ва паныдсӧ мунӧ берегті, пырӧ ваӧ да водӧ мыш вылас, мед кылӧдас ачыс ваыс вӧртӧм телӧсӧ.
— Тимофей, эн унмовсьы.
Ракъяс кыскасны! — горзӧ сылы Нюра.
— Но, оз кыскыны, — спокойнӧя шыасьӧ сійӧ да веськӧдчӧ береглань.
— Ок, и дыш жӧ тэ, Тимка, — видӧ сійӧс Миша. — Тадз ӧмӧй вартчылӧны?
Кыдз чурка...
— Но абу, — недыр думайтӧм бӧрын ӧтвечайтӧ Тимофей, — чуркалы лӧсьыдджык — сійӧ кокньыдджык... — да шензьӧмӧн видзӧдӧ сералысь ёртъяс вылӧ.
Костя оз серав.
Сылы завидь, и думайтӧ сӧмын сы йылысь, кыдзи эськӧ петкӧдлыны кужӧмлунсӧ чиклясьысь Цыганёнок водзын.
— Мунам, суналыштам, — веськодьпырысь шуӧ сійӧ.
Неылын качайтчӧ дом йылын дуб — джуджыд ныра да бӧжа катласьысь ыджыд пыж.
Челядь пырӧны пыжӧ.
Медводз шумӧн суныштӧ Нюра, а сы бӧрын рушку вылас пласть уськӧдчӧ ваӧ Тимофей.
Сійӧ весиг оз и пырав ваас, сідз и кольӧ ва вылас да пыр жӧ локтӧ пыж дорӧ.
Миша зывӧктана вежыньтӧ вомсӧ, йӧткыштчӧмӧн чеччыштӧ кокъяснас водзлань да сись моз веськыда мунӧ ва пытшкӧ.
Костя виччысьыштӧ сылысь петӧмсӧ, лажыньтчылӧ да, быттьӧ пружина, качлӧ сынӧдас да ньӧти резышттӧг пырӧ ваӧ.
Кажитчӧ, мый и сэні сійӧ пыр на лэбзьӧ — сэтшӧм плавнӧя сылӧн тушаыс мыччысьӧ ва вылын.
Челядь ланьтісны, и Мишалӧн лӧньӧмыс висьталӧ Костялы Тимофей чужӧм вылын петкӧдчӧм радлӧм дорысь унджык.
Но Костялы тайӧ этша на, сійӧ кӧсйӧ ещӧ асьсӧ петкӧдлыны.
— А но, вай качайтам, — шуӧ сійӧ.
Челядь сувтӧны пыж нырӧ, Костя налы воча бӧжас, и найӧ заводитӧны качайтны пыжсӧ, быттьӧ качайӧс.
Бӧж качлӧ пыр вылӧ и вылӧджык.
Кад бӧрйӧм бӧрын Костя юыслы мышкӧн качӧ воздухӧ, вӧчӧ кругджын да суныштӧ, сэсся мыччысьӧ бӧр пыж бӧжас.
— А мый?
Ме шулі! Ме шулі! — рада торгӧ Нюра да видзӧдӧ став вылас, быттьӧ эз Костя, а сійӧ ачыс вӧчис тайӧ аддзывлытӧм чеччыштӧмсӧ.
— Бура! — ышловзьӧ Миша Цыганёнок да нюжӧдӧ Костялы кисӧ, медым отсавны кайны пыжӧ. — Велӧдан, а?
— Пӧжалуйста! — радпырысь шуӧ Костя. — Тайӧ зэв прӧстӧ. — И сійӧ висьталӧ, а сэсся петкӧдлӧ, кыдзи колӧ сунавны.
Миша старайтчӧмӧн повторяйтӧ сылысь движениеяссӧ, но сылӧн артмӧ лёка.
— Велала! — упрямӧя шуӧ сійӧ.
— Дерт, велалан! — сӧгласитчӧ Костя.
Асьсӧ Костя петкӧдліс, сійӧс панйыны оз ло кокньыд, и сылӧн настроение кыпыд да бур.
Найӧ водӧны лыа вылӧ, медым шонтысьны да шойччыны.
— Тэ век Киевын олан? — юалӧ Тимофей.
— Пыр.
А мый?
— Нинӧм.
Ми ещӧ эг на вӧвлӧй...
— Но и мый? — орӧдӧ сійӧс Миша. — Мӧд во экскурсияӧн ветлам.
— Но ӧд, сійӧ мӧд во на!
Ёна гажа сэні?
— Гажа.
Костя висьталӧ Киев йылысь: каштанъясӧн садитӧм уличаяс, Крещатиклысь биясӧн югдӧдӧм пасьтасӧ, Днепр дорса садъяс, Хрущев нима стадион, футбольнӧй состязаниеяс, кодъяс пиысь Костя ни ӧтиӧс эз кольлы, кыдз матч бӧрын йӧзыс помтӧг петӧны Красноармейскӧй да Саксаганскӧй уличаяс вылӧ, мый весиг сувтлӧны мунӧмсьыс став трамвайясыс, троллейбусъясыс да виччысьӧны, кор тыртӧммас...
Челядь оз вештывны сы вылысь синъяссӧ, и Костя ещӧ на ёнджыка старайтчӧ.
Сійӧ висьталӧ Владимирскӧй гӧра йылысь да Зелёнӧй театр йылысь; Шевченколы памятник йылысь да Верховнӧй Сӧветлӧн здание йылысь, кӧні Костя эз вӧвлы, но аддзыліс ортсысяньыс, а кутшӧм пытшкӧсыс, тӧдӧ сӧмын висьталӧм серти; опернӧй театр йылысь, кӧні Костя видзӧдліс балет «Золушка».
Балет сылы эз зэв ёна кажитчы: ветлӧны кок чунь йылас либӧ чеччалӧны музыка улын — чеччалӧны, ок и бура! — паськӧдасны кияссӧ и чӧв олӧны.
Ӧти кывйӧн кӧ, зэв бур: думайтӧмаӧсь быдсяма чудесасӧ и мича декорацияяс.
А вот опера «Иван Сусанин» — сійӧ да!
Сійӧс весиг йирмӧг босьтліс, кор кывзіс...
Вот мед найӧ воласны, сійӧ налы унджык петкӧдлас любӧй экскурсияӧн дорысь, найӧ Киевсӧ ставнас гӧгӧртасны...
Бӧжса вӧсньыдик трубаысь тшынсӧ лыйліг катыдсянь локтӧ сьӧкыда грузитӧм судно.
— Кутшӧм пароход тайӧ? — юалӧ Костя.
— Тайӧ абу пароход, а самоходнӧй баржа.
Дизельнӧй, — вочавидзис Миша.
— А-а.
Тайӧ «Киргизия», — содтӧ Нюра. — Качайтчыштам?
Челядь уськӧдчӧны ваӧ да вартчӧны баржалы паныд.
Костя вартчӧ на бӧрся.
«Вот ӧні кӧ мам аддзис», — мӧвпыштлӧ сійӧ, но пыр жӧ читкыртлӧ синсӧ да весиг пыркнитӧ юрнас, мед вӧтлыны тайӧ мӧвпсӧ: мамыс кӧ аддзис, то нинӧм бурторсӧ Костялы тайӧ эськӧ эз вай.
Фарватерыс мунӧ пӧшти дзик берег дортіыс, и баржа ачыс бергӧдчӧ челядьлы воча.
— Кытчӧ ті пыранныд, бес пиян? — горзӧны налы «Киргизия» вывсянь.
— Вӧянныд кутюпиян моз!
— Ог! — воча горӧдіс Нюра. — «И ваын ми ог вӧйӧй...»
— «И биын ми ог сотчӧй!» — отсалӧ сыкӧд орччӧн кывтысь Миша.
«Киргизия» нырсянь береглань котӧртӧны гыяс да кокньыдика шыблӧдлӧны челядьӧс.
Тимофей водзвыв водіс гатшӧн да шонтіс рушкусӧ.
Мукӧдыс тожӧ водӧны гатшӧн и, гы вылын качайтчигтырйи, кывтӧны ньылыд.
— Каховкаӧ мунӧ, — шуис Миша, кор найӧ бара водісны лыа вылӧ да кутісны видзӧдны ылыстчысь «Киргизия» вылӧ.
— А мыйла тӧдан?
Колӧкӧ, оз и Каховкаӧ, а кытчӧкӧ мӧдлаӧ! — вензьӧ Нюра.
— Каховкаӧ! — ассьыс повторяйтӧ Миша.
Катыдсянь ньӧжйӧник кыссьӧ ыджыд тшын сера буксир.
Сійӧ зэлӧдчӧмӧн кыскӧ пӧшти палубаӧдзыс ваӧ вӧйӧм кык баржа.
«Кремль», — гӧрд букваясӧн кожух вылӧ гижӧм нимсӧ лыддьӧны челядь, кор буксир ӧтвесьтасьӧ накӧд.
— Ӧні ставыс Каховкаӧ мунӧны, — авторитетнӧя шуӧ Миша. — Сэтӧн, тӧдан, быдторйыс уна колӧ.
— Вот эськӧ сэтчӧ, зонъяс, а? — мый йылысь кӧ думайтӧмӧн шуӧ Нюра.
— Колӧны сэні татшӧмъясыд! — хмыкнитӧ Миша. — Сэні специалистъяс колӧны.
— А ме ог вермы?
А?
Вот велӧдча и лоа специалистӧн!
Кутшӧмӧн кӧсъя, сэтшӧмӧн и лоа!
— Но лоан.
Сӧмын кор сійӧ лоӧ?
Сэк кежлӧ коммунизм стрӧитасны.
Зэв тай колантор локны дась вылад!
— Но, тайӧ нин тэ сійӧс... — бергӧдчӧ сылань ӧніӧдз на чӧв олысь Тимофей. — Мый нӧ, коммунизм кӧ, и вӧчны нинӧм лоӧ?
И миянлы уджыс тырмас...
— Сідзи тай — бӧрас...
Ӧні эськӧ мунны!..
— А менам мам муніс Каховкаӧ, — висьталіс Костя.
— Но?
Мыйла? — лэптӧны юръяссӧ челядь.
— Обследование нуӧдны.
Сійӧ — санитарнӧй врач и кутас видлавны, медым рабочӧйяслы бур вӧлі овнысӧ.
— А-а... — ньӧжйӧник нюжӧдӧ Миша. — Сійӧ мый!
Стрӧитны ӧд сійӧ оз кут?
Медся главнӧй — стрӧитны кӧ...
— А, колӧкӧ, мыйкӧ и кутас стрӧитны, — аслыс вериттӧг висьталӧ Костя.
— А менам бать регыд Каховкаӧ мунас, — шуӧ Тимофей. — Сійӧ тракторист.
А ӧні выпишитісны экскаватор йылысь книга.
Кыдз велӧдасны, сідзи и мунасны.
— А тэнӧ босьтасны?
— Ӧдвакӧ.
Да ме и ог мун.
Ме жӧ опытъясӧс эг помав.
— Вот, аддзан? — Костялань бергӧдчӧмӧн сералӧ Миша. — Кодлы стройкаяс, а кодлы — арбузъяс.
— Кутшӧм арбузъяс?
— Со тайӧ мичуринецыс быдтӧ.
Думайтӧ аслас арбузъясӧн мирсӧ шензьӧдны!
Тимофей упрямӧя лэдзӧ юрсӧ да, ӧш моз плеш пырыс видзӧдіг, внушительнӧя висьталӧ:
— Но, арбуз и коммунизм дырйи колӧ.
— А кыдз жӧ!
Тэнад арбузъястӧг ӧмӧй коммунизм стрӧитан!
— Стрӧитан.
Но наӧн ӧд бурджык!
Вот миянын южнӧй сортъясыс оз воны, а ме добитча, мед воасны.
И ог шыбит, кытчӧдз ог шедӧд.
А тэ ассьыд радиотӧ шыбитан?
— Сравнитін!
Сійӧ ӧд техника!
Ставсьыс тыдалӧ, мый тайӧ вензьӧмыс чужӧма важӧн нин, и помыс сылӧн оз тыдав.
Миша видзӧдлӧ шонді вылӧ да чеччӧ.
— Ме муні: регыд ковмас дежуритны, — делӧвӧя шуӧ сійӧ. — Тэ, арбузятник, мунан али кольччан?
— Мыйла нӧ ме кольчча?
Ме тожӧ муна...
Тэ сійӧс эн кывзы, — шуӧ сійӧ Костялы. — Волы ме ордӧ, ачыд аддзан...
— Ага! — шыасьӧ Нюра. — Ми ӧтлаын волам!
Да, Костя?
Дерт, волам!
Тимофей да Миша вӧчӧны некымын воськов да сувтӧны.
— Нюрк, а Нюрк! — чукӧстӧ Миша. — Корлы батьыдлысь пыжтӧ, а?
Вой кежас эськӧ...
Вот эськӧ черитӧ кыйим!
— Оз сет, — пыркӧдӧ юрнас Нюра. — Тӧданныд мый?
Вайӧй ӧтлаын корам?
Ме почвасӧ гӧтӧвита — да? — а ті локтанныд и юалам.
Ӧтлаын кӧ, колӧкӧ, сетас...
— Ладнӧ.
Зонкаяс мунӧны сиктӧ, а Костя да Нюра котӧртӧны гортас.
ДІ ВЫЛЫН
Ӧбед бӧрын берег вылын тыдовтчисны Тимофей да Миша.
Киясаныс налӧн ведраяс, кутшӧмкӧ ёкмыльяс, шатинъяс.
Но найӧ оз матыстчыны баканщик керка дорӧ, а недыр кежлӧ вошлӧны бужӧд сайӧ, сэсся выльысь мыччысьӧны, но куш киясаӧсь нин да локтӧны берег дорті, быттьӧ гуляйтӧны.
Нюра аддзылӧ налысь тайӧ манёврсӧ да заводитӧ «гӧтӧвитны почва».
— Батьӧ, мый, пыжад ваыс оз пыр, кодӧс ми сиралім?
А кыдз тэ думайтан, ме да Костя кӧ — ми эськӧ сійӧн вермим?
Но, например, Днепр вомӧн вуджны.
Сійӧ зэв нин бура сынӧ.
Да?
Но, кӧть ог кыкӧн, а куимӧн либӧ нёльӧн.
Сійӧ ӧд кокньыд!
Тэ ачыд шулін, мый сійӧн ичӧт кага вермас вуджны.
— Тэ мыйкӧ бергӧдлан, Аннушка! — читкыртлӧ синъяссӧ Ефим Кондратьевич. — Вай бурджык честнӧя.
Мыйкӧ со и другъясыд тэнад берег пӧлӧныс шӧйтӧны...
Мый ті думыштінныд?
Нюра повзьӧ, мый водзвыв сійӧ ставсӧ торкис.
— Ми нинӧм эг думыштӧй! — дорйысьӧ сійӧ. — Со кӧть налысь юав...
Зонкаяс, локтӧй татчӧ!
Миша да Тимофей мый йылысь кӧ сёрнитӧны, сэсся Миша котӧртӧ на дорӧ, а Тимофей кольӧ ас местаас.
— Здрасьте, Ефим дядь! — ылісянь на гажаа горӧдӧ сійӧ. — Позьӧ, да? — Ставнас вӧрысь тушаыс сылӧн петкӧдлӧ радлун да тэрмасьӧм.
— Мый позьӧ?
Миша мытшасьӧ, каитчӧмӧн да гӧгӧрвотӧг видзӧдӧ Нюра вылӧ: кутшӧм нӧ тайӧ дасьтӧм?
— Да ми думайтім...
Ми кӧсйим ді вылӧ.
Чери кыйны.
— А мый тіянлы татысь оз кыйсьыссьы?
— Да тані ӧмӧй сёйӧ? — Чужӧмыс да ставнас тушаыс Мишалӧн петкӧдлӧны зэв ыджыд зывӧктӧм. — Тані ньӧти оз сёй.
Вот Старица вылын — да!
Ми и кӧсйылім вой кежлас...
— Вой кежлӧ? — Ефим Кондратьевич весиг шутёвтіс. — А кодъяс нӧ мунӧны?
— Но, ми, — петкӧдлӧ Миша.
— Оз, тадзи нинӧм оз артмы.
А Тимофей мый, оз кӧсйы?
Мый сэн сійӧ сулалӧ?
— Сійӧ кӧсйӧ.
Сӧмын сійӧ шуӧ: ме, шуӧ, ог мун, ме ог куж сёрнитнысӧ да ставсӧ торка.
— А тэ, сідзкӧ, кужан сёрнитнысӧ?
Миша яндысьыштӧмӧн сералӧ, оз тӧд, мый шуны, и кинас чуксалӧ ёртсӧ, мед сійӧ матыстчас.
— Вот мый, — шуӧ Ефим Кондратьевич: — пыж ме сета, сӧмын ӧти условие дырйи, примитанныд кӧ менӧ асланыд компанияӧ.
— Да ми!..
Да ӧмӧй!
Да, дерт! — ӧти гӧлӧсӧн лӧвтісны челядь.
— Ок, батьӧ, но и мудер жӧ тэ менам, но и молодеч жӧ тэ менам!
А кор позьӧ?
Ӧні?
Детинкаяс, вайӧй ассьыныд кӧлуйтӧ!
— Со кутшӧм ті запасливӧйӧсь! — шпыннялӧ Ефим Кондратьевич. — Кӧлуйтӧ вайӧй, но мунам, кор ме мӧдӧдча кытшовтны.
Сӧмын тэ, Аннушка, няньтӧ став вылӧ дасьты, а то шедны кутас ли, оз ли, а сёйны ковмас.
— Ме пыр.
Ме и картупель, ме ставсӧ!.. — сяркнитӧ Нюра да тӧв моз лэбӧ керкаӧ.
Рытӧдз на став кӧлуйсӧ вӧлі лӧсьӧдӧма пыжӧ.
Ефим Кондратьевич содтӧ сэтчӧ ыджыд кыз дӧра да ассьыс брезентӧвӧй дождевиксӧ.
Чорыд дождевик шаракылӧ сідз, быттьӧ вӧчӧма кӧрт листысь.
Кӧть кутшӧм ньӧжйӧ эз лэччы небесаті шонді, сійӧ, медбӧрын, саялӧ гӧра сайӧ, кытчӧ дзебсьӧма сикт, и Ефим Кондратьевич сетӧ команда сӧвны.
Миша да Тимофей босьтчӧны сынны, Нюра лӧсьӧдчӧ бӧжавны, а Костя да Ефим Кондратьевич мунӧны пассажиръясӧн.
— Но, босьтӧ ассьыныд овмӧстӧ! — шуӧ Ефим Кондратьевич, кор пыж ныр шаркакылӧмӧн кайӧ ділӧн лыа кӧса вылӧ. — «Шед чери, ыджыд и ичӧт...» Сӧмын сёрнитчам: ваӧ не пырны!
Ылӧдланныд — сэсся ог веритчы, и пыжтӧ тіянлы не аддзывны.
— Ог ылӧдлӧй, Ефим дядь! — став пыдди шуӧ Тимофей.
— Овлывлӧ...
— Но, сійӧ коркӧ вӧвлі... — яндысьӧмӧн нюжӧдӧ Тимофей, а Миша вӧчӧ вид, быттьӧ сійӧ зэв ёна ноксьӧ кӧлуйнас да нинӧм оз кыв.
— Но ӧд сэсянь тіян усъясныд эз на быдмыны! — серӧктӧ Ефим Кондратьевич да йӧткысьӧ берегсянь.
— Тайӧ ми кольӧм гожӧм гусьӧн кӧсйим пыжсӧ босьтлыны, а Ефим дядь кутіс миянӧс.
Но ми шуим, мый сійӧ ачыс мынӧма и ми сійӧс кутім.
Но, а Ефим дядь эз верит...
— Тырмас тэныд! — торкӧ ёртсӧ Миша. — Ӧні асылӧдзыс кутан нокайтны...
Босьт мешӧксӧ!
Тимофей, Нюра да Миша зіля писькӧдчӧны бадьяс костӧд.
Найӧ думайтӧны сӧмын ӧтитор йылысь — бӧрйыны бурджык места — и оз видзӧдлыны бокӧ.
А Костялӧн пыр ёнджыка кутӧ тіпкыны сьӧлӧмыс.
Став аслас кузь олӧм чӧжӧн, сы дум серти, сійӧ ӧтчыдысь сӧмын вӧвліс ді вылын — Труханов ді вылын.
Но кутшӧм нӧ сійӧ ді!
Сэні стрӧитӧмаӧсь воднӧй станцияяс, будкаяс, киоскъяс, сатшйӧдлӧмаӧсь щитъяс, кытчӧ гижӧмаӧсь «Ва вылын ветлан правилӧяс».
И йӧзыс сэні век зэв уна Крещатик вылын дорысь.
Тані абуӧсь киоскъяс да правилӧяс, воднӧй станцияяс да грибокъяс.
И ни ӧти морт.
Самӧй настӧящӧй овтӧм ді.
Весиг джыджъяс дзебсялӧмаӧсь асланыс позйӧ, и сӧмын геб чукӧръяс йӧктӧны кустъяс вылын лэччысь шонділӧн розӧвӧй лучьяс улын.
Костя кольччыштӧ ёртъяссьыс да кежӧ шуйгавыв.
Муртса кывмӧн кок улын вешъялӧ кос еджыд лыа, а Костялы кажитчӧ, быттьӧ сійӧ писькӧдчӧ то гартчӧм лианаяс пыр, то сук мангрӧвӧй кустъяс пыр, кок улас сылӧн грымакылӧны вулканическӧй лавалӧн обломокъяс либӧ шлопкысьӧмӧн потласьӧны лёк зыбучӧй лыаяс.
Костялӧн мыш кузяыс котӧртӧ йирмӧг, весиг вӧрзьылӧны балябӧжас дженьыда шырӧм юрсиясыс.
Костя бӧрйӧ муысь кыз чукля пу вож, копыртчыштӧ.
Восьлавны заводитӧ збойджыка.
Сійӧ дась быдтор вылӧ.
Кӧинъяс да ошъяс тані абуӧсь, но змейяс ӧд вермасны лоны...
Костялы кажитчӧ, кыдз, лёкысь чушкиг, гадюка зэвтӧ кольчаӧн гартчӧм тушасӧ да уськӧдчӧ сы вылӧ, а сійӧ, чардби моз уськӧдчылӧмӧн, жугӧдӧ сылысь юрсӧ да шыбитӧ бокӧ тіралысь телӧсӧ...
Либӧ, босьтны кӧ...
Бадь кустъяс бырӧны ичӧтик гӧп дорын.
Ваӧн вайӧм пу увъяс, коръяс да быдсяма ёг вылын пукалӧ ыджыд лягуша да повзьӧмӧн видзӧдӧ Костя вылӧ, сэсся чеччыштӧ да, сынӧдас бергӧдчӧм бӧрын, шлёпкысьӧ ваӧ.
— Костя!
Костя!
Кӧні тэ?
Ау-у! — кыліс Нюралӧн гӧлӧс.
Костя шыбитӧ бедьсӧ да сувтӧ.
Ратшкакыліг да шумӧн кустъяс пыр гӧп дорӧ котӧрӧн петӧ Нюра.
Сійӧ повзьӧм чужӧма.
— Мыйла тэ мунін?
Ме... ми сідз повзим! — скӧра шуалӧ сійӧ, но Костя чужӧмӧ видзӧдлӧм бӧрын, пыр жӧ вежӧ сёрнисӧ.
— Тэ думайтін?
Да?
Ме тожӧ.
Кор ме ӧтнам, кыдз кута думайтны, кыдз кута думайтны!..
А сэні Тимка ёкыш нин кыйис.
Вот татшӧмӧс!
Эз, эз дзик татшӧмӧс, но кӧть татшӧмӧс...
Мунам!
Кыйсьӧм самӧй разгарын.
Тимофей, шатинсӧ чӧвтӧм бӧрын, пукалӧ лӧня да видзӧдӧ ваӧ.
Миша Цыганёнок «переживайтӧ» кык вӧсна.
Сійӧ частӧ кутчысьлӧ шатинас, чеччыштлас, бара пуксяс, букыша видзӧдлас вӧрзьытӧг пукалысь Тимофей вылӧ, кор сылӧн дэбӧдӧ, помся вежлалӧ самсӧ, вежлалӧ мӧд местаӧ шатинсӧ, дыр сьӧлалӧ самалӧм нидзув вылӧ да сідзи ноксьӧ места вылас, мый таысь кӧ зависитіс кыйсьӧмыс, то сылӧн эськӧ вӧлі нин дзонь туистыр чери.
Но сылӧн кӧв йылын кык дзоляник гӧрд бордъя чери, а Тимофейлӧн сэтшӧмыс вит нин дай ыджыдкодь ёкыш.
— Мый тэ пукалан, чучела?
Дэбӧдӧ...
Дэбӧдӧ!
Кылан! — скӧралӧ Миша.
— Оз, тайӧ сійӧ сӧмын сідз, ворсӧ, — тэрмасьтӧг висьталӧ Тимофей. — Мед ньылыштас...
А тэ чӧла пукав, а то нинӧм оз шед... — Сійӧ тӧдлытӧг ӧдйӧ да мичаа кыскыштӧ, и воздухын дзирдыштӧ ловъя эзысь.
— Тайӧ ӧмӧй кыйсьӧм! — пинь пырыс лэдзыштӧ Миша. — Татчӧ кӧ сак — сэк эськӧ да!
Ставлы гӧгӧрвоана, мый тайӧс шуалӧ сійӧ прӧстӧ завидьлаыс да дӧсадаысь, мый Тимофейлы шедӧ, а сылы оз.
Сійӧ босьтӧ шатинъяссӧ да мунӧ мӧд местаӧ, мед не аддзыны шуда Тимофейӧс.
Костя да Нюра чукӧртӧны ыджыд чукӧр кос лӧп.
Нюра водзвыв заводитӧ весавны картупель, а Костя лӧсьӧдӧ шатинъяссӧ Тимофейысь да Мишаысь бокӧджык.
Но то ли дядьлӧн сетӧм сиыс лёк, то ли местаыс лёк сюри, дэбӧдӧ омӧля, сійӧ кыйӧ куим ичӧтик гӧрд бордъя чери, и та вылын кыйсьӧм помасьӧ.
Костя чукӧртӧ ассьыс этшаник прӧмыссӧ да мунӧ ді мӧдарас, кӧні ваыс вӧлі ёна джуджыдджык.
Тані визулыс кырӧдӧма берегсӧ, дзик кыр дорас вабергач ызгӧ-бергӧдлӧ васӧ йир весьтас.
Костя самалӧ вугырас ичӧтик чери да шыбитӧ шатинсӧ.
Табйыс недыр сулалӧ вӧрзьытӧг, а сэсся сразу, друг, вошӧ.
Костя нетшыштӧ шатинсӧ вывлань и жалитана горӧдӧмӧн колльӧдӧ мынӧм сирпиӧс.
Мӧд черисӧ самалӧ медся ыджыд вугырас да муртса удитӧ шыбитны, кыдз чери нетшыштӧ шатинсӧ сы киысь.
Костя лэптыштӧ да заводитӧ кыскыны, но чери оз сетчы да нетшкӧ шатинсӧ.
Киссьӧ пӧсь, повзьӧмсьыс да радлӧмсьыс босьтлӧ йирмӧг. Сійӧ неуна лэдзыштӧ сійӧс да мунӧ берег пӧлӧн — сак сылӧн абу, чери босьтны нинӧмӧн, а кыскыны крут берегӧ оз позь — мынас.
Но вот, медбӧрын, векньыдик лыа кӧса.
Костя чеччыштӧ увлань да кыскыштӧ шедӧмторсӧ береглань.
Сьӧд мыш, гырысь пиня вом, скӧр, стеклӧ кодь синъяс.
Некӧн ни бедь, ни из.
Костя чеччыштӧмӧн кутӧ сійӧс нёкчимъясӧдыс да усьӧ берегӧ пессьысь черикӧд ӧтлаын.
Сисӧ орӧдӧм да шатинсӧ шыбитӧм бӧрын Костя кыкнан кинас босьтӧ сирсӧ нёкчимъясӧдыс да нуӧ сійӧс ас водзас, быттьӧ пуысь самӧварӧс.
Сир кучкалӧ бӧжнас сылы кынӧмас, куш кокъясас да шытӧг паськӧдлӧ вомсӧ, кытӧн чурвидзӧ орӧдӧм си пом.
Нюралӧн повзьӧмысла горӧдӧмыс да Мишалӧн завидьысла чӧв олӧм Костялы став ошкӧмъяссьыс бурджык.
— Вот тайӧ да! — шуӧ матыстчысь Тимофей. — Вугыр вылӧ?
— Вугыр вылӧ! — радысла муртса ышлолаліг вочавидзӧ Костя.
— Ловъя чериӧн?
— Ловъя чериӧн!
— Бура!
Тимофей чуткӧ чуньнас черилы ӧшйӧм еджыд кынӧмас, сійӧ нетшыштчӧ да ёна кучкӧ сылы киас.
— Но зверь! — кисӧ бӧр нетшыштӧм бӧрын чуймӧмӧн нюжӧдӧ Тимофей.
Сійӧ сюйӧ сир вомӧ бадь ньӧр, чери горша топӧдлӧ вомнас, и Тимофей петкӧдлӧ курччалӧмысла бонзьӧм ньӧрсӧ: — Аддзылін?
А чуньтӧ кӧ!..
Лыа вылӧ шыбитӧм сир некымынысь чеччыштлӧ да ланьтӧ.
Костя котӧртӧ шатинъясысла.
Медбӧръя гӧрд бордъя чериыс кӧвнас пышйӧма, но Костялы сійӧ абу жаль.
Тимофей да Миша перйӧны асланыс дозъясысь ёкышъяс юква вылӧ.
Шонді пуксис, и чери эз кут сёйны.
Ловъя черияс самалӧмӧн Костя да Миша чӧвтӧны шатинъяссӧ да топыда кӧрталӧны найӧс.
Тайӧ сідз, прӧстӧ, шедас кӧ сомпи.
Нюра вольсалӧ дӧра да весалӧ сирсӧ.
Костя заводитлӧ сьӧмйыны йӧршсӧ, но нильӧг чери бытшлӧдлӧ сылысь кисӧ да сідзи и кольӧ чиститтӧмӧн. Дӧзмӧм Костя сетӧ сійӧс Тимофейлы.
Сійӧ увереннӧя, тэрмасьтӧг нетшкӧ бытшласьысь щӧтьсӧ, керӧ, сэсся босьтӧ мӧдӧс, и, пока Нюра ноксис сиркӧд, став йӧршъяссӧ лои весалӧма.
Сійӧ каднас Миша ӧзтіс бипур.
Кос вӧсни вожъяс ыпнитӧны, кыдз истӧг кӧрӧбка, сэсся чишкиг, да лыйсиг, ӧзйӧны кызъяс, турунвиж рӧмаяс.
Сьӧдӧдӧм бадь чукӧръяс вылын йӧктӧ би, сылӧн вуджӧрыс котӧртӧ Старица русло вомӧн мӧдар берегас.
Сы вывса руд бадь вожъяс сьӧдӧдісны, и кажитчисны гырысь животнӧйясӧн, кодъяс дзебсьӧмаӧсь вадорӧ.
Ведраысь, кӧні пуӧ ва, кылӧ лаврӧвӧй лист да перец дук.
Тшыгъялӧм челядь ньылалӧны дульсӧ да видзӧдӧны Нюра бӧрся, коді шыблалӧ сэтчӧ сов, картупель да чери.
Костя пукалӧ бокынджык да видзӧдӧ ю вылӧ.
Би югӧръяс, сьӧд бадь вожъяс, Старицалӧн зумыш кӧдзыд вылысыс артмӧдӧны гӧгӧрвотӧм, но волнуйтысь картинаяс.
Сійӧс кытшалысьторъясыс друг вошӧны, сы местаӧ, быттьӧ вугралігӧн, артмӧны муртса тӧдчана, но аддзывлытӧм мирлӧн, зверьяслӧн да дивӧяслӧн кажитчана грознӧй картинаяс, кыті писькӧдчӧ сійӧ, Костя.
Быдсяма лёкторъясыс виччысьӧны сійӧс быд воськолын, но сійӧ повтӧг мунӧ налы паныд...
Со ылын кодкӧ восьлалӧ: кылӧ кос увъяслӧн ратшкакылӧм.
Мыйкӧ ыджыд, сьӧд локтӧ на дорӧ...
Сьӧлӧмыс Костялӧн кынмӧ и быттьӧ кытчӧкӧ усьӧ...
— Но, кутшӧма шедіс, чери кыйысьяс? — кыліс сійӧ Ефим Кондратьевичлысь гӧлӧссӧ. — Кыйинныд юква вылӧ?
Али ӧти картупель вылын кутам пукавны?
— Кыйим!
Кыйим! — горзӧ Нюра. — Ой, батьӧ, Костя сэтшӧм сир кыйис!
Сэтшӧм сир!
Повзян!
Нюра да Миша ӧта-мӧд вежмӧныс висьтавлӧны кыйсьӧм йылысь, Костялӧн сир йылысь.
Костя тожӧ ӧтлаасьӧ на дорӧ.
Чӧв олӧ ӧтнас Тимофей.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс гудралӧ юква, видлӧ да горӧдӧ:
— Гӧтов!
Татшӧм чӧскыд сёянсӧ Костя некор эз сёйлы.
Сійӧ сёйӧ пӧттӧдзыс, пӧсявтӧдзыс, кытчӧдз рушкуыс эз зэлав барабан моз, и дась эськӧ ещӧ сёйны, но некытчӧ нин оз тӧр.
Ефим Кондратьевич вольсалӧ кӧдзалӧм нин лыа вылӧ дождевик, кыз дӧра, найӧ водӧны бипурлань кокӧн, но узьны некод оз кӧсйы.
— Мый нӧ ланьтінныд, пышкайяс? — юалӧ Ефим Кондратьевич.
Бипур печласьӧ, жарсьыс едждӧдӧм ӧгыр чеччыштӧ бокӧ, киньяс лэбӧны вывлань.
Нюра черӧбтӧ.
— Быттьӧ лыйис... — яндысьӧмӧн шуӧ сійӧ.
— Эк тэ! — зывӧктана нюжӧдӧ вомдоръяссӧ Миша. — А збыльысь кӧ лыяс?
Кулан повзьӧмыдла.
— Ме?
Ме нинӧмысь ог пов!
Да, батьӧ?
Тайӧ виччысьтӧг, сійӧн ме и черӧбті.
А тадзи ньӧти ог — зэв тай!
— А тэ кӧ Кореяын олін? — шуӧ Тимофей.
— Ук, ме эськӧ сійӧ фашистъяссӧ!.. — грӧзитӧ кулакъяснас Нюра.
— Найӧ ставнас сотісны сійӧс, Кореясӧ, — скӧра шуӧ Костя. — Бомбаясӧн да напалмӧн.
Тайӧ студень кодь бензин.
Каръяс ни сиктъяс эз кольны.
Вожатӧй миянлы лыддьыліс, кыдзи американскӧй журналист гижӧ, мый сэні сиктъяс местаӧ коли сӧмын кельыдлӧз пӧим...
Челядь ланьтӧны.
Найӧ синъяс водзын сувтіс некор на аддзывлытӧм страна.
Ыджыд шумӧн лэбӧны самолётъяс, помтӧг гылалӧны бомбаяс, и дзоньнас странасӧ, став гӧраяссӧ, увтасінъяссӧ шымыртӧ би, и наысь нинӧм оз коль рудов кельыдлӧз пӧим кындзи...
Костялы лои яндзим аслас думъясысь.
Мыйла выдумайтны быдсяма чудовищеяссӧ да страшнӧйсӧ, кор эмӧсь страшнӧйджык йӧз быд чудовищеысь?
Сійӧ решитӧ, мый мунны кӧ морякӧ, то обязательнӧ военнӧйӧ, а оз кӧ удайтчы, мунны прӧстӧ военнӧй школаӧ.
Колӧ чайтны, та йылысь жӧ думайтӧны и мукӧдыс, сы вӧсна мый Тимофей друг польдчӧмӧн, быттьӧ водзӧ нуӧдӧ кодкӧдкӧ сёрнисӧ, упрямӧя шуӧ:
— Но, а ме танкистӧ.
Батьӧй жӧ менам — танкист.
Вот и ме тожӧ, — и бара ланьтӧ.
— Кытчӧ нӧ сэсся? — сералігтыр нюмъялӧ Миша. — Тэнӧ сӧмын танк и выдержитас?
Вот и лоӧ: быд боксянь кӧрт, а шӧрас — пу.
— Тырмас...
«Пу»...
Тайӧ абу тэнсьыд шарикъяс-винтикъястӧ бергӧдлӧм.
— Да тайӧ шарикъяс-винтикъястӧгыд тэнад танкыд — тыртӧм да синтӧм кӧрӧбка!
— Тырмас, ребята! — шуӧ Нюра. — А ме лоа...
Ме весиг ог тӧд, мыйӧн ме лоа.
Меным ставнас кӧсйыссьӧ!
И геологӧн, и инженерӧн, и учёнӧйӧн...
Сӧмын, навернӧ, медся ёна — лётчикӧн!
Да?
Ме и ӧні, овлывлӧ, куня синмӧс, и кажитчӧ, мый лэба нин...
— Крӧвать вывсяньыд, — сералӧмӧн содтӧ Миша.
Нюра скӧрысь сы вылӧ видзӧдлӧ:
— Но и мый жӧ, мый нывъяссӧ оз босьтны?
А ме добитча!
Ме веськыда Москваӧ муна, а добитча, вот аддзанныд! — Гырысь синъясыс сылӧн югнитӧны сэтшӧм скӧр кельыдлӧз биӧн, мый он вермы не веритны, мый сійӧ добитчас.
Сійӧ бергӧдчӧ батьланьыс: — Збыль ӧд, батьӧ?
— Збыль, Аннушка.
Дерт, бурджык, бӧръян кӧ сьӧлӧм сертиыд.
Сӧмын настӧящӧй салдат оз бӧрйысь, а ковмас кӧ — сувтӧдасны сійӧс кутшӧмкӧ удж дорӧ, сэні сійӧ и сулалӧ...
А смеллун да кужӧмлун быдлаын колӧ, мӧдногӧн, асьтӧ и мукӧдӧс пӧгубитан.
Миян вот вӧвлі ӧти случай миноносец вылын...
— Ефим дядь, а ті ӧмӧй вӧвлінныд флотын? — ыпнитӧ Миша.
— Вӧвлі.
Балтика вылын война чӧжыс...
Тайӧ вӧлі ещӧ война заводитчигӧн на, кор немецъяс Прибалтикаӧ сӧмын на пырисны, суднояс берег дорын эз на вӧвны...
Миноносец миян ветліс дозорын.
Руаліс неуна, самолётъясысь повны вӧлі нинӧмла, но ваысь виччысь — немецкӧй подводнӧй лодкаяс шныряйтӧны, а минаяссӧ шыблалісны — лыдыс абу!
И быдпӧлӧссӧ.
Мый вӧлі, сійӧс и шыблалісны: и выльяссӧ и быдсяма важъяссӧ.
Мунам ми, друг сигнальщик горӧдӧ: «Веськыдладор борт дорын мина!»
Збыль, плавайтӧ старушка, гальваноударнӧй.
Сійӧ сэтшӧм, сюръяса.
Но вот.
Костыс ыджыдкодь, но вахтеннӧй начальник доложитіс командирлы, вежис курссӧ — миноносец бӧрыньтчӧ, медым лыйны сійӧс.
Но вахтеннӧй оз сет командасӧ, видзӧдӧ бинокль пыр.
«Мыйкӧ, — шуӧ, — тешкодь кутшӧмкӧ минаыс».
И ставыс сэки кутісны видзӧдны сы вылӧ — коді бинокль пыр, коді кулак пыр, а коді и сідз прӧстӧ.
Видзӧдісны, видзӧдісны, и ставыс аддзӧны, мый тайӧ минаыс мыйкӧ аслыспӧлӧс, а мыйла — гӧгӧрвоны оз вермыны.
А ӧти матрос — синъясыс сылӧн любӧй бинокльысь бурджыка аддзисны — матыстчӧ да шуӧ: «Разрешитӧй доложитны, товарищ старшӧй лейтенант.
Сэні мина вылас морт ӧшалӧ».
Кыдз сідз?
Кыдз вермас морт мина вылын ӧшавны?
Тайӧ ӧд абу детскӧй садса качай, татшӧм качайяс вылад небесаӧдзыс лэбан.
Командир тшӧктіс лэдзны шлюпка — вермас лоны, тайӧ кутшӧмкӧ фашистскӧй подлӧй выдумка, и сы вӧсна сійӧс колӧ тӧдмавны, мед мукӧдъяс кодкӧ эз взорвитчыны, а вермас лоны, и збыльысь, кутшӧмкӧ ӧтчаяннӧй морт кутчысис.
Но лейтенантлы прикажитіс матӧ не мунны, йӧзӧн не рискуйтны, действуйтны обстановка серти.
Шлюпка мӧдіс, матыстчӧ ньӧжйӧ мина дорӧ, но оз матӧ, а сідз, мый ставыс тыдалӧ.
Збыльысь: ӧшалӧ морт мина вылын, сюръясас кутчысьӧма.
И мортыс, став сертиыс тыдалӧ, миян: тельняшкаа, и чужӧм модаыс рочлӧн.
Чукӧстісны сійӧс — ловъя, юрсӧ бергӧдлӧ, а оз шыась.
Сэк ӧти сылы горӧдіс: «Эй, вокӧ, невестаыд кӧть и бур, эн тэрмась свадьбуйтнытӧ, удитан венчайтчынытӧ!
Сын талань!» — «Эновтны ковтӧм шуткаяс! — шуӧ лейтенант. — Пиньтӧ та вылӧ оз ков жерйӧдлыны.
Мортыс смертьыскӧд кутчысьӧмӧн плавайтӧ».
Старшина сылы горзӧ: «Эновт ассьыд чӧртӧвӧй цацкатӧ, сын татчӧ».
А сійӧ сӧмын юрсӧ бергӧдлӧ и «мам» шуны оз вермы и оз торйӧдчы.
Тыдалӧ, киясыс сылӧн, кыдзи кутчысьӧмаӧсь, сідзи и кынмӧмаӧсь, а гӧлӧссӧ да вын-эбӧссӧ мортыд кӧдзыдсьыс либӧ, сэні повзьӧмсьыс воштӧма.
Мый тані вӧчан?
Шлюпка вылын он матыстчы и гез пом он мыччы — сійӧ оз вермы кутчысьны, а кыдз кыскыштан сійӧ сюрӧдыс — и сійӧс пӧимӧ и шлюпкаысь нинӧм оз коль.
Сэк ӧти матрос и шуӧ: «Разрешитӧй, лейтенант ёрт, видла мездыны тайӧ мореплавательсӧ».
— «Видлы, — шуӧ лейтенант, — сӧмын осторожнӧйджыка».
Пӧрччысис сійӧ, кӧвйӧн кӧртасис да вартчис.
Кӧвсӧ сы бӧрся ньӧжйӧник пыр лэдзӧны.
Воис сійӧ, аддзӧ: морт абу нин ас вӧляас, гӧгӧрвоны гӧгӧрвоӧ, а аслас киясӧн вӧчны нинӧм оз вермы — сибдӧмаӧсь.
И гӧлӧсыс вошӧма.
Вартчыны вартчис сы дорӧ, но кыдзи сійӧс мынтӧдан?
Гыыс кӧть и ичӧт, но кучкылӧ, и тайӧ чӧртӧвӧй ворсанторйыс сы вылын йӧктӧ — он матыстчы.
Матыстчис миян матрос сійӧ морт дорас мышсяньыс, кутчысис кинас сылы юрсиас — юрсиыс вӧлі сук да кузь, — мӧднас кутіс чуньяссӧ мынтӧдавны.
Мырсис сійӧ сыкӧд — веськыд беда!
Ваыс кӧдзыд, а сылы жар лои.
Чуньясыс жӧ сійӧ мортыслӧн вугыр кодьӧсь, — дзикӧдз кынмӧмаӧсь.
Ньӧжйӧник нетшыштіс ӧти кисӧ, сэсся мӧдсӧ, йӧткыштчис, мый вӧлі выныс кокъяснас, а сэні шлюпкасянь следитісны — кыскыштісны гез помӧдыс асланьыс.
Вот найӧс кыскӧны, сійӧ ӧтинас сынӧ, мӧд кинас мортсӧ кутӧ, кодлӧн киясыс сідзи и кынмисны — вывлань лэптӧмӧн, ӧбразъяс вылын енъяслӧн моз.
А сійӧ подлӧй минаыс, кӧть и ньӧжйӧн, а на бӧрся кывтӧ, — кытчӧ, сідзкӧ, визулыс нуӧ.
Но, сэні, шлюпка вылын найӧс гезйӧн кыскӧны, муртса оз ва увтіыс, мед сӧмын ӧдйӧджык.
Кыскисны, лэптісны найӧс...
Сэсся минасӧ лыйлісны, дерт, а мортыс сійӧ ловзис...
Спиртӧн зыралісны да мукӧдторйӧн ещӧ.
Ловзис...
Ефим Кондратьевич ӧзтӧ кусӧм каллянсӧ.
— А кӧні сійӧ матросыс?
Ловъя? — юалӧ Миша.
— Ловъя.
Днепр кузя ӧні ветлӧ.
— А мӧдыс, коді мина вывсьыс мездіс?
— И сійӧ ловъя...
Но, вай узьӧй, а ме ветла, ассьым хозяйствоӧс видзӧдла.
Херсонӧ должен скорӧй мунны.
Ефим Кондратьевич мунӧ, а челядь дыр чӧв олӧны, и быдӧн думайтӧ ӧтитор йылысь: а сійӧ вермис-ӧ вӧчны сійӧс, мый вӧчис тайӧ ӧтчаяннӧй матросыс?
Налы думайтсьӧ, мый — да, вермисны эськӧ и найӧ, но гораа та йылысь шуны эз лысьтны, сы вӧсна мый тайӧ вӧлі эськӧ прӧстӧй ошйысьӧм: кыв вылад быдӧн кужас, а вот вӧчны видлы...
Вопроссӧ сідзи и решиттӧг Тимофей да Миша унмовсьӧны, а Костя некыдз оз вермы унмовсьны.
Сылӧн син водзас пыр на сулалӧ волнуйтчысь скӧр море, кодӧс вевттьӧма кокньыдик руӧн, металлическӧй шарлӧн кӧдзыд сюръясыс, кодъяс йӧктӧны гыяс вылын, и морт, коді нетшыштӧ смерть киысь жертвасӧ, кодлы шуӧма нин кувны...
— Костя!
А Костя! — кылӧ сійӧ Нюралысь шӧпкӧм. — А тӧдан, тайӧ ӧд батьӧ ас йывсьыс висьталіс.
Матроссӧ сійӧ сэк мина вылысь мездіс.
Сӧмын сійӧ оз радейт та йылысь висьтавлыны.
А воліс сы дінӧ ёртыс — сійӧ буретш, коді ӧшаліс мина вылас, — найӧ думайтісны, мый ме узя, и ставсӧ казьтылісны, а ме эг узь да кывлі...
Костя паськыда восьтӧ синъяссӧ да вомсӧ.
— Да-а! — нуӧдӧ водзӧ Нюра. — Ставсӧ, кыдз вӧлӧма, кывлі!
Тэ сӧмын сылысь эн юась, а то сійӧ скӧрмас.
Ме сэки мӧд асывнас юалі, но сійӧ шуис, мый ме вӧтаси и мед ме эг юась сылысь, мый оз ков.
— Вот сійӧ кутшӧм! — пӧся шуис Костя.
— У! Тэ ещӧ он на тӧд, кутшӧм сійӧ...
Сійӧ сэтшӧм!.. — Нюралы оз сюрны кывъясыс, и вӧчӧ гӧгӧрвотӧм, но взволнованнӧй жест. — Ме жӧ, тэ тӧдан, сюрӧмтор.
— Кыдз — сюрӧмтор!
— А сідз.
Вот сійӧ воис флотысь.
Да?
А мам, ни ме абуӧсь.
Сійӧ ӧтарӧ, мӧдарӧ — абу, и ставыс.
Мама эвакуируйтчӧма, а кытчӧ — некод оз тӧд.
Эшелон мунӧма асыввылӧ.
А кымын сэтшӧмыс вӧлі!
А колӧкӧ, миянӧс бомбитісны, колӧкӧ, ми абуӧсь нин?
Да?
А сійӧ эз верит да кутіс корсьны.
Мыйта сійӧ корсис — прӧстӧ ужас!
И аддзис!
Мӧдногӧн кӧ, аддзис местасӧ, кӧні ми водзынсӧ вӧлім — Кустанайысь.
Сӧмын мамӧ эз нин вӧв... сійӧ кулі... — Нюралӧн гӧлӧсыс дрӧгнитӧ. — А ме тожӧ эг вӧв.
Менӧ сетісны детдомӧ, а сійӧ мӧдлаӧ вуджис, сэсся бара мӧдлаӧ.
И бара сылы некысь корсьны.
А сійӧ век жӧ аддзис.
Став Средньӧй Азия пасьтала ветліс да корсис.
Тайӧс ме нин помнита, тайӧ нелямын квайтӧд воын вӧлі.
И сэк сійӧ шуис: «Ӧні, нылӧй, пом.
Мунам гортӧ да кутам овны ӧтлаын».
Вот ми локтім да олам.
Сійӧ сы вӧсна и баканщикӧ муніс.
Сійӧ жӧ матрос, вермис пароход вылӧ либӧ море вылӧ, а сійӧ эз мун, мед менӧ не кольны.
«А друг, — шуӧ, — бара вошан!..»
— Бур тэнад сійӧ!
— Да.
Вот сӧмын мама кӧ вӧлі ловъя!..
Тайӧ зэв бур, кор эм мам...
Нюра гӧлӧсын кылӧ ыджыд шог.
Костя оз тӧд, мый шуны, мыйӧн гажӧдны сійӧс, и чӧв олӧ.
— Тэныд лӧсьыд — тэнад мам эм!
Висьтав, кутшӧм сійӧ.
А?
— Кыдз «кутшӧм»? — шӧйӧвошӧмӧн юалӧ Костя. — Обыкновеннӧй.
Мам, кыдз мам...
Сійӧ быттьӧ тӧдлытӧг вежӧ позасӧ, бергӧдчӧ бипурлы мышкӧн, сы вӧсна мый чужӧмыс да весиг пельясыс сылӧн заводитӧны сотчыны.
Дивуйтчӧмӧн да яндысьӧмӧн сійӧ думайтӧ, мый сылы нинӧм висьтавны аслас мам йылысь, сійӧ нинӧм сы йылысь оз тӧд.
Вот батьӧ — мӧд делӧ.
Батьыс усис война вылын, кор Костя дзоля на вӧлі, но сійӧ бура тӧдӧ, кӧні служитліс капитан Голованов, кутшӧм сылӧн наградаяс да мыйысь найӧс пӧлучитӧма.
А мам йылысь сійӧ некор эз думыштлы.
Костя вӧлі вывті ёна тырӧма аслас уджӧн, медым думайтны сы йылысь.
И мый нӧ сэн думайтнысӧ?
Кор сійӧ садьмыліс, пызан вылын сулаліс завтрак — тайӧ вӧлі мам.
Локтас школаысь — сійӧс вӧлі виччысьӧ ӧбед.
Ковмас мыськӧм дӧрӧм, либӧ выль башмакъяс, либӧ пальто — найӧ вӧліны, и тайӧ тожӧ, дерт, вӧлі мам.
Сійӧ вӧчліс ставсӧ, мый вӧлі колӧ Костялы, а сэсся сійӧ нинӧм йылысь эз думыштлы.
Костя кӧ дуригӧн ӧбидитліс Лёлькаӧс, мама скӧрмывліс да стрӧга видліс сійӧс.
Мый жӧ ещӧ?
Кӧлач моз кусыньтчӧмӧн Нюра важӧн нин узьӧ, а Костя, нырнас чушкигтыр да бергалігтыр, пыр на казьтывлӧ да думайтӧ.
И, вӧлӧмкӧ, тӧдвылӧ уськӧдны унатор позьӧ.
Сійӧ омӧля нин помнитӧ асьсӧ зэв на дзоляӧн.
Олӧны найӧ оз Киевын, а Барнаулын, кӧні жвичкӧны пыр-пыр прӧйдитысь тӧвъяс.
Тӧвнас бушковъяс вермӧны мортӧс пӧрӧдны кок йывсьыс, и сійӧ кынмас, а гожӧмнас тӧлыс шутьлялӧмӧн нуӧ кар вывті лыа да буссӧ.
Кыдз эн пасьтась и эн дзебсьы, лыа быдлаын — кӧлуй вылын, паськӧм вылын, кажгӧ пинь улын.
Тӧвнас Костялы нинӧм пасьтавнысӧ, и ывлаӧ сійӧс оз лэдзны.
Эшкынӧ гартчӧмӧн сійӧ пукалӧ ӧшинь дорын, видзӧдӧ гартчысь еджыд бус вылӧ да виччысьӧ мамсӧ.
Локтӧ сійӧ сёрӧн, кыдз матрёшка, гартчӧма быдсяма кӧлуйнас да ыджыд сапӧгъяса.
Сійӧ кыз, но, пӧрччысьӧм бӧрын, лоӧ ичӧтикӧн да вӧсниӧн.
Мам ломтӧ пач, вердӧ Костяӧс да, оз кӧ ков сылы мунны бара госпитальӧ, найӧ пуксьӧны шоныд пач дорӧ да неуна сёрнитыштӧны.
Мамыс уджалӧ медицинскӧй сестраӧн.
Дежуритны мунігӧн сійӧ Костялы кольӧ пуӧм картупель либӧ шочиника рок да нянь.
Няньыс этша, и мамыс тшӧктӧ сёйны сійӧс не сразу, а этшаникӧн.
Костя кӧсйысьӧ.
Но луныс кузь, виччысьны гажтӧм да сы вӧсна сёйны колӧ ещӧ ёнджыка.
Костя чеплялӧ сійӧс этшаникӧн да тӧдлытӧг сёйӧ ставнас.
Кор воӧ сэсся мамыс, Костя тшыг, кыдз кӧзяйскӧй пон Шарик.
Сійӧ сёйӧ да сёйӧ и, сӧмын пӧтӧм бӧрын, юалӧ:
«А тэнад, мамӧ, няньыд ӧмӧй абу?
Мыйла тэ куш картупель сёян?»
«Сёй, сёй, — нюмъялӧ мамыс. — Меным оз ков.
А сэсся, тэныд колӧ быдмыны, а ме ыджыд нин, быдми нин...»
Корсюрӧ, войнас садьмылігӧн, Костя аддзылӧ, мый мам пукалӧ дзузган дорын да пельпомъясыс сылӧн шытӧг тіралӧны.
Тайӧ сы вӧсна, мый папасянь дыр нин эз вӧвны письмӧяс, и мамӧ бӧрдӧ сылысь важ письмӧяссӧ видлалігмоз.
Костя заводитӧ нарошнӧ гораа бергавны, мама кусӧдӧ дзузган да водӧ сыкӧд орччӧн, и сійӧ шоналӧ да унмовсьӧ.
Кор фронт вылысь воліс батьыс, Костялы эз вӧв мамӧдзыс.
Сійӧ мерайтіс медальяссӧ батьыслысь да погонъяссӧ, юасис война йылысь да быдлаӧ ветліс сыкӧд.
Сійӧ помнитӧ, мый мамыс сэки лои ещӧ мичаджыкӧн да вӧлі ставсьыс гажа.
Сійӧ котраліс да сераліс, кыдзи ичӧтик нывка, ворсӧдіс Костяӧс да век сьыліс.
Батьыс колльӧдліс сійӧс шуда синъясӧн да тожӧ сераліс...
А кор бать уси, сійӧ бара лои сэтшӧм, кутшӧм вӧлі Барнаулын.
Сӧмын ещӧ быгыдджык да шогджык.
Костялы вӧлі сэки квайт арӧс, а Лёлька сӧмын на куйліс коляскаын.
Мария Афанасьевна, соседка, волывліс на ордӧ, сувтлывліс порог дорӧ да шога, жалитӧмӧн видзӧдліс Лёлька да Костя вылӧ.
«Сирӧтаяс ті, сирӧтаяс!
Кыдз нӧ ті водзӧ кутанныд овны? — шуавліс сійӧ.
Ӧтчыд мам скӧрмис да шуис сылы:
— Марья Афанасьевна, ме кора тіянӧс — не жалитны менсьым челядьӧс, налӧн эм мам!
Сійӧ сэк помалӧ вӧлі институт да быд лун ветліс лекцияяс вылӧ.
Кор воис извещение бать кулӧм йылысь, сійӧ бара заводитіс уджавны медсестраӧн, но и институтӧ ветлыны эз дугды.
Воліс сійӧ сёрӧн, и овлывліс, мый, школаысь локтӧм бӧрын, Костя эз аддзыв сёянсӧ, а мамыс пукавліс пызан дорын синъяссӧ куньӧмӧн да кияссӧ лэдзӧмӧн.
Костя скӧрысь шыбитліс ассьыс книга тыра сумкасӧ да ропкис, мый вот: велӧдчан, велӧдчан, а сёйны ас кадӧ оз сетны!
«Эн скӧрав, Костюк, — мудзӧмӧн шуліс мамыс. — Ме пыр...»
Костя пӧттӧдзыс сёйліс да котӧртліс ёртъясыс дорӧ, а кор локтас, мама мыйкӧ вурис либӧ мыськис.
И Костя дивуйтчис: мый тайӧ татшӧмыс, мый мамъяс век вурӧны да мыськалӧны, быттьӧ абу интереснӧйджык удж!
Корсюрӧ мамыс тшӧктывліс Костяӧс ворсыштны Лёлькакӧд либӧ идравны комната.
Костя скӧрмывліс да ехиднӧя юавліс:
«А коді ме пыдди урокъяс велӧдас?
Лёлька, да?»
Мама нинӧм эз шулы да уберитліс ачыс.
Костя дыр бергаліс шаракылысь дождевик вылын, но кыдз эськӧ эз вод, век сылы чорыд да абу лӧсьыд.
Сійӧ сетӧ аслыс уна кӧсйысьӧм да честнӧй кыв да, медбӧрын, яндысьӧмсьыс да опоздайтӧмӧн каитчӧмсьыс дзикӧдз мудзӧм вӧсна, унмовсьӧ.
А КУТШӦМ ТЭНАД ПРИЗВАНИЕ?
— Костя!
Чеччы, Костя! — чуксалӧ сійӧс Нюралӧн гӧлӧс. — Ребята чери нин кыйӧны.
Тэ век татшӧм дыр узян?
Да?
Костя пырысь-пыр жӧ уськӧдӧ тӧдвылас тӧрытъя сёрнисӧ да сылы дыш лои чеччыны, чери кыйны.
Сійӧ нинӧм эз шу да бергӧдчис мӧд бок вылас.
— Он кӧсйы, кыдз кӧсъян, — решитӧ Нюра. — Сідзкӧ, ме ачым кута вуграсьны.
Костя кылӧ, кыдзи сійӧ чукӧртӧ шатинъяс да мунӧ.
Сэк сійӧ чеччӧ.
Мед мунас!
Зэв тай колӧ, мед сійӧ бара заводитас тӧрытъясӧ!
Шонді абу на петӧма, но пӧшти югыд нин.
Ю вылын бара разалӧ кокньыдик ру.
Юсянь локтысь ыркыд воздухыс кӧдзыд. Костя писькӧдчӧ ді бӧжӧ.
Старица берег вылын пукалӧны чери кыйысьяс: вӧрзьывтӧг пукалысь Тимофей, весиг пукалігас дзӧрысь Миша да Нюра.
Кывтыдсянь пемыд да лӧнь на ю кузя локтӧ пыжа.
Тайӧ Ефим Кондратьевич помалӧ асылын баканъяссӧ видлалӧм.
— Ефим дядь! — горзӧ сылы Костя. — Босьтӧй менӧ аскӧдыд!
Ефим Кондратьевич матыстчылӧ, Костя чеччыштӧ пыжӧ, и найӧ кывтӧны водзӧ.
Дядь сынны оз лэдз Костяӧс: сылӧн эз на бурдны гадьясыс;
Костя босьтчӧ бӧжавны, веськӧдлӧ да корсюрӧ, кӧні колӧ, сыныштлӧ.
Найӧ кыкнанныс чӧв олӧны да уджалӧны.
Костялы кажитчӧ тайӧ мужскӧй спокойнӧй чӧв олӧмыс, лӧсьыд сюйлыны пелыссӧ пемыд сук ваӧ, кывны валысь тёльскӧмсӧ пелыс улын да видзӧдны налы паныд котӧртысь шыльыд ва веркӧс вылӧ.
Чӧрт пиньвывса копрасьысь гӧрд бакан коли бӧрӧ — найӧ кусӧдасны сійӧс бӧр мунігас, — кольӧ бӧрӧ ді.
Найӧ кусӧдалӧны бияс еджыд баканъяс вылысь, сэсся вуджӧны веськыдладор берегас, лэдзӧны пыжсӧ ва ньылыд да ӧти бӧрся мӧдӧс кусӧдалӧны гӧрдъяссӧ.
Чери кыйысьяс найӧс виччысьӧны нин берег дорын.
Нюра виччысьны вермытӧмысла йӧктышталӧ да ӧвтчӧ ловъя югъялысь чериӧн — аслас прӧмыснас.
Миша мый йылысь кӧ споруйтӧ Тимофейкӧд, коді ӧдйӧ перъялӧ черисӧ дозсьыс да шыблалӧ ведраӧ.
Тимофей да Миша бара пуксьӧны сынны, а Нюра тшӧкъялігтыр висьталӧ, кутшӧм гырысь черияс мынісны сылӧн вугырысь.
Тимофей добродушнӧя нюмъялӧ, а Миша дӧзмӧдӧ Нюраӧс да шуӧ, мый сійӧ оз куж торйӧдны уприсынӧс головастикысь, а тожӧ пуксьӧ кыйсьыны.
Пыж сатшӧ берегӧ, Тимофей да Миша босьтӧны ассьыныс чери дозъяссӧ.
— Тэ волы, Костя! — шуӧ Миша. — Ме тэныд радиоузел петкӧдла.
— Да-да, волы, — повторитӧ Тимофей, — ми тэныд ставсӧ петкӧдлам.
Найӧ мунӧны, но некымын воськов вӧчӧм бӧрын, казялӧны да горӧдӧны:
— Аттьӧ, Ефим дядь!
Позьӧ, Ефим дядь, ми ещӧ волам на?
Ефим дядь кыскӧ пыжсӧ вылӧ берегас.
Костя сылы отсалӧ.
Войся сёрни бӧрын сылы окота вӧчны ставсӧ сідз, мед кажитчис дядьыслы.
Эз, сійӧ эз леститчы и эз виччысь ошкӧм — и ошкытӧг Костялы окота вӧлі отсавны сылы и весиг прӧстӧ сулавны сы дорын.
Инвентарь уберитӧм бӧрын дядьыс муніс шойччыны — войнас сійӧ эз узь, — Нюра бара мыськалӧ джодж, сэсся кӧсйӧ мыйкӧ пуны-пӧжавны, и Костя кольӧ ӧтнасӧн.
Сійӧ купайтчӧ, суналӧ, но ӧтнаслы купайтчыны гажтӧм, а сунавны, кор некод оз аддзы тэнсьыд лэбзьӧмтӧ, ньӧти абу интереснӧ.
Костя пуксьӧ берег дорын сулалысь пыж бӧжӧ, лэдзӧ кокъяссӧ ваӧ да видзӧдӧ ю вылӧ.
Кутшӧм сійӧ век жӧ ыджыд!
Киевын, торйӧн нин видзӧдан кӧ вывсянь, Владимирскӧй гӧрасянь либӧ Первомайскӧй садсянь, сійӧ кажитчӧ векньыдӧн да дзескыдӧн.
Гожӧм шӧрас да помас Труханов дівывса лыа кӧсаыс муртса оз во веськыдладор берегас, а сы вылын пристаньяс кутасны мунны кузь, абу помӧдз стрӧитӧм посъяс вылӧ — сэтшӧма ляпкалӧ да векнялӧ юыс.
Вӧвлӧм цепнӧй послӧн быкъяс костӧд, гачкокнысӧ пуджӧмӧн, келалӧны чери кыйысьяс.
Костя кӧ оз пов, мый мамыс тӧдмалас и сылы сюрӧ, сійӧ эськӧ повтӧг вуджис сы вомӧн.
Дерт, эз ӧтнас, а, шуам Фёдоркӧд ӧтлаын.
Тані он вудж.
Лэдзан кӧ юртӧ валань, шуйга берегыс кажитчӧ зэв ляпкыдӧн да ылын.
Сійӧ и, збыль, ылын, весиг сынны мудзан.
И визув зэв.
Жургысь струяяс небыда, но ёна пыр йӧткӧны Костялысь кокъяссӧ ва веркӧсӧ; дзик пыдӧсас нюжӧдчӧмаӧсь да тіралӧны, кыдз сутугаяс, васа турунлӧн турунвиж сияс.
Костя видлӧ представитны аслыс, кыдзи ва веркӧсын дзирдалысь серъяссянь пемыд пыдӧсӧдз, кӧні, усъяссӧ вешталіг да пӧльтчиг, куйлӧны гуранъясын сомъяс, тайӧ важся крут берегсяньыс ляпкыд шуйга берегӧдзыс, став тайӧ пасьта ногыс и джуджда ногыс кывтӧ дзескыд да кыз ва слӧй.
Мунӧ быд минутаӧ, быд часӧ, воысь воӧ, тӧв и гожӧм, ни ӧти секунда кежлӧ сувтлытӧг, мудзтӧг.
Водзті Костялы ю вӧлі кажитчӧ сэтшӧм местаӧн, кӧні купайтчӧны, суналӧны вышкасянь, гожйӧдчӧны, гуляйтӧны пыжӧн да катерӧн.
География урок вылын учитель висьтавліс, мый тайӧ «ва туйяс», и «еджыд из шом», но тайӧ кывъясыс кольлісны, а медводдзаӧн вӧліны пляжлӧн сотысь лыа, ва вылын синъёран кӧчьяс да си вылын тіралысь гӧрд бордъя черияс.
Ӧні ю кажитчӧ мӧдпӧлӧсӧн.
Спокойнӧя нуӧ сійӧ ассьыс васӧ, и кӧть кыдзи эз бӧрӧздаавны сійӧс гыяс, кыдзи эз орйӧдлыны пароходлӧн кӧлесаяс да винтъяс, сійӧ кольӧ сэтшӧм жӧ спокойнӧй да величавӧй.
А пароходъяс мунӧны ӧти бӧрся мӧд.
Гырысьяс и поснияс.
Еджыдъяс, вӧччӧмаӧсь — пассажирскӧйяс, да руд рӧма буксиръяс.
Ӧтияс мунӧны тэрмасьӧмӧн да кокньыда, ӧтнанныс, мӧдъяс грузӧн, зэвтчӧмӧн, кыскӧны некымын баржа либӧ пур.
Катыдсянь ді дорӧ матыстчигӧн найӧ быдпӧрйӧ тутсӧны стрӧга да виччысьӧмӧн: «Кеж, ло-ок-та-а!»
И пыр жӧ из гӧра сайын берегъяс паськыда паськалӧны — кывт, эн сёрмӧдчы...
Нюра помалӧ пӧжасьӧм, садьмӧдӧ батьсӧ да корӧ Костяӧс завтракайтны.
— Бать, ми бабӧ дорӧ сиктӧ ветлам, — юалӧ Нюра. — Ладнӧ?
Да?
А то ме мый дыра нин эг вӧв, повзян!
Сійӧ ӧд миян дінӧ оз вермы волыны.
Да?
Сійӧ сэсся гӧра вылас оз вермы кайны.
А ми котӧртлам.
И челядь дорӧ.
Ӧбед ме гӧтӧвиті, а тэд сӧмын шонтыны.
Да?
И вот найӧ мунӧны видз вывті Гремячӧй овраглань.
Кок улын чеччалӧны чиркъяс, юр весьтын столбӧн гартчӧны гебъяс.
Кӧнкӧ, Старица вылын, турун пӧвстын, кваксӧны лягушаяс.
Нюра пыр копрасьӧ, нетшкӧ скромнӧй бледмӧм незабудкаяс, лӧзфиолетӧвӧй шыранькытшъяс да яичница-глазунья вылӧ мунысь еджгов-кольквиж поповник.
Цветъяс небыда да нежнӧя ӧвтӧны ва дукӧн да турун дукӧн.
Турунӧн эжсьӧм паськыд улича тыртӧм.
Сӧмын шӧрас, кӧні туйыс жугласьӧма кӧлесаясӧн да вӧв кок туйясӧн, гӧн моз кыптӧ тшын кодь бус.
Сэні чипанъяс пуртікасьӧны бус пытшкас, полӧмӧн видзӧдалӧны бокъясас, кургӧны да бара пуртікасьӧны.
Вишневӧй пуяс да плетеньяс вуджӧр улын, жарсьыс кывнысӧ нюжӧдӧмӧн, куйлӧны понъяс.
Найӧ колльӧдӧны синъяснас Нюраӧс да Костяӧс да бара куньӧны синъяссӧ.
Сӧмын ӧти ыджыд пон кыпӧдчылӧ, дыша увтыштӧ прӧстудитчӧм гӧлӧснас да бергӧдлӧ кузь гӧна бӧжнас кольӧм вося косьмӧм турун пӧвстын, быттьӧ оз тӧд, скӧрмыны ли сылы и пӧттӧдзыс увтны либӧ колӧ, мӧдарӧ, приветствуйтны найӧс.
Но сійӧс и мӧдсӧ вӧчны вывті жар.
Нюра да Костя эз весиг видзӧдлыны сы вылӧ, да, ӧти местаын бергалыштӧм бӧрын, сійӧ бара водіс.
Баблӧн керка — двор пытшкын.
Сійӧс вевттьӧмаӧсь розӧвӧй кустъяс да лилӧвӧй йывъяса мальваяс.
Ичӧтик, чукырӧсь старушкаӧс, бледӧдӧм, но коркӧ, колӧ чайтны, сэтшӧм жӧ кельыдлӧз, кутшӧм и Нюралӧн, синъяса бабушкаӧс, найӧ аддзисны град йӧрысь.
— Внучкаӧй локтӧма? — шуӧ сійӧ, и чужӧм вывсьыс чукыръяссӧ вежӧ кыпыд нюм, кӧні быттьӧ быд чукыр нюмъяліс. — Вот и бур, мый локтін?
А тайӧ коді?
А Ефим чойлӧн пиыс.
Со кутшӧм мичаник!
Здравствуй, здравствуй!..
Но, пырамӧй керкаӧ.
Жар ывлаын серти керкаын ыркыд да пемыд: вишняяс тупкӧны ӧшиньяссӧ.
— Но вот, пуксьӧй, йӧв юыштӧй...
Кыдзи ті сэні батьыдкӧд кӧзяйничайтанныд?
Пока Нюра таргис, кыдз пулемёт, бабушка вайӧ пызан вылӧ йӧв, нянь.
Костя юӧ первойсӧ вежливость ради, сэсся сэтчӧдз юӧ, кытчӧдз йӧлыс эз кут бультыкасьны кынӧмас.
Сылы сьӧлӧм вылас воӧ и ичӧтик ыркыд керкаыс, и мелі, чӧв бабушкаыс.
— Ми мунам, бабуся! — чеччыштӧ Нюра. — Миянлы ещӧ Мишка дорӧ да Тимка дорӧ колӧ...
— Котӧртӧ, котӧртӧ, — довкйӧдлӧ юрнас бабушка. — Бӧрас сӧмын пыралӧй, ме тіянлы нӧк лӧсьӧда...
Бусӧн тырӧм улича кажитчис сэтшӧм кузьӧн, мый Костялы окота лои уськӧдчыны плетень сайӧ да нюжӧдны кывсӧ слабитӧм понъяс моз.
— Регыд нин...
Со нин воим, — шуӧ Нюра.
Восьса ӧшиньяса, черепицаӧн вевттьӧм ичӧтик керка, кыдзи и ставыс тані, дзебсьӧма пу вуджӧръяс сайӧ:
ӧдзӧс весьтын ӧшаліс стрӧг гижӧд: «Бокӧвӧйяслы пырны оз позь».
— Кыдз нӧ ми?.. — оз гӧгӧрво Костя.
— Нинӧм...
Пыр! — шуӧ Нюра да гораа шутёвтӧ.
Ӧшиньӧд тыдовтчӧ чотысь том морт, шонді водзын вушйӧм, погонтӧм кителя да еджыд, тожӧ вушйӧм чуба.
— Кутшӧм ещӧ сэні свистунъяс? — быттьӧ скӧрмыштӧ сійӧ.
— Тайӧ ме, Фёдор Павлович, — яндысигмоз нюмдіс Нюра. — Тайӧ ме Мишаӧс кора.
Сійӧ тані?
А позьӧ миянлы тіянлысь узелнытӧ видзӧдлыны?
Месӧ эськӧ аддзылі нин, этійӧ — эз на.
Тайӧ менам воча вок.
Сійӧ менам тьӧткалӧн пи...
Батьлӧн чойыс — сійӧ талӧн мам.
— Тожӧ радист?
— Абу, сійӧ абу радист.
Ми сӧмын видзӧдлам, нинӧм ог вӧрӧдӧй.
Вот честнӧй пионерскӧй!
— Он вӧрӧдӧй! — читкыртчӧ Фёдор Павлович. — Михайло! — чукӧстӧ сійӧ. — Тэнад ёртъясыд локтісны.
Миша петӧ кильчӧ вылӧ да пыртӧ найӧс керкаӧ.
Сійӧ старайтчӧ ветлыны ньӧжйӧ, сёрнитны тэрмасьтӧг да ыджыд морт моз, явнӧя подражайтӧ Фёдор Павловичлы, но сылӧн тайӧ омӧля артмыліс.
— Вот видзӧдӧй, — шуӧ сійӧ: — тайӧ приёмнӧй устройство, тайӧ усилитель.
Антеннаӧн примитӧм радиоволнаяс мунӧны татчӧ, тані найӧ усиливайтчӧны, а сэсся...
Нюрка, босьт китӧ!.. мунӧны радиоточкаясӧ.
Питаниеыс миян асланым, колхознӧй электростанциясянь...
Комнатаын сулалӧны гырысь да посньыд кӧрт шкафъяс, кодъясӧс краситӧма еджговруд рӧмӧн.
На вылын уна быдпӧлӧс воропъяс да кнопкаяс.
Костялы, кыдзи и Нюралы, окота найӧс видлыны, но сійӧ кутчысьӧ.
Ӧтнас кӧ Миша вӧлі ещӧ на, а то сэн жӧ пукалӧ эсійӧ Фёдор Павловичыс и, шуйга коксӧ нюжӧдӧмӧн — колӧ лоны, протеза, — гудйысьӧ отвёрткаӧн кутшӧмкӧ тешкодь штучкаын, кытысь быд бокӧ чургӧдчӧмаӧсь разнӧй рӧма провод помъяс.
Пызан вылын сы водзын сулалӧ репродукторлӧн кӧрӧбкаыс, а сэні гусьӧник разнӧй гӧлӧсъясӧн мыйкӧ шӧпкӧдчӧны, кылыштӧ музыка.
— Водзын ми транслируйтлім сӧмын московскӧй да киевскӧй программаяс.
А ӧні лӧсьӧдісны студия, да ми вермам асьным передавайтны и докладъяс, и самодеятельность, и ставсӧ.
Председательяс да бригадиръяс вермасны нарядсӧ веськыда радио пыр сетавны.
Водзын кыдз ковмас — котрав керкаясӧд, а ӧні босьтін микрофон — и пӧжалуйста: «Яков Лукич, кыдз тіян сэні ярӧвӧй клиннад?
Топӧдӧй, топӧдӧй вай!
Мый?
Косилка жугалі?
Пыр...
Кузнеча?
Кузьма Степанович!
Лэбзьыв видзӧдлы, мый сэні Лукичлӧн косилкаыскӧд...»
Бур?
— Бур! — сӧгласитчӧ Костя. — А тэ мый тані вӧчан?
— Дежурита.
Фёдор Павловичлы отсася.
Лӧсьӧдала мыйсюрӧ.
Ме ставсӧ кужа!
— Михайло, не ошйысьны! — юрсӧ кыпӧдлытӧг шуӧ Фёдор Павлович.
— Эм не ошйысьны, Фёдор Павлович!..
Тэ дыр-ӧ тані олан?..
Регыд...
А то ме эськӧ тэнӧ велӧді.
Миян радиокружок, дас вит морт.
Но ставыс велӧдчӧны, а медся буръясыс...
— Михайло... — видзчысьӧмӧн кыліс пызан дорсянь.
— Эм, Фёдор Павлович!..
Но, найӧ, кодъяс бурджыка разбирайтчӧны, найӧ дежуритӧны радиоузелын.
Миян сэтшӧмыс нёль.
Вот ми ӧчередьӧн и дежуритам.
А тэ кружокын уджалан?
— Ог.
Миян гортын приёмник «Рекорд».
— Но, «Рекорд»!
Сійӧ ӧмӧй приёмник...
Вот «Радиотехника» — сійӧ да!..
А радиостанцияын тэ вӧвлін?
— Сэтчӧ ӧмӧй лэдзасны?
— Ӧтнадтӧ оз лэдзны, а экскурсияӧн лэдзасны.
Збыль ӧд, Фёдор Павлович?
Ук, ме кӧ тэ местаын!..
Чужӧмыс и ставнас вӧрысь тушаыс Мишалӧн петкӧдлӧны сэтшӧм ыджыд кӧсйӧм, мый кывъястӧг гӧгӧрвоана, мый эськӧ сійӧ вӧчис, вӧлі кӧ Костя местаын.
— Киевскӧй помассис, вуджӧд Москва вылӧ, — шуӧ Фёдор Павлович.
— Эм!
Миша котӧртӧ первойя кӧрт шкаф щит дорӧ, переключайтӧ кутшӧмкӧ рычагъяс, бергӧдлӧ доръясас визьӧсь ичӧтик сьӧд диск.
Пызанвывса репродукторын пель поткӧдтӧдз горӧдӧ кыз гӧлӧс, сэсся быттьӧ виньдӧ, ланьтӧ, сы местаӧ ворсӧ оркестр, сійӧ шумнас да кучкалӧмнас мунӧ ӧдйӧ-ӧдйӧ пес пилитӧмлань.
— Американскӧй джаз, — сералігтыр бергӧдчӧ Миша.
Пес пилитӧм помассьӧ, сійӧс вӧтлӧ московскӧй дикторлӧн спокойнӧй гӧлӧс.
— Мунам, — шуис Нюра.
Костялы тані кажитчӧ, и мунны сылы абу окота, кытчӧдз оз тӧдмав быд рычаглысь, лампалысь да ручкалысь назначениесӧ, но сійӧ стесняйтчӧ чӧв олысь Фёдор Павловичысь, коді гудйысьӧ проводъясӧн тырӧм штукаын.
Найӧ прӧщайтчӧны сыкӧд да мунӧны.
Миша колльӧдӧ найӧс ывлаӧдз.
— Тэ волы миянӧ, — шуӧ сійӧ. — Ме тэнӧ быдторйӧ велӧда!
Кӧсъян?
Тэнад кыдзи физикаысь?
Но, сэк зэв прӧстӧ.
Ӧдйӧ велӧда!
— Михайлӧ, не ошйысьны! — Фёдор Павлович моз шуӧ Нюра да прысьнитӧ.
— Ньӧти ог ошйысь, а прӧстӧ...
Видлы ачыд!
А Фёдор Павловичысь тэ эн пов, Костя, сійӧ зэв бур...
— А-а, ошйысьысьясӧс оз радейт! — содтӧ Нюра. Но Миша весиг оз видзӧдлы сы вылӧ.
— Сылӧн, аддзылін, шуйга кок пыддиыс протез.
Ачыс вӧчис.
Бурджык быд фабричнӧйысь.
Сылӧн орденыс, тӧдан, мыйта!..
А ті кытчӧ?
Тимка дорӧ.
Арбузъяс-сёркнияс видзӧдлыны?
Тимофейӧс найӧ аддзисны кык судта каменнӧй школа зданиесайса ыджыд садйысь, кытчӧ эз усь весиг ӧти шонді югӧр.
Сійӧ тэрмасьтӧг ветліс ӧти пу дорсянь мӧд дінӧ, виччысьӧмӧн личкывліс вожъяссӧ да видлаліс турунвиж, быттьӧ пӧльтчӧм шарикъяс, плодъяссӧ.
— Здравствуй, Тимка! — горӧдіс Нюра. — Ми локтім!
Здравствуй!..
— Здорово! — нюмдіс Тимофей, но пыр жӧ чужӧмыс лои стрӧг. — Сӧмын пуяс вылӧ не кайны да нинӧм не вӧрӧдны.
— Ёна тай колӧ! — скӧрмӧ Нюра.
— Колӧ ли оз ков — ме ӧлӧда.
А то водзӧ ог лэдз.
— Кӧні тэнад арбузъясыд? — юалӧ Костя.
— Ме не сӧмын арбузъясӧн вӧдитча, но и грушаясӧн.
Менам куим вося грушаяс.
— Кыдз — куим вося?
— Ну, куим вося план.
Гӧгӧрвоан.
Война дырйиыд садъяс бӧрся кутшӧм уход вӧлі?
Некутшӧм.
Немецъяс мыйта сад кералісны?
Сэсся тӧвъясыс кутшӧмӧсь вӧліны!
Йӧзыс кынмалісны, не сӧмын пуяс.
Но, а груша — пу нежнӧй, шоныд радейтӧ.
Вот быдсикас бэраясыс, дюшесъясыс и кынмалісны.
Колӧ лӧсьӧдны?
Колӧ.
А мый?
Бара бэръяс да дюшесъяс?
Кӧдздӧдас — найӧ бара кынмасны.
А сиктъясын, колхозъясын, колхозникъяслӧн сохранитчисны местнӧй сортъясыс, найӧ ловзисны.
Вот и, сідзкӧ, колӧ найӧс корсявны, культивируйтны, паськӧдны...
— Мый нӧ тэ, став Украина пасьталаыс кутан ветлыны?
— Мыйла нӧ?
Ме ӧмӧй ӧтнам?
Тӧдан ми кымынӧнӧсь, юнӧй мичуринецъясыс?
О-о!
Вот ме тэныд петкӧдла письмӧяс — менам тӧдсаяс эмӧсь пӧшти быд областьысь.
Мӧдногӧн кӧ, письмӧяс пыр тӧдсаяс.
Но, ми вежласям кӧйдысъясӧн, опытӧн...
Мунам, ме тэныд петкӧдла.
Меным Кировоградысь ӧти мӧдӧдіс кӧйдысъяс, и пуыс со татшӧм нин...
Тимофей петкӧдлӧ Костялы уна саженецъяс, висьтавлӧ налысь сортъяссӧ, кытысь мӧдӧдӧмаӧсь кӧйдыссӧ да, кыдзи сійӧ, Тимофей, найӧс дӧзьӧритӧ да воспитайтӧ.
Костялы тайӧ веськодь: став пуясыс, сы серти, ӧткодьӧсь, торъялӧны сӧмын сійӧн, мый ӧтияс ыджыдджыкӧсь, мӧдъяс посниӧсь.
Но сійӧ кывзӧ да шензьӧ Тимофей вылӧ.
Тимофей тані ньӧти абу сэтшӧм, кутшӧм ю дорын.
Сійӧ сэтшӧм жӧ ньӧжмыд, но узьысьӧн ни дышӧн сійӧс он шу.
Крепыда, кӧзяин моз, сійӧ восьлалӧ саженецъяс костӧд, сёрнитӧ увереннӧя да спокойнӧя сэтшӧмторъяс йылысь, мыйяс йылысь Костя эз на кывлы, да весиг ньӧти оз нокайт.
— Сулав! — друг казялӧ Тимофей. — А кӧні Нюрка?
Но, ме сылы ӧні петкӧдла!..
Но Нюра локтӧ нин налы воча, не то пу йывъясӧн, не то на весьтын кывтысь эзысь кодь кымӧръясӧн старательнӧя любуйтчигтыр.
— Кӧні тэ вӧлін? — подозрительнӧя юалӧ Тимофей.
— Ветлӧдлі, видзӧді, — пельпомсӧ топӧдлӧ Нюра. — Весиг и тайӧс оз позь, да?
Мунам татысь, Костя!
— Он, сулавлы!
Петкӧдлы кывтӧ.
— Вот ещӧ!
Мыйла тайӧ ме кута кыв петкӧдлыны?
— Петкӧдлы?
Но?
— Но на! — Нюжӧдӧ Нюра вишня сокысь предательскӧя сьӧдӧдӧм кывсӧ. — Жаль лои, мый ме кык вишня сёйи?
Тэнсьыд воробейяс унджык сёйӧны...
— Сійӧ воробейяс.
А тэ абу воробей, а пионерка.
— А тэ — горш жӧ!
— Мый йылысь ті, челядь? — кыліс гора гӧлӧс.
Орччӧн туй вылас сулаліс мича платьеа том нывбаба да сералысь рудов синъяснас видзӧдіс на вылӧ.
— Мед сійӧ ачыс висьталас, — буркнитіс Тимофей.
— И висьтала, — чинӧм гӧлӧсӧн шуӧ Нюра. — Меным, Елена Ивановна, зэв окота лои видлыны...
Ме сӧмын кыкӧс и нетшышті, а Тимка горзӧ нин.
Сэн воробейяс мыйта со кокалӧмны, а сылы кык тусьыд жаль!..
— Дерт, сылы абу жаль.
Сӧмын водз на нетшкыны.
И тэ водзӧ он кут, збыль?..
Вот и бур.
А тэ коді? — бергӧдчӧ Елена Ивановна Костялань.
— Костя.
— Тожӧ юнӧй мичуринец?
— А-абу.
— А код нӧ тэ?
Юннат, юнӧй техник?
— Абу.
Ме прӧстӧ сідз...
— А-а. — нюмдіс Елена Ивановна да бергӧдчис Тимофейлань.
Найӧ копыртчӧны кувны нин кутӧм бумажнӧй ранетлӧн саженец весьтӧ да сёрнитӧны, мый сыкӧд вӧчны.
Елена Ивановна тшӧктӧ сійӧс вежны, а Тимофей, упрямӧя пӧльтчӧмӧн, висьталӧ ассьыс, мый вежны оз ков, сійӧ босьтчас сійӧс воспитайтны, и сійӧ асьсӧ петкӧдлас на, лоӧй спокойнӧйӧн!
— Бур, — шуӧ Елена Ивановна, — тэнад кывкутӧм улӧ.
— Ладнӧ, — спокойнӧя да увереннӧя сӧгласитчӧ Тимофей.
— Аддзысьлытӧдз, челядь!
Аддзысьлытӧдз, Костя-Прӧстӧ-Сідз! — бара нюммуніс Елена Ивановна и муніс.
— Мунам, — шуис Тимофей, — ӧні ме тэныд ассьым арбузъясӧс петкӧдла.
— Ог кӧсйы!
Ме гортӧ муна, — друг скӧрмӧмпырысь вочавидзӧ Костя.
— Но, ладнӧ, мӧдысь.
— И мӧдысь ог.
Колӧны тай меным тіян ранетъясыд да арбузъясыд!..
Сійӧ бергӧдчӧ да веськыда, а оз туйӧдыс, мӧдӧдчӧ садйысь.
Нюра вӧтчӧ сы бӧрся.
Тимофей нинӧм гӧгӧрвотӧг видзӧдӧ на вылӧ, а сэсся бара копыртчӧ слабиник саженец весьтӧ.
Костя гӧрӧ кокъяснас туй вылысь бархат кодь пӧсь буссӧ да корсьӧ, кытчӧ эськӧ воштыны дӧсадасӧ, но некӧн весиг ни ӧти из, мед косьӧбтыны понлы.
Нюра мунӧ сы бӧрся и тожӧ чӧв олӧ.
Сӧмын кор сикт коли бӧрӧ, Гремячӧй овраг дорысь Костя аддзӧ сёй комӧк чукӧр да заводитӧ скӧра шыблавны найӧс оврагӧ.
Скӧрмӧм ньӧжйӧник быри, но сьӧлӧм вылын век на абу лӧсьыд.
— Но и мед! — медбӧръя комӧкъяссӧ шыблалігмоз ропкӧ сійӧ. — Аддзӧмаӧсь!..
— Тэ мый, Костя?
А? — гӧгӧрвотӧг юалӧ Нюра. — Тэ код вылӧ скӧралан?
Тимка вылӧ, да?
— Некод вылӧ!..
Мунам гортӧ.
Найӧ вуджӧны овраг, петӧны видз вылӧ.
Бара чирксӧны кок улын чиркъяс да столбӧн ӧшалӧны на юр весьтын гебъяс, но кыпыд, радостнӧй настроение абу нин.
Костяӧс дӧзмӧдӧны и чиркъяс и гебъяс, а лягушкаясӧс ставнысӧ эськӧ сійӧ джагӧдліс, мед найӧ водзӧ эз чипсыны.
— А мыйла ме должен мыйӧнкӧ лоны? — друг бергӧдчис сійӧ Нюралань. — Кӧсъя кӧ — и лоа, а ог кӧ — ог ло!
— Ме ӧмӧй мыйкӧ шуа? — оз гӧгӧрво Нюра.
Но Костя оз кывзы.
Мыйла, збыльысь, сійӧ должен лоны обязательнӧ мичуринецӧн?
А сійӧ вот кӧсйӧ лоны оз мичуринецӧн, а морякӧн!
— Да ӧд тэнӧ некод оз тшӧкты.
— А мыйла сійӧ сералӧ?
— Коді?
— Но, тіян... учительницаыд.
— Сійӧ и учительница и старшӧй пионервожатӧй.
— Но и мед!
А Мишка да Тимка...
Мый найӧ кыпӧдчӧны?
— А найӧ нинӧм эз шуны да!
— Но, эз шуны, а век жӧ кыпӧдчӧны, мый найӧ кужӧны, а ме — ог...
Аддзӧмаӧсь!
Ме кужа и тӧда наысь унджык...
Костя, збыльысь, тӧдіс да кужис вӧчны унатор, да ас кежас тайӧн гордитчыліс.
Сійӧ тӧдіс уна знаменитӧй киноактёръясӧс, нимнаныс тӧдӧ спорт кузя став мастеръяссӧ, а уналысь и чужӧмнысӧ: киевскӧй «Динамоысь» футболистъясӧс сійӧ тӧдмавліс мышсяньныс походка сертиыс; некод сыысь бура эз разбирайтчыв, мыйла шуйгапомсаыс «мазитіс», и кыдзи командаса капитан панъёвтіс прӧтивникӧс; сійӧ наизусть тӧдіс став автомашинаяслысь маркаяссӧ — сӧветскӧйяслысь и иностраннӧйяслысь; ачыс вӧчис аквариум, а черияс кӧ сэні пӧдісны, то мыжаыс хлорированнӧй водопроводнӧй ва, а абу сійӧ; а кор сійӧ чукӧртліс маркаяс, сылӧн вӧліны сэтшӧмъяс, мый весиг ӧкмысӧд классаяс волісны сыкӧд вежласьны.
Сыысь бура витӧд «Б»-ын некод эз куж вартчыны крольӧн, а «ласточка» артмӧ бурджыка сӧмын сылӧн Фёдор другыслӧн.
Дерт, Костя тӧдӧ и кужӧ сы мында, мыйта оз тӧдны став тайӧ Мишкаясыс да Тимкаясыс ӧтлаын босьтӧмӧн, но мыйлакӧ тайӧ Костяӧс ньӧти оз бурмӧд.
И медбӧрын, сійӧ гӧгӧрвоӧ мыйла: вӧлӧмкӧ, Миша да Тима вӧчӧны сійӧс жӧ, мый и гырысьяс, а сійӧ, Костя, — оз.
Но, дерт, оз кыдзи гырысьяс, но вӧчӧны ӧти и сійӧ жӧ тор...
— Найӧс прӧстӧ тшӧктӧны, вот и ставыс! — шуӧ сійӧ гораа.
— Кодӧс, Тимкаӧс да Цыганёнокӧс? — гӧгӧрвоӧ Нюра. — Видлы найӧс тшӧктыны!
Некод найӧс оз тшӧкты, налы аслыныс интереснӧ — вот найӧ и отсасьӧны...
И мый тэ скӧралан?
Тэнӧ ӧд оз тшӧктыны.
Оз, дерт, оз тшӧктыны...
Сійӧс унаысь нин корлісны пырны то ӧти, то мӧд кружокӧ, но Костя эз кӧсйы мунны кружокӧ — сылы кажитчис, мый найӧ урокъяс кодьӧсь жӧ: сідзжӧ эм расписание да заданиеяс...
Сідзи и артмис, мый став челядьыс вӧліны занятӧсь кутшӧмкӧ уджӧн, увлекайтчисны сыӧн, а Костя вӧлі ачыс аскӧдыс.
Зоопаркын сійӧ аддзыліс, кыдзи сы кодь кымын детинка, колӧ лоны юннат, ноксис ошпикӧд.
А Сергей Казанцев ветлӧ Юнӧй техникъяслӧн керкаӧ да стрӧитӧ парӧвӧй машина.
Кызь витӧд школаын эм том историкъяслӧн общество, и найӧ быд гожӧм ветлӧны кытчӧкӧ экспедицияӧн.
Костя думыштліс пырны тайӧ обществоас, мед ветлыны экспедицияӧн, но та вылӧ колӧ вӧлі гижны историческӧй удж, а гижны Костя эз кӧсйы.
Увлекайтчис сійӧ унаысь.
Мыйкӧ выльтор кывлӧм бӧрын Костя тожӧ ӧзйывліс, но ӧдйӧ кӧдзавліс да шыбитліс мӧдтор ради, медым жалиттӧг шыбитны и сійӧс коймӧдтор ради.
Сійӧ быдторйӧ кутчысьліс, но регыд кежлӧ, и сыысь нинӧм эз кольлы.
«Тайӧ абу менам призвание», — решитліс ас кежас Костя да успокоитчывліс.
А кутшӧм жӧ сылӧн призваниеыс?
И мый сійӧ — «призваниеыс»?
Коді и мыйӧ сійӧс чукӧстас?
Кытчӧ?
И кор тайӧ лоӧ?
Костя рытӧдзыс жугыля куйлӧ берег вылын, оз сёрнит Нюракӧд да корсьӧ ассьыс призваниесӧ.
Сійӧ сідзи и эз сюр, ковмис мунны ужнайтны да водны узьны.
А асывнас ыркыд сӧдз ва да яръюгыд шонді мыськӧны шог думъяссӧ, и Костя бара лои важкодьыс: гожйӧдчӧ, купайтчӧ, видлӧ кайны джыдж поз дорӧ, но сӧмын прӧстӧ зыртӧ кокъяссӧ крут бужӧдӧ.
Локтісны Миша да Тимофей, и лыабокса ляпкыд ва гуранын заводитісны вӧчны плавникысь пур.
Кӧтасьӧмла сьӧктӧм вужляяс, путоръяс асьныс плавайтӧны, но кутны некодӧс ас выланыс оз вермыны да пырӧны ваӧ ӧтлаын отважнӧй мореплавательяскӧд.
Котӧртӧны лунъяс.
Костя челядькӧд гуляйтӧ пыжӧн, а корсюрӧ — неылын — и ӧтнас.
Сынӧ сійӧ бура нин, и ӧтчыд сійӧ дивуйтчӧмӧн казялӧ, мый небыдик мускулъяс пыдди артмӧмаӧсь ичӧтик, но чорыд бицепсъяс.
Корсюрӧ видзӧдлывлӧ Нюралӧн зеркалӧӧ — сэні тыдалӧ кульсьӧм ныр, вушйӧм, кыдз кольӧм вося турун, синкымъяс, и Костя водзвыв артыштӧ, коді ёнджыка гожъялас: сійӧ или Фёдор.
Найӧ сэтшӧма дружитчисны нёльӧн, мый Костя шогсьӧ сы йылысь, мый всё-таки ковмас торйӧдчыны выль другъясыскӧд.
А кутшӧм бур эськӧ вӧлі, найӧ кӧ нёльнанныс олісны Киевын!
Содтыны кӧ на дорӧ ещӧ вернӧй боевӧй Фёдор другсӧ, то артмас сэтшӧм компания, мый бурджыксӧ он корсь.
Ставыс вӧлі бур, но ворсігкості Миша кадысь кадӧ ветлӧ дежуритны радиоузелӧ, Тимофей — аслас саженецъяс дорӧ, а Нюра кватитчӧ, мый сылы ещӧ колӧ пусьыны, идравны да быд хозяйственнӧй делӧяснас занимайтчыны.
Костя кольӧ ӧтнас, и сылӧн тшыкӧ настроениеыс.
Быдӧнлӧн эм кутшӧмкӧ удж, ставыс мыйӧнкӧ занятӧсь, а сійӧ ӧтнасӧн шӧйтӧ уджтӧг, сӧмын купайтчӧ да гожъялӧ.
Сылы бара абу лӧсьыд сыысь, мый сійӧ — Костя-Прӧстӧ-Сідз и ӧніӧдз на эз аддзы ассьыс призваниесӧ, сы вӧсна мый, кор сійӧ лоас морякӧн, зэв на ылын, а ӧні сійӧ нинӧмӧ оз вермы кутчысьны.
СПЕЦИАЛЬНӦЙ ЗАДАНИЕ
Челядь корӧны Костяӧс ас орданыс, но сійӧ дыр оз сӧгласитчы: сійӧ пыр на помнитӧ шӧйӧвошлӧмсӧ да думъяссӧ сы йылысь, мый ставыс уджалӧны, а сійӧ — сідз прӧстӧ.
Но недыр мысти тайӧ вунӧ, и ӧтчыд рытгорув сійӧ сӧгласитчӧ Нюракӧд ветлыны баб ордас.
Но баб ордӧ найӧ веськалӧны оз пырысь-пыр.
Сӧмын на Костя да Нюра пырисны сиктӧ, на дорті пуля моз лэбис рыжӧй детинка.
Сійӧ котӧртӧ ылӧкодь, но сэсся быттьӧкӧ мыйкӧ казялӧ, бергӧдчӧ да кутӧ ӧвтчыны кинас да горзыны:
— Мый нӧ кыссянныд?
Ӧдйӧджык! — и котӧртіс водзӧ.
— Мый тайӧ сійӧ? — юалӧ Костя.
— Ог тӧд.
Тайӧ Сенька Журило.
Мыйкӧ лоис ли, мый ли?
Котӧртам, а?
— Котӧртам!
Бус лэптігтыр да лёкногӧн котсьысь чипанъясӧс повзьӧдлігтыр найӧ котӧртӧны туй кузя, кытчӧдз найӧс эз сувтӧд Миша.
— Сулавлӧ!
Водз на...
— Мый водз?
— Школаӧ водз.
Ті ӧд сэтчӧ?
— Ми ог тӧдӧй.
Сенька горӧдіс «ӧдйӧ», ми и котӧртім.
— Эк ті!
Нинӧм он тӧдӧй, а котӧртанныд! — тешкодя нюмъялӧ Миша. — Ок, ковмас, тыдалӧ, меным босьтчыны тіян дорӧ да радиофицируйтны.
— Михайло, эн кыпӧдчы!.. — Фёдор Павлович гӧлӧсӧн шуис Нюра.
— Ме ог кыпӧдчы, а колӧ радио кывзыны!
Ме ачым радио пыр объявиті.
— Мый?
Миша сувтӧ, вӧчӧ стрӧг чужӧм и, Нюра да Костя вылӧ видзӧдтӧг, торжественнӧя, неуна нюжӧдыштлӧмӧн, объявляйтӧ:
— «Внимание, внимание!
Сёрнитӧ сиктса радиоузел.
Саша Чекалин нима отрядса пионеръяс талун долженӧсь чукӧртчыны дас кӧкъямыс ноль-ноль кежлӧ школа дорӧ, мед выполнитны специальнӧй задание».
Вот мый!
Гӧгӧрвоана!
— Абу, абу гӧгӧрвоана, — шуӧ Костя. — А кутшӧм задание?
— Сюсь!
Коді нӧ специальнӧй задание водзвыв висьталӧ?
Тайӧ жӧ кыдз военнӧй тайна.
Костя шӧйӧвошӧ да ланьтӧ.
Сэки Нюра локтӧ сылы отсӧг вылӧ.
— Ок, Мишка, бара ныртӧ лэптан!
Ачыд, небось, нинӧм он тӧд, а тожӧ сэтчӧ...
Он ӧд тӧд, да?
— Сійӧ миян делӧ — тӧдам али ог, — важнӧя шуис Миша, но водзӧ сэсся эз вензьы.
Кӧть школаӧ найӧ локтісны квайт часысь ёна на водзджык, сэні вӧліны нин уна челядь.
Миша пыр жӧ воши, Нюра «регыдик кежлӧ» мунӧ пӧдругаясыс дорӧ да оз и лок, Костя кольӧ ӧтнасӧн.
Тӧдтӧм детинкаяс да нывкаяс гусьӧник видзӧдӧны Костя вылӧ, но кыдз сӧмын сійӧ видзӧдлас, найӧ бергӧдчӧны да вӧчӧны вид, мый найӧс Костя ньӧти оз интересуйт.
Кор сы вылӧ видзӧдӧны, сылы зэв абу лӧсьыд, и сылы кажитчӧ, мый мышкыс лои пу кодь, а киясыс да кокъясыс абу аслас, и кор тыдовтчис Тимофей, сійӧ сэтшӧм радпырысь котӧртіс сы дорӧ, быттьӧ найӧ аддзысьлісны эз тӧрыт, а некымын во сайын нин.
Тимофей бӧрся, гӧгӧрбок видзӧдаліг, ньӧжйӧник тапиктӧ мӧд дзоляджык Тимофей — ар вита кыз детинка.
Гачсӧ кутӧны волысъяс, кодъясӧс нуӧдӧма дӧрӧм вывті пельпом вомӧныс вӧсньыдик матерчатӧй лентаӧн да гачас кизялӧма сійӧс ыджыд перламутрӧвӧй кизьӧн.
То ли оз веритчы кӧвъясӧ, то ли полӧ воштыны ассьыс необыкновеннӧй кизьсӧ, детинка мунӧ кизяс кыкнан кинас кутчысьӧмӧн.
— Вок? — юалӧ Костя.
— Да.
Вот кӧвъясис менам юр вылӧ!
Кылан тэ!
Лок, эн кольччы, а то ӧні жӧ гортӧ мӧдӧда!
Детинка ньӧжйӧник матыстчӧ на дінӧ да сюся заводитӧ видзӧдны Костя вылӧ.
— Кыдз тэнӧ шуӧны? — юалӧ Костя.
Сы вылӧ видзӧдігтыр сійӧ дыркодь чӧв олӧ, ньӧжйӧникӧн ас пытшсьыс пычнитӧ:
— Горка...
— Здравствуй, Горка — Егорка!
Тэ мыйла локтін?
Пионерӧ кӧсъян?
Да? — котӧрӧн локтіс Нюра да заводитіс гильӧдны.
Егорка гильӧдӧмысь сералӧ да чужъясьӧ.
— А-а!
Лэдз!
Эн гильӧд...
— Отряд, стрӧитчыны! — командуйтӧ неыджыд тушаа, соскас нашивкаяса детинка.
Нюра да Тимофей котӧртісны, а Костя да Егорка колисны ӧтнанныс.
Отряд стрӧитчис лыа туй вылӧ.
— <ns>Смир-рно</ns>!..
Школа дорсянь локтӧ Елена Ивановна да пыдын синъяса ыджыд, косіник мужчина.
Пашкыр усъяс пӧрысьмӧдӧны сійӧс, но збыльвылассӧ сійӧ том на.
Линейка вылӧ команда кылӧм бӧрын сійӧ веськӧдчӧ да заводитӧ восьлавны чёткӧя, военнӧй моз.
Паськыд кымӧсъяса детинка вӧчӧ некымын воськов налы паныд, сетӧ салют:
— Саша Чекалин нима отряд стрӧитӧма!
Тӧдтӧм помкаяс вӧсна эз локны куимӧн.
Рапорт сетӧма!
— Рапорт примитӧма! — воча салютуйтӧ Елена Ивановна. — Лоӧй дасьӧсь!
— Пыр дасьӧсь! — юрӧбтӧ линейка.
— Вольно, ребята! — кывмӧн командуйтӧ Елена Ивановна. — Зэв бур, мый ті татшӧм бура чукӧртчинныд.
Молотов нима колхоз шыасис миян дорӧ корӧмӧн отсавны.
Миянлы тайӧ — почётнӧй задание, миян долг!
И ми, дерт, ог ӧткажитӧй, сідз?
— Пыр дасьӧсь!
Дерт!
Яснӧ! — юрӧбтӧ линейка.
— А ӧні бригадир Иван Кузьмич висьталас тіянлы, кутшӧм тайӧ корӧмыс.
Иван Кузьмич лӧсьӧдыштӧ ассьыс вушйӧм гимнастёркасӧ да видзӧдлӧ строй вылӧ.
— Татшӧмтор, ребята...
Ӧні, ті тӧданныд, пӧсь кад, быд ки дона, и удж вылысь босьтны ми некодӧс ог вермӧй.
Но, а порсьяс да быдпӧлӧс ловъя ловыс — нюмъёвтӧ сійӧ ус пырыс — пырӧны быд розьӧд, корсьӧны кӧні чӧскыдджык.
Колхозникъяс ӧбижайтчӧны: колӧ пӧ плетеньяссӧ дзоньтавны, кӧні киссьӧма.
И правильнӧ ӧбижайтчӧны, дерт: вӧчны колӧ.
Сыысь кындзи клуня * колӧ ремонтируйтны.
Мый та вылӧ колӧ?
Та вылӧ колӧ сӧмын бадь.
Старица бокса ді вылын сійӧ зэв уна, а мӧдӧдны миян некодӧс — ӧд кык-куим мортӧс колӧ лунтыр кежлӧ босьтны удж вылысь.
Бадь керавны — абу сьӧкыд удж и ті сійӧс верманныд.
А колхозӧ ваям ми асьным.
Вот татшӧмтор.
Гӧгӧрвоана?
* Клуня — нянь косьтанін.
Строй ӧтвечайтӧ кыпыда горӧдӧмъясӧн:
— Гӧгӧрвоана!
Ура!
Ді вылӧ!
abu
Костя мучительнӧя завидьтӧ линейка вылын сулалысьяс вылӧ.
Паськыд кымӧса детинка скӧрысь чукыртчӧ да командуйтӧ:
— Лӧньӧй!
— Сідзкӧ, тадзи, ребята, — заводитӧ Елена Ивановна, кор строй ланьтӧ: — чукӧртчам татчӧ аски дас кык часын.
Отрядса сӧвет кольччас, ми юклам обязанностьяс, кодлы мый вӧчны, да сідз водзӧ.
Вопросъяс эмӧсь?
— Елена Ивановна! — юрӧбтӧ Нюралӧн гӧлӧс. — А позьӧ миян Костялы тшӧтш?
Сійӧ ӧд пионер жӧ, кӧть и абу миян отрядысь.
Елена Ивановна бергӧдчӧ, тӧдӧ Костяӧс, нюмъялӧ да шуӧ сылы:
— Дерт, позьӧ!
Ставыслы позьӧ, коді кӧсйӧ.
Костя ӧзйӧ радысла.
Молодеч, Нюрка!
И Елена Ивановнаыс тожӧ, вӧлӧмкӧ, абу нин сэтшӧм лёк вӧлӧма...
Сыкӧд орччӧн сулалысь Егорка польдчӧ да кашкӧ.
— Тэ мый? — копыртчӧ сылань Костя, но сійӧ паськӧдіс синъяссӧ да нинӧм оз шу.
Строй разӧдчӧ, Миша да Тимофей матыстчӧны Костя дорӧ, минута мысти воӧ и Нюра, коді мый йылысь кӧ удитӧма нин сёрнитны Елена Ивановнакӧд.
Костя да Нюра мунӧны баб ордас, а сэсся гортас.
Нюра корӧ Елена Ивановналысь разрешение сиктӧ не волыны — отряд жӧ должен локны баканщик керка дорӧ, кысянь кутасны вуджӧдчыны.
Асывнас Нюра пуӧ ӧбед, а Костя свободнӧй.
Сійӧ шӧйтӧ видз кузя, куталӧ чиркъясӧс: медся буръяссӧ сійӧ сетас коллекция вылӧ школаӧ, мукӧдсӧ пӧдаритас Лёлькалы — сійӧ радейтӧ быдпӧлӧс насекомӧйяссӧ.
Ылысянь на Костя казялӧ, кыдзи Гремячӧй овраг мӧдар бокас мыччысьлӧ ичӧтик фигура да ӧдйӧ бӧр лэччӧ увлань.
Сійӧ дыркодь виччысьӧ, кор мортыс мыччысяс таладор бокас — коді вермас локны на дорӧ татшӧм водз? — Но некод оз мыччысь.
Сэк Костя котӧртӧ овраг дорӧ да видзӧдлӧ увлань.
Сэні, пыдӧсас, туплясьӧ Егорка.
Ваӧн орйӧдлӧм бужӧдъяс тшупӧдъясӧн лэччӧны увлань.
Найӧ пӧшти ӧтсудтаӧсь Егорка тушакӧд, и, медым кавшасьны быд бужӧд вылӧ, Егорка ваялӧ сёй ёкмыльяссӧ чукӧрӧ, сувтӧ на вылӧ, водас рушкунас бужӧд вылӧ, шыбитӧ коксӧ да, кайӧм бӧрын, бара чукӧртӧ сёй ёкмыльяс, медым кайны мӧд тшупӧд.
Сійӧ пӧсялӧма нин, ставнас сёйӧссьӧма, но век на кавшасьӧ вывлань.
— Егорка, тэ кытчӧ?
Вай ме тэныд отсышта! — горӧдіс Костя.
Егорка лэптӧ юрсӧ, кашкиг да ружтігтыр видзӧдлӧ Костя вылӧ, но дыр нинӧм оз шу.
— Ме ачым! — шуӧ сійӧ, медбӧрын, да бара кутчысьӧ уджӧ.
Костя водӧ муӧ да ӧшӧдчӧмӧн видзӧдӧ сы вылӧ.
Егорка мудзис, сёй комӧкъясыс кок улас сылӧн вешъялӧны, крӧшитчӧны, и сылы бара колӧ корсявны выльясӧс.
А сэсся лёк вылад ещӧ, югъялысь перламутрӧвӧй кизьыс ори, тюрис овраг пыдӧсӧдзыс да, медбӧръя кутӧдысь мынӧм гач лэччис увлань.
— Эй, герой!
Гачтӧ воштан! — сералӧ Костя.
Егорка чӧв олӧ.
Кинас гач кӧвсӧ кутігтыр сійӧ лэччӧ увлань кизьла.
Зепъяс сылӧн абуӧсь, воштыны сійӧс некытчӧ, киын сійӧ мешайтчӧ.
Недыр думайтӧм бӧрын сюйӧ сійӧс вомас да бара кавшасьӧ вывлань.
— Тадзи тэ рытӧдзыс он во.
Виччысьлы, — шуӧ Костя.
Сійӧ котӧртӧ увлань да тшупӧдысь тшупӧдӧ катӧдӧ Егоркаӧс вывлань.
Вылӧ кайӧм бӧрын Егорка кыскӧ вомкӧтшсьыс кизьсӧ да збоя шуӧ:
— Кизьыс кӧ эськӧ эз ор, ме эськӧ ачым... эстшӧм тай!
— А кытчӧ тэ мунан?
— Колӧ, — дженьыда шуӧ сійӧ да мӧдӧдчӧ баканщик керка дорӧ.
— Горка — Егорка! — шлопкӧ кияснас Нюра сійӧс аддзӧм бӧрын. — Тэ мыйла?
А няйтӧссьӧмасӧ!
Кӧн нӧ тэнад кизьыд?
— Со, — восьтӧ кулаксӧ Егорка, а мӧд кинас кутӧ усьысь гачсӧ.
— А но, пӧрччы! — командуйтӧ Нюра. — Мун мыссьы, а ме вура.
Егорка кывзысяна пӧрччысьӧ — Нюралы сійӧ дӧверяйтӧджык Костялы дорысь, — мунӧ мыссьыны, а Нюра пыркнитӧ паськӧмсьыс сёйӧсь буссӧ, вурӧ кизьсӧ.
— Тайӧ сійӧ миянкӧд лӧсьӧдчӧ!
Ок, и сюрӧ сылы Тимкасянь, кыдзи аддзас!..
Тэ мый, миянкӧд кӧсъян? — юалӧ Нюра.
— Да, — бергӧдчывтӧг ӧтвечайтӧ Егорка.
— Тэнӧ оз босьтны, тэ ичӧт.
— А ме всё равно муна! — упрямӧя шуӧ Егорка да польдчӧ.
— Ладнӧ, эн польдчы.
Мунам сёям, а то миянлы регыд мунны ковмас.
Егорка кыв шутӧг вӧтчӧ на бӧрся да сёйӧ ставсӧ, мый сетас сылы Нюра.
Сійӧ сюся да тэрмасьтӧг видзӧдӧ гӧгӧрбок да кывзӧ, но сэк жӧ мый йылысь кӧ зэв ёна думайтӧ.
Медым помавны мӧвпсӧ либӧ гӧгӧрвоны сійӧс интересуйтанторсӧ, сійӧ дугдӧ сёйны, весиг дугдӧ лолавны; быттьӧ полӧ повзьӧдны пышйысь мӧвпсӧ.
Татшӧм кадас кӧ сылысь мый йылысь кӧ юаласны, сійӧ сувтӧдӧ синъяссӧ да гӧгӧрвотӧг юалӧ:
— Кодӧс?
Костя да Нюра сералӧны, налы кыкнанныслы Егорка кажитчӧ.
Кажитчӧ сійӧ и Ефим Кондратьевичлы.
— Самостоятельнӧй мужчина, — нюмъяліг шуӧ сійӧ.
Гремячӧй овраг дорын трубитӧ горн, брунгӧ барабан.
Нюра да Костя котӧртӧны отрядлы паныд.
Отряд водзын восьлалӧ паськыд кымӧса детинка.
Нюжӧдӧм киас сійӧ кутӧ флажок.
— Тайӧ миян отряд сӧветса председатель, Митя Дымко.
Тӧлка — прӧстӧ дивӧ кутӧ!
Кыдз заводитас сёрнитны, ставсӧ венас! — висьталӧ Нюра Костялы. — Здравствуйте, Елена Ивановна!
Позьӧ миянлы стройӧ?
Найӧ лӧсьӧдчӧны колонна помӧ.
Керка дорын колоннаӧс встречайтӧ Ефим Кондратьевич.
Нюра да Костя висьталісны сылы специальнӧй задание йылысь, но сійӧ, вӧлӧм, тӧдӧ нин: сійӧ водзджык вӧлӧма сиктын, и колхозса председатель сёрнитчӧма сыкӧд, мед сійӧ видзӧдіс керасьӧм бӧрсяыс да лӧсьӧдчис челядьӧс да ньӧръяссӧ вуджӧдалігкежлӧ.
— Здравствуйте, Ефим Кондратьевич!
Ті отсыштанныд миянлы вуджны? — юалӧ Елена Ивановна.
— Менам долг!
Отсала, кыдз нӧ.
Тіянлы ӧтнанныдлы ю вылын тайӧ командакӧд сьӧкыд лоӧ.
Строй разалӧ.
Нюра котӧрӧн локтӧ Тимофей дорӧ:
— А миянӧ, тӧдан, коді локтіс?
Тіян Егорка.
— Но! — кутіс тӧждысьны Тимофей.
— Збыльысь.
Ме, шуӧ, тіянкӧд муна...
— Вот ме сылы «муна»!
— Батьӧ, а кӧні Егоркаыс?
— Да тані, пыр на бергаліс.
Тимофей, Нюра, а сэсся ставнас отрядӧн заводитӧны корсьысьны, но оз аддзыны — Егорка вошис.
— Мый нӧ прӧстӧ корсям, кадсӧ воштам? — тӧлкӧн шуӧ Митя Дымко. — Сійӧ, навернӧ, повзис, мый сылы сюрӧ, и пышйис.
— Но да, повзьӧдан сійӧс, упрямӧйӧс!.. — вериттӧг нюжӧдӧ Тимофей.
Но Егорка абу, и Елена Ивановна тшӧктӧ пуксьыны пыжъясӧ.
Пыжыс кык.
Ичӧтджыкас сынны пуксьӧны гырысьджык детинкаяс — накӧд мунас Елена Ивановна.
Ыджыдсӧ нуӧдас Ефим Кондратьевич, и сэтчӧ, ойгиг да торгигтырйи, пуксялӧны нывкаяс.
На пиысь ӧти мунӧ нырас, но сӧмын на пуксьӧ паськыд да кузь пуклӧс вылӧ да лэдзӧ кокъяссӧ улӧ радз вылӧ, кыдз сэк жӧ чилӧстӧмӧн нетшыштӧ найӧс да горӧдӧ:
— Кокъяс!
Кокъяс!..
Некод нинӧм оз гӧгӧрво, но Тимофей пыр жӧ дӧгадывайтчӧ.
Нывъясӧс йӧткалігтырйи сійӧ котӧртӧ пыж нырӧ да скамья улысь кокӧдыс кыскӧ Егоркаӧс.
Сійӧ мыджсьӧ, кутчысьӧ кинас пелысъясӧ, скамейкаӧ, но Тимофей нинӧм шутӧг да скӧра мынтӧдӧ чуньяссӧ да кыскӧ берегӧ.
Первойсӧ ставныс сералӧны, но чужӧмыс Егоркалӧн лои сэтшӧм жугыль, сійӧ сэтшӧм шога да корӧмӧн вешталӧ синъяссӧ ӧтисянь мӧд вылӧ и — став сертиыс тыдалӧ — сэтшӧм гораа ӧні жӧ бӧрддзас, мый ставыслы сійӧ лоӧ жаль.
— А, колӧкӧ, босьтлам сійӧс, Елена Ивановна? — ньӧжйӧник юалӧ Нюра. — Ми сы бӧрся видзӧдны кутам.
Да, нывкаяс?
— Да-да!
Ми видзӧдны кутам сы бӧрся! — горӧдісны нывкаяс. — Босьтӧй сійӧс, Елена Ивановна!
Елена Ивановна юалана видзӧдлӧ Тимофей да Ефим Кондратьевич вылӧ.
— Босьтӧй, мый нӧ! — нюмдӧ Ефим Кондратьевич. — Зонка любопытнӧй, интереснӧ сылы.
— Ме вот сетала сылы ӧні «интересъяс» да гортӧ мӧдӧда! — скӧрысь шуӧ Тимофей.
Егоркалӧн вомдоръясыс вежыньтчӧны бӧрддзыны, сійӧ бергӧдчӧ Елена Ивановналань да медбӧръя вынъяснас шуӧ:
— Асьныд шуинныд — «желающӧйяс»...
А ме — желающӧй...
— Вот мый, желающӧй, — решитӧ Елена Ивановна: — лок пуксьы ме дорӧ и ді вылын — ме дорысь ни ӧти шаг!
Бур?
— <ns>Л-аднӧ</ns>... — сыркъялігтыр шуӧ Егорка да ӧдйӧ пуксьӧ пыжӧ.
Сійӧ пыр жӧ ланьтӧ да, юрнас быд бокӧ гӧгралігтыр, видзӧдӧ сы бӧрся, кыдз пуксялӧны пионеръяс, кыдз мӧдіс Ефим Кондратьевичлӧн пыжыс, кыдз сынӧ Костя.
Костякӧд орччӧн сынысь вок вылас сійӧ оз видзӧд.
Пыж ылыстчӧ берегсянь, гӧгӧр — сӧмын шонді улын дзирдалысь ва, и Егорка повзьыштӧкодь.
Сійӧ ньӧжйӧник лэччӧ пуклӧс вылысь да пуксьӧ пыж пыдӧсӧ — сэні васянь ылын и абу сэтшӧм страшнӧ.
— Повзин? — юалӧ Елена Ивановна.
Егорка нускӧ, видзӧдӧ, видлалӧ пыж пыдӧсысь радзсӧ да нинӧм оз шу.
Сэсся аддзӧ, мый нинӧм оз ло, ставыс пукалӧны спокойнӧя, сійӧ кайӧ бӧр пуклӧс вылӧ, но пуксьӧ нин Елена Ивановналань матӧджык.
Днепр вомӧн сійӧ вуджӧ первойысь, и любопытство венӧ полӧмсӧ.
А гӧгӧр ставыс интереснӧ.
Ю кузя кывтӧны пу вожъяс, турунъяс.
Кысянь найӧ кывтӧны да кытчӧ?
Ва ньӧти оз лӧня визувт, а артмӧдӧ кытшъяс, быттьӧ пуны заводитӧ, и увсяньыс качӧ мыйкӧ сьӧдов-кольквиж.
— Тайӧ мый? — юалӧ Егорка.
— Лыа, — висьталӧны сылы.
Егор дыр думайтӧ.
Лыа куйлӧ ва пыдӧсас, а кыдзи и мыйла сійӧ кайӧ вывланьсӧ?
Колӧкӧ, сы вылын сералӧны да ылӧдлӧны.
Но некод оз серав, орччӧн пукалӧ Елена Ивановна, сійӧ ыджыд, сы дырйи ылӧдчыны полӧны.
Но век жӧ: лыаыс ӧд абу ловъя, и шыбитны кӧ сійӧс ваӧ, век вӧйӧ, тайӧс Егорка бура тӧдӧ — кымынысь сійӧ китырнас шыбитліс лыасӧ ваӧ, и пыр на сійӧ лэччыліс пыдӧсӧдзыс.
Егорка сідз думыштчӧ тайӧ решитны позьтӧм загадка вылас, мый дугдӧ лолавны да зэвтчӧмысла весиг гӧрдӧдӧ.
— Тэ мый? — юалӧ Костя.
Егорка оз гӧгӧрво пырсӧ да сувтӧдӧ синъяссӧ.
— Кодӧс?
Ставныс сералӧны, но Егоркалы тайӧ веськодь.
Сійӧ индӧ сьӧдӧдӧм лыаа вабергач вылӧ:
— А мыйла?
— Лыаыс?
Сійӧс визулыс пыдӧссьыс лэптӧ вылас.
Сійӧ вериттӧма видзӧдлӧ синбӧжнас, сэсся видзӧдлӧ Елена Ивановна вылӧ — сійӧ чӧв олӧ.
Сідзкӧ, збыль.
Ӧні гӧгӧрвоана, мыйла сійӧ, Егорка, вӧйӧ.
Купайтчӧ сійӧ сиктса прудйын, кӧні дзодзӧгъяс плавайтӧны, а сэні некутшӧм визув абу, но Егоркаӧс кутны вермытӧма кыскӧ пыдӧсӧ.
Вӧлӧмкӧ, колӧ мунны сэтчӧ, кӧні джуджыдджык да зэв визув.
Первой сійӧс лэдзас пыдӧсас, а сэсся визулыс шыбитас вывлань.
А друг он кыпав?
Ставыс шуӧны, мый сійӧ кыз да сьӧкыд.
А сэсся мукӧд челядьыс — найӧ жӧ купайтчӧны и прудйын...
Абу, тані мыйкӧ абу сідз, навернӧ, сійӧс век жӧ ылӧдлӧны.
И Егорка бара дыр кежлӧ думыштчӧ.
— Гадюка!
Гадюка кывтӧ! — горзӧны ыджыд пыжса нывкаяс.
Пыр жӧ ставыс бергӧдчӧны сылань, кытчӧ индӧны нывкаяс, пыж пӧлыньтчӧ.
— Пукалӧй лӧня! — стрӧга шуӧ Елена Ивановна.
Челядь пуксьӧны важмозыс, но став силасьыс нюжӧдӧны голяяссӧ, видзӧдӧны ваӧ.
Ыджыд пыжсянь на дорӧ, шондіысь артмӧм кӧчьясӧс поткӧдіг, локтӧ ичӧтик юр, сысянь разалӧны, кыдзи усъяс, сэтшӧм жӧ посньыдик гыяс.
— Эк ті! — горӧдӧ сюсь синма Тимофей. — Тайӧ уж, а абу гадюка!
Сійӧ перйӧ ӧключинаысь пелыссӧ и, кор уж матыстчӧ матӧ, босьтӧ сійӧс пелыснас да лэптылӧ воздухӧ.
Шонді водзын югъялысь змей лёкысь кусыньтчӧ, мынӧ пелысысь да сунӧ пыж улӧ.
Челядь дасьӧсь вӧтчыны сы бӧрся, но Елена Ивановна оз разрешайт, и, кывтысь уж вылӧ жалитӧмӧн видзӧдлӧм бӧрын, Костя да Тимофей бара кутчысьӧны пелысъясӧ.
Со и ді.
Ставыс чеччалӧны, кутӧны дурны, котравны доналӧм лыа кузя.
Сӧмын ӧтнас Митя Дымко кольӧ серьёзнӧйӧн.
Сійӧ торжественнӧя петкӧдӧ отряднӧй флажок, сюйӧ бедь помсӧ лыаӧ да горӧдӧ:
— Ланьтлӧй, ребята!
— Ог кутӧ кадсӧ воштыны, — шуӧ Елена Ивановна: — удж уна.
Вӧчам сідз, кыдзи тӧрыт сёрнитчим: детинкаяс керасьӧны, а нывкаяс ваялӧны бадьсӧ татчӧ, пыжъяс дорӧ.
Коді бура сынӧ, кутас отсасьны Ефим Кондратьевичлы вуджӧдчыны.
— Пӧрӧдчысьяс, босьтны черъяс — и ме дорӧ! — командуйтӧ Митя.
— Новлысьяс ме дорӧ! — гораа горзӧ ыджыд сьӧд синъяса еджыд юрсиа нывка.
Костя тӧдӧ нин, мый тайӧ и эм Галя Здравствуйыс.
Нывкаяс чукӧртчӧны Галя гӧгӧр.
Костя да мукӧд детинкаяс босьтӧны пыжысь черъяс да мунӧны Митя дорӧ.
Тимофей, Миша да чӧв олысь, кузь тушаа Борис кольччӧны пыж дорӧ — найӧ лоӧны вуджӧдчысьясӧн.
— Сӧмын вот мый, пӧрӧдчысьяс, — водзвыв висьталӧ Ефим Кондратьевич: — энӧ ставсӧ кералӧй: вуж бердтіыс кустъяссӧ нинӧмла бырӧдны.
И бӧрйӧ вӧсньыдджык да кузьджык бадьяссӧ.
И черъяснаныд ӧкуратнӧйджыка, кокъястӧ эн дойдӧй.
— Эм не помся керавны, бӧрйыны вӧсньыдджыкъяссӧ да кузьджыкъяссӧ! — чёткӧя повторитӧ Митя. — Ме бӧрся!
Пельпом вылӧ черъяс пуктӧмӧн, кыдзи бур пӧрӧдчысьяс, челядь котӧртӧны кустъяс дорӧ, и ді вылын кылӧны васӧд баддьӧ кокньыда кучкалӧм шыяс.
Зонкаяс бӧрся локтӧны нывкаяс, чукӧртӧны кералӧм ньӧръяссӧ.
Елена Ивановна петкӧдлӧ, кыдзи вӧсньыд нюклясьысь бадь пуӧн кӧртавны ньӧрсӧ чукӧрӧ.
Егорка оз кольччы Елена Ивановнаысь, старайтчӧмӧн тшӧтш чукӧртӧ ньӧръяссӧ да завидьпырысь видзӧдлывлӧ черӧн керасьысь зонкаяс вылӧ.
Костя мыйвынсьыс керасигтыр пырӧ кустъяс пытшкӧ да следитӧ неылын уджалысь Митя бӧрся — оз-ӧ панйы сійӧ.
Митя кералӧ спокойнӧя да тэрмасьтӧг, но ӧдйӧ мунӧ водзӧ — вӧтчыны сы бӧрся абу кокни.
Костясянь шуйгаладорас — рыжӧй Сеня Журило.
Сійӧ отряднӧй горнист, и сылӧн мышкас болтайтчӧ дзирдавтӧдзыс чиститӧм горн.
— Ми кыдз джунглиын, збыль ӧд? — шуӧ Митялы Костя. — И писькӧдам туй лиана вожъяс пӧвстті.
— Тайӧ кустъясыс — джунгли? — ироническӧя юалӧ Митя. — Думыштін тожӧ!
Тэ вай керав, эн кольччы!..
Костялӧн Митя дорӧ симпатияыс пыр жӧ кусӧ.
Некутшӧм фантазия сылӧн!
Колӧкӧ, сійӧ и тӧлка, но кос...
Митя вылӧ сійӧ оз нин видзӧдлы сэсся, сылы и ӧтнаслы абу гажтӧм.
Сылы дум вылас усьӧ мунӧм водзвылас лыддьӧм «Дерсу Узала» книжка да асьсӧ воображайтӧ то отважнӧй Арсеньевӧн, коді писькӧдчӧ Сихотэ-Алиньса девственнӧй дебраяс пыр, то сылӧн проводникӧн.
Костя ӧніӧдз на эз и решит, коднас бурджык — и ӧтиыс, и мӧдыс сылы ӧткодя кажитчӧны...
— Пыжъяс тырисны да вуджӧны нин! — горӧдіс берегысь локтысь Нюра.
— Сеня, трубит перерыв, — шуӧ Елена Ивановна.
Сеня перйӧ горн, вайӧдӧ мундштуксӧ вомдорас, а раструбсӧ лэптӧ небесалань.
«Тра-та-та-та» — кывтӧ ю кузя ыргӧн гора гӧлӧс.
Костя эз на мудз, сійӧ сӧмын на настӧящӧя босьтчис, но подчиняйтчӧ тайӧ призывлы да мунӧ, кыдзи и мукӧдыс, луд вылӧ Елена Ивановна дорӧ.
Челядь сёрнитӧны да арталӧны, уна-ӧ ковмас ещӧ керавны бадьсӧ, а Костя водӧ бок вылас да видзӧдӧ Егорка бӧрся.
Сійӧ, лудсӧ кытшовтӧм бӧрын, куст улысь аддзис кутшӧмкӧ розь, водіс кынӧм вылас да кӧсйис сэтчӧ видзӧдлыны.
Сэні пемыд, Егоркалы нинӧм оз тыдав, и сійӧ сюйлӧ сэтчӧ кисӧ, а сэсся заводитӧ тойлыны ньӧрйӧн.
Костя наблюдайтӧ Егорка бӧрся да думайтӧ, код вылӧ сійӧ мунӧ.
Да мый сэні думайтнысӧ?
Лёлька вылӧ, дерт!
Найӧ дзик разнӧйӧсь, но век жӧ ёна мунӧны ӧта-мӧд вылас.
Вот тадз жӧ и Лёлька век сирасьӧ Костя дорӧ, заводитлӧ сы бӧрся вӧтчыны, кӧсйӧ вӧчны сійӧс жӧ, мый и Костя, но Костя Лёлькаӧс вӧтлӧ.
Сійӧ ӧбижайтчӧ, корсюрӧ весиг бӧрдлӧ, но ӧбида ӧдйӧ вунӧ, и сійӧ бара нин сибдӧ сы дорӧ.
Дерт, сылы, кыдзи и Егоркалы, интереснӧ ставыс, мый вӧчӧны гырысьяс, да окота вӧчны сійӧс жӧ, жалитӧмӧн думайтӧ Костя, сійӧ ӧд дзоля на.
А сійӧ оз тӧждысь сы вӧсна, кыдзи Тимофей Егорка вӧсна.
Лёк, дерт, разберитчыны кӧ!..
Лёлька ылын, а каитчӧмыс да благороднӧй порывыс оз сетны сылы шойччыны.
Костя сувтӧ:
— Елена Ивановна, позьӧ, ме Егоркалы дісӧ петкӧдла?
— Бур.
Сӧмын кывзы — ва дорӧ не матыстчыны.
— Ме ӧд абу дзоля, гӧгӧрвоа.
Егор, мунам мекӧд!
Егорка радпырысь чеччыштӧ да котӧртӧ Костя дорӧ.
Кералӧминті найӧ мӧдӧдчӧны ді пытшкӧ.
Мунӧны ньӧжйӧ, сы вӧсна мый Егорка частӧ сувталӧ да дыр видзӧдӧ то пу вож кузя кыссьысь вегыль вылӧ, то парус моз бордъяссӧ паськӧдӧм бобув вылӧ, киссьӧм башмак вылӧ, коді код тӧдас кытысь да кыдзи веськалӧма татчӧ.
Шондіӧн югдӧдӧм ичӧтик мыльк вылын вӧрӧ мыйкӧ рудоввижтор.
Костя уськӧдчӧ водзлань.
Черепаха!
Ичӧтик, но дзик настӧящӧй, ловъя черепаха.
Нуны Киевӧ ловъя черепаха — вот тайӧ да!
Черепаха кӧсйӧ пышйыны, но Костя кватитӧ сійӧс панцырӧдыс; черепаха дзебӧ юрсӧ, кокъяссӧ да кынмӧ.
Костякӧд орччӧн ышлолалігтыр лажыньӧн пукалӧ нин Егорка:
— Тайӧ кодӧс тэ?
— Черепаха!
Ловъя!
Вот ӧні ме сійӧс бергӧда мыш вылас, и сійӧ некытчӧ оз пышйы.
Костя бергӧдӧ сійӧс.
Недыр черепаха куйлӧ чӧв, сэсся осторожнӧя мыччӧ юрсӧ, кокъяссӧ да кӧсйӧ наӧн кутчысьны муас.
— Но, эн дур! — печиктӧ сылы панцырас Костя, и черепаха бара дзебӧ конечностьяссӧ. — Ӧдйӧджык!
Татчӧ! — горӧдӧ Костя.
Кустъяс пӧвстті ратшкӧдчигтыр котӧрӧн воӧны челядь, гӧгӧртӧны Костялысь сюрӧмторсӧ.
Нывкаяс радлӧны да шензьӧны, зонкаяс оз шензьыны — найӧ аддзывлісны и гырысьджыкъясӧс.
Егорка вӧрзьӧдчывтӧг пукалӧ черепаха весьтын, сэсся лэптӧ юрсӧ да решительнӧя шуӧ:
— Абу сідз.
— Мый абу сідз? — сералӧны челядь.
— Меным Сашко шуис: «Ме тэнӧ изорудуйта, кыдзи ен черепахаӧс».
А сійӧ ньӧти абу изорудуйтӧма.
Обыкновеннӧй.
Кияса, кокъяса...
Тайӧ кузь речсӧ висьталӧм бӧрын, серам вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ копыртчӧ черепаха весьтӧ да бара кынмӧ.
— Тырмас, челядь!
Кад удж бердӧ, — шуӧ Митя, — а то ми тайӧ черепахаӧн ноксям, а пыжъяс со локтӧны нин.
Сеня Журило бара горӧдӧ, бара небыда тяпкӧны черъяс; и нывкаяс котралӧны ньӧр чукӧрӧн берег дорӧ.
Пӧрӧдчысьяс пырӧны пыр пыдӧджык, но Егорка оз кӧсйы мунны, и сійӧс вештыны удайтчӧ сӧмын Костялы, коді вуджӧдӧ черепахаӧс выль местаӧ.
Кад корсьӧм бӧрын, кор бергӧдӧм черепаха мыччылӧ конечностьяссӧ, Костя кӧрталӧ сылы кокас кӧв.
Егорка топыда кутӧ киясас кӧвсӧ и ӧні оз нин пов, мый черепаха пышъяс.
Ещӧ куимысь трубитӧ Сеня, куимысь вуджалӧны да бӧр воӧны пыжъяс, и медбӧрын, Нюра пыр Ефим Кондратьевич тшӧктӧ висьтавны, мый керавны сэсся тырмас — полуторка вылӧ тырмас, кад гортӧ мунны.
Шонді бергӧдчис важӧн нин рытыввыв да час куим мысти пуксяс.
Челядь пуксьӧны берегӧ да видзӧдӧны, кыдзи джуджыда тэчӧм ньӧр тыра пыжъяс ньӧжйӧник вуджӧны мӧдарас, сэсся локтӧны бӧр.
Сёрнитны некодлы абу окота, ставныс мудзисны, сӧмын Митя дженьыда да чёткӧя юӧртӧ, мый уджалісны кыдз быттьӧ эз лёка, некод эз лодырничайт, эз шӧйт и, мый кӧть Костя абу найӧ отрядысь — уджаліс сійӧ ӧткодя медбур пӧрӧдчысьяскӧд.
Костя ӧні нин помӧдз решитіс, мый Митя дзик сукар кодь, но сы вылӧ видзӧдтӧг, ошкӧмыс сылы кажитчис.
Пыжӧ пуксялӧны воддзамозыс жӧ.
Костя да Тимофей сынӧны.
Егорка ноксьӧ черепахаӧн.
Сійӧ полӧ, мый черепаха тшыгйысла кулӧ и кӧсйӧ сюйны сылы вомас то турун чукӧр, то кык юрсигусь, кодъяслысь орӧдіс бордъяссӧ, мед оз лэбзьыны.
Черепаха гӧгӧрбок бергалӧ пыж пыдӧсын, сёйны нинӧм оз кӧсйы, и Егорка дӧзмӧ:
— Эн пов, — шуӧ Костя, — черепахаяс вермӧны дыр сёянтӧг овны.
Сійӧ, гашкӧ, дзик Киевӧдз оз кут сёйны.
Сӧмын берегӧ матыстчӧм бӧрын найӧ аддзӧны, кутшӧм ыджыд ньӧр чукӧр найӧ кералӧмаӧсь.
Сэні сулалӧ нин полуторка, Иван Кузьмич да шофёр сӧвтӧны ньӧр кольтаяссӧ кузовӧ.
Флажоксӧ кутӧмӧн первойяӧн берегӧ чеччыштӧ Митя да сетӧ команда:
— Стрӧитчыны!
Ӧні Костя тожӧ нин сувтӧ шеренгаӧ Тимофей да Нюра костӧ, и сылы некод нинӧм оз шу, сӧмын Митя чуймӧмӧн кыпӧдлӧ синкымсӧ, но и сійӧ, тыдалӧ, гӧгӧрвоӧ, мый Костя заслужитіс тайӧ правосӧ.
Иван Кузьмич матыстчӧ строй дорӧ.
Митя сетӧ флажоксӧ веськыдбоксаыслы да рапортуйтӧ:
— Бригадир ёрт!
Саша Чекалин нима отряд ставнас выполнитіс специальнӧй задание.
Некутшӧм происшествиеяс да случайяс эз вӧвны.
Рапорт сетӧма!
Иван Кузьмич оз тӧд, кыдзи колӧ ӧтветитны форма сертиыс, и висьталӧ прӧстӧя да сьӧлӧмсяньыс:
— Аттьӧ, челядь!
Уджалінныд ті бура.
Колхозсянь тіянлы ыджыд аттьӧ!
— Пыр дасьӧсь! — юрӧбтӧ дружнӧй ӧтвет.
— Вайӧй отсаламӧй сӧвтны? — вӧзйис Елена Ивановна.
— Вайӧй! — горзӧны ставыс и, быттьӧ штурмуйтны, уськӧдчӧны ньӧр чукӧр дорӧ.
Иван Кузьмич да шофёр муртса удитӧны пуктавны быд боксянь лэбысь кӧртӧдъяссӧ.
Некымын минута мысти ньӧр чукӧр гӧра моз кыпӧдчӧ кузовын, шофёр кӧрталӧ сійӧс гезйӧн, мед оз киссьы.
— Челядь, навернӧ, мудзисны? — шуӧ Елена Ивановналы Иван Кузьмич. — Виччысьлӧй, ми мӧдысь волігӧн босьтам тіянӧс.
— Мыйла прӧстӧ машинасӧ новлӧдлыны, бензинсӧ сотны? — рассудительнӧя воча шуӧ Митя. — И ті жӧ кытшовтанныд, а ми веськыда, овраг вомӧн, водзджык тіянысь гортын лоам.
— Вот сӧмын ичӧтиксӧ босьтӧ аскӧдныд, — шуӧ Елена Ивановна.
— Тайӧс?
А, Егор Тимофеевич! — нюмъялӧ Иван Кузьмич. — Кӧсъян мунны?
Первой класса вагон, небыд, свежӧй тӧлӧн.
Сійӧ босьтӧ Егоркаӧс да шыбитӧ шофёрлы, коді пыр на вӧлі сулалӧ ньӧр чукӧр вылын.
Егоркалӧн чужӧмыс тырӧ радлан нюмӧн, но пыр жӧ шӧйӧвошӧмӧн нюжӧдчӧ: черепаха коли уліас!
Костя лэптӧ черепахасӧ.
Тайӧ сылӧн сюрӧмтор, и сійӧ кӧсйис нуны сійӧс гортас, сылы зэв жаль сыкӧд торйӧдчыны.
Но падъялӧ сійӧ не дырджык секундаысь да шыбитӧ черепахасӧ выліас:
— Кут ассьыд зверинецтӧ!
Егорка кутчысьӧ кӧвйӧ кыкнан кинас да бара паськыда нюммунӧ.
— Стрӧитчыны, челядь! — шуӧ Елена Ивановна. — Кад гортӧ.
Бара юргӧ Сенялӧн трубаыс, таркӧдӧ барабан, отряд восьлалӧ видз вывті овраглань.
Иван Кузьмич кайӧ вылас, Егорка дорӧ, шофёр заводитӧ моторсӧ.
— Аддзысьлытӧдз, Горка-Егорка! — горзӧ Нюра да ӧвтӧ сылы кинас.
Машина ылыстчӧ.
Небыд ньӧр вылын качайтчигтыр пукалӧ Егорка, кыкнан кинас кутӧ черепахасӧ, и чужӧмыс сылӧн петкӧдлӧ ыджыд шудлун.
КУТЧЫСЬ, КОНСТАНТИН!
Жар пыр ёнджыка содӧ.
Быд асыв небесаын мыччысьӧны дзирдалысь лым кодь кымӧр чукӧръяс.
Быттьӧ полӧны сотчӧмысь либӧ сылӧмысь, найӧ ыліті кытшовтӧны шондісӧ, но век жӧ сылӧны рыт вотӧдз на.
Ефим Кондратьевич довйӧдлӧ юрнас да шуӧ, мый тадзи, зэртӧг, став огородъясыс косьмасны.
Тимофей шогсьӧ аслас саженецъяс вӧсна, а Костя асьсӧ чувствуйтӧ кыдз оз позь бурджыка.
Вот эськӧ сӧмын войяснас эз кӧ вӧв татшӧм душнӧ.
Сьӧкыд воздух вӧсна войнас садьмылігӧн сійӧ казявлӧ, кыдз кӧнкӧ ылын востымасьӧ небесаыс, и аски кежлӧ виччысьӧ зэрӧм, но мӧд луннас повторяйтчӧ сійӧ жӧ.
Сир визувтӧ пыжъясысь пӧсь сьӧд синваӧн, гартчӧны трубка моз да шарӧдчӧны, кыдз бумага, бадь пу коръяс.
Воскресеньеӧ Нюра, ӧбед гӧтӧвитӧм бӧрын, мунӧ баб ордас.
Детинкаяс мыйлакӧ оз локны, и Костя кольӧ ӧтнас.
Луныс лои жар да душнӧй, татшӧмыс овлӧ гежӧда.
— Мед эськӧ зэр оз вай — вывті нин жар, — сёйигӧн шуӧ Ефим Кондратьевич.
— Оз, разӧдас.
Вот, аддзыланныд! — увереннӧя возражайтӧ Костя.
— Видзӧдлам.
Раз кӧзяйка миян эз во, ковмас тэныд мыськыны тасьті-пань.
Костя дыр мырсьӧ ветьӧкӧн да бонйӧн, кодъясӧн Нюра мыськӧ пӧсуда, но тарелкаяс вылысь мыйлакӧ сідзи эз и мын госыс.
Сэк сійӧ тэчӧ чукӧрӧ кастрюляяссӧ да тарелкаяссӧ, нуӧ берег дорӧ да заводитӧ зыртны лыаӧн.
Уджавны ковмис зэв дыр.
Кор Костя век жӧ помалӧ уджсӧ, син водзын ыдждысь кымӧръяс вевттьӧны шондісӧ.
Сійӧ уськӧдчылас то ӧти, то мӧд костӧд, но кымӧръяс регыд ӧтлаасьӧны.
Рытыввывсянь горизонт дорсяньыс кыссьӧ зумыш кымӧр.
Быттьӧ сыысь пышйиг сы водзын кывтӧ вӧсньыдик еджыд кымӧр визь, но сьӧд кымӧр, гартчиг да гымалігтыр, ньӧжйӧник да кольччытӧг кыссьӧ сы бӧрся.
Ю лои стеклӧ кодь и, кыдз кажитчӧ Костялы, сувтіс.
Оз вӧрзьывны бӧрдысь бадьлӧн пыр вӧрысь вожъясыс, тальниклӧн шарӧдчысь коръясыс.
Кыпӧдчысь кымӧрысь лои эз ыркыдджык, а ещӧ на жарджык.
Кӧнкӧ небесасӧ вевттьысь пашкыр гудыр кымӧр пӧвстын мургас гым.
— Ме, пӧжалуй, муна.
Пемдас водз, — шуӧ Ефим Кондратьевич. — Кольччы татчӧ кӧзяйствуйтны.
Сійӧ кывтӧ, а Костя уберитӧ пӧсудаяс, водӧ мыш вылас да видзӧдӧ кымӧръяс бӧрся.
Найӧ вевттьӧны небесасӧ ставнас, кавшасьӧны ӧта-мӧд вылас.
Рӧмдӧ, сэсся пемдӧ.
Ефим Кондратьевич оз лок на, Нюра тожӧ.
Навернӧ, кымӧрсьыс повзис да бабушка кольӧдіс сійӧс узьны.
Ӧдзӧс да ӧшинь восьтӧм бӧрын, мед кӧть неуна керка пытшкӧсыс освежитчас сквознякӧн, Костя водӧ узьны.
Садьмӧдӧ сійӧс клёнгӧм да грымгӧм.
Костя повзьӧмӧн чеччыштӧ да чуймӧмӧн видзӧдӧ пемыдас.
Комнататі шумӧн да шутьлялӧмӧн ветлӧ тӧв, клопнитӧ восьса ӧшиньсӧ, зильмунӧ стеклӧ, ӧдзӧс грымгысьлӧ стен бердӧ да бара вешйӧ.
Костя ӧдва вермӧ пӧдлавны шутьлялысь тӧлӧн кутӧм ӧдзӧссӧ, сэсся котӧртӧ восьса ӧшинь дорӧ.
Кок улын тратшкӧдчӧ жугалӧм стеклӧ, гырнич торъяс, мыйкӧ сатшӧ сылы коклябӧрас.
Сійӧ пӧдлалӧ ӧшиньсӧ, сюялӧ эшкынӧн жугалӧминсӧ да, истӧг корсьӧм бӧрын, дзӧран киясӧн ӧзтӧ лампа.
Керкаын ставыс лои путкыльтӧма мӧдарӧ.
Пызандӧра, Ефим Кондратьевичлы лӧсьӧдӧм ужын: нӧк, макаронъяс — разалӧмаӧсь джодж пасьтала, котлетъяс плавайтӧны йӧв гӧптын.
Ӧдзӧсдорса вешалка ӧшалӧ ӧти кӧрт тув йылын, сы вылысь кӧлуй чукӧр лёкногӧн усьӧма джоджӧ.
А ӧшинь водзын куйлісны чукӧрын жугалӧм гырнич торъяс, стеклӧяс, му да нырсьӧм, чегъясьӧм турун — Нюралӧн ӧшинь вылын сулалысь цветъясысь кольӧмтор. Ефим Кондратьевич век на абу.
Трубаын лёкысь да гораа лӧвтӧ тӧв.
Костя восьтыштӧ ӧдзӧссӧ, сійӧ вешйӧ сьӧкыда, сэсся воссьӧ, а кор пӧдлалӧ ас бӧрсяыс, сійӧ топыда шлопкӧ сылы мышкас ывлалань йӧткыштігтыр.
Ыджыд тӧвныр йӧткӧ Костяӧс керка дорӧ, сійӧ ӧдва вермӧ йӧткыштчыны да мунӧ сьӧд пемыдас, ю дорӧ, кӧні мыйкӧ лёкысь швачкакылӧ.
Юр весьтын дугдывтӧг тупльӧдлӧны кӧрт бӧчкаяс.
Увлань юрӧн бергӧдӧм синъёрысь ӧзъялан пу поткӧдӧ пемыдсӧ, и гӧгӧр ставыс лолӧ кинолента оригӧн дырйи моз экран кодь еджгов-кельыдлӧз.
Едждӧдӧм тальник копыртчӧма мулань, бадьяс ӧвтчӧны асланыс кияснас — ньӧръясӧн, сьӧд быгзьӧм ва шыбласьӧ берегӧ, лёкысь пузьӧ да уськӧдчӧ выльысь.
Костя юр весьтын небесаыс воссьылӧ да жугласьӧ сэтшӧма грымгӧмӧн, мый Костя чеччыштӧ бужӧд вывсянь да топӧдчӧ кыр бокас.
Гымалӧмысь сійӧ оз пов.
Но ӧтитор — карын, кӧні эм каменнӧй стенаяс, керка вылын громоотвод, а комнатаын спокойнӧя да югыда ломзьӧ электричество, мӧдног — тані, пемыд войын, лыа берегын, кӧні некод и нинӧм абу, кӧдзыд тӧв, пессьысь сьӧд ва да гымалӧм кындзи, мыйысь вот-вот потасны пельын барабаннӧй перепонкаяс.
Медся лёк сійӧ, мый некод абу.
Ефим Кондратьевич оз лок, сыысь кындзи некод татчӧ локны оз вермы, и Костя друг асьсӧ чувствуйтӧ дзоляӧн, вынтӧмӧн да ӧткаӧн ыджыд тыртӧм берегын.
Сійӧ думыштӧ кытчӧкӧ котӧртны, дзебсьыны, вевттьысьны юр вывті, мед нинӧм не аддзыны и кывны.
Но пыр жӧ Костялы лоӧ яндзим.
Сійӧ, Костя Голованов, повзис!
А, колӧкӧ, Ефим дядькӧд мый лои и сылы колӧ отсӧг?
Кусыньтӧм кинас тӧвсьыс чужӧмсӧ тупкӧмӧн, гӧрбыльтчӧмӧн Костя локтӧ запаснӧй баканъяс да вехаяс дорӧ.
Дядьыс сэні абу.
Некымын веха пӧрӧдӧма тӧлыс муӧ.
Костя ветлӧ берегті вывлань, сэсся увлань — ни дядьыс, ни сылӧн пыжыс оз тыдавны.
Костя бара лэччӧ вадорӧ, горзӧ, но сылӧн гора гӧлӧсыс пӧдӧ вомдорас, кыдз ватаын.
Вожъяса ӧзъялысь пуяс пӧрласьӧны быд боксянь, и быд чардыштӧм бӧрын вывсянь заводитӧ киссьыны, быттьӧ сьӧд кымӧръяс кынмисны да дугдывтӧг киссьӧны повзьӧмсьыс лӧньӧм му вылӧ.
Чардыштлігӧн Костя аддзӧ, кыдз мыйкӧ сьӧд, кузь да кыз ӧдйӧ локтӧ береглань да уськӧдчӧ сы вылӧ кыз нырнас ва лыасӧ гӧригтыр.
Костя повзьӧмӧн чеччыштӧ бокӧ.
Сылы бура тӧдса, мый некутшӧм чудовище Днепрын абу, но коді сійӧс тӧдӧ?..
Ӧні став школьнӧй наукаыс пышйис сы юрысь, и сійӧ кынмӧмӧн виччысьӧ, кор воссяс страшилищелӧн вомыс.
Вом оз воссьы, чудовище куйлӧ лыа пытшкӧ юрсӧ сюйӧмӧн, и сӧмын бӧжыс сылӧн качлӧ да кучкалӧ ва веркӧсӧ.
Сэсся бӧж бергӧдчӧ веськыдвыв, чудовище исковтӧ лыа вылысь, кылалӧ да выльысь чардыштігӧн Костя радлӧмӧн аддзӧ, мый тайӧ обыкновеннӧй кер.
Костя куньлӧ синсӧ да пыркнитӧ юрнас — сэтшӧм сылы яндзим аслас повзьӧмысь — и пыр жӧ успокоитчӧ.
Зэрӧм, кыдз зэрӧм.
Но, чардбияс, гым, тӧв...
Эм мыйысь повны!
Сійӧ бӧр локтӧ керкаӧ да заводитӧ уберитчыны.
Ӧшлӧ гылалӧм кӧлуйсӧ.
Вольсалӧ пызандӧра.
Чышкӧ макаронъяссӧ порог дорӧ чукӧрӧ, ӧктӧ ведраӧ жугалӧм стеклӧ торъяс да цветвидзан гырнич торъяс.
Чардбияс важмозыс югдӧдлӧны гымалысь небесасӧ, тӧв лёкысь шутьлялӧ да лӧвтӧ, но Костя оз нин пов.
Уберитчӧм бӧрын сійӧ пуксьӧ крӧвать вылӧ да часі вылӧ видзӧдлывлӧмӧн виччысьӧ Ефим Кондратьевичӧс.
Тӧвныр маятниксӧ гартӧма чепас, часі сувтӧма, и он тӧд, уна-ӧ нин кад мунӧма сэсянь.
А Ефим Кондратьевич век оз лок.
И мый позьӧ вӧчны ӧні ва вылын?
Юрӧ локтӧны сэтшӧм мӧвпъяс, мый Костялы лоӧ шуштӧм, сійӧ старайтчӧ не думайтны сы йылысь, но кымын старайтчӧ, сымын ёнджыка думайтсьӧ.
Первой гежӧдика, сэсся пыр ёнджыка заводитӧ барабанитны керка вылӧ, и ыджыд зэр шы тыртӧ керкасӧ.
Зэр войтъяс кучкалӧны стеклӧӧ, пасьмунӧны да ӧдйӧ-ӧдйӧ лэччӧны увлань.
Костя видзӧдӧ на вылӧ да жалитӧ, мый ӧні вой.
Вӧлі кӧ лун, позьӧ котӧртлыны Гремячӧй овраг дорӧ да кывзыны, гымалӧ-ӧ сійӧ либӧ прӧстӧ сідз, йӧз сёрнияс...
Ӧдзӧс воссьӧ, зэр койыштӧ порог вомӧн, и зэр сорӧн пырӧ Ефим Кондратьевич.
Ӧдзӧс пӧдлалӧм бӧрын сійӧ матыстчӧ пызан дорӧ.
Чургӧдчӧм плащ кузя визувтӧ ва, но Ефим Кондратьевич мыйлакӧ оз пӧрччы сійӧс, а сідзи и пуксьӧ улӧс вылӧ да надзӧник пуктӧ кияссӧ пызан вылӧ.
— Он узь? — юаліс сійӧ.
— Ог, — довкнитіс Костя.
Сійӧ ӧдйӧ лэччӧ крӧвать вывсьыс, мед висьтавны, кыдзи сійӧ садьмис, кыдзи тӧв жугӧдіс стеклӧ да гырничьяс, но дядьлӧн кияс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын друг тшӧкмунӧ.
Шуйга чуньясыс сылӧн кажитчисны кызджыкӧн веськыдсьыс.
Пыктӧм, дойяса, киыс повзьӧдчысь лӧз чутӧн куйлӧ пызандӧра вылын.
Дядьлӧн чужӧмыс едждӧдӧма, лолалӧ сійӧ сувталӧмӧн да сьӧкыда, быттьӧ дыр котӧртӧма гӧра паныд.
— Керйӧн лязӧдіс, — шуӧ Ефим Кондратьевич Костялысь повзьӧмсӧ казялӧм бӧрын. — Вылын, кӧнкӧ, пур жугӧдӧма, мый ли, — став фарватер пасьталаыс повзьӧм чаньяс моз керъяс лэбӧны.
Кажитчӧ, ставсӧ нин нуӧма...
Кӧртавны эськӧ.
Костя кватитӧ кичышкӧд.
— Кӧтӧд ваӧн.
Ва кичышкӧдысь кыз жгут гартчӧ ки гӧгӧр.
Мед кӧртӧд эз усь, Костя гартӧ сійӧс кӧвйӧн.
— Лёк, вокӧ, делӧыд, — гартӧм ки вылас видзӧдігтыр, шуӧ Ефим Кондратьевич.
— Нинӧм, бурдас! — Костя старайтчӧ сёрнитны кыдз позьӧ увереннӧя да бодрӧя.
— Ме ог ки йылысь, киыд бурдас...
Бакан кусі.
Из гӧра дорын, Чӧрт пинь дорын...
То ли тӧв, то ли кер...
Бакан самӧй визувинас сулалӧ — найӧ, небось, буретш сэті вартӧдісны.
Колӧкӧ, и дзикӧдз местасьыс нетшыштісны...
— Сідзкӧ, колӧ... — заводитлӧ да оз помав Костя.
Дерт, колӧ ӧзтыны, но кыдз тайӧс вӧчан?
Татшӧм пемыднад баржа он аддзы, не сӧмын бакан.
А сійӧ кӧ весиг абу — сэк мый?
И кыдзи сы дорӧдз воӧдчыны?
Дядьӧ ӧти кинас абу сынысь, а Костя...
Сійӧ думыштӧ ызгысь гыа ва йылысь, коді лёкысь кучкалӧ гыяссӧ берегӧ, да пытшкӧсас прӧйдитӧ йирмӧг, быттьӧ сійӧ лои нин тайӧ гыяс пӧвстас.
— А котӧртлыны кӧ сиктӧ, корны кодӧскӧ?
Ефим Кондратьевич бергӧдчӧ ӧшиньлань, кытчӧ кучкалӧ то еджговруд, то кельыдлӧз ва поток.
— Он, — шуӧ сійӧ, — ӧні овраг вомӧн он вудж.
А кытшовтны — ылын, кадыс абу... — Сійӧ кыскӧ часі, видзӧдлӧ сы вылӧ да гораа клопкӧ вевтсӧ: — Куим час мысти должен мунны скорӧй пароход Херсонӧ.
— Да ӧмӧй татшӧм поводдянас...
— Сійӧ капитанлӧн делӧ — мунны либӧ не мунны.
Сійӧ менсьым оз юав.
Менам удж, мед баканъяс ӧзйисны...
А сійӧ со кусі!.. — Ефим Кондратьевичлӧн банбокас черлыясыс вӧрзьылӧны да кынмӧны скӧр мылькъясӧн.
Тадзи пукалӧны найӧ, ыджыд да ичӧт, видзӧдӧны ӧшиньысь зэрлысь визувтӧмсӧ да думайтӧны ӧти и сійӧ жӧ тор йылысь.
Визувтысь, резсьысь ва пыр Костялы тыдалӧ ыджыд еджыд пароход, коді осторожнӧя, быттьӧ кималасӧн, мунӧ ызгысь ю кузя.
Пассажиръяс спокойнӧя узьӧны, а командаыс ставнас дзоргӧ пемыдас, корсьӧны бакан.
Би оз тыдав, сідзкӧ, сійӧс прӧйдитісны нин.
Ставныс кокньыда лолыштӧны, вахтеннӧй ыргӧн труба пыр сетӧ команда машинаӧ ӧддзӧдны ӧдсӧ.
Пароход катласигтырйи ӧддзӧдӧ ӧдсӧ, и друг, зильгӧмӧн да грымгӧмӧн, ставыс лэбӧ палуба вылысь, жугалӧм пыдӧсӧ пырӧ вижӧдӧм, нильӧг скала, ызгӧ ва, кодӧс он сувтӧд и он бӧр качайт.
Кусӧ би, горзӧны койка вылысь шыбитӧм пассажиръяс, и водзӧ заводитчӧ сэтшӧм страшнӧйтор, мый Костя муртса оз чеччышт местасьыс, мед кытчӧкӧ котӧртны, корны отсӧг вылӧ...
Но котӧртны некытчӧ, горзӧм некод оз кыв.
Кымын бура Костя гӧгӧрвоӧ тайӧс, сымын сылы лоӧ страшнӧйджык, и сійӧ пыр частӧджык видзӧдлывлӧ дядь вылас.
Ефим Кондратьевич дугдывтӧг видзӧдӧ ӧшиньӧ.
Плеш вылас да вомдорас чукыръясыс сылӧн лоины джуджыдджыкӧсь да яснӧйджыкӧсь.
Сійӧ сувтӧ да ньӧжйӧник босьтӧ шуйга кисӧ пызан вылысь.
— Ковмас тэныд отсыштны, Константин, — шуӧ сійӧ да испытайтан синмӧн видзӧдлӧ Костя вылӧ.
— А кыдз нӧ...
Дерт! — дасьпырысь чеччыштӧ Костя.
Чуланысь найӧ вайӧны кык гӧрд пӧнар, лӧсьӧдӧны да ӧзтӧны найӧс.
— Пасьтась шоныдджыка.
— Да ме ог кынмы... — кӧсйылӧ ӧткажитчыны Костя, но, дядьлысь скӧра видзӧдлӧмсӧ паныдалӧм бӧрын, кӧмалӧ гачсӧ да пасьталӧ курткасӧ.
Ефим Кондратьевич сетӧ сылы парусинаысь вурӧм пробкӧвӧй пояс, и Костя кӧрталӧ сійӧс морӧс бердас.
Пояс сылы ыджыд, пробкӧвӧй брусокъясыс пыксьӧны Костялы киняулас, и кияссӧ сылы лоӧ кутны паськӧдӧмӧн.
Дядьыс босьтӧ помас петляа кыз гез мӧтӧк да вӧсньыдджык гез, Костя босьтӧ пӧнаръяс, и найӧ мунӧны кӧшысь моз кисьтысь зэр пыр ю дорӧ.
Пыжыслӧн коймӧд пайыс тырӧма ваӧн, но сійӧс век на шатлӧдлӧ да шыблалӧ.
Костя кӧшӧн койӧ васӧ саяс, дядьыс лӧсьӧдӧ да кӧрталӧ нырас пӧнаръяссӧ, пуклӧс улӧ сюйӧ багыр.
— Ме кыска гезйӧд, а тэ кутан веськӧдлыны.
Метраӧн-джынйӧн кымын берегсяньыс, мед сӧмын берегас эз зурась.
Кужан?
— Дерт.
— А он пов?
— Мыйысь повны?!
Дядьыс кӧрталӧ Костяӧс вӧсни гезйӧн, помсӧ сылысь кӧрталӧ аслыс коскас.
Кызсӧ сійӧ Костя отсӧгӧн кӧрталӧ пыж нырса скӧбаӧ, петлясӧ сюйӧ пельпом вомӧныс.
— Но, кутчысь, Константин! — чорыда, но тӧждысяна гӧлӧсӧн шуӧ Ефим Кондратьевич.
— Ладнӧ, мый сэні!...
Ефим Кондратьевич лэдзӧ пыж нырсӧ, и пыр жӧ сійӧ вошӧ ызгысь гы чукӧрӧ да зэр пытшкӧ.
Костялӧн став збойлуныс друг вошӧ.
Пуклӧсӧ кутчысьӧмӧн сійӧ повзьӧмӧн видзӧдӧ, кыдзи вошӧ дядьыс, берег да кольӧ сӧмын кӧтасьӧм, нильӧг пыж, кодӧс кучкалӧны да шыблалӧны гыяс.
Сійӧ тӧдӧ, мый дядьыс матын, мый колӧ босьтны пелысъяс да сынны, но оз вермы нетшыштны кияссӧ пуклӧсысь — сылы кажитчӧ, мый сійӧс пыр жӧ тӧлӧдас, шыбитас катласьысь пыж вылысь кӧдзыд сьӧд ва пытшкӧ.
— Гӧтов? — кыліс пемыд зэр пытшсянь.
Костя босьтӧ кияссӧ пуклӧсысь да кутчысьӧ пелысӧ:
— Гӧтов!
Пыж сӧрвитчӧ, чукльӧдлӧ нырнас, и сы серти, кыдзи кутісны кучкавны гыяс кыпӧдчӧм пыж нырӧ, Костя гӧгӧрвоӧ, мый сійӧ мӧдӧдчис ва паныд.
Чардбияс югдӧдлӧны гымалысь небесасӧ да зэр пырыс тыдалӧ дядьлӧн гӧрбыльтчӧм фигураыс.
Сійӧ зэв матын, кызь метра сайын, и Костя дзикӧдз воӧ ас садяс.
Мыйкӧ кӧ лоӧ, сійӧ любӧй кадӧ вермас бергӧдны пыжсӧ, и сійӧ сатшкысяс берегӧ.
И дядьлӧн коскас гез помыс, кодӧн кӧрталӧма Костяӧс.
Медбӧрын, позьӧ эськӧ и гезтӧг, а то и спасательнӧй круг и гез...
Тайӧ вывті нин уна.
Но кыдз сӧмын ён тӧв заводитас шыблӧдлыны пыжсӧ ёнджыка, Костя пелысъясысь лэдзчысьтӧг топӧдлӧ гырддзасӧ бокас, медым видлыны сійӧс гартыштысь гезсӧ.
Тадз коли бура уна кад.
Костя оз тӧд уна-ӧ, и сылы некор та йылысь думайтны.
Вӧлӧмкӧ, пыж кыскыны гезйӧн абу зэв прӧстӧ.
Сійӧ кыкысь нин сатшкысьліс берегӧ, но дядь матыстчыліс да кыв шутӧг йӧткыштліс сійӧс.
Зэр лӧньыштӧ, и буситысь ру пыр позьӧ нин омӧлика торйӧдны берегсӧ.
Костя сэтшӧм сюся видзӧдӧ берегӧ да уджалӧ пелысъясӧн, мый дзикӧдз вунӧдӧ полӧм йылысь, и полӧм вошӧ.
Пыжсӧ друг бергӧдӧ да вайӧдӧ берегас.
— Ставыс, чеччы! — шуӧ Ефим Кондратьевич.
— Да кыдз нӧ ті?
Ті ӧмӧй асьныд?.. — корӧмӧн протестуйтӧ Костя, но дядьыс чӧв олӧ, и сійӧ петӧ берегӧ.
Дядьыс сетӧ Костялы ассьыс дождевиксӧ, гезъяс, пуктӧ матӧджык ас дорас багырсӧ да босьтӧ пелыс:
— Йӧткышт.
И мун гортӧ.
Кокъяс паськалӧны кӧтасьӧм сёйын, но Костя йӧткыштӧ пыжсӧ.
Сійӧ аддзӧ, кыдзи бӧжалан пелыс помсӧ шуйга гырддза улас сюйӧмӧн, дядь зіля сынӧ веськыднас, пыж бергӧдчӧ, вошӧ пемыдас, да регыд ни дядь, ни пыжыс эз кутны тыдавны, сӧмын помся йӧктӧны пемыдас кӧрталӧм пӧнаръяслӧн гӧрд биясыс.
Тӧлыс пырӧ ва курткаӧд, гач сибдіс кок гӧгӧр, Костялы кӧдзыд, но сійӧ оз мун, видзӧдӧ би бӧрся да думайтӧ: местаас баканыс али абу?
Дядь кывтӧ сэтчӧ, визув вылӧ надейтчӧмӧн, коді должен нуны пыжсӧ Из гӧралань.
А удайтчас-ӧ дядьлы воны сійӧ местаас?
Тайӧ ӧд абу лунын, кор тыдалӧны берегъяс, мукӧд баканъяс да позьӧ ориентируйтчыны.
Ӧні сэні нинӧм оз тыдав, ызгысь быгъя ваысь кындзи.
Бияс ӧдйӧ ылыстчӧны, ӧтлаасьӧны ӧтиӧ, сэсся и сійӧ вошӧ.
Костя чеччыштӧ мыльк вылӧ — би бара тыдовтчӧ, вӧрыштӧ, быттьӧ сійӧс пӧлялӧны, и сы бӧрын ӧдйӧ заводитӧ мунны веськыдвыв, ва бӧр.
Костя котӧртӧ берегӧд, крукасьлӧ, вильдалӧ сёй вывті, усьлӧ, но, дойсӧ кывтӧг, пыр жӧ чеччӧ да котӧртӧ водзӧ, мед не воштыны гы вылын чеччалысь бисӧ.
Сійӧ пыр ёнджыка и ёнджыка матысмӧ береглань, виччысьтӧг пыж лоӧ зэв матын да сувтӧ берег дорын.
Костя кватитӧ пыж нырысь гезсӧ, кутӧ, мед пыжсӧ эз ну.
Ефим Кондратьевич пукалӧ шӧр пуклӧс вылын, юрсӧ кияс вылас лэдзӧмӧн;
Костялы весиг гыяс шум пыр кылӧ, кутшӧм сьӧкыда да кашкиг сійӧ лолалӧ.
Шойччыштӧм бӧрын дядьыс чеччӧ да аддзӧ Костяӧс:
— Абу...
Абу баканыс либӧ ог аддзы — чӧрт сійӧс тӧдӧ...
Бур, мый тэ кольччин.
Бара ковмас кыскыны пыжсӧ вывлань...
Костя бара босьтӧ пелыс, пуксьӧ бӧжас, дядьыс доддясьӧ гезйӧн, и найӧ бара нуӧдӧны пыжсӧ берег пӧлӧн сійӧ местаас, кысянь, Ефим Кондратьевич расчёт серти, визулыс должен нуны пыжсӧ Чӧрт пиньса бакан вылӧ.
Оз нин зэр, тӧв неуна лӧньыштӧ, сӧмын гыяс важмозыс катлӧдлӧны да шыблӧдлӧны пыжсӧ, но Костя оз нин пов.
Сылы некор думайтны сьӧд гызьӧм ва йылысь, джуджда да опасность йылысь — сійӧ мыйвынсьыс нуӧдӧ пыжсӧ сідз, мед дядьлы вӧлі кокньыд да эз ковмы сувтавны.
Важмозыс гымалӧ гым, небеса помъяссӧ вевттьывлӧны вожа би пуяс, кодъяс югдӧдлӧны сьӧкыда восьлалысь Ефим Кондратьевичӧс.
Медбӧрын, Ефим Кондратьевич кыскыштӧ пыжсӧ береглань да пуксьӧ пыж ныр вылӧ — шойччыштны.
Костя матыстчӧ матӧ сы дорӧ да, аслыс вериттӧг да надейтчытӧг, заводитӧ пӧся убеждайтны:
— Ефим дядь, босьт менӧ!..
Тіянлы ӧд сьӧкыд...
Позьӧ ӧмӧй ӧти кинад?
А ме отсала...
Но, кӧть неуна, а отсала.
Думайтанныд ме пола?
Ме ньӧти ог пов!
Тіянлы жӧ колӧ сынны и видзӧдны...
И ми аддзам!...
А, Ефим дядь?
Босьтӧй, а?
Ефим дядь нинӧм оз шу да ӧткажитігмоз довкйӧдлӧ юрсӧ.
Костя заводитӧ вӧзйысьны ещӧ пӧсьджыка.
— Ті думайтанныд, ме кута повны?
Да ме тані ӧтнам ёнджыка пола!
А ме тэкӧд ог пов...
И кыдз нӧ ті сэні ӧти кинад?
И бара он аддзӧй, а регыд пароход...
А, дядьӧ?
Ме жӧ ӧні ён, ме ӧд бура сына!..
— А мый миянлы тэнад мамыд шуас?
Мамӧ?
Костя тайӧс думыштігӧн весиг куньлӧ синъяссӧ.
Но, мам кӧ кывлас!..
Тайӧ ӧд абу Лёлькаӧс бантӧдыс нетшкӧм либӧ няйт киясӧн пызан сайӧ пуксьӧм.
— А сійӧ ӧд оз тӧдлы! — аддзӧ Костя ӧтвет.
— Но ог, ылӧдчыны ме ог кут, — вочавидзӧ Ефим Кондратьевич.
И дыр мыйкӧ думайтӧм бӧрын шуӧ: — Ладнӧ...
Кадыс этша, а ме ӧти киӧн бара верма не аддзыны.
Костя пуксьӧ сынны, Ефим Кондратьевич йӧткыштчӧ бӧжалан пелысӧн.
Визув кватитӧ пыжсӧ, дугдывтӧг катлӧдлӧ ӧти боксянь мӧдӧ, нырсяньыс да бӧжӧдзыс.
Сӧмын ӧні Костя заводитӧ гӧгӧрвоны, мый вылӧ сійӧ вӧзйысис.
Тайӧ ньӧти абу лӧнь гажа лунӧ спокойнӧй ю вылын сынӧмкӧд ӧткодь.
Пелысъяссӧ нетшкӧ, кучкалӧ гыӧн, найӧ то сыныштасны кушсӧ, то валекъясӧдз пыраласны ваӧ, ва валекъяс вильдалӧны, кыдзи ловъяяс, пессьӧны киясын, видзӧдӧны зургыны Костялы морӧсас, пидзӧсас, шыбитны пуклӧс вывсьыс да мынтӧдчыны вӧля вылӧ.
Пиньяссӧ мурч-курччӧмӧн Костя тышкасьӧ накӧд став вынсьыс, но вын бырӧ, сійӧ заводитӧ кашкыны, а гыяс пыр ыдждӧны, пелысъяс пыр ёнджыка нетшкысьӧны киясысь.
И кысянькӧ увсянь Костя кузя прӧйдитӧ йирмӧг кутны вермытӧм полӧмысь, мыджасьӧ лолыс да ставнас тушаыс кынмылӧ.
Нинӧм найӧ оз аддзыны и оз вӧчны!
Гыяс ыдждӧны, найӧ нетшкӧны пелысъяс, тыртӧны, пӧрӧдасны пыжсӧ, шыбитасны найӧс, дядьсӧ да Костяӧс, разнӧй бокӧ, кыскасны ызгысь ваті Чӧрт пинь дорӧ, ӧддзӧмвывсьыс швачкасны Из гӧраӧ да виасны да тыртасны вабергачын...
Колӧ ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, пока абу сёр, петны тайӧ скӧр ва ызганінсьыс.
Мыйвынсьыс Костя кучкалӧ ваӧ пыр частӧджык да ӧдйӧджык.
— Спокойнӧя, Костя!
Кутчысь! — швачкӧм да шутьлялӧм шыяс пыр кылӧ Ефим Кондратьевичлӧн гӧлӧсыс.
Костяӧс шымыртӧ скӧрлун да терпитны вермытӧм яндзим.
А кыдз нӧ настӧящӧй морякъясыс шторм дырйиыс?
Кутшӧм сыысь лоӧ моряк...
— Трус!
Трус! — пинь пырыс шӧпкӧдӧ сійӧ аслыс, да чужӧм кузяыс сылӧн зэр войтъяскӧд ӧтлаын визувтӧ скӧр синва.
Тайӧ синвасьыс кынмӧм прӧйдитӧ, и Костя кутӧ сынны рӧвнӧйджыка; пелысъяс оз нин тэрыба да тӧлктӧг кучкавны ваӧ и оз нин усьласьны киысь.
Аскӧдыс ноксигӧн, сійӧ эз аддзыв, кытчӧ и уна-ӧ найӧ кывтісны, и сёрӧн казялӧ, мый боксьыс гыясыс бырӧмаӧсь, а кучкалӧны нин пыж нырас.
Костя гӧгӧрвоӧ, мый дядьыс пыжсӧ бергӧдӧма ва паныдсӧ.
— Ёнджыка сын! — сетӧ гӧлӧс Ефим Кондратьевич.
Сійӧ сувтӧма пыж бӧжӧ Костялы мышкӧн, да, кор небесаыс югдылӧ чардышталігӧн, видзӧдӧ жугыля ызгысь ю вылӧ.
Костя сынӧ мыйвынсьыс.
Мед толькӧ нуас кытчӧ колӧ, мед сӧмын не прӧйдитны кыткӧ бакан боктіыс!
Мӧдысь татчӧ локны Костялӧн выныс оз тырмы...
Ефим Кондратьевич друг бергӧдчӧ да скӧра, кыдз кажитчӧ Костялы, горӧдӧ:
— Сын!
Ёнджыка сын!
Ачыс став вынсьыс паныдалӧ бӧжалан пелыснас васӧ веськыд боксяньыс да пыж бергӧдчӧ шуйгавыв.
Костя, пуклӧс вывсьыс чеччӧмӧн, пӧшти заводитлӧ усьны то водзӧ, то бӧрӧ, кылӧ, кыдзи кодкӧ дзик пельводзас киргӧ да сьӧкыда лолалӧ, и оз дӧгадайтчы, мый татшӧм сьӧкыда, шутьлялігтырсӧ лолалӧ сійӧ ачыс.
Дядьыс, пелыссӧ шыбитӧм бӧрын, кватитӧ багыр да шыбитӧ сійӧс шуйгаладорас, ваас.
— Шыбит пелысъястӧ!
Костя лэптӧ пелысъяссӧ, пыжсӧ гынас пӧрӧдӧ боквыв да пыр жӧ бергӧдӧ нырсӧ ва бӧр, но оз кылӧд.
— Сюри?
Сюри баканыд? — кашкигтырйи горзӧ Костя.
— Вай кошкасӧ!
Кут багырсӧ! — вочавидзӧм пыдди командуйтӧ Ефим Кондратьевич.
Костя кутчысьӧ багыр воропӧ, Ефим Кондратьевич тожӧ кутӧ сійӧс шуйга гырддзанас топӧдӧмӧн, а веськыднас шыбитӧ кошкасӧ.
Усьӧ сійӧ неудачнӧя, сійӧс бӧр кыскӧ, шыбитӧ выльысь.
Ӧні сійӧ крукасис мыйӧкӧ.
Ефим Кондратьевич лэдзӧ багырсӧ, кӧрталӧ кошкалысь гезсӧ скӧбаӧ, сэсся кӧрталӧ и багыр помсӧ.
Соснас ва чужӧмсӧ чышкӧм бӧрын сійӧ бергӧдчӧ Костялань да друг здоров кипас топыда топӧдлӧ сійӧс ас бердас:
— Аттьӧ, Константин!
Молодеч!
Радысла Костялӧн лолыс мытшасьліс, но пыр жӧ сылы усьӧ дум вылас, кыдзи повзьылӧм дырйиыс кучкаліс пелысъясӧн ваӧ, и сылы бара лои зэв яндзим.
— А ме нӧ мый...
Ме ӧмӧй... — яндысьӧмӧн шӧпкис сійӧ.
— Да, татшӧм уджысь миянлы медаль колӧ сетны...
Либӧ жӧ — вина стопка! — сералӧ Ефим Кондратьевич.
Костялы тожӧ лои гажа да нимкодь.
Да, збыльысь: тайӧ абу шутка — татшӧма зэригӧн, пемыдын аддзыны бушуйтчысь ызгысь ю вылысь баканлысь ичӧтик пу треугольник да матыстчыны сы дорӧ.
Дядь да Костя сэтшӧма радлӧны да сералӧны, мый оз казявлыны весиг выльысь зэрны заводитчӧмсӧ, ни пырыс ветлысь тӧвсӧ.
А сійӧ пыр ыдждӧ, нӧбӧдӧ еджыд зэр струяяссӧ, пырыс босьтӧ пыжын пукалысьяссӧ.
— Кӧні нӧ баканыс? — друг чуймӧмӧн юалӧ Костя.
— Сыын и делӧыс, — шуӧ Ефим Кондратьевич. — Абу баканыс, жугӧдӧма сійӧс.
Сӧмын крестовинаыс кольӧма.
Кыдз ме сійӧс аддзи, и ачым ог тӧд.
— А кыдзи нӧ?..
Кытчӧ ӧні пӧнарсӧ?
— Некытчӧ.
Ковмас миянлы аслыным бакан пыдди...
Тэ, кӧнкӧ, кынмин?
— Э-эг, — шуӧ Костя и сӧмын ӧні чувствуйтӧ, мый сылы, збыльысь, зэв кӧдзыд.
Дядь паськӧдӧ ассьыс курткасӧ да топӧдӧ Костяӧс асланьыс.
Сійӧ, кыдзи и Костя, дзикӧдз кӧтасьӧма, но сылӧн ыджыд, ён телӧысь локтӧ шоныд, и Костя ньӧжйӧник шоналӧ.
Ӧні, кор коли нин бӧрвылӧ гыяскӧд, тӧвкӧд, ловзьылӧм пелысъяскӧд сьӧкыд тыш, коді вӧтліс полӧмсӧ, кор вӧчны сэсся нинӧм эз коль, кольӧ сӧмын пукавны да виччысьны, пыжӧс качайтысь гыясыс бара кутӧны кажитчыны гажтӧмӧн, а тӧвлӧн пӧльтӧмыс — лёкӧн.
Пыж бокӧд койыштлӧны гыяс, киссьӧ зэр, пыж пыдӧсын радз вывті ветлӧны посньыдик гыяс.
Костя койӧ васӧ да бара пуксьӧ дядьыс дорӧ матӧджык — сыкӧд орччӧн сылы гажаджык.
— Куритны эськӧ, — шуӧ сійӧ.
Но куритны нинӧм: истӧг кӧтасьӧма, табак нильзьӧма, сибдалысь рок кодь лоӧма.
Ефим Кондратьевич нёнялӧ куш каллянсӧ, а Костя пуксьӧ сідзи, мед эськӧ лоны кыдз позьӧ ичӧтджыкӧн — пукавны ва паськӧмӧн ыджыд тӧв улын абу сэтшӧм гажа да лӧсьыд, кыдз котӧртны жар лунӧ зэр улын.
Тадзи найӧ пукалӧны да виччысьӧны час, мӧдӧс.
Зэрны дугдӧ, ньӧжйӧник ланьтӧ тӧв, сӧмын важмозыс ызгӧны гыяс да гӧгӧр сулалӧ сэтшӧм жӧ пемыд.
Важӧн нин прӧйдитіс сійӧ часыс, кор должен вӧлі мунны пароход, — пароход абу, но найӧ пукалӧны да виччысьӧны: Чӧрт пинь оз позь кольны видзтӧг.
И кымын дыр найӧ пукалӧны, сымын Костялы лоӧ гӧгӧрвоана, мый медся сьӧкыдыс — абу вуджӧм, бакан корсьӧм, а вот тайӧ кӧдзыд ва пытшкын вӧрзьӧдчывтӧг пукалӧмыс.
Но кутшӧм кӧть сьӧкыд эз вӧв, виччысьны колӧ.
Найӧ пукалӧны да виччысьӧны.
Костя быдногыс думайтӧ аслыс, кыдзи гыяссӧ ас водзас вӧтлігтыр, ю вылӧ югыд да музыка койиг, на дорті прӧйдитас лым кодь еджыд пароход, а найӧ, дядьыс да Костя, индасны сылы туйсӧ пӧнаръясӧн.
Но збыльвылас лои дзик мӧдног.
Катыдсянь кыліс кузя да кыза тутӧстӧм.
Ді сайсянь тыдовтчӧ джуджыд еджыд би, кыдз син, коді поткӧдӧ пемыдсӧ, а сэсся паськыд костӧн сувтӧдалӧм турунвиж да гӧрд бияс, а на костын муртса тыдалӧ пароходлӧн рудов вуджӧрыс.
Сійӧ локтӧ веськыда на вылӧ.
Костя мыйвынсьыс кутчысьӧ пуклӧсас, кынмӧмӧн виччысьӧ, кор тайӧ грӧмадаыс трачкӧдігтыр талялас ас улас пыжсӧ.
Дядьыс лэптӧ гӧрд пӧнарсӧ да кутӧ сійӧс нюжӧдӧм киас.
Недыр кежлӧ Костя синтӧммылӧ.
Сылы кажитчӧ, мый пароходыс лыйис на кузя — сэтшӧм синъёрана би югӧр усьӧ ва да пыж вылӧ.
Прожектор кусӧ, минута мында Костя ас гӧгӧрсьыс нинӧм оз вермы торйӧдны, а кор синмыс бӧр велалӧ, сійӧ аддзӧ сӧмын турунвиж рӧма бортӧвӧй бисӧ да вылысса еджыдсӧ.
Рудов грӧмадина матыстчӧ, но босьтӧ шуйгавыв, пыжсӧ кольӧ веськыд бок саяс.
Пос перилӧ вомӧн ӧшӧдчӧ морт, да мегафонӧн вежӧм гӧлӧсӧн юалӧ:
— Мый, нуӧма бакансӧ?
— Пурйӧн либӧ вужляӧн жугӧдӧма!
Нинӧм!
Ставыс бур! — ӧтвечайтӧ Ефим Кондратьевич.
Морт веськӧдчӧ, руд грӧмадина, машинанас гораа лолалігтыр, мунӧ на дінті, и регыд сӧмын ылыстчысь бияс да гыяс, кодъяс шыблӧдлісны пыжсӧ, висьталісны, мый пароход эз кажитчы, а действительнӧ муніс на дінті.
Костялы окота вӧлі горӧдны, висьтавны пароход вылын став кывтысьяслы сы йылысь, мый вӧчисны найӧ, Ефим дядьыс да Костя, кутшӧм найӧ геройяс.
Сійӧ водзвыв представитіс, кыдзи чукӧртчасны перилӧ дорӧ повзьӧм, шемӧсмӧм пассажиръяс, кыдзи кутасны видзӧдны сійӧ места вылас, кӧні Из гӧра весьтын качлӧ гыыс, да Костя вылӧ — радліг да аттьӧалігтырйи.
Но пассажиръяс спокойнӧя узьӧны да нинӧм оз тӧдны, а пос вылын вахтеннӧй, колӧкӧ, весиг и эз казявлы Костяӧс.
Кутіс югдыштны, тыдаліс паськыдджыка нин.
Вот муртса-муртса торъялыштӧмӧн тыдалӧны нин берег, ді.
Ӧні позьӧ кольны Из гӧра: регыд лоӧ дзик югыд и сійӧ оз нин ло сэтшӧм опаснӧйӧн.
Ефим Кондратьевич кусӧдӧ пӧнаръяс, мездӧ багырсӧ, кошкасӧ, и пыжӧс босьтӧ визулыс.
Бӧр мунігӧн Костя сынӧ увереннӧя да спокойнӧя: югыднад страшнӧйыс абу сэтшӧм страшнӧ.
Гортын Ефим Кондратьевич пыр жӧ ломтӧ пач, пуктӧ чайник да вайӧ вина бутылка.
— Пӧрччысь! — командуйтӧ сійӧ.
— Да ме жӧ...
Меным абу нин кӧдзыд.
Ме закалённӧй нин, — оз сетчы Костя.
— Но, закалитчин кӧ, сэки абуджык нин опаснӧ.
Пӧрччысь!
Костя пӧрччысьӧ.
Ефим Кондратьевич кисьтӧ ки вылас вина да заводитӧ зыравны Костяӧс.
Сылӧн киыс чорыд — Костялӧн куыс сразу гӧрдӧдӧ да заводитӧ сотчыны, кыдз быттьӧ мыйӧнкӧ сотӧма.
— Тырмас!
Да тырмас нин, Ефим дядь, меным жар нин, — корӧ Костя.
Но дядь век зыралӧ, сэсся гартӧ Костяӧс тулуп пытшкӧ.
Кольӧм винасӧ юӧ ачыс да пызан вылӧ пуктӧ пуысь чайник.
Найӧ сёйӧны сьӧд сола нянь, юӧны чорыд сук чай.
И Костялы кажитчӧ, мый водзын нинӧм эз сёйлы ни юлы таысь чӧскыдсӧ.
Кучикыс сотчӧ, став туша кузяыс разалӧ шоныд, пӧсялӧмсьыс чужӧмыс заводитӧ югъявны.
Сійӧ выльысь заводитӧ висьтавны сы йылысь, кыдзи гымалӧмӧн зэрмис, кыдзи сійӧ повзис, и ӧні сылы ньӧти абу яндзим тайӧ висьталӧмсьыс.
Колӧкӧ сы вӧсна, мый повзьӧм повзьӧмӧн, а век жӧ сійӧ вӧчис ставсӧ, мый вӧлі колӧ...
Ефим Кондратьевич куритӧ ассьыс каллянсӧ, кывзӧ Костяӧс да ошкана копрӧдлӧ юрсӧ.
А сэсся, кор Костя кутӧ сӧрны, а юрыс пӧрны пызан вылӧ, сійӧ ньӧжйӧник босьтӧ сійӧс моздорас, водтӧдӧ вольпасьӧ да шебралӧ.
— Да ме ньӧти на ог кӧсйы узьны!
Ме весиг и ог унмовсьы... — кывзысьтӧм кывсӧ муртса вӧрӧдіг оз сетчы Костя да пыр жӧ сэки унмовсьӧ.
Ефим Кондратьевич кусӧдӧ лампасӧ, пасьтасьӧ да мунӧ.
МИ АДДЗЫСЬЛАМ НА
Костя узьӧ дыр, вӧтасьтӧг да нинӧм кывлытӧг.
Комнататі кыссьысь шонді югӧр матыстчӧ сы чужӧм дорӧ, Костя читкырасьӧ, чукрасьӧ — и садьмӧ.
Керкаын уберитӧма, джодж мыськӧма.
Ӧшинь сайын ордйысьӧмӧн чирксӧны чиркъяс, горзӧны джыджъяс.
Костя петӧ керкаысь.
Гез йылын косьмӧны сылӧн гач да куртка, Нюра вадорын мыйкӧ пожъялӧ.
Костя мунӧ сы дорӧ.
Сылӧн тушаыс пыр на кажитчӧ сьӧкыдӧн войся сьӧкыд удж бӧрын, чуньяс куран кодьӧсь, найӧс сьӧкыд веськӧдны да кусыньтны.
Кипыдӧсас польтчӧмаӧсь гадьяс, гирснитчӧм кучикыс зӧлитӧ.
Костялы лӧсьыд кывны мускулъяслысь мудзӧмсӧ да кипыдӧслысь сотчӧмсӧ.
Вадор мыськӧма да идралӧма зэрӧн.
Ещӧ вежӧнджык кажитчӧ видзвывса кузь турун, пашкыраджыкӧсь кустъяс да тальник, мичаджык небесаыс да кельыдлӧзджык юлӧн котӧртан туйыс.
Некор на тайӧ эз кажитчыв татшӧм мичаӧн да гажаӧн, некор на татшӧм лӧсьыд да гажа эз вӧвлы Костялы.
Мыйла?
Костя та йылысь оз думайт.
Сылы прӧстӧ гажа да кӧсйыссьӧ вӧчны сідз, мед лои ещӧ на гажаджык.
Сійӧ ӧддзӧдчӧ да ӧдвывсьыс суныштӧ Нюра дінті ваӧ.
Нюра шатовтчӧ да муртса оз усь ваас.
— Ой, кутшӧма тэ гирсйыссьӧмыд!
И лӧзъяс!
Вот и вот, — сочувствуйтӧмӧн да радлӧмӧн шуалӧ сійӧ, кор Костя петӧ берегӧ.
Нюра ставсӧ нин тӧдмалӧма батьсяньыс, но кӧсйӧ тӧдмавны подробнӧйджыка, да тэрмӧдлӧ Костяӧс: — Но, висьтав нин!
Тэ батькӧд ветлін пыжӧн?
Да?
Страшнӧ вӧлі?
Меным — зэв!
Сэтшӧма гымаліс, сэтшӧма гымаліс.
А чардбиясыс сідзи тэныд и метитӧны!
Збыль ӧд?
Ме кӧсйи гортӧ, но баб эз лэдз.
А то эськӧ ме тіянкӧд тшӧтш...
Да и овраг вомӧн не вуджны.
Весиг асывнас сьӧкыд вӧлі вуджнысӧ — сідзи и бергӧдлӧ, сідзи и бергӧдлӧ!
Батьӧ менӧ сьылі вылас босьтӧмӧн вуджӧдіс.
— А кӧні Ефим дядь?
— Бакан сувтӧдӧ.
Сійӧ асывнас локтіс сиктӧ.
Кӧтасьӧма, дзоньнас сёйӧсь: овраг вомӧн вуджӧма...
Сэсся колхозса председатель сетіс кык мортӧс, вот найӧ и сувтӧдӧны ӧні бакансӧ...
Но, мый нӧ тэ чӧв олан?
Висьтав.
Костя висьталӧ, но висьталігӧн артмӧ оз сэтшӧм страшнӧ да сьӧкыд, кыдзи вӧлі збыльвылас.
Нюра шензьӧ да ачыс отсалӧ, нокайтӧ сылы, но тайӧ сӧмын Костяӧс заставитӧ висьтавны ещӧ скупджыка да косджыка.
И мый торъясӧ висьтавны?
Ставсӧ вӧчис дядьыс, а сійӧ сӧмын отсаліс сынны да койны васӧ.
Но, муніс гымалігӧн, но вӧлі страшнӧ.
Вот и ставыс.
Кутшӧм нӧ тані геройство?
Важнӧ, мый пароходыс бура прӧйдитіс Из гӧрасӧ да муніс водзӧ, Каховкаӧ, кӧні сылӧн мамыс да уна-уна мукӧд йӧз кутасны стрӧитны гидроузел.
Позьӧ ӧмӧй налы задерживайтчыны?
Тайӧ жӧ ыджыд стройка!..
Сёрӧнджык локтӧны Миша да Тимофей.
Шонді сотӧ сэтшӧм жӧ ёна, кыдзи и гымавтӧдзыс.
Челядь бергалӧны доналӧм лыа вылын рушку вывсяньыс мыш вылас, мыш вывсяньыс рушку вылас.
Миша да Тимофей юасьӧны.
Костялы выльысь висьтавны абу окота, да сійӧ дышиника шуӧ:
— Войнас Из гӧра вылысь бакан нетшыштӧма.
Ме дядьлы отсаси.
Сы пыдди висьтавлӧ Нюра, да висьталӧ сэтшӧм кыпыда да страшнӧй подробностьясӧн, мый Костя сӧмын чукыртчылӧ да довкнитлӧ юрнас.
Миша да Тимофей уважайтӧмӧн видзӧдӧны сылӧн лӧз дойяс вылӧ.
Костя веськодя шутьлялӧ — сійӧ наслаждайтчӧ славаӧн.
Регыд Миша да Тимофей мунӧны асланыс удж дорӧ.
Но, мый нӧ, сылӧн тожӧ эм аслас!
Костя котӧртӧ береглань матыстчысь Ефим Кондратьевичлы паныд.
— Садьмин, герой? — нюмъялӧ Ефим Кондратьевич. — Но кыдзи, он кыз?
— Ог...
А тіян киыд оз вись?
Мый нӧ ті менӧ эн босьтӧй?
— Мӧдысь босьта.
Меным зонъяс — аттьӧ налы — отсалісны.
А киыд нинӧм, ньӧжйӧник прӧйдитас...
Костя отсалӧ нуны пелысъяс, инструмент да сідзи рытӧдзыс оз вешйыв сы дінысь.
А рытнас, кор дядьыс мӧдӧдчис кытшовтны баканъяссӧ, Костя кыв шутӧг мунӧ сыкӧд.
Ефим Кондратьевичлӧн кисьыс пыкӧсыс ямӧма нин, но сынны сылы сьӧкыд на, и Костя сьӧлӧмсяньыс отсасьӧ.
Узьӧ сійӧ крепыда, но кывзысьӧмӧн, да югдігас, кор бара колӧ мунны баканъяс дорӧ, сійӧ чеччыштӧ вольпась вывсьыс, кӧть дядьыс и старайтчӧ мунны кыдз позьӧ лӧньджыка.
— Тэ кытчӧ?
— Тіянкӧд.
— Узь, узь вай!
Тэныд узьны колӧ.
— Ог, ме муна! — упрямӧя шуӧ Костя да сэтшӧм нораа видзӧдӧ дядь вылас, мый сійӧ сэсся оз нин ӧткажит, и найӧ мунӧны ӧтлаын.
Тайӧ повторяйтчӧ лунысь лунӧ.
Нинӧмтор водзӧ эз лолы, но Костялы оз нин кажитчы сэтшӧм гажтӧмӧн ӧзтавны да кусӧдавны ю вылысь бияс, лоны ювывса стӧрӧжӧн.
Вернӧйджыка кӧ, сійӧ чувствуйтӧ асьсӧ оз стӧрӧжӧн, а кӧзяинӧн.
Некор да нинӧм сылы эз вайлы сы мында удовольствие да радлун, кыдзи бакан дорӧ тайӧ ветлӧмъясыс!
Костя оз гӧгӧрво, мыйла тайӧ тадзи, да, збыльысь кӧ шуны, и эз думыштлы на та йылысь.
Сӧмын бӧрас, сёрӧнджык, сійӧ гӧгӧрвоас, мый водзыннас сійӧ вӧчис сӧмын аслыс, ӧні жӧ — мукӧдлы, а настӧящӧй радлун мортлы вайӧ сӧмын сэтшӧм удж, коді колӧ да пӧлезнӧй мукӧд йӧзлы.
Телеграммаяс, кӧть эськӧ найӧс ёна виччысян, век мыйлакӧ воӧны тӧдлытӧг.
Вот тадзи жӧ друг воӧ телеграмма и мамсяньыс: сійӧ Киевын нин, и Костяӧс корӧ бӧр.
Костя радуйтчӧ да шогӧ усьӧ: сылы окота аддзывны мамсӧ, вернӧй друг Фёдорӧс, соседъяслысь челядьсӧ да весиг Лёлькаӧс, но сылы абу окота мунны татысь.
Но мунны колӧ.
Нёльӧн найӧ кытшовтӧны став кулигаяссӧ, притокъяссӧ, купайтчӧны, суналӧны пеляныс дзунӧдтӧдз, но сёрнитӧны этша.
Торйӧдчыны налы жаль.
Миша корӧ Костяӧс волыны выльысь; ветлыны Киевӧ да бӧр локны.
— Но сійӧ ӧмӧй локтас? — нюжӧдӧ Тимофей.
Сылӧн ыджыд, век кыпыд да мелі чужӧмыс ӧні вӧлі жугыль да шог.
— А тӧданныд, зонкаяс?
Ми аддзысьлам на! — шуӧ Нюра. — Мый, асьным кӧ ми ветлам?
А? Вот босьтам да и волам!
Да?
— И збыль! — шуӧ Костя. — Вот сэки лоӧ!
Ме тіянлы дзик ставсӧ петкӧдла.
— Но, сідз миянӧс и лэдзасны — оз верит Тимофей.
Ставныс гӧгӧрвоӧны, мый тайӧ збыльысь абу зэв прӧстӧ, да ёнджыка на жугыльмӧны.
Прӧщайтчигӧн Тимофей вайӧ Костялы яблӧк тыра ичӧтик мешӧк.
— Водз воысь, мичуринскӧйяс, — гордӧя шуӧ сійӧ. — Тэ меным сӧмын кӧйдыссӧ бӧр ысты.
И Костя гӧгӧрвоӧ, мый прӧстӧйджык, таысь бурджык пӧдарки оз вермы лоны.
Нюра тэчӧ Костялы сумкаас пирожкияс, кодъясӧс сійӧ пӧжаліс ачыс, а дядьыс сылы сетӧ ной вылӧ сибдӧдӧм «крабӧс», кодӧс позьӧ вурны фуражкаӧ либӧ прӧстӧ ӧшӧдны пызан весьтӧ.
Мишалы сетны нинӧм.
Сылы эз ло лӧсьыд та вӧсна, сэсся думыштӧ, кыдзи пасйыны Костялысь мунӧмсӧ.
Миша чукӧртӧ кос лыс да, кор Ефим Кондратьевич пуксьӧдӧ Костяӧс пыж вывсянь пароход вылӧ (тайӧ бара «Ашхабад»), ӧзтӧ бипур.
Тшын веськыд столбӧн кайӧ небесалань, быттьӧ вешка сылӧн кельыдлӧз пыдӧсас.
— Мый нӧ тэ жугыльмин, моряк? — шуӧ Костялы важся тӧдсаыс, пыр гажа помощник. — Аддзан, кыдзи тэнӧ колльӧдӧны.
Тані радуйтчыны колӧ.
— А-а, — муртса кывмӧн шуӧ Костя да водзӧ нинӧм шуны оз вермы.
Перилӧӧ кутчысьӧмӧн сійӧ видзӧдӧ ылыстчысь берег вылӧ.
Бипур бокын сулалӧ Ефим Кондратьевич, сыкӧд орччӧн тыдалӧ ичӧтик рыжӧй би — Нюралӧн юрсиыс.
Костя кутчысьӧ мыйвынсьыс, но сылы тайӧ зэв сьӧкыд.
Сійӧ велаліс на дорӧ да кутіс радейтны найӧс.
Костя душаысь кутшӧмкӧ юкӧн коли татчӧ.
И, кыдз быттьӧ та йылысь казьтыліг да прӧщайтчиг, качайтчыштӧ да копрасьӧ Из гӧравывса гӧрд бакан.
Но шогсьӧ Костя регыд.
Саялӧ чукыль сайӧ Ефим Кондратьевичлӧн керкаыс, разалӧ вылын Миша бипурысь кайысь тшыныс, и паныд свежӧй тӧвкӧд ӧтлаын Костяӧс шымыртӧны выль чувствояс, локтӧны выль думъяс.
Кыдз сэні мам?
Уна сійӧ, колӧ чайтны, аддзыліс да тӧдмаліс Каховка йылысь!
Ӧні сійӧ Костяысь оз мын, пока оз тӧдмав ставсӧ — ставсӧ гидроузел йылысь — геологъяс йылысь, строительяс йылысь, кар йылысь...
Колӧкӧ, мунас кӧ сійӧ выльысь, босьтас аскӧдыс и сійӧс?
Вот лоӧ сэк мый висьтавлыны ёртъясыслы!
Шуам, сылы и ӧні эм мый висьтавны.
Витӧд «Б» акнитас, кор аддзасны Костяӧс — сійӧ гожъялӧмсьыс дзик сьӧд, а синкымыс лоӧма еджыд-еджыд, быттьӧ кудельысь.
А мускулъясыс?
Сійӧ ещӧ ӧтчыд прӧверитӧ — кусыньтӧ кисӧ да видлӧ бицепслысь чорыд мыльксӧ.
Мускулъяс — кутшӧм колӧны!
Жаль сӧмын, мый сентябрь первой лунӧдз зэв на ылын.
Медводз колӧ тӧдмавны Досфлот йылысь.
Колӧкӧ, Костяӧс примитасны нин сэтчӧ?
Штурманӧн сійӧ дыр на оз ло, но колӧ жӧ гӧтӧвитчыны.
А мыйта сэтчӧдз ковмас тӧдмавны да аддзывны!
Регыдджык эськӧ заводитны нин тайӧс ставсӧ, регыдджык нин эськӧ мед Киев, школа да ставыс — ставыс, мый виччысьӧ сійӧс водзын!..
Водзӧ лоӧм йылысь думайтӧмсьыс волнуйтчиг Костя заводитӧ педзны ас местаас, сэсся котӧртӧ вылыс палуба вывті нырас, быттьӧ тайӧн кӧсйӧ матыстны аслас думъяслысь збыльмӧмсӧ, матыстны Киевсӧ, школасӧ, гортсӧ — ставсӧ, мый виччысьӧ сэні Костяӧс.
Бара кывтӧны на бокті быдмӧгӧн тырӧм ыркыд берегъяс, пӧсь зарни лыаяс, и котӧртӧ-котӧртӧ Костялы паныд югъялысь ва веркӧс, кельыдлӧз туй, коді ӧні кажитчӧ нин сылы прӧстӧйӧн да кокньыдӧн, но та вӧсна лоӧ ещӧ на мичаджыкӧн.
{Богданов Н. В. (комиӧдіс Панюкова Л. В.) @ Бур пословица @ висьт @ Николай Богданов. Повтӧмъяс да кужысьяс йылысь @ 1954 @ Лб. 5-12.}
БУР ПОСЛОВИЦА
Войнаӧдз Афанасий Жнивин плӧтничайтліс да кыйсис.
Стрӧитліс керкаяс.
Кужис вӧчавны и табуреткаяс и пызанъяс.
Кор пилитчис, стружитчис либӧ тувъясис, радейтіс шутитны.
Кӧрт тувйыс кӧ нюкыльтчас, сійӧс веськӧдас, чорыдджыка тувъялас мӧлӧтӧн да содтас:
— Эн упрямитчы, пыр веськыда!
И кыйсигӧн радейтліс сёрнитны ачыс аскӧдыс.
Оз кӧ инмы тарлы, шуас:
— Абу сійӧ лыйсьысь, коді лыйсьӧ, а сійӧ, кодлӧн бура инмӧ!
Белофиннъяскӧд война дырйи Афанасий лои разведчикӧн.
Сылысь шутитны радейтӧмсӧ медводз казяліс ротаса пӧвар.
Локтас Жнивин походнӧй кухня дорӧ — и век кутшӧмкӧ шуткаӧн.
Содтӧд рок порцияла котелоксӧ мыччигмоз шуас:
— Мыйлакӧ война вылын сёйны колӧ кыкмында.
Сылысь веселлунсӧ казялісны и командиръяс.
Салдат кӧ оз пов — сідзкӧ, некӧн оз шӧйӧвош.
А кор тӧдмалісны, мый войнаӧдз сійӧ кыйсьылӧма, кутісны ыстывлыны разведкаӧ.
Бойяс мунісны карельскӧй вӧръясын, скалаяс да лымйӧн вевттьысьӧм джуджыд козъяс пӧвстын.
Леснӧй война коварнӧй, разведкатӧг ни ӧти воськов.
И Афанасий Жнивин эз ӧтчыд тӧдмавлы врагъяслысь мудерлунсӧ.
Ӧтчыд казялісны лым вылысь выль кок туй, коді муніс миян тылсянь фронт линия вомӧн.
abu
Коді нӧ тайӧ мунӧма?
Миянлысь разведчикъясӧс эз ыстывны.
Фашистскӧй лазутчик, буракӧ.
Мунӧма войнас асланыс йӧз дорӧ — вот и ставыс.
Тадзи решитісны боецъяс.
Но Жнивин копыртчис кок туй бердӧ да шуӧ:
— Сійӧ тані, кӧнкӧ миян бӧрвылын.
Да сійӧ ӧтнас, а некымынӧн.
Найӧ ӧта-мӧд бӧрсяыс, кыдзи кӧинъяс, ӧти кок туйӧ тувччалӧмаӧсь.
— Кок туйыс нуӧдӧ фронтлань — мый нӧ, найӧ бӧрӧн али мый мунӧмаӧсь?
— А кыдзи нӧ. Сідзи и мунӧмаӧсь, медым миянӧс ылӧдлыны, — вочавидзӧ Жнивин да индӧ: — Видзӧдлӧй: сапӧгъяслӧн бӧрляыс пырӧма пыдӧджык ныр дорсьыс.
Сідзкӧ, бӧрӧн мунӧмаӧсь.
И бур, мый веритісны.
Мӧдӧдчисны кок туй кузяыс облаваӧн и аддзисны сизим диверсантӧс:
дзебсьӧмаӧсь юлӧн крут берег улӧ, кӧсйӧмаӧсь поссӧ взорвитны.
Тайӧ случай бӧрас Жнивинлы кутісны дӧверяйтны медся ответственнӧй разведкаяс.
Но ӧтчыд и Афанасийкӧд лои сэтшӧм случай, мый сійӧ муртса эз пӧгубит дзоньнас ротасӧ.
Колӧ вӧлі прӧверитны сьӧд пемыд вӧр пытшті мунысь векньыдик туй.
Гӧгӧр сулалісны великанъяс кодь пуяс.
Пожӧмъяс йывъяссӧ лэптӧмаӧсь небесаӧдз.
Козъяс лапъяссӧ лэдзӧмаӧсь муӧдз.
На вылӧ лымсӧ пуктӧма — дзонь толаяс.
Туйыс мунӧ векньыдик прӧсекӧд, кыдзи ущельеӧд,
а лымйыс вӧрас сэтшӧм джуджыд, мый лыжиыд вӧйӧ.
Рота муніс туй кузя, лыжияссӧ пельпомъяс вылас босьтӧмӧн.
Жнивинӧс Сушковкӧд, отрядса медбур лыжниккӧд, мӧдӧдісны тӧдмавны туйсӧ.
Сушков муніс туй кузя да флажокӧн сеталіс сигналъяс — водзвылын спокойнӧ, позьӧ мунны колоннаӧн.
А Жнивин кыйсян паськыд лямпаӧн ветлӧдліс туйсьыс кежлывліс то веськыдвылӧ, то шуйгавылӧ.
Сюся видзӧдаліс, абу-ӧ кытчӧкӧ дзебсьӧма противник.
И Сушков дінӧ бӧр волігӧн пыр шулывліс:
— Кок туйяс абуӧсь — и врагъяс абуӧсь!
Вот туй чукыльтіс, кутіс лэччыны увлань.
Со пос вӧр ю вомӧн.
Гӧгӧр зымвидзисны великан-козъяс, и сӧмын вылын тыдыштіс лӧз небесатор.
Медся лӧсьыд места засада вылӧ.
Жнивин бура гӧгӧр видзӧдаліс тайӧ местасӧ да нинӧм подозрительнӧйсӧ эз казяв.
Лымйыс гӧгӧр куйліс чистӧй-чистӧй, некодӧн талявтӧм.
Да и сэтшӧм чӧв-лӧнь вӧлі, мый трачмунас — и то километр сайӧ кылӧ.
— Бур, — шуис Жнивин ёртыслы, — котӧрт да висьтав командирлы, мый тані позьӧ шойччыштны, а то чукыль сайсянь тэнад сигналъясыд налы оз тыдавны.
Мыйкӧ найӧ эз кутны воны.
А тані и ваыс матын, и позьӧ пукалыштны.
Тадзи сійӧ мӧдӧдіс донесение, а ачыс кольччис да кутіс сюся видзӧдны тӧдтӧм вӧрсӧ.
Сьӧлӧмыс сылӧн мыйкӧ майшасис.
abu
Сійӧ чувствуйтіс, быттьӧ сійӧ абу ӧтнасӧн, а кодкӧ сы бӧрся следитӧ.
Мый нӧ тайӧ: а ӧд некод абу!
И зверь гусьӧн оз лок, и лэбач оз лэбзьы.
А век жӧ кодкӧ видзӧдӧ.
Афанасийӧс весиг дрӧж босьтіс.
Регыдджык кӧть нин миян йӧз воисны, страшнӧ мыйкӧ...
Ёртъяс дырйи и кувны абу страшнӧ...
И сэки сійӧ видзӧдліс ыджыд коз вылӧ, кодлӧн лапъясыс сьӧкыд лым вӧснаыс улӧдз копыртчӧмаӧсь, да аддзис сэтшӧмтор, мый мыш кузяыс йирмӧг визнитіс.
Лапъяс костӧд сы вылӧ видзӧдісны кык син.
И тайӧ синъясыс абу ни рысьлӧн кодь вижӧсь, ни сюзьлӧн кодь гӧгрӧсӧсь, а мортлӧн обыкновеннӧй синъяс!
Но вот мый медся страшнӧйыс — мортыс оз вӧлі тыдав.
Ни кияс, ни кокъяс, ни юр.
Сӧмын синъяс!
И видзӧдӧны сюся, лӧгпырысь.
Кор Афанасий паныдасис накӧд видзӧдласнас, сійӧ весиг куньліс синъяссӧ:
«Тайӧ менам смертьӧй!»
И гӧгӧрвоис: вӧчас кӧ ӧні кутшӧмкӧ ӧшибка — пӧгибнитас...
Пӧрысь салдат татшӧм случайяс дырйи тӧдӧ ӧти правилӧ: главнӧйыс — не повзьыны, не тэрмасьны...
Афанасий ньӧжйӧник сувтӧдіс винтовкасӧ пос перилӧ бердӧ, кыскис зепсьыс табак кӧшельсӧ да кутіс гартны чигарка.
Быттьӧ сійӧ нинӧм эз и казяв...
Чигаркасӧ ӧзтігӧн чуньяс пырыс ещӧ ӧтчыд видзӧдліс тайӧ страшнӧй синъяс вылас.
Эм!
Следитӧны сы бӧрся!
Оз видзӧд тадзи ни зверь, ни лэбач, — мортлысь синъястӧ некодкӧд сорлав.
Но кыдзи нӧ найӧ веськалісны сэтчӧ, коз йылас?
Эз жӧ ӧд дед-мороз сэтчӧ кавшась!
Синъяссӧ читкыртӧмӧн Жнивин ещӧ ӧтчыд видзӧдліс да казяліс еджыд кепыся кияс, еджыд капюшона юр да еджыд паськӧма мортлысь фигурасӧ.
И еджыд грудаысь, коді дзебсьӧма лымйӧн вевттьысьӧм лапъяс костӧ, чурвидзӧны сапӧгъяс.
Абу миян нога — вывлань кусыньтӧм ныра сапӧгъяс, кутшӧмъясӧс новлӧны фашистскӧй лыжникъяс.
Первой здукас окота лои сылы кватитны винтовкасӧ да косьыштны меткӧй пуляӧн тайӧ дед-морозыслы, но кутчысис.
Казяліс мӧд пу вылысь лапъяс костсьыс ещӧ сапӧг пӧдӧшва.
Сідзкӧ, врагъяс тані унаӧнӧсь.
Засада.
Турӧбӧдз найӧ кайӧмаӧсь козъяс вылӧ, сы вӧсна и кок туйясыс оз тӧдчыны.
abu
Мый нӧ ӧні вӧчны?
Заводитны лыйсьыны, медым миян гӧгӧрвоасны?
Но ӧд сійӧс пыр жӧ и виасны.
А мый сыысь тӧлкыс, кулӧм мортсьыд?
Сійӧ ещӧ должен тышкасьны да гортас победаӧн воны!
abu
Тӧвныр моз вирдыштісны тайӧ думъясыс салдат юрын, и сійӧ кутіс действуйтны сідзи, кыдзи врагъяс весиг эз виччысьны.
Колис винтовкасӧ пос вылӧ, матыстчис сійӧ пу улас, кӧні финн пукаліс, да, быттьӧ нинӧм эз казяв, кутіс талявны сы улысь лымсӧ.
Кыскис Афанасий перочиннӧй пурт да кутіс гижтыны кырсяс кутшӧмкӧ знак.
Видзӧдӧны сы вылӧ фашистъяс.
Ланьтӧмаӧсь пуяс йылӧ — нинӧмӧн асьнысӧ оз петкӧдлыны.
Налы ӧти салдатыд абу добыча.
Найӧ караулитӧны дзоньнас ротасӧ.
Вот кор матыстчас ротаыс, коді оз виччысь уськӧдчӧмсӧ, сідзи и сярӧбтасны найӧ вылісянь автоматъяссьыс.
Да тадзи дзоньнас ротасӧ и водтӧдасны...
Главнӧйыс, медым тайӧ русскӧй разведчикыс нинӧм эз казяв.
А сійӧс позьӧ и пленӧ босьтны:
винтовкасӧ сійӧ пос вылас колис.
И вот фашистскӧй автоматчик, пу вожйысь пу вожйӧ тувччаліг, мӧдіс видзчысьӧмӧн лэччыны увлань.
Да кыдз тай друг чеччыштас!
И уськӧдчис Жнивин вылӧ, кыдзи лавина.
Но Жнивин тайӧс и виччысис.
Кватитіс сійӧс киясӧдыс, ачыс сы улӧ пырис да мышнас пу бердӧ и топӧдіс.
И лои фашист сы мыш вылын, кыдзи пызь мешӧк.
И кияссӧ оз вермы тракнитны, и лэччыны мыш вывсьыс оз вермы.
Жнивин ас сиктас не татшӧм силачьясӧс вермывліс!
Кутӧ сійӧс клещиӧн моз!
Пу дорсянь сійӧ котӧртіс туй вылӧ, а туй кузя — котӧртӧ асланыс йӧзлань.
Котӧртӧ и врагӧс мыш вылас кыскӧ.
Фашистскӧй «дед-мороз» заводитіс горзыны лёкгоршӧн.
Сэки сылӧн ёртъясыс эз вермыны кутчысьны да давай сяргыны автоматъясысь.
Да сӧмын пуляясыс Афанасийлы пыдди веськалӧны асланыс жӧ мортлы мышкас.
Лысьӧмнас и выдайтісны асьнысӧ.
Миян боецъяс бура и сыналісны пуяссӧ ручнӧй да станкӧвӧй пулемётъясысь, сідзи и гылалісны став белофинныс увлань юрӧн.
И кор бой помассис, командир корис ас дінас Жнивинӧс да юаліс:
— Но, мый шуан, разведчик: «Кок туйяс абуӧсь — и врагъяс абуӧсь»?
Омӧль тэнад пословицаыд.
Яндзим лои пӧрысь кыйсьысьлы:
— Тайӧ пословицаыс война вылын оз шогмы.
Лоӧ сійӧс вежны мӧдӧн: «Ветлан разведкаӧ — видзӧдлы и пу лапъяс вылӧ!»
Командир нюммуніс да шуис:
— Вот тайӧ пословицаыс бур!
{Богданов Н. В. (комиӧдіс Панюкова Л. В.) @ Воккӧд кыкӧн @ висьт @ Николай Богданов. Повтӧмъяс да кужысьяс йылысь @ 1954 @ Лб. 13-16.}
ВОККӦД КЫКӦН
Миян войска наступайтісны.
На бӧрся связистъяс кыскисны телефоннӧй проводъяс.
Тайӧ проводъяс кузяыс артиллеристъяслы юӧрталӧны, кытчӧ лыйлыны, штабъяслы — кыдзи мунӧ атака, кытчӧ ыстыны подкреплениеяс, танкъяс.
Телефонтӧг воюйтны сьӧкыд.
И друг бой дырйи оръясисны проводъяс, йитӧд ори.
Линия прӧверитны пыр жӧ ыстісны связистъясӧс.
Ӧти провод пӧлӧн котӧртісны лыжияс вылын боец Афанасий Жнивин да сылӧн ёртыс Кременский.
Проводсӧ вӧлі нюжӧдӧма дзоньӧн кольӧм телеграфнӧй столбъяс кузя.
Видзӧдӧны салдатъяс: проводлӧн ӧтар помыс туплясьӧ лым вылын, а мӧдыс чурвидзӧ столб йылын.
«Навернӧ, шальнӧй пуля веськалӧма либӧ кӧдзыдсьыс ачыс орӧма, — решитісны ёртъяс. — Гӧгӧр шынитӧв.
Коді эськӧ сійӧс вермис орӧдны?»
Кременский кайис столб йылӧ.
И муртса на нюжӧдчис проводлань, кыдзи кыліс снайперскӧй винтовкаысь лыйӧм, и сійӧ уси.
Лымйыс гӧрдӧдіс вирӧн.
Вражескӧй пуля веськаліс боецлы веськыда сьӧлӧмас.
Жнивин уськӧдчис лым пиӧ да сайӧдчис ыджыд важ мыр сайӧ.
Лымйӧн вевттьыссьӧм сук козъяс сулалӧны лӧня.
Эз вӧрзьы ни ӧти лап.
Кӧні нӧ пукалӧ фашистскӧй снайперыс?
Первойысь лыйигӧн Жнивин эз удит тӧдмавны сійӧс.
А мӧдысь лыйӧм бӧрын сёр нин лоӧ: меткӧй пуля виас сійӧс.
Опытнӧй фашистскӧй снайпер дзебсьӧма кытчӧкӧ пуяс йылӧ да лыйлӧ меткӧя.
Дыр виччысис Жнивин — оз-ӧ вӧрзьӧдчы снайпер, оз-ӧ лэччы пу йылысь, медым босьтны кулӧм боецлысь ӧружиесӧ.
Но сідзи эз и вермы виччысьны.
Сӧмын сёрӧн рытнас, кор пемдіс, Афанасий кыссис опаснӧй местаысь да вайис виӧм ёртыслысь документъяссӧ да винтовкасӧ.
abu
— Аслам друг вӧсна ме ачым водзӧс босьта, — шуис сійӧ.
Сійӧ жӧ вояс пуксис бипур дорӧ, кыскис чистӧй еджыд нямӧд, ем, сунис, шӧраліс ичӧтик мешӧк да шӧрас вурис чурвидзысь отросток.
Мыйӧн вурсис, мешӧкӧ сюяліс идзас, и артмис кузь ныра юр, морт юр ыджда.
Сӧмын эз вӧвны синъясыс.
abu
Томджык салдатъяс чуймисны: мый тайӧ Жнивиныс, аканьӧн ворсны думыштӧма?
Кӧсйисны сы вылын сералыштны, а командир видзӧдліс сылӧн искусство вылӧ да шуис старшиналы:
— Сетӧй Жнивинлы важ шинель да важ каска.
Афанасий вурис юрсӧ шинель воротник бердӧ, юрас кӧрталіс каска, шинель тырыс сюяліс идзас, топыда тасмаӧдіс, и артмис салдат.
Весиг жугалӧм винтовка сылы мышкас ӧшӧдіс и пуксьӧдіс аскӧдыс орччӧн бипур дорӧ.
Кор вайисны ужин, сійӧ вештыштіс сылань котелоксӧ да шуӧ:
— Сёйышт, Ванюша!
Коді этша рок сёйис, сылӧн этша вын, война вылын сійӧ оз шогмы.
abu
Нюммунісны боецъяс тайӧ шутитӧм вылас да гӧгӧрвоисны, мый Жнивин эз прӧста лӧсьӧд идзас другсӧ.
И вот югдігас, кор бара заводитісны гыпкыны пушкаяс, Жнивин аслас «Ванюшакӧд» воши вӧрӧ.
Ачыс сійӧ, еджыд халата, кыссис, а маскируйттӧм идзас салдатсӧ лыжи вылын тойлаліс водзвылас.
Бой вӧлі чорыд.
Пушкаяс гыпйӧдлӧмысь козъяс вылысь лымйыс киссис да нӧбӧдыштіс, кыдзи турӧб дырйи.
Фашистскӧй снайпер, коді виис Кременскийӧс, пукаліс сійӧ жӧ пу йылас, лэччывтӧг, медым сійӧс эз казявны кок туйяс сертиыс.
Сійӧ сюся видзӧдіс гӧгӧр да друг аддзис: телефоннӧй линия пӧлӧн локтӧ руд шинеля русскӧй салдат.
Муныштас-муныштас да сувтлас, быттьӧ мыйкӧ думайтӧ.
Со сійӧ столб дорын.
Кыпӧдчыштліс, чатӧртчис вывлань, быттьӧ кодкӧ сійӧс тойыштіс, и бара сувтіс.
«Полӧ, тыдалӧ», — шпыньмуніс фашист.
Сійӧ виччысьыштіс и, кор связист ещӧ ӧтчыд кыпӧдчыштліс, лыйис.
Но русскӧй салдат быттьӧ эз и казяв сылысь лыйӧмсӧ.
«Мыйла тайӧ ме эг инмы?» — ас вылас элясьыштіс фашист.
Бурджыка метитчис — и бара эз инмы: салдат эз усь.
Скӧрысла снайпер вунӧдіс, мый колӧ лоны осторожнӧйӧн, да лыйис коймӧдысь.
И сійӧ жӧ здукас пуля инмис фашистлы плешкас, быттьӧ сы дінӧ бӧр чеччыштіс аслас пуляыс.
Виӧм фашист, кияссӧ паськӧдӧмӧн, турбыльтчис увлань.
Афанасий Жнивин чеччис столб сайысь, еджыд халатнас пӧшти эз и торъяв лымсьыс, да шуис:
— Кӧсйин менсьым «Ванюшӧс» вины, да аслыд лои пропадитны.
Видзӧдліс — а «приятельыслӧн» шинеляс куим пуля розь.
Меткӧй вӧлӧма фашистскӧй стрелок, да сӧмын идзасӧ веськаліс.
Пока сійӧ лыйліс идзасысь вӧчӧм салдатӧ, Жнивин синъяснас корсис сійӧс, да и босьтіс мушка йылӧ.
Ӧти снайперӧс ылӧдлӧм бӧрын Жнивин ылӧдліс и мӧдӧс.
И унаысь на ветлывліс сійӧ кыйны вражескӧй снайперъясӧс идзасысь вӧчӧм аканьӧн найӧс ылӧдлӧмӧн.
И век кыйсьӧм помасьліс успешнӧя.
Жнивинӧс ошкисны боецъяс и командиръяс, а сылӧн «Ванюшалы» веськавлісны сӧмын фашистскӧй пуляяс.
Но идзас воклы эз ковмывлы водны госпитальӧ — Жнивин ачыс вурлывліс сылысь ранаяссӧ кыз сунисӧн да шуавліс:
— Миян идзас оз сэтшӧма чегъясь!
И кор боецъяс сылысь юавлісны: «Кыдзи тэ татшӧм бура нӧйтан фашистъяссӧ?», сійӧ вочавидзліс: «Тайӧ ме ог ӧтнам, а воккӧд кыкӧн».
{Богданов Н. В. (комиӧдіс Панюкова Л. В.) @ Лайка — абу пустолайка @ висьт @ Николай Богданов. Повтӧмъяс да кужысьяс йылысь @ 1954 @ Лб. 17-21.}
ЛАЙКА — АБУ ПУСТОЛАЙКА
Кор фашистъяс бӧрыньтчисны миян армия зырӧм улын, найӧ взорвиталісны посъяс, жугӧдлісны туйяс, соталісны сиктъяс да посёлокъяс.
И сиктса олысьясӧс ставнысӧ нуисны Германияӧ.
Став ловъясӧ виалісны — и скӧтӧс, и курӧг-дзодзӧгъясӧс.
Уна деревняті ми прӧйдитім и некысь эгӧ кывлӧй петуклысь чуксасьӧм.
Сӧмын корсюрӧ паныдасьлісны миянлы дикмӧм понъяс.
Миян гӧгӧр котралӧны, а миян дінӧ матыстчыны полӧны.
Разведчик Степан Сибиряков аддзис ӧти татшӧм понйӧс.
Сулалӧ вӧр дорын еджговруд кузь гӧна ичӧтик пон, дзик чача кодь.
Пельясыс чурвидзӧны, бӧжыс гартыштчӧма и синъясыс тӧлкаӧсь, тэрыбӧсь.
— Тайӧ жӧ лайка! — шуӧ Степан. — Ценнӧй пон.
Чуксалӧ сійӧс нянь торйӧн:
— Лок, лок татчӧ!
Эн пов, йӧюкӧй, ме ӧд ог курччась!
Лайка бӧжсӧ легӧдӧ, а матыстчыны полӧ.
Степан — сы дінӧ, а сійӧ — сы дінысь.
— Вот мыйӧдз фашистъясыд вайӧдӧмаӧсь понсӧ — мортысь полӧ! — майшасьӧ Степан. — Главнӧйыс, мый сылӧн нимыс — он тӧд, а то эськӧ пыр жӧ локтас.
И заводитӧ чуксавны быдпӧлӧс пон нимнас.
И Шарикӧн, и Жучкаӧн, и Тузикӧн — быдногыс шуаліс, но нинӧм эз артмы.
Медбӧрын шутёвтіс, кипыдӧснас кучкис сапӧг гӧленяс да горӧдіс:
— А ноко, сувт татчӧ!
И сэки пон друг чеччыштіс да сувтіс сыкӧд орччӧн.
— Э-э, — радліс Степан, — тэ тай велӧдӧм, кыйсян пон!
Но, молодец, вот и кӧзяинӧс аслыд аддзин.
Нуӧдіс сійӧ понйӧс походнӧй кухня дорӧ да шуис пӧварлы:
— Гӧститӧд менсьым другӧс яя рокӧн.
А пӧвар, кӧрталӧм банбока, пукалӧ кӧдзалӧм кухня дорын да норасьӧ:
— Мый тайӧ, Степан, проклятӧй снайперъяс вӧсна весиг рок он вермы пуны!
Мыйӧн пета эрд вылӧ — бац!
Либӧ вӧвлы, либӧ котёлӧ, а со и меным банбокӧ.
Навернӧ, налы сетӧма задание — кольны миянлысь салдатъясӧс пӧсь сёянтӧг.
Кор прӧстӧй боецъяс мунӧны, найӧ шынитӧв пукалӧны, а мыйӧн мӧдӧдчас грузӧвик, штабнӧй машина либӧ менам кухняӧй, сідзи и кутасны сяргыны!
Аслас судьба вылӧ норасьыштӧм бӧрын пӧвар сетіс понлы пусьытӧм яй тор да ыджыдкодь лы.
Степан вердӧ ассьыс нёль кока другсӧ да шуалӧ:
— Извиняйтча, другӧ: ог тӧд, кыдзи тіянӧс шуӧны-ыдждӧдлӧны, ковмас велавны тіянлы выль нимӧ.
Кутшӧм ним эськӧ сылы сетны?
— Шу сійӧс Пустолайкаӧн, — шутитіс пӧвар.
— Ог, — шуис Степан, — лайка — абу пустолайка, — и весиг дӧзмыштіскодь.
Войнаӧдз Сибиряков вӧлі кыйсьысьӧн да бура тӧдіс тайӧ пӧрӧдасӧ.
— Ті тӧданныд, кутшӧм тайӧ понъяс — лайкаяс? — шуис сійӧ. — Натӧг ӧмӧй уртӧ кыян!
Урыд дзебсяс пу йылӧ — и ставыс.
Вӧрыд помтӧм, пуяс уна, кутшӧм пу йылӧ сійӧ дзебсис — вот и тӧдмав.
А лайка кылӧ.
Котӧртас пу дорӧ, сувтас бӧр лапаяс вылас, а воддзаяссӧ — пу ствол вылӧ — и увтӧ, корӧ кыйсьысьӧс.
Воан пу дорӧ, а сійӧ нырнас вывлань индӧ.
Видзӧдлан лапъяс вылӧ — сэні ур пукалӧ да лапанас чиршӧдлӧ лайкаӧс.
«Хорк, хорк!
Мыйла тэ менӧ мортыслы индан?»
А лайка век ассьыс: «Тяв, тяв!» — тырмас пӧ тэныд новлыны шоныд пась, сет йӧзлы.
— А сьӧлаясӧс сійӧ корсяс? — юалӧ ӧти салдат.
— Ӧти здукӧн корсяс!
— А дозмӧръясӧс? — юалӧ мӧд.
— Корсяс.
— А фашистскӧй кӧкӧс? — интересуйтчис пӧвар.
Сэки ставныс серӧктісны, а Степан зумыштчис:
— Энлӧй, ёртъяс, тайӧ бур, мый та йылысь казьтыштінныд.
Колӧ видлыны.
Сійӧ матыстчис командир дінӧ да шуис:
— Разрешитӧй меным испытайтны ассьым лайкаӧс.
Командир разрешитіс.
Сибиряков пасьталіс еджыд халат, лыжиасис, босьтіс винтовка да шутёвтіс.
Вердӧм пон котӧртіс сы бӧрся, кыдзи кӧзяин бӧрся.
Пырисны вӧрӧ. Степан малыштіс понйӧс да шӧпнитіс:
— А ноко, лайка, коді сэні дзебсьӧма пуяс вылас!
Водзӧ!
Корсь!
Лайка гӧгӧрвоис, мый сійӧс босьтісны кыйсьыны, да нимкодьпырысь уськӧдчис вӧр пытшкӧ.
Котӧртліс ӧтарӧ, котӧртліс мӧдарӧ — ни ӧти ур, ни ӧти тар.
Котралӧ лайка, и увтыштны сылы некодӧс.
Весиг пыстаяс вӧрӧ абу кольӧмаӧсь.
Став лэбачьясыс войнасьыс лэбзьӧмаӧсь, став зверьясыс пышйӧмаӧсь.
Шӧйӧвоши пон, кыйсьысь водзын яндзим.
Друг кылӧ — ӧти пу вылын мыйкӧ эм.
Котӧртіс, видзӧдліс вывлань, а сэні морт пукалӧ.
Мый тайӧ?
Понлы дивӧ.
abu
Гусьӧник увтыштіс, а морт топыдджыка топӧдчис пу бердӧ.
Дзебсьӧ, кыдзи пӧтка, — увтыштіс сійӧ гораджыка.
Сэки фашист чуньнас грӧзитыштіс понлы.
Лайка кутіс увтны вӧртырнас.
— Ш-ш! — чиршӧдлӧ фашист.
А лайка век ассьыс.
«Тяв, тяв, тяв!» — мыйла тэ пу вылас кавшасин?
Понйӧс повзьӧдлігӧн снайпер эз и казявлы, кыдзи сы дінӧ видзчысигтыр матыстчӧ еджыд халата миян боец.
Степан тэрмасьтӧг метитчис да личкис куроксӧ.
Кыліс лыйӧм шы.
Враг, пу увъяссӧ чегъялігтыр, грыпкысис улӧ.
Кыйсигъясӧн Степан урлы лыйлывліс синмас, медым не портитны кусӧ, и война вылын лыйсис бура.
Пон, бӧжсӧ топӧдӧмӧн да повзьӧмысла лявӧстіг, чеччыштіс бокӧ.
— Мый, другӧ, — серьёзнӧя шуис Степан, — ыджыд лэбач уси?
Тӧд: тайӧ фашистскӧй кӧк.
Велӧдчы выльтор кыйны.
Ми тэкӧд найӧс ставнысӧ кыям!
Сибиряков босьтіс враглысь ӧружиесӧ да бергӧдчис бӧр.
Лайка радысла чеччалӧ.
— Молодец, — ошкӧ сійӧс Степан, — гӧгӧрвоысь пон!
Фашистлӧн враг, мортлӧн друг.
Тадзи Степан Сибиряков лои фашистскӧй снайперъясӧс знаменитӧй истребительӧн.
Мудзлытӧг весаліс сійӧ вӧрсӧ тайӧ разбойникъяссьыс да быд удачнӧй поход бӧрын, тӧлка понлысь сук гӧнсӧ малалігтыр, шуаліс:
— Лайка — абу пустолайка!
И сетіс понлы мелі ним — Дружок.
{Богданов Н. В. (комиӧдіс Панюкова Л. В.) @ Комиссар Лукашин @ висьт @ Николай Богданов. Повтӧмъяс да кужысьяс йылысь @ 1954 @ Лб. 22-27.}
КОМИССАР ЛУКАШИН
Лымйӧн вевттьысьӧм долинаӧд котӧртісны миян сизим лыжник, пышйисны врагъясысь.
Медводзын муніс Тюрин — ичӧтик отрядлӧн командирыс.
Тайӧ ыджыд, ён мортыс сьӧкыда лолаліс, паськыд мышсьыс пуркйис-кайис ру, банбокъяс кузяыс визувтіс пӧсь, кӧть ывлаыс вӧлі зэв кӧдзыд.
Первойӧн мунны — зэв сьӧкыд, дась туйӧд — кокньыдджык.
Сы вӧсна и лыжня вӧчны сувтӧдӧны медъён мортӧс.
Отрядын уна боец вӧлі ранитчӧма, кодсюрӧяс дзикӧдз слабитісны да муртса сулалісны кокъяс йылас.
Найӧ мунісны лун и вой коймӧд сутки чӧж нин.
Бипуръяс эз пестывлыны.
Мунігмозныс лым сорӧн сёйыштлісны сукар торъяс.
Вражескӧй лыжникъяс вӧтчисны на бӧрся.
Медбӧрын муніс отрядса комиссар Лукашин.
Кор казявліс матыстчысь врагъясӧс, сійӧ дзебсьывліс из сайӧ либӧ пу сайӧ да виччысис найӧс ручнӧй пулемётӧн.
И кор вражескӧй лыжникъяс матыстчывлісны, кыдзи кӧин чукӧр, Лукашин лэдзліс найӧс матӧджык да унаӧс водтӧдліс меткӧй очередьӧн.
Водзвывсаясыс уськӧдчылісны лым пиӧ, бӧрвывсаясыс чепӧсйылісны ӧтарӧ-мӧдарӧ да заводитлісны лыйлыны кытчӧ веськалӧ, а сійӧ сувтліс да котӧртліс суӧдны ассьыс ёртъяссӧ.
Комиссар не сӧмын ачыс бура воюйтіс, но и отсавліс ёртъясыслы.
Мукӧддырйиыс эбӧссьыс петӧм салдат уськӧдчыліс лым пиӧ да шуліс:
— Комиссар ёрт, водзӧ мунны вын абу.
Лукашин нюжӧдліс сылы кисӧ:
— Ассьыд вынтӧ тэ он тӧд...
Вот тадз, вылӧджык юртӧ, тэ жӧ коммунист!
И мудзӧм боец сувтліс.
Ӧти ранитчӧм лыжник кыскис питшӧгсьыс шоналӧм пистолетсӧ и шуис:
— Комиссар ёрт, разрешитӧй кувны аслам пуля помысь, медым мукӧдыслы не мешайтны...
Ме ассьым пайӧс воюйті нин...
Лукашин мырддис сы киысь ӧружиесӧ:
— Яндысь!
Тэ жӧ герой!
Да, тайӧ вӧліны геройяс.
Полярнӧй войӧ найӧ чеччыштісны самолётъяссянь парашютъясӧн Норвегия граница дорӧ да корсисны фашистскӧй секретнӧй радиостанция, коді юӧрталіс вражескӧй аэродромъясӧ миян самолётъяс лэбзьӧм йылысь.
Миян геройяс бырӧдісны радистъясӧс.
А уна аппаратъяс, приборъяс да секретнӧй код, кыдзи тӧдчана военнӧй тайна, босьтісны сьӧрсьыныс да сійӧ жӧ войнас мӧдӧдчисны бӧр.
Сук вӧр пытшкӧ да скалаяс костӧ на дінӧ эз вермыны пуксьыны миян самолётъяс, и парашютистъяслы ковмис надейтчыны асланыс лыжияс вылӧ.
Фашистъясӧс дурмӧдіс тайӧ виччысьтӧм уськӧдчӧмыс.
И вот австрийскӧй тиролецъяс пӧвстысь да немецкӧй альпинистъяс пӧвстысь медбур лыжникъяс уськӧдчисны суӧдны миянлысь боецъясӧс.
Накӧд соревнуйтчисны финскӧй лыжникъяс, кодъяс асьнысӧ лыддисны мирын медбур лыжникъясӧн.
Но суӧдны миянлысь лыжникъясӧс эз вӧв сэтшӧм кокни: тайӧ вӧлі топыда йитчӧм коллектив, кӧні ӧти морт став вӧснаыс, ставныс ӧти вӧсна.
Воис сэтшӧм здук, кор кажитчис, мый ставныс пӧгибнитасны.
Миян лыжникъяс водзын сулалісны крут скалаяс.
Медым кайны тайӧ скалаяс вылас, найӧ долженӧсь вӧлі пӧрччыны лыжияс да кыскыны ас бӧрсяыс зэв дона груз, кодӧс нуисны даддьын.
Кайисны ньӧжйӧ.
Слабитӧм лыжникъяс сьӧкыдпырысь кавшасисны йизьӧм скалаяс вылӧ.
Фашистъяс вермисны лыйлыны ставнысӧ ӧтиӧн-ӧтиӧн.
Найӧ ӧдйӧ тӧвзисны долинаӧд, кыдзи еджыд вуджӧръяс.
И сэки комиссар решитіс жертвуйтны аснас, медым спаситны мукӧдъяссӧ.
Дыр думайтны вӧлі некор.
Сійӧ ӧвтыштіс кинас — тшӧктіс отрядлы мунны «водзӧ», а ачыс крута бергӧдіс лыжияссӧ да тӧвзьыштіс суӧдысь врагъяслы паныд.
Тайӧ вӧліны финскӧй лыжникъяс, кодъяс панйӧмаӧсь немецъясӧс.
Налы окота вӧлі асьнысӧ петкӧдлыны.
Кор аддзисны миянлысь лыжникъясӧс, кодъяс бура тӧдчисны асланыс еджыд халатъясӧн руд скалаяс вылын, вӧтчысьяслы лои рад — позьӧ вӧлі лыйлыны бӧрйӧмӧн, кыдзи ловъя мишеньясӧ.
Финнъяс кутісны котӧртны ӧдйӧджык.
Но сэки сярӧбтіс Лукашинлӧн ручнӧй пулемёт.
Лыжникъяс чепӧсйисны ӧтарӧ-мӧдарӧ, водалісны лым пиӧ да мӧдісны кытшавны Лукашинӧс.
Финнъяс кужӧны кыссьыны лым вывті, кыдзи змейяс лыа вывті.
И эз на удит комиссар видзӧдлыны гӧгӧр, кыдзи сійӧс кытшалісны быд боксянь.
— Русс, сдайтчы! — кыліс сійӧ тӧдтӧм гӧлӧсъяс.
Лукашин видзӧдліс скалаяс вылӧ да дрӧгнитіс.
Сійӧ эз повзьы врагъясысь, сійӧс волнуйтіс мӧдтор.
Миян став боецыс, весиг раненӧйяс, лэччисны сылы отсӧг вылӧ.
«Бергӧдчӧй!» — кӧсйис горӧдны сійӧ, но найӧ эськӧ всё равно эз кывзысьны сылысь.
«Ладнӧ, — решитіс Лукашин, — регыд тіянлы нинӧмла лоӧ локнытӧ...»
Сійӧ сувтіс да лэптіс кияссӧ.
Тайӧс аддзӧм бӧрын отряд дзоньнас сувтіс.
А Тюрин весиг зыралыштіс синъяссӧ.
Мый тайӧ?
Ӧд комиссар Лукашин век велӧдліс боецъясӧс, мый сӧветскӧй воин пленӧ некор оз сетчы.
Сылы окота вӧлі горӧдны:
«Лукашин, думышт, мый вӧчан!»
Но сэки фашистъяс кытшалісны комиссарӧс, и сійӧ эз кут тыдавны.
Тюрин пуксис скала вылӧ, тупкис чужӧмсӧ кияснас:
— Позор...
И тайӧ здукас войся пемыдын грымӧбтіс кык взрыв, кодъяслӧн шыыс ещӧ гораджыка кыліс скалаяс вылын.
Мый татшӧмыс?
Врагъяслысь чукӧрсӧ шыбитіс бокӧ комиссар дінысь.
Гылалісны виӧмаяс.
Горӧдісны раненӧйяс.
Ачыс уси кымыньӧн да эз нин кыпӧдчыв...
Сос пиас сійӧ вӧлӧм дзебӧма кык граната, и, кор Лукашин кияссӧ лэптӧмӧн ылӧдіс врагъясӧс, медым найӧ локтісны матӧджык, сійӧ мыйвынсьыс шыбитіс гранатаяссӧ муӧ и аскӧдыс тшӧтш взорвитіс и сійӧс преследуйтысьясӧс.
Тайӧс ставсӧ пыр жӧ гӧгӧрвоисны боецъяс.
Найӧ ставныс ӧттшӧтш сувтісны некутшӧм командатӧг да лэбыштісны увлань, быттьӧ бордъяяс.
Мудзӧм, мучитчӧм йӧзлӧн друг чужисны выль вынъяс.
Гӧнӧс моз босьтісны найӧ ассьыныс ранитчӧм комиссарсӧ да катӧдісны сійӧс скала вылӧ, код сайын найӧс встретитісны миян передӧвӧй дозоръяс.
Сёрмӧм немецкӧй фашистъяслы колины сӧмын налӧн шудтӧм соперникъясыс — виалӧм да калечитӧм финскӧй фашистъяс.
Санитаръяслы комиссарӧс сдайтігӧн Тюрин шуис:
— Ӧдйӧджык докторъяс дінӧ сійӧс, медся бур докторъяс дінӧ!
Татшӧм мортӧс кӧть кыдз, а колӧ спаситны!
И, Лукашинлысь кӧдзалысь кисӧ кутлігӧн, шӧпнитіс сылы:
— Ме тэ йылысь лёкӧс думышті.
Прӧстит менӧ, комиссар.
abu
И кор бергӧдчис, сы банбокъяс вылын югъяліс гыӧр.
Ывлаыс вӧлі сэтшӧм кӧдзыд, тӧла, мый синва, банбокъяс кузя визувтны удиттӧдз, пыр жӧ кынмыліс.
{Богданов Н. В. (комиӧдіс Панюкова Л. В.) @ Привидениекӧд поединок @ висьт @ Николай Богданов. Повтӧмъяс да кужысьяс йылысь @ 1954 @ Лб. 28-36.}
ПРИВИДЕНИЕКӦД ПОЕДИНОК
Уна загадка сетлывліс миянлы враг, но татшӧмыс эз на вӧв: Карельскӧй фронтса вӧръясын да скалаясын явитчис бронепоезд-невидимка.
Век виччысьтӧг, войын либӧ пурга дырйи писькӧдчывліс сійӧ матӧджык миян позицияяслань, восьтывліс ураганнӧй би став орудиеяссьыс да бӧр дзебсьывліс.
Эз удайтчывлы сійӧс лыйлыны ни артиллериялы, ни авиациялы, некод сійӧс весиг эз аддзыв, а воштӧмъяс вӧчліс ыджыдӧс.
Юасьлісны пленнӧйяслысь — найӧ ӧтвечайтлісны, мый збыльысь налӧн эм татшӧм бронепоездыс, коді шусьӧ «еджыд призракӧн».
А ӧти пленнӧй загадочнӧя шуис, мый сійӧ нинӧмысь оз пов аслас вуджӧрысь кындзи.
И вот тайӧ загадкасӧ тӧдмаліс миян ӧти скромнӧй разведчик, дальневосточник Григорий Суровикин.
Нинӧмӧн сійӧ эз торъяв мукӧд боецъясысь да лыддьыссис медсясӧ специалистӧн «языкъясӧс» кыйӧм кузя.
Сылӧн вӧлі аслас кыйсян способ: кыйліс сійӧ найӧс, кыдзи пӧткаясӧс, петляясӧн.
Кыйсьыны ветлывліс век ӧтнасӧн.
Еджыд халата, лыжиа, сійӧ казявтӧг писькӧдчывліс враг тылӧ, корсьліс лыжи туй, кыті ветлӧдлӧны фашистъяс позицияяссянь штабӧ приказъясӧн да донесениеясӧн, да пуктавліс лыжи туй вылас, обязательнӧ гӧра горулӧ, вӧсньыд стальнӧй проволокаысь петляяс.
А ачыс дзебсьывліс орччӧн лым тола пиӧ.
Гӧра йывсянь ӧддзӧдчӧмӧн исковтысь фашистскӧй салдатлӧн либӧ офицерлӧн лыжиыс веськавліс петляӧ, и сійӧ ӧддзӧдчӧмвывсьыс сунгысьліс лым пиӧ.
И, ас садяс вотӧдз, фашист веськавліс кыйсьысьлӧн кӧрт сывтырйӧ.
Чорыда кучкӧм бӧрын Суровикин сюявліс кыйӧм фрицлы вомас рузум, кӧртавліс кияссӧ да, прӧстыняӧн гартыштӧм бӧрын, пуктывліс сійӧс сылӧн жӧ лыжи вылӧ да тадзи кыскывліс фронт линия вомӧн.
А медым эз кынмы, сетлывліс ньылыштны винатор да лымйӧн зыравліс нырсӧ.
И повзьӧм фашист куйліс вӧрзьӧдчытӧг, кыдзи воссьывлысь синъяса акань.
Тадзи удайтчывліс Суровикинлы вайӧдлывлыны штабӧ ыджыд офицерскӧй чина «языкъясӧс».
А тані сюри кыйсьысьлы эз салдат и эз офицер, а быдса бронепоезд, да ещӧ кутшӧм!
Ӧтчыд Суровикин пырис пыдӧдз вражескӧй тылӧ, петіс гӧра вылӧ, видзӧдліс увлань да кынмис.
Аддзӧ дивӧ не дивӧ, а аддзывлытӧм крепость, дзик еджыд, быттьӧкӧ вӧчӧмаӧсь лымйысь.
Орудийнӧй башняясыс еджыдӧсь.
Пушкаясыс еджыдӧсь.
Броняӧн кышӧм платформаясыс еджыдӧсь.
Паровозыс еджыд жӧ.
abu
И дзоньнас тайӧ еджыд крепостьыс исковтӧ рельс кузя еджыд кӧлесаяс вылын.
— Вот тэ кутшӧм, настӧящӧй привидение! — шӧпнитіс Григорий, коді унаысь нин кывліс бронепоезд-невидимкалӧн разбойничӧй налётъяс йылысь. — Вот эськӧ кыйны тайӧс!..
Сьӧлӧмыс кыйсьысьлӧн кутіс тэрыба тіпкыны.
Сійӧ вӧлі дась кӧть ӧні жӧ уськӧдчыны тайӧ добыча вылас, да думыштіс, мый киас сылӧн сӧмын вӧсньыдик стальнӧй проволокаысь петляяс да морӧс вылас автомат.
И кутіс чувствуйтны асьсӧ Суровикин сідз жӧ, кыдзи Уссурийскӧй тайгаын тигркӧд паныдасигӧн, кор сылӧн киас вӧлі сӧмын фазанъясӧс кыйӧм вылӧ посни дрӧбйӧн зарадитӧм ружье.
Позьӧ ӧмӧй лэдзны татшӧм зверӧс?
— Ылӧдлан, он пышйы! — шуис сійӧ да мӧдӧдчис сы бӧрся. Мунігмозыс думайтіс, мый эськӧ сыкӧд вӧчны.
Бронепоезд муніс чукльӧдлӧмӧн, а сійӧ муніс веськыда гӧра вывті, и вылісянь сійӧ аддзис, мый бронированнӧй платформаяс вевт вылын и паровоз вевт вылын рисуйтӧма рельсъяс кодь сьӧд визьяс.
Дзебсяс бронепоезд кӧрт туй полотно вылӧ — визьясыс ӧтлаасясны рельсъясыскӧд, и вылісянь сійӧ оз кут тыдавны.
«Вот мый вӧсна сійӧс оз аддзы авиация».
Друг тӧвзьысис, кымӧръяс разалісны, и мыччысис шонді.
Гӧгӧр кутіс дзирдавны сӧстӧм еджыд лым.
Скалаяссянь да пуяссянь кутісны тӧдчыны вуджӧръяс.
Пу йывъяс да пу лапъяс вылын мӧдісны ворсны гыӧръяс.
Пу вожъяс костын сьылісны пыстаяс.
Природаын пыр жӧ ставыс ловзис да лои мичаӧн.
Эз вӧв рад шонділы сӧмын «еджыд призрак».
Сылӧн ыджыд вуджӧрыс тӧдчис кӧрт туй насыпь вылын сэтшӧм бура, мый Григорий вермис лыддьыны сылысь став башняяссӧ да пушкаяссӧ.
Бронепоезд ӧддзӧдіс ӧдсӧ, быттьӧ повзис аслас вуджӧрысь, да дзебсис первойя паныдасьысь тоннельӧ, кыдзи змейяс дзебсьӧны асланыс гуясӧ шонді петӧм бӧрын, коді отсалӧ орёлъяслӧн сюсь синъяслы.
«Вот тэ мыйла полан аслад вуджӧрысь!»
Суровикин, пу вуджӧръяс сайӧ дзебсясигтыр, матыстчис сійӧ скала дорас, кытчӧ кӧрт туй стрӧитысьяс вӧчӧмаӧсь поездъяслы пыранін, да кутіс наблюдайтны.
Тоннельӧ пыранінын сулаліс охрана.
Тыдалісны бомбаысь артмӧм гуяс.
Мыльк бокын, неыджыд турун зорӧдкӧд орччӧн, куйліс взорвитчытӧм бомба.
Тыдалӧ, миян лётчикъяс унаысь нин йӧртлывлӧмаӧсь бронепоездсӧ тайӧ пещераас.
«Но верман ӧмӧй татшӧм гӧрасӧ жугӧдны? — думыштіс Суровикин. — Тані колӧ применитны кутшӧмкӧ мӧд способ».
И кутіс думайтны, кыдзи эськӧ сылы бырӧдны тайӧ бронированнӧй зверсӧ.
Вот чудовищеыд!
Он бырӧд — уна челядьӧс сирӧтаясӧн вӧчас.
Но петляясӧн сійӧс он кый да автоматысь он лый.
Видлаліс Суровикин зепъяссӧ да кыскис запальнӧй шнурокъяс, кодъясӧс сійӧ босьтлывліс чери кыйигӧн.
Корсюрӧ сылы ковмывліс взрывайтны тыясысь чериясӧс.
Та вылӧ тырмывліс неуна тол либӧ динамит, кодӧс перйӧма трофейнӧй минаысь, но бронепоезд взорвитны колӧ вывті уна взрывчатка, а кытысь сійӧс босьтан!
Суровикин ещӧ ӧтчыд гӧгӧр видзӧдліс да аддзис улысь путевӧй обходчиклысь ӧтка будкасӧ.
«Вот кодлысь позьӧ судзӧдны гаечнӧй ключ, — думыштіс сійӧ. — И тайӧ турун зорӧдыс, навернӧ, сылӧн.
Мый нӧ, виччыся тані войӧдзыс да винтита рельсъяссӧ чукыльтанінсьыс.
Сэті джуджыд.
Сідзи и грыпкысяс дзоньнас крепостьыс гӧра горув, юас, став башняяснас и пушкаяснас».
Татшӧм думъясӧн Суровикин пырис турун зорӧд пытшкӧ, дзебсис шӧрас, шоналыштіс, да и унмовсис.
Узьӧ и вӧтасьӧ ассьыс гортсӧ да Васька кӧзаписӧ.
Кӧзапиыс ворсӧ да чорыда люкалӧ бокас.
— Мун сэтысь, эн дур! — йӧткыштіс сійӧс Суровикин да садьмис.
Видзӧдӧ — а сылы шинеляс зургысьӧмаӧсь абу сюръяс, а кӧрт вила вожъяс.
Пыр жӧ тупыльтчис-петіс разведчик турун зорӧд пытшкысь да зурасис чужӧм на чужӧм финскӧй ополченецкӧд.
Суевернӧй финнлы кажитчис, мый виланас зургис асьсӧ чӧртсӧ.
Сійӧ кӧсйис горӧдны, но повзьӧмысла сӧмын йирыштіс пиньяссӧ да пуксис лым вылӧ, вилаыс уси сы киысь.
— Вот ме тэныд петкӧдла, кыдзи дурны! — морӧсӧдыс кватитӧм бӧрын горӧдіс сы вылӧ Суровикин.
— Русс, русс, менам матка, менам <rus>детки</rus>, — шуаліс финн. — Ме эг ачым, менӧ командир ыстіс.
Герман корӧ турун...
— Мый тэ сӧран! Фашистъяс турун оз сёйны!
Но сэки Суровикин казяліс доддялӧм вӧлӧс да лӧньыштіс:
— Мыйла нӧ немецъяслы туруныс ковмис?
— Вольпасьӧ.
Немецъяс небыд вылын радейтӧны узьлыны, — ӧтветитіс финн.
— Кутшӧм немецъяс нӧ сэтшӧмъясыс?
— А со сэні, бронепоездас, — индіс финн.
Суровикин видзӧдліс увлань.
Вӧлі войвывса югыд вой.
Тоннель дорӧ воалісны битӧм грузӧвикъяс, кодъясӧс грузитӧма снаряд тыра ящикъясӧн.
Буракӧ, «еджыд призрак» лӧсьӧдчӧ очереднӧй набег кежлӧ.
— Час мысти кӧ ме налы ог вай турун, меным капут, — шуис ополченец, — лыйласны.
Суровикин дзикӧдз успокоитчис да шпыньмуніс.
Сылы юрас воис смел мӧвп.
— Ладнӧ, — шуис сійӧ финнлы, — приказ эм приказ.
abu
Вай сӧвт турунсӧ!
Первойсӧ ополченец нинӧм эз гӧгӧрво.
А сэсся, кор разведчик тшӧктіс отсавны сылы путкыльтны доддяс взорвитчытӧм бомба, сійӧ кутіс тіравны сідзи, мый пиньясыс сылӧн бара мӧдісны зяткакывны.
— Да тэ эн пов, — шуис сылы Суровикин, — ставыс лоӧ бур.
Бомбасӧ доддяс путкыльтӧм бӧрын сійӧ йитіс бомбаас шнур да взрыватель, выліас шыблаліс турун, сэсся гартыштіс кык чигарка — ӧтисӧ сетіс финнлы, мӧдсӧ кутіс куритны ачыс:
— Тэ котӧрт вӧрӧ, сійӧ финнъяс дінас, кодъяс партизанитӧны.
Сэки мамыд тэныд аттьӧ шуас, и челядьыд тожӧ, а ме ачым немецъяслы турунсӧ нуа!
Сійӧ кучкис вӧвлы да, киас вӧжжисӧ кватитӧм бӧрын, кутіс котӧртны доддьыскӧд орччӧн, коді ӧдйӧ исковтіс гӧра горув.
И бергӧдчыліс да ещӧ ӧтчыд нюммуніс финнлы.
Автоматыс сылӧн ӧшаліс морӧс вылас, а лыжисӧ сійӧ сюйыштіс турун улас, кытысь чурвидзис запальнӧй шнур, быттьӧ дженьыдик порсь бӧж.
Финн эз вермы вӧрзьӧдчыны места вывсьыс да сулаліс, кыдзи сюръя, синъяссӧ вештывтӧг видзӧдіс салдат вылӧ, коді думыштіс смертельнӧй делӧ.
Додь исковтіс гӧра йывсянь пыр ӧдйӧджык.
Суровикин котӧртіс сыкӧд орччӧн.
А кор вӧв кутіс табанитчыны, сійӧ кучкис сылы мыйвынсьыс, и вӧв мӧдіс гӧнечӧн.
Ачыс жӧ пелька чеччыштіс додь бӧрас, копыртчис, ӧзтіс чигарканас запальнӧй шнурсӧ и, тоннельӧдз метр сё вотӧдз, чеччыштіс додьсьыс да турбыльтчис джуджыд долинаӧ, кодӧс писькӧдӧма шор.
А ӧддзӧм вӧв турун додьнас пырис тоннельӧ.
Вӧв прӧйдитіс охранаса салдатъяс дінті да сувтіг порок да снарядъяс тыра грузӧвикъяс пӧвстӧ.
Турун додь аддзӧм бӧрын немецкӧй офицер, коді ведайтіс хозяйствоӧн, видзӧдліс часі вылас да шуис:
— О, тайӧ финныс кутіс гӧгӧрвоны немецкӧй порядок...
И тайӧ вӧліны сылӧн медбӧръя кывъяс.
Шнур кузя котӧртысь би воис взрывательӧдз.
Авиобомба взорвитчис сэтшӧм вынӧн, мый пушкаяса да башняяса ӧти вагонӧс весиг шыбитіс тоннельысь.
А сэсся ӧзйис порок да заводитісны взрывайтчыны снарядъяс.
Кажитчис, ставнас тоннельыс лои ыджыд пушка дуло кодь, кытысь тшын да би сорӧн лэбӧны сталь торпыригъяс, ящикъяс, мортъяс, кӧлесаяс...
Финнлы лои сэтшӧм страшнӧ, мый сійӧ горӧдіс, кутчысис юрас да уськӧдчис котӧртны вӧрӧ.
Мый лои русскӧй салдаткӧд, сійӧ эз аддзыв.
Но Суровикин коли ловъя.
Сійӧ воис аслас ёртъяс дінӧ, мудзӧма, косясьлӧм паськӧма да «языктӧг».
— А кӧні нӧ пленнӧйыд? — юаліс командир.
И сэки Суровикин заводитіс висьтавлыны, мый сылы вӧлі не пленнӧйӧдз, кор сійӧ паныдасис бронепоездкӧд.
Сійӧ сэтшӧма волнуйтчис, сэтшӧма мыкталіс и гӧрдӧдліс, мый висьталӧмыс кажитчис ылӧдлӧмӧн.
— Тіян тайӧ призракъясыс да привидениеясыс, навернӧ, ыджыд температура вӧснаыд, — скӧрмис командир. — И кывъясыд оз артмавны, и чужӧмыд дон гӧрд.
Ӧні жӧ мунӧй госпитальӧ!
Скромнӧй Суровикин эз кут вензьыны.
— Ладнӧ, — шуис сійӧ, — бронепоездъяс — тайӧ абу менам специальность.
Ме специалист «языкъяс» кузя...
Вот шойччышта неуна, ме тіянлы медбуръяссӧ вайӧда, пыді тылысь.
И радпырысь муніс госпитальӧ, кыдзи дом отдыхаӧ.
Врачьяс аддзисны сылысь уна висьӧм, но, кор сійӧ пӧттӧдзыс узис шоныдінын, чистӧй койка вылын, став висьӧмыс сразу прӧйдитіс.
Бронепоезд-невидимка воши и некор нин эз петкӧдчыв.
Сводкаясын эз казьтывны сылӧн действиеяс йылысь и фронтлӧн мукӧд участокъяс вылын.
Кутісны думайтны салдатӧс ыджыд наградаӧ представитӧм йылысь, но полісны, мый оз веритны, гижны кӧ награднӧй листӧ, мый сійӧ ӧтнасӧн победитіс бронепоездӧс.
Регыд Суровикинлы удайтчис кутны лыжи туй вылысь фашистскӧй штабса офицерӧс, код ордын вӧлӧмаӧсь ценнӧй сведениеяс, и Суровикинӧс наградитісны Слава орденӧн.
А война помасигӧн миян расположениеӧ петіс финскӧй партизанскӧй отряд, коді организуйтчӧма салдатъясысь, кодъяс эз кӧсйыны воюйтны фашистъяс вӧсна.
Ӧти партизан век корсис русскӧй салдатӧс именнӧй табак кӧшель серти, кытчӧ вӧлі вышивайтӧма кык буква «Г» да «С».
Финн висьтавліс, мый тайӧ кӧшельсьыс найӧ ӧтлаын куритчӧмаӧсь, кор взорвитӧмаӧсь фашистскӧй бронепоезд, да тэрмасигас салдат вунӧдӧма тайӧ кӧшельсӧ сы ордӧ.
Но тайӧ вӧлі фронтлӧн мӧд участок вылын, кӧні Григорий Суровикинӧс некод эз тӧд.
Сідзи найӧ эз и аддзысьлыны.
А финнлы зэв нин окота вӧлі аддзӧдлыны ассьыс случайнӧй другсӧ да пыр висьтавліс, мый тайӧ медся повтӧм да медся бур салдат мирын.
Миян салдатъяс сыкӧд сӧглашайтчылісны да шулывлісны:
— Тайӧ збыль, русскӧй салдатысь повтӧмджыкӧс некысь он аддзы.
Ло миян дінын матынджык — ачыд лоан бурджыкӧн!
{Богданов Н. В. (комиӧдіс Панюкова Л. В.) @ Сьӧд кань @ висьт @ Николай Богданов. Повтӧмъяс да кужысьяс йылысь @ 1954 @ Лб. 37-41.}
СЬӦД КАНЬ
Ӧти санитарнӧй батальонын оліс сьӧд кань Васька, зэв чӧсмасьысь да зэв тшап.
Весиг фронт вылын сӧмын сійӧс и вӧчис, мый лун-лун мыссис, вӧччис, шыльӧдіс лапаяснас усъяссӧ.
Сылӧн сьӧд гӧныс пыр лӧсталіс да дзирдаліс, а усъясыс нюкыльтчӧмаӧсь вывлань.
Врачьяс да медицинскӧй сестраяс радейтісны Васькаӧс да балуйтӧдісны сэтчӧдз, мый Васька кутіс сёйны сӧмын не кань сёян.
Радейтіс варенье, шоколад, кампетъяс.
Любопытнӧй вӧлі.
Сетасны вӧлі коръя кампет, и сійӧ часджын мырсяс, но бумагасӧ косялас да видлас кампетсӧ.
Ӧтчыд, серам вылӧ, сетісны сылы лимон тор.
Кань чукыртчыліс, но сёйис.
А сэсся дыр легӧдіс бӧжсӧ да ӧбидитчӧмӧн видзӧдлывліс миян вылӧ, быттьӧ кӧсйис шуны: «Аддзисны мыйӧн гӧститӧдны!
<ns>Шо-ома</ns>!..»
Но и та бӧрын важмоз быдторйӧн интересуйтчис.
Войнаысь ньӧти эз пов.
Пушкаяс грымакылігӧн узис спокойнӧя, и кор торъя гораа кытӧнкӧ гыпнитас, сійӧ унйывсьыс чепӧсйылас, видзӧдлас гӧгӧр читкыртӧм синъяснас: «Коді тайӧ меным оз сет узьны?», очсыштас — и бара водас бок вылас.
И вот наступайтігӧн друг ковмис применитны Васькалысь быдтор видлалан привычкасӧ.
Ӧтчыд санбатӧ локтіс нӧк бочонока салдат да рапортуйтіс:
— Доктор ёрт, вайи тіянлы трофей, петкӧді сотчысь керкаысь.
Нинӧмла коланторйыслы пропадайтны, раненӧйяслы згӧдитчас.
Доктор нюммуніс: хозяйствоас буретш нӧкйыс эз вӧв.
Нӧк бочонок босьтісны.
Но сэки жӧ доктор думыштіс: «А друг тайӧ нӧксӧ отравитӧма?»
Коварнӧй врагъяс отступайтігас отравляйтӧны весиг юкмӧсъясысь ва.
Гашкӧ, и тайӧ бочонокас яд кисьтісны.
Мый вӧчны?
Исследуйтны?
Но санбатын эз вӧв химическӧй лаборатория.
Видлыны?
Но коді нӧ решитчас?
И сёйны ӧпаснӧ, и шыбитны жаль.
Друг кодлыкӧ дум вылас уси сьӧд кань:
— Мед Василий видлас.
Каньяс — найӧ нӧкъяд бура разбирайтчӧны.
Портитчӧмтӧ нинӧм вылӧ оз кутны сёйны.
Вот пуктісны блюдтыр нӧк да шуӧны:
— А ноко, Вася, служит служба, тӧдмав качествосӧ.
Кань матыстчис нӧк блюд дорӧ, видліс, нювсьыштіс, лапаяснас лӧсьӧдыштіс усъяссӧ да читкыртіс синъяссӧ: «Бур-р!
Важӧн нин эг сёйлы нӧктӧ походнӧй олӧмын!»
Сьӧлӧмсяньыс нюліс блюдсӧ.
Ставныс видзӧдӧны кань вылӧ — мый сыкӧд ӧні лоӧ?
А Васька кургыштіс, кӧлач моз нюкыльтчис, да и унмовсис.
Кань узьӧ, а йӧзыс гӧгӧр волнуйтчӧны.
— Отравитчис миян Васьканым, — шуӧ медсестра. — Видзӧдлӧй, гыжъяссӧ нин сійӧ нюжӧдӧ... кулӧ, коньӧрыд!
— Оз кув, вӧтнас сійӧ аддзӧ шыръясӧс, — шуӧ санитар, — вот гыжъяснас найӧс и лӧсьӧдчӧ кутны!
А вензигкостіыс Васька садьмис, нюжмасьыштіс — да бара нӧк дорӧ!
Сылы бара сетісны.
И заводитісны сёйны нӧкйӧн и борщ и галушкаяс: трофей згӧдитчис.
Мӧдысь батальон палаткаяс дорӧ матыстчис грузӧвик, а сэтысь ньӧжйӧникӧн чеччалӧны кокньыда ранитчӧм салдатъяс, и быдӧнлӧн ӧти киас винтовка, а киняулас варенье тыра банка.
— Доктор ёрт, примитӧй раненӧйяслы пӧдарок.
Помещик керкаысь аддзим.
Фашистскӧй помещик вӧлӧм радейтӧ юмовсӧ.
Вареньеыс сизимпӧлӧс.
Со ӧмидз — отсалӧ кынмӧмысь, со ӧрешки сора турипув — горш косьмигӧн бур...
Извинитӧй, ӧти банка жугӧдім!
Доктор босьтіс вареньесӧ — и бара сьӧд кань дінӧ:
— А ноко, Василий, видлы!
Любопытнӧй кань и ачыс нин банкаясӧ видзӧдчӧ.
Ставнанпӧлӧссӧ видлаліс.
Эз кажитчы сылы сӧмын турипув, но и сійӧс видліс.
Юӧны боецъяс вареньеӧн чай да ошкӧны сьӧд каньӧс:
— Айда кань миян, айда Васька, учёнӧй химик!
— Герой, ассьыс олӧмсӧ оз жалит!
— Бур кань миянлы сюри.
Васька на дінті ветлӧдлӧ, гӧрбсӧ лэпталӧ, быттьӧ рад сыысь, мый война вылын згӧдитчис, да воча кургӧ:
— <ns>Бур-р-р, бур-р-р...</ns>
Ставыс на ӧнӧдз сылӧн муніс лючки-ладнӧ.
Но ӧтчыд санбатӧ вайисны самӧй обыкновеннӧй йӧв.
Миян частьясӧн босьтӧм карысь фашистъяс ставсӧ сотӧмаӧсь, а йӧлӧн вузасян магазин кольӧмаӧсь.
Сэні тырыс йӧв, сыр, вый.
Ыджыд удж виччысис Васькаӧс!
Кисьтісны сылы йӧв.
Кань видліс.
Друг тай кыдзи чеччыштас блюд дорсьыс, усъяссӧ чышкалӧ, лапаяссӧ пыркӧдӧ да ставным вылӧ видзӧдӧ.
Мыйкӧ тані абу ладнӧ!
И пыр жӧ кынӧмыс сылӧн висьмис.
Санбат дзоньнас шызис: сьӧд кань отравитчис!
Раненӧйяс волнуйтчӧны, сестраяс муртса оз бӧрдны.
Врач каньӧс лекарствоясӧн юкталӧ.
Муртса вермисны бурдӧдны Васькаӧс.
Но тайӧ случай бӧрас кань мӧдіс бастуйтны — нинӧм оз кӧсйы видлыны, и пом.
Сійӧс заводитісны уговаривайтны.
Весиг янӧдісны:
— Мый нӧ тэ, Васька, повзин?
Кань оз видлы!
Оз сёй ни калбас, ни салӧ.
Аслыс ачыс лӧсьӧдіс диэта.
Омӧльтчис, гӧныс пемдіс.
Ветлӧдлӧ жугыль, весиг оз кургы.
Кутісны думайтны, гадайтны, мый вӧчны.
А сэки регыд воис тулыс, и война помасис миян победаӧн.
Гожӧм кежлӧ санбатысь выпишитчисны став раненӧйясыс, и Васька дзикӧдз бурдіс.
Сійӧ корсяліс турун пӧвстысь кутшӧмкӧ лекарственнӧй быдмӧгъяс, някляліс найӧс да ачыс асьсӧ бурдӧдіс.
И лои важсякодь жӧ мича да тшап — гӧныс бӧр кутіс лӧставны, усъясыс лыбисны вывлань — и бара велаліс чӧсмасьны.
Корсюрӧ главнӧй врач юавлывліс сылысь:
— Но, Василий, лоӧ кӧ ещӧ война, тэ бара миянкӧд мунан?
Васька лэптылас гӧрбсӧ, ниртчыштас сьӧд бӧжнас сапӧг бердас да кургыштас:
— <ns>Бур-р-р, пр-рӧйдитчам...</ns>
— Ме тӧда, тэ кань миян бур.
— Бур-р, — ӧтвечайтӧ Васька, — бур-р...
Тайӧн и помасьӧ сьӧд кань йылысь история.
{Богданов Н. В. (комиӧдіс Панюкова Л. В.) @ Гӧрд пелысь @ висьт @ Николай Богданов. Повтӧмъяс да кужысьяс йылысь @ 1954 @ Лб. 42-50.}
ГӦРД ПЕЛЫСЬ
Куим сутки чӧж дугдывтӧг муніс бой Брянскӧй вӧр дорын.
Кочка деревнясянь сэтчӧдз зэв матын.
А коймӧд лунас деревняӧ пырисны немецъяс.
Мотоцикл вывсьыс чеччытӧг найӧ матыстчывлісны быд керка дорӧ да горзісны.
— Русс! Пет!
abu
Найӧ вӧтлалісны томӧс и пӧрысьӧс бой мунан поле вылӧ — чукӧртны ӧружие и гуавны виӧмаясӧс.
Арсений Казариновкӧд, колхозса конюхкӧд, коді ӧні коли вӧвъястӧг, муніс и сылӧн внукыс — сирӧта Алёша.
Найӧ мунісны ставсьыс бӧрын, тошка дед да кӧмтӧм детинка, коді пельпом вылас нуис ӧтпырйӧ кык зыр.
Кор Алёша аддзис миянлысь виӧм салдатъясӧс, сійӧ бӧрддзис.
Синваӧсь чужӧмыс чукыртчыліс сідзи, мый став бериныс ӧтлаасьлісны ӧтлаӧ.
— Ланьт, — шуис дед, — тайӧ война!
Бӧрдӧм дорсьыд бурджык лыддьы, кымын фашистӧс лыйӧмаӧсь!
abu
abu
И дед кутіс гуавлыны виӧм салдатъясӧс веськыда окопъясӧ.
Ӧружиесӧ немецъяс тшӧктісны кыскавны гырысь грузӧвикъяс дорӧ:
— <rus>Аллес, аллес</rus>, вай татчӧ!
Дед скӧрысь ружтіс, муртса кыскис снарядъяс тыра ящикъяс да автоматъяс.
— Вывті горшӧсь! — видчис сійӧ бой мунан поле вылӧ мунігӧн.
Сэсся сійӧ кытчӧкӧ воши.
Алёша дыркодь эз аддзы сійӧс.
Дед кыскис ас бӧрсяыс противотанкӧвӧй пушка.
Пелысь пуувса блиндажӧ кыскӧм бӧрын сійӧ ӧдйӧ кутіс гуавны пушкасӧ сійӧ жӧ гуас, кытчӧ гуалісны миянлысь артиллеристъясӧс.
— Дед, тэ тайӧс мыйла? — чуймис Алёша.
— Тадзи колӧ! — горӧдыштіс сы вылӧ дед, сэсся гӧгӧр видзӧдліс да гумовтіс салдатскӧй каскаӧн маслӧ, коді войталӧма, быттьӧ сьӧд вир, жугалӧм танкысь.
Сійӧ киськаліс маслӧнас виӧм артиллеристлысь шинельсӧ, вевттис сійӧн пушкалысь затворсӧ да шуис:
— Ӧні оз сім!
Кокпыдӧссӧ гыжъялыштӧм бӧрын Алёша кутіс ӧдйӧ тыртны кладсӧ, зыр вылас личкаліс сідзи, мый кутіс доймыны коклябӧрыс.
Сійӧ гӧгӧрвоис нин, мый думыштӧма дедыс.
А дед лэдзаліс гуӧ снарядъяс тыра ящикъяс ӧти бӧрся мӧдӧс: згӧдитчасны!
— Местасӧ приметит, — шуис дед да соснас чышкыштіс пӧсьсӧ.
— Сійӧ и сідзи тыдалана, — вочавидзис Алёша. — Аддзан, пелысьыслысь став вужсӧ кералӧмаӧсь.
Косьмас пелысь пуыс.
— Сідзкӧ, кос пелысь пу улын!
Приметитам.
Дед видзӧдліс немецъяс вылӧ, кодъяс ветлӧдлісны сосъяссӧ пуджӧмӧн бой мунан поле вывті да сэтшӧма вӧлі ылалӧмаӧсь виӧм боецъяслысь зепъяссӧ видлалӧмӧн, мый нинӧм эз казявны.
Дед шпыньмуніс:
— Виччысьлӧй, тіянӧс ещӧ жаритӧм петук эз кокыштлы!
Алёша эз гӧгӧрво дедыслысь кывъяссӧ.
— А тӧдан, дедушка, — шуис сійӧ, — висьталӧны, немецъяс пӧ Москваӧдз нин воӧмаӧсь.
— Кӧсйис Москваысь мыйкӧ арыштны, а муртса удитіс кокъяссӧ нуны.
— Тайӧ коді, дедушка?
— Да быдӧн, коді кӧть миян дінӧ сюйсьыліс.
Ме ачым сэтшӧмъяссӧ нӧйтлывлі.
Алёша видзӧдліс дедыс вылӧ.
Ас олӧм чӧжнас Алёша сӧмын и аддзыліс, мый дедыс колхознӧй вӧвъясӧн ноксьӧ.
— Тайӧ кор нӧ тэ вевъялін, дедушка?
— А дас кӧкъямысӧд воын...
Японецъяс сюйсисны Тихӧй океансянь, англичана — кӧдзыд моресянь, французъяс — Чёрнӧй моресянь.
Ставсӧ он и вермы лыддьӧдлыны!
А немец, тадзи жӧ вот, кыдзи и ӧні, му вывті локтіс.
Тадзи жӧ первойсӧ зырисны найӧ миянлысь частьяснымӧс, а кыдзи кыпӧдчис миян став выныс, но и чышкыштім ми найӧс, кыдзи роскӧн.
— И тэ ачыд найӧс нӧйтлін, дедушка?
Дед чорыдджыка топӧдіс зырсӧ кияснас:
— Быдӧнӧс удайтчывліс нӧйтны.
Ӧтчыд сэтшӧм дивӧ вӧлі Архангельскӧй фронт вылын — ӧні помнита.
Аддзам: локтӧны миян вылӧ нюрті юбкаа салдатъяс.
Юбкаясыс клетчатӧйӧсь, кокчӧрныс куш, ботинкиясыс вижӧсь — но дзик кутшӧмкӧ бабаяс локтӧны миян вылӧ.
Ружьесӧ кутӧны ки выланыс и асьныс каллянъяс куритӧны.
Миянлы весиг кажитчис зэв тешкодьӧн.
А сэсся кыдзи ми уськӧдчим на вылӧ быд боксянь, некодлы эз удайтчы пышйыны.
Кодсюрӧӧс лыйлім, а кымынӧскӧ босьтім пленӧ.
Вот чукӧртім ми найӧс да юалам: «Коді тіянӧс ыстіс, юбошникъясӧс, кодлӧн ті татшӧмъясыс?» — «А ми, — шуӧны, — английскӧй корольлӧн — шотландскӧй стрелокъяс».
— «Ак, ті английскӧй корольлӧн!
Бур».
Пӧрччӧдім ми налысь юбкаяснысӧ да вӧтлім бӧр.
Да и тшӧктім английскӧй корольлы висьтавны: «Юбкаясныд кажитчисны, мӧдӧдӧй ещӧ!»
Детинка серӧктіс: вот сійӧ кутшӧм, сылӧн дедыс!
А дед ещӧ ӧтчыд видзӧдліс немецъяс вылӧ да сьӧлыштіс:
— Эк, пуджӧм сосъяс!
Виччысьлӧй, медым гач кокъяснытӧ эз ковмы пуджны!
...Муніганыс дед да Алёша унаысь бергӧдчылісны, дыр на видзӧдісны матын куйлысь кӧрт туй вылӧ, Купавка ю вомӧн взорвитӧм пос вылӧ, пелысь пуувса мыльктор вылӧ...
Тӧв кыкысь вевттьыліс еджыд лымйӧн война вылын усьӧм первойя геройяслысь гуяс, и кыкысь на вылын цветитлісны тувсовъя цветъяс.
А пелысь пу ньӧти эз косьмы, кыдзи думайтіс Алёша, эз, сійӧ быдмис, лои джуджыдджык, паськыдджык, и сыкӧд орччӧн быдмисны том мича кустъяс.
Алёша частӧ волывліс пелысь пуувса мыльктор вылӧ.
Регыд-ӧ ковмас кодйыны кладсӧ?
Война кыссис коймӧд во.
Йӧз дзикӧдз гӧльмисны, мучитчисны гитлеровскӧй режим улын.
Коран мешӧк ӧшӧдӧмӧн дед ветлӧдліс деревняясті, чукӧртіс милӧстина.
Но вот ӧтчыд, гортас воӧм бӧрын, сійӧ шӧпнитіс внукыслы:
— Лӧсьӧдчы, гым гымалӧ!
Вӧръясын унаысь кывлісны лыйсьӧмъяс, грымакылігтыр горув лэбыштлісны поездъяс, кодъясӧс взрывайтлісны партизанъяс.
Но татшӧм гымалӧмсӧ Кочка деревняын эз на кывлыны.
Сійӧ вӧлі сёпӧв гораджык сыысь, коді бушуйтіс сэки, 1941 вося гожӧмын.
— Кад, — шуис дед, — локтӧ миян главнӧй вын!
Праздник вылӧ моз Алёша пасьталіс ассьыс медбур пинжаксӧ, босьтіс пельпом вылас кык зыр да муніс дедыскӧд вӧрӧ.
Воисны найӧ пелысь пу дорӧ, видзӧдӧ дед — а сійӧ вир кодь гӧрд.
Сы вылын ӧшалӧны пелысь розъяс, став мукӧд пелысь пуяс вылын дорысь гырысьджыкӧсь.
— Эк-ма, — чуймис дед, — кутшӧм гӧрд пелысьыс!
Алёша кӧсйис нетшыштны ӧти роз, но эз лысьт. Дум вылас уси, мый тайӧ пелысь пуыс гу вылын.
Дед кучкис зырнас муӧ, и Алёша заводитіс кодйыны, зыр вылас кокнас личкышталӧмӧн.
Муыс топыда нин пуксьӧма и кодйыны вӧлі зэв сьӧкыд, да и ӧпаснӧ: немецъяс вермисны казявны.
Кӧрт туйяс кузя Брянскӧй вӧр пыр мунісны асыввывлань эшелонъяс.
Немецкӧй танкъяс, пушкаяс, салдатъяс тӧвзисны кӧлесаяс грымакылӧм шы улын.
Поезд бӧрся поезд мунісны ӧта-мӧдсьыс матын быд дас минута мысти.
Кустъяс пӧвстӧд дед видзӧдліс на вылӧ горш синъясӧн, кыдзи кыйсьысь, бӧрйис бурджык добыча.
Алёша мудзис, сы вылысь шорӧн визувтіс пӧсь.
Гуыс вӧлі коскӧдзыс нин, но пушка век на эз тыдав.
— Дедушка! Кодкӧ ӧмӧй гусяліс?
— Эз, — шуис дед, — тайӧ кладыслӧн стража...
И вот мыйкӧ зяльсмуні зырйӧ.
Тайӧ шыыс йиджис Алёшалы веськыда сьӧлӧмас.
— Сійӧ, сійӧ, шыасьӧ!
— Кодйы ньӧжйӧ, эн портит.
Дед, кодлы чунь улас сюри дулоыс, ньӧжйӧник кутіс кодйыны мусӧ кинас.
Регыд мысти пӧрысь да том кыскисны пушка, кодӧс вӧлі вевттьӧма кулӧм артиллеристлӧн маслӧӧсь шинельӧн, да заводитісны сувтӧдны сійӧс пу улӧ.
— Эк, нинӧмӧн и чышкыштнытӧ! — шогсис дед. — Томаныс сёйӧсь, шинельыс сёйӧсь.
— А вот, — шуис Алёша, — менам паськӧмӧн! — и пӧрччис вывсьыс пинжаксӧ.
— Вай, — шуис дед. — Ыджыд делӧ вылӧ нинӧм жалитны!
Алёша эз жалит пинжаксӧ.
И регыд мысти пушка вӧлі гӧтов бой кежлӧ.
Дед эз куж вӧдитчыны сложнӧй прицелӧн да наводитіс прӧстӧй способӧн: восьтіс затворсӧ да видзӧдіс дулоас.
Сы бӧрын видзӧдліс Алёша да аддзис югдӧдӧм кругысь послысь фермаяссӧ.
Старик вештыштіс станинаяссӧ, сатшкис сошникъяссӧ муас, бӧрйис кузьджык гильза да сюйис снаряд.
Сійӧ эз ӧшибитчы: тайӧ вӧлі бронебойнӧй.
И, кыдзи кыйсьысь дінӧ зверь, сійӧ жӧ минутаас тыдовтчис кыр йылын бронепоезд.
Мыйвынсьыс сійӧ лэбис кытчӧкӧ асыввывлань уна пушкаа гырысь башняяснас красуйтчигтыр.
— Нетшышт! — шӧпнитіс старик детинкалы, коді кутіс спусксӧ.
Алёша нетшыштіс да пыр жӧ уси лыйӧм шысьыс.
Пушка чеччыштіс бӧрвыв да кокньыдика зургис дедлы.
Алёша уськӧдчис сы дінӧ: «Пропадитіс дедӧй!»
Но дед тэрыба чеччис.
А сэні, кытчӧ найӧ лыйисны, мыйкӧ пель чунӧдана шутёвтіс.
Бронированнӧй паровозысь струяӧн чепӧсйис еджыд пар, и поезд сувтіс веськыда пос вылӧ.
— Айда ми! — горӧдіс дед. — Котёлсӧ розьӧдім!
А ноко, вай, вай!
Сійӧ тэрыба кутіс наводитны орудиесӧ бара дулоас видзӧдігтыр.
Быд видзӧдан щельӧд, быдпӧлӧс бинокльяс пыр немецъяс видзӧдісны: кысянь лыйисны?
Бронепоездлӧн став пушкаясыс, стволъяссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ новлӧдлігтыр, гӧтӧвитчисны восьтыны би.
Ӧти ичӧтик пушкалы паныд ветымын орудие.
Но дед эз повзьы.
Корсис кутшӧмкӧ аслыссяма гӧрд юра снаряд да лӧсьӧдчис ещӧ ӧтчыд лыйны чудовищелы.
— Дед, видзӧдлы! — дедсӧ киӧдыс кутӧмӧн горӧдіс Алёша.
Чукыль сайысь тыдовтчис мӧд немецкӧй поезд.
Старик видзӧдліс да кынмис места вылас:
— Упредитны эз вевъявны...
Сигналыс абу...
Ӧні...
Эк, и зургас налы!
Машинист ёнджыка ӧддзӧдіс, медым ӧдвывсьыс кайны кыр йылас.
Паровозлӧн кӧлесаяс бергалісны вывті ӧдйӧ, а сы бӧрся грымакылісны сьӧкыд танкъяс тыра платформаяс да вагонъяс.
И став тайӧ сьӧкыд составыс ӧдвывсьыс зурасис бронепоезд бӧжӧ.
Страшнӧй ударысь воддза поездыс нюкыльтчис, гӧрбыльтчис да кутіс торъявлыны торпыригъяс вылӧ.
А мӧд паровозлӧн сьӧд грӧмадаыс, кодӧс вӧлі кытшалӧма парӧн, ньӧжйӧник исковтіс водзӧ рельсъяс кузя, бронепоездлысь стальнӧй кӧрӧбкаяссӧ сэтысь гӧрйӧн моз вешталігтыр.
Рельсъяс да шпалъяс чургӧдчисны вывлань винт моз гартыштчӧмӧн.
Бронированнӧй платформаяс йӧзнас да пушкаяснас гылалісны горув Купавка юӧ.
Машинист включитіс тормозъяссӧ, но вӧлі сёр нин: кӧлесаяс улысь петіс би да тшын, а вагонъяс кавшасисны ӧта-мӧд вылас.
Сьӧкыд танкъяс, платформаяс вылысь мынӧм бӧрын, лэбисны горув.
Вӧрса йӧлӧгаыс содтіс крушениеыслысь шумсӧ.
И друг гымыштіс сэтшӧм взрыв, мый дедлӧн да внуклӧн усины шапкаясыс.
Найӧ заводитісны кыссьыны бауӧн, кӧсйисны пышйыны, но дум выланыс уси пушкаыс.
Бергӧдчисны сыла да, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый вӧчсис сэні, рельсъяс вылас, доддясисны дышлоас да мыръяс да вутшъяс вомӧн кыскисны сійӧс вӧрӧ.
И дыр на кыліс, кыдзи на бӧрвылын потласис, жугласис да гыпйӧдліс...
Тайӧ рассказсӧ абу выдумайтӧма. Сійӧс гижӧма суворовец Алексей Казаринов кывъяс серти, кодӧс сійӧ висьталіс февраль 23-ӧд лунӧ Волга вывса знаменитӧй Суворовскӧй училищелӧн Краснознамённӧй залын торжественнӧй вечер дырйи.
Сы бӧрын гражданскӧй война йылысь казьтылӧмъясӧн выступайтіс дзор тошка ефрейтор Арсений Казаринов, коді ӧні уджаліс тані, училищеас, хозяйственнӧй должностьын.
{Богданов Н. В. (комиӧдіс Панюкова Л. В.) @ Комсомолец Кочмала @ висьт @ Николай Богданов. Повтӧмъяс да кужысьяс йылысь @ 1954 @ Лб. 51-56.}
КОМСОМОЛЕЦ КОЧМАЛА
Лётчик Афанасий Петрович Кочмалаӧс радейтісны аслас полкын.
Сытӧг эз кольлы ни ӧти собрание, заседание, комиссия; сійӧс бӧрйывлісны быдлаӧ, и сійӧ эз ӧткажитчывлы.
Эз радейтлы сӧмын выступайтны ыджыд, торжественнӧй собраниеяс вылын — тӧдтӧм председательяс унаысь сорлавлісны сылысь фамилиясӧ.
Шуасны вӧлі:
— Кыв сетсьӧ Куча... мала ёртлы!
И залын серӧктасны.
Петас сійӧ сцена вылӧ, а тушаыс ичӧтик, и трибунаыс кӧ джуджыд, то сы сайысь сійӧ оз и тыдав, сӧмын нырыс тыдыштӧ, кыдзи скворешняӧ пырӧм воробейлӧн.
Но, и залын бара серам.
И мый кӧть сійӧ оз висьтав, ставыс кажитчӧ тешкодьӧн, кӧть сійӧ эз и думыштлы некодлысь серамсӧ петкӧдны да зэв шоча нюмъявліс.
Тадзи и война вылын сыкӧд лои.
Воисны лётчикъяс первой воздушнӧй бойысь, кутісны докладывайтны, коді мый уськӧдіс.
Ӧти уськӧдіс «юнкерсӧс», мӧд «мессершмиттӧс».
— А ме уськӧді калбас! — докладывайтӧ Кочмала.
Но, и ставныс, дерт, сералӧны.
А мый тані тешкодьыс!
Ӧд быдӧн тӧдӧны, мый «калбасӧн» шусьӧ муас кӧрталӧм аэростат, кысянь наблюдайтӧны бой мунан поле бӧрся, и сійӧс уськӧдны абу кокни — аэростатӧс, видзӧны и зениткаяс, и истребительяс.
Решитісны Кочмалаӧс орденӧн наградитны, а лётчикъяс шутитӧны:
— Калбасысь...
Весиг сэк, кор сійӧ докладывайтліс командирлы воздушнӧй разведкалысь сведениеяс, и сэки сысянь виччысисны мыйкӧ тешкодьӧс.
Вот паськӧдӧ сійӧ ассьыс планшетсӧ да, карта вылӧ индігмоз, висьталӧ:
— Ю чукыльтанінысь ме казялі фальшивӧй турун зорӧд, сы улӧ мыйкӧ маскируйтӧма — не то радиостанция, не то наблюдательнӧй пункт...
— Мыйла ті сідзи думайтанныд?
— Тайӧ турун зорӧдланьыс ю дорсянь мунӧ туй.
Ме пикируйті улӧджык — видзӧда, турун зорӧд дорас ва тыра ведра сулалӧ...
Неужели туруныслы юны ковмӧма!
Татшӧм доклад кылӧм бӧрын мотористъяс сэсся рытывбыд сералісны.
А штурмовикъяс уськӧдчисны турун зорӧд вылӧ да эз ӧшибитчыны — турун улын фашистъяс вӧлӧмаӧсь.
Кутісны ыстывлыны Кочмалаӧс боевӧй группаса командирӧн.
Ӧтчыд нуӧдӧ сійӧ квайт истребительӧс вражескӧй шоссе весьтті.
Асфальт вылын некод абу, быттьӧ роскӧн чышкӧмаӧсь. Ни машинаяс, ни салдатъяс.
Мича тӧвся лунӧ фашистъяс эз петкӧдчывны — полісны миян авиацияысь.
Гӧгӧр сулалӧ лымйӧн вевттьысьӧм лыска вӧр.
Чӧв-лӧнь, быттьӧ ставыс кулӧма.
Друг Кочмала командуйтӧ:
— Ме бӧрся, атакуйтам!
И пикируйтӧмӧн уськӧдчӧ том коз чукӧр вылӧ.
Лётчикъяс пикируйтӧны да дивуйтчӧны: мыйла тайӧ сійӧ?
Кочмала лыйлӧ козъяс кузя пушкаясысь да пулемётъясысь, и сэки некымын пу пӧрӧ, а мукӧдъясыс кытчӧ веськалӧ котӧртӧны! Вот и дивӧ — козъяс пышйӧны!
Вӧлӧмкӧ, тайӧ мунӧ фашистскӧй салдатъяслӧн рота, юр весьтас козъяс лэптӧмӧн, а миянлысь самолётъяс аддзӧм бӧрын сувтӧма, ланьтӧдчӧма.
abu
abu
— Кыдзи нӧ тэ казялін? — юасисны Кочмалалысь ёртъясыс.
— Зэв кокниа!
Ме видзӧда — став пуясыс вевттьысьӧмаӧсь лымйӧн, а тайӧ козъясыс — вежӧсь!
Тайӧ прӧстӧй объяснение вылас бара мыйлакӧ ставныс сералӧны.
И сӧмын некод эз серӧкты, кор кылісны Кочмалалӧн медбӧръя подвиг йылысь.
Ӧтчыд сылы поручитісны прӧверитны кужанлунсӧ том лётчиклысь, коді муртса на воис полкӧ.
— Но мый нӧ, — шуис Кочмала, — лэбзьылам, фигуряйтыштам?
Найӧ пуксисны кык местаа учебнӧй самолётӧ да кутісны вӧчавны аэродром весьтын высшӧй пилотажлысь фигураяс.
Сідзи лэбалісны, мый любӧ видзӧднытӧ.
И друг кымӧръяс сайысь петіс фашистскӧй самолёт.
Ыджыд, кык мотора ылӧ ветлысь разведчик.
Миян тылысь мыйкӧ коланаӧс тӧдмалӧм бӧрын сійӧ ӧдйӧ лэбис асыввывсянь рытыввылӧ.
Тайӧс лэдзны оз позь!
Но мый вӧчны?
Аэродром вывсянь боевӧй самолётъяс кыпӧдчигкості сійӧ пышъяс.
Воздухын ӧтнас Кочмала безоружнӧй учебнӧй «ястребок» вылын.
И друг командир кыліс радио пыр сылысь гӧлӧссӧ:
— Разрешитӧй суӧдны?
— Повзьӧдӧй, но бой энӧ заводитӧй, — разрешитіс командир.
И ставныс аддзисны, кыдзи учебнӧй самолёт кутіс вӧтчыны разведчик бӧрся.
Минута — и найӧ вошины син водзысь.
— Мый нӧ ӧні лоӧ? — юасисны ӧта-мӧдыслысь лётчикъяс да мотористъяс: Кочмалалӧн ӧд абу ни пушка, ни пулемёт, сійӧ учебнӧй машина вылын.
— Мыйкӧ, дерт, лоӧ, — шуис кодкӧ. — Сы вылӧ сійӧ и Кочмала...
Заводитлісны шутитны, но кыдзкӧ эз шутитчы.
А рытнас дзоньнас аэродромыс шызис.
Воис лётчик.
Лёзь юрсиа, косясьлӧм комбинезона, шлемтӧм.
— А Кочмала кӧні?
— Ме ог тӧд.
Сійӧ меным прикажитіс — чеччышт...
— Но?
— Ме чеччышті да крукаси парашютӧн пуясӧ...
Вошті шлемӧс, унтаясӧс и парсасси, вот...
abu
— Но, а Кочмалакӧд мый?
— Сійӧ лэбис водзӧ.
Немец — сы дінысь, а сійӧ — сы бӧрся.
Вот и ставыс, мый висьталіс том лётчик.
А асывнас аэродромӧ воисны офицер-зенитчикъяс да юалӧны:
— Кӧні сійӧ лётчикыс, коді тӧрыт парашютӧн чеччыштіс?
Ловъя?
Аддзисны том пилотӧс да кутісны сійӧс поздравляйтны:
— Бура тайӧ тіян артмис!
Асьныд парашютӧн, а самолёттӧ ассьыд веськыда немецкӧй самолёт бӧжӧ...
Сӧмын торпыригъяс сэтысь лэбисны, сідзи и сутшкысис вӧрӧ...
Часджын сэсся кайис тшын да би...
Ті ассьыныд самолёттӧ энӧ жалитӧй — ті уськӧдінныд ылӧ ветлысь разведчикӧс, коді фотографируйтіс колана объект.
abu
— Тайӧ эг ме — сэні вӧлі мӧд лётчик, — яндысигтыр ӧтветитіс пилот.
Зенитчикъяс ланьтісны, гӧгӧрвоисны, мый найӧ вайисны полкӧ герой кулӧм йылысь юӧр.
Шог лои полкын, но эз дыр кежлӧ.
Ӧтчыд воисны лётчикъяс разведкаысь да висьталӧны:
— Ловъя Кочмала!
Нинӧм сыкӧд оз ло, бара чудитӧ.
Лэбзям — видзӧдам, противник тылын лым вылас коз пу лапъясысь вӧчӧм стрела пуктӧма да индӧ кладбище вылӧ.
Заводитім лыйлыны сэтчӧ, а сэтысь фашистъяс тӧрӧканъяс моз, петалӧны.
Вӧлӧмкӧ, найӧ маскируйтчӧмаӧсь гуяс пӧвстӧ...
Но коді нӧ вермис тайӧс тӧдмавны, эз кӧ Кочмала!
Сійӧ партизанъяс дінӧ мунӧма.
Оз кӧ самолёт вывсянь, то подӧн врагъясӧс нӧйтӧ.
abu
Тадзи полкын чужис легенда, мый Кочмала эз пӧгибнит.
И быд раз водзӧ мунігӧн лётчикъяс виччысисны, мый вот-вот мездӧм территория вылысь воас ачыс Кочмала кутшӧмкӧ пӧпутнӧй машинаӧн да, аслас воӧм йылысь командирлы рапортуйтӧм бӧрын, обязательнӧ шуас мыйкӧ тешкодьӧс.
{Богданов Н. В. (комиӧдіс Панюкова Л. В.) @ Иван Тигров @ висьт @ Николай Богданов. Повтӧмъяс да кужысьяс йылысь @ 1954 @ Лб. 57-63.}
ИВАН ТИГРОВ
Москва вылӧ наступайтігӧн немецъяс мунісны шоссе кузя.
Веретейка сиктӧ весиг эз и пыравны.
Мый сэні бурыс: сулалӧ вӧрын, а гӧгӧрыс нюр.
А кор Москва дорысь пышйисны — усйысисны посни сиктъясӧд.
Миян танкъяс да самолётъяс вӧтлісны найӧс бур туйяс вылысь — ковмис фрицъяслы келавны вӧръясӧд да нюръясӧд.
И вот сэки пырисны найӧ Веретейка сиктӧ.
Немецъяс матыстчӧм йылысь кылӧм бӧрын став олысьясыс пышйисны вӧрӧ да став эмбурсӧ либӧ гуалісны муӧ, либӧ аскӧдныс нуисны.
Врагъяслы нинӧм эз коль, весиг ни ӧти петук.
Быттьӧ сиктыс кулӧма.
Но век жӧ кык морт эз удитны пышйыны: Ваня Куркин и сылӧн дедыс Севостьян.
Дедыс муніс чери кыян тыв вайны, да сёрмис, а Ваня дедтӧгыс эз кӧсйы мунны, да ещӧ дум вылас уси, мый кӧбрегас нӧк кашник кӧсйис дзоньнас сёйны, да сідзжӧ эз удит.
Мыччис кӧбрегысь нырсӧ — видзӧдӧ, керкаысь керкаӧ ветлӧдлӧны нин немецъяс.
И улича кузя танкъяс грымӧдӧны.
Дедыс уськӧдчис сы дінӧ тыв моздорӧн да горӧдіс:
— Эн шумит, дзебсьы, а то пропадитам!
Дедыс вӧлі пельтӧм.
Пельтӧммӧмын мыжаӧн вӧлі внукыс.
Кор Ваня вӧлі ичӧт на, вильыш детинкаяс тшӧктісны дедыслы ружьеас кисьтыштны лыа.
Сідзи пӧ ёнджыка лыяс.
Дед муніс кӧчьясӧс кыйны — эз прӧверит, мый стволас лыа.
Метитчис кӧсӧйӧ, лыйис, ружьеыс и поті.
Сэксянь дед эз кут кывны — горзӧ, а сылы кажитчӧ, мый гусьӧн сёрнитӧ.
Беда сыкӧд!
Сиктӧд прӧйдитісны уна тысяча немец, но, тыдалӧ, тэрмасисны, кӧбрегтӧ эз казявны.
Кор дзикӧдз лӧнис, Ваня гусьӧник видзӧдліс да чуймис.
Сикт помӧ лыа мылькъяс вылӧ немецъяс удитӧмаӧсь кодйыны гырысь гуяс.
Водзсяньыс маскируйтӧмаӧсь найӧс кустъясӧн да плетеньӧн.
Ӧти гуӧ сувтӧдӧмаӧсь ыджыд танк, пӧшти керка судта.
Страшнӧй.
Бокъясас сьӧд чераньясӧс рисуйтӧма — свастика.
Ваня гӧгӧрвоис, мый тайӧ засада.
И кутшӧм мудера тайӧ танкыс действуйтіс!
Кор петісны туй вылӧ миян танкъяс, сійӧ найӧс лыйліс.
Лыяс да пыр жӧ кыссяс ӧти гуысь мӧдӧ.
Миян лыйлӧны сэтчӧ, кытысь казялісны сы лыйӧмлысь ыпнитлӧмсӧ, а танк сэні абу нин: сійӧ мӧд гуӧ кыссис.
И страшнӧ Ванялы, лолавнысӧ нинӧмӧн, сьӧлӧмыс дугдылӧ уджавны, кор снарядъяс взрывайтчӧны, и любопытнӧ — вын абу.
«Неужели, — думайтӧ сійӧ, — немецъяс миян йӧзысь мудерджыкӧсь, а?»
И сэтшӧм дӧсаднӧ сылы, пиньяссӧ йирӧ.
«Вӧлі кӧ менам пушка, ме эськӧ тіянлы петкӧдлі, кыдзи дзебсясьӧмысь ворсны!»
Но кутшӧм нӧ сылӧн пушка!
Нӧк кашник, кодӧс гартыштӧма рузумӧн, — вот и став ӧружиеыс.
Да тылын сылӧн пельтӧм дедыс дзебсясьӧ тыв улын.
И окота асланым йӧзлы отсавны и нинӧмӧн.
Друг лыйсьӧм ланьтіс.
Миян танкъяс бӧрыньтчисны.
Навернӧ, корсьӧны места кытшовтӧм вылӧ.
Либӧ мунісны отсӧгла.
Ӧд налы вермис кажитчыны, мый танкъясыс тані уна.
Фашистъяс петісны асланыс танкысь — пӧсялӧмаӧсь, няйтӧсь, страшнӧйӧсь.
Перйисны сімӧм консервнӧй банкаяс.
Восьтісны пуртӧн, сёйӧны, ас костаныс мыйкӧ ропкӧны.
«Видзӧдтӧ, навернӧ видчӧны, мый курӧг яй миян сиктысь эз аддзыны!» — думыштіс Ваня.
Видзӧдліс нӧк кашник вылас да шпыньмуніс:
«И оз тӧдны, мый накӧд орччӧн свежӧй нӧк...»
И сэки сылы юрас воис сэтшӧм мӧвп, мый весиг сьӧлӧмыс кынмыліс.
«Эк, мый лоас, ло...
А ноко, видла!
Кӧть найӧ и мудерӧсь, но миян дедысь абу мудерджыкӧсь!»
И сійӧ петіс кӧбрегысь, кыкнан кинас кашниксӧ кутігтыр.
Повтӧг матыстчис немецъяс дінӧ.
На пиысь ӧткымынъяс мӧдісны сюся видзӧдны, кыкӧн чеччыштісны да кутісны дзоргыны сы вылӧ.
abu
А Ваня нюммуніс да, кашниксӧ мыччигмоз, меліа шуис тадз:
— А ме тіянлы нӧк вайи.
Со, вӧрзьӧдлытӧм кашник...
Видзӧдлӧй кӧть!
Немецъяс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Ӧти матыстчис.
Видзӧдліс кашникӧ.
Мыйкӧ шуис мукӧдыслы.
Сэсся перйис раскладнӧй пань, пань йывнас босьтыштіс нӧксӧ да сюйис Ванялы вомас.
Ваня ньылыштіс да кутіс пыркӧдны юрсӧ:
— Абу, абу отравитӧма.
Нӧкйыс гут морген!
Немецъяс ошкӧмпырысь серӧктісны.
Босьтісны кашниксӧ да кутісны пуктавны асланыс котелокъясӧ — ставныслы ӧтмында, начальникыслы медуна.
abu
А Ваня пыр жӧ збоймис.
Матыстчис танк дорӧ, тапкӧдыштіс бусӧсь бокъясас да шуӧ:
— Гут тіян танка, гут машина...
Кыдзи сійӧс шуӧны — «тигра»?
Немецъяс дӧвӧленӧсь.
Сералӧны.
— Я, я, — шуӧны, — <rus>тигер кениг...</rus>
А Ванюша видзӧдлывлӧ пушка дулоӧ.
Танк сулалӧ гуын, и сылӧн пушкаыс пӧшти куйлӧ лыа мыльк вылын.
Нӧк сёйысь немецъяс вылӧ синбӧжнас видзӧдіг Ваня ньӧжйӧник босьтӧ китыр лыа, сюйӧ кисӧ орудие вомӧ.
Сэтысь ӧвтӧ жарӧн — абу на кӧдзалӧма лыйсьӧм бӧрас.
Ваня ӧдйӧ кисьтіс лыасӧ да нетшыштіс кисӧ.
Малалӧ пушкасӧ, быттьӧ любуйтчӧ.
А ачыс думайтӧ: «Тайӧ тэныд нырад табактор, кодӧс тэныд не несйыны...
Но тайӧ ещӧ этша на.
Тайӧ ӧд абу дедлӧн ружье, а ыджыд пушка».
Ещӧ ӧтчыд гӧгӧртіс танк гӧгӧр.
Ещӧ ӧтчыд ошкыштіс:
— <rus>Гут «тигр», гут машина</rus>.
И, кор аддзис, мый немецъяс ылалӧмаӧсь нӧк дорӧ да нинӧм оз казявны, сійӧ курыштіс ещӧ китыр лыа да бара кисьтіс пушка дулоӧ.
И муртса удитіс тайӧс вӧчны, кыдзи заводитчис выль бой.
Туй вылӧ петіс грознӧй сӧветскӧй танк.
Локтӧ веськыда, морӧссӧ чургӧдӧмӧн.
Нинӧмысь оз пов.
Мунігмозыс лыйис да первойя снарядыс веськалі тыртӧм гуӧ, кытысь вражескӧй «тигр» удитіс мунны.
Немецъяс уськӧдчисны асланыс танк дорӧ.
Пырисны сэтчӧ, дзебсисны да кутісны орудийнӧй башнясӧ бергӧдны, миян танк вылӧ пушкасӧ веськӧдны...
Ваня уськӧдчис кӧбрегӧ.
Видзӧдӧ щельӧд, а аслас сьӧлӧмыс сэтшӧма тіпкӧ, быттьӧ кӧсйӧ ортсӧ чеччыштны.
«Жугӧдасны ӧмӧй фашистъяс миянлысь танксӧ?
Оз ӧмӧй налӧн пушкалы и лыаыс мешайт?»
Вот немецъяс лӧсьӧдчисны, целитчисны, да кыдзи лыясны...
Сэтшӧма грымӧбтіс, мый Ваня уси кӧбрег пыдӧсӧ.
Кор бӧр кайис да видзӧдліс — аддзӧ, сулалӧ «тигр» важ местаас, а пушкаыс сылӧн абу!
Стволджынсӧ орӧдӧма.
Сэтысь петӧ тшын.
А фашистскӧй танкистъяс восьтісны люксӧ, чеччалӧны сы пытшкысь, котӧртӧны коді кытчӧ веськалӧ.
Горзӧны да кинаныс синнысӧ тільӧны.
«Вот тадз, лыаӧн!
Вот тадз, лыаӧн!» — думыштіс Ваня.
abu
Петіс кӧбрегысь да горзӧ:
— Дед, видзӧдлы, мый лои!
Дед петіс — аслас синъяслы оз верит.
abu
И сэки жӧ, кыдзи тӧвныр, сиктӧ пырис сӧветскӧй танк.
Эновтӧм «тигр» дорӧ сувтіс.
Петісны миян танкистъяс да видзӧдӧны.
— Ага, — шуӧ ӧти, — со сійӧ, зверюга, гӧтов, пӧжассис...
Веськыда пушкаас сылы веськалім!
— Тешкодь... — шуӧ мӧд. — Со этатчӧ ми лыйлім, а со татчӧ веськалім!
— Колӧкӧ, энӧ и ті веськалӧй, — сюйсис Ваня.
— Кыдз сідз — эгӧ веськалӧй?
А коді нӧ сылысь пушкасӧ жугӧдіс?
— А сійӧ ачыс жугалі.
— Но да, асьныс танкъяс оз жугавлыны!
— А пушкаас кӧ лыа кисьтыштны?
— Дерт, лыасьыд любӧй пушка жугалас.
— Вот сійӧ и жугаліс.
— Кытысь сэтчӧ лыаыс лои?
— А сійӧс ме неуна кисьтышті, — признайтчис Ваня.
— Сійӧ, сійӧ, — подтвердитіс дед, — вильыш детинка, сійӧ и меным ӧтчыд ружьеӧ лыа кисьтліс.
Сэки миян танкистъяс серӧктісны. Босьтісны Ванюшаӧс да давай качайтны.
Ванюшалы ковмис тайӧс дасысь кымын висьтавны: и воысь артиллеристъяслы, и пехотинецъяслы, и сиктса олысьяслы, кодъяс воисны вӧрысь приветствуйтны ассьыныс мездысьясӧс.
Ваня висьтавліс сьӧлӧмсяньыс да эз и казяв, кыдзи воис вӧрысь сылӧн мамыс.
А сійӧ сэки висьтавліс, кыдзи ылӧдліс немецъясӧс нӧкйӧн.
Мамыс сылы частӧ шулывліс, медым юасьтӧг оз ветлӧдлы кӧбрегӧд, медым оз вӧрзьӧд ни йӧв, ни нӧк.
— Ок тэ, рӧзбойник! — горӧдіс мамыс, кор кыліс татшӧмтор. — Мый тэ вӧчин?
abu
abu
abu
Бур, мый сы дор танкистъяс сувтісны.
— Ладнӧ, — шуӧны, — мамаша, эн волнуйтчӧй.
Нӧкйыд бара на лоӧ.
Видзӧдлӧй, кутшӧм танк сійӧ немецъяслысь жугӧдіс.
Тяжёлӧй, пушечнӧй, «тигр» системаа.
Мам бурмис, малыштіс писӧ юрӧдыс да меліа шуис:
— Да мый нин сэн, вильшасьны любитӧ...
Та бӧрын коли уна во.
Война помассис миян победаӧн.
Сиктӧ воисны олысьяс.
Веретейка сикт выльысь стрӧитчис, и бара заводитчис мирнӧй олӧм.
И сӧмын жугалӧм пушкаа немецкӧй «тигр» век на сулалӧ сикт помын, казьтывлӧ врагъяслӧн уськӧдчылӧм йылысь.
И кор ветлысь-мунысьяс юалӧны: «Коді нӧ взорвитіс тайӧ немецкӧй танксӧ?», сиктса став челядьыс ӧтвечайтӧны: «Иван Тигров миян сиктысь».
Вӧлӧмкӧ, та бӧрын Ваня Куркинӧс заводитӧмаӧсь шуны Тигровӧн, тигръясӧс победитысьӧн.
Тадзи чужис сиктын выль фамилия.
{Богданов Н. В. (комиӧдіс Панюкова Л. В.) @ Дружба @ висьт @ Николай Богданов. Повтӧмъяс да кужысьяс йылысь @ 1954 @ Лб. 64-70.}
ДРУЖБА
Дружба быдлаын колӧ, а торъя нин война вылын.
Ӧти пехотнӧй взводын дружитісны радист Степан Кузнецов да пулемётчик Иргаш Джафаров.
Кузнецов вӧлі лӧз синъяса, русӧй юрсиа, весел зон, рӧднас рязанскӧй, а Джафаров — казах, степса олысь, мугов чужӧма, пыр думыштчӧма, да век мыйкӧ сьылӧ вомгорулас.
Кузнецовлы сылӧн сьыланкывъясыс кажитчисны.
— Мотивыс лӧсьыд, нор, сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдӧ, а вот кывъяссӧ ог гӧгӧрво, — шулывліс сійӧ, — колӧ велӧдны.
И походъяс дырйи пыр велӧдчис сёрнитны казахскӧй кывйӧн.
И мунігӧн и шойччигъясӧн другъяс век ӧтлаынӧсь, ӧти котелокысь сёйӧны, ӧти шинельӧн шебрасьӧны.
И унмовсьытӧдз пыр шӧпкӧдчӧны.
— Кыдзи тіян ногӧн «рӧдина»? — юалӧ ӧтиыс.
— <rus>Отаны</rus>, — ӧтвечайтӧ мӧдыс.
— А кыдзи казахскӧй ногӧн «мам»?
— <rus>Ана</rus>.
— <rus>Отаны ана</rus>.
Зэв бур!
Дыр мысти Кузнецов кутіс гӧгӧрвоны Джафаровлысь сьыланкывъяссӧ да частӧ переведитавліс найӧс роч кыв вылӧ.
Мунӧны зэригӧн.
Небесасянь зэр киссьӧ, быттьӧ небесаыс косяссьӧма, салдатъяс куткыртчӧмаӧсь воробейяс моз, ваыс шинель юрйыв костӧ визувтӧ.
Мунны сьӧкыд, няйт, коктӧ мусьыс он вермы нетшыштны.
А мунны колӧ: водзвылын бой.
Джафаров мыйкӧ сьылӧ, но некод оз кывзы.
Сэки Кузнецов босьтас да роч кыв вылын сійӧс и повторитас:
— Вернӧ, ставсьыс фашистъяс мыжаӧсь!
Регыдджык воам — регыдджык водзӧс босьтам.
Серӧктасны салдатъяс да мӧдасны восьлавны гажаджыка.
Дружба и вынтӧ содтӧ, дружба и бойын мездӧ.
Не дружбаыс кӧ, ковмис эськӧ другъяслы пӧгибнитны победа лунъясӧ.
Тайӧ лои Берлин штурмуйтігӧн.
Взвод босьтіс перекрёсток вылысь керка, коді вӧлі тупкӧ рейхстаг дорӧ туйсӧ, и сэтчӧ найӧс окружитісны.
Гранатаяс бырины, патронъяс этша.
Радио пыр Кузнецов корис отсӧг, но вражескӧй радист веськаліс сійӧ волна вылӧ да кывзіс.
Кор пехотинецъяслы отсӧг вылӧ заводитлісны писькӧдчыны миян танкъяс, найӧс лыйлісны кык «тигр», кодъяс вӧлі дзебсьӧмаӧсь воротаяс пытшкӧ.
Танкистъяс ӧдва спаситчисны, а танкъяс сотчисны улича шӧрын, кыдзи кык бипур.
Мый вӧчны?
Джын салдатыс ранитчӧма.
Джафаровлысь пулемётсӧ жугӧдіс снаряд.
Ачыс сійӧ, осколокъясӧн морӧсас ранитчӧм, куйліс стариннӧй керкалӧн паркетнӧй джоджын, и сылӧн мугов чужӧмыс, код вылӧ киссьӧма известка, кажитчис кулӧм мортлӧн кодь.
— Тэ ловъя, Иргаш? — копыртчис сы дінӧ Кузнецов.
Казах сӧмын муртса-муртса нюммуніс вом кӧтшъяснас.
— Но, вай прӧщайтчам, дружба...
Со немецъяс контратака кежлӧ лӧсьӧдчӧны, а миянлы найӧс и встретитны нинӧмӧн.
— Отсӧг кор.
Танкъяс кор.
Мед магазинӧд локтасны, витринаяс пыр, кыдзи ме татчӧ локті...
Магазиныс ыджыд, джоджыс бетоннӧй, — шӧпкӧдіс Иргаш садьтӧгыс нин казахскӧй кыв вылын.
— Беда, другӧ: менсьым кывъясӧс кыйӧ фашистскӧй радиоволк, бура тӧдӧ рочӧн.
— Мыйла рочӧн, висьтав казахскӧй кыв вылын!
Мыйӧн кыліс тайӧ кывъяссӧ, Кузнецов топыда кутліс Джафаровлысь кисӧ да шӧпнитіс:
— Тайӧ вернӧ!..
Но коді менсьым гӧгӧрвоас?
Сӧмын тэ да ме миян полкын тӧдам казахскӧй кыв!
— Вызывайт штаб, кор Узденовӧс.
Земляк менам Верген Узденов.
Джафаров кунис синъяссӧ да ланьтіс, сёрнитӧмсьыс дзикӧдз слабитіс.
Кузнецов копыртчис рация дорӧ да, наушникъяссӧ пуктӧм бӧрын, кутіс вызывайтны полксӧ.
Сылы дум вылас уси, мый аддзыліс штабысь ичӧтик тушаа, мугов чужӧма, кучик шлема танкистӧс, коді вӧлі воӧма танкӧвӧй частьсянь связь кутӧм могысь.
— Узденовӧс, аппарат дорӧ танкист Узденовӧс! — ёна волнуйтчигтыр корис Кузнецов.
Фашистъяс казялісны, мый взвод слабмис, да лоины пыр наглӧйджыкӧсь.
Найӧ сяргисны керкаӧ автоматъясысь, шыблалісны гранатаяс, лыйлісны ӧшиньясӧ синтӧммӧдысь фаустпатронъясӧн.
И, керка стенъяс бердӧ дзебсясигтыр, писькӧдчисны пыр матӧджык.
Миян лыйлісны гежӧда: патронъяссӧ видзисны медбӧръя тыш кежлӧ.
— Ме — Узденов, кывза! — кыліс наушникъясын стрӧгкодь гӧлӧс.
— Ме — Кузнецов, Джафаровлӧн друг, — сылы воча казахскӧй кыв вылын шуис Кузнецов. — Кывзӧй менӧ, кывзӧй сюся.
Миян дінӧ позьӧ писькӧдчыны универсальнӧй магазинӧд, веськыда витринаяс пыр... сэті, кӧні ӧшалӧны дамскӧй нарядъяс.
Джоджыс бетоннӧй.
Тайӧ паныда сійӧ местаыслы, кӧні сотчӧны танкъяс.
Ӧтвечайтӧй казахскӧй кыв вылын, миянӧс кывзӧны!
— Аддза сотчысь танкъяс.
— Сідзкӧ, уличаті энӧ локтӧй — сэні воротаяс пытшкас «тигръяс», а веськыда магазинӧдыс.
Сылӧн мышладорыс петӧ миян дворӧ.
— Есть, регыд воам! — шуис Узденов.
Сылӧн мужественнӧй гӧлӧсыс кыліс на Кузнецов пельясын ободряйтан музыкаӧн, кор, ӧшиньӧд видзӧдлӧм бӧрын, сійӧ аддзис сэтысь фашистъясӧс.
Найӧ писькӧдчисны керкаӧ дворсянь.
Пырӧмаӧсь канализационнӧй трубаясӧд да ӧні, ваӧсьӧсь, няйтӧсьӧсь, кыдзи крысаяс, кавшасисны керка ӧшиньясӧ карнизъяс вылысь вильдалігтыр.
Наушникъяссӧ пӧрччыны удиттӧг Кузнецов кватитіс автоматсӧ, но лыйӧм шы эз кыв — патронъяс эз вӧвны.
Сійӧ кӧсйис горӧдны ёртъясыслы, но найӧ ставныс вӧліны занятӧсь: отбивайтісны фашистскӧй атака.
«Вот и смерть воис!» — думыштіс Кузнецов,
и сэтшӧм дӧсаднӧ лои сылы, мый кватитіс ассьыс походнӧй радиостанциясӧ, кодӧс видзис да дӧзьӧритіс война чӧж, да косьыштіс сійӧн свастикаа мустӧм каскаяслы.
Но тайӧ здукас радист юр весьтті жуньӧбтісны пуляяс, инмисны пӧтӧлӧкӧ, и сійӧс тыртіс штукатуркаӧн, быттьӧ веськалі буса душ улӧ.
Ставыс тупкысис еджыд руӧн.
Тайӧ чепӧсйис дворӧ сӧветскӧй танк да, башнясӧ бергӧдігтыр, кутіс стрӧчитны пулемётнӧй биӧн ӧшиньяс да карнизъяс вылысь фашистскӧй салдатъясӧс.
Сылӧн воӧмыс налы вӧлі дзик виччысьтӧмӧн.
Фашистскӧй радист дыр жугліс юрсӧ — кутшӧм шифр вылын сёрнитӧны русскӧй радистъяс?
Велӧдчӧм вӧлі, сюсь фашист, а казахскӧй кывтӧ эз тӧд.
Ставсӧ кывліс, но нинӧм эз гӧгӧрво и ассьыныс йӧзсӧ эз удит предупредитны, кыдзи на тылӧ пырис миян грознӧй танк.
Опоздайтіс кӧ сійӧ минута — пӧгибнитісны миян геройяс.
Тайӧ вӧлі командирскӧй танк Узденовлӧн, мукӧдъясыс абу вӧлӧмаӧсь.
Кор контратакасӧ вӧлі отбитӧма да Кузнецов воис ас садяс, сійӧ медъёна жалитіс, мый скӧрйывсьыс жугӧдіс ассьыс радиостанциясӧ фашистскӧй юръясӧ.
— Нинӧм, аслад юрыд кӧ дзоньвидза.
Рациятӧ выльӧс нажӧвитам, дружба, — успокоитіс сійӧс Узденов да, деловитӧя гӧгӧр видзӧдіг, сэк жӧ юаліс: — Абу-ӧ тані сэтшӧм места, кытысянь позьӧ лыйны рейхстаг кузя?
...Джафаровӧс удайтчис спаситны, сылӧн ранаясыс абу вӧлӧмаӧсь смертельнӧйӧсь.
Кузнецов кольччис Берлинӧ, а Джафаров муніс гортас, докторъясӧн ёнакодь дӧмлӧм, но ловъя да весел.
И мунігчӧжыс сьыліс.
Интереснӧй вӧлі тайӧ сьыланкывйыс: кывъясыс казахскӧй, а мотивыс рязанскӧй.
Уналы окота вӧлі тӧдмавны, мый йылысь сэні сьылӧ казах, но сійӧ эз вермы точнӧя переведитны да пыр ыстысис аслас Кузнецов другыс вылӧ, коді кольччис служба вылӧ, — вот сійӧ эськӧ стӧча переведитіс.
— Ӧти кывйӧн, дружба йылысь, бур сьыланкыв, — шулывліс Иргаш да бара сьыліс...
Тадзи отсавліс миянлы побеждайтны народъяс костын дружба.
{Богданов Н. В. (комиӧдіс Панюкова Л. В.) @ Карелинка @ висьт @ Николай Богданов. Повтӧмъяс да кужысьяс йылысь @ 1954 @ Лб. 71-78.}
КАРЕЛИНКА
Колӧ кӧ вӧлі лыйны ылӧ, муртса тыдалана цельӧ, некод эз вермы тайӧс вӧчны бурджыка миян ротаса том снайпер Евгений Карелинысь, а прӧстӧя кӧ шуны, Женяысь.
Тайӧ сійӧ ӧтчыд лыйӧмӧн уськӧдіс «кузь синъяса фрицӧс» — фашистскӧй наблюдательӧс, коді заводскӧй труба йывсянь видзӧдіс Ленинград вылӧ.
Фашист сідзи и тупыльтчис труба пытшкас, сӧмын бинокль стеклӧясыс югнитлісны...
Женя кужліс бӧрйыны цель и войын и лунын.
И позицияяс аддзывліс медся виччысьтӧм местаясысь.
То дзебсяс нюрӧ да виас сэтысь немецкӧй наблюдательӧс; то каяс заводскӧй труба йылӧ, коді сэтшӧмӧдз жугавлӧма снарядъясысь, мый вот-вот пасьмунӧ-киссяс, да лыяс сэтысь офицерӧс, коді петіс видзӧдлыны бинокль пыр Ленинград вылӧ.
— Бура тэнад артмӧ! — завидуйтісны ӧткымын боецъяс.
А Карелин ӧтвечайтліс:
— Наука серти.
Ме учитывайта траекториясӧ.
Верма весиг веськавны тыдавтӧм фрицӧ.
И ӧкуратнӧя ниртіс замша торйӧн оптическӧй прицеллысь стеклӧсӧ.
Винтовкасӧ сійӧ видзис да дӧзьӧритіс, кыдзи скрипкаӧс.
Новлӧдліс сійӧс чехол пытшкын.
Кор Женя ветлывліс снайперскӧй охота вылӧ, сійӧс охраняйтіс автоматчик.
Видзисны миянлысь знатнӧй снайперӧс.
Сылы напарникӧн индісны надежнӧй мортӧс, сибиряк Прошинӧс.
Командир шуис сылы:
— Ачыд кув, а снайперӧс видз!
— Верманныд надейтчыны, — шуис Прошин.
И видзис сьӧлӧмсяньыс.
Снайпер петігӧн первойӧн кыссьывліс водзӧ да видзліс сылысь позициясӧ, а бӧр мунігӧн прикрывайтліс тылсянь.
Ӧтчыд Карелинлы сійӧ шуис:
— Том на тэ, Женя, а мудер: кымын фрицӧс нин виин, а ачыд век ловъя.
Тыдалӧ, ассьыд олӧмтӧ ёна радейтан.
— Радейта, — падъявтӧг шуис Карелин. — Олӧмыс меным зэв ёна колӧ.
Кузь-кузь олӧм, дзормытӧдз...
— Мыйла нӧ сы кузяыс?
— Ме должен аслам нэм чӧжӧн выведитны Ленинград бердын груша дюшес «карелинка» да виноград «войвывса карелинскӧй».
Челядьдырся ёртъяслы кӧсйысьлі, кор на ещӧ пионерӧн вӧлі.
— А-а, — гӧгӧрвоис Прошин, — сідзкӧ, тэ сы могысь и старайтчан командирлысь отпуск нажӧвитны, медым зырйӧн ноксьыштны Летньӧй садйын?
Тӧда, миян салдатъяс аддзылӧмаӧсь тэнӧ мраморнӧй фигураяс дорысь.
— Сэки ме эг та вӧсна.
Тайӧ ме школьникъясӧс организуйті видзны обстрелысь мраморнӧй статуяяс...
Ми найӧс гылалӧм коръясӧн вевттялім, медым му комӧкъяснас эз парсасьны.
— Вот тэ, кутшӧм тӧждысьысь! — шуис Прошин да бать моз кутліс Женяӧс пельпомӧдыс. — Нинӧм, враглы оз удайтчы пырны карӧ.
Сылӧн уличаяс кузя Ленин да Сталин ӧтлаын ветлывлісны...
abu
Дружитчисны найӧ чорыда да Ленинград дорйигӧн уна врагӧс виисны.
Воис блокада жугӧдан лун.
Боецъяс чувствуйтісны сталинскӧй удар кежлӧ лӧсьӧдчӧм да виччысисны сійӧс праздникӧс моз.
Пехотинецъяс водзын сувтӧдсис мог: первойя уськӧдчӧмсянь воӧдчыны вражескӧй артиллерийскӧй позицияясӧдз.
Ураганнӧй артиллерийскӧй подготовка бӧрын, кӧні участвуйтісны тшӧтш и Нева ю вылын сулалысь грознӧй броненосецъяс, уськӧдчис водзӧ миян пехота.
Ёртъяссӧ панъялігтыр тӧвзисны лыжи вылын Карелин да Прошин.
Женялы окота вӧлі кӧть кыдз, а воӧдчыны медводдзаӧн Вороньей гӧравывса артиллерийскӧй позиция дорӧ.
Сэні сулалісны тяжёлӧй орудиеяслӧн батареяяс, кодъяс лыйлісны Ленинград кузя.
Вот налысь и кӧсйис Женя водзӧс босьтны.
Сійӧ тӧдіс тайӧ местасӧ бура.
Шор логӧд, Дудергофӧс кытшалысь канаваӧд, сійӧ, еджыд халатнас некодлы тыдавтӧм, пырис паркӧ, а сы бӧрся и Прошин, сідзжӧ лыжи вылын.
И муртса найӧ воисны паркдорӧ — аддзисны, мый ляпкыдик кустарникъяс пӧвстысь чурвидзӧны небесалань орудиеяслӧн стволъяс, кодъяс пуясысь кузьджыкӧсь.
Паровоз тендеръяс кодь гырысь лафетъясыс налӧн двигайтчисны кругӧд.
Орудиеяслӧн замокъясыс вӧліны восьсаӧсь, кыдзи паровознӧй топкаяслӧн ӧдзӧсъяс.
Тайӧ вӧліны дальнобойнӧй пушкаяс, кодъясӧс неважӧн на вайӧмаӧсь Германияысь Крупп заводъясысь.
Гитлер ошйысис, мый наӧн жугӧдас Ленинград.
Батарея вылын жуисны немецъяс.
abu
Еджыд брезент, кодӧн вевттьӧма снарядъяслысь чукӧр, вӧлі восьтӧма.
Салдатъяс кыскалісны снарядъяс тыра вагонеткаяс узкоколейка рельсъяс кузя.
Заряжайтысьяс лэпталісны снарядъяссӧ лебёдкаясӧн.
Наводчикъяс бергӧдлісны штурвалъяс. Орудиеяс ньӧжйӧник лэптісны дулояссӧ зенитлань.
Офицер, ӧчкинас дзирдалігтыр, тэрмасьӧмӧн сеталіс приказъяс.
Батарея бӧрвылын жургисны гырысь восьса грузӧвикъяс.
Карелин гӧгӧрвоис, мый гитлеровецъяс пышйӧм водзвыланыс кӧсйӧны лэдзны кар вылӧ снарядъяслысь став запассӧ.
— Прошин, другӧ, ог лэдзӧй! — ёртсӧ киӧдыс кутӧмӧн шӧпнитіс сійӧ.
— Да мый тэ, Женя, мый ми кыкӧн вермам вӧчны?
И автоматчик видзӧдліс, ылын-ӧ ротаыс.
Ылынкодь...
Бӧрвылын кыліс гранатнӧй бой дудергофскӧй парк решеткаяс дорын.
— Видзӧдтӧ, кутшӧм ылӧдз нин миян мунсьӧма.
Мый нӧ вӧчнысӧ?
Но Карелин тӧдіс — мый.
Кань моз кавшасис сійӧ пу йылӧ да, увъяс вылӧ винтовкасӧ пуктӧм бӧрын, восьтіс беглӧй снайперскӧй би орудийнӧй прислуга кузя.
Ӧтчыд лыйӧм, мӧдысь, коймӧдысь — и быд пуля цельӧ.
Заряжайтысь лэччысис лебёдка воропысь.
Снаряд сутшкысис лымйӧ, лямӧдіс снаряд ваялысьӧс.
Наводчик сутшкысис юрнас лафетӧ.
Офицер пуксис кияснас ӧвтыштӧм бӧрын.
Пу сайын сулалігӧн Прошин лыддис тыртӧм гильзаяс, кодъяс гылалісны пу вывсянь, быттьӧ ӧрешки кышъяс, да шӧпкӧдіс:
— Ага, вот кыдзи, вот...
Но друг сійӧ казяліс опасность.
Некымын орудиелӧн стволъясыс дугдісны кайны зенитлань, а заводитісны ньӧжйӧник лэччыны увлань.
Улӧджык, улӧджык, быттьӧкӧ корсисны, коді тайӧ дзебсьӧма сэтчӧ, паркдорас.
Вот ӧти ствол чургӧдчис веськыда Прошин вылӧ, сійӧс весиг дрӧж босьтліс.
— Женя, — горӧдіс сійӧ, — лэччы, пырысь-пыр найӧ лыясны миянлы прямӧй наводкаӧн!..
Женя!..
Но Карелин эз кывзы.
Выль обойма зарядитӧм бӧрын сійӧ лыйліс, пыр ёнмӧдіс бисӧ.
Пуляяс пӧвстсьыс сюрлісны бронебойнӧйяс и зажигательнӧйяс.
Бронебойнӧй пуляяс ивзігтыр швачкысьлісны стальнӧй лафетъясӧ, а зажигательнӧйӧн сійӧ ӧзтіс грузӧвик.
Батарея вылын лои паника.
Салдатъяс эновтісны орудиеяссӧ да уськӧдчисны грузӧвикъяс дорӧ, офицеръяс дзебсялісны укрытиеяс сайӧ.
Но некымын орудие метитчисны нин паркдорӧ, кысянь меткӧя лыйлісны.
Фашистъяс думайтісны, мый паркдорсӧ займитӧма нин уна лыда русскӧй пехотаӧн.
— Женя, приказывайта — лэччы...
Ме тэ вӧсна ӧтвечайта!
Пропадитан...
— Эн мешайт!
Энлы...
— Женя, водзӧ!
А то косьыштасны!
Но Карелин эз нин кывзы, мый сылы горзіс Прошин, и орудиелӧн залп, кодӧс вӧлі направитӧма паркдорӧ, суис сійӧс сьӧлӧмсянь лыйсигӧн.
Сьӧкыд снарядъяс гӧрыштісны мусӧ, вывлань лэптісны изъяс, паркыслысь решёткасӧ, пуяс, и гӧгӧр лои виж тшын.
Снарядъяс взрывайтчисны сідзи, быттьӧ тані взорвитчис артиллерийскӧй склад.
Фашистъяс решитісны, мый паркдор займитысь русскӧй пехотинецъясӧс бырӧдӧма, да бӧр кутісны локтавны орудиеяс дорас.
Но тайӧ здукас тшын кымӧр пытшсянь, кӧні пыр на бергалісны, увлань лэччиг, кутшӧмкӧ бумагаяс, пу коръяс да окопысь рузумторъяс, кодъяс кыптісны взрыв дырйи, кыліс пыдісянь горӧдӧм:
— Ура-а!
Лафетъяс кузя швачнитісны пуляяс.
И фашистъяс водзын лои русскӧй пехотинец.
Шапкатӧм, каскатӧм, сійӧ котӧртіс батареялань автоматсӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн.
Сійӧ сяргис автоматсьыс, пуляяссӧ веерӧн резігтыр, да сьӧлӧмсяньыс горзіс «ура».
Фашистъяслы кажитчис, мый сы бӧрся цепӧн котӧртӧ русскӧй пехота.
И мыйӧн аддзисны наступайтысь пехоталысь первойя грознӧй вестниксӧ, эновталісны вагонеткаяс, снарядъяс, пушкаяс да уськӧдчисны машинаяс дорӧ.
Минута мысти Прошин вӧлі нин батарея вылын кӧзяинӧн.
Кайис снаряд чукӧр вылӧ да, юр весьтас автоматнас ӧвтчиг, горзіс:
— Карелин, ме дінӧ!
Но Женя эз шыась.
Мый лои сыкӧд?
Батарея вылӧ котӧртісны нин миян боецъяс.
Батарея вӧлі босьтӧма.
Прошин бергӧдчис снарядъясӧн гӧрлӧм паркдорӧ.
Дыр, тӧждысьӧмӧн корсьысис сійӧ пу лапъяс чукӧрысь, лэптавліс юклӧдлӧм пу стволъяс, пыр корсис ёртсӧ.
И коркӧ аддзис сылысь шойсӧ.
Карелин пӧгибнитіс ассьыс рӧднӧй Ленинградсӧ дорйигӧн.
Но сылӧн винтовкаыс коли.
Эз вӧв ни ӧти парсыштчӧм.
Вӧлі ещӧ шоныд на лыйсьӧмсьыс, и оптическӧй прицелыс югъяліс.
Прошин петкӧдіс снайперлысь телӧсӧ да старательнӧя пуктіс тыдалана местаӧ, а ачыс котӧртіс суӧдны ротасӧ — бой эз виччысь.
Сійӧ сьӧрсьыс босьтіс и винтовкасӧ.
И рытӧдзыс новлӧдліс сійӧс мыш саяс.
Сӧмын войнас воис ас садяс кутшӧмкӧ бипур дорын да кутіс шогсьыны Женя вӧсна, кыдзи пӧгибнитӧм пи вӧсна.
Боецъяс аддзылісны, кыдзи сійӧ босьтіс киясас Карелинлысь снайперскӧй винтовкасӧ да дыр видзӧдіс сы вылӧ.
Сэсся ышловзис, матыстчис командир дінӧ да рапортуйтіс:
— Мыжа, эг вермы видзны Карелинӧс.
Примитӧй ӧружиесӧ.
Командир видзӧдліс сы вылӧ, думайтыштіс да, винтовкасӧ вештігмоз, шуис:
— Энӧ вермӧй видзны, кужӧй ёрттӧ вежны.
Ті ӧд, сибирякъяс, — стрелокъяс!
— Аттьӧ! — сьӧлӧмсяньыс шуис Прошин. — Старайтча заслужитны пӧдароксӧ!
Верманныд надейтчыны, менам киясын винтовкаыс кутас ворсны.
И кутіс ворсны.
Лыйсис сыысь Прошин зэв бура и, ранитчӧм бӧрын тылӧ мунігӧн, сетіс бур снайперлы — Жильцовлы.
А сы бӧрын сійӧ вӧлі Матвеев ордын.
Тадзи, эстафета моз, сійӧ воис Берлинӧдз.
И быдӧн, коді принимайтліс сійӧс кыдзи почётнӧй ӧружие, сувтліс ӧти пидзӧс вылас, окавліс ложасӧ, кытчӧ вӧлі дзоньнас чертитӧма визьяс виӧм фашистъяс лыд серти, да сетліс клятва воюйтны сідзи жӧ, кыдзи воюйтліс сылӧн первойя кӧзяиныс — Евгений Карелин.
Тадзи сійӧ оліс победаӧдз.
А ӧні сулалӧ полклӧн знамякӧд орччӧн.
Ветеранъяс сійӧс меліа шуӧны «карелинкаӧн».
Полкӧ воысь том салдатъяслы век висьтавлӧны сылысь историясӧ.
abu
{Богданов Н. В. (комиӧдіс Панюкова Л. В.) @ Весел плӧтник @ висьт @ Николай Богданов. Повтӧмъяс да кужысьяс йылысь @ 1954 @ Лб. 79-86.}
ВЕСЕЛ ПЛӦТНИК
Весел плӧтник воис колхозӧ — керка бӧрся керка стрӧитӧ и век сьыланкывъяс сьылӧ.
Кор кер лӧсалӧ — черӧн йӧктан мотив кучкалӧ.
Юрсиыс сылӧн дзор нин, а синъясыс томӧсь.
И дзоркодь тошкыс кыдзкӧ тешкодя кудритчӧ.
Пыр сэтчӧ ӧшйӧмаӧсь стружкияс.
Виж салдатскӧй дӧрӧмыс сы вылын вушйӧма шонді водзас.
Пӧсялӧмсьыс мышкас пуксьӧма еджыд гыӧрӧн сов.
А морӧсас югъялӧны орденъяс да медальяс.
Тыдалӧ, абу этша трудитчӧма пӧрысь салдат бойясын да походъясын.
— Пронин дядь, тэ уна немецӧс лыйлін? — юаласны сылысь колхозса челядь.
— Эг, лыйны этшаысь ковмывліс.
— А кыдзи нӧ тэ воюйтін?
— А ме ёнджыка пыр черӧн.
— Черӧн?
Веськыда юраныс налы, фашистъяслы, да?
Видзӧдлас плӧтник детинкаяслы югъялысь синъясас да нюммунас тош пиас:
— Да эг юръяс — посъяс ме керавлі.
Война — ыджыд хозяйство, сэні не сӧмын лыйсьӧны, сэні быдсикас уджыс уна.
Кодӧс кытчӧ индасны.
Ме сапёрӧн вӧлі, посъяс стрӧиті.
Посъястӧг воюйтны оз позь.
Натӧг ни бӧрӧ, ни водзӧ.
Вот первойсӧ, кор миянӧс немец зырис, сэки ми керавлім став отступательнӧй, эновтӧм посъяс.
Мыйӧн сӧмын на кузя войска вуджас, пыр жӧ сотам либӧ жугӧдам.
А кор ми сійӧс вӧтлім, сэки нин заводитім стрӧитавны наступательнӧй, ён посъяс.
И ӧні на найӧ быдлаын сулалӧны.
И кутшӧм сӧмын юяс вылӧ ми эгӧ стрӧитӧй посъяссӧ...
Вот, например, — плӧтник кыскас зепсьыс чукрассьӧм записнӧй книжка, коді сылӧн тшӧтш и бумажник пыдди, да заводитас листавны: — Бзура-ю — тайӧ Польшаын, сы вомӧн ми паськыд пос стрӧитім.
Либӧ вот Золотая Липа, мича нима ю.
Либӧ вот Банская Быстрица — тайӧ Чехословакияын.
Либӧ вот Горынь-ю — бузгӧ-чукльӧдлӧ, кыдзи Змей Горыныч.
И кутшӧм сӧмын юяс свет вылад абуӧсь!
Уна ю паныдасьліс миянлы Берлинӧдз.
Миян батальон стрӧитіс некымын сё пос.
И вот кымын ю вомӧн сӧмын эгӧ стрӧитӧй — пыр война мунӧ, а кыдзи воим ӧти ю дорӧ, абу и тӧдчана, ичӧтик, да кыдзи стрӧитім сы вомӧн пос, сідзи и война помасис...
— А, тайӧ Шпрее!
Берлинын! — гӧгӧрвоисны челядь.
— Правильнӧ, самӧй зверь гуас.
Кыдзи сы дорӧдз воим, сідзи и Гитлерлы капут!..
Мыйысь меным <rus>орден Славы</rus>ыс, юаланныд?
А тайӧ сыысь, мый сизим «языкӧс» пленӧ босьті.
— А сапёръясыс ӧмӧй босьтӧны жӧ пленнӧйяссӧ? — сомневайтчӧны челядь.
— А мый нӧ, сапёръясыслы ӧмӧй запретитӧма?
Кужан кӧ, босьт.
Война вылын быдногыс овлӧ.
Мекӧд Одер ю вылын татшӧм случай вӧлі.
Эм сэтшӧм ю Польша да Германия костын — ыджыд, джуджыд, паськыд.
Воим ми сы дорӧдз да сувтім.
Пӧра нин эськӧ война помавны, быдӧнлы окота ӧдйӧджык наступайтны Германия вылӧ, а тані бара мыйкӧ мешайтӧ.
Оз сетны миянлы, сапёръяслы, ни вӧр, ни тьӧс, ни кер — сідзкӧ, наступление кежлӧ оз лӧсьӧдчыны.
Посъястӧг наступайтны оз позь.
Петі ме ю берегӧ, став кустъяссӧ, оврагъяссӧ видзӧдалі — некутшӧм лӧсьӧдчӧм оз тӧдчы.
«Мый тайӧ? — думайта. — Воюйтам век план серти, ставсӧ миян бура думыштӧма, начальство ставсӧ водзвыв артыштӧ, — неужели тайӧ юсӧ водзвыв абу артыштӧма?
Оз вермы тайӧ лоны!»
Тадзи думайтіг ме вои бужӧд йылӧ — видзӧда, миян разведчикъяс, маскировочнӧй халатаӧсь, дзебсьӧмаӧсь берег улӧ да видзӧдӧны мӧдар берегас.
Кыла, сёрнитӧны, мый сьӧкыд судзӧдны «языкӧс».
Сэтшӧмӧдз немец повны кутіс, мый некысь он аддзы.
Пырӧма окопъясӧ, гартчӧма проволокаясӧн, дзебсьӧма бетоннӧй блиндажъясӧ, нырсӧ оз мыччыв.
Войбыд осветительнӧй ракетаяс лэдзалӧ.
Мукӧддырйиыс ветласны миян йӧз, босьтасны кутшӧмкӧ фрицӧс, а пока вуджӧдасны ю вомӧн — либӧ сійӧ пӧдӧ, либӧ сійӧс шальнӧй пуля виас.
Ӧтчыд кыскисны кыкӧс, ваӧсьӧсь, но ловъяӧсь.
Полӧмысла дрӧжжитӧны, а висьтавны нинӧм оз вермыны.
Вӧлӧмкӧ немӧйӧсь!
Колӧ жӧ лоны татшӧмторлы!
Решиті ме отсавны разведчикъяслы.
Салдатъяс томӧсь на, оз став приёмсӧ тӧдны.
А ме важся вояка, ме ещӧ первой мирӧвӧй война дырйи на боевӧй медаль заслужитлі.
Вот и висьталі ме налы ӧти секрет.
Налӧн командирыс, гвардияса лейтенант, весиг серӧктіс.
«Но, — шуӧ, — пӧрысь шут, артмас кӧ мыйкӧ, получитан генералсянь и орден и гортад ветлыны отпуск!» — «Мыйла нӧ, — шуа, — оз артмы? Способыс надёжнӧй.
Орденыд и пӧрысьлы лӧсялас, а отпуск йылысь тожӧ абу прӧтив — внукъясысь гажтӧмчи».
Сёрнитчим ми да заводитім действуйтны.
Дерт, ставсӧ вӧчим гусьӧн.
И вот рытланьыс немецъяс кылӧны, мый миянладорын чер шы кылӧ. А черъяс кӧ клёнӧдчӧны, сідзкӧ пос стрӧитӧны.
А пос кӧ стрӧитӧны, сідзкӧ лӧсьӧдчӧны наступление кежлӧ.
А миян кӧ гӧтӧвитчӧны наступайтны, сідзкӧ фрицъяслы бур оз ло.
Тайӧс найӧ тӧдӧны.
И вот асъявылыс кутісны вӧрӧшитчыны мӧдар берегас.
И стереотрубаяс пыр миян вылӧ видзӧдӧны, и самолётъяссянь миянӧс снимайтӧны, и войяснас прожекторнӧй югӧръясӧн кустъяссӧ видлалӧны.
И нинӧм, некутшӧм техникаӧн миянлысь мудерлуннымӧс оз вермыны тӧдмавны.
Оз аддзыны, кӧні русскӧйяс пос стрӧитӧны, вот и ставыс.
А ми сійӧс огӧ и стрӧитӧй.
Мыйла нӧ, миянлы некод тайӧс эз приказывайтлы.
А черъясӧн мыйла и не камгыштны?
Камгам.
Босьт неыджыд кер пом, кодйы пытшкӧссӧ — сэтшӧм пу барабан артмас, мый любӧ кывзынытӧ.
Кыдзи заводитан чер тышнад кучкавны, кыа петігӧн ва кузя йӧлӧга шы гораа кылӧ, кажитчӧ, быттьӧ сё плӧтник уджалӧны...
И челядь сералігкості Пронин сэки жӧ кучкас чер тышнас керйӧ.
— Пукала вот ме тадзи, берег улӧ дзебсьӧмӧн, камга.
Вой камга, мӧдӧс камга — нинӧм оз артмы, оз ылавны немецъяс.
Неужели, думайта, татшӧм лёка уджалӧ налӧн разведкаыс?
И вот коймӧд войнас ю весьтӧ лэччис ру.
Тӧлысь югдӧдӧ, но аддзан омӧля.
Ру пиас тӧлысь югӧрыс разалӧ, и оз прамӧя тыдав.
abu
И кадыс — буретш войшӧр кад.
И друг берег дорын ваыс заводитіс больскакывны, вӧрзис тростник, няйтыс кутіс шлячкакывны...
Видзӧда и аддза — петӧ юысь ме дінӧ кутшӧмкӧ ыджыд чудовище.
Васа абу васа.
Олыся абу олыся...
Кыз, рӧшкыд, юрыс гӧгрӧс, сур пуан пӧрт ыджда.
Синъясыс стекляннӧйӧсь, дзик автомобильнӧй фараяс кодьӧсь.
И ставнас сэтшӧм прӧтивнӧй, нильӧг, вӧрӧ, кыдзи резинӧвӧй...
Вот тадзи, думайта, фашистскӧй нечистӧй сила оборудуйтӧма техникалӧн медбӧръя кыв серти!
Видзӧда — а татшӧмыс берегӧ петӧ ещӧ некымын.
Ӧтиыс мӧдсьыс страшнӧйджык.
На вылын за пыдӧсса сьӧд нюйт.
Кыдзи вӧйӧм мортъяс гартчӧмаӧсь ва турунӧн.
Он вермы видзӧдны...
«Камгы, камгы, — тшӧктӧны меным разведчикъяс, — а то повзьӧдан!»
Камга черӧн, а аслам пиньясӧй зяткакылӧны: найӧ ӧд ме дінӧ кыссьӧны...
Ӧти васа зэв нин матӧдз кыссис.
Друг кыдзи чегӧ шӧри!
Юрыс ӧтарӧ, куыс мӧдарӧ.
Воздухыс сэтысь петіс — и сійӧ пыр жӧ личаліс.
И петӧ тайӧ оболочкасьыс настӧящӧй фашист.
Сы бӧрся мӧд, коймӧд...
Пыр жӧ уськӧдчисны на вылӧ разведчикъяс: «<rus>Хенде хох</rus>!»
Кутісны, кӧртавлісны да штабӧ нуӧдісны.
Сизимӧн вӧлӧмаӧсь.
Да сэтшӧм мудерӧсь!
Миянладорӧ локтӧмаӧсь ю пыдӧстіыс водолазнӧй костюмъясӧн.
Пасьталӧмаӧсь ас выланыс ва пыртӧм резинӧвӧй паськӧм, юраныс сюйӧмаӧсь скафандръяс, быдӧнлӧн кок пыдӧсас пудджын свинеч, медым ваыс эз лэпты вывлань, и мӧдӧдчӧмаӧсь разведкаӧ.
Вот кутшӧмӧсь вӧліны васаясыс!
Недель мысти корӧны менӧ генерал дінӧ — награждайтны.
<rus>Орден Славы</rus> сэні жӧ ӧшӧдісны меным морӧсӧ, а отпуск йылысь ме шуи:
«Некыдз ог, разрешитӧй не мунны».
«Мыйла?»
«Пола, мый менам ветлігкості, метӧг Берлин босьтасны!»
Генерал серӧктіс:
«А мый нӧ сыысь повнысӧ?»
«Но кыдзи нӧ, — шуа, — мый меным сэки внукъяс шуасны?
Война чӧж тышкаси, а Берлинын эг вӧв.
Разрешитӧй кольччыны.
Ӧні абу нин дыр».
«А ті кытысь, ефрейтор, тӧданныд, мый абу нин дыр?»
Сэтчӧ ме и мытшаси: военнӧй тайна...
Штабас ме локті веськыда и казялі: оврагъясын, быд куст дорын сулалӧны пыжъяс, катеръяс, самоходнӧй паромъяс, разнӧй системаа амфибияяс.
Зэв уна.
И ставсӧ маскируйтӧма.
Ме сэки и гӧгӧрвои, мый и Одер юӧд вуджӧм миян планын водзвыв индӧма!
Сӧмын миян главнӧй командующӧй решитӧма не сьӧктӧдны миянӧс, плӧтникъясӧс, тайӧ юнас, а форсируйтны сійӧс виччысьтӧг, пловучӧй средствояс вылын.
Вот мыйла миянлы эз сетны ни вӧр, ни тьӧсъяс.
Оз удитны немецъяс видзӧдлыны, кыдзи ми лоам на пельпомъяс вылын.
И огӧ лэччӧй дзик Берлинӧдз...
Дерт, тайӧ военнӧй тайна йывсьыс ме эг висьтав да ӧтвечайта прӧстӧя: природаас, мися, чувствуйтсьӧ.
Сэки генерал видзӧдліс ме вылӧ стрӧга да шуӧ:
«Ассьым приказ бӧр вежны ог кут.
Отпускӧ мунанныд Шпрее ю вомӧн пос стрӧитӧм бӧрын».
«Рад старайтчыны!» — шуа.
Сідзи и лои.
Стрӧиті ме пос Шпрее вомӧн.
Ён, надёжнӧй, и ӧні на сулалӧ.
А вот эг кӧ думышт ас кадӧ да муні отпускӧ, эз вӧв эськӧ менам «<rus>За взятие Берлина</rus>» медаль.
А ӧні — со сійӧ!
Пронин чургӧдас морӧссӧ, зёльӧдыштас медальяснас да содтас:
— Война вылын, челядь, не сӧмын лыйсьыны, но и думайтны колӧ кужны!
И бара черӧ кутчысяс.
Тадзи керка бӧрся керка и стрӧитӧ, и пыр шутитӧ, пыр сьылӧ.
Вот кутшӧм плӧтник воис война бӧрын колхозӧ.
{Георгиевская С. М. (комиӧдіс Елькина Н.) @ Бабушкалӧн море @ повесьт @ С. Георгиевская. Бабушкалӧн море @ 1953 @ Лб. 5-120.}
БАБУШКАЛӦН МОРЕ
I
ПЕРВОЙ ГЛАВА
БАБУШКА ОРДЫН
abu
Со сійӧ, бабушка, папалӧн мамыс, сулалӧ платформа вылын да, шондісӧ кинас сайӧдӧмӧн, видзӧдӧ вагон площадка вылӧ, а вагоныс ещӧ зымкнитлывлӧ на да ӧдвывсьыс качайтчыштӧ.
Бабушка сьӧд шерстянӧй юбкаа, паськыд еджыд ковтаа да чышъяна.
Сійӧ ньӧти абу Ленин ордена кавалер кодь, кӧть ковта вылас сылӧн и збыльысь Ленин орден.
Папа шулывліс бабушка йылысь: «кавалер», а сійӧ, вӧлӧм, прӧстӧ старушка.
Либӧ, стӧчджыка кӧ шуны, старука, сы вӧсна мый старушкаяс овлӧны ичӧтджыкӧсь да кызджыкӧсь, мамлӧн мам, бабушка Капитолина кодьӧсь кымын, а тайӧ бабушкаыс сэтшӧм ыджыд тушаа...
Чужӧмыс сылӧн омӧлик, синъясыс пырыстыдаланаӧсь, быттьӧ вушйӧмаӧсь шонді водзас.
— Олан-вылан, Зинаида! — шуӧ бабушка Ляля мамлы, кодӧс аддзӧ ас олӧмас первойысь.
Найӧ окасьӧны.
Мам да бабушка окасьӧны тадзи: первой ӧтикыс, сэсся мӧдыс инмӧдчылӧны ӧта-мӧдыслы чужӧм бердас да чупнитӧны воздухсӧ.
А Ляля сулалӧ бокын да видзӧдӧ бабушка вылӧ.
— Тайӧ Ольга? — медбӧрын шуӧ бабушка да видзӧдӧ Ляля вылӧ чусмӧм синъяснас. — Матӧджык лок, внука, видзӧдла тэ вылӧ.
Бабушка видзӧдӧ Ляля вылӧ.
Видзӧдӧ клетчатӧй югыдгӧрд накидкаыс вылӧ, тугъя, ёсь йыла гӧрд шапкаыс вылӧ да довкйӧдлӧ юрсӧ.
Вомдорыс дрӧгнитыштавлӧ, быттьӧ сійӧ кӧсйӧ серӧктыны.
Но бабушка оз серав, а малалӧ Ляляӧс юрӧдыс аслас ыджыд чорыд кинас, и Ляля юр вылысь усьӧ шапкаыс.
Шапкасӧ лэптӧ кутшӧмкӧ старик; пеляс сылӧн исерга, киас — плеть.
Старик дорысь ёна кылӧ одеколон дук.
— Аддзан, душитчӧма!
Тӧдмась, Митрич! — шуӧ бабушка стариклы, кор сійӧ сетӧ Лялялы шапкасӧ. — Внучка Ольга, ичӧт пиӧйлӧн нылыс.
Старик тӧдмасьӧ: веськыд кисьыс плетьсӧ босьтӧ шуйга киас, улӧдз копыртчӧ Лялялань да сералӧ.
Сералӧмсьыс дрӧжжитӧ да дзирдалӧ сы пельын ыджыд исергаыс.
— Миян колхознӧй конюх! — шуӧ бабушка. — Лӧсьӧдчы, Митрич!
Конюх видзӧдӧ Ляля вылӧ да ӧкуратнӧя чургӧдӧ вомдорсӧ, быттьӧ сы вӧсна, медым шутёвтны.
— Ивашок! — вашкӧдӧмӧн шуӧ сійӧ да видзӧдӧ Ляля вылӧ. — Ой, дзик сы кодь...
— А?! Да!.. — шуӧ бабушка, тожӧ видзӧдӧ Ляля вылӧ и друг бергӧдчӧ мӧдарӧ.
Старик мыйыськӧ повзис.
Сійӧ ӧдйӧ мунӧ и кык-куим минута мысти платформа дінӧ вайӧдӧ джуджыд кӧлесаа векньыдик сьӧд бричка.
Татшӧм бричкасӧ Ляля аддзыліс циркысь, сӧмын циркас бричкаыс вӧлі ыджыдджык.
Бричкаӧ первой пуксьӧ бабушка.
Сійӧ зумыда тувччӧ подножка вылӧ, и бричка пӧлыньтчылӧ бабушкаланьӧ, копрасьӧ сылы да дзуртӧ.
Мам пуксьӧ бричкаӧ мӧдарладорсяньыс.
Сійӧ кокниа кайӧ векньыдик подножка вылӧ да, мича пальтосӧ лэптыштӧм бӧрын, пуксьӧ бабушка дінӧ.
Митрич пыр жӧ босьтӧ Ляляӧс киняулӧдыс да пуксьӧдӧ мамлы да бабушкалы паныд откиднӧй скамейка вылӧ.
Та бӧрын сійӧ ачыс кайӧ кӧзла вылӧ да лэптӧ плетьсӧ.
— Вӧтлы! — скӧрысь шуӧ бабушка да топӧдӧ косьмӧм вомдоръяссӧ.
Бричка вӧрзьӧ.
Ёсь гырддзаяссӧ чуньяснас кутӧмӧн бабушка пукалӧ бричкаын.
Бабушкакӧд орччӧн пукалӧ мам; сійӧ перӧа ичӧтик шляпаа.
Ляля аддзӧ, мый мамыс яндысьӧ бабушкаысь, пукалӧ зэв веськыда, чӧв олӧ да весиг мыйлакӧ кызӧктышталӧ.
— Ӧдйӧджык! — шуӧ бабушка исергаа стариклы.
Конюх горзӧ: «Но-о-о-о!..» — горзӧ глухӧй, но кыз гӧлӧсӧн, и гӧлӧсыс сылӧн шыасьӧ кӧнкӧ ылын, сэтшӧм ылын да сэтшӧм гораа, быттьӧ тайӧ карас улича вылас олӧ йӧла.
— Но-о-о-о! — горзӧ старичок.
А вӧвъяс ньӧти оз повны сы горзӧмысь.
Найӧ тувччалӧны посньыдика, рӧдтӧны, кыдзи рӧдтісны водзджык, и буса туй гуранъясын да тёпканъясын бричкаыс чеччыштавлӧ.
Бабушка, мам да Ляля мунӧны пуясӧн кытшалӧм ичӧтик еджыд керкаяс пӧлӧн.
Потшӧсъяс сайын, веж пуяс пӧвстын, веськыда ывлаас, сулалӧны еджыд пачьяс.
Пачьясысь петӧ тшын.
И улича пасьтала кылӧ тшын дук да веж турун дук.
Забор бокас, дзик туй пӧлӧныс, быдмӧ муртса таляссьыштӧм турун.
Бусӧссьӧм коръяс да заяс костын тыдалӧны повиликалӧн розӧвӧй юръяс.
Уличаыс зэв кузь.
Пӧсь тӧв надзӧник пуркӧшитӧ туй вылысь буссӧ.
Педальяс вылас кокъяснаныс шочиника личкалігтыр тротуар вывті тэрмасьтӧг да звӧниттӧг мунӧны жарысла эбӧссьыс петӧм, кӧмтӧм велосипедистъяс.
Улича вылӧ котӧрӧн петӧны кӧзяйкаяс, видзӧдӧны бричка вылӧ да бабушка вылӧ.
Кӧзяйкаяс сулалӧны да дыр видзӧдӧны, а бабушка некод вылӧ оз видзӧд.
Сійӧ пукалӧ веськыда, оз вӧрзьышт, юрсӧ чатӧртӧма да сьӧд чуньяснас кутӧ ёсь гырддзаяссӧ.
Бричка воӧ улича помӧ да бергӧдчӧ.
Кыр улын тыдалӧ мыйкӧ паськыд, ыджыд.
Тайӧ море.
Сійӧ сэтшӧм ыджыд, мый, кор Ляля видзӧдӧ сыланьӧ, сылӧн кынмылӧ сьӧлӧмыс, и сылы окота чургӧдны морелань кисӧ.
Моресянь пӧльтӧ шоныд ён тӧв, сэтшӧм ён, мый гӧгӧрбок, кытчӧ он видзӧдлы, ставыс вӧрӧ, ставыс кышакылӧ.
Кышакылӧны коръяс, грымакылӧны ӧшинь ставеньяс, кышакылӧны чери кыйысьяслӧн сьӧд тывъяс, кодъясӧс ӧшлӧма берег пӧлӧн ёсь майӧгъяс йылӧ.
Бабушкаӧс аддзӧм бӧрын чери кыйысьяс пӧрччӧны шапкаяснысӧ.
Бабушка топӧдӧ вомдоръяссӧ да аслас бричкасянь довкйӧдлӧ налы юрнас.
— Степановна! — ыджыд пу керкаысь петігмоз горзӧ бабушкалы кутшӧмкӧ уска морт. — Но мый, ас йӧзӧс вайин?
Бричка сувтӧ.
— Колхозса председатель! — висьталӧ мамлы бабушка уска морт йылысь.
Мам ӧдйӧ пӧрччӧ перчаткисӧ, пӧлыньтӧ юрсӧ да кутлӧ уска мортлысь кисӧ.
Сійӧ тожӧ кутлӧ мамлысь кисӧ аслас ыджыд кинас да, быттьӧ мыйыськӧ чуймис, видзӧдӧ сы вылӧ.
Лялялӧн мамыс мича.
Ляля тӧдӧ тайӧс, и мамыс тайӧс тӧдӧ, а ӧні ещӧ тӧдӧ тайӧс и бабушка колхозса председатель.
— Внучка Ольга! — висьталӧ бабушка уска мортлы да видзӧдӧ Ляля вылӧ. — Сизимӧд арӧс.
Грамотнӧй.
— Здоровайтчы, Ляля, — шуӧ мам.
— Эх-ма! — кыз гӧлӧсӧн горзӧ председатель да кватитӧ Ляляӧс бричкаысь.
Воздухын бовъялӧны сылӧн гӧрд туфлиа вӧсньыдик кокъясыс.
Дзик ас весьтсьыс Ляля аддзӧ кык ыджыд сьӧд син.
Найӧ видзӧдӧны сук синкымъяс увсяньыс, быттьӧ сук вӧрсянь.
Лялялысь чужӧмсӧ гильӧдӧ кузь дзор ус.
— Збыль ӧмӧй тайӧ Коськалӧн нылыс! — шензьӧ председатель. — А ме тэнсьыд батьтӧ этатшӧмсянь тӧдлі, тэысь на вӧлі ичӧтджык.
Прамӧй детинка вӧлі...
Ыджыд мортӧн, дерт, лои, а ме детинкаӧн на тӧдлі.
Но, но... — ышловзьӧ сійӧ, кор аддзӧ, мый Ляля оз нюмъяв. — Но, но... — и ӧдйӧ лэдзӧ сійӧс муӧ.
— А омӧлик мыйлакӧ сійӧ тіян, — шуӧ председатель бабушкалы.
— Висис, — вежливӧя ӧтвечайтӧ мам. — Скарлатина вӧлі, кыкнан пеляс осложнение.
Председатель ышлолалӧ.
— Нинӧм, ёнмас! — помалӧ сёрнисӧ бабушка да чеччӧ бричкаысь.
Мам тожӧ чеччыштӧ да кӧсйӧ босьтны ассьыс чемодансӧ.
Но юрсӧ бергӧдлытӧг бабушка шуӧ:
— Евстигней, мый нӧ видзӧдан?..
И кутшӧмкӧ Евстигней, кодлы ар дас кык, ньӧти абу унджык, пыр жӧ котӧртӧ бричка дінӧ да кватитӧ мам киысь чемодан...
Сійӧ кватитӧ чемодансӧ, видзӧдӧ мам вылӧ, Ляля вылӧ, бабушка вылӧ да зэв ёна сералӧ, быттьӧ тайӧ зэв долыдтор — кыскавны сьӧкыд чемоданъяс.
Ставныс пырӧны керкаӧ.
Медводзын Евстигней, ыджыд чемодана.
Бабушкалӧн керкаыс бур.
Оз позь шуны, мый ыджыд, но ыджыдджык став орчча керкаяссьыс.
Стенъясыс сылӧн сакар кодь еджыдӧсь, гӧгӧрыс садитӧма пуяс.
Двор шӧрас сулалӧ будка, а будкаас олӧ пон.
Понйыс надзӧник, но скӧра эргӧ.
— Ланьт, Туз! — мунігмозыс шуӧ бабушка.
Туз ланьтӧ, а Ляля лажыньтчӧ, чургӧдӧ кисӧ да шуӧ:
— Тузик-пузик!..
— Тӧдчӧ, мый челядь, — ышловзьӧ мыйлакӧ председатель.
Мам, бабушка, Ляля да председатель пырӧны комнатаӧ.
Бабушка керка комнатаын марля занавескаа ӧшинь дорын сулалӧ вышивайтӧм пызан дӧраӧн вевттьӧм пызан.
Пызан дорас пукалӧ старушка.
Вот сійӧ нин абу старука, а настоящӧй старушка!
Ичӧтик тушаа, кызіник, небыдик дзор юрсиа да небыдик, мелі кияса.
— Сватья, — объясняйтӧ бабушка.
Сватья чеччӧ, видзӧдӧ ставныс вылӧ гӧлубӧй, пырыстыдалана, мелі синъяснас да частӧ-частӧ лапйӧдлӧ синъяссӧ.
Паськыд пызан вылын пуӧ самӧвар.
Клетчатӧй лӧз пызан дӧра вылӧ пукталӧма кувшинъяс да кувшинчикъяс, и зэв унатор и кувшинъясас и кувшинчикъясас, и ыжыд тарелкаяс вылын.
— Пуксьӧй, — шуӧ бабушка да мыйлакӧ улӧдз копыртчылӧ Ляля мамлы. — Закусит, Зинаида.
Мам гӧрдӧдӧ да тожӧ мыйлакӧ улӧдз копыртчылӧ бабушкалы.
Сэсся сійӧ яндысьӧмпырысь пӧрччӧ шляпасӧ да пуксьӧ пызан сайӧ.
Ляляӧс пуксьӧдӧны мам да тётя Сватья шӧракостӧ.
Сылы пукталӧны тарелкатыр быдсяма сёянсӧ — рыська шаньгаяс, кӧвдумъяс да печенье.
Ляля надзӧник сёйӧ рыська шаньга да кывзӧ, мый йылысь сёрнитӧны гырысьяс.
Бабушка да тётя Сватья юасьӧны мамлысь, кыдзи найӧ Лялякӧд воисны.
А мам, тыдалӧ, кӧсйӧ честьӧ уськӧдчыны — подробнӧя висьтавлӧ, кор найӧ чеччисны мунан луннас, кыдзи воисны аэродромӧдз да дона-ӧ билетыс.
Сёрнитанторйыс абу интереснӧй, и Ляля заводитӧ легӧдны кокъяссӧ да чужъявны каблукнас стул кокӧ.
— Мудзин? — друг шуӧ бабушка. — Пет ывлаӧ, гуляйтышт.
— Рыська шаньга, донаӧй, босьт сьӧрсьыд, — нюмъялігтыр шуӧ Лялялы тётя Сватья.
Ляля босьтӧ рыська шаньга да котӧртӧ садйӧ.
Сад шӧрын кружокӧн быдмӧны кустъяс.
Позьӧ дзебсьыны тайӧ кустъяс пӧвстас.
Позьӧ дыр пукавны веткаяс саяс сайӧдчӧмӧн, и гортас ставныс кутасны сійӧс корсьны да думайтны, мый Ляля воши.
Юмов, чӧскыд дук петӧ глянцевӧй чорыд коръясысь.
Надзӧник да дыша, быттьӧ пӧсялӧма, чорыд бордъяссӧ паськӧдӧмӧн, кор вывті мунӧ ен гаг.
Со сійӧ ньӧжйӧник паськӧдӧ ассьыс кыз бордъяссӧ, и тыдалӧ, мый ен гаглӧн бордъяс улас эмӧсь мӧд бордъяс — дзик пырыстыдаланаӧсь — да булавка юр кодь ичӧтик сьӧд телӧ.
Раз! — и сійӧ лэбзьӧ.
Ставыс гӧгӧр дзизгӧ, тиньгӧ да чирксӧ.
Ляля шапка весьтын вӧсньыдик ёсь гӧлӧсӧн сьылӧ ассьыс сьыланкывсӧ гут.
Ветлӧдлӧ петук бабушка керка кильчӧ дорті.
Сійӧ чатӧртӧ бӧрлань паськыд вижовгӧрд сьылісӧ, дрӧгнитӧ, сулалыштӧ вӧрзьытӧг да гораа горӧдӧ.
Ляля малалӧ пулысь чорыд стволсӧ да шымыртӧ сійӧс дженьыдик косіник кияснас.
Кырсьыс сарӧгӧсь.
Щельяссьыс визувтӧ сир.
— Пуӧй... — шуӧ Ляля, быттьӧ аддзӧ пусӧ первойысь, да надзӧник малалӧ кипыдӧснас шонді водзын шоналӧм кырсьсӧ. — Омӧликӧй тэ менам! — вашкӧдӧ Ляля пулы да друг яндысьӧмӧн видзӧдӧ гӧгӧр: эз-ӧ кыв кодкӧ?
Но некод нинӧм эз кыв.
Сӧмын Тузик петіс аслас будкаысь да лӧня пукалӧ шоныд му вылын.
Ляля ньӧжйӧник восьтӧ калитка да петӧ улича вылӧ.
Паськыд руд туйӧн лэччӧ морелань буса улича.
Чӧв-лӧнь...
Моресянь шочиника кывлӧны горӧдлӧмъяс, кывъясысь торъявлӧм шыяс, кодъяс вӧртӧм воздухас кажитчӧны зэв лэчыдӧн.
— А-а! — горзӧны улын.
— У-у! — ӧтвечайтӧ кодкӧ вылісянь.
И бара чӧв-лӧнь.
Ляля шапка весьтын надзӧник лэбалӧ мазі, сьылӧ ассьыс гожся сьыланкывсӧ.
Сэсся Ляля аддзӧ, мый бабушка керкалы паныд, потшӧс саяс, лажыньтчӧмӧн пукалӧны кыкӧн.
Ляляӧс аддзӧм бӧрын найӧ, кодъяс пукалісны лажыньтчӧмӧн, петӧны улича вылӧ.
Тайӧ нывкаяс.
Ӧтиыс ыджыдджык, мӧдыс ичӧтджык.
Ляля видзӧдӧ нывкаяс вылӧ.
Нывкаяс видзӧдӧны Ляля вылӧ.
Чӧв олӧны.
И друг ӧти нывкаыс, ичӧтджыкыс, корӧ Ляляӧс кинас да водз чуньнас вӧчӧ гӧгӧрвотӧм знак.
— Мый? — юалӧ Ляля да котӧртӧ налы паныд.
Моресянь пӧльтысь шоныд, ён тӧв шпорӧдӧ клетчатӧй югыдгӧрд накидкасӧ.
Тӧлыс шыбитӧ водзлань Лялялӧн ёсь йыла шапкалысь мича тугсӧ.
Ляля тэрыба котӧртӧ буса туй вывті гӧрд туфлиа вӧсньыдик кокъяснас.
Сійӧ ӧвтчӧ кияснас.
Котӧртігас вывлань кайӧ накидкаыслӧн прӧшвиа воротникыс.
Нывкаяс дорӧдз котӧртӧм бӧрын Ляля падъялігтыр сувтӧ, муртса бергӧдчыштӧ бокног да видзӧдӧ на вылӧ.
— Видзӧд, вӧччӧма! — вашнитӧ ӧти нывкаыс да тувкнитӧ мӧдыслы.
— А шапкаыс, шапкаыс!
А ныр вылас индюклӧн кодь жӧ туг, — вашкӧдӧмӧн жӧ ӧтвечайтӧ мӧдыс.
— Мый? — чуймӧмӧн шуӧ Ляля.
— Индюк! — гораа шуӧ ичӧтджык нывкаыс да чуньнас индӧ Ляля накидка вылӧ!
— Индюк! — повторяйтӧ ыджыдджыкыс, и кыкнанныс сералӧны.
Ляля чӧв олігтыр сулалӧ нывкаяслы паныдӧн.
Сылы эськӧ окота бӧрддзыны, но сійӧ оз вермы.
Юрсӧ копыртӧмӧн Ляля зэв надзӧник мунӧ гортас — мамыс дінӧ да бабушкаыс дінӧ.
— Ляля, ӧмидз колӧ? — шуӧ мамыс, кор Ляля матыстчӧ пызан дінӧ. — Ме весала корсӧ.
Юрсӧ улӧдз копыртӧмӧн Ляля сулалӧ мамыс дінын.
— Мый тэкӧд? — шуӧ мамыс.
Ляля оз ӧтвечайт.
— Но, мый нӧ лои? — тарелкасӧ эновтӧ да юалӧ мамыс.
Ляля аддзӧ, мый мамыс тӧждысьӧ.
— Индюк! — шуӧ Ляля да гусьӧник сыркъялӧ.
— Мый лои? — эз гӧгӧрво мамыс.
— Индюкӧн нимтісны... — ещӧ гусьӧнджык шуӧ Ляля да ещӧ улӧджык копыртӧ юрсӧ.
— Но, тырмас, нылукӧй, тырмас, — вашкӧдӧ мамыс да кутӧ Ляляӧс киӧдыс. — Тэ ӧд он жӧ кӧсйы, медым ме петі улича вылӧ косясьны тэ вӧсна челядькӧд!
— Дерт — гожӧм, а шляпаа... Налы дивӧ кодь, — мыжа моз ышлолалӧ председатель. — Бара жӧ фасоныс ленинградскӧй, а ми Ростовысь получайтам...
— Мый?! — быттьӧ садьмӧм бӧрын шуӧ бабушка. — Индюкӧн нимтісны?
Коді?
Коді шуис «индюксӧ»?
Инды.
Да мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Кыдзи сідзи? — и чужӧмыс сылӧн гӧрдӧдӧ.
Ляля чӧв олӧ.
Сэки бабушка шумӧн вештӧ стулсӧ да кутӧ Ляляӧс киӧдыс.
Ыджыда восьлалігтыр сійӧ петӧ дворӧ.
Сы бӧрся чеччалігтыр да сыркъялігтыр тэрыба котӧртӧ Ляля.
Бабушка паськыда восьтӧ калиткасӧ.
— Коді шуис «индюк»? — шуӧ сійӧ да лэдзӧ Лялялысь кисӧ.
Потшӧс сайын чӧв-лӧнь.
Сӧмын лапкоръяс весьтын коръясӧкӧ тыдыштлӧны кык еджыд юр, но пыр жӧ бӧр дзебсьӧны.
— Ужотко! — шуӧ бабушка да ыджыда восьлалігтыр бӧр пырӧ гортас.
ТЭ КЫСКАЛІН МЕНӦ ЮРСИӦД...
Ляля восьтӧ синъяссӧ да видзӧдӧ пӧтӧлӧкӧ.
Пӧтӧлӧкын еджыд круг.
Посньыдик серъяс, быттьӧ гудӧк мек, котӧртӧны ляпкыдик пӧтӧлӧкӧд.
Ӧшиньӧд пӧльтӧ тӧв.
Сійӧ вӧрӧдӧ крахмалитӧм занавескасӧ...
Сёрни шыясӧн, тӧдтӧм кышакылӧмӧн писькӧдчӧ ӧшиньӧд улича.
Гӧгӧр сэтшӧм чӧв-лӧнь...
И друг эз аслас, а кутшӧмкӧ чуймӧдана, вӧсни гӧлӧсӧн горӧдіс ӧшинь улын петук.
Ляля читкыралӧ синъяссӧ, но оз нин вермы унмовсьны.
Сійӧ восьтӧ синъяссӧ да аддзӧ камод, кодӧс вевттьӧма кыӧм кыз пызан дӧраӧн.
«Мый тайӧ татшӧмыс?
Кытысь тані тайӧ камодыс?» — думайтӧ Ляля да гӧгӧрвоӧ, мый сійӧ абу гортас, а бабушкаыс ордын.
— Мама! — чуксалӧ Ляля.
Мамыс пыдди сы дінӧ копыртчӧ тётя Сватья.
Сійӧ зэв частӧ лапйӧдлӧ сӧдз синъяссӧ.
— А мамочкаыд узьӧ, — шуис Сватья. — Бабыд шуис — энӧй пӧ чуксалӧй.
Бабушкаыд тэнад кӧть и прӧстӧй, а деликатностьӧ велӧдӧма.
«Мед пӧ, — шуӧ, — шойччасны туй бӧрас.
Найӧ карсаяс.
Велалӧмаӧсь чеччыны кӧкъямыс, а то и ӧкмыс часысь не водзджык.
Тэ, — шуӧ, — эн чуксав.
Ветлӧдлы, Анюта, кок чунь йылад...»
И вот ме квайт чассянь нин, нылукӧй, кок чунь йылын.
Весиг ӧшиньяс эг восьтыв...
Сӧмын, тэ кӧ нин садьмин ачыд, ладнӧ инӧсь, чеччы, пасьтась, ме нӧкйӧн вердышта.
Бабыд тшӧктіс!
Миян нӧкйыд — тіян выйыд кодь жӧ.
Нӧкйыд миян сэтшӧм, мый татшӧм йывсьыс ті энӧ на и кывлӧй...
Но, чеччы, чеччы!..
Ляля пуксьӧ крӧвать вылас, осторожнӧя копыртчӧ да ӧдзӧс щельӧд видзӧдӧ орчча комнатаӧ.
Сійӧ комнатаас ставеньясыс пӧдсаӧсь на.
Ӧшиня-ставеня костса векньыдик щельӧд писькӧдчӧ шонді югӧр.
Бабушка абу.
Но рӧмыдінсьыс тыдалӧ мамалӧн эшкын вылӧ пуктӧм ичӧтик еджыд киыс...
Пемыд комнатаысь ӧвтӧ шоныдӧн.
Зато кутшӧм югыд восьса ӧшиня Ляля комнатаын!
Весиг джоджыс тані шоныд да югыд.
Лялялы окота ветлӧдлыштны кӧмтӧг югыдвиж джодж кузя.
Сійӧ видзӧдлӧ ӧдзӧс вылӧ, код сайын узьӧ мамыс.
«Ог, ӧпаснӧ — садьмас ещӧ, нинӧм он тӧд.
Мама век садьмӧ, кор вӧчан сійӧс, мый сійӧ оз тшӧкты».
И Ляля гусьӧник ышловзьӧ да ньӧжйӧник кӧмалӧ туфлисӧ.
Некод сылы оз отсав пасьтасьнысӧ.
Сійӧ ачыс пасьталӧ платьесӧ, лэптӧ кияссӧ да зільӧ кизявны мышсьыс кык кизь.
Но киясыс Лялялӧн дженьыдӧсь, и сійӧ некыдзи оз судз кизьсӧ.
Ляля лажыньтчӧ, медым лоны ичӧтджыкӧн.
Но кизявны оз вермы.
Ляля сьӧкыда ышловзьӧ да кизявтӧм платьенас петӧ садйӧ.
Асыв.
Садйын некод абу.
Югыдлӧз небесасянь видзӧдӧ жар шонді.
Сійӧ кайӧ пыр вылӧджык, вылӧ-вылӧ...
Сійӧ шонтӧ вылісянь мусӧ и турунсӧ, и будкаын пӧсь шонді водзын вугралӧ пон.
«Тані лыа, ворсыштны эськӧ!» — думайтӧ Ляля, но дум вылас усьӧ, мый эз босьт гортсьыс зырсӧ.
Нинӧм вӧчнысӧ да сійӧ пуксьӧ эжа вылӧ.
Кизявтӧм юрйыла платьеыс надзӧник лэччӧ увлань.
Ляля мыйкӧ думайтӧ.
Сійӧ пукалӧ вомсӧ паськыда паськӧдӧмӧн, неуна бергӧдчыштӧмӧн, косіник кияссӧ ас бердас топӧдӧмӧн.
«Кутшӧм дук татысь кылӧ?
Навернӧ, тӧв дук.
Тані абу сідз, кыдзи гортын, абу сідз, кыдзи дачаын...»
Ляля ньӧжйӧник чеччӧ, восьтӧ калиткасӧ да видзӧдӧ, абуӧсь-ӧ улича вылын нывкаяс.
Бабушка калиткаӧ кинас чорыда кутчысьӧмӧн сійӧ сувтӧ туй вылӧ.
Бусысла еджыд туй пӧлӧн кыкнанладорас век сійӧ жӧ еджыд керкаяс, дворъясас пачьяс.
Еджыд керкаяс камыш вевтаӧсь.
«Татшӧм вевтъяс пырыс ӧмӧй оз вияв, кор зэрӧ?» — думайтӧ Ляля.
И друг сійӧ аддзӧ, мый мыльк йылын куйлӧны куим пыж.
Найӧс мыйлакӧ кымыньтӧмаӧсь.
Пыж пыдӧссӧ мавтӧмаӧсь сирӧн, сирыс сук, а пыж пыдӧсъясыс паськыдӧсь.
Пыж бокын куйлӧ тыв чукӧр.
Ляля аддзӧ, мый паныда керка дорын косьмӧ гез йылӧ ӧшӧдӧм пызан дӧра.
Друг тайӧ пызан дӧраыс усьӧ эжа вылӧ, и тыдовтчӧ, мый пызан дӧраыс клетчатӧй.
Абу, тайӧ абу пызан дӧра, а тожӧ тыв, и кутшӧм ыджыд, кузь!
Ляля некор эз аддзывлы татшӧм кузь тывсӧ.
Медым бурджыка видзӧдлыны сійӧс, Ляля лэдзӧ калитка ӧдзӧссӧ да воськовтӧ водзлань.
Орчча керкасьыс сэки котӧрӧн петӧны нывкаяс, буретш найӧ, кодъяс тӧрыт шуисны: «Индюк».
Ляля ӧні аддзӧ, мый ӧти нывкаыс (ыджыдджыкыс) дженьыдик юрсиа.
Чужӧмыс сылӧн ёсиник, а юрсиыс гӧрд нисьӧ зарни рӧма, — нывкаыс руч кодь.
Ичӧтджыкыс тапиктӧ ыджыдыс бӧрся коричневӧй тапочкиа дженьыдик кыз кокъяснас.
Ляляӧс аддзӧм бӧрын ичӧтджык нывкаыс сувтӧ да калькнитӧ вомсӧ.
Ляля видзӧдӧ нывкаяс вылӧ, нывкаяс видзӧдӧны Ляля вылӧ.
Чӧв олӧны.
— Мый тэнад нимыд? — друг шуӧ ичӧтыс.
— Ля-ля! — надзӧник ӧтвечайтӧ Ляля.
— А менам Света, а талӧн Люда! — тэрыба шуӧ ичӧтджык нывкаыс да тапочки нырнас лэптӧ буссӧ.
— Тэ кытысь локтін? — юалӧ ыджыдджык нывкаыс, коді руч кодь.
— Ленинградысь, — вашкӧдӧмӧн ӧтвечайтӧ Ляля.
— Ленинградскӧй?..
А збыль али абу, мый бригадирша Варвара Степановна тэнад баб?
— Збыль, — ышловзьӧм бӧрын ӧтвечайтӧ Ляля.
— А ми море дорӧ мунам, — мыйкӧ думайтыштӧм бӧрын шуӧ ичӧтджык нывкаыс и бара лэптӧ тапочки нырнас буссӧ.
— А меным тіянкӧд позьӧ? — друг шуӧ Ляля.
Нывкаяс видзӧдлӧны ӧта-мӧд вылас.
— Ак тэ, миян донаӧй!
Кыланныд: кагаыс шуӧ: «Позьӧ?» — объясняйтӧ керка порог дорсянь тётя Сватья. — Юалӧ, буракӧ, кагаыс...
Мый чӧв оланныд?..
— Мед мунас, — пельпомъяссӧ лэптыштігмоз ӧтвечайтӧ ыджыдджык нывкаыс.
И Ляля мунӧ нывкаяскӧд.
Сійӧ тэрыба восьлалӧ гӧрд туфлиа кокъяснас буса туй кузя.
Быд воськовтӧм бӧрын кок увсьыс ичӧтик кымӧр моз кайӧ бус.
И вот найӧ матыстчӧны кыр дорӧ.
Кырйыс сёйӧд, тшупӧдъяс абуӧсь.
Вылісянь ичӧтика тыдалыштӧны берегыс да мореыс.
— Ме первой! — шуӧ Люда.
И друг сійӧ кутчысьӧ кинас скала дорышӧ, тувччӧ из вылӧ да пыр жӧ чеччыштӧ увлань.
— Но, ӧні коді?
Тэ али мый? — шуӧ Света.
— Ме, — ӧтвечайтӧ Ляля.
Сійӧ збоя матыстчӧ скала дінӧ, чушкӧ нырнас да кутчысьӧ кинас чуткасьысь йӧнмӧ.
Йӧн сотыштӧ Лялялысь кияссӧ.
Гӧрд туфли увсьыс киссьӧ сёй.
— Ок тэ! — улісяньыс горзӧ Люда. — Лэччынысӧ оз куж!
Ляля кынмӧ места вылас, — кыкнан кинас сійӧ чорыда кутчысьӧма ён, кос заясӧ.
— Эй тэ, лэдзчысь! — горзӧ Люда.
— Лэдзчыся! — горзӧ Ляля.
— Киястӧ лэдз!
Киястӧ! — горзӧ Света.
Ляля надзӧникӧн лэдзӧ кияссӧ да повзьӧмысла куньӧ синъяссӧ.
Сійӧ усьӧ.
Оз, сійӧ надзӧник исковтӧ.
Ляля кок улысь киссьӧны посньыдик сёй комӧкъяс, киссьысь туйыс ачыс нуӧ сійӧс.
— Но ладнӧ, ставыс!
Воин! — шуӧ Света.
И Ляля восьтӧ синъяссӧ.
Сійӧ сулалӧ берегын.
Водзын — сы водзвылын — море.
Сійӧ вералӧ да сідзи югъялӧ, мый сы вылӧ он вермы видзӧднысӧ — синъясыд доймӧны.
Сійӧ ставнас зарниа...
А эстӧні, ылын, гыалысь ва вылын, тыдалӧны посньыдик еджыд чутъяс.
Чутъясыс зэв уна.
— Мый нӧ эсійӧ? — юалӧ Ляля.
— Кыдзи мый?
Тӧдӧмысь, байдаяс! — кыз гӧлӧсӧн ӧтвечайтӧ Люда.
Ляля некор эз и кывлывлы, мый сэтшӧм «байдаыс».
Сійӧ кӧсйӧ выльысь юавны, но видзӧдлӧ Люда вылӧ да мыйлакӧ оз лысьт.
Сэки друг кытыськӧ нырд сайысь мыччысьӧ пыж.
Пыжыс кывтӧ дорыньтчӧмӧн и парусыс сы весьтын сэтшӧм ёна пӧльтчӧма, мый, кажитчӧ, ӧні жӧ потас...
Пыж ӧдйӧ кывтӧ мореӧ.
Сэні сылӧн парусыс тожӧ лоӧ еджыд чутӧн.
Ак, со мый вӧлӧма байдаыс!
— Чери кыйӧны, — шуӧ Света, пӧрччӧ тапочкисӧ да пырӧ ваӧ.
Сійӧ пырӧ ваӧ да лэптӧ юбкасӧ.
— Шоныд? — юалӧ Люда.
Но Светалы, тыдалӧ, абу зэв шоныд, сы вӧсна мый «шоныд» шуӧм пыдди сійӧ йӧжгылясьӧ да ӧтвечайтӧ:
— Лӧсьыд.
Нывкаяс пӧрччысьӧны, а Ляля сулалӧ да видзӧдӧ нывкаяс вылӧ.
— Мый нӧ тэ сулалан? — шуӧ Люда. — Купайтчы.
Паськӧмтӧ оз нуны.
Ляля видзӧдыштӧ на вылӧ да тожӧ пӧрччӧ платьесӧ.
Сэсся пӧрччӧ туфлисӧ.
Но ваӧ сійӧ оз пыр, а сулалӧ шоныд лыа вылын.
Кӧмтӧм коклябӧрас сылы сатшӧ ракпань.
Зато сылы паныд моресянь пӧльтӧ тӧв.
Тӧв дыр локтіс море кузя, воис Ляля дорӧдз да ӧвтыштіс сылы вомас.
Ляля муртса эз пӧд, а тӧв муніс нин сы дінті да котӧртіс водзӧ, берег вылӧ, гӧраӧ, веськыда бабушка станицаӧ — нетшкыны бабушка керкаысь ставеньяссӧ.
— Быттьӧкӧ гыалыштӧ? — шуӧ Люда да пырӧ ваӧ.
Сэні сійӧ лажыньтчӧ, горзӧ: «У-уф», сэсся топыда топӧдӧ кипыдӧсъяссӧ.
Киясыс сылӧн пурт моз вундӧны гысӧ, сэсся кипыдӧсъясыс торъялӧны да вештӧны васӧ бокӧ.
Люда заводитӧ кучкавны ваӧ коклябӧръяснас, и ваыс столб моз кайӧ вывлань.
Со сійӧ ылын нин берегсянь.
Лялялы ӧні тыдалӧ сӧмын Людалӧн ляскысьӧм ва юрсиа юрыс да еджыд ва войтъяс.
— Су-ӧд! — горзӧ Люда да бергӧдчӧ мыш вылас.
Сійӧ куйлӧ гы вылын, быттьӧ крӧвать вылын, — куйлӧ, а оз вӧй.
Мореыс то лэптыштлӧ сійӧс, то надзӧник лэдзӧ бӧр.
— Люд-ка-а! — горзӧ берег дорсянь Света.
Сійӧ видзӧдӧ Люда вылӧ да надзӧник зыртӧ воча кок.
Кокъяссӧ воча зыралыштӧм бӧрын Света уськӧдчӧ ваӧ.
Сійӧ кучкалӧ кокъяснас ваӧ, гӧгӧр видзӧдӧ да сьӧласьӧ.
Сы весьтӧ кыпӧдчӧ джуджыд еджыд столб.
— <rus>До свиданьица</rus>! — шуӧ Света да сунӧ ваӧ.
Васьыс тыдовтчӧ сылӧн кызіник кокыс.
Вомсӧ паськӧдӧмӧн Ляля видзӧдӧ, кыдзи Света ӧвтчӧ сылы кокнас.
«Шудаӧсь, налы лӧсьыд», — берегын сулалігмоз думайтӧ Ляля.
Море весьтті лэбалӧны лэбачьяс.
Лэбачьяс горзӧны.
«Шудаӧсь, налы лӧсьыд.
Мыйла налы сэтшӧм лӧсьыд?
А меным вот страшнӧ.
Ме ог кӧсйы, медым меным вӧлі страшнӧ, ме кӧсъя, медым меным тожӧ вӧлі лӧсьыд».
Ляля смелмӧдчӧ да пырӧ ваӧ кокшегйӧдзыс.
Кӧдзыдысла сылӧн здук мында оз шед лолыс.
И друг, код тӧдас мыйла, сылы лоӧ вывті долыд!
Сійӧ ӧддзӧдчӧмӧн уськӧдчӧ ваӧ, Люда моз жӧ шенасьӧ кияснас.
Сэсся Света моз жӧ чеччалӧ, и сэки сылӧн кок увсьыс вошӧ ва пыдӧсыс.
— Кӧні ва пыдӧсыс?!
Ва пыдӧс абу.
— А-а!! — горзӧ Ляля. — Ва пыдӧсыс абу!
Ой, ва пыдӧсыс абу!
Вӧя!
И вӧйӧ.
Со сылӧн юрыс нин ва улас и сӧмын киясыс чурвидзӧны ва вылын.
Лялялӧн чуньясыс асьныс топавлӧны и паськавлӧны, быттьӧ кватлалӧны воздухсӧ.
Ляля виньдӧ, сійӧ ньылыштӧ сир сола васӧ...
Ва пыдӧс абу.
И друг сыкӧд орччӧн ва улын лоӧ кутшӧмкӧ виж чут.
Сійӧ паськалӧ да вӧрӧ.
Кузь щупальцеяс нюжӧдчӧны сыланьӧ.
Мый тайӧ?
Тайӧ кодкӧ кыліс, мый Ляля горзӧ, и локтіс спасайтны сійӧс.
— Мама, мама! — виньдалігтыр ва улын горзӧ Ляля.
Юр весьтас кайӧны вабольяс.
А сійӧ, коді локтіс Ляляӧс спасайтны, ӧдйӧ да чорыда кватитӧ Ляляӧс юрсиӧдыс.
Лялялы тожӧ окота ӧдйӧджык кутчысьны тайӧ мортыслы.
Окота кыптыны, лолыштны, лолавны.
Сійӧ нетшкысьӧ кияссьыс и то кыптылӧ здук кежлӧ, то бӧр вошӧ ва улӧ.
Но тайӧ тыдавтӧмыс крепыда кутӧ Ляляӧс юрсиӧдыс.
Сійӧ кыскӧ Ляляӧс ас бӧрсяыс.
— Ой, лэдзӧй! — горзӧ Ляля.
Сійӧс лэдзӧны.
Ляля сувтӧ кок йылас.
Вомас и ныр пытшкас сылӧн ва.
Сійӧ лолалӧ вомсӧ паськыда паськӧдӧмӧн.
Сійӧ лэптӧ вӧсньыдик кияссӧ да быттьӧ лолалӧ кияснас...
Лолалыштӧм бӧрын сійӧ аддзӧ Людаӧс.
Сідзкӧ, тайӧ Люда сійӧс спаситіс!
Людалӧн чужӧмыс дӧвӧльнӧй да мудер, быттьӧ ручлӧн нырвомыс.
Люда кыскис сійӧс ваысь.
Кӧсаӧдыс кыскис...
А гашкӧ, сійӧ сӧмын дурис да нарошнӧ кыскис сійӧс эз киясӧдыс, а кӧсаӧдыс...
— Вот ӧд, муртса эн вӧй! — шуӧ Света. — Мунам ӧдйӧджык берегас, шоналан...
— Ог мун!.. — сутшиктӧдлігтыр да виньдалігтыр друг шуӧ Ляля. — Людка кыскаліс менӧ ваас юрсиӧд.
— А тэ нӧ кыдзи кӧсйин?
Коклябӧрӧдыд али мый? — шензьӧ Люда. — Вӧйысьясӧс век юрсиӧдыс кыскӧны...
И друг сійӧ казялӧ, мый Ляля дзикӧдз лӧзӧдӧма.
— Мунам нин! — шуӧ Люда.
Но Ляля оз ӧтвечайт.
Сійӧ сьӧлалӧ сола васӧ.
— Кынман! — повзьӧмысла горзӧ Люда, кватитӧ Ляляӧс киняулӧдыс да кыскӧ ас бӧрсяыс.
— Лэдз!!
Но Люда оз кывзы.
Люда котӧртӧ береглань, а Ляля чужъясьӧ кокъяснас да мыйвынсьыс мездысьӧ Людаысь.
— Доймӧ менам! — горзӧ Ляля да бӧрдӧ. — Мыйла тэ кыскалан менӧ пу аканьӧс моз?
— Да тэ ӧд вӧйлін! — шуӧ Люда.
— Эк, и купайтчыны весиг оз вермы! — шуӧ Света, кор Ляля да Люда петӧны берегӧ.
Лялялы ӧбиднӧ и кӧдзыд.
«Налы лӧсьыд! — сьӧкыда лолалігтыр думайтӧ сійӧ. — Ме эськӧ тадзи жӧ вартчи, миян кӧ Староневскӧй вылын дзик ӧшинь улын вӧлі море!..
Найӧ татчӧс йӧз...
Мореыс налӧн...»
И друг сійӧ бӧрддзис да горӧдіс:
— Медым... медым татшӧм ыджыд — и тадзи кыскавны кӧсаӧд!
— Видзӧдтӧ!
Бабыслы кӧсйӧ норасьны, — шуӧ Люда да тувкнитӧ Светалы.
— Тіянлы лӧсьыд!
Мореыс тіян! — бӧрдігтыр шуӧ Ляля, пуксьӧ лыа вылӧ да ва яй вылас тэрмасьӧмӧн пасьталӧ платьесӧ.
Юрсиыс сылӧн ставнас лыаӧсь, вомас и кокчуньяс костас лыа.
Ляля чышкӧ синсӧ кулакнас: и синмас пырӧ лыа.
Сэки береглань матыстчӧ камыш тыра ыджыд пыж.
Камышсянь ӧвтӧ уль руӧн, кылӧ нюр турун дук да бакшасьӧм дук.
Кутшӧмкӧ старик пуджӧ гач коксӧ да петӧ пыжысь.
— А мый вылӧ сылы колӧ камышыс? — синва сорӧн юалӧ Ляля.
— Кыдзи мый вылӧ?..
А пачсӧ ломтыны!
Тіян ӧмӧй нӧ пачтӧг олӧны?
Лялялы яндзим висьтавны, мый налӧн карас керкаясыс пачтӧмӧсь, пон чомъяс абуӧсь, садъяс абуӧсь, море абу.
— Пач абу, — шуӧ сійӧ. — Зато эм двор и эмӧсь трубаяс и парӧвӧй...
И эм кочегар.
Сійӧ ӧтнас ломтӧ дворсӧ ставнас.
А керкаыс сизим судта...
И война бӧрын ставсӧ выль стеклӧяс пукталісны.
И троллейбусъяс эмӧсь!
И метро лоас...
А садъясыд миян кар шӧрасӧсь.
Сэні ӧградаяс да памятникъяс.
Эм весиг дедушка Крыловлы памятник.
abu
Сійӧ пукалӧ из вылын, а гӧгӧрыс петукъяс да каньяс, и эм тури...
Абу ловъя, а тожӧ памятник...
— Пӧръясян, — шуӧ Люда. — Турилы памятник сувтӧдісны!.. Чайтан, эг аддзывлӧй ми памятниктӧ?
Миян тожӧ эм памятник Революция дырся Жертваяслы.
Флага.
Некутшӧм турияс ни каньяс абуӧсь.
— А миян быдса поле Революция дырся Жертваяслы, — шуӧ Ляля. — Кар шӧрас.
Чепӧн кытшалӧма.
— Ой-я! — шуӧ Света да ӧвтыштӧ кыз кияснас.
— Пӧръясян! — шуӧ Люда. — Кытысь нӧ поле шӧрас чепыс?
Кутшӧм сэтшӧм чеп?
— А вот сэтшӧм! — шуӧ Ляля. — Верман весиг мамалысь юавны.
— И юала, мый тэ думайтан?
— А менам папа Африкаын вӧлӧма, — шуӧ Ляля. — Сэні челядьыс кар шӧрӧдыс пасьтӧг котралӧны...
Сійӧ ачыс аддзылӧма.
— Тэ чайтан, ми эгӧ кывлӧй Африка йывсьыд? — шуӧ Люда да сьӧлыштӧ турун пӧвстӧ. — А пасьтӧмӧсь сы вӧсна, мый капиталистъяс.
Кор миян Михайловна дӧваӧн коли, сылы пыр жӧ Рыбтрестысь сетісны ордеръяс колошъяс да полупальтикъяс вылӧ витнан челядьыслы.
А Африкаын челядьыд пасьтӧмӧсь!..
И кыдзи тэнад папаыд абу кучкӧма!
Менам папа эськӧ кучкис...
— Да, сійӧ эськӧ кучкис, — вашкӧдӧмӧн повторяйтӧ Света.
— А тэ мыйӧн тӧдан, мый менам папа эз кучкы? — торкӧ Ляля. — Ті ӧд энӧ аддзылӧй?
Гашкӧ, папа кучкис?!
— О-лень-ка! — вылісянь, скала весьтсянь, горзӧ тётя Сватья да кутӧ кинас кӧсынкасӧ, медым оз лэбӧд тӧлыс. — Мый нӧ тэ сы дыра гуляйтан, нылукӧй?
Мамочкаыд чуксалӧ, садйӧд котралӧ.
«Мед кӧть эз вӧй», — шуӧ.
А ме шуа: «Лёксӧ эн тунав, Зинаида Михайловна!
Мыйла нӧ сійӧ вӧяс?
Гуляйтӧ...»
Ӧбедайтны лок, Оленька.
Ӧбедайтны тэныд лӧсьӧдӧма.
Ляля видзӧдӧ вывлань, скала вылӧ, тётя Сватья вылӧ, тӧв йылын лёзьмӧм юрсиыс вылӧ, дӧлалысь чышъяныс вылӧ, и сылы дум вылас усьӧ, мый сылӧн и збыльысь зэв ёна сюмалӧ кынӧмыс.
ЧЕРИ КЫЙӦНЫ
Коймӧд час.
Кутшӧм жар!
Жарсьыс мудзӧмла Ляля, Света да Люда надзӧник жуйгӧны-мунӧны берег пӧлӧн.
Сёрнитны налы сьӧкыд.
Лоӧ гораа горзыны, сы вӧсна мый берегын зэв уна йӧз и зэв шума.
Дзик кыр дорын, коді ӧшӧдчӧма море весьтӧ, сулалӧ керка кодь ыджыд пароход.
Гӧгӧрыс — вымоскаяс.
Вымоскаяс вылын кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн пукалӧны кӧмтӧм рабочӧйяс.
Найӧ сэтшӧм унаӧнӧсь, быттьӧ бабушка станицаысь став йӧзыс локтӧмаӧсь татчӧ да кавшасьӧмаӧсь вымоскаяс вылас.
Найӧ и кучкалӧны мӧлӧтъясӧн пароходлӧн кӧрт бокӧ.
Мӧлӧтъясӧн кучкалӧмысь пароходыс юргӧ, тронякылӧ да зилякылӧ.
Ас олӧмас кыкысь мамыс мамкӧд, бабушка Капитолинакӧд, Ляля ветліс пароходӧн Нева кузя.
Но сійӧ пароходъясыслӧн тыдалӧны вӧлі сӧмын джоджъясыс да перилӧясыс.
Ӧстальнӧйыс — и бокъясыс и пыдӧсыс — вӧлі ва улын.
А тайӧ, татчӧс, пароходыслӧн тыдалӧны бокъясыс, тыдалӧ и пыдӧсыс.
Бокъясыс сылӧн сарӧгӧсь, гӧгӧр ракпань.
Тайӧ мореыс ӧшлӧма сы вылӧ ракпаньяссӧ, кор пароходыс плавайтӧма ваӧд.
Ляля друг сувтӧ да лэптӧ юрсӧ.
Ӧні сылы тыдалӧ, мый скала вылын, судноӧс кытшалысь вымоскаяс гӧгӧр, туплясьӧны пельсаяс, пӧвъяс, брусъяс, кӧртторъяс, кӧрттувъяс.
Сылы тыдалӧ, мый скаласӧ, код вылын сулалӧ пароход, бабушка станицаысь торйӧдӧ джуджыд забор, кодӧс вӧчӧма тӧлысла да зэрысла сьӧдасьӧм пӧвъясысь.
Заборлӧн пиня йывъяс сайсянь тыдалӧны кутшӧмкӧ зэв кузь сарай вевтъяс да настоящӧй кӧрт вевта да кыз трубаа ыджыд кирпич керка вевтлӧн йылыс.
Трубасьыс пуркйӧ-петӧ паровозлӧн кодь сьӧд тшын.
— Мый видзӧдан? — шуӧ Люда. — Эн аддзывлы али мый ремонтсӧ?
— Аддзывлі! — ӧтвечайтӧ Ляля да бергӧдчӧ.
Сійӧ некор на эз аддзывлы ремонтсӧ.
Судоремонтнӧй верфь дорын недыр сулалыштӧм бӧрын нывкаяс мунӧны водзӧ.
Пельясас ӧні налӧн оз нин сэтшӧм ёна юргы.
Кымын ылӧджык найӧ мунӧны, сымын омӧльджыка кылӧ шумыс.
Ылӧ коли скала вылӧ кыскӧм пароход, кодӧс кытшалӧма вымоскаясӧн.
Шумыс коли бӧрӧ, кутіс кывны омӧльджыка.
Лялялы ӧні кажитчӧ, мый тайӧ чӧв-лӧньыс юргӧ и жарыс юргӧ.
Юргӧ пӧсь воздухыс и пӧсь лыаыс.
Кутшӧм жар!
Люда, Света да Ляля пуксьӧны скаласянь усьысь вуджӧр улӧ, из вылӧ.
Найӧ аддзӧны, кыдзи, гыяссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ вӧтлалігтыр, мореӧд мунӧ катер.
Катерӧн поткӧдӧм ва кузь волнистӧй ус кодь.
Катер мунӧ.
Ва усъяс шылялӧны.
Мореӧ тіралысь паськыд туйяс кольӧм бӧрын мунӧны зэв уна катеръяс,
и сэсся мореыс бара оз вӧрзьы.
Кажитчӧ, быттьӧ и мореыслы жар.
Море пыдӧсысь чурвидзӧ вӧрзьытӧм кыз чунь — землечерпалкалӧн вышкаыс.
Коркӧ, война дырйи, тані вӧліны фашистъяс.
Найӧ кӧсйисны босьтны аслыныс и моресӧ, и берегсӧ, и станицаысь мусӧ, — тадзи висьтавлӧ Люда.
Найӧ и жугӧдісны землечерпалкасӧ.
Сэксянь сійӧ эз кут гумлавны нюйтсӧ да лыасӧ море пыдӧсысь, но ӧнӧдз на чурвидзӧ ва весьтын водз чунь кодь сімӧм вышкаыс.
— Ой, а мый тані вӧлі!.. — думайтігтыр шуӧ Люда. — Коркӧ ӧтчыд, кор немец пышйис нин, асывнас водз берегӧ петӧма дед Никифор.
Аддзӧ — лыа вылын куйлӧны куим моряк, моряцкӧй паськӧмаӧсь, мича сапӧгаӧсь...
Ӧтилӧн — майорскӧй погон, мӧдлӧн — капитанскӧй.
Коймӧдыс погонтӧм. Рядӧвӧй.
Матрос.
Дед котӧрӧн колхозӧ.
Сідз и сідз, берег вылӧ море шыбитӧма морякъясӧс...
Котӧрӧн локтісны станица пасьтаысь бабаяс...
Видзӧдӧны, чужӧмъяссӧ тӧдмалӧны.
Ставныслы страшнӧ: абу-ӧ ас йӧз, абу-ӧ рӧднӧйяс?..
Абу ас йӧз вӧлӧмаӧсь.
Тыдалӧ, ылі муысь землякъяс.
Дзебисны найӧс со эстчӧ, клён улӧ.
Зэв ёна бӧрдісны.
Сӧкӧлъясӧн, пиянӧн шуалісны.
Гортъяссӧ туй чӧжыс пыр пельпом выланыс нуисны.
Дзебисны, дерт.
А фамилияяссӧ огӧ тӧдӧй.
Ӧнӧдз огӧ тӧдӧй, кыдзи налӧн ним-вичныс.
Гу гӧгӧрыс вӧчисны забор.
Детскӧй садса челядь гу вылас кутісны ваявны цветъяс.
А «Плодоовощбазаысь» Нетопорченко быд гожӧм краситӧ заборсӧ выльпӧв...
Люда частӧ-частӧ лапйӧдлӧ синъяссӧ.
Сылӧн еджыд синкымъясыс лэптысьӧны, вӧрӧны, быттьӧ кӧсйӧны лэбзьыны...
— А юнгаяс пиысь ӧти детинка ва пыдӧсӧдз сунгысьліс, — друг шуӧ Света. — Землечерпалка кутасны ремонтируйтны, вот сійӧ и сунгысьліс.
Мыйта ракпань сы вылӧ ӧшйӧма — дивуйтчынытӧ он вермы!
— А кыдзи нӧ сійӧ аддзӧма ва пыдӧссьыс ракпаньяссӧ? — юалӧ Ляля. — Ваас ӧд пемыд!
— Зэв кокниа.
Со кыдзи.
Аддзӧма и ставыс.
— А тайӧ землечерпалка улас, — друг шуӧ Люда, — ӧти дед олӧ...
Юрсиыс сылӧн коклябӧрӧдзыс.
Чуньяс пыддиыс крабъяс, синъяс пыддиыс медузаяс.
А ныр пыддиыс камыш...
— Абу татшӧм дедыс! — шуӧ Ляля.
— Кыдзи нӧ сідзи абу? — шензьӧ Люда. — А тэ докажитан?
Кутшӧм вреднӧй!
Дед абу, а поле шӧрын чепъяс эмӧсь?
Ага!
Вомтӧ ӧдйӧ топӧдін...
Чӧв олан!
— Ог чӧв ов! — шуӧ Ляля да думыштӧ, мый сылы колӧ дӧзмыны.
Но сылы дыш дӧзмынысӧ. Сэтшӧм жар!
Жарысла Ляля лигышмунӧ, вомсӧ калькнитӧмӧн сійӧ видзӧдӧ гӧгӧр да аддзӧ, мый вӧртӧм югыд воздухын ылӧ мореӧ нюжӧдчысь кузь пу посъяс весьтын тыдалӧ сьӧд труба.
Катер весьтын трубаыс быттьӧ вугралӧ тайӧ жар часас, коді кыссьӧ зэв надзӧн.
Вугралӧ кымӧртӧм небеса улын.
Катерлы, навернӧ, тожӧ жар.
Со берегын куйлӧ медуза.
Мореыс шыбитӧма сійӧс лыа вылӧ.
Медуза сылӧ.
Сылы жар.
Нывкаяс чеччӧны.
Ӧта-мӧд бӧрся найӧ дышиника жуйгӧны-мунӧны берег пӧлӧн.
Берегын ни ӧти ловъя лов абу.
Но друг Ляля аддзӧ, мый берегын сулалӧ дзор морт.
Сійӧ сулалӧ тешкодь керкаын: керкаыс стенъястӧм, но зато камышысь вӧчӧм мича паськыд вевта.
Морт спокойнӧя видзӧдӧ водзӧ, море вылӧ.
Сійӧ еджыд партука да Зюйд-вестка шапкаа.
Сы дінын ыджыд вески.
— Приёмщик, — шуӧ Света.
— Скӧр сійӧ! — объясняйтӧ Люда. — Сэтшӧм видчысь...
Дед Матвеич, сійӧс вежысьыс, рамджык...
А «скӧр» приёмщик весиг оз и видзӧд нывкаяс вылӧ.
Сійӧ гыжъялӧ балябӧжсӧ.
Лыа вылын, сыкӧд орччӧн, куйлӧ кутшӧмкӧ кымыньтӧм пыж.
Пыдӧссӧ сылысь сиралӧма.
Ныртӧ косялан юмов дука сир бердын дзизгӧ гут.
Гут сибдӧма сир бердас.
Сійӧ лэптӧ бордъяссӧ да дзизгӧ.
Сылы сьӧкыд.
— Вай лэдзам сійӧс, — шуӧ Света. — Гутӧс, лӧддзӧс либӧ лэбачӧс кӧ лэдзан вӧля вылӧ, чери кыйысьлы мореын кокньыдджык лоӧ — уна чери шедас.
— Лэдзам, лэдзам! — шуӧ Ляля.
И нывкаяс нетшыштӧны гутлысь кокъяссӧ пыж пыдӧсысь.
Мынӧм бӧрын гут весалӧ кокъяссӧ, чукыльтӧ коксӧ пидзӧсӧдыс...
И друг — лэбзьӧ...
Тані берегас чӧв-лӧнь.
Ылӧ веськыдвылӧ коли верфь.
Ылын мыш сайын Ляля бабушкалӧн станицаыс.
Кыз гӧлӧсӧн горзігтыр нывкаяс юр весьтті лэбалӧ еджыд морӧса да сьӧд бордъяса лэбач — мартын.
Сійӧ кытшлалӧ берег весьтті.
Сы бӧрся лэбӧны мукӧд ыджыд лэбачьяс.
Лэбӧны, паськыд, сьӧкыд бордъяссӧ паськӧдӧмӧн, ичӧтик юрнысӧ водзлань нюжӧдӧмӧн.
На пӧвстын ӧти кузь кока.
Тайӧ цапля.
Цаплялӧн вӧсньыдик сьылі да вӧсньыдик, быттьӧ гӧнтӧм, кокъяс.
Сійӧ недыр кежлӧ пуксьылӧ берегӧ да пукалӧ шога, сикӧтш моль кодь ичӧтик бӧбоват юрсӧ боклань пӧлыньтӧмӧн.
Лэбачьяс ӧтлаасьӧны море весьтын ыджыд треугольникӧ да лэбӧны посъяс весьтті, гӧгралӧны порт весьтын, катеръяслӧн узьысь трубаяс весьтын.
И вошӧны.
Ляля видзӧдӧ сылань, кодарланьӧ найӧ лэбисны.
Сэні некод абу.
Сӧмын мореын вӧрыштӧны кокньыдик гыяс.
Но вот мореын бара тыдовтчӧны кытыськӧ еджыд чутъяс.
— Бӧр локтӧны! — горзӧ Света.
— Бӧр локтӧны, — вашкӧдӧ Ляля.
А лэбачьяс лэбӧны зэв уліті, дзик ва бердтіыс.
Мореыс пасьтала вевттьысьӧма еджыд чутъясӧн.
Чутъяс заводитӧны ыдждыны, паськалӧны бордъяс, кыптӧ гӧрб, лоӧны кымӧр кодьӧсь...
И Ляля аддзӧ, мый тайӧ абу лэбачьяс, а парусъяс.
— Чери кыянінысь локтӧны! — шуӧ Люда.
Пыжыс уна.
Найӧ кывтӧны ва кузя ӧта-мӧдсӧ ордйӧдлігтыр.
Ляля аддзӧ, мый йӧзыс пыжъясас уджалӧны, лэдзӧны парусъяссӧ.
Канатъяс кузя парусъяс надзӧник шливкнитӧны увлань, найӧс шпорӧдӧ тӧв.
Здук кежлӧ найӧ лолӧны быттьӧ пӧлӧсӧсь да нетшкысьӧны чери кыйысьяс киясысь.
Сэсся кывзысьӧмӧн водӧны пыжъяс пыдӧсӧ.
Парусъяс лэдзӧма.
Найӧ сэсся оз нин отсавны пыжъяслы кывтны.
Чери кыйысьяс ӧні асьныс йӧткасьӧны кузь зібъясӧн.
Кор первойя пыж матыстчӧ берег дорӧ, нывкаяс аддзӧны, мый пыж пыдӧсын уна разнӧйсикас чери.
«И некод оз тӧд, мый ставыс тайӧ сы вӧсна, мый ми лэдзим гуттӧ», — думайтӧ Ляля.
А пыжъясысь йӧзыс то чеччыштӧны веськыда ваас да кыскӧны ассьыныс пыжъяссӧ берегӧ, то бӧр пырӧны пыжас да петкӧдӧны сэтысь гартӧм парусъяс.
Найӧ талялӧны черисӧ кокъяснаныс, найӧ гумлалӧны сійӧс пыжъяссьыс зэв ыджыд сакӧн.
Берегын лоӧ шума, чукӧрмӧ уна йӧз.
Быдладорсянь котӧртӧны йӧз.
Кутшӧм уна, вӧлӧмкӧ, йӧзыс бабушка станицаын!
Ставныс жуӧны, горзӧны, тойлалӧны ӧта-мӧдсӧ.
— Но, кодным правӧсь? — сосъяссӧ пуджигмоз шуӧ кутшӧмкӧ нывбаба. — Ме тай шуи: «Локтӧны».
А сійӧ: «Оз локны...» А ме шуа: «Локтӧны!»
Ме ӧд, сійӧ ӧд...
Станицаысь берегӧ котӧрӧн воысь йӧз вайӧны сьӧрсьыныс гырысь кыӧм кӧрзинаяс.
И чери кыйысьяс лӧдӧны черисӧ кӧрзинаясӧ.
— Эй, тэ!.. Принимайт!.. — горзӧны чери кыйысьяс приёмщиклы.
— Мый нӧ! Сдайт! — ӧтвечайтӧ дзор приёмщик.
И кык чери кыйысь, сьӧдӧдз гожъялӧм, ён зонъяс, босьтӧны кӧрзинасӧ ӧтар-мӧдар вугйӧдыс да сьӧкыдпырысь кыскӧны сійӧс вески вылӧ.
Приёмщик спокойнӧя видзӧдӧ кӧрзинаӧ аслас зюйд-вестка полеяс увті.
Сэсся скӧрысь чышкӧ кос кияссӧ клеёнка партукас да шуӧ:
— Матӧ центнер!
— Абу сідзи, Трофимыч! — морӧссӧ чургӧдӧмӧн горзӧ тошка чери кыйысь. — Центнер сайӧ, некыдз абу этшаджык.
Абу сідзи! — и сійӧ мыйвынсьыс кучкӧ кулакнас аслыс морӧсас.
Вочакыв пыдди и приёмщик тожӧ кучкӧ кулакнас аслыс морӧсас.
Тадзи найӧ сулалӧны ӧта-мӧдыслы паныдӧн, кучкалӧны морӧсаныс да горзӧны.
— Матӧ центнер!
— Центнер сайӧ!
Берегын шума.
Ӧти бӧрся мӧд матыстчӧны береглань выль пыжъяс.
— Вайӧй! — берегсянь горзӧны чери кыйысьяс.
— Троссӧ крепитӧй!
Троссӧ крепитӧй! — не ас гӧлӧсӧн горзӧны пыжъяссянь йӧз.
И став йӧзыс, став чери кыйысьясыс, мыйтаӧн локтісны мореысь, шыблалӧны пыжъясысь кӧрзинаясӧ, кӧтасьӧм турун вылӧ зэв гырысь да нильӧг черияс.
Черияслӧн еджгов синъяс да посньыдик ёсь пиньяса плавкӧс вомъяс.
Черияс нюкыльтлӧны да бӧр веськӧдӧны векньыдик мышкуяссӧ.
Сьӧмныс дзирдалӧ.
Насянь кылӧ сов дук.
Гӧгӧр жуӧны челядь.
Челядь инмӧдчылӧны чери бердӧ кинаныс, видлалӧны чуньяснаныс сылысь сутшкасьысь бордъяссӧ.
Нильӧг бокъясыс черилӧн муртса вӧрӧны.
Чери то куйлӧ вӧрзьытӧг, то дзоньнас песовтчылӧ да калькнитӧ вомсӧ.
— Видзӧд, белорыбица, — шуӧ Света да малалӧ черилысь эзысь мышкусӧ.
— Да, унакодь чериыс шедӧма, — ӧтвечайтӧ Люда да лэптӧ нёкчимӧдыс кутшӧмкӧ чери.
— Мыйла тэ сійӧс сідзсӧ? — шуӧ Ляля.
— А мый нӧ, нянчитчыны сыкӧд кута? — шензьӧ Люда, но шыбитӧ черисӧ лыа вылӧ.
Чери кучкалӧ бӧжнас муӧ.
Люда тэрыба лажыньтчӧ еджгов нисьӧ розовӧй ыджыд тыв дорӧ.
Тывъясыс вевттьӧмаӧсь нин берегсӧ дзоньнас.
— Вомтӧ паськӧдӧмӧн эн сулав, а то детинкаясыс став черисӧ перъяласны, — шуӧ Лялялы Света.
Ляля оз тӧд, кытысь перъяласны детинкаясыс черисӧ, но тожӧ лажыньтчӧ.
— Эн мешайт! — горзӧ Люда.
— Ме ог мешайт да! — горзӧ Ляля.
— Кыскы! — горзӧ Света.
И Ляля аддзӧ, мый Люда, Света и став челядьыс тыв синъясысь перъялӧны чери.
Сійӧ тожӧ кӧсйӧ перйыны тыв синмысь чери.
Сійӧ кыскӧ ва тывсӧ, сэсся кватитӧ черисӧ векньыдик легысь бӧжӧдыс.
Бӧжыс нильӧг.
Ляля кыскӧ черисӧ, а чери легӧдӧ бӧжсӧ.
— Тэ он сідзи кыскы да. Со кыдзи колӧ, — шуӧ Света.
И Ляля кыскӧ «со кыдзи».
Сійӧ вундіс чуньсӧ кӧтасьӧм лэчыд суниснас.
Вундӧминсьыс сӧдзтысьӧ вир.
— Ок тэ, нинӧм жӧ нин он тӧд! — шуӧ Люда.
— Абу збыль, абу збыль! — горзӧ Ляля. — Ме сӧмын чуньӧс вунді.
Сійӧ синбӧжнас видзӧдӧ, кутшӧм пелька да тэрыба Люда перйӧ тыв синмысь чери.
Ӧти кинас сійӧ босьтӧ вӧрысь чериӧс, мӧднас видзчысьӧмӧн да небыдика личкӧ черилысь нёкчимсӧ.
Чериыс, быттьӧ майтӧгалӧма, пыр жӧ вильснитӧ-петӧ тыв синмысь.
«Шуда, сылы веськалӧма мӧдпӧлӧс чери», — думайтӧ Ляля да нёнялӧ вундыссьӧм чуньсӧ.
Недыр думайтыштӧм бӧрын сійӧ бӧрйӧ ыджыдджык чери, видзчысьӧмӧн личкӧ чуньнас нёкчимсӧ...
Но нёкчимыс тайӧ чериыслӧн тожӧ вӧрӧ.
Чери лолалӧ.
Сійӧ легӧдӧ бӧжсӧ.
— Но?
Кымын чери перйин? — шуӧ Света.
И Ляля аддзӧ, мый Людакӧд да Светакӧд орччӧн лыа вылас куйлӧны нин ыджыд гӧраяс.
А Ляля дорын сӧмын ӧти чери.
— Ой, видзӧдлӧй, видзӧдлӧй, мыйта перъялӧма? — горзӧ Люда да тувкӧдӧ чуньнас Ляля дорын куйлысь небзьӧм нёкчима черилы.
Став челядьыс видзӧдӧны Ляля чери вылӧ.
И друг кутшӧмкӧ ӧти детинка, зэв на ичӧтик, гораа серӧктӧ.
Сы дорын лыа вылын вит чери.
Ляля чеччӧ да кыв ни джын шутӧг вешйӧ бокӧ.
Кор тыв синъяссьыс став черисӧ лои перъялӧма, челядь тэчӧны сійӧс кӧрзинаӧ и кык детинка кыскӧны кӧрзинасӧ веситчысь дінӧ.
«Налы лӧсьыд, — вундыссьӧм чуньсӧ нёнялігтыр жугыля думайтӧ Ляля. — Ме вот тожӧ велӧдча и коркӧ став черисӧ моресьыс лэптала...
Ачым.
Ӧтнам.
Сэки, небось, онӧ кутӧй серавны».
Ляля чушкӧ нырнас да пинь пырыс шуалӧ:
— Небось, онӧ кутӧй серавны...
— Бабыслы кӧсйӧ норасьны, — вашкӧдӧ Люда. — Варвара Степановна, бригадирша, сылӧн баб.
— Эх!..
Варвара Степановна кӧ тыдовтчис-а! — горзӧ кодкӧ берегсянь.
«Бабушка!» — ышлолалігтыр думайтӧ Ляля да видзӧдлӧ сыланьӧ, кӧні сулалӧ бабыслӧн керкаыс.
Но бабушка оз тыдав.
Сӧмын мореӧд кывтӧ ӧтка пыж.
И мыйлакӧ гӧгӧр ставныс шуалӧны:
— Э, да Варвара Степановна кӧ тыдовтчис-а.
«Ставныс менсьым бабушкаӧс аддзӧны, а ме ог аддзы, — то веськыдвылӧ, то шуйгавылӧ бергалігтыр думайтӧ Ляля. — Тайӧ сы вӧсна, мый ме нинӧм ог тӧд...»
А ыджыд пыж кывтӧ мореӧд, и со тыдалӧ нин пыж весьтысь ёсь брускыс, паськыд парусыс...
Сэсся тыдовтчӧ, мый пыжын сулалӧ морт.
Сійӧ ыджыд клеёнка шапкаа, курткаа да гача.
Сійӧ кӧмтӧм, гач коксӧ пуджӧма...
Гач увсьыс тыдалӧны сӧнъяса кыз кок пӧкъяс.
— Ректӧй! — горзӧ пыжсянь морт («<ns>рек</ns>» пыдди сылӧн артмӧ «<ns>рег</ns>»... «<ns>Регтӧй!</ns>») да чеччыштӧ ваӧ.
Мыйвынсьыс зэвтчӧмысла чужӧмыс сылӧн вежыньтчӧ.
Сійӧ кутчысьӧ пыж нырас.
Мукӧд чери кыйысьяскӧд ӧттшӧтш сійӧ кыскӧ пыжсӧ берегӧ.
— Эм!
Босьтім! — не ас, а кутшӧмкӧ сибдӧм, кыз гӧлӧсӧн горзӧ мортыс.
Кор пыжсӧ, медбӧрын, лэптісны берегӧ, мортыслӧн юрсьыс усьӧ шапкаыс и чужӧм вылас лэччӧны кузь дзор юрси пратьяс.
Ляля паськӧдӧ вомсӧ да быттьӧ кынмӧ места вылас.
Тайӧ бабушка.
— <ns>Ба-бу-шка</ns>! — шуӧ сійӧ.
— Со, — шуӧ бабушка, — и тэ тані?
Кытысь нӧ босьтчин?
Коді берегас лэдзис?
— Ой, эз тётя Сватья! — повзьӧмпырысь ӧтвечайтӧ Ляля да пыр жӧ быттьӧ кывсӧ ньылыштӧ.
Сылы кажитчӧ, мый сійӧ шуис эз сідзи, кыдзи колӧ.
Бур ещӧ, мый бабушка нинӧм эз казяв.
Сійӧ видзӧдӧ веситчысь вылӧ.
— Но? — горзӧ бабушка веситчысьлы.
Бабушкалысь гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын дзор веситчысь лэдзӧ кияссӧ бокъясас.
— Нинӧм, <rus>порядочек</rus>, Варвара Степановна, — шуӧ веситчысь да еджыд партукнас чышкӧ нильӧг кияссӧ.
— Ме тэныд лӧсьӧда <rus>порядочек</rus>! — шуӧ бабушка сэтшӧм стрӧг гӧлӧсӧн, кутшӧмӧн сэки, кор сійӧ шуис: «Ужотко!» — Бригадаӧс пӧрйӧдлыны...
Чайтан, ме кӧ мореын — ог аддзы?..
— Да мый ті, Варвара Степановна, — шуӧ веситчысь.
Бабушкакӧд ӧтлаын воысь чери кыйысьяслысь сійӧ кватитӧ ыджыд кӧрзина, тойлалӧ найӧс да ачыс выныштчӧмӧн пуктӧ сійӧс вески вылӧ.
«Кутшӧм ён! — думайтӧ Ляля. — Найӧ ӧд кыкӧн да куимӧн татшӧм кӧрзинасӧ лэпталісны.
А тайӧ — ӧтнас.
Тайӧ ӧмӧй тожӧ полӧ бабушкаысь?..»
И полігтыр, пельпом вомӧныс, сійӧ видзӧдлывлӧ бабушкаланьӧ.
А бабушка, клеёнка шапкаа, коскас кияссӧ пуктӧмӧн, сулалӧ сыкӧд орччӧн да гораа горзӧ кутшӧмкӧ чери кыйысь детинкалы:
— Эй, Степан, бура сортируйт! Бура сортируйт, шуа...
Бабушка горзӧ сэтшӧм стрӧга да гораа, мый Степан пыр жӧ улӧдз копыртчӧ кӧрзина весьтӧ, и эзысь сьӧма черияс сідзи и вирдышталӧны сылӧн тэрыб киясын.
— Бура сортируйт! — горзӧ бабушка.
— Танцы-баланцыяс вылын ті мастеръяс, а удж вылын век юрныд висьӧ...
abu
Бура сортируйт, шуа.
Тайӧ ӧд камса...
Мыйла нӧ тюлькаыскӧд сорлалан?
Степан муртса оз бӧрд.
Бабушка скӧрысь зумыштчӧ да йӧткыштӧ сійӧс.
Сійӧ копыртчӧ чери гӧра весьтӧ...
Бабушка клеёнка курткаа. Пуджӧм соска киясыс сылӧн вӧйӧны чери чукӧрӧ, быттьӧ эзысь деньга гӧраӧ.
Ляля аддзӧ, мый бабушка ставнас чери сьӧмӧсь: сылӧн эзысь кияс, эзысь кокъяс...
Весиг дзор юрсиас дзирдалӧ сьӧм.
Бабушка лоӧма эзысь зэрӧн киськалӧм выль вося ёлка кодь.
Лялякӧд орччӧн сулалысь кутшӧмкӧ ыджыд тушаа чери кыйысь вашкӧдӧ мӧд чери кыйысьлы:
— Меланьӧ оз и видзӧдлы.
Ӧнтай кодкӧ сылы висьталӧма, быттьӧ уджалан лунӧ рыбкоопысь ме босьтлі литровка, — вот меланьӧ оз и видзӧдлы.
А ме эг и босьтлы, мед кӧть места вылӧ кула.
Йӧзыс сӧрӧмаӧсь.
Ловъя вывсьыд гуаласны, — кыдзи кужан сідзи и гӧгӧрво.
Ляля кылӧ, мый висьталӧ чери кыйысь, дум вылас усьӧ, кыдзи бабушка сӧмын на нимтіс Степанӧс «танец-баланецӧн», казьтыштӧ, кыдзи бабушкалысь ыджыд кӧрзинасӧ лэптігӧн пессис веситчысь, да думайтӧ:
«Вот мама мунас, а ме сыкӧд коля ӧтнам...
Мый сэки лоӧ?
Со сійӧ кутшӧм скӧр!..»
А скӧр бабушка, пӧрысь мышсӧ копыртӧмӧн, эзысь сьӧмӧн вевттьыссьӧм юрсисӧ плеш вывсьыс вештышталігмоз, сортируйтӧ чери коляссӧ.
Гырысьсӧ тэчӧ ыджыд кӧрзинаӧ, а поснисӧ — ичӧтджык кӧрзинаӧ.
Сэсся сійӧ шыбитӧ медбӧръя черисӧ кӧрзинаӧ, соснас чышкӧ чужӧмсӧ, гырддзанас вештӧ балябӧжас клеёнка шапкасӧ да ышловзигтыр шуӧ:
— Тайӧ ӧмӧй камса?
Абу камса тайӧ, а кутшӧмкӧ тюлька!..
МАМЛӦН СЬЫЛАНКЫВ
Рытнас бабушка керка дорӧ лабич вылӧ чукӧртчӧны гӧстьяс.
И мам и бабушка накӧд.
Ставныс чӧв олӧны и чӧв олігтыр вӧтлалӧны номъясӧс.
Тані жӧ бабушкалӧн уска председательыс, ёсь ныра замшевӧй туфлиа да еджыд картуза.
Тані жӧ тётя Сватья, мӧдпӧлӧс, мича, — абу цветъяса, ситеч, а шӧвк, гырысь чутъяса кӧсынкаа.
Тані конюх Митрич и кутшӧмкӧ тётя Фрося — бабушкалӧн кумаыс.
Тётя Фрося нянь тупӧсь кодь ыджыд да гӧгрӧс.
Кокъясыс сылӧн кызӧсь, киясыс кызӧсь, а балябӧжас зэлыда гартлӧма кыз кӧса.
Юрнас довкйӧдлігтыр сійӧ видзӧдӧ Ляля вылӧ да надзӧник тувкӧдӧ тётя Сватьялы.
— Нач Иванушка! — шуӧ сійӧ тётя Сватьялы. — Нач сэтшӧм!
Сӧмын сійӧ вӧлі ыджыдджык тушаа да топыдджык яя.
А сідзи — нач Иванушка!..
Тётя Фрося синбӧжнас видзӧдлӧ бабушка вылӧ да чышкӧ синъяссӧ кӧсынканас.
— Ланьт тэ! — шуӧ сылы тётя Сватья да повзьӧмӧн видзӧдӧ бабушка вылӧ.
Фрося тожӧ повзьӧ.
Сійӧ курччӧ вомдоръяссӧ да ӧвтӧ кинас.
Сэсся ышловзьӧ, кыз кияссӧ ӧкуратнӧя пуктӧ морӧс вылас да дыр пукалӧ качайтчигтыр, быттьӧ мыйкӧ сьылӧ вомгорулас.
— Да, вот сідзи, а ме тэнсьыд батьтӧ этатшӧмсянь тӧдлі, — заводитӧ друг дышпырысь висьтавны бабушкалӧн председательыс. — Ме и дедтӧ тӧдлі.
А тэнад бабкӧд ми, позьӧ шуны, эг ӧти пуд, а куим пуд сов сёйим.
Татчӧс колхозникъяс пиысь ми медся пӧрысьӧсь...
Да, нинӧм шуны, быдсямаыс вӧвлывлі, мукӧд дырйи и сьӧкыд лолывлі.
Но ставсӧ венім!
Министерствосянь весиг грамота имеитам, а бабыдкӧд Анастас Иванович Микоян ёрт личнӧ здоровайтчыліс.
(Сійӧ видзӧдлӧ бабушка вылӧ, сэсся Ляля вылӧ.)
Тэ ӧмӧй верман гӧгӧрвоны тайӧс?
(Председатель ӧвтыштӧ кинас.)
Он гӧгӧрво, ичӧт на тэ...
Да... первойсӧ сійӧ со кыдзи вӧлі.
Локтіс сійӧ коркӧ ӧтчыд правлениеӧ, ми сэки сӧмын на колхозсӧ котыртны заводитім, — локтіс и шуӧ: «Но, босьтӧй менӧ артеляныд!»
Бабаӧс чери кыйны!
Извинитӧй, Зинаида Михайловна, но сьыланкывсьыд кывтӧ он шыбит. (Председатель мудера видзӧдлӧ мам вылӧ да шыльӧдӧ уссӧ.) Локтіс сійӧ колхозӧ...
Кылан, ичӧт ныв?..
— Кыла, — шуӧ Ляля.
— Локтіс и шуӧ: «Гиж бригадаад!..
А кодкӧ кӧ оз мӧд босьтны бабаӧс аслас бригадаӧ, вай меным торъя звено...
Мед лоӧ «Март 8-ӧд лун» нима нывбаба звено.
(Председатель бара видзӧдлӧ мам вылӧ.)
Но, серам, дерт.
Сідз, тадз.
Некод думыштнысӧ эз кужлы!
Мортыс сійӧ абу опытнӧй, баба.
Но ме эг босьт ас дінӧ татшӧмтӧ, медым пӧдтыны народлысь инициативасӧ.
Ме сеті звено.
И мый ті думайтанныд!
Первойсӧ сё квайт процент.
Но, ме, дерт, ӧтарӧ-мӧдарӧ. Телеграмма центрӧ.
«Нывбаба звенолӧн перевыполнение.
Нимыс «Март 8-ӧд лун»...
Абу баб тэнад, а орёл!
Ставныс сералӧны...
Ставныс, бабушкаысь кындзи.
Пемдӧ.
Пемыд...
Турун пӧвстын ассьыс дзузган кодь пӧнарсӧ ӧзтӧ светляк.
Турунвиж рӧма небыдик югыд оз югдӧд ни турунсӧ, ни пуяссӧ, но ӧзйӧ зэв дыр и оз мигайт.
Мамыскӧд орччӧн, из вылын, пукалӧ Ляля.
— Ляленька, тані абу кӧдзыд? — шуӧ мам. — Тэ он прӧстудитчы?
Ляля чӧв олӧ.
Сійӧ чабыртӧ ассьыс косіник кияссӧ да синсӧ вештывтӧг видзӧдӧ кодзувъяс вылӧ.
«Ме аддза найӧс, — думайтӧ Ляля. — А найӧ — аддзӧны найӧ менӧ али оз?»
И, быттьӧ вочакыв пыдди, кодзув пыр жӧ торъялӧ небесасьыс да усьӧ.
«Гашкӧ, видзӧдны кӧ сэтысянь, — думайтӧ Ляля, — ме тожӧ лоа кодзулӧн.
Сэтысянь, гашкӧ, ме тожӧ дзирдала...
И мукӧд йӧзыс дзирдалӧны...»
Ляля видзӧдӧ председатель вылӧ.
Сійӧ шыльӧдӧ уссӧ.
«И сійӧ кодзув... — мыйлакӧ ышловзьӧ Ляля. — Сійӧ дзирдалӧ кодзув чукӧрын, кодъяс дзик кувшин кодьӧсь.
А тётя Сватья, навернӧ, сулалӧ бокын да зэв частӧ лапйӧдлӧ синъяссӧ.
Бабушка — со эсійӧ пиньяса ыджыд кодзулыс.
Мам — эстӧні, небеса шӧрас.
Сэтшӧм мича турунвиж битор.
А папа?..»
— И кӧні бара миян Кинстинтинным? — шуӧ Сватья. — Кывтӧ, навернӧ, море-окиянъясӧд.
— Море-океанъясӧд, — тэрмасьтӧг шуӧ мам да надзӧник ӧвтыштӧ ветканас — вӧтлӧ номъясӧс.
Тайӧ кадас улича мӧдар помсянь бабушка керкалань матыстчӧны кутшӧмкӧ йӧз.
Водзвылас ыджыд тушаа, пель йылас пуктыштӧм Зюйд-вестка шапкаа морт.
Сійӧ кӧмтӧм, пемыд туй кузя мунігӧн кокъясыс быттьӧ югдӧдӧны туйсӧ.
Ыджыд тушаакӧд орччӧн мунӧ мӧд, ичӧтджык.
Сы бӧрся коймӧд, и ещӧ ӧти.
Водзвывсаыс чотӧ.
Бокӧдыс на бӧрся ӧдва вӧтчӧ-котӧртӧ том чери кыйысь-нывбаба.
— Оланныд-выланныд, — лабич дінӧ матыстчигӧн шуӧ кӧмтӧм мортыс.
— Оланныд-выланныд, — шуӧ ичӧтик тушааыс...
— Не пӧру, тыдалӧ? — шуӧ коймӧдыс. — Гӧстьяс?
Зэв бур.
— Тӧдмасьӧй! — шуӧ бабушка.
— Латыш, — шуӧ кӧмтӧм мортыс.
— Латыш, — шуӧ ичӧтик тушааыс.
— Латыш, — шуӧ сійӧ, кодлы зэв нимкодь.
— Латыш, — шуӧ медбӧръяыс.
— Тётя Сватья, кымын латыш нӧ тіян тані? — вашкӧдӧмӧн юалӧ Ляля.
Но бабушка ставсӧ нин кывліс.
Сійӧ чатӧртӧ юрсӧ да сералӧ.
— Дюжинаджын, — синвасӧ чышкӧм бӧрын шуӧ сійӧ. — А сулалӧны сёяс.
Татшӧмӧсь нин миян латышъясыд!.. — Сералӧмысла тіралігтыр тадзи шуӧ бабушка.
— Налы серам! — Ляля мамлань бергӧдчӧм бӧрын шуӧ ыджыд тушааыс. — А миянлы, веськыда кӧ шуны, не серамӧдз.
— Дерт, уджным миян чери кыйӧм и эм, — гӧгӧрвотӧма объясняйта ичӧтик тушааыс. — Медсясӧ чери кыйӧм кузя.
Бать рӧдӧ мунсьӧма.
Миян ӧкмыс вок, а кымын вок, сы мында и чери кыйысь.
Витӧн, извиняйтча, звеньевӧйясӧн лоины.
И вот, веританныд-ӧ, собраниеяс вылын шуӧны: «латышскӧй жменя», и сералӧны.
А кутшӧм нӧ серам, кор миян пиысь кыкӧн партизанъясӧн вӧліны...
Ӧтиыс кыйсян орудие спаситігӧн война дырйи пӧгибнитіс...
А кыкӧн, кыдзи шуласны, вӧліны медся передӧвӧй позиция вылын.
Вир кисьтісны.
Вот тэныд и жменя!
Тіянлы, дерт, велавтӧгыд тайӧ зэв тешкодь кажитчас...
— Мый ті, мый ті? — шуӧ мам. — Ме зэв бура гӧгӧрвоа.
Овлӧны прӧзвищеяс...
— Мыйла нӧ прӧзвищеяс! — шуӧ ыджыд тушааыс. — Ми эг вӧлӧй батьтӧм-мамтӧмӧсь.
Миян эм асланым фамилия: ми Латышъяс.
Гашкӧ, тысяча либӧ мыйтакӧ во сайын, стӧчасӧ висьтавны ог куж, кутшӧмкӧ воӧм морт и овмӧдчӧма татчӧ...
Сылӧн, и збыльысь, абу вӧлӧма фамилияыс, сійӧс и кутӧмаӧсь шуны «латыш».
А миян эм асланым фамилия, ми Латышъяс.
— Помыс эз кут воны! — шуӧ бабушка.
— А менам нимӧй Надежда! — друг шуӧ сійӧ чери кыйысь нывбабаыс, коді муніс на бокӧд, да чургӧдӧ мамлы кисӧ.
— Пуксьӧй, Надя! — шуӧ мам.
— Ог, энӧй тӧждысьӧй, — ӧтвечайтӧ Надежда да пыр жӧ пуксьӧ.
— Некутшӧм спокой меным он сетлӧй, — шуӧ бабушка Латышлы. — Телегатӧ эн судзӧд?
Висьтав веськыда, эн бӧбйӧдлы.
— Мыйла нӧ эг судзӧд?
Ме судзӧді, — шуӧ Латыш. — Став кыйсян орудиеыс ичӧтикаӧн локтӧ главнӧй кыйсянінас, кыдзи и шулісны собрание вылын.
Срок кежлӧ воас.
Кыйсян кад кежлӧ гӧтӧвитчӧм мунӧ нормальнӧя.
И станъяс нин места вылас лӧсьӧдӧма, и кыйсьысьяслы сёян-юан тырмымӧн дасьтӧма.
Сӧмын вот, Варвара Степановна, веськыда шуа, ме кӧ звеньевӧй, мыйла нӧ звеноас, позьӧ шуны, неопытнӧй мортсӧ...
Берег вылын сійӧ унджык пӧльза ваяс...
Мед уджалас, ме нинӧм прӧтив ог шу...
Но мыйла нӧ главнӧй кыйсянінас, Темрюкӧ?..
Звеньевӧйлы кыдзкӧ зэв ӧбиднӧ.
Нывкаыс зэв на том, ни вын, ни кужӧмлун, — абу на велалӧма, кыдзи шуласны...
— Велалас! — шуӧ бабушка.
Латыш шутёвтӧ да ӧвтыштӧ кинас.
— Виччысь! — шуӧ сійӧ. — А чери кыян кадыд ныр улын.
Надя заводитӧ надзӧник сыркъявны.
Пельпом вомӧныс бабушка здук мында видзӧдӧ сы вылӧ, а сэсся бара бергӧдчӧ Латышлань:
— Выль мортсӧ дыш велӧднытӧ?
Абу окота?
— Мыйла абу окота? — яндысьӧмпырысь ӧтвечайтӧ ыджыд тушааыс да оз видзӧд бабушка вылӧ. — Но сы вӧсна мый звеноыс образцовӧй, добитчис знамя...
Ставныс чӧв олӧны.
И друг председатель чеччӧ лабич вылысь.
— Переходнӧй! — горзӧ председатель. — Знамяыс переходнӧй...
Гашкӧ, ещӧ и сетны на ковмас...
— Оз примитны найӧ менӧ! — сыркъялігтыр шуӧ Надя. — Нинӧм вылӧ оз примитны!
— Помыс эз кут воны! — вашкӧдӧмӧн шуӧ бабушка. — Кыдзи нӧ сідзи — оз примитны?
А тэ эн виччысь, кор тэнӧ примитасны, ачыд мун!
Кольччан звеноас — и ставыс.
И медым та йылысь сёрни сэсся эз вӧв.
Гӧгӧрвоана?
Ставныс чӧв олӧны.
Латыш, коді оз кӧсйы примитны Надеждаӧс аслас звеноӧ, дзӧрӧ бабушка лабич дорын.
Бабушка видзӧдӧ сы вылӧ скӧрысь.
— Но, мый нӧ тэ?
Мый? — шуӧ сійӧ. — Розьӧдан мусӧ...
Вот ветла коркӧ станъяс видзӧдлыны, пыр и аддза, кыдзи ті сэні кӧзяйствуйтанныд...
abu
— Кор виччысьны тіянӧс? — юалӧ Латыш.
— Нинӧмла менӧ виччысьны.
Кор локта, сэки и локта...
Кылан, менам кӧзяйка, — бергӧдчӧ сійӧ Сватьялань, — лӧсьӧд менӧ туйӧ.
Аски ыркыд дырйиыс и мӧдӧдчам.
abu
— Бабушка! — друг шуӧ Ляля. — А позьӧ оз и меным тэкӧд тшӧтш ыркыд дырйиыс?
Ставныс бергӧдчӧны сыланьӧ.
— Мый тэ, Ляля? — шуӧ мам. — Позьӧ ӧмӧй...
— А мыйла нӧ оз позь? — ӧтвечайтӧ бабушка. — Лёкыс оз ло.
Кага кӧсйӧ видзӧдлыны, кыдзи йӧзыс олӧны, кыдзи уджсӧ вӧчӧны, мед видзӧдлас.
Мам муртса довкйӧдлыштӧ юрсӧ.
Тыдалӧ, сылы оз зэв сьӧлӧм вылас во, мый Ляля кӧсйӧ мунны бабушкаыскӧд ыркыд дырйи, но вензьыны сійӧ полӧ.
А бабушка быттьӧ нинӧм оз казяв.
Сійӧ меліа тапкӧдӧ мамлы пельпомас да шуӧ:
— Сьыв ли, мый ли, Зинаида.
Ставныс быттьӧ садьмӧны.
— Сьылӧй, гӧлубушка, Зинаида Михайловна, — шуӧ председатель.
— Сьыв, Михайловна, — тшӧктӧ том чери кыйысь-нывбаба.
«Сідзи сійӧ сразу и сьылас! — думайтӧ Ляля. — Аддзанныд, мый ӧні лоӧ...»
Ляля тӧдӧ, мый гортас мамыс сьылӧ сӧмын «вокализъяс», мӧдногӧн кӧ «о-о-о, а-а-а» да мукӧд букваяс.
Сійӧ Киров нима театрысь артистка и настоящӧй сьыланкывъяс сьылӧ сӧмын концертъяс вылын.
Но бабушкакӧд мам оз вензьы.
Сійӧ здук мында мыйкӧ думайтӧ, сэсся шуӧ:
— Ладнӧ, заводитла, — и сьылӧ.
Мам весьтын воздухыс дрӧжжитӧ...
Лялялы кажитчӧ, мый мамыс муніс ылӧ и сы йылысь сэсся оз думайт.
Сылы окота нетшыштны мамсӧ платьеӧдыс либӧ шуны, мый сылы кӧдзыд.
А мамыс, бабушка лабич вылын пукалігӧн, быттьӧ лэбӧ кытчӧкӧ.
Тӧлысь югыдас Лялялы тыдалӧ мамыслӧн юрыс.
Юрыс мамыслӧн чатӧра, еджыд сьыліас вӧрӧ сӧн.
Синъясыс мигайттӧг видзӧдӧны водзӧ, туй вылӧ.
Мамлӧн восьса вомысь лэбӧ пемыдас ыджыд, паськыд сьыланкыв.
Усьысь кодзув моз сійӧ быттьӧ вӧчӧ пемыдас югыд кытш...
Властнӧя торкӧ войся чӧв-лӧньсӧ мамлӧн гӧлӧсыс.
Лялялы лоӧ гажтӧм, и долыд, и шог, и жаль мыйкӧ.
Мый сылы жаль?
«Папа!» — друг тӧдвылас уськӧдӧ Ляля, и ныр пытшкӧсыс сылӧн заводитӧ гилявны.
Со Ляля крӧвать вылын.
Садьмис.
Сылӧн унмыс локтӧ...
— Чеччы, нылукӧй! — шуӧ папа.
Сійӧ заводитӧ шкоргыны, быттьӧ узьӧ.
— Лялик, тэ кылан? — видзчысьӧмӧн шуӧ папа. — Но, чургӧд кӧть меным коктӧ, ме туфлиӧда...
Рӧмыдас сылы тыдалӧ папаыслӧн сы кок весьтӧ копыртӧм югъялысь балябӧжыс.
Сійӧ чулкиӧдӧ Ляляӧс, туфлиӧдӧ, пидзӧсчанясьӧ да кӧсйӧ видзчысьӧмӧн кизявны туфлисӧ.
Папалӧн сэтшӧм ыджыдӧсь киясыс...
Ӧтчыд, кор папа, мам да Ляля воскресеньеӧ мунісны Народнӧй домӧ ислалыштны американскӧй гӧраяссянь, папа друг аддзис, мый йӧзыс мыйвынсьыс кучкалӧны кутшӧмкӧ кытшӧ да прӧверяйтӧны, коді ёнджыка вермас кучкыны...
Сэки папа шуис:
— Энлӧй! — Мынтіс ветымын кӧпейка да тожӧ кучкис кытшас.
Та бӧрын сэсся некод нин нинӧм эз вермы прӧверяйтны, сы вӧсна мый папа жугӧдіс кытшсӧ.
Ставныс чукӧртчисны видзӧдлыны папа вылӧ.
И кор папа кутіс мунны садсьыс мамкӧд да Лялякӧд ӧтлаын, сійӧ дзебис китель зептас ӧкуратнӧя шырӧм гыжъяса гожъялӧм, мелі, ён кияссӧ, быттьӧ яндысис наысь...
сьылӧ мам.
И мыйкӧ небыдика да нежнӧя переливайтчӧ мам горшын.
...Войдӧр, коркӧ зэв важӧн, кор Ляля вӧлі зэв на ичӧтик и папаыс сылы висьтавліс сійӧ корабль йывсьыс, код вылын сійӧ плавайтіс, мый «радейтӧ ассьыс пӧсудасӧ», Ляля думайтіс, мый папаыс и збыльысь плавайтӧ мореӧд кутшӧмкӧ пӧсудаын.
Сійӧ чайтіс, мый папа кызӧктас, пуксяс шыд пуан ыджыд мискаӧ и плавайтӧ мискаас мореӧд...
Сылы гажтӧм и кӧдзыд.
Сійӧ читкыльтчӧмӧн пукалӧ пӧсуда пытшкас, кодӧс зэв ёна радейтӧ, видзӧдӧ небесаӧ да шогсьӧ...
Но ӧні Ляля важӧн нин быдмис.
Сійӧ тӧдӧ, мый папаыс плавайтӧ оз шыд пуан дозйын, а ыджыд пароход вылын ыджыд мореӧд...
<rus>Крепнет ветер, зыбь черней, —</rus> сьылӧ мам.
...А кор Ляля сӧмын на чужис, папаыс ньӧбӧма сылы гӧрд коляска.
Сійӧ нуӧма кар кузя тайӧ коляскасӧ да пыр виччысьӧма, мый кодкӧ юалас: «Кодлы нӧ тайӧ коляскасӧ ньӧбинныд, гражданин?..»
Но некод сылысь абу юалӧма.
Сэки сійӧ ньӧбалӧма вареньеа пирӧгъяс, кулёкъясын кампет да преник, ставсӧ пукталӧма коляскаас, а кор локтӧма асланыс дворӧ, то кутӧма разӧдны челядьлы пӧдаркияссӧ.
— Нылӧйсянь тіянлы, менам Ляленькасянь! — шуалӧма папа.
Кӧлесаяснас грымӧдігтыр папа катӧдӧма коляскасӧ пос кузя вывлань, квайтӧд судтаӧ.
Сы бӧрся котӧртӧмаӧсь челядь.
Шумысла воссьӧмаӧсь параднӧйын став ӧдзӧсъясыс.
— Извинитӧй, пӧжалуйста, — соседъяслы копрасигмоз шуалӧма папа, — тайӧ миян первенецнымлы...
Дерт, первойсӧ меным ёнджыкасӧ эськӧ зон вӧлі колӧ, но и нывкаыс тожӧ абу лёк...
Став йӧзыс поздравляйтӧмаӧсь папаӧс.
Ставныс шуалӧмаӧсь, мый збыльысьсӧ нинӧм лёкыс абу, Ляля кӧ — абу зон.
Мый тайӧ весиг неуна бурджык на, мый Ляля — нывка.
А ӧти старука шуӧма, мый Ляля лоӧ папаыслӧн олан гажнас, кор папаыс пӧрысьмас.
— Зэв ыджыд аттьӧ, мамаша, — копрасигтыр ӧтветитӧма папа да сэтшӧм ёна дернитӧма коляскасӧ, мый сылӧн ӧти кӧлесаыс летитӧма.
abu
Тайӧ кадсяньыс сэтшӧм частӧ сійӧс нимтісны кӧлесаӧн да сэтшӧм частӧ висьтавлісны сы йылысь, кыдзи папа жугӧдӧма коляскасӧ, мый Лялялы кутіс кажитчыны, мый тайӧс сійӧ аддзыліс ас синъяснас...
сідзи нюжйӧдлӧмӧн, сэтшӧм аслысног мичаа сьылӧ мам, мый Лялялы окота не то серавны, не то бӧрдны...
«Да...
Тэнӧ нимтӧны!..
Нимтӧны!.. — нор сьыланкывсӧ кывзігмоз думайтӧ Ляля да корсьӧ кутшӧмкӧ помка, медым эськӧ жалитыштны папасӧ. — Тэнӧ, татшӧм ёнсӧ, татшӧм смелсӧ!..
Аддзӧмаӧсь жӧ, кӧлеса...»
«Папа!» — думайтӧ Ляля, и ныр пытшкыс заводитӧ гилявны.
...А со найӧ куимнанныс мунӧны машинаӧн.
Тайӧ папа мӧдӧдӧ найӧс бабушка ордӧ.
Сылы жаль янсӧдчыны мамкӧд да Лялякӧд.
Сійӧ сӧмын на воис ылі плаваниеысь.
Но Лялялы колӧ мунны сиктӧ — скарлатина да кыкнан пеляс осложнение бӧрын поправляйтчыны бабушка-бригадир ордын, а мамлы колӧ колльӧдны Ляляӧс бабушка дорӧ да мунны водзӧ — Сочиӧ, сьывны шойччысьяслы гожся концертъяс вылын.
— Лӧсьӧдӧй билетъястӧ, — шуис налы еджыд кителя кутшӧмкӧ морт, кор найӧ матыстчисны аэродром дінӧ.
Папа лӧсьӧдіс мамлысь да Лялялысь билетъяссӧ.
Билетъясас пыр жӧ пуктісны печать, и мам, папа да Ляля мӧдӧдчисны туй кузя водзӧ.
Кор став йӧзыс матыстчисны самолётдорса забор дінӧ, кителя морт пыраліс забор саяс, быттьӧ вошлі сэтчӧ, а сэсся мыччысис сэтысь да горӧдіс вӧсньыдик, лэчыд гӧлӧсӧн:
— Лӧсьӧдчӧй, лӧсьӧдчӧй посадка кежлӧ!
Ставныс лӧсьӧдчисны посадка кежлӧ: заводитісны прӧщайтчыны.
Папа пуктіс забор бердӧ мамлысь да Лялялысь чемодансӧ.
Копыртчис мамлань да тэрыба кутіс вашкӧдны:
— Тэ, Зая, висьтав привет, висьтав, мый бур...
Но, ачыд тӧдан...
Висьтав, мый арланьыс ме непременнӧ вола...
А главнӧйыс, Зая... (И сэки папалӧн чужӧмыс лои мыжа мортлӧн кодь.) Главнӧйыс, Зая, тэ кыдзкӧ сідзи... но... ачыд гӧгӧрвоан.
Всё-таки олӧма морт.
Гашкӧ, и олӧмсьыс неуна кольӧма, предрассудокъяса.
Пӧрысь ӧд...
— Гӧгӧрвоа, гӧгӧрвоа, — шуис мам, читкыртіс синъяссӧ да надзӧник пуктіс кисӧ папалы пельпом вылас. — Полан, мый гӧтырыд оз во сьӧлӧм вылас мамыдлы?
Висьтав веськыда...
— Но, кыдзи нӧ сідзи позьӧ? — шуис папа, нюммуніс да кутіс мамӧс киӧдыс.
— Ляленька, — мам вылысь синъяссӧ вештытӧдз на шуис папа, — кывзысь бабушкаыдлысь.
Бабушкаыд почтеннӧй морт, Ленин ордена кавалер... — И друг сійӧ копыртчис Лялялань, дзик сы чужӧм весьтӧдз, да шуис: — Радейт бабушкатӧ, радейт!
Сійӧ пӧрысь.
Ло меліӧн бабушкаыдкӧд.
Тадзи сійӧ шуис Лялялы, а тайӧ кадас воссис забор ӧдзӧс.
Ставныс уськӧдчисны ӧдзӧслань...
Медводз петіс восьса ӧдзӧсӧд мам, сэсся Ляля, сэсся папа чемоданӧн.
Самолёт дінӧ папаӧс эз лэдзны.
Шуисны:
— Кольччӧй, кольччӧй, колльӧдысь...
Папа кольччис.
Сійӧ босьтіс Ляляӧс моздорас, кунис синъяссӧ да топӧдіс ас бердас...
Доймӧ вӧлі, но Ляля решитіс нин терпитыштны.
Папа видзчысьӧмӧн да тэрыба окаліс сылысь синъяссӧ, чужӧмсӧ, сьылісӧ, топӧдчыліс юрнас накидка бердас.
— <rus>Посадочка, посадочка</rus>! — шуис папалы еджыд кителя морт.
И мам Лялякӧд пуксисны самолётӧ.
— ...Браво! — горзӧны гӧгӧр: тайӧ мам помалӧма сьывны.
«Браво» горзыштӧм бӧрын, мыйкӧ думайтігтыр, быттьӧ не ас вӧлясьыныс, ставныс ланьтӧны.
Быттьӧ виччысьӧны, медым мам бара заводитас сьывны, либӧ кывзӧны на сійӧ сьыланкывсӧ, кодӧс мам помаліс нин сьывнысӧ.
И друг пемыд забор сайсянь мыччысьӧны кык ичӧтик морт.
Первойыс — вӧсньыдик, ыджыд тушаа, ёсь нырвома. Мӧдыс — гӧгрӧс да ичӧтик.
Сійӧ быттьӧ гӧгыльтчӧ ыджыдыс бӧрся.
— Ті Лялялӧн мама? — шуӧ ыджыд тушаа нывкаыс.
— Да, ме Лялялӧн мама, — шуӧ мам.
— Сідзкӧ тайӧ ті сьылінныд? — шуӧ Люда.
— Да, тайӧ ме сьылі, — шуӧ мам.
— Лӧсьыда сьыланныд, — шуӧ Люда да букыштчӧмӧн видзӧдӧ бабушка вылӧ.
Света пыр жӧ дзебсьӧ Люда мыш сайӧ.
— Зэв ыджыд аттьӧ, нылукӧй, — шуӧ мам. — Ме рад, мый тіянлы воис сьӧлӧм вылад.
— А вот мый ме ещӧ кӧсйи тіянлысь юавны, — шуӧ Люда. — Сійӧ збыль, мый тіян карын Революция дырся Жертваяслы быдса поле и мый полеас эмӧсь чепъяс.
— Поле?
Чепъяс? — шуӧ мам. — Да, да.
Тайӧ збыль, нылукӧй.
Тэ, тыдалӧ, кӧсъян волыны миянӧ Ленинградӧ, видзӧдлыны Революция дырся Жертваяслысь полесӧ?
— Верма, — шуӧ Люда да видзӧдлӧ Ляля вылӧ.
— Аддзан, сідзкӧ, ставыс збыль! — вашкӧдӧ Света.
— Да, да, — шуӧ мам. — Ставыс збыль...
— Бур, — шуӧ Люда.
И «до свиданья» шутӧг найӧ мунӧны.
Водзвылас мунӧ Люда.
Сы бӧрся гӧгыльтчӧ-котӧртӧ Света.
— Збыль челядьыс шуисны: сьӧлӧмсяньыд сьылан, Зинаида, — шуӧ бабушка.
И мам юр весьтын бара лэбалӧны номъяс.
Но мам найӧс оз вӧтлав.
Сійӧ оз казяв номъяссӧ.
Мамлы, тыдалӧ, долыд сыысь, мый бабушка шуис: «Бур».
ВУГЫРЪЯС ЙЫЛЫСЬ, ПОМЧАЯС ЙЫЛЫСЬ, ТЫВЪЯС ЙЫЛЫСЬ
— Но, — шуӧ бабушка узьны водтӧдз, — бура узьны, сідзкӧ.
Нывкаыдлы ставсӧ дасьтін, Анюта?
Кутшӧмкӧ эськӧ жакет кызджыкӧс колӧ лӧсьӧдны.
Асъядорыс ыркыд...
— Вот аддзанныд, мыйта тіянлы сыкӧд лишнӧй тӧждысьӧмыс, Варвара Степановна, — шуӧ мам. — Гашкӧ, бурджык мӧдысь?..
— Ой, и мама жӧ! — торкӧ Ляля. — Тэ ӧд сӧгласитчин нин и друг вежан ассьыд кывтӧ.
Тадз ӧд оз позь!
Шу сылы, бабушка!
И бабушка шуӧ:
— Ичӧт на мамтӧ велӧдны.
Ланьт пока.
— Кылан, Ляля? — быттьӧ нимкодьысла юалӧ мам. — Кымынысь ме тэныд шулі: кор ыджыдъяс сёрнитӧны, ичӧтъяс не долженӧсь суитчыны.
— А менам тӧждысьӧм вӧсна тэ эн гӧруйт, невестушка, — такӧдӧ мамӧс бабушка. — Аслад нопйыд абу сьӧкыд.
Шуин кӧ нывкатӧ лэдзны, лэдз.
Батьыс сылӧн тожӧ мекӧд черитӧ кыйны ветлывліс, а свадьбаӧдзыс оліс дай свадьбасӧ справитіс, весиг мамыслысь эз юав.
Шуин кӧ лэдзны — лэдз и узь, эн тӧждысь.
— Мамочка, да тэ узь, эн тӧждысь, — шуӧ Ляля.
Мам сералӧ.
— Но, мыйӧн ті сійӧс сэтшӧм ӧдйӧсӧ кӧлдуйтінныд, Варвара Степановна? — юалӧ мам.
— Дерт жӧ, ме ӧмӧй абу кӧлдунья! — серам сорӧн шуӧ бабушка, ышловзьӧ да мунӧ тётя Сватьякӧд орчча комнатаӧ.
Мам босьтӧ зубнӧй порошок, щётка, ассьыс мича розӧвӧй мыльницасӧ, петӧ посводзӧ да дыр мыссьӧ мыссян доз дорын.
А орчча комнатаын бабушка мый йылысь кӧ надзӧник вашкӧдчӧ Сватьякӧд.
Мӧд комнатаыс биа.
Кок чунь йылас сувтӧмӧн Ляля осторожнӧя видзӧдӧ ӧдзӧс костӧд.
Восьса сундук дорын сулалӧны бабушка да тётя Сватья.
Ӧдзӧс костӧд оз тыдав, мый сундукас, и Ляля надзӧник восьтӧ ӧдзӧссӧ.
— Пыр, пыр, внученька, — шуӧ бабушка да кутӧ кинас сундуклысь сьӧкыд вевтсӧ.
Ляля полігтыр пырӧ комнатаӧ, сувтӧ бабушкаыскӧд орччӧн да видзӧдлӧ сундукӧ.
Сундукын куйлӧ пемыдгӧрд рӧма атласнӧй эшкын, шпагатӧн кӧрталӧм выль прӧстыня чукӧр, ной кусӧк, югъялан колош да уна-уна моток цветнӧй шерсть.
Ак, Ляля некор эз и думайтлы, мый сылӧн сэтшӧм озыр бабушкаыс!
— Тэныд, тэныд, ставыс тэныд, — сундук весьтӧ копыртчӧмӧн шуӧ бабушка. — Ставсӧ тэныд гижа, внученька, тэнад лоӧ.
— Кыдзи?
И мотокъясыс? — юалӧ радысла гӧрдӧдыштӧм Ляля.
Бабушка видзӧдлӧ сы вылӧ синбӧжнас, и вомдор пельӧсъясыс сылӧн дрӧжжитӧны.
— И мотокъясыс, — шуӧ сійӧ. — Ставыс тэныд.
Сӧмын со тайӧ, еджыдыс, — видзӧд, внука, — менам, кулігкежлӧ дасьтӧма.
Ляля чуймӧмӧн видзӧдӧ бабушкаыс вылӧ.
Сійӧ сулалӧ югыдыслы паныд.
Омӧльтчӧм, вӧйӧм чужӧмбанъяс кузяыс исковтӧны сьӧд вуджӧръяс.
— Бабушка, кутшӧм кулігкежлӧ?
— Сэтшӧм, коді дзик ӧтчыд овлӧ, — шпыньмунӧ бабушка. — Бур смертьӧн кӧ му вылын кула...
Эн вунӧд, дзеб менӧ, внученька, Есенскӧй лыа бӧжӧ, — кыдзкӧ аслысногӧн, сьылӧм моз мичаа шуалӧ бабушка. — Дзеб бурьян улӧ, берег дорас, кӧні рыбзавод.
Сэні узьӧны менам дедъясӧй, сэні и меным, чери кыйысьлы, куйлыны шуӧма.
«А мича мойдъяс кужӧ висьтавлыны бабушка», — думайтӧ Ляля.
Бабушка улӧдз копыртчӧ сундук весьтӧ, и чужӧм вылас сылы усьӧ вуджӧр.
Сундукысь кылӧ кутшӧмкӧ пӧдӧм, юмов дук, а сідзжӧ нярмӧм турун дук да косьтӧм цвет дук.
— Бабушка, а мыйла тэныд кувнысӧ? — мыйкӧ думайтігтыр шуӧ Ляля.
— Кыдзи нӧ сідзи «мыйла»? — ӧтвечайтӧ бабушка да сералӧ. — Быд мортлы коркӧ кувны ковмас.
— А ме ог кув, — шуӧ Ляля. — И тэ эн кув.
Ладнӧ?
— Тайӧ эськӧ вӧлі зэв бур! — ӧтвечайтӧ бабушка. — Внука кӧ сідзи тшӧктӧ, кыдзи нӧ он кывзысь! — Сійӧ бара копыртчӧ сундук весьтӧ да кытыськӧ пыдысь перйӧ ыджыд тубрас. — Тані, буракӧ...
Но да, сідзи и эм...
Ляля завидьпырысь видзӧдлӧ бабушка гырддза увтіыс.
Тубрасас руд гач, кӧрт кизьяса гӧнакодь куртка да лакируйтӧм кӧзырёка картуз.
— Тайӧ нӧ кодлӧн? — юалӧ Ляля.
— Папаыдлӧн, — объясняйтӧ бабушка. — Эз вермы кисьтнысӧ, быдмис, а ме и идралі.
Он ӧд шыбит.
Тэнад пиыд кисьтас, да и тэныд коръясӧкӧ згӧдитчас.
Бабушка дзебӧ сундукас гачсӧ да картузсӧ, а курткасӧ кольӧ.
— Аски пасьталан, — шуӧ сійӧ, — шоныд лоӧ.
Вот и згӧдитчис.
Курткасӧ пуктӧны табуретка вылӧ Ляля крӧватькӧд орччӧн, и асывнас тётя Сватья муртса вермӧ пасьтӧдны унзіль Ляляӧс папаыслӧн стежитӧм воротника, кӧрт кизьяса гӧнакодь куртканас.
Витӧд час.
Лялялӧн синъясыс куньсьӧны.
Унзільысла конъясьлысь кокъяснас буссӧ лэптігтыр сійӧ котӧртӧ бабушкаыскӧд орччӧн туй кузя. Туй вывті оз мун ни ӧти морт.
На весьтын кодзувъястӧм да шондітӧм, рудоват небеса.
Шонді эз на удит петнысӧ, но море сайын заводитӧны нин гӧрдӧдны некымын векньыдик кымӧр пласт.
Чӧв-лӧнь.
Но вот орчча керка забор сайын заводитӧ чуксасьны петук.
Сійӧ чуксасьӧ мыйвынсьыс.
Станица пасьта кылӧ сылӧн ӧтка гӧлӧсыс.
Сэсся бара чӧв-лӧнь.
И друг став заборъяс сайсянь мӧда-мӧд вежмӧн заводитӧны чуксасьны петукъяс.
Кор ланьтӧ ӧти, заводитӧ гораа чуксасьны мӧд.
— Садьмисны, — шуӧ Ляля да гораа очсалӧ.
Ачыс сійӧ некыдз оз вермы садьмыны.
Синъясыс сылӧн джынвыйӧ узьӧны, киясыс узьӧны, кокъясыс узьӧны.
Сійӧ ӧтарӧ конъясьлӧ да сунласьӧ бабушка вылас.
— Но, мый тэ, мый тэ, быттьӧ кулӧмыд? — шуӧ бабушка да босьтӧ сійӧс моздорас.
Бабушка моздорын зэв лӧсьыд.
Сӧмын папа моздорын ещӧ на лӧсьыдджык, а татшӧм — некод ордын абу.
Ляля ёнджыка топӧдчӧ бабушкаыслы шоныд пельпом бердас да пыр жӧ унмовсьӧ.
Здук кежлӧ сійӧ садьмылӧ, кор бабушкаыс водтӧдӧ сійӧс мыйкӧ небыд вылӧ.
— Ми бӧр нин воим? — юалӧ Ляля.
Сылы кажитчӧ, мый сійӧ аслас крӧватьын.
— Узь, узь! — ӧтвечайтӧ бабушка да шоныдджыка шебрӧдӧ сійӧс.
Ляля узьӧ и оз узь.
Вӧтын моз сійӧ кылӧ, кыдзи сы гӧгӧр сялькӧдчӧ ва: «Плюх-плюх, плюх-плюх!»
Синъяссӧ мырдӧн сорӧн восьтыштӧм бӧрын сійӧ аддзӧ кодлыськӧ ыджыд кӧмтӧм кокъяс, кодъяс чушкӧны пыж пыдӧсӧд.
— Зэлӧд! — нюжйӧдлӧмӧн да кыз гӧлӧсӧн горзӧны Ляля весьтын, и еджыд парус кайӧ, паськалӧ, тупкӧ небесасӧ.
Сэтшӧм лӧсьыда качайтчӧ пыж, сэтшӧм шоныд папа куртка улын...
Медым лои ещӧ лӧсьыдджык, Ляля матыстӧ пидзӧсъяссӧ дзик щӧка бердас да сюйӧ кисӧ чужӧмбан улас.
И друг ставыс вошӧ — и парус, и валӧн сялькӧдчӧм, и пыж...
Садьмӧ сійӧ берегын.
Пӧдушка пыдди юр улас сылӧн — зюйд-вестка шапка, прӧстыня пыдди — чав виж, небыд-небыд лыа...
Кылӧ сола ва дук, шоныд тшын дук да жаритӧм чери дук.
Ляля пуксьӧ лыа вылӧ да видзӧдӧ гӧгӧр.
Берегас, восьса небеса улын, сулалӧ ыджыд плита.
Сійӧс тэчӧма дикӧй изйысь да мавтӧма известкаӧн.
Биыс плитаын сідзи и жургӧ, — сӧмын сійӧ пӧшти оз тыдав, быттьӧ вушйӧма шонді водзас.
Плита дорын ноксьӧ ыджыд клеёнка партука да бабушкалӧн кодь жӧ кӧсынкаа кутшӧмкӧ тьӧтка.
Буракӧ, сійӧ кухарка.
Кухаркалӧн киясыс жирсьыс лӧсталӧны.
Сійӧ ӧтарӧ кыскыштлӧ зэв ыджыд скӧвӧрда, и кутшӧмкӧ паськыд чери заводитӧ чеччавны пуан жир пиын.
— Степанек!
Эн зевайт! — командуйтӧ кухарка. — Надежда, жир вай!
Мач кодь гӧгрӧс, бритӧм юра, сьӧдӧдз гожъялӧм кӧмтӧм кокъяса кутшӧмкӧ ичӧтик детинка кашкигтыр моздорас вайӧ плита дорӧ камыш да сюялӧ пачас.
Биыс жургӧ, и тшыныс кымӧр моз пуркнитӧ плитавесьтса еджыд трубаысь.
— Степанек, ну тётя Мотялы жир! — горзӧ берегсянь кодлӧнкӧ лэчыд гӧлӧс.
Ляля бергӧдчӧ да аддзӧ, мый дзик берег дорас лажыньтчӧмӧн пукалӧ мӧд нывбаба.
Веськыдвылас и шуйгавылас куйлӧны чери чукӧръяс.
Нывбаба-чери кыйысь босьтӧ черисӧ шуйгавывсьыс, зэв ӧдйӧ сьӧмйӧ сійӧс ыджыд лэчыд пуртӧн, весиг сьӧмыс резсьӧ гӧгӧрбок.
Сьӧмйӧм бӧрын сійӧ вожӧдӧ сылысь рушкусӧ, пожъялӧ мореас да шыбитӧ веськыдвылас.
Чери выйлысь виж кусӧкъяс сійӧ видзчысьӧмӧн пукталӧ торъя мискаӧ.
Черияс сідзи и лэбӧны шуйгавывсянь веськыдвылӧ, шуйгавывсянь веськыдвылӧ.
Степанек кватитӧ мискасӧ да котӧрӧн нуӧ сійӧс кухаркалы.
Но сэки из сайысь надзӧник петӧ шыльыд сьӧд кань, вомас сылӧн чери.
Чери вый дук кылӧм бӧрын сійӧ эновтӧ черисӧ, матыстчӧ Степанек дінӧ, да, бӧр лапаяс вылас сувтӧм бӧрын, водз лапасӧ нюжӧдӧ мискалань.
— Ак, мед тэ пропадитан, анафема! — шуӧ Степанек, но пыр жӧ копыртчӧ кань дінӧ да сетӧ сылы медся ыджыд вый кусӧксӧ.
— Сылӧн нимыс Анафема? — юалӧ Ляля да, лыасӧ кок вывсьыс пыркнитӧм бӧрын, котӧртӧ Степанек дінӧ. — Ак, кутшӧм мича каньыс!..
Анафема, Анафема, лок ме дінӧ.
Нывбабаяс берег дорын гораа сералӧны.
— Мый тэ, йӧюк! — шуӧ кухарка. — Кутшӧм ещӧ анафема!
Сылӧн Маруська нимыс.
Чери колӧ оз?
Тшыгъялін, кӧнкӧ?
— А кӧні бабушка? — юалӧ Ляля.
— Кытчӧ нӧ сійӧ лоӧ?
Мореын, — ӧтвечайтӧ кухарка. — Котёл кыйны петіс.
— Котёл — мореысь?
— Он ӧд тон плита вылысь, — шуӧ кухарка. — Гашкӧ, кутшӧмкӧ чери стая вылӧ и веськалас — сэки эськӧ чӧскыд чери тэныд ваясны...
Степанек, эн зевайт!
Надежда, жир вай!..
Степанек бара сюялӧ пачӧ камыш да котӧртӧ берег дорӧ жирла.
Ляля сулалӧ плита дорын да очсалӧ.
— Мый нӧ, эн пӧт узьӧмсьыд? — юалӧ кухарка.
— Пӧті, — шуӧ Ляля.
— Гашкӧ, кынӧмыд сюмалӧ?
— Оз, оз сюмав, — шуӧ Ляля.
— Но, гажтӧм кӧ лои, бабыд тшӧктіс стансӧ тэныд петкӧдлыны.
Степанек, петкӧдлы нывкаыслы стансӧ.
— А со эстӧні сійӧ, станыс! — шуӧ Степанек да индӧ кытчӧкӧ веськыдвылӧ.
Ляля видзӧдӧ гӧгӧр.
Берегӧ тувъявлӧм джуджыд балкаяс вылын, быттьӧ курӧг кокъяс йылын чом, сулалӧ кузь керка. Керкаыс мышнас видзӧдӧ ыджыд мулань, а посньыдик ӧшиньяснас морелань.
Порог дорсяньыс васӧд морскӧй лыа вылӧ лэччӧ векньыдик пос.
Ки-ки воча кутчысьӧмӧн Ляля да Степанек берег пӧлӧн котӧртӧны курӧг кокъяса керкалань.
Поссӧ кайӧм бӧрын найӧ пырӧны ыджыд тыртӧм посводзӧ.
Степанек тойыштӧ ӧдзӧссӧ, и Ляля аддзӧ, мый тайӧ кузь керкаас сӧмын ӧти комната.
— Кутшӧм тешкодь керкаыс! — шуӧ Ляля.
— Тайӧ ӧмӧй керка?
Тайӧ стан, — ӧтвечайтӧ сылы Степанек.
Керка-станса дзик ӧти комнатаын лӧсавтӧм стенъяс бердас сулалӧны эшкынъясӧн ӧкуратнӧя вевттьӧм пу крӧватьяс.
Комната шӧрас кузь пызан, сы вылын мискаяс.
Быд миска дорын куйлӧны пань да еджыд нянь шӧрӧм.
Посньыдик слюда ӧшиньяс пыр тыдалӧ лӧз море.
Ӧшиньяс сайын мореыс вӧрӧ, дрӧжжитӧ, ветлӧдлӧ, и стенъясӧд и пӧтӧлӧкӧд тожӧ ветлӧдлӧ, дрӧжжитӧ, вӧрӧ зарни сер.
Та вӧсна Лялялӧн заводитӧ неуна бергӧдчыны юрыс.
Сылы кажитчӧ, мый керкаыс ставнас катласьӧ, быттьӧ пыж.
Сійӧ пуксьӧ табуретка вылӧ, читкыртӧ синъяссӧ, кутчысьӧ кияснас табуреткаӧ.
Но табуретка зумыда сулалӧ джодж плакаяс вылын.
Успокоитчыштӧм бӧрын Ляля чеччӧ да матыстчӧ стен бердӧ.
Стенын ӧшалӧны картинаяс.
Ӧти вылӧ рисуйтӧма Ленинӧс да Сталинӧс, мӧд вылӧ — Ляля бабушкалӧн кодь жӧ клеёнка шапкаа чери кыйысьӧс.
Сы весьтын дӧлалӧ еджыд парус.
Киас сійӧ кутӧ руд тыв.
Тывйын пессьӧ зарни краскаӧн мичаа краситӧм ыджыд чери.
— Патрет, — шуӧ Степанек.
— Кодлӧн? — юалӧ Ляля.
— А сідзи, ставныслӧн...
Прӧстӧ чери кыйысь.
А тӧрыт на миян тані картина петкӧдлісны, — мыйкӧ думайтігтыр шуӧ Степанек. — Механик воис.
Виноград вайис.
Сэсся председатель воис.
Вайис меным ландарина да яблок.
А картинаыс лӧсьыдкодь вӧлі.
Куимысь петкӧдлісны.
Мича картинаыс...
Чери кыйысьяслы воис сьӧлӧм вылас.
— А тэныд?
— А меным — эз.
Ме радейта война йылысь, а сэні ставыс любовь йылысь...
Тайӧс шуӧм бӧрын Степанек кайӧ ӧшинь курич вылӧ, восьтӧ ӧшиньсӧ да, гожъялӧм кокъяссӧ ортсӧ ӧшӧдӧмӧн, пуксьӧ.
— Усян! — горзӧ Ляля.
— Ог, гашкӧ, ог усь, — шуӧ Степанек.
Недыр думайтыштӧм бӧрын Ляля тожӧ пуксьӧ ӧшинь курич вылӧ Степанеккӧд орччӧн.
Кыкнанныс видзӧдӧны море вылӧ.
Мореӧ боксяньыс пырӧ пиньяса ёсь нырд, кӧні быдмӧ сук турун да камыш.
— А сэні коді олӧ? — шуӧ Ляля.
— А некод оз ов, — шуӧ Степанек. — Кабанъяс пияныскӧд олӧны...
Вот муні ме ӧтчыд Василий дедкӧд камышла.
Аддзам — берег дорас туруныс таляссьыштӧма.
Тыдалӧ, кабан юны волӧма.
Абу на важӧн, буракӧ, волӧма, камышыс абу на сувтӧма.
Василий дед и шуӧ: «Жаль, — шуӧ, — ружьетӧ эг босьт».
А кабан быттьӧ кылӧ.
Кыдз тай равӧстіс камыш пӧвстын да нырвомсӧ лэптіс.
А нырвомыс тшӧтшыд и ачыс ыджыд.
Кыдзи заводитіс котӧртны, муыс сыркакывны пондіс.
Равзӧ, нырвомсӧ лэптӧма.
А сы бӧрся котӧртӧны пияныс.
И нырд пасьтала кутіс сідзи грыма-йиркакывны, весиг ставыс дрӧжжитӧ.
Ме шуа: «Усйысям вай, Василий дед».
А сійӧ меным: «Йӧюк тэ, со тэ коді та бӧрын.
Сійӧ ӧд оз люкав».
— А сэсся мый вӧлі?
— А нинӧм сэтшӧмыс.
Тыдалӧ, узьны водіс, сы вӧсна и муыс успокоитчис.
— А тэ век тані, нырдас, олан? — шуӧ Ляля.
— Мыйла век!
Ог век, — шензьӧ Степанек. — Ми Гривенскӧйысьӧсь.
Татчӧ волывлӧны став станицаяссьыс сӧмын тулысын да арын.
Чери кыян кадӧ.
Чурвидзысь дженьыдик юрсиа гӧгрӧс юрдзибсӧ гыжъялыштӧм бӧрын сійӧ чеччыштӧ ӧшинь курич вылысь...
— Айда берег дорӧ, изъяс шыблавны, — шуӧ сійӧ.
Ляля кыв ни джын шутӧг лэччӧ ӧшинь курич вылысь.
Степанек котӧртӧ береглань.
Сы бӧрся кашкигтыр котӧртӧ Ляля.
Ыджыд из чукӧр дорӧдз воӧм бӧрын Степанек сувтӧ, копыртчылӧ да шуӧ:
— Оз тыдав!
— Оз тыдав! — йӧла моз повторяйтӧ Ляля.
Степанек мыйкӧ думайтӧ да вешталӧ галькисӧ кӧмтӧм коклябӧръяснас.
Ляля копыртчӧма да видзӧдӧ гуранас, кодӧс кодйӧ Степанек.
Тайӧ гуранас, акань юкмӧс пыдӧсын моз, тыдовтчӧ ва.
Степанек лажыньтчӧ да югъялысь из чукӧрысь перйӧ ӧти вӧсньыдик-вӧсньыдик из, быттьӧ сійӧс нюлӧма мореыс.
Сійӧ шуӧ:
— Аддзи! — и шыбитӧ.
Из, кодӧс шыбитіс Степанек, лэбӧ чеччалігтыр да муртса инмӧдчылӧ ваӧ.
Сэні, кӧні сійӧ инмӧдчыліс мореӧ, артмӧны кокньыдик, муртса тыдалана кытшъяс.
— Ӧти блинчик!..
Мӧд блинчик...
Вит блинчик, — шуӧ Степанек. — Аддзылін?
— Аддзылі! — йӧла моз повторяйтӧ Ляля да кок чунь йылас сувтӧмӧн синнас корсьӧ сійӧ местасӧ, кытчӧ вӧйи изйыс.
Сэки кытысянькӧ веськыдвывсянь, камышӧн туӧм нырд сайсянь, мыччысьӧ ведраа старик.
Плешкас ассьыс сьӧд кияссӧ кӧзырёк моз пуктӧмӧн старик мыйкӧ думайтігтыр видзӧдӧ небесаӧ.
Кор сійӧ локтӧ матӧджык, бура тыдалӧ, мый чужӧмыс сылӧн пу кырсь кодь жӧ коричневӧй.
Кызӧктыштӧм бӧрын сійӧ ӧкуратнӧя пуктӧ ведрасӧ берегӧ.
Ведраас печатнӧйӧн гижӧма: «<rus>Завет Ильича</rus>» колхоз».
Тэрмасьтӧг, быттьӧ мыйкӧ думайтігтыр, сійӧ разьӧ кельыдлӧз пыж, кодӧс кыз гезйӧн домалӧма лыаӧ сутшкӧм майӧгӧ.
Пыж бокас печатнӧйӧн гижӧма: «Ефросинья», «<rus>Завет Ильича</rus>» колхоз».
Дедлӧн коричневӧй чуньясыс вӧрӧны зэв надзӧн.
Найӧ тэрмасьтӧг разьӧны кыз гезлысь гӧрӧдсӧ.
Пыжсӧ разьӧм бӧрын старик йӧткыштӧ сійӧс берег дорысь.
— Дед, а дед! — шуӧ Степанек.
Дед чӧв олӧ.
Сійӧ быттьӧ оз кыв. — Василь дед!
А Василь дед! — вӧсньыдик гӧлӧсӧн бара повторяйтӧ Степанек.
— Но, мый нӧ колӧ? — видзӧдлытӧг юалӧ старик.
— А ачыд тӧдан, мый!
— Вот ещӧ тожӧ клиент сюри! — ӧтвечайтӧ старик да видзӧдлӧ гӧгӧр.
Сэки сійӧ первойысь казялӧ Ляляӧс.
— А тэ кытысь усин? — стрӧга да дженьыда шуӧ старик.
— Приморско-Ахтырскӧйысь, бабыскӧд локтіс, Варвара Степановнакӧд, — ӧтвечайтӧ сылы Степанек.
— Ага! — шуӧ старик. — Сідзкӧ, потомствосӧ уджӧ велӧдӧ.
Сійӧ йӧткыштӧ пыжсӧ.
— Окота, сідзкӧ, тэныд пыжӧн гуляйтыштны...
Мый нӧ чӧв олан?
Немӧй али мый?
— Окота, дедушка, — вашкӧдӧ Ляля.
— Пыр! — кадсӧ воштытӧг горӧдӧ Степанек да уськӧдчӧ ваӧ.
Пыжа-берега костын ваыс паськыд.
abu
Лялялы нинӧм вылӧ не чеччыштны.
Но Степанек горзӧ:
— Пыр!
Ӧдйӧджык пыр!
И Ляля лэптӧ платьесӧ да збоя пырӧ ваӧ.
Кокъясыс сылӧн вильдалӧны, туфлиыс пыр жӧ польтчӧ.
— Да тэ нӧ мый, йӧймин, али мый? — горзӧ Степанек. — Став паськӧмнас ваӧ пырӧ!..
Сійӧ мыйвынсьыс йӧткӧ Ляляӧс мышсяньыс, и Ляля кымыньӧн кавшасьӧ пыж бокӧд.
Пыжыс пӧлыньтчӧ боквыв.
— Мӧдім! — горзӧ Степанек, и пыжыс збыльысь вешйӧ берег дорысь.
Сійӧс кокньыдика йӧткыштӧ старик.
Берег дорсьыс пыжсӧ йӧткыштӧм бӧрын сійӧ сэтшӧм кокньыдика чеччыштӧ сэтчӧ, быттьӧ весиг оз чеччышт, а лэбыштӧ, Ляля юр весьтын сӧмын вирдыштӧны кӧмтӧм коричневӧй кокъясыс.
Ляля видзӧдӧ сы вылӧ вомсӧ паськӧдӧмӧн:
со тані море вылад кутшӧмӧсь старикъясыд!
Пуксьӧм бӧрын старик босьтӧ пелыс.
«Ефросинья» кывтӧ гыа мореӧд.
Ляля туфлиысь виялӧ ва.
— Эк, кӧмкоттӧ кӧтӧдӧмыд! — жугыля довкйӧдлӧ юрсӧ старик. — Мамыд, небось, видас.
Пукты со этатчӧ, майӧг йылас, — косьмас.
Ляля покорнӧя пӧрччӧ туфлисӧ.
Мернӧя катласигтыр мореӧд кывтӧ «Ефросинья».
Сы бӧрся котӧртӧ му; пасьталаыс сук камыш.
Син пыр муніс нырд, кӧні олӧ кабан.
И со нырдыс оз нин тыдав.
Помтӧм-дортӧм море, море да каляяс.
Найӧ лэбӧны лӧз море весьтті, то качӧдчылӧны вылӧ-вылӧ, то лэччӧны море весьтӧ да инмӧдчылӧны морӧснаныс пемыд ваӧ.
Мореӧд кывтӧ паськыд катер.
Бӧжас пукалысь мортыс лэдзӧ ваӧ кузь зіб да горзӧ мӧдыслы, коді пукалӧ катер нырын.
Сійӧ гижӧ.
— Мерайтӧны пыдӧссӧ, — Ляля вылӧ видзӧдлігмоз шуӧ Степанек.
Катер, васӧ вундігмоз, котӧртӧ.
Мунӧ.
Муніс...
— Стоп машина! — шуӧ старик, кор гӧгӧрбок некытӧн нин эз кут тыдавны берегыс.
Сійӧ лэптӧ пыж пыдӧсысь сімӧм якӧр да шыбитӧ ваӧ.
Пыж дрӧгнитӧ да катласигтыр сувтӧ.
Та бӧрын старик куритчӧ.
Сійӧ куритчӧ дыр, мореӧ коръясӧкӧ сьӧлышталігмоз.
— Регыд заводитан? — юалӧ Степанек.
— Воас кад и заводита, — ӧтвечайтӧ старик.
Чигаркасӧ куритӧм бӧрын сійӧ копыртчӧ пыж бокӧ да водзӧ чургӧдӧ чукырӧсь коричневӧй кисӧ.
Ляля видзӧдӧ сыланьӧ, кодарлань нюжӧдчис старик, да аддзӧ, мый тайӧ местаас море весьтын чурвидзӧны кык балка.
Найӧ чурвидзӧны, быттьӧ йирӧм пуяс, увъястӧмӧсь да веткаястӧмӧсь, быттьӧ быдмӧмаӧсь море пыдӧссьыс.
На костӧд нюжӧдӧма канат.
— Багырсӧ мыччы! — командуйтӧ старик,
и Степанек пошкигтыр мыччӧ сылы ыджыд кыз бедь, код помын кӧрт крук.
— Ого-го! — горзӧ старик да кучкӧ багырнас.
Сійӧ кучкӧ унзіль ваӧ, гудрасьыштӧ сэні да кыскӧ сэтысь ыджыд чери.
Черилӧн бокыс вожалӧма.
Сійӧ муртса вӧрӧдыштӧ шевгӧдӧм бордъяссӧ.
— Севрюга, буракӧ! — шуӧ Степанек.
— Буракӧ, тэ ног! — ӧтвечайтӧ старик. И бара шеныштчӧ.
Ляля сюся видзӧдӧ ваӧ.
Ӧні аддзӧ, мый ва увті нюжӧдӧм канат вылын, быттьӧ радӧн-радӧн сувталӧмӧн, пессьӧны зэв ыджыд кыз черияс.
Старик шенасьӧ и шенасьӧ.
Сійӧ ӧдва удитӧ найӧс глушитны.
Пыжыс пӧлыньтчылӧ то ӧти бок вылас, то мӧд вылас.
Пыдӧсас чукӧрӧн куйлӧны вугырӧн вожӧдӧм бока черияс.
— Ой, видзӧд! — друг горзӧ Степанек да тувкӧ Лялялы гырддза улас. — Видзӧд! Эстӧні!.. — и сійӧ индӧ кытчӧкӧ ылӧ коричневӧй чуньнас.
Ляля видзӧдӧ сыланьӧ.
...Зэвтчӧм парусъяс улын кывтӧны мореӧд паськыд пыдӧса куим пыж.
Парусъяс пӧльтчӧны.
Парусъяс костын тыдалӧны сьӧд чутъяс...
Шапкаясыс бабушкалӧн кодьӧсь жӧ.
— Сущёвскӧйяс! — шуӧ старик.
— Бабушка! — горзӧ Ляля. — Ба-а-а!
— Кыдзи нӧ тэ татшӧм ылісяньыс бабтӧ тӧдін? — сералӧ старик. — Тыдалӧ, синъясыд тэнад соколлӧн кодьӧсь.
— <ns>Ба-а-бушка</ns>! — горзӧ Ляля.
— Ёнджыка горӧд! — велӧдӧ Степанек.
И Ляля горӧдӧ сэтшӧм ёна, весиг синваыс чепӧсйӧ.
Но пыжъяссянь оз шыасьны.
Навернӧ, бабушка нинӧм оз кыв, кӧть сылӧн пыжъясыс зэв нин матынӧсь «Ефросиньясянь».
Найӧ вундӧны васӧ, и насянь локтысь гыясыс заводитӧны качайтны якӧр вылын сулалысь «Ефросиньяӧс».
Гашкӧ, «Ефросинья» увті муніс сійӧ гыыс, коді локтіс бабушка пыжсянь.
— Ба-а-а! — бара горзӧ Ляля. — Бабушка!
Пыжъяс друг сувтӧны.
Найӧ сувтӧны якӧр вылӧ море пыдӧсӧ тувъялӧм зэв ыджыд да кыз сваяяс дорӧ.
Сваяяс костӧд ӧкуратнӧй квадратӧн нюжӧдӧма нёль кыз гез.
— Лэпталӧй! — лабич вылын чеччалігмоз горзӧ Степанек.
И пыжъясса йӧз быттьӧ кылӧны сылысь командасӧ, лэптӧны канатъяс.
«Василий дед моз жӧ кутасны кучкавны черисӧ», — думайтӧ Ляля да мыйлакӧ читкыртӧ синъяссӧ.
Но кор сійӧ восьтӧ синъяссӧ, аддзӧ, мый бабушка пыжъясса чери кыйысьяс оз и думайтны кучкавны черисӧ багыръяснаныс.
Паськыд пыдӧса пыжъяс бокӧ копыртчӧмӧн найӧ надзӧник лэптӧны канат.
Мыйкӧ пуӧ, пессьӧ, ызгӧ сваяяс костын.
Мореыс ветлӧ тайӧ квадратас посни серӧн, взрывайтчӧ еджыд быг фонтанъясӧн, быттьӧ пуӧ.
— Тыдалӧ, стая аддзисны, — дӧсадапырысь шуӧ старик. И кисӧ кӧзырёк моз плешкас пуктӧмӧн сюся видзӧдӧ бабушка пыжъяслань.
Ляля тожӧ кӧзырёк моз пуктӧ кисӧ да видзӧдӧ пыжъяс вылӧ.
Сылы тыдалӧны сӧмын копыртчӧм мышъяс да сьӧд морскӧй шапка доръяс.
Абу, буракӧ, бабушка абу тані.
Вӧлі кӧ сійӧ пыжас, кыліс эськӧ, кыдзи Ляля горзіс: «Ба-а!»
— Гезланьыс матыстчӧй! — друг кыліс Ляля тӧдса кирган гӧлӧс.
Надзӧник, быттьӧ неокотапырысь, кытшовтӧны пыжъяс джуджыд сваяяссӧ.
Пыжъясса йӧз кутчысьӧмаӧсь канатъясӧ, и со налӧн пыж бокъясыс пӧшти нин инмӧны канатъяс бердӧ...
— Вира! — командуйтӧ бабушкалӧн гӧлӧс, и став киясыс ӧтпырйӧ лэптӧны канатсӧ.
Канат мыччысьӧ ва улысь, и Ляля аддзӧ, мый сы бӧрся мореысь кыссьӧ сьӧкыд тыв.
Сійӧ сідзи и вӧрӧ, сідзи и нетшкысьӧ чери кыйысьяс киясысь.
Тывйын мыйкӧ пессьӧ, сялькӧдчӧ, пуӧ...
— Ойя-я! — кыз гӧлӧсъясӧн горзӧны пыжъяссянь чери кыйысьяс. — Ой-я!
Ӧти том, вӧсньыдик гӧлӧс быттьӧ лэбӧ мукӧд, кыз гӧлӧсъяс весьтті, и Ляля тӧдлытӧгыс лэптӧ юрсӧ, медым видзӧдлыны, кытчӧ сійӧ лэбис.
— Помчаяссӧ кыскӧй! — командуйтӧ бабушка йӧла кодь гора гӧлӧсӧн.
И кык чери кыйысь ӧтпырйӧ кутчысьӧны кыз сваяӧ.
— Бур! — горзӧ бабушка. — Заводитӧй!
Пыж весьтӧ качӧ первойя сак.
Сак лэччӧ тывйӧ, кодӧс чери кыйысьяс муртса лэптыштӧмаӧсь море весьтас.
Сактыр чери.
Куимнан пыжсьыс лэччӧны тывйӧ сакъяс.
Черияс гылалӧны пыжъяс пыдӧсӧ.
И со кажитчӧ нин — пыжъясын сэсся и местаыс нин чериыслы абу, а сійӧ пыр киссьӧ и киссьӧ пыжъясӧ зэв ыджыд котёл-тывйысь.
Чери кыйысьяс мыйкӧ гораа да дружнӧя горзӧны, а мый — гӧгӧрвоны оз позь.
— У-уф! — кылӧ Ляля.
Ӧні сылы оз нин кажитчы, мый тайӧс горӧдісны разнӧй гӧлӧсъяс...
Став киясыс, мыйта найӧ эмӧсь пыжъясас, вӧрӧны ӧттшӧтш.
Став гӧлӧсъясыс ӧтлаасьӧны нюжйӧдлана ӧти гӧлӧсӧ да горзӧны:
— У-уф!
Пыжъясса йӧз медбӧръяысь лэптыштлӧны пӧшти тыртӧммӧм тыв.
Тыв пыдӧсын гыбалӧ чери.
Тывсӧ лэптӧны, и чери колясыс киссьӧ пыжъяс пыдӧсӧ.
Тыртӧм тывсӧ чери кыйысьяс бӧр шыбитӧны мореӧ...
Тыв доръясас ӧшлӧма посньыдик изъяс.
Васӧ вывлань резыштӧм бӧрын тыв вӧйӧ пыдӧ ва улӧ.
И бара сӧмын тыдалӧ, кыдзи нёль столб костын плавайтӧны нёль канат.
Пыжъяс матыстчӧны береглань.
Василий дед видзӧдӧ на вылӧ.
— Ок, и везитӧ жӧ сущёвскӧйяслы! — ышловзьӧм бӧрын шуӧ сійӧ. — Мыйта кыйисны!
Тыдалӧ, ставыс судак...
Медводдза котёл тайӧ путинаас кыйисны...
Неуна думайтыштӧм бӧрын сійӧ босьтӧ «<rus>Заветы Ильича</rus>» колхоз ведраысь некымын посни чери, шогпырысь самалӧ канат йылӧ ӧшӧдӧм вугыръясӧ да пуксьӧ сынны.
«Ефросинья» кывтӧ береглань.
Со тыдовтчис нин сійӧ нырдыс, кӧні быдмӧ сук турун да камыш.
И берегыс тыдалӧ.
Ылісянь тыдалӧ берег шӧрын сулалысь кузь стан.
Со плита...
Кухарка...
— Сёрнитыштны али мый Сущёвскаяыскӧд? — Ляля вылӧ видзӧдігтыр думыштчӧмӧн шуӧ старик.
— Мый нӧ не сёрнитыштны! — сӧгласитчӧ Степанек.
Василий дед мыйкӧ думайтӧ.
Сійӧ думайтӧ дыр.
Некод оз тӧд, мый сійӧ думыштіс.
Но рытнас сёрӧн, бабушка мунтӧдз неуна водзджык, кор бабушка пукалӧ Лялякӧд орччӧн кӧдзалӧм лыа вылын, сійӧ матыстчӧ да шуӧ:
— Ме вот сідзи, Варвара Степановна...
— Мый? Дышӧдіс нин, кӧнкӧ, куманёк, вугыръяснад ноксьынытӧ? — синсӧ читкыртӧмӧн шуӧ бабушка.
— Да кыдзи эськӧ тэныд тайӧс бурджыка висьтавны... висьтавны ог куж, — ӧтвечайтӧ старик. — Эз эськӧ дышӧд...
— Ладнӧ, пуксьы, — шуӧ бабушка. — Гашкӧ, сідзсӧ спорӧджык лоӧ.
Старик ӧзтӧ чигарка.
— Дерт, абу став вугырыс ӧткодь, — бабушкакӧд орччӧн пуксьӧм бӧрын шуӧ старик. — Коді нӧ сэсся бурджыкасӧ вугыръястӧ тӧдӧ, ог кӧ ме, пӧрысь морт.
Томйӧзыд ӧні дзик мӧдногаӧсь.
Вугыр самавны оз кужны.
Вугыр тӧчитны оз кужны...
— Да тэ веськыда висьтав, — шуӧ бабушка. — Эн тӧлкуйт меным томйӧз йылысь.
Ас йывсьыд локтін висьтавны, ас йывсьыд и висьтав.
— Сійӧ способыс, дерт, стариннӧй, кыдзи шуласны, важ метод, — ышловзьӧ старик. — Черилӧн сортностьыс лэччӧ мӧд классӧдз.
Сы йылысь нинӧм и тӧлкуйтны.
Но мыйла видны собраниеяс вылын?..
Быдӧн тӧдӧны, мый вугырӧн ӧні кыйсьӧ сӧмын Василий Бойтенко — ми, сідзкӧ...
Некыдзи юрӧ оз пыр, кума, мыйла тэныд колӧ вӧлі став йӧз водзас менӧ янӧднысӧ?
Пӧрысьми, мам!
Сёр нин велӧднытӧ.
— Тыдалӧ, окота тэныд пӧрысьӧ-нэмӧ тыв дінӧ кутчысьны? — синбӧжнас сы вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуӧ бабушка.
— Мый нӧ! — нимкодьысла ӧтвечайтӧ старик. — Верма татшӧм бур вӧчны.
Тыв дінӧ кутчыся.
Мый нӧ!
— Аттьӧ, кум! — шуӧ бабушка. — Ыджыд аттьӧ бур вӧчӧмсьыд.
Кыкнанныс чӧв олӧны.
И друг бабушка тувкнитӧ стариклы гырддза улас, чышкӧ вомдорсӧ носӧвӧй чышъянӧн да синнас индӧ сійӧ детинка вылас, кодӧс тӧрыт чери кыйигӧн «танец-баланецӧн» нимтіс.
— Прамӧй внукӧс быдтӧмыд, куманёк, — шуӧ бабушка. — Грек ӧбижайтчыны. Лёк кыв он шу.
Звеньевӧйӧн кӧсъям пуктыны.
Тӧдан, эсійӧ бригадаас — молодёжнӧяс. — Бабушка тувкнитӧ стариклы гырддзанас. — Но, мый шуан?
Нимкодь, кӧнкӧ?
— Бур чери кыйысь, нинӧм шуны, — ӧтвечайтӧ старик. — Позьӧ, дерт, и звеньевӧйӧ пуктыны.
— Мӧдім, Варвара Степановна!.. — берегсянь горзӧны бабушкалы.
— Важӧн нин кад, — шуӧ бабушка.
Кухаркакӧд да стариккӧд прӧщайтчӧм бӧрын сійӧ тэрмасьӧ пыжлань.
Сы бӧрся чеччалігтыр котӧртӧ Ляля.
Пыж вешйӧ берег дорысь.
Берегын сулалӧны кухарка, Василий дед да Степанек — колльӧдӧны Ляляӧс да бабушкаӧс.
— Сідзкӧ тэ... волывлы! — шуӧ кухарка.
— Прӧщайтлы, Матрёна! — ӧтвечайтӧ бабушка.
— <ns>Во-лыв-лы</ns>! — шуӧ кухарка да ӧвтчӧ кинас.
— <ns>Во-ла</ns>! — шуӧ бабушка. — Ачыд ӧд тӧдан, став звенояссӧ лыа бӧжъясӧ разӧдлӧма.
Пробнӧй кыйсьӧмъяс...
Аскомысь Есенскӧйӧ <ns>ко-о-лӧ</ns>...
Кухарка ещӧ мыйкӧ шуӧ, но оз нин кыв мый.
Сӧмын дзик ӧти кыв воӧ пыжӧдз:
— <ns>Во-лыв-лы</ns>!
И сэсся сійӧ оз нин тыдав.
abu
Ылӧ коли берег.
Нежнӧя югъялӧ рӧмыдас бипур, код вылын кухарка пуис рок, да стан ӧшиньясын муртса мигайтыштӧны дзузвидзысь бияс.
Ляля пукалӧ бабушкаыскӧд орччӧн мернӧя катласьысь, паськыд байда нырын.
Бабушка дорысь кылӧ чери дук да сов дук.
Еджыд чышъян помыс, кодӧн сійӧ кӧрталіс юрсӧ чери кыян шапкасӧ пӧрччӧм бӧрын, шпоракылӧ тӧв йылын.
Шпоракылӧ тӧв йылын бабушкалӧн парусыс.
Пыж бокӧд визувтӧ-котӧртӧ ва.
Бабушка мыйкӧ зэв ёна думайтӧ.
Ляля тожӧ заводитӧ думайтны.
Сійӧ лэдзӧ визувтысь ваӧ кисӧ.
Ваын быттьӧ ӧзйылӧны бияс.
Найӧ ӧзйылӧны да пыр жӧ кусӧны.
Небесаын ӧзйӧм медводдза кодзувъяслӧн кельыд югӧр улын Ляля аддзӧ бабушкалысь читкыртӧм синъяса сьӧд чужӧмсӧ.
Мый йылысь сійӧ думайтӧ?..
Вугыръяс йылысь?..
Помчаяс йылысь?..
Тывъяс йылысь?..
Али, гашкӧ, папа йылысь, Ляля йылысь да Василий дед йылысь?
Коді тӧдас?
Коді вермас висьтавны, мый йылысь думайтӧ морт, кор сійӧ лоӧ бабушка кодь жӧ пӧрысь!
МӦД ГЛАВА
«АЧЫС ВИНОГРАДНИК»
— Мама! — шуӧ Ляля да садьмӧ.
Ӧшиньыс сы комнатаын гурйыв восьса.
Ывлаысь ӧшиньӧд бергалігтыр пырӧны гутъяс да лэбалӧны шоныд виж бусас.
Комнатаӧд ветлӧдлӧ тётя Сватья. Киас сылӧн кухоннӧй кичышкӧд.
Сійӧ гораа котшкӧдӧ джоджӧ каблукъяснас да ӧвтчӧ кичышкӧднас.
Гутъяс, кодъясӧс сійӧ вӧтлалӧ кухоннӧй кичышкӧднас, повзьӧны да пуксьӧны пӧтӧлӧкӧ.
— Видзӧдтӧ! — шензьӧ тётя Сватья да юрсӧ чатӧртӧмӧн видзӧдӧ на вылӧ.
— Тётя Сватья, а висьталӧй, пӧжалуйста, мыйла ті сэтшӧм водз йӧктанныд? — юалӧ чуймӧм Ляля.
— Мыйла йӧкта?
Ме гутъясӧс вӧтлала! — ӧтвечайтӧ тётя Сватья.
Сійӧ котӧртӧ ӧшинь дорӧ, пуктӧ табуретка вылӧ кухоннӧй кичышкӧдсӧ да, ӧшинь курич вомӧныс ӧшӧдчӧмӧн, видзӧдӧ садйӧ.
— Зэрмас, — шуӧ сійӧ. — Зэрмас...
А гутъяс, кодъясӧс сэсся оз нин вӧтлавны, пырӧны садйысь комнатаӧ да ньӧжйӧник дзизгигтыр бергалӧны тётя Сватьялӧн копыртӧм юр весьтын.
— А мамочкаыд лэбзис, дона нылӧй, — шуӧ Сватья, видзӧдӧ лӧз небесаӧ да бордъясӧн моз ӧвтчӧ кияснас. — Кыдзи чеччис асывнас, квайтӧд часын, сідзи пыр жӧ и лэбзис.
Оказия лои.
Нинӧм думайттӧг машинаӧн дзик самолёт дорӧдзыс...
Ляля пыр жӧ пуксьӧ крӧвать вылас.
Сійӧ эз на бура гӧгӧрво, мый лоӧма.
— Оказия? — повзьӧмӧн юалӧ сійӧ.
— Оказия, оказия... — успокоитӧм могысь довкйӧдлӧ юрсӧ тётя Сватья. — Рыбтрестысь инструкторыс воліс легкӧвӧй машинаӧн.
Ачыс кӧсйысис нуны.
Дерт жӧ, сэтшӧм интеллигентнӧй дамочка, капитан гӧтыр!..
Кыдзи нӧ не вӧчны буртор.
Сулаліс да сулаліс мамочкаыд тэнад крӧвать дорын, видзӧдіс да видзӧдіс, а чуксавны эз решитчы.
Жалитіс... Ӧвтыштіс кинас да и муніс.
И бабыд тэнад станцияӧдз сыкӧд муніс.
Окота, дерт, кыдзи следуйтӧ невесткасӧ колльӧдны...
Код тӧдас, дыр-ӧ сэсся он аддзысьлы...
Видзӧдтӧ!..
Видзӧд, сідзи и бергалӧны, сідзи и лэбалӧны!.. (Тётя Сватья чеччыштӧ да мыйвынсьыс кучкӧ кичышкӧднас стенӧ.)
Войбыд, веритан-ӧ, нылукӧй, пирӧг пӧжалі...
Муртса-муртса тӧрӧдім кык ящикӧ.
Тувсовъя камбала улысь вӧлі кык сэтшӧм бур ящик (тётя Сватья бара ӧвтыштӧ кичышкӧднас).
Мамыд и босьтнысӧ эз кӧсйы...
«Кытчӧ! — шуӧ. — Меным пӧ ӧд, — шуӧ, — Сочиӧдз Краснодарсяньыд самолётнад сӧмын час гӧгӧр лэбзьыны...»
Эз кӧсйы, да ӧд бабыд лӧгасяс.
Кыдзи нӧ он босьт!
Тётя Сватья медбӧръяысь мыйвынсьыс кучкӧ кичышкӧднас да пӧдлалӧ ӧшиньсӧ.
Ляля видзӧдӧ тётя Сватья вылӧ, сылӧн мудз, гӧрдӧдӧм чужӧмыс вылӧ...
— Кыдзи нӧ сідзи муніс? — вашкӧдӧ сійӧ. — Зэв тешкодь.
Кутшӧмкӧ оказия вӧсна весиг эз прӧщайтчы!..
Ляля кыв ни джын шутӧг лэдзӧ крӧвать вылысь кокъяссӧ, вӧрӧдӧ кияссӧ да вомдорсӧ.
Комнаталӧн быд щельысь, быд пельӧсысь, йӧз камодысь, мый вылын сулалӧ йӧзлӧн самӧвар, кыссьӧ сы дінӧ шог.
«Муніс?
Кыдзи нӧ сідзи? — Ляля оз вермы лолыштнысӧ. — Муніс и кыв ни джын эз шу...»
Медым не бӧрддзыны, сійӧ топӧдӧ косьмӧм, мыйлакӧ курыд, вомдоръяссӧ.
— Ой, дзик бабыд кодь! — радлӧ тётя Сватья. — Дзик! Быттьӧ сылӧн портретыс.
Быттьӧ снимайтӧмаӧсь картинасӧ.
Ляля чеччӧ да надзӧник пасьталӧ платьесӧ.
Сійӧ мыссьӧ мыссян доз дорын, ас тӧдлытӧгыс юӧ кружкатыр сливки, сёйӧ пирожок...
Чужӧм бокас ӧшйӧм крӧшкисӧ, а сыкӧд тшӧтш и синвасӧ шогпырысь чышкыштӧм бӧрын сійӧ заводитӧ корсьны шапкасӧ да накидкасӧ.
Найӧ некӧн абуӧсь.
— Тётя Сватья, — шуӧ, медбӧрын, Ляля, — кӧні нӧ менам шапкаӧй да накидкаӧй?
— А бабыд рундукӧ дзебис, — ӧтвечайтӧ тётя Сватья. — Муртса виччысьны вермис, кор мамочкаыд мунас.
«Матерьесӧ пӧ кагаыслы сос вылас жалитӧмаӧсь».
Бабыд тэныд бур полупальто да шапка лӧсьӧдас, важ дорсьыс бурджыкӧс.
Сійӧ тэнад абу скуп.
Юрсӧ лэдзӧмӧн Ляля петӧ садйӧ.
«...Мунӧма оказияӧн», — думайтӧ сійӧ, и тайӧ тешкодь, тӧдтӧм кывсьыс сылы лоӧ сэтшӧм гажтӧм, сэтшӧм гажтӧм, мый горшдіныс гӧрддзасьӧ.
— Дыр-ӧ сэсся он аддзысьлы? — вашкӧдӧ Ляля Сватьялысь кывъяссӧ. — Да!..
А ачыс кӧсйысис лоны мекӧд быдса асыв...
И станцияӧдз кӧсйис нулыны...
Пӧръяліс.
Весиг синмӧ меным эз видзӧдлы...
Повзис да дыр кежлӧ гусьӧник и пышйис...
Тадзи думайтӧ Ляля.
А кӧнкӧ ылын дугдывтӧг шумитӧ да ызгӧ мыйкӧ зэв ён.
Век ӧтарӧ пессьӧ и пессьӧ, быттьӧ мортлӧн сьӧлӧм.
Тайӧ море.
«Ме ӧтнам.
Эновтісны».
Ляля видзӧдлӧ гӧгӧр да водӧ муӧ Тузик будка сайӧ.
Ляля бӧрдӧ.
...Мусянь да турунсянь ӧвтӧ нежнӧй, кутшӧмкӧ тӧдтӧм дукӧн, мыйӧнкӧ сэтшӧмӧн, код вылӧ киссисны гырысь зэръяс, коді косьмыліс шонді водзын да код вылӧ ӧвтіс сола, кытчӧкӧ век котӧртысь тӧв...
Будкаысь петӧ Тузик.
Мунӧ аслас кузь чепнас зёльӧдчигтыр.
Сійӧ легӧдӧ бӧжсӧ да деликатнӧя исалӧ Лялялысь коксӧ.
Ляля сыркъялігтыр сывйыштӧ Тузикӧс.
Тузиклы нимкодь.
Сійӧ водӧ кымынь, чургӧдӧ водзлань гӧна нырвомсӧ да куньӧ синъяссӧ.
— Ми ӧні кыкӧнӧсь, Тузик.
Эновтісны! — бӧрдӧ Ляля.
И друг бабушка сарай сайысь, быттьӧ пу кӧрӧбкаысь кык игрушечнӧй пышкай, тыдовтчӧны кык еджыд юр.
— Эй! — вашкӧдӧ Люда. — Кылан?..
— Ставсӧ кыла! — синва сорӧн ӧтвечайтӧ Ляля.
— Со эстӧні телега мунӧ виноградникӧ, бухгалтерӧс нуӧ, — гораа вашкӧдӧ Люда. — Кисьмӧма!
Кывлін?..
— Кывлі! — вашкӧдӧ Ляля.
— Телега бӧрся мунам, — шуӧ Света.
— Телега бӧрся!.. — вашкӧдӧмӧн повторяйтӧ Ляля.
Люда да Света мыччысьӧны бабушка сарай сайысь, но мыччысьтӧдзыс мыйлакӧ гӧгӧр видзӧдлӧны...
Сэсся водӧны турун пӧвстӧ да кыссьӧны заборлань.
Люда да Света медбӧръяысь гӧгӧр видзӧдлӧны да надзӧник петӧны забор розьӧд.
«А ме эг и тӧдлы, мый тайӧ розьӧдыс тӧран, — думайтӧ Ляля. — Вот лӧсьыдыс!»
И сійӧ йӧжгыльтчӧ да петӧ забор розьӧд Света да Люда бӧрся.
Воча ки кутчысьӧмӧн Люда, Света да Ляля котӧртӧны буса паськыд туй кузя.
На кок улысь пуркйӧ бус.
— Ой-я-я! — горзӧ Света.
— Ой-я-я! — ӧтвечайтӧ Люда.
— Ой-я-я! — повторяйтӧ Ляля. — Ой-я-я!
...Ыджыд тӧв котӧртӧ накӧд орччӧн бабушка станица туй кузя.
Сійӧ шутьлялӧ найӧ пельясын.
Со лайкнитіс пусӧ кутшӧмкӧ бокӧвӧй садйысь, со ньӧжйӧник лэптіс Лялялысь платьесӧ.
Сійӧ туй кыкнан бокас.
Сійӧ быдлаын.
Со на кок улын пуркйӧ бус.
Со кыссьӧ водзвылын кузь да векньыдик кымӧрӧн.
Ыджыд тӧв!
Паськыд.
Кыссьысь.
Лэбысь.
Сійӧ гартчӧ водзвылын...
Абу, тайӧ сӧвсем абу тӧв.
Тайӧ бергалӧны телега кӧлесаяс.
Телега сыркакылӧ-мунӧ еджыд туй кузя.
— Ӧдйӧджык! — горзӧ Люда.
— Ӧдйӧджык! — повторяйтӧ Света.
— Ой-я! Ӧдйӧджык! — шуӧ Ляля.
— Ой-я! Ӧдйӧджык! — Ляля пельясын шутьлялігтыр шуӧ тӧв.
Телегасӧ суӧдӧм бӧрын Люда, Света да Ляля кутчысьӧны воча ки да, бергалысь кӧлесаяс вылысь синъяссӧ вештывтӧг, котӧртӧны телега бӧрся.
Котӧртӧны мыйвынсьыныс.
abu
Телега, быттьӧ неокотапырысь, ӧддзӧдӧ...
Людалӧн, Светалӧн да Лялялӧн тырӧма лолыс, но найӧ тожӧ ӧддзӧдӧны...
Телега кежӧ.
Телега вылын пукалысь мортыс дышиника видзӧдлӧ бӧрвылас.
Видзӧдлӧ да казялӧ Людаӧс, Светаӧс да Ляляӧс.
Налӧн чужӧмъясныс да кокъясныс вевттьысьӧмаӧсь бусӧн.
Ӧта-мӧд дінас чорыда кутчысьӧмӧн найӧ котӧртӧны туй кузя, быттьӧ доддялӧм тройка вӧла.
Налӧн тырӧма лолыс.
— Эй, мый нӧ?.. — шпыньмунӧ да друг шуӧ телега вылын пукалысь мортыс. — Гашкӧ, пӧпуттьӧ миянлы?
Тыдалӧ, тэрмасянныд виноградникӧ?..
Пуксьӧй.
Гашкӧ, и нуа.
Мунам дзик виноградникӧдзыс.
Тайӧс кылӧм бӧрын нывкаяс сувтӧны, лэдзӧны юрнысӧ, видзӧдлӧны ӧта-мӧд вылас да тувкнитӧны ӧта-мӧдыслы.
Конюх сувтӧдӧ вӧвсӧ да шуӧ:
— Тэрмасьӧй, тэрмасьӧй, челядь!
Люда да Света ӧдйӧ кайӧны телегаӧ.
Ляляӧс найӧ кыскӧны киӧдыс.
Телега вӧрзьӧ.
Конюх пельын дзирдалӧ исерга.
«Митрич!» — тӧдӧ Ляля, и сылы лоӧ нимкодь.
Телега мунӧ водзӧ буса, небыд туй кузя да чеччыштавлӧ изъяс вывті.
Таркӧдчӧмсӧ кылӧм бӧрын петӧны керкаясысь челядь.
Найӧ дыр видзӧдӧны телега вылӧ, Света вылӧ, Люда вылӧ, Ляля вылӧ да мыйкӧ думайтігтыр кӧзырёк моз пуктӧны плешкас кинысӧ.
Телега мунӧ водзӧ.
Сы бӧрся кыссьӧ векньыдик бус кымӧр.
Сійӧ мунӧ еджыд керкаяс да юкмӧсъяс пӧлӧн.
Сійӧ мунӧ клублӧн ыджыд колоннаяса руд здание дорті.
Клуб стенын ӧшалӧ плакат:
— А кор бӧр локтам, ветлам кино вылӧ, — сьӧкыда лолалігтыр шуӧ Света да бовйӧдлӧ телега вылысь ӧшӧдчӧм буса кокъяссӧ.
— Тайӧ тіян мича керкаыс? — пошкигтыр шуӧ Ляля да яндысьӧм сорӧн видзӧдӧ Люда вылӧ.
— Шуан жӧ!..
Сӧмын тайӧ ӧмӧй керка?
Тайӧ <rus>Дом культуры!</rus> — ӧтвечайтӧ Света.
А телега прӧйдитіс нин клуб дорті.
Ӧні сійӧ мунӧ ичӧтик турунвиж керка дорӧд, кӧні ӧшалӧ квадратнӧй вывеска: «Банк»...
Сійӧ мунӧ ыджыд сад дорӧд, базар дорӧд, железнодорожнӧй пывсянъяс дорӧд, еджыд керка дорӧд, кытчӧ гижӧма «<rus>Школа юнгов</rus>».
Школа вевт улӧ быттьӧ ӧшйӧма изйысь вӧчӧм треугольник, стенъясас быттьӧ ӧшйӧмаӧсь плющӧн гартчӧм векньыдик балконъяс.
«Ок и ыджыд жӧ, ок и мича жӧ бабушкалӧн станицаыс! — думайтӧ Ляля. — Кар кодь жӧ.
Весиг кар дорысь на мичаджык.
Карын эмӧсь сӧмын гырысь керкаяс, а татшӧм ыджыд тӧлыс да веж туруныс абу».
Бабушка станицаын быд ичӧтик местаысь сідзи и прысьйӧ-петӧ веж турун.
Бабушка станицаын веж туруныс быд забор бокын.
Со кутшӧмкӧ ӧшинь улын копрасьӧны виж турун сияс.
Со тӧлыс вайӧ тшын дук.
— Кытысь тайӧ тшыныс?..
Эстӧні пӧжар?.. — вашкӧдӧмӧн шуӧ Ляля.
— Абу пӧжар. Рыбзавод, — дженьыда ӧтвечайтӧ Люда. — Он ӧмӧй кыв коптитӧм дуксӧ?..
Заводыс ыджыд.
Ӧдзӧсъясыс гурйыв восьсаӧсь, ӧдзӧсӧдыс петӧ чери дук да сов дук.
Бӧчка весьтӧ копыртчӧмӧн завод порог дорын сулалӧ еджыд партука кутшӧмкӧ нывбаба.
Сосъяссӧ сійӧ пуджӧма.
Совсьыс да чери сьӧмсьыс лӧсталӧны сылӧн ыджыд, ён киясыс.
А со ылынджык градъяс моз кыссьӧны посньыдик канаваяс...
Канава пыдӧсъясын — ичӧтика ва.
— Видзӧд!..
Рыбоводнӧй станция, — Ляляӧс тувкнитігмоз шуӧ Света. — Аддзан гуранъяссӧ?
Сэтчӧ мореысь чери ваялӧны.
Малёкъясӧс...
— А мыйла сэні чериыс абу? — Люда вылӧ видзчысьӧмӧн видзӧдлывлігтыр шуӧ Ляля.
— А сы вӧсна, мый черисӧ прудъяс лэдзӧны тулыснас, — шпыньмунӧ да друг шуӧ телегаын пукалысь морт. — А кор быдмыштас, сылы дзескыд сулалан ваад.
Бӧр мореӧ пышйӧ — кульмыны...
Гожӧм, — сідзкӧ, малёк быдмис, мореӧ пышйис.
Мича и керкаыс бабушка малёклӧн.
Шонді водзын косьмӧм прудъяс весьтын сулалӧны гырысь пуяс — муӧдз ӧшйӧм кузь лапъяса бадьяс.
Керка вевт весьтын тӧв йылын бергалӧ флюгер *.
* Флюгер — мачта йылын либӧ зіб йылын бергалысь пӧвтор, коді петкӧдлӧ тӧвлысь направлениесӧ.
...Век ёнджыка и ёнджыка вольсассьӧ виж тшын.
Мыйкӧ быттьӧ шумитӧ да пессьӧ тшын пиас.
Лялялы кажитчӧ, мый тайӧ стучитӧ муыс.
Телега надзӧник кытшовтӧ верфь гӧгӧр.
Сулалӧ ваысь кыскӧм, гӧгӧрыс вымоскаяса, ыджыд пароход; сійӧс кытшалӧ джуджыд забор.
Ляля пукалӧ телегаын да видзӧдӧ пароход вылӧ, море вылӧ.
Телега бӧрся котӧртӧны понъяс.
Найӧ увтӧны да исалӧны кӧлеса туйсӧ.
Кылӧ дьӧгӧдь дук.
Налы гажтӧм.
Тӧдса дук.
Понъяс очсалігтыр неокотапырысь бергӧдчӧны гортаныс.
Ӧні телега кыкнанладорбокас — муяс...
Найӧ вижӧсь: тайӧ цветитӧны подсолнухъяс.
Сэсся муясыс лоӧны дзик ыджыд турунвиж щӧтка кодьӧсь, найӧ вевттьысьӧны чорыд щӧтьясӧн:
тайӧ чурвидзӧны сьӧд мусьыс кисьмысь кукурузалӧн виж нисьӧ турунвиж заясыс.
— Видзӧдлы, — шуӧ телегаын пукалысь морт конюх Митричлы. — Видзӧд, мый значитӧ природаыд.
Колян во, ёна зэрис да, ӧти за вылын шӧркодя, шуам, вит кӧчан вӧлі.
А таво, омӧльджыка зэрӧ да, за вылын шӧркодя, шуам, лоас куим кӧчан.
Но, видзӧдлы, кӧчанъясыс кутшӧмӧсь...
Ӧти кӧчанас, шуам, кык кӧчан лоӧ...
— Мичакодь кукурузаыс, — неокотапырысь ӧтвечайтӧ Митрич да мунӧ водзӧ.
А телегаын пукалысь мортлы окота сёрнитыштны.
— Тэ нӧ кытысь, нывка? — юалӧ мортыс Лялялысь. — Мыйлакӧ ме тэнӧ ог тӧд.
— Ленинградысь сійӧ, Сущёвалӧн внучкаыс, — ӧтвечайтӧ Света.
Сылы век на кажитчӧ, мый телегаын пукалысь мортлӧн думъясыс вермасны на вежсьыны.
Шуас: «Чеччӧд, конюх!
Мый пукаланныд, челядь?
Тырмас!
Бергӧдчӧй бӧр!..»
— Ленинградысь.
Сущёва дінӧ.
Баб дінас, — повторяйтӧ Света да синбӧжнас видзӧдӧ телегаын пукалысь морт вылӧ.
— Сідз, сідз, — мыйкӧ думайтігтыр шуӧ сійӧ да видзӧдлывлӧ Ляля вылӧ. — Сущёва, сідзкӧ?
Константинлӧн али мый ныв?
— Константиновна, — ӧтвечайтӧ Ляля.
— Да мый нӧ тэ меным сразу эн висьтась?
Эк, тэ, Константиновна! — шуӧ морт да друг заводитӧ нюмъявны. — Миянладорысь мортыс.
Капитанӧн, дерт, лои.
А ӧтлаын ворслывлім.
Кубанец, да...
Сійӧ бара думыштчӧ.
Сэки Света дзикӧдз успокоитчӧ.
Сійӧ нюжӧдӧ позялӧм кокъяссӧ да удобнӧя водӧ телегаӧ.
А телега то сыркмунлӧ тёпканъясын, то небыдика гӧгыльтчӧ буса туй кузя.
Сійӧ мунӧ виноградниклань.
Мунӧ кӧрттуй станция да тьӧскӧн вевттьӧм ляпкыдик платформа пӧлӧн.
Мунӧ вокзалбердса стӧрӧжлӧн ичӧтик будочка пӧлӧн. Посни да гырысь кустъяс пӧлӧн. Дзик туй бокын радӧн-радӧн сулалысь маслинаяс пӧлӧн...
Сійӧ мунӧ цветитысь муяс пӧлӧн да камышысь вӧчӧм ӧтка керка пӧлӧн, коді дзик будка кодь.
Тані олӧ старик-стӧрӧж.
Со сійӧ и ачыс сулалӧ цветъясӧн тырӧм канава дорын да видзӧдӧ на вылӧ ёсь йыла шляпа поле увсяньыс.
Шляпаыслӧн полеясыс ӧшйӧмаӧсь сідзи жӧ, кыдзи и сы керкалӧн вевтыс.
Со туй бокын руд юкмӧс.
И друг Ляля аддзӧ, мый юкмӧскӧд орччӧн — кушин.
Сьӧд му весьтын чурвидзӧны ыджыд керкалӧн сьӧд колясъясыс.
Быттьӧ сьӧд кияс, ӧшалӧны вевт улас сотчӧм, сарӧгӧсь балкаяс.
Полігтыр сулалӧ сьӧд керкаыс веж муяс пӧвстын и сылы быттьӧ абу нимкодь шоныдыс.
— Мыйла нӧ тайӧ керкаыс сотчӧма? — шуӧ Ляля.
— Кыдзи мыйла?..
Тэнад бабыд сотіс! — турун аклялігмоз ӧтвечайтӧ Люда да бурпырысь видзӧдӧ сотчӧм керка вылӧ. — Тэнад бабыд — ого!..
«Но тайӧ ӧд зэв лёктор — сотавны керкаяс», — кӧсйӧ шуны Ляля — и оз лысьт.
Сійӧ гӧгӧрвоӧ Людалӧн «ого!» серти, мый керкаяс сотавны тані мыйлакӧ лыддьыссьӧ зэв бурторйӧн.
Ылісянь тыдалӧ виж камыш вевт.
Кутшӧмкӧ гартчысь турун гартлӧма сійӧс дзик трубаӧдзыс.
Митрич веськӧдӧ вӧвсӧ сыланьӧ и друг крута сувтӧдӧ сійӧс.
Телега сыркмунӧ да сувтӧ.
— Воим! — шуӧ Митрич. — Чеччӧй!
Кутшӧма позялӧмаӧсь кокъясыд дыр пукалӧм бӧрад!
Мыйкӧ чуткасьысь, гильӧдысь кайӧ коклябӧрсяньыд балябӧжӧдзыд.
Пельясын тиньгӧ.
Пыр окота мунны, мунны и мунны.
— Воисны! — горзӧны камыш вевта ыджыд керкасянь. — Бухгалтер воис!
Керкаысь пыр жӧ петӧ кутшӧмкӧ старик.
Сійӧ Ляля папалӧн кодь жӧ лӧз кителя да векньыдик сьӧд гача.
Киас сылӧн чунькытш.
Сійӧ кӧмтӧм.
— Эк, Лукич, Лукич! — укӧрайтӧм моз шуӧ бухгалтер да чупнитӧ вомдоръяснас. — Эк, срывайтан, старик, доставкатӧ!
Мыйла эн мӧдӧд Рыбкопӧ виноградтӧ?..
— Дум выланыд уси жӧ, — мудера ӧтвечайтӧ старик. — А ме виччыся, мися дум выланыс усьӧ али оз...
Бухгалтер скӧрысь зумыштчӧ да пырӧ керкаӧ.
Сы бӧрся тэрыба пырӧ кӧмтӧм старик.
Нывкаяс туй шӧрӧ колины ӧтнанныс.
Ва гуранысь петӧ дзодзӧг да пыркнитчӧ.
Сійӧ катласигтыр мунӧ виж дзодзӧгпияныскӧд.
Сэсся котӧртӧны кык ичӧтик чань.
Муяс вывсянь ӧвтӧ юмов дук: нето зэр, нето бус, нето ытшкӧм турун дук.
— Виноградникӧ мыйкӧ окота, — шуӧ Света.
И быттьӧ тайӧс кылӧм бӧрын керкаысь петӧ кӧмтӧм старик, а сы бӧрся бухгалтер.
— Мӧдім, челядь, — шуӧ старик. — Видзӧдлӧй виноградниксӧ.
Эн на вӧвлӧй виноградникас?
— Эг на вӧвлӧй, — шуӧ Света.
Ставныс ӧта-мӧд бӧрся мунӧны векньыдик туй кузя.
Мунӧны ыджыд му вомӧн, кӧні кисьмӧны арбузъяс.
Мунӧны мӧд му вомӧн, кӧні быдмӧ турунвиж помидор.
Ляляӧс кватлалӧны платьеӧдыс посньыдик виж ем кодьяс.
Вылын му весьтын, муӧ сюйӧм потшъяс йылын, ӧшалӧ, быттьӧ дзик небеса улас, кутшӧмкӧ будка.
Тайӧ стӧрӧжка.
Кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн стӧрӧжкаас пукалӧ красноармейскӧй шапкаа детинка.
— Стӧрӧжлӧн пиыс, — шуӧ Света, — олӧ виноградникас.
И сійӧ ышловзьӧ.
— Со сійӧ! Ачыс виноградникыс...
Веськыдвылын и шуйгавылын — весалӧм туйяса коридоръяс да коридорчикъяс.
Стенъясыс тайӧ коридоръясыслӧн — кустъяс да кустарникъяс, кодъясӧс гартлӧма ёна зэлӧдӧм сутугаӧн.
Туйяс кузя ветлӧдлӧны садовӧй ножичьяса кӧмтӧм нывъяс.
Найӧ вундалӧны виноградсӧ да тэчӧны ыджыд кӧрзинаясӧ.
Вески дорын сулалӧ виноградарь да видзӧдӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Ӧти синмыс сылӧн ыджыдджык мӧдсьыс, и чужӧмыс тайӧ виноградарыслӧн зэв мудер.
— Нывъяс, — шуӧ виноградарь, — гӧститӧдӧй гӧстьяссӧ!
— Мед сёйӧны! — шуӧны нывъяс.
Найӧ пыр жӧ вайӧны кытыськӧ зэв ыджыд пу доз, сэтшӧмӧс, кодын гортын песлалӧны бельё.
Дозйын чукйӧныс виноград.
— Сёйӧй, челядь! — шуӧ бухгалтер да бергӧдчӧ мӧдарӧ.
Жар...
Вески вылӧ пуксьӧмӧн, гебъяс да гутъяс кымӧр пӧвстын, ӧта-мӧдсӧ кокъяснас тувкӧдігтыр нывъяс нетшкӧны виноград розъясысь гырысь кӧдзыд ягӧдъяс.
Ягӧдъясыс быттьӧ вевттьысьӧмаӧсь ва войтъясӧн.
Ылын, виноградник сайын, кылӧ юргӧм шы, нюжйӧдлана, кузь да вӧсньыдик шыӧн тиньгӧм.
Тайӧ гӧгӧрбок юргӧ да тиньгӧ гожӧмыс.
Юргӧ чӧв-лӧньыс.
Муыс, подсолнухъясыс, рельсъясыс, лэбачьясыс да гебъясыс...
Быттьӧ стеклӧ торъяс, веж кустъяс пӧвстысь видзӧдӧны Ляля вылӧ виноградлӧн вижоват ягӧдъясыс.
На вылын посньыдик ва войтъяс, быттьӧ ягӧдъясыс пӧсялӧмаӧсь кодлӧнкӧ лолалӧмысь.
Ляля чеччӧ вески вылысь, видзчысьӧмӧн мунӧ виж туй кузя, лажыньтчӧ куст бокӧ да водз чуньнас видлӧ виноград роз.
— Тайӧ али мый колӧ? — Ляля весьтӧ копыртчӧмӧн шуӧ кутшӧмкӧ ныв. — Тайӧ тэныд интереснӧ?
Ныв ӧвтыштӧ роз весьтті садовӧй ножичнас.
Куст пиысь усьӧ сьӧкыд роз.
— Мый видзӧдан? — шуӧ ныв. — Аддзан, мый вунда, сідзкӧ кут...
Ляля бергӧдчӧ да видзӧдӧ ныв вылӧ.
Сэки сійӧ казялӧ, мый чужӧмыс нывлӧн мыйлакӧ известкаӧсь, быттьӧ сійӧ клоун.
— Мый нӧ тэ видзӧдан? — сералӧ ныв,
и известка увсьыс тыдалӧ, мый чужӧмыс сылӧн банйӧма, а пиньясыс известкасьыс на еджыдджыкӧсь.
— Тэнӧ тожӧ али мый мавтыштны известканас, мед шондіыс эз сот?..
Ой, акань...
Ныв видзӧдӧ Ляля вылӧ, дженьыдик платье увсьыс чурвидзысь вӧсни кокъясыс вылӧ.
Видзӧдӧ Лялялӧн векньыдик туфлиыс вылӧ.
— Ой, акань! — шуӧ ныв, пуктӧ зептас садӧвӧй ножичсӧ да босьтӧ Ляляӧс моздорас.
— Гашкӧ, арбуз либӧ ӧгурцы колӧ? — шуӧ сійӧ.
— Аттьӧ, оз ков, — шуӧ Ляля.
— Ой, акань, акань вая! — шуӧ известкаӧн ляксьӧм ныв да гораа сералӧ. — Ой, акань, видзӧдлӧй!
Виноградник пасьталаысь локтӧны нывъяс да кытшалӧны Ляляӧс.
— Тэ кодлӧн? — юалӧны найӧ.
— Ме некодлӧн, — шуӧ Ляля.
— Тайӧ Сущёвалӧн, Сущёвалӧн ныв, — горзӧ Света. — Варвара Степановналӧн, бригадиршалӧн, внучка...
Нывъяс видзӧдлӧны ӧта-мӧдыс вылӧ.
— О, сущёвскӧй! — шуӧ ӧти ныв.
А Ляля пукалӧ вылын, известкаӧн ляксьӧм ныв моздорын да видзӧдӧ виноградник вылӧ.
Вылісяньыс сылы тыдалӧ виноградникыс ставнас, став коридоръяснас да коридорчикъяснас.
Сылы тыдалӧны виноградник дорын быдмысь том садлӧн кустъясыс.
Сылы тыдалӧ пу воропа гырысь изки.
Кутшӧмкӧ нывбаба бергӧдлӧ воропӧдыс.
Воропыскӧд ӧттшӧтш бергалӧ изкиыс.
Ведраӧ войталӧ виноградлӧн сок, а орччӧн сулалӧ асыка пу бӧчка.
«Кутшӧм тані лӧсьыд! — быттьӧ мыйкӧ кывзігтыр думайтӧ Ляля. — Кутшӧм ыджыд бӧчкаыс, кутшӧм чӧскыд дук кылӧ, кутшӧм мичаӧсь коръясыс...»
Виноградникӧд ветлӧдлӧ бухгалтер.
Сы бӧрся тэрыба мунӧ кӧмтӧм старик да надзӧник восьлалӧ виноградарь.
Сійӧ видзӧдӧ аслас виноградник вылӧ да мыйлакӧ мудера нюмъялӧ.
«Лӧсьыд эськӧ тані овны, эсійӧ стӧрӧжкаса детинкаыс моз, — думайтӧ Ляля. — Ветлӧдлі эськӧ ме коридоръясӧд, вундалі виноград».
Небесаыс гӧрд.
Ыліті, паськыда вольсыштчӧм муяс сайті, шонді вӧчӧ муртса тыдыштан югъялысь визь.
Тшӧкыдджыкӧсь лоӧны вуджӧръясыс.
И яръюгыдас друг ӧзйӧ виноград роз.
Югыдыс котӧртӧ дзик быд ягӧд пыр.
Ягӧдъясыс ӧзйӧны, быттьӧ зэв посньыдик пӧнаръяс, кодъяс пытшкын ломтысьӧ сись.
Сэсся найӧ кусӧны.
Гӧрд небеса медбӧръя гӧрд красканас ойдӧдӧ туй дорын сулалысь кустсӧ.
— Пӧра! — шуӧ бухгалтер.
И ставныс мунӧны сійӧ керка дорас, кӧні олӧ кӧзяин — Лукич.
— Узинныд эськӧ бурджык татшӧм пемыдӧн мунӧм дорысь, — керка дорас сувтӧм бӧрын шуӧ Лукич.
— Но, но! — ӧтвечайтӧ бухгалтер. — Кутшӧм нӧ пемыд!
Лун кодь югыд ывлаыс.
Сійӧ пуксьӧ телегаӧ.
Нывкаяс тожӧ пуксьӧны телегаӧ.
— Да тэ нӧ мый... Кӧть ичӧтика виччысьышт, — горзӧ Лукич. — Муртса эг вунӧд, сісь юр!..
Сійӧ котӧрӧн пырӧ керкаас да петкӧдӧ сэтысь вылісяньыс гырысь коръясӧн вевттьӧм кӧрзина.
— На, бабыдлы сетан, — шуӧ сійӧ Лялялы, — мед видзӧдлас, кутшӧм урожайыс.
Висьталан — гӧснеч пӧ, кумсяньыд, Лукичсянь.
— Аттьӧ, дядя, — ӧтвечайтӧ Ляля да видзчысьӧмӧн босьтӧ кӧрзинасӧ ыджыд гожъялӧм киясысь.
— Эк, тэ! — вашкӧдӧмӧн шуӧ Люда. — А ещӧ карса!..
Кутшӧм нӧ тэныд сійӧ дядя?
Сійӧ ӧд тіянлы бокӧвӧй, — сідзкӧ, «дяденька»!
Ляля нинӧм оз шу да, гырысь лапкоръяссӧ видзчысьӧмӧн лэптыштлігмоз, видзӧдлӧ кӧрзинаӧ.
Пашкыр коръяс пӧвстын нежнӧя югъялӧны виноградлӧн пырыстыдалана ягӧдъясыс.
Телега вӧрзьӧ.
Надзӧник, быттьӧ неокотапырысь, мунӧ сійӧ медбӧръя шонді югӧръясӧн югдӧдӧм гӧрд туй кузя.
Туй пӧлӧн сулалӧны кустъяс.
Дзик туй дорас — маслинаяс.
Ылын-ылын паськыд муяс вывті гӧнитӧны мукӧд, доддявтӧм, вӧвъяс.
Воддза вӧв вылас пукалӧ детинка, киас сылӧн кузь ньӧр.
Шондіыс лэччӧ пыр улӧджык и улӧджык.
Ӧні сӧмын шонділӧн векньыдик дорыс тыдалӧ муяс весьтын.
Ичӧтик гӧлӧсӧн нежнӧя гӧрдлігтыр вӧтӧдӧ мамсӧ ичӧтик чань.
Сійӧ кольӧма мамсьыс.
Чань горзӧ: «И-и!» — да котӧртӧ небыд турун вывті слабиник вӧсньыдик кокъяснас.
— И-и! — векньыдик нырвомсӧ вывлань лэптӧмӧн горзӧ чань.
— И-и! — ӧтвечайтӧ вӧв.
Пемдӧ.
Пемдӧ.
Дзик пемыд.
— Дядя, а дядя! — юалӧ бухгалтерлысь Света. — Збыль али абу, мый муяс вылын кӧин олӧ?
— Мый? — шуӧ бухгалтер да дрӧгнитӧ.
Сійӧ вӧлі мыйкӧ думайтӧ.
— Кӧин? — юалӧ бухгалтер. — Да, дерт.
Муяс вылын олӧ кӧин.
А тэ кыдзи думайтін?
Му шӧрын кузь киссьӧм сосъяснас ӧвтчӧ ыджыд чучела.
Сійӧ зюйд-вестка шапкаа.
Небесаын ӧзйӧны кодзувъяс.
Муяс вылын пемыд.
Оз тыдав ни подсолнух, ни кукуруза.
Муртса дзузвидзысь югӧрӧн пемыд турун пӧвстын ӧзйӧны светлякъяс...
Телега мунӧ пемыд, паськыд, кузь туй кузя...
Нывкаяслы кӧдзыд.
Му вылын пемыд.
Дыр мунӧ телега.
Ӧта-мӧд бердас топӧдчӧмӧн нывкаяс вугралӧны.
Вугралӧны бухгалтер да конюх Митрич.
Ляля вугралӧ жӧ.
Сійӧ вӧталӧ му ыдждаыс быдмӧм юра Лукичӧс...
Сы юр вылын быдмӧны читкыля турунъяс.
Турун пӧвстын тыдалӧ виж катшасин.
Сійӧ дрӧгмунӧ да садьмӧ.
Со бабушка станицалӧн медводдза керкаясыс.
Станицаыс тыдалӧ пемыдсьыс, быттьӧ нерӧвнӧй бияслӧн быдса чеп.
Тыдалӧны первойя керкаяслӧн еджыд стенъясыс.
Марля занавескаяс пыр ӧшиньясӧдыс тыдалӧ электричестволӧн виж югӧрыс.
— Со тэнад керкаыд, видзӧд! — шуӧ Света.
И Ляля аддзӧ бабушка керкалысь восьтӧм ставеньяссӧ.
Кодкӧ ветлӧдлӧ комнатаӧд.
Занавескаас тӧдчӧ вуджӧрыс.
Тайӧ тётя Сватья.
Калиткаыс игана.
Таркӧдчӧмсӧ кылӧм бӧрын будкасьыс котӧрӧн петӧ Тузик, да, гӧна нырвомсӧ боквыв жугыля пӧлыньтӧм бӧрын, нораа да нюжйӧдлӧмӧн увтӧ.
— Сувтлӧй, пӧжалуйста, дяденька! — шуӧ Ляля. — Со бабушкалӧн керкаыс.
— Чеччӧд, — шуӧ бухгалтер.
— Бура узьны, — телегаысь бабушкалысь кӧрзинасӧ босьтігмоз шуӧ Ляля. — Аттьӧ, дяденька.
— Видзӧдтӧ, тыдалӧ, чӧскыд виноградыс? — шпыннялӧ Митрич. — Ягӧд!
Сійӧ чупнитӧ вомдоръяснас да мунӧ водзӧ.
— Бабушка-а-а! Ба! Со тэныд кумсяньыд, Лукичсянь! — горзӧ Ляля ещӧ улича вылын на да восьтӧ бабушкалысь калиткасӧ.
Сійӧ чургӧдӧ кӧрзинасӧ бабушка керкалӧн биа ӧшиньяслань.
Сійӧ ӧвтчӧ кияснас.
Сійӧ виньдалӧ радысла.
— Ой, збыль, бабушка, збыль...
Ме эг кор, сійӧ ачыс...
Сійӧ ачыс пӧдаритіс! — кӧрзинанас шенасигтыр да ӧдзӧссӧ восьтігмоз кильчӧ вылын горзӧ Ляля.
Сылы паныд петӧны Сватья да бабушка.
— Локтӧ! — шуӧ Сватья. — Донаӧй...
— Локтӧ! — шуӧ бабушка. — Энлы тэ менам! — И кутӧ Ляляӧс киӧдыс.
— Энлы, энлы, энлы! — вашкӧдӧ бабушка. И киыс сылӧн тіралӧ.
Найӧ пырӧны комнатаӧ, и бабушка быттьӧ усьӧ табуретка вылӧ.
Синсӧ лапниттӧг сійӧ видзӧдӧ Ляля вылӧ да оз лэдз Лялялысь кисӧ аслас чорыд киысь.
— Кӧні вӧлін?
Эн соссьы!
Тӧдмала жӧ-а, — шуӧ бабушка да копыртчӧ Ляля чужӧм весьтӧдз.
Биыс ёрӧ Лялялысь синъяссӧ.
Сійӧ зэв частӧ лапйӧдлӧ синсӧ.
— Кӧні вӧлін?
Висьтав! — вашкӧдӧ бабушка да таркӧдӧ пызанӧ аслас сьӧд чуньӧн.
— Виноградникын, — вашкӧдӧмӧн висьталӧ Ляля да пуктӧ джоджӧ Лукичлысь кӧрзинасӧ.
— А сійӧс эн думыштлы, — стул бӧр вылӧ нёровтчӧмӧн шуӧ бабушка, — мый пӧрысь бабыд йӧймас станица кузя котралӧмысла?
А сійӧс эн думыштлы, мый мамыд меным тэнӧ дӧверитіс?..
Висьтав. Ӧтвечайт.
Тэ абу нин ичӧт кага, грамотаӧ велӧдчӧмыд.
Весиг вывті самостоятельнӧй.
Кӧні нӧ тэнад вежӧрыд?..
Пӧвадитӧмаӧсь мамыд да батьыд...
Ме тэныд абу батьыд ни абу мамыд.
Велӧда...
Бабушка чургӧдӧ водзлань кос, сьӧд кисӧ.
Ляля видзӧдӧ, кодарланьӧ индӧ бабушка, да аддзӧ, мый стенын, весалӧм самӧвар весьтын, ӧшалӧ тасма.
— Батьтӧ тэнсьыд велӧдлі, — сибдӧм гӧлӧсӧн шуӧ бабушка, — и тэнӧ, донаӧй, велӧда, ог кут ёна думайтны...
Ляля чӧв олӧ.
Сійӧ нетшыштӧ бабушка киысь ассьыс кисӧ.
...Бабушка, папалӧн мамыс, велӧдӧма Лялялысь папасӧ тайӧ важ кузь тасманас.
Сылысь папасӧ, зарни кизьяса кителя папасӧ...
Да кыдзи нӧ сідзи!
Ляля чабыртӧ кияссӧ да кыкнан кулаксӧ тапӧдӧ синъяс бердас.
Сійӧ бӧрдӧ...
Бабушка дыр чӧв олӧ.
Ӧдзӧс дорын ышлолалӧ Сватья.
— Но, но! — медбӧрын шуӧ бабушка. — Но, тырмас, тырмас.
Кынӧмыд тэнад сюмалӧ оз?
Ляля бӧрдӧ.
— Но, но! — шуӧ бабушка. — И шуны оз позь!
Тэ нӧ мый думыштін?
Кӧсъян бабыд вылын командуйтны!
Оз, сэтшӧмтор, донаӧй, оз ло.
Ме ачымӧс сэтчӧдз ог вайӧд.
Ляля бӧрдӧ.
— Но ладнӧ, но, эн бӧрд, оз ков.
Вольсав, Анюта, — шуӧ бабушка.
Ляля бӧрдӧ.
Бабушка ветлӧдлӧ комнатаӧд.
Кокшыыс сылӧн мыжа мортлӧн кодь.
— Мамыд тэныд письмӧ тшӧктіс сетны, — Ляля вылӧ видзӧдтӧг тіралан гӧлӧсӧн шуӧ бабушка. — На, лыддьы!
Ляля босьтӧ письмӧсӧ синванас кӧтасьӧм сола кияснас.
Сійӧ лыддьӧ и бӧрдӧ.
Сійӧ сулалӧ лампа весьтын да кутӧ мамыслысь письмӧсӧ, кытчӧ гижӧма гырысь печатнӧй букваясӧн.
Ӧти буква пыдди Ляля аддзӧ кыкӧс, куимӧс, найӧ быттьӧ нюмъялӧны.
— Ой, мама, ой, мамочка! — бӧрдӧ Ляля.
И мамыс пыр жӧ ӧтвечайтӧ сылы гырысь печатнӧй букваясӧн.
«Менам дона нылӧй, чикышӧй, Ляленькаӧй...»
...А водзӧ лыддьыны Ляля оз вермы; синъясыс тырӧны синваӧн.
СУЩЁВАЛӦН ВНУЧКА
Аскинас Ляля садьмӧ сы вӧсна, мый кодкӧ сы вылӧ видзӧдӧ.
Тайӧ — бабушка.
— Анюта! — вашкӧдӧмӧн шуӧ бабушка. — Мый нӧ тэ нывкаыслысь юрсисӧ он сынав?..
Видзӧдлы, став юрсиыс пратьмӧма.
Тайӧ нӧ мый, кӧсасӧ али мый вундам?
Мамсьыс яндзим.
Да и юрсиыс жаль: видзӧдлы, кутшӧм небыд...
Ляля зэв бура тӧдӧ, мый бабушкалы некор некод и нинӧм оз овлы жаль.
Ляля лэдзчысьӧ узьӧм улӧ.
«...Эн подлизывайтчы!
Пышъя, всё равно пышъя, — чужӧмсӧ пӧдушка бердас ляскӧмӧн думайтӧ Ляля. — Папа гижас тэныд письмӧ да юалас, кыті тэ менӧ вӧрзьӧдін кинад...
Ой, матушка, — гижас, — мучитӧмыд миянлысь нывнымӧс!»
Ляля юр вылӧ бабушка видзчысьӧмӧн пуктӧ ыджыд кисӧ.
Киыс надзӧник шыльӧдӧ Лялялысь юрсисӧ.
Сэсся дугдӧ, быттьӧ кынмӧ места вылас...
То ӧти кок йылас, то мӧд кок йылас жӧдзигтыр бабушка сулалӧ Ляля крӧвать дорын.
Сэсся сійӧ лукйысьӧ камодын, перйӧ джуджыд гӧленя резинӧвӧй сапӧг...
Кӧмтӧгыс, медым не шумитны да не садьмӧдны Ляляӧс, сапӧгсӧ киняулас босьтӧм бӧрын бабушка петӧ ывлаӧ.
— Некыдз оз узьсьы, донаӧй менам? — Ляля весьтӧ копыртчӧмӧн шуӧ тётя Сватья.
Ляля пуксьӧ крӧвать вылас да видзӧдӧ ӧшиньӧд.
Небесаыс ӧшиньӧдыс дзик руд.
Войтасьӧ.
— Чеччы, кага, юышт сливки, — шуӧ тётя Сватья, сыналӧ Лялялысь кӧсасӧ тшӧкыд пиня сынанӧн и кытыськӧ вайӧ выль тапочки да чорыд руд пальто.
Ляля кӧмалӧ паськыд, выль тапочки да пасьталӧ чорыд пальто.
Пальто сосъясыс кузьӧсь.
— Нинӧм, — объясняйтӧ Сватья. — Быдмыштан да — буретш лоӧ.
Бабушкаыд ыджыдджыкӧс и бӧрйис.
Лӧсьыд.
Ляля видзӧдлӧ ас вылас да оз тӧд асьсӧ тайӧ чорыд руд пальтонас.
Сійӧ петӧ ывлаӧ да чуксалӧ Тузикӧс.
Но Тузик тожӧ оз тӧд Ляляӧс.
Сійӧ пырӧма будкаас да дзебсясьӧ зэрысь.
Ляля видзӧдӧ слива пу вылӧ.
Вылісянь, коръяс вывсянь, чужӧм вылас да пельпом вылас войталӧны сьӧкыд войтъяс.
Пальтоыс кӧтасьӧ.
Ляля пырӧ керкаӧ, пуксьӧ ӧшинь дорӧ да видзӧдӧ улича вылӧ.
Сійӧ видзӧдӧ да аддзӧ, мый мореыс быттьӧ воськовтӧма вывлань, кӧсйӧ чеччыштны скала вомӧн да визувтны улича пасьтала.
Сійӧ кылӧ, кыдзи тӧлыс клопайтӧ керкаысь ставеньяссӧ.
Аддзӧ, мый ставыс гӧгӧр пӧрӧма зэрӧ, визувтысь шоръясӧ, тӧлӧн серлӧдлӧм паськыд ва гӧпъясӧ.
Дворъясын жӧч бадейкаяс * тырӧмаӧсь ваӧн.
Кӧтасьӧмаӧсь, сьӧдӧдӧмаӧсь керка вевтъяс, ӧшӧдӧмаӧсь увъяссӧ пуяс.
* Бадейка — ляпкыдик паськыд ведра.
Ставыс лэбӧ.
Ставыс швачкакылӧ да шлячкакылӧ.
Тӧв йылын кышакылӧны кӧтасьӧм коръяс, и быд боксянь найӧс резӧ зэр.
Трубаын омлялӧ тӧв.
Ляля кывзӧ, кыдзи омлялӧ тӧв, кыдзи тотшӧдӧны стеклӧӧ сьӧкыд зэр войтъяс, кыдзи тӧлыс швачйӧдлӧ ӧдзӧсъяс да ставеньяс.
— Тётя Сватья, — шуӧ Ляля, — меным гажтӧм, ті мойдны кужанныд?..
— Том дырйи, нылукӧй, кужлі, — ӧтвечайтӧ тётя Сватья. — Сӧмын пӧрысьми да юрын менам ставыс дзугсис...
Но, пуксьы, пуксьы стул вылас, дона нылӧй.
Гашкӧ, мыйкӧ дум вылӧ и усьӧ.
Ляля пуксьӧ тётя Сватьякӧд орччӧн.
Кыкнанныс видзӧдӧны ӧшиньӧд.
— Вот и зэр! — шуӧ Сватья. — Абу весьшӧрӧ тӧрыт гутъясыд лэбалӧмаӧсь.
Стӧча вӧлі шуӧма, мый зэрмас.
Сэтчӧ и радио оз ков...
А войдӧр, донаӧй, кор радио йывсьыс эз на и кывлыны, менам батьӧй да дедӧй кыясны вӧлі гӧрд бордъя камбала, солаласны, медым чериыс вӧлі омӧлика сола, а лыыс эз вӧв сола, юрӧдыс да бӧжӧдыс пысаласны бечева йылӧ да ӧшӧдасны пӧтӧлӧк весьтӧ.
Зэр водзын черилӧн юрыс неуна боквыв пӧлӧстчӧ сыланьӧ, кытысянь пӧльтӧ тӧв...
Ывлаыс кӧ мича, а черилӧн юрыс пӧлӧстчас, — сідзкӧ, сыладорсянь лоӧ тӧлыс...
А лёк поводдя водзын камбала тіралӧ пу кор моз.
Дерт, гашкӧ, ӧні тайӧс оз веритны, радио эм...
Чери кыян промыселын лои ыджыд научность.
А войдӧр батьӧй менам да дедӧй камбала серти поводдясӧ тӧдмавлісны.
Кыясны гӧрд бордъя камбала, солаласны, медым чериыс вӧлі омӧлика сола, а лыыс эз вӧв сола, косьтасны берег дорын лыа вылын...
— Ті ӧд та йылысь висьталінныд нин! — шуӧ Ляля.
— Да... да... гулюӧй, — ӧтвечайтӧ тётя Сватья да внимательнӧя видзӧдӧ зэр вылӧ. — Зэрысла, донаӧй, менам юрын ставыс дзугсис...
Мореыд, нылукӧй, чудеса кодь. Кыдзи кыккокйыв сувтас, кыдзи чуньяснас небесаӧдз судзӧдчас, кыдзи кымӧрӧ кутчысяс!..
Ва пыдӧссьыс черисӧ лэпталӧ.
Песлӧдлӧ черисӧ дзик кымӧр дінас...
Эн мун, чери кыйысь, сійӧ местаас, сы вӧсна мый пыжтӧ тэнсьыд кутас бергӧдлыны чаг моз, лэптас дзик небеса бердӧдз да швачнитас-шыбитас мӧдар берегӧ, мый пияныс батьмамыслысь весиг лыяссӧ оз аддзыны.
Мореыд, нылукӧй, чудеса кодь.
Дас нёльӧд воын вот вӧлі великӧй наводнение...
Со, видзӧдлы ӧшиньӧд... видзӧдлы... дзик изъяс дорӧдзыс воӧ да нӧйтчӧ, быттьӧ мусӧ ставнас кӧсйӧ ньылыштны...
Ляля видзӧдлӧ ӧшиньӧд.
Моресӧ сійӧ оз аддзы, а аддзӧ мыйкӧ рудӧс, киссьӧмӧс, тшын моз гартчысьӧс.
— Скӧралӧ, — надзӧник шуӧ сійӧ.
Сватья довкйӧдлӧ юрнас.
— Скӧралӧ, зэв ёна скӧралӧ, нылукӧй.
Тыдалӧ, жаль сылы, мый сы сьӧлӧмысь йӧзыс уна чери лэпталісны...
Скӧралӧ, мый тулыснас, чери кыян кадӧ, чери тыра быдса составъяс страна пасьтала мунӧны.
Кылан, кага?
— Кыла, тётя Сватья.
А мый вӧлі водзӧ?
— А сійӧ вӧлі, мый дас нёльӧд воын лои великӧй наводнение...
А тэнад бабыдлӧн керкаыс дзик берег дорас сулаліс.
Дерт, эз татшӧм керка вӧв...
Тайӧ керкаыс белитӧма, джоджа, пӧгреба.
Позьӧ шуны, ресторация кутшӧмкӧ, а абу керка.
А сійӧ ичӧтик вӧлі, мазанка...
И керка вылас вӧлі чардак.
Дедушкаыд тэнад буретш вӧлӧм чери кыйӧ, а бабыд вӧлӧм горт дорас ноксьӧ.
И вот бабыд аддзӧ, мый море локтіс ӧшинь дорӧдзыс да кучкалӧ ӧшиняс...
Сійӧ кватитӧма челядьсӧ — да бауӧн сорӧн чардакӧ.
Тэнад папаыд, медічӧтыс, — Кинстинтин — арӧса на вӧлӧма.
Да, буракӧ, гӧгӧрвоӧма, мый мамыс керка ӧдзӧсӧ йиркӧдчӧ смерть.
Бӧрддзӧма, сьӧлӧмшӧрыд...
А Иванушка да Катерина сідзи и кутчысьӧны мам бӧждорас.
Тётя Сватья катласьӧ.
И Ляля, ачыс оз тӧд мыйла, тожӧ заводитӧ катласьны.
— ...Да...
Кайӧмаӧсь найӧ чардакӧ да щельӧдыс и видзӧдӧны...
Пӧльтчӧма море, быттьӧ дзик шӧрсяньыс жвичкӧ ыджыд тӧв.
Быттьӧ дзескыд лои сылы берегъяс костас...
Локтӧма море бабушка мазанка дінӧ да и кылӧдӧма мазанкасӧ.
Кывтны мӧдӧма бабыд...
Моздорас сылӧн медічӧтыс — Кинстинтин.
Катерина пӧвйӧ кутчысьӧ, а Иванушка, медыджыдыс, кутчысьӧма чардакса вомӧна пӧвъясас...
И кывтӧны найӧ мореӧд, донаӧй менам, оз корабльӧн, оз пурйӧн, оз байдаӧн, — а керка вевт колясъяс вылын...
Абу ӧд сійӧс балкаясысь вӧлі вӧчӧма, абу крепитӧма... Море жугӧдӧма керка вевтсӧ да чаг моз разӧдӧма море пасьтала.
Тётя Сватья висьталӧ да мигайтігтыр видзӧдӧ ӧшиньӧд зэр вылӧ.
— Вот кывтӧ, сідзкӧ, тэнад бабыд, сьылі вылас ӧти кинас кутӧ медічӧт писӧ — тэнсьыд папочкатӧ, Кинстинтинӧс...
«Ак тэ менам ичӧтӧй!.. — папа йывсьыс думайтӧ Ляля. — Муртса абу вӧйӧма...»
— И сэки сійӧс кылӧдӧма ді вылӧ камыш пӧвстӧ, море шӧрас, и кокыс немвиччысьтӧг муас судзӧма.
Бабушкаыд босьтӧма пӧв, сатшкӧма сійӧс камыш пӧвстӧ да флаг моз ӧшӧдӧма сэтчӧ юрсьыс чышъянсӧ: спаситӧй пӧ, бур йӧз...
Тётя Сватья ышловзьӧ.
— А сэки ваыс заводитӧма нин ямны...
Йӧз, кодъяс кывтӧмаӧсь пыжъясӧн, медым спаситны вӧйысьясӧс, аддзӧмаӧсь бабыдлысь флагсӧ.
Босьтӧмаӧсь сійӧс и медічӧт писӧ, Кинстинтинсӧ.
— Папочкаӧс менсьым? — юалӧ Ляля.
— Сійӧс! — сӧглашайтчӧ тётя Сватья. — А сэсся чардак крепление вылын кыдзкӧ йӧткасьӧма берегӧдз медыджыдыс, Иван.
Гегдӧма дзикӧдз, весиг лӧзӧдӧма, а век жӧ лолалӧ, сідзкӧ, ловъя...
Но, а сэсся нин шыбитӧма берегӧ, нылукӧй, тэнсьыд дедушкатӧ да ичӧтик Катеринаӧс...
Ставсӧ, мый вӧлі, мореыд нуӧма, керкатӧ кылӧдӧма и чери кыян угодьесӧ пӧгубитӧма...
Нинӧм вылӧ вӧлӧма тэнад бабыдлы, веритан-ӧ, покойникъяссӧ дзебны.
Тётя Сватья видзӧдлӧ гӧгӧр, чеччӧ стул вылысь да восьтӧ ӧшинь.
Сійӧ довкйӧдлӧ юрсӧ да быттьӧ мыйкӧ кывзӧ.
Ляля тожӧ чеччӧ стул вылысь, матыстчӧ тётя Сватья дінӧ да сы ки увті видзӧдлӧ ӧшиньӧд.
...Не тӧдны паськыд туйсӧ бабушка станицаысь.
Зэрыс кӧтӧдӧма туйсӧ, кизьӧртӧма сэтысь сёйсӧ и лыасӧ.
Ляля кылӧ, мый туй бокъясын булькакылӧны ва гӧпъяс.
Найӧ ӧтлаасьӧмаӧсь ӧта-мӧдыскӧд кузь чепӧ.
Зэрыс войталӧ веськыда ва гӧпъясас.
Ляля аддзӧ, мый зэрыс ва гӧпъяссӧ быттьӧ серлӧдлӧ.
Сійӧ кылӧ, мый ва гӧпъясыс булькакылӧны.
Заборъяс улысь визувтӧны посньыдик шоръяс, ӧтлаасьӧны ӧта-мӧдыскӧд да лэччӧны канаваясӧ.
Морелань бана ӧшиньяса керкаяслысь ставеньяссӧ гораа швачйӧдлӧ тӧв.
Керка вевтъяс весьтын дзик труба дорас ӧшӧдчӧмӧн гораа да вӧсньыдик гӧлӧсӧн шутьлялӧны пуяс.
Найӧ то нюкыльтчылӧны, то бӧр веськӧдчӧны.
Найӧ кучкалӧны воздухсӧ: «Хю-исть!
Хю-исть!..»
Улын, скала весьтын, мыйкӧ ыджыдтор кучкалӧ берегӧ да глухӧя, нюжйӧдлӧмӧн, гажтӧма омлялӧ.
Клеёнкаясӧн да чышъянъясӧн вевттьысьӧмӧн туй кузя котӧртӧны кутшӧмкӧ йӧз.
«А страшнӧй мойдъяс море йылысь тӧдӧны бабушка станицаын», — думайтӧ Ляля да кыскӧ тётя Сватьяӧс соскӧдыс.
— Но, а мый вӧлі водзӧ, тётя Сватья?
— Водзӧ? — быттьӧ садьмӧм бӧрын выльысь юалӧ Сватья. — А кытчӧдз нӧ ме висьталі, донаӧй?..
— Кыдзи нинӧм вылӧ вӧлі дзебнысӧ, — шуӧ Ляля.
— Да, да! — ӧшиньсӧ пӧдлалӧм бӧрын ӧдйӧ висьталӧ Сватья. — А сійӧ вӧлі, донаӧй менам, мый мӧдӧдчис бабыд тэнад кӧтасьӧм му кузя, кӧтасьӧм туй кузя правда корсьны йӧзлысь, рыбопромышленниклысь, код вылӧ дедушкаыд ассьыс ловсӧ пуктіс...
Да кытысь нин... Енмыд, нылукӧй, вылын, кӧзяиныд ылын...
Тыдалӧ, карӧ мунӧма...
Локтіс бабыд кушӧн и аддзӧ: йӧзыс сулалӧны лыа вылын, вӧйӧмъяс дорын.
Унджыкыс казачество.
Шапкаӧ деньга шыблалӧны.
Видзӧдӧ тэнад бабыд тайӧ картинаыс вылӧ да быттьӧ оз аддзы.
Гӧгӧр нывбабаяс, дерт, бӧрдӧны...
Дерт, море...
Сійӧ миянӧс и юкталӧ, и вердӧ, сійӧ миянӧс и гуалӧ.
— А сэсся мый? — шуӧ Ляля.
— Мый нӧ сэсся? — чеччигмозыс ӧтвечайтӧ тётя Сватья. — Унатор на вӧлі бӧрас.
Дӧваыдлӧн олӧмыс, дитяӧй, абу кокни...
Первойсӧ ни керкаыд абу, ни чери кыян угодьеыд, ни отсӧгыд некодсянь...
Сэки кодкӧ зэв ёна таркнитӧ ӧшиньӧ чуньнас.
Ляля дрӧгнитӧ да кватитӧ платьеӧдыс тётя Сватьяӧс.
Тётя Сватья матыстчӧ ӧшинь дорӧ.
Садйын сулалӧ тётя Фрося; юр вылас павкнитӧма клеёнка.
Кокас сылӧн мужскӧй резинӧвӧй колош.
Тётя Фрося ӧвтчӧ кияснас, индӧ туй вылӧ, котӧртӧ бӧр.
— Ме регыд, дитяӧй, — шуӧ Сватья. — Со тэныд пызан вылас став сёян-юаныс.
Ме дзик пыр...
Дзик пыр, дитяӧй...
Юр вылас шерстянӧй кӧсынка павкнитӧм бӧрын тётя Сватья петӧ зэрӧм кильчӧ вылӧ, вильдалігтыр мунӧ кӧтасьӧм туй кузя.
Пельяса стариннӧй резинӧвӧй колошыс сылӧн быттьӧ вӧйласьӧ небыд, кизьӧр няйтӧ.
Тшӧкыд зэр швичкӧ тётя Сватьяӧс.
Сылӧн шерстянӧй чышъяныс дӧлалӧ тӧв йылын.
Со муніс забор пӧлӧн.
Со сувтіс да таркнитіс кутшӧмкӧ ӧшиньӧ.
Со вильдалігтыр аслас колошнас муніс меддорса керкаӧдзыс, ӧвтыштіс кодлыкӧ кинас... и воши.
Ӧшинь сайын тыртӧм.
И керкаын тыртӧм.
Керкаын сӧмын Ляля да тӧв.
Ляля видзӧдӧ зэр вылӧ, а тӧлыс трубаын омлялӧ.
Лялялы шуштӧм, гажтӧм.
Сійӧ пасьталӧ кӧтасьӧм пальтосӧ, гӧгӧр видзӧдлӧ да котӧрӧн петӧ бабушка керкаысь.
Ывлаын ва гӧпъяс да зэр.
Ляля ӧтнас сулалӧ туй шӧрын.
Сійӧ аддзӧ, мый пельӧс сайсянь котӧртӧ кутшӧмкӧ нывбаба.
Нывбаба мунӧ береглань.
Недыр думайтыштӧм бӧрын Ляля сы бӧрся мунӧ береглань жӧ, лэччӧ кырйӧд, вильдалӧ нильзьӧм сёй вывті, усьласьӧ.
Берегын зэв уна йӧз.
Сэні старикъяс, старукаяс, челядь, чери кыйысьяс и уска председатель.
А Ляля ӧтнас.
Сійӧ сулалӧ бокын аслас кӧтасьӧм, няйт пальтонас, и моресянь сылы чужӧмас ӧвтӧ ыджыд тӧв.
Гыяслӧн йывъясыс еджыдӧсь.
Грымӧдӧ-йиркӧдӧ мореыс муӧ, быттьӧ кучкалӧ берегас ыджыд, сьӧкыд, ва киӧн.
Лялялӧн бергӧдчӧ юрыс, пеляс тиньгӧ, синмыс вералӧ.
Гырысь гыяс сайысь оз тыдав берегыс.
Сійӧс, кӧнкӧ, тожӧ ойдӧдіс.
Ваыс руалӧ, сійӧ сӧдзтысьӧ гальки пырыс.
Воздухын ӧшалӧ сола еджыд бус.
Тані Люда, Света да Ляля неважӧн пукалісны из вылын.
Изйыс абу.
Со эстӧні сулаліс землечерпалка.
Землечерпалкаыс абу нин.
Со эстӧні ва увсьыс чурвидзис камыш.
Камышсӧ ойдӧдӧма ва.
Быдлаын, быдлаын ва...
Ваыс шумитӧ.
Сылӧн абу гӧлӧсыс.
Сійӧ горзӧ, быттьӧ мӧс стада.
Сійӧ баксӧ сэтшӧм гораа да шуштӧма, быттьӧ грӧзитӧ кодлыкӧ.
Пыр векняммӧ и векняммӧ берегыс.
Море век паськыдджык и паськыдджык.
Муыс пыр векньыдджык и векньыдджык.
Йӧз сулалӧны скала бердӧ топӧдчӧмӧн да видзӧдӧны ва вылӧ.
— Шуи ӧд — эн мун, шуи ӧд — эн мун... — висьталӧ кутшӧмкӧ старушка. — Эз кывзысь, муніс.
Мам сьӧлӧмтӧ ставсӧ дойдаліс!..
Кор старушка висьталӧ мам йылысь да сьӧлӧм йылысь, Ляля заводитӧ бӧрдны.
Сылы юрас воӧ, мый сулалӧ ӧтнас бокӧвӧй, кӧдзыд, кӧтасьӧм берег вылын, мый йӧз чукӧрас оз тыдав весиг тётя Сватья, а мый ставныслӧн тані мамъяс.
Сійӧ бӧрдӧ пыр гораджыка и гораджыка.
— Но, ладнӧ, ланьт, ланьт, — шуӧ, медбӧрын, кутшӧмкӧ тьӧтка. — Кагаыс, дерт, бабыс вӧсна шогсьӧ.
Гӧгӧрвоана...
Тьӧтка чышкӧ Лялялысь чужӧмсӧ аслас кӧсынка помнас, и сы вӧсна, мый кодкӧ сійӧс жалитіс, Лялялы лоӧ ещӧ ӧбиднӧджык.
Сійӧ бӧрдӧ сэтшӧм гораа, мый ставныс бергӧдчӧны сыланьӧ.
Сійӧ нетшкӧ ассьыс пальтосӧ да эсійӧ старушка мозыс жӧ шуалӧ:
— Став сьӧлӧмӧс дойдаліс!..
Уска председатель бергӧдчӧ да пыр жӧ тӧдӧ Ляляӧс.
Сійӧ матыстчӧ сы дінӧ, лажыньтчӧ да петкӧдлӧ «тошка кӧзаӧс».
Ляля бергӧдчӧ мӧдарӧ да бӧрдӧ.
Сэки председатель шуӧ:
— Но, тырмас, тырмас! Абу нин первой, оз вӧй бабушкаыд.
Не татшӧм штормъяс дырйи вӧвлывлі...
Сэтшӧм нин миян чери кыян уджным, мый нӧ бӧрднысӧ.
Тэнад бабыдкӧд некод эз пропадитлы.
Ставнысӧ берегӧ петкӧдас...
Эн бӧрд, нылукӧй.
Видзӧдтӧ, дитяӧй!..
Кутшӧма шогсьӧ!
А мореас и тэнад синватӧг нин уна сола ваыс. — Сійӧ копыртчӧ Лялялань да видзчысьӧмӧн чышкӧ сылысь нырсӧ чорыд кинас. — Эн бӧрд, кага!..
Кытчӧ колӧ — сэтчӧ висьталӧма и тэнад синватӧг...
Весиг центрын, райкомын, ставныс ёна волнуйтчӧны...
Ковмас кӧ, дзик море весьтті лэбзяс «У-два» самолёт, медым бабтӧ тэнсьыд корсьны...
Ачым пукся, ачым кута видзӧдны.
Миянлы, дитя, быд чери кыйысь дона.
Тэнад вот бабыд, а мореын менам найӧ сы мындаӧнӧсь... — сійӧ шевгӧдӧ кияссӧ. — И нёль пи, дона аканьӧй менам...
Председатель кутӧ Ляляӧс киӧдыс.
Ляля килы лоӧ шоныдджык, дзик шоныд.
Сійӧ топыда кутӧ сылысь ыджыд кисӧ да юрнас топӧдчӧ сылӧн кучик тужурка бердӧ.
Ляля видзӧдӧ море вылӧ да председательлӧн пушыд ускыс вылӧ.
А море мыськӧ председательлысь резинӧвӧй сапӧгсӧ да быгйӧн резӧ Лялялысь выль тапочкисӧ.
— Но, ладнӧ, донаӧй, ладнӧ, — шуӧ председатель сибдӧм, мелі гӧлӧсӧн. — Ладнӧ, пыр локтас тэнад бабушкаыд.
Сыла весиг катер мореӧ ыстісны...
Локтас, локтас тэнад бабушкаыд...
И Ляля гӧгӧрвоӧ, мый ставныс, кодъяс танӧсь, берегынӧсь, став тайӧ йӧзыс виччысьӧны кодӧскӧ.
Ӧти папасӧ, мӧд мамасӧ, а коймӧд нывсӧ.
И став тайӧ йӧзсӧ должен вайӧдны сылӧн бабушкаыс.
Йӧз чукӧрсьыс Ляля тӧдӧ весиг сійӧ чери кыйысьсӧ, коді шуис, мый сійӧс суклялӧмаӧсь баблы да ловъя вывсьыс гуалӧмаӧсь...
Кӧзырёк моз кисӧ плешкас пуктӧмӧн сійӧ видзӧдӧ мореӧ, водзлань да шуӧ:
— Мда...
— Кодлӧн кагаыс? — юалӧ чери кыйысь, кор аддзӧ, кыдзи Ляля жмитчӧ председатель бердӧ. — Ог вермы мыйкӧ дум вылӧ уськӧдны...
— Варвара Степановналӧн внукаыс, — ӧтвечайтӧ председатель. — Константинлӧн нылыс.
Ленинградысь бабыс дінӧ гӧститны локтӧма.
— Сідз, сідз, — шуӧ чери кыйысь да видзӧдӧ Лялялӧн выль тапочки вылӧ. — Видзӧдтӧ, кутшӧма бӧрдӧма, — друг шуӧ сійӧ. — Тыдалӧ, радейтӧ, жалитӧ бабсӧ...
Локтас бабыд, некутшӧм лёктор весиг эн думайт.
Эз овлывлы, медым эз лок.
Миян сійӧ медбур бригадир.
Тӧдан, кутшӧм?
Со!
Чери кыйысь лажыньтчӧ да петкӧдлӧ Лялялы ассьыс коричневӧй ыджыд чуньсӧ.
Ляля видзӧдӧ сы чунь вылӧ да кыв ни джын шутӧг ньылалӧ синвасӧ.
«...Оз лок менам бабушкаӧй, — думайтӧ сійӧ. — Оз лок бабушкаӧй...»
«Дзеб менӧ, внученька, Есенскӧй лыа бӧжӧ, — дум вылас уси Лялялы. — Сэні менам дедъясӧй узьӧны, сэні и меным, чери кыйысьлы, шуӧма куйлыны».
И друг, быттьӧ кок дінсяньыс, берегсянь, ыджыд гы кучкӧ сылы сьӧлӧмас: «Бабушкаӧй абу!
Оз лок бабушкаӧй...
Кыдзи нӧ сідзи?..
Кыдзи нӧ сідзи оз лок?..
А коді нӧ шуас, медым сыналісны менсьым кӧсаӧс?..
«Коді нӧ тайӧ нывкаыс?» — юаласны виноградникын.
«Тайӧ Сущёвалӧн внука, — ӧтветитас Света, — Варвара Степановналӧн, бригадиршалӧн, коді тай мореӧ вӧйис».
— «Кыдзи сідзи вӧйис?..
Да мый нӧ тайӧ тадзсӧ?..»
abu
Ляля сулалӧ кияссӧ шевкнитӧмӧн да видзӧдӧ тапочки вылас.
Сійӧ кӧсйӧ лолыштны и оз вермы.
А гӧгӧр дзик нин пемыд.
Ляля аддзӧ, кыдзи мореын, гыяс сайын ылын, мигайтӧ ыджыд еджыд син.
Тайӧ маяк, сійӧ индӧ чери кыйысьяслы туй, медым, вошасны кӧ, весьшӧрӧ не шӧйтны мореӧд.
Берег вылӧ йӧз вайӧны пӧнаръяс.
Но пӧнаръяссянь усьысь югыдыс оз югдӧд моресӧ, а югдӧдӧ сӧмын посни галькисӧ берег вылысь.
Лялялы дум вылас усьӧ сійӧ, кыдзи кок чунь йылас бабушкаыс муніс гортсьыс, кыдзи тшӧктіс Сватьялы сынавны Лялялысь кӧсасӧ...
«...А тӧрыт вот тадз жӧ, навернӧ, бабушка сулаліс берегын.
«Кӧні менам внукаӧй?» — думайтіс бабушка да дыр ветлӧдліс садйӧд и скала вывті да горзіс: «Оленька, Оля!..»
А Ляля гуляйтіс виноградникын да сёйис виноград.
Тӧлысь петіс, а бабушка пыр на ветлӧдліс ӧтнасӧн станица кузя, восьлаліс буса туйӧд сӧнӧсь ыджыд кокъяснас.
Сійӧ ӧтнасӧн ветлӧдліс станица кузя, а йӧзыс видзӧдлывлісны сылы чужӧмас да шуалісны:
— Но, нинӧм, Степановна, локтас внучкаыд.
Сӧмын бабушка налысь эз верит.
Кор дзикӧдз пемдіс, сійӧ пырис тыртӧм керкаас да кутіс видзӧдны ӧшиньӧд.
Тузик чеп йылын омлялӧ...
Гашкӧ, бабушкалы окота лои бӧрдны.
Гашкӧ, бабушка весиг бӧрддзис эськӧ, эз кӧ вӧв бригадиршаӧн.
Бабушка, кӧнкӧ, дыр видзӧдіс ӧшиньӧд.
Сьӧлӧмсӧ бабушкалысь йирис шог, и сійӧ думайтіс: «Мый нӧ тайӧ, мый нӧ тайӧ татшӧмыс?..
Кӧні нӧ менам внукаӧй, Оленькаӧй?..»
А буретш сэки Ляля локтӧ вӧлі телегаын.
Тадзи думайтӧ Ляля берегын сулалігӧн.
... А бабушкалӧн ыджыд мореыс шумитӧ пыр надзӧнджык и надзӧнджык.
Пыр рӧвнӧйджыкӧсь и рӧвнӧйджыкӧсь лоӧны гыясыс сы вылын.
Надзӧник сялькӧдчигтыр морскӧй гы вешйӧ пыр ылӧджык и ылӧджык берег дорысь.
И друг кӧнкӧ зэв ылын кутіс кывны чирксӧм, быттьӧ чирксӧ чирк.
— Локтӧны! — шуӧ председатель, вунӧдӧ Ляля йылысь да кольӧ сійӧс ӧтнассӧ.
«Бабушка!» — думайтӧ Ляля.
— Локтӧны, локтӧны! — сёрнитӧны гӧгӧр.
— Локтӧны! — ышловзьӧ сійӧ старушкаыс, кодлысь «дойдалісны сьӧлӧмсӧ».
Старушка бӧрдӧ.
А мореын чирк чирксӧ пыр гораджыка и гораджыка.
Сійӧ жуньгӧ да дзизгӧ.
И со берегсяньыс дзик нин матын тыдалӧ моторнӧй катерлӧн нырыс.
Сы бӧрся, неуна боклань пӧлыньтчӧмӧн, вит юсь моз кывтӧны парусъяса вит ыджыд пыж.
Ставныс вунӧдӧны Ляля йылысь.
И ставныс жуӧны берег дорын.
— Ой, лэдзӧй, лэдзӧй, тётенька! — шуӧ Ляля.
Сӧмын некод нинӧм оз кыв.
И друг копыртчӧ сы дінӧ сійӧ дзор веситчысьыс, коді муртса эз гӧгсӧ вӧрзьӧд бабушкалысь кӧрзинасӧ лэптігӧн.
— Лок, лок! — шуӧ веситчысь, босьтӧ Ляляӧс моздорас да пуксьӧдӧ сійӧс пельпом вылас.
Ляля пукалӧ вылын.
Ӧні сылы ставыс тыдалӧ.
— Донаясӧй! — горзӧ старушка, коді норасис, мый став «сьӧлӧмсӧ дойдалісны».
— Ланьт, — зэв стрӧга шуӧ председатель.
Катер матыстчӧ береглань.
Бокъясас сылы кучкалӧны гыяс.
Найӧ лыблӧны вылӧдз.
Катер нырын сулалӧ кутшӧмкӧ ыджыд весел морт. Сійӧ дзикӧдз кӧтасьӧма да югъялӧ.
Кодзувъяс да пӧнаръяс югӧр улын сы вылын лӧсталӧ бабушка куртка кодь жӧ резинӧвӧй плащ.
— Иван! — горзӧны берегсянь.
— Мый? — ӧтвечайтӧ кодкӧ пыжсянь.
— Пап! — горзӧны берегсянь.
— Тані ме, пиук! — ӧтвечайтӧ чирӧм гӧлӧс.
— Мария!
Машенька-а! — горзӧ бӧрдӧм чужӧма старушка.
— Бабушка-а! — ещӧ гораджыка горзӧ Ляля.
— Внукаӧй менам! — ӧтвечайтӧ бабушка.
Сійӧ сулалӧ аслас пыжас.
Сійӧ видзӧдӧ Лялялӧн кӧтасьӧм кокъяс вылӧ, сёйӧсь пальтоыс вылӧ.
Пӧнар югӧр улын быттьӧ мыйкӧ дрӧжжитӧ да югъялӧ бабушка синъясын.
Чужӧмыс бабушкалӧн кӧтасьӧма, вомыс сылӧн быттьӧ кальк.
— Ок тэ, донаӧй менам! — шуӧ бабушка да бергӧдчӧ мӧдарӧ.
Сэсся сійӧ быттьӧ воӧ ас садяс.
— Коді нӧ берегас лэдзис? — горзӧ бабушка. — Кагаыс, навернӧ, дзикӧдз кынмис...
— Варварушка! — не ас гӧлӧсӧн ӧтвечайтӧ тётя Сватья, уськӧдчӧ йӧз чукӧрысь да сьӧд кинас тільӧ гӧлубӧй, частӧ мигайтысь ичӧтик синъяссӧ.
А бабушка сулалӧ пыжын.
Сійӧ ставнас кӧтасьӧма.
Бабушка буретш сійӧ резинӧвӧй сапӧга, кодӧс сійӧ ӧнтай асывнас кок чуньяс йылас петкӧдіс керкаысь, медым не садьмӧдны Ляляӧс.
— Помъяссӧ кутӧй! — кыз гӧлӧсӧн горзӧ бабушка.
И йӧзыс пыжъясысь шыблалісны берегӧ канатъяс.
Йӧз кыскӧны канатсӧ берегӧ, а море кылӧдӧ пыжъяссӧ берег дорысь.
Берегвывса йӧз крепыда кутчысьӧны канатъясӧ.
Став йӧзыс, кодъяс вӧліны берегын, кутчысьӧны кузь канатъясӧ.
Тані и председатель, и чери кыйысь, код вылӧ оз видзӧд бабушка, и челядь, и старикъяс.
Со Люда да Света...
Света бӧрдӧ да жмитчӧ кӧтасьӧм руд чышъяна кутшӧмкӧ нывбаба дінӧ.
Ставныс кыскӧны берегӧ бабушкалысь пыжсӧ.
— Босьтчим! — не ас, а кутшӧмкӧ чери кыйысьлӧн кодь гӧлӧсӧн горзӧ Сватья, и Сватья кокӧ швачӧдӧ зэрсьыс кӧтасьӧм юбкаыс.
Ляля тожӧ кыскӧ канатӧд.
Мукӧдъяс моз жӧ сійӧ горзӧ: «Босьтчим!»
И сылы кажитчӧ, мый сійӧ кӧ оз кут кыскыны да оз кут горзыны, бабушкалысь пыжсӧ бара нуас мореӧ.
— Видзӧдлӧй, кутшӧм чери кыйысь явитчӧма! — Ляля вылӧ видзӧдігмоз шуӧ председатель да сералӧ.
Сералӧмсьыс сылӧм тіралӧ ускыс, тіралӧны кыз банбокъясыс, тіралӧны резинӧвӧй куртка пӧлаясыс.
— Абу ӧд прӧста Сущёвалӧн внука! — серавнысӧ дугдӧм бӧрын друг шуӧ сійӧ, чатӧртчӧ мышвыв да, синбӧжнас Ляля вылӧ видзӧдлывлігмоз, кыскӧ канатсӧ.
Ӧні ставныс видзӧдӧны Ляляладорӧ.
Но Ляля уджалӧ.
Сійӧ горзӧ да став сьӧктанас ӧшйӧ канат вылӧ.
Сылы жар.
Кӧтасьӧм пальтоыс швачӧдӧ кокъясас, кыдзи тётя Сватья кокӧ юбкаыс.
Ляля кыскӧ бабушкаыслысь пыжсӧ.
Кыкысь сійӧ усьлӧ лыа вылӧ, сэсся чеччӧ да кыскӧ бара.
Кыскӧ сэтчӧдз, кытчӧдз пыжыс оз кай берегӧ.
Пыжын уна чери.
Войдӧрлунъя дорысь на унджык!
— На! — шуӧ председатель да босьтӧ Ляляӧс моздорас. — Босьт ассьыд бабушкатӧ.
— Кӧтасин? — шуӧ бабушка. — Ок тэ, дона нылӧй менам!
Ляля пукалӧ бабушка моздорын.
Первойысь сійӧ аддзӧ матысянь бабушкалысь чужӧмсӧ; сійӧ посньыдик чукыръяса.
Чужӧм кучикыс кос, сарӧгӧсь, варччӧма тӧв йылас.
Сьӧд чужӧм вывсяньыс видзӧдӧны Ляля вылӧ гӧрд синлапъяса кык син.
Бабушкалӧн синъясыс спокойнӧйӧсь, быттьӧ стӧканын ва.
Пырыстыдаланаӧсь, быттьӧ чистӧй блюдйын ва.
Джуджыдӧсь, быттьӧ бабушкалӧн мореыс.
И меліӧсь-меліӧсь — меліджыкӧсь на тётя Сватья синъясысь.
— Бабушка! — чуймӧмӧн шуӧ Ляля, быттьӧ аддзӧ бабушкасӧ первойысь.
— Ладнӧ, чӧв ов, чӧв ов! — лукава ӧтвечайтӧ бабушка да читкыртӧ синъяссӧ. — Быттьӧ и полін?
— А вот и полі! — шуӧ Ляля.
Бабушка лэдзӧ Ляляӧс лыа вылӧ, горзӧ:
— Анюта!
Нуӧд кагасӧ гортӧ, — да пуджӧ ассьыс куртка сосъяссӧ.
Сійӧ пукталӧ черисӧ кыӧм кӧрзинаясӧ.
Чериыс уна, и ставыс гырысьӧсь, сьӧкыдӧсь.
— Видзӧд, и гӧрд чериӧдз воим! — кӧрзина весьтӧ копыртчӧм бӧрын шуӧ председатель.
Сэні куйлӧ аддзывтӧм, уска, кузь чери.
Чериыс пессьӧ да кӧсйӧ чеччыштны веськыда бабушкалы чужӧмас.
А бабушка видзӧдӧ чери вылӧ, гырддзанас вештыштӧ плеш вывсьыс ассьыс резинӧвӧй шапкасӧ да шуӧ:
— Эк, тайӧ ӧмӧй нӧ осетр?
Тайӧ ӧмӧй нӧ осетр?
Абу ті аддзывлӧмныд осетръяссӧ.
Абу осетр тайӧ, а прӧстӧ кутшӧмкӧ камса...
МЕ КУТА ГАЖТӦМЧЫНЫ...
Вокзал дорын сулалӧны вижӧдӧм коръяса пуяс.
Туй вылын — няйтысла сукмӧм сьӧд гӧпъяс.
Туйсӧ нильзьӧдӧмаӧсь зэръяс.
Тайӧ арся тӧлысь — октябрь.
Станичнӧй платформалань надзӧник матыстчӧ поезд.
Сэтысь петӧны бидонъяса нывбабаяс.
Вагон ступенькаясӧд чотігтыр лэччӧ колхознӧй садовник.
Мыш вылас сылӧн груша тыра ыджыд кӧрзина.
Платформа шӧрын сулалӧ носильщик.
Носильщик морӧс вылын дзирдалӧ «<rus>За оборону Одессы</rus>» медаль.
— Дамочка! Оз-ӧ ков чемоданнытӧ нуны? — шуӧ носильщик.
— Оз, оз, оз ков, — ӧтвечайтӧ носильщиклы лӧз кителя морт.
Нывбабаыс, кодлы носильщик кӧсйис нуны чемодансӧ, да моряк, коді эз сет носильщиклы нуны чемодансӧ, — Лялялӧн мамыс да папаыс.
Найӧ локтісны бабушка станицаӧ.
Чӧв олігтыр найӧ мунӧны зэрӧн нильзьӧдӧм паськыд туй кузя.
— Но, мый?
Висьтав!.. — шуӧ мам.
— Да нинӧм, нинӧм, Зая, — шуӧ папа. И бара чӧв олӧ.
Папа видзӧдӧ станицапомса керкаяс вылӧ, камыш вевтъяс вылӧ, дона мулӧн джуджыд гуранъяс вылӧ, ӧд тайӧ му вывтіыс сэтшӧм дыр нин эз восьлавны сылӧн ыджыд кокъясыс.
Бидонъяса нывбабаяс тэрмасьӧны базар вылӧ.
Туй бокӧд мунӧ виноград тыра телега.
Сы вылын пукалӧ шерстянӧй чышъяна том ныв.
Сійӧ килльӧ семечки да видзӧдлывлӧ мышкас, туй вылӧ.
Телега дрӧгнитӧ.
Кӧлесаяс улысь быд бокӧ резсьӧ няйт.
— А, буракӧ, и тані муыс сьӧд, — шуӧ папа. — Эк! И озыр жӧ край!
— Да, да, — шуӧ мам:
сійӧ мыйкӧ думайтӧ.
Туй кыкнанладорбокас кышакылӧны пуяс.
Кышӧдчӧны кос, шочиник коръяснаныс.
Тӧлыс вӧрӧдӧ увъяссӧ, нетшкӧ коръяссӧ.
Со корйыс кыпӧдчылӧ вывлань, быттьӧ пыдісянь ышловзьӧ, медбӧръяысь, дзик медбӧръяысь сувтлӧ за вылас.
И друг чегӧ.
Сійӧ лэбӧ туй вылӧ.
Бергалӧ да усьӧ.
Сэні и куйлӧ, гӧрдов-виж, да кӧсйӧ бара кыпӧдчыны вывлань.
Да не кыпӧдчыны нин сэсся сылы! Кӧтасис. Сьӧкыд лои.
Дыр мунӧны Лялялӧн папаыс да мамыс зэръясӧн нильзьӧдӧм арся туй кузя бабушка керкалань.
Туй вылын джуджыд бӧрӧздаяс, телега кӧлеса туйяс.
Со узора балконъяса керка.
Керка дорас ноксьӧны детинкаяс.
Найӧ шумитӧны да сьӧлалӧны туй вылӧ виноградлысь кышсӧ да изъяссӧ.
Моресянь пӧльтысь тӧв нетшкӧ бескозыркаясыслысь ленточкаяссӧ.
Кор детинкаяс аддзӧны, мый туй кузя мунӧ моряк, найӧ сувтӧны веськыда да кияссӧ лэдзӧны <rus>по швам</rus>.
Киясас налӧн чабыртӧма сёйтӧм виноград.
Моряк прӧйдитӧ, и юрнысӧ бергӧдӧмӧн став детинкаясыс колльӧдӧны сійӧс внимательнӧй видзӧдласӧн.
Найӧ удитісны аддзыны сосъяссьыс дзирдалысь зарни нашивкаяс да лӧсталысь лӧз китель вывсьыс куим рад орденскӧй лентаяс.
Кор детинкаяс воӧны ас садяныс, найӧ котӧртӧны сы бӧрся туй кузя;
котӧртігмозыс сьӧлалӧны виноград изъяс...
— Чолӧм, орёлъяс! — нюмъялігтыр шуӧ папа да ӧвтчӧ прӧст кинас.
...Со Центральнӧй сад...
Косьмӧм вижӧдӧм нинпуяс улын кодкӧ ворсӧ пӧлянӧн.
— Тэ эн мудз, Зая? — ньӧжйӧник шуӧ папа.
— Эг, нинӧм, нинӧм, — папа вылӧ синбӧжнас видзӧдлывлігмоз да муртса нюмъялігтыр ӧтвечайтӧ мам. — Ме верма мунны ӧдйӧджык.
И найӧ мунӧны пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык.
Со, медбӧрын, ылісянь тыдовтчӧ колхоз конторалӧн паськыд виж вевтыс.
Со турунвиж заборыс.
Сэтчӧ тувъялӧма век на сійӧ, папалы бура тӧдса табличка: «<rus>Завет Ильича</rus>» колхоз.
Табличка улын ӧшалӧ пӧвтор.
— Нӧрӧвитыштлы муртса, Зая, — шуӧ папа да сувтӧ. — «Бригадир Сущёва Варвара, — мыйкӧ, думайтігтыр тэрыба лыддьӧ папа, — куимсё кӧкъямыс процент.
Звеньевӧй Латыш Иннокентий — кыксё кӧкъямысдас нёль.
Кыйсьысь Мишур Надежда — кыксё кык процент».
— Но, мунам... — шуӧ мам.
— Абу подкачайтӧма, абу подкачайтӧма менам старушкаӧй, — сералігтыр шуӧ папа.
И мамӧс киӧдыс кутӧм бӧрын пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык мунӧ станица помлань, дзик морелань, бабушка керкалань.
Со и море.
Папа видзӧдӧ море вылӧ.
Тайӧ арся тӧлысяс сійӧ гажтӧм-руд.
Дзик море бердті кыссьӧ пу пос.
Пос дорын сулалӧны катеръяс.
Судоремонтнӧй верфь трубаысь пуркйӧ-кайӧ небесаӧ коричневӧй тшын.
— Энлы, Зая, — друг шуӧ папа да бара сувтӧ.
Сійӧ видзӧдӧ портын тыдалысь трубаяс вылӧ.
Папалы окота нюммунны, но нюммунӧмыс артмӧ кутшӧмкӧ аслыссяма.
Сэтшӧм, быттьӧ мыйкӧ ёна да лӧсьыда топӧдіс папалысь сьӧлӧмсӧ.
Сылы окота куньны синъяссӧ, бергӧдчыны ставыслы мышкӧн да думайтыштны.
Сулалыштны, да сідзи, медым некод эз аддзы, кыдзи сійӧ думайтӧ.
— Мунам нин, Костя! — шуӧ мам.
Найӧ мунӧны.
Со, медбӧрын, и бабушкалӧн керкаыс.
Со бабушка керка ӧшиньясын турунвиж ставеньясыс.
— Да, тадзи вӧлі и медбӧръяысьсӧ, — шуӧ папа, — сӧмын вевтсӧ, буракӧ, вежӧмаӧсь да дворас пуыс быдмӧма.
Моресянь пӧльтӧ чизыр тӧв, кылӧ юргӧм шы.
Тӧв небыдика клопйӧдлӧ бабушка керка ӧшиньясысь ставеньяссӧ.
— Нёльӧд час, — шуӧ папа. — Матушка, навернӧ, локтіс нин чери кыянінысь.
Ва гӧп весьтӧ копыртчӧмӧн забор дорӧ лажыньтчӧмаӧсь куим нывка.
— Вай помъяссӧ! — сибдӧм гӧлӧсӧн горзӧ сьӧд юрсиа нывка.
— Троссӧ крепит, троссӧ крепит! — не ас гӧлӧсӧн ӧтвечайтӧ еджыд юрсиа нывка.
Ва гӧптас, код весьтӧ майӧ копыртчӧмаӧсь, плавайтӧ пыж.
— Мый нӧ вуграланныд! — горзӧ сьӧд юрсиа нывка. — Троссӧ крепитӧй!
Троссӧ крепитӧй, — некыдзи берегӧдзыс ог воӧй...
Тайӧс кылӧм бӧрын папа друг сувтӧ да пуктӧ муӧ ассьыс чемодансӧ.
...Вот тадзи жӧ, дзик жӧ тадзи сійӧ пукавлывліс лажыньтчӧмӧн тайӧ забор дінас...
Сӧмын сэки заборыс вӧлі краситтӧм...
И сылӧн, папалӧн корабль вылын вӧлі быттьӧкӧ мӧдпӧлӧс парус — эз матерьеысь, а газетаысь вӧчӧм парус...
— Но, мый? — шуӧ мам да осторожнӧя босьтӧ папаӧс киӧдыс.
— Да сідзи... — шуӧ папа.
Сійӧ сулалӧ бокӧвӧй керкасянь усьысь вуджӧр улын, бокӧвӧй забор дінӧ нёровтчӧмӧн, и сылы некыдз юрас оз во, кутшӧм вӧлі парусыс...
«Эз, всё-таки, кажитчӧ, эз матерьеысь парусыс вӧв...
Газетаысь...»
— Мичаа сортируйт! — сибдӧм гӧлӧсӧн горзӧ сьӧд юрсиа нывка. — Танцы-баланцы вылын ті мастеръяс!
Сьӧд нывка топыда кизялӧм пальтоа.
Юрас сылӧн посньыдик изъяса гребёнка.
— Ля-ля! — муртса кывмӧн шуӧ мам.
Нывка лэптӧ юрсӧ да бергӧдчӧ сылань.
— Мама! — горзӧ сійӧ да кутчысьӧ мамыслы юбка бӧждорас.
— А ме? — шуӧ папа.
— Бабушка, бабушка, папа воис! — уличатырнас горзӧ Ляля.
И вот керкасьыс петӧ бабушка.
— Константин! — шуӧ бабушка. — Костя!..
Костенька!
— Матушка! — шуӧ папа.
Найӧ матыстчӧны ӧта-мӧдыс дінӧ, и друг тыдовтчӧ, мый папа ёна ыджыдджык бабушкаысь и мый бабушка пӧрысь.
— Костенька! — шуалӧ бабушка. — Пиукӧй! — да видзӧдӧ папа вылӧ.
— Успокоитчӧй, матушка, — дрӧжжитан гӧлӧсӧн шуӧ папа да кутлӧ бабушкаӧс.
Став ӧшиньясӧд улича вылӧ видзӧдӧны кӧзяйкаяс.
Видзӧдӧны, кыдзи папа кутлӧ бабушкаӧс.
— Варвара Степановна ордӧ пиыс воис, — сёрнитӧны кӧзяйкаяс... — Медічӧтыс, Кинстинтиныс.
Муртса эз усь кок йывсьыс.
Дерт: мам ӧд.
Папа надзӧник пыртӧдӧ бабушкаӧс восьса ӧдзӧсӧд.
Кор найӧ ӧтлаын пырӧны комнатаӧ, папа друг копыртчӧ.
Сійӧ ыджыд тушаа, а ӧдзӧсъясыс бабушка керкаын абу зэв джуджыдӧсь.
— Кинстинтин, донаӧй! — горзӧ Сватья, кор бабушка да папа пырӧны керкаӧ.
— Тётушка, — шуӧ папа да сэтшӧм паськыда нюммунӧ, мый тыдовтчӧны сылӧн став пиньясыс.
Тадзи Ляля друг тӧдмалӧ, мый тётя Сватья папалы лоӧ тётушкаӧн.
Сэки бабушкалы дум вылас усьӧ, мый сійӧ эз на здоровайтчы мамкӧд.
— Олан-вылан, невестушка, — друг шуӧ бабушка, и найӧ окасьӧны.
А Ляля сулалӧ орччӧн да видзӧдӧ папа вылӧ, мам вылӧ да бабушка вылӧ.
— Кытысь нӧ тайӧ? — бабушкакӧд окасьӧм бӧрын вашкӧдӧмӧн шуӧ мам да видзӧдӧ Лялялӧн кузь пальтоыс вылӧ, гӧлубӧй платьеыс вылӧ, кодӧс бабушка лӧсьӧдіс арся путина бӧрын.
Мамлы, буракӧ, оз кажитчы Лялялӧн руд пальтоыс.
Чужӧмыс мамлӧн сэтшӧм, быттьӧ сійӧ виньдіс слива изйӧн.
Но сэсся сійӧ казялӧ, мый Лялялӧн чужӧмбанъясыс коричневӧйӧсь и мый сійӧ ёнмӧма.
— Кыдзи тэ быдмӧмыд! — шуӧ мам, нюмъялӧ да пӧрччӧ шляпасӧ.
— Позьӧ, кӧзяйка? — горзӧны порог дорсянь.
Кильчӧ вылын сулалӧны гӧстьяс: тётя Фрося, колхозса председатель да конюх Митрич.
— Петкӧдчыв, орёл! — горзӧ папалы председатель да радысла ёна кучкӧ папалы мышкас.
— Фёдор Матвеевич! — горзӧ папа да радысла ёна кучкӧ председательлы мышкас.
Тадзи найӧ сулалӧны да дыркодь кучкалӧны ӧта-мӧдыслы мышкас.
— Но, но! — шуӧ председатель. — Кывлім.
Кӧть и ылі муын...
Орёл!
Эк, а ме тэнсьыд батьтӧ вот этатшӧмсянь тӧдлі, — друг ышловзьӧ сійӧ да видзӧдӧ Ляля вылӧ.
— Алексей Дмитрич, донаӧй, — конюх Митрич дорӧ бергӧдчӧм бӧрын шуӧ папа.
Митрич частӧ кланяйтчӧ.
— Мый нӧ, эн тӧд, вокӧ? — шуӧ Митрич. — Небось, пӧрысьми? — И мыйлакӧ мигнитӧ папалы.
Найӧ кутлӧны ӧта-мӧдсӧ.
— Костенька! — шуӧ тётя Фрося да ӧшйӧ папалы сьылі вылас. — Костенька, Костенька.
А Иваныд абу...
Абу Иваныд...
Виисны...
А кутшӧм эськӧ сылы вӧлі нимкодь аддзысьлыны ичӧт вокыскӧд!
Эз удайтчы овны Иванлы, эз, эз удайтчы...
— Оз ков, тётя Фрося, — шуӧ папа. — Матушка кылас.
Но бабушка ставсӧ нин кыліс.
Сійӧ друг веськӧдчӧ.
— Локтісны найӧ сыла, — надзӧник шуӧ сійӧ да видзӧдӧ веськыда папалы синмас. — Локтісны сыла...
Кияссӧ кӧрталісны.
Мышкас прикладӧн тувкӧдӧны.
Ме ӧти кыв эг удит шуны, — петкӧдісны керкаысь.
Ме сы бӧрся.
Котӧрта, горза: «Кытчӧ?
Кытчӧ?..»
Оз и кывзыны...
Шӧйӧвоши ме, главнӧйыс дорӧ уськӧдчи.
«Да мый нӧ тайӧ?! — горза. — Да кыдзи нӧ?..»
«Бур, — шуӧ. — Мун.
Кута видзӧдлыны».
Муні ме.
Юкмӧс дорӧдз эг удит воны, кыла — лыйлӧны.
Уси ме муӧ, сьӧлӧмӧн кыла: абу нин Иванӧй!
Сэсся ме налысь керкасӧ ӧзті.
Камыш пӧвстын дикӧй зверь моз олі да ӧзталі.
И пыр на меным этша вӧлі.
Пыр ӧзталі.
Иван пыдди.
— Тырмас, матушка, — шуӧ папа.
И ставныс чӧв олӧны.
«Тайӧ дядя Ваня, Ивашок йылысь, — бабушка вылӧ видзӧдігмоз думайтӧ Ляля. — Сійӧ ӧд бабушкалӧн пи.
Медыджыдыс, сійӧ, коді керка вевт вылын спасайтчӧма.
Ме пӧ сы кодь, шуӧны.
Мыйла нӧ бабушка меным сы йылысь нинӧм эз висьтавлы?..
Папа йылысь висьтавлывліс, а сы йылысь некор эз...
Мыйла?»
— Иван пыдди, — шуӧ бабушка.
— Тырмас, матушка, — шуӧ папа, Ляля моз жӧ чабыртӧ кулакъяссӧ да топӧдӧ синъяс бердас.
...Со и рыт.
Тётя Сватья нёльӧдысь пуктӧ ӧшинь улын самӧвар.
Керкаӧ пырӧны курыд тшын да посньыдик бикиньяс.
Сьӧдӧдӧ небеса.
Но пемыдас оз нин чирксы чирк.
Оз ӧзйы светляк.
Сы вӧсна мый ар.
Керка ӧшиньӧд сӧмын пырӧны самӧварысь бикиньяс.
Ставныс пукалӧны пызан сайын.
— Герой! — водзӧ висьталӧ папа. — Тайӧ веськыда шензяна.
— Константин, тырмас! — шуӧ мам.
— Но, мый нӧ, ставыс ӧд ас йӧз, — шуӧ папа. — Вот думыштлӧй, матушка, кор ме вӧлі госпитальын, арӧса кагакӧд сійӧ...
— Константин, ме муна, — шуӧ мам.
— Арӧса кагакӧд сійӧ, — тэрмасьӧ папа, — нёль сутки теплушкаын мунӧма да сизимдас ӧкмыс верст мунӧма кага моздорӧн шпалъяс вывті мороз дырйи...
А кор сійӧ друг пырис палатаӧ...
Ӧшинь улын кодкӧ бӧрддзӧ.
— Коді сэні? — шыасьӧ тётя Сватья.
Мам чеччӧ да видзӧдлӧ ӧшиньӧд.
Сійӧ тэрыба лэччӧ садйӧ.
Сы бӧрся чеччалігтыр тэрыба восьлалӧ Ляля.
Стен бердӧ топӧдчӧмӧн бабушка самӧваркӧд орччӧн сулалӧ соседлӧн нылыс — Люда.
Люда бӧрдӧ.
— Мый нӧ лои, нывка? — мам лэптыштӧ платьесӧ, осторожнӧя лажыньтчӧ да юалӧ Людалысь. — Но мый, но, висьтав!
Люда оз бергӧдчы сылань.
Мамлӧн шоныд киясыс кутӧны Людалысь вӧсньыдик, тіралысь сьылісӧ.
Мам топӧдӧ сійӧс ас бердас, шымыртӧ аслас чӧскыд дука шоныднас.
Люда бӧрдӧ.
— Но, но, — Люда дінӧ меліа копыртчӧм бӧрын шуӧ мам, — ме ставсӧ тӧда.
Тэ сулалін, навернӧ, со тані ӧшинь улас да кывлін, мый ми мунім шпалъяс вывті...
Тэныд ми жальӧсь лоим...
Но ӧд ми эгӧ кынмӧй, ми танӧсь.
— Мый? — шуӧ Люда, бергӧдчӧ да шензигтыр видзӧдӧ мам вылӧ.
— Но тырмас, нылукӧй, тырмас, — шуӧ мам.
— Лялятӧ эн нуӧй, вот мый! — не ас гӧлӧсӧн горзӧ Люда. — Ме сы бӧрся верма видзӧдны.
А миян тожӧ эм десятилетка.
Ляля чушкӧ нырнас.
— Но ми ӧд тэкӧд сёрнитчим, нылукӧй, — синъяссӧ читкыртӧмӧн серьёзнӧя шуӧ мам, — мый, кор лоӧны каникулъяс, тэ локтан миянӧ, Ленинградӧ, видзӧдлыны Революция дырся жертваяслысь поле.
Но, мый тэ шуан?..
Сёрнитчим?..
— Верма, — неуна думайтыштӧм бӧрын шуӧ Люда.
Ляля сулалӧ бокын, тётя Сватья моз жӧ лапйӧдлӧ синсӧ да видзӧдӧ мам да Люда вылӧ.
И друг сійӧ казялӧ, мый Люда лӧсьыдіник...
Сійӧ весиг неуна Ляля мам кодь.
Сылӧн мам кодь жӧ еджыд юрси, сэтшӧм жӧ векньыдик, вӧсньыдик чужӧм, сэтшӧм жӧ кузь синлысъяса гӧлубӧй синъяс, сӧмын Людалӧн, пӧжалуй, найӧ гӧгрӧсджыкӧсь.
Но тайӧ весиг мичаджык...
— Мама, а кор ме заводитлі вӧйны, Людка менӧ кыскис мореысь юрсиӧд, — друг шуӧ Ляля.
— А? Мый? — шуӧ мам, и синъясыс сылӧн пыр жӧ лоӧны Людалӧн кодь жӧ гӧгрӧсӧсь.
— Зая! — горзӧны комнатасянь.
— Пырысь-пыр! — ӧтвечайтӧ мам, босьтӧ Людаӧс киӧдыс да пырӧ керкаӧ.
На бӧрся чеччалігтыр тэрыба восьлалӧ Ляля.
— Пуксьы, пӧжалуйста, нылукӧй, — шуӧ мам.
Люда видзӧдлывлӧ бабушка вылӧ.
— Мый нӧ, пуксьы! — шуӧ бабушка. — Пырин кӧ, пуксьы.
Важӧн мед тадзи.
Нинӧм ӧшиньяс улын бӧрдны.
Сёй!
Конюх Митрич вештыштӧ мамлань тарелка да шуӧ:
— Видлӧй, Зинаида Михайловна...
Пӧкйыс эськӧ, дерт, арся, свежӧй кыйӧм.
Но, дерт, гашкӧ, оз кажитчы?..
Сійӧ мыччӧ мамлы тарелка да чукыльтӧ чальсӧ.
Пеляс сылӧн дзирдалӧ исерга.
Мам босьтӧ тарелкасӧ да видзӧдӧ Ляля вылӧ.
— Сола чериыд абу? — мыйкӧ думайтігтыр юалӧ тётя Фрося.
— Мыйла нӧ абу? — радуйтчӧ Сватья. — Чери эм.
И сійӧ вайӧ кухняысь коптитӧм чери.
— А челядьыс, челядьыс мыйла оз сёйны? — тӧждысьӧ Фрося. — Со пӧк, со пирожок, со сов...
И сійӧ зэв матӧ да ньӧти жалиттӧг вештӧ нывкаяслань сов тыра блюд, быттьӧ солыс бабушка пызан вылын главнӧй гӧститӧдантор.
Но Ляля оз сёй.
Сійӧ пӧлялӧ чай тыра блюдйӧ.
«Быттьӧ тайӧ море — аслас чай йывсьыс думайтӧ Ляля да пӧлялӧ ёнджыка. — Со тӧв лыбис.
Погода!»
Сійӧ лэдзӧ блюдъяс нянь крӧшки.
«А тайӧ бабушкалӧн байдаыс».
Крӧшкиыс вӧйӧ, и Ляля сразу повзьӧ: «Ой, мый нӧ ме вӧчи!
Колӧ ӧдйӧджык корны катер».
«Дерт, колӧ эськӧ корны катер», — председательлӧн кодь гора гӧлӧсӧн повторяйтӧ сійӧ да, чуньсӧ блюдъяс сюйӧм бӧрын, заводитӧ кутавны крӧшкисӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— Мый нӧ тэ куталан, Ляля? — шуӧ мам. — Тадзи ӧмӧй кодкӧ вӧчлӧ?
— Байда вӧйи, — мыжа морт моз шуӧ Ляля.
Бабушка сюся видзӧдӧ Ляля вылӧ, папа вылӧ, мам вылӧ да заводитӧ друг серавны.
— Мый тіянкӧд, матушка? — шуӧ папа.
Бабушка сералӧ.
Сійӧ сералӧ шондіысь да тӧлысь вушйӧм, пырыстыдалана синъяссӧ лэптывтӧг.
Сійӧ тіралӧ сералӧмысла.
Тіралӧны чайсьыс гӧрдӧдӧм, чукырӧсь, пӧрысь банбокъясыс, пӧрысь сьӧд киясыс, кӧсынка помыс.
— Буракӧ, нимкодь, мый пиыскӧд аддзысис, — шуӧ конюх Митрич.
А бабушка век на сералӧ.
— Бабушка! — шуӧ Ляля.
Бабушка век на сералӧ.
— Ой, бабушка! — шуӧ Ляля да тракйӧ бабушкаӧс соскӧдыс.
— Ладнӧ, ладнӧ, — шуӧ бабушка да кинас чышкӧ синъяссӧ. — Быттьӧ и кутан гажтӧмчыны бабушкасьыд...
«Гажтӧмчыны?..
Сідзкӧ, дыр тэнӧ ог аддзыв бабушка?
Сідзкӧ, муна тэ дінысь дыр кежлӧ?..» — бабушка вылӧ видзӧдігмоз думайтӧ Ляля.
Сійӧ мый йылысь кӧ думайтӧ.
...Ӧшиньӧд пырӧны витӧдысь пуктӧм самӧварлӧн бикиньясыс...
Ляля пукалӧ чӧв ланьтӧм бабушкаыскӧд орччӧн да, кипыдӧс вылас юрсӧ пуктӧмӧн, вугралӧ,
Кытысянькӧ пельӧсъяссянь син водзас сылы локтӧны паськыд нежнӧй вуджӧръяс.
Синъясыс тупкысьӧны.
Синъяс водзас вуджрасьӧ бурьян.
Бурьянӧд котӧртӧ петук.
Му вылын качайтчӧ сотчӧм брус.
Паськыд туй кузя ветлӧдлӧ бабушка; сійӧ клеёнка курткаа, шапкаа, кӧмтӧм.
Мореыс кок увсяньыс да юр вылӧдзыс резӧ сійӧс сола ваӧн.
Мыйкӧ югъялӧ бабушка синъясын.
Чужӧмыс бабушкалӧн ва.
Вомыс быттьӧ кальк...
— Ок тэ, донаӧй менам! — шуӧ бабушка.
— Бабушка, тэ менам море! — думайтыштӧм бӧрын ӧтвечайтӧ Ляля да унйывсьыс дрӧгнитӧ.
— Константин, сійӧ, буракӧ, прӧстудитчӧма, — дрӧгнитӧ да шуӧ мам.
— Да эз, Михайловна! — кинас ӧвтыштӧм бӧрын ӧтвечайтӧ тётя Сватья. — Тӧдчӧ, мый тэ том мам...
Тайӧ ӧд быдмӧ.
Быдмӧ кагаыс.
{Горький М. (комиӧдіс Фёдоров Г.) @ Мортлӧн рӧдитчӧм @ висьт @ М. Горький. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 3-13.}
МОРТЛӦН РӦДИТЧӦМ
Тайӧ вӧлі 92-ӧд воын, тшыгъялан кадӧ, Сухум да Очемчир костын, Кодор ю берегын, моресянь неылын — югыд ваа горнӧй юлӧн гажа шум пыр мичаа кылӧ морскӧй гыяслӧн ызгӧмыс.
Ар.
Кодорлӧн еджыд быгйын бергалісны, тыдыштавлісны лавровишнялӧн виж коръяс, быттьӧ посньыдик, пельк лососьяс, ме пукалі изъяс вылын ю бердын да мӧвпалі, мый каляяс да бакланъяс тшӧтш жӧ, тӧдӧмысь, коръяссӧ чайтӧны чериӧн да — ылавлӧны, вот мый вӧсна найӧ горзӧны татшӧм нораа, эстӧні, пуяс саяс, кӧні гыалӧ море.
Каштанъяссӧ ме весьтысь мичмӧдӧма зарниӧн, ме кок дорын — уна кор, кодъяс кодлӧнкӧ керыштӧм ки лапаяс кодьӧсь.
Мӧдар берегса граблӧн увъясыс кушӧсь нин да ӧшалӧны воздухас оръяссьӧм тыв моз; сэні, быттьӧ шедӧма тывъяс, чеччалӧ вижов-гӧрд горнӧй сизь-расудук, тотшкӧдӧ сьӧд нырнас пу кырсьсӧ, вӧтлалӧ насекомӧйясӧс, а збой пыстаяс да сера перкъяс — ылі войвывса гӧстьяс — кокалӧны найӧс.
Месянь шуйгавылын, гӧра йывъяс пӧлӧн, сьӧкыда ӧшйӧмаӧсь зэрны лӧсьӧдчысь тшын рӧма кымӧръяс.
Насянь кыссьӧны турунвиж гӧра бокъясті вуджӧръяс, кӧні быдмӧ кулӧм пу самшит, а пӧрысь букъяслӧн да нинпуяслӧн горсъясысь позьӧ аддзыны «коддзӧдана ма», коді, коркӧ зэв важӧн, аслас коддзӧдысь юмовлунӧн муртса эз пӧгубит Помпей Великийлысь салдатъяссӧ, кӧрт римляналысь быдса легион кок йылысь уськӧдӧмӧн; мазіяс сійӧс вӧчӧны лавр да азалия цветъясысь, а «прӧйдитысь» йӧз перйӧны горссьыс, мавтӧны да сёйӧны лаваш — шобді пызьысь пӧжалӧм вӧсньыдик лепёшка.
Тайӧс ме вӧлі и вӧча, каштанъяс улын, изъяс вылын пукаліг, скӧр мазіӧн ёна чушкӧм, — ма тыра котелокӧ тульгывлі нянь торъяс да сёйи, арся мудзӧм шонділӧн дышиник ворсӧмӧн нимкодясигтырйи.
Арнад Кавказын, быттьӧ озыр соборын, кодӧс стрӧитӧмаӧсь великӧй мудрецъяс — найӧ жӧ век и великӧй грешникъяс, — медым дзебны сӧвестьлӧн сюсь синмысь ассьыныс важсясӧ, стрӧитӧмаӧсь зарниысь, бирюзаысь, изумрудысь зэв ыджыд храм, ӧшлӧмаӧсь гӧраясӧ медбур ковёръяс, кодъясӧс шӧвкӧн вышивайтӧмаӧсь туркменъяс Самаркандын, Шемахаын, грабитӧмаӧсь став мирсӧ да ставсӧ — ваялӧмаӧсь татчӧ, шонді син водзӧ, быттьӧ сылы кӧсйӧмаӧсь шуны:
— Тэнад — Тэнад пиянсянь — Тэныд.
...Ме аддза, кыдзи кузь тошка дзор великанъяс, кодъяслӧн синъясыс гажа челядьлӧн кодь гырысьӧсь, гӧраяс вывсянь лэччиганыс мичмӧдӧны мусӧ, гӧгӧрбок лышкыда коялӧны уна рӧма сокровищеяс, вевттьӧны гӧра йывъяссӧ кыз эзысь пластъясӧн, а тшупӧдъяссӧ налысь — уна пуяслӧн ловъя тканьӧн, да на ки улын вывті мича лоӧ тайӧ озыр мулӧн кусӧкыс.
Вывті бур должность — лоны му вылын мортӧн, мыйта чудеснӧйтор аддзан, кыдзи мучительнӧ лӧсьыда волнуйтчӧ сьӧлӧмыд мичлуннас гусьӧник нимкодясигӧн!
Но, да — мукӧддырйи овлӧ сьӧкыд, морӧсыд ставнас тырлӧ сотысь лӧглунӧн да гажтӧмыс горша нёнялӧ сьӧлӧмлысь вир, но тайӧ — оз век овлы, да ӧд и шонділы частӧ зэв гажтӧм овлӧ видзӧдны йӧз вылӧ: сэтшӧм уна сійӧ вӧчис — мырсис налы, а — эз удайтчыны йӧзшӧнъяс...
Дерт, абу этша и буръясыс, а — найӧс колӧ дзоньтавны либӧ — бурджык — выльпӧв переделайтны.
...Кустъяс вевдорын, месянь шуйгавылын, лайкъялӧны пемыд юръяс: море гыяслӧн шум да ю сялькӧдчӧм пыр муртса кылӧны морт гӧлӧсъяс — тайӧ «тшыгъялысьяс» мунӧны уджавны Очемчирӧ Сухумсянь, кӧні найӧ вӧчисны шоссе.
Ме тӧда найӧс — орловскӧйяс, ӧтлаын накӧд уджавлі да ӧтлаын тӧрыт рӧщӧтайтчи; муні ме наысь водзджык, войнас, медым шонді петӧмсӧ встретитны море берег вылын.
Нёль мужик да гырысь банлыяса нывбаба. Нывбабаыс том, нырланьыс польдчӧм, зэв ыджыд кынӧма, рудовлӧз рӧма быликтӧм синма.
Кустъяс вевдорысь ме аддза сылысь виж чышъяна юрсӧ; юрыс лайкъялӧ, быттьӧ тола дырйи дзоридзалысь подсолнечник.
Сухумын сылӧн куліс верӧсыс — вывті уна фрукты сёйӧмысь.
Ме олі баракын тайӧ йӧзыскӧд: бур русскӧй привычка кузя найӧ тӧлкуйтлісны асланыс шогъяс йылысь сэтшӧм уна да сэтшӧм гораа, мый, тӧдӧмысь, налӧн нор сёрниныс вӧлі кылӧ вит верст сайӧ гӧгӧрбок.
Тайӧ — гажтӧм йӧз, кодъясӧс личкӧма шогыс.
Сійӧ нетшыштӧма найӧс рӧднӧй, мудзӧм, нинӧм чужтытӧм му бердысь да, кыдзи арся кос коръяссӧ тӧв, лэбӧдӧма татчӧдз, кытӧні тӧдтӧм ывла вывлӧн озыр мичлуныс — чуймӧдіг — синнысӧ ёрис, а сьӧкыд удж условиеяс дзикӧдз личкисны тайӧ йӧзсӧ.
Ставыс вылӧ найӧ тан шемӧс видзӧдісны быгалӧм, шог синъясӧн, коньӧръяс моз нюмъялісны мӧда-мӧдныслы, ньӧжйӧник шуалігтырйи:
— А-яй... со ӧд муыс...
— Веськыда — путкыртӧ сыысь.
— Н-да-а... а видзӧдтӧ — из ӧд...
— Абу удобнӧй му, колӧ шуны...
И казьтылісны Кобыльӧй лог йылысь, Сухӧй гон йылысь, Мокренькӧй йылысь — рӧднӧй местаяс йылысь, кытӧні быд китыр му вӧлі дедъясныслӧн прахӧн, и ставыс тӧдса, помнитчана, дона — найӧ пӧсьӧн киськалӧма.
Вӧлі накӧд сэн ещӧ ӧти нывбаба — кузь, веськыд тушаа, пӧв кодь плавкӧс, вӧвлӧн кодь черлыяса, чусыда видзӧдан, дзик шом кодь сьӧд да кӧсӧй синма.
Рытъясын сійӧ, тайӧ виж чышъянаыскӧд тшӧтш, петавліс барак сайӧ да, из чукӧр вылӧ пуксьӧмӧн, кипыдӧс вылӧ чужӧмбансӧ пуктӧмӧн, юрсӧ боквыв пӧлыньтыштӧмӧн, сьыліс вӧсньыдик да скӧр гӧлӧсӧн:
Виж чышъянаыс векджык чӧв оліс, сьылісӧ кусыньтӧмӧн да аслас кынӧм вылӧ видзӧдігтыр, но мукӧддырйи друг, немвиччысьтӧг, дыша да кыза, мужиклӧн кодь сибдӧм гӧлӧсӧн тшӧтш жӧ заводитліс сьывны сьыланкывсӧ сыркъялан кывъясӧн:
Лунвывса войлӧн пӧдтысь сап сьӧд пемыдас тайӧ нор гӧлӧсъясыс казьтылісны войвыв, лымъя эрдъяс, турӧблысь омлялӧм да кӧинъяслысь ылын вурзалӧм...
Сэсся кӧсӧй синма бабаыс висьмис лихорадкаӧн, да сійӧс нуисны зэвтӧм брезента нӧсилкаӧн карӧ — сійӧ треситчис нӧсилка вылын да ымзіс, быттьӧ водзӧ сьыліс погост да лыа йылысь ассьыс сьыланкывсӧ.
...Воздухын лайкъялігмоз виж юрыс саяліс.
Ме помалі ассьым завтракӧс, тупки коръясӧн котелокысь ма, кӧрталі нопторйӧс да тэрмасьтӧг мӧдӧдчи мунӧм йӧз бӧрся, трӧпаса чорыд муӧ кизил беддьӧн котшкӧдігтырйи.
Со ме и векньыдик, руд туй вылын, веськыдвылын валъялӧ пемыдлӧз море; быттьӧ тыдавтӧм столяръяс стружитӧны сійӧс уна тысяча фуганокӧн — еджыд стружкиыс кышакылігтыр котӧртӧ берег вылӧ; сійӧс вӧтлӧ тӧв, коді уль руа, шоныд да чӧскыд дука, быттьӧ здоров нывбабалӧн лов шыыс.
Шуйга борт вылас пӧлыньтчӧм турецкӧй фелюга шлывгӧ Сухумлань, парусъяссӧ пӧльтӧма, кыдзи важнӧй сухумскӧй инженер пӧльтлывліс ассьыс кыз банбокъяссӧ — вывті серьёзнӧй морт.
Мыйлакӧ сійӧ «<rus>тише</rus>» пыдди шулывліс — «<rus>чише</rus>» да «<rus>хоть</rus>» пыдди «<rus>хыть</rus>».
— <rus>Чише!</rus>
<rus>Хыть</rus> тэ и збой, но ме тэнӧ дзик пыр жӧ полицияӧ...
Радейтліс сійӧ мӧдӧдавны полицияӧ йӧзӧс, и лӧсьыд думайтны, мый ӧні сійӧс, тӧдӧмысь, важӧн нин лыясӧдзыс вильӧдісны гуас олысь нидзувъяс.
...Мунны — кокни, быттьӧ кывтан воздухтіыс.
Нимкодясьӧм кыпӧдысь думъяс, унапӧлӧс казьтылӧмъяс паметьын лӧня нуӧдӧны хоровод; сьӧлӧм вылын тайӧ хороводыс — моревывса гыяслӧн еджыд бурысьяс кодьӧсь, найӧ вевдорас, а сэні, пыдын — лӧнь, сэні ньӧжйӧник плавайтӧны томлунлӧн югыд да винёв надеяяс, кыдзи пыдын мореын эзысь черияс.
Туйыс кыссьӧ морелань, сійӧ гартчигмоз сибӧдчӧ матӧджык лыа дорӧ, кытчӧ ыльнитлывлӧны гыяс, — кустъяслы сідзжӧ окота видзӧдлыны гы чужӧм вылӧ, найӧ копыртчӧны туй лента вомӧн, быттьӧ довкйӧдлӧны юрнаныс паськыд лӧз ва эрдыслы.
Тӧлыс кутіс пӧльтны гӧраяс вывсянь — зэрмас.
...Кустъяс пӧвстын негораа ымӧстӧм — мортлӧн ымӧстӧм, коді век родственнӧя вӧрзьӧдӧ сьӧлӧмтӧ.
Кустъяссӧ вештыштӧм мысти аддза — ӧрешки пуӧ мышнас мыджсьӧмӧн пукалӧ тайӧ нывбабаыс, виж чышъянаыс; юрыс лэччӧма пельпом вылас, вомыс мисьтӧма вежыньтчӧма, синъясыс быльквидзӧны да йӧй мортлӧн кодьӧсь; сійӧ пуктӧма кияссӧ зэв ыджыд кынӧм вылас да сэтшӧм неестественнӧ страшнӧя лолалӧ, мый рушкуыс ставнас судорожнӧя чеччалӧ, а баба, кияснас сійӧс кутігмоз, негораа ымзӧ, кӧинлӧн кодь виж пиньяссӧ жергӧдӧмӧн.
— Мый — кучкисны? — сы дорӧ копыртчигӧн юалі ме, — сійӧ гут моз песлӧдлӧ куш кокъяссӧ пӧим рӧма бус пытшкын да, сьӧкыд юрсӧ довкйӧдлӧмӧн, киргӧ:
— Му-ун... яндысьтӧм син... мун...
Ме гӧгӧрвои, мыйын делӧыс, — татшӧмсӧ ме ӧтчыд аддзылі нин, — дерт, повзи, бӧрлань чеччышті, а баба гораа, нюркйӧдлӧмӧн кутіс омлявны, синъяссьыс, кодъяс дасьӧсь потны, брызьнитіс гудыр синва да кутіс визувтны гӧрд, зэлыда польдчӧм чужӧм кузяыс.
Тайӧ бергӧдіс менӧ сы дорӧ, ме чӧвті муӧ нопторйӧс, чайник, котелок, водтӧді сійӧс гатшӧн му вылӧ да кӧсъя вӧлі кусыньтны кокъяссӧ пидзӧсъясӧдыс, — сійӧ тойыштіс менӧ, кучкис кияснас чужӧмӧ да морӧсӧ, бергӧдчис да, быттьӧ энь ош, эраліг, киргигтыр мӧдӧдчис бауӧн кустъяс пытшкӧ:
— Рӧзбойник... дьявӧл...
Киясыс лигышмунісны, сійӧ усис, сутшкысис чужӧмнас муӧ да бара кутіс омлявны, кокъяссӧ судорожнӧя нюжйӧдлігмоз.
Тэрмасяна возбуждениеын, дум вылӧ ӧдйӧ ставсӧ уськӧдӧмӧн, мый тӧдлі тайӧ делӧ кузяыс, ме бӧр бергӧді сійӧс мыш вылас, кусыньті кокъяссӧ — сылӧн петӧма нин околоплоднӧй пузырь.
— Куйлы, дзик пыр рӧдитан...
Котӧртлі море дорӧ, пуджи сосъясӧс, мыськи киясӧс, бӧр локті — да лои акушерӧн.
Баба гартчис, кыдзи би вылын сюмӧд, шлапйӧдліс кияснас ас гӧгӧрсьыс мусӧ да, быгалӧм турунсӧ нетшкиг, пыр зілис сюйны сійӧс аслас вомӧ, пыркӧдіс вирӧн польдчӧм, йӧймӧм синъяса страшнӧй, не морт нога чужӧмыс вылӧ му, а пузырыс потӧма нин да мыччысьӧ ичӧтик юр, — меным лоӧ вӧлі кутны нывбаба кокъяслысь тракйысьӧмсӧ, отсавны кагалы да видзӧдны, медым эськӧ сійӧ эз сюяв турунсӧ аслас пӧлӧстчӧм, ымзан вомӧ...
Ми неуна видышталім мӧда-мӧднымӧс, сійӧ — пинь пырыс, ме — сідзжӧ ньӧжйӧник, сійӧ — доймӧмсьыс да, тыдалӧ, яндзимысла, ме — яндысьӧмла да сійӧс сьӧлӧм доймытӧдз жалитӧмысь...
— <rus>Х-хосподи</rus>, — киргӧ сійӧ, быгйӧсь лӧзӧдӧм паръяссӧ мурч-курччӧма, а синъяссьыс, кодъяс быттьӧ друг быгалісны шонді водзас, пыр визувтӧ мамлӧн терпитны позьтӧм страданиеяс вӧсна тайӧ ойдӧдан синваыс, и ставнас телӧыс сылӧн чегъяссьӧ, торъялӧ кыкпельӧ.
— Му-ун тэ, бес...
Слаб, песовтчӧм кияснас сійӧ пыр тойлалӧ менӧ, ме эскӧдӧмӧн шуала:
— Йӧюк, рӧдит ӧдйӧджык...
Зэв жаль сійӧ, и кажитчӧ, быттьӧ сылӧн синваыс резыштчис менам синмӧ, сьӧлӧмӧй топаліс шогысла, окота горзыны, и ме горза:
— Но, ӧдйӧджык!
И вот — менам кияс вылын морт — гӧрд.
Кӧть и синва пыр, но ме аддза — сійӧ ставнас гӧрд да лӧгасьӧма нин мир вылас, пессьӧ, буянитӧ да кыз гӧлӧсӧн горзӧ, кӧть йитчӧма на мамыскӧд.
Синмыс сылӧн кельыдлӧз рӧма, гӧрдов, чукырӧсь чужӧм вылас нырыс тешкодя лясмунӧма, вомдоръясыс вӧрӧны да дольӧны:
— Я-а... Я-а...
Сэтшӧм нильӧг — сійӧ и видзӧд вильснитас менам киысь; ме сулала пидзӧсчаньӧн, видзӧда сы вылӧ, серала — зэв нимкодь сійӧс аддзыны!
И — вунӧді, мый колӧ вӧчны...
— Вунды... — ньӧжйӧник вашкӧдӧ мамыс, — синмыс сылӧн куньса, чужӧмыс ропмунӧма, сійӧ кулӧм мортлӧн кодь му рӧма, а лӧзӧдӧм паръясыс муртса вӧрӧны:
— Пуртӧн... вунды...
Пуртӧс менсьым баракын гусялісны — ме йирышті-курччи гӧгсюрӧссӧ, кага равзӧ орловскӧй басӧн, а мамыс — нюмъялӧ: ме аддза, кыдзи чуймӧдана цветитӧны, ӧзйӧны сылӧн пыдӧстӧм синъясыс лӧзов биӧн — сьӧдов киыс малалӧ юбкасӧ, корсьӧ зеп, да курччалӧм, вирӧсь вомдоръясыс шӧпкӧдӧны:
— <ns>В-вынӧй</ns>... абу... зептын кӧвтор... гӧгвужсӧ гӧрддзыштны...
Кыски кӧвтор, кӧрталі, сійӧ — нюмъялӧ пыр долыдджыка; сэтшӧм лӧсьыда да долыда, мый ме пӧшти синтӧмма тайӧ нюмсьыс.
— Шойччышт, а ме ветла, мыськышта сійӧс...
Нывбаба тӧждысьӧмпырысь бормочитӧ:
— Смотри — видзчысьӧмӧн... смотри, мися...
Тайӧ гӧрд мортыс дзик оз требуйт видзчысьӧмӧн вӧдитчӧм: сійӧ чабыртӧма кулакъяссӧ да равзӧ, равзӧ, быттьӧ чуксалӧ косясьны аскӧдыс:
— Я-а... я-а...
— Тэ, тэ!
Ёнджыка, вокӧ, кутчысь, а то матысаясыд пыр жӧ юртӧ орӧдасны...
Торйӧн нин серьёзнӧя да гораа горӧдіс сійӧ, кор сійӧс медводдзаысь резыштіс морелӧн быгъя гыыс, коді гажаа клеснитіс кыкнаннымӧс; сэсся, кор ме куті тапкӧдны сылы морӧсас да мышкас, сійӧ читкыртіс синъяссӧ, кутіс пессьыны да лэчыда чилзыны, а гыясыс, ӧти бӧрся мӧд, пыр клессьӧдлісны сійӧс.
— Шумит, орловскӧй!
Горзы мыйвынсьыд...
Кор ми сыкӧд бӧр локтім мамыс дорӧ, сійӧ куйліс, бара синсӧ куньӧмӧн, вомдоръяссӧ курччалігтырйи, пычиктіс няйтсӧ, но, та вылӧ видзӧдтӧг, ойзӧм да ышлолалӧмсорыс, ме кылі сылысь кулан шӧпкӧмсӧ:
— Вай... вай сійӧс...
— Виччысьыштас.
— Вайлы жӧ...
И тіралан, кывзысьтӧм кияснас разис ковта морӧссӧ.
Ме отсалі сылы перйыны нёньсӧ, кодӧс природаыс вӧлі дасьтӧма кызь кагалы вылӧ, топӧді буйнӧй орловецӧс мамыслӧн шоныд яй бердӧ, сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис да ланьтіс.
— Пресвятӧй, пречистӧй, — сыркмунлігтырйи ышлолаліс мам да ӧтарӧ-мӧдарӧ бергӧдліс лёзь юрсӧ ноптор вылын.
И друг, ньӧжйӧник горӧдӧм бӧрын, ланьтіс, сэсся бара воссисны тайӧ вывті мича синъясыс — чужтысь мамлӧн святӧй синъяс, — лӧз синъяс, найӧ видзӧдӧны лӧз небесаӧ, наын ӧзйӧ да сылӧ благодарнӧй, долыд нюм; сьӧкыд кисӧ лэптӧмӧн мамыс ньӧжйӧник пернапасалӧ асьсӧ да кагасӧ...
— Слава тэныд, пречистӧй божья матерь... ок... слава тэныд...
Синъясыс кусіны, вӧйины, сійӧ дыр чӧв олӧ, муртса лолалігтырйи, и друг делӧвитӧя, чорзьӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Разь, зонмӧ, менсьым нопторйӧс...
Разим, сійӧ видзӧдліс ме вылӧ сюся, гусьӧник нюммуніс, кыдз быттьӧ вӧйӧм банбокъясас да ньылӧдӧм плеш вылас югнитліс — муртса тӧдчыштана — вир пас.
— Вешйыштлы жӧ...
— Тэ зэвсӧ эн бергав...
— Но, но... вешйышт...
Кежышті неылӧ кустъяс пытшкӧ.
Сьӧлӧмӧй быттьӧ мудзӧма, а морӧсын ньӧжйӧник сьылӧны кутшӧмкӧ шань лэбачьяс, а тайӧ — ланьтлытӧм море валъялӧмыскӧд тшӧтш — сэтшӧм лӧсьыд, позьӧ кывзыны во...
— Кӧнкӧ неылын жургӧ шор — быттьӧ ныв висьталӧ пӧдругаыслы аслас мусукыс йылысь...
Кустъяс весьтӧ лыбис виж чышъяна юр, кодӧс кӧртыштӧма нин, кыдзи колӧ.
— Эй, эй, тайӧ тэ, вокӧ, водз заводитін вӧрны!
Куст ньӧрйӧ кинас кутчысьӧмӧн сійӧ пукаліс, быттьӧ лэдзӧмаӧсь вирсӧ, руд чужӧмас вир пастӧм, син местаясас зэв гырысь лӧз тыяс, да долыда вашкӧдіс:
— Видзӧд — кыдзи узьӧ...
Узис сійӧ бура, но, ме ногӧн, мукӧд челядь серти нинӧмӧн эз бурджыка, а торъялӧмыс кӧ и вӧлі, то медсясӧ обстановка вӧсна: кага куйліс арся мича коръяс чукӧр вылын, куст улын, — кутшӧмъяс оз быдмыны Орловскӧй губернияын.
— Тэ эськӧ, мам, водін мед...
— О-ог, — лигышмунӧм сьыліа юрнас довкйӧдлігмоз шуис сійӧ, — меным колӧ лӧсьӧдчыштны да мунны эсійӧ самӧй...
— Очемчирӧ?
— Во-от!
Миян йӧзыд, пӧди, кымын верст нин восьлалісны...
— Да тэ верман ӧмӧй муннысӧ?
— А богородицаыс нӧ?
Отсалас...
Но, сійӧ кӧ ӧтлаын богородицакӧд, — колӧ чӧв овны!
Сійӧ видзӧдӧ куст улӧ ичӧтик, недӧвӧльнӧя польдчӧм чужӧм вылӧ, кисьтӧ синсьыс мелі югыдлысь шоныд лучьяс, нюлӧ вомдорсӧ да ньӧжйӧник малышталӧ морӧссӧ.
Ме песті бипур, пукталі изъяс, мед эськӧ сувтӧдны чайник.
— Час ме тэнӧ, мам, чайӧн гӧститӧда...
— О? Юктав вай... менам морӧсын ставыс косьмӧма...
— Мыйла нӧ тэнӧ землякъясыд эновтісны?
— Найӧ эз эновтны — мыйла!
Ме ачым кольччи, а найӧ — юыштӧмаӧсь, но... и бур, а то кыдзи эськӧ ме рӧдиті на дырйисӧ...
Ме вылӧ видзӧдлӧм бӧрын сійӧ тупкис чужӧмсӧ сойнас, сэсся, вирӧн сьӧлыштӧм мысти, яндысьӧмӧн нюммуніс:
— Медводдза тэнад?
— Медводдза...
А тэ — коді?
— Быттьӧкӧ тай морт-а...
— Дерт, морт!
Гӧтыра?
— Эз удайтчывлы...
— Пӧръясян?
— Мыйла?
Сійӧ лэдзис синсӧ, мӧвпалыштіс:
— А кыдзи нӧ тэ бабьей делӧяссӧ тӧдан?
Ӧні — пӧръяла!
И ме шуи:
— Велӧдчылі таӧ.
Студент — кывлін?
— А кыдзи нӧ!
Миян поплӧн ыджыд пиыс студент жӧ, попӧ велӧдчӧ...
— Вот и ме сэтшӧмъяс пӧвстысь.
Но, ветла вала...
Нывбаба копыртыштіс юрсӧ пиланьыс, кывзыштіс — лолалӧ-ӧ? — сэсся видзӧдліс мореланьӧ.
— Мыссьыштны эськӧ меным, а ваыс — тӧдтӧм...
Кутшӧм тайӧ ва?
И сола и курыд...
— Вот тэ сійӧн и мыссьышт — здоровье сетан ва!
— Збыль?
— Збыль.
И шорын дорысь шоныдджык, а шоръясыд тані — йи кодьӧсь.
— Тэныд — тӧдны...
Вугралігмоз, юрсӧ морӧс вылас лэдзӧмӧн восьлӧн прӧйдитіс абхазец; ставнас сӧнъясысь ичӧтик вӧлыс, пельяссӧ вӧрӧдіг, бугжыльтчыліс миян вылӧ гӧгрӧс сьӧд синпӧвнас — корснитіс, верзьӧмӧн мунысьыс сюся лэптыліс гӧна шапкаа юрсӧ, сідзжӧ видзӧдліс миянланьӧ да бара лэдзис юрсӧ.
— Йӧзыс тані кутшӧм тешкодьӧсь да повзьӧдчысьяс кодьӧсь, — ньӧжйӧникӧн шуис орловка.
Ме муні.
Из вывті чеччалӧ, сьылӧ югыд да ртуть кодь визув ва струя, сэні гажаа бергалӧны арся коръяс — лӧсьыд!
Мыськи киясӧс, чужӧм, чайниктыр гумовті ва, локта да аддза кустъяс пырыс — полігтыр дзоръялӧмӧн нывбаба пидзӧс вылас кыссьӧ му вывті, изъяс вывті.
— Мый тэныд?
Повзис, рудӧдіс да дзебӧ мыйкӧ ас улас, ме — гӧгӧрвои.
— Вай меным, ме гуала...
— Ой, рӧдимӧйӧй!
Кыдзи нӧ?
Пывсян кӧджӧ эськӧ коліс, джодж улӧ...
— Регыд-ӧ татчӧ пывсянсӧ стрӧитасны, думышт!
— Шмонитан тэ, а ме — пола!
Друг кӧ зверь сёяс... а ӧд няйтсӧ колӧ муӧ гуавны...
Мӧдарӧ бергӧдчис да, уль, сьӧкыд ёкмыль меным сетігмоз, яндысьӧмӧн корис:
— Тэ нин — бурджыка кыдзкӧ, пыдӧджык, Христа ради... менсьым пиӧс жалитӧм кузя вӧч бурджыка нин...
...Кор ме бӧр локті, то аддзи, мый сійӧ кайӧ, кияссӧ водзлань чургӧдӧмӧн да шатлалігтырйи, море дорысь, юбкаыс сылӧн коскӧдзыс ва, а чужӧмыс неуна банйыштӧма да быттьӧ пытшкӧссяньыс югъялӧ-ӧзйӧ.
Отсалі сылы локны би дорӧдз, шензигтыр мӧвпалі:
«Со ӧд зверлӧн кодь выныс!»
Сэсся юим маа чай, да сійӧ ньӧжйӧник юасис менсьым:
— Эновтін велӧдчӧмтӧ?
— Эновті.
— Юсин али мый?
— Дзикӧдз юси, мам!
— Эстшӧм тэ кутшӧм!
А ӧд ме тэнӧ помнита, Сухумын приметитлі, кор тэ начальниккӧд вӧлӧга вӧсна пинясин; сідз сэки ме и думыштлі — тыдалӧ, мися, юсьӧм морт, повтӧм сэтшӧм...
Да, пыктӧм вомдоръяссьыс масӧ кывнас чӧскыда нюлігмоз, пыр кӧсӧйтчӧмӧн видзӧдлывліс лӧз синнас куст улӧ, кытӧні лӧня узис дзик выль на орловец.
— Кыдзи бара тайӧ кутас овны? — ышловзьӧм мысти шуис сійӧ да чӧвтліс ме вылӧ синсӧ. — Отсалін тэ меным — аттьӧ... а бур-ӧ сылы тайӧ, и — ог тӧд нин...
Пӧттӧдзыс юис чай, сёйыштіс, пернапасасис, да, ассьым кӧлуйӧс чукӧртігкості, сійӧ, унзіля катласьӧмӧн, вуграліс, мый йылысь кӧ думайтіс, бара нин быгалӧм синмӧн муӧ видзӧдігтырйи.
Сэсся заводитіс сувтны.
— Збыль ӧмӧй — мунан?
— Муна.
— Ой, мам, смотри!
— А — богородицаыс нӧ?..
Вайлы жӧ меным пиукӧс!
— Ме сійӧс кута нуны...
Вензьыштім, сійӧ сӧгласитчис и — мӧдӧдчим, мӧда-мӧдкӧд орччӧн.
— Мед эськӧ меным не усьны, — мыжа морт моз нюммуніг шуис сійӧ да пуктіс кисӧ меным пельпом вылӧ.
Русскӧй му вылын выль олысь, тӧдтӧм судьбаа морт, менам кияс вылын куйлігас, ёна нускис.
Сёлькӧдчис да шаракыліс море, ставнас еджыд стружки прӧшвиӧн тырӧма; шӧпкӧдчисны кустъяс, югъяліс луншӧр бӧрлань нёрӧм шонді.
Мунім — ньӧжйӧникӧн, мукӧддырйи мам сувтыштлывліс, пыдісянь ышловзиг кыпӧдліс юрсӧ, видзӧдлывліс гӧгӧр, море вылӧ, вӧр да гӧраяс вылӧ, и сэсся чӧвтлывліс сюся синсӧ пи чужӧм вылас — синъясыс сылӧн, страдание синваӧн сквӧзь мыськӧм синъясыс, бара нин вӧліны шензьӧдана яснӧйӧсь, бара цветитісны да ӧзйисны помтӧм радейтӧмлӧн лӧз биӧн.
Ӧтчыд сувтыштлігӧн сійӧ шуис:
— Господи, енмӧй!
Лӧсьыд кутшӧм, лӧсьыд!
И тадзи эськӧ век — муні эськӧ, муні пыр, свет помасянінӧдзыс дзик, а сійӧ эськӧ, пиукӧй, — быдмис, пыр эськӧ быдмис вӧля вылын, мам морӧс бердын, менам донаӧй...
...Море ызгӧ, ызгӧ...
1912
{Горький М. (комиӧдіс Фёдоров Г.) @ Йи кылалӧм @ висьт @ М. Горький. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 14-36.}
ЙИ КЫЛАЛӦМ
Ю вылын, кар весьтын, сизим плӧтник тэрмасьӧмӧн дзоньталісны ледорез, кодӧс тӧвбыдӧн слободскӧй мещана косявлӧмаӧсь пес вылӧ.
Сійӧ воӧ тулысыс сёрмис — том молодец Март видзӧдіс Октябрӧн; сӧмын луншӧр гӧгӧрын — да и то не быд лун — кымӧръясӧн тырӧм небесаын петкӧдчыліс еджыд — тӧвся кодь — шонді да суналіс кымӧръяскостса кельыдлӧз кушинъясас, му вылӧ видзӧдіс мисьтӧма да кӧсӧя.
Вӧлі страстнӧй недельса пекнича, а войтваыс вой улӧ кынмывліс аршинджын кузя лӧзов йи сыръясӧн; лымйысь кушмӧм ю вылын йиыс сідзжӧ вӧлі тӧвся кымӧръяс кодь лӧзов.
Уджалісны плӧтникъяс — а карын гажтӧма да чуксалана юргис кӧлӧкӧлъяслӧн ыргӧныс.
Рабочӧйяслӧн юръяс лыблісны вывлань, синъясныс мӧвпалігтыр дзоргисны карсӧ шымыртан лӧзов пемыдас, и тшӧкыда чер, кодӧс кыпӧдлісны сӧтыштӧм могысь, сувтліс сутш кежлӧ воздухас, быттьӧ поліс керыштны мелі звӧнсӧ.
Сэн и тан паськыда вольсыштчӧм ю вылын чурвидзисны чукля пожӧм увъяс — петкӧдлісны туй, рыяс да йи вылысь потасъяс; найӧ кыпӧдчисны вывлань, быттьӧ вӧйысь мортлӧн судорогаясӧн песлӧдлӧм кияс.
Ю дорысь ӧвтӧ мудзтӧдана гажтӧмлунӧн: быттьӧ лӧмӧн висьӧмысь розьӧссьӧма, тыртӧм, сійӧ куйлӧ шогӧ уськӧдана веськыд туйӧн пемыдінӧ, кысянь гажтӧма да дыша лолалӧ уль руа, кӧдзыд тӧв.
...Старӧста Осип, розӧвӧй банбокъясас да нюдз сьылі вылас посни кольчаясӧн ӧкуратнӧя кудритчӧм эзысь тошторъя, сӧстӧминик да складнӧй мужичок, — быдлаын да век синмӧ шыбитчана, старӧста Осип горӧдлывлӧ:
— Тэрыбджыка вӧрӧй, курӧгпиян!
И шыӧдчӧ ме дорӧ сералӧмӧн шуалігтырйи:
— Видзӧдысь, — тэ нӧ мый небесаас гудйысян аслад тшӧтшыд нырнад?
Тэнӧ кутшӧм удж вӧчны сувтӧдӧма, юавны тэнсьыд?
Тэ — подрядчиксянь, Василь Сергеичсянь?
Сідзкӧ — колӧ тэныд ышӧдны миянӧс — тэрыбджыка уджалӧй, сэтшӧм-татшӧм йӧз!
Вот, кутшӧм подвиг вылӧ тэнӧ индӧма, а тэ — ас удж вылад синтӧ лапйӧдлан, дитяӧй менам, курыд кос конда!
Синтӧ лапйӧдлыны тэныд оз позь, тэ сюся видзӧд да горӧдлывлы, тэнӧ кӧ десятник пыдди ми дорӧ индісны... тэ — командуйт, кӧклӧн кольк!
Сійӧ бара горзӧ уджалысьяс вылӧ:
— Эн вуграв!
Вӧрсаяс, — колӧ талун уджсӧ помавны, али оз?
Ачыс сійӧ — артельын медся дышыс.
Зэв бура тӧдӧ ассьыс удж, уджавны кужӧ пелька, тэрыба, тӧлкӧн да сьӧлӧмсянь, но — оз радейт асьсӧ сьӧктӧдны да век висьтавлӧ волшебнӧй историяяс.
Буретш, кор уджыс ӧддзас, кор йӧзыс уджалӧны сьӧлӧмсяньыс, чӧла да зэв зіля, ставсӧ бура да шыльыда вӧчны кӧсйӧмӧн, — Осип заводитас небыдика журган гӧлӧсӧн:
— А вот, вокъясӧй менам, вӧвлі случай...
Кык-куим минута йӧзыс быттьӧ оз кывзыны сійӧс, сьӧлӧмсяньныс лӧсасьӧны, стружитӧны, кералӧны, а небыдик тенор мечтательнӧя визувтӧ да гартчӧ, йӧзлысь вниманиесӧ кыскӧ, путшкӧ.
Осиплӧн гӧлубӧй сӧдз синъясыс читкыртчӧмаӧсь, сійӧ гартышталӧ чуньяснас кудритчӧм тошторсӧ да, лӧсьыдысла тяпкӧдчӧмӧн, гартлӧ кыв бӧрся кыв...
— Кыйис сійӧ этайӧ линьтӧ, пуктіс пещерӧ *, мунӧ вӧрті — мӧвпалӧ: «А и лоӧ жӧ менам юква...» Сӧмын друг — код тӧдас кытысь — горзӧ нывбабалӧн вӧсньыдик гӧлӧс: «Елеся-а, Елеся-а...»
* Пещер — джуджыд кӧрзина.
Кузь тушаа, лысер мунӧм мордвин Лёнька, кодлӧн прӧзвищеыс Народец, — посньыдик чуймӧм синъяса том зон, — лэдзис черсӧ да сулалӧ вомсӧ калькӧдӧмӧн.
— А пещерысь вочавидзӧны кыз гӧлӧсӧн, басӧн: «<ns>Тані-і</ns>...» И самӧй тайӧ здукӧ пещерын — дзоб, линь сэтысь — чеччыштіс да и мӧдӧдчис, мӧдӧдчис бӧр аслас йирӧ...
Пӧрысь салдат Санявин, зумыш пьянник, коді мучитчӧ пӧдӧмысь да важӧн нин мыйыськӧ лӧгасьӧма нэм кежлас, киргӧ:
— Кыдзи нӧ сійӧ, линьыс, косӧдыс мӧдӧдчис, сійӧ кӧ — чери?
— А черилы сёрнитны тшӧктӧма? — меліа юалӧ Осип.
Мокей Будырин, бӧбоват мужик, понлӧн кодь чужӧма — банлыясыс да черлыясыс водзлань чурвидзӧны, а плешыс бӧрвывлань ньывкӧс, — чӧв олысь да синмӧ шыбитчытӧм морт, тэрмасьтӧг лэдзӧ ныр пырыс ассьыс радейтана куим кыв:
— Тайӧ дзик збыль...
Быдпӧрйӧ, кор висьталӧны мыйкӧ: чудеснӧйтор, страшнӧйӧс, няйтӧс либӧ лёкӧс, — сійӧ ньӧжйӧник, но зэв увереннӧя висьталӧ:
— Тайӧ дзик збыль...
И быттьӧ куимысь кучкӧ меным морӧсӧ сьӧкыд кулакнас.
Удж сувтіс, сы вӧсна мый пӧла бока да мыкталысь Яков Боев тшӧтш жӧ кӧсйӧ мыйкӧ висьтавны чери йылысь да заводитіс нин, но сылы некод оз верит; сералӧны сылӧн мыкталан сёрни вылын; сійӧ — божитчӧ, ёрччӧ, скӧрысь зурйӧдлӧ ӧжынӧн воздухӧ да, скӧр дулльӧн виньдаліг, горзӧ став йӧз сералӧм вылӧ:
— Ӧтилысь — мый оз сӧр — кывзӧны, а кор ме тіянлы — правдасӧ, — гӧрдланныд, галманъяс, мор мед лыяс сьӧлӧманыд...
Ставӧн эновтісны удж да ызгӧны, шенасьӧны куш киясӧн; сэки Осип босьтӧ шапкасӧ, кушӧдӧ кушмӧм пыдӧса, благообразнӧй эзысь юрсӧ да стрӧга горзӧ:
— Тырмас, эй!
Звӧнитыштінныд, шойччыштінныд, и — ладнӧ!
— Ачыд заводитін, — кипыдӧс вылас сьӧлыштігмоз киргӧ салдат.
Осип крукасьӧ ме дорӧ:
— Видзӧдысь...
Меным кажитчӧ, мый сійӧ аслас висьтъясӧн ылӧдлӧ йӧзсӧ уджалӧмысь кутшӧмкӧ цель вӧсна, но ме ог тӧд — кӧсйӧ-ӧ сійӧ аслас больгӧмӧн сайӧдны ассьыс дышлунсӧ али сетны йӧзыслы шойччыштны?
Подрядчик водзын Осип асьсӧ кутӧ леститчӧмӧн, низкопоклоннӧя, — «йӧйталӧ» сы водзын да быд субӧтаӧ сяммӧ пычкыны сылысь артельлы «чайтор» вылӧ.
Вообщӧ сійӧ мортыс «артельнӧй», но старикъяс сійӧс оз радейтны, лыддьӧны шутӧн, бездельникӧн да зывӧка видзӧдӧны сы вылӧ, да и том йӧзыс, кӧть и радейтӧны кывзыны сылысь больгӧмсӧ, видзӧдӧны сы вылӧ оз серьёзнӧя, омӧля веритӧмпырысь да тшӧкыда скӧрысь.
Мордвин, грамотнӧй морт, кодкӧд мукӧддырйи ме сёрнита «<rus>по душам</rus>», ӧтчыд, кор ме юалі — кутшӧмджык мортыс Осип, шуис нюммунігмоз:
— Ог тӧд... пон сійӧс тӧдас... сідз быттьӧ — нинӧм...
Да мӧвпалыштӧм бӧрын содтіс:
— Михайло, коді тай куліс, скӧр вӧлі мужикыд, тӧлка, — да ӧтчыд сійӧ пинясис сыкӧд, Осипыскӧд, да и шуӧ: «Али, шуӧ, тэ морт?
Работник тэын куліс, а кӧзяин — эз чуж, тадз пӧ тэ и кутан нэм чӧжыд катласьны пельӧсын, кыдзи сунис йылын ӧшалысь вунӧдӧм отвес»...
Вот тайӧ, тӧдӧмысь, вернӧ сы йылысь...
И ещӧ думыштӧм бӧрын Мордвин беспокойнӧя помаліс висьтсӧ:
— А сідзсӧ сійӧ нинӧм, шань морт...
Менам тешкодь позиция тайӧ йӧз пӧвстын: менӧ, дас вит арӧса зонкаӧс, индісны подрядчикӧ — гижавны материал расходуйтӧм, видзӧдны, медым плӧтникъяс эз гусявлыны кӧрт тув, эз новлыны кабакӧ пӧвъяс.
Меысь ньӧти повтӧг найӧ гусявлӧны кӧрт тув да ставныс зіля петкӧдлӧны меным, мый удж вылын ме на пӧвстын — лишнӧй, мустӧм морт. Да кодлыкӧ удайтчас кӧ казявтӧг тувкыны менӧ пӧвйӧн либӧ кыдзкӧ мӧдногӧн вӧчны меным ӧбида — найӧ тайӧс вӧчӧны зэв кужӧмӧн.
Накӧд меным абу лӧсьыд, яндзим; ме кӧсъя налы висьтавны мыйкӧ сэтшӧмтор, мый эськӧ миритӧдіс менӧ накӧд, но ог аддзы колана кывъяс, и менӧ личкӧ аслам ковтӧмлун вӧсна шог чувство.
Быдпӧрйӧ, кор ме пасъя книжкаӧ босьтӧм материал лыдсӧ, — Осип тэрмасьтӧг локтас да юалӧ:
— Рисуйтін?
Нолтӧ, петкӧдлы...
Видзӧдӧ гижӧд вылӧ синсӧ читкыртӧмӧн да неопределённӧя шуӧ:
— Посниа гижан...
Лыддьыны сійӧ кужӧ сӧмын печатнӧй гижӧд, гижӧ сідзжӧ церковнӧй уставса печатнӧй букваясӧн — гражданскӧй пропись сійӧ оз гӧгӧрво.
— Этайӧ — вор кодьыс — кутшӧм кыв?
— Добро.
— Добро-о!
Со тай кутшӧм петля...
А мый гижӧма этайӧ строкаас?
— Вершкӧвӧй пӧв, ӧкмыс аршина, вит.
— Квайт.
— Вит.
— Кыдзи нӧ вит?
Со, салдат ӧтиӧс шӧри вундіс...
— Пӧвсӧ сійӧ весьшӧрӧ, коланлуныс эз вӧв...
— Кыдзи нӧ эз вӧв?
Сійӧ джынсӧ кабакӧ нуис...
Василёкъяс кодь гӧлубӧй синъясӧн спокойнӧя меным чужӧмӧ видзӧдігтырйи, синъясас гажа серамӧн, сійӧ гартлӧ чунь гӧгӧрыс тош читкыльяссӧ да некутшӧма яндысьтӧг шуӧ:
— Рисуйт квайтӧс, збыль!
Тэ видзӧдлы, кӧк кольк, — ва, кӧдзыд, уджыс сьӧкыд — йӧзыслы колӧ гажӧдыштны ловнысӧ, винаторйӧн сійӧс шонтыштны?
Тэ — эн стрӧгав, енмӧс стрӧглунӧн он калымав...
Дыр сійӧ висьталӧ, меліа, чукльӧдлӧмӧн, кывъясыс киссьӧны ме вылӧ пильнӧй пызь моз, ме быттьӧ пытшкӧссянь синтӧмма да чӧв петкӧдла сылы исправитӧм цифра.
— Но, вот — тайӧ вернӧ!
И цифраыс — мичаджык, со кутшӧм купчихаӧн пукалӧ, кызіник, мичаник...
Ме аддза, кыдзи сійӧ ошйысьӧмпырысь висьтавлӧ аслас успех йылысь плӧтникъяслы, тӧда, мый найӧ ставныс зывӧктӧны менӧ сетчӧмысь, менам ӧбидитчӧм дас вит арӧса сьӧлӧмӧй бӧрдӧ, а юрын бергалӧны гажтӧм, руд мӧвпъяс:
«Ставыс тайӧ тешкодь да йӧйталӧм.
Мыйла сійӧ чайтӧ, мый ме бӧр ог исправит 6-сӧ 5 вылӧ да ог висьтав подрядчиклы, мый найӧ юисны пӧвсӧ?»
Ӧтчыд найӧ гусялісны вит вершӧка кӧстыльяс кык фунт да кӧрт скӧбаяс.
— Кывзы, — ӧлӧді ме Осипӧс, — ме тайӧс гижа!
— Вали! — дзор синкымъясӧн ворсігтырйи сӧгласитчис сійӧ. — Мыйсяма, збыльысь, балуйтчӧм?
Вали, рисуйт найӧс, мамлӧн пиянӧс...
И горӧдіс уджалысьяслы:
— Эй, шалыганъяс, кӧстыльяс да скӧбаяс тіянлы штраф вылӧ гижӧма!..
Салдат зумыша юаліс:
— Мыйла?
— Проштрафитчинныд, сідзкӧ, — спокойнӧя шуис Осип.
Плӧтникъяс кутісны ропкӧдчыны, ме вылӧ кӧсӧя видзӧдлывлігтырйи, а менам эз вӧв уверенность, мый ме вӧча сідз, кыдзи грӧзиті, а вӧча кӧ — тайӧ лоӧ бур.
— Муна, ог кут подрядчикавны, — шуи ме Осиплы, — чӧрту тіянӧс ставнытӧ!
Тіянкӧд вӧрӧн лоан.
Осип мӧвпалыштіс, малалыштіс тошсӧ, пуксис мекӧд дзик орччӧн да шуис ньӧжйӧникӧн:
— Тайӧ — збыль!
— Мый?
— Колӧ мунны.
Кутшӧм тэ десятник, кутшӧм приказчик?
Татшӧм должностяд колӧ гӧгӧрвоны, мый сэтшӧмыс имущество, понлӧн характер колӧ тані, медым видзны кӧзяинлысь эмбурсӧ, ассьыд рӧднӧй кучиктӧ моз, мамыдлысь наследство моз...
А тэ татшӧм уджыд вылӧ — кычан, тэ он чувствуйт, мый требуйтӧ имущество.
Висьтавны кӧ Василь Сергеичлы, кыдзи тэ миянлы пӧтачка сетан, — сійӧ эськӧ самӧй тайӧ здукӧ тэныд сьылітшуптад, — тырвыйӧ решительнӧя!
Сы вӧсна мый тэ сылы — он доход, а расход ваян, морт жӧ должен служитны кӧзяиныслы доходнӧя — гӧгӧрвоин?
Чигарка гартыштӧм мысти сійӧ сетіс сійӧс меным.
— Куритышт, кокниджык лоӧ юр вемыдлы.
Тэнад кӧ эськӧ характерыд, карандаш, эз вӧв татшӧм быдлаӧ сюйсьысь да вензяна — ме эськӧ тэныд шуи: мун манакӧ!
Но, — характерыд тэнад та вылӧ оз лӧсяв, топорнӧй характер, сьӧлӧмыд тэнад вывті чорыд, тэ, тӧдӧмысь, аслыс игуменлы он сетчы.
Татшӧм характерӧн картіӧн ворсны оз позь!
А манакыд — чавкан кодь сійӧ: кодлысь кокалӧ — оз тӧд, делӧлӧн вужъясӧдз сылы веськодь, сійӧ нянь тусьӧн пӧт, а абу вужйӧн.
Ставсӧ тайӧс ме тэныд сьӧлӧмсянь висьтала, кыдзи аддза, мый тэ йӧз морт миян делӧяслы — кӧклӧн колькйыс абу аслас позйын...
Пӧрччис шапкасӧ — тадзсӧ сійӧ вӧчлывлӧ век, кор кӧсйӧ висьтавны мыйкӧ торъя нин ыджыдтор, — видзӧдыштіс руд небесаӧ да гораа, покорнӧя висьталіс:
— Миян делӧясным — ен водзын гусясьӧм, да сысянь спасение миянлы оз ло...
— Тайӧ дзик збыль, — кларнет моз шыасис Мокей Будырин.
Сэксянь сэсся кудриа юрсиа, эзысь юра, сӧдз синма да немыд душаа Осип лои интереснӧйӧн, ми костын чужис мыйкӧ дружба нога, но ме аддзи, мый ме дорӧ бур отношениеыс мыйӧнкӧ дзугыльмӧдӧ сійӧс: мукӧдъяс дырйи сійӧ ме вылӧ оз видзӧд, василёк кодь синаканьясыс сӧдзӧсь да тыртӧмӧсь, найӧ суетитчигтырйи котралӧны, дрӧжжитӧны, и вомдоръясыс мортыдлӧн пӧръясьлана кодь, мустӧма пӧлӧстчӧны, кор сійӧ шуӧ меным:
— Эй, сюся видзӧд, оправдайт няньтӧ, а то со — салдат кӧрт тув курччалӧ, паськыд вом...
А мекӧд ас кежын сёрнитӧ поучительнӧя да меліа, синъясас сылӧн ворсӧ-ӧзйӧ тӧлка серам, и видзӧдӧны найӧ гӧлубӧй лучьясӧн веськыда меным синмӧ.
Тайӧ мортыслысь кывъяссӧ ме кывза сюся, кыдзи сьӧлӧмсянь честнӧя, веськыда шуӧм кывъяс, кӧть эськӧ мукӧддырйи сійӧ тешкодя сёрнитӧ.
— Колӧ лоны бур мортӧн, — ӧтчыд шуи ме.
— А — дерт! — сӧгласитчис сійӧ, но дзик пыр жӧ нюммуныштіг дзебис синъяссӧ, ньӧжйӧник шуигмоз: — Сӧмын — кыдзи гӧгӧрвоны бур морттӧ?
Ме сідзи думайта, мый йӧзыдлытӧ — сьӧлавны бурыд вылӧ, тэнад праведность вылӧ, сійӧ кӧ — абу бур вылӧ налы; да тэ петкӧдлы на вӧсна тӧждысьӧм, быд сьӧлӧмлы тэ ло мелі, балуйтӧдышт йӧзсӧ, гажӧдышт... гашкӧ, коркӧ и тэныд тайӧ бурыс лоӧ!
Дерт — вензьыны нинӧм — лӧсьыд зэв, бур мортӧн лоигӧн, аслас рожа вылӧ зеркалӧ водзын видзӧдны...
Но, а йӧзыслы — ме аддза — дзик ӧткодь: жулик тэ, али святӧй — сӧмын на дорӧ ло бур сьӧлӧмаджык, накӧд бурджыкӧн ло...
Со сійӧ — мый колӧ быдӧнлы!..
Ме зэв внимательнӧя видзӧда йӧзыс вылӧ, меным чайтсьӧ, мый быд морт должен кыпӧдны да кыпӧдӧ менӧ тайӧ гӧгӧрвотӧм, дзуг, ӧбиднӧй олӧм гӧгӧрвоӧмӧдз, и менам эм аслам беспокойнӧй, ланьтлытӧм юалӧм:
«Мый сэтшӧмыс мортлӧн душа?»
Меным кажитчӧ, мый мукӧд душаясыс ыргӧн шаръяс кодьӧсь: вӧрзьытӧг морӧсӧ крепитӧмаӧсь, найӧ отражайтӧны ставсӧ, мый наӧ инмылӧ, асланыс ӧти точкаӧн, — отражайтӧны неправильнӧя, уродливӧя да гажтӧма.
Эмӧсь плавкӧс душаяс, зеркалӧ кодьяс, — тайӧ дзик жӧ сэтшӧм, быттьӧ найӧ абуӧсь.
А кызвыннас йӧзлӧн душаясыс меным кажитчӧны бесформеннӧйясӧн, кымӧр кодьясӧн да гудыр сераясӧн, быттьӧ лӧж из опал, — найӧ век кокниа вежласьӧны, наӧ инмӧдчанторлӧн рӧм серти.
Ме ог тӧд, ог вермы гӧгӧрвоны, кутшӧмджык душаыс благообразнӧй Осиплӧн, — сійӧс он вермы тӧдмавны вежӧрнад.
Тайӧ делӧяс йылысь ме и мӧвпала, мӧдлапӧлӧ видзӧдігмоз, кӧні гӧра бердӧ ляскысьӧм кар сьылӧ став кӧлӧкӧльничаяслӧн кӧлӧкӧлъясӧн, — кӧлӧкӧльничаясыс чургӧдчӧмаӧсь небесалань, кыдзи польскӧй костелын меӧн радейтана органлӧн еджыд трубаясыс.
Вичко крестъяс — быттьӧ рудов небесаӧн шымыртӧм чусыд кодзувъяс, найӧ — гажтӧмчиганыс — югъялӧны да дрӧжжитӧны, кыдз быттьӧ кӧсйӧны качӧдчыны тӧлӧн чашйӧм рудов кымӧръяссайса сӧдз небесаӧ; а кымӧръяс котӧртӧны да вушталӧны вуджӧръяснаныс карлысь сера рӧмъяссӧ, — быдпӧрйӧ, кор джуджыд гӧлубӧй гуранъясысь, на костын, усясны кар вылӧ шонді югӧръяс, киськаласны сійӧс гажа рӧмъясӧн, кымӧръяс дзик пыр жӧ, шондісӧ тупкӧмӧн, заводитасны котӧртны ӧдйӧджык, налӧн уль руа вуджӧръясыс лоӧны сьӧкыдджыкӧсь, и ставыс чусмӧ, сӧмын ӧти здук долыдлунӧн дэльӧдыштіг.
Карса керкаяс — быттьӧ няйт лым чукӧръяс, на улын муыс сьӧд, и садъясса пуяс — быттьӧ му чукӧръяс. Руд керка стенъясса стеклӧяслӧн чусыда югъялӧмыс казьтылӧ тӧв йылысь, и ставыс весьтын лӧня вольсассьӧ войвывса кельыд тулыслӧн ёна действуйтысь шоглун.
Мишук Дятлов, порота паръя, еджыд юрсиа, паськыд пельпома, укшаль тушаа том зон, заводитлӧ сьывны:
— Эй, тэ, курва пи! — горзӧ сы вылӧ салдат. — Али вунӧдін, кутшӧм талун луныс?
Боев тшӧтш жӧ скӧралӧ — грӧзитӧ Дятловлы кулакнас да шутьлялӧ:
— <ns>П-пон</ns> лов!
— Йӧзыд миян вӧрын олысь, кузь нэма, сӧнӧд, — ледорез йылын пукалігмоз да накӧсӧн вундӧминсӧ синнас мурталіг, Будыринлы висьталӧ Осип. — Брус помсӧ шуйгавылӧ вершӧк мында лэдзышт — сідз!..
А прӧстӧ кӧ шуны — дикӧй йӧз!
Ӧтчыд — мунӧ алхирей, найӧ — сы дорӧ, кытшалісны, уськӧдчисны пидзӧсчань выланыс, бӧрдӧны: лыддьы пӧ нимкыв миянлы кӧинъясысь, преосвященнӧй владыко, кӧинъяс матӧвоштісны миянӧс!
<ns>Кы-ыдзи</ns> тай сійӧ найӧс — «Ак ті, шуӧ, православнӧй христиана, а?
Да ме, шуӧ, стрӧг судӧ сета ставнытӧ!»
Вывті скӧрмӧма, сьӧдалӧ весиг чужӧм-рожааныс налы.
Пӧрысиник сэтшӧм вӧлі, бур морт, помала синваыс петӧ...
Ледорезъяссянь сыв кызь кымын кывтыдынджык матросъяс да босякъяс йи жуглӧны баржаяс гӧгӧрысь, юлысь небзьыштӧм, руд коркасӧ дрӧбитігӧн сутш-сатш кокасьӧны пыридзьяс, кералӧм йи торъяссӧ йи улӧ тойлаліганыс воздухын тыдовтчылӧны вӧсни багыр пуяс; сялькӧдчӧ ва; лыа берег вылысь кылӧ шоръяслӧн сёрниныс.
Миян шарскӧны рубанокъяс, шутьлялӧ пила, камгӧны черъяс — тувъялӧны кӧрт скӧбаяс шыльыда стружитӧм виж пуӧ, — и став шыясас сорласьӧ кӧлӧкӧлъяслӧн звӧн, коді ылынысла небзьӧма, волнуйтӧ сьӧлӧмтӧ.
Кажитчӧ, быттьӧ руд луныс став аслас уджӧн сьылӧ тулыслы акафист, чуксалӧ сійӧс сылӧм нин, но куш да гӧль му вылӧ...
Кодкӧ горзӧ прӧстудитчӧм гӧлӧсӧн:
— Немецӧс <ns>ко-ор</ns>!
Йӧзыс оз тырмы-ы...
Берегсянь воча шыасьӧны:
— Кӧні сійӧ?
— Кабакын, буракӧ...
Уль руа воздухын гӧлӧсъяс кывтӧны сьӧкыда, гажтӧма кылӧны паськыд ю весьтын.
Уджалӧны тэрмасьӧмӧн, пӧся, но лёка, кыдзсюрӧ; быдӧнӧс кыскӧ карӧ, пывсянӧ да вичкоӧ, торйӧн нин тӧждысис Сашок Дятлов, вокыс кодь жӧ еджгов юрсиа, быттьӧ кунваын пуӧмаӧсь, но — кудриа юрсиа, лӧсьыд тушаа да пельк.
Ю катыд быд здук видзӧдавлігмоз сійӧ шуалӧ вокыслы:
— Чӧвлы, быттьӧ ратшкакылӧ?
Войнас йиыс вӧрзьылӧма, ювывса полиция тӧрыт асывсянь нин оз лэдз ю вылӧ вӧвъясӧс, линейкаяс кодь москияс кузя тюрӧны, быттьӧ сикӧтш мольяс, шочиник пода йӧз, и кылӧ, кыдзи пӧвъясыс кусыньтчиганыс чорыда швачӧдӧны ваас.
— Ратшкакылӧ, — еджгов синлапъяснас лапйӧдлігмоз шуӧ Мишук.
Осип, кисӧ син бердас пуктӧмӧн видзӧдігтырйи, торкӧ сійӧс:
— Тайӧ тэнад юрын стружкиыс косьмӧ-дзуртӧ!
Уджав, тӧд, ёма пи!
Видзӧдысь — тэрмӧдлы найӧс, мый тэ книгаад сатшкысьӧмыд?
Уджыс коли час кык кежлӧ, ледорезлысь гӧрбсӧ ставнас нин обшивайтӧма вый кодь виж тьӧскӧн, коли сӧмын пуктыны кыз кӧрт свезьяс.
Боев да Синявин тшупыштісны налы позъяс, но — эз стӧча, лоӧмаӧсь векниӧсь, — кӧрт полосаяс эз тӧрны пуас.
— Тамыш мордва, — аслас шапкаӧ кипыдӧснас кучкышталіг горзіс Осип. — Тайӧ ӧмӧй удж?
Друг кыськӧ берегсянь кутіс кывны долыда горзӧм:
— <ns>Мӧ-ӧ-дӧдчи-ис</ns>... о-го-го-о!
И кыдз быттьӧ тайӧ горзӧмсӧ колльӧдіг, ю весьтын кутіс кывны шарӧдчӧм, негораа ратшкӧдчӧм; пожӧм лапъяс кутісны дзӧрны, быттьӧ мыйӧкӧ кӧсйисны кутчысьны воздухас, и матросъяс, босякъяс, багыръяснаныс шенасиг, шумитігтырйи заводитісны кайны гезйысь вӧчӧм трапъяс кузя баржаяс вылӧ.
Вӧлі тешкодь видзӧдны, кутшӧм уна лои ю вылын йӧзыс: найӧ быттьӧ чеччышталісны йи улысь да ӧні чепсасисны ӧтарӧ-мӧдарӧ чавканъяс моз, кодъясӧс повзьӧдісны ружьеысь лыйӧмӧн, чеччалісны, котӧртісны, кыскисны пӧвъяс да зоръяс, шыблалісны найӧс да бара кватитавлісны.
— Чукӧрт струментсӧ! — горӧдіс Осип. — Ӧдйӧ, сідз тіянӧс... берегӧ!
— Вот тіянлы и югыд ыджыдлун! — шога горӧдіс Сашок.
Кажитчис, быттьӧ юыс оз вӧр, а карыс дрӧгмуніс, шатовмуні да сы увса гӧраыскӧд тшӧтш ньӧжйӧник мӧдӧдчӧ ю катыд.
Сыв дас сайын ми весьтын руд лыа бужӧдыс сідзжӧ кутіс вӧрны да визувтны, ылысмыны миян дорысь.
— Котӧрт, — менӧ йӧткыштігмоз горӧдіс Осип, — мый вомтӧ паськӧдӧмыд?
Сьӧлӧм вылын лои шуштӧм, кокъяс кутісны чувствуйтны, кыдзи йиыс пышйӧ на улысь, кыдзкӧ асьныс мӧдісны тувччавны, котӧртӧдісны менӧ лыа вылӧ, кӧні чурвидзисны тӧвся турӧбъясӧн чегъялӧм бадьяслӧн ньӧръяс, — сэтӧн туплясисны нин Боев, салдат, Будырин да кыкнан Дятловыс.
Мордвин котӧртіс мекӧд орччӧн да лёкысь видчис, а Осип восьлаліс бӧрвылын, горӧдлывліс:
— Эн увтчы, Народец...
— Да ӧд кыдзи нӧ, Осип дядь...
— Сідз жӧ ставыс, кыдзи вӧлі.
— Сибдім ми татчӧ сутки кык кежлӧ...
— И пукалыштан...
— А праздникыс?
— Тэтӧг празднуйтасны таво...
Салдат, лыа вылын пукалігмоз, куритчис каллянӧн да киргис:
— Повзисны... дас вит сыв и эм берегӧдзыс, а ті — котӧртны садьтӧг...
— Тэ первой котӧртін, — шуис Мокей.
Но салдат водзӧ нуӧдіс:
— А мыйысь повзинныд?
Христос-батюшко и сійӧ куліс...
— Да ӧд сійӧ бӧр ловзис сы бӧрын, — ӧбидитчӧмӧн бормочитіс мордвин, а Боев горӧдіс сы вылӧ:
— Тэ — ланьт, кычипи!
Тэнад делӧ тӧлкуйтны сы йылысь?
Ловзис!
Талун — пекнича, а абу воскресенье!
Кымӧръяскостса кельыдлӧз пропастьын югнитіс мартовскӧй шонді, йиыс кутіс дзирдавны, миян вылын сералігтыр, Осип видзӧдліс кимӧдз увсяньыс тыртӧммӧм ю вылӧ да шуис:
— Сувтіс...
Сӧмын тайӧ — недыр кежлӧ...
— Торйӧдіс тай миянӧс праздникысь, — зумыша шуис Сашок.
Мордвинлӧн ус-тоштӧм чужӧмыс, коді вӧлі мугов да пельӧса, быттьӧ весавтӧм картупель, скӧрысь чукыртчис. Мордвин тэрыба лапйӧдліс синсӧ да броткис:
— Пукав тан...
Ни нянь, ни деньга...
Йӧзлы — гаж, а ми...
Горшасьӧмъяслы служитам, дзик быттьӧ понъяс моз жӧ...
Ю вылысь синсӧ вештывтӧг да, тыдалӧ, мыйкӧ мӧдтор йылысь мӧвпаліг Осип висьталӧ унйылысь моз:
— Тані некутшӧма абу горшасьӧм кузя, а — колӧ сідз!
Быкъяс-ледорезъяс — мый вылӧ?
Баржаясӧс йиысь видзны да мукӧд сэтшӧмтор.
Йиыд — йӧй, сійӧ вазнитас караван вылӧ и — прӧщай эмбур...
— А — сьӧлыштны... миян сійӧ али мый?
— Тӧлкуйт йӧйыдкӧд...
— Водзджык мед эськӧ дзоньталісны...
Салдат лёкысь векыштіс чужӧмсӧ да горӧдіс:
— Ланьт, мордва народскӧй!
— Сувтіс, — мӧдысь шуис Осип. — М-да...
Караван вылын горзісны матросъяс, а ю вывсянь ӧвтіс кӧдзыдӧн да скӧр, кыйӧдчана лӧньлунӧн.
Йи вылӧ сутшкалӧм пожӧм лысъясысь узор вежсис, и ставыс кажитчис вежсьӧмаӧн, напряжённӧй виччысьӧмӧн тыр.
Кодкӧ том зонъяс чукӧрысь юаліс раминика да ньӧжйӧник:
— Осип дядь — кыдзи нӧ?
— Мый? — унзільпырысь моз шыасис сійӧ.
— Тадзи миянлы и пукавны тані?
Боев, явӧ издевайтчӧмӧн, кутіс висьтавны ныр пырыс:
— Отлучитіс енмыс тіянӧс, ёрӧмаясӧс, аслас святӧй праздник дорысь али <ns>мы-ый</ns>?
Салдат отсыштіс ёртыслы — калляна кисӧ нюжӧдіс юлань да сералігмоз ропкис:
— Окота карӧ?
Мунӧй!
И йи кутас мунны.
Гашкӧ, вӧянныд, а то полицияӧ нуӧдасны... праздник кежладтӧ — бур!..
— Тайӧ дзик збыль, — шуис Мокей.
Шонді саяліс, ю пемдіс, а карыс кутіс мичаджыка тыдавны — том йӧз скӧр да шог синмӧн мӧдісны дзоргыны сы вылӧ да ланьтісны, быттьӧкӧ кынмисны места выланыс.
Меным вӧлі гажтӧм да сьӧкыд, кыдзи век овлӧ, кор аддзан, мый тэ гӧгӧр быдӧн думайтӧны разнӧя да абу ӧткодь кӧсйӧмныс, мый эськӧ вермис йитны йӧзсӧ ӧти упрямӧй вынӧ.
Окота вӧлі мунны на дорысь да восьлавны йи кузя ӧтнамлы.
Осип, быттьӧ друг палялӧм бӧрын, сувтіс кок йылас, пӧрччис шапкасӧ да, кар вылӧ пернапасасьӧмӧн, шуис зэв прӧстӧя, спокойнӧя да властнӧя:
— Нолтӧсь, ребята, айда...
— Карӧ? — чеччигмозыс горӧдіс Сашок.
Салдат вӧрзьӧдчывтӧг, увереннӧя шуис:
— Вӧям!
— Сідзкӧ — кольччы.
И, став вылӧ синсӧ чӧвталіг, Осип горӧдіс:
— Но, чеччӧй вайӧ, ӧдйӧджык!
Ставныс сувтісны, ӧтчукӧрӧ чукӧртчисны; пещерысь инструментсӧ лӧсьӧдігмоз Боев кутіс няргыны:
— Шуӧма — мунны, сідзкӧ — колӧ мунны!
Коді тшӧктіс — сійӧ и кывкутӧ...
Осип быттьӧ томмис, ёнмис: розӧвӧй чужӧм вывсьыс мудер-мелі выражениеыс быри, синъясыс пемдісны, кутісны видзӧдны стрӧга, делӧвитӧя; дышиник, лайкъялана походкаыс бырис жӧ — сійӧ восьлаліс зумыда, увереннӧя.
— Быдӧн босьтӧй морт ӧти пӧвйӧн да кутӧй сійӧс пӧперегӧн — мыйкӧ кӧ лоӧ — ен мед видзас — кодкӧ кӧ вӧяс, пӧв помъясыс йи вылӧ водасны — кутыштасны!
Да и потасъяссӧ вуджны...
Гез — эм?
Народец, вайлы жӧ меным ватерпас...
Дасьӧсь?
Но — ме медводзын, а ме бӧрся — коді медся сьӧкыд?
Тэ, салдат?
Сэсся — Мокей, мордвин, Боев, Мишук, Сашок, — Максимыч медся кокни, сійӧ медбӧрын...
Босьтӧй шапкаяс, юрбитӧй богородицалы!
Со и шонді-батюшко миянлы паныд петӧ...
Дружнӧя кушмисны лёзь, дзор да еджгов юръяс, шонді видзӧдліс на вылӧ вӧсньыдик еджыд кымӧр пыр да дзебсис, быттьӧ эз кӧсйы кыпӧдны надеяяс.
— Айда! — коса, выль гӧлӧсӧн шуис Осип. — Ен тіянкӧд!
Видзӧдӧй менам кок вылӧ.
Мыш сайын матӧ эн матыстчӧй, ӧта-мӧдсянь кутчысьӧй саженьысь не матынджык, а кымын ыджыдджык костыс — сымын бурджык!
Мӧдӧдчи, челядь!
Шапкасӧ киняулас сюйӧмӧн, киас ватерпас босьтӧмӧн Осип, кыдзкӧ видзчысьӧмӧн да меліа кокнас шарӧдчигтыр, лэччис йи вылӧ да дзик пыр жӧ, сы мыш сайын, берег вылын кыліс лёкысь горӧдӧм:
— <ns>Кы-ытчӧ</ns>, ыжъяс, ма-а...
— Восьлав, бӧрвылӧ эн дзоръяв! — лэчыда командуйтіс вожатӧй.
— <ns>Бер-ргӧдчӧй, дьявӧ-ӧлъяс</ns>...
— Айда, ребята, енмӧс дум вылын кутіг!
Праздник кежлӧ гӧститны сійӧ миянӧс оз кор...
Тюрзіс полицейскӧй свисток, а салдат гораа ропкис:
— Во-от, еройяс, сідз тіянӧс...
Панісны делӧ!
Ӧні депеша ыстасны мӧдар берегас полицияӧ...
Огӧ кӧ вӧйӧй — частьӧ, лудікъяслы миянӧс...
Ас вылӧ ме кывкутам ог босьт...
Осиплӧн збой гӧлӧсыс нуӧдіс ас бӧрсяыс йӧзсӧ гез йылын моз:
— Видзӧд кок улад сюсьджыка!..
Мунісны виджадӧн, ва паныдног, и меным, медбӧръялы, бура вӧлі тыдалӧ, кыдзи кӧчлӧн кодь еджыд юра ичӧтик ӧкуратнӧй Осип шливкйӧ-мунӧ йи вывті, пӧшти кокъяссӧ лэптавтӧг.
Сы бӧрся, сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, быттьӧ тыдавтӧм сунис йылӧ пысавлӧмаяс, кыссьӧны катласьыштігмоз квайт сьӧдов мыгӧр, мукӧддырйи накӧд орччӧн тыдавлӧны налӧн вуджӧръясныс, водасны на кок улӧ и вольсасьӧны йи кузя.
Юръяссӧ увлань лэдзӧмаӧсь, быттьӧ йӧзыс лэччӧны гӧра йывсянь да полӧны вильдігмоз усьны.
Бӧрвывсянь горзӧны век ёнджыка — тыдалӧ, йӧзыс чукӧрмӧмаӧсь унаӧн, торъя кывъяс он нин велав, кылӧ сӧмын мустӧм ызгӧмныс.
Тайӧ видзчысяна восьлалӧмыс меным заводитӧ лоны механическӧй, гажтӧм уджӧн; менам велалӧма ӧдйӧ ветлыны да ӧні менӧ шымыртӧ сэтшӧм унзіль, кор душаад быттьӧ тыртӧммӧ, дугдан мӧвпавны ас йывсьыд, мунан ас дорсьыд да сэк жӧ ставсӧ аддзан торъя нин мичаа, кылан торъя нин лӧсьыда.
Кок улын рудовлӧз, свинеч кодь йи — ваыс сёйӧма. Сылӧн дзирдалӧмыс ёрӧ синтӧ.
Мукӧдлатіыс йиыс потӧма, мылькъяссьӧма, вӧрӧшитчигас дрӧбитчӧма посни торъясӧдз, куйлӧ чукӧръясӧн, пемза кодь розьӧсь да жугласьӧм стеклӧ кодь ёсь.
Лӧз потасъяс, кӧдзыда нюмъяліг, кыйӧдӧны коктӧ.
Шлопкакылӧны паськыд кокпыдӧсъяс, дӧзмӧдчӧны Боевлӧн да салдатлӧн гӧлӧсъясныс — кыкнанныс найӧ — быттьӧ ӧти вомын кык пӧлян.
— Ме ог мӧд кывкутны...
— Дерт, и ме...
— Ӧтилы позьӧ тшӧктыны, а мӧдыс, гашкӧ, тысячапӧв вежӧраджык...
— Миян ӧмӧй вежӧрӧн олӧны?
Миянтӧ — горшӧн ставыс олӧны...
Осип сюяліс пась пӧлаяссӧ вӧнь костас, руд салдатскӧй ной гача кокъясыс сылӧн восьлалӧны кокниа да пелька, быттьӧ пружинаяс.
Сійӧ мунӧ сідз, быттьӧ сы водзын век кодкӧ, сӧмын сылы тыдалана, бергалӧ да мешайтӧ мунны веськыда, медся дженьыд туйӧд, а Осип вермасьӧ сыкӧд, зільӧ сійӧс ордйыны, пышйыны сыысь, кежӧ веськыдвылӧ да шуйгавылӧ, мукӧддырйи крута бӧр бергӧдчӧ да сідзи пыр йӧктӧ, гижталӧ йи вылас кытшъяс да кытшджынъяс.
Гӧлӧсыс сылӧн оз и ланьтлы, быттьӧ сьылӧ, и зэв лӧсьыд кывзыны, кутшӧм бура сійӧ сӧльнитчӧ кӧлӧкӧлъяслӧн звӧнкӧд...
Вӧлі матыстчӧны нин нёльсё сыв пасьта йи пласт шӧрлань, друг сэк ю катыдланьын повзьӧдлана кутіс шура-шаракывны, сійӧ жӧ здукас йиыс мӧдӧдчис кывтны менам кок улысь, ме шатовмуні да, кутчысьны вермытӧг, шемӧсмӧмӧн ӧти кокӧн уси пидзӧс вылӧ.
Но дзик пыр жӧ, кор ме видзӧдлі ю катыд, повзьӧмыс шымыртіс менӧ горшӧд, сибдіс гӧлӧсӧй, синъяс пемдісны — руд йи корка ловзис, гӧрбыльтчис, шыльыдінын лыбавлісны ёсь пельӧсъяс, воздухас паськаліс тешкодь нюжа-няжакылӧм — быттьӧ кодкӧ сьӧкыд кокӧн муніс жугласьӧм стеклӧ вывті.
Ньӧжйӧника шутьлялӧмӧн ме дорті визувтіс ва, ловъя моз чилӧстлӧмӧн ратшкакыліс пу, ӧтлаӧ чукӧртчӧмӧн горзісны йӧз, и шуштӧм ызгӧм горас, сійӧс гудралігтыр, юргис Осиплӧн гӧлӧсыс:
— Разӧдчӧй... энӧ ӧтчукӧрын сулалӧй, торйӧн-торйӧн кутчысьӧй, енлӧн пиян...
Мӧдӧдчис, матушка, <ns>мӧ-ӧдӧдчис</ns>!
Гажаджыка, ребята!
Вот — <ns>мӧ-ӧдӧдчис</ns>...
Сійӧ чеччаліс, быттьӧ сы вылӧ чушканъяс уськӧдчӧмаӧсь, да, сыв кузя ватерпассӧ ружьеӧс моз кутіг, зурӧдіс сійӧн ас гӧгӧрыс, быттьӧ косясис кодкӧдкӧ, а весьтті дрӧгмунлӧмӧн кывтіс кар.
Ме улын йиыс кутіс дзажакывны, посниа дрӧбитчыны, меным кок вылӧ ыльнитіс ва, ме сувті, веськыда уськӧдчи Осип дорӧ.
— Кытчӧ? — ватерпаснас ырыштчӧмӧн горӧдіс сійӧ. — Сувт, чӧрт!
Кажитчис, мый тайӧ абу Осип, — чужӧм вылас ёна томмӧма, став тӧдсаторйыс бырӧма сэтысь, гӧлубӧй синъясыс лоӧмаӧсь рудӧн, сійӧ быттьӧ аршинджын кузя быдмӧма.
Выль кӧрт тув кодь веськыд тушаа, кокъяссӧ топыда топӧдӧмӧн, вывлань кыссигмоз, сійӧ горзіс вомсӧ паськыда восьтӧмӧн:
— Эн бергалӧй, чукӧрӧ эн чукӧртчӧй — юръяснытӧ поткӧдла!
И бара ырыштчис ме вылӧ ватерпасӧн.
— Тэ — кытчӧ?
— Вӧям, — ньӧжйӧникӧн шуи ме.
— Ланьт!
Чӧв ов...
Но, ме вылӧ синсӧ сюся чӧвтлӧм бӧрын, сійӧ содтіс ньӧжйӧнджык да небыдджыка:
— Вӧйнытӧ и йӧй кужас, а тэ вот пет вай... тэ — мездысь!
И бара, морӧссӧ чургӧдӧмӧн, юрсӧ чатӧртӧмӧн, кутіс горзыны збодермӧдан кывъяс.
Йиыс, тэрмасьтӧг чегъясигас, ратшкакыліс да дзажакыліс, миянӧс ньӧжйӧникӧн кылӧдіс кар пӧлӧн; кутшӧмкӧ ыджыд вын садьмӧма муас да паськӧдӧ берегсӧ: сылӧн юкӧныс — миянсянь кывтыдынджык — оз вӧрзьы, а сыладорыс, коді миянлы паныда, ньӧжйӧникӧн кайӧ ю катыд, и регыд мысти муыс орас.
Тайӧ шуштӧм, ньӧжмыд вӧрӧм вӧснаыс кажитчис, мый муыскӧд йитӧд вошӧ: ставыс пышйӧ, морӧстӧ шогӧн топӧдӧ, кокъястӧ слабмӧдӧ.
Небесаын ньӧжйӧникӧн кывтісны гӧрд кымӧръяс, йилӧн чегъясьӧминъясыс насянь кучкан югӧръяссяньыс тшӧтш жӧ гӧрдӧдӧмаӧсь, быттьӧ ме дорӧдз судзӧдчыны зэлӧдчӧм вӧснаыс.
Ловзис ставнас зэв ыджыд муыс, медым рӧдитны тулысын, нюжмасьӧ, вылӧ кыпӧдалӧ лёзь васӧд морӧссӧ, ратшкакылӧны сылӧн лыясыс, и юыс кыз му яй пытшкын, — быттьӧ пуан, сук вир тыра сӧн.
Вӧлі сьӧкыд да забеднӧ сыысь, мый массаяслӧн тайӧ увереннӧй, спокойнӧй движениеын асьтӧ чувствуйтан ичӧтикӧн да вынтӧмӧн, а сьӧлӧмад, — ӧбида вӧснаыд, — быдмӧ, ӧзйӧ дерзкӧй мортлӧн мечта: нюжӧдны эськӧ китӧ, властнӧя пуктыны сійӧс гӧра вылӧ, берегыс вылӧ да шуны:
«Сулав, кытчӧдз ме тэ дорӧдз ог лок!..»
Шога ышлолалӧны гора ыргӧн кӧлӧкӧлъяс, но — ме помнита, мый сутки мысти, войын, найӧ гымыштасны гажаа, юӧртасны воскресенье воӧм йылысь.
Овны эськӧ сійӧ звӧнӧдзыс!..
...Сизим пемыд мыгӧр вуджрасисны син водзын, йи вылын чеччалігтыр.
Найӧ шенасисны пӧвъясӧн, быттьӧ сынісны воздухын, а на водзын вьюн моз бергалӧ старичок, коді Николай Чудотворец кодь, и ланьтлытӧг юргӧ сылӧн властнӧй гӧлӧсыс:
— Эн <ns>зэва-айт</ns>!..
Юыс лои сарӧга, сылӧн ловъя мышкуыс дрӧгмунлывліс да вешйыліс кок улысь, тӧдвылӧ уськӧдліс «Конёк-Горбунокысь» китӧс, и пыр тшӧкыдджыка йи сьӧм улысь койыштчывліс юлӧн кизьӧр телӧыс — гудыр, кӧдзыд ва, коді горша нюліс йӧзлысь кокъяссӧ.
Йӧз мунісны векньыдик потш кузя джуджыд овраг весьтті.
Валӧн раминик, чуксалана солькъясьӧм вӧснаыс кыптіс помтӧм джуджыдін йылысь представление, сы йылысь, кыдзи помтӧг пыр кутас лэччыны телӧыд тайӧ кӧдзыд, дзескыд массаас, кыдзи синтӧмман сы пытшкын да ланьтас сьӧлӧмыд.
Дум вылӧ усины вӧйӧм мортъяс, нильӧг юр чашкаяс, былялӧм, стекляннӧй синма польдчӧм чужӧмъяс, пыктӧм кияслӧн шергӧдчӧм чуньяс, кипыдӧсъясын чукрассьӧм вазьӧм кучик, коді тряпка кодь...
Йи пыр медводз дзумгысис Мокей Будырин; сійӧ вӧлі мунӧ мордвин водзвылын, кыдзи век чӧв, синмӧ шыбитчытӧм, мунӧ вӧлі медся спокойнӧя и друг — быттьӧ сійӧс кокӧдыс тракнитісны — вошис, йи вевдорӧ колины сылӧн сӧмын юрыс да пӧвйӧ кутчысьӧм киясыс.
— <ns>Отса-лӧй</ns>! — горӧдіс Осип. — Энӧ сюйсьӧй ставныд, ӧти, кыкӧн — отсалӧй!
А Мокей прыськайтігмоз шуаліс мордвинлы да меным:
— Вешйӧй, зонъяс... ме ачым... нинӧм...
Кавшасис йи вылӧ да пыркӧдчигмоз шуис:
— Мор мед лыяс, тадзитӧ, видзӧд, и збыльысь вӧян...
Кӧтасьӧм уссӧ ыджыд кывнас нюлысь да пиньяснас зяткӧдчысь Мокей ӧні торйӧн нин лои ыджыд, рам пон кодьӧн.
Здук кежлӧ дум вылас усьліс, кыдзи сійӧ, тӧлысь сайын, дзикӧдз керыштіс шуйга кисьыс йӧзви выйӧныс певсӧ — лэптіс лӧз гыжъя керыштӧм чунь помсӧ да, гӧгӧрвотӧм сьӧд синнас сы вылӧ видзӧдіг, мыжа моз, ньӧжйӧник сёрнитіс:
— Кымынысь ме сійӧс, чудакӧс, дойдавлі, веськыда — лыдыс абу!..
Вӧрзьӧма вӧлі сійӧ менам, неногӧн действуйтіс...
Ӧні — гуала...
Чунь помсӧ бура гартыштіс стружкиӧн, пуктіс зептас да вӧлисти кӧрталіс ранитчӧм кисӧ.
Сы бӧрын купайтчис Боев — кажитчис, быттьӧ сійӧ ачыс суныштліс йи улӧ да пыр жӧ лёк горшӧн горӧдіс:
— А, <ns>б-батюшки</ns>, вӧя, смерть воӧ, вокъясӧй, отсалӧй вайӧ...
Сійӧ сэтшӧма пессис повзьӧмысла, мый муртса вермисны сійӧс кыскыны, да сыкӧд ноксигӧн муртса эз вӧй мордвин, коді бердліс ва улӧ.
— Вот, веськалін эськӧ чӧртъяслы всенощнӧй дырйи, — йи вылӧ кайӧм мысти да яндысигмоз нюмъялӧмӧн шуис сійӧ, ӧні ещӧ нин вӧсни да укшаль.
Минута мысти Боев бара дзумгысис да кутіс чилзыны.
— Эн чирзы, Яшка, кӧза лов! — ватерпаснас грӧзитігтыр горзіс сылы Осип. — Мыйла йӧзсӧ повзьӧдлан?
Ме тэныд петкӧдла гаж!
Вӧньястӧ разьӧй, ребята, зепъястӧ гугӧдӧй, бурджык лоӧ...
Быд дас воськов мысти воссьывлісны, кажакыліг да гудыр дулльӧн резсиг, пиня черлыяс, ёсь лӧз пиньяс кватлалісны кокъяссӧ: кажитчӧ, быттьӧ юыс кӧсйӧ ньылыштны ас пытшкас йӧзсӧ, кыдзи змей ньылалӧ лягушапиянӧс.
Кӧтасьӧм кӧм-паськӧмныс личкис увлань, мешайтісны чеччавны; быдӧн лоины нильӧгӧсь, быттьӧ нюлӧмаӧсь, дуркӧсь да чӧлӧсь, мунісны сьӧкыда, ньӧжмыда да покорнӧя.
Но Осиплӧн быттьӧ водзвыв вӧлі лыддьӧма йи вылысь став потасъяссӧ да сідзи жӧ кӧтасьӧма, кыдзи и ставыс, кӧч моз чеччаліс йи пласт вывсянь йи пласт вылӧ; чеччыштас, здук кежлӧ сувтыштлас да, гӧгӧр дзоръяліг, горзӧ:
— Видзӧдӧй, кыдзи колӧ, эй!
Сійӧ ворсӧдчис юыскӧд: ю кыйӧдіс сійӧс, а сійӧ, ичӧтик тушаа, песовтчыліс, кужис кокниа пӧръявны юлысь вӧрзьӧмъяссӧ, кытшовтны виччысьтӧм лэчьяс.
Кажитчис весиг, быттьӧ ачыс Осип веськӧдлӧ йи мунӧмӧн, йӧткалӧ ми кок улӧ гырысь, ён йи пластъяс.
— Сьӧлӧмнад эн усьӧй, ен пиян, э-ей!
— Ай да Осип дядь! — гусьӧник шензис мордвин. — Но и морт!..
Тайӧ збыльысь — морт!..
Кымын матӧджык воисны береглань, сымын ёнджыка поснявлӧма, дрӧбитчӧма йиыс да сымын тшӧкыдджыка вӧйласисны йӧз.
Карыс пӧшти кывтіс нин миян весьтӧд, миянӧс регыд петкӧдас Волга вылӧ, а сэні йиыс абу на вӧрзьӧма да миянӧс сюяс сы улӧ.
— Пӧжалуй — вӧям, — шуйгавылӧ, рытъя лӧзов рӧмыдас дзоргигтыр ньӧжйӧник шуис мордвин.
Но друг — быттьӧ миянӧс жалитіг — зэв ыджыд йи пласт зургысис берегӧ ӧти помнас, кажакыліг да дрӧбаліг кутіс кайны сы вылӧ, сэсся сувтіс.
— Котӧртӧй! — яра горӧдіс Осип. — Мыйвынсьыд!..
Чеччыштіс йи пласт вылӧ, вильдіс, усис да, йи дорышын пукалӧмӧн, ваӧн резсьӧм, ставсӧ лэдзис прӧйдитны ас дінтіыс — тойласигтыр, ӧти мӧдӧс панлаліг, витӧн котӧртісны берегӧ.
Мордвин да ме сувтім, медым отсыштны Осиплы.
— Котӧртӧй, порсьпиян, но!..
Чужӧмыс сылӧн вӧлі лӧз да сырмис, синъясыс чусаммисны, вомыс тешкодя калькмуніс.
— Сувт, дядя...
Сійӧ лэдзис юрсӧ.
— Кокӧс ме чеги быттьӧ... ог вермы сувтны...
Ми лэптім сійӧс, кутім нуны, а сійӧ, миян шоша вылӧ кияссӧ пуктӧмӧн, ропкис, зяткакыліс пиньнас:
— Вӧянныд, лешманъяс... но, слава богу, эз лэдз, батюшко...
Видзӧдӧй — куимтӧ оз лыбӧд, видзчысьӧмӧн восьлалӧй!
Бӧрйӧй, кыті йисӧ лымйӧн абу тыртӧма, сэті зумыдджык... эновтны эськӧ тіянлы менӧ!..
Читкыртӧм синмӧн видзӧдліс менам чужӧмӧ да юаліс:
— А миян грекъяс тыра книжкаыд, кӧнкӧ, дзикӧдз нёдздіс тэнад, пропадитіс, а?
Кор ми лэччим йи пласт вылысь, коді вӧлі кавшасьӧма берегас да дзикӧдз нырыштӧма кутшӧмкӧ баржаӧс, йи пластлӧн ваын куйлан юкӧныс ставнас ратшмуніс да лайкъялігмоз, вӧйыштавлігтырйи мӧдӧдчис кывтны.
— Со тай, — ошкыштіс мордвин, — гӧгӧрвоис делӧсӧ!
Кӧтасьӧмаӧсь, кынмӧмаӧсь да кыпыдӧсь, ми воим берегӧ, слободскӧй мещана чукӧрӧ;
Боев да салдат пинясьӧны нин накӧд, ми пуктім Осипӧс кутшӧмкӧ керъяс вылӧ, сійӧ гажаа горзӧ:
— Ребята, а книжкаыслы ӧд пом воис, нёдздӧма...
Тайӧ книжкаыс — менам киняулын быттьӧ кирпич; гусьӧникӧн кыски да шыбиті ме сійӧс ылӧ юас, и сійӧ лягуша моз шлёпкысис пемыд ва вылас.
Дятловъяс котӧрӧн уськӧдчисны гӧра паныд — кабакӧ винала, котӧртӧны мӧда-мӧдсӧ нӧшалӧны кулакъясӧн да равзӧны:
— Р-ря!
— Ик тэ-э!..
Апостоллӧн кодь тошка да гусясьысьлӧн кодь синма кузь тушаа старик висьталӧ меным пель водзӧ:
— А сыысь, мый ті шызьӧдінныд мирнӧй йӧзсӧ, тіянлы эськӧ, анафемаяслы, нырвом аныд сетавны...
Выльысь кӧмасигмоз Боев горзӧ:
— Мыйӧн ми тіянӧс тревожитім?
— Христиана вӧйӧны, — ещӧ нин ёна сибдӧм гӧлӧсӧн горзӧ салдат, — а ті мый вӧчинныд?
— А мый миянлы вӧчны?
Осип куйлӧ муын, коксӧ нюжӧдӧмӧн, да, тіралан кинас пасьсӧ малалігмоз, ньӧжйӧник норасьӧ:
— Ак, <rus>мать честная</rus>, кутшӧма кӧтасьӧма...
Дзикӧдз портитчӧма пасьӧй... а — во на эг новлы!..
Сійӧ лои ичӧтикӧн, чукыртчис да, му вылын куйлігас, быттьӧ сылӧ, пыр ичӧтджык лоӧ.
Друг сійӧ кыпӧдчыштліс да пуксис, ойӧстіс да скӧр вӧсньыдик гӧлӧсӧн кутіс сёрнитны:
— Бесъясыс нуӧны тіянӧс, йӧйясӧс, — пывсянӧ, вичкоӧ, со тай!
Чӧртпиян!..
Сэтчӧ жӧ...
Тіянтӧг енмыс оз нин ов ассьыс праздниксӧ...
Смерть выланыс зурасьлісны... став паськӧмӧс тшыкӧдісны, мед тіянӧс морыс лыяс...
Быдӧн выльысь кӧмасисны, пыдзралісны паськӧмнысӧ, мудзӧмпырысь нускисны, ойзісны, пинясисны мещанакӧд, а сійӧ век ёнджыка горзіс:
— Со тай, мый думыштӧмаӧсь, ӧкаяннӧйясыд!
Пывсян налы ковмӧма... вот — полицияӧс эськӧ, сійӧ эськӧ петкӧдліс тіянлы пывсян...
Кодкӧ мещана чукӧрысь услужливӧя висьталіс:
— Полицияла мӧдӧдісны...
— Тэ — мый? — горӧдіс Осиплы Боев. — Тэ мыйла притворяйтчан?
— Ме?
— Тэ!
— Сулав!
Тайӧ нӧ кыдзи?
— Коді йӧзсӧ ышӧдіс, медым локны, а?
— Коді?
— Тэ!
— Ме?
Осип кутіс сырмыны, быттьӧ войтӧв мӧдіс кыскыны, да сибдӧм гӧлӧсӧн мӧдысь юаліс:
— Ме-е?
— Тайӧ дзик збыль, — спокойнӧя да мичаа кывмӧн шуис Будырин.
Мордвин тшӧтш жӧ эскӧдіс, ньӧжйӧникӧн, шогпырысь:
— Ей-богу, тэ, Осип дядь!..
Тэ вунӧдін...
— Дерт жӧ, тэ ышӧдінсӧ, — зумыштчӧмӧн да чорыда шуис салдат.
— <ns>Ву-унӧдӧма</ns> сійӧ! — яра горзіс Боев. — Кыдзи жӧ, вунӧдіс!
Оз, сійӧ пробуйтӧ, оз-ӧ позь ассьыс мыжсӧ йӧз сьылі вылӧ сийӧсавны, тӧдам ми!
Осип ланьтіс да, синсӧ читкыртӧмӧн, видзӧдліс кӧтасьӧм, джынвыйӧ пасьтӧм йӧз вылӧ...
Сэсся, тешкодя сыркъялӧмӧн — сераліг либӧ бӧрдігтыр — пельпомъяснас вӧрӧдӧмӧн да кияссӧ шевгӧдӧмӧн, заводитіс бормочитны:
— А ӧд — вернӧ... збыль ӧд — менам думыштӧмтор... со жӧ ӧд!
— Мися жӧ! — победоноснӧя горӧдіс салдат.
Проса рок моз пуысь ю вылӧ видзӧдігмоз Осип, чужӧмсӧ чукыртӧмӧн да мыжа морт моз синсӧ дзебӧмӧн, водзӧ нуӧдіс:
— Веськыда — вежӧрӧй гудыртчыліс... аттӧ дивӧ тай!
И кыдзи эгӧ вӧйӧй?
Весиг гӧгӧрвоны он вермы...
Фу тэ, господи!..
Ребята... ті — эсійӧ нин... энӧ скӧралӧй, праздник кузя... прӧститӧй нин!..
Вежӧрӧй менам гудыртчыліс ли, мый ли...
Вернӧ: ме ышӧді... со ӧд пӧрысь йӧйыд...
— А-а? — шуис Боев. — А ме кӧ эськӧ — вӧйи, мый эськӧ тэ кутін шуны?
Меным кажитчис, мый Осип збыльысь шензьӧ сы вылӧ, мый вӧчис дзик ковтӧмтор да йӧйталіс, — нюлӧм бӧрын кодь шыльыд, дзик жӧ выльӧн чужӧм кук кодь, сійӧ пукаліс муын, лайкйӧдліс юрнас, малаліс кинас ас гӧгӧрсьыс лыасӧ да не ас гӧлӧсӧн пыр бормочитіс каитчан кывъяс да некод вылӧ эз видзӧдлы.
Ме видзӧді сы вылӧ, думайті — кӧн нӧ сійӧ воевода-мортыс, коді, йӧз водзвылын мунігӧн, тӧждысьӧмпырысь, тӧлкӧн да властнӧя нуӧдіс найӧс ас бӧрсяыс?
Сьӧлӧм вылын дільквидзис-содіс шог, ме пукси Осип дінӧ, да, сійӧс збодермӧдны кӧсйӧмӧн, гусьӧник шуи сылы:
— Тырмас тэныд...
Сійӧ кӧсӧя видзӧдліс ме вылӧ да, чуньяснас тошсӧ веськӧдліг, сідз жӧ гусьӧн шуис:
— Аддзылін?
Со тай вот...
И бара кутіс гораа ропкыны, ставлы кывмӧн:
— Кутшӧм делӧыс — а?
...Гӧра йылын, пемдӧм нин небеса фон вылын, сулалӧ пуяслӧн сьӧд щӧтьыс; гӧраыс ляскысьӧма берег дорӧ, быттьӧ ыджыд зверь.
Тыдовтчисны рытъя лӧз вуджӧръяс, найӧ видзӧдчисны гӧралӧн сьӧд кучик бердӧ дойяс моз сибдӧм керка вевтъяс сайысь, дзоргисны рыжӧй, васӧд сёй овраг вомысь, коді жервидзис юланьӧ, — чудитчис, быттьӧ сійӧ нюжӧдчӧ валаньыс, медым юны сійӧс.
Юыс пемдіс, йилӧн шаракылӧмыс да дзужгӧмыс кыліс омӧльджыка, раммыштіс; мукӧддырйи йи пласт зурасьліс берегӧ, кыдзи порсь нырнас, ӧти здук сулалыштіс вӧрзьытӧг, лайкмунӧмӧн торъявліс, водзӧ кывтіс, а сы местаӧ дышиника кавшасьліс мӧд.
Мусӧ ойдӧдіг да няйтсӧ нуигтырйи ӧдйӧ туис ва, — няйтыс сьӧд тшын моз паськаліс гудыр-лӧз ваас.
Воздухын кыліс тешкодь шы — трачкӧдчис да тяпкӧдчис, быттьӧ зэв ыджыд животнӧй мыйкӧ сёйигас нюліс кузь кывнас.
Ылісянь карсянь кывтіс кӧлӧкӧлъяслӧн муртса кылыштан мыла-шог звӧн.
Гӧра йывсянь кык гажа кычипи моз тюрисны, киясаныс бутылкаяса, Дятловъяс, а найӧс паныдавны кӧсйӧмӧн — берег пӧлӧн — локтісны руд околоточнӧй да кык сьӧд полицейскӧй.
— Аттӧ, господьӧй! — пидзӧссӧ небыдика малалігмоз ойзіс Осип.
Мещана, полицияӧс аддзӧм мысти, паськыдджыка костӧдчисны, виччысигтыр ланьтісны, а околоточнӧй — ичӧтик чужӧма да ньӧв моз чурвидзысь рыжӧй уска косіник морт — матыстчис миян дорӧ, стрӧга шыасис чирӧмкодь кыз гӧлӧсӧн:
— Тайӧ ті, дьявӧлъяс...
Осип уськӧдчис муас гатшӧн да тэрыба кутіс лӧвтны:
— Тайӧ — ме, ваше благородие, ме ставсӧ думышті!
Прӧститӧй ыджыд праздник кузя, ваше благородие...
— Кыдзи нӧ тэ, пӧрысь чӧрт, — горӧдіс околоточнӧй, но сылӧн горӧдӧмыс саймовтчис-воши тэрыба шуалан мелі кывъяс пӧвстӧ:
— Патераным миян тані, карас; мӧдар берегас миянлы нинӧмыс абу, и миян деньга абу нянь вылӧ, а аскомысь, ваше благородие, ыджыдлун, — пывсянӧ колӧ, вичко служба вылӧ окота, кыдзи ми христиана, но — ме и шуа: «Нолтӧнӧсь, войтырӧй, мый ен сетас, огӧ ӧд лёк вӧчны мунӧй».
И вот ыджыд дерзостьысь менӧ накажитіс, вот — кокӧс дзикӧдз жугӧді...
— Да! — лёкысь горӧдіс околоточнӧй. — Но, а ті кӧ нӧ вӧйинныд — мый эськӧ сэки лои?
Осип пыдісянь да мудзӧмпырысь ышловзис:
— Мый эськӧ лои, ваше благородие?
Нинӧм ӧд, кӧнкӧ, эз ло, извинитӧй...
Полицейскӧй ёрччис; быдӧн кывзісны сійӧс чӧла да сюся, быттьӧ мортыс эз мамъясӧс мисьтӧма да циничнӧя оскорбляйт, а висьтавліс важнӧй кывъяс, кодъясӧс быдӧнлы колӧ тӧдны да помнитны.
Сэсся, миянлысь ним-овъяс гижалӧм бӧрын, сійӧ муніс; ми юим сотысь вина, шоналім да збоймим, заводитім лӧсьӧдчыны гортӧ — Осип нюмъялігтыр видзӧдыштіс ылыстчысь полиция вылӧ да друг, кокниа кок йылас сувтӧмӧн, сьӧлӧмсяньыс чӧвтіс пернапас.
— Со и ставыслы пом, <rus>слава тебе господи</rus>!..
— Сідзкӧ, — чуймӧмӧн да разочарованнӧя ныр пырыс шуис Боев, — сідзкӧ нӧ кокыд — эз доймыв?
Абу чегӧма, сідзкӧ?
— А тэныд колӧ, мед чегис?
— Ак, — комедьян!
Коньӧр петрушка тэ...
Мӧдімӧ, ребята! — юр вылас ва шапкасӧ пуктігмоз командуйтіс Осип.
...Ме муні сыкӧд орччӧн медся бӧрын; сійӧ висьтавліс меным надзӧникӧн, меліа да быттьӧ сӧмын ӧтнаслы сылы тӧдса гусятор:
— И мый кӧть эн вӧч, кыдзи эн бергав, но — мудерлунтӧг, пӧръясьтӧг — некыдзи он вермы овны, сэтшӧм олӧмыс, сэтшӧм нин сійӧ, мор мед сійӧс лыяс...
Тэ эськӧ гӧра йылӧ, а чӧртыс кокӧдыд...
Пемыд, и пемыдас ыпнитлывлӧны гӧрд, виж бияс, быттьӧ шуалӧны:
«Татчӧ локтӧй!»
Каям звӧнлы паныд гӧра йылӧ, жургӧны миян кокъяс дорті котӧртысь шоръяс, и Осиплӧн мелі гӧлӧсыс вӧйӧ найӧ шум пӧвстын:
— Буриндзиа ӧд ме полициясӧ ылӧді!
Со ӧд кыдзи колӧ делӧтӧ вӧчны — медым некод нинӧм эз гӧгӧрво, а быдӧнлы чайтсис, быттьӧ сійӧ и эм главнӧй пружинаыс, да...
Медым быдӧн чайтӧ, быттьӧ сылӧн душаыс — вӧчис буртор...
Ме кывза сылысь сёрнисӧ да — омӧля сійӧс гӧгӧрвоа.
Да и абу окота меным гӧгӧрвоны, сьӧлӧм вылын менам личыд да кокни; ме ог тӧд — кажитчӧ меным Осип али оз, но дась сыкӧд мунны быдлаӧ, кытчӧ колӧ, — кӧть бара ю вомӧн, кок улысь пышйысь йи кузя.
Юргӧны, сьылӧны кӧлӧкӧлъяс, и долыда мӧвпавсьӧ:
«Ещӧ кымынысь на ме встретита тулыс!..»
Осип ышловзигмоз шуӧ:
— А мортлӧн душаыс — бордъя, — вӧтӧн сійӧ лэбалӧ...
Бордъя?
Чудеснӧ!..
1912
{Горький М. (комиӧдіс Фёдоров Г.) @ Нывбаба @ висьт @ М. Горький. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 37-66.}
НЫВБАБА
Степь кузя лэбӧ тӧв да кучкӧ Кавказскӧй гӧраяслӧн стенаӧ; горнӧй хребет — быттьӧ зэв ыджыд парус, и муыс — шутьлялӧмӧн — тӧвзьӧ пыдӧстӧм гӧлубӧй пропастьясті, ас бӧрсяыс кольӧ тӧлӧн косявлӧм кымӧръяс, а налӧн вуджӧръясыс исковтӧны му вывті, кутчысьӧны сы бердӧ, оз вермыны кутчысьнысӧ да — бӧрдӧны, ойзӧны...
Пуяс куснясьӧны му бердӧ, быттьӧ котӧртӧны; кустъяс пыркӧдӧны увъяснас, быттьӧ понъяс пыркнитлӧны гӧннысӧ, да вольсассьӧны сьӧд му бердӧ, — муыс ставнас бусӧн тшынасьӧ, ланьтлытӧг кывтӧ кос шаргӧм, шутьлялӧм да омлялӧм, щолсйӧдлӧны аистъяс, кравзӧны пӧт ракаяс, дугдывтӧг чирксӧны степнӧй сверчокъяс да, быттьӧ ставнас командуйтіг, кылӧны солиднӧй, ыджыд тушаа станичникъяслӧн горӧдлӧмъяс.
Куш степысь котӧрӧн локтӧ молотилкаясӧн песӧм зарни идзас, мича казачӧй станица площадь вылын бергалӧны рудов тӧвныръяс, лэбалӧ пӧтка гӧн да шондіӧн сотӧм виж кор.
Тэрмасьӧмӧн петкӧдчылӧ шонді, ӧдйӧ бӧр саялӧ, быттьӧ сійӧ вӧтчӧ котӧртысь му бӧрся да мудзӧма нин — кольччӧ, небесасянь вочасӧн усьӧ рытыввылӧ тшын рӧма хаос пӧвстӧ, кӧні сідзжӧ лымъя йыла гӧраяс да гӧрдӧдӧны ва кымӧръяс, кодъяс гӧрӧм му кодь сьӧкыдӧсь.
Кымӧръяс костӧдыс мукӧддырйи син ёрана дзирдалӧ Эльбруслӧн седлӧ да мукӧд гӧраяслӧн хрустальнӧй йывъясыс — найӧ кутчысьӧмаӧсь кымӧръясас да зільӧны не лэдзны найӧс.
Мулысь пространствоын котӧртӧмсӧ сэтшӧм бура чувствуйтан, мый сьӧкыд лолавны морӧс зэвтчӧм вӧсна, долыдлун вӧсна, мый тшӧтш сыкӧд лэбан, мичакӧд да радейтанакӧд.
Некор сывлытӧм лымйӧн вевттьысьӧм тайӧ гӧраяс вылӧ видзӧдан да думайтан, мый на сайын — помтӧм лӧз море да наын гордӧя куйлӧны мукӧдпӧлӧс, чудеснӧй муяс либӧ прӧстӧ — кельыдлӧз тыртӧмин, а кӧнкӧ ылын, муртса сэні тыдаланаӧсь, бергалӧны тӧдтӧм планетаяслӧн — менам мулӧн рӧднӧй чойяслӧн — уна рӧма шаръяс...
Степысь кыскӧны вартӧм нянь; са кодь сьӧд да сук бус пӧвстті степеннӧя да сьӧкыда восьлалӧны крут сюръяса сивӧй волъяс, терпеливӧя видзӧдӧны муӧ гӧгрӧс синнаныс; телегаас куйлӧ бусысла рудӧдӧм дӧрӧма казак, гӧна папахасӧ вештӧма балябӧжас, чужӧмыс гожъялӧмысла сьӧд, тӧвйылын ветлӧмысь синмыс гӧрд, а тошкыс гынмӧма ньылӧмӧн, бусӧн — быттьӧ измӧма.
Мукӧддырйи казак мунӧ телега водзвылас, ярмо дорын; дӧрӧмсӧ пӧльтӧмӧн тӧлыс тойлалӧ сійӧс мышкас; мортыс сэтшӧм жӧ шыльыд да солиднӧй, кыдзи и волыс, и синмыс сылӧн сэтшӧм жӧ терпелив да вежӧра; восьлалӧ сійӧ тэрмасьтӧг, быттьӧ водзвыв ставсӧ тӧдӧ, мый сійӧс водзын виччысьӧ.
— Цоб... цобе...
Налӧн таво бур урожай, ставныс найӧ — дзоньвидзаӧсь, пӧтӧсь, но — видзӧдӧны зумыша, сёрнитӧны неокотапырысь, пинь пырыс.
Гашкӧ, мудзӧмаӧсь удж вылын...
Станица шӧрын кыпӧдчӧма вит юра, паперть весьтас кӧлӧкӧльничаа, гӧрд кирпичысь вӧчӧм вичко; ӧшинь наличникъяссӧ штукатуритӧма да краситӧма вижов краскаӧн — вичкосӧ быттьӧ вӧчӧма яйысь, кодӧс слӧйӧн-слӧйӧн лышкыда визьйӧдлӧма госӧн, вуджӧрыс сылӧн паськыд да сьӧкыд: храм, кодӧс вӧчӧмаӧсь пӧт йӧз ыджыд, спокойнӧй енлы.
Хороводын моз сулалӧны латшкӧс еджыд хатаяс; быттьӧ кыз, ён бабаяс, сулалӧны найӧ — вӧнясьӧмаӧсь кыӧм вӧньяс кодь плетеньясӧн, лышкыда тӧбсьӧмаӧсь шӧвк садъясӧн, тупкысьӧмаӧсь быгалӧм парча кодь камыш вевтъясӧн, а керка вевтъяс вевдорын лайкъялӧны эзысь топольяс, дрӧгмунлывлӧны акацияяслӧн прӧшви моз кысьӧм коръяс, челядь сярганъяс моз трачкӧдчӧны кос пуртӧсъясныс, каштанъяслӧн сьӧдов ки лапаясныс вӧрӧны воздухын, быттьӧ кӧсйӧны кутны тэрыба котӧртысь кымӧръяссӧ.
Юбкаясныслысь да дӧрӧмъясныслысь бӧждоръяссӧ вылӧ лэпталӧмӧн, пидзӧсӧдзныс гырысь, ён кокъяснысӧ кушӧдӧмӧн дворысь дворӧ котралӧны казачкаяс, — найӧ тэрмасьӧны идрасьны, пелькӧдчыны праздник кежлӧ, тӧждысьӧмпырысь горӧдлывлӧны мӧда-мӧдныс вылӧ да гӧгрӧс челядьныс вылӧ, кодъяс — быттьӧ воробейяс — купайтчӧны бус пиын да, содзтырнаныс сійӧс гумовтӧмӧн, коялӧны вылӧ воздухас.
Вичко ӧграда бердын, тӧв сайын, рудов кос бурьян вылын нюжвидзӧны-куйлӧны «удж корсьысьяс, шляйтчысьяс»; найӧ кызьӧн кымын, ставныс найӧ — «туйтӧм йӧз», мечтательяс, кодъяс виччысьӧны шуда случай, судьбалысь бура нюммунӧм, либӧ — дышъяс, кодъяс коддзӧмаӧсь озыр мулӧн помтӧм просторъясысь, брӧдяжитӧм кузя русскӧй страстьлӧн пленникъяс.
Найӧ кык-куим мортӧн ӧтлаын ветлӧдлӧны станицаысь станицаӧ, именнӧ «удж корсьӧны», видзӧдӧны сы вылӧ, шензьӧны, кутшӧм сійӧ уна, но уджалӧны сӧмын пикӧ воӧм мысти, кор некыдзи мӧдног — корӧмӧн да гусясьӧмӧн — оз нин позь пӧткӧдны тшыг рушкунысӧ.
Аски — успенье, озыр станицаын — праздник, и вот найӧ чукӧртчисны быд боксянь, надейтчӧны, мый праздник луныс найӧс юкталас и вердас пӧттӧдзыс, насянь некутшӧм удж пуктытӧг.
Ставныс найӧ «русскӧйяс» — центральнӧй губернияясысь, найӧс сьӧдӧдз сотӧма лунвывса жар шондіыс, юрсиныс шонді водзас быгалӧма, тӧвру летӧ да нетшкӧ налысь сырилетки паськӧмнысӧ, ставныс найӧ кӧсйӧны петкӧдлыны асьнысӧ раминикъясӧн, благочестивӧйясӧн — мудзӧмаӧсь уджалӧмысь, олӧманыс неудачаясысь и вот — чукӧртчалісны татчӧ.
Кор на дорті дзуртігтыр да ойзігтыр кывтӧ нянь тыра телега, прӧйдитӧ вомас идзас няклялысь казак, — найӧ покорнӧя, наяна копрасьӧны сылы, а казак видзӧдӧ на вылӧ кӧсӧя, зывӧктӧмӧн, шапкасӧ босьтлытӧг, унджыкысьсӧ жӧ дзик оз аддзы, кыдзи сы водзын куснясьӧны тӧдтӧм йӧзлӧн лёзь юра руд мыгӧръяс.
Медся улӧдз да зіля копрасьӧ казакъяслы косіник мужик, туляк Конёв; сійӧ гожъялӧма сэрапом кодьӧдз, сьӧд тошкыс немтӧждысьтӧг разалӧма кос чужӧм пасьталаыс, пыдын пукалан пемыд синъясыс меліа нюмъялыштӧны.
Ме сӧмын на талун локті тайӧ йӧз дорас, но Конёв — менам важ тӧдса, Курсксянь Терскӧй областьӧ мунігӧн ме унаысь аддзывлі сійӧс.
Сійӧ — мортыд «артельнӧй», радейтӧ йӧз пӧвстын бергавны, но, буракӧ, сӧмын сы вӧсна, мый вывті полысь.
Мулӧн став точкаясын ас сиктсьыс бокын, коді ляскысьӧма кӧнкӧ Алексинскӧй уездса лыаяс бердӧ, сійӧ эскӧдӧмӧн пыр висьталӧ ӧтитор:
— Збыльысь, муыс тані озыр, а йӧзыскӧд ме абу сӧглас... некутшӧма!
Миянладорын йӧзыд сёпӧв бурджыкӧсь, настӧящӧй русскӧй йӧз, татчӧссаяскӧд он рӧвняйт!
Тані — биаизъяс, тані мортлӧн душаыс и куим шайт оз сулав!
Сійӧ радейтӧ ньӧжйӧник да думайтігтыр висьтавлыны друг озырмӧмлысь чудеснӧй случай:
— Вот — подковъяс кузяыд тэ он верит, а ме тэныд висьтала — ӧти ефремовскӧй мужик аддзӧма подковтӧ, а недель куим мысти та бӧрын сылӧн дядьыс, Ефремовоын лавошник — став семьянас и сотчас, — аддзан?
Став наследствоыс — тайӧ мужикыслы лои, — да!
Энлы, тэ эн висьтав, мый он тӧд: судьбаыд морттӧ жалитӧ, сійӧ тшӧкыда сійӧс озырлунӧн виччысьӧ...
Сылӧн сьӧд, крута песовтчӧм синкымъясыс кайӧны вылӧ плешкас, а синъясыс чуймӧмӧн былькмунӧны сингуранъяссьыс, быттьӧ Конёв и ачыс оз вермы веритны, мый йылысь висьталіс.
Кор казак прӧйдитас, копыртчӧмныс вылӧ вочавидзтӧг, Конёв видзӧдӧ сылы мышкас да ропкӧ:
— Тшӧгӧма, весиг мортӧс оз аддзы...
Збыльысь, ме веськыда шуа: кос сьӧлӧма йӧз!..
Сыкӧд — кык нывбаба; ӧтиыс — ар кызя, ляпкыдик, кыз, стекляннӧй синма да калькнитчӧм вома.
Чужӧмыс сылӧн йӧйлӧн кодь: улыс юкӧныс сылӧн — тыдалысь пиньяса, быттьӧкӧ сералӧ, а кор видзӧдлан ляпкыдик плеш увладорса вӧрзьытӧм синъясас, — кажитчӧ, мый сійӧ дзик пыр жӧ повзьӧмысла чилзігтыр бӧрддзас, быттьӧ шеваӧн висьысь.
— Лэдзис сійӧ менӧ татчӧ бокӧвӧй йӧзкӧд, — турунвиж да виж чышъян улӧ дженьыдик чуньяснас быгалӧм юрсисӧ сюйышталігмоз норасьӧ сійӧ кыз гӧлӧсӧн.
Паськыд рожаа, гырысь банлыяса, монголлӧн кодь векньыдик синма зон зургӧ сылы гырддзанас бокас да чирӧм гӧлӧсӧн дышпырысь шуӧ:
— Эновтіс сійӧ тэнӧ.
Сы мында тэ и аддзылін сійӧс...
— Да-а, — аслас нопторъяс лукйысигмоз думыштчӧмӧн нюжӧдӧ Конёв. — Ӧні бабаястӧ зэв кокниа эновталӧны, нинӧмла найӧ таво, нинӧм дон...
Баба чукрасьӧ, повзьӧмпырысь лапйӧдлӧ синсӧ, паськӧдӧ вомсӧ, — сылӧн пӧдругаыс збоя да мичаа шуӧ:
— А тэ эн кывзы налысь, озорникъяслысь...
Тайӧ нывбабаыс во витӧн пӧрысьджык, а чужӧмыс сылӧн абу быдӧнлӧн кодь: гырысь сьӧдов синъясыс век ворсӧны, пӧшти быд здук вежласьӧмӧн: то найӧ сюся да серьёзнӧя дзоргӧны кытчӧкӧ станичнӧй улича пӧлӧн да степӧ, кытӧні лэбалӧ тӧв, друг тэрмасьӧмӧн заводитӧны мыйкӧ корсьны йӧз чужӧмъяс вылысь, сэсся тревожнӧя читкыртчасны, мича вомдоръясӧдыс котӧртас нюм, — юрсӧ лэдзӧмӧн нывбаба дзебӧ чужӧмсӧ, а кор бӧр кыпӧдас сійӧс — синъясыс сылӧн мӧдпӧлӧсӧсь: скӧра паськалӧмаӧсь, вӧсньыдик синкымъяс костас лоӧма пельӧса чукыр, лӧсьыдіник вомыслӧн потласьӧм кос паръясыс топалӧмаӧсь, сійӧ вӧв моз гораа кыскыштӧ воздухсӧ веськыд нырыслӧн вӧсньыдик ныр розьяс пыр.
Сійӧ мыйкӧ абу крестьянскӧй кодь: лӧз юбка увсьыс чурвидзӧны варччӧм кок лапаясыс — тайӧ абу деревенскӧй паськыд кокъяс, зьӧмыс налӧн джуджыд, тӧдчӧ, мый найӧ велалӧмаӧсь новлыны башмакъяс.
Нывбаба дӧмлӧ еджыд чутъяса кельыдлӧз ковта, и тыдалӧ, мый емӧн уджавны сійӧ кужӧ, — гожъялӧм ичӧтик киясыс пелька да тэрыба мелькайтӧны чукрасьӧм ситеч весьтын.
Тӧлыс кӧсйӧ нетшыштны сы киысь вурсянсӧ да оз вермы.
Пукалӧ сійӧ копыртчӧмӧн, дӧра дӧрӧм вожӧдыс ме аддза неыджыд топыд морӧс, — нывлӧн морӧс, но нюжалыштӧм нёнь юрыс серти тӧдчӧ, мый ме водзын — кагаӧс нёньӧдлӧм нывбаба.
Тайӧ йӧзыс пӧвстын сійӧ — быттьӧ сімӧн сёйӧм важ кӧрт чукӧрын ыргӧн тор.
Кызвын йӧзыс, кодъяскӧд ме муна му вывті, — не то кытчӧкӧ кайӧмӧн, не то кытчӧкӧ лэччӧмӧн, — бусыс кодь рудӧсь, мучительнӧя шензьӧдӧны асланыс ковтӧмлунӧн.
Нинӧмӧ кутчысьны мортас, медым восьтыны сійӧс, видзӧдлыны душа пытшкӧсас, кӧні олӧны меным тӧдтӧм на думъяс, меӧн кывлытӧм на кывъяс.
Став олӧмсӧ окота аддзыны мичаӧн да гордӧйӧн, окота вӧчны сійӧс сэтшӧмӧн, а сійӧ век петкӧдлӧ ёсь пельӧсъяс, пемыд гуяс, коньӧръясӧс, лямӧдӧмаясӧс, быд воськолын пӧръясьысьясӧс.
Окота чӧвтны бокӧвӧй мортлӧн пемыд душаӧ ас билысь ичӧтик кинь, — чӧвтан, сійӧ следтӧг вошӧ чӧв олысь тыртӧминӧ...
А тайӧ нывбабаыс садьмӧдӧ фантазияӧс, тшӧктӧ дӧгадайтчыны сылӧн коркӧя олӧмыс йылысь, и ме невӧляысь юрӧ тэча морт олӧмлысь кутшӧмкӧ сложнӧй история, мичмӧда тайӧ олӧмсӧ аслам кӧсйӧмъяслӧн да надеяяслӧн краскаясӧн.
Ме тӧда, мый тайӧ лӧж, и — тӧда — мӧдысь омӧль меным лоӧ таысь, но — шог зэв аддзыны олӧмсӧ татшӧм мисьтӧмӧн.
Синсӧ дзебӧмӧн ыджыд рыжӧй мужик, сьӧкыда кывъяссӧ корсяліг, ньӧжйӧник висьталӧ дьӧгӧдь кодь сук гӧлӧсӧн:
— Ладнӧ-ӧ.
Мӧдӧдчим.
Мунігмоз ме сылы шуала — кӧсъян кӧть он, Губин, а вӧр — тэ, сэсся некодлы...
Паськыд банлыа зон дувгӧдіс турунвиж чышъяна нывбаба вылӧ свинеч рӧма синъяссӧ, сылӧн синъясыс вӧліны синтӧм мортлӧн кодь гудырӧсь; зон нетшкӧ руд турун идзьяс, нямлялӧ найӧс кукань моз да, дӧрӧм соссӧ пельпомӧдзыс пуджӧмӧн, кусыньтӧ кисӧ, синбӧжнас видзӧдӧ польдчӧм мускулыс вылӧ.
Немвиччысьтӧг сійӧ юалӧ Конёвлысь:
— Окотитан кӧ — сетышта ӧтчыд?
Конёв думыштчӧмӧн видзӧдліс кулакыс вылӧ, коді вӧлі ыджыд, быттьӧ сімӧм пудъя гира, — сэсся ышловзис да шуис:
— Тэ аслыд плешкад лӧсышт, гашкӧ, тӧлкаджык лоан...
Зон видзӧдӧ сы вылӧ сюзь моз, юалӧ:
— А мыйла ме йӧй?
— Ӧбликыд петкӧдлӧ...
— Энлы, сулавлы, — пидзӧс вылас сьӧкыда кыпӧдчигмоз придирайтчӧ зон. — Тэ мыйӧн тӧдан, кутшӧм ме?
— Губернаторныд тіян висьтавліс меным...
Зон чӧв олыштіс, шензьӧмӧн видзӧдліс Конёв вылӧ да юаліс:
— А — кутшӧм губернияысь ме?
— Вешйы вай, вунӧдін кӧ.
— Энлы, сулав!
Ме кӧ нӧ сетышта тэныд...
Вурсьӧмсӧ эновтӧм бӧрын нывбаба йӧжгыльтліс гӧгрӧс пельпомсӧ, быттьӧ сылы кӧдзыд лои, да меліа юаліс:
— А збыльысь — кутшӧм губернияысь тэ?
— Ме? Пензенскӧйысь, — тэрмасьӧмӧн пидзӧс вывсяньыс лажыньӧн пуксьӧмӧн вочавидзис зон. — Пензенскӧйысь, а — мый?
— Сідз...
Томджык нывбабаыс ньӧжйӧник тешкодя серӧктіс.
— И ме...
— А кутшӧм уездысь?
— А ме и уезд серти Пензенскӧйысь, — гордитчӧмпырысь вочавидзис том ичмонь.
Сы дорын, быттьӧ бипур водзын, пукалӧмӧн зон нюжӧдлывліс сыланьӧ кияссӧ да эскӧдана гӧлӧсӧн сёрнитіс:
— Миян карыд — бур!
Трактиръяс, вичкояс, каменнӧй керкаяс... а ӧти трактирын — машина ворсӧ... быдтор, мый окотитан... став сьыланкывъяссӧ!
— И дуракысь тшӧтш ворсӧ, — ньӧжйӧник бормочитӧ Конёв, но кар мичлун йылысь висьтнас ылалӧм зон нинӧм нин оз кыв, тяпйӧдлӧ васӧд кыз паръяснас, да, быттьӧ кывъяссӧ нёняліг, ропкӧдчӧ:
— Каменнӧй керкаяс...
Нывбаба бара эновтіс вурсянсӧ да юаліс:
— И манастыр эм?
— Манастыр?
Лёкысь голясӧ гыжъяліг зон чӧв олӧ, сэсся скӧрысь вочавидзӧ:
— Манастыр!
Стӧчасӧ ме ог тӧд... ме ӧтчыд вӧлі карас, кор миянӧс, тшыгъялысьясӧс, кӧрт туй вӧчны нуӧдлісны...
— Ок-ок-ок, — чеччӧм мысти да бокӧ мунігмоз ышловзис Конёв.
Йӧзыс топӧдчӧмаӧсь вичко ӧграда бердӧ ёг моз, кодӧс чукӧртӧма степнӧй тӧв да коді дась бара лэбны степӧ тӧвныр вӧля вылӧ.
Куимӧн узьӧны, кодъяскӧ дӧмлӧны паськӧмнысӧ, виалӧны паразитъясӧс, неокотапырысь курччалӧны казачӧй хатаяс ӧшинь увъясын корӧм чорыд нянь.
Видзӧдны на вылӧ гажтӧм, зонлысь нинӧмабу сӧрӧмсӧ кывзыны дӧсаднӧ.
Ыджыдджык нывбабаыс унаысь вештылӧ синсӧ удж дорысь, муртса нюмъялӧ зонлы, и кӧть нюмъялӧмыс скупиник, сійӧ дӧзмӧдӧ менӧ, и ме муні Конёв бӧрся.
Вичко ӧградаӧ пыранінын стӧрӧжъяс моз сулалӧны нёль тополь; тӧлыс нюкльӧдлӧ найӧс, найӧ копрасьӧны буса кос мулы да гудыр ылі местаяслы, кытӧні кыпӧдчӧмаӧсь лымйӧн сигӧралӧм гӧра йывъяс.
Рыжӧй степсӧ ойдӧдӧма зарни шонді, степыс шыльыд, тыртӧм да чуксалӧ ас дорас небыдик тӧв шутьлялӧмӧн, кос турунъяслӧн меліа шарӧдчӧмӧн.
— Бабаыссӧ? — тополь бердӧ топӧдчӧмӧн да сійӧс кутігтырйи мечтательнӧя юалӧ Конёв.
— Кытысь сійӧ?
— Шуӧ — рязанскӧй пӧ, а нимыс — Татьяна...
— Важӧн тэкӧд ветлӧ?
— О-оз... важӧн кӧ ӧд эськӧ!
Талун асывнас паныдасис, тасянь верст комын сайын... пӧдругаыскӧд, эсійӧыскӧд.
Да ме и войдӧр аддзывлывлі сійӧс, Майкоп дорысь, Лаба-ю дорысь, ытшкигӧн.
Сэки сыкӧд вӧлі мужик — олӧма нин, бритчӧма, быттьӧкӧ салдат, не то сылӧн мусукыс, не то дядьыс.
Пьянник, косясьысь.
Сэні сійӧс куим луннас кыкысь нӧйтлісны.
А ӧні со сійӧ нывбабаыс мунӧ тайӧ пӧдругаыскӧд.
Дядьсӧ пуксьӧдӧмаӧсь казачӧй тюрьмаӧ, кор сійӧ шлея да вӧжжи юӧма...
Конёв сёрнитӧ окотапырысь, но — быттьӧкӧ кутшӧмкӧ гажтӧм дум думайтігтырйи.
Сійӧ видзӧдӧ муӧ.
Тӧлыс летӧ сылысь кизьӧриник тошсӧ да киссьӧм пинжаксӧ, нетшыштӧ юрсьыс картузсӧ — кӧзырёктӧм, чашнитӧм увтыса чукрассьӧм тряпка, — тайӧ картузыс — чепчик кодь да Конёвлӧн интереснӧй юрыс лоліс тешкодьӧн, бабалӧн кодьӧн.
— М-да-а, — пинь пырыс сьӧлыштӧм бӧрын нюжйӧдлӧ сійӧ, — синмӧ шыбитчана бабунь... рысак, веськыда кӧ шуны!
Чӧртыс вайис тайӧ кыз рожаа зонсӧ... менам эськӧ сыкӧд, видзӧдан да, делӧяс бура артмисны, а сійӧ... пӧжалуйста!
Пон...
— Тэ шулін — тэнад гӧтыр эм...
Конёв скӧрысь югнитліс-видзӧдліс ме вылӧ да ропкигтыр мӧдарӧ бергӧдчис:
— Гӧтырӧс ӧмӧй ме нопйын новлӧдла?
Площадь вывті мунӧ пӧла бока, кузь уска казак, киясас гырысь ключьяс, — мӧд киас сылӧн водзлань чурвидзан кӧзырёка нямрассьӧм картуз.
Сыркъяліг да синъяссӧ кулакъяснас чышкалігтырйи сы бӧрся кыссьӧ-вӧтчӧ кудриа юрсиа, ар кӧкъямыса детинка да дзугсьӧм гӧна пон, — понлӧн нырвомыс жугыль, бӧжсӧ сійӧ лэдзӧма, тыдалӧ, тшӧтш жӧ ӧбидитӧмаӧсь.
Кор детинка гораджыка лимзыштӧ, казак сувтлӧ, чӧла виччысьӧ сійӧс да, юр пыдӧсас картуз кӧзырёкӧн кучкӧм бӧрын, мунӧ водзӧ, шатлалӧ код морт моз, а детинка да пон кымынкӧ секунда сулалӧны ӧти местаын, ӧтиыс — чилзӧ, мӧдыс — веськодя исалӧ воздухсӧ пӧрысь сьӧд нырнас, пыркнитлӧ бӧжнас, кытчӧ ӧшйӧмаӧсь йӧн юръяс.
Видыс понлӧн став дінас привычнӧй, да сійӧ Конёв кодь жӧ, сӧмын пӧрысьджык.
— Тэ вот шуин — гӧтыр, — сьӧкыда ышловзигмоз шуӧ Конёв, — дерт... но, — абу быд висьӧм — кулӧмвыйӧдз!..
Гӧтравлісны менӧ дас ӧкмыс арӧсӧн...
Мукӧдторйыс меным тӧдса, унаысь нин кывлі сылысь висьтъяссӧ, но меным дыш ӧлӧдны Конёвӧс, и пельӧ дӧзмӧдчӧмӧн пырӧны тӧдса норасьӧмъяс.
— Нылыс вердаса, радейтчыны окоч.
Мӧдісны чужны-гылавны челядь, быттьӧ пӧлатьысь тӧрӧканъяс.
Тӧлыс лӧньыштіс, гажтӧма мый йылысь кӧ шӧпкӧдӧ...
— Гӧгӧр видзӧдлыны эг удит, а найӧ — сизимӧнӧсь нин и ставныс ловъяӧсь, — на тэныд!
А став челядьыс вӧлі дас куим — мыйла сійӧ?
Ӧні артав — сылы нелямын кык, а меным нелямын куим, сійӧ — старука, а ме — со тай!
Ме кыпыд на.
Ӧдӧлитіс менӧ гӧльлун, ыджыд нылӧй менам тайӧ тӧв корны ветліс — мый нӧ вӧчан?
А ме — каръясті шляйтчи, но — сэнтӧ миянлы ӧти удж: видзӧд да дультӧ ньылав!
Збыльысь — аддза, ог тырмы ме, — сьӧлышті став вылас и — муні...
Тайӧ косіник, стройнӧй мортыс йылысь оз позь вӧлі думыштны, мый сійӧ ёна уджавлӧма да радейтӧ уджавны.
Висьталігас сійӧ оз норась, сёрнитӧ прӧстӧя, быттьӧ кодкӧ мӧд йылысь казьтылӧ.
Казак воис миян весьтӧ, лӧсьӧдыштіс уссӧ да кыз гӧлӧсӧн юаліс:
— Кытысьӧсь?
— Россияысь.
— Ті ставныд сэтысьӧсь, — шуис сійӧ да, миян вылӧ кинас ӧвтыштӧмӧн, мӧдӧдчис паперть дорӧ.
Нырыс сылӧн вывті нин паськыд, гӧгрӧс синъясыс тшӧгӧмысла муртса тыдалӧны, лысӧй юрыс сомлӧн кодь.
Нырсӧ чышкалігтыр детинка муніс сы бӧрся, понйыс исыштіс миянлысь кокъяснымӧс, очсыштіс да нюжӧдчис-водіс ӧграда бердӧ.
— Аддзылін? — ропкакылӧ Конёв. — Да, Россияын йӧзыд шаньджыкӧсь, нинӧм и шуны!
Чӧвлы жӧ!
Ӧграда пельӧс сайын чилзӧ нывбаба, кылӧны кучкалӧм шыяс, ми уськӧдчим сэтчӧ да аддзим: Пензаса зон вылӧ вожасьӧмӧн рыжӧй мужик, ружтышталігтыр да быд кучкӧм сьӧлӧмсяньыс лыддиг, кучкалӧ сьӧкыд ки лапаяснас пельбокъясас, рязанскӧй нывбаба весь тойлалӧ рыжӧйӧс мышкуӧдыс, сылӧн пӧдругаыс чилзӧ, а ставӧн мукӧдъяс сувтӧмаӧсь ӧтчукӧрӧ да сералӧны, горзӧны...
— Сідз!
— <ns>В-вит</ns>! — лыддьӧ рыжӧй.
— Мыйысь?
— Квайт!
— Тырмас!
Окма, — ӧти местаын чеччалігтырйи волнуйтчӧ Конёв.
Ӧти бӧрся мӧд кылӧны шлёпӧдӧм-кучкалӧм шыяс; муӧ чужӧмнас сутшкысьӧмӧн зон пессьӧ, чужъясьӧ да пӧлялӧ буссӧ.
Идзас шляпаа, кузь тушаа зумыш морт, дӧрӧм сосъяссӧ пуджӧмӧн, тэрмасьтӧг пыркнитіс кузь кинас, рудов вертлян зон уськӧдчис воробей моз йӧз дорӧ да сӧветуйтӧ джын гӧлӧсӧн:
— Дугдӧй!
Арестуйтасны ставнымӧс скандал вӧснаыс...
А кузь тушааыс плӧть матыстчис рыжӧй дорӧ, кӧсичаас ӧтчыд кучкӧмӧн уськӧдіс сійӧс зон мыш вылысь да, ставыс дорӧ шыасиг, велӧдана сямӧн шуис:
— Тайӧ — Тамбовса ногӧн!
— Яндысьтӧм синъяс, злыднияс, — зон дорӧ копыртчӧмӧн горзіс рязанскӧй нывбаба; чужӧмбанъясыс сылӧн вӧліны ёна гӧрдӧдӧмаӧсь, юбка бӧждорнас сійӧ чышкаліс нӧйтӧм зонлысь вирӧсь чужӧмсӧ, сьӧд синъясыс сылӧн югъялісны коса да скӧрысь, а паръясыс висьлӧса дрӧжжитісны, посни пиньяслысь рӧвнӧй радъяс петкӧдлӧмӧн.
Сы гӧгӧр чеччалысь Конёв сӧветуйтіс:
— Тэ — ваӧн сійӧс, ва сет...
Пидзӧсчанясьӧм рыжӧй чурйӧдліс тамбовецлы кулакъяссӧ да горзіс:
— А сійӧ мыйла выннас ошйысис?
— Сыысь — нӧйтны?
— А тэ коді сэтшӧмыс?
— Ме?
— Самӧй тэ?!
— Ме вот тэныд сетышта ещӧ ӧтчыд...
Мукӧдъясыс пӧся вензисны сы йылысь, кодӧс колӧ лыддьыны кось панысьнас, а вертлян зон, кык ки воча швачнитлывлӧмӧн, быдӧнлы кевмысис:
— Дугдӧй шумитны!
Абу гортынӧсь ми, стрӧглун и став... а, <rus>б-боже мой</rus>!
Пельясыс сылӧн тешкодя чурвидзӧны, кажитчӧ, сійӧ кӧ окотитас, то вермас пельяснас тупкыны синъяссӧ.
Друг гӧрд небесаын гораа юрмуніс кӧлӧкӧл да вевттис став гӧлӧсъяссӧ, и сійӧ жӧ здукӧ йӧз чукӧр шӧрын лои гӧгрӧс чужӧма, читкыль юрсиа, беринӧн тырӧм том казак, — киас сылӧн вӧлі бедь.
— Мый вӧсна шумыс, стерво? — рампырысь юаліс сійӧ.
— Мортӧс нӧйтісны, — вочавидзис скӧр да мича рязанка.
Казак видзӧдліс сы вылӧ, нюммуніс.
— Кӧні узьланныд?
Кодкӧ падъялігтыр шуис:
— Тані.
— Оз позь.
Вичкосӧ ещӧ петкӧданныд...
Гайда войскӧвӧйӧдз, сэні тіянӧс разӧдаласны хатаясӧ.
— Вот тайӧ — ладнӧ! — мекӧд орччӧн восьлалігтырйи сёрнитіс Конёв. — Тайӧ, всё-таки...
— Вӧръясӧн миянӧс лыддьӧны, — шуи ме.
— Тадзи — быдлаын!
Сідзи и миянын тшӧтш жӧ шуӧны.
Видзчысьӧны: бокӧвӧй морт йывсьыд век бурджык думайтны, мый сійӧ вӧр...
А рязанка восьлаліс миян водзвылын паськыд чужӧма зонкӧд орччӧн; зонмыс нярмӧма да мыйкӧ ропкӧ вомгорулас, а нывбаба, юрсӧ вылӧ лэптӧмӧн, мам ногӧн ясыда шуаліс:
— Тэ — томиник, тэныд оз ков рӧзбойникъяскӧд ноксьыны...
Надзӧникӧн кучкаліс кӧлӧкӧл, и миянлы паныд дворъясысь петалісны сӧстӧма пасьтасьӧм старикъяс да старукаяс, тыртӧм улича заводитіс ловзьыны, латшкӧс хатаяс заводитісны видзӧдны меліджыка.
Гора ныв гӧлӧс горзіс:
— Ма-ам?
Мамӧ!
Турунвиж сундукысь ключыс — кӧні?
Лентаяс босьтны...
Кӧлӧкӧл чуксалӧмлы воча баксісны волъяс, быттьӧ шыасис негора йӧлӧга.
Тӧв ланьтіс; станица весьтті ньӧжйӧникӧн руньгисны гӧрд кымӧръяс, и гӧра йывъяс сідзжӧ лоины чим гӧрдӧсь.
Кажитчӧ — найӧ сылӧны да визувтӧны зарни-биа потокъясӧн степӧ, кӧні, быттьӧ изйысь сизьдӧм, сулалӧ кокпӧв йылас аист да кывзӧ лунтырӧн мудзӧм турунъяслысь гуся шаракылӧмсӧ.
Войскӧвӧй хата дворын миянлысь босьталісны паспортъяс, кыкӧн вӧлӧмаӧсь паспорттӧмӧсь, найӧс нуӧдісны двор пельӧсӧ да йӧртісны сэтчӧ пемыд гидӧ.
Ставыс вӧчсис лӧня да спокойнӧя, кыдзи пыр овлантор, дӧзмӧдӧмтор нин.
Конёв жугыля видзӧдіс пемдысь небесаӧ да ропкис:
— Шензьымӧн весиг...
— Мый?
— Пашпортъяс, например.
Бур, рам мортӧс позьӧ эськӧ: и пашпорттӧг ветлӧдлыны лэдзны...
Менӧ кӧ босьтны — безвреднӧй...
— Тэ — вреднӧй, — скӧра да чорыда шуис рязанка.
— Мыйла сідз?
— Ме тӧда мыйла...
Конёв нюммуніс, кунис синъяссӧ да ланьтіс.
Пӧшти всенощнӧй помӧдз ми туплясим дворын, кыдзи начкысянінын ыжъяс, сэсся менӧ, Конёвӧс, кыкнан нывбабасӧ да моршанскӧй зонмӧс нуӧдісны станица помӧ тыртӧм хатаӧ, кодлӧн стеныс вӧлі киссьӧма, ӧшинь стеклӧясыс жугавлӧмаӧсь.
— Ывла вылӧ не петны — арестуйталам, висьталіс миянӧс колльӧдысь казак.
— Нянь эськӧ, неыджыд тор, — гарыштіс Конёв.
Казак спокойнӧя юаліс:
— Уджалін?
— А мый кӧть!
— А меным?
— Эз удайтчыв...
— Кор удайтчас, сэк ме тэныд нянь сета...
И, ичӧтик, кызіник, — бӧчка моз гӧгыльтчис дворысь.
— <ns>Кы-ыдзи</ns> сійӧ менӧ, а? — шензигтыр синкымъяссӧ плеш шӧрас кыпӧдӧмӧн бормочитіс Конёв. — Тайӧяс, веськыда шуны, зэлыд йӧз... но и но!
Нывбабаяс мунісны хатаса медся пемыд пельӧсӧ да быттьӧ дзик пыр жӧ унмовсисны сэні; нускигтыр зон малаліс стенъяссӧ, джоджсӧ, вошліс, бӧр локтіс моздортыр идзасӧн, вольсаліс сійӧс сёйысь вартӧм джоджӧ да чӧв водіс, кияссӧ нӧйтӧм юр улас пуктӧмӧн.
— Видзӧдӧй, кутшӧм сюсьлун петкӧдліс пензякыд! — вежалӧмӧн горӧдіс Конёв. — Бабаяс, ой!
Тані кӧнкӧ идзас эм...
Пельӧсысь скӧра вочавидзисны:
— Ветлы да вай...
— Тіянлы?
— Миянлы.
— Колӧ вайны.
Ӧшинь вылын пукалігмоз сійӧ недыр сёрнитыштіс гӧль йӧз йылысь, кодъяслы окота вӧлі ветлыны вичкоӧ енлы юрбитыштны, а найӧс йӧршитісны картаӧ.
— Да.
А тэ шуан, — народ — ӧти душа!
Абу сідз, вокӧ, миян Россияын йӧзыд асьнысӧ праведникъясӧн лыддьыны зэв ёна яндысьӧны...
И друг сійӧ чеччыштіс ывлаӧ да шытӧг вошис.
Зон унмовсис беспокойнӧй унмӧн, пессис, кияссӧ да кыз кокъяссӧ джоджӧ шевкнитӧмӧн, ымзіс да шкоркйӧдліс, шаракыліс идзас.
Пемыдас вашкӧдчисны бабаяс, хата вевт вылын кышӧдчис кос камыш — тӧлыс век на ышлолаліс.
Стенӧ швачӧдчис кутшӧмкӧ ньӧр, и ставыс вӧлі вӧтын кодь.
Ӧшинь сайын кодзувъястӧм сап пемыд войыс уна гӧлӧсӧн шӧпкӧдіс мыйкӧ норӧс да шогӧс; быд здук шыясыс кутісны лоны слабджыкӧсь, а кор стӧрӧжевӧй кӧлӧкӧл кучкис дасысь да ыргӧн шыыс разаліс — лои ещӧ нин лӧнь, быттьӧ уна ловъя лов повзисны войся звӧнысь да дзебсисны — мунісны тыдавтӧм муӧ, тыдавтӧм небесаӧ.
Ме пукалі ӧшинь дорын, видзӧді, кыдзи муыс лолалӧ пемыдӧн да пемыдыс личкӧ, пӧдтӧ аслас шоныд сьӧд онишлунӧн руд хатаяссӧ.
Вичко эз жӧ тыдав, быттьӧ сійӧс вуштыштӧмаӧсь му вывсьыс.
Тӧвру, уна бордъя серафим, коді куим лун дорвыв вӧтліс мусӧ, пыртіс сійӧс сап пемыдӧ, и мудзӧмысла пӧдысь му муртса мунӧ сы пытшті, эбӧстӧмысла дась сувтны век кежлӧ тайӧ дзескыд пемыдас, коді дзикӧдз шымыртӧма сійӧс.
И мудзӧм тӧлыс сідзжӧ вынтӧг лэдзис ассьыс уна тысяча бордсӧ — меным чайтсьӧ, мый налӧн кельыдлӧз, еджыд, зарни бордъясыс чегъясьӧмаӧсь, вирӧссьӧмаӧсь да вевттьысьӧмаӧсь сьӧкыд бусӧн.
Мӧвпавсис мортлӧн ичӧтик да гажтӧм олӧм йылысь, коді быттьӧ код мортлӧн омӧлик гудӧкӧн лёка гудӧкасьӧм кодь, мича сьыланкыв кодь, кодӧс ӧбиднӧя тшыкӧдіс гӧлӧстӧм, пельтӧм сьылысь.
Ойзӧ душа, вывті окота кодлыкӧ висьтавны речь, коді тыр став понда ӧбидаӧн, му вылын став дорас сотысь радейтӧмӧн, — окота висьтавны шонді мичлун йылысь, кор сійӧ, тайӧ мусӧ аслас югӧръяснас шымыртӧмӧн, нуӧ сійӧс, радейтанаӧс, гӧлубӧй пространствоті, оплодотворяйтӧ да меліалӧ.
Окота висьтавны йӧзыслы кутшӧмкӧ кывъяс, кодъясысь мед эськӧ кыптісны налӧн юръясыс, да асьныс тэчсьӧны юношескӧй стихъяс:
Пемыд пырыс, пельӧсысь, кытчӧ дзебсисны нывбабаяс, оръясьлана ньӧжйӧ визувтысь струяӧн йиджтысьӧ вашкӧдчӧмныс, — кывъяссӧ кыйны зілиг, гӧлӧсъяссӧ велавны кӧсйиг, ме сюся кывза.
Вот чорыда да увереннӧя сёрнитӧ рязанка:
— А тэ эн петкӧдлы, мый доймӧ...
Сылӧн пӧдругаыс сульсьӧ да нюркйӧдлӧмӧн ныр пырыс шуӧ:
— Да-а, позьӧ кӧ ӧд терпитны...
— Сідз петкӧдлы, шуа.
Сійӧ — нӧйтӧ, а тэ — тэныд быттьӧ тайӧ нинӧм, весиг шутка...
— Сэки сійӧ дзикӧдз виас.
— Да ещӧ сералышт сы водзын, меліа нюммун...
— Тыдалӧ, абу нӧйтлӧмаӧсь тэнӧ, он тӧд тэ...
— Тӧда!
И — нӧйтлісны, донаӧй.
Бура ме тайӧс тӧда.
А тэ — эн пов, кувтӧдз оз нӧйт...
Кӧнкӧ ылын надзӧник увтыштіс пон, кывзысьыштіс да яра кутіс увтчыны, сы бӧрся дзик пыр жӧ мӧдісны увтны мукӧдъяс, и минута кык ме эг кыв бабаяслысь сёрни; сэсся понъяс тшӧкмуніны, и бара кутіс визувтны гуся сёрниныс.
— Мужиклы сідзжӧ сьӧкыд овнысӧ, эн вунӧд, мусаӧй.
Ставлы миянлы, прӧстӧй йӧзлы, сьӧкыд, вот и колӧ, медым кодкӧ петкӧдліс, мый сылы нинӧм... зэв быттьӧ кокни сылы...
— Ой, пречистӧй богородица...
— Бабалӧн мелілуныс — великӧй делӧ; бабаыд и верӧсыслы и мусукыслы мам кодьӧн лоӧ.
Тэ вот видлы и аддзан: кутас сійӧ тэнад характерыдлы вежавны, кутас мужикъяслы ошйысьны: менам гӧтырӧй пӧ — мый кӧть сыкӧд вӧч — гажа, мелі, быттьӧ — май тӧлысь!..
Нинӧмлы оз сетчы — кӧть юрсӧ керав...
— А-бу...
— А тэ думайтан — кыдзи?
Тайӧ, нылӧ, сэтшӧм олӧм...
Кывзыны мешайтіг ывлавылын дӧзмӧдчана шаракылӧны кодлӧнкӧ кок шыяс.
— Богородицалысь вӧт — тӧдан?
— О-ог...
— Юав старукаяслысь.
Тайӧс — бур тӧдны.
Неграмотнӧй?
— Абу.
А кутшӧм вӧт нӧ?
— Вот — кывзы...
Ӧшинь улын кылӧ, кыдзи Конёв видзчысигтыр юалӧ:
— Миян йӧз — танӧсь?
Но, <rus>слава те господи</rus>!
Вошлі ме, вокӧ, понъясӧс шызьӧді, муртса кулакъяс улӧ эг веськав... налы кут!
Сійӧ мыччис меным ыджыд арбуз, сэсся ачыс кавшасис ӧшиньӧд пыркӧдчиг да шумитігтыр.
— И нянь судзӧді тырмымӧн.
Чайтан — гусялі ставсӧ?
Э-эг!
Мыйла нӧ гусявны, позьӧ кӧ корны?
Ме та вылӧ мастер, кужа йӧз дорад сибӧдчыны.
Муна — аддза: хатаын би, пызан сайын йӧз ужнайтӧны, — а кӧні унаӧнӧсь, сэні век нин ӧти бур морт эм!
Вот — и ужнайтышті, и юышті, и тіянлы вайышті... эй, бабуньяс?
Найӧ эз шыасьны.
— Узьӧны, курвалӧн нывъяс.
Бабаяс?
— Мый колӧ? — коса юаліс рязанка.
— Кӧсъянныд сёйны арбуз?
— Аттьӧ.
Конёв видзчысьӧмӧн кутіс мунны гӧлӧс шылань.
— А нянь?
Шобді нянь, небыдик... веськыда тэ кодь...
Рязанкалӧн пӧдругаыс шыасис корысь моз:
— Вайышт меным няньтӧ...
— Мися жӧ!
Кӧнӧсь нӧ ті?
— Меным и арбузсӧ тшӧтш...
— Тэ — кодыс лоан?
— Ой! — доймӧмысь горӧдіс рязанка. — Кытчӧ тэнӧ нуӧ, чӧртӧс?
— Эн горзы... пемыд...
— Истӧг мед эськӧ ӧзтін, чӧрт.
— Сам-четверт.
Истӧгыс менам этша.
Ме кӧ тэӧ кутчыси, абу на ыджыд шог.
Верӧсыд нӧйтліс — доймисджык на.
Нӧйтліс верӧсыд?
— А тэныд мый?
— Окота тӧдны.
Этатшӧм бабуньӧс...
— Тэ — кывзы... тэ — эн вӧрзьӧд... а то...
— А мый?
Найӧ дыр вензисны, шыблалісны мӧда-мӧдыслы кутшӧмкӧ дженьыдик да ӧтарӧ скӧрджык кывъяс, сэсся рязанка пӧдӧм гӧлӧсӧн горӧдіс:
— О, паршивӧй чӧрт... сэтчӧ жӧ...
Заводитісны нокошитчыны, кыліс мыйкӧ небыдӧ кучкалӧм, Конёв лёкногӧн китшъяліс, а пензенскӧйыс нурбыльтіс:
— Энӧ дурӧй, яндысьтӧмъяс...
Ме ӧзті истӧгтув, матыстчи на дорӧ да кыв шутӧг кыски Конёвӧс бокӧ; таысь сійӧ эз дӧзмы, а сӧмын быттьӧ кӧдзалыштіс: джоджын менам кок дорын пукалӧмӧн, упкиг да сьӧласигтыр сійӧ велӧдана ног шуаліс:
— Тэкӧд, йӧюк, ворсӧны, а тэ — со, кыдз скӧрмин!..
Бырас тэнад...
— Сюрыштіс? — спокойнӧя юалісны пельӧссянь.
— Но и мый?
Парйӧс поткӧдін... — ыджыд тай!
— Заводитлы ещӧ, ме тэнсьыд и юртӧ поткӧда...
— Вӧв!
Деревенскӧй йӧйталӧм...
И тэ сідзжӧ, — шыасис сійӧ ме дорӧ, — кыскан, мыйӧ веськалӧ киыд... паськӧм косявлан...
— Эн ӧбӧдит мортӧс.
— Чудак, — эн ӧбӧдит!
Бабаӧс ӧмӧй ӧбӧдитан тайӧн?
И пыльсъялігмоз, пежа, сійӧ заводитіс висьтавны сы йылысь, кутшӧм сюся бабаяс кужӧны грешитны, кыдзи найӧ радейтӧны пӧръявны мужикӧс.
— Пеж вомъяс, — унзільпырыс ропкӧдчӧмӧн шуис пензаса нывбаба.
Пиньнас гурчнитӧмӧн зон звирк сувтіс, пуксис да, кияснас юрас кутчысьӧмӧн, зумыша кутіс сёрнитны:
— Муна аски... гортӧ муна...
Господи!
Дзик ӧткодь...
Бара пӧрис виӧм морт моз, а Конёв шуис:
— Додь вож.
Пемыдас чеччис сьӧд мыгӧр, шытӧг, кыдзи ваын чери, кутіс уйны ӧдзӧс дорӧ, сэсся вошис.
— Муніс, — гӧгӧрвоис Конёв. — <ns>Ё-ён</ns> бабунь!
Но, век жӧ, тэ кӧ эськӧ эн торк, ме эськӧ верми сійӧс, ей-богу!
— Мун сы бӧрся, видлы...
— Ог, — мӧвпалыштӧм бӧрын шуис сійӧ, — сэні сійӧ кутшӧмкӧ бедь аддзас, кирпич либӧ мыйкӧ мукӧдтор.
Нинӧм, меным сійӧ сюрлас на!
Тэ тайӧ весьшӧрӧ торкин... ме вылӧ вежыд петіс...
Сійӧ бара заводитіс гажтӧма ошйысьны аслас победаясӧн да друг ланьтіс, быттьӧ кывсӧ ньылыштіс.
Лӧнь.
Ставыс быттьӧ кынмис места вылас, топӧдчис вӧрзьытӧм му бердӧ да узьӧ.
Менӧ сідзжӧ личкӧ ун, ме казьтыла кулӧм лунлысь став козинъяссӧ, найӧ быдмӧны, ыдждӧны, лоӧны пыр сьӧкыдджыкӧсь, да — быттьӧ степнӧй гу ме весьтын.
Жергӧ кӧлӧкӧл, неокотапырысь гылалӧны пемыдас ыргӧн шыяс, на костын паузаяс абу ӧткодьӧсь.
Войшӧр.
Вевтвывса кос камыш вылӧ да улича бус вылӧ шочиника штёпйӧдлӧны сьӧкыд зэр войтъяс.
Чирксӧ сверчок, тэрмасьӧмӧн мыйкӧ висьталӧ, и пемыд хатаын бара кылӧ видзчысьӧмпырысь пӧсь, сыркъялана шӧпкӧдчӧм:
— Тэ думыштлы, донаӧй, мый тадзитӧ, уджтӧгыд ветлӧдлыны, йӧз вылӧ уджавны...
Кылӧ, кыдзи нӧйтӧм зон пӧдӧм гӧлӧсӧн вочавидзӧ:
— Ме тэнӧ ог тӧд...
— Ньӧжйӧнджык...
— Мый тэныд колӧ?
— Нинӧм оз ков.
Жаль тэ меным — том тэ, ён, а олан весь, ме и шуа: мунам вай мекӧд!
— Кытчӧ?
— Море берег дорӧ, сэні — ме тӧда — эмӧсь бур местаяс: тэ видзӧд — со, кутшӧм тан муыс мортыд дорӧ мелі, а сэні ещӧ на бурджык...
— Ылӧдлан, пӧди...
— Ньӧжйӧнджыка, тэ!
А ме нывбаба — бур, ме быдтор кужа, быд удж, и овмӧдчам ми тэкӧд бура, лӧня ас местаным вылын...
Ме тэныд челядьӧс вая да быдта... тэ видзӧд, кутшӧм ме шогмана, малышт морӧсъясӧс...
Зон гораа ружӧктӧ; меным абу лӧсьыд, окота налы петкӧдлыны, мый ме ог узь, но водзӧ лоанторсӧ тӧдны окотитӧмла ме ола чӧв да кывза вир ӧзйӧдысь, тешкодь сёрнинысӧ.
— Энлы, дугдыв, — сьӧкыда лолалігтыр шӧпкӧдӧ нывбаба, — эн дур... ме ӧд ог сы вӧсна... лэдз менӧ...
Зонмыс лёкысь да гораа ропкӧ:
— Сідзкӧ — эн лезит!
Ачыс лезитӧ, а ачыс жӧ водзсасьӧ...
— Надзӧнджык тэ, кыласны — меным яндзим лоӧ...
— А ме дорӧ пондыны — абу яндзим?
Чӧв-лӧнь.
Зон скӧрысь нускӧ да нокошитчӧ; зэр войтъяс гылалӧны век сідз жӧ неокотапырысь, дыша, и налӧн шум пыр визувтӧны нывбабалӧн кывъяс:
— Тэ чайтан, ме мужикӧс корся?
Меным колӧ надежнӧй верӧс, бур морт...
— Ме тэныд ещӧ абу на бур!
— Со тэ кутшӧм...
— Верӧс сылы! — прыськайтӧ зон. — Сюсьӧсь ті сы кузя... верӧсӧс!
Со тэ...
— Тэ — кывзы: шляйтчыны ме дӧзми...
— Гортад мун.
Чӧв олыштӧм бӧрын нывбаба вочавидзис зэв ньӧжйӧник:
— Абу менам гортӧй, и рӧдвуж абуӧсь...
— Ылӧдлан, кӧнкӧ, — шуис зон.
— Ей-богу!
Мед богородица менӧ вунӧдас, ме кӧ ылӧдла...
Меным кажитчӧ, мый тайӧ кывъясас сылӧн кылӧ синва, меным — вывті сьӧкыд да зывӧк, окота чеччыны да чужъялігтыр шыбитны зонсӧ хатаысь, а сэсся дыр висьтавлыны тайӧ нывбабаыслы сьӧлӧм шонтан кутшӧмкӧ кывъяс.
Ки вылӧ эськӧ босьтны сійӧс, кыдзи эновтӧм кагаӧс...
А налӧн бара заводитчис нокошитчӧм.
— Но-но, эн пессьы, — ымзӧ зон.
— Эн, оз ков... мырдӧннад ог сетчы...
И друг нывбабаыс доймӧмысь чуймӧмӧн горӧдіс:
— Ой... мыйысь?
Мыйысь нӧ?
Ме звирк сувті да чувствуйтіг, мый скӧрмӧмла ку пиӧ ог тӧр, сідзжӧ горӧді.
Лои лӧнь, кодкӧ видзчысигтыр кутіс кыссьыны джодж кузя, вӧрзьӧдіс ӧти дзир йылын ӧшалысь жугалӧм ӧдзӧс.
— Тайӧ абу ме, — кутіс ропкыны зон, — со эсійӧ пежыс ме дорӧ кӧвъясьӧ.
Жуликъяс ставыс тан, спокой абу...
Сыысь бокынджык ӧбидитчӧмпырысь ышловзисны.
— Йӧй тэ, йӧй...
— Ланьт... кысъясьысь!
Зэрыс дугдіс, ӧшиньӧд пырис пӧдтан дук, чӧв-лӧньыс лои ещӧ на топыдджык, сьӧкыда личкис морӧс вылӧ да быттьӧ чераньвез лемасис чужӧмӧ, синмӧ.
Ме петі дворӧ — сэні вӧлі гожся кадӧ кӧбрегын кодь, кор йиыс сылӧма нин да сьӧд гуыс тыр шоныд, сук уль руӧн.
Кӧнкӧ матын сыркъялігтыр лолаліс нывбаба, ме кывзышті да матыстчи сы дорӧ: сійӧ пукаліс двор пельӧсын, чужӧмсӧ кияснас тупкӧмӧн, да качайтчис, быттьӧ копрасис меным.
Сы вылӧ мыйыськӧ скӧралӧмӧн ме дыр сулалі сы водзын, ог тӧд, мый шуны, сэсся юалі:
— Тэ — йӧй али мый?
— Кеж, — эз дзик пыр шыась сійӧ.
— Кывлі ме тэнсьыд сыкӧд сёрнитӧмтӧ...
— Но — мый сэсся?
Тэныд кутшӧм делӧ?
Вок тэ меным али мый?
Сёрнитіс сійӧ унйылысь моз да скӧравтӧг.
Стенлӧн гудыр пятнояс, быттьӧ синтӧм чужӧмъяс, видзӧдісны миян вылӧ, а орччӧн сьӧкыда лолаліс вол.
Ме пукси нывбабакӧд орччӧн.
— Тадзтӧ тэ зэв регыд сьылідзиртӧ чеган...
Эз вочавидз.
— Мешайта ме тэныд?
— Он, нинӧм.
Пукав, — кияссӧ лэдзӧмӧн да ме вылӧ видзӧдіг шуис сійӧ.
— Тэ — кытысь?
— Нижегородскӧй.
— Ы-ылысь...
— Муса тэныд тайӧ зонмыс?
Эз сразу да быттьӧ кывъяссӧ лыддьӧмӧн висьталіс:
— Нинӧм.
Ён сэтшӧм... да вот — вошӧм морт.
Йӧй на, тыдалӧ.
А — жаль, бур места вылын эськӧ бур мужик вӧлі.
Вичко кӧлӧкӧл тоньгис кыкысь, — сійӧ кыкысь пернапасасис сёрнитны дугдывлытӧг.
— Жаль видзӧдны, кор томулов весьшӧрӧ вошӧ, выныс жаль, позис кӧ эськӧ — босьті эськӧ ставнысӧ да сувтӧдалі бур местаясӧ.
— А асьтӧ — абу жаль?
— Кыдзи — абу жаль?
И ачымӧс сідзжӧ...
— Мый нӧ тэ нюжӧдчан эстшӧм бӧлбан водзын?
— Ме эськӧ сійӧс мортӧ вайӧді.
Чайтан — эг?
Он тӧд тэ менӧ...
Сійӧ пыдісянь ышловзис.
— Сійӧ нӧйтіс тэнӧ али мый?
— Эз.
Тэ сійӧс эн нин вӧрзьӧд...
— А горӧдін да?
Друг ме бердӧ пельпомнас ляскысьӧмӧн сійӧ гусьӧник висьтасис:
— Морӧсӧ сійӧ менӧ кучкис... сійӧ эськӧ вермис менӧ...
А ме ог кӧсйы, ог вермы ме сідзтӧ, сьӧлӧмтӧг, кань моз...
Аттӧ ті кутшӧмӧсь ставныд... тӧлктӧмӧсь...
Сёрниным орис.
Хата ӧдзӧс шӧрӧ кодкӧ сувтіс да ньӧжйӧникӧн шутёвтіс, быттьӧ понйӧс чукӧстіс.
— Тайӧ — сійӧ, — шӧпнитіс нывбаба.
— Мунны али мый?
Сійӧ кутчысис меным пидзӧсӧ, тэрмасьӧмӧн шуис:
— Эн, оз ков, оз ков...
И друг ньӧжйӧник кутіс ойзыны:
— Го-осподи — быдӧн жальӧсь... ставнас олӧмыс жаль, ставнас сквӧзь, став йӧзыс...
Господи-батюшко...
Пельпомъясыс сылӧн сырмисны, сійӧ бӧрдіс да, нора сыркъялігмоз, шӧпкӧдіс:
— Вот войнас... кор дум вылад усьӧ ставыс, мый аддзылін, став йӧзыс, — сьӧкыд сьӧлӧм вылад, сьӧкыд... горӧді эськӧ му пасьталаыс... а — мый?
Ог тӧд...
Висьтавны нинӧм...
Тайӧ меным вӧлі бура тӧдса да гӧгӧрвоана — менсьым лолӧс тшӧтш жӧ личкис кывъястӧм тайӧ горӧдӧмыс.
— Коді тэ сэтшӧмыс? — катласян юрсӧ, сырман пельпомсӧ сылысь малалігтыр юалі ме, и успокоитчӧм мысти сійӧ ньӧжйӧник висьталіс меным ас олӧмыслысь мойдсӧ: сійӧ — столярлӧн да пчеловодлӧн ныв.
Мам кулӧм бӧрас батьыс гӧтрасьӧма том ныв вылӧ, тьӧткаыс тшӧктас батьыслы сетны нывсӧ манастырӧ, сэні Татьяна и олӧма ӧкмыс арӧссянь невестаӧ вотӧдз.
Грамотаӧ велӧдчӧма, вурсьыны-вышивайтчыны, а сэсся батьыс сетӧма другыс сайӧ верӧссайӧ, коді вӧвлӧма салдат, олӧма морт нин, да лесникавлӧма манастырскӧй вӧрын.
Меным дӧсаднӧ, мый ог аддзы сылысь чужӧмсӧ, — ме водзын гӧгрӧс, чусыд пятно, и, тыдалӧ, сійӧ куньӧма синсӧ.
Сэтшӧм аслыснога лӧнь, мый нывбаба пыр шӧпкӧдӧ муртса кывмӧн.
Кыкнанным ми быттьӧ вӧйӧмаӧсь сьӧд тыртӧминӧ, кӧні абу олӧмыс, и миян могным — заводитны олӧмсӧ.
— Мортыс вӧлі омӧлик да пьянник, сылӧн караулкаас манашкаяс войясын гуляйтлісны окочӧй йӧзкӧд, и сійӧ тшӧктіс сідзжӧ вӧчны меным, ме эськӧ эг кӧсйы сетчыны, а сійӧ — нӧйтны менӧ, но — ме сы ног вӧчи, да сэки сьӧлӧм вылӧ меным воис ӧти морг... сыкӧд, а не мужиккӧд ме тӧдмалі збыль, нывбабьей шудсӧ.
А мусукӧй менам вӧлі гӧтыра. Гӧтырыс тӧдмалӧма ме йылысь — сэки менсьым верӧсӧс удж вылысь вӧтлісны.
Озыр нывбаба сійӧ вӧлі и, дерт, забеднӧ вӧлі уступитны ассьыс местасӧ код тӧдас кодлы.
Мича, сӧмын зэв кыз.
Сэсся регыд мысти верӧсӧй менам куліс — Флор-Лавр лунӧ сотчытӧдз юис, а батьӧй сыысь на водзджык кувліс.
Ме — тьӧтка ордӧ, а сійӧ шуӧ: «Мый меным тэысь?
Думышт».
Думайтышті ме — збыль нинӧмла!
Ме бӧр манастырӧ, но — аддза не меным вылӧ сійӧ, да и Таисья матушка, старушка, менам учительша, шуис меным: «Мун жӧ тэ, Татьяна, мирӧ, гашкӧ и аддзан аслыд шуд».
Вот ме и мӧдӧдчи... да и ветлӧдла...
— Неладнӧ тэ шудтӧ корсян...
— Кыдзи кужа нин...
Ӧні пемыдыс эз кажитчы сьӧкыд занавеслӧн зэлыда зэвтӧм тканьӧн, но шочмыштіс зэлалӧмысла, пырыстыдаланаджык лои, а ӧткымынлаӧ чукӧрмис сук чукыръясӧ, комӧкъясӧ, йӧршитчӧма хата ӧшиньӧ да видзӧдӧ сэтысянь нинӧм аддзытӧм сьӧд синмӧн.
Керка вевтъяс весьтын небесаын тыдовтчис кӧлӧкӧльнича, кыпӧдчисны топольяс, хата стенысь кутісны тӧдчыны потасъяс да гылалӧм известка язваяскӧд тшӧтш вӧчисны стенсӧ кутшӧмкӧ тӧдтӧм страналӧн карта кодьӧн.
Ме видзӧдлі нывбабалӧн сьӧд синъясӧ, найӧ югъялісны коса, шога да кажитчисны меным ныв-подростоклӧн кодь наивнӧйӧн.
— Чудачка тэ...
— Кутшӧм эм, — каньлӧн кодь вӧсньыдик кывнас паръяссӧ нюлігмоз вочавидзис сійӧ.
— Мый нӧ тэ корсян?
— Тайӧс менам — думайтӧма, тайӧс ме тӧда!
Вот энлы — паныдасяс меным бур мужик, и аддзам ми сыкӧд аслыным му.
Аддзам ми сійӧс Выль Афон дорысь, ме сэтысь местаяссӧ тӧда вӧлі.
И вот заводитам сэні бура овмӧдчыны: сад лоӧ, град йӧр и му, мый колӧ овмӧслы.
Сылӧн кывъясыс кылісны пыр увереннӧйджыка да крепыдджыка.
— Овмӧдчам ми бура, и миян дорӧ ещӧ йӧз локтасны, а ми — важ олысьяс нин, миянлы насянь почёт!
Сідз — ещӧ, да ещӧ, — и со тэныд выль сикт, бур места.
Мужикӧс, видзӧдан да, старӧстаӧн бӧръясны.
Ме эськӧ сійӧс чистӧя видзи, баринӧс моз.
А садйын — челядь ворсӧны, садъяс вӧчӧма беседка... беда, кутшӧм бура позьӧ овны!
Збыльысь — водзӧ локтан олӧмсӧ сійӧ гӧгӧрбок думайтӧма, выль сиктсӧ рисуйтӧ сэтшӧм посни подробностьясӧн, быттьӧ дыр нин олӧма сэні.
— Бур оланін окотитӧ сьӧлӧм...
Господи!
Удайтчас кӧ эськӧ...
Первой делӧ, дерт, мужик колӧ...
Чужӧмыс сылӧн лӧсьыдик, синъясыс видзӧдӧны сылысь вояс, мый вылӧ видзӧдласны — ставсӧ небыдика меліаласны.
А меным сійӧ жаль, — пӧшти синва петмӧн жаль, да, медым дзебны тайӧс, ме шутита:
— Ог-ӧ ме тэныд туй?
Неуна нюммуныштіс.
— Он...
Тэ — он туй...
— Мыйла?
— Мӧвпъясыд тэнад мӧдногаӧсь...
— Но, кытысь тэныд тӧдны менсьым мӧвпъясӧс?
Сійӧ вешйыштіс ме дорысь, коса вочавидзис:
— Син сертиыд аддза...
Абу, весьшӧрӧ сёрнитны ме абу сӧглас...
Ми пукалам увйӧсь дубӧвӧй колода вылын, коді сьӧдӧдӧма нин кӧтасьӧмысла; нывбаба шлапнитіс сэтчӧ кипыдӧснас.
— Озыра олӧны казакъяс, а сьӧлӧм вылӧ меным мыйлакӧ оз во...
— Мый — оз во сьӧлӧм вылад?
— Гажтӧм быттьӧ.
Быдторйыс — уна, а — гажтӧм...
Ме эг вермы кутчысьны сійӧс жалитӧмысь да ньӧжйӧникӧн шуи:
— И тэныд гажтӧм лоӧ — оз сюр тэныд мый корсян, ме чайта...
Сійӧ эскытӧмпырысь довкйӧдлӧ юрнас.
— Бабалы гажтӧмчыны некор.
Сылӧн сэтшӧм оланногыс: то — кага сылы колӧ, то — быдтӧ сійӧс... ӧтиӧс быдтіс — мӧд дась.
Тулыс да ар, а гожӧмкӧд тӧв тӧдлытӧг мунӧны.
Лӧсьыд вӧлі видзӧдны сылӧн думыштчӧм чужӧм вылӧ; дерт, окота вӧлі ёна кутлыны сійӧс, но — бурджык ӧдйӧджык мунны лӧнь тыртӧм степӧ да, тайӧ нывбаба йылысь казьтылӧмсӧ сьӧрысь нуиг, ӧткӧн восьлавны чорыд туй кузя небесаӧ сунӧм гӧраяслӧн эзысь стена дорӧ, сьӧд ущельеяс дорӧ, кодъяс паськӧдӧмаӧсь степлань ассьыныс джуджыд ыркыд вомнысӧ.
А мунны — оз позь, паспортӧс босьтісны казакъяс.
— Тэ ачыдтӧ — мый корсян? — бара ме дорӧ топӧдчыштӧмӧн друг юаліс сійӧ.
— Нинӧм ог.
Прӧстӧ видзӧда, кыдзи йӧзыс олӧны.
— Ӧтка?
— Да.
— Ме моз жӧ дзик.
Свет вылас кымын ӧткаыс... Господи!
Волъяс садьмисны да ньӧжйӧник баксӧны; баксӧмыс казьтылӧ волынкалысь шы, кодӧн ворсӧ, кӧнкӧ ылын, синтӧм старик.
Унзіль стӧрӧж слабитӧм кинас нёльысь кучкис кӧлӧкӧла, кыкысь — ньӧжйӧник, ӧтчыд — зэв гораа да скӧрысь, сідз, мый ыргӧныс чирӧстіс, и бара — ньӧжйӧник, сьылысь ыргӧн дорӧ кӧрт кывйӧн муртса инмӧдчӧмӧн.
— Кыдзи нӧ йӧзыс олӧны?
— Лёка.
— Да-а.
И ме аддза тайӧс — лёка.
Ми дыр чӧв олам, сэсся сійӧ ньӧжйӧникӧн шуӧ:
— Со — югдӧ, а ме — синмӧс эг куньлы, и — тшӧкыда мекӧд тадзи...
Заводита мӧвпавны быдтор йылысь, мӧвпала... быттьӧ ме ӧтнам му вылас, да меным ӧтнамлы колӧ ставсӧ выльног вӧчны.
— Асьныс недостойнӧя олӧны йӧз, нинӧм кодьӧсь, гӧльлун вӧсна помтӧм ӧбидаясын да йӧйталӧмын, — сёрнита ме вунӧдчӧмӧн да пӧся лыддьӧдла став лёксӧ, пежсӧ, мучительнӧйсӧ, мый аддзылі ме. — Видзӧд — тэ бурпырысь мунан морт дінӧ, ассьыд свобода, вынтӧ дась сетны дружба ради, а сійӧ тайӧс оз гӧгӧрво, — кыдзи сійӧс мыжавны?
Коді петкӧдліс сылы бурсӧ?
Сійӧ пуктіс кисӧ менам пельпом вылӧ да видзӧдӧ веськыда синмӧ, мича вомсӧ муртса калькнитӧмӧн.
— Ой, — кыла ме, — тайӧ збыль!
Муса морт — вернӧ: бурлы доныс абу!
Мӧда-мӧд дінӧ ёна топӧдчӧмӧн ми быттьӧ кывтам, а миянлы паныд петӧ, вочасӧн пыр югдіг, сійӧ, мый мездысис вой улысь: еджыд хатаяс, эзысьӧн лӧсталысь пуяс, гӧрд вичко, лысваӧн лышкыда кӧтӧдӧм му.
Петӧ шонді; миян весьтын — бытьӧ уна тысяча еджыд лэбач — кывтӧны пырыстыдалана кымӧр стаяяс.
— Господи, — менӧ зургыштӧмӧн шӧпкӧдӧ Татьяна, — ветлан ӧтнадӧн, мӧвпалан, а — мый йылысь?
Но, муса жӧ тэ морт... ставыс тайӧ — правда!
Нинӧм некодлы абу жаль... ок, кутшӧм вернӧ!
И, друг кок йылас сувтӧмӧн, сійӧ лэптыштліс менӧ да топӧдчис ме бердӧ сэтшӧм топыда, мый ме вештышті сійӧс, но сійӧ бӧрдӧ, кыссьӧ ме дорӧ да окалӧ косіник, быттьӧ лэчыд вомдоръяснас — тайӧ окалӧмъясыс йиджӧны сьӧлӧмӧдз.
— Но, шаньӧсь жӧ ті менам, — сыркъялӧмӧн шӧпкӧдӧ сійӧ, а менам кок улысь быттьӧ муыс пышйӧ.
Нетшыштчис, видзӧдліс двор гӧгӧр да зэв збыльысь мӧдӧдчис сы пельӧсӧ — сэн, плетень бокын, сука быдмӧмаӧсь меным тӧдтӧм турунъяс.
— Лок, волы жӧ...
Сэсся, бурьянын, ичӧтик пещераын моз пукалігӧн, яндысьӧмпырысь нюмъяліг, юрсисӧ лӧсьӧдігмоз, сійӧ гусьӧник шӧпкӧдӧ:
— Со кыдзи артмис...
Но — нинӧм...
Господь прӧститас менӧ...
Вӧтын моз ачымӧс чувствуйтіг, шензигтыр ме аттьӧалӧмӧн видзӧда сы вылӧ.
Меным кыдзкӧ торйӧн нин кокни: морӧсын менам югыд тыртӧмин, а сэні, быттьӧ небесаын чикышъяс, мелькайтӧны кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм долыд мӧвпъяс да кывъяс.
— Ыджыд шоглун дырйи и ичӧтик долыдлун ыджыд, — кыла ме.
Ме видзӧда нывбабалӧн морӧс вылӧ, коді муыс моз жӧ кӧтасьӧма лысваӧн, ва войтъясӧн, найӧ гӧрдӧдӧны шонді югӧр улын, — быттьӧ вирыс петӧма кучик пырыс.
И менам долыдлунӧй ӧдйӧ сылӧ — пӧшти синва петмӧн, шогӧ усьтӧдз жаль тайӧ морӧсыс — ме, мыйлакӧ, тӧда, мый весьшӧрӧ косьмас-бырас сылӧн ловъя сокыс.
Ме водзын, быттьӧ извиняйтчӧмӧн, сійӧ сёрнитӧ неуна шогпырысь:
— Мый вӧчны аскӧдыд?
Мукӧддырйи сідз нин овлӧ — мыйкӧ ыльнитас сьӧлӧмад сэтшӧма, мый весиг морӧсыд доймыны кутас, и сідз эськӧ ставнам и петкӧдчи, тӧлысь водзын моз... али — жар лунӧ — ю водзын... збыльысь, ей-богу!
Бӧрыннас, дерт, яндзимкодь... энлы видзӧд ме вылӧ!
Мый дзорган сідз, кага моз?
А ме ог вермы вештыны синмӧс сы дорысь, думайта сы йылысь, мый сійӧ вошас дзуг туйяс вылын.
— И чужӧмыд быттьӧ выльӧн рӧдитчӧм кагалӧн...
— Бӧб али мый?
— Бӧблӧн кодь.
Ковтасӧ кизялӧм мысти сійӧ шуис:
— Регыд, кӧнкӧ, ӧбедня заводитчас...
Ветла, богородицалы колӧ юрбитыштны.
Тэ талун мунан?
— Мыйӧн паспорт сетасны...
— Кытчӧ?
— Алагирланьӧ.
А — тэ?
Кок йылас сувтӧм бӧрын сійӧ лӧсьӧдыштіс юбкасӧ, — лядвейясыс сылӧн пельпомъяс дорсьыс векньыдджыкӧсь, ставнас сійӧ лӧсьыдик тушаа, стройнӧй.
— Месӧ?
Ог на тӧд...
Меным колӧ Нальчикӧ... а гашкӧ, ог мун.
Ог тӧд.
И, мелань ён, пельк кияссӧ нюжӧдӧмӧн, сійӧ гӧрдӧдігмоз шуис:
— Но, вай окасям ещӧ янсӧдчӧм водзвылын.
А ӧти кинас кутӧмӧн да мӧднас пернапасалӧмӧн — шуис:
— Прӧщай, дружок!
Мед спаситас тэнӧ Христос бур кывсьыд, став тэнад морт сямсьыд...
— Мунам ӧтлаын?
Мездысис менам киясысь, чорыда да стрӧга шуис:
— Оз шогмы тайӧ меным...
Абу сӧглас!
Тэ кӧ эськӧ крестьянин вӧлін, а тадз — мый тӧлкыс?
Олӧмтӧ ӧти часӧн оз муртавны, а воясӧн...
И, прӧщайтчигӧн меным раминика нюммунӧмӧн, пырис хатаӧ.
Тайӧ нывбабаыс йылысь мӧвпалігӧн ме пукси колода вылӧ: мый аддзас сійӧ?..
Аддзыла-ӧ ме сійӧс ещӧ коркӧ?
Кутісны звӧнитны затрення; станица важӧн нин садьмӧма да вель гораа, гажтӧма шумитіс.
Кор ме пыри хатаӧ нопторла — хата вӧлі тыртӧм нин, тыдалӧ, ставныс петӧмаӧсь жугалӧм стен пырыс ывла вылӧ.
Ветлі войскӧвӧй керкаӧ, босьті паспортӧс да мӧдӧдчи площадь вылӧ — абуӧсь-ӧ пӧпутчикъяс?
Тӧрытъя моз жӧ ӧграда дӧрын туплясисны Россияысь локтӧм йӧз, кер бердӧ мышнас мыджсьӧмӧн пукаліс паськыд чужӧма пензяк, — сылӧн доймалӧм чужӧмыс лоӧма ещӧ нин паськыдджык, урӧсджык, а синъясыс дзикӧдз бердӧмаӧсь гӧрд вируля пыкӧсъясысь.
Локтӧма выль морт — дзориник, ёсь тошка старичок, быгалӧм рӧма бархатнӧй скуфейкаа, ачыс омӧлик да косіник.
Чужӧмыс сылӧн кулак ыджда, нырыс варышлӧн кодь крукыля и — гӧрд, розьӧсь, а синъясыс — скӧрӧсь да наянӧсь.
Рыжӧй орловец да вертлян зон шуасьӧны сы вылӧ:
— Тэ мый могӧн шляйтчан?
— А тэ? — вӧсньыдик гӧлӧсӧн юалӧ старик, ачыс некод вылӧ видзӧдтӧг сутугаӧн гартлӧ саӧсь кӧрт чайниклысь чегӧм вуг.
— Ми — удж корсям!
— Ми олам, кыдзи тшӧктӧма...
— Кодӧн?
— А — енмӧн!
Вунӧдін?
Старик веськодьпырысь да чорыда шуӧ:
— Сьӧлалӧ тіян вылӧ енмыс лыаӧн да бусӧн, кодӧс ті асьныд жӧ лэптанныд, сы му вывті весь шляйтчиганыд...
— Сулав! — горзӧ гырысь пеля зон. — Кыдзи?
А Христосыс апостолъясыскӧд эз ӧмӧй ветлӧдлыв му вывті?
— Сійӧ ӧд — Христос! — вензьысь вылӧ ёсь синсӧ лэптӧм бӧрын тӧдчӧдӧмӧн шуис старик. — Йӧйяс!
Мый сёрнитанныд, кодкӧд орччӧн кӧсъянныд сувтны?
Ме вот горӧда казакӧс...
Унаысь нин ме кывлі татшӧм вензьӧмъяссӧ, и найӧ сэтшӧм жӧ мустӧмӧсь меным, кыдзи и душа йылысь сёрнияс.
Колӧ мунны.
Локтіс Конёв, пӧсялӧма, юрсиыс лёзь, да, тревожнӧя синнас лапйӧдлӧмӧн, юаліс:
— Рязанкасӧ эсійӧ, Танькаӧс, аддзылін?
Эн?
Ак, ёма, сідзкӧ — войнас мунӧма!
Сетісны меным тӧрыт мыйкӧ юны, настойка ли, мый ли!
Войбыд ме узи, быттьӧ тӧлын ош...
А сійӧ, тыдалӧ, эсійӧ пензякыскӧд...
— Со сійӧ, — инді ме.
— Э... видзӧд тэ!
Но, кутшӧма морттӧ баситӧмаӧсь, а!
Богомазъяс, прӧстӧ шуны...
Сійӧ бара заводитіс тӧждысьӧмпырысь гӧгӧрбок видзӧдны.
— Кытчӧ нӧ найӧ кыкнанныс мунісны?
— Ӧбедня вылын сулалӧны, гашкӧ...
— И збыльысь!
Дерт жӧ!
Сьӧлӧмӧс вӧрзьӧдіс, вокӧ, менсьым тайӧ нывбабаыс — ок кыдзи!
Но и затрення бӧрын, кор — кӧлӧкӧлъяслӧн гажа звӧн шы улӧ — мичаа пасьтасьӧм казачество степеннӧя петіс вичкоысь да паськаліс станица пасьтала уна рӧма шоръясӧн, — ми эгӧ аддзӧй Татьянаӧс.
— Мунӧма, — шога ропкис Конёв. — Но, век жӧ ме сійӧс аддза... ме суӧда...
Меным эз веритчыссьы тайӧ дай эг окотит тайӧс.
Во вит мысти ме ветлӧдла вӧлі Тифлисса Метехскӧй замок дворті, зіли гӧгӧрвоны — кутшӧм мыжъясысь менӧ пуксьӧдісны тайӧ тюрьмаас?
Ортсысяньыс видзӧднысӧ грознӧй, а пытшкӧсас сэні олісны гажа да зумыш юмористъяс — меным кажитчыліс, мый став йӧзыс тані «начальство разрешение кузя» вӧчисны любительскӧй спектакль да, кыдзи подростокъяс, окотапырысь, зіля, но — кужтӧма ворсӧны арестантъяслысь, надзирательяслысь, жандармъяслысь омӧля гӧгӧрвоӧм рольяс.
Талун, например, менам камераӧ локтісны надзиратель да жандарм, медым нуӧдны менӧ прогулка вылӧ, — ме шуи налы:
— Позьӧ меным не гуляйтны?
Вися ме, и абу окота...
Ыджыд тушаа, еджгов тошка мича жандарм стрӧга лэптіс чуньсӧ вывлань.
— Тэныд окотитны абу тшӧктӧма...
А трубочист кодь сьӧд, гырысь лӧзов синъеджыдъяса, надзиратель тшӧтш жӧ висьталіс шушкыль кывнас:
— Татӧн некодлы абу тшӧктӧма окотитны — тӧдан?
И вот ме — гуляйта.
Изйӧн вольсалӧм дворын пачын кодь жар.
Сы весьтын ӧшалӧ бусӧсь небесалӧн плавкӧс да гудыр квадрат.
Куим боксянь дворсӧ кытшалӧны джуджыд руд стенъяс, нёльӧд боксянь — ворота, сы весьтын кутшӧмкӧ повзьӧдлана надстройка.
Вылісянь вевтъяс пыр дугдывтӧг кылӧ рыжӧй Кураса дурмӧм гыяслӧн негора шум; карлӧн азиатскӧй юкӧнын — Авлабарса базар вылын — омлялӧны тӧргӧвечьяс; став шыяссӧ юклалӧмӧн няргӧ зурна, кӧнкӧ кургӧны гулюяс...
Ме чувствуйта ачымӧс барабан пытшкын моз, а сы кучикӧ кучкалӧны уна паличӧн.
Мӧд да коймӧд судтаясса кык визьӧн нюжалӧм ӧшиньясӧд видзӧдӧны решёткаяс пыр мугов чужӧмъяс, туземецъяслӧн кудриа юръяс, — на пиысь ӧти лёкысь сьӧлалӧ дворӧ, явӧ кӧсйӧ ме дорӧдз сьӧлыштны, но сӧмын весьшӧрӧ видзӧ вынсӧ.
Мӧд дӧзмӧмӧн да упрекайтӧмӧн горзӧ:
— Кывзы!
Мыйла ветлан курӧг моз!
Ветлӧдлы вылын юрӧн!
Сьылӧны тешкодь сьыланкыв — ставнас сійӧ дзугсьӧма вурун тупыль моз, кодӧн дыр ворсӧма кань.
Гажтӧма кыссьӧ да дрӧжжитӧ, водзӧ паськаліг, омлялана вылын нота, пыр ылӧджык и ылӧджык кайӧ бусӧсь чусыд небесаӧ да друг чилӧстӧм бӧрын орӧ, дзебсьӧ кытчӧкӧ ньӧжйӧник эралігтыр, быттьӧ повзьӧм зверь.
Сэсся бара гартчӧ змей моз, решётка сайысь жар вӧля вылӧ кыссигтыр.
Меным тӧдсакодь тайӧ сьыланкывсӧ кывзігтырйи, — аслас шыясӧн сійӧ висьталӧ сьӧлӧмлы мыйкӧ гӧгӧрвоанатор, сійӧс доймытӧдз вӧрзьӧданаӧс, — ме восьлала тюремнӧй корпус вуджӧрын, ӧшиньяс вылӧ синмӧс чӧвтлывлӧмӧн, и аддза — ӧти кӧрт квадрат рамкаӧ клеитӧма кодлыськӧ жугыль-шензьысь, кельыдлӧз синма чужӧмсӧ, коді тырӧма немтӧждысьтӧг паськалӧм сьӧд тошторйӧн.
— Конёв? — гораа артмис менам.
Сійӧ, — ме вылӧ дувгӧдчисны читкыртчӧм, меным зэв тӧдса синъяс.
Видзӧдлі гӧгӧр — менам надзирательӧй пукалӧ корпусӧ пыран кильчӧ вылын да вугралӧ, мӧд кыкыс шашкиӧн ворсӧны, нёльӧдыс сералігмоз видзӧдӧ, кыдзи кык уголовник качайтӧны ва да, рычаг ветлан тактлы лӧсялӧмӧн, шуалӧны:
— <rus>Машкам, — Дашкам, — Дашкам, — Машкам...</rus>
Ме матыстчи стен бердӧ матӧджык.
— Конёв — тэ?
— Ог вермы тӧдны, — решёткаӧ юрсӧ сюйигмоз бормочитӧ сійӧ, — а — вернӧ: ме — Конёв!
— Мыйысь?
— Фальшивӧй деньга вӧсна... сӧмын ме дзик случайнӧ, прӧстӧ шуны — ме некутшӧма таын абу мыжа...
Надзиратель садьмис, зёлякылӧны ключьяс, быттьӧ кандалъяс, сійӧ унзільпырысь шуалӧ:
— Эн сулав... ылӧджык вешйы, стен дорас — оз позь.
— Дядя, двор шӧрас — жар.
— Быдлаын жар, — юрсӧ бӧр лэдзигтырйи справедливӧя шуӧ сійӧ, а вывсянь усьӧ Конёвлӧн гуся юалӧмыс:
— Тэ — коді?
— Рязанскӧй Татьянаӧс помнитан?
— Со тай! — быттьӧ ӧбидитчӧмӧн ньӧжйӧник шуис сійӧ. — Ог помнит!
Ӧд ми ӧтлаын судитчим...
— И сійӧ?
Деньга вӧсна?
— А кыдз нӧ?
Сӧмын сійӧ — тшӧтш жӧ случайнӧ веськаліс, ме моз жӧ дзик...
Ньӧжйӧник восьлала стен пӧлӧн, сылӧн пӧдтысь гож сайын; пӧдвал ӧшиньясӧд кылӧ сісьмысь кучик дук, шома нянь дук, ӧвтӧ уль руӧн, меным усины дум вылӧ Татьяналӧн кывъясыс:
«Ыджыд шог дырйи и ичӧтик долыдлун ыджыд...»
...Му вылын выль сикт кӧсйис стрӧитны, кӧсйис лӧсьӧдны кутшӧмкӧ выль, бур олӧм...
Думӧн казьтыла сылысь чужӧмсӧ, сылысь дӧверчивӧй, радейтысь морӧссӧ, а вылісянь тэрмасьӧмӧн гылалӧны ме вылӧ пӧим кодь руд, раминик кывъяс:
— Главнӧй ышӧдысьыс — сылӧн мусукыс — поп пи, сійӧ тайӧ делӧас машинист...
Дас во кежлӧ туркнитісны мусуксӧ...
— А Татьянаӧс?
— Татьяна Власьевнаӧс — квайт во кежлӧ и менӧ сідз жӧ.
Аскомысь ме мӧдӧдча Сибирӧ... веськаліс налькйӧ шыр!
Кутаисын судитісны, миянын эськӧ, Россияын, кокниджык вӧлі...
Тані йӧзыс дикӧй, скӧр йӧз, злӧдейскӧй...
— Челядьыс сылӧн вӧліны?
— Шляйтчана олӧмыс дырйи?
Абу, кутшӧм сэн челядь...
Да и поп пиыс чахоткаӧн висис, кытчӧ сылы...
— Жаль нывбабаыс...
— Кыдз жӧ! — гораа шуалӧ Конёв. — Нывбабаыс, дерт, йӧй, но — мича... прӧстӧ шуны, шоча сэтшӧмтӧ аддзывлан...
Йӧзӧс зэв жалитысь...
— Тэ сэки аддзылін сійӧс?
— Тайӧ — корджык?
— Успенье бӧрад?
— Тӧвнас аддзылі ме сійӧс, кадыс вӧлі пӧкрӧв бӧрын нин, сійӧ Батум дорын пӧрысиник офицер ордын челядь дорас оліс — гӧтырыс сылӧн пышйӧма вӧлі, но...
Быттьӧ револьверлӧн курок ме мышкын щӧлкнитіс — тадзсӧ надзиратель клоп-пӧдлаліс ыджыд эзысь часі вевтсӧ, сюйис сійӧс да нюжмасигтырйи очсалӧ вом пасьталанас.
— Сылӧн, вокӧ, деньга вӧлі, сійӧ вермис эськӧ бура овны, не кӧ гуляйтӧмыс сылӧн... да гуляйтӧмыссӧ — жаляддза...
Надзиратель шуӧ:
— Помав гуляйтны, эй...
— А тэ — коді?
Чужӧмтӧ помнита, а кӧні аддзывлі...
Ме муна камераӧ, скӧрмытӧдз дӧзми сыысь, мый кывлі, да, кильчӧ пос тшупӧд вылӧ сувтыштлӧмӧн, горӧді:
— Прӧщайтлы, вокӧ!
Копрась Татьяналы...
— Мый горзан? — скӧралӧ надзиратель.
Коридорын рӧмыд, кылӧ парашаысь лёк дук; надзиратель ӧвтӧ ключьясӧн, да найӧ зёлякылӧны косіник, скуп шыӧн.
Ме дэльӧда сійӧс, медым пӧдтыны сьӧлӧм вылысь шогсӧ, но тайӧ оз отсав, а сійӧ, камера ӧдзӧс восьтӧм бӧрын, скӧрысь шуӧ меным:
— Пукав дас во!..
...Сулала ӧшинь дорын.
Стенлӧн рудов ӧшиньяс костӧд ме аддза Куралысь дурмӧмӧн визувтӧмсӧ, сы берегъяс дорӧ ляскысьӧм сакляяс да керкаяс, кучик вӧчан заводъясса вевтъяс вылысь рабочӧйяслысь мыгӧръяссӧ.
Ӧшинь улын, балябӧжланьыс фуражкасӧ вештыштӧмӧн, ветлӧдлӧ часӧвӧй.
...Вежӧрӧй шога лыддьӧдлӧ дасъясӧн весьшӧрӧ да некутшӧм пӧльзатӧг гибнитысь русскӧй йӧзӧс, и сьӧлӧмӧй зумыша топавлӧ ыджыд, помасьлытӧм, нэм кежлӧ кӧвъясьӧм шогысь.
1913
{Горький М. (комиӧдіс Фёдоров Г.) @ Покойник @ висьт @ М. Горький. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 67-82.}
ПОКОЙНИК
...Ме тэрмасьтӧг восьлала рудов небыдик туй кузя джуджыд — меным морӧсӧдз — няньяс пӧвстті; туйыс сэтшӧм векни, мый шепъясыс ляксьӧмаӧсь дьӧгӧдьӧн, дзугсьӧмаӧсь, чегъясьӧмаӧсь да нырсьӧмаӧсь телега кӧлесаяс улын.
Шаракылӧны шыръяс, лайкъялӧ да копыртчӧ кос муланьыс сьӧкыд шеп; небесаын тювкъялӧны джыджъяс да чикышъяс, сідзкӧ — кӧнкӧ матын ю да морт оланін.
Зарни мореысь синъяс корсьӧны небесаӧ кыпӧдчӧм кӧлӧкӧльнича, коді корабльлӧн мачта кодь, корсьӧны пуяс, кодъяс ылісянь кажитчӧны сьӧдов парусъясӧн, но — матігӧгӧрын нинӧм оз тыдав, парча кодь степысь кындзи; ньывкӧс увалъясӧн сійӧ лэччӧ рытыв-лунвылӧ, небесаыс кодь жӧ тыртӧм да сэтшӧм жӧ лӧнь.
Степын асьтӧ чувствуйтан, кыдзи блюд вылын гут — сылӧн самӧй центрас, чувствуйтан, мый му олӧ небеса пытшкын шонді сывъясын, сы мичлунӧн синтӧммӧдӧм кодзувъяс чукӧрын.
Со сійӧ — ыджыд, чим гӧрд — ылын водзын лӧз небеса дор бердын важнӧя лэччӧ лым кодь еджыд кымӧр мылькъяс пытшкӧ; шепъяссӧ киськалӧма лэччысь шонділӧн розӧвӧй бусӧн, пӧлӧзничаяс сьӧдӧдӧмаӧсь нин, и рытъя лӧняс мичаа кылан ставсӧ, мый йылысь сьылӧ му.
Небесаын веерӧн паськалӧмаӧсь гӧрд югӧръяс, на пиысь ӧти усьӧ менам морӧс вылӧ да, быттьӧ Моисейлӧн жезл, кыпӧдӧ мирнӧй чувствояслысь пӧсь поток: окота топыда кутлыны рытъя мусӧ да висьтавлыны сылы юргысь, гырысь, некодӧн на шулытӧм кывъяс.
Небесаӧ кӧдзӧма кодзувъяс и муыс — кодзув; му вылӧ кӧдзӧма йӧзӧс и ме на пӧвстын, медым повтӧг ветлӧдлыны став туйяс кузя, аддзыны став шогсӧ, олӧмлысь став долыдлунсӧ да йӧзыскӧд тшӧтш юны ма да яд.
...Кынӧм сюмалӧ, а нопторйын асывсянь — кусӧк тор абу, тайӧ мешайтӧ думайтны да неуна ӧбиднӧ.
Татшӧм озыр му да сэтшӧм унатор вӧчис сы вылын морт, и кодкӧ тшыг...
Друг туйыс кежис веськыдвылӧ — сувтсӧн сулалан няньыс павтыртчис да тыдовтчис степнӧй балка, сы пыдӧсті визувтӧ кельыдлӧз ю, выль пос ӧшалӧ сы весьтын да тыдалӧ ваас, — поскыс виж, быттьӧ сёркниысь вӧчӧма.
Пос сайын, ньывкӧсӧн лэччан гӧра бокшаас ляскысьӧмаӧсь сизим еджыд хата, гӧра йылас — пуяс, кузь топольяссянь сикт вылӧ усьӧны кузь пушыд вуджӧръяс, эзысь-руд стволъяс костӧд бӧжнас ӧвтчигтыр ветлӧдлӧ чоталӧм вӧв; чорыда ӧвтӧ тшынӧн, дьӧгӧдьӧн, кӧтӧдӧм шабдіӧн, котсӧны курӧгъяс да мудзпырысь бӧрдӧ кага — дзик пыр сійӧ унмовсяс.
Не кӧ тайӧ шыясыс, позьӧ чайтны, мый увтасын ставсӧ тэрмасьӧмӧн, но кужысь мортӧн рисуйтӧма мелі краскаясӧн — найӧ чусаммӧмаӧсь нин шонді водзас.
Хатаяс чукӧр шӧрын — юкмӧс, сыкӧд орччӧн — векньыдик да джуджыд гӧрд часовня, сійӧ — быттьӧ синпӧла стӧрӧж.
Дзуртігтыр копыртчӧ му бердлань кузь жаравеч; еджыд паськӧма нывбаба гумлалӧ ва, лэптіс вывлань куш кияссӧ, нюжӧдчис, да кажитчӧ, мый дзик пыр качас воздухӧ, вӧсньыдик кымӧр кодь кокньыдик.
Юкмӧс дорын югъялӧ чукрасьӧм бархат кодь сьӧд няйт; ар вита да куима кык молодец, кыкнанныс гачтӧмӧсь, лэптӧмаӧсь коскӧдзныс дӧрӧмъяснысӧ да вижов кокнаныс чӧла талялӧны няйтсӧ, быттьӧ кӧсйӧны васӧд массаӧ сюйны шонділысь гӧрдов югӧрсӧ.
Тайӧ бур уджыс зэв кажитчӧ меным, солиднӧй челядь вылӧ ме видзӧда сьӧлӧмсянь, интересӧн — шондіыс и няйтын ас местаас, кымын пыдӧджык сійӧ пырӧ му пытшкӧ, сымын бурджык мулы и йӧзлы!
Вылісянь — ставыс кипыдӧс вылын моз.
Хуторын сизим хата — тані некутшӧм удж он аддзы, но — нимкодь лоӧ ӧти рытӧ больгыштны бур йӧзкӧд.
Кайи пос вылӧ, сьӧлӧмӧй тырӧма гажа да задорнӧй кӧсйӧмӧн висьтавлыны йӧзлы быдсяма чудеснӧй историяяс, — ӧд налы тайӧ колӧ нянь моз жӧ.
Пос улысь, меным паныд — быттьӧ му кусӧк ловзьӧма — кайис ён, важӧн нин сынасьлытӧм, бритчытӧм, паськыд лӧз гача, няйтлаыс рудӧдӧма, кизявтӧм кыз дӧра дӧрӧма морт.
— Бур рыт!
— И тіянлы.
Кытчӧ мунанныд?
— Тайӧ кутшӧм ю?
— Тайӧ?
А Сагайдак жӧ...
Ыджыд гӧгрӧс юр вылас сылӧн сука гартчӧны джынвыйӧ дзор кудрияс, уссӧ дженьыдика тшӧтшкӧртӧма.
Посньыдик синъясыс видзӧдӧны сюся, недӧверчивӧя да, тыдалӧ, лыддьӧны, кымын розь да дӧмас менам паськӧм вылын.
Пыдісянь ышловзьӧм бӧрын сійӧ кыскис зепсьыс камыш чубука сёй каллян, синпӧвсӧ куньтыртлӧмӧн сюся видзӧдліс сылӧн сьӧд розьӧ да юаліс:
— Истӧгыд эм?
— Эм.
— А табак?
— И табак эм ичӧтика.
Кымӧръяс пӧвстті вартчысь шонді вылӧ видзӧдігтырйи сійӧ мӧвпалыштіс, сэсся шуис:
— Вайыштӧй жӧ меным табактӧ!
Истӧг менам эм жӧ.
Заводитім куритчыны.
Пос перилӧ вылӧ гырддзаяснас инмӧдчӧмӧн сійӧ мышнас мыджсис брускӧ, дыр лэдзаліс воздухӧ кельыдлӧз тшын струяяс, дукаліс найӧс.
Чукыртіс нырсӧ, сьӧлыштіс.
— Московскӧй табак?
— Роменскӧй, Рыморенка.
— О-о, — ныр вывсьыс чукыръяссӧ бырӧдӧмӧн шуис сійӧ, — бур табак.
Кӧзяинысь водзджык абу лӧсьыд пырны хатаӧ; ме орччӧн сулалі тайӧ мортыскӧд да виччыси, кор сійӧ помалас тэрмасьтӧг юасьӧмъяссӧ — коді ме, кытысь, кытчӧ, мыйла — неуна скӧралышті сы вылӧ: окота вӧлі ӧдйӧджык тӧдны, мыйӧн встретитас хутор.
— Удж? — сысъяліс сійӧ ус пырыс. — Абу, удж абу.
Кутшӧм нӧ ӧні удж?
Бергӧдчис мӧдарӧ да сьӧлыштіс юӧ.
Мӧдар берегас, тшапа катласигтыр, муніс энь дзодзӧг, сы бӧрысь виж гӧн тупыльяс моз тюрисны дзодзӧгпиян; кык ныв колльӧдісны найӧс, ӧтиыс — гӧрд чышъяна да киас кутіс ньӧр, — неуна ыджыдджык дзодзӧгсьыс, мӧдыс — сэтшӧм жӧ, пӧтка кодь, еджыд, кыз, варгыль кока да тшап.
— Юфим! — мыйвынсьыс горзіс кодкӧ;
морт катовтліс юрсӧ да ошкӧмпырысь шуис:
— Со горшыс!
Сэсся кутіс вӧрӧдны потласьӧм сьӧд кок чуньяссӧ, дыр видзӧдіс чегъясьӧм гыжъясыс вылӧ да вӧлисти юаліс:
— Гашкӧ нӧ, ті — лыддьысьны кужанныд?
— А мый?
— Сійӧ, мый, лыддьысьны кӧ кужанныд, гашкӧ, лыддянныд покойник кузя книга?
Тыдалӧ, сылы кажитчис вӧзйӧм уджыс — плюшевӧй чужӧмыс кузя котӧртіс гажа нюм.
— Тайӧ абу ӧмӧй удж? — карӧй синаканьяссӧ дзебиг сёрнитіс сійӧ. — Сетісны эськӧ тіянлы кӧпейка дас кымын, да ещӧ и покойниклысь кулан дӧрӧмсӧ.
— И — вердасны, — шуи ме аслым.
— А кыдзи нӧ!
— Кӧні покойникыс?
— Аслас хатаын, — ветлам?
Мӧдӧдчим мыйвынысь горзӧм шылы паныд.
— <ns>Юфи-им</ns>... а...
Небыдик туй кузя миянлань паныд кыссисны вуджӧръяс, кустъяс сайын ю дорын шумитісны челядь, сёлькӧдчис ва, кодкӧ стружитіс пӧв — воздухын гӧвкъяліс сыркъялан шы.
Морт тэрмасьтӧг шуис:
— Вӧлі лыддьысьны кужысь старука — вот ёмаыд вӧлі!
Карӧ нуисны сійӧс, кокъясыс эз кутны кывзысьны... а мед эськӧ — кывйыс!
Сэтшӧм вӧлі колана, сӧмын вывті нин увтчис...
Ыджыд жаба ыджда сьӧд кычи тюрис куим лапа вылас миян кок дорӧ, лэптіс бӧжсӧ да лёкысь заводитіс эравны, розӧвӧй нэр нырнас воздухсӧ исалігмоз.
— Ланьт!
Кыськӧ бокланьысь звирк петіс кӧмтӧм кока том нывбаба да, воча ки скӧра швач кучкӧмӧн, горӧдіс:
— Юфим, да ме жӧ тэнӧ чуксала, чуксала...
— Ог ӧмӧй ме кыв...
— Кӧн нӧ тэ вӧлін?
Мекӧд мунысь чӧла петкӧдліс сылы фигасӧ да пыртіс менӧ хата дворӧ, коді вӧлі орчча сійӧ хатакӧд, код дорӧ коли кӧмтӧм кока нывбаба чорыда видчиг да лёкторъяс сиигтырйи.
Кык старука пукалісны ичӧтик хата ӧдзӧс дорын, ӧтиыс — гӧгрӧс, дурк, быттьӧ ёна кучкалӧм кучик мач, мӧдыс — косіник тушаа, гӧрба, сьӧдов скӧр чужӧма; на кокъяс дорын куйліс ыж кодь ыджыд, вушйӧм гӧна да вазьӧм гӧрд синма пон, сійӧ тряпка кодь кывсӧ ортсӧ нюжӧдӧма.
Юфим подробнӧя висьталіс, кыдзи паныдасис мекӧд да мый вылӧ ме шогма, — кык гоз син чӧла видзӧдісны сы вылӧ, ӧти старукаыс тракйӧдліс вӧсньыдик сьӧд сьылівывса юрнас, мӧдыс кывзыштӧм бӧрын шуис меным:
— Пуксьӧй, ме тіянлы пажын лӧсьӧдышта...
Ичӧтик двор тырӧма сука быдмӧм просвирникӧн да лапкорйӧн, шӧрас сулалӧ — сэрапомъяс кодь сьӧд чӧрс помъяса, гӧгыльястӧм телега.
Вайӧдӧны стадо, хутор вылӧ ньӧжйӧник ыльгӧ-киссьӧ небыд шыяслӧн паськыд шор; двор быд пельӧсысь кыссьӧны рудов вуджӧръяс да водӧны турун вылӧ, пемдӧдӧны сійӧс.
— Ставным кулам, ненько, — падъявтӧг шуӧ Юфим, калляннас стенӧ котшкӧдігмоз, а ворота дорын сулалӧ кӧмтӧм кока, гӧрд чужӧмбана нывбаба да гӧлӧссӧ чинтӧмӧн юалӧ:
— Тэ воан али он?
— Да ӧд колӧ первой ӧти удж вӧчны, а сэсся...
Меным сетісны нянь край, кашниктыр йӧв — пон чеччис, пуктіс менам пидзӧс вылӧ дулльӧсь, пӧрысь нырвомсӧ да, чусмӧм синмӧн меным чужӧмӧ видзӧдіг, быттьӧ юалӧ:
«Чӧскыд?»
Быттьӧ рытъя тӧв шаркӧдчӧ кос турунӧн — дворті вольсассьӧ гӧрба старукалӧн кирган гӧлӧсыс:
— Коран-кевман: чинтышт, енмӧй, шог, а сійӧ тэ вылӧ кык мында...
Судьба кодь сьӧд, сійӧ бергӧдлӧ кузь сьылісӧ, змейлӧн кодь юрыс ӧтмоза, унзіля катласьӧ, да дышпырысь усялӧны муӧ, менам кок улӧ, ӧтипӧлӧс, важмӧм кывъяс:
— Ӧтияс уджалӧны мыйта колӧ, мӧдъяс — дзик нинӧм оз вӧчны, а миян — вынсьыным унджык, и абу налы награда...
Кылӧ ичӧтик старукалӧн ньӧжйӧник шӧпкӧдӧмыс:
— Наградитас божья матерь...
Сійӧ быдӧнӧс наградитас...
Ӧти минута кежлӧ чӧв пуксьылӧ.
Чӧв олӧмыс быттьӧ дасьтӧ мыйкӧ ыджыдтор: сійӧ эскӧдӧ, мый ӧні чужӧны кутшӧмкӧ зэв тӧдчана мӧвпъяс, и регыд мысти ме кыла аслыснога кывъяс.
— Ме тэныд висьтала, — коссӧ веськӧдны зілигтырйи шуӧ старука, — менам мортлӧн уна недруг пӧвстын вӧлі ӧти друг, Андрийӧн шулісны, и кор ми эгӧ кутӧ вермыны овны сэні, дедъяс оланінын, Донец дорын, — пурисны, вильӧдісны йӧзыс менсьым, синваӧдз да немӧймӧмӧдз нач, сэки локтіс миян дінӧ Андрий да шуӧ: «Не ӧшӧдны эськӧ тэныд, Яков, киястӧ, му — паськыд да быдлаын сетӧма мортлы.
Тані кӧ йӧзыс лёкӧсь — тадзсӧ найӧ йӧйлуныс и пемыдлуныс вӧсна, да тэ найӧс сыысь эн дивит, ов прӧстӧя: найӧ — ассьыныс, а тэ — ассьыд!
Лӧня ов, а некодлы нинӧмӧн эн сетчы и сэки ставсӧ верман венны».
— Тадз жӧ и менам Василь унаысь шулывліс: найӧ — ассьыныс, а ми — ассьыным...
— Но да, бур кывйыд оз кув, кытӧн кӧть сійӧс эн висьтав — сійӧ лэбзьӧ му пасьтала чикыш моз...
— Тайӧ збыль, — сӧгласитчӧм петкӧдлӧмӧн юрнас лайкйӧдлігтыр шуис Юфим. — Тайӧ дзик сідз!
Сідзи и шусьӧ: бур кывйыд — Христос кыв, а лёкыд — поп кыв...
Юрсӧ друг лэптӧмӧн старука заводитіс киргыны:
— Абу поп кыв, а тэнад...
Ой, Юфим, дзор нин тэ, а думайттӧг сёрнитан...
Сэки заводитіс сёрнитны Юфимлӧн гӧтырыс — кияснас шенасиг, быттьӧ кутіс пож, сійӧ тэрмасьӧмӧн заводитіс пожнавны горзана кывъяс:
— Енмӧй менам!
Мыйсяма морт тайӧ?
Ни шуны, ни кывзыштны, а сӧмын быдӧн вылӧ увтчӧ, кыдзи эсійӧ понйыс тӧлысь вылӧ...
— Но-о! — нюжӧдіс Юфим. — Вот тай заводитіс, эк...
Рытыввылын быдмӧны да кызаммӧны рудов тшын кодь да виргӧрд би рӧма кымӧръяс, — чайтсьӧ, мый степыс ставнас вот-вот ыпмунас-ӧзъяс.
Раминик рытъя тӧв малалӧ сійӧс, няньяс унзіля нёрӧны му бердӧ, гӧрдов гыяс ветлӧны степь вывті.
А асыввылын пемыд нин, и лювгӧ-кыссьӧ сыладорсянь пӧдтан дука сьӧд вой.
Хата ӧшиньӧд менам гар весьтті петӧ покойниклӧн шоныд шой дукыс — понлӧн ныр розьясыс да дзор ускыс тіралӧны, синъясыс, нора лапйӧдлігмоз, бугжылясьӧны ӧшинь вылӧ.
Небесаӧ видзӧдігтыр Юфим эскӧдӧ ачыс асьсӧ:
— Зэр оз ло, оз...
— А псалтырныд тіян эм? — юала ме.
— Мый?
— Книга, псалтырь?
Быдӧн чӧв олӧны.
Пыр ӧдйӧджык локтӧ лунвывса вой, вуштышталӧ му вылысь яр рӧмъяссӧ, бусӧс моз.
Бур эськӧ пырны чӧскыд дука турун пытшкӧ да унмовсьны шонді петтӧдз.
— Гашкӧ, Панколӧн эм, — яндысьӧмпырысь шуӧ Юфим. — Сылӧн ӧд весиг картинкаяса...
Шӧпкӧдчыштӧм бӧрын найӧ сэсся мунӧны дворысь, а гӧгрӧс старушка ышлолалігмоз шуӧ меным:
— Ветлӧй, видзӧдлӧй сы вылӧ, кӧсъянныд кӧ...
Юрыс сылӧн ичӧтик, мичаник, покорнӧя копыртчӧма.
Морӧс вылас кияссӧ пуктӧмӧн старушка ньӧжйӧник вашкӧдӧ:
— Пресвятая мати...
Покойник — стрӧг да важнӧй.
Сук дзор синкымъяс сылӧн кӧрсьӧмаӧсь ыджыд ныр весьтас джуджыд чукырӧн, нырыс кусыньтчӧма ус пытшкас, вӧйӧм синъясыс абу топыда куньсьӧмаӧсь, вомыс сідзжӧ калькмунӧма, — кажитчӧ, тайӧ мортыс зэв ёна думайтӧ мый йылысь кӧ, думъясыс сылӧн скӧрӧсь да вот сійӧ лёкысь горӧдас ассьыс кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс, медбӧръя кыв.
Юр водзас сылӧн ломаліс вӧсньыдик сись, лӧзов тшыныс полігтыр тіраліс, койис нэриник югӧр да эз вермы вӧтлыны кулӧм морт син гуранъясысь да чужӧмбанса джуджыд чукыръясысь кулӧм вуджӧръяссӧ.
Руд дӧрӧм вылас кык мылькйӧн куйлӧны сьӧдов ки лапаясыс; чуньясыс — чукляӧсь, весиг смертьыс абу веськӧдӧма найӧс.
Хатаын, ӧшинь дорсянь ӧдзӧс дорӧдз, ӧвтӧ полынь, мята, чебрец турунъяс дукӧн, шой дукӧн.
Старукалӧн шӧпкӧмыс ӧтарӧ лоӧ гораджыкӧн да пӧсьджыкӧн; шӧпкӧдӧ сійӧ да гусьӧник сыркъялӧ, а ӧшинь сайын, сьӧд небеса квадратын, повзьӧдчана вуджрасьӧны востымъяс, и кор горт кодь дзескыд хатаӧ ӧшинь пыр ыльнитлӧ-пырӧ лӧз югӧр — сисьлӧн биыс быттьӧ дзебсьылӧ, лэбзьылӧ, кулӧм морт чужӧм вылын дзор сиясыс югъялӧны чери сьӧм моз, чужӧмыс скӧра зумгырасьӧ.
Старукалӧн шӧпкӧмыс пырӧдчӧ морӧс пытшкӧ, сьӧлӧмлы шог да кӧдзыд, дум вылӧ усьӧны — шогсӧ бырӧдтӧг — зэв тӧдчана важ кывъяс:
Тайӧ — оз нин восстанит, оз чеччы.
...Локтіс лысер мунӧм старука да висьталіс, мый хуторын псалтырыс абу, а вот эм мӧд книга — оз-ӧ шогмы?
Мӧд книгаыс вӧлӧма церковно-славянскӧй кыв кузя грамматика, медводдза листъяссӧ сылысь вӧлі косявлӧма, и сійӧ заводитчыліс татшӧм кывъясӧн: «друг», «<rus>друзи</rus>», «<rus>друже</rus>».
— Мый жӧ лоӧ? — шога юаліс ичӧтик старушкаыс, кор ме висьталі, мый грамматика оз шогмы покойниклы.
Челядьлӧн кодь чужӧмыс сылӧн нораа заводитіс сырмыны, пыктӧм синъясыс ещӧ ӧтчыд тырины синваӧн.
— Оліс морт, оліс, — сыркъялӧмӧн шуаліс сійӧ, — а честнӧя асьсӧ гуалӧм оз ло!
Ме висьталі сылы, мый сы мужиклы ме кута лыддьыны став псаломъяс да молитваяс, кутшӧмъясӧс тӧда, медым сӧмын сійӧ петас хатаысь: тайӧ делӧ меным абу велалӧмтор и ог вермы дум вылӧ уськӧдны став молитвасӧ, менӧ кӧ кутасны кывзыны ловъяяс.
Сійӧ эз гӧгӧрво менсьым кывъясӧс либӧ эз верит меным да дыр жӧдзис ӧдзӧс дорын, нырсӧ кыскышталіг да важмӧм ичӧтик чужӧмсӧ соснас чышкышталігтыр.
Сэсся — муніс.
Востымасьӧ сьӧд небесаын ылын степын, сэні, кӧні степыс матысмӧ море дорӧдз; хата тырлӧ лӧз руӧн, чӧла чепсасьӧ сы пытшкын душнӧй войся пемыдыс, ломалӧ раминика сиська би — морт куйлӧ да видзӧдӧ джынвыйӧ восьса синъясӧн вуджӧръяс сырмӧм вылӧ, кодъяс тойтӧны сы морӧс вылын, еджыд стенъясын да пӧтӧлӧкын.
Ме синбӧжӧн, видзчысьӧмпырысь видзӧдлывла сы вылӧ — ӧд абу тӧдса, мый вермас вӧчны покойник? — и джын гӧлӧсӧн зіля лыддя:
Тайӧ кывъяскӧд орччӧн воӧны найӧс отрицайтысь мӧвпъяс:
«Абу грекыд сьӧкыд да курыд, а — праведность...»
«Оз лӧсяв ставыс тайӧ тэныд, вокӧ...»
Кельыдлӧз кодзувъяс дзирдалӧны пыдӧстӧм пемыд небесаын, — коді ещӧ — меысь кындзи — аддзӧ найӧс тайӧ часын?
Ылын муралӧ гым, и ставыс вӧрӧ сявкйысь востым ворсӧмысь.
Сёйысь вартӧм джодж кузя кок гыжъяснас котшкӧдчигтыр пырис пон — сійӧ помала ӧтарӧ-мӧдарӧ шляйтчӧ, исыштас менсьым кокӧс, ньӧжйӧник эралыштас да бара нин петӧ.
Тыдалӧ, вывті нин пӧрысь, медым колльӧдны кӧзяинсӧ шога омлялӧмӧн, кыдзи вӧчлывлӧны тайӧс мукӧд понъяс.
Кор сійӧ петӧ керкаысь, меным чайтсьӧ, быттьӧ вуджӧръясыс тшӧтш жӧ кӧсйӧны уйкнитны сы бӧрся, — найӧ визувтӧны ӧдзӧс дорӧ, ыркӧдӧны менсьым чужӧмӧс.
Дзӧрӧ сисьлӧн биыс, быттьӧ кӧсйӧ нетшыштчыны светильня бердысь да лэбзьыны кодзувъяс дорӧ, — на пӧвстын эмӧсь сэтшӧм жӧ посньыдикъяс да коньӧр кодьяс, кыдзи и тайӧ.
Меным абу окота, медым сійӧ бырис, ме сэтшӧм сюся видзӧда сы вылӧ, мый синмӧй кутіс доймыны; меным душнӧ, шуштӧм, ме вӧрзьӧдчытӧг сулала покойник пельпом дорын да мыйлакӧ зэвтчӧмӧн кывзыся чӧв-лӧняс...
Личкӧ ун, сыкӧд вермасьны сьӧкыд, кызмырдӧн дум вылӧ уськӧдала Макарий Великийлысь, Златоустлысь, Дамаскинлысь мича песнопениеяс, а юрын, быттьӧ номъяс, жуньгӧны «унмовсян одр вылӧ мунысьяслы» квайтӧд правилӧысь кывъяс:
Медым не унмовсьны, ме ньӧжйӧник сьыла кондак:
Ӧдзӧс сайын муртса кылыштӧ косіника шӧпкӧдӧм:
— Владычица милосерднӧй, примит и менсьым лолӧс...
Меным кажитчӧ, мый лолыс сылӧн чечётка кодь рудіник да сэтшӧм жӧ полысь.
Кор сійӧ лэбзяс богоматерь престол дорӧ да кор богоматерыс нюжӧдас сылы ассьыс еджыд, нежнӧй, бур кисӧ, — тайӧ ичӧтик лолыс черӧбтас ставнас, шеныштас дженьыдик бордъяснас да нимкодя повзиг кулӧ.
Сэки богоматерь ньӧжйӧникӧн шуас аслас пиыслы:
«Вот, мыйвыйӧдз повзьӧдлӧмаӧсь тэнсьыд йӧзтӧ му вылын да кутшӧм велавтӧм налы долыдлуныс!
Бур-ӧ тайӧ, менам пиукӧй?»
А сійӧ мый вочавидзас сылы?
Ог тӧд.
Ме кӧ эськӧ сы местаын вывті ёна яналі.
Ывла вывсянь, чӧв-лӧнь пытшкысь, быттьӧ вочавидзӧны меным — тшӧтш жӧ сьылӧны.
Сэтшӧм шынитӧв — сэтчӧ вӧян, ылысь кылан тайӧ шыыс кажитчӧ оз естественнӧйӧн, менам гӧлӧслӧн кажитчана йӧлаӧн.
Ме чӧв ола, кывза — шыыс пыр матынджык, мичаджыка кылӧ, кодкӧ локтӧ, сьӧкыда чушкӧ-кыскӧ кокъяссӧ, локтӧ да ропкӧ:
— А-абу...
И оз ло...
«Мыйла оз увтчыны панъяс?» — синмӧс тілигмоз думайта ме.
Меным кажитчӧ, мый кулӧмлӧн синкымъяс сырмыштӧны, ускас вӧрӧшитчӧ зумыш нюм.
Ывла вылын муралӧ сибдӧм кыз гӧлӧс:
— <ns>Мы-ый</ns>?
Эк, пӧрысь...
Ме тӧда вӧлі, мый кулас, но... чӧв ов!
Татшӧмъясыд век медбӧръя часӧдзныс сулалӧны да сразу и водасны, медым не чеччыны...
Коді?
Ветлысь-мунысь... а-а!..
Мыйкӧ ыджыдтор, турун нӧб кодь дзик, сибдыліс ӧдзӧсас, сэсся нускиг да ружтігтырйи пырис хата пытшкӧ, пӧшти пӧтӧлӧкӧдзыс сэні быдмис; кинас паськыда шенасигмоз зэв ыджыд морт пернапасасис сиська би вылӧ, шатовмуніс водзланьӧ да, плешнас пӧшти покойниклы кокас инмӧдчӧмӧн, юаліс ньӧжйӧникӧн:
— Мый Василь?
И — сыркмуніс-бӧрддзис.
Чорыда кутіс кывны вина дук.
Ӧдзӧс дорын сулаліс старушка, кевмысьӧмӧн шуаліс:
— Ті, отец Демид, сетӧй сылы книга...
— Мыйла?
Ме ачым кута лыддьыны...
Сьӧкыд ки шлапкысис менам пельпом вылӧ, гӧна ыджыд чужӧм копыртчис менам чужӧм дорӧ.
— Том на ещӧ — э!
Духовнӧйясысь?
Юрыс сылӧн зэв ыджыд да — быттьӧ пач чышкан лыс — ставнас кузь юрси пратьяса, — весиг ӧтка сись би югӧрын найӧ лӧсталісны зарни рӧмӧн.
Локтӧм морт шатлалӧ и менӧ тшӧтш шатлӧдлӧ то ас дорас матыстлӧмӧн, то йӧткыштӧмӧн.
Пӧсь вина дук сука лювъялӧ менам чужӧм дорын.
— Ті, отец Демид... — кевмысьӧмӧн да бӧрдӧмсорӧн шуис старука, — сійӧ стрӧга паныдаліс старукаӧс:
— Ме тэныд кымынысь шулі, мый дьякӧс оз позь шуны отецӧн!
Мун вай, узь, тан меным удж лоӧ, мун!..
А тэ ӧзты ещӧ ӧти сись — ме нинӧм ог аддзы...
Пуксис скамья вылӧ да, пидзӧсас книгаӧн шлочнитӧм бӧрын, юаліс:
— Вина юан?
— Тані сійӧ абу.
— Кыдзи нӧ абу? — стрӧга шуис сійӧ. — Да, — со менам зептын сулея — хо!
— Оз позь тані юны.
— Сійӧтӧ — збыль! — думыштӧм мысти кутіс бормочитны сійӧ. — Колӧ ывлаӧ петны, — тайӧ збыль!
— Мый нӧ ті кутанныд — пуксӧн лыддьыны?
— Ме?
А ме... ог кут, тэ лыддьы... ме — висьышта... да!
«<rus>Попраша мя врази мои весь день яко мнози борющия мя с высоты</rus>» — а сы вӧсна ме неуна юышті...
Сійӧ зургис книгасӧ меным кынӧмӧ да, юрсӧ лэдзӧмӧн, сьӧкыда кутіс катлӧдлыны сійӧс.
— Кулалӧны йӧзыс ӧти бӧрся мӧд, а му вылын век жӧ дзескыд... кулалӧны йӧзыс, аслыныс бур аддзывлытӧг...
— Тайӧ абу псалтырь, — книгасӧ видлӧм бӧрын шуи ме.
— Пӧръясян!
— Видзӧдӧй.
Сійӧ лёкысь восьтіс книга коркасӧ да, страница весьтӧд сисьсӧ новлӧдліг, лыддис гӧрд букваяс:
— <rus>Окто-их</rus>...
Зэв ёна чуймис.
— <rus>Октоих</rus>?
Тайӧ нӧ... кыдзи?
Но-но, вот тай мый артмис...
Ӧд и ыдждаыс мӧд — псалтырь — дженьыдик, кыз, а тайӧ... тайӧ сы вӧсна, мый ме тэрмаси...
Ӧшибкаыс быттьӧ пальӧдіс сійӧс, сійӧ сувтіс, матыстчис покойник дорӧ да, ассьыс тошсӧ кутігтырйи, копыртчис сы весьтӧ.
— Прӧстит, Василь... мый нӧ вӧчны?
Веськӧдчӧм мысти бӧрвыв шыбитіс кузь юрси пратьяссӧ, кыскис зепсьыс сулея да, сулеялысь юрсӧ аслас вомӧ сюйӧмӧн, нырнас нускигтыр, дыр нёняліс вина.
— Колӧ?
— Менам ун локтӧ, юа кӧ — уся.
— А и усь...
— А лыддьыны?
— Кодлы тан колӧ, медым тэ бормочитін кывъяс, кодъясӧс тэ ачыд он гӧгӧрво?
Пуксис лабичӧ, кусыньтчис, кутіс кияснас юрсӧ да ланьтіс.
Июльскӧй вой мӧдіс нин помасьны, сылӧн пемыдыс ньӧжйӧник разаліс пельӧсъясӧ, ӧшинь пыр ӧвтіс асъя лысваа ыркыдӧн.
Кык сисьлӧн югӧрыс лои ещӧ нин блед, налӧн бияс вӧліны быттьӧкӧ повзьӧм кагалӧн синъяс.
— Ловъя вӧлін тэ, Василь, — ропкис дьяк, — вӧлі кытчӧ волыны меным, а ӧні — некытчӧ меным мунны, ӧд куліс медбӧръя морт...
господи, кӧні тэнад правдаыд?
Ме пукалі ӧшинь дорын, юрӧс ывлаӧ чургӧдӧмӧн, куритчи вугралігмоз да кывзі сьӧкыд норасьӧмъяс.
— Вильӧдісны найӧ менсьым гӧтырӧс и менӧ жӧритасны, кыдзи порсьяс капустаӧс...
вернӧ тайӧ, Василь...
Дьяк бара кыскис сулеясӧ, нёнялыштіс вина, чышкыштіс тошсӧ да, покойник весьтӧ копыртчылӧмӧн, окыштіс сылысь плешсӧ.
— Прӧщай, друг...
Ме дорӧ бергӧдчис да виччысьтӧм вынӧн да лӧсьыда кутіс висьтавны:
— Прӧстӧй вӧлі тайӧ мортыс, йӧз пӧвстын эз шыбитчыв синмад, кыдзи грачьяс пӧвстын грач, а вӧлісӧ сійӧ эз грач — еджыд гулю, и некод тайӧс эз тӧд, сӧмын ме... да!..
И вот — муніс сійӧ «<rus>от горькия работы фараони</rus>», а ме — ловъя, но куланвыйын лолӧй менам, «<rus>истягоша ю и оплеваша врази мои</rus>».
— Шогныд ыджыд тіян?
Сійӧ эз дзик пыр вочавидз, сэсся пӧдӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Шогыд быдӧнлӧн колӧм сертиыс унджык... и менам сы мында жӧ!
Тэнадыд локтас тэ дорӧдз.
Ас кокас конъясьӧм вӧсна сійӧ ӧшӧдчис ме вылӧ да шуаліс:
— Сьывны меным окота, — а оз позь сьывны, йӧзӧс садьмӧдан, увтчыны пондасны.
Но, век жӧ зэв окота сьылыштны!
И негораа мӧдіс бувгыны меным пельӧ:
Тошкыслӧн чорыд сиясыс гильӧдісны менсьым сьыліӧс, ме вешйышті.
— Он радейт?
Но, чӧрт тэкӧд, узь...
— Да ті жӧ гильӧданныд менӧ тошнаныд...
— Мый нӧ — бритчыны али мый тэ вӧсна, сакар?
Сійӧ пуксис джоджӧ, мӧвпалыштіс, нускыштіс да скӧра тшӧктіс:
— Но, лыддьы, а ме вода узьны.
Да, смотри, эн пышйы книганас, тайӧ вичко книга!
Дона зэв.
Тӧда ме тіянӧс, голодранецъясӧс!
Мый ті быдлаын котраланныд, мый вӧсна ветлӧдланныд?
А — кыдз гажныд — ветлӧй, кытчӧ кыскӧ!
Мун и тэ.
Да висьтав — пӧгибнитіс дьяк, висьтав кодлыкӧ бур мортлы, коді жалитыштас.
Диомид Кубасов, дьяк, — ме тайӧ, — дзикӧдз вылӧ...
Сійӧ унмовсис.
Книгасӧ кыті веськалӧ восьтӧм бӧрын ме лыддя:
«<rus>Всех питатель</rus>» куйлӧ ме водзын, сы гӧгӧрын куйлӧ дука кос турун, ме унзіль синмӧн видзӧда сылӧн сьӧдов загадочнӧй чужӧмӧ да мӧвпала морт йылысь, коді не ӧти тысячапӧв прӧйдитіс земля-мати вылас аслас муыс кузя, сы йылысь тӧждысьӧмӧн, медым кулӧмаыс пӧри ловъяӧ.
Чужӧ тешкодь образ: тыртӧм да куш степті кытшлалӧмӧн ветлӧдлӧ, пыр паськыдджыка мусӧ шымыртӧ тысяча кияса зэв ыджыд морт, да сы бӧрвывті ловзьӧ кулӧм степыс, вевттьысьӧ сочнӧй злакъясӧн, и пыр быдмӧны сы вылын сиктъяс, каръяс, а сійӧ век ылӧджык доръясланьыс мунӧ, мунӧ, мудзлытӧг кӧдзӧ ловъятор, ассьыс, морт ногаӧс.
Уважительнӧя да меліа мӧвпавсьӧ мувывса став йӧзыс йылысь: ставныслы сиӧма наын олан таинственнӧй вынӧн вермыны смерть, век да дугдывтӧг пӧртны кулӧмасӧ ловъяӧ, быдӧн мунӧны смертнӧй туйясӧд бессмертиеӧ, ньылалӧ йӧзсӧ смертьлӧн вуджӧрыс да — оз вермы ньылыштны.
Сьӧлӧмын пессьӧны унапӧлӧс мӧвпъяс, найӧ бордъяс ӧвтчӧмысь долыд и кӧдзыд, окота унатор йылысь юасьны кодлыськӧ, коді повтӧма, веськыда да прӧстӧя вермас висьтавны.
Ме дорын — кулӧм морт да узьысь, а посводзын шаракылӧ ас нэмсӧ олӧм нин морт.
Но — нинӧм!
Му вылын йӧзыс уна, не талун — аски, а ме аддза менам ловлы юалысь-висьталысьӧс...
Думӧн пета хатаысь степӧ да сэтысянь видзӧда тайӧ оланіныс вылӧ, коді вошӧма зэв паськыд му вылын: ляскысьӧмаӧсь сы бердӧ посньыдик хатаяс, налӧн ӧшиньясыс сьӧдӧсь да синтӧмӧсь, а ӧтиын муртса ӧзйыштӧ кулӧм морт юр весьтын сыӧн пленитӧм би...
Тайӧ — овны дугдӧм сьӧлӧм, — ставсӧ-ӧ, мый йылысь думайтлывліс сійӧ олігас, висьталӧма сыӧн му вылын, коді гӧль сьӧлӧм мӧвпъясӧн?
Ме тӧда, мый куліс ичӧтик, обычнӧй морт, но — мӧвпала сылӧн став удж йылысь, и уджыс меным кажитчӧ шензьӧдана ыджыд...
Дум вылӧ локтӧны степнӧй туй вылын туплясьысь веж, чегъялӧм шепъяс, лӧз небесаын няньяслӧн зарни парча весьтын чикышъяс, мулӧн паськыд круг весьтын, тыртӧминас вӧрзьывтӧм степнӧй варыш...
Кылӧны борд шыяс — лэбачлӧн вуджӧрыс тыдовтчыштліс лысваысь дзормӧм турун вывті, коді быдмӧ дворас.
Чуксасьӧны петукъяс — найӧ витӧнӧсь, садьмисны дзодзӧгъяс, баксӧ мӧс, и кӧнкӧ дзуртӧ нин плетень.
Ме мӧвпала сы йылысь, кыдзи муна степӧ да кута узьны сэні межа вылын, шоныд да кос му вылын; дьяк — узьӧ менам кок дорын гатшӧн, морӧсыс битюглӧн кодь паськыд.
Рыжӧй юрсиыс — быттьӧ юр гӧгӧрыс сияние, кыз гӧрд чужӧмыс скӧрысь польдчӧма, вомыс восьса, и ускыс вӧрӧ.
Киясыс сылӧн кузьӧсь да ки лапаясыс — зыръяс кодьӧсь.
Невӧляысь мӧвпалан сы йылысь, кыдзи татшӧм ён мортыс кутлӧ нывбабаӧс, — тӧдӧмысь, ставнас сылӧн чужӧмыс вошӧ тош пытшкас, и нывбаба, юрсӧ чатӧртӧмӧн, сералӧ гилялӧмысла.
Кымын челядь талӧн вермас лоны?
И сэтшӧм абу лӧсьыд, ӧбиднӧ тӧдны, мый тайӧ мортыс новлӧдлӧ ас морӧс пытшкас шог, — долыдлунъяслы эськӧ колӧ овны сыын!
Ӧдзӧс пыр видзӧдӧ старукалӧн рам чужӧмыс, а ӧшиньӧд — медводдза шонді югӧр.
Шӧвк кодь да югыд ю весьтын тшынасьӧ пырыстыдалана ру, пуяс да турунъяс олӧны напряжённӧй вӧрзьытӧмлунлысь сійӧ аслыснога здук, кор виччысян, мый вот ӧні найӧ дрӧгмунӧм мысти заводитасны сьывны, сёрнитны ловлы гӧгӧрвоана гӧлӧсъясӧн ас олӧмныслӧн великӧй тайна йылысь.
— Татшӧм шань морт, — зэв ыджыд тушаа дьяк вылӧ нор синмӧн видзӧдігтырйи шӧпкӧдӧ старука.
И, быттьӧ меным тыдавтӧм книга лыддигӧн, сійӧ раминика да прӧстӧя висьталӧ сы гӧтыр йылысь история.
— Согрешитӧма гӧтырыс ӧти морткӧд, а найӧ казялӧмаӧсь тайӧс да и чуйдӧмаӧсь сійӧс, верӧссӧ, на вылӧ, а бӧрыннас серамвыв лэптісны сійӧс да и Демидӧс сыысь, мый сійӧ прӧститіс гӧтырыслы грексӧ.
Гӧтырыс, ас вылын сідзи сералӧм вӧснаыс, джагӧдчис чуланын, а тайӧ со палявлытӧг кутіс юны...
Мӧд во нин тайӧ, и регыд сійӧс вӧтласны места вывсьыс.
Менам унатӧ эз юлывлы да век шулывліс талы: «Ой, Демиде, эн сетчы йӧзлы, ов прӧстӧя, найӧ — ассьыныс, а тэ — ассьыд...»
Ичӧтик чусыд синъяссьыс войталӧны посньыдик синва войтъяс да сылӧны бӧрдӧм чужӧмбанъяслӧн пыктыштӧм чукыръясын.
Ичӧтик юрыс дзӧрӧ, кыдзи арын лизгыртчӧм кор, — оз позь видзӧдны тайӧ рам чужӧм вылас, кодӧс чукралӧма пӧрысьлун да шог!
Ме корся сьӧлӧмысь — мый эськӧ шуны сьӧлӧм бурӧданаӧс тайӧ мортыслы?
Ни ӧти кыв ог аддзы да чувствуйта ачымӧс ӧбидитӧмаӧн.
Дум вылӧ усины кытыськӧ важӧн лыддьылӧм аслыснога кывъяс:
«Енъяслӧн слугаяслы оз ков ойзыны, а серавны, сы вӧсна мый ойзӧмъясыд шогӧдӧны йӧзӧс и енъясӧс».
— Меным колӧ мунны, — яндысьӧмпырысь шуа ме.
— О?
Сійӧ тэрмасьӧмӧн шыасьӧ, быттьӧкӧ сійӧ повзис менам кывъясысь, тіралысь кинас малалӧ-корсьӧ юбкасьыс, и сьӧдов паръясыс сылӧн шытӧг вӧрӧны.
— Кӧзяйка, меным оз ков деньга, вайыштӧй нянь, эм кӧ...
— Оз ков — деньга? — эскытӧмпырысь юалӧ сійӧ.
— А мыйла меным сійӧ?
— Но, кыдз гажныд, — мӧвпыштӧм бӧрын сӧгласитчӧ старука. — Кыдз гажныд...
Сідзкӧ — пасибӧ тіянлы!
...Ме водзын лӧз небесаын нюмъялӧ шонді, ошйысьӧмпырысь паськӧдӧма му весьтӧ аслас югӧръясысь артмӧдӧм павлин бӧж.
Ме шондіыслы мигайта: тӧдса сійӧ меным — коляс час кык кымын кадыс, и сылӧн нюмъялӧмыс кутас би моз сотны.
Но ӧні кежлӧ ми мӧда-мӧднымлы кажитчам; ме муна няньяс пӧвстті да сьыла сылы, олӧмлӧн владыкалы, сьыланкыв.
...Кутам овны прӧстӧя: найӧ — ассьыныс, а ми ассьыным!..
1913
{Горький М. (комиӧдіс Фёдоров Г.) @ Книга @ висьт @ М. Горький. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 83-93.}
КНИГА
Паркысь, ичӧтик важ дача стен дорысь, комнатаясысь чышкӧм ёг пытшкысь, ме аддзи косясьлӧм книга; тыдалӧ, сійӧ важӧн нин тані куйліс, арся зэръяс улын, тӧвся лым улын, гӧрдов лыскӧн да колян вося косьмӧм корйӧн вевттьысьӧмӧн.
Кор тувсовъя шонді косьтіс сылысь няйтӧн лемасьӧм листбокъяссӧ, оз нин позь вӧлі лыддьыны, мый йылысь висьталісны быгалӧм букваяслӧн визьясыс.
Ме вӧрзьӧдышті сійӧс сапӧг нырӧн да водзӧ мӧдӧдчи сы йылысь мӧвпалігмоз, мый, гашкӧ, тайӧ — сьӧлӧмсянь гижӧм, бур книга, да, сійӧс лыддигӧн, эз этша морт волнуйтчывны, споритлыны, велӧдчывлісны мӧвпавны; гашкӧ, сійӧ кодлыськӧ чужтыліс выль мӧвп да унаӧс, ӧткӧн олан кӧдзыд часъясӧ, шонтіс аслас шоныдӧн.
Меным уси дум вылӧ, кутшӧм бур другӧн меным вӧлі книга челядь кадӧ да томдырйи, и торйӧн нин бура помнитсьӧ Волга да Дон костса кӧрт туйвывса неыджыд станцияын олӧм.
Станцияыс сулаліс шочиник рудов туруна степын, кушинын да чӧв-лӧньын, кодӧс тӧлын торклывліс турӧблӧн гажтӧма сьылӧмыс.
Гожӧмын станция гӧгӧр зыньгылісны номъяс, рыжӧй степын быттьӧкӧ сералісны — ньӧжйӧникӧн шутьлялісны сусликъяс. Жарысла гудыр небесаын чӧла кытшлалісны варышъяс да еджыд луньяс.
Вӧлі видзӧдан перрон вывсянь степӧ: тыртӧм му весьтын, свинеч рӧма ыліын вералӧ воздухыс, мылькъяс вылын, асланыс позъяс дорын, сулалӧны сусликъяс, пуктӧмаӧсь ёсь нырвомныс дорӧ пелькиник водз лапаяссӧ, быттьӧ юрбитӧны.
А сэсся некод абу, — лолалан тыртӧминнас, и сьӧлӧмыд гажтӧмысла шога топавлӧ.
Сӧмын шочиника кузь гӧна шапкаа чабанъяс, дзик жӧ картинаясвывса святӧй отшельникъяс кодьӧсь, нуӧдасны лунвывсянь войвылӧ ыж табун, и лӧнь степын юралӧны налӧн тешкодь горӧдлӧмъясныс:
— Р-ря-о!
Р-ря-у...
Заводитас пӧльтны тӧв, сявгыны мӧдас станцияӧ пӧсь посни лыа, ваяс дрофалысь шог котсӧмсӧ, грызунъяслысь шутьлялӧм, — и бара лӧнь, и олӧмыс кажитчӧ помасьлытӧм вӧтӧн.
Кытчӧкӧ, степнӧй балкаясӧ, дзебсялӧмаӧсь казачӧй хуторъяс; станция мышкын, верст вит сайын, Волгаланьыс, омӧлик му вылын куткырвидзӧ сикт — Пески; сэтысь тӧвнас миян дорӧ волывлісны збой нывъяс, медым весавны лымсӧ станционнӧй туйяс вылысь, а войясын станцияӧ волывлісны налӧн вокъяс да батьяс ломтас вылӧ щитъяс да вагонъясысь тӧваръяс гусявлыны.
Торйӧн нин сьӧкыда овсьыліс гожся жар войясӧ: дзескыд комнатаясын — нинӧмӧн лолавны, жарыс вӧсна да номъяс вӧсна он вермы унмовсьны; станцияын став олысьясыс петавлісны перрон вылӧ да инасьтӧг шляйтчисны быдлаын, гажтӧмысла пинясисны, дӧзмӧдісны дежурнӧйясӧс кузя очсалӧмнаныс, узьны вермытӧм вылӧ да висьӧм выланыс норасьӧмӧн, некытчӧ лӧсявтӧм юасьӧмъяснаныс.
Дворын, быттьӧ лунатикъяс, ветлӧны еджыд паськӧма, лёзь юрсияса, кӧмтӧм нывбабаяс; тшынасьӧ уль бадь увъясӧн тупкӧм бипур; лӧнь войясӧ бипурсянь тшыныс сюръя моз веськыда кайӧ небесалань, оз повзьӧдлы номъясӧс, — найӧ чужӧны Волгалӧн сулалан лӧнь ваясын да кымӧръясӧн лэбзьӧны татчӧ, кос степӧ, йӧзӧс мучитны да аслыныс пом аддзыны.
Измӧм чӧв-лӧняс, кӧнкӧ зэв ылын да быттьӧ му улас, чужӧ сьӧкыдпырысь шаракылӧм, гораммӧ, шымыртӧ станцияӧс кӧрт гым шы; сьылӧны рельсъяс, тіралӧны лампаяс; кодкӧ унзіля шуӧ:
— Дас коймӧд локтӧ...
Степь помас пемыдыслы сьӧд куас сатшкысис гӧрд югӧр, ранитіс войсӧ, и му кузя паськалӧ уль руа югӧр, быттьӧ вир.
Ньӧжйӧникӧн локтысь югӧрыс вожалӧ, и вот сійӧ лои нин кодлӧнкӧ шуштӧм кык виж син кодь, найӧ скӧрпырысь тіралӧны, — станцияса куим керка дорӧ вой пыдӧссьыс кыссьӧ нырыштны грӧзитысь кутшӧмкӧ лёк чудовище.
Тӧдан, мый тайӧ — тӧварнӧй поезд, но окота аслыд чайтны мыйкӧ мӧдӧс, мед кӧть страститанаӧс, но мӧдӧс.
Станция дорті котӧртысь пассажирскӧй поездъяс сӧмын ёнджыка тӧдчӧдӧны сійӧс, мый олӧмыс сулалӧ, джудждӧдӧны чайтӧмтӧ, мый тэ торъялӧмыд олӧмсьыс.
Минута кежлӧ сувтлас поезд — вагон ӧшиньяс пыр, кыдзи рамаяссянь портретъяс, видзӧдӧны тэ вылӧ кутшӧмкӧ йӧз; ыпнитлӧны, кыдзи пемыдінын бикиньяс, нывбабаяслӧн загадочнӧй синъяс, вӧрзьӧдӧны сьӧлӧмтӧ здукся нюмлӧн шоныд югӧръясӧн.
Скӧр свисток — и ру кымӧр пытшкын поезд мунӧ водзӧ, вагон ӧшиньясын йӧзлӧн чужӧмъяс тешкодя вежыньтчӧны, боквыв нюжалӧны, ставныс ӧтарланьӧ.
Олӧмлӧн татшӧм мелькайтӧмӧ ӧдйӧ велалан; тэ син водзті быд лун прӧйдитӧны ӧти и сійӧ жӧ машинистъяс, кочегаръяс, кондукторъяс; чайтсьӧ, мый и йӧзыс пыр ӧтипӧлӧс, — найӧ оз торъявны ӧта-мӧдсьыс, быттьӧ номъяс.
Станцияын служитісны дас ӧти морт, нёльӧн семейнӧйяс.
Ставӧн олісны быттьӧ стеклӧ колпак улын, быдӧн йылысь вӧлі тӧдса ставыс, мый оз ков тӧдны морт йылысь, да быдӧн тӧдіс став мукӧдыс йылысь, мый окотитіс и эз окотит тӧдны.
Ставныс ветлісны мӧда-мӧд водзын быттьӧ пасьтӧмъяс; первойя удобнӧй случайын морт публичнӧя гугӧдліс асьсӧ — гажтӧмлуныс тойлаліс веськыд пеж сёрниясӧ да пӧкаяниеясӧ.
Картіӧн ворслісны, вывті ёна юлісны вина, мукӧддырйи, юӧмсьыс да гажтӧмсьыс йӧймӧмла, шензьӧдлісны мӧда-мӧдсӧ дикӧй выходкаясӧн.
Ӧти рытӧ стӧрӧж Крамаренко, том, мича мужик, локтіс лысӧй юра, ен нога старик смазчик Егоршин квартира ӧшинь улӧ, кодлӧн гӧтырыс вӧлі сирӧта-казачка, ыджыд тушаа да чӧв олысь нывбаба, — матыстчис, пӧрччысис дзик пасьтӧг да кутіс равзыны ӧшинь пырыс:
— Егоршин, пет, сӧбака!
Пет, пӧрччысь, мед гӧтырыд тэнад аддзӧ: кодным бурджыкӧсь!
Бельё песлалысь казачка койыштіс сылы морӧс вылас кӧштыр пуан ва; сійӧ кутіс лёк горшӧн горзыны да котӧртіс степӧ, а Егоршин заводитіс нӧйтны гӧтырсӧ гаечнӧй ключӧн.
Бокӧвӧй йӧз мырддисны гӧтырсӧ, кӧсйисны карӧ больничаӧ сійӧс мӧдӧдны, но казачка ӧткажитчис:
— Оз ков, ачым мыжа, мыйла меліа видзӧді сы вылӧ, — шуаліс сійӧ дворын куйлігас, лӧз синъяссӧ паськыда восьтӧмӧн да ичӧтик кывнас паръяссӧ нюлігмоз. Сійӧс вӧлі гартлӧма вирӧсь рузумъясӧн.
И кыкысь юаліс ньӧжйӧникӧн:
— Ёна ме сійӧс соті?
— Ой, яндысьтӧм син, — шӧпкӧдчисны нывъяс да нывбабаяс.
Егоршин игнасис квартираас да, майтӧга ваын пидзӧс вылас сулалӧмӧн, юрбитіс.
Йӧзыс видзӧдісны сы вылӧ ӧшинь пырыс да пинялісны старикӧс.
Мӧд лун асылӧ Крамаренко босьтіс рӧщӧт да подӧн муніс станцияысь кытчӧкӧ Донланьӧ; кӧрт туй линия пӧлӧн сійӧ муніс тешкодя веськыда, юрсӧ вылӧ лэптӧмӧн, кыдзи парад вылын салдат.
А кымынкӧ лун мысти и Егоршин мӧд станцияӧ вуджис уджавны.
— Тайӧ, вокӧ, оз отсав тэныд, — сыкӧд прӧщайтчигӧн шуис сылы Колтунов, станцияса начальниклӧн отсасьысь. — Тэныд гуӧ сӧмын; шогсьыд некытчӧ воштысьнытӧ, муӧ кындзи!..
Тайӧ вӧлі тешкодь морт, — Пётр Игнатьевич Колтунов.
Век джынвыйӧ код, больгысь, сылӧн, тыдалӧ, кутшӧмкӧ аслас догадкаяс вӧліны олӧм йылысь, но висьтавлывліс найӧс гӧгӧрвотӧма, да весиг кажитчис, мый сійӧ оз кӧсйы лоны гӧгӧрвоанаӧн.
Косіник да вӧсньыдик, сійӧ дугдывтӧг пыркӧдіс рыжӧй юрнас да, зарни рӧма синлысъяснас синсӧ тупкӧмӧн, юавліс миянлысь — менсьым, станцияса весовщиклысь да менам ёртлысь, телеграфист Юдинлысь, коді вӧлі гӧрба да лёк зэв:
— Кутшӧм енлы служитанныд, ребята, а?
Тешкодь!
Либӧ ачыс ассьыс юавліс:
— Ме ӧмӧй сы вылӧ чужи, медым менӧ номъяс сёйисны?
Ми, ме да телеграфист, частӧ да пӧся сёрнитлывлім будущӧй йылысь, сійӧ сераліс миян вылын:
— Тешкодь!
Ті юалӧй менсьым: мый лоӧ дас во мысти, тайӧ лунӧ да часӧ?
Ме вернӧя висьтала: сійӧ жӧ дзик!
А кызь вит во мысти?
И сэки — сійӧ жӧ дзик...
Кор ми Юдинкӧд заводитім лыддьыны Спенсерӧс, сійӧ кывзыштӧм бӧрын юаліс:
— Англичанин?
— Да.
— Но, сідзкӧ, ылӧдлӧ!
Англичанин правдатӧ некор оз висьтав.
И эз кут кывзыны Спенсерӧс.
Мукӧддырйи Колтунов лолі думыштны позьтӧм асныра: сійӧ чуньяснас гартліс йирӧм уссӧ да вӧсньыдик, нервнӧй гӧлӧсӧн настойчивӧя зілис убедитны миянӧс, мый «Пан Твардовскийӧс» бурджыка гижӧма «Фауст» дорысь, а Тургенев — вӧвъясӧн барышничайтліс.
Либӧ, веськыд кисӧ вылӧ шеныштлӧмӧн, горзіс:
— Став миян писательяс — абу русскӧйяс: Пушкин — араб пи, Жуковский — турчанкалӧн, Лермонтов — англичанин!
А кодъяс русскӧйяс, найӧ ставныс — чуркаяс...
Сійӧ вӧлі Тургайскӧй областьысь поп пи, велӧдчылӧма Тамбовскӧй семинарияын.
— Велӧдчи вина юны, — муні университетӧ, Казаньӧ, — висьтавліс сійӧ, и руд синъясыс сылӧн гажтӧма видзӧдісны. — Кодъюрӧн пасьталі профессорлысь пасьсӧ, шапкасӧ да юи тайӧ арматурасӧ.
Тешкодь!
Но, меным тшӧктісны мунны университетысь.
Муні, во вит кымын разнӧй уджъясӧн тӧдмаси да казявтӧг лои гӧтыраӧн.
Сэсянь — стоп машина!
Гӧтырыс муніс сы дорысь; сійӧ оліс ыджыд морт кодь жӧ спокойнӧй да серьёзнӧй квайт арӧса нылыскӧд.
Нылыслӧн кельыд, вӧрзьывтӧм пелькиник чужӧмыс быттьӧ дзебсясис зарни кудрияс пытшкын, посньыдик сьӧдов синъясыс быдтор вылӧ сюся видзӧдісны, нюмъявліс сійӧ шоча.
Станцияын став олысьяс радейтісны сійӧс аслыснога радейтӧмӧн, полӧм да видзчысьӧмпырысь; мужикъяс сы дырйи ньӧжйӧджык видчылісны, нывбабаяс пуктылісны сійӧс пример пыдди асланыс челядьныслы.
— Видзӧд, со кутшӧми Верочкаыс рам да ӧкуратнӧй...
Батьыс шуис нывсӧ ним-овнанас — Вера Петровнаӧн; сійӧ относитчыліс ныв дорас гӧгӧрвотӧма — любопытствоӧн да быттьӧ полӧмӧн, код сайын дзебсясис лӧгалӧм.
...Станциялӧн дзескыд туйяс кузя маневрируйтӧ локомотив, воӧ Донсянь либӧ Волгасянь поезд, а зарни кудрияс вылас еджыд чышъяна Вера Петровна тэрмасьтӧг мунӧ рельсъяс вомӧн; локомотивъяс костті вуджӧртлӧны сылӧн гӧрд сунисысь кыӧм чулкияса вӧсньыдик кокъясыс.
Сійӧ мунӧ гӧль степӧ ӧктыны коньӧр кодь цветъяс, бадь ньӧрйӧн вӧтлысьны сусликъяс бӧрся.
Батьыс видзӧдӧ сы вылӧ станция ӧшиньӧд либӧ перронсянь да курччалӧ уссӧ, гӧрдӧдӧм синъяссӧ зарни синлысъясӧн тупкыштӧмӧн.
— Ӧлӧдны эськӧ сійӧс рельсъяс вомӧн ветлӧмысь, — шуӧны сылы.
Но сійӧ веськодя вочавидзӧ:
— Нинӧм, сійӧ — видзчысьысь морт...
Видзӧдан вӧлі, кыдзи нывкаыс ӧтнас ветлӧ тыртӧм му вывтіыс, станциясянь верст сайын, копрасьӧ шочиник цветъяслы да турунъяслы, и пыр ёнджыка оз кутны кажитчыны сылӧн батьыс, станцияыс, йӧзыс — став тайӧ гажтӧм, джынвыйӧ узян олӧмыс.
Войясын нылыс не ӧтчыдысь котӧрӧн воліс ме ордӧ, юрсяньыс кок улӧдзыс ыджыд руд шалльӧн тӧбсьӧмӧн, дзик жӧ быттьӧ, нярбордъя шыр, да висьтавліс тэрыба, но спокойнӧя:
— Мун, бать бара кувтӧдзыс сысъялӧма-юӧма!
Ки вылӧ сійӧс босьтӧмӧн ме котӧртлі Колтунов квартираӧ.
Сійӧ куйліс джоджын лӧз, пыктӧм чужӧма, синъяссӧ быликтӧма, ваысь кыскӧм вӧйӧм морт кодь.
Вомас сылы кисьтлім некымын капля ва сора нашатырнӧй спирт да сійӧ ловзьыліс, заводитліс ымзыны, а нылыс вывті спокойнӧя юавліс:
— Абу на кувтӧдзыс?
И, джоджӧ, бать юр водзӧ пуксьӧмӧн, нылыс малаліс кинас батьыслысь сарӧгӧсь банбоксӧ да шуавліс:
— Аттӧ, кутшӧм шудтӧм пьянник!..
Юдин, коді мукӧдъяс дорысь ёнджыка радейтліс нывсӧ, мечтайтліс:
— Менам кӧ эськӧ вӧлі мам либӧ кутшӧмкӧ йӧй кӧ эськӧ сӧгласитчис петны гӧрба сайӧ верӧссайӧ, ме эськӧ босьті Верочкаӧс ас ордӧ.
Мый сыысь Колтуновлы?
Юдин вӧлі дерзкӧй, скӧр, пессимизмӧ усьысь, но кӧнкӧ сылӧн сьӧлӧм пытшкас ломалісны бурджык олӧм кузя гажтӧмалӧм да йӧзӧс нежнӧя жалитӧм.
— Кутшӧм жальӧсь ставыс! — ышлолавліс сійӧ мукӧддырйи, войнас, дежуритігӧн, кор ми, кутшӧмкӧ книга лыддьӧм бӧрын, сёрнитлывлім книгаыс йылысь. — Кутшӧм жальӧсь йӧзыс!..
Тайӧ чувствосӧ сійӧ весьшӧрӧ видзліс код йӧзӧс да висьысьясӧс дӧзьӧритӧм вылӧ, семьякостса зыксьӧмъяс лӧньӧдӧм вылӧ да аслас ёртъясыслы, линияса телеграфистъяслы, велӧдана письмӧяс гижӧм вылӧ.
Ӧтилы сійӧ сӧветуйтліс гӧтрасьны, мӧдлы — скрипкаӧн ворсны, коймӧдӧс тшӧктыліс мунны толстовецъяслӧн колонияӧ.
Кор ме неуна сералыштлі сы вылын таысь, сійӧ скӧрпырысь паныд шулывліс:
— А мый вӧчны?
Мый позьӧ вӧчны чери нога тайӧ олӧмас?!
Ми кыкнанным ёна радейтлывлім лыддьысьны.
Ми лыддьылім книгаястӧ пӧтлытӧм горшлунӧн, лун и вой, прӧст часъясӧ.
Книгаяс восьтылісны миянлы кулӧм пустота кодь мирысь действеннӧй олӧмӧ туй.
Но зэв регыд ми лыддялім став книгаяссӧ, кодъяс сюрины миянлы Волга да Дон костса станцияясысь, и вот заводитчис миян духовнӧй тшыгъялӧмлӧн кад, — сыысь мучитчӧмыс тӧдса сӧмын налы, кодъяс овлісны миян странаса тыртӧминъясын, пӧдлывлісны сы равнинаяслӧн гажтӧмлунысь.
Нинӧмӧн овны, — тайӧ, кажитчӧ, ме вывті вуджлӧм медся ыджыд шуштӧмтор.
Дыр ми маитчим-корсим бур книгаяс, но нинӧм эгӧ аддзывлӧй, Окрейцлӧн романъясысь кындзи, важ «Ниваысь» кындзи да сэтшӧм нога гӧльлунысь ӧтдор.
Колтунов издевайтчыліс миян вылын:
— Мый, ребята, кувны кутінныд?
Тешкодь!
И ӧтчыд жальыс петіс да вӧзйис:
— Калачын менам эм тӧдса, сійӧ выписывайтӧ журнал.
Колӧкӧ — корла?
Ми кутім кевмысьны сылы; сійӧ сералыштіс да сӧгласитчис, и некымын лун мысти пассажирскӧй поездса кондуктор сетіс Колтуновлы пакет да письмӧ.
— Со сійӧ, журналыс! — ошйысьӧмӧн пакетнас ӧвтыштігмоз шуис Колтунов, но, кор лыддис письмӧсӧ, курччис уссӧ, видзӧдліс гӧгӧр да, пакетсӧ киняулас босьтӧмӧн, ёна топӧдіс сійӧс гырддзанас.
— Но, вай татчӧ, — ыджыд вомнас нимкодя нюмъялігтырйи корис сылысь Юдин.
Колтунов лэптыштліс пельпомъяссӧ да начальник гӧлӧсӧн шуис:
— Удитан, эн лезит!
Юдин чуймис, бӧрыньтчис ӧти воськов; найӧ вӧліны другъяс, да Колтунов некор эз сёрнитлыв сэтшӧм грубӧя.
— Ме тӧждыси — меным первой и лыддьыны, а ті бӧрынджык! — коса да скӧрысь содтіс Колтунов.
Тайӧ и меным чушис: войдӧр гораа лыддьылім, ставӧн ӧтлаын, либӧ лыддьыліс сійӧ, кодлӧн вӧлі прӧст кад.
Книгасӧ век тыдаланінын видзлім, телеграфнӧйын.
— Тэ мый ышнясян? — юаліс Юдин, а Колтунов ещӧ на скӧрысь вочавидзис:
— Вешйы вай!
Ме кӧсъя лолӧс шойччӧдӧм могысь лыддьыны, а не споритӧм да вздоритӧм могысь.
Лыддьыны колӧ чӧла, а ті тӧлкуйтанныд: мыйла тадз, мыйла абу этадз!
Дӧзми ме таысь!
Меным ӧтнамлы окота лыддьыны, — и мунӧй ті чӧрту!
Сійӧ игналіс книгасӧ аслас пызан йӧрӧ да дежурство помасьтӧдз эз сёрнит миянкӧд, скӧрысь дзоръяліс гӧгӧрбок, быттьӧкӧ мыйыськӧ повзьӧма.
Кор сійӧ, дежурствосӧ помалӧм мысти, мӧдӧдчис гортас, Юдин шуис сылы:
— Водан узьны, пукты книгасӧ тыдаланінӧ, ме пыравла, босьта сійӧс...
Колтунов нинӧм эз шу, сӧмын шпыньмуніс.
Войшӧр гӧгӧрын Юдин шуис меным:
— Ветлы жӧ, босьт книгасӧ, сійӧ, кӧнкӧ, нистӧ-узьӧ нин.
Луннас часӧн-джынйӧн кымын дугдывтӧг кисьтіс-зэрис, сэсся мыськӧм небесаын бара тыдовтчис жар шонді, лышкыда шонтіс мусӧ, — степын ӧні вӧлі пемыд да пывсянын кодь жар.
Сьӧд кымӧръяс костын, джуджыд лӧз гуясын, чусыда югъялісны зарни кодзувъяс, — тайӧ войнас ставныс найӧ кажитчисны кусысьӧн.
Ме водзвылын, быттьӧкӧ туй индаліг, чеччаліс лягуша; ылын тутӧстіс поезд; водокачка дорысь кыліс кӧсӧй синма, гӧрд паръяс вылас шог нюма кочегар-еврейлӧн ньӧжйӧникӧн сьылӧмыс, — кажитчӧ, нинӧмтор эз вермы вуштыштны тайӧ нюмсӧ сылӧн ёсь мугов чужӧм вылысь.
Колтунов квартира ӧшинь пыр киссис виж югӧр, усис му вылӧ, петкӧдліс пемыдсьыс шпалъясысь тэчӧм штабель да вӧсньыдик тополь.
Ӧшинь рамаӧ зэвтӧм кисея пыр ме аддзи Колтуновӧс: сійӧ пукаліс пызан сайын улыс дӧрӧм-гача, гыравывтчӧма, копыртчӧма, чуньяссӧ сюйӧма рыжӧй юрси пытшкас.
Бриттӧм ёсь щӧкаыс сылӧн судорожнӧя дрӧгмунлывліс, и гырддзаяс костас куйлысь книгаыс вылӧ войталіс синваыс, — лампа югӧр улын лӧсьыда вӧлі тыдалӧ, кыдзи синва войтъяс гылалісны ӧти бӧрся мӧд, — меным кажитчис, быттьӧ кыла бумага вылӧ налысь тёпкӧмсӧ.
Абу лӧсьыд видзӧдны морт вылӧ, кор сійӧ бӧрдӧ...
Лампаыс кындзи, пызан вылын сулаліс муртса на джынъялыштӧм вина бутылка да тарелка, кытӧні куйліс сола арбуз кусӧк.
Кыӧм креслӧын нигыльтчӧмӧн узис нывка; чужӧмыс сылӧн ставнас тупкысьӧма кудриясӧн, сӧмын тыдаліс чуймигӧнмоз калькнитчыштӧм вомыс.
Пыдынджык комнатаас вӧлі степын кодь жӧ пемыд, а югдӧдӧм местаыс вӧлі сьӧд гӧра пытшкын горс кодь.
Колтунов веськӧдчис, видзӧдліс ӧшиньӧ.
Сылӧн бӧрдӧмсьыс нюкыртчӧм рудов чужӧмыс кажитчис ещӧ нин ичӧтджыкӧн да коньӧрлӧн кодьӧн.
Со сійӧ лэптіс книгасӧ лампа весьтӧ да мӧдіс косьтыны синвасӧ; косьтыштӧм бӧрын да листсӧ чуньнас видлӧм мысти бара ӧвтышталӧ книгасӧ би весьтын, а синсьыс век тюрӧны синва войтъяс да крукасьӧны ускас.
Ме муні встречайтны поезд да, Юдинӧс аддзӧм бӧрын, шуи сылы:
— Оз на узь, век на лыддьысьӧ...
— Скӧтина! — поезд мӧдӧдчӧм йылысь юӧр тотшӧдігтыр ропкис сійӧ. — Друг!
Ставным ми другъяс медводдза чӧскыд кусӧкӧдз.
Югдандор ме бара сулалі ӧшинь водзын, видзӧді кисея пыр ичӧтик рыжӧй морт вылӧ.
Сійӧ, тыдалӧ, узис: юрыс лэччыштӧма морӧс вылас, киясыс эбӧстӧма куйлісны пидзӧсъяс вылас.
Лампасӧ кусӧдӧма, но ӧзйӧ ыргӧн подсвечник вылын сись, кодлӧн зарни кывйыс двӧитчӧмӧн ворсӧдчӧ бутылка стеклӧ вылын, — винаыс абу чинӧма.
Комнатаыс важъя серти ещӧ на лоӧма пемыдджык, нывкаыс креслӧын абу нин, а тупкӧм книгаыс куйлӧ пызан пельӧсын, матын ӧшинь дорын.
Ме гусьӧник косьышті кисеясӧ, нюжӧді киӧс розьӧдыс.
Колтунов звирк чеччис кок йылас, кватитіс подсвечник, ырыштчис да горӧдіс лёк горшӧн:
— Весась!
Виа!
Сиськыс кусі, но меным век жӧ тыдаліс тӧдтӧм, векыштчӧм чужӧм, коді пыр жӧ воши пемыдас.
Здук мысти сійӧ спокойнӧя да грубӧя юаліс:
— Тайӧ коді?
— Ме.
Книгала.
— Ог сет...
Ме сулалышті на ӧшинь улас ещӧ здук-мӧд да видзӧді степӧ, асыввылӧ.
Сэні, кымӧръяс сайын, кыпӧдчис шонді; виж кыа югӧр улын тыдаліс ичӧтик сьӧд верзьӧма морт; сы бӧрся му вывті руд кымӧр моз кыссис ыжъяслӧн табун.
Ставыс тайӧ — тӧдсатор, ставыс тайӧ вӧвліс нин.
Кутшӧм лӧсьыд видзӧдны книгаӧ да аддзыны ас водзсьыд мӧднога олӧм!..
Лун нёль Колтунов дэльӧдіс миянӧс книгаӧн: ваяс сійӧс станцияӧ да ӧтнасӧн лыддьӧ, а кор ми корам — издевайтчӧ:
— Сувтӧй пидзӧсчаньӧн — сета!
Юдин шуаліс сылы:
— Йӧй, думыштлы, кымын книга ми тэныд сетлім!
— Но и мый?
— Тэ жӧ лыддьылін миянкӧд?
— Сувт пидзӧсчаньӧн!
Сійӧ вӧлі мустӧм да коньӧр кодь, сійӧ ачыс, тыдалӧ, чувствуйтіс тайӧс да, аслас кӧсйӧмлы паныд, ӧтарӧ пыр ёнджыка асныраліс-дэльӧдіс миянӧс.
Лыддьысьӧ да кадысь кадӧ горӧдлывлӧ:
— Тешкодь!
Со кыдз!
Тайӧ кывъясыс ещӧ нин кыпӧдісны миянлысь любопытство, книгакӧд тӧдмасьны миянлысь горшлуннымӧс.
Ми сэтшӧма мустӧмтны кутім Колтуновӧс, мый весиг нылыс вылӧ вуджӧдім лӧгалӧмнымӧс, коді лои бать вӧснаыс.
И кор нылыс, радейтанторйыс, котӧрӧн матыстчыліс миян дорӧ, ми кӧдзыда ыстылім сійӧс, кӧть нин тайӧн батьсӧ дӧсадитны надейтчиг.
Ме ӧнӧдз на помнита, кутшӧм чуймӧмӧн видзӧдісны ме вылӧ да Юдин вылӧ нывкалӧн сьӧдов синъясыс, кыдзи, шогпырысь нюмдігӧн, дрӧгнитлывліс сылӧн дзоридз кодь алӧй вомыс.
И Колтунов вӧлі аддзӧ тайӧс.
Но сійӧ сӧмын нюмъяліс да нервнӧя тракйис асьсӧ ускӧдыс.
— Лыддьыны окота, детинкаяс? — книгасӧ пызан йӧрӧ сюйигӧн юавліс сійӧ. — А ме ог сет...
— Кучка ме сійӧс, — лёкысла тшӧкъяліг да кельдӧдіг грӧзитіс Юдин. — Вот мый: тайӧ книгасӧ оз ков босьтны сылысь, кӧть и сетас, — оз ков босьтны!
Ладнӧ?
Ме сӧгласитчи:
— Ладнӧ.
— Сетан кыв?
— Сета.
Тешкодь казьтывлыны ӧні та йылысь, но сійӧ лунъясӧ ме збыльысь мучитчи да полі мыйыськӧ, сы вӧсна мый мукӧддырйи морӧсын сэтшӧм лӧглун пузьыліс морт дорӧ, мый юрӧй заводитліс бергӧдчыны да син водзын бергалісны гӧрд пятнояс.
Ставнас станция аддзӧ вӧлі, мый ми, куим друг, зыкӧ воим, быдӧн кывлісны, кыдзи Колтунов издевайтчис миян вылын, быдӧн мыйкӧ виччысисны миянсянь да мыйкӧ внушайтлісны миянлы, чӧла, пытливӧй видзӧдласъясӧн, шпыннялӧмнаныс.
Помасис тайӧ зэв прӧстӧя: асылын Колтунов локтіс дежуритны, шыбитіс журналсӧ Юдинлы да шуис:
— На, лыддьы...
Телеграфист лэбигас на кватитіс книгасӧ да пыр жӧ чӧла сатшкис ыджыд нырсӧ оглавлениеӧ.
Войын ме гораа лыдди Юдинлы прӧстӧйиник рассказ сы йылысь, кыдзи бур нывбаба мунӧма лёк мужик дорысь уджавны общество вылӧ, мирлы вылӧ, — лыдди да мӧвпалі:
«Тайӧс лыддигӧн али мый бӧрдіс Колтунов?»
Друг сійӧ ырскӧбтіс-пырис ӧдзӧсӧд да, кӧсякъясӧ кияснас кутчысьӧмӧн, равӧстіс:
— Энӧ л-лысьтӧй лыддьыны!
Кокъясыс сылӧн лигышмуніны, сійӧ вӧлі садьтӧм код да йӧй моз быльӧдӧма гӧрд, вазьӧм синъяссӧ.
— Эн-нӧ лысьтӧй...
Некод нинӧм оз гӧгӧрво... и найӧ, кодъяс гижӧны, и быдӧн...
Лэдзчысис джоджӧ, нюжӧдіс миянлань кияссӧ да горзіс:
— Ланьтӧй!..
Энӧ лыддьӧй!..
А ӧдзӧс дорын, сы мыш сайын, сулаліс ичӧтик нывка, Вера Петровна, разьсьӧм кизя платьеа, коді лэччис пельпом вывсьыс, кӧмтӧм да лёзь юра, — сылӧн рыжӧй кудриясыс би моз кайисны вывлань, — сулаліс да нор гӧлӧсӧн юасис:
— Мыйла ті сійӧс ӧбидитінныд?
{Горький М. (комиӧдіс Фёдоров Г.) @ Кыдзи лӧсьӧдісны сьыланкыв @ висьт @ М. Горький. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 94-97.}
КЫДЗИ ЛӦСЬӦДІСНЫ СЬЫЛАНКЫВ
Гожся лунӧ, кор нора звӧнитісны манастырлӧн кӧлӧкӧлъяс, со кыдзи кык нывбаба лӧсьӧдісны сьыланкыв.
Тайӧ вӧлі Арзамасса лӧнь улича вылын, вечерня водзвылын, воротадорса лабич вылын, сійӧ керка дінын, кӧні олі ме.
Кар вуграліс июнь тӧлысся жар чӧв-лӧньӧн шымыртӧмӧн.
Ме пукалі ӧшинь дорын киын книгаӧн, кывзі, кыдзи менам кухарка, сера чужӧма ён Устинья, ньӧжйӧник сёрнитӧ менам соседлӧн — земскӧй начальниклӧн — горничнӧйкӧд.
— А ещӧ мый гижӧны? — юасьӧ сійӧ мужиклӧн кодь, но зэв бертласьысь гӧлӧсӧн.
— Да сэссясӧ нинӧм, — мӧвпалігтырйи да ньӧжйӧник вочавидзӧ горничнӧй, мугов чужӧма да вӧрзьытӧм-повзьӧм посньыдик синма косіник ныв.
— Сідзкӧ — пӧлучит поклонъяс да ысты деньга, — сідз-ӧ?
— Вот...
— А коді кыдзи олӧ — ачыд дӧгадайтчы... эк...
Прудйын, миян уличаса сад сайын, тешкодь стекляннӧй шы горӧн квакайтӧны лягушаяс; жар чӧв-лӧняс дӧзмӧдчана солькъясьӧ кӧлӧкӧлъяслӧн звӧн шы; кӧнкӧ керка мышвылын шкоркйӧдлӧ пила, а кажитчӧ, мый тадзисӧ шкоргӧ соседлӧн унмовсьӧм да жарсьыс пӧдысь важ керкаыс.
— Рӧднӧйяс, — шога да скӧра шуӧ Устинья, — а кеж на бердысь куим верст ылнаӧ — и абу тэ, и чегин тэ ув моз!
Ме сідзжӧ, кор первой во олі карын, вывті гажтӧмчылі.
Быттьӧ он ставнад ов — он ставнад ӧтлаын — а сьӧлӧмджынйыд сиктӧ кольӧма, да век думайтчыссьӧ лун и вой: кыдзи сэні, мый сэні?..
Сылӧн кывъясыс быттьӧ эльтӧны кӧлӧкӧлъяслысь звӧн шысӧ, быттьӧ сійӧ нарошнӧ нерӧ звӧнсӧ.
Аслас ёсь пидзӧсъясас кутчысьӧмӧн горничнӧй катлӧдлӧ еджыд чышъяна юрсӧ да, вомдорсӧ курччӧмӧн, шогпырысь кывзысьӧ мыйӧкӧ.
Устиньялӧн кыз гӧлӧсыс юргӧ серампырысь да скӧра, юргӧ небыдика да шога.
— Вӧвлі — пельтӧмман, синтӧмман ас чужанін вӧсна лёкысь гажтӧмчӧмла; а менам некод и абу сэні: батьӧй пӧжар дырйи кодъюрӧн сотчыліс, дядь — холераысь кувліс, вокъяс вӧліны, — ӧти салдатавны кольччис, ундерӧн лои, мӧд — каменщик, Бойгородын олӧ.
Ставнысӧ быттьӧ ытъя ва нуис му вылысь...
Гудыр небесаын, рытывланьӧ нёрӧмӧн, зарни югӧръяс йылын ӧшалӧ гӧрдов шонді.
Нывбабалӧн раминик гӧлӧс, кӧлӧкӧлъяслӧн ыргӧн гор да лягушаяслӧн стекляннӧй квакайтӧмыс — став шыясыс, кодъясӧн олӧ карыс тайӧ здукъясӧ.
Шыясыс кывтӧны уліті му бердті, быттьӧ зэр водзвылын чикышъяс.
На вевдорын, на гӧгӧрын — чӧв-лӧнь, коді ньылалӧ ставсӧ смерть моз.
Чужӧ тешкодь сравнение: карсӧ быттьӧ пуксьӧдӧма бокног куйлысь, би пробкаӧн тупкӧм ыджыд сулеяӧ да кодкӧ дышпырысь, ньӧжйӧникӧн ортсысяньыс кучкалӧ сылӧн шоналӧм стеклӧас.
Устинья друг шуӧ тэрыба, но деловитӧя:
— Нолтӧ, Мишутка, отсыштав...
— Мый кузя?
— Сьыланкыв лӧсьӧдам...
И, пыдісянь ышловзьӧмӧн, Устинья тэрыба заводитӧ:
Ой, да гажа шондіа сӧдз лунын,
Эзысь тӧлыся югыд войын...
Мелодиясӧ нерешительнӧя корсигтыр горничнӧй сьылӧ видзчысьӧмӧн, джын гӧлӧсӧн:
Зэв пӧ тай деливӧ меным, том нывлы...
А Устинья увереннӧя да зэв лӧсьыда помалӧ мелодиясӧ:
Сьӧлӧмӧй пӧ да шога майшасьӧ...
Помаліс да дзик пыр жӧ кутіс гажаа, неуна ошйысьӧмпырысь висьтавны:
— Со тай и пансис сійӧ, сьыланкывным!
Ме тэнӧ, донаӧй, велӧда сьыланкывъястӧ лӧсьӧдлыны, кыдзи сунис путшкыны...
Нолтӧ...
Быттьӧкӧ лягушаяслысь нора ойзӧмсӧ, кӧлӧкӧлъяслысь дыша юргӧмсӧ кывзігтыр чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ бара пелька заводитіс ворсны кывъясӧн да шыясӧн:
Ой, да ни тӧлын лёк, скӧр турӧбъяс,
Ни тулысын гажа, визув шоръяс...
Горничнӧй топыда ляскысис сы дорӧ, еджыд юрсӧ пуктіс сылӧн гӧгрӧс пельпомыс вылӧ, кунис синсӧ да смелджыка нин, вӧсньыдик, дрӧгмунлан гӧлӧсӧн водзӧ кутіс нуӧдны:
Оз тай вайны ас чужанінысь
Сьӧлӧмӧйлы долыд юӧртор...
— Вот тадзи! — кипыдӧснас аслыс пидзӧсас кучкӧмӧн шуис Устинья. — А кор ме томджык вӧвлі — таысь на лӧсьыд сьыланкывъяс лӧсьӧдавлі!
Вӧвлі, пӧдругаяс сирасясны: «Устюша, велӧд сьыланкыв сьывны!»
Эк, и горӧдла вӧлі ме!..
Но, водзӧсӧ нӧ кыдзи лоӧ?
— Ме ог тӧд, — синсӧ восьтӧмӧн, нюмъялігмоз шуис горничнӧй.
Ме видзӧда на вылӧ ӧшиньвывса цветъяс пыр; сьылысьяс менӧ оз аддзыны, а ме бура аддза Устиньялысь пистиӧн джуджыда кокалӧм сера банбоксӧ, виж чышъяннас тупкытӧм ичӧтик пельсӧ, рудов сюсь синсӧ, катшалӧн кодь веськыд нырсӧ да мужиклӧн кодь тшӧтшыд щӧка лысӧ.
Тайӧ — больӧдчыны радейтысь, мудер нывбаба; сійӧ вывті радейтӧ юыштны да кывзыштны святӧй житиеяс лыддьӧм.
Улич пасьтала сійӧ суклясьӧ-вӧйпӧ, да сыысь на унджык: кажитчӧ, карлӧн став тайнаясыс сы зептын.
Кыз да ён Устиньякӧд орччӧн пукалӧ омӧлиник, косіник яя горничнӧй — подросток.
Да и вомыс горничнӧйлӧн челядьлӧн кодь; пелькиник, польдчыштӧм паръясыс дузгӧдчыштӧмаӧсь, быттьӧ сійӧ мыйыськӧ дӧзмӧма, полӧ, мый ӧні вот ещӧ на ёна ӧбӧдитасны, да вот-вот бӧрддзас.
Улича весьтын чивъялӧны чикышъяс, кусыня борднаныс пӧшти инмӧдчывлӧны муас: сідзкӧ, гебйыс улӧ лэччӧма, — сідзкӧ, вой улӧ зэрмас.
Забор вылын, менам ӧшинь весьтын, вӧрзьытӧг пукалӧ рака, быттьӧ пуысь вӧчӧмаӧсь, да сьӧд синнас видзӧдӧ, кыдзи чивъялӧны чикышъяс.
Звӧнитны дугдісны, а лягушаяслӧн квакайтӧмыс ещӧ на гораммис, и лӧньлуныс сукджык, жарджык.
Колипкай муяс весьтын дзольгӧ-сьылӧ,
Муяс вылын пӧлудьяс дзоридзалӧны, —
мӧвпалігмоз сьылӧ Устинья, кияссӧ морӧс вылас пуктӧмӧн, видзӧдӧ небесаӧ, а горничнӧй отсышталӧ сылы складнӧя да смела:
Видзӧдлыны эськӧ ас чужан муӧй вылӧ!
И Устинья, вӧсньыдик, лайкъялана гӧлӧслы кужӧмӧн отсалӧмӧн, вольсалӧ бархатӧн сьӧлӧмсянь петан кывъяс:
Гуляйтыштны эськӧ мусукӧйкӧд вӧръясті!..
Сьывны помалӧм бӧрын найӧ дыр чӧв олӧны, мӧда-мӧд берданыс топыда ляскысьӧмӧн; сэсся нывбаба шуӧ гортӧминика, думыштчӧмпырысь:
— Али лёка лӧсьӧдім сьыланкывсӧ?
Зэв ӧд бура...
— Видзӧд жӧ, — ньӧжйӧникӧн торкис сійӧс горничнӧй.
Найӧ видзӧдӧны веськыдвылӧ, виджадӧн моз: сэт важнӧя восьлалӧ гулю зоб рӧма рясаа, шондіӧн лышкыда югдӧдӧм, ыджыд тушаа поп; сійӧ ӧтмоз пыр йӧткасьӧ кузь бедьнас; дзирдалӧ эзысь набалдашникыс, югъялӧ паськыд морӧс вылас зарни крест.
Рака бугжыльтчыліс сы вылӧ сьӧд синнас да, сьӧкыд бордъяснас дышпырысь ӧвтыштӧмӧн, качӧдчис пелысь ув вылӧ, а сэсянь руд ёкмыльӧн усис садйӧ.
Нывбабаяс чеччисны, чӧла улӧдз копыртчылісны поплы.
Поп эз казяв найӧс.
Нывбабаяс сувтсӧн колльӧдісны сійӧс синнаныс, кытчӧдз попыс эз кеж переулокӧ.
— Око-ко, нылӧ, — юр вывсьыс чышъянсӧ лӧсьӧдігмоз шуис Устинья, — вӧлі кӧ эськӧ ме томджык да мӧдджык рожаа...
Кодкӧ горӧдіс лёкысь, унзіль гӧлӧсӧн:
— Марья!..
Машка!..
— Ой, чуксалӧны...
Горничнӧй повзьӧмпырысь котӧртіс, а Устинья, бара лабичӧ пуксьӧмӧн, кутіс мӧвпавны, пидзӧс вывсьыс платьеыслысь сера ситечсӧ шыльӧдігтыр.
Ӧлюртӧны лягушаяс.
Пӧдтан жар воздухыс оз вӧрзьы, кыдзи вӧрса тыын ва.
Помассьӧ уна рӧмӧн багралысь лун.
Муяс вылын, отравитӧм Тёша ю сайын, скӧрысь муралӧ, — ылысь кылан гым эралӧ ош моз.
1915
{Горький М. (комиӧдіс Фёдоров Г.) @ Гривенник @ висьт @ М. Горький. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 98-104.}
ГРИВЕННИК
Дас куим арӧсӧн, сьӧкыд сяма йӧз пиын, кодъяскӧд ме олі, сьӧлӧмӧс менсьым властнӧя кыскис кӧзяйкалӧн чойыс — ар комына нывбаба, коді вӧлі ныв кодь стройнӧй, богоматерлӧн кодь рам синъяса, — найӧ югдӧдісны шензьӧдана правильнӧй да нежнӧй чужӧмсӧ.
Тайӧ кельыдлӧз синъясыс став вылас видзӧдісны меліа, сюся, но кор шулісны мыйкӧ грубӧйӧс либӧ лёкӧс, — сӧдз видзӧдласыс аслыс ног зэвтчыліс, кыдзи тайӧ овлывлӧ омӧля кылысь йӧзлӧн.
Сійӧ вӧлі чӧв олысь, — сёрнитліс сӧмын медся колантор йылысь: здоровье йылысь, верӧсыс да поводдя йылысь, прислуга, попъяс да портнихаяс йылысь; сы вомысь ме некор эг кывлы морт йылысь лёк кыв.
Сылӧн вӧрасас тӧдчис кутшӧмкӧ падъялӧм да видзчысьӧм, быттьӧ сійӧ век поліс, мед эськӧ эз конъясь либӧ кодӧскӧ эз вӧрзьӧд.
Мукӧддырйи меным кажитчыліс, мый сійӧ тамыш синма, мукӧддырйи ме чайтлі, мый тайӧ рам нывбабаыс олӧ вӧтӧн.
Сы вылын серавлісны.
Вӧвлі, чукӧртчасны кӧзяйка ордӧ ас кодьыс жӧ нывбабаяс — сэтшӧм жӧ кызӧсь, тшӧгӧсь, сёрни вылӧ яндысьтӧмӧсь, — пӧсявтӧдзныс юасны чай, небзьӧдасны асьнысӧ наливкаясӧн, мадераӧн да заводитасны мӧда-мӧдлы висьтавлыны мужикъясныс йылысь анекдотъяс, — кӧзяйкалӧн чойыс кывзӧ пеж кывъяс, да чужӧмбаныслӧн вӧсньыдик куыс ӧзйӧ яндзимысла, кузь синлысъясыс тупкыштӧны синсӧ, и ставнас сійӧ кусыньтчӧ, быттьӧ турун, код вылӧ койыштісны сук помӧй.
Кӧзяйка казялас тайӧс да радлӧмӧн горзӧ:
— Видзӧдӧй жӧ, Линаыс кыдзи ӧзйӧ...
Ой, тешкодьыд!
А бабаяс меліа укӧрайтісны сійӧс:
— Мый нӧ ті тайӧ, быттьӧкӧ нывка!..
Татшӧм здукъясӧ ме вывті жалитлывлі тайӧ сӧстӧминик нывбабасӧ, — меным яндзим жӧ вӧлі кывзыны нывбабаяслысь пеж сёрнияс.
Висьтавлісны не сӧмын кывъясӧн, но и нюмъялӧмнаныс, госа серамнаныс, ыштӧдана синмалӧмӧн.
Тайӧ кыпӧдіс ме пытшкын зывӧктӧм да полӧм.
Кодъюра нывбабаяс вӧліны ванидзувъяс кодьӧсь.
Медся нин страшнӧй вӧлі подрядчик-малярлӧн дӧва, ар комына, кыкпӧвста щӧкаа, зэв ыджыд морӧса да мӧслӧн кодь синма сьӧкыд нывбаба.
Нюмъялігас сійӧ вылӧ лэптывліс уска вылыс парсӧ, жергӧдлывліс топыда сярвидзысь ёсь пиньяссӧ, а гудыр-веж синъясыс сылӧн быттьӧ пузьылісны — вазьӧмысла югъялісны.
— Верӧс радейтӧ, медым гӧтырыс сыкӧд вӧлі яндысьтӧм, — сёрнитліс сійӧ код дьякӧнлӧн кодь гӧлӧсӧн.
— Оз быдӧн, — паныд шулывлісны сылы.
— Дзик быдӧн!
Дерт, — сійӧ кӧ слаб, сылы тайӧыд оз ков, а бур мужикыд — яндысьӧмтӧ оз радейт.
Мыйла мужикъясыд гуляйтысьяскӧд ноксьӧны?
Сы вӧсна, мый гуляйтысьясыд тӧлкаджыкӧсь ми дорысь — яндысьтӧмӧсь.
Яндысьӧмыд — нывъяслы, а нывбабалы сійӧ сӧмын мешайтчӧ.
Эз ставӧн сыкӧд сӧгласитчывны, но быдӧн сійӧс ошкывлісны:
— Но и смел жӧ тэ, Марья Игнатовна!
Пызан дорын отсасигӧн ме кывза тайӧ сёрнияссӧ да аддза, кыдзи кусыньтчӧ муса нывбабалӧн юсь еджыд сьыліыс, аддза сылысь ӧзъян посньыдик пельяссӧ, кодъяс гантайтчӧмаӧсь русӧй юрси читкыльяс пӧвстас, аддза, кыдзи сылӧн чуньяс жуглӧны да пылльӧны печенье.
Меным синва петтӧдз, сьӧлӧм доймытӧдз жаль сійӧ, а бабаяс сералӧны:
— Энлӧ, ті видзӧдлӧй жӧ, Линаыс кутшӧми!..
Ме збыльысь чайтлі, мый тайӧ нывбабаыслы вывті сьӧкыд пӧдругаяс пӧвстас, да меным вӧлі дзик гӧгӧрвоана, мый меным колӧ отсавны сылы.
Но — кыдзи?
Ме кӧть и эг этша книга лыддьывлы, но ни ӧтиын на пӧвстын абу вӧлі гижӧма, мыйӧн вермас дас куим арӧса детинка отсавны ас сертиыс кыкпӧв ыджыдджык нывбабалы.
А ӧти книгаын, менам шудтӧмлун вылӧ, вӧлі шуӧма: «Радейтӧм оз сет пӧщада ни поплы, ни дьявӧллы, сійӧ оз рӧзнит арлыд, ми ставным — сылӧн рабъяс».
Ас томлун вылӧ видзӧдтӧг ме вывті бура тӧдлі, кутшӧмджык отношениеясыс мужикъяс да нывбабаяс костын не книгаяс серти, но книгаяс сетісны меным спасительнӧй вын веритны кутшӧмкӧ мукӧднога отношениеясӧ, и ме ёна мечтайтлі на йылысь, мӧвпӧн воображайтлі кутшӧмкӧ ыджыд да долыдтор.
Оз жӧ вермы лоны, медым став нывбабаяслы да мужикъяслы радейтӧм петкӧдчӧ сэтшӧм жӧ ногӧн, кутшӧмӧн сійӧс тӧдӧны дикӧй ӧш, салдат Ерофеев да век код, чашйысьӧм, ошйысяна яндысьтӧм прачка Орина.
Ме дугдывтӧг думайтлі — кыдзи жӧ отсавны муса нывбабалы, коді явӧ оз кӧсйы кывзыны да аддзыны олӧмсьыс грубостьяс, абу налы вылӧ?
Ме вӧтавлі героическӧй вӧтъяс: со ме — рӧзбой чукӧрлӧн атаман, гӧрд кафтана, вӧнь сайын пурта да пӧлыньӧн шапкаалӧм гӧна шапкаа ён молодец!
Менам ёртъяс ӧзтісны керка, кӧні оліс нывбабаыс, а ме кватиті сійӧс кияс вылӧ, котӧрта двор кузя, аслам вӧлӧй дорӧ.
Вӧтасьлывлі, быттьӧкӧ ме — кӧлдун да менӧ кывзӧны став чӧртъясыс, найӧ вӧчисны менӧ и сійӧс тыдавтӧмъясӧн; со ми кыкнанным, лым чиръяс кодь кокниӧсь, кывтам сыкӧд воздухті, тыртӧм эрд весьтті, коді лӧз небесасяньыс лӧз жӧ, а водзын, козъяс пӧвстын, сулалӧ лым еджыд керка, гурйыв восьса ӧшиньяс пыр эрдлань, миянлы паныд, кывтӧ шензьӧдана музыка — сыысь долыда ёпкӧ сьӧлӧм, да сыӧн йиджтысьӧмла сьылӧ ставнас виръяй.
Вӧвліны и не сэтшӧм шуда вӧтъяс, вӧвліны и вывті возбудитчӧм фантазияа подростоклӧн кодь мустӧм, повзьӧдчысь лёк вӧтъяс.
А вемӧсӧн радейтанаӧй прӧйдитлывліс ме дорті сэтшӧм жӧ видзчысьӧмӧн, кыдзи и мукӧдъяс дорті; меным кажитчыліс, мый сійӧ полӧ мортсянь асьсӧ лякӧсьтӧмысь, да сылӧн медводдза тӧждысьӧмыс — мед эськӧ кодӧкӧ не инмӧдчыны.
Но, тыдалӧ, сійӧ казяліс, мый ме вывті сюся кыйӧда сійӧс, сылӧн синъяс век тшӧкыдджыка кутісны паныдасьлыны менам синъяскӧд, и медбӧрти, кор ме восьтывлі сылы кильчӧ ӧдзӧс, сійӧ, войдӧр ме дорті чӧла прӧйдитлывлысь, кутіс шулыны меным:
— Видза олан!
Гӧгӧрвоана, мый ме тайӧ чолӧмалӧмсӧ ёна ыджыдджыктуйӧ пукті, — меным сійӧ юргис, кыдзи тшӧктӧм:
«Видза олан меным вылӧ!»
Ме ёна радлі.
Дерт жӧ — тэныд вылӧ, царица!
Тайӧс сиӧма меным судьбаӧн, олӧмлӧн став вынъясӧн да став книгаясӧн, — тэныд вылӧ!
Ӧтчыд сійӧ юаліс менсьым:
— Тэ мый — жугыль?
Ме эг куж висьтавны, — менам сьӧлӧмӧй ёкмуні: ӧд сійӧ кӧ аддзӧ, мый меным шог, сідзкӧ, сійӧ казялӧма нин, мый вообщӧсӧ ме — гажа морт, да, сідзкӧ, сійӧ менӧ радейтӧ.
Выводыс абу дзик веськыд, но — сьӧлӧмлы долыд, и сы вӧсна меным вӧлі сэтшӧм нимкодь, мый, кухняӧ котӧрӧн пырӧм бӧрын, окышті каньӧс — пӧрысь, вушйӧм гӧна животнӧйӧс, кодӧс ме эг радейтлы чорыд сьӧлӧмлаыс да подхалимствосьыс.
Вильыш март дурис дрӧчка кага моз, — то му вылӧ кӧдзӧ сук кымӧрӧн сьӧкыд лым чиръяс, то друг ӧзтас небесаӧ яръюгыд шонді да часӧн сывдас сьӧдов пу увъяс вылысь пухӧвӧй цветъяссӧ.
Жургӧны лым толаяс улысь писькӧдчысь шоръяс, и кылӧ, кыдзи ышлолалӧ ваӧн мыськӧм пуксьысь лым.
Лунысь лун небесаын паськыдджыкӧсь да джуджыдджыкӧсь кельыдлӧз коластъясыс шызьӧдӧм руд кымӧръяс костын, — и кор видзӧдан небесасьыс тайӧ пыдӧстӧм гуясыс вылӧ — олӧмыс кутӧ лоны кокниджык, праздничнӧйджык.
Медводдза тувсов дзоридзьяс дзоридзалӧны сьӧлӧмын, а сэсся нин — муяс вылын.
Менам кӧзяйка ёна висис, чойыс сы дорӧ волывліс пӧшти быд лун, да сы дырйи керкаын ставыс лолі шаньджык, лӧньджык да бурджык.
Катласигтыр, быттьӧкӧ краситӧм джодж кузя конькиӧн исковтіг, сійӧ шытӧг прӧйдитліс комнатаысь кухняӧ, еджыд киясас нуис ваӧн да уксусӧн кӧтӧдӧм кичышкӧдъяс, турипувйысь вӧчӧм морс тыра графинъяс, а ме нимкодяси сійӧн.
Ӧтчыд, кияссӧ мыськигӧн да менӧ книга сайысь аддзӧмӧн, сійӧ юаліс:
— Мый тайӧ тэ лыддян?
Ме висьталі книгалысь нимсӧ.
— Тэ эськӧ бурджык мед лыддин Варвара Великомученицалысь житие, — тшӧктіс сійӧ. — Ӧд сійӧ тэнад мамыдлӧн ангел.
— А ті — менам ангел, — шуи ме и весиг, кыдзи помнита, басӧн висьталі.
И пыр жӧ повзи аслам дерзостьысь — скӧрмас?
Но сійӧ, ме вылӧ видзӧдлытӧг, тшӧктіс:
— Кисьт вай мыссян дозйӧ васӧ...
Мыськис ассьыс вӧсньыдик чуньяссӧ, ӧкуратнӧя чышкаліс найӧс ӧти бӧрся мӧдӧс да, ӧшиньӧд видзӧдлӧм мысти, шуис:
— Кутшӧма сылӧ!
Да, гож водзын ёна сыліс, керка вевтъяс вылысь дугдывтӧг визувтіс войтва, быттьӧкӧ дона изъясӧн пӧртмасьысь эзысь шнурокъяс везъясисны.
Менам сьӧлӧмӧй тшӧтш жӧ долыда ёпкис да ӧшкамӧшка моз ломзис.
Недыр мысти кухняӧ локтіс кӧзяин да, кузь юрсинас стрӧга пыркнитӧмӧн, грӧзитіс меным чуньнас:
— Тэ, зверь!
Тэ мый шуӧмыд Олимпиадалы?
— Мый сійӧ ангел кодь, — висьтаси ме.
— Позьӧ ӧмӧй татшӧмтор шуны верӧссайӧ мунӧм нывбабалы?
— Книгаясын тай гижӧма-а.
— Верӧссайӧ мунӧмъяслы?
Юрад тэнӧ колӧ колскӧдны книгаяснад.
Тэ — видзӧдтӧ!
Сійӧ и тэтӧг тӧдӧ, кутшӧм ачыс...
Кӧзяин шпынькерис-серӧктіс паськыда да петіс, а меным лои неуна шогджык, — мыйла сійӧ ме вылӧ норасьӧма?
Эз эськӧ ков...
Лун кык мысти кымын, турипувйысь морс вӧчигӧн, Лина шуис меным:
— Норасьӧны, мый тэ пӧ дерзкӧй да асныра, — тайӧ абу бур!
Сысянь ме виччыси мӧдтор, ыпмуні да юалі:
— Мыйла — абу бур?
— Ачыд должен тӧдны.
Сэки ме куті висьтавны ставсӧ, мый йылысь думайтлі: а бур-ӧ, мый сійӧ чӧв олӧ, кор сы дырйи висьталӧны пежторъяс?
— Ме ӧд аддза, мый тіянлы яндзим кывзыны, — ті ӧмӧй сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь найӧ?
Найӧ — код прачкаясысь на омӧльджыкӧсь...
Ме кузя да скӧрпырысь сёрниті, а сійӧ сулаліс пызан бердын пож дорын, код пыр нырӧ вӧлі турипувсӧ, видзӧдіс ме вылӧ гӧгрӧс синнас, вомсӧ калькнитӧмӧн, быттьӧкӧ лӧсьӧдчис горӧдны.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі челядьлӧн кодь дзик, киас сійӧ кутіс пу пань, кытысь войталіс пызан вылӧ розӧвӧй сок.
— Шш... — паньӧн мелань ӧвтыштчиг друг кутіс ме вылӧ чушкыны сійӧ, — ланьт!
Аттӧ кутшӧм... да ӧд ме кӧ норася тэ вылӧ...
— Оз ков норасьны, вай лучшӧ пышъям Волга дорӧ! — шуи ме сылы.
— <ns>Мы-ый</ns>?
Кытчӧ?
— Волга сайӧ, вӧръясӧ.
Ӧні — регыд тулыс, — кынӧмпӧттӧ перъям!
Сійӧ пуксис лабичӧ да юаліс:
— Мыйла?
— А мый тіянлы накӧд овнысӧ?
И ме, кыдзи кужи, висьталі, мый дась сылы служитны пӧрысьӧ-нэмӧдз да кувтӧдз да мый мекӧд сылы лоӧ вывті бур, — ме ёна кута тӧждысьны сы йылысь!
Сійӧ серӧктіс, кӧть эськӧ и эз гораа, но дзик некутшӧма лӧсявтӧг; серӧктіс да серам пыр шуис меным:
— Ой, господи, кутшӧм тэ тешкодь да кыдзи тэ тайӧс... ставсӧ аддзан!
Мый думыштӧмыд, господи...
Волга сайӧ — ок!
Серамысла дрӧгнитавліг сійӧ муніс, а ме петі сарайӧ пес поткӧдлыны.
Часджын мысти ме дінӧ локтіс кӧзяин да шуис меным:
— Вот мый, вокӧ: став тайӧ тэнад йӧйталӧмыд да став сӧрӧмыд кӧ кывсяс гӧтырӧдз, — ме тэнӧ дорйыны ог мӧд, гӧгӧрвоин?..
Тэ йӧймыны кӧ кутӧмыд-а?
Ӧтнамӧн коли да думышті:
«Кутшӧм веритчысь сійӧ — быдторсӧ висьтавлӧ бокӧвӧйяслы!»
Воис ыджыдлун.
Лӧз воздухыс йиджтысьӧма тулысӧн — ыргӧн юргӧмӧн, кос изъя мостовӧй кузя пролёткаяс таркакылан шыӧн, тувсовъя праздниклӧн кодъюра шумӧн.
Визитёръяслы ӧдзӧс восьталігӧн ме ёна тіпкысь сьӧлӧмӧн виччыси, кор нин локтас сійӧ, да ме шуа сылы:
«Христос воскресе!»
«<rus>Воистину</rus>», — вочавидзас сійӧ да куимысь окалас менӧ розӧвӧй паръяснас.
Гашкӧнӧсь, та бӧрын ме сэн жӧ кула, места вылын, но — мед жӧ эськӧ окыштіс!
Код йӧзлӧн праздничнӧй подачкаяс некор на менӧ эз оскорбляйтлыны сэтшӧм ёна, кыдзи ӧні.
Ӧткажитчыны наысь оз вӧлі позь.
Ньылӧдӧм кызь кӧпейкаа деньгаяс сотісны кипыдӧсӧс да кажитчисны фунта гираяс кодь сьӧкыдӧсь.
Ме вӧлі настроитчӧма, кыдзи даръясьӧм водзвылын верующӧй морт, ме ачымӧс чувствуйті дасьӧн вӧчны кутшӧмкӧ ыджыд подвиг, да ӧд сійӧ — сідзи и эм: нывбабалӧн медводдза окыштӧмыс — олӧмын вывті ыджыд событие.
Со, медбӧрти, воис сійӧ.
Сійӧ лӧз шӧвк платьеа, помтӧм уна стекляруса сьӧд тальмаа, ставнас тырӧма кутшӧмкӧ гуся кышакылӧмӧн да дзирдӧн.
Лов шы тырӧмӧн ме шуи:
— Христос воскресе!
— <rus>Воистину</rus>, — вочавидзис сійӧ да сувтлытӧг сюйыштіс меным киӧ ыджыд синва войт кодь монета.
Сійӧ вӧлі гривенник — важ, вушйӧм да орёл улӧ писькӧдӧм розя гривенник.
Стен бердӧ ляскысьӧмӧн ме йӧй моз видзӧді, кыдзи нывбабаыс, лӧз да сьӧд паськӧма, тшупӧдысь тшупӧдӧ кайӧ выліӧ.
Меным пыр жӧ сійӧ лои мустӧм, — тайӧ гривенникыс, кыдзи кӧдзыд секира, керыштіс менам сьӧлӧм бердысь радейтӧм.
Рытнас ме тайӧ монетасӧ, менам радейтӧмлысь дон, шыбиті оврагӧ, гудыр лым ва гӧптӧ.
...Та бӧрын ме унаысь на радейтлі да уна гривенник пӧлучитлі, — важъясӧс и выльясӧс.
1916
{Горький М. (комиӧдіс Фёдоров Г.) @ Видзӧдысьяс @ висьт @ М. Горький. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 105-116.}
ВИДЗӦДЫСЬЯС
Июль тӧлысьса лун заводитчис зэв интереснӧя — гуавны колльӧдісны генералӧс.
Юргисны син ёрмӧн дзирдалысь военнӧй оркестрлӧн ыргӧн трубаяс, ичӧтик, пельк салдат, видзӧдысьяслань гажа синъяссӧ кӧсӧйтӧмӧн, вывті лӧсьыда ворсіс корнет-а-пистонӧн, и кымӧртӧм лӧз небеса улын похороннӧй марш юргис, быттьӧ шонділы гимн.
Венокъясӧн вевттьӧм гортсӧ кыскисны зэв гырысь воронӧй вӧвъяс, найӧ швачӧдісны кок гыжъяснаныс булыжнӧй мостовӧй кузя, пӧшти восьлалісны ыджыд барабан брунгӧм шы улӧ.
Ньӧжйӧникӧн мунісны салдатъяс, еджыд дӧрӧмаӧсь, дзирдавмӧн весалӧм выль сапӧгаӧсь, быттьӧ тӧрыт на тайӧ дзебигкежлас вурӧмаяс; налӧн пемыд чужӧмъяс весьтын дзирдалісны штыкъяс.
Офицеръяслӧн мундиръяс вылын ломзисны шондіысь доналӧм зарниасьысь ыргӧн кизьяс, чурвидзысь морӧсаныс орденъяс — быттьӧкӧ дзоридзьяс.
Стройӧн мунысь еджыд салдатъяс бӧрся дорвыв визувтіс карса олысьяслӧн уна рӧма чукӧр, воздухын гӧвкъяліс кисея кодь бус кымӧр, и ставыс вӧлі тырӧма югыд трубаяслӧн ыргӧн горӧн.
Прядильнӧй уличаса обывательяс мыччисны ӧшиньясӧд юръяснысӧ, петісны воротаяс ортсыладорӧ, кавшасисны заборъяс вылӧ, горша видзӧдісны, кутшӧм великолепнӧя генерал мӧдӧдчӧма помасьлытӧм олӧмӧ.
Найӧ наслаждайтчисны дарӧвӧй зрелищеӧн сэтшӧм настроениеӧн, коді век да невӧляысь внушайтӧ на вылӧ видзӧдысьлы сэтшӧм гажтӧм мӧвп, мый мирын став событиеяс артмалӧны сы могысь, медым немуджтӧмъяслы удовольствие вӧчны.
Ставыс вӧлі бура мунӧ, стройнӧя да торжественнӧя, июльскӧй лунлӧн праздничнӧй кыпыдлунлы лӧсялӧмӧн.
И кӧть мортӧс колльӧдісны кладбище вылӧ, но Прядильнӧй улича вылын смерть вӧлі вывті привычнӧйторйӧн, сійӧ эз кыпӧд ни шог, ни полӧм, ни философическӧй мӧвпъяс; гӧль йӧзӧс дзебӧмыс эз вӧв гажа зрелищеӧн, а сӧмын ёнджыка тӧдчӧдіс олӧмлысь гажтӧмлунсӧ. А генералӧс тайӧ дзебӧмыс сувтӧдіс кок йылас став йӧзсӧ, пӧдвалъяссянь чардакъясӧдз.
Ставыс муніс зэв бура, но — друг кытыськӧ чепӧсйис лёзь юрсиа дурачок Игоша Зептас Смерть, сылӧн киссьӧм паськӧма фигураыс повзьӧдіс жандармлысь рыжӧй ён вӧвсӧ, — вӧлыс чепӧсйис боквыв, пӧрӧдіс кок йывсьыс лилӧвӧй платьеа дамаӧс да, кӧрт кодь гыжнас Ключарев сирӧталы кок вылас тувччӧмӧн, варкнитіс сылысь чуньяссӧ.
Суматоха гажмӧдіс видзӧдысьясӧс, торйӧн нин тешкодь вӧлі видзӧдны, кыдзи купеч рӧдысь кыз лилӧвӧй дама гатш шнёпкысис бус пиӧ да, паськыд юбкаясас дзугсьӧмӧн, чилзігтыр весьшӧрӧ зілис сувтны, тірӧдіс кыз кокъяссӧ.
Сійӧ, тыдалӧ, зэв ёна повзис да доймис, сылӧн паськыд чужӧмыс кельдӧдӧма, синъясыс быттьӧ доймӧмысь быльвидзисны.
Дерт, видзӧдысьяслӧн сералӧмыс вӧлі ковтӧмторйӧн, чорыдӧн, но — важысянь нин тадзи вӧчсьӧ — усьӧм матыса морт петкӧдлӧ серам йӧзлысь, кодъяслы став мирыс — сӧмын зрелище.
Но сералӧмысь дугдісны, кор аддзисны, мый сирӧта Ключарев кыссьӧ забор дорӧ аслас доймӧм кокӧн, а коксьыс уличаса руд бус пытшкӧ визувтӧ югыд-алӧй вир шор.
Вирлӧн эм свойство — кыскыны ас дорас нэм чӧж видзӧдысьяслысь торйӧн нин напряжённӧй внимание, найӧ век видзӧдӧны сы вылӧ аслысногӧн, чӧла да горша — тайӧ налӧн сідзжӧ зэв важысянь лоӧмтор.
И вот, кулӧм генерал йылысь да уличаса бус пытшкӧ усьӧм купчиха йылысь вунӧдӧмӧн, видзӧдысьяс пыр жӧ чукӧртчисны топыд кытшӧ сирӧта гӧгӧр, коді топӧдчӧма забор бердӧ, да видзӧдігмоз, кыдзи детинкалӧн лювгӧ-визувтӧ вир, кыдзи варкнитӧм лыясас адӧвӧй дой нюкрӧдлӧ сылысь ичӧтик, лӧзӧдӧм чужӧмсӧ, найӧ юасисны сылысь:
— Доймӧ, Коська?
Жугалӧм коксӧ то кусыньтлӧмӧн, то бӧр нюжӧдлӧмӧн детинка чукрасигтырйи бормочитӧ:
— Ук...
Со тэныд — и на!
Со и муні богомолье вылӧ...
Став вынсӧ зэвтӧмӧн сійӧ збояліс, а видзӧдысьяс туналісны сылы:
— Петкӧдлас тэныд Гуськовыд...
— Ак тэ, чӧрт кусынь!
Мый тэныд кӧзяиныд таысь вӧчас, а?
И кодкӧ вывті тӧлка ногӧн шуис:
— Шыбит сы водзӧ бус пытшкӧ кӧпейка, сразу аддзас, а вӧлӧс — эз аддзы, прохвост!
Детинка ӧбӧдитчӧмӧн вочавидзис:
— Ме — аддзылі, да ме уси, сійӧ ӧд меным кынӧмӧ чужйис...
Сійӧс кытшалісны детинкаяс, сюся видзӧдісны доймӧм кок вылас; на пиысь ӧти — косіник, гӧлубӧй синъяса — кань моз кокнас тыртышталіс сьӧдов, васӧд вир пятнояс.
Вир дзебны зілигтыр сійӧ видзчысьӧмпырысь дзоръяліс гӧгӧр, быттьӧ поліс, мый сійӧс таысь нӧйтасны.
Сылӧн ёртъясыс ошйысигтыр казьтылісны асланыс ранаяс йылысь — доймӧмъяс, парсасьӧмъяс, вундысьӧмъяс да мукӧд ошйысяна дойяс, кодъяс налӧн лоліны ворсігӧн, косясигӧн да гырысьясӧн нӧйтӧмысь.
Жалитысь йӧз велӧдісны Ключаревӧс:
— Мунас киськалышт коктӧ!
— Чераньвезйӧн колӧ, а оз муӧн.
— Чераньвезйыд — вундысьӧмысь.
Матыстчис сирӧталӧн кӧзяин, переплётчик Гуськов, кодӧс нимтісны Биллиардмастерӧн. Сійӧ вӧлі морт, кодӧс кыдзсюрӧ да тэрмасьӧмӧн вурӧмаӧсь чурвидзысь лыясысь да вушйӧм важ кучикысь, куш юра, беринӧсь чужӧма, быттьӧкӧ сійӧс лякӧсьтӧмаӧсь гутъяс, да читкыртчӧмӧн ылӧ видзӧдысь синъяса.
— Сідз, — кияссӧ мыш саяс дзебӧмӧн да учениксайса забор вылӧ дзоргӧмӧн шуис сійӧ. — Ме тэнӧ, сукин сынӧс, кытчӧ мӧдӧдлі?
Ме тэнӧ кучикла мӧдӧдлі али эг?
— Дяденька, — юрсӧ кияснас тупкигмоз синва пыр горӧдіс Коська.
Кодкӧ сӧвет сетіс переплётчиклы:
— Тэ сылысь и куль кучиксӧ!
Но мӧд видзӧдысь гарыштіс:
— Оз туй, вӧсни!
— Но, мый меным ӧні вӧчны тэкӧд? — кывмӧн мӧвпаліс Гуськов, ачыс думыштчӧмпырысь ниртіс гӧна кинас банбоксьыс беринъяссӧ. — Мый вылӧ тэ меным коктӧмыд?
— Дяденька! — синва пыр кутіс кевмысьны сирӧта. — Ме аски бурда...
— Вай деньгасӧ!
Коська кыскис гач зепсьыс чукрасьӧм турунвиж бумажка.
— Няклялін тэ сійӧс, дьявол пи? — юаліс переплётчик, бумажкасӧ веськӧдігмоз, шатовмуніс, сюйыштіс ассьыс кузь тушасӧ йӧз чукӧр пытшкӧ да вошис.
Старушка Смурыгина, менам патераса кӧзяйкаӧй, семечкиӧн да преникӧн вузасьысь, гораа ышловзис:
— Со найӧ, кӧзяеваыдтӧ!
Трусов, скорняк *, серьёзнӧй да ен тӧдысь морт, вомаліс сійӧс:
— А тэ — чӧв ов, пӧрысь кучик!
* Скорняк — мех вылӧ пушнӧй животнӧйяслысь ку песӧм кузя специалист.
Буян, Трусовлӧн понйыс, кӧзяиныс кодь жӧ тшап, исыштіс детинкалысь вирӧсь коксӧ, лэптіс ассьыс кыз бӧжсӧ, жергӧдіс пиньсӧ, думыштчис.
— Видзӧд, мед оз пур сійӧ! — йӧз чукӧрӧс ӧлӧдіс видзӧдысьяс пиысь кодкӧ.
— Шыть!
Понсӧ вӧтлісны.
Похороннӧй процессия визувтіс улича пельӧс сайӧ, кытысь кылыштіс барабанъяслӧн кос таргӧмыс.
Бусыс пуксис.
Детинкалӧн гӧгрӧс чужӧмыс вӧлі ляксьӧма вирӧн, бӧрдӧмысла вазьӧм, доймӧмысла быгалӧм синъясыс сылӧн видзӧдісны варкалӧм кокыс вылӧ, ки чуньяснас сійӧ вӧрзьӧдыштавліс жугавлӧм лыяссӧ да дрӧгнитлывлігтырйи чушйӧдліс-кыскыштавліс нырнас.
— Четвергӧ, — бормочитіс сійӧ, — ме эськӧ богомолье вылӧ муні, Баранов ключӧ...
Кӧзяин лэдзӧ вӧлі...
Аттӧ, господи...
— Кӧртыштны эськӧ колӧ коктӧ, — сӧвет сетіс старушка Смурыгина да муніс.
Забор пӧвъясӧ кутчысялігтырйи сирӧта заводитліс сувтны кок йылас, но кынӧмас кутчысьӧмӧн горӧдіс да усис.
— Со кыдзи! — жалитӧмӧн шуис кодкӧ йӧз чукӧрын, а детинка кутіс риксыны-бӧрдны:
— Мый ме кута вӧчны?
— Чотны кутан, — бурӧдісны сійӧс.
Гажтӧм кутіс лоны.
Медводз разӧдчалісны детинкаяс, сэсся, ӧти бӧрся мӧд, муналісны гырысьяс, улича тыртӧммис, кушмис — Ключарев ӧтнасӧн коли забор бердӧ — ичӧтик бусӧсь тряпка ёкмыль кодь.
Мостовӧй вылӧ жбыр лэччалісны воробейяс, гулюяс, дворъясысь котсігтыр петалісны пӧжсьысь курӧгъяс да тшап петукъяс, керкаясын заводитісны камгыны жестяникъяслӧн мӧлӧтъяс, мӧдісны таргыны скорнякъяслӧн бедьясныс, сапожник Дрягин, пу кока салдат, повзьӧдлана басӧн кутіс сьывны сылы дзик ӧти тӧдса сьыланкыв:
Гажтӧмлуныс лои ещӧ на сьӧкыдджык, сьӧлӧмтӧ ёнтанаджык.
Ме ставсӧ тайӧс видзӧді да кывзі пӧдвал ӧшиньсянь, пемыд гурансянь, кытӧні оліс пӧрысь Смурыгина.
Тӧрыт асывнас, пристаньын уджалігӧн, ме уси трюмӧ, вӧрзис веськыд киӧй да жугӧді пидзӧсӧс.
Войбыд эг узь доймӧмла, а ӧні, ӧшинь вылын пукалігӧн, видзӧді дзебӧм-гуалӧм вылӧ, видзӧдысьяс вылӧ да Ключарев сирӧта вылӧ — сійӧ куйліс улича мӧдар бокын, буретш менам ӧшинь весьтын.
Кор видзӧдысьяс разӧдчисны, ме горӧді сылы:
— Костя, кыссьы татчӧ!
Сійӧ зумыша видзӧдліс мелань, аддзис менсьым юрӧс му вевдорсьыс да нюкыртчылӧмӧн вочавидзис:
— Доймӧ — вывті ёна!
— Он вермы?
Сійӧ копыртчис водзлань да, кияснас муӧ пыксьӧмӧн, заводитліс кыссьыны, но пыр жӧ ойзігтыр пӧрис бок вылас.
Бӧрдыштіс ӧти минута, сэсся, синвасӧ чужӧм пасьталаыс ниртігмоз, шуис:
— Кынӧмӧс сійӧ меным...
Больничаӧ эськӧ менӧ...
— Горӧдӧвӧйыс абу улича пельӧсас?
— Горӧдӧвӧйыс кладбище вылӧ муніс...
Тракйысьыштігтыр сійӧ чӧв ланьтіс.
Кодлӧнкӧ таляссьӧм рыжӧй сапӧгъяса кыз кокъясыс ӧтвесьтасисны менам ӧшинькӧд, ме горӧді:
— Эй!
Кокъяс сувтісны, ме дорӧ чӧв копыртчыліс ыж ку кодь тошка чужӧм.
— Детинкасӧ больничаӧ колӧ нуны.
— Но?
Ну!
— Ог вермы, ачым вися.
— А ме абу тайӧ улича вылысь...
Морт кутіс лёкысь кызны, сэсся муніс.
Мӧд обыватель мӧдногджык видзӧдліс менам шуӧм вылӧ — сійӧ матыстчис детинка дорӧ да велӧдӧмӧн висьталіс:
— Дурсис, подлец?
Тэныд оз больничаӧ ков, а прудйӧ, кытчӧ кулӧм каньясӧс шыблалӧны.
И, буртор вӧчӧм чайтӧмӧн, тэрмасьтӧг муніс.
Вӧлі луншӧр гӧгӧр нин, июльскӧй жарыс содіс; веськыда усян шонді югӧръяс улын ратшкакыліс керка вевтъяс вылын тьӧс, воробейяс да гулюяс дзебсялісны вуджӧраинӧ, а детинка куйліс шонді улын гож водзын да жар шонді югӧръясӧн киськалӧмысь кутіс лоны ӧтарӧ рудджык.
Варкӧдӧм коксӧ нюжӧдӧмӧн, дзоньвидза коксӧ сюркньыштӧмӧн, сійӧ топыда ляскысис забор бердӧ, ӧти кипыдӧс вылысь мӧд вылӧ юрсӧ пуктавліс да садьтӧг дырйи моз бормочитіс.
— Тэ мый, Костя?
— Сідзи.
Но чӧв олыштӧм бӧрын нора шуис:
— Кор Мишка Третийлы кирпич жугӧдіс кок чуньсӧ, то сійӧ аскомысьнас ветлӧдлӧ нин вӧлі.
Кокбӧрля вылын, а — ветлӧдліс всё-таки.
— И тэ кутан ветлӧдлыны...
Кыкысь кымын сійӧ заводитліс сувтны, сылӧн посньыдик чуньясыс сатшкысьлісны забор щельясӧ, но киясыс вынтӧг усьліны.
Меным кажитчис, мый ме аддза, кыдзи пыктӧ сылӧн кокыс, — кок лапаыс сылӧн кутшӧмкӧ рыжӧй ставнас, быттьӧкӧ сімӧм кӧрт тор.
Сійӧ корис юны, но уличаыс вӧлі тыртӧм, весиг детинкаяс кытчӧкӧ дзебсялӧмаӧсь жарысла.
Дворъясысь, ӧшиньясысь дугдывтӧг визувтіс уджалан лунлӧн гажтӧм, вывті тӧдса шум.
Гожладорті шочиника прӧйдитысь ветлысь-мунысьяс весиг эз видзӧдлыны детинка вылӧ, тыдалӧ, чайтісны, мый сійӧ узьӧ; менсьым горӧдлӧмъясӧс найӧ пыдди эз пуктыны, думайтісны, мый сідзи немуджтӧм дурӧ.
Найӧ, кодъяс мунлісны меладорті, сідзжӧ эз кывзыны менсьым — унджыкыс, тыдалӧ, вӧліны «не тайӧ уличаыс вылысь», а мукӧдъясыс — вывті занятӧсь асланыс делӧясӧн.
А детинка пыр жаритчис гож водзын.
Меным сідзжӧ вӧлі делӧ, мучитіс пельпомса да пидзӧсса дой, сьӧлӧмӧй потіс вынтӧмлунӧс чувствуйтӧмысь.
Сэтшӧм тешкодь: месянь дас вит воськов сайын куйлӧ морт, кодлы дзик пыр жӧ колӧ отсавны, сы дорті ветлӧны сы кодьяс жӧ да — оз кӧсйыны отсавны.
Оз кӧсйыны...
Улича вылын олӧны некымын сё морт, став керкаясыс тырӧмаӧсь наӧн, ме юр вевдорын ланьтлытӧг ноксьӧны переплётчикъяс, ме водзын ставнас уличаыс тырӧма уна йӧз признакъясӧн.
А ме чувствуйта ачымӧс пустыняын да, кӧть и пӧдтан жар, сьӧлӧмын менам скӧр, дӧзмӧдысь кӧдзыд.
Ичӧтик тушаа, лёк паськӧма салдат, кодлӧн киас вӧлі ыргӧн кастрюля, сувтіс Ключарев дорӧ, подробнӧя юасис сылысь — мый сыкӧд лои, кымын арӧс детинкалы, кодъяс да кӧнӧсь бать-мамыс сылӧн, велӧдіс пуктыны кок бердас лапкор да муніс, меным кӧсйысьӧмӧн:
— Ме бутарӧс ыста, — сійӧ отсалас, тайӧ сылӧн удж!
Но, тыдалӧ, сійӧ эз аддзы бутарӧс, а шонді ӧтарӧ ёнджыка донӧдіс уличасӧ, детинка вӧрзьӧдчытӧг куйліс да ньӧжйӧникӧн ойзіс.
Омӧлик порсьпи сувтовкерис менам ӧшинь дорӧ, руксыштіс да, быттьӧкӧ меӧн тэрмасяна кесйӧдлӧм кузя, котӧрӧн муніс, пельяснас пыркӧдіг да чилзігтыр.
Прӧйдитіс ва ваялысь, мешӧкӧн вевттьӧм бӧчкаысь васӧ солькйӧдлӧмӧн, ме кори, мед сійӧ сетыштас детинкалы ва, но ва ваялысь кыв эз шу, пу идол моз пыр пукаліс бӧчка вылас.
Сэки ме скӧра, гӧлӧсӧс жалиттӧг, куті чуксавны отсӧг сетны — тайӧ подействуйтіс: мӧда-мӧдлысь юасигтырйи ворота сайӧ котӧрӧн петалісны йӧз:
— Коді горзӧ?
Кӧні тайӧ?
Менам ӧшинь весьтӧ пуксис том скорняк, пиняс сылӧн вӧлі курччӧма папирос.
— Тэ мый равзан?
Ме висьталі, а сійӧ, менӧ кывзӧм бӧрын, гӧгӧрвоӧдіс мукӧдъяслы:
— Тайӧ Смурыгиналӧн олысьыс, крючник, тыдалӧ, — код, увтчӧ: мый, шуӧ, детинкасӧ онӧ нуӧдӧй больничаӧ!
— А сылы кутшӧм делӧ?
— Код...
Первой найӧ сёрнитісны бурпырысь, но, кор тӧдмалісны горзӧмыслысь помкасӧ, — скӧрмисны.
Скорняк гажмӧдіс найӧс, сійӧ гусьӧн матыстчис боксянь да койыштіс менам юр вылӧ китыр бус, тайӧтор зэв тешкодьӧн кажитчис видзӧдысьяслы.
Ме мырдӧн кутчыси найӧс пинялӧмысь да заводиті зэв збыльысь висьтавны, мый оз позь понъясӧс моз шыблавны ывла вылӧ йӧзӧс да мый быд морт, весиг медся ичӧтик, заслуживайтӧ жалитӧм.
— Збыль ӧд сёрнитӧ! — сӧгласитчис мекӧд кодкӧ тыдавтӧм морт.
— Збыль?
Сідзкӧ ачыс мед и котӧртліс полицияла.
— Висьӧ сійӧ, аддзан тэ!
— Висьӧ, а — горзӧ!
— Збыль ӧд, колӧ нуӧдны детинкасӧ, а то локтас полиция, миянӧс свидетельяс пыдди босьтас...
— Вӧвлы паныд — кутшӧм нӧ свидетель?
— Тан — жандар!
— И жандарлы паныд — оз пӧлагайтчы...
Ме пыркӧді юрӧс, медым мездысьны бусысь, и друг небыдика менӧ дойдіс кӧдзыд ва струя — тадзсӧ скорняк, аслас шуткаысь ышмӧмла, кисьтіс менам юр вылӧ быдса ведра.
Бара ызӧбтіс серам.
— Лӧсьыда-а!
— Видзӧдлӧй, кыдзи скӧрмис!
— Ой, батюшки...
Ме чорыда пинялі гажа видзӧдысьясӧс, тайӧтор эз скӧрмӧд найӧс, а кодкӧ бурасигтыр гарыштіс:
— Мый тявзан!
Тэнӧ тай эз помӧйӧн киськавны, а мича ваӧн...
Таысь ме эг бурась, пинясигтыр ме век на зіли убедитны найӧс:
— Клетчатӧй чӧртъяс — ӧд ті гӧгӧрвоанныд, мый детинкасӧ колӧ больничаӧ нуӧдны?
Ӧд <rus>Антонов огонь</rus> вермас лоны!
Меным вочавидзисны:
— Но — гӧгӧрвоам!
А тэ мый сяма начальство!
Йӧй нӧш!
И бара на кодкӧ, тӧдлытӧг сибӧдчӧмӧн, кисьтіс менам кӧтасьӧм юр вылӧ китыр бус, и бара ставныс гажаа сералісны, челядьяс моз жӧ чиклясьӧмӧн, кияснаныс воча швачӧдӧмӧн, а ме лэччи ӧшинь вылысь да пӧрӧдчи койка вылӧ, чувствуйті ачымӧс шуткаяснаныс личкӧмаӧн.
Ӧшинь сайын сёрнитісны успокаивайтчигтыр:
— Вывті горяч!
— Пӧжарнӧй кишкаысь эськӧ киськавны сійӧс...
— Коді нӧ нуӧдас детинкасӧ участокӧ?
— Аптекаӧ?
— И сійӧ кӧть нин!
Пуктыны кильчӧ вылас, а сэсся аптекарь мый колӧ вӧчас.
— Эй, Коська, чеччы!
Верман мунны?
— Садьтӧм....
— Колӧ нуны сійӧс.
— Тайӧ тэныд, Саша, колӧ!
— Мыйла — меным?
— Сэні орччӧн кабак...
Серӧктісны.
— Но, ладнӧ, ме нуа, — сӧгласитчис Саша да кутіс меліа сёрнитӧдны:
— Эк тэ, кусӧк...
Но, нинӧм, эн никсы!
Сідзи тай вот, — балуйтанныд ті, мам пиян, а ме ноксьы тіянкӧд нинӧмабуысла...
Быттьӧкӧ сійӧ быд лун нуаліс аптекаӧ доймӧм челядьӧс.
Видзӧдысьяс разӧдчалісны, и бара улича вылын лои лӧнь, быттьӧкӧ джуджыд гу пыдӧсын.
Воскресенье рыт.
Пӧдвалсянь меным тыдалан дзик ӧти керка ӧшинь стеклӧяс вылын югъялӧны гӧрдов югӧръяс.
Керкаыс — кык ӧшиня, важиник, мулань ляпмунӧма, дзик корысь кодь жӧ, коді мудзӧмысла лажыньтчӧма кык киссьӧм забор костӧ.
Чужӧм вылас сылӧн кынмӧма скӧр шоглун.
Розӧвӧй бус кымӧръяс лэптігтыр улича кузя котралӧны челядь; кӧнкӧ матын ворсӧны гудӧкӧн, равзӧ код ломӧвӧй извозчик, лысер мунӧм великан, кодӧс нимтӧны Косьтӧм Ӧшкӧн.
Ӧшинь вылӧ пуксьӧмӧн ме кывза кодлыськӧ дышпырысь сёрнитӧмсӧ:
— Дугдывтӧг юӧмысь сылы юрбитӧны сы вӧсна, мый сійӧ ачыс вӧлі пьянник...
— Но-о, — падъяліг нюжӧдӧ мӧд гӧлӧс, — святостьыд вылӧ тайӧ абу резон; тадзтӧ миян уличаджынйыс святӧй...
Первойя гӧлӧс скӧрысь орӧдӧ вериттӧмсӧ:
— А тэ — кывзы!
Локтӧ сійӧ, гажа юра, водз асылӧ гортас, а салдатъяс христианалысь юръяс керавлӧны...
— Кутшӧм салдатъяс?
— Налӧн...
Гӧлӧсъяс кылӧны нюркйӧдлӧмӧн, быд кывйын кылӧ лемасьысь русскӧй дышлун.
И шондіыс лэччӧ дыша, быттьӧ сылы тӧдса, мый аски сійӧ кутас югдӧдны сійӧ жӧ йӧзлы, кылас сійӧ жӧ сёрнияс.
Ичӧтик нывка мунӧ менам ӧшинь дорті да, синвасӧ чышкалігтыр, гораа шӧпкӧдӧ:
— Ёма... чӧвлы!
— Керавлӧны, сідзкӧ.
Видзӧдыштіс Вонифантий, видзӧдыштіс, а сійӧ вӧлі бур сьӧлӧма морт, кӧть и озыр...
— Мый нӧ кӧть, и озыръяс пӧвстын буръясыд овлывлӧны, примернӧ — Троеруков, Пётр Иванов...
Кутшӧмкӧ нывбаба кевмысьӧ:
— А тэ эн <ns>торк-ав</ns>!
— Ме — сідзи!
— Да.
Видзӧдыштіс, да и шуӧ: «Ок, ті, шуӧ, сэтшӧм-татшӧм йӧз!
Мыйысь ті тайясӧс виаланныд?
Ме, шуӧ, ачым Христослы верита!»
Сэки сійӧс пыр жӧ кватитісны да — р-раз! — сідзжӧ юрсӧ керыштісны.
А сійӧ спокойнӧя босьтіс юрсӧ юрсиӧдыс, пуктіс аслыс киняулас да и мӧдӧдчис улича кузя, и мӧдӧдчис!
— Сідзи?
Мӧдӧдчис?
— Тадзи и гижӧма житиеас?
— А ме ачым ӧмӧй, али мый, думышті тайӧс?
— Да!
Тадзитӧ — он куж думыштны.
Аттӧ, господи!
Ӧтчыд эськӧ нэмӧн видзӧдлыны этатшӧм чудоыс вылӧ, а то — олан, олан...
Висьталысьыс водзӧ шуалӧ:
— Сэки тайӧ салдатъясыс да став видзӧдысьыс, кувтӧдз повзьӧмӧн, уськӧдчисны котӧртны коді кытчӧ, да тшӧтш жӧ кутісны эскыны!..
— Эскан ӧд!
— А сійӧ мунӧ да сьылӧ — Христос воскресе!
— Миян кадӧ эськӧ мыйкӧ сэтшӧмторйыс...
— Миян кадыд — мый?
<rus>Слава те, господи</rus>!
А сэки — не сідз несйин — юртӧ долой!
Стрӧглун вӧлі.
— Мортыд — нинӧм, пескысь донтӧмджык...
— Вай куритӧд...
Ланьтісны.
Челядь горзӧм шысӧ вевттис Косьтӧм Ӧшлӧн басыс:
— И ме тэныд сета балябӧжад!
Менам ӧшинь улын бара заводитчӧ беседа; римскӧй олӧм бура тӧдысьлысь юалӧны:
— А кыдзи сэки — йӧзыс озырджыка овлісны?
— Ӧткодьджыка.
Торъя озыр йӧз эз вӧвны, но, и гӧля эз овны.
— Эз овны?
Кыдзи нӧ сідзи?
— Сэтшӧм закон вӧлӧма.
— Тӧлка йӧз...
Нывбаба юалӧ:
— А висьталӧны — христиана гӧля овлӧмаӧсь?
— Сідзсӧ — бӧрынджык.
— Мый бӧрын?
— Турецкӧй рӧзӧренньӧ бӧрын.
Мыйӧн турокъяс Царь-град босьтісны, сэсся и мӧдӧдчис рӧзӧренньӧ... рӧзӧритчисны став йӧзыс да примитісны миянлысь вера...
— А-а!
Сідз-сідз-сідз...
Гажа нывбаба гӧлӧс горӧдіс:
— Видзӧдӧй жӧ — кодӧс тайӧ Гущиныс нуӧ?
Улича кузя восьлаліс пегана вӧв, ас бӧрсяыс кыскис киссьӧм телега, телегаас пукаліс кодъюра ломовик Гущин, гажаа ӧвтчис вӧжжиӧн.
Сылы мышкӧн пукаліс полицейскӧй, а на костын куйліс тьӧскысь вӧчӧм, охраӧн мавтӧм неыджыд горт.
— Гущин — кодӧс нуан? — юаліс Вонифатий мученик йылысь висьталысь гӧлӧс.
Пӧрысь извозчик окотапырысь шыасис:
— Тіянлысь... эсійӧ сирӧтанытӧ...
— Коськаӧс?
— Сійӧс.
— Куліс ӧмӧй?
— А — кыдзи нӧ?
Ловъяӧс ог гуалӧй, энӧ тӧждысьӧй!
Телега прӧйдитіс.
Кыськӧ ырскӧбтіс-петіс Буян, исалыштіс мусӧ, чушнитіс да, бӧжсӧ топӧдӧмӧн, пырис забор костӧд.
Детинка горзіс:
— Вокъяс — тайӧ Коська Ключаревӧс гуалӧны!..
— Да-а, — сёрнитісны ворота дорын, — кувсьӧма, сідзкӧ, детинкаыс...
— А ӧд раминик вӧлі!..
— Больнича!..
— Сэтчӧ — сӧмын веськав, а кладбище вылад найӧ асьныс нуасны...
— Йӧзыд донтӧмӧсь...
— Налытӧ мый, докторъясыдлы?
Налы мед эськӧ ас кадӧ жалӧванье босьтны...
И бара кылӧ лабутнӧй гӧлӧс:
— А то ещӧ эм Кирика-Улиталӧн житие...
Шондіыс бердіс, ӧшиньясын гӧрдов югӧръяс быгалісны, и пемдіс помтӧм кельыдлӧз шог небесаыс.
1917
{Горький М. (комиӧдіс Фёдоров Г.) @ «Страсти-мордасти» @ висьт @ М. Горький. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 117-133.}
«СТРАСТИ-МОРДАСТИ»
Гожся жар войӧ, карпомса переулокын, ме аддзи тешкодь картина: паськыд гӧп шӧрӧ пырӧмӧн нывбаба шлячӧдіс кокъяснас, гӧгӧрыс няйтсӧ резігтыр, кыдзи тайӧс вӧчлӧны челядь, — шлячӧдіс да ныр пырыс назгис мисьтӧм сьыланкыв, кытӧні Фомка ним рифмуйтчис «ёмкӧй» кывкӧд.
Луннас кар весьтын ёна гымаліс-чардаліс, сувтса зэр нильзьӧдіс переулокысь няйт, сёйӧд мусӧ; ва гӧптыс вӧлі джуджыд, нывбабалӧн кокъясыс пӧшти пидзӧсӧдзныс вӧліны ва пытшкас.
Гӧлӧс сертиыс тӧдчис, мый сьылысьыс вӧлі код.
Йӧктӧмысь мудзӧм бӧрын кӧ эськӧ сійӧ усис, то кокниа вермис эськӧ пӧдны кизьӧр няйт пытшкас.
Ме вылӧджык лэпталі сапӧг гӧленьяс, келі гӧп шӧрӧ, куті йӧктысьӧс киӧдыс да заводиті кыскыны косінӧ.
Первой здукӧ сійӧ, тыдалӧ, повзьыліс, — чӧла да покорнӧя мӧдӧдчис ме бӧрся, но сэсся мыйвынсьыс тракнитіс веськыд кисӧ, кучкис меным морӧсӧ да горӧдіс:
— Караул!
И бара решительнӧя келіс гӧптӧ, тшӧтш менӧ ас бӧрсяыс кыскигтыр.
— Дьявол, — бормочитіс сійӧ. — Ог мун!
Тэтӧг ола... метӧг видлы овны...
караул!
Пемыдсьыс петіс войся стӧрӧж, сувтіс миянсянь вит воськов ылнаӧ да скӧра юаліс:
— Коді скандалитӧ?
Ме висьталі сылы, мый — пола, мед эськӧ нывбабаыс эз пӧд няйтас, да вот — кӧсъя кыскыны сійӧс; стӧрӧж сюся видзӧдліс код нывбаба вылӧ, гораа кызӧктіс да тшӧктіс:
— Машка — пет!
— Ог кӧсйы.
— А ме тэныд шуа — пет!
— А ме ог пет.
— Кучкала пежӧс, — скӧравтӧг кӧсйысис стӧрӧж да бурпырысь шыасис ме дорӧ: — Тайӧ — татчӧс, паклюжница, Фролиха, Машка.
Папиросыд абу?
Заводитім куритчыны.
Нывбаба повтӧма келаліс гӧптӧд, горзіс:
— Начальникъяс!
Ме ачым аслым начальник...
Окота лоӧ — купайтчыны кута...
— Ме тэныд петкӧдла купайтчӧм, — ӧлӧдіс сійӧс стӧрӧж, тошка, крепыд старик. — Тадзсӧ тайӧ быд вой пӧшти скандалитӧ.
А гортас сылӧн — коктӧм пи...
— Ылын олӧ?..
— Вины колӧ нывбабасӧ, — меным вочавидзтӧг шуис стӧрӧж.
— Гортас эськӧ сійӧс нуӧдны, — гарышті ме.
Стӧрӧж кызӧктыштіс тош пытшкас, югдӧдліс менсьым чужӧмӧс папирос биӧн да, нильӧг му вывті сьӧкыдпырысь сапӧгъяснас тувччалігтыр, мӧдӧдчис мунны.
— Нуӧд!
Сӧмын первой сылысь рожасӧ видзӧдлы.
А нывбаба пуксис няйтас да, кияснас сійӧс вешталігмоз, кутіс ныр пырыс лёкысь назгыны-сьывны:
— Кыдз тай мор-ре вывті...
Сысянь неылын сьӧдов няйт ваас тыдаліс кутшӧмкӧ ыджыд кодзув — пӧртмасис сылӧн вуджӧрыс миян весьтса сьӧд тыртӧминысь.
Кор гӧптыс серӧссис — отражениеыс эз ло.
Ме бара пыри гӧптас, босьті сьылысь нывбабаӧс киняувтіыс да, пидзӧсъясӧн йӧткалыштігтыр, петкӧді сійӧс забор дорӧ; сійӧ пыксис, шенасис кияснас и шуаліс меным:
— Но — кучкы, кучкы!
Нинӧм, — кучкав...
Ак тэ, зверь... ак тэ, ирӧд... но — кучкав!
Забор бердӧ сійӧс сувтӧдӧм мысти ме юалі — кытӧні сійӧ олӧ.
Нывбаба кыпӧдліс код юрсӧ, видзӧдліс ме вылӧ сьӧдвидзан син пятноясӧн, да ме аддзи, мый нырыс сылӧн сісьмӧма, ныр колясыс чурвидзыштӧ кизь моз, вывлань, вурысӧн лэптыштӧм вылыс парйыс эрдӧдӧ посньыдик пиньяс, сылӧн ичӧтик гӧгрӧс чужӧмыс зывӧкпырысь нюмъялӧ.
— Ладнӧ, мунам, — шуис сійӧ.
Мӧдӧдчим заборӧ зурасьлігтыр.
Кӧтасьӧм юбка бӧждорыс кучкаліс менам кокъясӧ.
— Мунам, мусаӧй, — быттьӧкӧ палялігмоз ропкӧдчис сійӧ. — Ме тэнӧ примита...
Ме тэнсьыд бурмӧда сьӧлӧмтӧ...
Сійӧ менӧ нуӧдіс ыджыд, кык судта керка дворӧ; видзчысьӧмпырысь, быттьӧкӧ синтӧм, прӧйдитіс телегаяс, бӧчкаяс, ящикъяс костӧд, киссьӧм песчипас дорті, сувтіс фундаментӧ вӧчӧм кутшӧмкӧ розь весьтӧ да шуис меным:
— Пыр.
Нывбабалысь лётмунӧм тушасӧ коскӧдыс сывйыштӧмӧн да ӧдва кыскӧмӧн, нильӧг стенӧ мыджсялӧмӧн, ме лэччи вольк пос тшупӧдъяс кузя, кималас улӧ сюри гын да ӧдзӧс вуг, восьті ӧдзӧссӧ да сувтовкери сьӧд гу порог водзын, водзӧ воськовтны эг нин лысьт.
— Мамка, — тэ? — пемыдінсянь юаліс лӧнь гӧлӧс.
— Ме-е...
Сісь дук да кутшӧмкӧ сирӧд дук чорыда кучкис юрӧ.
Ӧзйис истӧгтув, ичӧтик би здук кежлӧ югдӧдліс детинкалысь кельыд чужӧмсӧ да кусіс.
— А коді нӧ тэ дорӧ локтас?
Ме-е, — ме вылӧ ӧшйигмоз шуаліс нывбаба.
Бара ӧзйис истӧгтув, зёлькмуніс стеклӧ, и вӧсньыдик тешкодь ки биаліс ичӧтик жӧч лампа.
— Долыдлунӧй менам, — шуис нывбаба да шатовмунӧм мысти пӧрис пельӧсӧ, — сэні, кирпич джоджсяньыс муртса вылынджык, сулаліс дасьтӧм паськыд вольпась.
Лампа би вылӧ видзӧдігмоз кага лэдзыштіс фитильсӧ, кор биыс заводитліс тшынавны.
Детинкалӧн чужӧмыс вӧлі серьёзнӧй, нывлӧн моз польдчыштӧм паръяса, ёсь ныра, — пелькиник чужӧм, коді некыдз оз лӧсяв тайӧ пемыд, уль гуыслы.
Бисӧ лӧсьӧдӧм мысти сійӧ видзӧдліс ме вылӧ кутшӧмкӧ гӧна синъясӧн да юаліс:
— Код?
Вольпась пӧперег куйлысь мамыс сыркъяліс да ныргорӧн шкоргис.
— Пӧрччӧдны колӧ сійӧс, — шуи ме.
— Пӧрччӧд инӧ, — синъяссӧ увлань лэдзигмоз шыасис детинка.
А кор ме заводиті пӧрччӧдны нывбаба вылысь ва юбкаяссӧ — сійӧ ньӧжйӧникӧн да збыльысь юаліс:
— Бисӧ нӧ — кусӧдны?
— Мыйла нӧ!
Детинка нинӧм эз шу.
Сы мамкӧд, быттьӧ пызь мешӧккӧд, ноксигӧн ме пыр видзӧді детинка вылӧ: сійӧ пукаліс джоджын, ӧшинь дорын, кыз пӧвъясысь вӧчӧм ящикын, код вылӧ вӧлі сьӧд печатнӧй букваясӧн гижӧма:
ОСТОРОЖНӦ
Т-во Н. Р. да К°
Квадратнӧй ӧшинь пӧдушкаыс вӧлі детинка пельпом весьтын.
Стен пӧлӧныс некымын визьӧн кыссисны векньыдик джаджъяс, на вылын стопкаясӧн куйлісны папирос пачкаяс да истӧг кӧрӧбкаяс.
Ящиккӧд орччӧн, кӧні пукаліс детинка, сулаліс мӧд ящик; сійӧс вӧлі вевттьӧма идзасысь вӧчӧм вижов бумагаӧн да, тыдалӧ, вӧдитчисны пызан пыдди.
Тешкодь да коньӧрлӧн кодь кияссӧ юр саяс пуктӧмӧн детинка видзӧдіс вывлань, ӧшиньса пемыд стеклӧяс вылӧ.
Ме пӧрччӧді нывбабаӧс, шыбиті сылысь ва платьесӧ пач вылӧ, мыськи киясӧс пельӧсын ӧшалан, сёйысь вӧчӧм мыссян дозйысь да, киясӧс чышъянӧ чышкалігтырйи, шуи кагалы:
— Но, прӧщайтлы!
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ да юаліс муртса пыскыльтыштӧмӧн:
— Сэсся — лампа кусӧдны?
— Кыдзи окотитан.
— А тэ — мунан, он вод?
Мамыс вылӧ индігмоз сійӧ нюжӧдіс кисӧ:
— Сыкӧд.
— Мыйла? — чуймӧмпырысь юалі ме.
— Ачыд тӧдан, — зэв прӧстӧя шуис сійӧ да нёдзмовтчылӧм мысти содтіс:
— Быдӧн водлӧны.
Яналӧмпырысь ме видзӧдлі ас гӧгӧр: месянь веськыдвылын мисьтӧм пач вом, пач вом дорын — няйт пӧсуда, пельӧсын — ящик сайын — сиралӧм канат торъяс, нетшкӧм пакля чукӧр, пес плакаяс, чаг да карнан.
Ме кок дорын нюжӧдчӧма да шкоргӧ-узьӧ вижов туша.
— Позьӧ тэкӧд пукалыштны? — юалі ме детинкалысь.
Сійӧ вочавидзис ме вылӧ букышӧн видзӧдігмоз:
— Сійӧ ӧд асылӧдз оз нин садьмы.
— Да меным сійӧ оз ков.
Ме лажыньтчи сы ящик бардӧ да висьталі, кыдзи паныдаси мамыскӧд. Ме зіли висьтавны шутитӧмӧн:
— Пуксис няйтӧ, сынӧ кияснас пелысъясӧн моз да сьылӧ...
Детинка гогнитліс юрнас, омӧлика нюммуніс, векньыдик морӧссӧ гыжъялігтырйи.
— Код да сійӧн.
Сійӧ и садьнас радейтӧ дурны.
Ичӧт кодь дзик...
Ӧні ме бура аддза сылысь синъяссӧ — синъясыс збыльысь гӧнаӧсь, синлысъясыс шензьӧдана кузьӧсь, да и синлапъяс вылас сука быдмисны мичаа читкыльтчӧм гӧнъяс.
Син увдорас куйлісны лӧзов вуджӧръяс, ёнджыка тӧдчӧдісны вир пастӧм быгыд кучиксӧ. Ныр вевдорса чукыра джуджыд плешсӧ тупкис гӧрдов, кудритчӧм лёзь юрси.
Он вермы висьтавны сы синъяслысь — сюся видзӧдысь рам синъяслысь — видзӧдлассӧ, — ме ӧдва верми терпитны тайӧ аслыснога, не мортлӧн кодь видзӧдӧмсӧ.
— Тэнад нӧ — мый лои кокъясыдкӧд?
Сійӧ кутіс нокошитчыны, кыскис рузум чукӧрысь кос коксӧ, коді вӧлі кос вуж кодь, лэптыштіс сійӧс кинас да пуктіс ящик дор вылӧ.
— Со кутшӧм кокъяс.
Кыкнанныс татшӧмӧсь, чужсьылӧма тадзи.
Оз ветлыны, оз овны, а — сідз тай...
— А мый эсійӧ кӧрӧбкаясас?
— Зверильница, — шуис сійӧ, беддьӧс моз босьтіс кинас коксӧ, сюйыштіс сійӧс рузум чукӧрӧ ящик пыдӧсас да лӧсьыда, друглы моз нюммунӧмӧн, вӧзйис:
— Петкӧдла — колӧкӧ?
Но, сідзкӧ, пуксьы прамӧя.
Татшӧмсӧ тэ некор на эн аддзывлы.
Вӧсньыдик, зэв кузь кияснас пелька действуйтӧмӧн сійӧ кыпӧдчыштіс да заводитіс лэдзавны джаджъясысь кӧрӧбкаяссӧ, ӧти бӧрся мӧдӧс меным сеталігтырйи.
— Смотри, — эн восьты, а то — пышъясны!
Вайӧдлы пель дорад, кывзышт!
Мый?
— Кодкӧ вӧрӧшитчӧ...
— А-а!
Тайӧ — черань сэні пукалӧ, морыд!
Нимыс сылӧн — Барабанщик.
Мудер!..
Чудеснӧй синъясыс меліа ловзисны, лӧзов чужӧм вылас ворсіс нюм.
Пельк кияснас тэрыба уджалӧмӧн сійӧ босьталіс джаджъясысь кӧрӧбкаяс, вайӧдлывліс аслас пель дорӧ, сэсся — меным да гажаа висьтавліс:
— А татӧні — Анисим нима тӧрӧкан, салдат кодь жӧ ошйысьысь.
Этайӧ — гут, Чиновница, сволочь, кутшӧмъяс сэсся абуӧсь!
Кузь лунтыр дзизгӧ, быдӧнӧс пинялӧ, мамкаӧс весиг юрсиӧдыс кыскавліс.
Абу гут, а — чиновница, кодлӧн тай ӧшиньясыс улича вылӧ видзӧдӧны, гутыс сӧмын сы вылӧ мунӧ.
А этайӧ — сьӧд тӧрӧкан, ыджыд зэв, — Кӧзяин; тайӧ — нинӧм, сӧмын пьянник да немъяндысьтӧм.
Юас дай кыскасьӧ дворті пасьтӧм, гӧна, сьӧд пон кодь.
Этатӧн — жук, дядя Никодим, тайӧс ме дворысь куті, тайӧ — странник, жуликъяс рӧдысь; быттьӧкӧ вичко вылӧ чукӧртӧ; мамка сійӧс нимтӧ — Донтӧмӧн; тайӧ мусук жӧ сылӧн.
Мусукъясыс сылӧн — мыйта колӧ, гут мында, дарӧм мый ныртӧм.
— Мамыд тэнӧ оз нӧйтлы?
— Сійӧтӧ?
Вот ещӧ?
Метӧг сійӧ овны оз вермы.
Сійӧ ӧд бур сьӧлӧма, пьянник сӧмын, но — миян улича вылын — ставыс пьянникъяс.
Сійӧ — мича, гажа дай...
Зэв юысь, курваыд!
Ме сылы шуа: «Дугды, йӧюк, тайӧ винасӧ сысъявны, озыр лоан», — а сійӧ сералӧ.
Баба, но и — йӧй!
А сійӧ — бур, вот садьмас — аддзан.
Детинка нюмъяліс сэтшӧм лӧсьыдик нюмӧн, мый окота вӧлі рикӧстны-бӧрддзыны, картырӧн горӧдны — сэтшӧм жаль вӧлі сійӧ.
Мичаник юрыс сылӧн довъяліс вӧсньыдик сьылі вылын, быттьӧкӧ кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс дзоридз, а синъясыс ӧтарӧ пыр ёнджыка ӧзйисны гажлунӧн, ыджыд вынӧн кыскисны менӧ ас дораныс.
Сылысь челядьнога, но шуштӧм сӧрӧмсӧ кывзігӧн ме здук кежлӧ вунӧдчылі, кӧні пукала, и друг бара син водзӧ сувтіс ывласяньыс няйтӧн резсьӧм ичӧтик тюремнӧй ӧшинь, сьӧд пач вом, пельӧсын пакля чукӧр, а ӧдзӧс дорын, рузум чукӧр вылын, нывбаба-мамлӧн вый кодь виж яйыс.
— Лӧсьыд зверильницаыс? — ошйысьӧмпырысь юаліс детинка.
— Зэв.
— Бобувъяс вот абуӧсь менам, — бобувъяс да мотылёкъяс!
— Мый тэнад нимыд?
— Лёнька!
— Тьӧзӧ меным.
— Но?
А тэ — кутшӧм морт?
— Сідз-тадз.
Некутшӧм.
— Но, ылӧдчан!
Быдӧн — кутшӧмкӧ да морт, ме ӧд тӧда.
Тэ — шань.
— Гашкӧ.
— Метӧ аддза нин!
Тэ — полысь сідзжӧ.
— Мыйла — полысь?
— Метӧ тӧда нин!
Сійӧ мудера нюммуніс да весиг мигнитіс меным.
— А мыйла век жӧ полысь?
— Со — пукалан мекӧд, сідзкӧ — полан войын мунны!
— Да ӧд — югдӧ нин.
— Но, и мунан.
— Ме бара вола тэ дорӧ.
Сійӧ эз эскы, синлысъяснас тупкис мусаник гӧна синъяссӧ да чӧв олыштӧм бӧрын юаліс:
— Мыйла?
— Тэкӧд пукалыштны.
Тэ зэв интереснӧй.
Позьӧ волыны?
— Валяй!
Миянӧ быдӧн волӧны...
Ышловзьӧм мысти сійӧ шуис:
— Ылӧдчан.
— Ей-богу — вола!
— Сідзкӧ — волы.
Тэ нин — ме дорӧ, а эн мамка дорӧ, но сійӧс морлы!
Тэ — вай мекӧд дружит, — ладнӧ?
— Ладнӧ.
— Но вот.
Нинӧмтор, мый тэ ыджыд; тэныд — кымын арӧс?
— Кызь ӧтикӧд.
— А меным — дас кыкӧд.
Менам — ёртъяс абуӧсь, сӧмын водовозлӧн Катька дружитӧ, да ӧд ме дорӧ волӧмысь сійӧс водовозлӧн гӧтырыс и нӧйтлӧ жӧ...
Тэ — вӧр?
— Абу.
Мыйла — вӧр?
— Рожаыд тэнад зэв страшнӧй, омӧлик, вӧрлӧн кодь ныра.
Ми ордӧ кык вӧр волывлӧны, ӧтиыс — Сашка, йӧй да лёк, а мӧдыс — Ванечка, пон кодь жӧ тайӧ бур.
А тэнад кӧрӧбкаяс эмӧсь?
— Вая.
— Вай!
Мамкалы ме ог висьтав, мый тэ локтан...
— Мыйла?
— Сідзи.
Сійӧ век радлӧ, кор мужикъяс мӧдысь воласны.
Вот, — радейтӧ мужикъястӧ, стервоыд, — веськыд мат!
Сійӧ — тешкодь нывбаба, менам мамкаыд.
Дас вит арӧсӧн рӧдитӧма менӧ и ачыс оз тӧд — кыдзи!
Тэ — кор волан?
— Аски рыт.
— Рытнас — сійӧ юсяс нин.
А тэ мый вӧчан, он кӧ гусясь?
— Баварскӧй квасӧн вузася.
— Ой-ли?
Вай сулея, а?
— Дерт жӧ — вая!
Но, ме мӧді.
— Валяй.
Локтан?
— Дзик вола.
Сійӧ нюжӧдіс меным кыкнан кузь кисӧ, ме сідзжӧ кыкнан киӧн кутлі да треситышті тайӧ вӧсньыдик, кӧдзыд лыяссӧ да, сыланьӧ бергӧдчывлытӧг нин, петі дворӧ код морт кодь.
Югдӧ нин вӧлі.
Джынвыйӧ киссьӧм стрӧйбаяслӧн ульсалӧм чукӧр весьтын сырмис чусалысь Венера.
Керка стен увдорсянь няйт гуранысь ме вылӧ квадратнӧй синъясӧн видзӧдісны пӧдвал ӧшиньлӧн стеклӧяс, пьянниклӧн кодь няйт да гудыр синъяс моз.
Ворота дорын сулалысь телегаын узис зэв ыджыд кӧмтӧм кокъяссӧ тажгӧдӧмӧн гӧрд рожаа мужик — небесалань чурвидзис сук, чорыд тошкыс — сы пытшкын югъялісны еджыд пиньяс, — кажитчис, быттьӧкӧ мужикыс, синъяссӧ куньӧмӧн, наяна, лёкысь сералӧ.
Ме дорӧ матыстчис пӧрысь пон, мыш вылыс сылӧн куш, тыдалӧ, пуан ваӧн койыштӧмаӧсь. Пон исыштіс менсьым кокӧс да ньӧжйӧник никӧстліс тшыгйысла, менсьым сьӧлӧмӧс тыртліс сійӧс ковтӧг жалитӧмӧн.
Уличаяс вылын, войбыдӧн сӧдзӧм гӧпъясын, пӧртмасис асъя небеса — гӧлубӧй да розӧвӧй, — тайӧ рӧмъясыс сетісны няйт гӧпъяслы ловтӧ развращайтысь, ӧбиднӧй, дзик лишнӧй мичлун.
Мӧд луннас ме тшӧкті миян уличавывса детинкаясӧс кутавны гагъяс, бобувъяс, ньӧби аптекаысь мича кӧрӧбкаяс да мӧдӧдчи Лёнька ордӧ. Сьӧрысь босьті кык сулея квас, преникъяс, кампетъяс да сдобнӧй булкияс.
Менсьым пӧдаркиясӧс Лёнька чуймӧмпырысь босьтіс, мусаник синъяссӧ паськыда восьтӧмӧн, — лунъюгыд дырйи найӧ вӧліны ещӧ нин мичаӧсь.
— У-ю-юй, — не челядьлӧн кодь кыз гӧлӧсӧн заводитіс сёрнитны сійӧ, — мыйта тэ быдсямасӧ вайӧмыд!
Тэ нӧ озыр али мый?
Кыдзи нӧ сідз, — озыр, а пасьтасьӧмыд лёка дай, шуан, — абу пӧ вӧр?
Вот тайӧ кӧрӧбкаяс!
Ую-юй, — весиг жаль вӧрзьӧдны, киясӧй менам мыськытӧмӧсь.
Сэні — коді?
Ок, — гагйыссӧ!
Ыргӧн кодь, весиг турунвиж, ак тэ, чӧрт...
А — петасны да лэбзясны кӧ?..
abu
И друг гажаа горӧдіс:
— Мамка!
Лэччы, мыськышт киясӧс менсьым, — тэ видзӧдлы жӧ, курӧг юр, мый сійӧ вайӧма!
Тайӧ — самӧй сійӧ, тӧрытъяыд, войсяыд, коді тай кыскис тэнӧ будочник моз жӧ, — тайӧ ставсӧ сійӧ вайис!
Сійӧс Лёнькаӧн жӧ шуӧны...
— Пасибӧ колӧ сылы шуны, — кылі ме ас мышкысь негора, тешкодь гӧлӧс.
Детинка тэрыба кутіс гогйӧдлыны юрнас:
— Пасибӧ, пасибӧ!
Пӧдвалын гӧвкъяліс кутшӧмкӧ гӧна бусысь сук кымӧр, сы пыр ме муртса аддзи паччӧр вылысь лёзь юр, нывбабалысь урӧс чужӧм, пиньясыслысь югъялӧм, — бырлытӧм, ас кӧсйытӧгыс нюмъялӧм.
— Оланныд-выланныд!
— Оланныд-выланныд, — сідзжӧ вочавидзис нывбаба; сійӧ сёрнитіс ныр пырыс эз гораа, но — збодера, пӧшти гажаа.
Ме вылӧ сійӧ видзӧдіс синсӧ читкыртӧмӧн да быттьӧ сералігтырйи.
Лёнька вунӧдіс ме йылысь, курччаліс преник, ымзіс, кор видзчысьӧмӧн восьталіс кӧрӧбкаяс, — синлысъяссяньыс чужӧмбанъясыс вылӧ усины вуджӧръяс, ёнджыка тӧдчӧдісны син увдоръяссьыс лӧзсӧ.
Няйт ӧшинь стеклӧяс пыр видзӧдчис стариклӧн чужӧм кодь жӧ чусыд шонді, детинкалӧн гӧрдов юрсиыс вылӧ усис небыдик югӧр, Лёнькалӧн дӧрӧм морӧсыс вӧлі кизявтӧм, да меным тыдаліс, кыдзи вӧсньыдик лыяс улын тіпкӧ сьӧлӧм, лэптыштлывлӧ кучиксӧ да муртса тӧдчыштан нёньсӧ.
Мамыс сылӧн лэччис паччӧрысь, кӧтӧдіс мыссян доз улын кичышкӧд да, Лёнька дорӧ локтӧм бӧрын, босьтіс сылысь шуйга кисӧ.
— Пышйис, чӧвлы, — пышйис! — горӧдіс детинка да тушанас ставнас кутіс бергавны ящикас, шыблавны ас увсьыс дука рузумъяссӧ, лӧзов вӧрзьытӧм кокъяссӧ эрдӧдігтырйи.
Нывбаба кутіс серавны, лукйысис рузумъяс пытшкын да сідзжӧ горзіс:
— Кут сійӧс!
А кор кутіс гагсӧ, пуктіс аслыс кипыдӧс вылас, видзӧдліс кельыдлӧз рӧма збой синъяснас да шуис меным важ тӧдса мортлы моз:
— Татшӧмыд — уна эм!
— Эн лямӧд, — стрӧга ӧлӧдіс сійӧс пиыс. — Сійӧ ӧтчыд, кодъюрӧн, пуксис менам зверильница вылӧ, сы мындаӧс лямӧдіс!
— А тэ вунӧд сы йылысь, менам долыдлунӧй.
— Мыйкӧ ме гуавлі, гуавлі...
— Ме жӧ тэныд ачым и куталі сэсся.
— Куталін!
Найӧ вӧліны — учёнӧйяс, кодъясӧс тэ лямӧдалін, йӧй мутивӧй!
Ме найӧс, кодъяс кулӧны, пач улӧ гуала, кысся и гуала, сэні менам кладбище...
Тӧдан кӧ, менам вӧвлі черань, Минка, дзик жӧ мамкалӧн ӧти мусукыс кодь, воддзаыс тай коді, тюрьмаын ӧні, кызіник, гажа морт...
— Ак тэ, менам долыдлунӧй, — тшӧтшыд чуньяса сьӧдов ичӧтик кинас пиыслысь кудритчӧм юрсисӧ малалігмоз шуис нывбаба.
Сэсся тувкнитіс менӧ гырддзанас да юаліс, синъяснас нюмъялігтырйи:
— Шань пиыс?
Синъясыссӧ, а?
— Тэ босьт ӧти син, а кокъясӧс — сет, — гагйӧс видлаліг да нюмъялігтыр шуис Лёнька. — Кутшӧми... кӧрт кодь!
Кыз.
Мам, тайӧ — манак кодь дзик, кодлы тай тэ постӧ гезйысь кылін, помнитан?
— Но, дерт жӧ!
И сералігтыр сійӧ кутіс висьтавлыны меным:
— Тайӧ, тӧдан кӧ, ӧтчыд гызымтіс-пырис миян ордӧ манак, ыджыд сэтшӧм, да и шуӧ: «Верман-ӧ тэ, пакля кыскалысь, гезйысь пос меным кыны?»
А ме — некор на эг кывлы сэтшӧм посъяс йывсьыс.
«Ог, мися, ог ме куж!» — «Ме пӧ тэнӧ велӧда».
Павтыртіс рясасӧ, а сылӧн став рушкусӧ вӧсньыдик гезйӧн гартлӧма, — гезйыс кузь да ён!
Велӧдіс.
Кыа ме, кыа, а ачым мӧвпала: «Мый вылӧ сылы тайӧ?
Абу-ӧ вичко грабитны лӧсьӧдчӧма?»
Нывбаба серӧктіс, кутыштліс писӧ пельпомъясӧдыс да ӧтарӧ пыр малаліс.
— Ой, теш петкӧдлысьяс!
Локтіс сійӧ урчитӧм кадӧ, ме и шуа: «Висьтав, тэныд кӧ тайӧ гусясьны, сідзкӧ ме абу сӧглас!»
А сійӧ мудера эсідз сералӧ: «Абу, шуӧ, тайӧ — стен вомӧн кайӧм вылӧ; стеныс миян джуджыд, ыджыд, а ми йӧзыд грекаӧсь, а грекыдтӧ стен саяс олӧ, — гӧгӧрвоин-ӧ?»
Но, ме гӧгӧрвои: поскыд сылы, медым войясын бабаяс ордӧ ветлыны.
Сералім ми сыкӧд, сералім...
— Тэтӧ менам радейтан серавнытӧ, — ыджыд морт моз шуис детинка. — А вот мед эськӧ самӧвар пуктін...
— Да ӧд миян сакарыд абу.
— Ветлы ньӧб...
— Да и деньганым абу.
— Уй, тэ, вина гаг!
Талысь босьт, вот...
Сійӧ шыасис ме дорӧ:
— Тэнад эм деньгаыд?
Ме сеті нывбабалы деньга, сійӧ пыр жӧ звирк сувтіс, лэдзис пач вывсьыс ичӧтик самӧвар, коді вӧлі нёптовтчалӧма да няйт, да, вомгорулас сьылігтырйи, саяліс ӧдзӧс сайӧ.
— Мамӧ! — сылы горӧдіс пиыс. — Мыськышт ӧшиньсӧ, нинӧм меным оз тыдав! — Сюсь зэв нывбабаыс, ме тэныд висьтала! — джаджъясӧ гагъяс тыра кӧрӧбкаяссӧ сувтӧдалігмоз водзӧ висьталіс сійӧ, — картонысь вӧчӧм джаджъяссӧ вӧлі ӧшлӧма кӧвъяс йылӧ, а кӧвъяссӧ гӧрддзавлӧма вазьӧм стенса кирпичьяс костӧ тувъявлӧм кӧрт тувъясӧ. — Бур уджалысь... мыйӧн заводитас пакля кыскавны, — кӧть пӧд, сы мында бус лэптас!
Ме горза: «Мамӧ, да петкӧд менӧ дворӧ, пӧда ме татӧн!»
А сійӧ: «Терпитышт, шуӧ, а то тэтӧг меным гажтӧм лоӧ».
Радейтӧ сійӧ менӧ, да и ставыс!
Нетшкӧ паклясӧ и сьылӧ, сьыланкывъястӧ сійӧ тӧдӧ тысячаӧс!
Дивнӧй синъяснас мичаа югъялігтыр, сук синкымъяссӧ лэптыштӧмӧн, гажмӧм детинка кирган альт гӧлӧсӧн заводитіс сьывны:
Со Орина куйлӧ перина вылын...
Ме кывзышті неуна да шуи:
— Вывті пеж сьыланкыв.
— Найӧ ставыс сэтшӧмӧсь, — увереннӧя шуис Лёнька да друг черӧбтіс. — Энлы, музыка воис!
Нолтӧ, ӧдйӧджык, лэпты вай менӧ...
Ме лэпті сылысь кокньыдик лыяссӧ, кодъясӧс вӧлі эжӧма вӧсньыдик, руд кучикӧн, сійӧ горша сюйис юрсӧ восьса ӧшиньӧ да ланьтіс, а сылӧн кос кокъясыс вын-эбӧстӧг бовъялісны, стен бердас чишйӧдлісны.
Дворын лёкысь чилзіс шарманка, кояліс кутшӧмкӧ мелодиялысь лестукъяс, долыда кыз гӧлӧсӧн горзіс кага, омляліс пон, — Лёнька кывзіс тайӧ музыкасӧ да пинь пырыс ньӧжйӧникӧн тшӧтш мургис-сьыліс сы ног.
Пӧдвалын бусыс пуксис, югыдджык лои.
Мамыс вольпась дорын ӧшаліс шайта часі, рудов стен бердті бовъяліс-ветліс ыргӧн пятак ыджда маятник.
Пач вом дорын тасьті-паньыс куйліс мыськытӧм, став вылас кыза куйліс бус, торйӧн нин уна сійӧ вӧлі пельӧсъясын чераньвез вылын, коді ӧшаліс няйт тряпье моз.
Лёнькалӧн оланіныс вӧлі ёг видзан гу кодь дзик, да гӧльлунлӧн урӧдлуныс синмӧ чеччис тайӧ гупытшса быд аршин вылысь.
Гажтӧма заводитіс дзужгыны самӧвар, шарманка быттьӧкӧ повзис сыысь да друг ланьтіс, кодкӧ кирган гӧлӧсӧн равӧстіс:
— <ns>Р-ротальяс</ns>!
— Лэччӧд бӧр, — ышловзигмоз шуис Лёнька, — вӧтлісны...
Ме пуксьӧді сійӧс ящикӧ, а Лёнька, чукрасиг да морӧссӧ гыжъялігтырйи, видзчысьӧмпырысь кызыштіс:
— Морӧсӧй менам висьӧ, прамӧй воздухӧн дыр лолавны меным абу бур.
Кывзы, — тэ чӧртъясӧс аддзылін?
— Эг.
— И ме эг.
Войын ме век пач улӧ видзӧда — оз-ӧ петкӧдчывны?
Оз петкӧдчывлыны.
Чӧртъясыд ӧд кладбище вылын олӧны, — вернӧ?
— А мыйла тэныд найӧ?
— Интереснӧ.
Друг да ӧти чӧрт — бур?
Водовозлӧн Катька аддзылӧма чӧртпиӧс кӧбрегысь, — повзьӧма.
А шуштӧмторсьыд ме ог пов.
Кокъяссӧ рузумъясӧн гартӧм бӧрын сійӧ водзӧ кутіс збоя сёрнитны:
— Ме весиг радейта — шуштӧм вӧтъяс радейта, вот.
Ӧтчыд пу аддзылі, да сійӧ вӧлі вужъяснас вывланьӧ быдмӧ, — коръясыссӧ му вылын, а вужъясыс небесаӧ чургӧдчӧмаӧсь.
Ме весиг пӧсялі да повзьӧмла садьми.
А то — мамкаӧс аддзылі: пасьтӧм куйлӧ, а пон сылысь рушкусӧ сёйӧ, курччас неыджыд тор да сьӧлыштас, курччас да сьӧлыштас.
А то — друг миян керканым пыркмуніс да заводитіс мунны улича кузя, мунӧ да ӧдзӧсъясӧн клопкакылӧ и ӧшиньясӧн, а сы бӧрся чиновницалӧн каньыс котӧртӧ...
Сійӧ кынмигӧн моз йӧжгыльтліс ёсь пельпомъяссӧ, босьтіс кампет, паськӧдіс мича рӧма бумажка да, сійӧс ӧкуратнӧя мольӧдӧм мысти, пуктіс ӧшинь вылӧ.
— Тайӧ бумажкаясысь ме вӧчала быдсяматорсӧ, мыйкӧ мичаӧс.
А то — Катькалы пӧдарита.
Сійӧ мичатӧ радейтӧ жӧ: стеклӧ торъяс, мича гырнич торъяс, бумажкаяс да быдтор.
А — кывзы жӧ: тӧрӧканӧс кӧ нӧ пыр вердны да вердны, быдмас оз вӧв ыдждаӧдз?
Вӧлі тыдалӧ, мый сійӧ веритӧ талы, ме вочавидзи:
— Бура кӧ вердны — быдмас!
— Но да! — долыда горӧдіс сійӧ. — А мамка, йӧйыд, сералӧ!
И сійӧ шуис нывбабаӧс оскорбитан мисьтӧм кыв.
— Йӧй сійӧ!
Каньӧс зэв ӧдйӧ позьӧ вердны вӧв ыдждаӧдзыд — вернӧ?
— А мый?
Позьӧ!
— Эк, нинӧмӧн меным вердны!
Вот эськӧ бур лои!
Сійӧ зэвтчӧмысла весиг тіравны кутіс ставнас, кинас ёна топӧдіс морӧссӧ.
— Гутъяс эськӧ лэбалісны пон гырсяӧсь!
А тӧрӧканъясӧн эськӧ позис кирпич кыскавны, — сійӧ кӧ — вӧв ыджда, сідзкӧ ён сійӧ!
Вернӧ?
— Сӧмын ӧд налӧн усъяс...
— Усъяс оз кутны мешайтны, найӧ — быттьӧкӧ вӧжжияс, усъясыд!
Либӧ — черань кыссьӧ — ыджыдсьыс-ыджыд, быттьӧкӧ — коді?
Черань — каньпиысь мед абу ыджыд, а то — страшнӧ!
Кокъясӧй менам абуӧсь, а то эськӧ!
Ме эськӧ уджалі да эськӧ став зверильницаӧс мытсавтӧдзыс верді.
Тӧргуйті эськӧ, сэсся ньӧби эськӧ мамкалы чистӧй полеысь керка.
Тэ чистӧй полеас волін?
— Волі, кыдзи жӧ?
— Висьтав, кутшӧмджык сійӧ, а?
Ме куті висьтавлыны сылы муяс йылысь, видзьяс йылысь, сійӧ зэв сюся кывзіс, эз торкав, синлысъясыс сылӧн тупкывлісны синсӧ, а ичӧтик вомыс ньӧжйӧник калькмуніс, быттьӧкӧ детинка заводитліс унмовсьны.
Тайӧс аддзӧм мысти ме заводиті ньӧжйӧникӧн висьтавлыны, но самӧварӧн локтіс мамыс, киняулас сылӧн чурвидзис бумага мешӧк, питшӧгас — вина сулея.
— Со тай и — ме!
— <ns>Лӧ-ӧсьыд</ns>, — синъяссӧ паськыда восьтӧмӧн ышловзис детинка. — Нинӧмыс абу, сӧмын турун да цветъяс.
Мамка, тэ эськӧ мед корсин ичӧтик телега да нулін менӧ чистӧй полеас!
А то — чергӧдча дай ог аддзывлы некор.
Пеж кучик тэ, мамӧ, збыль! — ӧбидитчӧмӧн да шога помаліс сійӧ.
Мамыс меліа шуис сылы:
— А тэ — эн пинясь, оз ков!
Тэ ичӧтик на...
— «Эн пинясь!»
Тэныд — лӧсьыд, кытчӧ окотаыд ветлан, пон моз жӧ дзик.
Тэ — шуда...
Кывзы жӧ, — ме дорӧ шыасис сійӧ, — полесӧ нӧ ен вӧчис?
— Дерт, кӧнкӧ.
— А мыйла?
— Мортъяслы гуляйтны.
— Чистӧй поле! — думыштчӧмӧн нюмъяліг, ышловзьӧмӧн шуис детинка. — Ме эськӧ босьті сэтчӧ зверильницаӧс да ставнысӧ лэдзи сэтчӧ, — гуляйтӧй, гортсаяс!
А — кывзы жӧ! — енсӧ нӧ либӧ богсӧ кӧні вӧчӧны — богадельняын?
Мамыс сылӧн чилӧстіс да лючки кутіс туплясьны сералӧмысла, — пӧрӧдчис вольпась вылӧ, кутіс чужъясьны да горзыны:
— О, — аттӧ... о, господи!
Долыдлунӧй тэ менам!
Да, тӧдӧмысь, ентӧ богомазъяс... ой, тешӧй менам, серам петкӧдлысьӧй...
Лёнька нюмъялігтырйи видзӧдіс сы вылӧ да меліа, но пежа ёрччыштіс.
— Чужъясьӧ, быттьӧкӧ ичӧтик!
Радейтӧ жӧ серавны.
И бара шуис понъясян кыв.
— Мед сералӧ, — шуи ме, — тэныд нинӧм сыысь дӧзмыны!
— Ме ог дӧзмы, — сӧгласитчис Лёнька. — Ме сы вылӧ скӧрала, сӧмын кор сійӧ ӧшинь оз мыськы; кора, кора: «Мыськы жӧ вай ӧшиньсӧ, ме енъюгыдсӧ ог аддзы», а сійӧ век вунӧдӧма...
Нывбаба век на сералігмоз мыськис чай юан пӧсуда, мигнитлывліс меным кельыдлӧз югыд синнас да шуаліс:
— Шань менам долыдлунӧй?
Не кӧ сійӧ — важӧн нин эськӧ ваӧ пыри, ей-богу!
Джагӧдчи эськӧ...
Тайӧ кывъяссӧ сійӧ шуаліс нюмъялігтыр.
А Лёнька друг юаліс менсьым:
— Тэ — йӧй?
— Ог тӧд.
А мый?
— Мамӧ шуӧ — йӧй пӧ!
— Да ӧд ме — мый вӧсна? — ньӧти янавтӧг горӧдіс нывбаба. — Вайӧдіс ывла вылысь код нывбабаӧс, водтӧдіс сійӧс узьны, а — ачыс муніс, со тай!
Ме ӧд эг лёкысь шу.
А тэ сразу жӧ и удтыны, у — кутшӧм...
Нывбаба сідзжӧ сёрнитіс кага моз, сылӧн сёрни ногыс вӧлі ныв-поснилӧн кодь.
Да и синъясыс сылӧн вӧліны челядьлӧн кодь сӧдзӧсь, — сӧмын шуштӧмджык кажитчис вывлань кыптыштӧм паръя да жервидзан пиньяса ныртӧм чужӧмыс.
Кутшӧмкӧ ветлӧдлысь, шуштӧм серам, и — гажа серам.
— Но, вайӧ чай юамӧй, — торжественнӧя шуис сійӧ.
Самӧвар сулаліс ящик вылын Лёнькакӧд орччӧн. Гажаа каян ру струяыс петіс нёптовтчӧм самӧвар вевт улысь да инмыліс сы пельпомӧ.
Лёнька пуктывлывліс неыджыд ру струя улӧ кисӧ да, кор кипыдӧсыс кӧтасьліс русьыс, — мечтательнӧя синсӧ читкыралігмоз, чышкывліс кисӧ юрсиас.
— Быдма ыджыдӧдз, — сёрнитіс сійӧ, — мамук вӧчас меным неыджыд телега, понда ывла вывті кыскасьны, милӧстина корны.
Кора дай пета чистӧй поле вылӧ!
— Око-ко, — ышловзис мамыс да пыр жӧ ньӧжйӧникӧн заводитіс серавны. — Рай кодьӧн чайтӧ полетӧ, мусаӧй!
А сэні — лагерьяс, да пондысь салдатъяс, да код мужикъяс.
— Ылӧдлан, — зумыштчӧмӧн ӧлӧдіс сійӧс Лёнька. — Юав со талысь, кутшӧмджык сійӧ, тайӧ аддзылӧма.
— А ме — эг аддзыв?
— Коднадтӧ!
Найӧ заводитісны вензьыны дзик жӧ челядь моз, сідз жӧ пӧся да абу логичнӧя, а ывла вылын пуксьӧ нин вӧлі шоныд рыт, гӧрдӧдӧм небесаын вӧрзьывтӧг ӧшаліс еджгов сук кымӧр.
Пӧдвалын заводитіс рӧмдыны.
Детинка юис чай кружка, пӧсяліс, видзӧдліс ме вылӧ, мамыс вылӧ да шуис:
— Сёйи, юи, — весиг ун кутіс локны, ей-богу...
— И узь, — тшӧктіс мамыс.
— А тайӧ — мунас!
Тэ мунан?
— Эн пов, ме тайӧс ог лэдз, — менӧ пидзӧснас зургигмоз шуис нывбаба.
— Эн мун, — кевмысьӧмӧн шуис Лёнька, кунис синсӧ да, чӧскыда нёдзмовтӧм мысти, пӧрӧдчис ящикӧ.
Сэсся друг лэптыліс юрсӧ да вомалігмоз шуис мамыслы:
— Тэ эськӧ мед петін та сайӧ верӧссайӧ, венчайтчин эськӧ мед, кыдзи мукӧд бабаяс, — а то весь ноксян быдсямаыскӧд... сӧмын нӧйтӧны...
А тайӧ — шань...
— Узь, тӧд сійӧс, — чай блюдйыс бердӧ копыртчӧмӧн ньӧжйӧник шуис нывбаба.
— Тайӧ — озыр...
Нывбаба здук дыра пукаліс чӧв, кывзытӧм паръяснас чурсйӧдліс-юис чай, сэсся важ тӧдсалы моз шуис меным:
— Тадзи со ми и олам ньӧжйӧник, ме да сійӧ, а сэсся некод.
Дворын пинялӧны менӧ — гуляйтысь пӧ.
А — мый нӧ?
Меным некодысь яндысьны.
Сэтчӧ жӧ, — аддзанныд, кутшӧма ме тшыкси ортсысянь?
Быдӧнлы сразу тыдалӧ, мый вылӧ ме шогма.
Да.
Унмовсис пиукӧй, долыдлунӧй менам.
Шань абу менам дитяыс?
— Да.
Вывті!
— Нимкодясьны ог вермы.
Тӧлка ӧд?
— Мудрец.
— Сійӧ жӧ!
Батьыс сылӧн — барин вӧлі, старичок; эсійӧ — кыдзи нин найӧс шуӧны?
Контораяс налӧн, — аттӧ?
Бумагаяс гижалӧны?
— Нотариус?
— Сійӧ, сійӧ и эм!
Зэв шань вӧлі старичок...
Мелі.
Радейтліс менӧ, ме горничнӧявлі сы ордын.
Нывбаба тупкис пиыслысь кокъяссӧ рузумторъясӧн, лӧсьӧдыштіс сылысь пемыд юр увсӧ да бара кокниа сідз заводитіс сёрнитны:
— Друг — куліс.
Войын лои, ме сӧмын удиті мунны сы дінысь, а сійӧ кыдзи грымгысис-усис джоджӧ, — сы дыра и оліс!
Ті — квасӧн тӧргуйтанныд?
— Квасӧн.
— Ассяньныд?
— Кӧзяинсянь.
Сійӧ матыстчис ме дорӧ матӧджык, шуаліс:
— Ті, том морт, меӧн эн брезгуйтӧй, ӧні ме абу нин заразнӧй, кодлысь окота юалӧй улича вылысь, быдӧн тӧдӧны!
— Ме ог брезгуйт.
Чегъясьӧм гыжъя чуньяса да вушйӧм кучика ичӧтик кисӧ меным пидзӧс вылӧ пуктӧм бӧрын сійӧ меліа водзӧ сёрнитіс:
— Ыджыд аттьӧ тіянлы месянь Лёнька вӧсна, сылы талун праздник.
Бура ті тайӧс вӧчинныд...
— Меным колӧ мунны, — шуи ме.
— Кытчӧ? — чуймӧмӧн юаліс сійӧ.
— Мог эм.
— Кольччӧй!
— Ог вермы...
Сійӧ видзӧдліс пиыс вылӧ, сэсся ӧшиньӧд, небеса вылӧ да ньӧжйӧник висьталіс:
— А то — кольччӧй.
Ме рожаӧс чышъянӧн тупка...
Пиӧй вӧсна окота меным буртор вӧчны тіянлы...
Ме тупкыся, а?
Сійӧ сёрнитіс вывті морт сямӧн, — сэтшӧм меліа, сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс.
И синъясыс сылӧн — урӧд чужӧм вылас челядьлӧн кодь синъясыс — эз корысьлӧн моз нюмъявны, а озырлӧн моз, кодлӧн эм мыйӧн аттьӧавны.
— Мамка, — черӧбтӧмӧн да кыпӧдчыштлӧмӧн друг горӧдіс детинка, — кыссьӧны!
Мамка... ло-ок нин...
— Вӧтасьӧ, — пи весьтас копыртчӧмӧн шуис сійӧ меным.
Ме петі дворӧ да думыштчӧмпырысь сувті, — пӧдвалса восьса ӧшинь пыр гажаа кыліс нузгӧмӧн сьылӧм, мамыс баййӧдліс писӧ, тешкодь кывъяс мичаа шуалігтырйи:
Воасны Страсти-Мордасти,
Ваясны быдся Напастьяс;
Ваясны найӧ Напастьяс,
Сьӧлӧмтӧ лестукӧн чашъясны!
Ой беда, ой беда!
Кытысь аддзам дзебсян лад?
Ме тэрыба мӧдӧдчи петны дворысь, мурч-курччи пиньясӧс, медым не бӧрддзыны.
1917
{Дубов Н. (комиӧдіс Тарабукин И. И.) @ Сирӧта @ повесьт @ Николай Дубов. Сирӧта @ 1957 @ Лб. 3-324.}
СИРӦТА
ПЕРВОЙ ЧАСТЬ
ГОРТЫСЬ ПЫШЙӦМ
1
Лёшка решитіс пышйыны.
Ставсьыс вӧлі мыжа дядьыс.
Збыльвылассӧ Лёшкалы сійӧ весиг эз вӧв дядьӧн, а прӧстӧ воча тьӧткалӧн мужик, но тшӧктыліс шуны асьсӧ дядя Трошаӧн.
Гораасӧ Лёшка сійӧс сідзи и шуліс, а ас кежас — Жабаӧн.
Дядьыс вӧлі кыз сьыліа, бритӧм юра, жабалӧн кодь вӧсни паръяса паськыд вома.
Латшкӧсіник тушаа, паськыд пельпомъяса, сійӧ частӧ пукавліс водзлань копыртчӧмӧн, паськӧдӧм пидзӧсъяс вылас кипыдӧсъяснас мыджсьӧмӧн да гырддзаяссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ чургӧдӧмӧн, и сэки сійӧ дзик нин вӧлі жаба кодь, кор сійӧ лӧсьӧдчӧма чеччыштны.
Кор Лёшкалӧн мамыс вӧлі ловъя на, дядьыс да тьӧткаыс гоз-мӧдысь волісны на ордӧ гӧститны, но мамыс кулӧм бӧрын сійӧ зумыда да век кежлӧ пырис Лёшка олӧмӧ.
Бӧрдӧмысла, сёйтӧмысла да мудзӧмысла Лёшка гӧрбыльтчӧмӧн пукаліс табуретка вылын да дугдывтӧг видзӧдіс мамыс вылӧ.
Мамыс, коді друг нюжалыштӧма, куйліс пызан вылын прӧстыняӧн вевттьӧмӧн, и сылӧн чужӧмыс, коді кык недель чӧж ыпъяліс жарӧн, ӧні вӧлі лӧзовъеджыд, кӧдзыд да быттьӧ бокӧвӧй.
Лёшкалы вӧлі страшнӧ видзӧдны сы вылӧ, но вештыны синъяссӧ да бокӧ видзӧдны — ещӧ страшнӧджык.
Синва пырыс руын моз тыдаліс мамыслӧн чужӧмыс, а гӧлӧсъясыс кылісны омӧлика да гӧгӧрвотӧма.
Кажитчис, мый паметьӧ кольӧ сӧмын тайӧ руыс да гӧгӧрвотӧм нума-намакылӧмыс, но коли кад, и тыдовтчис, мый Лёшка аддзис да запомнитіс не сӧмын тайӧс.
Сылы тӧдвылас уси, кыдзи соседка да Лидия Кузьминична, Лёшкалӧн тьӧтка, вомдоръяссӧ шогпырысь топӧдӧмӧн, пукалӧны бокын да, то мам вылӧ, то Лёшка вылӧ видзӧдлывліг, мый йылысь кӧ вашкӧдчӧны.
А дядя Троша шӧйтӧ-ветлӧдлӧ комнатаӧд, видзӧдлывлӧ да гусьӧник малыштлывлӧ кӧлуйяссӧ.
Сэсся сійӧ пуксьӧ пидзӧсъяс вылас кипыдӧсъяснас мыджсьӧмӧн, гырддзаяссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ паськӧдӧмӧн, да ньӧжйӧник шуӧ:
— Кӧлуйыс, дерт, не ай-я-яй, кӧлуйыс сідз-тадз, но век жӧ...
— Кӧлуйыд мамтӧ оз веж, — ышловзьӧ соседка. — Кыдзи сыкӧд думайтанныд?
Детдомӧ али мый сійӧс?
— Приютӧ, сідзкӧ? — юалӧ дядя Троша, и тьӧткаыс видзӧдӧ дядь вылӧ.
— Приютъясыд ӧні абуӧсь, детдомъясӧн шусьӧны.
— Дзик ӧткодь — мый корысь, мый вотысь, — шуӧ дядьыс да ещӧ ӧтчыд видзӧдлӧ комната вылӧ. — Вермам на и приютъястӧг.
— Мый нӧ ми, абу самостоятельнӧйӧсь? — шыасьӧ тьӧтка. — Воспитайтам кыдзи колӧ, абу бокӧвӧйяс...
Соседка нуӧдӧ Лёшкаӧс ас ордас, вердӧ сійӧс да водтӧдӧ узьны.
Мӧд лунас мамсӧ дзебӧны.
Дворӧ пырӧ прӧстӧй телега, сы вылӧ пуктӧны горт.
Соседка мыйкӧ висьталӧ дядя Трошалы, но сійӧ ӧвтыштӧ кинас:
— Менам должность дырйи попла мунны?
И оркестрыс нинӧмла — абу свадьба.
Тайӧ пӧлясьысьясыс часджын чипсасьыштасны, а тысяча корасны.
Горт бӧрся мунӧны соседка, тётя Лида да кык нывбаба — мамкӧд ӧтлаын уджалысьяс.
Соседка да мамкӧд ӧтлаын уджалысьяс чышкалӧны синванысӧ, тётя Лида сідзжӧ кадысь кадӧ чышкышталӧ синсӧ носӧвикнас.
Дядя Троша, кепкасӧ кулакас кабыртӧмӧн да кияссӧ мыш саяс пуктӧмӧн, тшапа восьлалӧ бокиті.
Пельяс вылас лэдзӧм картуза ямщик мунӧ телегакӧд орччӧн да, нинӧм вӧчигмоз, заводитӧ плеть воропнас чуктӧдлыны телега кӧлеса вывсьыс косьмӧм няйтсӧ.
Дядя Троша тӧждысьӧмпырысь малыштӧ ассьыс куш юрсӧ — оз-ӧ сот шондіыс? — да кепкаасьӧ.
Тайӧ ставтор вӧснаыс Лёшкалы лоӧ сэтшӧм забеднӧ, сэтшӧм жаль ачыс и мамыс, мый синъясыс тырӧны синваӧн, сійӧ нинӧм оз аддзы, кутчысьӧ телега потшкӧ, медым не конъясьны, и тадзи мунӧ туй чӧжыс.
Кладбище вылын дядя Троша пиньӧ воӧ ямщиккӧд — гусӧ тыртны сійӧ ӧткажитчис.
Ачыс дядя Троша тыртнысӧ оз жӧ кӧсйы.
Сійӧ вайӧдӧ кладбищевывса стӧрӧжӧс, торжественнӧя шыбитӧ горт вылӧ китыр му да видзӧдӧ, кыдзи стӧрӧж веськодя тыртӧ гусӧ.
— Сідз, значит, — шуӧ бӧрдысь Лёшкалы дядьыс. — Артмӧ сідз, мый тэнад ӧні заводитчӧ выль олӧм.
Ладмӧдчы!
Выль олӧм заводитчис сысянь, мый дядьыс да тьӧткаыс эновтісны комнатанысӧ, кӧні найӧ овлісны водзті, да вуджисны Лёшка ордӧ.
— Керкаыс ичӧтик, но век жӧ колӧ кӧзяйскӧй син.
А сыысь кутшӧм ӧні кӧзяин? — висьталіс дядя Троша соседкалы, коді локтіс видзӧдлыны выль олысьясӧс.
Керкаыс и збыльысь вӧлі ичӧтик — комната да кухня.
Мамыс узьлывліс крӧватьын, а Лёшка — топчан вылын.
Ӧні крӧватьсӧ займитісны дядьыс да тьӧткаыс.
Топчансӧ тьӧткаыс вевттис ковёрӧн да нимтіс тахтаӧн, а Лёшкалы сувтӧдісны кухняӧ раскладушка.
Талы Лёшка вӧлі весиг рад — сійӧ омӧльджыка веськавліс налы син улас, а тадзсӧ вӧлі вӧляджык да бурджык.
Гоз-мӧд-коймӧдысь волісны мамкӧд ӧтлаын уджалысьясыс.
Найӧ юасисны, кыдзи овсьӧ Лёшкалы, оз-ӧ ӧбижайтны сійӧс дядьыс да тьӧткаыс, помнитӧ-ӧ сійӧ мамсӧ, и асьныс сэк жӧ бӧрдісны.
Кухняӧ петавліс дядя Троша, малавліс юрӧдыс Лёшкаӧс, шулывліс, мый тайӧ шпингалетсьыс сійӧ вӧчас мортӧс, да виччысьліс, кытчӧдз найӧ оз мунны.
Мамкӧд ӧтлаын уджалысьяс дугдісны волывлыны.
Сы йылысь, мый Лёшка должен лоны мортӧн, сёрни кыптывліс быдпӧрйӧ, кор на ордӧ волывлісны тӧдсаяс да юавлісны, мыйся детинка на ордын олӧ.
— Сирӧта, — жалитӧмпырысь юмыртлывліс вомдоръяссӧ тётя Лида. — Воча чойсянь коли.
Детдомӧ эгӧ шуӧй сетны.
Мый нӧ ми, абу самостоятельнӧйӧсь? — шуаліс сійӧ. — Быдтам рӧдняӧс моз...
— Но-о, рӧдня сійӧ меным — сідз шуны рӧдня... — шуліс дядьыс. — А век жӧ, значит, босьтім ас вылӧ, вӧчам мортӧн.
Бухгалтерӧн, шуам.
И велӧдны абу дыр, и специальностьыс туяна.
Бухгалтерыд, сійӧ кӧ тӧлка, ыджыд делӧяс вермас вӧчны.
Сы ки пыр деньга мунӧ.
Видзӧдан да, мыйкӧ и киад ляскысяс...
Ачыс дядя Троша эз вӧв бухгалтер, но киясыс сылӧн вӧліны сэтшӧмӧсь, мый, Лёшка ногӧн, дядяыс кияс бердӧ ставыс должен вӧлі ляскысьны.
Рыжӧй гӧна дженьыд чуньяса да чуньйӧзвияса киясыс дугдывтӧг вӧрисны, небыдика видлавлісны, малавлісны кӧлуйяс, а некутшӧм кӧлуй кӧ ки улас эз веськавлы, ниртліс воча чуньяс, быттьӧ деньга лыддис.
Деньга йылысь дядя Троша сёрнитіс дугдывтӧг да сьӧлӧмсяньыс эскис сылӧн венны позьтӧм вынлы.
«Деньгаыд — сійӧ абу ен, но енджынйыд бура лоас», — шулывліс сійӧ да йӧзлысь торйӧдлывліс дзик ӧти качество: сюсьлун, деньга шедӧдны кужӧм.
Татшӧм йӧзсӧ сійӧ радейтліс, мукӧдыс дорӧ относитчис зывӧкпырысь, лыддис найӧс бӧбъясӧн, кӧть сёрнитліс та йылысь сӧмын гортас, а йӧзыс водзын петкӧдліс асьсӧ лышкыд мортӧн да вывті бур труженикӧн.
Притворяйтчыліс сійӧ быдторйын.
Ветлӧдліс полувоеннӧй костюмӧн, быттьӧ ответственнӧй работник, а вӧлі столӧвӧйын заведующӧйӧн.
Йӧз син водзын меліа нюмъяліс да леститчис быдӧнлы, а гортас пинявліс найӧс медбӧръя кывъяснас.
«Кылыд — абу руб, сійӧ абу жаль, — шулывліс сійӧ. — Войдӧр вӧвлі, кодлӧн эм деньга — сійӧс и уважайтӧны, а ӧні, медым вӧлі деньга, колӧ шедӧдны дӧверие.
А кыдзи сійӧс шедӧдны?
Кывъясӧн.
Сідзкӧ, та вылӧ кывъястӧ жалитны оз ков».
Кывъяссӧ сійӧ, збыльысь, эз жалитлы, и киссисны найӧ сы вомысь, кыдзи розя мешӧкысь шыдӧс.
Поговоркаяс да прибауткаяс сійӧ думайтліс ачыс, и кӧть найӧ вӧліны пустӧйӧсь да глупӧйӧсь, кажитчывлісны сылы зэв ёна, и, аслас красноречиеӧн любуйтчигтыр, окотапырысь найӧс шуавліс.
Дядя Троша вӧлі занят столӧвӧйӧн да ещӧ кутшӧмкӧ делӧясӧн, мый йылысь гусьӧник сёрнитліс аслас другъяскӧд; Лёшкаӧс сэки ыстывлісны кухняӧ, а тётя Лида вӧлі занят аснас.
Сійӧ дугдывтӧг лечитчис некымын врач ордын ӧтпырйӧ; та вылӧ видзӧдтӧг кызіс да ӧтарӧ резьӧдліс ассьыс платьеяссӧ либӧ вураліс выльясӧс.
И сы вӧсна мый висьӧмыс сылӧн вӧлі унасикас, платьеясыс сідзжӧ уна, сійӧ ноксис асывсянь рытӧдзыс.
Сентябрын сійӧ муніс Сочиӧ курортӧ, но, буракӧ, таысь сылы лоӧма лёкджык, сы вӧсна мый гортӧ воӧм бӧрти ни ӧти платье эз тӧр да ковмис вурны выльясӧс.
Мукӧддырйи дядя Троша шулывліс сылы:
— Спинаыд тэнад, Лидуха, вӧвлӧн кодь жӧ.
Вомӧнногыд регыд лоан паськыдджык.
— Тэ ӧд тӧдан, мый менам сьӧлӧмӧй!.. — дӧзмӧмпырысь вочавидзліс тётя Лида.
— Сьӧлӧмыд — мед сьӧлӧм, а этшаджык эськӧ сёйин.
А то — потан...
Лёшка бӧрся видзӧдны вӧлі некодлы.
Сійӧ вӧлі тайӧн зэв дӧвӧлен да оліс зэв бура, некодысь зависиттӧг.
Гожӧмнас котраліс челядькӧд Дон ю дорӧ либӧ кар сайӧ, кӧні вӧліны на буждалӧм окопъяс да кытысь, сёрнитӧны, ӧти детинкалы сюрӧма сімӧм да куроктӧм, но дзик выль «ТТ»; сімӧм, лыйлӧм гильзаяс сэні вӧліны тырыс, и весиг сюрлывлісны заряда патронъяс.
Тӧвнас Лёшка ветліс школаӧ.
Велӧдчис сійӧ шӧркодя — эз зэв бура и эз зэв лёка, медым дядьсӧ либӧ тьӧткасӧ эз корлыны школаӧ да медым Лёшкаӧс сэсся эз кесйӧдлыны.
Витӧд классӧ веськалісны шань детинкаяс; найӧ ӧтлаын гуляйтісны, ӧтлаын кино вылӧ ветлывлісны.
Лёшка ӧдйӧ велаліс корны ветлысь-мунысьяслысь билет вылӧ деньга.
Тайӧ вӧлі зэв прӧстӧ: колӧ вӧлі сӧмын матыстчыны фронтовик дінӧ либӧ ныла-зонма дінӧ да, нылыслы синмас видзӧдігтыр, увереннӧя корны:
— Дяденька, вай кызь ур, билет вылӧ оз тырмы.
Зонъяслы нывъяс дырйи абу лӧсьыд петкӧдлыны асьнысӧ скупӧн, и найӧ пырысь-пыр кыскылісны зепсьыныс деньга да сетлісны.
Фронтовикъяскӧд вӧлі ещӧ лӧсьыдджык.
Война помасьӧмсянь коли воысь унджык нин, но гортӧ локтысь фронтовикъяс эз тэрмасьны янсӧдчыны асланыс кительяскӧд да медальяскӧд, и Лёшка тӧдмавліс найӧс сразу, первой видзӧдлӧмсяньыс.
Найӧ деньгатӧ эз жалитлыны, весиг мукӧддырйиыс сетлісны эз посни, а бумага деньга.
Лунтырнад позьӧ вӧлі чукӧртны не сӧмын билет вылӧ, но и юмов еджыд йитор вылӧ, коді шусис мороженӧйӧн.
Матыстчыны ӧтка нывъяс да зонъяс дінӧ нинӧмла — нывъяс заводитлісны янӧдны, а зонъяс кызь ур пыддиыд вермисны и сьылідзиръяд сетны.
Корны Лёшкалы вӧлі яндзим, но мӧдногӧн некыдзи эз позь: кино вылӧ деньгасӧ тётя Лида сетлывліс шоча да неокотапырысь, а дядя Троша ньӧти эз сетлывлы.
— Дурӧм вылӧ деньгаыс менам абу.
Тэнад юрад тӧв ветлӧдлӧ, а ме, кор татшӧм детинкаӧн вӧлі, кӧпейка дорӧ кӧпейка пуктывлі.
Эг ме мукӧдлысь, а менсьым деньгатӧ корлывлісны...
Представитны аслыс дядя Трошаӧс детинкаӧн Лёшка эз вермы, кӧть и гӧгӧрволіс, мый сійӧ, кыдзи и мукӧд, сідзжӧ коркӧ вӧлі ичӧтӧн.
Лёшкалы кажитчис, мый дядьыс прӧстӧ вӧлі войдӧр ичӧт тушаа, но и сэки нин вӧлі кыз, гӧрд сьыліа да бритӧм юра, сэтшӧм жӧ рыжӧй гӧна чуньяса, кодъяс горша кватлалісны кӧпейкаяс да пуктавлісны кӧпейкаяс дорӧ.
Кор сійӧ представитліс аслыс татшӧм ичӧт тушаа, куш юра дядьсӧ, коді чукӧртӧ кӧпейкаяс, Лёшкалӧн серамыс петлывліс, и сійӧ прысьяліс.
— Мый пиньтӧ жерйӧдлан? — дӧзмӧмпырысь шулывліс дядьыс. — Мортыд кӧпейкасянь заводитчӧ, рубӧдзыд воӧдчыны на колӧ!
Да.
А тэ и базар лунӧ грӧш он сулав.
Тӧлкыс тэысь некутшӧм, а рӧскодыслы — помыс абу.
Со башмакыд сёйны корӧ.
Чӧртыс тэнӧ тӧдӧ, кӧрт тувъяс вывті ветлӧдлан али нарошнӧ косявлан?
Лёшка дзебліс пызан улӧ ассьыс киссьӧм башмака кокъяссӧ да кино вылӧ деньга йылысь эз нин гарыштлы.
Ветлыны «киношкаӧ» удайтчывліс шоча.
Дядя Троша век вӧлі удж вылын, тётя Лида пыр чувствуйтіс асьсӧ лёка, и Лёшка сулавліс ӧчередьясын и нянь вузалан магазинын, и прӧдуктӧвӧйын, медым ньӧбасьны карточкаяс вылӧ.
Сетавлісны на вылӧ, кыдзи и водзджыксӧ, этша: тӧлысся паёк кокниа тӧрліс ичӧтик сумкаӧ.
Ӧчередьын сулалысь тьӧткаяс пинявлісны завмагъясӧс, карточкаяссӧ, колян вося засухасӧ да сёрнитлісны, кутшӧм урожай лоӧ таво да оз-ӧ ковмы тшыгъявны.
Но гортын лои пӧтӧсджык.
Пӧшти быд рыт дядя Троша кыскывліс брезентӧвӧй портфельсьыс ӧкуратнӧя гартыштӧм некымын тубрас да сетліс тётя Лидалы.
Нянь кольлывліс, и кадысь кадӧ Лёшкалы удайтчывліс нуыштны нянь шӧрӧм тшыгъялысь Митькалы.
Митькалӧн вӧлі дзонь чукӧр посни чойяс, беринӧсь чангыль ныр да независимӧй характер.
Сійӧ нинӧмысь да некодысь эз повлы, батьсьыс кындзи, кодӧс вӧлі шуӧ «батькоӧн».
Ставыс, мый висьтавліс батько, вӧлі закон, ставыс, мый сійӧ вӧчліс — бур, правильнӧ да бурджыкыс оз и вермы лоны.
Митькалӧн батьыс, кузь уска суров морт, уджаліс паровознӧй депоын слесарӧн да вердіс дзонь арава посни челядьӧс, кодъяс пӧвстын медся ыджыднас вӧлі Митька, Лёшкалӧн другыс.
Лёшка тӧдіс, мый нянь налӧн оз тырмы да найӧ олӧны картупель вылын.
Быдпӧрйӧ, кор Лёшка вайлывліс нянь, Митька чегліс ыджыдджык торсӧ, дзебліс сійӧс зептас — чойясыслы — и сӧмын сы бӧрын заводитліс сёйны ичӧтджык торсӧ.
— Гусясьӧ тэнад дядьыд, — нисьӧ юалігмоз, нисьӧ висьталігмоз шулывліс Митька.
Лёшка эз тӧд, мый вочавидзны, да чӧв овліс.
— А кытысь эськӧ тіянлы сы мында няньыс?
Гусясьӧ, вот и ставыс.
Бать шуӧ, столӧвӧйын пӧ куш ӧти баланда, а прӧдуктаясыс код тӧдас кытчӧ лоӧны.
Вот аддзылан, эрдӧдасны тэнсьыд дядьтӧ, шыбитасны шошаӧдыс...
Кор Лёшка оліс мамыскӧд, мамыс сідзжӧ норасьлывліс, мый быдтор оз тырмы, весиг мукӧддырйиыс бӧрдлывліс, но пыр шулывліс:
— Мый нӧ вӧчан?
Кыдзи йӧзлы, сідзи и миянлы...
Ӧні Лёшка заводитліс сёрнитны гортас сы йылысь, кыдзи олӧны мукӧдъяс, но дядя Троша вомаліс сійӧс:
— А мыйла меным мукӧдъяс вылас видзӧднысӧ?
Сійӧ тшыгъялӧмысла пыкталӧ, и меным пыктавны?
Йӧйясыд абуӧсь!
Дядя Трошаӧс эз эрдӧдны и «шошаӧдыс» эз шыбитны, но сійӧ ӧтарӧ норасис: ыджыд рӧскодъяс вылӧ, нелючкиторъяс вылӧ, сьӧкыдлун вылӧ.
Торйӧн нин дӧзмӧдліс сійӧс столӧвӧй, кӧні сійӧ вӧлі заведующӧйӧн.
— Тайӧ ӧмӧй олӧм карточкаяс дырйиыд?
Быд ерундасӧ даспӧв весит.
Мукӧдъяс со кутшӧм делӧяс бергӧдлӧны...
Йӧз делӧяс йылысь да сы йылысь, кыдзи найӧ пелька вӧчсьӧны, висьтавлывліс сійӧ любуйтчигтыр, завидьпырысь.
Но и сылӧн делӧясыс, буракӧ, мунісны эз нин сэтшӧм лёка — скромнӧй защитнӧй тужурка вылас сылӧн пыр этшаджык лоліны чукыръясыс, да и асьсӧ кутіс сійӧ пыр увереннӧйджыка да солиднӧйджыка.
Сӧмын ӧтчыд дядя Троша воштіс ассьыс став солидностьсӧ.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн воліс гортас, сюяліс мыйяскӧ камодӧ, шкапӧ да бӧр котӧрӧн муніс.
Комнатаын лоины Лёшкалы гӧгӧрвотӧм мича кӧлуйяс, нафталин дука небыд кӧлуй тыра мешӧкъяс, костюмъяс, кодъяс вӧліны не дядь туша серти.
Медбӧрын, рытъявылыс, дядь вайис важ прӧстыняӧн гартыштӧм кутшӧмкӧ предмет.
Сійӧ дыр ноксис сыкӧд ӧдзӧс дорын, бергӧдліс сійӧс сідзи и тадзи да видчис.
Предметыс тайӧ вӧсньыдика триньӧдчис, но ӧдзӧсӧд эз тӧр.
Век жӧ сылы удайтчис сійӧс пыртны, и дядь пуктіс сійӧс тахта вылӧ.
— Мый тайӧ? — чуймис тётя Лида.
— Люстра!.. — Дядя Троша ёрччыштіс. — Нёль да джын сеті тайӧ чӧртыс вылӧ...
— Да кытчӧ ми сійӧс ӧшӧдам?
Миян и местаыс абу.
— Кытчӧ да кытчӧ!
Сьыліад тэныд ӧшӧдам!
Думайтан, ме ӧтнам тӧлка?
Комиссионнӧйясысь ставсӧ кватайтӧмаӧсь, вот тайӧ сӧмын и кольӧма.
Миянлы немторла, а век жӧ донатор.
Бӧрыннас бӧбъяс сюрасны, ньӧбасны.
А ме ӧні чистӧй.
Реформанад менӧ он повзьӧд!
Прӧстыняыс вешйыштіс, Лёшка видзӧдліс розьӧдыс.
Сэні лӧсталісны стеклӧ дзирдӧн кутшӧмкӧ сыръяс, тыдалісны зарни трубкаяс.
— Тайӧ зарниысь вӧчӧма, дядя Троша?
— Зарни дорас куйлӧма, — броткыштіс дядь. — Бронзӧвӧй, крусталь сора...
Лун мысти Лёшка аддзис дядь ордсьыс важ червонецъяс пыдди выль деньгаяс.
Найӧ вӧліны гырысьӧсь, мичаӧсь, выльӧсь да пергамент моз кышакылісны.
— Ӧні карточкаястӧгыд кокни лоас, тырмас сунис кузя ветлӧдлыны.
Ӧні, деньгаысь кындзи, мӧд ен абу! — шуис дядя Троша.
ОРС, кӧні сійӧ служитіс, пӧдлассис, и сійӧ пырис ресторанӧ буфетчикӧн.
Недыр мысти — то ли дядьыс вывті сьӧлӧмсяньыс кевмис енмыслы, то ли ӧтлаын уджалысьясыскӧд эз лӧсяв — ресторанысь сійӧс вӧтлісны, и сійӧ кутіс заведуйтны чайнӧйӧн.
Тайӧ местанас дядя Троша вӧлі зэв дӧвӧлен, но мыйлакӧ сійӧс вӧтлісны и сэтысь.
Дядя Троша пырис закусочнӧйӧ, кодӧс шуис «павильонӧн», но друг кутіс тӧждысьны, помтӧг котраліс, клопочитіс, объясняйтіс, правдайтчис да весиг омӧльтчыштіс.
Тётя Лида важмозыс лечитчис да вураліс платьеяс, кытчӧдз дядя Троша эз вомав сійӧс:
— Пукав гортад, йӧюк!
Вӧччас, быттьӧ ярмарка вылӧ, и давай бӧжсӧ легӧдны!
Гӧгӧрвоны колӧ, кор позьӧ ошйысьны, кор оз!
Тётя Лида дугдіс вуравны выль платьеяс да весиг этшаджык кутіс лечитчыны, но тайӧ эз отсав, и дядя Трошаӧс вӧтлісны.
— Ладнӧ мый тадзи, вермис и лёкджык лоны, — шуис дядя Троша. — Но ӧні тані абу олӧм, колӧ мӧдлаӧ мунны.
Дядя Троша муніс.
Керкаын лои чӧв-лӧнь, сӧмын крустальнӧй люстра, кодӧс век на эз вӧв вузалӧма, быд воськовтӧмысь гораа триньӧбтыліс.
Лёшкалы воис вӧльнӧй олӧм.
Дядя Троша делӧяс вӧсна да аслас висьӧмъяс вӧсна тӧждысьӧмла тётя Лида эз сетлы Лёшкалы некутшӧм внимание, и сійӧ ветлӧдліс школаӧ, сідз-тадз велӧдчис, медым сӧмын не кольны мӧд во кежлӧ да не кольччыны аслас ёртъясысь.
Дядя Троша воис гортас, сійӧ вӧлі весел, дӧвӧлен да тшӧкъялігтыр висьталіс, кутшӧм мича Краснодар кар да кутшӧм лӧсьыда сэні позьӧ овмӧдчыны.
Лёшка шогӧ уси.
Сылы эз вӧв окота мунны Ростовысь, кӧть, кыдзи висьтавліс Митька, Краснодарын эм Кубань ю, и сійӧ весиг ыджыдджык Донысь.
Тані вӧліны аслас ёртъяс, и кӧть найӧ вензьывлісны да, овлывліс, весиг тышкасьлісны, но тайӧ вӧліны век жӧ шань детинкаяс, а код тӧдас, кутшӧм лоӧ выль местаад.
И сэсся, тані сійӧ оліс мамыскӧд, тані мамсӧ дзебӧма, тані сылӧн керка, кӧні сійӧ чужис да быдмис нин со дас кык арӧсӧдз.
А дядя Троша решитіс керкасӧ вузавны.
Лёшка кывліс, кыдзи сійӧ висьтавліс тётя Лидалы:
— Керкаыс абу нин сэтшӧм бур, уна сы вылӧ оз сетны, но век жӧ мый сетасны — и сійӧ ладнӧ...
А меным выль местаын куш киӧн овны оз позь: рубыд куш киад оз ляскысь, деньгаыд деньга дорӧ сибдӧ.
Лёшка шуис, мый сійӧ некытчӧ мунны оз кӧсйы да кольччас татчӧ.
Дядя Троша чуймӧмпырысь восьтіс паськыд вомсӧ да пӧдлаліс сійӧс сэтшӧм гораа, быттьӧ мыйкӧ ньылыштіс.
— Видзӧдтӧ — сійӧ оз кӧсйы!
А коді тэнсьыд юалӧ, мый тэ кӧсъян?
Вомтӧ восьтан, кор тэ мортӧн лоан, а ӧні тэ абу морт, а четвертушка.
Гӧгӧрвоин?
Лёшка да Митька дыр думайтісны, мый ӧні вӧчны, и Митька медбӧрын сӧветуйтіс:
— Тӧдан мый?
Мун детдомӧ.
Овны кутан детдомын, а велӧдчыны миян школаын.
Вот и ставыс.
А тэнад дядьыд мед нёнялас, со, — и петкӧдліс пигасӧ.
Детдомыс вӧлі нёль квартал сайын.
Найӧ сійӧс тӧдісны и весиг ӧтчыд тышкасисны сэтчӧс воспитанникъяскӧд.
Детдомовецъяс вӧліны зэв збойӧсь да ёрта-ёртсӧ некор ӧбидаӧ эз сетлыны.
Лёшкалы, Митькалы да налӧн другъяслы ёна сэки сюри.
Пӧжалуй, ӧні детдомовецъяс вермисны Лёшкалы ставсӧ казьтыштны.
— Немтор, — шуис Митька, — сэки ӧд тэ вӧлін бокӧвӧй, а ӧні лоан на кодь жӧ, ас морт.
Но, сетыштасны ӧтчыд — ыджыд тай!
Медым Лёшкалы эз вӧв сэтшӧм страшнӧ, найӧ мӧдӧдчисны ӧтлаын, но дворас Лёшка пырис ӧтнас, Митька кольччис улича вылӧ.
Дворын сулалісны кык керка.
Матысса керкасьыс петіс галифеа да кизявтӧм лӧз ватника том морт.
Сійӧ шенасис картоннӧй папкаӧн да скӧрысь шуаліс кодлыкӧ, коді коли ӧдзӧс сайӧ:
— Пон кӧ оз ло, ме нинӧмысь ог ӧтвечайт!
Но вот, аддзылінныд? — индіс сійӧ Лёшкалань да мӧдӧдчис сылы воча: — Эй, пацан *, тэ мый тані шӧйтан?
* Пацан — детинка.
— Ті, дяденька, заведующӧй?
— Но, заведующӧй.
— Тайӧ детдомнас?
— Абу детдомӧн, а хозяйствоӧн.
А мый колӧ?
Хозяйствоӧн заведуйтысь вӧлі кузь тушаа, и Лёшка вермис аддзыны сылысь чужӧмсӧ сӧмын юрсӧ чатӧртӧмӧн.
— Босьтӧй менӧ ас дораныд.
— Кыдз сідз — босьтӧй?
А направлениеыд эм?
Лёшка эз гӧгӧрво да, юрсӧ чатӧртӧмӧн сы вылӧ видзӧдігтыр, кыв ни джын шутӧг педзис места вылас.
— Коді тэнӧ ыстіс?
Бумажкаыд тэнад эм?
— Некод.
Ме ачым.
— А-а, ачыд!
Тадзи делӧыд оз артмы.
Направлениетӧг ми огӧ принимайтӧй.
Вот тэнӧ кӧ гороно ыстас — мӧд сёрни.
А ӧні — весась татысь!
Лёшка копыртіс юрсӧ да петіс.
— Эз босьтны? — гӧгӧрвоис Митька.
Лёшка висьталіс.
— Но и мый нӧ?
Корсям гороно — ме ӧні тэкӧд ачым муна! — и пырысь-пыр тэныд сетасны сійӧ бумажкасӧ.
А мый, абу збыль?
Тэ ӧд сирӧта?
Сирӧта.
Сідзкӧ, мыйын нӧ делӧыс?
Найӧ мунісны кар шӧрӧдзыс трамвайӧн, шӧйтісны уличаяс кузя, сэсся решитісны юавны милиционерлысь.
Горонолӧн ыджыд комнатаын, кӧні вӧлі уна пызан, налы индісны пельӧсын пукалысь косіник нывбаба вылӧ.
Пызан весьтас копыртчӧмӧн сійӧ лыддис кутшӧмкӧ бумагаяс.
Кизьӧриник, веськыд юрсиыс сылӧн вӧлі тшӧтшкӧртӧма да ӧшалісны банбокъяс весьтас, кыдзи кык пӧвтор, ныр вылас вӧлі кыз стеклӧа ӧчки, вылыс вомдорас быдмисны шочиник сьӧд ситоръяс.
Сійӧ шпуткис-куритіс папирос — быд кыскыштігӧн банбокъясыс вӧйыштлісны, мый вӧсна кузьмӧс чужӧмыс кажитчис ещӧ кузьмӧсджыкӧн, — да кинас ӧвтчис табак тшынсьыс, коді надзӧник гӧвкъяліс сы юр весьтын лӧзоват гыясӧн.
— Ті нӧ мый, детинкаяс? — кыз гӧлӧсӧн юаліс сійӧ да босьтіс ныр вывсьыс ӧчкисӧ.
Ӧчки сайсьыс тыдовтчисны мудзӧм и, кыдзи кажитчис Лёшкалы, нинӧм аддзытӧм синъяс. — Норасьны?
Кутшӧм детдомысь?
— Да, да, норасьны.
Сӧмын сійӧ абу детдомсянь, а гортсяньыс.
Заведующӧй сійӧс оз босьт, — тэрыба шуис Митька.
— А тэ?
— Ме?
Ме сыкӧд.
— Сідзкӧ ланьт, — ещӧ нин кызджык гӧлӧсӧн шуис нывбаба да ӧчкиасис. — Мый вылӧ тэ норасян? — бергӧдчис сійӧ Лёшкалань.
Лёшка висьталіс, мый батьыс пӧгибнитіс, мамыс кулі, а заведующӧй оз босьт, сы вӧсна мый сылӧн абу бумажка.
— Сідзкӧ, тэ он детдомын ов, а кӧсъян на, медым тэнӧ мӧдӧдісны детдомӧ?
А кӧні пӧ тэ олан, кодкӧд?
Дядькӧд да тьӧткакӧд?
Мыйла нӧ тэныд детдомас?
Детдомӧ босьталӧны найӧс, кодъяслӧн рӧдвужыс абу.
А тэнад эм.
Тэнӧ вердӧны, пасьтӧдӧны, тэ велӧдчан.
Мый нӧ ещӧ тэныд колӧ?
Тэ ыджыд нин и должен гӧгӧрвоны, мый ставсӧ ми детдомӧ босьтны огӧ вермӧй.
Босьтам кӧ тэнӧ, вермас лоны, мӧд детинка, кодлӧн некутшӧм рӧдвуж абу, кольӧ местатӧг.
Гӧгӧрвоан?
— А сылӧн кӧ дядьыс сволочь? — сюйсис Митька. — Сволочь, и ставыс!
— Видчыны, детинка, оз позь! — стрӧга шуис нывбаба. — Тэнӧ ӧбижайтӧны рӧдвужыд? — сійӧ бара бергӧдчис Лёшкалань.
— Найӧ кӧсйӧны мунны, а ме накӧд ог кӧсйы.
— Но ладнӧ, — мудзпырысь ышловзис нывбаба. — Висьтав меным адрестӧ, ми прӧверитам.
— Пӧръялас тайӧ ускаыс! — шуис Митька, кор найӧ петісны улича вылӧ.
Уска нывбаба эз пӧръяв.
Кымынкӧ лун мысти ӧшинь пырыс Лёшка аддзис, кыдзи сійӧ, кыз портфельнас ӧвтчигтыр да папирос куритігтыр, локтӧ на керкалань.
Лёшка котӧртіс сылы воча да вевъяліс вашнитны:
— Сӧмын ме йылысь, тётенька, энӧ висьталӧй, а то меным сюрас...
— Эн пов, детинка, ме мортыд опытнӧй, — кыз гӧлӧсӧн шуис сійӧ да пырис керкаӧ.
Лёшка пукаліс кухняын да кывзіс, кыдзи нывбаба юасис Лёшкалӧн бать-мам йылысь, сы йылысь, кыдзи сійӧ олӧ да велӧдчӧ.
Дядя Троша да тётя Лида мелі гӧлӧсӧн висьтавлісны нывбабалы, мый Лёшка олӧ бура, найӧ воспитывайтӧны сійӧс рӧдняӧс моз да вӧчасны сыысь мортӧс.
Кор сійӧ муніс, Лёшка виччысьыштіс, а сэсся вӧтӧдіс сійӧс.
— А, тайӧ тэ? — скӧрысь бергӧдчис нывбаба, кор Лёшка чукӧстіс сійӧс. — Вот аддзан, кутшӧм абу лӧсьыд ылӧдлыны йӧзӧс.
Тэ вӧсна ме вошті быдса час, а тайӧ часнас ме верми вӧчны мыйкӧ мӧдтор.
Яндысь!..
Тэнад дядьыд да тьӧткаыд — зэв бур йӧз, и уна челядь вермасны вежавны сійӧ условиеясыслы, кутшӧмын тэ олан.
Сійӧ муніс водзӧ, а Лёшка жугыля бергӧдчис гортас.
«Зэв бур йӧз» сёрнитісны нывбаба волӧм йылысь, и Лёшка кыліс сёрнисӧ дядя Трошалысь:
— Ковмас сійӧс сьӧрысь босьтны.
Ме вӧлі думайта детдомӧ сійӧс сетны, но ӧні вермасны не босьтны: керка, овмӧс, наследство...
Наследствоыс зэв этша, а сёрниыс мыйта лоас.
Нинӧм, мед тшӧтш мунӧ.
Тӧв чужъявны ме сылы ог лэдз, заставита уджавны.
Гырысьяс век вӧліны ӧтвыв.
Челядьлысь найӧ омӧля кывзысисны, век вӧчлісны сідзи, кыдзи налы колӧ, а оз челядьлы, и такӧд нинӧм вӧлі оз позь вӧчны.
Кор тринякылысь люстрасӧ, керкасӧ да мебельсӧ вӧлі вузалӧма да тэчӧны нин вӧлі чемоданъяс, Лёшка чукӧртіс и ассьыс кӧлуйсӧ: «Таинственнӧй ді» книга, учебникъяс, батьыслысь ыргӧн бляхаа важ тасма (бляхаас вӧлі рисуйтӧма якӧр), чернильница-невыливайка да Митькалысь пӧдарки — пластмассаысь вӧчӧм уна рӧма колодкаа перочиннӧй пурт.
Пуртсӧ Лёшка дзебис зептас, «Таинственнӧй дісӧ» торйӧдіс Митькалы, а мукӧдсӧ ставсӧ вайис тётя Лидалы:
— Пуктӧй и тайӧс.
— Мый сэтшӧмыс сэні? — бергӧдчис дядя Троша да матыстчис матӧджык.
Книгаяссӧ сійӧ шыблаліс, босьтіс тасмасӧ, нямралыштіс чуньяс костас да шыбитіс пельӧсӧ: — Клам, весиг набойка вылӧ оз шогмы.
— Тайӧ батьлӧн тасмаыс!
— Но и мый?
Ме кӧ бать бӧрын ставсӧ новлӧдлі, меным эськӧ вагон нин вӧлі колӧ, а ме со кокнипырысь, чемоданъясӧ тӧрӧдча.
— Да тайӧ ӧд паметь!
— Ыджыд тай.
Да...
Абу уна покойник бӧрад кольӧма.
— Сійӧ абу покойник, а пӧгибнитіс Рӧдина вӧсна!
— Эге, пӧгибнитіс, сыысь сылы и славаыс...
Сӧмын славаыд — абу сапӧг и абу деньга, сійӧс он кӧмав и нянь сы вылӧ он ньӧб...
Ӧти кывъяс сӧмын.
Фук — и абу, вот тэныд и став славаыд.
Да.
— Неправда! — горӧдіс Лёшка, кватитіс тасмасӧ да котӧрӧн петіс ывлаӧ.
Дядь кывъясын вӧлі и правда — война вылын пӧгибнитӧм батьлӧн славаысь некутшӧм след эз коль.
Лёшка чувствуйтіс, тӧдіс, мый эм мӧд — настӧящӧй, ыджыд правда, но эз куж тайӧс висьтавны кывъясӧн, да, банбокъяс кузяыс синвасӧ ниртігтыр, кабраліс кулакъяссӧ да скӧрысь шуаліс:
— <ns>Ж-жаба</ns>!
Ок, проклятӧй жаба!
Митька петіс аслас калиткаысь, аддзис Лёшкаӧс да матыстчис:
— Мунан всё-таки?
Лёшка довкнитіс юрнас да, ышловзьӧм бӧрын, мыччис Митькалы «Таинственнӧй ді» книга:
— На.
Казьтывлы менӧ.
— А велӧдчыны тэ сэні кутан? — тасма костас книгасӧ сюйигмоз юаліс Митька.
— Ог тӧд.
— А ме эськӧ — тӧдан? — ме эськӧ пышйи татшӧм дядь ордсьыд.
Пышйи и ставыс!
— Да, пышъян — и пропадитан.
— Ха!
Пропадитлісны татшӧмъясыд!
Тӧдан кыдзи миян государство тӧждысьӧ челядь вӧсна?
Лёшка довкнитіс юрнас — учительница унаысь висьтавліс та йылысь.
Но государство — тайӧ вӧлі мыйкӧ зэв ыджыд, ылысса, а тані вӧліны хозяйствоӧн заведуйтысь, гороноысь уска тьӧтка, а налы Лёшка дінӧ некутшӧм мог эз вӧв.
Да, ковмас, тыдалӧ, мунны дядькӧд.
— Но, сідзкӧ, ло дзоньвидза! — шуис Митька да нюжӧдіс кисӧ.
Лёшка сідзжӧ нюжӧдіс кисӧ и налӧн кипыдӧсъясыс ӧтлаасисны.
Найӧ некор эз киасьлыны ӧта-мӧдныскӧд, и ӧні кыкнанныслы лои неуна яндзим, быттьӧ найӧ, кыдзи нывкаяс, окасисны.
Митька сюйис кияссӧ зептас да, кокнас йиторъяс чужъялігтыр, муніс, а Лёшка сулаліс да видзӧдіс сы бӧрся, кытчӧдз тётя Лида эз чукӧст сійӧс.
Вагонын тётя Лида да дядьыс пуксисны ичӧтик пызан дорӧ, Лёшка пуксис бокӧ.
Сійӧ петіс коридорӧ.
Ӧшинь сайын коли вокзал, поезд сьӧкыда грымакыліс-муніс Дон вомӧн нюжӧдӧм пос кузя; пос дорас кынмӧм йиыс уналаын чурвидзис.
Тшын да пар бӧрся, гартчысь бус бӧрся коли бӧрӧ, лӧзов тшын пытшкӧ, ставыс, кодӧс тӧдіс Лёшка да коді вӧлі сылы дона: керкаыс, школаыс, ёртъясыс.
Некор нин сэсся сійӧ оз аддзыв Митькаӧс, оз мун сыкӧд Дон вылӧ вуграсьны, а Лёшка аслас нэмӧн сідзи и эз кыйлы ни ӧти сазанӧс, весиг медся ичӧтикӧс...
Рельсъяс вывті грымакылігтыр да качайтчигтыр вагон нуис Лёшкаӧс рытъя рӧмыдас, будущӧйӧ, код йылысь вӧлі тӧдса сӧмын сійӧ, мый сэні лоӧ дядя Троша, и, сідзкӧ, нинӧм бурыс Лёшкаӧс сэні оз виччысь.
Купеын дядя Троша ратшкӧдӧмӧн чегъяліс пуӧм курӧгӧс да пукталіс газета вылӧ — сійӧ да тётя Лида лӧсьӧдчисны сёйыштны.
А Лёшка, плешнас да нырнас стеклӧ бердӧ ляскысьӧмӧн да батьыс тасмаӧ кутчысьӧмӧн, кодӧс вӧлі тасмаалӧма дӧрӧм улас, куш яй вылас, пыр на сулаліс ӧшинь дорын.
Ӧшинь сайын мелькайтісны тшӧтшӧдӧм кустъяс, щитъяс, кодъяс сідзи и абу вермӧмаӧсь виччысьны лымсӧ.
Сэсся вагонын ӧзйис би.
Ӧшиньыс пыр жӧ лои сьӧд, и тайӧ пемыдас вошины кустъяс, щитъяс да медводдза кельыдіник кодзувъяс.
2
Кыдзи думайтліс дядя Троша, эз сідзи артмы: Краснодарын эз вермыны овмӧдчыны.
Сійӧ пырис уджавны контораӧ снабженецӧн, ветлӧдліс кияссӧ мыш саяс пуктӧмӧн да удовлетворённӧя ниртіс воча ки, но эз вевъяв Лёшка пырны школаӧ, кыдзи дядя Трошаӧс вӧтлісны.
Сійӧ дыр видіс кадръяс отделса начальникӧс, коді думыштӧма юасьны сы йылысь Ростовысь, весьшӧрӧ заводитліс пырны удж вылӧ мукӧд местаясӧ да медбӧрын решитіс мунны Армавирӧ.
— Немтор, ми асьнымӧс петкӧдлам на!
Ӧнія кадӧ периферияад бурджык, — бурӧдіс, асьсӧ дядя Троша. — Начальствоыд сэні этшаджык, а бӧбъясыд унджык.
Периферияын ӧні сӧмын и олӧмыс...
Буракӧ, бӧбъясыс Армавирын вӧлӧмаӧсь этшаджык, сы вӧсна мый регыд ковмис мунны и татысь.
Май помын найӧ воисны Батумиӧ.
Карысь комната эз сюр, и найӧ овмӧдчисны Махинджаури посёлокӧ.
Неыджыд комнатаыс вӧлі тыртӧм, гӧлӧсъяс брунакылісны гораа, быттьӧ бӧчкаын.
Комнатаын вӧлі дзик ӧти ӧшинь, кытчӧ пырисны Лёшкалы тӧдтӧм пемыдвиж лакируйтӧм коръяса пулӧн вожъясыс, стен сайын ызгис море.
Школаӧ Лёшка эз ветлӧдлы — кытысь нин велӧдчан местаысь местаӧ тадзи ветлӧдлігад!
И сэки, кор дядя Троша, кыдзи сійӧ шулывліс, «исаліс обстановкасӧ», Лёшка шӧйтіс уджтӧг.
Тані сылы эз кажитчы.
Дзик матын, посёлокпомса керкаяс сайын, чурвидзисны гӧраяс, кӧні быдмис веж вӧр.
Тайӧ гӧраясыс век вӧлі вевттьысьӧмаӧсь гартчысь руӧн.
Руыс оръясьӧм лестукъясӧн лэччис увлань, сыысь пожнасис посни зэр бус.
Тайӧ бусыс веськавліс быдлаӧ, ставыс вӧлі лапыд, и Лёшкалы кажитчис, быттьӧ сійӧ паськӧмнас купайтчӧма да некыдз оз вермы косьтысьны.
Пукавны гортын эз вӧв окота, гажтӧм кымӧръясӧн букыштчӧм гӧраяс вылӧ видзӧдны вӧлі шуштӧм, и Лёшка мунлывліс море дорӧ.
Море вӧлі орччӧн — сӧмын колӧ вӧлі вуджны кӧрт туй вомӧн. Мореыс вӧлі паськыд, пом ни дор оз тыдав, рӧвнӧя лолаліс вежов гыясӧн.
Ньӧти эз татшӧмӧн Лёшка аддзы сійӧс первойысьсӧ.
Первой сійӧ сӧмын кыліс.
Войнас найӧ ректысисны веськыда насыпь вылӧ.
Поездыс муніс, найӧ колисны зэр улӧ, васӧд лыа вылӧ.
Некӧн эз тыдав ни ӧти морт, ни ӧти битор.
Кӧнкӧ матын пемыдас мыйкӧ тыдавтӧм, но грознӧй сьӧкыда муткырасис да шумитіс.
— Мый тайӧ? — юаліс Лёшка.
— Море, — вочавидзис дядьыс. — Тэ чемоданъяс вылад видзӧд, а эн кытчӧкӧ бокӧ...
Море шумитіс войбыд.
Асывнас Лёшка мыссьытӧгыс на котӧртіс видзӧдлыны.
Зэрыс кобис, но воздухас ӧшаліс зэр бус.
Лёшка нюлыштіс вомдоръяссӧ — найӧ вӧліны солаӧсь.
Водзвылын, насыпь сайын, мыйкӧ ызгис.
Лёшка вуджис насыпь сайӧ, и чуймӧмысла сійӧ кынмис места вылас, лов шысӧ пыкӧмӧн кутіс видзӧдны.
Море пасьталаыс, мыйта синмыд судзис, дзик небесасяньыс тӧвзисны еджыд бурыся сьӧд вӧвъяс, вӧйласисны, лыблісны вывлань, пыркӧдісны пратьмӧм бурысьяссӧ да уськӧдчылісны берегӧ.
Берегланьӧ матынджык найӧ лоліны пемыдвиж рӧмаӧсь, друг качлісны быгъя ва сюръяӧн да жугавлісны.
Качліс быг, ва бус, но пыр жӧ лыбліс выль стена, бузгигтыр ньылыштліс воддза гыыслысь коляссӧ да бара жӧ усьліс.
Берег пӧлӧн кыліс вочасӧн содысь гым, быттьӧ зэв ыджыд поезд выльысь и выльысь тӧвзьыштліс помасьлытӧм пос кузя.
Гыясыс эз вӧвны ӧткодьӧсь: первой воисны посниджыкъяс, сэсся гырысьджыкъяс, медбӧрын кыптыліс великан да сьӧкыда плавгыліс берег пӧлӧн быгъя бурысьсӧ.
Синъяссӧ вештывтӧг, ва буссӧ чувствуйттӧг Лёшка видзӧдіс гыяс вылӧ.
Медся ыджыд гыыслысь матысмӧмсӧ казялігӧн Лёшка шеныштліс кабыртӧм кулакнас, быттьӧ тэрмӧдліс гыяссӧ, да шуаліс:
— Давай, давай!..
Море «давайтліс».
Зэв ыджыд шумӧн жугавлісны гыяс, небесаӧдз качлісны ва да быг фонтанъяс...
Лӧнь поводдяӧ мореыс ньӧти эз вӧв страшнӧй.
Берег дорас посни сӧдз гыяс сялькӧдчисны гусьӧник да нежнӧя.
Водзынджык найӧ лоліны веж рӧмаӧсь, кыдзи клён кор, видзӧдны кӧ сы пыр шонді вылӧ.
И сӧмын зэв ылын сьӧдовлӧз мореас тыдалісны еджыд бурыся великанъяс.
Сэзь лунӧ шуйгавылас берег пӧлӧныс тыдалісны сярвидзысь еджыд кубикъяс — Батумилӧн керкаяс.
Найӧс частӧ вевттьывліс зэр бус, сэки рӧмыдсьыс кыліс нюжйӧдлана, нориник гӧлӧс:
— О-у-у...
О-у-у...
Кор Лёшка кыліс тайӧ гӧлӧссӧ, котӧртіс путевӧй обходчик дорӧ, коді, кок улас видзӧдігтыр, восьлаліс шпалъяс кузя.
— Дяденька, коді тайӧ горзӧ?
— Кӧні горзӧ?
А-а, тайӧ?..
Тайӧ маяк.
Пароходъяслы гӧлӧссӧ сетӧ.
Аддзан, кутшӧм руа.
Обходчик бара копыртіс юрсӧ да мӧдӧдчис водзӧ, а Лёшка муніс дзик берег дорас.
Неыджыд гыяс дышиника котӧртлісны берегӧ, исковтлісны бӧр, ас бӧрсяыс нулісны посни галя изъяс.
Еджыд быгйыс дзужгигтыр бырліс да сэк жӧ бӧр пузьыліс выль гы вылын.
Лёшка дыр кывзіс гыяслысь рӧвнӧя сялькӧдчӧмсӧ, маяклысь тревожнӧй гӧлӧссӧ, думайтіс мореясӧд кывтысь пароходъяс йылысь, морякъяс йылысь, кодъяс кылӧны тайӧ шыяссӧ, моторист Иван Горбачёв йылысь, коді некор нин оз кыв найӧс, сы вӧсна мый моторист Иван Горбачёв вӧлі Лёшкалӧн батьыс да пӧгибнитіс десант высадитігӧн Мариуполь дорын, кор Лёшка вӧлі зэв на ичӧтик...
Лёшка частӧ волывліс татчӧ видзӧдны море вылӧ да кывзыны маяклысь гӧлӧссӧ.
Тані сійӧ выльпӧв переживайтіс ассьыс ӧбидасӧ да думайтіс сы йылысь, мый эськӧ вӧлі, ловъяӧсь кӧ вӧліны батьыс да мамыс.
Сэки Лёшка, дерт, лои морякӧн жӧ, кыдзи батьыс, сӧмын сійӧ эськӧ плавайтіс эз катер вылын, а джуджыд еджыд теплоход вылын да кывзіс, кыдзи чуксалӧны мореплавательясӧс маякъяс.
Мукӧддырйиыс сылы кажитчис, мый тайӧ оз маяк горзы, а ачыс мореыс чуксалӧ сійӧс, Лёшкаӧс, корӧ ас дорас.
Сылы лолывліс нимкодь и неуна шуштӧм.
Тані Лёшкалы некод эз мешайт.
Дядя Троша да тётя Лида, коді лолаліс берегӧ шыбитӧм чери моз, пукалісны гортын: мореысь найӧ полісны.
Татчӧс детинкаяс ворсісны бокын, ас кежаныс, а Лёшка эз кӧсйы на дорӧ матыстчыны.
Тайӧ эз нин вӧв сійӧ Лёшкаыс, коді синва пырыс, сьылісӧ доймытӧдз бергӧдӧмӧн, зілис кыдз позьӧ дырджык видзӧдны Ростов вылӧ, коді коли бӧрӧ.
Мирыс бергӧдчис сылань эз медся югыд бокнас, и Лёшка видзӧдіс сы вылӧ эз воддзамоз — паськыда восьтӧм, яснӧй руд синъяснас, а ӧшпи моз букышӧн да виччысис сысянь сӧмын неприятностьяс.
Став матыссаясыс колины Ростовӧ, а век вӧліны сыкӧд сӧмын дядя Троша да тётя Лида.
Лёшка новліс сійӧс, мый вурліс сылы мамыс, но сійӧ быдмис, паськӧмыс лои дженьыд, детинкаяс сералісны сы вылын, а тётя Лида ноксис сӧмын аснас.
Дядя Троша сійӧс частӧ чужъявліс да кучкавліс, но тайӧ вӧлі нинӧм на.
Медся лёк вӧлі сійӧ, мый дядьыс ӧтарӧ висьтавліс, велӧдіс Лёшкаӧс овны.
Вӧсни вомдоръяса вомсӧ паськыда восьтӧмӧн сійӧ ошйысис аслас пельклунӧн, овны кужӧмӧн, аддзыны йӧзӧс сквӧзь.
Мукӧдъяслысь сійӧ аддзис сӧмын сійӧс, мый вылӧ вӧлі способен ачыс, та вӧсна ставнысӧ лыддис жуликъясӧн да йӧз костас торъялӧмсӧ вайӧдліс сэтчӧ, мый эмӧсь гырысьджык да пелькджык жуликъяс, посниджык да абуджык сэтшӧм пельк жуликъяс.
Вӧчны дядя Трошакӧд Лёшка нинӧм эз вермы, но мыйӧн вӧлі дӧзмӧдасны сійӧс детинкаяс, сійӧ, ньӧти думайттӧг, унаӧн-ӧ найӧ и кутшӧмӧсь найӧ, уськӧдчывліс косясьны.
Мукӧддырйиыс сійӧс ёна дубитлісны-нӧйтлісны, но сійӧ эз бӧрыньтчывлы да эз бӧрдлы.
Верстьӧ йӧзлӧн мирыс паськыд, олӧм опытыс налӧн ыджыд — найӧ тӧдӧны, мый олӧмас эм лёк и бур, шог и гаж.
Олӧм опытыс Лёшкалӧн вӧлі ичӧт, а мирыс сылӧн ограничитӧма уль руа комнатаӧн, тётя Лидаӧн, кодъюраясӧн закусочнӧйясын, кӧні служитіс дядя Троша, а медся нин — аснас дядя Трошаӧн, мустӧм Жабаӧн, коді аслас горш вомнас сайӧдіс став олӧмсӧ.
Весиг тані, море дорын, гыяслысь резсьӧмсӧ, изъяслысь шарӧдчӧмсӧ, маяклысь чуксалана гӧлӧссӧ кывзігӧн, Лёшка кольлі сэтшӧм жӧ букышӧн да настороженнӧйӧн.
Сійӧ эз чилзы да эз горзы гыяс пӧвстын вартчигӧн, эз котрав да эз ворс.
Сӧмын корсюрӧ, руа дырйи, матігӧгӧрын кӧ некод эз вӧв, сійӧ ньӧжйӧникӧн вочавидзліс маяк гӧлӧслы:
— О-у-у...
Омлялӧм моз тадзикӧн дженьыдика горӧдлӧмыс вӧлі Лёшкалӧн дзик ӧти ворсӧмӧн.
Дядя Троша век на корсис места и быдпӧрйӧ волывліс скӧр, лёк.
— Тожӧ меным, честнӧйӧсь! — аслас неудачаяс йылысь тётя Лидалы висьтавлігӧн пинь пырыс сӧдзӧдліс сійӧ. — Этша сета, вот найӧ и честнӧйӧсь.
Небось, сеті кӧ эськӧ унджык, став честностьыс эськӧ налӧн розя зепъясас вӧйи!..
Медбӧрын сійӧ воис дӧвӧльнӧй да, кияссӧ ниртігтыр, шуис тётя Лидалы:
— Дӧбӧдӧ ӧти, талун локтас.
Тэ лӧсьӧд рыт кежлас закуска, мед ставыс вӧлі кыдз колӧ.
Водкасьыд мортыд небзьӧ — гашкӧ, и лэдзыштас...
«Дӧбӧдысьыс» вӧлӧма дзик жӧ дядя Троша кодь: сэтшӧм жӧ кыз, латшкӧс тушаа да полувоеннӧй костюма, сӧмын дядьыслӧн костюмыс вӧлі турунвиж рӧма, а талӧн — югыдруд.
Гӧстьлӧн еджыд картуз улас вӧлі эз куш юр, кыдзи дядьыслӧн, а сук сьӧд юрси, вылыс вомдорас чурвидзис щӧть кодь ус и синъясыс вӧліны эз югыдлӧзӧсь, а гырысьӧсь, сьӧдӧсь да сэтшӧма югъялісны, быттьӧ найӧс мавтӧма выйӧн.
Водка юны сійӧ ӧткажитчис, и Лёшкалы ковмис котӧртлыны станционнӧй буфетӧ да вайны куим бутылка кахетинскӧй вина.
Дядя Трошалы эз ло лӧсьыд — вина сійӧ эз юлы, лыддис сійӧс шома ваӧн, но гӧстьлы вид эз петкӧдлы да, меліа нюмъялігтыр, кисьтіс гӧстьлы вина, аслыс — водка.
— Бура тӧдмасьӧм вӧсна!
Лёшка водіс узьны джодж пельӧсӧ, юрвывтіыс шебрасис, но унмыс сылӧн эз лок.
Гӧсть да дядя Троша дыр сёрнитісны сьӧкыдлунъяс йылысь, карточкаяс йылысь — кыдзи вӧлі на дырйи да кыдзи лои бӧрас, мый овны, дерт, и ӧні на абу кокни, но морт кӧ новлӧдлӧ юр, сійӧ оз вош.
Буракӧ, дядя Троша уна нин юис, сы вӧсна мый сёрнитны кутіс ньӧжйӧджык, кывъяссӧ шуаліс мырдӧнсорӧн, а тётя Лида друг заводитіс сьывны: «<ukr>Як була я молоденька...</ukr>»
— Цыц! — кипыдӧснас пызанӧ швачнитіс дядя Троша.
Гӧсть, кодлӧн гӧлӧсыс ньӧти эз вежсьы, шуис, мый тётя Лида не сӧмын вӧлӧма, но и ӧні на зэв мича, да содтіс мыйкӧ сэтшӧмӧс, мыйысь тётя Лида шӧйӧвошӧмпырысь серӧктіс, а мужчинаяс дыр гӧрдлісны-сералісны.
Сэсся кутісны сёрнитны делӧ йылысь.
Гӧсть висьталіс, кутшӧм бур магазин пӧлучитас дядя Троша да кыдзи сійӧ кутас катайтчыны, быттьӧ вый пиын сыр, кужас кӧ дружитны колана йӧзкӧд.
Чуть ли не быд фраза бӧрын сійӧ шулывліс кутшӧмкӧ звук, нисьӧ «а», нисьӧ «э».
Дядя Троша быдногыс кулитіс буфетсӧ, кодӧс сылы вӧлі вӧзйӧны (Лёшка тӧдіс, мый сійӧ сӧмын сы йылысь и думайтӧ), доказывайтіс, мый татшӧм буфетнад бурджык пыр жӧ закажитны аслыд горт донтӧм-донысь, сы вӧсна мый сэні нинӧм он нажӧвит, а ковмас пуктыны аслад зептысь.
— Э? — шуис гӧсть. — Музейын вӧвлін?
Каменнӧй нылӧс аддзылін?
Афродитаӧн шуӧны.
Ме эг жӧ аддзыв.
Пиӧй книгаысь лыддьыліс — менсьым юасьліс...
Каменнӧй нылыс ваысь, морскӧй быгйысь петӧма...
Э?
— Но, татысь, тайӧ проклятӧй моресьыс, кулӧм барабулькаысь кындзи, некод оз пет, — шуис дядя Троша.
— Мыйла мореысь?»
Тэ сур быгйысь он нылӧс, а «Победа» лэптан.
Э? — вочавидзис гӧсть да серӧктіс.
— Кыдз жӧ!..
Ӧні йӧзыд тӧдан кутшӧмӧсь?
Кӧпейка дон ньӧбас, а руб сдача корӧ...
Да.
Но, сідзкӧ, ми сідзи и сёрнитчам: заводита, гӧгӧр видзӧдла, тӧлысь-мӧд уджала, сэки нин и став деньгасӧ сета.
Сёрнитчӧмыд деньгасьыд донаджык!
— Абу, гӧгӧрвоан, деньгаыд донаджык сёрнитчӧмсьыд! — чорыда шуис гӧсть. — Первой деньга.
Меным сёйны колӧ, торгса начальниклы сёйны колӧ?
Э? Ми нӧ мый, гусясьны мунам?
Гусясьны ми огӧ мунӧй...
Дыр кежлӧ лолі чӧв-лӧнь — буракӧ, дядя Троша лыддис деньгасӧ, а гӧсть следитіс сы бӧрся.
— Ӧні мӧд сёрни, — шуис медбӧрын гӧсть. — Волы аски, оформляйтны кутам.
Тіян успехъяс вӧсна!
— Видзӧдтӧ, тшӧгӧм порсь! — шуис дядя Троша, кор гӧсть муніс, да нерыштіс: — «Тэ — миянлы, ми — тэныд»...
А ачыс кульыштіс, яндзимыс абу...
Но ладнӧ!
Тайӧ буфетсӧ ме пыдзырта...
Буфетыс вӧлӧма фанераысь вӧчӧм киоск, кодӧс краситӧма зэв мисьтӧм турунвиж краскаӧн.
Сэні вӧлі дзескыд: тӧрӧмаӧсь сӧмын прилавок, кык пызан да вӧйӧм пыдӧсъяса куим чотысь стул.
Дядя Троша сулаліс прилавок сайын да вузасис шома винаӧн, водкаӧн, из кодьӧдз чорзьӧм мятнӧй преникӧн, кодӧс некод эз ньӧблы, да сурӧн.
Медся главнӧйыс вӧлі сур.
Буракӧ, еджыд картуза тӧрытъя гӧстьыс эз весьшӧрӧ кӧсйысь отсавны, сы вӧсна мый станционнӧй буфетын сурыс овлывліс шочиника, а дядя Троша буфетысь эз быравлы.
Гӧраяс вывсянь Махинджаури вылӧ дугдывтӧг киссис зэр бус, но буфетас вӧлі шоныд да душнӧ.
Матысмысь субтропическӧй гожӧм вӧлі зэв жар, дугдывтӧг косьмис горшыд, и буфет дорын век жуисны йӧз, медым сурӧн веськӧдны горшнысӧ.
Дядя Трошалӧн лоины тӧдсаяс, пыр волысьяс, сійӧ больгис накӧд, стучитіс пятакъясӧн, кисьталіс кружкаясӧ быгъя сур (кружкасӧ пуктывліс кыдз позьӧ ылӧджык кран дорсьыс) да, кор кружкаяс весьтӧ лыблісны быгъя шапкаяс, гораа пуктывліс найӧс прилавок вылӧ.
Лёшка должен вӧлі отсасьны.
Сійӧ чукӧртіс да мыськаліс ведраын тыртӧм кружкаяс, следитіс керосинка бӧрся, код вылын сулаліс сосискаяс тыра кастрюля, чайникысь киськаліс джоджӧ ва да чышкис сійӧс.
Прилавок дорӧ, кӧні куйліс деньга, дядя Троша сійӧс эз лэдзлы, и быд рыт гортӧ мунігӧн Лёшка должен вӧлі гугӧдлыны зепъяссӧ — дядьыс прӧверяйтіс, абуӧсь-ӧ сэні монетаяс.
Лёшка та йылысь эз и думыштлы.
Рытъявылыс сійӧ ӧдва кыскаліс кокъяссӧ, юрыс бергӧдчис спирт дуксьыс.
Ӧні сылы некор вӧлі не сӧмын котӧртлыны море дорӧ, но весиг эз удайтчыв пукалыштны.
Мыйӧн сӧмын сійӧ пуксьывліс, дядя Троша бергӧдчывліс сылань:
— Мый пукалан?
А но, давай... — и сетліс сылы кутшӧмкӧ удж.
Сійӧ кӧть эськӧ и эз мудзлыв, кӧть эськӧ и дядя Троша эз кыйӧд сійӧс, Лёшка эськӧ эз босьт ни ӧти кӧпейка.
Тайӧ эськӧ вӧлі лоны сэтшӧм жӧ жуликӧн, кутшӧмӧн вӧлі дядьыс.
Жульничайтіс дядя Троша дугдывтӧг.
Сійӧ веситлывліс этшаджык, эз тырыс кисьтлы сурсӧ, гусьӧникӧн бӧр кисьтавліс мыльӧсъяссӧ да бара вузавліс, а сдача корӧмысь дӧзмывліс.
Посни деньга сылӧн некор эз вӧвлы — збыльвылассӧ сійӧ вӧлі, но видзис сійӧс улыс ящикас, а прилавок вылас сур пиын туплясисны кык да куим кӧпейкаа деньгаяс.
Кор ньӧбасьысьяс корлісны сдача, дядя Троша дӧзмӧмпырысь босьтлывліс сурӧн кӧтасьӧм прилавок вылысь кӧпейкаяс, дыр лыддьывліс да, ньӧбасьысьлы кӧ эз дышӧдлы виччысьны да сійӧ эз мунлы, скӧрысь сетлывліс сылы ыргӧн деньга.
Кымынкӧ кӧпейка сійӧ век жӧ эз сетлы.
Лёшка казявліс ставсӧ.
Сійӧ став сьӧлӧмсяньыс ненавидитіс дядьсӧ, ставсӧ, мый сійӧ сёрнитіс да вӧчис, и тайӧ ненавистьыс корсис петан туй.
Лёшка лӧсьӧдавліс водзӧс босьтан планъяс, но найӧ вӧліны сэтшӧм сложнӧйӧсь да фантастическӧйӧсь, мый найӧс олӧмӧ пӧртӧм йылысь нинӧм вӧлі и думайтны.
Регыд сійӧ думыштіс, кыдзи босьтны сылысь водзӧс сідзикӧн, медым сійӧ эз казяв, и медся страшнӧй способнас.
Дядя Троша аддзис, мый Лёшка деньгасӧ оз гусявлы, гусьӧникӧн оз йир измӧм преникъяс да оз ю сур, и кутіс велӧдны сійӧс «делӧ» дорӧ.
Кор ньӧбасьысьясыс вӧліны этша, а дядя Трошалы колӧ вӧлі кытчӧкӧ ветлыны, сійӧ ас пыддиыс кольлывліс Лёшкаӧс.
— Сӧмын тӧд — ме помнита, кӧні мый куйлӧ, — ӧлӧдліс сійӧ Лёшкаӧс.
Лёшка нинӧм эз вӧрзьӧдлы.
Но сурсӧ сійӧ кисьталіс кружка чукйӧныс, веситліс ставсӧ стӧча да сдачасӧ сетлывліс кӧпейкаӧдз.
И быдпӧрйӧ сійӧ скӧрысь шуаліс ас кежас: «Мый, сёйин, Жаба?
Ага!»
Тадзи водзӧс косӧдӧмыс кыссис вель дыр, кытчӧдз Лёшка эз сюр.
Ӧтчыд луншӧр гӧгӧр, кор вӧлі сӧмын гоз-мӧд ньӧбасьысь да дядя Троша кытчӧкӧ муніс, буфетӧ пырис старик-горец, коді юрсӧ вӧлі гартыштӧма башлыкнас.
Сійӧ юис стӧкан вина, мынтысис да, сдачасӧ босьттӧг, петіс.
Лёшка кватитіс нелямын кӧпейка да котӧрӧн петіс сы бӧрся:
— Дяденька, ті сдачатӧ вунӧдінныд! — горӧдіс сійӧ.
— Пасибӧ, пиук, — меліа шуис старик.
Лёшка бергӧдчис, медым мунны буфетӧ.
Орччӧн сулаліс дядя Троша.
— А ноко, мунам, — Лёшкаӧс пельӧдыс кабыртӧм бӧрын скӧрысь шуис сійӧ. — Тэ нӧ мый тайӧ? — буфет ӧдзӧссӧ пӧдлалігмоз шуис сійӧ. — Тэ нӧ мый, пон лов, Исус Христосӧн асьтӧ петкӧдлан?
Сійӧ шеныштчис да мыйвынсьыс кучкис Лёшкалы чужӧмас.
Лёшка лэбовтіс ылӧ, юрнас кучкысис стен бердӧ да уси.
Нырсьыс чепӧсйис вир, сійӧс кутіс треситны кыдзи лихорадка дырйи.
Дядя Троша кыпӧдіс сійӧс да бара кучкис.
— Весась татысь!
Энлы, кычипи, гортын ме петкӧда тэ пытшкысь и Христосӧс и став святӧй угодникъяссӧ!..
Лёшка гурйыв восьтіс ӧдзӧссӧ да котӧрӧн петіс.
Доймӧмсӧ сійӧ эз чувствуйт — сійӧс треситіс терпитны вермытӧм лӧглун.
Сійӧ кватитіс из да лыйис ӧдзӧсас.
Пышйигас нин Лёшка кыліс зиль-зёльмунӧм да горӧдӧм.
Изйыс веськалӧма абу дядьлы, а водка бутылкаясӧ.
Тайӧ бурджык!
Дядьлы тайӧ йиджасджык.
Дядя Троша чепӧсйис кильчӧ вылӧ.
Улича помын морелань котӧртіс Лёшка.
Дядь уськӧдчис томанла, кыдзсюрӧ игналіс буфетсӧ да уськӧдчис вӧтӧдны Лёшкаӧс.
Лёшка тайӧс аддзис.
Сійӧ котӧртіс, сы вӧсна мый колӧ вӧлі кытчӧкӧ пышйыны, а дзик ӧти туйӧн, кодӧс сійӧ тӧдіс, вӧлі морелань туй.
Лёшка вуджис кӧрт туй вомӧн да бергӧдчыліс.
Дядь вӧтчӧма нин туйджынсӧ.
Тайӧ здукас, зэв ёся тутсігтыр, чукыль сайсянь мыччысис паровоз, и тӧварнӧй поезд сайӧдіс Лёшкаӧс.
Ӧні поездыс прӧйдитас, и кытчӧ кӧть Лёшка эз пышйы, дядьыс сійӧс вӧтӧдас.
Кӧть мореӧ шыбитчы либӧ поезд улӧ.
Поездыс муніс ньӧжйӧ.
Со тормознӧй площадкалӧн подножкаыс.
Лёшка котӧртіс сы бӧрся, кутчысис перилӧас, чеччыштіс да кавшасис площадка вылӧ.
Чукыльсьыс петӧм бӧрын поезд мӧдӧдчис ӧдйӧджык.
Ылын лёкысь грӧзитіс кулакнас дядя Троша.
Гортӧ бергӧдчан туй эз вӧв.
Сӧмын ӧні Лёшка гӧгӧрвоис, мый сійӧ вӧчис да мый сыкӧд вӧчас дядя Троша, мыйӧн сӧмын Лёшка воас.
Коли ӧтитор — не петкӧдчыны дядя Трошалы син улас, пышйыны мустӧм Жабаысь кыдз позьӧ ылӧджык.
Тадзи Лёшка, лоӧмтор бӧрас нин, решитіс пышйыны, и та боксянь сійӧ нинӧмӧн эз торъяв уна верстьӧ йӧзысь, кодъяс частӧ вӧчлывлӧны тадзи жӧ — сетӧны объяснение асланыс поступокъяслы сы бӧрын, кор найӧс вӧчӧма нин.
3
Поезд сувтіс уна цистернаа составъяс костӧ.
Лёшка пукалыштіс тормознӧй площадка вылын, виччысьыштіс, сэсся чеччыштіс муӧ.
Нырыс пыктӧма, чужӧмас косьмӧма вир, вирӧссьӧма и дӧрӧмыс.
Кӧрт туй колеяяс костас сулаліс турунвиж рӧма ва тыра кӧрт бӧчка.
Лёшка вештыштіс турунвиж слӧйсӧ да мыссис, кыдзсюрӧ мыськыштіс дӧрӧм вывсьыс пятнаяссӧ да мӧдӧдчис состав пӧлӧныс.
Кадысь кадӧ цистернаясыс стучитісны буферъяснас да заводитлісны вешъясьны то водзлань, то бӧрлань.
Лёшка дрӧгнитліс да чепӧсйыліс бокӧ.
Составъяскостса векни коридорыслӧн помыс оз вӧлі тыдав.
Лёшка смелмӧдчис, вагон увті вуджис мӧдарладорас да веськаліс сэтшӧм жӧ коридорӧ.
Кӧть мыйта сэні сійӧ эз видзӧд вагон увті, быдлаын вӧліны рельсъяс, кӧлесаяс, цистернаяс.
Медбӧрын коридорыс помасис, но тані лои ещӧ на лёкджык.
Зэв ыджыд тыртӧм пространствоын быдладорӧ нюжӧдчӧмаӧсь рельсъяс.
Найӧ вомӧнавлісны ӧта-мӧднысӧ, ӧтлаасьлісны стрелкаяс дорын, бара вожавлісны, и Лёшкалы кажитчис, мый ставныс найӧ, кыдзи дзирдалысь змейяс, кыссьӧны сылань.
Ёся тутсігтыр на кузя мунісны паровозъяс, исковтісны цистернаяс, и ставныс найӧ локтісны веськыда Лёшка вылӧ.
Сійӧ йӧжгыльтчис да чепӧсйис котӧртны полотно саяс, код пӧлӧн чукльӧдліс-муніс пода туй.
Трӧпаыс вайӧдіс станционнӧй платформа дорӧ.
Лёшка шӧйтіс-ветлӧдліс платформа вывті, надейтчис, мый, гашкӧ, локтас кутшӧмкӧ поезд, но сійӧс вӧтлісны вокзал пытшкӧ.
Залтырыс вӧліны йӧз.
Кокъяс костас чемоданъяссӧ топӧдӧмӧн найӧ пукалісны скамьяяс вылын либӧ веськыда чемоданъяс вылас.
Посни челядь узисны мамъяс моздорын; гырысьджык челядь шӧйтісны скамьяяс костті, шлёпкысьлісны-усьлісны джоджӧ да равзісны-бӧрдісны, кытчӧдз мамъясыс эз лэптывны найӧс.
Кодсюрӧ заводитлісны узьыштны пуксӧн, но залӧд ветлӧдліс железнодорожнӧй формаа, сьӧд юрсиа стрӧг тьӧтка да треситіс татшӧмъяссӧ пельпомӧдыс:
— Гражданин, узьны оз позь!
Ӧдзӧс дорын сулаліс соскас гӧрд кӧртӧда мӧд железнодорожница да шуаліс пырысьяслы:
— Тіян билетныд!
Тіян билетныд!
Детинкаяслысь, кодъяс ӧткӧн заводитлісны пырны залӧ, сійӧ нинӧм эз юась, бергӧдліс найӧс ӧдзӧслань мышкӧн да кыв ни джын шутӧг йӧткыштліс улича вылӧ.
Медым не веськавны син улас железнодорожницаяслы, Лёшка муніс пельӧсӧ да пуксис джоджас, скамья сайӧ.
Дядьыс, кӧнкӧ, юӧртіс нин милицияӧ сы йылысь, мый Лёшка жугӧдіс водка тыра бутылкаяс, и код тӧдас, мый ещӧ сійӧ висьтавліс.
Гашкӧ, милиция корсьӧ нин Лёшкаӧс, медым арестуйтны.
Та вӧсна сійӧ ещӧ ёнджыка полігтыр следитіс тшӧтшкӧртӧм сьӧд уска милиционер бӧрся.
Милиционерыс вӧлі том, сылӧн вӧліны зэв мича еджыд пиньяс, сійӧ тайӧс тӧдіс, и быдпӧрйӧ, кор сы дінӧ шыӧдчылісны, паськыда нюмъяліс.
Лёшкаӧс сійӧ эз казяв.
Дзик пӧтӧлӧк бердас ӧшалысь ящиксянь кадысь кадӧ кыліс гажтӧм гӧлӧс, коді объявляйтіс поезд воӧм йылысь либӧ поездӧ пуксьӧм йылысь.
Виччысьысьясыс чеччывлісны, кватитлісны ассьыныс чемоданъяссӧ да чукӧртчывлісны перрон вылӧ петанінӧ.
Еджыд пиньяса милиционер, быттьӧ пӧжар вылын горзігтыр, сувтӧдавліс тайӧ йӧз чукӧрсӧ чукльӧсь ӧчередьӧ.
Ящиксянь гӧлӧс висьтавліс, мый оз позь вӧчны да кутшӧм штрафъяс пӧлагайтчӧ нарушитӧмсьыс.
Поездъяс волісны и мунлісны, а Лёшка пукаліс пельӧсӧ йӧршитчӧмӧн.
Перрон вылӧ лэдзлісны билетъяс серти, поездӧ сідзжӧ билетъяс серти, а деньгаыс Лёшкалӧн эз вӧв.
Асывсяньыс сійӧ нинӧм на эз сёйлы, кынӧмыс ёна нин сюмаліс.
Тыртӧммӧм скамейка вылӧ Лёшкалы паныдӧн пуксис ичӧтик нывкаа нывбаба.
Нылыс, кокъяссӧ бовйӧдлігтыр, видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ да сёйис калбаса бутерброд.
Кынӧмыс сылӧн оз вӧлі сюмав, и сійӧ дышпырысь курччыштлывліс, кывнас йӧткыліс кусӧксӧ банбок саяс, мый вӧсна банбокъясыс польдчылісны, лязӧдліс кипыдӧснас польдчӧм банбокъяссӧ да, вомсӧ паськыда паськӧдлігтыр, заводитліс аклявны.
Лёшкаӧс аддзӧм бӧрын сійӧ дугдіс аклявнысӧ, кутіс дзоргыны-видзӧдны сы вылӧ, сідзи и вунӧдіс вомсӧ тупкыны.
Лёшка эз вештыв синсӧ бутерброд вылысь, судорожнӧя ньылаліс дульсӧ.
Мамыс видзӧдліс сылань жӧ, кытчӧ видзӧдӧ нывкаыс, здук мында падъялыштіс, сэсся сюйис кисӧ кӧрзинаас, лукйысьыштіс сэні да мыччис Лёшкалы сэтшӧм жӧ бутерброд:
— Кынӧмыд сюмалӧ, детинка?
Босьт.
Лёшка горша ньылыштіс бутербродсӧ да сӧмын сэки казяліс, мый колӧ вӧлі шуны «пасибӧ».
— Кытчӧ мунан?
— Гортӧ.
Ростовӧ.
— Ростовӧ?
Ӧтнад?
А коді тэнад Ростовас?
Лёшка думыштіс да шуис:
— Митька.
— Коді сійӧ, вок?
— Абу, друг.
— А батьыд, мамыд тэнад кӧнӧсь?
— Бать уси война вылын, а мам кулі.
— Господьӧй, и мый тайӧ проклятӧй Гитлерыс эз вӧч! — шогпырысь шуис нывбаба да топӧдіс ас бердас нывкасӧ. — Кыдзи нӧ тэ мунан?
Деньгаыд, кӧнкӧ, тэнад абу?
Лёшка эз вочавидз.
— Билеттӧг он во.
Кӧть кыдзкӧ и пуксян — первой станцияас жӧ чеччӧдасны.
— Меным эськӧ сӧмын веськавны поездӧ.
А сэтчӧ билеттӧг оз лэдзны.
Лёшка вылӧ жалитӧмпырысь видзӧдігтыр нывбаба дыр чӧв оліс, сэсся шуис:
— Ог вермы ме тэнӧ босьтны, абу менам сы мында деньгаыс.
Поезд дорӧдз петкӧда, быттьӧ тэ мекӧд, а сэсся ачыд старайтчы.
Кор ящиксянь гӧлӧс объявитіс Батуми — Москва поезд вылӧ пуксьӧм, нывбаба кутіс киӧдыс нывкасӧ, мӧд кинас лэптіс чемодан да кӧрзинка.
— Кутчысь, быттьӧ отсалан, — шуис сійӧ.
Лёшка кутчысис чемодан вугйӧ.
Ӧдзӧс дорын сійӧс топӧдісны, зургисны ичӧтик пу ящикӧн, но сійӧ чорыда кутчысис чемодан вугйӧ да нывбаба бӧрся петіс перрон вылӧ.
Нёльӧд вагон дорын Лёшкаӧс зырисны бокӧ.
Нывкаа нывбаба кайис вагонӧ, а кор Лёшка заводитліс тювкнитны-пырны сы бӧрся, проводница кватитіс сійӧс пельпомӧдыс:
— Тэ кытчӧ?
Кодкӧд мунан?
— Тётякӧд...
Сэні тётенька нывкакӧд.
— Мыйла сыкӧд эн пыр?
Прӧверитам.
Вешйышт бокӧ.
Вагонъяс дорын жуисны пассажиръяс.
Быдлаын ӧдзӧсъяс дорын сулалісны проводникъяс либӧ проводницаяс, пӧръявны найӧс либӧ нормӧдны Лёшка эз надейтчы.
Сійӧ прӧйдитіс состав пӧлӧныс бӧръя вагонӧдзыс.
Детинкаяс висьтавлісны, мый водзті беспризорникъяс ветлывлӧмаӧсь вагонувса шом тыра ящикъясын.
Тані ящикъясыс эз вӧвны либӧ вӧліны иганаӧсь.
Вагонъяссӧ кокньыдика йӧткыштӧмӧн паровоз прицепитчис состав бердӧ.
Став пассажиръяс пуксялісны нин, платформа вылӧ колины сӧмын некымын колльӧдысьяс да проводникъяс.
Репродукторсянь гӧлӧс объявитіс, мый вит минута мысти поезд вӧрзяс.
Лёшка видзӧдліс гӧгӧр да уськӧдчис вагон улӧ.
Мӧдарладорас эз вӧв ни ӧти морт, вагон ӧдзӧсъясыс вӧліны пӧдсаӧсь.
Лёшка чеччыштіс подножка вылӧ да, кыкнан кинас перилӧас кутчысьӧм бӧрын, пуксис вылыс тшупӧд вылас.
Сійӧ поліс, мый стеклӧа ӧдзӧсӧдыс сійӧс аддзас проводник, да, юрсӧ чатӧртӧмӧн, полігтыр видзӧдлывліс вывлань, стеклӧ вылӧ.
— Ылӧдз мӧдӧдчим? — юаліс гора гӧлӧс, и ыджыд шоныд ки топӧдіс Лёшкалысь килутшсӧ.
Сы водзын сулаліс буретш сійӧ милиционерыс да, вомтырнас нюмъялігтыр, петкӧдліс ассьыс зывӧктана мича пиньяссӧ.
Лёшка пробуйтліс нетшыштны кисӧ.
Милиционер эз кут нюмъявны, мынтӧдіс Лёшкалысь чуньяссӧ перилӧысь да чеччӧдіс сійӧс площадка вылысь.
Паровоз тутӧстіс, поезд вӧрзис.
Лёшка бара видліс мынтӧдчыны — и бара весьшӧрӧ.
— Пиукӧй, — шуис милиционер, — вай огӧ кутӧй пышъявны: тэ мудзан, ми мудзам.
Кӧть мый, а миянысь он пышйы.
Мунам мекӧд.
Сійӧ вайӧдіс Лёшкаӧс вокзал зданиеса милиция комнатаӧ, пуксис пызан сайӧ, Лёшкалы индіс улӧс вылӧ.
— Пуксьы, сёрнитны пондам.
Кытчӧ кӧсйин мунны?
Батьыд, мамыд эмӧсь?
Лёшка эз вочавидз.
— Татчӧс?
Кӧні олан?
Лёшка чӧв оліс.
— Вот аддзан, кутшӧм мисьтӧма артмӧ: ме тэкӧд вежливӧя сёрнита, а тэ он ӧтвечайт.
Мыйла он ӧтвечайт?
Оз ков повны.
Ставсӧ прӧверитам, ставсӧ тӧдмалам, ставыс правильнӧ лоӧ.
Лёшка букышӧн видзӧдліс сы вылӧ да бара нинӧм эз шу.
Милиционер босьтіс телефон трубка, кывзыштіс, пӧльыштіс сэтчӧ, таркӧдыштіс рычагсӧ:
— Ныланӧй, мыйла дыр он шыась?
Вай, пӧжалуйста, детприёмник...
Детприёмник?
Сёрнитӧ вокзалса дежурнӧй милиционер.
Ещӧ пассажирӧс чеччӧді.
Мыйыськӧ полӧ, чӧв олӧ, нинӧм оз висьтав.
Бӧрынджык тӧдмалам.
Ысты сыла, пӧжалуйста...
Милиционер ӧшӧдіс трубкасӧ, бергӧдчис Лёшкалань да нюмъёвтіс, кӧсйис мыйкӧ шуны, но тайӧ здукас гурйыв воссис ӧдзӧс, и комнатаӧ пырис олӧмакодь грузинка; киӧдыс сійӧ кыскис мӧдӧс, томджык грузинкаӧс.
Сійӧ матыстчис пызан дорӧ, гораа да скӧра кутіс сёрнитны грузинскӧй кыв вылын, сэсся ещӧ гораджыка кутіс сёрнитны мӧдыс и, медбӧрын, ачыс милиционерыс пӧшти горӧдіс, вевттис налысь кыкнанныслысь гӧлӧсъяссӧ.
Лёшка видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ — сійӧ вӧлі калькнитчӧма.
Нывбабаясыс сайӧдісны сійӧс милиционерысь.
Лёшка гусьӧник петіс ӧдзӧсӧд, котӧртіс зал вомӧн, тювкнитіс пыран ӧдзӧс дорын сулалысь гӧрд повязкаа железнодорожница дінті, вуджис неыджыд площадь вомӧн, кежис первойя уличаас, сэсся бара кежис.
Сы бӧрся некод эз вӧтчы.
Лёшка пуксис кильчӧ вылӧ, лолыштіс, сувтіс да мӧдӧдчис.
Сійӧ муніс ӧти улича кузя, кежис мӧдӧ, мунліс сы кузя да бара кежліс коймӧдӧ.
Став уличаясыс сылы вӧліны тӧдтӧмӧсь да сы вӧсна кажитчисны дзик ӧткодьӧсь.
Кымын ылӧджык сійӧ муніс кар шӧрсянь, сымын уличаясыс вӧліны гажтӧмджыкӧсь да йӧзтӧмджыкӧсь, сымын сукджыка быдмис веськыда туй вылас веж турун.
Кияссӧ зепъясас сюйӧмӧн, гӧрбыльтчӧмӧн, кокъяссӧ муртса кыскигтыр Лёшка довгис водзӧ да кадысь кадӧ сувтлывліс: восьса ӧшиньяс пыр кыліс жаритӧм да пуӧм сёян дук.
Тайӧ дуксьыс Лёшкалӧн вомыс тырлі везъялысь дулльӧн.
Сійӧ сьӧвзьыліс дульсӧ да мӧдӧдчыліс водзӧ.
Матысмис рыт, уличаяс тыртӧммисны, и Лёшка бергӧдчис бӧр.
Кар шӧрас йӧзыс вӧліны сідзжӧ этшаджык нин.
Лёшкалӧн кынӧмыс сюмаліс пыр ёнджыка, тшыгйысла висьмис юрыс, и сійӧ медбӧрын решитчис: нюжӧдіс кисӧ да ньӧжйӧникӧн шуис сы дінті мунысьлы:
— Сетӧй, дяденька, нянь кусӧк вылӧ...
Дяденька, быттьӧ эз и кывлы, прӧйдитіс дінтіыс.
Лёшка видліс ещӧ и ещӧ.
Некод нинӧм эз сет.
Лёшка вӧтӧдіс погонъястӧм военнӧй кителя мужичӧйӧс, кодлӧн киас вӧлі кыз полевӧй сумка:
— Дяденька, вайӧй меным нянь кусӧк вылӧ!
Менам кынӧмӧй сюмалӧ...
Дяденька бергӧдчис, вӧлӧмкӧ, тайӧ — пашкыр юрсиа том морт.
Сійӧ сувтіс, сюся видзӧдліс Лёшка вылӧ, сюйис кисӧ зептас да кыскис шура-шаракылысь выль руб:
— Кут.
Но-но, босьт, эн пов.
Мый, бать-мамыд абуӧсь?..
Батьыд пӧгибнитіс война вылын?
Гӧгӧрвоа.
Важӧн беспризорничайтан?
Тыдалӧ, неважӧн на.
Сьӧлӧм вылад воӧ?
— Оз, — ньӧжйӧник шуис Лёшка.
— Но, правильнӧ!
Нинӧм бурыс сэні абу.
Кӧсъян овны прамӧйногӧн, мортӧн лоны?
Ме тэныд сета записка.
Бергӧдчы бӧр да мун тайӧ улича кузяыс кык квартал, кеж шуйгавылӧ, сэні веськыдвывсьыс аддзан вывеска: «ЛКСМ горком».
Лыддьыны кужан?..
Вит класс помалін?
Сідзкӧ, тэ пӧшти профессор!..
Юалан сэні Верико Мосашвилиӧс.
Кузь кӧсаа мича ныв...
Он вунӧд?
Сетан тайӧ запискасӧ, а сійӧ тэнӧ меститас.
Ме эськӧ и ачым тэнӧ нуӧді, да некор — заседание вылӧ сёрма. — Сійӧ перйис сумкасьыс блокнот, кутіс сувтсӧн гижны записка да водзӧ сёрнитіс Лёшкакӧд: — Документъяс тэнад, дерт, некутшӧм абу?
Немтор, аддзам, прӧверитам...
Тайӧ кывъяссӧ кӧ эськӧ сійӧ эз шу, Лёшка эськӧ муніс корсьны горком да кӧсаа мича нылӧс, кодӧс вӧлі шуӧны Верикоӧн, но, мыйӧн кыліс тайӧ кывъяссӧ, Лёшка бӧрыньтчис, бергӧдчис да чепӧсйис пышйыны.
— Кытчӧ тэ?
Виччысьлы! — запискасӧ киас кутігтыр чуймӧмпырысь горзіс сылы том морт.
Лёшка бергӧдчывтӧг котӧртіс-пышйис.
Том морт видзӧдліс часі вылас, дӧзмӧмӧн ӧвтыштіс кинас да мӧдӧдчис аслас туйӧд.
Пемдіс.
Гӧраяссянь пӧльыштіс кӧдзыд тӧв, кутіс буситны-зэрны.
Руб вылас Лёшка ньӧбис ливера пирожок.
Пирожокыс вӧлі чорыд да ичӧтик, сы бӧрын ёнджыка кутіс кынӧмыс сюмавны.
Зэригад уличаясыс дзикӧдз нин тыртӧммисны.
Ӧшиньяс пӧдлассялісны, тупкысялісны занавесъясӧн, на сайын ломзяліс би.
Сэні вӧлі шоныд да лӧсьыд.
Занавесъяс сайын олісны тӧдтӧм йӧз, налӧн вӧлі асланыс, Лёшкалы тӧдтӧм олӧм.
Водзын кварталджын сайын югъялісны кык ӧшинь да буфетлӧн стекляннӧй ӧдзӧс.
Сэні вермисны лоны кодъюраяс.
Кодъюраясысь Лёшка эз пов: найӧ вӧліны бурджыкӧсь садьюраясысь, а сэсся, ковмас кӧ, наысь кокниджык и пышйыны.
Лёшка кайис кильчӧ вылас да восьтіс ӧдзӧссӧ.
Пытшкас некод эз вӧв, сӧмын стойка сайын пукаліс кепкаа мужчина да щӧтайтчис.
— Буфет пӧдса! — лэптіс сійӧ юрсӧ ӧдзӧс восьтӧм шы вылӧ.
Лёшка бӧрыньтчис.
Буфетчик игналіс пытшкӧссяньыс ӧдзӧссӧ, а ӧшиньяссӧ брӧвъяліс.
Лёшка пуксис кӧтасьӧм кильчӧ вылӧ.
Ставыс сідзи и артмис, кыдзи сійӧ висьтавліс Митькалы: сійӧ пышйис, ӧні сӧмын коли пропадитны.
Вот тадзи, навернӧ, и заводитӧны пропадайтны.
Пропадитны Лёшкалы эз вӧв окота.
Сылы лои ачыс зэв жаль.
Сійӧ сюйис юрсӧ пидзӧсъяс костас да бӧрддзис.
— Тэ мый лимзалан, герой?
Лёшка повзьӧмӧн лэптіс юрсӧ.
Сы водзын сулалісны кыкӧн, югъялан сьӧд плащаӧсь.
Зэрыс гораа клёпкӧдіс да плащьяс кузяыс визувтіс бисер войтъясӧн.
Лёшка чӧв оліс.
Ӧтиыс сюйис кисӧ зептас — Лёшкалы синмас кучкис электрическӧй пӧнарлӧн би.
— Коді тэнӧ?
— Некод.
Кынӧмӧй сюмалӧ.
— Кынӧмыд?
Тайӧ делӧтӧ позяс веськӧдны.
Ичӧтджык тушаа мужчинаыс кайис поскӧдыс да таркнитіс ӧдзӧсас.
— Пӧдса, гражданаяс! — кыліс сэтысянь.
— Вот сё мокасьтыд! — ӧбидитчӧмпырысь шуис таркӧдчысьыс. — Тэнад, Алексей Ерофеич, нинӧм абу зепъясад?
Абу, дерт!
Мый нӧ кутам вӧчны, а?
Деньга сылы сетны?
Всё равно сёр нин, пӧдса ставыс...
— Тэ кӧні олан, детинка?
— Некӧн.
— Бать-мамыд тэнад эмӧсь?
— Абу.
— Д-да! — нюжӧдіс Алексей Ерофеевич.
Найӧ сулалыштісны кыв ни джын шутӧг, сэсся Алексей Ерофеевич пуктіс кисӧ Лёшкалы пельпом вылас:
— Мунам миянӧ.
Вердам.
— Кытчӧ? — полігтыр йӧжгыльтчис Лёшка.
— Теплоход вылӧ.
— Тайӧ збыль? — звиркнитіс Лёшка. — А ті онӧ пӧр... онӧ ылӧдлӧй?
Найӧ серӧктісны:
— Эн пов, огӧ пӧрйӧдлӧй.
Лёшка чеччис да тэрмасьӧмӧн, котӧрӧнсорӧн, кутіс шлёпиктыны ва гӧпъясӧд.
Проходнӧйын вахтер видзӧдліс синбӧжнас Лёшка вылӧ, но немтор эз шу.
Найӧ мунісны зданиеяс, вагонъяс, чукӧръясӧн валитӧм тюкъяс, бӧчкаяс, ящикъяс дорті да воисны каменнӧй пирс вылӧ.
Пирс дорын сулаліс зэв ыджыд теплоход.
Трап кузя найӧ кайисны палуба вылӧ.
— Корӧй буфетчицаӧс, — шуис Алексей Ерофеевич трап дорын сулалысь мортлы.
Векни ӧдзӧсъяслӧн джуджыд кӧрт порогъясӧ конъясьлігтыр, крут трапъяслӧн перилӧясӧ кутчысигтыр Лёшка муніс Алексей Ерофеевич бӧрся.
Ыджыд, югыд каютаӧ Лёшкаӧс колисны.
Став каюта кузьтаыс «г» буква ногӧн сулаліс пызан, кодӧс вевттьӧма еджыд пызандӧраӧн.
Пызан водзын сулалісны еджыд чехолъяса креслӧяс, джоджас вольсалӧма ковёр.
Гӧгӧр ставыс вӧлі сэтшӧм сӧстӧм, мый Лёшка сулаліс ӧдзӧс дорын да эз лысьт вӧрзьыны.
Кӧмсьыс да гачсьыс вияліс ва, артмис неыджыд гӧптор.
Лёшка видзӧдіс сы вылӧ полігтыр.
— Мый нӧ тэ сулалан? — кыліс мыш сайсянь Алексей Ерофеевичлӧн гӧлӧс, и Лёшкаӧс йӧткыштісны пызанлань. — Пуксьы.
Лёшка видзчысьӧмӧн пуксис креслӧ дор вылӧ.
Алексей Ерофеевич пуксис воча.
Плащтӧгыс да картузтӧгыс сійӧ вӧлі томджык сы серти, кутшӧмӧн кажитчис Лёшкалы улича вылын, сӧмын ӧні тӧдчис, мый сійӧ косіник да та вӧсна кажитчӧ ещӧ на кузьджыкӧн.
Сингуранъясыс сылӧн вӧліны пыдынӧсь, вомыс паськыд.
Лӧз китель сосъяс вылас югъялісны зарни нашивкаяс.
— Мый тэ ме вылӧ дзорган? — скупа нюммуныштіс Алексей Ерофеевич.
Лёшка восьтіс вомсӧ, но тайӧ здукас пырис кудриа русӧй юрсиа, унзіль синъяса том нывбаба.
— Даша, — шуис Алексей Ерофеевич, — лӧсьӧдӧй ӧдйӧджык ужын.
— Да ӧд кӧдзыд ставыс, Алексей Ерофеевич, — очсӧдігтыр шуис Даша. — Кок важӧн нин узьӧ.
— Немтор, вайӧй кӧдзыдсӧ.
Сӧмын, мед чайыс вӧлі пӧсь.
Ме юышта жӧ...
И сэсся — мыйӧн ті душитчанныд?
Вывті нин ёна кылӧ...
— «Сирень» шусьӧ, — шпыньмуніс Даша да петіс.
Сійӧ вайис нянь, кӧдзыд котлет да рок.
— Действуйт, — ставсӧ тайӧс Лёшкалань вештігмоз шуис Алексей Ерофеевич.
Лёшка тэрмасьӧмӧн, пӧшти курччавтӧг, ньылаліс.
Алексей Ерофеевич мыйкӧ думайтігтыр гудраліс чайсӧ да видзӧдлывліс Лёшка вылӧ.
— Пӧтін? — юаліс сійӧ, кор Лёшка, сьӧкыда лолалігтыр, вештіс тарелкасӧ. — Ӧні чай ю.
Чайыс вӧлі пӧсь да зэв юмов.
Татшӧмсӧ Лёшка юліс сӧмын мамыслысь.
Сійӧ куньліс синъяссӧ да пыр жӧ бӧр восьтыліс; сійӧ поліс, мед эськӧ и чайыс и югыд, сӧстӧм каютаыс друг эз вошны.
— Тэ мый, унмыд локтӧ?
Лёшка пыркнитіс юрнас.
Каютаӧ пырис моряк, коді Алексей Ерофеевичкӧд ӧтлаын вайӧдіс Лёшкаӧс.
Моряклӧн чужӧмыс вӧлі гӧгрӧс да розӧвӧй, щӧкаыс гурана, синъясыс рудӧсь.
— Вай тӧдмасям, — шуис Алексей Ерофеевич. — Тэнӧ кыдзи шуӧны?..
Лёшка?
Тьӧзӧ, сідзкӧ?
Зэв бур. — Сійӧ индіс аслас ёртыс вылӧ: — Анатолий Дмитриевич, капитанлӧн мӧд помощник.
— А ті капитан? — юаліс Лёшка.
— Абу, — шпыньмуніс сійӧ, — ме старшӧй помощник.
Ӧні висьтав, кыдзи тэ воин татшӧм олӧмӧдзыс.
Лёшка висьталіс, мый батьыс пӧгибнитіс фронт вылын, мамыс кулі.
Вот сійӧ и коли ӧтнасӧн.
— А тані тэнад мый? — юаліс мӧд помощник да кыскыштіс дӧрӧмӧдыс, коді ляскысьӧма вӧлі тасма пряжка бердас; дӧрӧмыс лыбис, и ыргӧн бляха вылас дзирдыштіс якӧр. — Гусялін али мый?
— Ньӧти эг гусяв, — скӧрысь шуис Лёшка да бӧр сюяліс дӧрӧмсӧ. — Тайӧ батьлӧн.
— Моряк, сідзкӧ, вӧлі тэнад батьыд? — юаліс Анатолий Дмитриевич да видзӧдліс старшӧй помощник вылӧ. — А буфет дорас мыйла пукалін?
Кыдзи сэтчӧ веськалін?
Лёшка висьталіс, кыдзи сійӧ кӧсйис мунны Ростовӧ, кыдзи сійӧс чеччӧдіс милиционер да кыдзи сійӧ пышйис милиционерысь, а сэсся полевӧй сумкаа том мортысь.
— А миянысь пышъян жӧ?
Лёшка копыртіс юрсӧ да гусьӧник шуис:
— Ог.
— Весьшӧрӧ тэ пышъялін, — шуис старшӧй помощник. — Найӧ эськӧ тэныд лёксӧ эз вӧчны.
Лёшка чӧв оліс.
Сійӧ тӧдіс, мый эз весьшӧрӧ пышъяв.
— Мый кутам вӧчны, старпом? — юаліс Анатолий Дмитриевич.
— Ӧні узьны.
А аски мӧдӧдам портлӧн управлениеӧ, комсомол комитетӧ либӧ порткомморӧ.
Найӧ сійӧс меститасны.
— Эк, жаль!.. — шуис мӧд помощник.
Алексей Ерофеевич видзӧдліс сы вылӧ. — Жаль, мый миянлы рейс бӧрын колӧ загранплаваниеӧ мунны.
А то плавайтіс эськӧ миянкӧд, и ставыс.
Юнга пыдди.
Кутшӧм морякӧн эськӧ лои!
А?
— Энӧ сёрнитӧй нинӧмабусӧ, Анатолий!
Юнгаяс оз пӧлагайтчыны.
И капитан, дерт, оз разрешит.
Детинкалы колӧ велӧдчыны, а не мореӧд плавайтны.
Удитас на веськавны море вылад, окотитас кӧ...
Даша, — шуис Алексей Ерофеевич буфетчицалы, коді пырис пӧсуда идравны, — восьтӧй докторлысь каютасӧ, нуӧдӧй сэтчӧ тайӧ детинкасӧ да сетӧй сылы вольпась.
Даша бӧрся Лёшка лэччис палуба вылӧ, муніс бӧжас да пырис ичӧтик каютаӧ.
— Тэ мый, рӧдня али тӧдса старшӧйыслы? — очсыштӧм бӧрын юаліс Даша да заводитіс вольсавны вольпась.
— Абу.
— Сідзкӧ, мый нӧ тэкӧд ноксьӧ, узьны оз сет?..
Вод.
Мыйкӧ кӧ ковмас — коридор кузя веськыдвылас.
Каютаысь нинӧм эн вӧрӧд, эн пакӧстит.
— А капитаныд тіян скӧр? — юаліс Лёшка.
— Да кыдзи и быд капитан, — неопределённӧя шуис Даша да петіс.
Лёшка пуксис койка вылӧ.
Веськыдвыв стенас вӧлі ыргӧн оправаа гӧгрӧс ӧшинь.
Кыз стеклӧ пырыс нинӧм эз тыдав.
Ӧшинь дорас сулалісны пызан да улӧс, шуйга стен дорас — векньыдик шкап да мыссян доз.
Бур эськӧ аски некытчӧ не мунны, а кольччыны татчӧ век кежлӧ!
Но старшӧйыс кӧ решитіс, ставныс сылысь кывзасны, а Лёшкалысь оз кутны и юасьны.
Сійӧ ышловзис да водіс койка вылӧ.
Но унмыс эз лок.
Вывті нин унатор буждіс Лёшка вылӧ сразу.
Эз коль на и сутки, кыдзи дядьыс нӧйтіс сійӧс и Лёшка пышйис, а сылӧн вӧлі сэтшӧм ощущение, быттьӧ тайӧ лои важӧн-важӧн — сы мында событие нин вӧлі сы бӧрын да сы мында нин сійӧ пережитіс.
Аски сійӧс нуӧдасны кутшӧмкӧ порткомморӧ, и код тӧдас, мый сыкӧд вӧчасны.
Бара мыйкӧ лоӧ да вежсяс, бара сійӧ пондас переживайтны, а Лёшкалы эз ковны некутшӧм вежсьӧмъяс, сійӧ мудзис нин переживайтнысӧ.
Сійӧ чеччис да ньӧжйӧникӧн восьтіс ӧдзӧссӧ.
Коридорыс дзирдаліс эмалевӧй краскаӧн.
Кыкнанладорас вӧліны ӧдзӧсъяс, буракӧ, каюта ӧдзӧсъяс.
Коридор помас вӧлі векни кӧрт ӧдзӧс.
Лёшка личкис вугсӧ — ӧдзӧсыс воссьыштіс, коластӧдыс пырис зэр.
Палуба вылын буситіс-зэрис.
То пӧнар югӧр улӧ петавліг, то пемыдас вошліг борт пӧлӧн ветлӧдліс плаща вахтеннӧй матрос.
Лёшка матыстчис трап дорӧ, кодӧс вӧлі водтӧдӧма каменнӧй пирс вылӧ.
Вахтеннӧй видзӧдліс Лёшка вылӧ да мӧдӧдчис судно нырлань.
Алексей Ерофеевич Смирновӧс некыдз оз вӧлі позь шуны вывті чувствительнӧйӧн.
Другъясыс лыддьылісны сійӧс чорыд сьӧлӧмаӧн, ӧтлаын уджалысьясыс — сукарӧн, а буфетчица Даша — прӧстӧ бесчувственнӧйӧн.
Алексей Ерофеевич пыр вӧлі рӧвнӧйӧн да ӧткодьӧн, некор эз лэптыв гӧлӧссӧ.
Челядьдырйиыс сійӧ эз вӧв татшӧмӧн, но челядьдырыс ылӧ нин кольӧма, а кӧсйис помнитны да помнитіс асьсӧ Алексей Ерофеевич именнӧ татшӧмӧн.
Тайӧ лои батьыс вӧсна.
Батьыс вӧлі дальньӧй плаваниеса штурман, волывліс гортас шоча да регыд кежлӧ.
Ичӧтик Алёша зілис лоны сы кодьӧн быд боксянь.
Батьыс частӧ шулывліс сылы:
— Быд мортлӧн тырмымӧн и шудыс и шогыс.
Оз ков кӧвъявны налы ассьыд.
Кизясьтӧм паськӧма морт вылӧ видзӧдны зывӧк, моральнӧй кизясьтӧмыс нӧшта на прӧтивнӧй.
Уважайт асьтӧ и йӧзӧс, кизяв кизьястӧ.
Чувствояс йылысь больгӧны немуджтӧмъяс — делӧвӧй йӧз юксьӧны мӧвпъясӧн.
Найӧ кӧ, дерт, эмӧсь, — содтывліс сійӧ.
Ичӧтик Алёша зіля кизясьлывліс.
Подражайтӧмыс лои привычкаӧн, привычкаыс лои характерлӧн чертаӧн.
Сійӧ не сӧмын ортсысяньыс лои батьыс кодь, босьтіс сылысь профессиясӧ, — быдторйын сійӧ лои сэтшӧм жӧ спокойнӧйӧн да невозмутимӧйӧн, кутшӧмӧн сы паметьӧ колис батьыс.
Блокададырся медся сьӧкыд кадас Алексей Ерофеевич дыр куйліс госпитальын сьӧкыда ранитчӧм бӧрын.
Сэсся сійӧс мукӧд раненӧйяскӧд тшӧтш, кодъясӧс оз позь вӧлі надейтчыны лечитны тшыг да кынмӧм Ленинградын, мӧдӧдісны Ыджыд му вылӧ Ладога вомӧн трасса кузя, кодӧс муртса на вӧлі восьтӧма.
Машина вылӧ грузитчытӧдз налы ковмис виччысьны пакгауз кодь кузь, джынвыйӧ пемыд баракын.
Раненӧйясӧс вайисны нин ставнысӧ, сэсся пондісны пыртавны, кыдзи кажитчис Алексей Ерофеевичлы, тыртӧм нӧсилкаяс.
Найӧ эз вӧвны тыртӧмӧсь.
На вылысь босьталісны да радӧн-радӧн пукталісны сувтӧдлӧм скамейкаяс вылӧ ичӧтик детскӧй телӧяс.
— Кулӧмаӧсь? — юаліс кодкӧ.
Ӧти санитар ӧвтыштіс кинас да ышловзьӧмӧн вочавидзис:
— Пӧшти.
— Кытчӧ нӧ найӧс?
— Ыджыд му вылӧ мӧдӧдам.
Гашкӧ, сэні ловзясны, туй вылас кӧ оз кувны.
Сэсся, крестасьлысь кокъяссӧ ӧдва кыскигтыр, ӧдзӧс дорсянь скамьяяслань муніс челядь чукӧр, кодъясӧс вӧлі тубралӧмаӧсь быдсяма паськӧмнас.
Найӧ мунісны чӧла да сідз жӧ чӧла пуксисны скамья вылӧ.
Виччысьны ковмис дыр.
Став кад чӧжыс челядь эз вӧрзьывны, эз шуны кыв ни джын.
На дорын сідз жӧ вӧрзьытӧг пукаліс кельыд чужӧма косіник ныв.
Алексей Ерофеевич видзӧдіс вӧйӧм синъясныс вылӧ, ичӧтик старикъяслӧн кулак ыджда чужӧмъяс вылӧ да кутіс чувствуйтны, кыдзи пондіс дрӧжжитны.
Санитаръяс петкӧдісны челядь тыра нӧсилкаяс, ныв сувтӧдаліс гырысьджык челядьсӧ сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн да нуӧдіс ӧдзӧслань.
Найӧ петісны шынитӧв, быттьӧ вуджӧръяс.
Госпиталь бӧрын Алексей Ерофеевич бара веськаліс Балтикаӧ, служитіс миноносец вылын, а кор помасис война, локтіс торговӧй флотӧ да пӧлучитіс назначение «Николай Гастелло» вылӧ.
Быдпӧрйӧ, кор сылы удайтчывліс паныдасьны берегын беспризорнӧй челядькӧд, сійӧ испытывайтіс вывті ыджыд беспокойство.
Сійӧ тӧдіс, мый лӧсьӧдӧма специальнӧй детскӧй домъяс, кытчӧ чукӧрталӧны сирӧтаясӧс да сэтшӧм челядьӧс, кодъяс воштӧмаӧсь бать-мамсӧ, но татшӧмъясыс век на паныдасьлӧны.
Берегӧ чеччӧм бӧрын сійӧ ӧшибитчытӧг казявліс найӧс да быдногыс зілис, медым найӧс босьтасны ывла вылысь.
Лёшка Горбачёвкӧд кӧ эськӧ сійӧ водзджык паныдасис, Алексей Ерофеевич эськӧ ачыс нуӧдіс портлӧн управлениеӧ да эз мун сэтчӧдз, кытчӧдз эз убедитчы, мый детинка веськаліс надежнӧй киӧ.
Ӧні сылы быть лоӧ сетны Алёшаӧс коймӧд помощниклы — ачыс здук кежлӧ эз вермы мунны теплоход вылысь.
Алексей Ерофеевичлӧн, кӧть и сылӧн вӧлі стрӧг порядок теплоход вылын, туйӧ петӧм водзвылын вӧлі вывті уна эновтны позьтӧм делӧ.
Но, кор прӧверяйтіс грузӧвӧй документъяс да сёрнитіс боцманкӧд, сійӧ помнитіс Лёшка йылысь.
Медся срочнӧй делӧяс помалӧм бӧрын сійӧ корис коймӧд помощниксӧ, но сійӧ нин пырӧ вӧлі каютаӧ.
— Мӧдӧдінныд детинкасӧ?
— Эг, Алексей Ерофеевич, — мыжапырысь шуис помощник. — Абу сійӧ.
— Кыдзи — абу?
— Некӧн абу.
Ни каютаын, ни судно вылын.
Ачым быдлаысь корси.
Пышйӧма, буракӧ.
— Вахтеннӧйлысь юалінныд?
Корӧй сійӧс.
Вахтеннӧй нинӧм эз вермы висьтавны.
— Аддзылі ме детинкасӧ, да ме ӧд эг тӧд, мый сійӧс видзны колӧ.
abu
Гашкӧ, и пышйис...
Пемыд, зэрӧ.
— Тіянлы не вахта вылын сулавны, а лапти кыны! — скӧрысь шуис Алексей Ерофеевич. — Мунӧй!
Воис вӧрзян кад.
Алексей Ерофеевич, кыдзи и век, муніс нырас, мӧд помощникыс — бӧжас.
Мостик весьтын равӧстіс гудок, мынтӧдісны нырса да бӧжса чалкаяссӧ, «Николай Гастелло» ньӧжйӧник торйӧдчис стенка дорысь да мӧдӧдчис портысь петанінлань.
Асъявылыс ёнджыка зэрмис, и маяк дугдывтӧг лӧвтіс, предупреждайтіс мореті ветлысьясӧс.
Мол сайын пыр жӧ теплоход нырӧ кучкис ыджыд гы.
«Гастелло» дрӧгнитіс, сьӧкыда кавшасис сы вылӧ, да, нырнас сунігтыр, исковтіс увлань.
Гыясыс локтісны ӧти бӧрся мӧд, жугавлісны, резыштчылісны бак вылӧ.
Теплоход сьӧкыдпырысь копыртчывліс да бара лыбліс.
Маякыс коли ылӧ бӧрӧ, зэр пырыс сылӧн гӧлӧсыс кыліс пыр слабджыка.
Капитан, коді сулаліс мостик вылын — шуйгаладорас, кӧдзыдыс вӧсна йӧжгыльтчыліс да шуис:
— Ме лэччыла, Алексей Ерофеевич.
Колӧ вежсьыны, да и Черныш, навернӧ, гажтӧмчис.
Омӧля тыдалӧ, кыдзи эськӧ миянлы не окасьны кодкӧдкӧ.
Сетӧй гудок.
Капитан муніс, Алексей Ерофеевич коли мостик вылӧ ӧтнас.
Сійӧ матыстчыліс рулевӧй дінӧ, видзӧдліс компас картушка вылӧ, прӧверяйтіс курссӧ, сэсся бара петавліс восьса мостик вылӧ, видзӧдіс да кывзысис.
Мостик весьтын кадысь кадӧ тутсіс тифон.
Сылӧн кыз гӧлӧсыс вевттьыліс зэрыслысь шумсӧ да гыяслысь швачӧдчӧмсӧ.
Алексей Ерофеевич вӧлі недӧвӧлен аснас.
Век жӧ колӧ вӧлі аддзыны кад да аслыс сдайтны детинкасӧ.
Мый сійӧ ӧні вӧчӧ сэні, Батумиас, зэр улын?
Сэсся заводитліс думайтны ас йывсьыс да выль капитан йылысь.
Николай Фёдорович примитіс судносӧ сӧмын на вит лун сайын, найӧ эз на удитны ӧта-мӧдныскӧд тӧдмасьны.
Кыдзи и Алексей Ерофеевич, капитан эз вӧв варов.
Нёнялӧ каллянсӧ да чӧв олӧ.
Ӧнӧдз эз на недӧвӧльствуйтчы, но ӧд сьӧлӧм пытшкас сылы он пыр...
Алексей Ерофеевич бергӧдчис кок шыяс вылӧ.
Капитан кайис палуба вывсянь мостик вылӧ.
Алексей Ерофеевич радпырысь пасйис, мый, кӧть и ёна качайтӧ, перилӧясӧ капитан оз кутчысь.
— Зэв бур судно, — водзӧ видзӧдігтыр, кыдз быттьӧ аслыс, шуис капитан. — Вообщӧ радейта теплоходъястӧ — паровикъясысь надежнӧйджык да и сӧстӧм.
Тіян жӧ сӧстӧмлуныс, кыдзи шуӧны медикъяс, стерильнӧй.
Образцовӧй порядок.
Сӧмын ме эг тӧд, мый, руда кындзи, ми новлӧдлам и пассажиръясӧс...
— Пассажиръясӧс? — Алексей Ерофеевич бергӧдчис сылань. — Мый ті кӧсъянныд висьтавны?
— Сӧмын сійӧс, мый шуи.
Ӧні ме ӧтикӧд тӧдмаси.
Капитан босьтіс вомсьыс каллянсӧ да индіс трубка воропнас пельпом вывтіыс.
Алексей Ерофеевич видзӧдліс перилӧ вомӧн.
Трап перилӧӧ кутчысьӧмӧн да юрсӧ чатӧртӧмӧн палуба вылын сулаліс Лёшка да видзӧдіс сы вылӧ.
— Лок татчӧ, — стрӧга шуис Алексей Ерофеевич.
Лёшка полігтыр видзӧдліс гӧгӧр, педзыштіс места вылас да кутіс кайны трап кузя.
Кымын вылӧ сійӧ кайис, сымын ньӧжйӧджык тувччаліс да сымын этшаджык кольлі мужествоыс.
Сійӧ эз пов, мый сійӧс нӧйтасны либӧ мыйкӧ сыкӧд вӧчасны, — сылы вӧлі яндзим.
Мостик вылӧ кайӧм бӧрын сійӧ вермис лэптыны синсӧ сӧмын Алексей Ерофеевич кынӧмӧдз, аддзис сэтысь якӧръяса кизьяс, копыртіс юрсӧ да кутіс дзоргыны бокӧ, увлань.
— Тэ нӧ мый тайӧ, а? — кыліс сы весьтын Алексей Ерофеевичлӧн гӧлӧсыс.
Лёшка чӧв оліс.
4
Сійӧ и ачыс эз тӧд, кыдзи тайӧ артмис.
Збыльвылассӧ, сійӧ эз вӧв мыжа, ставыс артмис кыдзкӧ ачыс, сійӧ нинӧм татшӧмсӧ эз кӧсйы вӧчны.
Став палубасӧ кытшовтӧм бӧрын Лёшка бӧр локтіс каютаӧ.
Кутшӧм сэні вӧлі шоныд да югыд палубавывса кӧдзыд зэр бӧрын!
Сійӧ бара пуксис койка вылӧ да кресталіс кокъяссӧ.
Коклябӧрыс инмис пӧвйӧ.
Лёшка копыртчис, видзӧдліс.
Койкасӧ вӧлі вӧчӧма ящик моз.
Сійӧ вештыштіс вольпасьсӧ стенланьыс да видліс вылысса пӧвсӧ.
Пӧвйыс вӧлі воссьӧ.
Сьӧлӧмыс Лёшкалӧн кутіс ёна тіпкыны, сійӧ лэдзис вевтсӧ, и вольпасьыс исковтіс аслас местаӧ.
Йӧжгыльтчӧмӧн, кияссӧ пидзӧс костас топӧдӧмӧн Лёшка кымынкӧ минута пукаліс вӧрзьӧдчытӧг, сэсся бара лэптіс вылысса пӧвсӧ.
Койка ящикыс вӧлі тыртӧм, сӧмын ӧтар бокас куйлісны брезентӧн кышӧм брусокъяс — спасательнӧй пояс.
Лёшка кусӧдіс каютасьыс бисӧ, пырис койка ящикӧ да пӧдлаліс вевтсӧ.
Тані вӧлі душнӧ, ёна кыліс краска дук да мыйкӧ гораа стучитіс.
Сійӧ пуктіс юрсӧ чорыд брусокъяс вылӧ да кутіс кывзыны.
Стучитіс аслас кӧсичаас.
Сійӧ виччысис, мый пыр жӧ, тайӧ жӧ здукас, кодкӧ пырас каютаӧ, аддзас, мый Лёшка абу, сразу гӧгӧрвоас, лэптас вевтсӧ да шуас: «А ноко, пет!» — и сэсся сійӧс позорнӧя вӧтласны берегӧ.
Но некод эз пыр и вевтсӧ некод эз лэпты.
Сэки сійӧ шуис гадайтны, мый оз на удит сёӧдз лыддьыны, кыдзи сійӧс кутасны корсьны.
Сійӧ лыддис сёӧдз, некод эз лок.
Сійӧ пондіс лыддьыны ещӧ ӧтчыд.
И бара некод эз лок.
Лёшка решитіс лыддьыны витсёӧдз да эз и удит лыддьынысӧ — унмовсис.
Лёшка садьмис юрас кучкӧмысь.
Гӧгӧр вӧлі сап пемыд, жар.
Пемыдыс кутіс пӧлыньтчыны первой неуна, сэсся ёнджыка,
Лёшка исковтіс да зурасис кокъяснас пӧвъясӧ.
И сэки жӧ кокъясыс сылӧн пондісны качны вывлань, а юрыс лэччыны увлань, сійӧ бара исковтіс да бара кучкысис юрнас.
Тіралысь кияснас Лёшка зургис бокъясас, вывлань — быдлаын вӧліны шыльыд, нильӧг пӧвъяс, сӧмын сы улын куйлісны чорыд брусокъяс.
Лёшка малыштіс найӧс да сразу тӧдвылас уси, кутшӧм тайӧ ящик да кыдзи сійӧ татчӧ веськаліс.
Сійӧ лэптіс вевтсӧ, петіс ящикысь.
Каюталӧн джоджыс ёна пӧлыньтчис.
Лёшка лэбовтіс бокӧ, зурасис мыссян дозйӧ да кутчысис сыӧ.
Мыссян дозйыс, каюта джоджыс дрӧжжитісны, Лёшка юр весьтын мыйкӧ сыркакыліс.
Тӧдса маяк гӧлӧс оз нин вӧлі кыв.
Вылын кадысь кадӧ тревожнӧя равзіс гудок.
Иллюминаторлӧн ньылӧдӧм стеклӧ сайын чепсасис мыйкӧ руд, пашкыр, усьласис стеклӧ вылӧ, и став судно пасьтаыс мыйкӧ сыркакыліс.
Каютаыс пӧлнясис, джоджыс то сувтсӧн сувтліс, то кок улысь вошліс.
Лёшка ставсӧ гӧгӧрвоис: найӧ восьса мореынӧсь, бушков, теплоход вӧйӧ да тутсӧ-чуксалӧ отсӧг вылӧ...
Лёшка уськӧдчис ӧдзӧслань, кыккокйыв котӧртіс тыртӧм коридорӧд, гурйыв восьтіс ӧдзӧссӧ, чепӧсйис палуба вылӧ и... юрнас зурасис кодлыкӧ кынӧмас.
Мортыс ойӧстіс, кватитіс Лёшкаӧс пельпомӧдыс.
Лёшка шашаритчис кӧтасьӧм, нильӧг плащӧ да лэптіс юрсӧ.
Капюшон увсянь сы вылӧ стрӧга видзӧдісны сьӧд синъяс, тшӧтшкӧртӧм ус улас чурвидзис веськыд сьӧд каллян.
— Менӧ, дяденька, босьтӧй!..
Менӧ... — тшӧкъялігтыр шуаліс Лёшка.
Морт босьтіс вомсьыс каллянсӧ:
— Кытчӧ тэнӧ босьтны?
— Ми жӧ вӧям!..
Калляна мортлӧн синъясыс ещӧ ёнджыка читкыртчисны.
— Вӧям? — юаліс сійӧ. — Эг казявлы, — и гӧгӧр видзӧдліс.
Лёшка видзӧдліс жӧ.
Палубаыс вочасӧн лыбис, на весьтын чурвидзис мостик, борт сайын лыблісны, быдмисны быгъя мылькъяс, вӧтчисны ӧта-мӧд бӧрсяыс.
Теплоход веськӧдчис, палубаыс лэччис увлань, сэсся бара рӧвняйтчис.
Нырланьыс тэрмасьтӧг муніс матрос, киас нуис канат пом.
Зэр вылӧ видзӧдтӧг, матрос мыйкӧ шутьляліс.
Плаща морт нёняліс каллянсӧ да быттьӧкӧ эз ёна скӧрав сыысь, мый Лёшка зурасис сылы кынӧмас.
— Дяденька, ті капитансӧ тӧданныд?
— М-да... тӧда.
— Ті сылы ме йылысь энӧ висьталӧй!
А, дяденька?
Энӧ висьталӧй, ладнӧ?
Ме бӧр дзебся, и некод оз кут тӧдны...
— А кыдзи тэ татчӧ веськалін?
— Менӧ главнӧй помощник вайӧдіс.
И мӧд, весел сэтшӧм.
Сёйыштны сетісны...
А ме дзебси...
— Угу.
Но, мунам, — шуис морт да бергӧдчис мостиклань.
Лёшка петитчыштіс:
— Ме ог мун — сэні капитан.
— Ӧні сэні капитаныс абу.
И сэсся, — шпыньмуніс Лёшкакӧд сёрнитысь, — кыдзи ме тӧда, капитаныс йӧз вылӧ оз усьлась да некодӧс на эз курччыв...
Мӧдім, эн пов!
И вот ӧні Лёшка сулаліс Алексей Ерофеевич водзын да эз тӧд, кытчӧ воштысьны яндзим вӧснаыс.
Друг кодкӧ зургис Лёшкалы мышкас.
Сійӧ бергӧдчис.
Мышкас сулаліс зэв ыджыд сьӧд пон.
Лёшка чепӧсйис бокӧ.
Судно пӧлыньтчис, пон зілис кутчысьны да тэрмасьӧмӧн кутіс пыксьыны лапаяснас, но гыжъясыс сылӧн вильскӧбтісны кӧтасьӧм настил вывтіыс, сійӧ исковтіс мӧдарладорас да зурасис перилӧӧ.
— Эн пов, детинка, — шуис калляна морт. — Черныш, татчӧ!
Кор палубаыс лои равновесиеын, пон котӧртіс да сувтіс сы кокъяс костӧ.
Палубаыс бара пӧлыньтчис, но ӧні Чернышлӧн вӧлі мыджӧд, и сійӧ, бӧжторнас легӧдігтыр, видзӧдіс ставныс вылӧ, быттьӧ корис любуйтчыштны, кутшӧм лӧсьыда сійӧ меститчис.
— Но и мудер! — шуис Алексей Ерофеевич.
— Велаліс, — вочавидзис Чернышлӧн кӧзяиныс да вӧрӧдыштіс понлысь пельсӧ. — Бискайскӧй заливын велаліс.
Первойсӧ бокъяссӧ ассьыс дойдаліс, сэсся вот тайӧ позициясӧ бӧрйис.
Став штормъяссӧ мекӧд сулаліс...
А тэнад пельясыд меным жальӧсь, — бергӧдчис сійӧ Лёшкалань. — Ок, и нетшкасны жӧ найӧс, кор тэ тайӧ путешествиесьыс гортад бӧр воан!
— Менам гортыс абу, — букыштчис Лёшка.
Алексей Ерофеевич висьталіс, кыдзи найӧ войнас аддзисны Лёшкаӧс, вердісны, а сійӧ вот вӧчис татшӧмтор.
— Но мый нӧ ӧні вӧчны? — шуис калляна морт. — Борт сайӧ он шыбит...
Капитан кӧ эськӧ тӧдіс, сійӧ эськӧ непременнӧ чеччӧдіс йӧзтӧм ді вылӧ. — Лёшка полігтыр видзӧдліс сы вылӧ да бара букыштчис.
— Но ми капитанлы огӧ висьталӧй...
Кыдзи ті, Алексей Ерофеевич?
— Эм не висьтавны капитанлы! — шпыньмуніс старшӧй помощник.
— Вот и бур.
Висьталӧй, медым вердісны тайӧ... туристсӧ.
Лёшка бара веськаліс кают-компанияӧ.
Пызан сайын пукаліс Анатолий Дмитриевич да тэрмасьӧмӧн сёйис.
Лёшкаӧс аддзӧм бӧрын сійӧ паськӧдіс синъяссӧ да вак-вакӧн серӧктіс:
— Дзебсин?
Но и мудер!
Ме, вокӧ, сідзжӧ, кор вӧлі тэ арлыда, заводитлі гортысь пышйыны, Ейскысь.
Бердянскысь водзӧ эг во — бергӧдісны.
Ок, и нӧйтісны менӧ сэки!
Ӧнӧдз на, буракӧ, буретш сійӧ местаас кучикыс лудӧ...
Но, видза колян, меным вахта вылӧ.
— А коді, — юаліс Лёшка, — а коді эсійӧ калляна дяденькаыс?
Сылӧн ещӧ зэв сьӧд пон эм.
— Сійӧ?
Сійӧ Николай Фёдорович, миян капитанным.
Лёшка тшӧкмуніс.
Этша на, мый ылӧдіс ставнысӧ — гусьӧн кольччис теплоход вылӧ, сійӧ ещӧ аслыс капитанлы кынӧмас зургис...
Лёшка шогӧ уси.
Сылӧн весиг и кынӧмыс эз кут сюмавны, сійӧ чеччис да петіс палуба вылӧ.
Зэрыс кобӧма, гудок эз нин равзы.
Горизонтсянь «Гастеллолы» паныд локтісны гыяс.
Тӧлыс быгзьӧдліс налысь йывъяссӧ, жугліс, найӧ бара быгзьывлісны;
«Гастелло» дорӧдз воӧм бӧрын пожъявлісны баксӧ шума быгйӧн, теплоход дрӧгнитліс да копыртчыліс.
Горизонтыс то лыбліс мостикӧдз, то мунліс ватерлиния улӧ.
Перилӧ бердӧ топӧдчӧмӧн Лёшка видзӧдіс гыяс котӧртӧм бӧрся да кымӧръяс бӧрся.
— Но мый, герой, страшнӧ? — горӧдіс сылы Анатолий Дмитриевич.
Мӧд помощник нюмъялігтыр видзӧдіс мостик вывсянь Лёшка вылӧ.
— Абу-у... — нюммуніс Лёшка.
Палуба кузя котӧртігӧн Черныш сувтіс Лёшка водзӧ да тувкис сылы нырнас.
Лёшка полігтыр бӧрыньтчыштіс, но понйыс видзӧдіс да легӧдіс ассьыс бӧжторсӧ зэв бурпырысь.
Лёшка шлочнитіс кывнас.
Черныш чошкӧдіс пельяссӧ, но тайӧ здукас судноыс пӧлыньтчис — пон исковтіс палуба кузя да кутіс никсыны.
Палубаыс рӧвняйтчис, сійӧ котӧртіс да бара тувкис Лёшкалы нырнас.
Лёшка гӧгӧрвоис — лэптыштіс ӧти коксӧ,
Черныш тювкнитіс кок улас да, Лёшка вылӧ удовлетворённӧя видзӧдігтыр, ещӧ ёнджыка кутіс легӧдны бӧжторсӧ.
Но коксӧ лэдзны палуба вылӧ Лёшка ӧні эз нин вермы — Черныш вӧлі вывті ыджыд.
Сійӧ сідзи и коли сулавны кокпӧв йылас, а мӧд кокнас топӧдіс Чернышӧс.
Теплоходыс пӧлыньтчис — Лёшка эз вермы кутчысьны, мыніс киыс перилӧсьыс да понйыскӧд тшӧтш быгыльтчис кӧрт палуба кузя.
Выліын серӧктісны.
Мостик вылын сулалісны капитан, Алексей Ерофеевич да мӧд помощник.
Найӧ ставсӧ аддзылісны да ӧні, палуба вылӧ нюжӧдчӧм Лёшка да Черныш вылӧ видзӧдігтыр, гажаа сералісны.
Лёшка серӧктіс жӧ.
Сералӧны кӧ, повны нинӧмысь...
Сійӧ чеччыштіс, шутёвтіс Чернышлы да котӧртіс палуба кузя.
Гӧрд кывсӧ ӧшӧдӧмӧн Черныш кыккокйыв уськӧдчис сы бӧрся.
— Ставыс! — шуис капитан. — Высокӧй договаривайтчысь сторонаяс кырымалісны дружба йылысь договор...
Кык лун Лёшка блаженствуйтіс.
Сійӧ кӧ эськӧ кужис висьтавны тайӧс кывйӧн, сійӧ эськӧ шуис, мый тайӧ и эм шудыс.
Но Лёшка эз думайт шуд йылысь.
Кольӧм олӧмыс саялі Батумиса зэр занавес сайӧ, водзӧ лоан олӧмыс вӧлі тӧдтӧм, но сійӧ эз на во, а ӧні вӧлі сылы сэтшӧм лӧсьыд, кутшӧм вӧвлі сӧмын гортас, Ростовын, кор сійӧ лунтыръясӧн шӧйтіс-ветлӧдліс ёртъясыскӧд карӧд либӧ Дон берег пӧлӧн.
Пӧжалуй, тані весиг интереснӧджык.
Сэні найӧ весьшӧрӧ зілисны веськавны кӧть нин медся ичӧтик буксир вылӧ, медым кӧть синпӧлӧн видзӧдлыны, а тані сійӧ шӧйтіс зэв ыджыд теплоход вылын, ставсӧ видзӧдаліс, и сійӧс эз вӧтлыны, а, мӧдарӧ, ставсӧ висьтавлісны да петкӧдлісны.
И быдлаын сыкӧд вӧлі Черныш, зэв мича сьӧд пон, кутшӧмӧс Лёшка эз аддзывлы.
Сылӧн эз вӧв ни ӧти еджыд пятна, весиг лапапыдӧсыс эз вӧв розӧвӧй, ни руд, а сьӧд.
Дженьыдик, шыльыд гӧныс сылӧн югъяліс сідзи, быттьӧ сійӧс ваксаӧн весалӧма.
Качка дырйи Чернышлы сьӧкыд вӧлі сулавны вильыд палуба вылын, а котравны качкаыс эз мешайт, и сійӧ, гажаа увтчигтыр, вӧтлысис Лёшка бӧрся.
Весиг трапъясыс сылы немтор эз сулавны.
Лёшка, медым не усьны, кутчысьліс перилӧӧ, а Черныш ӧтчыд чеччыштӧмӧн лэбыштліс выліӧ.
Вот сӧмын увлань сійӧ эз радейтлы лэччыны и, эз кӧ вӧв вывті джуджыд, лыддьыліс бурджыкӧн чеччыштны.
Быдпӧрйӧ, кор колӧ вӧлі лэччыны, сійӧ сувтліс трап дорӧ да никсіс.
— Эн никсы! — стрӧга, кыдзи капитан, шулывліс сылы Лёшка.
Черныш чӧв ланьтліс да увланьюрӧн уськӧдчывліс улӧ.
Лёшка заводитліс велӧдны сійӧс лэччыны бӧрӧн, но Черныш нинӧм вылӧ эз сӧглашайтчы да лэччывліс обязательнӧ увланьюрӧн, кӧть лэччигас частӧ усьлывліс трап вывсьыс да ёна дойдлывліс нырсӧ.
Татшӧм случайяс дырйиыс Лёшка бара шулывліс сылы, но сочувственнӧйджыка нин:
— Эн никсы!
Мӧд лунас рытланьыс горизонт вылын тыдовтчис тшын визь.
Сійӧ быдмис вывлань, вочасӧн лои нерӧвнӧйӧн.
— Берег, — объяснитіс Лёшкалы Анатолий Дмитриевич. — Керченскӧй полуостров.
Ӧні лоӧ буй, сы бӧрын кежам каналӧ да сэтысь босьтам лоцманӧс.
Нырд сайын мореыс лои спокойнӧйджык, и пӧшти пыр жӧ водзын тыдовтчис ичӧтик катер.
«Гастелло» сувтӧдіс машинаяссӧ, катер матыстчис дзик борт дорас, кытчӧ вӧлі шыбитӧма нин шторм-трап — пу ступеньяса гезйысь вӧчӧм пос.
Трап кузя катер вывсянь кавшасис латшкӧс тушаа лоцман.
Сійӧ здоровайтчис Анатолий Дмитриевичкӧд, увереннӧя кайис мостик вылӧ.
Катер вылӧ шыбитісны кыз гез, сійӧс кӧрталісны, и «Гастелло» бара мӧдӧдчис водзӧ, сӧмын ӧні командуйтіс эз нин Анатолий Дмитриевич, коді сулаліс вахта вылын, а лоцман.
Бӧжас, «Гастеллолӧн» быгъя гыас, буксир йылын сунласис катер.
Шуйгавылас ылын тыдалісны Керченскӧй полуостровлӧн гӧристӧй берегъясыс, веськыдвылас — лӧньӧм морелӧн шыльыд веркӧсыс.
Кыдзи кӧть Лёшка эз видзӧд, сійӧ эз вермы аддзыны Таманскӧй берег.
Лёшкалы кажитчис, мый татшӧм паськыдінтіыд позьӧ кывтны кытчӧ колӧ да некутшӧм лоцман оз ков, но лоцманлысь кывзысисны.
Сійӧ то спокойнӧя, то резкӧя шуаліс рулевӧйлы:
— <rus>Полборта лево</rus>!
Кут сідз!
<rus>Три право!</rus>
<rus>Ещё два право</rus>!
Рулевӧй повторяйтіс командасӧ да тэрмасьӧмӧн бергӧдліс штурвалсӧ.
Лёшка гусьӧник висьталіс ассьыс соображениеяссӧ Анатолий Дмитриевичлы, мӧдыс серӧктіс:
— Проливыс паськыд, да плавайтнысӧ дзескыд.
Гӧгӧр лыакӧсаяс, но и... быдсяматорйыс война бӧрад коли.
Аддзан вешкаяссӧ?
Весалісны каналсӧ, сэті суднояс и ветлӧдлӧны.
А бокӧ кӧ кежан — либӧ лыакӧса вылӧ, либӧ чӧртлы сюр йылас!
Гӧгӧрвоан?
Пемдіс.
Лёшка мудзис да муніс узьны.
Садьмис сійӧ югдандор нин.
Мореыс вӧлі лӧнь.
Бӧжладорас шуйгавылын небесаын ӧшаліс тӧлысь; кӧдзыд югӧрыс сылӧн куйліс море вылын горизонтсянь теплоходӧдз.
Лёшка кайис мостик вылӧ.
Вахта вылын сулаліс Алексей Ерофеевич.
Водзын, пемыд небесаас востымасигтыр, ӧзйывліс и кусліс би.
abu
— Но вот, Белосарайскӧй маяк, — шуис Алексей Ерофеевич. — Регыд воам местаӧ.
Бура олӧмлы воис пом.
Сійӧ вӧлі дженьыд нэма да непрочнӧй, кыдзи теплоход бӧж сайын эзысь югӧрыс, а локтан олӧмыс — сэтшӧм жӧ тревожнӧй да неяснӧй, кыдзи югданводзвывса рӧмыдыс, кодӧс эз вермы югдӧдны маяклӧн югӧрыс.
Алексей Ерофеевич видзӧдлывліс Лёшка вылӧ да сідзжӧ думайтіс сылӧн локтан олӧм йылысь, сы йылысь, мый сідзи вӧчны, кыдзи вӧчисны Батумиын, оз позь — тадзтӧ детинкаыс вермас и дзикӧдз пропадитны.
— Тэ мун, зонмӧ, узьны, — Лёшка пельпом вылӧ кисӧ пуктігмоз шуис сійӧ. — Вахтасӧ ме и ачым сулала, а тэныд колӧ пӧттӧдзыд узьны.
— Позьӧ ме ещӧ сулышта? — шуис Лёшка. — Недыр.
Кыдзи вӧлі объяснитны, мый Лёшка прӧщайтчис ставыскӧд, мый вӧлі тані кык луннас, сійӧ олӧмын медся шуда лунъясас?
Код тӧдас, лоӧ-ӧ ещӧ коркӧ татшӧм лӧсьыд сэні, водзын, а тані вӧлі нин, и янсӧдчыны такӧд вӧлі сьӧкыд.
Алексей Ерофеевич нинӧм эз шу, и Лёшка кольччис.
Водзвылын первойсӧ чусыда, сэсся яснӧйджыка тыдовтчис розӧвӧй югӧр.
Сійӧ эз востымась, кыдзи маяклӧн югӧрыс, эз куслы, а ломзис пыр ёнджыка да ярджыка, пыр вылӧджык кайис небесаас да койис ва вылас ассьыс югӧрсӧ.
— Мый тайӧ? — юаліс Лёшка.
— «Орджоникидзесталь».
Завод.
Регыд воссясны створъяс.
Найӧ воссисны: ӧта-мӧд весьтас кык еджыд би да ещӧ вылынджык — гӧрд.
«Гастеллолӧн» гудокыс равӧстіс, сылы воча чилӧстіс паныд локтысь катер.
Бара шторм-трап кузя кайис лоцман да нуӧдіс теплоходсӧ портлань.
Сійӧ тыдаліс нин водзын востымасьысь бияснас.
Мостик вылӧ петіс капитан, и Алексей Ерофеевич кокньыда йӧткыштіс Лёшкаӧс траплань.
Лёшка лэччис улӧ.
Тӧлысьлысь вӧрзьытӧм, кельыд югӧрсӧ вевттьӧмӧн пыр югыдджыка ӧзйис оранжевӧй югӧрыс «Орджоникидзесталь» весьтын...
Алексей Ерофеевич, выль кителя, лым кодь еджыд чехола фуражкаа, ачыс садьмӧдіс Лёшкаӧс завтракайтны.
Найӧ кайисны палуба вылӧ.
Восьса трюм весьтын копыртчӧма кранлӧн зэв ыджыд решётчатӧй стрелаыс.
Кӧлеса пыр стрела йылӧд ветлӧдлісны стальнӧй тросъяс, код помын бовъяліс паськыд вома кӧш — грейфер.
Кӧшыс суніс трюмӧ, кутіс куравны руда.
Кӧшыс пӧдлассис — палуба весьтӧ кайӧм бӧрын грейфер кутіс кывтны вагонъяслань, кодъяс сулалісны радӧн каменнӧй пирс вылын.
Восьса вылыса кӧрт вагон весьтын грейферыс воссис — руда киссис вагонӧ.
Вагоныс дрӧгнитіс да тӧдчымӧн пуксис.
Тутӧстіс паровоз, вагонъяс зяльскӧбтісны буферъяснас да вешйыштісны — лӧсьӧдісны грейфер улӧ тыртӧм вагон.
Лёшка бергӧдчис морелань.
Шондіыс разалӧма сы вылын тысяча осколокъяс вылӧ да аслас югӧръяснас синтӧ ёрис.
Небесаӧд кывтіс кокньыдик тшын — горизонт сайӧ муніс пароход.
Шуйгавылын кар весьтын кывтісны «Орджоникидзестальлӧн» тшынъясыс.
Карыс вӧлі дзебсьӧма гӧра пӧкат сайӧ; берег пӧлӧныс быдмисны веж пуяс да кыдзсюрӧ сулалісны слободкалӧн керкаяс.
— Мича? — юаліс Алексей Ерофеевич.
Коркӧ кӧ мӧдысь Лёшка эськӧ обязательнӧ шуис: «Ага!», «Мича!» — либӧ ещӧ мыйкӧ татшӧм сямаӧс, но ӧні сійӧ некутшӧм радлун эз чувствуйт да нинӧм эз шу.
Сійӧ думайтіс выль юасьӧмъяс да «прӧверка» йылысь, мыйысь ӧні он нин пышйы.
Сылӧн весиг кынӧмыс эз кут сюмавны, и завтракайтігӧн сійӧ дышиника чуткаліс вилкиӧн жаритӧм картупель, кытчӧдз Анатолий Дмитриевич эз тувкы сылы:
— Тэ вай сёй, сёй!
Код тӧдас, кыдзи сэні вердны тэнӧ кутасны.
Водзӧвылӧ сёй.
Алексей Ерофеевич гусьӧник мигнитіс сылы, и мӧд помощникыс тэрыба кутіс висьтавлыны Потиӧ, а сэсся Европа гӧгӧр Войвылӧ рейс йылысь.
Лёшка дзикӧдз дугдіс сёйны да завидьпырысь кывзіс.
Кык лун чӧжӧн теплоход да верстьӧ, суровӧй и сэк жӧ весел йӧз лоины сылы ас йӧзӧн, ставыс, мый вӧлі инмӧ налы, инмыліс и сылы.
Ӧні талы воис пом, наа-Лёшкаа костӧ водіс вуджны позьтӧм визь.
И нуӧдіс тайӧ визьсӧ Алексей Ерофеевич.
Сійӧ пыртӧдіс сійӧс верстьӧ йӧз олӧмлӧн да морелӧн зэв мича, шензяна мирӧ, а ӧні ачыс тойлаліс Лёшкаӧс ас дінсьыс.
И сылы веськодь: пукалӧ да спокойнӧя юӧ чай...
Лёшка чеччис да котӧрӧн петіс кают-компаниеысь.
— Пӧжалуй, пышъяс детинкаыд, — шуис мӧд помощник.
— Оз пышйы, — вочавидзис Алексей Ерофеевич. — Вахтеннӧйӧс предупредитӧма.
Лёшка и збыльысь думайтіс, не пышйыны-ӧ сылы теплоход вывсьыс, медым самостоятельнӧя воӧдчыны Ростовӧ.
Сэні Митька, тӧдса детинкаяс, кыдзкӧ сэні инасяс...
Лёшкалы воча котӧртіс Черныш.
Лёшкаӧс аддзӧм бӧрын сувтіс, чеччыштліс нёльнан кокнас, кыдзи кӧза, да котӧртіс водзӧ;
Лёшка чепӧсйис сы бӧрся.
Найӧ кытшовтісны став палубасӧ.
Бӧжас, аварийнӧй штурвал дорын, Черныш дзугсис канат чукӧрӧ.
Лёшка вӧтӧдіс сійӧс да кутіс сьыліӧдыс.
Найӧ пукыштісны, медым лолыштны, сэсся Лёшка топӧдіс ас бердас Чернышӧс да шуис:
— Муна ме, Черныш.
Гӧгӧрвоан?
Муна...
Черныш мынтӧдчис, ӧшӧдіс кывсӧ да кутіс легӧдны бӧжторсӧ; сійӧ вӧлі дась котӧртны водзӧ.
— Нинӧм тэ он гӧгӧрво! — ышловзис Лёшка.
Лёшкалы дышӧдіс котравны, и сійӧ мӧдӧдчис траплань.
Траплӧн решётчатӧй площадка вылын вахтеннӧй сёрнитіс буфетчица Дашакӧд.
Лёшка кӧсйис прӧйдитны на дінті, но вахтеннӧй чатӧртіс сылысь юрсӧ.
— Увольнительнӧйыд эм?
Мый нӧ тэ — морякӧн лоин, а порядок он тӧд.
Берегӧ увольнительнӧйтӧг оз петны, — шуис вахтеннӧй да мигнитіс Дашалы.
Палуба вылӧ петісны Алексей Ерофеевич да мӧд помощник.
— Но, герой, вай лапатӧ, — шуис Анатолий Дмитриевич. — Эн дрейфуйт!
Тӧдан, кытысь тайӧ кывйыс?
«Дрейф» кывйысь.
Кор судно дугдас ачыс мунны, шуӧны, мый сійӧ заводитіс дрейфуйтны.
Суднолы позьӧ, а мортлы оз позь дрейфуйтны, сылы колӧ ветлӧдлыны.
Гӧгӧрвоан?
Но вот!
Вай век сет полнӧй водзӧ, медым тӧлыс пеляд шутьляліс!..
Алексей Ерофеевич мӧдіс лэччыны трап кузя.
Лёшкалӧн лолыс сувтліс, сійӧ ещӧ ӧтчыд видзӧдліс палуба вылӧ да мӧдӧдчис сы бӧрся.
Бӧрвылас кутіс никсыны Черныш.
— Эн никсы! — кыліс Лёшка капитанлысь гӧлӧссӧ.
Перилӧ вылӧ лапаяссӧ пуктӧмӧн Черныш кыйяліс борт вомӧн, орччӧн сулаліс капитан.
Кор аддзис, мый Лёшка бергӧдчыліс, капитан ӧвтыштіс кинас.
Лёшка ӧвтыштіс жӧ да бергӧдчис, медым Черныш моз не заводитны никсыны.
Найӧ прӧйдитісны вагонъяс дорті, сьӧдов-руд мылькъяс дорті, кутшӧмкӧ зданиеяс дінті, порт ворота дорын сулалысь вахтер дінті да мӧдісны буса мостовӧй кузя джуджыд цементнӧй забор пӧлӧн, мыйӧн вӧлі кытшалӧма портсӧ, сэсся дзескыд улича вылын дыр виччысисны трамвай.
Трамвай сувтланінын чукӧрмӧма уна йӧз: сумкаяса нывбабаяс, матросъяс, вугыр шатинъяса детинкаяс, кодъяс лӧзӧдӧмаӧсь нин дыр купайтчӧмысла.
Сунис йылын налӧн тракйысисны посни ёкышъяс.
Таркакылігтыр матыстчис трамвайлӧн ичӧтик вагон.
Детинкаяс горзігтыр уськӧдчисны сылань, но вагонӧ эз пырны, а ӧшъялісны ортсысяньыс.
Трамвай вӧрзис, пытшкас йӧзыс вӧлі дзик тыр, детинкаяс кутчысялісны восьса ӧшинь рамаясӧ, ӧшиньдорса перилӧясӧ, да мӧдӧдчисны жӧ.
Лёшкалы лои завидь — вагонын вӧлі дзескыд да жар.
Ӧти чери кыйысь, коді ӧшаліс сійӧ ӧшинь весьтас, кӧні сулаліс Лёшка, казяліс сылысь жугыль чужӧмсӧ да нерыштіс: чукыртіс плешсӧ да нюжӧдіс паръяссӧ, быттьӧ кӧсйӧ бӧрддзыны.
Лёшка петкӧдліс сылы кулаксӧ да бергӧдчис.
Таркакылігтыр трамвай муніс помасьлытӧм улича кузя, разъездъяс вылын сулаліс дыр, виччысис паныд локтысь вагонӧс.
Нӧрыс йылын тыдалісны гырысь, мича керкаяс, кодъяс ставныс вӧліны сад пытшкынӧсь.
Веськыдвылас дзирдаліс море.
Став берег пӧлӧныс, пӧкатаинас и рӧвнӧйинас, сярвидзисны уна рӧмӧн краситӧм посньыдик лэбувъяс, куйлісны, пукалісны лыа вылын купайтчысьяс.
Керкаяс да садъяс сайӧдісны берегсӧ, но мореыс дзирдаліс на сайын и на весьтын; сійӧ, быттьӧ вон, вевттис слободкасӧ.
Став керкаясыс Лёшкалы кажитчисны ӧткодьӧсь.
Найӧ вӧліны ляпкыдикӧсь, белитӧма известьӧн.
На дорын сулалісны кирпичысь либӧ сёйысь вӧчӧм заборъяс, а воротаяссӧ либӧ калиткаяссӧ пӧшти дзоньнас вӧлі вӧчӧма кӧртысь, краситӧма турунвиж краскаӧн.
Керкаяссӧ вӧлі вевттьӧма черепицаӧн, и кажитчис, мый кирпич рӧмӧдзыс сійӧс калитӧма июньса шондіыс — сэтшӧм пӧдтана жар вӧлі ывлаас.
Трамвай прӧйдитіс вокзал дінті, сувтіс рабочӧй гаваньбердса паськыд площадь вылӧ.
Пӧльыштіс тӧвныр, и вагонын кыліс еджыд акациялӧн чӧскыд дукыс, коптитӧм чери дук, сім дук да море дук.
Ыліын кыпалісны пемыдгӧрд башняяс, кодъяс гӧгӧр тыдалісны фермаяс, трубаяс, на весьтын кывтіс не то тшын, не то бус кымӧр, коді вӧлі гӧрдов рӧма.
Орччӧн, чукльӧдлігтыр небесалань ыпнитлісны бияс.
— Сэні пӧжар? — повзьӧмпырысь юаліс Лёшка.
— Абу, — вочавидзис Алексей Ерофеевич. — Тайӧ домнаяс.
Вай мунам водзӧ, миянлы регыд колӧ петны.
Трамвай дзуртігтыр кайис гӧра вылӧ, прӧйдитіс шума базар дорті, кытысянь бара тыдовтчисны домнаяс да кузь кирпичнӧй трубаяс; кайис уличаӧд, кӧні быдмисны клён да акацияяс, да сувтіс сквер дорӧ.
Вагонысь петӧм бӧрын Алексей Ерофеевич юаліс милиционерлысь, кыті мунны гороноӧ.
Сійӧ вӧлӧма матын, орчча улича вылын, неыджыд керкаын.
Алексей Ерофеевич лыддис ӧдзӧсъяс вывсьыс табличкаяссӧ, таркнитіс ӧти ӧдзӧсӧ да, Лёшкаӧс водзвылас лэдзӧм бӧрын, пырис.
Пызан сайын пукаліс пемыдгӧрд платьеа косіник том нывбаба да сёрнитіс телефон пыр.
Сійӧ индіс налы улӧсъяс вылӧ да, пызанас карандашӧн котшкӧдігтыр, дыр да скӧрысь доказывайтіс кутшӧмкӧ Сергей Ивановичлы, мый вӧчны сійӧ мыйкӧ оз вермы — сылӧн ни деньга абу, ни позянлун, а вӧчны тайӧс должен именнӧ сійӧ, Сергей Иванович.
Трубкасӧ пуктӧм бӧрын сійӧ видзӧдліс Лёшка вылӧ да бергӧдчис Алексей Ерофеевичлань.
— Кывза тіянӧс.
Алексей Ерофеевич висьталіс асьсӧ да шуис, мый сійӧ корӧ меститны тайӧ детинкасӧ, Алексей Горбачёвӧс, кутшӧмкӧ детдомӧ.
Заведующӧй паськӧдліс кияссӧ да бӧр лэдзис, сэсся чӧв олыштӧм бӧрын юаліс:
— Документъяс эмӧсь?
Алексей Ерофеевич кыскис да мыччис сылы.
— Да абу, мыйла меным тіянлысь!
Детинка вылас документъясыс...
— Кутшӧм вермасны лоны документъяс?
Ми аддзим сійӧс Батумиысь...
Алексей, пет эсійӧ комнатаас, виччысь сэні.
Комнатаыс вӧлі ичӧтик, гӧгӧр сулалісны пызанъяс.
Пырысь-петысьяс зургывлісны Лёшкалы то гырддзанас, то папканас.
Позьӧ вӧлі спокойнӧя петны, кежны пельӧс сайӧ...
Лёшка эз пет.
Оз босьтны — сылы жӧ бурджык!
Алексей Ерофеевич сійӧс оз эновт, а некытчӧ кӧ сійӧс воштыны, гашкӧ, и аскӧдыс босьтас...
Сійӧ терпеливӧя виччысис, а ӧдзӧс сайын сёрнитісны и сёрнитісны, и Лёшка шензис: теплоход вылын кык сутки чӧжӧн Алексей Ерофеевич эз шу сы мында кыв, мыйта ӧні сразу, дорвыв.
Ӧдзӧсыс воссис, и заведующӧй, коді вӧлӧма зэв кузь тушаа, гораа шуис:
— Русакова эз на мун?
Видзӧдлӧй, пӧжалуйста, методотделысь да корӧй пыравны ме дінӧ.
Сійӧ пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Сэсся Лёшка дінті кабинетӧ прӧйдитіс неыджыд тушаа тшӧтшкӧртӧм юрсиа кыз нывбаба.
Ӧдзӧсыс коли кальк, и Лёшка кыліс сылысь гӧлӧссӧ:
— Да кытчӧ нӧ ме босьта, Ольга Васильевна?
Ті ӧд тӧданныд — менам ставыс тыр!
Заведующӧй мыйкӧ ещӧ вочавидзис, и Русакова мудзӧмпырысь шуис:
— Ладнӧ.
Кӧні сійӧ детинкаыс?
Алексей Ерофеевич чукӧстіс Лёшкаӧс.
— Матӧджык лок, Горбачёв, — шуис заведующӧй. — Мунан Людмила Сергеевнакӧд детскӧй домӧ да кутан сэні овны.
Документъястӧ тэнсьыд ми корсям.
Асьтӧ бура мӧдан кутны?
Сійӧ виччысис ӧтвет, но Лёшка видзӧдіс бокӧ, телефон вылӧ, да чӧв оліс.
— Мунам, детинка, — шуис Людмила Сергеевна да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Алексей Ерофеевич аттьӧаліс заведующӧйӧс да петіс Лёшка бӧрся.
Кыв ни джын шутӧг найӧ воисны пельӧсӧдз,
тані Алексей Ерофеевич сувтіс:
— Но, тьӧзӧ, вай прӧщайтчам, меным кад мунны теплоход вылӧ.
Да дугды тэ видзӧдны муас! — Сійӧ кокньыдика лэптыштіс щӧкатіыс Лёшкалысь букыш чужӧмсӧ. — Велӧдчы, уджав.
Ло мортӧн.
Медым йӧзыс тэнӧ уважайтісны... — Алексей Ерофеевич нюмъёвтіс: ӧні сійӧ повторяйтіс Лёшкалы сійӧ кывъяссӧ, кутшӧмъясӧс коркӧ висьтавліс сылы батьыс. — Воас кӧ выльысь татчӧ «Гастелло» — аддзысям, а оз кӧ — ме тэныд ыста адрес, и тэ пондан гижны миянлы аслад делӧяс йылысь.
Ладнӧ?
— Ладнӧ, — мырдӧнсорӧн шуис Лёшка.
Алексей Ерофеевич гижис детдомлысь адрессӧ, прӧщайтчис Людмила Сергеевнакӧд да топӧдліс кыкнан кинас Лёшкалысь пельпомъяссӧ:
— Ло дзоньвидза!
— Аддзысьлытӧдз, — шуис Лёшка, вомдоръясыс сылӧн дрӧгнитісны.
Сійӧ гӧгӧрволіс, мый тайӧ кывъясыс пустӧйӧсь: код тӧдас кор найӧ аддзысясны, да и аддзысясны-ӧ...
Людмила Сергеевна муніс зэв ӧдйӧ, Лёшкалы ковмис восьлавны мыйвынсьыс, медым не кольччыны.
Туй чукыльын сійӧ бергӧдчыліс.
Алексей Ерофеевич сулаліс сійӧ жӧ местаас да ӧвтчис фуражканас.
Лёшка ӧвтыштіс кинас да вӧтӧдіс Людмила Сергеевнаӧс.
— Кыдзи тэнад нимыд?
Алёша?
Висьтав меным ас йывсьыд.
Лёшка висьталіс, мый батьыс пӧгибнитіс, мамыс кулі, некод сылӧн абу и овнысӧ сылы некӧн.
— А кор мамыд кулі?
Лёшка висьталіс.
— И сійӧ кадсяньыс тэ беспризорничайтан?
Мыйкӧ оз лӧсяв.
Но ладнӧ, тӧдмалам.
Со миян керканым.
Ӧні тайӧ и тэнад керка.
Сквер вомӧн прӧйдитӧм бӧрын найӧ сувтісны гурйыв восьса кӧрт ворота дорӧ.
Тані вӧлі ӧти судта кузь здание, двор пытшкас тыдалісны кык посньыдик керка.
— Ӧні тайӧ и тэнад керка, — мӧдысь шуис Людмила Сергеевна. — Пышъян?
Лёшка чӧв оліс.
— Кыдз гажыд.
Некод тэнӧ мырдӧн оз кут.
Стӧрӧжъяс миян абуӧсь.
Сӧмын эн тэрмась, пышйынытӧ вевъялан на.
5
Сарай сайын Лёшка водіс лапкор да чорзьӧм заа ёг турун пӧвстӧ, а кияссӧ пуктіс юр улас.
Небесаті котӧртісны кокньыдик кымӧръяс, сэтшӧм жӧ тэрыбӧсь да сэтшӧма жӧ дзугсьӧмаӧсь, кыдзи Лёшкалӧн думъясыс.
Тӧрытъя рытӧдз ставсӧ на позис терпитны.
Медпервой Лёшкалы тшӧктісны мыссьыны.
Душевӧйсӧ вӧлі ремонтируйтӧны, и мыссьыны ковмис кухняын ыджыд гӧгрӧс ворйын, коді вӧлі шӧри поткӧдӧм бӧчка кодь.
Шуисны сійӧс балияӧн.
Косіник, быттьӧ плита дорын век сулалӧмысь косьмӧм, пӧвариха Ефимовна кисьтіс балияӧ пӧсь ва, орччӧн сувтӧдіс кӧдзыд ва ведра.
— Мыссьы ачыд, абу ичӧт.
Лёшка зіля майтӧгасис, но, кыдзи век, майтӧг быгйыс веськалі сылы синмас, и сылы сразу дышӧдіс мыссьынысӧ.
— Мый нӧ тэ асьтӧ малалан? — видзӧдліс сы вылӧ Ефимовна. — Тэ эн малась, а мыссьы.
Сійӧ пуктіс дарсӧ, кватитіс мочалка да заводитіс зыравны Лёшкаӧс.
Лёшка лои гӧрд, быттьӧ пуан ва пиӧ сюйлісны; сійӧ мынтӧдчис Ефимовналӧн чорыд киясысь, пасьталіс сӧстӧм трусик да дӧрӧм, кодъясӧс вайис кастелянша, да петіс тӧдмасьны выль миркӧд.
Мирыс эз вӧв ыджыд.
Керкаджынъяс, кодлӧн ӧшиньясыс видзӧдісны улича вылӧ, вӧлі столӧвӧй, сы бердӧ вӧлі стрӧитӧма кухня.
Мӧд джынйыс, кӧні вӧліны занимайтчан комнатаяс, ӧні вӧлі тыртӧм.
Югыдлӧз краскаӧн выльысь краситӧм крӧватьяс сулалісны двор шӧрын.
Керка пытшкӧсыс вӧлі уль руа, кыліс олифа дук, джоджыс вӧлі лякӧссьӧма сёйӧн да мелӧн.
Тані муніс ремонт.
Веськыдвывса керкаас, ворота дорас, вӧлі канцелярия, сійӧ жӧ — Людмила Сергеевналӧн кабинет.
Орччӧн, ыджыд комнатаын, коді косьмис ремонт бӧрын, ӧшиньясыс вӧліны гурйыв восьсаӧсь.
Лёшка видзӧдліс ӧти ӧшиньӧд.
Тыртӧм комната шӧрын сулаліс вурсян машина, сы сайын пукаліс рогӧвӧй ӧчкиа, кузь тушаа кыз нывбаба.
Вомас сылӧн тшынасис сигарета.
Нывбабаыс куньтыраліс синъяссӧ тшын вӧснаыс, видлаліс ичӧтик ситеч сарапан да кыз гӧлӧсӧн сьыліс:
Сэсся пуктіс сарапансӧ машина лапка улӧ, вӧрзьӧдіс кӧлесасӧ, и машина кутіс сяргыны.
Гӧгӧрыс сулалісны нёль ичӧтик нывка да синнысӧ вештывтӧг видзӧдісны чеччалысь лапка вылӧ.
— Вот и гӧтов, бобӧяс, — шуис нывбаба да торжественнӧя, быттьӧ бальнӧй платье, лэптіс сарапансӧ пельпомъясӧдыс. — Коді кӧсйӧ мерайтны?
Ставныд кӧсъянныд?
Сідзкӧ, ӧткӧн-ӧткӧн.
Лок татчӧ, Люся...
Пыдынджык двор пытшкас вӧліны спальняяс да кладӧвӧй.
Кладӧвӧйыс вӧлі игана, а спальняясыс тыртӧмӧсь.
Веськыдвылас бокынджык, восьса конюшня дорын, сулаліс телега, сыкӧд орччӧн сулаліс чалӧй мерин, ӧвтчис бӧжнас да довкйӧдліс юрсӧ.
Сы дінӧ матыстчис Лёшка ыджда жӧ детинка, босьтіс поводсӧ, сувтӧдіс меринсӧ додь вожъяс костӧ да кутіс доддявны.
Ӧшӧдчӧм льӧбъяснас мерин зілис кыйны сылысь кисӧ.
— Ёнасӧ эн дур! — стрӧга шуис детинка, сюйис кисӧ зептас да кыскис нянь тор.
Вӧвлӧн небыд льӧбъясыс пырысь-пыр жӧ кватитісны сійӧс.
Детинка виччысьыштіс, кор вӧлыс сёяс няньсӧ, сэсся сийӧсаліс.
Вӧчис ставсӧ сійӧ тэрмасьтӧг да увереннӧя.
Лёшка вылӧ сійӧ видзӧдліс синпӧвнас, эз петкӧдлы некутшӧм интерес да сэсся эз нин бергӧдчыв сылань.
— Тэ коді, детдомса? — юаліс Лёшка.
— Коді нӧ сэсся?
Дерт, детдомса, — чӧв олыштӧм бӧрын вочавидзис детинка да заводитіс зэлӧдны супоньсӧ.
Судзӧдчыны пидзӧснас сийӧс пуӧдзыс сійӧ эз вермы да, мыйвермӧмсьыс коксӧ лэптӧмӧн, мыджсис кокпыдӧснас.
— Кутшӧмаджык ті оланныд? — бара юаліс Лёшка.
Детинка зэлӧдіс супоньсӧ, кӧрталіс вӧжжисӧ да сӧмын сэки вочавидзис:
— Олам и олам.
Кыдзи быдӧн.
Тэ мый, выль морт?
— Выль.
— Ага, — сідз-тадз шуис детинка да вӧрзьӧдіс вӧжжисӧ.
Лёшка мӧдӧдчис водзӧ.
Конюшня да керка сайын сулаліс шлакоблокысь вӧчны заводитӧм сарай, а сы сайын эрд вылас быдмисны петшӧр, лапкор да ёг турун.
Буракӧ, водзтісӧ эрд местаас вӧлӧма двор: забор дорас вӧлі жугавлӧм кирпич чукӧр, орччӧн тӧдчис бомбаысь артмӧм воронка, коді вӧлі эжмӧма нин.
Дворӧ бӧр локтігӧн Лёшка аддзис конюшня дорысь пон олан будка, кодӧс водзтіыс эз казявлы.
Сэні куйліс виж гӧна ыджыд пон.
Сійӧ видзӧдліс синбӧжнас дінтіыс мунысь Лёшка вылӧ да дышпырысь бӧр кунис синъяссӧ.
Дворын котралісны да шумитісны кытыськӧ воӧм посни челядь.
Кухняысь петіс сояс гӧрд повязкаа ыджыдджык нывка да кутіс клёнӧдны рельс торйӧ.
Посни челядь горзігтыр котӧртісны столӧвӧйлань.
Повязкаа нывка сувтіс ӧдзӧс дорас.
Поснияс, сы дінті прӧйдитігӧн, петкӧдлісны кияссӧ да видзӧдісны сылы чужӧмас: лэдзас али вӧтлас?
Куимӧс сійӧ вӧтліс, найӧ котӧртісны сэн жӧ дворын сулалысь мыссян доз дорӧ, кӧтӧдыштісны кияссӧ да котӧртісны бӧр.
Лёшка матыстчис ӧдзӧс дорӧ.
— Выль? — вомдорсӧ стрӧга топӧдӧмӧн юаліс нывка. — Горбачёв?
Петкӧдлы киястӧ.
Лёшка петкӧдліс.
— А тайӧ мый — китайскӧй императрица кузя траур? — дзик нин йӧзлысь кывъяссӧ повторяйтӧмӧн ехиднӧя юаліс нывка да индіс Лёшка гыжъяс улын сьӧд визьяс вылӧ. — Кыдзи абу яндзим!
Кӧть тэ и абу на зэв ыджыд, — тшапа шуис нывка, — но тайӧ поснияссьыс ыджыдджык, а налӧн киясныс сӧстӧмджыкӧсь.
Первойысь прӧстита, но водзӧвылӧ ог лэдз, тӧд тайӧс.
Лёшка скӧрмис да эз кӧсйы мунны столӧвӧйӧ, но кор дворсьыс ставныс мунісны, чаг торйӧн весаліс гыжъяссӧ да век жӧ муніс — сылӧн сюмаліс кынӧмыс.
Столӧвӧйын кӧзяйничайтісны ещӧ кык нывка.
Найӧ некодӧс эз вомавлыны, а прӧстӧ разӧдісны тарелкаяс.
Но Лёшка кывліс, кыдзи гӧрд повязкаа нывка висьталіс налы, мый со пукалӧ выль, фамилияыс сылӧн Горбачёв, и мый сійӧ предупредитіс нин сійӧс, сы вӧсна мый сійӧ дурк.
Лёшка гӧгӧрвоис, мый медся мустӧм мортӧн сылы дядя Троша бӧрын лоӧ этайӧ чангыль ныра нывкаыс, коді петкӧдлӧ асьсӧ код тӧдас кодӧн.
Ӧбед бӧрын поснияс котӧртісны спальняӧ, а Лёшка пуксис гож сайӧ керъяс вылӧ.
Повязкаа нывка бара клёнӧдыштіс рельс торйӧ да, Лёшкаӧс казялӧм бӧрын, матыстчис сы дінӧ.
— Мыйла тэ он мун спальняӧ?
Тэ ӧд кывлін сигналсӧ?
Али, гашкӧ, тэ пельтӧм? — бара ехиднӧя юаліс нывка.
— Мун тэ тӧдан кытчӧ! — скӧрмис Лёшка.
— Ладнӧ! — пинь пырыс сӧдзӧдіс нывка да котӧртіс канцелярияӧ.
Некымын минута мысти сэтысь петіс Людмила Сергеевна, а сійӧ Сирыс, кыдзи нимтіс Лёшка дӧзмӧдчысь нывкаӧс, зэв скӧрысь шуаліс мунігмозыс:
— Меным нӧ мый, но ме ӧд дежурнӧй!
Менам ӧд абу право!..
— Ладнӧ, мун.
Ме ачым сыкӧд сёрнитышта...
Мыйысь тэ видін Кираӧс? — матыстчигмозыс юаліс Людмила Сергеевна.
— Зэв тай колӧ — видны сійӧс!..
А мый сійӧ быдлаӧ сирасьӧ?
— Сійӧ оз сирась, а прӧстӧ требуйтӧ, медым тэ выполняйтін миянлысь правилӧяс.
Тэ найӧс он на тӧд, бӧрынджык велалан.
Ӧбед бӧрын быть колӧ водны да шойччыны.
Тэныд эз на петкӧдлыны койкатӧ?
Мунам, ме петкӧдла.
Спальняын сёрнитісны, сералісны да ноксисны, но кор пырисны Людмила Сергеевна да Лёшка, ставныс куньса синъясӧн куйлісны койкаяс выланыс.
Ӧдзӧсдорса койка вылын, мыйвынсьыс синсӧ куньӧмӧн, зіля шкоргис кыз банбокъяса детинка.
— Слава, дугды шкоргынытӧ! — шуис Людмила Сергеевна. — Ме ӧд тӧда, мый тэ притворяйтчан.
Шкоргӧмыс пыр жӧ ланьтіс, пельӧсын серӧктісны.
— Вот тэнад койкаыд, вод, — шуис Лёшкалы Людмила Сергеевна да петіс.
Став юръясыс пыр жӧ лыбисны да бергӧдчисны Лёшкалань.
Поснияс аддзылісны нин сійӧс столӧвӧйысь, но ӧні дзоргисны-видзӧдісны сідзи, быттьӧ сійӧс первойысь аддзисны.
— А ме тӧда — тэ выль, — шуис ӧдзӧс дорын куйлысь Слава.
— Но, выль.
Водзӧ мый? — бергӧдчис сылань Лёшка.
— Нинӧм.
Сӧмын тэ ыджыд нин, мӧд группаын лоан.
Ксения Петровна ордын.
— А коді сійӧ?
— Воспитательша.
Сійӧ гырысьяслӧн воспитательша.
Ӧні кутісны сёрнитны ставныс ӧтпырйӧ, ӧта-мӧд вежмӧн.
— А миян Лина Борисовна.
— Сійӧ ӧд отпускын...
— Но и мый?
А ӧні Анастасия Фёдоровна.
Аддзылін, коді тай ӧчкиа?..
Сійӧ нывкаясӧс вурсьыны велӧдӧ, а ӧні кыдзи воспитательша, Лина Борисовна пыдди.
Воссис ӧдзӧс, и порог дорын тыдовтчис ӧчкиа нывбаба, кодӧс Лёшка аддзыліс вурсян машина сайысь.
— Челядь, мыйла ызганныд?
Ми ӧд сёрнитчим — не дурны.
— Ми огӧ дурӧй, Анастасия Фёдоровна.
Ми выль мортлы висьтавлам.
Анастасия Фёдоровна лэптіс кисӧ:
— Ланьтӧй!
Висьталанныд бӧрын.
А ӧні некутшӧм сёрни оз вермы лоны.
А тэ ыджыдджык, — бергӧдчис сійӧ Лёшкалань, — петкӧдлы пример.
Лёшкалы ньӧти эз вӧв окота петкӧдлыны пример, и мыйӧн сӧмын Анастасия Фёдоровна муніс, сійӧ гусьӧник кутіс юасьны челядьлысь детдомса олӧм йылысь, а найӧ, сідзжӧ гусьӧник, тэрмасьӧмӧн да ӧта-мӧднысӧ торкалігтыр, висьтавлісны.
Овны тані гажа.
Найӧ ветлывлӧны гуляйтны, экскурсияясӧн, да весиг мукӧддырйиыс кино вылӧ.
Воспитательницаыс налӧн бур.
Анастасия Фёдоровна бур жӧ.
Директорша бур, сӧмын оз терпит, кор ёна дурӧны.
Сійӧ сэки «син улас» сувтӧдӧ.
Кыдзи?
Зэв прӧстӧ: корас ас дінас кабинетас да коляс сэтчӧ, медым пыр вӧлін син водзас.
А таысь лёкджыкыс абу...
Вӧвсӧ налысь шуӧны Метеорӧн.
Дӧзьӧритӧ Метеорӧс Тарас Горовец.
А ещӧ эм Налёт нима пон.
Сійӧ рам, сӧмын хулиганъясӧс оз радейт...
Мӧд лунас завтрак бӧрын поснияс вӧтлысисны Людмила Сергеевна бӧрся, дежуритісны сійӧ кабинет дорын да пыр долисны:
— Мунамӧй миянкӧд, мунамӧй!..
— Да ог вермы ме!
Некор меным, — шуаліс Людмила Сергеевна. — Мунанныд Анастасия Фёдоровнакӧд.
Поснияс котӧртісны Анастасия Фёдоровна дінӧ.
Сійӧ петіс дворӧ идзас шляпаа, киас кутіс ыджыд зонтик.
Гырысьджык нывкаяс сувтӧдалісны посниясӧс параясӧн.
— Алёша, мун и тэ купайтчы.
Мый тэныд гортын пукавнысӧ? — шуис Людмила Сергеевна.
— Тэ кутан мунны бӧрсяньыс да видзӧдны, медым некод эз кольччы, — шуис Анастасия Фёдоровна.
Сійӧ сувтіс терпитны вермытӧг йӧктысь нывкаяс водзладорӧ, трачнитӧмӧн, быттьӧ лыйыштіс, восьтіс юр весьтас зонтсӧ, видзӧдліс бӧрвылас пельпом вомӧныс да кыз гӧлӧсӧн командуйтіс:
— Челядь, ме бӧрся!
Посни челядь тэрмасьӧмӧн да зіля кутісны восьлавны асланыс величественнӧй наставница бӧрся.
Гырысьджык нывкаяс мунісны бокӧдыс, зілисны рӧвняйтны поснияслысь частӧ торксялысь радсӧ.
Лёшка муніс бӧрсяньыс да зілис петкӧдлыны, мый сылы ставыс веськодь да некутшӧм делӧ тайӧ поснияс дорас сылӧн абу.
Кадысь кадӧ Анастасия Фёдоровна бергӧдчывліс да гораа юавліс:
— Бобӧяс, порядок?
Кор колӧ вӧлі вуджны улича вомӧн, Анастасия Фёдоровна сувтліс улича шӧрас, трач-пӧдлавліс зонтсӧ да, кыдзи орлица, бергӧдліс юрсӧ то ӧтарӧ, то мӧдарӧ.
Тыдовтчывліс кӧ машина, сійӧ лэптыліс кисӧ да грӧзитліс зонтнас шофёрлы.
Машина надзмӧдліс ӧдсӧ.
Карса парк аллеяясӧд прӧйдитӧм бӧрын, кӧні посни пуясыс эз на сетны гож сайсӧ, Морскӧй спуск кузя челядь чукӧр матыстчис кӧрт туй дорӧ да Анастасия Фёдоровналӧн стрӧг надзор улын вуджис сійӧс.
Векньыдик лыа берег сайын куйліс море.
Стройыс дзугсис, челядь уськӧдчисны ваӧ.
— Челядь! — кыз гӧлӧснас шумсӧ вевттьӧмӧн горӧдіс Анастасия Фёдоровна. — Сувтӧй!
Первой пыра ме, и сыысь водзӧ, кытчӧ ме сувта, не пырны!
Сійӧ пӧрччис платьесӧ да лои флаг кодь гӧрд купальнӧй костюма, кытчӧ вӧлі вышивайтӧма еджыд чери.
Быд тувччигӧн чериыс то топавліс, то паськавліс, и кажитчис, быттьӧ сійӧ кывтӧ гӧрд мореӧд.
Анастасия Фёдоровна, ӧчкисӧ пӧрччытӧг, пырис коскӧдзыс ваӧ да командуйтіс:
— Бобӧяс, ме дінӧ!
Посни челядь чилзігтыр уськӧдчисны ваӧ да лэптісны сэтшӧм шум, сэтшӧма гудыртісны васӧ, мый Лёшка вешйис бокӧ.
Анастасия Фёдоровна сулаліс тайӧ ызгысь челядь чукӧр шӧрас да бергӧдліс береглань ставнысӧ, кодъяс зільлісны пырны пыдӧджык.
Лёшка купайтчис да, лыа вывсьыс доналӧм слӧйсӧ вештыштӧм бӧрын, водіс.
Посни челядь пӧттӧдзныс купайтчисны да ӧні куйлісны берегын либӧ котралісны да ӧта-мӧднысӧ коялісны лыаӧн.
Кор гӧгӧрвоис, мый повны ӧні нинӧмысь, Анастасия Фёдоровна кутіс вартчыны берег пӧлӧн.
Вартчис сійӧ сэтшӧм жӧ величественнӧя, кыдзи и ветлӧдліс: пельпомъясыс сылӧн катласисны ӧтарӧ-мӧдарӧ, бӧрсяньыс вӧтчис гы, быттьӧ пароход винтысь.
Кира да мукӧд гырысьджык нывкаяс купайтчисны жӧ.
Найӧ вӧтлысисны ӧта-мӧд бӧрсяыс, резсисны да чилзісны; асьныс кадысь кадӧ видзӧдлывлісны Лёшка вылӧ.
Но Лёшка быттьӧ найӧс эз и аддзы.
Шуйгавылас «Орджоникидзесталь» трубаяссянь зэв гырысь столбъясӧн кайис небесалань тшын.
Вылынджык столбъясыс паськавлісны да разавлісны жар вӧсна кельыд небесаас.
Ылын веськыдвылас тыдалісны кранъяслӧн решётчатӧй мачтаясыс.
Сэні вӧлі порт, и сэні сулаліс «Гастелло».
Ӧні сійӧ эз нин вӧв.
Алексей Ерофеевич висьталіс, мый рыт кежлас ректысясны да найӧ пырысь-пыр жӧ мунасны.
Сідзкӧ, мунісны найӧ тӧрыт рытнас да ӧні мунӧны Чёрнӧй море кузя.
Найӧс бара, кӧнкӧ, качайтӧ, Черныш сулалӧ мостик вылын либӧ котралӧ палуба вывті, гыясыс резӧны сійӧс, сійӧ пыркӧдчӧ да скӧра увтӧ на вылӧ.
А Лёшка йылысь, кӧнкӧ, некод нин оз помнит...
Людмила Сергеевна эз нин вермы бӧрйыны таысь неудачнӧй здуксӧ серьёзнӧй сёрни вылӧ.
Некутшӧм сёрни эз и артмы.
Сійӧ сёрнитіс, юасис, а Лёшка видзӧдіс джоджӧ да нинӧм эз ӧтвечайт.
Первойсӧ, кор Людмила Сергеевна корис сійӧс ас дорас, сійӧ висьталіс сійӧс жӧ, мый висьтавліс и водзынсӧ, но кор сійӧ юаліс, кӧні да кыдзи сійӧ оліс мамыс кулӧм бӧрын, Лёшка синкым увтіыс видзӧдліс сы вылӧ да нинӧм эз вочавидз.
Людмила Сергеевна объяснитіс, мый колӧ корсьны сылысь документъяссӧ, корны найӧс татчӧ, документъястӧг сійӧ оз вермы велӧдчыны, а велӧдчыны сійӧ должен, кыдзи и став челядьыс.
Лёшка чӧв оліс.
Медым мыйкӧ лишнӧй эз шусьы, сійӧ решитіс нинӧм не висьтавны да, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, гудйис гыжнас пызан йӧр дорсӧ.
Фанера кусӧкыс вӧлі калькалӧма: сійӧс кӧ кыскыштны, сійӧ дыр таргис-тіраліс.
Лёшка нетшкис сійӧс чуньнас да видзӧдіс таргысь пу пластинка вылӧ.
— Верман мунны, — шуис сэсся Людмила Сергеевна. — Ставсӧ, мый колӧ, ми и асьным тӧдмалам.
Тэ вермин эськӧ миянлы кокньӧдны тайӧ уджсӧ да отсавны, но он кӧ нин кӧсйы, ми юалам Ростовысь, и миянлы юӧртасны.
Фанера пластинкаыс чеги.
Лёшка чеччис стул вылысь да петіс.
Тайӧс сійӧ водзвыв тӧдіс: гырысьяс век сёрнитчасны ас костаныс да кужасны бӧбӧдны сэтшӧмъясӧс, кыдзи Лёшка.
Ӧні, асывнас, Лёшка пырис сук лапкор пӧвстӧ, медым ставсӧ выльысь думыштны.
Но думайтнысӧ, вӧлӧма, немтор.
Корсясны дядьсӧ и мӧдӧдасны Лёшкаӧс сы дінӧ.
Пышйыны позьӧ и мунігас, но тасянь бурджык.
Лёшка петіс лапкор пӧвстысь, муніс улича вылӧ.
Сійӧ пуксис трамвайӧ, но вагоныс вӧлӧма тыртӧм, кондуктор сразу сійӧс казяліс да вӧтліс.
Мыйлакӧ кондукторъяс век тӧдӧны, эм абу детинкаяслӧн билет вылас деньгаыс.
Ӧшйыны вагон бердас ортсысяньыс эз удайтчы: проспект шӧрын сулалысь милиционер свиститіс да кутіс локны вагонлань.
Вагоныс сувтіс, детинкаяс, кодъяс вӧлі ӧшйӧмаӧсь вагон бердас, сюв-сявмунісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Но вокзал вылӧ туйсӧ позьӧ аддзыны трамвайлӧн рельсъяс серти.
Скверсяньыс проспектыс лэччис горулӧ, базарлань.
Лёшка прӧйдитіс водз воӧм яблӧкъяс дінті, кодъясӧс вӧлі тэчӧма гырысь чукӧръясӧ, чериӧн вузасян радъяс дінті, кӧні куйлісны судакъяс да коптитӧм тюлькаяс.
Бетоннӧй пос нуӧдіс базарнӧй площадьсянь увлань, улича вылӧ.
Став улича пасьтаыс, сӧмын векньыдик проход кольыштӧмӧн, изъя мостовӧй вылын косьмисны зэв гырысь тывъяс.
Насянь кыліс нюйт, сир да море дук.
Улича помас, кажитчис сразу жӧ керкаяс саяс, гыпвидзисны «Орджоникидзестальлӧн» домнаясыс.
На весьтті кывтіс гӧрдов кымӧр.
Лёшка решительнӧя мӧдӧдчис улича пӧлӧн.
Вокзалад вевъялан на, а домнаяссӧ колӧ видзӧдлыны матісяньджык.
Найӧ сӧмын кажитчисны матынӧсь.
Лёшка дыр шӧйтіс тӧдтӧм уличаясӧд, переулокъясӧд да петіс вутшкӧсь луд вылӧ, кыті визувтіс ичӧтик ю.
Ю вомӧн ӧшаліс гӧрба пос.
Домнаясыс вӧліны ю сайын веськыдвылас.
Ваыс юас вӧлі гудыр, нефть сора.
Берег дорын шонді водзын пукаліс куш юра старик.
Сы кокъяс увсянь, ляпкыдик бужӧдӧ мыджсьӧмӧн, чурвидзис кыз кузь бедь.
Мӧдар бедь помас вӧлі кӧрталӧма кӧв.
Чигарка куритӧм бӧрын старик кыскыштіс кӧвйӧдыс.
Бедь помыс мыччысис ваысь.
Бедь помас вӧлі крестӧн кӧрталӧма черань кокъяс моз нюкыльтӧм вӧсниджык бедьяс, а на дорӧ — нёль пельӧса сетка.
Сетка шӧрас чеччаліс лягушка.
Старик бӧр лэдзис сеткасӧ ваӧ.
Лёшка сулалыштіс сы мышкын, виччысис, кытчӧдз сійӧ выльысь оз кыскы.
Сеткаын бара нинӧм эз вӧв, и Лёшка мӧдӧдчис водзӧ.
Домнаяс матысмисны да быдмисны. На гӧгӧр чурвидзысь то кыз, то вӧсни трубаясыс тыдалісны пыр бурджыка, факелъяслӧн тӧвйылын йӧктысь бикывъясыс нюжавлісны кузьтаногыс.
Домнаяс водзын вӧліны руда мылькъяс, накӧд орччӧн сулалысь железнодорожнӧй вагонъяс кажитчисны чачаясӧн.
Лёшка видзӧдліс ю вылӧ да кынмис места вылас — ю вылын сулаліс пароход.
Мостика, трубаа, мачтаа.
Настӧящӧй, зэв ыджыд, и тайӧ векни, дзескыд ю вылас кажитчис тешкодьӧн.
Лёшка котӧртіс водзӧ.
Юыс друг паськаліс, лои правильнӧй прямоугольнӧй бассейнӧн.
Шуйга берегсӧ сылысь, кӧні кыпалісны руда мылькъяс да сулалісны домнаяс, вӧлі ӧградитӧма квадратнӧй керъясысь вӧчӧм решёткаӧн.
Тыртӧм да ньывкӧс берег вылын, ичӧтик керкаысь кындзи, кутшӧмъяс овлӧны кӧрт туй вылын путевӧй обходчикъяслӧн, нинӧм эз вӧв.
Сы дінын, бӧжнас пӧшти берегӧ мыджсьӧмӧн да нырнас боклань тойыштчӧмӧн, сулаліс пароход.
Сійӧ пуксьӧма бӧжнас, пӧлыньтчӧма веськыд борт вылас да палубаӧдзыс вӧйӧма ваӧ.
Лёшка кытшовтіс керка гӧгӧрыс.
Ӧдзӧсас ӧшаліс томан.
Берегсянь пароход бӧж вылас вӧлі водтӧдӧма кыз чугуннӧй труба.
Лёшка здук дыра падъялыштіс, паськӧдіс кияссӧ да балансируйтӧмӧн мӧдӧдчис труба кузя.
Кыз кӧртысь вӧчӧм перилӧясыс, кодъяс вӧліны борт пӧлӧныс, нюклясьӧмаӧсь, мукӧдлатіыс дзикӧдз жугалӧмаӧсь.
Палуба вылын, кӧні гораа кыліс быд воськов, туплясисны нюклясьӧм трубаяс, ас местасьыс нетшкӧм вентиляторъяслӧн раструбъяс, люкъяслӧн вевтъяс.
Лёшка видзӧдліс ӧти люкӧ.
Сэсянь ӧвтыштіс сісь дукӧн да мазутӧн.
Виж ва гӧвкъяліс дзик люк вом дорас.
Рулевӧй рубкаын чурвидзис нактоузлӧн тыртӧм кӧрӧбкаыс, сы сайын — штурваллӧн пиньӧссьӧм остовыс.
Каюта ӧдзӧсъяс, найӧ, кодъяс кольӧмаӧсь дзоньӧн, вӧліны гурйыв восьсаӧсь, пуысь вӧчӧм обшивкаыс сотчӧма.
Сӧмын ӧти каютаын иллюминаторас чурвидзисны сылӧм стеклӧ торъяс.
Пароход вӧлі ыджыд — пӧшти кыкпӧв ыджыдджык «Гастеллоысь».
Сійӧ вӧлӧма сэтшӧм ыджыд, мый весиг абу вермӧма прамӧя вӧйнысӧ тайӧ бассейнас, но «Гастелло» вӧлі ловъя, а тайӧ сімӧм кӧрт чукӧр, коді вевттьысьӧма кок улын шаракылысь руда бусӧн.
Лёшка кайис пӧлӧстчӧм палуба вывті шуйга бортланьыс.
Тӧлыс пӧльтіс моресянь, вӧтліс ю кузя посни гыяс.
Лёшка сюся видзӧдіс гыяслӧн ӧта-мӧд бӧрся мунӧм вылӧ, да друг сылы кажитчис, мый гыясыс эз мӧдны кывтны, а пароходыс дрӧгниттӧг плавнӧя вӧрзис места вывсьыс да мӧдӧдчис водзӧ пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык...
Лёшка видзӧдліс берегӧ — кажитчӧмыс быри.
Воддзамозыс котӧртісны гыяс, а пароходыс зэв ыджыд кӧрт утюг моз сулаліс якӧритчӧмӧн.
Друг Лёшка кутіс кывзысьны.
Судно корпус пытшкас кылісны котшкӧдчӧм шы да слабиник гӧлӧс.
Лёшка котӧртіс гӧлӧс шы вылӧ, нырланьыс.
Квадратнӧй люк дорын туплясисны кык вугыр шатин, люкӧ пыртӧдіс кӧрт прутъясысь вӧчӧм векньыдик трап.
Лёшка видзӧдліс увлань.
Дуксялӧм, турунвиж васяньыс метр вылнаын трапыс вӧлі чегӧма, сы улын гӧвкъяліс сьӧд юрсиа юр.
Юрыс чатӧртчис, и Лёшка аддзис детинкалысь чужӧм, коді вӧлі лӧзӧдӧма да лякӧссьӧма мазутӧн.
— Тэ мыйла сэтчӧ пырин? — юаліс Лёшка.
— <ns>В-вай</ns> китӧ, — пиньяснас зяткакылігтыр шуис детинка.
Лёшка лэччис трап кузяыс, копыртчис валаньыс, нюжӧдіс кисӧ.
Детинка чорыда кутчысис киас, каттьысьыштіс, мӧд кинас кутчысис трапӧ да Лёшка отсӧгӧн кавшасис трап вылӧ.
— <ns>П-пет</ns>, ӧні ме ачым, — шуис сійӧ.
Спаситӧм детинка кайис Лёшка бӧрся палуба вылӧ.
Сійӧ вӧлі Лёшка ыджда жӧ, сӧмын паськыдджык пельпомъяса да зумыдджык.
— Т-тэнад кыдзи нимыд? — дӧрӧм-гач вывсьыс виж нюйтсӧ пыркнитігмоз юаліс сійӧ.
— Лёшка.
— А менам <ns>В-витька</ns>.
Тайӧ ме эськӧ <ns>р-регыд</ns> вӧйи.
<ns>К-кынми</ns>, — зэв збыльысь шуис сійӧ.
— Тэ пӧрччысь.
Витька пӧрччысис да, кияснас шенасигтыр, котралыштіс палуба кузя, сэсся пидзӧсчанясис аслас паськӧм дорӧ.
— Но и но! — лякӧссьӧм дӧрӧмсӧ видлалігтыр шуис сійӧ.
Ӧні дӧрӧмвывса нюйт да мазут дорас артмӧмаӧсь руда буслӧн гӧрдоват пятнаяс.
— Гашкӧ, лыаӧн? — падъялігтыр сӧветуйтіс Лёшка. — И ачыд эськӧ мыссьыштін.
— Ага, — шуис Витька да босьтіс паськӧмсӧ да вугыр шатинъяссӧ. — М-мунам ӧтлаын?
Берег дорысь найӧ аддзисны лыакӧса.
Витька заводитіс мыськавны дӧрӧмсӧ.
Мазут пятнаясыс паськалісны ещӧ ёнджыка, дӧрӧмыс лои эз сӧстӧмджык, а няйтджык.
Витька дӧзмӧмпырысь видзӧдліс дӧрӧм вылас, шыбитіс сійӧс бокӧ да бузгысис ваӧ.
Лёшка пӧрччысис да купайтчис жӧ.
Сэсся найӧ водісны сутшкасьысь, гильӧдчысь турун вылӧ.
Витька шоналіс да эз кут мыктавны.
— Мыйла тэ пырин сэтчӧ? — бара юаліс Лёшка.
— Банка вӧйті.
Нидзув тыра банка.
Сійӧ вӧлі вевта да эз вӧй.
Думайті, трап вывсяньыс судзӧда, и уси.
Ме сэні дыр плавайті.
Гашкӧ, весиг рекорд пукті, а? — юаліс сійӧ да серӧктіс.
— Гашкӧ, — шпыньмуніс Лёшка.
Витька воис сылы сьӧлӧм вылас.
Мӧд кӧ эськӧ сы местаын повзис да важӧн нин вӧйи, а талы кӧть мый, сійӧ весиг сералӧ.
И сераліс Витька мичаа: кыз вомдоръясыс паськыда воссьылісны, и на сайысь мыччысьлісны зэв еджыд гырысь пиньяс.
Дженьыд, кыз ныр весьтас ӧтлаасьлісны паськыд сьӧд синкымъяс.
Кор Витька букшасьліс, синкымъясыс ӧшӧдчылісны синъяс вылас.
— Сюрыштас тэныд, — шуис Лёшка.
— Ага, — спокойнӧя сӧгласитчис Витька. — Мед кӧть батьлы эз висьтавны, — чӧв олыштӧм бӧрын шуис сійӧ.
6
Луныс заводитчис кыдзи и мукӧд лунъяс.
Садьмӧм бӧрас Витька восьтыштіс синпӧвсӧ.
Крӧвать водзын, быттьӧ кынмӧмаӧсь места вылас, пукалісны орччӧн Гром да Ловкий.
Найӧ важӧн нин пырисны восьса ӧшинь пыр да ӧні, синнысӧ вештывтӧг, терпеливӧя виччысисны сылысь садьмӧмсӧ.
Сійӧ паськыдджыка восьтіс синсӧ, и пырысь-пыр жӧ кык бӧж дружнӧя да радпырысь кутісны котшӧдны джоджӧ.
Витька вӧрзьыштіс.
Гром да Ловкий, быттьӧ пружинаӧн тойыштісны, чеччыштісны сы дінӧ крӧвать вылас.
Заводитчис сэтшӧм гораа да гажаа ноксьӧм, мый Соня восьтіс ӧдзӧссӧ, скӧрысь швачнитіс кияснас да уськӧдчис щӧткала.
Гром да Ловкий тӧдісны нин, мыйӧн вермас помасьны домработницалӧн локтӧмыс, да кыкысь чеччыштӧмӧн лоисны ӧшинь сайынӧсь.
Соня заводитіс видчыны.
Витька чӧв олігтыр завтракайтіс, но эз вермы кутчысьны да грубитіс-шуис, мый тайӧ абу сылӧн делӧ да медым сійӧ оз сюйсьы.
Соня ӧбидитчис:
— Энлы, ме мамыдлы висьтала!
— Но и висьтав!
Ёна тай повзи...
Дерт, Витька эз повзьы — мыйысь нӧ! — но настроениеыс сылӧн торксис.
Мамыс бара заводитас янӧдны да казьтывны Витькалысь став важ мыжъяссӧ, а сы вӧсна мый мыжыс абу этша, сёрниыс лоӧ кузь да неприятнӧй.
Сёрниысь кындзи нинӧм оз ло, но кодлы окота кывзыны, мый тэ сэтшӧм да татшӧм, а должен лоны не татшӧмӧн, а вот этатшӧмӧн, торйӧн нин кывзынысӧ кӧ лоӧ частӧ!
А Витькалы ковмывліс кывзыны зэв частӧ.
Пыр мыйлакӧ артмывліс сідзи, быттьӧ лёкторсӧ сійӧ вӧчӧ нарошнӧ,
а Витька весиг эз и думайтлы вӧчны нинӧм лёксӧ.
Дерт, сылӧн эмӧсь тырмытӧмторъяс.
Например, любопытство.
Сылы зэв окота тӧдмавны, кыдзи ставыс вӧчӧма.
Настӧящӧй машина дорысь шофёръяс вӧтлӧны, но, кор Витькалы ньӧбисны игрушечнӧй заводнӧй автомобиль — Витька вӧлі ичӧт на, — сійӧ недыр ислӧдліс джодж кузя, а сэсся пуртӧн да вилкиӧн гудйис сылысь став пытшкӧссӧ.
Устройствоыс вӧлӧма зэв прӧстӧй, но автомобиль эз кут ветлӧдлыны, и Витькалы сюрыштіс.
Тайӧ эз вӧв справедливӧ: автомобильсӧ ньӧбисны, медым сійӧ, Витька, пӧлучитіс удовольствие, сійӧ и пӧлучитіс удовольствиесӧ машина гудйӧмысь, а мамыс да Соня пинялісны сійӧс сідзи, быттьӧ тайӧ чачаыс налӧн.
Аканьӧн лёкджыка артмис.
Ӧти-кӧ, аканьыс вӧлі Милкалӧн, а мӧд-кӧ, Витька вӧлі ыджыдджык нин.
Аканьыс вӧлі сідзи вӧчӧма, мый сылӧн гӧгрӧс гӧлубӧй синъясыс куньсьылісны, мыйӧн сӧмын аканьсӧ водтӧдлісны мыш вылас, да воссьылісны бӧр, кор сійӧс чеччӧдлісны.
Объяснитны, кыдзи тайӧ артмӧ, ни мам, ни Соня эз вермыны, батьыс вӧлі командировкаын, и Витька эз вермы терпитны: кор Милка унмовсис, перйис аканьлысь юрсӧ да видзӧдліс, кыдзи мый сэні вӧчӧма.
И тані устройствоыс вӧлӧма прӧстӧй: синъясыс вӧлӧмаӧсь проволока чӧрс йылын да бергӧдчывлісны сыланьӧ, кодарӧ кыскис ӧшӧдӧм грузыс.
Витька вӧчис зэв осторожнӧя, но проволокаясыс чеччыштісны асланыс местаысь, синъясыс усины да сярган моз сярӧдчисны акань юрын.
Синтӧммӧм аканьсӧ аддзӧм бӧрын Милка кутіс лёкгоршӧн горзыны, и кӧть некод эз аддзыв, кыдзи Витька разбирайтіс сылысь механизмсӧ, ставныс пыр жӧ мыжалісны сійӧс.
Аканьӧс сетісны пӧчинитны, но вӧчӧмаӧсь лёка, синъясыс мытшасьлісны, да медым найӧ воссисны либӧ пӧдласисны, Милкалы ковмыліс дыр кучкавны кулакнас аканьлы юрас.
Татшӧм историяыс Витькалӧн вӧлі зэв уна.
Вӧвліны и лёкджыкъяс.
Бара жӧ мыжа вӧлі эз сійӧ, а сылӧн характерыс.
Сійӧ ӧмӧй мыжа сыысь, мый, кыськӧ кӧ кывлас мый йылысь кӧ, сылы окота вӧчны сійӧс жӧ, торйӧн нин сэк, кор колӧ смеллун да выдержка?
Кор лыддис «Настӧящӧй морт йылысь повесть», Витька веськыда висьмис радлӧмысла.
Вот став книгаясыс кӧ эськӧ вӧліны татшӧмӧсь, настӧящӧй йӧз йылысь да подвигъяс йылысь!
Асьсӧ Витька лыддьыліс настӧящӧйӧн да дасьӧн любӧй подвиг вылӧ.
Та вӧсна, кор челядь спорӧ воисны, вермасны-ӧ найӧ кыссьыны, но, не сідзи, кыдзи Мересьев, а кӧть километр мында, Витька предложитіс пыр жӧ водны да кыссьыны.
Челядь серӧктісны да кутісны ӧтказывайтчыны.
Сэки Витька кӧрталіс тасмаӧн ассьыс кокъяссӧ, мед вӧліны быттьӧ ранитчӧмаӧсь, да кутіс кыссьыны Морскӧй спуск кузя увлань.
Бӧрсяньыс вӧтчисны челядь да лыддисны воськовъяс.
Сійӧ кыссис дзик улича дорӧдзыс да вермис на эськӧ кыссьыны ылӧджык, но таті мостӧвӧй вывтіыс дугдывтӧг тӧвзисны грузӧвикъяс, и сылы ковмис сувтны.
Спорсӧ сійӧ выиграйтіс, но сэтшӧма парсаліс кияссӧ и пидзӧсъяссӧ, а дӧрӧм-гачыс лои сэтшӧм няйт трапье кодь, мый победаыслӧн радлуныс сразу вошис.
А батьыскӧд сёрниыс и дзикӧдз сувтӧдіс победасӧ сомнение улӧ.
Кор мамыс аддзис сійӧс татшӧмӧн, повзьӧмӧн горӧдіс:
— Коді тайӧ тэнӧ?
Витька висьталіс, мый некод, сійӧ ачыс асьсӧ испытайтіс.
Гырысьяслӧн логикаыс кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс.
Мамыс, коді муртса на вӧлі дась уськӧдчыны сійӧс дорйыны, ӧні сэтшӧма скӧрмис, мый кватитіс Витькаӧс киӧдыс да кыскис батьыс дінӧ, коді вӧлі шойччӧ ӧбед бӧрын.
— Тэ видзӧдлы, видзӧдлы, мый тайӧ татшӧмыс! — горзіс мамыс. — Ӧд талун на сӧмын ставсӧ вежис...
Ме ог нин тӧд, мый такӧд вӧчны!
Тайӧ абу зонка, а ме ог тӧд коді...
Батьыс букышӧн кывзіс Витькалысь объяснениеяссӧ, сэсся спокойнӧя да — мый ставсьыс медлёк — зывӧкпырысь шуис:
— Немуджтӧм!
Мересьев вӧчис подвиг, а тэ — хулиганство.
Тэ мый думайтан: дэльӧдны сійӧс — сідзкӧ лоны настӧящӧй мортӧн?
Да тэ он мортӧн ло, а ӧбезьянаӧн...
Эн сет сылы сӧстӧм дӧрӧм-гачсӧ, — шуис сійӧ мамлы, — мед мыськалас ачыс либӧ ветлӧдлӧ няйтнас...
Витька мыськаліс.
Правда, Соня выльысь мыськаліс, но первойсӧ, майтӧга ваас скӧр синвасӧ войтӧдлігтыр, мыськаліс ачыс.
Батьыс вылӧ Витька мыйлакӧ эз скӧрав.
Скӧраліс сійӧ ёнджыкасӧ сы вылӧ, мый сылы, мыйта кӧть оз старайтчы, некыдзи оз удайтчы шедӧдны, медым ставныс признайтісны сылысь вынсӧ, выдержкасӧ да повтӧмлунсӧ.
Пыр артмывліс сідзи, мый ошкывлісны либӧ зонкаяс, либӧ гырысьяс, а ӧттшӧтш некор эз ошкывны.
А сэсся артмис Шариккӧд история.
Та йылысь весиг казьтыштнысӧ Витькалы неприятнӧ, и быдпӧрйӧ сійӧ зумыштчывліс да пыркӧдіс юрсӧ.
Цирк да дрессируйтӧм зверьяс йылысь книга лыддьӧм бӧрын сійӧ сідзжӧ решитіс лоны дрессировщикӧн.
Дикӧй зверьясӧс босьтны вӧлі некытысь, и сійӧ заводитіс Васька каньсянь.
Каньыс вӧлі кыз да дыш; сійӧс кӧ вӧрзьӧдлісны, нявзіс лёкгоршӧн да парсасис.
Сэки Витька кык книжка да цветнӧй карандаш вылӧ вежис Шарикӧс.
Тайӧ вӧлі прӧстӧй дворӧвӧй понпи, рыжӧй, кӧлачӧн чургӧдчӧм бӧжа, зэв гажа да бур сьӧлӧма понпи.
Дрессируйтны сійӧс эз жӧ удайтчы.
Шарик велаліс сӧмын новлӧдлыны кӧлуй, но сэтшӧма кӧртасис Витька дорӧ, мый асывсянь да рытӧдз вӧтлысис сы бӧрся.
Кор заводитчис велӧдчан во, сійӧ быд лун колльӧдліс Витькаӧс школаӧдз да весиг заводитліс писькӧдчыны классӧ.
Гожӧмбыднас сійӧ ёна быдмис и ӧні мукӧд понъяс дырйи эз нин гартчы Витька кок дорын, а ачыс збоя увтіс найӧс.
Витька поліс, мый сійӧс кодкӧ нуӧдас либӧ понъяс курччаласны, да век вӧтлывліс гортас.
Шарик топӧдліс бӧжсӧ, мыжапырысь бергӧдчывліс да, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, лётсьӧдліс гортланьыс, но мыйӧн вӧлі Витька бергӧдчас, Шарик пыр жӧ бӧр бергӧдчас, некымынысь чеччыштӧмӧн вӧтӧдас Витькаӧс да кутас гусьӧник вӧтчыны сы бӧрся.
Переменаяс дырйи сійӧ некымынысь пыравліс Витька бӧрся классӧ да зэв бура тӧдіс сылысь партасӧ, коді сы мында час кежлӧ торйӧдліс сійӧс кӧзяинсьыс.
Урокъяс дырйи Витькалы оз вӧлі ков видзӧдны ӧшиньӧ — сійӧ тӧдіс, мый Шарик пукалӧ улича вылын да виччысьӧ сійӧс.
Мукӧддырйиыс сійӧ недыр кежлӧ кытчӧкӧ ветлывліс аслас пон делӧяс кузя, сэсся бӧр волывліс да терпеливӧя виччысьліс.
Сы вӧсна ставыс и артмис.
Людмила Сергеевна висьтавліс Троянскӧй война йылысь да сэтшӧм интереснӧя, мый ачыс Витька нинӧм эськӧ эз и казяв, но Серёжка тувкис сылы гырддзанас да синнас индіс ӧдзӧс вылӧ.
Ӧдзӧсыс ньӧжйӧник, дзуртышттӧг воссьыштіс, коластӧдыс мыччысис Шариклӧн нырыс, сэсся юрыс.
Учительница вылӧ синбӧжнас видзӧдігтыр сійӧ неуна виччысьыштіс, сэсся пыр сідз жӧ, Людмила Сергеевна вылысь синсӧ вештывтӧг, кынӧм вылас кыссис Витька парта дорӧ.
Людмила Сергеевна тайӧ здукас петкӧдліс карта вылысь да нинӧм эз казяв.
Шарик тювкнитіс парта улӧ да кутіс таркӧдны бӧжнас джоджӧ.
— Коді таркӧдчӧ? — бергӧдчис Людмила Сергеевна.
Витька чужйис Шариклы, но сійӧ, медым сӧмын угӧдитны кӧзяиныслы, дась вӧлі перенеситны быдтор да радпырысь ещӧ ёнджыка кутіс таркӧдны бӧжнас.
Людмила Сергеевна матыстчис да видзӧдліс парта улӧ:
— Кодлӧн понйыс?
Петкӧдӧй классьыс!
Витька босьтіс Шарикӧс, кыскис сійӧс ӧдзӧслань да скӧрысь чужйис.
Шарик кутіс никсыны эз доймӧмысла, а ӧбидаысла.
Классын лыбис шум, серам.
Витькалӧн петіс жӧ серамыс да, аслас местаӧ бӧр локтігӧн, мигнитіс челядьлы.
Буракӧ, Людмила Сергеевна казяліс да думыштіс, мый сійӧ нарошнӧ пыртӧдӧма понсӧ.
Сійӧ пуктіс указкасӧ пызан вылӧ да чышкис чуньяссӧ носӧвикнас.
Чужӧмыс сылӧн кельдӧдіс.
— Гущин, пет классысь! — вежсьӧм гӧлӧсӧн шуис сійӧ.
— А мый вӧсна ме пета?
Ме нинӧм сэтшӧмсӧ эг вӧч, — шуис Витька да пуксис парта сайӧ.
— Пет ӧдзӧс сайӧ, ме шуа.
Класс ланьтіс, виччысис.
— Да мый ті придирайтчанныд?
Некытчӧ ме ог пет.
— Петан!
И аски локтан батьыдкӧд.
— Но да, — шуис Витька, — сідзи и локтас сійӧ татчӧ!
Эм сылӧн кадыс ветлӧдлыны быд пустяк вӧсна!
Людмила Сергеевна сэтшӧма кельдӧдіс, мый страшнӧ лои видзӧдны, но Витька дӧзмис, и ставыс сылы вӧлі веськодь.
— Пыр жӧ мун классысь и батьтӧгыд эн лок!
— Некытчӧ ме ог мун.
А батьлы кӧ висьтала, асьныд жалитны кутанныд.
— Тэ меным грӧзитан? — Людмила Сергеевна кватитіс журналсӧ да пӧшти котӧрӧн петіс.
Челядь чӧв олігтыр колльӧдісны сійӧс синъяснаныс да сідз жӧ чӧла бергӧдчисны Витькалань.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ геройӧн: эз повзьы, эз бӧрыньтчы.
Мед видлас мыйкӧ вӧчны!
Сійӧ неважӧн на школаас да оз тӧд, коді Витькалӧн батьыс, вот и придирайтчӧ.
— Но, тӧдан, Витька, тайӧ нин дзик... — шуис Сенька да пыркнитіс юрнас.
— ...свинство! — сы пыдди помаліс Толя Крутилин, класса старӧста. — Свинство, и сэсся нинӧм!
— Мый тэ, Толя! — нарошнӧ повзьӧм чужӧм вӧчӧмӧн горӧдіс Владик Михеев. — Сійӧ ӧд батьыслы норасяс!
Батьыс ӧд тэнӧ — <ns>с-со</ns>! — да, чуньяссӧ паськӧдӧмӧн, шеныштіс воздухас кинас, петкӧдліс, мый вӧчас Толякӧд Витькалӧн батьыс.
Ставныс серӧктісны.
Витька шӧйӧвошӧмӧн гӧгӧр видзӧдліс.
Сійӧ думайтіс, мый челядь лоӧны сы дор — сійӧ ӧд сэтшӧм пелька «вомаліс» учительницаӧс, — а артмис мӧдарӧ: найӧ сувтісны Людмила Сергеевна дор да сералісны эз сы вылын, а Витька вылын.
— Эк тэ, руководящӧй ёрт! — зывӧкпырысь сӧдзӧдіс пинь пырыс Сережка Ломанов.
Витька кутіс чувствуйтны, кыдзи сылӧн ӧзйисны пельясыс, сэсся банбокъясыс, ставнас чужӧмыс.
Кодсянь-кодсянь, но Серёжкасянь тайӧс эз виччысь.
Сережка вӧлі сылӧн друг, нинӧмысь эз повлы да век первой заводитліс быдсяма историясӧ.
Сылысь мамсӧ ӧтарӧ корлывлісны школаӧ; буракӧ, сійӧ не ӧтчыд видліс батьыслысь тасмасӧ, но эз ӧвсьыв да век вӧлі дась поддержитны любӧй выдумка.
А ӧні и сійӧ вӧлӧма прӧтив...
А мый сійӧ сэтшӧмсӧ шуис?
Правильнӧ шуис!
Факт: Витькалӧн батьыс — горкомса секретарь, и сыысь ыджыдджыкыс карас некод абу.
Витька аддзыліс, мый сы батьла волывлӧ машина, а мукӧд батьясла — оз.
Гортас, бать кабинетас, сулаліс телефон, а тӧдса детинкаяслӧн гортас некодлӧн телефон эз вӧв.
Батьыслысь быдӧн кывзысьӧны.
Витька эз ӧтчыд кывлы, кыдзи батьыс скӧрысь сёрнитліс телефон пыр да грӧзитчис «сувтӧдны вопрос бюро вылын».
Витька бура вӧлі тӧдӧ, мый горком — карын медся главнӧй, а батьыс кӧ — горкомса секретарь, сідзкӧ, сійӧ медся главнӧй.
Вочасӧн Витька кутіс лыддьыны, мый найӧ — батьыс, а сідзкӧ, и сійӧ — абу сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь мукӧдыс, ставныс долженӧсь кывзысьны налысь да повны.
Повны не сыысь, Витькаысь, а батьсьыс да, сідзкӧ, Витькаӧс не вӧрзьӧдны.
И, дерт, историчка, мыйӧн тӧдмалас, мый сійӧ буретш тайӧ Гущиныслӧн пи, ставсӧ вунӧдас.
Но Людмила Сергеевна эз вунӧд.
Мӧд урок вылӧ Людмила Сергеевна пыдди воис Викентий Павлович.
Сійӧ скӧрысь видзӧдліс ӧчки вевдортіыс Витька вылӧ да шуис:
— Мун, Гущин, директор дорӧ.
Директор дорӧ Витькаӧс некор на эз корлыны, и сійӧ, кӧть и муніс катласигтыр да петкӧдліс, быттьӧ тайӧ сылы дзик веськодь, заводитіс нин жалитны, мый ас кадӧ эз ӧвсьы да лои учительницаыслы мунны классысь.
Кабинет ӧдзӧс дорӧ сійӧ сувтыштліс, эз лысьт сразу пырны.
Ӧдзӧс сайын кыліс Галина Фёдоровналӧн дӧзмӧм гӧлӧсыс:
— Но, кыдзи ті думайтанныд, Людмила Сергеевна: мый нӧ, горкомса секретарь локтас объясняйтчыны да кывзыны миянлысь велӧдӧмъяс?
— А мыйла оз?
Сійӧ бать али сӧмын горкомса секретарь?
И сэсся: ме нинӧм ог думайт и думайтны ог кӧсйы! — Людмила Сергеевналӧн скӧр гӧлӧсыс дрӧжжитіс. — Ме тӧда, мый тайӧ некытчӧ оз туй да пырысьтӧм-пыр жӧ колӧ пуктыны талы пом!
— А! Кокниа ті сёрнитанныд...
А мый меным шуасны гороноын?
— Кӧть мед мый эз шуны!
Ме ачым муна да висьтала...
— Да юавнысӧ ӧд менсьым кутасны!
Оз позь лоны вывті принципиальнӧйӧн...
— Оз позь лоны беспринципнӧйӧн!
— Но вот, ті ӧні кӧсъянныд менӧ оскорбитны.
— Мый сійӧ «ӧніыс»?
Артмӧ, ме тайӧ детинкасӧ оскорбиті?
— Да энӧ, но колӧ жӧ гӧгӧрвоны...
— Мый — гӧгӧрвоны?
Ті думыштӧй, мый тайӧ детинкасьыс водзӧ лоас?
Тайӧ жӧ вошӧм морт!..
«Вошӧм морт» кывъясыс Витькаӧс скӧрмӧдісны, сійӧ кутчысис ӧдзӧс вугйӧ да пыригас нин кыліс, кыдзи Людмила Сергеевна шуис:
— Кыдз гажныд, Галина Фёдоровна, тадзи уджавны оз позь.
Либӧ корӧй Гущинлысь бать-мамсӧ, либӧ ме пыр жӧ сета заявление мунӧм йылысь.
И мед менӧ корасны кытчӧ колӧ...
Витька сувтіс ӧдзӧс дорӧ.
Людмила Сергеевна босьтіс портфельсӧ да петіс.
— Лок татчӧ, — шуис Галина Фёдоровна. — Мый нӧ тэ сідзи?..
А? Урок орӧдін, Людмила Сергеевнаӧс ӧбидитін...
Абу лӧсьыд!
Да.
Эг виччысь ме тэсянь...
Директор дыр объясняйтіс Витькалы, кутшӧм лёка сійӧ вӧчис, мый сійӧ должен петкӧдлыны пример мукӧд велӧдчысьяслы, лоны образецӧн, а сійӧ вот, мӧдарӧ, оз петкӧдлы пример, абу образец, а вӧчӧ мисьтӧма.
Витька кывзіс небыд кывъяссӧ да збоймыштіс: сійӧ нин аддзис, мый Галина Фёдоровна ачыс полӧ, нинӧм сылы оз вӧч да корсьӧ сӧмын способ чышкыштны артмӧмторсӧ.
— Да.
Сідзкӧ, тэ вот мый... — шуис медбӧрын директор. — Батьыдлы, дерт, некор волыны...
А тэ висьталан мамыдлы, медым сійӧ пыралас...
Витька бергӧдчис да петіс.
— Но кыдз, гогналыштісны ответственнӧй ёртӧс? — вашнитіс Сережка, кор Витька пуксис аслас местаӧ.
Витька петкӧдліс сылы кулаксӧ да звӧнок бӧрын пыр жӧ муніс, медым не ӧтвечайтны юасьӧмъяс вылӧ.
Быд боксянь мыжа да нинӧмӧн абу мыжа, вернӧй Шарик уськӧдчис сылы паныд да радпырысь кутіс чеччавны сы гӧгӧр.
Витькалы кокниджык лои сьӧлӧм вылас.
И сэсся, шондіыс сэтшӧм ёна, не арсяног шонтіс, сэтшӧм джуджыд небеса лӧзаліс сы юр весьтын, мый став гажтӧм мӧвпъясыс ньӧжйӧник разалісны, и ӧбедайтігӧн — батьыс волывліс ӧбедайтнысӧ сёрӧнджык, рытъявылыс — сійӧ нимкодьпырысь висьтавліс, мый петкӧдліс талун Шарик.
Мамыс да Соня сералыштісны Шарик вылын.
Сэсся Витька шуис, мый директорша корис пыравны мамыслы.
— Мыйла? — чуймис мамыс.
— Ог тӧд, — шуис Витька.
Тэрмасьӧмӧн мунны неприятностьяслы паныд, медым найӧ регыдджык колины бӧрӧ, сійӧ эз на велав да лыддис бурджыкӧн, кыдз позьӧ ылыстны найӧс.
Мамыс шуис, мый сылы колӧ ветлыны почта вылӧ да пӧпуттьӧ пыралас школаӧ.
Витька шутёвтіс Шариклы, котӧртіс гуляйтны — воскресеньелы паныд урокъяс оз ков вӧчны.
Гортас сійӧ воис рытъявылыс нин да сы серти, кыдзи сы вылӧ видзӧдліс Соня, гӧгӧрвоис, мый гортын ставсӧ нин тӧдӧны.
Витька жугыльмис, дузгӧдчис, лӧсьӧдчис мамыслӧн нотация кежлӧ, но мамыс нинӧм эз кут сёрнитны.
Сійӧ петіс бать кабинетысь дӧзмӧм чужӧма да, бокӧ видзӧдігтыр, шуис:
— Мун батьыд дінӧ.
Татшӧмӧн батьсӧ Витька некор на эз аддзывлы.
Сійӧ овлывліс дӧзмӧма, недӧвӧльнӧй, скӧр.
Ӧні сійӧ вӧлі вывті ёна скӧрмӧма.
Чужӧмыс гӧрдӧдӧма, синъясыс пырӧмаӧсь паськыд сук синкымъяс улас, кулакас, кор Витька пырис, кажмуні-чеги карандаш.
— Но, висьтав, кыдзи тэ менӧ позоритан! — став вынсьыс асьсӧ кутігтыр шуис батьыс.
Витька ышловзис да нинӧм эз шу.
Батьыс нетшыштіс коссьыс тасмасӧ, кватитіс Витькаӧс киӧдыс, швичнитіс мышсьыс улӧджык, сэсся шыбитіс тасмасӧ да тойыштіс Витькаӧс.
Витькалӧн синваыс тюрӧбӧн пондіс визувтны.
Доймӧмсӧ сійӧ эз кыв, но татшӧмыс артмис Витька олӧмын первойысь на.
Сылы лои страшнӧ да яндзим.
Буракӧ, яндзим вӧлі и батьыслы, сы вӧсна мый сійӧ бергӧдчис, кватитіс мӧд карандаш, и сійӧ тожӧ кажмуні-чеги.
— Висьтав! — карандаш помъяссӧ джоджӧ шыбитігтыр горӧдіс батьыс.
Нор гӧлӧсӧн, ӧтарӧ мытшасьлігтыр, Витька дыр висьтавліс: «но, сійӧ шуис», «а ме шуи», «а сэсся сійӧ шуис»...
Кор Витька шуис, мый «Людмила Сергеевна кутас жалитны, сійӧ кӧ висьталас батьыслы», батьыс чеччыштіс, но друг паськӧдіс вомсӧ да пондіс апавны воздухсӧ пыр частӧджык и частӧджык и некыдз эз вермы апыштны, сэсся ньӧжйӧник кутіс усьны диван вылӧ.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм гӧгӧрвотӧм да страшнӧ, мый Витька равӧстіс да котӧрӧн петіс.
Кабинетӧ пырис мамыс, тожӧ горӧдіс да уськӧдчис телефон дорӧ.
Став кад чӧжыс, кор Соня да мамыс котралісны кӧтӧдӧм кичышкӧдӧн, кор воліс да бӧр муніс врач, Витькаӧс некод эз казяв.
Сійӧ йӧжгыльтчис столӧвӧйын диван пельӧсӧ да дрӧжжитігтыр ньӧжйӧник шуаліс: «Ой, сӧмын оз ков!..
Ой, сӧмын оз ков!..»
Милка повзис жӧ да сідзжӧ кавшасис диван вылӧ, пуксис Витька дінӧ матӧджык да ӧдва кывмӧн люскис-бӧрдіс.
Гораа бӧрдны сійӧ поліс.
Мамыс, мучитчӧм да сразу пӧрысьмӧм чужӧма, колльӧдіс врачӧс, мый йылысь кӧ дыр сёрнитіс сыкӧд передньӧйын, сэсся бӧр пырис батьыс дорӧ.
Соня петіс кабинетысь кок чунь йылас, видзчысьӧмӧн пӧдлаліс ӧдзӧссӧ, босьтіс Милкаӧс моздорас да шуис Витькалы:
— Мун вод, рӧзбойник.
И код рӧдын тэ татшӧмыс лоӧмыд?
Вот тадзи коркӧ батьтӧ кувтӧдзыс вайӧдан...
Аскинас Витька ветлӧдліс ньӧжйӧник, медым сійӧс эз казявны, да Соня чужӧм серти зілис тӧдмавны, кутшӧмджык батьыс.
Сонялӧн чужӧмыс вӧлі скӧр да зумыш.
Узьтӧмысла мамыслӧн сингураныс лӧзӧдӧма.
Витька кыліс кабинет ӧдзӧс сайысь мамыслысь гӧлӧссӧ:
— Оз ков!
Ӧні оз ков, бӧрынджык...
Сэсся мамыс восьтіс ӧдзӧс да чукӧстіс Витькаӧс.
Сійӧ пырис, зілис не лолавны.
Батьыс куйліс нисьӧ пукаліс пӧдушкаяс вылын.
Чужӧмыс сылӧн нюжалӧма да кельдӧдӧма.
Мам пукаліс сы дорын да видзӧдіс то сы вылӧ, то Витька вылӧ.
— Но, мый нӧ кутам вӧчны, Виктор?
Батьыслӧн гӧлӧсыс, коді век вӧлі гора, ӧні кыліс ньӧжмыда да пыдісянь, и тайӧ повзьӧдіс Витькаӧс ёнджыка сы серти, сійӧ кӧ эськӧ тӧрытъямоз горӧдіс.
— Тэ ногӧн, артмӧ: «Папа — ыджыд начальник, сідзкӧ сыысь долженӧсь повны, и меысь сідзжӧ!..» Гашкӧ, наследство кузя и должностьсӧ тэ думайтан пӧлучитны?..
Радейтӧмсӧ да дӧвериесӧ йӧзыдлысь наследство кузя он пӧлучит, сійӧс колӧ заслужитны.
Кывзы, Витька: он кӧ вежсьы — чужъясны тэныд задъяд и сэсся нинӧм!..
Эг думайтлы ме, мый менам пи быдмас трусӧн...
Витька ӧбидаысла пыркнитчис.
— Дерт жӧ, — эскӧдіс батьыс. — Тэ грӧзитін учительницаыдлы норасьны, ябедничайтны?
Коді нӧ тэ та бӧрын?
Раз тэ ачыд он куж ӧтвечайтны аслад поступокъяс вӧсна, менам мыш сайӧ дзебсясян, сідзкӧ, тэ трус...
Витькалӧн вӧлі лӧсьӧдӧма унасикас «честнӧйысь-честнӧй» кывъяс, но батьыс ӧвтыштіс кинас:
— Кут, аслыд кут!
Кор найӧ зэв уна, найӧ нинӧм оз сулавны...
Тэ висьтав: ачыдсӧ гӧгӧрвоан ӧні, мый и асьтӧ и менӧ позоритан?
— Гӧгӧрвоа, — ӧшӧдіс юрсӧ Витька.
— И сійӧ бур.
А гӧгӧрвоан кӧ, мый колӧ тэныд вӧчны?
Честнӧя да веськыда висьтавны, мый вот тэ шуин лёктор, коран таысь прӧститны да кӧсйысян, мый водзӧ тайӧ оз ло.
— Ме... ме пырысь-пыр жӧ котӧртла.
Ме тӧда, кӧні Людмила Сергеевна олӧ, — чеччыштіс Витька.
— Но энлы, зонмӧ!
Оскорбитін учительницатӧ классад, став велӧдчысь дырйиыс, а извиняйтчыны кӧсъян ас кежысь, котӧртан пельӧс сайӧ?
Тадзи делӧыд оз артмы!
Ёртъяс дырйиыд грубитін, на дырйи и извиняйтчы.
Гӧгӧрвоин?
Витька чӧв оліс.
— Мый, яндзим?
Мӧдысь тадзи он вӧч...
Извинитчытӧг гортӧ эн и лок, — скӧрысь шуис батьыс, и мамыс повзьӧмпырысь чеччыштліс улӧс вывсьыс. — И кывзы: эн думайт ылӧдлыны!
Сьӧкыд вӧлі думыштны лёкджык наказание.
Витькаӧс весиг йирмӧг босьтлывліс, кор сійӧ аслыс представитліс, кыдзи кутасны сы вылын тешитчыны челядь, кыдзи кутасны дэльӧдны сійӧс да сійӧ век кежлӧ воштас налысь уважениесӧ, повтӧмлысь, некор бӧрыньтчытӧмлысь славасӧ...
Да, вӧчны татшӧмтор некыдзи оз позь!
Но позьтӧмджыкӧн вӧлі не вӧчны тайӧс.
Бать дінӧ волісны эз нин ӧти врач, а куимӧн.
Найӧ дыр да торжественнӧя мыськисны кинысӧ — Витька на дінын кутіс сӧстӧм кичышкӧд, — игнасисны бать комнатаӧ, сэсся дыр, гӧгӧрвотӧм кыв вылын сёрнитісны столӧвӧйын.
Сыысь, мый найӧ висьталісны мамыслы, Витька гӧгӧрвоис, мый батьыслӧн вӧлӧма сердечнӧй припадок.
Висьӧмсӧ найӧ шуисны эз рочӧн, сы вӧсна сійӧ кажитчис ещӧ страшнӧйджыкӧн.
Нинӧм вӧлі и думайтны сы йылысь, медым не извинитчыны Людмила Сергеевна водзын либӧ весиг нюжӧдыштны сійӧс.
Батьыслы оз позь вӧлі волнуйтчыны.
Сылы запретитісны вӧрны, уджавны.
Телефонсӧ торйӧдісны.
Гортын ветлӧдлісны кок чунь йылын, и весиг Милка бӧрдіс да тёльгис гусьӧник, а аканьсӧ ассьыс, эз кӧ сійӧ кывзысь, нӧйтнысӧ петкӧдліс ывлаӧ.
Понедельникӧ Витька жугыля довгис школаӧ; сійӧ зэв ёна волнуйтчис, пельясыс ӧзйисны. Сійӧ некутшӧм надеятӧг думайтіс сы йылысь, мый, гашкӧ, Людмила Сергеевна оз лок да сылысь урокъяссӧ вежасны, либӧ лоӧ пӧжар да занятиеяссӧ дугӧдасны дзикӧдз, либӧ вот ӧні сійӧ веськалас машина улӧ, не сэтшӧм ёна, медым доймис, но медым дыр куйлыны вольпасьын да не ветлӧдлыны школаӧ.
Машина эз таляв, пӧжар эз ло, а Людмила Сергеевна локтіс — первой урокыс вӧлі сылӧн.
Кор ставныс сувтісны, медым здоровайтчыны сыкӧд, да бӧр пуксисны местаяс вылас, Витька век на сулаліс.
Став юръясыс бергӧдчисны сыланьӧ.
Людмила Сергеевна видзӧдіс лӧгпырысь да виччысис.
Вом пытшкӧсыс Витькалӧн сразу косьмис, сійӧ заводитліс ньылыштны тайӧ коссӧ да чирӧм гӧлӧсӧн мыкталігтырйи шуис:
— Ме, Людмила Сергеевна... колян раз орӧді урок да шуи, кыдзи медбӧръя...
Ме шуи неправильнӧ, лёка, мый бать ме дор сувтас...
Вот.
Ме кора прӧститны да кӧсйыся, мый татшӧмыс некор сэсся оз ло...
Витька пыр видзӧдіс аслас парта вевт вылӧ, но бӧръя кывъяссӧ шуигӧн збоймӧдчис да видзӧдліс учительница вылӧ.
Чужӧмыс Людмила Сергеевналӧн коли спокойнӧйӧн, сӧмын синъясыс лоины быттьӧкӧ меліджыкӧсь да гажаджыкӧсь.
Класс шызьыштліс да ланьтіс.
— Ладнӧ, Гущин, ме тэныд верита.
Пуксьы, — шуис Людмила Сергеевна. — Мый вылӧ ми сувтлім, челядь?..
Витька эз кывлы сійӧс, мый висьталіс учительница.
Сійӧ зэв ёна переживайтіс муртса на лоӧмторсӧ, думайтіс, кыдзи сы вылын кутасны серавны, мыйӧн сӧмын помасяс урокыс, и пельйывъясыс сылӧн ӧзйисны ёнджыка.
Кор Людмила Сергеевна бергӧдчис карталань, Серёжка Ломанов видліс кинас Витькалысь пельсӧ, дернитіс кисӧ, зэв ёна вежыньтіс чужӧмсӧ да заводитіс пыркӧдны кисӧ, пӧлявны чуньяссӧ, быттьӧкӧ найӧ сотчисны.
Челядь серӧктыштісны, но пырысь-пыр жӧ ланьтісны, мыйӧн казялісны учительницалысь видзӧдлассӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Тайӧн ставыс и помассис.
Ни батьыс, кодлы ставсӧ сійӧ висьталіс, ни Людмила Сергеевна, ни челядь некор эз укӧрайтлыны Витькаӧс та кузя да весиг эз казьтывлыны сы йылысь.
Но ачыс Витька тайӧс эз вунӧд.
Сійӧ кадсяньыс коли пӧшти кык во, важӧн нин школаысь муніс Людмила Сергеевна, чумаысь кулі Шарик, и сы пыдди лоисны Гром да Ловкий, но быдпӧрйӧ, кор сылы дум вылас усьлі тайӧ историяыс, настроениеыс сылӧн торксьывліс.
7
Тадзи сійӧ торксис и тайӧ асылас.
Сійӧ неуна ворсыштіс Громкӧд да Ловкийкӧд, сэсся вӧтліс найӧс да муніс аслас комнатаӧ.
Вӧчны вӧлі дзик нинӧм.
Став другъясыс вӧліны пионерскӧй лагерын.
Витька вӧлі лагерын колян во и выльысь мунны таво эз окотит: сэні гажтӧм.
Тайӧ ньӧти эз вӧв лагерь кодь, а прӧстӧй каменнӧй керка, кӧні сулалісны кӧрт крӧватьяс да ставыс вӧлі гортын кодь.
Но гортас Витька бӧрся некод эз вӧтлысь да эз кут сійӧс ас дорас, быттьӧ вурыштӧмаӧс.
А лагерад оз позь вӧлі некытчӧ воськовтны, ни мыйкӧ вӧчны — ветлӧдлы сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн вожатӧй бӧрся.
И то, кытчӧ найӧ ветлывлісны?
Мунасны километр-мӧд — и бӧр бергӧдчӧны: мед эськӧ не сёрмыны ӧбед кежлӧ либӧ чай кежлӧ.
Посни челядь нетшкӧны быдсяма турунсӧ, чукӧртӧны быдсикас гагсӧ.
Витькаӧс ни турунъяс, ни гагъяс эз интересуйтлыны.
Сылы окота вӧлі волыны чери кыян колхозӧ, видзӧдлыны, кыдзи кыйӧны чери гырысь тывъясӧн, а гашкӧ, и аслыс неуна кыйсьыштны.
Либӧ ветлыны лесничествоӧ.
Мый нӧ сы вӧсна, кӧть и ылын?
Найӧ ӧд абу ичӧтӧсь.
Ого, и Витька и став сылӧн другъясыс — да найӧ и кызь километр эськӧ мунісны, мед сӧмын вӧлі интереснӧ!
Но, гашкӧ, не сразу, а войколӧн — узьны веськыда ывла вылын ещӧ на интереснӧджык.
Купайтчыны вӧлі дзик мученье кодь.
Море — со сійӧ, орччӧн: сунлась, уяв, а купайтчыны позьӧ сӧмын ичӧтик местаын, кодӧс пасъялӧма буёкъясӧн.
Сэні ставыс и тойласьлісны, кыдзи гидын ыжъяс.
И кутшӧм сэні купайтчӧм, джудждаыс кӧ сэні Витькалы коскӧдзыс, а сійӧ вермӧ шойччытӧг вартчыны час кык!
Весиг пионерскӧй костёр и сійӧ вӧлі нинӧм вылӧ оз туй.
Костёр вылӧ вайлісны ӧкуратнӧя пилитӧм да поткӧдлӧм пес да, медым найӧ бурджыка сотчисны, киськавлісны карасинӧн.
Стӧча кӧ шуны, гортса пач, а абу костёр.
Витька шуліс вожатӧйлы ыстывны челядьлысь бригада море берег пӧлӧн да чукӧртны ваӧн вайӧм лӧп — век жӧ интереснӧджык — но вожатӧй эз сӧгласитчы, шуис, мый найӧ мудзасны...
Эз, Витька ньӧти эз жалит, мый эз мун лагерӧ.
Омӧль сӧмын, мый ёртъясыс некод эз вӧвны.
Шкап вылын Витькалӧн недель нин куйліс межпланетнӧй снаряд, кодӧс сійӧ ачыс вӧчис.
Думыштіс тайӧс Витька тулыснас на, кор лыддис Циолковский йылысь Перельманлысь книжка.
Сійӧ сэки жӧ вежлаліс челядьлысь важ, тшыксьӧм кино да фотоплёнкаяс.
Пороксӧ удайтчис судзӧдны этша, а плёнкаыс зэв бура сотчис, и, Витька арталӧм серти, сійӧс вӧлі позьӧ используйтны порок пыдди снарядас.
Правда, снарядыс эз вӧв кӧртысь.
Витька заводитліс вӧчны сійӧс жӧчысь, но артмис мыйкӧ самӧвар труба сяма, коді, кӧть кыдзи сійӧ эз мырсьы, эз ло ракета кодь, — Витька сӧмын вундаліс ассьыс кияссӧ.
Сэки Витька бедьторъясысь клеитіс каркас, а сэсся кышис сійӧс картонӧн да газетаясӧн.
Ракетаыс артмис ён, кузьтанас метрджын кузя да дзик быттьӧ настӧящӧй.
Витька краситіс сійӧс гӧрд краскаӧн, нырас рисуйтіс бронзаысь звезда, а бокас кузялаыс гижис: «Чеччывтӧг Тӧлысь вылӧ».
Витька босьтіс ракетасӧ, пуктіс пызан вылӧ, кыскис краскаяс да заводитіс «Тӧлысь вылӧ» кыв бӧрын рисуйтны горӧдан пас.
Ракетаыс вӧлі дзик нин дась, зарядитӧма порокӧн, плёнка рулончикъясӧн да плёнка торъясӧн, но лэдзны сійӧс оз вӧлі позь.
Оз жӧ позь татшӧм снаряд лэдзны ӧткӧн, медым детинкаяс пӧвстысь некод эз аддзыв!
Не Милкалы жӧ петкӧдлыны...
Милочка вӧлі тані нин.
Аканьсӧ киняулас топӧдӧмӧн сійӧ ньӧжйӧник матыстчис пызан дорӧ да сэтшӧм сюся кутіс видзӧдны Витька удж бӧрся, мый весиг кывсӧ нюжӧдіс да лов шысӧ пыкис, быттьӧ рисуйтіс эз Витька, а сійӧ ачыс.
Сылы важӧн нин вӧлі окота тӧдмавны, мый тайӧ татшӧмыс, кодӧн вокыс ноксьӧ сы мында кад нин да быдпӧрйӧ дзебӧ сійӧс сыысь ылӧджык, шкап вылӧ, медым сійӧ эз вермы судзӧдны.
— Витя, а мый тайӧ, Витя? — мелі гӧлӧсӧн юаліс сійӧ да видліс чуньнас ракетасӧ.
— Эн вӧрӧд кинад!
Снаряд, — скӧрысь вочавидзис Витька.
Милочка чӧв олыштіс, мӧвпалыштіс да видзчысьӧмӧн юаліс:
— Витя, а Витя, а кутшӧм тайӧ снаряд?
Медым лыйсьыны?
— Сэтшӧм, да абу сэтшӧм.
Ме тайӧн Тӧлысьӧ лыя.
Милочка повзьӧмпырысь вешйыштіс, но любопытствоыс вӧлі полӧмсьыс ыджыдджык, и сійӧ бара юаліс:
— Витя, а мыйла тэ кутан Тӧлысяс лыйлыны?
— Вешйы!
Всё равно он гӧгӧрво...
Горӧдан пасыс артмис кыз, дзик морковь кодь.
Ставыс вӧлі гӧтов, тӧлысьлӧн векньыдик чарлаыс тыдовтчыліс нин шонді лэччӧм бӧрын — буретш кад лэдзны снарядсӧ, а лэдзны некодкӧд.
Ракета бара водіс шкап вылӧ, а Витька решитіс ветлыны чери кыйны.
Чайсукӧн киськалӧм нидзувъяс куйлісны банкаын, коді вӧлі войтва пельса улын.
Витька босьтіс вугыр шатинъяс, банка, горӧдіс Сонялы: «Ме муні» — да котӧртіс улича вылӧ.
Чериыс медся ёна шедіс мол * вывсянь, но сэтчӧдз ылын, берегсянь Витька некор эз вуграсьлы — тайӧ вӧлі весьшӧрӧ кад коллялӧмӧн, и сійӧ решитіс мунны немецъясӧн взорвитӧм нефтевоз вылӧ, коді вӧлі вӧйӧма «Орджоникидзесталь» дорса заливӧ.
Палуба вывті мунігӧн Витька конъясис кӧрт торйӧ, нидзув тыра банкаыс уси люкӧ, и со ӧні, немвиччысьтӧг купайтчӧм бӧрын, сійӧ шогпырысь видлаліс дзикӧдз няйтчӧм дӧрӧмсӧ да гачсӧ.
Позьӧ вӧлі леститчыштны Соня дорӧ, отсыштны сылы градъяс бугритны, сэки эськӧ, гашкӧ, ставыс прӧйдитіс лючки-ладнӧ, но Витька леститчыны эз радейтлы, и градъяссӧ бугритны сылы, эз вӧв окота.
И всё равно: первой Соня аддзас сійӧс татшӧмӧн да кутас видчыны, а сӧмын бӧрыннас позьӧ сёрнитыштны градъяс йылысь.
Бурджык нин виччысьлыны мамӧс да аслыс сылы ставсӧ висьтавны.
Ставсӧ, дерт, висьтавны оз позь: не кӧ тайӧ детинкаыс, сійӧ эськӧ, пӧжалуй, и збыльысь вӧйи...
А зонкаыс, буракӧ, ничево, татшӧмыдкӧд позьӧ и дружитны.
* Мол — сооружение, кодӧс вӧчӧма морскӧй портъясын судноясӧс гыясысь видзӧм могысь.
— Тэ кӧні олан? — юаліс Витька.
— Детдомын.
Ме заводита на сэні овнысӧ...
Гашкӧ, и ог кут овны, пышъя...
— Лёк сэні?
— Да абу, абу сы вӧсна.
Заведующӧйыс приставайтӧ: коді да кытысь...
Налы сӧмын висьтав, найӧ босьтасны да и мӧдӧдасны Жаба дорӧ.
— А коді сійӧ Жабаыс?
— Менам дядь.
Тӧдан, сійӧ сэтшӧм омӧль морт, сэтшӧм омӧль морт...
И Лёшка висьталіс ставсӧ.
Паськыд синкымъяссӧ кӧрӧмӧн да турун си курччалігтыр Витька дыр чӧв оліс.
— Кылан, тэ эн пов, — шуис медбӧрын Витька. — Мунам ӧні миянӧ, а кор воас бать, висьталам сылы ставсӧ.
Сійӧ висьталас, мый колӧ вӧчны, медым тэнӧ дядь дорад эз мӧдӧдны.
Либӧ ачыс тшӧктас, медым эз мӧдӧдны.
Эк, тэнад дядьыд кӧ эськӧ тані вӧлі, бать эськӧ сылы петкӧдліс!
Думайтан, эз?
Вот аддзылан!
Лёшка ёнасӧ эз верит, но бара пышйыны, шӧйтны туйын да Ростовын — тайӧ эз нин вӧв сэтшӧм приятнӧйтор, и сійӧ решитіс кольччыны.
Гром да Ловкий, кӧзяиныс вылӧ юалана синмӧн видзӧдігтыр, исалісны Лёшкалысь кокпӧкъяссӧ да пыр жӧ признайтісны сійӧс ас мортӧн.
Кӧть кыдзи эз зіль Витька не паныдасьны Сонякӧд, паныдасьны лои быть, но ставыс прӧйдитіс бурджыка сы серти, кыдзи сійӧ думайтіс.
— Адӧй-адӧй! — Витькаӧс аддзӧм бӧрын шеныштіс кияснас Соня. — Мый тайӧ татшӧмыс?
— Уси ме, тётя Соня, — меліа шуис Витька. — Вот честнӧй кыв, ненарошнӧ уси...
— Усин!..
Порсьыд няйттӧ век аддзас.
Мун вежсьы да пуксьы ӧбедайтны.
Век тэныд колӧ торйӧн шонтыны!..
Лёшкаӧс пуксьӧдісны жӧ пызан сайӧ, но сійӧ сэтшӧма яндысис, мый нинӧм эз видлы да коли тшыг.
Лёшкалӧн став историясьыс Витькалы медся ёна кажитчис теплоход вылын ветлӧм.
Сійӧ вежаліс Лёшка вылӧ, юасис подробнӧя, видіс Лёшкаӧс, мый сійӧ мӧдысь эз дзебсьы, да гораа мечтайтіс татшӧм жӧ путешествие йылысь.
Сэсся нуӧдіс Лёшкаӧс петкӧдлыны ассьыс имуществосӧ.
— Ого, мыйта книгаыс! — чуймис Лёшка. — И ставыс тайӧ тэнад?
— Дерт жӧ, — ышнясьӧмпырысь шуис Витька. — А тэ радейтан лыддьысьны?
— Радейта, — падъялігтыр шуис Лёшка.
Бӧръя воясӧ сійӧ эз лыддьы ни ӧти книга, да и Ростовын эз зэв уна лыддьы.
Сылы волісны сьӧлӧм вылас быдсямапӧлӧс тыш йылысь, война йылысь да приключениеяс йылысь книгаяс, но татшӧмъясыс эз частӧ сюрлывлыны.
Да и сэні вывті уна гижсьыліс природа йылысь да любовь йылысь.
Сійӧ местаяссӧ, кӧні висьтавсис любовь да природа йылысь, Лёшка эз лыддьывлы.
— Ме тӧдан мый ӧні изучайта?
Межпланетнӧй путешествиеяс.
Тэ «Занимательнӧй астрономия» лыддьылін?
Интереснӧй книга!
Ме весиг снаряд вӧчи, ракета, медым лыйны Тӧлысь вылӧ...
— Но да, Тӧлысь вылӧ! — серӧктіс Лёшка. — Сідзи сійӧ и лэбас!
— Он верит?
Тайӧ тэ прӧстӧ теоретически абу гӧтӧвитчӧмыд...
Со... — Витька лэдзис шкап вывсьыс ракета да пуктіс пызан вылӧ. — Тӧдан сійӧ кыдзи действуйтӧ?..
Мун татысь! — горӧдіс сійӧ Милочкалы, коді мыччис юрсӧ ӧдзӧс костӧдыс. — Видзӧд! — И сійӧ заводитіс объясняйтны Лёшкалы всемирнӧй тяготение йылысь закон, ракета лэбӧмлысь принципсӧ да Тӧлысь вылӧ сылысь стӧча веськалӧмсӧ.
Унатор Лёшка эз гӧгӧрво да сомневайтчис.
Гашкӧ, Витька и прав, мый сійӧ абу гӧтӧвитчӧма — сійӧ муртса на заводитіс ветлыны квайтӧд классӧ и лои эновтны школасӧ, а Витька арнас должен нин вӧлі мунны сизимӧд классӧ да, дерт, унджык тӧдіс, — но кӧть кыдзи, а Тӧлысь вылӧ тайӧ кыз ракетанас лэбӧмыс кажитчис сылы йӧйталӧмӧн.
— Он верит, он верит, да? — пузис Витька. — Вот регыд пемдас, мыччысяс тӧлысь — сэки аддзан!..
...Милочка чайтіс, мый мирсӧ лӧсьӧдӧма неправильнӧя да несправедливӧя.
Тайӧ мирас колӧ вӧлі помтӧг мыськыны ки да чужӧм, асывъясын юны йӧв, ӧбед дырйи сёйны шыд, а кор висьман, ньылавны курыд лекарство.
Батьлысь книгаяс вӧрӧдны оз вӧлі позь.
Дерт, Милочкаӧс найӧ эз и интересуйтны: сійӧ век жӧ прӧверитіс, мый сэні абу ни ӧти картинка.
Витялӧн книгаясыс вӧліны картинкаясаӧсь, но на дорӧ Милочкаӧс эз лэдзлыны инмӧдчывны.
Мороженӧйсӧ лоточникъяс сетлісны сӧмын деньга вылӧ, а деньгаыс вӧлі мам ордын да Соня ордын, а Милочкалӧн деньгаыс эз вӧв.
Деньгасӧ вайлывліс батьыс сійӧ гырысь йӧз мирсьыс, кытчӧ Милочкаӧс эз лэдзлыны, да быдпӧрйӧ, кор сійӧ кӧсйыліс сэтчӧ писькӧдчыны, сылы шулісны, мый сійӧ ичӧт на да немтор оз гӧгӧрво.
Гырысьяслӧн мирыс вӧлі сложнӧй да гӧгӧрвотӧм, Витялӧн мирыс вӧлі матыссаджык да интереснӧйджык, но сэтысь Милочкаӧс вӧтлывлісны тойлалӧмӧн.
Бур да справедливӧй мирын, кодӧс Милочка ачыс думыштліс, вӧлі ставыс мӧднога.
Сэні эз вӧв ни йӧв, ни лекарствояс, мороженӧй сетлісны деньгатӧг, сёйны сійӧс позьӧ вӧлі мыйта колӧ, и некод эз повзьӧдлы страшнӧй кывйӧн — «ангина».
Веськыда кӧ шуны, страшнӧйӧн тайӧ кывйыс вӧлі мамыслы, а Милочкалы ньӧти эз.
Ангина — тайӧ кор неуна висьыштӧ горшыд, ставӧн тэ бӧрся ухаживайтӧны да сетӧны ставсӧ, мый коран, например варенье, весиг оз ков виччысьны, кор воасны гӧстьяс.
Тайӧ мирас Милочка висьліс частӧ да дыр, пӧттӧдзыс, но лекарствоястӧг.
Сэні вӧліны кызысь-кыз да интереснӧйысь-интереснӧй книгаяс.
А медся главнӧйыс — сэні сійӧс некод ас дорсьыс эз вӧтлыв, сылы позьӧ вӧлі вӧчны быдтор, мый сійӧ кӧсъяс, висьтавлісны да петкӧдлісны ставсӧ-ставсӧ.
Сэні Витя эз эльт сійӧс «Милка-вилка-морилкаӧн», эз тойлав ас дорсьыс и Милочка участвуйтліс сылӧн став таинственнӧй делӧясын...
Тайӧ вӧлі зэв мича мир!
Сылӧн вӧлі дзик ӧти тырмытӧмтор: сэні оз позь вӧлі овны настӧящӧя, а овнысӧ ковмывліс тайӧ, зэв лёка лӧсьӧдӧм мирас.
Водз асывсяньыс Милочка век вошлывліс, повзьӧдліс Соняӧс: «Кӧні Милочка?»
А Милочка тайӧ кадас вӧлі грузӧвик кӧлесаяс костын да видзӧдіс сылы шасси улас, медым тӧдмавны, кыдзи сылӧн «рушкуас» ставсӧ лӧсьӧдӧма, либӧ — кымынӧдысь нин! — заводитліс бурмӧдны отношениеяссӧ Машкакӧд, соседлӧн кӧзакӧд, да быдпӧрйӧ кӧзаыс сійӧс люкавліс.
Либӧ ёна радейтӧм вӧснаыс кыскывліс Васькаӧс садйӧ, гартліс мамыслӧн шоныд чышъянӧ да кутліс сійӧс.
Васька, паськӧмтӧг ветлӧм вылӧ ассьыс правосӧ дорйӧмӧн, лёкгоршӧн нявзіс да зэв лёкысь парсасис.
Мирыс вӧлі тырӧма тайнаясӧн.
Тайнаясыс вӧліны быд воськов вылын, найӧс вӧлі колӧ кыдз позьӧ регыдджык тӧдмавны.
И Милочка горша да терпитны вермытӧг асывсяньыс войӧдзыс исследуйтліс да восьтыліс аслыс зэв ыджыд удивительнӧй мир, коді шусьыліс «олӧмӧн».
Сійӧ педзыштіс ӧдзӧс сайын, кывзысьыштіс — сёрнитісны Тӧлысь вылӧ лэблӧм йылысь, мыйкӧ гӧгӧрвотӧм йылысь — да котӧртіс Мишка дорӧ, соседкалӧн пи дорӧ.
Мишка вӧлі кызіник, лабутнӧй да бур сьӧлӧма.
Милочкаӧн индӧм роль выполняйтігӧн сылы унаысь лолі веськавлыны неприятнӧй положениеӧ — сійӧ дузгӧдчывліс да мунліс ӧбидитчӧмӧн, кӧсйысьліс водзӧвылӧ не ветлӧдлыны сыкӧд, но регыд кӧдзавліс да бара дась вӧлі подчинитчыны парсассьӧм пидзӧса да банта вильыш нывкалы.
Тӧдмасисны найӧ сразу жӧ, кор Гущинъяс вуджисны тайӧ квартираас.
Тӧдтӧм местаыскӧд тӧдмасигӧн Милочка кытшовтіс сад гӧгӧр, петіс забор розьӧд (тайӧ заборыс торйӧдліс садсӧ эрдысь) да лапкор да петшӧр пӧвстын муртса тӧдчана трӧпа вылын паныдасис кӧзакӧд.
Кӧзаыс сулаліс некымын воськов сайын, пыркӧдіс тошсӧ, мыйкӧ някляліс да видзӧдіс Милочка вылӧ.
Кӧзалӧн былькйыв синъясыс югъялісны яндысьтӧма да скӧрысь.
Кытшовтны сійӧс некыдз вӧлі оз позь — ӧтар-мӧдар бокас быдмис кузь петшӧр.
Милочка осторожнӧя воськовтіс водзлань — кӧза дугдіс няклясьӧмысь да копыртіс юрсӧ, чургӧдіс кузь сюръяссӧ.
— Ме ӧд тэнӧ ог вӧрӧд! — зэв збыльысь да меліа шуис Милочка.
Кӧза лэдзис юрсӧ ещӧ улӧджык да мӧдӧдчис воча.
Милочка бӧрыньтчыштіс, джӧмдіс да шлёпкысис-уси.
Сійӧ муртса на вӧлі кӧсйӧ мыйвынсьыс горӧдны, кыдзи тай мыйкӧ швачмуні — кӧза воши, и кӧза пыдди Милочка водзын сулаліс розӧвӧй да кызіник детинка, коді вомас мыйкӧ някляліс.
Сійӧ сюся видзӧдліс Милочка вылӧ да юаліс тыра вомнас:
— Ёна сійӧ тэнӧ зяткӧбтіс?
— Ньӧти эз! — пыркӧдчигмозыс зывӧкпырысь шуис Милочка. — Ме прӧстӧ ачым джӧмді.
— Но да, прӧстӧ...
Сійӧ со ӧнтай баблы кы-ыдз тай зургас!
Мӧдыс став картупельсӧ кисьтіс, — шуис кыз детинка да серӧктіс. — Тэ сыысь эн пов — сійӧ миян, — содтіс сійӧ да кыскис зепсьыс пирӧг тор.
Милочка вылӧ видзӧдлӧм бӧрын сійӧ чегис пирӧг торсӧ, здук мында падъялыштіс да нюжӧдіс ичӧтджыксӧ: — На, колӧ?
— Аттьӧ, детинка, менам кынӧмӧй оз на сюмав, — вежливӧя шуис Милочка.
Детинка ыджыда лолыштіс да сюйис вомас кусӧксӧ, кодӧс муртса на вӧзйыліс Милочкалы.
Сійӧ някляліс да видзӧдіс Милочка вылӧ.
Милочкалы эз вӧв лӧсьыд — колӧ вӧлі мыйкӧ шуны.
— Кывзы, детинка, мыйла тэ сэтшӧм кыз? — сідзи жӧ вежливӧя юаліс сійӧ.
Детинка синсӧ паськӧдӧмӧн ньылыштіс кусӧксӧ да ыджыд морт моз шуис:
— Доктор шуӧ, менам пӧ сьӧлӧмӧй неправильнӧя уджалӧ.
И ещӧ ӧти висьӧм: обмен вещей, — мӧд кусӧксӧ вомас сюйигӧн тшапа содтіс сійӧ.
— Гашкӧ, тэ прӧстӧ горш да дугдывтӧг сёян?
— Абу-у, ме абу горш, — пыркнитіс сійӧ юрсӧ. — Ме лунтыр сёя, сы вӧсна мый, мам шуӧ, ме быдма...
— Ті тані оланныд?
— Да.
— А кыдзи тэнад нимыд?
— <ns>Мифка</ns>, — шуис сійӧ тыра вомнас.
Тайӧ Мишка Ломанов ордас и котӧртіс ӧні Милочка.
Мишка сулаліс табуретка вылын еджыд акация улын, вомас сюяліс чӧскыд дука ягӧдъяс да нимкодя нюмъялігтыр някляліс: ягӧдъясыс вӧліны юмовӧсь.
Кор сійӧ кыліс, мый Милочкалӧн вокыс кӧсйӧ лыйны Тӧлысь вылӧ, Мишка восьтіс вомсӧ да кутіс лапйӧдлыны синъяссӧ, сэсся видзӧдліс акация вылӧ, нетшкис унджык ягӧд да тэрыба лэччис табуретка вылысь.
Мишкалӧн вӧліны сложнӧй отношениеяс Сергей вокыскӧд да сылӧн другкӧд — Виктор Гущинкӧд.
Мишка гӧтов вӧлі вокыслысь быдтор кывзысьны да ставсӧ вӧчны сы ног.
Сергей тӧдіс да кужис вӧчны ставсӧ, сылӧн вӧліны сы мында интереснӧй предметъяс, книгаяс да инструментъяс, мыйта эз вӧв некодлӧн.
Сы ради, медым отсасьны Сергейлы либӧ весиг прӧстӧ лоны сы дорын, Мишка дась вӧлі быдтор вылӧ.
Сергей вӧлі высшӧй авторитетӧн, быд кыв сылӧн — закон, а кӧсйӧмыс — вензьыны позьтӧм право.
Виктор вӧлі Сергейлӧн другӧн — сідзкӧ, Мишкалы и сійӧ вӧлі авторитетӧн.
Но Мишкалӧн преклонение вылӧ Сергей да Виктор мынтысисны лёка.
Найӧ используйтісны Мишкаӧс, колӧ кӧ вӧлі кытчӧкӧ котӧртлыны, мыйкӧ вайны либӧ кутыштны, но кор нинӧм оз ков вӧлі вайны либӧ кутыштны, вӧтлывлісны ас дорсьыс некутшӧм пӧщадатӧг да жалиттӧг.
Мишка прӧщайтліс налы весиг и тайӧс, медым сӧмын мӧдысь, кор сійӧ ковмас, сійӧс бара корисны.
Милочка да Мишка водісны садйӧ турун пӧвстӧ, медым кыйӧдны Витя комнаталысь ӧдзӧссӧ да ӧшиньсӧ, а кор Витя да скӧр синъяса детинка нуисны ракетасӧ сад вомӧн эрд вылӧ, найӧ вӧтчисны на бӧрся.
Снарядыс дыр мыйкӧ эз ладмы, и Витя кыкысь котӧртліс гортас.
Мишка сёйис нин став ягӧдсӧ да кӧсйӧ вӧлі ветлыны гортас да вайны мыйкӧ бурджыкӧс, но Милочка эз лэдз.
Снарядыс збыльысь эз ладмы.
Витька сатшкис муас сутуга кольчаа вӧсньыдик бедьтор да вывсяньыс сюйис сэтчӧ ракетасӧ, но кӧть кыдзи эз ладмӧд сійӧс, сійӧ эз кӧсйы сулавны веськыда.
Ковмис котӧртлыны сутугала да вӧчны ещӧ ӧти кольча, медым кутчысис бӧжыс.
Бӧжсьыс чурвидзысь плёнка рулончиксӧ истӧгӧн ӧзтыны вӧлі опаснӧ, и сійӧ котӧртліс бумага лентала.
Медбӧрын лентасӧ вӧлі нюжӧдӧма некымын метр ылнаӧ, крепитӧма рулончик бердӧ,
найӧ водісны лента помӧ, и Витька тіралан кияснас ӧзтіс сійӧс.
Кыз бумагаыс сотчис омӧля, биыс дышиника кыссис лента кузяыс ракеталань.
Рулончикыс ӧзйис, ракета бӧжысь ыпнитіс би, ракетаыс нёровтчис, беддьыскӧд тшӧтш качис неуна вывлань, чепӧсйис бокӧ да уси лапкоръяс пӧвстӧ.
Сэтысянь пуркнитіс тшын, ыпнитіс би, кыліс зэв ёна чирӧстӧм да кык мортлӧн бӧрдӧм.
Виктор да Лёшка уськӧдчисны сэтчань.
Межпланетнӧй корабльыс уси Мишкасянь куим воськов сайӧ.
Чишкигтыр лёк дука тшын лэдзӧмӧн сійӧ бергалыштіс ӧти местаын да взорвитчис.
Мишка да Милочка мыйвынсьыс равӧстісны да пидзикокӧн уйисны страшнӧй местасьыс, весиг вунӧдісны петшӧр йылысь.
И пӧшти пырысь-пыр жӧ сотчӧм сынан дука тшын пиын тыдовтчисны Мишкалӧн мамыс да Соня; найӧ вӧлі зэв ёна повзьӧмаӧсь.
— Господьӧй енмӧй!
Мый лои? — горӧдісны найӧ.
Мишка дугдіс лимзавны да тшӧкъялігтыр шуис:
— Менӧ Витька взорвитіс! — да бӧрддзис гораджыка.
Взрывсьыс сылы нинӧм эз ло, но повзьӧмысла уськӧдчис петшӧр пӧвстӧ, ставнас петшӧрассис да равзіс ӧні не сӧмын повзьӧмысла, но и петшӧрассьӧмысла.
Аскинас некутшӧм повзьӧм оз вӧлі тӧдчы, и сійӧ сэтшӧма ошйысис найӧ уличаса детинкаяс водзын, кыдзи Витька сійӧс взорвитіс, мый детинкаяс дугдісны сійӧс эльтны «Жиртрестӧн» да заводитісны эльтны «Взорватӧйӧн», и Мишка гордӧя примитіс тайӧ выль нимсӧ.
Но тайӧ вӧлі аскинас, а ӧні сійӧ равзіс, кытчӧдз тыясас тырмис воздухыс, здук кежлӧ ланьтліс, апыштліс воздухсӧ да бара бӧрдіс.
Милочка зілис не кольччыны сыысь.
Татьяна Васильевна да Соня зэв ёна скӧрмисны да кыкнанныс уськӧдчисны Витька вылӧ.
Витька, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, чӧла принимайтіс сы вылӧ киссьысь скӧр кывъяссӧ.
Лёшка заводитліс объяснитны, мый Витька абу мыжа, но Соня да Татьяна Васильевна ӧттшӧтш горӧдісны сылы, медым хулиганство сійӧ эз дорйы да муніс сэтчӧ, кытысь локтіс, кытчӧдз дзоньвидза, а сэсся бара заводитісны видны Витькаӧс.
Лёшка бӧрыньтчис да, Милочкалӧн да Мишкалӧн бӧрдӧм шы улын, петіс улича вылӧ.
Надейтчыны ӧні Витька бать отсӧг вылӧ оз вӧлі позь.
Лёшка полігтыр думыштіс сы йылысь, кыдзи видзӧдласны детдомын сылӧн шӧйтӧм вылӧ, тэрмасьӧмӧн прӧйдитіс кык квартал да сӧмын сэки гӧгӧрвоис, мый оз тӧд, кодарӧ мунны.
Дзикӧдз нин пемдіс, небесаын тыдовтчисны шочиник кодзувъяс, тӧлысьлӧн вӧсньыдик чарлаыс кайис вывлань, шыблаліс пуяссянь да керкаяссянь кизьӧриник вуджӧр.
Керка пельӧсъясын, улича нимъяса да номеръяса жӧчторъяс югдӧдӧмӧн, ӧзйисны электрическӧй лампочкаяс, югӧрыс налӧн вӧлі слаб да чусыд.
Ветлысьмунысьяс паныдасьлісны пыр шочджыка, и найӧ эз тӧдны, кыдзи мунны детдомӧ.
Сэки Лёшка решитіс корсьны центральнӧй уличасӧ, проспект, а сысянь нин корсьны детдом.
Проспектыс вӧлӧма орччӧн — Лёшка век ветлӧдлӧма параллельнӧй уличаясӧд.
Проспект кузя гуляйтысьяс вӧліны этшаӧн нин.
Параяс, йӧз чукӧръяс петалісны бокыса уличаясӧ, тротуаръяс вывті гуляйтысьяс ӧдйӧ чинісны.
Тані некод жӧ эз тӧд, кыдзи мунны детдомӧ.
Милиционер, кодӧс Лёшка сувтӧдіс, подозрительнӧя видзӧдліс сы вылӧ да юаліс:
— Тані детдомыд абу ӧти.
Кутшӧм номер?
Кутшӧм улича вылын?
Лёшка тӧдіс сӧмын ӧтитор, мый заведующӧйсӧ шуӧны Людмила Сергеевнаӧн.
— Ог тӧд некутшӧм Сергеевнаӧс.
Эн бӧбйӧдлы, мун! — скӧрысь шуис милиционер.
Сэки Лёшка решитіс корсьны гороно да сэні тӧдмавны адрессӧ.
Гороно вӧлі пӧдса.
Лёшка заводитліс уськӧдны тӧдвылас туйсӧ, кыті мунлісны Людмила Сергеевнакӧд, но войся уличаясыд ньӧти эз вӧвны сэтшӧмӧсь, кутшӧмъясӧс аддзыліс сійӧ.
Сійӧ кежис пельӧс сайӧ.
Сылы кажитчис, мый сійӧ кежис неправильнӧ, да бергӧдчис бӧр.
Ӧні тыдовтчис, мый сійӧ дзик тӧдтӧм улича вылын.
Ветлысь-мунысьяс бырины.
Позьӧ вӧлі эськӧ пуксьыны кутшӧмкӧ скамья вылӧ ворота дорӧ да виччысьны асывсӧ, но Лёшкалӧн пыр ёнджыка сюмаліс кынӧмыс и моресянь пӧльтыштіс кӧдзыд тӧв.
Ветлӧдлігад вӧлі век жӧ шоныдджык, и сійӧ мӧдӧдчис ылӧсас.
8
Людмила Сергеевна эз прӧста тӧждысь ремонт вӧснаыд.
Сы юр вылӧ водісны гырысь и посни делӧяс.
Каменщикъяс, штукатуръяс, маляръяс бӧрся колӧ вӧлі дугдывтӧг следитны.
Колӧ вӧлі пӧлучайтны банкысь деньга, а та могысь — котравны гороноӧ да горисполкомӧ.
А сэтчӧ жӧ ещӧ висьмис Ксения Петровна, дзик ӧти воспитательница, коді коли карӧ, и «поснияс» дорӧ ковмис индыны Анастасия Фёдоровнаӧс.
Анастасия Фёдоровна — зэв бур мастерица, но кыдзи воспитательница — абу нин сэтшӧм бур.
Бур, кӧть гырысьджык нывкаяс отсасьӧны.
А отчётность?
И коді сӧмын думыштӧма помтӧм бланокъяссӧ да формаяссӧ, кодлы найӧ колӧны?
Ок, тӧдмавны эськӧ тайӧ бюрократъяссӧ да сёрнитыштны накӧд кыдз колӧ.
Лунтыр ковмис котравны.
Гортас ветлыны сійӧ эз эштыв, и Любочка котӧрӧн воліс мамыс дінӧ.
Людмила Сергеевна пыр жӧ мӧдӧдіс сійӧс бӧр — нинӧм сыкӧд эз ло да оз ло, а мед сійӧ вердыштас батьсӧ, кор сійӧ воас удж вылысь, да следитас ичӧт кага бӧрся.
Люба серьёзнӧй нывка нин, сы вылӧ позьӧ надейтчыны.
Кыдзи быдмис тайӧ вонас!..
Тадзнад прӧзевайтан и нылыдлысь том кадсӧ.
Нывлысь...
А аслас олӧмыс?
Кутшӧм сійӧ лои?..
Людмила Сергеевна видзӧдліс зеркалӧ пыр да бергӧдчис.
Бурджык не видзӧдны.
Кызӧма.
И платьеыс тожӧ — дзик мешӧк кодь.
А коркӧ ӧд вӧвлі нылыс кодь жӧ, бедь кызта.
И сералысь...
Ок, кутшӧм сералысь!..
Колӧ ас бӧрсяыд всё-таки видзӧдны, абу ӧд меным квайтымын арӧс.
Тадзнад и мужикыдлы зывӧк лоан.
Мукӧдъясыс ме кодьыс со кыдзи тшапитчӧны...
Но, тайӧ ставыс бӧрын, бӧрын!..
Мед сӧмын челядь вотӧдз помавны ремонтсӧ...
Кӧть и тышкӧнсорӧн, но ставыс мунӧ бура...
Пӧжалуй, позьӧ и гортӧ ветлыны.
Воис дежурнӧй, Сима Павлова, да висьталіс, мый став челядьыс водісны узьны.
— Зэв бур!
Мун и тэ узь, — шуис Людмила Сергеевна.
Сима педзыштіс места вылас да эз мун:
— Людмила Сергеевна, а ті выльсӧ лэдзинныд кытчӧкӧ?
Горбачёвӧс.
— Эг, кытчӧ нӧ ме сійӧс лэдза?
— А сійӧ абу, Людмила Сергеевна.
— Кыдзи — абу? — повзис Людмила Сергеевна.
— Абу.
И лунтыр эз вӧв.
И прогулка вылын и ӧбедайтны эз волы...
Людмила Сергеевналы уси дум вылас, мый «дичок», кыдзи сійӧ ас кежас шуис Алёша Горбачёвӧс, и сылы лунтыр син улас эз веськавлы.
— Ладнӧ, мун.
Сійӧ виччысьыштіс, кор Сима котӧртіс двор вомӧн, сэсся муніс детинкаяс спальняӧ.
Дерт, койкаыс Горбачёвлӧн вӧлі тыртӧм, нинӧмла вӧлі и прӧверяйтны.
Сійӧ бӧр локтіс аслас комнатаӧ, восьтіс ӧшинь.
Моресянь пӧльтіс кӧдзыд тӧв, но сылы вӧлі жар.
Кухня ӧдзӧс весьтын да спальня ӧдзӧсъяс весьтын ӧзйисны лампочкаяс.
Вӧсньыдик югыд визьясыс налӧн эз вермыны югдӧдны пемыдсӧ.
Тӧлысьыс став двор пасьтаыс водтӧдіс сьӧд вуджӧръяс.
Кор тӧлыс лӧньыштліс да дугдылісны кышакывны топольяслӧн йывъясыс, вӧлі кылӧ, кыдзи конюшня дорын, чепнас зёлякыліг да пиньнас зяткакыліг, Налёт курччалӧ пытшъясӧс.
— Вот и случитчис!
abu
Кор Людмила Сергеевнаӧс 1946 во помын корисны гороноӧ да предложитісны примитны детдом, сійӧ ӧвтыштіс кинас да серӧктіс:
— Аддзӧмныд Макаренкоӧс!
Да ме аслам челядькӧд ог вермы справитчыны.
Шуткаыс эз отсав.
Дыр сёрнитӧм бӧрын сылы висьталісны, мый кандидатурасӧ сылысь предложитіс горкомса секретарь Гущин ёрт.
— Да ме ӧмӧй верма? — кевмысис Людмила Сергеевна. — Найӧ ӧд ме вылын верзьӧмӧн ветлыны кутасны!
— Оз кутны.
Гущин ёрт шуис, мый характерныд тіян тырмас.
Онӧ подведитӧй!
Людмила Сергеевна гӧрдӧдіс, кор дум вылас уси, кыдзи сійӧс дӧзмӧдліс Гущинлӧн пиыс, да кутіс доказывайтны, мый сійӧ татшӧм делӧсӧ оз тӧд, сылӧн опытыс абу.
Кыдзи век овлывлӧ татшӧм случайяс дырйиыс, сылы шуисны, мый некод оз чуж дась опытӧн, сійӧс босьтӧны, а директоръясӧс гӧтӧвитысь учебнӧй заведениеяс абуӧсь.
Медбӧрын сійӧ сӧгласитчис.
Кымынысь сэсся сійӧ жалитліс та йылысь, мыйта синва кисьтіс!
Примитіс комын вит челядьӧс, сэсся лои нелямын сизим, сэсся квайтымын нёль.
Волывлісны тшыгъялӧм, тойӧссьӧм челядь, а кутшӧм няйтӧсь...
И ставыс оз вӧлі тырмы, пасьтӧдны вӧлі нинӧмӧн.
Весиг трусикъяс эз вӧвны.
Бур, мый удайтчис судзӧдны кутшӧмкӧ апельсинӧвӧй рӧма дамскӧй рейтузъяс, и зонпосни дзонь тӧлысь тшӧкӧлдывайтісны тайӧ рейтузъяснас.
Улича вылӧ эз лэдзлы, да найӧ и асьныс яндысисны.
Тайӧ ставыс коли бӧрӧ: лои и паськӧм, и кӧмкот, и прӧдукта.
Материальнӧ вӧлі сьӧкыд, но ещӧ сьӧкыдджык вӧлі челядькӧд.
Унджыкыс сразу жӧ овмӧдчылісны, принимайтлісны да выполняйтлісны ставсӧ кыдзи колӧ, но веськавлісны сэтшӧм экземпляръяс, мый кӧть ачыд пышйы...
Но, кӧть кутшӧм сьӧкыд эз вӧвлы, ставыс помасьліс лючки-ладнӧ.
Лӧньлісны медся асныраясыс, сувтлісны бур туй вылӧ тшыксьӧм челядь, и тайӧ, пӧжалуй, вӧлі ставсьыс меддона — Людмила Сергеевна найӧс спаситіс.
Людмила Сергеевна некодлы та йылысь эз висьтавлы, но гордитчӧмӧн шулывліс аслыс: «Ай да Людмила!
Молодеч, эн подведит!..»
И вот подведитіс!
Людмила Сергеевна шогпырысь думыштіс, мый ковмас ӧні объясняйтны и гороноын и облоноын, кыдзи сійӧ эз вермы кутны тайӧ дичоксӧ...
Мыйла сійӧ пышйис?
Кытчӧ?
Бур эськӧ лоӧ, сійӧс кӧ регыд аддзасны, а оз кӧ?
Сійӧ пыр жӧ вунӧдіс сы йылысь, мый шуасны сылы, да думайтіс сы йылысь, мый вермис лоны Лёшка Горбачёвкӧд.
Сылы син водзас сувтіс, кыдзи Лёшка туплясьӧ вокзалын няйт джоджын чигарка помъяс пӧвстын либӧ кыдзи нӧйтӧны сійӧс базарын спекулянтъяс, кӧні сійӧ, кынӧм сюмалӧмысла, гусяліс, гашкӧ, сӧмын ӧти морковь...
А вӧйи кӧ?
Либӧ машина улӧ веськалі?..
Людмила Сергеевна чеччис да котӧрӧн петіс дворӧ.
Топольяслӧн йывъясыс шумитісны кӧдзыд тӧвйылын, кельыд тӧлысь ӧшаліс пемыд небесаас.
Сійӧ бӧр пырис.
Важӧн нин колӧ вӧлі мунны гортас, но сійӧ эз мун.
Виччысьны да надейтчыны вӧлі дзик нинӧмла, но сійӧ век жӧ надейтчис да виччысис.
Быдторсӧ думайтіс, мый вермис лоны Горбачёвкӧд, да пиняліс асьсӧ таысь.
Решитліс нин мунны, но век эз мун.
Медбӧрын решитіс дзик нин мунны, кутчысис ӧшинь куричӧ да сувтіс — сылы кажитчис, мый вуджӧрыс, коді вӧлі усьӧ воротасянь, вӧрзьыштіс.
— Коді сэні? — горӧдіс сійӧ ӧшиньӧд.
Вуджӧрыс вӧрзьыштіс, тӧлысь югӧр улӧ петіс Лёшка.
Сьӧлӧмыс Людмила Сергеевналӧн дрӧгнитіс да пондіс ёна тіпкыны.
— Лок татчӧ, — чукӧстіс Людмила Сергеевна.
Но кор Лёшка пырис да букышӧн видзӧдліс сы вылӧ, Людмила Сергеевна, коді ёна нин мудзис виччысьӧмысла да быдторсӧ думайтӧмысла, эз вермы кутчысьнысӧ да бӧрддзис.
Лёшка чуймӧмпырысь видзӧдіс Людмила Сергеевна вылӧ.
Директорша должен вӧлі видны сійӧс, грӧзитны, накажитны, а сійӧ бӧрдіс дзик мам мозыс, кор Лёшка сёрӧдз эз волыв гортас.
Тайӧс думыштӧм бӧрын Лёшкалӧн горшдіныс гӧрддзассис.
— Но кӧні, кӧні тэ шӧйтін, мучитель? — юаліс Людмила Сергеевна да чатӧртіс сылысь юрсӧ. — Со ӧд — ставыс йитор кодь...
— Ме ы-ылалі, — нурбыльтіс Лёшка.
Сійӧ кутіс Лёшкаӧс сьылі гӧгӧрыс, Лёшка топӧдчис чужӧмнас сылӧн небыд да шоныд пельпом бердӧ.
Лёшкалӧн горшдіныс ещӧ ёнджыка гӧрддзассис, и сійӧ, коді вунӧдӧма нин вӧлі кыдзи бӧрдӧны, сыркъялӧмӧн бӧрддзис.
— Но ладнӧ, бӧрдыштім и тырмас, — дзик нин мӧдпӧлӧс, спокойнӧй да серамсора гӧлӧсӧн шуис Людмила Сергеевна. — Тэнад, дерт, кынӧмыд сюмалӧ?
— А-ага.
Кладӧвӧйыс вӧлі игана, кухняын, рудзӧг нянь крайысь да веж лукысь кындзи, нинӧм эз вӧв.
Людмила Сергеевна вайис, чегис Лёшкалы кусӧк: «Сёй!»
Аслас кынӧмыс зэв ёна кутіс сюмавны, сылы тӧдвылас уси, мый талун эз па ӧбедайтлы, да чегис нянь тор.
Тадзи, ӧта-мӧдныслы паныдӧн пукалігтыр, найӧ тшукӧдлісны сов тыра блюдйӧ веж лук гумъяс да сёйисны.
— Висьтав меным мамыд йылысь, — шуис Людмила Сергеевна.
Лёшка висьталіс, кыдзи найӧ олісны кыкӧн, кыдзи мамыс висьмис да кулі.
— А сэсся? — видзчысьӧмӧн юаліс Людмила Сергеевна.
Лёшка падъялыштіс, сэсся пондіс висьтавлыны дядя Трошакӧд да тётя Лидакӧд олӧм йылысь да ачыс эз и казяв, кыдзи висьталіс ставсӧ.
— Йӧюк тэ, йӧюк! — ышловзис Людмила Сергеевна. — Тэнӧ ӧмӧй ми татшӧм мортыслы сетам?
Но ладнӧ, мун узь.
Людмила Сергеевна колльӧдіс сійӧс спальняӧдз.
Анастасия Фёдоровна унйывсьыс нинӧм эз гӧгӧрво да пыр жӧ бӧр унмовсис.
Лёшка суніс эшкын улӧ да читкыльтчис кӧлач моз.
Спальняын кыліс челядьлӧн лолалӧм.
«Мудзӧмаӧсь менам работникъясыд.
Мудзӧмаӧсь», — думыштіс Людмила Сергеевна.
Кияснысӧ шевкнитӧмӧн узисны «поснияс».
Спокойнӧя да ӧтмоза, кыдзи и ставсӧ, мый сійӧ вӧчліс, шкоргис Тарас Горовец, «ичӧтик мужичок», Метеорлӧн кӧзяиныс.
Со унмовсис нин и Алёша...
Кыдзи сӧмын сійӧ дружитчас мукӧд челядьыскӧд?
Сійӧ ышловзис да муніс ас ордас.
Кад вӧлі кӧть недыр кежлӧ ойбыртлыны и сылы.
Асыввылын пондіс югдыны, матысмис выль лун, и, мый кӧть эськӧ сійӧ эз вай — шоглун либӧ радлун, — колӧ сы кежлӧ лоны дасьӧн.
МӦД ЧАСТЬ
ВЫЛЬ ОЛАНІН
9
Лёшкалӧн друг лоины уна обязанностьяс, кӧть эськӧ сійӧс некод немтор эз тшӧкты вӧчны.
Сійӧ отсаліс Ефимовналы пыртлыны из шом да пес, Анастасия Фёдоровналы — новлӧдлыны посниясӧс прогулка вылӧ, весиг маляръяслы заводитліс отсасьны, но кор Людмила Сергеевна аддзис, мый сійӧ юрсяньыс кок улӧдзыс резсьӧма краскаӧн, тшӧктіс мыссьыны да запретитіс матыстчыны маляръяс дорӧ.
Сьӧлӧмсяньыс эськӧ сійӧ ухаживайтіс Метеор бӧрся, но Тарас Горовец некодлы эз дӧверяйтлы, сюся следитіс вӧв дорӧ быд матыстчысь бӧрся, ставторсӧ выльысь вӧчлывліс ас ногыс да эз варовитлы.
— Вай ме тэныд отсасьны понда, а? — шуис сылы Лёшка, кор Тарас петкӧдіс Метеорӧс да кутіс весавны.
— А мый сэні отсавнысӧ?
Ме ачым... — нурбыльтіс Тарас.
— Но кӧть мый-нибудь.
— Кӧсъян кӧ, мун куйӧдсӧ весав.
Картаас куйӧдыс вӧлі этша.
Лёшка тэрыба чукӧртіс сійӧс да нуис куйӧд чукӧрӧ, коді вӧлі конюшнясянь неылын.
Тарас шыльӧдіс Метеорӧс щӧткаӧн.
Метеор нюжӧдліс сьылісӧ да зілис кватитны паръяснас сылысь кисӧ.
— Но, пӧвадитчӧмыд! — нурбыльтіс Тарас, перйис зепсьыс сакар тор да мыччис меринлы: — На, юмов радейтысь...
— Бара сакарӧн вердан? — серамсорӧн шуис Кира, коді друг лои Тараскӧд орччӧн.
Тарас бергӧдчыліс сылань да немтор эз шу.
— Думайтан, ме эг аддзыв?
Сійӧ, тӧдан, — бергӧдчис Кира Лёшкалань, — сійӧ пӧшти став сакарсӧ ассьыс Метеорлы вердӧ...
А Май первой лунӧ пӧдаркиысь став преникъяснас Метеорӧс вердіс...
А мый, шуан — эн?
— Ме тэнсьыд сеті, да?
— Да ме жӧ и шуа, мый ассьыд.
— Но и абу тэнад делӧ!
Мун татысь!
— И муна, ыджыд тай! — дӧзмис Кира да пышйис.
— Вот сирыд! — шуис Лёшка. — Ме думайті, сӧмын ме дінӧ, а сійӧ быдӧн дінӧ кӧласьӧ.
Кира век бергаліс син водзын, больгис нинӧмабусӧ либӧ нерсис, сюйсис быд сёрниӧ.
Лёшка эз вунӧд, кыдзи сійӧ лэпталіс нырсӧ первойысь аддзысигӧн.
Сылы эз кажитчыв Киралӧн смекайтчысь синъясыс, век калькнитчыштӧм вомыс.
Лёшкалы частӧ окота вӧлі зургыны сылы, медым эз веж синсӧ, но сійӧ поліс, мый Кира норасяс Людмила Сергеевналы.
Ӧтветсӧ Лёшка эз вермы виччысьны — Тарас кыв ни джын шутӧг вӧчис ассьыс уджсӧ.
Сійӧ и збыльысь кажитчис делӧвитӧй, хозяйственнӧй мужикӧн: ветлӧдліс тэрмасьтӧг, сёрнитіс спокойнӧя, тӧлкӧн да ньӧти эз радейтлы пукавны кияссӧ сюркнялӧмӧн.
Детскӧй домӧ сійӧс вайисны ичӧтик деревняысь, карын сійӧ некор водзті абу вӧвлӧма, и первойсӧ Тарас гажтӧмчис.
Сійӧ ӧтдортчис аскоддемсьыс, на моз эз котрав ни эз горзы.
Чӧв олігтыр сійӧ видзӧдіс налӧн гажаа ноксьӧм вылӧ и мукӧддырйиыс, некод дінӧ шыасьтӧг, ньӧжйӧникӧн шулывліс:
«Зэрлань кыскӧ.
Няньяслы тайӧ бур...»
Либӧ:
«Гашкӧ, детинкаяс вӧвъясӧс юктавны нуӧдласны...»
Тані, детдомын, вӧвъяс эз вӧвны, син водзын эз быдмы джуджыд стенаӧн нянь, сійӧс вайлісны дасьӧн пекарняысь, эз вӧв немтор, мый эськӧ казьтыліс сылысь важся олӧмсӧ, и Тарас гажтӧмчис.
Ловзис сэки, кор вайӧдісны Метеорӧс.
Зэв ёна омӧльтчӧм, чурвидзысь лыяса, пельпомъясас да бокъясас дойяса, потӧм гыжъяса Метеор сулаліс двор шӧрын, муӧдзыс ӧшӧдӧма юрсӧ да эз обращайт внимание ни челядь вылӧ, кодъяс гӧгӧртісны сійӧс, ни гутъяс вылӧ, кодъяс ляскысьӧмаӧсь сылӧн дойяс гӧгӧрыс.
Коркӧ, буракӧ, сійӧ нимавлӧма аслас тэрыблунӧн — абу ӧд прӧста сійӧс шуӧмаӧсь Метеорӧн, — а ӧні тайӧ вӧлі пӧрысь, киссьӧм кляча, кодӧс спишитіс «Автогужтранс», сы вӧсна мый, асьсӧ кындзи, нинӧм эз вермы вӧрзьӧдны места вылысь.
Челядь сулалісны ылынкодь: кляча-кляча, а друг чужъяс либӧ курччас?
Тарас тойлаліс найӧс, матыстчис Метеор дорӧ, малыштіс сійӧс сьыліӧдыс,
Метеор лэптыштліс юрсӧ да бӧр мудзпырысь лэдзис.
Тарас видліс чурвидзысь лыяссӧ, видзӧдліс дойяссӧ и зэв зывӧкпырысь, кыдзи сӧмын сійӧ вермис висьтавны, шуис:
— Кӧзяинъяс!
Мый выйӧдз вайӧдӧмаӧсь вӧвсӧ...
Кодъяс вӧліны тайӧ важ «кӧзяинъясыс», коли тӧдмавтӧмӧн, а дзик ӧти да полновластнӧй кӧзяинӧн Метеор вылын ӧні сразу лои Тарас.
Сійӧ эз вешйыв мерин дінысь, вердіс, юкталіс сійӧс, весаліс, мавтіс дойяссӧ кытыськӧ судзӧдӧм дьӧгӧдьӧн, и лэдзлісны кӧ эськӧ, то и узьны водіс эськӧ сыкӧд орччӧн конюшняӧ.
Медым Метеор регыдджык шаньмис, Тарас весиг заводитліс гусявлыны кухняысь нянь, но сійӧс кутісны да янӧдісны.
Гусявлыны сійӧ сэсся эз кут, но век жӧ сылӧн коли аслас мнение, сы вӧсна мый выговор бӧрын мыйкӧ нурбыльтіс вомгорулас «висьысь живӧтина» йылысь, кодлы жалитӧны сетны «нянь кусӧк».
Но и та бӧрын Метеорлы «нянь кусӧк», а то и сакар тор век вӧлі Тарас зептын.
Метеор шаньмис.
Бурдісны дойяс, дугдісны лёкногӧн чурвидзны лыяс, и тыдовтчис, мый Метеор абу нин сэтшӧм пӧрысь кляча, коді туйӧ сӧмын начкӧм вылӧ.
Сійӧ бура кыскаліс став коланаторсӧ детдомлы, уджаліс подсобнӧй участок вылын, ньӧти эз чужъясь да сибӧдліс ас дорас ставсӧ, мыйысь сійӧс торйӧн радейтісны поснияс.
Радейтісны сійӧс ставныс, но кӧзяиннас волі сӧмын ӧтнас — Тарас.
Тарас дась вӧлі эновтны ставсӧ, весиг школасӧ, сӧмын эськӧ мед занимайтчыны Метеорӧн, и первойсӧ ропкис, кор сылы гаравлісны урокъяс йылысь:
— Вот ещӧ — урокъяс!
А уджавнысӧ кор?
Уджавны — тайӧ вӧлі, сы чайтӧм серти, дзик ӧти прамӧй занятиеӧн, а став мукӧдторйыс — весьшӧрӧ кад коллялӧм.
Но сы бӧрын, кыдзи сійӧ кыкысь пӧлучитіс русскӧй кыв кузя двойка да Людмила Сергеевна предупредитіс Тарасӧс, мый ещӧ кӧ лоӧ ӧти двойка — сійӧс лоӧ вештӧма Метеор дінысь, велӧдчис старайтчӧмӧн.
Ӧні, кор детдомын вӧліны Метеор да телега, кар сайын асланыс му участок, Тараслӧн олӧмыс лои интереснӧй, киясыс аддзисны удж.
А кор детдомӧ воис Устин Захарович, Тарас пӧлучитіс авторитетнӧй учительӧс, кодлы позьӧ вӧлі подражайтны.
Кӧть кыдзи эз вийсьы сыкӧд Людмила Сергеевна, а Тарас упорнӧя шуис Устин Захаровичӧс «дядько Устымӧн» — тайӧ кажитчис сылы бурджыкӧн нимӧн да вичӧн шуӧм дорысь.
Устин Захаровичӧс Лёшка аддзис некымын лун бӧрын, кор ӧтлаын Тараскӧд да гырысьджык нывкаяскӧд муніс подсобнӧй хозяйствоӧ картупельла.
Людмила Сергеевналысь кывзӧм бӧрын Тарас думайтыштіс да внушительнӧя шуис:
— Сӧмын бӧрсӧ найӧ кӧть мед кыдз локтасны: кӧть машина вылын, кӧть подӧн...
— Тайӧ мыйла?
— Ме сэтчӧ узьны кольчча: медым Метеор йирсьыштас, а то век турун и турун...
И бӧрсӧ сійӧ картупель ваяс.
Мый нӧ, и найӧс вайны и картупель?
Сійӧ ӧд тіянлы абу машина, а вӧв...
— Сійӧ регыд ас вылас Метеорӧс кыскавны пондас, — шуис Кира.
— Ок, Тарас, Тарас! — нюммуніс Людмила Сергеевна. — Кира, тыдалӧ, збыльтор висьталӧ...
Сюрас кӧ машина да босьтас найӧс — ладнӧ, а оз кӧ — талун жӧ лок...
Тарас зумыштчис да немтор эз шу.
Кар сайын изйӧн вольсалӧм туй вылысь кежисны важ грейдер вылӧ.
Туй ӧтар-мӧдар пӧлӧныс вӧліны град йӧръяс.
Пушкырасисны картупель кустъяс; кыдзи парад вылын, радъясӧн сулалісны, бедьяс вылӧ мыджсьӧмӧн, помидоръяс; куйлісны паськыд коръяса да гартчысь заяса тыкваяс.
Град йӧръяс сайын гыаліс воӧм нянь.
Кӧлесаясыс ӧддзӧдчӧм йывсьыс сунгысьлісны гуранъясӧ, кавшасьлісны чорзьӧм няйт комӧкъяс вылӧ, и телегаыс грымакыліс да чеччаліс.
Нывкаяс заводитлісны сьывны радейтана кар йылысь, баян йылысь, лӧз чышъян йылысь и ланьтісны.
Налы всё равно вӧлі долыд.
Кор телегаыс пӧлыньтчыліс, найӧ кутчысьлісны ӧта-мӧд бердас, чирзісны да сералісны.
Лёшкалы ставыс сьӧлӧм вылас воліс: и веж муясыс, и пӧжысь шондіыс, весиг жугавлӧм туйыс, коді заставляйтліс нывкаясӧс чирзыны.
Кӧмтӧм кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн да шуйга киас вӧжжи кутігтыр Тарас пукаліс телега водзас.
Кадысь кадӧ сійӧ пельпом вомӧныс видзӧдлывліс шума компания вылӧ, и Лёшка кыліс, кыдзи сійӧ ропкыштіс:
— Пустосмешкаяс!
— Ылын на? — юаліс Лёшка.
— Абу-у...
Ещӧ неуна.
«Неунаыс» кыссис час кымын.
Сэсся Тарас кежӧдіс Метеорӧс турун пӧвстас муртса тӧдчысь телега туй вылӧ да индіс водзысь:
— Со и дядьколӧн хатаыс.
Дядько Устымлӧн.
Бахча помын тыдаліс ньӧръясысь да подсолнечник заясысь вӧчӧм чом.
— Сійӧ век тані олӧ?
— <ns>О-о-з</ns>, стӧрӧжитӧ.
Кытчӧдз пуктасъяссӧ огӧ босьтӧй.
Найӧ матыстчисны чом дорӧ.
Сэтысь петіс Устин Захарович.
Сійӧ вӧлі омӧлик, ыджыд тушаа, гӧрбакодь.
Кажитчис, сійӧ не то яндысьӧ аслас тушаысь, не то полӧ сыысь да гӧрбыльтчӧ нарошнӧ, быттьӧ и тані, восьса небеса улын, вермас тангысьны юрнас матичӧ.
Синъяссӧ сійӧ вӧлі читкыртӧма яръюгыд степнӧй шондіысь.
Пӧшти дзик синъяс дорӧдзыс сійӧ тошсялӧма дзормыны нин заводитӧм сьӧд тошкӧн, коді вӧлі сэтшӧма сутшкасьӧ, мый сы вылӧ ӧтчыд видзӧдлӧмысь Лёшкалы окота лои гыжъясьны.
— Олан-вылан, Устин Захарович! — телегаысь чеччыштігмоз горӧдіс Кира. — Ми картупельла воим.
Людмила Сергеевна мӧдӧдіс.
А миян выль эм, Устин Захарович, со сійӧ, — Кира индіс Лёшка вылӧ. — Горбачёв.
Устин Захарович заводитіс лэдзавны Метеорӧс.
Нывкаяс босьталісны ведраяс да зыръяс.
Тарас босьтіс телега нырын куйлысь тубрастор да пыртіс чомйӧ.
— Ме тіянлы няньтор вайышті, дядько Устым, — шуис Тарас. — И сов.
— Эге, — шуис Устин Захарович.
— Кытысянь заводитнысӧ, Устин Захарович? — матысса картупель позъяс дорӧ сувтігмоз горзіс Кира. — Татысянь, да?
— Оз, сэтысь оз позь, — вочавидзис Устин Захарович да мӧдӧдчис му пӧлӧн. — Татысь позьӧ, — сувтіс да индіс сійӧ, и дженьыдика содтіс: — Воддза пуктас.
— Жанна да Сима лоасны кыкӧн, и ми кыкӧн, ладнӧ? — шуис Кира. — Ми найӧс пыр жӧ панъям.
Кузь тушаа сьӧд синма Жанна нюммуніс.
Сійӧ пӧшти век чӧв оліс да меліа нюмъяліс.
Лёшка тӧдіс нин, мый сійӧс ыджыд туша вӧснаыс да чӧв олӧм вӧснаыс нимтӧны «Великӧй немӧйӧн».
Зато сылӧн пӧдругаыс, ичӧтик тушаа, кызіник, пыктыштӧмкодь, быттьӧ унзіль синъяса Сима, коді некор эз торйӧдчывлы Жаннакӧд, вевъявліс ӧтвечайтны и ас пыддиыс и пӧдруга пыддиыс.
— Ок, Кира!
Век тэ ошйысян!
А гашкӧ, онӧ ті, а ми тіянӧс панъям?
Да ӧд, Жанна?
Жанна бара кыв ни джын шутӧг нюммуніс.
Лёшкалы эз вӧв окота лоны Киралы параӧн.
Сійӧ эськӧ бурджык уджаліс чӧв олысь Жаннакӧд либӧ мельнича моз таргысь Симакӧд, Тарас йылысь сёрниттӧг нин, но пӧдругаяс некыдзи эз кӧсйыны янсӧдчыны, а Тарас вӧлі занят: Метеорлы ытшкис туй пӧлӧнысь турун.
Кыв ни джын шутӧг Лёшка сатшкис кӧрт зырсӧ муӧ да бергӧдіс картупель поз.
Посньыдик гӧрдоват картупель голякылігтыр киссис ведраӧ.
Кира тэрыба гудйис мусьыс картупельсӧ, котӧртліс ведраӧн мешӧк дорӧ, коді сулаліс борйын, быдпӧрйӧ сравнивайтіс, коді керӧма унджык, да юӧртліс Лёшкалы.
Шонді кутіс лэччыны.
Устин Захарович нуис телегаӧ кык мешӧк.
— Тырмас, — шуис Тарас. — Ӧні верманныд и гортӧ...
— Кыдзи сідзи — гортӧ? — скӧрмис Кира. — А мыйӧн?
— Ме жӧ висьталі, ог мун талун.
Со машинаяс ветлӧны...
Неылын, грейдер вылын, кадысь кадӧ лыблывліс бус кымӧр, кодӧс лэптывлісны грузӧвикъяс.
— А миянӧс кӧ оз босьтны?
Вот ми Людмила Сергеевналы висьталам! — уськӧдчисны Тарас вылӧ Кира да Сима.
Но сійӧ бергӧдчис да мӧдӧдчис Метеор дінӧ, коді аппетитнӧя сёйис выльӧн ытшкӧм турун.
Нывкаяс тӧдісны, мый Тарасӧс венны он вермы.
— Но и ладнӧ! — шуис Кира. — Людмила Сергеевна сылы петкӧдлас!
Мунамӧй, нывъяс.
Аддзысьлытӧдз, Устин Захарович!
Лёшка воськовтіс нывкаяс бӧрся, сэсся падъялігтыр сувтіс да видзӧдліс Устин Захаровичлӧн скӧр чужӧм вылӧ да топыда топӧдӧм вомдоръяс вылӧ:
— А позьӧ меным тіянкӧд кольччыны?
Устин Захарович довкнитіс юрнас:
— Позьӧ.
Нывкаяс мунісны.
Дыр на тыдалісны налӧн сера платьеясыс.
Сэсся туй кузя лэбысь бус кымӧрыс чиніс на дорын, тыдалӧ вӧлі, кыдзи кузовсянь нюжӧдісны налы кияс, кыдзи найӧ кавшасисны.
Бара лыбис бус кымӧр, и грузӧвик тӧвзьыштіс карлань.
— Мунам, — шуис Лёшкалы Тарас да мыччис сылы тшынасьӧм пӧрт. — Сэні, оврагас эм ключ, тэ ва гумовтан, а ме — бипур песта.
Картупель му бокӧд лэччисны оврагӧ.
Тарас мӧдӧдчис керӧс кодьӧдыс, кутіс чукӧртны кос ньӧръяс да увъяс, а Лёшка муніс корсьны ключ.
Ичӧтик гуранын, кӧні быдмис сук турун, вӧлі тырыс сӧдз ва, но сэні уяліс паськыд синма лягушапи.
Лёшка бӧр кисьтіс васӧ, кодӧс гумовтліс нин, да шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр.
Гурансяньыс неуна вылынджык визувтіс сӧдз ключ.
Лёшка лӧсьӧдіс пӧртсӧ ва струя улас да дыр виччысис, кытчӧдз пӧртйыс эз тыр.
— Купайтчин али мый нӧ тэ? — став кад чӧжыс первойысь нюммуніс Тарас, кор Лёшка воис чом дорӧ.
— Сэні лягуша, — яндысьӧмӧн шуис Лёшка.
— Но и мый, повзин? — мудера юаліс Тарас.
Сійӧ пестӧма нин бипур, ичӧтикӧс, но ломтысис жара, ӧшӧдіс сы весьтӧ пӧрт, а пӧим пытшкӧ сюяліс картупель.
— Но вот, регыд и рытйысьны позяс, — уджсӧ помалӧм бӧрын зэв радпырысь шуис сійӧ.
Шонді лэччис горизонт сайӧ, киськаліс небесасӧ рытъя кыаӧн.
Туй весьтын лыблысь бус кымӧръяс лоины вир гӧрдӧсь, кыдзи ылысса пӧжаръяс.
Кыаыс ӧдйӧ кусі, вочасӧн кутіс пемдыны, сӧмын вылын небесаас дыр ӧзйисны алӧй югӧрӧн вӧсньыдик кымӧрторъяс.
Тарас вештіс бокӧ пӧртсӧ да пуктіс сэтчӧ чепель чай, разӧдіс ӧгыръяссӧ да бедьторйӧн кутіс гудйыны пӧим пытшкысь картупельяс.
Ӧти кисьыс мӧд киас картупельсӧ быгльӧдлігтыр да пӧлялігтыр сійӧ чегис шӧри да дукыштіс:
— Гӧтов!
Устин Захарович да Лёшка матыстчисны дӧралань, кӧні куйлісны нянь да гырысь сов.
Пӧжалуй, некор на Лёшкалы эз вӧв сэтшӧм нимкодь ставсьыс: и сыысь, мый найӧ вот тадзи, кинас, зэв чӧскыда сёйӧны пӧжассьӧм картупель, и сыысь, мый киясыс да коскыс юкалӧны мудзӧмысла, и сыысь, мый чайыс тшын дука, и сійӧ весиг чӧскыдджык сы вӧсна, мый найӧ юӧны сійӧс сакартӧг да ӧчередьӧн ӧти алюминиевӧй кружкаысь, коді сотӧ вомдоръястӧ да китӧ, сыысь, мый пукалӧны ланьтӧмӧн, а на весьтын вылын небесаас ӧзйывлӧны дрӧжжитысь кодзувъяс и, кыдзи яръюгыд кодзув, дрӧжжитӧ да вералӧ налӧн бипурйыс.
Пемыдыс шымыртіс найӧс став боксяньыс, сыкӧд тшӧтш пуксис чӧв-лӧнь.
Сійӧс пырысь-пыр жӧ повзьӧдісны.
Кӧнкӧ ньӧжйӧник кутіс чирксыны чирк, сылы шыасис мӧд, и вот кутісны чирксыны найӧ быдлаын, и кажитчис, мый переливайтчӧ, звенитӧ степнӧй воздухыс да кодзувъяслӧн чусыд югӧрыс.
Лёшка водіс бипур дорӧ.
Тадзи кӧ эськӧ вӧлі век — и бипур, и Тарас орччӧн, и весиг стрӧг «дядько Устым», куйлыны вот тадзи быд вой асылӧдз, видзӧдны ылысса кодзувъяс вылӧ да кывзыны быдладорсянь киссьысь звӧнсӧ...
— Мунам узьны, — разалӧм ӧгыръяссӧ чукӧртігмоз шуис Тарас. — Аски водз петам.
Найӧ водісны чӧскыд дука турун вылӧ, Устин Захарович кольччис бипур дорӧ.
Сійӧ шыблаліс кос увъяс бипурйӧ да видзӧдіс би вылӧ.
Сылӧн зумыш чужӧм вывті визлалісны багралан вуджӧръяс.
— Мыйла сійӧ век чӧв олӧ? — гусьӧник юаліс Лёшка.
— А коді нӧ тӧдас? — сідзжӧ вашнитіс Тарас. — Чӧв олӧ, и ставыс.
Сійӧ ӧмӧй висьталас?
Гашкӧ, думайтӧ...
Узь!
Детинкаяс унмовсисны да эз кывлыны, кыдзи Устин Захарович петкӧдіс чомйысь кыз дӧра да шебрӧдіс найӧс.
Гӧрбыльтчӧмӧн сійӧ сулалыштіс на дінын да бара пуксис бипур дорӧ.
10
Детскӧй домын Устин Захарович лыддьыссис удж кузя инструкторӧн; тайӧ должностяс сійӧ лои немвиччысьтӧг.
Во сайын Людмила Сергеевналы удайтчис судзӧдны сеткаа кӧрт крӧватьяс вылӧ наряд.
Важ, пу крӧватьясыс важӧн нин косьмисны, чукталісны, тувъясыс ӧтарӧ петавлісны пазъяссьыс, крӧватьяс киссялісны.
Найӧс тувъявлісны кӧрт тувъясӧн, но тадзи найӧ туйлісны недыр кежлӧ.
То ӧти, то мӧд спальняын киссьывліс крӧвать, и ӧчереднӧй жертва грыма-йиркакылігтыр усьлі джоджӧ.
Выль крӧватьяслысь первой партиясӧ, кодъясӧс вӧлі джуджыда тэчӧма телегаӧ, вайисны гырысьджык зонкаяс да ачыс Людмила Сергеевна.
Тарас восьлаліс Метеоркӧд орччӧн, Людмила Сергеевна да зонкаяс, джуджыд кельыдлӧз гӧра вылӧ любуйтчигтыр, локтісны бӧрсяньыс.
Крӧватьяс грыма-грамакылісны мостӧвӧйвывса быд из вылын да кадысь кадӧ катовтчывлісны.
Сэки Метеорӧс сувтӧдлісны, сьӧкыдпырысь лӧсьӧдлісны разалӧм крӧватьяссӧ.
Детскӧй домӧ вотӧдз куим квартал сайын кӧлесаясыс веськалісны гуранӧ, кельыдлӧз гӧра доровтчис да грыпкысис-пӧри мостовӧй вылӧ.
Челядь уськӧдчисны лэптавны крӧватьяс, выльысь найӧс тэчны.
Тротуар вылын сулаліс ыджыд тушаа, гӧрбыльтчӧм мужчина, чӧв олігтыр видзӧдіс налӧн кужтӧм удж вылӧ, сэсся воськовтіс телегалань да шуис:
— Тадзи оз позь!
Сійӧ лэдзаліс водсӧн пукталӧм крӧватьяссӧ да заводитіс тэчны найӧс сувтсӧн.
Детинкаяс лоины радӧсь отсӧг вылӧ, тэрыба ваялісны гылалӧм крӧватьяссӧ.
Мужчина топыда тэчис найӧс, кӧрталіс гезйӧн.
Метеор мӧдӧдчис водзӧ.
Крӧватьяс грыма-грамакылісны, но эз нин вӧрзьывны места вывсьыс.
Людмила Сергеевналӧн аттьӧалӧм вылӧ вочавидзтӧг мужчина муніс на бӧрся.
Ворота дорын сійӧ сувтіс, кутіс видзӧдны, кыдзи детинкаяс разялӧны да босьталӧны крӧватьяссӧ телега вылысь.
— Зэв ыджыд аттьӧ тіянлы! — нюжӧдіс сылы кисӧ Людмила Сергеевна.
Сійӧ видзӧдліс Людмила Сергеевна ки вылӧ, вештіс синъяссӧ бокӧ, калитка вылӧ, да шуис:
— Гашкӧ, чер да кӧрт тув эм?
Дзирйыс со усьӧма...
Оз шогмы.
Улыс дзирйыс важӧн нин вӧлі усьӧма и ӧшӧдчӧм калитка кодйӧма муас джуджыд гуран.
Неуна падмыштӧм Людмила Сергеевна вайис чер да кӧрт тувъяс.
Сэсся сійӧс корисны.
Минута дас мысти кымын сылы уси дум вылас тӧдтӧм морт да кватитчис, мый калитка дорын тувъясьӧм оз нин кыв.
«Господьӧй, ещӧ черсӧ нуас!» — повзис сійӧ.
Черсӧ вӧлі сувтӧдӧма столб бердӧ, дзирсӧ ӧшӧдӧма, но тӧдтӧм морт эз нин вӧв.
«Чудак кутшӧмкӧ!» — черсӧ нуигмоз думыштіс Людмила Сергеевна и вунӧдіс сы йылысь.
Аскинас рытъявылыс «чудак» бара воис.
Людмила Сергеевна аддзис сійӧс, кор сійӧ кыз потшкӧн вӧлі лэптӧ телега ныр, а Тарас босьталіс кӧлесаяссӧ да мавтіс телега чӧрссӧ.
Кыкнанныс чӧв олісны.
Директор здоровайтчӧм вылӧ тӧдтӧм морт довкнитіс юрнас.
— Тэ тӧдан сійӧс? — юаліс Людмила Сергеевна Тараслысь, кор мортыс муніс.
— Кодӧс?
Дядько Устымӧс?
Ог...
— А мыйла нӧ сійӧ бара локтіс?
— Отсасьӧ, — объяснитіс Тарас, коді чуймис директор юалӧм вылӧ, быттьӧ тӧдтӧм дядьӧлӧн отсасьӧмыс вӧлі дзик естественнӧй да некутшӧм объяснениеяс эз ковны.
Сэксянь Устин Захарович волывліс быд лун.
Быдпӧрйӧ сійӧ аддзывліс аслыс кутшӧмкӧ удж, мыйкӧ пӧчинитліс либӧ лӧсьӧдліс, пыдди эз пуктыв некутшӧм аттьӧалӧм да мунліс.
Воспитательницаяс гӧгӧрвотӧг лэптыштлывлісны пельпомъяссӧ.
Ефимовналы сійӧ эз во сьӧлӧм вылас и быдпӧрйӧ скӧрысь юӧртліс Людмила Сергеевналы:
— Бара идолыд локтіс!
Вот тадзи волывлас, волывлас, да и куштас кладӧвӧйтӧ...
Со рожаыс кутшӧм — видзӧдлыны зывӧк!
Век тошсялӧм, зумыш чужӧмыс дядько Устымлӧн эз кажитчыв и аслыс Людмила Сергеевналы, и сійӧ эз тӧд, мый вӧчны.
Некод вӧлі оз тӧд, кутшӧм морт сійӧ, мыйла волывлӧ детдомӧ и оз-ӧ вӧлі ков дугӧдны волывлӧмсӧ.
Но век жӧ сійӧ лои пыр коланаӧнджык, сійӧ вӧчліс ставсӧ, мый сытӧг вӧчны эз вермыны, эз виччысьлы таысь ни дон, ни аттьӧалӧм, и ӧбидитны сійӧс эз вӧв окота.
Кӧть сійӧ век вӧвлі зумыш, челядь ньӧти эз повны Устинысь.
Найӧ аддзывлісны уджсӧ и сылы и аслыныс, окотапырысь отсасисны сылы.
Сӧмын ӧтчыд сійӧ сувтіс паныд: кор найӧ предложитісны сувтӧдны турник.
— Тайӧ дурӧм, — решительнӧя шуис сійӧ. — Кутшӧм сійӧ удж — увланьюрӧн бергавны?
Но, кор челядь асьныс сувтӧдісны турниксӧ, сійӧ крепитіс стойкаяссӧ пыкӧдъясӧн, медым кутшӧмкӧ «шонді радейтысь» эз гыпкысь муас турникыскӧд ӧттшӧтш.
Вочасӧн сы дінӧ велалісны.
Весиг Ефимовна, коді мучитчис плита ӧдзӧсӧн, сы бӧрын кыдз Устин Захарович, быттьӧ заправскӧй пач тэчысь, крепитіс пач ӧдзӧссӧ проволокаӧн да мавтіс сёйӧн, вежис сы дінӧ отношениесӧ да эз нин сёрнит кладӧвӧй куштӧм йылысь, но век жӧ сомневайтчӧмӧн довкйӧдліс юрсӧ:
— Морт сійӧ, гашкӧ, и бур, а мыйла чӧв олӧ?
Оз вермы лоны, медым прӧстӧ сідз чӧв оліс!
Сідзкӧ, сійӧ мыйкӧ думайтӧ...
А мый сійӧ думайтӧ, енмыс тӧдас! — И сійӧ топӧдліс вомдоръяссӧ.
Ачыс Ефимовна чӧв овны эз кужлы, и «дядько Устымлӧн» поведениеыс сылы эз кажитчыв.
Людмила Сергеевна заводитліс «сёрнитӧдны» Устин Захаровичӧс, но сылы сӧмын удайтчис тӧдмавны, мый шуӧны сійӧс Устин Захарович Приходькоӧн, войдӧр сійӧ уджавлӧма «Заря» колхозын, а ӧні со олӧ карын да вӧчӧ быдсяма уджсӧ, кутшӧм сюрас.
Аслас воддза олӧм йылысь сійӧ нинӧм эз висьтав, сӧмын шуис:
— Вӧлі и быри...
Мый сы йылысь казьтывнысӧ?..
Людмила Сергеевна юасис сы йылысь.
Устин Захаровичӧн висьталӧмыс подтвердитчис: войнаӧдз сійӧ збыльысь уджалӧма «Заря» колхозын, а армияысь воӧм бӧрын сэтчӧ кольччыны абу окотитӧма, морт жӧ сійӧ уджач, честнӧй и некутшӧм лёктор сійӧ абу вӧчлӧма.
Устин Захарович овмӧдчис.
Важмозыс сійӧ уджаліс кӧнкӧ бокын, но быд рыт, а воскресеньеясӧ асывсяньыс волывліс детдомӧ да мыйкӧ вӧчис либӧ стрӧитіс.
Кужис сійӧ дзик ставсӧ, ӧти кывйӧн кӧ став коланаторсӧ, мый вӧвлі сэки детдом овмӧсын.
Сылӧн вӧчӧмторйыс вӧвлі грубӧйӧн да неӧкуратнӧйӧн, но век вӧлі зэв ёнӧн да мыйӧнкӧ казьтывліс асьсӧ Устин Захаровичӧс.
Челядь окотапырысь сылысь кывзысисны, а Тарас Горовец вомас видзӧдіс да подражайтіс быдторйын.
Сійӧ весиг ветлӧдлыны пондіс сідзжӧ ньӧжмыда да катласьӧмӧн, кыдзи тайӧс вӧчліс «дядько Устым».
Детдомын уджаліс нин Анастасия Фёдоровна.
Сійӧ велӧдіс нывкаясӧс вурсьыны да вышивайтчыны, но труд кузя мӧд инструкторлӧн должность кольлі свободнӧйӧн.
Специалистӧс эз аддзыны.
Людмила Сергеевна думайтіс-думайтіс да предложитіс тайӧ должностьсӧ Устин Захаровичлы.
Устин Захарович думайтыштіс, сэсся решительнӧя шуис:
— Оз, оз позь!
Ме уджалысь морт, а абу учитель.
Людмила Сергеевна дыр доказывайтіс сылы, мый сійӧ збыльвылассӧ инструктор нин, сӧмын оз пӧлучайт удж дон да волывлӧ рытъясын, а то пондас пӧлучайтны удж дон да уджавны индӧм кадӧ.
Вӧчны кутас сійӧс жӧ, мый и ӧні, немтор унджыксӧ сысянь оз требуйтны.
Сійӧ кӧ оз кӧсйысь век кежлӧ, мед уджыштас, кытчӧдз оз сюр туяна морт.
Та вылӧ Устин Захарович сӧгласитчис.
Ӧні сійӧ волывліс детдом дворӧ югдігас, а мунліс нин пемыднас, кор челядь водавлісны узьны.
Таысь зіль уджалысьыс детдомын эз вӧв, и Людмила Сергеевна ас кежас думайтліс, мый, пӧжалуй, сійӧ принадлежитӧ детдомлы сы дорысь ёнджыка, сы вӧсна мый сылӧн вӧлі ещӧ аслас семейнӧй олӧм, а Устин Захаровичлӧн, буракӧ, немтор эз вӧв уджысь кындзи.
Ӧтитор сӧмын дӧзмӧдліс Людмила Сергеевнаӧс.
Устин Захарович признавайтліс обучениелысь дзик ӧти способ — сетліс удж, а вӧчлісны кӧ эз сідзи, мырддьывліс зырсӧ либӧ мӧлӧтсӧ, кыв ни джын шутӧг петкӧдліс, кыдзи колӧ действуйтны, и бара сетліс инструментсӧ велӧдчысьлы киас.
— Ме ог гӧгӧрво, Устин Захарович, кывйыд тіянлы жаль, али мый? — скӧраліс Людмила Сергеевна.
— Ме жӧ шулі, мый ме абу учитель, — вочавидзліс Устин Захарович. — И мый тані висьтавлынысӧ?
Висьтавлыны, сы серти, колӧ вӧлі сӧмын сы йылысь, позьӧ-ӧ и колӧ-ӧ вӧчны тайӧс либӧ сійӧс, а тайӧ кӧ лолі гӧгӧрвоана, сэсся немтор йылысь вӧлі и сёрнитны, колӧ вӧлі сӧмын вӧчны.
Сылысь кӧ юавлісны мый йылысь кӧ, сійӧ, думайтыштӧм бӧрын, вочавидзліс «позьӧ» либӧ «оз позь» и сэсся нинӧм нин эз объясняйтлы.
Татшӧм жӧ безуспешнӧй тыш, кыдзи и чӧв олӧмкӧд, Людмила Сергеевна нуӧдіс сылӧн повзьӧдчана тошкӧд.
— Устин Захарович! — шулывліс сійӧ. — И уджаланныд ті бура, и шаньӧсь ті, а тошкыд тіян рӧзбойниклӧн кодь.
Но думыштлӧй асьныд: воас кутшӧмкӧ инспектор, гӧгӧр челядь, а тіян сэтшӧм вид.
Сьӧкыд ӧмӧй бритчынытӧ?
Устин Захарович кыв ни джын шутӧг мунлывліс парикмахерскӧйӧ да волывліс сэтысь вундассьӧм лӧз банбокъяса.
Но рытланьыс нин банбокъясыс сьӧдӧдлісны, а мӧд лунас Устин Захарович лолі бӧр важкодьыс.
Медбӧрын сійӧ таысь дӧзмис, и инспектор йылысь выльысь казьтыштігӧн сійӧ дӧзмӧмпырысь шуис:
— Ме абу ныв, сылы менӧ не окавны...
Устин Захарович эз артасьлы уджӧн.
Кор аддзис, кыдзи киссисны телегаысь крӧватьяс да кыдзи шӧйӧвошины челядь, сійӧ эз вермы не отсавны: кыдзи нӧ позьӧ терпитны нелючкитор?
Жугалӧма вӧлі калитка, а коді вермис вӧчны сійӧс, кор детдомын сӧмын нывбабаяс да челядь?
Сійӧ лӧсьӧдіс.
Но ещӧ водзджык сійӧ казяліс, мый телегалӧн кӧлесаясыс мавттӧмӧсь, и мӧд лунас жӧ локтіс, медым найӧс мавтны.
Нелючкиторъясыс тыдовтчывлісны ӧти бӧрся мӧд, и Устин Захарович найӧс бырӧдлывліс.
Вӧчис сійӧ тайӧс эз сы вӧсна, медым нажӧвитны деньга либӧ заслужитны благодарность, а сы вӧсна, мый сылӧн уджыс помасис нин, а тані вӧлі мӧд удж, а кор киясыд и юрыд занятӧсь уджӧн, думъясыд юрад оз пырны да кокньыдджык виччысьнысӧ.
Виччысис сійӧ дыр да мудзис нин виччысьнысӧ.
Первой сійӧ виччысис юӧр писяньыс, коді муніс армияӧ война первой лунъясӧ.
Письмӧ пыдди воис «усьӧм йылысь юӧр».
Устин Захарович сувтіс двор шӧрас, а моньыс горӧдіс не аслас гӧлӧсӧн да уськӧдчис керкаас.
Устин Захарович видзӧдліс Фроська-почтальонша вылӧ, коді тэрмасис мунны ылӧджык дворсьыс, кытчӧ сійӧ вайис тайӧ шогсӧ, педзыштіс ӧти местаын, мыйлакӧ мӧдӧдчис сарайлань, сэсся бергӧдчис да пуксис керка мудӧд вылӧ.
— Со, сідзкӧ, кыдзи... — потшӧс бокын быдмысь тополь вылӧ видзӧдігтыр шуис Устин Захарович.
Топольсӧ сійӧ садитліс, кор гӧтрасис да стрӧитіс хатасӧ.
Топольыс вӧлі том на, кор Андрейка кавшасис сы вылӧ да чегис ыджыд вож.
Устин Захарович кыскис сійӧс улӧ да нӧйтіс.
Топольыс быдмис ыджыда нин да нюжаліс, быттьӧ сись.
И Андрей быдмис.
Тополь коли, а Андрей эз ло...
Вӧлі, вӧлі ичӧтик, а сэсся сразу, друг лои ыджыд, суӧдіс тушанас асьсӧ Устин Захаровичӧс, а гашкӧ, и быдмис ещӧ ыджыдджыка...
Устин Захаровичлӧн юрас визлалісны кокньыдик, тыртӧм мӧвпъяс, но пытшкӧсас вӧрис мыйкӧ чорыд, и сійӧ думайтіс кокньыдик, тыртӧм мӧвпъяс, медым не вӧрзьӧдны тайӧ чорыдсӧ, код вӧсна лолі пыр сьӧкыдджык...
Со старука кувсис...
Кыдзи эськӧ сійӧ ӧні?..
Со Галька кыдзи ырзӧ-бӧрдӧ...
«Старайтчӧ, — зывӧкпырысь думыштіс Устин Захарович, — медым кылісны, кыдзи сійӧ шогсьӧ...
Горзыштас, горзыштас и дугдас.
А сэсся вунӧдас...»
Сійӧ тӧдіс, мый неправильнӧ думайтӧ монь йывсьыс, но нарошнӧ асьсӧ ышӧдіс, вӧрӧшитіс внукъяс чужӧм бӧрын сы дінӧ лӧньлӧм недовериесӧ.
Сылы век кажитчыліс, мый Андрейлы пара сиктсьыс медся бур нылыс.
А тайӧ мый?
Сӧмын и кужліс серавны ставсьыс медгора да сьыланкывъяс сьывны.
Но и ничево, уджач...
Пӧжалуй, сійӧ и вӧлі сиктас медбур нылыс, но Устин Захаровичлы кажитчыліс, мый Андрейлы колӧ ещӧ бурджык.
Вот сійӧ коли, а Андрей абу...
Сылы мый?
Сылӧн став шогыс горзӧмӧн петас.
А вот сійӧ кыдзи?..
Но та йылысь думайтны оз вӧлі позь — пытшкӧсса чорыдыс бара заводитліс вӧрны, и сійӧ бара думайтліс мыйкӧ мӧдтор йылысь, не сэтшӧм страшнӧй йылысь.
Со Юхимовлӧн пиыс ранитчӧма да куйлӧ госпитальын.
Гашкӧ, бурдігкежлас немецъясӧс жугӧдасны, сійӧ и воас.
Но, китӧгыс, — китӧгыд овны позьӧ на.
А гашкӧ, и киыс кольӧ...
Кыдз нӧ тайӧ сідз?
Сійӧ вот эм, а Андрей абу...
И ӧні горзы кӧть эн, а сійӧ оз ло...
Галька бӧрдӧм шы кындзи сылы кылісны мукӧд шыяс.
Сійӧ сьӧкыдпырысь чеччис да пырис керкаас.
Галька горзіс-бӧрдіс пельӧсас лабич вылын, а арӧса Сашко да кык арӧса Васько пукалісны крӧвать вылын да, повзьӧмысла паськӧдӧм синъяссӧ мам вывсьыс вештывтӧг, бӧрдісны нин оръясян гӧлӧсӧн.
Андрейлӧн пияныс, внукъяс!..
— Ланьт! — кучкис кулакнас пызанӧ Устин Захарович. — Челядьтӧ вины кӧсъян?!
Галька чур-чермуні, дугдіс бӧрдны.
Айкаыс некор сы вылӧ эз горзывлы.
Галька уськӧдчис челядьыс дінӧ да бӧрдігтыр кутіс бурӧдны найӧс.
Внукъяс!
Андрейлӧн пиян...
На вӧсна колӧ вӧлі терпитны ставсӧ.
И Устин Захарович терпитіс.
Сійӧ эз уськӧд ни ӧти синва войт, весиг ӧтнасӧн, ас кежас, эз бӧрдышт.
Шогыс измис сы пытшкын, эз пет ортсӧ, сӧмын лои сійӧ суровджык да чӧв олысьджык.
Войнас МТФ дворӧ, кӧні дежуритіс Устин Захарович, скачӧн воис Иван Романович, председатель, тшӧктіс петкӧдны скӧт да вӧтлыны туй кузя — немецъяс кӧ пырасны, медым налы эз сюр.
Устин Захарович кык дояркакӧд вӧтліс шызьӧм, баксысь стадаӧс степь кузя да частӧ видзӧдлывліс бӧрвылас.
Бӧрвылас небесаыс вӧлі гӧрд ылысса пӧжар югӧрсьыс.
Устин Захаровичлы кажитчис, мый тайӧ югӧрыс лыбӧ пыр вылӧджык и вылӧджык, матысмӧ сиктлань, кытчӧ колины Галька да внукъясыс.
Бергӧдчыны нала эз нин удайтчы.
Фронтыс вӧлӧма мыш сайын нин, скӧтсӧ ковмис вӧтлыны пӧшти сувтлытӧг.
Сьӧдӧдӧм, быттьӧкӧ жарсьыс, мудзӧмсьыс да шогсьыс чишкассьӧм, Устин Захарович вӧтліс скӧтсӧ асыввылӧ, век ылӧджык муніс опасностьысь да пыр матӧджык матыстчис аслас терпениелӧн границалань.
Терпениеыс ори Ульяновск дорын.
Совхозӧ скӧтсӧ сдайтӧм бӧрын Устин Захарович муніс армияӧ.
Арлыд сертиыс сійӧ эз шогмы строевӧйӧ — сійӧс зачислитісны ездӧвӧйӧн.
Усялісны вӧвъяс, жугласисны додьяс, а сійӧ век кыскаліс и кыскаліс войналысь помасьлытӧм грузсӧ.
И ӧтарӧ виччысис, кор кутшӧмкӧ случай вайӧдас сійӧс матӧджык рӧднӧй сиктланьыс.
Случайыс эз лолы.
И сійӧ бара виччысьліс.
Сӧмын Штеттинын сійӧ лэдзис кияссьыс вӧжжисӧ да пуксис поездӧ первой срока демобилизованнӧйяскӧд.
Райцентрын вокзалын сылы паныд уськӧдчис погонъястӧм, уска салдат.
Гимнастёркаыслысь шуйга соссӧ вӧлі ӧкуратнӧя кусыньтӧма да приколитӧма.
— Устым!.. — горӧдіс салдат, и сӧмын сэки Устин Захарович тӧдіс ассьыс ӧти сиктсаӧс Герасимчукӧс. — Ловъя?
— Ловъя, — вочавидзис Устин Захарович.
— А менӧ со джынъялісны, — шуис Герасимчук да сьӧлыштіс.
Найӧ кежисны йӧз чукӧрысь бокӧ, юасисны ӧта-мӧдныслысь служба йылысь.
Вӧлӧмкӧ, Герасимчук помалӧма воюйтнысӧ Люблин дорын.
— А кыдзи сиктным миян?
Иван Романович воис?
Герасимчук ӧвтыштіс кинас:
— Усьӧма Иван Романович.
А сиктным — лыддьы джынйыс сотчӧма.
Немецъяс сотӧмаӧсь.
Менам керкаӧй сотчӧма... — Герасимчук падъялыштіс да содтіс: — И тэнад...
— Но, а... — заводитліс да эз помав Устин Захарович.
Герасимчук сюйис кисӧ зептас папиросла, дыр ноксис-перйис папироссӧ ӧти кинас.
Папиросыс чеги.
Сійӧ нямраліс сійӧс да, Устин Захаровичлы чужӧмас видзӧдтӧг, шуис:
— Абуӧсь найӧ, Устым.
Нуӧдӧмаӧсь гадъяс.
Унаӧс нуӧдӧмаӧсь.
И тэнсьыд Галькатӧ.
— Челядьыскӧд?
— Челядьыскӧд...
Сёрнитӧны, кодсюрӧ воалӧны.
Гашкӧ, и тэнад воасны...
Найӧ чӧв олыштісны.
— Но, ло дзоньвидза! — шуис Устин Захарович, бергӧдчис да мӧдӧдчис.
— Кытчӧ тэ?
Энлы!
Гашкӧ, пӧпутнӧй машина лоӧ! — горӧдіс Герасимчук.
Устин Захарович эз бергӧдчыв ни эз вочавидз, сійӧ тэрыба восьлаліс водзӧ.
Туйыс вӧлі сэтшӧм жӧ, сідз жӧ ӧткымынлаын чурвидзисны кӧлесаӧн ниртӧм кустъяс, сідз жӧ, кыдзи и нёль во сайын, куйліс сы вылын руд бархат кодь бус.
И грейдер вылӧ кежаніныс вӧлі сэтшӧм жӧ, сӧмын грейдерсӧ важӧн нин абу ремонтируйтлӧмаӧсь, сійӧ тырӧма турунӧн да лоӧма трӧпа кодь нин.
Сикт кузя сійӧ муніс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, некодарӧ видзӧдлытӧг.
Дзоньӧн кольӧм керка ӧшиньяс сайын вуджрасисны нывбаба чужӧмъяс.
Нывбабаяс тӧдісны Устинӧс да шога довкйӧдлісны юрнаныс, сосъяснас чышкалісны синвасӧ.
Устин Захарович некодарӧ видзӧдлытӧг восьлаліс аслас керкалань.
Чурвидзисны сотчӧм пуяс, джынвыйӧ киссьӧм пачьяс да кирпич торпыриг чукӧръяс, кӧні быдмисны нин петшӧр, вӧвгум да лапкор.
Устин Захарович восьлаліс чукӧр дорысь чукӧр дорӧ, корсяліс местаяссӧ, кӧні сулалісны соседъясыслӧн керкаясыс.
Со тані вӧлі Сидоренколӧн, Лучколӧн.
А со тані вӧлі сылӧн...
Джынвыйӧ сотчӧм топольыс косьмӧма.
Куш вожъясыс сылӧн ньӧръяс моз копрасисны да кышакылісны тӧвйылас.
Пачыс киссьӧма, сы дорын быдмис ёг турун.
Устин Захарович матыстчис матӧджык, пашкыртіс ёг турунсӧ.
Муас туплясисны гӧлӧвняяс.
Насянь кыліс бакшасьӧм да му дук.
Устин Захаровичлы кажитчис, мый насянь ӧвтӧ курыд тшынӧн.
Сійӧ сулалыштіс, мыйлакӧ чукӧртыштіс сапӧг нырнас гӧлӧвняяссӧ чукӧрӧ да мӧдӧдчис дзоньӧн кольӧм керкаяслань.
Колӧ вӧлі овны, а овны — тайӧ лоӧ уджавны.
Колхозса председательӧн вӧлӧма Юхимовлӧн пиыс, коді ранитчыліс война заводитчигӧн.
Сы бӧрын сійӧ ранитчылӧма ещӧ некымынысь, но век жӧ кольӧма ловйӧн да воӧма госпитальысь неважӧн на, Устин Захарович вотӧдз.
Сійӧ ёнмыштӧма, быдтӧма ус, пельпомъясыс паськалӧмаӧсь.
Ӧні сійӧс шуисны эз Стёпкаӧн либӧ Степанӧн, кыдзи водзті, а Степан Ефимовичӧн.
Степан Ефимовичлы лои зэв нимкодь, мый воалӧ «колхознӧй гвардия», кыдзи сійӧ шулывліс, да тшӧктіс гӧтырыслы «лӧсьӧдыштны мыйкӧ тайӧ случай кузяыс».
Пызан вылӧ сувтӧдісны самӧкур бутылка.
Сёяныс эз вӧв сэтшӧм бур, но сахарнӧй свёклаысь самӧкур вӧлі нин.
Медальяснас зиля-зёлякылігтыр Степан висьтавліс сы йылысь, кыдзи сійӧ думайтӧ сувтӧдны кок йылас «Заря» колхозӧс, да кисьталіс стӧканъясӧ самӧкур.
Устин Захарович юис и эз коддзы.
Сійӧ сӧмын век топыдджыка топӧдіс вомдоръяссӧ.
Сэсся юаліс, кыдзи думайтӧ Степан, ловъяӧсь али абу сылӧн Галькаыс да внукъясыс.
Степан шуис, мый зэв вермас лоны, мый и ловъяӧсь.
Гашкӧ, весиг и Германияӧдзыс найӧс эз нуны — татшӧмыс овлывліс жӧ, — а кӧть и нуисны, то сэні ӧд ставнысӧ мездісны да репатриируйталӧны.
«Гортъясӧ лэдзалӧны», — висьталіс сійӧ.
Колӧ юасьлыны.
Сійӧ регыд мунас карӧ и вермас ставсӧ тӧдмавны.
Устин Захарович ачыс муніс карӧ.
Сійӧ ветліс военкоматӧ, райисполкомӧ, весиг мыйлакӧ загсӧ да бӧрыннас веськаліс милициялӧн розыск отделӧ.
Русӧй юрсиа том лейтенант, кительсӧ ӧтарӧ лӧсьӧдышталігтыр, ставсӧ гижаліс да шуис:
— Эн шогсьы, дед!
Корсям тэнсьыд внукъястӧ.
Устин Захарович бӧр воис аслас сиктӧ да заводитіс виччысьны.
Быд недель сійӧ ветлывліс карӧ лейтенант дорӧ.
— Некутшӧм юӧр эз на волы, — вочавидзліс мӧдыс.
Устин Захарович пондіс шогсьыны.
Сылы кутіс кажитчыны, мый кор сійӧ тані «бокъяссӧ пӧжӧ», сылӧн внукъясыс кӧнкӧ «тшыгъялӧны».
Найӧс корсясны, а сійӧ весиг и тӧдмалас та йылысь дыр мысти.
Колӧ вӧлі лоны матынджык розыск отдел дорын, медым любӧй кадӧ вермисны юӧртны, а сійӧ — ветлыны аслас внукъясла.
Степан и кывзыны эз кӧсйы сы йылысь, медым лэдзны татшӧм уджалысьӧс, убеждайтіс, видчис да весиг заводитліс грӧзитны, но Устин Захарович сулаліс аслас кыв вылын.
— Тэ гӧгӧрво, — шулывліс сійӧ, — ме ог кокни олӧм корсь — сьӧлӧмӧй сотчӧ!
Председатель медбӧрын сетчис:
— Да, ме ӧмӧй ог гӧгӧрво?..
Сэтшӧмтор!..
Но сэні эн овмӧдчы — ачыд тӧдан, миянлы кадръяс колӧны.
Устин Захарович эз думайт овмӧдчыны.
Карын ассьыс олӧмсӧ сійӧ лыддис временнӧйӧн, оліс пельӧсын, удж эз бӧрйыв, босьтчыліс быдпӧлӧс уджӧ, медым сӧмын овны.
Ставыс тайӧ эз вӧв главнӧйӧн, главнӧйыс вӧлі — виччысьны внукъяс йылысь юӧр.
Отделениеӧ сійӧ ветлывліс кор сӧмын вевъявліс да, «медым не вежны йӧзлысь синъяссӧ», сулаліс бокын да виччысис, кытчӧдз русӧй юрсиа лейтенант сійӧс эз казявлы.
Лейтенант казявліс да пыркӧдліс юрсӧ.
Тайӧ волывлӧмъяссьыс лейтенант чувствуйтіс кӧритӧм асьсӧ и розыскӧс, коді ӧнӧдз эз вермы аддзыны некутшӧм следъяс, и сы вӧсна мый кӧритӧмыс вӧлі справедливӧйӧн, сійӧ кутіс дӧзмыны.
Ӧтчыд сійӧ скӧрысь шуис:
— И мый тэ, дед, ветлӧдлан?
Юӧртасны миянлы — и ми тэныд юӧртам.
А то ветлӧдлан и ветлӧдлан...
Устин Захарович курччалыштіс вомдоръяссӧ да петіс.
Сійӧ гӧгӧрволіс, мый лейтенант прав, и волывлыны кутіс шочджыка.
Уличаяс вылын сійӧ сюся видзӧдаліс став детинкаяссӧ, думсьыс надейтчис, мый друг паныдасяс аслас внукъяскӧд, кӧть и гӧгӧрволіс, мый тані найӧ оз вермыны лоны да мый найӧс сійӧ эськӧ эз и тӧд, сы вӧсна мый найӧ сэки вӧліны джоджын уялысь кагаясӧн на, а ӧні, найӧ кӧ ловъяӧсь, Сашкалы вӧлі сизим арӧс, а Васялы — кӧкъямыс нин.
Та вӧсна сійӧ сэтшӧм кокниа овмӧдчис детдомын.
Сэні вӧліны челядь, найӧ казьтывлісны сылы внукъяссӧ.
Первойсӧ сійӧ таысь поліс, сэсся лои гӧгӧрвоана, мый сытӧг оз вермы.
Сійӧ некор эз вӧвлы мелі да приветливӧй, матігӧгӧрса йӧзыс эз пӧлучайтлыны сысянь тыдалана радлун, но сылы аслыс сійӧ пыр ёнджыка вӧлі колӧ.
И Устин Захарович пӧлучайтіс сійӧс, скупӧс, сьӧлӧмтӧ кырлӧдланаӧс, кор кывзіс челядьлысь гора гӧлӧсъяс, налысь сералӧм, вензьӧм да котралӧм.
Налы сійӧ сетліс дзик ӧтиӧс, мый сылӧн вӧлі, — ассьыс мудзлытӧм кияссӧ.
11
Ворота сайсянь на Тарас да Лёшка кылісны шум.
— Лагерысь миян воӧмаӧсь, — шуис Тарас.
Гожъялӧм кӧмтӧм кокъяса челядь сулалісны Людмила Сергеевна, Анастасия Фёдоровна да Ефимовна гӧгӧр.
Ставныс сёрнитісны да сералісны ӧтпырйӧ.
Кор Тарасӧс да Метеорӧс аддзисны, шумыс лои ещӧ гораджык.
— Тарас!
Здорово, вӧв стӧрӧж!
Уна-ӧ сакар Метеорлы вердін?..
Тарас нюммуніс да пыр жӧ лои не «мужичокӧн», а сійӧн, мыйӧн вӧлі збыльысьсӧ — ичӧтик детинкаӧн, но сразу жӧ зумыштчис:
— Кежӧй!
Метеорлы потшисны туйсӧ, Тарасӧс кыскисны телегаысь.
Лёшка чеччис да вешйис бокӧ.
Челядь горзісны ӧта-мӧд вежмӧныс, зілисны ӧтпырйӧ ставсӧ висьтавны.
Людмила Сергеевна сераліс да пельсӧ тупкыліс.
— Ланьтӧй! — командуйтіс мича чужӧма, статя нывка.
Тыдалӧ, челядь велалӧмаӧсь кывзысьны сылысь да ланьтісны.
— Молодеч, Алла!
Сразу порядок лӧсьӧдіс, — шуис Людмила Сергеевна. — Но, петкӧдлӧй ассьыныд трофейястӧ.
Алла шевгӧдіс кияссӧ, челядь вешйыштісны, и Людмила Сергеевна водзын лои прӧст места.
Крут плеша, кушӧдз шырӧм юра детинка пӧрччис мыш сайсьыс рюкзаксӧ да кыскис ыджыд стекляннӧй банка.
Банкаын, кольчаӧн гартыштчӧмӧн, куйліс уж.
— Сійӧ курччасьӧ? — повзьӧмӧн юаліс ичӧтик Люся, кодӧс Лёшка тӧдіс, сы вӧсна мый сійӧ век мыйкӧ сьыліс.
— Оз.
Сійӧ абу вреднӧй, — увереннӧя шуис шырӧм юра детинка.
Кык нывка видзчысьӧмӧн разисны мӧд рюкзак да гӧгыльтісны сэтысь сутшкасьысь кыз емъяса руд тупыль.
Тупыльыс бергӧдчис, лэптыштіс вывлань ёсь нырсӧ да чушнитіс.
— Ёжик!
Ёжик! — радпырысь горӧдісны челядь.
Коймӧд рюкзакысь кыскисны черепахаӧс.
Сійӧ недыр куйліс вӧрзьӧдчытӧг, сэсся нюжӧдіс кокъяссӧ, юрсӧ, ичӧтик пӧрысь синъяснас видзӧдліс гӧгӧр да лэдзис ва гӧп.
Нывкаяс яндысигтыр видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас, а зонкаяс серӧктісны.
Лёшка гӧгӧрвоис, кыдзи челядь любопытнӧя видзӧдлывлӧны сы вылӧ.
Людмила Сергеевна казяліс, кыдзи сійӧ ӧтдортчӧмӧн видзӧдӧ ставныс вылӧ, корис ас дінас.
— Вот, ребята, — ас водзладорас Лёшкаӧс сувтӧдӧм бӧрын да кияссӧ сылы пельпом вылас пуктӧмӧн шуис Людмила Сергеевна, — тайӧ тіян выль ёрт.
Шуӧны сійӧс Алёша Горбачёвӧн.
Ӧні нин немъяндысьтӧг ставныс видзӧдісны сы вылӧ, и Лёшка кутіс вежавны черепаха вылӧ, коді вермис дзебсьыны аслас панцырь улӧ.
Людмила Сергеевна дінӧ котӧртісны некымын нывка, муртса оз бӧрдны.
— Людмила Сергеевна, а кӧнӧсь миян каньясным? — ылісянь на горзісны найӧ.
— Каньяс?
Абуӧсь ӧмӧй найӧ?
Пышйисны, сідзкӧ...
— Кыдзи сійӧ — пышйисны?
Мый вӧсна найӧ пышйисны?
— Вот ӧд шогыд — каньяс пышйисны? — серамсорӧн шуис Ефимовна. — Выльясӧс небось ваяланныд...
Людмила Сергеевна висьталіс неправда, но сьӧлӧм вылас мыж эз чувствуйт.
Каньясӧн найӧ дзик матӧвоисны.
Найӧ тыртісны детдомсӧ ставнас.
Став челядьыс радейтӧны животнӧйясӧс, а тайӧ челядьыс, кодъяс ас вывтіыс нуисны шог, босьтавлісны уличаяс вылысь став калечитӧм каньяссӧ да тӧждысьлісны на вӧсна.
Каньяс бурдлісны, быдмисны да детдомсӧ эз нин эновтлыны, а на дінӧ содавлісны век выльяс и выльяс.
Найӧ шӧйтісны дворӧд, пыравлісны спальняясӧ, весиг мукӧддырйиыс столӧвӧйӧ да ӧтарӧ видзӧдчисны тювкнитны кухняӧ либӧ кладовкаӧ.
Тайӧ унасикас гӧна, нявзысь стадаыс, асьнысӧ бура кутӧм кузя челядьяслӧн проповедьяс вылӧ видзӧдтӧг, гусявлісны ставсӧ, мый удайтчывліс.
Людмила Сергеевна видзӧдіс тайӧ стада вылас полігтыр, быд лун виччысис, мый челядь вермасны висьмыны экземаӧн, чесоткаӧн да мукӧдпӧлӧс эпидемияӧн, а Ефимовна лыявліс каньяслы мыйӧн веськалӧ.
— Веськыд мат тайӧ каньясӧн!
Абу детскӧй дом, а кань поз...
Кор челядь, кодъяс медся радейтісны каньясӧс, мунісны лагерӧ, Ефимовна пӧртіс олӧмӧ важӧн думыштӧм плансӧ: Устин Захарович отсӧгӧн нуаліс каньясӧс сэтшӧм ылӧ, мый найӧ эз нин вермыны бӧр локны.
Людмила Сергеевна эз мешайт талы — зэв ёна нин сійӧ дӧзмис каньясысь да вӧлі опаснӧ нёль кока населениеыс.
Людмила Сергеевна заводитіс успокаивайтны расстроитчӧм нывкаясӧс.
Челядь разӧдчисны комнатаясӧ.
Лёшка муніс конюшня дорӧ, кӧні Тарас лэдзаліс Метеорӧс — Тарас дорын сійӧ чувствуйтіс асьсӧ бурджыка.
Сы пытшкын выль вынӧн кыптіс бӧръя кадас лӧньлӧм настороженностьыс.
Сійӧ кадсяньыс, кыдзи сійӧ муніс Ростовысь, ни ӧти паныдасьӧм детинкаяскӧд, найӧ кӧ вӧліны унаӧн, эз прӧйдитлы бура.
Ӧбед бӧрын Лёшка, кыдзи век, эз вод вольпась вылас, а муніс эрд вылӧ, сарайлань.
Сэні пукалісны нин некымын детинка.
Лёшка пуксис бокӧджык — не сэтшӧм ылӧ, медым торйӧдчыны, но и не сэтшӧм матӧ, медым эз чайтны, мый сійӧ матыстчӧ на дінӧ.
Челядь, кодъяслӧн юрыс вӧлі тырӧма на лагернӧй впечатлениеясӧн, сералісны, казьтывлісны кутшӧмкӧ Лариса йылысь, коді некыдзи эз пӧтлы, кӧть вӧлі булка кодь кыз;
Костя йылысь, коді век садьмывліс подъём бӧрын да линейка вылӧ лэбліс лёзь юрсиа да мыссьытӧг;
Вадим йылысь, коді нывкаяс ӧшинь улын войшӧрнас буксіс да сераліс, кыдзи настӧящӧй сюзь, и кыдзи нывкаяс асланыс горзӧмӧн садьмӧдлісны лагерсӧ ставнас, а Вадимлы аскинас вӧлі общелагернӧй предупреждение...
Лёшка дорӧ пуксис кельыд чужӧма, косіник детинка.
Лёшка казяліс сійӧс асывнас на, сы вӧсна мый зонка новліс кыз стеклӧа ӧчки, и кывліс, кыдзи челядь нимтісны сійӧс «академикӧн».
— Менӧ шуӧны Яша Брук, — шуис ӧчкиа зонка. — Тэ важӧн миян ордын?
— Неважӧн.
— А кытысь тэ?
— Батумиысь.
Водзджыксӧ ме овлі Ростовын, а сэсся Батумиын.
Сэтысь и пышйи...
— Пышйин?
— Да.
Дядь дінысь...
Тайӧ здукас на дінті прӧйдитіс беринӧсь чужӧма, рыжӧй детинка.
Сійӧ петкӧдліс вид, мый конъясис, да шеныштіс кинас Лёшкалы чужӧмас.
Лёшка чеччыштіс бокӧ.
Рыжӧй лэдзис кисӧ, малыштіс пидзӧссӧ, быттьӧкӧ сійӧ лэптыліс кисӧ сӧмын та вӧсна, да мигнитіс детинкаяслы.
Детинкаяс серӧктісны.
Лёшка кельдӧдіс да ставнас зэвтчис.
— Эн сюйсьы, Валет... — дӧзмӧмпырысь шуис Яша. — А мыйла пышйин?
Лёк вӧлі, да?
Немтор, миян ордын бур, вот аддзан...
Лёшка эз аддзы нинӧм бурсӧ, сійӧ аддзис ӧні сӧмын рыжӧй Валетӧс.
Аслас успех вылӧ радлігтыр мӧдыс решитіс ещӧ тешитчыштны да, ёртъясыслы бара мигнитӧм бӧрын, мӧдӧдчис Лёшкалань.
Но мӧдысь вӧчны эз удайтчы.
Эз на вевъяв сійӧ шеныштны кинас быттьӧ сы могысь, медым гыжйыштны балябӧжсӧ, кыдзи пыр жӧ нетшыштіс кисӧ: Лёшка ки дорышнас кучкис сылы пельпом мускулас, а сэсся зургис морӧсас.
Валет эз вермы кутчысьны кок йылас да уси петшӧр пӧвстӧ.
— Тэ... тэ менӧ?.. — век на муын куйлігмоз тшӧкъялігтыр шуис сійӧ.
— Эн лезит, ме тэнӧ эг вӧрӧд, — зумыша шуис Лёшка да гусьӧник видзӧдліс гӧгӧр.
Детинкаяс чеччисны, кытшовтісны найӧс, но некод эз кӧсйы уськӧдчыны тылсянь.
— А ме тэнӧ вӧрӧді? — горӧдіс Валет да звирк сувтіс кок йылас.
— Дугдӧй, ребята!
Дугдӧй! — сувтіс на костӧ Яша Брук.
Валет тойыштіс сійӧс бокӧ да уськӧдчис Лёшка вылӧ.
Лёшкалы Валет сӧтыштіс нырас, а Лёшка кучкис противниклы пельбокас.
Найӧ кватитісны ӧта-мӧдсӧ киясӧдыс.
Валет зілис люкыштны Лёшкаӧс юрнас, а кор тайӧ эз удайтчы, лэптіс коксӧ, медым чужйыны, но детинкаяс скӧрысь горӧдісны:
— Эй, кок!
Кок!
Абу правилӧ серти!..
Валет вӧлі ёнджык, но Лёшка — пелькджык.
Кор Валет лэптіс коксӧ, Лёшка зургис сылы да лэдзис кисӧ.
Валет бара гӧгыльтчис петшӧр пӧвстӧ.
Видзӧдысьяс серӧктісны, ӧні нин Валет вылӧ.
abu
— Дугдӧй тышкасьны!
Ӧні жӧ дугдӧй тышкасьны! — кыліс Лёшка Киралысь гӧлӧссӧ.
Но тайӧ здукас Валет бара уськӧдчис сы вылӧ.
Тайӧ пӧрйӧ кыкнанныс усины.
— Полундра! — горӧдіс кодкӧ, и детинкаяс сюв-сявмуніны.
Лёшка чеччыштіс кок йылас, зілис уськӧдчыны выль атакаӧ.
Атака эз ло: на дорӧ тэрмасис Людмила Сергеевна, а сы бӧрся Кира, кодлӧн соскас бара вӧлі дежурнӧйлӧн кӧртӧд.
Валет пукаліс муын да весаліс пидзӧссьыс буссӧ да сибдӧм турун сияс; детинкаяс бергӧдісны спокойнӧй чужӧмъяссӧ Людмила Сергеевналань.
— Кодкӧд тэ тышкасин, Горбачёв?
А, но дерт, Белоус отличитчис...
Чеччы!
Валет неокотапырысь сувтіс.
— Мыйысь ті тышкасинныд?
Белоус тэныд мыйкӧ шуис, вӧчис? — бергӧдчис Лёшкалань Людмила Сергеевна.
Валет вӧлі, дерт, гад, но Лёшка некор эз норасьлыв.
Сійӧ видлаліс кинас пыктӧм нырсӧ да видзӧдіс, оз-ӧ пет вир.
Вир эз пет.
— Мыйла тэ чӧв олан?
Мыйысь ті тышкасинныд?
И дугды муас видзӧдны!
Лёшка видзӧдліс сы вылӧ букышӧн, кытысь зэв бура тыдаліс, мый сійӧ немтор оз висьтав.
Думсьыс Людмила Сергеевна вӧлі рад.
Сійӧ терпитны эз вермы «леститчысьясӧс» да ябедаясӧс, кодъяс полігтыр бергалӧны верстьӧ йӧз дорын да, муртса кӧ мыйкӧ лоӧ, норасьӧны.
— Тайӧ, кӧнкӧ, Валет заводитіс, — сы мыш сайын шуис Кира.
Людмила Сергеевна бергӧдчис:
— Бара?
Кымынысь ме шулі, медым эз вӧв некутшӧм «Валет» и вообщӧ некутшӧм нимтысьӧм!..
Вот мый, петукъяс: онӧ кӧсйӧй меным висьтавны — висьталанныд отрядлӧн сӧветлы.
А ӧні — марш вольпасьӧ!
— Висьӧ нырыд? — жалитӧмпырысь юаліс Яша, кор зонкаяс мӧдӧдчисны спальняӧ.
— Оз ёна.
Пыктӧма сӧмын, — вочавидзис Лёшка.
— А прамӧя тэ сетін сылы первойысьсӧ! — радлігтыр шуис Яша. — Ме сідзи ог куж.
Ме ньӧти ог куж тышкасьны, — висьтасис сійӧ.
— Сідзкӧ, тэнӧ век нӧйтӧны?
— Оз.
Коді нӧ менӧ пондас нӧйтны?
Ме прӧстӧ некор ог тышкась.
— Но да! — эз верит Лёшка. — Кыдзи сідз — некор?
Крӧватьяссӧ вӧлі сувтӧдалӧма выльысь, и Лёшкалӧн да Яшалӧн крӧватьясныс вӧліны орччӧн.
— А тайӧ сӧвет вылас мый лоас? — юаліс Лёшка, кор найӧ водісны.
— Неприятнӧ лоӧ, — неопределённӧя, но зэв збыльысь шуис Яша да кутіс лыддьыны книга.
Пионерскӧй отрядлӧн сӧвет чукӧртчис ужын водзвылын.
Занимайтчан комнатаын кузь пызан сайын пукалісны стрӧг Алла, Кира, Тарас, Митя Ершов — крут плешка серьёзнӧй детинка, коді банкаын вайис ужӧс, да Яша.
Лёшкалы лои нимкодьджык: Тарас сійӧс тӧдіс нин, а Яша быттьӧкӧ сы дор жӧ,
но кӧть кыдзи сійӧ эз зіль кыйны налысь видзӧдласъяссӧ, сылы эз удайтчы — Тарас да Яша сы вылӧ эз видзӧдны.
Стен пӧлӧн улӧсъяс вылын пукалісны воспитанникъяс.
Поснияс, кодъясӧс вӧлі лэдзӧма, мый найӧ оз кутны шумитны, чукӧрӧн пуксялісны Людмила Сергеевна гӧгӧр да дзоргисны преступникъяс вылӧ: Лёшка да Валерий Белоус вылӧ.
Алла тотшкӧдыштіс карандашнас пызанӧ:
— Объявляйта отрядлысь сӧвет восьтӧмаӧн.
Кира Рожкова, доложит хулиганство йылысь, коді лои тэнад дежурство дырйи.
Кира тэрыба чеччис да восьтіс нин вомсӧ, но друг дӧзмӧмпырысь шуис:
— Вот тэ век тадзи, Алла!
Ме ӧмӧй мыжа, мый найӧ менам дежурство дырйи тышкасисны?
Найӧ вермисны и тэнад дежурство дырйи!..
— Висьтав, мый йылысь тшӧктӧны, — ӧлӧдіс Алла.
— Ме и висьтала...
Ме муна и муна, думайта, абу-ӧ кодкӧ эрд вылын — детинкаяс век сэтчӧ мунӧны, сійӧ налӧн клуб кодь! — а сэні найӧ, Горбачёвыс да Белоусыс, тышкасьӧны, а мукӧдыс видзӧдӧны, коді кодсӧ вермас...
Оз ӧлӧдны, а видзӧдӧны!..
Ме сразу жӧ, кор аддзи татшӧм безобразиесӧ, горӧді налы, медым найӧ дугдісны, а найӧ водзӧ косясьӧны...
И сӧмын кор ме кори Людмила Сергеевнаӧс, найӧ дугдісны.
Ме лыддя, мый тайӧ некытчӧ туйтӧмтор и мый мыжа Белоус, сы вӧсна мый...
— Бӧрын висьталан, мый тэ лыддян!
Пуксьы, — бара ӧлӧдіс сійӧс Алла. — Горбачёв и Белоус, петӧй пызан дорӧ!
Валет чеччис да катласигтыр матыстчис.
Лёшка падмыштіс, сійӧс тойыштісны мышкас:
— Мун!
Сійӧ сувтіс пызан мӧдарладорас, Белоуслы воча, став тушанас чувствуйтіс, мый ставныс видзӧдӧны сы вылӧ.
Алла кӧдзыда да стрӧга видзӧдліс аслас мича синъяснас Лёшка вылӧ юрсяньыс кок улӧдзыс да вуджӧдіс видзӧдлассӧ Валет вылӧ.
— Гашкӧ, тэныд креслӧ мыччыны?
А то, ме видзӧда да, тэнад мышкыд висьӧ, сулавнытӧ он вермы, — серамсорӧн шуис сійӧ бокногӧн сулалысь Валетлы.
Валет веськӧдчис. — Коді заводитіс тышкасьны?
— А мый, ме, шуан, да?
Думайтан, Кирка кӧ ме вылӧ воӧ, то и збыль?
— Сійӧ абу Кирка, а Кира!
И оз во, а висьталӧ! — орӧдіс сійӧс Алла.
— Да, воӧ!
Немтор эз аддзыв, а висьталӧ...
Ме сылы кучки?
Вот мед ребята висьталасны...
Сійӧ менӧ первой кучкис...
— Мыйысь?
— А ме тӧда, мыйысь?..
Ме кӧсйи мышкӧс гыжйыштны, а сійӧ кучкис...
Тэ сылысь юав, мыйысь меным сійӧ кучкис.
— Юала.
А ӧні висьтав тэ.
— А мый меным висьтавнысӧ?
Менӧ кӧ нӧйтӧны, ме кута сулавны, да?
Но, ме сылы сӧті жӧ ӧтчыд...
— Сідзкӧ, тэ кӧсйин сӧмын мыштӧ гыжйыштны?
— Но да, сӧмын киӧс лэпті...
— ...а сійӧ тэнӧ и гыжйыштіс! — зэв серьёзнӧя шуис Тарас.
Ставныс прысьнитісны-серӧктісны.
— Ланьтӧй! — тотшнитіс карандашнас Алла. — Тарас, колӧ серьёзнӧйджыка...
— Да ме жӧ серьёзнӧя!
Вот менам кӧ мышкӧй луддзас, тэ меным, Алла, кучкан жӧ?
Валет шпыньмуніс.
— Водз сералан! — скӧра шуис Тарас. — Тэ веськыда висьтав.
— Да кыдзи веськыдасӧ?
— Дзик веськыда! — внушительнӧя шуис Митя Ершов. — Кодӧс тэ пӧрйӧдлан?
Ми ӧд тӧдам!
— Висьтав, — друг шуис Алла: — ырыштчылін Горбачёв вылӧ?
— Но и мый?
Ме ӧд <ns>шютиті</ns>!
И <ns>шютитыштны</ns> оз позь, да?
— Со тэнад шуткаысь сылӧн нырыс кыдзи пыктӧма, — сідз жӧ серьёзнӧя шуис Тарас.
— Ме ногӧн, ставыс гӧгӧрвоана? — видзӧдліс Алла сӧветса членъяс вылӧ. — Белоус, кор тэ локтін миян ордӧ, кодкӧ тэнӧ нӧйтліс?
Белоус видзӧдліс пӧтӧлӧкӧ да нинӧм эз вочавидз.
— Висьтав!
— Но, эз.
— Эн «нокайт», прӧстӧ «эз»!
Тэкӧд кодкӧ тадзи, кыдзи тэ талун, шутитліс?
— Эз.
— Мыйла нӧ тэ тайӧс вӧчин?..
Чӧв олан?
Ладнӧ, ме висьтала тэ пыдди!..
Тэ вӧчин тайӧс сы вӧсна, мый надейтчин, мый Горбачёв слабджык тэысь.
Тэ ӧд трус и век усьласян сэтшӧмъяс вылӧ, кодъяс слабджыкӧсь...
Тэ вӧчин тайӧс сы вӧсна, мый тэ надейтчин, мый тэнӧ доръясны мукӧдъяс, кӧсйин дзебсьыны йӧз мыш сайӧ.
Сідзкӧ, тэ кыкпӧв трус! — Алла видзӧдліс кывзысьяс вылӧ. — Тэ вӧчин тайӧс сы вӧсна, мый надейтчин гажӧдыштны ёртъястӧ...
Найӧ серӧктісны, и мед налы лоӧ яндзим! — скӧрысь видзӧдліс Алла кывзысьяс вылӧ. — Тэныд век окота дурыштны, шутитны.
Тэныд окота лоны шутӧн?..
Мый тэ шедӧдін?
Здук мында тэнад поступок вылын сералісны, но ставныс тэнӧ дивитӧны.
Тадзи ӧмӧй примитлӧны выль ёртӧс?
Тадзи ӧмӧй ми примитім тэнӧ?
Ми тэ вылын «<ns>шютитім</ns>»? — нерыштіс сійӧ. — А тэ вылын позьӧ вӧлі ёнджыка серавны Горбачёв вылын дорысь!
Тэ вылын позьӧ серавны и ӧні.
Мыйла тэ вежнясян, ставсӧ неран?
Мыйла тэ шуан «<ns>шютиті</ns>»?
Тэ думайтан, мый тайӧ мича, а тайӧ прӧстӧ неграмотнӧ.
И вообщӧ, мыйла тэ петкӧдлан асьтӧ блатнӧйӧн?
Кутшӧм тэ блатнӧй?
Тэ прӧстӧ лёк да глупӧй детинка!..
Лёшка сьӧлӧмсяньыс кывзіс тайӧ видчӧмсӧ — ставныс вунӧдісны сы йылысь да видзӧдісны сӧмын Валет вылӧ.
Но Алла бергӧдчис Лёшкалань:
— Тэ тожӧ шань, Горбачёв!
Сійӧ ӧд тэнӧ эз кучкы первой?
Мыйла тэ сюйсин косяс?
Тэ думайтан, кулакъясыд — медся бур довод?
Кулакъясӧн бура уджалӧны найӧ, кодъяслӧн юр вемыс омӧля уджалӧ!.. — Алла бара ланьтліс, медым кывзысьяс донъялісны сылысь висьталӧмсӧ. — Неужели тэ, Горбачёв, думайтан, мый олӧмас туйсӧ писькӧдӧны кулакъясӧн?..
Тэ он тӧд миянлысь правилӧяснымӧс, и первойысь ми, гашкӧ, прӧститам, ме ещӧ ог на тӧд, но ми предупреждайтам: косясьысьяслы да хулиганъяслы миянын места абу!..
Кӧсъян кӧ овны миянкӧд, вунӧд кулакъяс йывсьыд! — Гӧрдӧдӧм, аслас речӧн дӧвӧльнӧй, Алла кытшовтіс синнас собраниесӧ: — Коді ещӧ кӧсйӧ висьтавны?
— А мый висьтавнысӧ? — шуис Митя Ершов. — Ставыс гӧгӧрвоана.
— Кутшӧм предложениеяс лоӧны?
— Сетны налы кыкнанныслы нарядъяс картошка вылӧ, медым весалісны, — шуис Тарас.
— Неправильнӧ! — шуис Кира да тэрыба видзӧдліс Лёшкалань. — Мыйысь нӧ Горбачёвлы нарядыс?
Сійӧ ӧд эз тӧд, сійӧ выль морт!
Ставсьыс Валет...
Белоус мыжа — сылы и сетны нарядсӧ.
— Ме предлагайта, — шуис Алла: — Горбачёвлы — ӧтиӧс, а Белоуслы — кыкӧс.
И кыкнансӧ предупредитны.
Талы паныд абуӧсь?
— Эм!
Ставныс чуймӧмпырысь видзӧдлісны Людмила Сергеевна вылӧ — предложениеыс справедливӧй, мый позьӧ паныд шуны?
— Зэв бур, — шуис Людмила Сергеевна, — мый ті ставныд осуждайтанныд проступоксӧ Белоуслысь да Горбачёвлысь.
И Алла правильнӧ висьталіс, кӧть, меным кажитчӧ, сёрнитіс лишнӧй скӧра.
Кор морт скӧралӧ, сылы сьӧкыд лоны справедливӧйӧн.
Но тайӧ мӧд сёрни...
А вот наказаниенас ме абу согласнӧй.
Ті кӧсъянныд накажитны найӧс уджӧн.
Неправильнӧ!
Ті уджаланныд и велӧдчанныд, медым сэсся уджавны мукӧдкӧд да мукӧдлы.
Мортлы кӧ сетӧны, дӧверяйтӧны кутшӧмкӧ удж — тайӧ абу наказание, абу позор, а почёт да радлун.
Ті шуанныд, мый картошка весалӧмысь этша радлуныс?..
— А мый нӧ! — шуис кодкӧ стен дорын пукалысьяс пӧвстын.
— Да, абу зэв приятнӧй.
Но кор ті отсасянныд кухняын, ті тӧданныд, мый вӧчанныд тайӧс мукӧдлы, аски мукӧдъяс вӧчасны тайӧс тіянлы, а ті лоанныд занятӧсь приятнӧйджык делӧӧн...
А мый лоӧ, тшӧктыны кӧ мортӧс уджавны унджык, мынтӧм сійӧ должен?
Сійӧ кутас ненавидитны уджсӧ.
Сійӧ пондас пышъявны сыысь да быдмас обществолы паразитӧн.
Оз, наказывайтны уджӧн оз позь!
Вайӧ вӧчамӧ мӧдног: накажитам найӧс сійӧн, мый лишитам уджавны правоысь...
— Но да! — кыліс недӧвӧльнӧй гӧлӧс. — Ми кутам уджавны, а найӧ кияс сюркнялӧмӧн пукавны?..
— Да, и ті аддзанныд, мый тайӧ ёна омӧльджык.
Ме предлагайта куим лун кежлӧ кыкнансӧ лишитны уджавны правоысь.
— Мый, сідзкӧ, гӧлӧсуйтны? — шӧйӧвошӧмӧн юаліс Алла.
— Да.
И мед ставныс гӧлӧсуйтӧны.
Гӧлӧсуйтісны неокотапырысь, но предлагайтіс Людмила Сергеевна, и гӧлӧсуйтны прӧтив эз вӧв лӧсьыд.
Петігас Лёшка кывліс, кыдзи Яша шуис Аллалы:
— Тэ талун висьталін дзик Цицерон моз!
— Кутшӧм Цыцерон!
Сылы эськӧ Генеральнӧй Ассамблеяӧ. Вот сэні эськӧ сійӧ сьыліс вӧрса лэбач моз! — шуис Митя Ершов.
— А но тіянӧс! — макнитіс Алла да нюмъёвтіс: ошкӧмыс сылы воліс сьӧлӧм вылас.
Тайӧ вӧлі гӧгӧрвотӧм да ӧбиднӧ: мыйлакӧ, кор морткӧд, сыкӧд, Лёшкакӧд, лои несчастье, мукӧдъяс тайӧ несчастье вӧснаыс отличитчисны да заслужитісны ошкӧм.
Справедливӧ ӧмӧй, кор ӧтилы вӧчсьӧ бур сы вӧсна, мый мӧдлы омӧль?
— Коді сійӧ, тайӧ Аллаыс? — юаліс Лёшка Яшалысь.
— Алла Жукова?
Сӧветса председатель.
Сійӧ помаліс сизимӧд класс да пырис техникумӧ.
Зэв тӧлка нывка.
— Но да, тӧлка!
Мукӧдӧс видны...
— А тэ лыддян, неправильнӧ?
Ме ногӧн, правильнӧ.
Тэныд кокниа на сюри, мукӧдъяслы ого, кутшӧма сюрлывлӧ!
Эз, Яша эз гӧгӧрво сійӧс, мый чувствуйтіс Лёшка, а объяснитны Лёшка эз куж.
Сійӧ муніс Тарас дорӧ.
Тарас, быттьӧ жалитіс, мый лишнӧй уна сёрнитіс сӧвет заседание вылын, мукӧддырйи серти ёнджыка чӧв оліс.
Кира Рожкова, навернӧ, окотапырысь эськӧ сёрнитыштіс Лёшкакӧд да сӧгласитчис эськӧ сыкӧд, но буретш сыкӧд и эз кӧсйы сёрнитны Лёшка да эз обращайт некутшӧм внимание сы вылӧ, мый Кира дась вӧлі панны сёрни Лёшкакӧд.
Некод сійӧс эз тшӧкты дорйыны да оправдывайтны Лёшкаӧс, а сійӧ сюйсис аслас «ме лыддяӧн»...
Лёшка думайтіс, мый сійӧ наказаниеыс, кодӧс предложитіс Людмила Сергеевна, абу наказание, а пустяк.
Гырысьджык челядь мунісны подсобнӧй хозяйствоӧ, колины сӧмын дежурнӧйяс да посни челядь.
Лёшкалы лои завидь — найӧ мунісны му вылӧ, Устин Захарович дорӧ, кӧні Лёшкалы вӧлі сэтшӧм лӧсьыд, — но сійӧ асьсӧ бурӧдіс сійӧн, мый сэні жар, ӧти жарсьыс мудзан, а ещӧ ӧд и уджавны колӧ...
Анастасия Фёдоровна нуӧдіс посниясӧс гуляйтны карса садйӧ.
Лёшка заводитліс мунны на бӧрся, но Сима, кодлӧн сояс вӧлі дежурнӧйлӧн кӧртӧд, шуис, мый тайӧ удж жӧ, а Лёшкаӧс уджысь мездӧма да мунас сійӧ ачыс.
Рыжӧй Валет шпыннялігтыр шӧйтіс дворті, вӧчис вид, мый таысь бурджык уджыс немтор оз вермы лоны.
Рытъявылыс челядь воисны «подсобнӧйысь».
Алла рапортуйтіс Людмила Сергеевналы.
Сэсся ставныс сэтшӧм гажаа котӧртісны весасьны, мыссьыны, сэтшӧм горша уськӧдчисны ужын вылӧ, мый жар да мудзӧм йылысь став утешительнӧй думъясыс Лёшкалӧн дзикӧдз бырины.
Кор столӧвӧйӧ пырис Белоус, сы вылын кутісны серавны.
Эз-ӧ мудз сійӧ?
Эз-ӧ гӧгйыс вӧрзьы?
Гашкӧ, сылы ещӧ нянь сетыштны?
Либӧ борщ?
А то сійӧ, коньӧр, мудзӧмысла омӧльтчӧма!
Весиг страшнӧ видзӧднытӧ!..
Белоус шпынняліс:
— А мый, меным ещӧ бурджык!
Куйлы да гожйӧдчы...
Но збыльвылассӧ сьӧлӧм вылас сылӧн эз вӧв лӧсьыд.
Лёшка виччысис, мый и сы вылын кутасны серавны, но сійӧс эз вӧрзьӧдны.
Мӧд лунас, Людмила Сергеевна тшӧктӧм серти, решитісны весавны да нуавны ёг, коді вӧлі кольӧма ремонт бӧрын.
Известь, цемент да сёй сора чаг кыскавны вӧлі сьӧкыд.
Ставныс пыр жӧ лякӧссисны, кыдзи штукатуръяс, но налы вӧлі гажа весиг таысь, а Лёшка дзикӧдз нин шогӧ уси.
Весиг посни челядь, кодъяс вӧліны нимкодьӧсь асланыс уджысь да ставсьыс ёна горзісны, тожӧ зіля новлісны чагсӧ, кытчӧдз Людмила Сергеевна да Анастасия Фёдоровна эз вӧтлыны найӧс да эз тшӧктыны мыссьыны.
Уджалісны ставныс, сӧмын Лёшка да Белоус немтор эз вӧчны.
Кыз банбокъяса гӧлубӧй синъяса Слава пукаліс спальня кильчӧ вылын да вӧчис истӧг кӧрӧбкаясысь да сунис трубичаясысь самосвал.
Самосвалыс вӧлі пӧшти дась нин, сӧмын кӧлесаясыс, кодъясӧс кӧрталӧма сунисӧн, эз бергавны, а кузовыс эз лэптысьлы.
Слава мыйвынсьыс кашкис-кӧртавліс кӧлесаяссӧ то зэлыдджыка, то личыдджыка, но найӧ век жӧ эз бергавны.
Лёшкалы воліс сьӧлӧм вылас мелі да небыд сьӧлӧма детинкаыс, коді видзӧдіс быдтор вылӧ любопытнӧй синъясӧн, быттьӧкӧ ставыс гӧгӧр сы вылӧ и существуйтіс, медым сылы, Славалы, вӧлі интереснӧ да долыд.
— Оз артмы? — орччӧн пуксигмоз юаліс Лёшка.
— Да.
Оз бергавны, — ышловзис Слава.
— А ноко, вай ӧтлаын.
Слава тэрыба мыччис ассьыс вӧчӧмторсӧ.
Лёшка розьӧдіс истӧг кӧрӧбкасӧ проволокаӧн, сюйис сійӧс сэтчӧ да проволока ӧтар-мӧдар помас крепитіс трубичаяс — ӧні трубичаясыс вермисны бергавны да лоисны настӧящӧй кӧлесаяс кодьӧсь.
Лӧсьӧдны лэптысян кузовсӧ вӧлі сьӧкыдджык.
Лёшка думыштіс зэв уна кручокъяс да рычагъяс.
Но Славалы эз нин кажитчы тайӧ чачаыс: сылы окота вӧлі вӧчны аслыс, а не пӧлучитны дасьӧс.
Слава видзӧдліс самосвал вылӧ, Лёшка вылӧ, коді вӧлі ылалӧма уджнас, гӧгӧрвоис ас ногыс тайӧ ылалӧмсӧ да шуис:
— Тэ ворс, а ме муна ёжикӧс вердны.
Ёжикӧс, ужӧс да черепахаӧс вӧлі сетӧма поснияслы дӧзьӧритӧм вылӧ.
Слава котӧртіс,
Лёшка пыр жӧ эновтіс чачасӧ, коді лои сылы сразу мустӧмӧн, да петіс ворота сайӧ.
Мунны юасьтӧг детдомысь оз вӧлі позь, но Лёшка решитіс, мый сійӧ нинӧм оз вошты.
Сійӧ пукалыштіс скверын скамья вылын, видзӧдыштіс воробейяс вылӧ, кодъяс косясисны нянь корка понда.
Воробейяс лэбзисны.
Лёшка мӧдӧдчис улича кузя ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдігтыр, и друг весиг сувтыштіс.
Кыдзи нӧ сійӧ вермис вунӧдны эсійӧ кыз паръяса да сук сьӧд синкымъяса детинкасӧ, коді бультыкасис дука ваӧн тырӧм трюмын, а сэсся лыйис Тӧлысь вылӧ.
Витька?..
Да, Витька!
Сійӧ, кӧнкӧ, сэксянь унатор на выдумайтіс...
Лёшка кытшовтіс скверсӧ, детскӧй поликлиника, петіс проспект вылӧ, лэччис сэті да кежис веськыдвылӧ: сылы кажитчис, мый тайӧ сійӧ уличаыс, кыті сійӧ муніс войнас.
Лёшка муніс тайӧ уличаӧдыс помӧдзыс, сэсся кежис мӧдӧ, коймӧдӧ.
Витькалӧн керкаыс эз вӧв.
Лёшка зілис уськӧдны тӧдвылас керка номерсӧ, кутшӧмджык керкаыс, но тӧдвылас уси сӧмын, мый керкаыс сулалӧ дворын, а сы сайын неыджыд сад.
Лёшка видзӧдліс заборъяс вомӧн, ньӧжйӧник игӧдчывліс, медым полошитны понъясӧс, видзӧдавліс став ичӧтик нывкаяс вылӧ, кодъяс ворсісны дворъясын да уличаяс вылын.
Понъяс увтчигтыр уськӧдчывлісны заборъяс дорӧ, но тайӧ эз вӧвны Гром да Ловкий, а нывкаяс эз вӧвны Витька чой кодьӧсь.
Сійӧ весиг эз вермы некодлысь юавны, сы вӧсна мый эз тӧд Витькалысь овсӧ.
Зыртӧм коклябӧръясыс пондісны ӧзйыны — Лёшка мудзис да бӧр бергӧдчис детдомӧ.
Мӧд лунас гырысьджык воспитанникъяс бара мунісны «подсобнӧйӧ».
Лёшка кывліс, кыдзи челядь муніганыс сералігтыр горзісны Валетлы:
— Смотри, ёнасӧ эн мудзтӧд асьтӧ!
Видз здоровьетӧ!
Валерий Белоус некор эз торъявлы аслас зільлунӧн.
Сылы кӧ сетлісны кутшӧмкӧ удж, сійӧ зілис мынтӧдчыны сыысь, ставныс кӧ уджалісны, сійӧ быдсяманогыс зілис не босьтчыны уджӧ да, кыдзи шуліс Ефимовна, сӧмын мешӧкын тшын кыскаліс.
Но сійӧ велалӧма, медым сійӧс быдлаысь аддзисны.
Сылӧн выходкаяс да выдумкаяс вылӧ мукӧддырйи сералісны, а мукӧддырйи эз, но сійӧ эз чувствуйтлыв мукӧдъяслысь ӧтдортчӧмсӧ, кыдзи ӧні.
Валерийӧс мудзтӧдіс тайӧ ӧтдортчӧмыс.
Сійӧ бергалыштіс Тарас дорын, коді пукталіс телегаӧ кӧрзинаяс, сэсся босьтіс вила да пондіс чукӧртны турун ёгсӧ конюшня дорысь.
Тарас чуймӧмӧн видзӧдліс Валерий вылӧ, матыстчис да босьтіс виласӧ.
— Оз позь! — решительнӧя шуис сійӧ да, быттьӧкӧ мыйкӧ думайтігтыр, содтіс: — А то, гашкӧ, тэысь и збыльысь паразит артмас...
Посни челядь, кодъяс век колльӧдлісны Метеорӧс, серӧктісны.
Валерий гӧрдӧдіс да муніс эрд вылӧ.
Людмила Сергеевна, коді став тайӧ лунъяс чӧжыс гусьӧник наблюдайтіс Лёшка да Валерий бӧрся, кутіс падъявны.
Белоуслы наказаниеыс ваяс пӧльза, сійӧ всё-таки зэв дыш, а Горбачёвлы, тыдалӧ, вывтіджык чорыд.
Людмила Сергеевна чукӧстіс Лёшкаӧс:
— Ме муна гороноӧ.
Следитышт, пӧжалуйста, медым поснияс прӧстӧ кабинетӧ эз котравны.
А то заводитасны лукйыны-видлавны гербарий да чегъяласны ставсӧ.
— Ладнӧ! — тэрыба да радпырысь сӧгласитчис Лёшка.
Дерт, тайӧс оз позь вӧлі шуны настӧящӧй уджӧн, но Лёшка вӧчис сійӧс сэтшӧма старайтчӧмӧн, мый эз лэдзлы посниясӧс не сӧмын кабинетас, а весиг ӧдзӧс дорас матӧ эз сибӧдлы.
Валерий тожӧ матыстчис.
Лёшка потшис сылы туйсӧ:
— Оз позь!
— Мыйла оз позь?
Ме директорша дорӧ.
— Муніс.
И тшӧктіс некодӧс не лэдзны.
— Да мый тэ пӧръясян?
А то кыдз...
Жанна ылісянь аддзис, мый найӧ кынмисны ӧта-мӧд водзас, да горӧдіс:
— Валерий!
Бара?
Белоус видзӧдліс бӧрвылас да разис кабыръяссӧ.
Людмила Сергеевна воис час куим мысти кутшӧмкӧ ыджыд тушаа, тӧдтӧм нывбабакӧд.
12
Елизавета Ивановналӧн видзӧдласыс и киасьӧмыс вӧліны чорыдӧсь, кыдзи мужчиналӧн.
Людмила Сергеевна решитіс, мый тайӧ висьталӧ мужчиналӧн кодь чорыд да энергичнӧй характер йылысь.
Думсьыс сійӧ лыддис, мый мужичӧй влияниетӧг воспитывайтны челядьӧс оз позь — лоӧны зэв нор сьӧлӧмаӧсь.
Воспитательницаяс вӧліны бурӧсь, но, пӧжалуй, вывті небыд сьӧлӧмаӧсь, и настӧящӧй характера педагоглӧн воӧмыс вӧлі зэв колана.
Аслас характерыс Людмила Сергеевналы настӧящӧйӧн эз кажитчы.
Пасьтасьӧма Елизавета Ивановна вӧлі прӧстӧя да стрӧга: еджыд воротника еджыд чутъяса лӧз платье.
Ӧтитор эз лӧсяв выль воспитательница ӧбликкӧд — сылӧн кӧсаясыс.
Вӧсньыдик кӧсасӧ вӧлі кыӧма кык кӧсаӧ да гартыштӧма ичӧтик шышкаӧ, коді ӧтарӧ киссьывліс.
Нюмъяліс сійӧ скупа, сӧмын вомдоръяснас, кузьмӧс чужӧмыс эз вӧрзьыв.
Колӧ шуны, Людмила Сергеевна эз вӧв уверен, мый тайӧ нюмъёвтӧм — сэтшӧм тэрыба да муртса вӧрӧдліс вомдорсӧ.
Найӧ кытшовтісны став помещениесӧ.
Елизавета Ивановна шочиника сетавліс вопросъяс, и тайӧ вопросъяс сертиыс вӧлі тыдалӧ, мый детдомса порядокъясыс сылы оз кажитчыны.
Сійӧ шензис сы вылӧ, мый детинкаяслӧн да нывкаяслӧн спальняясыс ӧти здание помын, а Людмила Сергеевналӧн замечание вылӧ лэптыштліс синкымъяссӧ:
— Но, тӧданныд... — и ланьтіс.
Сэсся, канцелярияӧ пырӧм бӧрын, сійӧ босьтіс воспитанникъяслысь список да корис висьтавны, коді да кутшӧм преступлениеяс либӧ проступокъяс вӧчлӧма детдомӧ вотӧдз.
— Кутшӧм преступлениеяс? — чуймис Людмила Сергеевна. — Тайӧ ӧд челядь!
— Да, дерт.
Но детдомӧ веськавтӧдз найӧ кутшӧмкӧ кад вӧліны надзортӧмӧсь да вермисны босьтны преступнӧй привычкаяс.
Медым татшӧм привычкаясыскӧд тышкасьны, колӧ найӧс тӧдны. — Сёрнитіс сійӧ неуна ныр пырыс да сэтшӧм яснӧя да правильнӧя, мый препинание знакъясыс сы сёрниын тӧдчисны, кыдзи пу заборын каменнӧй столбъяс.
Людмила Сергеевна думыштіс, кутшӧм преступнӧй привычкаяс босьтісны Люся либӧ Славка, да скӧрмис.
Гашкӧ, гырысьджыкъяслӧн вӧліны войдӧр кутшӧмкӧ омӧль поступокъяс, но сійӧ нинӧм йылысь эз юасьлы, лыддис, мый кымын этшаджык казьтывлан кольӧм йывсьыс, сымын регыдджык сійӧ вунас.
— Мунамӧй, ме тіянӧс тӧдмӧда челядькӧд, а кутшӧмӧсь найӧ, тӧдмаланныд асьныд.
И кора тайӧс этшаджык налысь юасьны.
Челядь оз радейтны, да и немторла.
Старшӧйяслӧн группа воӧма нин подсобнӧй участокысь да вевъялӧма ӧбедайтны, но спальняын, посни челядь кындзи, некод эз вӧв.
— Но дерт, мунісны «клубӧ», — шуис Людмила Сергеевна. — Мунамӧй сарай сайӧ.
— Сарай сайӧ? — чуймӧмпырысь лэптыштліс синкымъяссӧ Елизавета Ивановна.
— Но да, найӧ эрдсӧ асланыс клубӧн шуӧны.
Мый вӧчан, бурджыксӧ эгӧ на вермӧй лӧсьӧдны.
— И ті тайӧн миритчанныд?
Людмила Сергеевна синбӧжнас видзӧдліс сы вылӧ да, чӧв олыштӧм бӧрын, вочавидзис:
— Ог.
Да ӧд тайӧ немтор оз веж.
Конюшня дорын кер пом вылын пукаліс Тарас да вӧсньыдик кучикӧн дӧмліс шлея.
— Со группаысь ӧти, Тарас Горовец, — шуис Людмила Сергеевна. — Тэ мыйла уджалан, а он шойччы? — юаліс сійӧ Тараслысь.
Тарас чуймӧмпырысь лэптіс юрсӧ.
— Да ме жӧ шойчча!
Тайӧ ӧмӧй удж? — индіс сійӧ шлея вылӧ.
— Тэкӧд сёрнитчан! — нюммуніс Людмила Сергеевна, и найӧ мунісны сарай сайӧ.
Сарай пельӧсын, кӧні зэв сука быдмис ёг турун, Яша Брук да Митя Ершов куйлісны кымыньӧн да лыддисны книгаяс.
Насянь неылын куйліс Лёшка.
Книга сылӧн эз вӧв, куйліс прӧстӧ сідзи — видзӧдіс небесаӧ да следитіс тэрмасьтӧг кывтысь шочиник кымӧръяс бӧрся.
Мукӧд челядьыс, коді пукаліс, коді куйліс, чукӧртчӧмаӧсь векньыдик вуджӧр сайӧ, коді уси сарайлӧн джынвыйӧ киссьӧм стенсянь, да дышиника сёрнитісны.
Людмила Сергеевнаӧс да тӧдтӧм косіник нывбабаӧс казялӧм бӧрын найӧ чӧв ланьтісны.
— Ребята, — шуис Людмила Сергеевна, — вот тіян выль воспитательница.
Сійӧ ӧні лоас Ксения Петровна пыдди.
— Видза оланныд, челядь.
Надейтча, мый пондам дружитны, — шуис выль воспитательница.
Сылы кыдзсюрӧ вочавидзисны.
— Менӧ шуӧны Елизавета Ивановна.
А кыдзи тіянӧс шуӧны, ме регыд тӧдмала.
— Ме коля тіянӧс, — шуис Людмила Сергеевна. — Тіянлы ӧд не первойысь.
— Да, дерт, — довкнитіс юрнас Елизавета Ивановна.
Людмила Сергеевна муніс.
Елизавета Ивановна видзӧдліс гӧгӧр, корсис, кытчӧ пуксьыны, но пуксьыны вӧлі позьӧ муӧ, и сійӧ кольччис сулавны гож водзын.
— Пуксьӧй со татчӧ, гож саяс, — шуис Толя Савченко да вешйыштіс стен пӧлӧныс.
— Ме некор ог пуксьы муӧ.
Надейтча и тіянӧс велӧдны не пукавны муын.
Челядь чуймӧмпырысь видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Ксения Петровна кымынысь пукавліс накӧд тані, сарай дорын, и немтор омӧльсӧ таын эз аддзыв.
— Висьталӧй меным, пӧжалуйста, мыйла ті пукаланныд тані? — Сійӧ видзӧдліс жуглӧм кирпич чукӧр вылӧ.
— А мый?
Тані сӧстӧм, — шуис Толя да, кыдз быттьӧ прӧверитӧм могысь, гӧгӧр видзӧдліс.
— Но мыйла сарай сайын, жуглӧм кирпич чукӧр вылын? — серамсорӧн шуис Елизавета Ивановна.
— А мый омӧльыс?
Гож сайын.
Не спальняясын жӧ пукавны! — шуис Валерий Белоус.
— Ӧні, ог кӧ ӧшибайтчы, тихӧй час, и ті долженӧсь лоны спальняясын?
— Сэні жар, — лэптіс юрсӧ Митя Ершов.
— И ми ордйысям...
Кокъяс колӧ мыськыны... — шуис Толя.
— Кокъяс?
Ордйысьӧм? — синкымъяссӧ лэптіс Елизавета Ивановна. — Ті ордйысянныд кокъяс мыськӧм кузя?
— Да огӧ!
Ми нывкаяскӧд ордйысям — кодъяслӧн спальняясын сӧстӧмджык.
Но, медым вӧлі сӧстӧм, ми кокнымӧс мыськам.
Мый нӧ найӧс помтӧг мыськавны?
— Сідзкӧ, медым не мыськыны кокъяс, ті и спальняӧ онӧ пыравлӧй?
Коді тайӧс думыштіс?
Воспитательяс?
— Ми асьным.
— Тіянлы ӧмӧй некод эз висьтавлы, мый сэтшӧм ордйысьӧмыс?
Сійӧ, мый ті думыштӧмныд, — абу ордйысьӧм, а сійӧс извращайтӧм.
Спальняясын сӧстӧмлун вӧсна ордйысьӧмлӧн смыслыс сыын, медым видзны найӧс сӧстӧма да овны сэні, а не сыын, медым видзны найӧс иган сайын.
Елизавета Ивановна дыр да подробнӧя объясняйтіс, мый сэтшӧмыс настӧящӧй ордйысьӧмыс, кыдзи сыын позьӧ и колӧ добивайтчыны успех да кутшӧм неправильнӧ сійӧ, мый найӧ думыштӧмаӧсь.
Челядь чӧв олігтыр кывзісны.
Яша Брук, коді вӧлі лэптӧма юрсӧ книга весьтысь да кывзӧ Елизавета Ивановналысь висьталӧмсӧ, бара копыртіс юрсӧ книга весьтӧ.
— Кыдзи тэнад овыд, детинка? — бергӧдчис сылань Елизавета Ивановна.
— Менам?
Брук.
— Помнит, Брук: кор сёрнитӧны гырысьяс, налысь колӧ кывзыны.
— Ме кывза.
— Ме тайӧс ог аддзы.
— Ме прӧстӧ копырті юрӧс, но ме ӧд ог синъясӧн кывзы.
Белоус прысьнитіс-серӧктіс.
Елизавета Ивановна видзӧдліс, но Валерий пукаліс зумыш, серьёзнӧй чужӧма да дзоргис-видзӧдіс выль воспитательница вылӧ.
— Эн ехидничайт, Брук.
Ме зэв бура аддза, коді менӧ кывзӧ, а коді оз.
И вот мый, челядь: тайӧ жугавлӧм кирпич чукӧр вылас, кодӧс ті шуанныд асланыд клубӧн, сэсся чукӧртчыны онӧ кутӧй!
Вӧчны тані тіянлы немтор, и ме тайӧс ог лэдз.
Мунамӧй татысь!
Елизавета Ивановна бергӧдчис да мӧдӧдчис дворлань.
Челядь неокотапырысь чеччалісны, мӧдӧдчисны сы бӧрся.
— Но, мый шуан, академик? — гусьӧник юаліс Митя да синнас индіс воспитательницалӧн веськыд мыш вылӧ.
Яша нюжӧдіс вомдоръяссӧ да читкыртіс синъяссӧ:
— Ордйысьӧм йылысь, дерт, правильнӧ...
Сӧмын зэв гажтӧм.
— Да-а, — ышловзис Митя.
Дворын, кӧні зэв ёна пӧжис шонді, пуксьыны вӧлі некытчӧ жӧ, ставныс чукӧртчисны столӧвӧй дорӧ.
— Но, а тані мый вӧчны? — шога юаліс Толя. — Ме ногӧн, сэні вӧлі бурджык.
— Дугды «нокайтӧмысь»! — ӧтветитіс Елизавета Ивановна. — Кутшӧм вермас лоны нокайтӧм?
Тайӧ невежливӧ и невоспитаннӧ.
Ме сёрнитча директоркӧд сы кузя, медым торйӧдісны комната массӧвӧй удж нуӧдӧм вылӧ.
Сэки ті онӧ пондӧй довъявны двор кузя.
А ӧні...
— Купайтчыштны эськӧ! — шуис Валерий.
abu
abu
— Шойччан кад прӧйдитіс, и директор кӧ разрешитас, ми ветлам купайтчыны.
Виччысьлӧй менӧ.
Елизавета Ивановна мӧдӧдчис Людмила Сергеевна кабинетӧ.
Ставныс колльӧдісны сійӧс синъяснаныс, сэсся видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
— Но-но!.. — шуис Яша да пыркнитіс юрнас.
Валерий Белоус веськӧдчис, плеть моз нюжӧдіс кияссӧ туша кузяыс да мӧдӧдчис веськыда, быттьӧ куснясьтӧм, кын морт.
Ставныс серӧктісны — походкаыс вӧлі дзик Елизавета Ивановналӧн кодь.
— Дугды, Валет, — шуис Митя, — ещӧ аддзас.
— Ребята, ті мый чукӧртчинныд? — котӧрӧн воис Кира.
— Гашкӧ, купайтчыны мунам.
— А ми?
И ми тожӧ!
Девочки-и! — спальняӧ котӧртігмоз горӧдіс сійӧ.
Минута мысти сэтысь котӧрӧн петалісны нывкаяс, котӧртігмозыс шыльӧдалісны юрсинысӧ да лӧсьӧдалісны ковтаяснысӧ.
— А миянлы мыйла оз позь?
Ми кӧсъям жӧ.
Мунамӧй Людмила Сергеевна дорӧ!
Найӧ котӧртісны кабинет дорӧ, кор сэтысь петӧны вӧлі директор да выль воспитательница.
— Людмила Сергеевна!
Мыйла миянтӧг?
Ми кӧсъям жӧ.
— Мунӧй, мунӧй! — серӧктіс Людмила Сергеевна да лэптіс кияссӧ, быттьӧ дорйысис шумсьыс. — Елизавета Ивановна босьтас и тіянӧс.
Елизавета Ивановна Дроздюк — тіян выль воспитательница.
Нывкаяс ланьтісны.
Елизавета Ивановна видзӧдліс на вылӧ да бергӧдчис Людмила Сергеевналань:
— А купайтчан костюмъясыс налӧн эмӧсь?
— Трусикъяс да майкаяс.
Кутшӧм нӧ ещӧ налы костюмъяс?
— Сувталӧй параясӧн! — шуис Елизавета Ивановна. — Нывкаяс водзвылӧ, зонкаяс бӧрвылӧ.
Параяс сувталісны.
— Кутчысьӧй кияснаныд!
— Но, вот ещӧ!
Мыйла кутчысьнысӧ?
Мый нӧ ми, ичӧтикӧсь? — кутісны шумитны челядь.
— Энӧ вензьӧй! — чорыда орӧдіс шумсӧ Елизавета Ивановна. — Коді оз кӧсйы — петӧй стройысь.
Сійӧ купайтчыны оз мун.
Челядь сулалісны, но и эз кутчысьны.
Елизавета Ивановна видзӧдліс строй вылас, и ныр розьясыс сылӧн паськаліны.
— Ӧні жӧ кӧ ті онӧ кутчысьӧй, — ещӧ чорыдджыка шуис сійӧ, — некытчӧ онӧ мунӧй и купайтчыны онӧ кутӧй ни талун, ни аски!
Ӧта-мӧд вылас видзӧдтӧг, челядь яндысигтыр кутчысисны кияснаныс.
— Тайӧ ещӧ мый? — Елизавета Ивановна матыстчис нывкаяс дорӧ да зывӧкпырысь видзӧдліс Сима да Жанна вылӧ. — Ме шуа киясӧн, а не подручки!
Водз велӧдчанныд!
Сима гӧрдӧдіс да нетшыштіс ассьыс кисӧ Жанна киняулысь.
Морелань мунісны чӧв олігтыр.
Весиг Валерий Белоус эз дур и эз заводитлы тешитчыны.
Но посни сӧдз гыясыс сэтшӧм меліа резсисны шыльыд, быттьӧкӧ утюжитӧм лыа вылын, шондіыс сэтшӧм гажаа югъяліс посньыдик гыяс вылын, мый гажтӧм настроение пырысь-пыр воши.
Стройыс разалі, детинкаяс пӧрччалісны дӧрӧмъяссӧ мунігмозыс да котӧртісны валань.
— Энлӧй, челядь! — сувтӧдіс найӧс Елизавета Ивановна. — Первой ме бӧръя места.
Доналӧм лыа пиӧ вӧйласигтыр найӧ дыр мунісны берег пӧлӧн, корсисны тыртӧм места.
Тыртӧм места эз вӧв.
Зонтъясӧн, паськыд дора идзас шляпаясӧн, кичышкӧдъясысь вӧчӧм бедуинскӧй тюрбанъясӧн юръяснысӧ вевттьӧмӧн либӧ нинӧмӧн вевттьытӧг лыа вылын куйлісны купайтчысьяс.
Веськыда кӧ шуны, найӧ татчӧ волывлісны эз купайтчӧм вӧсна.
Ваас бультікасисны сӧмын челядьныс.
А верстьӧ йӧз куйлісны шонді водзын.
Найӧ волывлісны пляж вылӧ прӧст лунъясӧ асывсяньыс да пукавлісны пӧшти шонді лэччытӧдзыс.
Тані найӧ лыддьысисны, узисны, вышивайтчисны, ворсісны картіӧн, юисны термосъясысь пӧжӧм корӧсь дука чай да сёйисны.
Сёйисны чукрассьӧм, выйӧссьӧм бумагаяс пиысь нырсьӧм да лыаӧссьӧм помидоръяс, резина кодь котлетъяс, шонді водзын косьмӧм нянь.
Ставыс тайӧ вӧлі веськодь — найӧ гожйӧдчисны.
И ӧні, кӧть пӧраыс вӧлі нин луншӧр бӧр, пляжыс вӧлі тыр гожйӧдчысьясӧн.
Елизавета Ивановна весьшӧрӧ корсис тыртӧм места — кымын водзӧ найӧ мунісны санаторийяслань, сымын унджык вӧлі йӧзыс берегас.
— Тадзтӧ ми регыд Бердянскӧ воам, — нориника шуис Яша.
Елизавета Ивановна видзӧдліс бӧрвылас, но эз гӧгӧрво, коді тайӧс шуис.
Неуна муныштӧм бӧрын сійӧ бӧр бергӧдчис да, тыртӧмкодь места бӧрйӧм бӧрын, шуис:
— Тані купайтчӧны детинкаяс.
Ылӧ энӧ вартчӧй!
А ті, нывъяс, локтӧй ме бӧрся.
— Мый сійӧ думыштӧма? — ньӧжйӧник юаліс Митя.
— А но сійӧс! — шуис Валерий да уськӧдчис ваӧ.
Сы бӧрся уськӧдчисны мукӧдыс.
Воськов комын сайӧ кымын нывкаясӧс нуӧдӧм бӧрын Елизавета Ивановна сувтіс да тшӧктіс налы пӧрччысьны.
Выль порядокъяс вылӧ шензигтыр — войдӧр ставныс купайтчылісны ӧтлаын — нывкаяс ньӧжйӧникӧн пӧрччысисны да пырисны ваӧ.
— А ті, Елизавета Ивановна? — горӧдіс Кира.
— Ме некор ог купайтчы восьса пляж вылын. — Воспитательница шуис тайӧс сідзи, быттьӧ восьса пляж вылын купайтчӧмыс вӧлі некытчӧ туйтӧмторйӧн.
— Прӧстӧ сійӧ, кӧнкӧ, зэв косіник, яга-баба кодь, — вашнитіс нывкаяслы Сима.
Найӧ радпырысь серӧктісны.
Выль воспитательницалӧн накӧд обращайтчӧмыс скӧрмӧдліс найӧс, и найӧ вӧліны радӧсь не кӧ отомститны, то кӧть сералыштны сы вылын.
Елизавета Ивановна сувтіс нывкаяс да зонкаяс костӧ васӧд лыа вылӧ, медым вермис аддзыны и ӧтияссӧ и мӧдъяссӧ.
Лёшка неуна купайтчыштіс, петіс берегӧ да водіс.
Детинкаяс вермасисны, сунласисны ӧта-мӧд улас, кавшасьлісны ёрта-ёртныслы пельпомъяс вылас да чирзігтыр бузгысьлісны ваӧ.
Нывкаяс булькӧдчисны кокъяснас ваын, вартчисны «понъяс моз», резсисны ванас, чирзісны да видзӧдлывлісны зонкаяслань.
Налы вӧлі гажтӧм.
Войдӧр купайтчылісны ставныс ӧтлаын, а ӧні шума гажсьыс найӧс торйӧдлісны Елизавета Ивановналӧн монумент кодь фигураыс да ваыслӧн паськыд визьыс.
И вочасӧн ва визьыс пондіс векняммыны.
Некод эз матыстчы, эз чинты сійӧс сознательнӧя, но век жӧ сійӧ лои пыр векньыдджык да векньыдджык.
Елизавета Ивановна лэптіс кисӧ да мыйкӧ горӧдіс.
Горӧдӧмсӧ эз кывны.
Сійӧ кутіс котравны берегӧдыс, мыйкӧ гораа да скӧрысь горзіс, но кывны некод эз вермы, да и эз кӧсйыны кывны.
Ставныс аддзисны, мый сійӧ ӧтарӧ бӧрыньтчӧ, видзӧ туфлисӧ гыяссьыс, а челядь вӧліны ваынӧсь, и кытчӧдз найӧ вӧліны сэнӧсь, Елизавета Ивановна немтор эз вермы вӧчны.
Лёшка аддзыліс, кыдзи вуджӧртчисны Валетлӧн рыжӧй юрсиыс, сылӧн трусикыс, и нывкаяс чирзігтыр да сералігтыр шыбитчисны ӧтарӧ-мӧдарӧ — васьыс мыччысис Валет.
— Детинка, детинка! — горӧдіс Елизавета Ивановна. — Мун сэтысь!
Валет быттьӧкӧ эз кыв да чужӧмнас береглань эз бергӧдчыв.
Нывкаяс гӧгӧртісны сійӧс, кутісны резны ваӧн, сійӧ бара суніс, и найӧ бара чирзігтыр да сералігтыр чепӧсйисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Кира сераліс ставсьыс медъёна, ӧтарӧ видзӧдлывліс Лёшка вылӧ.
Лёшка бергӧдчис.
Сійӧ унаысь нин казявліс, мый Кира пыр бергалӧ сы син водзын; сійӧс аддзӧм бӧрын заводитӧ сёрнитны пӧдругаясыскӧд да серавны сідзи, быттьӧкӧ найӧ пельтӧмӧсь, — ӧти кывйӧн кӧ, быдногыс зільӧ веськӧдны сылысь вниманиесӧ.
Лёшка вӧчліс сідз, быттьӧ немтор оз кыв да оз казяв.
Ёна тай сылы тайӧ колӧ!..
Сійӧ жалитіс сӧмын ӧтитор йылысь: Кирка местаын кӧ эськӧ вӧлі Алла!
Сійӧ унаысь нин ас кежас думайтліс, кыдзи Алла, мича да гордӧй Алла, Кира моз жӧ кӧсйӧ уськӧдчыны син улӧ да быдногыс зільӧ небзьӧдны ассьыс прокурорскӧй речсӧ, а сійӧ, Лёшка, Алла вылӧ зывӧкпырысь видзӧдлӧм бӧрын, бергӧдчӧ да став аслас виднас петкӧдлӧ сы дінӧ ассьыс веськодьлунсӧ.
Алла гӧрдӧдӧ, а сэсся сыркъялӧмӧн бӧрдӧ...
Ставыс тайӧ вӧлі сӧмын Лёшка воображениеын.
Алла ньӧти эз и думайтлы уськӧдчыны сылы син улас, а ещӧ нин гӧрдӧдны да бӧрдны.
Алла прӧстӧ эз казявлы Лёшкаӧс, и сійӧ дзик весьшӧрӧ кыйӧдліс ылісянь сы бӧрся да надейтчис кыйны Аллалысь сы дорӧ кӧть ичӧтик внимание да интерес.
Артмыліс весиг мӧдарӧ.
Кор Аллалӧн спокойнӧй да безразличнӧй видзӧдласыс случайнӧ паныдасьліс Лёшкалӧн видзӧдласкӧд, гӧрдӧдліс эз Алла, а мыйлакӧ ачыс Лёшка, и сійӧ тэрыба — ньӧти эз гордӧя да презрительнӧя — бергӧдчывліс.
Лёшка частӧ сетліс аслыс кыв не видзӧдны сыладорӧ, не казявны Аллаӧс сідз жӧ, кыдзи сійӧ оз казяв Лёшкаӧс, но сылы сэтшӧм окота вӧлі восторжествуйтны Алла водзын да петкӧдлыны сы дінӧ ассьыс став пренебрежениесӧ, мый ни ӧти «кыв» сідзи и эз вӧв выполнитӧма.
Неылын ичӧтик нывкаяс ворсісны изторъясӧн, гусьӧник вашкӧдчисны, сэсся вешталісны вылысса, кос лыасӧ да, васӧд слӧйӧдзыс гудйӧм бӧрын, заводитісны стрӧитны быдса кар — уличаяса, керкаяса, весиг ичӧтик юа, кодлы васӧд лыа пиас вӧлі кодйӧма векньыдик жӧлӧб.
Правда, керкаясыс вӧліны пирӧгъяс кодьӧсь, но кор на гӧгӧр сутшйӧдлісны турун сияс да увторъяс, найӧ сразу лоины керкаяс кодьӧсь, кодъяс гӧгӧр быдмисны пуяс.
Колӧ шуны, таын вӧлі уверен кык арӧса детинка, коді видзӧдіс строительство бӧрсяыс.
Сійӧ вӧлі кызіник, гожъялӧмлаыс шоколад рӧма да дзик пасьтӧм.
Сылы зэв окота вӧлі тшӧтш стрӧитны вӧвлытӧм карсӧ, но сійӧ сӧмын чушкис нырнас да педзис нывкаяс мыш сайын.
Быдпӧрйӧ, кор сійӧ заводитліс матыстчыны матӧджык, нывкаяс скӧрысь ӧвтчисны сы вылӧ да горзісны:
— Мун!
Эн лезит, жугӧдан!
Гожъялӧм детинка бӧрыньтчыліс, ӧбидитчӧмӧн нюжӧдліс вомдоръяссӧ, дась вӧлі бӧрддзыны, но эз бӧрд и сӧмын видзӧдлывліс мамыс вылӧ, коді куйліс бокын зонтик улын.
Нывкаяс помалісны карсӧ стрӧитны, любуйтчыштісны сійӧн, вӧтлісны ылӧджык шоколад рӧма детинкаӧс да, сылы грӧзитыштӧм бӧрын, котӧртісны купайтчыны.
Кынӧмсӧ чургӧдӧмӧн да зумыштчӧмӧн сійӧ колльӧдіс синъяснас нывкаясӧс, сэсся синбӧжнас видзӧдліс лыа кар вылӧ.
Сылы зэв окота вӧлі матыстчыны лыа кар дорӧ.
Детинка ӧтчыд воськовтіс да пыр жӧ бӧр бӧрыньтчис.
Лыа кар дорын некод эз вӧв, позьӧ вӧлі матыстчыны сы дорӧ да пӧттӧдзыс ворсны, но полӧмыс кутіс сійӧс места вылас.
Детинка видзӧдліс мамыс вылӧ.
Мамыс бергӧдчис кымыньӧн да бергӧдіс паськыд мышсӧ пиыслы да шонділы паныд.
Нывкаяс булькӧдчисны мореын, вунӧдісны асланыс лыа кар йылысь да шоколад рӧма детинка йылысь.
Детинка педзыштіс места вылас: сылы вӧлі окота видзӧдлыны кар вылас и поліс.
Сэсся, бокӧ видзӧдігтыр, воськовтіс лыа карлань.
Немтор эз ло.
Сійӧ воськовтіс ещӧ и ещӧ.
Нывкаяс сералісны да резсисны ваӧн.
Шоколад рӧма детинка котӧртіс лыа кар дорӧ да ӧддзӧдчӧмйывсьыс тувччис веськыда кар шӧрас.
Уличаджынйыс дрӧгнитіс да киссис.
Детинка повзьӧмӧн видзӧдіс тайӧ катастрофа вылас.
И друг чушнитіс нырнас да лёкысь кутіс талявны колана да запретитӧм чачасӧ.
Карыс эз ло.
И сыкӧд тшӧтш быри мужествоыс.
Возмездие быть лоас.
Сійӧ локтіс тэрыба да кутны вермытӧма.
Сійӧс чувствуйтӧмӧн шоколад рӧма детинка мыйвермӧмсьыс равӧстіс да уськӧдчис мамыс дорӧ.
— Коді?
Коді тэнӧ? — повзьӧмӧн звиркнитіс мамыс.
Вочавидзӧм пыдди детинка ещӧ ёнджыка бӧрддзис.
Сылы вӧлі жаль ачыс и жугӧдӧм мича карыс, сылы вӧлі страшнӧ и яндзим.
Мамыс эз аддзы матігӧгӧрысь, коді эськӧ вермис ӧбидитны сылысь писӧ, кучкыштіс пиыслы да пуксьӧдіс зонтик улӧ.
Сійӧ ляскысис чужӧмнас прӧдукта тыра сумка бердӧ да кутіс бӧрдны лӧньджыка, ещӧ на нориника — ӧні нин сы вӧсна, мый некод эз гӧгӧрво, мый сійӧ чувствуйтіс да мый вӧсна бӧрдіс.
Лёшка нюмъялігтыр следитіс детинка бӧрся, и друг нюмыс ачыс воши.
Сы дінті, муртса эз инмыны сылы, прӧйдитісны вӧсньыдик гожъялӧм кокъяс.
Лёшка лэптіс юрсӧ да пыр жӧ тӧдіс Аллаӧс, кӧть сійӧ вӧлі сылань мышкӧн.
Валетӧс вӧлі вӧтлӧма нин, Елизавета Ивановна бара вӧрзьывтӧг сулаліс берег дорын.
Алла матыстчис сы дорӧ, мыйкӧ шуис; Елизавета Ивановна довкнитіс сылы юрнас. Алла муніс нывкаяс дорӧ да пӧрччысис.
Лёшка букышӧн следитіс Алла бӧрся да думсьыс скӧрысь юасис ассьыс, мый вӧсна тайӧ став лёк, неприятнӧй йӧзыс век мичаджыкӧсь мукӧдъяс серти.
Сійӧ ньӧти эз тӧдлы, эз паныдасьлы татшӧмъясыскӧд, но сылы кажитчис, мый сійӧ паныдасьліс, тӧдӧ татшӧм йӧзсӧ унаӧс.
На пӧвстысь медся неприятнӧйнас да медся мичанас вӧлі Алла.
Сылӧн вӧлі ставыс мича — и вӧсньыдик, пельк фигураыс, и стрӧг, правильнӧй чужӧмыс, и пышнӧй еджыд юрсиыс.
Весиг ленточкаыс, гӧрд ленточкаыс, мыйӧн кӧрталӧма юрсисӧ, дзик сэтшӧм жӧ, кутшӧм и Киралӧн, Аллалӧн кажитчис би кодьӧн, коді сотчӧ юрсиас, а Киралӧн вӧлі кӧвтор кодь.
И Алла вӧлі збой: ваӧ пыригӧн эз чилзы, а сразу котӧртліс ляпкыдінӧдыс, медым регыдджык воӧдчыны джуджыдінас да вартчыны.
Лёшка скӧрмис ас вылас сыысь, мый пыр думайтӧ Алла йылысь, чеччыштіс да уськӧдчис ваӧ.
Луншӧр бӧрын тӧвзьысис ёнджыка, и море вылын лоины гыяс.
Берегсянь ылӧ якӧритчӧм пыжъяс ӧвтчисны куш мачтаяснаныс да катласисны гыяс вылын.
Кор ваыс лои сьыліӧдзыс, Лёшка кутіс вартчыны.
Берег вылын шумыс вочасӧн лӧнис, колины бӧрӧ лайкъясьысь пыжъяс, а Лёшка пыр вартчис и вартчис.
Лэптыштіс юрсӧ, медым апыштны воздухсӧ, и киняулӧдыс аддзис бӧрвывсьыс кодлыськӧ юр, а юр вывсьыс би моз ӧзйысь гӧрд ленточка.
Лёшка кутіс вартчыны ещӧ тэрыбджыка да сэсся бӧрвылас эз нин видзӧдлы.
Мед видлас вӧтӧдны.
Тайӧ сылы абу собраниеяс вылад выступайтӧмыд!
Лёшка мудзис, бергӧдчыліс бӧрвылас, некодӧс эз аддзы да водіс ва вылас шойччыштны.
Гыясыс кокньыдика лэптывлісны да лэдзлісны свободнӧя куйлысь телӧсӧ, шондіыс швачкис синъясас алӧй югӧрӧн.
Лёшка водіс ещӧ удобнӧйджыка — кияссӧ пуктіс юр улас да кресталіс нюжӧдӧм кокъяссӧ.
Сэсся сійӧ кыліс шум да бергӧдчис кынӧм вылас.
Мудзӧмысла кашкигтыр, но нимкодь, сылань вартчис Кира.
— Ой, а ме сэтшӧма повзи — тэ абу и абу!
Гыяс саяс тэ ньӧти он тыдав, кор куйлан...
Тэ менӧ велӧдан тадзсӧ куйлыны? — ылісянь на горзіс сійӧ.
Лёшка ӧні дзикӧдз нин дӧзмис.
Сійӧ думайтіс петкӧдлыны гаж эсійӧ ышнясьысьыслы, а тайӧ вӧлӧма бара Сирыд...
Кира вартчис сы дорын, фыркайтіс да дугдывтӧг таргис-сёрнитіс.
— Ок, и ылӧдз жӧ ми тэкӧд вартчим!
Правда?
Тайӧ нӧ сьӧкыд — тадзисӧ куйлыны?
А, Горбачёв?
Тэ менӧ велӧдан?
Ме ачым кымынысь эг видлы, некыдзи оз артмы — кокъясӧй вӧйӧны, да и ставыс...
Но, тырмас куйлынытӧ, вартчам бӧр, а?
Лёшка бергӧдчис кынӧм вылас:
— Но и вартчы.
Ме тэнӧ кори татчӧ?
Кира видзӧдліс береглань, синъясас сылӧн югнитіс повзьӧм.
— Ме пола ӧтнам, — ньӧжйӧник шуис сійӧ.
— А мыйла вӧтчин? — ещӧ скӧрысьджык шуис Лёшка. — Чемпион!
Вартчин, а ӧні — «пола»...
Лёшка сідзжӧ видзӧдліс береглань, и сьӧлӧмыс сылӧн топавліс.
Берегыс вӧлі ылын, ёна ылынджык сы серти, кыдзи сійӧ чайтіс.
Берег вылас йӧзлӧн фигураясыс вӧліны зэв посниӧсь, весиг берегсянь ылын сулалысь пыжъясыс кажитчисны челядьлӧн ворсан корабликъяс кодьӧсь.
Та ылнаӧдз сійӧ некор на эз вартчывлы.
Алла водзын ышнясьӧм вӧсна сійӧ вунӧдіс расстояние йылысь, Елизавета Ивановналӧн ӧлӧдӧм йылысь.
Лёшка думыштіс, мый сійӧс бара кыскасны отрядлӧн сӧвет вылӧ, Алла бара кутас швичйӧдлыны сійӧс ёсь, скӧр кывъяснас.
— Но, вартчы, мый сэні бультікасян? — скӧрысь шуис сійӧ да кутіс вартчыны береглань.
Кира кутіс тэрыба швачӧдны кияснас ваас.
Сійӧ эз нин тёльгы, эз серав да сӧмын зілис не кольччыны Лёшкаысь.
Найӧ вартчисны, а берегыс век на вӧлі зэв ылын, пыр сэтшӧм жӧ посниӧсь вӧліны йӧзлӧн фигураясыс.
Тӧлыс, кодӧс Лёшка первойсӧ быттьӧ эз и казявлы, пӧльтіс ёнджыка, гыясыс лоины гырысьджыкӧсь да крутджыкӧсь, вартчыны вӧлі пыр сьӧкыдджык.
Эз кӧ эськӧ вӧтчы сы бӧрся Кира, сійӧ эськӧ та ылнаӧсӧ эз вартчы, а ӧні вот видлы воӧдчыны берегӧдз...
Сійӧ заводитіс мудзны, а берег эз матысмы.
— Лёша! — друг горӧдіс Кира. — Ой, Лёша, ме, буракӧ, сэсся ог вермы...
Менам киясӧй оз кывзысьны...
Лёшка аддзис сылысь кельыд чужӧмсӧ, лӧзӧдӧм вомдоръяссӧ да повзьӧмысла паськалӧм синъяссӧ.
И сійӧ жӧ секундаас полӧмыс шымыртіс асьсӧ, Лёшкаӧс.
Став тушанас сійӧ друг кутіс чувствуйтны ас увсьыс гудыр ваыслысь джудждасӧ, код йылысь войдӧр некор эз думыштлы, пырысь-пыр представитіс аслыс, кыдзи вӧйысь Кира кутас кутчысьны сыӧ, сійӧ должен спасайтны Кираӧс, а сійӧ некор на эз спасайтлы и спасайтны оз куж, и кыдзи найӧ вӧйӧны ва пыдӧсӧдзыс...
Сійӧ шыбитчис бокӧ.
— Лёша! — горӧдіс Кира.
Лёша бергӧдчыліс.
Кира вӧлі сэтшӧма повзьӧма, мый Лёшка бӧр бергӧдчис.
— Но, мый тэ?
Ме буёк корси... — нурбыльтіс Лёшка да кутіс чувствуйтны, кыдзи чужӧмыс кутіс сотчыны-ӧзйыны.
— Ме думышті...
Ой, ме ог вермы сэсся...
Ме пола, Лёша! — Синваысла да мудзӧмысла Киралӧн гӧлӧсыс оръясис, сійӧ муртса вартчис кияснас да эз вештыв Лёшка вылысь повзьӧм синъяссӧ.
— Кутчысь пельпомӧ, — командуйтіс Лёшка. — Сӧмын киясӧ эн кутчысь, а то сетышта кыдзи! — нарошнӧ грубӧя шуис сійӧ.
— Ме ог кут...
Ме ог кутчысь киясад, — пельпомас кутчысигмоз шуаліс Кира. — Ме кокъясӧн верма, сӧмын киясӧй мудзисны...
— Ланьт! — горӧдыштіс Лёшка. — Шойччы.
Вот энлы, Елизавета Ивановна тэныд петкӧдлас!..
Да ещӧ Людмила Сергеевна тӧдмалас...
Мӧдысь он вӧтчы!..
Сылы вӧлі кокниджык, кор сійӧ видіс Кираӧс, и сійӧ нарошнӧ видчис, медым ещӧ ёна скӧрмыны — скӧрмӧм бӧрад полӧмтӧ он тӧд.
Кира чӧв оліс.
Регыд ланьтіс и Лёшка — сійӧ ачыс мудзис, и гораа видчыны вӧлі сьӧкыд.
Киралӧн киыс друг воши пельпом вывсьыс.
— Тэ нӧ мый? — бергӧдчис Лёшка.
— Ме неуна ачым...
Тэныд ӧд сьӧкыд...
Лёшка вартчис орччӧн.
Сійӧ вартчис тэрмасьтӧг, надзӧникӧн, вынсӧ экономитӧмӧн.
Но выныс коли век этшаджык, а берегыс вӧлі век на ылын, усьласьысь гыясыс ӧтарӧ сайӧдлісны берегсӧ.
Кира бара кутчысис сылы пельпомас, и найӧ бара кутісны вартчыны ньӧжйӧникӧн.
— Ме вода шойччышта, а тэ кутчысь меным, — эбӧссьыс петӧм бӧрын шуис Лёшка.
Сійӧ и минута весиг эз куйлы.
Гыясыс мовкйӧдлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ, Кира кыскис улӧ, а тӧлыс резіс чужӧмас васӧ.
Небесаыс вӧлі тыртӧм, жар вӧснаыс озысь рӧма да мыйлакӧ шуштӧм.
Лёшка некымынысь гулькнитіс васӧ да кашкыны кутіс ещӧ ёнджыка.
— Мӧдӧдчим, — збодера шуис сійӧ.
Но збодерлуныс эз нин вӧв.
Сійӧ механическӧя вӧрӧдіс кияссӧ да кокъяссӧ, но водзӧ мунӧмсӧ эз чувствуйт.
Вот тадзи найӧ кутасны тойтны ӧти местаын, кытчӧдз дзикӧдз оз петны эбӧссьыс да гыыс оз вевттьы найӧс.
Ӧні Лёшка эз нин повзьы тайӧ мӧвпсьыс: мудзӧм вӧснаыс весиг полӧмыс быри.
Но сійӧ вартчис водзӧ.
Сыӧ кутчысьӧмӧн бӧрсяньыс вартчис Кира, коді лолаліс киргӧмӧн, зэв сьӧкыда.
Берегыс вӧлі матынджык нин.
А пыжъясыс ещӧ на матынджыкӧсь, но Лёшка надеятӧг думыштіс, мый ӧні сылы пыжас не кавшасьны да и Кираӧс не лэптыны.
Челядь жуисны Елизавета Ивановна гӧгӧр, беспокойнӧя чепсасисны берег пӧлӧн, индывлісны кинаныс то вартчысьяс вылӧ, то кытчӧкӧ бокӧ.
Лёшка бергӧдчыліс да аддзис, мый на дорӧ локтӧ шлюпка, а сэні кыкӧн мыйвынсьыныс сынӧны.
Лёшкалы да Киралы воча ляпкыдінтіыс котӧртӧны Толя да Митя.
Ни найӧ, ни шлюпка оз нин вевъявны.
Лёшка кутіс чувствуйтны, мый вот ӧні, тайӧ жӧ здукас найӧ вӧясны.
Лёшка эз нин вермы кутчысьны горизонтальнӧя, кокъясыс сідзи и кыскисны увлань, сійӧ дугдіс наӧн вартчыны и... кокыс инмис пыдӧсас.
Сійӧ лэдзис кокъяссӧ да сувтіс грунт вылӧ.
Сьӧлӧмыслӧн тіпкӧмыс кыліс быдлаын: пельясас, кӧсичаас, весиг сингуранъясас.
Кокъясыс лоины вата кодьӧсь, эз вермыны вӧчны ни ӧти воськов, и сійӧ сулаліс, вомсӧ паськыда восьтӧмӧн лолаліс, а бӧрвылас, пельпомъяс вылас кисӧ пыр на кутігтыр, сулаліс Кира.
Берег вылын челядь горзісны, ӧвтчисны кияснаныс;
Митя да Коля котӧртісны налань.
Лёшка резкӧя тракнитіс пельпомсӧ, Кира босьтіс кисӧ, и найӧ мӧдӧдчисны береглань.
Елизавета Ивановналӧн чужӧмыс вӧлі кельыд, гӧрд пятнаяса.
Челядь горзісны Лёшкалы пӧшти пеляс, но сійӧ нинӧм эз кыв да, берегӧ петӧм бӧрын, водіс лыа вылӧ.
Нывкаяс кытшалісны Кираӧс, ставныс ӧттшӧтш кӧсйисны окавны сійӧс да ниртны кичышкӧдӧн.
Кельдӧдӧм чужӧма Кира, шӧйӧвошӧмӧн да коньӧр моз нюмъялігтыр, видзӧдліс Лёшка вылӧ.
Лёшка скӧрысь бергӧдчис.
Киралӧн вомдоръясыс дрӧгнитісны, сійӧ пуксис лыа вылӧ да, кияснас чужӧмсӧ тупкӧмӧн, курыда бӧрддзис.
Лёшка думыштіс, мый Кира бӧрдӧ сідзи жӧ, кыдзи бӧрдіс шоколад рӧма детинка, но пыр жӧ думыштіс мӧдтор йылысь: мый ӧні лоас, мый шуас Людмила Сергеевна да кыдзи кутас ораторствуйтны отрядлӧн сӧвет вылын Алла.
Сійӧ видзӧдліс да паныдасис синъяснас Алла синъяскӧд.
Алла синъясын эз тӧдчы высокомернӧя да презрительнӧя дивитӧм.
Сійӧ видзӧдіс Лёшка вылӧ внимательнӧя, весиг неуна шензигтыр, быттьӧкӧ аддзис сійӧс первойысь на.
Лёшка гӧрдӧдіс, лэдзис синъяссӧ да кутіс пасьтавны дӧрӧмсӧ.
Гортлань мунісны чӧв олігтыр.
Елизавета Ивановна эз нин кор, медым найӧ кутчысисны кияснаныс, и нинӧм эз шу ни Лёшкалы, ни Киралы.
Гӧрд пятнаясыс воддзамозыс ӧзйисны сы чужӧм вылын.
Кыдзи и виччысис Лёшка, Елизавета Ивановна пыр жӧ муніс Людмила Сергеевна дорӧ.
— Петкӧдласны тіянлы пуж! — ехиднӧя шуис Валет да серӧктіс.
Сійӧс некод эз поддержит.
Ставныс, на лыдын и Лёшка, вӧліны уверенӧсь, мый «пуж» петкӧдласны.
Сёрнитісны дыр, сэсся Елизавета Ивановна муніс гортас.
Кабинетӧ корисны Кираӧс.
Алла муніс сыкӧд.
Лёшка шога виччысис ассьыс ӧчередьсӧ да гадайтіс, мый сыкӧд вӧчасны.
Петісны Кира да Алла.
Кыкнанныс нюмъялісны, сӧмын Киралӧн синъясыс вӧліны гӧрдӧдӧмаӧсь бӧрдӧмысла.
— Горбачёв! — чукӧстіс Алла. — Мун Людмила Сергеевна дорӧ.
Лёшка пырис юрсӧ копыртӧмӧн да пуксис буретш сійӧ улӧс вылас, код вылын пукаліс детдомӧ воӧм бӧрын.
Синъяссӧ лэптывтӧг сійӧ тӧдіс, мый Людмила Сергеевна видзӧдӧ сы вылӧ.
Сійӧ корсис улӧссьыс торъялӧм пластинкаторсӧ, кодӧс сэки нетшкыліс, но аддзис сӧмын жугалӧминсӧ да гӧгӧрвоис, мый пластинкасӧ чегліс ачыс.
Людмила Сергеевна чеччис, матыстчис сы дінӧ да пуктіс кисӧ сылы пельпом вылас:
— Но, Алёша, эг виччысь... эг думайт ме, мый тэ сэтшӧм молодеч.
Лёшка падъялігтыр видзӧдліс сы вылӧ.
— Да, молодеч! — бара шуис Людмила Сергеевна да пуксис улӧс вылӧ сылы воча. — Кыдзи морт отсалӧ бедаӧ веськалӧм мортлы — тайӧ медся бур да вернӧй проба мортлы.
Испытаниесӧ тэ бура выдержитін...
Лёшкалы уси дум вылас, кыдзи сійӧ повзьыліс да шыбитчыліс Кираысь бокӧ, и гӧрдӧдіс.
— И век жӧ тэнӧ колӧ накажитны.
Тэ нарушитін миянлысь зэв стрӧг закон, запрещение, кӧні абуӧсь исключениеяс, — не вартчыны сыысь ылӧ, кытчӧдз разрешитӧма.
Лёшка копыртіс юрсӧ.
— Ставыс помасис лючки-ладнӧ, но ӧд вермис помасьны мӧдногӧн.
Вермис вӧйны Кира, верминныд кыкнанныд вӧйны...
Лёшка, юрсӧ лэптывтӧг, довкнитіс.
— Но ме ог кӧсйы тэнӧ наказывайтны.
Тэнад кыв вылӧ позьӧ надейтчыны.
Правда?
Тэ бура вартчан, но он на тӧд ассьыд вынъястӧ, а найӧ вермасны не тырмыны.
И, таысь кындзи, тэнад примерыд вермас ышӧдны мукӧдӧс, кыдзи ышӧдіс талун Кираӧс, а помасяс тайӧ несчастьеӧн.
Кӧсйысь меным некор не вартчыны ылӧдз да не лэдзны, медым мукӧдъяс тадзи вӧчисны.
Кӧсйысян?
— Кӧсйыся! — кирган гӧлӧсӧн шуис Лёшка.
— Вот и бур!
А ӧні мун ужнайтны, звӧнитӧны нин.
Челядь ставсӧ тӧдмалісны Кирасянь, немтор йылысь Лёшкалысь эз юасьны да вӧчисны сідзи, быттьӧ нинӧм торъяыс эз ло, сӧмын поснияс вашкӧдчисны да восхищайтчӧмӧн дзоргисны-видзӧдісны Лёшка вылӧ.
Ужын бӧрын челядь чукӧртчисны турник дорӧ.
Валерий, кор турникыс тыртӧммис, кавшасис сы вылӧ, кутчысис кокнас перекладинаас, пондіс качайтчыны увланьюрӧн да йӧй моз горӧдіс:
— Уся!
Спаситӧй!
Горбачёв!
Кӧні Горбачёв?
Спасит!..
Некод эз серӧкты, а Митя Ершов матыстчис да ки дорышнас кокньыдика кучкис пидзӧс кусыняс.
Валет лэдзчысис перекладинасьыс да уси бус пытшкӧ.
— Тэ мый? — горӧдіс сійӧ.
— Немтор, — вочавидзис Митя. — Эн дур.
Серавны Лёшка вылын эз кӧсйыны: сійӧс признайтісны ас мортӧн да настӧящӧйӧн.
13
Кыдзи и став трусливӧй йӧзыслӧн, Елизавета Ивановналӧн повзьӧмыс вуджис скӧрмӧмӧ налы паныд, коді вӧлі помканас тайӧ повзьӧмыслы.
Кор сійӧ ылысь мореысь аддзис кык юр, сійӧ зэв ёна повзис.
Быд здукӧ найӧ вермисны вошны ва улас да сэсся не мыччысьны, вӧйны, а ӧтвечайтны таысь ковмас Елизавета Ивановналы.
Некодлы дум вылас оз усь, некод оз думышт, мый мыжанас, збыльысьсӧ, ньӧти абу сійӧ, а воддза воспитательницаыс, детдомса став порядокъясыс — стӧчджыка кӧ, некутшӧм порядок абутӧмыс...
Но вайӧдіс челядьӧс берег дорӧ, эз следит, эз предотвратит несчастьесӧ сійӧ, и кывкутны ставсьыс ковмас сылы.
Любӧй минутаӧ кутшӧмкӧ детинка да нывка вӧсна сылӧн безупречнӧй репутацияыс вермис пӧгибнитны.
Сійӧ ни ӧти кыв эз шу челядьлы.
Кутшӧм мыжыс, сэтшӧм и должен лоны мыждӧмыс.
А тайӧ случаяс мыждӧмыс должен лоны ыджыдджык мыжсьыс: нинӧм абу опаснӧйджык лёк примеръясысь.
Мунігчӧжыс Елизавета Ивановна думайтіс сы йылысь, кыдзи тшыкӧдӧны мукӧдъясӧс ас кадӧ ӧлӧдтӧм лёк примеръяс, и чужӧм вывсьыс розӧвӧй пятнаясыс эз бырлыны.
Тайӧ лоӧмтор йывсьыс висьталӧм бӧрын Елизавета Ивановна эз сомневайтчы, мый Горбачёвлӧн да Рожковалӧн зэв мисьтӧм поступокыс ёна дӧзмӧдас Русаковаӧс и сійӧ решитчас медбӧрын медся серьёзнӧй мераяс вылӧ.
Весиг крайньӧй мераяс вылӧ.
Ӧні сійӧ весиг радліс сы вылӧ, мый лои: заводитны век колӧ решительнӧй мераяссянь.
Детдомӧ сылӧн воӧмсянь став тайӧ нывкаясыслӧн да зонкаясыслӧн араваыс почувствуйтас чорыд ки.
Вообщӧ колӧ ставсӧ тӧдмавны.
Например, воспитательяслысь коллективсӧ.
Сійӧ, кажитчӧ, некытчӧ шогмытӧм...
Елизавета Ивановналӧн предположениеыс подтвердитчис аски асывнас.
Анастасия Фёдоровна, кодӧс вӧлі кытшалӧмаӧсь посни челядь, пукаліс уджалан кабинетын вурсян машина сайын, вурис платьеӧ мича лӧскут да тэрмасьтӧг висьтавліс мыйкӧ кыз гӧлӧсӧн.
Елизавета Ивановна ньӧжмӧдіс воськовъяссӧ восьса ӧшинь улын да кутіс кывзыны.
— Вот, бобӧяс, — висьтавліс Анастасия Фёдоровна, — ӧні ми тайӧс чӧвталам да вурам.
Тайӧ ичӧтик лӧскутторсьыс артмас зэв мича зеп.
Главнӧйыс, колӧ кужны бӧрйыны.
Вот и велӧдчӧй.
Ӧні ті посниӧсь, а сэсся быдманныд, лоанныд нывъясӧн.
Мичаа пасьтасьӧм ныв вылӧ быдӧнлы приятнӧ видзӧдлыны.
Мукӧдыс и мисьтӧмӧсь, а кор мичаа пасьтасясны, кажитчӧ, мый мичаджык лоины.
Том зонъясыд туалет кузяыд нинӧм оз гӧгӧрвоны, но налы сідзжӧ сьӧлӧм вылас воӧ, мичаа кӧ нылыс пасьтасьӧма...
Кор ме вӧлі том да менам будущӧй мужикӧй ме бӧрся ухаживайтіс...
— Позьӧ тіянӧс здук кежлӧ? — эз вермы кутчысьны Елизавета Ивановна.
— Менӧ?
Пӧжалуйста. — Анастасия Фёдоровна вештіс платьесӧ бокӧ да матыстчис ӧшинь дорӧ.
— Ті гӧгӧрвоанныд, мый ті висьталанныд? — скӧрысь юаліс Елизавета Ивановна.
— А мый?
Ме нинӧм торъясӧ эг висьтав, — повзьыштіс Анастасия Фёдоровна.
— Тіян ногӧн, сёрнитны сы йылысь, кыдзи найӧ лоасны нывъясӧн, том зонъяс йылысь — нинӧм торъяыс?
— Господьӧй, да ӧд найӧ збыльысь лоасны нывъясӧн! — шӧйӧвошӧмӧн шуис Анастасия Фёдоровна.
— Тайӧ лоас коркӧ, а ӧні сёрнитны накӧд та йылысь абу <ns>пе-да-го-ги-чнӧ</ns>, — зэв яснӧя шуис Елизавета Ивановна. — И ме предупреждайта, мый сувтӧда вопроссӧ педсӧвет вылын.
Анастасия Фёдоровна чужӧм вылын чепӧсйисны ньылӧм войтъяс.
Сійӧ эз тӧд, коді тайӧ нывбабаыс, повзьӧмӧн видзӧдіс ылыстчысь мыш вылас да думайтіс, мый сыкӧд, Анастасия Фёдоровнакӧд, вӧчасны педсӧвет вылын сыысь, мый сійӧ висьтавліс.
Сійӧ сідзи эз и гӧгӧрво, мый ужаснӧйсӧ вӧлі шуӧма, но сыын, мый мыйкӧ сыкӧд вӧчасны, эз сомневайтчы.
— А водзӧ?
А сэсся мый вӧлі?
Висьталӧй, Анастасия Фёдоровна! — Кор аддзисны, мый тӧдтӧм нывбаба муніс, нывкаяс кытшалісны руководительницасӧ.
— Мӧдысь, бобӧяс, мӧдысь.
Вайӧ уджаламӧ, — шуис Анастасия Фёдоровна да, пыдісянь ышловзьӧм бӧрын, босьтіс помавтӧм платьесӧ.
Елизавета Ивановна вӧлі дӧвӧльнӧй.
Дӧзмис сійӧ дзик сьӧлӧмсяньыс, но сылӧн дӧзмӧмӧ сорласис тшӧтш удовольствие, кодӧс испытывайтӧ морт, кор сылӧн виччысьӧмъясыс, предположениеясыс подтверждайтчӧны, весиг предполагайтӧ да виччысьӧ кӧ сійӧ лёктор.
Тӧрыт рытнас на сійӧ сёрнитчис директоркӧд сы йылысь, мый ремонт бӧрын косьмысь мӧд рабочӧй комнатасӧ позьӧ ӧні кежлӧ используйтны ворсан комната пыдди.
Завтрак бӧрын Елизавета Ивановна чукӧртіс ассьыс группасӧ тыртӧм, юргысь комнатаӧ.
Гырысьяс бӧрся пырисны сэтчӧ и поснияс — видзӧдлыны, мый сэні пондасны вӧчны.
Елизавета Ивановна вӧлі дӧвӧльнӧй и тайӧн: ӧти-кӧ, найӧ оз кутны кывны ставсӧ, мый вермас висьтавлыны эсійӧ домработница кодь кыз нывбабаыс, а мӧд-кӧ, зэв бур, воспитательницалы кӧ удайтчас шедӧдны авторитет ӧттшӧтш став арлыда челядь пӧвстас...
— Ӧні, челядь, ми кутам ворсны, — объявитіс Елизавета Ивановна. — Поснияс кутасны ворсны кругӧн.
Кужанныд?
— Кужам! — горӧдісны посни челядь.
— Зэв бур!
Сувталӧй кругӧ да кутчысьӧй кияснаныд.
Кутшӧм сьыланкыв кутам сьывны?
Ті кӧ онӧ тӧдӧй, ме тіянӧс велӧда.
Эм зэв бур сьыланкыв.
Вот кывзӧй. — И сійӧ кутіс сьывны кирган гӧлӧсӧн:
— <rus>Жил на свете старый жук</rus>! — радпырысь горӧдісны посни челядь.
Найӧ тӧдісны тайӧ сьыланкывсӧ.
Тулыснас найӧс нуӧдлісны «Золушка» кинокартина вылӧ, кӧні вӧлі сэтшӧм тешкодь да бӧб король да кӧні Золушка велӧдіс придворнӧйясӧс сьывны жук йылысь сьыланкыв.
Гырысьяс мисьтӧма нюмъялігтыр видзӧдісны воспитательница вылӧ, коді поснияскӧд ӧтвылысь сьыліс детскӧй сьыланкыв.
Ӧдзӧс дорын сулалысьяслы пышйыны вӧлі кокни: кор воспитательница бергӧдчывліс налань мышкӧн, найӧ тювкнитлісны ывлаӧ.
Митя Ершов, Лёшка да Яша Брук сулалісны ӧшинь дорын.
Жар воздухас тіралісны топольлӧн йывъясыс, пуяс улын вӧліны сук вуджӧръяс.
Ӧшиньӧд пырис шоналӧм корлӧн дук, а тані, комнатаын, кыліс уль мел да сиккатив дук.
Валерий Белоус тешитчис, кыдзи кужис — чуньяснас видлаліс стенсӧ да видзӧдіс, оз-ӧ вушйы, гыжъясис, гусьӧник печиктывліс поснияслы балябӧжас.
Ставсьыс таысь сійӧ дӧзмис, кусыньтчис да вежыньтіс чужӧмсӧ:
— Елизавета Ивановна, менам кынӧмӧй висьмис.
Поснияс серӧктісны.
— Пет да эн больгы! — стрӧга шуис Елизавета Ивановна.
Валерий, чужӧмсӧ вежыньтӧмӧн, мӧдӧдчис ӧдзӧслань, но ӧдзӧс дорас сувтіс кияс вылас, вӧчис «стойка» да сідзи кияс вылас и петіс.
Посни челядь радпырысь прысьнитісны.
Елизавета Ивановна эз аддзыв, но гӧгӧрвоис, мый сійӧс пӧръялісны, — бандзибъясас чепӧсйисны гӧрд пятнаяс.
Яша Брук решительнӧя мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Сы бӧрся мӧдӧдчисны Лёшка да Митя.
— Кытчӧ ті, челядь?
— Людмила Сергеевна дорӧ, газета корам.
Ми Ксения Петровнакӧд тайӧ кадас век лыддьывлім газета, — шуис Яша.
Митя довкнитіс юрнас подтвердитӧм могысь.
Елизавета Ивановна читкыртіс синъяссӧ, бандзибъясас пятнаясыс лоины яркӧйджыкӧсь.
Синъяссӧ сійӧ чӧвтіс Лёшка вылӧ.
— Горбачёв, директор дорӧ тэнӧ корлісны?
— Корлісны.
Посни челядь ланьтісны, дугдісны педзны.
— Мый сійӧ шуис?
— Медым мӧдысь ылӧдз эг вартчы.
— И сэсся нинӧм?
— Нинӧм.
— Ага! — Елизавета Ивановна муртса эз пӧд.
Поснияс, лов шысӧ пыкӧмӧн, виччысисны, мый сійӧ вӧчас.
— Менам группаӧ, — мукӧддырйи серти яснӧйджыка шуис Елизавета Ивановна, — эн лок сэтчӧдз, кытчӧдз директор оз корлы тэнӧ выльысь.
Лёшка синкым увтіыс видзӧдліс сы вылӧ да мӧдӧдчис ёртъясыс бӧрся.
Валерий подтягивайтчис турник вылын.
Найӧс аддзӧм бӧрын сійӧ чеччыштіс муӧ.
— Вот кутшӧм морт!
А, ребята?.. — шуис сійӧ да, неестественнӧя веськӧдчӧмӧн, кутіс сьывны зэв вӧсньыдик гӧлӧсӧн: «<rus>Жил на свете старый жук</rus>»...
— Дугды, Валет! — шуис Митя. — И кытысь сійӧ воис миян юр вылӧ!..
— Кӧть мед эськӧ ӧдйӧджык Ксения Петровна бурдіс!
— Да... — думыштчӧмӧн шуис Яша да, чӧв олыштӧм бӧрын, решительнӧя шуис: — А ми порсьяс!
Дерт, порсьяс! — довкнитіс сійӧ юрнас ёртъясыслӧн чуймана видзӧдлас вылӧ. — Мый дыра висьӧ Ксения Петровна, а ми ньӧтчыд на эгӧ ветлӧй сійӧс видлыны.
— Но да, больничаас ӧд миянӧс эз лэдзны!
— А ӧні сійӧ гортас.
Мӧдімӧ...
Ветламӧй?
А то Елизавета Ивановна миянӧс ещӧ лыа вылӧ пуксьӧдас ворсны...
Челядь серӧктыштісны.
— Ті мунӧй, а ме ог мун, — шуис Лёшка.
— Мыйла?
— Но, тіянӧс сійӧ тӧдӧ, а менӧ оз.
— Сідзкӧ тӧдмалас!
Всё равно тэ миянкӧд, миян группаын.
Лёшка яндысис тӧдтӧм йӧзысь, тӧдіс, мый тадзи лоас и тайӧ пӧрйӧ, но, недыр падъялыштӧм бӧрын, сӧгласитчис.
— А адресыс?
Тэ тӧдан?..
Ме ог жӧ тӧд...
О, Кирка тӧдӧ!
Нывкаяс сы дінӧ ветлісны...
Адрессӧ Кира тӧдіс, но висьтавны ӧткажитчис:
— А мыйла тіянлы?
Ті сы ордӧ кӧсъянныд?
Ме муна жӧ.
— Да ӧд тэ ветлін нин!
— Но и мый?
И ещӧ ветла.
Детинкаяс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас...
Налы окота вӧлі ветлыны аслыныс, медым сёрнитыштны став йывсьыс серьёзнӧя, а Кирка дырйи кутшӧм вермас лоны серьёзнӧй сёрни.
Кира ӧбидитчис:
— Онӧ кӧсйӧй, и оз ков!
Нинӧм тіянлы ог висьтав, а муна ачым.
— Да ладнӧ, мунам.
Кира нюмъёвтіс, но пыр жӧ чужӧмыс сылӧн лои серьёзнӧй:
— Сӧмын тӧданныд, зонкаяс, колӧ сылы пӧдарок мыйкӧ нуны.
— А мый ми пӧдаритам?
Миян нинӧм абу.
— Ме ногӧн, колӧ цветъяс.
А! Тайӧ зэв мича — пӧдаритны цветъяс!
Цветъяс век пӧдаритлӧны.
— Ха!
Кытысь тэ найӧс босьтан?
Базар вылысь?
А кытысь миянлы деньгаыс?
Деньга эз вӧв, и босьтны найӧс вӧлі некытысь.
— Скверысь нетшкан — милицияӧ ещӧ веськалан... — думайтігтыр шуис Митя.
— Ме тӧда, — таинственнӧя шуис Кира. — Сэні сӧмын пон, а не повны кӧ, то немтор...
Кира вайӧдіс найӧс векньыд, пемыд переулокӧ, код весьтын ӧтлаасьлісны пуясыслӧн йывъясыс, ньӧти повтӧг сійӧ мӧдӧдчис сэті ӧтнас «разведкаӧ», — вашнитіс сійӧ, — сэсся вайӧдіс найӧс сімӧм штамповочнӧй отходысь вӧчӧм забор дорӧ.
Сэті, кытчӧ абу тырмӧмаӧсь розя кӧрт листъясыс, вӧлі нюжӧдӧма колючӧй проволока.
Забор сайын яблоняяс да грушаяс костын сук турун пӧвстын чурвидзисны львинӧй зевлӧн гумъясыс, алӧй цветъясӧн цветитіс гвоздика.
Дзик забор бердас быдмисны папоротниклӧн паськыд коръясыс.
Кира лэптыштіс проволокасӧ, — артмис удобнӧй пыранін.
— Вот, — шуис сійӧ.
— Да тайӧ жӧ йӧзлӧн! — чуймӧмӧн шуис Яша.
— А мый налӧн чинас?
Со сэні мыйта!
— Ог, ме ог пыр, — решительнӧя шуис Яша.
— И ме, — шуис Митя.
— Эк, ті!
Прӧстӧ ті трусъяс, вот и ставыс! — зывӧкпырысь шуис Кира. — А ещӧ зонкаяс!..
Лёшка эз кӧсйы пырны йӧз садйӧ, но сійӧ эз вермы сӧгласитчыны, медым сійӧс лыддисны трусӧн.
— Лэптышт проволокасӧ, — шуис сійӧ.
Копыртчӧмӧн сійӧ котӧртіс пуяс дінӧ да тэрыба кутіс нетшкыны цветъяссӧ турун сорнас.
Туруныс эз нетшкысь, вильсъяліс чуньяс костӧдыс, ки увсьыс чеччалісны чиркъяс.
Керка дінын кутіс увтчыны пон.
— Бӧр бергӧдчы! — горӧдіс Кира.
Лёшка уськӧдчис пышйыны.
— Папоротникъяссӧ, папоротникъяссӧ нетшышт!
Лёшка нетшыштіс кымынкӧ папоротник кор да шыбитчис проволока улӧ.
Кияснас шенасигтыр садті котӧртіс старука.
— Да мый нӧ ті вӧчанныд, босякъяс!..
Вот ме тіян вылӧ понйӧс лэдза!
Ӧтвет пыдди кыліс дружнӧй кок шы.
«Босякъяс» сувтісны сӧмын кык квартал котӧртӧм бӧрын.
— Да, всё-таки тайӧ свинство! — сьӧкыда лолалігтыр шуис Яша. — Друг пырим йӧз садйӧ, гусялім цветъяс...
— Некутшӧм абу свинство! — орӧдіс Кира. — Аслыным кӧ эськӧ — мӧд делӧ, а то висьысьлы.
А кытысь миянлы босьтны, асланым кӧ абу?
А сылы лоас приятнӧ...
Но и нямралӧмыд жӧ тэ найӧс!
— А ме лыддя, всё равно, — шуис Митя. — Кӧть мед мый вылӧ эгӧ гусялӧй, а всё равно гусялім.
Вот Ксения Петровна тӧдмалас...
— Видлы сӧмын висьтавны!..
Кира мунігмозыс лӧсьӧдліс цветъяссӧ, и казявтӧг наысь артмис зэв мича букет.
Сійӧ любуйтчыштіс да асьсӧ ачыс ошкыштіс:
— Вот!
Быттьӧ магазинысь!
Липатов улича вылын ичӧтик керка дзебсьӧма жарсьыс двор пытшкас, дзордзавны дугдӧм нин сирень пӧвстӧ.
Став двор пасьталаыс вӧліны ӧкуратнӧй градъяс, туйсӧ вӧлі мичаа весалӧма да чышкӧма.
Но терраска дорын, кытчӧ матыстчисны челядь, некутшӧм порядок эз вӧв.
Сирень кустӧ фараяснас зурасьӧмӧн да кӧлесаястӧм бӧръя осьсӧ вывлань лэптӧмӧн сулаліс мотоцикл.
Ичӧтик гожся кухня дорын, коді вӧлі лэбулын, сулаліс кузь коляска.
Терраса вылӧ каян пос тшупӧдъяс водзын, стружки да чаг пӧвстын, сулаліс выль коляскалӧн остовыс.
Майкаа да лыжнӧй гача морт копыртчӧма тайӧ остов весьтас.
Челядьлы тыдалісны сӧмын сылӧн бекйыс да куш гырддзаясыс.
— Здравствуйте, — шуис Кира.
Пидзӧс увсяньыс тыдовтчис читкыртӧм син, чуймӧмпырысь воссис, морт веськӧдчис да бергӧдчис челядьлань:
— Кутшӧм могӧн?
Сійӧ вӧлӧма кыз паръяса, уткалӧн кодь ыджыд ныра да дзик куш юра.
Стекляннӧй абажур кодь дзирдалысь куш юр вылас чепӧсйӧмаӧсь ньылӧм войтъяс.
Сійӧ чышкыштіс пӧсьсӧ кипыдӧснас да читкыртіс шуйга синсӧ, мый вӧсна веськыдыс воссис ещӧ ёнджыка.
— Ми...
Миянлы Ксения Петровнаӧс, — объяснитіс Кира.
— Угу!
Ксеничка! — горӧдіс сійӧ террасалань. — Тэ дорӧ тэнад ирокезъясыд.
Шагайтӧй! — коляска остовсӧ бокӧ вештыштігмоз шуис сійӧ да пыр жӧ сувтӧдіс челядьӧс: — Ӧти здук!
Тані, — сійӧ индіс терраса вылас да ас гӧгӧрыс, — мый колӧ, сэні, — сійӧ индіс градъяслань, — нинӧм!
Квартирнӧй кӧзяйка! — заговорщическӧя вашнитіс сійӧ.
— Ми нинӧм огӧ и кӧсйӧй...
Ми ӧд эг сы вӧсна...
— Да коді нӧ сэні? — терраса вывсянь кыліс нывбаба гӧлӧс. — Вадим, бара тэ мыйкӧ думыштін?
— Ньӧти эг!
И весиг мӧдарӧ!.. — горӧдіс куш юра морт. — Дзик реальнӧй краснокожӧйяс атакуйтӧны миянлысь блокгауз.
Вооружитчӧмаӧсь найӧ шпажникӧн * да гвоздикаясӧн, но кӧнкӧ налӧн дзебӧма томагавкъяс *.
Горӧд, кор найӧ кутасны кульны тэнсьыд скальптӧ.
Ме ог пов — менсьым кульнысӧ нинӧм. — Куш юра мигнитіс челядьлы.
* Шпажник — векньыдик кузь коръяса лук сяма быдмӧг.
* Томагавк — североамериканскӧй индеецъяслӧн ичӧтик боевӧй чер.
Найӧ серӧктісны да кайисны терраса вылӧ.
Гӧгрӧс чужӧма ичӧтик нывбаба лэптыштіс юрсӧ пӧдушка вылысь.
Челядьӧс аддзӧм бӧрын сійӧ радпырысь пондіс нюмъявны, кельыд, но кыз банбокъясас артмисны гуранторъяс.
— О, ребята!
Вот бур, мый локтінныд!..
Здравствуйте.
И весиг цветъяс?..
Аттьӧ!..
Вадим Васильевич, вай улӧсъяс!
Вадим Васильевич кайис терраса вылӧ, видзӧдліс комнатаӧ да тӧждысьӧмӧн кутчысис нырас.
Став улӧсъяссӧ вӧлі тыртӧма инструментъясӧн да мотоциклетнӧй детальясӧн.
— Улӧсъяс? — юаліс сійӧ. — Медым пуксьыны?
Но та могысь быть ӧмӧй колӧны улӧсъяс? — Кинас шеныштӧмӧн сійӧ индіс терраса перилӧ вылӧ: — Пуксялӧй!
Кира, коді ассьыс букетсӧ сюйис нин ва тыра кувшинӧ, радпырысь пуксис перилӧ вылӧ.
— Энӧ тӧждысьӧй, пӧжалуйста, ми эгӧ мудзӧй, — вежливӧя шуис Яша.
Лёшка вежаліс сы вылӧ, кутшӧм спокойнӧя кутӧ асьсӧ Яша да бура высказывайтчӧ.
Ачыс сійӧ полігтыр виччысис юасьӧмъяс да эз тӧд, кытчӧ воштыны кияссӧ, кокъяссӧ.
Но сылысь нинӧм эз юасьны.
Челядь висьталісны лагернӧй происшествиеяс йылысь,
Ксения Петровна гажаа сераліс.
Улын Вадим Васильевич заводитліс винтитны остов бердас кӧрт уголок, но топӧдны вӧлі сійӧс нинӧмӧн, уголокыс бергаліс шурупыскӧд ӧттшӧтш.
Вадим Васильевич кашкигтыр шыбитіс отвёрткасӧ да витнан чуньнас сыныштіс абутӧм юрсисӧ.
Лёшка лэччис улӧ:
— Вайӧ ме кутышта.
— <ns>Зэ-эв</ns> бур!
Сӧмын босьт плоскогубцыӧн.
Асныра уголокыс некымынысь нетшыштчӧм бӧрын ланьтіс да топӧдчис остов бердӧ.
— <rus>Брависсимо</rus>! — шуис Вадим Васильевич. — Ещӧ неуна — и тэ лоан бортмеханикӧн.
Кыдзи тэнӧ шуӧны?..
Алексей Горбачёв?
А бать кузяыд?
Батьтӧ кыдзи шулісны?..
Зэв бур!
А мый, Алексей свет Иванович, ми кӧ ещӧ винтитам ӧти уголок?
Абу прӧтив?..
Превосходнӧ!
— А мый тайӧ лоӧ?
— Тайӧ ворйыс?
Кор кышан да пуктан кӧлесаяс вылӧ, сійӧ лоас мотоциклетнӧй коляскаӧн.
— А кӧні кӧлесаыс?
— Гм!
Мый абу, сійӧ абу.
И весиг бӧръя кӧлесаыс мотоциклыслы абу.
Ньӧби кӧлесатӧмӧс.
Сійӧ пӧгибнитӧма миян мостӧвӧйяскӧд неравнӧй тышын.
Но ме тӧда: кӧнкӧ шӧйтӧ морт да мучитчӧ, кор сійӧ вузалас меным кӧлесасӧ.
— Да ӧд бурджык ньӧбны сразу выль мотоцикл!
— Бурджык? — Вадим Васильевич топӧдіс нырсӧ кинас да тӧждысьӧмпырысь чушнитіс. — Вермас лоны, вермас лоны.
Но, ӧти-кӧ, деньга абу.
Кыдзи ті думайтанныд, Алексей Иванович, помкаыс уважительнӧй?
— Уважительнӧй, — серӧктіс Лёшка.
— Ме сідз жӧ думайта.
Мӧд-кӧ, ньӧбны дасьӧс абу интереснӧ.
А тайӧ драндулетыс, кыдзи нимтӧ сійӧс менам дона гӧтырӧй, кор сійӧ кутас дӧзмӧдны ассьыс кӧзяинсӧ, сійӧ кажитчас меным «Роллс-Ройсысь» донаджыкӧн.
А мыйла?
Вӧчны мыйкӧ аслад киясӧн — тайӧ медся буртор, мый думыштіс морт сійӧ кадсяньыс, кор сійӧ явитчис му вылын.
Малопочтеннӧй занятиеӧ — отравляйтны олӧмсӧ матыссаыслысь — сійӧ велаліс ёна сёрӧнджык...
Аслас кузь нэм чӧжӧн, кыдзи чайтіс ачыс, Лёшка эз на вевъяв вӧчны ни ӧти вещь, но, кор думыштіс, кыдзи эськӧ сылы вежалісны, сійӧ кӧ эськӧ вермис шуны, мый мотоциклсӧ вӧчис сійӧ ачыс, сӧгласитчис, мый вещьяс вӧчавны, дерт, зэв буртор.
— Вадим, вай миянлы, пӧжалуйста, яблӧкъяс.
Вадим Васильевич кайис терраса вылӧ.
— И ради бога, эновт нин ныртӧ!
— Сеничка! — отчаяниеӧн горӧдіс Вадим Васильевич. — Тайӧ жӧ медся тӧдчана предмет менам чужӧм вылын!
Кор ме кутчыся сыӧ, ме чувствуйта, мый и меын эм мыйкӧ ыджыдтор...
Терраса вылын серӧктісны.
Лёшкалы сьӧлӧм вылас воис тешкодя да гӧгӧрвотӧма сёрнитысь весел дядькаыс, коді вӧлі сэтшӧм мисьтӧм да сэтшӧм подвижнӧй чужӧма.
Вадим Васильевич локтіс да стрӧга юаліс:
— А ми нӧ мый, рыжӧйӧсь?
Босьт, — и нюжӧдіс Лёшкалы зэв ыджыд яблӧк.
— Ме та ыдждатӧ ог и вермы сёйны, — яндысис Лёшка.
— А старайтчыштны кӧ? — делӧвитӧя юаліс Вадим Васильевич. — Вот и старайтчы.
Ме кута жӧ. — Сійӧ курччис яблӧксӧ да чукыртчӧмӧн кутчысис банбокас: — У, проклятӧй!..
— Пиньыд? — жалитӧмпырысь юаліс Лёшка. — Менам пиньӧй висьліс жӧ.
Меным Митька нетшыштіс.
— Митька?
Кыдзи? — бергӧдчис сылань Вадим Васильевич.
— Сунисӧн.
— Оз, зонмӧ, — ышловзис Вадим Васильевич, — меным сунисыд оз туй.
Трос колӧ.
А лечитны ог жӧ вермы.
Быдсяма машинасӧ радейта, но бормашинаысь зэв ёна пола...
Ковмас применитны гӧтырлысь одеколонсӧ.
Банбокас кутчысьӧмӧн сійӧ котӧртіс веранда вылӧ.
— Бара пиньыд? — горӧдіс Ксения Петровна. — И кыдзи абу яндзим!
Верстьӧ морт, а полӧ мунны зубнӧй врач дінӧ!
— Сеничка! — кевмысис Вадим Васильевич. — Ме ӧд абу совершенство!
А критикъяс допускайтӧны, медым положительнӧй геройяс имеитісны зэв посни слабостьяс...
Честнӧй кыв, ме тырмымӧн положительнӧй мужчина, мыйла меным оз позь имеитны сэтшӧм невиннӧй слабостьсӧ?!
Ок! — И сійӧ котӧртіс комнатаӧ.
Лёшка кайис терраса вылӧ.
Яша висьтавліс Ксения Петровналы выль воспитательница йылысь да сы йылысь, кыдзи сійӧс оз радейтны сылӧн придирайтчӧм да несправедливость вӧсна.
Сійӧс сэтшӧма эз мӧдны радейтны, мый сылӧн быд поступок и быд кыв кажитчӧны неправильнӧйӧн.
Ксения Петровна зумыштчӧмӧн кывзіс рассказсӧ Яшалысь, а Кира сьӧлӧмсяньыс содталіс.
Митя кыв ни джын шутӧг довкйӧдліс юрнас, эскӧдліс висьталӧмторсӧ.
— Меным кажитчӧ, — осторожнӧя шуис Ксения Петровна, — ті тэрмасьыштінныд выводъяснад.
Сійӧ выль морт, а ті велалінныд мӧд дінӧ — шуам, ме дінӧ — и сы вӧсна абу дзик справедливӧйӧсь сы дінӧ.
— Ладнӧ, ми велалім, — чеччыштіс Кира, — но Горбачёв ӧд эз велав, сійӧ выль морт.
Мед сійӧ висьталас!
Справедливӧ ӧмӧй, ме кӧ тӧкӧтьӧ эг вӧй и сійӧ менӧ спаситіс, а сійӧ кӧсйӧ Лёшкаӧс накажитны!
— Месянь эськӧ тіянлы, шуам, сюрис жӧ! — шуис Ксения Петровна.
Синъясыс сылӧн читкыртчисны, а банбокъясас артмисны мичаник гуранторъяс.
Челядь серӧктісны. — Ме ногӧн, тіянлы прӧстӧ гажтӧм!
Вот ті и капризничайтанныд...
— А дерт, гажтӧм! — шуис Кира. — Мый вӧсна эськӧ лоӧ гажа?..
Вадим Васильевич мыччысис ӧдзӧсӧд, одеколон ароматлӧн чӧскыд дука гыыс ылькнитіс терраса вылӧ.
— Тэ кисьтін ас вылад став одеколонсӧ? — швачнитіс кияснас Ксения Петровна.
— Эг, зэв этшаник.
Но бурді да ӧні услаждайта ныръяссӧ обществолысь.
Велӧдчӧй жертвуйтны аснаныд! — мигнитіс челядьлы Вадим Васильевич.
— Пуксьы, жертва, ылӧджык, а то общество уськӧдчас противогазъясла... — Шога ышловзьӧмӧн Вадим Васильевич пуксис перилӧ вылӧ.
— Мый нӧ ті вӧчлывланныд?
— «Подсобнӧйӧ» ветлывлам...
А вот ӧні «жукӧн» ворсім, — нюммуніс Митя.
— И тайӧ ставыс, мыйӧн ті занимайтчанныд? — юаліс Вадим Васильевич.
— Первой числӧсянь школаын кутам велӧдчыны.
— Да абу, мый ті ӧні вӧчанныд?
Челядь видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас:
— Нинӧм.
— Троглодитъяс! * — Вадим Васильевич чеччыштіс перилӧ вылысь. — И ті энӧ на курччалӧй ӧта-мӧднытӧ гажтӧмысла?
Энӧ стенӧ кайӧй?
Кымын арӧс тіянлы?
Дас кык, дас нёль?
Абу збыль!
Ті пӧрысь, дыш старикъяс!
Неужели тіян ни ӧти самолёт эз лэбавлы воздухын, эз петкӧдлы вежсӧ матігӧгӧрса челядьлысь?
Неужели ті некор энӧ ӧзтылӧй пробкаяс да лэдзлӧй электропоезд?
Мый тайӧ тіян?
Кияс?
Фитюлькаяс, брелокъяс!
Гашкӧ, ті думайтанныд, мый тайӧ тіян юръяс?
Тайӧ причёскаяслы клумбаяс!..
Том йӧз!
Тіян арлыдӧ ме первойӧн аслам карын стрӧиті детекторнӧй приёмник, и сы пытшкын шыр моз чипсӧмыс шемӧсмӧдіс да чуймӧдіс став карсӧ...
Менам ветродвигатель вӧсна зонкаяслӧн эз ло инфаркт * сӧмын сы вӧсна, мый сэки эз на тӧдны, мый сійӧ сэтшӧмыс...
Менам двигательӧй сетіс электроэнергия да вермис — ті кыланныд? — вермис ӧзтыны карманнӧй фонарикысь лампочка!
Менам киясысь эз бырлыны гадьяс, сотчӧминъяс да мукӧд дойяс...
Петкӧдлӧй кияснытӧ!
Ті ӧмӧй ловъя детинкаяс?
Ті воскысь, картонысь вӧчӧмъяс!..
* Троглодит — грубӧй, некультурнӧй морт, дикарь.
* Инфаркт — организм тканьяслӧн участок (унджыкысьсӧ клин кодь), коді вир ветлытӧм вӧснаыс кулӧ; ёнджыкасӧ сійӧ овлӧ почкаясын, тыясын, селезёнкаын.
— Вадим, Вадим! — дугӧдіс сійӧс Ксения Петровна. — Мый тэ на вылӧ уськӧдчин?
Найӧ ӧд оз кужны.
— А коді вӧчтӧгыс велалас?
— А мый ми вермам вӧчны, миян кӧ нинӧмыс абу! — шуис Митя.
— Юръясныд эмӧсь?
Киясныд эмӧсь?
Тырмас!..
Ог, ме ог вермы видзӧдны тіян вылӧ.
Мый тіянысь артмас?
Белоручкаяс!
Дармоедъяс! — Вадим Васильевич шеныштіс кинас да котӧртіс мотоциклет частьяс дорӧ.
— Ті энӧ ӧбижайтчӧй сы вылӧ, ребята, — гусьӧник шуис Ксения Петровна. — Сійӧ сӧмын шумитӧ ёна, а сідзсӧ ничево...
— Ми огӧ ӧбижайтчӧй, — шуис Яша. — Правильнӧ, дерт...
Ми мунам, Ксения Петровна, а то миянлы ещӧ сюрас.
— Кыдзи сюрас?
Ті ӧмӧй юасьтӧг?
Пырысьтӧм-пыр жӧ мунӧй да водзӧвылӧ разрешениетӧг нырнытӧ энӧ мыччӧй!..
Челядь прӧщайтчисны Вадим Васильевичкӧд, коді бергӧдчывтӧг мыйкӧ нурбыльтыштіс, да мунісны.
— Правда сійӧ бур? — калитка дорын бергӧдчылігмоз шуис Кира. — Зэв весел!
— Ага, — шуис Лёшка. — Сӧмын мыйла сійӧ сэтшӧм пӧрысь?
Ксения Петровнаыс ӧд том.
— А сійӧ ньӧти абу и пӧрысь!
Сӧмын мый куш юра, гашкӧ, висьӧмла сылӧн юрсиыс уси.
— Вайӧ ӧдйӧджык, ребята, — шуис Яша, — а то збыльысь сюрас.
Людмила Сергеевна, кӧнкӧ, корсьӧ нин миянӧс.
14
Людмила Сергеевналы эз вӧв наӧдз.
Анастасия Фёдоровна, нывкаяслы кыдзсюрӧ ӧтвечайтігтыр, пыр на думайтіс сы йылысь, мый сэтшӧм ужаснӧй непедагогичнӧйсӧ сійӧ шуис тӧдтӧм нывбаба дырйиыс.
Быдсяматорсӧ думайтӧмла Анастасия Фёдоровна сэтшӧма асьсӧ повзьӧдіс, мый сылӧн кутісны тіравны киясыс, сьӧлӧмсӧ кутіс бытшкыны.
Сійӧ тшӧктіс аслас ученицаяслы вурлыны петляяс, а ачыс котӧртіс заведующӧй дорӧ.
Платье воротникас булавкаяс да емъяс местаысь местаӧ нервнӧя сутшйӧдлігтыр Анастасия Фёдоровна заводитліс висьтавны, мый лои, но та пыдди кутіс сыркъявны да бӧрддзис.
Людмила Сергеевна эз вермы не нюмъёвтны — мыйлакӧ верстьӧ, кыз йӧз век тешкодя страдайтӧны, — и пыр жӧ сылы эз ло лӧсьыд.
Тайӧ кыз, тешкодь выходкаяса нывбабаыс вӧлі дзик ӧтнасӧн.
Став олӧмсӧ сійӧ сетіс служитӧмлы — весиг эз радейтӧмлы, а именнӧ служитӧмлы — первой мужикыслы, сэсся пиыслы.
Мужикыс, техник-металлург да запасын капитан, пӧгибнитіс кӧнкӧ Лозовая дорын турӧб войӧ медбӧръя заслонӧн командуйтігӧн; тайӧ заслоныс прикрывайтӧма частьяслысь бӧрыньтчӧмсӧ.
Пиыс, кодлы сійӧ, кӧть и ачыс вӧвлі тшыг, сетлывліс ассьыс нянь паёксӧ, школа помавтӧг, мамсьыс гусьӧн муніс доброволецӧн армияӧ да дзикӧдз воши Ясса дорын бойясын.
Анастасия Фёдоровна веритіс бурджык олӧмӧ, виччысис да надейтчис.
Кадыс сёйис надеясӧ да тӧлӧдіс сійӧс дзикӧдз.
Рӧднӧй карас Анастасия Фёдоровна бӧр воис, но бергӧдны ассьыс местасӧ олӧмас эз вермы: сылы некод вӧсна вӧлі тӧждысьны, некод вылӧ вӧлі видзны зэв ыджыд радейтӧмсӧ.
Сэтчӧ жӧ и вӧчнысӧ сійӧ вермис этшаник — вурсьыны, гортса моз гӧтӧвитны.
Велӧдчыны мыйӧкӧ вӧлі нин не арлыд серти, да и эз пыр эськӧ некутшӧм наука сылӧн шогӧн тырӧм юрӧ.
Мужикыслӧн другъясыс завком да гороно пыр устроитісны сійӧс детскӧй домӧ труд кузя руководительницаӧн.
Первойяссӧ челядь дӧрӧм шӧралігӧн Анастасия Фёдоровна унаысь гораа бӧрдлывліс.
Сылӧн ичӧтик ученицаясыс эз тӧдны, мый вӧсна бӧрдӧ тётя-руководительница, но окотапырысь поддерживайтлісны сійӧс ӧтсӧгласа хорӧн.
Людмила Сергеевналы некымынысь ковмывліс ӧлӧдны налысь ӧтсӧгласа равзӧмсӧ, и сійӧ весиг думайтлывліс, оз-ӧ ков вежны бӧрдысь руководительницаӧс — челядь и сытӧг нин нервнӧйӧсь.
Челядьлӧн гажаа больгӧмыс, найӧ синъясын югъялан радлуныс да олӧмсӧ радейтӧмыс вочасӧн венісны.
Анастасия Фёдоровна успокоитчис, велаліс, а сэсся сьӧлӧмсяньыс кутіс радейтны ассьыс «бобӧяссӧ».
abu
Челядь некор оз ӧшибайтчывны на дорӧ верстьӧ йӧзлысь отношениеяссӧ донъялӧмын.
Найӧ ӧтвечайтлісны сылы сійӧн жӧ.
abu
Анастасия Фёдоровна велӧдіс посни челядьӧс вурсьыны, вышивайтчыны, а корсюрӧ и ум-разумӧ, кыдзи ачыс сійӧс гӧгӧрволіс.
Овлывліс, Людмила Сергеевна тревожитчӧмӧн кывзывліс сылысь поучениеяссӧ, но ставыс помасьліс лючки-ладнӧ.
Да и кыдзи вермыліс лоны мӧдногӧн: абу зэв образованнӧй, но порядочнӧй нывбаба да мам, вермис-ӧ сійӧ велӧдны челядьӧс лёктор вылӧ?
Ӧні тайӧ лёзь юрсиа ыджыд нывбабаыс, тешкодя сыркъялігтыр, повзьӧмӧн да гӧгӧрвотӧма висьтавліс мыйкӧ педсӧвет йылысь, аслас мыжтӧмлун йылысь да кутшӧмкӧ инспекторша йылысь, коді сы вылӧ мыйлакӧ горзӧма.
Людмила Сергеевна юктӧдіс сійӧс ваӧн, тшӧктіс сынасьны да муртса на Анастасия Фёдоровна кутіс висьтавлыны гӧгӧрвоанаджык, кыдзи синъясыс сылӧн паськалісны, и сійӧ бара тшӧкмуніс.
Кабинетӧ пырис Елизавета Ивановна.
— Сідзкӧ, тайӧ ті сэтшӧма повзьӧдінныд Анастасия Фёдоровнаӧс? — гӧгӧрвоис Людмила Сергеевна.
— Повзьӧді?
Ог тӧд.
Ме вӧчи дзик правильнӧй замечание.
А тайӧ кӧ кодӧскӧ повзьӧдлӧ... — Елизавета Ивановна шевкнитіс кияссӧ.
Сійӧ вӧлі зэв скӧр да эз думайт церемонитчыны.
— Ладнӧ, разберитчам.
Ті мунӧй, Анастасия Фёдоровна, да успокоитчӧй, пӧжалуйста.
Ме думайта, тіян абу некутшӧм помка волнуйтчыны.
— Тіян сійӧ, кӧть мый-а, эм! — шуис Елизавета Ивановна.
Людмила Сергеевна колльӧдіс Анастасия Фёдоровнаӧс ӧдзӧс дорӧдз да бергӧдчис Елизавета Ивановналань:
— Кутшӧм?
— Ті тӧданныд, мый тайӧ нывбабаыс висьтавліс ичӧтик нывкаяслы!?
Сы йылысь, кыдзи найӧ лоасны нывъясӧн да кыдзи колӧ пасьтасьны, медым нравитчыны.
— Водзджык на, дерт, но вкус да пельклун колӧ прививайтны челядьдырсянь.
Нелямын арӧснад он нин велӧд.
— Но сійӧ ставсӧ тайӧс обывательскӧя!
Тайӧ мещанка кутшӧмкӧ!
— Вот тайӧ нин весьшӧрӧ!
Сійӧ добросовестнӧй уджалысь да зэв шань нывбаба.
— И тайӧ, тіян ногӧн, тырмымӧн?
Ме уверен, мый сылӧн абу специальнӧй образование.
— Дипломлӧн магическӧй вынлы веритӧны сӧмын сэтшӧм йӧз, кодъяслӧн лов саяс нинӧм абу, тайӧ дипломсьыс кындзи...
— Вот кыдз?
Просвещение кузя министерство лыддьӧ мӧдногӧн!
— Но, ме ӧд абу министерство... — шпыньмуніс Людмила Сергеевна. — И кытысь найӧс босьтан, дипломированнӧйяссӧ, абуӧсь кӧ?
— Но кыдзи позьӧ терпитны йӧзӧс, кодъяс дзик нинӧм оз тӧдны педагогика йылысь?
Быдмысь поколениеӧс воспитайтан могыс медводз сулалӧ миян водзын, педагогъяс водзын...
Елизавета Ивановна пӧся заводитіс объясняйтны, кутшӧм тайӧ ыджыд, кывкутана мог да кыдзи колӧ сійӧс решайтны сӧветскӧй педагогъяслы.
Людмила Сергеевна шогпырысь кывзіс помасьлытӧм зэв кузь предложениеяс, кодъясӧс сійӧ лыддьывліс да кывзывліс вывті унаысь, да друг кутіс чувствуйтны, мый сійӧс баййӧдлӧны, качайтӧны — ещӧ некымын секунда, и сійӧ унмовсяс.
«Батюшки, да таысь йӧйман! — думыштіс Людмила Сергеевна да пыркнитіс юрсӧ, медым вӧтлыны унзільсӧ. — Сёрнитны мастер, а кымынкӧ детинкакӧд эз ладмы».
Людмила Сергеевна тӧдмаліс нин дежурнӧйсянь, мый гырысьджык воспитанникъяс пышйӧмаӧсь да выль воспитательницакӧд кольӧмаӧсь сӧмын поснияс, кодъяс зэв кыпыда прославляйтісны пӧрысь жукӧс...
Сылы тӧдвылас уси ӧти тӧдса, коді радейтліс дыр, мичаа объясняйтны, кыдзи колӧ вартчыны, да, весиг берегын сулалӧмӧн, командуйтіс, сетавліс сӧветъяс да критикуйтіс.
Ачыс сійӧ некор эз купайтчывлы, сы вӧсна мый вартчынысӧ эз куж да васьыс поліс...
Людмила Сергеевна кутіс нюмъявны.
— Ме, буракӧ, нинӧм серам петкӧдланасӧ эг шу! — ӧбидитчис Елизавета Ивановна.
— Извинитӧй, тайӧ ме аслам мӧвпъяс вылӧ...
Мый ті висьталінныд, ставыс правильнӧ, но... сёрнитыштам тіян группа йылысь. — Людмила Сергеевна нюмъёвтіс кыдз позьӧ меліджыка. — Пышйисны вильышпозъясыд?
— Да.
И мыжаӧсь таын ті! — Елизавета Ивановналӧн банбокъясас бара чепӧсйисны гӧрд пятнаяс.
— Ме-е?
Мыйысь?
— Ті накажитінныд Горбачёвӧс?
Энӧй!
А та вӧсна и сытӧг нин позьтӧмӧдз лэдзчысьӧм группа решитіс, мый сылы ставсӧ позьӧ вӧчны.
И вот — пӧжалуйста!..
Мый вӧсна сійӧс абу накажитӧма?
— Горбачёв — выль морт.
Детинкаыс замкнутӧй, недӧверчивӧй.
Сійӧс кӧ быдторйысь видны, наказывайтны, сійӧ прӧстӧ пышъяс, и ставыс.
Сылы велавны колӧ, и сійӧ велавны нин заводитіс.
Ӧні сылӧн сьӧлӧмыс меліа упрекнитӧмысь ёнджыка доймас любӧй наказание дорысь.
Ӧтчыд сійӧс корлім нин сӧвет вылӧ, и сійӧ зэв сьӧкыда тайӧс переживайтіс.
— Тайӧ мый, Макаренко серти?
Сійӧ важмис нин...
— Но, ми тіянкӧд водзджык важмам!
— Ӧні мӧд кад и мӧд методъяс...
Но абу та йылысь сёрниыс!
Ті думайтанныд став йывсьыс, ме йылысь кындзи.
Кутшӧм вермас лоны менам авторитет, ті кӧ первой воськовъяссяньыс жӧ отвергайтанныд сійӧс, мый вылын ме настаивайта?
— Мый нӧ меным, тіянлы авторитет лӧсьӧдӧм могысь сетавны выговоръяс либӧ пельбокас кучкавны?
— Меным колӧ сӧмын, медым ті сійӧс энӧ уськӧдӧй, а завоюйтны ме кужа ачым!
— Заслужитӧй, медым челядь радейтісны да уважайтісны — вот тіянлы и авторитет.
Найӧ мечтайтӧны сы йылысь.
Налы колӧ образец, морт, коді тӧдӧ унджык да кужӧ бурджыка, коді тэрыб выдумкаяс вылӧ, но оз тэрмась вӧчны решениеяс.
Кужӧй найӧс увлекитны, и найӧ радпырысь подчинитчасны тіянлы, мунасны тіян бӧрся, кыдзи пророк бӧрся!..
— Ме ог претендуйт пророклӧн роль вылӧ, — скӧрысь шуис Елизавета Ивановна. — Меным тырмас, менӧ кӧ донъялӧны да уважайтӧны народнӧй образование органъясын.
Ме сӧветскӧй педагог да зэв бура гӧгӧрвоа аслам уджлысь ответственностьсӧ да коланлунсӧ.
Сійӧ ньӧти абу сыын, медым вӧчны сідзи, кыдзи кӧсйӧны челядь, да пӧтакайтны найӧс.
Найӧс колӧ воспитывайтны!
И ме тіянлысь юала: кутанныд менӧ поддерживайтны али онӧ, кутам ми, педагогъяс, действуйтны единӧй фронтӧн?
Людмила Сергеевна пузис:
— Пока ме уджала детдомын, тані оз лоны некутшӧм «фронтъяс», некутшӧм противопоставление педагогъясӧс челядьлы.
И энӧ надейтчӧй репрессияяс вылӧ.
Найӧ оз лоны.
Ми тані сы вылӧ, медым кокньӧдны челядьлысь олӧмсӧ, а не отравляйтны сійӧс.
— Гӧгӧрвоана!
Ичӧтик хулиганлӧн спокойыс да самолюбиеыс вылынджык педагоглӧн достоинствоысь!
— Тані хулиганъяс абуӧсь, Дроздюк ёрт! — чорыда шуис Людмила Сергеевна да чеччис. — А педагоглӧн кӧ достоинствоыс подвергайтчӧ сомнениелы, мыжа сійӧ ачыс.
— Но тайӧ вопроссӧ кутас решайтны гороно, а онӧ ті.
Кутӧй тӧдвыланыд, ме висьтала Ольга Васильевналы.
— Пӧжалуйста.
— Ті кӧ тадзи относитчанныд педагогъяс дорӧ, ме ӧдвакӧ верма водзӧ уджавны тіянын.
— Ме сідз жӧ думайта.
И тӧданныд... тыдалӧ, виччысьны испытательнӧй срок помасьӧм оз сулав.
Ми кыдзкӧ асьным нин.
Елизавета Ивановналӧн чужӧмыс дрӧгнитіс, сійӧ кӧсйис мыйкӧ шуны, но нинӧм эз шу да, дӧзмӧмпырысь юрсӧ чатӧртӧмӧн, петіс.
«Но и но, сокровище! — Людмила Сергеевна восьтіс ӧшиньсӧ, быттьӧкӧ Елизавета Ивановна волӧмысь комнатаас лои зэв душнӧ. — Вот тэныд и чорыд характер!
Характерыссӧ чорыд, но и юр вемыс... чугуннӧй.
Ӧні котӧртас гороноӧ норасьны.
Сӧрас мый веськалӧ, а тэ правдайтчы...
Ну и бес сыкӧд, мед ябедничайтӧ!»
Людмила Сергеевна решитіс не думайтны сэсся та йылысь, но успокоитчыны эз вермы да выльысь переживайтіс став стычкасӧ.
Кутшӧмкӧ сёрни помасьӧм бӧрын сылы век кажитчыліс, мый сійӧ ӧтвечайтіс вялӧя, неубедительнӧя, а сэсся, бӧрвылас нин, юрас волісны ӧтветъяс да репликаяс, ёсьӧсь да неопровержимӧйӧсь, кыдзи ачыс истинаыс.
Ӧдзӧсӧ таркнитісны, и Людмила Сергеевна эновтіс мӧвпъяссӧ.
— Пырӧй!
А, Яша?
Пыр.
Сійӧ радейтліс тайӧ вежливӧй да тӧлка детинкасӧ.
Яша ньӧти эз вӧв мамыс кодь — Людмила Сергеевна тӧдліс сылысь мамсӧ.
Мамыс вӧлі зэв весел морт, сэтшӧм гораа да гажаа серавліс, мый быдӧн заводитлісны нюмъявны, кор кывлісны сылысь гора гӧлӧссӧ.
— Пуксьы, мый висьталан?
— Ме нин сулышта, Людмила Сергеевна, — ӧчкисӧ лӧсьӧдігмоз шуис Яша. — Ми юасьтӧг ветлім детдомысь.
— Ага, каитчыны локтін?
Коді да кытчӧ?
— Рожкова, Ершов, Горбачёв да ме.
Но ме локті висьтавны, мый ышӧді ставнысӧ ме, мукӧдыс нинӧмӧн абу мыжаӧсь.
Кыдзкӧ тайӧ сідзи артмис...
Прӧстӧ ме шуи, мый миянладорсянь свинство не видлыны Ксения Петровнаӧс.
Ми и мунім.
И дзикӧдз вунӧдім, мый мунім юасьтӧг.
Но ӧд ми эгӧ кытчӧкӧ мӧдлаӧ!..
— Но, каитчин, ӧні пуксьы.
Зэв бур, мый видлінныд Ксения Петровнаӧс, и зэв лёк, мый мунінныд юасьтӧг.
Тэ ӧд тайӧс гӧгӧрвоан?
— Гӧгӧрвоа, — серьёзнӧя шуис Яша да видзӧдліс сылы синмас.
— Ксения Петровна кӧ эськӧ тӧдіс, сійӧ эськӧ тіянӧс бӧр мӧдӧдіс.
— А сійӧ миянӧс и вӧтліс, — нюммуніс Яша.
— Вот аддзан!..
Кыдзи сійӧ асьсӧ чувствуйтӧ?
— Зэв на слаб.
Куйлӧ, нюмъялӧ, а ачыс кельыд.
Врачьяс шуӧмаӧсь, недель кык на пӧ оз позь чеччыны.
Перитонит — тайӧ ӧд зэв серьёзнӧй висьӧм.
— Да-а, серьёзнӧй, — нюжӧдіс Людмила Сергеевна.
Старшӧй воспитательницалӧн висьмӧмыс сувтӧдіс сійӧс сьӧкыд положениеӧ.
Бур ещӧ, мый лои тайӧ лагернӧй кадӧ, челядь унджык кадсӧ вӧліны сэнӧсь.
А ачыс сэтшӧм вӧлі занят, мый сӧмын кыкысь и мынліс ветлыны висьысь дінӧ.
Весиг челядь водзын яндзим — найӧ и то гӧгӧрвоӧмаӧсь.
Яша видзӧдлывліс Людмила Сергеевна вылӧ.
— Ме ещӧ кӧсъя висьтавны.
Ксения Петровналӧн мужикыс...
Ми сыкӧд тӧдмасим.
Сійӧ... сійӧ интереснӧй морт, — видзчысьӧмӧн шуис Яша. — Сійӧ сетіс миянлы, ме ногӧн, бур идея.
Котыртны миян детдомын кутшӧмкӧ делӧ.
— Кутшӧм делӧ?
Ті ӧд уджаланныд подсобнӧй участокын?
Кутшӧм ещӧ делӧ тіянлы колӧ?
— Участокын — сійӧ мӧд делӧ!
Тайӧ ӧд сы вӧсна, мый колӧ.
А тані сэтшӧмӧс, медым челядьыс асьныс вӧчисны, асьныс стрӧитісны, изобретайтісны...
Медым эз вӧв гажтӧм.
— А тэныд ӧмӧй гажтӧм?
— Меным? — чуймис Яша. — Абу.
Ме мукӧд йылысь сёрнита.
— Мый нӧ миянлы, мастерскӧй лӧсьӧдны?
Некытчӧ.
Да и нинӧмла.
Во мысти помаланныд семилетка, унджыкныд мунанныд ремесленнӧйясӧ, ФЗО-ӧ.
Мыйла нӧ ӧні мастерскӧйыс?
Да и деньгаыс миян абу.
Оз, Яша, нинӧм оз артмы.
Брук муніс.
Людмила Сергеевна займитчис ӧчереднӧй делӧясӧн, вунӧдіс тайӧ сёрнисӧ, но тӧдвылас сійӧ бара уси, кор аддзис челядьӧс, кодъяс бара вӧлі чукӧртчӧмаӧсь «клубӧ», сарай сайӧ, кӧть и вӧлі тайӧс запретитӧма, и эз нин петав сы юрысь тайӧ сёрниыс, кор пемыднас нин сійӧ ньӧжйӧникӧн — медым шойччыштны — муніс гортас да думайтіс, кутшӧм событиеяс лоины лунтырӧн.
Яша прав — челядьлы гажтӧм.
Тӧвнас найӧ юрвывтіыс тырӧмаӧсь урокъясӧн, мукӧддырйиыс жаль видзӧднытӧ, кыдзи найӧ вийсьӧны-пукалӧны учебникъяс да тетрадьяс весьтын, а гожӧмнас весиг Ксения Петровна, коді вӧлі зэв мастер выдумывайтны быдсяма ворсӧмсӧ, и то гажтӧмчыліс.
А сытӧг и дзик нин мат.
Дерт, найӧ уджалӧны участок вылын, но тайӧ делӧ кузяыс энтузиастъясыс абу нин вывті унаӧн.
Тайӧс найӧ вӧчӧны, сы вӧсна мый колӧ, а «сьӧлӧмсянь», кыдзи изобретитасны мый-нибудь — кутшӧм радӧсь.
Кыдзи, например, гулюяскӧд кольӧм вося история...
Кольӧм во тулыснас Толя Савченко да Митя Ершов корисны разрешение видзны кык гулюӧс — видзӧны жӧ мукӧдыс каньпиянӧс.
Разрешитіс.
Став детдомыс найӧс вердіс, юкталіс, видзис каньясысь.
Сэсся кык пыдди лои вит.
Асланысӧн ылӧдӧмаӧсь да кутӧмаӧсь.
Сэсся лои дас.
Налы стрӧитісны голубятник — кытысь кыскалісны материалсӧ, сійӧ сідзи эз и тӧдмав, — вӧчисны столб йылӧ гулюяслысь аэродром, пропеллер кодьӧс, кыдзи овлывлӧ настӧящӧй голубятникъяс дорын.
Кватитчис Людмила Сергеевна, кор гулюясыс вӧліны нин нелямын штука, и дзик став детинкаясыс, Брук да Горовецысь кындзи, висьмисны тайӧ страстьнас.
Дворын быдса лунъясӧн кыліс бордъясӧн швачӧдчӧм, шутьлялӧм, чилзӧм.
Азартӧ воӧм челядь переживайтлісны быд лэбзьӧм, а йӧз дворӧ лэбзьӧм гулюлысь вошӧмсӧ переживайтлісны кыдзи трагедия.
Ставыс эськӧ вӧлі бур, но дворӧ кутісны волывлыны ыджыд арлыда верзилӧяс, кодъяслӧн питшӧгъясыс вӧлі польдчӧмаӧсь, а вомас чурвидзисны чигаркаяс.
Найӧ пуксьывлісны кытчӧкӧ гож сайӧ да синнысӧ читкыртӧмӧн кыйӧдісны воспитательяс бӧрся.
Гулюяс нежнӧя ымзісны налӧн дӧрӧмъяс улын, а найӧ сёрнитісны жаргоннӧй кывъясӧн да, дерт, видчисны.
И асланым, детдомса, челядь пондісны велавны налӧн повадкаясӧ, ветлӧдлыны пӧлнясьӧмӧн, синсӧ читкыравны, пинь пырыс сӧдзӧдны-сёрнитны.
Людмила Сергеевна ёна повзис.
Водзӧ терпитны голубятня — сідзкӧ пӧгубитны детдом; бырӧдны — сідзкӧ век кежлӧ ӧбидитны челядьӧс.
Отсаліс несчастье.
Ӧтчыд войнас голубятня ӧзйис.
Челядь чеччалісны вольпасьяс вылысь, кусӧдчисны чуть ли не куш кияснаныс, но стрӧйбаыс, кодӧс вӧлі ёна киськалӧма бензин сора карасинӧн, сотчис дзикӧдз.
Сэні абу вӧлӧма ни ӧти гулю.
И сэки став челядьыс кытчӧкӧ вошины.
Людмила Сергеевна дінӧ котӧрӧн воис дзикӧдз повзьӧм Лина Борисовна, коді дежуритіс спальняясын.
Уськӧдчисны корсьны, да кытысь босьтан!
Аддзан ӧмӧй детинкаясӧс пемыд войӧ, джынвыйӧ югдӧдӧм карысь, найӧ кӧ кӧсйӧны дзебсьыны!
Асывнас найӧ воисны асьныс, жугыльӧсь, няйтӧсь.
Найӧс тшӧктісны мыссьыны, вердісны да нинӧм йылысь эз юасьны.
Сӧмын бӧрынджык Людмила Сергеевна тӧдмаліс тайӧ войыслысь став подробностьяссӧ.
Кор детинкаяс аддзисны, мый сотчысь голубятняын абу ни ӧти гулю, гӧгӧрвоисны, мый тайӧ абу пӧжар, а ӧзтӧмаӧсь нарошнӧ, гулюясӧс гусялӧм бӧрын.
— Тайӧ Сенька Бугай!
Бугайлӧн уджыс!
Сенька Бугай вӧлі зумыш зон, некӧн эз уджав, но эз гӧля ов тӧдтӧм доходъяс вылӧ.
Сійӧ унаысь нин сы бӧрын, кор сылысь ылӧдлісны гулюяссӧ, грӧзитчыліс «сетны прикуритны» детдомовецъяслы.
— Мӧдімӧ, ребята!
Ӧти трусикъяс кежысь детинкаяс уськӧдчисны улича вылӧ.
Мунігмозыс нин решитісны Сенька Бугайӧс не нӧйтны кулакъясӧн, а добитчыны, медым сійӧс накажитісны законнӧя.
Милиция отделениеӧ пырис саӧсь чужӧмъяса, кӧтасьӧм паськӧмъяса челядь чукӧр да, синъяснас дзирдалігтыр, корис начальникӧс.
Сійӧ кывзіс сьӧд чужӧмъяса, скӧрмӧм челядьӧс, падъялыштіс, но мӧдӧдіс накӧд ищейка-понъя милиционерӧс.
Сенька Бугай гортас эз вӧв.
Эрд вылын сулалысь эновтӧм сарайысь вӧлі аддзӧма некымын гулю шой.
Тайӧ гӧгӧрвотӧм зверствоыс сэтшӧма скӧрмӧдіс детинкаясӧс, мый эз кӧ вӧв накӧд милиционер, найӧ эськӧ код тӧдас мый вӧчисны.
Людмила Сергеевна поліс, мый челядь кыйӧдасны Бугайӧс да делӧыс помасяс зэв лёка, да весиг та йылысь сёрнитліс милицияса начальниккӧд.
Некымын лун мысти милицияса начальник юӧртіс сылы, мый Бугайӧс кутӧма важнӧйджык делӧясысь да карын сійӧ оз нин петкӧдчы...
Колӧ дугӧдны татшӧм увлечениеяссӧ!
Пӧльза кӧ эськӧ кутшӧмкӧ вӧлі, а то ӧд нинӧм, лёкиник азарт кындзи.
А кутшӧмкӧ занятие колӧ думыштны.
И медым тайӧ обязательнӧ вӧлі удж, медым и юрыс и киясыс вӧліны занятӧсь настӧящӧй делӧӧн.
Найӧ, ас арлыд сертиныс, оз повны уджысь да мучитчӧны бездельничайтӧмысь.
Мый нӧ, сэтшӧм кодь жӧ «трудӧвӧй» обучение, кутшӧмӧс прӧйдитліс коркӧ ачыс бригаднӧй метод да комплекснӧй обучениедырся кадӧ?
Думайтлісны, мый тайӧ кокньӧдас велӧдчысьяслысь восприятиесӧ.
Збыльысь, кокньӧдліс и сытӧг не вывті ёна сьӧктӧдӧм юръяссӧ...
Ӧд ни учебникъяс, нинӧм эз вӧв.
Велӧдчылісны, кыдзи скворецъяс, гӧлӧс серти...
Людмила Сергеевна ньӧжйӧникӧн восьтіс ӧдзӧссӧ, биасьтӧг муніс кухняӧ.
Молодеч Любочка — мамыслы ужын лӧсьӧдӧма.
И кутшӧм быдлаті сӧстӧм, пельк...
Шань нывка быдмӧ!
Тэрмасьӧмӧн ужнайтыштӧм бӧрын сійӧ кок чунь йылас пырис спальняӧ да водіс.
Ун эз лок.
Бара заводитіс сутшкыны сьӧлӧмыс...
Бур ещӧ, врачьяс шуӧны, мый некутшӧм нарушение абу, прӧстӧ нервнӧй.
Лунтырнад мудзи да ещӧ этійӧ Дроздюкыскӧд нервничайтышті...
Лоӧ чеччыны.
Мужикыс кыліс пузырёкъясӧн зёльӧдчӧмсӧ да скӧрысь броткыштіс:
— Бара аптека кутіс уджавны?
Думайтан, капляясыд спаситасны?
Помыс талы, Люда, лоас, али оз?
— Узь.
Челядьсӧ садьмӧдан.
— Видзӧдтӧ, кутшӧма тӧждысьӧ челядь вӧсна!
Найӧ вунӧдісны нин, кутшӧм тэ эм.
Регыд пызан сайӧ тэ пыдди фотографиятӧ кутам пуксьӧдны...
Валитіс ставсӧ нывка вылӧ и рад!
— Кыдзи тэныд абу яндзим, Вася!
Тэ ӧд тӧдан, кутшӧм ӧні положениеыс детдомын...
— Тэнад век безвыходнӧй положение...
Тӧдан, кыдзи тайӧ шусьӧ?
Вальдытӧдз уджалӧмӧн.
Тадзи жӧ вот, кутшӧмкӧ киссьӧм станок вылын, кодӧс оз нин позь ремонтируйтны, заводитӧны уджавны, кытчӧдз сійӧ дзикӧдз оз вальды...
А тэ абу машина, думайтны колӧ!
Он кӧсйы ас йывсьыд, челядь йывсьыд думышт, ме йылысь...
— А мый тэ йылысь думайтнысӧ?
Со тэ кутшӧм ён...
А вӧлін сэтшӧм жебиник, вӧсньыдик детинка...
Помнитан семилеткатӧ, кор ми табуреткаяс вӧчавлім?
— Вот ещӧ казьтыштіс нинӧмабусӧ!
Узь нин, а то аски бара котӧртан муртса югдігас...
Да, збыльысь нинӧмабукодь и эм.
Замыселыс вӧлі бур, но некод эз тӧд, кыдзи да мый колӧ вӧчны.
Завод-шеф ыстіс инструментъяс, некымын слесарнӧй да столярнӧй верстак.
Вайисны телегатыр тьӧс, и заводитчис обучение.
Егор Иванович, куритчӧм вӧснаыс вижӧдӧм уска старик, радейтліс вугравны да казьтывны важсӧ.
Кор сійӧ эз вугравлы плита дорын, кӧні пусис столярнӧй клей, либӧ эз казьтывлы, кыдзи важӧн мастер «колскӧдліс» сійӧс быдсяма пустяксьыс да ӧтчыд пӧкмелля юрнас весиг кисьтіс сы вылӧ пуан клей, велӧдіс найӧс стружитны табуретка кокъяс да пилитавны код тӧдас мыйла кӧрт пластинкаяс.
Некымын бусӧссьӧм да няйтӧссьӧм табуретка туплясисны школьнӧй сарайын, а кӧрт пластинкаяс вошласисны либӧ прӧстӧ шыблавлісны найӧс.
Сійӧ ассьыс пластинкасӧ сідзи и эз пилит помӧдз.
Кӧртторъясӧдз-ӧ вӧлі сэки, кор найӧ велӧдісны магическӧй формула лыйлыны синъясӧн: «Пельӧсӧ, ныр вылӧ, предмет вылӧ»...
Техникасӧ вӧлі освоитӧма да сэні жӧ унапӧв прӧверитӧма матысса «предмет» вылын — Вася вылын.
Триединӧй формулаӧн вермӧм Вася и помӧдз пилитлывліс сылысь пластинкасӧ.
Ӧні сійӧ тайӧс оз помнит.
А сійӧ помнитӧ, быттьӧ ставыс на вӧлі тӧрыт...
Господьӧй, стен сайын узьӧ сэтшӧм арлыда нин ныв, а сылы век на воӧны детскӧй глупостьяс!
Оз, татшӧм обучениеыд налы оз ков.
Макаренколӧн?
Сылӧн мӧдтор — сэні колонистъяс быть вӧлі долженӧсь уджавны, кыдзи настӧящӧй рабочӧйяс, средствояс эз тырмывны.
Ӧні таын нуждаыс абу, государство найӧс обеспечивайтӧ.
И век жӧ Яша прав: мастерскӧй колӧ.
Обязательнӧй уроктӧг, норматӧг, план бӧрся вӧтлысьтӧг, удж донтӧг.
Но сэтшӧм, медым вӧліны занятӧсь кияс и юръяс...
Сідзкӧ, мый нӧ тайӧ лоӧ?
Мастерскӧйӧн ворсӧм?
Мед.
Олӧмыс челядьлӧн заводитчӧ ворсӧмсянь.
Нывка аканьыскӧд вӧчӧ сійӧс жӧ, мый мамыс вӧчӧ сыкӧд, зонка подражайтӧ батьыслы.
Наысь оз артмыны токарьяс либӧ слесарьяс?
Абу важнӧ!
Найӧ асьныс кутасны чукӧртны, стрӧитны, создавайтны ассьыныс мастерскӧйсӧ.
И весиг кӧть и оз велавны мыйӧкӧ определённӧйӧ, оз шедӧдны кутшӧмкӧ профессия — тайӧс найӧ пӧлучитасны бӧрын, ремесленнӧйын, ФЗО-ын, — найӧ велаласны радейтны удж, кӧні ӧти отсалӧ мӧдлы, поддерживайтӧ, ышӧдӧ.
Мед первойсӧ челядь ногӧн найӧ тӧдмаласны да кутасны радейтны инструментъяссӧ, уджалан орудиеяссӧ, медым сёрӧнджык встретитны найӧс кыдзи бур, испытаннӧй отсасьысьясӧс, кабыртны мӧлӧт, кыдзи друглысь зумыд, надёжнӧй кисӧ!..
15
Водз асывнас, кор кар весьтын, мукӧд заводъяслысь гудокъяссӧ вевттьӧмӧн, авзіс «Орджоникидзестальлӧн» вына, кыз гӧлӧсыс, детскӧй дом садьмис грыма-грамакылӧмысь.
Челядь чеччыштісны койкаяс вылысь да уськӧдчисны восьса ӧшиньяс дорӧ.
Двор шӧрын гӧвкъяліс лӧз тшын.
Пулемётнӧй очередь лэдзӧм бӧрын тшын кымӧрыс лои сукджык да сьӧдӧдіс.
Кыліс ещӧ куимысь лыйӧм, и лыйсьӧмыс орис.
Кор тшыныс разаліс, тыдовтчисны мотоцикллӧн контуръясыс, седлӧын пукаліс Вадим Васильевич, а коляскаын, коді век на катласис, — Ксения Петровна.
Неважӧнся тӧдсаясӧс аддзӧм бӧрын Вадим Васильевич читкыртіс синъяссӧ да юаліс:
— Но кыдзи, троглодитъяс, тӧв чужъяланныд?
— Огӧ, уджалам!
Вот видзӧдлӧй!
— Мӧдысь, а то заводӧ сёрма...
Сідзкӧ, удж бӧрын ме кежавла тэла? — бергӧдчис гӧтырланьыс Вадим Васильевич.
— Эн нин, пӧжалуйста!
Кор бара думыштан менӧ вины, думышт мыйкӧ прӧстӧйджыкӧс...
Вадим Васильевич ышловзис да, челядьлы мигайтігтыр, шуис:
— Став гениальнӧй творениеыслӧн судьба — оз донъявны!..
Челядь донъялісны гениальнӧй творениесӧ: найӧ эз вештывны синъяссӧ мотоцикл вылысь.
Вадим Васильевич личкис стартер — мотоциклын мыйкӧ жургыштіс да бӧр ланьтіс.
Сійӧ вешталіс кутшӧмкӧ рычагъяс, мыйкӧ бергӧдліс — мотоцикл эз вӧрзьы.
Вадим Васильевич дӧзмӧмысла гӧрдӧдіс — мотоцикл эз вӧрзьы.
Нывкаяс нюмъялісны.
Ксения Петровна вак-вакӧн сераліс.
Детинкаяс ӧлӧдісны нывкаясӧс.
Мый тані серам петанаыс?
Прӧстӧ мыйкӧ лои.
Кодлӧн нӧ оз овлы?!
— Ті пуксьӧй, а ми йӧткыштам, — шуис Митя. — Ноко, ребята!
Тарас Горовец зывӧкпырысь нюмъяліс.
Дерт — техника, но Метеорӧс, например, оз ков тойлавны став детдомнас, медым вӧрзьӧдны места вывсьыс...
Детинкаяс кутчысисны мотоциклӧ.
Мотоцикл ньӧжйӧникӧн вӧрзис да, пыр ӧддзигтыр, тюрис вороталань.
Сы пытшкын бара мыйкӧ кутіс жургыны, сійӧ вӧрзис, лэдзис пулемётнӧй очередь, вевттьысис сьӧд тшынӧн да петіс ворота сайӧ.
Детинкаяс котӧртісны бӧрсяньыс.
Изъя туй вывті чеччалігтыр мотоцикл саяліс чукыль сайӧ; жургӧм вӧснаыс мыйвынсьыс увтчисны понъяс.
Челядь бӧр воисны шызьӧмаӧсь да шудаӧсь.
Налы кажитчис нин, кыдзи найӧ асланыс мастерскӧйын чукӧртӧны татшӧм жӧ мотоцикл да сійӧ артмӧ ньӧти оз лёкджык, а весиг бурджык.
Медым вежалӧны мукӧд детинкаяс, найӧ катайтчӧны сійӧн кар кузя, и ставныс, весиг милиционеръяс, чепӧсйӧны бокӧ, медым сетны туй, а заборъяс сайын увтчӧны дурмӧм понъяс...
Мастерскӧй лӧсьӧдӧм йылысь Людмила Сергеевналысь предложениесӧ челядь первойсӧ встретитісны сідз-тадз.
Ещӧ кутшӧмкӧ удж...
Мыйла?
А урокъяс?
А подсобнӧй?
Интересыс кутіс кыптыны сэки, кор тӧдмалісны, мый уджавны сэні пондасны сӧмын найӧ, кодъяс окотитасны, некодӧс мырдӧн тшӧктыны оз кутны.
А мый вӧчны?
Пызанъяс, скамьяяс?
А радиоприёмник чукӧртны позьӧ?
А модельяс вӧчавны?
И весиг двигательясӧн?
А фото лоас?
А мотор кӧ чукӧртны?
Либӧ весиг... весиг машина!
А мый?
Босьтны кытыськӧ важ «газик» да ремонтируйтны!
А? Сэки и Метеор оз ковмы!..
А праватӧ пӧлучитны — нинӧм оз сулав!..
Асланыс коллективнӧй вежӧрӧн челядь мӧвпалісны лоан мастерскӧйсӧ сэтшӧм ыджыдӧн да ӧдйӧ артманаӧн, мый эз кӧ ӧлӧд Людмила Сергеевна, детдомовскӧй мастерскӧйыс эськӧ веніс войнабӧрвывса пятилеткалысь став новостройкаяссӧ.
Асланыс машина йылысь челядьлысь мечтасӧ Людмила Сергеевна дзикӧдзсӧ эз отвергайт, но осторожнӧя лэдзис найӧс кымӧръяс вылнасянь муӧдз, кӧні весиг эз вӧв помещениеыс мастерскӧйыслы.
Свободнӧй комнатаяс эз вӧвны.
Спальняяс, занимайтчан комнатаяс — и найӧ оз тырмыны, — столӧвӧй да ичӧтик кабинет Людмила Сергеевналӧн, сійӧ жӧ и канцелярия, да приёмнӧй, да кор ковмас — изолятор.
Вот и ставыс.
Он паськӧдчы.
И стрӧитны оз позь: ни деньга, ни материал.
Вот сӧмын сарайсӧ кӧ помавны?..
Кор Устин Захаровичлысь юалісны, позьӧ-ӧ да вермам-ӧ стрӧитны сарайсӧ, сійӧ чӧв олыштіс, тяпкӧдыштіс вомсӧ да довкнитіс юрнас:
— Позьӧ.
Сійӧ жӧ индіс главнӧй стройматериаллӧн ыджыд запасъяс вылӧ: эжмӧм кирпич чукӧръяс вылӧ — не сэтшӧм важся бомбёжкалӧн шуштӧм памятникъяс вылӧ.
Кӧть и Тарас вӧлі прӧтив, раствор вылӧ колана сёйсӧ да лыасӧ шуисны кыскавны Метеорлы, кодлӧн единственнӧй вӧв выныс должен вӧлі отсавны уна выль, стальӧн дорӧм вынъяс лоӧмлы.
Сёй да лыа гудралан ворсӧ, кодӧс вунӧдӧмаӧсь штукатуръяс, Устин Захарович вӧлі дзебӧма тайӧ сараяс.
Челядь асывсяньыс босьтчылісны уджӧ, рыт кежлас ставныс няйтӧссьылісны.
Бур ещӧ, мый сулалісны шоныд лунъяс да позьӧ вӧлі мыссьыны дворын веськыда кран улын либӧ котӧртлыны море дорӧ.
Эрд вылын лыбисны сёй да лыа чукӧръяс, быдмисны кирпичлӧн зэв ыджыд чукӧръяс.
Кирпичыс вӧлі потласьӧма, но век жӧ шогмис делӧ вылӧ.
Стенсӧ лэптыны да вевттьыны позьӧ вӧлі сентябрь тӧлысьӧдз, но Людмила Сергеевна лунысь лун лои зумышджык.
Мастерскӧй йылысь затеяыс, кыдзи и мукӧд бур замыселъяс, вӧлӧма думышттӧм, сідзкӧ, несерьёзнӧй делӧӧн, и Людмила Сергеевна пыр скӧрысьджык кӧритіс асьсӧ кокни мывкыдысь, мый сӧгласитчис восьтыны мастерскӧй.
Стенъясыд да вевтыд — абу на мастерскӧй.
А уна-ӧ вӧчасны, да и мый вермасны вӧчны челядь перочиннӧй пуртъясӧн да Устин Захаровичлӧн дзик ӧти мӧлӧтӧн!
Гороноын мастерскӧй йылысь сылысь висьталӧмсӧ встретитісны шензяна видзӧдласъясӧн да внушительнӧя казьтыштісны сы йылысь, мый смета эм смета, а выдумка эм выдумка; первойсӧ соблюдайтӧм кузя гороно обязан следитны, а мӧд кузяыс мед кывкутӧ сійӧ, коді выдумывайтӧ.
Людмила Сергеевна надейтчис предприятиеяс вылӧ, кодъяс оз вермыны чӧв овны детскӧй домлӧн просьба вылӧ.
Мый сулалӧ налы уна миллиона оборотъяс дырйи торйӧдны этшаник инструментъяс да материал!
Вӧлӧмкӧ, уна сулалӧ.
Сійӧ воліс трубнӧй заводӧ, судоремонтнӧй заводӧ, и сэні сылы, быттьӧ сёрнитчӧмаӧсь, повторяйтісны сійӧ жӧ кывъяссӧ хозрасчёт йылысь, себестоимость чинтӧм йылысь, пытшкӧсса ресурсъяс йылысь да найӧс кытчӧсюрӧ разӧдны позьтӧм йылысь.
Судоремонтнӧй завод управление ӧшиньсянь, кӧні муніс сёрниыс, Людмила Сергеевна аддзыліс заводскӧй дворысь сімӧм сутуга бунтъяс, кӧрт клам чукӧръяс, шондіӧн да зэрӧн сёйӧм дӧскаяс да тьӧс торъяс да скӧрпырысь индіс сёрнитысьыслы тайӧ «пытшкӧсса ресурсъяс» вылас.
Мӧдыс шевкнитіс кияссӧ да шуис:
— Да, куйлӧны.
А сетны огӧ вермӧй.
Людмила Сергеевна бара муніс гороноӧ сёрнитыштны заведующӧйкӧд: корны не деньга, коді, дерт, абу, а поддержка, медым не лоны ӧткӧн чиновникъяскӧд да трусливӧй бюрократъяскӧд тышын, кыдзи нимтіс сійӧ законность вывті зіля видзысьясӧс.
Заведующӧйлысь освободитчӧмсӧ виччысигмоз Людмила Сергеевна пырис методотделӧ да пуксис аслас важ сослуживица дорӧ.
Мӧд комнатаын звӧнитіс телефон, восьса ӧдзӧсӧд кыліс тӧдса сёрни, кӧні, кажитчӧ, юргисны не сӧмын кывъясыс, но и препинание знакъясыс.
Людмила Сергеевна видзӧдліс сэтчӧ — телефонӧн сёрнитіс Елизавета Ивановна.
Сійӧ казяліс Людмила Сергеевнаӧс да вӧчис вид, мый эз тӧд сійӧс, и бергӧдчис.
— Сійӧ ӧмӧй ӧні тіянын? — приятельницаыслысь юаліс Людмила Сергеевна.
— Коді, Дроздюк?
Да, лун куим нин уджалӧ.
Людмила Сергеевналӧн сьӧлӧмыс кӧдзаліскодь.
Сійӧ вӧтліс, а татчӧ босьтӧмаӧсь.
Абу лӧсьыд.
Тӧдӧмысь, ӧні лоасны неприятностьяс.
Найӧ заводитчисны пыр жӧ.
Завгороно примитіс Людмила Сергеевнаӧс кӧдзыда, здоровайтчис юрнас довкнитӧмӧн:
— Кывза тіянӧс.
Людмила Сергеевна висьталіс, кыдзи детдомын чужис мӧвп мастерскӧй йылысь, кыдзи кыпыда кутчысисны сэтчӧ челядь, кыдзи сьӧлӧмсянь найӧ уджалӧны да кыдзи ӧні вермас провалитчыны став делӧыс сы вӧсна, мый чинушаяс оз кӧсйыны нинӧмӧн отсавны.
Пызан вылӧ видзӧдігтыр да карандашсӧ видлалігтыр заведующӧй кывзіс.
— Мый нӧ тіянлы колӧ? — видзӧдліс сійӧ Людмила Сергеевна вылӧ, кор мӧдыс чӧв ланьтіс.
— Отсалӧй миянлы, Ольга Васильевна.
Ті ӧд гӧгӧрвоанныд, кутшӧм тайӧ важнӧ...
— Да, гӧгӧрвоа.
Тайӧ важнӧ... — читкыртіс синсӧ, — сы вӧсна мый оз ков!..
— Кыдзи?
Мый вӧсна?
— Детдом — абу ФЗО и абу ремесленнӧй.
Тіянын челядь олӧны дас нёль арӧсӧдз.
Уджавны налы водз на.
Налы колӧ помавны семилетка, а сэсся нин мӧд местаын пӧлучитасны квалификация.
Тіянын найӧ долженӧсь велӧдчыны, и нинӧм мӧдтор.
— Но ӧд занятиеяслы тайӧ оз мешайт!
И бурджык жӧ лоас, найӧ кӧ водзвыв кӧть неуна тӧдмасясны, гӧтӧвитчыштасны.
— Дерт!
Кутасны уджавны мастерскӧйын, а школаысь ваявны двойкаяс?
Кыдзи ті, педагог, верманныд предлагайтны татшӧмторъяссӧ?
Ті тӧданныд, кыдзи миян делӧыс успеваемость кузя?
— Двоечникъяс менам абуӧсь.
— Но эмӧсь мукӧдъяслӧн.
И ме ог кӧсйы, медым найӧ лоисны и тіянын.
Ми областьын чуть ли абу медбӧръя местаынӧсь...
— Но оз жӧ позь тадзи... — Людмила Сергеевна здук кежлӧ падмыштліс. — Пукав учебник весьтын, и ставыс.
Тайӧ ӧд челядь, налы развивайтчыны колӧ...
— Налӧн и сідзи уна уджыс школаын, а ті кӧсъянныд ещӧ содтыны?
— Мӧдарӧ!
Тайӧ найӧс кокньӧдас.
Тайӧ и разрядка и практическӧй знаниеяс.
Программаясным ӧд миян академичнӧйӧсь, челядь петӧны неприспособленнӧйӧсь, нинӧм оз кужны...
— Программаяссӧ составляйтам огӧ ми, миян делӧ — найӧс выполняйтны!
И вайӧ первой велӧдчам выполняйтны найӧс кыдз колӧ...
— Мыйла «первой»?
Сэк кості, кор ми велӧдчам ӧтиторйӧ, сэсся босьтчам мӧдторйӧ, челядь быдмасны, налы оз кут ковны ни миян кужӧмным, ни миян инициативаным.
— Ме сідзжӧ инициатива вӧсна, сӧмын инициативаыд овлӧ разнӧй!.. — дӧзмӧмпырысь шуис завгороно да бара скӧрысь читкыртіс синсӧ. — Оз ков лоны министерствоысь сюсьджыкӧн.
Сійӧ утвердитіс программаяс, сійӧ утвердитіс детдомъяс йылысь положение...
И миян мог — выполняйтны найӧс, а не дзугны.
— Сідзкӧ, ті запрещайтанныд мастерскӧйсӧ? — юаліс Людмила Сергеевна.
— Нинӧм ме ог запрещайт! — дзикӧдз скӧрмис завгороно. — Но и менам поддержка вылӧ энӧ надейтчӧй.
И кутӧй тӧдвыланыд: тіян воспитанникъяслӧн кӧ чинас успеваемость — а ми прӧверитам! — элясьӧй ас выланыд...
— Ме ог гӧгӧрво, Ольга Васильевна, мый вӧсна ті талун мекӧд тадзи сёрнитанныд?
— Менам эмӧсь помкаяс.
Оз мешайт вӧлі сӧветуйтчыштны и Дроздюк кузя.
«Но вот, воим вужйӧдзыс!» — шогпырысь думыштіс Людмила Сергеевна.
— Гороно кӧ рекомендуйтіс тіянлы мортӧс, сідзкӧ, сылӧн вӧліны основаниеяс.
— Да тайӧ ӧмӧй морт? — дӧзмис Людмила Сергеевна. — Тайӧ ӧд надсмотрщица!
Сет сылы вӧля, сійӧ став челядьсӧ карцерӧ пуксьӧдас...
— Дроздюк ёрт — опытнӧй педагог, думайтысь работник.
Энӧ донъялӧй — элясьӧй ас выланыд.
Людмила Сергеевна муніс.
Кутшӧм неприятнӧ!
Ольга Васильевна — вежӧра морт ӧд, а вот тэныд на...
Прӧстӧ вӧрзьӧдіс самолюбиесӧ: сійӧ Дроздюкӧс рекомендуйтіс, а ме вӧтлі.
Мортыс выль, должность дорас эз па велав, вот сылы и кажитчӧ, мый авторитет вылас усьласьӧны.
И Дроздюк, дерт, сӧрис...
Адӧй-адӧй!
А мастерскӧйнас нӧ кыдзи?
Вот заводиті аслам юр вылӧ!
16
Яша Брук эз кӧсйы уджавны мастерскӧйын, сы вӧсна мый важӧн нин решитіс лоны мамыс моз жӧ педагогӧн.
Сылы вӧлі веськодь мастерскӧйыд, но эз вӧв веськодь ёртъясыслӧн тӧждысьӧмыс.
Некымын лун чӧж челядь зілисны мыйкӧ думыштны, аддзыны петан туй, но нинӧм эз вермыны думыштны, и сэки Яша падъялігтыр предложитіс:
— А ветлыны кӧ Шершнёв дорӧ?
Найӧ пукалісны куимӧн — Лёшка, Яша да Митя.
Лёшка эз гӧгӧрво да юалана видзӧдліс Яша вылӧ, а Митя пыркнитіс юрнас:
— «Орджоникидзесталь» директор дорӧ?
Оз сет!
— Сійӧ ӧд и депутат! — шуис Яша.
Неважӧнся бӧрйысьӧмъяс дырйи став стенъяс вылын ӧшалісны плакатъяс, кысянь видзӧдіс ветлысь-мунысьяс вылӧ чукырӧсь чужӧма косіник морт.
Видзӧдласыс сылӧн вӧлі суров.
Митя довкйӧдлыштіс юрнас:
— Кутас тай депутат кывзыны кутшӧмкӧ челядьӧс!
Вӧтлас, и ставыс!
Яша поліс сӧмын ӧтиторйысь: мый приёмнӧяс секретарыс оз лэдз найӧс депутат дорӧ.
Секретарь эз вӧв.
Горсовет зданиелӧн первой судтаын коридорас ӧти ӧдзӧслы паныдӧн сулалісны кык пу диван.
Ӧти вылас пукаліс нопъя старука да ышлолалігтыр висьтавліс краситӧм вомдоръяса том нывбабалы, кыдзи сійӧс ӧбижайтӧны аслас рӧднӧй пиыс да невесткаыс — вӧтлӧны аслас керкаысь.
Том нывбаба довкйӧдліс юрнас, но кывзіс эз сылысь, а сійӧс, мый вӧчсис калькнитчӧм ӧдзӧс сайын.
Ӧдзӧс дорас, места вылас педзигтыр, сулаліс лыжнӧй гача да дженьыдик пинжака том зон.
Зон нервничайтіс: лӧсьӧдышталіс пинжаксӧ, шыльӧдіс юрсисӧ да век ӧтарӧ ӧзтыліс папироссӧ.
Детинкаяс ньӧжйӧник пуксисны мӧд скамья вылас.
Комнатаысь петіс пӧрысь рабочӧй, кыкнан кинас картузасис да, некод дінӧ шыасьтӧг, шуис:
— Ладнӧ.
Видзӧдлам!
Зон вӧлі приёмнӧйын нин.
Сэтысянь кыліс гӧгӧрвотӧм, тэрыб сёрни, сэсся скӧр гӧлӧс гораа шуис:
— Прогульщикъясӧс ме ог дзебав!
Прогуляйтін — ӧтвечайт таысь.
И водзӧвылӧ ме дінӧ эн лок.
Зон петіс пӧсялӧма да гӧрдӧдӧма, лёкысь шыбитіс джоджас чигарка помсӧ да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Гӧрд вомдоръяса нывбаба, меліа нюмъялігтыр, саяліс ӧдзӧс сайӧ.
Сійӧ пукаліс дыр, а старука ещӧ на дыр.
Детинкаяс унапӧрйӧ лыддисны ӧдзӧс вылысь объявление сы йылысь, мый УССР Верховнӧй Сӧветса депутат М. X. Шершнёв ёрт принимайтӧ вторникъясӧ 6 час рытсянь 8 час рытӧдз, вижӧдӧм плакат, кытчӧ вӧлі рисуйтӧма курӧг ыджда гутӧс да юӧртсис, мый гут — зараза новлӧдлысь и та вӧсна пузьӧдтӧм ва юны оз позь.
Ас костаныс найӧ сёрнитісны этша и то гусьӧник.
Медбӧрын, синъяссӧ чышкалігтыр, старука петіс.
Детинкаяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да чеччисны.
Комнатаын пызан сайын пукаліс паськыд пельпомъяса лӧз костюма морт да мыйкӧ гижис блокнотас.
Ӧдзӧс дзуртыштӧм вылӧ сійӧ лэптіс юрсӧ.
— Ті мый, ребята?
— Ми тіян дорӧ.
Приём вылӧ, — шуис Яша.
— Ме дорӧ? — чуймис Шершнёв. — Но, пырӧй, пуксьӧй.
Сӧмын ӧдзӧссӧ пӧдлыштӧй — сквозняк, — тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс сійӧ бӧрвылас восьса ӧшинь вылӧ.
Шершнёв вӧлӧма ньӧти абу сэтшӧм, кутшӧм вӧлі бӧрйысянводзвывса плакатъяс вылын.
Сэні сійӧ вӧлі томджык.
А тані пукаліс му рӧма, висьлӧс чужӧма, олӧма нин, гӧрбыльтчӧм морт.
Дзормысь юрсисӧ вӧлі шырӧма машинкаӧн.
Ӧткодьыс вӧлі сӧмын джуджыд чукыръясыс, кодъяс мунісны кызкодь нырсяньыс вомланьыс, да суровӧй да внимательнӧй видзӧдласыс.
— Мый висьталанныд? — Сійӧ вештіс блокнотсӧ, пуктіс щӧкасӧ кулакъяс вылас да кутіс видзӧдны Митя вылӧ.
Митя гӧрдӧдіс.
Найӧ сёрнитчисны, мый сёрнитны пондас Яша, кыдзи медся культурнӧй, но Шершнёв видзӧдіс Митя вылӧ, и сёрнитны ковмис Митялы.
Сійӧ копыртіс ассьыс крут плешсӧ, быттьӧ лӧсьӧдчис люкасьны, да шуис:
— Ми воим сы вӧсна, мый миянлы ставныс ӧтказывайтӧны.
А ми лыддям — неправильнӧ!
— Мыйын ӧтказывайтӧны?
Висьталӧй энӧ помсяньыс, а первойсяньыс.
Митя висьталіс детскӧй домын мастерскӧй йылысь, сарай йылысь, кыдзи челядь уджалӧны да окотитӧны, медым вӧлі мастерскӧй, а некод немтор оз сет.
Лёшка видзӧдлывліс депутат вылӧ, сылӧн блокнот вылас, виж бумагаӧн вольсалӧм пызан вылас.
Бумагаыс вӧлі чернила пятнаяса, блокнотлӧн гӧрд переплёт вылас дзирдаліс бронзаӧн тиснитӧм гижӧд: «УССР Верховнӧй Сӧветса депутат».
Депутатлӧн чужӧмыс бурсӧ нинӧм эз кӧсйысь.
— Сідзкӧ, директоръяс оз сетны? — выльысь юаліс Шершнёв да веськӧдчис. — Ме вот директор жӧ и... ог жӧ сет.
Ог имеит право.
А тӧдлі кӧ, мый кодкӧ заводысь сетӧма, ме эськӧ сійӧс — судӧ сеті.
Митя повзьӧмӧн видзӧдліс Яша вылӧ.
— А кыдзи нӧ, шефъяс кӧ? — юаліс Яша.
— Шефство — ӧтитор, а иждивение — мӧдтор.
Тайӧ войдӧр шефтӧ лысьтан мӧскӧс моз лысьтісны.
Кад нин татшӧмторсӧ дугӧдны: колӧ видзны государственнӧй овмӧс...
— Но ми ӧд государственнӧйяс жӧ! — шуис Яша.
— Ті? — Депутатлӧн синкымъясыс лыблісны да бӧр лэччисны. — М-да...
Сідз быттьӧ. — Сійӧ чӧв олыштіс, ниртыштіс щӧкасӧ. — Вот мый, ребята: заводысь ме сетны нинӧм ог вермы, ог имеит право, но — думыштлам!..
Кыдзи тіян директорныдлӧн фамилияыс? — Сійӧ гижис блокнотас.
Челядь чеччисны.
— Миянлы колӧ ещӧ волыны? — юаліс Яша.
— Оз, волыны оз ков.
Ме юӧрта.
Найӧ тэрмасьӧмӧн ставныс ӧттшӧтш петісны ӧдзӧсӧд да топыда пӧдлалісны сійӧс, весиг вунӧдісны прӧщайтчыны.
— Ме шулі, оз сет! — шуис Митя. — Сӧмын лёкджыка вӧчим...
Ещӧ, гашкӧ, Людмила Сергеевналы миян вӧсна сюрас...
Эк тэ, академик!
Думыштін тожӧ: депутат...
А мый сылы, пропадайтӧ кӧ миян мастерскӧйным?!
Яша чӧв оліс.
Людмила Сергеевналы решитісны ӧні нинӧм не висьтавны: гашкӧ, сідзи и кольӧ, депутатыд вунӧдас, да и ставыс...
Челядьӧс синнас колльӧдӧм бӧрын Шершнёв здук мында пукалыштіс вӧрзьытӧг, сэсся кипыдӧснас ниртыштіс чужӧмсӧ, кыдз быттьӧ мыссис либӧ мудзсӧ вӧтліс, да босьтіс телефоннӧй трубка:
— Коймӧд ремесленнӧй.
Да...
Ме кора Еременкоӧс...
Еременко ёрт?
Здравствуй.
Шершнёв, да.
Тэ помнитан, кыдзи выставка вылад вӧлі коран?
Помнитан?
Дзонь на сійӧ тэнад?..
Ага.
Бур.
Аски либӧ аскомысь вола видзӧдлыны.
Час дас кыкын кымын.
Видза колян!
Кор шофёр вайис Людмила Сергеевналы Шершнёвсянь записка, кӧні сійӧ корис волыны сы дінӧ, Людмила Сергеевна расстроитчис.
Запискасӧ вӧлі гижӧма «УССР Верховнӧй Сӧветса депутат» гижӧда бланок вылӧ.
Буракӧ, депутатлы воӧма жалӧба, вот сійӧ и корӧ.
Заводӧ мунігӧн Людмила Сергеевна думайтіс став происшествиеяс йывсьыс, кодъяс эськӧ вермисны лоны помкаӧн жалӧба вылӧ, но нинӧм сэтшӧмсӧ сідзи эз и аддзы.
Секретарша пырис сьӧд клеёнкаӧн кышӧм джуджыд ӧдзӧс сайӧ, пыр жӧ бӧр петіс да шуис, мый Шершнёв ёрт корӧ виччысьыштны некымын минута, мый сійӧ регыд петас.
Людмила Сергеевна видзӧдаліс сьӧд клеёнка вылысь обойнӧй кӧрт тувъясыслысь замысловатӧй узоръяссӧ да весьшӧрӧ зілис тӧдмавны, мый вермис лоны помкаӧн жалӧбаыслы.
Директорскӧй кабинетлӧн клеёнкаӧн кышӧм ӧдзӧсыс воссис, приёмнӧйӧ петіс Шершнёв и, кыдзи кажитчис Людмила Сергеевналы, лӧгпырысь видзӧдліс сы вылӧ.
— Русакова ёрт?
Здравствуйте.
Шершнёв. — Сійӧ нюжӧдіс кисӧ. — Гашкӧ, ми мунам места вылас, сэні и сёрнитыштам?
... — Кытчӧ, Михаил Харитонович? — зажиганиесӧ включитігӧн юаліс шофёр.
— Коймӧд ремесленнӧйӧ.
Ни шинаяс, ни рессораяс эз спаситны изъя мостовӧй вывті таркӧдӧмысь.
Людмила Сергеевна пукаліс воддза сидение мышкас кияснас кутчысьӧмӧн да пыр зілис тӧдмавны, мыйла сійӧс корис Шершнёв, но сідзи нинӧм эз и тӧдмав.
— Мый, Шершнёв ёрт, комиссия кутшӧмкӧ али мый?
— Сэтшӧм сяма, — бергӧдчывтӧг довкнитіс юрнас Шершнёв.
Ремесленнӧй училищелӧн кык судта зданиеыс вӧлі важиник, первой пятилетка кадся стрӧйба, кор вывті збодер архитекторъяс зілисны асланыс проектъясын ӧтлаӧдны оранжерея складкӧд.
Тайӧ зданиеыс, кӧть и вӧлі уна ӧшиня, дзик вӧлі склад кодь.
Шершнёв букышӧн видзӧдліс шуштӧм бетоннӧй стенъяс вылас да казьтыштіс чӧртӧс.
— Шомӧн али мый краситӧмаӧсь тайӧс, идолъясыд?
Юалісны эз сылысь — Людмила Сергеевна нинӧм эз шу.
Мӧдӧд судтасянь котшкӧдісны-лэччисны сьӧд дӧрӧмъяса кык зонка.
Ӧтиыс вӧтӧдіс мӧдсӧ да печиктіс балябӧжас.
Мӧдыс кӧсйис сетны сдача, но кыкнанныс ӧттшӧтш казялісны бокӧвӧйясӧс; раммыштӧмӧн тшапа прӧйдитісны на дінті да сэсся ещӧ тэрыбджыка уськӧдчисны ӧдзӧслань.
Людмила Сергеевна внимательнӧя видзӧдлывліс ремесленникъяс вылӧ — во мысти сылӧн челядьыс локтасны татчӧ...
Ничево.
Кельыд чужӧмаӧсь неуна.
Вердӧны найӧс лёка али мый?
Али воздух вылас этша овлӧны?
А сідзсӧ немтор, гажаӧсь.
Пос перилӧ кузяла вӧлі винтитӧма пу брусокъяс.
— Аддзылінныд? — брусокъяс вылӧ индіс Шершнёв. — Тайӧ медым челядь эз иславны.
Ачыс челядьдырйиыс, кӧнкӧ, эз ӧти гач кисьт, а йӧзлы изобретитӧма... гений!
— А мый нӧ, мед исласьӧны? — нюмсӧ кутігтыр юаліс Людмила Сергеевна.
— Но, ме ог тӧд...
Кӧть кыдзи, но не тшыкӧдны жӧ поссӧ!
Тыртӧм, гора коридорас став стен пӧлӧныс вӧліны ӧшиньяс, мӧдарладорас стенас ӧткодь ӧдзӧсъяс.
Костъясас, пӧшти дзик пӧтӧлӧк бердас, ӧшалісны щитъяс.
Сэтчӧ вӧлі ӧкуратнӧя крепиталӧма машиннӧй детальяс, мичаа шлифуйтӧм инструментъяс.
Воысьяслы воча коридор кузя тэрмасис ичӧтик тушаа, пуджӧм соска вышивайтӧм дӧрӧма кыз мужчина.
— Вот, тӧдмасьӧй, — шуис Шершнёв: — тайӧ кадръяс кузя миян главнӧй кузнеч, Еременко.
Людмила Сергеевна висьталіс ассьыс фамилиясӧ.
Ньылӧмсӧ плеш вывсьыс чышкыштігмоз «кадръяс кузя кузнеч» шензьӧмпырысь кӧрис синкымъяссӧ, нюмъёвтіс да нюжӧдіс кисӧ.
— Пырамӧ кабинетӧ? — юаліс сійӧ.
— Кабинетыд миянлы оз ков, асланымысь дӧзмим, — шуис Шершнёв. — Вай ошйысь достижениеяснад.
— А вот, — индіс Еременко экспонатъяса щитъяс вылӧ. — Мунамӧй эстысянь видзӧдны.
Найӧ мунісны коридор помӧ.
— Тэ эськӧ мед пӧтӧлӧкас нин ӧшлін, — шуис Шершнёв. — Полан — гусяласны?
— Да ог, эз на татшӧмыс вӧвлы, а... — Сійӧ видзчысьӧмӧн нюммуніс: — Гректӧмӧс, шуӧны, и енмыд видзӧ.
— Тэныд енмыд оз ков — тэ енсьыс бурджыка видзан.
— Со первой группаса слесарьяслӧн, — тэрмасис вуджӧдны сёрнисӧ Еременко. — Тані прӧстӧй удж.
Быдсяма планкаяс, гайкаяс, мӧлӧтъяс...
Сэсся томанъяс, ключьяс, прӧстӧйджык инструментъяс...
А со тані кронциркульяс, штангельяс, плашкаяс...
— Кажитчӧ? — Шершнёв бергӧдчис Людмила Сергеевналань.
— Ничево, — пыр содысь дӧзмӧмсӧ не петкӧдлыны зільӧмӧн ошкыштіс Людмила Сергеевна.
Мый нӧ сійӧ, дэльӧдны сійӧс вайӧдіс?
— Ничево? — нюммуныштіс Шершнёв. — Ме ногӧн, зэв бур.
Еременко висьтавліс экспонатъяс йылысь да видзӧдлывліс Людмила Сергеевна вылӧ.
Сійӧ некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, коді тайӧ татшӧм нывбабаыс да мыйла Шершнёв сійӧс вайӧдіс.
Областьысь али Киевысь?
Тыдалӧ, ыджыд морт, ачыс кӧ сыкӧд воис.
Зэв лёк, кор он тӧд, коді тэ водзын: не то — став тӧварӧн ошйысьны, не то — гӧль улӧ сетчыны...
Найӧ пырисны кӧдзыд металл обработайтан кабинетӧ.
Татчӧ вӧлі чукӧртӧма бурджыкъяссӧ: слесарнӧй инструментлысь дзонь комплектъяс, быдсяма резецъяс, фрезъяс, сверлӧяс.
Шершнёв ветлӧдліс стендсянь стендӧ, ошкис да корліс Людмила Сергеевнаӧс любуйтчыштны, сэсся пуксис ученическӧй скамья вылӧ, небзьӧдыштіс папироссӧ да азыма кыскыштіс тшынсӧ:
— Сідзкӧ, мӧд места, шуан, областнӧй выставка вылын босьтінныд?
Бур!
А сэсся мый?
— Мунам республиканскӧй выставка вылӧ.
— А сэсся?
— Гашкӧ, и водзӧ, сэтшӧм кӧ миян шудным лоас...
Всемирнӧй выставка трудӧвӧй резервъяс кузя оз на намечайтны, — серӧктіс Еременко.
— Но, сэсся мый?
— Мый нӧ ещӧ сэссясӧ? — Еременко дугдіс серавны да зумыштчис. — Сэсся бара ас ордӧ ӧшлам — медым выльяс вежалӧны да велӧдчӧны.
— Сідз.
Артмӧ, перӧяс?
— Кутшӧм перӧяс?
— Страуслӧн.
Важӧн барыняяс страус перӧясӧн мичмӧдчылісны, а ті — со тайӧн. — Шершнёв босьтіс стенд вылысь никелированнӧй микрометр да пуктіс кипыдӧс вылас. — Коді — перӧясӧн, коді — нырас кольчаяс ӧшлӧ, а ті — бирюлькаяс...
— Тайӧ микрометрыс — бирюлька?!
— дӧзмӧмпырысь чеччыштіс Еременко. — Донаясӧй!
Да ӧд сійӧ миллиметрлысь тысячнӧй доляяссӧ босьтӧ!
— Но, тіян сійӧ сӧмын бус босьтӧ... — Шершнёв ниртыштіс чуньнас скӧбасӧ и чунь туйӧдыс югъяліс никель. — Аддзылін?
И тайӧ абу сы вӧсна, мый тэнад уборщицаясыд дуркӧсь.
Сійӧс кӧ используйтны делӧ вылӧ — оз бусӧссьы, а тэнад бесполезнӧй вещь, бирюлька...
Выль велӧдчысьӧс босьтан — найӧ бара вӧчаласны, а тэ бара ӧшлан?..
— Сідзкӧ, мый нӧ тіян ногӧн, Михаил Харитонович? — Еременко чышкыштіс носӧвикӧн бритӧм юрсӧ. — Тӧргуйтны али мый меным?
— Мыйла тӧргуйтны?
Применитны колӧ.
Он куж — мукӧд отсаласны.
Вот сылы некытысь босьтны, — довкнитіс сійӧ юрнас Людмила Сергеевналань, — а тэнад весьшӧрӧ куйлӧ.
Ме эськӧ сы местаын тыр зепъясӧн татысь муні, кӧть и тэ ассьыд добратӧ пӧтӧлӧк бердӧ ӧшлӧмыд...
Людмила Сергеевна чувствуйтіс, кыдзи вирыс кайис чужӧмас.
Еременколӧн синкымъясыс лыбисны, чужӧмыс шӧйӧвошӧмысла нюжаліс.
— Да кодлы нӧ тайӧс?
— Детдомлы.
— Сідзкӧ, артмӧ, сетны детдомлы?
— Абу сетны, а пӧдаритны!
Тэнад подачкаясыд некодлы оз ковны, а пӧдароксьыд пасибӧ шуасны.
— Да мый вылӧ сійӧ меным «пасибӧыс»?!
Ме ӧд сійӧс татчӧ ог ӧшӧд!
— Аддзылінныд кос сукарсӧ? — Людмила Сергеевналань бергӧдчис Шершнёв. — Ачым ог сёй и йӧзлы ог сет...
— Да менам ӧд, Михаил Харитонович, правоыс абу!
— Правосӧ ми тэныд сетам.
Тшӧктам, вот и лоӧ право.
Тэныд жӧ бурджык: выль экспонатъяслы места лоас, — нюммуніс Шершнёв.
— Тіянлы серам, а мый меным хлопецъяс шуасны, кор тӧдмаласны, мый налӧн уджыс детдомӧ мунӧма...
Найӧ ӧд сэтшӧм шум кыпӧдасны!
— Оз кыпӧдны!
Зонкаяс — абу горшӧсь.
Тайӧ ми, пӧрысь тшакъяс, век повзьӧмаӧсь, мый миянлы оз тырмы...
Но, ставыс гӧгӧрвоана? — Шершнёв бергӧдчис Людмила Сергеевналань да сылӧн ӧзъян синъяс серти аддзис, мый ӧні ставыс лои гӧгӧрвоана. — Сідзкӧ, мунамӧй.
Верман не колльӧдны, кӧзяин.
Еременко век жӧ муніс бӧрсяньыс:
— Ті сӧмын та вӧсна сідзкӧ и волінныд?
— А кыдзи нӧ!
Да сійӧ кӧ эськӧ ӧтнас воис, тэ ӧмӧй эськӧ сетін?
Тэ со и ме водзын кияснад шенасин: «Правоыс абу, незаконнӧ!..»
Ок, кутшӧма ми радейтам шенасьны кияснаным закон нимсянь!..
И артмӧ миян законыс питшӧг кодь: пырам сэтчӧ да быдӧнлы пига петкӧдлам — оз позь, пӧ...
Спокойнӧй олӧм!..
Мый ныртӧ ӧшӧдін? — бергӧдчис Шершнёв Еременколань. — Велалін, янсӧдчынытӧ жаль?
Думайтны колӧ!
Сылӧн челядьыс — аски тэнад велӧдчысьяс да менам рабочӧйяс.
Гӧгӧрвоин?
— Тайӧ правильнӧ, — жугыля ышловзис Еременко.
— Но вот.
Ло дзоньвидза!
И эн думышт ылӧдны, ме помнита!
Вестибюльын нин Шершнёв бергӧдчис директорлань, коді кольччис пос площадка вылӧ:
— Кывзы, Еременко, тэ эськӧ мед краситін керкасӧ югыдджык краскаӧн.
Збыльысь, не то сундук, не то горт...
Да босьтав перилӧяс вывсьыс тайӧ колодкаяссӧ!
Став поссӧ тшыкӧдӧмныд...
А то воа — асьтӧ исковтны тшӧкта! — нюмъёвттӧг грӧзитыштіс Шершнёв.
— Ме... ме прӧстӧ ог тӧд, кыдзи аттьӧавны! — ывлаӧ петігӧн шуис Людмила Сергеевна. — Ме ӧд ог нин вӧлі тӧд, мый вӧчны, кытчӧ шыасьны...
— Но, шуам, тӧдінныд, — шпыньмуніс Шершнев. — Тайӧ туйсӧ коді думыштіс?
— Кутшӧм туй?
— А ассьыд челядьтӧ ме дорӧ ыстыны?
— Челядьӧс?
Да ме эг ыстыв, Шершнёв ёрт!
Честнӧй кыв, эг ыстыв!
— Но?.. — синсӧ читкыртӧмӧн Шершнёв видзӧдліс сы вылӧ да довкнитіс юрнас: — Ладнӧ, энӧ кӧ и энӧ ыстылӧй... — Сійӧ бергӧдчис шофёрлань: — Нуан менӧ горкомӧ, а сэсся нуан ёртсӧ...
Машина сувтіс горком дорӧ.
Шершнёв сиис Русаковалы успехъяс, топӧдліс кисӧ да муніс.
Сылӧн шпыннялӧм серти да синсӧ читкыралӧм серти Людмила Сергеевна гӧгӧрвоис, мый Шершнёв сылы сідзи эз и верит.
17
Ичӧтик Славалы синмас пырӧма кирпич бус.
Промывание эз отсав: синмыс гӧрдӧдіс, синлапъясыс пыктісны, синъяссьыс дугдывтӧг визувтіс синва.
Детдом дорӧ прикрепитӧм педиатр Софья Наумовна, кор аддзис Славаӧс, тшӧктіс, медым сійӧс пырысь-пыр мӧдӧдісны детскӧй поликлиникаӧ специалист дорӧ.
Висьысьӧс нуӧдны тшӧктісны Лёшкалы.
Раммӧм Слава кутчысис Лёшкалы киас да, синпӧвнас видзӧдӧмла конъясьлігтыр, довгис поликлиникаӧ.
Сэні, кор синлапсӧ сылысь гугӧдлісны, мыськисны синсӧ, а сэсся войтӧдісны лекарство да бинтуйтісны, сійӧ кутчысис збодьӧра, сӧмын зілис не воштыны син увсьыс Лёшкаӧс.
Перевязка бӧрын сійӧ гажмыштіс: синмыс эз кут доймыны, кыз кӧртӧдыс тупкис чужӧмджынсӧ, и быдӧн видзӧдісны сы вылӧ жалитӧмпырысь, мый Славалы ёна воліс сьӧлӧм вылас.
Бӧр локтігас, скверын, Слава нетшыштіс кисӧ Лёшка киысь да, юрсӧ тешкодя копыртӧмӧн, котӧртіс: куст улын нявзіс кӧтасьӧм, сувтса гӧна каньпи.
Слава кватитіс сійӧс, кутіс малавны да меліа шуавны.
Каньпи лэдзис ассьыс ичӧтик ёсь гыжъяссӧ, нетшыштчис да, мышсӧ мегыр моз кусыньтӧмӧн, уськӧдчис пышйыны.
Слава чепӧсйис сы бӧрся.
Кияссӧ зепъясас сюйӧмӧн налы воча локтіс шыльыд юрсиа да кельыд чужӧма зон.
Каньпикӧд орччаасьӧм бӧрын сійӧ чужйис кокнас, каньпи, унаысь бергалігтыр, качліс воздухас да шлёпкысис-уси газон вылӧ.
Слава шӧйӧвошӧмӧн сувтіс, кутіс дрӧжжитны да, кулаксӧ лэптӧмӧн, уськӧдчис каньпиӧс ӧбидитысь вылӧ...
Мӧдыс, вӧсни вомдоръяснас презрительнӧя нюмъялігтыр, видзчысис уськӧдчӧмсӧ да тойыштіс Славаӧс, и Слава уси аллея вылӧ.
Зон бара сюйис кияссӧ зепъясас, но пыр жӧ бӧр кыскис — сылань чепӧсйис Лёшка.
Русӧй юрсиа зон кучкис сылы черлыас, но Лёшка весиг эз кыв доймӧмсӧ да сэтшӧма кутіс уджавны кулакъяснас, мый мӧдыс чепӧсйис бокӧ да копыртчыштіс.
Лёшка бара уськӧдчис, но сэк жӧ ӧддзӧдчӧм йывсьыс кучкысис юрнас мыйӧкӧ чорыдӧ — син водзас сылӧн ставыс кутіс качайтчыны да бергавны.
Быттьӧ стен сайсянь, сійӧ кыліс скӧрысь горӧдӧм: «Изйӧн, гад?!», кучкалӧмъяс да ылыстчысь кок шыяс.
Лёшка мыджсис кияс вылас, лэптыштіс жувгысь юрсӧ.
Сы дорӧ пидзӧсчанясьӧмаӧсь повзьӧм Слава да кыз вомдоръяса, сук синлысъяса зонка да видзӧдӧны сылы чужӧмас.
— Витька?
— О! — нюммуніс Витька. — Вот тайӧ да!
Ме думайті, тэ абу нин...
Лёшка пуксис да кутіс чувствуйтны, мый банбокӧдыс визувтӧ мыйкӧ пӧсь.
Потӧм синкымсьыс визувтіс вир.
— Тайӧ сійӧ изйӧн, гадыд... — объяснитіс Витька. — Ме, кор аддзи, <ns>кы-ыдзи</ns> сетӧбті сылы...
Ён, чӧртыд!
Ме сыкӧд тышкасьлі нин.
— Но?
— Менӧ нӧйтліс жӧ.
Войдӧр...
Тайӧ Витковский.
Лёшка видліс синкымсӧ: сэтчӧ лоӧма йӧг.
— Мунам фонтан дорӧ, мыссьышт, — шуис Витька.
Вирыс дугдіс петнысӧ, Лёшка мыськис сійӧс фонтаннӧй бассейнса ваӧн.
Йӧгыс лои пыр ыджыдджык.
Витька нетшыштіс куст вылысь паськыд кор:
— На, пукты.
— Оз отсав, — ышловзис Лёшка, но век жӧ пуктіс.
Сійӧ тӧждысис эз йӧг вӧснаыс — сылы бара тӧдвылас уси отрядлӧн сӧвет да Аллалӧн грознӧй ӧлӧдӧмыс. — Ок, и сюрыштас меным!
— А мый тэныд лоас?
Тэ ӧмӧй заводитін?..
Ме ӧд аддзылі!..
Вот муна тэкӧд да висьтала...
И со ичӧтыс — сійӧ тіян? — сійӧ аддзыліс жӧ...
— Тэ эн пов, — шуис Слава. — Ме висьтала, мый тэ абу мыжа.
Тэ ӧд ме вӧсна сетӧбтін сылы...
Корйыс пӧсяліс, Лёшка шыбитіс сійӧс.
Татшӧм йӧгтӧ корнад всё равно он вевттьы.
Картупель ыджда...
— Ладнӧ, мунамӧй, — шуис Лёшка да бара босьтіс Славаӧс киӧдыс.
Витька мӧдӧдчис орччӧн.
— А ме тэнӧ корси, — шуис сійӧ.
— Ме тожӧ...
Сюрис тэныд сэки ракетасьыд?
— Эз... ёнасӧ эз.
— Сідзи эз и лэб Тӧлысьӧдзыд? — нюммуніс Лёшка. — Сэсся эн нин лыйлы?
— Эновті.
Ракетаыд — чепуха!..
Тэ мыйӧн лоан? — немвиччысьтӧг сувтіс сійӧ.
— Ме?
Ог тӧд.
— А ме — морякӧн.
Не бать-мам кӧ, ме эськӧ ӧні жӧ муні.
Юнгаяслӧн школаӧ, — вочавидзис сійӧ Лёшкалӧн юалана видзӧдлас вылӧ. — Сӧмын эг кӧсйы найӧс дӧзмӧдны...
Но ме всё равно велӧдча нин.
Мунан мекӧд?
Гашкӧ, тэнӧ босьтасны жӧ...
— Кытчӧ?
— Кыдзи — кытчӧ?
Ме жӧ тэныд висьтала: воднӧй станцияӧ.
Тайӧ кыдз быттьӧ будущӧй морякъяслӧн школа.
Лёшка син водзын, кыдзи друг воссьӧм экран вылын, дзирдыштіс лӧнь морелӧн веркӧсыс, «Гастелло», махинджаурскӧй мечтаниеяслӧн еджыд пароход, кыліс маяклӧн тревожнӧй гӧлӧсыс.
И ставыс воши.
Кок улын — гуранӧсь кирпичнӧй тротуар, гӧгӧр — акацияяслӧн потласьӧм стволъяс да орччӧн — бинтӧн гартӧм юра Слава.
Лёшка ышловзис:
— Оз лэдзны менӧ.
Директор оз разрешит.
— Мыйла оз разрешит?
Вот мунам ӧні да висьталам сылы...
Витькалӧн збойлуныс пыр жӧ быри, мыйӧн сӧмын сійӧ аддзис, мый Лёшкалӧн директорыс — буретш сійӧ Людмила Сергеевнаыс, код вӧсна сылы коркӧ сюрлі.
И кӧть тайӧ вӧлі важӧн нин да ӧні сійӧ вӧлі сылы дзик бокӧвӧй, но Витька раммис.
Людмила Сергеевна кывзіс Лёшкалысь джӧмдалана рассказсӧ русӧй юрсиа детинкакӧд паныдасьӧм йылысь да, кыдзи виччысис Лёшка, эз скӧрмы, а сӧмын расстроитчис.
Витькаӧс сійӧ ошкыштіс отсалӧмсьыс, и Витька бара гажмыштіс.
Лёшкалӧн висьталӧмыс кажитчис сылы вывті дженьыдӧн да гажтӧмӧн.
Сійӧ содтіс сэтчӧ живописнӧй подробностьяс: «<ns>Кы-ыдзи</ns> Витковский сетыштас!..
Лёшка — брут...
А ме Витковскийлы <ns>кы-ыдзи</ns> сетышта!..» — да кӧсйис висьтавны, кутшӧм гад тайӧ Витковскийыс, но Людмила Сергеевна шуис, мый тырмас, ставыс гӧгӧрвоана.
Людмила Сергеевна кӧть и примитіс найӧс бура, но воднӧй станцияӧ Лёшкаӧс пырысь-пыр лэдзны эз сӧгласитчы.
— Мӧдысь, — шуис Людмила Сергеевна. — Мун, Ксения Петровна кӧрталас.
Витька муніс приятельыскӧд воспитательница дорӧ, видзӧдіс, кыдзи Лёшка чукрасьӧ йодӧн мавтӧмысь.
Сэсся Лёшка колльӧдіс Витькаӧс ворота сайӧ.
— Налӧн век тадзи! — дӧзмӧмпырысь шуис Витька.
Сійӧ эз объяснит, мый «найӧыс» лоӧны гырысьяс, но Лёшка зэв бура гӧгӧрвоис, кодӧс сійӧ кутӧ тӧдвылас. — Некор немторкӧд оз лыддьысьны...
Думайтӧны, важнӧйыс сӧмын сійӧ, мый найӧ асьныс думыштісны...
А тайӧ, гашкӧ, сёпӧв важнӧйджык...
— Сідзкӧ, тэ волывлы!
Ладнӧ?
— Ладнӧ...
Плавайтны кӧ огӧ мунӧй, — зэв збыльысь содтіс Витька да гӧрдӧдіс: некутшӧм походъяс воднӧй станцияын не долженӧсь вӧлі лоны.
Витька локтіс воскресеньеӧ.
Людмила Сергеевна недыр падъялыштӧм бӧрын разрешитіс Лёшкалы ветлыны, сӧмын казьтыштіс, мый сійӧ сетіс кыв ылӧдз не вартчыны.
— Да ми огӧ и кутӧй купайтчыны! — шуис Витька.
Станцияын вӧлі шынитӧв, лыаыс сӧстӧм, рӧвняйтӧма куранӧн, сэні эз на тӧдчыны будущӧй морякъяслӧн кок туйясыс.
Ичӧтик еджыд керка ӧдзӧсын ӧшаліс томан.
Томана вӧлі и сарай, кӧні вӧліны пелысъяс, парусъяс да мукӧд имущество.
Чукырӧсь, мелі чужӧма дзор старука пукаліс керка дорас, гож сайын, да мыйкӧ зэв мичаӧс тэрыба кыис гӧрд вурунысь.
Сійӧ видзӧдліс воысьяс вылӧ да шуис:
— Али онӧ удитӧй?
Ті эськӧ мед рытсяньыс локтінныд, ещӧ бурджык вӧлі...
— Здравствуйте, тётя Феня! — шуис Витька. — Ми нарошнӧ, тётя Феня, водзджык...
Ми катайтчыштны кӧсъям.
Со тані, дзик матын...
Ті миянлы пелысъяссӧ сетанныд, тётя Феня?
— Ог, ог сет, — меліа шуис тётя Феня.
— Мый нӧ тіянлы, жаль?
Ті ӧд менӧ тӧданныд, ме ӧд станцияын.
— Ставнытӧ ме тіянӧс тӧда, ставныд ӧткодьӧсь.
И эн дзайгы, всё равно ог сет, — ещӧ меліджыка шуис тётя Феня. — Воас Пётр Петрович либӧ Лужин ёрт, сэки и катайтчӧй.
Мунӧй гуляйтыштӧй, а то таті ёгӧсьтанныд...
— Ми недыр... — жугыля шуис Витька.
Но и тайӧ подходыс эз удайтчы: тётя Феня эз вочавидз, кысян емыс кутіс вӧрны ещӧ тэрыбджыка.
— Сэтшӧм вреднӧй тайӧ старушкаыс! — шуис Витька, кор найӧ вешйисны. — И мый сылы жаль?..
Матрос, Матрос, татчӧ! — горӧдіс сійӧ да швачӧдіс аслыс кокъясас.
Лапъя пеля пон, коді куйліс гож сайын, ёг тыра кӧрт ящик сайын, лэптіс юрсӧ, зэв тэрыба кутіс легӧдны бӧжсӧ, но гож водзӧ петны эз окотит.
Лыа вылын пукавны вӧлі жар — детинкаяс мунісны детскӧй станция да досфлотовскӧй станциякостса причальнӧй мостки вылӧ.
Мостки улас дзик ва веркӧс дорас тыдалісны сьӧд мышка ёсъяс.
Шоналӧм пӧвъяссьыс кыліс сир да нюйт дук, ваыс ньӧжйӧник сёлькӧдчис сюръяясас, на вывті котралісны шонді кӧчьяс.
— Со миян корабльным, — индіс Витька. — «Моряк» шусьӧ.
Водоизмещениеыс квайт тонна.
Берегсяньыс метр ветымын ылнаӧ вӧлі якӧритчӧма сиралӧм сьӧд бортъяса да кыз мачтаа ыджыд бот.
— Мый сійӧ «водоизмещениеыс»?
— Но, тӧрӧ квайт тонна.
— Ва?
— Оз!..
Но, груз кодь... — Витька неуна гӧрдӧдыштіс да кӧрис сук синкымъяссӧ. — Сідзи шусьӧ сӧмын.
Лёшка гӧгӧрвоис, мый Витька ачыс бурасӧ оз тӧд, да вежис сёрнисӧ:
— А со эсійӧ тіян жӧ?
Берегланьыс матынджык, весиг татшӧм лӧнь поводдя дырйи качайтчигтыр, сулаліс пыж, кодӧс джынйӧдзыс вӧлі вевттьӧма палубаӧн; бокъясас сылӧн тыдалісны ичӧтик иллюминаторъяс.
— Тайӧ «Бойкий», швербот.
Сідзсӧ сійӧ ньӧжмыд, а тӧла дырйи ставсӧ пановтас...
О, видзӧд: «Орджоникидзестальлӧн» яхта...
Рыбачӧй гаваньсянь восьса мореӧ шлывгис еджыд парус.
Кажитчис, зэв ыджыд еджыд бобув, бордъяссӧ топӧдӧмӧн, пуксьӧма ва вылӧ, и весиг оз тӧлыс, а шонді югӧрыс нӧбӧдӧ сійӧс дзирдалан ва веркӧсӧдыс.
— Портӧ мӧдӧдчис...
Эк, татшӧм яхта вылын эськӧ кругосветнӧйӧ!
Лӧсьыд эськӧ вӧлі, да?..
Лёшка друг зэв яснӧя аддзис школьнӧй глобус вылысь меридианъясӧн визьйӧдлӧм ультрамаринӧвӧй океанъяс.
Еджыд бордъя бобув мыччысис полюс сайсянь, пуксис «Великӧй либӧ Тихӧй» курсивнӧй букваяс костӧ, и пыр жӧ воши курсивыс, вошины меридианъяслӧн визьясыс.
Парусъяслӧн лым кодь еджыд треугольникыс доровтчӧмӧн шлывгис быгъя лӧз гыяс вывтіыс, нораа горзігтыр кольлісны бӧрвылӧ каляяс.
И вот нинӧм и некод нин эз вӧв, сӧмын тӧв, море, сотысь шонді да зэв ӧдйӧ лэбӧм, мый вӧсна морӧспань улад ёнтлывлӧ да лолыд сувтлывлӧ...
— А менӧ босьтасны? — юаліс Лёшка.
— Дерт жӧ!..
Ме Пётр Петровичкӧд сёрнита, мыйӧн сӧмын локтас.
Сійӧ миян инструктор.
Пётр Петрович вотӧдз вӧлі дыр на.
Витька да Лёшка пӧрччысисны, чеччыштісны ваӧ.
Посни ёсъяс сюв-сявмунісны ӧтарӧ-мӧдарӧ, да, быттьӧ тожӧ зілисны пышйыны, кутісны котравны сюръяяс да дӧскаяс вылын шонді кӧчьяс.
— А но, зэлӧдчыв! — горӧдіс Витька да заводитіс вартчыны береглань.
Лёшка «зэлӧдчис» да петіс берегӧ первойӧн.
— Бура вартчан! — шуис Витька. — Ме эськӧ тэнӧ вӧтӧді, сӧмын вомӧ ваыс веськаліс.
Берег вылын тыдовтчис цвета платьеа да таляссьӧм бӧра туфлиа нывка.
Сійӧ матыстчис решёткаа еджыд ящик дорӧ, коді вӧлі столб вылын, кавшасис неыджыд пос кузя да восьтіс ключӧн ящик ӧдзӧссӧ.
Пырыстыдалана йиторъяс моз югнитісны термометръяс.
— Со «поводдялӧн ен» воӧма, — шуис Витька.
— Коді?
— Наташка Шумова.
Сійӧ поводдя бӧрся наблюдайтӧ... — Здорово, «поводдялӧн ен»! — горӧдіс Витька.
Нывка сутш кежлӧ бергӧдчыліс налань да заводитіс мыйкӧ гижавны блокнотас.
Детинкаяс локтісны матӧджык.
— Ураган регыд лоӧ? — серамсорӧн юаліс Витька.
Нывка эз ӧтветит, сӧмын синлысъясыс сылӧн дрӧгнитісны.
Синлысъясыс вӧліны вывті кузьӧсь, сукӧсь, ыджыд синъясыс кажитчисны быттьӧ гӧнаӧсь.
Наташа вӧлі мисьтӧм: косіник, гырысь киа-кока, паськыд чужӧма да ыджыд вома.
Тшӧтшкӧртӧм кудриа юрсиыс лэччӧма плеш вылас, банбок вылас, и тайӧ пушыд шапканас чужӧмыс сылӧн кажитчис ещӧ нин омӧликӧн.
Сійӧ пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да, зонкаяс вылӧ видзӧдлытӧг, мӧдӧдчис мӧд столб дорӧ, кытчӧ вӧлі лӧсьӧдӧма ведра — дождемер.
— Правильнӧ!
Мерайт осадокъяссӧ, — серӧктіс Витька. — Тані ӧні ведра дорысь моз кисьтіс-зэрис!..
Нывка кавшасис вылӧ да видзӧдліс ведраас.
— Аддзылін, нырсӧ лэпталӧ! — шуис Витька. — Думайтӧ, мый став зонкаясыс дуракъяс...
— Мыйла ставныс? — гӧраа шуис Наташа. — Тырмас тэ ӧтнад.
— Тэ вывтісӧ эн, а то... — зумыштчис Витька.
— А то мый? — серамсорӧн юаліс Наташа. — Тышкасьны кутан?
Но, видлы! — Кулаксӧ кабыртӧмӧн сійӧ локтіс матӧджык.
— Колӧ тай лякӧссьыны?..
— Сійӧ жӧ!
Герой... — серӧктіс Наташа.
Сійӧ котӧртіс причальнӧй мостки дорӧ да шӧрт йылын шыбитіс ваӧ пу оправаа термометр.
— Не кӧ тані, ме эськӧ сылы петкӧдлі, — шуис Витька.
— Нывкакӧд?
— Ого, сійӧ сідзи тышкасьӧ зонкаяскӧд — ой-ой!
Сійӧ пельк, да и киыс сылӧн сьӧкыд.
Ичӧт, ичӧт, а кыдзи сетыштас...
— И тэныд? — нюммуніс Лёшка.
— Но, меным!..
Ме мукӧдъяс йылысь висьтала.
Да но сійӧс! — шуис Витька. — Мунам, со челядь чукӧртчӧны нин.
Челядь чукӧртчисны.
Нюжмасигтыр да бӧжсӧ легӧдігтыр ёг тыра ящик сайысь петіс Матрос.
Воис Пётр Петрович.
Сійӧ эз вӧв ни дзор, ни пӧрысь, кыдзи думайтіс Лёшка.
Гожъялӧм чужӧм вылас сылӧн эз вӧв ни ӧти чукыр, сӧмын синдоръясас вӧліны посньыдик чукыръяс синъяссӧ читкыралӧмысь.
Тшӧтшӧдыштӧм сьӧд ус улас сералігас югъялісны зэв гырысь пиньяс.
Пётр Петровичлӧн лӧз рабочӧй китель пельпомъяс вылас кольӧмаӧсь на погонъяслӧн тесёмкаясыс.
Инструкторӧс кытшалісны некымын зонка, и сійӧ пырис накӧд комнатаӧ, кӧні сулалісны помавтӧм на, но дзик нин дась яхтаяслӧн да пароходъяслӧн модельяс.
Тётя Феня восьтіс томан, челядь заводитісны петкӧдлыны сарайысь пелысъяс, пробкӧвӧй поплавокъяс.
Инструктор петіс моделистъяслӧн комнатаысь.
Витька да Лёшка матыстчисны Пётр Петрович дорӧ, медым сёрнитыштны Лёшка йылысь.
Паськыд чужӧма детинка кевмысис инструкторлы:
— Разрешитӧй, Пётр Петрович, «двойка» вылын, а?
Вот ми Давыдовкӧд катайтчыштам...
— Морякъяс шлюпкаясӧн оз катайтчыны, а ветлӧдлӧны!
Гӧгӧрвоан?
Катайтчӧны дачникъяс...
— Разрешитӧй ветлӧдлыштны...
Неуна!
— А сигнализация велӧдін?
— Велӧді!
— Флажокъяс абуӧсь...
Но, немтор, давай гиж кияснад: «Военнӧй моряк должен образцӧвӧя тӧдны сигнализация»...
Детинка бӧрыньтчис ӧти воськов, скӧрысь курччис вомдорсӧ да, кияссӧ нюжӧдӧмӧн, пондіс найӧн ӧвтчыны ӧтарӧ-мӧдарӧ, увлань да вывлань.
Помалӧм бӧрас сійӧ чышкыштіс ньылӧмсӧ вылыс вомдорсьыс да, ошкӧм виччысигмоз, нюмъёвтіс.
— Лёка, — шуис Пётр Петрович. — Гижан ӧдйӧ, а неграмотнӧя.
Кутшӧм нӧ сигнальщик тэысь артмас?
«Военнӧй» кывйын гижсьӧ кык «н», а оз ӧти, а «образцӧвӧя» кывйын гижсьӧ «з», а оз «с».
Тэ талун пӧлучитан «двойка», сӧмын он пыж, а... роч кыв кузя!
Челядь серӧктісны, детинка гӧрдӧдіс да, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, вешйис.
— Пётр Петрович! — шуис Витька. — Позьӧ вот талы, — сійӧ индіс Лёшка вылӧ, — поступитны миянӧ станцияӧ?
Ӧні сійӧ детдомын, а батьыс сылӧн вӧлӧма моряк, и сійӧ кӧсйӧ жӧ...
Пётр Петрович бергӧдчис налань:
— Зэв бур!
А директорыд разрешитас?
Вай разрешение да табель.
Кутшӧмӧсь тэнад ӧтметкаясыд?
— Менам... менам абу на табельыс, — шӧйӧвошӧмӧн шуис Лёшка. — Ме ог на велӧдчы.
— Но! — Пётр Петрович весиг шутёвтіс. — Тадзи делӧыд оз артмы.
Пыр школаӧ, вай табель, сэки и сёрнитам...
Лёшка вешйис.
— Тэ эн шогсьы, — бурӧдіс Витька. — Главнӧйыс — эн шогсьы!..
Ыджыд тай, табель!
Ваян первой четвертьысь — и ставыс, и босьтасны...
Кор на сійӧ лоас!..
Кӧть кыдзи эз зіль Витька гажӧдны сійӧс, Лёшка мунігчӧжыс чӧв оліс, думайтіс сы йылысь, мыйла сылы оз везит, да сы йылысь, кыдзи неправильнӧя ставсӧ лӧсьӧдӧма.
Некор оз позь сразу, кокниа да прӧстӧя пӧлучитны, мыйкӧ кӧ ковмас, а лоӧ виччысьны да мыйкӧ ещӧ та могысь вӧчны.
Кокниа шедӧдӧмторйыд — пустяк, дона — уджӧн перйӧмтор, но тайӧ прӧстӧй истинаыс оз век во сьӧлӧм вылас гырысьяслы, и ещӧ омӧльджыка вермис сійӧ воны сьӧлӧм вылас Лёшкалы.
18
Еременко выполнитіс кӧсйысьӧмсӧ.
Ӧтчыд луншӧр гӧгӧр детдом дворӧ пырис полуторка.
Кузовас мыйкӧ вӧлі вевттьӧма рӧгӧзаӧн, сэні сулалісны куим ремесленник, кабинаас пукаліс Еременко.
Сійӧ петіс кабинасьыс, топӧдліс кисӧ Людмила Сергеевналысь да чышкыштіс куш юрсӧ.
— Со вайим, пӧльзуйтчӧй...
Кӧні тіян мастерскӧйныд?..
Тайӧ? — лолыс сылӧн мытшасьліс, кор аддзис сарайсӧ. — Да тані ставыс сімас!
Вевтыс виялӧ?
Людмила Сергеевна шуис, мый сійӧс вевттисны выль тольӧн — виявны оз кут.
— Обязательнӧ кутас виявны! — эскӧдіс Еременко. — А томан?
Кыдзи нӧ позьӧ томантӧг?
— Миянлы ӧні томлавнысӧ немтор.
— Кыдзи сійӧ «ӧні»?
Со эм нин.
А ноко, хлопецъяс!
«Хлопецъяс», кодъяс пӧвстын вӧлі и нывка, любопытствоӧн видзӧдісны машина гӧгӧр сулалысь детдомовецъяс вылӧ, а найӧ сэтшӧм жӧ интересӧн видзӧдісны налысь форменнӧй лӧз дӧрӧмъяссӧ, еджыд металлическӧй кизьяссӧ, кытчӧ вӧлі рисуйтӧма ичӧтик мӧлӧт да гаечнӧй ключ.
Еременко команда серти ремесленникъяс восьтісны бортсӧ, лэдзисны муӧ кык ящик.
Еременко восьтіс ящикъяссӧ да кинас шеныштӧмӧн индіс инструментъяс вылӧ:
— Пӧжалуйста!
Челядь сувталісны гӧгӧр топыд кытшӧн, но Еременко полӧмӧн тупкис кияснас:
— Кежыштӧй, том йӧз, бӧрынджык...
Принимайтӧй, кӧзяйка!
Сійӧ кыскис зепсьыс кык бумага лист, ӧтисӧ мыччис Людмила Сергеевналы, а ас ордас кольӧм лист вывсьыс кутіс лыддьыны:
— Французскӧй ключ ӧти...
Машинкаӧн шырӧм юра, лӧз синъяса ремесленник кыскис ящикысь ключ да пуктіс эжа вылӧ.
— Ножовка да сы дорӧ куим полотно...
Ножовка да полотнояс сідзжӧ водісны эжа вылӧ.
Еременко лыддис списоксӧ дзоньнас.
— Ставыс правильнӧ?
А ӧні... — Сійӧ бергӧдчис машиналань да ӧвтыштіс кинас: — Вай, Оля!
Кузовын сулалысь нывка пешкыльтіс рӧгӧзасӧ, и чуймӧм детдомовецъяс водзын тыдовтчис маслӧӧн да краскаӧн дзирдалысь настӧящӧй токарнӧй станок...
Кира кутіс клопайтны, кутісны клопайтны ставныс, а Валерий Белоус горӧдіс: «Ура-а!»
Ӧти кисӧ вышивайтӧм дӧрӧм морӧс вылас пуктӧмӧн, а мӧднас пӧсялӧм куш юрсӧ чышкалігтыр Еременко паськыда нюммуніс.
Людмила Сергеевна, шумсӧ вевттьыны зілигтыр, аттьӧаліс.
Ремесленникъяс мудера нюмъялісны: найӧ тӧдісны донсӧ тайӧ пӧдарокыслы, кодӧс шулісны прӧстӧ «кӧзаӧн» либӧ «таратайкаӧн».
Сійӧс олі зэв нин важӧн вайӧма не то Бельгияысь, не то Англияысь и сылӧн важӧн нин вошӧма не сӧмын паспортыс да маркаыс, но весиг аслас происхождениелӧн признакъясыс.
Джуджыд станинасьыс кындзи, сыын важыс ни ӧти деталь нин эз коль.
Первой пятилеткаӧдз на сійӧс вӧлі признайтӧма инвалидӧн да спишитӧма производствоысь ФЗУ школаӧ, кӧні, ремонтируйтӧм бӧрын — стӧчджыка кӧ, выльысь стрӧитӧм бӧрын, — терпеливӧя нуис ас вывтіыс отечественнӧй «ДИП-яс» вылын будущӧй рекордсменъяслысь став промахъяссӧ...
ФЗУ школаын лоины выльджык станокъяс, а тайӧ, пыр сідз жӧ стучитігтыр да грымакылігтыр, уджаліс.
Уджаліс сійӧ эз моторсянь, а шкивсянь; скоростьяс вежлалӧм могысь ковмывліс быдпӧрйӧ вежлавны шестерняяссӧ; некутшӧм сложнӧй удж вӧчны сійӧ эз вермы да, збыльысьсӧ, шогмыліс сӧмын медся прӧстӧй детальяс грубӧя обработайтӧм вылӧ.
Сылысь вежлавлісны дзикӧдз жугавлӧм бабкаяссӧ, зыртчӧм шестерняяссӧ, суппортсӧ, но пӧрысь ветеран упорнӧя сопротивляйтчис новичокъяслӧн став кӧсйӧмъяслы вайӧдны сійӧс негодностьӧ.
Мукӧддырйи сійӧ, кыдзи асныра кӧза, и збыльысь аслас нескладнӧй статьнас вӧлі дзик кӧза кодь, ыръянитіс да дугдывліс уджавны.
Еременко корліс ремонтнӧй мастерӧс да шулывліс:
— Видзӧдлы, голубчик, бара мыйкӧ ыръянитӧ...
Ыръянитысь станок вылӧ синбӧжнас видзӧдігтыр мастер гартліс чигарка да спокойнӧя шулывліс:
— Ӧлӧдам!
Дыр «ӧлӧдӧм» бӧрын, детальяс вежлалӧм бӧрын станок заводитліс уджавны дзуртігтыр да стучитігтыр.
Овлывліс, мый терпениесьыс петӧм ученик скӧрысь шыбитліс резецъяс, ключьяс да горӧдлывліс, «мед пӧ тайӧ чӧртӧвӧй таратайка вылас ачыс директор уджалас!»
Еременко матыстчыліс, меліа тапкӧдыштліс дӧзмӧм учениклы пельпомас:
— Немтор, голубчик!
Уджав, уджав...
Тайӧ жӧ станокыслы — доныс абу!
Сійӧ тэнсьыд и характертӧ выработайтас, а оз сӧмын токарӧн вӧч...
— Меным оз характер, а норма колӧ вырабатывайтны! — горӧдліс ученик.
— Немтор! — ӧлӧдліс сійӧс Голубчик, кыдзи ученикъяс ас костаныс нимтывлісны Еременкоӧс. — Велалан...
Тайӧ вӧлі важӧн нин.
Война бӧрын мастерскӧйсӧ ремесленнӧйысь эз восстановитны: «Орджоникидзесталь» заводын вӧлі оборудуйтӧма выльӧс, бур станокъясаӧс.
«Кӧза», кодӧс дзикӧдз спишитісны амортизационнӧй акт серти, коли ремесленнӧйӧ.
Первой сійӧ сулаліс вӧвлӧм мастерскӧйын, а кор мастерскӧйсӧ вӧчисны гимнастическӧй залӧ, сійӧс петкӧдісны пӧдвалӧ.
Сэтысянь сійӧ веськаліс сарайӧ, кӧні и сімис да няйтчис.
Шершнёвӧн янӧдӧм Еременко бӧрйис лёкджык слесарнӧй инструментъяс — всё равно сэні жугӧдласны! — да кӧсйис нин мӧдӧдны, но тӧдвылас уси «кӧза».
Сійӧс петкӧдісны сарайысь, весалісны няйтсӧ да сімсӧ, мавтісны, и сійӧ сэтшӧма казьтыштіс Еременколы сылӧн том вояс йывсьыс, мый бара кажитчис мичаӧн да коланаӧн, и сылы лои жаль сійӧс сетны.
Но бӧрыньтчыны оз вӧлі позь: сійӧ ачыс звӧнитліс Шершнёвлы да, быттьӧ сӧвет коригмоз, ошйысьыштіс дона козиннас.
Шершнёв ошкыштіс и, дерт, запомнитіс.
Паметьыс сылӧн клещи кодь...
Шофёр, Устин Захарович да ремесленникъяс видзчысьӧмӧн лэдзисны пӧвъяс кузя «кӧзаӧс» да кыскисны сарайӧ.
— Кытчӧ нӧ ті сувтӧданныд?
Веськыда муас? — бара повзис Еременко. — Оз позь, фундамент колӧ!
Тіян делӧ, но ме предупреждайта.
Мунамӧ оформитамӧй? — шуис сійӧ Людмила Сергеевналы. — Абу ӧд сёркни, а век жӧ станок...
Еременко да Людмила Сергеевна мунісны кабинетӧ.
Нывкаяс сразу жӧ тӧдмасисны ремесленницакӧд да нуӧдісны сійӧс бокӧ.
Зонкаяслы вӧлі сьӧкыдджык.
Найӧ интересӧн видзӧдісны ремесленникъяс вылӧ, а ремесленникъяс на вылӧ, но ӧтиясыс и мӧдъясыс чӧв олісны.
— Куритчам али мый? — юаліс кузь тушаа сьӧд синма ремесленник. — Тэнад эм, Сергей?
Сергей, русӧй юрсиа паськыд чужӧма зонка, сы ыджда жӧ, кыдзи и Лёшка, сӧмын арлыднас ыджыдджык, кыскис «Прима» сигарет пачка.
Кыкнанныс босьтісны морт ӧти сигареткаӧн.
Сергей нюжӧдіс пачкасӧ детдомовецъяслы:
— А гашкӧ, тіянлы оз разрешайтны?
— Оз разрешайтны.
— Яснӧ.
Но, а кыдзи ті тані оланныд?
— Ничево.
Олам.
Сёрни быри.
Кыкнан ремесленникыс зіля кыскыштлісны да пӧлялісны тшынсӧ.
— А ті токарьяс? — юаліс Митя.
— Сійӧ токарь, — ёртыс вылӧ довкнитіс юрнас Сергей, — а ме сталевар.
— Сталевар? — прысьнитіс Лёшка. — Стальсӧ ӧмӧй пуӧны?
— Думайтан, сӧмын шыд пуӧны? — Кыкнанныс снисходительнӧя, но ӧбидиттӧг серӧктісны. — Ещӧ кутшӧма пуӧны!
— А кыдзи?
— Дыр висьтавнысӧ... дай он гӧгӧрво.
Волӧй, петкӧдлам.
Оз шыд моз, — бара серӧктіс Сергей.
— А уджавнысӧ сы вылын сьӧкыд? — станок вылӧ юрнас довкнитӧмӧн юаліс Митя.
— «Кӧза» вылын?..
Сёрнитнысӧ оз сулав! — шуис сьӧд синмаыс. — Вот миян мастерскӧйясын станокъясыд — да!
А цехын и дзик мирӧвӧйӧсь... — Сійӧ пыр жӧ кватитчис: — «Кӧзаыс» ничево жӧ, уджавны позьӧ...
— Шыбит, Ломанов!
Голубчик локтӧ... — гусьӧник шуис сьӧд синмаыс.
Сергей тэрыба шыбитіс сигареткасӧ да тальыштіс сійӧс ботинкинас.
— А тіянлы разрешайтӧны? — нюмъялігтыр юаліс Яша. — Яснӧ!
Ломанов нюммуніс да мигнитіс:
— Ничево, олам!
— Но вот, голубчикъяс, — матыстчигмозыс шуис Еременко, — пӧльзуйтчӧй, велӧдчӧй... да дӧзьӧритӧй!
Пӧдаритам ми тіянлы сьӧлӧмсянь и сьӧлӧмсянь висьталам: быдмыштанныд — локтӧй миянӧ!
Велаланныд вӧчавны и инструментъяс и ещӧ унатор...
Сиам успехъяс!
— Пасибӧ! — шуис Людмила Сергеевна. — Сӧмын тӧданныд, ёртъяс...
Миян кӧ нин пансис дружба, вайӧ сійӧс водзӧ нуӧдамӧй.
Правильнӧ ме сёрнита, ребята?
— Правильнӧ! — поддержитісны детдомовецъяс.
Еременко, куш юрсӧ чышкалігмоз да синкымсӧ лэптыштӧмӧн, сюся кывзіс: кодарлань сійӧ синӧ?
— Бур эськӧ, тіян училищеныд кӧ босьтіс шефство миян детдом вылын да отсыштіс.
Миян специалистъяс абуӧсь, а тіян — быдса армия, — меліа видзӧдліс Людмила Сергеевна ремесленникъяс вылӧ.
«Кутшӧм мудер баба! — Еременко эз сомневайтчы, мый Шершнёвлӧн волӧмыс да инструментъясӧн став историяыс — сылӧн удж. — Ӧні заводитас лысьтыны!..»
— Мӧвп, дерт, бур, здоровӧй мӧвп, — шуис сійӧ. — Но ачым ме тайӧс ог решайт, сувтӧдам обсуждение вылӧ...
А ӧні — лоӧй дзоньвидзаӧсь, аддзысьлытӧдз!
Вайӧ, хлопецъяс, вӧвъяс вылӧ!
Ремесленникъяс кавшасисны кузовӧ, пӧдлалісны бортсӧ.
Еременко прӧщайтчис Русаковакӧд, пуксис кабинаӧ, и машина, кодӧс колльӧдіс детдомыс дзоньнас, вӧрзис.
Шофёр переключитіс мӧд скорость вылӧ, но ворота дорын друг тормозитіс.
Кабина ӧдзӧсыс воссьыштіс, мыччысис Еременколӧн юрыс, и сійӧ горӧдіс вӧсньыдик гӧлӧсӧн:
— Мавталӧй!
Мавталӧй, шуа, ставсӧ!
А то ставыс пракмунас-сімас.
— Мавтам! — сералігтыр горӧдісны челядь, ӧвтчисны кияснаныс.
Челядь унапӧв нин видлалісны, малалісны став инструментъяссӧ да помтӧг юасисны Устин Захаровичлысь.
Устин Захарович, букыш, скӧр, ӧвтчис кияснас, шуаліс «ог тӧд», сэсся дзикӧдз муніс.
Сійӧ эз радейт машинаястӧ.
Найӧ вӧліны сложнӧйӧсь да гӧгӧрвотӧмӧсь.
Найӧ вермисны тшыкны, жугавны, налы колӧ вӧлі ток, мавтас — да этша ӧмӧй ещӧ мый колӧ.
Устин Захарович гӧгӧрволіс, мый машинаяс кокньӧдӧны удж, но, сы чайтӧм серти, найӧ вӧчӧны мортӧс тэрмасьысьӧн, кокни мывкыдаӧн, та вӧсна кутшӧм нӧ вермас лоны мортлӧн серьёзность, уджыс кӧ сылӧн кокни.
Ачыс сійӧ станок сайын некор эз уджавлы, тайӧ уджыс сылы кажитчис кокниӧн, ненастӧящӧйӧн, и квалифицированнӧй рабочӧйясӧс сійӧ ас кежас шулывліс «панъясӧн»...
Збыльысьсӧ, став инструментъяс пӧвстысь сійӧ медся вылӧ донъявліс сӧмын ӧтиӧс — ассьыс кияссӧ.
Налы немтор оз вӧлі ков, и найӧ век вӧліны дасьӧсь быд удж вылӧ.
Сійӧ лыддьыліс, мый уджыс кымын сьӧкыдджык, сымын донаджык да коланаджык, и сійӧ вӧлі убедитчӧма, мый настӧящӧй делӧнас занимайтчӧ сӧмын сійӧ, коді уджалӧ му вылын...
Ӧнӧдз детдомовецъяс окотапырысь уджалісны подсобнӧй участок вылын.
Устин Захарович поліс, мый мастерскӧй лоӧм бӧрын участокыс вешъяс бӧръя план вылӧ, а первой план вылас лоасны ремесленнӧй училищеысь вайӧм «чачаяс», кыдзи скӧрысь шуліс сійӧ училищелысь пӧдароксӧ.
Челядьлы эз терпитсьы ӧдйӧджык заводитны уджавны тайӧ инструментъяснас, а медся нин уджавны станок вылын.
Тайӧ вӧлӧма абу зэв кокни.
Станоксӧ колӧ вӧлі сувтӧдны фундамент вылӧ, а некод эз тӧд, кыдзи тайӧс вӧчны; колӧ вӧлі корсьны мотор да установитны, а тайӧс некод эз куж.
«Кӧза» сулаліс мастерскӧй стен бердын.
Ремесленнӧй училищесянь отсӧг Людмила Сергеевна эз пӧлучит: Еременко висьталіс, мый собраниетӧг оз позь, а велӧдчан во заводитчытӧдз собрание чукӧртны он вермы — ставныс разӧдчалісны...
Петан туйсӧ аддзис Ксения Петровна.
Сійӧ воссис «драндулетлӧн» грымакылӧмӧн да тратшкакылӧмӧн.
Вадим Васильевич, кодӧс колльӧдісны став челядьыс, муніс мастерскӧйӧ.
«Кӧзаӧс» аддзӧм бӧрын сійӧ паськӧдіс синъяссӧ да горӧдіс:
— Народъяс!
Ӧд тайӧ реликвия!
Та вылын Ной на тӧчитліс аслас ковчеглысь мачтасӧ...
Челядь серьёзнӧя да виччысьӧмӧн видзӧдісны сы вылӧ — найӧ эз гӧгӧрвоны.
— Но ладнӧ!
Кытчӧ сувтӧдам?
Сійӧ обследуйтіс стенсӧ, мерайтіс станинасӧ да индіс места:
— Кодйӧй гу.
Колӧны кирпич, цемент да болтъяс...
Сэсся тыдовтчис, мый колӧны мотор да трансмиссия, приводнӧй ремень да ограждение вылӧ решеткаяс, рубильник да проводъяс — ӧти кывйӧн кӧ, сы мында быдпӧлӧс имущество, мый Людмила Сергеевна повзис да юаліс, абу-ӧ бурджык бӧр мӧдӧдны Еременколы сылысь дона козинсӧ.
Вадим Васильевич кутчысис нырас, чушнитіс да шуис, мый мӧдӧдны век вевъялан, колӧ видлыны корсьны ставсӧ.
«Драндулет» нуис ассьыс кӧзяинсӧ, а кымынкӧ лун мысти лыйсигтыр да жургигтыр юӧртіс сійӧ первой победа йылысь: коляскаын куйліс рабочӧй да холостӧй ходъяслӧн шкивъяса трансмиссиялӧн кусӧк.
Сэсся лоисны болтъяс, рубильник.
Еременколы быть лои корсьны клам чукӧрысь неыджыд мотор, коді сімис сарайын...
Мотоцикллӧн лыйсьӧмыс да жургӧмыс детдомовецъяслы лои сигналӧн: найӧ эновтлісны ставсӧ да котӧрӧн чепӧсйылісны дворӧ, лӧз тшынӧн вевттьысьӧм мотоцикл дорӧ.
Вадим Васильевич, кисьыс рульсӧ лэдзтӧг, гордӧя мигайтліс да довкнитліс юрнас коляска вылӧ.
Радлігтыр кыскывлісны сэтысь ӧчереднӧй трофей.
«Кӧзаӧс» да моторсӧ сувтӧдігӧн нин кыдзкӧ асьныс определитчисны пристрастиеяс да симпатияяс.
Митя Ершов интересуйтчис электротехникаӧн.
Сійӧ эз янсӧдчыв Вадим Васильевичӧн вайӧм книжкакӧд, вӧлі сылӧн первой помощникӧн «электрооборудование» кузя, кыдзи сійӧ шулывліс, да мечтайтіс техникум йылысь.
Медся азартнӧй токарьясӧн вӧлӧмаӧсь Кира да Толя Савченко.
Найӧ пыр жӧ спорӧ воисны, коді первой кутас уджавны станок вылын, кӧть сійӧс абу на вӧлі сувтӧдӧма фундамент вылӧ.
Кира лои первойӧн, сы вӧсна мый Толякӧд артмис скандал да сійӧ кутшӧмкӧ кад кежлӧ воштіс общӧй расположениесӧ.
Тайӧ лои регыд сы бӧрын, кор Ксения Петровналӧн группаыс ветліс экскурсияӧн краеведческӧй музейӧ.
19
Пыран ӧдзӧс ӧтар-мӧдарладорас сулалісны плавкӧс чужӧма, ыджыд рушкуа да кыз, дженьыдик кокъяса изйысь вӧчӧм бабаяс.
Челядь видзӧдлісны дворас.
Сэні сулалісны, туплясисны муын сэтшӧм жӧ бабаяс.
Дюжинаджын мында найӧ, стен бердӧ нёровтчӧмӧн, веськодьпырысь видзӧдісны тыртӧм сингуранъяснас мыйлакӧ татчӧ вайӧм кладбищевывса памятник вылӧ — еджыд мраморысь вӧчӧм ангел вылӧ, коді лэдзӧма бордъяссӧ да копыртӧма юрсӧ.
Первой комнатаас скамья вылын пукаліс гӧрд чужӧма да паськыд кельыдлӧз синъяса тьӧтка.
Бертыштӧм кияснас сійӧ кутіс чӧрс да кудель.
Папье-машеысь * вӧчӧм тайӧ тьӧткаыс петкӧдліс оброк выполняйтысь крепостнӧйӧс...
* Папье-маше — клей, гипс да мел сора бумажнӧй масса, кытысь прессуйтӧмӧн вӧчӧны быдсямапӧлӧс предметъяс.
Кымын ичӧтджык музей, сымын ёнджыка сійӧ зільӧ лоны гырысьяс кодьӧн да сымын сійӧ смелджык.
Сэні, кӧні экспонатъясӧн да учёнӧй аппаратӧн озыр гырысь музейяс отступайтӧны, сы вӧсна мый гӧгӧрвоӧны, мый оз вермы ставсӧ шымыртны, ичӧтъясыд збоя уськӧдчӧны тайӧ шымыртны позьтӧмтор вылас да расправляйтчӧны сыкӧд решительнӧя да простодушнӧя.
Тайӧ музеяс вӧлі ставыс.
Сійӧ зілис лоны и вӧлі всемирнӧйӧн да всеобщӧйӧн.
Вселеннӧйлӧн историяыс зэв бура тӧрӧма киӧн рисуйтӧм кык схемаӧ.
Мулӧн история дінӧ, кодӧс вӧлі петкӧдлӧма нёль картинка вылын, вӧлі содтӧма мастодонтлысь кань ыджда модель, питекантроплысь бюст да мамонтлысь настӧящӧй пинь.
Став бӧръя эпохаяссӧ да вояссӧ вӧлі ӧтлаӧдӧма «Дореволюционнӧй прошлӧй» отделӧ.
Тайӧ отделсӧ восьтыліс неандерталецлӧн бюст, коді кыв шутӧг относитчис дореволюционнӧй прошлӧйӧ и должен вӧлі, дерт, служитны связующӧй звеноӧн мастодонтъяслӧн эра да капитализмлӧн эпоха костын.
Некымын рисунок да картина вылын фотографияяс петкӧдлісны, кыдзи помещикъяс нартитлісны крестьянаӧс, а сідзжӧ, кыдзи жӧритлісны да кутитлісны-юлісны купечьяс.
Быдса пельӧс вӧлі торйӧдӧма помещичӧй быт демонстрируйтӧм вылӧ: сэні, колпак улын, вӧліны выставитӧмаӧсь М. С. Кузнецов товариществоса тарелкаяс да чашкаяс, сулаліс резнӧй зӧлӧтитӧм пызан, кык пуф да еджыд пуысь вӧчӧм шӧвкӧн кышӧм креслӧ.
Креслӧ вылын куйліс картон, коді запрещайтліс пуксьыны да вӧрӧдны киӧн.
Запретитана гижӧд вылӧ видзӧдтӧг Валерий Белоус видліс, «небыда-ӧ паразитъясыс пукавлӧмаӧсь».
Мукӧдъясыс видлісны жӧ да убедитчисны, мый паразитъяслы пукавны вӧлӧма небыд.
Революция да гражданскӧй война петкӧдлысь кымынкӧ картина бӧрын мунісны индустриализация да коллективизация йылысь диаграммаяс да плакатъяс.
Зал шӧрын сулаліс домналӧн зэв мича металлическӧй модель.
Сійӧ вӧлі самӧварысь не ыджыдджык, но вӧчӧма сэтшӧм мичаа, мый, кажитчис, ӧзтыны кӧ — и сы весьтын кутасны гартчыны тшын да бус, а леткасьыс кутас визувтны яръюгыд би струя.
Орччӧн, маслянӧй краскаӧн вӧчӧм портрет вывсянь, челядь вылӧ скӧрысь видзӧдіс знатнӧй доменщик Коробов.
Сылӧн вӧлі помка скӧравны: ускыс сылӧн мыйлакӧ вӧлі турунвиж рӧма...
Карыслӧн став историяыс — запорожскӧй крепостьлӧн плансянь Великӧй Отечественнӧй войнавывса лётчик-геройяслӧн памятник, коді сулалӧ карса паркын, фотографияӧдз, — тӧрӧма ичӧтик комнатаӧ.
Тані жӧ вӧліны гувывса крестъяс, кодъяс вӧліны немецкӧй «железнӧй крестлӧн» зэв гырысь орденскӧй знакъяс кодьӧсь.
Киралы тӧдвылас усины найӧ — сійӧ кольлӧма мамыскӧд карӧ, кор тані вӧлӧмаӧсь немецъяс.
Карса центральнӧй скверсӧ немецъяс вӧчӧмаӧсь асланыс кладбищеӧ, и сэні чурвидзисны уна татшӧм крестъяс...
Крестъяс шӧрас шыльыд квадратъясын вӧліны гижӧдъяс.
Ксения Петровна лыддис ӧти татшӧм гижӧд:
Гижӧма вӧлі маслянӧй краскаӧн.
Ковмас кӧ, сійӧс кокни вӧлі вывтіыс мавтны да гижны мӧдӧс, мӧд мортлы, коді вермис <deu>geboren</deu> (чужны) сёрӧнджык либӧ водзджык, но босьтіс кӧрт крест жӧ.
Но таын коланлуныс эз вӧв: крестъяссӧ вӧлі вӧчӧма зэв уна.
Литейнӧй формаяс вылас вӧлі пасйӧма вӧчӧмыслысь датасӧ, и став крестъяссӧ мичмӧдіс выпуклӧй гижӧд: «1939 во».
Отто Фрике муртса на вӧлі помалӧ школа, а сылы нин вӧлі вӧчӧма награда фюрерлы слава вылӧ будущӧй подвигъясысь.
Челядь чӧв ланьтісны да зумыштчисны.
Налы эз вӧв жаль Отто Фрике, налӧн вӧліны сыкӧд асланыс счётъяс.
Отто Фрике пӧлучитіс заслужитӧм награда, но сійӧ казьтыштіс налы сы йылысь, мый пыр бӧрӧджык кольлі, но эз вунлы: тшыгъялӧм да полӧм йылысь, ненависть да воштӧмъяс йылысь...
Сэсся ещӧ ӧти отдел; сэні — лэбачьяслӧн чучелаяс, почва образецъяса ящикъяс, формалин пытшкын лягушаяс да ужъяс.
Ӧти пельӧс вӧлі торйӧдӧма заповеднӧй целиннӧй степлӧн панорамалы.
Бусӧсь идзас пӧвстысь, коді изображайтіс сук степнӧй турунъяс, чурвидзис кӧинлӧн чучелаыс, сыкӧд орччӧн квайтпалич тӧждысьтӧг видзӧдіс аслас поз вылӧ, а вылын шпагат йылын ӧшаліс шевгӧдӧм бордъяса варыш.
Медбӧръя отделыс петкӧдліс война бӧрын карсӧ восстанавливайтӧм да сылысь производственнӧй достижениеяссӧ.
Фотографияяс да любительскӧй картинаяс петкӧдлісны тшыналысь трубаяс, корпусъяс, кодъяс гӧгӧр жуисны посньыдик мортъяс.
Кык картина вӧліны ӧткодьӧсь, сӧмын ӧтиыс ичӧт, а мӧдыс кык метр пасьта кымын.
Пемыд фон вылын ӧшалісны оранжевӧй пятнаяс.
Картинаыс шусис: «Орджоникидзесталь» войын.
Челядь корсисны фотографияяс вывсьыс ассьыныс уличасӧ, детдомсӧ, эз аддзыны да радпырысь петісны дворӧ, ангел да каменнӧй бабаяс дорӧ.
Ставыс тайӧ — космическӧй туманностьяссянь Рыбоконсервнӧй комбинатӧн план выполнитӧм йылысь сводкаӧдз, — вермис дурмӧдны челядьлысь юръяссӧ, и Ксения Петровна неыджыд беседаын торйӧдіс сӧмын ӧти тема.
Мастодонтъясӧс да неандерталецъясӧс сійӧ колис бокӧ да висьталіс капитализм дырйи рабочӧйяслӧн олӧм йылысь, сы йылысь, кыдзи прӧстӧй йӧз мырсьывлісны сьӧкыд уджӧн, а помещикъяс да капиталистъяс немтор эз вӧчлыны, а на вылӧ тшӧктывлісны уджавны мукӧдӧс.
Сійӧ неуна тӧдіс карлысь революцияӧдзса историясӧ, и сылӧн рассказын нимъястӧм да не сэтшӧм гӧгӧрвоана «капиталист» да «помещик» лоисны фамилияясаӧсь, характеръясаӧсь да поступокъясаӧсь, лоины достовернӧйӧсь да гӧгӧрвоанаӧсь.
И тадзи жӧ сійӧ висьталіс сы йылысь, кыдзи вежсис карыс да йӧзыс революция бӧрын, кыдзи вичкояс да кабакъяс пыдди лоисны школаяс да культура дворецъяс, кыдзи заводын бельгийскӧй управляющӧйӧс вежис рабочӧй да заводыс кутіс новлӧдлыны Ленинлысь ним, кыдзи первой пятилетка воясӧ вӧлі стрӧитӧма гигант «Орджоникидзесталь»...
Челядь кывзісны внимательнӧя.
Кывзіс жугыльтчӧм мраморнӧй ангел, и сӧмын каменнӧй бабаяс пыр сідз жӧ веськодьпырысь видзӧдісны асланыс тыртӧм сингуранъяснаныс.
Валерий Белоус гусьӧник лыйліс сэтчӧ изйӧн, а сэсся, медым ловзьӧдны плавкӧс каменнӧй чужӧмсӧ, кирпич торйӧн ӧтилы рисуйтіс кузь запорожскӧй ус.
Челядь бӧр воисны гортаныс, экскурсия эз коль некутшӧм тӧдчана следъяс.
И друг найӧ тыдовтчисны виччысьтӧм скандалын.
Толя Савченко вӧлі рам, кывзысьысь детинка, сьӧлӧмсяньыс, кӧть и эз вывті бура, велӧдчис, эз ёна ышмыв, ёна радліс, кор сійӧс ошкывлісны, — ӧти кывйӧн кӧ, сійӧс радейтлісны и учительяс и воспитательяс.
И Людмила Сергеевна эз верит, кор сы дорӧ котӧрӧн воис Жанна да порог дорсянь скӧрысь горӧдіс:
— Локтӧй ӧдйӧджык — сэні Толька йӧйталӧ!
— Мый сӧран, Жанна?
— А дерт, йӧйталӧ!
Оз кӧсйы уджавны, оз кӧсйы дежуритны...
Сійӧ вӧлі сэтшӧма скӧрмӧма, мый ӧні «Великӧй немӧй» шенасис кияснас да таргис Кираысь не омӧльджыка.
Людмила Сергеевна муніс Жанна бӧрся.
Столӧвӧй шӧрын сулаліс пузьӧм, гӧрдӧдӧм Толя Савченко да скӧрысь видзӧдіс Кира, Сима да Митя вылӧ, кодъяс гораа да ӧттшӧтш горзісны сы вылӧ.
Раздаточнӧй ӧшинь пыр видзӧдіс Ефимовна вомдоръяссӧ скӧрысь топӧдӧмӧн.
Директорӧс аддзӧм бӧрын челядь ланьтісны да вешйисны, а Толя лэптіс пельпомъяссӧ, быттьӧ виччысис кучкӧм, но эз лэдз ӧзъян синъяссӧ.
— Мый лои, ребята?
— Сійӧ пызан вылӧ оз кӧсйы ваявны...
А колӧ нин ӧбед вылӧ звӧнитны...
— Мый вӧсна, Толя?
— Ог кӧсйы, и ставыс!
Шумсьыс шызьӧм челядь чукӧртчисны ӧдзӧс дорӧ, видзӧдісны восьса ӧшиньясӧд.
— Но ӧд помкаыс эм?
Висьтав, мыйла он кӧсйы.
— Ме абу слуга и ваявны ог кут.
Лакейяс абуӧсь, ӧні абу капитализм...
Тайӧ капитализм дырйи ӧти морт уджавліс мӧд мортлы.
Ӧшинь улын кодкӧ, буракӧ Валет, гораа серӧктіс.
— А Ефимовна?
Воспитательяс?
А ме?
Ми нӧ мый, лакейяс, тэ ногӧн?
— Ті зарплата пӧлучайтанныд.
А меным абу быть...
Людмила Сергеевна кельдӧдіс.
Толя повзьыштіс, но видзӧдіс сідз жӧ ёся.
Сійӧ «ышмис» и ӧні, кӧть мед мый эз ло, ни бӧрыньтчыны, ни дугдыны эз вермы.
Мукӧддырйи эськӧ татшӧм челядь йӧйталӧмсӧ кокниа позис дугӧдны, шызьӧм детинкалӧн ковтӧм скӧралӧмыс да прӧстӧысь дӧзмылӧмыс кусіны эськӧ яндысьӧмпырысь сералыштӧмӧн, но ӧні поединокыслысь помсӧ чӧла виччысисны сюся видзӧдысь да кывзысь челядь.
Да Толя эськӧ нинӧм эз и кыв: ӧні сійӧ ышнясис аслас геройствоӧн.
Быд видӧм, накажитӧм сӧмын эськӧ скӧрмӧдісны сійӧс, а сылӧн тешитчӧмыс эськӧ лоис йӧз водзын ыджыд уступка вӧчӧмӧн.
— Ладнӧ, — кыдзи позьӧ спокойнӧйджыка шуис Людмила Сергеевна. — Раз сідзи — ӧбед талун оз ло.
— Кыдзи — оз ло? — паськӧдіс синъяссӧ и вомсӧ Кира.
— Толя думайтӧ, мый сійӧ некодлы нинӧм не должен вӧчны, и сылы некод нинӧм оз кут вӧчны...
Пӧдлалӧй, Ефимовна, ӧшиньсӧ, а ті, нывъяс, идралӧй пӧсудасӧ, — мунігмозыс нин шуис сійӧ.
— Да ӧд ставыс тшыкас! — броткыштіс Ефимовна, но, кор казяліс директорлысь скӧр видзӧдлассӧ, вешйис ӧшинь дорысь да пӧдлаліс ӧшиньсӧ.
Талы некод эз верит.
Эз жӧ вермы Людмила Сергеевна збыльысь кольны ӧбедтӧг детдомсӧ ставнас сы вӧсна, мый Толька Савченко ыръянитӧ.
Мыйӧн нӧ мыжаӧсь мукӧдыс?
Мыжа Савченко, а ӧтвечайтны долженӧсь ставныс?..
Дерт, тайӧ вӧлі сӧмын грӧз, и артмис сідзи, мый Толька лои победительӧн...
Людмила Сергеевнаӧс радейтісны, уважайтісны, кодсюрӧ полісны сыысь.
Но кыдзи вӧлі не радлыны, мый Людмила Сергеевнаӧс, коді век овлывлӧ прав да коді век сулалӧ аслас кыв вылын, вӧлӧмкӧ, позьӧ жӧ «дорны»!..
Валерийлы тайӧ зэв ёна воис сьӧлӧм вылас, и сійӧ, лёкысь радліг, ошкыштіс:
— Правильнӧ, Толька!
Сідзи и колӧ сылы!
— Тэ ланьт... — пинь пырыс сӧдзӧдіс Митя.
— Алла, волы татчӧ! — горӧдіс Кира, кор аддзис ӧшинь пыр Аллаӧс.
— Мый тіян сэні бара? — вомсӧ вежыньтӧмӧн Алла матыстчис восьса ӧдзӧс дорӧ.
— Толька Савченко оз кӧсйы дежуритны!
Висьтав сылы...
— Бара челядь капризъяс?
— Да абу, сійӧ, гӧгӧрвоан, сэтшӧмтор думыштӧма...
Ме, шуӧ, абу лакей, ӧні абу капитализм...
— Дур-рак! — Толя вылӧ синбӧжнас видзӧдігмоз пинь пырыс сӧдзӧдіс Алла да вешйис ӧдзӧс дорысь.
— Кытчӧ нӧ тэ, Алла?
Висьтав сылы, тэ ӧд председательница!..
— Кута тай помтӧг тіянкӧд няньчитчыны?
Некор меным...
— Мый тайӧ сыкӧд? — чуймис Митя.
— Да, абу ӧд нин первойысь...
Техникумӧ босьтӧмаӧсь, вот и нырсӧ лэпталӧ...
— Ыджыд тай!
Челядь видзӧдлісны Алла бӧрся, сэсся бара бергӧдчисны Толялань.
— Ме лыддя тадзи, ребята, — шуис Кира. — Савченко оз кӧсйы разӧдны ӧбед мукӧдъяслы, и сылы некод оз кут.
Мед кыдз гажыс.
А мый вӧсна мукӧдыс не долженӧсь ӧбедайтны?
Правильнӧ?
Пӧрччы повязкатӧ!
Дрӧжжитысь чуньяснас Толя разис повязкасӧ:
— На...
Зэв тай колӧ!..
— Тайӧс ми видзӧдлам, — шуис Митя. — Коді аски должен дежуритны?
Сима да Горбачёв?
Кӧртав, Горбачёв, повязкасӧ, мун Жаннакӧд Людмила Сергеевна дорӧ, мед разрешитас ӧбедайтны.
А Савченкокӧд ми сёрнитыштам на...
Ставныс решитісны, мый тайӧ правильнӧ.
Кор Лёшка да Жанна бӧр воисны Людмила Сергеевна дорысь, найӧ вӧлі шӧйӧвошӧмаӧсь.
Людмила Сергеевна босьтӧма Лёшкалысь повязкасӧ да шуӧма, мый некутшӧм вежӧмъяс оз разрешайт, ӧбед талун оз ло.
— Немтор оз кӧсйы кывзыны...
И сэсся, шуӧ, некутшӧм адвокатъяс оз ковны...
— Сідзкӧ, ми ӧти паразит вӧсна сідзи и кутам пукавны? — зэв скӧр гӧлӧсӧн юаліс Кира.
Толя Савченко, аслас победаӧн гордитчигтыр, уговаривайтіс асьсӧ, мый ӧти лунтӧ позьӧ и тшыгъялыштны, зато сійӧ сулаліс ас кыв вылас и, сідзкӧ, вӧлӧма прав.
Сійӧ эз гӧгӧрволы, мый Людмила Сергеевна аслас волӧмнас вӧлі сійӧс дорйысьӧн и мый мунӧм бӧрас колис Толяӧс син-на-син сэтшӧм судьякӧд, коді оз тӧд некутшӧм пӧщада.
Мыйкӧ дыра тайӧ унагӧлӧса судьяыс шензис Людмила Сергеевналӧн тӧдтӧм упрямство вылӧ, коді колис ӧбедтӧг дзик ставнысӧ ӧти «оболтус» вӧсна, коді друг «йӧймис», но сэсся вниманиеыс вуджис «оболтусыс» вылӧ.
Ӧбедайтны позяс и бӧрынджык, но мый тайӧ лоӧ — сійӧ абу лакей?
А мукӧдыс — лакейяс?
И коді сійӧ сэтшӧмыс, медым сылы ваялісны?
Да сылы сӧмын капитализм дырйи овны, а не социализм дырйи!..
Видзӧдтӧ, кутшӧм барон аддзысьӧма!..
Толя заводитліс вензьыны да пинясьны.
Сійӧ эз гӧгӧрволы сійӧс, мый вӧрзьӧдіс да бергӧдіс аслыс паныд медся опаснӧйсӧ.
Коллектив признайтӧ авторитетсӧ ӧтилысь, сійӧ кӧ заслужитіс, но сійӧ оз прӧщайт ас дінас пренебрежение.
И ӧні насмешливӧй, скӧр синъяснас югъялысь Немезида * кытшаліс мыжаӧс топыд кытшӧн.
Толя заводитліс мунны, но сылы потшисны туйсӧ да жмитісны стен бердӧ.
Сійӧс эз кӧсйыны нӧйтны, кӧть кодсюрӧ и вӧзйылісны «сетӧбтыны сылы кыдз колӧ», а Ефимовна, коді бара тыдовтчис ӧшинь дорын, висьтавліс кутшӧмкӧ кыдз пу роклӧн пӧльза йылысь, кодӧс применяйтлывлӧмаӧсь войдӧр.
Сійӧс кӧ эськӧ нӧшыштісны, вӧлі эськӧ кокниджык.
Сы вылын сералісны.
* Немезида — возмездие, быть лоана судьба.
Весиг Валет, коді неважӧн на горзіс, мый сылы, Людмила Сергеевналы, «сідзи и колӧ», ӧні, зывӧкпырысь сералігтыр, нимтіс сійӧс «Фон-Патефонӧн».
Некымын минута чӧжӧн дружнӧй, язвительнӧй атакаын Толя Савченколы петкӧдлісны сылысь «паразитскӧй сущностьсӧ».
Толя дугдіс вензьыны.
Аслас подвигсьыс сылы лои яндзим, а геройскӧй ореолыс пыр жӧ лои шытӧг потӧм майтӧг гадь кодь.
Сійӧ полігтыр видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ, и эз нин геройскӧй бикиньяс, а подозрительнӧй ва югъяліс сы синъясын.
«Фон-Патефонӧн» нимтӧмыс дзикӧдз жугыльмӧдіс Толяӧс.
Вомдоръясыс сылӧн кутісны тіравны, банбокӧдыс визувтіс синва.
— О, барон соксӧ лэдзис! — шуис Валет.
Сійӧс ӧлӧдісны.
Мыжа морт пӧлучитіс заслугаяс серти, весиг пӧжалуй, заслугаясысь неуна унджык — немтор, мед помнитас! — и найӧ недыр чӧла видзӧдісны, кыдзи найӧ приговорлӧн жертваыс, став тушанас сырмиг да сыркъялігтыр, чышкалӧ синвасӧ.
— Но, тырмас! — нарошнӧ скӧр гӧлӧсӧн шуис Митя. — Чышкы синватӧ... да мун Людмила Сергеевна дорӧ.
Кор прӧща.
Небыд сьӧлӧма Сималӧн жальыс петіс, и сійӧ нюжӧдіс Толялы салфетка:
— Чышкысь!
Толя чышкис чужӧмсӧ соснас да, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, муніс заведующӧй кабинетӧ.
Людмила Сергеевна каитчис нин тэрмасьӧмӧн вӧчӧм решениесьыс.
Думышті жӧ: ӧти детинка йӧйталыштӧм вӧсна кольны ставнысӧ ӧбедтӧг...
И бӧрыньтчыны оз позь.
Сюсьджыкъясыс, кодъяс гырысьджыкӧсь, найӧ эськӧ гӧгӧрвоисны.
А мукӧдыс, ичӧтъясыс?..
Налы тайӧ йӧюкыс лоас геройӧн.
Кыдз нӧ — директоршаысь эз повзьы!
Сэки кӧть кутшӧм кывъяс эн висьтавлы, оз отсав.
Да, татшӧмторъяссӧ колӧ вуж выйӧныс чегны!
А эн-ӧ вывті пыдӧ зырсӧ сюй?
Мый, воропыс кӧ ратшмунӧ да чегӧ?..
И лоас кӧ сідзи, кыдзи первой вонас, кор вӧлі на Ромка Кунин?
Горзӧмӧн, шутьлялӧмӧн изъясӧн ӧшиньӧ...
Найӧс ӧд кокни бергӧднытӧ.
Оз вермы лоны.
Не должен лоны!
Кыліс полігтыр слабиника таркнитӧм, и воссьыштӧм ӧдзӧсӧд пырис гӧрдӧдӧм, жугыль чужӧма Савченко.
Ассьыс радлӧмсӧ да «идея вӧсна тышкасьысь» дорӧ жалитӧмсӧ кутігтыр Людмила Сергеевна кыдз позьӧ спокойнӧя юаліс:
— Мый висьталан, Толя?
— Ме водзӧ ог кут, — джоджӧ видзӧдігтыр да нырнас чушкигтыр шуис Толя. — Прӧститӧй менӧ...
Синваыс эз нин пет, но чукӧрмыліс нырас, и сійӧ ӧтарӧ чышкаліс нырсӧ.
— Тэ эн менӧ скӧрмӧд, а ёртъястӧ.
Налысь и колӧ корны прӧщасӧ.
Мунам.
Яндысигтыр джӧмдалӧмӧн висьталӧмсӧ Толялысь кывзісны чӧла.
— Кыдзи ті лыддянныд, ребята, — юаліс Людмила Сергеевна, — позьӧ сійӧс прӧститны?
Ме думайта, позьӧ.
Сійӧ ӧд абу лёк детинка, прӧстӧ сійӧ ыръянитыштіс...
— Ме жӧ шуа: шыбелитіс, — содтіс Тарас, и ставныс серӧктісны.
Тайӧ серамыс, абу нин язвительнӧй, а добродушнӧй, петкӧдліс, мый сійӧс прӧститісны.
— Мун мыссьы...
Вит минута мысти Толя, коді вӧлі век на гӧрдӧдӧма, но шочиника нин чушйӧдліс нырнас, кӧрталіс дежурнӧйлысь повязка да разӧдіс шыд тыра тарелкаяс.
Тадзи помасис Толя Савченколӧн некодлы ковтӧм «бунтыс».
Лёшкалы вӧлі жаль Толька, но сійӧ гӧгӧрволіс, мый возмездиеыс быть должен лоны.
А сійӧ кӧ абу вывті нежнӧй — эн йӧйтав.
Думсьыс Лёшка решитіс, мый сійӧ некор оз кут йӧйтавны.
Но сійӧ «йӧйталыштіс».
Тайӧ лои школаын нин.
20
Лёшкалӧн документъясыс сюрины армавирскӧй школаысь — Армавирысь пышйигас дядя Троша вунӧдӧма на йылысь.
Людмила Сергеевна добитчис гороно пыр, медым Лёшкаӧс примитісны сійӧ жӧ школаас, кӧні велӧдчисны унджык детдомовецъясыс, да висьталіс Лёшкалы, мый сійӧс зачислитӧма квайтӧд «Б» классӧ.
Сентябрь первой лунӧдз кымынкӧ лун водзджык сылы сетісны выль дерматинӧвӧй портфель, тетрадьяс да треплитчӧм нин кык учебник: география кузя да ботаника кузя.
Учебникъяс эз тырмыны, пӧльзуйтчыны наӧн колӧ вӧлі ӧтлаын.
Тарас Горовецлы веськалісны история, зоология да задачникъяс, Сималы да Жанналы, кыдзи ӧкуратнӧйджыкъяслы, — мукӧдыс.
Тараскӧд да нывкаяскӧд Лёшка вӧлі ӧти классын.
Валерий Белоус ветлӧдліс квайтӧд классӧ жӧ, но сійӧс Лёшка эз лыддьы.
Сылы эськӧ окота вӧлі велӧдчыны Яшакӧд да Митякӧд, но найӧ да Кира вӧліны нин сизимӧд классын.
Школаыс вӧлі сэтшӧм жӧ, кутшӧм и Ростовын, — кык судта, гырысь ӧшиньяса да неыджыд сӧстӧм двора.
Сідз жӧ, кыдзи и сэні, забор дорын чурвидзисны чегъяссьӧм, таляссьӧм некымын ньӧртор — торжественнӧя садитлӧм пуяслӧн бонзьӧм колясъясыс.
Лёшкалы здук кежлӧ весиг кажитчис, мый сійӧ бара Ростовын.
Вот ӧні башмакъяснас котшкӧдігтыр пос кузя котӧртас Митька, шеныштчас да кучкас сылы портфельнас...
Кодкӧ мыйвынсьыс швачкис сылы мышкас.
Лёшка бергӧдчис — мышкас сулаліс да нюмъяліс Витька Гущин.
— Здоров!
— Здоров!
— Тэ миянын жӧ?
Вот и бур!
Лёшкалы лои нимкодь.
Жаль сӧмын, мый сійӧ мӧд классын.
Найӧ котӧртлісны видзӧдлыны Витькалысь классӧ.
Лёшка видзӧдліс ӧдзӧс костӧдыс — сэні челядь сералісны да гораа, пельтӧмъяс моз, сёрнитісны каникул бӧрти первойысь аддзысьӧм бӧрын.
На пӧвстын вӧлі паськыд вома, сук синкымъяса нывка — «поводдялӧн ен».
— И сійӧ тані?
— Коді, Наташка Шумова?
Но да...
Петам дворӧ.
Дворын горзісны да котралісны.
Кодъяскӧ радлӧм вӧснаыс сражайтчисны нин портфельяснаныс.
Витькаӧс чукӧстісны, сійӧ воши челядь пӧвстӧ.
Лёшка виччысьыштіс, сэсся решитіс пырны классас.
Сійӧ писькӧдчис ӧта-мӧд бӧрся котралысь младшеклассникъяс пӧвстті, и друг сылы кодкӧ зургис пельпомнас.
Сы водзын сулаліс выль костюма, шыльӧдӧм юрсиа Витковский да ехиднӧя нюмъяліс.
Киас сылӧн вӧлі эз ученическӧй, дермантинӧвӧй, а настӧящӧй кучик портфель, и, ӧти чуньнас вугйӧдыс кутӧмӧн, сійӧ бовйӧдліс портфельсӧ.
— Тэ мый?
— <ns>Ни-нӧм</ns>! — пинь пырыс сӧдзӧдіс Витковский.
— Эн лезит!
— А мый лоӧ? — синсӧ читкыртіс Витковский.
— Омӧль лоӧ, — мыш сайсянь кыліс Тараслӧн гӧлӧс.
Лёшка бергӧдчис — орччӧн сулалісны Тарас да Валет.
Валет сюйис чуньяссӧ вомас да ёся шутёвтіс.
Пырысь-пыр жӧ кытыськӧ воисны Митя Ершов, Толя Савченко, став детдомовецъяс, кодъяскӧд Лёшка локтіс школаӧ.
Найӧ чӧв олігтыр да видзчысигтыр кытшалісны Лёшкаӧс да Витковскийӧс.
Витковский нюмъяліс мырдӧнсорӧн нин.
— Детдомовецъясӧс эн вӧрӧд!
Гӧгӧрвоан? — шуис Митя.
— А гашкӧ, сылы эсійӧ... объяснитны? — бергӧдліс кулакнас Валерий.
Витковский, зывӧкпырысь нюмъялігтыр, воськовтіс бӧрӧ, бергӧдчис да, портфельсӧ бовйӧдлігтыр, муніс.
— Сійӧ мый, бара? — школьникъясӧс ӧтарӧ-мӧдарӧ тойлалігтыр котӧртіс отсӧг вылӧ Витька.
— Эз, повзис.
— Колӧ вӧлі сетӧбтыны сылы!
— Нинӧм, сетӧбтам, кор ковмас!
Двор пасьтала кыліс звӧноклӧн зильгӧм, и челядь, горзігтыр да тойласигтыр, котӧртісны восьса ӧдзӧслань.
Лёшка пукаліс Тараскӧд орччӧн да, учительницалысь кывзігмоз, видзӧдлывліс гӧгӧрбок.
Сы вылӧ видзӧдісны жӧ, сійӧ частӧ кыйліс ас вывсьыс изучайтана видзӧдласъяс.
Орчча парта сайын пукалысь зонка синсӧ вештывтӧг видзӧдіс Лёшка вылӧ.
Сійӧ вӧлі кыз банбокъяса, паськыд синъяса да чужӧм вылас век тӧдчис нюм, мый вӧсна банбокъясас артмывлісны гуранторъяс.
Учительница корис Юрий Трыхноӧс, и кыз банбокъяса зонка чеччис.
Сійӧ нюмъялігтыр кывзіс да гижис дӧска вылӧ пример, сулалыштіс, нетшкыштіс ассьыс чубсӧ да, век сідз жӧ нюмъялігтыр, шуис, мый оз тӧд, кыдзи решитны.
— Тэ мый вылӧ радлан? — юаліс учительница. — Пуксьы местаад.
Трыхно ньӧти эз яндысь, а нюмъёвтіс ещӧ паськыдджыка.
Учительница юаліс, коді вермас решитны.
Быд боксянь лыбисны кияс,
Лёшка падъялігтыр лэптіс жӧ.
— А, выль! — казяліс учительница. — Пет дӧска дорӧ.
Лёшка чувствуйтіс аслас мышнас, кыдзи сы вылӧ видзӧдӧны, ӧдйӧ решитіс примерсӧ да бергӧдчис.
Воддза парта сайсянь нюмъяліс Жанна, ошкӧмӧн довкйӧдліс юрнас Сима.
— Бур, — шуис учительница. — Сӧмын мелнад оз ков сэтшӧма тотшӧдны...
Тайӧ луннас Лёшкаӧс ешӧ ӧтчыд корлісны дӧска дорӧ роч кыв кузя, и сійӧ бара бура ӧтветитіс: кӧть сійӧ и уна пропуститіс, но унатор помнитіс.
Сійӧс ошкисны ставныс: и учительницаяс, и Ксения Петровна, и Людмила Сергеевна, кодъяс подробнӧя юасисны сылысь, кыдзи прӧйдитіс первой луныс школаын.
Первойя лунъяссӧ школаын велӧдісны Лёшкалы тӧдсаторъяс, кодъясӧс сійӧ велӧдліс Ростовын да Армавирын велӧдчигӧн, урокъяс гӧтӧвитны оз вӧлі ков, и сійӧ казявтӧг велаліс сэтшӧм мӧвпӧ, мый велӧдны найӧс нинӧмла и водзӧвылӧ.
А водзӧсӧ лои дзик мӧдногӧн.
География кузя учительница корис сійӧс карта дорӧ, медым сійӧ петкӧдліс Западнӧй Европалысь медся ыджыд юсӧ.
Лёшка киын указкаыс недыр ветлӧдлыштіс Днепр да Дунай костӧд, сэсся кайис вывлань Днестр кузя.
Класс шызьыштіс, Сима повзьӧмӧн кутчысис банбокъясас.
— Тэ ногӧн, юясыс визувтӧны мореысь? — юаліс учительница. — Колӧ петкӧдлыны ю йывсяньыс ю вомланьыс.
Кутшӧм ю тэ петкӧдлін?
Лёшка видзӧдліс синбӧжнас карта вылӧ, но лыддьыны эз вермы.
Матысса партаяссянь кыліс подсказка: «...тр... тр...р-р».
— Днепр! — гӧгӧрвоис Лёшка.
— Вот кыдз!
Дунай пыдди петкӧдлін Днестр, да и сійӧс шуин Днепрӧн...
Петкӧдлы Печора.
Лёшка заводитіс Вычегдасянь, сэсся вуджис Сухона вылӧ да вывті сёрӧн казяліс ӧшибкасӧ.
Сима чужӧм вылын тӧдчис отчаяние, класс сераліс, а учительница пуктіс нин отметка.
Борис Костюк, воддза парта сайсянь кыпӧдчылӧмӧн, видзӧдліс да сэсся, медым эз аддзыв учительница, чургӧдіс вывлань кык чунь...
Лёшкалы эз вӧв лӧсьыд, кыдзи овлывлӧ ичӧтик неудача дырйи.
Но тайӧ регыд прӧйдитіс.
Локтан недельнас сійӧ пӧлучитіс двойкаяс украинскӧй кыв кузя да математика кузя.
Ученическӧй неудачаясӧ Ростовын на велалӧм вӧсна Лёшка эз шогсьы.
Ӧти татшӧм двойка пӧлучитӧм бӧрын, кор найӧ вӧлі локтӧны школаысь, Митя Ершов матыстчис сы дорӧ да внушительнӧя шуис:
— Тэ эновт тайӧс!
— Мый?
— Двойкаястӧ кватайтны!
— А тэныд мый?
— Кыдзи сідзи — мый?
Кыланныд, ребята?
Челядь кылісны.
Вомдоръяссӧ топӧдӧмӧн, синнысӧ скӧрысь читкыртӧмӧн, найӧ кытшалісны Митяӧс да Лёшкаӧс.
— Ми нӧ мый, гортса челядь, медым лёка велӧдчыны?
Ми — государственнӧйяс!..
Гӧгӧрвоан?
Лёшка лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Но и мый?
— А сійӧ, медым двойкаяс водзӧ эз вӧвны!
А то ми тэкӧд мӧдногӧн кутам сёрнитны...
Лёшкалы уси тӧдвылас Толя Савченкокӧд «сёрни», и сылы лои жар.
— Ӧти кывйӧн кӧ, помав тайӧ делӧсӧ, эн йӧйтав! — внушительнӧя сӧветуйтіс сылы Митя да мӧдӧдчис водзӧ.
Сыкӧд мунісны став детинкаясыс, Яшаысь кындзи.
Мунігмозыс Кира некымынысь бергӧдчыліс.
Кор детинкаяс уськӧдчисны Лёшка вылӧ, сійӧ чӧв оліс.
И весиг, кажитчӧ, жалитіс...
Ёна тай Лёшкалы колӧ, медым сійӧ жалитіс!
— Тэ эн ӧбижайтчы, — небыда шуис Яша. — Гӧгӧрвоан, тэ ӧд абу ӧтнад, а миянкӧд.
Сідзкӧ, ми тэ вӧсна кывкутам.
Тэныд кӧ сьӧкыд, ми отсыштам — и ме и мукӧд.
Лёшка видзӧдліс Яша вылӧ — Яша эз и думайт серавны.
Яша некор эз серавлы мукӧдъяс вылын да эз сёрнитлы зывӧкпырысь, тшапитчӧмӧн, кӧть тӧдіс мукӧдъяс серти унджык.
Сылы вӧлі сы мында жӧ арӧс, мыйта и мукӧдыслы, но сёрнитіс сійӧ тӧлкӧн, быттьӧ мунӧма водзӧ да, аслас ылісянь кисӧ нюжӧдӧмӧн, терпеливӧя да добродушнӧя виччысис, кор сы дорӧ матыстчасны.
Тӧдіс сійӧ ас арлыд сертиыс унджык, и челядь шулісны сійӧс «академикӧн».
Классын сійӧс юавлісны век медбӧрын, некод кӧ нин эз вермывлы ӧтветитны, а сійӧ ӧтвечайтліс век.
— Меным кажитчӧ, — водзӧ висьталіс Яша, — тэныд сьӧкыд сы вӧсна, мый тэ этша лыддьысян...
— А кор лыддьысьнысӧ?
Урокъяс вылас кадыс оз тырмы...
— Но ме жӧ лыддьыся!
И мукӧдъяс лыддьысьӧны...
Тэныд сӧмын кажитчӧ, мый кадыс оз тырмы да мешайтӧ велӧдчыны...
Кор морт развивайтчӧ, сылы кокниджык воспринимайтны и оз ков зубритны...
— А ме ӧмӧй ог кӧсйы?
Но миян ӧд книгаясыс абуӧсь.
— Школаын этша, — сӧгласитчис Яша. — Мунам мекӧд, тэнӧ гижасны библиотекаӧ.
Кык лун мысти Лёшкалы став окружающӧйыс дугдіс существуйтны.
Сійӧ лыддис «Еджыд сюр» книга, и быд страница восьтыліс сы водзын ӧдзӧс выль мирӧ, кӧні эз вӧв места ни будничнӧйлы, ни гажтӧмлы.
Лёшка эз думайтлы, мый писательяс кужӧны аддзыны зэв мичаӧс прӧстӧйторйысь, шензьыны сы вылӧ да шензьӧдны мукӧдӧс.
Сылы кажитчис, мый книгаса геройяс — аслыссяма йӧз, кодъяс абу мукӧдъяс кодьӧсь, и татшӧмнас вӧчис найӧс профессияыс.
Лёшкалы окота жӧ лои сэтшӧмӧн лоны, сійӧ чорыда решитіс велӧдчыны геологӧ.
Яша ошкис тайӧ решениесӧ, но шуис, мый геологлы колӧ бура тӧдны математика, физика да химия.
Лёшка бурджыка кутіс гӧтӧвитны урокъяс и мыйкӧ дыра снисходительнӧя видзӧдіс Валерий вылӧ, коді быд математика урок вылын «пӧсявтӧдз» мырсис дӧска дорын.
Животнӧйяс йылысь Сетон-Томпсонлӧн треплитчӧм, лякӧссьӧм да мочала моз польдчӧм книга, кодӧс кытыськӧ аддзӧма Витька, вайис Лёшкалы выль радлӧмъяс, а «Вӧрса олӧм» картина дзикӧдз сайӧдіс неважӧнсяяссӧ.
Оз, оз геологӧн, а натуралистӧн да кыйсьысьӧн колӧ вӧлі лоны Лёшкалы!
Сэсся Джек Лондон ӧзтіс Арктикалӧн помтӧм йияс весьтын таинственнӧй светӧн востымасьысь полярнӧй сияние, а Каверинлӧн «Кык капитан» индісны Лёшкалы сылысь окончательнӧй призваниесӧ — лоны полярникӧн...
Паустовский петкӧдліс, кыдзи гиблӧй Колхида лои апельсинӧвӧй садйӧн, а Станюкович рассказъясын кутіс сялькӧдчыны, шумитны море, и Лёшка бара кыліс маяклысь чуксасьысь гӧлӧссӧ...
Помтӧм-дортӧм да единӧй, неӧткодь олӧмыс чуксаліс сійӧс уна тысяча гӧлӧсъясӧн, шылькнитіс-восьтіс сы водзӧ уна тысяча туйяс, и Лёшка чепсасис став туйяс костӧдыс, шыасьліс став гӧлӧсъяс вылас.
Кор нӧ думайтан урокъяс йылысь!
Ксения Петровна аддзис Лёшкалысь табельсӧ первой четвертьысь да швачкис кияссӧ бокас:
— И тэныд абу яндзим?
Сійӧ жӧ рытнас сійӧс корисны Людмила Сергеевна дорӧ.
Лёшка эз аддзыв сійӧс лунтыр да, пырӧм бӧрас, здоровайтчис.
Людмила Сергеевна вочавидзис сы вылӧ видзӧдлытӧг.
Комнатаын пукалісны Сима, Жанна да отряд сӧветса став членъясыс.
Найӧ эз жӧ видзӧдны Лёшка вылӧ.
Сӧмын Кира да Алла видзӧдлісны да пыр жӧ вештісны синнысӧ.
— Мый кутам сыкӧд вӧчны? — Лёшкалань юрнас довкнитӧмӧн да бара сы вылӧ видзӧдлытӧг юаліс Людмила Сергеевна.
— Мед сійӧ ачыс висьталас, кыдзи тайӧ артмис, — шуис Митя.
— Сійӧ висьталіс нин. — Людмила Сергеевна босьтіс сы водзын куйлысь Лёшкалысь табельсӧ да петкӧдліс. — Мый ещӧ вермас сійӧ висьтавны?
Мый сійӧ неспособнӧй?
Мый сы дінӧ придирайтчӧны?
Ставныс видзӧдлісны табель вылӧ, а сэсся Лёшка вылӧ.
— Чӧв оланныд?
Сідзкӧ, ме висьтала.
Ті омӧль ёртъяс!
Да, да!..
Ті гордитчанныд, мый ті ставныд ӧти вӧсна...
Кӧні, тышкасиганыд?
Сэні, дерт, ті доръянныд.
А сійӧ кӧ омӧля велӧдчӧ, тшыкӧдӧ ассьыс будущӧй олӧмсӧ — тіянлы делӧ абу?
— Ми сёрнитлім, — шуис Митя. — Воздействуйтлім...
— Тайӧ Яша мыжа, — шуис Кира да гӧрдӧдіс. — А мый?
Дерт!..
Сійӧ книжкаясӧн сійӧс заразитіс...
— Эн йӧйтав!.. — шпыньмуніс Алла. — Прӧстӧ Горбачёв — лентяй.
— Ньӧти ог йӧйтав!
Ме жӧ тӧда...
Водзті сійӧ бура велӧдчис... но, эз сэтшӧм бура, а всё-таки ничево...
А сэсся кутіс книжкаяс лыддьыны да эновтіс урокъяссӧ.
Весиг столӧвӧйын заводитліс лыддьысьны...
— Пӧжалуй, вернӧ, — яндысигтыр сознайтчис Яша. — Ме думайті: сійӧ заводитас лыддьысьны, лоас культурнӧйджык, и сылы лоас кокниджык.
А артмис вот тадз... — паськӧдліс сійӧ кияссӧ.
— Запретитны сылы, и ставыс! — энергичнӧя шеныштіс кулакнас Митя.
— Запретитны лыддьыны книгаяс?
Вот тайӧ нин збыльысь йӧйталӧм! — шуис Людмила Сергеевна. — Запрещайтны ми огӧ кутӧй.
Эк, Алёша, Алёша! — ышловзис сійӧ да чӧв олыштіс. — Ме чайті, тэ ыджыд нин, сознательнӧй детинка да ставсӧ гӧгӧрвоан...
Ми кӧ поснияс бӧрся следитам, медым кизьясыс вӧліны дзоньӧсь, медым ныр улыс вӧлі сӧстӧм, тайӧ гӧгӧрвоана — найӧ посниӧсь...
А тэ...
Но мый нӧ, кутам и тэнсьыд ныртӧ чышкыны...
Став челядьыс, Аллаысь кындзи, нюммунісны.
Сійӧ видзӧдліс Лёшка вылӧ техникумса первой курслӧн недосягаемӧй джудждасянь сэтшӧм пренебрежениеӧн, сэтшӧм веськодь да зывӧктана любопытствоӧн, быттьӧ и збыльысь сылӧн ныр улыс вӧлі зырымӧсь.
— Верман мунны, — шуис Людмила Сергеевна, — а ті кольччӧй.
Лёшка муніс.
Кыдзи сійӧ найӧс ненавидитіс!..
Но — книгаяс лыдди, но — урокъяс эг велӧд...
А гашкӧ, сылы тайӧ урокъясыс ньӧти оз ковны?
Гашкӧ, сылӧн лоас сэтшӧм специальность, мый некутшӧм урок оз ков?..
Зэв прӧстӧ: вот мунас да и лоас...
Лёшка сувтіс тополь улӧ да кутіс думайтны сы йылысь, мыйӧн сійӧ лоас.
Пӧльтіс кӧдзыд тӧв, стеклӧ моз зильгисны куш вожъяс, кодъяс йизьӧмаӧсь васӧд лым усьӧм бӧрын.
Кок улын гораа кышакылісны гылалӧм, йизьӧм коръяс.
Лёшка котравліс челядькӧд море дорӧ да тӧдіс, мый асывъясын берег дорын артмывлӧ вӧсньыдик рӧшкыд йи, ваыс лоӧ сук да сьӧкыд, быттьӧ йӧжгыльтчӧ жӧ кӧдзыдсьыс.
А войвылын, кытчӧ муніс «Гастелло», дерт, кӧнкӧ, тырыс йияс.
Гашкӧ, «Гастелло» кынмис кытчӧкӧ йи пӧвстас, Алексей Ерофеевич, капитан Чернышыскӧд да ставныс лоисны челюскинецъяс кодьӧсь...
Сы вӧсна, кӧнкӧ, Алексей Ерофеевич ньӧтчыд эз и гижлы.
И бур, а то Людмила Сергеевна эськӧ гижис сылы двойкаяс йылысь.
Лёшка представитіс аслыс, кыдзи Алексей Ерофеевич лыддьӧ татшӧм письмӧсӧ, Анатолий Дмитриевич видзӧдлӧ сэтчӧ пельпом вомӧныс да шутёвтӧмӧн шуӧ: «Сдрейфитӧма зонкаыд!
Сювйыс вӧсни»...
Алексей Ерофеевич чӧв олӧ да сӧмын синсӧ читкыралӧ, кыдз... кыдз быттьӧ тайӧ абу Алексей Ерофеевич, а Алла.
Но и мед!
А сійӧ мунас, и мед читкырасьӧны кыдз окота, и мед сёрнитӧны...
Вот ӧні сійӧ гусьӧник мунас, пуксяс поездӧ, кутшӧмкӧ тӧварнӧйӧ, и ставыс...
Сійӧс кутасны корсьны, юӧртасны милицияӧ.
А сійӧ кутас пукавны площадка вылын, лоӧ кӧдзыд, но сійӧ всё равно оз чеччы поездысь да бӧр оз во...
Тӧлыс йиджтысис гач пырыс, писькӧдчис куртка улас.
Лёшка ёнджыка топӧдіс курткасӧ да ӧні радлытӧг нин думайтіс сы йылысь, мыйӧн помасяс сылӧн пышйӧмыс.
— Тэ мый тані сулалан? — котӧрӧн воис сы дорӧ Кира. — Мунам, кынман.
— Кутшӧм тэныд делӧ.
Весась!
— Кутшӧм тэ... — тіралан гӧлӧсӧн шуис Кира, педзыштіс сы дорын да бӧр котӧртіс.
— Ребята! — ылысь кыліс сылысь гӧлӧссӧ Лёшка. — Босьтӧй Горбачёвӧс, со эстӧн сійӧ сулалӧ...
Сійӧ ӧд прӧстудитчас!
Сы дорӧ матыстчисны Яша да Тарас.
— Мунам гортӧ, — шуис Яша.
— Да мый ті кӧласинныд?
Ичӧт али мый ме? — горӧдіс Лёшка.
— А абу ӧмӧй, — вочавидзис Тарас. — Вот и Людмила Сергеевна шуис, мый ичӧт...
Ачыд мунан, али нуӧдны?
Лёшка муніс ачыс.
Ньӧжйӧникӧн шогыс да ӧбидаыс, коді лои Людмила Сергеевна ордын сёрнитӧм бӧрын, кутіс лӧньны.
Лӧнис, а сэсся и дзикӧдз быри пышйӧм йылысь мӧвп, но сійӧс дӧзмӧдысьяскӧд Лёшка эз сёрнит.
Найӧ петкӧдлісны, быттьӧ немтор эз ло.
Кодкӧ висьталӧма сы йылысь, мый вӧлі отрядса сӧвет вылын, и ӧтчыд рытнас Валет, некод дорӧ шыасьтӧг, шпыньмунӧмӧн шуис:
— Гашкӧ, бобӧяслы кад нин узьны?
Лёшка притворитчис, быттьӧ тайӧ абу сылы.
Мӧдысь Валет, Лёшка вылӧ веськыда нин видзӧдігтыр да сэтшӧм жӧ зывӧка шпыннялігтыр, кутіс сьывны:
Лёшка уськӧдчис сылань, но сійӧс кутісны некымын ки, пуксьӧдісны крӧвать вылӧ да кутыштісны, кытчӧдз сійӧ эз дугды нетшкысьны.
Валет дорӧ матыстчисны Митя да Тарас.
— А ноко мунам, сёрнитыштам, — шуис Митя да довкнитіс юрнас ӧдзӧслань.
— А мый тэныд колӧ? — пинь пырыс сӧдзӧдіс Валет, но, кыкнанныс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, чӧв ланьтіс да петіс накӧд ӧтилаын.
Сёрни вӧлі дженьыдик.
Валет бӧр пырис, сьӧкыда лолаліс, юрсиыс лёзялӧма.
Лёшка вылӧ сійӧ эз видзӧд.
Лёшкалӧн скӧрмӧмыс эз небзьы.
Оз ков сылы ни дорйӧм, ни отсӧг.
Сыкӧд кӧ сідзи, и сійӧ кутас сідзжӧ...
Челядькӧд сійӧ эз сёрнит, ни эз ворс, и сылы частӧджык овлывліс сьӧкыд.
Лёшка пыр частӧджык нарошнӧ казьтывліс важсӧ, зілис выльысь ловзьӧдны ӧбидасӧ, медым не сёрнитны, не серӧктыны, кор сералісны мукӧдыс, да медым эз артмы сідзи, быттьӧ сійӧ вунӧдіс ставсӧ да ӧні оз нин лӧгав.
Сійӧ эз кӧсйы ни вунӧдны, ни прӧститны.
Мед оз думайтны...
Тожӧ аддзысьӧмаӧсь тӧлкаяс!
Сійӧ абу жӧ йӧй.
Кӧсъяс кӧ — наысь лёкджыкыс оз ло.
Вот босьтас дай докажитас...
Докажитны вӧлӧма сьӧкыд.
Колӧ вӧлі вӧтӧдны кольӧмсӧ да велӧдны выльсӧ, медым не кольны бӧрӧ.
А выльторйыс частӧ вӧлі гӧгӧрвотӧм — сійӧ мыджсьыліс прӧйдитӧм материал вылӧ, а сэні тыдовтчыліс, мый Лёшка оз тӧд то ӧтитор, то мӧдтор.
Лёшка скӧраліс да мырдысьӧн лыддьывліс прӧйдитӧм материалсӧ.
Мукӧддырйи, кор мыйкӧ вӧлі гӧгӧрвотӧм, сійӧ лэптывліс юрсӧ учебник весьтысь да кыйліс видзӧдласъяссӧ Митялысь, Киралысь, Яшалысь.
Найӧ петкӧдлісны, мый сочувствуйтӧны да дасьӧсь пырысь-пыр жӧ отсавны.
Лёшка бергӧдчывліс да, кӧсичаяссӧ кулакъяснас топӧдӧмӧн, заводитліс выльысь лыддьыны.
Чайтӧны, сійӧ корас.
Некор оз ло!..
Двойкаяс быртӧдз прӧйдитіс эз этша недель.
Найӧс вежисны тройкаяс да весиг четвёркаяс.
Ӧні, кор Лёшка ӧтвечайтліс, Тарас чужӧм вылын тыдаліс ошкӧм.
«Великӧй немӧй» нюмъяліс, а Сималӧн пыктыштӧм синъясыс югъялісны.
Лёшка вӧчліс сідз, быттьӧ немтор оз казяв.
Ёна тай колӧ сылы налӧн ошкӧмыс!
И вообщӧ найӧ сылы оз ковны.
Сылӧн эм настӧящӧй друг — Витька Гущин.
Витковскийкӧд кындзи, Витька лӧсявліс ставныскӧд, кодъяс велӧдчисны ӧти классын, но ёнджыкасӧ велаліс Лёшка дорӧ, гашкӧ, сы вӧсна, мый сійӧ мукӧдсьыс окотапырысьджык кывзіс, кыдзи да кутшӧм бур морякӧн лоас сійӧ, Витька, эз серавлы да эз вензьывлы.
Гортас Витька рисуйталіс книгаясысь став картинаяссӧ, кӧні вӧліны парусникъяс, пароходъяс, да ӧшліс найӧс стенас.
Милочкалы мукӧддырйиыс удайтчыліс пыравлыны вокыс комнатаӧ да кольччывны сэтчӧ недыр кежлӧ, дерт, Лёшка отсӧгӧн.
Сійӧ завидьпырысь видзӧдіс картинкаяс вылас да сьӧкыда ышлолаліс: сылӧн татшӧмъясыс эз вӧвны.
Лёшка рисуйтавліс Милочкалы пароходъяс, и найӧ артмывлісны дзик настӧящӧйяс кодьӧсь.
Но Милочка эз признавайтлы реализмтӧ.
Вылыс вомдорсӧ кывнас топӧдӧмӧн да зільӧмысла кашкигтыр, трубаысь петысь вӧсньыдик тшынсӧ сійӧ вежліс кудриа кыз спиральӧн, палуба вылӧ рисуйтліс мачта джуджда мортъясӧс, а пароход весьтӧ рисуйтліс самолёт, коді вӧлі пуркӧшитӧм курӧг кодь...
Частӧ да дыр кежлӧ Гущин ордӧ ветлывны эз удайтчывлы: колӧ вӧлі воӧдчыны гортӧ ӧбед кежлӧ, ужын кежлӧ, лӧсьӧдны урокъяс.
А гортас сійӧ век чувствуйтіс асьсӧ лӧсьыдтӧма, сьӧкыда.
Кӧть кыдзи Лёшка эз зіль, выльысь переживайтны ӧбидасӧ сылы эз удайтчыв.
Ӧні сійӧ эз нин гӧгӧрво, мыйла да мыйысь сэтшӧма сійӧ дӧзмис да пинясис детинкаяскӧд нэм чӧж кежлӧ.
Сыын, мый пинясьӧмыс нэм чӧж кежлӧ, сійӧ эз сомневайтчы.
Ӧтчыд урокъяс бӧрын Митя кольччыштіс детинкаясысь, виччысис Лёшкаӧс да, быттьӧ помавтӧм сёрни водзӧ нуӧдігмоз, шуис:
— Вот аддзан, ме лои прав!
Лёшка букышӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— Быдӧн шулісны, мый тэныд колӧ отсавны, а ме шулі, оз ков, тэ и сідз вӧтӧдан...
Но, вот вӧтӧдін, и тырмас дузъявны!
— А ме дузъяла?
— А коді нӧ, ме али мый? — серӧктіс Митя да кучкис сылы мышкас портфельнас.
— А мый нӧ, ме? — Лёшка тожӧ серӧктіс да кучкис сылы портфельнас.
— Ребята!
Миянлысь нӧйтӧны! — горӧдіс Митя.
Сійӧ курыштіс китыр лым да шыбитіс Лёшкалы.
Мӧдыс воча шыбитіс.
Котӧрӧн воисны детинкаяс, лым мачьяс кутісны киссьыны Лёшка вылӧ, Митя вылӧ, и минута мысти улича вылын бушуйтіс лым пурга.
Ветлысь-мунысьяс надзмӧдлісны воськовнысӧ да нюмъялігтыр видзӧдісны.
Буракӧ, налы усьлі дум вылас асланыс, татшӧм жӧ гажа челядьдырныс, лым мачьяс, и налы сідзжӧ окота лои, буракӧ, сизьдыштны кодлыкӧ бур зарядӧн, но найӧ вӧліны гырысьяс.
Найӧ босьтлісны китыр лым, чабравлісны сійӧс, яндысьӧмпырысь нюмъёвтлісны да мунлісны водзӧ асланыс, верстьӧ йӧзлӧн, делӧяс кузя да нуисны том кадлысь памяткасӧ, коді ӧдйӧ сыліс чуньяс костас.
Тайӧ бой дырйиыс кодкӧ друг горӧдіс:
— Ті мый безобразничайтанныд?
Хулиганъяс!
Тротуар вылын шенасис бедьнас олӧма нин мужчина.
Сьӧд драпӧвӧй пальто морӧс вылас красуйтчис лым корона — лым мачлӧн туйыс.
— Полундра! — горӧдіс Валерий.
И, портфельяссӧ кватитӧм бӧрын, детинкаяс уськӧдчисны пышйыны.
Найӧ ньӧти эз повзьыны ни кыз гражданинысь, ни сылӧн бедьсьыс.
Налы прӧстӧ вӧлі сідз жӧ гажа да нимкодь пышйыны, кыдзи муртса на ӧні вӧлі гажа да нимкодь лыйлыны ӧта-мӧдныслы лым мачьясӧн, кодъяс дзуртӧны киад.
И найӧ котӧртісны, горштырнас горзісны да мыйвынсьыс тувччалісны, медым гораджыка дзуртіс кок улас лымйыс...
Улича вылын шума бушколыс чышкыштіс ӧбидасӧ, кодӧс Лёшка кӧсйыліс нэм чӧж кежлас сюйны ёртъясыс да ас костас.
Сійӧ бара муніс Яшакӧд библиотекаӧ.
Бара восьтывліс быд книга, кыдзи мойдса ӧдзӧс — выль, тӧдтӧм мирӧ, коді тӧрӧма кымынкӧ сё страницаӧ.
Сӧмын ӧні Лёшка эз нин кӧсйы пӧдлавны ас бӧрсяыс тайӧ ӧдзӧссӧ да вунӧдны мукӧдъяс йывсьыс.
«Кӧза» да моторчик сулалісны нин фундаментъяс вылын, трансмиссия шкивъяснас вӧлі крепитӧма стен бердӧ, проводка вӧчӧма.
Ӧні, кор Вадим Васильевич быд воскресеньеӧ лэбыштліс мотоциклнас детдом дворӧ, Кира, Митя да Толя игнасьлісны сыкӧд мастерскӧйӧ, и сэтысянь кыліс то жургӧм, то трачкӧдчӧм да тотшкӧдчӧм.
Медбӧрын Вадим Васильевич объявитіс, мый ставыс гӧтов да позьӧ, пӧжалуй, видлыны, но пыр жӧ содтыліс, мый колӧ ставсӧ вӧчны морт ногӧн.
Мый сійӧ лоӧ «морт ногӧн»?
Дерт, тайӧ абу тяжёлӧй индустриялӧн гигант, но мастерскӧйыс налӧн, детдомас, оз быд лун воссьы.
Абу ӧмӧй тайӧ торжество?
И налы ӧмӧй, коді тайӧ зэв важся ветеран вылас вӧчас аслас олӧмын первой стружка, — тайӧ абу праздник?
Мыйла эськӧ и не шуны сідзи: «Первой стружкалӧн праздник»?
А? Лӧсьыд ӧд!
Гашкӧ, налӧн лоас сэтшӧм традиция: медым быд морт, коді заводитӧ уджавны станок вылын, первой стружкасӧ вӧчас став дырйиыс, торжественнӧя?
Традицияястӧ колӧ не сӧмын пасъявны, но и создавайтны...
Абу ӧд лёка думыштӧма, а?
Вадим Васильевич юрсӧ пӧлыньтӧмӧн читкыртліс шуйга синсӧ да паськыда восьтӧм веськыд синнас юалана видзӧдліс ставныс вылӧ; сійӧ вӧлі кутшӧмкӧ тешкодь лысӧм лэбач кодь.
Некод эз казявлы сылысь тешкодьлунсӧ, будущӧй токарьяс видзӧдісны сы вылӧ радейтӧмӧн.
— И ремесленнӧйысь корны! — предложитіс Кира.
— Правильнӧ! — поддержитіс Людмила Сергеевна.
Ремесленнӧйысь воисны тӧдса детинкаяс-воспитанникъяс да Еременко.
Еременко зэв бура ставсӧ видзӧдаліс, видлаліс кинас, весиг качайтыштіс «кӧзасӧ» фундамент вылас.
— Ничево, ничево, — кияссӧ чышкалігмоз шуис сійӧ. — Ёнджыка мавтны колӧ!
Сійӧ... станокыд, ме шуа, мавтас радейтӧ!
— А этша ӧмӧй? — чуймис Кира.
Сійӧ следитіс Еременколӧн быд движение бӧрся, сыкӧд тшӧтш видзӧдлывліс быдлаӧ, лякӧссис, и весиг ныр вылас сылӧн лоины сьӧд пятнаяс.
— Абу, ничево, ничево, — успокоитіс Еременко. — Вот тэысь артмас токарь, ныр сертиыд тыдалӧ! — Кира ныр вылысь маслӧ пятнаяссӧ аддзӧм бӧрын серӧктіс сійӧ. — Но мый нӧ, голубчикъяс, заводитӧй!
— Заводитӧй нин ті, — сылы ножич мыччигмоз шуис Людмила Сергеевна. — Тіян пӧдарокыс, тіянлы и заводитны.
Рубильникыслысь воропсӧ вӧлі кӧрталӧма щит бердас вӧсньыдик гӧрд ленточкаӧн.
Татшӧм жӧ ленточкаӧн вӧлі кӧрталӧма станина бердас станоклысь суппортсӧ.
Видзӧдысьяс сувталісны станок гӧгӧр — посниджыкъясыс водзвылас, гырысьджыкъясыс бӧрвылас.
Весиг Ефимовна эновтӧма ассьыс кухнясӧ да локтӧма видзӧдлыны, кыдзи кутасны лэдзны станок.
Ставсьыс медбӧрын сулаліс Устин Захарович.
Сійӧ тэчис фундаментсӧ, отсаліс сувтӧдны мотор да станок, но ассьыс отношениесӧ на дорӧ эз веж да ставтор вылас видзӧдіс ошкытӧмпырысь.
Еременко пырис кытш шӧрас.
Лоӧм чӧв-лӧняс ножичыс сы киын кыкысь гольснитіс.
— Бур шуд, кыдз шуласны! — шуис сійӧ, вешйис станок дорысь да машинальнӧя, быттьӧ привычнӧй микрометр, кӧсйис сюйны ножичсӧ гимнастёрка зептас.
Митя матыстчис мотор дорӧ да включитіс рубильник.
Мотор кутіс жургыны.
Дрӧгнитіс, котӧртіс вывлань приводнӧй ремень да, кыдзи метроном, шлопӧдіс вурыснас шкив бердас.
Неуна кельдӧдыштӧм чужӧма Кира сувтіс станокбердса пу решётка вылас да видзӧдліс Вадим Васильевич вылӧ.
Сійӧ довкнитіс юрнас.
Кира пуктіс патронӧ гӧгрӧс заготовка да, патронсӧ бергӧдігтыр, заводитіс ключӧн топӧдны кулачокъяссӧ.
Ключыс мыні сы киысь да уси.
— Осторожнӧя! — станоклань кисӧ нюжӧдігтыр горӧдіс Еременко; киас сійӧ век на кутіс ножич, коді эз тӧр зептас.
Сійӧ шай-паймунӧмӧн видзӧдліс ножич вылас да сетіс соседыслы.
Кира нетшыштіс рабочӧй ходыслысь рычагсӧ — заготовкаа патроныс кутіс бергавны.
Сы весьтӧ копыртчыштӧмӧн Кира осторожнӧя матыстіс суппортсӧ.
Резецыс чиркнитіс заготовка вывтіыс ӧтчыд, мӧдысь; пемыд, пӧшти сьӧд заготовка вылын югнитіс дзирдалысь кольча, паськаліс ленточкаӧ.
Патронлань мӧдіс кыссьыны металлӧн югъялан вылысыс.
Тіралыштӧмӧн гартчис спиральӧн стружка.
Кутіс кывны шоналӧм маслӧ да кӧрт дук.
Кӧдзалысь стружка вывті котӧртісны лӧзов-виж разводъяс.
Резецыс воис кулачокъясӧдз,
Кира вештыштіс суппортсӧ, выключитіс станоксӧ да бергӧдчис.
— Но вот, а меным энӧ веритлӧй, — шуис Еременко. — Ме ӧд висьтавлі: зэв бур станок! — и медводз кутіс клопайтны.
Кутісны клопайтны, горзыны ставныс.
Кира чышкыштіс чуньяснас плеш вывсьыс да вомдоръяссьыс пӧсьсӧ, коді чепӧсйис волнуйтчӧм вӧснаыс.
Плешкас артмисны пемыд няйт визьяс.
Челядь серӧктісны, кутісны клопайтны ещӧ сьӧлӧмсяньныс.
Найӧ сералісны эз сы вылын, а нимкодьлаыс.
Кира вӧлі лякӧссьӧма маслӧӧн, и сійӧ ӧні вӧлі эз тешкодь, а мича, тайӧ шудаа сералысь да гордостьӧн ӧзъян синъяса нывкаыс.
Еременко босьтіс тӧчитӧм валиксӧ, видлаліс да ошкӧмӧн шуис:
— Бур, весиг зэв бур!
Валик мӧдӧдчис киысь киӧ.
Быдӧнлы окота вӧлі видлыны, исыштны тайӧ пӧсь на, быттьӧ ловъя, дзирдалан предметсӧ.
Найӧ дивуйтчигтыр малалісны гӧгрӧсмӧм кӧртлысь шоналӧм кусӧксӧ да неокотапырысь лэдзлісны сійӧс кисьыныс, сы вӧсна мый коді нӧ эз вежав ӧні Киралы да кодлы нӧ эз кажитчы, мый сійӧ кутӧ киас и аслас будущӧйыслысь кусӧксӧ!
Вадим Васильевич лэптіс спиральӧн гартчӧм стружкасӧ, орӧдыштіс ичӧтик тор да сюйис кӧрӧбкаӧ, кодӧс кыскис зепсьыс.
— Дерт, тайӧ абу бриллиант, — шуис сійӧ, — но коляс кад, и тэ гӧгӧрвоан, мый аслад киӧн первойысь вӧчӧмтор йылысь паметьыс донаджык став бриллиантъясысь.
На, видз!
Кира видзчысьӧмӧн, быттьӧ кӧрт торйыс вермас кыпӧдчыны да лэбзьыны, босьтіс кӧрӧбкасӧ.
Бара мыйвынсьыныс клопайтісны да мыйкӧ горзісны челядь.
Кира эз кыв: сійӧ вӧлі сэтшӧм шуда.
Татшӧм луныс эз на вӧвлы Кира олӧмын, и сійӧ вӧлі эськӧ дзик шуда, не кӧ... не кӧ эськӧ эсійӧ прӧтивнӧй Лёшка Горбачёвыс.
Сійӧ сулаліс бокын, сёрнитіс Сергей Ломановкӧд, мый вылӧ кӧ сераліс да пыдди эз пукты ни Кираӧс, ни сылысь радлӧмсӧ.
21
Витька вежсис.
Сійӧ то чӧв усьлі кымынкӧ лун кежлӧ, то друг заводитліс зэв ёна дурны, переменаяс дырйи горзіс ставсьыс медъёна, пондыліс мукӧдъяс дорӧ да ичӧтик помка вӧсна тыш панліс.
Внушайтӧмъяс эз отсавны.
Сійӧ видзӧдіс бокӧ, кӧсйысьліс, мый «сэсся оз кут», и водзӧ дурис.
Велӧдчыны сійӧ кутіс эз ӧткодя: то пӧлучайтліс пятёркаяс, то исковтліс тройкаяс вылӧ.
Класснӧй руководительница корліс школаӧ мамсӧ.
Вӧлӧмкӧ, и гортас Витька кутӧ асьсӧ сідз жӧ: то чӧв олӧ — кыв он перйы, то дӧзмӧдчӧ чойыслы, весиг бӧрдӧмӧдз вайӧдлӧ сійӧс, грубитӧ домработницалы и весиг мамыслы.
— Переходнӧй арлыд, — ышлолаліс руководительница. — Тайӧ арлыдас уна челядь тадзи...
Колӧ бырӧдны, кыдз позьӧ, став дӧзмӧдысь факторъяссӧ...
— Да коді сійӧс дӧзмӧдӧ?
Ачыс сійӧ быдӧнӧс дӧзмӧдӧ.
— Подростоклӧн психология — сложнӧйтор.
Колӧ видзны, колӧ видзны....
Сыкӧд ӧти классын велӧдчысьяс эз кӧсйыны видзны Витькаӧс.
Сійӧс «прорабатывайтісны» класснӧй собрание вылын, пионерскӧй отрядлӧн сбор вылын.
Сійӧ монотоннӧя да зумыша оправдывайтчис; ачыс гӧрдӧдӧма, пӧльтчӧма.
Сійӧ букышӧн видзӧдлывліс аслас прокуроръяс вылӧ да скӧрпырысь топӧдліс ассьыс кыз вомдоръяссӧ.
Кутісны дольны: урокъяс, ӧтметкаяс, успеваемость...
Позьӧ ӧмӧй налы восьтыны, мый мекӧд вӧчсьӧ?..
Витькалӧн бушуйтысь душаыс кӧсйис висьтавны став шогсӧ да радлӧмсӧ, кодъяс костын, кыдзи гыа ва вылын чаг, шыбласис тайӧ душаыс да заставляйтіс сійӧс безобразничайтны.
Сэсся сійӧ каитчывліс, но каитчӧмыс регыд куслі, а бушуйтӧмыс кольлі, и ставыс мунліс бӧр важмозыс.
Ӧтнасӧн Лёшка Горбачёв нинӧм эз юасьлы сылысь, и сылы Витька решитіс висьтавны.
Найӧ мунісны урокъяс бӧрын гортаныс, и Витька нарошнӧ вӧчис ыджыд кытшов, медым дырджык мунны ӧтлаын.
Сійӧ муніс тротуар бокӧдыс да кокнас чужъяліс пу стволъясӧ.
Пу вожъясыс дрӧгнитлывлісны да гылӧдісны гӧн кодь гыӧр.
Друг Витька бергӧдчис приятельланьыс:
— Некодлы он висьтав?
— Ог.
А мый?
— Кыв?
— Кыв!
— Тэ коркӧ кодӧскӧ радейтлін?
Лёшка чуймӧмысла паськӧдіс синъяссӧ да гӧрдӧдіс.
Коді нӧ та йылысь сёрнитлӧ гораа?
— Эг, — вочавидзис сійӧ.
— А ме радейта, — зумыша шуис Витька да мыйвынсьыс чужйис кокнас ӧти пуӧ.
Лёшка падъялыштіс, эз тӧд, мый татшӧм случайяс дырйиыс колӧ висьтавны, да юаліс:
— Кодӧс?
— Наташа Шумоваӧс...
— Шумоваӧс?
— Но да...
А мый? — тшапа юаліс Витька. — Мый, мисьтӧм, да?
Ме сідз жӧ думайтлі... водзджыксӧ.
Тайӧ паськыд вома, пашкыр юрсиа нывкаыс збыльысь Лёшкалы кажитчис мисьтӧмӧн.
— И мыйла тайӧ сідзи? — водзӧ сёрнитіс Витька. — Вӧлі мисьтӧм, мисьтӧм, а сэсся друг лои мича!
— Ог тӧд, — шуис Лёшка.
Сійӧ зэв бура тӧдіс, мый Алла век вӧлі мича да лоӧ пыр мичаджыкӧн.
— Неправильнӧ тайӧ! — ышловзис Витька.
— Мый?
— А вот — кор тадзикӧн... — гӧгӧрвотӧма вочавидзис Витька. — Сӧмын смотри: кыв!
Дзик на неважӧн Наташа Шумова нинӧмӧн эз торъявлы классын мукӧд нывкаяссьыс да весиг детинкаясысь.
Сійӧс позьӧ вӧлі мукӧддырйиыс нетшыштны юрсиӧдыс, тувкыны сылы, а дӧзмӧдліс Витька сійӧс век.
Витька ставсӧ тайӧс вӧчис радпырысь, сы вӧсна мый Наташа ачыс пондыліс да нинӧмӧн эз кольччыв детинкаясысь.
Кор ыджыд перемена дырйи Наташа шуис, мый Витькалӧн ӧти вомдорысь позьӧ шӧравны куимӧс, Витька вӧтчис сы бӧрся, медым сетыштны сылы кыдз колӧ.
Сійӧ вӧтӧдіс Наташаӧс дзик забор дорын, а водзӧ котӧртны вӧлі некытчӧ нин, кватитіс киӧдыс да тракнитіс.
Наташа бергӧдчис сылань, гӧрдӧдӧма, лёзь юрсиа, гырысь синъясыс скӧрысь кодзлалісны:
— Но понды!
Понды сӧмын!..
И вот сэки Витька, коді вӧлі ӧддзӧдчӧма нин кучкыны, друг аддзис, мый сійӧ мича.
Кык-куим секунда сійӧ йӧй моз видзӧдіс сы вылӧ, сэсся гӧрдӧдіс, быттьӧ сійӧс пӧсь ваӧн койыштісны, да лэдзис кияссӧ.
Наташа пышйис.
Та бӧрын Витька урок чӧжыс гусьӧник видзӧдлывліс Наташа вылӧ.
Сійӧ вӧлі вывті мича!
Сылӧн ставыс вӧлі мича.
И синъясыс, и синкымъясыс, и пашкыр юрсиыс, и весиг вомыс, сылӧн ыджыд вомыс, эз кажитчы ӧні Витькалы ни ыджыдӧн, ни мисьтӧмӧн.
А кыдзи югъялісны сылӧн пиньясыс, кыдзи сійӧ лапйӧдліс ассьыс кузь синлысъяссӧ либӧ нюжӧдліс вӧсни сьылісӧ сідзи, мый сэні кучик пырыс тыдаліс кельыдлӧз сӧныс!
Наташа вунӧдіс нин Витька йылысь.
Сійӧ кывзіс учительӧс, гижис, вашкӧдчис пӧдругаыскӧд да ньӧтчыд эз видзӧдлы Витькалань.
А Витька гӧрдӧдліс, кельдӧдліс да эз вештыв сы вылысь синсӧ.
Наташа лэптывліс косіник, вӧсньыдик кисӧ — Витькалы мыйлакӧ вӧлі жаль тайӧ бледіник ичӧтик киыс.
Наташа бергӧдчыліс мышнас, и Витька, кыдзи вывті ыджыд шуда открытиеӧн, любуйтчис ӧкуратнӧя дӧмӧм виж шерстянӧй ковта гырддзанас.
Сійӧ видзӧдіс и видзӧдіс, дась вӧлі век видзӧдны, дугдывтӧг, нэмсӧ...
Но любовлӧн вечностьыс оз лӧсяв школьнӧй расписаниекӧд: сійӧс орӧдіс перемена вылӧ звӧнок.
Наташа котӧртіс пӧдругаясыскӧд, а Витька довгис бӧрсяньыс, медым кӧть ылісянь, кӧть синпӧвнас аддзыны сійӧс.
Тайӧ лунсяньыс Витька эз нин пондыв сы дінӧ да эз дэльӧдлы сійӧс.
Сійӧ кыв шутӧг терпитліс Наташалысь став тешитчӧмъяссӧ, лётъяліс сы бӧрся, кытчӧ кӧть сійӧ эз мун; сійӧ терпитіс сысянь ставсӧ да думайтіс сӧмын ӧтитор йылысь: мый эськӧ сэтшӧмсӧ вӧчны, мед сӧмын Наташа меліа видзӧдліс сы вылӧ да нюмъёвтіс.
Думыштны Витька немтор эз вермы.
Сійӧ пӧлыньтчывліс, упкис, ӧзъян пельяснас да сьӧлӧмнас гартчис сы гӧгӧр да весиг гортас кутіс ветлӧдлыны мӧд уличаӧд, медым ылісянь следитны сы бӧрся.
Наташа эз веськӧдлы сы вылӧ некутшӧм внимание.
Витька кӧ кодкӧдкӧ тышкасьліс либӧ ещӧ кыдзкӧ тешитчыліс, Наташа лэптыштлывліс пельпомъяссӧ да видзӧдіс сы вылӧ, кыдзи тыртӧм места пыр.
Витька унаысь сетліс аслыс честнӧй кыв не матыстчыны Наташа дінӧ, весиг не видзӧдны сыланьӧ.
Но мыйӧн сӧмын сійӧ воліс школаӧ, кокъясыс асьныс нуисны, а юрыс бергӧдчывліс сэтчань, кӧні вӧлі Наташа.
Наташалӧн равнодушие вӧсна ӧбидитчӧмла Витька мечтайтліс висьмӧм йылысь, аслас воображениеын рисуйтліс, кыдзи сійӧ кулас да кыдзи кутас шогсьыны Наташа, коді вывті сёрӧн гӧгӧрвоис да донъяліс сійӧс, да кыдзи сійӧ бӧрдӧ горт дорас, а сійӧ куйлӧ кельдӧдӧма, кӧдзалӧма, и ставыс сылы веськодь...
Витька видзӧдчис зеркалӧ пыр, корсис аслас чужӧм вылысь страдайтӧм следъяс, кулӧм матысмӧмлысь пасъяссӧ, но аддзис сэтысь сійӧ жӧ гӧрд, быттьӧ пыктыштӧм вомдоръяссӧ, пыр сійӧ жӧ кыз да банйыштӧм банбокъяссӧ, а тайӧ ньӧти эз мун шогла кулысь морт вылӧ.
Витька вӧлі эскӧ, мый чувствосӧ дзебӧма сылӧн сьӧлӧм пыдӧсас, но, ӧтчыд классӧ воӧм бӧрын, сійӧ аддзис дӧска вылысь мелӧн гижӧм формула: «Г + Ш = ?» Витька гӧрдӧдіс да тэрыба чышкис.
Мӧд перемена дырйи формуласӧ бара вӧлі гижӧма.
Витька вӧчис вид, мый гижӧдыс сылы оз касайтчы, но, Наташалань видзӧдлӧм бӧрын, сьӧлӧмыс кӧдзаліс: яндысьӧмлаыс гӧрдӧдӧм чужӧма Наташа видзӧдіс Витька вылӧ зэв скӧрысь.
Витька подозревайтіс, мый тайӧ глупӧй гижӧдъяссӧ вӧчаліс то сійӧ, то мӧд; сійӧ грӧзитчис да весиг тышкасьліс, но тайӧ эз отсав — гижӧдъясыс лолывлісны выльысь.
Ӧтчыд мӧд формула нин — «Г : Ш = дурак» — аддзис дӧска вылысь Викентий Павлович.
Чуймӧмпырысь синкымъяссӧ лэптӧмӧн сійӧ видзӧдліс сы вылӧ да шуис:
— М-да...
Уравнениеыс поучительнӧй.
Но чышкӧй.
Витькалӧн кулакъясыс эз отсавны, отсаліс привычка.
Сылӧн «любитчӧм» дорӧ велалісны да дугдісны казявны, кыдзи эз казявлыны дӧска вылысь колян вося гыжна туй да первой парта дорысь джоджсьыс чернила пятна.
Наташа эз сёрнит Витькакӧд, но кыдз быттьӧ эз нин ёна и лӧгав.
Витька ӧнӧдз эз лысьтлы нинӧм висьтавны, ӧні сійӧ решитіс тӧдмавны отношениеяссӧ.
Сійӧ гижис да косявліс быдса тетрадь и убедитчис, мый некутшӧм кывъясӧн он вермы висьтавны ассьыд чувствоястӧ.
Дыр корсьӧм бӧрын сійӧ аддзис медбӧрын способ, кыдзи висьтавны на йылысь дженьыда да красноречивӧя.
Ни чернила, ни карандашъяс та вылӧ эз шогмыны — тайӧ должен вӧлі лоны аслас сьӧлӧмыслӧн гӧлӧс.
Витька босьтіс Сонялысь ем да игнасис аслас комнатаӧ.
Чунь помсӧ бытшкис емнас, пычиктіс сӧстӧм перӧ вылӧ вир войт, рисуйтіс сьӧлӧм, а шӧрас гижис: «В + Н».
Лунтыр сійӧ эз вермы смелмӧдчыны, и сӧмын медбӧръя урок водзвылас Витька шыбитіс нёль пельӧсӧн гартыштӧм запискасӧ.
Сійӧ поліс, мый Наташа разьлытӧгыс шыбитас сійӧс.
Сійӧ эз шыбит.
Витька быттьӧ кывзіс учительлысь висьталӧмсӧ, а ачыс синбӧжнас кыйӧдіс.
Наташа разис запискасӧ да заводитіс гӧрдӧдны: банбокъясыс, пельыс да весиг сьыліыс сылӧн лоисны ӧмидз рӧмаӧсь.
Сійӧ букыштчис да дзебис запискасӧ.
Сэсся Витька аддзис, мый сійӧ перйис запискасӧ да мыйкӧ сэтчӧ кутіс гижны.
Ёна волнуйтчӧмысла Витька эз ӧшйы места вылас да виччысис ӧтвет.
Ӧтвет эз вӧв.
Та пыдди Витька аддзис, кыдзи Наташа петкӧдліс запискасӧ соседкаыслы, и сійӧ прысьнитіс-серӧктіс.
Запискасӧ сетісны мӧд парта вылӧ, сэні нывкаяс прысьнитісны жӧ, кутісны вашкӧдчыны.
Записка муніс партасянь партаӧ, сійӧс кватитіс Вощаков, и ӧні нин зонкаяс видзӧдлывлісны Витька вылӧ да сералісны.
Сійӧ гӧрдӧдіс, кутчысис кӧсичаясас кулакъяснас, медым дзебны ӧзъян банбокъяссӧ да синвасӧ.
Бӧрвылас кутісны вӧрӧшитчыны, серавны.
Витька бергӧдчис да кватитіс ассьыс посланиесӧ.
Мыйӧ сійӧ пӧрӧма!
Наташа старайтчӧмӧн мавтӧма «Н» буквасӧ, гижӧма дзоньнас «Виктор», а Витька вирӧн рисуйтӧм сьӧлӧм дорӧ рисуйтӧма кузь, ӧшӧдчӧм пельяс.
Сылӧн ыпъялысь сьӧлӧмыс лоӧма жугыль осёл юр кодь.
Татшӧмасӧ Витькаӧс некод на эз дӧзмӧдлыв.
Книга весьтӧ копыртчӧмӧн сійӧ вӧчис вид, быттьӧ лыддьысьӧ, но строкаясыс вевсяасьлісны да сывлісны, тупкысьлісны руӧн.
Витька муртса вермис пукавны звӧнокӧдз, сэсся кватитіс портфельсӧ, кытчӧ водзвыв сюяліс книгаяссӧ, да первойӧн чепӧсйис классысь.
Пуля моз лэбыштіс сійӧ поскӧд, нетшыштіс стӧрӧжика киысь пальтосӧ да котӧрӧн петіс ывлаӧ.
Сійӧ котӧртіс, эз кыв бӧрвывсьыс сійӧс чуксалысь гӧлӧсъяссӧ.
Дзуртіс кок улын лым, югыдлӧз небесаын дзирдаліс шонді.
Небесаыс Витькалы кажитчис сьӧдӧн, шондіыс дрӧжжитіс, сырмис серамысла, и чилзіс-сераліс лым...
Гром да Ловкий кутісны никсыны Витька чужъялӧмысь; швачнитіс-пӧдлассис ӧдзӧс, пӧтӧлӧксьыс штукатуркаыс весиг гылалыштіс.
— Локтін, вояка! — броткыштіс Соня.
Витька игнасис аслас комнатаӧ да ӧдзӧс пырыс горӧдіс, мый ӧбедайтны оз кут, оз ков да ещӧ мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс.
Милочка матыстчис игана ӧдзӧс дорӧ да кутіс кывзыны: ӧдзӧс сайсянь кыліс, быттьӧ кодкӧ бӧрдӧ.
— Витя бӧрдӧ, — повзьӧмпырысь шӧпнитіс аканьыслы Милочка да кок чунь йылас вешйис ӧдзӧс дорысь.
Витька бӧрдіс.
Тадзи сійӧ некор на эз страдайтлы.
Ставсӧ вӧлі оскорбитӧма, унизитӧма да талялӧма.
И, ӧбидаысла да асьсӧ жалитӧмла, Витька сыркъялӧмӧн бӧрдіс.
Гыма зэрыд ӧдйӧ прӧйдитӧ.
Первой, медся курыд ӧбидасӧ пережитӧм бӧрын, синваыс косьмис.
Витька, коді куйліс кымыньӧн, пӧдушка бердас чужӧмсӧ ляскӧмӧн, бергӧдчис мыш вылас, пуктіс кияссӧ юр улас.
Водзӧ овны вӧлі нинӧмла.
Мирас кӧ некод (стӧчджыка Наташа) оз гӧгӧрво да оз донъяв сійӧс, мыйла Витькалы тайӧ мирыс?
И абу-ӧ бурджык гордӧя зывӧктӧмӧн ӧткажитчыны сыысь?
Сійӧ, Витька, янсӧдчас сыкӧд ньӧти жалиттӧг.
Ставыс вошӧма, сэсся нинӧм нин воштынысӧ да некодӧс жалитнысӧ.
Жалитны кутасны сійӧс, но лоӧ сёр...
Витька смела пондіс бӧрйыны сылы лӧсялана способъяс, кыдзи эновтны тайӧ мирсӧ, но сэки воис мамыс, гораа таркнитіс ӧдзӧсас да шуис, медым сійӧ дугдіс йӧйтавны да пыр жӧ локтіс ӧбедайтны.
Витька лэдзчысис узьӧм улӧ да весиг заводитліс шкоргыны, но мамыс эз верит да шуис, мый висьталас Витька фокусъяс йылысь батьыслы.
Миркӧд прӧщайтчӧмсӧ ковмис эновтлыны.
Витька мыссис, но синъясыс вӧліны гӧрдӧсь, пыктӧмаӧсь.
Мамыс казяліс да заводитіс юасьны, мый лои.
Сійӧ шуис, мый нинӧм эз ло, сійӧ прӧстӧ споруйтіс... Вощаковкӧд.
Споруйтіс али тышкасис?
Но, мед тышкасис...
Витька жугыля думайтіс аслас трагическӧй судьба йылысь да сы йылысь, мый бать-мам оз аддзыны «общӧй кыв» челядьыскӧд, кор найӧ страдайтӧны, и Витька тӧдлытӧг сёйис шыд, котлет, а кисельсӧ корис мӧд чашка, но кватитчис, шогпырысь шеныштіс кинас да ӧткажитчис.
Мый сэн кисельыд!..
Сэсся, урокъяс велӧдӧм пыдди, — мый ӧні наысь? — Витька, кулакъяс вылас щӧканас мыджсьӧмӧн, видзӧдіс ӧшинь пыр, кӧні бергалісны, усины гӧна лым чиръяс.
Тадзи сійӧ, шогӧн тырӧм сьӧлӧмнас, и унмовсис да сэсся эз вермы тӧдвылас уськӧдны, кыдзи сійӧ лои вольпасьын.
Асывнас Витька сёйис выя нянь, юис чай да мӧдӧдчис школаӧ — ставыс тайӧ сӧмын сы могысь, медым мамыс нинӧм эз гӧгӧрво.
Надурнӧ вылад, пӧшти дзик ворота дорас сійӧ паныдасис Толя Крутилинкӧд.
— Мунам ӧтлаын? — юаліс Толя.
Витька, кӧть и сьӧкыдпырысь, но, асьсӧ киас босьтӧмӧн, мӧдӧдчис орччӧн.
Кор аддзис классӧ пырысь Наташаӧс, сійӧ зэв ёна гӧрдӧдіс, бергӧдчис да сэсся сылань эз нин видзӧдлы.
Вощаков йылысь мамыслы пӧръялӧмыс збыльмис.
Ыджыд перемена дырйи Вощаков лэптіс кисӧ юр вылас сідзи, медым аддзыліс Витька, да вӧрӧдыштіс кияссӧ, быттьӧ кузь пельясӧс.
Витька уськӧдчис тышкасьны.
Кор Витькаӧс корисны директор дорӧ, сійӧ став мыжсӧ босьтіс ас вылас.
Медся ёна сійӧ поліс, мый Вощаков висьталас, мый вӧсна найӧ тышкасисны.
Вощаков лэдзчысис, мый сійӧ немтор оз гӧгӧрво, да нинӧм эз и висьтав.
Наташа эз казявлы Витькалысь мучитчӧмсӧ.
Сійӧ важмозыс велӧдчис зэв бура, котраліс переменаяс дырйи да эз думайт страдайтны сы вӧсна, мый Витька ветлӧдлӧ жугыль чужӧма.
Витька зілис не видзӧдны сылань, но зэв бура казявліс, мын Наташа пыр частӧджык да окотапырысьджык сёрнитӧ да сералӧ мый вылӧ кӧ Витковскийкӧд, а урокъяс бӧрын мунӧ гортас сыкӧд ӧтлаын...
Таысь лёкджыкыс эз вермы лоны.
Сійӧ кӧ нин лыддьӧ бурджыкӧн тайӧ нюлӧм пижонсӧ, мый йылысь позьӧ сёрнитны, мый сійӧ заслуживайтӧ?!
Сӧмын ӧтитор — зывӧктӧм.
Подробностьяссӧ висьтавтӧг Витька объявитіс Лёшкалы, мый олӧмас сійӧ разочаруйтчис, некутшӧм любовь абу, ставыс тайӧ — чепуха, выдумка да мый сійӧ ачыс донъялӧ настоящӧя сӧмын мужскӧй дружба.
Водзті сійӧ дружитліс Серёжка Ломановкӧд, но сійӧ квайтӧд класс бӧрын муніс ремесленнӧйӧ, и сійӧ кӧ, Лёшка, кӧсйӧ, найӧ кутасны дружитны нэм чӧжыс.
Лёшка радпырысь висьталіс сылы, мый сійӧ, дерт, кӧсйӧ дружитны, сы вӧсна мый медбур другыс сылӧн, Митька, коли Ростовӧ.
Любовь йылысь Лёшка чӧв оліс: сійӧ эз тӧд, мый сы йылысь думайтны.
Лёшкалӧн любовыс эз вӧв Витькалӧн кодь бушколӧн шыбласьӧмӧн.
И вообщӧ тайӧ эз вӧв «любовь».
Любовнас занимайтчисны гырысьяс книжкаясын, кодъясӧс сійӧ лыддис.
Сэні йӧзыс зэв уна да гажтӧма сёрнитлісны любовь йылысь, страдайтлісны да вӧліны шудтӧмӧсь.
Сэсся найӧ гӧтрасьлісны либӧ верӧссайӧ мунлісны да бара страдайтлісны да вӧліны шудтӧмӧсь.
Сійӧ, мый Лёшка чувствуйтіс, ньӧти эз вӧв сэтшӧм, кыдзи гижӧма книгаясын, и сылы кажитчис, мый татшӧмыс эз вӧвлы да оз вермы лоны мукӧдлӧн, а вӧлі сӧмын сылӧн.
Первойсӧ сійӧ вӧлі убедитчӧма, мый прӧстӧ ненавидитӧ Аллаӧс, да тадзи сійӧ и вӧлі.
Но кымын частӧджык сійӧ аддзысьліс Аллакӧд, сӧмын сьӧкыдпырысьджык кыпӧдліс ас пытшкас сы дінӧ враждебнӧй чувствосӧ.
Сӧвет вылын первойя стычкаыс важӧн нин воштіс ассьыс ёсьлунсӧ, вуні ӧбидаыс, коді кыптыліс Аллалӧн высокомернӧй речь вӧсна, и сійӧ эз нин скӧралӧмӧн, а радпырысь видзӧдіс сы вылӧ, кывзіс, кор сійӧ сёрнитіс.
Сійӧ вӧлі ставсьыс медмича, ставсьыс медтӧлка да быдтор вӧчліс ставсьыс медбура.
И гӧлӧсыс, гора да лабутнӧй, и походкаыс, кокни, шлывгана, вӧліны сылӧн эз сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь мукӧдыслӧн, а мичаджыкӧсь.
Кӧлуйыс сылӧн вӧлі йӧз серти бурджык жӧ.
Найӧ вӧліны сэтшӧмӧсь жӧ, но вӧліны бурджыкӧсь, сы вӧсна мый вӧліны Аллалӧн.
Лёшка век зільліс пуксьыны либӧ сувтны сідзи, медым аддзыны Аллаӧс.
Сылы и юрас эз волы Витька моз шыблавны запискаяс.
Сійӧ эськӧ му пырыс муніс, Алла кӧ гӧгӧрвоис сы йылысь, кыдзи кажитчӧ Лёшкалы видзӧдны сы вылӧ.
Ачыс сійӧ некор эз панлы сёрни Аллакӧд, а Аллалы кӧ ковмыліс шыасьны сы дорӧ, сійӧ сэки эз тӧд, мый вӧчны, гӧрдӧдліс да мунліс.
Та йылысь Алла нинӧм эз тӧд.
Сылӧн юрыс вӧлі тырӧма техникумса занятиеясӧн, выль впечатлениеясӧн, тӧдмасьӧмъясӧн да первой курсса пӧдругаясӧн.
Волывліс Алла сёрӧн нин, пемыднас.
Лёшка зілис лоны дворын сійӧ кад кежлас, кор Алла волывліс техникумысь, а то и петавліс ворота сайӧ.
Сылы кӧ везитліс, сійӧ аддзыліс, кыдзи тшӧтшӧдӧм кустъяса аллеяӧд локтӧ Алла да саялӧ ворота сайӧ.
Кор Лёшка аддзыліс Аллаӧс, сійӧ дзебсьыліс вуджӧр сайӧ да колльӧдліс сійӧс синнас.
Овлывліс, Аллаӧс колльӧдлісны выль пӧдругаяс, ӧтлаын велӧдчысьяс.
Найӧ гораа сёрнитісны да ещӧ гораджыка сералісны.
Бӧръя кадас частӧджык овлывліс, мый сійӧс колльӧдлісны эз нывкаяс, а зонкаяс, стӧчджыка — пыр ӧти и сійӧ жӧ зон.
Найӧ сувтлывлісны детдом дорӧ вотӧдз, аллея вылӧ да сёрнитісны гусьӧник.
Лёшкалӧн вом пытшкӧсыс косьмывліс, и сылы окота вӧлі вӧчны мыйкӧ нарошнӧ лёкӧс.
Не ябедничайтны Людмила Сергеевналы, а уговоритны, например, ребятаӧс пуксьӧдны колльӧдысьсӧ забор вылӧ да тшӧктыны чуксасьны петук моз, кыдзи тайӧс вӧчлісны Ростовын зонъяс, найӧ уличаса нывъясӧс кӧ колльӧдлісны бокӧвӧйяс...
Лёшка чӧв оліс.
Веськыда кӧ шуны, Алла кӧ ыстіс эськӧ Лёшкаӧс сыла, тайӧ зонмысла, сійӧ и сэки эськӧ ӧбидасӧ дзебис, но муніс...
КОЙМӦД ЧАСТЬ
КАПИТАНЪЯС
22
Людмила Сергеевна тревожитчис Алла вӧсна, кӧть и эз тӧд, мый рытъяснас сійӧс колльӧдлывлӧ ӧти зон.
Кӧть Алла и оліс детдомын, но век омӧльджыка интересуйтчис детдом олӧмӧн, сылӧн петкӧдчывліс быдӧн дорӧ пренебрежительнӧй отношение.
Дерт, сійӧ ыджыдджык мукӧд челядьсьыс, дерт, техникумын сылӧн выль среда, выль интересъяс, но вывті кокниа да ӧдйӧ Алла эновтчис сыысь, коді неважӧн на вӧлі сылӧн олӧмӧн.
Вӧлі-ӧ?
Али сьӧлӧмсяньыс ноксис сійӧ тайӧн ставнас сӧмын сы вӧсна, мый сулаліс быдӧнлӧн син водзын, вӧлі ыджыд пыдди?
И водзті петкӧдчывліс, кор сійӧ пуктывліс асьсӧ вылӧ, веськодьпырысь видзӧдіс посниджыкъяс вылӧ.
Водзті тайӧ вӧвлі корсюрӧ, ӧні тайӧ кутіс лоны сылӧн поведениеӧн.
Войдӧр эз вӧчсьывлы детдомын нинӧм, мыйын эськӧ Алла эз участвуйт, мый йылысь эськӧ сійӧ эз тӧдлы.
Ӧні сійӧ эз участвуйт нинӧмын, нинӧмӧн эз интересуйтчы, а сійӧс кӧ мырдӧн корлісны мыйынкӧ участвуйтны, гажтӧмпырысь виччысьліс, кор ставыс помасяс.
Отрядлӧн сӧвет, кӧні сійӧ воӧн-джынйӧн вӧлі вежлытӧм председательницаӧн, кутіс киссьыны, а вӧчанторйыс тырмымӧн...
Ӧтнасӧн Белоус мый сулалӧ!
Кыдзи и уналӧн, Валерийлӧн батьыс уси война вылын.
Салдатскӧй пенсия, кодӧс пӧлучайтліс мамыс Валерий вылӧ, да мамыслӧн уборщицалӧн удж доныс эз тырмыв, но век жӧ кыдзкӧ да мыйкӧ, гожӧмсянь гожӧмӧдз, кор лолі овощи, сьӧкыдапырысь, но олісны.
Нелямын квайтӧд вося засуха мырддис медбӧръя вӧлӧгасӧ — градвыв пуктасъяс.
Ковмис нуны базарӧ и сідзи нин гӧль имуществоысь колясъяссӧ, но тайӧ эз дыр поддержит.
Кыдзи век овлывлӧ сьӧкыд кадӧ, зэв ӧдйӧ чужисны спекулянтъяс, базар вылын доныс кыптіс сідзи, мый прӧдукта дорӧ эн и матыстчы.
А Валерик быдмис, сылы вӧлі колӧ и сакар и вый...
Спасайтліс пайкӧвӧй нянь.
Тшыг нисьӧ пӧт олігӧн мамыс лишӧдліс тупӧсь нянь да нуліс базарӧ, медым гусьӧникӧн вузавны да ньӧбны мыйсюрӧ пуыштны.
Няньӧн вузасьны сійӧ кадӧ оз вӧлі позь.
Валерийлысь мамсӧ кутісны мукӧд гырысь спекулянтъяскӧд да судитісны вит во кежлӧ.
Валерий колис ӧтнасӧн тыртӧм комнатаӧ.
Ставсӧ, мый позьӧ, вӧлі вузалӧма нин, а сёйны колӧ вӧлі быд лун.
Соседкаясыс жалитісны детинкаӧс, шочиника вердыштлывлісны — сетлывлісны либӧ тарелка шыд, либӧ некымын картупель.
Но быдӧнлӧн вӧлі аслас семья, аслас тӧждысьӧмъяс, и Валерий вунӧдіс, кор нин сёйліс пӧттӧдзыс.
Садъясын воисны яблӧкъяс, грушаяс.
Мукӧд челядькӧд йӧз садйӧ войясӧ пыравлӧм бӧрын Валерий ветлӧдліс польдчӧм кынӧма, но пыр вӧлі тшыг: яблӧкыд абу нянь — сійӧн он пӧт.
Да и гусясьнысӧ эз частӧ удайтчывлы — кӧзяинъясыс стӧрӧжитлісны асьныс либӧ видзисны садъясаныс скӧр понъясӧс.
Валерий заводитіс прӧмышляйтны базар вылын.
Сёянтор сылы веськавліс этша, зато унаысь сюрлі зэв скӧр торговкаяссянь.
Тані сійӧ тӧдмасис ас кодьыс жӧ безнадзорнӧй челядькӧд да сылы сетісны «Валет» ним.
Выль другъясыс сералісны Валерий вылын, мый сійӧ укшаль да тӧлктӧм, кор сійӧ корӧ либӧ гусявлӧ сёянтор: найӧ признавайтлісны сӧмын «шайбочкаяс» судзӧдӧм, мӧдногӧн кӧ деньга гусявлӧм.
Настӧящӧй вӧрӧн Валерий эз удит лоны: милиция казяліс заводитчысь блатнӧйӧс, сійӧс босьтісны детприёмникӧ, сэтысянь мӧдӧдісны детскӧй домӧ.
Тані сійӧ пыр жӧ лои Ромка Кунинлӧн веськыд киӧн, есаулӧн, отсасьысьӧн, кӧть мыйӧн.
...Ок, и кад вӧлі сэки!
Мый сӧмын тайӧ Ромкаыс эз вӧчлы!
Медся ыджыд, медся ён, некодлысь эз кывзысь, некодысь эз пов.
Да и кодлысь кывзысьнысӧ, кодысь повнысӧ?
Сӧмын посни челядь, ни пионерскӧй организация, ни воспитательяс...
А сылы нин дас вит арӧс, здоров зон.
Куритчис дзебсясьтӧг, посни челядьӧс котрӧдліс папиросъясла, весиг вина дук корсюрӧ сысянь кывлывліс...
Овлывліс, мунас и лун-мӧд оз петкӧдчыв.
А сэки, кор вайис быдса чукӧр преникъяс, кампетъяс да сеталіс посни челядьлы, кыдзи барин дворнялы...
Гусяліс, дерт, — кытысь нӧ мӧдлаысь босьтан?!
Найӧ, йӧюкъяс, радлісны, сёйисны...
А сійӧ ачыс — тожӧ бур! — дзикӧдз воштіс юрсӧ: мырддяліс налысь, шыблаліс муӧ, таляліс да горзіс мыйкӧ гусясьысьяс йылысь, жуликъяс йылысь...
Вот тожӧ тӧлка вӧлі!..
Муніс аслас комнатаӧ, ветлӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, муртса ыджыд гӧлӧсӧн эз горзы: мый нӧ вӧчны?
А сэки ӧшинь улын шутьлялӧм, изъясӧн ӧшиньӧ...
Дзик настӧящӧй бунт...
Тайӧ сійӧ усьӧдіс челядьӧс, Ромка.
Ещӧ недыр, и ставсӧ эськӧ жуглісны.
Асьсӧ помниттӧг чепӧсйис ывлаӧ, на дорӧ, горӧдіс:
— Меным лыйлінныд?
Но вот ме, лыйӧй!
Кодлӧн изъясыс эмӧсь?
Тэнад, тэнад?..
Сӧмын тайӧн и дугӧдіс.
Эз лыйны.
А вермисны и лыйны.
Ок, кутшӧма сійӧ поліс, мый лыясны!..
Но бурӧн помасис.
Ромка сэсся гусялӧмторъяссӧ детдомӧ эз вайлы, но и сійӧс муртса терпитіс.
— Ті ёнасӧ энӧ старайтчӧй, — шулывліс сійӧ, — всё равно ме тані овны ог кут...
Кымынысь заводитліс объясняйтны сылы, мый сійӧ исковтӧ увлань да коркӧ-некоркӧ дзикӧдз пропадитас.
Сійӧ, зывӧкпырысь нюмъялігтыр, кывзывліс, и бӧр ставыс кольліс важногыс.
Стрелка вылын пуртъясӧн тышкасьӧм бӧрын, кор Людмила Сергеевнаӧс корлісны милицияӧ, медым тӧдмавны ассьыс воспитанниксӧ Кунинӧс, сійӧ унаысь заводитліс садьмӧдны Ромкалысь вежӧрсӧ, висьтавліс, мый лоӧ сыкӧд водзӧ, оз кӧ сійӧ исправитчы: суд, тюрьма, кутшӧмкӧ исправительно-трудӧвӧй лагерь...
Ромка зумыша кывзіс, сэсся шуис:
— Нинӧм ті мекӧд онӧ вӧчӧй!
Мӧдӧдӧй вай колонияӧ...
А тані делӧ оз ло.
Тайӧс жӧ сылы водзджык на сӧветуйтлісны и гороноын и милицияын, но Людмила Сергеевна эз сӧгласитчы.
Сылы вӧлі жаль тайӧ косіник чужӧма, чорыд характера зонкаыс.
Ромка, буракӧ, и ачыс гӧгӧрволіс, кутшӧм туй вылӧ сійӧ сувтӧ, но эз вермы янсӧдчыны тёмнӧй компаниесьыс.
А Людмила Сергеевналӧн эз вӧв ни кужӧмлун, ни вын сайӧдны сійӧс лёк другъяссьыс.
И сійӧ сетчис.
Ӧтитор, мый вылын сійӧ сулаліс, — медым муніс Ромка ачыс, а эз сопровождающӧйкӧд, кыдзи мӧдӧдӧны преступникъясӧс.
Милицияын сы вылын сералісны, водзвыв висьталісны, мый мунны сійӧ мунас, сӧмын дзик мӧдлаӧ.
Но Людмила Сергеевна казяліс, кыдзи шай-паймуніс Ромка татшӧм предложениесьыс, кыдзи сійӧ вӧрзьӧдіс сылысь самолюбиесӧ, и Людмила Сергеевналы сэтшӧм окота вӧлі эскыны Ромкалӧн кӧсйысьӧмлы...
Людмила Сергеевна ньӧбис Ромкалы билет, сетіс — ассьыс — деньга туй вылас да колльӧдіс вокзалӧдз.
Поезд мунтӧдз сулалісны зэр улын восьса платформа вылын.
Кыкнанныс чӧв олісны.
Ромка йӧжгылясис да, муӧ видзӧдігтыр, шулывліс:
— Ті мунӧй, мыйла тіянлы кӧтасьнысӧ?
— Нинӧм, ме виччысьла, — вочавидзліс Людмила Сергеевна.
Мӧдысь кыліс звӧнок шы.
Людмила Сергеевна нюжӧдіс Ромкалы, кыдзи верстьӧ мортлы, кисӧ да шуис:
— Аддзысьлытӧдз.
Ме эска, мый тэ лоан бур мортӧн.
Ромка синбӧжнас видзӧдліс сы вылӧ да пырис вагонӧ.
Поезд муніс.
Людмила Сергеевна сулаліс платформа вылын да видзӧдіс ылыстчысь поезд бӧрся, кытчӧдз перронвывса контролёр эз тшӧкты сылы мунны.
Колониясянь воис официальнӧй юӧр, мый Кунин воис.
Сэсся быдса во — некутшӧм юӧртор.
И друг воис письмӧ.
Ромка олӧ колонияын, бара заводитӧма велӧдчыны да ворсӧ духӧвӧй оркестрын баритон вылын, мый кажитчыліс сылы медъёна.
Сійӧ казьтывлӧ детдомысь ассьыс подвигъяссӧ да, кӧть ӧні вӧлі сёр нин, корӧ прӧститны...
Сэксянь сійӧ гижис быд кык-куим тӧлысь бӧрын, юӧртліс не сӧмын названиеяссӧ попуррияслысь, кодъясӧс велӧдӧны духӧвӧй оркестрын, но и ӧтметкаяссӧ.
Ромкалысь письмӧяссӧ видзис кӧрӧбкаын, кӧні вӧліны медся ценнӧйторъяс: нывъясыслӧн метрикаяс, мужикыслӧн орденскӧй книжка да заёмъяслӧн облигацияяс...
Ромка — характер!
Татшӧмъясыс либӧ тшыксьӧны да пӧгибнитӧны дзикӧдз, либӧ вежсьӧны да лоӧны настӧящӧй йӧзӧн.
Валерий, быттьӧ юн чери, вильсъяліс чуньяс костӧдыд.
Сійӧ некор эз веськыда сопротивляйтчыв, вӧчліс вид, мый подчиняйтчӧ, но эз подчиняйтчыв; кӧсйысьліс мыйкӧ вӧчны, но нинӧм эз вӧчлыв.
Кунин мунӧм бӧрын Валерий, коді воштіс вожаксӧ, недыр кежлӧ ланьтліс.
Сэсся заводитліс ачыс лоны вожакӧн.
Тайӧ кадас вӧлі нин котыртӧма пионерскӧй отряд, воисны гырысьджык челядь, и сійӧс регыд лӧньӧдісны.
И век жӧ пӧшти став лёкторйыс, коді пырліс детдомӧ ывласянь, локтіс сы пыр...
Сійӧ первойӧн тӧдмасис блатнӧй голубятникъяскӧд, вайӧдіс найӧс детдомӧ.
Сійӧ гусьӧникӧн куритіс, ӧктіс туй вылысь чигарка помъяс.
Сійӧ пышъяліс уджысь, кор сӧмын сюрліс помка, да радпырысь поддерживайтліс быдпӧлӧс «буза», кыдзи сійӧ шулывліс недовольствуйтчӧмъяс.
Кор сійӧс корлывлісны отрядса сӧвет вылӧ либӧ Людмила Сергеевна дінӧ, Валерий протестуйтліс, пӧръясис да быдногыс соссис, а кор нин тыдовтчыліс сылӧн мыжыс, ставыскӧд сӧглашайтчыліс, ньӧти яндысьтӧг сетлывліс обещаниеяс, кодъясӧс сэсся эз пӧртлы олӧмӧ.
Сійӧ добровольнӧ босьтіс ас вылас шутлысь роль да зілис петкӧдлыны мукӧдлысь серам, издевайтчис на вылын, кодъяс вӧліны сыысь слабджыкӧсь, но эз вӧрӧдлы ёнджыкъясӧс.
Велӧдчис сійӧ сідз-тадз, дневникас сылӧн эз вӧв ни ӧти пятёрка, зато тройкаяс вӧліны тырмымӧн, овлывлісны и двойкаяс.
Став методъяссӧ, став средствояссӧ вӧлі видлӧма, и ни ӧти эз сет колана результат.
Валерий каитчис, пӧръясис и эз вежсьы.
Не нӧйтны жӧ сійӧс, збыльысь!
Терпениеысь петӧм детинкаяс не ӧтчыд грӧзитчылісны «петкӧдлыны сылы пуж», и Людмила Сергеевна збыльысь поліс, мый найӧ вот-вот гусьӧникӧн котшкӧдасны Валерийӧс.
Людмила Сергеевна решитіс ещӧ ӧтчыд сувтӧдлыны сы йылысь вопрос сбор вылын.
Сборыс всё равно вӧлі колӧ, медым вежны Аллаӧс отрядса сӧветысь.
Яша висьталіс сёрнитанторсӧ: сӧветса председательӧс бӧрйӧм да Валерий Белоус йылысь.
Ставныс пыр жӧ бергӧдчылісны да видзӧдлісны Валерий вылӧ.
Сійӧ пукаліс спокойнӧй чужӧма, быттьӧкӧ сылы ставыс веськодь да сійӧ нинӧмысь оз пов, но пыр жӧ лӧнис да дугдіс «пычкыны вый» — иславны скамейка вылын да дзескӧдны орчча пукалысьяссӧ.
Людмила Сергеевна объяснитіс, мый ӧні, кор Алла велӧдчӧ техникумын, сылӧн нагрузкаыс ыджыд, сійӧ оз вермы сетны сӧветлы колана внимание, и та понда уджыс оз бура мун; сы вӧсна сійӧ предлагайтӧ Аллаӧс мездыны да бӧрйыны мӧд председательӧс.
Алла пукаліс президиумын и веськодьпырысь видзӧдіс ӧшиньӧд.
Сылы вӧлі жаль, мый сійӧ оз нин ло главнӧйӧн челядь пӧвстын, сылӧн кывйыс — медся авторитетнӧйӧн, и сэк жӧ радліс: кад нин мынтӧдчыны челядь нагрузкаысь; сійӧ ӧд ыджыд нин, нинӧмла сылы ноксьыны посни челядь пӧвстын, сылӧн эмӧсь важнӧйджык делӧяс.
— Митя Ершовӧс! — горӧдіс некымын гӧлӧс.
— Яша Брукӧс!
— Кираӧс! — горӧдіс Сима.
— Тырмас нывкаясӧс!
— Оз, оз тырмы!
Нывкаяслӧн дисциплинаыс бурджык!
— Зато авторитетныс абу!
— Тырмас тіянлы авторитетыд!
— Митяӧс!
Яша лэптіс кисӧ да, кор челядь ланьтісны, юӧртіс, мый гижӧма куим кандидатура: Митя Ершов, Кира Рожкова да сійӧ, Яша Брук.
— Сӧмын менӧ оз ков, ребята, — шуис Яша. — Ме вӧча самоотвод, сы вӧсна мый ог туй.
— Мыйла сійӧ самоотвод?
Ми асьным тӧдам, коді туйӧ, коді оз!
Тарас Горовец лэптіс кисӧ:
— Яша йылысь нинӧм он шу — сійӧ и авторитетнӧй, и, вермас лоны, ставсьыс культурнӧйджык.
Сӧмын вот сійӧ вывті бур сьӧлӧма, сылы ставыс жаль...
А лодырьясӧс жалитны нинӧмла.
Председатель должен лоны — во! — Тарас кабыртіс кулаксӧ да пыркӧдыштіс сійӧн, быттьӧкӧ сы водзын збыльысь сулаліс лодырь.
— Мый нӧ сылы, косясьны, али мый? — ироническӧя юаліс Сима.
— Не косясьны, а требуйтны дисциплина.
Та понда ме предлагайта Митяӧс.
Сима звиркнитіс места вывсьыс да кутіс доказывайтны, мый Кира ньӧти абу лёкджык; сійӧ бура велӧдчӧ да кужас лӧсьӧдны дисциплина,
бӧрйыны колӧ обязательнӧ сійӧс, медым детинкаяс эз лэптавны ныръяссӧ.
Кира пукаліс орччӧн да, юрсӧ лэдзӧмӧн, тракйис Симаӧс платьеӧдыс, медым сійӧ пуксис: сійӧ яндысис, кор сійӧс став дырйиыс ошкисны, и тӧдіс, мый детинкаяс лоӧны прӧтив — сійӧ найӧс век дӧзмӧдлывліс.
Унджыкыс гӧлӧсуйтіс Митя Ершов вӧсна.
Сійӧ нарошнӧ лэдзис синъяссӧ, медым не видзӧдны гӧлӧсуйтысьяс вылӧ, мыйвынсьыс зілис лоны веськодьӧн, но кор Яша объявитіс результатсӧ, сійӧ эз вермы асьсӧ кутны, нюммуніс да гӧрдӧдіс, мыйӧн петкӧдліс ассьыс радлунсӧ.
Алла чеччис да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
— Тэ кытчӧ? — юаліс Яша.
— Меным ӧні тані вӧчны нинӧм, — сьӧкыда нюммуніс Алла пельпом вомӧныс.
— Кыдзи сійӧ — нинӧм?
— А вот сідз!
Ӧдзӧс клопкылӧ пӧдласис.
— Мый нӧ тайӧ сійӧ?
— Дӧзмис?
— Ас йывсьыс уна думайтӧ...
— Но и мед.
Огӧ пропадитӧй!
— Мӧд вопрос — Белоус йылысь, — юӧртіс Яша да видзӧдліс Людмила Сергеевна вылӧ.
— Вот тэныд ӧні сюрас! — Валерийлань бергӧдчӧмӧн вашнитіс Сима.
Валерий йӧжгыльтчӧмӧн видзӧдіс директор вылӧ.
Людмила Сергеевна сувтіс, вомдоръяссӧ курччалігтыр недыр чӧв оліс.
Аллакӧд лӧсьыдтӧма артмис.
Колӧ вӧлі собраниеӧдзыс сёрнитны...
И Белоускӧд оз позь сідз-тадз.
Колӧ первой обсудитны...
Кымын дыр сійӧ чӧв оліс, сымын чӧвджык лои комнатаын и сымын ёнджыка йӧжгыльтчис Валерий.
— Вот мый, ребята, — шуис медбӧрын Людмила Сергеевна: — сёрнитанторйын вопроссӧ сформулируйтӧма неправильнӧ...
Менам мыж понда, — пырысьтӧм-пыр жӧ содтіс сійӧ. — И вообщӧ, ме чайта, бурджык первой обсудитны сійӧс отрядса сӧвет вылын, а сэсся, ковмас кӧ, сбор вылын.
— Сідзкӧ тупкыны собраниесӧ?
— Тупкы.
А сӧвет мед кольччас.
Челядь разӧдчисны, кольччисны сӧмын отряд сӧветса членъяс да лёзь юрсиа Белоус.
— Тэ верман жӧ мунны, — шуис Людмила Сергеевна.
— Ме йылысь ӧд кутанныд...
— Нинӧм, кор ковман — корам...
Татшӧмторйыс эз на вӧвлы.
Сійӧс видлісны век став челядь дырйи.
Валерий, пельпомъяссӧ лэптӧмӧн да вомсӧ паськӧдӧмӧн, видзӧдіс Людмила Сергеевна вылӧ.
Тарас матыстчис да кокньыдика кучкыштіс сылы щӧка улас:
— Пӧдлав!
И эн манит миянӧс.
Валерий петіс.
— Дзик оз сы йылысь ло сёрни, мый йылысь думайтанныд ті, — шуис Людмила Сергеевна. — Недель мысти Валерийлӧн чужан лун.
Ме предлагайта пасйыны сылысь чужан лунсӧ...
Сӧветса членъяс ӧтпырйӧ серӧктісны.
Найӧ чайтісны: Людмила Сергеевна предложитіс тайӧс нарошнӧ, и сьӧлӧмсяньыс сералісны гажа шутка вылӧ.
— Ме предложиті дзик серьёзнӧя.
Сералӧмыс лӧнис.
— Ті помнитанныд, кутшӧм тайӧ бур праздник семьяын — нимлун.
И миянлы колӧ тайӧс вӧчавны.
Семья миян ыджыд, именинникъяс лоӧны уна...
А заводитны ме предлагайта Белоуссянь.
Челядь видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
— Тю!
Да сійӧ ӧд хулиган!..
— Босяк!
— Лодырь!
Кира звирк чеччис да, скӧралӧмысла тшӧкъялігтыр, кутіс лыддьӧдлыны Валерийлысь преступлениеяссӧ: сійӧ лёка велӧдчӧ, нинӧм оз кӧсйы вӧчны, зэв мисьтӧма видчӧ, быдсяма лёкторсӧ гижалӧ стенъяс вылӧ...
Ӧбижайтӧ посниясӧс, пакӧстьяс вӧчӧ нывкаяслы да быдӧнлы, коді сыысь слабджык.
Сійӧ абу честнӧй, а пӧръясьысь и вообщӧ — гад!..
И татшӧмыслысь пасйыны нимлун?!
Заводитны кӧ нин, то кодсянькӧ бурджыксянь...
А татшӧмъясыслысь кӧ пасйыны нимлун, сэки сійӧ прӧстӧ оз тӧд мый...
— Правильнӧ!
— Мед заслужитас!
— Ставсӧ тайӧс ме тӧда, ребята, — шуис Людмила Сергеевна. — И ог вермы сӧгласитчыны тіянкӧд.
Ті чайтанныд, мый Белоус омӧль детинка, а ме чайта, мый сійӧ притворяйтчӧ татшӧмнас.
Дурӧм ради да асьсӧ петкӧдлӧм ради...
А вермас лоны, нарошнӧ.
Ті кӧ лыддянныд менӧ лёкӧн, но, ме и лоа лёкӧн...
Тадзи ӧд овлывлӧ жӧ!
А кыдзи сы дінӧ относитчӧны?..
— А мый, лёка?
Кагаӧс моз няньчитам...
— Да, но кыдзи?
Видам да прорабатывайтам, быттьӧкӧ сійӧ, енмыс тӧдӧ, кутшӧм преступник...
А сійӧ прӧстӧ детинка.
Абу на зэв ыджыд и абу на зэв тӧлка...
— Тайӧ вернӧ! — шуис Тарас.
— И сылы сідз жӧ, кыдзи и тіянлы, лоӧ приятнӧ, пасъясны кӧ сылысь чужан лунсӧ...
— Но и мудерӧсь жӧ ті! — лукава читкыртіс синъяссӧ Тарас.
— Абу ёна, — нюммуніс Людмила Сергеевна,
и ставныс кутісны нюмъявны жӧ.
— Сідзкӧ, пӧдарки сылы колӧ сетавны? — юаліс Тарас.
— Дерт, колӧ.
— А пирӧг? — шуис Кира. — Ой, кутшӧм пирӧг мама вӧчлывліс!
Вареньеа...
— Правильнӧ: и пирӧг.
Мед вӧлі настӧящӧй нимлун.
Вот вайӧ ставным и думыштламӧй...
Сӧмын аслыс сылы нинӧм энӧ висьталӧй, кутӧй гусьӧн...
Гусьӧн кутны эз вермыны.
Лун кык Валерийлӧн чужӧм вылысь эз бырлы нюм.
Сійӧ эз тӧд, кыдз колӧ донъявны локтан праздниксӧ, и матыстчывліс то ӧти дінӧ, то мӧд дінӧ:
— Кывлін?
Менсьым нимлун кӧсйӧны пасйыны...
Вот чудакъяс!
23
«Чудакъяс» мырсисны став вынсьыныс.
Ефимовна ӧдва вермыліс мынтӧдчыны сӧветъяс сеталысьясысь да ас вӧляысь отсасьысьясысь.
Сӧветса выль председательлы да Людмила Сергеевналы спокой эз сетлыны, предлагайтлісны ньӧбны, вӧчны, пӧдаритны.
Ставсӧ кӧ тайӧс вӧчны, Валерийлы эськӧ ковмис быдса склад, медым видзны пӧдаркисӧ, а сёян-юаныс эськӧ тырмис тӧвбыд кежлӧ.
Тарас Горовец, кодлысь нимлунсӧ некор эз пасйывлыны весиг семьяас, лыддис ставсӧ тайӧс некодлы ковтӧмторйӧн да броткис:
— Да мый сійӧ, тшыг крайысь, али мый?
Думыштӧмаӧсь!
Шӧри сійӧ потӧ, а оз вермы сёйны!
Людмила Сергеевналы быть лои кӧдзӧдыштны вывті унатор кӧсйӧмсӧ, и отрядса сӧвет постановитіс: ӧти пӧдарокӧн детинкаяссянь и нывкаяссянь.
Делӧыс абу лыдын.
Бурджык вӧчны самодеятельностьлысь вечер, медым вӧлі гажа.
Тайӧ вечер кежлас лӧсьӧдчӧмсӧ босьтіс ас вылас Ксения Петровна, и быд лун отбойӧдз столӧвӧйсянь кыліс музыка, кок шыяс да гажа гӧлӧсъяс.
Воскресеньеӧ, садьмӧм бӧрас, Валерий эз тэрмась чеччыны — сійӧ некор эз тэрмасьлыв, — нюжмасьыштіс да друг казяліс, мый гачыс ни дӧрӧмыс крӧвать юр вылас абу.
Сійӧ звиркнитіс, видзӧдліс крӧвать улӧ — сэні эз жӧ вӧв.
— Ребята, коді менсьым робаӧс босьтіс?
Сылань бергӧдчисны чуймӧм чужӧмъяс:
— А кодлы сійӧ колӧ?
— Да дугдӧй ворснытӧ!
Коді дзебис?
Валерийӧс да сылысь койкасӧ кытшалісны:
— Некод эз дзеб.
Тэ бурджыка корсь.
Ачыд, кӧнкӧ, сюйин...
— Зэв тай колӧ меным...
Но Валерий век жӧ видлаліс став вольпасьсӧ, ещӧ ӧтчыд видзӧдліс крӧвать улӧ.
Паськӧмыс эз вӧв.
— Но мый нӧ, збыльысь... — заводитіс скӧравны Валерий.
— А этайӧ мый? — индіс Митя газетаӧн гартыштӧм тубрас вылӧ, коді куйліс тумбочка вылын.
Валерий разис газетасӧ — сэні вӧлі выль гач да дӧрӧм.
— Тайӧ абу менам...
Тарас видліс кинас материалсӧ:
— Ничево!
Весиг жаль...
— Мый жаль?
— Всё равно регыд косявлан.
— Сідзкӧ тайӧ меным?
— А кодлы нӧ?
Тэнад тумбочка вылын — сідзкӧ, тэныд.
Валерий падъялігтыр видзӧдліс детинкаяс вылӧ, обновка вылӧ да видзчысьӧмӧн, быттьӧ поліс сотчӧмысь, заводитіс пасьтасьны.
Обновкаыс гораа шпорӧдчис да сэтысь кыліс мануфактурнӧй магазин дук.
— Но веськыда кӧть сы вылысь картина рисуйт! — серӧктіс Тарас.
Выль костюмыс быттьӧкӧ дзескӧдіс Валерийӧс.
Сійӧ велаліс чукрасьӧм да унаысь нин дӧмлӧм аслас «роба» дорӧ, а ӧні, кӧть костюмыс вӧлі буретш сылы кодь, некыті эз дзескӧд да эз вунды, сылы кажитчис, мый быдлаті дзескӧдӧ да вундӧ.
Валерий пробуйтліс шпыньмунны, кыдзи и век, веськодьпырысь, но тайӧ эз артмы.
Детинкаяс матыстчылісны да, быттьӧ видлалісны материалсӧ, чеплялісны Валерийӧс.
Валерий зілис лоны веськодьӧн, но эз вермы кутны ассьыс нюмсӧ.
Сідзи сійӧ и коли сылӧн чужӧм вылӧ войӧдзыс.
Горбачёв дінӧ локтіс Витька Гущин да сідзжӧ казяліс Валерийлысь праздничнӧя вӧччӧмсӧ.
— Мый нӧ тэ талун выль эзысь деньга кодь? — юаліс сылысь Витька. — А, костюм!
Ничево...
Витька локтіс быттьӧкӧ могӧн, книгала, а збыльвылассӧ сійӧн, мый эз вермы аддзыны аслыс места.
Ассьыс разочаруйтчӧм, шызьӧм душасӧ колӧ вӧлі мыйӧнкӧ тыртны, а тыртны сійӧс гортас вӧлі нинӧмӧн.
Сы понда, кор Лёшка, Людмила Сергеевналысь юалӧм бӧрын, предложитіс Витькалы кольччыны вечер вылӧ, Витька шеныштіс кинас да... кольччис.
Первойсӧ сійӧ вӧлі жугылькодь, кӧрліс синкымъяссӧ да вежньӧдліс кызіник вомдоръяссӧ, мый вӧсна сылӧн чужӧмыс лолі дзик кагалӧн кодь, сэсся гажмыштіс, эз нин чукрась.
Кадысь кадӧ сылы усьлывлі дум вылас аслас шогыс, но регыд мысти дзикӧдз вунӧдіс сы йылысь.
Ӧбедбӧрса чай вӧлі шуӧма ӧтлаавны ужынкӧд, а ужынсӧ вуджӧдны квайт час кежлӧ, медым рытыс вӧлі прӧст.
Кор ставныс чукӧртчисны столӧвӧйӧ, Митя казяліс Людмила Сергеевналысь юрнас довкнитӧмсӧ, сувтіс да вилкаӧн таркнитіс графинӧ:
— Ребята... ёртъяс!
Талун миян торжественнӧй лун...
Ми празднуйтам чужан лун миян ёртлысь Валерий Белоуслысь...
— Сувт!
Сувт! — быд боксянь вашкӧдісны Валерийлы.
Валерий сувтіс.
Сійӧ велаліс нин, мый сійӧс янӧдлісны, видлісны.
И эз чувствуйтлы та дырйи ни каитчӧм, ни яналӧм.
Сылы весиг вӧлі сьӧлӧм вылас воӧ, мый быдӧн сы вылӧ видзӧдӧны, и кутіс асьсӧ свободнӧя, повтӧг.
Ӧні сійӧс эз кӧсйыны видны либӧ янӧдны, и друг сылы лои нелӧсьыд да яндзим.
Торйӧн лёк вӧлі кияснас.
Некытчӧ вӧлі найӧс воштыны.
Сійӧ сюйліс кияссӧ тасма костас — тайӧ эз вӧв лӧсьыд.
Нюжӧдіс кисӧ мыш саяс, кималаснас корсис стул бӧрсӧ, — сійӧ вӧлі вывті ылын.
Сэки сійӧ шуйга кисӧ сюйис зэв пыдӧ зептас, а веськыдсӧ пуктіс коскас, и тадзи кынмис места вылас.
— Талун сылы тырӧ дас нёль арӧс.
Став челядь нимсянь поздравляйта тэнӧ чужан лунӧн и кӧсъя эскыны... кӧсъя эскыны, — Митя торксис, — мый тэ честьӧн оправдайтан надеяяс...
Аплодисментъяс мездісны ораторӧс, коді абу вӧлі велалӧма кузя, торжественнӧя сёрнитны.
— Нывкаяс тэныд пӧдаритӧны...
Кира!.. пӧдаритӧны ассьыныс вышивка...
Кира матыстчис да нюжӧдіс Валерийлы крестӧн вышивайтӧм кык носӧвик.
Ставныс кутісны клопайтны.
Валерий кужтӧг, быттьӧ пу киясӧн босьтіс носӧвикъяссӧ да сюйис зептас.
— А ми, зонкаяс, — вот...
Митя разис бумагасӧ да мыччис именинниклы кыз общӧй тетрадь, кодлӧн корка вылас вӧлі картинка.
Тайӧ случай кежлас лӧсялана картинка эз сюр — корка вылас вӧлі рисуйтӧма Дед Морозӧс, коді пельпом вылас нуис ёлка; сэтчӧ жӧ гӧрд краскаӧн вӧлі печатайтӧма: «Выль воӧн!»
Валерий босьтіс тетрадьсӧ да пуксис, но пыр жӧ бӧр чеччис: сы дінӧ матыстчисны Людмила Сергеевна да Ксения Петровна.
Найӧ сідзжӧ поздравитісны Валерийӧс да мыйкӧ сиисны сылы.
Аплодисментъяс вӧсна эз позь кывны, мый сылы сиисны.
— Вот тайӧ да!
А? — шуис Витька Лёшкалы.
Сылы зэв ёна воис сьӧлӧм вылас вот тадзи нимлун пасйӧмыс, коді ньӧти эз вӧв гортсакодь, кӧні обязательнӧ колӧ вӧлі окасьны.
— Ничево, — сӧгласитчис Лёшка.
Сылы кажитчис ставыс, Митялӧн речь кындзи.
Зонка сійӧ шань, сӧмын сёрнитнысӧ ньӧти оз куж.
Вот Алла, сійӧ эськӧ висьталіс!..
И ставыс эськӧ вӧлі интереснӧйджык да бурджык.
Алла эз вӧв.
Сійӧ ыстысис техникумын кутшӧмкӧ мероприятиеяс вылӧ да муніс рытывбыд кежлӧ.
Вайисны ужын — гречневӧй рок да котлетъяс, кисьталісны чай.
Кира, Сима да Жанна котӧртісны кухняӧ да торжественнӧя петісны сэтысь — блюдъяс вылын вайисны вундалӧм пирӧг, кодӧс вӧлі вевттьӧма кичышкӧдӧн.
Найӧс встретитісны радпырысь кияснаныс клопайтӧмӧн.
Нывкаяс сувтісны Валерий мыш сайӧ; Валерий видзӧдліс бӧрвылас: эз тӧд, мый вӧчны.
— Мый нӧ тэ? — шуис Людмила Сергеевна. — Талун тэнад нимлун, тэ кӧзяин, ставныс тэнад гӧстьяс — вот и гӧститӧд...
Волнуйтчӧмысла пӧсялӧма, Валерий босьтіс Кира ордысь блюдсӧ да мӧдӧдчис пызанъяс пӧлӧн, пукталіс пирӧг кусӧкъяссӧ тарелкаяс вылӧ.
Сійӧ разӧдіс ставсӧ, пуксис места вылас да тшапа видзӧдліс гӧгӧр.
— Но, кутшӧм пирӧгыс? — кӧзяин моз юаліс сійӧ.
— Мирӧвӧй! — тыра вомнас вочавидзис Тарас.
Валерий муртса на вӧлі кӧсйӧ босьтны ассьыс пирӧг торсӧ, кыдзи став столӧвӧй пасьтала юрӧбтіс ӧбидаысла дрӧжжитысь гӧлӧс:
— А меным?
Ичӧтик Люсялы абу тырмӧма.
Сійӧ виччысис, надейтчис, мый ӧні сылы ваясны жӧ, но сылы век на эз вайны, а соседъясыс заводитісны нин сёйны.
Пирӧгыс вӧлі сэтшӧм пышнӧй, сэтшӧм мича коркаа, сэні сы мында вӧлі повидло...
Люся синъясын доршасис синва.
— А меным?
Сэтшӧм лӧсьыда заводитчӧм праздник вермис торксьыны.
Ыджыдджык нывкаяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс, чеччалісны местаяс вывсьыныс.
— Босьт менсьым джынсӧ, Люся! — котӧртіс сы дінӧ Кира.
— Оз ков джынйыд!
— Но, босьт ставнас!
— Оз ков!
Сійӧ тэнад...
А кӧні менам? — кияснас тупкысьӧмӧн Люся зэв нориника бӧрддзис.
Валерий скӧрысь видзӧдліс Люся юрсиын тіралысь бант вылӧ — «сідз эськӧ и лӧсышті сылы балябӧжас», — видзӧдліс аслас пирӧг тор вылӧ, кватитіс сійӧс да пуктіс Люся ныр улӧ:
— На!
Со тэнад пирӧгыд!
Эн баксы кукань моз.
Бӧрдӧм шы ори,
Люся видзӧдліс чуньяс пырыс — сы ныр улын куйліс пирӧг.
Пыдісянь ышловзис, нюжӧдіс кисӧ пирӧгланьыс да пыр жӧ бурасис.
— Мый лои? — ӧшиньӧд мыччысис Ефимовналӧн юрыс. — Эз тырмы, али мый?
Наӧй...
Стойка вылын сулаліс пирӧг тыра тарелка.
Валерий ньылыштіс ассьыс порциясӧ.
Пирӧгыс вӧлі чӧскыд — сылы ещӧ вӧлі колӧ.
Тарелкаыс сулаліс сы водзын, сэні вӧлі уна кусӧк, и важӧн кӧ эськӧ, дыр думайттӧг нюжӧдчис мӧд кусӧкла.
Но ӧні сійӧ, ачыс ас вылас шензигтыр, эз нюжӧд кисӧ, а дзебис кыкнан кисӧ зепъясас да веськодьпырысь бергӧдчис мӧдарӧ.
Мед оз думайтны, мый сійӧ горш, сійӧ вообщӧ оз нуждайтчы...
Ужын помасис, идралісны пӧсудаяс, заводитісны вештавны бокӧ пызанъяс, и Валерий сьӧлӧмсяньыс вешталіс пызанъяссӧ, горзіс посни челядь вылӧ, кодъяс тэрмасисны ӧдйӧджык пуксявны.
Пельӧсӧ ӧшӧдӧм занавес сайӧ пырисны «артистъяс».
Ставныс пуксялісны стен пӧлӧн, джодж шӧрсӧ колисны тыртӧг.
Сима зильӧбтіс кӧлӧкӧльчикӧн, петіс комната шӧрӧ да объявитіс:
— Заводитам миянлысь самодеятельность.
Исаковскийлӧн «Рӧдина йылысь сьыланкыв» стихотворениеысь отрывок лыддяс Слава Кулагин.
Слава воськовтіс водзӧ, топӧдіс кияссӧ бокъясас да, синъяссӧ паськӧдӧмӧн, сьӧлӧмсяньыс гораа лыддис стихотворение.
— Русскӧй.
Йӧктасны Кира Рожкова да Тома Бондаренко.
Ксения Петровна пуксис пианино сайӧ да заводитіс ворсны.
Ширма сайысь котӧрӧн петісны сарапана Кира да косовороткаа, гача да сапӧга Тома.
Найӧ плавнӧя кытшовтісны круг шӧрӧд.
Сэсся Кира сувтіс да мӧдіс ӧвтчыны носӧвикӧн, а Тома вештіс картузсӧ балябӧжланьыс да надзӧникӧн тотшнитіс каблукъяснас, быттьӧкӧ корис йӧктыны.
Кира веськодьпырысь воча тотшнитіс каблукъяснас.
Тома кутіс тотшӧдны тэрыбджыка, и Кира бара воча тотшнитіс.
Вочасӧн кутісны тотшӧдны тэрыбджыка и тэрыбджыка, йӧктысьяс кутчысисны кияснаныс, кутісны бергавны ӧти местаын, и пышйисны.
Налы дыр клопайтісны, найӧ петалісны гӧрдӧдӧмаӧсь, шудаӧсь да бара котӧртлісны.
Толя Савченко лыддис Маяковскийлӧн «Хорошо!» поэмаысь отрывок.
Валерий заводитіс йӧктыны «яблочко», но вильдіс и пуксис джоджас.
Ставныс серӧктісны да пыр жӧ мӧдісны клопайтны, медым сійӧ ёнасӧ эз переживайт.
Но Валерий эз и думайт переживайтны: сійӧ чеччис да помӧдзыс йӧктіс танецсӧ.
Сэсся посни челядь ворсісны Крыловлысь «Квартет».
Витька шуис, мый сылы колӧ мунны, и Лёшкакӧд ӧтлаын писькӧдчис ӧдзӧслань.
Лёшка пасьтасис жӧ да петіс сійӧс колльӧдны.
— Гажа тіян, — шуис Витька. — И вообщӧ — бур!
— Ага, — сӧгласитчис Лёшка.
— Бура сійӧ танцуйтіс!
— Коді?
— Но, эсійӧ, Рожковаыс, сарапанаыс...
и вообщӧ сійӧ ничево.
Лёшка чуймӧмпырысь видзӧдліс другыс вылӧ — мый сійӧ аддзӧма Киркаысь?
Бӧрсӧ Лёшка локтіс надзӧникӧн.
Кӧдзыдыс чепляліс банбокъяссӧ, гораа да гажаа дзуртіс кок улын лым.
Пуяслӧн гыӧртӧм вожъясыс ӧшалісны юр весьтын, быттьӧ зэв мича прӧшвияс.
Кӧдзыдӧн мичаа рисуйтӧм ӧшиньяс вӧліны югыдӧсь, на сайын юргисны гажа серам да гӧлӧсъяс.
Лёшка чувствуйтіс асьсӧ шудаӧн.
Талунӧдз сійӧ некор эз думыштчывлы, лӧсьыд али абу детдомын, а ӧні думыштіс, мый Витька прав и бур, мый сійӧ веськаліс тайӧ детдомас.
Сійӧ эськӧ вӧлі ещӧ шудаджык, Алла кӧ эз мун техникумӧ.
Лёшка шогпырысь мӧвпыштіс, мый сылы сэні гажаджык миянкӧд дорысь.
Гашкӧ, сійӧ локтӧ нин и найӧ паныдасясны?
Лёшка воис скверӧдз, коді вӧлі детдомлы паныдӧн, и, кыдзи не ӧтчыдысь нин, сувтіс кустъяс пӧвстӧ.
Кӧдздӧдіс ёнджыка.
Югыдджыка кутісны дзирдавны кодзувъяс, гораджыка дзуртіс гежӧдіник ветлысь-мунысь кок улын лым, и та вӧсна лои лӧньджык.
Детдом дворын кылісны гӧлӧсъяс, серам — челядь мунӧны спальняясӧ, дӧгадайтчис Лёшка.
Гӧрбыльтчыштӧмӧн, кок улас видзӧдігтыр, прӧйдитіс Устин Захарович.
Сэсся Лёшка кыліс Ксения Петровналысь гӧлӧссӧ:
— Но, кыдзи менам артистъяс?
Бур, ме ногӧн!
А? Сэтшӧм тешкодьӧсь! — Ксения Петровна серӧктіс.
Серамыс друг ори, кыліс сыркъялӧм, и пыр жӧ кыліс Вадим Васильевичлӧн дивитана гӧлӧс:
— Но вот бара, Сеничка!
Оз ков...
— Господьӧй енмӧй! — жугыля шуис Ксения Петровна. — Тэ сэтшӧма радейтан челядьӧс... и ме...
Миян... ми эськӧ вермим жӧ... — Ксения Петровна бӧрддзис.
— Оз ков, Сеничка, оз ков! — шуаліс Вадим Васильевич. — Успокоитчы, оз ков!
Бӧрдӧм лӧнис, кок улын кутіс дзуртны лым.
Сьӧлӧмыс Лёшкалӧн гораа тіпкис.
Сійӧ дыр сулаліс да кывзысис, поліс, мый найӧ эз на мунны и вермасны аддзыны сійӧс.
Сійӧ эз гӧгӧрво, мый йылысь найӧ сёрнитісны, мыйла бӧрдіс Ксения Петровна да мыйла дрӧжжитіс гӧлӧсыс Вадим Васильевичлӧн.
Кыкнанныс пыр сэтшӧм веселӧсь.
А ӧні накӧд орччӧн бӧрдіс, сыркъяліс ыджыд шог...
Паныда керкаын швачнитіс форточка, сэтысь пуркнитіс еджыд ру да кыліс пӧдӧм гӧлӧс: «<rus>У меня есть сердце, а у сердца песня...</rus>»
Сьылысьлысь гӧлӧссӧ вевттис гора серам.
Форточкасӧ пӧдлалісны.
Лёшкалӧн кокъясыс дзикӧдз турдісны.
Сійӧ петіс аслас гуся местаысь.
Уличаыс вӧлі тыртӧм.
Пӧнар югӧр улын, надзӧник бергалігтыр, гылаліс проводъясысь кокньыдик гыӧр.
Лёшка йӧжгыльтчыштіс да муніс гортас.
24
Нимлун пасйӧмлӧн настроениеыс эз прӧйдит некымын лун чӧж.
Валерий веськодьпырысь, коді зэв ёна тӧдчис, медым сійӧ вермис лоны настӧящӧйӧн, новліс обновкасӧ; классӧ воӧм бӧрын медводз пуктывліс парта вылӧ пӧдаритӧм кыз тетрадьсӧ, кытчӧ вӧлі рисуйтӧма Дед Морозӧс.
Носӧвӧй чышъянъяссӧ войдӧр сійӧ пыдди эз пуктыв, но ӧні кыскывліс зепсьыс вышивайтӧм носӧвик да, колӧ кӧть оз, а чышкыштліс нырсӧ.
Вочасӧн костюмыс лои кыдзи и быд костюм, тетрадьыс мисьтӧммис и носӧвикъясыс воштісны праздничнӧй видсӧ.
Валерий бӧр лои важкодьыс: сідзжӧ шумитіс урокъяс вылын, вӧчаліс лёкторъяс да эз кольлы сытӧг, медым кодӧскӧ не серавны.
Но нимлунсӧ пасйӧмыс эз ло весьшӧрӧ.
Сылӧн честь кузя праздниксӧ друг вӧчӧмыс сетіс тӧдны Валерийлы, мый сійӧ абу нин сэтшӧм вошӧм морт, кыдзи сылы ӧнӧдз висьтавлісны, а гашкӧ, сійӧ ньӧти абу лёкджык став активистъяссьыс, сэтшӧмъясысь, кыдзи Ершов либӧ Рожкова.
Вермас лоны, весиг и бурджык.
Сӧмын сійӧ оз сюй нырсӧ быдлаӧ, кыдзи найӧ, но ковмас кӧ, докажитас...
«Докажитны» регыд ковмис.
Митя Ершов шуис сылы, мый аски сійӧ, Валерий, — старшӧй дежурнӧй.
Старшӧйӧн сійӧс некор на эз индывлыны.
Валерийлы лои зэв нимкодь, но некодлы тайӧс эз петкӧдлы.
— Но и мый?
— Ачыд он тӧд?
Видзӧд, медым гӧгӧр вӧлі лючки-ладнӧ.
Мӧд луннас Валерий санкомиссиякӧд ӧтлаын кытшовтіс став оланінъяссӧ.
Комиссия прӧверяйтіс, кыдзи идралӧмаӧсь вольпасьяс, абу-ӧ кӧнкӧ ёг, бус.
Валерий нёровтчӧма ӧдзӧс кӧсяк бердӧ да нюмъялігтыр видзӧдіс.
Тайӧ прӧверкасӧ сійӧ эз лыддьы серьёзнӧйӧн.
Ӧбед бӧрын Симакӧд тшӧтш сійӧ должен вӧлі босьтны кладӧвӧйысь чай кежлӧ преникъяс.
Кладӧвӧйӧ мунігӧн Валерий кыліс, кыдзи Кира шуис:
— Но, Валет кладӧвӧйӧдз нин писькӧдчис — ставсӧ джынъялас.
Валерий кӧсйис сетыштны сылы сьылідзиръяс, но ас кадӧ казяліс дворӧд локтысь Ксения Петровнаӧс.
Кладӧвӧйын сійӧ нарошнӧ сувтіс дзик ӧдзӧс дорас, медым сійӧс аддзисны ывласяньыс, да видзӧдіс, кыдзи Сима лыддьӧ преникъяс.
Сэсся сійӧ друг думыштіс: Сима кӧ лыддигас сорсяс да оз кӧ тырмы кӧть ӧти преник, ставныс думыштасны, мый сёйис сійӧ!..
— Лэдз, ме ачым, — Симаӧс вештігмоз шуис сійӧ.
Сійӧ заводитіс лыддьыны, и сы понда, мый зэв ёна поліс сорсьыны, некымынысь торксьыліс, скӧраліс ас вылас да заводитліс лыддьыны выльысь.
Мукӧддырйи кӧ эськӧ сійӧ эз вунӧд тыртны ассьыс зепъяссӧ, а ӧні сійӧ мӧвпаліс сӧмын ӧтитор йылысь, кыдзи эськӧ не сорсьыны лыддигас.
Лыддьыссьӧма правильнӧ.
Некод та йылысь эз весиг думыштлы, но Валерий чувствуйтіс асьсӧ геройӧн да гордӧя видзӧдлывліс Кира вылӧ.
Дежурнӧй — кыдз быттьӧ начальство, кӧть и временнӧй.
Валерийлы воліс сьӧлӧм вылас быдлаті ветлӧдлыны да гӧгӧр видзӧдавны, сійӧ чувствуйтіс, мый сійӧ старшӧй.
Занимайтчан комнатаын посни челядь решайтісны примеръяс да быдногыс зілисны гижны, кыдзи мама сетӧ Машалы рок да кыдзи Маша сёйӧ роксӧ.
Слава помаліс нин Машакӧд, коді дугдывтӧг сёйис рок, да, кывсӧ нюжӧдӧмӧн, букварь обёртка вылӧ рисуйтіс звезда.
Звездаыс артмис пӧлӧс.
Слава зіля поправляйтіс, но звездаыс пыр ёнджыка пӧлӧстчис.
Гырысь челядь комнатаын эз вӧвны, и Валерий эз вермы кутчысьны.
— Урокъястӧ вӧч! — начальник моз шуис сійӧ Славалы.
— Ме вӧчи нин.
— Мый — вӧчин нин?
Ноко, петкӧдлы!
Слава тэрыба восьтіс тетрадьсӧ, но орччӧн пукалысь Люся шуис:
— А мыйла тэ кутан видзӧдны?
Тэ ӧд абу учитель!
— Ме дежурнӧй, а тайӧ всё равно мый учитель!
— Тожӧ — учитель!
А аслад двойкаяс да тройкаяс...
Посни челядь серӧктісны: ставныс тӧдісны, мый сійӧс ӧтарӧ видӧны лёк ӧтметкаясысь.
— Тэ ёна эн больгы! — скӧрмис Валерий. — Вот ме тэныд...
Вот тэ менам...
Сійӧ кӧсйис Люсяӧс повзьӧдны, весиг нӧйтыштны...
Но сы пыдди нетшыштіс соссьыс дежурнӧйлысь повязкасӧ да котӧртіс Людмила Сергеевна дорӧ.
— Наӧй! — шыбитіс сійӧ повязкасӧ. — Ог кут ме дежуритны!
— Мыйла?
— Ог кӧсйы!
— Но мыйла?
— Раз оз кывзысьны, ог и кӧсйы!..
— Коді тэнсьыд оз кывзысь?
Яндзим вӧлі висьтасьны, мый сійӧс серам вылӧ лэптісны медся посниясыс.
Валерий жалитіс нин, мый котӧртіс татчӧ: ӧні директор кутас юасьны, и, дерт, помӧдз юасяс...
Людмила Сергеевна юасьны эз кут:
— Эн капризничайт.
Кӧртав повязкатӧ да помӧдз дежурит.
Ӧні оз кывзысьны, бӧрынджык велаласны...
Тэ чайтан, авторитеттӧ кокни завоюйтны?
Сійӧс заслужитны колӧ!
Некымын лун Валерий ветлӧдліс зумыш.
Сэсся локтіс Людмила Сергеевна дінӧ да шуис, мый воштіс дневниксӧ да мед сетасны сылы выльӧс.
— Кыдзи нӧ тэ воштін?
Кытчӧ?
— Ог тӧд.
— Тэ корсь бурджыка, гашкӧ, сійӧ и сюрӧ.
— Ме и корсьны ог кут!
Мыйла меным сійӧ...
— Кыдз сійӧ сідз — он кут?
— Мед выльӧс сетасны, а важсӧ корсьны ог кут!
— Но ӧд сэні ӧтметкаяс.
— Но и мед!
Ёна тай меным найӧ колӧны...
— Кыдзи — оз ковны?
Тані мыйкӧ абу сідз!
— А мый абу сідз?
Оз ков меным важыс, и ставыс...
Мед сідзкӧ дневниктӧг.
— Мый тэ сӧран?
Ноко, видзӧдлы ме вылӧ.
Мый лои, Валерий?
Валерий чушнитіс нырнас, но юрсӧ эз лэпты.
— Оз ков меным сійӧ.
Кутшӧм вермас лоны менам авторитет, кор сэні сэтшӧм ӧтметкаяс?..
Сійӧ ещӧ улӧджык копыртіс юрсӧ.
Людмила Сергеевналы вӧлі рад, мый Валерий оз аддзы сылысь нюмъялӧмсӧ.
Коньӧрӧй!
Сэні ставыс лёк ӧтметкаяс, и вот Валерий — Валет! — оз нин вермы тайӧн миритчыны: олӧмыс заводитчӧ выльысь...
— Ладнӧ, — серьёзнӧя шуис Людмила Сергеевна. — Ме тшӧкта, медым тэныд сетісны выль дневник, — ӧні сійӧ эз нин сомневайтчы, мый важсӧ абу воштӧма, а прӧстӧ косявлӧма, — но сэсся эн нин вошты, а главнӧйыс — эн бара тшыкӧд лёк ӧтметкаясӧн...
Валерий видзӧдліс Людмила Сергеевна вылӧ дзирдалан гажа синъясӧн да котӧртіс.
Сійӧ некодлы эз сетлы некутшӧм кӧсйысьӧм, честнӧй кыв, да сійӧс сылысь некод эз и требуйт, но олӧмыс збыльысь заводитчис выльысь.
Сійӧ вӧлі велалӧма, мый сійӧс нинӧмӧ пуктӧны, и тайӧн весиг гордитчыліс: сійӧ эз вӧв мукӧдъяс кодь.
И сійӧ пыр тӧждысис сы вӧсна, медым тайӧ тадзи и вӧлі: дурис, урокъяс эз велӧд, пыр зыртчис, косясис.
Сійӧс видісны, янӧдлісны, и сійӧ ставсӧ примитліс радпырысь, сы понда мый кӧть кутшӧм тайӧ, а век жӧ слава.
И друг тыдовтчис, мый ас вылад вниманиетӧ позьӧ веськӧдны не сӧмын тайӧн.
Вӧлӧмкӧ, сійӧ ньӧти абу лёкджык мукӧдъяссьыс — «нырсӧ вылын кутысьясысь» — вермӧ дежуритны, командуйтны, и сылысь кывзысьӧны сідз жӧ, кыдзи и мукӧдлысь,
а ыджыдавны да командуйтны сылы зэв ёна воліс сьӧлӧм вылас.
Олӧм заводитчис выльысь, и сэні ставыс должен лоны выль.
Позьӧ кӧ эськӧ вӧлі, Валерий эськӧ вежис весиг кучиксӧ.
Медосмотр бӧрын Людмила Сергеевналы висьталісны, мый Белоус, чуть ли не синвасорӧн, требуйтіс, медым сійӧс лечитісны — бырӧдісны татуировкасӧ.
Коркӧ важӧн нин, кор сійӧ вӧлі беспризорнӧйӧн, шуйга киас сылы бытшйӧдлӧмаӧсь ассьыс нимсӧ, и сы вӧсна мый бытшйӧдлысьыс абу вӧлӧма зэв грамотнӧй, нимыс вӧлі «и» краткӧйтӧг, и артмӧма быттьӧ французскӧй ногӧн: «Валери».
Морӧсас тожӧ вӧлі татуировка: морскӧй якӧрӧс гартлӧма кузь, спиральнӧй пружина кодь змей.
Ӧтияс вежалісны да любуйтчисны татуировканас, мукӧдъяс сералісны малограмотнӧй вывеска вылас, якӧр вылас да змей вылас да нимтылісны Валерийӧс вӧйӧм корабльвывса морякӧн.
Ӧні Валерий и рад вӧлі мынтӧдчыны татуировкасьыс, но кульыштны сійӧс позьӧ вӧлі сӧмын кучикнас.
Выльногӧн овны Валерий заводитіс сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс, мый ковмыліс сійӧс корсюрӧ кутыштны то Митялы, то аслыс Людмила Сергеевналы.
Колӧ и оз ков, сійӧ сетавліс мукӧдлы замечаниеяс, выговоръяс, требуйтіс дисциплина, грӧзитчис сувтӧдны вопроссӧ отрядса сӧвет вылӧ да сэтшӧма быдӧнӧс дӧзмӧдіс, мый сӧвет вылӧ пуктісны ас йывсьыс вопрос.
Бара, кыдзи и войдӧр, сійӧ сулаліс став син водзас пызан дорын, яндзимысла гӧрдӧдӧма, и ставныс ӧти бӧрся мӧд «правитісны сылысь юр вемсӧ», медым эз ышнясь да медым эз петкӧдлы асьсӧ начальникӧн.
Валерий дугдіс дӧзмӧдчыны замечаниеяснас, но сійӧ мӧдарӧ уськӧдчис: решитіс лоны ораторӧн.
То ли ёртъяс вылас вежалӧмыс, кодъяс сэтшӧм лӧсьыда видісны сійӧс сӧвет вылын, то ли кыптысь ышнясьӧмыс тойлалісны сійӧс водзӧ быд собрание вылын, заседание вылын, и сійӧ висьтавліс речьяс.
Тайӧ вӧліны ужаснӧй речьяс.
Шыбитны кӧ тайӧ речсьыс помасьлытӧм «вот», «значит», «сэтшӧм делӧ» кывъяс да ӧтиторсӧ унаысь висьталӧмсӧ, любӧй речь сылысь позьӧ вӧлі тӧрӧдны куим фразаӧ, но сійӧ сёрнитіс и сёрнитіс, кытчӧдз сійӧс эз дугӧдлыны да мырдӧн эз пуксьӧдлыны места вылас.
Челядь сералісны сы вылын, сійӧ и ачыс сераліс, но упорнӧя шуаліс:
— Ладнӧ, сералӧй!
Кута сёрнитны, кытчӧдз ог лӧзӧд, а всё равно велӧдча...
Детдомын собраниеяс вӧвліны шоча, сэні ораторствуйтны Валерийлы эз лэдзлыны, но зато сы пыдди пӧттӧдзыс сёрнитліс школаын.
Быдтор кузя сійӧ лэптывліс кисӧ да «сяргис» речьяс.
Речьясыс вӧліны тӧлктӧмӧсь да помасьлытӧмӧсь.
Челядь сералісны, и не кӧ вожатӧй, Валерийлы эськӧ эз удайтчывлы помавны найӧс.
Старшӧй вожатӧй Гаевский скӧра лӧньӧдліс челядьӧс да весиг Валерийӧс пример пыдди сувтӧдліс: вот войдӧр сійӧ хулиганитліс, а ӧні кутіс лоны настӧящӧй активистӧн.
Челядь шпыннялігтыр видзӧдлывлісны ӧта-мӧд выланыс, а Валерий радліс: со и сійӧс донъялісны, и эз кодкӧ, а ачыс пионервожатӧй!
25
Челядь сьӧлӧмсяньыс кутісны лыддьыны газетаяс.
Гоминдановецъяслӧн жугӧдӧм войска пышйисны Народно-освободительнӧй армиялӧн наступайтӧмысь.
Вӧлі нин мездӧма Мукден, Гирин, Чанчунь.
Народнӧй войска босьтісны Великӧй Китайскӧй стенаын проходъяс, пырисны Войвыв Китайӧ да матыстчисны дзик Тяньцзинлань.
Народнӧй армияса боецъяс тӧдісны, мый налӧн быд воськов бӧрся радпырысь да ыджыд волнениеӧн следитӧны и шанхайскӧй ткач, и кантонскӧй кули, и Синьцзянса пастух, коді оз тӧд ни ӧти иероглиф.
Но найӧ эз и мӧвпыштлыны сы йылысь, мый насянь дас кык тысяча километр сайын Азовскӧй море берег дорын эм кар, а сэні — неыджыд детскӧй дом, кӧні зэв ёна радлісны налӧн быд победа вылӧ, быд воськов вылӧ.
Ӧтчыд газета лыддигӧн челядь матӧвоштісны Ксения Петровнаӧс асланыс юасьӧмъясӧн.
Найӧ кӧсйисны гӧгӧрвоны ставсӧ, мый гижӧма газетаын, и тӧдны унджык сы серти, мый сэні гижӧма.
Дженьыдик газетнӧй телеграммаяс, кӧні вӧліны сьӧкыд китайскӧй нимъяс да названиеяс, кыпӧдлісны налысь любопытство, но найӧ кӧсйисны тӧдны унджык.
Ксения Петровна кӧсйысис некымын лун мысти нуӧдны специальнӧй беседа.
Сійӧ ветліс библиотекаясӧ да тӧдсаяс ордӧ, чукӧртіс Китай йылысь книжкаяс да статьяяс, корсяліс картинкаяс да картаяс, а сэсся висьталіс челядьлы ставсӧ, мый вермис тӧдмавны медся древньӧй цивилизация йылысь да мирын медся ыджыд нация йылысь, шензьӧдана китайскӧй народ йылысь, коді зэв талантливӧй да радейтӧ удж.
Сійӧ висьталіс боксёрскӧй восстание йылысь, Сунь Ят-сен йылысь да революция йылысь, Чан Кай-шилӧн контрреволюционнӧй переворот йылысь, революционнӧй войскалӧн войвылӧ Великӧй поход йылысь, Мао Цзэ-дун да Чжу Дэ йылысь, пещернӧй кар Яньан йылысь, коді лои революциялӧн академияӧн, японскӧй захватчикъяслы паныд 8-ӧд армиялӧн да партизанъяслӧн тыш йылысь, Чан Кай-ши клика йылысь, коді сетіс странасӧ американскӧй империалистъяслы пушкаяс да танкъяс пыдди, да сы йылысь, кыдзи коммунистъясӧн лэптӧм тӧлыс пӧри народнӧй лӧглунлӧн ыджыд бушколӧ да чышкалӧ ӧні Китайысь империалистъясӧс да гоминдановецъясӧс.
Беседаыс кыссис кык час, помасьӧм бӧрас заводитчис выльысь: кывзысьяс тӧдмалісны унатор, но кӧсйисны тӧдны ещӧ унджык.
— Ребята! — кевмысис сэсся Ксения Петровна. — Тадзи оз жӧ позь.
Ме ӧд абу иностраннӧй делӧяс кузя министр и абу профессор, ме ог вермы ставсӧ тӧдны.
Вайӧ кутамӧ велӧдны ӧтвылысь!
Мед быд морт лыддьӧ ставсӧ, мый аддзас Китай йылысь, а бӧрыннас висьталас мукӧдъяслы.
А занимайтчан комнатаӧ лӧсьӧдам специальнӧй уголок.
Рисуйтам ыджыд карта да кутам пасъявны, мый вӧчсьӧ фронтъяс вылын.
Интереснӧй юӧртӧмъяс да картинкаяс сідзжӧ кутам ӧшлыны...
Уголок лӧсьӧдӧмын медся активнӧя участвуйтіс Гущин.
Каникул дырйи Витька локтіс Лёшка дінӧ да кольччис кывзыны Ксения Петровналысь беседасӧ и тожӧ увлекитчис Китайӧн.
Сійӧ кӧсйысис чертитны ыджыд карта, сӧмын, дерт, оз ӧтнасӧн, а мукӧдъяскӧд тшӧтш.
Сійӧ медся ёна кӧсйис рисуйтны Кира Рожковакӧд, кӧть сійӧ и гижис эз зэв мичаа, а рисуйтчыны ньӧти эз куж.
Витька дӧверяйтліс сылы сӧмын карандашӧн чертитыштавны, ачыс бӧрыннас век лӧсьӧдлывліс, но шулывліс, мый сійӧ зэв бура отсасьӧ.
Каникул чӧжыс Витька пӧшти быд лун волывліс детскӧй домӧ да Киракӧд ӧтлаын старайтчӧмӧн рисуйтіс первой карта, сэсся Мао Цзэ-дунлысь да Чжу Дэлысь портретъяс, но Кира вӧчліс сӧмын фонсӧ, а Витька — ставсӧ ӧстальнӧйсӧ.
Найӧ рисуйтчисны да сёрнитісны Китай йылысь: кутшӧм сійӧ интереснӧй страна, кыдзи геройскӧя тышкасьӧ Народно-освободительнӧй армия да кутшӧм эськӧ вӧлі лӧсьыд, удайтчис кӧ сэтчӧ мунны, медым тожӧ воюйтны народнӧй власть вӧсна гоминдановецъяслы паныд.
Но быдпӧрйӧ найӧ волісны ӧти выводӧ, мый мунны да воюйтны оз удайтчы: гортысь оз лэдзны.
Кор заводитчисны занятиеяс, Витька и школалы рисуйтіс Китайлысь карта.
Сійӧс ӧшӧдісны залӧ, и мыйӧн сӧмын волісны выль юӧръяс, Лёшка, коді тайӧс вӧчлывліс и детдомын, выльысь сутшкавліс булавкаяссӧ да вештавліс гӧрд ленточкасӧ, коді петкӧдліс фронтлысь линиясӧ.
Китайӧн интересуйтчыны кутісны и старшӧй классаяс, кыдзи таӧдз неуна водзджык интересуйтчис детдом.
Челядь заводитісны корсявны гортъяссьыныс кӧть кутшӧмкӧ китайскӧй вещь.
Юрка Трыхно вайис чай видзан кӧрт банка.
Банкаыс вӧлі важ, сімӧма, но сэні бура тӧдчисны иероглифъяс.
Юрка, долыда нюмъялігтыр, петкӧдліс быдӧнлы ассьыс сокровищесӧ.
Матыстчис Яша, сюся видлаліс да бракуйтіс:
— Чепуха!
Тайӧ революция водзвывса роч жӧчтор, сӧмын вӧчӧма китайскӧй ногӧн...
Со видзӧд, — и петкӧдліс пыдӧссьыс вушйыштӧм нин печатнӧй гижӧд: «... и К°. Москва».
Народно-освободительнӧй армия матыстчис Бейпинлань, и гоминдановскӧй войска сэні капитулируйтісны.
Ыджыд перемена дырйи Лёшка пуктіс карта дорӧ стул да сутшкис гӧрд флажока булавка кружокӧ, коді обозначайтіс карта вылын Бейпинлысь местасӧ, коді бӧр лои Пекинӧн.
— Зэв бур, ребята, мый ті интересуйтчанныд международнӧй политикаӧн, — кыліс кодлӧнкӧ гӧлӧс.
Лёшка бергӧдчис.
Мышкас сулаліс Гаевский, школаса старшӧй пионервожатӧй.
— Татшӧма кӧ ті интересуйтчанныд тайӧ делӧнас, ми нуӧдам специальнӧй сбор.
Волы и тэ, — шуис Лёшкалы Гаевский. — Тэ ӧд абу пионер?
А мыйла?
Лёшка падмис:
— Сідз.
— Мый нӧ тэ сэтшӧм лёка уджалан аслад ёртыдкӧд? — шыасис Гущин дінӧ Гаевский. — Ветланныд пыр ӧтлаын, а сійӧ век на абу пионер.
Абу лӧсьыд!
Став сознательнӧй школьникъяс долженӧсь лоны пионеръясӧн.
Но, ми та йылысь сёрнитыштам на.
Гаевский муніс.
— А мый нӧ збыльысь он пыр? — юаліс Витька. — Ме нин регыд кӧсъя пырны комсомолӧ.
Ростовын Лёшка вӧлі пионерӧн, но сэсся эновтіс школасӧ да дугдіс лоны пионерӧн.
Кутшӧм нин сэн пионералӧм дядя Троша забегаловкаын!..
Но сбор вылӧ, кодӧс вӧлі сиӧма Китайлы, Лёшка локтіс.
Дружина сӧветса председатель Толя Крутилин, коді новліс нин комсомольскӧй значок, восьтіс сбор да висьталіс, мый кыв сетсьӧ Борис Радовлы.
Беринӧсь чужӧма, дженьыдика шырӧм юрсиа Борис Радов, коді велӧдчис квайтӧд классын, матыстчис пызан дорӧ, ныр улас пуктіс тетрадь да заводитіс сэтысь лыддьыны доклад.
Лыддис сійӧ лёка, джӧмдавліс да дыр эз вермыв шуны сьӧкыд кывъяс, кодъяс, тыдалӧ, аслыс вӧліны гӧгӧрвотӧмӧсь.
Медым не воштыны строчкасӧ, сійӧ видзӧдіс не сӧмын синъяснас, но весиг юрсӧ новлӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Ставсӧ, мый сійӧ лыддис тетрадьсьыс, челядь тӧдісны нин — найӧ тӧдісны ёна унджык, — кывзыны да видзӧдны докладчиклӧн дженьыдика шырӧм юр вылӧ эз вӧв интереснӧ, и класс заводитіс шумитны.
Кор шумыс ёна содліс, Толя Крутилин либӧ ачыс Гаевский таркӧдліс карандашӧн пызанӧ да горӧдлывліс:
— Ланьтӧй, челядь!
Докладчик лэптывліс зэвтчӧмысла гӧрдӧдӧм чужӧмсӧ, пыдісянь лолыштліс да, тетрадь весьтӧ бара копыртчӧмӧн, лыддис водзӧ.
Лёшка эз жӧ кут кывзыны, видзӧдлывліс челядь вылӧ, президиум да вожатӧй вылӧ.
Гаевский следитіс синъяснас челядь бӧрся да, сёрнитысьяскӧд синъяснас паныдасьӧм бӧрын, дивитӧмӧн довкйӧдліс юрнас.
Косіник чужӧмыс сылӧн вӧлі кельыд, кыдзи висьысь йӧзлӧн, кодъяс некор оз гожъявны весиг ёна пӧжысь шондіысь, а сӧмын муртса гӧрдӧдыштӧны.
Но сійӧ оз вӧлі кажитчы ни висьысьӧн, ни омӧльӧн, век кытчӧкӧ тӧждысьӧмпырысь тэрмасис.
Сійӧ весиг нюмъяліс тӧждысьӧмпырысь, и сэки пыдӧ вӧйӧм, ӧта-мӧдсяньыс матын пукалысь синъясыс пӧшти дзикӧдз вошлісны посни чукыръяс пӧвстас.
Бӧрӧ сыналӧм зэв еджыд юрсиыс сылӧн ӧтарӧ лэччис кӧсича вылас, сійӧ китырнас вештывліс балябӧжланьыс, но мыйӧн сӧмын лэдзліс кияссӧ, юрсиыс пыр жӧ лэччывліс кӧсича вылас.
Докладчик помӧдз лыддис тетрадьсӧ да пуксис пызан сайӧ, полігтыр кутіс видзӧдны челядь вылӧ: сійӧ виччысис вопросъяс да поліс, мый ӧтветитны на вылӧ оз куж.
Кодкӧ юаліс сылысь древньӧй Китайын Мин династия йылысь, но вожатӧй шуис, мый докладыс — Китайлӧн ӧнія кадся международнӧй положение йылысь и древньӧй Китай йылысь юасьны нинӧмла.
Та бӧрын вопросъяс эз вӧвны.
— Коді кӧсйӧ сёрнитны?
Некымынӧн сразу жӧ лэптісны кияссӧ.
Ӧти бӧрся мӧд найӧ петавлісны пызан дорӧ да лыддисны гижӧдъяс серти, мый сэтшӧмтӧ отряд либӧ сэтшӧмтӧ звено Китайса Народно-освободительнӧй армиялӧн победа кузя кӧсйысьӧ кыпӧдны успеваемость, шедӧдны ещӧ ыджыдджык успехъяс велӧдчӧмын.
Кывъясыс вӧліны разнӧйӧсь, но ставыс вӧліны ӧтитор йылысь: урокъяс йылысь, дисциплина йылысь да гортса заданиеяс йылысь.
Гаевский внимательнӧя кывзіс да ошкӧмпырысь довкйӧдліс юрнас.
Сэсся сійӧ сувтіс, ошкис докладчикӧс, выступайтысьясӧс да шуис, мый найӧ зэв правильнӧя гӧгӧрвоӧны пионеръяслысь да став школьникъяслысь могсӧ — бура велӧдчыны, медым лоны достойнӧй сменаӧн.
Та вылын сбор помасис.
Лёшка, Витька да Кира мӧдӧдчисны гортаныс ӧтлаын.
Витька ӧні нарошнӧ вӧчліс кытш, медым мунны ӧтлаын.
Сійӧ то манитліс Лёшкаӧс, то тэрмӧдліс сійӧс, и век артмыліс сідзи, мый найӧ петлісны Киракӧд ӧтлаын.
Лёшка важӧн нин гӧгӧрвоис сылысь мӧвпъяссӧ.
Лёшка эз нин лӧгав Кира вылӧ, сійӧ эз нин скӧрав, Кира кӧ вӧлі накӧд, и сӧмын эз гӧгӧрво: Витькалы кӧ окота лоны ӧтлаын Киракӧд, мыйла колӧ та дырйи сійӧ, Лёшка?
Витькалы Лёшка вӧлі колӧ.
Сы дырйи сійӧ асьсӧ чувствуйтіс свободнӧя да мунігчӧжыс сёрнитіс.
Сулалӧ вӧлі сылы кольччыны Киракӧд кыкӧн, кыдзи сійӧ пыр жӧ ланьтліс, зумыштчыліс да, Кира кӧ заводитліс сёрнитны, нинӧм эз вермы шуны «ага», «гӧгӧрвоана» да «кӧнешнӧ» кывъясысь кындзи.
Кира чуймӧмӧн видзӧдлывліс сы вылӧ, ланьтлывліс жӧ, и кыкнанныслы лоліс нелӧсьыд да сьӧкыд, быттьӧкӧ найӧ пинясисны.
Витька ӧні гӧгӧрвоис, мый став историяыс Наташа Шумовакӧд вӧлі ӧшибкаӧн.
Тайӧ эз вӧв любовь, а прӧстӧ увлечение.
Овлывлӧ жӧ, йӧз увлекайтчӧны, а бӧрыннас налӧн синъясныс воссьӧны.
Тӧдсаяслӧн татшӧм увлечениеяс йывсьыс сёрнитлісны ас костаныс мамыс да Соня; да и ачыс лыддьывліс книжкаясысь.
Сылӧн ӧні сідзжӧ воссисны синъясыс и сійӧ гӧгӧрвоис аслас увлечениелысь ӧшибкасӧ.
Веськыда кӧ шуны, и ӧні на Наташакӧд паныдасигӧн сылӧн сьӧлӧмыс быттьӧкӧ сувтлӧ, но тайӧ ӧдйӧ прӧйдитліс.
Тайӧн асьсӧ и убедитіс, мый увлечениеыс помасис и сӧмын ӧні заводитчис настӧящӧй любовь.
Сылы окота вӧлі век лоны Кира дінын матын, и сійӧ быдногыс зілис тайӧс вӧчны.
Позьӧ кӧ эськӧ вӧлі, сійӧ эськӧ вуджис параллельнӧй классӧ, кӧні велӧдчис Кира, но эз куж думыштны помкасӧ та вылӧ.
Быд перемена дырйи сійӧ матыстчывліс Кира дорӧ, а помкаыс кӧ эз вӧв, сідзи прӧстӧ гӧграліс Кирасянь неылын.
Медся ёна сійӧ радейтіс, кор куимӧн ӧтлаын мунлісны школаысь.
Тані некод эз мешайт Витькалы сёрнитны, стрӧитны планъяс водзӧ олӧм йылысь да ошйысьны моряклӧн будущӧй профессияӧн.
Кира сераліс, шуліс сійӧс выдумщикӧн, и Витькалы вӧлі зэв нимкодь.
Талун сійӧ чӧв оліс.
Сылы этша нин вӧлі радлӧмыс, кодӧс сійӧ испытывайтліс ӧтнасӧн.
Ӧтнаслӧн радлӧмыс сылы кутіс кажитчыны неполноценнӧйӧн да весиг сомнительнӧйӧн.
Любовыс сылӧн вӧлі вывті ыджыд, поткӧдіс сьӧлӧмсӧ, но сійӧ помнитіс, мыйӧ вӧчис Наташа Шумова сылысь вирӧн гижӧм посланиесӧ, мучитчис разнӧй думъясысь да пыдісянь ышлолаліс.
Ышлолаліс сійӧ сэтшӧм сьӧкыда да гораа, быттьӧ потӧм камераысь чушкигтыр петіс воздух.
Лёшка шуис, мый сборыс сылы эз во сьӧлӧм вылас.
— Мыйла? — юаліс Кира.
— Гажтӧм.
Ставныс лыддисны бумагаяс вылысь.
Мыйла сійӧ — бумагаяс вылысь?
— А кыдзи нӧ мӧдногсӧ?
Вожатӧй лыддис ставсӧ, прӧверитіс, медым ӧшибкаяс эз вӧвны.
Сійӧ и выступлениеяссӧ отсаліс гижны.
— Артмӧ, сійӧ став пыддиыс гижис?
Мед либӧ сійӧ ӧтнасӧн и выступайтіс... А то дольӧны ӧтиторсӧ попугайяс моз...
— А тадзи кӧ колӧ?
Лёшкалы эз сюр кывйыс, мый вочавидзны, да ланьтіс.
Воисны найӧ детскӧй домбердса сквер дорӧ.
— Но, аддзысьлытӧдз! — шуис Лёшка да Киракӧд ӧтлаын кежис аллеяӧ.
Витька коли моски вылӧ.
Сійӧ видзӧдліс на бӧрся, ещӧ ӧтчыд шога ышловзис да чукӧстіс:
— Кира!
Ӧти минута кежлӧ.
Кира бергӧдчис.
— Тӧдан, ме тэныд должен висьтавны ӧтитор, — бокӧ видзӧдігтыр зумыша шуис Витька. — Мунам эстчӧ.
Найӧ кежисны бокыса аллеяӧ, кӧні некод эз вӧв.
— Сӧмын сет честнӧй кыв, мый некодлы он висьтав!
— Честнӧй кыв! — шуис Кира.
— Тӧдан, тайӧ зэв серьёзнӧй делӧ... — Витька сёрнитіс сэтшӧм сьӧкыда, быттьӧкӧ ӧддзӧдчӧмӧн котӧртӧма вит судта керка вевт вылӧ, карын «Орджоникидзестальлӧн» медся джуджыд керка вевт вылӧ.
— Делӧыс сыын... — Сійӧ педзыштіс места вылас и, синъяссӧ читкыртӧмӧн, чеччыштіс вит судта керка вывсянь увлань: — Делӧыс сыын, мый ме тэнӧ радейта!
— Ой, мый тэ! — бӧрыньтчыштіс Кира.
— Факт! — зумыша шуис Витька да гӧрдӧдіс.
Кира повзьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ да гӧрдӧдны жӧ заводитіс.
— Вот честнӧй кыв!
— Мый тэ, Витя! — бара шуис Кира. — Тэныд прӧстӧ кажитчис...
— Нинӧм эз кажитчы.
Ме ӧд абу ичӧт! — жугыля вочавидзис Витька.
— Но, мыйла тайӧ? — шӧйӧвошӧмӧн шуис Кира. — Сідз вӧлі ставыс лӧсьыд...
Киралӧн чужӧмыс гӧрдӧдіс, сійӧ бергӧдчис мӧдарӧ.
Сэтшӧм жӧ гӧрд чужӧма Витька сідзжӧ видзӧдіс эз сы вылӧ, а кытчӧкӧ вывлань, гыӧрсялӧм кустъяс вывті.
Тадзи, ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдігтыр, найӧ сулалыштісны недыр чӧла; найӧ полісны видзӧдлыны ёрта-ёрт вылас.
— Тӧдан, Витя, — медбӧрын шуис Кира, — вай огӧ кутӧй та йылысь...
А? Мед лоас, кыдзи водзті.
Ладнӧ?
— Ладнӧ! — тэрыба сӧгласитчис Витька. — Тӧдан, прӧстӧ ме должен вӧлі тэныд висьтавны, вот и ставыс.
— И водзӧ некор оз ков.
Ладнӧ?
Аддзысьлытӧдз!
Кира котӧрӧн пышйис.
Артмис эз дзик сідзи, кыдзи эськӧ сылы вӧлі колӧ, да, веськыда кӧ шуны, сійӧ и ачыс эз тӧд, кыдзи эськӧ вӧлі сылы колӧ, медым тайӧ объяснениеыс лоис, но сійӧ лоис, и Кира ньӧти эз серав.
Витькалӧн настроениеыс сразу кыптіс.
Сійӧ ӧддзӧдчӧмӧн ислаліс «ковзанкаяс» вывті — йи туйясӧд, кодъясӧс челядь вӧчӧмаӧсь моски вылӧ, кучкаліс портфельнас заборъясӧ да калиткаясӧ.
Йӧръясын гольӧдчисны чепъяснас понъяс да увтчисны.
Чепъяслӧн гольскӧмыс да понъяслӧн увтчӧмыс колльӧдісны Витькаӧс, кыдзи оркестр.
Калитка дорын Гром да Ловкий уськӧдчисны кӧзяинлы кок улас.
Витька быттьӧ нарошнӧ вильдіс, уси да заводитіс накӧд вермасьны.
Быттьӧкӧ збыльысь скӧрмӧмаӧсь, Гром да Ловкий усьласисны сы вылӧ;
Витька кватлаліс найӧс сьыліӧдыс, кокъясӧдыс, и найӧ, лым сюръя кодьӧсь, быглясисны йӧрӧд.
Соня заводитіс видны Витькаӧс пальтосӧ лымйын тупльӧдлӧмысь, но сійӧ сэтшӧм тешкодя да гажаа дорйысис, мый и Сонялӧн серамыс петіс.
Тайӧ зык вылас котӧрӧн петіс Милочка.
Витька кватитіс сійӧс мышкӧдыс да кынӧмӧдыс, лэптыштіс вывлань, бергӧдіс кӧлеса моз да бӧр сувтӧдіс кок йылас.
Милочка радысла кутіс чирзыны.
Витька друг гӧгӧрвоис, мый гӧгӧр ставныс вывті долыдӧсь, бурӧсь да шаньӧсь.
Асьсӧ сійӧ сідзжӧ чувствуйтіс бурӧн да шаньӧн, долыд да гажа вӧлі и керкаыс и талунъя луныс, а ещӧ лӧсьыдджык должен лоны аски.
Став олӧмыс гажаа юргис.
26
— Тэнӧ мыйлакӧ Людмила Сергеевна корліс, — шуис Сима, кор Лёшка пуксьӧ вӧлі ӧбедайтны.
Сійӧ вештыштіс стулсӧ да котӧртіс директор дорӧ.
— Тэныд письмӧ, Алёша, — шуис Людмила Сергеевна.
— Кодсянь? — шай-паймуніс Лёшка.
— Восьты, вот и тӧдмалан, — нюммуніс Людмила Сергеевна.
Лякӧссьӧм почтӧвӧй штемпель вылысь муртса вӧлі позьӧ лыддьыны кыв помсӧ «<ns>...манск</ns>».
Лёшка косяліс конвертсӧ.
Письмӧыс заводитчис татшӧм кывъясӧн: «Видза олан, тьӧзӧ!»
— Ой, ті тӧданныд, кодсянь тайӧ? — нимкодя шуис Лёшка. — «Гастелло» вывса эсійӧ старшӧй помощниксянь, коді тай менӧ вайӧдіс...
Помнитанныд?
Алексей Ерофеич...
Письмӧыс вӧлі дженьыдик.
Алексей Ерофеевич юӧртіс, мый сійӧ вӧлӧма кузь да сьӧкыд плаваниеын Заполярьеын, сы понда абу вермӧма гижны водзджыксӧ.
«Гастелло» вылын Николай Фёдорович эз нин вӧв, сійӧс вуджӧдӧмаӧсь пассажирскӧй теплоход вылӧ Чёрнӧй мореӧ, и сійӧ мунӧма Чернышкӧд ӧтлаын.
«Гастелло» вылӧ капитанӧн назначитӧмаӧсь сійӧс, Алексей Ерофеевичӧс.
Ставныс мукӧдыс важинасӧсь, помнитӧны Лёшкаӧс да ыстӧны сылы приветъяс.
Кыдзи сылы овсьӧ детскӧй домын?
Лӧсялӧ-ӧ сійӧ ёртъясыскӧд?
Сійӧ, дерт, велӧдчӧ, а вот кутшӧм сылӧн ӧтметкаясыс?
«Помнит, тьӧзӧ, — гижис Алексей Ерофеевич: — медым лоны настӧящӧй мортӧн, заслужитны уважение мукӧдсянь, колӧ бура вӧчны ассьыд делӧтӧ.
Ми виччысям тэсянь письмӧяс да юӧръяс тэнад успехъяс йылысь».
Анатолий Дмитриевич юалӧ, оз-ӧ сійӧ бӧрдлыв, кыдзи коркӧ Батумиын, да повторяйтӧ ассьыс сӧветсӧ: «Пыр мунны водзӧ полнӧй ходӧн, медым пельясад тӧв шутьляліс!»
Лёшка нюжӧдіс письмӧсӧ Людмила Сергеевналы:
— Лыддьӧй!
— Бур, тыдалӧ, мортыс, — письмӧсӧ бӧр сетігӧн шуис Людмила Сергеевна.
— Ті онӧ на тӧдӧй, кутшӧм сійӧ бур! — сьӧлӧмсяньыс шуис Лёшка.
Алексей Ерофеевичкӧд сійӧ оліс сӧмын кык лун, но Лёшкалы кажитчис, мый тӧдӧ сійӧс уна во и мый мӧд татшӧм бур мортыс свет вылас абу.
Лёшка петкӧдліс письмӧсӧ Яшалы, Митялы, и сійӧ кутіс ветлыны киысь киӧ.
Сійӧс унапӧв лыддисны, вежалӧмӧн видзӧдлывлісны Лёшка вылӧ: тайӧ ӧд абу шутка — сылы гижӧ дальньӧй плавание кузя настӧящӧй капитан!
Лёшка чужӧм вылысь эз вошлы кыпыда нюмъялӧм.
Мӧд луннас сійӧ локтіс школаӧ водзджык, медым петкӧдлыны письмӧсӧ Витькалы.
Заполярьеысь юӧр Витькаӧс зэв ёна чуймӧдіс.
Быд перемена дырйи сійӧ котӧртліс Лёшка дінӧ, нуӧдліс сійӧс бокӧ да пӧся вашкӧдіс — мый лакӧ тайӧ сылы кажитчис гусяторйӧн — сы йылысь, кытчӧ да ылӧ-ӧ ветліс «Гастелло» и мый ковмис пережитны сылӧн экипажлы.
Витька эскис, мый плавайтісны найӧ Великӧй Севернӧй морскӧй туйӧд, мый найӧс топӧдлісны йи пластъяс, найӧ тшыгъялісны, висисны цингаӧн...
Сійӧ вермис и шуны, мый «Гастеллоӧс» жугӧдісны торосъяс, и морякъяс, кыдзи челюскинецъяс, олісны йи пласт вылын.
Но Алексей Ерофеевич нинӧм татшӧмторсӧ эз гиж.
Шуд вылад, Витькаӧс талун эз юасьны, а то эськӧ дневникас лоины зэв ковтӧм пасъяс.
И татӧг нин век шызьӧм воображениеыс Витькалӧн пӧлучитіс сэтшӧм ыджыд толчок, мый некымын лун помся сійӧ сӧмын и думайтіс море йылысь, йи пластъяс йылысь, айсбергъяс йылысь да морякъяс-полярникъяслӧн зэв гажа да отчаяннӧй олӧм йылысь.
Ачыс сійӧ — тайӧ вӧлі яснӧ — должен лоны сэтшӧм жӧ капитанӧн, кыдзи Алексей Ерофеевич.
— Ме сылы гижа жӧ!
Ладнӧ? — шуис сійӧ Лёшкалы, эз вермы кутчысьны да висьталіс ассьыс надеясӧ: — Гашкӧ, ас дінас босьтас?
Кӧть мыйӧ кӧ, а?
Лёшка гижис ӧтвет да вайис Людмила Сергеевналы, медым сійӧ прӧверитіс — друг сэні эмӧсь кутшӧмкӧ ӧшибкаяс.
— А мыйла нӧ прӧверяйтнысӧ? — шуис Людмила Сергеевна. — Мед лоӧ сідз, кыдзи эм.
Алексей Ерофеевич виччысьӧ письмӧсӧ оз месянь, а тэсянь.
А тайӧ лоӧ быттьӧкӧ подделка.
Лёшка думыштіс да решитіс, мый тайӧ правильнӧ.
Эмӧсь кӧ весиг и ӧшибкаяс, нинӧм...
Вот велӧдчас — сэки мӧд делӧ.
— А ӧтметкаяс йывсьыд гижин?
Бур эськӧ мӧдӧдны Алексей Ерофеевичлы табельтӧ кыкнан четвертьсьыс.
Кыдзи полнӧй отчёт.
Ме чайта, сылы тайӧ лоӧ приятнӧ.
— Ага!
Сӧмын... — Лёшка джӧмдіс да неуна гӧрдӧдіс, — сӧмын, гашкӧ, куш мӧд четвертьсьыс?
— Мый нӧ, позьӧ и куш мӧд четвертьсьыс, — нюммуніс Людмила Сергеевна.
Лёшка зіля перепишитіс табельсӧ.
Людмила Сергеевна заверитіс и ассяньыс гижис, мый «воспитанник Алексей Горбачёв велӧдчӧ бура, дисциплинированнӧй да дружнӧя олӧ ёртъясыскӧд».
Витька вӧлі кӧсйӧ ассьыс письмӧсӧ мӧдӧдны торйӧн, сэсся думыштіс: ӧти конвертад лоӧ бурджык.
«Дона ёрт Алексей Ерофеевич! — гижис Витька. — Ми личнӧ абу тӧдсаӧсь, но ме личнӧ кӧсъя лоны капитанӧн, кыдзи ті.
Ми Горбачёвкӧд — другъяс.
Сійӧ висьтавліс, кыдзи тіянкӧд плавайтлӧма «Николай Гастелло» теплоход вылын.
Меным ёна сьӧлӧм вылӧ воис.
Гижӧй, кыдзи позьӧ лоны дальньӧй плавание кузя настӧящӧй капитанӧн.
Ме кӧсйи мунны юнгаяс школаӧ, но меным висьталісны, мый татшӧм школаыс пӧ абу.
Ме ногӧн, тайӧ абу правильнӧ.
Унаӧн кӧсйӧны лоны юнгаясӧн, сӧмын оз тӧдны кыдзи.
Гашкӧ, ті босьтанныд менӧ юнгаӧн?
Ме кута старайтчыны да вӧчны ставсӧ, мый тшӧктасны.
Ме гожӧм заводитчӧмсяньыс велӧдча том морякъяслӧн кружокын, кужа сынны и неуна веськӧдлыны парусӧн, а регыд дзикӧдз велала.
Ме тӧда Морзе азбука, кужа флагъясӧн семафоритны.
Кӧдзыдысь ме ог пов, тӧвбыд ветлӧдла восьса морӧсӧн, сідзкӧ Заполярьеад верма мунны кӧть кор...»
Найӧ мӧдӧдчисны кыкӧн, медым лэдзны почтӧвӧй ящикӧ письмӧсӧ.
Витька лэптыштіс ящик вевтсӧ, а Лёшка сюйис конвертсӧ векньыдик щелляс.
Витька таркӧдыштіс ящикас.
— А то ещӧ сибдас, — шуис сійӧ. — Виччысь сэсся...
Найӧ сулалыштісны, видзӧдлісны ящик вылӧ, думсьыныс колльӧдісны письмӧсӧ ящиксяньыс Мурманскӧдз, код йылысь найӧ сӧмын и тӧдісны, мый сэні воджын оз мыччысьлы шонді, сулалӧ полярнӧй вой, мунӧ Гольфстрим да сы понда мореыс оз кынмывлы.
— Эк, авиапочтаӧн колӧ вӧлі! — кватитчис Витька. — Пырысь-пыр эськӧ воис...
Мунігчӧжыс сійӧ арталіс, кор Алексей Ерофеевич пӧлучитас письмӧсӧ да кор позьӧ виччысьны ӧтвет.
Срокъясыс артмылісны медся неопределённӧйяс.
— Всё равно, — решитіс Витька, — колӧ гӧтӧвитчыны!
Лӧсьӧдчӧмыс муніс кыкногӧн: Заполярье изучайтӧм да асьсӧ закалитӧм, тренируйтӧм.
Витька комната стенын лои Сӧветскӧй Заполярьелӧн ас вӧчӧм ыджыд карта, рисуйтӧм корабльяс местаӧ вӧлі ӧшлӧма выльысь рисуйтӧм либӧ книгаясысь нетшкӧм картинкаяс, кытчӧ вӧлі рисуйтӧма йиясӧн топӧдӧм суднояс, севернӧй сияние да гырысь йи пластъяс.
Рытыввывсянь асыввылӧ да асыввывсянь рытыввылӧ аслас карта серти путешествуйтігӧн Витька велӧдіс діяслысь, нырдъяслысь, заливъяслысь нимъяссӧ и ставсӧ, мый вермис аддзыны на йылысь Большӧй сӧветскӧй энциклопедияысь, коді вӧлі батьыслӧн шкапын.
Теоретическӧй подготовкалы некод эз мешайт, и сійӧ муніс водзӧ успешнӧя.
Лёкджык делӧыс вӧлі асьсӧ закалитӧм кузя: мамыс да Соня мешайтісны Витькалы вуджны кывъяссянь делӧӧ.
Торйӧн лёк вӧлі сёйӧм кузя.
Не кӧ найӧ, Витька эськӧ петкӧдліс, мый сійӧ, кыдзи настӧящӧй полярник, вермас некымын тӧлысь овны сукар вылын да консервъяс вылын.
Но сійӧ муртса босьтчылас — мамыс да Соня заводитлісны горзыны «дурацкӧй выдумкаяс» йылысь, грӧзитчисны норасьны батьыслы, и ковмывліс сёйны небыд нянь, шыд да мукӧдпӧлӧс нежнӧй блюдояс.
Кӧть кыдзи эз мырсьы Витька, тӧлын кепкаӧн ветлыны эз удайтчы — ковмис новлыны пеля шапка.
Витька нарошнӧ эз лэдзлы пельяссӧ, велӧдіс чужӧмсӧ кӧдзыдӧ, но век жӧ тайӧ эз вӧв сійӧ.
Бурмӧдліс сьӧлӧмсӧ Витька сійӧн, мый ворота сайӧ петӧм бӧрын пыр жӧ нетшыштліс шарпсӧ, сюйліс сійӧс зептас да лунтыр ветлӧдліс восьса морӧсӧн.
Мехӧвӧй куртка новлӧмысь сійӧ эз ӧткажитчы: сійӧ вӧлі кухлянка кодь.
Полярникъяслы ковмывлӧ уна тӧлысьяс кежлӧ янсӧдчывны матыссаяскӧд, радейтана йӧзкӧд да стойкӧя перенеситны янсалӧмсӧ.
Батькӧд да мамкӧд, дерт, абу кокни — Милка татчӧ эз пырлы, — но Витька эскис, мый янсалӧмсӧ терпитас.
Сӧмын вот прӧверитнысӧ вӧлі некыдзи оз позь: некутшӧм янсалӧм регыдъя кадӧ оз вӧлі тыдав.
Мӧд делӧ — торъявны радейтанаяскӧд.
Батьӧс да мамӧс радейтӧм вӧлі сӧвсем «торъя», гортса.
Настоящӧя радейтіс сійӧ Кираӧс.
Объяснитчӧм бӧрын любовь йылысь сэсся эз сёрнитлыны, но Витька вӧлі эскӧ, мый любовыс эм и сійӧ пыр ёнмӧ.
Вермас-ӧ сійӧ терпитны Киракӧд торъялӧмсӧ?
Витька представитіс аслыс, мый лоӧ, кор сійӧ оз мӧд быд лун аддзыны Кираӧс, кывны сылысь тэрыба сёрнитӧмсӧ да гораа сералӧмсӧ.
Сылы лои шог тайӧ мӧвпъяссьыс.
Тыдалӧ, тадзи и страдайтӧны янсалӧмысь морякъяс да полярникъяс.
Витька заводитліс содтыны ассьыс страданиесӧ, но сійӧ эз ло ёнджык, и сійӧ думыштіс, мый нинӧм страшнӧйыс абу, позьӧ терпитны.
Торъялӧмыс весиг лоӧ пӧльза вылӧ, медым прӧверитны ассьыс радейтӧмсӧ.
Друг Кира прав да сылы збыльысь «прӧстӧ кажитчис»?
Та йылысь думыштӧм бӧрын Витька бара шӧйӧвоши, кыдзи пыр частӧджык овлывліс бӧръя лунъясас.
Сійӧ вӧлі бура тӧдӧ, мый Наташа Шумовакӧд помалӧма дзикӧдз, сійӧ ньӧти Витькаӧс оз интересуйт.
Но век жӧ Витька тӧдіс да аддзис ставсӧ, мый вӧчӧ Наташа и мый вӧчсьӧ сы гӧгӧр.
Сідз, сійӧ казяліс, мый Наташа мунӧ гортас оз нин Витковскийкӧд, а пӧдругаясыскӧд либӧ ӧтнасӧн, а Витковскийкӧд весиг оз сёрнит.
Дерт, Витькалы тайӧ вӧлі дзик веськодь, но век жӧ сійӧ чувствуйтіс кутшӧмкӧ удовольствие сыысь, мый Наташа лӧгасьӧма Витковскийкӧд.
Сэсся ӧтчыд Наташа, кыдз быттьӧ сійӧ нинӧмысь эз вӧв мыжа, шыасис Витька дінӧ, а Витька, сы пыдди медым гордӧя бергӧдчыны мӧдарӧ, ӧтветитіс да весиг нюммуніс радысла.
Тайӧ нюммунӧмсьыс Витька скӧраліс ас вылас да решитіс, мый водзӧ татшӧмыс некор оз ло.
Но лои тайӧ аскинас жӧ да сэксянь кутіс повторяйтчыны быд лун.
Ставыс заводитчис выльысь, быттьӧкӧ эз вӧвны сьӧлӧмыс, кодӧс вӧлі вӧчӧма осёл юрӧ, и сылӧн страданиеясыс.
Бара Витькалӧн юрыс век вӧлі бергӧдчӧма Наташалань, кыдзи компаслӧн стрелкаыс войвылӧ.
Бара сійӧ мучитчис, эз кӧ вермыв сы дінӧ матыстчывны, а мукӧдъяс матыстчывлісны, и бара сійӧ вӧлі шуда, Наташа кӧ сёрнитліс сыкӧд.
Но сылы важмозыс окота вӧлі лоны Киракӧд ӧтлаын.
Сідзкӧ, сійӧ радейтӧ Кираӧс?
А мыйла нӧ сідзкӧ Наташаыс?
Витька заводитліс разберитчыны тайӧ путаницаас, но нинӧм эз вермы да полігтыр виччысис, мый либӧ Наташа, либӧ Кира гӧгӧрвоасны да лэптасны сійӧс серамвылӧ.
Наташа да Кира кутісны дружитны, кӧть и велӧдчисны параллельнӧй классъясын, и переменаяс дырйи вӧліны ӧтлаын.
Найӧ ӧд вермисны висьтавны ӧта-мӧдныслы — нывкаяс сэтшӧм больгысьӧсь!
Корсюрӧ Витька казявліс, мый нывкаяс мудера видзӧдлывлӧны сылань да нюмъялӧны.
Витька повзьӧмысла пышйывліс.
Сійӧ пробуйтліс сёрнитны та йылысь Лёшкакӧд, нарошнӧ заводитіс отвлечённӧй предположениеяссянь:
— Висьтав, вот тэ эськӧ, кодӧскӧ кӧ кутін радейтны, вермин вӧчны ставсӧ, мый сійӧ тшӧктас?
Лёшка мӧвпыштіс, мый эськӧ вермис требуйтны сысянь Алла, да довкнитіс юрнас.
— А сы ради чеччыштін эськӧ вит судта керка вывсянь?
— Мыйла?
— Но сідз, вообщӧ...
А биӧ эськӧ чеччыштін?
— Ог тӧд! — честнӧя висьталіс Лёшка.
— Ме эськӧ, буракӧ, чеччышті! — ышловзис Витька.
Отвлечённӧй вопросъяс вӧлі сеталӧма, но нинӧм эз ло гӧгӧрвоана.
Витька чӧв олыштіс да видзчысьӧмӧн юаліс:
— А кыдзи тэ ногӧн, ӧтпырйӧ кыкӧс позьӧ радейтны?
Лёшка думсьыс сувтӧдіс Аллакӧд орччӧн став нывкаяссӧ, кодъясӧс тӧдіс, и веськыда шуис:
— Оз.
Ме ногӧн, оз позь.
Витька зумыштчис.
— А мый, — шпыньмуніс Лёшка, — тэ кыкӧс нин радейтан?
— Ог, ме прӧстӧ сідз юала, — шуис Витька.
Другыслысь страдайтӧмсӧ Лёшка эз пыдди пуктыв.
И Витькалӧн радейтӧмыс и сылӧн страдайтӧмыс — ставыс тайӧ вӧлі челядь ворсӧм кодь.
Найӧ вӧліны ӧти арлыдаӧсь, но челядь руыс Витькалӧн вӧлі унджык Лёшкалӧн дорысь.
Витька быдтор вӧчліс азартӧн, увлечениеӧн, кутшӧмъяс вермасны лоны сӧмын ворсӧмын.
Лёшка видзӧдіс та вылӧ снисходительнӧя, кыдзи старшӧй.
Дядя Трошакӧд олігӧн сійӧ вунӧдіс ворсӧм йылысь.
Мыйӧнкӧ кӧ сійӧ увлекитчыліс, медводз сійӧ заводитліс сюся думайтны сы йылысь.
Витька эз думайт, а выдумывайтліс.
Алексей Ерофеевич письмӧ бӧрти Витька ещӧ ёнджыка кутіс увлекайтчыны мореӧн.
Кутны вермытӧм мӧвпъясыс кокниа да прӧстӧя пуксьӧдлісны Витькаӧс «Гастелло» вывса капитан местаӧ, нулісны Арктикаӧ, Севернӧй полюсӧ, кытчӧ колӧ.
Пидзӧсъяс вылас стул вылын сулалӧмӧн сійӧ новлӧдліс чуньяссӧ ас вӧчӧм карта вывті да корсис опаснӧйджык маршрут.
Думсьыс сійӧ кывтіс нин паськыд мореӧд, писькӧдчис гырысь йияс костті, кыліс, кыдзи йиясӧн топӧдӧм вӧсна рутшка-ратшкакылӧ суднолӧн корпусыс, сулаліс вахта вылын пемыд полярнӧй войясӧ.
Сійӧ думайтіс да весиг надейтчис, мый Алексей Ерофеевич донъялас сійӧс да корас ас дінас.
Лёшка эз верит, мый татшӧм шудыс вермас усьны сылы либӧ Витькалы.
Татшӧмъясыс овлӧны мойдын, олӧмын татшӧмторйыс оз овлы.
Сійӧ казьтывліс батьсӧ, Махинджауриса маяклысь чуксасьӧмсӧ, «Гастелло» вылын кык лун чӧж мунӧм, Алексей Ерофеевичӧс, капитанӧс.
Тайӧ вӧліны настӧящӧй олӧм да настӧящӧй йӧз.
Оз позь вӧлі сразу веськавны тайӧ олӧмас да лоны сэтшӧмӧн, кыдзи найӧ.
Та могысь, гижис Алексей Ерофеевич, колӧ бура вӧчны ассьыд делӧтӧ.
А кӧні тайӧ делӧыс, мыйын сійӧ?
Сійӧ оліс нин унакодь, а нинӧм на эз вӧч да весиг эз тӧд, мый сійӧ должен вӧчны.
Вот шуӧны — ло кыдзи Корчагин, кыдзи Серёжка Тюленин.
А кыдзи татшӧмнас лонысӧ?
Вӧлі война, и найӧ петкӧдлісны ассьыныс геройствосӧ.
А мый сылы вӧчны?
Вот лоӧ кӧ война — сэки эськӧ сійӧ петкӧдлас асьсӧ!
Но ӧд ми мир вӧсна и воюйтны огӧ кӧсйӧй...
Воспитательяс да учительяс висьтавлісны, мый колӧ бура велӧдчыны, помавны школа, а сэсся, кор бӧръян специальность, сетны сылы став олӧмтӧ.
Лёшкалы вӧлі кажитчӧ, мый татшӧм сӧветыс вештӧ олӧм заводитчӧмсӧ сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧ оз помав школасӧ.
Но ӧд сійӧ олӧ нин, олӧмыс мунӧ и оз кут виччысьны, кор сійӧ помалас школасӧ!
Лёшка сёрнитліс Ксения Петровнакӧд, но сійӧ либӧ эз куж сылы объяснитнысӧ, либӧ эз гӧгӧрво да бара висьтавліс сійӧс жӧ, мый йылысь Лёшка кывліс нин унаысь: колӧ помавны школа, лоны полноценнӧй мортӧн, и сэки ставыс лоӧ яснӧй.
Людмила Сергеевна эз жӧ сразу гӧгӧрво, мый Лёшкалы колӧ.
— Миян эмӧсь мастерскӧйяс, кружокъяс.
Школаын эмӧсь жӧ кружокъяс.
Ньӧжйӧникӧн ми матыстчам политехническӧй обучениеӧ.
Бӧрйы аслыд сьӧлӧм сертиыд удж да занимайтчы.
Лёшка эз гӧгӧрво, мый сэтшӧм «политехническӧй обучениеыс», да шуис, мый сійӧ сёрнитӧ оз та йылысь.
— А мый йылысь нӧ?
— Олӧм йылысь.
— Овны уджавтӧг оз позь, сідз ӧд?
Вот бӧръян аслыд профессия, удж и занимайтчы сыӧн.
— Но ӧд олӧм — тайӧ не сӧмын удж?
А ачыс олӧмыс? — юаліс Лёшка да ланьтіс, эз куж ассьыс мӧвпсӧ висьтавны стӧчджыка.
— Но, овнытӧ, другӧ, сӧмын ачыс олӧмыс велӧдас! — нюммуніс Людмила Сергеевна.
Татшӧм объяснениеыс нинӧм Лёшкалы эз сет.
Бур эськӧ вӧлі сёрнитыштны Вадим Васильевичкӧд, но сійӧ бӧръя кадас вӧлі ёна занят заводын да детскӧй домӧ эз волывлы.
Книгаяс унатор висьталӧны и унаторйӧ велӧдӧны, но сэні гижисны ставсӧ сы йылысь, мый лоӧма нин водзджык.
Книгаяс висьтавлісны важся йӧз олӧм йылысь, унджык книгаас висьтавсис сэтшӧм йӧз йылысь, кодъяс овлісны, кор Лёшка эз на вӧв весиг свет вылас.
Лыддьыны мукӧд йӧз йылысь вӧлі интереснӧ, но найӧ вӧліны мукӧдъяс, налӧн олӧмыс помасис нин, а Лёшкалӧн сӧмын на заводитчис, и сылы кажитчис, мый сылӧн олӧмыс дзик абу сэтшӧм, кутшӧм мукӧдъяслӧн, и ставыс сэні должен лоны мӧднога.
Челядьлы книгаяс пӧвстын вӧлі уна сэтшӧм книга, кодъясӧс Лёшка эз вермывлы помӧдз лыддьыны.
Збыльвылассӧ, тайӧ эз вӧвны книгаяс, а поведение кузя задачкаяслӧн сборникъяс, кӧні висьтавсис, мый позьӧ да мый оз позь вӧчны челядьлы.
Думыштӧм детинкаясыс да нывкаясыс ньӧти эз вӧвны сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь вӧліны Лёшка гӧгӧр; найӧ сьӧлӧмсяньыс решайтісны тайӧ гажтӧм задачкаяссӧ.
Татшӧм книжкаясыс дум вылад уськӧдлісны пирӧгъяс, кодъясӧс пӧжавліс Лёшкалӧн мамыс, кор нинӧм вӧлі пытшкас пуктынысӧ.
Шусьывлісны найӧ «аминя пирӧгъяс».
Вывсяньыс прамӧй пирӧг, весиг банйӧма, а пытшкас нинӧм абу, сӧмын мавтӧма кӧнтусь выйӧн, медым эз сибды...
Школа?
Школаын занимайтчисны сӧмын ӧтиторйӧн: велӧдчисны.
Но олӧмыс кӧ оз вӧлі тӧр став книжкаясас, кутшӧмъяс эмӧсь свет вылас, кытысь нин сійӧс сюян школьнӧй учебникъясӧ!
Школаын вӧліны кружокъяс, но найӧ лыддисны асланыс могӧн сӧмын повторяйтны сійӧс, мый висьтавлісны учительяс да учебникъяс.
А учительяс дугдывтӧг висьтавлісны век ӧтитор йылысь: дисциплина да велӧдчӧм йылысь, велӧдчӧм да дисциплина йылысь.
Пионерскӧй сборъяс вылын сідзжӧ дугдывтӧг сёрнитлісны велӧдчӧм да дисциплина йылысь, сӧмын эз нин гырысьяс, а асьныс челядь.
То ӧти, то мӧд пионер лыддис тетрадь серти доклад, и мый йылысь кӧть эз вӧв, кутшӧм кӧть эз вӧв тайӧ докладыс, сёрниыс пыр муніс ӧтитор йылысь, мый колӧ лоны дисциплинированнӧйӧн да бура велӧдчыны.
Пионеръяс дугдывтӧг велӧдісны ӧта-мӧднысӧ бура асьсӧ кутны да старайтчыны.
Отсавліс тайӧ омӧля: то ӧтиӧс, то мӧдӧс «прорабатывайтлісны» лёка велӧдчӧмысь либӧ дурӧмысь.
Найӧ висьтавлісны уна торжественнӧй кывъяс, но тайӧ кывъясыс вӧліны кыдз быттьӧ асьныс торъяӧсь да эз влияйтны налӧн поступокъяс вылӧ.
Сулалӧ вӧлі налы мунны сбор вылысь, и найӧ бара шумитісны да дурисны, подсказывайтісны да списывайтісны, сідз жӧ лэдзчысьлісны висьӧм улӧ, кор эз велӧдлыны урокъяснысӧ, да радлісны, удайтчывліс кӧ ылӧдны учительницаӧс.
Детдом да воспитательяс, школа да учительяс тойлалісны Лёшкаӧс шыльыд туй вылӧ.
Лёшка эз нин табанитчы тайӧ туйӧдыс мунігӧн.
Но быдлаӧ мунісны, вомӧнасьлісны да бара вожавлісны мукӧд туйяс да трӧпаяс, то шыльыдӧсь, то гуранӧсь, на кузя мунісны мукӧд йӧз.
Лёшка видзӧдлывліс на вылӧ, но сылы шулісны: «Водз на, вевъялан!» либӧ: «Абу лӧсьыд, оз позь!»
Лёшка муніс шыльыд туйӧд да видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ, терпитны вермытӧг кӧсйис аддзыны, мый сэні, мукӧд туйяс вылас, тӧдмавны, мыйла абу лӧсьыд да оз позь...
Отрочество!
Оз тӧдчы сійӧ воськолыс, оз позь казявны сійӧ здуксӧ, кор челядь вуджӧны сылысь чертасӧ да олӧмыс вылӧ немдумайттӧг радлӧмсянь вуджӧны гуся думъясӧ да кӧсйӧны быдтор гӧгӧрвоны!
Челядьдырйи радлӧны, кор гажа, шогсьӧны, кор шог, найӧ сэки оз гӧгӧрвоны да оз кӧсйыны корсьны та вылӧ помкаяссӧ.
Отрочество заводитчӧмсянь чужӧ сознание.
Сійӧ повтӧг да немжалиттӧг видзӧдӧ мир пытшкӧсӧ — «Кутшӧм сійӧ?» — и ас пытшкас — «Мыйла ме?»
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Верстьӧ йӧз босьтӧны кытш пытшкӧ ставсӧ, мый, на думысь, лоӧ челядьдырся интересӧн, и книгаяс отсӧгӧн, нотацияяс лыддьӧмӧн, весиг накажитӧмӧн зільӧны кутны челядьӧс тайӧ кытш пытшкас.
Но тайӧ кытшыс сӧмын верстьӧ йӧз вежӧрын.
Челядь дугдывтӧг вуджӧны сы вомӧн, а найӧс кӧ оз лэдзны, вӧчӧны тайӧс гусьӧн.
Бать-мам зільӧны, медым налӧн челядьныс унатор йылысь эз тӧдны.
Но челядь аддзӧны да тӧдмалӧны ставсӧ.
Найӧ аддзӧны, кыдзи йӧз кулалӧны да шогсьӧны, тӧдмалӧны, мый сійӧ лоӧ радейтны да ненавидитны, мый сійӧ лёкыс да бурыс, омӧль поступок да бур идеал.
Веськыда кӧ шуны, отрочестводырйиыс нин морт тӧдмалӧ олӧмсӧ и ставсӧ, мый сэні вӧчсьӧ.
Бӧрынджык сійӧ тӧдмалас унджык, стӧчджыка, кутас думайтны да гӧгӧрвоны ставсӧ бурджыка, но водзӧ олӧмас бӧръяджык воськовъясыс некор оз лоны воддзаясыс кодьӧсь, томдырсяыс кодьӧсь, кор сійӧ муніс ньӧжйӧник да неувереннӧя, крукасьлігтыр да усьласигтыр, кор сьӧлӧмыс сылӧн топавліс полӧмысла да кыпыда йирксьыліс нимкодьысла.
Челядь гӧгӧрысь олӧмсӧ абу торйӧдлӧма сы вылӧ, мый сылы колӧ, мый сылы пӧлезнӧй да мый оз ков.
Сы гӧгӧр олӧмыс торъявлытӧм, сэні абу менам да не менам, ставыс — сылӧн да сылы.
Сэні оз вермы лоны кутшӧмкӧ чувство нисьӧ нечувство, радуйтчӧм нисьӧ шогсьӧм.
Чувствоясыс тані сӧстӧмӧсь да ёнӧсь.
Верстьӧ морт некор сідз оз усь шогӧ да оз дӧзмы, кыдзи подросток, кор сылӧн сӧстӧм олӧмас заводитӧ тӧдчыны, мый сійӧс ылӧдлӧны.
Верстьӧ морт некор оз тӧдлы сэтшӧм нимкодясьӧмсӧ да радуйтчӧмсӧ, кутшӧмӧс тӧдліс сійӧ томдырйиыс.
Оз-ӧ та вӧсна аслас нэм помын сійӧ сьӧлӧмсяньыс казьтыв не верстьӧ кадся олӧмсӧ, а томдырся сӧстӧм кыпыд кадсӧ?..
27
Лёшка эз куж думайтны кыпыд, торжественнӧй кывъясӧн.
Сылы ставыс кутіс кажитчыны гажтӧмӧн.
Гажтӧм лои идравны вольпасьсӧ да дежуритны детдомын, гажтӧм лои ветлӧдлыны школаӧ да велӧдны урокъяс, гажтӧм лои гӧгӧр ставыс — велӧдӧмторйыс, водзвыв тӧдсаторйыс!
Витька, кодлы Лёшка висьталіс та йылысь, пыр жӧ сӧгласитчис, мый, збыльысь, ставыс гажтӧм да ставсьыс дӧзмис.
Но Лёшка паніс сёрнисӧ эз сы ради, медым сылы сочувствуйтісны.
— Велӧдчыны! — шуис сійӧ. — Велӧдчыны — этша.
Но, вот книгаясын разнӧй геройяс — найӧ ӧд эз виччысьны, кор найӧс велӧдасны, ставсӧ асьныс тӧдмавлісны.
А мыйла ми долженӧсь виччысьны, кор миянлы висьталасны да велӧдасны?
— Правильнӧ!
Ми ӧд гӧтӧвитчам будущӧй кежлӧ, — шуис Витька да, йӧзлысь кывъяссӧ повторяйтӧмӧн, содтіс: — Будущӧйыс принадлежитӧ миянлы, челядьлы!
— Ми абу челядь!
— Но да, дерт, но гырысьяс лыддьӧны, мый ми челядь на...
Вот ми налы и докажитам!..
— Дзик нинӧм оз ков доказывайтны.
Ми ӧд абу сы вылӧ, медым ышнясьны, а будущӧй вылӧ...
— Энлы!
Ми сэтшӧмтор вӧчам — чуймасны!
Кык лун мысти урокъяс бӧрын Витька гусьӧникӧн корис Лёшкаӧс, виччысьыштіс, кор челядь мунасны водзӧ, сэсся гӧгӧр видзӧдліс да решитіс, мый улича вылын оз позь сёрнитны серьёзнӧйтор йылысь.
— Мунам скверӧ!
Бокыса аллеяясын куйліс на пушыд лым.
Тӧлыс качайтіс кустъяслысь куш ньӧръяссӧ, вӧрӧдіс гӧнъяссӧ пу вожъяс вылын пукалысь пышкайяслысь.
Скамьяяссӧ вӧлі идралӧма арнас на, и детинкаяс пуксисны пӧрӧдӧм урна вылӧ.
— Асьным кутам, — шуис Витька. — Кутам ставсӧ велӧдны да гӧтӧвитчыны.
Испытывайтны асьнымӧс да закаляйтны.
Ме лыддя, мый колӧ, котыртны татшӧм кружок либӧ общество... — Витька гӧгӧр видзӧдліс. — Вот кыдз войдӧр вӧчлісны, медым некод эз тӧд...
Ставныс кутасны чайтны, мый ми — кыдзи и ставныс, обыкновеннӧйяс, а ми кутам велӧдны и гӧтӧвитчыны, а кор воас делӧӧдзыс, тыдовтчас, мый ми ставсӧ тӧдам да кужам.
— Да мый тӧдамсӧ?
— Кыдзи — мый?
Тэ мыйӧн кӧсъян лоны?
Ме личнӧ лоа капитанӧн.
А тэ он кӧсйы?
— Мыйла, — шуис Лёшка.
Лоны капитанӧн абу лёк, сӧмын сійӧ омӧля эскис, мый тайӧ лоӧ.
— Вот и кутам гӧтӧвитчыны.
Лыддьыны быдсяма книгаяс, велӧдны морскӧй делӧ, корабльяс, закаляйтны воля да выдержка, медым нинӧмысь не повны да некор не бӧрыньтчыны...
Позьӧ, дерт, и воднӧй станцияса юнморъяс кружокын, сӧмын сэні мый — матросъясӧс гӧтӧвитӧны...
Бурджык аслыным!
— А мыйла гусьӧн?
— Но кыдзи тэ он гӧгӧрво?
Ӧти-кӧ — интереснӧйджык...
Кружок — сійӧ кыдзи и школа, сэні ставӧн.
А ми — асьным.
Некод оз кут тӧдны, а сэсся — со, аддзылінныд? — Витька нюжӧдіс кипыдӧссӧ, быттьӧкӧ петкӧдліс, мый найӧ друг лоины капитанъясӧн. — Но, а сэсся... — Сійӧ джӧмдіс. — Мыйыс оз вермы лоны...
Друг нинӧм оз артмы.
Серавны ӧд кутасны!..
А тадзнад некод нинӧм оз тӧдлы.
Лёшка сӧгласитчис: вернӧ, оз кӧ нинӧм артмы, серамвыв лэптасны, бурджык чӧв овны.
— Клятва колӧ сетны, медым не висьтавны...
Нимсӧ ме думышті нин: «Будущӧй».
Бур?
Сӧмын бурджык не рочӧн, медым, кодкӧ кӧ кылас, оз гӧгӧрво.
«Будущӧй» латинскӧй ногӧн лоӧ «футурум».
Вот мед и миян лоӧ «футурум».
Лӧсьыд, збыльысь?..
Сӧмын колӧ ещӧ девиз думыштны.
— Кутшӧм девиз?
— Но, тайӧ... кыдзи лозунг.
Мый ми кӧсъям шедӧдны.
Гӧгӧрвоан?
Но вот, кыдзи шӧр нэмъясӧ гербъяс вылӧ гижлісны.
— Ӧні ӧд абу шӧр нэм.
Лӧсьӧдлан жӧ!
— Нинӧм ог лӧсьӧдлы.
Со «Кык капитанын» Санялӧн да Петькалӧн вӧлі клятва: «Тышкасьны да корсьны, аддзыны да не сетчыны!»
А миян цельыс эм?
Эм!
Вот и колӧ, медым девизас вӧлі шуӧма цель.
— «Лоам капитанъясӧн!» — серӧктіс Лёшка. — Тадзи, али мый?
— Но, тэ кӧ кутан серавны... — ӧбидитчис Витька.
— Ладнӧ, ог кут.
Девиз кӧ и девиз, всё равно.
— Ме тадзи думайта: «Тӧдны и кужны!»
Ничево?
— Ничево.
Сӧмын... колӧ ӧд и вӧчны?
— Энлы.
Сідзкӧ со кыдз...
Витька чегис ньӧр да столбикӧн гижис небыд лым вылӧ:
Аддзыны!
Тӧдны!
Кужны!
Вӧчны!
— Лӧсьыд, ме ногӧн, а?
— Лӧсьыд! — сӧгласитчис Лёшка.
Девизыс вӧлі делӧвитӧй да энергичнӧй, кыдзи приказ.
— Сӧмын ставсӧ гижны огӧ кутӧй, — шуис Витька да таляліс гижӧдсӧ. — А кодӧс ещӧ примитам?
— Мыйла ещӧ?
— Интереснӧйджык лоӧ.
А то век ми кыкӧн да кыкӧн...
Кыдзи тэ думайтан, — быттьӧ веськодьпырысь юаліс сійӧ, — Кираӧс кӧ?
— Шуин жӧ!
Мый сійӧ гӧгӧрвоӧ?
И нывкаяссӧ флотӧ оз босьтны!
Кутшӧм наысь морякъяс?
— Он тӧд, а висьталан!
А дальньӧй плавание кузя капитан Щетинина?
А эсійӧ... вот сӧмын вунӧді овсӧ!..
Сійӧ Дальньӧй Востокын китобойнӧй флотилияын капитанӧн.
Ого, ещӧ кутшӧм капитанъяс!..
И Кира — тэ весьшӧрӧ сы вылӧ.
Сійӧ развитӧй и ёна интересуйтчӧ...
Лёшка шуис, мый Витька кӧ радейтӧ ноксьыны нывкаяскӧд, мед ноксьӧ, сійӧ сылӧн делӧ, а капитанствоыд тані нинӧмла.
Сійӧ сы вӧсна и ставсӧ думыштӧма, медым частӧджык ӧтлаын лоны, а Лёшкаӧс тайӧ оз интересуйт.
Витька ӧбидитчис, и найӧ лӧгасисны.
Обществоӧн, девизӧн да секретъясӧн став тайӧ ноксьӧмыс Лёшкалы кажитчис челядь руӧн, а Кираӧс примитӧм вӧчліс тайӧ ноксьӧмсӧ дзик нин легкомысленнӧйӧн.
Сэсся Лёшка сайкаліс.
Но и мед, абу ӧмӧй ӧткодь, лоӧ Кира али оз?
Мыйӧн сійӧ мешайтас?
И сулалӧ-ӧ та понда дружба воштыны?
Некымын лун мысти Лёшка матыстчис Витька дінӧ да шуис, мый сылы всё равно, мед Витька босьтӧ кодӧс кӧсйӧ.
Вӧлӧмкӧ, сійӧ кӧсйӧ примитны и Наташа Шумоваӧс.
Сійӧ абу весьшӧрӧ воштӧма кадсӧ: Кира да Наташа вӧлі тӧдӧны нин тайнасӧ, а ачыс Витька вӧчӧма обществолысь герб да печать.
Сійӧ вӧчӧма найӧс резина вылӧ, а та могысь нетшкӧма каблуксьыс набойкаяссӧ.
Гортас чуймӧмаӧсь, кыдзи сійӧ ӧтпырйӧ кыкнан набойкаыс усьӧма, сэсся Соня броткигтыр нулӧма башмакъяссӧ сапожник ордӧ, медым тувъявны выльӧс.
Печатьыс вӧлі прӧстӧй — латинскӧй буква «ф», кодӧс босьтӧма кытшӧ, а гербыс весиг мича: море вывті кывтіс пӧлыньтчыштӧм парусник; нёльнан пельӧсас сулалісны девизлӧн первойя букваясыс.
Торжественнӧй клятвасӧ Витька эз удит думыштны.
Лёшка шуис, мый, сы ногӧн, обыкновеннӧй честнӧй кыв бурджык быдпӧлӧс клятваысь.
Витька миритчис тайӧн, но пуктіс условие, мый честнӧй кывсӧ сетасны торжественнӧя.
Сійӧ жӧ скверас, бокыса аллейкаын, нёльнанныс ӧтлаалісны кияссӧ ӧти кабырӧ да сетісны честнӧй кыв некодлы и некор не выдайтны ни «Футурум», ни сылысь членъяссӧ, ни сійӧс, мый найӧ вӧчӧны либӧ вӧчасны...
Лёшкалы кажитчис, быттьӧ найӧ ворсӧны самодеятельнӧй спектакль, и сійӧ эз вермы кутчысьны нюммунӧмысь.
Кира веськодьпырысь вӧчис ставсӧ, мый вӧлі колӧ.
Сӧмын Витька да Наташа кутісны асьнысӧ кыдзи настӧящӧй заговорщикъяс: торжественнӧя вашкӧдчисны да полігтыр видзӧдлывлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Кор сетісны честнӧй кыв, Лёшка шуис, мый тырмас нин ноксьыны, колӧ босьтчыны делӧӧ.
Делӧӧ босьтчыны кӧсйисны ставныс, но эз тӧдны, мыйын сійӧ должен лоны.
Витька шуис, мый гожӧмнас найӧ ветласны пыжӧн походӧ.
Сійӧ кужӧ веськӧдлыны парусӧн, мукӧдыс велӧдчасны поход дырйи.
— А ӧні кутам изучайтны корабльяс, — шуис Витька. — Теоретическӧя и практическӧя.
Менам эм книга, сэні став йывсьыс гижӧма.
— А практическӧясӧ? — юаліс Лёшка. — Мореыс кынмӧма, портын ни ӧти пароход абу.
— Сӧрӧм! — шуис Наташа. — Мол дорын сулалӧ.
Сійӧ, кодӧс немецъяс сотісны.
Миянлы сійӧ згӧдитчас.
И «Орджоникидзесталь» дорын...
Сэні ыджыд пароход.
— Кӧні тэ пӧдны заводитлін? — юаліс Лёшка.
— Но да, — довкнитіс юрнас Витька. — Ме — за.
Сӧмын ставнымлы ӧтлаын мунны оз позь: казяласны.
Вайӧ кыкпельӧ юксямӧ.
Решитісны, мый Кира да Витька мунасны портӧ сотчӧм барк вылӧ, Наташа да Лёшка — взорвитӧм пароход вылӧ.
Воскресенье асылӧ Лёшка, кыдзи сёрнитчылісны, виччысис Наташаӧс школа дорын.
Тӧлыс пӧльтіс асыввывсянь, «Орджоникидзестальсянь» кайис да разаліс небеса пасьталаыс тшын кымӧр.
Тӧлыс, коді омӧля тӧдчис карын, кутіс пӧльтны ёнджыка, мыйӧн сӧмын найӧ петісны кар сайӧ.
На водзын куйліс лымъя эрд.
Кытысьсюрӧ тӧлыс нӧбӧдӧма лымсӧ и тыдаліс кольӧм вося вижӧдӧм туруныс, мукӧдлаас вӧчӧма толаяс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь саӧн да гӧрдоват бусӧн.
— Кыдзи мунам? — юаліс Лёшка. — Кӧнкӧ ӧд, навернӧ, туй эм.
— Но да, ещӧ корсьны, кытшлавны! — шуис Наташа. — Мунам веськыда — матынджык.
Бусӧссьӧм чарӧмыс вӧлі вӧсньыдик да омӧлик, ратшмунліс-жугавліс, и найӧ вӧйласисны.
Лым толаяссӧ Лёшка кытшовтлывліс: мунны вӧлі кокниджык и ботинкиад лымйыс эз пыр.
Наташа некымынысь зывӧкпырысь видзӧдліс Лёшка вылӧ да медбӧрын шуис:
— Тадзи тэ закаляйтчан?
Тані и лымйыс сӧмын кок шегйӧдзыд.
Лымйыс эз вӧв джуджыд, но Наташалӧн туфлиыс ӧтарӧ вӧйласис, лымйыс сылі кокъяс вылас, чулкиыс кӧтасис, сьӧдасис.
Тӧлыс швачкис чужӧмас, сійӧ бергӧдчыліс тӧлыслы паныд то ӧти, то мӧд бокнас, а то и мышнас да пыр муніс водзӧ.
Лёшкалы сутшкис замечаниеыс, и сійӧ кутіс мунны веськыда, шпыннялігтыр видзӧдлывліс Наташа вылӧ да виччысис, кор сійӧ кутас норасьны кӧдзыд вылӧ.
Наташа эз норась.
Вомдорсӧ курччӧмӧн сійӧ зумыша восьлаліс веськыда.
Пароходсӧ вӧлі тыртӧма лым толаясӧн, сэні чурвидзисны сӧмын сімӧм трубаясыс да перилӧяслӧн оръяссьӧм кӧрт помъясыс.
Дзик борт дінас челядь коскӧдзыс вӧйисны толаӧ.
Лёшка скӧрмис.
И мыйла сійӧ сӧгласитчис татшӧм йӧйталӧм вылас!
Мый татысь изучайтнысӧ — жугавлӧм трубаяссӧ да сотчӧм каютаяссӧ?
Лымйӧн джынвыйӧ тырӧм каютаясын эз вӧв тӧла, но кажитчис кӧдзыдджык выліас дорысь, быттьӧкӧ кӧдзалӧм кӧртыс ачыс лэдзис кӧдзыдсӧ.
Наташа первойысь на веськаліс пароход вылӧ, ставсӧ гӧгӧр видзӧдаліс да юасис Лёшкалысь.
Мостик вылын Лёшка петкӧдліс штурманскӧй рубка, объяснитіс, кыдзи нактоуз кӧрӧбкаын, коді ӧні вӧлі тыртӧм, плавайтіс водзті компаслӧн картушка, кыдзи действуйтӧ руль.
Наташа вӧрзьӧдіс штурваллысь воропсӧ, кӧлесаыс дзуртыштіс да бергӧдчис.
— О, уджалӧ!
Наташалӧн синъясыс ӧзйисны, сійӧ сувтіс штурвал дорӧ да кутчысис воропас:
— Командуйт!
Командаыс кыліс улісянь:
— А ноко, лэччӧй!
Палуба вылын сулаліс дженьыдик пася дядьӧ да, юрсӧ чатӧртӧмӧн, скӧра видзӧдіс на вылӧ.
— Ті мыйла кайинныд?
Наташа да Лёшка лэччисны мостик вылысь.
— Мый ті тані вӧчанныд?
— Нинӧм, — вочавидзис Лёшка. — Ми прӧстӧ видзӧдлыны волім.
— Нинӧм татысь видзӧднысӧ, — сідз жӧ скӧрысь шуис пася дядьӧ. — Дойманныд, а сэсся тіян вӧсна ӧтвечайт.
Видзӧдысьяс...
Найӧ лэччисны пароход вылысь, кайисны берег вылӧ да мӧдӧдчисны ичӧтик керкалань.
Скӧр дядьӧ локтіс на бӧрся.
Керка трубаысь петыштіс тшын.
Сійӧ уськӧдіс тӧдвылас гортса шоныд йылысь, и та вӧсна лои ещӧ кӧдзыдджык.
Запретнӧй местаысь петӧм бӧрын Наташа збоймыштіс:
— Мыйла ті миянӧс вӧтланныд?
Ми нинӧм эгӧ вӧчӧй.
— А гашкӧ, вӧчанныд, мыйӧн ме тӧда?
Оз позь бокӧвӧйяслы, и ставыс.
Сійӧ матыстчис керка ӧдзӧс дорӧ да кӧсйис тойыштны сійӧс, но Наташа эз вермы мунны оправдывайтчытӧг:
— Ми нинӧм эгӧ и кӧсйӧй вӧчны, прӧстӧ локтім изучайтны.
Ми пароходъяс изучайтам.
— Коді нӧ найӧс кладбище вылын изучайтӧ?
Оз покойникӧс, а настӧящӧйӧс, ловъяӧс колӧ изучайтны.
А тані мый?
Кӧрӧбка, и ставыс.
— А ті стӧрӧж? — юаліс Лёшка.
— Капитан-шкипер, — шпыньмуніс пася дядьӧ.
— Татӧні век и оланныд? — турдӧм вомдоръяссӧ муртса вӧрӧдігтыр юаліс Наташа.
— Тані... — Сійӧ сюся видзӧдліс сы вылӧ, сэсся Лёшка вылӧ да сідз жӧ скӧрысь, кыдзи палуба вылын, командуйтіс: — А ноко, пырӧй шонтысьны, изучальщикъяс!
Восьса ӧдзӧсӧд ӧвтыштіс кос жар, табак дук да ыж ку дук.
Ичӧтик кӧрт пач вӧлі доналӧма гӧрдӧдз, сы вывті, ӧта-мӧдсӧ панлалігтыр, котралісны бикиньяс.
Наташа да Лёшка пуксисны табуреткаяс вылӧ пачсянь ылӧкодь, нюжӧдісны пачлань лӧзӧдӧм, турдӧм чуньяссӧ.
— Матӧджык, матӧджык пуксьӧй! — шуис шкипер. — Ноко тэ, красавица, пӧрччы да косьты чулкитӧ.
Наташа неуна яндысьыштіс, сэсся пӧрччис.
Лёшка ӧшӧдіс найӧс пач весьтас, а Наташалысь туфлисӧ сувтӧдіс из шом тыра ящик бердӧ.
— Тэ эськӧ пӧрччин жӧ.
Лёшка вӧрӧдыштіс ботинки пытшсьыс турдӧм кок чуньяссӧ, уси тӧдвылас, мый сылӧн носки коклябӧрыс розя, да шуис, мый немтор, сійӧ сідзи пукыштас.
— Мый вылӧ нӧ ті пуксянныд? — яндысьӧмӧн юаліс Наташа: сійӧ да Лёшка пуксисны кыкнан табуретка вылас.
— Менам эм киссьытӧм трон...
Шкипер пӧрччис пасьсӧ, пуксис чурка вылӧ да содтыштіс пачас из шом.
— А мыйла сійӧс видзнысӧ, сійӧ кӧ вӧйӧма? Сійӧс ӧд оз гусявны, — юаліс Наташа.
Сійӧ разяліс пальто кизьяссӧ да, куш кокъяссӧ ас улас сюркнялӧмӧн, пуксис удобнӧйджыка.
— Кыдзи сійӧ — мыйла?
Государственнӧй имущество.
Пӧлагайтчӧ видзны, и ставыс.
А гусявны, дерт, оз гусявны.
Сійӧ ассьыс пайсӧ уджаліс нин.
— Сійӧ му гӧгӧрыс кытшовтіс?
— Му гӧгӧр?
Эз, му гӧгӧр эз кытшовтлы.
Кытчӧ сылы, татшӧмыслы!
Пароходъясыд — найӧ кыдзи йӧз: ӧтилы везитӧ, а мӧдлы оз.
Вот и талы оз везит.
Чёрнӧй мореӧд ветлӧдліс, нефть кыскаліс.
Сэсся машинаяссӧ босьтісны, буксир вылын баржаӧс моз кыскалісны.
Сэсся пӧрысьмис да век кежлӧ берег дорӧ сувтӧдісны — нефтебаза пыдди, сӧмын ва вылын.
А сэні война.
Кытчӧ сійӧс?
Ни петкӧдны, ни разберитны...
Немецъяс сылысь став пытшкӧссӧ и жугӧдісны.
Нелямын витӧд воын ӧдва лэптісны.
Но, пластырыд — временнӧй делӧ, сійӧ сулалыштіс, сулалыштіс и бара пыдӧсас пуксис.
— Тадзи и кутас сулавны?
— Сулавны сылы оз позь.
Бара руда кыскавны кутасны, а сійӧ тані кӧш вомӧныс сулалӧ — ни бергӧдчыны, ни петны...
Нуасны!
Наташа кӧмаліс косьмӧм чулкисӧ.
Туфлиыс шоналӧма да кӧтасьӧма быттьӧкӧ ещӧ ёнджыка.
Сійӧ шуис, мый котӧртас тадзи.
Челядь прӧщайтчисны шкиперкӧд да мунісны.
Керка дорсяньыс карӧ чукльӧдліс-муніс векньыдик трӧпа.
Тӧлыс ӧні пӧльтіс мышсяньныс.
Лёшка эз сэтшӧм ёна кынмы, но Наташа бара лӧзӧдіс — кӧтасьӧм туфли пытшкас кокъясыс изӧймитісны.
— Сулалӧ вӧлі та вӧсна кынмыны! — шуис Лёшка, кор найӧ пырисны карӧ.
— А м-ме ногӧн, зэв интереснӧ, — пиньяснас зяткакылігтыр вочавидзис Наташа.
— Пустӧй делӧ!
Выдумывайтӧ Витька быдсяма ерундасӧ...
Витькалӧн экспедицияыс вӧлі ещӧ на неудачнӧйджык.
Йи кузя Витька да Кира воисны сотчӧм барк дорӧдз.
Кӧрт корпусыс сылӧн вӧлі пӧшти ставнас йи улын, сӧмын морелань веськӧдӧм бушпритыс чурвидзис лым толаяс весьтын, быттьӧкӧ кӧсйис нетшыштны кулӧм корабльсӧ йи пытшсьыс.
Судно пытшкыс ставнас сотчӧма да сідзжӧ вӧлі дорӧма йиӧн, веськыда йи пытшсьыс чурвидзисны мачтаяслӧн сімӧм стальнӧй трубаясыс.
Тӧлыс нӧбӧдӧма неважӧн усьӧм лымсӧ, мачтаясыс шога да пыдісянь шыасьлісны тӧв пӧльтыштӧмъяс вылӧ.
Кира да Витька мунісны нинӧм тӧдмавтӧг да трамвайӧн воисны карӧ.
Витька эз оправдывайтчы и эз заводитлы споруйтны, кор Лёшка уськӧдчис сы вылӧ.
Сук синкымъяссӧ чукрӧдлігтыр сійӧ признайтіс, мый думыштӧма вӧлі лёка.
Сійӧс ещӧ ёнджыка шогӧдіс, кор тӧдмаліс, мый Наташа эз лок школаӧ.
Урокъяс бӧрын Кира котӧртліс сы ордӧ.
Наташа куйліс, сійӧс биалӧма, врач шуӧма, мый сылӧн грипп, но вермас лоны и воспаление лёгких.
Ставсӧ тайӧс Кира висьталіс Витькалы, шуис, мый Наташа кӧтӧдӧма кокъяссӧ поход дырйи — сідзкӧ Наташа висьмӧмысь мыжа Витька — и некод мӧд.
Шогӧ усьӧм Витька думайтіс аслас везиттӧмлун йылысь, сы йылысь, мый сылӧн став затеяясыс помасьӧны тешкодя да жугыля.
Сэсся сійӧ мӧвпыштіс, мый ыджыд делӧяскӧд век орччӧн мунӧны сьӧкыдлунъяс, а знаменитӧй йӧз сійӧн и вӧліны знаменитӧйӧсь, мый смела венлісны неудачаяссӧ да некор эз бӧрыньтчывны сьӧкыдлунъяс водзын.
Тасянь кокни вӧлі вуджны мӧвпӧ, мый Витька юр вылӧ неудачаясыс усины эз прӧста.
Татшӧм уна неудачаыс петкӧдліс Витькалысь тӧдӧмлунсӧ да мый коркӧ найӧс Витька венас.
Успокоитчыштӧм бӧрын сійӧ заводитіс мӧвпавны «Футурум»-лӧн водзӧ воськовъяс йылысь да сійӧ членъяслӧн славалань туй йылысь.
Тайӧс думыштӧм бӧрын лун мысти ӧти переменаӧ сійӧ чукӧстіс Лёшкаӧс да Кираӧс ывлаӧ да сетіс налы запискаяс.
Кира пӧлучитіс кыкӧс — ӧтиыс вӧлі Наташалы.
— Мый тайӧ? — запискасӧ паськӧдӧм бӧрын юаліс Лёшка.
Сэні нинӧм эз вӧв, некымын строчкаысь кындзи, кодъясӧс вӧлі тыртӧма цифраясӧн.
Витька видзӧдліс гӧгӧрбок да ньӧжйӧник шуис:
— Шифр.
— Мыйла?
— Ӧні «Футурум» йылысь кутам юӧртны ӧта-мӧднымлы шифрӧн.
Медым, кодкӧ кӧ аддзас, эз вермы гӧгӧрвоны.
— Да мыйла миянлы запискаясыс?
Быд лун аддзысьлам, позьӧ и сідзи висьтавны.
— А! Но кыдзи тэ он гӧгӧрво? — дӧзмӧмпырысь чукыртчыліс Витька. — Код тӧдас — вермасны кывны...
— Бара тэ челядь моз ворсны заводитін — запискаяс, шифръяс...
— Но, тӧдан, — ӧбидитчис Витька, — сійӧ тэ челядь моз, а ог ме.
Гуся общество кӧ, колӧ кужны видзны гусяторсӧ.
И сэсся, — скӧрмис сійӧ, — некод тэнӧ оз тшӧкты мырдӧн.
Он кӧсйы, оз ков!
Тэтӧг вермам!
Кира эз вӧв паныд шифръяслы, сылы кажитчӧ вӧлі тайӧ таинственностьыс, кодӧс вӧчліс Витька.
Витька объяснитіс, кыдзи расшифруйтны запискасӧ.
Немецкӧй кыв кузя урок вылын Лёшка пуктіс запискасӧ учебник костас, бергӧдчис орччӧн пукалысь Тарасысь да расшифруйтіс.
Запискаыс юӧртіс, мый «Ф»-лӧн чрезвычайнӧй сбор лоӧ воскресеньеӧ луншӧр кадӧ Надежда скверын.
«Вот выдумщик! — скӧрмис Лёшка. — Часджын колӧ ноксьыны, медым лыддьыны, а лыддьынысӧ нинӧм...»
Сійӧ видзӧдліс гӧгӧрбок, дзебис запискасӧ зептас.
Мӧд радас пукаліс Юрка Трыхно; сійӧ видзӧдіс дӧска вылӧ;
Тарас, вомдоръяссӧ вӧрӧдігтыр, гижис тетрадяс упражнениеяс.
Лёшка тожӧ заводитіс переписывайтны заданиесӧ, но эз вевъяв звӧнокӧдзыс да кольччыліс некымын минута кежлӧ.
Тетрадьсӧ да книгасӧ партаас сюйӧм бӧрын Лёшка котӧртіс коридорӧ, кӧні сійӧс виччысис нин Витька.
— Но, лыддин?
— Лыдди.
Тӧді кӧ эськӧ, мый татшӧм чепуха, и ноксьыны эськӧ эг кут!
abu
И мыйся сэтшӧм сквер?
Кӧні сійӧ?
— Сійӧ миян скверным!
Помнитан, кӧні ми первойысь «Футурум» йывсьыд сёрнитлім?
Но, а ме сійӧс тадзи нимті, медым...
Да ӧд абу интереснӧ, кор некутшӧм ним абу.
А мый, лёк, да?
— Абу, абу лёк.
— Вот аддзан!..
А запискасӧ сотін?
Колӧ сотны.
— Кӧні ме сійӧс сотнысӧ кута?
Косявла, дай ставыс.
Сійӧ сюйис кисӧ зептас, корсис сэтысь, сэсся мӧд зепсьыс.
Записка эз вӧв.
— Воштін?!
— Да эг, кытчӧ сійӧ лоас...
Лёшка перйис носӧвиксӧ, гугӧдіс зепъяссӧ.
Записка эз вӧв.
— Эк, тэ! — зывӧкпырысь шуис Витька. — Тадзи и позьӧ тэныд дӧверяйтны?
Лёшка котӧртіс классӧ.
Дежурнӧй Юрка Трыхно зіля чышкис ва ветекӧн дӧска.
Лёшка видзӧдліс парта улӧ, вештыштіс сійӧс.
Сійӧ бура помнитіс, мый запискасӧ сюйис зептас, но век жӧ пыркӧдіс став книгаяссӧ да тетрадьяссӧ, сэсся, кок улас видзӧдігтыр, мӧдӧдчис парта дорсяньыс ӧдзӧс дорӧдз.
— Тэ мый корсян? — юаліс Юрка.
— Нинӧм...
А тэ нинӧм эн аддзыв?
— Эг.
А мый?
Нюмъялысь ыджыд синъясыс Юркалӧн видзӧдісны спокойнӧя да веськыда.
Лёшка нинӧм эз шу да петіс классысь.
— Абу?
— Абу, — яндысигтыр лэптыштліс пельпомъяссӧ Лёшка.
Витька зумыштчис, чӧв олыштіс, сэсся друг нюммуніс:
— Но, коді прав?
Кодкӧ кӧ и аддзис, всё равно нинӧм оз гӧгӧрво...
А тэ шуан вӧлі!
Воштӧм записка йылысь сёрни пансьыліс некымынысь, но Лёшка ёнасӧ эз тӧждысь сы вӧсна, а рытъявылыс дзикӧдз вунӧдіс сы йылысь.
Мӧд лунас ыджыд перемена бӧрын, кор зильӧбтіс звӧнок да ставныс нин пукалісны местаяс выланыс, класс ӧдзӧс дорын тыдовтчис Нина Александровна.
— Горбачёв! — чукӧстіс сійӧ. — Волы татчӧ.
Лёшка петіс ӧдзӧс сайӧ; ёртъясыс чуймӧм чужӧмъясӧн колльӧдісны сійӧс.
— Меным... миянлы колӧ сёрнитыштны тэкӧд.
Класснӧй руководительница бӧрся сійӧ пырис учительскӧйӧ.
abu
abu
28
Викентий Павлович важӧн нин решитіс дугдыны куритчӧмысь.
Папирос вылӧ муніс уна деньга, матӧвоштіс кызӧдӧм, торйӧн нин асывъяснас.
Садьмыліс водз, пыр жӧ заводитліс кызны да садьмӧдліс керкасӧ дзоньнас.
И нервъясыс слабмисны: муртса кӧ мыйкӧ лоӧ, нервнӧя заводитліс сырмыны шуйга синмыс, пыр сьӧкыдджык лои асьсӧ кутны пузьӧмысь.
Сосудъяслы никотиныд — смерть.
Банбокъясас кутісны тӧдчыны нин склеротическӧй гӧрд сӧнъяс.
Врачьяс настаивайтісны — дугдыны пырысьтӧм-пыр.
Викентий Павлович и врачьястӧг тӧдіс, мый дугдыны колӧ, быть колӧ, чорыда решитіс дугдыны и сӧмын лунысь лун век нюжӧдіс ассьыс решениесӧ.
Ӧні, кор вӧлі дзикӧдз нин решитӧма да индӧма срок — аскиа лун, — быд папирос лои торйӧн дона.
Урок вылысь локтӧм бӧрын Викентий Павлович йӧршитчыліс пельӧсӧ, медым спокойнӧя куритны «отдохновеннӧйсӧ».
Ыджыд перемена дырйи «отдохновеннӧйӧс» помӧдз куритны эз лэдзны.
Пызан дорӧ, код сайын пукаліс Викентий Павлович, матыстчисны Нина Александровна да Гаевский.
Викентий Павлович эз радейт Гаевскийӧс да бергӧдчис ӧшиньлань.
— Со, любуйтчӧй! — шуис Гаевский, — мыйӧн занимайтчӧны тіян подшефнӧйясыд.
— Нинӧм ог гӧгӧрво.
Кутшӧмкӧ цифраяс...
— Ме ог жӧ гӧгӧрво.
И нинӧм чуймӧданаыс: запискаыс ӧд шифрованнӧй!
— Мый ті! — серӧктіс Нина Александровна. — Прӧстӧ кутшӧмкӧ задача, головоломка, вот и ставыс.
Челядь ворсӧмаӧсь да шыбитӧмаӧсь.
Код тӧдас, мыйӧн найӧ занимайтчӧны.
— Но, тӧданныд!
Колӧ тӧдны, мыйӧн найӧ занимайтчӧны.
Ньӧти абу головоломка, и сійӧс абу шыбитӧмаӧсь, а воштӧмаӧсь!
Головоломкатӧ оз корсьны сідзи, кыдзи Горбачёв корсьӧма тайӧ запискасӧ.
Классысь сійӧ пӧшти быд пельӧсысь корсьӧма...
— Сідзкӧ тайӧ Горбачёвлӧн?
А кытысь...
— Абу важнӧ, кытысь ме тӧда... — торкис Гаевский. — Тіян местаын кӧ эськӧ, ме кори Горбачёвӧс.
Мед висьталас, мый сяма записка тайӧ.
Викентий Павлович синбӧжнас видзӧдліс пызан вылӧ.
Нина Александровна водзын куйліс чукрасьӧм бумага лист;
Нина Александровна шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс тайӧ бумага лист вылас.
— Корны абу сьӧкыд, сӧмын друг тайӧ пустяк кутшӧмкӧ, а ме кута допрашивайтны... — Сійӧ лэптіс юрсӧ да паныдасис видзӧдласнас Викентий Павловичкӧд. — Кыдзи тіян ногӧн?
— Мый сэтшӧмыс? — кусысь чигарка пом вылӧ видзӧдігмоз дӧзмӧмпырысь чукыртчыліс сійӧ.
— Да вот, — мыччис запискасӧ Нина Александровна, — огӧ тӧдӧй, мый тайӧ — задача али...
Викентий Павлович босьтіс запискасӧ.
Сэні вӧліны куим строка цифраяс, кырымпас пыдди сулаліс латинскӧй буква «ф», кодӧс босьтӧма кругӧ.
Сійӧ видзӧдліс записка мышкас, мӧвпыштіс.
— Криптография вылӧ мунӧ.
Коркӧ ме интересуйтчывлі татшӧм делӧнас.
— Мый вылӧ мунӧ? — эз гӧгӧрво Гаевский.
— Гуся гижӧд.
Шифр.
— Вот аддзанныд! — радпырысь шуис Гаевский. — А ме мый шулі?
Нина Александровна шӧйӧвошис:
— Кыдзи нӧ ӧні?
Сійӧ ӧд оз висьтав?
— Кыдзи сідз — оз висьтав?
Зэв лӧсьыда висьталас!
— Энлӧй, — дугӧдіс найӧс Викентий Павлович, коді пыр на видлаліс запискасӧ. — Кажитчӧ...
Ме кӧ ог ӧшибайтчы, тайӧ зэв прӧстӧ...
Ӧти здук! — Сійӧ заводитіс мыйкӧ гижны, сэсся эновтіс да шуис Гаевскийлы: — Мыччылӧй, пӧжалуйста, со эсійӧ пызан вывсьыс алфавитнӧй книга.
Сійӧ нумеруйтіс алфавитлысь букваяссӧ, да, сы вылӧ видзӧдігмоз, кутіс вуджӧдны запискасӧ.
— Но, дерт жӧ!
Медся наивнӧй да примитивнӧй шифр.
Младенческӧй, позьӧ шуны.
Вот, пӧжалуйста! — И сійӧ мыччис Нина Александровналы запискалысь переводсӧ:
«А! Т! К! В!
«Ф»-са членъяслӧн чрезвычайнӧй сбор назначайтсьӧ Надежда скверын воскресеньеӧ луншӧр кадӧ.
Ф».
— Мый тайӧ лоӧ? — гӧгӧрвотӧг юаліс Нина Александровна.
— Вот тайӧс нин ог тӧд! — паськӧдіс кияссӧ Викентий Павлович. — Кутшӧмкӧ «сыщикъяс-рӧзбойникъяс»...
Шифрыс детскӧй, почеркыс тожӧ.
Ӧти кывйӧн кӧ, дзик пустӧй делӧ, челядь ворсӧм...
Мунамӧй урок вылӧ, звӧнитӧны.
Нина Александровна кыскис зепсьыс нёльпельӧ кусыньтӧм бумага, шыльӧдіс сійӧс да петкӧдліс Лёшкалы:
— Тэ тӧдан, мый тайӧ татшӧмыс, Горбачёв?
Лёшка тӧдіс Витькалысь запискасӧ да недыр кежлӧ падмыліс, но пыр жӧ думыштіс, мый некод сы ордысь запискасӧ эз аддзыв, докажитны нинӧмӧн оз позь.
— Ог.
— Тайӧ запискаыс абу тэнад?
— Ме жӧ висьталі, абу.
Менам кӧ, ме эськӧ тӧді...
— Сідзкӧ, тайӧ записка йывсьыс нинӧм он тӧд?
Лёшка пыркнитіс юрнас.
— А мыйла тэ сійӧс корсин?
Лёшкалы дум вылас уси Юрка Трыхнолӧн восьса, югыд синъясыс.
Сійӧ сьӧкыда ышловзис, зумыштчис да шуис:
— Кытысь ті тӧданныд, мый ме корси?
Ме корси эг записка, а карандаш.
— Сідз...
И мый сэтчӧ гижӧма, тэ он жӧ тӧд?
— Кытысь ме верма тӧдны?
Мый, ме сійӧс гижи?
— А коді сійӧс гижис?
— Мый ті менсьым юасянныд?
Ог тӧд ме, и ставыс!
— Тырмас пыксьынытӧ! — чорыда шуис Гаевский. — Висьтав веськыда.
Но! — горӧдіс сійӧ.
Лёшка видзӧдліс сы вылӧ, и сылы кажитчис, мый сэні, кӧні дзебсясисны Гаевскийлӧн нюмъялысь синъясыс, пукалӧны ичӧтик ёсь колючкаяс.
— Вот мый, Горбачёв, — шуис Гаевский: — ми тӧдам, мый татчӧ гижӧма.
Ми тӧдам унджык, кыдзи тэ чайтан...
Да, да! — шуис сійӧ, кор казяліс Лёшкалысь букыша видзӧдлӧмсӧ. — Но ми кӧсъям, медым тэ ачыд ставсӧ висьталін.
Висьталан кӧ, ни тэныд, ни тэнад ёртъясыдлы нинӧм оз ло.
Но, а кутан кӧ соссьыны, лёка помасяс делӧыс.
<ns>З-зэв</ns> лёка!..
Аслыд жӧ лоӧ бурджык, висьталан кӧ миянлы ставсӧ веськыда.
Ми ӧмӧй лёктор тэныд кӧсъям?
Гаевский вежис гӧлӧссӧ, зілис сёрнитны меліа, но ёсь синъясыс сідзи и котралісны Лёшка чужӧм кузя, и Лёшка эз эскы мелі сёрниыслы.
— Мый сэтшӧм «Ф»-ыс?
Кодъяс сылӧн членъясыс?
Лёшкалӧн пель йывъясыс кутісны сотчыны.
— Да мый ті ме дінӧ кӧласинныд?
Ог тӧд ме некутшӧм эф йылысь...
— Смотри, Горбачёв! — грӧзитіс Гаевский. — Сёрнитны ми тэнӧ заставитам.
Тэ каитчыны да жалитны на кутан, сӧмын сэки лоӧ сёр...
— Мыйысь меным каитчынысӧ, ме кӧ абу мыжа? — збоя видзӧдліс Лёшка Гаевскийлӧн бытшласьысь синъясас. — Ме муна классӧ...
— Некытчӧ он мун!
— Энлы, Горбачёв, — шуис Нина Александровна. — Мыйла тэ ыръянитан?
Висьтав миянлы ставсӧ, мый тӧдан, сэки и мунан занимайтчыны.
— Нинӧм ме ог тӧд, немтор меным висьтавнысӧ, — шуис Лёшка да нарошнӧ кутіс видзӧдны ӧшиньӧ, медым найӧ аддзисны, мый сійӧ нинӧмысь оз пов.
— Мунамӧй Галина Фёдоровна дінӧ, — шуис Гаевский. — Эновтны тадзи оз позь.
Класс ӧдзӧсъяс сайсянь кылісны учительяслӧн гӧлӧсъяс.
Витька класс ӧдзӧс сайысь кыліс серам да пыр жӧ ланьтіс.
Уборщица чышкис коридор джодж.
Сійӧ вешйыштіс, довкйӧдлыштіс юрнас, кор аддзис, кыдзи пионервожатӧй да учительница костын мунӧ директор дорӧ расправа вылӧ ӧчереднӧй дурысь.
Найӧ прӧйдитісны, уборщица бара кутіс чышкысьны.
Ӧчкиа, кыз нывбаба пукаліс пызан сайын, лыддис кутшӧмкӧ бумага да мыйкӧ пасъяліс гӧрд карандашӧн.
— Позьӧ тіян дінӧ, Галина Фёдоровна? — ӧдзӧссӧ восьтыштігмоз юаліс Нина Александровна.
Галина Фёдоровна топӧдіс чуньнас строкасӧ, лэптіс юрсӧ да пӧрччис ӧчкисӧ:
— Коді сэн?
Мый лои?
Гаевский матыстчис пызан дорӧ, пуктіс директор ныр улӧ Лёшкалысь запискасӧ да переводсӧ:
— Со, видзӧдлӧй, мыйӧн миян школьникъяс занимайтчӧны!
Шифровочка!..
Галина Фёдоровна лыддис запискасӧ, видзӧдліс Гаевский вылӧ.
— Шифр, встречалӧн условнӧй места, ставыс кыдз полагайтчӧ...
Ті гӧгӧрвоанныд, мый тайӧ лоӧ?..
Директорлӧн щӧкаыс дрӧгнитіс.
— Со тайӧ воштӧма, Горбачёв, квайтӧд «Б»-ысь...
Миянлы нинӧм оз висьтав.
Юалӧй сылысь асьныд.
— Лок татчӧ, Горбачёв. — Лёшка матыстчис пызан дорӧ. — Тайӧ тэнад? — Галина Фёдоровна нюжӧдіс кисӧ запискалань, но эз босьт, быттьӧкӧ поліс сотчӧмысь. — Кытысь тайӧ тэныд?..
Висьтав, кор юалӧны!
Сійӧ сёрнитіс скӧр гӧлӧсӧн, синкымъясыс скӧрысла ӧтлаасьлісны, но Лёшка аддзис, мый синъясас сылӧн абу скӧралӧм, а повзьӧм.
— А мый меным висьтавнысӧ?
Ме нинӧм ог тӧд и ог кут сёрнитны...
— Кыдзи тайӧ тіянлы кажитчӧ?! — скӧрысь горӧдіс Галина Фёдоровна. — Сійӧ оз кут сёрнитны!
Сійӧ зэв скӧрысь видзӧдліс Нина Александровна вылӧ да Гаевский вылӧ.
Нина Александровна тожӧ вӧчис скӧр чужӧм, а Гаевский пукаліс сэтшӧм скӧр, мый директорлӧн щӧкаыс кутіс тіравны.
— Ӧні жӧ висьтав ставсӧ!
Кылан?
Лёшка видзӧдліс сы вылӧ букышӧн, педзыштіс места вылас да шуис:
— Мый ті ме вылӧ горзанныд, ме кӧ нинӧмысь абу мыжа?
— Сійӧ ещӧ кутас... — заводитіс Галина Фёдоровна да тшӧкмуніс. — Ладнӧ, Горбачёв, — шуис сійӧ недыр мысти, — ме первой лоа рад, тэ кӧ абу мыжа, сы вӧсна мый тайӧ сэтшӧм... сэтшӧм... позор школалы, мый... — Гӧлӧсыс сылӧн дрӧгнитіс, сійӧ бара ланьтіс. — Тэ кӧ абу мыжа, тэныд нинӧмысь повнысӧ и нинӧмла дзебны сійӧс, мый тэ тӧдан.
Тайӧн тэ вредитан сӧмын аслыд, аслад ёртъясыдлы, школалы...
Ме тэнӧ ог мырдӧн тшӧкты, а кора: отсав миянлы разберитчыны ставас аслыд пӧльза вылӧ жӧ.
Лок татчӧ, пуксьы да висьтав ставсӧ, мый тэ тӧдан тайӧ записка йывсьыс...
Лёшка эз пуксьы да водзӧ чӧв оліс.
— Гашкӧ, тэныд сійӧс сетісны эз школаын, а кӧнкӧ бокын? — кутшӧмкӧ надеяӧн юаліс Галина Фёдоровна. — Неужели тэ он радейт ассьыд ёртъястӧ, тэныд абу дона школа, сылӧн честьыс?
Тэ кӧсъян подведитны миянӧс ставнымӧс?
Галина Фёдоровна виччысьыштіс, сэсся коса шуис:
— Мун урок вылӧ.
И медым батьыд аски локтіс школаӧ!
— Сылӧн мам-батьыс абуӧсь, — шуис Нина Александровна. — Сійӧ детдомысь.
— Сідзкӧ мед локтас директорыс.
Гижӧй записка, Нина Александровна, ме кырымала.
Да мӧдӧдӧй кодкӧдкӧ мӧдкӧд.
— Мый сэн сэтшӧмыс? — вашнитіс Тарас, кор Лёшка пырис классӧ да пуксис аслас местаӧ.
Лёшка эз вочавидз Тараслы.
Кабыртӧм кулакъяснас банбокъяссӧ топӧдӧмӧн сійӧ видзӧдіс парта вылӧ да думайтіс, мый ӧні лоӧ и мый шуас Людмила Сергеевна.
Зильӧбтіс звӧнок, челядь чеччалісны места вывсьыс:
— Мый?
Мый сэтшӧмыс, Горбачёв?
Мыйла корлісны?
Лёшка вештыштіс найӧс кинас да воськовтіс Юрка Трыхно парталань.
Сійӧ зэв зіля тэчис партаас тетрадьяссӧ да книгаяссӧ.
— Сідзкӧ тэныд нинӧм эз сюрлы? — юаліс Лёшка. — И записка эн аддзыв?
Юрка лэптіс сы вылӧ гырысь, восьса синъяссӧ.
— Эг, нинӧм, — вочавидзис сійӧ.
Юрка эз гӧрдӧд, эз янав, но сы серти, кыдзи муртса дрӧгнитлісны, кӧсӧйтчылісны сылӧн синъясыс, Лёшка гӧгӧрвоис, мый сійӧс вузалӧма Юрка.
Юрка сідзжӧ дӧгадайтчис, мый Горбачёв гӧгӧрвоис, да, синъяссӧ сы вылысь вештытӧг, кутіс вешйыны, бӧрыньтчыны сы дорысь.
Лёшка шеныштчытӧг, но чорыда кучкис сылы чужӧмас ӧтчыд дай мӧдысь.
— Сулав!
Мый тэ?
Мыйысь? — кватитісны сійӧс детинкаяс да кыскисны Юрка дінысь.
Юрка банбокъяс кузя кутісны визувтны гырысь синва войтъяс, найӧ лэччисны калькнитчыштӧм вомас и сійӧ тэрыба нюліс сійӧс кывнас; ачыс эз вештыв Лёшка вылысь век сэтшӧм жӧ восьса да правдивӧй синъяссӧ.
Юрка эз скӧрав, эз дорйысь, и сы серти, мый сійӧ эз вӧч ни ӧтисӧ, ни мӧдсӧ, Лёшка дзикӧдз убедитчис, мый запискасӧ босьтӧма да сетӧма Юрка.
И сэки жӧ Лёшка гӧгӧрвоис, мый вузаліс асьсӧ.
Водзджыксӧ сійӧ вермис соссьыны запискасьыс, некутшӧм доказательствояс эз вӧвны, мый запискаыс сылӧн.
Юркалысь висьталӧмсӧ позьӧ вӧлі не признавайтны.
Юркаӧс нӧйтӧмӧн сійӧ петкӧдліс ассьыс мыжлунсӧ.
Сійӧ кӧ эз тӧд запискасӧ, мыйысь эськӧ сэки вӧлі нӧйтны Трыхноӧс?!
Лёшка нетшыштчис да котӧрӧн петіс классысь.
Медым сылысь нинӧм эз юасьны, ывлаын сійӧ виччысис, кор звӧнитасны урок вылӧ, да пырис классӧ учителькӧд ӧтлаын.
Перемена дырйи сійӧ бара кӧсйис пышйыны, но Тарас, Сима да Жанна кутісны сійӧс, матыстчис Яша да мукӧд детдомовецъяс.
— Мыйысь тэ кучкин Трыхноыслы? — юаліс Тарас. — Кутшӧм сэтшӧм записка вӧлі?
— А кутшӧм тіянлы делӧ? — скӧра шуис Лёшка.
— Кыдзи сідз — кутшӧм делӧ? — шуис Тарас да видзӧдліс ёртъяс вылас.
Лёшка аддзис Киралысь повзьӧм чужӧмсӧ.
«Полӧ!» — зывӧкпырысь думыштіс сійӧ да гораа шуис:
— Нинӧм ме ог висьтав!
Митя видзӧдліс — на гӧгӧр кутісны чукӧртчыны велӧдчысьяс.
— Тырмас, ребята! — шуис сійӧ. — Гортын сёрнитам.
Лёшкалысь водзӧ эз кутны юасьны, но и переменаяс дырйи и урокъяс вылын сійӧ казявліс, кыдзи сы вылӧ видзӧдлывлӧны то ӧти, то мӧд.
Медым не аддзыны тайӧ видзӧдласъяссӧ, сійӧ видзӧдіс парта вылӧ либӧ дӧска вылӧ, эз гӧгӧрво, мый сэтчӧ гижӧма, эз кыв сійӧс, мый висьталӧны велӧдчысьяс да учитель.
Урокъяс бӧрын сійӧ торйӧдчис детинкаяс дорысь, зілис мунны кыдз позьӧ надзӧнджык, медым нюжӧдны Людмила Сергеевнакӧд сёрнисӧ.
Сійӧс кашкигтыр вӧтӧдіс Витька:
— Кытчӧ тэ вошлін?
Лунтыр эн вӧв...
Тэнӧ директор дорӧ корлісны?
— Ага.
— И Трыхнолы нырвомас сетін?
— Сеті.
Этша! — жалитӧмпырысь ышловзис Лёшка. — Тайӧ сійӧ запискатӧ сетӧма.
— Сійӧ ачыс висьталіс?
— Эз.
Да ме нин тӧда!
— Но, и мый?
— Первой класснӧй руководительница да Гаевский юасисны, грӧзитчисны, сэсся директор...
Ӧні Людмила Сергеевнаӧс корӧны.
— И мыйысь найӧ сэтшӧма повзисны?
Лёшка нинӧм эз шу.
— Мый нӧ ӧні лоӧ, а? — повзис Витька.
— Ог тӧд.
Да нин мый лоӧ...
Сійӧ видзӧдліс Витька вылӧ да гӧгӧрвоис, мый сійӧ повзьӧма.
— Эн пов, ог вузав! — мисьтӧма нюммуніс Лёшка.
— Да ме ньӧти ог пов! — слабиник гӧлӧсӧн шуис Витька.
Тайӧ эз вӧв збыль: сійӧ повзис.
Эз ас вӧснаыс.
Мый лоӧ, тӧдмаласны кӧ сы йылысь да висьталасны батьыслы?..
Витька шоча казьтывліс, кыдзи сы понда — сійӧ эскис, мый сы понда, — висьмис батьыс, кор Витька грубитліс Людмила Сергеевналы.
Ӧні ставыс тайӧ сувтіс син водзас сэтшӧм яснӧя, быттьӧ тайӧ эз вӧв кык во сайын, а кык час сайын.
Лёшка эз тӧд Шарик йылысь, Витька батьлӧн висьӧм йылысь да эз гӧгӧрво ёртыс повзьӧмлысь помкасӧ.
Но бура аддзис, мый Витька полӧ.
Наташа висис.
Кира повзис жӧ, мӧдтор сысянь Лёшка эз и виччысь.
Но вӧлӧмкӧ, и Витька, нэм чӧж кежлӧ сылӧн друг да ёрт, полӧ жӧ.
Лёшка коли ӧтнасӧн, сылы ӧтнаслы ковмис босьтны ставсӧ ас вылас, кывкутны ставныс понда.
29
Митя сетіс Людмила Сергеевналы школасянь пакет, виччысьыштіс, кор сійӧ лыддяс:
— Горбачёв йылысь?
— Да.
Мый сэні лоӧма?
— Ме ачым кӧсйи сёрнитыштны...
Горбачёвлысь аддзӧмаӧсь кутшӧмкӧ записка, корлӧмаӧсь директор дінӧ.
А сэсся сійӧ нӧйтӧма Трыхноӧс, аслас классысь.
Быттьӧкӧ сыысь, мый сійӧ сетӧма запискасӧ...
Тайӧ, дерт, зэв лёктор Трыхноладорсянь, но ӧд тышкасьны оз жӧ позь!
Бара кутасны сёрнитны, мый детдомовецъяс тышкасьӧны...
Гашкӧ, сійӧс сӧвет вылӧ?
Мед висьталас, мый лои.
— Бӧрынджык, Митя, удитам на сӧвет вылад.
Корлы сійӧс татчӧ.
— Но, мый тэ бара сэні вӧчин? — юаліс Людмила Сергеевна, кор Лёшка пырис.
Лёшка думсьыс гӧтӧвитіс быдса речь.
Тайӧ речсьыс вӧлі зэв бура тыдалӧ, мый сійӧ нинӧмысь абу мыжа, а сёрнитны кӧ Трыхно йылысь — сійӧс колӧ вӧлі ещӧ ёнджыка нӧйтны...
Но мыйӧн сійӧ пырис кабинетӧ — сылӧн бура лӧсьӧдӧм речыс дзикӧдз вуніс, коли сӧмын ӧти фраза:
— Трыхноӧс нӧйті.
— Трыхно йылысь бӧрынджык.
Мыйла тэнӧ корлісны директор дінӧ?
Лёшка ньылыштіс вомтырыс чукӧрмӧм дульсӧ да копыртіс юрсӧ.
— Кутшӧм записка тэнсьыд аддзисны?
Мыйла тэ чӧв олан?
Тайӧ мый, секрет?
Лёшка довкнитіс юрнас.
— Шуам сідз.
Но ӧд Галина Фёдоровна тӧдӧ нин тэнсьыд секреттӧ да, дерт, висьталас меным.
— Нинӧм сійӧ оз тӧд!
И кутшӧм сылы делӧ?
Ме нинӧм сэтшӧмсӧ эг вӧч!
— Запискаас лёкторйыс нинӧм эз вӧв?
— Эз.
— А мый сэні?
Но мый нӧ тэ чӧв олан?
Сійӧ ӧд всё равно меным петкӧдлас!
— Сійӧс шифрӧн вӧлі гижӧма, вот найӧ и юасьӧны...
— Шифрӧн?..
Мый нӧ сэні вӧлі?
Лёшка висьталіс.
— А мый тайӧ лоӧ?
Да мый нӧ, клещиӧн быд кыв тэсянь перйыны? — скӧрмис Людмила Сергеевна.
Лёшка видзӧдліс сылы синмас да шуис:
— Ті менсьым энӧ юасьӧй, ме всё равно ог висьтав.
Людмила Сергеевна ниртыштіс чуньяснас кӧсичаяссӧ, кодъяс друг заводитісны ёнтыны:
— Ме думайтлі, Алёша, ми тэкӧд другъяс, тэ меным эскан, а вӧлӧмкӧ — он.
Лёшка видзӧдліс сы вылӧ букышӧн да бара лэдзис юрсӧ.
Но кыдзи нӧ сійӧ...
Век ставсӧ гӧгӧрволіс, а ӧні оз кӧсйы гӧгӧрвоны!..
Сійӧ пыдісянь ышловзис.
— Дерт, — шуис Людмила Сергеевна, — тайӧ не сӧмын тэнад секрет.
Ме ог тӧд, мый сэтшӧм «ф»-ыс, но сэні кӧ мунӧ сёрни членъяс йылысь, сідзкӧ, эмӧсь и мукӧдъяс...
На йылысь ме сёрнитны ог вермы, ог тӧд.
Но тэ, кӧнкӧ, член жӧ тайӧ «ф»-ас?
Вот аски меным директор висьталас, мый Горбачёвлысь аддзисны сэтшӧмтӧ записка, и сійӧ кӧ полӧ висьтавны...
— Ньӧти ме ог пов, а ог имеит право!
Ме ӧд кыв сеті!..
Ті асьныд пыр шуанныд, мый кыв колӧ кутны...
— Да, — ышловзис Людмила Сергеевна. — Кыв колӧ кутны...
— Людмила Сергеевна! — пӧся шуис Лёшка. — Мыйкӧ кӧ эськӧ вӧлі лёктор, ме эськӧ ачым висьталі.
Вот честнӧй кыв — нинӧм лёкторсӧ ме... ми эгӧ вӧчӧй!
Ме эськӧ тіянлы ставсӧ висьталі, ті эськӧ аддзинныд, сӧмын ме ог вермы, — ме ӧд сеті честнӧй кыв!
И мед кӧть мый вӧчасны, ме всё равно ог висьтав! — горӧдіс сійӧ да котӧрӧн петіс кабинетысь.
Людмила Сергеевна решитіс водзӧ не юасьны.
Успокоитчыштӧм бӧрын детинка ачыс висьталас тайнасӧ, кодӧс ӧні сэтшӧм ёна видзӧ.
Сыын, мый сэні нинӧм абу лёкыс, Людмила Сергеевна эз сомневайтчы.
Ёнджыка сійӧс мучитіс Лёшкалӧн Трыхнокӧд тышкасьӧмыс.
Оз вермы, дерт, лоны, медым зонпоснияс быдмисны шынитӧв, но оз-ӧ вывті частӧ тышкась Горбачёв?
А ӧд вермас сійӧ велавны кулакъясӧн тышкасьӧмӧ кыдзи ӧти способӧ, медым докажитны ассьыс правлунсӧ...
Асывсяньыс Людмила Сергеевналы ковмис занимайтчыны хозяйственнӧй уджъясӧн, ветлӧдлыны быдсяма «торгъясӧд» да требуйтны выполнитны разнарядкаяс, сэсся бухгалтеркӧд да завхозкӧд прӧверяйтны счётъяс.
Дум вылас сылы Горбачёв уси сӧмын рытнас нин да воис школаӧ, кор урокъясыс вӧлі помасьӧмаӧсь нин.
Галина Фёдоровна кабинетас эз вӧв ӧтнасӧн.
Сыкӧд орччӧн стул вылын вывті веськыда да стрӧга пукаліс Елизавета Ивановна.
Ӧдзӧсыслы паныдӧн пукалісны Гаевский да Нина Александровна.
Ӧшинь дорын пельӧсас гӧвкъяліс тшын.
Сэні Викентий Павлович, пызан вылас видзӧдігмоз, мыйкӧ чертитіс карандашӧн.
«Пирамидаяс рисуйтӧ», — думыштіс Людмила Сергеевна.
Быд заседание вылын Викентий Павлович рисуйтліс век ӧтитор: пирамидаяс да сфинксӧс.
Сфинксыс вӧлі век чуймӧма да жугыль, быттьӧ сійӧ юасис: «Дыр-ӧ ещӧ тайӧ кутас кыссьыны?»
Быдпӧрйӧ Людмила Сергеевна кӧсйыліс тӧдмавны, мый вылӧ норасьӧ сфинксыс — лыа вылын олӧм вылӧ али заседание вылас, — и век вунӧдліс.
Галина Фёдоровна кӧдзыда здоровайтчис Людмила Сергеевнакӧд да шуис:
— Пуксьӧй, пӧжалуйста.
Буретш воинныд, ми муртса на заводитім... — Сійӧ нервнӧя лӧсьӧдыштіс чукыртчӧм гӧрд пызандӧрасӧ да, Елизавета Ивановна вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, водзӧ висьталіс: — Тайӧ позор став школанымлы... и код тӧдас, мыйӧн на помасяс.
Ми решитім обсудитны, сӧветуйтчыштны...
Висьталӧй, Нина Александровна...
Квайтӧд «Б»-ысь класснӧй руководительница волнуйтчис.
Сійӧ тревожитчис Горбачёв вӧсна да поліс ас вӧснаыс.
Классӧ сійӧ примитіс таво на, но век жӧ сійӧ кывкутіс сыысь.
Нина Александровна малыштіс ӧзйысь банбокъяссӧ да мыжа гӧлӧсӧн висьталіс сы йылысь, мый квайтӧд «Б» класса велӧдчысь Горбачёвлӧн сюри записка.
Запискаас гижӧма кутшӧмкӧ «ф»-лӧн чукӧртчӧм йылысь да индӧма места, кытчӧ, колӧ чукӧртчыны.
Медся лёкыс сыын, мый запискасӧ гижӧма шифрӧн.
Сійӧ да старшӧй пионервожатӧй эз вермыны лыддьыны, и сӧмын Викентий Павлович отсаліс разберитчыны...
— Ерунда! — кыліс пельӧссянь, кӧні гӧвкъяліс тшын.
Ставныс видзӧдлісны тайӧ пельӧсланьыс да бӧр бергӧдчисны Нина Александровналань.
— Абу, абу ерунда, Викентий Павлович!
Ме сідзжӧ думайтлі, мый ерунда, а артмӧ — ньӧти абу сідз.
Ме да Гаевский ёрт сёрнитім Горбачёвкӧд — сійӧ нинӧм эз висьтав.
И Галина Фёдоровналы нинӧм эз висьтав.
— Да, гашкӧ, тайӧ абу сылӧн запискаыс?
— Сылӧн! — шуис Гаевский. — Мыйысь нӧ, сідзкӧ, сійӧ нӧйтіс Трыхносӧ? — Гаевский видзӧдліс гӧгӧр. — Вайӧ юаламӧй ассьыс Трыхнолысь.
Ме нарошнӧ сійӧс кольӧді... — Гаевский восьтыштіс ӧдзӧссӧ: — Юрик!
Пырав татчӧ...
Трыхно бокногӧн пырис ӧдзӧсӧд, здоровайтчис да видзӧдліс ставныс вылӧ аслас югыд да восьса синъяснас.
— Горбачёв тэнӧ тӧрыт нӧйтіс?
— Ага, — ышловзис Трыхно. — Кыкысь.
Ме кӧсйи шуны, кыкысь кучкис...
— Мыйысь?
— Сійӧ гӧгӧрвоис, мый ме сеті запискасӧ.
— Со этайӧс?
— Ага.
— А кытысь тэ сійӧс аддзин?
— Ме урок вылын на казялі, кыдзи сійӧ лыддис да дзебис.
А классысь петігӧн сылӧн зепсьыс и уси.
Ме видзӧдлі — сэні мыйкӧ гӧгӧрвотӧмтор.
Ме сэки босьті да сеті Яков Андреевичлы.
А Горбачёв гӧгӧрвоӧма да заводитіс менӧ нӧйтны...
Юрка бара видзӧдліс ставныс вылӧ аслас гырысь, правдивӧй синъяснас.
Людмила Сергеевна видзӧдіс сы вылӧ лӧгпырысь.
Раминик, чужӧмыс гӧгрӧсіник, юрсисӧ шырӧма полубоксӧн, банбокъясас гуранторъяс.
И ньӧти оз яндысь.
Татшӧм жӧ, дерт, вӧлі и Горбачёвкӧд.
Век, кӧнкӧ татшӧм: мый кӧть эз вӧч — некутшӧм полӧм, некутшӧм яндысьӧм.
Аддзис запискасӧ да эз висьтав сэні жӧ, став дырйиыс, а котӧртіс элясьны...
Ӧні нин кык бана шаньга кодь, некутшӧм сӧвесть абу.
Кымын арӧс сылы?
Дас куим?
А мый лоӧ сыкӧд бӧрынджык?
— Эн пов, — шуис Гаевский, — сійӧ тэнӧ сэсся оз кут нӧйтны.
Пельӧсын кыліс броткӧм.
Ставныс бара видзӧдлісны, но броткӧм эз нин кыв.
— Верман мунны гортад, — шуис Галина Фёдоровна.
Трыхно петіс.
— Мый нӧ ӧні вӧчны? — юаліс Нина Александровна. — Колӧ мыйкӧ решитны.
Оз жӧ позь тадзи эновтны, медым челядь дугдісны кывзысьны...
Елизавета Ивановна мыйкӧ вашнитіс Галина Фёдоровналы, мӧдыс довкнитіс юрнас да шуис Людмила Сергеевналы:
— Горбачёв олӧ тіян детдомын.
Мый ті сы йылысь висьталанныд?
— Да, ме висьтала...
Меным кажитчӧ, тэрмасьыштінныд тайӧ делӧнас.
Нинӧм ӧд онӧ тӧдӧй, мый нӧ обсуждайтнысӧ?
Первой колӧ тӧдмавны, а тані ми нинӧм огӧ тӧдмалӧй.
И артмас, мый ми кутам мыйкӧ сёрнитны да решайтны, сӧмын мед асьнымӧс дорйыны — вот пӧ, ми осудитім...
А делӧыс ӧд абу таын!
Ме ог тӧд, кутшӧм тайӧ организация и эм-ӧ сійӧ.
Гашкӧ, нинӧм татшӧмыс и абу, а прӧстӧ кутшӧмкӧ челядь ворсӧм, ме пӧшти эска талы...
Мыйла? — бергӧдчис сійӧ Гаевскийлань, коді юаліс сылысь. — Сы вӧсна мый тӧда Горбачёвӧс, тӧда сылысь историясӧ.
Тайӧ зэв сьӧкыд характера детинка, замкнутӧй, но сійӧ честнӧй, веськыд.
Правда, сійӧ и меным на эз висьтав, но сійӧ сетіс меным честнӧй кыв, мый нинӧм лёкторйыс сэні абу.
И ме сылы эска...
Елизавета Ивановна нюммуныштіс.
— Ме тӧда Горбачёвӧс, — водзӧ висьталіс Людмила Сергеевна, — и та вӧсна спокойнӧй.
Ме эска, недыр мысти, сійӧс кӧ не дӧзмӧдны юасьӧмъясӧн, сійӧ ачыс ставсӧ висьталас, и ми убедитчам, мый нинӧм страшнӧйыс абу...
— Извиняйтча! — чорыда шуис Гаевский. — Ми кутам нянчитчыны Горбачёвкӧд, а найӧ — действуйтны?
Найӧ дзебасны ассьыныс следъяссӧ, а кор Горбачёв заводитас веськыда висьтавны, лоӧ сёр нин...
Людмила Сергеевна скӧрмис да муртса эз шу сійӧс «дуракӧн».
Сійӧ ӧні видзӧдны эз вермы вӧйӧм банбокъяса да висьысьлӧн кодь югъялысь синъяса сылӧн косіник чужӧм вылӧ.
— Менӧ оз шензьӧд... — шуис Елизавета Ивановна, да виччысьыштіс, кор ставныс бергӧдчасны сыланьӧ, — менӧ оз шензьӧд, мый тайӧ делӧас дзугсьӧма Горбачёв и мый детдомса директор, кӧні сійӧ олӧ, татшӧм спокойнӧй.
Сійӧ сёрнитіс ньӧжйӧник да весиг быттьӧкӧ торжественнӧя.
И кӧть сійӧ ньӧтчыд эз видзӧдлы Людмила Сергеевна вылӧ, Людмила Сергеевна зэв бура чувствуйтіс да гӧгӧрвоис, мый Елизавета Ивановна торжествуйтӧ.
— Ме нарошнӧ шуи «олӧ», а оз «воспитывайтчы», сы вӧсна мый, кӧть и жаль, воспитание йылысь тайӧ детдомас сёрнитны нинӧм.
Ме уджалі тайӧ детдомас, правда, эг дыр, но тырмымӧн, медым тӧдмасьны сэтчӧс порядокъясӧн.
Горбачёв зэв ёна тшыксьӧма и менӧ ньӧти оз шензьӧд сылӧн участвуйтӧмыс тайӧ некытчӧ туйтӧм, а гашкӧ — ми огӧ на тӧдӧй! — зэв вреднӧй да опаснӧй делӧас.
Ми, сӧветскӧй педагогъяс, огӧ вермӧй веськодьпырысь видзӧдны сы вылӧ, мый вӧчӧны челядь школа бӧрын, урокъяс бӧрын.
Ми кывкутам сыысь, мый найӧ вӧчӧны! — тӧдчӧдіс Елизавета Ивановна. — Менам вӧлі позянлун наблюдайтны, кутшӧм спокойнӧя видзӧдӧ Русакова ёрт сы вылӧ, мый вӧчсьӧ детскӧй домын...
Русакова ёрт и ӧні спокойнӧй.
Вот татшӧм спокойствиеыс, стӧчджыка кӧ — веськодьлуныс, и вайӧдӧ татшӧм фактъясӧдзыс...
Но та йылысь — торъя сёрни, и сійӧ лоӧ оз тані.
А сёрнитны кӧ Горбачёв делӧ кузя, то, меным кажитчӧ, школа оз вермы эновтны тайӧс, сійӧ должен висьтавны та кузя ассьыс кыв.
Людмила Сергеевна скӧрмӧмӧн чеччис, медым вочавидзны, но Галина Фёдоровна ӧлӧдіс сійӧс:
— Пӧжалуйста, Яков Андреевич.
Гаевский сувтіс, чукӧртіс киас шавмунӧм юрсисӧ да вештіс балябӧжланьыс.
— Шуам, ёртъяс, — шуис сійӧ, — мый детдомса директор прав и нинӧм сэтшӧмыс, — сійӧ бергӧдлыштіс воздухас шевгӧдӧм чуньяснас, — тані абу.
Видзӧдлам фактъяс вылӧ, ёртъяс.
Кутшӧмӧсь тайӧ фактъясыс?
Челядьлы миян — ставыс.
Налы лӧсьӧдӧма шуда будущӧй, на понда тӧждысьӧны, найӧс велӧдӧны, воспитывайтӧны.
Миянлы поручитісны воспитывайтны том йӧзӧс, и ми найӧс воспитывайтам, медым вӧліны помӧдз преданнӧйӧсь.
Сідз, ёртъяс?
А тані тыдовтчӧ кутшӧмкӧ торъя организация.
Мыйла?
Ме чайта, тайӧ абу случайнӧ, ёртъяс!..
— Дерт жӧ! — ӧшинь дорсянь кыліс Викентий Павловичлӧн дӧзмӧм гӧлӧсыс. — Гажтӧм налы, вот найӧ и заводитӧны ноксьыны...
— Мый ті кӧсъянныд висьтавны? — бергӧдчис сылань Гаевский.
— Сійӧс, мый шуи.
Гажтӧм тіян!
Гажтӧм!
— Дерт, миян уджын эмӧсь тырмытӧмторъяс...
Ми найӧс вермам бырӧдны педагогъяс отсӧгӧн, но ме мыйкӧ эг казявлы, медым ті, Викентий Павлович, отсалінныд меным уджавны!
Гаевский думыштіс, мый Викентий Павлович тшӧкмуні тайӧ кывъяссьыс, бара чукӧртіс юрсисӧ, вештіс балябӧжланьыс да кӧсйис водзӧ висьтавны.
Но Викентий Павлович эз тшӧкмун.
Первой чуймӧмӧн, сэсся пыр содысь скӧрмӧмӧн сійӧ кывзіс, кыдзи тані висьтавлісны быдсяма страшнӧй кывъяс, асьныс наысь повзьылісны да заводитлісны сёрнитны ещӧ страшнӧйджыка.
Гаевскийӧс сійӧ эз радейт да эз уважайт; некымын дженьыдик беседа бӧрын решитіс, мый сійӧ ограниченнӧй, малограмотнӧй морт, коді быдпӧрйӧ кужӧ дзебны ассьыс малограмотностьсӧ мича фразаясӧн.
Шифрованнӧй запискасӧ Викентий Павлович пыдди эз пукты да пыр жӧ сы йылысь вунӧдіс.
Кор тӧдмаліс, мый сы понда лоӧ кольччыны, лэптыштліс пельпомъяссӧ да ёрччыштіс: сійӧ мудзис и кынӧмыс вӧлі сюмалӧ.
А ӧні, кор аддзис, кыдзи таысь пестӧны делӧ, дзикӧдз скӧрмис.
— Тайӧ мыйын ме тіянлы должен отсавнысӧ? — дзормыны заводитӧм, сук синкымъяссӧ сэтшӧма кӧрӧмӧн, мый найӧ сувтсӧн сувтісны, сійӧ дзирдыштліс-видзӧдліс нинӧмабусӧ больгысь вылӧ, кыдзи думсьыс нимтыліс Гаевскийӧс. — Челядьысь докладчикъясӧс вӧчны?
Найӧ жӧ тіян ставныс докладчикъяс!
Эстшӧм зырымӧсь старичокъяс...
Вот кушмас юрныс, кынӧмъяс быдтасны, мед сэки и лоасны докладчикъясӧн.
А ӧні найӧ челядь!
Гӧгӧрвоанныд?
Челядь!
Налы колӧ ворсны, гажӧдчыны, выдумывайтны, а не заседайтны!
— Э-энлӧй! — Викентий Павловичӧс торкӧмӧн пӧшти горӧдіс Гаевский.
Век кельыд чужӧмыс сылӧн кельдӧдіс ещӧ ёнджыка. — Энлӧй, Фоменко ёрт!
Мый нӧ найӧ долженӧсь выдумывайтны?
Гуся организацияяс?
Шифровочкаяс?
И ті тайӧс ошканныд?..
А ті тӧданныд, коді тайӧ организацияас, коді сійӧн веськӧдлӧ?
А мый, сэні кӧ шпана, уголовникъяс либӧ ещӧ кутшӧмкӧ элементъяс?!
Но шуам, сэні некод абу.
Ми воспитывайтам быдмысь, сменаӧс вылынджык сулалысь организацияяслӧн индӧдъяс серти.
А вот Фоменко ёрт абу сӧгласен.
Ме личнӧ ог тӧд, индыліс-ӧ кодкӧ, мый пионерскӧй организация уджалӧ лёка.
Сӧветскӧй властьлы сійӧ кажитчӧ, а Фоменко ёртлы оз кажитчы.
Сійӧ лыддьӧ, мый пионерскӧй организация, кодӧс лӧсьӧдіс Сӧветскӧй власть, — тӧдчӧдӧмӧн шуис Гаевский, — уджалӧ лёка.
Ті гӧгӧрвоанныд, кодлы паныд ті выступайтанныд?!
— веськыд чуньсӧ вывлань чургӧдӧмӧн пӧшти горӧдіс Гаевский.
Викентий Павлович гӧрдӧдіс, шуйга синлапыс кутіс сырмыны.
Сійӧ терпитны эз вермы демагогъясӧс.
Сійӧ кунис синъяссӧ, поліс, мый и ӧні сійӧ оз вермы кутны асьсӧ.
— Ланьтінныд? — торжествуйтіс Гаевский. — Оз, ланьтӧмӧн овны тіянлы оз удайтчы!
Викентий Павлович эз вермы кутны асьсӧ.
— Том морт! — Викентий Павлович сувтіс да кабыртӧм кулакъяснас мыджсис пызан вылӧ. — Ме Сӧветскӧй властьтӧ эг газетаяс серти изучайт.
Ме сы вӧсна воюйті.
Кыкысь.
Ме ог паныд сулав ни Сӧветскӧй властьлы, ни пионерскӧй организациялы.
Ме сулала трусъяслы паныд, кодъяс нинӧм оз гӧгӧрвоны, мый сэтшӧмыс Сӧветскӧй власть и пионерскӧй организация да сылы и мӧдыслы мешайтӧны воспитывайтны челядьӧс...
Тіянлы эськӧ не пинкертоновщина паськӧдны, а велӧдчыны да думыштны, мый кӧсйӧны вӧчны челядь, мый налы колӧ.
Но велӧдчыны тіянлы дыш, а думайтны ті онӧ кужӧй да и онӧ кӧсйӧй...
— Тіянлы оз удайтчы!.. — горӧдіс Гаевский.
Сійӧ эз тӧд, мый сэтшӧмыс пинкертоновщина, и сы понда скӧрмис ещӧ ёнджыка. — Тіянлы оз удайтчы сайӧдны!
Ми петкӧдлам бдительность, а ті сайӧданныд?
Тайӧ тіянлы сідзи оз прӧйдит!
Тіянлысь юаласны на, мыйла ті сэтшӧм пӧся найӧс доръянныд!..
— А ті и ме вылӧ делӧ панӧй!
Донеситӧй ме вылӧ, кыдзи тіянлы эсійӧ зырымбеддьыс донеситіс Горбачёв вылӧ...
Галина Фёдоровна важӧн нин лэпталіс кисӧ, стучитіс графинӧ:
— Викентий Павлович!
Да мый нӧ тайӧ татшӧмыс?!
Надзӧнджык, ёртъяс!
Сійӧ кӧсйис ӧлӧдны, дугӧдны спорсӧ.
Дерт, шуис сійӧ, Горбачёв делӧын колӧ разберитчыны кыдз позьӧ регыдджык.
Споруйтысьяслӧн вензьӧмыс висьталӧ сы йылысь, мый найӧ ставсӧ зэв матӧ примитісны сьӧлӧм бердас и, дерт, найӧ воасны ӧти кывйӧ.
Викентий Павлович скӧра чушнитіс, кор кыліс, мый воасны «ӧти кывйӧ», да муніс пасьтасьны.
Галина Фёдоровна извиняйтчана тонӧн шуис некымын кыв Елизавета Ивановналы, сэсся матыстчис Викентий Павлович дінӧ.
— Но, мыйла ті татшӧм скандалсӧ лэптінныд? — кӧритӧмӧн шӧпнитіс сійӧ. — Да ещӧ инспектор дырйи.
Кутшӧм сылӧн мнение лоас коллектив йылысь?
— Веськодь! — нурбыльтіс Викентий Павлович.
— Тіянлы веськодь, а меным кутшӧмджык?
Юаласны оз тіянлысь, а менсьым.
Код тӧдас, мый лоӧ школалы тайӧ историясьыс, а ті ещӧ зык панінныд.
Кутшӧм синъясӧн ме ӧні должен видзӧдны...
Викентий Павлович, коді вӧлі пальтоа нин, кватитіс бедьсӧ, быттьӧкӧ кӧсйис сійӧн кучкыны.
— Ті ас йывсьыныд думайтанныд, — гораа, медым ставныс кывлісны шуис Викентий Павлович, — а колӧ, извинитӧй, челядь йылысь думайтны!
Да-с! — и кутіс зымӧдны-кӧмавны колошисӧ.
Колоши подкладкаыс задниксьыс чукыртчӧма, ботинкиыс эз тӧр колошиас, и Викентий Павлович скӧрмис ещӧ ёна: — Челядь йылысь!
Мича кывъяс висьтавлыны кужам, а делӧӧдз воас — дзебсям!
Ас йылысь тӧждысям!.. — и бедьнас котшкӧдігтыр петіс, эз и видзӧдлы директорлӧн дӧзмӧм чужӧм вылӧ.
Увйӧсь, кыз бедьсӧ сійӧ лӧсьӧдліс коркӧ важӧн нин, медым тшӧкӧлдывайтыштны да лоны солиднӧйджыкӧн.
Беддьыс сылы оз вӧлі ков и ӧні, асьсӧ сійӧ эз на чувствуйт слабӧн, но бедь дінас велаліс да пыр беддьӧн ветлӧдліс.
«Нинӧмабусӧ больгыськӧд» да «пӧжсьысь чипанкӧд», кыдзи сійӧ пыр жӧ нимтіс Галина Фёдоровнаӧс, вензьӧмсӧ выльысь казьтывлігӧн Викентий Павлович скӧрысь чукрӧдліс сувтсӧн сулалысь синкымъяссӧ да кучкаліс бедьнас пуясӧ, быттьӧ тайӧ эз вӧвны пуяс, а «нинӧмабусӧ больгысь» да «пӧжсьысь чипан».
30
Людмила Сергеевна некыдз эз думайт, мый записка вӧсна пансяс татшӧм ыджыд сёрни.
Гаевский, медым асьсӧ дорйыны, паніс делӧ, Галина Фёдоровна, коді ёна повзис, эз вермы дугӧдны сійӧс, а Дроздюк, дерт, отсалас ещӧ ёнджыка ыдждӧдны делӧсӧ, медым нарошнӧ вӧчны лёк сылы, Людмила Сергеевналы.
Дроздюк висьталӧм серти, Людмила Сергеевна вӧлі мыжаӧн жӧ.
Регыд тыдовтчис, мый тадзи думайтӧ не сӧмын Дроздюк.
Гороноса курьерша вайис записка, кӧні заведующӧй корис Людмила Сергеевнаӧс пырысьтӧм-пыр локны гороноӧ.
Сёрни вӧлі кузь да зэв неприятнӧй.
Заведующӧй пӧшти сійӧ жӧ кывъяснас висьталіс сы йылысь жӧ, мый йылысь и Елизавета Ивановна.
Выльӧн вӧлі ӧтитор: сы понда, мый Ольга Васильевна вӧлі ылынджык Горбачёв делӧысь, этшаджык тӧдіс сы йылысь, делӧыс, кыдзи тайӧ пыр овлӧ, кажитчис сылы ещӧ на серьёзнӧйджыкӧн.
Дроздюк сӧмын неопределённӧя грӧзитчис, а Ольга Васильевна сёрнитіс Людмила Сергеевналӧн кывкутӧм йылысь веськыда да чорыда, быттьӧкӧ вӧлі докажитӧма нин, мый ставсьыс мыжа ӧтнасӧн сійӧ да сылы ӧтнаслы ковмас кывкутны таысь служебнӧй и партийнӧй линия кузя.
Людмила Сергеевна скӧраліс, висьталіс, мый ставыс тайӧ йӧйталӧм, Гаевский да мукӧдъяс вӧчӧны нинӧмабусьыс код тӧдас мый, но кывъясыс сылӧн ӧшйисны воздухӧ: эз вӧвны доказательствояс.
Доказательствояс эз вӧвны и налӧн, кодъяс панісны делӧсӧ, но найӧ таысь эз яндысьны.
Прӧстӧ кутшӧмкӧ йӧйталӧм!
Сійӧс эз вермыны мыжавны, но сэк жӧ требуйтісны сысянь докажитны, мый сійӧ абу мыжа; и сы понда, мый Людмила Сергеевна эз вермы тайӧс докажитны, найӧ лыддьӧны сійӧс мыжаӧн.
Чӧртыс оз тӧд мый: полӧны этша полӧмысь...
Но доказательствояс вӧлі колӧны, и найӧс вермис сетны сӧмын Горбачёв.
Тырмас ноксьыны!
Сійӧ петкӧдлӧ асьсӧ рыцарӧн, а сылысь кутасны нервъяссӧ треплитны?..
Людмила Сергеевна муніс детдомӧ да решитіс пырысь-пыр жӧ тӧдмавны Горбачёвсянь ставсӧ, и мӧдӧдіс сыла.
Горбачёв пыдди локтіс Ксения Петровна да висьталіс, мый школаысь Горбачёв эз во, книгаяссӧ сылысь вайис Тарас.
— Тайӧ вӧлі ещӧ оз тырмы!
Тарас висьталіс, мый школаӧ найӧ мунісны ӧтлаын,
Горбачёв вӧлі сідзжӧ ничево, сӧмын зумыш.
Первой перемена дырйи сы дінӧ матыстчис класснӧй руководительница да мыйкӧ висьталіс сылы.
Сійӧ сы йылысь некодлы нинӧм эз висьтав, а сэсся кытчӧкӧ воши, некод эз и казявлы кор.
Пальтоыс да шапкаыс сылӧн раздевалкаын эз вӧвны, а книжкаяссӧ да тетрадьяссӧ Тарас вайис гортӧ.
— Тайӧ збыль, мый сійӧс школаысь вӧтласны?
Детинкаяс шуӧны, мый быть вӧтласны.
— Йӧйталӧм! — скӧрмис Людмила Сергеевна да ыстіс Тарасӧс.
Сійӧ эз вӧв уверен, мый тайӧ йӧйталӧм, да котӧртіс школаӧ.
Нина Александровна эз тӧд, кытчӧ воши Горбачёв.
Сійӧ сӧмын висьталӧма Горбачёвлы, медым, кор заводитчас урок, бара локтас канцелярияӧ, но Горбачёв эз лок, а мунӧма дзикӧдз.
Гашкӧ, и пышйис.
Кор Горбачёв воши, Гаевский дзикӧдз нин убедитчис, мый делӧыс вывті серьёзнӧй, и став вылас видзӧдіс радлігтыр.
Ӧні некодлы оз удайтчы дзебны тайӧ делӧсӧ, кодӧс эрдӧдіс Гаевский аслас бдительность вӧснаыс.
Людмила Сергеевна панліс сёрни Галина Фёдоровнакӧд, но сійӧ повзьӧма Гаевскийлӧн намёкъясысь да сыысь, кыдзи сыкӧд асывнас сёрнитіс гороноса заведующӧй, да весиг лои рад Горбачёв вошӧм вылӧ.
Сійӧ думайтіс, мый тайӧ висьталӧ сы йылысь, мый организацияыс существуйтӧ кӧнкӧ бокын, и та вӧсна школа весьтӧ, мӧдногӧн кӧ сы юр весьтӧ, Галина Фёдоровна юр весьтӧ, ӧшйӧм угрозаыс лоӧ ичӧтджык.
Людмила Сергеевнакӧд сійӧ сёрнитіс лӧгпырысь. Горбачёвлысь мыжсӧ вештіс тшӧтш и сы вылӧ да думайтіс, мый Людмила Сергеевна понда лоӧ терпитны неприятностьяс и сылы аслыс, Галина Фёдоровналы.
Людмила Сергеевна сідзи нинӧм эз и тӧдмав да бӧр локтіс гортас.
Горбачёв эз вӧв.
Уна час нин коли сэксянь, кыдзи сійӧ воши.
Челядь повзисны.
Сылы кажитчис, мый челядь мыжалӧны сійӧс: кыдзи сійӧ вермис лэдзны, медым Лёшка Горбачёв пышйис, и мыйла сійӧ нинӧм оз вӧч, медым корсьны сійӧс?
Людмила Сергеевна корис Ксения Петровнаӧс ветлыны милицияӧ да юӧртны Горбачёв пышйӧм йылысь, юавны, оз-ӧ сэні мыйкӧ тӧдны.
Ксения Петровнакӧд, быдӧнкӧд сійӧ сёрнитіс пышйӧм йылысь, сӧмын пышйӧм йылысь, и аслыс эз лэдз думайтны нинӧм мӧдтор йылысь.
Но кӧть кыдзи сійӧ эз зіль вӧтлыны тайӧ «мӧдтор» йывсьыс мӧвпъяссӧ, найӧ бӧр кыптылісны, лоліны упорнӧйджыкӧсь да тӧдчанаджыкӧсь.
Татшӧм подозрениеяссьыд и ыджыд морт шӧйӧвошан, а тані ӧд детинка!
Воис Ксения Петровна.
Милицияын нинӧм оз тӧдны, кӧсйисны примитны мераяс.
Людмила Сергеевна, быттьӧкӧ могӧн, пыраліс занимайтчан комнатаӧ, спальняясӧ.
Сы вылӧ челядь видзӧдісны чӧв олігтыр, виччысисны мыйкӧ.
Быдпӧрйӧ сійӧ казявліс, мый торйӧн нин сюся видзӧдӧ сы вылӧ Кира.
Людмила Сергеевна мырдӧн нюмъявліс, вӧчліс вид, мый нинӧм эз ло, мый йылыськӧ юасис, мыйкӧ висьтавліс, эз кыв ӧтветъяссӧ да омӧля гӧгӧрволіс сійӧс, мый висьталӧ ачыс.
Пуксис рыт, кусысь лунъюгыдыскӧд ӧттшӧтш вошины надеяяс Горбачёв воӧм вылӧ.
Людмила Сергеевна заставляйтіс асьсӧ думайтны, мый нинӧм лёкторйыс эз ло.
Кынмас, тшыгъялас да бӧр локтас...
Но ӧд найӧ оз эновтчыны сыысь!
Гаевский бара кутас юасьны, грӧзитны...
Сійӧ ӧд трус.
Сы вӧсна и повзьӧдлӧ, мый ачыс полӧ.
Медся лёк йӧзыс — сійӧ трусъяс...
Найӧ Горбачёвӧс матӧвоштасны...
Чӧртыс тӧдас мыйӧдз вермасны вайӧдны!
Такӧд оз позь, некыдз оз позь миритчыны, колӧ тышкасьны, примитны мераяс...
Гаевский повзьӧдіс школаса директорӧс, эсійӧ кынтӧм вобла кодь Дроздюкыс дзугис да повзьӧдіс Ольга Васильевнаӧс...
Повзьӧмйывсьыс заводитісны панны делӧ...
И артмис чӧртыс тӧдӧ мый!
Кокни шуны: татшӧма мыжавны детинкаӧс...
Оз позь нюжмасьны, колӧ... партия горкомӧ, Гущин дінӧ!
И не ӧтнаслы.
Не сӧмын сійӧ — Фоменко сідзжӧ возмущайтчӧ.
Кыдзи сійӧ эсійӧ болтунсӧ видіс!
Колӧ сыкӧд мунны, обязательнӧ сыкӧд!
И оз позь нюжӧдны...
Людмила Сергеевна кватитіс пальтосӧ да заводитіс пасьтасьны.
Ӧдзӧсӧ ньӧжйӧник таркнитісны.
— Коді сэн?
Тэ мый, Кира?
Кира пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ.
— Тэ мыйкӧ кӧсъян висьтавны?
А бӧрынджык оз позь?
Меным колӧ мунны...
Вочавидзӧм пыдди Кира бергӧдчис стенлань да бӧрддзис.
— Мый тэкӧд, коді тэнӧ ӧбидитіс?
Кира бӧрдіс пыр нораджыка, косіник пельпомъясыс сылӧн тіралісны вӧсньыдик платье улас.
Сійӧ котӧртӧма двор вомӧныс платье кежсьыс.
Людмила Сергеевна кутіс Кираӧс пельпомӧдыс, бергӧдіс асланьыс:
— Но, мый сэтшӧмыс?
Мый тэкӧд?
— <ns>З-збыльысь</ns> Горбачёвӧс вӧтласны?
<ns>Д-детинкаяс</ns> шуӧны, вӧтласны и школаысь и детдомысь...
— Да оз жӧ!
Кытысь тэ босьтін?
Людмила Сергеевна чужӧм серти Кира зілис тӧдмавны, збыльтор сійӧ висьталӧ, али оз.
Визувтысь синваыс мешайтіс сылы, сійӧ чышкаліс чуньяснас, мавтіс чужӧм пасьталаыс:
— Да!
Ті онӧ кӧсйӧй висьтавны...
А сійӧс вӧтласны, ме т-тӧда!..
— Нинӧм тэ он тӧд!
Дугды бӧрдны, йӧюк...
Кытысь ті тайӧс босьтінныд?
— Ставныс сёрнитӧны, и школаын <ns>с-сідзжӧ</ns>...
— Но тырмас!..
Некутшӧм вӧтлӧм йылысь сёрни эз вӧв...
— А мыйла сійӧ <ns>пы-ышйис</ns>?..
— Да гашкӧ, эз пышйы.
Сійӧ нинӧм оз кӧсйы висьтавны и тайӧн лёксӧ вӧчӧ аслыс...
— Сійӧ гордӧй, всё равно оз висьтав, — сыркъялігтыр шуис Кира.
— Но вот...
А меным сьӧкыд сійӧс дорйыны — ачым ме нинӧм ог тӧд.
Кира решитіс, мый Горбачёвӧс вермасны вӧтлыны, да бара бӧрддзис, вомгорулас шуаліс, мый сылы веськодь, мед либӧ и сійӧс вӧтласны тшӧтш.
— Да тэнӧсӧ мыйла?
— А м-мыйла сійӧ ӧтнас должен... мукӧдъясыс кӧ т-тожӧ...
— Мый «тожӧ»? — кватитіс сійӧс пельпомӧдыс Людмила Сергеевна. — Тэ тожӧ?..
А ноко, ӧні жӧ дугды бӧрдны!
На носӧвик, чышкысь да висьтав.
Тэ тӧдан тайӧ организация йывсьыс?..
Кира сыркъялігтыр довкнитіс юрнас.
— И тэ сэні жӧ?
Кира бара довкнитіс юрнас.
— Сӧмын тайӧ абу организация, а «Футурум»...
А ме кӧ висьтала, сійӧс оз вӧтлыны?
— Дерт, оз!
Кира повзис эз ас вӧснаыс.
Сійӧ повзис Лёшка вӧсна.
Первойя лунсяньыс, кор столӧвӧй ӧдзӧс дорын сійӧ видіс выль воысьӧс, Киралы сьӧлӧм вылас воис тайӧ руд синма детинкаыс.
Сылы вӧлі зэв окота бурасьны сыкӧд, сійӧ быдногыс зілис бурджыка тӧдмасьны сыкӧд, но эз вермыв кутчысьны, бара шуавліс дӧзмӧдана кывъяс, и сы дінӧ лӧглуныс Лёшкалӧн пыр содіс.
Кира видіс асьсӧ кутчысьны вермытӧмсьыс да кальк вомсьыс и медбӧрын дугдіс дӧзмӧдны Лёшкаӧс ӧбиднӧй кывъясӧн, но вӧлі сёр нин.
Лёшка эз видзӧдлывлы сы вылӧ да весиг эз казяв, мый Кира мӧдног кутіс относитчыны сы дінӧ.
Сылы вӧлі веськодь: эм сійӧ али абу, сёрнитӧ сійӧ али чӧв олӧ.
Тайӧ вӧлі ӧбиднӧджык дӧзмӧдчӧмысь да лёк кывъяс шуалӧмысь, кыдзи вӧлі вӧчӧ Валет.
Лёшка вӧлі эскӧ, мый Алла дінӧ сылӧн отношениеыс — гусятор, мый йылысь некод оз тӧд.
Тадзи сійӧ и вӧлі, некод эз тӧд, Кираысь кындзи.
Кира казявліс ставсӧ да мукӧддырйиыс гусьӧникӧн бӧрдліс.
Алла вӧлі зэв мича.
Кутшӧм окота вӧлі Киралы лоны сэтшӧм жӧ мичаӧн, выдержаннӧйӧн да тӧлкаӧн!
Зеркалӧ пыр ас вылас видзӧдігӧн сійӧ быдпӧрйӧ шогпырысь убеждайтчис, мый Аллаӧдз сылы ылын, сійӧ ньӧти абу мича, и ачыс ассьыс юасис, мый вылӧ эз вермы лоны вочакыв: мыйла сідзи несправедливӧя ставсӧ вӧчӧма, мый ӧтияс мичаӧсь, а мукӧдъяс абу, и мыйла мортлы сьӧлӧм вылас воӧ оз сійӧ, кодлы сійӧ воӧ сьӧлӧм вылас, а кодкӧ мӧд?
Витькалӧн объяснитчӧмыс повзьӧдіс сійӧс.
Сійӧ эз тӧд, мый сылы вӧчны тайӧ любовнас, эз ков сылы некутшӧм любовь, лыддис тайӧс ставсӧ йӧйталӧмӧн.
Любовь йылысь сійӧ тӧдіс книжкаясысь, любовь йылысь вашкӧдчисны ас костаныс нывкаяс.
Кира сераліс на вылын.
Любовь — тайӧ вӧлі мыйкӧ зэв сложнӧй, ыджыд да ылыссатор.
Нинӧм сэтшӧмсӧ, кутшӧмӧс гижӧны книжкаясын, Кира ассьыс эз аддзыв.
Пароходъяс сійӧс ньӧти эз интересуйтны, капитанӧн лоны эз кӧсйы, сійӧ чорыда нин решитіс, мый лоӧ токарӧн.
Сійӧ радейтіс станок, радейтіс уджавны сы вылын, весиг радейтіс шоналӧм кӧрт дуксӧ да маслӧ дуксӧ, коді кыліс кӧрт стружкаысь.
Но сійӧ став сьӧлӧмсяньыс сӧгласитчис пырны «Футурумӧ», сы вӧсна мый Витька — выдумщик и сэні вермас лоны интереснӧ, а медсясӧ сы вӧсна, мый сэні лоӧ Лёшка, а сылы окота вӧлі лоны быдлаын, кӧні вӧлі сійӧ.
Лёшкаӧс директор дорӧ корлӧмыс, Трыхнокӧд косясьӧмыс повзьӧдісны сійӧс, а кор челядь кутісны сёрнитны, мый Горбачёвӧс вӧтласны школаысь, Кира повзис.
Наташа висис, сійӧ нинӧмӧн эз вермы отсавны.
Ыджыд перемена дырйи Кира чукӧстіс Витька Гущинӧс, кыскис сійӧс ывлаӧ да уськӧдчис сы вылӧ чуть ли эз кулакъяснас.
Мыйла Лёшка должен ӧтвечайтны став пыддиыс?
Мыйла сійӧ, Витька, — сійӧ жӧ ачыс ставсӧ заводитіс! — дзебсясьӧ ӧні йӧз мыш сайӧ?
Сідзкӧ, сійӧ трус!
Кыдзи сійӧ вермӧ лэдзны, медым Лёшка ӧтнасӧн ӧтвечайтіс, кор ставныс мыжаӧсь?
Шуам, найӧ нинӧмысь абу мыжаӧсь, но Горбачёвӧс лыддьӧны мыжаӧн и сійӧс вӧтласны, а Витька кутас ветлӧдлыны да петкӧдлыны, быттьӧ сійӧ нинӧм оз тӧд?
Да та бӧрын сійӧ оз вермы видзӧдны сы вылӧ, и ставыс!
Яндзимысла гӧрдӧдӧм Витька дорйысис, висьталіс, мый нинӧм оз ло, некытысь Горбачёвӧс оз вӧтлыны — оз имеитны право.
Кира видӧмла дзикӧдз жугыльмӧм Витька медбӧрын шуис, мый Лёшкаӧс кӧ кутасны вӧтлыны, сійӧ мунас директор дінӧ да ставсӧ висьталас.
Чӧв олӧ сійӧ ньӧти оз сы понда, мый полӧ, а сы понда, мый...
Сы пыдди, медым висьтавны, мыйла сійӧ чӧв олӧ, Витька друг бӧрддзис да котӧрӧн пышйис.
Детдомӧ Лёшка эз лок.
Кодкӧ лэдзӧма сёрни, мый сійӧс кӧ вӧтласны школаысь, то вӧтласны и детскӧй домысь.
Кира вӧлі бура тӧдӧ, мый Лёшка гордӧй, нинӧм оз висьтав и ӧтнаслы лоӧ страдайтны.
Мыйла сійӧ должен ӧтнасӧн страдайтны?
Витькалӧн кӧсйысьӧм вылӧ, мый ставсӧ висьталас, Кира эз верит.
Артмӧ вӧлі, мый Лёшкаӧс спаситны вермас сӧмын сійӧ, Кира.
Но, а шуам... шуам вӧтласны кӧ, мед вӧтласны и сійӧс тшӧтш!
Запискасӧ вермисны аддзыны эз Лёшкалысь, а сылысь, и сэки ӧтвечайтіс эськӧ сійӧ ӧтнасӧн.
Сійӧ эськӧ сідзжӧ, кыдзи Лёшка, чӧв оліс и некодӧс эз вузав!..
А ӧні мӧд делӧ.
Сійӧ висьталас оз сы понда, мый полӧ, а медым мездыны сійӧс, либӧ ӧтвечайтны кӧ нин да страдайтны, то ӧтвечайтны да страдайтны ӧтлаын...
Сыркъялігтыр, кӧтасьӧм носӧвиксӧ чабралігтыр Кира висьталіс Людмила Сергеевналы «Футурум» йылысь, мыйла сійӧ лои, мый вӧчис да кутшӧм несправедливӧ, мый став пондаыс должен ӧтвечайтны ӧтнасӧн Горбачёв.
Людмила Сергеевна кутыштіс сійӧс косіник пельпомъясӧдыс:
— Аттьӧ, Кира!
— А сылы нинӧм оз ло? — видзӧдліс сы вылӧ Кира.
— Нинӧм...
Чайта, ӧні нинӧм.
Кира висьталіс, мый найӧ нёльӧнӧсь, но Наташаӧс да Витькаӧс эз висьтав.
Думсьыс сійӧ решитіс, мед сылы лоӧ сійӧ жӧ, мый и Алёшалы.
Но сійӧ ӧмӧй вермас вузавны Витькаӧс, кӧть сійӧ ставсьыс медся мыжа, а медся нин Наташаӧс?..
Но «Футурум» йылысь висьталӧм бӧрын Кира повзис.
— Сӧмын...
Сӧмын ті сылы энӧ висьталӧй, мый ме висьталі! — кияссӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн шуис сійӧ.
Лёшкаӧс век дӧзмӧдліс, кор Кира дорйыліс сійӧс.
Ӧні сійӧ синнас оз кут вермыны аддзыны.
Мед нин нинӧм оз тӧд да чайтӧ, мый ставыс тайӧ артмис кыдзкӧ ачыс, а эз Кира вӧсна...
— Эн пов, Кира, сійӧ оз кут тӧдны.
И некод оз тӧдмав...
Но мӧдім.
Меным колӧ мунны.
Кираӧс ас бердас топӧдӧмӧн да пальто пӧланас вевттьыштӧмӧн Людмила Сергеевна колльӧдіс спальня кильчӧ дорӧдз.
— Мыссьы да вод.
А ме муна воюйтны Горбачёв вӧсна.
Кильчӧ вылӧ котӧрӧн кайӧм бӧрын Кира бергӧдчыліс, пыктӧм, бӧрдӧм чужӧмыс сылӧн вӧлі шуда.
31
Викентий Павлович вӧлі зумыш.
Квайтӧд «Б» классын урок вылын сійӧ юаліс Горбачёвӧс.
Сы пыдди сувтіс старӧста да шуис, мый Горбачёв вӧлі первой урок вылын, сэсся муніс, и некод оз тӧд кытчӧ.
Юавны Горбачёвӧс Викентий Павловичлы ёнасӧ оз вӧлі ков.
Сійӧ юаліс сійӧн, медым видзӧдлыны, кыдзи сійӧ асьсӧ кутӧ.
Горбачёв эз кольлы урокъяссӧ дурӧм понда да челядь сям понда, кыдзи вӧчлывлісны мукӧдъяс.
Сідзкӧ, зонкасӧ матӧвоштісны, пышйӧма кӧ школаысь...
Сылӧн скӧрлуныс бара кутіс кыптыны, кыдзи ловзьысь няньшом.
Медым бара не петны ку пытшсьыс, сійӧ зілис не видзӧдны Гаевский вылӧ, коді радлігтырйи бергаліс учительскӧйын.
Та вӧсна, кор Людмила Сергеевна кашкигтыр воис школаӧ да, Викентий Павловичӧс коридорысь аддзӧм бӧрын, предложитіс сылы мунны сыкӧд партия горкомӧ, сійӧ пӧшти эз падъяв да ӧвтыштіс кинас ӧбед вылӧ, коді сійӧс виччысис гортас.
Падъялыштіс сійӧ эз сы вӧсна, мунны али не мунны.
Мунны вӧлі колӧ.
Падъялыштіс сійӧ сы вӧсна, мый эз радейт встречайтчыны начальствокӧд.
Викентий Павлович эз пов начальствоысь, но думайтіс, мый мукӧдъяс думыштасны, быттьӧкӧ сійӧ полӧ, и медсясӧ, мый думыштас тайӧс ачыс начальствоыс, и татшӧм встречаяс дырйиыс зілис торйӧн петкӧдлыны ассьыс естественностьсӧ да непринуждённостьсӧ.
Но мыйӧн сӧмын тайӧс сійӧ вӧчліс, естественностьыс да непринуждённостьыс бырлісны, сійӧ кутліс чувствуйтны асьсӧ лӧсьыдтӧма, скӧраліс таысь ас вылас да ещӧ лӧсьыдтӧма чувствуйтліс.
Приёмнӧйын пызан сайын пукаліс зумыш чужӧма томиник ныв.
Сійӧ вӧлі рогӧвӧй ӧчкиа, тыдалӧ зэв ыджыд, — сійӧ ӧтарӧ лэччис сылӧн дженьыдик ныр йылас, и сійӧ лоліс томиник бабушка кодь.
Ныв скӧрысь йӧткыштлывліс чуньнас ӧчкисӧ вывлань, но мыйӧн сӧмын копыртчыліс пызан весьтӧ, ӧчкиыс бара исковтліс, и ныв бара лолі бабушка кодь.
Стрӧг ныв, кытчӧкӧ бокӧ видзӧдігтыр, кывзіс Людмила Сергеевнаӧс да пырис Гущин кабинетӧ.
Сэсся, ӧдзӧссӧ восьтӧм бӧрын да кинас сійӧс кутігтыр, быттьӧкӧ поліс, мый найӧ пырасны оз татчӧ, а кытчӧкӧ мӧд ӧдзӧсӧ, корис пырны.
Гущин сёрнитіс телефон пыр.
Пырысьясӧс аддзӧм бӧрын довкнитіс юрнас да кинас индіс пызан дорын сулалысь креслӧяс вылӧ.
Чужӧм вылас сылӧн тӧдчис зэв ёна мудзӧм.
Мудзӧмыс тӧдчис и синъясас, кодъяс видзӧдісны ӧтлаасьӧм паськыд синкымъяс улысь.
Пукаліс сійӧ бокногӧн, ичӧтик пызанлань бергӧдчӧмӧн, кӧні сулаліс куим телефон.
Людмила Сергеевна видзӧдіс сылы балябӧжас, быттьӧкӧ сы серти надейтчис тӧдмавны, кутшӧм лоӧ сёрниыс.
Балябӧж кыдзи балябӧж, вывтіджык, пӧжалуй, топыд яя.
Секретарь ӧшӧдіс телефоннӧй трубкасӧ, сувтіс, топӧдліс кисӧ Людмила Сергеевналысь, нюжӧдіс Викентий Павловичлы да висьтасис:
— Гущин.
— Фоменко, — нурбыльтіс вомгорулас Викентий Павлович да тэрмасьӧмӧн кыскыштіс асланьыс пепельница.
Пепельницаыс крукасис пызандӧраас да кыскыштіс сійӧс.
Викентий Павлович падмыштіс да малыштіс Максим Горькийлӧн кодь уссӧ.
Малыштны уссӧ вӧлі нинӧмла.
Викентий Павлович скӧрмис ас вылас да эз лӧсьӧд пызандӧрасӧ.
Но чукыртчӧм пызандӧраыс раздражайтіс сійӧс, и Викентий Павлович ӧтарӧ видзӧдлывліс сы вылӧ.
— Викентий Павлович велӧдӧ школаын, кӧні велӧдчӧны менам челядь, — висьталіс Людмила Сергеевна. — Локтім ми вот мыйла...
Нёль челядь, на пиысь кыкыс, детдомысь, асьныс организуйтӧмаӧсь будущӧй капитанъяслысь кружок да нимтӧмаӧсь сійӧс «Футурум».
Найӧ решитӧмаӧсь велӧдны морскӧй делӧ, корабльяс да быдсяма сэтшӧмторсӧ, медым семилетка помалӧм бӧрын пыр жӧ лоны капитанъясӧн, — нюммуніс сійӧ.
Гущин нюммуніс жӧ. — Ӧти кывйӧн кӧ, тайӧ ёнджыка мунӧ ворсӧм вылӧ, а оз серьёзнӧйтор вылӧ...
Но ӧтилысь аддзӧмаӧсь записка... — Сійӧ мыччис Гущинлы расшифруйтӧм текстсӧ.
Гущин лыддис, и сылӧн сук синкымъясыс кыптісны.
— А мый тайӧ татшӧмыс?
Кутшӧмкӧ <ns>аткв</ns>?
— Тайӧ сокращённӧй девиз.
Найӧ аслыныс девиз думыштӧмаӧсь: «Аддзыны, тӧдны, кужны, вӧчны».
Синкымъясыс Гущинлӧн веськалісны, сійӧ серӧктіс:
— Вот беспияныд!..
А мый, абу лёк?
Меным тайӧ кажитчӧ!
— Но делӧыс сыын, мый запискаыс тайӧ вӧлі шифрованнӧй, шифрӧн гижӧма...
— Кутшӧм шифрӧн?
— Ерунда! — шуис Викентий Павлович. — Детскӧй шифр: алфавитысь букваяссӧ нумеруйтӧма да букваяс местаас пуктавсьӧны цифраяс...
— А мыйла?
— Кыдзи сійӧ — мыйла? — водзвыв дӧзмӧмӧн, мый мӧдасны паныд шуасьны, юаліс Викентий Павлович. — Медым тайна вӧлі!
Кутшӧм детинкаяслӧн оз овлыны тайнаяс?
Натӧг ӧд абу интереснӧ!..
Да ме ачым татшӧм арлыднас изобретитлі иероглифическӧй письмӧ да другкӧд тайӧ гуся письмӧнас сӧмын и сёрнитлім улича вомӧн...
А ті?
Ті асьныд энӧ интересуйтчывлӧй быдсяма тайнаяснас, энӧ ворслывлӧй «Лейхтвейс пещераӧн»?
— Эг, — нюммуніс Гущин.
Нюммунӧмыс сылӧн вӧлі быттьӧкӧ яндысяна, то ли сы вӧсна, мый сійӧ асьсӧ чувствуйтіс мыжаӧн, сы вӧсна мый эз ворслы «Лейхтвейс пещераӧн» да весиг эз тӧдлы сы йылысь, кыдзи оз тӧд и ӧні, то ли сыысь, мый друг сылы казьтыштісны челядьдырся олӧмсӧ, кодӧс некор вӧлі казьтывнысӧ да коді кажитчис сэтшӧм ылыссаӧн, быттьӧкӧ сійӧ некор эз и вӧвлы.
Ӧні сійӧ друг дум вылас уси сэтшӧм нежнӧйӧн, кӧть нежнӧйыс сэні нинӧм эз вӧв.
— Эг, эг ворслы, — мӧдысь шуис сійӧ. — Некор вӧлі...
Да и кутшӧм сэні ворсӧмъяс?
Ме детинкаӧн воюйтны муні... — серьёзнӧя шуис сійӧ.
— Д-да... — чӧв олыштӧм бӧрын шуис Викентий Павлович. — Сэки мӧд делӧ вӧлі...
— Но и мый нӧ сэсся? — видзӧдліс на вылӧ Гущин.
— Шифрованнӧй запискасӧ, — водзӧ висьталіс Людмила Сергеевна, — сетӧмаӧсь пионервожатӧй Гаевскийлы, а сійӧ паніс быдса делӧ кутшӧмкӧ организация йылысь...
Людмила Сергеевна висьталіс директор ордын совещание йылысь, сы йылысь, кыдзи панісны делӧсӧ, весиг делӧыскӧд тӧдмасьтӧг; сы йылысь, мый шуисны та кузя гороноын, и мый повзьӧм Алексей Горбачёв муніс школаысь, эз лок детдомӧ да бур на, прӧстӧ кӧ пышйис...
Гущин видзӧдлывліс то Викентий Павлович вылӧ, то Людмила Сергеевна вылӧ да пыр ёнджыка зумыштчис.
Гаевскийӧс казьтыштӧм бӧрын Викентий Павлович скӧрмис; та бӧрын асьсӧ кутіс чувствуйтны свободнӧйджыка да зэв скӧрысь висьталіс тайӧ демагог йывсьыс, коді повзьӧдлӧ мукӧдсӧ да нинӧмабусьыс зільӧ панны делӧ.
Тайӧс висьталӧм бӧрын сійӧ кутіс чувствуйтны асьсӧ дзик свободнӧя, шыльӧдіс пызандӧра вылысь чукырсӧ да ӧзтіс чигарка, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Гущинлӧн сук синкымъясыс дзикӧдз лэччисны синъяс вылас, а плешсӧ вундіс джуджыд чукыр.
Гущин видзӧдліс часі вылӧ, личкис звӧноклысь кнопка.
Стрӧг ныв видзӧдліс кабинетӧ.
— Корӧй завгороноӧс.
И эм кӧ сэні эсійӧ...
Кыдзи овыс инспекторыслӧн?..
Дроздюк?
Мед тшӧтш локтас.
Ӧні жӧ.
Звӧнитлӧй да мӧдӧдӧй нала машина.
Виччысисны чӧв олігтыр.
Гущин чеччис, заводитіс ветлӧдлыны пызан саяс стен дорсянь ӧшинь дорӧдзыс.
Ӧшинь дорас сійӧ сувтыштлывліс, синъяссӧ читкыртӧмӧн видзӧдіс ӧшинь пыр пемыдас да бергӧдчыліс бӧр.
Людмила Сергеевна гӧгӧрвоис, мый секретарь нарошнӧ чӧв олӧ, кӧсйӧ кывзыны и мӧд сторонасӧ, но тайӧ зумыштчӧмӧн чӧв олӧмыс тревожитіс Людмила Сергеевнаӧс, и тайӧ тревожитчӧмыс сымын ёнджыка содіс, кымын дырджык чӧв оліс Гущин.
Людмила Сергеевналӧн тревожитчӧмыс вуджис и Викентий Павловичлы, но сійӧ петкӧдліс, мый асьсӧ чувствуйтӧ зэв бура да куритчис.
Воисны Дроздюк да Новосёлова.
Ольга Васильевна чӧвтліс синъяссӧ Людмила Сергеевна да Викентий Павлович вылӧ да бергӧдчис Гущинлань.
Елизавета Ивановна кажитчис ещӧ на веськыдджыкӧн, быттьӧкӧ сійӧс муртса на перйӧмаӧсь пресс улысь.
Банбокъясыс сылӧн гӧрдӧдыштӧмаӧсь.
Тайӧ вӧлі эз волнуйтчӧмлӧн, а торжествуйтӧмлӧн признак: аслас торжествоын сійӧ эз сомневайтчы.
Воысьяс вылӧ Викентий Павлович эз видзӧд.
Сійӧ бӧрйис пепельницаысь истӧг тувъяс, чегъяліс найӧс да зумыштчӧмӧн думайтіс, мый сылы да Русаковалы ӧні сюрыштас.
— Ті тӧданныд, мый лоӧма витӧд школаын? — юаліс Гущин.
— Да, Иван Петрович.
Ме весиг кӧсъя вӧлі пыравны тіян ордӧ та кузя, — шуис Новосёлова.
— Но и мый нӧ сэні лоӧма?
— Тіянлы, кӧнкӧ, висьталісны нин, — Новосёлова индіс синнас Русаковалань да Фоменколань.
— Мыйсӧ эськӧ меным эз висьтавны да!
Меным окота, медым ті висьталінныд.
— Со Дроздюк ёрт расследуйтіс тайӧ делӧсӧ...
Спокойнӧя да тэрмасьтӧг Елизавета Ивановна висьталіс записка кузя пансьӧм историясӧ.
— Ми эгӧ на изучитӧй тайӧ делӧсӧ быд боксянь, — помаліс сійӧ, — и вӧчам тайӧс медся регыдъя кадӧ.
Но и ӧні нин позьӧ шуны: делӧыс <ns>зэ-эв</ns> мисьтӧм!
Видзӧдлыны кӧ тайӧ делӧ вылас политическӧя...
— Да, збыльысь! — пыркнитчис Гущин, коді ӧнӧдз внимательнӧя кывзіс. — Но, сідзкӧ мый нӧ артмӧ, видзӧдлыны кӧ тайӧ делӧ вылас политическӧя? — И сійӧ нёровтчис креслӧ бӧр вылас да лӧсьӧдчис кывзыны.
Гущинлӧн сёрнитан ногыс чуймӧдыштіс Елизавета Ивановнаӧс, сійӧ видзӧдліс секретарлы чужӧмас, но нинӧм страшнӧйсӧ эз казяв.
— Сэні кӧ абу нинӧм сэтшӧмыс, — тӧдчӧдіс сійӧ, — то и сэки тайӧ абу бур делӧ.
Мый сэтшӧмыс — чужӧ кутшӧмкӧ гуся организация?..
Ме личнӧ лыддя... — Сійӧ ланьтыштліс, бара видзӧдліс Гущин чужӧм вылӧ да водзӧ висьталіс сэтшӧм жӧ увереннӧя: — Ми огӧ вермӧй миритчыны татшӧмторйӧн!
Ми огӧ на тӧдӧй, мыйӧн тайӧ организацияыс занимайтчис, но уверенӧсь, мый тайӧ организацияыс вреднӧй, и долженӧсь вужнас нетшыштны сійӧс!
— <ns>Сі-ідз</ns>.
А ті мый висьталанныд? — Гущин бергӧдчис Новосёловалань.
— Ме сӧгласен Дроздюк ёрткӧд, — вочавидзис Ольга Васильевна.
— Угу! — Гущин чӧв олыштіс, копыртчис водзӧ да гырддзаяснас ӧшӧдчис пызан вылӧ. — Вот мый ме должен тіянлы висьтавны, дона ёртъяс...
Политика, политическӧя — миянлы тайӧ гырысь кывъяс, и шыбласьны наӧн кыдзсюрӧ, весьшӧрӧ ми огӧ лэдзӧй.
Веськыда кӧ шуны, политическӧй сторонаыс абу сыын, мый тіянлы кажитчӧ, а сыын, мый нинӧмабусьыс панінныд делӧ, а кор тӧлка йӧз такӧд эз сӧгласитчыны, найӧс сідзжӧ заводитінныд мыжавны да подозревайтны...
Ольга Васильевна повзьӧмпырысь лапнитіс синъяссӧ,
Елизавета Ивановна надзӧник, сьылісяньыс, заводитіс гӧрдӧдны.
— Мый лоӧма збыльвылассӧ?
Найӧ ӧні прӧстӧ челядь, кодъяслы гажтӧм, и найӧ думыштӧмаӧсь аслыныс занятие, вообщӧсӧ пӧлезнӧйӧс — велӧдны морскӧй делӧ, гӧтӧвитчыны капитанъясӧ...
Правильнӧ? — шыасис Гущин Людмила Сергеевна дінӧ.
Людмила Сергеевна довкнитіс юрнас. — Но налы этша, медым вӧлі пӧлезнӧ, интереснӧ ачыс делӧыс, налы колӧ, медым вӧлі интереснӧ и форма боксяньыс.
Вот найӧ и думыштӧмаӧсь, медым вӧлі тайна, гуся запискаяс...
Мый найӧс тойыштіс татшӧмтор вылас?
Ті онӧ тӧдӧй, мый вӧсна тайӧ лои?
Ме тіянлы висьтала: налы гажтӧм!
И на дінӧ равнодушнӧя относитчӧны, — кыпӧдіс гӧлӧссӧ Гущин да скӧрысла кутіс гӧрдӧдны.
Сійӧ ланьтіс, босьтіс асьсӧ киас да бара кутіс сёрнитны спокойнӧйджыка:
— Ӧні найӧ обыкновеннӧй шань челядь.
Налы и юрас оз во сэтшӧмторйыс, мыйын ті найӧс подозревайтанныд.
А мый артмас, кутасны кӧ найӧс подозревайтны, кыскавны сэтчӧ, татчӧ?..
Найӧ дӧзмасны, кутасны ненавидитны найӧс, кодъяс преследуйтӧны...
Оз ков выдумывайтны опасностьяссӧ, а колӧ кужны тӧдмавны настӧящӧйяссӧ!..
И зэв лёк, мый ті тайӧс онӧ гӧгӧрвоӧй, кывзысянныд кӧ Гаевскийлысь...
Да, коді сійӧ сэтшӧмыс, тайӧ Гаевскийыс?
— Ме видлалі сылысь анкетасӧ, — шуис Новосёлова: — сылӧн ставыс лючки-ладнӧ, зэв бур биография.
— Да чӧрт сыкӧд биографиянас!
Кор ті велаланныд йӧзыслы душаас видзӧдны, а не анкетаясӧ?!
— Но, Иван Петрович...
Оз жӧ позь — объективнӧй даннӧйяс.
Сійӧ быд боксянь прӧверитӧм морт.
— Прӧверитӧмасӧ прӧверитӧма, но ӧд сійӧ дурак! — скӧрмис Гущин. — Сійӧ кӧсйӧ нажӧвитны политическӧй капитал, баквалитчыны бдительностьӧн да панӧ делӧ.
А ті, разберитчӧм пыдди, паникаӧ усинныд...
Ті эськӧ мед челядьнытӧ видзинныд дуракъяссьыс да карьеристъяссьыс!..
Гущин чеччис креслӧсьыс, прӧйдитіс пызан саяс стен дорсянь ӧшинь дорӧдз, бӧр сувтіс пызан дорӧ:
— Чӧртыс тӧдӧ!
Куканьясӧс, порсьясӧс быдтыны — и сы вылӧ кужӧмлун колӧ.
А ті челядьӧс... челядьӧс дӧверяйтанныд полысь болтунлы, кодлӧн юрас нинӧм абу шпаргалкаясысь кындзи!..
Кодъясӧс сійӧ вермас воспитайтны?
Сэтшӧм жӧ болтунъясӧс да лицемеръясӧс, кыдзи ачыс?..
Но, вот мый, — шуис сійӧ пуксигмозыс: — дугӧдӧй тайӧ ноксьӧмсӧ, кодӧс эсійӧ Гаевскийыс заводитіс, — следствие, расследование да быдсяма сэтшӧм «кыскыны да не лэдзны»...
Колӧ не вужнас нетшыштны, а воспитывайтны!
— Но, Иван Петрович... — Новосёлова падмыштіс: — Оз жӧ позь накажиттӧг...
Мый челядь кутасны думайтны педагогъяс йылысь, воспитательяс йылысь?
Налӧн авторитетныс усьӧ...
— Мед оз уськӧдны!
Всё равно правдатӧ он дзеб да авторитеттӧ пӧръясьӧмӧн он кут...
Нинӧм!
Миян челядь — гӧгӧрвоысьӧсь, вежӧраӧсь, аддзасны, коді ӧшибитчис, а коді пакӧститіс...
Но, а мый кутам вӧчны тайӧ конспираторъясыскӧд? — видзӧдліс сійӧ ставныс вылӧ. — Колӧ кыдзкӧ бергӧдны налысь юр вемъяснысӧ татшӧм чепухасьыс...
Гашкӧ, мыйкӧ ті висьталанныд? — шыасис Гущин Людмила Сергеевна дінӧ.
— Разрешитӧй меным видлыны, — шуис Викентий Павлович.
Ставыс, мый висьталіс секретарь, зэв ёна сылы воис сьӧлӧм вылас.
Медым дзебны ассьыс торжествующӧй нюмсӧ, сійӧ пыр кызӧктышталіс да малаліс уссӧ. — Колӧ мыйкӧ на серти...
— Да! — нюммуніс Гущин. — Ті ӧд мастер быдсяма тайнаяс, пещераяс кузя, тіянлы и заводитны.
Кӧртвомалӧй найӧс ас ногныд!..
Но, мый нӧ, ёртъяс, ставыс гӧгӧрвоана?
Гущин колльӧдіс найӧс ӧдзӧс дорӧдз, сэсся матыстчис ӧшинь дорӧ.
Сійӧ вӧлі видзӧдӧ лунвылӧ.
Гожся лунӧ Слободкалӧн кудриа садъяс сайын тыдаліс море.
Кор сійӧ пукаліс пызан сайын, ӧшиньвылыс сайӧдіс керкаяссӧ да садъяссӧ, мореыс заводитчыліс сразу жӧ ӧшинь сайын.
Мореыс тыртліс кабинетсӧ дзирдалӧмӧн да пароходъяслӧн тутсӧмӧн.
Ӧні моресӧ вӧлі дорӧма йи, ӧшинь сайын пемыд.
Стеклӧыс зилякыліс тӧлысла.
«Веркӧстіыс мӧдіс пӧльтны», — думыштіс Гущин, — кӧнкӧ, йи жуглӧ.
Кад...
И ми жуглам! — жугыля нюммуніс сійӧ. — Вот мудрецъясыд, муртса ставсӧ эз янӧдны...
Бур, мый Русакова да эсійӧ учительыс... кыдзи сійӧс...
Фоменкоыс абу повзьӧмаӧсь гора кывъясысь.
А вот этайӧ деятельясыс садь быртӧдзыс повзьӧмаӧсь...»
Ӧшинь сайын мыйкӧ грымакыліс.
Йи?
Эстшӧм ылісянь?..
Гущин ляскис пельсӧ стеклӧ бердӧ.
Стеклӧыс дрӧжжитіс, зильгис тӧв пӧльтӧмысла.
Кӧнкӧ писькӧдчисны Перекоп да Тамань вомӧн тулыслӧн передӧвӧй разведчикъяс — черноморскӧй тӧвъяс, жуглісны гырысь йи пластъяс.
Рутшка-ратшкакылігтыр жугавлісны пемыдас йи полеяс, чегъясисны йи пластъяс, весалісны туйсӧ тулыслы.
Надзӧник дрӧжжитісны стеклӧяс.
Новосёлова кӧдзыда прӧщайтчис Людмила Сергеевнакӧд.
Мукӧд кадӧ Людмила Сергеевна расстроитчис эськӧ, а ӧні быттьӧ эз и казявлы.
Сійӧ эз кыв и сійӧс, мый висьталіс сылы Викентий Павлович.
Победаӧн наслаждайтчигтыр Викентий Павлович доказывайтіс, кутшӧм бура найӧ вӧчисны, мый волісны Гущин дінӧ, кыдзи сійӧ ставсӧ бура гӧгӧрвоис да кутшӧм сійӧ, тыдалӧ, прамӧй морт.
Людмила Сергеевна ӧтвечайтіс кыдзсюрӧ.
Кӧть найӧ лоины правӧсь, но Людмила Сергеевналы вӧлі шог.
Тайӧ радлуныс вӧлі эськӧ ыджыдджык, сійӧ кӧ воис водзджык, Горбачёв воштӧдз.
Эз-ӧ во тайӧ победаыс вывті сёрӧн?
Детдом узис.
Дзуртіс, бергаліс тӧвйылын ас вӧчӧм флюгер, кодӧс челядь сувтӧдісны мастерскӧй весьтӧ.
Сы матыстчигӧн Налёт кутіс зёльӧдчыны чепнас, тӧдіс кӧзяйкасӧ да бӧр пырис чомъяс.
Людмила Сергеевна пырис ичӧтик керкаӧ, кӧні вӧліны спальняяс.
Дежурнӧй комнатаын книга весьтын вуграліс Ксения Петровна.
Кок шыяс кылӧм бӧрын сійӧ чеччис, кок чуньяс йылас мӧдӧдчис директорлань, но эз удит.
Людмила Сергеевна восьтіс нин ӧдзӧссӧ да бумага абажура ичӧтик лампочка югӧр улысь аддзис Лёшкаӧс.
Кабыртӧм кулаксӧ плеш бердас топӧдӧмӧн сійӧ узис.
Чужӧмыс сылӧн и узигас вӧлі зумыш да шог.
Людмила Сергеевна надзӧникӧн пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
— Воис!
Ачыс воис, — вашкӧдіс Ксения Петровна. Синъясыс сылӧн радысла югъялісны. — Ставныс нин вӧлі узьӧны, кор воис...
Ксения Петровна видзӧдліс директорлы чужӧмас да синъяссӧ вештіс.
— Буситӧ ывлаас... — кӧтасьӧм чужӧмсӧ чышкалігтыр шуис Людмила Сергеевна. — Но, бура узьны тіянлы!
Ӧні нин бура...
Сійӧ петіс ывлаӧ.
Тӧлыс пӧльтіс, нӧбӧдіс улича кузяыс посни ёг-бус, кусньӧдліс пуяс.
Вылын тэрмасьӧмӧн шлывгисны кымӧръяс.
Кымӧръясыскӧд тшӧтш паськаліс йиысь мездмӧм морелӧн сола дукыс.
32
Лёшка эз думайт пышйӧм йылысь.
Раз сійӧ абу мыжа, сыкӧд нинӧм оз вермыны вӧчны...
Вӧлӧмкӧ — вермӧны.
Челядь тӧдмалӧмаӧсь — найӧ ставсӧ пыр тӧдмавлісны, — мый тӧрыт рытнас директор кабинетын вӧлӧма сы йылысь сёрни, и Валерий первой юӧртіс Лёшкалы, мый сійӧс вӧтласны школаысь.
Валерийлы Лёшка эз верит, но кор Нина Александровна висьталіс, медым перемена бӧрын сійӧ локтіс директор кабинетӧ, сійӧ ньӧти эз сомневайтчы — сійӧс вӧтлӧны.
Мыйла эськӧ урокъяс дырйи сійӧс бара корӧны директор дінӧ?
Лёшка кватитіс раздевалкаысь пальтосӧ, шапкасӧ да котӧрӧн петіс ывлаӧ.
Школа жуис да юргис.
Вӧрзьывтӧг да кыв шутӧг пӧшти час пукалӧмысь мудзӧм челядь котралісны да горзісны мыйвынсьыс.
Найӧ гӧгӧрволісны, мый тайӧ мисьтӧмтор, тадзи оз позь вӧчны, весиг эз кӧсйыны тайӧс вӧчны.
Тайӧ вӧчсис кыдзкӧ ачыс.
Кокъясныс асьныс котралісны мыйвынсьыс, зымӧдісны кыдз позьӧ ёнджыка; кыдзкӧ сідзи, кӧсйытӧг, горзыссис мыйвынысь.
Парӧвӧй котёл потӧ, чукӧрмӧм парсӧ кӧ сэтысь он рӧскодуйт либӧ он лэдз предохранительнӧй клапан пыр.
Некытчӧ видзтӧм выныс эз тӧр челядь пытшкӧ, кодъяс вӧрзьывтӧг пукалісны урок вылын, и найӧ радпырысь лэдзлісны лишнӧй вынсӧ переменалӧн предохранительнӧй клапан пыр.
Кыкнан судта ӧшиньясӧд тыдовтчывлісны юръяс, прибойлӧн шыыс сыркӧдіс стенъяссӧ, писькӧдчис восьса форточкаясӧд.
Лёшка кывзіс тайӧ шумсӧ, видзӧдіс дворӧд котралысь челядь вылӧ.
Сійӧ эз нин вермы котравны накӧд.
Найӧ кольлісны школаӧ, сыысь школасӧ торйӧдӧ плеть моз швичйӧдлана кыв «вӧтлыны».
Швичйӧдлана плетьыс орӧдіс ставсӧ, мый вӧлі Лёшкалӧн, йӧртіс сійӧс петны позьтӧм кытшӧ.
Кытш саяс вӧлі ставыс — школа, ёртъяс, будущӧй.
Кытшас вӧліны сӧмын Лёшка да сылӧн ӧбидаыс.
Ӧбидасьыс ӧзйисны синъясыс да кабыртчисны кулакъясыс.
Ӧні сійӧс корасны да кутасны шуавны быдсяма кывъяс.
Сійӧс кутасны кӧритны да видны, быттьӧкӧ жалитӧны да повзьӧдлӧны.
А сэсся всё равно шуасны: «вӧтлыны».
Сійӧ вермас бӧрддзыны.
Но найӧ вӧтласны.
Найӧ решитісны нин, и налы веськодь, бӧрдӧ сійӧ али оз бӧрд, жаль сылы школаыс али абу, честнӧй сійӧ али пӧръясьысь.
Найӧ решитісны, мый сійӧ лёк и сійӧс колӧ вӧтлыны.
Но, сідзкӧ, оз кут сійӧ на водзын бӧрдны да кевмысьны!
И нинӧмла сылы кывзыны быдсяма кывъяссӧ...
Зильӧбтіс звӧнок.
Шум-гамыс ещӧ ёнджыка содіс да заводитіс лӧньны.
Пӧдлассис ӧдзӧс медбӧръя челядь бӧрся, кодъяс котралісны дворӧд.
Школа ланьтіс.
Со Викентий Павлович пырӧ классӧ, видзӧдӧ гӧрдӧдӧм чужӧма челядь вылӧ, малыштӧ уссӧ табак тшынысь вижӧдӧм чуньнас да шуӧ: «Ну-с, том войтыр, кокъясныд мудзисны, юръясныд шойччисны?
Босьтчам уджӧ...»
Лёшка не то бӧрддзис, не то чушнитіс нырнас да мӧдӧдчис туй кузя.
Ӧні нин веськодь!
Нинӧмла мунны и тайӧ урок вылас, водзӧ кӧ некутшӧм урокъяс оз лоны.
Сійӧ велалӧмпырысь кежис детдомлань да сувтіс.
Сэні кутасны юасьны, мыйысь да мыйла...
Ӧні, кӧнкӧ, сійӧс детдомсьыс вӧтласны жӧ.
Сэні ставныс велӧдчӧны, а сійӧ кӧ оз мӧд велӧдчыны, сійӧс видзны оз кутны.
Проспект москияс вывті тэрмасисны йӧз.
Закусочнӧй ӧшинь сайын еджыд чехолӧн вевттьӧм стулъяс вылын пукалісны йӧз, мыйкӧ сёйисны да юисны.
Неуна улынджык, кинотеатр дорын, челядь зымгисны-йӧктісны кӧдзыдысла.
Реклама пӧв вылын бӧрдіс чернила кодь краскаӧн рисуйтӧм нывбаба.
Синваыс банбокас вӧлі груша ыджда да чернила рӧма жӧ.
Базар весьтын ӧшаліс ру.
Кар сайын «Орджоникидзестальлӧн» пемыдгӧрд домнаясыс да трубаясыс сулалісны тӧвлы паныд, тӧв ньылыдыс кывтіс тшын да ру.
«Четвёрка» трамвай звӧнитігтыр лэччис увлань, рыбачӧй гаваньлань.
Ветлысь-мунысьяс панлалісны, тойлалісны Лёшкаӧс, тэрмасисны паныд, вуджалісны улича вомӧн.
Быдлаын, гӧгӧрбок, вӧліны тӧждысьысь, тэрмасьысь ветлысь-мунысьяс.
Мунігмозыс найӧ веськодьпырысь видзӧдлывлісны Лёшка вылӧ да вошлісны.
На бӧрын мыччысьлісны мукӧдъяс да сідзжӧ вошлісны.
Бара, кыдзи Батумиын, Лёшка чувствуйтіс асьсӧ вошӧмаӧн помасьлытӧм йӧз чукӧр пӧвстӧ.
Кынмыштӧм бӧрын Лёшка пыравліс магазинъясӧ — сэні эз вӧв сэтшӧм кӧдзыд.
Сійӧ сувтліс стен бердӧ, видзӧдаліс прилавокъяслӧн стеклӧалӧм витринаяс вылӧ, кытчӧдз домохозяйкаяс кӧсӧя эз видзӧдлывлыны сы вылӧ да ёнджыка кутчысьлыны сумка вугъясас.
Лёшка петавліс магазинысь да бара шӧйтліс уличаясӧд.
Тӧдлытӧг сійӧ пырис скверӧ.
Бокыса аллейкаын, кӧні чужис «Футурум», лымйыс тыртӧма кок туйяссӧ.
Пӧрӧдӧм урнаыс куйліс важ местаас.
Лёшка чышкыштіс лымсӧ да пуксис сы вылӧ.
Гӧгӧр ставыс вӧлі сэтшӧм жӧ, кыдзи и сэки, и ставыс вӧлі ӧні дзик мӧднога.
Надежда сквер лои Крушение скверӧн.
Некутшӧм надеяяс эз нин вӧвны.
Тайӧ олӧмыс, кӧні Лёшкалы лунысь лун лолі бурджык да интереснӧйджык, помасис.
Должен вӧлі заводитчыны кутшӧмкӧ мӧд олӧм, но кыдзи сійӧ заводитчас да кутшӧм лоӧ, Лёшка эз тӧд.
Синъясас ӧтарӧ доршасис синва.
Дзуртыштіс лым.
Юрсӧ ӧшӧдӧмӧн жугыля восьлаліс аллейка кузя Витька.
Лёшкаӧс аддзӧм бӧрын сійӧ чуймис да лои нимкодь:
— О, тэ тані?
А тэнӧ ставныс корсьӧны!
— Кодъяс?
— Но, ме...
Кира, детинкаяс.
Мый тэ тані пукалан?
— А кӧні меным пукавнысӧ?
Всё равно вӧтласны...
— Но да, сідзи и вӧтласны!..
Лёшка нинӧм эз шу.
Витька ланьтіс жӧ, пуксис орччӧн.
Петан туй коли сӧмын ӧти.
— Ме аски муна и ставсӧ висьтала!
— Но и мый?
Вӧтласны тэнӧ тшӧтш, вот и ставыс.
Тадзи вермис лоны.
Збыльысь тадзи и лоӧ.
Найӧ ӧд абу личнӧ Лёшкалы паныд, а организацияыслы паныд, а Витька кӧ — главнӧй зачинщикыс, сійӧс первой и вӧтласны...
— Мунам, — шуис сійӧ чеччигмозыс.
— Некытчӧ ме ог мун.
Бара кутасны юасьны.
Ёна тай колӧ!
— Да миянӧ мунам!
Витька ордын позьӧ вӧлі шонтысьыштны да виччысьны рытӧдзыс.
Лёшка решитіс мунны гортас, кор ставныс кутасны узьны.
А асывнас — мый лоӧ, сійӧ и лоӧ...
Ӧбедайтны Лёшка ӧткажитчис,
Витька вайис сылы выя нянь да ассьыс компотсӧ.
Лёшка сёйигкості Витька дзугис ассьыс юрсисӧ, сьӧкыда ышлолаліс да ветлӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ: сійӧ думайтіс и эз вермы решитны.
— Тӧдан, мый ме думайта?
Локтас бать, ме сылы ставсӧ висьтала.
Вай ӧтлаын висьталам.
Сійӧ менам, ой, кутшӧм тӧлка!
Ме, тӧдан, сӧмын пола...
Ог, ог сыысь, мый меным сюрӧ...
Сійӧ зэв ӧдйӧ скӧрмӧ, а сьӧлӧмыс сылӧн висьӧ.
Сійӧ ме понда ещӧ ёнджыка вермас висьмыны, кыдзи коркӧ...
А тані, тӧдан, абу Шарик, тані серьёзнӧйджык делӧыс...
Витька висьталіс Людмила Сергеевнакӧд ассьыс зычитлӧмсӧ да сы йылысь, мый сы бӧрын вӧлі батьыскӧд.
Лёшка думайтыштіс да шуис, мый батьыслы висьтавны оз позь.
Ӧти-кӧ, сійӧ вермас висьмыны, а мӧд-кӧ, артмас, мый сійӧ дорйӧ писӧ.
— Но да, оз на сійӧ ёна дорйы!
Ачыд пӧ ӧтвечайт.
Сэки меным, ого, петкӧдліс пуж! — шуис Витька, но эз висьтав, кыдзи именнӧ «петкӧдліс пужсӧ» батьыс.
Висьтавны вӧлі яндзим и ӧні.
Найӧ кутісны вензьыны, и кымын дырджык вензисны, сымын ёнджыка Витька гӧгӧрвоис, мый быть колӧ висьтавны батьыслы.
Дерт, Лёшка вӧчис зэв бура, мый став мыжсӧ босьтіс ас вылас, но артмис, мый сійӧ ӧтнасӧн бур, а мукӧдыс — трусъяс.
Асьсӧ трусӧн Витька эз кӧсйы признайтны, сідз жӧ кыдзи и лоны омӧльджыкӧн.
Воис кад, кор батьыс волывліс ӧбедайтны, но сійӧ эз во, а звӧнитіс телефон пыр да висьталіс, мый ӧні сылы некор, сійӧ локтас водзджык да сэки нин ӧтлаын ӧбедайтас и ужнайтас.
Пемдіс, пуксис рыт.
Иван Петрович кабинетын часі кучкис ӧкмысысь.
— Ме муна, — чеччис Лёшка.
— Виччысьлы!
Сійӧ регыд воас.
Гашкӧ, пырысьтӧм-пыр воас...
Лёшка виччысьыштіс ещӧ, сэсся решитіс мунны.
— Ладнӧ, — шуис Витька, — ме и ӧтнам висьтала.
Лёшка муніс.
Витька водіс вольпась вылӧ да заводитіс думайтны, кыдзи бурджыка став йывсьыс висьтавны батьыслы.
Медым не унмовсьны, сійӧ пуктіс пызанвывса лампасӧ дзик вольпась дорас да ӧзтіс тшӧтш пӧтӧлӧкбердса лампочкасӧ.
Югыд биыс ёрис синъяссӧ, мешайтіс думайтны.
Витька кусӧдіс вылысса бисӧ, а пызанвывса лампасӧ сайӧдіс восьтӧм книгаӧн.
Думайтны лои ёна кокниджык.
Витька думайтіс да тӧдлытӧгыс и унмовсис.
Тӧлыс пӧльтіс Лёшкалы мышкас, вайис кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм шум.
Лёшка сувтіс, кутіс кывзыны.
Шумыс кыліс мореладорсянь.
Мыйкӧ надзӧникӧн, монотоннӧя да сувтӧдны позьтӧма вӧрис пемыдас.
Вӧлі шуштӧм да гӧгӧрвотӧм, кыдзи Лёшкалӧн аскиа луныс.
Ксения Петровна радпырысь нюммуніс, корис Лёшкаӧс ас дінас:
— Сёйышт.
Кӧдзалӧма сӧмын ставыс.
Пызан вылын кичышкӧдӧн вӧлі вевттьӧма ужын да кӧдзалӧм чай стӧкан.
Лёшка падъялыштіс да сэсся пуксис пызан сайӧ, виччысис, мый ӧні Ксения Петровна заводитас сылысь юасьны.
Ксения Петровна лыддьысис.
— Аттьӧ, — шуис Лёшка.
— На здоровье, — бара нюммуніс Ксения Петровна да вевттис кичышкӧдӧн тыртӧммӧм тарелкасӧ.
Лёшка недыр сулалыштіс, виччысис, мый Ксения Петровна век жӧ юалас, кӧні сійӧ вӧлі.
Ӧні сылы вӧлі окота, медым сійӧ юаліс та йылысь да эз думайт нинӧм лёкторсӧ.
— Мун вод, — шуис Ксения Петровна. — Сёр нин.
Лёшка муніс спальняӧ, водіс.
Плеть моз швичйӧдлана кыв бара юргис пельясас, орӧдіс ставсӧ, мый вӧлі гӧгӧр: детскӧй дом, ребятаӧс, тайӧ спальнясӧ, Людмила Сергеевнаӧс, койкасӧ, код вылын сэтшӧм лӧсьыд куйлыны, Ксения Петровнаӧс, сылысь нюмъялӧмсӧ...
Мыйла сійӧ эз скӧрав, а нюмъяліс?
Весиг ужын вайис, кӧть тайӧ и эз пӧлагайтчы.
Жалитіс медбӧръяысь?..
Войбыд сійӧ вӧтасис улича.
Колӧ вӧлі мунны помӧдзыс, сэні сійӧ вермис тӧдмавны мыйкӧ зэв важнӧйтор...
Медся важнӧйсӧ: мый сэсся лоӧ?
Сійӧ тэрмасис, котӧртіс.
Паныд локтісны йӧз, уна миллион йӧз.
Лёшка зурасьліс на вылӧ, сійӧс тойлалісны, но сійӧ пыр котӧртіс и котӧртіс.
Уличаыслӧн эз тыдав помыс, йӧз мунісны и мунісны...
— Кытысь тэ усин? — паськӧдіс синъяссӧ Валерий, кор Лёшка садьмис. — Хлопцы, вошӧм морт сюри!
Детинкаяс кытшалісны Лёшкаӧс:
— Тэ кытчӧ пышйин?
Мыйла урокъяс вылысь мунін?
Кӧні вӧлін?
— Некытчӧ ме эг пышйы.
А муні, сы вӧсна мый...
Сы вӧсна мый юрӧй висьмис.
— Тӧдам ми тайӧ юртӧ!..
— Ребята, мый ті меным кӧсйысинныд? — кыліс Ксения Петровналӧн гӧлӧс. — А ноко, тэрыба — идралӧй вольпасьяснытӧ, марш мыссьыны!
Лёшкалы Ксения Петровна гусьӧник шуис:
— Людмила Сергеевна воис нин, тэнӧ корӧ.
И эн пов — ставыс зэв бур! — нюммуніс сійӧ.
Лёшкалӧн сьӧлӧмыс кутіс ёнджыка тіпкыны, сійӧ котӧрӧн муніс двор вомӧн.
— Видза олан, Алёша, — паныдаліс сійӧс кабинет ӧдзӧс дорын Людмила Сергеевна. — Ме ещӧ тӧрыт на волі, медым висьтавны, да тэ вӧлі узян нин.
Повны тэныд нинӧмысь, некод тэнӧ оз вӧтлы, став тайӧ делӧыс дугӧдсьӧ.
Но, рад?
— Ага.
Аттьӧ, Людмила Сергеевна.
— А вот ме тэныд аттьӧ висьтавны ог вермы, — вочавидзис Людмила Сергеевна. — Ме чайті, тэ меным ёнджыка эскан, ёнджыка надейтчан миян вылӧ, а тэ пышйин...
Ми ӧд мыйсӧ сӧмын эгӧ думайтӧй...
Людмила Сергеевна сёрнитіс кӧритӧмӧн да шогпырысь.
— Ме эг пышйы, ме Витька ордын вӧлі, — заводитліс правдайтчыны Лёшка да гӧрдӧдіс.
Ещӧ на лёкджык: Людмила Сергеевна тӧждысьӧма, а сійӧ Витька ордын пукаліс.
Дзикӧдз шӧйӧвошӧм бӧрын сійӧ вомгорулас нурбыльтіс детскӧй формула: — Ме сэсся ог кут!
— Ладнӧ, — нюммуніс Людмила Сергеевна.
Кутшӧм найӧ ставныс шаньӧсь!
И Людмила Сергеевна, и Ксения Петровна, и Гущин...
Тайӧ, дерт, сійӧ ставсӧ вӧчис.
И Витька молодеч — висьталӧма, абу повзьӧма!..
А ачыс сійӧ, решитчис эз эськӧ висьтавны мамыслы — батьсӧ сійӧ помнитіс омӧля, — вӧлі кӧ тайӧ татшӧм жӧ опаснӧ да мамыс кӧ вермис весиг кувны?
Эз, сійӧ эськӧ эз решитчы.
А Витька решитчӧма.
Вот тайӧ настӧящӧй друг!
Настӧящӧй другыс довгис школаӧ юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, шогсигтыр.
Сійӧ скӧраліс ас вылас сыысь, мый унмовсис, сідзи эз и удит гӧтӧвитны батьыслы речсӧ, и сыысь, мый повзис, эз лысьт пырны асывнас батьыс узянінӧ.
Батьыс узис на.
Соня ӧлӧдіс, медым Витька эз шумит да эз садьмӧд батьсӧ — сійӧ воӧма сёрӧн.
Но, кӧть и скӧраліс ас вылас, думсьыс сійӧ радліс и сы вылӧ, мый унмовсис, и сы вылӧ, мый эз решитчы садьмӧдны батьсӧ: сійӧ помнитіс Сонялысь пророческӧй кывъяссӧ, мый коркӧ «виас батьсӧ»...
Кор Витька аддзис сы дінӧ котӧртысь Лёшкаӧс, сійӧ гӧрдӧдіс да весиг сувтіс.
Лёшка нинӧм эз казяв.
Сійӧ ылісянь на горзіс:
— Витька!
Гӧгӧрвоан, сійӧ ставсӧ нин вӧчӧма!..
— Коді?
— Да батьыд тэнад!
Людмила Сергеевна висьталіс, мый нинӧм оз ло...
А тэ полін!
Ёна сійӧ скӧраліс? — Лёшка эз виччысь вочакыв, сійӧ сылы оз вӧлі ков. — Людмила Сергеевна шуӧ — мун и нинӧмысь эн пов, нинӧм, шуӧ, оз ло...
abu
abu
Витька гӧгӧрвоис сӧмын ӧтитор: ставыс лючки-ладнӧ.
Сійӧ гажмыштіс да ӧддзӧдчӧмӧн швачнитіс другыслы портфельнас:
— А тэ кыдзи чайтін!
— Висьтав, кыдзи вӧлі?
Сійӧ скӧраліс?
Ёна?
Витька падмыштіс, бара кутіс гӧрдӧдны.
— Но — кыдзи?..
Обыкновеннӧ...
Звӧнок мездіс сійӧс, найӧ мунісны классъясӧ.
Учительӧс Витька эз кывзы — сійӧ мучитчис.
Сытӧг ставыс артмӧма бура.
Но Лёшка эскӧ, мый ставыс тайӧ артмис Витька вӧсна, а сійӧ шӧйӧвоши да яндысис сразу висьтавны, мый нинӧм эз вӧч.
Лёшка лыддьӧ сійӧс настӧящӧй ёртӧн, благороднӧйӧн да смелӧн, а сійӧ ньӧти абу благороднӧй да смел, а трус.
И пӧръясьысь!
Петкӧдліс, быттьӧкӧ ставыс тадзи и вӧлі...
Честнӧй морт сійӧ али абу?..
Переменаяс дырйи сёрнитны эз вӧв лӧсьыд.
Гортӧ мунісны куимӧн: сійӧ, Лёшка да Кира.
Лёшка да Кира пӧся обсуждайтісны лоӧмторсӧ, ошкисны Людмила Сергеевнаӧс, Витькалысь батьсӧ, асьсӧ Витькаӧс.
Кира мыйлакӧ торйӧн ёна ошкис сійӧс, Витькаӧс, кутшӧм бура сійӧ вӧчис, мый висьталіс ставсӧ батьыслы, сійӧ прӧстӧ молодеч.
Витька гӧрдӧдліс, пӧльдчыліс да чӧв оліс.
Рытыв-лун тӧв разӧдіс небесаысь еджыд кымӧръяс, весаліс шонділы туй.
Шондіыс сідзи шонтіс, мый пальтоӧн да шоныд шапкаӧн лои жар.
— Мый тайӧ шумитіс войнас? — дум вылас уси Лёшкалы.
— Гашкӧ, йи вӧрзис, кымын лун нин тӧв пӧльтӧ, — шуис Кира. — Котӧртлам видзӧдлам?
Морскӧй спуск кузя изъяс костӧд жургисны шоръяс, бетоннӧй моски тшупӧдъяс вывсянь киссисны неыджыд водопадъяс.
Гажаа тутсісны станция дорын паровозъяс, гораа зуракылісны буферъяснас вагонъяс.
Челядь писькӧдчисны тормознӧй площадкаяс вомӧн, петісны кӧрт туй линия сайӧ.
Сразу жӧ сы сайын чурвидзисны сувтсӧн сулалысь йи глыбаяс.
Джуджыд гыӧн найӧ кайӧмаӧсь берег вылас, кырӧдӧмаӧсь сійӧс.
Ылын мургылясис помтӧм-паськыд море.
Йиыс сы весьтын надзӧникӧн да дугдывтӧг вӧрис, ойзіс да зильгис.
То сэні, то тані лӧзоват йи глыбаяс кыптывлісны вывлань, рутшка-ратшкакылігтыр кавшасьлісны ӧта-мӧд вылас да жугавлісны посни торъясӧ.
Ылын на сайын синтӧ ёрис сӧстӧм валӧн вӧсньыдик визь.
Дзирдалысь пуртӧн сійӧ вундіс горизонтлысь костсӧ да торйӧдіс моресьыс чурвидзысь йи глыбаяссӧ.
Найӧ бӧрыньтчисны береглань да жугласисны.
— Ӧні регыд нин, — шуис Витька. — Трамонтан пӧльыштас — ставсӧ вӧтлас.
Мӧдімӧ?
А то тӧла тані...
— Эк тэ, моряк!
Тӧлысь повзин! — серӧктіс Кира. — А тӧданныд, детинкаяс? — шуис сійӧ. — Ветламӧй Наташа ордӧ.
Миянлы всё равно сы керка дінті мунны.
Лёшка да Витька эз кодь кӧсйыны: сэні небось мамыс и быдсяма сэтшӧмыс...
— Мамсьыс поланныд, да? — эльтіс найӧс Кира. — Тожӧ геройяс!
Ӧдзӧссӧ восьтіс Наташалӧн мамыс.
Кывзіс Кираӧс, нюммунӧмӧн видзӧдліс яндысьысь Лёшка да Витька вылӧ, сэсся шуис:
— Со вешалка.
Пӧрччысьӧй.
Сӧмын кокъястӧ чышкӧй бурджыка, — сэсся восьтіс ӧти комната ӧдзӧс да гораа шуис: — Ната, тэ дінӧ кавалеръяс локтісны.
Лёшкалы да Витькалы лои ещӧ яндзим да яндысьӧмысла сэтшӧм дыр да зіля ниртісны кокъяссӧ джодждӧраас, мый Наташалӧн мамыс серӧктіс:
— Ладнӧ, мунӧй нин, а то пӧдметкиясныд оз кольны.
Наташа куйліс вольпась вылын.
Ӧти киас сійӧ кутіс книга, мӧднас малаліс каньӧс, коді куйліс сы кынӧм вылын.
Каньыс, пельяссӧ топӧдӧмӧн да синъяссӧ куньтыртӧмӧн, виччысис здук, медым пышйыны, но мыйӧн сӧмын сійӧ вӧрзьывліс, Наташа кучкывліс сылы мышкас, и кань бара, пельяссӧ топӧдӧмӧн, ланьтліс.
Крӧвать дорас, стул вылын сулалісны аптекарскӧй пузырёкъяс, комнатаын кыліс лекарство дук.
— Но, кыдзи тэ олан?
Здравствуй! — шуис Витька. — А ми, гӧгӧрвоан, решитім тэнӧ видлыны...
— Нинӧм найӧ эз решитны, ме найӧс вайӧді!
Найӧ мамсьыд вӧлі полӧны, — серӧктіс Кира.
— Зэв бур!..
Но, висьталӧй...
Ой, босьтӧй стулъяссӧ да пуксьӧй.
— Тайӧ тэ пароход бӧрад, кор кокъястӧ кӧтӧдін, — шуис Лёшка.
— Ага...
Куйлы лӧня! — кучкис каньыслы Наташа. — Но, висьталӧй.
— Ой, Наташа, мый вӧлі!
Сійӧс, — Кира индіс синъяснас Лёшка вылӧ, — муртса эз вӧтлыны!..
Наташа паськӧдіс синъяссӧ:
— Мыйысь?
— «Футурумысь»...
Кира да Лёшка заводитісны висьтавны, — стӧчджыка кӧ, висьтавліс Кира, коді частӧ бергӧдчывліс Лёшкалань да Витькалань, медым найӧ подтвердитісны: «Збыль ӧд?»
Лёшка довкйӧдліс юрнас.
Наташа букыштчывліс да повзьӧмысла паськӧдліс синъяссӧ.
— Ме эськӧ нинӧм жӧ эг висьтав! — Лёшка вылӧ видзӧдігтыр сьӧлӧмсяньыс шуис Наташа. — Мед кӧть найӧ мый эз вӧчны! — и кучкис кабыртӧм кулакнас.
Кулакыс инмис каньлы, сійӧ лёкгоршӧн нявӧстіс да чеччыштіс вольпась вылысь.
Кира ёна ошкис Витькаӧс, петкӧдліс сійӧс настӧящӧй мездысьӧн.
Витька гӧрдӧдліс да зілис пыдӧджык дзебсьыны этажерка да шкап костӧ.
Висигас Наташа кельдӧдӧма, омӧльтчыштӧма, синъясыс, кажитчис, лоӧмаӧсь ещӧ гырысьджыкӧсь.
Найӧ сёрнитыштісны сы йылысь, дыр-ӧ Наташа оз бурд, висьталісны, мый море вылын вӧрзьӧма йи, да мунісны.
Витька колльӧдіс найӧс дзик детдом дорӧдз.
— Энлы, — сувтӧдіс сійӧ Лёшкаӧс.
Сійӧ виччысьыштіс, кытчӧдз Кира оз вешйы да, муӧ видзӧдігтыр, шуис:
— Тӧдан, ме тэныд должен висьтавны ӧтитор... — Сійӧ падъяліскодь, сэсся веськыда крапкӧбтіс: — Тайӧ абу збыль!
— Мый?
— Нинӧм ме батьлы эг висьтавлы...
Тэ чайтан, мый ме висьталі, а ме повзи, эновті талун кежлӧ...
И найӧ асьныс ставсӧ...
Тайӧ, дерт, мисьтӧм меладорсянь, и тэ верман менӧ ненавидитны... — Витькалӧн вомдоръясыс кутісны тіравны, сійӧ ланьтіс.
— Сідзкӧ тэ йылысь сійӧ нинӧм оз тӧд?
— Оз.
— Чудак! — серӧктіс Лёшка. — Да ӧд тайӧ зэв бур!
И нинӧмла дузъявнысӧ!
Ло дзоньвидза!
33
Выль пионервожатӧйӧс шуисны Костя Павловӧн.
Сійӧ эз чукӧртлы сборъяс, эз сувтӧдлы стройӧ дружинаяс, медым тӧдмасьны пионеръяскӧд, а недель кымын ветлӧдліс классъясӧд, видзӧдіс, кывзіс да сёрнитіс челядькӧд.
Сёрнитігас сійӧ пыр шпынняліс, но эз дӧзмӧмпырысь и сідзи, мый оз позь вӧлі гӧгӧрвоны, сералӧ-ӧ сійӧ сы вылын, мый найӧ вӧчлісны войдӧр, али пионеръяс вылын, кодъяслы эз кажитчыв сійӧ, мый найӧ вӧчлісны ӧнӧдз.
Ыджыд тушаа, тэрыб и, тыдалӧ, зэв ён, сійӧ волывліс кепкатӧг, а недыр мысти заводитіс ветлӧдлыны и пинжактӧг, кӧть и эз вӧв жар.
Ещӧ эз на воны жар лунъяс, а сылӧн нюмъялысь, восьса чужӧмыс вӧлі гожъялӧма нин.
Яша, выль вожатӧйкӧд беседа бӧрын да медсясӧ сы бӧрын, кор ворссис сылы шахматӧн ӧти партия, юӧртіс, мый Костя образованнӧй морт.
Витька пыркӧдіс юрсӧ да шуаліс: «Тӧлка!»
Лёшка эз кӧсйы мунны старшӧй класса пионеръяслӧн сбор вылӧ, но Викентий Павлович корис сійӧс ас дінас да шуис, медым сійӧ обязательнӧ локтіс ачыс да вайӧдіс став «футуристъяссӧ»...
Сизимӧд «Б» классын челядь пуксялісны куимӧн, весиг нёльӧн ӧти парта сайӧ, учительскӧй пызан сайӧ пуксисны вожатӧй да Викентий Павлович.
— Ми огӧ кутӧй нуӧдны собрание, — шуис Костя, — а прӧстӧ сёрнитыштам.
Пӧжалуйста, Викентий Павлович...
— Менсьым челядьдырся олӧмӧс, — шуис Викентий Павлович, — мыйлы ті сэтшӧм жӧ сьӧкыда эсканныд, кыдзи асланыд пӧрысьмӧм вылӧ, ті лыддянныд пӧшти доисторическӧй кадӧн...
Ребята вежливӧя серӧктісны.
— Но ме сэки тожӧ котравлі дженьыдик гачӧн и, кыдзи ті, думайтлі, мый гырысьджыкъяс оз сетны миянлы туй: оз лэдзны война вылӧ, оз дӧверяйтны ни паровоз, ни пароход, а сӧмын тшӧктӧны велӧдны правилӧяс да решайтны задачаяс...
Кыдзи и уналы тіянлы, миянлы кажитчис тайӧ гажтӧмӧн, неинтереснӧйӧн, и ми зілим вӧчны ассьыным олӧмнымӧс интереснӧйджыкӧн.
Ми чайтім, мый ставыс миян гӧгӧр быдлунсякодь, обыкновеннӧй, водзвыв тӧдан, мый лоӧ водзӧ, да думайтім неизвестнӧй, необыкновеннӧй да таинственнӧйтор йылысь.
И сы вӧсна мый ми вӧлі эскам, мый миян гӧгӧрын нинӧм абу необыкновеннӧйыс да таинственнӧйыс, ми думыштлывлім сійӧс асьным...
Лёшка тувкнитіс гырддзанас Витькалы, видзӧдліс сы вылӧ синбӧжнас.
Витькалӧн пельясыс гӧрдӧдісны.
— Должен висьтасьны, том войтыр, — шпыньмуніс Викентий Павлович, — ме выдумывайтлі мукӧдсьыс ёнджыка...
Ми корсим абутӧм кладъяс, русскӧй багатыръяслысь паськӧмъяс и та могысь кодйим не ӧти мыльк.
Заводитлім кыйӧдны привидениеясӧс, енмыс тӧдӧ мыйла веритлім, мый Глуховоын кодкӧ ордын эм Тутанхамон гробницаысь папирус да гижасьлім ӧта-мӧдкӧд иероглифъяс отсӧгӧн, сы вӧсна мый эгӧ тӧдӧй древньӧй Египетлысь кывсӧ...
Витька казяліс, мый сы вылӧ видзӧдӧ Наташа, да зумыштчис.
— А гӧгӧр вӧліны тайнаяс, найӧ видзӧдісны миянлы синъясӧ да ыджыд гӧлӧсӧн чуксалісны миянӧс.
А ми тупкавлім пельяснымӧс да бергӧдчылім налы мышкӧн...
Ми, посни дикарьяс, веритлім, мый миянӧн вӧлалӧм жельлӧн эм магическӧй вын, да ӧтдортчывлім тӧдӧмлунъясысь, кодъяс вермисны восьтыны олӧмлысь шензьӧдана тайнаяссӧ...
Разнӧй помкаяс вӧсна тӧлкаӧсь ми лоим сёрӧнджык сы серти, кыдзи эськӧ верминныд лоны ті.
Та понда миян пиысь эз ставныс вермыны лоны сійӧн, мыйӧн эськӧ кӧсйисны да вермисны... — Викентий Павлович ланьтіс, кӧрис синкымъяссӧ да прӧйдитіс класс кузя. — Энӧ повторяйтӧй миянлысь ӧшибкаяснымӧс: восьтӧй синъястӧ да пельястӧ, бергӧдчӧй будущӧйлань банӧн.
Примеръяссӧ оз ков корсьны.
Ми олам море берег дорын.
Мый ті тӧданныд сы йылысь?
Мый море — сійӧ зэв уна ва, мый сійӧ овлӧ лӧнь да гызьывлӧ?
Миянлы кажитчӧ, мый море вӧчӧ сӧмын прибойлысь шум, а сылӧн эм аслас гӧлӧс.
Ми шулывлам поговорка: «Немӧй кыдзи чери», а збыльвылассӧ черияс...
— ...сьылӧны, — ехиднӧя подскажитіс Витковский.
— Да-с, сьылӧны! — букыштчыліс сы вылӧ Викентий Павлович. — Тіянлы висьтавлісны мудер Одиссей йылысь, коді кывліс сиренаяслысь вывті лӧсьыда сьылӧм.
Гашкӧ, тайӧ сиренаясыс — фантазияӧн преобразуйтӧм сциенаяс, Средиземнӧй мореын олысь гырысь черияс.
Сциенаяс вермӧны лэдзны унапӧлӧс звукъяс.
Чёрнӧй мореса морскӧй петук кужӧ тутсыны да броткыны, дельфинъяс свиститӧны.
Уна черияс да морскӧй животнӧйяс вермӧны асьныс лэдзавны звукъяс да кывны найӧс.
Азовскӧй да черноморскӧй чери кыйысьяс кыйӧны лобанӧс рӧгӧзаӧн, кор сійӧ резкӧй шыясысь повзьӧмла чеччыштӧ васьыс.
Мореыд ньӧти абу лӧнь да немӧй кодь, кыдзи миянлы кажитчӧ.
Уна черияс да морскӧй животнӧйяс кылӧны сійӧс, мый огӧ вермӧй кывны ми, — морелысь гӧлӧс.
Мортлӧн пельыс воспринимайтӧ звукӧвӧй волнаяс, кодъяслӧн колебаниеыс секунданас дас вит тысячасянь кызь тысячаӧдз.
Звукӧвӧй волналӧн улысса порогъяс бӧрын мунӧны инфразвукӧвӧйяс.
Найӧс используйтӧны землетрясениеяс регистрируйтӧм вылӧ, геологическӧй разведкаяс дырйи.
Академик Шулейкин тӧдмаліс, мый шторм дырйи, кор тӧлыс мунӧ гыяс вывтіыс да пӧдӧшваӧдыс, артмӧны торъя инфразвукъяс.
Академик нимтіс найӧс: морелӧн гӧлӧс.
Найӧ кылӧны зэв ылі расстояниеӧдз, паськалӧны ваас зэв ӧдйӧ — секунданас тысяча витсё метр.
Тайӧ и эм морелӧн гӧлӧсыс.
Шторм матысмытӧдз ёна водзджык морскӧй животнӧйяс, сылысь грознӧй гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын, дзебсьӧны.
Морскӧй пытшъяс, гаммарус семействоысь рачокъяс, кодъяс век чеччалӧны ва галькаяс костын, мунӧны косінӧ, кытчӧ оз вермы воны прибойыс.
Крабъяс дзебсьӧны ва пыдӧсӧ, изъяс костӧ.
Ва пыдӧсӧ жӧ лэччӧны медузаяс да черияс.
Морелӧн гӧлӧсыс предупреждайтӧ найӧс шторм матысмӧм йылысь ёна водзджык сыысь, кыдзи миянлы сы йылысь висьталас барометр.
Ми олам медся ичӧт море берег вылын.
И медся ляпкыд: ставыс кутшӧмкӧ дас нёль метр медся джуджыдінас.
Тайфунъяс оз овлыны, гырысь гыяс сідзжӧ, діяс пӧшти абуӧсь...
Гажтӧм море, збыль ӧд?
Абу збыль!
Тайӧ медся замечательнӧй море!
Сійӧ ичӧтик да ляпкыдик, но сійӧ сетӧ унджык чери любӧй мукӧд море дорысь.
Кӧкъямысдас килограмм чери сетӧ сійӧ миянлы ӧти гектар площадь вылысь!
Тайӧ куимпӧв унджык сы серти, мыйта сетӧны медся озыр мореяс — Японскӧй да Севернӧй мореяс.
Чёрнӧй море сетӧ гектар вылысь ветымынпӧв этшаджык чери миян Азовскӧй море дорысь.
Тайӧ дзик ӧти татшӧм мореыс.
Тайӧ — рассадник, озыр кормушка унапӧлӧс черилы.
Тайӧ первой море, кодӧс морт планируйтӧ реконструируйтны, вежны, подчинитны аслас пельяслы да задачаяслы.
Видзӧдлӧй сы вылӧ сюсьджыка, и сійӧ восьтас тіянлы сэтшӧм дивӧяс да чудесаяс, мый ті синнытӧ он вермӧй вештыны.
И некор нин оз вермыны сравнитчыны сыкӧд тіянӧн думыштӧм тайнаясныд да мукӧд пустякъясныд!.. — решительнӧя помаліс Викентий Павлович.
— Ставсӧ тайӧс, — шуис вожатӧй, — Викентий Павлович висьталіс эз сы могысь, медым ставныд лоинныд морякъясӧн либӧ гидробиологъясӧн...
Кодкӧ тіян пӧвстысь окотитас лоны, кыдзи сылӧн батьыс, доменщикӧн либӧ сталеварӧн, мӧд мӧвпалӧ самолётъяс йылысь, коймӧд надейтчӧ быдтыны ӧгурец ыджда виноград...
Оз ков виччысьны!
Оз позь виччысьны!
Унаӧн думайтӧны сідзи: вот помала школа, сэсся вуз, лоа специалистӧн, а сэки вӧча сэтшӧмтор, мый ставныс чуймасны...
Оз чуймыны, ті кӧ кутанныд пукавны да виччысьны, кытчӧдз ставыс ачыс оз во.
Ачыс нинӧм оз во!..
Вот ті помаланныд школа да пӧлучитанныд бумага, коді шусьӧ «<rus>аттестат зрелости</rus>».
Лоанныд-ӧ ті зрелӧйӧн?
Мыйла?
Мый ті верманныд вӧчны?
Нинӧм.
Ті кутанныд ветлӧдлыны да мӧвпавны, мый аскӧдныд вӧчны, кытчӧ асьнытӧ воштыны?
А тіянлы лоӧ дас квайт-дас сизим арӧс...
Дас нёль арӧссянь Лермонтов гижис стихъяс, кодъяс шемӧсмӧдӧны гырысьясӧс и ӧні.
Дас квайт арӧса Герцен Воробьевӧй гӧраяс вылын клянитчис сетны ассьыс олӧмсӧ народӧс мездӧм вылӧ.
Гимназист Володя Ульянов бӧрйис нин аслыс туй, кытысь эз кеж бокӧ ни ӧти воськов нэм чӧжыс...
Ті шуанныд: «Найӧ генийяс, а ми — абу»...
— Дерт жӧ! — шыасис кодкӧ.
— Кытысь ті тӧданныд? — серьёзнӧя да стрӧга юаліс Костя Павлов.
Челядь, яндысьӧмӧн нюмъялігтыр, видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс. — А гашкӧ, кодкӧ тіян пӧвстысь прославитас ассьыс школасӧ, карсӧ, странасӧ?..
Дерт, будущӧй генийыд кӧ оз кут седун моз пукавны...
Тіянлы частӧ висьталӧны, и ті тӧданныд, мый ті — олӧмлӧн будущӧй кӧзяева.
А мый лоӧ — кӧзяин?
Ӧткымынъяс думайтӧны, мый, найӧ кӧ кужӧны висьтавны речьяс, командуйтны да торйӧн нин кужӧны горзыны, найӧ олӧмлӧн кӧзяинъяс...
На йылысь мый и сёрнитны!
Тайӧ ӧткодь жӧ, кыдзи шуны, мый телега мунӧ сы понда, мый мегыр улас вӧлыслӧн зильгӧ кӧлӧкӧльчик...
Лоны олӧмлӧн кӧзяинӧн — тайӧ тӧдны, кужны да вӧчны.
Унаӧн тіян пӧвстысь норасьлісны: гажтӧм!
Дерт, помтӧг нуӧдны заседаниеяс да собраниеяс гажтӧм.
Мый ті сэні вӧчанныд?
Прорабатывайтанныд да велӧданныд ӧта-мӧднытӧ, кыдзи колӧ асьнытӧ кутны да велӧдчыны...
Вайӧ делӧӧн кутамӧй занимайтчыны!
Быдӧнлӧн асланыс вкусъяс да кӧсйӧмъяс.
Вайӧ кутамӧй занимайтчыны сійӧн, кодӧс кытчӧ кыскӧ!..
Лоӧны миян кружокъяс либӧ звенояс.
Татшӧм звеноас ставныс интересуйтчӧны ӧти делӧӧн, отсалӧны ёрта-ёртыслы, ордйысьӧны: коді унджык тӧдмалас, бурджыка вӧчас...
И надзӧникӧн ті кутанныд лоны специалистъясӧн.
А тіян бӧрся кутасны вӧтчыны став школьникъясыс.
Тадзи и должен лоны: ӧд ті пионеръяс, а сідзкӧ передӧвӧйяс, медводдзаяс...
Интереснӧ?
— Да!
Зэв!
— Сӧмын сразу сёрнитчам: тӧлысь мысти, весиг кык тӧлысь мысти, — нюммуніс Костя, — ті онӧ вӧчӧй гениальнӧй открытиеяс, онӧ стрӧитӧй межпланетнӧй корабль и онӧ изобретитӧй выль подводнӧй лодка.
Энӧ лӧгасьӧй — ті ичӧтӧсь на, сӧмын на заводитанныд тӧдмавны да гӧгӧрвоны сійӧс, мый тӧдмаліс нин человечество.
А сылӧн та вылӧ вӧлі ыджыд срок — уна тысяча вояс, — и тӧдмавны сійӧ удитіс унатор.
Но ті восьтанныд аслыныд знаниелысь тӧдмавтӧм пельӧс, радейтны кутанныд сійӧс да велӧдчанныд сійӧс бергӧдны йӧзлы пӧльза вылӧ...
Гашкӧ, ті ӧшибитчанныд ассьыныд делӧтӧ, призваниетӧ бӧрйигӧн — тіян лоӧ кад веськӧдны ӧшибкасӧ.
А нелямын либӧ ветымын арӧсӧн тайӧс он нин вӧч.
Но и сійӧ, мый ті тӧдмаланныд, згӧдитчас.
Ковтӧм знаниеяс да пӧльзатӧм навыкъяс оз овлыны, овлӧны сӧмын дыш йӧз, кодъяс оз аддзыны, кытчӧ тӧдӧмлунъяссӧ веськӧдны!..
Но кыдз, сӧгласенӧсь? — нюмъялігтыр юаліс Костя Павлов.
Кодкӧ бӧрвылас кутіс клопайтны, и сразу став залыс кутіс аплодируйтны.
— Энлӧй! — лэптіс кисӧ Костя. — Тайӧ абу на ставыс.
Быд кружок либӧ звено кутас занимайтчыны аслас делӧӧн.
Но ми огӧ кутӧй пукавны кабинетъясын да классъясын.
Тэ кӧ пионер, сідзкӧ тэ должен плавайтны быдӧнысь бура, котравны быдӧнысь тэрыба, не няргыны, ковмас кӧ мунны вит-дас километр, да не дрӧжжитны, веськалін кӧ зэр улӧ...
Ӧти кывйӧн кӧ...
— «Не повны ни жарысь и ни кӧдзыдысь!» — содтіс Толя Крутилин.
— Правильнӧ!
И ми ветлам походъясӧ да экспедицияясӧ.
Огӧ поездӧн, пароходӧн либӧ машинаясӧн — пыжӧн!
Ветлам заводӧ, портӧ, ветлам целиннӧй степса заповедникӧ, море берег кузя, и сэні делӧ лоӧ быдӧнлы — и мичуринецъяслы, и биологъяслы, и фотографъяслы, и радистъяслы...
— Ура! — горӧдіс кодкӧ челядь пӧвстысь.
— Энлӧй, водз на горзыны «ура».
А ветлӧдлынысӧ ті кужанныд?
— Кыдз сідз? — челядь видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс. — Мый ми, коктӧмӧсь?
— Кокъясныд эмӧсь, а ветлӧдлыны онӧ кужӧй.
Видзӧдан, мунӧны пионеръяс: шог босьтӧ!
Довгӧны моски кузя чукӧрӧн — кыдзсюрӧ тувччалӧны, пӧлнясьӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ, барабанщик кучкалӧ некутшӧм смыслтӧг, а горнӧн чуксасьӧны ставныс ӧчередьӧн...
Тадзи ӧмӧй прӧйдитан улича шӧрӧд?
Серамвылӧ лэптасны.
А долженӧсь вежавны!
Та понда — некутшӧм москияс!
Мунны улича шӧрӧд настӧящӧй стройӧн.
Горнист ӧти и сигналитӧ сӧмын кор колӧ.
А барабанщик должен велӧдчыны барабанитны сідзи, медым уличавывса став йӧзыс заводитісны мунны <rus>в ногу</rus>, кор сійӧ кучкалӧ барабанас.
И мунам кӧ нин походӧ — некутшӧм нянькаяс!
Ставсӧ нуны ас вылын, некутшӧм пӧваръяс да обслуживающӧй персоналъяс — ставсӧ вӧчны аслыным!
Но, сӧгласенӧсь?
Онӧ повзьӧй, онӧ кутӧй зыньгыны?..
34
Людмила Сергеевна эз эскы аслас синъяслы:
— Ноко, ноко, матыстчыв ме дінӧ!
— Мый сэтшӧмыс? — дӧзмӧмпырысь юаліс Алла.
Людмила Сергеевна перйис да мыччис сылы носӧвик:
— Ӧні жӧ чышкы!
Алла гӧрдӧдіс, тшапа чатӧртіс юрсӧ.
Некымын секунда видзӧдісны ӧта-мӧд выланыс, сэсся Алла копыртіс юрсӧ, кыскис ассьыс носӧвиксӧ да чышкис краситӧм вомдоръяссӧ.
Сійӧ кывзысис, но синлысъясас дрӧжжитісны ӧбидасьыс скӧр синва войтъяс.
Дыр сёрнитӧм эз отсав.
Людмила Сергеевна янӧдіс, объясняйтіс, убеждайтіс.
Алла бокног бергӧдчыштӧмӧн кывзіс, но Людмила Сергеевна аддзис, мый Алла кывзӧ оз нин сійӧс, а сӧмын ассьыс ӧбидасӧ.
Зывӧк вӧлі видзӧдны, кыдзи томиник ныв тшыкӧдӧма краскаӧн ассьыс свежӧй вомдоръяссӧ.
Но делӧыс эз вӧв краситӧм вомдоръясас. И абу вӧсниа нетшкӧм синкымъясас, кодъяс Аллалысь чужӧмсӧ вӧчисны бӧб кодьӧн.
И абу сыын, мый сылӧн лои привычка чатӧртны юрсӧ да гораа серавны, медым кыскыны ас вылас внимание.
Либӧ привычка дугдывтӧг лапйӧдлыны синъяссӧ сёрнитігас: паськыда восьтывны синъяссӧ да пыр жӧ куньны найӧс.
«Швачӧдӧ брӧвъяснас», — шулісны детинкаяс.
Тайӧ да мукӧд замашкаясыс, кодъясӧс Алла босьтіс выль пӧдругаяссяньыс, вӧліны тешкодьӧсь, но эз зэв опаснӧйӧсь, кӧть мукӧд воспитанницаяс кутісны подражайтны сылы.
Йӧюк!
Сійӧ эз вермы виччысьны, медым регыдджык лоны верстьӧӧн, быттьӧкӧ тайӧ пышъяс сы дорысь...
Ставыс тайӧ пустяк.
Ёна важнӧйджык да лёкджык вӧлі сійӧ, мый Алла, кӧть и оліс детдомын, пыр ёнджыка торйӧдчис сыысь.
Сійӧс нинӧм эз интересуйт.
Кор сійӧ эз ло отряд сӧветса председательӧн, сійӧ дзикӧдз торйӧдчис ставсьыс, мыйӧн оліс детдом.
Веськыда кӧ, сійӧ вӧлі вундӧм шӧрӧм кодь.
Воспитательницаяслысь сійӧ эз нин кывзысь, сӧмын Людмила Сергеевналӧн вӧлі на кутшӧмкӧ влияние, но тайӧ влияниеыс пыр слабмис и со кыпӧдіс нин вензьӧм да дӧзмӧм.
Войдӧр сылӧн кадыс быдлаӧ тырмывліс.
Алла ветліс школаӧ, велӧдіс урокъяс, вышивайтчис, лэдзис стенгазета, ворсіс поснияскӧд.
Сійӧ вылын кутіс ассьыс председательскӧй авторитетсӧ, сыысь полісны дурысьяс, пыр вевъявліс мыйкӧ пеславны да гладитны.
Аслас гажа сям понда да челядь дінӧ сибалӧм вӧсна сійӧс ставныс лыддисны коллективлӧн главаӧн.
Ӧні сылы вӧлі некор.
Сійӧ ветлӧдліс техникумӧ да гортса заданиеяссӧ вӧчис сідзикӧн, быттьӧкӧ таысь важнӧйыс да сьӧкыдыс свет вылас нинӧм абу.
Сылы кӧ тшӧктывлісны мыйкӧ вӧчны, сійӧ дӧзмӧмӧн ӧвтыштліс кинас либӧ ӧтвечайтліс зывӧктана чуймӧм видзӧдласӧн: мыйла сійӧс беспокоитӧны нинӧмабутӧмторъяснас?
Сійӧ вӧлі став воспитанникъяссьыс ыджыдджык, и сӧмын сійӧ ӧтнасӧн велӧдчис техникумын.
Сылы ӧтнаслы вӧлі позьӧ водны не рытын, а войын, сы вӧсна мый занятиеясыс помасьлісны сёрӧн.
Сылы ӧтнаслы вӧлі ньӧбӧма торъя учебникъяс, александрийскӧй бумага да готовальня.
Общӧй правилӧысь сылы ӧтнаслы вӧчлісны исключение, и Алла гӧгӧрвоис тайӧс кыдзи ассьыс исключительность признайтӧм.
Тасянь вӧлі ӧти воськов сэтшӧм уверенностьӧдз, мый, став правояссӧ ас саяс кольӧмӧн, сійӧ оз имеит некутшӧм обязанностьяс.
И Алла вӧчис тайӧ воськовсӧ.
Ӧтчыд Людмила Сергеевна казяліс, мый Аллалысь вольпасьсӧ идралӧ Сима.
— Мый лои, мыйла Алла ачыс эз идрав? — юаліс Людмила Сергеевна.
— Сійӧ тэрмасис, сылы зачёт кежлӧ колӧ гӧтӧвитчыны...
Мӧд лунас Людмила Сергеевна нарошнӧ пырис спальняӧ да кыліс, кыдзи Алла веськодьпырысь шуис:
— Нывъяс, лӧсьӧдӧй менсьым вольпасьӧс, ме муна...
Директорлысь выговорсӧ Алла кывзіс скӧр чужӧмӧн, вольпасьсӧ идраліс, но став аслас виднас петкӧдліс, мый сійӧ прав, а директор «придирайтчӧ».
Сэсся кыптіс спор дежурство кузя.
Митя шӧйӧвошӧмӧн висьталіс, мый Алла оз кӧсйы дежуритны, а Митя оз тӧд, колӧ сылы дежуритны али оз.
Кор сійӧс корисны директор дінӧ, Алла не сӧмын эз яндысь, а ачыс возмущайтчис да скӧраліс.
Кутшӧм право налӧн эм тшӧктыны сійӧс?
Найӧ оз гӧгӧрвоны, мый сійӧ техникумыс?
Тайӧ абу примеръястӧ решайтӧмыд!
Кыдзи найӧ вермасны мырдӧн тшӧктыны сылы, кор сылӧн сы мында удж?
Абуӧсь мукӧдъяс детдомас?
Нинӧм накӧд оз ло, лишнӧйысь кӧ дежуритасны...
Мый сійӧ, этша уджавліс ас кадӧ?
Мед ӧні уджалӧны мукӧдъяс, а сійӧ оз вермы...
Алла крапкӧбтіс ӧдзӧссӧ да муніс.
Да, тайӧ, дерт, абу ичӧтик Толя Савченко, коді вошлі куим пожӧм костӧ.
Алла кутас котравны да протестуйтны, жалуйтчыны да кляузничайтны, требуйтны справедливость да доказывайтны ассьыс правосӧ нинӧм не вӧчны...
Норасьӧмъясыд да кляузаясыд — пустяк, найӧс абу сьӧкыд разъяснитны.
Медся лёкыс вӧлі сыын, мый детдомын быдмис иждивенец.
Аллалӧн примерыс вермис заразитны да и заразитіс нин мукӧдъясӧс.
А тайӧс оз вӧлі позь терпитны.
Кыдзи да кор тайӧ лои?
Мыйла эз казявны сійӧс Людмила Сергеевна да воспитательяс?
Задаткаяс, склонностьяс?
Чепуха, найӧ оз вуджны, а прививайтчӧны.
Кутшӧм ногӧн Алла, коді вӧлі примерӧн ставныслы, активистка, лои асьсӧ радейтысь, наглӧй созданиеӧн.
Гашкӧ, делӧыс буретш сыын, мый вывті частӧ да унаысь сёрнитлісны, мый сійӧ сэтшӧм бур?
Кужтӧг вывті ёна ошкӧмысь лэптавлӧны ныръяссӧ и верстьӧ йӧз...
Век сійӧс пуктылісны примерӧ, исключительнӧй положениеӧ, со сійӧ и веритӧма аслас исключительностьӧ.
А кыдзи нӧ исключительнӧйяслы позьӧ уджавны!
Уджавны долженӧсь мукӧдъяс, а асьныс имеитӧны сӧмын правояс.
И кымын унджык правояс, сымын этшаджык обязанностьяс.
Музгыльтчӧмтӧ веськӧдны кокни.
Но душа — абу кок шег: оз позь дернитны да веськӧдны места вылас...
Нотацияяс оз отсавны.
Накажитӧмъяс ёнджыка скӧрмӧдасны.
Аслад исключительностьӧ веритны кокни, а ӧткажитчыны сыысь — видлы!..
Медся бур средство — сувтӧдны мортсӧ сэтшӧм условиеясӧ, медым сійӧ эз сулав некодысь вылынджык, медым сы гӧгӧрын вӧліны сэтшӧмӧсь жӧ, равнӧйӧсь.
Равенство — медся бур лекарство зазнайствоысь, а удж — паразитизмысь...
Жаль?
Да, сьӧкыд сылы лоӧ.
Унаысь лоӧ бӧрдны, норасьлыны чорыдлун вылӧ...
Нинӧм.
Кытчӧдз гӧчьясыс эз на лоны лыясӧн, веськӧдны позьӧ.
А бӧрынджык ковмас чегъявны.
Сэки доймӧджык, да и оз век отсав.
И лоӧ урокӧн мукӧдъясыслы.
Поснияс видзӧдӧны сы вылӧ радейтӧмӧн — сійӧ ӧд мича, тӧлка, ыджыдджык! И вӧчӧны сы ног, кыдзи обезьянаяс.
Собрание вылӧ локтісны став челядьыс, но мукӧд сборъяс вылын моз эз серавны, гораа эз сёрнитны.
Алла зывӧкпырысь синъяссӧ читкыртӧмӧн видзӧдліс челядь вылӧ да бергӧдчис ӧшиньлань.
— Сёрнитанторйын ӧти вопрос, — юӧртіс Митя: — Алла Жуковалӧн поведение йылысь.
Ті висьталанныд, Людмила Сергеевна?
— Да. — Людмила Сергеевна сувтіс, видзӧдліс Алла вылӧ, но мӧдыс упорнӧя видзӧдіс ӧшиньӧ да зывӧкпырысь читкыраліс синъяссӧ, сӧмын банбокъясыс сылӧн неуна гӧрдӧдыштісны. — Меным сідз жӧ, кыдзи и тіянлы, ребята, — ышловзьӧмӧн шуис Людмила Сергеевна, — сьӧкыд да абу лӧсьыд, мый Алла поведение йылысь вопрос ковмис сувтӧдны собрание вылын...
Во сайын сійӧ вӧлі миян сӧвет отрядса председательӧн, вӧлі примернӧй воспитанницаӧн, велӧдіс мукӧдсӧ бур дисциплинаӧ да честнӧй уджӧ.
А ӧні ми долженӧсь сёрнитны сы йылысь.
Алла дугдіс интересуйтчыны детдомса олӧмӧн.
Алла лыддьӧ, мый сійӧ ыджыд нин да сылӧн абу кадыс.
Шуам сідз, кӧть тайӧ и абу сідзи.
Но Алла нинӧм оз кӧсйы вӧчны, оз кӧсйы уджавны.
А татшӧмторсӧ лэдзны ми огӧ вермӧй!
Детскӧй дом — коллектив.
Тані абуӧсь бурджыкъяс да омӧльджыкъяс, быдӧнлӧн ӧткодь правояс да ӧткодь обязанностьяс.
Быдӧн должен уджавны мыйта вермӧ да кужӧ, уджавны и мукӧдлы, сы вӧсна мый мукӧдъяс уджалӧны сылы.
А Алла решитӧма, мый сылӧн эм право нинӧм не вӧчны мукӧдлы, но ставныс долженӧсь вӧчны сылы да сы пыдди.
Ті помнитанныд, кыдзи ӧшибитчыліс Толя Савченко.
Но сійӧ гӧгӧрвоис ассьыс ӧшибкасӧ да исправитчис.
Алла ыджыд нин, сійӧ оз ӧшибайтчы, а вӧчӧ тайӧс сознательнӧя.
Ме унаысь сыкӧд сёрнитлі, Ксения Петровна — тожӧ, и ставыс весьшӧрӧ.
Мед ӧні ачыс висьталас ставнымлы аслас поведение йылысь.
Абу на сёр веськӧдны.
Гашкӧ, сійӧ гӧгӧрвоис, мый вӧчӧ сійӧ неправильнӧя, да исправитчас.
А гашкӧ, ті прӧстӧ сӧгласитчанныд, мый сійӧ имеитӧ право нинӧм не вӧчны, и ті ставныд кутанныд сы пыдди да сылы уджавны?
Людмила Сергеевна пуксис.
Челядь зумыштчӧмӧн видзӧдлісны Алла вылӧ.
— Висьтав! — шуис сылы Митя.
— Кыдз жӧ! — пинь пырыс сӧдзӧдіс Алла. — Ме йылысь кутасны нинӧмабусӧ висьтавны, а ме кута оправдывайтчыны?
— Сувт! — чорыда шуис Митя.
— Ог сувт, ме абу подсудимӧй!..
— А Людмила Сергеевна подсудимӧй? — лэптіс гӧлӧссӧ Митя. — Сійӧ сувтӧ, а тэ барыня моз кутан пукавны?
Сувт!
— Сувт, сувт!
Нинӧм пукавны! — горӧдісны челядь.
Уналы на пиысь ковмыліс сулавны отрядлӧн сӧвет водзын, кор Алла пукавліс председатель местаын.
А ӧні сійӧ лысьтӧ ӧтказывайтчыны сыысь, мый мукӧдлысь требуйтліс?!
— Но и сувта, ыджыд тай... — Алла звирк чеччис. — Сӧмын всё равно ті онӧ имеитӧй право менӧ судитны.
И директор ме вылӧ прӧста шуасьӧ, придирайтчӧ, оскорбляйтӧ.
Ті онӧ имеитӧй право менӧ оскорбляйтны!
Ме тӧда, ме тӧдмалі...
Ме ог кут вӧчны ставсӧ, мый сылы колӧ.
Сійӧ мед посниясӧс уговаривайтӧ, а ме абу ичӧт.
Закон серти ме имеита право овны детскӧй домын, и ставыс.
Нинӧм ті меным онӧ вӧчӧй!
Ті кӧсъянныд, медым ме занимайтчи быдсяма ерунданас да омӧля велӧдчи?
Менам долг — бура велӧдчыны, и ме кута сійӧс выполняйтны.
А мырдӧн тшӧктыны менӧ некод оз вермы...
Аллаӧс радейтісны да уважайтісны, сылы вежалісны да подражайтісны.
Весиг сэки, кор сійӧ эз нин ло председательӧн, сылӧн кывйыс вӧлі важмоз решающӧйӧн, сылысь поступокъяссӧ эз критикуйтлыны.
Кор тӧдмалісны, мый собрание вылын кутасны обсуждайтны сылысь поведениесӧ, челядь шӧйӧвошины: кыдзи сійӧс позьӧ видны, кор сійӧ ачыс пыр видліс и видліс правильнӧ?
Но кымын унджык сёрнитіс Алла, кымын ёнджыка видзӧдісны челядь сылӧн гӧрдӧдӧм, скӧрысла вежыньтчӧм чужӧм вылӧ, сымын ӧдйӧджык кутіс кыптыны шӧйӧвошӧм пыддиыс дӧзмӧм.
Мый сійӧ воображайтӧ?
Коді сійӧ сэтшӧмыс, мыйӧн бурджык мукӧдсьыс?
Ыджыд тай — велӧдчӧ!
А найӧ мый, оз велӧдчыны?
Ӧти бӧрся мӧд сувтлісны челядь да янӧдісны Аллаӧс, казьтывлісны сы йылысь, кыдзи сійӧ ӧлӧдліс мукӧдъясӧс, требуйтліс накажитны найӧс, а ӧні ачыс кӧсйӧ лоны барыняӧн, овны гӧтӧвӧй вылын.
Алла зывӧкпырысь вежыньтлывліс вомсӧ, скӧрысь видзӧдлывліс ораторъяс вылӧ.
Лёшка пукаліс дзик стен дорас, ставсьыс медбӧрын.
Сылы вӧлі жаль Алла, сійӧ скӧраліс сы вылӧ, мый сы йылысь сёрнитӧны.
Сійӧ страдайтіс сэтшӧма, быттьӧкӧ тайӧс ставсӧ сёрнитісны сы йылысь.
Но сійӧ чӧв оліс — тайӧ вӧлі справедливӧ.
— Мый нӧ сёрнитнысӧ? — шуис Яша, коді выступайтіс медбӧръяӧн. — Алла вӧлі медся бурӧн миян пӧвстын, ми сійӧн гордитчылім...
А ӧні сійӧ оз кӧсйы миянлысь кывзысьны, оз уважайт коллектив.
Сійӧ прӧстӧ оз вермы видзӧдны миян вылӧ...
И ме ог тӧд, мый ми ӧні долженӧсь вӧчны. — Сійӧ видзӧдліс Людмила Сергеевна вылӧ. — Ми постановитам, а сійӧ оз кут подчиняйтчыны...
— Дерт, ог кут! — горӧдіс Алла.
— Яша висьталіс правильнӧ, — бара сувтіс Людмила Сергеевна. — Алла эз кут уважайтны коллектив, лыддьысьны сыкӧд.
Сійӧ думайтӧ, мый сулалӧ коллективысь вылынджык и сылы быдтор позьӧ вӧчны...
Тайӧ медся лёк да сьӧкыд висьӧм.
Лечитны сійӧс колӧ решительнӧй мераясӧн.
Та вӧсна ме предлагайта обсудитны вопрос детскӧй домысь сійӧс вӧтлӧм йылысь.
— Сэтшӧм правоыс тіян абу! — горӧдіс Алла.
— Эн тӧждысь — эм.
Здук дыра вӧлі чӧв-лӧнь.
— А кыдзи нӧ?.. — полігтыр юаліс кодкӧ.
— Ме вӧлі гороноын, техникумын да сёрнитчи.
Велӧдчӧ сійӧ бура, сылы сетасны общежитиеысь места да стипендия.
Ми долженӧсь думайтны не сы йылысь, кыдзи сійӧс накажитны, а сы йылысь, кыдзи сылы отсавны, велӧдны сійӧс.
Ми огӧ нин вермӧй сійӧс велӧдны, мед ачыс олӧмыс велӧдас.
Сылы дас квайт арӧс.
Мукӧдъяс тайӧ арлыднас уджалӧны, олӧны ас кежсьыс.
Вот и сійӧ мед олыштас ас кежсьыс.
Тані сылы ставыс гӧтӧвӧй, сэні сылы ковмас аслыс тӧждысьны ас вӧснаыс, аслыс уджавны...
А удж — медся бур лекарство ышнясьӧмысь.
Тані сійӧ вӧлі исключительнӧй положениеын, а сэні лоӧ сэтшӧм жӧ положениеын, кутшӧмын мукӧд студентъяс.
Сылы лоӧ сьӧкыд, но оз сьӧкыдджык мукӧдъяслы дорысь.
Тайӧ абу страшнӧ.
Страшнӧ, кор мортлы кокниджык мукӧдлы дорысь, и сійӧ та вӧсна заводитӧ думайтны, мый сійӧ мукӧдсьыс бурджык...
Алла муніс аскинас.
Тэчис кӧрзинкаӧ ассьыс «приданӧйсӧ» — бельёсӧ, платьеяссӧ да учебникъяссӧ, — и петіс спальняысь.
Эз сёрнитчыны, но ставныс чукӧртчӧмаӧсь дворӧ.
Тайӧ эз вӧв сэтшӧм мунӧм, кутшӧмӧ гӧтӧвитісны сійӧс да кутшӧмӧс кӧсйисны ставныс.
Но Алла мунӧ самостоятельнӧй олӧмӧ, и сійӧс жалитісны, сы вӧсна тӧждысисны.
Кыдзи сэні сылы лоӧ?
Овмӧдчас-ӧ?
Кужас-ӧ?
Анастасия Фёдоровна, код гӧгӧр гартчисны поснияс, гусьӧникӧн чышкыштіс синвасӧ.
Асланыс наставница мыш сайӧ дзебсьӧмӧн посни нывкаяс бӧрдісны.
Зумышӧсь вӧліны детинкаяс, шогпырысь видзӧдісны Алла вылӧ гырысьджык нывкаяс.
Шогысла вомсӧ топӧдӧмӧн кухняысь петіс Ефимовна.
Челядь чукӧрӧс аддзӧм бӧрын Алла здук кежлӧ сувтыштліс, сэсся гордӧя чатӧртіс юрсӧ да, некод вылӧ видзӧдлытӧг, прӧйдитіс дворӧд.
Сійӧ зывӧкпырысь шпынняліс, но нетшкӧм синкымъясыс чужӧмсӧ вӧчисны бӧбоватӧн.
Сійӧ некодӧс эз аттьӧав, некодкӧд эз прӧщайтчы.
Сідзи и ни ӧти кыв шутӧг сійӧ прӧйдитіс челядь дінті, восьтіс калитка да саяліс акация кустъяс сайӧ.
Людмила Сергеевна тэрыба муніс аслас кабинетӧ.
Разӧдчисны зумыштчӧм челядь.
Лёшка шогпырысь видзӧдіс кустъяс вылӧ, кытчӧ саяліс Алла, коді нуис ассьыс кӧрзинасӧ.
Неужели Алла нуис сӧмын сійӧс, мый вӧлі кӧрзинкаас: некымын книга да трапье?
Кыдзи позьӧ вӧлі мунны вот тадзи, некод вылӧ видзӧдлытӧг, нинӧм йылысь жалиттӧг?..
35
Лёшка вежаліс другъясыслӧн целеустремленность вылӧ.
Быдӧн занимайтчис мыйӧнкӧ ӧтиторйӧн, а сійӧс кыскис и воднӧй станцияӧ, и физическӧй кабинетӧ, кӧні Митя добывайтіс молнияяс электростатическӧй машинаысь, и окота вӧлі, кыдзи Наташалы, изучитны морелысь животнӧй мирсӧ, кодлӧн вӧліны зэв гора нимъяс — планктон, нектон да бентос...
Сійӧ эськӧ эз ӧткажитчы и ветлыны Пантикапея кодъянінӧ, кытчӧ лӧсьӧдчис ветлыны Толя Крутилин, коді мӧдӧдчӧ вӧлі гожӧм кежлӧ тьӧтка дінас Керчӧ, но медся окота вӧлі сылы мунны заводӧ.
Ӧтчыд Гущин ордысь Лёшка суис Сергей Ломановӧс.
Сергейлӧн да Витькалӧн туйясыс торъялісны, но найӧ вӧліны соседъяс, колисны тӧдсаясӧн да корсюрӧ пыравлісны ӧта-мӧд ордас.
Лёшкалы сьӧлӧм вылас воліс Сергейлӧн серамсора мелі сёрниыс, ремесленниклӧн прӧстӧй формаыс, аслыс дон тӧдысь мортлӧн уверенностьыс.
Найӧ колисны Витькаӧс, коді думайтіс бимсъяс да шпангоутъяс йылысь, да мунісны Сергей ордӧ.
Сергей петкӧдліс Лёшкалы ассьыс учебникъяссӧ, тетрадьяссӧ, висьталіс, кыдзи велӧдчӧны ремесленнӧйын, кыдзи нуӧдӧны практика.
Лёшка кывзіс интересӧн, но эз кыпыда.
Сергей казяліс тайӧс да ланьтіс, синъяссӧ читкыртӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ:
— Эк, тэ!
Думайтан, прӧстӧ, да?
А тэ гӧгӧрвоан, мый сэтшӧм сталеварыс?
Нинӧм тэ он гӧгӧрво!
Да сталевар — тайӧ жӧ... ставыс сы вылын кутчысьӧ!
— Кыдзи сійӧ — ставыс?
— А вот сідзи...
Вот, шуам, сразу кӧ лоас сідзи, мый абу ни кӧрт, ни сталь.
Ньӧти абу, гӧгӧрвоан?
Вот перӧ?
Сійӧ оз ло — и нинӧмӧн лоӧ гижны.
И бумага оз ло — сійӧс ӧд вӧчисны машинаяс.
Абу ни плуг, ни трактор — нинӧмӧн гӧрны му...
Электричество абу, весиг карасин абу, сы вӧсна мый сійӧс вӧчӧны нефтьысь, а нефтьсӧ перйӧны машинаяс.
И некутшӧм фабрикаяс ни заводъяс.
Ни из шом, ни кӧрт туйяс, пароходъяс, самолётъяс...
Весиг керкаяс абуӧсь — видлы стрӧитны керкатӧ кӧрттӧг либӧ стальтӧг!
Кытчӧ кӧть эн кутчысь...
Да мырддьыны кӧ мортлысь кӧрт да сталь, мый сылӧн кольӧ киас?
Из да бедь.
Сійӧ ӧд бара лоӧ дикарӧн, кыдзи каменнӧй векын!..
Сталевар — тайӧ, зонмӧ, му вылас медся главнӧй морт!
А тэ шуан...
Лёшка нинӧм эз шулы.
Сійӧс шемӧсмӧдіс сэтшӧмтор, позьӧ-ӧ мирын овны кӧрттӧг да стальтӧг.
Найӧ вӧліны быдлаын.
Вилка да пурт, кодъясӧн сійӧ сёйис, вӧліны стальысь;
Ефимовна пуис ӧбед эмалированнӧй кастрюляясын чугуннӧй плита вылын; ывлаын, улича весьтын, крест-накрест ӧшалісны сутугаяс; форточка, кодӧс сійӧ восьтывліс, кутчысис кӧрт дзиръяс вылын да калич вылын; портовӧй кранлӧн сизим тоннаа грейфер да ставнас краныс вӧліны стальысь;
«Николай Гастелло» да став, став пароходъясыс вӧліны кӧртысь; кӧрт чепӧн зильӧдчис Налёт, кӧртӧн вӧлі дорӧма Метеорӧс; ловзьӧм стальӧн грымгисны уличаяс вылын автомашинаяс, и весиг Лёшкалысь башмак каблукъяссӧ вӧлі тувъялӧма кӧрт тувъясӧн...
Войдӧр сійӧ некор та йылысь эз думайтлы, и ӧні сылӧн весиг лолыс мытшасьліс тайӧ открытиесьыс.
Кажитчис, зэв ыджыд кӧрт чӧрс йылӧ крепитӧма, ӧшлӧма ставсӧ окружающӧйсӧ, и сулалӧ сӧмын нетшыштны тайӧ чӧрссӧ, кыдзи ставыс воштас зумыдлунсӧ, формасӧ, нюклясяс, киссяс-пазалас.
Тайӧ вӧлі чудеса кодь, и стальнӧй чудесасӧ тайӧс вӧчисны йӧз сэні, кӧні некор эз куслыны «Орджоникидзестальлӧн» факелъясыс.
Сійӧс вӧчис — велӧдчис вӧчны — и тайӧ нюмъялысь, паськыд чужӧма, руд юрсиа зонкаыс...
Лёшка кутіс юасьны Сергейлысь, выльысь видлаліс сылысь став книгаяссӧ, быттьӧ зэв донатор видлаліс чуткасьысь доръяссӧ «плюшкалысь» — сталь кусӧклысь, кодӧс нарошнӧ серӧдӧма лабораториялы, да юасис, сьӧкыд-ӧ пырны ремесленнӧйӧ да босьтасны-ӧ сійӧс, Лёшкаӧс.
Пырны, вӧлӧмкӧ, позьӧ, но ӧні оз на босьтны — колӧ помавны кӧть нин квайт класс, кыдзи помаліс Сергей.
— Ӧні тӧдан кутшӧм рабочӧй классыд?
Оз кималасӧн уджавны, — шуис Сергей. — Образование колӧ!
Лёшкаӧс шогӧдіс.
Сылы эськӧ окота вӧлі пыр жӧ мунны ремесленнӧйӧ.
Но нинӧм — квайтӧд класс помавтӧдз эз нин уна коль.
Сійӧ муніс, сьӧрсьыс босьтіс подручнӧй сталеварлысь учебник — ӧні прӧстӧ сідзи, лыддьыны. Лёшка эскис, мый лоӧ сэтшӧм жӧ, кыдзи и Сергей Ломанов.
Став челядьыс, быдӧн на пиысь, вӧлі занятӧсь асланыс делӧӧн.
Тарас Горовецӧс тӧвнас на, кор ботаника кузя прӧйдитісны сельскохозяйственнӧй культураяслысь раздел, чуймӧдіс рассказ сы йылысь, мый лунвылын картупель вочасӧн бырӧ.
Сійӧс, умереннӧй климатса быдмӧгӧс, вӧдитісны лунвылын сідз жӧ, кыдзи и мукӧдлаын: пуктылісны тулыснас да босьтлісны арнас.
Картупель быдмис бура, но гӧрддзасьнысӧ заводитчыліс медся жар кадас.
Гӧрддзасьӧмыс надзмыліс либӧ дугдыліс дзикӧдз, и арнас босьтлісны ӧрешки кодь посни картупель.
Урожай вӧлі ичӧтик, а кутшӧм сьӧкыд весавны посни картупель, Тарас бура тӧдіс...
Академик Лысенко предложитіс лунвылын картупель пуктыны не тулыснас, а гожӧмнас: картупель вермис быдмыны и жар дырйи, а гӧрддзасьнысӧ заводитліс шондіа кадӧ, но эз вывті жар дырйи, и сэки картупельыс лоӧ гырысь да позтыра.
Тарас пырысьтӧм-пыр жӧ котӧртіс тайӧ открытиенас Устин Захарович дінӧ.
Сійӧ кывзіс да шуис:
— Оз позь!
— Мыйла, дядько Устым?
— Весьшӧрӧ сӧрӧм! — ӧвтыштіс кинас Устин Захарович.
«Весьшӧрӧ сӧрӧмӧн» Устин Захарович шуліс ставсӧ, мый, сы ногӧн, вӧлі выдумкаӧн, кодӧс серьёзнӧй морт пыдди оз пукты.
Тарас падмис.
Ӧнӧдз дядько Устымлӧн авторитетыс вӧлі зэв ыджыд, но Викентий Павлович, а главнӧйыс, академик — найӧ ӧд мыйкӧ гӧгӧрвоӧны жӧ.
Тараслӧн первойысь кыптісны сомнениеяс: сэтшӧм-ӧ нин бур да правильнӧ-ӧ ставыс, мый висьталӧ да вӧчӧ дядько Устым?
Тарас зілис вӧтлыны тайӧ сомнениеяссӧ, но, найӧ кӧ нин кыптісны, сэсся эз нин бырны.
Эз жӧ вермыны ӧшибитчыны став агрономъясыс да академик Лысенко!
Найӧ доказывайтлісны учёнӧй ногӧн, а дядько Устым сӧмын кияснас шенасис.
Тулыснас, кор муыс шоналіс да воис картупель пуктан кад, Устин Захарович индіс лун, кор петны подсобнӧй участок вылӧ.
Тарас вӧлі прӧтив да шуис, мый колӧ пуктыны гожӧмын.
— Весьшӧрӧ сӧрӧм! — бара шеныштіс кинас Устин Захарович.
— Абу весьшӧрӧ сӧрӧм, а наука, дядько Устым.
— Картупель быдмӧ и наукатӧг.
— Да ӧд, тадзсӧ, наука сертиыс, бурджык! — шуис Лёшка, коді вӧлі сэні жӧ.
— А кытысь тэ аддзылін, мый бурджык?
Книгаысь?
Картупельыд муын быдмӧ, а оз книгаясын...
Спорӧ сюйсисны Митя Ершов, сэсся директор.
Людмила Сергеевна сувтіс Тарас дор да шуис, мый колӧ видлыны — мыйтакӧ пуктыны гожӧмын.
Тадзи требуйтӧ агротехника, и челядьлы лоӧ кокньыдджык — сэк кежлӧ занятиеяс помасясны.
Тарас победитіс, но победаыслы эз вӧв рад.
Сійӧ вӧлі рад, мый картупель кутасны пуктыны «наука серти», но скӧраліс ас вылас сыысь, мый уськӧдіс дядько Устымлысь авторитетсӧ.
Валерий заводитліс мичмӧдны тайӧ победасӧ:
— Сідзи и колӧ!
Мый сійӧ гӧгӧрвоӧ?
Бӧрӧ кольӧм морт, некультурнӧй...
Тарас скӧрмис:
— А тэ культурнӧй?
Да тэнад юрад сы мындаыс абу, мыйта дядько Устымлӧн коклябӧрас!..
Тарас страдайтіс, сы понда мый сылы быть лои мунны дядько Устымлы паныд, но некыдз эз вермы лэдзны, медым мукӧдъяс сы вылӧ шуасисны, да ещӧ сэтшӧм «больгысьяс», кыдзи Валерий...
Директорлӧн решениелы Устин Захарович подчинитчис да сӧмын шуис:
— Тарас — уджалысь, тӧлка хлопец...
А ме тіянлы шулі: кутшӧм меысь учитель?
Уджавны ме кужа, а велӧдны — ог...
Тайӧ сёрни бӧрас некымын лун мысти детдомӧ локтіс милицияысь мичаа пасьтасьӧм лейтенант да юаліс, тані-ӧ уджалӧ Устин Захарович Приходько.
Кор Устин Захарович аддзис сійӧс, киясыс сылӧн друг лигышмуніны, кисьыс уси седелкаыс и чужӧмыс кутіс сырмыны.
Шӧйӧвошӧм челядь кытшалісны Устин Захаровичӧс да лейтенантӧс.
— Устин Захарович Приходько? — официальнӧя юаліс лейтенант. — Кырымасьӧй, мый пӧлучитінныд...
Тернопольскӧй облрозысксянь отношение.
Александр Андреевич Приходько, кӧкъямыс арӧса, да Василий Андреевич Приходько, ӧкмыс арӧса, олӧны Тернопольскӧй областьын детскӧй домын.
Адрессӧ гижӧма...
— Внукъяс... — пыдісянь, чирӧм гӧлӧсӧн шуис Устин Захарович.
— Но да! — нюммуніс лейтенант да картузсӧ вештіс балябӧжланьыс.
Еджыд юрсиыс сявмуні плеш вылас, став официальностьыс сылӧн быттьӧ эз и вӧвлы. — Аддзан, дед, а тэ он вӧлі эскы!
Ме жӧ тэныд шулі — корсям.
Милиция кӧ босьтчас — вӧчас!
— Внукъяс! — бара шуис Устин Захарович. — А Галька?..
Невесткаӧй нӧ кӧні?..
— Галина Приходько йылысь нинӧм огӧ тӧдӧй, — шогпырысь шуис лейтенант. — Гашкӧ, и сюрӧ, но ӧдвакӧ.
Челядьыс эмӧсь, а ачыс абу...
Но, босьт, дед, кырымась...
Устин Захарович ӧдва-ӧдва кырымасис, сэсся кыкнан кинас кватитіс лейтенантлысь кисӧ.
— Ой, аттьӧ тіянлы!..
Ой, ыджыд и аттьӧ!..
Бур йӧз ті!..
— Да но!
Да мый!.. — радпырысь нюмъяліс лейтенант да зілис мынтӧдны ассьыс кисӧ.
Но Устин Захарович эз лэдз:
— Ой, ыджыд и аттьӧ!..
Внукъясӧй менам...
Кык лун, кор Устин Захарович оформляйтіс уволитчӧмсӧ да пӧлучайтіс деньга, кажитчис сылы во кузя.
Сійӧ дугдывтӧг думайтіс то внукъяс йывсьыс, то Галька йылысь.
Ӧні, кор эз коль некутшӧм надея, мый Галька сюрӧ, сійӧ вунӧдіс нин сы дінӧ ассьыс воддза отношениесӧ, эз помнит, кыдзи скӧравліс да видліс сійӧс.
Сылы кажитчис, мый сійӧ век донъявліс сійӧс, уважайтліс да весиг радейтліс.
Ӧні сійӧ думайтіс нин, кутшӧм сійӧ вӧлі лӧсьыд пара Андрейлы, кутшӧм уджалысь, гажа, кыдзи сьыланкывъяс сьывліс — «весиг душаыд тіравліс!» — и кутшӧм бур мам аслас да Андрейлӧн челядьлы, сылӧн внукъяслы!..
Сійӧ зілис представитны аслыс, кутшӧмӧсь ӧні найӧ лоины, но представитны эз вермы да дум вылас усьлі пыр ӧти и сійӧ жӧ: кыдзи Галька горзӧ-бӧрдӧ, а найӧ, посниясыс, весьӧпӧрӧмӧн видзӧдӧны мам вылас да сыркъялӧмӧн горзӧны...
Мыйта сэксянь мучитчисны, коньӧръяс!..
Но, ӧні нин пом, ӧні, кор босьтас найӧс да вайӧдас гортас...
Сы йылысь, мый лоӧ, кор сійӧ вайӧдас внукъяссӧ, думайтны Устин Захарович эз вермы.
Ставыс ӧтлаасьліс мыйӧкӧ югыдӧ, гораторйӧ да гажаторйӧ, мый позьӧ вӧлі шуны ӧти кывйӧн — шуд.
Устин Захаровичӧс колльӧдны муніс вокзалӧ детскӧй домыс ставнас.
Кор лӧсьӧдчисны нин мунны, Ефимовна котӧрӧн петіс кухняысь да скӧра сюйыштіс Устин Захаровичлы ыджыдкодь ноп.
— На вот, — броткигтыр шуис сійӧ. — Ачыд туй вылад сёян и внукъясыдлы гӧснеч ваян...
Ме ӧд тіянӧс, мужикъясӧс, тӧда: некор нинӧм йылысь онӧ думыштӧй!.. — и синъяссӧ чышкалігтыр бӧр муніс кухняӧ.
Платформа вылын сулаліс Устин Захарович, кодӧс вӧлі кытшалӧмаӧсь гораа сёрнитысь челядь.
Банбокъясыс вӧлі лӧзӧдӧмаӧсь неважӧн бритчӧм бӧрын.
Ставныс зілисны шуны сылы медбӧръяысь мыйкӧ бурӧс, меліӧс, сӧмын Тарас сулаліс орччӧн да жмитчис сӧнӧсь ыджыд ки бердас.
— Сідз вот, Устин Захарович, — шуис Людмила Сергеевна, — кыдзи сёрнитчим: босьтӧй ассьыныд внукъястӧ да бӧр локтӧй.
Внукъясыд кутасны детдомын овны, и ті на дінын.
А то мый нӧ сідз...
Найӧ ӧд посниӧсь, — на бӧрся колӧ нывбабаяслы ухаживайтны.
— Бур, бур!..
Аттьӧ!
Устин Захарович пырис вагонӧ да пыр жӧ мыччысис восьса ӧшиньӧд.
Сылы ӧвтчисны чышъянъясӧн, киясӧн, горзісны здоровье йылысь, шуда туй йылысь.
Сійӧ ӧвтчис жӧ кинас да мыйкӧ шуаліс.
Вӧлі тешкодь аддзыны сылӧн век зумыш чужӧм вылысь нюм.
И оз позь вӧлі гӧгӧрвоны, мый вылӧ сійӧ нюмъялӧ — радысла, мый регыд аддзысяс аслас «малятакӧд», внукъяскӧд, али шогысла, мый янсалӧ тайӧ «малятаясыскӧд», кодъясӧс сійӧ став сьӧлӧмсяньыс радейтӧ.
Поезд вӧрзис.
Вуджрасисны ӧшиньяс, ӧдзӧсъяс, проводникъяслӧн флажокъяс, регыд мысти сӧмын медбӧръя вагонлӧн гӧрд сигнальнӧй биыс видзӧдіс челядь вылӧ, а найӧ пыр на сулалісны да ӧвтчисны кияснас асланыс суровӧй друглы.
Эз вӧв шог Устин Захаровичкӧд торйӧдчӧмысь: сійӧ муніс аслас внукъяс дінӧ, шудлы паныд.
Но челядь усины шогӧ.
Гашкӧ, сы вӧсна, мый регыд лоӧны выль торъялӧмъяс?
Найӧ пыр матыстчисны.
Помасьӧны нин вӧлі экзаменъяс, регыд сизимӧд классаяс век кежлӧ эновтасны детскӧй дом.
36
Колины бӧрӧ экзаменъяс, кодъяс дырйи ковмыліс ёна повны да волнуйтчыны, кодъяс кажитчисны сэтшӧм кузьӧсь да сэтшӧм ӧдйӧ лэбыштісны.
Медбӧръя лунас классӧ локтісны Галина Фёдоровна да Нина Александровна.
Найӧ поздравитісны челядьӧс сизимӧд классӧ вуджӧмӧн, сиисны налы бура шойччыны да чукӧртны вынъяс выль успехъяс вылӧ.
Борис Проценко став челядь нимсянь аттьӧаліс учительясӧс да ставныслӧн серам улын сідзжӧ сиис налы бура шойччыны наысь, челядьысь, сы вӧсна мый кӧть найӧ и зілисны омӧльджыка дурны, но век жӧ, кажитчӧ, дурисны ёнакодь...
Валерий Белоус вашнитіс, мый сійӧ ӧні тожӧ «сявкнитас речь».
Орччӧн пукалысь детинкаяс кутісны сійӧс курткаӧдыс, гачӧдыс, и речсӧ висьтавны эз удайтчы.
Сэсся быдса чукӧрӧн, горзігтыр да сералігтыр, колльӧдісны гортӧдзыс Викентий Павловичӧс.
Челядь кутчысисны кияснаныс да топыд шеренгаӧн мунісны став улича пасьтаыс.
Викентий Павлович восьлаліс шӧрас.
Ветлысь-мунысьяс чуймӧмӧн видзӧдісны шумитысь челядь чукӧр вылӧ да дзор юрсиа, ӧшӧдчӧм уска морт вылӧ, коді сераліс да горзіс челядьысь не омӧльджыка.
Викентий Павлович керка дорын челядь чукӧр кутіс разавны.
Кира, Наташа, Витька да Лёшка мӧдӧдчисны ӧтлаын.
Найӧ сёрнитісны сы йылысь, коді мый кутас вӧчны, кытчӧ мунас.
Наташа кольччӧ школаӧ, Кира мунӧ ремесленнӧйӧ, Витька, сы вӧсна мый военно-морскӧй училище йылысь сёрнитны вӧлі водз на, лӧсьӧдчис мунны электротехникумӧ.
Лёшкалысь эз юасьны, лыддисны, мый сійӧ кутас велӧдчыны сизимӧд классын.
— Артмӧ — ставным разнӧйлаӧ, — шуис Кира. — Кутшӧм жаль!
Но ми кутам аддзысьлыны, обязательнӧ!
Правда?
— Да мый ми, янсалам али мый? — шуис Витька. — А поход?
Воддза луннас дружиналӧн сӧвет решитіс ветлыны походӧ, первойсӧ неыджыд походӧ, кызь километр сайӧ, Логачёвскӧй рыболовецкӧй колхозӧ.
Мӧдӧдчыны долженӧсь вӧлі куим лун мысти экзаменъяс помасьӧм бӧрын, но Костя предложитіс первой мӧдӧдны передӧвӧй группа, разведчикъясӧс, медым сёрнитчыны колхозкӧд, лӧсьӧдны узьӧм вылӧ места, самодеятельностьлы выступитӧм вылӧ места.
Передӧвӧй группаӧ индісны Толя Крутилинӧс, Наташаӧс да Кираӧс.
Толя эз кодь окотит — сійӧ вӧлі кӧсйӧ пыр жӧ экзаменъяс бӧрын мунны Керчӧ да походын участвуйтны эз лӧсьӧдчы.
Обсуждение дырйи Витька инас эз ӧшйы, чукрӧдліс синкымъяссӧ, и сэсся юаліс:
— А ті кыдзи, подӧн?
— Пӧпутнӧй машина кӧ сюрӧ — бур, — шуис Костя, — а оз кӧ — подӧн.
— Тадзтӧ разведка вылад тіян кык лун мунас!
А ме предлагайта шверботӧн.
Берег пӧлӧн ылын, а мореті ме тіянӧс куим часӧн вайӧда местаӧдзныд!.. — шуис Витька да тшапа чатӧртіс юрсӧ.
— Мый нӧ, — шуис Костя, — тайӧ, пӧжалуй, идея.
Швербот йылысь ме Лужинкӧд сёрнитча.
Толя пыдди вӧлі индӧма Витькаӧс.
Сійӧ радпырысь юӧртіс тайӧ выльтор йывсьыс Лёшкалы, думайтіс, мый и Лёшка сідзжӧ лоӧ рад, но Лёшкалӧн чужӧм вылын эз тӧдчы некутшӧм радлӧм.
— Но и мый?
И мунӧй, — синъяссӧ лэдзигмоз шуис сійӧ.
Витька зэв серьёзнӧя видзӧдліс сы вылӧ, кучкис аслыс плешкас да бӧр котӧртіс.
— Энлы!
Виччысьлы! — бергӧдчылӧмӧн горӧдіс сійӧ да пышйис.
Некымын минута мысти Витька бӧр воис ещӧ на радджык.
— Ставыс! — ылісянь на горӧдіс сійӧ. — Костя разрешитіс.
— Мый — разрешитіс?
— Медым тэ миянкӧд!
Гӧгӧрвоан?
Ме сылы шуа: сідз и сідз...
А сійӧ шуӧ: «Правильнӧ!
Коді нӧ пӧ другъясӧс кольлывлӧ...
Вообщӧ, шуӧ, сійӧс пӧ колӧ тшӧтш привлекайтны, детинкаыс пӧ сійӧ, кажитчӧ, бур...»
Тайӧ тэ йылысь.
Гӧгӧрвоан?..
Вот молодеч, а?
Ме жӧ шулі — тӧлка!
Петны решитісны нёль часын, но луншӧр бӧрын часын нин Витька котӧрӧн локтіс детскӧй домӧ да кутіс тэрмӧдлыны Кираӧс да Лёшкаӧс.
Найӧ пыралісны Наташала да котӧртісны воднӧй станцияӧ, сэсся час кык кымын шӧйтісны, виччысисны Костяӧс да быд здук котӧртлісны туй вылӧ, медым юавны ветлысь-мунысьяслысь, кымынӧд час.
Медбӧрын вожатӧй воис.
Витька важӧн нин вайӧдіс «Бойкийӧс» пос дорӧ.
Костя видлаліс, эмӧсь-ӧ спасательнӧй поплавокъяс да пелысъяс, сетіс команда вӧрзьыны.
Витька пуктіс ас местаас руль, Костя лэптіс парус.
Сійӧ кутіс шлопӧдчыны, шпорӧдчыны, сэсся пӧльтчис, пыж бокъясӧд мӧдіс жургыны ва.
Берегсянь ылын тӧлыс ёнмис, пӧлыньтыштіс шверботсӧ, ваыс кутіс жургыны ёнджыка.
Берег вылын керкаяс ӧтлаасисны разнӧй рӧма ӧти визьӧ, вошины сад пытшкӧ.
Еджыд кымӧръяс вешйылісны шонді дорысь да бырлісны.
— Кутшӧм лӧсьыд! — шуис Кира да, синъяссӧ читкыртӧмӧн, бергӧдіс чужӧмсӧ шонділань.
Сиреневӧй занавесӧн моз вевттьысисны керкаяс да садъяс, сӧмын «Орджоникидзестальлӧн» век тыдалана тшын кымӧрыс казьтывліс бӧрӧ кольӧм берег йылысь.
— Но, капитан, гашкӧ, бергӧдчам? — юаліс Костя.
— Копыртчӧй! — командуйтіс Витька.
Вомсӧ топӧдӧмӧн сійӧ бергӧдіс паруссӧ, вӧчис поворот да гордӧя видзӧдліс.
Костя ошкыштіс, мукӧдыс эз гӧгӧрвоны Витькалысь манёврсӧ.
Наташа зілис кутны васьыс студень кодь гӧгрӧс медузаясӧс.
— Аски лоӧ бур поводдя! — увереннӧя шуис сійӧ.
Костя видзӧдліс ва веркӧсӧ кыптӧм медузаяс вылӧ да шуис: должен лоны бур.
Берег бара тыдовтчис, сэні пондісны чурвидзны трубаяс, заводлӧн домнаяс.
Руднӧй дворлӧн гӧрдоват гӧралы паныд тыдаліс вӧйӧм пароход.
Лёшкалы тӧдвылас уси пароход трюмын Витькакӧд первойысь аддзысьӧм, Наташакӧд поход.
Наташа видзӧдіс пароход вылӧ, да, тыдалӧ, казьтывліс жӧ.
Синъясыс налӧн паныдасисны, найӧ нюммунісны асланыс неважӧнся челядь сям вылас.
Ӧні сійӧ кажитчис налы ылыссаӧн да важсяӧн.
И зэв нин важсяӧн, сэтшӧм важсяӧн, быттьӧкӧ сійӧ эз вӧв Лёшкакӧд, а кодкӧдкӧ мӧдкӧд, тӧдвылас усьлі Ростов да Махинджаури, маяклӧн чуксасьӧм, дядя Трошалӧн скӧрмӧмысла вежыньтчӧм чужӧмыс, пышйӧм, гыяслы сьӧкыда копрасьысь «Гастелло», детдомын первой лунъяс...
А ӧні нин воисны медбӧръяясыс.
Водз асывнас, кор Людмила Сергеевна вӧлі ӧтнасӧн, Лёшка пырис сы дінӧ.
— Тэ мый, Алёша?
— Ме кӧсъя юавны...
Ті лэдзанныд менӧ ремесленнӧйӧ?
— Ремесленнӧйӧ?
Мый тэныд оз терпитсьы?
Тэ ещӧ во верман тані овны.
А мыйӧ тэ кӧсъян велӧдчыны?
— Сталеварӧ.
— Сталеварӧ?
Сталеварнад — сьӧкыд.
— Ме тӧда...
Но меным окота.
— Окотитӧмыд этша.
— Ме выдержита...
Верма!
— Но мый нӧ, — шуис Людмила Сергеевна, — мун, окота кӧ да эскан кӧ, мый верман...
Но эм на кад: думышт кыдз колӧ!
— Ладнӧ.
Сӧмын ме всё равно ог веж ассьым думӧс! — котӧртігмозыс нюммуніс Лёшка.
Ещӧ ӧти тӧлысь — и колӧ сетны заявление, и заводитчас дзик нин мӧдпӧлӧс олӧм...
Завод коли шуйга ки вылӧ, сэсся бӧрӧ.
Берегыс сы сайын стеклӧ моз югъяліс.
Друг сы вылын тыдовтчис, кутіс визувтны увлань югыдгӧрд рӧма шор.
— Мый сэні? — индіс Кира.
— Отвал.
Сотчӧм из шомсӧ киськалӧны, — объяснитіс Костя. — Эн мудз, капитан?
А то вай вежла.
— Мыйысь нӧ ме мудза? — нюжӧдіс вомдоръяссӧ Витька. — Первойысь али мый?
Сійӧ ку пытшкас эз тӧр радысла.
Мед Костяысь кындзи некод оз гӧгӧрво, кутшӧм лӧсьыда сійӧ веськӧдлӧ шверботнас, но Костяыс ӧд гӧгӧрвоӧ!
Тыдовтчис Логачёвкалӧн крут берегыс, рыбзавод приёмочнӧй пунктлӧн причальнӧй посъясыс.
Найӧ сибӧдчисны посъяс дінӧ, сэсся, кытчӧдз ваыс вӧлі джуджыд, вайӧдісны «Бойкийӧс» береглань.
Костя да челядь мунісны колхоз правлениеӧ,
Лёшка кольччис видзны шверботсӧ — вахтеннӧйӧн, объяснитіс Витька.
Лёшка пуксис нырас, кокъяссӧ ӧшӧдіс ваас.
Дзик берег дорӧдыс ветлӧдлісны сырчикъяс, важнӧйӧсь, кыдзи заграничнӧй кинофильмъясысь фракъяса лакейяс, да кокалісны жыганъясӧс, кодъясӧс гыяснас шыбитӧма берегӧ.
Ӧтарӧ-мӧдарӧ катласигтыр да горзігтыр локтісны дзодзӧгъяс да вӧтлісны сырчикъясӧс.
Сырчикъяс пуксисны ӧти ичӧтик куст вылӧ да гораа мӧдісны чипсыны, не то видісны лёк дзодзӧгъясӧс, не то ас костаныс пинясисны.
Сэсся ӧтпырйӧ лэбзисны.
Катер вайӧдіс причал дорӧ кык ыджыд пыж, кӧні тырыс вӧліны эзысь жыганъяс.
Чери кыйысьяс лэдзисны пыжас прорезинённӧй ребристӧй шланглысь раструбсӧ.
Кутіс уджавны мотор — рыбосослӧн тіралысь трубаыс кутіс кыскыны, нёнявны жыганъяссӧ да шыблавны найӧс транспортёр вылӧ.
Транспортёрлӧн котӧртысь туйыс муніс сов тыра бункер увті, сэтысь киссис сов, и солалӧм жыган гылаліс нин тшанӧ.
Шондіыс вӧлі лэччандор нин, кор Костя да челядь бӧр локтісны берегӧ.
На бӧрся локтіс чери кыйысь.
— Сушилкаын кутам узьны, — юӧртіс Витька. — Сэні местаыс — став школалы тырмас...
— Вайӧ ӧдйӧджык, ребята, — шуис Костя. — Кад нин гортӧ, а то мыйкӧ тӧлыс лӧньӧ...
— А сійӧ нин дзикӧдз лӧнис, — шуис чери кыйысь.
Тӧлыс эз вӧв.
Пуяс сулалісны чӧла, море лои зеркалӧ кодь.
— Тіянлы эськӧ катерӧн, сійӧ эськӧ ӧти здукӧн нуис карӧдзыд, — шуис чери кыйысь.
— Да ӧд сійӧ муніс!
— Муніс.
— А тӧлыс, кыдзи чайтанныд, кыптас?
Чери кыйысь видзӧдліс море вылӧ, небеса вылӧ:
— Ӧдвакӧ.
Ӧнісянь кӧ нин лӧнис, асылӧдз ӧдвакӧ кыптас.
— Мый кутам вӧчны? — юаліс Костя.
И Лёшкалы кажитчис, мый сійӧ мудера читкыртыштіс синъяссӧ.
— Узьӧй, вот и ставыс, — шуис чери кыйысь. — Кӧть ме ордын.
Местаыс тырмас.
— Ме швербот дінысь ог мун, — шуис Витька, — ме сы вӧсна ӧтвечайта.
— Правильнӧ!
А мукӧдыс кыдзи?
— А ми, — ломзисны Наташалӧн синъясыс, — а ми — омӧльджыкӧсь?
Вайӧ, ми тожӧ.
Со кӧть тані, — индіс сійӧ важ тыв чукӧр вылӧ.
— Да мунамӧй ме ордӧ, — предложитіс чери кыйысь.
— Огӧ, аттьӧ!
Решитім — кольччам татчӧ, — шуис Костя.
Став сертиыс вӧлі тӧдчӧ, мый сійӧ зэв дӧвӧлен татшӧм решениенас. — Сӧмын, гашкӧ, кодкӧ небыд вольпась понда шогсьӧ?..
— Ми? — дӧзмис Кира. — Да ме верма и не узьны!
— Вот аддзанныд, — кияссӧ шевгӧдӧмӧн шуис чери кыйысьлы Костя. — Но ладнӧ, лӧсьӧдчӧй, а ме ветла «Рыбкоопӧ» сёян-юанла.
Костя да чери кыйысь мунісны.
Витька да Лёшка мунісны чукӧртны ставсӧ, мый вермис сотчыны: кос увъяс, бедьяс.
Лёшкалы дум вылас уси му вылын узьӧм да кутіс чукӧртны мӧс куйӧд.
— Фу, пеж! — шуис Наташа, кор аддзис Лёшка ордысь косьмӧм мӧс куйӧдсӧ.
— Абу пеж, а ломтас, — вочавидзис Костя. — Бедьясыд сотчасны ӧти часӧн, а тайӧ добраыс войбыд тырмас.
Сэні, кӧні вӧр абу, кизяк — медбур ломтас...
Найӧ сёйисны вожатӧйӧн вайӧм калбас да нянь, юисны юмов фруктӧвӧй ва.
Унмовсьӧм посёлок весьтын громкоговоритель дыр на нюжйӧдлана сьыліс: «<rus>Приходи же, друг мой милый!..</rus>»
Сэсся громкоговорительын мыйкӧ тратшмуні, и посёлок ланьтіс.
Кодзувъяс дзирдалісны небесаын, и пыр жӧ ӧзйылісны налӧн отражениеясыс морелӧн сьӧд веркӧс вылын.
Бипурлӧн гӧрдоват бикывъясыс змей моз кыпӧдчылісны вывлань, кодзувъяслань, но эз вермыны судзӧдчыны.
Витька пуктіс юрсӧ гырддза вылас да кутіс шкоргыны, Кира да Наташа водісны жӧ.
Море веркӧсын кодзувъясыс заводитісны дрӧжжитны, торъявлыны, и Лёшка тӧдлытӧг унмовсис.
Садьмис сійӧ асъядорыс, ыркыдсьыс.
Бипурйыс кусӧма.
Вӧлі асъядорса сійӧ часыс, кор сукмӧ войся пемыдыс, быттьӧкӧ сійӧ кӧсйӧ сувтӧдны югдӧмсӧ.
Эз на югды, но югыдыс матысмис нин, локтіс горизонтлань, и пемыдыс шыблаліс сылы воча ассьыс шуштӧм, гажтӧм вынсӧ.
Бужӧд дорын шувгисны пуяс; надзӧникӧн сяльӧдчисны гыяс.
Муртса тӧдчымӧн дзирдалісны небесаын кодзувъяс, но море вылын налӧн дзирдалӧмыс эз нин тӧдчы.
Лёшка шыбитіс бипурйӧ увъяс, заводитіс пӧльтны чискысь ӧгыръяссӧ.
Костя садьмис:
— Чеччӧй, ребята!
Колӧ мунны, кытчӧдз эз лӧнь.
Кӧдзыдысла йӧжгылясигтыр челядь пуксисны шверботӧ.
Паруслӧн рудов-сьӧд бордйыс вӧрзис на весьтын, и сразу кытчӧкӧ на мышкӧ, пемыдас, колисны причал, чери кыйысьяслӧн посёлок да берег.
— Кыдзи нӧ ми пемыднас? — юаліс Кира. — Ещӧ пырам кытчӧкӧ...
— Огӧ ылалӧй, — шуис Костя, коді ӧні пукаліс руль сайын. — Нырд саяс петам — тыдовтчас кар, завод.
Да и асыв нин регыд...
Ылын югъялысь бияслӧн цепочкаыс регыд мӧдіс тыдавны горизонт бердас веськыд бортладорсяньыс, но Костя нуӧдіс шверботсӧ водзӧ, восьса мореӧ.
И сӧмын сэки, кор ва веркӧс вылын кутісны дрӧжжитны сэтшӧм жӧ ылысса бияслӧн отражениеясыс заводлӧн, сійӧ мӧдногӧн лӧсьӧдіс паруссӧ да бергӧдіс шверботсӧ.
— Видзӧдӧй, видзӧдӧй! — горӧдіс Кира.
Чусыда тыдалысь заводскӧй бияс пӧвстын ыпнитіс югыд би визь.
— Сывдӧны, — шуис Костя.
Би визьыс кусі, сэсся бара ыпнитіс, вундыштіс пемыдсӧ.
Пемыдыс бӧрыньтчис.
Домнаяс сайын небесаыс югдіс, лои кельыдгӧрд.
Быттьӧкӧ би визьӧн ӧзтӧм, петіс кыа.
Костя бергӧдыштіс шверботсӧ, парусыс тупкис заводсӧ, но эз вермы тупкыны кыасӧ.
Сылӧн югӧрыс уси ваас, югдіс небеса, и весиг парусыс кутіс гӧрдӧдны.
Тӧлыс пӧльтіс асыв-войвывсянь — Костялы ковмис лавируйтны.
Кор сійӧ бӧр бергӧдіс шверботсӧ важногыс да лӧсьӧдіс паруссӧ, шондіыс нин вӧлі горизонт весьтын, и эз нин кельыдгӧрдӧн, а зарни рӧмӧн югдӧдіс берегсӧ.
Челядь некор на эз аддзывны берегсӧ шонді петігӧн — сійӧ кажитчис налы тӧдтӧмӧн да таинственнӧйӧн.
— Ми, — шуис Наташа, — ми ӧні кыдзи аргонавтъяс...
— Ага, — шуис Витька, — кыдзи Джек Лондонлӧн.
abu
abu
abu
abu
abu
— Да абу сійӧ! — чукыртчис Наташа. — Тайӧ ӧд зарни корсьысьяс.
Со сійӧ, зарниыс, видзӧдӧй!
Сійӧ копыртчис, гумовтіс кинас ва.
Ваыс войталіс чуньяс костӧдыс зарни войтъясӧн.
— Капитанъяс! — звирк чеччыштіс Витька.
Капитанъяс вӧліны сылы медся мусаӧн, и, ассьыс мечтасӧ матыстӧмӧн, сійӧ шуис ставнысӧ и асьсӧ капитанъясӧн. — Капитанъяс!
Миян водзын зарни берег.
Полнӧй <rus>вперёд</rus>!
Тӧлыс ёнмис.
Костя бергӧдіс рульсӧ — «Бойкий» пӧлыньтчыштіс да ньӧв моз мӧдӧдчис береглань.
Лёшкалы дум вылас уси Анатолий Дмитриевичлӧн кывъясыс.
— Полнӧй <rus>вперёд</rus>! — горӧдіс сійӧ. — Медым тӧлыс шутьляліс пельясад!..
Асывлӧн югыд светыс дзирдаліс кокньыдик гы вылын да котӧртіс налы паныд.
{Казакевич Эм. (комиӧдіс Улитин Н.) @ Одер вылын тулыс @ роман @ Эм. Казакевич. Одер вылын тулыс @ 1952 @ Лб. 4-449.}
ПЕРВОЙ ЧАСТЬ
ГВАРДИЯСА МАЙОР
I
Вӧлі руа тӧвся асыв. Кравзісны ракаяс, сэтшӧм жӧ кирган гӧлӧсаӧсь да ланьтлытӧмӧсь, кутшӧмӧсь и налӧн Москва бердса рӧдвужыс. Туй чукыль сайын тыдовтчис пожӧма чистӧй вӧртор дзик жӧ сэтшӧм, кутшӧм вӧлі вӧрыс, кыті сӧмын ӧні на прӧйдитісны салдатъяс.
А тайӧ вӧлі Германия.
Но та йылысь пока тӧдісны сӧмын штабъяс.
Салдатъяс, прӧстӧй йӧз, кодъяслӧн эз вӧвны картаяс, пропуститісны тайӧ великӧй дженьыдик кадсӧ, сӧмын рытнас кутісны тӧдны сы йылысь, кӧнӧсь ӧні найӧ.
И сэки видзӧдлісны найӧ Германия му вылӧ, тайӧ овмӧдӧм му вылас, кодӧс важысянь видзисны асыввывсянь варварскӧй нашествиеясысь славянскӧй сиктъяс да русскӧй мечьяс.
Найӧ аддзисны сыналӧм вӧръяс да шыльӧдӧм равнинаяс, кӧні сулалісны цветникъясӧн да палисадникъясӧн кытшалӧм керкаяс да амбаръяс.
Сьӧкыд весиг вӧлі веритны, мый тайӧ, видзӧднысӧ сэтшӧм обыкновеннӧй му вывсяньыс кыпӧдчис став мир вылӧ немецкӧй фашизм.
— Сідзкӧ, со тэ кутшӧм!.. — думыштчӧмӧн шуис латшкӧс тушаа кутшӧмкӧ русскӧй салдат, коді первойысь Германияӧс веськыда шуис «тэ»-ӧн, отвлечённӧй да враждебнӧй «сійӧ» пыдди, кыдзи шуліс сійӧ Германияӧс бӧръя нёль во чӧжнас.
И салдатъяс думыштісны великӧй Сталин йылысь, коді нуӧдіс да вайӧдіс найӧс татчӧ.
И сы йылысь думыштӧм бӧрын найӧ видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас, и налӧн синъясныс ыдждісны ассьыныс непобедимӧй вынсӧ гордӧя сознавайтӧмысь:
— Сідзкӧ, со ми кутшӧмӧсь!
Туй кузя оръявлытӧм потокӧн мунісны войска.
Пехота, грузӧвикъяс, кузь стволъяса пушкаяс да тшӧтшыд ныра гаубицаяс мунісны рытыввылӧ.
Корсюрӧ лавина сувтліс кутшӧмкӧ ньӧжмыд шофёр мыж вӧсна, да кылісны дӧзмӧмпырысь горзӧмъяс.
Збыль, тырӧм фронтӧвӧй туй вылын татшӧм обычнӧй тайӧ горзӧмъясас эз вӧв лёклун да скӧрлун, кодъяс вӧліны войдӧр: ставныс лоины бурджыкӧсь ӧта-мӧд дінас.
abu
Колоннаяс выльысь вӧрзьӧдчылісны, бара кылісны пехоталӧн горӧдӧмъяс: «Босьтны веськыдвывланьджык!», — регулировщикъяс ӧвтісны флажокъясӧн, да ставыс вӧлі эськӧ зэв привычнӧйӧн, мыйысь бура ёна нин дӧзмӧмаӧсь, не тайӧ кывъясыс кӧ, кодъяс коддзӧдана шумитісны ставныслӧн юръясаныс да югӧрӧн югъялісны став синъясын, — кывъяс: «Ми Германияынӧсь».
Вӧлі кӧ эськӧ тайӧ йӧз пӧвстас поэт, сылӧн синъясыс эськӧ паськалісны татшӧм уна впечатлениеяссьыс.
Збыльысь, быд морт, коді муніс туй кузяыс, вермис эськӧ лоны геройӧн поэмаын либӧ повестьын.
Мыйла эськӧ не опишитны тайӧ живописнӧй группасӧ салдатъяслысь, кодъяс пӧвстын торъялӧ зэв ыджыд тушаа старшина, кодлӧн то ли чужӧмыс сэтшӧма гожъялӧма, мый сылӧн юрсиыс кажитчӧ еджыдӧн, то ли сэтшӧм русӧй юрсиа, мый сылӧн чужӧмыс кажитчӧ мугыдӧн?
Либӧ тайӧ гажа артиллеристъяссӧ, кодъяс пу вылӧ пуксялӧм лэбачьяс моз ӧшъялӧмаӧсь асланыс зэв ыджыд пушка вылас?
Либӧ тайӧ косіник том связистсӧ, коді кыскис ассьыс катушкасӧ пӧшти Москва бердса сиктъяссянь да вайис сійӧс германскӧй му вылӧдз?
Либӧ тайӧ муса, сӧдз синъяса медсестраяссӧ, кодъяс сэтшӧм важнӧя пукалісны палаткаясӧн да медикаментъясӧн грузитӧм грузӧвик вылын?
Найӧс аддзӧм мысти салдатскӧй пельпомъяс кыдзкӧ асьныс веськалӧны, морӧсъясыс чургӧдчӧны водзӧ, а синъясыс югдӧны...
А со туй вылас мыччысис машина, кӧні пукаліс прославленнӧй генерал.
Сы бӧрся мунӧ бронетранспортёр грознӧя вывлань лэптӧм крупнокалибернӧй пулемётӧн.
Мыйла эськӧ не гижны тайӧ генерал йывсьыс, сылӧн узьтӧм войяс йылысь да знаменитӧй сражениеяс йылысь?
Тайӧ йӧз пӧвстсьыс быдӧн мунісны кык тысяча километр, сэтшӧм километръяс, кодъяс йылысь сӧмын мойдын висьтавны да перӧӧн гижны.
Но вот салдатъяслы син улас уси шоча аддзывлӧмтор, коді гажмӧдіс ставнысӧ.
Сылӧм лымйысь вазьӧм туй кузя тӧвзис карета.
Да, тайӧ вӧлі настоящӧй, пемыдгӧрд лакӧн мавтӧм карета.
Бӧрладорас чурвидзисны ливрейнӧй лакейяслы сувтанінъяс.
Карета ӧдзӧсъясас красуйтчис зарниа-лӧзов герб: веськыдладорас уна вожа сюръяса кӧр юр, шуйгаладорас замоклӧн ёсь пиньяса стена, выліас забралоа * шлем, а уліас — латинскӧй девиз: «<lat>Pro Deo et Patria</lat>». *
Но джуджыд кучерскӧй пуклӧс вылын пукаліс эз графскӧй слуга, а ватника том салдат, коді чупйӧдлӧмӧн вӧтліс вӧвъяссӧ, кыдзи настоящӧй русскӧй ямщик:
* Забрало — шлемлӧн водзладорыс, коді ёсь нырӧн лэччӧ увлань, медым бой дырйи видзны чужӧмсӧ.
* Ен да отчизна вӧсна.
— Чожджыка вӧрӧй, мусаяс!
Боецъяс колльӧдісны каретасӧ шутьлялӧмӧн, горзӧмӧн да шуткаясӧн:
— Эй, катафалка!
Кытчӧ мӧдін?
— Видзӧдӧй, покойникӧс нуӧны!
— Ёртъяс!..
Музей пышйӧма!..
«Ямщик» зілис лоны зэв серьёзнӧйӧн, но сылӧн тоштӧм гӧрд чужӧмыс тіраліс петысь серамсӧ муртса кутӧмысла.
Тайӧ тешкодь экипажса пассажиръясыс вӧліны случайнӧй попутчикъясӧн.
Найӧ либӧ суӧдісны ассьыныс частьяссӧ, либӧ предписание серти мунісны уджавны выльлаӧ.
Каретаыс сюрӧма чӧв олысь том капитан Чоховлы помещичӧй усадьба ӧшинь улысь.
Поместьеас служитысь пӧрысь поляк висьталіс, мый бензин абутӧм вӧсна пан барон кӧсйӧма пышйыны рытыввылӧ тайӧ каретанас, но абу удитӧма: воӧмаӧсь русскӧй танкъяс — и пан барон вежӧма ассьыс паськӧмсӧ да мунӧма подӧн.
Пышйысь баронӧс вӧтӧдны да, сюрас кӧ сійӧ туй вылысь, кыдзи колӧ велӧдыштны кӧсйысьӧм бӧрын, капитан Чохов муніс вӧтӧдны ассьыс частьсӧ, кытчӧ сійӧс назначитісны.
Вӧліны уна попутнӧй машинаяс, но капитан Чохов радейтіс независимость.
Туй вылын сійӧ босьтіс каретаӧ кык салдатӧс, но найӧ недыр мунісны куимӧн: мӧд километр вылас нин каретаӧ вӧзйысис капитанскӧй погонъяса том, статя нывбаба-врач, а часджын мысти — кӧртӧда киа лейтенант: кокньыда ранитчылӧм бӧрын сійӧ муніс госпитальысь.
Пансис сёрни, но сійӧс пыр жӧ торкис выль морт: карета подножка вылӧ пелька чеччыштіс паськыд пельпомъяса, лӧз синъяса майор.
Сійӧ нюмъялігтыр чӧвтліс синъяссӧ атласнӧй обивка вылӧ да насмешливӧя шуис:
— Красноармейскӧй привет уважаемӧй графскӧй семьялы.
Некод эз казяв, кыдзи нывбаба ньӧжйӧникӧн акнитіс да пондіс видзӧдны майор вылӧ зэв гырысь, руд, друг югдӧм синъяснас.
Эз казяв тайӧс и майор.
Сійӧ висьталіс водзӧ:
— Быдторйӧн ветлывлі: пыжъясӧн и пуръясӧн, аэросаниясӧн и кӧр нартъясӧн, но каретаын — эз удайтчыв!
Решиті пробуйтлыны!
Варов да гажа лукавствоӧн тыр сёрниыс сылӧн пыр жӧ бырӧдіс стесняйтчӧмсӧ, коді пырджык овлӧ татшӧм случайнӧй компаниеясын.
Ставныс серӧктісны да кутісны дружескӧя видзӧдны ӧта-мӧд вылас, кыдзи челядь, кодъясӧс суисны кутшӧмкӧ позьтӧм дуригӧн.
Майорлӧн лӧз синъясас югъяліс сійӧ дружелюбнӧй, жизнерадостнӧй биторйыс, коді висьталӧ мыйкӧ татшӧмтор: «Ме радейта тіянӧс ставнытӧ, тані пукалысьясӧс, арлыд да национальность вылӧ видзӧдтӧг, сы вӧсна мый ті менам другъяс, кӧть и тӧдтӧмъяс, менам рӧдвужъяс, кӧть и ылыссаяс, сы вӧсна мый ми ставным Сӧветскӧй Союзысь и ставным вӧчам ӧти и сійӧ жӧ делӧ».
Татшӧм синъяса йӧзсӧ радейтӧны челядь да салдатъяс.
«Феодальнӧй» вӧвъяс, кодъясӧс вӧтліс том колхозник, пондісны гӧнитны ещӧ гажаджыка.
Майор пӧшти уси пуклӧс вылас да сэки, нывбаба вылӧ видзӧдлӧм мысти, горӧдіс:
— Энлӧй!
Тайӧ ті, Таня? — и сійӧ топыда топӧдліс сылысь кисӧ, ачыс друг лои серьёзнӧйӧн.
Ставныслы мыйлакӧ лои нимкодь сыысь, мый виччысьтӧг аддзысисны кык морт, кодъяс вӧлӧм тӧдсаӧсь, колӧкӧ, войнаӧдзса кадъяссянь на.
Но мыйкӧ романтическӧйӧс татысь подозревайтӧмӧн ставныс, татшӧм случаяс обычнӧй кывъяс бӧрын («Мый? Тӧдсакӧд паныдасинныд?», «Со кутшӧм встреча» да с. в.), тактичнӧ бергӧдчисны мӧдарӧ, сетісны позянлун майорлы да нывбаба-врачлы сёрнитыштны, а, гашкӧ, и окасьны.
Но окасьӧмъяс эз лоны.
Гвардияса майор Сергей Платонович Лубенцовлӧн медицинскӧй службаса капитан Татьяна Владимировна Кольцовакӧд тӧдмасьӧмыс кӧть вӧлі нин важӧн, но вӧлі случайнӧйӧн да дженьыдикӧн: квайт лун чӧж найӧ мунісны ӧти группаын, коді вунӧдлытӧм 1941 воын петіс окружениеысь Вязьма да Москва костын.
Лубенцов вӧлі сійӧ кадӧ лейтенантӧн.
Зэв на том, кызь кык арӧса, сійӧ и сэки кажитчис гажаӧн, кӧть тайӧ ортсыса гажлуныс сюрлі сылы волясӧ ёна зэвтӧмӧн.
Но сійӧ чуть ли эз аслас комсомольскӧй долгӧн лыддьыв лоны именнӧ гажаӧн сійӧ сьӧкыд кадъясас.
Сэки сійӧ петӧ вӧлі взводсьыс кольӧм некымын морткӧд, и сы дінӧ дугдывтӧг ӧтлаасялісны ассьыныс частьяссӧ воштӧм ӧтка боецъяс да боецъяслӧн ичӧтик группаяс.
Тайӧ йӧз пӧвстсьыс ӧткымынъяс вӧлі шогӧ усьӧмаӧсь, унаӧн абу велалӧмаӧсь воинскӧй удж дінӧ.
Колӧ вӧлі налы сьӧлӧм сетны, успокоитны, медбӧрын прӧстӧ вайӧдны боевӧй дасьлунӧ уна лыда опасностьяс водзын.
Ӧтчыд привал дырйи, тшӧкыд кустарникӧн тырӧм нюрын, кодкӧ, мудзӧмысла ньӧжйӧник ружтігтыр, юаліс:
— А гашкӧ, миянлы оз удайтчы прӧйдитны?
Тайӧ кадас финскӧй пуртӧн Лубенцов вундіс кыз бедь: кыкнан кокас ранитчӧм танкистлы сійӧ вӧчис нӧсилкаяс.
Юалӧм вылӧ сійӧ вочавидзис:
— Мый нӧ, вермас лоны и огӧ прӧйдитӧй. — И, чӧв олыштӧм бӧрын, виччысьтӧг содтіс: — Но тайӧ абу сэтшӧм важнӧ.
Талы воча кылісны шуасьӧмъяс.
Лубенцов висьталіс тӧдчӧдӧм тӧждысьтӧмлунӧн:
— Кольччам немецкӧй тылӧ партизанитны.
Мыйӧн абу отряд?
Миян весиг и врач асланым, — сійӧ довкнитіс юрнас Танялань, — а оружие тырмас...
Кытысь босьтліс сійӧ уверенностьсӧ да вынсӧ тайӧ сьӧкыд лунъясас?
Сійӧ чужліс и быдмис приамурскӧй тайгаын, вӧлі вына да эбӧса, зэв бура ориентируйтчис местность вылын да тӧдіс уна пӧлезнӧйторъяс, кодъяс колӧны вӧрын.
Но эз таын вӧв делӧыс.
Лейтенантын оліс чорыд уверенность, мый любӧй врагӧс коркӧ да лоӧ победитӧма.
Тайӧ уверенностьыс мукӧд дырйиыс весиг чуймӧдліс коньӧр Таняӧс, коді дзикӧдз дурмыліс кузя мунӧмысь, велавтӧм лишениеясысь да сьӧкыд думъясысь.
Таня веськаліс действующӧй армияӧ веськыда мединститутсянь да муртса заводитіс уджавны стрелковӧй полкса санитарнӧй частьын, кыдзи немецкӧй танкъяс орӧдісны миянлысь оборона да уськӧдчисны Москвалань.
Том лейтенант регыд заводитіс торъя вниманиеӧн относитчыны Таня дінӧ, сылӧн группаын дзик ӧти нывбаба дінӧ; тайӧ внимание саяс дзебсясис мыйкӧ ыджыдджык прӧстӧй сочувствуйтӧм дорысь.
Сьӧлӧм доймытӧдзыс лейтенант жалитіс Таняӧс.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм кельыд чужӧма, ыджыд синъяса да сэтшӧм жугыль, мый Лубенцов дась вӧлі нуны сійӧс пельпомъяс вылас тайӧ векньыдик арся туйяс кузяыс, кодъяс тырӧмаӧсь сибдалан няйтӧн да кодъясӧс дорӧсалісны кӧтасьӧм гӧрд кустъяс.
Таня муніс чӧв олігтыр, норасьтӧг да бокъясӧ видзӧдтӧг, и тайӧ чӧв олӧмыс и самӧй сылӧн присутствуйтӧмыс бура влияйтісны мукӧдъяс вылӧ.
Таня тайӧс, дерт, эз тӧд, но Лубенцов — сійӧ тӧдіс да корсюрӧ упрекайтліс бӧрӧ кольысьясӧс.
— Ті кӧть мед тайӧ нылыслысь велӧдчыштінныд...
Асывъяснас гӧпторъяс вевттьысьлісны вӧсньыдик йиӧн, небеса вӧлі кымӧра, букыш.
Немецъяс вӧліны матынӧсь.
Танялы вӧлі зэв сьӧкыд, сылӧн сэтшӧма кынмисны киясыс, мый сійӧ эз вермы сынасьнысӧ, кыны кӧсасӧ, мыссьыны.
И став мӧвпъясыс сылӧн тожӧ кынмисны, ӧти кындзи: «Ок, кутшӧм меным сьӧкыд!»
А тайӧ лейтенантыс быд лун бритчис самобрейкаӧн, куш ӧти синъяснас нюмъялігтыр, норасис, мый абу сапожнӧй крем, да ӧтчыд весиг мыссис коскӧдзыс кутшӧмкӧ ичӧтик ю дорын.
Танялӧн кутісны зяткакывны пиньясыс тайӧ купайтчӧм вылас видзӧдӧмсьыс.
Таня думсьыс аттьӧаліс сійӧс ставсьыс: сыысь, мый сійӧ пестывліс сӧмын сылы ичӧтик бипур — ӧзтавны бипуръяс сійӧ некодлы эз лэдзлы, тайӧ вӧлі ӧпаснӧ; и сыысь, мый сійӧ велӧдіс лӧсьыда гартны нямӧд да видзӧдіс сы вылӧ сочувственнӧя, корсюрӧ чӧвтлывліс ышӧдана кывъяс:
— А ті молодец!
Тіянысь салдат лоӧ.
Деятельнӧй, мудзлытӧм, йӧзӧс бура тӧдысь, сійӧ не сӧмын Танялы — быдӧнлы аддзыліс ошкан кывъяс.
Сылӧн настойчивость да хладнокровие вӧсна ставыс кутісны чувствуйтны асьнысӧ увереннӧйджыкӧн да спокойнӧйджыкӧн.
Югдандор сійӧ кык боецкӧд обычнӧ мунліс разведкаӧ.
Ӧтчыд сійӧ локтіс зумыш да рассеяннӧй.
Орчча сиктын, висьталіс сійӧ, эмӧсь пленнӧй русскӧй боецъяс, унджыкыс кокньыда ранитчӧмаӧсь.
Сьӧкыда ранитчӧмъяссӧ, кыдзи сылы удайтчӧма тӧдмавны, немецъяс лыйлӧмаӧсь туй вылас.
— Пленнӧйясӧс видзӧны, — шуис сійӧ чӧв олыштӧм бӧрын, — но охранаыс ставыс морт дас вит.
Караулъяс абу сувтӧдӧма.
Сійӧ юасяна видзӧдліс сійӧс кытшалысь йӧз вылӧ да водзӧ висьталіс:
— А связьыс налӧн — ӧти провод...
Орӧдны — и ставыс.
Лои чӧв-лӧнь.
Друг водзӧ петіс крестьянскӧй тулупа баля ку воротника морт.
Ӧнӧдз тайӧ мортыс муніс пыр чӧв олігтыр, аслыс кокъяс улас видзӧдігмоз да некытчӧ суитчытӧг.
— Нинӧм сюйсьыны тӧлктӧм делӧӧ, — шуис сійӧ ньӧжйӧникӧн да вескӧя. — Миянлы тайӧ могыс абу вын серти.
Ті висьталанныд — найӧ дас витӧнӧсь, а миян морт ветымын.
Но, тайӧ шуам сідз.
Но сэні — регулярнӧй войска...
Немецъяс!
Лейтенант зумыштчис да шуис:
— Тані абу профсоюзнӧй собрание, а воинскӧй часть, кӧть и сборнӧй.
Тулупа морт пинь пырыс сӧдзӧдіс:
— Энӧ велӧдӧй менӧ воинскӧй пӧрядокъясӧ.
Ме гӧгӧрвоа сійӧс тіян дорысь ёнджыка.
— Сымын бурджык, — небыда вочавидзис Лубенцов. — Ме командир, и менсьым приказъяс ӧні долженӧсь выполняйтны.
— Коді тіянӧс назначитіс? — пузис тулупа морт. — А ті тӧданныд, коді ме сэтшӧмыс?
Ме капитан.
Лубенцов друг серӧктіс.
— Да кутшӧм нӧ ті капитан? — шуис сійӧ. — Тулуп ті, а абу капитан!
Тулупа морт юаліс усьӧм гӧлӧсӧн, но век на збоя:
— Энӧ-ӧ ті менӧ разжалуйтӧй?
— Мыйла? — вочавидзис Лубенцов да, мукӧдъяслань бергӧдчӧмӧн нин, содтіс: — Ті асьныд асьнытӧ разжалуйтінныд.
Пленнӧйясӧс мездісны сэтшӧм кокньыда, кутшӧмӧс эз виччысь весиг Лубенцов.
Виччысьтӧг суӧм охрана ньӧти эз водзсась.
Немецъяс чувствуйтісны асьнысӧ вывті увереннӧя.
Оружиесӧ вӧлі ӧкуратнӧя сувтӧдалӧма сельсӧвет посводзӧ, и Лубенцов юкліс трофейнӧй винтовкаяссӧ мездӧм раненӧй боецъяслы, кодъяслы Таня сетіс колана медицинскӧй отсӧг.
Группа мӧдӧдчис туйӧ ӧддзӧдӧм маршӧн, сы вӧсна, мый Лубенцов поліс преследуйтӧмысь.
Мунісны кыпыда, быттьӧкӧ походыс сӧмын на заводитчис.
Гажапырысь шӧпкӧдчисны.
Некодлӧн эз лок унмыс, кокъясыс эз висьны весиг медся няргысьяслӧн.
Ставныс вывті вылӧ донъялісны ассьыныс победасӧ да ёна ошкисны лейтенантӧс.
Уналы именнӧ тайӧ войыс лои найӧ боевӧй олӧмлӧн збыльысь заводитчӧмӧн.
Мӧд войнас Таня первойысь аддзис немецъясӧс.
Киссис зэр.
Отряд петіс ыджыд туй вылӧ.
Туй кузя мунісны грузӧвӧй машинаяс.
Таня первойсӧ эз пыдди пукты тайӧс да рассеяннӧя воськовтіс водзӧ, но сэки лейтенант пуктіс кисӧ сылы пельпом вылас.
— Водӧй, — шуис сійӧ ньӧжйӧникӧн. — Немецъяс!
Сійӧ шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр: кӧні немецъясыс? И му бердӧ ляскысьӧм бӧрын нин гӧгӧрвоис, мый тайӧ машинаясыс — зэв югыда ӧзйысь фараяса обычнӧй грузӧвӧй машинаясыс — найӧ буретш и эмӧсь «немецъяс».
Тыдовтчис сьӧд крестъяса некымын танкетка.
Таня кыліс бокӧвӧй сёрни.
Ставыс тайӧ вӧлі сэтшӧм лӧсявтӧм, сэтшӧм враждебнӧй, мый Таня сьӧлӧмын ӧттшӧтш кыптісны чуймӧм, зывӧктӧм да полӧм.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ ӧткаӧн да подавленнӧйӧн, быттьӧкӧ тайӧ зывӧктӧмӧдз бокӧвӧй вуджӧръясыс вундісны сылысь став войдӧрся олӧмсӧ, став надеяяссӧ да став мечтаяссӧ.
Сійӧ кватитіс Лубенцовӧс киӧдыс да дыр эз лэдз сійӧс, сэтчӧдз, кытчӧдз отрядыс эз вӧрзьӧдчы водзӧ.
Немецкӧй фараясысь югнитлысь биыс омӧлика югдӧдыштліс лейтенантлысь чужӧмсӧ.
Зэр войтъяс визувтісны сылӧн банбокъяс кузяыс.
Том зонлӧн чужӧмыс вӧлі ӧні висьтавны позьтӧм серьёзнӧй да жугыль.
Асывнас найӧ петісны, медбӧрын, окружениеысь.
Формировочнӧй пунктӧ мунан туй вылын Лубенцов матыстчис Таня дінӧ да корис сылысь Московскӧй адрессӧ:
— Вермас лоны, паныдасям коркӧ, пырала тіянӧ чай юны.
Тайӧ корӧмыс чуймӧдіс Таняӧс бара сійӧн жӧ — сылӧн будущӧйӧ веритӧмнас, сылы веритӧмӧн, мый водзын встречаяса, адресъяса, чайяса мирнӧй олӧм.
Адрес?
Институт помалӧм бӧрын Таня оліс Москваын тьӧтка ордас.
Но делӧыс эз вӧв сыын.
Сійӧ шуис:
— Ме верӧссайын.
Дерт, тайӧ эз вӧв тӧлка ответ — ӧд лейтенант эз корав сійӧс.
— Адрес ме тіянлы, дерт, сета, — тэрыба содтіс сійӧ.
Но тэрмасигас Таня вунӧдіс аслас кӧсйысьӧм йылысь.
Найӧ воисны формировочнӧй пунктӧ, Таняӧс кытшалісны офицеръяс, на пӧвстын вӧліны уна врачьяс.
Сійӧс юкталісны юмов чайӧн, вердісны яй консервъясӧн.
Шоналӧм бӧрын, мамыскӧд да мужикыскӧд паныдасьӧм вылӧ ёна надейтчӧмӧн, сійӧ кыдзкӧ пыр и вунӧдіс, мыйӧн вӧлі сылы тайӧ повтӧм, гажа да бур лейтенантыс сылӧн олӧмас медся сьӧкыд квайт лун чӧжӧн.
Лейтенант регыдик сулыштіс неылын да некод тӧдлытӧг муніс.
Сэсся Таня тӧдмаліс, мый сійӧс назначитӧмаӧсь кутшӧмкӧ частьӧ, и сійӧ мунӧма.
Таня пырмунігмозыс жугыльпырысь думыштіс сы йылысь да жалитіс, мый эз висьтав сылы прӧщайтчана благодарнӧй кывъяс.
И со тайӧ лейтенантыс, ӧні нин гвардияса майор, куим во дорысь унджык кольӧм бӧрын пукалӧ сыкӧд орччӧн кӧтасьӧм асфальт кузя мунысь каретаын.
II
Тайӧ вӧлі шензьӧдана паныдасьӧм.
Кыкнанныс найӧ волнуйтчисны.
— Ті важмоз сэтшӧм жӧ гажаӧсь, — шуис Таня, — ставыс тіянлы веськодь.
— А ті важся моз жӧ неуна жугыльӧсь, — шыасис сійӧ, — но верстьӧджыкӧсь.
— Пӧрысь, — серӧктіс Таня.
Сійӧ сераліс сэтшӧм меліа, мусапырысь, небыдика, быттьӧкӧ ас кежас.
Та дырйи сылӧн гырысь синъясыс пӧшти вошлісны, на пыдди артмылісны югъялысь щельяс, а нырыс чукыртчыліс, и та вӧсна сылӧн чужӧмыс виччысьтӧг лолі зэв добродушнӧйӧн.
Тайӧ здукас вылісянь, пуклӧс вывсянь, кыліс «ямщиклӧн» гора, тревожнӧй гӧлӧс:
— Офицер ёртъяс!
Быдӧн пӧръясьӧны, мый ми Германияӧ пырим...
Лубенцов шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс вывлань, сэсся восьтіс полевӧй сумкасӧ, перйис карта да, пидзӧс вылас сійӧс паськӧдӧмӧн, лолыштіс да шуис:
— Да, ми Германияынӧсь.
Лейтенант кыскис пистолетсӧ, восьтіс ӧдзӧссӧ да лыйліс воздухӧ став обоймасӧ.
«Ямщик» винтовкасьыс лыйис небесаӧ.
Вӧвъяс повзисны да мӧдісны гӧнитны тэрыбджыка.
Ставныс ляскысисны ӧшиньясӧ.
На дінті вуджрасисны муяс, вӧр доръяс, кустъяс, и йӧз шензисны, мый ставыс тайӧ быдлунся кодь:
— Видзӧдлӧй, нин пуяс!
— Боярышник!
— Яблоняяс!
Лейтенант восьтіс ассьыс чемодансӧ, лукйысьыштіс сэні да шогпырысь шуис:
— А винаыд и абу!
Каретаса «кӧзяин», капитан Чохов, кыв шутӧг, перйис кыськӧ вина тыра фляга.
Каретаын пукалысь салдат, яндысьӧмӧн нюмъялігтыр, малыштіс рыжӧй уссӧ да шуис:
— Миян, офицер ёртъяс, тайӧ самӧй...
Спирттор эм...
Онӧ кӧ зывӧктӧй...
Прӧтивнӧй, но крепыд.
Зверобой...
Карета кежис туй вылысь да, вутшъяс вывті чеччалыштӧм бӧрын, регыд сувтіс раскӧ.
«Ямщик», зэв кузь плетьсӧ пуклӧс саяс сюйӧм бӧрын, ӧтлаасис мукӧдъяс дінӧ.
Ставныс кутісны зэв ёна шумитны, сӧмын Таня мыйлакӧ раммис.
Сійӧ кайис джуджыд кучерскӧй пуклӧс вылӧ да пукаліс сэні ёкмыльтчӧмӧн, жугыля да нюммунлытӧг видзӧдіс гӧгӧр тыдалысь шочиник вӧрдіяс вылӧ.
Юны сійӧ ӧткажитчис.
— Тані оз юны ков, — кружкасӧ вештігмоз шуис сійӧ, — ме ог тӧд, мый колӧ, гашкӧ, бӧрдны колӧ на вӧсна, кодъяс эз воны татчӧдз.
И ставныс гӧгӧрвоисны, мый сійӧ прав.
И кӧть юисны, дерт, но эз нин шумӧн, а быттьӧкӧ торжественнӧя думыштчӧмӧн.
Медводз юисны Сталин вӧсна, сэсся победа вӧсна да Первой Белорусскӧй фронтса войска вӧсна.
Рыжӧй уска салдат предложитіс тост сідзжӧ «миян семейнӧй фронт вӧсна, мӧдногӧн кӧ, гӧтыръяс да челядь вӧсна».
— И верӧсъяс вӧсна, дерт, — Таня вылӧ синбӧжнас видзӧдлӧм бӧрын содтіс сійӧ, — найӧ кӧ эмӧсь, а абу кӧ, жӧникъяс вӧсна.
Таня шуис:
— И думыштны сӧмын!
Со сэні немецкӧй сикт.
Весиг кыдзкӧ тешкодь, мый тані немецъяс олӧны, самӧй найӧ, кодъяс вӧчисны мирын сы мында лёк.
Мый нӧ?
Сотны тайӧ сиктсӧ?
Виавны сэтысь ставсӧ?
Ставныс чӧв олісны.
Сэсся кыліс капитан Чоховлӧн гӧлӧс:
— А мый ті думайтанныд?
Мунамӧй, вӧчамӧй тайӧс.
Тайӧ кывъясыс, кодъясӧс вӧлі шуӧма спокойнӧй гӧлӧсӧн, заставитісны ставнысӧ видзӧдлыны Чохов вылӧ,
и ставныс аддзисны том зонлысь гӧгрӧс чужӧм, ичӧтик рӧвнӧй ныр да решительнӧй руд синъяс.
Тайӧ синъясас вӧлі нинӧмысь повтӧм мортлӧн вызывающӧй самоуверенность.
Гвардияса майор Лубенцов сюся видзӧдліс сы вылӧ да сӧмын ӧвтыштіс кинас.
Тайӧ дженьыдик, неуна презрительнӧй движениеыс висьталіс, пӧжалуй, кывъяс дорысь бурджыка.
Быдӧнлы лои гӧгӧрвоана, мый некод некытчӧ оз мун, нинӧм оз сот да некодӧс оз ви — <rus>по крайней мере</rus> гвардияса майор дырйи.
Гӧгӧрвоис тайӧс и Чохов.
Сійӧ лӧгпырысь видзӧдліс Лубенцов вылӧ, топӧдіс вомдоръяссӧ да сэсся эз шу ни ӧти кыв.
— Немецкӧй армия ӧтчаяннӧя на тышкасьӧ, — веськодьпырысь шуис Лубенцов.
— И тіян лоӧ на позянлун петкӧдлыны ассьыныд збойлунтӧ бойын...
Миритана гӧлӧсӧн Таня шуис:
— Мунімӧй!
Ставныс пуксисны каретаӧ, и регыд сійӧ, кӧлесаяснас йиркӧдігтыр, пырис сиктӧ.
Тані найӧ аддзисны ичӧтик ратуша вылысь зэв ыджыд гижӧд:
<deu>Sieg oder Sibirien!</deu> *
* Победа либӧ Сибирь!
Лубенцов переведитіс мукӧдыслы тайӧ гӧгӧрвотӧм лозунгсӧ — тыдалӧ, Геббельслысь медбӧръя изобретениесӧ.
— Фриц фрицӧс повзьӧдлӧ миян Сибирӧн, — весиг неуна ӧбидитчӧмӧн шуис рыжӧй уска. — А меным эськӧ ловйӧн кольны победаӧдз да мунны аслам Сибирӧ Василиса Карповна дінӧ да челядь дінӧ.
«Ямщик» сувтӧдіс каретасӧ ӧти керка дорӧ.
Тайӧ вӧлі джуджыд кильчӧа мича кирпичнӧй керка, пытшкас вӧлі чӧв-лӧнь, пемыд да кыліс бакшасьӧм дук.
Сэк кості, кор «ямщик» лэдзаліс вӧвъяссӧ, мукӧдыс шумӧн овмӧдчалісны кӧдзыд комнатаясӧ, любопытствоӧн видзӧдалісны быд пемыд пельӧс.
Немвиччысьтӧг порог дорын тыдовтчис «ямщик».
Сійӧ вӧлі мыйыськӧ повзьӧмакодь да, Лубенцов дінӧ шыасигмоз, шуис:
— Гвардияса майор ёрт, сэні сараяс мыйкӧ абу лючки.
Найӧ петісны.
Пемыд дворын руксісны порсьяс.
Сарайыс вӧлі тыр пескӧн.
А пес чипасъяс сайысь Лубенцовлӧн ичӧтик пӧнарыс югдӧдіс ӧшӧдӧм вит мортлысь мыгӧръяссӧ.
— А, чӧрт! — ёрччыштіс Лубенцов. — Лэдзалӧй! — командуйтіс сійӧ да заводитіс пуртӧн вундавны гезъяссӧ.
Ӧшӧдӧмъяс сьӧкыда гылалісны джоджӧ.
Сарайӧ пырисны лейтенант да Чохов.
Лейтенант суетитчигтыр заводитіс отсасьны Лубенцовлы.
Чохов сулаліс бокын.
Сылӧн папиросыс югъяліс пемыд сараяс.
Кыкӧн вӧліны ловъяӧсь на.
Тайӧ вӧліны старука да ичӧтик нывка.
Найӧс пыртісны керкаӧ.
Таня заводитіс пальӧдны найӧс.
Нывка регыд мысти пукаліс нин Танякӧд орччӧн диван вылын, ӧти кинас ниртіс голясӧ, а мӧднас крепыда кутчысьӧма тӧдтӧм нывбабалы киас.
Старука, сійӧс кытшалысь чӧв олысь русскӧйяс вылӧ видзӧдтӧг, сьӧкыда кокъяснас чушкигтыр кутіс ветлӧдлыны комната кузя да идраліс джоджӧ шыблалӧм кӧлуйсӧ.
Лубенцов неуна тӧдіс немецкӧй кыв, и сылӧн тӧдан кывъясыс кӧть и вӧліны сӧмын военнӧй лексиконысь, сылы век жӧ удайтчис юасьны старукалысь.
Вӧлӧмкӧ, мый сылӧн пиыс, местнӧй национал-социалистическӧй активист, абу удитӧма эвакуируйтчынысӧ да повзьӧмысла решитӧма ӧшӧдчыны да ӧшӧдны став семьясӧ.
Кольӧм войнас прӧйдитӧмаӧсь русскӧй танкъяс, асывсянь сӧветскӧй войска мунӧмаӧсь и мунӧмаӧсь лунтыр; керкаса кӧзяин гӧгӧрвоӧма, мый пышйыны оз нин позь, да выполнитӧма ассьыс кӧсйысьӧмсӧ.
— Тайӧ ӧмӧй йӧз? — зывӧктӧмӧн шуис пач ломзьӧдысь рыжӧй уска сибиряк. — Тайӧ фашистыслы абу сӧмын бокӧвӧйяс — и аслас челядьыс абу жальӧсь.
Ӧд аслас киясӧн, стервоыд, ӧшӧдалӧма.
— Тэнад пиыд, — аслыс плешкас чуньнас котшӧдігтыр тӧлкуйтіс старукалы «ямщик», — со, со, йӧй...
<deu>Ферштейн</deu>?
Кыдзи позьӧ, — горзіс сійӧ, буракӧ, чайтіс, мый кымын гораджыка висьталан, сымын гӧгӧрвоанаджык, — со этатшӧмсӧ... — сійӧ ӧвтыштіс кинас нывкалань, — ичӧтиксӧ, — сылӧн киыс лэччис джоджлань, — ӧшӧдны? — и сійӧ петкӧдліс кинас аслас голя вылӧ.
Старука заводитіс вольсавны русскӧйяслы,
сійӧ вӧчис тайӧс леститчытӧг: сійӧ вывті на неважӧн сулаліс смертькӧд орччӧн, медым леститчыны кодлыкӧ.
Прӧстӧ сідзи пӧлагайтчис: русскӧйяс вӧліны победительясӧн да налӧн вӧлі право виччысьны побеждённӧйяссянь раммӧм.
Но Лубенцов, кыдзи военнӧй морт, эз вермы надейтчыны немецъяслӧн сёрмӧм рамлун вылӧ.
Сы вӧсна сійӧ решитіс лӧсьӧдны охрана.
Дежурстволысь порядок да тревога сигналъяс стӧча гижалӧм бӧрын Лубенцов шуис:
— Ті верманныд ставныд водны узьны, а ме понда дежуритны асылӧдз, сы вӧсна мый ме талун узьны ог вермы.
— Позьӧ, ме дежуритышта тіянкӧд? — юаліс Таня комната ылі пельӧссянь.
— Дерт, позьӧ! — горӧдіс Лубенцов.
Ставныс, быттьӧкӧ сёрнитчӧмӧн, пыр жӧ разӧдчисны асланыс местаясӧ, а Лубенцов Танякӧд недыр пукалыштісны на пызан сайын.
Сэсся найӧ пасьтасисны, медым мунны пост вылӧ.
Керкаын кыліс нин ньӧжйӧник шкоргӧм.
Ывлаӧ петтӧдз найӧ дозорӧн кытшовтісны став комнатаяссӧ.
Столовӧйын диван вылын узис капитан Чохов.
Узигас гӧгрӧс чужӧм вылас сылӧн эз вӧв, кыдзи олігас, вызывающӧй самоуверенностьыс да вӧлі дзик томӧн.
Орчча комнатаын беспокойнӧя бергаліс вольпась вылас лейтенант.
Сійӧ узис аслас важ пеля шапкаа, унйывсьыс гирчкис пиньяснас да мыйкӧ бормочитіс.
Зэв ыджыд паськыд крӧвать вылӧ водӧмаӧсь рыжӧй уска да «ямщик».
Кыкнанныс вӧліны паськӧмаӧсь, кӧмаӧсь да шебрасьӧмаӧсь шинельяснас, кӧть найӧ улысын куйлісны зэв уна эшкынъяс.
Салдатъяслӧн шинельяс увсьыс тыдалісны автомат да винтовка стволъяс, кодъясӧс тожӧ вӧлі шебрӧдӧма да сідзжӧ быттьӧ узисны.
Накӧд орччӧн ичӧтик крӧвать вылын узис немецкӧй нывка.
Лубенцов ньӧжйӧник серӧктіс шебрӧдӧм оружие вылӧ да салдатъяслӧн бой кежлӧ пыр дасьлун вылӧ — бой кежлӧ тайӧ нэмӧвӧйя дасьлуныс налӧн лои война вылын.
Петісны дворӧ.
Вӧлі зэв пемыд да тӧла.
Туй вывсянь кыліс мунысь войскалӧн шум да автомашинаяслӧн тутсӧмъяс.
Гырысь пуяс улын кодкӧ вӧрис.
Лубенцов ӧзтіс пӧнариксӧ.
Старука кодйис зырйӧн гу.
— Мый нӧ вӧчӧ сійӧ? — ньӧжйӧникӧн юаліс Таня.
Лубенцов матыстчис старука дінӧ да заводитіс сёрнитны сыкӧд; старука дыр да подробнӧя висьталіс сылы мыйкӧ.
Таня дінӧ бӧр локтӧм мысти Лубенцов висьталіс:
— Гу кодйӧ.
Асьнысӧ виысьясӧс кладбище вылӧ оз гуавны — со мыйын делӧыс... лючки кӧ ме гӧгӧрвои.
Найӧ петісны ывлаӧ.
Чӧв олігтыр сулыштісны недыр.
Сэсся Таня юаліс:
— Кытӧні ті ӧні уджаланныд?
— Дивизияса разведкаын начальник.
Ӧні со локта армияса штабысь.
Корлісны.
Кӧсйисны мӧдӧдны Москваӧ велӧдчыны Военнӧй академияӧ.
Муртса верми мынтӧдчыны.
Кыдзкӧ ӧбиднӧ война помасьтӧдз мунны тылӧ, да ещӧ дзик помасигас.
И ассьым разведчикъясӧс абу окота кольны: велалі на дінӧ.
И дивизия миян лои меным быттьӧ рӧднӧй горт.
Всё-таки вені начальствоӧс.
Аттьӧ, эз мӧдӧдны...
А то эськӧ ме вӧлі нин кӧнкӧ Минск дорын... — Сійӧ чӧв олыштіс да содтіс: — И эг эськӧ аддзыв тіянӧс.
Налӧн вӧлӧма уна общӧй тӧдсаяс.
Таня войдӧр служитлӧма ӧти армейскӧй госпитальын, тӧдіс армияса разведотделса начальникӧс, полковник Малышевӧс.
Ӧні сійӧ бӧр мунӧ хирургъяс совещание вылысь, — Таня ӧні полковник Воробьёв дивизияын ведущӧй хирург.
— И сійӧс тӧда, — шуис Лубенцов. — Бур командир.
А менам комдив, генерал Середа, ещӧ на бурджык.
— Да тіян ставыс бурӧсь, — нюммуніс Таня, боксяньыс видзӧдліс сы вылӧ да ньӧжйӧникӧн шуис: — Кутшӧм бур, мый тайӧ страшнӧй войнасьыс, коді пӧгубитіс сы мында прекраснӧй олӧм, ті петінныд дзоньвидзаӧн!
Медся нин тіян профессияӧн.
Ме зэв рад, мый паныдаси тіянкӧд. — Здук чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ юаліс: — А корпусса штабысь полковник Красиковӧс ті тӧданныд?
— Тӧда неуна.
Найӧ ньӧжйӧникӧн ветлӧдлісны унмовсьӧм керка дінын.
Таня джӧмдіс, Лубенцов кутіс сійӧс киӧдыс да сэсся эз нин лэдзлы.
— Пост вылын ӧмӧй тадзи позьӧ? — шпыньмуныштӧмӧн юаліс Таня.
«Эк, тайӧ пӧшти мирнӧй кад! — думайтіс Лубенцов. — Нывбабакӧд кутчысьӧмӧн ме гуляйта, кажитчӧ, нёль во чӧжӧн первойысь!»
Небесаыс сэзьдіс, и оръяссьӧм кымӧръяс сайсянь мыччысис тӧлысь.
Сійӧ югдӧдіс стенъяс вылас продольнӧй сьӧд перекладинаяса еджыд керкаяс да кирхалысь * ёсь йыла вевтсӧ.
Кыдзи тані вӧлі не казьтыштны Вязьма дорса вӧръяс, кӧні найӧ ветлӧдлісны куим во сайын!
* Кирха — лютеранскӧй вичко.
— Менам сэтшӧм чувство, — шуис Лубенцов, — быттьӧкӧ ми дыр кайим джуджыд да крут гӧра вылӧ, да со ми дзик йыласӧсь либӧ сысянь матынӧсь...
Вермас лоны, тайӧ абу мича сравнение, но — ок, кутшӧм ылӧдз тыдалӧ тайӧ гӧра йывсяньыс!
Водзті вӧлӧмасӧ заводитан аддзыны выльног, а сійӧ, мый лоӧ, кажитчӧ сэтшӧм пырыс тыдалана яснӧйӧн...
Ӧні ми тырвыйӧ гӧгӧрвоим ассьыным вын да ассьыным тӧдчанлун.
Ми кыдзкӧ быдмим, быттьӧкӧ верстьӧджык лоим... — Сійӧ яндысьыштӧмӧн нюммуніс. — Вообще, тайӧс сьӧкыд объяснитны...
Таня сюся видзӧдліс сы вылӧ прӧстӧ сы могысь, медым убедитчыны сыын, мый тайӧ буретш сійӧ лейтенантыс, коді кӧдзыд арся войын сулавліс сыкӧд орччӧн важ смоленскӧй туй дорын.
Самӧй сійӧ, кодлысь позьӧ велӧдчыны лоны увереннӧйӧн да смелӧн.
Таня друг вежалыштіс разведчикъяс вылӧ да вообще на вылӧ, кодъяс олӧны майор дінын.
— Ті кыланныд? — немвиччысьтӧг юаліс Лубенцов.
Найӧ чуймӧмӧн видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас: неылын кылісны страннӧй шыяс, быттьӧкӧ зэв ыджыд струнаясӧн ворсіс тӧлыс.
Тайӧ вӧлі важ, челядьдырсянь тӧдса мотив.
Кутшӧмкӧ тӧдтӧм инструментӧн кодкӧ ворсіс знаменитӧй сьыланкыв Стенька Разин йылысь.
Шыяс кылісны кирхаысь.
Лубенцов Танякӧд мӧдӧдчисны сэтчӧ, регыд воисны паськыд пос тшупӧдъяс дорӧ да пырисны.
Тӧлысь югыдыс пырис сводъяса векньыдик ӧшиньясӧд.
Тӧлысь югыд улас джуджыд балкон перилӧ вылын пукаліс кутшӧмкӧ сержант да ворсіс органӧн.
Уліас чукӧрӧн сулалісны боецъяс да кывзісны.
Друг ворсӧм дугдіс, сержант чеччис места вывсьыс да юаліс:
— Майор ёрт, разрешитанныд водзӧ ворсны?
Лубенцов первойсӧ эз гӧгӧрво, мый шыасьӧны сы дінӧ.
А кор гӧгӧрвоис, нинӧм эз шу, ӧвтыштіс кинас да аслас спутницаыскӧд петіс кирхаысь.
Ывлаын вӧлі кӧдзыд, тӧла да торжественнӧй.
Найӧ ньӧжйӧник мунісны бӧр керкалань.
Лубенцов друг юаліс:
— А тіян верӧсыд... кутшӧм фронт вылын?
— Сійӧ пӧгибнитіс, — шуис Таня. — Нелямын кыкӧд воын, — да коса содтіс: — Сталинградскӧй фронт вылын.
Гӧлӧсас кылысь тайӧ виччысьтӧм стрӧглуныс висьталіс: «Кора не жалитны менӧ, не висьтавны лишнӧй кывъяс да не притворяйтчыны, мый тіянӧс интересуйтӧ менам верӧсӧй».
Таня веськодьпырысь шуис:
— Со кутшӧм делӧясыс.
Но сэки сійӧ видзӧдліс Лубенцов вылӧ да, сылысь шӧйӧвошӧм, смутитчӧм чужӧмсӧ аддзӧм бӧрын, эз выдержит.
Весьшӧрӧ сійӧ ёна курччис улыс вомдорсӧ — вӧлі нин вывті сёр: синъяссьыс сылӧн кутіс киссьыны синва, и сійӧ бергӧдчис, ачыс муртса кутчысис, медым эз бӧрддзыссьы гораа.
III
Водз асылӧ сиктӧ воис грузӧвӧй машинаяслӧн колонна.
Ӧти грузӧвик друг сувтіс.
Сэтысь чеччыштіс томиник связист лейтенант Никольский.
Сійӧ радпырысь юӧртіс Лубенцовлы:
— Тӧданныд, гвардияса майор ёрт, ми нин германскӧй территория вылынӧсь!
— Тӧда, — шпыньмуніс Лубенцов да бергӧдчис Танялань.
Колӧ вӧлі мунны, а торйӧдчыны эз вӧв окота.
Керкаысь петіс сӧмын на садьмӧм рыжӧй уска сибиряк.
Сійӧ казяліс, мый майор лӧсьӧдчӧ мунны, да шуис:
— Шуда туй, гвардияса майор ёрт.
Но, аддзысям Берлинын.
— Пӧжалуй сідз, — серӧктіс Лубенцов да чорыда топӧдліс сылысь нюжӧдӧм ыджыд салдатскӧй кисӧ.
Сэтшӧм жӧ вынӧн топӧдліс сійӧ и Танялысь вӧсньыдик чуньяссӧ.
Сійӧ чукыртчыліс доймӧмысла да нориника шуис:
— Тадзи ӧмӧй позьӧ?
Меным жӧ тайӧ кинас раненӧйясӧс ковмас оперируйтны...
Лубенцов дзикӧдз яналіс, думнас видіс асьсӧ кужтӧмлунысь да пуксис кабинаӧ шофёркӧд орччӧн.
Лейтенант чеччыштіс кузовӧ — и машина вӧрзис.
«Но и ош жӧ ме! — дӧзмӧмӧн думайтіс Лубенцов. — Ни ӧти кыв эг шу прӧщайтчигӧн, мукӧд попутчикъясыслы привет эг тшӧкты висьтавны...
И мый сійӧ думыштас ме йылысь!»
Сійӧ ышловзис.
Шофёр синбӧжнас видзӧдліс сы вылӧ да гӧгӧрвоана шпыньмуніс: «Эк, тайӧ разведчикъясыс!
Быдлаӧ вевъялӧны!»
Лубенцовӧс дивизияас быдӧн тӧдісны, разведчиклӧн мудерлун да повтӧмлун йылысь ветлісны легендаяс.
Гӧгӧрвоана, мый шофёр, сідз жӧ, кыдзи и лейтенант Никольский, решитіс, мый гвардияса майор эз весьшӧрӧ гуляйт водз асылын тайӧ руд синъяса мича врачыскӧд.
Тайӧ кадас машина петіс ыджыд туй вылӧ да, мукӧд машинаяслӧн помтӧм колоннаӧ пырӧм бӧрын, мӧдӧдчис ньӧжйӧджык.
Лубенцов видзӧдаліс ӧшинь сайын тыдалысь равнинасӧ, лымйӧн тырӧм черепичнӧй керка вевтъяссӧ, рӧвнӧя садитӧм неыджыд вӧрдіяссӧ, тактическӧй боксянь бессознательнӧя донъяліс местаяссӧ, но эз дугдыв думайтны Таня йылысь.
Тӧдвылас сылы уси Танялӧн синваыс, верӧсыслӧн пӧгибнитӧм йылысь да мам кулӧм йылысь волнуйтчана висьталӧмыс, и ставсӧ тайӧс казьтылігас кутіс чувствуйтны, мый нюмъялӧ мечтательнӧй, нежнӧй да, кыдзи сійӧ пыр жӧ решитіс, бессердечнӧй нюмӧн.
«Артмӧ, — думыштіс сійӧ, — ме радла сы вылӧ, мый Таня коли верӧстӧг?!
Некыдз эг виччысь ассянь татшӧм подлость!»
Сійӧ зілис лоны серьёзнӧйӧн.
Танякӧд паныдасьӧм, да ещӧ татшӧм лунӧ, коді означайтӧ войналысь регыд помасьӧм, кажитчис сылы зэв знаменательнӧйӧн.
Таня вӧлі «важ тӧдсаӧн», — тайӧторйыс вӧлі Лубенцовлы зэв тӧдчанаӧн.
Налӧн отношениеясыс, татшӧм ногнад, оз вермыны лоны мужчиналӧн нывбабакӧд скоропалительнӧй «дружбаӧн», коді оз шоча овлы война вылын, «дружбаӧн», коді вӧлі мустӧм сылы да кодысь сійӧ избегайтіс.
«Важ тӧдса!»
Тайӧ кывъясыс ёна кажитчисны Лубенцовлы, найӧ мездісны сійӧс полӧм чувствоысь, кодӧс сійӧ испытывайтліс случайнӧ паныдасьӧм нывбабаяс дырйи, кодъяс бура тӧдӧны, мый насянь виччысьӧны.
Сиктӧдз мунігчӧж, кытчӧ расположитчӧма, буракӧ, некымын час кежлӧ, дивизиялӧн штабыс, Лубенцов думайтіс Таня йылысь да водзӧ лоана сыкӧд встречаяс йылысь.
Дивизияса штабын Лубенцов пыр жӧ босьтчис удж бердӧ. Кыдзи и быд штабын, кӧть мед кӧні найӧ эз вӧвны, уджыс тані вӧлі ноксяна, кӧть и эз зэв тэрмасяна.
Дивизияса разведчикъяс овмӧдчӧмаӧсь сикт рытывладорпомса белитӧм, ыджыд керкаӧ.
Керкаыс вӧлі тыр еджыд перинаясӧн да быдсямапӧлӧс стеннӧй часіясӧн, кодъяс звӧнитісны сэтшӧм прӧстудитчӧм звӧнӧн, быттьӧкӧ найӧ вӧзйысисны тайӧ перинаяс улас.
Ӧдзӧсъяс весьтас, крӧватьяс весьтас да прӧстенокъясас ӧшалісны картон вылӧ древнеготическӧй вязьӧн печатайтӧм стихъяса изречениеяс — медсясӧ этшаӧн довольствуйтчыны коланлун йылысь да мирскӧй суета водзын лӧнь семейнӧй шудлӧн преимущество йылысь тема вылӧ.
Стишокъяс уліас вӧліны кык германскӧй салдатлӧн нюмъялысь фотографияяс — тыдалӧ, керкаса кӧзяиныслӧн пияныс — европаса столицаяслӧн — Копенгагенса, Гаагаса, Брюссельса да Парижса — уличаяс да площадьяс фон вылын.
Кӧзяинлӧн пияныс эз довольствуйтчыны этшаӧн!
Армияын ставсӧ тӧдмалӧны ӧдйӧ: разведчикъяс тӧдісны нин, мый налӧн начальникыс бӧр воӧма.
Найӧ локтісны встречайтны Лубенцовӧс, да кӧть и вӧліны сдержаннӧй йӧзӧн да ассьыныс чувствояссӧ петкӧдлісны шоча, но Лубенцов эз вермы не казявны, мый найӧ радӧсь сылӧн бӧр воӧм вылӧ.
Вӧліны тані старшина Воронин — знаменитӧй разведчик, ичӧтик, визув, руч кодь мудер чужӧма; лабутнӧй, аслыс дон тӧдысь старшӧй сержант Митрохин; разведывательнӧй ротаса командир, томиник капитан Мещерский; Лубенцовлӧн ординарецыс — абу варов да чудаковатӧй сержант Чибирев.
Пыр бритчытӧм, быд лишнӧй вӧрзьӧмысь видзчысьысь, апатичнӧй переводчик Оганесян пукаліс перина вылын, но Лубенцовӧс аддзӧм бӧрын пелька чеччыштіс, — гвардияса майор донъяліс сылысь тайӧ жертвасӧ да тэрмасис шуны «вольно»; та бӧрын переводчик кокньыдпырысь бӧр пуксис перина вылӧ.
— Сідзкӧ, ті академияад онӧ мунӧй? — видзчысьӧмӧн юаліс Мещерский.
— Ог, война бӧрын нин муна, — шуис Лубенцов.
Заводитчисны юасьӧмъяс: мый сёрнитӧны армияса штабын, мый предпринимайтӧны немецъяс фронтлӧн мукӧд участокъяс вылын?
Ставныс вӧліны кыпыдӧсь, праздничнӧй настроениеаӧсь.
Кияснас радпырысь ӧвтчигтыр ӧти разведчик шуис:
Аддзылінныд, гвардияса майор ёрт, мый туйяс вылас вӧчсьӧ?
Кутшӧм вын!
А йӧзыс, йӧзыс мыйта!
А пушкаясыс!
Но, быгыльтчасны ӧні немецъяс сувтлытӧг, кӧть и став Европаыс сы вылӧ уджаліс!
— Мунім, мунім да и воим, — сьӧлӧмсяньыс ышловзис старшина Воронин да немвиччысьтӧг шуис: — Артмӧ, гвардияса майор ёрт, кад босьтчыны шила да мӧлӧт бердӧ.
Шила да сапожнӧй мӧлӧт йылысь представление некыдз эз лӧсяв Воронинлы, вит ордена кавалерлы, повтӧмлун сертиыс медбур разведчиклы.
Лубенцов нюммуніс да война чӧжӧн первойысь видзӧдліс быд боец вылӧ налӧн вӧвлӧм профессия боксянь.
Сідзкӧ, «великӧй» Воронин вӧлӧма сапожникӧн, Митрохин — литейщикӧн, Чибирев уджавлӧма Днепр вылын бакенщикӧн, Оганесян — тайӧ дурк, пыр броткысь да бур мортыс — искусствовед, а капитан Мещерский ещӧ нинӧмӧн на абу вӧлӧма — дзик война заводитчигас на сійӧ помалӧма десятилетка.
И сӧмын Лубенцов войнаӧдз вӧлі сійӧн, мыйӧн коли и тайӧ лунӧдзыс: кадровӧй военнӧйӧн.
— Но, другъяс, — ассьыс волнуйтчӧмсӧ шутка сайӧ дзебӧмӧн шуис сійӧ, — пока ті абу на сапожникъяс, а салдатъяс, висьталӧй, мый выльыс дивизияын.
Но сэки ӧдзӧсӧд тыдовтчис майор Антонюклӧн — Лубенцов помощниклӧн — гажтӧм чужӧмыс.
Антонюк некор эз вӧвлы кыпыдӧн, а ӧні вӧлі торъя нин зумыш.
Сылы вӧлі сьӧкыд дзебны ассьыс разочарованиесӧ.
Сійӧ надейтчис, мый начальникыслӧн велӧдчыны мунӧмыс кыпӧдас сійӧс, Антонюкӧс, служба кузяыс.
Майор Антонюк зэв бура тӧдіс уставъяс да наставлениеяс, армияын служитіс важӧн нин, сылӧн вӧлі зэв бур выправка, войдӧр вӧлі кавалеристӧн да ёна гордитчис тайӧн.
Сійӧ помавлӧма разведка кузя специальнӧй курсъяс да лыддис асьсӧ разведывательнӧй служба бура тӧдысьӧн.
Лубенцов дінӧ сылӧн вӧлі сложнӧй отношение.
Дерт, сійӧ тӧдіс гвардияса майорлысь качествояссӧ.
Но сійӧ вӧлі арталӧ Лубенцовлысь тырмытӧмторъясӧн сійӧс, мый мукӧдъясыс арталісны достоинствоясӧн.
Сійӧ, например, осуждайтіс Лубенцовлысь манерасӧ обращайтчыны разведчикъяскӧд прӧстӧя, ёртъяскӧд моз.
Водзӧ, сійӧ лыддис, мый Лубенцов дзик весьшӧрӧ велӧдӧ Оганесянлысь немецкӧй кыв: начальниклы абу лӧсьыд велӧдчыны кӧть мед мыйӧ подчинённӧйлысь, быттьӧкӧ кутшӧмкӧ школьниклы.
Вообще сійӧ лыддис, мый Лубенцовлӧн уна на «гражданскӧйыс», а «гражданскӧйыс» Антонюклы вӧлі тырмытӧмторйӧн.
Например, капитан Мещерский дінӧ сійӧ кутіс относитчыны лӧгпырысь, кор тӧдмаліс, мый сійӧ гусьӧникӧн гижӧ стихъяс.
Лубенцовлы ставыс тайӧ вӧлі тӧдса.
Сійӧ корсюрӧ серавліс, шочиника скӧрмывліс.
Но сулалӧ вӧлі гвардияса майорлы кыпӧдны гӧлӧссӧ, и Антонюк пыр жӧ раммывліс.
Вообще сійӧ уважайтіс сӧмын скӧр начальникъясӧс.
Лубенцов шуліс сы йылысь:
— Сы вылӧ кӧ он горӧд — нинӧм оз вӧч...
И мукӧдъяс йылысь тадзи жӧ думайтӧ.
Но Германияӧ пырӧм да Танякӧд паныдасьлӧм вӧчисны ӧні Лубенцовӧс сэтшӧм шудаӧн, мый сійӧ эз лыдӧ босьт Антонюклысь недовольнӧй чужӧмсӧ.
Сійӧ внимательнӧя видлаліс карта, кытчӧ вӧлі пасъялӧма противниклӧн оборонительнӧй сооружениеяс йылысь даннӧйяссӧ Кюддов ю дорысь.
Разведчикъяс, ассьыныс начальниксӧ кытшалӧмӧн, сьӧлӧмсяньыс куритісны махорка да виччысисны распоряжениеяс.
Найӧ нин бура тӧдісны: гвардияса майор удж налы аддзас!
И збыльысь, неуна думыштӧм бӧрын сійӧ чеччис места вывсьыс, прӧйдитіс комната кузя да шуис:
— Но, мый нӧ!
Воюйтны колӧ!
Ме чайта, ми шыбитам разведпартия водзӧ, колӧ тӧдмавны Кюддов ю кузя укреплениеяс...
Тайӧ ӧд знаменитӧй Восточнӧй валлӧн сооружениеяс!
Гӧтӧвитӧй йӧзӧс, Мещерский.
Ті мунанныд старшӧйӧн.
Ме ветла генерал дінӧ докладӧн, — сійӧ шыасис переводчик дінӧ: — А пленнӧйяс эмӧсь?
— Эмӧсь.
— Допрашивайтінныд найӧс?
— Да сідз, неуна.
— Кюддов йылысь юасинныд?
— Эг, — висьтасис переводчик.
Лубенцов дӧзмӧмӧн видзӧдліс Антонюк вылӧ, но нинӧм эз шу, шапкаасис да муніс дивизияса командир дінӧ.
IV
Керка дінын, кӧні оліс дивизияса командир генерал-майор Середа, вӧлі зэв шума.
Тыдалӧ, воӧма кутшӧмкӧ ыджыд начальство: палисадник дорас сулаліс легкӧвӧй машина да крупнокалибернӧй пулемёта бронетранспортёр.
Керкаӧ и керкаысь частӧ пырисны-петалісны зэв озабоченнӧй, весиг повзьыштӧм штабнӧй офицеръяс асланыс папкаяснас.
На пӧвстысь ӧти шӧпнитіс Лубенцовлы пеляс:
— Тӧдан, коді миян ордын?
Сизокрылов!
Да, комдив ордын вӧлі ачыс Военнӧй Сӧветса член генерал-лейтенант Георгий Николаевич Сизокрылов.
Лубенцов падмыштлӧмӧн сувтыштліс, но сэсся всё-таки кайис кильчӧ вылӧ.
Прихожӧйын вӧлі тыр йӧз.
Сэні пукалісны Сизокрыловлӧн порученецъясыс да адъютантъясыс, сылӧн охранаса автоматчикъяс да дивизияса штабысь корӧм офицеръяс.
Вӧлі шынитӧв.
Ӧдзӧс сайын кылісны гортӧм гӧлӧсъяс.
Ӧні комдив дінӧ пырны оз сулав.
Ӧдзӧс кӧсяк бердӧ нёровтчӧмӧн Лубенцов думайтіс, кыдзи вӧчны доклад, Военнӧй Сӧветса член кӧ вызовитас разведчикӧс.
Воссис ӧдзӧс, и порог вылын тыдовтчис дивизияса политотделысь начальник, полковник Плотников.
— Ыстылӧй Лубенцовла, — шуис сійӧ кодлыкӧ дивизионнӧй офицеръяс пиысь.
— Ме тані нин, — шыасис Лубенцов.
— А-а!
Пырав!
Пемыдкодь ыджыд комнатаын вӧлі зэв чӧв.
Ылыс пельӧсын диван вылын пукаліс генеральскӧй шинеля косіник дзор морт.
Сыкӧд паныд навытяжку сулаліс дивизияса командир генерал-майор Середа.
Лубенцовлы тӧдтӧм ещӧ кутшӧмкӧ генерал-майор — погонъяс вывса эмблемаяс сертиыс танкист — да кык полковник сулалісны бокынджык.
Лубенцов кӧсйис доложитны аслас воӧм йылысь, но гӧгӧрвоис, мый атмосфераыс комнатаас напряжённӧй, сьӧлӧмсяньыс жалитыштіс ассьыс комдивсӧ, кодӧс, тӧдӧмысь, мыйыськӧ чорыда видӧмаӧсь, да «смирно» сувтіс стен дорӧ.
Первой кылӧм кыв вӧлі «карета».
Сійӧ чуймис да чошкӧдіс пельяссӧ:
— Да, весиг каретаясӧн, — шуис Военнӧй Сӧветса член, тыдалӧ, сёрнисӧ водзӧ нуӧдігмоз. — Мыйӧн окота ветлӧны...
Талун меным лои сувтӧдны кутшӧмкӧ куим шарабан, — кодъяс чукйӧныс вӧлі тырӧсь тіян пехотаӧн, Тарас Петрович. — Сійӧ чӧв олыштіс да шуис ньӧжйӧджык нин да, кыдзи кажитчис Лубенцовлы, мудеракодь. — Да абу сӧмын тіян йӧзӧн... — Середа вылӧ веськыда видзӧдлӧм бӧрын сійӧ шуис дӧзмӧмпырысь: — Пуксьӧй, мый нӧ сулавнысӧ!
Генерал Середа пуксис, а Сизокрылов чеччис местасьыс да, комната кузяыс ветлӧдлігтыр, кутіс висьтавны.
— Успешнӧя да ӧдйӧ наступайтӧм — бур делӧ, но сылӧн эм аслас тырмытӧмторъяс.
Вывті ретивӧй командиръяс наступайтіганыс частӧ вунӧдӧны дисциплина йылысь.
Войскаын чужӧ сэтшӧм ухарство — миянлы пӧ ставыс веськодь, ми кӧ татшӧм повтӧмӧсь...
А вражескӧй территория вылын тайӧ вермас пӧрны зэв нелӧсьыдторъясӧ.
Ставныд ті быттьӧкӧ кодӧсь ветланныд: Германияӧ пӧ пырим...
А тайӧ самӧй Германиясӧ колӧ босьтны, великолуцкӧй ногӧн завоюйтны сійӧс колӧ!
«Мыйла нӧ менӧ корисны? — думайтіс Лубенцов, каретаын аслас, вӧлӧмкӧ позьтӧм, ветлӧмысь ӧні неуна каитчӧмӧн. — Тӧдмалӧмаӧсь ӧмӧй, мый и ме тайӧ делӧас грека?»
Сійӧ внимательнӧя видзӧдіс Военнӧй Сӧветса член вылӧ, кодӧс аддзис первойысь, но код йылысь уна кывліс.
Сійӧс шензьӧдісны Сизокрыловлӧн тӧлка да зэв ёна мудзӧм синъясыс.
Кор Сизокрыловлы висьталісны, мый разведчик воис, сійӧ бергӧдчис сылань да сюся видзӧдліс сы вылӧ.
«Неужели тӧдӧ карета йылысь?» — бара думыштіс Лубенцов да неуна гӧрдӧдыштіс.
Но та боксянь ставыс вӧлі лючки-ладнӧ.
— Ті бура ориентируйтчанныд войын? — юаліс генерал Лубенцовлысь.
— Да, генерал ёрт.
— Тіян комдивныд висьталіс меным, мый ті тайӧ лунъясас вӧлӧмныд танковӧй соединение штабын...
— Так точно.
Кык лун сайын.
— Колльӧдӧй менӧ сэтчӧ.
Лубенцов тӧждысьӧмпырысь шуис:
— Миян да танкистъяс костын вермасны лоны немецъяслӧн шляйтчысь группаяс.
Фронт тані абу сплошнӧй.
Ме верма, генерал ёрт, ветлыны ачым и вайны татчӧ танкистъясӧс доклад вылӧ.
Ме справитча ӧдйӧ.
Сизокрылов бара сюся видзӧдліс разведчик вылӧ да неуна насмешливӧя вочавидзис:
— Ме эськӧ зэв окотапырысь кывзыси тіянлысь, майор ёрт, но омӧльыс сыын, мый ме личнӧ ачым кӧсъя волыны танковӧй частьясӧ.
Лубенцов гӧрдӧдыштіс да шуис:
— Гӧгӧрвоана, генерал ёрт.
— Сёрнитны кӧ немецъяслӧн шляйтчысь группаяс, либӧ «вервольфъяс» йылысь, — водзӧ висьталіс Сизокрылов, — то ме ог чайт, мый наысь колӧ ёна виччысьны.
Немецъяс радейтӧны приказ, некод тшӧктытӧг найӧ действуйтны оз кутны.
А найӧ, кодъяс тӧлкаджыкӧсь, прӧстӧ гӧгӧрвоӧны, мый тайӧ весьшӧрӧ.
Тіян делӧясныд уна?
— Утвердитны разведкалысь план да допроситны пленнӧйясӧс.
— Часӧн справитчанныд?
— Справитча.
— Тіян распоряжениеын час, — генерал видзӧдліс часі вылӧ да друг шыасис дивизияса командир дінӧ: — А кӧні тіян нылыд?
Век на ӧмӧй тані, тіянкӧд?
Генерал Середалӧн дас куим арӧса нылыс вӧлі батьыскӧд пӧшти пыр.
Сылысь мамсӧ виис немецкӧй бомба война первой недельясӧ.
Сійӧ воспитывайтчис салдатъяс пӧвстын, бойяс да военнӧй невзгодаяс пӧвстын, зэв бура разбирайтчис картаясын, быд специальностя военнӧй частьяс уджын да, кыдзи шутитӧмӧн шуліс сылӧн батьыс, лыддьысьны велӧдчис «Пехоталӧн боевӧй устав, первой часть» кузя.
Генерал ныв йывсьыс письмӧасис гӧтыр чойыскӧд.
Кор став йывсьыс, медбӧрын, сёрнитчисны, заводитчис Висла вылын наступление.
Сэки эз нин вӧв личнӧй делӧясӧдз, и Вика важмоз коли дивизияын.
Тайӧ вӧлі аслыссяма, зэв способнӧй, висьлӧс нывка.
Сылӧн вӧлі чуймӧдана паметь да унаысь висьтавлывліс батьыслы населённӧй пунктъяслысь нимъяссӧ, высотаяслысь да дивизиялы придайтӧм артиллерийскӧй да мукӧд частьяслысь номеръяссӧ.
Лолывлі, мый штабнӧй офицеръяс комдивкӧд сёрнитігӧн эз вермыны уськӧдны тӧдвылас населённӧй пункт, кӧні дивизия сулаліс кольӧм во; сэки комната пельӧссянь кывліс ичӧтик гӧлӧсыс Викалӧн, коді комичнӧй самодовольствоӧн висьтавліс:
— Папа, тайӧ вӧлі Задыбасянь кык километр лунвылын вӧр рытыввывладорын.
Но, тӧдіс кӧ сійӧ став тайӧ сылы ковтӧмторъяссӧ, то дзик нинӧм эз тӧд уна мукӧдтор йылысь, мыйӧн олӧны сы арлыда нывкаяс.
Дерт, татшӧм аслыссяма случайыс эз вермы кольны казявтӧг, и нинӧм эз вӧв дивӧыс сыын, мый Вика йылысь вӧлі тӧдӧ Военнӧй Сӧветса член.
— Корӧй сійӧс, — шуис Сизокрылов.
Комдив чӧла петіс мӧд комнатаӧ да корис Викаӧс.
Пырис кельыд чужӧма, гырысь синъяса нывка, защитнӧй рӧма юбкаа да гимнастёркаа, детинкалӧн моз шырӧм сьӧд юрсиа, раминик, серьёзнӧй, зэв спокойнӧй.
Но муртса тӧдчана признакъяс серти Сизокрылов казяліс, мый сійӧ зэв нервнӧй.
Сылӧн шуйга пельпомыс муртса тӧдчымӧн дергайтчыштіс.
Сійӧ матыстчис Военнӧй Сӧветса член дінӧ да представитчис:
— Вика.
Лубенцовӧс аддзӧм бӧрын сійӧ нюммуніс сылы бур тӧдсалы моз.
Тайӧс казяліс Военнӧй Сӧветса член да вӧчис вывод, мый разведчикӧс, тыдалӧ, тані быдӧн радейтӧны.
Пока Лубенцов орчча комнатаын докладывайтіс дивизия штабса начальниклы разведка кузя ассьыс плансӧ, генерал Сизокрылов паніс сёрни Викакӧд.
Сійӧ шыасис сы дінӧ, кыдзи ыджыд дінӧ, шуис сійӧс «ті»-ӧн.
— Тіянлы кад мунны Москваӧ велӧдчыны.
Война воӧ помлань, и колӧ думайтны будущӧй йылысь.
— Окота виччысьны Берлин босьтӧм, генерал ёрт, — серьёзнӧя вочавидзис Вика. — Сэні ӧд лоӧ сэтшӧм интереснӧ!
— И всё-таки ті долженӧсь мунны татысь.
— Ме ӧд и тані велӧдча.
Майор Гарин да лейтенант Никольский занимайтчӧны мекӧд неуна.
— Неуна? — нывкалысь юаліс генерал. — Неуна — тайӧ абу на тырмымӧн.
— Ме гӧгӧрвоа, — яндысьӧмӧн сӧгласитчис Вика. — Но тайӧ сӧмын ӧні.
— А ті асланыд батьыдлы онӧ мешайтӧй воюйтны? — дивизияса командир вылӧ синбӧжнас видзӧдлӧм бӧрын юаліс Сизокрылов.
— Мӧдарӧ, — вочавидзис Вика, — ме сылы отсала. — Некод вылӧ видзӧдлытӧг сійӧ шога нюммуніс. — Кор сійӧ мыйкӧ вунӧдас, ме сылы казьтышта.
Ставныс серӧктісны.
Сизокрылов весиг эз нюмъёвт да шуис:
— Но, мый нӧ... тайӧ бур.
И век жӧ ме тіянӧс кора: мунӧй пыр жӧ мӧд эшелонӧ!
Ӧд дивизияса штаб ӧнія маневреннӧй войнаын частӧ веськавлӧ сьӧкыд положениеӧ...
Вермасны лоны быдсяма случайностьяс — сэтшӧм кодьяс, кор ті батьныдкӧд зурасинныд немецъяс вылӧ.
Вӧлі тайӧ?
— Да, Шубин кар окраинаын.
— Со аддзанныд.
Генерал Середа, яндысьыштӧмӧн нюмъялігтырйи, шуис:
— Гӧгӧрвоана тэныд, Вика?
Нинӧм он вӧч, Военнӧй Сӧветлӧн приказ, колӧ выполняйтны.
Лубенцов тайӧ каднас сӧгласуйтіс разведкалысь план да муніс ас ордас.
Сійӧ сетіс Антонюклы колана распоряжениеяс, а ачыс Оганесянкӧд да Чибиревкӧд муніс сарайӧ, кӧні вӧліны пленнӧйяс.
Пленнӧйяс пукалісны идзас вылын да сёйисны котелокысь шыд.
Сёйӧм помасьӧмсӧ виччысигмоз Лубенцов заводитіс ньӧжйӧникӧн сёрнитны аслас ординарецкӧд:
— Кыдзи тэнад делӧясыд?
Вӧвъясыд дасьӧсь?
— Дасьӧсь, — вочавидзис Чибирев.
Сылӧн нёль пельӧса чужӧмыс вӧлі век спокойнӧй да сы вылысь нинӧм эз позь аддзыны.
Но Лубенцов тырмымӧн бура тӧдіс ассьыс ординарецсӧ, медым не казявны, мый сылӧн кыв йылас бергалӧ кутшӧмкӧ юалӧм.
И збыльысь, Чибирев шуис:
— Со висьталӧны вӧлі, мый немецъяс пӧ тшыгӧсь.
А мӧсъясыс да порсьясыс тані чӧрт мында.
Кыдзи нӧ тайӧ?
Лубенцов интересӧн видзӧдліс сы вылӧ.
Тыдалӧ, тайӧ вопросыс волнуйтіс эз сӧмын Чибиревӧс, но и став разведчикъяссӧ.
Збыльысь, немецкӧй дворъясын руксісны порсьяс да баксісны породистӧй сьӧд сера еджыд мӧсъяс.
— Ставыс тайӧ абу сэтшӧм прӧстӧ, — неуна думыштӧм бӧрын вочавидзис Лубенцов. — Кытчӧдз порсь ветлӧ свет вылын, сійӧс оз сёйны.
А начкыны скӧт немецъяслы эз разрешайтны.
Тайӧс меным ӧти пленнӧй висьтавліс Бугын...
Но, со и артмӧ: видзӧдлан боксянь — сёянтор, а пыдӧджык пыран — абу сёян, а военнӧй запасъяс.
Чибирев думыштчис тайӧ вочакывйыслысь убедительностьсӧ донъялӧм могысь.
Сэсся шуис:
— Пӧжалуй, мый сідзи.
Сідзкӧ, немецъяс вермисны на воюйтны во дас.
Налы эськӧ и сёян тырмис и ставыс...
Сідзкӧ, найӧс эз тшыгъялӧм пӧдты да эз американскӧй бомбёжка, а ми.
Да, збыльысь Чибирев висьталіс медся главнӧйсӧ, и Лубенцов благодарнӧя нюммуніс сылы.
Лубенцов радейтіс ассьыс ординарецсӧ, сылӧн чудачествояс вылӧ видзӧдтӧг.
Йӧз йылысь Чибирев сёрнитіс джынвыйӧ презрительнӧя, зэв стрӧг судья видӧн, да эз сэтшӧм кокни вӧв получитны ошкыштӧм тайӧ чӧв олысь, пыр мыйкӧ думайтысь салдатсяньыс.
Лубенцов йылысь сійӧ шуліс:
— Тайӧ морт.
Антонюк йылысь, кодӧс сійӧ эз радейт да эз и уважайт, сійӧ сідзжӧ дженьыдика шуліс:
— Тайӧ абу морт.
Разведчикъяс корсюрӧ сералісны сы вылын, юасисны сылысь то ӧти, то мӧд морт йылысь:
— Кыдзи тэ чайтан, Чибирев, тайӧ морт али абу морт?
Збыль, серавны сы вылын вӧлі ӧпаснӧкодь.
Скӧрйывсьыс сійӧ вермис быдторсӧ вӧчны.
Оганесян заводитіс ӧтик-ӧтикӧн чукӧставны пленнӧйясӧс ас дінас.
Кык интереснӧйтор пыр жӧ шыбитчис Лубенцовлы синмас.
Ӧти-кӧ, немецъяс вӧліны различнӧй соединениеясысь да тыловӧй гарнизонъясысь; немецъяслӧн регулярнӧй, специальнӧй, резервнӧй да охраннӧй частьяс вӧлі гудрасьӧмаӧсь ас костаныс, мый петкӧдліс германскӧй армияын содысь паникасӧ да шӧйӧвошӧмсӧ.
Мӧд-кӧ, пленын некымын час олӧм бӧрын немецъяс удитӧмаӧсь нин дзикӧдз воштыны ассьыныс военнӧй выправкасӧ да лоӧмаӧсь наӧн, мыйӧн вӧлӧмаӧсь войнаӧдз, — чиновникъясӧн, лавочникъясӧн, ремесленникъясӧн, рабочӧйясӧн, крестьянаӧн.
Тайӧн найӧ вуж выйӧныс торъялісны важ пленнӧйясысь.
Найӧ и пленас вӧліны салдатъясӧн.
Тыдалӧ, найӧ бура нин гӧгӧрвоӧмаӧсь, мый Германия терпитіс поражение.
Збыль, эз ставныс.
Жугӧдӧм 25-ӧд пехотнӧй дивизияысь обер-фельдфебель Гельмут Швальбе, йӧймӧм мортлӧн кодь синъяснас шуштӧма югъялігтыр, война мунӧм перспективаяс йылысь юалӧм вылӧ вочавидзис тадзи:
— Пемыд шахтаясын, — няйт чуньсӧ вылӧ лэптӧмӧн шуис сійӧ пророческӧй видӧн, — дорсьӧ зэв ыджыд вына гуся оружие... сійӧ спаситас Германияӧс.
Омӧлик немец, коді сулаліс тайӧ Швальбе мыш сайын, презрительнӧя да зэв скӧрысь шуис:
— <deu>Er ist ja verrückt, ader total verrückt, dieser Esel!</deu> *
* Сійӧ дзикӧдз йӧймӧма, этатшӧм осёл!
Пленнӧйяс пӧвстын кыптіс ньӧжйӧник пинясьӧм, коді, тыдалӧ, эз нин вӧв первойысь.
Лубенцов сьӧлӧм бурмӧмӧн пасйис, мый Швальбе ӧтнас, унджыкыс сералӧны сы вылын, а мукӧдыс зумыша чӧв олӧны.
Кюддов ю вылын укреплениеяс йылысь пленнӧйяс ёнджыкасӧ тӧдісны кывлӧм серти, но и тайӧ ичӧтик сведениеяссӧ Лубенцов пасъяліс да гижаліс.
Час, кодӧс сетіс разведчиклы Военнӧй Сӧветса член, кутіс помасьны.
Гвардияса майор колис Оганесянӧс сарайӧ водзӧ нуӧдны допроссӧ, а ачыс, ординарецсӧ сьӧрсьыс босьтӧмӧн, муніс дивизияса командир ордӧ.
Тані ставныс нин ноксисны, лӧсьӧдчисны туйӧ.
Автоматчикъяс тэрмасьӧмӧн пуксялісны бронетранспортёр скамейкаяс вылӧ.
Найӧ вешйыштісны да сетісны места Чибиревлы.
Керкаысь петіс Сизокрылов.
Сійӧ видзӧдліс гӧгӧр да, разведчикӧс аддзӧм бӧрын довкнитіс сылы юрнас, сэсся прӧщайтчис Середакӧд да Плотниковкӧд да мӧдӧдчис машиналань.
— Мунім, — шуис сійӧ.
Лубенцов пуксис шофёркӧд орччӧн.
Военнӧй Сӧветса член генерал-танкисткӧд да полковниккӧд, аслас адъютанткӧд, пуксисны бӧрас.
Машина тӧвзис асфальт кузя, небыдика лайкъялігтыр.
Туй чукыль сайын сійӧ вӧтӧдіс ньӧжйӧникӧн мунысь каретаӧс, кытчӧ вӧлі доддялӧма нёль вӧв.
Лубенцов гусьӧникӧн видзӧдліс Военнӧй Сӧветса член вылӧ.
Генерал пукаліс тупкӧса синъясӧн.
Машина панйис злополучнӧй каретаӧс.
Лубенцов дась вӧлі клянитчыны, мый тайӧ самӧй сійӧ, чоховскӧй, колымагаыс.
Но сійӧ эз вермы стӧча тӧдмавны: машина муніс вывті ӧдйӧ, да сэтчӧ жӧ заводитіс нин пемдыны.
V
Каретаыс збыльысь вӧлі самӧй сійӧ.
Сэні вӧліны сӧмын капитан Чохов да рыжӧй уска сибиряк, коді пукаліс пуклӧс вылын кучер пыдди.
Мукӧд попутчикъясыс асывсяньыс разӧдчалӧмаӧсь асланыс частьясӧ.
Чохов пукаліс да зумыштчӧмӧн куритчис.
Сійӧ казяліс зэв ыджыд легкӧвӧй машинаысь Лубенцовӧс да думыштіс сы йылысь гӧгӧрвотӧм дӧзмӧмӧн: «Бара тайӧ майорыс...
Проповедник...
Тӧдам ми найӧс...»
Сійӧ некыдзи эз вермы прӧститны Лубенцовлы сылысь презрительнӧя кинас ӧвтыштӧмсӧ да ядовитӧй кывъяссӧ, да ещӧ нывбаба дырйи.
«Красавчик, — думайтіс сійӧ, — тыдалӧ, кутшӧмкӧ тыловик...
Сералӧ пыр...
Немецъясӧс спасайтӧ...
Чистюля».
Полк, кытчӧ муніс Чохов, вӧлі матын нин, сиктыс, кӧні сулаліс штабыс, тыдовтчис первойя туй чукыль саяс жӧ.
— Вӧтлы, — шуис Чохов.
Рыжӧй уска кучкис вӧвъясыслы плетьӧн.
Полклӧн штаб вӧлі разместитчӧма ёсь йыла черепичнӧй вевта кузь керкаын.
Керка водзас быдмисны пашкыртчӧм куим пӧрысь дуб.
Чохов колис каретасӧ тайӧ дубъяс дінас да та бӧрын чёткӧй воськолӧн муніс часӧвӧй дінті, коді шензьӧмӧн сулаліс тайӧ страннӧй экипаж вылас видзӧдігмоз. Чохов писькӧдчис тані пукалысь да сулалысь ординарецъяс, посыльнӧйяс да писарьяс пӧвстті да пырис неыджыд комнатаӧ.
Ичӧтик майор сёрнитіс телефон кузя.
Писарь да телефонист пукалісны пызан сайын.
Збодера кисӧ шапка дінас пуктылӧм бӧрын, Чохов доложитіс:
— Капитан Чохов воис тіян распоряжениеӧ водзӧ служба нуӧдӧм вылӧ.
— ...Смотри, Весельчаков, — горзіс майор телефоннӧй трубкаӧ, — сиктсӧ босьт!
Мый сійӧ лоӧ — лыйлӧны?... А мый тэ думайтін, музыкаӧн тэнӧ кутасны встречайтны?...
Майор пуктіс трубкасӧ да шуис телефонистлы:
— Вызовит меным «Лилияӧс»...
Кыдзи сэні олӧ тайӧ еджыд дзоридзыс, тӧдмалам.
Сэсся сійӧ бергӧдчис Чоховлань, босьтіс сылысь предписаниесӧ да юаліс:
— Но?
«Занятӧй морт, — думыштіс Чохов. — Неужели штабса начальник».
— Ротаса командир должность вылӧ? — юаліс майор.
— Так точно.
— Важӧн тайӧ должность вылас?
— Кык во.
— Важӧнкодь, — шуис майор да, телефонистлы кинас ӧвтыштӧмӧн, медым сійӧ ланьтліс аслас «Лилияӧн», юаліс: — Мыйла сідзи?
Чохов видзӧдіс майорлы веськыда синмас руд решительнӧй синъяснас, кыдзи водолаз видзӧдӧ скафандрысь морскӧй быдмӧг вылӧ.
— Ог тӧд, — вочавидзис сійӧ.
Майор шпыньмуніс:
— Со кыдзи?
А коді нӧ тӧдӧ?
— Начальство тӧдӧ, — шуис Чохов.
Майор ымӧстыштіс да петіс мӧд комнатаӧ.
— Тайӧ коді? — дженьыдика да повелительнӧя юаліс Чохов писарлысь.
— Полкса штабысь начальник.
— Кыдзи, нинӧм зонмыс?
— Коді?
Майор ёртыс? — чуймис писарь татшӧм панибратскӧй тонӧн штабса начальник — Сӧветскӧй Союзса Герой майор Мигаев — йылысь юалӧм вылӧ. — Нинӧм...
Майор воис бӧр, сёрнитіс вызовитӧм «Лилиякӧд», еджыд дзоридзкӧд, да шуис, писарь дінӧ шыасьӧмӧн:
— Зачислитны капитан Чоховӧс мӧд стрелковӧй ротаса командирӧн.
А эсійӧ сэні кутшӧм колымага? — друг заинтересуйтчис сійӧ каретаӧн, коді сулаліс ӧшинь улын.
— Тайӧ менам, — шуис Чохов.
Мигаев серӧктіс.
— А-а, со тэ кутшӧм граф!
Гӧгӧрвоана?..
Шыбит тайӧ телегатӧ!
Ротасӧ тэныд сетӧны пехотнӧйӧс, а оз моторизованнӧйӧс...
Да кут тӧдвылад — миянлы комбат колӧ.
Лоан мортӧн — комбатӧн назначитам.
— А меным и сідзи ладнӧ, — шуис Чохов.
— Да мун тэ, тешкодь морт тэ! — скӧрмӧм улӧ сетчис майор.
— Эм мунны, — веськодьпырысь вочавидзис Чохов да, пеля шапка дінас збодера кисӧ бара пуктылӧм бӧрын, бергӧдчис.
Кор сійӧ восьтіс нин ӧдзӧссӧ, Мигаев горӧдіс сылы:
— А кӧні мӧд ротаыс, тӧдан?
— Аддза, — дженьыдика шуис Чохов да петіс.
Чохов рӧднас вӧлі Новгородысь.
Сійӧ быдмис батьтӧг, аслас пӧрысь мамыскӧд, ичӧтик керкаын кар помас.
Ыджыдджык вокыс уджаліс Ленинградын заводын.
Кор заводитчис война, Чоховлы вӧлі дас ӧкмыс арӧс, сійӧ сӧмын на помаліс педагогическӧй техникум.
Сійӧ радейтіс соседыслысь нывсӧ, Варя Прохороваӧс, еджыд юрсиа, мича синъяса нылӧс, коді велӧдчис техникумын сыкӧд ӧтлаын да 1941 во арсянь должен вӧлі заводитны велӧдны школаын.
Чохов жӧ кӧсйӧ вӧлі мунны вок дінас Ленинградӧ сы могысь, медым пырны институтӧ.
Война торкис став планъяссӧ.
Чохов тувъяліс пӧвъясӧн ассьыс керка ӧшиньяссӧ, прӧщайтчис Варякӧд да мамыскӧд, муніс станцияӧ.
Ленинградын Чоховӧс пыр жӧ босьтісны военнӧй служба вылӧ.
Варя гижис сылы быд лун, сэсся немецъяс босьтісны Новгород, и письмӧасьӧм помасис.
Чоховӧс мӧдӧдісны аслас частьыскӧд ӧтлаын Карельскӧй фронт вылӧ.
Заводитчисны помтӧм бойяс, кодъясын Чохов петкӧдліс асьсӧ хладнокровие да повтӧмлун серти выдающӧйся салдатӧн.
Регыд сійӧс мӧдӧдісны младшӧй лейтенантъяслӧн курсъяс вылӧ.
Велӧдчыны сылы, збыль, лои недыр, сы вӧсна мый курсантъясӧс петкӧдісны бой вылӧ Мурманскӧй направлениеын, но офицерскӧй звание Чоховлы всё-таки сетісны, и сійӧ кутіс командуйтны взводӧн.
Сійӧс сьӧкыда ранитісны.
abu
Во мысти, кор сійӧ вӧлі Северо-Западнӧй фронт вылын нин, газетаясысь тӧдмаліс, мый учительница Варвара Прохороваӧс, партизанскӧй разведчицаӧс, немецъяс ӧшӧдӧмаӧсь Новгородын Ленин улича вылын.
Сэсся сылы воис юӧр Ленинградсянь.
Вӧлӧмкӧ, сылӧн мамыс абу жӧ нин: тӧвнас сійӧ кулӧма тшыглы, да весиг гусӧ оз тӧдны сылысь, сы вӧсна мый кулӧма уличаын да гуалӧмаӧсь тӧдтӧм йӧз.
Ыджыд вокыс пӧгибнитӧма карсӧ лыйлігӧн, кор снарядыс веськалӧма цехас, кӧні сійӧ вӧлі уджалӧ.
Чохов коли став семьясьыс ӧтнас.
Том морт вылӧ усьӧм тайӧ ударъясыс вӧчисны ыджыд реакция, чорзьӧдісны сылысь сьӧлӧмсӧ.
Война лои сылӧн став олӧмыслӧн делӧӧн, сылӧн главнӧй содержаниеӧн.
Сійӧ нинӧм йылысь эз думайт да эз сёрнит война йылысь кындзи.
Кад кольӧм бӧрын сійӧ весиг кутіс быттьӧ гордитчыны сійӧн, мый сійӧ ӧтнас свет вылас.
«Меным мый?
Ме ӧтнам», — частӧ думайтіс сійӧ да и быд помка кузя.
Кор салдатъяслы волісны письмӧяс гортсяньыс, либӧ кор найӧ висьтавлісны асланыс семьяяс йылысь, сэки налӧн сьӧлӧмъясныс небзьылісны, найӧ нюмъялісны, ышлолалісны либӧ норасисны.
А Чохов видзӧдіс на вылӧ мустӧма, быттьӧкӧ гортсаяскӧд тайӧ йитӧдъясыс унижайтісны найӧс, вӧчисны найӧс слабджыкӧн.
Бойясын сійӧ торъявліс мератӧм збойлунӧн.
Немецъяс вылӧ — на лыдын и пленнӧйяс вылӧ — лӧглуныс пырис поговоркаӧ.
Начальникъяс унатор прӧщайтісны сылы смеллунысь да, сылӧн пай вылӧ усьӧм уна шог йылысь тӧдӧмӧн, гусьӧник жалитісны сійӧс, но, сы вылӧ видзӧдтӧг, налы вӧлі лоӧ сюся видзӧдны капитан бӧрся: зэв нин сійӧ вӧлі збой!
Став правилӧяс вылӧ видзӧдтӧг сійӧ пыр мунліс бойын салдатъяс водзын, кӧть унаысь та дырйи торксьыліс сылӧн ротанас управляйтӧмыс.
Тайӧ помкаяс вӧснаыс Чохов дыр нин кольлі ротаса командир должностьын да кӧть зілис петкӧдлыны, мый тайӧ сійӧс ньӧти оз задевайт, но збыльысьсӧ сылы тайӧ эз вӧв веськодь.
Со и ӧні сійӧ петіс майор Мигаевсянь зумыш чужӧма да мӧдӧдчис аслас карета дінӧ.
Карета гӧгӧр чукӧртчӧмаӧсь нин вӧлі салдатъяс.
Найӧ видзӧдалісны сійӧс шензьӧмӧн да кокньыдика шпыннялігтыр.
Рыжӧй уска висьтавліс налы подробностьяссӧ стариннӧй экипаж устройство йылысь, кодъясӧс кывліс тӧрыт Лубенцовсянь.
Латинскӧй девиз сійӧ вуджӧдіс тадзи: «Вера вӧсна, царь вӧсна да отечество вӧсна».
Кор рыжӧй уска тӧдмаліс, мый Чохов мунӧ водзӧ, сійӧ прӧщайтчис Чоховкӧд: сылӧн дивизияыс вӧлі шуйгавылынджык.
Сійӧ шуис, кыдзи ӧнтай гвардияса майорлы:
— Аддзысям Берлинын, али мый?
— Ов сэтчӧдз первой, — шуис Чохов.
Рыжӧй уска чӧвтіс вещевӧй мешӧксӧ пельпом вылас да мӧдӧдчис «овны».
— Некодлы оз ков первой батальонӧ? — салдатъяслысь юаліс Чохов.
Сюрины и сэтшӧмъяс.
Тані вӧлӧмкӧ батальонса штабысь посыльнӧй да сыкӧд полковӧй связист.
Найӧ пырисны каретаӧ да гажаа лайкъялісны небыд атласнӧй пуклӧсъяс вылын.
Омӧлика пӧдлалӧм ӧдзӧс вылын геральдическӧй кӧр, кажитчӧ, повзьӧмӧн качайтчис йӧз муса салдатъяс вылӧ видзӧдігӧн, кодъяс локтісны победительясӧн Фридрих Великийлӧн знаменитӧй померанскӧй гренадеръяслӧн рӧдинаӧ.
Майор Весельчаков, первой батальонса командир, сулаліс сиктын медпомса керкаас.
Сійӧ тӧдіс нин ротаса выль командир воӧм йылысь.
Сылы юӧртіс та йылысь телефон пыр Мигаев.
Вермас лоны, Мигаев гарыштіс збой капитан характерын ӧткымын тешкодьторъяс йылысь.
Век жӧ, комбат нинӧм эз шу карета йылысь, кодӧс аддзис ылысянь на.
Весельчаков вӧлі ыджыд тушаа, пистиа чужӧма, укшаль морт.
Но пасьтасьӧма сійӧ вӧлі зэв ӧкуратнӧя: чистӧй еджыд воротничока, югыда весалӧм сапӧгъяса.
Делӧыс сыын, мый Весельчаков вӧлі гӧтыра.
Глаша йылысь, комбат гӧтыр йылысь, Чохов кывліс ещӧ каретаын на, посыльнӧйсянь.
Глашаӧс справедливӧя шуисны первой батальонса мамӧн.
Сійӧ уджаліс медицинскӧй сестраӧн.
Сӧстӧмлун вӧлі сылӧн манияӧн, но тайӧ мания саяс вӧлі мыйкӧ тӧдчанаджык, мыйлы салдатъяс эз вермыны аддзыны нимсӧ.
Глашакӧд ӧтлаасьӧм бӧрын Весельчаковлӧн вӧліны зэв уна неприятностьяс.
Глаша да Весельчаков йылысь вопрос видлалісны нин полкса партбюро заседание вылын.
Война вылын, торъя нин стрелковӧй батальон условиеясын, эз полагайтчы овны семьяӧн.
Но Весельчаковлы да Глашалы вӧчисны исключение.
Тайӧ случайсӧ расследуйтӧм могысь воліс политотделса инструктор майор Гарин. Сійӧ эз вермы решитчыны торйӧдны найӧс сійӧ прӧстӧй помка вӧсна, мый комбат да Глаша прамӧй ногӧн радейтісны ӧта-мӧдсӧ.
Тайӧ быдӧнлы шыбитчис синманыс, тайӧс тӧдіс батальонса быд салдат.
Гарин сёрнитіс политчасть кузя Весельчаковлӧн заместителькӧд да парторгкӧд.
Тайӧ случайын ставыс вӧлі яснӧ: оз позь лэдзны офицеръяс пӧвстын расхлябанность.
Война эм война.
Колӧ вӧлі торйӧдны комбатӧс Глашакӧд.
Но Гарин чувствуйтіс, мый тайӧ неправильнӧ.
Тані абу «походнӧй» радейтӧм, тані прӧстӧ радейтӧм.
Аслас расследованиелӧн выводъяс вылын быдса вой пукалӧм бӧрын сійӧ нинӧм эз гиж да бӧр муніс дивизияса политотделӧ.
Гарин решитіс думсьыс, мый вот заводитчас наступление — и тайӧ делӧ йывсьыс вунӧдасны.
Сідзи тайӧ и кыссис ӧнӧдз.
Кӧть комнатаын Глаша ӧні эз вӧв, нывбабалӧн киыс тӧдчис быдлаын: гӧгӧр вӧлі сӧстӧм да порядок.
Регыд локтіс и ачыс Глаша.
Тайӧ вӧлі ыджыд, зэв полнӧй нывбаба ар кызь сизима, кызь кӧкъямыса, веськыд кудель кодь юрсиа, Весельчаков моз жӧ неуна пистиӧсь, зумыд банйӧм чужӧма.
Но видзӧдлӧй тайӧ великаншаыслы синъясас — и тіянӧс чуймӧдас шоча овлан бурлунлӧн выражение.
Видзӧдлӧй сылӧн зэв ичӧтик вом вылас, банйӧм чужӧмвывса гуранторъяс вылас — и ті вунӧданныд грация абутӧм йылысь.
Тані вӧлі мыйкӧ донаджык мичлун дорысь, — зэв бур душа.
Тайӧс смутнӧя чувствуйтіс и Чохов.
Глаша заводитіс ноксьӧмпырысь гӧститӧдны выль офицерӧс да ӧттшӧтш висьтавліс сылы, кыдзи важ тӧдсалы, мый татысь, немецкӧй аптекаысь, кӧні сійӧ корсьысис лунджын, сюрины бур медикаментъяс да уна бинтъяс.
Сійӧ радліс та вылӧ, сы вӧсна мый медсанбат вӧлі ылӧ кольӧма передовӧй частьяссьыс.
— Чистӧя олӧны, — висьталіс сійӧ немецъяс йылысь, — сӧмын душаыс налӧн, тыдалӧ, абу чистӧй.
Зэв нин ёна полӧны миянысь!
Тӧдӧ каньыд, кодлысь яйсӧ сёйӧма.
Батальон сӧмын ӧні на босьтӧма ыджыд сикт да захватитӧма кык исправнӧй немецкӧй танк да дас кымын грузӧвӧй машина.
Тайӧ машинаясыс сулалісны комбат керка дорын.
Немецъяс бӧрыньтчӧмаӧсь рӧч йылын сулалысь ичӧтик вӧрӧ, да сэсянь лыйлісны налӧн миномётъяс — быд вит минута воздухын кылісны разрывъяс.
То веськыдвылын, то шуйгавылын взрывайтчисны минаяс.
Быд взрыв бӧрын Весельчаков броткис ньӧжйӧникӧн да грӧзитчӧмӧн, ачыс шыасьліс тыдавтӧм противник дінӧ:
— Виччысьлы... Асывнас сьывны кутан...
— Вӧтлыны найӧс сэтысь, али мый? — джынвыйӧ юалӧм ногӧн шуис Чохов.
— Йӧзыс мудзисны, — вочавидзис Весельчаков, — куим сутки эз узьлыны...
Мед шойччыштасны.
Верманныд мунны асланыд подразделениеӧ.
Сійӧ сиктас, со сэні, аддзанныд, шор саяс.
Войвывладор помас.
Тіянлы петкӧдласны.
Йӧз тіян этша, взводъясса командиръяс ставныс петісны стройысь, зато тіянлы сетӧма противотанковӧй пушкаяслысь батарея да миномётнӧй батарея.
Би тырмӧ.
— Ті сэні видзӧдыштӧй, — велӧдіс Чоховӧс Глаша, — медым салдатъяс вой кежлӧ кӧмкотъяссӧ пӧрччалісны...
Да бур эськӧ налы пывсьыны, — сійӧ кевмысяна синъясӧн видзӧдліс Весельчаков вылӧ.
— Бара тэ аслад пывсянӧн! — довкйӧдлыштіс юрсӧ Весельчаков. — Боецъяслы узьны колӧ, а оз пывсьыны.
Чохов мӧдӧдчис туйӧ.
Сійӧ кульыштіс плетьӧн баронскӧй вӧвъяслы, и найӧ здукӧн вуджӧдісны шор вомӧн.
Ваыс вӧлі вӧвъяслы кынӧмӧдзныс да кӧтӧдіс кареталысь атласнӧй пуклӧсъяссӧ.
Сиктӧ самӧй пыранінас, шор вомӧн вуджан пос дорын, кодӧс вӧлі жугӧдӧма, куйліс виӧм русскӧй салдат.
Сійӧ тырыштӧма йӧз муӧн, куйліс руд шинеля, синъяссӧ веськӧдӧма йӧз небесаӧ.
Тайӧ вӧлі первой кулӧм русскӧй салдат, кодӧс аддзис Чохов Германияын.
Кутшӧм трагическӧй судьба: прӧйдитны бойясын да лишениеясын сы мында туйяс да пӧгибнитны дзик цель дорын!
Кыдзи быд том морт, Чохов пыр жӧ думыштіс ас йывсьыс, сы йылысь, мый, вермас лоны, и сійӧс виччысьӧ тайӧ жӧ.
VI
Висла вылын немецкӧй оборона вӧлі беспримернӧй аслас вынйӧр серти.
Коді вӧлі война вылын, тӧдӧ, мый представляйтӧ аснас стрелковӧй рота татшӧм оборона орӧдӧм бӧрын.
Сёрӧнджык, противникӧс преследуйтігӧн, рота воштӧ оз нин уна: овлывлӧ, кодӧскӧ виас, либӧ ранитас, либӧ висьмас кодкӧ.
Йӧз лоӧ пыр этшаджык, а роталӧн могыс пыр сійӧ жӧ, кодӧс арталӧма тыр состав вылӧ.
Ӧні быдӧн воюйтӧ квайт морт пыдди.
Некод оз кольччы да оз вись.
Вины либӧ ранитны найӧс сьӧкыд.
Найӧ бессмертнӧй йӧз.
Тайӧ оз значит, мый ловйӧн кольӧм салдатъяс медся буръясыс.
Найӧ вӧліны сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь и сійӧяс, кодъяс воюйтлісны накӧд орччӧн да петісны стройысь.
Но найӧ, драгоценнӧй военнӧй опытӧн озырмӧмӧн, лоины медся буръясӧн.
Мӧд ротаын вӧлі кызь «бессмертнӧй».
Сылӧн ичӧт лыдыс объясняйтчис ещӧ и торъя условиеясӧн: прорыв дырйи полк наступайтіс армиялӧн, вернӧджык — фронтлӧн, медся веськыдладор флангас, кӧть салдатъяс та йылысь, дерт, оз тӧдны.
Ю сайын муніс мӧд фронт нин, кодлӧн войскаыс пыр жӧ мӧдӧдчис войвывлань.
Татшӧм ногӧн, полклӧн — и мӧд рота сы лыдын — аслас веськыдвыв флангыс вӧлі восьса.
Сійӧс лыйлісны Модлинскӧй укреплённӧй районса орудиеяс веськыдвывсяньыс, и тайӧ жӧ кадас сылӧн вӧліны воштӧмъяс противник биысь, коді отступайтіс на водзын.
Кӧть эськӧ Чохов воюйтіс эз нин первой лун, но сійӧс чуймӧдіс, мый сылы сетӧм ротаын сэтшӧм этша йӧзыс.
«Назначитісны отделениеса командирӧн!» — думайтіс сійӧ скӧрысь.
Салдатъяс дзик ньӧти дзебтӧм интересӧн видзӧдісны асланыс выль командир вылӧ, коді сэтшӧм збоя вуджис шор вомӧн аслас диковиннӧй тарантасын.
Налы воисны сьӧлӧм выланыс сылӧн решительнӧй видыс, кӧдзыд руд синъясыс да сылӧн став самоувереннӧй модаясыс.
— Кӧні взводъясса командиръяс? — юаліс сійӧ шеренгаӧ стрӧитчӧм салдатъяслысь, быттьӧкӧ ньӧти эз тӧд рота состав йылысь.
Ыджыд тушаа старшина, кӧзырнитӧм бӧрын, вочавидзис мытшасьлытӧг:
— Татшӧмъясыс абуӧсь, капитан ёрт.
Эм ме, мӧдногӧн кӧ старшина, да отделениеса кык командир: старшӧй сержант Сливенко да сержант Гогоберидзе.
Взводса медбӧръя командир, младшӧй лейтенант Барсук, петіс стройысь ранитчӧм бӧрын Бромберг кар вӧсна бойясын.
Писарь-каптенармуслысь обязанностьяссӧ нуӧдӧ ефрейтор Семиглав.
Ротаса парторг — старшӧй сержант Сливенко.
Докладывайтӧ ротаса старшина Годунов.
— Пӧрччӧй кӧмкотъястӧ, — коса тшӧктіс Чохов аслас роталы, — и узьны.
Но узьны мунісны эз ставныс.
Кызь арӧса ефрейтор Семиглав великӧй событиеысь — Германияӧ пырӧмысь — впечатление вӧсна некыдзи эз вермы унмовсьны.
Тӧрыт рытнас парторг Сливенко нуӧдіс тайӧ событие кузяыс дженьыдик, но пӧсь салдатскӧй митинг, и Семиглав ёна волнуйтчис.
Сійӧ дыр ноксис авторемонтнӧй мастерскӧйын, коді сулаліс сикт помас, аддзис сэтысь напильник да мыйкӧ мастеритіс.
Сэтысь петӧм бӧрын сійӧ, ышлолалігтыр да аслас кияс вылас видзӧдігтыр, шуис парторглы:
— Дзикӧдз вунӧма уджыс...
Кутшӧм ме ӧні слесарь?
Меным и коймӧд разряд оз сетны.
Сливенко вочавидзис успокоительнӧя:
— Велалан.
Тэ первойсӧ омӧлик салдатӧн вӧлін, а ӧні кутшӧм орёл!
А слесарнӧй уджад велалан нин.
Но Семиглавлы вӧлі ӧбиднӧ: киясыс ньӧти оз кывзысьны.
Сійӧ шога ветлӧдліс сикт кузя, пыравліс керкаясӧ.
Сійӧ пыраліс видлыны артиллеристъясӧс да миномётчикъясӧс да висьталіс налы ротаса выль командир воӧм йылысь.
Ӧти эновтӧм керкаысь сійӧ аддзис кӧрт креста эсесовскӧй выль мундир да, аслас ротаӧ воӧм мысти, доложитіс та йылысь капитанлы.
— Сотны тайӧ керкасӧ, — шуис Чохов.
Парторг Сливенко чуймӧмӧн лэптыштліс синкымъяссӧ да спокойнӧя шуис:
— Ӧні кӧ сотан — сиктсӧ югдӧдам, немец аттьӧ висьталас.
— Мый, немецысь повзинныд? — зумыша юаліс Чохов, но сэсся нинӧм нин эз шу сотӧм йылысь.
Семиглав чукӧстӧма артиллеристъясӧс, и найӧ пырисны противотанковӧй орудиеясса командир да лейтенант-миномётчиккӧд.
Ротаса выль командирӧс найӧ тӧдмӧдісны асланыс «овмӧслӧн» состояниеӧн, кыдзи найӧ быдлаын примитӧм военнӧй жаргонӧн шуисны ассьыныс подразделениеяссӧ.
Боеприпасъяс вӧлі этша — ставыс сӧмын боекомплектджын: тылъяс колины бӧрӧ. Кӧсйӧмаӧсь асыв кежлӧ вайны.
Сиктсӧ вӧлі югдӧдӧма тӧлысь югыдӧн.
Унджык йӧзыс узисны.
Сӧмын наблюдательяс пукалісны сиктсайса ичӧтик окопъясын — коді пулемёт дорын, коді противотанковӧй ружье дорын — да видзӧдісны пуяслӧн да кустъяслӧн рудов вуджӧръяс вылӧ, асьныс шинель сосъяс пытшкас дзебӧмаӧсь махоркаысь гартӧм зэв ыджыд чигаркаяс.
Орудиеяс сӧмын шочиника вочавидзлісны немецкӧй миномётнӧй лыйсьӧм вылӧ: видзтісны боекомплект.
Артиллеристъясӧс колльӧдӧм бӧрын Чохов водіс вольпась вылӧ, кодӧс лӧсьӧдӧма сылы старшина.
А ротаыс чукӧртчӧма дворас, и боецъяс заводитісны надзӧник сёрнитны выль командир йылысь.
— Тыдалӧ, решительнӧй, — шуис сержант Гогоберидзе ыджыд тушаа, вывлань гартыштӧм сьӧд уска, мугыд чужӧма морт.
— Ӧтчаяннӧй! — содтіс Семиглав.
Ставныс видзӧдлывлісны Сливенко вылӧ: парторглӧн мнениеыс налы вӧлі зэв важнӧ.
Но Сливенко эз кӧсйы вӧчны тэрмасьӧмӧн приговор да сӧмын шуис:
— Олыштам — аддзам.
Годунов решитіс, командир воӧм кузя, лӧсьӧдны бур ужин — батальонын сылы удайтчис получитны вина комын морт вылӧ, кодъяс лыддьысьлісны ротаын недель сайын.
Старшина приметитӧма сарайысь курӧгъясӧс, кодъясӧс кольӧмаӧсь пышйысь кӧзяеваыс, да тшӧктіс салдат Пичугинлы:
— Кутны куимӧс да жаритны, сӧмын смотри, курӧгъяссӧ эн лыйлы, а то садьмӧдан миянлысь капитантӧ.
(Командирсӧ сійӧ шуис нин «миян капитанӧн», ротнӧй семьяӧ сійӧс татшӧм ногӧн примитӧмӧн.)
Курӧгъясӧс жаритӧм бӧрын Годунов муніс садьмӧдны Чоховӧс:
— Капитан ёрт, ужин гӧтов.
Чохов пыр жӧ чеччыштіс да заводитіс кӧмавны сапӧгъяссӧ.
Но кор тӧдіс, мыйла сійӧс чуксалӧны, сійӧ бӧр пӧрччис сапӧгъяссӧ, кӧсйис ӧткажитчыны, но, жаритӧм курӧгӧс да хрустальнӧй графинысь вина аддзӧм бӧрын — старшина тӧдіс тӧлк татшӧм делӧясас! — сылы тӧдвылас уси, мый лунтыр нинӧм эз сёйлы.
Сійӧ пуксис ужнайтны.
Стен сайын кыліс салдатъяслӧн шкоргӧм.
Сикт улича кузя дугдывтӧг шаркакылісны кокшыяс, кылісны карауллӧн горӧдлӧмъяс.
Сиктын вӧліны тырыс связистъяс, сапёръяс, санитаръяс.
Кыліс повозкаяслӧн грымгӧм: тайӧ вайисны патронъяс полкса боепитаниеысь.
Пырисны куим дивизионнӧй разведчик, кодъяс олісны орчча керкаас.
Найӧ сӧмын на вежсьӧмаӧсь сиктпомса чардакын асланыс наблюдательнӧй пост вылысь да ӧні пуксисны шонтысьны стрелокъяс би дорӧ.
Ӧдзӧсӧ таркӧдчыштісны.
Воис дивизионнӧй разведчикъяслӧн ещӧ ӧти группа, ротаса командир капитан Мещерский юрнуӧдӧм улын.
Капитанъяс тӧдмасисны.
Немецъяс бӧрся наблюдайтысь разведчикъяслысь выльторъяс тӧдмалӧм бӧрын Мещерский висьталіс налы:
— Тӧданныд, ребята, гвардияса майор бӧр воис, — и любезнӧя объяснитіс Чоховлы: — Тайӧ миян разведкаса начальник...
Кӧсйисны сійӧс мӧдӧдны академияӧ, а сійӧ эз окотит.
Вообще тайӧ капитан-разведчикыс вӧлі зэв вежливӧй да сёрнитіс книжнӧя.
Чохов, коді лыддис вежливостьсӧ фронт вылын ковтӧм роскошӧн, миритчис Мещерскийлӧн татшӧм сёрнитанногнас сӧмын сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі разведчик, а разведчикъясӧс Чохов уважайтіс.
Шонтысьыштӧм бӧрын Мещерский да сылӧн йӧзыс чеччисны местаяс вывсьыс.
Кор Чохов тӧдмаліс, мый группаыс мунас немецъяслы тылӧ, юаліс Мещерскийлысь:
— И ті накӧд мунанныд?
— Обязательнӧ, — вочавидзис Мещерский.
Чохов петіс кильчӧ вылас да видзӧдіс мунысь разведчикъяс бӧрся, кытчӧдз найӧ эз саявны.
Кильчӧ дорын сулаліс старшӧй сержант Сливенко, ротаса парторг.
— Ті мый, пост вылын? — юаліс Чохов.
— Абу, капитан ёрт, прӧстӧ оз узьсьы. — Чӧв олыштӧм бӧрын Сливенко шуис: — Менам тані нылӧй, капитан ёрт.
— Кӧні?
— Коді тӧдӧ, кӧні!..
Германияын.
Мӧдӧдӧмаӧсь сійӧс татчӧ.
Кыдзи тӧрыт юӧртісны политотделсянь, мый ми пырим Германияӧ, менам и унмӧй воши, — сійӧ дженьыдика серӧктіс, быттьӧкӧ аслас слаблунысь извиняйтчӧмӧн. — Кажитчӧ меным, пӧрысь дураклы, мый, гашкӧ, нылӧй месянь верстджын сайын, кӧнкӧ матысса фольваркын * либӧ орчча сиктын.
* Фольварк — ичӧтик усадьба, поместье.
— Германияыд ыджыд, — шуис Чохов.
— Ачым тӧда, а узьны ог вермы.
Талун меным ӧти немец висьталіс, мый орчча фольваркын русскӧй нывъяс уджалӧны.
Помещик ордын.
Сэтчӧ веськыд-веськыд туй.
Разрешитӧй ветлыны, капитан ёрт, сьӧлӧмӧс бурмӧдны.
Найӧ пырисны керкаӧ, и Чохов видзӧдліс карта вылӧ.
Фольваркыс вӧлі кык километр сайын асыв-войвылын.
— Мый нӧ вӧчны? — шуис Чохов. — Ӧтнанныд ті онӧ мунӧй, а сетны тіянлы йӧзӧс — ротаад ставыс кымынӧн...
Шуӧны, мый немецъяслӧн пӧ орудуйтӧны партизанъяс кодь группаяс...
Сливенко лӧгпырысь серӧктіс:
— Да мый ті, капитан ёрт!
Некор ог верит, мый налӧн партизанъяс.
Оз мун немец татшӧм делӧ вылӧ.
Немец — сійӧ ӧкуратнӧй, тӧдӧ, мый плетьӧн чертыш он жугӧд.
Да кӧні тані партизанитнысӧ?
Вӧръяс чистӧйӧсь, мольӧдӧма, туйяс веськыдӧсь...
Ті ме вӧсна энӧ полӧй, ме ӧтнам муна...
Чохов вылӧ действуйтісны тайӧ, тыдалӧ, дыр думайтӧм кывъясыс.
Кӧть и падъялігтыр, но сійӧ всё-таки разрешитіс парторглы ветлыны.
Сливенко босьтіс автомат, сюйис зепъясас ӧти гранатаӧн да, яндысигтыр нюммунӧмӧн, шуис:
— Аттьӧ, капитан ёрт.
Ті налы, — сійӧ ӧвтыштіс кинас орчча комнатаса ӧдзӧс вылӧ, кӧні узисны салдатъяс, — весиг энӧ висьталӧй...
Ме локта бӧр час мысти, — да содтіс: — А то абу лӧсьыд: парторг, а татшӧм пӧрысь дурень!
Сійӧ кӧзырнитіс да петіс.
Чохов лӧсьӧдчӧ нин вӧлі водны, кыдзи друг ӧдзӧсыс паськыда воссис да керкаӧ котӧрӧн пырис капитан Мещерский.
Сійӧ ставнас вӧлі няйтӧссьӧма да сёйӧссьӧма.
— Кӧні тіян телефон? — юаліс сійӧ. — Колӧ юӧртны начальстволы важнӧй выльтор.
Противник мунӧ.
Ме кыссьылі дзик передовӧйӧдзыс.
Мунӧ, ме тіянлы определённӧ висьтала.
Звӧнитісны батальон штабӧ, сэсянь передайтісны юӧрсӧ полкӧ да дивизияӧ.
Дивизия унзільпырысь кутіс вӧрны.
Чохов садьмӧдіс ассьыс йӧзсӧ.
Найӧ муртса лэпталісны кокъяссӧ мудзӧмысла да йӧжгылясисны асъя кӧдзыд вылас.
— Пырысь-пыр мунанныд? — юаліс Чохов Мещерскийлысь.
— Да, менӧ виччысьӧны, — шуис Мещерский. — До свиданья, капитан ёрт.
Чохов бара дивуйтчыштіс разведчиклӧн вежсьывтӧм вежливость вылӧ.
Сы бӧрся дворӧ петӧм бӧрын Чохов ещӧ мыйкӧ дыра сулалыштіс, кывзіс Мещерскийлысь ылыстчысь кокшысӧ.
Сэсся сійӧ бергӧдчис аслас роталань.
Рота сулаліс дзоньнас.
Салдатъяс петісны воротаысь.
Сикт вӧлі тыр нин йӧзӧн, повозкаясӧн, машинаясӧн.
Повозкаяс грымакылісны, машинаяс тутсісны, зильӧдчисны котелокъяс.
VII
Кымын водзӧ муніс Сливенко асфальтированнӧй туй пӧлӧн, подкова каблукъяснас гора гольскигтыр, сымын ёнджыка веритіс, мый именнӧ тайӧ фольварксьыс и аддзас сійӧ ассьыс нывсӧ.
Збыль, сылӧн вежӧрас, кӧнкӧ зэв пыдын, кыдзи зэв ичӧтик ді вылын, пукаліс Сливенко-умник, коді издевайтчис Сливенко-фантазёр вылын, кодлы ставыс кажитчис сэтшӧм позянаӧн.
— Но и чудак жӧ тэ, Сливенко, — шпыннялӧмӧн шуаліс сылы Сливенко-умник, — тэ ӧмӧй збыльысь решитін, мый Галя именнӧ тані, тайӧ фольваркас?
Олін тэ, пӧрысь шахтёр, нелямын во саяс, аддзылін мувыв светсӧ и друг веритін, мый тайӧ вражескӧй странаын, кӧні сы мында тысяча фольварк да сикт, тэ пыр аддзан ассьыд нывтӧ...
Да мун тэ аслад ребята дінӧ да вод узьны...
Но Сливенко упорнӧя муніс водзӧ.
Сійӧ казьтыліс ассьыс Галясӧ.
Кор воис немец, сылы тыри дас квайт арӧс, сійӧ сӧмын на помаліс сизимӧд класс.
Тайӧ вӧлі ыджыд тушаа, мича, мугыд чужӧма ныв.
Но батьыслы медся донаӧн вӧлі сылӧн вежӧрыс: сюсь, неуна насмешливӧй, коді эз тыдав йӧзлы аслас арлыд серти скромнӧя чӧв олӧм вӧсна.
Сливенколы зэв ёна воис сьӧлӧм вылас нылыскӧд сёрнитӧм да сыысь пыр выль качествояс аддзӧм: йӧзӧс гӧгӧрвоӧм, ён воля да ыджыд способностьяс.
Збыль, сійӧ зілис не пӧтакайтны батьлӧн аслас чувствояслы да вӧлі сыкӧд стрӧгкодь.
Сливенко каитчӧмӧн казьтыліс ныв дінас ассьыс несправедливӧя, кыдзи ӧні сылы кажитчис, придирайтчӧмъяссӧ.
И йӧйталӧм жӧ вӧлі сідзи скӧравны нылыслӧн челядь сяма роман вӧсна Володька Охримчуккӧд, зэв шань, гажа зонкӧд, коді бӧрыннас пӧгибнитіс война вылын.
Кор война матысмис Донбасс дінӧ, Сливенко пырис коммунистическӧй батальонӧ, кодӧс шыбитісны немецъяслы паныд Сталино кар дінӧ.
Тайӧ бояс Сливенко ранитчис, да войнас зэркӧдысь грузовик вылын сійӧс нуисны госпитальӧ.
Дерт, бурдӧм бӧрын сійӧ вермис шуны, мый сійӧ шахтёр-забойщик.
Ӧдвакӧ эськӧ сэки босьтісны сійӧс армияӧ: шахтёръяс колӧны вӧлі тылын, кӧть нин Карагандаын.
Но Сливенко эз соссьы, дерт, ассьыс профессиясӧ, а прӧстӧ эз висьтав сы йылысь.
Сійӧ думайтіс та дырйи, военнӧй делӧ аслас тӧдтӧмлун вӧсна, мый сійӧс мӧдӧдасны непременнӧ сэтчӧ, кытчӧ сійӧ стремитчӧ став сьӧлӧмнас, — Ворошиловград дінӧ, мый сійӧ кутас вӧтлыны немецъясӧс рӧднӧй Донбассысь.
Но эз ло сы ног: сійӧс назначитісны зенитнӧй частьӧ кутшӧмкӧ заштатнӧй станицаӧ, кӧні вӧліны горючӧй тыра складъяс.
Сливенко шогпырысь видзӧдіс степвесьтса аръя войся помтӧм небеса вылӧ, а сьӧлӧмыс кыскис рытыввылӧ, рӧднӧй шахта дінӧ, рӧднӧй ичӧтик керка дінӧ.
Но сэсся сійӧ успокоитчис, кор гӧгӧрвоис, мый рӧднӧй керкаыс эм быдӧнлӧн да ставныс ӧтлаын тышкасьӧны аслас рӧдина вӧсна дзоньнас да быд керка вӧсна торйӧн.
Воис лун, кор мездісны Донбасс, и Сливенколы, мӧдысь ранитчӧм бӧрын (тайӧ кадас сійӧ вӧлі нин пехотинецӧн), удайтчис волыны рӧднӧй шахтаас.
Сійӧ воськовтіс аслас рӧднӧй керка порог вомӧныс да дыр сулаліс комната шӧрас аслас «старукакӧд» кутчысьӧмӧн: сійӧ эз гӧгӧрво сылысь шога бӧрдӧмсӧ и всё-таки догадывайтчис, мый лоӧма. Но эз лысьт юавны, мыйын делӧыс, и сэки жӧ тӧдіс, мый тайӧ йитчӧма Галякӧд, коді эз вӧв гортас, мый вӧсна керкаыс кажитчис тыртӧмӧн да некодлы ковтӧмӧн.
Медбӧрын, кор воисны соседкаяс и сійӧ тӧдмаліс Галя судьба йылысь, сійӧ заводитіс бурӧдны «старукасӧ» и, дерт, кӧсйысис сылы неувереннӧя нюмъялӧмӧн, мый кыдзи сӧмын сійӧ воас Германияӧ, сійӧ аддзас нывсӧ.
И кӧть «старука» тайӧс эз верит, но нинӧм эз вочавидз, а сӧмын ньӧжйӧникӧн бӧрдіс.
И со сійӧ Германияын.
И ловъя!
И тані, километр сайын сысянь, сылӧн нылыс.
Сійӧ содтіс воськовъяссӧ.
Сэсся юрас воис мучитана мӧвп, кодӧс сійӧ пыр вӧтлывліс ас дінсьыс: «Нылыс — красавица.
Кутшӧм мужчина оз видзӧдлы сы вылӧ?
Коді оз нюммун сылы?
А татшӧмыс кӧ рабствоын?
А немецъяс — господа?..»
Тыдовтчис фольварк.
Тайӧ вӧлі ыджыд керка, кодӧс вӧлі кытшалӧма джуджыд, крепостьлӧн кодь каменнӧй стенаӧн.
Тайӧ стенаас ичӧтик сводчатӧй воротаыс сідзжӧ вӧлі крепостнӧй ворота кодь.
Воротасӧ вӧлі вӧчӧма зэв кыз пӧвъясысь перекладинаясӧн, калиткасӧ крепыда игналӧма.
Сливенко чужйис подкова сапӧгнас воротаас да горӧдіс:
— Восьты!
Скӧрысь да лёкысь кутіс увтны пон.
Кылісны тэрмасяна кокшыяс.
Найӧ ланьтісны калитка дорын, сэсся кутісны бӧр ылыстчыны.
Сэсся Сливенко автомат прикладнас кучкис калиткаӧ:
— Восьты ӧдзӧссӧ!..
Русскӧй салдат воис!
Кокшыяс лоины ещӧ тэрыбджыкӧсь.
Сэні вӧлі нин эз ӧти морт, а некымынӧн.
Медбӧрын калитка дорын немецкӧй гӧлӧс полӧмӧн юаліс:
— <deu>Was wünschen Sie?</deu> *
* Мый тіянлы колӧ?
— <deu>Виншензи, виншензи</deu>, восьты, шуа!
Калитка воссис.
Сливенко водзын сулаліс пӧрысь омӧлик немец, киас кутіс пӧнар.
Неуна ылынджык конюшня ӧдзӧс бердӧ жмитчисны кык вуджӧр.
Найӧ друг лэптісны кияссӧ вывлань да ньӧжйӧникӧн матыстчисны Сливенко дорӧ.
Сійӧ аддзис, мый тайӧ немецкӧй салдатъяс.
— Капут, — шуисны найӧ.
— Яснӧ, капут, — шуис Сливенко.
Век жӧ, сійӧ — военнӧй мудерлун вӧсна — гораа горӧдіс воротасайса лӧнь вояс:
— Виччысьлӧй, ребята!
Мед чайтасны, мый сылӧн эмӧсь сэні йӧз.
Но шуис сійӧ тайӧс сідз, ёнджыкасӧ салдатскӧй сӧвестьсӧ весалӧм могысь, а эз немецъясӧс убедитны кӧсйӧм могысь.
— Сӧмын <deu>цвай</deu> *? — быд салдатлы чуньнас тувкӧдігмоз юаліс сійӧ.
* <deu>Цвай</deu> — кыкӧн.
— <deu>Цвай, цвай, нур цвай</deu>, — бормочитіс старик.
— Кругом! — автоматсӧ наизготовку босьтӧмӧн командуйтіс Сливенко.
Немецъяс гӧгӧрвоисны, бергӧдчисны да кутісны мунны паськыд двор кузя, коді вӧлі тырӧма куйӧдӧн да идзасӧн да кӧні сулалісны джуджыд бортъяса ыджыд телегаяс.
Найӧ пырисны господскӧй керкаӧ.
Вестибюльын Сливенко тшӧктіс налы сувтны став русскӧй салдатъяслы тӧдса кывйӧн «<deu>хальт</deu>».
— Оружиеныд кӧні? — автомат прикладас кинас клопӧдігмоз юаліс сійӧ. — Со тайӧ кӧні, оружие?
— <deu>Ниц нема</deu>, — вочавидзис ӧти салдатыс польскӧй кыв вылын.
— <deu>Никс вафен</deu>, — вочавидзис мӧдыс, — <deu>веггемшисен</deu>, — гӧгӧрвоӧдіс сійӧ кинас, быттьӧкӧ мыйкӧ шыбитіс.
— Шыбитінныд... — переведитіс Сливенко.
Пӧжалуй, положениесьыс медся бур петан туйӧн вӧлі водтӧдны тайӧ кык кузь рыжӧй фрицсӧ бур автоматнӧй ӧчередӧн.
Но тадзи Сливенко эз вермы вӧчны — эз начальствоысь полӧм вӧсна, коді запрещайтліс татшӧм нога расправасӧ, — та йылысь некод эськӧ некор эз тӧдлы.
Эз, Сливенко прӧстӧ эз вермы тадзисӧ вӧчны, тайӧ эз вӧв сылӧн правилӧяс серти.
Сливенко матыстчис ӧти ӧдзӧс дінӧ да йӧткыштіс сійӧс.
Сійӧ корис старикӧс да пӧнар югыдын аддзис ыджыд пач, кафельнӧй джодж, ыргӧн кастрюляяс.
Кык ӧшиньсӧ вӧлі тупкӧма ставеньясӧн.
Сійӧ петкӧдліс салдатъяслы кухня ӧдзӧс вылӧ.
Найӧ ӧдйӧ пырисны сэтчӧ.
На бӧрся ӧдзӧссӧ пӧдлалӧм бӧрын, ключ розь вылӧ индӧмӧн Сливенко шуис:
— Игнав.
Старик кутіс суетитчыны, котӧрӧн петіс, сылӧн кокшыясыс кылісны пос вылын тыртӧм керкаса кутшӧмкӧ ылыс комнатаясын, медбӧрын, сійӧ воис, вайис ключ чукӧр да томналіс кухня ӧдзӧссӧ.
Сэки Сливенко юаліс:
— Кӧні русскӧйяс?
Тайӧс старик эз гӧгӧрво, сувтіс вӧрзьытӧг, лэбачлӧн кодь ассьыс дзор юрсӧ пӧлӧстыштӧмӧн.
А кор гӧгӧрвоис, кутіс ӧвтчыны кияснас:
— <deu>Вег, вег, вег</deu>, — пондіс квакайтны сійӧ.
Мунӧмаӧсь.
Найӧс ещӧ водзӧ рытыввылӧ вӧтлӧмаӧсь.
— А тэнад кӧзяиныд кӧні?
Кӧзяиныд?
Но, барон кӧні?
Граф?
Старик гӧгӧрвоис медбӧрын да бара кутіс шенасьны кияснас:
— <deu>Вег, аух, вег</deu>!..
Старик тешкодя да зэв тэрыба кутіс тапйӧдлыны кокъяснас: пышйис пӧ, пышйис.
— А тэ, сідзкӧ, видзан сылысь эмбурсӧ? — юаліс Сливенко. — Видз, видз...
Кӧні нӧ тэнад гӧтырыд, челядьыд кӧні?
<deu>Киндер</deu>?
Старик муніс водзлань, а Сливенко сы бӧрся.
Найӧ петісны господскӧй керкаысь.
Самӧй двор помас сулаліс ичӧтик керка, коді вӧлі ляскысьӧма стен бердас, быттьӧкӧ чикыш поз.
Найӧ пырисны.
Сливенко аддзис нывбаба чужӧмъяс, кодъяс вӧлі векыштчӧмаӧсь повзьӧмысла.
Старука да куим ныв.
Лӧг чувство шымыртіс Сливенкоӧс.
Сійӧ видзӧдіс внимательнӧя да дыр куим немецкӧй ныв вылӧ.
— Сідзкӧ, русскӧй нывъяс вег, рус киндер, вег, сэтчӧ, рытыввылӧ... — бормочитіс Сливенко, — мый нӧ, <deu>дейч киндер</deu> сэтчӧ, асыввылӧ, марш-марш...
Сэки сійӧ чуймис.
Немкаяс тӧдчымӧн гӧгӧрвоисны сылысь висьталӧмсӧ, но гӧгӧрвоӧмаӧсь кыдзи приказ.
Мамыскӧд регыдик сёрнитыштӧм бӧрын найӧ заводитісны лӧсьӧдчыны.
Найӧ весиг эз зэв ёна суетитчыны.
Чукӧрталісны да пукталісны нопйӧ паськӧм.
Мамыс эз бӧрд.
Позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны, быттьӧкӧ найӧ тӧдісны, мый тайӧ справедливӧ.
Вӧтлісны первой русскӧйясӧс; ӧні воис ӧчеред немкаяслы.
Сӧмын ичӧтыс дрӧжжитіс, кӧть и кутчысис мыйвынсьыс, русскӧйӧс аслас несправедливӧй недовольствоӧн дӧзмӧдны полӧм вӧсна.
Сэсся найӧ сувтісны да кутісны виччысьны.
Тайӧ вӧлі жалкӧй сцена, и кор Сливенко гӧгӧрвоис, мый вӧчсьӧ, сійӧ виччысьтӧг серӧктіс.
Серӧктыны татшӧм добродушнӧя, еджыд пиньяссӧ петкӧдлӧмӧн, вермис сӧмын зэв бур сьӧлӧма морт, и немкаяс гӧгӧрвоисны тайӧс.
Найӧ чуймӧмӧн да надеяӧн видзӧдлісны сералысь русскӧй салдат вылӧ.
Сійӧ ӧвтыштіс кинас да шуис:
— <deu>Никс</deu> Сибирь...
Мунӧй бес мам дінӧ.
Сылы аслыс лои яндзим аслас небыд сьӧлӧмсьыс да скӧра горӧдіс радысла больгысь немкаяс вылӧ, мый найӧ пыр жӧ ланьтісны.
И сійӧ шуаліс аслыс: «Найӧ вӧтлісны тэнсьыд нывтӧ Германияӧ, рӧзӧритісны тэнсьыд керкатӧ, а тэ найӧс жалитан?»
Но вот сійӧ видзӧдліс налӧн гырысь гӧрд кияс вылӧ, сьӧкыд крестьянскӧй удж дінӧ велалӧм йӧзлӧн кияс вылӧ, сійӧ, веськыда шуны, ас кежас жалитыштіс найӧс: «Тайӧяс ӧмӧй вӧтлісны?
Тайӧяс ӧмӧй рӧзӧритісны?»
Татшӧм мӧвпъясӧн старшӧй сержант Сливенко бӧр муніс аслас ротаӧ, ачыс восьлаліс пленӧ босьтӧм немецкӧй салдатъяс бӧрся.
Ротасӧ сійӧ эз нин су места вылас.
Сиктын сулаліс дивизиялӧн штаб.
Связистъяс кыскисны проводъяс, очсалігтыр да лёкавтӧг видчӧмӧн.
— И тані сійӧ пышйӧ, — шуис ӧтик. — И аслас му вылас...
Кытчӧ нӧ сійӧ сувтас?
Ньӧти узьны оз сет, подлец!
Сливенко сдайтіс немецъясӧс разведчикъяслы, кодъяс занимайтісны сійӧ керкасӧ, кӧні кык час сайын сулаліс мӧд рота, да ньӧжйӧникӧн — сэтшӧм тэрмасьтӧм сямӧн, коді лӧсялӧ бывалӧй салдатлы, коді тӧдӧ, мый сійӧ оз вермы сёрмыны, — мӧдӧдчис рытыввывлань, аслас полкӧ.
Туй вылын сійӧс вӧтӧдіс дивизияса политотделлӧн машинаыс, кӧні пукалісны полковник Плотников да майор Гарин.
Полковник тӧдіс туй кузя восьлалысь ротаса парторгӧс да сувтӧдіс машинасӧ:
— Пуксьы, нуӧда.
Сливенко пуксис майор Гаринкӧд орччӧн.
— Германияӧ пырӧм кузя митинг нуӧдін? — юаліс Плотников.
— Нуӧді, полковник ёрт, — вочавидзис Сливенко да содтіс: — Ме куим салдатӧс партияӧ гӧтӧвиті, а парткомиссия вылӧ век на оз корны.
— Да вот кадыс некыдз оз сюр, — мыжа гӧлӧсӧн шуис Плотников. — Пыр наступайтам да наступайтам.
Тожӧ, вӧлӧмкӧ, омӧль! — нюммуніс сійӧ аслас паськыд бур нюмнас.
Чӧв олыштӧм бӧрын Сливенко юаліс:
— А мый немецъяскӧд вӧчны, полковник ёрт?
Плотников шензьӧмӧн видзӧдліс Гарин вылӧ да ачыс юаліс Сливенколысь:
— А тэ кыдзи думайтан?
— Ме думайта, — ассьыс сьӧд уссӧ шыльӧдігмоз ньӧжйӧникӧн вочавидзис Сливенко, — мый накӧд ӧні колӧ спокойнӧйджыка.
Гражданскӧйяскӧд, дерт.
Прӧстӧ быттьӧкӧ и абу немецъяс найӧ сӧвсем... а сідзи — йӧз.
Плотников серӧктіс.
— Правильнӧй чутьё!
Аддзан: со настоящӧй чутьёыс! — шыасис сійӧ Гарин дінӧ, ичӧтика гӧлӧссӧ чинтыштӧмӧн, быттьӧ сы могысь, медым Сливенко эз кыв ошкӧмсӧ.
Сэсся сійӧ выльысь бергӧдчис парторг дінӧ: — Вернӧ шуан.
Таӧ и кутчысь.
Сэсся Плотников кутіс сёрнитны Гаринкӧд Весельчаков да Глаша йылысь.
Корпус требуйтіс тайӧ делӧ кузяыс окончательнӧй выводъяс.
Гарин вом быгзьытӧдзыс доказывайтіс, мый оз позь торйӧдны кык татшӧм шань да ӧта-мӧдсӧ радейтысь йӧзӧс.
— Дерт, жальӧсь найӧ, — шуис Плотников. — Всё-таки думышт бурджыка выводъяссӧ.
А тэ мый вӧчин дивизияса штабас? — друг шыасис сійӧ Сливенко дінӧ.
— Ме пленнӧйясӧс вайӧді, — вочавидзис Сливенко, а сэсся стӧчмӧдӧм могысь сійӧ содтіс: — И нылӧс корси.
Полковник видзӧдліс юалӧм сямӧн, и Сливенко висьталіс извиняйтчан гӧлӧсӧн:
— Ассьым нылӧс.
Сійӧ тані, Германияын.
Нуӧдӧмаӧсь сійӧс Донбассысь.
Сӧмын сійӧ фольваркас некод нин эз вӧв.
Вӧтлӧмаӧсь найӧс водзӧ рытыввылӧ.
Полковник Плотниковлӧн видзӧдласыс лои шӧйӧвошӧмаӧн да зумышӧн.
Нинӧм шутӧг сійӧ заводитіс видзӧдны туй вылӧ.
Туй кузя, югдандорса бакшасьӧм дука руын, мунісны рытыввылӧ вӧвъяс, машинаяс, мудзӧм йӧз.
Паныдасис полевӧй почталӧн повозка, коді нуӧма салдатъяслы письмӧяс, паныдасисны боеприпасъяс улысь рекмӧм грузӧвикъяс.
Уси ва лым.
Пуяслӧн коръястӧм лапъясыс дрӧжжитісны.
Салдатъяс вылын дӧлалысь плащ-палаткаяс шпоракылісны парусъяс моз.
Йӧз мунісны чӧв олігтыр.
Пулемётнӧй лыйсьӧм кыліс дзик нин матын.
Туйвежын Сливенко корис сувтӧдлыны машинасӧ — машинаыс таті вӧлі кежӧ веськыдвылӧ, полкса штабӧ, — чеччыштіс, прӧщайтчис да муніс водзӧ, сэтчӧ, кӧні пулемётъяс торйӧн нин ёна скӧралісны.
VIII
Кор чоховскӧй карета коли ылӧ бӧрӧ, гвардияса майор бара видзӧдліс генерал вылӧ.
Сизокрылов пукаліс пыр важмозыс вӧрзьӧдчывтӧг, синъяссӧ куньӧмӧн.
«Ёна мудзӧма», — жалитӧмӧн думыштіс Лубенцов.
Тайӧ здукас Сизокрылов пӧшти казявтӧм не то лӧг, не то асныра выражениеӧн лэптіс юрсӧ, восьтіс синъяссӧ да, орччӧн пукалысь генерал-танкист дінӧ шыасигмоз, юаліс:
— Важӧн Уралсянь?
Генерал-майор, коді эз виччысь юалӧмсӧ, пыркмуніс да вочавидзис:
— Нёль лун.
Ми примитім материальнӧй часть, и миянӧс сэки жӧ пуксьӧдалісны эшелонъясӧ.
— И нёль лунӧн прӧйдитінныд став туйсӧ?
— Так точно!
Паськыда нюммунӧм бӧрын танкист содтіс:
— Сталин ёрт приказание серти миянлы устроитісны «зелёнӧй улица».
Сизокрылов быттьӧ ловзис да, виччысьтӧг Лубенцов дінӧ шыасьӧмӧн, юаліс:
— Тӧданныд ті, майор, мый лоӧ «зелёнӧй улицаыс»?
Лубенцов гӧгӧрвотӧма шевкнитіс кияснас, и Сизокрылов заводитіс объясняйтны:
— Тайӧ дорвыв зелёнӧй светофоръяса туй.
Быд узловӧй станцияын сулалӧны мунны дась мощнӧй паровозъяс.
Паровозъяс вежсялӧны, да эшелонъяс тӧвзьӧны зелёнӧй светофоръяс радъяс пыр мӧд паровозӧдз, коді виччысьӧ нин ассьыс ӧчередсӧ мӧд узловӧй станцияын.
И став туй чӧжыс ни ӧти гӧрд светофор, ни ӧти остановка — туй свободнӧй.
Вот тайӧ организация!
— Осмотрщикъяс, — гордӧя содтіс генерал-майор, — котӧрӧн котралӧны вагонъяс пӧлӧн.
Абу мунӧм — лэбӧм!
Тадзи прикажитӧма Верховнӧй!
Ӧнӧдз некыдз ог вермы садьӧ воны...
Ставныс чӧв ланьтісны.
Машина ӧшиньяс сайті тӧвзисны-колины эновтӧм сиктъяс, кӧні омлялісны понъяс, баксісны кӧзяинтӧм мӧсъяс, шутьляліс тӧв, уси ва лым.
Регыд пырисны изйӧн вольсалӧм уличаяса да джуджыд черепичнӧй вевта кык судта керкаяса ичӧтик карӧ.
Сизокрылов юаліс:
— Кыдзи сэні миян охранаыс?
Эз ёна бӧрӧ коль?
Адъютант видзӧдліс бӧрса стеклӧас — бронетранспортёр эз вӧв.
— Виччысьыштам, — шуис Сизокрылов.
Шофёр сувтіс неыджыд площадь вылӧ.
Сизокрылов восьтіс ӧдзӧссӧ да петіс машинаысь.
Сы бӧрся петісны мукӧдыс.
Сійӧ видзӧдліс гӧгӧр да думыштіс гораа:
— Тайӧ, кажитчӧ, Воробьёвлӧн полосаыс.
Лубенцов интересӧн видзӧдліс пемыд площадь вылӧ да керкаяслӧн вуджӧръяс вылӧ: полковник Воробьёв дивизияын служитіс Таня, и та вӧсна пемыдас вӧйӧм ичӧтик кар кажитчис Лубенцовлы мыйӧнкӧ мукӧдъясысь торъяланаӧн.
Но тайӧ вӧлі обыкновеннӧй гажтӧминик кар, коді тырӧма войся быдсяма шыяснас.
Дворъясын гӧрдлісны вӧвъяс, кылісны кокшыяс, салдатъяслӧн гортӧминик гӧлӧсъяс да часӧвӧйяслӧн ылын чуксасьӧмъяс.
Генерал Сизокрылов ветлӧдліс тротуар пӧлӧн ӧтарӧ да мӧдарӧ, зумыд воськовъясыслӧн шыыс гораа кыліс площадьлӧн векньыдик квадрат вылын.
Сэсся сійӧ сувтіс кутшӧмкӧ памятниклӧн площадь шӧрын чурвидзысь пемыд силуэт дорӧ.
Генерал ӧзтіс ичӧтик пӧнарсӧ, и ставныс аддзисны каменнӧй постамент весьтын лэбысь чугуннӧй орёлӧс, а улынджык — из вылас гижӧма да кытшалӧма кӧрт лавровӧй венокӧн цифраяс: «1870–1871».
Генерал кусӧдіс пӧнарсӧ.
Лои дзик пемыд.
Генерал шуис:
— Седанса победительяслы благодарнӧй согражданасянь.
Карыс ичӧтик, а ышнясьысь...
Улича чукыль сайын тыдовтчис фараяслӧн югӧр.
Площадь вылӧ петӧм бӧрын бронетранспортёр здук кежлӧ югдӧдліс сійӧс ставнас — и ратушалысь ёсь йыла вевтсӧ, и лымъялӧм ичӧтик фонтансӧ, и памятник вылысь чугуннӧй орёлсӧ, — да пыр жӧ кусӧдіс фараяссӧ.
Пемыдсьыс петіс лейтенант, коді командуйтіс автоматчикъясӧн.
Сы пельпом сайысь — казяліс Лубенцов — тыдовтчыліс Чибиревлӧн чужӧмыс.
Генерал юаліс:
— Ми огӧ вывті ӧдйӧ мунӧй?
— Бурджык эськӧ ньӧжйӧджык, — веськыда висьталіс лейтенант.
— Мед ті ног, — шуис генерал.
Лейтенант кындзи ставныс нюммунісны.
Сійӧ вӧлі зэв на том да лыддис, мый важнӧй служебнӧй обязанностьяс исполняйтігӧн нюмъявны нинӧмла.
Сыысь кындзи сылы эз кажитчыны загадочнӧй да гӧгӧрвотӧм кывъяс «мед ті ног», и, яснӧй ӧтвет виччысигмоз, сійӧ пыр сулаліс.
— Ми кутам мунны ньӧжйӧджык, — шуис Сизокрылов.
Ставныс пуксисны асланыс местаясӧ.
Машина вӧрзис.
— Верманныд куритны, коді куритчӧ, — друг шуис Сизокрылов.
Генерал-танкист да полковник радпырысь кутісны тшынавны папиросъяснас.
Папирос би югыд пыр да машина щиток вылын спидометрлӧн да часілӧн светитчысь циферблатъяс югыд пыр Лубенцов, бергӧдчылігас, бара аддзис, мый Военнӧй Сӧветса член, синъяссӧ джынвыйӧ куньӧмӧн, не то думайтӧ мый йылысь кӧ, не то вугралӧ.
Но сійӧ эз вуграв.
Минута мысти сійӧ пыркнитчис да, быттьӧ заводитӧм сёрни водзӧ нуӧдігмоз, шуис:
— Но немецъяс пыр на веритӧны гитлеровскӧй пропагандалы.
Видзӧдлӧй сиктъяс вылас: пӧшти некод абу кольӧма.
Германскӧй радио горзӧ русскӧй нашествиелӧн ужасъяс йылысь да чуксалӧ населениесӧ пышйыны рытыввылӧ.
И найӧ пышйӧны.
Миян агентура юӧртӧ тайӧ пышйӧм йывсьыс страшнӧй подробностьяс.
Йӧз кулӧны кӧдзыдла да тшыгла.
Гитлер, тыдалӧ, решитӧма кыскыны гуӧ аскӧдыс тшӧтш джын Германиясьыс не этшаджыкӧс.
Дикарьяслӧн царёк моз кыскӧ ас дінас гортъяс ловъя йӧзӧс, медым мӧдар югыдын не кольны подданнӧйястӧг... — Сизокрылов чӧв олыштіс да шуис: — А ӧні ми бара нин польскӧй территория вылынӧсь...
Машина муніс уль туй кузя, ас бӧрсяыс колис шинанас серӧдлӧм туйсӧ.
Лымчиръяс, быттьӧкӧ виччысьтӧг суӧмъяс, бергалісны фараяс югӧрын да повзьӧмӧн сявмуналісны ӧтарӧ-мӧдарӧ, а найӧс вежисны пыр выль и выль лымчиръяс.
Лубенцов напряжённӧя видзӧдіс пемыдас, поліс кольны колана туйвеж.
Кӧть сійӧ и тӧдіс туйсӧ, но тӧндзи ветліс танкистъяс дінӧ лунын; войнас жӧ ставыс кажитчис мӧдногаӧн, тӧдтӧмӧн.
Туйвеж эз во, а став арталӧмъяс серти сылы колӧ нин вӧлі лоны: ичӧтик часовня бӧрын прӧйдитны вӧрді, и сэні сразу веськыдвылӧ.
Но ни часовня, ни вӧрді эз воны.
Сійӧ гусьӧникӧн видзӧдліс спидометр вылӧ — мунісны нин квайтымын кӧкъямыс километр: Лубенцов петігас видзӧдліс километраж вылӧ, кыдзи вӧчліс сійӧ пыр.
«Неужели эг аддзыв туйвежсӧ?» — тӧждысьӧмӧн думыштіс Лубенцов.
Кыдзи пыр овлӧ омӧля тӧдса туй кузя ветлігӧн, ставыс, дзик ставыс, кажитчӧ, воштӧма ассьыс торъя приметаяссӧ.
Туйыс — и сійӧ кажитчис паськыдджыкӧн, и туй бокас пуясыс джуджыдджыкӧсь лунся сертиыс.
«Веськыда кӧ шуны, туйвежыс оз на вермы лоны сы вӧсна, — успокаивайтіс асьсӧ Лубенцов, — мый машина мунӧ ньӧжйӧ, шофёр полӧ, медым оз коль автоматчикъясӧс нуӧдысь бронетранспортёр».
Но спидометр петкӧдліс нин сизимдас сизим километр.
Лубенцов збыльвылӧ повзис.
— Спидометрыд — кыдзи-мый?
Уджалӧ? — быттьӧкӧ веськодьпырысь юаліс сійӧ шофёрлысь.
— Дурӧ мыйкӧ, — вашкӧдӧмӧн висьталіс шофёр. — Лӧсьӧдны колӧ, да кадыс вот некыдз оз сюр.
Пыр туйын...
Лубенцов кокньыдпырысь ышловзис да кӧсӧйтчыліс генерал вылӧ.
Сійӧ видзӧдіс ас водзас веськыда да мыйкӧ ёна думайтіс.
Тыдовтчыліс да коли дыр виччысян часовня.
Лубенцов шуис:
— Веськыдвылӧ.
Тыдовтчис ичӧтик кар.
Тані Лубенцов бласлӧвитіс ассьыс привычкасӧ пыр лыддьыны да приметитны кварталъяс: карын медся сьӧкыд веськавны правильнӧй туй вылӧ да унаысь лолывлӧ кытшлавны переулокъясӧд.
Збыль, Лубенцовӧс спасайтісны сылӧн опытыс да инстинктыс, сійӧ пӧшти пыр чувствуйтіс, позьӧ кӧ сідзи шуны, колана уличаӧ кежӧм.
Но гвардияса майорлӧн таысь кындзи вӧлі аслас «метод»: сійӧ бессознательнӧя, привычка серти, пыр лыддьыліс уличаясӧ кежӧмъяс.
«Витӧд квартал веськыдвылӧ, — тӧдвылас уси сылы, — сэсся коймӧд шуйгавылӧ, сэсся первой шуйгавылӧ да сэні карсянь шоссе вылӧ петанін.
Витӧд али квайтӧд?
Да, витӧд: улича пельӧсас тумба да уськӧдӧм пӧнар».
— Веськыдвылӧ, — шуис сійӧс шофёрлы.
Машина кежис, воис коймӧд кварталӧдз, Лубенцов командуйтіс «шуйгавылӧ», сэсся выльысь «шуйгавылӧ».
Тайӧс вӧчис сійӧ кутшӧмкӧ самодовольствоӧн, водзынджык тревожитчӧмысь асьсӧ бурӧдӧмӧн.
Керкаяс лоины пыр этшаджык, сэсся найӧ дзикӧдз вошины.
Машина кутіс мунны вӧрӧд.
— Ті кымынысь ветлінныд тайӧ туйӧдыс? — друг юаліс генерал.
— Ӧтчыд.
— Зэв бур паметь, — ошкыштіс сійӧс Военнӧй Сӧветса член да юаліс: — Ті важӧн нин Тарас Петрович ордын?
— Воӧн-джынйӧн.
— Сідзкӧ, тайӧ ті организуйтлінныд Буг-Висла костын лунся разведкасӧ?
— Ме.
— Ме помнита тайӧ случайсӧ.
Тӧлкӧн нуӧдӧм операция вӧлі.
Ті партияса член?
— Да.
___ Мыйӧн ті вӧлінныд войнаӧдз?
— Лейтенантӧн.
— А-а, ті кадровӧй военнӧй?
— Да.
— Ті кӧ кадровӧй военнӧй, тіянлы колӧ вӧлі эськӧ, гашкӧ, вуджны удж вылӧ ыджыд штабӧ...
Оз мешайт паськӧдны ассьыныд военнӧй кругозортӧ. — Кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм любопытствоӧн Лубенцовлысь ӧтвет виччысигмоз сійӧ ланьтіс.
Лубенцов пыркнитіс юрсӧ да шуис:
— Генерал ёрт, разрешитӧй меным помавны войнасӧ аслам дивизияын.
Генераллӧн адъютантыс шензис Военнӧй Сӧветса членлӧн варовлун вылӧ да тӧдтӧм офицер дінӧ сылӧн интерес вылӧ.
Сы йылысь, мый генерал Сизокрылов — йӧз дінӧ внимательнӧй морт, адъютант, дерт, тӧдіс.
Сизокрылов радейтіс йӧзӧс.
Но тайӧ вӧлі гуся, ыджыд радейтӧм, кӧні эз вӧв некутшӧм сентиментальность.
Ӧткымынъяс весиг лыддисны сійӧс чорыд мортӧн.
Сизокрылов тӧдіс, мый сыысь полӧны, и тайӧ корсюрӧ ёна ӧбижайтіс сійӧс.
Лубенцов сылы воис сьӧлӧм вылас буретш сы вӧсна, мый сыын оз вӧлі тыдав ыджыд начальство водзын ӧбиднӧй полӧмыс.
«Сідзкӧ, уджалӧ честнӧя, — решитіс Сизокрылов, — и ассьыс делӧсӧ тӧдӧ...»
— Думыштлӧй, — шуис сійӧ. — Ме верма висьтавны Малышевлы.
— Энӧй, генерал ёрт.
Энӧй висьталӧй сылы.
Тіянлысь кыв сійӧ гӧгӧрвоас кыдзи приказ, и менӧ пыр жӧ вуджӧдасны.
— Кыдзи окота, — веськодьпырысь нин сӧгласитчис генерал да бара кунис синъяссӧ.
— Кажитчӧ, воим, — шуис шофёр.
Машина пырис ыджыд сиктӧ.
Кӧть вӧлі дзик пемыд, но пемыдас чувствуйтчис, мый сиктын тыр йӧз.
Кодлӧнкӧ чужӧмыс мунігмоз видзӧдліс машинаӧ, радиатор весьтын кыптіс небесаӧ шлагбаум.
Еджыд полушубокъяса часӧвӧйяс сувтісны «смирно», некымын вуджӧр ӧвтчисны кияснас, то сэні, то тані кутісны югъявны ичӧтик карманнӧй пӧнаръяс, кылісны гортӧм гӧлӧсъяс.
Машина сувтіс.
IX
Военнӧй Сӧветса членӧс виччысисны.
Машина дорын навытяжку сулаліс морт дас.
Папахаа латшкӧсіник морт гораа да ярскӧба шуис:
— Смирно!
Генерал-лейтенант ёрт...
Сизокрылов дӧзмӧмпырысь торкис сійӧс:
— Тӧдмасьӧй.
Танковӧй бригадаса командир.
Тіянлы пополнение вылӧ воис, веськыда Уралсянь.
Принимайтӧй выль бригада.
Генералъяс ӧдйӧ мунісны керкалань.
Швачнитлісны ӧдзӧсъяс, сэсся ставыс лои шынитӧв.
Лубенцов падъялыштіс.
Сійӧ ассьыс могсӧ выполнитіс и ӧні думайтіс: мунны-ӧ Военнӧй Сӧветса член бӧрся али кольччыны шофёркӧд машинаӧ?
Сійӧ бӧрйис шӧрсӧ: петіс машинаысь да забор пӧлӧн заводитіс ветлӧдлыны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Бронетранспортёрысь петалісны автоматчикъяс да, шонтысьӧм могысь, извозчикъяс моз, кучкалісны асьнысӧ бокъясас ыджыд кепысьяса кияснас.
Том лейтенант сулаліс машина дорын, думыштчӧма да стрӧг, виччысис распоряжениеяс.
Чибирев тӧдлытӧг матыстчис матӧджык гвардияса майор дінӧ да чӧв олігтыр куритчис, папирос бинас югдӧдіс аслас автоматлысь дисксӧ.
Регыд мысти машинаысь петіс шофёр; сійӧ заводитіс куритчыны, матыстчис Лубенцов дінӧ да шуис:
— Да, гвардияса майор ёрт, ті войнас кань моз аддзанныд...
Шоча овлысь талант.
Ме со новлӧдла Военсоветса членӧс воӧн-джынйӧн нин — сійӧ пӧшти пыр кӧлесаяс вылын — вот меным эськӧ тіянлысь способностьтӧ.
Ті и карта серти тадзи али паметь серти сӧмын?
Лубенцов эз удит вочавидзны.
На дінӧ ӧдйӧ матыстчис кутшӧмкӧ офицер да гораа юаліс:
— Коді тані командуйтӧ Военнӧй Сӧветса автоматчикъясӧн?
Лейтенант нинӧм шутӧг петіс водзӧ.
— Нуӧданныд йӧзтӧ тайӧ керкаас.
Шонтысьны да ужнайтны.
Сэні ставсӧ лӧсьӧдӧма.
А кӧні тані майор-разведчик, онӧ тӧдӧй?
— Ме, — шыасис Лубенцов.
— Мунамӧй мекӧд.
Офицер бӧрся Лубенцов пырис ыджыд керкаӧ, кытчӧ некымын минута сайын таӧдз пырис генерал Сизокрылов.
Джынвыйӧ пемыд посводзсянь найӧ пырисны электрическӧй биа зэв югыд комнатаӧ, кӧні дас кымын нывъяс-радисткаяс пукалісны радиоаппаратъяс дорын.
Нывъяс принимайтісны радиограммаяс, бумага листъяс вылӧ гижалісны цифраяслысь кузь столбецъяс.
Быд радистка дінын сулаліс, пукаліс либӧ нервнӧя ветлӧдліс офицер.
Яра ломтысьысь пачсянь комнатаын вӧлі жар.
Приказаниеяс сеталісны дженьыдика:
— Йитчӧй Петровкӧд!..
— Юалӧй, мыйла оз докладывайт соседъяс йывсьыс!..
— Воӧмаӧсь абу Ландсбергӧдз?
— Выльысь юалӧй, кӧні немец контратакуйтӧма!..
— Йитчӧй штурмовикъяскӧд!..
Корсюрӧ кылісны горӧдӧмъяс:
— А, чӧрт!..
Мед выполняйтӧ задачасӧ!
— Висьтав: горючӧй вот-вот воас!
Офицер, коді колльӧдіс Лубенцовӧс, воши, и гвардияса майор сувтіс стен дорас, медым некодлы не мешайтны.
Напряжённӧй удж вылас видзӧдтӧг нывъяс сяммылісны кадысь кадӧ чӧвтлыны синъяснысӧ гӧсть вылӧ да лӧсьӧдыштны юрсинысӧ.
Цифраяса листок видлалігӧн ӧти подполковник радпырысь горӧдіс:
— Самойлов петӧма Ландсберг дорӧ!
Муна доложита!
Сійӧ ӧдйӧ кизяліс китель кизьяссӧ да пырис орчча комнатаӧ.
Вообще став офицеръясыс кадысь кадӧ пыравлісны орчча комнатаӧ цифраяса листокъясӧн да пыр жӧ петлісны бӧр.
Лубенцовӧс колльӧдысь офицер регыд бӧр локтіс:
— Военнӧй Сӧветса член корӧ тіянӧс ужнайтны.
Лубенцов муніс офицер бӧрся.
Орчча комнатаын ыджыд пызанъяс сайын, кытчӧ вӧлі вольсалӧма картаяс, пукалісны штабистъяс да пасъялісны вежсьӧмъяссӧ, кодъяс лоӧмаӧсь танкъяс положениеын.
Пехотинец Лубенцов сьӧлӧмын вӧрзьыштіс кутшӧмкӧ вежалӧм танковӧй штабса уджалысьяс вылӧ.
Час чӧжӧн тані лоӧны сэтшӧм вежсьӧмъяс, кутшӧмъясӧс оз вермы вӧтасьны пехота-матушка!
«Кӧть и сытӧг танкъясыд оз жӧ ылӧ мунны», — сэки жӧ успокоитіс сійӧ ассьыс пехотнӧй самолюбиесӧ.
Ӧти комнатаын куйлісны да ӧшалісны генеральскӧй шинельяс.
— Пӧрччысьӧй, — Лубенцовлы шӧпнитіс офицер.
Лубенцов пӧрччис шинельсӧ да восьтіс ӧдзӧссӧ мӧд комнатаӧ.
Тані сёян тыра пызан сайын пукалісны танковӧй начальникъяс да ӧти генерал-лётчик.
Ставыс вӧлі дас морт.
Военнӧй Сӧветса член ветлӧдліс, аслас привычка серти, пельӧсысь пельӧсӧ да чӧла обдумывайтіс создайтчӧм положениесӧ.
Наступление муніс успешнӧя.
Но штабса начальник генерал Сергиевский докладысь — кӧть сійӧ, колӧ шуны, докладывайтіс осторожнӧя, выводъяс вӧчтӧг — да танковӧй командующӧйкӧд, коді вӧлі оперативнӧй группакӧд водзын, радио пыр сёрниысь Сизокрыловлы вӧлі яснӧ, мый положениеыс усложняйтчӧ часысь часӧ.
Медводз танкъяс торъялісны пехотаысь ветымын — сё километр сайӧ.
Танковӧй полкъяс, кодъяс орӧдісны асыввыв Германияӧс, воштісны техникалысь да личнӧй составлысь мыйкӧ мында юкӧнсӧ.
Коммуникацияяс вӧлі кытсюрӧ орӧдӧма боеспособнӧй немецкӧй дивизияясӧн.
Боеприпасъяс да горючӧй судзӧдӧм, татшӧм ногнад, муніс зэв сьӧкыд условиеясын.
Ӧти автоколоннаӧс жугӧдӧма немецкӧй авиация.
Медся сложнӧйыс вӧлі именнӧ сыын, мый уна бригадаяс рӧскодуйтісны ассьыныс горючӧйсӧ, а автобатъяс, кодъяс мунісны горючӧйла, эз на воны тыловӧй базаясысь.
— Мыйла эз воны? — Сергиевский водзӧ друг сувтіс да юаліс Сизокрылов.
Сергиевский сувтіс, но нинӧм эз вочавидз.
— Ті онӧ тӧдӧй? — юаліс Сизокрылов. — Сідзкӧ, ме тіянлы висьтала.
Ті передоверитінныд зэв важнӧй делӧ — горючӧйӧн снабжайтӧм — второстепеннӧй йӧзлы, а то и прӧстӧ шофёръяслы.
Мӧдӧдінныд машинаяс да та вылын успокоитчинныд.
А накӧд колӧ вӧлі ыстыны штабса ответственнӧй офицеръясӧс.
Сійӧ бара пондіс ветлӧдлыны комната кузя, сэсся юаліс:
— Коринныд Карелинӧс?
— Кори, генерал ёрт, — вочавидзис Сергиевский.
Генерал Карелин командуйтіс артиллерийскӧй дивизияӧн, коді аслас тяжёлӧй орудиеясӧн вӧлі маршын.
Сійӧ узис орчча сиктын.
Сійӧс садьмӧдісны да вайӧдісны.
Сійӧ пырис, ыджыд тушаа, гӧрд чужӧма, рыжӧй, збодер, да, гораа представитчӧм бӧрын, сувтіс вӧрзьӧдчытӧг, виччысис Военнӧй Сӧветса членлысь юасьӧм.
— Кыдзи делӧяс, Карелин? — гортӧминика юаліс Сизокрылов.
— Пасибӧ, генерал ёрт! — нюмъялігтыр вочавидзис Карелин. — Ставыс лючки-ладнӧ.
Матчасть дась грӧмитны Берлинӧс.
Движениелысь график выдерживайта стӧча.
Артиллеристъяс веськыда ӧзйӧны, кӧсйӧны действуйтны пехоталӧн боевӧй порядокъясын.
Югдӧм бӧрас муна водзӧ.
— Молодцы! — шуис Сизокрылов да мӧдпӧв шуис: — Молодцы!
Сійӧ кутіс ветлӧдлыны комната кузя, сэсся бара сувтіс да юаліс:
— А горючӧй эм?
— Тырмас! — радпырысь шуис Карелин. — Берлинӧдз тырмас!
Машинаяс заправитӧма тырвыйӧ...
— Пуксьы ужнайтны, — корис Сизокрылов.
Карелин шыбитіс бекешасӧ *, пуксис пызан сайӧ да зэв ыджыд гӧрд кияснас гажапырысь босьтіс вилки да пурт.
* Бекеша — кӧрӧм коска шоныд пальто.
— А горючӧйтӧ, — водзӧ висьталіс Сизокрылов, — тэ ставсӧ, гӧгӧрвоан, ставсӧ, ньӧти кольтӧг, сетан танкистъяслы.
Карелинлӧн кисьыс уси вилкиыс, и сійӧ беспомощнӧя пондіс видзӧдны Военнӧй Сӧветса член вылӧ.
Сылӧн чужӧмыс пыр жӧ вежсис.
— А ме?
Кыдзи нӧ ме?.. — юаліс сійӧ тіралан гӧлӧсӧн, и ставныслы лои жаль тайӧ зэв ыджыд тушаа гажа мортыс, кодӧс кык кывйӧн сэтшӧм ыджыд радлӧмсянь вайӧдісны отчаяниеӧдз.
— Бензозаправщикъяс дасьтӧй, — шуис Сизокрылов Сергиевскийлы, — найӧ мунасны Карелин приказаниеӧн сы ордӧ дивизияас да босьтасны горючӧй.
Гижӧй приказание, — шыасис сійӧ Карелин дінӧ. — Гижӧй: дзик став горючӧйсӧ пырысь-пыр жӧ передайтны расписка босьтӧмӧн танковӧй войскаса бензозаправщикъясӧ.
Основание: Военнӧй Сӧветлӧн приказание.
Кырымасьӧй.
Ужнайтанныд мекӧд, а сэсся мунанныд ас орданыд да личнӧ прӧвеританныд ассьыныд приказтӧ выполнитӧм.
Генерал Сергиевский быдсӧн кыпыд лои да гажмис. Детинка моз сійӧ пӧшти котӧрӧн петіс Карелин записка серти сетны распоряжение.
Карелин пукаліс пызан сайын, кымӧр кодь зумыш.
Сёйны сэсся сійӧ эз нин вермы да аддзытӧм синъясӧн видзӧдіс пызан дӧра вылас.
Ставныс чӧв олісны.
Чӧв оліс и Военнӧй Сӧветса член.
Сійӧ сідзжӧ, шуны кӧ, нинӧм эз сёй, регыд чеччис места вывсьыс да юаліс:
— Выль бригада эз на во?
Уральскӧй?
Коді муніс сійӧс принимайтны?
— Полковник Березов.
— Кымын километр выгружайтан станцияӧдзыс?
— Квайтымын.
Сійӧ видзӧдліс Карелин вылӧ, бергӧдчис мӧдарӧ да, танковӧй генералъяс дінӧ шыасигмоз, шуис:
— Жугӧдӧм танкъяссӧ колӧ восстанавливайтны бой поле вылын.
Тіян эм ыджыд опыт тайӧ делӧас.
Ремонтник — ӧні центральнӧй фигура тіян соединениеясын.
Представляйтӧй торйӧн отличитчысьяссӧ Сӧветскӧй Союзса Герой званиеӧн наградитӧм вылӧ. — Сійӧ шыасис, медбӧрын, Карелин дінӧ: — Ме аддза, тіянлысь аппетиттӧ ме дзикӧдз торки.
Мый нӧ, мунӧй ас орданыд да прӧверитӧй приказ выполнитӧмсӧ.
Ме тӧда тіян артиллеристъяслысь местнӧй патриотизмсӧ.
Колӧ чайтны, найӧ оз окотапырысь кутны сетны горючӧйтӧ.
Сы вӧсна ті асьныд личнӧ видзӧдлӧй тайӧ делӧ бӧрсяыс.
Карелин буркнитіс «есть», пасьталіс бекешасӧ да петіс.
Ставныс кывзысьыштісны.
Ӧшинь улын кыліс Карелинлӧн скӧр гӧлӧс:
— Заведит!
Мунам!
Унмовсин тэ, али мый?
Военнӧй Сӧветса член шпыньмуніс, но нинӧм эз шу.
Сергиевский пырис да доложитіс, мый бензозаправщикъясӧс мӧдӧдӧма горючӧйла.
— А тіян снабженецъяс йылысь, — скӧра шуис Сизокрылов, — ми сёрнитам на мӧдысь.
Сійӧ кывзысьыштіс — ылын жургисны моторъяс.
— Бригада матысмӧ, — шуис Сергиевский.
Збыльысь, минута мысти комнатаӧ пырис сійӧ генералыс, коді локтіс Сизокрыловкӧд машинаын.
Сійӧ доложитіс, мый бригада воис да чукӧртчалӧ вӧрын.
— Мунімӧй аппаратнӧйӧ, — шуис Сизокрылов.
Ставныс, быттьӧкӧ команда серти, чеччисны местаяссьыныс да петісны Сизокрылов бӧрся да Сергиевский бӧрся мӧд комнатаӧ.
Лубенцов бара коли ӧтнас, и сылы бара эз ло лӧсьыд сыысь, мый тані сійӧ некодлы ковтӧм да случайнӧ веськалӧм морт.
И бара воссис ӧдзӧс, да полковник-танкист чукӧстіс сійӧс, шутитӧмӧн шуис:
— Мый нӧ ті пыр кольччанныд?
Военнӧй Сӧветса член быд раз юасьӧ тіян йылысь...
Лубенцовлысь сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдіс вниманиеыс генераллӧн, коді, зэв уна делӧяс вылӧ видзӧдтӧг, помнитӧ вӧлӧм кутшӧмкӧ неуна тӧдса майор йылысь. Сійӧ петіс полковник бӧрся.
Генералъяс чукӧрӧн сулалісны неыджыд комнатаын.
Сизокрылов эз вӧв.
Вӧлі напряжённӧй чӧв-лӧнь.
— Сталин ёрткӧд сёрнитӧ, — ньӧжйӧникӧн висьталіс ӧдзӧс дорын матынджык сулалысь морт.
Кодкӧ видзӧдліс аслас часі вылӧ.
Сы моз жӧ мыйлакӧ ставныс видзӧдлісны часі выланыс, сідзжӧ и Лубенцов.
Кадыс вӧлі сёр нин, — вернӧджык, водз — нёль час асыв.
Ставныс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс — ставныслӧн синъясаныс вӧлі ӧти, ставнысӧ радуйтана мӧвп: Сталин оз узь.
Медбӧрын, Сизокрылов петіс.
Сулалысьяс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын сійӧ шуис:
— Директиваяс получитӧма татшӧмъясӧс: петны Одер вылӧ, кӧть мед мый кутчысьны Одерӧ.
Энӧ нуӧдӧй бойяс укрепитӧм каръяс вӧсна, кытшовталӧй найӧс да мунӧй водзӧ.
Кытшовтны Шнайдемюль, Дейч-Кроне, Ландсберг, Кюстрин.
Тайӧ пунктъяссӧ босьтам пехотаӧн.
Тіян делӧ — бырӧдавны укреплённӧй районъясбердса немецкӧй резервъяссӧ, орӧдавны немецъяслысь оборонасӧ да, главнӧйыс, петны Одер вылӧ.
Разведка юӧртӧ, мый Гитлер да сылӧн штабыс дзикӧдз шӧйӧвошӧмаӧсь.
Сійӧ ланьтліс, сэсся шуис кывъяс, кодъяс заставитісны ставнысӧ чошкӧдны пельяссӧ.
— И тӧдӧй — абу сӧмын ӧтнас Гитлер.
Найӧ, кодъяс водзджыксӧ, кор ми вӧлі ойдӧмаӧсь вирӧн, быдногӧн падмӧдлісны мӧд фронт восьтӧмсӧ, ӧні став вынъяснас тэрмасьӧны водзӧ...
Абу сьӧкыд гӧгӧрвоны, мый тіян любӧй танкист, ремонтник, снабженец вӧчӧ талун ыджыд политика.
— А ӧні мунам уралецъяс ордӧ да сэсянь — гортӧ, — сразу вежис сёрнисӧ Сизокрылов да, синъяснас Лубенцовӧс корсьӧм бӧрын, довкнитіс сылы юрнас.
— Ті онӧ олӧй миянын асылӧдзыс? — юаліс Сергиевский. — Шойччыштанныд неуна.
— Ог, колӧ мунны отчитывайтчыны Военнӧй Сӧвет водзын.
Да и тіянлы кад, пӧжалуй, вежны команднӧй пункттӧ да мунны водзӧ рытыввылӧ.
— Есть!
Мукӧдъясыс дінӧ шыасьӧмӧн Сизокрылов шуис:
— Ті, свободнӧйӧсь, ёртъяс.
Генералъяс прӧщайтчисны да мунісны ставныс, Сергиевский кындзи.
Сизокрылов ньӧжйӧникӧн муніс комнатаӧ, кӧні найӧ ӧнтай ужнайтісны.
Недыр чӧв олыштӧм бӧрын киас трубкаӧ гартӧм неыджыд карта нервнӧя гартлігтыр Сергиевский шуис вежсьӧм гӧлӧсӧн:
— Генерал ёрт, гвардияса лейтенант Сизокрылов пӧгибнитӧма геройскӧй смертьӧн.
Сылӧн танкыс пырмунігмозыс уськӧдчӧма переправа вылӧ и...
— Меным ставсӧ висьталісны телефон пыр зэв подробнӧя, — мудзӧмпырысь шуис Сизокрылов.
— Тайӧ лои войдӧрлун дас квайт час да комын минутаын.
Ме пыр жӧ прикажиті доложитны тіянлы.
— Меным доложитісны. — Чӧв олыштӧм бӧрын Сизокрылов шуис: — Тіянлы висьталісны менсьым просьбаӧс, медым полк пока нинӧм эз гиж лоӧмтор йывсьыс Москваӧ менам гӧтырлы?
— Да, генерал ёрт, — Сергиевскийлӧн паськыд, неуна пистиӧсь чужӧмыс здук кежлӧ дрӧгнитліс. — Распоряжение та йылысь сетӧма.
Найӧ чӧла пасьтасисны да петісны ывлаӧ.
Вӧлі тӧла да уль.
Машинаяслӧн моторъясыс жургисны югдандорса гудыр руас.
Автоматчикъяс пукалісны нин асланыс местаяс вылын бронетранспортёрын.
Том лейтенант сулаліс генеральскӧй машина дорын.
Генералӧс аддзӧм бӧрын сійӧ пуктыліс кисӧ шапка бердас да доложитіс:
— Бронетранспортёр дась мунны водзӧ.
Сизокрылов юаліс:
— Эз ӧбидитны тіянӧс танкистъясыд?
Вердісны?
— Так точно, — зэв серьёзнӧя вочавидзис лейтенант.
— Сідзкӧ, мунімӧй.
X
Водзвылын муніс Сергиевскийлӧн трофейнӧй «хорх», сы бӧрся — уральскӧй бригадаса командирлӧн «эмкаыс», а сэсся Военнӧй Сӧветса членлӧн машинаыс да бронетранспортёр.
Лубенцов важмозыс пукаліс шофёркӧд орччӧн; кӧть сылы ӧні и оз нин ков вӧлі видзӧдны туй бӧрся.
Ставсӧ, мый сійӧ аддзыліс да кывліс танкистъяс ордын, — Уралсянь Германияӧдз «зелёнӧй улица» йылысь висьт, танковӧй ударлысь вывті ыджыд вынсӧ да ӧдйӧ мунӧмсӧ ощущайтӧм, тасянь, ылысса польскӧй сиктсянь, Сталинкӧд сёрни да, медбӧрын, генерал Сизокрыловлӧн шогыс, мый йылысь виччысьтӧг тӧдмаліс Лубенцов — ставыс тайӧ сьӧлӧмӧдзыс йиджис гвардияса майорлы да кажитчис сылы, мый найӧ оръявлытӧма йитчӧмаӧсь ӧта-мӧдыскӧд.
Весиг аслас автоматчикъяс йылысь генераллӧн тӧждысьӧмыс да сылӧн вниманиеыс сы дінӧ, Лубенцов дінӧ, вӧліны кутшӧмкӧ зэв важнӧйӧсь, да гвардияса майорлы сідзжӧ кажитчис, мый найӧ имеитӧны Сталин дінӧ да миян наступлениелӧн венны позьтӧм вын дінӧ веськыд отношение.
Лубенцовлысь мӧвпъяссӧ торкис вынйӧра «ура».
Машина сувтіс.
Вӧрса эрд вылын, кытчӧ найӧ петісны, сулалісны танкъяс.
Гӧрд флажокъяс шпорӧдчисны башняяс вылас.
Выль замшевӧй шлема танкистъяс рӧвнӧй стройӧн сулалісны асланыс машинаяс дорын.
Ставсьыс медводзын паськӧдӧм гӧрд знамяӧн сулаліс ыджыд тушаа танкист.
Горӧдӧмъяссьыс лыска пуяс вылысь гылаліс лымйыс.
Сизокрылов ньӧжйӧник петіс машинасьыс да виччысьтӧм гора, яснӧй да спокойнӧй гӧлӧсӧн, быттьӧкӧ дружескӧй беседа нуӧдігӧн, заводитіс висьтавны:
— Танкист ёртъяс!
Ме висьтала дженьыда, сы вӧсна мый кадыс оз виччысь да тіянлы колӧ мунны.
Ме дзик на ӧні сёрниті правительственнӧй связь кузя Сталин ёрткӧд.
Тіян водзӧ сувтӧдӧма зэв ыджыд мог: матыса лунъясӧ воны Берлин кар бердӧдз.
Вӧрыс тыри киясӧн швачкӧдӧмӧн да «ура» горзӧмъясӧн.
Здук виччысьыштӧм бӧрын Сизокрылов висьталіс водзӧ:
— Тіян ёртъясныд ыджыда чеччыштісны Висласянь.
Ті, кодъяс воинныд сталинскӧй «зелёнӧй улица» кузя Уралсянь татчӧ, долженӧсь накӧд ӧтвылысь помавны делӧсӧ.
Военнӧй Сӧвет уверен, мый ті справитчанныд асланыд могнаныд сы вӧсна, мый ті принадлежитанныд коммунистъяслӧн, сталинецъяслӧн армиялы — сэтшӧм йӧзлӧн армиялы, кодъяс оз тӧдны преградаяс.
Ті, танкистъяс — уджалысь йӧз армиялӧн ударнӧй таран, сэтшӧм йӧзлӧн, кодъяс первойысь историяын босьтісны власть асланыс киясӧ да кужисны создайтны татшӧм грознӧй вын, кодлы абу страшнӧйӧсь возможнӧй врагъяслӧн некутшӧм военно-политическӧй комбинацияяс.
Ті ӧні петанныд асланыд славнӧй сьӧкыд походӧ.
Военнӧй Сӧвет желайтӧ тіянлы успех.
— Разрешитанныд выполняйтны? — юаліс Сергиевский.
— Выполняйтӧй.
Военнӧй Сӧветса член пуксис машинаӧ, и найӧ мунісны.
А бӧрладорсянь кылісны моторъяслӧн жургӧмыс да юралӧм, кодысь бара кутіс тіравны вӧрыс, киськаліс лымйӧн танкъясӧс, бронетранспортёръясӧс, «катюшаясӧс» да самоходнӧй орудиеясӧс.
Мунтӧдзыс генерал Сергиевский сетіс Лубенцовлы киас трубкаӧ гартыштӧм карта.
— Военнӧй Сӧветса членлы, — шӧпнитіс сійӧ Лубенцовлы.
Кор Сизокрылов прӧщайтчис танкистъяскӧд, Лубенцов удитіс видзӧдлыны тайӧ картаас.
1:50 000 масштаба карта вылын вӧлі ветрякъяса да вӧрдіяса ичӧтик район.
Карта шӧрас гӧрд карандашӧн вӧлі вӧчӧма крест, сыысь вылынджык мича почеркӧн гижӧма: «Татчӧ гуалӧма 1945 вося февраль 2-ӧд лунӧ гвардияса лейтенантӧс, Андрей Георгиевич Сизокрыловӧс».
Машина кӧлесаяс небыда шуракылісны уль лым вылын.
Югдіс пыр ӧдйӧджык.
Военнӧй Сӧветса член вылӧ синбӧжнас видзӧдлӧм бӧрын Лубенцов аддзис, мый генерал бара пукалӧ куньса синъясӧн.
Генерал Сизокрылов зілис не думайтны пи йывсьыс.
Но тайӧ вӧлі значитӧ пыр думайтны сы йылысь.
Сійӧ регыд гӧгӧрвоис тайӧс, но важмозыс зілис ылӧдны асьсӧ мукӧд, зэв важнӧй служебнӧй делӧяс йылысь мӧвпъясӧн: горючӧй йылысь, танкъяслӧн авиациякӧд взаимодействие йылысь, пехотаӧс тэрмӧдлыштны коланлун йылысь, мед эз кольччы сійӧ танковӧй частьясысь.
Но дзик ӧти пиыслӧн пӧгибнитӧм йылысь мӧвпыс кыптыліс став мукӧд мӧвпъяс увсьыс.
Мукӧд дырйи сійӧ здук кежлӧ вештывліс став мукӧд мӧвпъяссӧ да кольлі дзик ӧтнасӧн, аслас став страшнӧйторъясыскӧд.
Татшӧм здукӧ генерал эз вермы кутчысьнысӧ да ружтыштіс, но пыр жӧ восьтіс синъяссӧ да, аслас адъютант дінӧ шыасигмоз, тэрмасьӧмӧн шуис:
— Энӧ вунӧдӧй, мыйӧн сӧмын воам, распорядитчыны менам нимсянь Карелинӧс горючӧйӧн пыр жӧ снабдитӧм йылысь.
— Есть, — вочавидзис полковник.
— Со ми мунам Германия кузя, — водзӧ висьталіс Сизокрылов, — да весиг асьным тырвыйӧ огӧ вежӧртӧй тайӧ фактыслысь тӧдчанлунсӧ...
Тані делӧыс абу сӧмын миян оружиелӧн победаын, а миян духлӧн, мӧвпъяслӧн, народӧс воспитывайтан системалӧн, миян историческӧй туйлӧн победаын.
Тӧдвылӧ усьӧ дас кӧкъямысӧд во, кор могучӧй германскӧй империя (шуны кӧ, тӧдчымӧн слабджык Гитлер империя дорысь) уськӧдчис Сӧветскӧй Россия вылӧ.
Ленин да Сталин зільӧмӧн сэки вӧлі заключитӧма Германиякӧд мир... несчастнӧй мир, кыдзи нимтіс сійӧс Владимир Ильич...
Миян вождьяс мунісны тайӧ мир вылас сы вӧсна, мый гӧгӧрволісны: главнӧйыс видзны да ёнмӧдны миянлысь сӧветскӧй Рӧдинанымӧс, стрӧитны социализм, мӧдногӧн кӧ, сэтшӧм строй, коді вермас обеспечитны победа любӧй враг вылын...
И со ми Германияынӧсь.
Тайӧ казьтылӧмъяссьыс да историческӧй сопоставлениеяссьыс генерал аддзыліс вынъяс сы вылӧ, медым кутны асьсӧ киясас.
Найӧ, тайӧ казьтылӧмъясыс, уськӧдісны сылы тӧдвылас сэтшӧмтор, мый сійӧ великӧй партиялӧн деятель да любӧй обстоятельствояс дырйи оз позь сылы вунӧдны та йылысь.
«Абу кокни делӧ, — сьӧлӧм доймӧмысла чукыртчӧмӧн думайтіс генерал, — менам положениеын лоны спокойнӧя да тыр садьӧн мӧвпалысь руководительӧн, коді вынаджык мувывса быдсяма шогъясысь.
Сьӧкыд генералъяслы.
А генеральшаяслы?» — друг думыштіс сійӧ, кор тӧдвылас уси гӧтырыс.
Кор Андрей помаліс танковӧй училище, Анна Константиновна полігтырйи корис верӧссӧ босьтны писӧ ас дінас.
«Мед сійӧ лоӧ тэкӧд, — шуис сійӧ гӧрдӧдӧмӧн. — Ӧд тэныд пӧлагайтчӧны кутшӧмкӧ сэні адъютантъяс».
Сійӧ бура тӧдіс мужиксӧ да именнӧ сы вӧсна сэтшӧм полігтыр сёрнитіс сыкӧд пи йывсьыс.
Збыль, кыдзи сійӧ и вермис виччысьны, мужикыс скӧрмис да шуис: «Тэ ӧд тӧдан, Нюра, мый та вылӧ ме некор ог сӧгласитчы.
Да и Андрей — тэ тайӧс сідзжӧ тӧдан зэв бура — оз окотит дзебсясьны войнаысь генеральскӧй мыш сайын, а бать мыш сайын — дерт нин оз...»
Каитчис эз сійӧ ӧні, мый сэки вочавидзис тадзи?
abu
И всё-таки страшнӧ вӧлі думайтны гӧтыр йывсьыс ӧні да сьӧкыд вӧлі правдайтчыны сылӧн мам шог водзын.
Сизокрылов топӧдіс пиньяссӧ да сьӧкыдпырысь восьтіс синъяссӧ.
Вӧлі дзик югыд.
Найӧ прӧйдитісны ичӧтик кар, кӧні сулаліс «Седанса победительяслы» памятник.
Туй кузя мунісны обозъяс.
Повозкаяс ньӧжйӧник дзуртісны.
Майор-разведчиклӧн русӧй балябӧжыс бара уськӧдіс генераллы тӧдвылас писӧ.
Генерал шуис:
— Тіян дивизиялы, майор, ковмас, тыдалӧ, осаждайтны крепость Шнайдемюль.
Тайӧ сідз шусяна «Восточнӧй валлӧн» медся ёна укрепитӧм пункт.
Босьтӧй тайӧс тӧдвылад разведкалысь план составитігад. — Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ содтіс: — Войын ті ориентируйтчанныд зэв бура.
Тайӧ сетӧ честь тіянлы кыдзи разведчиклы.
Машина матысмис сикт дінӧ, кӧні тӧрыт рытнас сулаліс дивизиялӧн штабыс.
Шофёр надзмӧдіс.
Лубенцов пуктіс сы дінӧ трубкаӧ гартӧм картасӧ да довкнитіс юрнас генераллань.
Шофёр гӧгӧрвоана копыртліс юрсӧ.
— Висьталӧй привет Середалы да Плотниковлы, — майорлысь кисӧ топӧдлігӧн шуис Сизокрылов.
Лубенцов петіс машинаысь да аддзыліс, мый такӧд тшӧтш бронетранспортёр вылысь чеччыштіс Чибирев.
Шапка бердас кисӧ пуктӧмӧн Лубенцов виччысис, кор мунасны машинаяс.
Медбӧрын найӧ саялісны.
Чибирев шуис:
— Меным автоматчикъяс висьтавлісны сы йылысь.
И сылӧн пи йылысь...
М-да... — Сійӧ помаліс виччысьтӧг дженьыда да ньӧжйӧник: — Тайӧ морт.
Найӧ пырисны сиктӧ, но дивизияса штаб тані эз нин вӧв.
Корпуснӧй связистъяс, кодъяс мунісны лымъялыштӧм му вывті да нуисны провод катушкаяс, висьталісны, мый югдігас дивизия мунӧма водзӧ, а штаб вуджӧма мӧд сиктӧ, рытыввылӧджык.
Лубенцов решитіс пыравны сійӧ керкаас, кӧні тӧрыт сулалісны разведчикъяс: гашкӧ, кодкӧ сэтчӧ коли на.
Найӧ пырисны.
Керкаыс вӧлі тыртӧм да кӧдзыд.
Пыр сідзжӧ туплясисны перинаяс да точкис стеннӧй часі.
— Мый нӧ, мунам кыйӧдны попутнӧй машина, — шуис Лубенцов.
Тайӧ здукас сійӧ казяліс комната пельӧсысь, ӧти перина вылысь, узьысь мортӧс.
— Э, да татчӧ кодӧскӧ вунӧдӧмаӧсь, — шуис Чибирев да матыстчис эшкынӧ гартчӧм морт дінӧ.
Чуймӧм разведчикъяс синъяс водзын вӧлі теш петкӧдлана да повзьӧм чужӧм.
Тайӧ вӧлі олӧма нин, ӧчкиа немец, бритчытӧм, юрас нывбаба чышъян.
Чышъян вылас вӧлі пуктӧма чукрассьӧм сьӧд шляпа.
Разведчикъясӧс аддзӧм бӧрын сійӧ чеччыштіс, пӧрччис шляпасӧ да вежливӧя копыртчыліс.
Чибирев шпыньмуніс.
Немец бормочитӧмысь Лубенцов гӧгӧрвоис, мый немец — тайӧ керкаса кӧзяиныс.
Повзьӧмйывсьыс сійӧ первойсӧ пышйылӧма вӧрӧ, а ӧні, кор лои чӧв-лӧнь, локтӧма бӧр гортас.
— <deu>Uhrmeister</deu>, — то ас вылас, то стеннӧй часі вылӧ чуньнас индалігмоз висьталіс немец.
— Часовщик, — шуис Лубенцов аслас ординарецлы.
— Сідзкӧ, уджалысь морт, — дугдіс шпыннявны Чибирев да зепсьыс кыскис нянь шӧрӧм.
— <deu>Данке шён, данке шён</deu>, — аттьӧаліс немец.
— Сета шеяад, сета шеяад, — немецӧс неригмоз буркнитіс Чибирев; тыдалӧ, сійӧ вӧлі неуна недӧвӧлен аслас либеральнӧй поступокнас.
Разведчикъяс мунісны, а часовщик сулаліс, нямляліс нянь да ас кежас гӧгӧрвотӧм кывъяс бормочитіс.
XI
Кор русскӧйяс саялісны, немец ещӧ недыр сулалыштіс, кывзысьӧмӧн, сэсся пуксис перина вылас да дыр пукаліс вӧрзьӧдчытӧг.
Сылӧн чужӧм вывсьыс быри нарошнӧ повзьӧмлӧн да бӧблунлӧн выражениеыс.
Но весиг и ӧні сылӧн вӧвлӧм сослуживецъясыс ӧдвакӧ вермисны эськӧ тӧдны зэв тешкодя пасьтасьӧм да пӧрысьмӧм старикын армейскӧй группаса штабысь разведывательнӧй службаса особӧй R-отделениеысь Конрад Винкельӧс (№ 217-F).
Пырысь русскӧйясӧс аддзӧм бӧрын Винкель первойсӧ кӧсйис висьтасьны да сетчыны.
Но кор сійӧ думыштіс, мый вермас татысь артмыны, повзьӧмысла кутіс тіравны да вежис ассьыс думсӧ, — висьталіс асьсӧ керкаса кӧзяинӧн.
Сылы воис юрас висьтасьны часовщикӧн, кор аддзис стенсьыс уна стеннӧй часіяс да ещӧ сы вӧсна, мый куим неделься аслас странствуйтігӧн сійӧ эз ӧтчыд казявлы, мый русскӧйяс бура относитчӧны рабочӧй йӧз дінӧ.
Сійӧ вӧлі дзикӧдз шӧйӧвошӧма да сьӧлӧм вылас вӧлі зэв сьӧкыд.
Сійӧ, мый йылысь Винкель вермис дӧгадывайтчыны и водзтіджык, ӧні лои дзик яснӧ: Германияӧс победитӧма.
Но весиг эз таысь сэтшӧма шогсьы сійӧ.
Мый ӧні вӧчсис, вӧлі военнӧй поражение дорысь ыджыдджык, — тайӧ вӧлі немецъяс поколениелӧн, кытчӧ справедливӧя причисляйтіс асьсӧ Винкель, надеяяссӧ да виччысянторъяссӧ воштӧм.
Конрад Винкель нэм чӧжыс оліс Данцигын.
«Вӧльнӧй карса» немецъяс, кодъясӧс ӧзйӧдлісны гитлеровскӧй пропагандаӧн да дугдывтӧг возбуждайтісны Гесслӧн, Розенберглӧн да Болелӧн агентъясыс, вӧліны тырӧмаӧсь лӧглунӧн конкурентъяс вылӧ — полякъяс вылӧ да найӧ вӧлі настроитчӧмаӧсь вывті шовинистическӧя.
Батьыс, вежӧра да скептическӧй морт, унаысь осторожнӧя ӧлӧдліс пиянсӧ, но том Винкельяс — Конрад, Гуго да Бернгард — ёна радпырысь маршируйтісны гитлеровскӧй томйӧз батальонъясын да штурмовӧй отрядъясын, горзісны «хайль Гитлер», сёрнитісны Европаын Германиялӧн великӧй миссия йылысь.
Водзджыксӧ зэв спокойнӧй да велӧдчыны зіль зонкаяс, найӧ вочасӧн лоины дикӧй предрассудокъяса бесшабашнӧй гитлеровскӧй молодчикъясӧн.
Тайӧ шыльӧдӧм-мольӧдӧм юръяса, кельыд чужӧма, вӧсньыд кузь тушаа, доза ёна тшыксьӧм том зонъясыс вообразитісны асьнысӧ непобедимӧй, грознӧй, некодысь повтӧм «белокурӧй бестияясӧн».
Насилиелӧн культ лои найӧ олӧмныслӧн философияӧн.
Величиелӧн манияыс, коді лои государственнӧй доктринаӧн, магическӧя действуйтіс том ӧлукъяс вылӧ Кенигсбергсянь Тирольӧдз.
Веськыда кӧ шуны, тайӧ кольмӧдан чадас Конрад, ставсьыс медыджыд вокыс (1938 воын сылы вӧлі кызь вит арӧс нин), неуна сомневайтчис нин.
Сылы унатор эз во сьӧлӧм вылас.
Сылы кывсисны сёрнияс эсэсовскӧй зверствояс йылысь, концлагерьяс йылысь, массӧвӧй расстрелъяс да выселитӧмъяс йылысь.
Збыль, сійӧ эз зэв зіль тӧдмавны действительностьсӧ — тайӧ вӧлі ӧпаснӧ.
Дутӧй авторитетъяслы дзик бюргеръяс моз веритӧмыс эз сет ёнасӧ сомневайтчыны.
Раз рейхсканцлер, кодлӧн авторитетыс сэтшӧм ыджыд весиг заграницаын (заграница вылӧ тайӧ ыстысьӧмыс петкӧдліс, мый фюрер авторитетлы ёна эз веритны), раз профессоръяс, учёнӧйяс, писательяс, важ рейхсминистръяс фон Бломберг да фон Нейрат (важъяслы дӧверяйтісны ёнджыка выльяслы дорсьыс: найӧ вӧліны солиднӧйӧсьджык), раз рейхсверса генералъяс, да и ачыс Гинденбург, коді власть бердӧ сибӧдіс Гитлерӧс, — раз ставныс найӧ шуӧны «тадзи колӧ», — мый нӧ сэсся сэні сомневайтчынысӧ?!
Германия благо вылӧ колӧ бырӧдны быдса народъясӧс — мый нӧ вӧчны?
Колӧ виавны?
Тыдалӧ, татӧг обойдитчыны оз позь.
Колӧ пӧръявлыны?
Мый нӧ, йӧйясыс сы вылӧ и эмӧсь, медым найӧс пӧръявлісны.
Вот татшӧм да мукӧд татшӧм сяма мӧвпъяснас, софизмъяснас, Конрад Винкель да сы кодьясыс пӧдтылісны ас пытшсьыныс сӧвестьлысь гӧлӧссӧ, коді мукӧд дырйи шӧпкӧдліс налы неприятнӧйторъяс.
Дерт, позьӧ кӧ эськӧ вӧлі ещӧ и воюйтны йӧз киясӧн, вӧлі эськӧ дзик бур.
Но воюйтнысӧ ковмыліс аслыныс.
Гуго, Бернгард да Конрад ӧти бӧрся мӧд мунісны армияӧ.
Бернгард, шуны кӧ, воюйтіс эз дыр: сылысь вӧлі орӧдӧма кыкнан коксӧ, да сійӧ бӧр воис гортас. Сійӧ серьёзнӧя кутіс сомневайтчыны, збыль-ӧ колӧ решайтны спорнӧй вопросъяс войнаӧн.
Конрад первойсӧ служитіс важ Польшаса генерал-губернатор доктор Франко штабс-квартираын, Краковын.
Сылы зэв згӧдитчис польскӧй кыв тӧдӧм, кодӧс сійӧ сэтшӧма презирайтіс.
Медбӧръя «тотальнӧй» мобилизация дырйи, 1944 вося гожӧмын, сійӧс вуджӧдісны разведывательнӧй удж вылӧ армейскӧй группаса штабӧ.
Сэні жӧ сійӧ прӧйдитіс шпионскӧй наукаяслысь дженьыдик курс, а сэсся занимайтчис контрразведывательнӧй уджъясӧн Германскӧй армияса фронтовӧй тылъясын.
Висла линияӧдз немецкӧй армияяслӧн бӧрыньтчӧм зэв ёна повзьӧдіс Винкельӧс.
Кыдзи разведчик, сійӧ тӧдіс, мый газетнӧй статьяяслы, кытчӧ гижӧма, мый русскӧйяслӧн пӧ абу нин вынныс наступайтны водзӧ, веритны оз позь.
Но сійӧ вӧлі уверен, мый Висла вылын оборона — могучӧй да некодӧн вентӧм вын.
Куим недель сайын, кор германскӧй армияяс сулалісны Висла вылын, Конрад Винкель эз чайтлы, мый тайӧ могучӧй оборонаыс пасьмунас русскӧйяслӧн ударъясысь.
Збыль, ударыс вӧлі зэв ён.
Штабнӧй офицеръяс, кодъяс русскӧйяслӧн атака дырйи вӧліны передньӧй крайын либӧ матын сэсянь, висьтавлісны страшнӧй подробностьяс.
Сӧветскӧй артиллерия да авиация чышкыштісны ставсӧ асланыс туй вывсьыс.
Январь дас коймӧд лунӧ Винкель, коді вӧлі группаса штабын, паныдасис аслас ичӧт вокыскӧд, Гугокӧд, кодӧс неважӧн на вӧлі наградитӧма железнӧй крест дінас дубовӧй листъясӧн.
Гуго вӧлі воӧма штабӧ кутшӧмкӧ поручениеӧн.
Январь дас нёльӧд лунӧ асывнас найӧ кылісны артиллериялысь вынйӧра гым.
— Заводитчис, — кельдӧдіс да шуис Конрад.
Кывзысигмозыс Гуго довкйӧдлыштіс юрсӧ да шуис:
— Русскӧйяс кӧ кӧнсюрӧ весиг прорвитчасны, ми найӧс сувтӧдам Бромберг — Познань линия вылын да Силезияын, кодӧс зэв бура приспособитӧма оборона вылӧ.
Збыль, Гуго ни ӧти кыв эз казьтышт фюрер йылысь: сійӧ надейтчис сӧмын военнӧй командование вылӧ.
— Миян генералъяс — опытнӧй йӧз, — шуис сійӧ, тэрмасьӧмӧн мундирсӧ кизявлігмоз. — Найӧ организуйтасны оборона выль рубежъяс вылын.
Но, до свиданья.
Ме муні.
Чайта, аддзысям.
Кык час мысти кывсис, мый русскӧйяс прорвитчӧмаӧсь паськыд фронт кузя.
Но весиг и ӧні Винкель арталіс, мый положениеыс ньӧти абу катастрофическӧй.
Германияӧдз ылын, русскӧйяслӧн выныс бырӧ.
«Восточнӧй вал» — важ германскӧй граница вылын долговременнӧй сооружениеяслӧн зэв ыджыд цепь — век жӧ нин потшас русскӧйяслы туйсӧ империялӧн жизненнӧй центръяслань.
Но штаб кутіс подозрительнӧя волнуйтчыны, а рытъядорыс лихорадочнӧя тэрмасьны.
Машинаясӧ грузитісны мый веськалӧ.
Быдлаын тӧлктӧг шӧйтісны, йӧймӧмӧн тэрмасисны, нервничайтісны.
Тайӧ здукас Конрадӧс корис ас дінас полковник Бем.
Сёрниыс муніс пӧдвалын, сы вӧсна мый русскӧй авиация, тыдалӧ, тӧдмалӧма штаблысь сулаланінсӧ да пӧшти дугдывтӧг бомбитіс сиктсӧ.
Конрадлы вӧлі прикажитӧма пасьтавны гражданскӧй паськӧм, босьтны радиостанция да мунны Хоэнзальцаӧ — польскӧй карӧ, коді войдӧр шусьыліс Иновроцлавӧн, — заданиеӧн: юӧртавны радио кузя усскӧй войска мунӧм йылысь да налӧн состав йылысь.
Шифр важыс.
Полковник сетіс Винкельлы документъяс недвижимость вузавлӧм кузя варшавскӧй маклер Владислав Валевский ним вылӧ.
Сылы, быттьӧкӧ Варшаваса беженецлы, колӧ вӧлі овмӧдчыны Хоэнзальцаын поляк ордын — тӧргӧвеч, тайнӧй немецкӧй агент ордын, коді и лэдзас сійӧс овны.
Сэки жӧ полковник висьталіс, мый орчча Альтбургунд карӧ (польскӧй кар Шубин, кодлысь нимсӧ сідзжӧ вежӧма немецкӧй ногӧн) мӧдӧдӧма нин татшӧм жӧ заданиеӧн лейтенант Рихард Ханнеӧс, коді олӧ сэні автомеханик-поляк ним улын.
Полковник сетіс Винкельлы куим явка Германияысь сэтшӧм случай вылӧ, ковмас кӧ сылы мунны водзӧ рытыввылӧ, да лэдзис сійӧс.
Винкель садьтӧгыс котӧртіс сылы индӧм керкалань.
Майор Зиберт, коді вӧлі кайӧ нин машинаӧ, неокотапырысь бӧр лэччис да горӧдіс: «Сетны рация!» — да пыр жӧ муніс.
Зумыш штабс-фельдфебель индіс Винкельлы джоджас куйлысь дюжина рация вылӧ да корис расписка.
Винкель пуксис гижны расписка.
Гӧгӧр ставыс тіраліс русскӧй бомбаяс взрывайтчӧмысь.
Думыштӧм бӧрын штабс-фельдфебель шуис:
— Ладнӧ, босьтӧй распискатӧг.
Винкель шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс рация вылас.
Кыдзи сійӧс кыскынысӧ?
Шудыд вылӧ, ӧшинь увсьыс син улас сылы уси важ садовӧй тачка.
Сійӧ пуктіс рациясӧ да батареяяссӧ тайӧ тачка вылас да, сійӧс водзлань йӧткигтыр, муніс «ІІ-б» отделениеӧ.
Бем вӧлі мунӧма нин.
Машинаяс дорын котралісны йӧз, кодъяс эз кӧсйыны ӧтвечайтны юасьӧмъяс вылӧ.
Медбӧрын тыдовтчис обер-лейтенант Гаусс, Винкельлӧн коллегаыс да бур тӧдсаыс.
— Тэ кытчӧ? — вашкӧдӧмӧн юаліс Гаусс.
— Хоэнзальцаӧ.
Радиостанция кыска аскӧд.
— Ме Вартегауӧ, Гнезенӧ *. — И ещӧ ичӧтджык гӧлӧсӧн: — Делӧыс лёк.
Тэ кӧть польскӧй кыв тӧдан бура, а кутшӧм меным лоӧ менам польскӧй кывйӧн, кодсянь верст сайӧдз кылӧ старушка Саксония...
Ме сылы шуа: ме чешскӧй кыв тӧда...
Ті менӧ Чехияӧ мӧдӧдӧй.
А сійӧ муртса лолалӧ повзьӧмысла...
Муніс, дявӧлыд.
Сёрнитны некодкӧд.
Ме кывлі: русскӧйяс пӧ аски лоӧны танӧсь. — Мӧдім.
Орчча сиктын миянӧс виччысьӧ машинаӧн Крафт.
* Немецъясӧн переименуйтӧм Познанщина да Гнезно кар.
Найӧ пырисны керкаӧ, тані туплясьысь кӧлуйысь бӧрйисны аслыныс гражданскӧй паськӧм да пасьталісны тайӧ паськӧмсӧ.
Винкель гартіс эшкынъясӧн ассьыс рациясӧ.
Найӧ петісны сиктысь.
Туй кузя оръявлытӧм потокӧн мунісны регулярнӧй войскалӧн разгромитӧм частьясыс.
Машинаяс лёкысь тутсісны, медым заставитны кежны зумыша восьлалысь пехотаӧс.
Винкельӧс да Гауссӧс салдатъяс чайтісны полякъясӧн.
Кутшӧмкӧ фельдфебель весиг грӧзитіс налы лыйлӧмӧн да тшӧктіс весасьны туй вывсьыс.
— Шпионъяс, — броткис фельдфебель, — ме тіянлы петкӧдла.
Винкель ёна повзис.
Збыль, найӧ вӧліны зэв подозрительнӧйӧсь.
А кодкӧ кӧ салдатъяс пӧвстысь гудйысьыштас тачкаас да аддзас радиопередатчиксӧ, — лыйласны ӧти здукӧн, некутшӧм правдайтчӧмъяс оз кутны кывзыны.
Туйяс вылын движение регулируйтысьяс эз вӧвны.
Мукӧд дырйи кутшӧмкӧ офицер заводитліс лӧсьӧдны порядок, но сылысь некод эз кывзы.
Кюветъясысь * чурвидзисны эновтӧм машинаяс да пушкаяс.
Водзын, бомбаысь артмӧм воронкаын туплясисны книгаяс, — тыдалӧ, пропаганда кузя кутшӧмкӧ пышйысь роталӧн имуществоыс: евангелическӧй да католическӧй молитвенникъяс, салдатскӧй календарьяс.
Ӧти книга вӧлі восьса, и фюрерлӧн няйтӧссьӧм портретыс дикмӧм синъяснас видзӧдіс мунысь йӧз вылӧ.
Винкель бергӧдчис мӧдарӧ.
* Кювет — туйпӧлӧнса канава.
Мебельӧн, ковёръясӧн, пальмаясӧн, фикусъясӧн грузитӧм мунысь грузӧвикъяс вылӧ салдатъяс видзӧдісны синкымъяс увтіыс. Тайӧ вӧлі рытыввылӧ пышйысь гаулейтеръяслӧн, комендантъяслӧн да зондеркомандаса начальникъяслӧн эмбурыс.
Дас саяс грузӧвик вылӧ вӧлі грузитӧма краснӧй деревоысь вӧчӧм гарнитуръяс кутшӧмкӧ гаулейтерлысь, висьталӧны, мый ассьыс доктор Ганс Френклысь.
Зэв мича резнӧй шкапъяс, пызанъяс да шифоньеръяс ньӧжйӧникӧн вевттьысисны уль лымйӧн.
Пызанъяс да креслӧяс улысь гогочитігтыр нюжӧдалісны юръяссӧ гырысь еджыд дзодзӧгъяс.
Хутор, отделениелӧн медся секретнӧй местаыс, кытчӧ эз лэдзлыны ни ӧти бокӧвӧй мортӧс, повзьӧдлісны лыйлӧмӧн, вӧлі тыр йӧзӧн — интендантскӧй чиновникъясӧн, салдатъясӧн, сералысь код нывбабаясӧн.
Вӧлӧмкӧ, эвакуируйтчӧ воинскӧй публичнӧй дом.
— Неужели Крафт муніс? — повзьӧмысла кельдӧдӧмӧн юаліс Гаусс.
Найӧ шуд вылӧ, Крафт абу на вӧлі мунӧма.
Тайӧ тӧлктӧм ноксьӧмас да шумас сійӧ ӧтнас кажитчӧ вӧлі спокойнӧй.
Сійӧ сулаліс камин дорын аслас комнатаын да сотіс бумага чукӧръяс, кодъяс стопаясӧн куйлісны сы дорын.
Сійӧ довкнитіс юрнас гражданскӧй паськӧма офицеръяслы да шуис:
— Пыр тіянӧс мӧдӧда.
Русскӧйяс матынӧсь.
Сійӧ критическӧя видзӧдліс на вылӧ, вӧчис некымын замечание паськӧм кузяыс, сӧветуйтіс Гаусслы омӧльджыка морӧссӧ чургӧдны водзӧ.
— Помнитӧй, ті штатскӧй морт.
Гаусс норасьӧм вылӧ, мый сійӧ омӧля сёрнитӧ польскӧй кыв вылын, сійӧ шевгӧдіс кияссӧ да зумыша шуис:
— Нинӧм он вӧч.
Приказ — ыстыны тіянӧс Гнезенӧ.
Вежны ог вермы, а став начальникъяс муналісны. — Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ бара шуис: — Русскӧйяс матынӧсь.
— Кыдзи ті думайтанныд, регыд найӧс сувтӧдасны? — юаліс Гаусс.
Крафт дыркодь зумыша видзӧдіс сы вылӧ аслас сувтса, еджыд синъяснас да шуис:
— Колӧ выполняйтны приказъяс...
Миян рытыввылын нӧйтӧны американецъясӧс Арденныын, а тані друг — русскӧйяслӧн наступление.
Аслас вын сертиыс некор кывлытӧм...
Ме личнӧ чайтлі, мый сійӧ заводитчас недель кык мысти кымын.
Вӧліны сэтшӧм даннӧйяс.
Большевикъяс тэрмасьыштісны: тыдалӧ, спасайтӧны шӧйӧвошӧм американскӧй воякаясӧс... — Сійӧ шыбитіс медбӧръя бумага чукӧрсӧ да юаліс: — Деньганыд тіян тырмас?
Босьтӧй <rus>на всякий случай</rus>.
Сійӧ сетіс налы бумага деньга пачкаӧн — маркаяс да польскӧй злотӧйяс, сэсся, думыштӧм бӧрын, шуис:
— Кӧть, пӧжалуй, тайӧ деньгаясыс воштісны нин ассьыныс донсӧ.
Со тіянлы сӧветскӧй рубльяс.
Найӧ фальшивӧйӧсь, но вӧчӧма найӧс кужӧмӧн, пӧшти он торйӧд.
Сэк кості керка дінӧ воис зэв ыджыд лӧз автобус.
Сійӧ дугдывтӧг тутсіс, корис Крафтӧс.
Крафт пасьтасис, и найӧ петісны.
Машинаын пукалісны кымынкӧ морт штатскӧй паськӧма, Винкельлы тӧдтӧмъяс да автоматъясӧн вооружитчӧм военнӧй формаа кык унтер-офицер.
Автобус вӧлі тыр сургучнӧй печатьясӧн печатайтӧм кутшӧмкӧ сундукъясӧн.
Радиостанция тыра тачка муртса тӧрис машинаас, но Винкель нинӧм вылӧ эз кӧсйы кольны сійӧс.
Сюйисны тачкасӧ да мӧдӧдчисны.
Рӧмдіс.
Туй вывсянь кыліс шум да кодлӧнкӧ лёкысь горзӧм.
Войшӧр кадӧ прӧйдитісны Кутно кар, кытчӧ чеччис, Крафткӧд вашкӧдчыштӧм бӧрын, ӧти штатскӧй.
Коло нима карӧ автобусысь петіс мӧд.
Вуджисны Варта ю вомӧн.
Переправаыс вӧлі тыр йӧзӧн да обозъясӧн.
Ковмис сулавны кык час.
Конин карӧ колисны ещӧ ӧти агентӧс да сэсся мӧдӧдчисны войвывлань.
Мунісны лунтыр.
Туйыс вӧлі тыр отступайтысь войскаӧн да беженецъясӧн, немецкӧй дзонь семьяясӧн, кодъяс мунісны туй пӧлӧн.
Ӧтилаын автобус панйис доктор Франклысь кӧлуй тыра да еджыд дзодзӧгъяс тыра машинасӧ.
Сёр рытын нин сувтісны неылӧ Хоэнзальцасянь.
Тані воис ӧчередь чеччыны Винкельлы.
Крафт тшӧктіс сылы сдайтны воинскӧй документъяссӧ да бырӧдны став немецкӧй письмӧяссӧ и вообще важ олӧмсьыс став колясъяссӧ.
Винкель тэрмасьӧмӧн видлаліс ассьыс зепъяссӧ да шуис, мый ставыс лючки.
Гаусс топӧдліс сылысь кисӧ пӧсь да тіралан кинас.
Винкель чеччыштіс.
Сы бӧрся лэдзисны сылысь тачкасӧ.
Автобус места вывсяньыс жӧ мӧдӧдчис зэв ӧдйӧ да регыд саяліс чукыль сайӧ.
Винкель регыдик сулыштіс да сэсся ньӧжйӧник, тачкасӧ ас водзас йӧткигтыр, мӧдӧдчис Хоэнзальцалань, либӧ, вернӧджык, Иновроцлавлань, — Винкельлы ӧнісянь быть колӧ вӧлі шуны карсӧ польскӧй нимӧн.
Винкель чувствуйтіс асьсӧ зэв неувереннӧя, сьӧлӧмыс тырӧма полӧмӧн.
«Надейтчыны ӧнія лунъясӧ поляк вылӧ, — думайтіс сійӧ, — ӧпаснӧй делӧ».
Но мӧд петан туй эз вӧв.
Сійӧс неуна успокоитыштіс сійӧ, мый туй кузя мунісны уна немецъяс да полякъяс да ӧткымынъяс на пӧвстысь ас водзаныс йӧткисны пӧшти сэтшӧм жӧ тачкаяс, кутшӧм вӧлі Винкельлӧн, и сійӧ пӧшти нинӧмӧн эз торъяв наысь.
Мунісны и немецкӧй салдатъяслӧн чукӧръяс, но ӧнісянь сійӧ эз нин вермы шыасьны на дінӧ отсӧгла: сійӧ вӧлі Владислав Валевский — варшавскӧй маклер — и абу кодкӧ мӧд.
Карӧ пыранінын бензобудка дорын сулалысь мича, уютнӧй ресторанӧ сійӧ эз жӧ вермы пырны сы вӧсна, мый ӧдзӧсас вӧлі гижӧд: «<deu>Nur für Deutsche</deu>» («Сӧмын немецъяслы»).
«Регыд нин, — думыштіс сійӧ курыда нюммунӧмӧн, — воасны русскӧйяс да найӧ мездасны миянӧс немецкӧй гнётысь».
Уличаяс вӧліны тыртӧмӧсь.
Дыр корсьӧм бӧрын Винкель аддзис сылы колана кык судта каменнӧй керка, улыс судтаас вӧлі бакалейнӧй лавка.
Пӧдлалӧм ставеньӧ таркӧдчыштӧм бӧрын сійӧ пондіс виччысьны.
Некод эз тыдовтчы.
Винкель бара видзӧдліс вывеска вылас — да, тайӧ самӧй сійӧ керкаыс: «Матушевскийлӧн продуктӧвӧй лавка».
Сійӧ бара таркӧдчис ӧшиньӧ, гораджыка нин да решительнӧйджыка.
Медбӧрын ворота сайсянь кутшӧмкӧ мужичӧй гӧлӧс юаліс польскӧй кыв вылын:
— <pol>Цо пан потшебуе</pol>?
Винкель вочавидзис, кыдзи пӧлагайтчис, мый сылӧн письмӧ «Пан Матушевскийлы» пан Заблудовскийсянь, Варшаваысь.
Калитка ньӧжйӧник воссис, и Винкель йӧткис водзӧ ассьыс тачкасӧ.
Матушевский вӧлі ичӧтик тушаа, кызкодь да варов морт.
Фронт вылын событиеясыс вывті ёна повзьӧдӧмаӧсь сійӧс и «пан Владислав Валевскийлӧн» воӧмыс эз кыпӧд сылысь торъя ыджыд радлун.
Уличын быд шумторйысь сылӧн чорыд дзор усъясыс дрӧгнитлісны, вылыс вомдорыс кыптыліс да тыдовтчылісны посньыдик ёсь пиньясыс, а веськыд кыз киыс ӧшйыліс воздухас, — тайӧ здукъясас сійӧ вӧлі дзик полевӧй грызун кодь, кор сійӧ казялас кодӧскӧ шобді пӧвстысь.
Но мыйӧн сӧмын шумыс бырліс, Матушевский бара заводитліс ӧдйӧ висьтавны быдтор йывсьыс, — и аслас семья йылысь, и Лондонын олысь ыджыд вокыс йылысь, сэки жӧ норасис немецкӧй армия слаблун вылӧ, сы вылӧ мый сылӧн надеяясыс эз оправдайтчыны да мый русскӧйяс дзик воасны.
— Ок, ок, — шуаліс сійӧ, — кутшӧм лёка мӧдісны мунны делӧясыс...
И мыйӧн тайӧ помасяс, пан?..
Но кор Винкель петкӧдліс сылы сӧветскӧй деньга, сійӧ лои зэв рад (Винкель, дерт, эз висьтав сылы, мый деньгаыс фальшивӧй).
Немецӧс сійӧ устроитіс чардакувса ичӧтик комнатаӧ.
Рациясӧ поместитісны чардакас, тані туплясьысь важ сундукъяс, бӧчкаяс да пыш чукӧръяс пӧвстӧ.
Винкель-Валевскийӧс представитісны косіник томмӧдчысь старука пани Матушевскаялы кыдзи Варшаваысь беженецӧс.
Сылы ковмис висьтавны пани Матушевскаялы ставсӧ, мый сійӧ тӧдіс и эз тӧд Варшаваын положение йылысь да русскӧйяслӧн водзӧ мунӧм йылысь.
Кӧзяин зілис ӧдйӧджык мӧдӧдны гӧтырсӧ спальняас да, бара Винкелькӧд ӧтнаныс кольӧм бӧрын, висьталіс сылы ассьыс «политическӧй credo», кыдзи сійӧ шуис высокопарнӧя.
— Ме поляк, — шуис сійӧ, — и меным унатор, да, пан, унатор вӧлі мустӧм, мый вӧчисны... м-м-м... господа немецъяс.
Немецкӧй политика, пан... эээ...
Валевский, абу тӧлка политика.
Ог немецъясӧс радейтӧм кузя ме принимайт тіянӧс, а высшӧй политическӧй соображениеяс вӧсна, сы вӧсна, пан, мый коммунизм эм енлӧн наказание.
Сёрнита тіянкӧд дзик веськыда...
Менам думъясӧй ӧткодьӧсь Крайовалӧн армиякӧд, кытчӧ имеита честь принадлежитны.
Ме кывза радиостанция «Свит» да тырвыйӧ сӧгласен генерал Соснковский политикакӧд...
Сёрнита тіянкӧд дзик веськыда...
Ме абу польскӧй ренегат, о, абу!
Менам вокӧй Лондонын занимайтӧ пост правительственнӧй органъясын.
О, абу, пан, менам вокӧй — абу министр Матушевский, но морт зэв достойнӧй...
О, абу!
Пан министр Матушевский — менам ӧти ова морт и ставыс.
Матушевскийлӧн больгӧмыс зэв ёна дӧзмӧдіс Винкельӧс, но сылы быть вӧлі лоӧ сылысь кывзыны.
Поляклӧн татшӧм дзик веськыда варовитӧмыс, коді эз вермы лоны кымынкӧ лун сайын, петкӧдліс, кутшӧма усьӧма авторитетыс Германиялӧн.
Винкель муртса кутіс асьсӧ, медым не заводитны видчыны.
Но эз вӧвны важ кадъяс.
Сійӧ пукаліс зумыштчӧмӧн да весиг зілис петкӧдлыны, мый сійӧс интересуйтӧ тайӧ польскӧй «политикыслӧн» висьталӧмыс.
Кӧзяиныслысь больгӧмсӧ муртса терпитігтыр Винкель думайтіс ас кежас: «Сӧмын мед эськӧ армия вермис закрепитчыны Бромберг — Познань — Бреслау линия вылын, сэки ставсӧ позяс спаситны...» И ещӧ сійӧ думайтіс: «Кутшӧм позор...
Тадзи пышйыны!
Ыжъяс моз...»
Сійӧ муніс аслас каморкаӧ да регыд унмовсис.
Югдандорыс сійӧс садьмӧдіс кодлӧнкӧ тэрмасьӧмӧн шӧпкӧдчӧм.
Сійӧ аддзис Матушевскийӧс.
Поляк кутіс киас ыджыд гӧрд полотнище.
— Русскӧйяс карынӧсь, — шӧпкӧдіс сійӧ. — Чеччӧй, пан, чеччӧй, отсалӧй меным!..
— Татшӧм регыд?
Оз вермы лоны... — чуймӧмӧн шуис Винкель.
— Оз вермы лоны! — зэв скӧрысь нерыштіс Матушевский. — Воякаяс...
Чеччӧй! Отсалӧй! Отсалӧй меным, пан!
Сійӧ восьтіс ичӧтик ӧшинь.
Кӧдзыд тӧлыс пырис комнатаӧ, шыбитіс пызан вывсьыс пызан дӧрасӧ да календарь.
Стул вылӧ кайӧмӧн Матушевский тувъяліс бедь бердӧ гӧрд флаг. Беддьыс чурвидзис керка стенас самӧй мансарда ӧшинь весьтас.
Мӧлӧт шыыс гораа кыліс тыртӧм уличаын.
Пан Матушевский лэччис стул вывсьыс да сьӧкыда лолыштіс.
Гӧрд знамя дӧлаліс керка весьтын.
ХІІ
Асывсяньыс Винкель муніс шӧйтны карса уличаяс кузя.
Тайӧ лунас Винкель вермис тырвыйӧ донъявны русскӧй наступлениелысь зэв ыджыд вынйӧрсӧ.
Танкъяс да первокласснӧй тяжёлӧй артиллерия мунісны помасьлытӧм потокӧн.
Таысь кындзи, оз ков вӧлі лоны ыджыд психологӧн, медым лыддьыны пехотинецъяслӧн гожъялӧмысь да тӧвсьыс сьӧдӧдӧм чужӧмъяс вывсьыс настоящӧй боевӧй дух, военнӧй олӧм дінӧ налысь «велалӧмсӧ».
Салдатъяс эз мунны сомкнутӧй стройӧн, эз тувччавны гусинӧй шагӧн, тані эз вӧвны ни фанфараяс, ни барабанъяс, ни ортсыса мичлун, ни завоевательяслӧн поза.
Йӧз мунісны спокойнӧя, весиг быттьӧ тэрмасьтӧг, — сідзи, кыдзи мунӧны йӧз, кодъяс вӧчӧны налы зэв бура тӧдса делӧ.
Найӧ любопытствоӧн видзӧдісны вывескаяс вылӧ, меліа нюмъялісны мича нывъяслы, тыдалӧ, эз вӧв лёк эськӧ и шойччыштны, и шмонитыштны, и ухаживайтыштны нывъяс бӧрся.
Но найӧ, та вылӧ видзӧдтӧг, некытчӧ эз сувтлыны да мунісны пыр водзӧ и водзӧ рытыввывлань.
И Винкель гӧгӧрвоис, мый абу свет вылын сэтшӧм вын, коді эськӧ вермис сувтӧдны тайӧ йӧзсӧ.
Ӧти часть муніс паськӧдӧм знамяӧн.
Тайӧ знамя вывсьыс Винкель аддзис чарла да мӧлӧт да вит пома звезда — коммунистическӧй, либӧ, кыдзи шулісны Германияын, «марксистскӧй» эмблемаяс.
Сійӧ велалӧма вӧлі сэтчӧ, мый коммунистъясӧс некутшӧм закон оз видз.
Ӧд 1933-ӧд восянь «коммунист» кывйыс лыддьыссьыліс запретитӧмаӧн, страшнӧй кывйӧн.
Коммунистъяс вӧля вылынӧсь — тайӧ кык понятиеыс ӧтлаын некыдзи эз лӧсявны Винкель юрын сідз жӧ, кыдзи сылы кӧ шуисны: «Тӧлысьвывса олысьяс Берлинынӧсь».
А тані коммунистъяс вӧліны вӧля вылынӧсь!
И эз прӧстӧ вӧля вылынӧсь, а несокрушимӧй вынӧн вооружитчӧмаӧсь да германскӧй империя ворота дорынӧсь!
Луншӧр кадӧ дзикӧдз мудзӧм Винкель бӧр воис гортас.
Сійӧ ёна кынмис да вӧлі тшыг.
Матушевский встретитіс сійӧс чӧв олӧмӧн да сӧмын выразительнӧя кызӧктышталіс.
Регыд кыліс ӧдзӧсӧ таркнитӧм, и на дінӧ пырис ыджыд тушаа том морт, соскас гӧрда-еджыда повязкаа.
Матушевскийкӧд да «Варшаваысь беженецкӧд», кодӧс представитіс сылы керкаса кӧзяин, здоровайтчӧм бӧрын том морт висьталіс, мый час мысти площадь вылын лоӧ карса митинг.
Матушевский, копрасигтыр да госсялӧм кисӧ жилет бердас топӧдавлігтыр, аттьӧаліс юӧртӧмысь да эскӧдіс том мортӧс, мый сійӧ, Матушевский, да сылӧн семьяыс обязательнӧ воласны митинг вылӧ, коді нуӧдсьӧ сэтшӧм ыджыд да долыд событие кузя, кыдзи рӧднӧй Иновроцлавӧс подлӧй немецкӧй оккупантъясысь мездӧм.
Та дырйи сійӧ ехиднӧя видзӧдліс Винкель вылӧ.
Винкель муніс Матушевскийкӧд ӧтлаын митинг вылӧ.
Площадь вылӧ вӧлі чукӧртчӧмаӧсь долыд чужӧмъяса зэв уна йӧз.
Быдлаын дӧлалісны гӧрдов-еджыд да гӧрд флагъяс.
Магистрат балкон вылын сулалісны сӧветскӧй да польскӧй офицеръяс.
Выступайтіс том, но дзик дзор полька, кодӧс вӧлі мездӧмаӧсь немецкӧй лагерысь.
Сійӧторйыс, мый висьталіс тайӧ полькаыс, вӧлі збыльысь чуймӧдана.
Площадь кынмис зловещӧя чӧв олӧмӧн.
Винкель сулаліс, поліс вӧрзьӧдчыны.
Кор полька помаліс висьтавнысӧ, площадь вылӧ, гораа тутсігтыр, пырисны машина да бронетранспортёр.
Бронетранспортёрын сулалісны каскаяса, автоматъяса сӧветскӧй салдатъяс.
Машинаысь петіс олӧма русскӧй генерал.
Сійӧс колльӧдісны кык русскӧй да ӧти польскӧй офицер, и генерал пырис магистратураӧ да регыд мысти петіс балкон вылӧ.
Митинг вылын председательствуйтысь поляк пыр жӧ сетіс сылы кыв.
«Сизокрылов» овыс нинӧм эз висьтав полякъяслы, но сійӧ бура вӧлі тӧдса немецкӧй разведчиклы.
Генерал заводитіс висьтавны.
Сылӧн гора да яснӧй гӧлӧсыс ылӧ кыліс важ керкаяс костӧд.
Сійӧ поздравитіс полякъясӧс немецкӧй игоысь мездӧмӧн да кӧсйысис польскӧй населениелы Сӧветскӧй Армиясянь дружескӧй поддержка да отсӧг.
Площадь шыасис генерал кывъяс вылӧ гора, волнуйтчана юралӧмӧн.
Винкель почувствуйтіс, мый сійӧс кодкӧ кутлӧ да пӧся окалӧ.
Тайӧ вӧлӧма кутшӧмкӧ пӧрысь поляк, сэсся сійӧс кутліс да окыштіс томиник полька.
Лэбзисны воздухӧ шляпаяс да каскеткаяс.
Шӧйӧвошӧм да шогӧ усьӧм Винкель муртса петіс йӧз чукӧрысь.
Матушевский ордӧ воӧм бӧрын сійӧ шытӧг кайис чардакӧ.
Тані вӧлі чӧв-лӧнь, пемыд, кыліс бус дук да шыр дук.
Винкель ӧзтіс пӧнарсӧ, лихорадочнӧя пондіс лӧсьӧдны рациясӧ.
Пыр жӧ сійӧ юӧртас, мый карын уна русскӧй войска да мый тані генерал Сизокрылов.
Ыстасны авиация — и став тайӧ Иновроцлавыс Матушевскийкӧд ӧтлаын качас воздухӧ!
Сійӧ заводитіс уджавны ключӧн, вызывайтіс «Кайзерхофӧс».
Эфирын сёрнитісны, сьылісны, ворсісны.
Регыд пондіс сёрнитны и сылӧн волнаыс, но... русскӧй кыв вылын кодкӧ настойчивӧя лыддис «ӧти, кык, куим, нёль, вит...»
Сэсся шуис: «Ваня, сета настройка».
«Кайзерхоф» эз ӧтвечайт.
Винкель пондіс корсьны мукӧд волнаяс.
Кутшӧмсюрӧ немецкӧй сёрниясысь позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны, мый немецкӧй войска некутшӧм порядоктӧг отступайтӧны.
Кодкӧ кодлыськӧ корис отсӧг.
«Менӧ кытшалісны!» — горзіс мӧд волна.
«<deu>Zum Teufel!</deu>» * — равзіс коймӧд.
* Чӧрту.
Винкель пукаліс рация дорас быдса вой, сэсся ещӧ куим вой да, медбӧрын, гӧгӧрвоис, мый ставыс весьшӧрӧ.
Ичӧт вынйӧра рация вермис действуйтны сӧмын сё километр пасьта.
Тыдалӧ, германскӧй армия петӧма, — вернӧджык, пышйӧма, — передатчиклӧн действуйтан радиусысь.
Асывнас Винкель лэччис улӧ.
Матушевский квартираӧ ӧдзӧссӧ восьтӧм бӧрын сійӧ аддзис кык русскӧй офицерӧс да неуна эз уськӧдчы пышйыны, но кутіс асьсӧ.
Вӧлӧмкӧ, офицеръяс прӧстӧ сувтӧмаӧсь татчӧ олыштны.
Кӧзяевакӧд да «Варшаваысь беженецкӧд» вежливӧя сёрнитыштӧм бӧрын найӧ пуксисны ворсны шахматӧн.
Синъяссӧ чӧвтлытӧг Винкель наблюдайтіс на бӧрся.
Найӧ сосредоточеннӧя видзӧдісны шахматнӧй дӧска вылӧ, кыкнаныс томӧсь, крут, паськыд кымӧсаӧсь да вежӧра, спокойнӧй синъясаӧсь.
Эз, найӧ ньӧти эз вӧвны завоевательяс кодьӧсь.
Найӧ эз горзыны, эз ошйысьны, некодӧс эз кӧсйыны личкыны асланыс превосходствоӧн.
Винкель юаліс, кыдзи найӧ донъялӧны войналысь перспективаяссӧ.
Найӧ ӧтпырйӧ лэптісны синъяссӧ шахматнӧй дӧска вылысь, внимательнӧя кывзісны польскӧй кывъяссӧ, кодъясӧс эз ставсӧ найӧ гӧгӧрвоны, сэсся ӧтиыс вочавидзис:
— Война помасяс матыса тӧлысьясӧ.
— Таво на? — юаліс «Валевский».
— Дерт, таво, — весиг неуна чуймӧмӧн вочавидзис русскӧй.
«Валевский» смелмӧдчис петкӧдлыны та кузя ассьыс сомневайтчӧмсӧ да шуис, мый немецъяслӧн уна на выныс.
Матушевский ӧлӧдан сямӧн зэв скӧрысь видзӧдлывліс сы вылӧ, — ачыс сэк жӧ эскӧдіс «пан офицеръясӧс», мый немецъяслӧн слаблуныс быдӧнлы тыдалана.
Но, русскӧйяс сӧгласитчисны «Валевскийкӧд».
— Вынъяс налӧн эмӧсь — и бура гырысьӧсь, — шуис на пиысь ӧтиыс, — но ми ёнӧсьджык, да сэтчӧ жӧ немецъяс моральнӧ подавленнӧйӧсь.
— Мый шуис пан? — эз гӧгӧрво медбӧръя кывсӧ да юаліс «Валевский».
— Подавленнӧйӧсь, — пельпомъяс весьтсяньыс увлань кулакнас красноречивӧй жест вӧчӧм бӧрын мӧдысь шуис русскӧй.
Винкель петіс комнатаысь, и сы бӧрся пыр жӧ уськӧдчис Матушевский.
Сійӧ пондіс шӧпкӧдны:
— Ті нӧ мый, йӧйминныд, пан!..
Мый ті висьталінныд!
Ті миянлысь юрнымӧс воштанныд!
— Ланьтӧй, пӧрысь дурак! — пинь пырыс шуис Винкель да кайис аслас каморкаӧ.
Мый вӧчны?
Писькӧдчыны Данцигӧ, гортӧ?
Родственникъяс, кыв шутӧг, эвакуируйтчисны сэтысь дядя Эрих ордӧ Виттенбергӧ.
Писькӧдчыны радиостанцияӧн матӧджык фронтлань?
Тайӧ некутшӧм надеятӧм затея: русскӧй контрразведка кутас сійӧс.
Медбӧрын сійӧ решитчис.
Сійӧ мунас Шубинӧ, Рихард Ханне ордӧ.
Лейтенант муніс местаас водзджык, кор эз на вӧв некутшӧм тэрмасьӧм.
Вермас лоны, сылӧн рацияыс ёнджык да эмӧсь связьлӧн мукӧд средствояс.
Винкель вӧлі неуна тӧдса тайӧ лейтенантыскӧд, кӧть эськӧ начальство эз разрешайтлы агентурщикъяслы бура тӧдмасьны ӧта-мӧдыскӧд.
Сійӧ бара лэччис улӧ.
Матушевский вӧлі аслас лавкаын.
Генерал Соснковский дор сулалысь» решитіс восьтыны лавка, медым тайӧн демонстрируйтны ассьыс радлунсӧ русскӧйяс воӧм вылӧ да выль власть дінӧ — Краевӧй Рада Народовӧй дінӧ — лойяльностьсӧ.
Сійӧ, клеёнчатӧй халата, котраліс сельди бӧчкаяс дінсянь керосин бӧчка дорӧ да мӧдарӧ.
Гӧтырыс пукаліс сэні жӧ орччӧн, вузаліс пызь да колбаса лӧсявтӧм гырысь донъясӧн.
— Ме муна, пан, — шуис Винкель.
Матушевский повзьӧм, гӧгӧрвотӧм синъясӧн видзӧдіс Винкель вылӧ.
Винкель гораа, медым кылісны ньӧбасьысьясыс, объяснитіс:
— Сьӧлӧмӧй вӧзйысьӧ Варшаваӧ...
Гашкӧ, верма корсьны кодӧскӧ рӧдняясӧс...
Матушевский тэрмасьӧмӧн чышкыштіс кияссӧ партукас да Винкелькӧд петіс орчча комнатаӧ, кӧні дорвыв сулалісны мешӧкъяс да бӧчкаяс.
Тані Винкель висьталіс, мый рациясӧ сійӧ кольӧ, а ачыс мунӧ делӧӧн мӧд карӧ.
Вермас лоны, сійӧ бӧр воас.
Сійӧ корӧ Матушевскийӧс сетны сылы туй вылӧ неуна сёян.
Кымын водзӧ висьталіс Винкель, сымын ёнджыка гажмис чужӧмыс Матушевскийлӧн.
Радпырысь сійӧ сетіс Винкельлы сёян тыра бура ыджыд тубрас.
Сэні вӧлі еджыд булки, колбаса, голландскӧй сыр быдса головка да весиг бутылка вина.
Сёрӧн рытнас Винкель шытӧг восьтіс ворота да петіс, ас водзас йӧткис тачка.
Регыд сійӧ воис ыджыд туй вылӧ.
Уси уль лым.
Шочиника паныдасьлісны полякъяслӧн колоннаяс, кодъяс мунісны гортаныс разнӧй лагерьясысь, немецкӧй усадьбаясысь да заводъясысь.
Унаӧн вӧліны семьяяснас.
Посни челядь узисны мамъясныс да батьясныс кияс вылын.
Дзуртышталісны тачкаяслӧн да велосипедъяслӧн кӧлесаясыс.
Туйыс и войнас эз узь.
Туй бокын кустъясас кодкӧ вашкӧдчис, бӧрдіс, сёрнитіс.
Пуясын шувгис тӧв.
Винкель муніс да зілис нинӧм йылысь не думайтны.
Юрас пырисны сьӧкыд да гажтӧм мӧвпъяс.
Ставыс кӧ окажитчис выдумкаӧн — немецкӧй величие, немецкӧй миссия, немецкӧй непобедимость, — кытчӧ нӧ воштысьнысӧ сылы, Винкельлы?
«Овмӧдчыны частнӧй олӧмӧн» — думыштіс сійӧ газетнӧй светскӧй хроникаса высокопарнӧй слогӧн.
«И, тыдалӧ, тадзи решайтӧны ӧні уна миллион немецъяс», — думыштіс сійӧ минута мысти.
Ӧд, думыштны кӧ, кутшӧм сійӧ, Винкель, деятель?
Сійӧ пыр думайтліс сӧмын ас йывсьыс.
Сылы висьтавлісны, мый озыр олӧм вермас лоны сӧмын сэки, немецъяс кӧ завоюйтасны Европа да лӧсьӧдасны сэні выль порядок, коді обеспечитас налы власть да тӧдчанлун.
«Но мый сэтшӧмыс властьыс да тӧдчанлуныс? — думайтіс ӧні Винкель, кыдзи коркӧ Экклезиаст. — Тшын да бус, не унджык...»
Дыр мунӧмысла мудзӧм бӧрын Винкель кежис туй вылысь вӧр діӧ, сувтӧдіс тачкасӧ, нёровтчис сы бердӧ да вугыртіс.
Регыд сійӧ кыліс, мый кодкӧ эм сы дінын.
Збыльысь, неылын, ыджыд пу дорын, сулалісны кутшӧмкӧ йӧз.
Куимӧн.
На вылын вӧлі тэрмасьӧмӧн пасьталӧм штатскӧй паськӧм.
Ставныс тошкассьӧмаӧсь.
Куимнанныс синъяссӧ сувтӧдӧмӧн видзӧдісны тачкаа морт вылӧ.
— Мый нуан? — чирӧм гӧлӧсӧн юаліс на пиысь ӧти немецкӧй кывйӧн сэтшӧм типичнӧй швабскӧй диалект вылын, мый Винкель весиг дрӧгмуні виччысьтӧмысла.
Сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ йӧзыс штатскӧй паськӧма немецкӧй салдатъяс, кодъяс писькӧдчӧны русскӧй окружениеысь асланыс йӧз дінӧ.
Кӧть сылӧн эз вӧв право эрдӧдны асьсӧ, но соотечественникъяссӧ аддзӧмысь сылы лои сэтшӧм нимкодь, мый видзчысьтӧг сійӧ горӧдіс:
— Ме немец жӧ!
Ни ӧти кыв шутӧг на пиысь ӧти тувкис кулакнас сылы морӧсас, а мӧд тойыштіс тачка дінсьыс.
То ӧтитор, то мӧдтор кватлалігтыр да туй вылӧ частӧ видзӧдлывлігтыр найӧ мӧдісны лукйысьны кӧлуй пиас.
Медбӧрын налы сюрины прӧдуктаяс.
— Мый ті вӧчанныд? — нурбыльтіс Винкель. — Ме немец...
Ме Данцигысь...
Ме обер-лейтенант...
Ми ставным...
Ме... тожӧ писькӧдча...
Чӧв олігтыр найӧ йӧткисны тачкасӧ да саялісны вӧрас.
Винкель чеччис да чотігтырйи мӧдӧдчис туй кузя.
Тачкатӧг сылы вӧлі сьӧкыдджык муннысӧ: тачкаыс сетӧ вӧлі кутшӧмкӧ смысл мунӧмыслы, сійӧс йӧткӧмыс кажитчис кутшӧмкӧ важнӧй делӧӧн, сы дінын сійӧ вунӧдліс сьӧкыд мӧвпъяссӧ.
Винкель ышлолаліс да тӧкӧтьӧ эз бӧрд скӧрмӧмысла.
Ӧти сиктын, — тайӧ вӧлі асылын нин, — сійӧ веськаліс русскӧй салдатъяс чукӧр вылӧ — тыдалӧ, связистъяс вылӧ, кодъяс бипур вылын пуисны рок.
Сійӧ сулалыштіс неылын насянь, найӧ чукӧстісны сійӧс, и на пиысь ӧти нюммуныштӧмӧн юаліс:
— Мый, кынмин?
Тэ коді татшӧмыс?
— Поляк, — муртса кывмӧн вочавидзис Винкель. — Владислав Валевский, Варшаваысь.
— А мыйӧн тэ занимайтчан? — юаліс мӧд. — Рабочӧй, крестьянин али интеллигенция пиысь?
Винкельлы дум вылас уси чарла да мӧлӧт, и сійӧ эз лысьт висьтавны асьсӧ недвижимостьӧн вузасьӧм кузя агентӧн: сійӧ гӧгӧрвоис, мый коммунистъяслы «недвижимостьӧн» вузасьӧм — абу бур рекомендация.
— <pol>Малярж</pol> *, — вочавидзис Винкель да гӧгӧрвоӧдӧм могысь веськыд кинас шенасьыштіс воздухас, быттьӧкӧ гижис кистьӧн.
* Художник.
— Маляр! — радлӧмӧн шуис коймӧд салдат, шабді юрсиа, ыджыд тушаа ён морт.
Ставныс шуисны сійӧс «старшина ёртӧн», и сійӧ, тыдалӧ, вӧлі тані главнӧйӧн.
— Кыланныд, ребята?
Вӧлӧмкӧ, маляр.
Кынӧмыд оз сюмав, маляр?
Пуксьы!
Винкель пуксис да горша кутіс сёйны яя пӧсь рок.
— Менам дядя маляр.
Знаменитӧй мастер.
Вологдаын олӧ.
Кывлін сэтшӧм кар йывсьыс — Вологда йывсьыс?
— Эг, — вочавидзис Винкель.
— Вот ещӧ! — шутитӧм сямӧн ӧбидитчис старшина. — Вологда йылысь абу кывлӧма!
Но, ӧні пондан тӧдны!
<ns>Зэ-эв</ns> бур кар!
Эн вунӧд, смотри!
Тіянлы русскӧй каръяс колӧ тӧдны, ми ӧд тайӧ каръяссяньыс тіянӧс мездыны воим...
Тіян сӧмын Берлин, Париж да Лондон...
Тайӧяс йылысь, небось, тӧдан?
— Сідз, — шуис Винкель.
— Вот именнӧ, — водзӧ висьталіс варов старшина. — А ӧні понданныд тӧдны Кострома, Вологда... со кыдзи!
— Кострома, <ns>Волёгда</ns>, — сы бӧрся шуис Винкель.
Ставныс серӧктісны.
— А тэ кытчӧ мунан? — юаліс ӧти салдат.
Винкель объяснитіс, мый мунӧ чойыс ордӧ Быдгощӧ, сэні чойыслӧн семья, квартира, а сылысь ассьыс керкасӧ жугӧдӧмаӧсь, семьясӧ виӧмаӧсь бомбёжка дырйи...
— Горттӧм, — юрсӧ довкйӧдлыштіс ӧти салдат, коді ӧнӧдз чӧв оліс.
— Мыйта ӧні татшӧм горттӧмъясыс!..
Винкель чеччис, пӧрччис шляпасӧ, копыртчыліс русскӧйяслы да мӧдӧдчис водзӧ.
Рыт кежлас сійӧ воис Шубинӧ.
XIII
Кадыс кӧть и вӧлі сёр нин, авторемонтнӧй мастерскӧй уджаліс.
Ыджыд кирпичнӧй зданиеын жургисны моторъяс.
Петалісны да пыралісны польскӧй рабочӧйяс да русскӧй салдатъяс: тыдалӧ, мастерскӧйыс ремонтируйтіс сӧветскӧй военнӧй машинаяс.
Винкель аддзис салдатъясӧс да эз лысьт пырны мастерскӧйӧ.
Сійӧ пуксис пемыд дворас кирпич чукӧр вылӧ да кутіс виччысьны.
Регыд моторъяс ланьтісны и югдӧдӧм ӧдзӧс квадратысь ӧта-мӧд бӧрсяыс кутісны петны рабочӧйяс.
Винкель сюся видзӧдіс быд рабочӧй вылӧ, медым не пропуститны Ханнеӧс.
Медбӧрын сійӧ аддзис комбинезона, кузь тушаа мортӧс да тӧдіс сылысь гӧлӧссӧ:
Ханне кодкӧдкӧ варова сёрнитіс.
Винкельлӧн кутіс тіпкыны сьӧлӧмыс, быттьӧкӧ сійӧ аддзис матысса мортӧс, кӧть Ханнекӧд вӧлі муртса тӧдса.
Винкель муніс сы бӧрся, вӧтӧдіс сійӧс да тіралан гӧлӧсӧн шыасис:
— Ханне...
Ханне сувтіс кын сюръя моз.
— Коді ті? — вашнитіс сійӧ немецкӧй кывйӧн.
Винкель висьтасис.
Чӧв олігтыр найӧ восьлалісны пемыд улича кузя.
— Вот тані, — кык судта каменнӧй керка вороталань кежигӧн шуис Ханне.
Ханнелӧн чӧв олӧмыс друг повзьӧдіс Винкельӧс.
Куим соотечественниккӧд туйбердса вӧрын паныдасьлӧм бӧрын немецкӧй солидарностьӧ веритӧмыс сылӧн ёнакодь чиніс.
Регыд мысти Ханне сувтіс кутшӧмкӧ ӧдзӧс дорӧ, восьтіс аслас ключӧн, и найӧ пырисны.
Винкельлы медводз шыбитчис синмас стул вылын куйлысь рюкзак, коді вӧлі дзик тыр кутшӧмкӧ кӧлуйӧн.
Ханне пуксис койка вылас да юаліс:
— Сідзкӧ?..
Ханнеӧс донъялігмоз да изучайтігмоз Винкель веськыда видзӧдіс сылы чужӧмас.
Мый позьӧ висьтавны тайӧ мортыслы да мый оз позь?
Абу-ӧ бурджык висьтавны ставсӧ веськыда, мый йылысь думайтіс Винкель, да корны сӧвет?
Но Винкель поліс, весиг ӧнія обстановка дырйиыс сійӧ поліс висьтавны правдасӧ.
Ханне сідзжӧ внимательнӧ видзӧдіс Винкель вылӧ.
Мыйла локтіс обер-лейтенант?
Коді сійӧс ыстіс?
Прӧверяйтны али мый воӧма?
Ханне чорыда решитӧма вӧлі мунны Шубинысь асыввылӧ да эновтны ассьыс службасӧ.
Неужели начальство тӧдмалӧма та йылысь?
Сійӧ тревожнӧя видзӧдліс туйӧ лӧсьӧдӧм рюкзак вылӧ.
Винкель казяліс тайӧ видзӧдлӧмсӧ да юаліс кыдзи позьӧ спокойнӧя:
— Лӧсьӧдчанныд мунны, Ханне?
«Тӧдмалӧмаӧсь, сволочьясыд! — думыштіс лейтенант. — Ӧні сійӧ юалас, кӧні рацияыс...» Русскӧйяс воӧм бӧрын пыр жӧ Ханне торпыригӧдз жугӧдліс рациясӧ да войнас шыбитіс юкмӧсӧ.
— Некытчӧ ме ог мун, — вочавидзис сійӧ вызывающӧя. — Мыйла ті чайтанныд, мый ме муна?.. — Сійӧ скӧрысь содтіс: — Оз быд морт вермы дезертируйтны...
Найӧ видзӧдісны ӧта-мӧд выланыс.
«Тӧдӧны оз найӧ, кытчӧ ме муна?» — думайтіс Ханне лӧгпырысь Винкель вылӧ видзӧдігмоз.
«Мыйла сійӧ казьтыштіс дезертируйтӧм йылысь?» — повзьӧмӧн думыштіс Винкель.
— Ӧні дезертируйтны, — тэрыба шуис Винкель, — куимпӧв позорнӧйджык...
Отчизна опасностьын...
Гӧгӧр врагъяс.
Ӧні миянлы колӧ поддерживайтны фюрерӧс сідз, кыдзи некор войдӧр.
«Полицейскӧй сволочь», — думайтіс Ханне.
Сійӧ шуис:
— Личнӧ ме ог сомневайтчы победаын.
Торъя неудачаяс оз вермыны миянӧс чегны.
«Дубина и эсэсовскӧй выродок! — думайтіс Винкель. — А то ещӧ «Хорст Вессельӧс» сьывны кутас...» Винкель шуис:
— Но, вот и бур...
Кӧні тіян рацияныд?
Найӧ лӧгпырысь да полӧмӧн видзӧдісны ӧта-мӧд выланыс синкымъяс увтіныс.
Медбӧрын Ханне шуис веськодьпырысь:
— Сійӧ мӧд помещениеын.
Ме тіянлы сета мыйкӧ сёйыштны.
Ті, кӧнкӧ, тшыгӧсь.
«Мый вӧчны?
Кытчӧ мунны? — думайтіс Винкель. — И мыйла ме кысси тайӧ бӧб да нинӧм гӧгӧрвотӧм служака ордас, коді весиг ӧні нинӧм оз гӧгӧрво».
Найӧ кыкнанныс пуксисны пызан сайӧ да чӧла сёйисны.
Сэсся Ханне друг чеччис да шуис:
— Ак, да, Винкель, менам ӧд и ром эм неуна...
Рюкзаксьыс сійӧ перйис бутылка.
Винкель окотапырысь юис, и сійӧс мӧдіс личкыны ун.
Ханне любезнӧя водтӧдіс сійӧс аслас крӧвать вылӧ, а ачыс водіс диван вылас.
Кынмӧмысла Винкель садьмис югдігас.
Ни Ханне, ни пальтоыс сылӧн, ни рюкзакыс комнатаас эз вӧвны.
Часджын кымын виччысьӧм бӧрын Винкель пасьтасис да, полӧмӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ дзоръялігтыр, петіс керкаысь.
Тадзи заводитчис Винкельлӧн шӧйтӧмыс.
Сійӧ довгис сиктысь сиктӧ, пыр матӧджык фронтлань; муніс некутшӧм плантӧг, прӧстӧ зілис веськавны Германияӧ.
Сӧмын тайӧ думыс и вӧлі сылӧн юрас.
Вӧлі кӧдзыд.
Ӧти тыртӧм керкаысь сылы сюри нывбаба чышъян. Чышъяннас сійӧ гартліс ассьыс юрсӧ, а чышъян вылас сюйис шляпасӧ.
Видзӧдліс зеркалӧӧ да весиг рад лои аслас коньӧр кодь бӧб видыслы, коді, пӧжалуй, эз вермы кыпӧдны некутшӧм подозрениеяс.
Винкель ӧні муніс сійӧ областьясӧд, кытысь полякъясӧс коркӧ вӧлі выселитӧма пӧшти ставнысӧ Гитлер приказ серти.
Мусӧ сетісны немецкӧй колонистъяслы, либӧ, кыдзи найӧ асьнысӧ веськыда шулісны, «плантаторъяслы», кодъяс ӧні пышйӧмаӧсь рытыввылӧ немецкӧй армиякӧд.
Сиктъяс вӧліны тыртӧмӧсь.
Винкель пыравліс эновтӧм керкаясӧ, сёйис ставсӧ, мый сюрлі ки улас кухняясысь да гӧбӧчьясысь.
Ӧти сиктын сійӧ вӧчис аслыс весиг сёян запас.
Часджын кымын вӧтлысьӧм бӧрын сійӧ кутіс, медбӧрын, вӧймӧм порсьпиӧс да кыдзкӧ муртса начкис сійӧс ӧти керкаысь сюрӧм кухоннӧй пуртӧн.
Уль да нильӧг яй торъяссӧ сійӧ сюяліс аслас зепъясас.
Фронт муніс ылӧ рытыввылӧ.
Туйяс кузя оръявлытӧг кыссисны русскӧй тылъяс.
Киссьӧм паськӧма, няйт, зэв дыр бритчывтӧм Винкель видзчысьӧм могысь ӧтлаасис ӧти польскӧй семья дінӧ. Уна татшӧм семьяясыс бӧр муналісны асланыс важ оланінъясас.
Дыр нин подӧн мунӧм вылӧ да некытчӧ туйтӧм лёк поводдя вылӧ видзӧдтӧг, полякъяслӧн настроениеыс вӧлі зэв кыпыд.
Паныд налы локтісны сідзжӧ зэв уна йӧз чукӧръяс — русскӧйяс, украинецъяс, полякъяс, чехъяс, сербъяс, — кодъясӧс мездӧма Краснӧй Армия.
Паныдасигъясӧн йӧз чукӧръяс гажаа сёрнитісны, юасисны да ӧта-мӧдныслы висьтавлісны выльторъяс.
Туй оліс шума, гажа, напряжённӧй олӧмӧн.
Польскӧй семья, код дінӧ ӧтлаасис Винкель, чайтіс, мый сійӧ абу тыр вежӧра да поліскодь сыысь.
Вомгорулас мыйкӧ пыр бормочитігмоз, дугдывтӧг да гораа ышлолаліг Винкель и ачыс зілис, медым тадзи чайтісны.
Полякъяс эськӧ кыдзкӧ, колӧкӧ, и мынтӧдчисны сыысь, но ӧтчыд сійӧ висьталіс налы, мый воӧн-джынйӧн пукаліс Майданекын.
Сэки найӧ, сьӧлӧмсяньныс сійӧс жалитӧмӧн, пондісны ухаживайтны сы бӧрся, сеталісны сылы медчӧскыдторъяссӧ, и ыджыд нылыс Ядвига корис сійӧс весиг ас ордас Ходзежӧ олыштны да шойччыштны.
Семьяыслӧн кӧзяиныс Марцинкевич вӧлі кӧрттуй вылын стрелочникӧн.
1941 воын сійӧс выселитісны «генерал-губернаторствоӧ» важ местасьыс, кӧні сійӧ оліс нэмсӧ.
Ӧні Марцинкевичьяс мунісны бӧр гортаныс зэв дӧвӧльнӧйӧсь да бур олӧм вылӧ надеяясӧн тырӧсь.
Тайӧ вӧліны рам да шань йӧз.
Коли сӧмын нин некымын километр сійӧ местаӧдзыс, кытчӧ вӧлі мунӧны найӧ, кор друг водз асылӧ вӧрысь петіс немецкӧй салдатъяслӧн бура ыджыд колонна, кодӧс нуӧдӧ вӧлі офицер.
Туй вылын кыптіс неыджыд переполох.
Ставныс сувтісны.
— Русскӧйяс ылынӧсь? — чуймӧм полякъяслысь немецкӧй кывйӧн тэрыба юаліс офицер.
Полякъяс чӧв олісны.
Винкель сулалыштіс вӧрзьытӧг, сэсся ӧдйӧ матыстчис немецъяс дінӧ да шуис:
— Сӧмын на муніс русскӧй обоз.
Сійӧ кежис веськыдвылӧ.
Винкель чуймис, кор аддзис, мый немецъяслӧн колоннаыс ӧдйӧ муніс сылань, кытчӧ сійӧ индіс.
Винкель сулалыштіс места вылас, сэсся мӧдӧдчис немецъяс бӧрся, весиг эз бергӧдчыв Марцинкевичьяслань, кодъясӧс чуймӧдіс «Майданекын вӧвлӧм пукалысьлӧн» виччысьтӧм варовлуныс да сылӧн немецкӧй кывйӧн зэв бура сёрнитӧмыс.
Тыдалӧ, немецкӧй салдатъяс, кодъяс нуждайтчисны продовольствиеысь либӧ оружиеысь, лӧсьӧдчисны уськӧдчыны обоз вылӧ.
Винкель решитчис висьтасьны офицерыслы да писькӧдчыны Германияӧ не ӧткӧн, а ӧтлаын тайӧ немецкӧй группаыскӧд, кӧні вӧлі уна морт.
Минута вит мысти, вӧрді сайӧ чукыльтӧм бӧрын, немецъяс аддзисны вӧла кузь обоз, коді нуис турун да кутшӧмкӧ ящикъяс.
Подводаяскӧд орччӧн, кузь вӧжжияс киас кутӧмӧн, тэрмасьтӧг восьлалісны олӧма русскӧй салдатъяс. Найӧ вӧліны дас мортысь не унджык.
— Капитан, — решительнӧя ас вывсьыс бӧръя лунъясса дурмӧдан оцепенениесӧ шыбитӧмӧн шуис Винкель, — ме армейскӧй группаса штабысь офицер...
Офицер видзӧдліс сы вылӧ гӧгӧрвотӧм синъясӧн.
И друг Винкель аддзис, мый офицер да салдатъяс мунӧны вылӧ лэптӧм киясӧн обозникъяслань.
Мӧдъясыс казялісны нин немецъяслысь матысмӧмсӧ да сувтісны.
Винкель кын сюръя моз сувтіс туй шӧрас да тіраліс.
Сійӧ кӧсйис ӧдйӧджык пырны вӧрӧ, но сійӧс друг чукӧстіс ӧти русскӧй салдат:
— Эй, кыдзи тэнӧ сэні!
Винкель матыстчис матӧджык.
— Висьтав налы, мед мунасны туй кузяыс, сэні миян контрольнӧй пост.
Мед сылы сдайтчасны.
Миян кадыс абу.
Винкель тэрмасьӧмӧн переведитіс тайӧ кывъяссӧ кутшӧмкӧ немецлы да пыр жӧ тювкнитіс туйбердса кустъясӧ.
Некымын лун чӧж вӧръясын вошласьӧм да эбӧссьыс петтӧдз ветлӧдлӧм бӧрын Винкель веськаліс ыджыд вӧрӧ.
Вӧр пӧлӧныс вӧлі нюжӧдӧма бетоннӧй укреплениеяс, пӧрӧм пуясӧн тыртӧм сообщение ходъяс, дзугсьӧм колючӧй проволока.
Вӧрын вӧлі чӧв-лӧнь.
Пуксьӧ вӧлі тӧлыся да шоныдкодь рыт.
Бункеръяс, дотъяс да траншеяяс весьтын шувгисны пожӧмъяс.
Тыдалӧ вӧлі, мый тайӧ важ сооружениеяссӧ некод абу дорйӧма.
Тані вӧлі кылӧ сісьмӧм турунлӧн, сылӧм лымлӧн да ва рулӧн дукыс.
Винкель лэччис кутшӧмкӧ бункерӧ, кодӧс вӧлі эжӧма стружиттӧм, коричневӧй пӧвъясӧн.
Тані вӧлі уль, но шоныд.
Амбразура улас стен бердас юрнас нёровтчӧмӧн Винкель унмовсис.
Кӧдзыдысла тіралігтыр садьмис сійӧ югдандор.
Сійӧ муртса петіс бункерсьыс да, пыр выль и выль оборонительнӧй сооружениеяс вылӧ зурасьлігтыр, муніс вӧрӧд, и друг сылы юрас воис: сійӧ ӧні пресловутӧй Восточнӧй вал вылын — самӧй сы вылын, коді должен вӧлі потшны туйсӧ русскӧй армияяслы Германия сьӧлӧмлань.
«Валыс» вӧлі некымын километр кузьта.
Бетоннӧй укреплениеяссӧ ва лымйӧн киськалігтыр сы весьтын шувгисны пожӧмъяс.
Немецъяс абу удитӧмаӧсь весиг сетны тані бойсӧ, найӧ исковтісны пыр водзӧ — Одерлань, Берлинлань.
Джӧмдалігтыр Винкель муніс вӧрӧд.
Регыд сійӧ воис немецкӧй сиктӧ, кӧні часіяса керкаын паныдасис Лубенцовкӧд.
Кор русскӧйяс мунісны, вӧвлӧм немецкӧй разведчик пукалыштіс недыр, сэсся бара водіс да чужӧмсӧ сюйис пӧдушкаӧ.
XIV
Часіяса керкаысь петӧм бӧрын Лубенцов муніс попутнӧй машинаӧн дивизияса командир ордӧ, коді нетерпениеӧн виччысис сылысь бӧр воӧмсӧ.
Генераллы зэв окота вӧлі тӧдны, сёрнитіс эз мыйкӧ сы йылысь да сылӧн дивизия йылысь Военнӧй Сӧветса член да мый именнӧ.
Тарас Петрович Середа частӧ зілис петкӧдлыны, мый сійӧс оз волнуйт старшӧй начальникъяслӧн мнениеыс: ме пӧ салдат да воюйта ог ошкӧм ради.
Но тайӧ вӧлі сӧмын сы могысь, медым дзебны вежӧктана дугдывтӧм интерессӧ тӧдмавны, мый думайтӧны сы йылысь да сылӧн дивизия йылысь гырысьджык командиръяс.
Политотделса начальник полковник Плотников частӧ серавліс комдивлӧн тайӧ слаблун вылас.
Ачыс Плотников войнаӧдз вӧлӧма гражданскӧй мортӧн.
Сійӧ коркӧ помалӧма Краснӧй профессура институт, бӧрынджык уджавлӧма МТС-ын политотделса начальникӧн Кубаньын, а сэсся философскӧй наукаяс кандидатлӧн степень вылӧ диссертация защититӧм бӧрын преподавайтӧма диалектическӧй материализм Харьковскӧй университетын.
Та вылӧ видзӧдтӧг, — а гашкӧ, буретш та вӧсна, — сійӧ зэв прӧстӧя обращайтчис йӧзкӧд.
Плотниковӧс назначитісны генерал Середа дінӧ политотделса начальникӧн 1942 воын.
Генерал эз вӧв зэв рад, кор тӧдіс, мый сы дінӧ ыстӧны «философӧс», да сэтчӧ жӧ бойясын вӧвлытӧмӧс.
Но кор аддзис виччысян буквоед пыдди вежӧра политработникӧс, зэв бур пропагандистӧс, коді кужис висьтавны медся сьӧкыд вопросъяссӧ прӧстӧй гӧгӧрвоана кывйӧн, генерал гӧгӧрвоис ассьыс ӧшибкасӧ.
Таысь кындзи, сійӧ регыд аддзис, мый полковник ньӧти повтӧм да ещӧ гажаа повтӧм, а генераллы, сьӧлӧмӧдзыс военнӧй мортлы, повтӧмлун вӧлі ыджыд достоинствоӧн.
Военнӧй делӧӧн Плотников занимайтчис война заводитчӧмсянь методичнӧя, кыдзи и быдторйӧн, мый сійӧ вӧчліс.
Сійӧ выписывайтліс аслас чёткӧй почеркнас «Полевӧй уставысь» кузь выдержкаяс, бура усвоитіс авиациялысь, артиллериялысь да танкӧвӧй войскалысь тактическӧй да техническӧй позянлунъяссӧ.
Босьтны кӧ политработасӧ, то сэні сійӧ вӧлі «ен», кыдзи восхищайтчӧмӧн шулывліс Середа.
Кык вӧвлӧм рабочӧй, кодъясысь ӧтиыс лои генералӧн, мӧдыс учёнӧйӧн, олісны дружнӧя да уджалісны лӧсялӧмӧн, мый эз мешайт, век жӧ, «звание серти ичӧтджыклы» частӧкодь ӧлӧдны «знание серти ичӧтджыксӧ», кыдзи найӧ мукӧд дырйи шутитӧмӧн шулывлісны ӧта-мӧдсӧ, кор кольлісны кыкӧн.
Делӧыс сыын, мый «знание серти ичӧтджыкыс», генерал Середа, «дивизионнӧй патриотизмлы» частӧкодь сетчӧмӧн, то босьтчыліс мукӧд дивизияясысь кыскыны аслас дивизияӧ медбур хирургъясӧс, офицеръясӧс, хозяйственникъясӧс, то вайӧдны соседъясӧн босьтӧм пленнӧйӧс.
Ассьыс йӧзсӧ, найӧ кӧ мыйӧнкӧ вӧліны мыжаӧсь, стрӧга мыждыліс, но зілис вӧчны тайӧс шумтӧг, медым не «позоритны семьясӧ».
Дивизияыс радейтіс генерал Середаӧс.
Подчинённӧйясыс ыджыд нимкодьлунӧн сёрнитісны сыӧн йӧзӧс гӧгӧрвоӧм йылысь, сылӧн повтӧмлун йылысь, любӧй обстоятельствоясын ыджыд выдержка йылысь да весиг сылӧн гартлӧм сьӧд ус йывсьыс, кодӧс сійӧ ёна дӧзьӧритіс.
— Мый нӧ тайӧ Лубенцовыс задерживайтчӧ? — часі вылӧ видзӧдлывлігӧн юавліс генерал.
— А, любопытствоыд овнытӧ оз сет? — мудера юаліс Плотников.
abu
Орчча комнатаын восьса чемодан дінын ноксис Вика.
Сійӧ лӧсьӧдчис мунны мӧд эшелонӧ.
Мунны сылы вӧлі зэв неокота.
Нывка вӧлі усвоитӧма штабнӧй офицеръяс пӧвстын паськалӧм неуна презрительнӧй отношение тыл дінӧ, кӧть эськӧ дивизиялӧн тылыс вӧлі неылын передовӧйсянь.
Генерал сетіс Викалы бӧрйыны: либӧ овны дивизионнӧй газета редакцияын, либӧ тылса штабын интендантскӧй службаса майор Астаховакӧд.
Думыштӧм бӧрын Вика бӧрйис редакциясӧ.
Военнӧй журналистъяс — тайӧ век жӧ бурджык интендантъяс дорысь.
Ӧти сы вӧсна нин бурджык, мый сэні уджаліс наборщикӧн да типографияса начальникӧн зэв шань нывбаба, вӧвлӧм снайпер.
Решитісны, мый найӧ кутасны овны ӧтлаын.
Вика зэв пӧся корис кольны сійӧс важмозыс штаб бердӧ, но тайӧ корӧмсьыс нинӧм эз артмы.
Тарас Петрович вӧлі зэв щепетильнӧй ставторъяс, мый касайтчӧ ыджыдджык начальникъяслысь приказъяс выполнитӧмӧ.
Сійӧ эз вермы не выполнитны Военнӧй Сӧветса членлысь распоряжение, кӧть эськӧ зэв бура тӧдіс, мый генерал Сизокрылов оз понды прӧверяйтны тайӧ приказ выполнитӧмсӧ.
Гӧлӧссӧ лэптыштӧмӧн Середа дугдывтӧг стрӧга юасис Викалысь:
— Дыр на лӧсьӧдчан?
Чемоданас жугыльпырысь тэчигӧн Вика вочавидзліс:
— Регыд.
Медбӧрын локтіс Лубенцов.
— Ми кутам босьтны Шнайдемюль! — пыр жӧ юӧртіс сійӧ медся главнӧйсӧ.
— Военнӧй Сӧветса член чайтӧ, мый немецъяс кутасны ёна дорйыны карсӧ.
Тайӧ «Восточнӧй валлӧн» крепость.
Комдив пыр жӧ корис штабса начальникӧс да артиллерияӧн командуйтысьӧс, йитчис корпускӧд, звӧнитіс полкъясӧ.
Ӧти кывйӧн, заводитчис татшӧм здукъясӧ обычнӧй делӧвӧй ноксьӧм, коді гажӧдӧ быд офицерлысь сьӧлӧмсӧ.
Корпус подтвердитіс, мый дивизиялӧн задачаыс вежсьӧ да мый сылӧн наступление полосаыс лоӧ неуна шуйгавылынджык, Шнайдемюль вылӧ.
Час мысти корпусысь воис соответствующӧй письменнӧй приказ.
Воисны полкъясса да дивизиялы придайтӧм частьясса командиръяс.
Дивизиялы вӧлі придайтӧма «иптап» *, Главнӧй Командование Резервлӧн артполк, гвардейскӧй миномётъяслӧн дивизион да самоходнӧй артиллерийскӧй полк.
Тайӧ частьясса командиръясыслӧн вӧліны асланыс распоряжениеын вывті ыджыд разрушительнӧй вына уна дас стволъяс, быдса море би.
Но найӧ ставныс вӧліны рам, спокойнӧй да вежливӧй йӧз.
На вылӧ видзӧдігмоз комдив думнас арталіс позянлунъяссӧ би кодь яр тайӧ компаниесьыс быдӧнлысь: тайӧ подполковникыслӧн эм сы мындатӧ ствол, эсійӧ майорыслӧн — сы мындатӧ, а ставсӧ тайӧ йӧзыс минутаын сы мындаысьтӧ лыясны.
* Истребительнӧй противотанкӧвӧй артиллерийскӧй полк.
Стрелковӧй полкъяслы вынъяс распределитӧм бӧрын да аслас непосредственнӧй распоряжениеын «катюшаясӧс» да, противотанковӧй резерв пыдди, самоходнӧй полк кольӧм бӧрын, генерал чеччис места вывсьыс.
Сы бӧрся чеччисны мукӧдъясыс.
— Жальӧсь меным ті, ёртъяс, — шуис генерал, — ті задерживайтчанныд Шнайдемюль дорын сэки, кор мукӧд частьясыс мунӧны Берлин вылӧ.
Но мый нӧ вӧчан?
Сы пыдди, медым нуӧдны ассьыс войскасӧ Одер сайӧ да дорйыны ассьыс столицасӧ, Гитлер йӧрталӧ ловъя вынсӧ каръясӧ.
Познань, Бреслау, а ӧні Шнайдемюль...
Мый нӧ, миян интересъясын, кыдзи позьӧ ӧдйӧджык помавны тайӧ крепостьыскӧд.
Сиа тіянлы успех!
Та кості Вика муніс Лубенцовкӧд разведчикъяс ордӧ.
Мунігас сійӧ висьталіс Лубенцовлы, мый войнас воис радиограмма Мещерский группасянь.
Мещерскийлӧн ставыс лючки-ладнӧ, сійӧ весиг, буракӧ, босьтӧма пленнӧйӧс.
Гвардияса майор дінӧ Вика относитчис торъя симпатияӧн.
Сылы кажитчисны Лубенцовлӧн лӧз гажа синъясыс, повтӧмлуныс да изобретательностьыс, а главнӧйыс — сылӧн увлекательнӧй «висьтторъясыс», кыдзи сійӧ шулывліс Лубенцовлысь комдивлы докладъяссӧ.
Лубенцов пыр висьтавліс немецъяс йылысь, налӧн сложнӧй передвижениеяс да намерениеяс йылысь, сылӧн сёрниас частӧ паныдасьлісны немецкӧй дивизияяслӧн тешкодь нимъяс да пленнӧйяслӧн книжнӧй нимъяс.
Медся ёна юрас Викалы пырис дивизиялӧн ним «Кулӧм юр».
— Кӧні сійӧ ӧні? — юаліс Вика.
— Венгрияын, — веськодьпырысь вочавидзис гвардияса майор.
Разведчикъяс ордын керкаас вӧлі чӧв, кыдзи пырджык овлӧ разведчикъяслӧн, кор группаыс действуйтӧ противник тылын.
Салдатъяс вӧлі чукӧртчӧмаӧсь ыджыд комнатаӧ да чӧла кывзісны пӧдлалӧм ӧдзӧс сайын орчча комнатаын кылысь ичӧтик шум да трачкакылӧм.
Сэні вӧчсис разведкалӧн медся гусяторйыс — немецкӧй расположениеын действуйтысь разведпартиякӧд радиосвязь.
Разведчикъяс тревожитчисны.
Мещерский передайтіс радиограммасӧ куим час нелямын вит минутаын да кӧсйысис бара йитчыны дивизионнӧй рациякӧд кӧкъямыс часын.
Ӧні со дасӧд час нин, а «Шор» (Мещерскийлӧн позывнӧй) эз шыась.
Гвардияса майорлысь керкаӧ пырӧмсӧ аддзӧм бӧрын разведчикъяс кокньыда лолыштісны, быттьӧкӧ Лубенцов вермис заставитны шыасьны Мещерскийӧс.
Мещерский шыасис сӧмын луншӧр кадӧ.
Наушникъясӧн пукалысь Воронин волнуйтчӧмысла друг гӧрдӧдіс пель йылӧдзыс.
— Сёрнитӧ? — юаліс Лубенцов.
— «Шор»! «Шор»! — радпырысь юрнас довкнитӧм бӧрын горӧдіс Воронин.
— Ме «Море»!
Кыла тэнӧ бура!..
Лубенцов пыр жӧ вежис сійӧс рация дорысь да кыліс Мещерскийлысь гӧлӧссӧ.
Капитан докладывайтіс, мый немецъяс мунӧны Шнайдемюльлань («пункт 8-б») туй кузя.
Прӧйдитісны средньӧй артиллерия, кызь танк, кык батальон пехота.
Кюддов ю кузя, карсянь лунвылынджык, траншеяясын пехота.
— «Шор»! «Шор»! Ме «Море»! — шуис Лубенцов, — задачатӧ тэ выполнитін.
Мун дас квайтӧд секторӧ, веськыдладорас вылыс пельӧсас, да виччысь миянӧс сэні.
Эн вунӧд сигналъяс йылысь.
Дас квайтӧд секторлӧн «веськыдладор вылыс пельӧс» — ыджыд нюра вӧрді Шнайдемюльсянь кӧкъямыс километр сайын асыв-войвылын.
— Но, вот и ставыс! — сьӧлӧмсяньыс нимкодясигтыр горӧдіс Воронин.
— Абу на ставыс, — шуис Лубенцов тӧждысьӧмӧн. — Колӧ предупредитны миянлысь артиллериясӧ да полкъясӧс...
Кыдз эськӧ мед Мещерскийлысь группасӧ эз чайтны немецъясӧн, а то ещӧ лыйласны пемыднад да тӧдтӧгыд.
Мунім штабӧ!
Но штабыс сиктын эз нин вӧв — комдив приказ серти сійӧ мунӧма водзӧ рытыввылӧ.
Лубенцов мӧдӧдчис вӧтӧдны сійӧс.
XV
Почтовӧй отделениелӧн кык судта керкаын, кытчӧ сувтіс штаб, ставсӧ вӧлі путкыльтӧма мӧдар путкыль.
Джоджас да конторкаяс вылын туплясисны быдсямапӧлӧс штампъяс, печаткаяс, бандерольяс, скоросшивательяс, письмӧ чукӧръяс, Гитлер да Гинденбург изображениеяса почтовӧй маркаяслӧн кузь лентаяс да бронзовӧй деньга чукӧръяс.
Оганесян ветлӧдліс телефоннӧй станция кузя, сюявліс гнездоясӧ штепсель вилкаяс да сералігтырйи чуксаліс тӧдтӧм абонентъясӧс:
— Алло, алло!
Но абонентъясыс эновтӧмаӧсь телефонъяссӧ, и телефонъяс чӧв олісны.
Медся интереснӧйӧсь вӧліны газетаяслӧн свежӧй пачкаяс — на пӧвстын тӧрытъя «Фелькишер беобахтер».
Тӧрытъя берлинскӧй газетаяс!
Наысь кыліс свежӧй типографскӧй краска дук, и Геббельслӧн да Лейлӧн горзӧмъясыс страницаяс вылас налӧн вӧліны дзик жӧ свежӧйӧсь, сӧмын на горшсьыныс петӧмаӧсь!
Со первой страница вылас тайӧ статьясӧ Геббельс гижӧма сӧмын на кык лун сайын.
Геббельс, коді ӧнӧдз существуйтіс быд боец юрын эз кыдзи ловъя морт, а кыдзи нацистскӧй ылӧдчӧмлӧн да коварстволӧн отвлечённӧй олицетворение, ӧні лои кылана, ловъя врагӧн.
Пикӧ воӧм мортлӧн горзӧмыс петіс эз нин пленнӧй «фрицъясысь», а первоисточниксьыс.
Ачыс Гитлер, кажитчис Лубенцовлы, лӧсьӧдчӧ лэптыны кияссӧ да горӧдны знаменитӧй кывъяс: «Гитлер капут!».
Тайӧ кадас вайӧдісны пленнӧйяслысь выль партия, и Оганесян заводитіс найӧс допрашивайтны вылыс комнатаясас, пышйӧм почтмейстер спальняын.
Пленнӧйяс нинӧм выльсӧ висьтавны эз вермыны.
Найӧ вӧліны ставныс пӧшти тырвыйӧ разгромитӧм вынйӧра «Висла» группировкаса частьясысь. Тайӧ группировканас командуйтіс выльӧн на пӧжалӧм полководец Генрих Гиммлер.
Война чӧжӧн пленнӧйяс зэв ёна дӧзмӧдісны Оганесянӧс, но 73-ӧд немецкӧй пехотнӧй дивизияса салдаткӧд паныдасьӧм бӧрын сійӧ пыр жӧ гажмыліс, заводитліс куньтыравны синъяссӧ, шпынняліс — татшӧм салдаткӧд сійӧ вермис сёрнитны кӧть быдса лун.
73-ӧд пехотнӧй дивизия вӧлі Оганесянлӧн слабинӧн, сылӧн медся мустӧмторйӧн да лӧг петкӧдланаӧн.
Сулалӧ вӧлі тӧдмавны сылы, мый босьтӧмаӧсь кодӧскӧ пленӧ 73-ӧд дивизияысь, — и сійӧ пыр жӧ тӧвзьыліс допрос вылӧ, весиг унсӧ пальӧдліс, а узьны сійӧ радейтліс.
Оганесян, кодӧс босьтісны армияӧ 1942-ӧд воӧ апрельын переводчик должность вылӧ, веськалі стрелковӧй дивизияӧ Керчь районын.
Сійӧ эз на удит весиг лӧсьӧдны военнӧй обмундированиесӧ, кор немецъяс лыдтӧм уна авиация отсӧгӧн заводитісны наступление.
Весиг ӧні, куим во мысти, Оганесянлӧн сьӧд синъясас ыпнитліс кутны позьтӧм ярлун, кор сылы тӧдвылас усьлывліны тайӧ лунъясыс.
Векньыдик пятачок вылын пролив дорын чукӧрмисны уна тысяча йӧз.
Небесаыс вӧлі сьӧд немецкӧй самолётъясысь, и бомбаяс разрывъясысь берегыс лои ӧти сьӧд воронкаӧн.
abu
А му вылын олӧмыс пыр муніс водзӧ.
Сулаліс зэв мича гожся поводдя.
Морскӧй прибой кучкасис кокъяс дорын еджыд быгйӧн.
Гӧгӧр взрывайтчисны немецкӧй бомбаяс, а каляяс чайтісны, мый тайӧ бушков, да горзісны, кыдзи пӧлагайтчӧ горзыны каляяслы бушков дырйи.
Заводитчис пролив вомӧн вунӧдлытӧм вуджӧдчӧм.
Пыжъясӧн, катеръясӧн, бӧчкаяс вылын, ас вӧчӧм пуръяс вылын йӧз вуджалісны заветнӧй кавказскӧй побережье вылӧ.
abu
Кор немецъяс вывті нин заводитлісны зырны да пондылісны кывны налӧн горзӧмъясыс, миян боецъяс, команда виччысьтӧг, повтӧг уськӧдчылісны неприятель вылӧ.
Немецъяс повзьӧмпырысь бӧрыньтчывлісны да отступайтлісны, сэки йӧзыс бара матыстчылісны лӧз море дорӧ, ветлӧдлісны берег пӧлӧн, шогпырысь виччысисны пыжъяслысь воӧм.
А лӧз небесаын бара нин тыдовтчыліс немецкӧй «Ю-87» бомбардировщикъяслӧн пикируйтысь ӧчереднӧй стая.
Вот тайӧ кадас и вайӧдісны Оганесян дінӧ первой пленнӧйӧс.
Тайӧ вӧлі ыджыд тушаа, неуна код немец, коді кутіс асьсӧ зэв наглӧя.
Сійӧ, тыдалӧ, ёнакодь чуймис, кор офицеръяс пӧвстын сулалысь, сёйӧн да муӧн няйтчӧм, лӧз костюма, бокӧ вешйӧм шӧвк галстука, дыр бритчывтӧм сьӧд банбокъяса, зэв ёна омӧльтчӧм штатскӧй морт пондіс сійӧс допрашивайтны зэв чистӧй литературнӧй «<deu>хох-дейч</deu>» (верхне-немецкӧй) кывйӧн.
Немецкӧй кывсӧ татшӧм бура тӧдӧмыс чуймӧдіс пленнӧйӧс, и сійӧ ӧтвечайтіс Оганесянлы юасьӧмъяс вылас весиг кутшӧмкӧ уважениеӧн.
Сійӧ вӧлі 73-ӧд пехотнӧй дивизияысь и ошйысьӧмӧн висьталіс, мый именнӧ сылӧн дивизияыс здукӧн орӧдіс фронт да шыбитіс русскӧйясӧс проливлань.
— Поручитӧй меным, — шуис сійӧ, — висьтавны миян командованиелы пленӧ сетчыны тіян согласие йылысь.
Почётнӧй капитуляция.
Миянӧс чуймӧдіс тіян повтӧмлунныд.
Тадзи сёрнитіс тайӧ джынвыйӧ код паршивӧй фрицыс, парламентёрлысь да спасительлысь рольсӧ ворсігтыр.
Оганесян пондіс дрӧжжитны скӧрысла да кутіс перйыны орччӧн сулалысь капитан кобураысь пистолетсӧ (сылӧн аслас пистолетыс сэки эз на вӧв), но лыйны эз лый, а сӧмын гораа горзіс мыйкӧ гӧгӧрвотӧмтор.
Тайӧ пинясис сійӧ аслас кывйӧн, армянскӧй кывйӧн.
73-ӧд дивизиякӧд Оганесян паныдасьліс ещӧ ӧтчыд, 1944 во помын.
Сійӧ сулаліс оборонаын Варшаваысь войвылынджык, Буг — Нарев да Висла юяс костын.
Лубенцов, коді тӧдіс аслас переводчиклысь бур сьӧлӧмсӧ да дыш вӧраслунсӧ, чуймис сэки Оганесян поведение вылӧ.
Сӧмын зэв ыджыд, ёсь лӧглун вермис сэтшӧма вежны тайӧ мортсӧ.
Первой пленнӧйӧс аддзӧм бӧрын Оганесян дыр видзӧдіс сы вылӧ, ачыс лӧгпырысь нюмъяліс, петкӧдліс махоркаысь вижӧдӧм нерӧвнӧй пиньяссӧ.
Сійӧ юаліс:
— Кӧні ті вӧлінныд 1942-ӧд воын?
— Во заводитчигас ме вӧлі Керчын... — заводитліс висьтавны пленнӧй да друг повзьӧмысла пондіс тіравны, кор казяліс переводчиклысь скӧрысла векыштчӧм чужӧмсӧ.
Кор пленнӧйӧс нуӧдісны, и Оганесян бӧр лои важкодьыс бур, мелі, чудаковатӧй Оганесянӧн, кутшӧмӧн вӧлі пыр, сійӧ висьталіс Лубенцовлы немецкӧй 73-ӧд пехотнӧй дивизиякӧд аслас тӧдмасьӧмлысь историясӧ.
— Кутшӧм костюм воши!
Кутшӧм галстук воши! — шуаліс сійӧ, быттьӧкӧ тайӧ вӧлі медся главнӧйыс. — Ме вуджа вӧлі пролив вомӧн бӧчка вылын, а паськӧмӧс бӧчка вывсьыс гыыс нуис...
Гашкӧ, сійӧ ӧні на сэні кӧнкӧ плавайтӧ.
Лубенцов эз нюммун страшнӧй висьтлӧн забавнӧй пом вылас.
Сійӧ шуис:
— Мый нӧ, виччысьыштам.
Мыйта ме разбирайтча обстановкаас, тэнад сизимдас коймӧдлы воас пом матысса лунъясӧ.
Збыльысь, немецъяслысь 73-ӧд пехотнӧй дивизиясӧ вӧлі разгромитӧма дзикӧдз Варшава дорын.
Сылӧн салдатъясыс шыблалісны оружиесӧ да разӧдчисны коді кытчӧ, артполк дзоньнас сюри пленӧ.
Унаысь на паныдасьлісны Оганесянлы тайӧ дивизияса пленнӧйясыс.
Но кӧть сійӧ лыддис, мый керченскӧй лунъясысь водзӧссӧ босьтӧма нин немецъяслысь тырвыйӧ, 73-ӧд дивизияса салдатъясӧс сійӧ допрашивайтліс дыр, подробнӧя, разгромлысь детальяссӧ смакуйтӧмӧн; сійӧ зілис тӧдмавны полкъяслӧн, батальонъяслӧн судьба йылысь да весиг торъя офицеръяслӧн судьба йылысь, кодъяслысь овъяссӧ сійӧ вӧлі тӧдӧ.
А тӧдіс сійӧ 73-ӧд дивизия йылысь ставсӧ!
Ӧні сылы виччысьтӧг сюрины тайӧ дивизиясьыс ещӧ кык салдат.
Сійӧ заводитіс допрашивайтны найӧс, кыдзи пыр, злораднӧя шпыннялігтыр да дивизия йывсьыс подробностьяс висьтавлӧмӧн, мыйӧн ёна чуймӧдіс пленнӧйясӧс.
Ӧтиыс на пиысь — рыжӧй юрсияса, кузь тушаа том немец — переводчик юалӧм вылӧ, кыдзи сійӧ веськаліс пленӧ, вочавидзис, мый сійӧс да сылысь ёртсӧ босьтіс пленӧ русскӧй салдат фольваркын, мый найӧ сэні вӧлі дзебсясьӧны, кӧсйисны пасьтавны гражданскӧй паськӧм да писькӧдчыны гортас.
— Юав, кӧні сылӧн гортыс, — шуис Лубенцов.
Оганесян юаліс да кыліс воча:
— Шнайдемюль.
Лубенцов дрӧгнитіс.
Тайӧ вӧлі удача.
Сійӧ весиг чуймис, мыйла Оганесян сэтшӧм спокойнӧя кывзіс немецлысь ӧтветсӧ.
Но да!
Тані помасис переводчик да заводитчис разведчик.
Мукӧд немецъяссӧ военнопленнӧйяслӧн сборнӧй пунктӧ ыстӧм бӧрын переводчик отсӧгӧн Лубенцов кутіс подробнӧя юасьны Шнайдемюльса немецъяслысь.
Пленнӧйяс со мый висьталісны.
Шнайдемюль кар — польскӧй нимыс сылӧн — Пила — сулалӧ Кюддов ю дорын.
Сы пыр мунӧны «имперскӧй туй № 160», коді нуӧдӧ Балтийскӧй море дорӧ, Кольбергӧ, «имперскӧй туй № 104», коді Штеттин пыр мунӧ Ганновер провинцияса Любек карӧдз да неуна рытыввылынджык «имперскӧй туй № 1» — Берлинӧ да водзӧ Магдебургӧ, Брауншвейгӧ, Дортмундӧ, Эссенӧ, Дюссельдорфӧ, Аахенӧ.
Рыжӧй юрсияса немец, коді вӧлӧма шофёрӧн, торъя нин ошкис тайӧ медбӧръя «имперскӧй» туйсӧ.
— Тайӧ туйыс, — висьталіс сійӧ ошйысьӧмпырысь, быттьӧкӧ туйсӧ стрӧитысь подрядчик аслас кӧзяиныслы уджсӧ сдайтігӧн, — бура асфальтируйтӧма да благоустроитӧма.
Сійӧ вайӧдас тіянӧс Берлинӧ, веськыда центрас, Александерплац вылӧ.
Шнайдемюльсянь Берлинӧдз — стӧч кыксё нелямын километр.
Бура мунны автомобильӧн куим час.
Лубенцов эз вермы нюмсӧ кутны немецлӧн тайӧ гостеприимнӧй кывъяс бӧрас.
Немец-шофёр, сылы бура тӧдса сёрнитантор вылӧ веськалӧмӧн, кылӧдіс синъяссӧ да водзӧ висьталіс ыштӧм путеводитель моз:
— Первой номера туй — медся кузь туй Германияын да, автострада кындзи, медся благоустроеннӧй.
Сійӧ нюжалӧ ылӧ, дзик Бельгиякӧд границаӧдз...
— А кузь-ӧ сійӧ лоӧ? — юаліс Лубенцов.
— Кӧкъямыссё километр дорысь унджык.
Лубенцов серӧктіс.
Сылы, дальневосточниклы, тайӧ ичӧтик расстояниеыс кажитчис теш петкӧдланаӧн.
Границасянь границаӧдз кӧкъямыссё километр!
Сійӧ уськӧдіс тӧдвылас приамурскӧй местаяс, кӧні тысяча километр лыддьысис неыджыд костӧн.
Тӧдвылас сійӧ уськӧдіс сідзжӧ «зелёнӧй улица» йылысь, кодлӧн кузьтаыс пӧшти нёль тысяча километр, та йылысь сійӧ кывліс тӧрыт генерал-танкистлысь.
— Но ладнӧ, матӧджык делӧ дінӧ, — шуис сійӧ медбӧрын. — Мед висьталасны Шнайдемюль йывсьыс.
Пленнӧйяс заводитісны висьтавлыны.
Карсӧ асыввывсяньыс и лунвывсяньыс кытшалӧма вӧръяс полосаӧн «штадтфорст».
Да, найӧ тӧдӧны, кӧні сулалӧны важ крепостнӧй фортъяс *.
Ӧти, медся ыджыдыс, сулалӧ карсяньыс километр дас вит кымын асыввылынджык.
Сэні эмӧсь траншеяяс.
Вит километр лунвылынджык ещӧ ӧти форт — «Вальтер» *.
Фортъяс костас — важ пулемётнӧй точкаяс, бетоннӧйяс.
Збыль, найӧс ёна эндӧдӧма, тырӧмаӧсь нин турунӧн да цветъясӧн, сэні частӧ ворслывлісны челядь.
Ӧд границасӧ вештісны ылӧ асыввылӧ!
Вӧръясас эмӧсь уна туйяс да Кюддовӧ усьысь посньыдик юяс.
* Ичӧтик крепость.
* Карбердса вӧр.
Пленнӧйяс зільпырысь пасъялісны ассьыныс даннӧйяссӧ схема вылӧ, быд визьтор подробнӧя поясняйтӧмӧн.
Босьтны кӧ асьсӧ карсӧ, то тайӧ сэтшӧм жӧ кар, кӧні эмӧсь казармаяс, вӧр пилитан заводъяс, Фридрих Прусскийлы памятник, канатнӧй фабрикаяс, важ кирхаяс.
Ӧти пленнӧйыс олӧ Гинденбургплац вылын, центрын, а мӧдыс — Берлинерштрассе вылын, рытыввыв помас.
Сэні сылӧн рӧдвужыс, а именнӧ...
— Гӧгӧрвоана, — шуис Лубенцов. — Юав налысь ю йывсьыс, кутшӧм юыс.
Сійӧс ковмас форсируйтны.
Кюддов ю — неыджыд, но уна ваа ю, усьӧ Нетце юӧ — кытшовтӧ карсӧ асыв-лунвывсянь да юкӧ сійӧс кык неӧтыджда юкӧнъяс вылӧ: ичӧтджыкыс — асыввывладорас да ыджыдджыкыс — рытыввывладорас.
Юыс лӧнь, грунтыс — лыа, ньывк берегъяса.
Эмӧсь купальняяс, пыжъяслӧн станция...
— Ладнӧ, — шпыньмуніс Лубенцов.
Ӧти немецыс шуис:
— Гашкӧ, татысь почта вывсьыс сюрӧ карыслӧн планыс.
Ӧд Шнайдемюльыс тайӧ округыслӧн центр.
План, збыльысь, сюри, и почтмейстер комнатаясын заводитіс пуны удж.
Топограф да чертёжник пуксисны размножайтны карлысь плансӧ полкъяслы.
Оганесян переведиталіс роч кыв вылӧ уличаяслысь, площадьяслысь, промышленнӧй да общественнӧй зданиеяслысь нимъяссӧ.
Лубенцов вӧлі дӧвӧлен да бур кывйӧн казьтыштіс сійӧ тӧдтӧм русскӧй салдатсӧ, коді босьтӧма пленӧ Шнайдемюльса тайӧ фрицъяссӧ кӧнкӧ бокыса ӧтка фольваркын.
XVI
Час мысти звӧнитіс армия разведотделса начальник полковник Малышев.
Кор полковник тӧдмаліс, мый Лубенцов ордын эм Шнайдемюль карлӧн подробнӧй план, сійӧ тшӧктіс сетны ӧти экземплярӧн дивизияяслы, кодъяс пондасны осаждайтны Шнайдемюльсӧ генерал Середа дивизиякӧд ӧтлаын.
Лубенцов муніс штабӧ, медым тӧдмавны, кутшӧм дивизияяс йылысь мунӧ сёрниыс да кӧні найӧ сулалӧны.
Тані тыдовтчис, мый асыввывсянь Шнайдемюль кутасны атакуйтны полковник Воробьёвлӧн частьясыс.
Середа дивизиялы жӧ вӧлі сетӧма приказ кытшовтны карсӧ войвывсянь да займитны позицияяс рытыввыв окраинаяс пӧлӧн.
Воробьёвлӧн частьясыс, кыдзи висьталіс дежурнӧй офицер, панӧмаӧсь нин бойяс карсянь асыввылын.
Збыль, ылын кыліс орудиеясысь лыйсьӧм да мыйкӧ ыпъяліс-сотчис горизонт вылын.
Лубенцовӧс да Таняӧс кутас торйӧдны, татшӧм ногӧн, кытшалӧм немецкӧй кар.
Тайӧ немтор разведчиклӧн радейтысь сьӧлӧмлы!
Но карлысь плансӧ соседъяслы передайтӧм йылысь полковник Малышевлӧн приказыс сетіс позянлун паныдасьлыны Танякӧд Шнайдемюль босьттӧдз на.
Ӧд некутшӧм лёк оз ло, Лубенцов кӧ ачыс ветлас полковник Воробьёв ордӧ план сетӧм могысь.
И всё-таки татшӧм ветлӧмыс эз вӧв зэв лӧсьыд: ӧд эз кӧ вӧв Таняыс, сійӧ эз и думыштлы ачыс нуны плансӧ.
Позьӧ вӧлі мӧдӧдны Антонюкӧс либӧ кодӧскӧ мӧдӧс.
Генерал Середа вӧлі зэв дӧвӧлен, мый сылӧн разведкаыс «нырсӧ чышкыштіс» Воробьёв разведчикъяслы да ӧні сетас налы отсӧг.
— Чолӧмав сэні Воробьёвӧс, — шуис Середа шпыннялӧмӧн да уссӧ гартігтыр. — Юав, гашкӧ, мыйкӧ сылы ещӧ колӧ...
Висьтав, медым сӧмын крепыдджыка блокируйтісны немецъясӧс, а карсӧ ми босьтам!..
Лубенцов тшӧктіс седлӧавны вӧвъясӧс, кыскис чемодансьыс да пуктіс юрас малиновӧй околыша «мирнӧй» форменнӧй фуражкасӧ да гӧнечӧн мӧдӧдчис аслас воронӧй «Орлик» вылын Шнайдемюльлань. Сыкӧд тшӧтш муніс Чибирев.
Регыд верзьӧмаяс кежисны бокӧ мӧд туй вылӧ да воисны ыджыд вӧрӧ.
Лубенцов думайтіс Таня йылысь да сы йылысь, мый эз кӧ эськӧ вӧв тані Таня, сійӧс эськӧ ёна дӧзмӧдіс Шнайдемюль дорын тайӧ сувтлӧмыс, кор мукӧд дивизияясыс да армияясыс мунӧны водзӧ, рытыввылӧ, пыр матӧджык Берлинлань, танковӧй соединениеяс бӧрся, кодъяс жугӧдлӧны немецкӧй укрепитӧм валъяс.
Полковник Воробьёвлӧн дивизияыс армияын нималіс аслас наступательнӧй духӧн.
Сійӧ создавайтчис пограничнӧй частьяс база вылын, и сылӧн команднӧй составыс дзоньнас вӧлі вӧвлӧм пограничникъясысь.
Йӧзыс тайӧн гордитчисны.
Тайӧ вӧлі ён да спаяннӧй дивизия, стойкӧй оборонаын да стремительнӧй наступайтігӧн.
Ачыс Воробьёв, важ чекист-пограничник, некыдз эз вермы торйӧдчыны пограничнӧй формаыскӧд.
Воробьёв дыр видзӧдіс карлысь да фортъяслысь плансӧ.
Сы йылысь, мый сылы вайӧны тайӧ плансӧ, сійӧ тӧдіс нин: армияын ставыс тӧдмавсьӧ зэв ӧдйӧ.
— Но, мый нӧ, пасибӧ, — шуис сійӧ. — Тайӧ абу омӧльтор.
А Середалы висьтав, медым крепыдджыка сулаліс рытыввыв окраинаясас, а ме тані нин аслам пограничникъяскӧд кучка...
Лубенцов нюммуніс: дзик жӧ тадзи висьталіс и сылӧн комдивыс!
Разведчик муніс аслас татчӧс коллегаяс дінӧ.
Чибирев муніс бӧрсяыс, дом поводӧдыс нуӧдіс вӧвъясӧс.
Разведчикъяслысь Лубенцов юаліс, кӧні сулалӧ налӧн медсанбатыс.
Сійӧ ыстысис пинь висьӧм вылӧ да весиг чужӧмсӧ жугыля чукыртліс.
— Миян медсанбат ёна бӧрӧ коли, — содтіс сійӧ гӧгӧрвоӧдӧм могысь.
Аслас мудералӧм вылӧ нюмъялігтыр да Чибиревкӧд синъяснаныс паныдасьӧмысь видзчысьӧмӧн гвардияса майор мӧдӧдчис медсанбатӧ.
Чибирев, кыдзи пыр, чӧв оліс: сійӧ велалӧма вӧлі не юасьны быдсяма ковтӧмторсӧ да вуджӧр моз гӧнитіс начальникыскӧд орччӧн.
Медсанбат сулаліс ыджыд сиктын, коді вӧлі дзебсьӧма шнайдемюльскӧй «штадтфорстлӧн» вӧръяс пӧвстӧ.
Гажаа, кӧть и неуна яндысьыштӧмӧн, и ӧні Чибиревлань весиг видзӧдлытӧг Лубенцов юаліс паныдасьысь медсестралысь, кытысь позьӧ аддзыны медицинскӧй службаса капитанӧс, Татьяна Владимировна Кольцоваӧс.
Мича воронӧй вӧв вылысь лӧз синъяса нюмъялысь майорӧс аддзӧм бӧрын медсестра кокетливӧй да ньӧти дзебтӧм любопытствоӧн вочавидзис:
— Сійӧ неважӧн муніс...
Мый сылы висьтавны?
То ли сестра эз вермы кутчысьны, медым не солавны мӧд нывбабаӧс, то ли кӧсйис ӧлӧдны верзьӧма симпатичнӧй мортӧс, ядовитӧя содтіс:
— Сійӧ рытъяснас частӧ ветлывлӧ...
— Гӧгӧрвоана, — важмозыс нюмъялігтыр машинальнӧя шуис Лубенцов.
— Сыла волывлӧны легкӧвӧй машинаӧн...
— Гӧгӧрвоана, — мӧдысь шуис Лубенцов, но чужӧм вывсьыс нюмыс воши, и сійӧ сідзи зэлӧдіс домповодсӧ, мый вӧлыс сувтіс бӧр кокъяс вылас.
Чуймӧм нывлы юрнас довкнитӧм бӧрын Лубенцов скач мӧдӧдчис бӧр.
Чибирев скачитіс сы бӧрся, но регыд коли бӧрӧ.
Неуна успокоитчӧм бӧрын Лубенцов надзмӧдыштіс рӧдтӧмсӧ, тапкӧдыштіс вӧвсӧ сьыліӧдыс да гораа юаліс:
— А тэ нӧ, коньӧрӧй, мыйӧн мыжа?
— <ns>... ньӧрӧй... жа...</ns> — воча шыасис вӧр йӧлӧга.
— «Немецкӧй йӧлӧга, а миян ногӧн сёрнитӧ», — ас кежас серӧктыштіс Лубенцов.
Рытыввылын кыліс орудиеяслӧн юралӧм.
Вӧлыс, мыйӧн кыліс бура тӧдса, но абу зэв приятнӧй тайӧ шыяссӧ, чошкӧдіс пельяссӧ да мӧдӧдчис восьлӧн.
Уси не то лым, не то зэр, сісь да зывӧк.
Лубенцов регыд петіс пресловутӧй «1 № имперскӧй туй» вылӧ, кыті ӧні грымакылігтыр мунісны сӧветскӧй войска.
Муніс тяжёлӧй артиллерийскӧй полк аслас став машинаяснас жургигтыр.
Пелька чеччалігтыр тӧвзисны посньыдик противотанковӧй пушкаяс.
Муніс сапёрнӧй бригада складнӧй понтонъяса.
Гвардейскӧй миномётъяса грузӧвикъяс ньӧжйӧник мунісны бокӧдыс.
Йӧз видзӧдісны туй пӧлӧн мунысь кӧтасьӧм да мудзӧм пехота вылӧ жалитӧмпырысь: ставныслы кажитчис, мый Шнайдемюль дорӧ сибдӧм дивизияӧс ӧбидитӧма ачыс судьбаыс.
Лубенцов дінӧ матыстчис машинаӧн кутшӧмкӧ майор-артиллерист.
Сійӧ шуис:
— Ті нӧ мый, Шнайдемюль дорӧ сувтінныд?
Но, тіянлы, ме чайта, лоӧ тані ноксьыштны.
Пехотнӧй майорлысь зумыш, расстроитчӧм чужӧмсӧ аддзӧм бӧрын сійӧ ас ногыс гӧгӧрвоис сылысь чувствояссӧ да помаліс кыдз быттьӧ мыжа морт:
— А, гашкӧ, миянӧс Одер вылын задержитасны.
Лубенцов весиг эз серӧкты тайӧ аслыснога бурӧдӧм вылас.
Сэсся артиллерист муніс, а Лубенцов мӧдӧдчис корсьны ассьыс дивизиясӧ.
Паныд сылы веськаліс кӧтасьӧм, мудзӧм лейтенант Никольский.
Связистъяскӧд тшӧтш сійӧ нюжӧдіс дивизионнӧй линия.
Лубенцовӧс аддзӧм мысти сійӧ пыр жӧ висьталіс сылы выльтор:
— Тӧданныд, гвардияса майор ёрт, ми кутам осаждайтны Шнайдемюль!..
— Тӧда, — вочавидзис Лубенцов. — Кӧні штаб?
— Мунӧй проводъяс пӧлӧн, найӧ вайӧдасны тіянӧс штабӧдз.
— Мещерский воис?
— Воис дай пленнӧйясӧс вайӧдіс.
Регыд Лубенцов пырис сиктӧ.
Тані, ӧти улича вылын, сійӧ друг сувтӧдіс вӧвсӧ.
Сійӧ аддзис керка, весиг эз керка, а ыджыд руд кирпичнӧй сарай, коді вӧлі автомобильнӧй гараж кодь, — сэтшӧм жӧ паськыд, ӧтарӧ-мӧдарӧ воссян ӧдзӧса.
Тайӧ ӧдзӧсас вӧлі ичӧтик ӧшинь.
Ӧграда пыдди керка гӧгӧрыс, ылӧ сійӧс кытшалысь град йӧръяс пытшлань, нюжаліс куим радӧн колючӧй проволока.
Сійӧс вӧлі зэлӧдӧма зумыд дубовӧй маегъясӧ да гартлӧма маегъяс костас быдногыс — вывлань и увлань и вомӧнӧн.
Тайӧ ӧграда пӧлӧныс быд дас-кызь метр сайын ӧта-мӧдсьыс куим пельӧса вевтъяс улын сулалісны нёль пельӧса ляпкыдик пу башняяс.
Проволокаӧн да башняясӧн кытшалӧм зэв ыджыд дворыс вӧлі тырӧма куйӧдӧн, быдсяма ёгнас да косявлӧм бумагаясӧн.
Ставыс тайӧ ӧтлаын — ӧшиньястӧм руд керкаыс, дворыс, сімӧм проволокаыс да дозорнӧй башняясыс — вӧліны страшнӧйӧсь да зывӧктанаӧсь.
Лубенцов чеччис вӧв вывсьыс, сетіс поводсӧ Чибиревлы, а ачыс, ньӧжйӧник тувччалігтыр, пырис тайӧ керкаас.
Цементнӧй джоджас вӧлі вольсалӧма идзас.
Сійӧ куйліс радъясӧн, сы вылын тӧдчисны на гуранторъяс йӧз куйлӧмъяссьыс.
Стенъясас вӧліны гижӧдъяс русскӧй да украинскӧй кывъяс вылын — шудтӧм йӧзлӧн отчаяниеӧн да надеяӧн тырӧм сьӧлӧмсяньыс петӧм гуся думъясыс.
Но тайӧ эз вӧв концлагерь.
Тайӧ вӧлі прӧстӧ оланін русскӧй военнопленнӧйяслӧн да рабъяслӧн, кодъясӧс вайӧдлӧмаӧсь сиктас муяс вылын уджавны да тэрмасьӧмӧн водзӧ нуӧдӧмаӧсь Краснӧй Армия вотӧдз.
Тайӧ эз вӧв кутшӧмкӧ Майданек, а обычнӧй ичӧтик лагерь «асыввывса рабочӧйяслы».
Медся страшнӧйыс вӧлі сійӧ, мый «ӧградаа да ичӧтик башняяса руд керкаыс сулаліс сиктса мукӧд керкаяскӧд радын.
Веськыдвылас сысянь сулаліс керка жӧ, но проволокатӧм, еджыд краскаӧн краситӧм прӧстӧй ичӧтик керка, а дворас гораа горзіс петук.
Шуйгавылас сулаліс занавескаа ӧшиньяса рудіник керка.
Збыль, олысьяс пышйӧмаӧсь татысь.
Но ӧд найӧ вӧліны тані сӧмын на кымынкӧ лун сайын, ӧд найӧ, тайӧ йӧзыс, мирнӧя пуктісны капуста да галанка град йӧръясас, кодъяс вӧліны проволочнӧй ӧграда бердасӧсь!
И паныдсӧ сулалісны керкаяс — прӧстӧ сиктса олан керкаяс.
Лубенцов петіс сарайсьыс, чеччыштіс вӧв вылас да регыд воис разведчикъяс ордӧ.
Тані сійӧ пӧрччис малиновӧй околыша «мирнӧй» форменнӧй фуражкасӧ, зэв скӧрысь сюйис сійӧс чемоданас, шыбитіс шинельсӧ, пасьталіс ватнӧй фуфайка да пилотка, тасмаасис ременьӧн, питшӧгас сюйис пистолетсӧ да, дворын сы водзын выстроитчысь разведчикъяс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, шуис:
— Но, ребята, мунам Шнайдемюль босьтны!
Война мунӧ водзӧ.
А то ме пыр ветлӧдла — то армияса штабын, то начальствокӧд, то ен тӧдӧ кӧні!
Оганесян сэк кості допроситіс пленнӧйясӧс, кодъясӧс босьтӧма Мещерскийлӧн группаыс.
73-ӧд пехотнӧй дивизияысь йӧзыс тані эз вӧвны, но немецъясӧс допрашивайтіс сійӧ подробнӧя, сы вӧсна мый Лубенцов сувтӧдіс сы водзӧ мог — стӧчмӧдны противниклысь Шнайдемюль крепостьса группировкасӧ.
Медся колана даннӧйяс сетіс зэв ыджыд тушаа няйт немец, коді, кыдзи тыдовтчис, вӧлӧма немецкӧй крепостнӧй батальонса командирлӧн ординарецӧн.
Карын, кыдзи сійӧ висьталіс, вӧліны: Бромбергскӧй кавалерийскӧй училище, 23-ӧд морскӧй отряд, крепостьса пулемётнӧй кык батальон, фольксштурмлӧн дас кымын батальон, кутшӧмкӧ охраннӧй полк да кык танкӧвӧй часть.
Быд кыв бӧрын пленнӧй ружтіс, ышлолаліс, ӧвтыштліс кинас, — ставыс вылӧ сійӧ ӧвтіс кинас, тайӧ нинӧм вылӧ нин вериттӧм немецыс.
— Ак, да, — висьталіс сійӧ, — тані вӧлі Гиммлер! — сійӧ ӧвтыштіс кинас и Гиммлер вылӧ да сідз кӧрыштліс чужӧмсӧ, мый позис гӧгӧрвоны: «Мый нин тані вермас вӧчны Гиммлер?» — Да, вит лун сайын тані вӧлі Гиммлер, сійӧ назначитіс СС войскаса подполковник Реммлингерӧс кар оборона кузя начальникӧн, — немец бара ӧвтыштіс кинас: кутшӧм чӧртсӧ тані вӧчас Реммлингер?
— Мыйла нӧ ті водзӧсӧ вермасянныд? — юаліс сылысь Оганесян. Тайӧ вопроссӧ сійӧ сетавліс быд пленнӧйлы.
— Ак, да... — шуис немец да сьӧкыда ышловзис. — Приказ эм приказ... — и сійӧ ӧвтыштіс кинас, ӧні нин ас вылас да аслас ёртъяс вылӧ, кодъясӧс нацистъяс заставляйтӧны тышкасьны, кӧть и быдӧнлы гӧгӧрвоана, мый тайӧ дзик весьшӧрӧ.
Лубенцов тшӧктіс Антонюклы став даннӧйяс йывсьыс висьтавны комдивлы да Малышевлы, а ачыс разведчикъяскӧд муніс передовӧй вылӧ.
Противник вӧлі асыввылын — война чӧжӧн мӧдысь — первойсӧ тадзи вӧлі Москва дорын, кор Лубенцов писькӧдчис окружениеысь.
Окружение йылысь казьтыштӧм бӧрын Лубенцов бара думыштіс Таня йылысь.
— Тэ гӧтыра? — юаліс сійӧ старшина Воронинлысь, коді чӧла восьлаліс сыкӧд орччӧн.
— Абу, — нюммуніс Воронин, — эг удит.
Гӧтрася, мыйӧн сӧмын босьтам Берлин да ме бӧр воа гортӧ.
— Сэтшӧм нин тайӧ срочнӧ? — насмешливӧя шуис Лубенцов. — А примета вылас эм кодкӧ?
— А кыдзи нӧ? — вочавидзис Воронин. — Кодлӧн нӧ абу примета вылын невеста?
Вот воа гортӧ, юася, кыдзи сійӧ сэні оліс...
М-да...
Менам сэні разведчик эм, — сійӧ мудера мигнитіс, — чойӧй, заводын токарӧн уджалӧ...
Сійӧ меным ставсӧ менам Катя йылысь гижӧ...
Кыдзи сійӧ да кодкӧд сійӧ...
Шуны кӧ, ставсӧ...
— А тайӧ абу мича, — скӧракодь шуис Лубенцов. — Код тӧдас, мый сы вылӧ нинӧм абусӧ сӧрасны, а тэ пыр и веритін?
— Мыйла пыр? — гвардияса майорлӧн пӧся сёрнитӧм вылӧ неуна чуймыштӧмӧн вочавидзис Воронин. — Пыр сӧмын дурак веритас... — Сійӧ чӧв олыштіс, сэсся збыльысь шуис: — Катя менам шань ныв...
Ме ог и сомневайтчы...
А тіян эм кодкӧ примета вылын?
Лубенцов синбӧжнас видзӧдліс шуйгаладорас чӧла восьлалысь Чибирев вылӧ да шуис:
— Менам некод абу.
Неылын разорвитчис мина.
Лубенцов шуис:
— Со аддзан?
Водз на невеста йывсьыд гадайтны.
Найӧ пырисны сиктӧ. Сикт помас сулаліс ӧтка башня.
Код тӧдӧ, мый вылӧ стрӧитлӧмаӧсь татчӧ тайӧ башнясӧ: то ли сійӧ красуйтчис кыдзи ылыс стариналӧн коляс, то ли вӧлӧма пӧжарнӧй каланчаӧн, — но Лубенцов пыр жӧ донъяліс сылысь выгодаяссӧ да решитіс лӧсьӧдны татчӧ дивизияса командирлысь наблюдательнӧй пункт.
Сійӧ кайис винтовӧй пос кузя да видзӧдліс бинокльӧн.
Сы водзын куйліс лӧзов тшын кодь уль руӧн вевттьысьӧм кар.
Вевтъяслӧн кӧтасьӧм гӧрд черепица, веськыдвылас — вокзал, шуйгавылас — ыджыд заводлӧн тшынасьтӧм трубаяс.
Лубенцов ыстіс ӧти разведчикӧс штабӧ донесениеӧн, а ачыс мукӧдъясыскӧд мӧдӧдчис водзӧ.
Найӧ мунісны окапывайтчысь подразделениеяс дінті, сӧмын ӧні на артиллериялы кодйӧм позицияяс дінті, оврагъясӧ установитӧм миномётъяс дінті, тшыналысь походнӧй кухняяс дінті.
Салдатъяс быдлаын мыйкӧ лӧсьӧдісны, вӧчисны, песталісны бипуръяс да, куим неделься дугдывтӧм наступление бӧрын вывті ёна мудзӧм вылӧ видзӧдтӧг, видісны тайӧ карсӧ, коді сувтӧдіс налысь водзӧ, Берлин вылӧ, мунӧмсӧ.
Син водзӧ бара сувтіс наступление дырйи джынвыйӧ вунӧдӧм окопнӧй война.
Разведчикъяс мунісны сообщение ход кузя, то узьысь салдат вомӧн восьлалӧмӧн, то тырвыйӧ помавтӧм траншея участоклӧн му рӧч вомӧн чеччалігтыр.
Лубенцов, фронт пӧлӧн мунігӧн, сёрнитіс ротаясса да взводъясса командиръяскӧд, салдатъяскӧд — медсясӧ пулемётчикъяскӧд да снайперъяскӧд, полкӧвӧй разведчикъяскӧд, сапёръяскӧд да артнаблюдательяскӧд, подробнӧ юасис налысь ставсӧ, мый найӧ аддзылӧмаӧсь, и даннӧйяссӧ пасъяліс карта вылӧ да наблюдениелӧн схема вылӧ.
Сійӧ зілис ставсӧ вӧчны кыдзи позьӧ бурджыка.
Югдігас полкъясӧс кыпӧдасны атакаӧ, и сы вӧсна колӧ вӧлі тӧдмавны да обобщитны немецкӧй обороналысь системасӧ, немецкӧй огневӧй точкаяслысь да инженернӧй заграждениеяслысь расположениесӧ.
Таысь кындзи, колӧ вӧлі вунӧдны Таня йылысь, и Лубенцов добросовестнӧя зілис вунӧдны сы йылысь.
Збыль, командиръяслысь кывзігӧн сійӧ корсюрӧ кватитчывліс, мый думайтӧ аслас «важ тӧдса» йылысь.
Татшӧм здукъясас сійӧ зумыштчывліс да тӧдвылас уськӧдліс генерал Сизокрыловӧс.
Военнӧй Сӧветса членлӧн спокойнӧй, стрӧг чужӧмыс кыптыліс сылӧн паметяс и тайӧторйыс пыр заставитліс сійӧс сосредоточитчыны аслас удж вылын.
Тадзи сійӧ муніс дивизия фронт пӧлӧн лунвывсянь войвывлань, и карлӧн планыс ичӧтикаӧн пыр тыри разнӧй пасъясӧн, кодъяс обозначайтісны немецкӧй пушкаяс, танкъяс, пулемётнӧй точкаяс, проволока, миннӧй полеяс.
Таня йылысь сылы всё-таки лои казьтыштны ещӧ ӧтчыд: ӧти землянкаын, пулемёта щель дорын, сійӧ вочаасис аслас попутчиккӧд — знаменитӧй кареталӧн «кӧзяин» капитан Чоховкӧд.
XVII
Капитан Чохов зэв ёна чуймис, кор аддзис «чистюля»-майорӧс, коді вӧлі ватнӧй телогрейкаа, коскас ӧшӧдӧма кык граната да нуӧдіс дивизионнӧй разведчикъясӧс.
Ещӧ ёнджыка сійӧ чуймис, кор тӧдіс, мый тайӧ майорыс и эм сійӧ знаменитӧй, пыр удачливӧй да повтӧм Лубенцов, дивизияса разведкалӧн начальник, код йылысь сылы унаысь нин висьтавлісны салдатъяс.
Чохов шай-паймуніс.
Шай-паймуныштіс и Лубенцов, но дзик мӧд помка вӧсна: став мирыс быттьӧкӧ сёрнитчӧма казьтывны сылы эсійӧ Кольцова йывсьыс!
Сійӧ зумыштчис да шуис:
— Со ми и паныдасим ещӧ ӧтчыд!
Но висьталӧй, мый ті наблюдайтінныд немецъяслысь...
Чохов висьталіс сылы некымын кывйӧн ставсӧ, мый аддзыліс.
Сійӧ петкӧдліс карлӧн план вылын — лубенцовскӧй план вылын, коді воӧма нин стрелковӧй ротаса командиръясӧдз, — огневӧй точкаяслысь расположениесӧ, кодъясӧс аддзылӧма сійӧ да сылӧн салдатъясыс.
Сэк кості, кор Лубенцов пасъяліс аслас схема вылӧ Чоховлысь даннӧйяссӧ, капитан следитіс гвардияса майор бӧрся.
Неуна чангыль ныра правильнӧй профиль, мича, ӧні топыда топӧдӧм вомдоръяс, паськыд чистӧй кымӧс вылас русӧй юрси прать.
Чохов сьӧлӧмын кыптіс мыйкӧ вежаланакодь — эз Лубенцов славалы, а сылӧн кутшӧмкӧ быдӧнлы тыдалана душевнӧй ясностьлы да прӧстӧйлунлы.
Лубенцов идраліс схемасӧ да шуис:
— Мунам, наблюдайтыштам!
Ӧти разведчик ньӧжйӧник да настойчивӧя шуис:
— Тіянлы, гвардияса майор ёрт, узьыштны колӧ.
Кымынӧд вой ті онӧ узьӧй.
— Правильнӧ, — сы дор сувтіс мӧд. — Ми асьным наблюдайтыштам.
— Да ме жӧ узи, — вочавидзис Лубенцов.
— Кор? — юаліс первой разведчикыс. — Мыйкӧ ми эгӧ аддзылӧй...
— Армияса штабысь локтігӧн ме туяс узи, — шуис Лубенцов да пыр жӧ гӧрдӧдіс: сылы дум вылас уси, мый тані эм воддза войын Танякӧд «дежуритӧмсӧ» аддзылысь.
Сійӧ тэрыба содтіс: — Ме вугралышті машинаын, кор ветлі Военнӧй Сӧветса членкӧд...
— Энӧ узьӧй ті, гвардияса майор ёрт, — нора шуис нёль пельӧса чужӧма разведчик.
— Эновт, Чибирев, — торкис сійӧс Лубенцов, — мунам.
Мунанныд миянкӧд? — юаліс сійӧ Чоховлысь.
Чохов петіс разведчикъяскӧд ӧтлаын.
Усьӧ вӧлі лым нисьӧ зэр, «фашистскӧй зэр», кыдзи нимтісны сійӧс сылӧн салдатъясыс.
Траншеяыс муніс мыльк вомӧн. Мыльк асывладорас ставныс сувтісны.
— Вот тані удобнӧ, — шуис Чохов.
Лубенцов видзӧдліс бинокль пыр да упрёкӧн моз чӧвтіс Чоховлы:
— Немецъясысь ылӧ окопайтчӧмныд...
Траншеяын пукалісны салдатъяс.
Найӧ сёрнитісны.
Лубенцов кывзысьыштіс.
Сьӧд уска старшӧй сержант нуӧдіс, тыдалӧ, политбеседа.
Сійӧ сулаліс ручнӧй пулемёт дорын, видзӧдіс траншеяводзса руд эшкын кодь ру вылӧ да, внимательнӧя кывзысь салдатъяслань кадысь кадӧ юрсӧ бергӧдлігтыр, висьтавліс:
— ... Гитлер, значит, висьтасис социалистӧн, а кӧзяеваӧс и чуньнас эз вӧрзьӧд.
Тайӧ, дерт, миянлы гӧгӧрвоана: фашистъяс — капиталистъяслӧн чепйыв понъяс.
Мыйла нӧ всё-таки Гитлер висьтасис социалистӧн?
Сы вӧсна, мый социализм — правильнӧй, передовӧй идея, сійӧ рабочӧйяслӧн вирас, рабочӧй морт ӧткажитчыны сыысь оз вермы.
И эз мун эськӧ сійӧ Гитлер бӧрся, эз кӧ сійӧс пӧръявны.
Мый правда, сійӧ правда, немецкӧй рабочӧй сетіс пӧрйӧдлыны асьсӧ тайӧ бандитыслы. — Сійӧ ланьтіс, сэсся жугыльпырысь шуис: — Со ме шахтёр.
Но, и Германияын эмӧсь шахтёръяс.
И ме пыр думайтлі: кыдзи нӧ немецкӧй шахтёръяс, горнякъяс, лэдзисны татшӧм страшнӧй делӧӧдзыс?
Кыдзи нӧ найӧ мунісны миян вылӧ, русскӧй шахтёръяс вылӧ?
Кыдзи нӧ найӧ кералісны изшом сійӧ заводъяслы, кодъяс стрӧитісны самолётъяс, юнкерсъяс, кодъяс бомбитісны менсьым рӧднӧй керкаӧс, кӧні ме уджалі нэм чӧж да кӧні рабочӧйяс — кӧзяева?
Кыдзи нӧ найӧс сэтшӧма пӧръялісны?
Вот, шуны кӧ, эг думайтлы, мый позьӧ тадзи кӧмӧдны шахтёрӧс! — Сійӧ чӧв олыштіс, сэсся зумыша объяснитіс: — Шахтёрӧс — тайӧ ме пример вылӧ висьтала...
Ӧти кывйӧн кӧ рабочӧйӧс.
И тані, дерт, колӧ петкӧдлыны ыджыд сӧветскӧй, рабочӧй сознание да гӧгӧрвоны, кытчӧ-мый, медым не лӧгасьны немецъяс вылӧ вообще, став вылас: и на вылӧ, кодъясӧс пӧръявлісны, и на вылӧ, кодъяс пӧръявлісны...
И Сталин ёрт та йылысь миянлы век висьтавліс...
— Тіян? — юрнас ошкана довкнитӧм бӧрын гусьӧник юаліс Чоховлысь Лубенцов.
— Парторг Сливенко, — вочавидзис Чохов.
— Правильнӧ висьталӧ, — мудера синъяссӧ читкыртлӧм бӧрын шуис Лубенцов. — Тӧлка.
Абу мукӧдъяс кодь.
Чохов гӧрдӧдіс: сійӧ зэв бура гӧгӧрвоис, мый кӧсйӧ висьтавны Лубенцов.
Разведчиклы, тыдалӧ, дум вылас усьӧма налӧн неважӧнся стычкаыс.
Сливенко та кості друг джӧмдіс да ланьтіс.
Сэсся горӧдіс:
— Видзӧдӧй: немецъяс вӧрӧшитчыны кутісны!
Немецкӧй салдатъяслӧн посньыдик фигураясыс котӧрталісны кӧрттуй насыпь кузя.
— Юӧртӧй артиллеристъяслы, — шуис Лубенцов.
Чохов ӧдйӧ муніс телефон дінӧ аслас землянкаӧ.
Миян да немецкӧй артиллерия мӧдісны лыйлыны пӧшти ӧттшӧтш.
Дуэль кыссис минут дас.
Немецкӧй снарядъяс разрывайтчисны неуна шуйгавывланьынджык, но зэв матын.
— Водӧй! — наблюдайтны дугдытӧг шуис Лубенцов.
Би ыпнитлӧмъяс серти, лыйӧм шы серти да взрыв вын серти сійӧ засекайтіс вражескӧй артиллериялысь калибръяс да позицияяс.
Тайӧ делӧас Лубенцовлӧн эз вӧвны аслыс равнӧйяс — артиллеристъяс пыр консультируйтчылісны сыкӧд.
Видзӧдігмоз да кывзысигтыр, сійӧ гусьӧник сёрнитіс ачыс аскӧдыс:
— Сідз... Сизимдас вит миллиметр...
Бур...
Сійӧ жӧ калибра ещӧ ӧти уси вокзал да депо костӧ...
Зэв бур...
О-о, мый ыджда!
Сё ветымын вит миллиметрысь абу ичӧтджык...
Энлы, энлы...
Бара жӧ сійӧ...
Водӧй, ребята!
Сійӧ копыртчис.
Зэв мустӧма шутёвтӧм бӧрын траншея сайын взорвитчис снаряд.
Чохов землянкасянь неылын ратшмуні да пасьмуні торпыригӧдз ӧтка ловпу.
Шутёвтісны осколокъяс да путоръяс.
abu
Чохов сулаліс рӧч вылын, коскӧдзыс траншеяысь мыччысьӧмӧн, да куритіс сэтшӧм независимӧй видӧн, быттьӧкӧ муніс каретаын.
Лубенцов нюммуніс джынвыйӧ насмешливӧя, джынвыйӧ ошкана да думыштіс: «Кутшӧм баквал.
А смел, нинӧм он шу!»
— Лэччӧй улӧджык, — шуис сійӧ. — Мыйла весьшӧрӧсӧ рискуйтны?
Чохов кывзысис.
Артиллерийскӧй дуэль помасис сідз жӧ виччысьтӧг, кыдзи и заводитчис.
— Мунамӧй, — разведчикъяс дінӧ шыасис Лубенцов, — колӧ доложитны обстановкасӧ комдивлы. — Прӧщайтчигас сійӧ дружескӧя топӧдліс Чоховлысь кисӧ да бара шуис:
— А парторгныд тіян — молодчина!
Настоящӧй коммунист...
Разведчикъяс регыд саялісны, а Чохов ещӧ недыр сулалыштіс траншеяын, друг кыптӧм симпатияӧн думайтіс Лубенцов йылысь.
Чохов вӧлі повтӧм да тӧдіс тайӧс, но сійӧ эз вермы не пасйыштны аслыс, мый Лубенцовлӧн повтӧмлуныс чистӧйджык пробаа.
Лубенцов эз ышнясь аслас повтӧмлунӧн.
Траншеяын сійӧ сулаліс эз сы вӧсна, мый кӧсйис петкӧдлыны йӧзлы ассьыс смеллунсӧ, а сы вӧсна, мый тайӧ вӧлі колӧ делӧыслы.
Чохов казяліс, мый разведчикъяс любитӧны Лубенцовӧс.
Мӧд ротаса салдатъяс уважайтісны Чоховӧс, но найӧ отношениеын эз вӧв сы дінӧ сійӧ сердечностьыс да зэв ыджыд довериеыс, кутшӧмӧн, тыдалӧ, пӧльзуйтчис майор аслас салдатъяс пӧвстын.
Чоховлы, кыдзи унаысь овлӧ зэв на том йӧзлӧн, окота лои лоны сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧн вӧлі сылысь воображениесӧ чуймӧдысь мортыс.
Но сійӧ пыр жӧ «ӧлӧдіс асьсӧ».
Сылы тайӧ чувствоыс кажитчис унизительнӧйӧн.
Штабӧ бӧр мунігӧн гвардияса майор думайтіс Чохов йылысь да, веськыда кӧ шуны, эз сэтшӧма сы йылысь, кыдзи Танякӧд войдӧрлунся да, тыдалӧ, медбӧръя паныдасьӧм йылысь.
XVIII
Таня вылӧ лӧгалыштӧмыс, коді тыдовтчис медсестралӧн Лубенцовлы шуӧм кывъясысь, эз вӧв случайнӧйӧн.
Медсанбатса йӧз неважӧнсянь заводитісны вӧйпны Таняӧс, коді первойсӧ быдӧнлы зэв ёна воис сьӧлӧм выланыс.
Делӧыс сыын, мый тӧлысь чӧж нин ӧти корпуснӧй начальник, полковник Семён Семёнович Красиков кутіс сетны Танялы торъя внимание.
Тайӧ вӧлі Таняысь арлыднас кыкпӧв ыджыдджык морт, внушительнӧй вида офицер, коді кывсис дивизияясын аслас стрӧглунӧн да повтӧмлунӧн.
Ставныс тӧдісны, мый сылӧн эм Таня арлыда кымын жӧ ныв.
Удж кузя ёртъясыс кӧ эськӧ видзӧдісны Таня вылӧ веськодя, найӧс, вермис лоны, ньӧти эськӧ эз вӧрзьӧд тайӧ историяыс.
Но найӧ радейтісны Таняӧс да налы сьӧкыд вӧлі пӧръяссьыны сыын.
Торъя нин скӧраліс Танялӧн медбур пӧдругаыс, Мария Ивановна Левкоева, госпитальнӧй взводса командир, векни синъяса, ыджыд тушаа, татарскӧй черлыяса да вылын морӧсъяса варов брюнетка.
Збыль, сійӧ вообще зэв недоверчивӧя относитчис мужчинаяс дінӧ.
Медсестраясӧс, кодъяслӧн вӧліны салдатъяс да офицеръяс пӧвстын «симпатияяс», сійӧ помтӧг укӧрайтіс.
— Ті чайтанныд, мый тайӧ сідзи прӧйдитас? — шулывліс сійӧ. — Энӧ тӧждысьӧй, война нинӧм оз спишит!
Ті чайтанныд, мый оз тӧдлыны?
Локтам пӧ гортӧ да заводитам выль олӧм?
Дудки!
Мирыс дзескыд, муса нывъяс!
Ті веритӧй меным!
Коді тӧдӧ, кывзісны эз сылысь сӧветъяссӧ медсанбатса нывъяс.
Босьтны кӧ Таняӧс, то сійӧ веськыда висьталіс Машалы, мый сійӧ оз кӧсйы кывзыны сылысь нотацияяссӧ, да пӧдругаыслӧн скӧра шуасьӧмъяс вылӧ воча сӧмын серавліс аслас небыдик серамнас.
Тайӧ серамыс шӧйӧвоштыліс Машаӧс.
Вообще быдӧнлы лолі долыд сьӧлӧм вылас Таня серамысь: сы мында сэні кыліс душевнӧй бурлуныс.
Тайӧ серамыс сразу вежліс сы йылысь став думайтӧмсӧ.
Кор Таня вӧлі серьёзнӧйӧн да сылӧн сьӧд синкымъяс костас лолі вомӧна стрӧг чукыр, унаӧн лыддьылісны сійӧс суровӧйӧн, недоступнӧйӧн да весиг неуна лёкӧн.
Но сулалӧ вӧлі серӧктыны сылы, кыдзи пыр жӧ тыдовтчыліс, мый тайӧ нывбабаыслӧн сьӧлӧмыс зэв нежнӧй, веськыд да бур.
Раненӧйяс, кодъяс эз тӧдны сылысь овсӧ, сідзи и шулісны сійӧс: «Сійӧ докторшаыс, коді лӧсьыда сералӧ».
Армияса санотделӧ хирургъяслӧн совещание вылӧ мунӧм водзвылын Маша (кымынӧдысь!) заводитліс сёрнитны сыкӧд сьӧлӧмсяньыс.
Маша таркниттӧг пырис Таня комнатаӧ, сулалыштіс недыр ӧдзӧс дорас, мыйлакӧ кияссӧ вӧрӧдыштіс шинель зепъясас, быттьӧкӧ кывсӧ корсис зепсьыс.
Сэсся сійӧ друг кутліс Таняӧс да весиг бӧрддзыштліс.
Машалӧн синваыс дӧзмӧдіс Таняӧс.
Сійӧ скӧрыськодь шуис:
— Мый ті ме вылын бӧрданныд?
Мыйла ті лицемернӧя чӧв оланныд, тешкодя нюмъяланныд?
И вообще, коді корӧ тіянӧс видзны менӧ.
Семён Семёнович — зэв бур да шань морт...
— Бур!
Тӧдам ми сэтшӧм буръяссӧ! — горӧдіс Маша.
— Кутшӧм йӧй думъяс тэнад юрад! — серӧктіс Таня. — Тэнӧ успокоитӧм могысь верма тэныд висьтавны, мый Семён Семёнович ме дінӧ относитчӧ прӧстӧ кыдзи бур ёрт.
— Эн серав, пӧжалуйста, — Таня серӧктӧмысь кинас тупкысис Маша. — Мый тэ думайтан?
Сійӧ тэнӧ нылӧ кӧсйӧ босьтны?
Жалитӧ сирӧтаӧс?
Но, кыдзи тӧдан...
Тыдалӧ, тэныд сьӧлӧм вылад воӧ, мый полковник гӧгралӧ тэ гӧгӧр, мый сійӧ быдӧнкӧд стрӧг, а тэкӧд мелі, мый велӧдӧ тэнӧ веськӧдлыны машинаӧн...
А меным тайӧ зывӧк!
Ӧдзӧснас скӧрысь швачнитіс сійӧ да муніс.
Красиков кажитчис Танялы.
Збыльысь, сылы воис сьӧлӧм вылас, мый олӧмын ыджыд опыта морт относитчӧ сы дінӧ ёрт моз, а гашкӧ, весиг и любитӧ сійӧс.
Сылы зэв ёна воис сьӧлӧм вылас Красиковлӧн смеллуныс, мый йылысь сійӧ уна кывліс.
Збыль, Таня тырмымӧн решительнӧя дугӧдліс Красиковлысь лирическӧй темаяс вылӧ сёрни панӧмсӧ да сӧмын бергӧдліс шуткаӧ.
Хирургъяс совещание вылысь воӧм бӧрын, каретаын мунӧм да Лубенцовкӧд виччысьтӧг паныдасьӧм бӧрын Таня муніс медсанбатса командир капитан Рутковский ордӧ.
Сёрнитіганыс татчӧ звӧнитіс Красиков.
Рутковский сетіс Танялы трубкасӧ.
— Ті воинныд нин? — радпырысь юаліс Красиков.
— Кыдзи ветлінныд?
— Зэв бура! — вочавидзис Таня. — Муні медсанбатысь Польшаын, а бӧр вои сэтчӧ Германияын...
И тӧданныд, кутшӧм ногӧн ме пыри Германияӧ?
Некор онӧ тӧдӧй!
Каретаын!
Настоящӧй, графскӧй каретаын.
— Кор нӧ ми аддзысям? — юаліс Красиков. — Гашкӧ, воланныд ме ордӧ?
Ладнӧ?
Ме ыста тіянла машина...
Талун жӧ тіянлы вӧчнысӧ нинӧм.
Пукалыштанныд руль сайын...
Таня сӧгласитчис. Сёрни помасьӧм бӧрын сійӧ муніс ӧбедайтны кухняӧ.
Ӧбедыс вӧлі помасьӧма нин, врачьяс разӧдчӧмаӧсь.
Пӧвариха, ичӧтик тушаа, сьӧд синъяса украинскӧй ныв, вайис Танялы мӧд блюдо да, морӧс вылас кияссӧ кресталӧмӧн, сувтіс сы дінӧ.
Сійӧ шуис:
— Сідзкӧ, регыд войналы пом.
Ті некор энӧ волӧй Жмеринкаӧ, Таня Владимировна?
Сійӧ пыр шуліс Таняӧс татшӧм тешкодь нимнас да овнанас, и тайӧ кажитчыліс Танялы.
— Эг, — вочавидзис Таня. — А мый?
— Ме Жмеринкаысь, — яндысьыштӧмӧн нюммуніс пӧвариха, быттьӧкӧ висьталіс мыйкӧ гусятор.
— Окота лои гортаныд мунны? — гӧгӧрвоис Таня.
— Да.
Таня шуис:
— А менсьым карӧс — Юхновӧс — дзикӧдз жугӧдӧмаӧсь.
Ичӧтик кар.
Кӧнкӧ, эн и кывлы сы йылысь?
— Мыйла эг кывлы?
Кывлі.
Совинформбюро сводкаясысь.
Таня петіс столовӧйысь.
Машина виччысис нин.
Уси лым.
Лымчиръяс ньӧжйӧник усялісны машиналӧн шыльыд веркӧс вылас да ньӧжйӧник разалісны сы кузя.
Шофёрыс вуграліс ваӧссьӧм стеклӧ сайын.
Таня восьтіс ӧдзӧссӧ да пуксис сыкӧд орччӧн.
Шофёр здоровайтчис Танякӧд да юаліс:
— Пуксянныд руль сайӧ, Татьяна Владимировна?
— Ог, нуӧдӧй асьныд.
Рассеяннӧя нюмъялігтыр да туй пӧлӧн сулалысь кортӧм пуяс вылӧ видзӧдігмоз Таня думайтіс Лубенцов йылысь да аслас кыкысь сыкӧд паныдасьлӧм йылысь.
Но кор сылы дум вылас уси, кыдзи найӧ талун янсӧдчисны, Таня дугдіс нюмъявнысӧ.
Лубенцов прӧститчис сыкӧд кыдзкӧ зэв нин кӧдзыда.
Аслас дивизияса машинаяс аддзӧм бӧрын сійӧ пондіс тэрмасьны, быттьӧкӧ сылы быть колӧ вӧлі мунны именнӧ тайӧ машинаясыскӧд.
Сиктас, кӧні размещайтчис корпуслӧн штабыс, Красиков оліс чугуннӧй решетка сайын сулалысь неыджыд керкаын.
Ӧшиняс, ыджыд садӧкын, чеччаліс ыджыд виж попугай, кодӧс кольӧмаӧсь пышйысь кӧзяеваыс.
Керкаӧ пырысь Таняӧс попугай встретитіс ёсь гӧлӧсӧн горӧдӧмӧн:
— <deu>Auf wiedersehen!</deu> *
* До свидания!
Семён Семёнович эз вӧв гортас.
Регыд сійӧ звӧнитіс телефон кузя.
Красиков пырджык сёрнитліс властнӧя да гораа, серӧктывліс вак-вакӧн.
Ӧні сійӧ тэрыба шӧпкӧмӧн шуис:
— Танечка, извинитӧй...
Воис генерал Сизокрылов, немвиччысьтӧг...
— Ладнӧ, ме виччысьышта, — шуис Таня.
— Э-эк, — падмыштліс Красиков. — Оз сулав, ме регыд ог прӧстмы... — Сійӧ содтіс чорыдджыка нин, деловӧя, быттьӧкӧ сёрнитіс кутшӧмкӧ штабнӧй офицеркӧд: — Лоӧ серьёзнӧй операция.
Колӧ лӧсьӧдчыны.
И висьталӧй асланыд йӧзлы, медым гӧтӧвитчисны.
До свидания.
— <deu>Auf wiedersehen</deu>! — горӧдіс попугай.
Веськыда кӧ шуны, бӧрсӧ мунігӧн Танялӧн сьӧлӧм вылас вӧлі кутшӧмкӧ дӧсада чувство.
Сійӧ эз дӧзмы Семён Семёнович вылӧ, но сылы мыйкӧ эз кажитчы сылӧн тонас.
Медся ёнасӧ, сылы эз кажитчы Красиковлӧн Военнӧй Сӧветса член водзын полӧмыс.
Таня эз ӧшибитчы.
Красиков збыль поліс Сизокрыловысь.
Генераллӧн требовательностьыс да тырмытӧмторъяс вылӧ ыджыд внимание обращайтӧмыс пырисны поговоркаӧ.
Ставсьыс кындзи, Сизокрылов эз терпит «походнӧй романъяс».
Красиковкӧд быд паныдасьлігӧн генерал обязательнӧ юасис, кутшӧм здоровьеыс Красиков гӧтырлӧн да нылыслӧн.
Эз-ӧ нарошнӧ вӧчлы сійӧ тайӧс?
Эз-ӧ кывлы сійӧ Красиков увлечение йылысь?
Тайӧ вӧлі тырвыйӧ лӧсялана: офицеръяс удж йылысь да олӧм йылысь генераллӧн тӧдӧмыс унаысь чуймӧдліс найӧс.
Сизокрылов воис корпусса штабӧ недыр кежлӧ.
Сійӧ мунӧ вӧлі ставкалӧн зэв срочнӧй задание серти танковӧй войскаясӧ.
Сійӧс колльӧдіс генерал-танкист, фронт вылӧ воысь выль танковӧй соединениеса командир.
Комкор да сылӧн заместительясыс вӧліны армияса штабын, сы вӧсна Военнӧй Сӧветса член минута дас вит варовитіс Красиковкӧд.
Сизокрылов относитчис Красиков дінӧ эз омӧля.
Сійӧ донъяліс сійӧс напористостьысь, повтӧмлунысь да организаторскӧй способностьясысь.
Збыль, генерал арталіс, мый Красиков оз куж самостоятельнӧя мӧвпавны.
Зато сійӧ исполняйтіс ставсӧ зэв стӧча.
Сизокрыловӧс мукӧд дырйи раздражайтліс тайӧ механическӧй исполнительностьыс.
Совещание нуӧдігӧн либӧ распоряжение сеталігӧн Военнӧй Сӧветса член виччысьліс возражайтӧмъяс — деловӧй возражайтӧмъяс, поправкаяс, кодъясӧс мед вӧлі подулалӧма сылы подчинённӧй йӧзлӧн асланыс опыт вылын.
Споруйтігас сійӧ гажмывліс, пӧся доказывайтіс да, медбӧрын, ставыслысь мнениеяссӧ артыштӧмӧн, примитліс решение.
Генерал, суровӧй да зумыш чужӧма, пукаліс Красиковлы паныд.
Сійӧ кывзіс Красиковлысь доклад, сетіс сылы индӧдъяс корпусса соединениеяслӧн тылъяслысь удж бурмӧдӧм йылысь да предупредитіс выль могъяс йылысь, кодъяс сувтӧны командование водзын германскӧй территория вылӧ пырӧмкӧд йитӧдын.
Тані колӧ, шуис сійӧ, принимайтны чорыд мераяс воинскӧй дисциплина торкалысьяс кузя.
— Есть! — вочавидзис Семён Семёнович.
Сизокрылов видзӧдліс сы вылӧ синкымъяс увтіыс.
Сылы эз кажитчы сэтшӧмтор, мый Красиков пыр жӧ да ньӧти думайттӧг сӧгласитчис сыкӧд.
Генерал висьталіс водзӧ:
— Сы бӧрын, мый вӧчисны немецъяс миян рӧдинаын, салдатъясӧс абу кокни кутны.
Кыдзи ті чайтанныд?
— Да, генерал ёрт, збыль сідзи.
— И век жӧ тайӧс быть колӧ вӧчны.
Налы колӧ разъясняйтны подробнӧя да дӧзмытӧг, а сідзжӧ примитавны дисциплинарнӧй да любӧй мукӧд мераяс, весиг сетавны трибунал судӧ.
Фашизм разгромитӧмӧн ми сетам немецкӧй народлы позянлун создайтны выль, демократическӧй Германия да чукӧртны вынъяссӧ вынйӧра финансовӧй олигархияяслы паныд тыш вылӧ, — и не сӧмын немецкӧйяслы.
Абу став немецыс врагъяс.
Колӧ велӧдчыны найӧс торйӧдавны.
— Есть, генерал ёрт, — шуис Красиков.
— Кӧть эськӧ, — ӧшиньлань бергӧдчигмоз дӧзмӧмӧн помаліс генерал, — немецъясӧс колӧ вӧлі сідзи велӧдны, медым налӧн правнукъясыс помнитісны сы йылысь, мый Россиякӧд, медсясӧ нин сӧветскӧй Россиякӧд, воюйтны оз позь.
— Яснӧ, генерал ёрт.
— Мый тіянлы яснӧ? — друг юаліс генерал.
Красиков шӧйӧвошис.
Сэки Сизокрылов ярскӧба шуис:
— Тіянлы колӧ, медым корпусаныд эз вӧвны дисциплина торкӧмъяс, кӧть миян салдатъяс сьӧлӧмъясын эм справедливӧй кӧсйӧм перйыны водзӧс. — Чӧв олыштӧм бӧрын генерал юаліс: — Мый тіянлы гижӧны гортсяньыд?
Гӧтырыд, нылыд здоровӧсь?
— Так точно.
Генерал чеччис.
— Тшӧктанныд колльӧдны тіянӧс? — юаліс Красиков.
— Оз ков.
Красиков колльӧдіс генералӧс машинаӧдз, сулаліс смирно», кытчӧдз машинаыс да сы бӧрся мунысь бронетранспортёрыс эз вошны рытъя рӧмыдас.
Семён Семёновичлы вӧлі неуна яндзимкодь Таня водзын, но, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сылы зэв окота вӧлі сійӧс аддзӧдлыны, сійӧ эз решитчы звӧнитны медсанбатӧ.
ХІХ
Марш бӧрын мӧд лунас медсанбат сувтіс вӧрса сиктӧ, коді вӧлі вошӧма шнайдемюльскӧй «штадтфорст» пӧвстӧ.
Асывнас сувтӧдалісны палаткаяс.
Аптекаса начальник ропкигтырйи разяліс медикаментъяс тыра тюкъяс.
Югдандорыс Таня мыссис, пасьталіс халат да мӧдӧдчис аслас палаткаӧ.
Матысса туйвежын сулаліс Рутковский; сійӧс вӧлі кытшалӧмаӧсь кымынкӧ старик да старука, кодъяс мыйкӧ висьталісны немецкӧй кывйӧн.
Вӧлӧмкӧ, найӧ юасьӧны, позьӧ оз налы кольччыны сиктас, али колӧ мунны, кӧть найӧс и некод оз вӧтлы.
Таня чуймис, кор аддзис найӧс.
Дерт, сійӧ эз вӧв сэтшӧм наивнӧй, мый эз чайт паныдавны Германияын прӧстӧй старикъясӧс да старукаясӧс.
Но нёль страшнӧй во чӧжӧн сылӧн сьӧлӧмас чукӧрмис немецъяс вылӧ сы мында лӧглун, мый сылы кыдзкӧ сьӧкыда веритсис, мый немецъяслӧн эмӧсь чувствояс, мӧвпъяс да мукӧд человеческӧй качествояс.
Ачыс «немец» кывйыс сылы тӧдвылас уськӧдліс пӧимӧдз сотӧм каръяс да сиктъяс, кӧні русскӧй йӧз олісны му пытшкын; сьӧд самолётъяссянь нывбабаяс да челядь кузя пулемётнӧй очередьяс, санитарнӧй поездъяс бомбитӧм да, медбӧрын, мужиксӧ, коді усьӧма кутшӧмкӧ нимтӧм высотка вылын, великӧй русскӧй ю дорын.
Таня веськодьпырысь видзӧдіс бӧрдысь старукаяс да старикъяс вылӧ.
Налӧн синваыс сылы кажитчис яндысьтӧмӧн.
Кыдзи лысьтӧны найӧ бӧрдны, найӧ, кодъяс заставитісны кисьтны сы мында синва!
Сы вылӧ шензьӧмӧн, мый Германияын сэтшӧм жӧ кыдз пуяс да дубъяс, кыдзи и сылӧн рӧднӧй Юхновын, сійӧ шензис и сы вылӧ, мый тані олӧны сэтшӧм жӧ чукыръяса да сэтшӧм жӧ синваа старикъяс да старукаяс.
И сӧмын налӧн бокӧвӧй, гӧгӧрвотӧм сёрниыс вынсьӧдіс сылысь лӧглунсӧ — тайӧ сёрниыс бура нин петкӧдліс: тайӧ немецъяс.
Но, кӧть мый, а найӧ вӧліны йӧз.
И, медбӧрын, Танялӧн жальыс петіс на вылӧ: зэв нин найӧ вӧліны видзӧднысӧ коньӧр кодьӧсь, кутшӧмкӧ кутчысьӧмӧн волнуйтчысьӧсь, быттьӧкӧ йиркакылӧмсьыс пельтӧммӧм пельяснас кывзысисны мир дінас, коді лои налы лёкӧн да враждебнӧйӧн.
Ыджыд тушаа, куш плеша ӧти старик чабраліс киас картузсӧ да коран гӧлӧсӧн шуис рочӧн, Таня дінӧ шыасиг:
— Товарищ... товарищ...
Кытысь тӧдмалӧма сійӧ тайӧ кывсӧ?
Гашкӧ, сійӧ братайтчыліс русскӧй революционнӧй салдатъяскӧд 1918 воӧ?
Неприятнӧ вӧлі кывны рӧднӧй кыв бокӧвӧй немецкӧй вомысь.
Вӧлі-ӧ тайӧ кыв саяс мыйкӧ ыджыдджык дзикӧдз пӧкӧритчӧм да полӧм кындзи?
«Сёрӧн жӧ тіянлы дум выланыд уси, мый ми тӧварышъяс?» — думыштіс Таня.
Кутісны воавны первой раненӧйяс.
Ранитчӧмъяс серти позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны и бойяслӧн характер йылысь.
Тайӧ вӧлі противникӧн ёна укрепитӧм, водзвыв лӧсьӧдӧм оборона вылӧ наступайтӧм.
Унджыкыс вӧлі сьӧкыда ранитчӧмаӧсь ки-кокъясас — минаяс вылын подрывайтчӧмаӧсь.
Таняӧс аддзӧм мысти раненӧйяс пӧшти пыр жӧ чӧв ланьтлісны.
Эз вӧв лӧсьыд мужчиналы горзыны да ойзыны том да мича нывбаба синъяс водзын.
«Абу-ӧ вывті том?» — думайтісны найӧ, кодъяс вӧліны арлыдаджыкӧсь да опытнӧйджыкӧсь.
Найӧ первойсӧ чайтлісны сійӧс весиг сестраӧн: видзӧднысӧ сэтшӧм том сійӧ вӧлі; еджыд халата Таня кажитчис весиг томджыкӧн аслас кызь вит арӧс дорысь.
Но тайӧ вӧлі врач.
Медсестраяс почтительнӧя бергалісны сы дорын, ӧти видзӧдлӧм серти, кывджын шуӧм серти гӧгӧрволісны сылысь тшӧктӧмъяссӧ.
А сылӧн руд синъясас вӧлі сэтшӧм спокойнӧй уверенность, коді овлывлӧ сӧмын кужысь мортлӧн.
И раненӧйяс видзӧдісны сы вылӧ доверчивӧя, эскӧмӧн, зілисны весиг нюммунны, виччысисны сочувствуйтӧм да ошкыштӧм.
Таня шуавліс:
— Молодец!
Вот тайӧ салдат!
Татшӧм том, а татшӧм молодец!
Либӧ:
— Татшӧм олӧма морт — и татшӧм молодец!
Мукӧд дырйиыс сійӧ лолывлі варовджык; тайӧ вӧвлі медся сьӧкыд операцияяс дырйи.
— Мый нӧ, доймӧ, мусаӧй? — весиг неуна кокетливӧя нюмъялігтыр юавлывліс сійӧ. — Эн видзӧд аслад рана вылӧ, сійӧ абу нин сэтшӧм интереснӧ...
Да и мый тэ гӧгӧрвоан ранаясысь?
Мукӧдыс кажитчӧ ыджыдӧн да повзьӧдланаӧн, а збыльвылас — дзик пустяк.
Раненӧйяс дугдывтӧг воалісны.
Вирӧсь тампонъясысь синъясын вераліс.
Пыр гажа, збой медсестраяс ӧні зэвтчӧмӧн да шытӧг бергалісны Таня гӧгӧр.
Ӧти раненӧйлӧн чужӧмыс, кодӧс пырмунігмозыс Таня аддзыліс сортировочнӧй палаткаысь, кажитчис тӧдсаӧн.
Операционнӧй пызан дорӧ воӧм бӧрын Таня мыйкӧ дыра зілис уськӧдны тӧдвылас, кытысь аддзыліс сійӧ тайӧ чужӧмсӧ, но эз вермы.
Вайисны кынӧмас ранитчӧм мортӧс, сэсся сотчӧм чужӧма артиллеристӧс.
И став тайӧ вирӧсь ичӧтик мир весьтас, коді вӧлі тырӧма ойзӧмӧн да горзӧмӧн, марлевӧй еджыд маска вывладорын ровнӧя да спокойнӧя югъялісны гырысь руд синъяс да вӧрисны резиновӧй перчаткияса кык вӧсньыдик, пельк ки.
Сы дінӧ частӧ матыстчылісны врачьяс да сестраяс, сӧветуйтчисны, корисны отсӧг.
Сійӧ тэрмасьтӧг матыстчыліс орчча пызан дорӧ либӧ прӧстӧ, сьылісӧ нюжӧдыштӧмӧн, ылысянь внимательнӧя видзӧдіс рана вылӧ, довкнитліс либӧ, мӧдарӧ, пыркӧдыштліс юрсӧ, мыйкӧ висьтавліс ньӧжйӧник да бӧр мунліс аслас пызан дорӧ.
Мукӧд дырйиыс палаткаӧ котӧрӧн пыравліс Маша.
Сійӧ радейтӧмпырысь видзӧдлывліс Таня вылӧ, сэсся бӧр мунліс ас ордас да сэні висьтавліс:
— Сійӧ лоӧ выдающӧйся хирургӧн!
Дерт, оз кӧ кольмӧдны сылысь юрсӧ мужчинаяс!..
Маша корсьліс Рутковскийӧс да гораа вашкӧдліс сылы:
— Ті заставитӧй сійӧс кӧть сёйыштны, сійӧ асывсяньыс кок йылас!
Кӧть чай юыштны!
Ті сійӧс дзикӧдз мучитанныд!
Луннас час кыкын кымын воис Красиков.
— Но, мый тіян кывсьӧ? — юаліс сійӧ Рутковскийлысь.
Рутковский доложитіс раненӧйяслӧн лыд йылысь, кымынӧс обработайтӧма да кымынӧс абу на обработайтӧма.
— Кор эвакуируйтанныд?
— Лун помланьыс, полковник ёрт.
Красиков пырис хирургическӧй палаткаӧ.
Удж сайын сійӧ Таняӧс аддзис первойысь на.
Сылы первойсӧ син улас уси сӧмын сійӧ, мый коскӧдыс вӧнялӧм еджыд халата Таня зэв статя.
Но, сылӧн стӧч да увереннӧй движениеяс вылӧ видзӧдігӧн, сылысь спокойнӧй гӧлӧссӧ кыліг, полковник почувствуйтіс зэв ыджыд уважение сы дінӧ да — кӧть и тешкодь — тшӧтш и ас дінас.
Сійӧ волнуйтчӧмӧн думайтіс: «Ме эг ӧшибитчы...
Зэв шань нывбаба...»
Сійӧ дыр видзӧдіс Таня балябӧж вылӧ, небыд юрси вылас, коді неуна тыдыштіс еджыд шапочка увтіыс, да, ньӧжйӧник тувччалігтыр, петіс.
Танялы пызан вылас пуктісны сійӧ салдатсӧ, кодлӧн чужӧмыс сылы кажитчис тӧдсаӧн.
Пинцетнас раненӧй веськыд ки вылысь кӧртӧдсӧ нетшыштӧм бӧрын Таня аддзис, мый ки лапасӧ ковмас вундыны: сійӧ вӧлі ставнас жугалӧма.
— Нинӧм, — шуис Таня, — терпитышт.
Ӧні тэнад киыд доймыштас, ме тэнсьыд ранатӧ весышта.
Терпитышт, сьӧд синъяса.
— Ме и сідз нин... — шӧпнитіс раненӧй.
И сэки Таня тӧдіс сійӧс.
Тайӧ вӧлі «ямщик».
Танялы дум вылас уси сылӧн молодцеватӧй видыс карета пуклӧс вылын, и сылӧн ёна кутіс тіпкыны сьӧлӧмыс.
Медсестра казяліс Танялысь друг кельдӧдӧмсӧ да шуис:
— Татьяна Владимировна, тіянлы шойччыны колӧ.
— Да, пӧжалуй, — Лубенцов йылысь думайтігӧн сӧгласитчис Таня.
«Сӧмын эськӧ мед сыкӧд нинӧм эз ло, Лубенцовкӧд», — думайтіс сійӧ.
Ас пытшсьыс слаблунсӧ венӧмӧн Таня кутіс вӧчны операция.
Эфир действие улын «ямщик» унмовсис сьӧкыда, оръясяна гӧлӧсӧн лыддигтыр:
— Кызь ӧти...
Кызь кык...
Кызь куим...
Кор операциясӧ вӧлі помалӧма, палаткаӧ ньӧжйӧник пырис Маша.
Сійӧ шуис быттьӧ скӧрыськодь, но гӧлӧсас кыліс ёна нимкодясьӧм да сочувствуйтӧм:
— Пырысь-пыр мунӧй узьны.
Раненӧйыс коли этша.
Тіянтӧг справитчам.
Таня кывзысьӧмӧн мыськис кияссӧ, пӧрччис вирӧсь халатсӧ, пасьталіс шинель да петіс палаткаысь.
Вӧлі пемдӧ нин.
Чизыр да кӧдзыд тӧв бушуйтіс керкаяс костын.
Таня муніс улича кузя, нинӧмтор йылысь думайттӧг, и сӧмын сикт помас воис ас садяс, кор ас мыш сайсьыс кыліс Рутковскийлысь гӧлӧссӧ:
— Татьяна Владимировна, мунӧй жӧ сэсся вай узьны.
Таня бӧр бергӧдчис да кевмысяна гӧлӧсӧн шуис:
— Ме пыр локта.
Сетӧй меным неуна лолалыштны воздухнас.
Сійӧ мӧдӧдчис керкалань, кытчӧ разместитчӧма госпитальнӧй взвод.
Прихожӧйын нин вӧлі кылӧны ойзӧмъяс да негора гӧлӧсъяс.
Дежурнӧй сестраяс чеччисны да доложитісны Танялы сы йылысь, кутшӧм раненӧйяслӧн самочувствиеыс да коді на пиысь омӧль.
Таня ньӧжйӧник муніс койкаяс пӧлӧн, кывзіс сёрнияссӧ:
— Водзсасьӧ на фрицыд, — шуйга кинас чигарка гартігмоз шуис ӧти раненӧй.
Ранитчӧм веськыд кисӧ вӧлі бинтуйтӧма.
Салдатыс пукаліс койка вылын.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі спокойнӧй, и сёрнитіс сійӧ спокойнӧя. — Да миянкӧд паныд ӧмӧй верман сулавны?
Миянкӧд паныд ӧні некод оз вермы сулавны.
— Сійӧ и аслас му вылын пышйӧ, — шуис мӧд раненӧй. — Кытчӧ сійӧ сэсся пышъяс?
Американецъяс ордӧ али мый, дзебсьыны?
— Ой! — ойӧстіс коймӧд.
Сійӧ куйліс.
Но и сылы вӧлі окота висьтавны, и сійӧ, ойзӧмӧн да ружтігтыр, шуис: — Думыштны кӧ, фашистлы и збыльысь накӧд кивывджык...
Ӧти луӧ найӧс кисьтӧмаӧсь.
Медся ылыс койка вылас куйліс «ямщик».
Сійӧ вӧлі зэв кельыд чужӧма.
Сійӧс шуисны Калистрат Евграфовичӧн, кыдзи сійӧ висьталіс Танялы.
Татшӧм почтеннӧй кузь нимыс ньӧти вӧлі оз мун сылӧн том чужӧмлы.
— А ті менӧ энӧ тӧдӧй? — юаліс Таня.
Вӧлӧмкӧ, сійӧ тӧдӧма Таняӧс асывнас на, но сылы, тыдалӧ, кажитчӧма абу лӧсьыдӧн висьтавны Танялы та йылысь.
— Эгӧ думайтӧй ми сэки, мый тадзи лоӧ, — шуис сійӧ ньӧжйӧник да, чӧв олыштӧм бӧрын, полігтырйи, юаліс: — Кыдзи нӧ менам киӧй?
Война вылын ме сапёр, а сідзсӧ плӧтник, меным китӧг некыдзи оз позь.
— Бурданныд, — веськыд ӧтвет сетӧм пыдди шуис Таня.
Кӧть раненӧйяс и ойзісны, кыдзи и пыр, но Таня казяліс тайӧ раненӧйяслысь, пӧшти ставныслысь, водзті сыӧн аддзывлытӧмтор.
Кутшӧмакӧ радлӧм пыдди, мый найӧс эз ви, а, слава богу, сӧмын ранитіс, найӧ ӧні майшасисны, мый эз удайтчы помавны война.
Берлинӧдз дзик нин матын, а найӧ со ранитчисны.
Ылысянь кылісны орудиеясысь лыйсьӧмъяс.
Раненӧйяс кывзісны тайӧ шыяссӧ кутшӧмкӧ мечтательнӧй отрешённостьӧн, кыдзи пӧрысь йӧз томдырся сьӧкыд, но зӧлӧтӧй кад йылысь висьтъяс.
ХХ
Генерал Середа вылӧ личкисны быдладорсянь.
Комкор да командарм звӧнитісны телефон кузя пӧшти быд час, юасисны, дыр-ӧ сійӧ кӧсйӧ ноксьыны Шнайдемюлькӧд.
Мукӧд дивизияяс матыстчисны нин Одер дінӧ, а Середа век на некыдзи оз вермы босьтны тайӧ лёкиник каршойсӧ.
Водзсӧ кӧ Шнайдемюльсӧ быдӧн справедливӧя шулісны «крепостьӧн», то ӧні командарм тӧдчӧдӧм зывӧктӧмӧн нимтіс сійӧс «каршойӧн».
Сійӧ весиг — ехиднӧя — сӧветуйтіс Середалы лыддьыштны популярнӧй книжонкаяс уна каръясын уличнӧй бойяс йылысь, торйӧн нин Сталинградын, кытшалӧм группировкаӧс сэні бырӧдігӧн.
— Есть! — вочавидзис Середа;
сылӧн чужӧмыс ыпъяліс ӧбидасьыс.
Генерал сувтіс самӧй сійӧ башня вылас, кодӧс бӧрйис сылы наблюдательнӧй пункт пыдди гвардияса майор Лубенцов.
Башняыс чурвидзис сикт помас, Шнайдемюльсянь километрӧн-джынйӧн сайын.
Тайӧ башня вывсяньыс стереотруба пыр лӧсьыда вӧлі тыдалӧ карыс, снарядъясӧн жугӧдлӧм керкаяс костын немецкӧй позицияяс, карпомса уличаяс вомӧн вӧчӧм баррикадаяс да надолбаяс, ыджыд пос да железнодорожнӧй насыпь, кытчӧ противник вӧлі лӧсьӧдалӧма пулемётнӧй гнездояс.
Шуйгавылас тыдалісны «Альбатрос» заводлӧн корпусъясыс.
Тайӧ заводыс вӧлі немецъяс сопротивляйтчӧмлӧн основнӧй узелӧн.
Сэтчӧ вӧлі сайӧдчалӧмаӧсь пулемётчикъяс да фаустпатронникъяс.
Корпусъяс сайсянь частӧ тыдовтчавлісны танкъяс.
Найӧ лэдзлісны кымынкӧ снаряд да бӧр дзебсьылісны, а некымын минута мысти тыдовтчавлісны мӧдлаын нин.
Лубенцов вӧлі НП-ын комдивкӧд.
Татчӧ овмӧдчис наблюдательнӧй пунктлӧн штатыс — штабнӧй офицеръяс, артиллеристъяс да связистъяс.
Татчӧ вайлісны вӧлӧн сёян тыра термосъяс да московскӧй газетаяс.
Газетаясыс тайӧ вӧліны сизим-кӧкъямыс лунсайсаяс, и Лубенцов, кодлы дум вылас уси тӧрытъя берлинскӧй газетаяс лыддьӧм, нюммуніс татшӧм нимкодь деталь вылас: Москва — ылын, а Берлин — матын!
Генерал Середа НП-ын обычнӧ эз вермы пукавны ӧтилаын: сійӧ то видзӧдіс стереотруба пыр противник бӧрся, то видіс связистъясӧс омӧля кылӧмысь да связь частӧ оръясьӧмысь, то ачыс корректируйтіс артиллериялысь лыйсьӧмсӧ.
Ӧні сійӧ вӧрзьывтӧг пукаліс карта водзын башняса сводчатӧй ӧшинь дорын.
Водзӧ мунӧмсӧ арталісны метръясӧн.
Немецъяс контратакуйталісны пӧшти дугдывтӧг.
Осада мӧд лунас ӧтка немецкӧй самолёт шыбитіс кар весьтас листовкаяс.
Ӧтиӧс Лубенцов вайис генераллы.
Тайӧ вӧлі приказ кутчысьны гарнизонлы кӧть мед мый, «не сетны большевикъяслы Берлинлысь ключьяссӧ», кыдзи нимтісны Шнайдемюльсӧ.
«Тіянӧс мездыны локтӧны танкъяс», — листовка помланяс юӧртсис гырысь, торжественнӧй готическӧй букваясӧн.
— Вот яндысьтӧмъясыд! — скӧрмис генерал. — Кутшӧм танкъяс?
Кытысь?
Ок, сӧрысьяс!
Плотников думыштіс да шуис:
— Энлы, тайӧ шнайдемюльскӧй дуракъясыслы колӧ синъяссӧ восьтыны, ме займитча тайӧн. — Сійӧ шыасис Лубенцов дінӧ. — Бӧрйы кык пленнӧйӧс, да сэтшӧмъясӧс, тӧдан, тӧлкаджыкъясӧс.
Рытнас политотделсаяс вайисны передовӧйӧ громкоговорящӧй установка.
Оганесян муніс накӧд тшӧтш.
Майор Гарин гижис шнайдемюльскӧй гарнизонлы воззвание, и Оганесян дыр ноксис — переведитіс русскӧй текстсӧ немецкӧй кыв вылӧ.
Медбӧрын ставыс вӧлі гӧтов.
Кор Лубенцов воис тайӧ рытнас передовӧйӧ, сійӧ аддзис ӧти батальонса траншеяысь радиовыступлениеын став участвуйтысьяссӧ.
Оганесян зіля репетируйтіс ассьыс текстсӧ.
Кык пленнӧйлы сетісны карандашъяс, и найӧ Гаринлӧн полевӧй книжкаса бумага листъяс вылӧ гижышталісны ассьыныс речьяссӧ.
Оганесян лыддис найӧс, переведитіс Гаринлы да паніс немецъяскӧд кузь сёрни подробностьяс йылысь.
Немецъяс петкӧдлісны, Лубенцовлӧн шутливӧй определение серти, «здоровӧй водзмӧстчӧм».
То ӧтикыс, то мӧдыс юавлісны, оз-ӧ пӧ ков содтыны сійӧтор либӧ мӧдтор, «медым бурджыка действуйтіс».
Оганесян заводитіс висьтавны.
Чӧв-лӧньын кылісны немецкӧй кывъяс.
Ланьтісны весиг пулемётъяс да немецкӧй ракетчикъяс.
Немецъяс сетісны тӧдны ас йывсьыныс сӧмын сэки, кор пондіс сёрнитны ӧти пленнӧйыс.
Минаяслӧн разрывайтчӧм шыяс кылісны быдладорсянь.
Сэсся заводитіс лыйлыны скорострельнӧй пушка, быттьӧкӧ став висьталӧмсӧ вевттьыны зільӧмла виньдалігтыр.
Но лыйлӧм костъясын пленнӧй всё-таки помаліс ассьыс речсӧ.
Лубенцовӧс корисны полкса командирлӧн — полковник Четвериковлӧн — НП-ӧ. Сэтчӧ, вӧлӧмкӧ, воӧма комдив асъя атака кежлӧ дасьлун прӧверитӧм могысь.
Тарас Петрович да Четвериков кындзи НП-ын вӧліны ещӧ майор Мигаев да дивизияса артиллерияӧн командуйтысь, ыджыд тушаа да кыз подполковник Сизых.
Генерал юаліс полкса командирлысь, матыстӧма-ӧ йӧзӧс матӧджык противник дінӧ, медым дженьыдджык лои бросокыс.
Четвериков висьталіс, мый матыстӧма.
— Мунім, — шуис комдив.
Сійӧ мӧдіс передовӧйлань.
Мунісны чӧв олігтыр: водзвылас генерал, сы бӧрся Четвериков, Сизых да Лубенцов, а бӧрын ординарецъяс.
Майор Мигаев, генерал тшӧктӧм серти, кольччис штабӧ.
Генерал сувтіс первой батальонса командирлӧн НП-ӧ.
Тайӧ вӧлі идзасӧн вольсалӧм векньыдик щель ляпкыдик мыльк вылын.
Комбат, косіник, нескладнӧй майор, эз пыр казяв начальстволысь воӧмсӧ.
Сійӧ видзӧдіс бинокль пыр керкаяслысь муртса нин тӧдчысь мыгӧръяссӧ да ӧттшӧтш горзіс телефон трубкаӧ:
— Аддзан гӧрд корпус дорсьыс веськыдвывсьыс ичӧтик еджыд керкасӧ?
Сэні пӧдвалас пулемётчик.
Кора тэнсьыд, сет сылы ӧтчыд...
Ок, нахальнӧй фриц.
Сет сылы ӧтчыд, кора тэнсьыд, кыдзи воклысь...
Генералӧс казялӧм бӧрын майор шыбитіс трубкасӧ, чеччыштіс места вывсьыс да отрапортуйтіс:
— Генерал ёрт, первой батальон нуӧдӧ бой крепость Шнайдемюль босьтӧм могысь.
Докладывайтӧ батальонса командир майор Весельчаков.
— Крепость, крепость... — броткыштіс комдив. — Кутшӧм сэтшӧм крепость?
Пӧганӧй каршой.
Мыйла водзӧ онӧ мунӧй?
Весельчаков кутіс объясняйтны, но генерал, кажитчӧ, эз кывзы.
Сійӧ босьтіс комбат киысь бинокльсӧ да кутіс видзӧдны.
Комбат чӧв ланьтіс.
Лои напряжённӧй чӧв-лӧнь.
Неылын лыйліс пулемёт.
Генерал пуктіс бинокльсӧ да кокниа чеччыштіс бруствер вылӧ, воськовтіс сы вомӧн да ньӧжйӧник муніс водзӧ.
Воисны кустъясӧн тырӧм неыджыд сёнӧ.
Генерал шуис:
— Кольччӧй татчӧ.
Ме муна эсійӧ керкаӧдзыс, сэсся ті локтанныд ме бӧрся, но ӧткӧн-ӧткӧн.
— Мыйла нӧ тіянлы самӧй передовӧй вылас муннысӧ? — шуис Сизых. — Тӧдас комкор, лоӧны неприятностьяс.
— Ладнӧ, он висьтав — сійӧ оз и тӧд, — вочавидзис комдив.
— Пӧрччӧй папахатӧ, генерал ёрт, — сӧветуйтіс Лубенцов.
Генерал нинӧм эз шу да мӧдӧдчис водзӧ ньӧжмыд, гуляйтан походкаӧн восьса места вомӧн керка дінӧ, кӧні вӧлі ӧти роталӧн команднӧй пунктыс.
Керкасӧ вӧлі ставсӧ розьӧдлӧма пуляясӧн.
Ротаса командир пукаліс пач сайын, коді видзис сійӧс пуляясысь, да мыйкӧ гижис:
— Вольно! — шуис комдив, кор казяліс лейтенантлысь чеччыштны кӧсйӧмсӧ. — Кӧні тіян йӧзныд?
Мыйла онӧ водзӧ мунӧй?
Лейтенант заводитіс петкӧдлыны карта вылысь аслас йӧзлысь сулаланінсӧ, но генерал нетерпеливӧя шуис:
— Мый ті меным сэні петкӧдланныд?
Быттьӧ армия штабын.
Мунам.
— Татчӧ зэв ёна лыйлӧны, — комдив вӧсна повзис лейтенант, но генерал мӧдӧдчис нин водзӧ ньӧжмыд походкаӧн, и лейтенант муніс сы бӧрся.
Му бердӧ улӧ копыртчӧмӧн мунісны кыкӧн патрон ваялысьяс да кыскисны му кузяыс патрон тыра ящикъяс.
Генералӧс аддзӧм бӧрын найӧ сувтісны веськыда.
— Вольно! — шуис генерал. — Кутшӧм ротаысь?
— Первой ротаысь, — вочавидзисны патрон ваялысьяс.
— Кӧні тіян йӧзныд?
— Со эстӧні, кладбище вылас.
— Бур места бӧрйӧмныд, — шпыньмуніс генерал.
Гӧгӧр шутьлялісны пуляяс.
Пемдіс.
Лейтенанткӧд да патрон ваялысьяскӧд генерал воис первой ротаӧ.
Салдатъяс чизыр тӧлысь виччысьӧм могысь пукалісны да куйлісны ляпкыдик окопъясын тӧвланьыс мышкӧн.
— Мыйла немецыслань мышкӧн? — юаліс генерал.
Комдивӧс тӧдӧм бӧрын боецъяс тэрмасьӧмӧн кутісны сувтавны.
— Куйлӧй, — шуис комдив; сійӧ кывзыштіс пуляяслысь шутьлялӧмсӧ, сэсся юаліс: — Ылын немецыс?
Али мышнад он аддзы?
— Матын немец...
Сідзи и шӧтӧ пулемётысь.
— Ёна матын?
— Метр сё.
— Мый нӧ, ветлам видзӧдлам.
Генерал да салдатъяс цепӧн мунісны водзӧ.
Сукмӧм пемыдас найӧ мунісны метр кыксё кымын.
Тӧлыс пӧльтіс чужӧманыс.
Генерал кывзысьыштіс.
— Татчӧ, пӧжалуй, и окопайтчыны позьӧ, — шуис сійӧ. — Ӧні немецыд миянсянь, збыльысь, метр кыксё сайын, ме чайта...
Сідзкӧ, пулемётысь лыйлӧ, шуан? — юаліс сійӧ салдатлысь.
Салдат яндысьӧмӧн чӧв оліс.
Шытӧг матыстчисны Четвериков, Сизых, Лубенцов, комбат да ротаса командир.
Генерал, на вылӧ видзӧдлытӧг, мӧдӧдчис бӧр.
Офицеръяс чӧла мунісны сы бӧрся.
Немецкӧй пулемётъяс кутісны лыйлыны ёнджыка: противник, тыдалӧ, казялӧма пемыдас кутшӧмкӧ вӧрӧм, а гашкӧ, кылӧма и гӧлӧсъяс.
Кор батальонса командир бӧр воис НП-ӧ, генерал шуис:
— Аски тіян полклы займитны завод, ми поддержитам тіянӧс став дивизионнӧй артиллерияӧн.
Завод «Альбатрос» — позициялӧн ключ.
Кӧть мед мый, а сійӧс колӧ босьтны.
Артподготовка — комын минута.
Либӧ — внезапность могысь — комын куим минута.
Тэныд, — юрнас довкнитіс сійӧ Лубенцовлы, — организуйтны разведка.
Колӧ тӧдмавны немецъяслысь огневӧй системасӧ, да стӧчджыка.
Найӧ петісны батальоннӧй НП-ысь.
Вӧлі дзурс пемыд.
Полкса штабын генерал дзикӧдз ӧткажитчис ужинысь. Четвериков да Мигаев дінӧ шыасиг сійӧ шпыньмуніс жугыля да шуис:
— Тайӧ ӧмӧй удж?
А ті меным донеситанныд: ёна пӧ лыйлӧны.
Аддзан, чуймӧдінныд!
Пехота пӧ оз вермы вӧрзьыны места вывсьыс.
А пехотаыд мый?
Пехотаӧн веськӧдлыны колӧ.
Командуйтны.
Али ті вунӧдінныд та йылысь?
<rus>Само пойдёт?</rus>
<rus>Подёрнем да ухнем</rus>?
Аслас наблюдательнӧй пунктӧ воӧм бӧрын генерал лэдзис первой Сизыхӧс да Лубенцовӧс, пырис на бӧрся да топыда пӧдлаліс векньыдик ӧдзӧссӧ.
Сэсся сійӧ бергӧдчис артиллеристлань.
Генераллӧн чужӧмыс чукыртчыліс быттьӧкӧ дойысь.
Сійӧ шуис:
— А тӧдан, правильнӧ думайтӧны салдатъяс.
Война помассьӧ, быдӧнлы окота овны, уважаемӧй артиллерист!
Быдӧнлы окота воны гортас, рӧдинаас, орденӧн ошйысьыштны, шуда олӧм стрӧитны.
Налы и нинӧмла мунны пулемёт вылас.
И оз ков.
Гӧгӧрвоана абу?
Оз ков!
Миянлы йӧз колӧны...
Тэ мый думайтан: пехота-матушка ставсӧ выдержитас?
Дудки!
Тэ би налы сет!
Тэ ланьтӧд немецкӧй пулемётъяссӧ, сэки пехота мунас.
Мый тэ чӧв олан?
Тэныд передньӧй крайӧдз, чайтан, всё равно не воны: дослужитчин артиллерияӧн командующӧйӧдз?
Сідзи али мый?
Предупреждайта: медым аски вӧлі настоящӧй би, точнӧй, цельяс кузя.
И медым комбатъяс эз корны телефон кузя битор...
Батареяясса командиръяс мед вӧліны передньӧй крайын, ӧтлаын ротаясса командиръяскӧд, гӧгӧрвоин?
И тэ мед сэні вӧлін Четвериковкӧд!
Помнитан, мый шуис Военнӧй Сӧветса член?
Колӧ тайӧ Германиясӧ босьтны великолуцкӧй ногӧн, завоюйтны сійӧс колӧ!
Сизых петіс комдив каморкаысь, гӧрдӧдӧма да пӧсялӧма, да котӧртіс сетавны распоряжениеяс.
Лубенцов тшӧктіс Чибиревлы седлӧавны вӧвсӧ, медым мунны полкӧ Четвериков дінӧ.
Генерал коли ӧтнас.
Карта водзын пукалыштӧм бӧрын сійӧ друг кутіс чувствуйтны, мый сылы кодкӧ оз тырмы.
И пыр жӧ гӧгӧрвоис, коді — Вика.
Сійӧ ӧні олӧ мӧд эшелонын нин.
Звӧнитлыны сылы, али мый?
Но кадыс вӧлі сёр нин, и сійӧ эз кӧсйы нывсӧ садьмӧдны.
Минута дас мысти Вика звӧнитіс ачыс.
Сы гӧлӧсысь генерал кыліс сідзжӧ гажтӧмчӧм.
Тыдалӧ, и сылы вӧлі гажтӧм батьтӧгыс.
Но нылыс тайӧс нинӧмӧн эз петкӧдлы.
Правилӧяс серти батьсӧ «тӧварыш комын витӧд»-ӧн шуӧм бӧрын Вика юаліс, кыдзи делӧясыс да босьтӧма абу на объект 27-ӧд («Альбатрос» завод).
Генераллӧн сьӧлӧмыс топавліс нывсӧ жалитӧмла да сійӧс радейтӧмла.
«Мам сылы колӧ», — думайтіс сійӧ.
Кар весьтын качлісны ракетаяс, кыліс пулемётъяслӧн сяргӧм.
Вӧлі кӧдзыд, тӧла вой.
Генераллы дум вылас усины первой ротаса салдатъяс, и сійӧ шогпырысь нюммуніс, думыштіс, мый, кӧнкӧ, на пиысь быдӧнлӧн тожӧ эмӧсь кутшӧмкӧ сложнӧй личнӧй делӧяс, но став тайӧ делӧясыс вешйӧны бокӧ тайӧ вояс, бой водзын, да олӧмас главнӧйыс всё-таки сійӧ фактыс, мый найӧ сулалӧны кыксё нелямын километр сайынӧсь Берлинсянь, а мукӧд дивизияяс бойясӧн петӧны Одер дорӧ.
Сёрӧн войнас генерал ордӧ пыраліс полковник Красиков.
Аскиа бойлӧн планкӧд тӧдмасьӧм бӧрын сійӧ тӧждысьӧмӧн юаліс:
— Босьтанныд заводсӧ?
— Чайтам босьтны, — шуис комдив.
— Воробьёв бура водзӧ мунӧма, — генералӧс чуткыштӧм могысь юӧртіс Красиков. — Гашкӧ, отсавны тіянлы корпуснӧй артиллерияӧн?
— Кыдзкӧ сытӧг нин, — скӧра вочавидзис генерал. — Отсалӧй лучше Воробьёвлы.
Регыд Красиковӧс корисны корпусса штабӧ, и генерал коли ӧтнас.
Югдандорыс Середа петіс аслас каморкаысь офицеръяс дінӧ.
Сійӧ ляскысис стереотруба бердӧ, внимательнӧя да дыр видзӧдіс, сэсся шуис:
— Со сійӧ, тайӧ... этайӧ каршойыс. — Сійӧ видзӧдліс бӧрвылас, казяліс, мый ставныс сулалӧны да шуис: — Пуксьӧй, век радӧсь чеччыштны да эновтны уджнытӧ, бездельникъяс!.. — Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ юаліс: — Кӧні Сизых?
А-а, Четвериков ордын... — Сійӧ видзӧдліс часі вылӧ: — Но мый нӧ, пӧра заводитны.
ХХІ
Лубенцов куйліс разведчикъяскӧд сёнын, чуткасьысь кустарник пӧвстын да видзӧдіс палисадникъяса ляпкыдик керкаяс вылӧ, веськыдвылас сулалысь кирпич штабельяс да металлическӧй лом чукӧръяс вылӧ, заводлӧн тшын пиысь тыдалысь массивнӧй корпусъяс вылӧ.
Шуйгавылас куйліс стрелокъяслӧн цепь, коді муртса тӧдчис кустъяс пӧвстас.
Мещерский да Воронин пукалісны орччӧн гвардияса майоркӧд.
Разведчикъяс вӧліны унзільӧсь.
Няйтӧн резсьӧм асланыс плащ-палаткаясаӧсь, кӧтасьӧмаӧсь да чӧлӧсь, найӧ кажитчисны укшальӧсь, унзільӧсь, ӧдйӧ вӧрны да мӧвпавны вермытӧмӧсь.
Гвардияса майор видзӧдліс на вылӧ, и сылӧн чужӧмыс скӧрысь чукыртчыліс.
Сійӧ ачыс лихорадочнӧя волнуйтчис.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс кӧсйис ӧдйӧджык помавны Шнайдемюлькӧд да мунны рытыввывлань, Берлинлань, мукӧд дивизияяскӧд, кодъяс восьлалӧны германскӧй мувывса став туйяс кузя.
Квайт часын кутісны йиркӧдны орудиеяс.
Карын мӧдісны ыпъявны керкаяс.
Тшын да кирпичтор сюръяяс кыпалісны завод корпусъяс весьтын.
Стрелокъяс заводитісны котӧртавны.
Ӧддзис пуляяслӧн шыръяс моз чипсӧмыс.
Сёнті мунісны нӧсилкаяса, кельыд чужӧма санитаръяс.
Лубенцов видзӧдліс часі вылас.
Комын коймӧд минута вылын юрӧбтіс сійӧ тӧдса, долыд, став салдатъяслӧн радейтана, оръясяна да задорнӧй йиркакылӧм — «катюшаяслӧн», гвардейскӧй миномётъяслӧн, йиркакылӧм, коді салдатъяс сьӧлӧмын век кыпӧдӧ збойлун да сэтшӧм чувство, мый найӧ асьныс вины позьтӧмӧсь.
Тайӧ вӧлі атакаӧ сигнал.
Разведчикъяс друг лоины кыпыдӧсь.
Унзільыс налӧн дзик пыр жӧ воши.
Пельпомъяссӧ вӧрзьӧдыштӧмӧн плащ-палаткаяссӧ ас вывсьыныс шыбитӧм бӧрын найӧ колины кокньыдик ватнӧй телогрейкаясаӧсь.
Тасмаасьӧм разведчикъяс, кодъяслӧн тасмааныс ӧшалісны ручнӧй гранатаяс, сразу быттьӧкӧ вежсисны, налӧн вӧрасаныс лои мыйкӧ тигрлӧн кодь, кыдзи и пӧлагайтчӧ разведчикъяслы.
Лубенцов пыдісянь ышловзис, паськыда нюммуніс да шуис:
— Мунімӧй.
Разведчикъяс пӧшти ӧти здукӧн вошины кустъяс пӧвстӧ.
На бӧрся кыссисны кык связист телефонӧн да провод катушкаясӧн.
Катушкаыс дзуртӧмӧн пондіс разьсьыны.
Проводыс тіраліс няйт му вылас, кыссис быттьӧкӧ падъялігтыр, сэсся зэлавліс, сэсся, кӧтасьӧм кустъясӧ инмӧдчылігтыр, друг пелька чеччыштліс водзӧ.
Шуйгаладорсяньыс кылісны «ура» горӧдӧмъяс.
Тӧв шумын да пулемётъяс сяргигӧн найӧ кажитчисны зэв слабӧсь.
Лубенцов сюся видзӧдіс миян подразделениеяс бӧрся.
Салдатъяслӧн посньыдик фигураясыс котӧрталісны, усьліны няйтас да бара котӧртісны водзӧ.
Регыд мысти тайӧ фигураясыс тыдовтчисны нин кирпич штабельяс сайын.
Немецъяс казялісны да заводитісны миномётъясысь да орудиеясысь лыйлыны миянлысь расположениеяссӧ.
Но салдатъяс вӧліны нин ылын водзынӧсь разрывъяссьыс.
Лубенцов друг аддзис, мый проводыс эз кут вӧрны.
Вӧрзьӧдчытӧг да слабитӧмӧн сійӧ, тайӧ проводыс, куйліс му вылас.
— Ме муна водзӧ, — терпеньетӧг шуис Мещерскийлы Лубенцов. — Мыйӧн сӧмын полк босьтас дорса корпусъяссӧ, вӧчӧй бросок водокачкалань.
Ми Воронинкӧд лоам сэні.
И Лубенцов Чибиревкӧд муніс провод кузя.
Бой мунанін, видзӧдны кӧ сы вылӧ ылысянь, кажитчӧ биӧн тырӧма ӧти сплошнӧй полосаӧн, пустыннӧйӧн да смертельнӧйӧн.
Но сулалӧ сӧмын веськавны сэтчӧ — и ті аддзанныд, мый тайӧ зэв аслыспӧлӧс места, кӧні быдмӧны пуяс, сулалӧны ичӧтик керкаяс, амбаръяс.
Тані эмӧсь туйяс, трӧпаяс, ыджыд гуранъяс.
Овлӧны тані лӧньлӧм кадъяс, бура кузьӧсь.
Йӧз сёрнитӧны да весиг сералӧны, кӧть и зэв шоча.
Подӧн ветлігӧн Чибиревлӧн ичӧтик, ёсь синъяса, нёль пельӧса чужӧмыс, быттьӧкӧ сійӧс кӧрталӧмаӧсь, пыр вуджрасис Лубенцовлӧн шуйга пельпом дорас.
Сійӧ минутаясас, кор Лубенцов ляскысьліс му бердӧ шутёвтысь снарядысь, Чибиревлӧн чужӧмыс пыр вуджрасис сэні жӧ, шуйга пельпом дорас.
Сы вӧсна-ӧ, мый бойыс пыр чорзис, либӧ сы вӧсна, мый Лубенцов Чибиревкӧд воисны торъя чорыд тышкасянінӧ, мунны лои пыр сьӧкыдджык.
Гӧгӧр йиркакыліс.
Туй дорас бӧрӧздаын пукалісны квайт кымын ранитчӧм морт да сёрнитісны ас костаныс.
— Водзсасьӧ на фрицыд, — лабутнӧя шуис ӧти.
Мӧд шуис:
— Ен вылӧ надейтчӧ.
Тані сы мында кирхаясыс, мыйтаӧсь миян Кубаньын элеваторъяс...
Олӧма нин коймӧд салдат вочавидзис:
— Кутшӧм ен?
Гитлер налӧн енмыс.
Сы вылӧ и юрбитӧны, дуракъясыд.
Нёльӧд раненӧй висьталіс:
— Миян ротаӧ тӧрыт воліс генерал.
Ачыс миянӧс атакаӧ нуӧдіс.
Мунӧ дзик сувтсӧн, а миянлы тшӧктӧ копыртчыны.
Генералтӧ, шуӧ, выльӧс мӧдӧдасны, а салдаттӧгыд и выльыс омӧля воюйтас...
Дзик нин матын водокачкасянь, снарядысь выльӧн на артмӧм воронка дорын, куйлісны телефонаӧсь кык виӧм связист.
Чибирев лэптіс телефонсӧ да катушкасӧ.
Водокачка дорын Лубенцовӧс встретитісны Воронин группаса разведчикъяс.
Найӧ висьталісны, мый Воронин пӧ муніс водзӧ, а налы тшӧктӧма наблюдайтны тасянь,
вот найӧ и наблюдайтӧны да виччысьӧны телефона связистъясӧс, но некыдзи оз вермыны виччысьнысӧ.
— Найӧс виӧмаӧсь, — шуис Лубенцов.
Сійӧ кайис башня вылӧ да кутіс наблюдайтны бой бӧрся.
Заводлысь матысса корпусъяссӧ вӧлі босьтӧмаӧсь нин миян салдатъяс.
Мышсяньыс воалісны ещӧ цепьяс: тыдалӧ, Четвериков шыбитӧма бойӧ коймӧд батальонсӧ.
Главнӧй корпус саяс чукӧртчалӧмаӧсь немецъяс.
Найӧ локталісны татчӧ улӧдз копыртчӧмӧн, сообщение ходъяс кузя.
Кузь веськыд улича вылын главнӧй корпус дінас тыдовтчис нёль танк.
Лубенцов висьталіс телефон кузя противник чукӧртчӧм йылысь.
Кымынкӧ минута мысти сійӧ радпырысь аддзис, мый немецкӧй танкъяс да пехота кузя кучкис миян артиллерия.
Ӧти танк ыпнитіс-ӧзйис.
Регыд мысти немецъяс гӧгӧрвоисны, кутшӧм выгоднӧй позиция займитісны русскӧй наблюдательяс водокачка дорын.
Сы гӧгӧрын кутісны взрывайтчыны снарядъяс.
Водокачка сыркакыліс — вот-вот киссяс.
Лубенцов ляскысис цементнӧй джодж бердас, сэсся веніс асьсӧ, кыпӧдчис да регыд мысти засекитіс ассьыс противниксӧ: башняӧ лыйліс самоходнӧй пушка.
Лубенцов аддзис сылысь кузь стволсӧ, коді чурвидзис жугавлӧм керкаяс сайсянь.
— Самоходнӧй пушка Берлинерштрассе пельӧсын! — телефон пыр горӧдіс Лубенцов.
Минута мысти самоходка дінын пасьмуніс ӧти снаряд, сы бӧрся мӧд.
Лубенцов чышкыштіс ньылӧмсӧ пӧсь плеш вывсьыс да думнас сьӧлӧмсяньыс аттьӧаліс кыз подполковник Сизыхӧс да ӧттшӧтш и комдивӧс, коді сэтшӧм бура да коланаа видіс артиллеристъясӧс.
Лои лӧнь.
Бойыс вешйис водзӧ.
Кор аслас йӧзкӧд воис Мещерский, Лубенцов босьтіс аскӧдыс Чибиревӧс да Митрохинӧс да муніс водзӧ. Босьтісны и телефон.
Мещерскийлӧн вӧлі аслас аппарат.
Чибиревлӧн чужӧмыс бара лои Лубенцовлӧн шуйга пельпом дорас.
Метр куимсё мунӧм бӧрын найӧ веськалісны заводскӧй корпусъясдорса чорыд бой мунанінӧ,
весиг Чибирев, и сійӧ быд здукын шӧпкӧдіс:
— Водӧй, гвардияса майор ёрт.
«Кытчӧдз тэ эн вунӧд менсьым тыр званиеӧс, позьӧ на мунны водзӧ», — пулемётнӧй очередьяс костын ӧти укрытиесянь мӧдӧдз котӧрталігӧн думыштіс Лубенцов.
Регыд мысти ковмис кыссьыны.
Колӧ вӧлі писькӧдчыны нёль судта олан керкаӧ: тайӧ керкаыслӧн вылыс судтаса ӧшиньяссяньыс, буракӧ, ставыс вӧлі гӧгӧр тыдалӧ.
Медбӧрын найӧ пырисны подъездас.
Шойччыштӧм бӧрын Лубенцов йӧткыштіс ӧдзӧссӧ.
Тані вӧлі джаджъяса да паськыд прилавока ыджыд помещение — магазин.
Пуляясӧн жугӧдӧм витрина дорын пукаліс вирӧсь юра немецкӧй салдат.
Сійӧ вӧлі кулӧма, и усьӧмсьыс сійӧс кутіс сӧмын ӧшинь кӧсякыс, код вылӧ сійӧ вӧлі нёровтчӧма.
Сыкӧд орччӧн куйліс пу воропъяса граната чукӧр да винтовка.
Лубенцов босьтіс кымынкӧ граната.
Митрохин да Чибирев вӧчисны сідз жӧ.
Найӧ кайисны пос кузя вылӧ да пырисны нёльӧд судтаса квартираӧ.
Лубенцов видзӧдліс ӧшиньӧд да акнитіс радысла: сы водзын вӧлі кипыдӧс вылын моз немецкӧй оборонаыс ставнас.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн лӧсьӧдіс телефон да звӧнитіс.
Мещерский пыр жӧ шыасис водокачкасянь.
— Передайт: пехота чукӧртчӧма заводоуправление дорӧ, шуйгавылас...
Берлинерштрассе кузя, сообщение ходын немецъяс куйлӧны...
Виӧмаӧсь, али мый?
Абу, чукӧртчӧны контратака кежлӧ...
Ме кольчча татчӧ, объект квайтымын вит, зэв бур НП!
Ысты ме дінӧ йӧзӧс...
Связь ори.
— Митрохин, — шуис Лубенцов, — котӧрт бӧр, пӧпуттьӧ йит проводлысь орӧдӧминсӧ да вайӧд татчӧ салдатъясӧс.
Митрохин муніс, и вит минута мысти связь бӧр ладмис.
— Нёль танк, — тэрмасьӧмӧн юӧртіс Лубенцов, — локтӧны Кверштрассе кузя.
Ещӧ куим танк локтӧны кар центрсянь Семинарштрассе кузя.
Со найӧ воисны главнӧй корпус весьтӧ...
Передайт генераллы: колӧ атакуйтны став участокъяс вылын ӧттшӧтш...
Сӧмын тадзи, гӧгӧрвоин?
Ӧттшӧтш!
Найӧ вайӧдалӧны татчӧ мукӧд участокъясысь...
Связь бара ори.
Синъяссӧ телефон вылысь лэптӧм бӧрын Лубенцов аддзис, мый сылӧн ординарецыс кутӧ асьсӧ кыдзкӧ тешкодя.
Сійӧ видзӧдӧ ӧшинь пыр напряжённӧй, вывті напряжённӧй синъясӧн.
Лубенцов видзӧдліс жӧ увлань да аддзис немецкӧй салдатъяслысь матыстчысь цепьяс.
Пулемётъяс тшӧкмуналісны тэрмасьӧмысла.
Лыйлісны орудиеяс.
Ставыс ӧтлаасис висьтавны позьтӧм ӧти йиркӧдчӧмӧ.
Немецъяс воисны керка дінӧ, кытшовтісны сійӧс да котӧртісны водзӧ.
Бойлӧн шумыс тӧдчымӧн ылысмис.
— Миян бӧрыньтчӧны, — шуис Чибирев.
Улын кылісны немецкӧй гӧлӧсъяс, сэсся ланьтісны.
— Нинӧм, — шуис Лубенцов, — писькӧдчам, — да содтіс неопределённӧя: — Митрохин висьталас...
Бӧръя минутаясса став возбуждениеыс Лубенцовлӧн быри.
Колӧ вӧлі действуйтны расчётливӧя да спокойнӧя.
Сійӧ матыстчис ӧдзӧс дорӧ да кывзысьыштіс.
Чӧв-лӧнь.
Сійӧ бара матыстчис ӧшинь дорӧ.
Уси посни лым.
Керка бердас сулаліс виж гижӧда кирпичнӧй бензобудка: «Shell».
Двор пытшкас пу стойкаяс вылын сулалісны важ машинаяс.
Бензоколонка дінті мунісны морт сё немецъяс.
Найӧ мыйкӧ гораа сёрнитісны да мунісны увереннӧя, ньӧти копыртчытӧг.
— Нинӧм, — шуис Лубенцов, — писькӧдчам.
— Кор пемдас — мунам асланым йӧз дінӧ, — шуис Чибирев.
Лубенцов вочавидзис:
— Вой кежлас татчӧ миян йӧз воасны.
Тайӧ места эновтны оз позь.
Кор пемдас, бӧр лӧсьӧдам связьсӧ да кутам корректируйтны бисӧ. — Нюммунӧмӧн сійӧ содтіс: — Ок, и сюрӧ меным комдивсянь, мый татшӧм водзӧ сюйси!
— Ш-ш-ш... — ланьтӧдіс Чибирев.
Пос вылын кутісны кывны кокшыяс.
Нёльӧд судтаӧдзыс эз воны.
Эновтӧм керка чӧв-лӧняс Лубенцов кыліс немецъяслысь сёрни.
— <deu>Wo hast du diese Leckereen gepackt?</deu>
— <deu>Hier unten, im Laden.</deu>
— <deu>Dort liegt eine Leiche...</deu>
— <deu>Jawohl...</deu> *
* — Кытысь тэ судзӧдін тайӧ чӧскыдторъяссӧ?
— Татысь улісьыс, магазинсьыс...
— Сэні куйлӧ виӧм морт...
— Да...
Чибирев шӧпнитіс:
— Мед эськӧ кыдзкӧ проводтӧ эз казявны...
— Думыштасны, мый асланыс, — шуис Лубенцов.
Кокшыяс да сёрни ланьтісны.
Коли ӧтитор: виччысьны пемдӧм.
Лубенцов бара заводитіс видзӧдны ӧшиньӧд.
Немецкӧй обороналӧн системаыс лои пыр яснӧйджык.
Немецъяс кутчысисны сӧмын ловъя вынӧн да танкъясӧн зэв бура маскируйтӧм маневр вылын.
Мыйӧн миян атака тайӧ участок вылас дугдіс, немецъяс котӧртісны траншеяясӧд — а уличасӧ вӧлі ӧтарӧ и мӧдарӧ ставсӧ кодйӧма траншеяясӧн — кытчӧкӧ лунвылӧ, угрожайтан мӧд участокӧ.
Сэтчӧ жӧ, керкаяс сайӧ дзебсясьӧмӧн, тэрмасисны танкъяс.
Кадыс кыссис терпитны вермытӧма ньӧжйӧ.
Кияснас пидзӧсъяссӧ шымыртӧмӧн Чибирев вӧрзьывтӧг пукаліс джоджын.
Керкасянь матын пондісны взрывайтчыны миян снарядъяс — первой веськыдвылынджык, сэсся шуйгавылынджык.
Кӧть и эз дугдыв артиллерийскӧй лыйсьӧмлӧн йиркӧдӧмыс, Лубенцов казявтӧг вугыртіс.
Немецъяс, тыдалӧ, решитӧмаӧсь, мый тайӧ участокас бара заводитчӧ русскӧйяслӧн атака, да осадитӧм карса быд помъяссянь татчӧ бара кутісны котӧрӧн чукӧртчавны салдатъяс да воавны танкъяс.
Лубенцов восьтіс синъяссӧ да дӧзмӧмпырысь видзӧдіс ӧшиньӧд, мый вӧчсис ывлаас.
Некор на сійӧ, кыдзи разведчик, эз вӧв татшӧм бур положениеын.
И сійӧ вӧлі вынтӧм мыйкӧ вӧчны!
Регыд бара лои чӧв-лӧнь.
Мыйӧн сӧмын пемдас, колӧ мыйкӧ вӧчны.
Вӧлі куим позянлун: либӧ писькӧдчыны ас йӧз дінӧ, либӧ исправитны орӧдӧм провод да кольччыны татчӧ корректируйтны лыйсьӧмсӧ, либӧ, медбӧрын, прӧстӧ виччысьны нинӧм вӧчтӧг, — виччысьны миян йӧзлысь воӧм.
Бӧръя вариантсьыс Лубенцов ӧткажитчис.
Думайтыштӧм бӧрын сійӧ бӧрйис мӧд вариантсӧ.
Медбӧрын пемдіс.
Лубенцов да Чибирев лоины пыр сосредоточеннӧйджыкӧсь, пыр напряжённӧйджыкӧсь.
Найӧ чӧла видзӧдісны ӧта-мӧд вылас, кытчӧдз чужӧмъясыс эз лоны гудыр чутъяс кодьӧсь.
Сукмӧм рӧмыдас найӧ кыкнанныс ньӧжйӧникӧн чеччисны, и Лубенцов шуис:
— Лӧсьӧдан орӧминсӧ — бӧр лок.
Он кӧ аддзы мӧд помсӧ — лок жӧ.
Чибирев муніс.
Пемыдыс пыр сукмис.
Мыйкӧ дыра Лубенцов заставляйтіс асьсӧ не вӧрӧдны телефон трубкасӧ.
Сійӧ ньӧжйӧник лыддис витсёӧдз.
Сэсся сійӧ босьтіс трубкасӧ.
Ни ӧти шы.
abu
Чибирев бӧр эз во.
Кӧнкӧ мӧдіс сяркӧдны пулемёт.
Неылын кыліс автоматнӧй очередь.
И бара чӧв-лӧнь.
Лубенцов чеччис, босьтіс киас проводсӧ да шытӧг кутіс лэччыны пос кузя.
Проводыс ньӧжйӧник исковтіс кипыдӧстіыс.
Магазинлӧн восьса ӧдзӧсӧд Лубенцов петіс улича вылӧ.
Тайӧ здукас неылын кыліс автоматнӧй кык кузь очередь, кыліс гранаталӧн пель чунӧдана взорвитчӧм, сэсся мӧд гранаталӧн, немецъяслӧн повзьӧм гӧлӧсъяс — да сэсся сразу горӧдӧм.
Мый тайӧ вермис горӧдны сӧмын Чибирев, вӧлі яснӧ, кӧть эськӧ гӧлӧсыс эз нин вӧв сылӧн, а дзик мӧд, абу мортлӧн кодь.
Сійӧ горӧдіс сӧмын ӧти кыв — рӧднӧй, русскӧй кыв шойясӧн тыр тайӧ немецкӧй трущобаас...
— Мунӧй!..
Лубенцов кынмис места вылас.
Юр вемыс уджаліс зэв яснӧя.
Мыйла Чибирев горзӧ немецъяслы «мунӧй»?
И сэки Лубенцов гӧгӧрвоис, мый Чибирев горӧдіс эз немецъяслы, а сылы, Лубенцовлы.
Сійӧ горӧдіс гораа, медым Лубенцов, коді сы чайтӧм серти вӧлі медвылі судтаас, кыліс сылысь.
Тайӧ горӧдӧмас эз вӧв полӧм — вӧлі ӧтчаяннӧй збойлун да ӧти помтӧм медбӧръя кӧсйӧм: медым кыліс Лубенцов.
Автоматъяс пондісны лёкысь стрӧчитны.
Кутшӧмкӧ пушка быттьӧкӧ повзьӧмйывсьыс лэдзис дас кымын снаряд, сэки жӧ небесаас качисны ракетаяс, и лои лунын кодь югыд.
«Передовӧйлань оз позь — виасны».
Лубенцов чеччыштіс бокӧ, котӧртіс керка пельӧс сайӧ, кыссис бензобудка дінті да тювкнитіс дворас, сэсся пырис ӧти машинаӧ.
Здук-мӧд сэні пукалӧм бӧрын, кытчӧдз эз кусны качӧм ракетаяс, сійӧ чеччыштіс машинасьыс, муніс забор дорӧдз, чеччыштіс сы вомӧн.
Гӧгӧр кыліс немецъяслӧн зэв варова больгӧм.
Небесаӧ качисны кызь кымын ракета да югдӧдісны гӧгӧр ставсӧ.
Сійӧ котӧртіс улича кузя, чеччыштіс ӧти траншея вомӧн, мӧд, коймӧд вомӧн, кыссьӧмӧн прӧйдитіс «драконлӧн пиньяс» пӧвстті — противотанковӧй надолбаяс пӧвстті, ӧддзӧдчӧмвылысь, кань моз, чеччыштіс баррикада вомӧн, сэсся уськӧдчис ӧти калитка дорӧ, восьтіс сійӧс да пырис ичӧтик дворӧ, кӧні вӧліны куш клумбаяс да пуяс.
Тані сійӧ лолыштіс неуна да казяліс, мый веськыд кокыс сылӧн ранитчӧма либӧ доймӧма, кӧть эськӧ сійӧ весиг эз казяв, кӧні тайӧ лои.
Доймӧмсӧ сійӧ ӧні эз жӧ на кыв.
Сійӧ муніс водзӧ да регыд мысти воис джынвыйӧ жугӧдлӧм ыджыд керка стен дорӧ.
Сійӧ кыссис ӧградаса кӧрт решетка увті да, кӧдзыд чуткасьысь кустъяс пӧвстӧд писькӧдчигтыр, воис чёрнӧй ходса ӧдзӧс дінӧ.
Тані вӧлі дзик нин чӧв-лӧнь, кыліс, кыдзи жӧлӧбысь виялӧ ва.
Ракетаяс качисны ылын бӧрын.
Лубенцов кутіс кайны пос кузя.
Веськыд сапӧгыс вӧлі тырӧма вирӧн.
XXII
Сэки, кор Митрохин локтіс гвардияса майорсянь приказаниеӧн ыстыны йӧзӧс 65-ӧд объектӧ, капитан Мещерский казяліс, мый миян бӧрыньтчӧны заводса центральнӧй корпусъясысь.
Минута кызь мысти положениеыс лои дзик яснӧйӧн.
Лубенцовӧс ординарецыскӧд вӧлі торйӧдӧма асланым подразделениеясысь.
Мещерский кынмыліс места вылас да шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс гӧгӧрыс.
Разведчикъяс чӧв олісны.
Сэсся Митрохин заводитіс подробнӧя висьтавны, кыдзи вӧлі делӧыс, и мый шуӧма майор, и кыдзи найӧ босьтӧмаӧсь гранатаяс немецкӧй магазинысь.
Мещерский чуймӧмӧн видзӧдіс старшӧй сержант вылӧ: кыдзи вермис Митрохин сёрнитны татшӧм спокойнӧя, быттьӧкӧ висьталіс кутшӧмкӧ быдлунъя боевӧй задание йылысь?
Разведчикъяс кутісны юасьны сылысь ӧтитор-мӧдтор, и сійӧ стӧча да тӧлкӧн висьтавліс налы.
«Мыйла найӧ татшӧм спокойнӧйӧсь, татшӧм чорыд сьӧлӧмаӧсь?» — думайтіс Мещерский да чувствуйтіс, мый ӧні жӧ бӧрддзас.
Митрохин шуис:
— Ӧшиньясыс тайӧ комнатаас петӧны асыв-войвылӧ...
Местаыс, збыль, выгоднӧй: ставыс тыдалӧ.
Сэтчӧ эськӧ пулемёт кӧ сувтӧдны, позьӧ делӧяс вӧчны.
А гвардияса майор мый?
Сійӧ и не татшӧм переделкаясын вӧвлі...
Аскиӧдз олас.
Бур эськӧ, дерт, сетны битор сылы керка гӧгӧрас, медым немецъяс эз сюйсьыны...
Кор Мещерский кыліс Митрохинлысь бӧръя кывъяссӧ, сійӧ гажмис: збыльысь, неужели гвардияса майор, кодӧс пуля ни мина эз вӧрзьӧдны, пӧгибнитас тайӧ немецкӧй омӧлик карас?
— Да, — тэрмасьӧмӧн шуис Мещерский, — мунамӧ артиллеристъяс дінӧ сёрнитчыны!
Котӧртісны артиллерист-наблюдательяс дінӧ.
Дивизионса командир торйӧдіс быдса батарея 65-ӧд объектдінса подступъясӧ би сетӧм могысь.
Артиллеристӧс ёна огорчитіс лоӧмторйыс.
Сійӧ бура тӧдіс Лубенцовӧс, но видзӧдіс лоӧмтор вылас эз сэтшӧм надеяӧн, кыдзи Митрохин да Мещерский.
— Опыт, дерт, бур делӧ, — юрнас довкнитӧм бӧрын шуис сійӧ. — А опытнӧйыс этша пӧгибнитіс?
Водокачкасянь звӧнитіс пленнӧйясӧс сэтчӧ вайӧдысь старшина Воронин.
Сійӧ юӧртіс, мый комдив тшӧктӧма Мещерскийлы локны доклад вылӧ.
Мещерский ӧдйӧ муніс дивизияса командирлӧн НП-ӧ.
Капитанлысь доклад кывзӧм бӧрын генерал шуис:
— Но, мый нӧ, ладнӧ, верман мунны.
— А кыдзи нӧ гвардияса майорыс, генерал ёрт?
Гашкӧ, разведрота заводитлас...
Генерал скӧрысь торкис сійӧс.
— Запрещайта!
Мещерскийлысь нора видзӧдлӧмсӧ казялӧм бӧрын генерал бергӧдчис да коса шуис:
— Гортйӧ сюйны дас кымын разведчикӧс — абу сьӧкыд делӧ.
Верманныд мунны.
Лубенцов йылысь сійӧ эз шу ни ӧти кыв.
Мещерский петіс сы ордысь, ачыс вӧлі тырӧма ӧбидаӧн да весиг комдив вылӧ скӧрлунӧн.
Улын виччысьысь Митрохинлысь юасяна видзӧдлӧмсӧ казялӧм бӧрын Мещерский ӧвтыштіс кинас.
Кор Мещерский муніс, генерал мыйкӧ дыра пукаліс ӧтнас, сэсся тшӧктіс корны машина да муніс передовӧй наблюдательнӧй пунктӧ, водокачка дінӧ.
Сійӧ кайис пу пос кузя.
Разведчикъяс тэрыба чеччалісны местаяс вывсьыс.
Генерал видзӧдліс на вылӧ зэв внимательнӧя.
Йӧзлӧн чужӧмъясыс вӧліны зумышӧсь, паськӧмныс сунис помӧдз кӧтасьӧма.
Антонюк вӧлі тані жӧ.
— Бинокль! — шуис генерал.
Сылы сетісны бинокль.
Сійӧ матыстіс сійӧс синъяс дінас да, некод дінӧ шыасьтӧг, юаліс ньӧжйӧник:
— Кӧні сійӧ керкаыс?
Митрохин висьталіс.
Генерал дыр видзӧдіс «сійӧ керка» вылас, сэсся шуис:
— Мый нӧ ті?
Воштінныд начальниктӧ?
Войнас понданныд сійӧс выручайтны.
— Эмӧсь перебежчикъяс, — шуис Антонюк.
Генерал нинӧм эз вочавидз да кутіс лэччыны увлань.
Кык тшупӧд лэччӧм бӧрын сійӧ сувтіс, бергӧдчис да юаліс:
— Мый сійӧ передайтіс телефон кузя?
Мещерский висьталіс сійӧс жӧ, мый ӧтчыд докладывайтліс нин:
— Сійӧ шуис меным: «Висьтав генераллы, медым атакуйтісны став участокъясас ӧттшӧтш».
Сійӧ зэв настойчивӧя висьталіс тайӧс меным, весиг некымынысь шуис.
Сэсся связь ори.
Генерал муніс аслас машина дорӧ, коді сулаліс неылын, оврагын.
Ас ордас воӧм бӧрын сійӧ юаліс, кӧні Плотников.
Висьталісны, мый политотделын.
Генерал звӧнитіс политотделӧ.
— А Лубенцовыд...
— Ме тӧда нин, — мудзӧмпырысь шуис Плотников.
Генерал пуктіс трубкасӧ да думыштіс Вика йылысь.
Вика ёна радейтіс Лубенцовӧс.
Сёрӧн рытнас генерал ордӧ чукӧртчисны дивизионъясса начальникъяс.
Найӧ пуксисны пызан гӧгӧр распоряжениеяс виччысигмоз.
Медбӧръяӧн воис подполковник Сизых.
Сійӧ эз пуксьы, а сулаліс стен дорас.
Аски кежлӧ распоряжениеяс сетӧм бӧрын генерал шуис:
— Артиллерия уджаліс бура.
Сизых кывнас нюлыштіс кос вомдоръяссӧ да сӧмын ӧні пуксис.
Генерал шуис:
— И разведка... бура жӧ уджаліс.
Антонюк, коді вӧлі тшӧтш совещание вылын, петіс генерал ордысь кутшӧмкӧ неприятнӧй чувствоӧн.
Зэв нин ёна ставныс жалитісны Лубенцовӧс, и кӧть тайӧс некод эз висьтав, но Антонюк чувствуйтіс разницасӧ, кодӧс генерал вӧчис Лубенцов костын да сы костын, Антонюк костын.
Дерт, и Антонюк жалитіс Лубенцовӧс.
Кӧть мый, а гвардияса майор вӧлі справедливӧй начальник да бур разведчик — збыль, специальнӧй образованиетӧм.
Антонюк — ӧні сійӧ признайтіс тайӧс ас водзас — унаторйӧ велӧдчис Лубенцовлысь.
Гвардияса майор бура разбирайтчис медся сложнӧй боевӧй обстановкаас да зэв стӧча кужліс торйӧдны правильнӧй да важнӧй даннӧйяс неправильнӧйясысь да тӧдчытӧмъясысь.
Муніс кӧ эськӧ Лубенцов Москваӧ, — коли эськӧ ловйӧн да дзоньвидзаӧн.
Оганесян куйліс койка вылын, но, кыдзи зэв шоча овлывлӧ, ӧні эз узь.
Ротаысь корӧм выль ординарец, томиник ефрейтор Каблуков, ноксис пельӧсын да нор синъясӧн видзӧдлывліс гвардияса майор чемодан вылӧ.
Джынвыйӧ куньӧм синъяснас Оганесян видзӧдіс керкаӧ пырысь Антонюк вылӧ.
Майорлӧн видыс бара нин вӧлі Оганесянлы тӧдса начальственнӧй, важнӧй, абу варов.
Веськыда кӧ шуны, Оганесян эз вермы норасьны Антонюк отношение вылӧ.
Антонюк ёна донъявліс переводчиклысь знаниеяссӧ да сӧмын шочиника грубӧякодь видліс сійӧс «гражданскӧй дышлунысь».
Но Оганесян ӧні видзӧдіс Антонюк вылӧ помтӧм лӧглунӧн.
Эз кӧ вӧв именнӧ тайӧ дышыс да сідз нин тырмымӧн сложнӧй, кыдз сылы кажитчис, олӧмсӧ ещӧ сложнӧйджыкӧн вӧчны кӧсйытӧмыс, сійӧ эськӧ синмас шуис Антонюклы ставсӧ, мый думайтіс сы йылысь.
Сійӧ эськӧ шуис: «Эн радлы, муса пи!
Тэ некор он ло начальникӧн!
Нэмыд лоан помощникӧн!
Вывті нин быдӧнлы тыдалӧ тэнад ышнясян важностьыд, тэнад нэмӧвӧйся кӧсйӧмыд вылӧджык пуксьыны...
Эн радлы, всё равно армияса штабысь мӧдӧс ыстасны!»
Сійӧ вомгорулас видчис армянскӧй кывйӧн да бӧрдіс.
Сылы кажитчис, мый Лубенцовтӧг оз позь овны.
И сійӧ сетліс кыв лоны Лубенцов кодьӧн жӧ, — честнӧйӧн, веськыдӧн, бурӧн да мудзлытӧмӧн.
«Дерт, меным тайӧ лоӧ зэв сьӧкыд, — пиньяссӧ мурчкурччӧмӧн шуис сійӧ аслыс, — но ме кута зільны...
И сэсся ме пыра партияӧ...»
Югдандорыс воисны разведчикъяс.
Сапӧгъясас ӧшйӧм сёйнас джоджсӧ няйтӧсьтігтыр найӧ пуксялісны улӧсъяс вылӧ, и Мещерский доложитіс Антонюклы войся делӧ йылысь.
Найӧ мунӧмаӧсь удачнӧя, кыссьӧмӧн кыссьӧмаӧсь эсійӧ керкаӧдзыс.
Но керкаас найӧ абу вӧлӧмаӧсь: сэні тырыс жуӧны немецъяс.
Бӧрсӧ локтігӧн найӧс лыйлӧмаӧсь.
Сергиенко ранитчӧма.
— Колӧ доложитны комдивлы, — шуис Антонюк.
— Сійӧ тӧдӧ нин.
— Кытысь?
— Сійӧ локтӧма полковник Плотниковкӧд водокачка дорӧ да сэні виччысьӧма миянлысь бӧр воӧм. — Мещерский чӧв олыштіс, сэсся, пӧшти шӧпкӧдӧмӧн, шуис: — Кор ми кыссим ичӧтик еджыд керка дінас, тӧданныд, проходнӧй контора дінас, ми зэв бура кывлім горӧдӧм.
Ме ногӧн, тайӧ горӧдіс Чибирев.
— Дерт, Чибирев, — ӧшиньӧ видзӧдлігмоз шуис Воронин.
— Сійӧ, яснӧй делӧ, — махоркаысь ыджыд чигарка гартігтыр вынсьӧдіс и Митрохин.
Мещерский шуис:
— Сійӧ горӧдіс «мунӧй».
Кодлы сійӧ горӧдіс?
Миянӧс сійӧ эз вермы аддзыны.
— Немецъяслы грӧзитіс, — предположитіс Митрохин. — «Разӧдчӧй пӧ сэтшӧм-татшӧмъяс...»
— Гвардияса майорлы горӧдіс, — шуис Воронин.
Кодкӧ разведчикъяс пиысь висьталіс:
— Немецъяс тайӧ горӧдӧм бӧрас ёна шызисны.
Миянлы часӧн-джынйӧн кымын ковмис куйлыны, кытчӧдз эз ланьтны.
Дугдывтӧг ӧзтавлісны ракетаяс.
Лыйсисны.
Зилькнитіс телефон.
Антонюк босьтіс трубкасӧ.
Сійӧс вызывайтіс мӧд эшелон.
Друг сійӧ кыліс дивизияса командир нывлысь челядь гӧлӧссӧ.
Сійӧ юаліс, сюрӧма абу Лубенцов.
Антонюк вочавидзис, мый абу сюрӧма, да виччысис, оз-ӧ мыйкӧ ещӧ сійӧ висьтав.
— Менам ставыс, — шуис сійӧ медбӧрын, ачыс казявтӧг телефон кузя генерал моз жӧ сёрнитіс, но эз вермы кутчысьнысӧ да бӧрддзис.
XXIII
Кор Таня тӧдіс, мый медсанбатӧ воліс Лубенцов, сылы лои сэтшӧм любӧ, мый тайӧ юӧрсӧ висьталысь сестричкалы весиг лои неуна яндзим.
— Важ тӧдса, — радпырысь гӧгӧрвоӧдіс Таня. — Ми сыкӧд некымын лун сайын немвиччысьтӧг паныдасим.
Сы йылысь, мый тайӧ вӧлі именнӧ Лубенцов, а эз кодкӧ мӧд, кокни вӧлі гӧгӧрвоны приметаяс сертиыс: паськыд пельпомъяса, лӧз синъяса да, кыдзи висьталіс сестричка, симпатичнӧй майор.
Но ёсь кывъя сестричкалӧн яндысьыштӧм чужӧм сертиыс да сы серти, кутшӧм регыд бӧр мунӧма майор, Таня гӧгӧрвоис, мый сёрниыс абу вӧлӧма бур.
Таня веськыда видзӧдліс ныв вылӧ да сьӧкыд сьӧлӧмӧн муніс сы дінысь.
Дерт, кыдзи пыр овлӧ татшӧм случайяс дырйиыс, сійӧ пондіс уверяйтны асьсӧ, мый тайӧ весиг бур вылӧ да Лубенцов кӧ первой кывсянь веритас кутшӧмкӧ лӧсявтӧм сплетняяслы, сідзкӧ, ен сыкӧд.
И век жӧ Таня некымынысь кыйліс асьсӧ сы вылын, мый сійӧ виччысьӧ кодӧскӧ.
И медбӧрын Таня гӧгӧрвоис, мый надейтчӧ Лубенцовлӧн мӧдысь волӧм вылӧ.
Дугдывтӧг мунісны упорнӧй бойяс, и медсанбатын ставныс эбӧссьыс петісны.
Та вылӧ видзӧдтӧг, Таня кык операция костын, сестралысь инструментъяс обработайтӧм виччысигӧн, кыдзкӧ весиг аслыс казявтӧг, юаліс сылысь быттьӧкӧ дзик веськодя:
— Мыйла нӧ майорыс эз виччысьлы менӧ?
Сестра нарошнӧ веськодьпырысь вочавидзис:
— Ме сылы висьталі, мый ті мунінныд...
Сійӧ пыр жӧ бӧр муніс скачӧн, нинӧм эз шу.
Бергӧдіс вӧвсӧ — и ставыс.
И ординарецыс сы бӧрся скачӧн лэбыштіс.
Переливание вылӧ лӧсьӧдӧм вир тыра ампуласӧ югыд вылын видзӧдіг Таня ещӧ веськодьпырысь юаліс:
— И эз юав весиг, кытчӧ ме муні?
Сестра гӧгӧрвоис, мый именнӧ тайӧ медся ёна интересуйтӧ Татьяна Владимировнаӧс, и кӧсйис эськӧ вочавидзны неопределённӧя: мед мучитчыштас тайӧ недотрогаыс.
Но друг жальыс петіс да меліа шуис:
— Эз юав нинӧм...
И ме сылы нинӧм эг висьтав, сета тіянлы честнӧй кыв.
Сиктӧ воисны машинаяс раненӧйясӧс эвакуируйтӧм могысь.
Таня муніс госпитальнӧй взводӧ да Машакӧд ӧтлаын видлаліс медся сьӧкыда ранитчӧмъясӧс, медым тӧдмавны, позьӧ оз найӧс эвакуируйтнысӧ.
Воліс сійӧ и Калистрат Евграфович дінӧ.
— Со ті и мунанныд, — шуис Таня.
Раненӧйясӧс видлалісны, и санитаръяс ӧткӧн-ӧткӧн заводитісны найӧс петкӧдавны.
Таня котӧртліс ас ордас, вайис аслас офицерскӧй паёкысь кампет кулёк да сетіс «ямщиклы» туй вылас.
Мӧдыс яндысьӧмӧн ӧтказывайтчис, сэсся сетчис да шуис:
— Но, аттьӧ, медицинскӧй службаса капитан ёрт.
Нэм тіянӧс ог вунӧд.
Дугдывтӧг ӧдзӧсъяс восьталӧм вӧсна комнатаын вӧлі кӧдзыд.
Таня шуис:
— Помнитанныд гвардияса майортӧ, коді миянкӧд ӧтлаын муніс каретаад?
Сійӧ тӧрыт вӧлӧма тані, медсанбатын...
Калистрат Евграфовичлы вӧлі любӧ, мый ведущӧй хирург пукалӧ сы дінын да бур тӧдсакӧд моз сёрнитӧ мукӧд раненӧйяс син водзын.
Сійӧ юаліс:
— Но, кыдзи олӧ гвардияса майор?
Шань морт сійӧ, прӧстӧй сэтшӧм.
А, шуны кӧ, быдторйын разбирайтчӧ.
Немецкӧй кывйӧн кыдзи сёрнитӧ, а?
Здоров сійӧ?
— Здоров, — шуис Таня да кутіс варова жӧ висьтавны Лубенцов йылысь, быттьӧкӧ сійӧ аддзылӧма Лубенцовӧс да дыр сыкӧд сёрнитӧма. — Волас кӧ сійӧ ещӧ ӧтчыд татчӧ, ме сылы висьтала, мый ті куйлінныд тані...
— А сійӧ волас? — юаліс «ямщик» да ачыс аслыс вочавидзис: — Дерт, волас...
А то ті сы ордӧ ветлӧй...
Ваянныд мортыслы радлун...
Таня гӧрдӧдіс да юаліс, оз-ӧ ещӧ мыйкӧ ков Калистрат Евграфовичлы.
Сійӧ корис карандаш, медым «тренируйтчыштны туйын, гижыштны шуйга киӧн».
Таня сетіс сылы карандаш.
Санитарка кутыштіс сійӧс сойбордйӧдыс, и сійӧ муніс автобус дорӧ.
Машинаяс регыд вӧрзисны, а Таня пыр на сулаліс, сылы сьӧлӧм вылас вӧлі сьӧкыд сыысь, мый Лубенцов сэсся оз нин волы.
И со ӧні муніс Калистрат Евграфович — ори Лубенцовкӧд, кыдзи сылы кажитчис, медбӧръя йитӧдыс.
Раненӧйясӧс эвакуируйтӧм бӧрын Маша аддзис Рутковскийӧс да скӧрысь шуис сылы:
— Ті аддзылінныд Кольцоваӧс?
Сы вылӧ жӧ видзӧднысӧ страшнӧ, муртса кокъяс вылас сулалӧ!
Кӧть мед сетінныд ті сылы кымынкӧ час шойччыштны.
Безобразие!
Мӧд лунас Рутковский тшӧктіс Танялы шойччыны.
Сійӧ вӧлі ёна мудзӧма, и тайӧс ставныс казялісны.
Уджысь «мездысьӧм» бӧрын Таня асывбыд шӧйтіс сикт кузя, эз вермы аддзыны аслыс места.
Сэсся сылы дум вылас уси «ямщиклӧн» сӧветыс.
«А мыйла эськӧ збыльысь не ветлыны Лубенцов ордӧ?» — думыштіс сійӧ.
Таня оз кут сы водзын правдайтчыны, сійӧ ӧти кыв оз шу сылӧн подозрениеяс кузя.
Медбӧрын — Танялӧн делӧ, кӧні да кодкӧд сійӧ аддзысьлӧ.
Прӧстӧ Таня тӧдмаліс, мый Лубенцов вӧлі медсанбатын, эз су сійӧс сэтысь да решитіс видлыны сійӧс ачыс.
Татшӧм решение примитӧм бӧрын Таня друг гажмис да кутіс чувствуйтны асьсӧ зэв ӧтважнӧйӧн да независимӧйӧн.
Сійӧ пасьтасис, ӧшӧдіс тасмаас — смеллун содтӧм могысь — ичӧтик пистолет да медсанбатсянь вӧр пыр мӧдӧдчис туйлань.
Туй вылас сійӧс босьтіс кутшӧмкӧ балагур-шофёр, нуӧ вӧлі «<deu>айн-цвай-драй</deu>», кыдзи сійӧ мыйлакӧ нимтіс пушка снарядъяссӧ.
Дивизияса штабын Таня видзчысьӧмӧн паніс сёрни орчча дивизияяслӧн расположитчӧм йылысь.
Оперативнӧй отделениеса начальник окотапырысь висьталіс Танялы обстановкасӧ.
— Со тані наступайтам ми, — кыз чуньсӧ новлӧдліс сійӧ карта кузя, — тані Середа...
А тані...
Водзӧ Таня кывзіс нин зэв омӧля, кӧть эськӧ подполковник дыр висьталіс сылы обстановкасӧ, коді артмӧма фронт вылын.
Сійӧ босьтіс аслыс тӧдвылас, кутшӧм сиктын расположитчӧма генерал Середалӧн штабыс, и лӧсьӧдчис нин мунны, но сійӧс задержитіс связь кузя начальник, коді норасис раненӧй кокыс висьӧм вылӧ.
Сюрины и мукӧд пациентъяс, и Таня ноксис луншӧрӧдз.
Медбӧрын, сійӧ муніс сиктысь.
Тані сылы удайтчис пуксьыны генерал Середа дивизияса машина вылӧ.
Артмис зэв удачнӧя: машина муніс штабӧ.
Таня чеччыштіс сикт улича шӧрӧ.
Ӧти керка дорын сулаліс «эмка», и Таня матыстчис восьса капот * дорын ноксьысь шофёр дінӧ.
* Машинаын мотор весьтас вевт.
— Висьталӧй меным, пӧжалуйста, — шуис сійӧ, — кӧні тані олӧны тіян разведчикъясыд?
Шофёр юаліс:
— А ті кытысьӧсь лоанныд?
Сійӧ эз тӧд, мый вочавидзны, но тайӧ здукас керкасьыс петіс папахаа, ыджыд тушаа, сьӧд уска генерал.
Том нывбабаӧс аддзӧм бӧрын, код вылын вӧлі прорезиненнӧй немецкӧй накидка, генерал Середа неуна чуймыштіс.
— Ті ме дінӧ? — юаліс сійӧ.
Таня вочавидзис:
— Ме корся тіянлысь разведотделение, — да ньӧти повтӧг генераллы веськыда синмас видзӧдлӧм бӧрын шуис: — Меным колӧ гвардияса майор Лубенцов.
— Пырӧй, пӧжалуйста, — чӧв олыштӧм бӧрын шуис генерал.
Таня пырис сы бӧрся керкаас.
Ичӧтик коридор прӧйдитӧм бӧрын, кӧні найӧ пыригӧн чеччыштіс-сувтіс ӧшинь дорын пукалысь салдат, найӧ пырисны ыджыд комнатаӧ.
Тані некод эз вӧв.
Ичӧтик шкап вылын сулаліс полевӧй телефон.
Генерал сувтіс.
— Гвардияса майор Лубенцов? — выльысь юаліс сійӧ да, бара чӧв олыштӧм бӧрын, пригласитіс: — Кора пуксьыны.
Таня эз пуксьы.
— Кора пуксьыны, — бара шуис сійӧ стрӧга да пондіс лукйысьны пызан вылас планшетын, быттьӧкӧ кӧсйис именнӧ сэтысь судзӧдны гвардияса майор Лубенцовӧс.
Танялы эз ло лӧсьыд, кор генерал кутіс дыр да внимательнӧя сы вылӧ видзӧдны, и сійӧ решитіс, мый колӧ сетны кутшӧмсюрӧ объяснение.
— Ми гвардияса майоркӧд, — стул помӧ пуксьыштӧм бӧрын шуис сійӧ, — важ тӧдсаяс.
Нелямын ӧтикӧд восянь на.
Ми ӧтлаын петім окружениеысь Москва дорын.
Лубенцов ёрт волӧма кодкӧлун ме ордӧ медсанбатӧ, и ӧні ме сы дорӧ локті.
Ті энӧ беспокоитчӧй, ме ачым аддза разведотделениесӧ.
Кора извинитны менӧ, ме тіянӧс задержиті.
Таня шензис, мыйла упорнӧя чӧв олӧ тайӧ сэтшӧм внимательнӧй генералыс.
Татчӧ аслас воӧмлысь помкасӧ висьталігӧн Таня видзӧдіс сылӧн планшет вылӧ.
Медбӧрын сійӧ лэптіс синъяссӧ да вочаасис генерал синъяскӧд.
И друг аддзис мыйкӧ сэтшӧмӧс, мый заставитіс Таняӧс ланьтны.
Вӧлі мыйкӧ аслыснога да шог тайӧ вежӧра, сюсь синъясас.
Генерал шуис:
— Лубенцов, тыдалӧ, пӧгибнитіс.
Тайӧ лои тӧрыт.
Звӧнитіс телефон, но генерал эз босьт трубкасӧ, и телефон пыр звӧнитіс и звӧнитіс.
— Кутшӧм жаль! — шуис Таня.
Сійӧ пыр на пукаліс, кӧть эськӧ тӧдіс, мый колӧ мунны, пӧра мунны да нинӧм тані пукавны, задерживайтны генералӧс.
Но эз вӧв выныс чеччынысӧ и эз вӧв кӧсйӧм мыйкӧ вӧчны, весиг прӧстӧ чеччыны стул вылысь.
Керкаас вӧлі чӧв-лӧнь, сӧмын телефон настойчивӧя звӧнитіс кадысь кадӧ.
Медбӧрын Таня чеччис, шуис «до свиданья» да петіс.
Ывлаын сійӧс босьтіс нервнӧй йирмӧг, и сылӧн пиньясыс пондісны сэтшӧма зяткакывны, мый сикт кузя ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлысь офицеръяс дінті мунігӧн Таня муртса кутчысис дрӧжжитӧмысь.
Окота вӧлі кӧнкӧ пукыштны ӧтнаслы, но став керкаясас, тыдалӧ, вӧліны йӧз.
Сэки сылы син улас уси кутшӧмкӧ ыджыд сарай да двор, кодӧс вӧлі кытшалӧма колючӧй проволокаӧн.
Сэні вӧлі пемыд да чӧв.
Сійӧ пырис да пуксис идзас вылӧ, кодӧн вӧлі вольсалӧма джоджсӧ.
Пиньясыс пондісны зяткакывны ещӧ ёнджыка.
«Эн сетчы истерикалы», — шуис сійӧ аслыс.
Таня лэптіс юрсӧ да аддзис стенсьыс шомӧн да мелӧн гижалӧм русскӧй гижӧдъяс.
«Ми тані пропадайтам.
Прӧщай, рӧднӧй Волынь!» — вӧлі гижӧма стенас.
«Дона мама!..» — заводитчис кутшӧмкӧ гижӧд, но водзӧсӧ лыддьыны вӧлі он вермы.
И ещӧ тані вӧлі унапӧв гижалӧма разнӧй почеркъясӧн: «Сталин».
Уна тысяча йӧзлӧн помтӧм мучитчӧмъяс да надеяяс йылысь тайӧ пасйӧдъясыс действуйтісны Таня вылӧ зэв ёна.
Тайӧ и ранитіс и кокньӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Таня петіс да, ньӧжйӧник туй кузя мунігмоз, бӧрдіс курыд синваӧн, сыркъялӧмӧн, кыдзи челядь дырйиыс, некодысь нин яндысьтӧг да паныдасьысь йӧзлӧн чуймӧм чужӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг.
XXIV
Зэв сьӧкыдпырысь пос кузя кык пролёт муртса кайӧм бӧрын Лубенцов кыліс улісьыс гӧлӧсъяс — мужичӧй да нывбаба гӧлӧсъяс.
Сійӧ мӧдӧдчис ӧдйӧджык, восьтіс кутшӧмкӧ ӧдзӧс, веськалі ичӧтик пемыд коридорӧ, восьтіс мӧд ӧдзӧс.
Сы водзын воссис ывла.
Шуны кӧ, тайӧ вӧлі комната кыдзи комната — дивана, письменнӧй пызана, шкапа да стулъяса да весиг стенъясас картинаяса.
А водзӧсӧ вӧлі ывла, тыдаліс ӧтка пу да паныд сулалысь уна судта жугалӧм керка.
Водз стенаыс комнатаас эз вӧв.
Джоджас да мебель вылас куйлісны кирпич торъяс да кыз слӧй бус.
Лубенцов кыссис тайӧ тешкодь оланінас, кыдзи актёр петавлӧ сцена вылӧ.
Комнатаас ставыс вӧлі пӧшти дзонь.
Стеныс киссьӧма абу снаряд веськалӧмысь, а воздушнӧй волнаысь.
Паныда керкасьыс кыліс юмовиник шой дук.
Ракетаяслӧн ылысса вспышкаяс кадысь кадӧ югдӧдлісны киссьӧм керкаяссӧ, комнатаса обойяслысь узоръяссӧ, письменнӧй пызан весьтын олӧма немецъяслысь да немкаяслысь фотографияяссӧ да диван весьтын ӧшалысь картина вылысь пасьтӧм нывбабаӧс.
Лубенцов кыссис комната помӧдзыс да видзӧдліс ывлаас.
Сійӧ вӧлі первой судтаас.
Уліас тыдалісны лыа мешӧкъясӧн тупкӧм полуподвалса ӧшиньяс.
Паныдсӧ муніс каменнӧй ӧграда, коді помасьліс жугӧдӧм керка бердын. Тайӧ керкаыслӧн дзоньӧн кольӧм бокса стенас вӧлі рисуйтӧма «Salamander» обувнӧй фирмалӧн зэв ыджыд реклама — нывбабалӧн туфлияса гигантскӧй кок.
Керка пытшкӧсса кӧлуйясыс куйлісны каменнӧй скелет пытшкын мӧд этажӧдз кыпалысь торпыриг чукӧрӧн, кытысь чурвидзисны куснясьлӧм крӧвать кокъяс.
Став улича пӧлӧныс нюжаліс траншея.
Паныда керкаса дворас тыдалісны сообщениелӧн кык ход, кодъяс нуӧдісны «Альбатрос» заводса центральнӧй корпуслань, — Лубенцов тӧдіс тайӧ корпуссӧ часіа ичӧтик башня сертиыс.
Сійӧ жӧ башня сертиыс Лубенцов тӧдмаліс, кӧні сійӧ ачыс: сійӧ вӧлі Кверштрассе вылын.
Шуйгавылас — Берлинерштрассе.
Улича пельӧсас сулалісны жугавлӧм пӧнаръяса кык кӧрт столб.
Уличаяс вӧліны йӧзтӧмӧсь.
Шочиника Лубенцов пельясӧдз кывлісны кӧнкӧ неылын мунысь немецъяслӧн чушкакылан кокшыяс.
Лубенцов решитіс пӧрччыны сапӧгсӧ да кӧртавны ранасӧ.
Но пӧрччыны сапӧгсӧ эз вермы: ставыс вӧлі клеитчӧма вирнас.
Сапӧгсӧ колӧ вӧлі вундыны.
Лубенцов чотіктіс шкап дінӧ.
Сэні ӧшаліс мужскӧй кӧлуй — пинжакъяс, галстукъяс.
Сійӧ кӧрталіс коксӧ галстукӧн жгут моз да шыбитіс пельпом вылас кутшӧмкӧ пальто, медым шонавны.
Сэсся сійӧ водіс диван вылӧ.
Сы синъяс водзын прӧйдитіс ставнас талунъя луныс.
Эз веритсьы, мый став тайӧ событиеясыс лоины сӧмын ӧти лун чӧжӧн да мый, сӧмын на талун асыв сійӧ пукаліс кустъясӧн быдмӧм сёнын, Мещерскийкӧд да Воронинкӧд орччӧн.
Чибиревлӧн нёль пельӧса чужӧмыс сӧмын на кымынкӧ час сайын вуджрасис сылӧн шуйга пельпом дорас.
А ӧні Чибирев абу да некор нин оз ло.
Кутшӧмкӧ ичӧтик сьӧдтор вуджӧртіс синъяс водзас.
Вӧймӧм кань звиркнитіс водосточнӧй труба кузя, морт моз вежӧра видзӧдліс югъялысь синъяснас веськыда Лубенцовлы синмас да уськӧдчис увлань.
Зэв ёна горшыс косьмис.
Лубенцов думыштіс: «Неужели тайӧ квартираас абу кухня?
Колӧ жӧ лоны квартираын кухня».
Став волясӧ зэлӧдӧмӧн сійӧ заставитіс асьсӧ чеччыны да, коксӧ кыскигтыр, мӧдӧдчис коридорлань.
Кӧні сійӧ вермис ранитчыны, сідзи эз и вермы дум вылас уськӧдны.
Коридорын вӧлі дзик пемыд.
Лубенцов ӧзтіс истӧг — и виж битор югдӧдіс пемыд стенъяссӧ, сундукъяс, шӧвк цилиндр, коді сулаліс вешалка пӧв вылын, да югъялысь воропсӧ зонтиклысь, коді солиднӧя ӧшаліс тув йылын.
Збыльысь, тані вӧлі ичӧтик коймӧд ӧдзӧс, пыран ӧдзӧссяньыс сразу жӧ веськыдвылас.
Лубенцов йӧткыштіс ӧдзӧссӧ, но сійӧ эз воссьы.
Йӧткыштіс ёнджыка да, медбӧрын, сійӧс неуна восьтыштіс.
Збыль, кухня, но сійӧ вӧлі дзикӧдз тырӧма жугавлӧмторъясӧн.
Джынвыйӧ киссьӧм пӧтӧлӧкыс ӧшаліс, тыдовтчӧмаӧсь куснясьӧм кӧрт балкаяс.
Джоджас тыдаліс пемыд розь.
Розьтіыс кылісны негора гӧлӧсъяс.
Лубенцов шытӧг кыссис розь дорас да видзӧдліс увлань.
Полуподвалын пукалісны йӧз.
Ӧзйис дзузган.
Качалкаын джынвыйӧ куйліс дзик куш юра, кузь ныра косіник морт.
Ӧчкиа немка куйліс кушетка вылын.
Орччӧн, пӧдушкаяса нопъяс вылын, узисны челядь.
Кыдз позьӧ видзчысьӧмӧнджык вӧрны зілигтыр Лубенцов бура тӧдмаліс ставсӧ кухнясьыс.
Шкапын сулалісны косьмӧм соусъяса да варенье колясъясӧн ляксьӧм банкаяс.
Шкап дорсьыс Лубенцовлы ки улас веськаліс кран.
Водопровод эз уджав, но кранас да матысса трубкаясас чӧжсьӧма вӧлі ичӧтика ва, кӧть и джынвыйӧ лыа сора.
Тані ставыс вӧлі сорласьӧма лыаӧн, кирпич бусӧн да кыліс известка дук.
Дивана комнатаӧ бӧр локтӧм бӧрын Лубенцов водіс да пондіс мыйлакӧ думайтны аслас рӧднӧй край йылысь, Волочаевка сикт йылысь, кӧні сійӧ чужліс.
Сылы дум вылас уси знаменитӧй сопка Июнь-Корань, код дорын колльӧдіс сійӧ челядьдырсӧ.
Сопка вылын сулалӧ школа, кӧні сійӧ велӧдчис, да знамяа каменнӧй морт.
Тайӧ знамяа мортыс, коді быдладорсянь тыдалӧ тайгаын ылісянь, нюръясын да вӧра расъясын, вӧлі первой яркӧй казьтыланторйӧн.
Лубенцов сэтшӧма велаліс тайӧ знамяа морт дінас, мый быттьӧкӧ дзикӧдз дугдіс казявны сійӧс.
Но, тыдалӧ, сьӧлӧмас пыдӧ пырӧма тайӧ образыс, Дальньӧй Восток вӧсна славнӧй сражение честь кузя тайӧ памятникыс, ӧні кӧ, кор сійӧ тайӧ местаяссяньыс дас кык тысяча километр сайын да торйӧдӧма тайӧ олӧмсьыс фронт линияӧн, сылы друг уси дум вылас именнӧ сійӧ знамяа мортыс, коді сулаліс ыліса сопка вылын.
Вӧт тайӧ, али тадзи тайӧ и вӧлі збыльысьсӧ?
Керйысь вӧчӧм сьӧд керкаын пукаліс мамыс тшӧка улас кӧрталӧм чышъяна, ставыс чукыръяса, кодъяс вӧліны бурӧсь синъяс дорас да шогсянаӧсь вом гӧгӧрыс.
Шытӧм воськовъясӧн ветлӧдліс двор кузя небыд кӧма батьыс, коді уджаліс бригадирӧн леспромхозлӧн матысса делянкаын, ачыс важ партизан да вӧралысь.
Сійӧ унаысь босьтліс аскӧдыс тайгаӧ медічӧт писӧ, Серёжаӧс.
Найӧ ӧтлаын келалісны ветлытӧм трӧпаяс кузя, пӧрысь да ичӧт, дзор да русӧй, пукталісны енотъяслы лэчьяс да лыйлісны фазанъясӧс.
Лубенцовъяслӧн семьяыс сетліс Дальньӧй Востоклы вӧрлэдзысьясӧс, кыйсьысьясӧс, старательясӧс, пур кылӧдысьясӧс, а сёрӧнджык, революция бӧрын, — сідзжӧ и амурскӧй флотилияса капитанъясӧс, пограничникъясӧс, механикъясӧс и весиг ӧти народнӧй комиссарӧс.
И сійӧтор, мый сылӧн батьыс, Лубенцов, косясис сэні японецъяслы паныд, сӧветскӧй Дальньӧй Востокӧс дорйигӧн, и сійӧтор, мый Лубенцовъяс вӧліны быдлаын зэв ыджыд крайлӧн каръясын да сиктъясын, и сійӧтор, мый на пиысь ӧти вӧлі Москваын наркомӧн, — ставыс тайӧ тыртліс Лубенцовлысь челядь сьӧлӧмсӧ кытшалысь мир дінас отношение кузя козяйскӧй чувствоӧн.
Школаын, леспромхозын, районын да став мирын любӧй нелючкитор сылы вӧлі инмӧ, кыдзи аслас личнӧй делӧ.
Кодлӧнкӧ нечестнӧй поступок, арся зэр улын сісьмысь идравтӧм колхознӧй нянь, фашистскӧй злодействояс Германияын да негръясӧс Америкаын линчуйтӧм кыпӧдлісны сыын помтӧм лӧглун да сьӧлӧмсяньыс кӧсйӧм пыр жӧ, кыдзи позяс ӧдйӧджык веськӧдны делӧсӧ, накажитны мыжаяссӧ, восстановитны справедливость.
... Войыс кыссис вывті ньӧжйӧ.
Юр бергӧдчис, и пельясас кыліс кутшӧмкӧ дугдывтӧм кузя горӧдӧм шы.
Генерал, дерт, лыддьӧ, мый сылӧн разведчикыс абу нин ловъя.
Абу сідз, Тарас Петрович!
Неужели сійӧс, Лубенцовӧс, сэтшӧм кокни вины?
Лубенцов муртса нюммуныштіс тайӧ мӧвпъяссьыс.
Кывліс эз Мещерский телефон кузя бӧръя кывъяссӧ сы йылысь, мый наступайтны колӧ став участокъяс вылын?
Гӧгӧрвоис эз сійӧ тайӧ кывъясыслысь тӧдчанлунсӧ?
Ещӧ ӧтчыд Лубенцов вежӧрын ньӧжйӧникӧн мунісны талунъя аддзылӧмторъясыс да разведчикъяслӧн, раненӧй салдатъяслӧн, виӧм связистъяслӧн чужӧмъясыс, медбӧрын, Чибиревлӧн чужӧмыс, кодӧс аддзылӧм бӧрын сійӧ сэсся эз нин аддзыв морт чужӧм.
И эз сэтшӧма сылӧн чужӧмыс, кыдзи горӧдӧмыс.
Именнӧ тайӧ горӧдӧмыс, вӧлӧмкӧ, пыр дугдывтӧг кылӧ пельясас, ӧти местаын бергалысь граммофоннӧй пластинка моз, коді дугдывтӧг дольӧ ӧтитор.
Ракетаяслӧн ыпнитлӧмъясыс частӧ югдӧдыштлісны комнатасӧ.
Кодкӧ чушкакыліс кокъяснас мостовӧй кузя.
Кодкӧ бӧрдіс неылын.
Кодкӧ горзіс мыйкӧ немецкӧй кывйӧн...
Лубенцов вунӧдіс дой йывсьыс да горш косьмӧм йывсьыс, кор асывнас пондісны йиркӧдны миян орудиеяс.
Снарядъяс разрывайтчисны главнӧй корпус дорын да Семинарштрассе вылын, кӧні ыджыд шумӧн киссис ӧти керка, ас пытшсьыс шыбитавліс торпыригъяс да би кывъяс.
Паныда сообщение ходъяс кузя кутісны котравны немецкӧй салдатъяс, найӧ частӧ мыччысьлісны каменнӧй стена жуглӧминын, код увті муніс траншеяыс.
Траншеяын тыдовтчис офицер.
Сійӧ ёна тэрмасис.
Салдатъяс, быд снаряд разрывайтчигӧн, сувтлісны да ляскысьлісны му бердас.
Сэсся здук кежлӧ лои чӧв-лӧнь.
Тайӧ чӧв-лӧньыс, кодӧс Лубенцов кывзіс пельяссӧ чошкӧдӧмӧн, регыд торксис выль канонадаӧн: коса гымыштӧм, снарядлӧн шутёвтӧм, а сэсся ылысса разрыв.
Тайӧ лыйлісны немецъяс.
Сэсся кыліс моторъяслӧн жургӧм.
Самӧй керка дінас, пӧшти Лубенцовкӧд орччӧн, сувтіс немецкӧй танк.
Сійӧ пондіс зэв ӧдйӧ, быттьӧкӧ вывті ёна тэрмасьӧмӧн, лэдзавны снаряд бӧрся снаряд.
Пемыдгӧрд рамкаа картина, кӧні вӧлі петкӧдлӧма пасьтӧм нывбабаӧс, пондіс вӧрны да сэсся уси джоджас.
Немецкӧй билӧн системаыс тыдовтчис пыр бурджыка.
Улича пельӧсас Лубенцовсянь кык керка сайын пӧдвалсянь дурмӧм моз лыйлӧ ӧти, тыдалӧ, крупнокалибернӧй пулемёт.
Мӧд уджалӧ Семинарштрассевывса пельӧс керкасянь.
Карса бой условиеясын танкъяс кутчысьӧны сэтшӧм жӧ тактикаӧ, кыдзи сӧмын ӧні на тані сулалысь танк: неуна лыйлӧм бӧрын сійӧ муніс укрытиеӧ, Семинарштрассевывса гӧрд керка сайӧ.
Лов позьӧ сетны телефон вылӧ либӧ рация вылӧ!
Улича вылын тыдовтчис морт квайтымына немецкӧй отряд.
Тайӧ вӧліны сосъясас сьӧда-гӧрда повязкаяса олӧма йӧз да детинкаяс, кодъяс вӧліны гражданскӧй паськӧмаӧсь, но вооружитчӧмаӧсь винтовкаясӧн.
Винтовкаясыс вӧліны разнӧйӧсь, и йӧзыс тайӧ вӧліны разнӧйӧсь туша сертиыс да кажитчисны кутшӧмкӧ нелепӧй заборӧн, кодӧс вӧчӧма кузя-дженьыда бедьясысь.
Тайӧ йӧзыс волнуйтчӧмӧн мыйкӧ висьталісны, горзісны, быттьӧ ты вылын уткаяс.
Водзын мунысь офицер друг бергӧдчис аслас воинстволань, мыйкӧ шуис пинь пырыс, да найӧ горӧдісны сьывны.
Сьылісны кыдзсюрӧ, жалкӧя, челядь сяма и пӧрысь дискантъясӧн, и ёсь гӧлӧсъяс пиын дрӧжжитісны басъяс.
Кутшӧм тайӧ вӧлі сьылӧм!
Юрсияс сувтсӧн сувтлісны тайӧ сьылӧмсьыс.
Босьтны кӧ кывъяссӧ, найӧ вӧліны зэв воинственнӧйӧсь.
Тайӧ вӧлі знаменитӧй сьыланкыв «Хорст Вессель», кодӧс коркӧ сочинитлӧмаӧсь мюнхенскӧй пивнӧйясын.
Бара гымнитісны миян орудиеяс, немецъяс, команда кывзытӧг, ӧта-мӧдсӧ талялігтыр да тойлалігтыр чеччалісны траншеяӧ.
Лубенцовлы кажитчис, мый сійӧ кылӧ кыськӧ зэв ылысь «ура» горзӧмъяс.
Немецкӧй пулемётъяс сяргисны, эралісны дурмӧмнысла.
Пондіс уджавны ещӧ ӧти пулемёт Берлинерштрассе вылын.
Траншея кузя мукӧд участокъяссянь бара котӧртісны немецъяс главнӧй корпуслань.
Гӧрд керка сайсянь петісны куим танк да зэв ёна тэрмасигтыр пондісны лыйлыны картечӧн.
Лои чӧв-лӧнь.
Лубенцовӧс кынтіс.
Кӧдзыд шонді ӧшаліс юр весьтас.
Кутшӧмкӧ переулокысь мыччысис офицер чукӧр.
Водзын муніс сьӧд мундира, сьӧд фуражкаа, сьӧд дымчатӧй ӧчкиа, ыджыд тушаа косіник эсэсовец.
Сійӧ муніс зумыд походкаӧн, мукӧдыс мунісны сы бӧрся неылын бӧрвылас.
Паныд локтіс мӧд чукӧр.
Винтовкаяса кымынкӧ салдат нуӧдісны оружиетӧм кык салдатӧс.
Дымчатӧй ӧчкиа эсэсовец сувтіс тайӧ мӧд чукӧр дорас да мыйкӧ горӧдіс.
Ӧти арестованнӧйыс, шапкатӧм, абу нин том, кыз морт, уси пидзӧс вылас.
Мӧдыс, ыджыд тушаа, ар дас вита детинка, бӧрддзис.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі вирӧсь.
Найӧс кыскисны туйвежлань.
Пансис кутшӧмкӧ ноксьӧм, кӧрт пӧнаръяс дорӧ туйвежас кыськӧ вайисны пызанъяс да пос.
Эсэсовец ӧвтыштіс кинас, и пӧнаръяс вылын пондісны чужъясьны кӧрталӧм кокъяснас кык ӧшӧдӧм.
Сэсся ӧти салдат пуксис пызан сайӧ ӧшӧдӧмъяс улӧ да кутіс гижны самопишущӧй ручкаӧн еджыд бумага вылӧ.
Сылӧн киыс тіраліс.
Мӧд салдат сьӧкыда кайис пызан вылӧ да крепитіс гижӧда бумагасӧ ӧшӧдӧм детинкалы морӧсас.
Сэсся сійӧ нуис пызансӧ мӧд пӧнар дінас да ӧшӧдіс сэтшӧм жӧ бумага кыз мортыслы морӧсас.
Сэсся ставныс сулалыштісны мыйкӧ дыра да мунісны.
Регыд подвалъясысь петалісны немецъяс да немкаяс.
Найӧ матыстчисны ӧшӧдӧмъяс дінӧ, сулыштісны, лыддисны гижӧдсӧ да чӧв олігтыр разӧдчисны.
Бара воис рыт.
Ковмас, тыдалӧ, бара узьтӧг колльыны вой.
«Неужели и аски миян оз воны?»
Лубенцов первойысь думыштіс сы йылысь, мый — мыйӧн чӧртыс оз шутит! — сійӧ вермас и не писькӧдчыны тайӧ Шнайдемюльсьыс.
Но сійӧ пыр жӧ асьсӧ вомаліс.
Ӧд миян аски обязательнӧ воасны.
Ӧд, тӧдӧмысь, и комкор, и командарм, и маршал Жуков дӧзмӧмпырысь юасьӧны: «Дыр ті понданныд сэні ноксьыны Шнайдемюльнас?»
Мед кӧть кутшӧм ичӧтик эз вӧв Шнайдемюль став зэв ыджыд фронт масштабас, но Сталинлӧн ӧд и тайӧ ичӧтик карыс карта вылын.
И, зэв вермас лоны, мый и сійӧ, великӧй вождь, Верховнӧй Командующӧй, юасьӧ командующӧйлысь да Военнӧй Сӧветса членлысь — сідз, пӧпуттьӧ, мукӧд ёна важнӧйджык делӧяскӧд тшӧтш.
— Кыдзи тіян делӧяс Шнайдемюль осадаӧн?
Коли вой.
Воис асыв.
А гӧгӧр вӧлі пӧшти дзик чӧв-лӧнь.
Весьшӧрӧ кывзысис Лубенцов сійӧс кытшалысь мирас.
Миян артиллерия чӧв оліс.
Уличаяс кузя ветлӧм-мунӧмыс содіс.
Немецъяс ветлӧдлісны ньӧти видзчысьтӧг, веськыда, гораа сёрнитісны да кутісны асьнысӧ сідзи, быттьӧкӧ медся страшнӧйыс налӧн бӧрын нин.
XXV
Рытланьыс Шнайдемюль весьтын кутісны тыдовтчавлыны немецкӧй транспортнӧй самолётъяс «Ю-52».
Немецъяс петалісны подвалъясысь, дворъясысь уличаӧ да чолӧмалана ӧвтчисны чышъянъясӧн.
Кар весьтын гӧгралысь самолётъясысь кутісны торъявлыны уна дас парашютъяс, еджыдъяс и гӧрдъяс.
Найӧ лэччисны пыр улӧджык и улӧджык.
Парашютъясас вӧлі кӧртавлӧма ящикъяс — тыдалӧ, кытшалӧм карлы боеприпасъяс да сёян-юан.
Вӧлі дзик шынитӧв, весиг пулемётъяс ланьтісны.
И Лубенцовлы, коді дрӧжжитіс висьӧмысла, юрас воис тешкодь мӧвп: «А мый, миян кӧ вот ӧні, войнас снимитасны осадасӧ?»
Ачыс эз тӧд, мый серти сылы дум вылас уси неважӧн аддзылӧм бритчытӧм омӧлик чужӧм.
Сійӧ мортсӧ, кажитчӧ, шуисны Швальбеӧн.
Да, Гельмут Швальбе, 25-ӧд пехотнӧй дивизияысь обер-фельдфебель.
Тайӧ сійӧ висьталіс сэки допрос дырйи чирӧм йӧй гӧлӧсӧн:
— Пемыд шахтаясын дорӧны гуся оружие, коді спаситас Германияӧс.
— Сӧрӧм, — гораа шуис Лубенцов.
И асьсӧ здукся слаблунысь накажитӧм могысь решитіс кайны войнас кытчӧкӧ вылӧджык.
Оз вермы разведчик куйлыны трущобаын да не тӧдны, мый вӧчсьӧ гӧгӧр!
Сійӧ лыддис ассьыс гранатаяссӧ.
Вӧлі нёль граната.
Пистолетын сизим патрон.
Зэв бур.
Ӧти гранатаӧн позьӧ, быть ковмас кӧ, подорвитны асьтӧ.
Сійӧ бӧрйис аслыс вылӧ индӧм гранатасӧ.
Тайӧ вӧлі паса граната, сылӧн пу вороп вылас коркӧ чурвидзлӧма увтор.
Ӧні ставсӧ шыльыда шыльӧдӧма, но кольӧмаӧсь коричневӧй гӧгрӧс кружокъяс, кодъяс висьталӧны, мый татшӧм смертельнӧй штуковинаыс коркӧ вӧлӧма веж пуӧн.
Тайӧ гранатасӧ сійӧ пуктіс зептас, мукӧдъяссьыс торйӧн.
Кор пемдіс, Лубенцов лэччис диван вылысь, шыбитіс пельпом вылас немецкӧй пальто да пондіс кыссьыны.
Коридорын сійӧ босьтіс тувйысь зонтик: шогмас бедь пыдди.
Шыяссӧ кывзігтыр сійӧ восьтіс петан ӧдзӧссӧ.
Лӧнь, пемыд да уль.
Сійӧ кыссис пос кузя вывлань зэв ньӧжйӧ — эз видзчысьӧм могысь, а доймӧм да слаблун вӧсна.
Коймӧд судтаас Лубенцов аддзис ас весьтсьыс войся небесасӧ: этажыслысь джынсӧ вӧлі жугӧдӧма снарядӧн.
Пос вывсьыс кымынкӧ тшупӧд вӧлі усьӧма, а выліас да гӧгӧрас ӧшалісны двутавровӧй кӧрт балкаяс, на вылӧ ӧшйӧмаӧсь стеныслӧн зэв гырысь торъяс.
Ӧти балкаӧ кутчысьӧмӧн Лубенцов сьӧкыдпырысь кайис нёльӧд судтаӧ.
Нёльӧд судтаыс ставнас дзуртіс да ружтіс.
Стенъястӧм комнатаясын сулаліс кутшӧмкӧ мебель: креслӧ, детскӧй коляска.
Ӧзйылӧм ракета югдӧдіс кельыдлӧз платьеа аканьӧс, коді вӧлі кӧсаяснас крукасьӧма карнизас.
Коридор помас вӧлі балкон вылӧ петан восьса ӧдзӧс.
Лубенцов воськовтіс сэтчӧ да аддзис пӧжарнӧй кӧрт пос.
Вевт вылӧдзыс вӧлі бура на кык метр.
Пӧшти дзикӧдз турдӧм кияснас кӧтасьӧм кӧртӧ кутчысялӧмӧн Лубенцов кутіс кайны вывлань.
Вевтыс тані вӧлі дзонь.
Водзынджык дзурвидзис жугалӧмин.
Шувгис тӧв.
Лубенцов сувтіс веськыда пач труба дінас да зілис мыйкӧ аддзыны либӧ кывны.
Но гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь.
Кӧть мед эськӧ трассируйтысь пуляяслӧн ӧти очередь, мед кӧть пушкаысь ӧти лыйӧм шы.
Нинӧмыс.
Лубенцов пуксис виччысьны, кор югдас.
Кӧрт листыс кок улас неуна лайкмуні, и Лубенцовлы дум вылас уси, кутшӧма сійӧ радейтліс ичӧт дырйиыс кавшасьны керка вевт вылӧ, гажаа тронӧдчыны кӧртнас да, труба сайӧ дзебсясьӧмӧн да сы сайысь ньӧжйӧникӧн бӧр кыссигмоз, воображайтны асьсӧ разведчикӧн да партизанӧн.
Лубенцов пукаліс да виччысис югдӧмсӧ.
Минутаяс кыссисны зэв ньӧжйӧ.
Ӧтчыд кымӧръяс сайысь петаліс тӧлысь, но пыр жӧ бӧр дзебсис.
Пондіс усьны уль лым.
Кӧнкӧ киссис стена юкӧн.
Грымакылысь шыыс исковтіс глухӧй, джынвыйӧ киссьӧм закоулокъясті да ланьтіс ылын.
Лубенцов пукаліс вӧрзьывтӧг, пӧшти нинӧм йылысь думайттӧг да сӧмын виччысис.
Лои пыр кӧдзыдджык.
Кӧнкӧ улын кодкӧ сьӧкыда кызӧдіс.
Сэсся небесаыс заводитіс неуна кельдӧдны, а войся пемыдыс — мунны пемыд пельӧсъясӧ да пыр ёнджыка сэні сукмыны, а тайӧ кадас жӧ быттьӧкӧ ставнас быгаліс, и предметъясыс лоины пыр тыдаланаӧсьджык.
Асыввыв горизонт вылын, вӧръяс сайын, кӧні вӧлі Таня, тыдовтчис кузь, сьӧкыд, вижов-гӧрд полоса.
Рытыввылыс вӧлі на вӧйӧма пемыдӧ, а асыввылас вижов-гӧрд полосаыс лои пыр ыджыдджык и югыдджык, вочасӧн воштіс ассьыс воддза рӧмсӧ, вижӧдіс, небзис.
Шонді югӧръяс пондісны ворсны немецкӧй кирхаяслӧн шпильяс вылас.
Лубенцов пукаліс вӧрзьывтӧг да виччысис, кор югдас рытыввылас.
Вочасӧн заводитчис югдыны и рытыввылыс.
Лубенцов сувтіс.
Первойысь сійӧ аддзис сӧветскӧй позицияяс та вылнасянь противникладорсянь.
Траншеяяс нюжалісны неыджыд мыльк пӧкатӧд.
Заводлӧн медся ылыс корпусъяс дінын кодзувкотъяс моз котралісны ӧтарӧ-мӧдарӧ посньыдик йӧз.
Лубенцов эз аддзы чужӧмъяссӧ да весиг паськӧмсӧ, но сійӧ пыр жӧ кутіс чувствуйтны, мый тайӧ ас йӧз.
Сійӧ аддзис немецкӧй снарядъясӧн жугӧдлӧм водокачка да сылы кажитчис, мый петысь шонді югӧръяс водзас аддзыліс сійӧ стереотруба стеклӧяслысь югъялӧмсӧ.
Лубенцовӧс зэв ёна кынтіс, и ранитчӧм кокыс, кажитчӧ, мучительнӧя топавліс да бӧр личавліс.
Но сійӧ эз нин чувствуйт тайӧс.
Сійӧ вӧлі мукӧд, ёнджык вынъяс киын.
Сійӧ эз нин вӧв ӧткаӧн да врагъяс пӧвстын вошӧмаӧн.
Сылӧн морӧсас кыптіс радлун да гордость аслас народ вӧсна, сылӧн вождь вӧсна, сыӧн дорӧм непобедимӧй вын вӧсна.
И висьӧмысла джынвыйӧ садьсӧ воштӧм Лубенцовлы кажитчис, мый сійӧ абу жугӧдӧм немецкӧй керка вевт вылын, а Волочаевкаса ылыс сопка вылын да мый именнӧ сійӧ и эм знамяӧн сулалысь сійӧ мортыс.
Сӧветскӧй салдатъяс кияс выланыс быгыльтісны орудиеяс, деловитӧя кыскалісны пушкаяс пӧшти дзик заводскӧй корпусъяс бердӧдз.
Вылысянь кажитчис, мый салдатъяссӧ заколдуйтӧма, мый найӧс кодкӧ видзӧ смертьсьыс.
А немецъяслӧн пулемётъясысь да орудиеясысь лыйсьӧм пыр ёнджыка чорзис.
И вот миян салдатъяс водавлісны, но бӧр чеччалісны.
Чеччалісны эз ставныс, но вылысяньыс Лубенцов эз аддзы тайӧс.
Найӧ сьӧд чутъясӧн мыччысьлісны то тані, то сэні, котӧрталісны, упорнӧя кыссисны, упрямӧя мунісны водзӧ, вошлісны, бара петавлісны воронкаясысь, кирпич штабельяс сайысь, вошавлісны керкаясӧ, бара тыдовтчавлісны медся виччысьтӧм местаясын да медся виччысьтӧм здукъясӧ.
Усины снарядъясӧн жугӧдӧм пӧнаръяс, кытчӧ вӧлі ӧшӧдӧма немецъясӧс.
Бойлӧн став шыясысь — фаустпатронъяслӧн увтӧмысь, взрывъясысь, керкаяс киссьӧм шумысь, миномётъяс кызӧкталӧмысь — медся матын да резкӧя кыліс Лубенцов пельясын шыыс пулемётлӧн, самӧй сійӧ, крупнокалибернӧй пулемётыслӧн, кодӧс, кыдзи Лубенцов казяліс тӧрыт, вӧлі установитӧма перекрёстокын подвальнӧй этажӧ, метр кыксё сайын тайӧ керкасяньыс, кӧні вӧлі майор.
Сійӧ жӧ туйӧдыс, кутшӧмӧд сійӧ кайис керка вылас, Лубенцов заводитіс бӧр лэччыны увлань.
Керкаас вӧлі пемыд на.
И кажитчис, мый пукалан джуджыд трюмын, гӧгӧр бушуйтысь зэв ыджыд бушков дырйи.
Лубенцов сюйис зептас ассьыс пилоткасӧ, пасьталіс немецкӧй пальто да кизясис, сэсся, зонтик вылӧ мыджсьӧмӧн, лэччис пос кузя да петіс ывлаӧ.
Сы дінті котӧртіс томиник ныв, пельпом вылас сылӧн ноп.
Нылыс мыйкӧ шуис Лубенцовлы, но сійӧ нинӧм эз вочавидз.
Ныв кытчӧкӧ воши.
Чотігтыр да пиньяссӧ мурч курччӧмӧн Лубенцов муніс, вуджис кутшӧмкӧ ӧграда вомӧн да веськаліс мӧд дворӧ, кӧні тожӧ ноксисны кымынкӧ немец, унджыкыс старикъяс да старукаяс.
Лубенцов муніс на дінті.
Бара кодкӧ на пиысь обратитіс внимание, мый сійӧ чотӧ, да юаліс сылысь мыйкӧ йылысь.
Сійӧ чӧв олігтыр муніс на дінті да, зонтикнас аслыс отсалігмоз да пиньяссӧ чорыда мурч курччӧмӧн, на син водзын тэрмасьтӧг вуджис мӧд ӧграда вомӧн.
Тайӧ вӧлі самӧй сійӧ дворыс, кысянь лыйсис пулемёт.
Улича дорас тані вӧлі палисад, код пӧлӧн вӧлі кодйӧма траншея.
Траншеясяньыс дворас нуӧдіс сообщение ход, коді муніс сэсся шуйгавылӧ да воши садйын.
Сообщение ходын сулалісны кык немец.
Найӧ вӧлі кыскӧны кутшӧмкӧ ящик, тыдалӧ, патронъяс тыра, да ӧні сувтісны шойччыштны.
Улісянь выліӧдз кизясьӧм пальтоа, шапкатӧм, дзугсьӧм русӧй юрсиа тайӧ чотысь мортыслӧн чужӧмыс мыйӧнкӧ обратитіс ас вылас налысь вниманиесӧ.
Найӧ сюся видзӧдлісны сы вылӧ.
Лубенцов муніс на дінті, ни ӧти здук кежлӧ сувтлытӧг, и сӧмын кор салдатъясыс лоины сы бӧрвылын, думыштіс, мый мышсяньыс пальто вожӧдыс позьӧ аддзыны сылысь сӧветскӧй форменнӧй гачсӧ.
Сы вӧсна сійӧ заставитіс асьсӧ мунны ньӧжйӧджык.
Зумыш чужӧма, сійӧ ньӧжйӧник муніс двор кузя, аслас балябӧж вывсьыс чувствуйтіс немецкӧй салдатъяслысь кӧдзыд видзӧдлассӧ.
Эз, найӧ нинӧм эз казявны да эз чукӧстны сійӧс.
Сэні, шудыд вылӧ, гӧгӧр пондісны взрывайтчыны снарядъяс.
Ставныс дзебсисны, коді кытчӧ вермис; сэсся салдатъяс котӧртісны: тыдалӧ, русскӧйяс вӧліны матынӧсь.
И сӧмын дзугсьӧм юрсиа тайӧ мортыс ньӧжйӧник муніс двор кузя чёрнӧй ходса восьса ӧдзӧслань.
Керкаӧ пырӧм бӧрын гвардияса майор пыр жӧ аддзис ас водзсьыс веськыдвывсьыс вывлань кайысь пос, а шуйгавывсьыс увлань лэччысь пос.
Сэсся шуйгавылас вӧлі полуподвалӧ нуӧдысь ӧдзӧс.
Сэні, уліас, ярмӧмысла тшӧкъяліс пулемёт.
Пӧтӧлӧксьыс гылаліс штукатуркаыс.
Лубенцов восьтіс ӧдзӧссӧ, сэсся пӧдлаліс ас бӧрсяыс да нёровтчис кӧсяк бердас, медым лолыштны да сетны шойччӧг кокыслы.
Сэсся сійӧ пондіс видзӧдны джынвыйӧ пемыдас.
Ӧшинь югыдас бура тыдалісны пулемёт дорын кык салдатлӧн мыгӧръясыс.
Лубенцов муніс стен пӧлӧныс веськыдвывлань, мышнас стен бердӧ мыджсьӧмӧн, сэсся сувтыштліс да лӧсьӧдіс граната.
Пулемёт дугдывтӧг сяркӧдіс.
Полуподвал ставнас тіраліс.
Лубенцов шыбитіс гранатасӧ да кымыньӧн водіс джоджас.
Взрывыс пыркнитіс ставнас керкасӧ, шыбитіс асьсӧ Лубенцовӧс бокӧ да сылӧн воши садьыс.
Кор сійӧ минута мысти паляліс, лӧсьӧдіс мӧд граната да кыссис ӧшинь дорӧ.
Перекрёстокті котӧртісны немецъяс, коді кытчӧ веськалӧ.
Сійӧ шыбитіс налы ӧти граната, сэсся мӧдӧс, сэсся думыштіс неуна, кыскис зепсьыс медбӧръя пасйӧм гранатасӧ да шыбитіс сійӧс улича вылӧ, пышйысь немецъяс чукӧрӧ...
Капитан Чохов, коді писькӧдчис дворъясті аслас ротакӧд Берлинерштрасселань, аддзис гранатаяслысь взрывайтчӧмсӧ да вежӧктӧмӧн думыштіс сы йылысь, мый со кодкӧ удитӧма нин сыысь водзджык пырны карас.
Сійӧ век жӧ используйтіс тайӧ отсӧгсӧ да уськӧдчис водзӧ.
Рота захватитіс перекрёстоксӧ да муніс водзӧ, матысса уличаӧ.
Ӧти керка пӧдвалысь салдатъяс аддзисны дивизия разведкаса начальникӧс, гвардияса майор Лубенцовӧс, коді вошлі куим лун сайын.
Сійӧ вӧлі ранитчӧма да ёна слабмӧма.
Сы дінын туплясисны кык виӧм немец да жугӧдӧм пулемёт.
Вайисны нӧсилкаяс.
— Бурдӧй регыдджык, — прӧщайтчигас висьталіс сылы Чохов. — Зэв рад, мый ті ловъяӧсь.
Кар вӧсна бой муніс ещӧ кык сутки на.
Мӧд лунас рытланьыс лыйсьӧм ланьтіс.
Воисны кыськӧ немецкӧй самолётъяс, кодъяс парашютъяс вылын шыблалісны увлань вый да сыр, мый вылӧ миян салдатъяс ёна радлісны.
Рытыс пуксис зэв шоныд.
Гинденбургплац дорын ӧтлаасисны карсӧ лунвывсянь штурмуйтысь дивизиякӧд.
Тайӧ дивизияса салдатъяс пӧвстысь, кодъяс мыччысисны зэв ыджыд собор сайсянь, Чохов тӧдіс рыжӧй уска сибирякӧс, каретаын мунысь ассьыс пӧпутчиксӧ.
Рыжӧй уска тожӧ пыр тӧдіс капитанӧс да сетіс сылы честь.
— Ловъя на? — юаліс Чохов.
— А кыдз нӧ? — нюмъялігтыр да кинас пӧсялӧм плешсӧ чышкигтыр вочавидзис рыжӧй уска. — Ӧні миянлы кувны сёр нин.
Берлин вылӧ мунам, али мый?
— Нӧрӧвитлы Берлин вылад.
Войдӧр Шнайдемюльсӧ босьт.
— А мый Шайдемульыс? — Шайдемульсӧ, позьӧ шуны, босьтӧма нин...
И аслас йӧз дінӧ ӧтлаасьӧм бӧрын сійӧ воши киссьӧм керкаяс сайӧ.
МӦД ЧАСТЬ
Еджыд флагъяс
I
Ланьтӧм немецкӧй каръяс да сиктъяс встречайтісны русскӧй салдатъясӧс еджыд флагъясӧн.
Еджыд флагъяс лётъялісны ӧшиньясын, балконъяс вылын да карнизъясын, ӧшалісны лым улын да зэр улын, вуджрасисны войся пемыдын.
Германия эз на сдайтчы, но быд немецкӧй керка торйӧн капитулируйтіс, быттьӧ кӧсйис вештыны ас вывсьыс карайтысь ки, быттьӧ висьталіс: «Нацистъяскӧд вӧчӧй мый окота, но менӧ энӧ вӧрзьӧдӧй!..»
Кымын водзӧ рытыввылӧ, сымын йӧзаджык лоины Германияын туйяс.
Сӧветскӧй войскалы паныд локтісны колоннаяс полякъяслӧн да итальянецъяслӧн, норвежецъяслӧн да сербъяслӧн, французъяслӧн да болгараяслӧн, хорватъяслӧн да голландецъяслӧн, бельгиецъяслӧн да чехъяслӧн, румынъяслӧн да датчаналӧн, словакъяслӧн, грекъяслӧн да словенъяслӧн.
Велосипедъясаӧсь да тачкаясаӧсь, рюкзакъясаӧсь да чемоданъясаӧсь мунісны мужчинаяс, нывбабаяс да челядь, старикъяс да старукаяс, нывъяс да зонъяс.
Пинжакъяс выланыс, резьӧдӧм погонъяса быдсямапӧлӧс мундиръяс выланыс, курткаяс да плащьяс выланыс, платьеяс да ковтаяс выланыс вӧлі вурлӧма мушарвывса став национальностьяслысь рӧмъяссӧ.
Йӧз сьылісны, горзісны да сёрнитісны став кывъяс вылын, мунісны разнӧй направлениеясӧ, но ӧтилаӧ: гортаныс.
Ылысянь на, миян салдатъяс матыстчигӧн, гӧрд звездаяса танкъяслысь жургӧмсӧ кылӧм бӧрын, чехъяс пондылісны горзыны: «Ми <ns>чешъяс</ns>!» — Французъяс: «<fra>Français! Français!</fra>» — да мукӧдыс ставныс, быдӧн асланыс кывйӧн, висьтавлісны ассьыныс национальностьсӧ, кыдзи братстволысь пас да кыдзи щит.
Весиг итальянецъяс, венгръяс да румынъяс, неважӧнся гитлеровскӧй союзникъяс, мыжапырысь, эз зэв радлӧмӧн, но век жӧ тэрмасьӧмӧн висьтавлісны ассьыныс национальностьсӧ.
Асьсӧ свободнӧйӧн почувствуйтӧм бӧрын Европа ликуйтіс да гордитчис сійӧн, мый сійӧс мездӧм могысь татчӧ воисны сӧветскӧй дивизияяс, кодъяс кутны вермытӧм потокӧн мунісны Германияса став туйяс кузя.
Но вот туй чукыль сайын тыдовтчис гӧрд флага йӧз чукӧр.
Тайӧ вӧліны русскӧйяс.
Кӧстыльяса вӧвлӧм военнопленнӧйяс, нывбабаяс да челядь, том зонъяс Смоленскысь, Харьковысь, Краснодарысь, тшӧка улас кӧртыштӧм еджыд чышъянъяса нывъяс.
Ставыс сувтіс.
Салдатъяс кытшалісны найӧс, заводитісны кутчысьлыны, окасьны, киссьыны пондіс синва.
Синваӧсь банбокъяса том регулировщица лэдзис флажоксӧ да вӧрзьӧдчывтӧг сулаліс места вылас.
Тэрмасьӧмӧн пондісны юасьны: коді смоленскӧй, коді полтавскӧй, коді донскӧй.
Сюрины землякъяс, пӧшти рӧдняяс, кӧть и зэв ылыссаяс.
Русскӧй йӧз, кодъясӧс сэтшӧм важӧн вӧлі янсӧдӧма рӧдинасьыс, шензьӧмӧн видлалісны салдатскӧй да офицерскӧй погонъяс, детинкаяс ӧзйӧм синъясӧн малалісны сӧветскӧй автоматъяслысь стволъяссӧ, нывъяслӧн банбокъясыс гӧрдӧдісны салдатъяс видзӧдлӧмъясысь.
И кутшӧм сӧмын чудесаяс оз овлыны свет вылын!
Грузӧвик вылысь, код бӧрся кыссис зэв ыджыд орудие, чеччыштіс олӧма сержант.
И сэки жӧ сы дінӧ уськӧдчис русӧй юрсиа томиник ныв, быттьӧкӧ сійӧ тайӧс сӧмын и виччысьӧма.
Артполк ставнас сувтіс чуймӧмӧн, и бать да ныв весьтын, кодъяс кутлісны ӧта-мӧдсӧ, юрӧбтіс гора «ура».
Тайӧ чукӧр дінтіыс ветлӧдліс мӧд ныв, сьӧдіник, мича, пельпомъяс вылас усьӧм еджыд кӧсынкаа, да дугдывтӧг шуаліс:
— <ukr>Яке щастя, яке щастя!</ukr>
<ukr>А мого батька тут немае</ukr>? *
* Кутшӧм шуд, кутшӧм шуд!
А менам батьӧй тані абу?
Сійӧ котраліс колонна пӧлӧн, видзӧдлывліс артиллеристъяс да пехотинецъяс чужӧмъясӧ да пыр юасис:
— <ukr>А мого батька тут немае</ukr>?
— А жӧник оз ков? — машина вывсянь юаліс кутшӧмкӧ том гӧлӧс, и брезент улысь мыччысис сералысь гӧрд чужӧм, беринӧсь, гажа, кульсьӧм ныра, балагур да добряк ныра.
Туй вывті ветлӧм-мунӧм дзикӧдз сувтіс.
Тайӧ здукӧ перекрёсток вылӧ петісны бронетранспортёр да машина.
Сэтысь петіс генерал.
Йӧз чукӧр пыр регулировщица дорӧ писькӧдчӧм бӧрын сійӧ стрӧга шуис:
— Делӧ йылысь вунӧдны оз позь.
Уна офицеръяс тӧдісны генералӧс.
Тайӧ вӧлі Военнӧй Сӧветса член.
Ставныс ланьтісны.
Сизокрылов шыасис мездӧм йӧз дінӧ:
— Энӧ задерживайтӧй салдатъясӧс, ёртъяс: налӧн уна удж водзын.
Частьясса командиръяс, ме дінӧ!
Военнӧй Сӧветса член дінӧ котӧртісны командиръяс — пехотинецъяс и артиллеристъяс.
Сійӧ чорыда ӧлӧдіс найӧс порядок дзугӧмысь.
— Кӧні артполкса командир? — юаліс сійӧ.
Кодкӧ котӧртіс корсьны артполкса командирӧс.
Генерал вешйис бокӧ, медым сетны офицеръяслы лӧсьӧдны порядок.
Кыліс команда:
— <rus>Становись</rus>!
— Машинаясӧ!
Ставыс ньӧжйӧник вӧрзис.
Туй шӧрӧ колины сӧмын ая-ныла.
Батьыс беспомощнӧя да меліа йӧткышталіс ас дінсьыс нывсӧ, мыйкӧ висьталіс сылы, ньӧжйӧник да тревожнӧя видзӧдлывліс генерал вылӧ.
— Мыйла сувтіс полкыс? — котӧрӧн воысь полковник-артиллеристлысь юаліс Сизокрылов.
Полковник вочавидзис:
— Мыжа, генерал ёрт.
— Мый ті мыжаӧсь, ме тӧда, — кӧдзыда шуис Военнӧй Сӧветса член. — Этша сійӧ, мый ті асьныд манитчинныд, но ещӧ пробка вӧчинныд туй вылас.
Грӧш доныс татшӧм командирлы!
Матыстчисны кымынкӧ легкӧвӧй машинаяс, кӧні пукалісны генералъяс — тайӧ туй кузяыс мунысь соединениеяслӧн командиръяс.
Генералъяс заводитлісны сетны установитӧм рапорт Военнӧй Сӧветса членлы, но Сизокрылов эз мӧд кывзыны налысь.
Сійӧ матыстчис олӧма сержант дінӧ, коді сулаліс нылыскӧд туй вылын, да шуис:
— Мый, шуд уси салдатлы?
А войнатӧ помавны всё-таки колӧ.
Сержант тэрмасьӧмӧн кисӧ инмӧдліс пилотка бердас да, медбӧръяысь нылыс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, кайис машинаӧ.
Такӧд тшӧтш брезент улӧ саяліс и гажа ныр.
Перекрёсток тыртӧммис — и буретш кадӧ.
Небесаын тыдовтчисны немецкӧй бомбардировщикъяс, кодъяс, збыль, шыбитісны сӧмын кык бомба, сы вӧсна мый сӧветскӧй истребительяс пыр жӧ найӧс вӧтлісны.
Военнӧй Сӧветса член шыасис генералъяс да политработникъяс дінӧ:
— Тэрыблун ӧні медся важнӧй.
Ті обязанӧсь стӧча выдерживайтны движениелысь график.
Репатриируемӧйяс долженӧсь мунны туйяс пӧлӧн да не мешайтны войска мунӧмлы.
Частьясса политотделъяс ӧтвечайтӧны репатриантъяскӧд удж нуӧдӧмысь, организуйтӧны митингъяс.
Но ставсӧ тайӧс колӧ вӧчны сідзи, медым сійӧ эз мешайт частьяслы мунны Одерлань.
Кор Военнӧй Сӧветса член муніс, офицеръяс да генералъяс сулалыштісны, сёрнитыштісны да, веськыда висьтавны, довкйӧдлісны юръяснысӧ: «Ок, стрӧг!
Нинӧмӧн тайӧс он прӧймит!..»
Ландсбергӧ воӧм бӧрын Сизокрылов телеграф кузя корис ас дінас полковникӧс — репатриация отделса начальникӧс.
Сійӧ локтіс самолётӧн.
Генерал ордӧ сійӧ пырис котӧрӧн.
Радысла югъялан чужӧм вылас сылӧн вӧлі гижӧма, кутшӧма сійӧ гордитчӧ да кутшӧм шуда, мый сы пай вылӧ уси татшӧм историческӧй роль: мӧдӧдавны рӧдинаӧ мездӧм сӧветскӧй йӧзӧс.
Военнӧй Сӧветса член шуис:
— Ме юаси репатриантъяслысь, кытчӧ найӧ мунӧны.
Тыдовтчис, мый оз ставныс тӧдны ассьыныс сборнӧй пунктъяссӧ.
Мукӧдъясыс абу получитӧмаӧсь паёкъяссӧ, мый налы пӧлагайтчӧ.
А ӧд тіян эм тырмымӧн офицеръяс, средствояс да транспорт. — Полковник вылӧ кыдзкӧ лӧгпырысь видзӧдлӧм бӧрын Сизокрылов ыдждӧдіс гӧлӧссӧ: — Тіян офицеръясыд, полковник, вывті небыд сьӧлӧмаӧсь.
Прӧститӧй, ме весиг шуи эськӧ: глупӧя небыд сьӧлӧмаӧсь.
Салдатъяс тайӧ случайын вермасны петкӧдлыны ассьыныс чувствояссӧ, гӧгӧрвоана, мый ассьыныс историческӧй рольсӧ выполняйтігӧн сӧветскӧй йӧз шудаӧсь.
Большевистскӧй руководительяслы петкӧдлыны небыд сьӧлӧм нинӧмла, колӧ руководитны делӧӧн, кодӧс поручитіс миянлы партия.
Организуйтӧй делӧсӧ сідзи, медым лагерьясысь мездӧм йӧз вӧліны пӧтӧсь, дӧвӧленӧсь да чорыда тӧдісны, мый регыд лоасны гортаныс.
И медым найӧ та дырйи эз мешайтны военнӧй действиеяслы, кодъясысь зависитӧ войналысь бедствиеяссӧ медся регыдӧн бырӧдӧм.
«Абу морт, а чорыд из!» — Военнӧй Сӧветса член водзын нюжӧдчӧмӧн сулалігӧн ӧбидитчӧмӧн думайтіс полковник.
Сизокрылов муніс водзӧ.
Туй кузя мунысь салдатъяс вылӧ да мездӧм йӧз чукӧръяс вылӧ видзӧдігмоз сійӧ, медым пӧдтыны ас пытшсьыс ковтӧм нормӧмсӧ да радлунсӧ, думайтіс зэв уна быдсямапӧлӧс делӧяс йылысь.
Збыль, тайӧ ӧні эз век удайтчыв сылы.
Сизокрылов — морт, кодлӧн став олӧмыс вӧлі йитчӧма партиякӧд, вӧлі шуда, мый мирсӧ мездӧны фашизмысь сӧветскӧй войска, кодъясӧн веськӧдлӧны коммунистъяс.
Сійӧ лыддьыліс тайӧс закономернӧй явлениеӧн, сідз жӧ, кыдзи и сійӧс, мый партизанскӧй движениеӧн став странаясын веськӧдлісны коммунистъяс.
Коммунизм — вын, коді мездӧ мирсӧ.
Колӧ, медым сӧветскӧй йӧз петкӧдлісны быдӧнлы мукӧдъяслы долг выполняйтӧмлысь образец, моральнӧй сӧстӧмлун — став сійӧ качествояссӧ, кодъясӧс сетіс налы свободнӧй странаын олӧм.
Йӧзӧс радейтӧм?
Да.
Но действеннӧя, целеустремленнӧя радейтӧм.
Лёккӧд тыш, но тыш государственнӧй туйӧн, вынйӧра партия веськӧдлӧм улын, сы вӧсна мый тані, кыдзи петкӧдліс историческӧй опыт, оз вермыны отсавны бур пожеланиеяс, тані вермас отсавны сӧмын железнӧй организация, военнӧй и политическӧй.
Кӧть генерал и эз кывлы, мый сёрнитлісны сылӧн приказъяс йылысь, распоряжениеяс да строгӧй предупреждениеяс йылысь, но сійӧ дӧгадывайтчыліс та йылысь, и тайӧ ӧбижайтіс сійӧс.
Эз, сылы эз вӧв веськодь, мый сы йылысь сёрнитӧ и эсійӧ сержантыс, коді паныдасьӧма нылыскӧд, и разнӧй офицеръяс да генералъяс, кодъяскӧд сійӧ ачыс аддзысьлывліс.
Но сійӧ эз вермы лыдӧ босьтны тайӧс.
Найӧ эз тӧдны и эз вермыны тӧдны сійӧс, мый тӧдіс сійӧ.
А делӧяс фронт вылын вӧліны татшӧмӧсь: Верховнӧй Главнокомандующӧйлысь сувтӧдӧм могсӧ вӧлі выполнитӧма — танкӧвӧй частьяс петісны Одер вылӧ, форсируйтісны юсӧ да гвардейскӧй пехотаса передовӧй частьяскӧд ӧтлаын захватитісны рытыв берег вывсьыс предмостнӧй неыджыд укреплениеяс.
Гырысь вынъясӧн немецъяс дугдывтӧг атакуйтісны миян войскалысь группаясӧс Одер рытыввыв берегын.
Медся главнӧйыс ӧні вӧлі сыын, медым кутны да паськӧдны плацдармсӧ.
Решайтіс, татшӧм ногӧн, войска водзӧ мунӧмлӧн ӧдыс.
Тӧрыт войнас Сизокрылов воис командующӧй ордӧ, коді вӧлі сӧмын на получитӧма Одер вылын событиеяс йылысь первой юӧръяс.
Чӧв олігтыр найӧ пукалыштісны кыкӧн, виччысисны туманнӧй да неполнӧй донесениеяс подтвердитӧм.
Зэв ыджыд штаб ланьтіс.
Медбӧрын чӧв-лӧньсӧ торкисны ӧдзӧсъясӧн гораа швачкӧдӧмъяс да волнуйтчана юасьӧмъяс:
— Кӧні командующӧй?
— Пырӧй! — восьтіс ӧдзӧссӧ да горӧдіс командующӧй.
Штабса начальник воис оперативнӧй отделса офицеркӧд, коді лэбзьӧма Одерсянь скоростнӧй истребитель вылын.
Сійӧ вайӧма аскӧдыс драгоценнӧй, ӧні дзик единственнӧй карта, кытчӧ тэрмасьӧмӧн вӧлі пасъялӧма частьяслысь положениесӧ.
Плацдарм существуйтіс!
Абу на устойчивӧй, чукыля-мукыля, ляскысьӧма Одер бердӧ векньыдик ленточкаӧн, но сійӧ существуйтіс!
Кыдзи век овлӧ татшӧм случайясас, даннӧйяс заводитісны воавны пыр содысь потокӧн: связь кузя офицеръяс, радио, телефон, телеграф дугдывтӧг юӧрталісны пыр выль и выль подробностьяс.
Командующӧйӧс вызовитіс телефон дорӧ Сталин ёрт.
Доклад кывзӧм бӧрын Верховнӧй Главнокомандующӧй прикажитіс паськӧдны плацдармсӧ, обеспечитны сылы надёжнӧй авиационнӧй прикрытие да закрепляйтчыны серьёзнӧя.
Висьталӧмсьыс вӧлі бура тыдалӧ, мый мунны водзӧ, Берлин вылӧ, водзвыв лӧсьӧдчытӧг оз позь, медся нин колӧ кутны тӧдвылын, мый восьса веськыд флангыс, кӧні противниклӧн эмӧсь кутшӧмсюрӧ позянлунъяс.
Бӧръя кывъяссӧ Верховнӧй Главнокомандующӧй настойчивӧя тӧдчӧдіс.
Мукӧд вопросъяскӧд тшӧтш Сталин юаліс сы йылысь, кыдзи мунӧ делӧыс Шнайдемюль босьтӧмӧн, и командующӧй доложитіс, мый операция лоӧ помалӧма матысса кык-куим лунӧн.
Татшӧмӧсь вӧліны делӧясыс фронт вылын.
Мӧд лунас Сизокрылов муніс Одерлань.
II
Бӧрӧ колялісны лыдтӧм <ns>Альт- и Ной-, Кляйн- и Гросс-, Обер- и Нидер-бергъяс, -дорфъяс, -штедтъяс, -вальдъяс, -гаузенъяс, -гофъяс, да -ауяс</ns>.
Коляліны бӧрӧ черепица вевтъяса каръяс, кӧні обязательнӧ вӧліны памятникъяс либӧ Фридрих Второйлы, либӧ Вильгельм Первыйлы, либӧ Бисмарклы, либӧ курфюрст Бранденбургскийлы — «великӧйяслы», «железнӧйяслы», «непобедимӧйяслы».
Пӧшти быд карын сулалісны памятникъяс 1813, 1866, 1870–1871 либӧ 1914–1918 воясся немецкӧй салдатъяслы «благодарнӧй отечествосянь» да «признательнӧй согражданасянь».
Тайӧ монументъяс вылас, кӧть эськӧ найӧс сувтӧдӧмаӧсь дзик на неважӧн, вӧлі тэчӧма романтическӧй средневековьелысь став аксессуаръяссӧ: сімӧм мечьяс, щитъяс, панцырьяс.
Чугуннӧй орёлъяс бордъяссӧ шевкниталӧмаӧсь из постаментъяс весьтын.
Эз вӧв ни ӧти памятник поэтлы либӧ музыкантлы.
Ортсыса мирлы Германия коркӧ вӧлі Гётелӧн, Бетховенлӧн да Дюрерлӧн странаӧн, а тані вӧліны сӧмын Фридрих, Бисмарк да Мольтке.
Вӧлі сувтӧдалӧма монументъяс и найӧяслы, кодъяс терпитлісны поражение Марна ю дорын, юръяс вылас налы пукталӧма лавровӧй венокъяс да кутӧмаӧсь лыддьыны найӧс победительясӧн жӧ.
Генерал Сизокрылов ыджыд интересӧн видзӧдаліс да тӧдмаліс ас гӧгӧрсасӧ, думайтіс Германия йылысь.
Дерт, сьӧкыд вӧлі, медым пырмунігмоз лои сы йылысь кутшӧмкӧ яснӧй представление.
Генерал пӧшти пыр вӧлі туйын.
Сӧмын шочиника сувтлывліс сійӧ служба делӧяс кузя то ӧти, то мӧд военнӧй частьӧ, то полевӧй аэродромъясӧ.
Таысь кындзи, сійӧ тӧдіс, мый тайӧ страналӧн «духовнӧй» центрыс водзын на — Одер сайын, Эльба дорын да Рейн дорын; тайӧ юнкерскӧй Германияыс, коді нюжаліс Одер пӧлӧн асыввывсянь, зэв важысянь сетлывліс «фатерляндлы» сӧмын порсьясӧс да салдатъясӧс.
Но вӧлі яснӧ ӧти: тайӧ местаясса олысьясыс, тайӧ эновтӧм керкаясса кӧзяеваыс, кыз семейнӧй альбомъясын фотографияясвывса йӧзыс — уджачӧсь, дисциплинированнӧйӧсь, неуна аслысногаӧсь — самӧй тайӧ йӧзыс лоӧмаӧсь страшнӧй орудиеӧн горш да сӧвестьтӧм гитлеровскӧй шайка киясын.
Кутшӧм ногӧн нӧ воис та выйӧдз великӧй странаыс?
Сы историялӧн визулыс друг кутіс бергавны лёк да страшнӧй вабергачӧн — дерт, эз англо-американскӧй заёмъяслӧн зарни зэр отсӧгтӧг.
Немецъяс эз сяммыны казявны гора кывъяс сайысь, демагогическӧй горзӧмъяс сайысь да паськыда юӧртӧм кӧсйысьӧмъяс сайысь сійӧ венны позьтӧм истинасӧ, мый Гитлер оз Германияӧс спасайт «версальскӧй диктатысь», а спасайтӧ немецкӧй капиталистъясӧс да помещикъясӧс немецкӧй жӧ рабочӧйясысь да крестьянаысь.
Найӧ эз гӧгӧрвоны тайӧс сы вӧсна, мый социал-демократиялӧн выродитчӧм верхушкалы удайтчис унмовськӧдны налысь бдительностьсӧ пустӧй кӧсйысьӧмъясӧн да медся омӧль собственническӧй инстинктъяслы уна во чӧж пӧтакайтӧмӧн.
Та вӧсна Гитлерлы удайтчис разгромитны рабочӧй движениесӧ да вуджӧдны немецкӧй народлысь энергиясӧ мӧд руслоӧ: Европаса народъяслы паныд.
Сизокрылов, дерт, помнитіс Германияса доблестнӧй йӧз йылысь, кодъясӧс вӧлі шыбитӧма тюрьмаясӧ да концлагерьясӧ, но сылы эз вӧв сэтшӧм кокни миритчыны мӧвпӧн, мый немецкӧй рабочӧй класс дзоньнас эз выдержит сьӧкыд испытаниесӧ.
Тайӧ мӧвпыс мучитіс Сизокрыловӧс да весиг, позьӧ шуны, дойдліс важ большевиклысь гордостьсӧ.
Сійӧ радейтліс рабочӧй йӧзӧс да пӧся веритліс налӧн великӧй будущӧйӧ.
Став коммунистъяскӧд ӧтмоз сійӧс воспитайтісны Ленин да Сталин любӧй национальностя уджалысь йӧз дінӧ священнӧй уважение сямӧн.
Но тані колӧ вӧлі видзӧдны правдаыслы синмас.
И колӧ вӧлі думайтны будущӧй йылысь.
Германияӧс жугӧдӧм должен лоны немецкӧй рабочӧй класслӧн победаӧн, реакционнӧй воззрениеяс да шкурнӧй интересъяс вылын победаӧн.
Важысянь лоӧм привычка серти Сизокрылов став впечатлениеяснас пыр юксьывліс гӧтырыскӧд да пиыскӧд.
Но пиыс эз нин вӧв ловъя.
И пӧгибнитіс сійӧ, дерт, сійӧ жӧ делӧ вӧснаыс, мый вӧсна пӧгибнитіс гамбургскӧй рабочӧй Эрнст Тельман.
Гӧгӧрвоӧны-ӧ тайӧс немецкӧй рабочӧйяс да гӧгӧрвоасны-ӧ?
Гӧгӧрвоасны, долженӧсь гӧгӧрвоны.
Гӧтырыслы генерал тожӧ эз вермы гижнысӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый колӧ эськӧ гижны сылы пиыс пӧгибнитӧм йылысь, но пыр нюжӧдчис, эновтчис.
Сійӧ прӧстӧ поліс.
Сылы кажитчис, мый гӧтырыс оз вермы венны тайӧ шогсӧ.
И кӧть эськӧ сійӧ шуаліс аслыс, мый ӧні эмӧсь уна шогсьысь мамъяс и всё-таки найӧ оз кувны. Генерал шогпырысь думайтіс: «Тайӧ шогсьыс сылӧн сьӧлӧмыс потӧ».
Регыд мысти Сизокрыловлысь став тайӧ мӧвпъяссӧ торкисны важнӧй выльторъясыс, кодъясӧс вайис командующӧйсянь нарошнӧ воӧм офицер.
Да, Сталинлӧн предупредитӧмыс вӧлі стӧчӧн да ас кадаӧн.
Одерсянь асыввывса балтийскӧй побережье пӧлӧн миян войскаӧн босьттӧм на паськыд полоса вылын, кыті отступайтісны Свинемюнделань да Штеттинлань пышйысь германскӧй частьяс, кывшутӧг, мунісны первостепеннӧй тӧдчанлуна событиеяс.
Сэтчӧ чукӧртчисны немецкӧй войска.
Радиоразведка засекитіс Штаргард — Штеттин районын комын кымын выль штаб.
Берлинскӧй районсянь асыв-войвывлань противниклӧн уна танкъяс да пехота мунӧм йылысь юӧртіс и авиация.
Разведка вӧчӧм могысь Пириц кар районӧ мӧдӧдӧм танковӧй батальонӧс атакуйтӧмаӧсь тӧдтӧм нумерацияа немецкӧй танковӧй частьяс.
Сыысь на уна: Москва юӧртіс, мый британскӧй морскӧй разведка сідзжӧ настойчивӧя да весиг паническӧй тонӧн предупреждайтӧ опасность йылысь, коді грӧзитӧ войвывсянь.
Такӧд тшӧтш висьтавсьӧ зэв ыджыд цифра: быттьӧ пӧ тысячаӧн-джынйӧн танк немецъяс чукӧртӧмаӧсь побережье вылын.
Сизокрылов чуймис союзникъяслӧн татшӧм виччысьтӧм да кортӧм тӧждысьӧм вылас, сэсся гӧгӧрвоис, мый найӧс беспокоитӧ Одер рытыввыв берег вылын сӧветскӧй плацдарм.
Найӧ, тыдалӧ, рассчитывайтӧны, мый войвывсянь угрозаысь повзьӧмӧн сӧветскӧй командование бӧр вуджӧдалас войскасӧ асыввыв берег вылӧ да, татшӧм ногӧн, бырӧдас аслыс позянлун регыдъя кадын заводитны наступление Берлин вылӧ.
Англо-американецъяслы — эз престиж вӧсна, а ылӧ мунан мӧд цельӧн — зэв окота вӧлі аслыныс босьтны вражескӧй столица.
Командующӧй водзӧ юӧртіс, мый сійӧ прикажитӧма заводитны мӧдӧдавны войска войвылӧ да ачыс мунӧ сэтчӧ жӧ.
Верховнӧй Командованиелӧн ставка ӧттшӧтш распорядитчис дугдывтӧг водзӧ паськӧдны да укрепляйтны одерскӧй плацдарм да немецкӧй крепостьяс Кюстрин да Франкфурт-на-Одере босьтӧм кузя военнӧй действиеяс.
Сизокрылов решитіс водзӧ мунны Одерлань, сэтчӧ, кӧні решайтчис Берлин вылӧ будущӧй наступлениелӧн судьбаыс.
Туйӧ петтӧдзыс сійӧ корис ас ордас контрразведкаса руководительясӧс.
Сійӧ висьталіс налы, мый фронтӧвӧй тылъясӧд ветлігӧн сійӧ аддзылӧма татчӧс немецкӧй населениелысь уна чукӧръяс, кодъяс шӧйтӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ, семьяяснас, гортса кӧлуйнас, мунӧны медсясӧ просёлочнӧй туйяс кузя, мӧдногыс оз и вермы лоны ӧнія условиеясас.
На пӧвстын генераллы паныдасьлӧмаӧсь и том немецъяс.
Найӧ вӧлӧмаӧсь гражданскӧй паськӧмаӧсь, но весиг нинӧм аддзывлытӧм морт вермис эськӧ казявны налысь военнӧй выправкасӧ.
— Тайӧ йӧз пӧвстас, — шуис генерал, — вермасны лоны военнӧй преступникъяс, да и прӧстӧ шпионъяс.
Германскӧй командование существуйтӧ на, и абу некутшӧм помкаяс чайтны, мый сійӧ бездействуйтӧ.
Контрразведчикъяс доложитісны генераллы примитӧм мераяс йылысь.
Збыль, уна немецкӧй офицеръясӧс, кодъяс пасьталӧмаӧсь гражданскӧй паськӧм, удайтчӧма кутны контрразведкалы Шверинын, Ландсбергын, Кенигсвальдын да Кенигсбергын Неймаркын (кар, коді тадзи шусьӧ сы вӧсна, медым не сорлавны прусскӧй Кенигсбергкӧд).
Сэсся ӧти сиктса керкаын вӧлі арестуйтӧма кык немецкӧй разведчикӧс, кодъяс сетӧмаӧсь ценнӧй сведениеяс.
Кутӧма сідзжӧ крупнӧй гитлеровскӧй промышленникӧс, коді пышйӧма Силезияысь, «Герман Геринг» концернлӧн сэтчӧс отделса руководительясысь ӧтиӧс да уна мукӧд йӧзӧс, вӧвлӧм комендантъясӧс, зондерфюреръясӧс.
Став тайӧ йӧзыс кӧсйӧны вӧлӧм веськавны рытыввылын наступайтысь американецъяс ордӧ.
— Найӧ, тыдалӧ, думайтӧны, мый американецъяс, миян союзникъяс, найӧс меліа примитасны, — шуис контрразведкаса полковник.
Генерал видзӧдліс сы вылӧ, выразительнӧя довкнитіс юрнас да зумыша шуис:
— Кӧть и жаль, но налӧн эмӧсь основаниеяс тадзсӧ думайтны...
Контрразведчикъяскӧд сёрнитӧм бӧрын генерал муніс миян войскаӧн мездӧм пленнӧй союзнӧй лётчикъяс лагерӧ.
Лагерыс вӧлі кык судта, кирпичнӧй керкаяса заводскӧй посёлокын.
Ылысянь на генерал кыліс зэв ыджыд шум, сьылӧм да горзӧм.
Лагерын вӧлі ыджыд гаж.
Юыштӧм американскӧй да английскӧй лётчикъяс гуляйтісны ӧта-мӧдныскӧд кутчысьӧмӧн, ӧта-мӧдныскӧд гораа сёрнитігтыр.
Налӧн радлӧмыс вӧлі тырвыйӧ гӧгӧрвоана.
Немецъяс лӧсьӧдчӧмаӧсь нин вӧлі пуксьӧдны найӧс машинаясӧ да мӧдӧдны водзӧ рытыввылӧ, кор лагерӧ пырӧма ӧти русскӧй танк.
Первойсӧ найӧ весиг абу гӧгӧрвоӧмаӧсь, мый тайӧ русскӧй танк.
Кор танкыс матыстчӧма, американецъяс уськӧдчӧмаӧсь пышйыны, найӧ чайтӧмаӧсь, мый отступайтӧм водзвылас немецъяс кӧсйӧны найӧс виавны.
Танк сулалыштіс ӧти здук, быттьӧкӧ исаліс пушкаыслӧн зэв ыджыд стволнас воздухсӧ, сэсся уськӧдчис немецкӧй охранникъяс вылӧ.
Сэсся сійӧ муныштіс бӧрвыв, неуна жургыштіс, ӧдвывсьыс зургис керкаӧ, кытчӧ вӧлі дзебсьӧмаӧсь повзьӧм немецъяс, жугӧдіс тайӧ керкасӧ, кыдзи лёкысь кучкӧмӧн жугӧдлӧны черлы, бергӧдчис гӧгӧр, лэдзис кык снаряд грузӧвикъяс кузя, кодъяс виччысисны военнопленнӧйясӧс, да та бӧрын муніс.
Американецъяс да англичана котӧртісны сы бӧрся, горзісны аттьӧалан кывъяс да кӧсйисны кыскыны стальнӧй громадинаысь тайӧ шань ребятасӧ, кодъяс сэтшӧм виччысьтӧг, спокойнӧя да гажаа мездісны кыксё пленнӧй лётчикъясӧс, но ставыс вӧлі весь.
Шань ребята, вӧлӧмкӧ, занятӧсь мӧд делӧӧн.
Найӧ лямӧдісны гусеницаяснас немецкӧй зенитнӧй пушка да вошины туй чукыль сайӧ.
Сӧветскӧй частьяс воӧм бӧрын английскӧй да американскӧй лётчикъяс зэв ёна корисны лагерӧ волысь став русскӧй офицеръяслысь тӧдмавны, кодъяс жӧ пукалісны тайӧ танкас.
Тешкодь висьтавны, но англичана да американецъяс, тыдалӧ, лыддисны кыксё англо-саксӧс спаситӧмсӧ чуть ли эз тайӧ войнаас медся ыджыд подвигӧн.
Сӧветскӧй офицеръяс ӧвтчисны:
— Да но, абу ӧмӧй ӧткодь, коді!
Лётчикъяслы висьталісны, мый налы дасьтӧма нин кымынкӧ «дуглас» да мый регыд мысти найӧс нуӧдасны аэродромӧ.
Кор казялісны воысь генералӧс, англичана да американецъяс сувтісны во фронт да приветствуйтісны локтысьӧс — быдӧн ас ногыс: американецъяс — кокньыдика веськыд кипыдӧссӧ кымӧсланьыс да водзлань лэптыштлӧмӧн, англичана — фуражкаланьыс бергӧдыштӧм кипыдӧса кисӧ надзӧник лэптылӧмӧн.
Сизокрылов петіс машинасьыс, топӧдліс кияссӧ водзын сулалысь союзнӧй офицеръяслысь да юаліс аслас переводчик пыр, оз-ӧ найӧ мыйыськӧ нуждайтчыны.
Сылы вочавидзис кузь тушаа англичанин — сэр Реджинальд Тенгли, британскӧй королевскӧй воздушнӧй вынъяслӧн полковник.
Найӧ нинӧмын эз нуждайтчыны да благодаритісны сӧветскӧй командованиеӧс на вӧсна тӧждысьӧмысь да збыльысь ёрт сяма отношениеысь.
Шуны кӧ, налӧн вӧлі ӧти просьба: позьӧ кӧ, юӧртны телеграф кузя налӧн гортсаыслы сы йылысь, мый найӧ ловъяӧсь да дзоньвидзаӧсь.
Генерал сӧгласитчис да тшӧктіс сетны сылӧн адъютантлы список, кытчӧ гижалӧма овъяс да званиеяссӧ ставныслысь, кодъяс тані эмӧсь.
Телеграф передайтас ставсӧ тайӧс Москваӧ, британскӧй да американскӧй военнӧй миссияясӧ.
Ӧчкиа американскӧй майор висьталіс мӧд просьба: оз-ӧ позь сійӧс, майорӧс, ӧні не мӧдӧдны?
Ӧд тайӧ чӧрт тӧдӧ мый — татшӧм кадӧ мунны татысь!
Сійӧ, генерал кӧ абу прӧтив, пырас служба вылӧ — временнӧ — сӧветскӧй воздушнӧй вынъясӧ, медым Одер дорын паныдасьны американецъяскӧд да сэні нин вуджны ас йӧз дінӧ.
— Одер дорын? — юаліс генерал. — Одер дорын американецъяс абуӧсь.
Сэні немецъяс.
Американецъяскӧд ми паныдасям, тыдалӧ, Эльба дорын.
— Сідзкӧ, Берлинсӧ кутанныд босьтны ті? — юаліс мӧд майор, англичанин.
Генерал сюся видзӧдліс сы вылӧ да дженьыда вочавидзис:
— Да.
Сёрниыс муніс вежливӧя да спокойнӧя, но друг союзнӧй офицеръяс пӧвстын лои кутшӧмкӧ падмыштлӧм.
Неуна коддзыштӧм сержантъяс да лейтенантъяс, кодъяс чукӧрӧн сулалісны бӧрынджык, полковникъяс да майоръяс сайын, звание сертиыс старшӧйяссӧ вешталісны, уськӧдчисны водзӧ, кытшалісны генералӧс да мыйвынсьыс кутісны топӧдавлыны сылысь да сыкӧд орччӧн сулалысь сӧветскӧй офицеръяслысь кияссӧ.
Встречаыс пырысь-пыр воштіс официальнӧй характерсӧ.
Воздухас кутісны юравны радпырысь горзӧмъяс да междометиеяс:
— <eng>Тэйнкс, боддис!..</eng>
— <eng>Лонг лиф Раша!..</eng> *
* Аттьӧ, ребята!..
Мед олас Россия!
Королевскӧй воздушнӧй вынъяслӧн полковник сэр Реджинальд Тенгли недовольнӧя довкнитіс юрнас, но пыр жӧ бара кутіс нюмъявны вежливӧя, неуна снисходительнӧя, кыдзи нюмъявлӧны челядьлӧн дурӧм вылӧ.
Сійӧ паськыда нюммуніс, кор казяліс, мый генерал видзӧдӧ сы бӧрся.
Медбӧрын сійӧ нюммуніс чужӧмтырнас, кор аддзис, мый туй кузя мунысь сӧветскӧй салдатъяс приветливӧя ӧвтӧны кияснас мездӧм союзнӧй офицеръяслы.
Сӧмын пельясыс мешайтісны нюмыслы паськавны водзӧ.
Дугдывтӧм потокӧн туй кузя мунісны русскӧй салдатъяс.
Налӧн чужӧмъяс вылысь, вообще шуны — бур да мелі чужӧмъяс вылысь, Тенгли лыддис мыйкӧ сэтшӧмӧс, мый позис эськӧ шуны вын сознавайтӧмӧн.
Русскӧйяс мунісны тэрмасьтӧг, но упорнӧя да увереннӧя, быдтор вылӧ, мый аддзылісны найӧ, видзӧдісны спокойнӧй, неуна лукавӧй синъясӧн.
Тӧлӧн пӧльтӧм плащ-палаткаясыс налӧн гораа шпорӧдчисны парусъяс моз.
Тенглилы дум вылас усины британскӧй высшӧй офицеръяс пӧвстын помтӧм сёрнияс сы йылысь, мый Россия петас тайӧ войнасьыс дзикӧдз вынтӧммӧмӧн.
«Абу сы кодь мыйкӧ, — думыштіс сійӧ ӧні да друг кутіс кывны сьӧлӧм доймытӧдзыс ыджыд беспокойство: — Ылӧ жӧ Европаас пырисны найӧ!..»
Нюмыс сылӧн мӧдіс пыр чинны и чинны.
Сэки кутіс нюмъявны генерал.
И тыдовтчис, мый тайӧ стрӧг чужӧмыс вермӧ нюмъявны мудера да сэтшӧм ехиднӧя, мый англичанинлы эз ло лӧсьыд.
Тайӧ здукас воисны автобусъяс, кодъясӧс мӧдӧдӧмаӧсь нуны союзнӧй офицеръясӧс аэродром вылӧ, и Сизокрылов мӧдӧдчис водзӧ.
III
Войвывса событиеяскӧд йитӧдын Шнайдемюль босьтӧм бӧрын сэні шойччысь частьяслы воис приказ марш вылӧ.
Полк штабса начальник майор Мигаев, дивизия штабысь войнас воӧм бӧрын, чукӧртіс батальонъясса да батареяясса командиръясӧс да лыддис приказсӧ.
Командиръяс, кодъяс чиннӧя пукалісны кожанӧй креслӧясын кутшӧмкӧ шнайдемюльскӧй банк дирекцияын, кытчӧ разместитчӧма полклӧн штабыс, гижалісны блокнотъясаныс да пасъялісны картаяс вылӧ ставсӧ, мый вӧлі колӧ; найӧ эз кутны сетавны содтӧд вопросъяс, сы вӧсна мый вӧлі велалӧмаӧсь дисциплинаӧ.
Аслас привычка серти, быд фраза «сідзкӧ, сідз» кывъясӧн вынсьӧдӧмӧн Мигаев сетіс индӧдъяс локтан марш кузя.
Сэсся сійӧ юаліс неуна жугыльпырысь:
— Юасьӧмъяс абуӧсь?
— Ставыс яснӧ, — став пыддиыс вочавидзис комбат 2.
И сӧмын ылі пельӧсысь кыліс выль капитанлӧн — мӧд ротаса командирлӧн — челядь сяма да суровӧй гӧлӧсыс.
Тайӧ весиг эз вӧв юалӧм, а зумыша констатируйтӧм:
— Сідзкӧ, огӧ Берлинлань мунӧй.
Мигаев ловзис.
Сійӧ кыліс именнӧ сійӧс, мый йылысь ачыс думайтіс огорчитчӧмӧн.
— Да, вот именнӧ, — шуис Мигаев, — артмӧ, огӧ Берлинлань мунӧй.
Сідзкӧ, сідз.
«Ставсӧ торкис этайӧ Шнайдемюльыс», — думайтісны офицеръяс да видісны карсӧ медбӧръя кывъяснас.
Асывнас первой батальон вӧрзис Гинденбургплатцсянь — карса центральнӧй плӧщадь вывсянь; салдатъяс горӧдісны сьывны.
Ӧшиньяссянь да ворота сайяссянь видзӧдісны немецкӧй челядь.
Весельчаков верзьӧмӧн муніс батальон водзвылын.
Ротаясса командиръяс, верзьӧмӧн жӧ, мунісны асланыс шочмӧм подразделениеяс водзвылын.
Пехота бӧрся мунісны батальоннӧй миномётъяс, кодъясӧс вӧлі югъявтӧдзыс весалӧма да кодъяслӧн вӧлі мирнӧй вид.
Пулемётъяс — найӧ и тачанкаяс вылын, бӧрлань чурвидзысь стволъяснас, видзӧдісны грознӧя.
Сэсся муніс обоз, а медся бӧрын повозка вылын муніс Глаша. Банйӧм чужӧм вылас сылӧн сявкйис радлун, и ачыс Глаша меліа нюмъяліс став мирыслы.
Салдатъяс, кодъяс надейтчылісны дыр шойччӧм вылӧ, век жӧ вӧліны дӧвӧленӧсь немвиччысьтӧг туйӧ петӧм вылӧ.
Збыль, и найӧ, маршрут йылысь мыйсюрӧ кывлӧм бӧрын, дӧзмӧмпырысь довкйӧдлісны юръяснысӧ: эк, абу Берлинлань!
Найӧ сюся видзӧдісны сиктъяс да каръяс вылӧ, черепичнӧй вевтъяс вылӧ, ӧградаяс да палисадникъяс вылӧ, кодъяс весьтын лётъялісны пӧлясьысь тӧлӧн вӧрӧдӧм еджыд флагъяс.
Туй кузя восьлалігӧн салдатъяс тэрмасьтӧг сёрнитісны, лабутнӧя висьтавлісны ӧта-мӧдныслы Германия йылысь впечатлениеяссӧ.
Старшина Годунов, вӧвлӧм колхознӧй бригадир, потомственнӧй крестьянин, дерт, медсясӧ интересуйтчис видзму овмӧсӧн.
Чуньяс костас сійӧ чабраліс руд немецкӧй му, опытнӧй синмӧн видзӧдлывліс посньыдик крестьянскӧй му полосаяс вылӧ да паськыд помещичӧй муяс вылӧ, а привалъяс вылын да сиктъясын бура видзӧдаліс дворъяс да стрӧйбаяс.
— Разнӧя овлӧмаӧсь, — ассьыс ён, дженьыдик юрсиа балябӧжсӧ гыжъялігтыр шулывліс сійӧ. — Татчӧс помещикыслӧн вӧлӧма кык тысяча гектар му, а сиктса став мукӧд йӧзыслӧн ӧтлаын витсё!
Чӧртыс тӧдӧ, кутшӧм порядок!
Дзик некутшӧм равенство! — Сійӧ зывӧкпырысь шпыньмунліс, мыйкӧ дыра восьлаліс чӧв олігтыр, и ставныс гӧгӧрволісны, мый сійӧ думайтӧ ылын Алтайын аслас рӧднӧй «Ленин туйӧд» колхоз йылысь, код йылысь Годунов эз нин ӧтчыд висьтавлы салдатъяслы.
— Волінныд эськӧ мед миян ордӧ, велӧдчинныд, — шулывліс сійӧ гордӧя, сэсся друг сылы усьліны дум вылас аслас ӧнія обязанностьясыс, и сійӧ горӧдліс гора гӧлӧсӧн: — Энӧ нюжӧдчӧй!..
Сувталӧй асланыд местаясӧ...
Пичугин, эн кольччы!
Олӧмысь фактъяссӧ обобщайтны велалӧм парторг Сливенко шуис:
— А найӧ пыр норасьлісны: му этша...
Весиг войнаӧн миян вылӧ мунісны, медым му захватитны!
А налы эськӧ бурджык вӧлӧма воюйтны му вӧснаыс асланыс помещикъяскӧд: и вӧлі эськӧ донтӧмджык, и тӧлкыс эськӧ вӧлі мӧд!
Зэв ыджыд вӧв вылын лайкъялігтыр да пель йывнас салдатъяслысь сёрнисӧ кывзігмоз Чохов думайтіс ас йывсьыс.
Сӧмын ӧні на суӧдіс сійӧс, верзьӧма жӧ, майор Мигаев, коді висьталіс сылы, мый сійӧс, Чоховӧс, шнайдемюльскӧй бойясысь представитӧма Краснӧй Знамя орденӧн наградитӧм вылӧ.
Капитан первойӧн аслас ротанас пырис карӧ, босьтіс «Альбатрос» заводлысь главнӧй корпуссӧ да Кверштрассе.
Шоныд йирмӧг визувтіс Чоховлӧн самолюбивӧй сьӧлӧмас; но сійӧ нинӧм эз шу.
Синъяссӧ куньтыралігтыр Мигаев юаліс:
— Мый тэ шуин?
— Нинӧм, — вочавидзис Чохов.
«Паршивӧй мальчишка!» — думыштіс Мигаев.
Сылы вӧлі зэв окота, медым Чохов мыйкӧ шуис.
Сійӧ висис сьӧлӧмнас капитан вӧсна, медся нин, кор Чоховлӧн личнӧй делӧсьыс тӧдмаліс сылысь биографиясӧ.
Но Чохов видзӧдіс Мигаев вылӧ зумыша да чӧв оліс.
— Ладнӧ, суӧд ротатӧ, — дӧзмӧмпырысь шуис Мигаев.
— Есть суӧдны, — вочавидзис Чохов да дернитіс дом поводсӧ.
Но, аслас йӧз дінӧ воӧм бӧрын, сійӧ радпырысь думыштіс еджыда-гӧрда лента йылын тайӧ мича да славнӧй орден йывсьыс.
Но сійӧ сэк жӧ горӧдіс ас вылас: «Эн нормы».
«Да и Кверштрассетӧ, — асьсӧ кӧдзӧдӧм могысь думайтіс сійӧ, — ми сэтшӧм ӧдйӧ босьтім сӧмын гвардияса майор Лубенцов отсӧгӧн.
Сійӧ кучкис гранатаясӧн немецъяс кузя тылсянь...»
Сійӧ думыштіс Лубенцов йылысь ыджыд симпатияӧн.
Ӧпаснӧ абу ранитчӧма сійӧ?
Воас-ӧ бӧр дивизияӧ?
Салдатъяс видзӧдлывлісны Чохов вылӧ уважениеӧн.
Весиг Сливенко, коді первойсӧ сы дінӧ относитчис зэв настороженнӧя, ӧні решитіс, мый выль командир — шань морт, кӧть и мукӧд дырйиыс кутшӧмкӧ тешкодь.
«Политически неуна бӧрӧ кольӧма», — думайтіс сы йылысь Сливенко.
Торйӧн нин кӧсӧя видзӧдіс сійӧ Чохов вылӧ, сы вӧсна мый Чохов ӧнӧдз кыскаліс аскӧдыс ассьыс знаменитӧй каретасӧ, — збыль, каретаыс ветліс торйӧн, кӧнкӧ полкъяс тылъясын, начальствоысь бокынджык.
Шнайдемюль вӧсна бойяс дырйи капитан чуймӧдіс ассьыс салдатъяссӧ вӧвлытӧм хладнокровиеӧн.
Сійӧс вӧлі быттьӧ ворожитӧма пуляясысь, и став повадкаыс сылӧн вӧлі сэтшӧм, быттьӧкӧ сійӧс и збыльысь челядь дырйиыс мавтӧмаӧсь волшебнӧй мазьӧн, кыдзи сійӧ ачыс висьтавліс ӧти привал вылын.
Сӧмын коклябӧрыс, зумыштчӧмӧн висьталіс сійӧ аслас салдатъяслы, кыті мамыс кутӧма сійӧс тайӧ кадас, кольӧма мавттӧмӧн, и тайӧ и эм дзик ӧти уязвимӧй места сылӧн.
— Да тайӧ жӧ ті мӧдтор йылысь висьталанныд, — серӧктіс Семиглав. — Тайӧ Ахиллеслӧн коклябӧрӧн шусьӧ.
Чохов шуис:
— Сідзкӧ, нинӧм и юасьны.
Пӧльтіс чизыр войтӧв, и салдатъяс мунісны копыртчӧмӧн.
Шинель пӧлаяс да плащ-палаткаяслӧн пӧлаясыс пешкыльтчывлісны, гораа швачкӧдчисны повозкаяслӧн брезент вевтъясыс.
Миномёт стволъяс вылӧ уси уль лым.
Туйдорса пуясын шувгис тӧв, шутьляліс муяс вылын, нетшкис балконъяс вылысь да ӧшиньяс вылысь еджыд рузумъяс.
Марш нёльӧд лунас рота сувтіс ыджыд барскӧй поместьеӧ.
Еджыда белитӧм ӧграда сайын, код весьтын чурвидзисны гырысь пуяслӧн кортӧм лапъясыс, сулаліс мезонина важ керка.
Стенъяссӧ сылысь пасьтала вӧлі кыӧма плющӧн, коді гартчис мича узоръясӧн, тайӧ узоръясыс вӧліны тӧвся ӧшиньяс вылын гыӧр узоръяс кодьӧсь.
Старшина Годунов, салдатъясӧс меститӧм бӧрын, муніс, кыдзи век, видзӧдлыны помещичӧй стрӧйбаяс.
Мый нӧ, конюшняяс да скӧтнӧй дворъяс вӧліны бурӧсь, пӧшти эз омӧльджыкӧсь рӧднӧй алтайскӧй колхозын дорысь.
Сӧмын тані став тайӧ озырлуныс вӧлі ӧти мортлӧн, и Годунов бара зывӧкпырысь шпынняліс та кузя.
Парторглы сійӧ шуис:
— Ещӧ висьтавлісны, немецъяс пӧ культурнӧй йӧз...
А тайӧ ӧмӧй культура, кор ӧтилӧн сы мында, а мукӧдыслӧн — нинӧмыс?!
Дворын, штукатуритӧм стрӧйбаяс дорын, сулаліс легкӧвӧй машина «мерседес-бенц», сылӧн радиаторас вӧлі приделайтӧма обыкновеннӧй додь вож пара вӧв доддялӧм вылӧ.
Годунов корис став салдатъяссӧ, медым найӧ любуйтчыштісны татшӧм машинанас.
Салдатъяс гораа сералісны да вӧліны дӧвӧленӧсь, мый Германияын бензиныс помасьӧ да мый весиг помещикъяс ветлӧдлӧны «вӧв бензинӧн».
Гитлер кадся тайӧ немецкӧй каретаыс дінӧ Годунов сувтӧдіс Чоховлысь Кайзер Вильгельм кадся стариннӧй каретасӧ да, ужин йылысь распорядитчӧм бӧрын, муніс орчча крестьянскӧй дворъясӧ, кӧні ёнакодь повзьӧм немецъяс встречайтісны сійӧс леститчана нюмъялігтыр.
Сы вӧсна, мый Годунов немецкӧй кывйысь тӧдіс сӧмын «<deu>хальт</deu>» да «капут» кывъяс, сійӧ эз и кут накӧд объясняйтчыны, а прӧстӧ, турист моз, видзӧдаліс некымын ичӧтик да гажтӧм крестьянскӧй дворъяс, кодъяс вӧлі тырӧмаӧсь куйӧдӧн.
И сьӧлӧм бурмытӧдзыс видзӧдалӧм бӧрын сійӧ довкйӧдліс юрсӧ да горӧдліс:
— Ставыс гӧгӧрвоана!
Гажаа нюмъялӧмыс старшина чужӧм вылысь пыр жӧ воши, кор сійӧ, помещичӧй дворӧ бӧр воӧм бӧрын, тӧдмаліс, мый ӧти салдат — Пичугин — абу.
Тыдовтчис, мый Пичугин кольӧма лунъя ыджыд привал дырйи на Шенеберг карӧ.
Старшина мӧдіс маитчыны.
Колӧ вӧлі докладывайтны капитанлы салдат вошӧм йылысь.
— Корсьны сійӧс! — шуис Чохов.
Годунов мӧдӧдіс Семиглавӧс Шенебергӧ.
Сёр рытнас, кор ставныс водалісны нин узьны, Семиглав, медбӧрын, воис Пичугинкӧд тшӧтш.
— Кытчӧ вошлін? — юаліс старшина, коді зілис сёрнитны Чохов моз жӧ яснӧя да дженьыда.
Пичугин, абу нин том, жебиник морт, чужлӧма Калуга дорын, сулаліс старшина водзын да куньтыраліс векньыдик лӧз синъяссӧ.
— Унмовссьӧма, старшина ёрт, — шуис сійӧ. — А садьми да ог тӧд, кытчӧ муннысӧ.
Виччыси, мися кодӧскӧ ті мӧдӧданныд мела.
Тайӧс жӧ висьталіс Пичугин на дінӧ матыстчысь капитанлы, сӧмын содтіс:
— Аттьӧ, мый ыстінныд мела!..
Сійӧ сёрнитіс зэв рам гӧлӧсӧн, но лукавӧя.
Явӧ пӧръясис.
— На здоровье, — шуис Чохов. — Мӧдысь ыстам тэла пуля.
И сійӧ муніс. Сы мунӧм бӧрын Пичугин кутіс думайтны тайӧ грӧзитчӧм йывсьыс.
Пичугин гыжйыштіс шочиник рыжӧй юрсисӧ да полігтыр вашнитіс Семиглавлы:
— А мый тэ думайтан?
Виас!
Сійӧ сэтшӧм!
Барскӧй поместьеын ставыс чӧв ланьтіс.
Пичугин гуляйтыштіс двор кузя, сэсся бӧр пырис керкаас, видзӧдаліс то ӧти, то мӧд узьысь салдат чужӧм вылӧ.
Ставныс узисны.
И сӧмын ыджыд комнатаын, кӧні вӧлі сулалӧны уна книжнӧй шкапъяс, ыджыд диван вылын куйліс Сливенко да куритіс махоркаысь гартыштӧм зэв ыджыд чигарка, кодысь биыс ыпнитавліс пемыдын да югдӧдліс старшӧй сержантлысь задумчивӧй чужӧмсӧ.
Пичугин кок чуньяс йылас матыстчис парторг дінӧ, здук сулалыштіс чӧв, сэсся шуис:
— Видзӧдлы со, мый ме тэныд петкӧдла.
Сійӧ котӧрӧн петаліс да пыр жӧ бӧр пыртіс ассьыс вещевӧй мешӧксӧ.
Кӧвъяссӧ разялігмоз сійӧ мудера шпынняліс, быттьӧ заговорщик.
— Видзӧдлы со, Фёдор Андреевич, — шуис сійӧ вӧсньыдик да неувереннӧй гӧлӧсӧн. — Видзӧдлы менам «сидорӧ», мый ме судзӧді.
Вещмешӧкас куйлісны трубкаӧ гартӧм хром кучикъяс.
— А мый вылӧ тайӧ тэныд? — мыйкӧ аслас йылысь думайтігмоз веськодя юаліс Сливенко.
— Салдатлы найӧ нинӧм вылӧ, тайӧ тэ збыль шуан, Фёдор Андреич, а штатскӧй крестьянинлы найӧ как раз.
Войналы ӧд регыд пом.
Сідз ӧд!
Миян Калугаын тайӧ этша вылӧ куим тысяча сулалӧ.
Немец помӧдз грабитіс, ставсӧ босьтіс, йӧз лаптиаӧсь ветлӧны, революцияӧдз моз.
Со сійӧ кыдзи.
Сливенко ӧвтыштіс кинас.
— Да ланьт тэ!..
Мый тэ, аслад кык кунад ставсӧ кӧмӧдан?
— Кыдзи сідз ставсӧ? — ӧбидитчӧмӧн шуис Пичугин. — Мыйла меным ставыс?
Менам и аслам тырмымӧн!
Семья, Фёдор Андреич, квайт душ.
— Семья? — Сливенко видзӧдліс Пичугин вылӧ, но нинӧм эз шу.
А Пичугин эз ӧвсьы:
— Да и правильнӧ тайӧ.
Тайӧ быттьӧ контрибуция немецъяссянь.
Кульны налысь кучиксӧ!
Со мый, кӧсъян кӧ тӧдны!
— Хром кучик, — серӧктіс Сливенко да бергӧдчис мӧдарӧ, гашкӧ, унмовсис, гашкӧ эз, но Пичугинлӧн водзӧ юасьӧм-висьтасьӧм вылӧ нинӧм нин эз вочавидзлы.
Пичугин муніс, водіс орчча комнатаас аслас койка вылӧ, но унмовсьны эз вермы.
Кор Пичугин аддзис сы мында быдсямапӧлӧс эмбур, кодъясӧс эновтӧмаӧсь пышйысь немецъяс олысьястӧм квартираясӧ да магазинъясӧ, сійӧ дзоньнас кутіс сотчыны горшлунысла.
Сійӧ дась вӧлі бӧрдны ассьыс кисьтӧм керкасӧ казьтылігӧн.
Сылы окота вӧлі кыскавны сэтчӧ ставсӧ, мый аддзыліс: пӧвъяс, кирпич, стулъяс, пӧсуда, вӧвъясӧс да мӧсъясӧс.
Сійӧ мечтайтіс автобус ыджда повозка йылысь.
Эк, сетісны кӧ эськӧ быд салдатлы повозка да пара вӧв!
Сійӧ бергаліс ӧти бок вывсьыс мӧд бок вылас да аддзис нин синъяс водзсьыс тайӧ повозкасӧ, кодӧс выліӧдзыс тэчӧма эмбурӧн.
Со сійӧ пырӧ нин рӧднӧй сиктас, сійӧс встречайтӧны челядьлӧн радпырысь горзӧмъяс.
«Дерт, — правдайтчис сійӧ думнас Сливенко водзын, кодӧс ёна уважайтіс, — бур эськӧ вӧлі ставнысӧ кӧмӧдны!..
Но ме ичӧт морт!..
Абу парторг!..»
Комната стенъясын ӧшалісны зӧлӧтитӧм рамкаяса гырысь картинаяс.
Кутшӧмкӧ бокӧвӧй йӧзлӧн краскаӧн рисуйтӧм чужӧмъясыс видзӧдісны увлань, Пичугин вылӧ.
Ворота дорын часӧвӧй ӧтмоза восьлаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Уліын чушкакылісны старукалӧн кокшыяс.
Керкаын, часӧвӧй кындзи, эз узьны кыкӧн: Пичугин да старука-кӧзяйка.
Кӧзяйкасӧ эз эновтлы дугдывтӧм, пӧшти садьтӧг полӧм.
Сійӧ то ли абу удитӧма, то ли абу окотитӧма пышйыны пиыскӧд сы вылӧ надейтчӧмӧн, мый сійӧс, пӧрысь мортӧс, некод оз вӧрзьӧд.
Ӧні, прислугаяслӧн ичӧтик комнатаын пукалігӧн да быд шыысь дрӧжжитігтыр, родовитӧй прусскӧй дворянчикъяслӧн тайӧ наследницаыс быд здук виччысис смерть, мый сійӧс виас кузь тошка большевик.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь, штофнӧй обойяс абу вежӧмаӧсь рисунокъяссӧ, креслӧ ручкаяс вылын сфинксъяслӧн бронзируйтӧм юръясыс видзӧдісны сідзи жӧ безмятежнӧя да спокойнӧя, старука чувствуйтіс, мый сы юр весьтӧ воис кутшӧмкӧ выль, гӧгӧрвотӧм, враждебнӧй да страшнӧй мир, кӧні ни сылы, ни сійӧторъяслы, мыйяс дінӧ сійӧ вӧлі велалӧма, оз вермы лоны места.
Русскӧйяслӧн воӧмыс сылы кажитчис эз кутшӧмкӧ завоевательяс армиялӧн воӧм, а именнӧ кыдзи став олӧмыслы пом — эсійӧ олӧмыслы, кӧні сійӧ коллялӧма нэмсӧ.
Некод сыла эз лок, и тайӧ ещӧ ёнджыка повзьӧдліс старукаӧс.
Сӧмын югдандорыс комната ӧдзӧс паськыда воссис да порог вылын мыччысис военнӧй формаа, зэв ыджыд тушаа русскӧй нывбаба.
Именнӧ нывбабалӧн воӧм, а не тошка большевиклӧн, кодӧс сійӧ виччысис, повзьӧдіс старукаӧс садь быртӧдзыс.
Сійӧ видзӧдіс «комиссаршалы» гырысь синъясас да кельдӧдӧм вомдоръяснас шӧпкӧдіс молитва.
Глашалӧн, коді воис батальоннӧй парикмахеркӧд ӧтлаын, вӧлі вывті уна уджыс, медым разбирайтчыны, мыйысь сэтшӧма повзис старука.
Сійӧ тшӧктіс ломтыны салдатъяслы пывсян.
Но пывсяныс, вӧлӧмкӧ, сиктас абу: немецъяс мыссьылӧмаӧсь тазъясын да лӧканьясын.
Глаша чуймӧмӧн акнитіс.
Тшӧктіс лӧсьӧдны пӧсь ва.
Старука думыштіс, мый чудоӧн спаситчис смертьысь да котӧртіс вӧчны тшӧктӧмторсӧ.
IV
Капитан Чохов лэччис уліӧ.
Глаша висьталіс сылы, мый полк сулалас тані мыйкӧ дыра, сы вӧсна мый дивизия виччысьӧ содтӧд йӧзӧс.
Дворын вӧлі гажа да шума: шырисны юръяс, юклісны майтӧг, сеталісны чистӧй бельё.
Глаша зэв стрӧга тшӧктіс салдатъяслы узьлыны улыс дӧрӧм-гачӧдз пӧрччысьӧмӧн.
— Тырмас, — шуаліс Глаша скӧра, — узьлінныд окопъясын да блиндажъясын!
Пӧра бӧр велавны прамӧй олӧм дінӧ!
Старука-кӧзяйка, оборкаа кузь сьӧд платьеа, ноксис ыджыд кухняын, коді сулаліс дворас торйӧн.
Сійӧ ветлӧдліс зэв ыджыд кафельнӧй плита гӧгӧр, кӧні тазъясын шоналіс ва.
Сыкӧд ӧтлаын кӧзяйничайтісны кык служанка — джуджыд причёскаяса том немкаяс, кодъяс гусьӧникӧн чӧвтлывлісны ёсь видзӧдласъяс салдатъяс вылӧ.
Кор Чохов аддзис, мый ротаӧн ӧні командуйтӧ Глаша, кайис бӧр ас ордас выліӧ, эз кӧсйы подчиняйтчыны нывбабалы весиг гигиена вопросъясын.
Пырмунігмозыс сійӧ видзӧдаліс зӧлӧтитӧм рамаяса гырысь картинаяс вылӧ, сэсся пуксис ӧшинь дорӧ да друг думыштіс, мый сьӧд платьеа тайӧ пӧрысь старукаыс — тыдалӧ, помещица.
Тайӧс гӧгӧрвоӧм мысти сійӧ весиг паськыда паськӧдіс синъяссӧ.
Ловъя помещица!
Тайӧ вӧлі сэтшӧм тешкодь!
Неужели со тайӧ сьӧд платьеа старукаыс и лоӧ кӧзяйкаӧн усадьбасӧ кытшалысь став муяс вылас, вӧръяс да видзьяс вылас?
Чохов зэв ыджыд интересӧн видзӧдіс ӧні вӧртор вылӧ, коді тыдаліс лымйӧн вевттьӧм эрд помын.
Вӧлі зэв тешкодь, мый тайӧ обыкновеннӧй том пипу вӧрыс — вӧр кыдзи вӧр — вӧлі ӧти мортлӧн, и сійӧ мортыс — со тайӧ старукаыс.
Сійӧ бара лэччис дворӧ.
Глаша мунӧма коймӧд ротаӧ.
Салдатъяс купайтчисны нин.
Кыліс налӧн серам да гырысь тазъясын валӧн булькакылӧм.
Стеклӧалӧм терраса вылын парикмахер шырис салдатъяслысь юръяссӧ.
Сійӧ петкӧдӧма сэтчӧ гостинӧйысь ыджыд зеркалӧ, медым вӧлі кыдзи настоящӧй парикмахерскӧйын.
Служанкаяс ваялісны пыр выль пӧсь да кӧдзыд ва тыра тазъяс.
Сьӧд кузь платьеа помещица важмозыс сулаліс плита дорын.
Сылӧн пыктӧм кодь виж чужӧмыс вӧлі вазьӧма русьыс.
Чорт возьми, сійӧ вӧлі дзик обыкновеннӧй старука!
Зывӧк старушонка — и ставыс!
Тані жӧ Чохов дінӧ кӧвъясис кузь да вӧсньыдик кокъяса ыджыд тушаа старик. Кокъясас сылӧн вӧлі гач вылас чулкиалӧм ной чулки, юрас виж шляпа, кӧні тешкодя бовъяліс виж перӧясысь пучок.
Сійӧ вӧлӧмкӧ управитель.
Сійӧ копрасис Чоховлы да быд минутаӧ юасис:
— <deu>Darf ich, Herr Oberst?</deu> *
* Разрешитанныд, господин полковник?
«Оберст — тайӧ полковник, — думайтіс Чохов. — Честьӧ уськӧдчӧ, пӧрысь подхалим!..»
Чохов пыр видзӧдіс помещица вылӧ.
Збыльысь, сійӧ вӧлі прӧстӧ зывӧк старукаӧн.
И кыдзи вермисны верстьӧ немецъяс терпитны, медым наӧн командуйтіс тайӧ гӧрбыльтчӧм тшӧг баба-ягаыс?
Немецъяс тай эськӧ и Гитлерӧс терпитісны да...
«А, пӧжалуй, колӧ эськӧ вӧлі ликвидируйтны тайӧс кыдзи классӧс», — думыштіс Чохов.
Сійӧ решитіс та кузя тӧдмавны парторглысь мнениесӧ.
Сливенко вӧлі мыссьӧма нин да петіс дворӧ.
Чохов корис пуксьыны сійӧс аскӧдыс орччӧн скамья вылас да, здук чӧв олыштӧм бӧрын, шуис:
— Аддзанныд, помещица...
— Да, — кухня ӧдзӧс дорын дзӧрысь старука вылӧ видзӧдігмоз вочавидзис Сливенко.
Сэсся сійӧ видзӧдліс капитанлӧн сосредоточеннӧй чужӧм вылӧ да гӧгӧрвоис: кӧть Чохов и капитан, но ӧд сійӧ дзик челядь — сійӧ аддзӧ помещицаӧс первойысь нэмнас!
Сливенко серӧктіс:
— А мый?
Эз мешайт эськӧ ыстыны сійӧс русскӧй рӧдвуж дінас?
— Да, — шуис Чохов да чеччис скамья вылысь, гашкӧ, колана приказание сетӧм могысь.
Но Сливенко эз вӧрзьы местасьыс.
— Оз сулав, — шуис сійӧ быттьӧкӧ дыша да мӧдысь настойчивӧйджыка нин шуис: — Оз сулав.
— А мусӧ крестьяналы, — юалӧм ногӧн шуис Чохов.
— Ставыслы аслас кад, — шуис Сливенко да лукавӧя содтіс: — Тайӧ, капитан ёрт, абу ротнӧй масштаба политика.
Тайӧ кывъясыс неуна дӧзмӧдыштісны Чоховӧс, тӧдвылас выльысь сылы уси, мый сійӧ сӧмын командуйтӧ ротаӧн.
И думнас кӧть сійӧ сӧгласитчис парторгкӧд, мый социальнӧй преобразованиеяс абу стрелковӧй ротаса командирлӧн делӧ, но всё-таки зумыштчис.
Капитан синъясысь скӧрлун казялӧм бӧрын Сливенко чеччис да шуис:
— Ме политотделлысь юала, медым сэні висьталасны...
Чохов зэв бура гӧгӧрвоис Сливенколысь намёксӧ.
Сійӧ бӧр пуксис скамья вылӧ.
На дінӧ матыстчис старшина, сійӧ тожӧ чистӧя мыссьӧма да ставнас югъяліс.
Кор сійӧ тӧдіс, мый тайӧ сьӧд платьеа старукаыс — татчӧс помещица, сійӧ чуймис Чоховысь на ёнджыка.
Веськыда кӧ шуны, сійӧ вӧлі дзик сӧгласен капитанкӧд, мый колӧ примитны срочнӧй мераяс.
— У-у, ведьма! — гымыштіс старшина аслас ыджыд гӧлӧснас став двор пасьтаыс, сідз, мый немкаяс повзьӧмпырысь бергӧдчылісны. — Раскулачитны сійӧс!
Но парторг кужис и сійӧс лӧньӧдны.
Старшина уступитіс да шуис капитанлы:
— Но, сідзкӧ мед сійӧ миянӧс кӧть завтракӧн вердӧ!
— Тайӧ позьӧ, — Сливенко вылӧ кӧсӧйтчылӧмӧн шуис Чохов да содтіс: — Сійӧ ӧд эксплоатируйтліс йӧзлысь трудсӧ.
Сэки Семиглав горӧдіс ӧшиньсянь, мый капитанӧс корӧны батальонса штабӧ.
Седлӧалісны вӧв, и Чохов муніс орчча сиктӧ, а Годунов муніс сёрнитчыны кӧзяйкакӧд завтрак йылысь.
Завтрак бӧрын салдатъяс заводитісны сьывны.
Ӧшиньяс вӧлі гурйыв восьсаӧсь, и сьыланкывйыс паськалі став сикт пасьтаыс.
Сьылісны и кыпыд и нориник сьыланкывъяс, кодъяс сьӧлӧм доймытӧдз казьтылісны рӧдинасӧ.
Ичӧтысянь тӧдса кывъяс шуаліг салдатъяс регыд асьныс мӧдісны чувствуйтны сьыланкыв содержание костысь да найӧс кытшалысь обстановка костысь торъялӧмсӧ.
Найӧ кыдзкӧ кутісны кывзысьны тӧдса мелодия дінас быттьӧкӧ бокысянь, быттьӧ немецъяс видзӧдлас боксянь, кодъяс чӧла пукалісны асланыс керкаясын да кывзісны кыпыд русскӧй напевлысь шыяссӧ.
И сы вӧсна, мый салдатъяс воспринимайтісны ассьыныс сьыланкывсӧ быттьӧ бокысянь, найӧ казялісны сыын дзик выль мичлун да войдӧр казявлытӧм вын.
— «<rus>Однозвучно гремит колокольчик...</rus>» — сьӧлӧмсяньыс сьыліс Семиглав, выль ногӧн тайӧ кывъяс вылӧ шензьӧмӧн да наӧн ёна нимкодясигтыр.
«Ок, другӧ, кутшӧм мича кывъяс!» — думайтіс сійӧ.
Старшина Годунов, талун ассьыс старшинскӧй достоинствосӧ уськӧдны повтӧг, сьыліс кыз басӧн да кывзіс песняыслысь кыпыд горсӧ, казьтыліс ассьыс рӧднӧй колхозсӧ, помтӧм муяс да Алтайса сук вӧръяс да гордитчис, мый сійӧ тані да мый найӧ кывзӧны сылысь.
Нор чужӧма Пичугин пукаліс ӧшинь дорын да отсаліс небыдик тенорӧн.
<rus>И припомнил я ночи другие, —</rus> сьыліс Гогоберидзе.
Сійӧ сьыліс аслысногӧн, восточнӧй ногӧн, нюжйӧдлӧмӧн, виччысьтӧм, небыд переходъясӧн.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сьыланкывъясыс вӧліны русскӧйӧсь, сылы найӧ казьтылісны прекраснӧй Грузиясӧ, рӧднӧй Кахетиясӧ да Алазани берегъяс вылысь веж виноградникъяс.
Сылӧн пӧсь синъясыс югъялісны, и сійӧ кыпӧдліс гӧлӧссӧ, медым найӧ, керкаясас пукалысьясыс, бурджыка кылісны:
Сливенколӧн нормис сьӧлӧмыс, и сійӧ некод казявтӧг петіс дворӧ.
Ворота дорын сулаліс часӧвӧй, вежалӧмпырысь сійӧ кывзіс сьылӧмсӧ.
Сливенко петіс улича вылӧ.
Таті муніс ыджыд туй, коді тайӧ водз асывнас вӧлі тыртӧм, и Сливенко нёровтчис каменнӧй ӧграда бердӧ да куритіс махоркаысь вӧчӧм чигарка.
Неылын, ӧграда дінас, вӧлі чукӧртчӧмаӧсь кутшӧмкӧ йӧз.
Найӧ сулалісны, кывзісны русскӧй салдатъяслысь сьылӧмсӧ да коръясӧкӧ шулісны кыв-мӧд ӧта-мӧдныслы.
Найӧс аддзӧм бӧрын Сливенко матыстчис на дінӧ да юаліс:
— Тіянлы мый колӧ?
Йӧз чукӧрысь петіс водзӧ том морт. Сійӧ вӧлі важ джемпера да лӧз фланель картуза, картуз бокъясас ӧшалісны наушникъяс. Полана радлунӧн сійӧ шуис пӧшти русскӧй кыв вылын, но тешкодь нерусскӧй акцентӧн:
— <rus>Я есть чех. Чех!</rus>
Сливенко сетіс сылы кисӧ, и радысла чех сэтшӧм чорыда топӧдліс сійӧс, мый Сливенко весиг нюммуніс.
А кор Сливенко нюмъяліс, быдӧн вермисны аддзыны сылысь пырыс тыдалана бур сьӧлӧмсӧ.
Йӧз кытшалісны русскӧй салдатӧс, топӧдалісны сылысь кисӧ да тапкӧдісны сылы пельпомас.
Чех висьталӧмысь Сливенко гӧгӧрвоис, мый помещицалӧн — баронесса фон Боркаулӧн — кызь морт батракъяс воисны висьтавны русскӧйяслы аттьӧ найӧс мездӧмысь.
На пӧвстын вӧліны голландецъяс, французъяс, бельгиецъяс, ӧти датчанин да сійӧ — «чех, чех!»
И ещӧ тыдовтчис, мый баронесса тӧрыт рытсянь заводитӧма зэв бура вердны найӧс.
И мый талун завтрак вылӧ вӧлӧма яичница, первойысь став вояс чӧжнас.
А сы вылӧ, медым баронесса фон Боркау рӧзӧритчис батракъяслы яичница вылӧ, колӧ вӧлі, медым Германияӧ воис став русскӧй армия.
— Сӧмын русскӧй армия, и сэсся некутшӧм мӧд мирас! — ӧти французлысь висьталӧмсӧ переведитіс чех.
— А русскӧй батракъяс тані абуӧсь? — юаліс Сливенко.
Чех шуис радпырысь:
— Абу!
Русскӧйяс абуӧсь.
Тайӧ визув, кӧдзыдысла лӧзӧдӧм, но гажа чехыс быдтор йылысь висьталіс гажаа, весиг во сайын немецкӧй концлагерын аслас олӧм йылысь.
Тыдалӧ, сійӧ вӧлі тырӧма сэтшӧм радлунӧн, мый сы водзын кельдӧдісны медся шуштӧм казьтылӧмъясыс.
Вӧлӧмкӧ, мый русскӧй батракъяс тані олӧмаӧсь, но найӧ мунӧмаӧсь лун дас сайын, мыйӧн сӧмын тайӧ местаясас воӧмаӧсь первой сӧветскӧй танкъяс.
Но абу став батракъясыс мунӧмаӧсь.
Ӧти нывлы сідзи и абу усьӧма шудыс виччысьны ас йӧзыслысь воӧмсӧ.
Сійӧ кулӧма колян во помын, да найӧ гуалӧмаӧсь сійӧс тасянь неылӧ.
— Русскӧй <ces>слечна</ces> *... Бӧрдіс, бӧрдіс... да кулі, — тадзи висьталіс тайӧ ныв йывсьыс чех.
* Ныв (чешскӧй ногӧн).
Лои дзик чӧв-лӧнь.
Ставныс виччысисны, мый шуас Сливенко.
Сійӧ зумыштчис да дженьыда шуис:
— Пырӧй.
Гажа чукӧрӧн найӧ пырисны дворӧ.
Збыль, кор аддзисны ӧшинь дорын сулалысь сьӧд платьеа старукаӧс, батракъяс повзьыштісны да надзмӧдісны воськовъяссӧ, но Сливенко казяліс тайӧс да шуис:
— Мунамӧй, энӧ полӧй.
Старука вылӧ сійӧ веськыда видзӧдліс сэтшӧм лӧг синъясӧн, мый мӧдыс тіралігтыр пырысь-пыр кытчӧкӧ воши.
Мездӧм батракъясӧс кытшалӧмӧн салдатъяс заводитісны варовитны накӧд — медсясӧ кияснаныс да синъяснаныс.
Старшина Годунов сувтіс аслас зэв ыджыд тушатырнас, чукӧстіс джуджыд причёскаяса кык немкаӧс да тшӧктіс налы гӧститӧдны батракъясӧс.
— Ставсӧ, мый корасны, вайны! — объяснитіс сійӧ, — гӧгӧрвоана?
Но сылы и тайӧ кажитчис этша.
Старукалы сійӧ тшӧктіс вердны-юктавны.
Ньӧжмыд воськовъясӧн сійӧ ветлӧдліс кухнясянь пызан дорӧдз да мунліс бӧр, дрӧжжитысь кыз кияснас нуис-вайис тарелкаяс.
Сливенко да чех вешйисны двор пытшкӧслань.
Чӧв олігтыр Сливенко сулалыштіс тані, сэсся юаліс:
— А коді сійӧ вӧлі?..
Эсійӧ русскӧй нылыс?..
Чех висьталіс, мый ныв вӧлі тані порсь видзысьӧн, а ачыс вӧлӧма Украинаысь.
— Украинаысь? — выльысь юаліс Сливенко да махоркаысь кутіс гартны чигарка.
— Сідз, — вочавидзис чех.
Сливенко пуксис скамья вылӧ, чехлы тшӧктіс пуксьыны аскӧдыс орччӧн да шуис:
— Он куритчы?
Кутшӧм али ог!
Батракъяслӧн абу вӧлӧма табакчир, и тайӧ, пӧжалуй, вӧлі тшыгъялӧмысь омӧльджык.
Сливенко кисьтіс аслас ыджыд шӧвк кисетысь чехлы кипыдӧс вылас джын табаксӧ.
Да, ныв вӧлӧма Украинаысь — кузь кӧсаяса, муг чужӧма, сьӧдіник.
Со эстӧні, скамья вылас, порсь гид дорас, пукавлӧма сійӧ рытъясын да бӧрдлӧма, кытчӧдз абу казявлӧмаӧсь баронесса либӧ управитель герр Фогт.
Баронесса вӧлі швачкас кияснас да дӧзмӧмпырысь горӧдас: «О, господи, русскӧйыд бара нин пукалӧ уджтӧг!» «И мыйла найӧ бӧрдӧны?» — шензьыліс управитель.
— Кузь кӧсаяса? — юаліс Сливенко.
— Сідз, — шуис чех.
Мукӧдъяскӧд тшӧтш ныв воӧма татчӧ нелямын кыкӧд воын.
Ставныс найӧ вӧлӧмаӧсь зэв омӧльӧсь.
— Гӧгӧрвоана, — шуис Сливенко да, медбӧрын, чирӧм гӧлӧсӧн юаліс:
— Кыдзи сылӧн вӧлі нимыс?
Сылӧн нимыс вӧлӧма абу Галя, а Маруся.
Чех муніс пызан дорӧ, а Сливенко шогпырысь пыкис юрсӧ кияснас да пукаліс порсь гиддорса скамья вылас.
Кӧть нылыс и абу вӧлӧма сылӧн Галяыс, но этша ӧмӧй Германияын барскӧй имениеяс да русскӧй могилаяс?
Салдатъяс варовмисны.
Томйӧз кытшалісны статя том голландкаӧс, кодлӧн юрсиыс вӧлі югъялысь зарни рӧма, пӧшти рыжӧй, лэччӧма пельпомӧдзыс.
Сійӧ вӧлі зэв мича, сылӧн лӧз синъясыс кузь синлысъяс увтіыс зэв збоя видзӧдісны салдатъяс вылӧ, кодъяслӧн сьӧлӧмъясныс тіпкисны любӧысла.
Но, голландка тӧдмӧдіс и аслас мужикыскӧд, раминик еджыд голландецкӧд, и тайӧ кӧдзӧдіс ӧзйылӧмсӧ Гогоберидзелысь, кодлы мича нывбабаыс ёна воис сьӧлӧм вылас.
— Но, мый? — шутитіс Пичугин, коді казяліс Гогоберидзелысь разочаруйтчӧмӧн видзӧдлӧмсӧ. — Верӧссайын бабаыс, а?
А тэ, всё-таки, тӧдан, эн зевайт...
— Но, оз позь, — вочавидзис Гогоберидзе. — Голландец, союзник, гӧгӧрвоан!..
Пичугин збодера видзӧдлывліс нывбабаяс вылӧ, медся нин ӧти абу нин том француженка вылӧ — «арлыд сертиыс дзик буретш», — да ланьтлытӧг сёрнитіс накӧд, немжалиттӧг бертлӧдліс немецкӧй кывъяссӧ:
— Ӧні тіянлы, фраваяслы гутджык * лоӧ!..
* Гут (нем.) — бур.
Нывбабаяслы вӧлі гажа.
Найӧ кыйисны немкаяслысь вежалана видзӧдлӧмъяссӧ да синкымъяс увтіныс, лёкысь радлӧмӧн нюмъялігтыр, видзӧдісны баронесса фон Боркау вылӧ, кыдзи сійӧ ветлӧдлӧ, зэв посньыдика кокъяснас тувччалігтыр, кухнясянь пызан дорлань, пызан дорсянь кухнялань.
Кутшӧма найӧ жалитісны, мый оз тӧдны ни ӧти кыв русскӧй ногӧн!
Но зарни юрсиа красавица Маргарета тӧдӧ вӧлӧм ӧти сьыланкыв, кодӧс сійӧ велӧдлӧма аслас пӧдругаясыслысь тані, поместьеын.
И нежнӧй гӧлӧсӧн сійӧ горӧдіс сьывны, ачыс збоя чӧвтлывліс салдатъяс вылӧ повтӧм лӧз синъяссӧ да ньӧти эз яндысь.
Русскӧй кывъяссӧ сійӧ шуаліс лӧсявтӧм акцентӧн:
<rus>Миналёта кекаталис</rus>
<rus>Солитиста олетой!</rus>
Тайӧ вӧлі лоӧ: «<rus>Мы на лодочке катались, золотистый, золотой</rus>».
Салдатъяс гораа сералісны.
V
Кор Чохов воис батальонса штабӧ, тыдовтчис, мый сійӧс корӧмаӧсь совещание вылӧ — ротаясса командиръяслӧн частӧ овлысь дженьыдик совещание вылӧ, кӧні сёрниыс лоӧ марш порядок йылысь да сэні вӧвлӧм тырмытӧмторъяс йылысь, кодъясӧс колӧ бырӧдны.
Ставныслы синмас шыбитчис комбатлӧн зумыш чужӧмыс.
Кӧть сійӧ и висьтавліс тӧдса кывъяс: боецъяслӧн лючкиа пасьтасьӧм йылысь, оружие весалӧм да мавтӧм йылысь да с. в., — но кажитчис, мый тайӧ кадас сійӧ думайтіс мыйкӧ мӧдтор йылысь, частӧ сувтавліс, джӧмдавліс, и сылӧн ичӧтика мыкталӧмыс, коді лои нелямын ӧтикӧд воӧ контузитчӧм бӧрын, — талун тӧдчис торъя ёна.
Совещание бӧрын пырис Глаша.
Сійӧ корис ротаса командиръясӧс завтракайтны да, мырдысь нюмъялігтыр, шуис:
— Медбӧръяысь ӧтлаын завтракайтам, челядьӧй...
Вӧлӧмкӧ, асывнас воӧма приказание мӧдӧдны Глашаӧс санитарнӧй дивизияса начальник ордӧ «службасӧ водзӧ прӧйдитӧм могысь».
Весельчаковлы да Глашалы тайӧ приказаниеыс вӧлі дзик виччысьтӧмӧн.
Майор Гарин, коді нуӧдіс расследование, унаысь эскӧдліс, мый ставыс лючки-ладнӧ да мый некод оз лӧсьӧдчы найӧс янсӧдны.
И вот друг — тайӧ приказаниеыс.
Раминик Весельчаков, коді эз радейтлы да эз кужлы сёрнитны начальствокӧд аслас личнӧй делӧяс йывсьыс, всё-таки, Глаша корӧм бӧрын, звӧнитліс полкса командирӧс замещайтысьлы.
Но и сійӧ и штабса начальник майор Мигаев веськыда вочавидзисны, мый раз эм приказ, сідзкӧ, нинӧм сёрнитны.
Сэки Глаша звӧнитіс дивизияса штабӧ майор Гаринлы.
Сійӧ яндысьӧмӧн висьталіс, мый нинӧм эз вермы вӧчны, тадзи прикажитӧма корпус.
Корпус!
Весельчаковлы да Глашалы корпус вӧлі судзӧдчыны позьтӧм вылнаӧн, мыйӧнкӧ пӧшти кымӧрсайсаӧн.
Найӧ весиг повзисны сыысь, мый налӧн «делӧыс», налӧн прӧстӧй нимъясыс вӧліны кӧнкӧ сэні, корпусын.
Пуксисны пызан сайӧ, но талун эз вӧв сійӧ варовлуныс, коді пыр вӧвлі гӧститӧдны радейтысь Глаша пызан сайын.
Сёрнитісны надзӧник да ӧттор-мӧдтор йылысь.
Весельчаков чӧв оліс, сӧмын кадысь кадӧ чӧвтлывліс синъяссӧ Глаша вылӧ да тышкас-мышкас шуавліс:
— Но, нинӧм, нинӧм...
Воис повозка. Комбатлӧн ординарецыс пуктіс сэтчӧ Глашалысь кӧлуйсӧ.
Глаша окасис ротаса командиръяскӧд ставныскӧд, комбат заместителькӧд, батальонса адъютанткӧд, ординарецкӧд да батальон штабса став салдатъяскӧд.
Сійӧ окаліс быдӧнлысь кыкнан банбоксӧ, русскӧй обычай серти куимысь, сэсся пуксис повозкаӧ.
Офицеръяс сулалісны кильчӧ вылын да видзӧдісны чӧв олігтыр.
Ездовӧй вӧрзьӧдіс вӧжжисӧ.
Весельчаков муніс повозкакӧд орччӧн.
Глаша висьталіс:
— Сапожнӧй щётка да мазь вещмешӧкын, шуйга зептас.
Серёжа тӧдӧ.
Гребёнкаыд кителяд, видзӧд, новлӧдлы сійӧс пыр сэні да, босьтлан кӧ, бӧр пукты сэтчӧ.
Носӧвӧй чышъяныд тэнад ӧкмыс, вежлав найӧс лун космӧсӧн.
Яловӧй сапӧгтӧ сетӧма дӧмны, талун эштас, ваян да кӧмав, а хром сапӧгтӧ сет дӧмны, каблукыс дзикӧдз бырӧма.
Мыйӧн воас выль фельдшер, сет сылы сульфидин да спирт — найӧс чемоданӧ дзебӧма.
Кор повозкаыс кежис нӧрыс сайӧ да сиктыс воши син улысь, ездовӧй сувтӧдіс вӧвсӧ.
Глаша чеччис, бӧрддзис да кутліс Весельчаковӧс.
Найӧ некыдз эз вермыны янсӧдчынысӧ да мыйкӧ дыра мунісны на повозка бӧрсяыс, кӧні ездовӧйыс пукаліс наысь мӧдарӧ бергӧдчӧмӧн да дзоргис вӧв бӧж вылас.
Тайӧ кадас Чохов мӧдӧдчис бӧр ротаас.
Вӧлыс ньӧжйӧ тувччаліс кӧтасьӧм асфальт вывті.
Муяс вылын, кодъяс кытсюрӧ тупкысьӧмаӧсь на лымйӧн, лёкысь гартчис лым бус.
Туйыс вӧлі тыртӧм, сӧмын шочиника прӧйдитлісны ӧтка машинаяс.
Ӧти татшӧм машина сувтіс, и кузовсьыс асфальт вылӧ чеччыштісны куим морт.
Машина муніс водзӧ, а йӧзыс сулалыштісны, ӧзтісны папиросъяссӧ да тэрмасьтӧг мӧдӧдчисны Чоховлы паныд.
— Капитан! — чукӧстіс сійӧс на пиысь ӧти.
Чохов сувтӧдіс вӧвсӧ.
Нюмъялігтыр сы водзын сулаліс тӧдса разведчик, капитан Мещерский, ыджыд тушаа, стройнӧй, зэв варов да, кыдзи пыр, зэв вежливӧй.
— Зэв рад тіянӧс аддзыны, — шуис Мещерский. — Ті тані матынӧсь?
— Да, орчча сиктас, — барскӧй поместьелань кинас индіс Чохов; сэсся сійӧ юаліс: — Дыр кежлӧ дивизия сувтіс?
— Некод оз тӧд, — шуис Мещерский. — Ми со медсанбатӧ мунам.
Сэні миян гвардияса майор куйлӧ. — Мещерскийлы быттьӧкӧ мыйкӧ уси дум вылас, и сійӧ горӧдіс: — Капитан ёрт!
Тайӧ жӧ ті сійӧс мездінныд!
Мунам сы дінӧ, сійӧ лоӧ зэв рад.
Неважӧн на сійӧ юасис тіян йылысь.
Чохов скӧрысь шуис:
— Ме сійӧс эг мезды.
Вермас лоны, сійӧ мездіс менӧ.
Кучкис немецъяслы тылсянь.
— Вот и зэв бур! — шуис Мещерский. — Да, прӧститӧй!
Дзик вунӧді тӧдмӧдны...
Оганесян, миян переводчик...
Старшина Воронин...
Капитан Чохов...
Чохов бергӧдіс вӧвсӧ да кутіс мунны разведчикъяскӧд орччӧн.
Регыд найӧ кежисны бокса туйӧ.
Ылысянь тыдалісны сиктса керка вевтъяслӧн гӧрд черепицаыс да кирхалӧн пыр чурвидзысь башняыс.
Сэсся тыдовтчисны санитарнӧй палаткаяслӧн еджыд чутъясыс, на весьтын гартчис «буржуйкаяслӧн» тшынтор.
Палаткаяссӧ аддзӧм бӧрын Чоховлӧн кыптіс уважайтана зэв ыджыд чувство, коді овлывлӧ быд ранитчылӧм салдатлӧн.
Раненӧйяслӧн нэм кежланыс кольӧны медсанбат йылысь медся бур казьтылӧмъяс.
Раненӧйӧс вайӧдӧны татчӧ бой мунанінысь, пыр жӧ водтӧдӧны чистӧй прӧстыня вылӧ, пасьтӧдӧны чистӧй бельёӧн, сетӧны сё грамм вина, небыд кияс бинтуйтӧны сійӧс, чышкалӧны кӧтӧдӧм марляӧн едӧм вирсӧ, ваӧн кӧтӧдӧны сотчысь юрсӧ.
Сӧмын ӧні на бойын переживайтӧмыс сэтшӧм ёна торъялӧ ӧнія чувствояскӧд, мый еджыд санитарнӧй палаткасӧ аддзигӧн бӧрыннас сьӧлӧм вылад кольӧ ыджыд благодарность.
Чохов лэччис вӧв вывсьыс да кутіс нуӧдны сійӧс поводӧдыс.
Быдлаын вуджрасисны еджыд халата нывбабаяс.
Разведчикъяс дінті котӧртігмозныс сестраяс меліа нюмъялісны да юӧрталісны:
— Гвардияса майор тіянӧс виччысьӧ асывсяньыс!
— Асывнас гвардияса майорлы вӧчисны перевязка!
Мещерский сувтіс ӧти палатка дорӧ.
— Гвардияса майор куйлӧ тані, — Чохов дінӧ шыасигмоз висьталіс сійӧ.
Чохов домаліс вӧвсӧ матысса ӧградаӧ да разведчикъяс бӧрся пырис палаткаӧ.
Найӧс встретитіс банйӧм чужӧма том медсестра, коді сетіс налы халатъяс да колльӧдіс брезентовӧй перегородка сайӧ.
Лубенцов пукаліс койка вылын, ачыс омӧльтчӧма да серьёзнӧй.
Чоховӧс тӧдӧм бӧрын сійӧ шуис:
— Здравствуйте.
Со кодӧс эг виччысь татысь аддзыны.
Ставныс пуксялісны койка дорын сулалысь улӧсъяс вылӧ.
Мещерский петіс медсестра дінӧ перегородка сайӧ да, кыдзи пӧлагайтчӧ, гусьӧник юаліс гвардияса майорлӧн самочувствие йылысь.
Тадзи вӧчліс Мещерскийлӧн мамыс, кор керкааныс кодкӧ висьмыліс да волывліс врач.
Ас тӧдлытӧгыс Мещерский вӧчис мамыс моз жӧ, юасис сідз жӧ гусьӧник да сідз жӧ ставсӧ помысь помӧ гвардияса майор рана йылысь.
Оганесян сетіс Лубенцовлы «Правдалысь» да «Краснӧй Звездалысь» медбӧръя номеръяссӧ.
Воронин видзчысьӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр да весиг видзӧдліс ӧшиняс, абуӧсь-ӧ кӧнкӧ матынӧсь врачьяс, сюйыштіс Лубенцовлы пӧдушка улас вина тыра фляжка.
— Но, но, эновт! — вочавидзис Лубенцов. — Мыйла дзебан?
Ми сійӧс пырысь-пыр жӧ и юыштам.
Гвардияса майор куйліс палаткаас ӧтнас.
Раненӧйяс эз вӧвны.
Лубенцовӧс колисны лечитчыны медсанбатӧ, кӧть тайӧ и оз вӧлі пӧлагайтчы.
Кор комдив тӧдмаліс, мый ранаыс кокньыдик, эз кӧсйы торйӧдчыны аслас разведчиккӧд: ӧд госпитальсянь сійӧ вермас веськавны мӧд дивизияӧ, а генерал радейтіс сійӧс.
Кор Мещерский бӧр пырис медсестракӧд тшӧтш, Воронин мыйкӧ вашнитіс медсестралы пеляс.
Сійӧ довкйӧдлыштіс юрсӧ, но пыр жӧ петіс да регыд вайис — тоже гӧгӧр видзӧдалігмоз, медым эз казявны врачьяс, — некымын стӧкан.
Ставныс юисны да пукалыштісны чӧв олігтыр, шойччисны сьӧлӧмсяньыс, кыдзи тайӧ пыр овлӧ передньӧй крайса йӧзкӧд, кор найӧ регыдик кад кежлӧ веськавлӧны лӧнинӧ.
Пескыс пачас трачкакыліс.
Восьса пач ӧдзӧс водзас лажыньтчӧмӧн сестра кадысь кадӧ сюяліс пачас кос пожӧм песъяс.
Вӧлі шынитӧв, шоныд да лӧсьыд.
Друг брезентыс вӧрзьыштіс и палаткаӧ котӧрӧн пырис погонъястӧм шинеля нывка, гырысь синъяса, кельыд чужӧма, детинкалӧн моз шырӧм, югъялысь сьӧд юрсиа.
— Немецъяс чукӧртчӧны Мадю-зее, Штаргард районын, — висьталіс сійӧ тэрмасьӧмӧн, сэсся нюммуніс сӧмын вомдоръяснас, быдӧнкӧд здоровайтчис киасьӧмӧн, а тӧдтӧм мортлы, Чоховлы, дженьыда висьтасис: — Вика.
Чохов гӧгӧрвоис, мый тайӧ дивизияса командирлӧн нылыс.
Сійӧ аддзис Викаӧс первойысь.
Вика сӧмын на вӧлӧма батьыс ордын да вайӧма Лубенцовлы выль юӧръяс, кодъясӧс зілис стӧчаджыка запомнитны.
Сійӧ сетіс майорлы листовка, кытчӧ вӧлі печатайтӧма Верховнӧй Главнокомандующӧйлысь приказсӧ, кӧні висьталӧма благодарность Шнайдемюль босьтысь войскалы.
— Папа лои зэв рад, — шуис Вика. — Ачыс Сталин гижӧма, мый Шнайдемюль — Померанияса асыввыв юкӧнын немецъяс обороналӧн зэв ён опорнӧй пункт.
А командарм вӧлі шуӧ: каршой!
Лубенцов серӧктіс.
Гӧлӧссӧ чинтӧмӧн Вика юаліс:
— А тӧданныд, коді ыстіс тіянлы привет? — ставныс вылӧ збоя видзӧдлӧм бӧрын Вика торжественнӧя висьталіс: — Генерал-лейтенант Сизокрылов!
Личнӧ ыстіс.
Тіянлы да меным... — Сійӧ шогпырысь содтіс: — Сылысь писӧ виӧмаӧсь.
Вика ланьтіс да пуксис пач дорӧ сестракӧд орччӧн.
Лубенцов висьталіс:
— Ме Военнӧй Сӧветса членкӧд ветлі танкистъяс ордӧ.
Ветліссӧ сійӧ, а ме вӧлі кыдз быттьӧ колльӧдысьӧн... — Сійӧ шыасис Чохов дінӧ: — Да тіянлы колӧ помнитны тайӧс...
Ми ещӧ панйим тіянлысь эсійӧ каретатӧ. — Гвардияса майор зумыштчис да юаліс тэрыба: — А каретаыд тіянкӧд на, али ті сійӧс шыбитінныд нин?
Чохов лэдзис синъяссӧ да вочавидзис веськодя:
— Верзьӧмӧн ветла.
— Правильнӧ вӧчинныд, — шуис Лубенцов. — Каретаясыд бурӧдз оз вайӧдны. — Сійӧ нюммуніс.
Разведчикъяс эз вермыны не казявны, мый гвардияса майор талун мый йылысь кӧ зэв ёна думайтӧ да весиг зумыш.
Найӧ чайтісны, мый тайӧ Чибирев пӧгибнитӧм вӧсна.
Но тані вӧлі и мӧд помка.
Тӧрыт, обход дырйи, Лубенцов сёрниӧ воис ведущӧй хирург капитан Мышкинкӧд.
Кыдзкӧ артмис сідз, мый Мышкин казьтыштіс мӧд медсанбатса хирург Кольцова йылысь, кыдзи зэв талантливӧй том врач йылысь, кодысь уна позьӧ виччысьны.
Сёрниыс муніс сложнӧй брюшнӧй операция йылысь, кодӧс вӧчӧма Кольцова.
Кӧть Лубенцов и нинӧм йылысь эз юась, а сідз сӧмын сёрнитіс, Мышкин пырмунігмоз шуис, мый Кольцовалӧн пӧ роман ӧти корпуснӧй начальниккӧд.
— Кодкӧд? — юаліс Лубенцов да ёна гӧрдӧдіс.
— Красиковкӧд.
Лубенцовлы мыйлакӧ ёна эз во сьӧлӧм вылас именнӧ сійӧторйыс, мый тайӧ вӧлі Красиков.
Лубенцов аддзыліс полковникӧс некымынысь.
Тайӧ вӧлі олӧма нин, зэв ёсь кывъя да ас вылас надейтчысь офицер, кӧть, кыв шутӧг, и энергичнӧй да повтӧм.
Гвардияса майорлы пыр жӧ кажитчис, мый сійӧ и войдӧр эз ёна радейтлыв Красиковӧс, кӧть нинӧм татшӧмыс эз вӧвлы.
Лубенцов зілис не думайтны та йылысь да шыасис Мещерский дінӧ:
— Саша, лыддьӧй мыйкӧ.
Настроениеӧн кутшӧмкӧ лёкиник, буретш стихъяс кывзыны.
Мещерский яналыштіс.
— Мый ті, гвардияса майор ёрт! — шуис сійӧ. — Миянлы кад нин мунны... — Сійӧ заводитліс чеччыны улӧс вывсьыс, но Лубенцов кутіс сійӧс.
Чохов дзикӧдз чуймис.
«Стихъяс гижӧ!» — думыштіс сійӧ Мещерский йылысь уважениеӧн.
Пельӧсын пукалысь зумыштчӧм Оганесян пукалігчӧжыс первойысь заводитіс сёрнитны да Лубенцов моз жӧ корис лыддьыны стихъяс.
Вика эз жӧ кольччы мукӧдъяссьыс да шуис:
— Лыддьӧй, ми тіянӧс корам.
— Ме тіянлы лыддя поэма «Тёркин», — шуис Мещерский. — Главаяссӧ печатайтӧма «Красноармеец» журналын *.
* «Василий Тёркин», А. Твардовскийлӧн поэма.
Ставныс лоины радӧсь.
Тёркин, тайӧ удал, вежӧра да быдтор кужысь салдатыс вӧлі фронтовикъяслӧн радейтанторйӧн, и сылӧн ӧти нимыс нин пӧшти быд салдат чужӧм вылын кыпӧдліс гажа, лукав да весиг горделивӧя нюмъялӧм, быттьӧ именнӧ сы вылысь, тайӧ салдат вывсьыс, поэтыс гижӧма Василий Тёркинсӧ.
Мещерский заводитіс лыддьыны, и регыд ставныс веськалісны тайӧ строкаясыслӧн прӧстӧй да мелі, йӧз кост сёрни кывъяса обаяние улас.
Воронин гораа ышловзис да корис лыддьыштны ещӧ.
Мещерский лыддис салдатъяс пӧвстын популярнӧй стихъяс — «<rus>Жди меня</rus>» да мукӧдъясӧс.
Бӧрыннас Лубенцов шуис:
— Дум вылад уськӧдӧй мыйкӧ ассьыныд, Саша.
Вот эсійӧс, разведчикъяс йывсьыд.
Мещерскийлӧн чужӧмыс пырысь-пыр лои серьёзнӧйӧн.
Думыштӧм бӧрын сійӧ заводитіс негора гӧлӧсӧн, дзик эз сэтшӧм кыпыда да гораа, кыдзи таӧдз:
Стихъяс воисны сьӧлӧм выланыс.
— Книгаын кодь, — шуис Воронин.
Ошкӧмъясысь яндысьыштӧм Мещерский вылӧ любӧпырысь видзӧдігӧн Лубенцов повзис сы вӧсна.
«Некытчӧ ме сэсся зонсӧ ог мӧд ыстывлыны, — решитіс Лубенцов, — ӧні некытчӧ нин...
Менӧ виасны — абу сэтшӧм жаль.
А сійӧ поэт.
Гашкӧ, прославитчас война бӧрын, гижас мыйкӧ зэв бурӧс».
— Ті занятӧй йӧз, — шуис Лубенцов, — тіянлы думайтны некор...
А ме со, койка вылын весь куйлігӧн, пыр думайта и думайта лунтыр.
Ми весиг асьным на огӧ гӧгӧрвоӧй, мый ми вӧчим да кутшӧм вынӧн лоим.
Тӧданныд, ме вежала Мещерский вылӧ: сійӧ стихъяс сочиняйтӧ!..
А прӧстӧ кӧ висьталан йӧзлы бур кывъяс, рифматӧг — ещӧ ӧбидитчасны либӧ серавны пондасны.
И кутлыны окота быдӧнӧс, да кыдзкӧ абу лӧсьыд.
Ме эськӧ и сестрицаӧс кутлі, да пола, чайтас, мый менам юрын мыйкӧ мӧдтор.
Тайӧ кывъяссьыс сестричка гӧрдӧдіс пель йылӧдзыс да пуля моз лэбыштіс палаткаысь.
— Тыдалӧ, сійӧ абу прӧтив кутчысьлынытӧ, — серӧктіс старшина Воронин.
Вика мырдысь нюммуніс тайӧ, кыдзи сылы кажитчис, татчӧ лӧсявтӧм шутка вылас.
Сійӧ кывзіс Лубенцовлысь зэв бура.
Лубенцов, коді абу вӧлі велалӧма висьтавлыны йӧзлы, мый вӧчсьӧ сьӧлӧмас, яндысьыштіс да заводитіс сёрнитны делӧяс йылысь.
Сійӧ юаліс Оганесянлысь, сюри эз фаустпатронӧн пӧльзуйтчӧм кузя немецкӧй руководство.
Делӧыс сыын, мый немецъяс, отступайтіганыс, тайӧ аслыспӧлӧс противотанковӧй снарядъяссӧ зэв унаӧс колялӧны, но миян салдатъяс оз ставныс кужны пӧльзуйтчыны наӧн.
— Колӧ, — шуис гвардияса майор, — переведитны руководствосӧ русскӧй кыв вылӧ, печатайтны миян дивизионнӧй типографияын да разӧдны салдатъяс пӧвстын...
Мед велӧдчасны, вермас ковмыны.
Оганесян да Мещерский кӧсйысисны доложитны гвардияса майорлысь предложениесӧ дивизияса командирлы.
Чоховлы мыйлакӧ эз вӧв окота муннысӧ.
Гвардияса майор дорын вӧлі кыдзкӧ аслысногӧн спокойнӧ, долыд да чувствуйтчис дружественнӧй симпатия.
Но пӧра вӧлі мунны.
— Кӧні сулалӧ тіян батальоныд? — юаліс Лубенцов.
— Неылын, — шуис Чохов, — сувтім помещица ордӧ.
Озыр, ёмаыд!
Сэні сылӧн быдлаын ӧшалӧны картинаяс.
Мый ӧні друг лои ӧнӧдз чӧв олысь Оганесянкӧд!
Сійӧ чеччыштіс, кватитіс Чоховӧс киӧдыс да горӧдіс:
— Картинаяс?
Кутшӧмъяс?
Тайӧ гӧгӧрвотӧм юалӧм вылас Чохов эз нин вермы вочавидзнысӧ.
— Кутшӧмъяс! — шуис Чохов. — Ог тӧд, кутшӧмъяс.
Унапӧлӧс.
— Кӧні найӧ?
Ме тіян ордӧ талун вола.
Быдӧн серавлісны искусствовед горячитчӧм вылын.
Чохов шуис:
— Волӧй.
Ми сулалам со эсійӧ сиктас.
Тасянь тыдалӧ.
Кирхаыс со чурвидзӧ.
Чохов петіс палаткаысь, разис вӧлыслысь дом поводсӧ, чеччыштіс седлӧӧ да муніс аслас ротаӧ.
VI
Усадьба дорӧ матыстчигӧн Чохов кыліс салдатъяслысь серам да нывбабаяслысь гажа гӧлӧсъяс.
Чохов зумыштчис, кучкис плетьнас вӧлыслы бокас, гӧнечӧн муніс ёна повзьӧм часӧвӧй дінті да крута сувтӧдіс вӧвсӧ двор шӧрас.
Гогоберидзе, коді вӧлі ротаын дежурнӧйӧн, чеччыштіс бокӧ мича голландка дінысь, быттьӧ сійӧс койыштісны пуан ваӧн, да горӧдіс вежсьӧм гӧлӧсӧн:
— <rus>Встать! Смирно</rus>!
Серам пыр жӧ быри.
Ставныс сувтісны.
Салдатъяс бӧрся сувталісны и неуна повзьӧм гӧстьяс.
Вӧв вывсьыс лэччытӧг Чохов шыасис старшина дінӧ:
— Кутшӧм гаж тані?
Годунов эз вошты ассьыс молодецкӧй видсӧ да тэрмасьӧмӧн вочавидзис:
— Тайӧ, капитан ёрт, абу немецъяс...
Тайӧ ставныс французъяс да голландецъяс...
Найӧ тані батракъясӧн уджавлӧмаӧсь.
Ставныс миян, мӧдногӧн кӧ, рабочӧй йӧз, капитан ёрт.
Пострадайтӧмаӧсь фашистъясысь...
Чохов шуис:
— Вольно!
Сійӧ чеччыштіс вӧв вывсьыс да пырис керкаӧ.
Тані ӧти комнатаын ӧта-мӧдыслы паныд пукалісны помещица да Сливенко.
Сливенко креслӧ дорын сулаліс новлӧм джемпера да лӧз картуза Чоховлы тӧдтӧм том морт.
Эз кӧ вӧв старукалӧн повзьӧмысла му рӧма чужӧмыс, позьӧ вӧлі чайтны, мый тані паныдасьӧмаӧсь тӧдсаяс.
Капитанӧс аддзӧм бӧрын Сливенко сувтіс.
— Нуӧда помещицакӧд политбеседа, — шуис сійӧ шпыньмунігмоз. — Интереснӧ артмӧ!
Ме юалі сылысь, кыдзи сійӧ вермис пӧльзуйтчыны рабскӧй трудӧн, тайӧ жӧ абу культурнӧ.
А сійӧ вочавидзӧ: «Ен мед видзас, кутшӧм нӧ пӧ тайӧ рабскӧй труд, йӧзыс уджалӧны, сы вӧсна мый налы колӧ овны, нажӧвитны».
Сэки ме юала, а этайӧ ёртыс переведитӧ — сійӧ чех, ставсӧ миян ногӧн и на ногӧн гӧгӧрвоӧ: «Кыдзи нӧ сідзи, раз тані уджалӧны разнӧй странаясысь мырдӧн вайӧм йӧз?»
— И тӧданныд, мый меным тайӧ пӧрысь ёмаыс вочавидзис?
«Найӧ, — ӧтвечайтӧ сійӧ, — сэні кулісны эськӧ тшыглы, заводъясыс сэні, — ӧтвечайтӧ сійӧ, — сулалӧны, ставсӧ кисьтӧма, жугӧдлӧма, гӧрӧны да кӧдзӧны этша...»
Сэки ме юала: «А мыйла заводъясыс сулалӧны?
Мыйла ставсӧ кисьтӧма да жугӧдӧма?
Асьныд жӧ ставсӧ вӧчинныд, сволочьяс!»
Сливенко ӧвтыштіс кинас да ланьтіс.
Друг воссис ӧдзӧс, и комнатаӧ чукӧрӧн пырисны иностраннӧй рабочӧйяс.
Водзвылас пырис югъялысь лӧз синъяса мича голландка.
Сійӧ нюжӧдіс кисӧ Чоховлы, шуис кымынкӧ кыв, гӧрдӧдіс да тӧдчымӧн волнуйтчис.
Чех переведитіс.
Маргарета став иностранецъяс нимсянь, а сідзжӧ налӧн семьяяс нимсянь аттьӧалӧ капитанӧс да храбрӧй русскӧй армияӧс.
Чохов топӧдліс сылысь ичӧтик кисӧ да эз тӧд, мый вочавидзны.
Сылы кажитчис, мый тані, тайӧ неыджыд пемыдкодь комнатаас, кытчӧ пукталӧма книга тыра шкапъяс, сійӧ сулалӧ став мир синъяс водзын.
И колӧ вӧлі висьтавны мыйкӧ тӧдчанаӧс, дерт оз стихъясӧн, но мыйкӧ стихъяс кодьӧс.
А тайӧторсӧ, мый сійӧ сӧмын капитан, да ещӧ кодӧс начальство оз лыддьы зэв бурӧн, — кытысь вермисны тӧдны та йылысь том голландка да сы бӧрвылын сулалысь разнӧй йӧз разнӧй странаясысь?
Найӧ чайтӧм серти Чохов вӧлі вынйӧра да зэв шань, и сы сайын сулаліс Сӧветъяслӧн став армияыс.
Сійӧ шуис:
— Сы могысь ми и воим.
Чохов кӧсйис ӧдйӧджык мунны аслас комнатаӧ, но он на мун.
Иностранецъяс топыда кытшалісны капитанӧс.
Чех представитіс найӧс ӧтик-ӧтикӧн Чоховлы, и Чохов чуймис, мый шоча овлысь, сӧмын переводнӧй книгаясын паныдасьлысь нимъяса йӧз вӧліны пӧшти русскӧйяс кодьӧс жӧ, дзик обычнӧй йӧз кодьӧсь.
Ӧти французлӧн нимыс вӧлі весиг «дʼАртаньян» кодь, а тайӧ вӧлі новлӧм гача, кельыд чужӧма том морт.
Найӧ юасисны, дыр-ӧ оз позь мӧдӧдчыны гортӧ да кутшӧм ногӧн: виччысьны-ӧ сӧветскӧй властьяслысь распоряжение али прӧстӧ петны туйӧ?
Водзӧ найӧс интересуйтіс, колӧны-ӧ сӧветскӧй командованиеӧн заверитӧм кутшӧмкӧ пропускъяс, и найӧ ёна корисны, медым сетасны налы татшӧм пропускъяссӧ.
Голландец Роос корис господин капитанӧс стӧча висьтавны, кор помасяс война.
Француженка Марго Мелье кӧсйис эськӧ тӧдны, позьӧ-ӧ реквизируйтны немецъяслысь передвижение средствояссӧ, а сідзжӧ — эм абу позянлун йитчыны радио пыр либӧ кыдзкӧ мӧдногӧн Парижкӧд, — мед господин капитан сетас та йылысь приказание.
Быд выль юалӧм бӧрын Чохов пыр ёнджыка яналіс.
Сійӧ эз тӧд, колӧ-ӧ висьтавны, мый сійӧ сӧмын стрелковӧй ротаса командир и ньӧти абу сыысь унджык.
Но сідзи либӧ тадзи, сійӧ вӧлі налӧн законнӧй покровительӧн.
Найӧ веритісны сылӧн вынлы, и сійӧ эз вермы, не должен вӧлі висьтавны мӧдарӧ.
Гашкӧ, сійӧ и ачыс тайӧ здукас кутіс чувствуйтны асьсӧ быдтор вермысьӧн.
Сылӧн ӧтветыс вӧлі: виччысьны, виччысьны распоряжениеяс.
Распоряжениеяс лоӧ сетӧма аслас кадӧ.
Кор сӧветскӧй командование лыддяс коланаӧн.
Сійӧ вӧлі зэв дӧвӧлен аслас ӧтветнас.
Страсбургса француз месье Гардонне аттьӧаліс аслас став ёртъяс нимсянь господин капитанӧс да медбӧрын юаліс сылысь маршал Сталин здоровье йылысь да корис висьтавны сылы привет мездӧм батракъяс нимсянь да личнӧ сысянь, месье Гардоннесянь.
Эз, Чоховлы весиг юрас эз волы нюммунны сы йылысь думыштӧм бӧрын, мый сійӧс лыддьӧны Сталин бердӧ сэтшӧм матысса мортӧн.
Мӧдарӧ, капитанлӧн сьӧлӧмыс тыри войдӧр сылы тӧдтӧм мелілунӧн.
Сійӧ шуис:
— Верховнӧй Главнокомандующӧй чувствуйтӧ асьсӧ, дерт, бура.
Дерт, сійӧ дӧвӧлен, мый сылӧн салдатъясыс татӧнӧсь нин, Германияынӧсь.
Привет лоӧ висьталӧма, — сійӧ чӧв олыштіс, сэсся содтіс, медым лоны точнӧйӧнджык: — лоас кӧ позянлун.
Ставыс вӧлі прессконференция кодь.
Чохов пыдісянь лолыштіс.
Маргарета видзӧдіс сы вылӧ нимкодясян синъясӧн.
Помещица важмозыс пукаліс креслӧын да эз лысьт вӧрзьӧдчынысӧ.
Сэки Сливенко шӧпнитіс Чоховлы, мый батракъяслӧн зэв омӧль паськӧмныс, а нывбабаяслӧн кокъясаныс пу башмакъяс.
Чохов скӧрысь видзӧдліс старука вылӧ да шуис:
— Пасьтӧдны да кӧмӧдны.
Чех окотапырысь переведитіс.
Помещица тэрмасьӧмӧн чеччис места вывсьыс, кыскис зепсьыс зэв ыджыд ключ чукӧр да посни воськовъясӧн муніс ӧдзӧслань.
Нимкодясьысь нывбабаяс мунісны сы бӧрся бӧрйыны господскӧй сундукъясысь аслыныс паськӧм да кӧмкот.
Чохов мӧдӧдіс накӧд старшина Годуновӧс, медым старшинаыс видзӧдыштіс, а то тайӧ, кыдзи шуис Чохов, «народлӧн врагъясыс» кутасны зільны сюйны иностранецъяслы омӧльджык паськӧм.
Моздортырныс платьеяс да туфлияс босьталӧм бӧрын нывбабаяс котӧрӧн мунісны ас орданыс, сералігтыр да варовитігтыр — платьеяс вылын колӧ на вӧлі бура уна уджалыштны, чинтыштавны, дженьдӧдавны, вурны кӧть нин 1939 вося модаяс серти...
Ок, кыдзи найӧ больгисны!
Да, тайӧ русскӧйясыс — настоящӧй зонъяс, найӧ тӧдӧны, мый колӧ нывбабалы эстшӧм вит во бӧрад рӧдинаӧ мунӧм водзвылын.
Мужчинаяс кольччылісны на сёрнитыштны капитанкӧд, но ывлаын друг кылісны автомашинаяслӧн гора тутсӧмъяс.
Сикт пыр ньӧжйӧник муніс лыслапъясӧн маскируйтӧм сӧветскӧй тяжёлӧй артиллерия.
Ставныс петісны видзӧдлыны зэв гырысь пушкаяс вылӧ.
Чохов коли ӧтнас.
Сійӧ ньӧжйӧник ветлӧдліс ыджыд комнатаӧд, кӧні стенъясас чурвидзисны кӧр сюръяс, кодъясӧс вӧлі тувъялӧма лакуйтӧм сьӧд пӧвторъяс вылӧ, — барскӧй кыйсьӧмлӧн ошйысян трофейяс.
Улынджык ӧшалісны зӧлӧтитӧм рамаясын картинаяс.
Чохов гордитчис, но ӧні эз аснас сӧмын, а ставнаныс — салдатъясӧн, гвардияса майор Лубенцовӧн, капитан Мещерскийӧн, ставӧн.
Тайӧ чувствоыс Чоховлы вӧлі выль, и сійӧ кывзысис сы дінӧ внимательнӧя да сосредоточеннӧя.
Ывлаын тутсісны автомашинаяс, зялькакыліс металл, кылісны гажа гӧлӧсъяс да чолӧмалан горӧдӧмъяс.
Друг воссис ӧдзӧс, и комнатаӧ пырис Маргарета.
Аслас джуджыд каблукъяса выль сьӧд туфлияс вылас индігмоз сійӧ шуис кымынкӧ кыв, — тыдалӧ, благодаритіс капитанӧс.
Найӧ сулалісны ӧта-мӧдныслы паныд.
Маргарета вӧлі мича да тӧдіс тайӧс.
Мӧдыс вӧлі мича жӧ, но тайӧс сійӧ эз тӧд.
Маргарета вӧлі сӧмын Маргаретаӧн да ыштӧдана нюмъяліс сылы.
Чохов чувствуйтіс асьсӧ великӧй армиялӧн да народлӧн представительӧн и сы вӧсна зілис лоны стрӧгӧн да уязвитны позьтӧмӧн.
Аслыс щӧкаас чуньнас тувкнитӧм бӧрын Маргарета шуис:
— <deu>Margarete... Sie?..</deu> *
* Маргарета... А ті?
Чохов гӧгӧрвоис да вочавидзис:
— Василий Максимович.
Маргарета эз гӧгӧрво кузь нимсӧ да чукыртіс синкымъяссӧ.
— Василий, — нимсӧ дженьдӧдӧм могысь вичсьыс ӧткажитчыны решитӧм бӧрын шуис Чохов.
— Василь, Василь, — мыйлакӧ серӧктіс Маргарета, быттьӧ радлӧмпырысь.
Найӧ минута чӧж сулалісны чӧв олігтыр, сэсся кыкнанныслы эз ло лӧсьыд, и некоднанныс эз вермыны гӧгӧрвоны, мыйла абу лӧсьыд.
«Гашкӧ, сійӧ кӧсйӧ менсьым мыйкӧ юавны?» — думайтіс Чохов да зілис ёна не видзӧдны нылыс вылӧ.
«Гашкӧ, капитан оз эшты, а ме сійӧс кута да нинӧм ог висьтав?» — думайтіс Маргарета.
Падъялігтыр сійӧ мыйкӧ шуис да виччысис вочакыв, но Чохов нинӧм эз вочавидз, сы вӧсна мый нинӧм эз гӧгӧрво.
Сэки Маргарета вӧчис реверанс, — Чохов чуймӧмысла весиг синъяссӧ паськӧдіс, реверансъяс йылысь сійӧ лыддьыліс сӧмын книгаясысь, — и муніс ӧдзӧслань.
Ӧдзӧс сайын сійӧ минута кымын сулалыштіс вӧрзьывтӧг, сэсся котӧрӧн котӧртіс аслас пӧдругаяс дінӧ — висьтавны, кутшӧм шань да гӧгӧрвотӧм тайӧ капитаныс да мый нимыс сылӧн Василь.
Маргарета чужлӧма Заандамын, Амстердамсянь рытыв-войвылын неыджыд карын.
Тайӧ карыс сулалӧ морскӧй берег вылын, важ дамба дорын, кӧні зэв уна каляяс да пыр кылӧ сола чери дук.
Коркӧ сійӧ шусьылӧма Саардамӧн.
1697 вося августын сэтчӧ волӧма царь и московскӧй великӧй князь Пётр Первый.
Сэні и ӧнӧдз сулалӧ Пётрлы памятник, да эм и черепичнӧй вевта керка, кӧні русскӧй царь овлӧма кымынкӧ лун.
Карбердса вӧр пилитан ӧти завод шусьӧ «<deu>De Grootvorst</deu>» («великӧй князь») Пётр волӧм память кузя.
Кор Маргарета думайтлывліс Россия йылысь, то тайӧ ылыс странаыс кажитчис сылы зэв ыджыд, могучӧй да гӧгӧрвотӧм морт образӧн, кодлӧн висьтавны позьтӧм ыджыд вуджӧрыс муніс коркӧ сылӧн рӧднӧй Заандамса чӧв-лӧнь уличаясті.
Весиг немецъяслӧн Россиякӧд войнаыс кажитчис сылы ылысса, джынвыйӧ фантастическӧй событиеӧн, коді веськыдасӧ оз относитчы сылы либӧ сылӧн соотечественникъяслы.
Дерт, поработитӧм голландецъяс радпырысь кывзісны юӧръяс Россияын немецъяслӧн поражениеяс йылысь: немецъяс вылӧ налӧн лӧгныс петіс сідз жӧ, кыдзи найӧ предокъясыслӧн петліс лӧгныс испанецъяс вылӧ Вильгельм Молчаливый дырйи.
Но найӧ эз казявлыны веськыд йитӧдъяссӧ тайӧ событиеяс костас да асланыс судьба костас.
И друг тайӧ событиеясыс пырисны налы олӧмас.
Асыввывса зэв гырысь пространствояс вӧлӧмаӧсь абу нин сэтшӧм ылынӧсь, абу нин кутшӧмкӧ мӧд планетавывса кодьӧсь, кыдзи сійӧ кажитчыліс Маргарета Реенлы, Заандамса дас кӧкъямыс арӧса нывлы, кодӧс воспитайтлісны пастор проповедьясӧн, бульварнӧй газетаяслӧн выдумкаясӧн да бульварнӧй кинематографлӧн романтикаӧн.
Русскӧйяс — именнӧ найӧ мездісны Маргаретаӧс да сылысь соотечественникъяссӧ.
На отсӧгӧн сійӧ регыд аддзас ассьыс мамсӧ, рӧднӧй карсӧ, море берег.
Маргарета сьӧлӧмсяньыс аттьӧаліс русскӧйясӧс.
Брӧдяжничайтан куим во чӧжся олӧмас сійӧ первойысь кутіс чувствуйтны асьсӧ зэв ён да дружественнӧй сила защита улын.
Тайӧ выныс воплотитчис руд синъяса ичӧтик стройнӧй капитанын.
Маргарета видзӧдіс сы вылӧ синъяссӧ лапнитлытӧг, ёна воис сылы сьӧлӧм вылас, мый капитан абу ыджыд тушаа, неуна джуджыдджык сыысь, абу сэтшӧм, ен мед видзас, кыдзи Пётр Первый, кодысь сійӧ, буракӧ, поліс эськӧ.
Капитан дырйи сійӧ эз пов старука баронесса фон Боркауысь, сылӧн управительысь да разнӧй «<ns>амтъясысь</ns>», «<ns>ратъясысь</ns>», «<ns>лейтеръясысь</ns>», «фюреръясысь» — став тайӧ сложнӧй да страшнӧй хороводсьыс, коді пасьмуніс-быри ӧні, быттьӧкӧ лунъюгыд дырйи нечистӧй сила.
VII
Оганесян воис поместьеӧ мӧд асылас.
Сійӧ водзвыв думайтіс сы йылысь, кутшӧм радлун виччысьӧ сійӧс картина видзӧдӧмысь, и сійӧ тувччаліс ӧдйӧ да поссӧ кайис лолыштлытӧг.
Сылы кажитчис, мый сійӧ бӧр босьтчӧ войнаӧдзса аслас ремесло бердӧ, — вӧлӧма сійӧ музейын экскурсоводӧн, — коді абу нин сэтшӧм выдающӧйся ремесло, да кодысь сійӧ весиг кокньыдика ӧткажитчылӧма.
Друг кыптӧм ыджыд радлунӧн Оганесян казьтыштіс джынвыйӧ вунӧдӧм чувствосӧ, мый оз позь вежны ассьыс первойя ылӧ кольӧм олӧмсӧ, кор сійӧ овліс выль краскаа картинаяс пӧвстын.
Войнаӧдз изобразительнӧй искусствояс музейӧ, кӧні сійӧ уджалӧ вӧлі, волывлісны тшӧттӧм-лыдтӧм экскурсияяс: школьникъяс, рабочӧйяс да красноармеецъяс.
Оганесян радейтліс объясняйтны красноармеецъяслы картинаяссӧ, но картинаясыс сэки вӧліны мусаӧсьджык да гӧгӧрвоанаӧсьджык тайӧ славнӧй зонъяс дорсьыс, кодъяс серьёзнӧя уважайтісны искусство.
Найӧ прӧстӧя дивуйтчисны сы вылӧ, мый мича, абу ловъя полотноясас эм сы мында мӧвпъяс да подробностьяс.
Найӧ веритісны пыр кыпалысь человеческӧй прогресслы да сы вӧсна недоверчивӧякодь кывзісны сылысь висьталӧмъяссӧ, мый важ мастеръяслӧн секретъяс да колоритын и композицияын некодӧн панйытӧм достижениеяс ӧні абу нин секрет.
Война воясӧ сійӧ аддзис музейӧ волысьясӧс эз музейысь, а олӧмсьыс да воинскӧй трудысь.
Тайӧ вӧліны йӧз, кодъяс интересуйтчисны свет вылас быдторйӧн, кодъяс кӧсйисны ставсӧ тӧдмавны да ставсӧ гӧгӧрвоны.
Зэв ыджыд любознательность вӧлі налӧн характерас медбур чертаӧн.
Найӧ и переводчикӧс радейтлісны сы вӧсна, мый сійӧ «ставсӧ тӧдӧ».
Найӧ радейтлісны кывзыны сылысь висьталӧмъяссӧ художникъяс йылысь да медся нин Леонардо да Винчи йылысь, кодӧс найӧ — практическӧй йӧз — торъя нин донъявлісны кыдзи математическӧй да техническӧй генийӧс.
Сійӧторйыс, мый салдатъяс ёна интересуйтчисны тайӧн ставнас, радуйтіс да ышӧдіс Оганесянӧс, коді первойсӧ чайтіс, мый нинӧм оз ло окопъяс кындзи, артиллерийскӧй позицияяс кындзи, мустӧм немецкӧй пленнӧйяс кындзи, тӧла гажтӧм войяс кындзи, лёк землянкаяс кындзи.
Да, салдатъяс вӧлӧмаӧсь вежӧраджыкӧсь да прозорливӧйӧсьджык сы дорысь.
Найӧ тӧдӧны вӧлӧм и сійӧс, мый и ачыс гӧгӧрвоис сёрӧнджык: ставыс водзын, лоӧ олӧм, и тышыс мунӧ тайӧ олӧм вӧснаыс.
Ӧні, картинаяс видзӧдӧм виччысигӧн, сійӧ выль вынӧн кутіс чувствуйтны, мый искусствосӧ абу нин сэтшӧма торйӧдӧма фронтӧвӧй олӧмса шудтӧм лунъясысь да сыгӧгӧрса офицеръяс да салдатъяс судьбаысь.
Ӧд картинаяс — сійӧ музейджынйыс на.
Музейыслӧн мӧд джынйыс — сылӧн посетительясыс.
Чоховкӧд да сьӧд уска старшӧй сержанткӧд, коді вӧлӧма ротаса парторгӧн, Оганесян тэрмасьтӧм воськовъясӧн пырис гостинӧйӧ, кӧні кӧр сюръяс улын ӧшалісны картинаяс.
Тані вӧліны бур копияяс: «Мона Лиза» Леонардо да Винчилӧн, венскӧй «Венера» да ленинградскӧй «Персей да Андромеда» Рубенслӧн, дрезденскӧй «Венера» Джорджонелӧн.
Накӧд орччӧн ӧшалісны ландшафтъяс да натюрмортъяс * различнӧй немецкӧй художникъяслӧн.
* Картинаяс, кытчӧ рисуйтӧма цветъяс, фрукты, черияс да мукӧдторъяс.
Оганесян вӧлі сэтшӧм рад, быттьӧ паныдасис важ бур другъясыскӧд.
Сійӧ ӧд помысь помӧ тӧдіс быд картиналысь биографиясӧ.
Кытчӧ вошины сылӧн унзільыс да веськодьлуныс!
Антонюк эз тӧд эськӧ, мый тайӧ визув, нюмъялысь томмӧм мортыс сылӧн переводчик.
Сливенко эз вермы сідз кольны тайӧ удобнӧй случайсӧ, медым не кыпӧдыштны салдатъяслысь культурнӧй уровеньсӧ, да корис гостинӧйӧ суточнӧй нарядысь став прӧст йӧзсӧ.
Салдатъясӧн кытшалӧм Оганесян заводитіс висьтавлыны налы картинаяслысь смыслсӧ да композициясӧ торжественнӧй да важнӧй интонацияӧн, коді лӧсялӧ профессиональнӧй музейнӧй экскурсоводлы.
Быттьӧкӧ матігӧгӧрын эз вӧв некутшӧм война, быттьӧкӧ салдатъясӧс эз виччысьны виркисьтана бойяс фронтлӧн войвывса участок вылын, сэтшӧм внимательнӧя найӧ кывзісны, кор объясняйтісны картинаяссӧ, кодъясӧс вӧлі гижӧма вит нэм сайын ылі Италияын — веськыда кӧ шуны, коді ӧні эз нин вӧв сэтшӧм ылын.
Джоконда дінӧ сувтӧмӧн да сы вылӧ кыпыда да радейтана видзӧдігтыр, Оганесян висьтавліс, пыр ёнджыка воодушевляйтчӧмӧн:
— Тысяча витсё коймӧд вося тулысын Леонардо гижис портретсӧ Мона Лизалысь, знатнӧй флорентинскӧй горожанинлӧн Франческо ди Бартоломео дель Джокондолӧн мӧдӧд гӧтырлысь.
Коді эськӧ помнитіс ӧні, мый коркӧ овліс тайӧ господиныс да сылӧн гӧтырыс, эз кӧ вӧв великӧй мастерлӧн кистьыс?
Мона Лиза рӧднас вӧлӧма Неапольысь, чужлӧма тысяча нёльсё сизимдас ӧкмысӧд воын, петӧма верӧссайӧ дас квайт арӧсӧн.
Со сійӧ пукалӧ креслӧын, величавӧй небрежностьӧн креслӧ ручкаяс вылас лэдзчысьӧмӧн.
Видзӧдлӧй сылы чужӧм вылас, ёна кора тіянӧс.
Видзӧдлӧй прамӧйджыка.
Кутшӧм жӧ чужӧм тайӧ?
Мыйла сы йылысь гижӧны, сёрнитӧны да вензьӧны пӧшти витсё во нин?
Унатор петкӧдлӧ Джокондалӧн чужӧмыс.
Ӧткымынъяс шуӧны — скромность, мӧдъяс — нежность, коймӧдъяс — яндысьӧм да ӧттшӧтш гуся кӧсйӧмъяс.
Нёльӧдъяс лыддьӧны, мый сійӧ петкӧдлӧ гордость, весиг и высокомерие.
Вӧліны и сэтшӧм знатокъяс, кодъяс шулісны, мый тайӧ чужӧмыс петкӧдлӧ ирония, вызов, весиг чорыд сьӧлӧм!
Тайӧ зэв мича нюммунӧмыслӧн загадочностьыс пырис поговоркаӧ.
Кодлӧн висьталӧмыс нӧ тайӧяс пӧвстысь медся правильнӧй?
Буракӧ, ставныслӧн.
Флорентинкалӧн мимолётнӧй нюммунӧмас художник кужӧма петкӧдлыны нывбабалысь многограннӧй характерсӧ, пламеннӧй да яндысьысь, нежнӧй да чорыд сьӧлӧма...
Оганесян чышкыштіс плешсьыс ньылӧмсӧ да победоноснӧя видзӧдліс салдатъяслӧн серьёзнӧй чужӧмъяс вылӧ.
Сійӧ добитчис ассьыс: полотновывса нывбаба вӧлі налы эз нин прӧстӧ мича краскаа картинаӧн, а событиеӧн, проблемаӧн.
Найӧ видзӧдісны Джоконда вылӧ ыджыд вниманиеӧн.
— Миян карын, — тэрмасьтӧг шуис ӧти салдат, — война водзвылын восьтісны музей.
Уна бур картинаяс вайисны.
Тайӧ сэні эм жӧ.
Знаменитӧй картина.
Сы дінын век тырыс йӧз.
— Тайӧ Мона Лизасӧ, — шуис Семиглав, — ме аддзылі Москваысь, кор ветлі экскурсия вылӧ.
Сэні висьталісны, мый сійӧс гусялӧмаӧсь музейсьыс.
— Да, да, — вынсьӧдіс Оганесян, — тысяча ӧкмыссё дас ӧтикӧд воын оригиналсӧ гусялӧмаӧсь парижскӧй музейысь, и сӧмын кык во мысти картинаыс сюри Флоренцияысь.
Ичӧтик тушаа, олӧма нин рыжӧйкодь салдат друг юаліс:
— А уна-ӧ, пример вылӧ, сулалӧ татшӧм картинаыс?
Салдатъяс шикнитісны сы вылӧ, а Оганесян скӧрысь кызӧктіс, но ӧтветитіс:
— Уна.
Миллионджынйысь абу этшаджык.
Салдат акнитіс, сэсся чайтіс, мый сійӧс бӧбйӧдлӧны да шпыньмунӧмӧн шуис:
— Немецкӧй маркаясӧн, али мый?
Оганесян весиг кельдӧдіс скӧрмӧмысла.
Сійӧ пӧся пондіс доказывайтны Пичугинлы, мый миллионджын, буракӧ, абу на сійӧ цифраыс, мый картинаыс сулалӧ, пӧжалуй, миллионысь не этшаджык.
И зӧлӧтаӧн, а абу маркаясӧн!
Сэки Пичугин веритіс.
Сійӧ думыштчӧмӧн сувтіс тайӧ нюмъялысь нывбабаыслы паныд да вӧйпӧм ногӧн довкйӧдліс юрсӧ, быттьӧкӧ дивуйтчис йӧз йӧйлун вылӧ.
Ставныс важӧн нин мунісны мукӧд картинаяс дінӧ, а Пичугин век на сулаліс Мона Лиза дорын.
Джорджонелӧн да Рубенслӧн нывбабаяс ёна воисны сьӧлӧм выланыс салдатъяслы.
— Вот мичлуныс! — горӧдіс старшина Годунов, коді здук кежлӧ пыраліс кывзыштны.
Оганесян радысла гӧрдӧдіс, быттьӧ ошкыштісны сійӧс асьсӧ.
— И вот ставыс тайӧ ӧшалӧ помещица ордын, — шуис Сливенко. — Ачыс сӧмын, пӧрысь ёма, и видзӧдіс!
Оганесянлы пырысь-пыр дум вылас уси, кӧні ӧні сійӧ да мый сійӧ видзӧдӧ картинаяс, кодъяс лоӧны частнӧй собственностьӧн кутшӧмкӧ немецкӧй помещицалӧн.
— Збыльысь, кутшӧм тайӧ лӧсявтӧм! — нурбыльтыштіс сійӧ.
Чохов корис Оганесянӧс завтракайтны.
Пызан лӧсьӧдігкості переводчик решитіс видзӧдлыны усадьбасӧ.
Сійӧ петіс мӧд комнатаас, коді вӧлӧма библиотекаӧн, лукйысьыштіс книгаясын.
Гитлеровскӧй литература тані эз нин вӧв: тыдалӧ, сійӧс удитӧмаӧсь нин бырӧдны.
Зато пызан вылас, тыдаланінын, куйлісны русскӧйяс воӧм бӧрын шкапъясысь перъялӧм книгаяс — немецкӧй кыв вылын Гогольлӧн да Достоевскийлӧн сочинениеяс да Гейне стихотворениеяслӧн том.
Госпожа фон Боркау демонстрируйтӧма ассьыс лойяльностьсӧ.
Оганесян лэччис уліас да аддзис паськыд пос кузя кайысь еджыд юрсиа том нылӧс.
Тӧдтӧм офицерӧс казялӧм бӧрын ныв сувтіс, топӧдчыштіс перилӧяс бердӧ да видзӧдліс сы вылӧ полігтырйи, сэки жӧ неуна наглӧя.
Сливенко, коді колльӧдіс переводчикӧс, висьталіс Оганесянлы сійӧс, мый тӧдіс Маргарета йылысь.
Оганесян донъявліс эз сӧмын дӧра вылын рисуйтӧм мичлун.
Сійӧ нюмъялӧмӧн видзӧдіс Маргарета вылӧ, сэсся шыасис сы дінӧ.
Маргареталы вӧлі виччысьтӧмторйӧн, мый мудз чужӧма офицер сёрнитӧ зэв бура немецкӧй кывйӧн.
Кор Оганесян тӧдмаліс, мый нылыс — голландка, сійӧ, дерт, медся войдӧр, заводитіс юасьны сылысь нидерландскӧй живопись йылысь да сэтчӧс музейяслӧн судьба йылысь.
Но регыд сійӧ казяліс, мый Маргарета этша мый гӧгӧрвоӧ таын.
Маргарета висьталіс та йылысь ньӧти яндысьышттӧг.
Веськыда кӧ шуны, Голландияысь сійӧ мунлӧма, кор сылы вӧлӧма сӧмын дас вит арӧс.
Вылі судтаса ӧдзӧс дорын тыдовтчис капитан Чохов.
— Завтрак гӧтов, — шуис сійӧ.
Оганесян юаліс Чоховлысь, позьӧ оз корны завтракайтны и Маргаретаӧс.
Чохов дженьыда шуис:
— Ладнӧ, корӧй.
Сійӧ вӧлі дӧвӧлен.
Ачыс сійӧ эськӧ эз лысьт тайӧс вӧчны.
Маргарета пуксис Чохов да Оганесян костӧ. Сылы вӧлі зэв нимкодь, мый завтракайтӧ кык русскӧй офицеркӧд.
Сійӧ збоя да кузя ӧтвечайтіс Оганесян юасьӧм вылӧ да кадысь кадӧ корис, медым Оганесян вуджӧдіс сылысь кывъяссӧ «капитан Васильлы».
Маргарета ёна жалитіс, мый сылӧн капитаныс оз сёрнит не кӧ нин голландскӧйӧн, то кӧть мед эськӧ немецкӧй кывйӧн.
1942 воын Маргаретаӧс мукӧд томйӧзкӧд тшӧтш мӧдӧдӧмаӧсь Германияӧ — сӧмын урожай идралан кад кежлӧ, сідзи кӧсйысьӧмаӧсь найӧс босьтігӧн.
И со сійӧ пӧшти куим во нин йӧз муын.
Колӧ шуны, мый немецъяс на дінӧ, голландецъяс дінӧ, относитчӧмаӧсь ёна бурджыка мукӧд национальностя йӧз дінӧ дорысь, — сы вӧсна, кыдзи висьталӧмаӧсь немецъяс, мый голландецъяс германскӧй расаа йӧз жӧ.
Голландецъяс вермӧмаӧсь свободнӧя ветлыны уличаясті да волысьны немецкӧй населениекӧд.
Налы мышъясас абу вуравлӧмаӧсь позорнӧй лӧскутъяс, кыдзи, например, русскӧйяс да полякъяс мышъясӧ.
Голландецъяслы позьӧ вӧлӧм получайтны гортсьыс письмӧяс да ӧтвечайтны на вылӧ.
Но век жӧ, ставыс тайӧ вӧлӧма увтыртана да страшнӧ.
Тайӧ вӧлӧма брӧдягаяслӧн олӧм, но подневольнӧй брӧдягаяслӧн, кодъясӧс чукӧрӧн-чукӧрӧн нуӧдавлӧмаӧсь лагерысь лагерӧ, провинцияысь провинцияӧ.
Маргарета кытшлалӧма Германия джынсӧ, уджавлӧма Гарц гӧрабердса мупытшса авиазаводын, Штеттинса ӧти заводын набивайтлӧма патронъяс, Тюрингияса гырысь поместьеясын идравлӧма нянь.
Кольӧм восянь сійӧ тані.
Мыйсӧ сӧмын сійӧ абу аддзылӧма тайӧ куим вонас, тайӧ статя мича брӧдягаыс!
Мыйсӧ сӧмын абу тӧдлӧма!
Вӧлӧмаӧсь и яндысьтӧм мужчинаяс, и яндысьтӧм нывбабаяс, и зверь кодь лёк надсмотрщикъяс, и пӧщадатӧм кӧзяева.
Лолӧма сылы пукавны и тюрьмаын.
Авиазаводса работницаяс потребуйтӧмаӧсь ӧтчыд, медым администрация бурмӧдыштас оланінъяс.
Иностраннӧй рабочӧйяс олісны пу баракъясын, кӧні вевтъясыс виялісны.
Тані тырыс вӧліны зэв гырысь крысаяс.
Нырнуӧдысьяссӧ арестуйтӧмаӧсь, и Маргаретаӧс сылӧн пӧдругаыскӧд — Смоленскса русскӧй нывкӧд Анякӧд — арестуйтӧмаӧсь жӧ.
Аня сідзи абу и петалӧма тюрьмаысь.
Сійӧс ёна мучитӧмаӧсь допросъяс дырйи.
Маргаретаӧс жӧ — тыдалӧ, сылӧн германскӧй вир вӧснаыс — пӧшти абу нӧйтлӧмаӧсь, сӧмын ӧтчыд нӧйтӧмаӧсь вирӧдз, но абу ёна доймӧма.
Тайӧ вӧлӧма шуштӧм кад.
Оганесян кывзіс ыджыд вниманиеӧн.
Сійӧ кыліс Маргарета кывъясысь и весиг эз сэтшӧма кывъяссьыс, кутшӧма интонациясьыс, курыд цинизм, йӧзлы вериттӧм, налӧн честностьлы да порядочностьлы вериттӧм.
Тыдалӧ, сійӧ ёна нин вӧлі тшыксьӧма, ставыс сылы кажитчис веськодьӧн.
А гашкӧ, тайӧ вӧлі сӧмын асьсӧ дорйӧм могысь, куим вося увтыртӧмъяслӧн да зэв ыджыд мышеловка кодь тайӧ бродячӧй олӧмас кыдзкӧ дзоньӧн кольны, ловйӧн кольны кӧсйӧмлӧн результатыс.
Ас йывсьыс ставсӧ висьталӧм бӧрын Маргарета ачыс унатор йылысь кутіс юасьны Оганесянлысь.
Сійӧ кӧсйис тӧдны, мый лоӧ война бӧрын.
Ӧшӧдасны-ӧ Гитлерӧс?
Збыль-ӧ, мый Россияын абуӧсь помещикъяс да вообще озыръяс?
Вернӧ-ӧ, мый Россияын ставыс коммунистъяс?
И коммунист абу капитан Василь?
И мунӧны оз Россияын верӧссайӧ?
Ӧд газетаясын гижлісны, мый Россияын верӧссайӧ оз мунны да оз гӧтрасьны, а олӧны кыдзи веськалӧ.
Оганесян пузис да шуис, мый тайӧ ставыс лӧж да мый газетаяс пӧръясьӧны, а пӧръясьӧны именнӧ сы вӧсна, мый Россияын збыльысь абуӧсь помещикъяс да вообще озыръяс.
Сэки Маргарета юаліс, гӧтыра абу Оганесян.
Сійӧ вочавидзис, мый гӧтыра да докажитӧм могысь петкӧдліс Маргареталы аслас гӧтырлысь фотографиясӧ.
Маргарета зэв внимательнӧя да бура дыр видзӧдіс меховӧй пася, гырысь синъяса мича нывбаба вылӧ.
— Мича тіян гӧтырныд, — шуис сійӧ ньӧжйӧник; чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ юаліс, гӧтыра абу капитан Василь.
Оганесян вуджӧдіс сылысь юалӧмсӧ Чоховлы.
— Абу, — шуис Чохов.
Маргарета гӧгӧрвоис, гӧрдӧдіс да тэрмасьӧмӧн юаліс:
— Вернӧ, мый Россияын век кӧдзыд?
Оганесян серӧктіс.
Сэсся сійӧ заводитіс висьтавны сылы, мый сэтшӧмыс Россия да мый сэні лунвылас быдмӧны лимонъяс да апельсинъяс, а ылі Войвылын, Ледовитӧй океан дорын, збыль кӧдзыд.
Центральнӧй областьясын Европаын кодь жӧ климат.
И Россия йылысь сёрнитігӧн Оганесян лои зэв кыввора.
Волнуйтчӧмысла дрӧжжитан гӧлӧсӧн сійӧ пондіс лыддьӧдлыны рӧднӧй страналысь мичлунъяссӧ, сійӧ висьталіс нывлы Кавказскӧй лымъя гӧраяс йылысь, Ленинградса да Москваса веськыд проспектъяс йылысь, озыр колхозъяс да помтӧм муяс йылысь.
Маргарета кывзіс зэв внимательнӧя, мукӧд дырйиыс выльысь юавліс: «Да?», «Со кыдзи?» — и корсюрӧ быттьӧкӧ ачыс аслыс шуаліс: «Та йылысь обязательнӧ колӧ висьтавны гортын».
Сійӧ юаліс, позьӧ оз пӧ мунны сылы Россияӧ.
«Сэні зэв лӧсьыд», — содтіс сійӧ.
Оганесян думыштіс да вочавидзис, мый быдлаын пӧ колӧ вӧчны сідзи, кыдзи русскӧйяс вӧчисны ас орданыс.
— Тадзи миянлы висьталіс и уска сержантныд тіян, — татшӧм ӧтсӧгласа висьталӧм вылас дивуйтчигтыр шуис ныв. — Миянлы Марек переведитліс.
Тайӧ миян чех эм, коді гӧгӧрвоӧ рочӧн.
Сійӧ чеччис нин, медым мунны, но друг сувтіс ӧдзӧс дорас да шуис тӧдчӧдӧм скромностьӧн, лӧз синъяссӧ кузь синлысъяснас тупкӧмӧн да тӧдчымӧн волнуйтчигтыр:
— Ме висьталі тіян ёртъяслы, мый менам эм верӧс.
А сійӧ менам ньӧти абу верӧс, сійӧ прӧстӧ Виллем Гарт Утрехтысь.
Ме сідзсӧ висьталі, медым салдатъяс эз мӧдны кӧвъясьны...
Ме абу верӧссайын.
И Маргарета котӧрӧн петіс комнатаысь.
— Коньӧрӧй! — шуис Оганесян.
Сійӧ вуджӧдіс Чоховлы сылысь бӧръя кывъяссӧ, сэсся думыштчӧмӧн шуис: — Сы вылысь эськӧ картина рисуйтны тема вылӧ: «Европа, кодӧс гусялӧма ӧш»...
Но ӧшкыс должен лоны оз еджыд красавецӧн, кыдзи художникъяс рисуйтлісны войдӧр, а омӧликӧн, зэв лёкӧн, дикӧйӧн да зывӧкӧн, кыдзи фашизм.
Мифологическӧй сюжетъяс Чоховӧс эз интересуйтны.
Кор Оганесян муніс, Чохов коли ӧтнас, пукаліс пызан дорын. Сылӧн юрыс вӧлі тыр ас йывсьыс да мир йылысь смутнӧй да торжественнӧй мӧвпъясӧн.
VIII
Корпусса мукӧд дивизияясысь водзджык бойӧ пырис полковник Воробьёвлӧн дивизия.
Медсанбатӧ воысь первой раненӧйяс висьталісны дугдывлытӧм да упорнӧй немецкӧй танкӧвӧй атакаяс йылысь.
Регыд явитчисны и немецкӧй бомбардировщикъяс, кодъяс шыбитісны сикт вылӧ, кӧні сулаліс медсанбат, бомба.
Заводитчис тревогаясӧн тыр привычнӧй фронтовӧй олӧм.
Сёрӧн войнас воис дивизияса штабсянь машина, сійӧ вайис приказание локны ведущӧй хирурглы дивизияса командирлӧн НП-ӧ.
Машинаын воысь офицер дугдывтӧг тэрмӧдліс Таняӧс, но мыйын делӧыс, эз висьтав.
Сійӧ сӧмын висьталіс Танялы, медым сійӧ босьтіс сьӧрсьыс ставсӧ, мый колӧ операция вӧчӧм вылӧ.
abu
Мунігас машина прӧйдитіс кымынкӧ жугӧдӧм сиктъяс пыр, сэсся регыд кежис векньыдик трӧпинка вылӧ да пондіс зэркакывны кынмӧм вутшъяс вывті.
Ставыс гӧгӧр йиркакыліс.
Пулемётысь лыйсьӧм кыліс зэв матын.
Ложбинаӧ, неыджыд мыльк дорӧ, кӧні быдмӧны том козъяс, машина сувтіс, офицер чеччыштіс машинасьыс, отсаліс Танялы петны да шуис:
— Таті мунам подӧн.
Найӧ пондісны кайны мыльк йылӧ.
Водзвылын и веськыдвылын взрывайтчисны снарядъяс.
Регыд Таня аддзис выльӧн кодйӧм траншея, коді нуӧдіс вывлань, мыльк йывлань.
— Пӧжалуйста татчӧ, — корис офицер Таняӧс сэтшӧм жестӧн, быттьӧкӧ восьтіс сы водзын театральнӧй ложа ӧдзӧс.
Таня кутіс мунны траншея кузя.
Тані вӧлі няйт да васӧд.
Траншея вайӧдіс сійӧс керъясӧн вевттьӧм блиндажӧ пыранінӧ.
Джынвыйӧ пемыд помещениеын джоджас да амбразура розьяс дорас пукалісны йӧз.
Кодкӧ, дзик чирӧм гӧлӧса, сёрнитіс телефон кузя.
— Врач воис? — юалісны пемыдсьыс.
— Да.
Воссис пу ӧдзӧс.
— Пырӧй, Кольцова, — кыліс Таня дивизияса командирлысь гӧлӧссӧ.
Перегородка сайын ичӧтик пызан вылын ӧзйис сись.
Сылӧн чусыд югыдас Таня аддзис полковник Воробьёвӧс, коді нёровтчӧмӧн куйліс топчан вылын.
Сійӧ нюжӧдіс Танялы пуджӧм соска ыджыд еджыд кисӧ да молодцеватӧя шуис:
— Чур, некодлы не висьтавлыны!
А то лэптасны, шум, тшӧктасны мунны тылӧ.
Сідз сӧмын гыжйыштӧм.
Видзӧдлӧй.
Рана вӧлӧма абу нин сӧмын гыжйыштӧмӧн.
Збыль, вынсӧ воштігӧн нин, тыдалӧ, немецкӧй пуля пуксьӧма сой кусыньсьыс улӧджык, небыд яяинас.
— Ковмас мунны медсанбатӧ, — решительнӧя шуис Таня.
— НП-ысь ме некытчӧ ог мун.
— Мунанныд, полковник ёрт.
— Ог мун.
Менам дивизия воюйтӧ.
Немец жмитӧ.
А ті: «Мунанныд, мунанныд!».
— Ті кӧ онӧ кывзӧй менсьым, ме пырысь-пыр юӧрта комкорлы да командармлы — и тіянлы прикажитасны.
Воробьёв шуис ӧбидитчӧмӧн:
— А ме тіянлы ог разрешайт юӧртны.
Аслам дивизияын ме командир.
— Первой ранитчӧмӧдз, — вочавидзис Таня. — Раз тіян пуля кианыд, командирыс ме.
— А ме тіянӧс татысь ог лэдз.
— Тайӧс ті онӧ вӧчӧй.
Менам уна раненӧйяс.
Абу ті ӧтнаныд.
Воробьёв шуис кевмысьӧмӧн:
— Кольцова, муса ныв!..
Ме жӧ кора тіянӧс!..
Лоӧй сэтшӧм бурӧн!..
Верма ӧмӧй ме куйлыны медсанбатын!..
Ог жӧ вермы!
Вӧчӧй операциясӧ тані. — Сійӧ ньӧжйӧник содтіс: — Дивизияын гырысь воштӧмъяс...
Падъялыштӧм бӧрын Таня тшӧктіс вайны ва ки мыськыны.
Гӧгӧр пондісны ноксьыны,
Таня пукталіс инструментъяссӧ да заводитіс оперируйтны.
Операция дырйи комдив шы эз сетлы, эз ойӧст.
Кыліс телефон звонок.
Воробьёвӧс вызывайтіс командарм.
Дзоньвидза кинас сійӧ босьтіс трубкасӧ да, доймӧмысла чукрасигтыр, ӧтвечайтіс командармлы кыдзи позис кыпыдджыка.
— Есть.
Вӧча.
Лоӧ вӧчӧма.
Лэдза ассьым резервӧс.
Ставыс лоӧ лючки-ладнӧ.
abu
Кор операцияыс помасис да кӧртӧдсӧ лои пуктӧма, кельдӧдӧм да пӧсялӧм полковник нёровтчис бӧрвыв, пӧдушка вылӧ, да челядь сяма гордостьӧн шуис:
— Со кутшӧм ми терпитысьӧсь!
Пограничникъяс!
Аттьӧ, Танечка!..
Смотри, некодлы немтор!..
Мыйӧн сӧмын фрицъясӧс ми помалам, вола тіян ордӧ перевязка вылӧ.
Эй, видзӧй меным врачӧс! — горӧдіс сійӧ кодлыкӧ мӧд комнатаӧ. — Сообщение ход кузяыс нуӧдӧй.
Сійӧс оперируйтнысӧ тані дзик нин некодлы!
Мунігас Таня кыліс, кыдзи полковник шыасис офицеръяс дінӧ:
— Но, босьтчам делӧ бердӧ!
Кыдзи сэні Савельевлӧн?
Медсанбатӧ Таня бӧр воис кыпыд настроениеӧн.
Передньӧй крайса обстановка заставитіс сійӧс дзикӧдз вунӧдны аслас личнӧй шогъяс йылысь.
Медсанбатын Танялы висьталісны, мый неважӧн воліс татчӧ Красиков, юаліс сы йылысь да, кор сылы висьталісны, мый Таня муніс кытчӧкӧ да эз на во, тыдалӧ, ёна огорчитчис, кӧть эськӧ и зілис не петкӧдлыны тайӧс.
Красиков локтіс аскинас.
Таня сӧмын на помаліс очереднӧй операция.
Сійӧ вӧлі рад Красиков воӧмлы да сразу жӧ заводитіс юасьны фронт вылын делӧяслӧн положение йылысь.
Красиков эз вочавидз Таня юасьӧм вылӧ, мый сыкӧд некор эз вӧвлы.
Шинельсӧ пӧрччытӧг сійӧ веськыда видзӧдіс Таня вылӧ да, медбӧрын, шуис:
— Извинитӧй менӧ, Татьяна Владимировна, но ме военнӧй морт да любита действуйтны веськыда.
Меным висьталісны, мый Шнайдемюль дорын тіян ордӧ волӧма кутшӧмкӧ майор да сы бӧрын ті абу вӧлӧмныд гортад лунтыр.
А тӧрыт мунӧмныд войнас.
Менам, дерт, абу право тіянӧс допрашивайтны, но... ме мучитча.
Ме весиг ачым эг виччысь...
Али ті бара мӧданныд серавны?
Таня эз серав, но и эз вочавидз сылӧн кывъяс вылӧ.
Сэки сійӧ друг предложитіс Танялы лоны сылӧн гӧтырӧн да, комната кузя ветлӧдлігмоз, висьталіс, мый оз вермы сытӧг овны да корӧ, медым Таня эновтас сійӧс, код ордын вӧлӧма тӧрыт.
Таня эз вермы кутчысьны серӧктӧмысь, и Красиков скӧрысь горӧдіс:
— Бара ті сераланныд!
Видыс сылӧн вӧлі шӧйӧвошӧм да жугыль.
Танялӧн вӧрзис сьӧлӧмыс.
Сійӧ эз чайтлы весиг, мый Семён Семёнович сэтшӧма сійӧс радейтӧ да мый радейтӧмыс вермӧ сэтшӧма вежны тайӧ пыр самоувереннӧй да спокойнӧй мортсӧ.
Таня сьӧлӧмсяньыс жалитыштіс сійӧс да, мудеравны кужтӧг, шуис:
— Кӧні ме вӧлі тӧрыт, ме тіянлы ог висьтав, ме кыв сеті.
Но ме ветлі эг личнӧй делӧяс кузя.
А майор...
Майор оз нин сэсся волы.
Некор оз волы.
Сійӧс виӧмаӧсь.
Таняӧс корисны операционнӧйӧ, и сійӧ тэрмасьӧмӧн муніс.
IX
Кӧть Таня и эз шу ни ӧти кыв Семён Семёнович предложение вылӧ, Красиковлы кажитчис, мый делӧсӧ кызвыннас решитӧма.
Сійӧ рад лои та вылӧ, но сійӧ жӧ кадас повзис да жалитыштіс пӧсьвывсьыс вӧчӧм предложение йылысь.
Сійӧ тревожитчӧмӧн думайтіс гӧтыр йывсьыс да ныв йывсьыс.
И весиг эз сы мында на йылысь, мыйта сы йылысь, кыдзи тайӧ история вылас видзӧдлас генерал Сизокрылов.
Танякӧд сёрнитӧм бӧрын сійӧ, аслас сомнениеяс да полӧм вылӧ видзӧдтӧг, важсьыс на настойчивӧйджыка зілис аддзӧдчывны сыкӧд.
Неопределённостьын олӧмыс сылы вӧлі сьӧкыд.
Дерт, медся бур вӧлі вунӧдны Таня йылысь дзикӧдз, но тайӧс сійӧ эз нин вермы вӧчны.
Таня весиг эз дӧгадайтчыв сы йылысь, мый вӧчсьӧ Семён Семёнович сьӧлӧмын, сёрнитіс сыкӧд телефон пыр сьӧлӧмсяньыс да меліа и пыр кӧсйысис волыны сы ордӧ гӧститны, но сійӧс кутісны медсанбатса делӧяс.
Медбӧрын ӧтчыд Таня мӧдӧдчис сы ордӧ.
Машина руль сайын пукалігӧн Таня видзӧдіс на дінті муналысь немецкӧй сиктъяс вылӧ.
Ӧградаяс вылын да карнизъяс вылын дӧлалісны тӧв йылын еджыд флагъяс.
Вӧлі шоныд нин, и ставыс висьталіс тулыс йылысь.
Корпуслӧн штаб сулаліс неыджыд карын.
Уличаяс кузя мунісны салдатъяс да лагерьясысь мездӧм военнопленнӧйяс.
Регыд Таня петіс тайӧ сутолокасьыс да кежис лӧнь переулокӧ.
— Воим, — шуис шофёр да индіс каменнӧй ӧграда вылӧ, код сайын тыдаліс ичӧтик сад, а пыдын двор пытшкас — кык башенкаа ичӧтик керка.
Таня пырис воротаӧ.
Машина шум вылӧ петіс кильчӧ вылас ординарец.
— Полковник пыр локтас, — шуис сійӧ, — тшӧктіс сійӧ тіянлы виччысьыштны.
Таня пырис керкаас, пӧрччис шинельсӧ да пуксис письменнӧй пызан дорӧ, код вылын куйлісны Красиковлӧн полевӧй сумка да бинокль.
Сэні жӧ туплясисны машинка вылын печатайтӧм кутшӧмкӧ официальнӧй донесениеяса листокъяс.
Нинӧм вӧчӧм дорысь Таня заводитіс лыддьыны тайӧ листокъяссӧ.
Сэтчӧ вӧлі гижӧма расследование материалъяс кутшӧмкӧ ӧти комбат йылысь — майор Весельчаков Илья Петрович йылысь да медслужбаса старшина Коротченкова Глафира Петровна йылысь.
Тайӧ йӧзыс гозъя моз олӧмаӧсь батальонын, мый оз вӧлі лӧсяв некутшӧм правилӧяслы.
Расследование нуӧдысь офицер висьталӧ, мый Весельчаков И. П. — дивизияын медбур офицеръясысь ӧти, сійӧс наградитӧма куим боевӧй орденӧн, сійӧ нёльысь ранитчылӧма; рабочӧй, партияса член 1938 восянь; взысканиеяс абуӧсь; война первой лунсянь армияын; водзджык участвуйтлӧма бойясын Халхин-гол дорын да Финляндияын.
Висьталӧ, мый радейтӧ Г. П. Коротченковаӧс да кутас овны сыкӧд и водзӧ, Великӧй Отечественнӧй война помасьӧм бӧрын.
Партияса членъяс, кодъяслысь вӧлі юасьӧма та кузя, подтверждайтӧны, мый Весельчаков да Коротченкова зэв ёна ӧта-мӧдсӧ радейтӧны, уважайтӧны да петкӧдлӧны товарищескӧй боевӧй дружбалысь образец.
Коротченкова Г. П. — беспартийнӧй, армияӧ сійӧс босьтӧмаӧсь 1942 вося июльын, ранитчылӧма, сійӧс наградитӧма Краснӧй Звезда орденӧн да «<rus>За боевые заслуги</rus>» медальӧн.
Кӧть сылы и унаысь вӧзйылісны, кыдзи образцовӧй медработниклы, вуджны ӧпаснӧйтӧмджык удж вылӧ медсанбатӧ либӧ полкса санчастьӧ, сійӧ таысь категорическӧя ӧтказывайтчис да война чӧж оліс батальонын, передньӧй крайын.
Сылӧн эм полкса командованиесянь ӧкмыс благодарность батальонын медицинскӧй удж образцовӧя пуктӧмысь.
Вывод: Коротченковаӧс ыстыны мӧдлаӧ нинӧмла.
Тайӧ дзуглӧм делӧсӧ лыддьӧм бӧрын Таня нюммуніс, но сэсся дугдіс нюмъявнысӧ да думыштчис.
Тайӧ кадас ӧшинь улын кыліс машиналӧн шум да йӧзлӧн гӧлӧсъяс.
Красиковкӧд тшӧтш кодкӧ воис, и Таня муніс мӧд комнатаас, медым не паныдасьны полковник дорын служитысьяскӧд.
Ӧшинь дорын улӧс вылын пукалігӧн, кысянь вӧлі тыдалӧ няйтӧссьӧм кизер лымйӧн тырӧм сад, ас кӧсйытӧгыс Таня лои свидетельӧн сёрнитӧмлы, коді муніс полковник костын да мӧд полковник костын — корпусса политотделын начальник Венгеров костын, кодлысь гӧлӧссӧ Таня тӧдіс.
Красиков юаліс:
— Полковник, ті лыддинныд Весельчаков йылысь эсійӧ донесениесӧ?
Безобразие!
Видзӧдлӧй вывод вылас!
Венгеров спокойнӧя шуис:
— Тӧда...
Меным Плотников висьтавліс тайӧ делӧ йывсьыс.
Шань йӧз, боевӧйӧсь.
Вайӧй меным сійӧ делӧсӧ, ме разберитча.
— Но сӧгласитчӧй, — шуис Красиков, — мый тадзи оз позь.
Тайӧ абу лӧсьыд.
Тӧдмасисны тані, фронт вылын...
Тӧдам ми татшӧм тӧдмасьӧмъястӧ!
Колӧ тайӧс дугӧдны, медым мукӧдъясӧс, медся нин гӧтыраясӧс, ӧлӧдны!
Нинӧмла меным висьтавлыны тіянлы моральнӧй факторыслӧн тӧдчанлун йывсьыс.
Сэсся найӧ сёрнитыштісны военнӧй действиеяс йылысь.
Медбӧрын Венгеров чеччис.
Гӧлӧсъяс ылысмисны.
Кыліс машиналӧн жургӧм.
Сэсся лои шынитӧв.
Здук мысти кылісны Семён Семёновичлӧн сьӧкыд кокшыясыс.
Сійӧ ветлӧдліс комнатаысь комнатаӧ да ньӧжйӧник чуксаліс:
— Таня, Таня!
Кӧні ті?
Таня пукаліс пемыдінын, и сылы эз вӧв окота шыасьнысӧ.
И эз вӧв окота аддзыны Красиковлысь чужӧмсӧ.
Но вот воссис ӧдзӧс, и Красиков тыдовтчис порог дорын, ачыс ыджыд да, тыдалӧ, зэв дӧвӧльнӧй.
Пемыд комнатаӧ пырӧм бӧрын сійӧ эз аддзы Таняӧс да бара ньӧжйӧник чуксаліс:
— Таня, Таня, кӧні ті?
Таня эз шыась, и сійӧ кималасӧн муніс водзӧ, мӧд комната ӧдзӧслань, восьтіс сійӧс, сідз жӧ сулалыштіс порог дорын, видзӧдіс пемыдас да, сералігтырйи, шуаліс:
— Ок и шутница жӧ ті, Таня!..
Кӧні ті, Таня?
Таня чӧв оліс.
Кор Красиков саяліс орчча комнатаӧ, Таня чеччис да петіс югыда югдӧдӧм кабинетӧ — сэтчӧ, кӧні письменнӧй пызан вылас куйлісны полевӧй сумка, бинокль да машинка вылын печатайтӧм донесение.
Татчӧ жӧ здук мысти ылыс комнатаясысь локтіс гораа сералысь Красиков.
Сійӧ ёна чуймис, кор аддзис Танялысь кӧдзыд синъяссӧ.
Кор Красиков тӧдмаліс, мыйысь скӧрмӧма Таня, сійӧ думсьыс ёна видіс асьсӧ видзчысьтӧм кывъясысь да кутіс правдайтчыны.
— Мыйла ті ӧтлааланныд ӧтикӧс мӧдкӧд? — ассьыс яндысьӧмсӧ дзебны зілигмоз юаліс сійӧ. — Прӧстӧ колӧ мездыны бур комбатӧс дӧзмӧдчысь бабаысь!
Таня шуис:
— Весьшӧрӧ ті правдайтчанныд.
Сійӧ, мый ті висьталінныд тайӧ кык морт йывсьыс, гашкӧ, тырвыйӧ сідзи.
Став делӧыс сыын, мый тіян кывъясныд долженӧсь инмыны и аслыныд.
Оз вермы лоны кык мораль — ӧтияслы ӧти, мӧдъяслы — мӧд.
Шӧйӧвошӧмӧн да чӧла полковник видзӧдіс, кыдзи Таня кизявліс шинельсӧ да тасмаасис.
Кор Красиков аддзис, мый Таня збыльысь лӧсьӧдчӧ мунны, чирӧм гӧлӧсӧн сійӧ шуис:
— Некытчӧ ті онӧ мунӧй.
Сійӧ матыстчис Таня дінӧ.
Но Таня эз петкӧдлы некутшӧм повзьӧм да, виччысьтӧг нюмъялігтыр, сӧмын шуис:
— Видзчысьӧй.
Ме Сизокрыловлы гижа.
Тӧдӧмысь, Красиков пыр жӧ вешйис ӧшинь дорӧ, а кор бергӧдчис, Таня эз нин вӧв комнатаас.
Таня петіс дворӧ.
Шофёрлӧн местаыс машинаас вӧлі тыртӧм.
Зажиганиесьыс ключыс вӧлі ас местаас.
Дыр думайттӧг сійӧ пуксис руль сайӧ да личкис стартер вылӧ.
Мыйлакӧ вӧлі зэв пемыд муннысӧ, и здук мысти Танялы уси дум вылас, мый вунӧдіс включитны фараяссӧ.
Тыдалӧ, сійӧ волнуйтчис ёнджыка сы серти, кутшӧма сылы аслыс кажитчис.
Сійӧ личкис кнопка, туйыс югдіс.
Машина, дрӧгмунышталӧмӧн, быгыльтчис карлӧн войся уличаяс кузя.
Сэсся сійӧ кыліс ас бӧрвывсьыс кутшӧмкӧ ноксьӧм: вӧлӧмкӧ, сэні узьӧ шофёрыс.
Вот и бур, машинасӧ бӧр нуӧдас.
Таня друг серӧктіс, кор сылы дум вылас уси, кыдзи Красиков вежсис чужӧм вывсьыс Военнӧй Сӧветса членлысь нимсӧ казьтыштӧм бӧрын.
Но нинӧм вылӧ вӧлі тані серавнысӧ.
Танялы лои зэв гажтӧм.
Всё-таки Красиков эз вӧв сылы прӧстӧ бур тӧдсаӧн: сійӧ, тыдалӧ, занимайтіс Таня олӧмын бура ыджыд места.
Став лёкторъяс дырйи, шоглунъяс дырйи, дугдывтӧг уджалігӧн сійӧ вӧлі велалӧма помнитны сы йылысь, мый сылӧн эм друг Семён Семёнович, сьӧлӧмсяньыс радейтысь да надёжнӧй друг.
Кыдзи вермис сійӧ татшӧма пӧръяссьыны тайӧ мортас!
Таня чувствуйтіс асьсӧ дзик ӧткаӧн.
Но гӧгӧр вӧлі тыр йӧз.
Пемыд вуджӧръяс мунісны туй кузя машиналы паныд.
Зэрыс уси салдатскӧй пеля шапкаяс вылӧ.
Павъялісны плащ-палаткаяс, тотшкӧдісны сапӧгъяс, машиналӧн фараясыс югдӧдлісны то повозка, то зенитнӧй установкалысь вывлань чургӧдчӧм стволсӧ, то кык салдатскӧй пельпом вылӧ пуктӧм противотанковӧй ружьелысь кузь стволсӧ, то кодлыськӧ спокойнӧй чужӧмсӧ.
Гашкӧ, сійӧ регыд мысти аддзас тайӧ чужӧмсӧ операционнӧй пызан вылысь.
И сэки сійӧ, Таня, оз нин ло слаб нывбабаӧн, а лоӧ сыӧн, мыйӧн сійӧ сӧмын и вермас лоны, йӧзлы коланаӧн, война вылын, — хирургӧн.
Шофёр садьмис да унйывсьыс юаліс:
— Тайӧ ті, Татьяна Владимировна?
— Ме.
— А ме нӧ узи, али мый?
— Да.
Пыр ми воам, ті бӧр нуӧданныд машинасӧ.
X
Глаша ёна дзугыльмис, кор начсандив сетіс сылы предписание мунны корпус санслужбаса начальник распоряжение улӧ.
Сідзкӧ, сійӧс ыстісны эз сӧмын батальонсьыс, но и весиг дивизиясьыс.
Начсандив, кодӧс став тайӧ историяыс ёна нин дӧзмӧдіс, йӧжгыльтчис аслас улӧс вылын и виччысис бӧрдӧм да шуасьӧм.
Сійӧ вӧлі ичӧтик тушаа да поліскодь тайӧ зэв ыджыд нывбабасьыс.
Но ставыс лои лючки.
Предписание лыддьӧм бӧрын Глаша сӧмын ойӧстіс, сэсся видзӧдліс начсандив вылӧ кыдзкӧ аслысногӧн, зэв внимательнӧя да быттьӧкӧ жалитӧмпырысь, сэсся юаліс, кӧні сулалӧ корпусса штаб, кыдзи сэтчӧ воны, да та бӧрын муніс.
Глашалӧн сьӧлӧмыс висис Весельчаковкӧд янсӧдчӧмысь. Но та кындзи сійӧс мучитіс ещӧ кутшӧмкӧ сьӧкыд чувство.
Глаша ачыс эз гӧгӧрво, мый лои сыкӧд.
А сэсся гӧгӧрвоис: мӧдӧд лун нин сійӧ оз уджав, и велавтӧгыд сылы вӧлі зэв сьӧкыд овны нинӧм вӧчтӧгыс.
Корпусса штабӧ мунысь машинаӧс виччысигмоз сійӧ аддзис туй кузя локтысь, бинтуйтӧм юра салдатӧс да чукӧстіс сійӧс:
— Мый нӧ тэкӧд, донаӧй?
Ранитчин али мый?
— Эг, — неокотапырысь шыасис салдат, — чирейяс.
<ns>Хурункулёз</ns>.
— Фурункулёз, — веськӧдіс Глаша.
Кӧртӧдыс вӧлі разьсьӧма, и Глаша муртса уговоритіс салдатӧс сетны сылы выльысь бинтуйтны юрсӧ.
Дерт, кӧртӧдсӧ Глаша вӧчис ӧдйӧ да лӧсьыда, и салдат весиг варовмис.
Найӧ ӧтлаын пуксисны машинаӧ, и Глаша эз тӧдлы, кыдзи коли туйыс, — аскӧдыс мунысьлы сійӧ сеталіс зэв на медицинскӧй сӧветъяс, юасис сылӧн семья йылысь, рӧднӧй местаяс йылысь.
Кор салдат висьтавліс мыйкӧ шогтор йылысь — вокыс пӧгибнитӧм йылысь либӧ пиыс висьӧм йылысь, Глаша ышлолалігтыр довкйӧдліс юрсӧ, акайтіс, окайтіс.
Кор жӧ сійӧ висьтавліс мыйкӧ долыдтор йылысь — сы йылысь, мый чери кыйӧм таво Белӧй мореын вӧлӧма зэв бур, либӧ пиыс бурдӧм йылысь, — Глаша нюмъяліс, радпырысь копрӧдліс юрсӧ да выльысь юасис:
— Да но?!
Со кыдзи?
Тайӧ бур!
Салдат вӧлі войвылысь поморъяс пиысь и сёрнитіс тешкодь поморскӧй диалектӧн, мый вылӧ дивуйтчисны ставныс накӧд мунысьясыс.
Корпусын Глашалы кык лун мысти сетісны направление удж вылӧ мӧд дивизияса медсанбатӧ, и сійӧ пыр жӧ мӧдӧдчис сэтчӧ.
Жаль, мый сыкӧд эз нин вӧв эсійӧ поморыс, сійӧ муніс кытчӧкӧ аслас фронтовӧй туйӧд.
Глашакӧд ӧні муніс кӧрталӧм чужӧма томиник лейтенант.
Лейтенант быд здукӧ кутчысьліс банбокас да чукрасигтыр видчис вомгорулас.
Глаша перйис аслас нопйысь спирт тыра ичӧтик бутылка, кӧтӧдіс спиртнас вата тор да пуктіс лейтенантлы висьысь пинь вылас.
Спиртсӧ неуна сійӧ сетіс сылы весиг юыштны.
Та дырйи Глаша пыр висьталіс быдсяма бурӧдана кывъяс.
Сійӧ висьтавліс, мый сылӧн аслас эз ӧтчыд висьлыны пиньясыс — тайӧ эз вӧв збыль — да мый свет вылас пинь висьӧмысь лёкджыкыс нинӧм абу.
Мыйӧн лейтенант юис спиртсӧ, накӧд мунысь став салдатъясыс варовмисны.
Быдӧн найӧ лыддисны коланаӧн висьтавны жалитысь сьӧлӧма Глашалы асланыс висьӧмъяс йылысь да казьтыштны, кыдзи коркӧ налӧн асланыс висьлісны пиньясыс.
— Сӧмын кага вайигӧн сьӧкыдджык овлывлӧ, — висьталіс Глаша, кӧть ачыс сійӧ некор кагасӧ эз вайлы, — но сэні нин нинӧм он вӧч.
Сэтшӧм нин миян, нывбабаяслӧн, шудным, сыысь он ӧткажитчы, он дзебсьы — ваяв кага, а сэсся гуав-дзебав.
Глаша нормис аслас кывъясысь; сылы дум вылас уси аслас Весельчаковыс, быттьӧкӧ ачыс сійӧс чужтыліс да ӧні гуаліс-дзебис.
Медсанбатын Глашаӧс назначитісны хирургическӧй ротаӧ медицинскӧй сестраӧн.
Сійӧ муніс представитчыны ведущӧй хирурглы.
Глаша чуймис, кор аддзис, мый ведущӧй хирургнас вӧлӧма дзик на том нывбаба, вӧсньыдик, ыджыд тушаа, мича, неуна блед да шогиник чужӧма.
Шинельыс пукаліс сы вылын сідзи, мый весиг эз вӧв шинель кодь, а карса зэв мича пальто кодь — воротник вылас кӧть руч ку ӧшӧд.
«Модница!» — думыштіс Глаша.
Сӧмын гырысь руд синъясас ведущӧй хирурглӧн, кыдзи сьӧлӧм бурмыштӧмӧн казяліс Глаша, вӧлі кутшӧмкӧ тӧдчанлуна да стрӧг выражение, коді, вермас лоны, петкӧдліс, мый врачиха всё-таки мыйкӧ да сулалӧ.
Сійӧс шуисны Татьяна Владимировна Кольцоваӧн.
Кор Таня тӧдіс, мый выль сестраӧс шуӧны Глафира Петровна Коротченковаӧн, сійӧ чуймӧмӧн видзӧдліс Глаша вылӧ, сэсся чеччис, прӧйдитчис джодж кузя да, медбӧрын, юаліс:
— Кӧні ті уджалінныд таӧдзсӧ?
Глаша заводитіс висьтавлыны, а Таня видзӧдіс сылӧн ичӧтик гӧрд вом вылӧ да кияс вылас.
Киясыс вӧліны небыдӧсь, ичӧтикӧсь, но зэв лӧсьыдикӧсь да — медсясӧ — висьтавны позьтӧм бурӧсь.
«Со тэ кутшӧм», — думайтіс Таня.
Сылы усины тӧдвылас тайӧ нывбаба йывсьыс Красиковлӧн кывъясыс.
Таысь, сідзкӧ, Красиков кӧсйис «мездыны» эсійӧ комбатсӧ.
Дерт, чужӧм серти сьӧкыд тӧдмавны мортӧс.
Таня коса шуис:
— Мый нӧ, опыт тіян ыджыд.
Верманныд заводитны уджавны.
Таня внимательнӧя пыр следитіс выль медицинскӧй сестра бӧрся.
Глаша вӧлӧма варов да гажа.
Сійӧ быдса войяс эз узьлы, быдӧнӧс жалитіс, любӧйӧс вӧлі дась вежны кӧть кутшӧм удж вылын, кыскаліс быдтор кык мужчина пыдди.
— Миян батальонын не татшӧмторъяс на вӧвліны! — шулывліс сійӧ гордитчӧмӧн.
Весельчаковкӧд янсалӧмсӧ Глаша пыкис сьӧлӧмас, некодлы норасьтӧг.
Гашкӧ, сылы вӧлі веськодь?
Гашкӧ, сійӧ, мый Глашаӧс медсанбатын ставныс радейтісны, вермис вежны сылы Весельчаковлысь радейтӧмсӧ?
Сӧмын ӧтчыд Таня, кор сёрӧн пырис войын палаткаӧ, суис Глашаӧс бӧрдігӧн.
Таня юаліс:
— Тіянӧс кодкӧ ӧбидитіс?
Глаша сувтіс, чышкыштіс синвасӧ кыкнан ки мышнас да шуис:
— Эз.
Коді менӧ ӧбидитас?
Прӧстӧ бабалы бӧрдыштны колӧ, татӧг бабалы абу олӧм.
Да ещӧ ме кодь ыджыд бабалы, он кӧ бӧрдышт, мый нӧ сэки лоӧ?
Аслас висьталігӧн Глаша дзикӧдз нин бурасис, нюммуніс весиг.
Танялӧн ёкмуніс сьӧлӧмыс.
Сійӧ юаліс:
— Шогсянныд?
— Шогся, — вочавидзис Глаша.
Тайӧ кывъяс, збыльысь, кыліс зэв ыджыд шоглун.
Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ шуис:
— Да коді ӧні оз шогсьы?
Менам мужикӧй кӧть ловъя на...
А мукӧдыслӧн... со и тіян, Татьяна Владимировна, меным висьтавлісны, мужикыд пӧ усьӧма жӧ...
Кӧть Таня и эз вӧв уна сёрниа, но тайӧ здукас сылы зэв окота лои висьтавны Глашалы Лубенцовкӧд аслас паныдасьлӧм йылысь да сылӧн пӧгибнитӧм йылысь.
Но Глаша друг падмыштліс, гӧрдӧдіс да шуис:
— Прӧститӧй, гашкӧ, ме неладнӧ казьтышті тіянлы...
Ме муна.
Таня гӧгӧрвоис намёксӧ, и тайӧ зэв ёна чушис сылы, сійӧ зумыштчис да нинӧм эз вочавидз, а Глашалы лои зэв яндзим, и кутшӧмкӧ извинениеяс шуалігтыр сійӧ петіс.
Таня шогпырысь довкйӧдлыштіс юрсӧ.
Сійӧ думыштіс сы йылысь, кутшӧм шуда, збыльысь кӧ шуны, тайӧ ыджыд бур нывбабаыс: сійӧ радейтӧ, асьсӧ радейтӧны да мужикыскӧд торйӧн олӧмыс сылӧн зэв регыд помасяс — войнакӧд ӧттшӧтш.
XI
Пичугин ветлӧдліс двор кузя рассеяннӧй да зэв гажа.
Старшина Годунов казяліс тайӧс да юаліс:
— Мый нӧ радлан, Пичугин?
Пичугин неуна повзьӧмӧн вочавидзис:
— Нинӧм ме ог радлы.
Сідзи сӧмын...
И сійӧ заводитліс лоны серьёзнӧйӧн, но нюмыс сідзи и петіс сылӧн шочиник вижов ус увсьыс, сылӧн табак дука вӧсньыдик вомдоръяса мудер вомсьыс.
«И мый ме ветла тадзи, весьшӧрӧ?» — думыштіс сійӧ.
А сэсся гӧгӧрвоис, мый корсьӧ Фёдор Андреевичӧс.
Неважӧнсянь Пичугинӧс кутіс кыскыны быдтор йылысь висьтавлыны Сливенколы да, эскытӧмпырысь шпыннялігтыр, кывзыны, мый шуас Сливенко.
Медбӧрын сылы Сливенко сюрис.
Тайӧ лои рытладор нин.
Сливенко сӧмын на вӧлі воӧма полкса политчастьысь, кытчӧ сійӧс корлӧмаӧсь парторгъяслӧн совещание вылӧ локтан бойяс кузя.
Сійӧ воис да сьӧрсьыс вайис брошюраяс, газетаяс да «боевӧй листок» бланокъяс.
Бӧрсӧ локтігӧн сійӧ паныдасьлӧма гортаныс бӧр мунысь ыджыд да радлысь русскӧй йӧз чукӧркӧд.
Кӧть тайӧ чукӧрас сылӧн нылыс абу вӧлӧма, но Сливенко вӧлі шуда.
Вомдоръясыс доймисны окасьӧмсьыс да киясыс топӧдавлӧмсьыс.
Сэні вӧлӧмаӧсь кык ныв шахтёрскӧй посёлокысь, Ворошиловград дорысь.
Ӧні, найӧс мездӧм бӧрын, налы колӧ вӧлӧм сӧмын ӧтитор: веськавны армияӧ.
Ыджыд тушаа, статя, мугов тайӧ нывъясыс уськӧдісны Сливенколы тӧдвылас Галялысь пӧдругаяссӧ, кодъяс волывлісны сы ордӧ решайтны задачаяс да лыддьыны стихъяс.
Ротаӧ воӧм бӧрын Сливенко висьтасис старшиналы да пырис керкаас.
Пос вылын сылы паныдасис Пичугин.
И сы вӧсна мый кыкнан салдатыслӧн сьӧлӧм выланыс вӧлі кыпыд да кыкнанныслӧн вӧлі мый висьтавны, найӧ пуксисны ӧшинь дорӧ, и первойӧн висьтавны заводитіс Сливенко, сы вӧсна мый Пичугин решитіс ассьыс выльторъяссӧ кольны пом кежлас: сійӧ лыддис найӧс тӧдчанаджыкӧн.
Но мездӧм русскӧй йӧз йылысь Сливенколӧн висьталӧмыс сьӧлӧмӧдзыс йиджис Пичугинлы.
— Ок, мыйта уджыс лоӧ! — думыштчӧмӧн уссӧ гартігмоз шуаліс Сливенко. — Миян сэні кисьтӧм каръяс, сотӧм сиктъяс.
Стрӧитны ӧдйӧджык колӧ, йӧзсӧ кӧмӧдны, пасьтӧдны...
— М-да! — нюжӧдіс Пичугин. — Ёна мучитчисны йӧзыд...
Аддзылісны шогсӧ.
Ладнӧ, нинӧм, ставыс лоӧ лючки!
Сійӧ кучкис аслас ичӧтик кулакнас морӧсас да сувтӧдіс Сливенко водзӧ ассьыс вещевӧй мешӧксӧ:
— На, видзӧд!
— Бара хром кучикъяс?
— Но, абу!
Ме найӧс шыбиті, — дӧвӧльнӧйпырысь шуис Пичугин.
— Но? — чуймис Сливенко. — Неужели шыбитін?
Сливенко вылӧ победоноснӧя видзӧдігтыр Пичугин восьтіс вещмешӧксӧ.
Сэні куйлісны еджыд кӧрӧбкаяс, а кӧрӧбкаясас посньыдик, путӧм карандашъяс кодь, гӧгрӧс изъяс.
— Зажигалка изъяс, — шӧйӧвошӧмӧн шуис Сливенко.
Изторъяссӧ кипыдӧс вылас нимкодьпырысь шыблалігтыр Пичугин шуис:
— Со!
Эг на ставсӧ лыддьы.
Тайӧ кӧрӧбкаясас, кодъяс вылӧ пукталі крест, лыддьӧма нин.
А эсійӧясысь эг на лыддьы. — Сливенколы серьёзнӧй чужӧм вылас синъяссӧ чӧвтлӧм бӧрын Пичугин друг заводитіс сёрнитны гораа да дӧзмӧмпырысь. — Мый тэ видзӧдан?
Тэ тӧдан, кутшӧм миян сэні, сиктад, немецъяс бӧрын?
Истӧг абу!
Сӧмын «катюшаясӧн» йӧзыс чигарканысӧ ӧзтӧны.
Со ӧд!
Быд татшӧм изтор вылӧ вит шайтӧн позьӧ босьтны.
— Но и подлец жӧ тэ! — не то дивуйтчӧмӧн, не то лӧгпырысь шуис Сливенко.
Пичугин эз ӧбидитчы, сӧмын нюмъяліс, кыдзи олӧма морт кагалӧн бӧблун вылӧ.
Сливенко сёрнитіс шогиника кӧритӧмпырысь:
— Ӧні став мирыс мӧдар путкыль путкыльтчӧ, кулӧмаяс гуяссьыныс чеччалӧны, а тэ изтор вылӧ кӧсъян босьтны вит шайт?
Дон нин урчитӧмыд?
Гашкӧ, чукӧрӧн кӧ, донтӧгджык?
Тӧргаш тэ!
Мун менам син водзысь! — Сливенко тэрыба чеччис да помаліс: — Видлы, тӧргуйтышт!
Ми сэтшӧмъяссӧ пӧвсавлывлім да и ӧні пӧвсалам!
Пичугин ставнас йӧжгыльтчис, кватитіс кыкнан кияснас ассьыс «сидорсӧ» да котӧрӧн кутіс петны комнатаысь, но порог дорӧ сувтіс, бергӧдчис Сливенколань да ньӧжйӧник юаліс:
— Капитанлы он висьтав?
— А тэ меным висьтав, — здук чӧв олӧм бӧрын вочавидзис Сливенко, — мыйла тэ меным тайӧ изторъяс йывсьыс висьталін?
Парторг водзын отчёт сетӧм могысь?
Гашкӧ, кӧсйин тӧдны менсьым, правильнӧ али неправильнӧ тэ вӧчан?
— Гашкӧ и сідзи, — зумыша вочавидзис Пичугин.
Сливенко серӧктіс:
— Ворссян, Пичугин! — сійӧ матӧ матыстчис Пичугин дінӧ да шуис: — Ми сэтшӧм артиллерия, сэтшӧм танкъяс да самолётъяс стрӧитім, сэтшӧм армия вооружитім, пасьтӧдім, кӧмӧдім, тракторъяс крестьяналы сетім, нӧйтам немецъясӧс, кодъяс захватитісны став Европасӧ, Берлинӧдз пӧшти воим, а тэ истӧг вӧсна сомневайтчан?
Нажӧвитчыны та вылын кӧсъян?
Дурень тэ, дурень!
Мый нӧ, кыскы мышку вылад ассьыд изторъястӧ!
Ачыд шыбитан!
А ас йылысь висьтала тэныд со мый: эг эськӧ ме вермы бура овны сэки, кор ме гӧгӧрса йӧзыслы сьӧкыд.
Некор эг вермыв и ӧні ог вермы.
Тӧда, мукӧд вермӧны.
И тэ, верман кӧ, видлы.
А ме ог вермы.
Пичугин муніс Сливенко дінысь зэв зумыш.
Нюмыс быри сы чужӧм вылысь.
Сливенколӧн кывъясыс заденитісны сійӧс ёна чорыдджыка сы серти, мыйсӧ весиг Сливенко ачыс эз вермы виччысьны.
Пичугин кызӧктышталіс да вомгорулас шуаліс аслыс:
— Весьшӧрӧ висьталі сылы!
Сӧмын ассьым сьӧлӧмӧс вӧрзьӧді!
Дворын сійӧс чукӧстіс капитан.
Пичугин кынмис повзьӧмысла.
Но капитан нинӧм вӧлӧм оз тӧд сылӧн кытчӧкӧ ветлӧм йылысь.
Сійӧ шуис:
— Мыйла винтовкатӧ абу весалӧмыд?
Няйт, мавттӧм, — Чохов чӧв олыштіс, сэсся висьталіс сылы лӧсявтӧма кузя, быттьӧкӧ кывъяссӧ сьӧкыдакодь шуалӧмӧн: — Сӧветскӧй воин, кыдзи армия-освободительницалӧн воин, должен быдӧнлы петкӧдлыны дисциплиналысь пример.
Мунӧй, Пичугин.
Кокньыда ышлолалігтыр Пичугин муніс весавны ассьыс винтовкасӧ.
Чохов ӧшиньсяньыс аддзис Маргаретаӧс.
Сійӧ сулаліс салдатъяс дінын да мыйкӧ кыпыда висьтавліс налы, ачыс кияснас да меліа нюмъялӧмӧн отсаліс гӧгӧрвоӧдны.
Чоховӧс аддзӧм бӧрын Маргарета нюммуніс и сылы.
Чохов довкнитіс сылы юрнас да вешйис ӧшинь дорсьыс.
Сійӧ кутіс асьсӧ Маргаретакӧд зэв видзчысьӧмӧн, и тайӧ шензьӧдіс Маргаретаӧс.
Салдатъяс видзчысисны сыысь, мый матын вӧлі верӧсыс (Гогоберидзе нимтіс сійӧс «голландскӧй сырӧн»), но ӧд капитан тӧдіс, мый сылӧн верӧсыс абу.
Военнӧй кадся европейскӧй брӧдяжкалы, коді сы мында во ичӧтик бусторйӧн бергаліс оккупацияяслӧн, войнаяслӧн, лагернӧй олӧмлӧн сьӧд тӧвнырын да велаліс быдтор вылӧ видзӧдны цинизмӧн, русскӧй офицерлӧн видзчысьӧмыс вӧлі сылы гӧгӧрвотӧмӧн.
Сылӧн пӧдругаыс да тьӧзкаыс, комын куим арӧса француженка Марго Мелье, шулывліс сылы:
— Тэ отвыкнитӧмыд мортӧс уважайтӧмысь, вот и ставыс.
Тайӧ зэв шань офицерыс прӧстӧ тэнӧ уважайтӧ.
Салдатъяс — найӧ пыр салдатъяс, но и найӧ, тӧдан-ӧ, весиг шензьӧдана, кыдзи найӧ уважайтӧны миянӧс! — Сійӧ нюммуніс многозначительнӧя: — Мукӧд дырйи весиг лишнӧй!
Кӧть мый, а Маргареталӧн олӧмыс лои яркӧйӧн да интереснӧйӧн.
Кӧть кутісны лӧсьӧдчыны туйӧ, но сьӧлӧмас ныв надейтчис, мый мунас ӧтлаын русскӧй офицеркӧд. Капитан босьтас сійӧс аслас чудеснӧй странаӧ.
Кӧть мунісны сёрнияс гортӧ мунӧм кузя срокъяс да маршрутъяс йылысь, но сылы кажитчис, мый сійӧ воас гортас мукӧд дорысь ёна сёрӧнджык.
Чех Марек велӧдіс сійӧс рочӧн сёрнитны, и Маргарета тӧдіс нин кыв кызь кымын, мыйӧн сійӧ кӧсйис коркӧ виччысьтӧг чуймӧдны капитанӧс.
Кутшӧм сійӧ вӧлі кывлытӧм шуд — свободнӧя, некодысь повтӧг котравны сійӧ местаясӧд, кӧні недель кык сайын ковмыліс ветлыны шытӧг, надзӧн, немецъяслӧн кӧсӧя видзӧдлӧмъясысь полігтыр!
Долыд вӧлі казявны вежалана видзӧдласъяссӧ Берлинысь эвакуируйтӧм горожанкаяслысь, кодъяс тані вӧліны зэв унаӧн да кодъяс войдӧр иностранецъяс вылӧ видзӧдісны зывӧктана, кыдзи низшӧй пӧрӧдаа йӧз вылӧ.
Лои шоныдджык.
Сиктса уличаяс кузя ветліс пӧшти дзик нин тувсов тӧв.
Йӧзлӧн ноксьӧм, ыджыд туй вылын дугдывтӧг ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧмлӧн шумыс, сиктса керкаяс вылын еджыд флагъяс — ставыс тайӧ вӧлі кутшӧмкӧ всемирнӧй свадьба кодь, йӧзыс кажитчисны гажаӧн, коддзыштӧмаӧн да зэв буръясӧн.
Рытнас мӧдіс зэрны, а регыд мысти кутіс кисьтны кӧшысь моз.
Маргарета, коді пукаліс пӧдругаясыскӧд да вурсис, котӧрӧн петіс ывлаӧ.
Чужӧм вылас сылы гылалісны гырысь, дзик нин тувсовъя, шоныд зэр войтъяс.
Маргарета кутіс чувствуйтны асьсӧ — первойысь бӧръя вояснас — аслас арлыда нылӧн.
Чеччалігтыр сійӧ котӧртіс да гораа шуаліс запомнитчӧм русскӧй кывъяс.
Усадьба дворын сійӧ варовитыштіс русскӧйяскӧд, кокетничайтыштіс сійӧ мугов салдатыскӧд, коді пыр сы вылӧ видзӧдіс синъяссӧ лэдзлытӧг, да сэсся кайис вылі судтаас, «аслас» капитан дінӧ.
Маргарета капитанӧс аддзис баронессалӧн пышйӧм пи кабинетысь.
Капитан пукаліс ӧдзӧслань мышкӧн да листаліс кутшӧмкӧ вӧсньыдик книга.
Маргарета ӧти здук сулалыштіс вӧрзьывтӧг, сэсся полігтырйи кызӧктіс.
Капитан бергӧдчис да сувтіс.
Пызан вылас ӧзйис ыджыд лампа.
Тані вӧлі шынитӧв да лӧсьыд.
Маргарета нюммуніс.
Капитан нюммуніс жӧ.
Смелмӧдчӧмӧн сійӧ матӧджык матыстчис капитан дінӧ, да сэки — коді тӧдӧ кутшӧм ногӧн — артмис капитанлы виччысьтӧм окыштчӧм. Окыштчӧмыс вӧлі дженьыдик да сыысь ӧвтіс выль зэрӧн.
Орчча комнатаын, кӧні вӧлі дежурнӧй, гораа да ёся звӧнитіс телефон.
Пыр жӧ кватитчӧм бӧрын Чохов видзчысьӧмӧн вештыштіс ас дінсьыс нылӧс да петіс.
Весельчаков приказывайтіс кыпӧдны ротасӧ.
Выступайтны пырысь-пыр.
Мӧдӧдны повозка патронъясла.
Чохов пуктіс трубкасӧ да бӧр локтіс аслас комнатаӧ.
Маргарета чӧла пукаліс ӧшинь вылын.
Чохов муніс сы дінті, петіс гостинӧйӧ, прӧйдитіс ещӧ некымын тыртӧм да пемыд комнатаясті, пырис каптёркаӧ, вӧвлӧм будуарӧ, да сетіс Годуновлы колана приказаниеяс.
А Маргарета пукаліс ӧшинь вылын, ва юрсиа, шуда, зэр вылӧ, сукмысь пемыд вылӧ видзӧдігтыр да виччысигтыр.
Салдатъяс босьталісны кӧзлаяс вылысь винтовкаяссӧ да автоматъяссӧ, тэрмасигтыр видлалісны найӧс да мунісны дворӧ строитчыны.
И тані найӧ кылісны ылысь войвылысь орудийнӧй лыйсьӧмлысь гымалӧмсӧ.
Война муніс водзӧ.
Пичугин ноксис пу улын, лӧсьӧдіс вещмешӧкыслысь волыссӧ.
Семиглав седлӧаліс капитанлысь вӧвсӧ.
Ӧзъялісны папирос бияс.
Салдатъяс аддзисны кухня ӧшиньысь еджыд пятно.
Тайӧ вӧлі помещица.
Сійӧ сулаліс, госа, рушмӧм голясӧ нюжӧдӧмӧн да орудиеяслысь ылын гымалӧмсӧ кывзігмоз.
Кор старука казяліс, мый сы бӧрся видзӧдӧны, сійӧ бӧрыньтчис да воши.
Часӧвӧй восьтіс ворота.
Найӧ нора дзуртыштісны.
Патронъясла мунысь подвода воши войся пемыдас.
Дворӧ чукӧрӧн воисны вӧвлӧм батракъяс.
Орудиеяс лыйсьӧм шыысь да сыысь, мый русскӧйяс сэтшӧм чӧла строитчӧны, тыдалӧ мунны лӧсьӧдчиг, налы вӧлі тревожнӧ сьӧлӧм выланыс.
— Смирно! — пель чунӧдана гора гӧлӧсӧн командуйтіс Годунов.
Керкаысь петіс Чохов.
Сійӧ вӧлі полевӧй ременьяса шинеля.
Семиглав петкӧдіс стойлоысь вӧвсӧ.
— Капитан ёрт, — каблукъяснас котшнитӧм бӧрын рапортуйтіс Годунов. — Ротаӧс кыпӧдӧма тревога кузя да выстроитӧма ставнас.
Висьысьяс абуӧсь.
Сержант Гогоберидзе тіян приказание серти муніс патронъясла.
Чохов ньӧжйӧник муніс строй пӧлӧн.
Ылын бара кыліс канонада.
— Вольно! — шуис Чохов, сэсся сійӧ бергӧдчис ворота дорын сулалысь иностранецъяс дінӧ да шуис: — Видзӧдӧй помещица бӧрся.
Мыйкӧ кӧ лоӧ, верманныд ликвидируйтны сійӧс кыдзи классӧс.
Ме разрешайта. — Сійӧ содтіс: — Тіянлы нинӧм повны.
Ті тані асьныд кӧзяева.
Чех волнуйтчӧмӧн юаліс, оз-ӧ позь налы мунны ӧтлаын русскӧйяскӧд.
И получитны винтовкаяс.
Чохов дженьыда вочавидзис:
— Оз.
Старшина Годунов распорядитчис:
— Пичугин, доддяв каретасӧ.
Чохов тэрыба шуис:
— Оз ков.
Кольӧй сійӧс.
— Есть кольны! — равӧстіс Годунов, ассьыс чуймӧмсӧ тайӧ вына горӧдӧм саяс дзебӧмӧн.
Тайӧ здукас керка ӧдзӧс дорын тыдовтчис Маргарета.
Сійӧ шытӧг матыстчис Чохов дінӧ.
Пемыдас Чохов эз аддзы сылысь чужӧмсӧ, но сылӧн став тушаас, тӧв йылын дӧлалысь платьеас, лёзьмӧм юрсиас тыдаліс мучительнӧя волнуйтчӧм.
— Энӧ полӧй, — шуис сылы Чохов неуна дрӧгнитӧм гӧлӧсӧн. — Ми бӧр локтам.
Чех сэки жӧ вашкӧдӧмӧн переведитіс Маргареталы тайӧ кывъяссӧ.
Но Маргарета быттьӧ эз кыв.
Сійӧ нюжӧдіс капитанлы кисӧ.
Чохов яндысьыштіс да сетіс команда:
— Шагом марш!
Ичӧтик колонна воши ворота сайӧ.
Посньыдик мӧлӧтъясӧн моз зэр сяркӧдіс изйӧн вольсалӧм двор кузя.
Старшина сулаліс, седлӧа вӧвсӧ домӧдыс кутӧмӧн.
И друг, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый гӧгӧр вӧліны йӧз, сылӧн ёртъясыс, Маргарета топӧдчис Чохов бердӧ, окыштіс сійӧс да, сьӧкыда паметьсьыс тӧдтӧм кывъяс корсялігтыр, шуис рочӧн:
— <rus>Я лублу тиебия</rus>.
Капитан шӧйӧвоши, нинӧм эз шу да сэки жӧ чеччыштіс седлӧас.
Войыс пыр жӧ ньылыштіс Чоховӧс, но вӧлыслӧн кокшыяс дыр на кылісны пуксьӧм чӧв-лӧняс.
ХІІ
Сёрӧн рытнас генерал Середа муніс пунктӧ, код пыр должен вӧлі прӧйдитны сылӧн дивизияыс, медым видзӧдлыны сы вылӧ бой водзвылын аслас синъяснас.
Сійӧ пыр тадзи вӧчліс маршын.
Сылы ыджыд радлун сетліс аддзыны ассьыс боецъяссӧ эз карта вылын гӧрд кружочекъясӧн да стрелаясӧн, а восьлалысь, сёрнитысь, махорка куритысь ловъя йӧзӧн.
Генерал лыддьыліс тайӧс полезнӧйӧн и аслыс и салдатъяслы.
Маршлӧн порядок, юан режим соблюдайтӧм, салдатъяслӧн поведение да прӧстӧ найӧ чужӧмъяслӧн выражение — ставыс тайӧ кажитчис сылы, важ военнӧйлы, зэв важнӧйӧн.
Марш ритмын сійӧ кывліс будущӧй бойлысь ритмсӧ да сэк кежлӧ дивизиялысь дасьлунсӧ.
Салдатъяс велалісны жӧ маршын встречайтны ассьыныс генералсӧ кӧнкӧ туй вылын.
Сійӧ кӧзяйскӧя пырліс радъясӧ, шутитліс салдатъяскӧд, мукӧд дырйиыс стрӧга видыштлывліс кодӧскӧ.
Салдатъяслы сьӧлӧм выланыс волісны генераллӧн прӧстӧя асьсӧ кутӧмыс, шаня пасьтасьӧм кузь тушаыс да бать сяма сёрнитӧмыс.
Найӧ чувствуйтлісны, мый генерал найӧс радейтӧ да тӧждысьӧ на вӧсна.
Гашкӧ, найӧ и вунӧдлісны сы йылысь, кыдзи сӧмын прӧйдитлісны сы дінті, но сійӧ, дерт, найӧ сьӧлӧмъясын босьтліс определённӧй места.
Найӧ дӧверяйтлісны сылӧн военнӧй опытлы.
Тайӧ пемыд, зэра войнас салдатъяс эз чайтны аддзыны сійӧс.
И генерал збыльысь эз думайт первойсӧ мунны, сы вӧсна мый вӧлі висьӧдчӧ.
Но медбӧръя здукас сійӧ век жӧ решитіс мунны.
Сылӧн сьӧлӧм вылас эз вӧв спокойнӧ. Сійӧ гӧгӧрвоис, мый матысмӧны виркисьтана бойяс.
Сійӧ лыддьыліс, мый салдатъяс да офицеръяс ӧні вывті нин велалӧмаӧсь мӧвпавны, мый немецъяслы пом, важӧн эз вӧвлыны серьёзнӧй сражениеясын да вермасны та вӧсна первой здукас шӧйӧвошны.
— Американецъяслы, со кодъяслы абу война, а йӧввыв! — зумыштчӧмӧн довкйӧдліс юрсӧ Тарас Петрович. — Рытыввыв фронт вылын немецъяс збыльысь оз косясьны, быдса дивизияясӧн сдайтчалӧны пленӧ, каръясысь ключьяссӧ сеталӧны...
Тадзитӧ Эйзенхауэр вермас регыд и Наполеонӧ веськавны!..
Яснӧ, коді Гитлерлы страшнӧйджык!
Но, мый нӧ, миян делӧ правӧй, воюйтны кӧ воюйтны!
Мый сражение лоӧ серьёзнӧйӧн, сійӧс генерал тӧдіс.
Кӧть сійӧ командуйтіс сӧмын дивизияӧн да эз тӧд стӧча, мый вӧчсьӧ став фронт пасьталаыс, но сійӧ догадывайтчис, кутшӧм выгоднӧ вӧлі эськӧ немецъяслы кучкыны войвывсянь лунвылӧ нюжалӧм сӧветскӧй коммуникацияяс кузя.
Тыдалӧ, сылысь дивизиясӧ, кыдзи и кымынкӧ мукӧд дивизияясӧс, ыстӧны тайӧ опасностьсӧ бырӧдӧм могысь.
Кодсюрӧ штадивысь жалитісны, мый дивизиясӧ шыбитӧны кытчӧкӧ войвылӧ, а оз Берлинлань.
Генерал, важ служака, притворяйтчис, мый тайӧ сылы веськодь: колӧ пӧ воюйтны, а кӧні воюйтны — тайӧс начальство бурджыка тӧдӧ.
Подполковник Сизыхкӧд генерал петіс кызь куим часын.
Часджын мысти сы дінӧ ӧтлаасис и Плотников, коді мӧдӧдалӧма политотделсаясӧс полкъясӧ салдатъяслысь наступательнӧй духсӧ кыпӧдӧм могысь, — сійӧ тӧдӧ вӧлі генераллысь сомнениеяссӧ да ачыс сідзжӧ ёна тӧждысис.
Комдив да политотделса начальник сувтӧдісны ассьыныс машинаяссӧ ыджыд пу улӧ куим ыджыд туйвежӧ да сувтісны ӧта-мӧд дінас, тысячаӧдысь нин война чӧжӧн.
Войска мунісны кӧтасьӧм асфальт кузя сьӧд колоннаясӧн.
Начальствоӧс аддзӧм бӧрын асланыс подразделениеяс водзын подӧн либӧ вӧв вылын мунысь офицеръяс тревожнӧя бергӧдчылісны бӧрланьныс да висьтавлісны цепочка кузя:
— Подтянитчыны, ребята, генерал миянӧс встречайтӧ.
И пилотка берданыс кисӧ пуктӧмӧн, мунігмозыс докладывайтісны:
— Витӧд рота мунӧ маршрут серти.
Докладывайтӧ...
— Мӧд пулемётнӧй рота мунӧ установитӧм маршрут серти.
Докладывайтӧ...
— ПТР рота мунӧ...
Докладывайтӧ...
Званиеяс да овъяс вошліны пемыд вояс, зэрас, повозкаяс таркӧдчӧмас, морт кокшыясын да вӧв кокшыясын.
Полкъясса командиръяс — найӧ чеччыштавлісны вӧвъяс вывсьыныс, матыстчывлісны генерал дінӧ докладӧн да сулалісны сы дінын асланыс часть прӧйдиттӧдз.
Вӧвъяс, кодъясӧс видзисны ординарецъяс, зёльӧдчисны пемыдас асланыс домъясӧн.
Кор часть прӧйдитліс, полкса командир чеччыштліс кӧтасьӧм седлӧ вылас да, ассьыс авангардсӧ вӧтӧдігмоз, вошлі пемыдас.
Мунысь офицеръяс дінӧ шыасигӧн генерал сёрнитіс гораа да тӧдчӧдӧмӧн кыпыда:
— Но, кыдзи тэнад делӧясыд?
Ставыс лючки-ладнӧ?
Сійӧ матыстчыліс салдатъяс дінӧ да юасис:
— Кокъястӧ энӧ зыртӧй?
Кыдзи тэнад автоматыд?
Лыйлӧ?
Мыйла он вевттьы пулемётъястӧ?
А заправочкаыд, заправочкаыд кӧні?
Огӧ гуляйтны, воюйтны мунам.
Казялӧм бӧрын, мый войыс да зэрыс жугыльмӧдӧны салдатъясӧс, генерал юасис:
— Мыйла онӧ куритчӧй?
Тайӧ быттьӧкӧ нелямын ӧтикӧд воын, кор ми немецъясысь полам на вӧлі.
Ӧні мӧд кадъяс...
Салдатъяс окотапырысь заводитавлісны куритны, и строй мунліс папиросъяслӧн гӧрд би чутъясӧн югъялігтыр.
Дивизия прӧйдитӧмкӧд тшӧтш генераллӧн чужӧмыс пыр гажмис.
— Ветеранъяс! — шуис сійӧ туй бокӧ вешйигмоз, кӧні сулалісны Плотников да Сизых. — Великӧй армия!
Верман тупкыны ассьыд политотделтӧ, Павел Иванович!..
Найӧ асьныс ставсӧ нин тӧдӧны.
Найӧ мунӧны, кыдзи мастеровӧйяс удж вылӧ.
Сталинскӧй армия, дона ёрт!
Медбӧрын йиркакылігтыр муніс и артполк.
Няйтӧн резсьӧм машина вылын воис Лубенцов, коді ветліс первой эшелонса дивизияясӧ противник йылысь даннӧйяс получитӧм могысь.
Генерал тшӧктіс мунны сылы ас бӧрсяыс да мӧдӧдчис сиктӧ, кытчӧ тшӧктыліс сувтны штабыслы.
Машинаяс регыд суӧдісны дивизионнӧй колоннасӧ.
Генерал дінті да Плотников дінті войся пемыдас бара вуджӧртчыліс то ӧти, то мӧд тӧдса чужӧм, войдӧрджык нин аддзылӧм сапёрлӧн сьӧд ускыс, пӧлӧсӧн установитӧм пулемётлӧн стволыс, комбатлӧн еджыд вӧлыс, Четвериковлӧн кубанкаыс.
Плотников решитіс кольччыны ӧти полккӧд, а комдив панйис дивизиясӧ да регыд, главнӧй туй вылысь бокса туй вылӧ кежӧм бӧрын, пырис сиктӧ.
Кыдзи и мукӧд немецкӧй сиктъяс, тайӧ сиктыс ставнас вӧлі еджыд флагъяса, кодъяс жугыля ӧшалісны зэр улын.
Квартирьеръяс сувтӧдалӧмаӧсь нин вӧлі туйяс вылӧ условнӧй «с» паса (комдив овысь первой букваыс) указкаяс.
Генераллы индӧм керка дорын сулаліс часӧвӧй.
Гырысь сапӧгъяснас уль му кузя шляпйӧдлігтыр связистъяс нюжӧдалісны проводъяс.
Керкаас пызан дорын ноксисны лейтенант Никольский да кык связист, сувтӧдісны телефон.
Радист лӧсьӧдіс рация.
— Докладывайт, — прикажитіс генерал Антонюклы да пуксис пызан сайӧ, папахасӧ пӧрччытӧг да артиллериялӧн ылын кылысь йиркӧм шысӧ тревожнӧя кывзігмоз.
Пока Антонюк перйис планшетсьыс карта, генерал юаліс Никольскийлысь:
— Кодкӧд уджалӧ нин связь?
— Полкъяскӧд, — пилотка бердас кисӧ пуктылӧм бӧрын шуис Никольский, — проводнӧй связьыс абу, сы вӧсна мый полкъяс маршынӧсь.
— Тайӧс ме тӧда, — шпыньмуніс генерал. — Кодкӧд эм связьыс?
— Корпусса штабкӧд, тылса штабкӧд да медсанбаткӧд.
— Полкъяс приём вылынӧсь, — юӧртіс пельӧссянь рация лӧсьӧдысь радист.
Антонюк доложитіс, мый Наугард, Штаргард, Мадюзее ты районын немецъяс сосредоточитӧмаӧсь первой пехотнӧй морскӧй дивизия, «Денеке» дивизионнӧй группа, «Лангемарк» да «Нордланд» эсэсовскӧй дивизияяс да тӧдтӧм нумерацияа танкӧвӧй частьяс.
Немецъяс атакуйтӧны танкъяслӧн да пехоталӧн гырысь вынъясӧн.
Генерал пасъяліс карта вылӧ разведкалысь даннӧйяссӧ да вызовитіс ас дінас придайтӧм противотанкӧвӧй частьясса да самоходнӧй артиллерийскӧй полкса командиръясӧс.
Регыд найӧ чукӧртчисны.
Генерал пыр нюжӧдіс совещание восьтӧмсӧ, сы вӧсна мый виччысис Плотниковӧс, коді кӧсйис выступитны командиръяс водзын вель уна индӧдъясӧн.
Но Плотников век на эз во, кӧть эськӧ важӧн нин должен вӧлі лоны тані.
Сэки генерал решитіс заводитны совещаниесӧ сытӧг.
Генерал индіс артиллеристъяслы налысь огневӧй позицияяссӧ да назначитіс асыв кежлӧ рекогносцировка.
Сэк кості радио кузя принимайтісны марш мунӧм йылысь донесениеяс.
Полкъяс пӧвстысь ӧтик займитӧма нин ассьыс рубежсӧ, мукӧдъяс матысмӧны.
Командиръяс прӧщайтчисны да муналісны.
Плотников воис сёрӧн войнас, сійӧ кельдӧдӧма, мучитчӧма да ёна расстроитчӧма.
Сэсся тшӧктіс став бокӧвӧйяслы, тшӧтш и радистъяслы да ординарецъяслы, петны комнатасьыс.
Сылӧн гӧлӧсыс вӧлі зэв скӧр.
Комдивкӧд ӧтнаныс кольӧм бӧрын сійӧ шуис:
— Пасьтась, Тарас Петрович.
Мунам, видзӧдлан, мый миян вӧчӧмаӧсь.
Олім татшӧмторйӧдз, Тарас Петрович!
Генерал вывті бура тӧдіс Плотниковӧс, медым не веритны лоӧм событие тӧдчанлунлы.
Нинӧм йылысь юасьтӧг сійӧ пасьталіс шинельсӧ, и найӧ мӧдӧдчисны.
Ӧти сиктын, коді сулаліс километр дас сайын кымын дивизияса штабсянь, Плотников тшӧктіс сувтӧдны машинасӧ.
Тайӧ вӧлі ыджыд сикт, сикт шӧрас — пруд.
Пруд берег дорас сулалісны кымынкӧ морт да куритчисны.
Воысь машинасӧ аддзӧм бӧрын найӧ шыбитісны папиросъяснысӧ прудйӧ да матыстчисны генерал дінӧ.
Тайӧ вӧліны дивизионнӧй офицеръяс-контрразведчикъяс.
Генерал кыв шутӧг муніс на бӧрся.
Ӧти судта кузь керкаын, кӧні кильчӧ весьтас ӧшаліс ичӧтик еджыд флаг, куйлісны виӧм немецъяс.
Быдса семья, квайт морт.
Ставнысӧ найӧс виӧмаӧсь зверскӧй ногӧн.
На дінын вир пиын туплясис красноармейскӧй пилотка.
Контрразведчикъяс висьталісны со мый:
Тайӧ керкаыс вӧлӧма крестьянин Ганс Крюгерлӧн. Рытнас тайӧ керкаас пырӧмаӧсь куим сӧветскӧй салдат.
Найӧ вӧлӧмаӧсь кодӧсь, пондӧмаӧсь увгыны да видчыны.
— На кындзи некутшӧм салдатъяс сиктас абу вӧлӧмаӧсь? — юаліс генерал.
— Вӧлӧмаӧсь. Орчча керкаас сулалӧма армейскӧй связистъяслӧн отделение.
Отделениеса командир сержант Владыкин ачыс аддзылӧма тайӧ куимсӧ.
Сійӧ ёна скӧрмӧма налӧн лёк поведение вылӧ да пыралӧма тайӧ керкаас, ӧлӧдӧма.
Сэсся караул сувтӧдӧм бӧрын связистъяс водӧмаӧсь узьны.
Караулын сулалысь салдат Ибрагимов войшӧр кадын кылӧма лёкысь горзӧм да лыйсьӧм шы орчча керкасьыс.
Сійӧ садьмӧдӧма сержант Владыкинӧс.
Кор найӧ пырӧмаӧсь керкаас, сэні некод нин абу вӧлӧма, а тайӧясӧс ставнысӧ вӧлі виӧма.
Преступникъясӧс корсьӧны.
Став частьяслы юӧрталӧма.
Нуӧдсьӧ тщательнӧй расследование.
— Коді вермис эськӧ веритны! — шуис Плотников. — Миян салдатъяс!..
Челядьӧс!.. — Сійӧ пыр долис юрсӧ довкйӧдлігтыр: — Коді эськӧ вермис веритны!..
Генерал зумыша чӧв оліс.
Бӧр муніганыс найӧ эз шуны ӧта-мӧдыслы ни ӧти кыв.
Водз асывнас, кор полкъяс пырисны нин бойӧ, НП вылӧ петтӧдз генерал получитіс шифровка, кодӧс кырымалӧма Сизокрылов.
Генерал синбӧжнас видзӧдліс Плотников вылӧ да полігтырйи босьтіс киас шифровкасӧ.
Найӧ чуймисны, кор шифровкасӧ лыддьӧм бӧрын аддзисны, мый некутшӧм взыскание налы абу сетӧмаӧсь.
Вообще шифровка вӧлі аслыспӧлӧс: немецкӧй семья виӧм йылысь случай изложитӧм бӧрын дивизияясса став командиръяслы тшӧктісны ёнмӧдны ассьыныс тылъяссӧ видзӧм, кутны тӧдвылын, мый миян войскаяс тылын, туйяс кузя мунысь вывті уна йӧз пӧвстын, вермасны лоны гитлеровскӧй военнӧй преступникъяс да быдсяма подозрительнӧй йӧзыс.
Колӧ шуны, мый Тарас Петрович эз пыр казяв йитӧдсӧ немецкӧй семья виӧм костын да тайӧ индӧд костас.
А йитӧдыс на костын вӧлі.
XIII
Ӧти сэтшӧм йӧз чукӧркӧд, кодъяс йылысь предупреждайтіс ассьыс контрразведчикъяссӧ да дивизияясса командиръяссӧ генерал Сизокрылов, муніс и Конрад Винкель.
Тані мунісны немецкӧй семьяяс, кодъяслы водзджыксӧ сетавлӧмаӧсь выселитӧм полякъяслысь муяссӧ да керкаяссӧ.
Мунісны Померанияса олысьяс, кодъяс вӧрзьылӧмаӧсь олан местаяссьыс гитлеровскӧй властьяс тшӧктӧм серти на.
Найӧ мунісны ньӧжйӧник, быттьӧкӧ тӧлӧн вӧтлӧм пу коръяс.
Найӧ эз тӧдны, кытчӧ сувтны да мый бердӧ босьтчыны.
Найӧ мунісны, быттьӧ заведитӧмъяс, кокъяснас пыр ӧтмоз тувччалӧмас найӧ пуктісны став сійӧ энергиясӧ, коді наын вӧлі на.
Мунӧмыс быттьӧкӧ лоӧма налӧн олӧмас медся колана да дзик ӧти делӧӧн.
Ӧтияс кыссисны рытыввылӧ, сы вӧсна мый кӧнкӧ сэні олісны налӧн рӧдвужыс да тӧдсаясыс.
Мукӧдъяс мунісны сы вӧсна, мый полісны полякъясысь, кодъяс ӧні воалісны асланыс нэмӧвӧйся муяс вылӧ.
Коймӧдъяс — сы вӧсна, мый мунісны мукӧдъясыс, и налы вӧлі страшнӧ кольччыны ӧтнаныслы.
Медбӧрын, нёльӧдъяс — сы вӧсна, мый некод эз тшӧктыв налы сувтны.
Паныд тожӧ локтісны немец чукӧръяс, найӧ, кодъяс эвакуируйтчылӧмаӧсь Гитлер приказ серти, но найӧс панйӧмаӧсь русскӧй войска, и найӧ ӧні бӧр мунӧны асланыс оланінъясӧ.
Тайӧ вӧлі унапӧлӧс судьбаяслӧн, вошӧм надеяяслӧн да сёрмӧм каитчӧмъяслӧн кутшӧмкӧ трагическӧй круговорот.
Семьяяс пӧвстын, старикъяс, старукаяс пӧвстын, батьмамсӧ воштӧм челядь пӧвстын, да челядьсӧ воштӧм батьмам пӧвстын мунісны эз этша и штатскӧй паськӧма салдатъяс.
Найӧ мунісны эз сы вӧсна, мый кӧсйисны писькӧдчыны асланыс йӧз дінӧ да мечтайтісны босьтны кианыс самӧй сійӧ оружиесӧ, кодӧс сэтшӧм окотапырысь шыбитісны, эз, война помасигкежлас найӧ кӧсйисны лоны матынджык рӧднӧй местаяс дорын.
Став тайӧ йӧзыс, русскӧй частьяскӧд да немецкӧй игоысь мездӧм йӧз чукӧръяскӧд паныдасьӧмъясысь видзчысьӧм могысь, медсясӧ мунісны войын, ньӧжйӧник кыссисны рытыввылӧ.
Мукӧд дырйи пемыдас найӧ зурасьлісны ӧта-мӧдныскӧд, повзьӧмӧн сувтлісны да ӧта-мӧдсьыс повзьӧм сертиыс казявлісны, мый ас йӧз.
Сэки найӧ матыстчавлісны матӧджык, сёрнитісны, ньӧжйӧник юасисны ӧта-мӧдныслысь:
— Кытысь?
— Кытчӧ мунанныд?
— Туйыс абу опаснӧй?
— Мый выльыс?
— Абу-ӧ тіян пӧвстын врач?
— А мый?
— Кага висьмис.
— Вольденбергын русскӧй госпиталь...
Пыралӧй сэтчӧ.
— Русскӧйяс ордӧ?!
— Да...
Ме сэні вӧлі аслам кагакӧд...
— И найӧ?..
— Да...
Лечитісны...
— Русскӧйяс?
— Да.
Йӧз чукӧръяс янсӧдчавлісны да мунлісны быдӧн асладорланьыс.
Йӧз мунісны сьӧкыд думъясаӧсь, но гораа висьтавлісны сӧмын зэв колана кывъяс — туй йылысь, кӧмкот йылысь, сёян-юан йылысь.
Сӧмын ыджыд тушаа ӧти старик коръясӧкӧ гораа шуавліс:
— Енлӧн наказание!..
Вылӧ лэптысьӧмысь!..
Кисьтӧм вирысь!..
Винкель муніс Ландсбергӧ, мӧд явочнӧй квартираӧ, кодӧс сылы индіс Бем.
Первойыс вӧлі Шнайдемюльын, но карсӧ вӧлі кытшалӧма нин сӧветскӧй войска.
Ландсбергӧ Винкель муніс эз сы вӧсна, мый сылы зэв окота вӧлі водзӧ нуӧдны ассьыс разведывательнӧй уджсӧ.
Прӧстӧ сійӧ кӧсйис паныдасьны кӧть кодкӧдкӧ тӧдсаяскӧд да мыйкӧ тӧдмавны.
А, гашкӧ, прӧстӧ сы вӧсна, мый мортлы оз позь овны некутшӧм цельтӧг, а явочнӧй квартираыс Ландсбергын всё-таки вӧлі кутшӧмкӧ цель кодь.
Сӧмын тӧлысь сайын на полковник Бем висьтавліс сылы явкаяслысь адресъяссӧ, а Винкельлы кажитчис, мый сэсянь колины кузь вояс, весиг сё вояс.
Сійӧ Винкельыс, коді нюжӧдчӧмӧн сулавліс бомбоубежищеын да кывзіс аслас начальникыслысь, вӧлі дзик мӧд мортӧн.
Ландсберглань ӧні восьлалігас сійӧ поліс, оз-ӧ заставитны сійӧс бара мыйкӧ вӧчны.
Сійӧ нинӧм эз кӧсйы вӧчны налы вылӧ.
Медбӧрын, сійӧ абу германскӧй подданнӧй, а вӧльнӧй карса, Данцигса гражданин. Тайӧ карыслӧн эм аслас конституция да международнӧй статус.
Винкель ӧні эз признавайт Германия дінӧ Данцигӧс мырдӧн ӧтлаӧдӧмсӧ!
Кутшӧм лӧнь да пӧтӧса вӧлі тайӧ олӧмыс рӧднӧй карас, кытчӧдз властьсӧ эз босьтны нацистъяс!
Винкель уджаліс таможеннӧй чиновникӧн торговӧй портын.
Сэки сійӧ эз вӧв зэв дӧвӧлен аслас службанас, зато ӧні, кор казьтыліс тюкъяс вылысь виж наклейкаяссӧ, сылӧн доршасис синваыс.
Тадзи сійӧ муніс, соскас еджыд повязкаа — коді вӧлі мирнӧй намерениеяслӧн пасӧн — сосъясас сэтшӧм жӧ повязкаяса мукӧд немецъяс пӧвстын.
Мунісны пырджык югдандорӧдз.
Асывнас йӧз чукӧр торйӧдчывліс.
Семьяяс разӧдчывлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ, быд семья пуксявліс аслас пу улӧ, мыйкӧ ноксис, пусис, сёйис, сёрнитіс вашкӧдчӧмӧн.
Челядь мунлывлісны матысса сиктӧ да, кыдзи правилӧ, бӧр волісны няньӧн, салӧӧн, консервъясӧн: русскӧй салдатъяс эз скупитчывны да окотапырысь сетавлісны челядьлы сёянсӧ.
Старикъяс тожӧ мунлісны сиктӧ русскӧйяс дінӧ да корисны табак, а сэсся тшӧкъялісны да кызісны чорыд русскӧй махоркаӧн чӧсмасьӧмысь.
Томджык зонкаяс да верстьӧ йӧз разӧдчавлісны вӧрӧ — корсисны «кыйдӧс».
Кыйдӧснас тані шулісны вӧрысь сюрӧм кӧзяеватӧм ыжъясӧс да мӧсъясӧс.
Найӧс кутавлісны, начкавлісны пуртъясӧн, кульлісны, а сэсся бипур вылын жаритлісны яйсӧ, тайӧн ёна вежсӧ петкӧдлісны налысь, кодъяслы шудыс эз усьлы мыйкӧ корсьны.
«Кыйсьысьяс» бӧрся мунлісны челядь да пӧрысьяс, кодъяс уськӧдчывлісны туша коляс вылас, нуавлісны медбӧръя лыторйӧдзыс да сэсся гораа увгигтыр гӧтӧвитлісны аслыныс сёян ичӧтик бипуръяс вылын.
Ӧтлаын сӧмын мунлісны, став мукӧдторсӧ вӧчлісны торйӧн.
Сёянӧн эз юксьыны.
Быдӧн думайтіс сӧмын аслас аскиа лун йылысь.
Ӧтувъя бедаын некод эз кӧсйы тӧждысьны сосед вӧснаыс.
Рытнас бара чукӧртчывлісны чукӧрӧ, сёрнитісны водзӧ мунӧм йылысь да мунісны водзӧ.
Кутшӧмкӧ вӧвлӧм ефрейтор рӧднас Ландсбергысь бура тӧдіс местаяссӧ.
Сійӧ нуӧдіс йӧз чукӧрсӧ.
Кыдзи и кольӧм войын, мунісны вӧръясӧд, сы вӧсна мый став туйясыс вӧліны тырӧмаӧсь русскӧй войскаӧн, а медсяыс — иностранецъяс чукӧръясӧн.
Иностранецъясысь немецкӧй беженецъяс полісны русскӧй салдатъяс дорысь ёнджыка.
Ру пыр моз югдӧдіс тӧлысь.
Кокъяс небыдика тувччалісны кӧтасьӧм сісь пожӧм лыс емъяс вывті.
Мунісны сирпуанінъяс дінті, эновтӧм лесопилкаяс дінті, вӧралан керкаяс дінті.
Регыд петісны ыджыд ты дорӧ.
Югдандор вӧрыс друг помасис.
Беженецъяс водзын тыдовтчис ыджыд сикт, лунвывладорас тыдалісны заводскӧй трубаяс.
Сувтісны.
Мыйкӧ дыра видзӧдісны пуяс костӧд тыртӧм сикт вылӧ.
Пуксялісны коз пуяс улӧ, разӧдчалісны вӧрӧ, сёйисны, узисны, ышлолалісны, ветлісны «кыйдӧсла».
Рытъядорыс мӧдӧдчисны водзӧ.
Вугартен сиктысь лунвывтіджык шоссе вомӧн вуджигӧн немецъяс кылісны серам да сёрни.
Пуяс улын, туй пӧлӧныс, цыганскӧй таборӧн йӧз лӧсьӧдчӧмаӧсь узьны.
Гажа нывбаба гӧлӧс чукӧстіс немецъясӧс французскӧй кыв вылын:
— <fra>Quelle pays passe par là</fra>? *
* Кутшӧм страна таті прӧйдитӧ?
Воча некод нинӧм эз шу, и том француженка, коді сулаліс пу бердӧ нёровтчӧмӧн, вомас сылӧн папироска, кутіс зіля видзӧдны муртса тӧдчысь рудов морт мыгӧръяс вылӧ да, папироссӧ вомсьыс сьӧлыштӧм бӧрын, друг шуис немецкӧй кыв вылын зэв ёна зывӧктӧмпырысь:
— О-о!.. <deu>Дас дритте райх!..</deu> — И ӧти здук виччысьыштӧм бӧрын горӧдіс: — Хайль Шикльгрубер! *
* «<deu>Дас дритте райх</deu>» — коймӧд империя.
Шикльгрубер — Гитлерлӧн настоящӧй овыс.
Кыліс пельтӧ чунӧдана шутёвтӧм.
Тайӧ шутьлялігас немецъяс тэрмасьӧмӧн вуджисны туйсӧ, мунісны гӧрӧм му вомӧн да, пыр ёнджыка тэрмасьӧмӧн, пырисны вӧрӧ.
Найӧ ещӧ кылісны бӧрвывсьыныс кодлыськӧ кывъяс, кодъясӧс шуисны серамсорӧн:
— <deu>Also entrann Zaratustra!</deu> *
* Тадзи пышйис-усйысис Заратустра.
— Енлӧн наказание, — бормочитіс ыджыд тушаа старик, коді муніс Винкелькӧд орччӧн.
Ландсбергын Винкель кольччис мукӧдъяссьыс да муніс корсьны явочнӧй квартира.
Эз кокньыда сійӧ аддзы сылы колана куим судта керкасӧ. Кузь зіб йылын ӧшаліс зэв ыджыд еджыд прӧстыня.
Керкаыс тайӧ шынитӧв сулаліс пемыдын.
Винкель восьтіс параднӧй ӧдзӧссӧ да кывзысьыштіс, сэсся кайис мӧд судтаас.
Тані вӧлі пемыд.
Сійӧ ӧзтіс истӧгтув да пыр жӧ аддзис ӧкуратнӧй еджыд пӧвтор:
Карл Вернер, зубнӧй врач
Винкель звӧнитіс.
Звӧнокыс эз уджав.
Винкель таркӧдчыштіс.
Некод эз шыась.
Винкель йӧткыштіс ӧдзӧссӧ.
Ӧдзӧсыс вӧлӧма восьса.
Винкель пырис да ӧзтіс ещӧ ӧтик истӧгтув.
Квартирасӧ ставсӧ вӧлі путкыльтӧма мӧдар путкыль.
Джоджас туплясисны шыблалӧм кӧлуй да жугавлӧм дозмук.
Дзирдыштіс зубоврачебнӧй креслӧлӧн никельыс.
Винкель восьтіс ӧдзӧссӧ мӧд комнатаас да повзьӧмӧн ӧдйӧ бӧрыньтчис.
Сэні мыйкӧ вӧрис, ыджыд да чӧв олысь.
Минута чӧж зэвтчӧмӧн виччысьӧм бӧрын Винкель бара решитіс видзӧдлыны комнатаас.
Дрӧжжитан кияснас сійӧ ӧзтіс истӧгтув.
Ылі пельӧсын куйліс сен-бернарскӧй породаа зэв ыджыд пон.
Сійӧ вӧрыштіс, но эз чеччы, сӧмын сьӧкыда лолаліс.
Пӧрысь пон вӧлі кулӧ.
Винкель ӧдйӧ петіс комнатасьыс, пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ да бӧр петіс квартирасьыс пос вылас.
Сійӧ вӧлі кӧсйӧ нин дзикӧдз мунны татысь, кыдзи друг пемыдсьыс кыліс нывбаба гӧлӧс:
— Энӧ-ӧ господин Вернер ордӧ ті таркӧдчӧй?
— Да, — шуис Винкель.
— Ті абу сылӧн рӧдня?
— Гӧтырыслы рӧдня.
— Тіянӧс оз шуны Карл Визнерӧн?
— Оз.
— Ті абу Силезияысь?
— Абу.
Тайӧ юасьӧмсӧ помалӧм бӧрын сёрнитысь нывбаба ӧзтіс истӧгтув, бура дыр, кытчӧдз истӧгтувйыс помӧдз эз сотчы, видзӧдіс Винкель вылӧ, сэсся шуис:
— Пырӧй.
Винкель пырис квартираӧ, коді вӧлі Вернер квартиралы паныда.
Нывбаба — сынавтӧм дзор юрсиа старука — йӧткыштіс сылы улӧс, а ачыс муніс ширма сайӧ да мӧдіс мыйкӧ лӧсьӧдны дзузган би дорын.
— Сідзкӧ, ті фрау Гильда Вернерлӧн рӧдня? — юаліс сійӧ ширма сайсянь да, вочакывсӧ виччысьтӧг, висьталіс водзӧ: — Сідзкӧ вот, коркӧ кӧ паныдасянныд фрау Гильдакӧд, висьталӧй сылы привет фрау Клайнердингсянь.
Сійӧ тӧдӧ менӧ, соседъяс, слава богу.
И висьталӧй сылы, мый господин Вернер муніс колян пятницаӧ, русскӧйяс воан лунлы паныд.
Войнас муніс.
А сідзжӧ, мый квартирасӧ кӧсйис кольны видзны меным, но менам аслам уджыс юрвывтыр и ме ӧткажитчи.
Дзикӧдз ӧткажитчи.
Сідзи сылы и висьталӧй.
А сійӧ кӧ коркӧ бӧр воас татчӧ да аддзас кутшӧмсюрӧ кӧлуйсӧ ассьыс фрау Мюллер ордысь да фрау Зельвиц ордысь, кодъяс олӧны первой судтаын, да ассьыс чулкияссӧ коймӧд судтаысь фрау Ленцлӧн чукля кокъяссьыс, медым ме вылӧ оз ӧбижайтчы...
Ме абу обязан видзны йӧзлысь кӧлуй татшӧм кадӧ.
Со мый кора ме висьтавны фрау Гильдалы.
Сійӧ, кыдзи ме тӧда, эвакуируйтчис Штеттинӧ... — Старука петіс ширма сайысь, киас кутіс дзузган, сувтӧдіс дзузгансӧ пызан вылӧ, кутіс чышкавны кичышкӧдӧн тарелкаяс да юаліс: — А ті кытчӧ мунанныд?
— Ог тӧд, — шуис Винкель.
Старука мӧдіс гораа зёльӧдчыны тарелкаяснас да друг зэв скӧрысь шуис:
— Онӧ тӧдӧй?!
Первой став мирсӧ миянлы паныд сувтӧдінныд, ставсӧ бырӧдінныд, а сэсся «ог тӧд»!.. Господи, мый найӧ вӧчисны.
Томйӧзсӧ ставсӧ виӧма война вылын, каръяс жуглӧма, кисьтӧма!..
Сюри кӧ эськӧ меным кодкӧ на пиысь, тіян начальство пиысь, ме эськӧ пыр жӧ русскӧйяслы выдайті!..
И эг эськӧ жалитышт сійӧс, мед кӧть кутшӧм коньӧр кодь эз вӧв сійӧ, — Винкель вылӧ сюся видзӧдлӧм бӧрын помаліс сійӧ.
— Ме абу нацист, — нурбыльтыштіс Винкель.
Старука шпыньмунӧмӧн вежыньтліс вомдоръяссӧ да шуис:
— Ӧні некод абу нацист!
Со и господин Вернер пышйӧм водзвылас пыраліс ме ордӧ — бара жӧ аслас квартира йылысь сёрниӧн — да сідзжӧ висьталіс: «Ме абу нацист»...
Русскӧйяс эз на и пырны карас, а сійӧ нин дугдӧма лоны нацистӧн.
«Менӧ заставитісны», — висьталіс сійӧ меным...
И русскӧйясыс на весиг эз вӧвны.
Сійӧ меным ещӧ и ассьыс понсӧ кӧсйис содтӧд кольны.
Понйыдтӧ абу нацист, сійӧ вернӧ...
да верднысӧ сійӧс нинӧмӧн.
Заводитчис югдыны.
Маскировкалӧн сьӧд бумажнӧй штора пыр писькӧдчис югыдыс.
Старука кусӧдіс дзузгансӧ да лэптіс шторасӧ.
Руд, зэра асыв гажтӧма видзӧдліс комнатаӧ.
Винкель шуис:
— Оз-ӧ позь меным узьыштны тіян ордын, фрау Клайнердинг, рытӧдзыс?
Рытнас ме муна...
— Узьны, узьны! — пинясьӧм сямӧн броткис старука. — Унмовсьны эськӧ нэм кежлӧ да не аддзывны ставсӧ тайӧс!.. — Сійӧ нетшыштӧмӧн восьтіс орчча комнатаӧ ӧдзӧссӧ да шуис: — Сэні верманныд узьыштны.
Сӧмын кора извинитны, крӧвать вылӧ энӧ водӧй.
Кӧнкӧ, энӧ мыссьылӧй нин Сталинградсянь!..
Винкель водіс джоджӧ, но, мудз вылӧ видзӧдтӧг, бура дыр эз вермы унмовсьны.
Сылы пыр кажитчис, мый старука мунӧ нин русскӧй комендант дінӧ, медым выдайтны сійӧс, Винкельӧс.
XIV
Рытнас Винкель эновтіс фрау Клайнердинглысь керкасӧ да петіс ывлаӧ.
Кар пыр мунісны русскӧй войска.
Шливгис зэр, но вӧлі дзик нин шоныд да ӧвтіс тулысӧн.
Винкель муніс ньӧжйӧ, керкаяс вуджӧр сайӧ дзебсясигтыр.
Регыд сійӧ лои кар сайын.
Кӧнкӧ, веськыдладорын и шуйгаладорын, матысса туйяс вылын жургисны машинаяс да кылісны уна мунысь йӧзлӧн кокшыяс.
Винкель содтіс воськовъяссӧ, медым регыдджык воны неылын тыдалысь вӧрӧ.
Вӧр дорӧ воӧм бӧрын сійӧ мӧдӧдчис ньӧжйӧджык.
Кутшӧмкӧ сёнысь сійӧ кыліс негора гӧлӧсъяс.
Раз сёрнитісны вашкӧдчӧмӧн, сідзкӧ, сёрнитісны немецкӧй кыв вылын.
Збыль, сэні ӧтчукӧрын шойччӧны вӧлӧм немецъяс да немкаяс.
Винкельлысь кокшысӧ кылӧм бӧрын найӧ дзикӧдз ланьтісны.
Сэсся гӧгӧрвоисны, мый и сійӧ немец — соскас еджыд повязка сертиыс да полігтыр локтӧм сертиыс.
Кор тӧдмалісны, мый Винкель локтӧ Ландсбергсянь, найӧ кутісны юасьны, мый сэні кывсьӧ.
Паныдасьлісны эз сылы сэні иностранецъяс?
Ёна-ӧ жугӧдӧма карсӧ?
Юасьӧмъяс вылӧ вочавидзӧм бӧрын Винкель ачыс юаліс: абуӧсь-ӧ тані йӧз, кодъяс мунӧны Неймаркса Кенигсбергӧ?
Татшӧмъясыс тані эз вӧвны, но вӧлӧмаӧсь йӧз, кодъяс мунӧны Зольдинӧ да Бад-Шенфлисӧ, — а тайӧ как раз Кенигсбергӧ туй вылын.
— Ылын-ӧ Кенигсбергӧдзыс? — юаліс Винкель.
— Сизимдас километр...
— Сэні русскӧйяс нин али...
— Русскӧйяс.
Быдлаын русскӧйяс...
— А миян ылынӧсь?
— Миян?..
— Армия?
— Да, миян, армия.
— Ылын...
— Зэв ылын.
Винкель ӧтлаасис йӧз дінӧ, кодъяс мунісны сылы коланаинлань.
Туй чӧжыс бӧрдіс кутшӧмкӧ нывбаба.
Сійӧ муніс бӧрын да ньӧжйӧник лыддьӧдліс-бӧрдіс.
Мунісны, кыдзи пыр, асылӧдзыс.
Югдандорыс разӧдчалісны матігӧгӧрас, сёйисны, узисны.
Винкель перйис зепсьыс нянь тор да, пу улын пукалігмоз, нямлясис.
Вӧлі уль, но шоныд.
Орчча пу улын пукаліс кутшӧмкӧ немец да мыйкӧ нямляліс жӧ.
Югдіс пыр ёнджыка.
Винкель унмовсис, сэсся садьмис, бара унмовсис да бара садьмис.
Орчча пу улын немец узис.
Винкель веськодьпырысь видзӧдіс вӧр вылӧ, веськыд прӧсекъяс вылӧ, пуяс вылӧ, кодъясысь петіс чорыд сир дук.
Медбӧрын сійӧ видзӧдліс и узьысь сосед вылас, — и тайӧ мортыслӧн чужӧмыс — кузь, синкымтӧм, угриӧсь, — кажитчис Винкельлы тӧдсаӧн.
Мортыс вӧлі няйтӧсь важ пальтоа.
Киас чабыртӧма лы воропа бедь.
Кокъясас вӧліны киссьӧм ботинкияс.
Ӧти кинас сійӧ топыда топӧдӧма ас бердас рюкзаксӧ.
«Гаусс!» — тӧдіс сійӧс чуймӧм Винкель, коді лои зэв рад тайӧ паныдасьӧмыслы.
Винкель кыссис Гаусс дінӧдз, видзӧдліс ещӧ бурджыка да увереннӧя нин чукӧстіс:
— Гаусс!
Гаусс садьмис, повзьӧмӧн видзӧдліс Винкель вылӧ, но эз тӧд сійӧс.
Винкель нюммуніс — первойысь вит недель чӧжӧн.
— Гаусс, — шуис сійӧ, — здравствуй, Гаусс!
Тайӧ ме, Гаусс.
Ме, Винкель...
Гаусс акнитіс.
Найӧ кутлісны ӧта-мӧднысӧ, сэсся пуксисны орччӧн, и Винкель тэрмасьӧмӧн заводитіс висьтавлыны аслас бӧръя кадся олӧм йылысь.
Сійӧ висьталіс ставсӧ, дзик нинӧм соссьытӧг, эз сідзи, кыдзи сэки Ханнелы.
— Ставыс муніс чӧрту, тайӧ яснӧ, — шуис сійӧ медбӧрын.
Ставыслы пом.
Колӧ спаситны ассьыным куяснымӧс.
— Пст!.. — гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын шуис Гаусс. — Ньӧжйӧджык!..
— Мыйысь повнысӧ? — вочавидзис Винкель. — Чӧрту! — Но тайӧс шуис сійӧ ичӧтджык гӧлӧсӧн нин.
— Ньӧжйӧджык! — мӧдысь шуис Гаусс. — Чӧв ов! — сійӧ матӧджык матыстчис Винкель дінӧ: — Татшӧм мӧвпъяссӧ колӧ кутны ас юрад, а то...
Тэ кысянь локтан?
— Ландсбергсянь.
Пыралі Вернер ордӧ.
— Сійӧ важӧн нин пышйис.
— Меным висьталісны.
А тэ мый?
Гаусс шпыньмуніс:
— Ме пыр на служита отчизналы.
Тані миян выль руководитель.
Гашкӧ, кывлін сы йылысь? — Гаусслӧн гӧлӧсыс ещӧ нин чиніс. — Фриц Бюрке...
Эсэсовец, штурмбанфюрер. — Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ заводитіс висьтавны сы йылысь, мый сыкӧд вӧлі бӧръя тӧлысяс. — Гнезноын ме олі сӧмын кык лун, муртса спаситчи, кодкӧ соседъяс пиысь колӧ висьтавны, немец — юӧртӧма сӧветскӧй командованиелы менам персона йылысь.
Туйын ме висьтаси Судетса чехӧн...
Весиг ӧтлааси чехъяс чукӧрӧ, кӧсйи писькӧдчыны накӧд ӧтлаын, но ӧтилаын юи коддзытӧдз да висьтавсьӧма чӧрт тӧдас мый.
Тӧкӧтьӧ эз вины.
А Брайтенштайнын менӧ кутіс тайӧ Бюркеыс.
Ӧні ме пон моз котрала гӧгӧр да ваяла шефлы русскӧйяс передвижение йылысь даннӧйяс...
Со кутшӧм делӧясыс!.. — Сійӧ видзӧдліс гӧгӧр да шӧпнитіс Винкельлы дзик пеляс: — Тайӧ Бюркеыс — страшнӧй тип!..
Морт виысь.
Виччысь! Ни ӧти кыв аслад настроениеяс йылысь!..
— Сідзкӧ, мунам, — шуис Винкель. — Ми вооружённӧй вынъяслӧн офицеръяс, абу эсэсовецъяс...
Гаусс довкйӧдлыштіс юрсӧ.
— Тайӧ Бюркеыс — тӧдан...
Сійӧ шуӧ, мый матысса лунъясӧ пӧ ми заключитам мир англичанакӧд да американецъяскӧд да став вынъясӧн кучкам русскӧйяс кузя...
Берлинын та вылӧ ёна надейтчӧны.
Чӧв олыштісны.
Сэсся Винкель юаліс:
— А кӧні Крафт?
— Крафт? — Гаусс ӧвтыштіс кинас. — Лыйсис Познаньын.
Бара чӧв олыштісны.
— Тэнад табак абу? — юаліс Гаусс.
— Абу.
— Бура вӧчис, — шуис Гаусс, Крафтӧс тӧдвылын кутӧмӧн. — Ме и ачым кӧсйи, да смеллунӧй эз тырмы.
Гаусс сюся видзӧдліс Винкель вылӧ:
— Тэнӧ он вермы тӧдны.
Ёна вежсьӧмыд.
Мый тэ кӧсъян вӧчны?
— Ог тӧд.
— Кытчӧ тэ ӧні мунан?
— Неймаркса Кенигсбергӧ, явочнӧй квартираӧ.
— Важ явочнӧй квартираястӧ ставсӧ пасьйӧма.
Унаӧс миян пиысь кутіс русскӧй контрразведка.
— Мый нӧ вӧчны?
— Он мун мекӧд Зольдинӧ?
— Эсійӧ Бюрке ордад?
— А кытчӧ нӧ мунны?
Рытнас немецъяс бара чукӧртчисны ӧтлаӧ да мӧдӧдчисны водзӧ.
Винкель безвольнӧя муніс Гаусс бӧрся.
Югдігкежлас воисны Зольдинӧ.
Гаусс нуӧдіс Винкельӧс кар рытыв помлань.
Мунісны бӧръя керкаяс сайті.
Вуджалісны ляпкыд ӧградаяс вомӧн, палисадникъяс вомӧн.
Медбӧрын воисны йӧзтӧм переулокӧ, кӧні став керкаяссӧ дорвыв вӧлі жугӧдӧма.
Гаусс видзӧдліс гӧгӧр да пырис ӧти керкаӧ полуподвальнӧй ӧшиньӧд.
Винкель нинӧм шутӧг муніс сы бӧрся.
Полуподвалын найӧ прӧйдитісны ӧти ӧдзӧс пыр, сэсся мӧд пыр, да регыд кыкнанныс воисны уль руа кузь коридорӧ, кӧні кыліс сісьмӧм, бакшасьӧм да шыр дук.
Мунісны дыр.
Медбӧрын воисны нёльпельӧса подвальнӧй помещениеӧ.
Тані быдлаын кыліс чорыд вина дук.
Гӧгӧр сулалісны зэв гырысь бӧчкаяс.
Ӧти бӧчка вылын ӧзйис дзузган.
Кык морт узисны джоджас идзас вылын.
Коймӧд, коді вӧлі лӧсьӧдӧ дзузганлысь фитильсӧ, мый йылысь кӧ ньӧжйӧник юаліс Гаусслысь.
Гаусс бурӧдӧмпырысь шуис:
— Да, да...
Найӧ мунісны водзӧ, прӧйдитісны уль, пемыд коридор пыр да, ыджыд кӧрт ӧдзӧс восьтӧм бӧрын, пырисны мӧд виннӧй подвалӧ, коді вӧлі тыр бӧчкаясӧн.
Тані вӧлі югыд, ӧзйис ичӧтик электрическӧй лампочка, кысянь проводыс куйліс бӧчкаяс вылас, а ачыс лампочкаыс ӧшаліс зэв ыджыд бӧчка вывсянь да югдӧдіс юръяссӧ пызан гӧгӧр пукалысьяслысь.
Гаусс колис Винкельӧс ӧдзӧс дорас, матыстчис пызан дінӧ, код вылын сулалісны уна кружкаяс, копыртчис ӧти пукалысь дінӧ да вашнитіс мыйкӧ.
Мортыс, кодкӧд сёрнитіс Гаусс, вӧлі ичӧтик, омӧлик, туланлӧн кодь ёсь чужӧма.
Сійӧ гораа шуис:
— Винкель!
Локтӧй татчӧ!
Винкель матыстчис.
Пызан сайын пукалысь мӧд мортыс, вӧлӧмкӧ, узьӧ, кияс вылас юрсӧ пуктӧмӧн.
Гӧгрӧс плешка сынавтӧм ыджыд юрыс куйліс кружкаяс пӧвстын.
— Пуксьӧй, — шуис тулан чужӧма морт.
Винкель пуксис.
— Ещӧ ӧти офицер вермахтысь? — друг шуис гӧгрӧс плешка юр.
— Да, — вочавидзис тулан чужӧма морт.
— Обер-лейтенант Конрад Винкель, — представитчис Винкель.
Юр ещӧ минута куйлыштіс пызан вылын, сэсся кыпӧдчыштіс.
Винкель вылӧ веськыда видзӧдісны посньыдик ёсь синъяс.
Юрыс пукаліс зэв паськыд госа пельпомъяс вылын, сьыліыс пӧшти эз вӧв.
Винкель вылӧ мыйкӧ дыра видзӧдӧм бӧрын морт друг гораа серӧктіс:
— Э!.. Видзӧдлы сы вылӧ, Макс! — горӧдіс сійӧ. — Но и чужӧм-рожа!
Кытысь тэ татшӧм чышъянсӧ судзӧдін?
Шӧвк, ме ногӧн!
Настоящӧй фрау!
Хо-хо-хо!
Пуксьы пызан саяс, фрау Винкель!
Сёй, ю, а сэсся крӧватьӧ, хо-хо-хо!
Тайӧ друг гажмылӧмыс сылӧн кусі сэтшӧм жӧ виччысьтӧг, кыдзи и заводитчис.
— Пуксьы, — шуис сійӧ зумыша, кӧть эськӧ Винкель пукаліс нин. — Мый?
Омӧль тэныд?
Омӧль, — вочавидзис сійӧ ачыс аслыс да, чӧв олыштӧм бӧрын, шуис: — Лоам тӧдсаӧсь.
Ме Фриц Бюрке.
Кывлін татшӧм йывсьыс?
А тайӧ Макс Диринг, менам отсасьысь...
Ылӧдз мунас, оз кӧ русскӧйяс кутны, хо-хо-хо!..
Но, Винкель, мый тэ кутан вӧчны?
Винкель нурбыльтыштіс мыйкӧ начальстволы доложитны колӧм йылысь.
— Начальстволы! — шпыньмуніс Бюрке. — Кутшӧм начальстволы?
Тэ вуджан менам начальство улӧ...
Али, гашкӧ, тэныд, кыдзи вермахтса офицерлы, абу окота лоны эсэсовскӧй начальство улын?
Уджалім пӧ ӧтлаын, а джагалас мед СС?
Гашкӧ, тэныд ёнджыка кажитчӧ рейхсвер, сэтшӧм господа, например, кыдзи фон Витцлебен либӧ Бек, помнитан на кӧ тэ найӧс?
Эн вунӧд, вот тайӧ киясыс, — сійӧ пуктіс пызан вылӧ гӧна, гӧрд, зэв гырысь кыкнан кисӧ; чуньясас вӧлі уна чунькытшъяс, — тайӧ киясыс гусялісны Бенито Муссолиниӧс англичаналысь дзик ныр увсьыныс: — Гӧгӧрвоин?
Со коді сэтшӧм Фриц Бюркеыс!
Ме Штюльпнагель дырйи Парижын уджалі мокрӧй делӧяс кузя, Россияын — Кох дырйи.
Ме Штрассеркӧд да Ремкӧд на уджавлі, тэ кӧ помнитан сэтшӧмъяс йывсьыс...
Ю, мый пукалан?
Вина тані тырмас победаӧдз!
Винкель юис кружка вина, и сылӧн кутіс бергӧдчыны юрыс.
Сійӧ полігтырйи синкым увтіыс видзӧдіс эсэсовец вылӧ.
Мӧдыс кисьтіс сылы ещӧ кружка.
Винкель юис и сійӧс.
Сылы окота вӧлі коддзыны.
Чӧв олыштӧм бӧрын Бюрке шуис:
— Эн пов, мекӧд он пропадит!
Меным знаменитӧй парижскӧй гадалка, мадам Ригу, гадайтліс, мый ме кула генералӧн.
А меным генералӧдз ылын на, сідзкӧ ковмас на олыштны...
И вот ме локті татчӧ, уджавны русскӧй тылын, сідз шуны!
Русскӧй тылын — германскӧй территория вылын!
Некор эг думайтлы!..
И мый жӧ ме аддза?
Ме аддза, мый немецъяс лэдзӧмаӧсь гач пиас, со мый ме аддза...
Кӧні нациялӧн здоровӧй вынъясыс?
Ме найӧс ог аддзы...
Ми быттьӧкӧ йӧз странаын.
Пыр полам, медым миянӧс эз выдайт кутшӧмкӧ пруссак... — Сылӧн синъясыс друг гудыртчисны да тырисны лӧглунӧн, сійӧ висьталіс водзӧ: — И тайӧ, сідз шуны, эпохаас менӧ ыстӧны удж вылӧ русскӧй тылӧ!..
Мокрӧй делӧ, пӧжалуйте, Фриц Бюрке!..
Ми тіянлы веритам, Фриц Бюрке!
Тайӧ тіянлы кодь делӧ, Фриц Бюрке!
Мый нӧ, вермасьыштам!
Фриц Бюрке — национал-социалистскӧй идеялӧн чернорабочӧй.
Сійӧ абу неженка, абу дипломат, абу оратор, а уджалысь.
Ме ставнысӧ виа!..
А тэнӧ, Винкель, ме виа жӧ! — помаліс сійӧ немвиччысьтӧг. — Ме тэныд абу вермахтса сӧстӧминик офицер.
Нетшка киястӧ да пукта на местаӧ истӧгтувъяс, гӧгӧрвоин!..
И пӧрччы ассьыд чышъянтӧ, пӧрысь стерво!
Ӧдйӧ!
Бритны сійӧс да тыртны национал-социалистскӧй идеяӧн чукйӧныс!..
Ю, Винкель!
Винкель тэрмасьӧмӧн пӧрччис чышъянсӧ, юис ещӧ кружка да дзикӧдз коддзис.
Сійӧ чувствуйтіс, мый Бюрке воӧ сылы сьӧлӧм вылас пыр ёнджыка и ёнджыка.
— Вот тайӧ морт! — коддзӧм морт гӧлӧсӧн бормочитіс сійӧ, — <ns>Рр-решительнӧй!</ns>
<ns>Н-н-н-настоящӧй!..</ns> — Сійӧ видзӧдіс эсэсовецлы посньыдик синъясас рабскӧй преданностьӧн.
Ставсӧ гӧгӧрсьыс ӧні аддзис сійӧ быттьӧ ру пыр.
Со Диринг вошлі, сэсся бара локтіс, матыстчис Бюрке дінӧ да мыйкӧ вашнитіс сылы пеляс.
Бюрке чеччис да шатлалігтыр муніс пӧдвалӧ пыранінлань.
Гаусс вашнитіс Винкельлы:
— Со сійӧ кутшӧм!..
— <ns>Бур-р-р</ns>, — шуыштіс Винкель. — Вывті <ns>бур-р-р</ns>!
Ставнысӧ виалас!..
Друг сылы кажитчис мыйкӧ страшнӧйтор: пӧдвалса восьса ӧдзӧс дорсянь сы дінӧ ньӧжйӧникӧн матыстчис русскӧй салдат!
Винкель шатовтчис бӧрлань, пыркӧдыштіс юрсӧ, но салдат эз вош.
Винкель чеччыштіс места вывсьыс да заводитіс бӧрыньтчыны бӧчкаяслань.
Русскӧй формаа морт кӧсӧйтчыштліс Винкель вылӧ, матыстчис пызан дорӧ лолышттӧг юис кружка вина да чистӧй немецкӧй кыв вылын шуис:
— Ме муна узьны, шеф...
Меным кад узьны.
И сійӧ пыр жӧ воши бӧчкаяссайса ӧдзӧсӧ, кодӧс водзсӧ эз аддзыв Винкель.
— Мый татшӧмыс? — бормочитіс Винкель.
— Ланьт! — надзӧник шуис Бюрке. — Нуӧдӧй сійӧс узьны, этайӧ пьянчужкасӧ!
Гаусс босьтіс киясӧдыс кок йылас муртса сулалысь Винкельӧс, петкӧдіс комнатаысь да водтӧдіс идзас вылӧ кутшӧмкӧ пӧдвал пельӧсӧ.
— М-м-м, настоящӧй мужчина! — ымзіс Винкель.
XV
Каститчис-ӧ Винкельлы русскӧй салдатыс эсэсовскӧй шпионскӧй позйын али сійӧ збыльысь воліс татчӧ?
Асывнас садьмӧм бӧрын Винкель думыштіс, мый ставыс тайӧ сылы каститчис.
Пӧкмеллясьыс сылӧн жугалі-висис юрыс, и идзас вылын куйлігӧн Винкель эз вермы стӧча тӧдмавны, мый кольӧм войсаыс вӧлі вӧтӧн, мый збыльӧн.
Сы гӧгӧр сулалісны зэв гырысь бӧчкаяс, кодъяс сайысь писькӧдчис дзузганлӧн мигайтысь омӧлик югӧрыс.
Тыдалӧ, Гаусскӧд паныдасьӧм да Бюркекӧд сёрни вӧлі збыльӧн.
Ӧні, палялӧм бӧрас, Винкель эз нин вӧв зэв рад эсэсовецлы.
«Ковмас бара кыскыны лямкатӧ, — думайтіс сійӧ. — А русскӧйяс кӧ кутасны менӧ Бюркекӧд ӧтлаын, сэки военнопленнӧйяс лагернад он мынтӧдчы!..»
Бӧчкаяс сайын кылісны негора гӧлӧсъяс:
— Войвылын ыджыд сражение.
— Да, кылӧ, кыдзи артиллерия йиркӧдӧ.
— Миян шыбитӧмаӧсь бойӧ уна танкъяс.
Кодкӧ юаліс шӧпкӧдӧмӧн:
— Тэ аддзылін эсійӧ...
Петерсӧ?
— Пст! — торкис сійӧс мӧд.
Сэсся кутісны вашкӧдчыны сэтшӧм ньӧжйӧ, мый Винкель нинӧм эз вермы кывны торъя кывъяс кындзи да частӧ кылысь «Петер» ним кындзи.
Да, Винкель эз и зіль кывзыны.
Юрыс жувгис.
Кыліс чӧскыдтӧм вина дук.
Бӧчкаяс сайын кылісны кокшыяс, и Гаусслӧн гӧлӧсыс шуис:
— Винкель, кӧні тэ тані?
Гаусс тыдовтчис бӧчкаяс костын, дась нин туйӧ.
Мышкас ӧшаліс рюкзак.
Пальто вылас вӧлі вуралӧма уна рӧма рузумторъяс.
— Талун ме лоа чехӧн, — чуньнас тайӧ рузумъяс вылас индігмоз шуис сійӧ.
Винкель муніс колльӧдны Гауссӧс.
Коридор помас найӧ сувтісны.
— Мый ме должен вӧчны, он тӧд? — юаліс Винкель.
— Ветлӧдлыны пондан ме моз жӧ...
Но и лӧсьыд тэ вӧлін тӧрыт!..
— Отвыкнитсьӧма винасьыс. — Недыр чӧв олӧм бӧрын Винкель юаліс: — Мый нӧ тайӧ, каститчис меным али мый?..
Гаусс пыр жӧ торкис сійӧс:
— Ладнӧ, эн юась...
Нинӧм ме ог тӧд.
Пемыд делӧ...
Специальнӧй задание Берлинсянь...
До свиданья.
Найӧ сулалыштісны ещӧ мыйкӧ дыра ӧта-мӧд дінас.
Налы неокота вӧлі торйӧдчыны.
Всё-таки найӧ вӧліны важ тӧдсаяс, сэсянь на, ӧні зэв бурӧн кажитчан кадъяссяньыс, кор кыкнанныс служитлісны штабын, а войска сулалісны Висла дорын и став олӧмыслӧн быттьӧ вӧлі на кутшӧмкӧ смысл.
Винкель бӧр пырис кӧбрегӧ.
Регыд мысти сійӧс вызовитіс Диринг.
Первой заданиесӧ сылы сетісны кокньыдӧс.
Кутшӧмкӧ Гинцекӧд Винкельлы колӧ вӧлі ветлыны дас вит километр сайӧ Липпенэ станцияӧ, волыны ӧти железнодорожник ордӧ, запомнитны ставсӧ, мый сійӧ висьталас, да тайӧ сведениеяснас бӧр локны.
— Мунанныд рытнас, — шуис Диринг. — Да видзӧдӧй, задание выполнитны стӧча да асыв кежлӧ бӧр воны.
Шеф тшӧктіс водзвыв висьтавны, медым тіянлы дум выланыд эз усь... вошны...
Миян быдлаын эмӧсь синъяс, артыштӧй тайӧс.
Рытнас Винкель муніс пӧдвалысь.
Гинце вӧлі ар кызь вита том зон.
Фронт вылын сійӧ абу вӧлӧма: батьыслы аслас важ другыс пыр, Юлиус Штрайхер пыр, кыдзкӧ удайтчылӧма спасайтны Гинцеӧс военнӧй службаысь.
Бӧръя кадӧдз Гинце уджалӧма «молодёжнӧй фюрерӧн» Ганновер провинцияса ӧти округын.
Фольксштурм батальон формируйтігӧн сійӧ отличитчӧма сэтшӧм патриотическӧй речьясӧн, мый сійӧс ӧти мича лунӧ, водзвыв висьтавтӧг, сідз, мый сійӧ нинӧм йылысь абу удитӧма юӧртны весиг батьыслы, шыбитӧмаӧсь татчӧ зэв секретнӧй удж вылӧ.
Тайӧ вӧлӧма недель водз русскӧй войска вотӧдз.
Сійӧ воӧма Бюркекӧд ӧтлаын да лыддьыссис медся надежнӧй уджалысьяс пиысь ӧтиӧн.
Но аслас уджӧн сійӧ эз вӧв дӧвӧлен: зэв опаснӧй да, веськыда кӧ шуны, пӧшти весьшӧрӧ уджалӧм.
Та йылысь сійӧ веськыда висьталіс Винкельлы.
Збыль, найӧ судзӧдалӧны тані важнӧй сведениеяс русскӧй войскалӧн сосредоточитчӧмъяс да передвижениеяс йылысь, вызывайтӧны авиацияӧс, но авиация оз волыв...
Колӧ взрывчатка, а взрывчаткаыс абу.
Весиг табак миянлы оз вермыны судзӧдны... кымын лун огӧ куритӧй...
<rus>В общем</rus>, сэні, Берлинас, тыдалӧ, юрнысӧ воштӧмаӧсь...
Бюрке йылысь Гинце отзывайтчис уважениеӧн да полігтырйи.
— Став немецъяс кӧ эськӧ вӧліны сэтшӧмӧсь, кутшӧм Фриц, — шуис Гинце (эсэсовецӧс сійӧ шуис нимнас, медым ошйысьыштны Винкель водзын Бюрке дінӧ матыслунӧн), — эз эськӧ вӧв омӧль...
Вины кодӧскӧ, нӧйтны, пурт сюйны — сійӧ сылы немтор оз сулав!
Сійӧ и Диринглы нырвомас сетлывлӧ, — ассьыс черлысӧ зыралігтыр, радлӧмпырысь висьталіс Гинце. — Сійӧ Отто Скорценикӧд ӧтлаын уджалӧма и кутшӧм делӧясын сӧмын абу участвуйтлӧма!
Сійӧс, шуӧны, ачыс пӧ фюрер бура тӧдӧ, Бюрке ӧти кадӧ служитлӧма сылӧн личнӧй охранаын.
Ыджыд морт!
Найӧ ньӧжйӧник мунісны гылалӧм небыд, уль лысъяс вывті.
— Тані миян йӧзыс уна? — юаліс Винкель.
— Кутшӧм али уна!
Ставыс, буракӧ, морт ветымын разнӧй агентъяс.
Мукӧдыс пышъялісны коді кытчӧ.
«Но и разведчик, — зывӧкпырысь думыштіс Винкель. — Болтун!..»
— А Петерсӧ ті тӧданныд? — решитчис юавны Винкель.
Гинце мӧдіс шӧпкӧдны:
— Аддзылі сійӧс ӧтчыд...
«Петер» — сійӧ кличка.
А коді сійӧ, ог тӧд.
Ыджыд лэбач жӧ.
Тайӧ аслыспӧлӧс группа.
Найӧ рочӧн сёрнитӧны да действуйтӧны русскӧй формаӧ пасьтасьӧмӧн.
Ме кывлі мыйсюрӧ на йылысь...
Сувтлісны шойччыны.
Гинцелӧн вӧлӧма кык фляга вина.
Юыштісны да нуръясьыштісны.
Гинце шуис:
— Найӧ бырӧдалӧны кольччысь ӧтка русскӧй салдатъясӧс да... — Гинце матыстіс вомсӧ Винкель пель бердӧ, — и не сӧмын русскӧйясӧс...
Сӧмын некодлы энӧ висьталӧй, мый ме тіянлы висьталі...
Да, да, колӧкӧ веритӧй, колӧкӧ — энӧй... немецкӧй нывбабаясӧс да челядьӧс...
Винкель паськыда паськӧдіс синъяссӧ.
— Мыйла? — юаліс сійӧ.
— Особӧй задание, — вескӧя шуис Гинце, коді вӧлі зэв дӧвӧлен сійӧн, мый сылы удайтчис чуймӧдны профессиональнӧй разведчикӧс. — Зэв бур материал пропаганда кузя министерстволы...
Тӧданныд, общественнӧй мнение — сійӧ коланатор...
Мӧдӧдчисны водзӧ.
Гӧгӧр вӧлі зэв лӧнь, сӧмын ылын войвылын йиркӧдіс артиллерия да небесаті шочиника котралісны прожекторъяслӧн кузь югӧръясыс.
— Ми тані неылын вӧрас оборудуйтім посадочнӧй площадка, — шуис Гинце. — Но самолётъяс эз на волыны ни ӧтчыд.
Ме виччыся найӧс — терпенье абу...
Гашкӧ, бать добитчас, медым менӧ татысь мӧд удж вылӧ вуджӧдасны...
Виччыся приказ, а сійӧ век абу.
Регыд мысти тыдовтчис Липпенэ сикт, коді сулаліс кӧрттуй вылын кык ты костын.
Винкель да Гинце мунісны кӧрттуй насыпь сайті.
Рельсъяс вылын сулалісны артиллерияӧн да танкъясӧн грузитӧм составъяс.
Тыдалӧ, фронт вылӧ мунысь да русскӧйясӧн захватитӧм поездъяс.
Сідзи и сулалісны тайӧ орудиеясыс платформаяс вылын ни ӧтиысь лыйтӧг.
Платформаяс дінын ветлӧдлісны русскӧй часӧвӧйяс, кианыс кутісны автоматъяс.
Гинце да Винкель видзчысьӧмӧн вуджисны рельсъяс вомӧн да мунісны неылын тыдалысь тылань.
Берег дорас, мельнича дінын, сулаліс ичӧтик керка.
Найӧ пырисны.
Кӧзяиныс, сэтчӧс олысь, железнодорожник, встретитіс найӧс эз зэв меліа, весиг эз кор пуксьыны, а пыр жӧ топыда пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ да заводитіс висьтавлыны ассьыс выльторъяссӧ: Пирицлань туй кузя мунӧмаӧсь сы мындатӧ русскӧй машинаяс, танкъяс, пехота.
Тайӧ лунъясас неылын расположитчӧма русскӧй аэродром, сэні ветымын саяс кык мотора самолёт.
Вендельзее тыын тӧрыт асывнас купайтчӧмаӧсь русскӧй салдатъяс...
Да.
Кӧть и кӧдзыд вӧлӧма...
Русскӧйяс видлалӧмаӧсь кӧрттуй, шуӧмаӧсь, поездъяс пӧ кутасны ветлыны регыд мысти.
Кӧзяинлӧн нервничайтӧмыс регыд лои гӧгӧрвоана.
Кор Гинце, диван вылӧ пуксьӧм бӧрын, шуис, мый час-мӧд кӧсйӧны тані шойччыштны, кӧзяиныс сӧветуйтіс налы регыдджык мунны, сы вӧсна мый тӧрыт регистрируйтчӧма сӧветскӧй комендант ордын кыдзи национал-социалистскӧй партияса член.
Гинце чеччыштіс, быттьӧкӧ сійӧс чушкисны.
— Мыйла ті тайӧс вӧчинныд? — юаліс сійӧ.
— Сӧветскӧй командованиелӧн приказ, — зумыша шуис кӧзяин. — А мӧдногсӧ вӧчны ме эг вермы: всё равно соседъяс донеситасны.
Гинце да Винкель тэрмасьӧмӧн мунісны железнодорожник керкаысь.
Кытшовтісны тысӧ, сэсся ещӧ ӧти ты да вӧрӧд мӧдӧдчисны Цоллен сиктлань.
Вӧлӧмкӧ, Гинцелы сетлӧмаӧсь поручение волыны тайӧ сиктас.
Вермас лоны, мый найӧс сэні кутас виччысьны Диринг, коді кытчӧкӧ мунӧ важнӧй делӧясӧн.
Сиктын асыввывпомса крестьянскӧй керкаын некод эз вӧв.
Ӧдзӧсыс эз вӧв игана, и найӧ пырисны сэтчӧ.
Гинце чуймӧмӧн шуис:
— Кытчӧ нӧ ставныс вошӧмаӧсь!
Найӧ петісны дворас да кӧсйӧны нин вӧлі мунны, кор дворас сулалысь каменнӧй кӧбрег ӧдзӧсыс воссис да сэтысь мыччысис эз кодкӧ мӧд, кыдзи ачыс Фриц Бюрке.
— Коді татчӧ локтіс? — юаліс сійӧ.
— Тайӧ ми, Гинце да Винкель, — полігтырйи вочавидзис Гинце.
Бюрке бӧрся кӧбрегысь петісны кӧзяиныс да кӧзяйкаыс.
Найӧ нинӧм шутӧг мунісны разведчикъяс дінті да пырисны керкаас.
Гинце да Винкель, нюжӧдчӧмӧн, виччысисны, мый висьталас налы «шеф».
Бюрке сьӧкыда пуксис кӧбрег дорас туплясьысь колода вылӧ да киргӧмӧн шуис:
— Эштіс.
Сюрим.
Менам ранитчис киӧй.
Мый нӧ ті сулаланныд? — шуис сійӧ чӧв олыштӧм бӧрын. — Пуксьӧй.
Думыштам, мый вӧчны.
Максӧс виисны.
Петерӧс виисны.
Лебеӧс да ещӧ нёльӧс кутісны.
Кодкӧ миянӧс выдайтӧма...
Бюрке чеччис да шатлалігтырйи мӧдӧдчис кӧбреглань.
Гинце да Винкель мунісны сы бӧрся.
Кӧбрегас вӧлі уль да кыліс сісьмӧм капуста дук.
Но кӧзяеваыс, тыдалӧ, зільӧмаӧсь лӧсьӧдны тані кутшӧмкӧ уют: пельӧсас сулалісны ичӧтик пызан да креслӧ.
Ломтысис лампа.
Бюркелӧн вуджӧрыс уна ногӧн вӧрис сводчатӧй пӧтӧлӧкас.
Бюрке шуис:
— Миянлы колӧ мунны ӧдйӧджык.
Ӧні русскӧйяс стӧч тӧдӧны нин миянлысь став явочнӧй квартираястӧ.
Пукалыштісны чӧв олігтыр.
Бюрке пыр видлаліс ассьыс бинтуйтӧм кисӧ.
— Омӧль, — шуис сійӧ.
Сійӧ поліс вир заразитчӧмысь, газовӧй гангренаысь.
Сійӧ вӧлі зэв мнительнӧй.
Тайӧ эз нин вӧв важ Бюрке, и Винкель пыр жӧ казяліс тайӧс.
Сійӧ кутіс асьсӧ рама, быд вит минута бӧрын казьтыліс Дирингӧс, кодӧс, тыдалӧ, радейтлӧма.
Русскӧйясӧн вина кӧбрегъяссӧ захватитӧм йылысь ставторсӧ сійӧ эз кут висьтавлыны.
Но сы кывъясысь тыдаліс, мый тайӧ кӧбрегъяс гӧгӧрыс вӧлӧмаӧсь тырыс русскӧй салдатъяс.
Яснӧ, кодкӧ выдайтӧма, либӧ русскӧйяс асьныс туялӧмаӧсь.
Лыйсьӧмаӧсь часджын.
Бюрке да ещӧ кыкӧн спаситчӧмаӧсь, пышйӧмаӧсь, но пемыдінас воштӧмаӧсь ӧта-мӧдсӧ.
Радиостанция да важнӧй бумагаяс сюрӧмаӧсь русскӧйяслы.
Колӧ пышйыны.
— Врач колӧ, — шуис Бюрке. — Мед эськӧ заражение эз ло!
Гинце чеччис да шуис:
— Энӧ тӧждысьӧй, шеф.
Ме ветла врачла.
— Кытчӧ? — Гинце вылӧ сюся видзӧдігтыр подозрительнӧя юаліс Бюрке.
— Липпенэӧ, сэні менам тӧдса фельдшер, станциясянь матын.
Ӧдйӧ ветла.
Сӧмын рюкзакӧс коля татчӧ, а то сьӧкыд сыӧн.
Гинце шыбитіс пельпомъяс вывсьыс рюкзаксӧ, и тайӧ успокоитіс Бюркеӧс.
Винкелькӧд кыкӧн кольччӧм бӧрын Бюрке дыр пукаліс вӧрзьывтӧг, куньӧм синъясӧн.
Часджын мысти сійӧ восьтіс синъяссӧ да юаліс:
— Гинце эз лок?
— Эз.
Водз на.
Бюрке бара кунис синъяссӧ.
Винкель кусӧдіс лампасӧ да водіс пельӧсӧ джоджас, свеклӧ чукӧр вылӧ нёровтчӧмӧн.
Сійӧ регыд вугыртіс.
Сійӧс садьмӧдіс Бюркелӧн гӧлӧсыс, коді юаліс:
— Тэ тані, Винкель?
— Да.
— Гинце эз лок?
— Эз.
Чӧв-лӧнь.
Винкель бара вугыртіс.
Мыйкӧ дыра мысти сійӧ дрӧгмуніс повзьӧмысла.
Сылысь чужӧмсӧ малаліс ыджыд, яя, пӧсялӧм ки — палачлӧн ки. Винкель бура помнитіс тайӧ кисӧ.
— Мый лои, шеф? — Юаліс сійӧ дрӧжжитан гӧлӧсӧн.
— Абу Гинцеыс? — юаліс Бюркелӧн гӧлӧс.
— Абу.
— Тэ мыйла бисӧ кусӧдін?
Пышйыны жӧ кӧсйин?
— Эг, ме узи.
Бюркелӧн киыс лэччис увлань, босьтіс Винкельӧс пальто воротникӧдыс да кокньыда лэптіс джоджсьыс.
— Мунам, — шуис Бюрке. — Эн тӧждысь, Бюркекӧд тэ он вош.
Сӧмын медым заражение эз ло!
Тэ омӧля тӧдан Бюркеӧс!
Но тэ кутан тӧдны.
Дирингӧс виисны, тэ лоан менам другӧн.
Тэ мортыс бур, Винкель.
Кӧсйыся тэныд железнӧй крест, кыдзи сӧмын воам.
А ми воам, эн маитчы.
Кылан, артиллерия?!
Тайӧ миян локтӧны!
Ми мунам налы паныд...
И Винкель муніс Бюркекӧд ӧтлаын.
Сиктысь петӧм бӧрын Винкель сувтіс, кыскис зепсьыс ассьыс чышъянсӧ, кӧрталіс юрсӧ да вылас шляпаасис.
— Тадзи лоӧ бурджык, — нурбыльтыштіс сійӧ.
Бюрке нинӧм эз шу.
Найӧ пырисны вӧрӧ да мӧдӧдчисны войвылӧ, сэтчань, кӧні кылыштіс артиллерийскӧй лыйсьӧм.
Кор югдіс, найӧ пуксисны шойччыны эжа вылӧ да друг аддзисны: веськыда на вылӧ вӧр прӧсека кузя локтӧны русскӧй салдатъяс.
Русскӧйяс локтісны провод катушкаясаӧсь, разисны проводсӧ да ӧшлісны пу увъяс вылӧ.
Водзвылас локтіс томиник, сьӧдов, статя офицер.
Эжа вылын пукалысь гражданскӧй паськӧма кык мортӧс аддзӧм бӧрын сійӧ сувтіс.
Бюрке чеччис.
Сійӧ вӧлі зэв кельыд.
Но Винкель, коді аддзыліс уна татшӧмторсӧ, мый йылысь Бюрке эз кужлы думыштнысӧ, смела мӧдӧдчис русскӧйяслы паныд да шуис:
— Владислав Валевский... да пан... — сійӧ юрнас довкнитіс Бюркелань: — пан Матушевский...
Польска, Польска...
Гортӧ...
Варшаваӧдз...
Лейтенант довкнитіс юрнас да муніс водзӧ.
Бюрке пыдісянь лолыштіс.
Вирыс надзӧник кайис чужӧм вылас.
— Молодчина, Винкель! — буркнитіс сійӧ.
Кор найӧ ылысь аддзисны эновтӧм сирпуанін, решитісны сувтны татчӧ да виччысьны.
— Миян регыд воасны, — сирпуанінын тьӧскысь вӧчӧм ыджыд сарайын узьны лӧсьӧдчигӧн бормочитіс Бюрке. — Миян писькӧдчасны!
Тайӧ важнӧй операция, Винкель, зэв важнӧй.
Уна танкъяс.
Фюрер абу на дзикӧдз юрсӧ воштӧма.
Эн тӧждысь, Винкель!
XVI
Лейтенант Ильинский тэрмасис, а то эськӧ сійӧ казяліс «пан Матушевскийлысь» повзьӧмсӧ.
Колӧ вӧлі тэрмасьны.
Мунігмозыс, сувтлытӧг дивизия ӧні на пырис бойӧ.
Вӧръясын да тыясбердса долинаясын, кытчӧ штеттинскӧй богачьяс вӧлі дорвыв стрӧиталӧмаӧсь мича дачаяс, паськаліс зэв чорыд сражение.
Армияын абуӧсь йӧз, кодъяс унджык тӧдӧны связистъяс дорысь.
Телефон кузя да радио кузя став сёрнияслӧн аддзытӧм да кывтӧм свидетель, связист, тӧдӧ аслас частьлысь медся гусяторъяссӧ.
Никольский, телефон кузя сёрнияссӧ кывзігӧн, казяліс, мый быд часӧ положениеыс кутіс лоны сложнӧйджык.
Асывнас ӧти полксянь юӧртісны нелямын немецкӧй танклӧн атака йылысь, мӧд полк минута дас мысти висьталіс, мый сійӧ отбивайтӧ атака 60 танклысь да мый сылы позицияяс кузяыс лыйлӧны квайт ствола немецкӧй миномётъяс.
Переводчик Оганесян доложитіс штабса начальниклы «Гросс-адмирал Дениц» нима первой морскӧй пехотнӧй дивизияысь выль пленнӧйяслысь показаниеяссӧ.
ВНОС-лӧн * постъяс дугдывтӧг передавайтісны противник авиациялӧн налётъяс йылысь, стӧча юӧрталісны «самолётовылетъяслысь» лыдсӧ да вражескӧй бомбардировщикъяслысь маркаяссӧ.
* Воздушнӧй наблюдение, оповещение да связь кузя служба.
Настойчивӧя полкъясӧ звӧнитіс армия разведотделса начальник полковник Малышев, коді воис дивизияӧ.
Корпусса штабысь да армияса штабысь дежурнӧй офицеръяс юасисны, передавайтісны приказаниеяс, горзісны гӧлӧсъясныс чиртӧдз.
Линияӧ пыр тшӧкыдджыка включайтчисны выль позывнӧйяс — придайтӧм артиллерийскӧй частьяс.
Уна километръяс кузьта проводъяс пыр Никольскийӧдз воліс врагкӧд косясьысь дивизиялӧн сьӧкыд ловшыыс, и такӧд тшӧтш кыліс комдивлӧн кыз, кывзынысӧ спокойнӧй гӧлӧсыс.
Тайӧ гӧлӧссӧ кылісны став штабъяс, став промежуточнӧй телефоннӧй станцияяс, уна вожъяса став проводнӧй связьыс.
Чинтылісны ассьыныс ловшынысӧ, шикайтісны ланьтлывтӧмъяс вылӧ, кодъяс кӧсйисны водзӧ сёрнитны:
— Ньӧжйӧджык, сёрнитӧ комын вит!
— Ланьтӧй, провод вылын комын вит!
— Тіянӧс вызывайтӧ комын вит!
Сэки, кор Никольский аслас блиндажын кывзіс став тайӧ сёрнияссӧ, му веркӧсыс тіраліс бомбаяс да снарядъяс неылын взрывайтчӧмысь.
Регыд ори связь Четвериков полккӧд, коді вӧлі сьӧкыд положениеын.
Сэсся Никольский чуймӧмӧн кыліс трубкаын гӧлӧссӧ дивизияса командирлысь, коді шыасис веськыда сы дінӧ, Никольский дінӧ:
— Никольский, мыйла абу связь Четвериковкӧд?
— Ори, ёрт комын вит.
Ыста линия вылӧ связистъясӧс.
— Ачыд мун да прӧверит.
Тэ ӧтвечайтан ме водзын Четвериковкӧд связь кутӧмысь.
Кымынкӧ связисткӧд Никольский петіс линия вылӧ.
Вӧлі кымӧра пемыд асыв.
Линияыс муніс гӧрӧм уль муяс кузя, сэсся вӧрӧд и, медбӧрын, ыджыд туйвывса асфальт кузя.
Быдлаын пуис, ызгис, бузгис тувсов ва, и частӧ ковмыліс вуджны шоръяс вомӧн коскӧдз ваті.
Уна посньыдик юяс да тыяс ойдӧдӧмаӧсь увтасъяссӧ.
Первой промежуточнӧйыс вӧлі сикт помын, черепицаӧн вевттьӧм еджыд керкаын.
Тані ставыс вӧлі лючки.
Дивизияса штабкӧд да мӧд промежуточнӧйкӧд связь действуйтіс.
Кыз немка кисьталіс связистъяслы кофе, ачыс норасис сы вылӧ, мый тайӧ абу натуральнӧй кофе, а жёлудьысь.
Натуральнӧй кофеыс абу вӧлӧма война заводитчӧмсяньыс.
Сы кывъяс серти вӧлі артмӧ, мый Германия и войнасӧ заводитӧма натуральнӧй кофе вӧсна: кофе пӧ быдмӧ Африкаын, а колонияяс немецъяслысь мырддисны...
Никольский мӧдӧдчис водзӧ, мӧд промежуточнӧйлань.
Тані линияыс оръясис быд часын, коньӧр связистъяс помтӧг котралісны лӧсьӧдны сійӧс да зэв ёна мудзисны.
Немецкӧй снарядъяс усялісны ваӧн ойдӧм видз вылӧ, кӧні вӧліны миян артиллериялӧн позицияясыс.
Сиктын сулаліс кутшӧмкӧ артиллерийскӧй штаб.
Ставыс гӧгӧр тіраліс матын сулалысь орудиеяслӧн лыйсьӧмысь.
Повзьӧм мӧсъяс, гораа баксігтыр, вӧзйысисны воротаясӧ.
Коймӧд промежуточнӧйыс эз вӧв.
Сараяс, кытӧні вӧлӧма промежуточнӧйыс, веськалӧма немецкӧй снаряд.
Кыкнан связистсӧ вӧлі ранитӧма, а проводъяссӧ шыблалӧма ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Сьӧкыдпырысь удайтчис корсьны провод помъяссӧ да йитны найӧс.
Раненӧйясӧс пуктісны пӧпутнӧй подвода вылӧ, коді муніс полк тылӧ патронъясла.
Никольский колис ассьыс кык связистӧс промежуточнӧйӧ, юӧртіс связь ротаӧ линия орӧмлӧн помка йылысь да муніс полкса штабӧ.
Связьлӧн полковӧй узелыс вӧлі фольваркын, помещичӧй керкаса ӧти ыджыд пӧдвалын, бӧчкаяс да важ вина тыра бусӧссьӧм бутылкаяс пӧвстын.
Штабыс вӧлі орчча пӧдвалас.
Мыйӧн Никольский босьтіс трубкасӧ, пыр жӧ кыліс дивизияса командирлысь гӧлӧссӧ:
— Спокойнӧ, спокойнӧ!
Мый значитӧ — немецъяс прорвитчисны?
Пырысь-пыр жӧ бӧр восстановитны положениесӧ!
Пыр жӧ контратакуйтны! — Чӧв олыштӧм бӧрын генерал юаліс: — А «Раскат» уджалӧ нин?
Никольский тшӧтш мӧдіс сёрнитны:
— Уджалӧ, ёрт комын вит.
— Коді телефон дорас?
— Лейтенант Никольский.
— Тэ кысянь?
— «Раскатсянь».
— Воин нин?
Молодец!
Вай Четвериковӧс!
Комдивлӧн полкса командиркӧд сёрниысь лои яснӧ, мый положениеыс лоӧма ещӧ нин сложнӧйджык.
Немецъяс шыбитӧмаӧсь бойӧ выль танкъяс.
«Каля» участок вылын налы удайтчӧма прорвитчыны кык километр ылнаӧ.
Сэсся сёрниӧ сюйсис «Пожӧмлӧн» командир, мӧдногӧн кӧ, Четвериковлы придайтӧм противотанковӧй артиллерийскӧй полкса дивизионлӧн командир:
— Прӧститӧй, генерал ёрт.
Докладывайтӧ «Пожӧмлӧн» командир.
Отбиті атака дас кык танклысь.
Кык танк сотчӧны.
Менам стройысь петіс нёль труба.
Гӧгрӧс рощаысь аддза уна немецкӧй танкъяс.
— Кутчысь, — шуис генерал. — Тіянӧ муніс «Пальма».
— Вот тайӧ бур! — шыасис «Пожӧм», коді, тыдалӧ, ёна гажтӧмчӧма «Пальмаысь».
«Пальма» — тайӧ вӧлі самоходнӧй полк.
Связистъяс юисны да бӧчкаясысь винаӧн кӧтӧдісны плешъяссӧ.
Кадысь кадӧ пӧдвалӧ пыравліс штабса начальник Сӧветскӧй Союзса Герой майор Мигаев, сьӧдӧдӧм, страшнӧй.
Сылы сетлісны кружка мозельвейн * да неуна махорка, — ассьыс табаксӧ сійӧ кытчӧкӧ воштӧма.
* Вина ним.
— Видзӧдӧй, энӧ юсьӧй тані! — ӧлӧдіс сійӧ связистъясӧс да бӧр муніс ас ордас.
Никольский думыштіс, мый позьӧ бӧр мунны дивизияса штабӧ, но тайӧ кажитчис сылы шогмытӧмӧн — мунны передовӧйысь тайӧ здукӧ, кор положениеыс сэтшӧм ёна омӧльтчис.
А час мысти мунны оз нин вӧлі позь: Четвериковлӧн полкыс тышкасис гӧгӧр кытшалӧминын.
Никольский пырис Мигаев ордӧ.
Сэні вӧлі Четвериков, коді сӧмын на воӧма аслас наблюдательнӧй пунктысь, — немецъяс матыстчӧмаӧсь дзик НП дінӧдзыс да автоматъясысь нин лыйлісны сійӧс.
Полкса командир сулаліс пӧдвал шӧрын, ачыс ыджыд, чукля ён кокъяса, гӧрд вылыса кубанкаа, киас плеть.
Сійӧ юаліс:
— Гранатаяс эмӧсь?
— Эмӧсь, — вочавидзис Мигаев.
— Кымын?
— Кызь ручнӧй, вит противотанкӧвӧй.
— Мед Щукин ваяс ещӧ сёӧс.
Ставнысӧ вооружит гранатаясӧн.
Прӧст связистъясӧс, разведчикъясӧс, став ездовӧйясӧс, шифровальщикӧс, топографӧс — ставнысӧ окопъяс кодйыны фольварк гӧгӧр.
Действуйт, ме муна мӧд батальонӧ.
Четвериков плетьнас кучкис сапӧгас да муніс ӧдзӧслань.
Сылӧн балябӧжыс вӧлі дзик ва пӧсялӧмысла.
Вайисны гранатаяс.
Мигаев пуктіс ас дінас пызан вылӧ кык противотанковӧйӧс.
Сэсся, штаб дорйӧм кузя приказаниеяс сетӧм бӧрын, сійӧ заводитліс йитчыны телефон кузя «Фиалкакӧд», но «Фиалка» чӧв оліс.
— Орӧма! — шыбитіс трубкасӧ Мигаев да, кор аддзис Никольскийӧс, коді шӧйӧвошӧмӧн сулаліс пӧдвал шӧрын, киас кутіс граната, шуис: — Лейтенант, менам став офицеръяссӧ ысталӧма.
Мунӧй первой батальонӧ, тӧдмалӧй, мый сэні, да передайтӧй приказ.
— Кутшӧм приказ?
— Кутшӧм приказ? — выльпӧв юаліс Мигаев. — Обыкновеннӧй.
Сулавны на смерть.
Важ сталинградскӧй приказ.
Вот тадз.
Никольский юаліс:
— Позьӧ тіян ордӧ шинельӧс кольны?
Мигаев весиг синъяссӧ паськӧдіс, сэсся нюммуні:
— Дерт, позьӧ!
Шыбитӧй шинельтӧ да котӧртӧй, необъяснимӧй лэбачпи ті!
Никольский ӧбидитчис.
— «Необъяснимӧй лэбачпи!» — бормочитіс сійӧ ӧбидитчӧмӧн, асыв-войвылӧ восьлалігтыр, кӧні вӧлі первой батальон. — Мыйла «необъяснимӧй?»
Весиг зэв тешкодь!
Асьныд ті «необъяснимӧй»!
Пуясӧн садитӧм шоссебердса канаваын пукалісны артиллерийскӧй офицеръяс.
Найӧ видзӧдісны бинокльяс пыр сэтчӧ, кӧні, ляпкыдик мылькъяс костӧ дзебсясьӧмӧн, муніс кӧрттуй.
Ляпкыдик виадук сайті гусеницаяснас ваӧн резсигтыр да зэлӧдчӧмӧн муралігтыр ньӧжйӧник мунісны танкъяс.
«Неужели немецкӧйяс?» — думыштіс Никольский.
Капитан-артиллерист чирӧм гӧлӧсӧн горӧдіс телефоннӧй трубкаӧ:
— Лӧсьӧдчыны!
Мунігас Никольский кыліс команда: «<rus>Огонь!</rus>» — да сы бӧрын пель чунӧдана лыйӧм шыяс.
Танкъяс вӧліны немецкӧйяс — на гӧгӧр кутісны взрывайтчыны снарядъяс.
Батальонлӧн команднӧй пунктыс вӧлі сообщение ходын, коді муніс передньӧй траншеясянь рощалань.
Никольский чеччыштіс сэтчӧ да пыр жӧ аддзис политотделса майор Гаринӧс.
Майор куйліс куньса синъясӧн.
Никольский повзьӧмӧн юаліс:
— Мый нӧ сійӧ, ранитчӧма?
— Да абу, кок йывсьыс уси, унмовсис, — шуис кодкӧ.
Гарин садьмис, тӧдіс Никольскийӧс, лои зэв рад сылы да тыртіс юасьӧмъясӧн:
— Кыдзи сэні комдив?
Тӧдӧ-ӧ сійӧ, мый миян тані вӧчсьӧ?
Полковник Плотниковӧс аддзылінныд?
Сэні ставыс лючки?
Некод эз ранитчы, некодӧс эз ви?
Корпусын тӧдӧны обстановкасӧ?
На дінӧ матыстчис комбат.
Тайӧ вӧлі ыджыд тушаа, зумыш, укшаль майор — овыс Весельчаков.
Сійӧс аддзӧм бӧрын Гарин мыйлакӧ яндысьыштіс да мыжапырысь кызӧктіс.
Весельчаков жӧ эз видзӧд политотделец вылӧ, сійӧ кывзіс Никольскийлысь да шуис, мый Мигаев дінӧ посыльнӧйӧс донесениеӧн мӧдӧдӧма.
Да и связьсӧ лӧсьӧдӧма нин.
А кутчысьны найӧ мӧдасны.
Кылісны орудиеясысь лыйсьӧм шыяс шуйгаладорсянь.
Никольский копыртіс юрсӧ, а Весельчаков, сы вылӧ презрительнӧя видзӧдлӧм бӧрын, шуис:
— Тайӧ жӧ миян лыйлӧны, иптаповецъяс.
— Танк ӧзйис! — траншеясянь доложитіс наблюдатель.
Весельчаков лэптіс бинокльсӧ синъяс дорас, сэсся босьтіс телефон трубка да виччысьтӧм гора гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Он ӧмӧй аддзы, танкъяс бара локтӧны! — и муніс передовӧй траншеялань, горзігтыр: — Петеэровецъяс, бойӧ!
Регыд мысти Никольский муніс комбат бӧрся.
Весельчаков сулаліс траншеяын неыджыд тушаа, руд синъяса том капитанкӧд орччӧн.
Кыкнанныс куритісны.
— Болванкаясӧн немец лыйлӧ, — шуис капитан.
— Осколочнӧйясыс абу ли, мый ли? — думыштчӧмӧн шуис Весельчаков.
Налӧн спокойнӧй да весиг абу ёна чирӧм гӧлӧсъясныс пальӧдісны Никольскийӧс.
Да, тані спокойнӧджык полкса штабын дорысь да дивизияса штабын дорысь.
А тайӧ спокойствиеыс вӧлі сы вӧсна, мый обстановкаыс вӧлі яснӧй — немецъяс налы тыдалісны да вӧліны сійӧн, мыйӧн збыльысьсӧ вӧліны: немецъясӧн да немецкӧй танкъясӧн.
Лейтенант воюйтіс сӧмын на воджын, а передньӧй крайӧ воис первойысь.
И сійӧс чуймӧдіс, мый ставыс тані зэв прӧстӧй.
Вӧлі тайӧ ляпкыдик траншея, кӧні пукалісны салдатъяс.
Ӧти куйліс, куланвыйын нин, да мыйкӧ висьталіс гартласьысь кывнас.
Тайӧ салдатъяс вылас уджаліс армиялӧн ставнас зэв ыджыд аппаратыс: штабъяс, артиллерия, инженеръяс, интендантъяс, радио и телефон.
Ставыс тайӧ уджаліс сы могысь, медым тані пукалысь сёйӧн няйтчӧм шинельяса йӧзыс мунісны водзӧ.
Дыр думайтны та кузя Никольскийлы эз ковмы:
тыдовтчисны немецкӧй бомбардировщикъяс.
Салдатъяс сюся видзӧдісны на бӧрся, кытчӧ лэбасны самолётъясыс, ас думсьыс надейтчӧмӧн, мый найӧ лэбасны водзӧ.
Но, вӧлӧмкӧ, тайӧ лёкысь жургысь, нелямын вит сьӧд «юнкерсыслӧн» цельыс — буретш найӧ, ичӧтик траншеяса посньыдик йӧз.
Шутьлялігтыр киссисны противопехотнӧй бомбаяса кассетаяс, да сьӧлӧмъяс кынмылісны дой да смертельнӧй удар виччысигӧн.
Весельчаков да капитан сулалісны траншеяын копыртчытӧг, бомбёжка вылӧ внимание пуктытӧг да быттьӧ деликатность ради му бердӧ ляскысьӧм салдатъясӧс казявтӧг.
Кор самолётъяс помалісны бомбитӧмсӧ, капитан шуис:
— Пыр бара заводитчас, — да горӧдіс том зонлӧн кодь ёсь гӧлӧсӧн: — Рота, лӧсьӧдчыны!
Тыдовтчис майор Гарин, киас сійӧ кутіс наган.
Никольскийлы дум вылас уси, мый и сылӧн эм пистолет, да кыскис сійӧс кобурасьыс.
Сійӧ кывліс, кыдзи сьӧд уска олӧма нин сержант висьталіс майор Гаринлы:
— Да мыйла ті татчӧ локтінныд, майор ёрт?
Мунӧй полкса штабӧ, неужели ми тіянтӧг огӧ справитчӧй?
Гаринлысь вочакывсӧ Никольский эз кыв.
Салдатъяс заводитісны лыйсьыны.
Налӧн лыйсьӧмыс кажитчис Никольскийлы недружнӧйӧн да омӧля убедительнӧйӧн.
Но немецъяс та йылысь вӧліны мӧд мнениеаӧсь, найӧ, кыдзи кодкӧ юӧртіс, дугдісны водзӧ мунны да водалісны.
Капитан Чохов видзӧдліс Никольский вылӧ синкымъяс увтіыс да шуис:
— Коді нӧ лыйсьӧ пистолетысь нёльсё метр сайсянь?
Босьтӧй со раненӧйыслысь винтовкасӧ.
Никольский босьтіс раненӧйлысь винтовкасӧ да, бруствер дорӧ сувтӧмӧн, заводитіс лыйлыны.
Быд лыйӧм бӧрын сылӧн сьӧлӧмыс пыр ёнджыка тыри зэв ыджыд уверенностьӧн.
Сійӧ эз тӧд, веськалӧны-ӧ сылӧн пуляясыс цельӧ.
Но сійӧ тӧдіс, кыдзи и ставныс мукӧдъясыс тані, мый сійӧ сулалӧ на смерть, по-сталинградски да некытчӧ татысь оз мун.
Тайӧ сійӧ и вӧлі, мый телефон кузя да штабнӧй донесениеясын шусьыліс: противниклысь атакаяссӧ отбитӧма, сылы ыджыд воштӧмъяс вӧчӧмӧн.
Орччӧн сулалысь том капитан ӧзтіс папирос, и истӧгтувйыс сылӧн киас ньӧти эз дрӧжжит.
— Тырмас лыйлыны, — шуис сійӧ. — Немец бӧрыньтчис.
Онӧ ӧмӧй аддзӧй?
Никольский тайӧс эз аддзы.
Сійӧ нинӧм эз аддзы.
Сылы вӧлі окота пыр лыйлыны и лыйлыны.
XVII
Первойсӧ некод эз гӧгӧрво, кутшӧм ногӧн татчӧ, передньӧй траншеяӧ, веськалӧма дивизия политотделса начальник полковник Плотников.
Сійӧ сулалыштіс салдатъяскӧд орччӧн, мыйкӧ дыра видзӧдіс немецъяс вылӧ бинокль пыр, сэсся юаліс Чоховлысь:
— Но, кыдзи делӧяс, капитан?
Вермам кутчысьны?
— Вермам, — шуис Чохов.
— Мый нӧ тэ сэтшӧм зумыша видзӧдан? — нюммуніс полковник. — Раз вермам кутчысьны, сідзкӧ, гажаджыкӧн колӧ лоны... — Сійӧ бара видзӧдліс бинокль пыр, сэсся юаліс: — Салдатъяс завтракайтісны?
— Эз на, — шуис Чохов.
— Мыйла эз завтракайтны?
Кутшӧм безобразие тайӧ!
Кӧні тэнад старшинаыд?
Повзьӧм Годунов котӧртіс вӧрӧ, полевӧй кухня дінӧ.
— И винатор вай! — горӧдіс сылы Плотников.
Сійӧ ветлӧдлыштіс салдатъяс пӧвстын, сэсся тшӧктіс, пока лӧнь, джуджыдджыка кодйыны траншеясӧ.
Медбӧрын, Сливенко первойӧн дӧгадайтчис юавны:
— А кыдзи нӧ ті веськалінныд татчӧ, полковник ёрт?
Плотников серӧктіс:
— Локті со, кыдзи аддзан!..
Мый нӧ вӧлі вӧчны?
Ковмис кыссьӧмӧн писькӧдчыны!..
Да кытшалӧмаӧсь тіянӧс абу нин сэтшӧм топыда, сійӧ сӧмын сідз шусьӧ: кытшынӧсь...
Немецъяс — найӧ, кажитчӧ, думайтӧны, мый абу ті, а найӧ кытшынӧсь.
— Верминныд немецъяслы сюрны, — кӧритӧмӧн шуис Сливенко.
— Ме охрана улын локті, разведчикъяскӧд.
Збыль, капитан Мещерский дивизионнӧй разведчикъяскӧд вӧлі тані жӧ.
Мещерский здоровайтчис Чоховкӧд, сэсся матыстчис полковник дінӧ да шуис:
— Орчча ротаын тані майор Гарин.
И Никольский, вӧлӧмкӧ, тані.
— Со тіянлы и подкрепление дивизияысь! — серӧктіс полковник. — А ті норасянныд: йӧз этша!
Гарин котӧртіс нин траншеяӧд полковник дінӧ.
Сійӧ вӧлі чуймӧма и повзьӧма зэв ёна.
— Мыйла ті татчӧ локтінныд?!
— горӧдіс сійӧ.
— Ладнӧ, ладнӧ! — друг скӧрмис полковник. — Окота ставныдлы менӧ велӧдны да видзны менсьым олӧмӧс!
Лучше босьталӧй вай, начальникъяс, зыръяс да отсалӧй салдатъяслы джудждӧдны траншеясӧ, ӧдйӧ, кытчӧдз немец эз заводит бара ассьыс музыкасӧ...
Мещерскийкӧд орччӧн сулалысь Чохов шуис ньӧжйӧник:
— А политотделса начальникыд ӧтчаяннӧй!
— Сійӧ пыр татшӧм, — шуис Мещерский.
Мещерский воӧм бӧрын Чохов кутіс видзӧдны тані мунысь став событиеяс вылас, стрелковӧй ротаса командирлы сэтшӧм будничнӧй событиеяс вылас, кыдзкӧ выльногӧн.
«Босьтас да и гижас», — думайтіс Чохов, и ставыс, мый гӧгӧрыс вӧчсис, лои выль, яркӧй краскаа: сійӧ лои будущӧй стихъяслы темаӧн.
Чоховлӧн гӧлӧсыс лои ещӧ чорыдджык, командаяс — ещӧ яснӧйджыкӧсь да дженьыдджыкӧсь,
Чохов весиг обратитіс внимание природа вылӧ — нэриник турун вылӧ, коді быдмис насыпь сайын, да позицияясысь шуйгалань ойдӧм ызгысь ичӧтик ю вылӧ.
Но Мещерскийлы эз вӧв стихъясӧдз.
Сійӧ вунӧдіс на йылысь.
Немецъяс бара лӧсьӧдчисны атака кежлӧ.
Гӧгрӧс роща пытшкӧ дзебӧм танкъяслӧн жургӧмыс пондіс лоны пыр гораджык.
Тыдалӧ, сэтчӧ воӧма подкрепление.
Годунов да мукӧд старшинаяс вайисны траншеяӧ сёян да вина.
Лои гажаджык.
Пичугин весиг заводитіс чуксасьны немецъяскӧд, кодъяс вӧліны Гӧгрӧс роща дорынӧсь:
— <deu>Хенде хох</deu> — и миян ордӧ <deu>фрюштюк</deu> вылӧ!
Гаж муніс регыдик.
Бара заводитчис бой.
Вӧрӧ дзебӧм танкъяс тыртісны траншеясӧ болванкаясӧн.
Сэсся кысянькӧ роща сайсянь пондісны лыйлыны скорострельнӧй пушкаяс.
Немецъяслӧн сьӧд мыгӧръясыс бара сувталісны да мӧдӧдчисны водзӧ.
На бӧрся тыдовтчисны танкъяс: комын кык машина.
Найӧ воисны пехотинецъяс весьтӧдз, панйисны найӧс да ньӧжйӧник, сьӧкыда мӧдісны траншеялань.
Ставныс кынмисны местаяс выланыс.
Зёлькнитӧмӧн паньяс усины котелокъясӧ.
— Коді ассьыс порциясӧ эз ю? — юр весьтас вина тыра фляжкасӧ лэптӧмӧн горӧдіс Годунов; фляжка дінтіыс шутёвтӧмӧн лэбис пуля.
Ассьыс порциясӧ абу юӧма ефрейтор Семиглав.
Но сійӧ сулаліс нин ручнӧй пулемёт дорын, и юнысӧ сылы оз вӧлі ков.
Сійӧ ассьыс винасӧ сетіс Пичугинлы, коді юӧм бӧрас кызӧктіс, чеччис да тэрмасьтӧг муніс аслас винтовка дорӧ, коді куйліс насыпь вылас.
«Кутшӧм молодецъяс!» — кокньыдпырысь ышловзис да думыштіс Плотников.
Сійӧ шуис:
— Но, видзӧдӧй, ребята: став надея пехота вылӧ!
Кӧнкӧ кыліс снарядлӧн шутёвтӧм, и тайӧ шутёвтӧмыс лои пыр ёсьджык да шуштӧмджык, быттьӧ на вылӧ матыстчис тыр скоростьӧн мунысь поезд.
Ставыс тупкысис тшынӧн, йӧз эз аддзыны ӧта-мӧдсӧ.
Кельдӧдӧм посыльнӧй, улӧдз копыртчӧмӧн, вайис патрон ящик да, неуна мыкталӧмӧн, юаліс:
— Кӧні полковник Плотников?
Комдив сійӧс рация дорӧ корӧ.
Копыртчӧмӧн полковник муніс сообщение ход кузя.
Рация да радист вӧліны «руч позйын», кодӧс вӧлі кодйӧма траншея стенӧ.
— Приём вылын кызь вит, — рациядорса уль му бердас юрсӧ топӧдӧмӧн шуис Плотников.
— Муртса корси тэнӧ, — бура кывмӧн кокньыда лолыштӧмӧн шуис наушникъясӧ комдивлӧн зэв ылысса гӧлӧс. — Кыдзи тэнад делӧясыд?
Лубенцовскӧйяс тэкӧд?
«Лубенцовскӧйясӧн» генерал велалӧма вӧлі шуны разведчикъясӧс.
Плотников юӧртіс обстановкасӧ.
Генерал чӧв олыштіс, сэсся кытшлалӧмӧн сетіс тӧдны, мый луншӧрын дивизия мунас атакаӧ.
Тайӧ кадас бара тыдовтчисны немецкӧй самолётъяс.
— Миянӧс бомбитӧны, — шуис Плотников.
— Аддза, — вочавидзис генерал. — Кутчысьӧй.
Ми тані регыд справитчам.
Иванов участок вылын противник бӧрыньтчӧ.
Тӧдмав, кыдзи сэні трубачьяслӧн ӧгурцыяснас...
Плотников муніс артиллеристъяс дорӧ, медым тӧдмавны, кыдзи налӧн делӧыс снарядъясӧн, да эз кыв комдивлысь радио кузя бӧръя кывъяссӧ.
А генерал эз вермы кутчысьнысӧ, медым не содтыны:
— Но, мыйла нӧ тэ сэтчӧ мунін, Павел Иванович!..
Гражданскӧй морт тэ!
Сообщение ход вӧлі тыр тувсов ваӧн.
Артиллериялӧн позицияыс вӧлі вӧрын, передньӧй край бӧрвылын, пӧшти дзик вӧр дорас.
Машинаяс сулалісны оврагын.
Орудиеяссӧ вӧлі кодйӧма муӧ да кыдзсюрӧ сайӧдӧма кос лапъясӧн да веж маскировочнӧй сеткаӧн.
Орудиеяс дінын туплясисны лыйлӧм гильза чукӧръяс.
Гӧгӧр сулаліс пороховӧй газъяслӧн синтӧ сёйысь тшын.
Сьӧдасьӧм, скӧр да пӧсялӧм артиллеристъяс ноксисны асланыс орудиеяс дорын, кадысь кадӧ ӧтвечайтісны кодлыкӧ пу йылын пукалысьлы, коді дженьыдика висьтавліс стрельба вылӧ даннӧйяссӧ: — Есть!
Полковник чеччыштіс гуранӧ.
Сы дінӧ пыр жӧ котӧрӧн локтісны артиллерийскӧй офицеръяс.
— Да ті жӧ ранитчӧмныд, полковник ёрт, — шуис на пиысь ӧти.
Плотников малыштіс банбоксӧ.
Сійӧ вӧлі вирӧсь.
Тыдалӧ, осколок либӧ чорыд му тор веськалӧма чужӧмас.
Ранаыс вӧлі ичӧтик.
Но артиллеристъяс заставитісны пыравны сійӧс асланыс землянкаӧ, парсыштӧминсӧ мавтісны иодӧн да пуктісны вата тор.
Боеприпасъяс вӧліны на, кӧть найӧс лоӧ вӧлі экономитны.
— Видзӧдӧй, — шуис Плотников, — став надея артиллерия вылӧ.
Сійӧ бӧр муніс сообщение ход кузя.
Лои лӧньджык.
Траншеяын куйлысь раненӧй эз вӧр.
— Кулі, — шуис кодкӧ да плащ-палаткаӧн тупкис покойниклысь чужӧмсӧ.
Бруствер дорын сулалісны кык капитан — Чохов да Мещерский.
— Кыдзи гвардияса майор? — юаліс Чохов. — Бурдӧ?
Мещерский вочавидзис:
— Ньӧжйӧникӧн.
А жаль, мый сійӧ абу.
Сыкӧд чувствуйтан асьтӧ увереннӧйджыка.
Противниклысь замыселъяссӧ сійӧ тӧдмалӧ зэв стӧча.
Бара тыдовтчис вражескӧй авиация.
— Кӧть эськӧ войӧдзыс кутчысьны, — шуис Чохов.
Плотников видзӧдліс часі вылас да нюммуніс: вӧлі дас час асыв.
— Ті ранитчӧмныд! — полковник чужӧм вылысь вир аддзӧм бӧрын повзьӧмӧн шуис Гарин.
Плотников видзӧдліс сы вылӧ сэтшӧм выразительнӧя, мый майор тшӧкмуніс.
Весельчаков юӧртіс, мый общӧй контратака назначитӧма дас ӧти час кежлӧ.
Виччысигӧн кадыс коли вывті ньӧжйӧ.
Коркӧ, медбӧрын, кыліс тӧдса, грознӧй кывъяс:
— Водзӧ, атакаӧ!
Салдатъяс кынмисны места выланыс.
«Мыйла нӧ некод эз пет», — думайтіс Сливенко, но сы вӧсна мый ставныс думайтісны тайӧс жӧ, то некод эз пет.
Юр весьтын скӧра шутьлялісны пуляяс.
«Мыйла некод оз пет? — бара думыштіс Сливенко.
Сэсся сійӧ ачыс воис садяс да весиг нюммуніс думсьыс: — Менӧ виччысьӧны».
Брустверӧ чуньяснас кутчысьӧмӧн сійӧ чеччыштіс му насыпь вомӧн да мӧдӧдчис водзӧ.
Эз сы бӧрся, а, пӧжалуй, дзик ӧттшӧтш сыкӧд, секунда-секундаӧ, петісны траншеяысь ставныс.
Мый тайӧ значитіс?
То ли, мый быд салдат ӧти и сійӧ жӧ здукӧ думыштіс: «тайӧ менӧ виччысьӧны ставныс», то ли сы вӧсна, мый колӧ мыйкӧ мында кад, медым заставитны асьтӧ видзӧдлыны веськыда смертьлы чужӧмас; то ли, медбӧрын, мый ставныс, весиг старшӧй сержант вылӧ видзӧдлытӧг, чувствуйтісны: парторг ӧні жӧ мунас водзӧ, — но кӧть мед мый, а траншеяысь чеччыштісны ставныс ӧттшӧтш.
Веськыдладорын кылыштіс ньӧжйӧник ойӧстӧм, кодкӧ уси, быттьӧ ытшкыштісны сійӧс, но некод эз видзӧдлы сылань.
— Рӧдина вӧсна, Сталин вӧсна! — гора, оръясяна гӧлӧсӧн горӧдіс Сливенко.
Салдатъяс, сьӧкыда лолалігтыр, усьлывлісны да бара чеччывлісны.
Кокъяс заводитісны сибдавны сук илӧ, — тайӧ петкӧдліс, мый воисны ю дорӧ.
Ваыс йӧзыслы пидзӧсӧдзыс нин, джуджыдджык, коскӧдз...
Веськыдладорын, роща дорын, тыдаліс петушок кодь флюгера ыджыд мича дача.
«Коля кӧ ловъя...» — думайтіс Сливенко, но мый вӧчас, кольӧ кӧ ловъя, сійӧ сідзи эз и вермы помӧдз думайтны: не сыӧдз вӧлі.
Сійӧ здукас, кор Гӧгрӧс роща дорын мӧдісны взрывайтчыны снарядъяс («Миян, миян!» — радлігтыр гӧгӧрвоис Сливенко), мыйкӧ вежсис, казявтӧг вежсис — весиг он гӧгӧрво, кӧні, пӧжалуй, атмосфераын.
Лои кокньыдджык котӧртны водзӧ, «ура» горзӧм лои гораджык, да сыын, тайӧ горзӧмас, кыліс личкан сьӧкыдлунсьыс друг кокньӧдӧм.
Мыйын нӧ делӧыс?
Немецъяс эз лыйсьыны.
Мыйла — тайӧс Сливенко эз на вермы гӧгӧрвонысӧ.
Сэсся сійӧ гӧгӧрвоис, мый эсійӧ танкъясыс, кодъяс мунісны ӧні развёрнутӧй стройӧн шуйгавылын виадук дінын, абу нин немецкӧйяс, а миян.
Мышъяс вылас лотокъяса, пӧсялӧмысла кӧтасьӧм миномётчикъяс вӧтӧдісны стрелокъясӧс.
Веськыдвылынджык кузь противотанковӧй ружьеяс плавнӧя вӧрисны петеэровецъяс пельпомъяс вылын.
Медбӧрын кӧнкӧ бӧрвылын кутісны жургыны машинаяс, да вӧрысь тыдовтчисны орудиеяс.
Тайӧ мустӧм Гӧгрӧс рощаыс, кытысь петіс став омӧльторйыс, ӧні лои прӧстӧй, неммыжтӧм рощаӧн.
Тані лэбалісны посни лэбачьяс, пожӧмъяссянь уси сук вуджӧр.
Флюгера керкаысь Мещерский босьтіс пленӧ кык раненӧй немецкӧй танкистӧс.
Найӧ вӧлӧмаӧсь «Силезия» танковӧй дивизияысь, коді сӧмын на, кык час сайын, воӧма рытыввывсянь.
Роща сайын сулаліс ичӧтик сикт, кӧні вӧлі лесопильнӧй завод.
Тані керкаяс вылас дӧлалісны нин еджыд флажокъяс.
Салдатъяслы паныд петісны кык морт — смуглӧйӧсь, негръяслӧн кодь югъялысь, но неуна еджыдджык куаӧсь.
Найӧ вӧліны хаки рӧма киссьӧм костюмаӧсь.
Найӧ локтісны чужӧмтырнас нюмъялігтыр да гӧгӧрвотӧм кывъяс шуалігмоз, кодъяс, дерт, петкӧдлісны радлун.
Полковник Плотниковкӧд кык минута сёрнитӧм бӧрын тыдовтчис, мый тайӧ пленнӧй британскӧй салдатъяс, но абу англичана, а индусъяс, кодъяс пышйӧмаӧсь Штеттин дорса лагерысь.
Найӧ корисны сетны налы оружие, медым русскӧйяскӧд ӧтлаын мунны бойӧ.
— Ми асьным нин помалам, — нюммуніс Плотников. — А тіянлы ылӧ мунны...
Бомбей? Калькутта?..
— Бомбей, Бомбей! — нимкодь лои ӧтиыслы.
— Лагор! — шуис мӧдыс.
Салдатъяс чуймӧмӧн видзӧдісны индусъяс вылӧ.
Старшина Годунов гӧститӧдіс ылысса гӧстьясӧс кыдзи колӧ.
Вина налы сійӧ эз жалит, и найӧ мунісны полкса тылӧ гажаӧсь, неуна довъялігмоз да радпырысь нюмъялігтыр.
Тайӧ кадас бара пансис тыш немецъяскӧд, кодъяс удитӧмаӧсь нин воны ас садяс русскӧйяслӧн атака бӧрын.
Выль, сӧмын на кодйӧм траншея весьтын бара заводитісны шутьлявны пуляяс да кутіс йиркӧдны артиллерия.
Сьӧкыда лолалігтыр салдатъяс юисны шоръясысь да гӧпторъясысь, васӧ гумлалісны пилоткаяснас.
Чохов видзӧдліс часі вылас: вӧлі сӧмын на луншӧр бӧрти ӧти час.
XVIII
Март дас кыкӧд лунӧ, сы бӧрын, кор миян частьяс штурмӧн босьтісны Одер юдорса крепость Кюстрин, дзикӧдз закрепитісны да обезопаситісны рытыввыв берегын плацдарм, генерал Сизокрылов сёр рытын юаліс штаблысь Одер кывтыдын бойяс мунӧм йылысь.
Армияса разведотделысь начальник, полковник Малышев, войвылын немецкӧй войскалысь атакаяссӧ отбивайтысь дивизияясӧ волӧм бӧрын, составитіс Военнӧй Сӧветлы подробнӧй доклад.
Донесениеясысь, пленнӧйяслӧн показаниеясысь да личнӧй наблюдениеясӧн полковниклы удайтчис установитны бура уна тӧдчана фактъяс.
Ӧти-кӧ, немецъяс лыйлісны танкъяссянь да штурмовӧй орудиеясысь болванкаясӧн.
Болванкаясӧн пехота кузя лыйлӧм!
Оз-ӧ тайӧ петкӧдлы сійӧс, мый налӧн зэв ёна оз тырмыны осколочнӧй снарядъясыс?
Водзӧ: немецъяс лыйлісны наземнӧй цельяс кузя зенитнӧй артиллерияысь: пушкаяссӧ вӧлі снимитӧма ПВО-лӧн штеттинскӧй да весиг берлинскӧй районъясысь.
Тайӧ вӧлі петкӧдлӧ, мый немецъяслӧн полевӧй артиллерияыс этша.
Да сэсся медбӧръяыс: немецкӧй артиллериялӧн снарядъясыс вӧліны ставыс 1945 воын вӧчӧмъяс.
Тайӧ вӧлі зэв тӧдчана выльтор: снарядъясыс заводъясысь мунісны пыр жӧ фронт вылӧ, сідзкӧ, запасъясыс вӧлі помасьӧмаӧсь.
Кӧть эськӧ немецъяс дугдывтӧг шыблалісны бойӧ пыр выль и выль вынъяс, успехыс налӧн эз вӧв.
Збыль, миян кымынкӧ дивизия вӧліны сьӧкыд положениеынӧсь.
Воштӧмъяс вӧліны гырысьӧськодь.
Но ставыс тайӧ эз вӧв тӧдчана бойяслӧн общӧй результатъяскӧд сравнивайтігӧн.
Первой Белорусскӧй фронтса войскалы тылӧ пырны босьтчылӧм немецъяслысь вӧлі торкӧма.
Миян частьяс, дугдывтӧг немецъясӧс контратакуйтӧмӧн да изматывайтӧмӧн, заводитісны зырны противникӧс да, Одер кывтыдса медбӧръя немецкӧй твердыня — Альтдамм — джынвыйӧ кытшалӧмӧн, ньӧжйӧник мунісны водзӧ.
Став тайӧ даннӧйясыс тыртісны генерал Сизокрыловлысь сьӧлӧмсӧ уверенностьӧн да спокойствиеӧн.
Чохов да сылӧн салдатъясыс общӧй положениесӧ эз тӧдны.
Военнӧй Сӧвет распоряжениеын вӧліны уна дас тысяча мортлӧн олӧмыс.
Салдатъяс распоряжениеын вӧліны сӧмын асланыс олӧмъясыс.
Генерал Сизокрыловлӧн вӧліны зэв стӧч даннӧйяс уна сё источникъясысь.
Салдатъяс жӧ тӧдісны сӧмын сійӧс, мый аддзылісны ас водзсьыныс.
А ас водзсьыныс найӧ аддзылісны сьӧда-еджыда крестъяса немецкӧй танкъяс — сэтшӧмъясӧс жӧ, кутшӧмъясӧс аддзылісны и Дон дорысь, и Новгород бердысь, и Севастополь бердысь.
Танкъяс вӧлі уна на, но дивизияса командир генерал Середа, немецъяслысь действиеяссӧ наблюдайтіг, чувствуйтіс, мый противник нуӧдӧ бойсӧ нерешительнӧя, видзчысьӧмӧн, тадзтӧ некутшӧм наступление оз вермы помасьны успехӧн.
Первойсӧ немецъяс мунісны водзӧ нинӧм вылӧ видзӧдтӧг, воштӧмъясӧн лыддьысьтӧг, но кымынкӧ лун мысти нин, чорыд отпор встретитӧм бӧрын, найӧ кутісны слабмыны.
Сӧветскӧй полкъяс ньӧжйӧникӧн заводитісны мунны водзӧ.
Тарас Петрович успокоитчис да муніс наблюдательнӧй пунктысь штабӧ.
Тані сійӧ мыссис, пӧрччис сапӧгъяссӧ да решитіс весиг узьыштны.
Но узьнысӧ сылы эз сет политотделса начальник.
Плотников сӧмын на вӧлі воӧма передовӧйсянь да, кор аддзис генералӧс койка вылысь газетаӧн куйлігӧн, весиг чуймис.
— Тэ нӧ мый, узьны лӧсьӧдчин, Тарас Петрович? — юаліс полковник.
— Да, колӧ неуна узьыштны.
И газета лыддьыштны окота.
— Кыдзи нӧ сідзи?
Сэні, передовӧяд...
Нюмъялігтыр генерал ехиднӧя шуис:
— Кывлі...
Тэ сэні атакаӧ ветлӧмыд...
Жаль, мый тэ полковник, а то колӧ эськӧ вӧлі тэнӧ наградитны коймӧд степеня Слава орденӧн.
И мый вылӧ тэ сэтчӧ мунін?
Тэтӧг сэні йӧзыс абу, али мый?
Тӧдан, мый ме висьтала тэныд, мыйла тэ мунін сэтчӧ?
Аслад йӧзлы вериттӧм вӧсна!
Плотников серӧктіс:
— А ачыд нӧ тэ он ӧмӧй ветлывлы передовӧяс?
— Ветлывла!
Кор колӧ!
— А коді тӧдӧ, кор колӧ, а кор оз ков?
Тарас Петрович мудера читкыртіс синъяссӧ.
— Тайӧс чувствуйтны колӧ! — шуис сійӧ.
Тайӧ кадас комдивӧс вызовитіс радио кузя шуйга флангса полк.
Бӧръя кызь минутанас шуйга фланг вылын лоины серьёзнӧй вежсьӧмъяс.
Противник зырис соседсӧ да пырис Иванов полклы тылас.
Полк займитіс круговӧй оборона да сьӧкыдпырысь дорйысис зырсьысь немецкӧй танкъясысь, кодъяс вӧліны сійӧ жӧ «Силезия» танковӧй дивизияысь.
Сыысь на унджык: немецъяс прорвитчисны сиктӧ, кӧні сулаліс полклӧн штабыс.
Штабса начальник сёрнитіс радио кузя керкасянь, кодӧс лыйлісны немецкӧй автоматчикъяс.
Тарас Петрович синбӧжнас видзӧдліс Плотников вылӧ, кизяліс кительсӧ да заводитіс кӧмасьны.
Сэсся сійӧ босьтіс телефоннӧй трубка да вызовитіс «Пальмаса» командирӧс.
— Вайӧд ассьыд йӧзтӧ боевӧй готовностьӧ, а ачыд лок Дроздов ордӧ.
Ме лоа сэні.
Трубкасӧ пуктӧм бӧрын генерал шуис:
— Муна сэтчӧ.
— Чувствуйтан? — шпыньмунӧмӧн юаліс Плотников.
— Чувствуйта, — скӧрысь вочавидзис генерал.
Сійӧ пуксис машинаӧ да муніс тылань, код дорын сулаліс резервнӧй стрелковӧй батальон.
Батальонсӧ вӧлі кыпӧдӧма нин тревога кузя.
Салдатъяс выстроитчӧмаӧсь ты берег вылас.
Том да зэв здоров комбат, шинельтӧм, паськыд морӧсас кык Краснӧй Знамя ордена, встретитіс генеральскӧй машинасӧ гораа горӧдӧмӧн:
— Смирно!..
Генерал петіс машинасьыс, прӧйдитіс батальон строй водзті, сюся видзӧдаліс боецъяс чужӧмъясӧ, сэсся шуис:
— Ёртъяс, ме мӧдӧда тіянӧс бойӧ.
Эг кӧсйы ме тіянӧс вӧрзьӧдны: ті менам резерв.
А мӧдӧда кӧ нин ме тіянӧс бойӧ, сідзкӧ, сійӧ быть колӧ.
И тшӧкта тышкасьны сідзи, кыдзи колӧ дивизияса командир резервлы.
Вӧтлыны немецъясӧс кык населённӧй пунктысь, восстановитны положениесӧ, отсавны орччаса дивизиялы, кодлӧн делӧясыс абу зэв бурӧсь, да, ӧти кывйӧн кӧ, шедӧдны победа.
Со мый йылысь ме тіянӧс кора да мый ме тіянлы приказывайта.
Воюйтны ті понданныд онӧ подӧн, а мунанныд самоходнӧй орудиеяс вылын.
Кутіс кывны моторлӧн жургӧм.
Видз кузя, кӧлесаяс увсьыс васӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ резігтыр, матысмис машина.
Генерал бергӧдчис сылань да виччысис.
Со сійӧ матыстчис, и сэтысь петіс латшкӧсіник полковник — самоходнӧй полкса командир.
Генерал дінӧ чёткӧй шагӧн матыстчӧм бӧрын сійӧ доложитіс комдивлы, мый полк дась выступитны да сосредоточитчис исходнӧй рубежӧ, вӧрӧ, высота 61,5 районын.
— Батальон лоӧ тіянын час мысти, — шуис генерал да бергӧдчис салдатъяслань.
Кор полковник муніс, комбат, ыджыд кисӧ фуражка дінас пуктылӧм бӧрын, равӧстіс:
— Разрешитӧй выполняйтны?
Комдив ӧвтыштіс кинас.
— <rus>Напра-во</rus>! — командуйтіс комбат.
Ӧтпырйӧ котшнитісны каблукъяс.
— Мыйла шинельтӧм? — юаліс комбатлысь комдив. — Прӧстудитчан!
— Нэм эг висьлы, генерал ёрт! — горӧдіс комбат сэтшӧм гораа да чёткӧя, быттьӧкӧ тайӧ вӧліны команда кывъяс, да, салдатъяс дінӧ нин бергӧдчӧмӧн, командуйтіс: — Шагом марш!
Батальон муніс генерал дінті да регыд воши туй чукыль сайӧ.
— Узьны мунам, али мый? — насмешливӧя юаліс Плотников.
— Тырмас шутитнытӧ, — ӧвтыштіс генерал; сійӧ минута сулалыштіс, мыйкӧ кывзігтыр, сэсся пуксис машинаӧ.
НП-ӧ воӧм бӧрын генерал тшӧктіс оперативнӧй отделениелы распорядитчыны дас кӧкъямыс часын общӧй атака йылысь, самоходнӧй орудиеясвывса десантлӧн действуйтны заводитчӧмкӧд ӧтпырйӧ.
Подполковник Сизыхлы вӧлі тшӧктӧма нуӧдны артподготовка кызь минута.
Плотников муніс политотделӧ, кӧні висьталіс аслас йӧзыслы атака йылысь да мӧдӧдаліс найӧс полкъясӧ.
Сэсся полковник, мӧд эшелонлӧн ньӧжйӧ вӧрӧм вылӧ дӧзмӧмӧн, решитіс мунны дивизияса тылӧ да котыртны снарядъяс да патронъяс частьясӧ ӧдйӧ ваялӧм, мый вӧлі ӧні вывті колана.
Плотников мунӧм бӧрын генерал пуксис машинаӧ да муніс передовӧйӧ.
Машина муніс сотчӧм немецкӧй сиктъяс дінті.
Генераллы дум вылас усины пӧимӧдз сотӧм сиктъяс Белоруссияын.
Белорусскӧй фронт тышкасис «Померанскӧй вал» вылын, но фронтыс коли Белорусскӧйӧн.
Тайӧ нимыс быттьӧ казьтыліс прӧтивниклы, мыйӧн грӧзитӧ Сӧветскӧй Союзӧ пырӧм.
Рытыв-войсянь пӧльтіс ён, уль тӧв, и генераллы дум вылас уси, мый матын море.
Сійӧ бергӧдчис подполковник Сизыхлань, коді пукаліс машинаын, но артиллерист, спокойнӧй минутаӧн пӧльзуйтчӧмӧн, узис нин зэв чорыда.
Генерал видзӧдліс часі вылас: вӧлі дас сизим час да комын минута.
Генерал кӧсӧйтчыліс шофёр вылӧ: сійӧ сюся видзӧдіс водзӧ.
— Морскӧй тӧв, — шуис комдив.
Шофёр довкнитіс юрнас да дженьыдика вочавидзис:
— Балтика.
Вӧрын, кӧні сосредоточитчис самоходнӧй полк, вӧлі чӧв-лӧнь.
Резервнӧй батальонса боецъяс, му вылӧ пуксялӧмӧн, ӧбедайтісны.
На костын пукалісны лӧз комбинезонъяса самоходчикъяс.
Пехота корис найӧс видлыны пехотнӧй рок, но самоходчикъяс ӧтказывайтчисны.
— Тыртӧм рушкуӧн тышкасьны кивывджык, — шуис на пӧвстысь ӧти. — Сэки мортыд лёкджык.
Воисны разведчикъяс, найӧс вайӧдіс Мещерский.
Сэсся воис полковник Красиков.
Сійӧ висьталіс генераллы, мый веськыдладорса соседыс муніс водзӧ нёль километр и комкор требуйтӧ Середасянь пыр жӧ заводитны действуйтны.
Генерал видзӧдліс часі вылас.
Вит час да нелямын минута.
Воисны сапёръяс, медым колльӧдны самоходнӧй орудиеяссӧ.
Радио кузя Иванов корис отсӧг.
Генерал видзӧдліс часі вылас.
Вӧлі квайт часӧдз дас минуттӧм.
— Машинаясӧ! — кыліс команда, и самоходчикъяс уськӧдчисны асланыс стальнӧй громадинаяс дінӧ.
Пехотинецъяс тэрмасьӧмӧн сюялісны паньяссӧ сапӧг гӧленьясас да кӧртавлісны котелокъяссӧ вещевӧй мешӧкъяс бердас.
— «Резеда», «Резеда», «Резеда»! — горзіс кӧнкӧ пуяс сайын телефонист.
Генерал сулаліс вӧр дорас да видзӧдіс бинокль пыр сы водзын куйлысь равнина вылӧ да вежӧдысь кустъяс вылӧ, кодъяс сулалісны шуйгавылас векньыдик берег пӧлӧн.
Ещӧ шуйгавылынджык тыдаліс неыджыд кар да сэні кирхаяслӧн кык джуджыд башня.
Кар весьтас пуркйис пӧжаръясысь сьӧд тшын.
Мӧдіс йиркӧдны артиллерия, и сы бӧрын пыр жӧ вӧрысь петісны самоходнӧй орудиеяс, кодъяс вылӧ вӧлі пуксялӧмаӧсь боецъяс.
Найӧ первойсӧ мунісны ӧта-мӧд бӧрсяыс туй кузя, а кирпичнӧй завод весьтӧ воӧм бӧрын развернитчисны да мунігмозыс заводитісны лыйсьыны.
Связистъяс на бӧрся кыскисны связь, и регыд генерал да сійӧс колльӧдысь офицеръяс петісны вӧрысь да мӧдӧдчисны кирпичнӧй заводлань, кӧні Мещерский да сылӧн разведчикъясыс долженӧсь вӧлі лӧсьӧдны комдивлы наблюдательнӧй пункт.
Пос кузя комдив кайис чардакӧ.
Сэтчӧ вӧлі установитӧма стереотруба.
Артиллерия йиркӧдіс дугдывтӧг.
Сэсся лои чӧв-лӧнь, и сӧмын кылӧ вӧлі самоходкаяслӧн скӧрысь мургӧмыс да налӧн кос, ёсь лыйсьӧм шыыс.
А веськыдвылас, нӧрыс йылын, окопъясысь петісны йӧз да мунісны водзӧ.
Генерал пельясӧдз тӧлыс вайис кыдзсюрӧ «ура» горӧдӧм.
Кузя нюжалысь комын минута мысти заводитісны воавны полкъяссянь первой юӧръяс.
Самоходнӧй полк прорвитіс немецъяслысь фронтсӧ да петіс вражескӧй частьяслы тылас.
Ивановлӧн полкыс самоходнӧй полк отсӧгӧн прорвитіс кытшсӧ да босьтіс куим населённӧй пункт.
Мукӧд полкъяс сідзжӧ успешнӧя мунісны водзӧ.
НП дінті мунісны артиллеристъяс, горзігтыр да видчигтыр найӧ кыскисны нюр кузя кияс выланыс пушкаяссӧ да заряднӧй ящикъяссӧ.
Генерал муніс водзӧ, а регыд мысти кирпичнӧй заводӧ воис дивизияса штаб.
Воронин, коді босьтӧма пленӧ немецкӧй офицерӧс, вайӧдіс сійӧс татчӧ, Оганесян дінӧ.
Допрос заводитчигкежлӧ тылса штабысь бӧр воис полковник Плотников.
Сійӧ окотитіс лоны тшӧтш допрос вылын да корис Оганесянӧс пленнӧйыскӧд ас ордас.
Офицер, моряк, корветтен-капитан Эбергардт, висьталіс, мый Альтдаммӧ предмостнӧй укреплениеӧ коли сӧмын ён заслон.
Жугӧдӧм дивизияяс мунӧмаӧсь рытыв берегӧ.
Сэні найӧ кутасны формируйтчыны да кутны оборона.
— Вермасны кӧ, — гӧрдӧдӧм син лапъяссӧ лэдзӧмӧн да водзӧ юалӧм виччысигӧн содтіс корветтен-капитан.
Сійӧ воштӧма воксӧ, коді ранитчӧма тӧрытъя бойын да кулӧма сы кияс вылын.
Вокыс вӧлӧма мичман.
Став рӧдыс налӧн вӧлӧма моряцкӧй.
Германиялӧн будущӧйыс — ва вылын, — висьтавлісны морякъяслы зэв важысянь.
Кор найӧс вуджӧдӧмаӧсь пехотаӧ, на дінӧ волӧма ачыс военно-морскӧй вынъясӧн главнокомандующӧй гросс-адмирал Дениц.
Тайӧ вӧлӧма Альтдаммын недель куим сайын.
Германиялӧн будущӧйыс, — висьталӧма гросс-адмирал, — тайӧ му тор вылас.
Моряклӧн кельыд мича чужӧм кузяыс пельяссяньыс тшӧкаӧдзыс ветлісны скӧр желвакъяс.
— Переквалификация кузя занятиеяс дырйи, — чӧв олыштӧм бӧрын шуис сійӧ, — пехотнӧй инструкторъяс дугдывтӧг ыстысисны русскӧй морякъяс пример вылӧ, кодъяс Севастополь да Ленинград бердса бойясын петкӧдлісны асьнысӧ зэв бур пехотинецъясӧн...
Зэв эз вӧв лӧсьыд казьтывны тайӧ условиеясын русскӧй морскӧй пехоталӧн доблесть йылысь.
Миян морякъяс эз кужны либӧ, вермас лоны, эз удитны лоны настоящӧй пехотаӧн.
Март первой лун кежлӧ дивизияын вӧлі дас нёль тысяча морт, ӧні сыысь коли зэв этша, нёль тысячаысь не унджык моральнӧ подавленнӧй йӧз.
Дивизия вӧлі «Одер» нима армейскӧй корпус составын, а тайӧ корпусыс вӧлі юкӧнӧн «Висла» армияяс группалӧн, кодӧн командуйтліс СС-лӧн рейхсфюрер Гиммлер.
Оганесян эз вермы не казявны, мый корветтен-капитан сёрнитіс аслас дивизия йылысь, и корпус йылысь, и группа йылысь, и Гиммлер йылысь, и вообще Германия йылысь, кыдзи мыйкӧ важӧн вӧвлӧмтор йылысь.
— Сэсся оз нин кольны Германияын юяс, — шуис корветтен-капитан, — кӧть нин сы вылӧ, медым немецкӧй корпусъясӧс нимтавны ю нимъясӧн... — Сійӧ содтіс вомгорулас: — Ӧти ю коли — Лета.
Оганесян переведитіс тайӧ кывъяссӧ полковник Плотниковлы.
Полковник внимательнӧя видзӧдіс морскӧй офицерлы кельыд чужӧм вылас, и немец, коді казяліс тайӧ задумчивӧй да, кыдзи сылы кажитчис, жалитана видзӧдлӧмсӧ, друг шуис:
— Господин полковник, босьтӧй менӧ морскӧй служба вылӧ.
Ме специалист подводнӧй война тактика кузя и менам эм ыджыд опыт.
Ме дӧзми служитны истеричнӧй бӧб йӧзлы да приключениеяс корсьысьяслы.
Полковник шпыньмунӧмӧн вочавидзис:
— Тіянлы оз и ковмы водзӧ служитны налы.
А коркӧ кӧ и петасны выльысь мукӧд татшӧм жӧ авантюристъясыс, сӧветуйта помнитны тайӧ воясса урокъяссӧ да ассьыныд ӧнія кывъястӧ. — Сійӧ шыасис Оганесян дінӧ: — Юалӧй немецлысь, оз-ӧ сӧгласитчы сійӧ выступитны громкоговоритель пыр оружие кузя аслас ёртъясыс дінӧ шыӧдчӧмӧн.
Эбергардт пырысь-пыр жӧ сӧгласитчис.
Войнас сійӧс вайӧдісны передньӧй крайӧ, коді муніс карса предместье керкаяс дінті нин.
Корветтен-капитанлӧн гӧлӧсыс гораа юргис юдорса пакгаузъяс да портовӧй постройкаяс весьтын:
— Ме корветтен-капитан Эбергардт.
Унаӧн тіян пӧвстысь тӧдӧны менӧ.
Ме немецкӧй морякъяслӧн пи да внук и, лысьта шуны, честнӧй немец.
И вот, кыдзи честнӧй немец, ме чуксала тіянӧс пуктыны оружиетӧ, не кисьтны ассьыныд вирнытӧ Гитлер вӧсна.
Позор да смерть сылы!
Сійӧ вайӧдіс миянлысь рӧдинаӧс гибельӧ!
Ассьыс речсӧ помалӧм бӧрын немец быттьӧкӧ кынмис места вылас, сулаліс вӧрзьывтӧг, сэсся сылӧн пельпомъясыс кутісны тіравны, сійӧ крута бергӧдчис да муніс, сійӧс колльӧдісны чӧв олысь разведчикъяс.
ХІХ
Салдатъяс мунісны водзӧ, мудзӧмаӧсь, кӧтасьӧм кокъясаӧсь, пӧсялӧмаӧсь да скӧрӧсь.
Туй пӧлӧныс туплясисны вижӧн краситӧм пушкаяс, жуглӧм велосипедъяс, легкӧвӧй машинаяс да зэв гырысь дизельнӧй грузӧвикъяс.
Войнас Чохов аслас ротанас пырис Одер берег вылын сулалысь неыджыд карӧ.
Тані тыртӧм уличаяс вылын сулалісны жугӧдӧм немецкӧй танкъяс, а перекрёстокъяс вылын — шыбитӧм зенитнӧй орудиеяс.
Карса йӧзлы русскӧйяслӧн воӧмыс лоӧма дзик виччысьтӧмторйӧн: тӧрыт на найӧ лыддьӧмаӧсь штеттинскӧй газета, коді юӧртӧма немецкӧй наступлениелӧн успех йылысь.
Квартираясын ломтысис электрическӧй би, — энергиясӧ сетіс Штеттинса электростанция, кӧні сідзжӧ, тыдалӧ, эз на тӧдны, мый побережьеыслысь тайӧ участоксӧ босьтӧмаӧсь нин русскӧй войска.
Ю вылын, дзик берег дорас, пемыдас буткис военнӧй катер.
Катервывса матросъяс чушйӧдлісны палуба кузяыс асланыс гырысь сапӧгъяснас.
Катер нырас мигайтіс пӧнар.
Чохов босьтіс Семиглав пельпом вылысь ручнӧй пулемёт, лэччис увлань, берег дорас, тэрмасьтӧг сувтӧдіс пулемётсӧ газетнӧй киоск дорӧ да сетіс кузь очередь трассируйтысь да бронебойнӧй пуляясӧн.
Сливенко шыбитіс катер вылӧ противотанковӧй граната.
Граната взорвитчис, катер ыпнитіс факел моз.
Кылісны горӧдӧмъяс да ойзӧмъяс.
Взрывсӧ да лыйсьӧмсӧ кылісны мукӧд катеръяс да канонерскӧй пыж, коді сулаліс ю шӧрас.
Ылын, ю вылын, пондісны мигайтны пӧнаръяс, и регыд мысти сэтысянь мӧдісны кывны лыйӧм шыяс.
Суднояс лыйлісны кар кузя метитчытӧг.
Ӧттшӧтш кылісны укайтысь разрывъяс: тайӧ заводитіс лыйлыны дальнобойнӧй береговӧй артиллерия Штеттинсянь.
Салдатъяс, лыйлӧм вылӧ видзӧдтӧг, лӧсьӧдчылісны нин узьны, но найӧс пыр жӧ чуксалісны.
Колӧ вӧлі мунны водзӧ, орӧдны туйсӧ, коді йитӧ Альтдаммӧс лунвыв переправакӧд.
Полкса командир Четвериков муніс аслас чукля ён кокъяс вылас улича кузя, салдатъяс дінті, да горзіс:
— Мый нӧ, ме лоа водзвылас, а ті бӧрын?
Меным ӧтнамлы наступайтны, али мый?
Салдатъяс чеччышталісны местаяс вывсьыныс да мӧдӧдчисны.
Мунісны и мунісны, бара шойччӧг да ун йылысь вунӧдӧмӧн.
Керкаяс дінті мунігӧн найӧ вежалӧмӧн видзӧдісны ӧшиньясӧ.
Ӧшиньяс сайын сулалісны небыд перинаяса гырысь двуспальнӧй крӧватьяс.
— Нинӧм, ребята, — шуис Сливенко, — виччысьыштӧй, регыд мысти узьыштам.
— Ме тӧлысь дугдывтӧг кута узьны, — шуис Гогоберидзе. — Быдса тӧлысь!
Лӧсьыд узьны гӧраяс вылын, ыж ку пась улын!
Кодсюрӧыс сяммылісны унмовсьны мунігмозныс, да друг направлениесӧ воштӧм бӧрын узьысь боец, лунатик моз, мунліс мукӧдъяссьыс бокӧ, кытчӧдз сійӧс эз чукӧстлыны.
Сійӧ кватитчыліс, пыркӧдіс юрсӧ, гӧгӧр видзӧдлывліс да тэрмасис корсьны мукӧдъяс пӧвстысь ассьыс местасӧ.
Альтдамм дорын немецъяс бара заводитісны упорнӧя сопротивляйтчыны.
Штеттинсянь дугдывтӧг йиркӧдіс берегӧвӧй артиллерия.
Пулемётъяс лыйлісны чардакъяссянь.
Салдатъяс водалісны да пӧшти пыр жӧ унмовсисны ставныс, наблюдательяс кындзи.
Сэк кості, кор миян артиллерия вежис важ позицияяссӧ да занимайтіс выльясӧс, кор развёртывайтчис да чукӧртчис выль рубежъяс вылын дивизиялӧн огневӧй выныс, салдатъяс узисны.
Сэсся бара воис Четвериков, ӧні сійӧ эз вӧв ӧтнас, а полковник Красиковкӧд.
Красиков горӧдіс:
— Мыйла сувтінныд?
Водзӧ-ӧ!
И ачыс мӧдіс мунны салдатъяс водзвылын.
Салдатъяс чеччалісны да, укрытиесянь укрытиеӧ, мыльксянь мылькйӧ котӧртігтыр, пырисны карса лунвыв окраинаӧ.
Альтдаммсянь Штеттинӧ вуджан медбӧръя переправасӧ видзис немецкӧй бронепоезд.
Сӧмын сылӧн лыйлӧмъясыс и вӧлі кылӧны пуксьӧм пемыдас.
Уличаяс вылын сулалісны немецкӧй зенитнӧй пушкаяс.
Чохов тшӧктіс салдатъяслы матыстны найӧс да бергӧдны стволъяснас сэтчань, кысянь кылісны лыйсьӧм шыясыс.
Киссьысь пӧсьсӧ чышкалігтыр салдатъяс бергӧдісны пушкаяссӧ да быгыльтісны водзӧ.
Лыйны налы удайтчис сӧмын куимысь, сэсся снарядъясыс бырины.
Киас босьтӧм гранатаӧн Сливенко кыссис водзӧ да кыліс ассяньыс шуйгавылысь Пичугинлысь сьӧкыда пошкӧмсӧ.
— Мудзин, Пичугин? — юаліс Сливенко.
— Нинӧм, выдержитам, — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Пичугин.
Кутшӧмкӧ упрямӧй немецкӧй пулемёт дугдывтӧг лыйліс перекрёсток кузя да эз лэдз мунны водзӧ.
Куйлыштісны.
Сэсся Сливенко казяліс, мый сійӧ оз нин кыв ас дінсьыс Пичугинлысь ловшысӧ.
Сливенко видзӧдліс бӧрвылас. Пичугин эз вӧв.
Сливенко лэптіс синъяссӧ.
Шуйгавылас сысянь сулаліс зэв ыджыд вывескаа, жугӧдӧм витринаяса ыджыд магазин.
«Кыссьӧма сэтчӧ ассьыс «сидорсӧ» тыртны!» — скӧрысь думыштіс Сливенко.
Самоходнӧй орудие ньӧжйӧник муніс улича кузя, петіс перекрёсток вылӧ да став вынсьыс кучкис ӧти керкаӧ, жугӧдіс пельӧссӧ.
Немецкӧй пулемёт ланьтіс.
Кыліс орудиеяслӧн гымыштӧм.
— Ура-а-а! — кыліс быдладорсянь, быттьӧкӧ тӧвлӧн шувгӧм.
Водзын ыпмуні би.
Сьӧд ю весьтын югыда ыпъяліс-сотчис немецкӧй бронепоезд.
Сливенко уськӧдчис водзӧ.
Сразу лои шынитӧв.
Кутшӧмкӧ керкаысь петісны лэптӧм кияса кымынкӧ немецкӧй салдат.
Кымӧссьыс пӧсьсӧ чышкыштӧм бӧрын Сливенко сувтіс да бара думыштіс Пичугин йылысь.
— Эн аддзыв Пичугинӧс? — юаліс сійӧ Гогоберидзелысь.
Но ни Гогоберидзе, ни некод мӧд абу аддзылӧмаӧсь Пичугинӧс.
Сливенко скӧра шуис:
— Тӧда ме, кӧні сійӧ...
Пыр ветла сыла.
Салдатъяс мунісны ньӧти копыртчытӧг нин.
Карыс вочасӧн тыри войскаӧн.
Сливенко бергӧдчис эсійӧ немецкӧй магазинланьыс, кытчӧ воши Пичугин.
Да, Пичугин збыль вӧлі тані.
Сійӧ вӧлі ранитчӧма да куйліс стойка бердын.
Сливенко кыскис сійӧс улича вылӧ, копыртчис сы весьтӧ да юаліс:
— Но, мый тэныд?
— Морӧсӧ веськалі пежыд, — шуис Пичугин. — Со татчӧ, — сійӧ ойӧстіс да пинь пырыс сӧдзӧдыштіс: — Тэ мый ме вылӧ видзӧдан?
Ог кув.
Абу сэтшӧм ме.
Ме — Пичугин.
— Кыдзи нӧ тайӧ тэнӧ?
Пичугин шуис:
— Пыри ме татчӧ...
Сідз, видзӧдлыны...
А сэні немец, автоматчик, сволочь...
Сливенко кӧсйис видыштны Пичугинӧс, но кутчысис.
Сійӧ нетшыштіс Пичугин вылысь вещмешӧксӧ да вӧньсӧ, разяліс шинель кизьяссӧ да лэптіс гимнастёркасӧ.
Ранасьыс муртса-муртса сӧдзтысис вир.
Сливенко косяліс ассьыс индивидуальнӧй пакетсӧ да пуктіс рана бердас кӧдзыд марля.
— Виччысьышт ӧти минута, — шуис сійӧ, — пыр санитарӧс вайӧда.
Салдатъяс тыртісны карлысь войся уличаяссӧ, но на пӧвстын санитаръяс эз вӧвны.
— Санитаръяс тані абуӧсь? — быд мунысь салдат чукӧрлысь юасис Сливенко.
Медбӧрын сюри фельдшер да сыкӧд нӧсилкаяса санитаръяс.
Найӧ мӧдісны мунны Сливенко бӧрся.
Пичугин куйліс кымыньӧн.
Сливенко видзчысьӧмӧн бергӧдіс сійӧс мыш вылас да аддзис, мый Пичугин кулӧма.
Пичугинлӧн чужӧмыс, ловъя дырйиыс шпыннялысь да мудер, вӧлі шог да спокойнӧй.
Фельдшер да санитаръяс мунісны.
Сливенко сулаліс Пичугин дорын.
Сійӧс друг шымыртіс зэв ыджыд, смертельнӧй мудзлун.
Лыйсьӧм дугдіс.
Уличаяс кузя оръявлытӧм потокӧн мунісны возбуждённӧй йӧз, кодъяс тӧдісны, мый регыд мысти лоӧ шойччӧг.
Машинаяс дугдывлытӧг югдӧдлісны асланыс югыда ӧзйысь фараяснас Пичугинлысь серьёзнӧй чужӧмсӧ да Сливенколысь паськыд мудзӧм мышкусӧ.
Уличаяс кузя да дворъясті связистъяс нюжӧдісны проводъяс, и сэні жӧ, коді кильчӧ вылын, коді град йӧрын, коді прӧстӧ туй вылын, передавайтлісны телефон кузя тылӧ, пыр водзӧ и водзӧ, Альтдамм босьтӧм йылысь юӧр.
Ӧнісянь Одер асыввыв берегъяс вылын Гитлерлӧн эз ло ни ӧти салдат.
Бура лӧсьӧдӧм наступление немецъяслӧн провалитчис, да сыкӧд ӧтлаын провалитчисны надеяясыс Бюркелӧн, Винкельлӧн, старука фон Боркаулӧн да важ Германияӧс мукӧд сэтшӧм дорйысьяслӧн, кодъяс кольліны миян войска тылын.
Ӧти машина сувтіс Сливенко дінӧ.
Машинаысь чеччыштіс майор Гарин.
Сійӧ юаліс:
— Онӧ висьталӧй, кытчӧ муніс полклӧн штабыс?
Сливенкоӧс тӧдӧм бӧрын Гарин висьталіс сылы, мый регыд мысти политотдел чукӧртӧ ротаса парторгъяслысь семинар, и сійӧ корӧ Сливенкоӧс лӧсьӧдчыны выступитны аслас партийнӧй удж йылысь.
Кулӧм мортӧс муысь аддзӧм бӧрын Гарин ланьтіс, сэсся, Пичугин чужӧм вылӧ участливӧя видзӧдігмоз, юаліс:
— Мый?
Друг?
— Мый эськӧ друг да, — шуис Сливенко. — Ӧтлаын ӧти ротаын воюйтім.
Зэв жаль сійӧ меным.
Пыр кӧсйис бур олӧм, но тӧлкӧн эз тӧд, кыдзи сэтшӧм олӧмӧдзыс вонысӧ.
Важыс сыын зэв уна вӧлі.
Гашкӧ, сійӧ и ачыс сыысь страдайтліс.
Сьӧкыд морт вӧлі!..
Гарин муніс, а Сливенко пыр на сулаліс.
«Дзебны-гуавны сійӧс колӧ», — думыштіс Сливенко.
Сійӧ муніс корсьны ассьыс ротасӧ да муртса аддзис сійӧс: став карыс вӧлі тырӧма салдатъясӧн, пушкаясӧн да автомашинаясӧн — миянъясӧн и трофейнӧйясӧн.
Медбӧрын, батальонса штабысь тӧдса связист индіс сылы роталысь сулаланінсӧ:
сійӧ разместитчӧма ю берег дорӧ чери кыйысьяс сарайясӧ.
Тані туплясисны зэв гырысь тывъяс, гӧгӧр кыліс чери дук.
Одерлӧн сьӧд ва весьтӧ, взорвитӧм пос весьтӧ, портовӧй причалъяслӧн прозрачнӧй очертаниеяс весьтӧ вӧлі ӧшйӧма пемыд небеса, коді югдыштлывліс орудиеяслӧн шочиник лыйӧмъясысь.
Йӧз ёна мудзӧмаӧсь, но некод на эз узь.
Абу на бырӧма войся атакалӧн возбуждениеыс.
Рота воштіс куим мортӧс.
Пичугинӧс виӧм йылысь юӧрыс огорчитіс ставнысӧ, кӧть и эз радейтлыны сійӧс ехиднӧй характер вӧснаыс.
— Любитліс сійӧ, — шуис Семиглав, — йӧз гӧрб вылын райӧ ветлыны.
Единоличник!..
Старшина шуис:
— Мыйла ӧні лёкторсӧ казьтывнысӧ!
Гогоберидзе шуис:
— Серам петкӧдлысь вӧлі, ок, кутшӧм серам петкӧдлысь!..
Сытӧг гажтӧм лоӧ.
Став вынсӧ зэлӧдӧмӧн Сливенко заставитіс асьсӧ чеччыны.
— Муна, — шуис сійӧ, — тӧдмала, кытчӧ сійӧс дзебисны.
Семьяыслы гижны колӧ.
Сійӧ петіс сарайысь да регыд бара воис карса уличаяс вылӧ.
Машинаяс да йӧз вӧліны этшаджыкӧсь нин: найӧ меститчалӧмаӧсь дворъясӧ да керкаясӧ.
Небесаыс дугдывтӧг ыпнитлывліс-югдывліс, и он вӧлі гӧгӧрво — чардалӧмысь али орудиеяслӧн лыйсьӧмысь.
Сливенко воис буретш кадӧ.
Дивизионнӧй похороннӧй командалӧн подводаяс чукӧрталісны виӧмаясӧс.
Похороннӧй командаса начальник, эспаньолка тошка, нелямын вит арӧса младшӧй лейтенант, киас кутіс пӧнар да ветлӧдліс, корсяліс виӧмаясӧс.
Сылӧн салдатъясыс, ставныс нестроевӧйяс, олӧма да ньӧжмыд йӧз, вӧчисны ассьыныс делӧсӧ вежалана спокойнӧя.
Мукӧд дырйиыс найӧ ӧзтывлісны куритны, и махоркаысь гартыштӧм зэв гырысь чигаркаясысь биясыс здук кежлӧ югдӧдлісны уска либӧ тошка, гажтӧминик, но и абу шог чужӧм.
Кыкӧн на пиысь, медбӧрын, матыстчисны Пичугин дінӧ.
— Мый нӧ, тэнад земляк? — юаліс ӧтикыс Сливенколысь.
— Да, — вочавидзис Сливенко.
— Кытысь?
Сливенко неокотапырысь висьталіс:
— Сійӧ калужскӧй, а ме донецкӧй.
— Но и землякъяс! — шуис юалысьыс.
— Ставным ми землякъяс йӧз муын, — шуис мӧдыс стрӧга.
Эспаньолкаа младшӧй лейтенант сетіс команда вӧрзьӧдчыны, и подводаяс ньӧжйӧник мӧдісны мунны шоссе кузя.
Похороннӧй командаса салдатъяслӧн сьӧд фигураясыс мунісны подводаяскӧд орччӧн.
— Зэв интереснӧйтор, — шуис кодлӧнкӧ гӧлӧс, — артмис эсійӧ лейтенантыскӧд сэки, станция вылын.
Ме локті сы дінӧ, босьті кокъясӧдыс — и аслым пельпомъяс вылӧ.
Мича лейтенантыс, зэв на томиник.
А сійӧ шуӧ: «Тайӧ тэ, мама?»
Вӧлӧмкӧ, ловъя.
Настоящӧй бойын пӧ, шуӧ, первойысь на вӧлі, сэсся пӧ муні ас оланінӧ — сійӧ дивизияса штабын связистӧн вӧлӧма, — а туй вылас, коньӧр, пуксьӧма шойччыштны да унмовсьӧма, быттьӧ кулӧма.
Сизим час узьӧма садьмывтӧг.
Сійӧс, колӧкӧ, быдлаысь корсьӧны, а сійӧ узьӧ.
И тӧкӧтьӧ ми сійӧс ловйӧн эгӧ гуалӧй...
— Мамсӧ вӧтасьӧма, — меліа шуис мӧд гӧлӧс. — Но да, челядь на дзик, кӧть и лейтенант!
— Уна йӧз миян талун уси, — шуис коймӧд гӧлӧс. — Чорыд бой вӧлі.
— А тешкодь, — тэрмасьӧмӧн шуис сійӧ, коді водзсӧ висьталіс унмовсьлӧм лейтенант йылысь, — германскӧй му вылынӧсь всё-таки, а?
— Тайӧ да, — сӧгласитчис мӧд гӧлӧс. — Кад нин ассьыным мустӧм профессиянымӧс шыбитны.
— Делӧ салдатскӧй, — веськодя шуис кутшӧмкӧ гӧлӧс.
Пондіс югдыны.
Мыльк вылын тыдовтчисны кодъяслӧнкӧ чӧв олысь мыгӧръяс.
Тані и вӧлі дивизионнӧй кладбище вылӧ индӧм участок.
Картаяс вылын участокыс шусис 49,2 высотаӧн, Альтдаммсянь куим километр асыв-лунвылынджык.
Тані куйлісны нин виӧм салдатъяс, кодъясӧс вӧлі вайӧма водзджык, винтовкаяс да автоматъяс чукӧр да гӧрд звёздочкаяса пу обелискъяс.
Мылькйыс сулаліс ыджыд туй дорын.
А сійӧ туйыс нуӧдіс Ландсбергӧ, Познаньӧ, Варшаваӧ, Минскӧ да Москваӧ.
И вӧлі кутшӧмкӧ туй и Калугаӧ, кытысянь воис татчӧ ичӧтик непутёвӧй салдат Тимофей Трофимович Пичугин, медым бӧрсӧ не мунны.
Сливенко чӧла видзӧдіс, кыдзи гуалӧны Пичугинӧс.
Сылӧн вӧлі сьӧкыд сьӧлӧм вылас. Сылы быттьӧкӧ колӧ на вӧлі мыйкӧ висьтавны, мыйкӧ докажитны Пичугинлы, но эз нин вермы.
ХХ
Альтдамм босьтӧм бӧрын Красиков муніс Таня ордӧ.
Сылӧн полевӧй сумкаас куйліс гӧтырыслы письмӧ, кодӧс сійӧ кӧсйис, ковмас кӧ тайӧ, сетны Танялы аслыс киас.
И колӧ шуны, мый Семён Семёнович вӧлі тырвыйӧ уверен, мый татшӧм письмӧ лыддьӧм бӧрын Таня, да и любӧй мӧд нывбаба, сӧгласитчас став вылас.
Настроениеыс Красиковлӧн вӧлі зэв бур.
Альтдаммскӧй операция муніс зэв бура.
Вӧліны сёрнияс сы йылысь, мый ӧні корпуссӧ шыбитасны Берлинланьӧ.
Семён Семёнович абу на вӧлі кӧдзалӧма войся атакаысь да весиг дась вӧлі думайтны, мый миян частьяс пырисны Альтдамм лунвыв окраинаӧ чуть ли не сӧмын сы вӧсна, мый сійӧ ачыс сюйсьӧма тайӧ делӧас.
Сиктын, кӧні сулаліс медсанбат, дзоньӧн вӧлі кольӧма сӧмын кык керка.
Палаткаяс абу на жӧ вӧлі удитӧмаӧсь тырвыйӧ сувтӧдавны: сӧмын ӧти хирургическӧй уджаліс.
Раненӧйяс куйлісны да пукалісны ывлаын — коді нӧсилкаяс вылын, а коді прӧстӧ куш му вылас.
Дзоньӧн кольӧм керкаясӧ разместитісны сьӧкыда ранитчӧмаясӧс.
Красиков сёрнитыштіс салдатъяскӧд.
Сёрнитіс сійӧ накӧд сэтшӧм кывйӧн, кутшӧмӧн частӧ сёрнитлісны ӧткымын начальникъяс.
Тайӧ сёрниыс зэв гӧль кывъяснас да мӧвпъяснас, на пыдди вӧлі благодушнӧй да покровительственнӧй тон:
— Но, ребята, кыдзи?
— Но, другъяс, мый?
— Но, вокъяс, кыдзи делӧяс?
Колӧ шуны, тайӧ тоныс да тайӧ выражениеясыс зэв мустӧмӧсь салдатъяслы.
Но русскӧй салдатлӧн звание дінӧ уважениеыс заставитіс раненӧйясӧс ладмӧдчыны Красиков тон дінӧ да ӧтвечайтны сэтшӧм ногӧн жӧ, кӧть и неуна зумыша:
— Нинӧм, полковник ёрт...
— Ставыс лючки танковӧй войскаын!
Матыстчисны врачьяс, и Красиков сёрнитыштіс накӧд вӧлӧм бойяс йылысь да сійӧ тӧдчанлун йывсьыс, кутшӧмӧс имеитӧны Альтдамм босьтӧм да веськыдвывса фланг вылӧ сюйсьысь немецкӧй группировкаӧс бырӧдӧм.
— Альтдамм, — шуис Красиков, — водзсасис ӧтчаяннӧя.
Меным личнӧ лои нуӧдны атакаӧ миянлысь ӧти полкӧс. — Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ юаліс тэрыба: — Кӧні Кольцова?
— Хирургическӧй палаткаын, оперируйтӧ раненӧйясӧс.
— Регыд прӧстмас?
— Регыд.
— Ме виччысьышта.
Полковник муніс гуляйтыштны сикт кузя.
Ылын тыдалісны роща да ты.
Паськыд туй кузя помасьлытӧг мунісны обозъяс.
Накӧд орччӧн мунісны мездӧм иностранецъяс.
Джуджыд помещичӧй повозкаын, кытчӧ вӧлі доддялӧма зэв вына битюгъясӧс, лунвывлань мунісны французскӧй военнопленнӧйяс, кодъясӧс миян войска вӧлі мездӧмаӧсь Балтийскӧй побережье дорын.
Повозка весьтын дӧлаліс куим рӧма знамя.
Мунісны беретъяса, военнӧй образеца кепкаяса, шляпаяса да матерчатӧй картузъяса йӧз.
Красиков ӧвтыштіс налы кинас да бӧр мӧдӧдчис сиктлань.
Тані заводитчӧма нин вӧлі раненӧйясӧс эвакуируйтӧм.
Санитарнӧй автобусъяс сувталӧмаӧсь кузь радӧн улича пӧлӧн.
Быдлаын ноксисны нӧсилкаяса санитаръяс.
Аслас машина дінысь Красиков аддзис мӧд легкӧвӧй машина.
Машинаыс вӧлі выль, зэв мича, трофейнӧй, «опель-адмирал» маркаа.
Кыкнан шофёрыс — сылӧн, Красиковлӧн, и мӧдыс — видлалісны машинасӧ да сёрнитісны сылӧн качествояс йылысь.
— Коді воис? — юаліс Красиков.
— Полковник Воробьёв.
— Мыйла?
Шофёр падмыштліс да шуис:
— Кольцова дінӧ.
Красиков весиг синъяссӧ паськӧдіс.
Но сэні жӧ ставыс лои гӧгӧрвоана.
Хирургическӧй палаткаысь петісны ыджыд тушаа, гажаа нюмъялысь Воробьёв да Таня.
Шуйга кисӧ комдивлысь вӧлі бинтуйтӧма лым кодь еджыд марляӧн, пограничнӧй виж фуражкасӧ вештӧма балябӧж вылас.
— Ранитчинныд?
— Да, кокньыдика, — вочавидзис Воробьёв.
Сылӧн руд мудер нюмъялысь синъясыс видзӧдісны Красиков вылӧ неуна насмешливӧя.
А, гашкӧ, Красиковлы тайӧ и кажитчис.
— И кор жӧ тайӧ тіянкӧд лои? — юаліс Красиков.
— Важӧнкодь нин.
— Мыйла нӧ ми та йылысь эгӧ тӧдлӧй?
Воробьёв нюммуніс:
— Прикажиті некодлы не докладывайтны.
Пасибӧ, Татьяна Владимировна выручитіс, — сійӧ босьтіс кисӧ Танялысь да окыштіс сійӧс. — Зарни ки!
И вомыс зарни: нинӧм эз больгы.
Да вот омӧль, абу лӧсьыд окыштны сійӧс — век жӧ подчинённӧй! — Сійӧ серӧктіс, сэсся юаліс: — А ті мыйла тані?
Висянныд?
— Пиньӧй, — нурбыльтіс Красиков.
— А-а, пиньыд! — Воробьёв нюммуніс,
Красиковлы эз ло лӧсьыд, но комдив пыр жӧ вежис сёрнисӧ: — Ме кывлі, ті тӧрыт нуӧдлӧмныд атакаӧ батальон?
— Да, вӧлі, — веськодьпырысь шуис Красиков.
— Аддзанныд машинасӧ? — автомобиль вылас индігмоз юаліс Воробьёв. — Менам разведчикъяс босьтӧмаӧсь.
Вӧлӧма генерал Денекалӧн, ӧкмысӧд немецкӧй авиадесантнӧй дивизияса командирлӧн.
Багажникас сылӧн весиг парашют вӧлі.
Тыдалӧ, генералыд чеччыштӧма машинасьыс парашюттӧг...
Кор Воробьёв муніс, Красиков первойысь видзӧдліс Таня вылӧ.
Еджыд халата да еджыд шапочкаа Таня вӧлі зэв мича аслас яснӧй, гырысь синъяснас, кодъяс видзӧдісны Семён Семёнович вылӧ серьёзнӧя да кӧдзыда.
— Кытчӧ ті овмӧдчинныд? — юаліс Красиков. — Меным колӧ тіянкӧд сёрнитыштны.
— Некытчӧ на, — шуис Таня. — Ми ректысим — и пыр жӧ мӧдісны воавны раненӧйяс.
— Гуляйтыштам, — предложитіс Красиков.
Найӧ мӧдӧдчисны сикт кузя.
— Кор ме кори тіянӧс лоны менам гӧтырӧн, — шуис сійӧ чӧв олыштӧм бӧрын, — ме сёрниті эг шутитӧм могысь.
И тӧрыт, бой дырйи, опасность водзын, ме ещӧ ӧтчыд ставсӧ думышті да ставсӧ гӧгӧрвои, — сійӧ восьтіс полевӧй сумкасӧ да кыскис письмӧ. — Со гӧтырлы письмӧ, кӧні ме веськыда гижа сы йылысь, мый радейта тіянӧс да дзикӧдз торйӧдча сыкӧд.
Важыскӧд ставсӧ помалӧма, Таня, — сійӧ босьтіс Танялысь кисӧ да топыда топӧдліс аслас киас. — Миянӧс шыбитӧны, — водзӧ висьталіс сійӧ, и гӧлӧсыс сылӧн лои торжественнӧй, — Берлинлань...
Ми сулалам тайӧ войнаас медбӧръя сражение водзвылын.
И ставыс тайӧ быттьӧкӧ лӧсялӧ... миян личнӧй шудкӧд... — Таня чӧв оліс, и Красиков тэрмасьӧмӧн висьталіс водзӧ: — А эсійӧ медсестра кузяыд...
Ме вылӧ донъяла йӧз дінӧ тіянлысь бур чувствоястӧ, Танечка.
Ме тэрмасьышті.
Сійӧ нывбаба кузяыс приказсӧ отменитӧма.
Сійӧ бӧр нин аслас комбат дінас.
Важӧн, кымынкӧ лун нин.
Таня видзӧдліс сы вылӧ чуймӧмӧн, но бара нинӧм эз шу.
Красиков пуктіс ассьыс письмӧсӧ Танялы халат зептас да яндысьыштӧмӧн шуис:
— Ме ещӧ со мый кӧсйи тіянлы висьтавны, Танюша...
Сэні, этайӧ письмӧас, абу ставсӧ гижӧма дзик сідзи, дзик вернӧ...
Ме гижи, мый тӧдмаси тіянкӧд нелямын ӧтикӧд воын...
И водзӧ, мый ті менӧ спаситінныд, кор менӧ ранитлісны, сэки жӧ, нелямын ӧтикӧд воын...
Тайӧ ме, сідз шуны, медым лои кыдзкӧ приличнӧджык, бурджык...
Танялӧн чужӧмыс сотчис.
Красиковӧс кутіс нин беспокоитны сылӧн чӧв олӧмыс, но Таня друг, пыр на важмозыс чӧв олігтыр, кыскис зепсьыс письмӧсӧ, косявліс сійӧс да шыбитіс эжа вылӧ.
— Со и ставыс, — медбӧрын шуис Таня.
Юрсӧ довкйӧдлыштӧм бӧрын, эз нин скӧрпырысь, а шог чуймӧмӧн да упрёкӧн шуис: — Ой, кутшӧм ті омӧль морт!
Кутшӧм ті коньӧр!
И сійӧ бӧр мӧдіс мунны сиктлань.
Красиков сулаліс вӧрзьывтӧг, кытчӧдз Таня эз саяв.
Сэсся лэптіс муысь косявлӧм письмӧ торъяссӧ, сюйис найӧс зептас да муніс аслас машиналань.
Красиков мунӧм бӧрын медсанбатын лои шума, йӧзыс варовмисны.
Нывбабаяс кутшӧмкӧ ногӧн пыр жӧ тӧдмалӧмаӧсь лоӧмтор йывсьыс.
Левкоева котӧрӧн пырис Таня дінӧ палаткаӧ, дыр пыркӧдіс сылысь кисӧ, окаліс да шуаліс:
— Молодец, Танюша!
Ме ставсӧ тӧда...
Таня нюммуніс жугыля:
— Кыдзи нӧ!
Миян медсанбатын ӧмӧй мыйкӧ гусьӧн вӧчан!..
Машалы вӧлі зэв нимкодь.
Сійӧ вообще лыддьыліс, мый мужчинаясӧс колӧ «ӧлӧдны», «не сетны налы вӧля».
— Налы кӧ сетан вӧля, — сикт кузя Танякӧд гуляйтігӧн да ичӧтик нывкаӧс моз киӧдыс сійӧс кутӧмӧн, висьталіс сылы сійӧ, — найӧ юр вылад пуксясны.
Коммунизм дырйи — и то ещӧ уна на ковмас возитчыны этайӧ мужчинаясыдкӧд!
Раненӧйясӧс эвакуируйтӧмӧн занятӧй Глаша всё-таки аддзӧма прӧст кад да котӧрӧн локтіс Таня дінӧ.
Тані сійӧ первойысь кыліс, мый ас тӧдлытӧгыс кутшӧмакӧ лоӧма помкаӧн Танялӧн Красиковкӧд торйӧдчӧмын.
Сійӧ чуймис, акнитіс да бӧрдӧмсорӧн шуис:
— Зэв бур!..
Сідзи сылы и колӧ!
Медсанбатса нывбабаяс — муса, шумитысь, бур да варов племя — вӧліны ставныс кыдзкӧ торъя нин радӧсь, быттьӧкӧ найӧ Танякӧд тшӧтш вӧчисны кутшӧмкӧ ыджыд подвиг.
Найӧ радлісны эз сэтшӧма сы вылӧ, мый Таня янӧдіс Красиковӧс.
Тані торжествуйтіс ыджыдджык чувство — йӧзлӧн радлун, кор аддзан вын да сӧстӧмлун морт характерлысь, коді оз вӧч некутшӧм сделка аслас сӧвестьыскӧд.
Удж помалӧм бӧрын нывбабаяс да нывъяс пуксялісны кильчӧ вылӧ да заводитісны сьывны русскӧй сьыланкывъяс.
Найӧ сьылісны Ермак кулӧм йылысь, фронтбердса вӧрын гудӧкасьысь йылысь, паськыд Волга йылысь и дзор Днепр йылысь.
Ӧта-мӧд дінас топӧдчӧмӧн тадзи найӧ пукалісны сёр войӧдз, и нежнӧй нывбаба гӧлӧсъяс юргисны шоныд войся сынӧдас да кыпӧдісны войся туйяс кузя мунысь салдатъяс сьӧлӧмъясын рӧдина вӧсна гажтӧмчӧм.
XXI
Дивизияясӧс лунвывлань переброситӧм йылысь сёрнияс збыльмисны.
Верховнӧй Главнокомандование утвердитіс тайӧ переброскасӧ кымынкӧ лун сайын нин, сэсся маршманевр дінӧ относитчысь став документъяссӧ видлалісны фронтса штабын.
Картаяс вылӧ пасъялісны маршрутъяс да войска сосредоточитчан участокъяс.
Сэсся телеграф да телефон кутісны передавайтны цифраяслысь кузь колонкаяссӧ, шифровкаяс, приказаниеяс, запросъяс.
Связь кузя офицеръяс самолётъясӧн да машинаясӧн фронтса штабысь муналісны армияясса штабъясӧ, а мукӧдъяс сэсянь машинаясӧн да верзьӧмӧн тӧвзисны корпусъясса штабъясӧ; корпуссянь сэсся верзьӧмӧн да подӧн тэрмасисны дивизияясса штабъясӧ.
Ставкасянь стрелковӧй ротаӧдз приказ пыр чинӧ и чинӧ ыджданас.
Ротаӧдз сійӧ воӧ комбатлӧн телефоннӧй звонок формаын:
— Кыпӧдны йӧзӧс тревога серти.
Передислокация йылысь приказ воӧма вӧлі сӧмын на дивизияса штабӧдз, и капитан Чохов немтӧждысьтӧг пукаліс тыв чукӧр вылын Одер бердса чери кыян сарай дорын.
Петіс шонді, но сынӧдын кыліс на войся кӧдзыдыс, и пуяслӧн поттӧм гаръяса лапъясыс быттьӧкӧ кынмӧмысла тіралыштісны.
Ю веркӧсыс югъяліс гӧрд полосаясӧн.
Кыліс котшӧс дук неылын кусысь пӧжарсянь.
Орччӧн кодкӧ вӧрзис, сэсся чеччис.
Тайӧ вӧлі Сливенко.
— Бур асыв! — шуис сійӧ.
Чохов довкнитіс юрнас.
— Дивизионнӧй газетаын гижӧма миян йылысь, — шуис Сливенко да нюжӧдіс Чоховлы ичӧтик газета.
Чохов босьтіс сійӧс да син пырыс нуӧдіс татшӧм заголовока статья: «Офицер Чоховлӧн боецъяс пыр медводзынӧсь».
Капитанлӧн чужӧмыс гӧрдӧдыштіс нимкодьысла.
Сійӧ шуис:
— Пасибӧ салдатъяслы.
И тіянлы, парторглы, пасибӧ отсӧгсьыд.
— Служита Сӧветскӧй Союзлы, — вочавидзис Сливенко, кыдзи пӧлагайтчис устав серти.
Салдатъяс ӧткӧн-ӧткӧн садьмалісны, синъяссӧ читкыралісны шонді водзын, очсалісны.
— Гӧтырӧс вӧтӧн аддзылі, — шуис кодкӧ.
— Мися жӧ, быттьӧкӧ пуан ваӧн койыштӧм бӧрын чеччыштін.
— Самӧвар сайын пукалім, садйын, — водзӧ висьталіс салдат ассьыс вӧтсӧ. — Миян бур сад.
Да...
Пукалам черешня улын да пӧсь чай юам пампушкаясӧн.
Менам гӧтырӧй пампушкаяссӧ ой кутшӧм чӧскыдӧс пӧжалӧ.
А гӧгӧр тулыс...
А гӧтырӧй...
— Ачыс, кӧнкӧ, пампушка кодь жӧ, — серӧктіс кодкӧ.
— Да, сы модаа, — чужӧмтырнас нюмъялігтыр окотапырысь сӧгласитчис салдат.
— Подъём! — ылын кыліс старшиналӧн гораа юралысь гӧлӧсыс. — Мыйта нӧ позьӧ узьны?..
Семиглав, завтракла!
Ставлы мыссьыны да весавны оружие!
Тэрыба!
Кодлы ме тӧрыт тшӧктылі клястиксӧ вурны?
Емыс да сунисыс ме ордын!
Тэрыба!
Сылӧн гӧлӧсыс кӧзяйскӧя юргис ю весьтын.
Матысса чардаксянь гажаа шыасисны разведчикъяс-наблюдательяс.
— Мый нӧ равзан, старшина?
Татшӧм гӧлӧснад тэныд Большой театрын сьывны!
Старшина пӧрччис ас вывсьыс гимнастёркасӧ, улыс дӧрӧмсӧ да муніс ю дорӧ.
Дзик ва бердӧдзыс лэччӧм бӧрын сійӧ пӧрччис сапӧгъяссӧ, пырис ваӧ да кутіс мыссьыны.
Кӧдзыд ваӧн сійӧ мыськис юрсӧ, сьылісӧ да коскӧдзыс тушасӧ.
— Кынман, старшина! — горӧдісны орчча сарайсянь сапёръяс.
Старшина весиг эз вочавидз налы.
Сійӧ кӧмасис, пасьталіс ва яй вылас улыс дӧрӧмсӧ да гимнастёркаасис, зэлыда тасмаасис, чукӧртіс гимнастёрка бӧрас мича складкаяс, бергӧдчис салдатъяслань чужӧмӧн да бара горӧдіс:
— Тэрыба!
Сарайысь петіс связист да шуис Чоховлы:
— Капитан ёрт, тіянӧс «Фиалка» корӧ.
Чохов тэрмасьтӧг пырис сарайӧ, босьтіс телефоннӧй трубка да кыліс Весельчаковлысь гӧлӧссӧ.
— Чохов! — шуис Весельчаков. — Кыпӧдны ротатӧ тревога серти.
А асьныд ме ордӧ.
Чохов пуктіс трубкасӧ да кымынкӧ здук сулаліс думыштчӧмӧн, сэсся гораа юаліс ассьыс:
— А кытчӧ мунам?
Ещӧ мыйкӧ дыра сулалыштӧм бӧрын, быттьӧкӧ вочакыв виччысигмоз, сійӧ муніс, медбӧрын, сетны колана распоряжениеяс.
Сэк кості, кор Годунов чукӧртіс неыджыд ротнӧй овмӧссӧ, Чохов муніс батальонса штабӧ.
Быдлаын, керкаясын и дворъясын, муніс походводзвывса ноксьӧм.
Связистъяс гартісны проводъяс, шофёръяс заведиталісны машинаяссӧ.
Весельчаков ордӧ чукӧртчисны нин ротаясса да придайтӧм «усиление средствоясса» командиръяс.
Некод эз виччысь, мый татшӧм регыд ковмас выступитны туйӧ.
Джын гӧлӧсӧн Весельчаков висьталіс сійӧс, мый кывліс майор Мигаевсянь.
— Шуӧны, Берлинскӧй направление пӧ.
— Миянтӧг, сідзкӧ, эз обойдитчыны, — радпырысь нюммуніс ӧти артиллерист.
Первой ротаса командир юаліс, кӧні вердны салдатъясӧс.
Весельчаков петкӧдліс карта вылысь:
— Со тайӧ рощаас завтракайтам.
Батальоннӧй кухня сэк кежлӧ удитас воны. — Комбат видзӧдліс строевӧй запискаяс вылӧ да довкйӧдлыштіс юрсӧ: — Йӧзыс этша.
— Сетасны, — шуис ӧти командир.
Ставныс разӧдчисны асланыс подразделениеясӧ.
Чохов кольччыштліс да юаліс комбатлысь:
— Кутшӧм туйӧд мунам?
Весельчаков ӧвтыштіс кинас: абу ӧмӧй пӧ ӧткодь, кӧть кутшӧмӧд, — но Чохов настойчивӧя бара юаліс:
— Кутшӧм туйӧд?
Весельчаков петкӧдліс сылы маршрутсӧ.
Тайӧ вӧлі пӧшти сійӧ жӧ туйыс, кыті найӧ локтісны татчӧ, сӧмын неуна рытыввылынджык.
Сэсся сосредоточитчӧм кутшӧмкӧ вӧрын, а мый лоӧ водзӧ, тӧдӧ гырысь начальство.
Чохов казявтӧг гажмис.
Сійӧ пыр гажмывліс ас гӧгӧрсаыслы казявтӧг.
«Бур, мый став тайӧ иностранецъясыс тӧдасны, мый сӧветскӧй офицерлӧн кывйыс — закон: кӧсйис бӧр локны — локтіс», — думайтіс Чохов; весиг ассьыс сійӧ кӧсйис дзебны, кутшӧм интересӧн сійӧ виччысьӧ Маргаретакӧд паныдасьӧм.
Ротаӧ бӧр мунігӧн сійӧ думайтіс Маргарета йылысь, и сылы мыйлакӧ кажитчис, мый сійӧ пыр на важмозыс пукалӧ ӧшинь вылын, кӧтасьӧм юрсиа да шуда, и виччысьӧ.
Маршманевр заводитчис.
Альтдаммсянь лунвывлань нюжалісны колоннаяс.
Жургисны машинаяс, гӧрдлісны вӧвъяс, кӧртӧн дорӧм сапӧг каблукъяс котшкӧдісны асфальт кузя, дӧлалісны плащ-палаткаяс.
Чохов ньӧжйӧник муніс верзьӧмӧн аслас вӧв вылын рота водзвылас.
Бӧрвылас негора гӧлӧсъясӧн сёрнитісны салдатъяс, бара на выльысь казьтылісны Альтдаммса бойяслысь став вӧвлӧмторъяссӧ, немецкӧй катер вылӧ уськӧдчылӧм, кулӧм Пичугинлысь кывъяссӧ.
Туй пӧлӧн туплясисны жугавлӧм велосипедъяс, бок вылас пӧрӧм немецкӧй пушкаяс, жугӧдӧм машинаяс.
Кадысь кадӧ кылісны бӧрын мунысьяслӧн жугыль гӧлӧсъяс:
— Примитны веськыдвывлань!
Салдатъяс топӧдчисны туй веськыдладорбокас, и на дінті тӧвзисны грузӧвикъяс, орудиеяс, «катюшаяс».
Чохов ылісянь аддзис туйвежъясысь некымын легкӧвӧй машина, кодъяс сулалісны пу улын.
На дінын ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлісны дивизияса командир да политотделса начальник.
Дзик туй бокас сулаліс Вика, видзӧдіс прӧйдитысь частьяс вылӧ да нюмъяліс мелі да шуда нюмӧн.
Чохов видзӧдліс аслас йӧз вылӧ да джын гӧлӧсӧн командуйтіс:
— Разберитчыны!
Генерал миянӧс встречайтӧ, — и кисӧ пилотка бердас пуктӧмӧн сійӧ мунігмозыс рапортуйтіс: — Мӧдӧд стрелковӧй рота мунӧ маршрут кузя.
Докладывайтӧ ротаса командир капитан Чохов.
Генераллӧн джуджыд папахаыс, полковник Плотниковлӧн приветливӧй чужӧмыс да Викалӧн стройнӧй фигуркаыс колины бӧрлань.
— Вольно! — шуис Чохов.
Мыйкӧ дыра мысти аслас серӧй вӧв вылын Чохов дінӧ матыстчис майор Мигаев.
Минута мында сійӧ чӧв олігтыр муніс Чоховкӧд орччӧн, сэсся шуис:
— Сідз, значит.
Тэнӧ представитӧма альтдаммскӧй бойясысь наградитны Отечественнӧй война первой степеня орденӧн.
Кык орден ӧти тӧлысьӧ.
Абу сэтшӧм омӧль, а?
— Да, — шуис Чохов.
— И тэнсьыд салдатъястӧ представитӧма жӧ, мукӧдъяссӧ кулӧм бӧраныс.
Видзӧд, кутчысь бура, ми тэ вылӧ ёна надейтчам.
Вочакыв виччысигмоз сійӧ видзӧдіс Чохов вылӧ.
Медбӧрын Чохов шуис:
— Пасибӧ.
Постарайтча.
Мигаев муніс водзӧ, зэв дӧвӧльнӧй, да, мудера шпыннялігтыр, думайтіс: «Ак тэ, паршивӧй детинка!»
Сёрнитны кутіс, муртса пычкис ас пытшсьыс кык кыв...»
И, бӧрлань бергӧдчылӧмӧн Чохов вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, думыштіс: «Коньӧрӧй».
Коймӧд лунас, водз асылын, часть муніс квайт километр рытыввывтіджык Маргарета Реен оланінсянь.
Чохов дугдывтӧг тревожнӧя видзӧдлывліс карта вылӧ да, медбӧрын, решитчис кежавны.
Дерт, тайӧ вӧлі явӧ дисциплина торкӧм.
«Медбӧръяысь», — думайтіс Чохов, беспокойнӧя аслас салдатъяс вылӧ видзӧдлывліг да ылын тыдалысь Сӧветскӧй Союзса геройлӧн серӧй вӧв бӧрся видзӧдіг.
Привал вылын сійӧ чукӧстіс ас дінас старшинаӧс да шуис:
— Ме ветла кык час кежлӧ.
Юаласны кӧ...
Годунов успокоительнӧя нюммуніс:
— Порядок!
Сувтыштісны, мися, вӧвсӧ юктавны...
Старшина вӧлі дошлӧй морт.
Чохов шпорынас кучкис вӧлыслы да гӧнитіс сиктса туй кузя.
Регыд сійӧ петіс параллельнӧй туй вылӧ, код кузя муніс мӧд дивизия.
Пограничнӧй виж фуражкаа, кӧртӧда киа полковник сулаліс машина дорын да генерал Середа моз жӧ пропускайтіс ассьыс частьяссӧ.
Прӧйдитіс понтоннӧй батальон, сэсся самоходнӧй артиллерия.
Кор минута кежлӧ движениеыс дугдыліс, Чохов вуджис туй вомӧныс да бара гӧнитіс туй кузя.
Вӧрын вӧлі ыркыд да йӧзтӧм.
И сӧмын ӧти прӧсека вылын Чохов аддзис ньӧжйӧник мунысь кык мужчинаӧс: ӧтиыс вӧлі ыджыд тушаа, куш плеша, мӧдыс омӧлик, юр вылас нывбаба чышъяна да чышъян вылас сьӧд шляпаа.
Тайӧ вӧліны, тыдалӧ, полякъяс, сы вӧсна мый пальто морӧсас вӧлі летъялӧны еджыда-гӧрда рузумторъяс, и чышъянаыс, Чоховӧс аддзӧм бӧрын, копыртчыліс сылы да шуис:
— <pol>Дзенкуемы за вызволенне...</pol> *
* Аттьӧалам мездӧмысь (польскӧй ногӧн)
Тайӧ кык мортыс ньӧжйӧник мунісны лунвывлань, а Чохов гӧнитіс водзӧ.
Вӧрысь петӧм бӧрын сійӧ аддзис ас водзсьыс самӧй сійӧ сиктсӧ.
Чохов шпорынас кучкис вӧлыслы.
Шондіыс вӧлі вылынкодь нин, и пуяслӧн кузь кельыд вуджӧръясыс куйлісны том турун вылын.
Помещичӧй усадьба тшыналіс.
Керкаыс вӧлі сотчӧма пӧшти помӧдз.
Дворас важмоз сулаліс пу вожъя «мерседес-бенц».
Чоховлӧн каретаыс эз вӧв.
Чохов матыстчис пу барак дорӧ, кӧні овлісны иностранецъяс.
Баракыс вӧлі тыртӧм.
Мешӧкъясысь вурӧм идзас матрацъяса пу топчанъяс сулалісны стенъяс пӧлӧн.
Каморкаын, кӧні неважӧн на овліс Маргарета да сылӧн француженка пӧдругаыс, стенас ӧшаліс бусӧссьӧм картина.
— Мунӧмаӧсь, — шуис Чохов.
Сійӧ петіс баракысь да сувтіс дворас.
«Весьшӧрӧ сотӧмаӧсь, — думыштіс сійӧ, коркӧ вӧвлӧм зэв мича помещичӧй керкалӧн тшынасьысь гӧлӧвняяс вылӧ видзӧдігӧн. — Татчӧ позис эськӧ клуб лӧсьӧдны либӧ изба-читальня...»
Сійӧ разис дом поводсӧ вӧлыслысь, пуксис седлӧас да ньӧжйӧникӧн мӧдӧдчис бӧр, вӧтӧдны ассьыс ротасӧ.
Ыджыд туй вылын войвывсянь лунвылӧ мунісны гораа сёрнитысь иностранецъяса подводаяс, но тайӧ вӧліны эз найӧ, а мукӧдъяс.
Сэсся лои дзик чӧв-лӧнь, и сӧмын кысянькӧ ылысянь кыліс машинаяслӧн шумыс.
— Ставныс мунӧны гортаныс, — шуис Чохов, аслас вӧв дінӧ шыасигмоз, коді вочакыв пыдди вӧрӧдыштіс пельяссӧ, — мунам и ми регыд.
Да, регыд ми мунам гортӧ, ас ордӧ.
Делӧ вӧчим, мездім ставнысӧ, кодъясӧс вӧлі колӧ.
Лӧсьӧдім порядок...
Капитанлысь кывъяссӧ вӧлыс кывзіс ӧти пельнас.
Чохов важӧн нин эз вӧвлы ӧткӧн, пӧжалуй, став война вояс чӧжыс.
Ӧні сійӧ вӧлі дзик ӧтнас, и сійӧ думайтіс гораа сёрнитігтыр.
Вӧлыс кывзіс да вӧрӧдіс пельяссӧ.
— Да, — шуис Чохов, — со мый ми вӧчим.
Став вӧснаыс тӧждысим...
Часлы, помӧдз нӧйтам сволочьясӧс — и гортӧ жӧ мунам.
Шондіыс заводитіс сотны.
Вӧлі лӧнь.
Чохов неылысь аддзис неыджыд ты дорысь сикт да, Годуновлысь кывъяссӧ тӧдвылӧ уськӧдӧмӧн, решитіс збыльысь юктавны вӧвсӧ.
Сійӧ лэччис муӧ да дом поводӧдыс нуӧдіс вӧвсӧ ва дорас.
Гӧп дорын пукалісны салдатъяс.
Гырысь паньясӧн найӧ сёйисны банкаясысь консерв, — панясисны стрӧга ӧчередӧн, ӧтпырйӧ паньыштлісны эз зэв уна, но и эз этша, да внимательнӧя кывзісны висьталӧмсӧ рыжӧй уска салдатлысь, коді пукаліс шӧрас немецкӧй снаряднӧй ящик вылын.
Висьталысьсӧ Чохов пырысь-пыр жӧ тӧдіс, тайӧ вӧлі рыжӧй уска сибиряк, кодкӧд ӧтлаын найӧ ветлӧдлісны каретаын.
— ...А ветлӧдліс сійӧ, Илья Муромецыд, — ус пырыс шпыннялігтыр висьталіс сибиряк, — кыдзи миян автомобиль: муніс куим час — прӧйдитіс куимсё верст!
И вот, кор аддзис эсійӧ разбойниксӧ да эсійӧ крӧватьсӧ, босьтас да кыдз тай швачкас разбойниксӧ крӧвать бердас...
Бергӧдчӧма, шуӧны, крӧватьыс, и разбойникыс усьӧма джуджыд кӧбрегӧ.
Сэки миян Илья иганъяс-томанъяснас нетшыштӧма кӧбрег ӧдзӧссӧ да лэдзӧма вӧля вылӧ зэв ён нелямын багатырӧс.
И шуӧ налы Илья: «Ноко, муналӧй, ребята, асланыд рӧднӧй местаясӧ да юрбитӧй енлы Илья Муромец вӧсна.
Не кӧ ме, Илья, ставныдлы тіянлы эськӧ вӧлі пом!»
Со кутшӧм делӧясыс.
Тайӧс меным бабушка на висьтавліс...
Сэки кыліс команда:
— <rus>Становись</rus>!
Салдатъяс мӧдісны тэрмасьны, но всё-таки паньяснас перъялісны банкаяссьыс медбӧръя колясъяссӧ, ӧдйӧ босьталісны винтовкаяссӧ да котӧртісны строитчыны.
Тайӧ здукас рыжӧй уска тӧдіс Чоховӧс да радпырысь горӧдіс:
— <rus>Здравия желаем</rus>, капитан ёрт!
Тӧдінныд?
— Тӧді, — шуис Чохов.
— Сідзкӧ, Берлинлань?
— Берлинлань, — шуис Чохов.
Салдатъяс вӧрзисны туйӧ.
Войвывсянь, Балтийскӧй моресянь, пӧльтіс салдатъяслы пӧпутнӧй тӧв, и налӧн плащ-палаткаясыс швачӧдчисны парусъяс моз.
А сиктса ӧшиньяс весьтын летъялісны еджыд флагъяс.
КОЙМӦД ЧАСТЬ
Берлинскӧй направлениеын
I
Воис тулыс, но йӧз вӧліны вывті занятӧсь асланыс делӧнас, медым, кыдзи овлӧ, казявны сійӧс.
Дерт, салдатъяс нимкодясисны шоныдлы, но налы кажитчис, мый шоныдыс ньӧти оз лок шондісянь, а пуяс вежӧдӧны оз апрельскӧй сокъясысь, кодъяс пуӧны выльмӧдӧм почваын.
Салдатъяс кӧ и думайтлісны тулыс йылысь да сёрнитлісны сы йылысь, то тайӧс йитлісны сӧмын гортныскӧд, рӧдинаныскӧд.
«Сэні гӧрӧны нин», — сёрнитлісны тӧрытъя колхозникъяс.
«Скворешникъяс сэні виччысьӧны нин гӧстьясӧс», — сёрнитлісны тӧрытъя детинкаяс.
Тані, йӧз муын, тулысыс эз вӧв, вӧлі матысса победа, и кажитчис тырвыйӧ лӧсяланаӧн, мый сійӧ локтӧ шонді югыдкӧд да лэбачьяслӧн гажа шумкӧд ӧтлаын.
Тадзи ощущайтісны салдатъяс тайӧ тулыссӧ Одер дорын, нелямын витӧд вося тулыссӧ.
Заводитісны дзордзавны садъяс.
Соловейяс сьылісны рощаясын.
Луннас Одер дорын вӧлі пӧшти сиктын кодь чӧв-лӧнь.
Нюръяс весьтӧд уліті лэбалісны вальдшнепъяс.
Горзісны петукъяс Одер бердса сиктъясын да дыша швачӧдісны бордъяснас.
Зато войнас быдлаын пуис лихорадочнӧй, гуся, кропотливӧй, таинственнӧй удж.
Йӧз муын войлӧн пемыдыс ышлолаліс, ньӧжйӧник видчис чистӧй русскӧй кывйӧн, укйӧдліс бурлакъяс моз: тайӧ уджалісны сапёръяс, зэв гырысь переправаяслысь детальяс вӧчалігӧн; тайӧ регыд кежлӧ устраивайтчисны локтысь частьяс, маскируйтчисны лапъясӧн вӧвлытӧм калибръяса выль воӧм артиллерийскӧй стволъяс, ректавлісны патрон тыра ящикъяс.
Соловейяслӧн сьылӧмыс торксьывліс немецъяслӧн артиллерийскӧй налётъясӧн.
Заводитліс лыйлыны ӧти орудие, сэсся шыасьліс мӧд, коймӧд.
Сэсся, ен тӧдӧ мыйӧн шызьӧм, кутшӧмкӧ батарея заводитліс дізьгыны-лыйлыны дурмӧм залпъясӧн.
Регыд мысти лыйліс нин пӧшти став немецкӧй артиллерияыс.
Тайӧ вӧлі мыйкӧ сэтшӧм сяма, быттьӧкӧ кутшӧмкӧ сиктын увтчисны понъяс: ӧти увтыштӧм вылӧ шыасьӧ мӧд — и вот став сикт пасьтаыс нин кылӧ понъяслӧн лявзӧм да тревожнӧя увтчӧм.
Сэсся тыдовтчӧ, мый гӧгӧр шынитӧв, увтнысӧ нинӧмла, и понъяс ӧти-ӧтиӧн ланьтӧны.
Бара пуксьӧ тувсов чӧв-лӧнь, и вӧлӧмкӧ, мый соловейяс абу и ланьтлӧмаӧсь, найӧ пыр ӧтмоз сьылӧны и сьылӧны.
Югдӧм бӧрын ыджыд юлӧн нюръяса берегъяс дорын бара ставыс ланьтліс.
Ылыс русскӧй равнинаяссянь петысь шондіыс югдӧдіс юсӧ чим гӧрд югӧрӧн.
Садьмалісны воробейяс.
Но тайӧ пӧръясяна чӧв-лӧняс чувствуйтчис тревожнӧй виччысьӧм, чим гӧрд юлӧн ӧтар-мӧдар бокас зэв ыджыд кык лагерлӧн муртса кутны верман волнуйтчӧм.
Воӧ вӧлі наблюдательяслӧн кад.
Найӧ видзӧдісны тыр синъяснаныс, став оптическӧй приборъяс пыр мӧдарладор берег вылас.
Башняяс вывсянь да чардакъяссянь, пу йывъяссянь, блиндажнӧй щельяссянь да тшӧкыд кустъяс пӧвстсянь, став наблюдательнӧй пунктъяссянь: передовӧйяссянь, основнӧйяссянь да запаснӧйяссянь — видзӧдісны разведчикъяс да артиллеристъяс, быдпӧлӧс чинъяса офицеръяс.
Фронтбердса аэродромъяс вывсянь петавлісны разведывательнӧй самолётъяс да дыр журъялісны ӧтарӧ-мӧдарӧ шоссейнӧй туйяс да кӧрттуйяс весьтті, кыйӧдісны, фотографируйтісны.
Капитан Мещерский да сылӧн разведчикъясыс пожӧма вӧрӧ лӧсьӧдісны наблюдательнӧй пункт.
Найӧ йитісны пӧвъясӧн ӧта-мӧдыскӧд матын быдмысь куим пожӧм да пӧшти йывъяс вылас вӧчисны пӧвъясысь площадка.
Площадка вылас вӧлі лӧсьӧдӧма пызан, сэтчӧ жӧ сувтӧдісны кутшӧмкӧ керкаысь вайӧм стариковскӧй креслӧ.
Лапъяс пӧвстын сулаліс лысъясӧн маскируйтӧм стереотруба, а пызан вылас куйлісны наблюдайтӧм кузя ыргӧн кнопкаясӧн крепитӧм схема да гижӧдъяс вӧчавны тетрадь.
Сэні жӧ вӧлі полевӧй телефон.
Наблюдательнӧй пунктсянь муӧ лэччис тьӧскысь вӧчӧм крут пос.
Площадкаыс качайтчис тӧв пӧльыштлӧмысь.
Снарядӧн жугӧдӧм орчча пожӧм вылӧ неважӧн овмӧдчысь аист любопытнӧя видзӧдлывліс аслас сьӧд синъяснас оранжевӧй ныр вывтіыс морт нисьӧ аистъяс вылӧ, кодъяс пукалісны аслыснога позйын.
Регыд аистлӧн воис и пӧдругаыс, найӧ ӧтлаын лэблывлісны и бӧр волісны ӧтлаын да курлыкайтігтыр интересуйтчӧмӧн видзӧдісны Мещерский вылӧ да сылӧн ёртъясыс вылӧ, мукӧд дырйи сёрнитісны ас костаныс ас ногыс, аистъяс ногӧн.
Кор аистъяс лэблісны рытыввылӧ, разведчикъяс горзылісны на бӧрся:
— Видзчысьӧй, энӧ висьталӧй немецъяслы миян поз йылысь!
Ӧтчыд асывнас разведчикъяс кылісны кустъяс пӧвстысь кокшыяс, и та бӧрын кыліс гажа гӧлӧс:
— Кӧнӧсь ті, другъяс-ёртъяс?
Разведчикъяс видзӧдлісны увлань да акнитісны: гвардияса майор!
Ставныс, Воронин кындзи, коді вӧлі стереотруба дорын, уръяс моз чеччышталісны увлань.
Лубенцовкӧд воис и майор Антонюк.
Лубенцов чотыштіс на да ветлӧдліс беддьӧн.
Разведчикъяскӧд здоровайтчӧм бӧрын Лубенцов сьӧкыдпырысь кайис вылӧ, видзӧдліс стереотруба пыр, синъяссӧ чӧвтліс гижалӧм наблюдениеяс вылӧ да недӧвӧльнӧя шуис:
— Ылынкодь немецъяссянь!..
Татысянь нинӧм и он аддзы бура.
Оз ӧмӧй позь вӧлі устроитчыны юланьыс матӧджык?
Антонюк сулаліс улын да кывзіс сёрнисӧ, коді кыліс вывсянь.
Воронин вочавидзис падъялігтыр:
— Позьӧ, дерт, гвардияса майор ёрт...
Со видзӧдлӧй.
Окулярсӧ сійӧ веськӧдіс дзик юдорса мыльк вылӧ.
Антонюк весиг ёрччыштіс вомгорулас.
Ӧд и сійӧ неважӧн юавліс разведчикъяслысь, абу-ӧ пӧ НП вылӧ бурджык места, но сійӧ жӧ Ворониныс вочавидзис сэки сылы:
— Кӧні нӧ бурджыкыс...
Тані местаыс джуджыд, а сэні ставыс нюр и нюр...
«Колӧ вӧлі аслым волыны да видзӧдлыны!» — скӧраліс ас вылас Антонюк.
Вывсянь кыліс гвардияса майорлӧн гӧлӧсыс:
— Но и бур!
Сэтчӧ ми и вуджӧдам НП-сӧ, а тайӧ кольӧ запас вылӧ, случай вылӧ, немецъяс кӧ сэтысь казяласны миянӧс.
Лубенцов лэччис улӧ да шуис, медбӧрын, медся главнӧй йывсьыс:
— Локтан лунъясӧ кутам вӧчны поиск.
Зэв ёна колӧ пленнӧй.
Пуксисны эжа вылӧ.
Мещерский висьталіс:
— Налӧн сэні торфянӧй сарайын, нюр вылас, боевӧй охранение.
Медся удобнӧй объект.
Ме дугдывтӧг наблюдайта сы бӧрся.
Немецъяс сэтчӧ волӧны пыжӧн сизим час рытын да мунӧны бӧр асланыс траншеяӧ квайт час асылын.
Найӧ пырджык витӧн.
Тӧрыт, збыль, найӧ вӧліны кӧкъямысӧн.
Сэсянь найӧ лэдзалӧны ракетаяс.
Талун мунтӧдзныс кыкӧн купайтчисны.
Вооружитчӧмаӧсь пулемётӧн да винтовкаясӧн.
Мещерскийлысь кывзӧм бӧрын Лубенцов шуис:
— Ладнӧ, видзӧдлам. — Аистъяс вылӧ синъяссӧ чӧвтлӧм бӧрын сійӧ чинтіс гӧлӧссӧ: — Наступление — матысса лунъяслӧн делӧ.
Разведчикъяс чошкӧдісны пельяссӧ.
Дерт, ставныс тӧдісны, мый наступление заводитчас регыд, но сэк кежлӧ лӧсьӧдчӧмыс муніс сэтшӧм гусьӧн, мый эз сӧмын немецъяс, но и миян салдатъяс да офицеръяс ылавлісны.
Весиг корпусъясса да дивизияясса командиръяс нинӧм эз тӧдны бура.
И кӧть эськӧ генералъяс вермисны мыйсюрӧ йылысь дӧгадывайтчыны, но наступление заводитан лун вӧлі тӧдса, тыдалӧ, сӧмын ӧтнаслы Верховнӧй Главнокомандующӧйлы.
Лубенцов сэтшӧм увереннӧя висьталіс разведчикъяслы матысса наступление йылысь сы вӧсна, мый сійӧ кывліс та йылысь генерал Сизокрыловсянь.
Медсанбатысь выпишитчӧм бӧрын Лубенцов вӧлі армияса штабын.
Тані сійӧ пыр жӧ мӧдіс овны напряжённӧй да деятельнӧй олӧмӧн, коді ньӧти эз вӧв медсанбатса шынитӧв олӧм кодь.
Сылы петкӧдлісны быдпӧлӧс разведкалӧн даннӧйяса картаяс.
Одер сайӧ немецъяс вӧлі стрӧитӧмаӧсь мощнӧй полевӧй оборона: зэв уна траншеяяс, эскарпъяс, противотанковӧй рӧвъяс, миннӧй полеяс.
Быдлаӧ вӧлі сувтӧдалӧма бронеколпакъяс да ставсӧ гартлӧма колючӧй проволокаӧн.
Берлинсянь фронтлань туйяс кузя вӧлі зафиксируйтӧма немецкӧй пехоталысь, автомашинаяслысь, гусеничнӧй тракторъяслысь дугдывтӧг мунӧм.
А Тодтлӧн * строительясыс, рабочӧй батальонъяс да местнӧй олысьясысь уна дас тысяча йӧз жуисны фронт линиясянь Берлинӧдз.
* Тодтлӧн организация — военно-инженернӧй организация немецко-фашистскӧй армияын.
Полковник Малышев подробнӧя висьталіс Лубенцовлы обстановкасӧ.
«Языкӧс» важӧн нин эгӧ босьтлӧй, сы вӧсна мый миянӧс немецъясысь торйӧдӧ ю, збыльысь кӧ шуны, весиг не ӧти, а кык ю: Альте-Одер дорсянь Одер вожалӧ да збыльысьсӧ визувтӧ кык параллельнӧй юӧн, кодъяс костын куйлӧ джуджыд шоръясӧн орйӧдлӧм нюра пойма.
Но та вылӧ видзӧдтӧг, колӧ стӧчмӧдны немецъяслысь группировкасӧ, и та могысь колӧ «язык».
— Мыйӧн сӧмын воанныд ас орданыд, — тӧждысьӧмпырысь шуис Малышев, — примитӧй мераяс пленнӧйӧс босьтӧм кузя.
Кӧть мед мый эз сулав!
Рытнас, кор Лубенцов лӧсьӧдчис нин мунны, разведотделӧ немвиччысьтӧг юӧртісны телефон кузя, мый ӧні на воысь генерал Сизокрылов кӧсйӧ юасьыштны Лубенцовлысь кытшалӧм Шнайдемюльын сылӧн олӧм йылысь.
Генерал кывзіс гвардияса майорлысь висьталӧмсӧ зэв ыджыд вниманиеӧн.
Веськыда кӧ шуны, сійӧ любуйтчис разведчиклӧн тӧлка да восьса чужӧмнас.
Сійӧ думайтіс: «Кутшӧм жаль эськӧ вӧлі, сійӧ кӧ пӧгибнитіс.
Интереснӧ, ловъя абу сылӧн батьыс?»
Генерал кӧсйис весиг юавны та йылысь Лубенцовлысь, но эз юав.
Сійӧ сӧмын шуис:
— Тайӧ, мый ті висьталінныд, зэв меным поучительнӧ.
Ме кывзі младшӧй поколениеса коммунистлысь мыйкӧ исповедь кодьӧс.
Должен тіянлы висьтавны, мый сэтшӧм сьӧкыд условиеясын долг исполняйтігӧн тіян стойкостьныд лишнӧйысь висьталӧ, мый историческӧй арена вылӧ петіс выль сталинскӧй поколение, коді достойнӧй миян водзын сулалысь могъяслы.
Тайӧс прӧверитӧма тайӧ войнанас.
Лубенцов эз тӧд, мый вочавидзны.
Да и мый вӧлі тані вочавидзнысӧ?
Лӧсьыд эськӧ вӧлі матыстчыны Сизокрылов дінӧ да висьтавны сылы ставсӧ, мыйӧн тыр сьӧлӧмыс: кутшӧм сійӧ шуд — лоны сӧветскӧй салдатӧн, справедливӧй делӧ вӧсна тышкасьысьӧн.
Лубенцов кӧ ставсӧ тайӧс эз висьтав, то эз сы вӧсна, мый эз тырмыны кывъясыс.
Прӧстӧ сійӧ воспитывайтчис уджалысь йӧз семьяын, кӧні эз вӧвны почётын кузь сёрнияс сы йылысь, мый вӧчсьӧ сьӧлӧм пытшкын, кӧні быдсяма чувствительность лыддьыссьыліс нескромнӧйӧн, весиг недостойнӧйӧн.
Тані радейтлісны пӧся, но чӧла, симпатияяс тані петкӧдчылісны мелі шуткаӧн, а эз сьӧлӧм восьтӧмӧн.
Аслыс казявтӧг Лубенцов пыдісянь ышловзис.
И, пӧжалуй, тайӧ вӧлі медбур вочакыв.
Генерал нюммуніс, чеччис места вывсьыс да юаліс:
— Мунанныд ас орданыд?
— Да, генерал ёрт, — вочавидзис Лубенцов. — Сложнӧй делӧ виччысьӧ — пленнӧйӧс кутам кыскыны Одер вомӧн.
— Гашкӧ, медбӧръяысь, — шуис Сизокрылов. — Матысса лунъясӧ заводитчас великӧй наступление, тайӧ войнаас медбӧръя.
Кора тіянӧс овны видзчысьӧмӧнджык, не увлекайтчыны да весьшӧрӧ не рискуйтны олӧмнаныд.
Кор Лубенцов петіс генерал ордысь, сылы чужӧмас ӧвтыштіс сэтшӧм шоныд, помтӧм паськыд тулысӧн, мый весиг лолыс мытшасьліс.
Машина виччысис нин сійӧс.
Туй чӧжыс Лубенцов чӧв оліс, сӧмын кадысь кадӧ тэрмӧдліс вывті нин видзчысьысь шофёрӧс:
— Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, другӧ!
Аслас дивизияӧ воӧм бӧрын Лубенцов, весиг комдивкӧд аддзысьлытӧг, коді вӧлі мунӧма кутшӧмкӧ полкӧ, Антонюккӧд тшӧтш пыр жӧ муніс наблюдательнӧй пунктӧ.
II
Бара заводитчис Лубенцовлӧн оборонаын олӧм, да бара лои разведчиклӧн привычнӧй, юр вемтӧ жугӧдысь тӧждысьӧм — пленнӧй йылысь, «язык» йылысь тӧждысьӧм.
Лубенцовлы сьӧкыд на вӧлі ветлӧдлынысӧ и подӧн и верзьӧмӧн, сы вӧсна сійӧ лыддьыліс бурджыкӧн пыр овны НП-ын.
Мещерскийкӧд да Воронинкӧд ӧтлаын сійӧ пукаліс стереотруба дорын да сюся видзӧдіс сы бӧрся, мый вӧчсьӧ ю вылын да ю поймаын.
Одер кузя кывтісны быдсямапӧлӧс предметъяс, тыдалӧ, Франкфуртсянь либӧ Кюстринсянь, кӧні неважӧн мунісны бойяс.
Лубенцов мӧдіс видзӧдны тайӧ предметъясыс бӧрся да казяліс, мый визулыс нуӧ найӧс рытыв береглань.
Сійӧ думыштчис, чукыртліс синкымъяссӧ да, первой Мещерский вылӧ, сэсся Воронин вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, юаліс:
— Видлам?
Найӧ эз гӧгӧрвоны.
— Кор пемдас, тшӧктӧй пӧрӧдны пу, а югдандорыс лэдзӧй сійӧс ваӧ, мед плавайтыштас...
А ми видзӧдлам.
Мещерский да Воронин эз гӧгӧрвоны сылысь мӧвпсӧ да видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
Лубенцов нюммуніс:
— Эк, ті!..
Рытнас разведчикъяс, кодъяс олісны землянкаын неылын выль НП-сянь, пӧрӧдісны пу, кыдзи вӧлі тшӧктӧма налы.
Югдандорыс на дінӧ локтіс гвардияса майор.
Сійӧ копыртчис землянкаӧ пыранінӧ да горӧдіс:
— Подъём!
Разведчикъяс кыскисны пусӧ ю дорӧ, а Лубенцов ньӧжйӧник мӧдӧдчис бӧр НП-ӧ.
Лои пыр югыдджык.
Локтіс Воронин да доложитіс, мый пусӧ лэдзӧма визув вылӧ.
— Видзӧд сы бӧрся, — шуис Лубенцов, и ачыс тожӧ пуктіс син дорас бинокльсӧ.
Кызь кык минута мысти визулыс кылӧдіс пусӧ рытыв берегса лыа кӧса дорӧ.
Тайӧ лыа кӧса дорас бергалыштӧм бӧрын сійӧ бара муніс ю шӧрас да спокойнӧя кывтіс водзӧ, морелань.
Татшӧм, сідзкӧ, лоӧ туйыс сэтчӧ.
Ӧні колӧ вӧлі тӧдмавны бӧр локтан туйсӧ, а тайӧ вӧлі медся сложнӧй.
Дерт, медбур поиск — сійӧ некутшӧм шумтӧг поиск.
Но тайӧ разын некутшӧма оз вӧлі позь надейтчыны та вылӧ, медся нин сы вӧсна, мый неудача дырйи последствиеясыс вермисны лоны роковӧйӧн: ӧд разведчикъясӧс кӧ казяласны, налы лоӧ эськӧ вартчыны немецъяс би улын шыльыд ва веркӧс вывті, да ещӧ пленнӧйкӧд.
Мыйкӧ дыра думайтӧм бӧрын Лубенцов решитіс водзвыв ӧткажитчыны «шумтӧг» поискысь да бӧрйис татшӧм план: разведчикъяс вуджӧны ю вомӧн пу сайӧ сайӧдчӧмӧн, пу лапъясас да стволас кутчысьӧмӧн, пуыслысь кывтӧмсӧ ньӧти ӧддзӧдтӧг, медым эз казявны немецъяс.
Кызь кык минута мысти найӧ воӧны рытыв берегӧ.
Сэсянь найӧ кыссьӧны ляпкыдик, но сук кустарникъяс пӧлӧн, вуджӧны дамба вомӧн да писькӧдчӧны торфянӧй сарайӧ, коді сулалӧ нюр вылын.
Сэки пыр жӧ заводитӧны действуйтны артиллерия, миномётъяс да стрелковӧй оружиелӧн став видъяс.
Став бисӧ лоӧ веськӧдӧма немецкӧй передньӧй край вылӧ, и тайӧ кадас разведчикъяс расправляйтчӧны немецъяскӧд торфянӧй сарайын, босьтӧны ӧтиӧс пленӧ да ӧдйӧ бӧр мунӧны береглань.
Сэки разведчикъяс качӧдӧны турунвиж ракета, и та бӧрын артиллерия ещӧ ёнджыка чорзьӧдӧ бисӧ. Сылӧн мог — пӧдтыны противникӧс дас кык минута кежлӧ.
Тайӧ дас кык минута чӧжнас разведчикъяс пленнӧйкӧд вуджӧны ю вомӧн.
Медбӧрын, план вӧлі разработайтӧма, доложитӧма штабса начальниклы да дивизияса командирлы, утвердитӧма да сӧгласуйтӧма медся посниторъясӧдз артиллеристъяскӧд да миномётчикъяскӧд.
Ӧні коли бӧрйыны поиск вылӧ йӧзӧс.
И тані гвардияса майор падмыштліс.
Вӧрын разведчикъяскӧд пукалігӧн да накӧд ужнайтігӧн сійӧ чӧв олігтыр кывзіс налысь быттьӧкӧ тӧждысьтӧм сёрнияссӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый найӧ виччысьӧны сылысь кывсӧ.
Да, эз сэтшӧм прӧстӧ вӧв решитны, кодъяс мунасны разведкаӧ.
Синкымъяс увтіыс Лубенцов видзӧдіс том, гожъялӧм да банйӧм чужӧмъяс вылӧ, кодъяс вӧліны сэтшӧм неӧткодьӧсь да сылы донаӧсь.
Найӧс виччысис опаснӧй делӧ.
А кутшӧмкӧ сё километр сайын Берлинсянь, дзик война помасьӧм водзвылас, торъя сьӧкыд вӧлі шуны кодлыкӧ налы:
— Тэ мунан!
И всё-таки тайӧс колӧ вӧлі вӧчны, и Лубенцов шуис:
— Воронин, Митрохин, Савельев, Гущин, Опанасенко.
Индӧмъясыс и синнысӧ эз лапнитлыны, сӧмын чӧв ланьтісны, — да и сійӧ секундаджын дорысь эз дырджык кежлӧ, — и водзӧ нуӧдісны ассьыныс сёрнисӧ.
Регыд Лубенцовӧс корис ас дінас дивизияса командир.
— Ставыс гӧтов? — юаліс сійӧ.
— Да, генерал ёрт.
— Коді мунӧ, вернӧяджык — коді вартчӧ старшӧйӧн?
— Воронин.
Генерал думыштчис.
— Оз позь, — шуис сійӧ. — Татчӧ колӧ офицер.
Операцияыс зэв сложнӧй.
Мещерскийӧс мӧдӧд.
Лубенцов сюся видзӧдліс генерал вылӧ.
— Меным эз вӧв окота эськӧ мӧдӧдны сійӧс, — шуис сійӧ ньӧжйӧник.
— Жаль?
— Жаль.
— А салдатъясыс абу жальӧсь?
Лубенцов вочавидзис:
— И салдатъясыс жальӧсь.
Но Мещерский — поэт...
Сійӧ стихъяс гижӧ.
— Поэт! поэт! — серӧктіс генерал. — Сійӧ кӧ вӧлі поэт, сійӧс эськӧ газетаясын печатайтісны.
Лубенцов коса шуис:
— Быдӧнлы аслас кад.
— Поэт, шуан? — думыштчӧмӧн выльысь юаліс генерал, сэсся, синъяссӧ читкыртӧмӧн, нюммуніс: — Но и бур!
Мед мунас поискӧ, а то сылы нинӧм йылысь лоӧ гижнысӧ.
Офицер колӧ! — помаліс сійӧ чорыда.
— Есть! — зумыша шуис Лубенцов.
Сійӧ корис ас дінас Мещерскийӧс да поиск вылӧ индӧм разведчикъясӧс да трофейнӧй машинаӧн муніс накӧд Мантель-зее ты дорӧ.
Тайӧ тыыс, коді сулаліс дивизионнӧй тылын, кузьтанас вӧлі кык километр саяс.
Быдса рыт да войджынсӧ разведчикъяс тренируйтчисны вартчӧмын, а Лубенцов пукаліс берег дорын да пасъяліс, ӧдйӧ-ӧ найӧ вартчӧны.
Вартчисны найӧ став паськӧмнас, автоматъясӧн да «пленнӧйкӧд», код пыдди тані вӧлі, кӧть эськӧ и зэв неокотапырысь, Лубенцовлӧн выль ординарецыс, томиник ефрейтор Каблуков.
Кор разведчикъяс петісны, медбӧрын, васьыс да, мудзӧмаӧсь, пуксялісны берег дорӧ, Воронин, ты вылӧ видзӧдігӧн, думыштчӧмӧн шуис:
— Кӧть мед немецыс сюри бур, тӧдысь, а эз кутшӧмкӧ бӧб!..
Мӧд лунас, поиск водзвылын, разведчикъяс песлалісны Одерын ассьыныс гимнастёркаяссӧ, вуралісны чистӧй воротничокъяс.
Найӧ ньӧжйӧникӧн ноксисны НП дорын землянкаын, асьныс сёрнитісны медся тӧдчытӧмторъяс йылысь.
Лубенцов тысячаӧдысь нин видзӧдіс ассьыс картасӧ.
Мукӧд дырйи сійӧ кӧсӧйтчывліс картаыслӧн шуйгаладор вылас, кӧні зэв ыджыд чераньӧн куйліс Берлин.
Соловейяс сьылісны, сьылісны помтӧг, да выліын мигайтісны тувсов кодзувъяс.
Зэвтчӧм чӧв-лӧньыс лолі ещӧ нин необъятнӧйӧн, и артиллерийскӧй налётлӧн юргӧмыс эз торклыв тайӧ чӧв-лӧньсӧ, а ещӧ ёнджыка тӧдчӧдліс сійӧс.
Тайӧ пемыд фронтовӧй войясас ставыс, мый вӧчсис гӧгӧр, кажитчис быдлунъяӧн да важӧн тӧдсаӧн.
Сӧмын шочиника юрын кыптывліс мӧвп сы йылысь, мый тэ абу прӧстӧ кутшӧмкӧ уна тысяча прӧйдитӧм юясысь ӧти дорын, а именнӧ Одер дорын.
Разведчикъяс сёрнитісны ӧттор-мӧдтор йылысь, висьтавлісны ӧта-мӧдныслы быдсяма историяяс, сӧмын корсюрӧ кодкӧ, быттьӧкӧ веськодя, шулывліс татшӧм нога кывъяс:
— Аддзылін ӧнтай пӧжаръяссӧ?
Берлин бомбитӧны...
— Интереснӧ, Гитлер тані али усйысис нин?
И ставныс нюмъялісны ас кежаныс сэтшӧм мӧвп вылас, мый ӧта-мӧдсьыс сэтшӧм ылысса кывъяс, кыдзи «Берлин» да «тані», ӧні ӧткодьӧсь нин.
Водзвыв лӧсьӧдӧм ыджыд пӧрысь ловпу гусьӧник кыскисны ваӧ.
Медым пуыслӧн лапъясыс лоины сукджыкӧсь, сы вылӧ кӧртавлісны мукӧд том пуясысь керыштӧм лапъяс.
Турунвиж халатъяса разведчикъяс ньӧти эз тыдавны коръяс пӧвстас.
Кылісны негора гӧлӧсъяс.
— Гӧтов?
— Гӧтов.
— Счастливо, Саша!
— Аддзысьлытӧдз, гвардияса майор ёрт!
— Йӧткыштчӧй!
Узоръяса сьӧд массаӧн ӧтка пу ньӧжйӧникӧн мӧдіс кывтны ва ньылыдыс ӧтлаын быдсяма мукӧд предметъясыскӧд: пӧвъяскӧд, керъяскӧд, тачкаяскӧд, улӧсъяскӧд, жугӧдӧм пыжъяскӧд.
III
И Лубенцов и став наблюдательяс тайӧ вояс казялісны, мый немецъяс кутӧны асьнысӧ зэв чӧла, пӧшти оз лыйсьыны да весиг ракетаяссӧ лэдзалӧны сӧмын шочиника.
Лубенцов, гӧгӧрвоана мый вӧсна, радліс та вылӧ, но, дерт, эз вермы тӧдны, мыйын делӧыс.
А делӧыс вӧлі сыын, мый немецкӧй передовӧй частьяс виччысисны ас ордас ӧти ыджыд мортӧс, кодлысь нимсӧ некод на эз тӧд.
Заводитчис блиндажъяс да мундиръяс мыськалӧм да весалӧм, салдатъясӧс шырӧм да бритӧм.
Берлинысь гӧстьяслӧн воӧмыс вӧлі дзик виччысьтӧмторйӧн весиг армияяс группаӧн командуйтысьлы, генерал-полковник Хенрицилы.
Генераллӧн, кодӧс выльӧн на назначитісны тайӧ пост вылас, настроениеыс вӧлі зэв омӧль.
Висла вылын, кор армияыс вӧлі ён да сійӧс вӧлі укомплектуйтӧма кадровӧй частьясӧн, армиянас командуйтіс эсэсовец Гиммлер — знаменитӧй палач, но некытчӧ туйтӧм полководец.
Ӧні жӧ, кор армиясӧ разгромитӧма да дивизияясас вайӧдалісны содтӧд вылӧ велӧдтӧм детинкаясӧс да фольксштурмовскӧй старикъясӧс, группанас командуйтны назначитісны сійӧс, кадровӧй генералӧс.
Ёна зывӧктӧмӧн генерал видлаліс Гиммлерлысь заметкаяссӧ, кодъясӧс СС-лӧн рейхсфюрерыс вунӧдӧма штабнӧй бумагаяс пӧвстӧ.
Кутшӧмкӧ астрологическӧй сӧрӧм, IX нэмса военнӧй искусство йылысь выпискаяс, асьсӧ Генрих Птицеловкӧд сравнивайтӧм, — ставыс тайӧ шемӧсмӧдіс вежӧра генералӧс.
Татшӧм настроениеа вӧлі выль командующӧй, кор котӧрӧн пырысь адъютант доложитіс сылы рейхсминистръяс фон Риббентроп да Розенберг воӧм йылысь.
Министръясӧс чуймӧдіс сійӧтор, мый генераллы абу висьталӧмаӧсь найӧ локтӧм йылысь.
Тыдалӧ, Берлин вунӧдӧма юӧртнысӧ.
— Частӧ овлантор сэні ӧнія угрожайтана неразбериха дырйиыс! — буркнитіс фон Риббентроп.
Вӧлӧмкӧ, найӧ воӧмаӧсь фронт вылӧ пропагандистъяс пыдди: войскаын боевӧй дух кыпӧдӧм могысь.
Генерал решитіс, мый министръяслӧн зэв уна асланыс уджыс да найӧ ёна тэрмасьӧны. Сы вӧсна сійӧ юаліс, оз-ӧ кӧсйыны найӧ мунны частьясӧ пырысь-пыр.
Но, тыдалӧ, найӧ эз тэрмасьны.
Сэки генерал друг гӧгӧрвоис, мый Берлинын рейхсминистръяслы прӧстӧ нинӧм вӧчнысӧ.
Прӧстӧ нинӧм вӧчнысӧ!
Генерал, дерт, эз вермы тӧдны Риббентроплысь лихорадочнӧй гуся удж йылысь.
А Розенберг?
Тайӧ лыддьыссьыліс на асыввыв территорияясса министрӧн, мый кажитчис торъя нин йӧйногаӧн да теш петкӧдланаӧн ӧнія ситуацияын, кор сӧветскӧй войска сулалӧны Одер дорын.
Командующӧй висьталіс министръяслы аслас успехтӧм уна босьтчылӧмъяс йылысь зырны русскӧйясӧс рытыв берег вылысь наӧн босьтӧм предмостнӧй укреплениеысь.
Министръяс та дырйи пукалісны зэв чӧла да жугыля.
Всё-таки вӧлі тыдалӧ, мый найӧ тані шойччӧны, кыдзи детинкаяс, кодъяс пышйисны класснӧй наставник розгаясысь.
Збыль, фюрер дінын матын, рейхсканцелярия бомбоубежищеын, ӧні оз нин позь вӧлі весиг овны.
Приказъяс сеталісны да сэки жӧ бӧр отменяйтлісны.
Дугдывтӧм истерикаяс, ставсӧ да быдӧнӧс помтӧг мыжалӧмъяс да ещӧ эсійӧ кузь кока бабаыс — Брауныс, коді быд делӧӧ сюйӧ ассьыс нырсӧ.
Упадок эпохаса придворнӧй мелодрама.
Сьӧкыд обстановка.
А самӧй Берлинас ставсӧ вӧлі тыртӧма асыввывса беженецъясӧн.
Йӧз узьлісны метро тоннельясын.
Войясын виалісны йӧзӧс, грабиталісны.
Киссьӧм керкаясӧ поздысялӧмаӧсь дезертиръяслӧн шайкаяс.
Гырысь государственнӧй чиновникъяс разрешениетӧг муналісны столицаысь да пышъялісны, коді тӧдӧ кытчӧ.
Тані, команднӧй пункт вылын, ставыс кажитчис бура лӧсьӧдӧмаӧн да чёткӧйӧн.
Офицеръяс локталісны и бӧр муналісны, приказъяс сетавлісны точнӧй военнӧй кывйӧн, весалӧм сапӧгъяс увереннӧя тувччалісны паркетнӧй джодж кузя.
Картаяс вӧлі гижалӧма уна рӧма карандашъясӧн да сутшкалӧма флажокъясӧн.
Кажитчис, мый тані ставыс вӧлі лючки-ладнӧ.
Збыль, Розенберглы, коді вӧлі мистикӧн, мукӧд дырйи кажитчыліс, мый сы гӧгӧрын мичаа танцуйтӧны военнӧй формаа вуджӧръяс.
Кадысь кадӧ сійӧ висигӧн моз дрӧгнитлывліс, зілис вӧтлыны ас дінсьыс страшнӧй образъяссӧ.
Босьтны кӧ Риббентропӧс, то сійӧ ньӧти эз вӧв мистик, сылы лои зэв нимкодь да фронт линия вылӧ петтӧдз шуис:
— Тіян мероприятиеясныд, господин генерал, убеждайтӧны менӧ сыын, мый берлинскӧй секторса войскалӧн лои, медбӧрын, настоящӧй вождь, коді вермас выполнитны ёна сложнӧй могъяс тані, Одер дорын, германскӧй судьбалӧн ю дорын...
Ме, гашкӧ, ог тырмымӧн тӧд русскӧйясӧс, но менам коллега Розенберг, коді тӧдӧ найӧс бура, вермас подтвердитны, мый насянь пӧщада миянлы оз ло.
Босьтны жӧ кӧ англо-американецъяслысь военнӧй успехъяссӧ, — Риббентроп вӧчис многозначительнӧй пауза, — то та вылӧ колӧ видзӧдны кыдзи позьӧ спокойнӧяджык.
Найӧ, век жӧ нин, оз пондыны поддерживайтны массаяслысь сідз шусяна «социальнӧй справедливостьӧ» стремитчӧмсӧ...
Мӧдарӧ...
Да, да, именнӧ мӧдарӧ!..
Генералъяс зэв бура гӧгӧрвоисны Риббентроплысь кывъяссӧ.
Одер дорӧ воалісны частьяс рытыввывса да итальянскӧй фронтъяс вывсянь.
Кык лёкторйысь бӧрйылісны ичӧтджыксӧ.
Сэсся министръяс пуксялісны машинаясӧ да эсэсовецъясысь да штабнӧйясысь уна лыда свитакӧд тшӧтш мунісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Розенберг муніс Бад-Заровӧ, 9-ӧд армияса штабӧ, а Риббентроп — войвылӧджык, Альте-Одер сайӧ, — сэні кык ю сайын лоӧ спокойнӧджык, — решитіс сійӧ.
Командующӧй муніс фон Риббентропкӧд.
Найӧ чӧла пукалісны машинаын, зэв гырысь кучик пӧдушкаяс вылын.
Шофёр дінӧ пуксис генеральнӧй штабса подполковник.
Откиднӧй пуклӧсъяс вылын вӧрзьывтӧг пукалісны кык эсэсовец, министрлӧн личнӧй охранаыс.
Министерскӧй автомобиль водзвылын муніс броневик.
Туйяс вӧлі тырӧмаӧсь грузӧвикъясӧн, танкъясӧн да пехотаӧн, кодъяс мунісны Одерлань.
Гӧгӧр суетитчисны, горзісны («Тайӧ суетитчӧмыс быть колана», — асьсӧ успокаивайтігмоз думайтіс министр).
Кутшӧмкӧ автомашинаяслӧн колонна, тыдалӧ, ылалӧма да заводитліс развернитчыны да бергӧдчыны бӧр.
Штабнӧй офицеръяс петісны машинаясысь, медым лӧсьӧдны порядок.
Медбӧрын, министерскӧй колонна кежис бокса туй вылӧ да регыд матыстчис Гогенцоллерн канал дорӧ.
Тані лои сулавны часджын кымын: вуджанінсӧ бомбитісны русскӧй бомбардировщикъяс.
Канал берег дорас сотчисны керкаяс.
Мӧдісны мунны кытшола туйӧд — вуджӧданінсӧ, вӧлӧмкӧ, жугӧдӧмаӧсь.
Пемдіс.
Одерберг дорын паныдасис воинскӧй часть, коді муніс рытыввылӧ.
Салдатъяс мунісны кыдзсюрӧ, мукӧдыс вӧліны оружиетӧмӧсь.
Командующӧй сувтӧдіс машинасӧ.
Генштабса подполковник петіс машинасьыс, котӧрӧн матыстчис салдатъяс водзын мунысь фельдфебель дінӧ да юаліс:
— Кодъяс татшӧмъясыс?
Кок улас аслыс видзӧдігмоз фельдфебель вочавидзис:
— Квайтсёӧд парашютнӧй батальон.
Русскӧйяс миянӧс жугӧдісны Альткюстринхен районын, и тӧрыт воис приказ мунны пополняйтчыны Врицен карӧ.
— Мыйла нӧ ті мунанныд ыж чукӧр моз? — министр машина вылӧ кӧсӧйтчӧмӧн зэв скӧр гӧлӧсӧн шуис подполковник.
Фельдфебель чӧв оліс.
Вӧлі тыдалӧ, мый сылы ставыс веськодь.
Машинаысь петісны и министр командующӧйкӧд.
Министр юаліс тайӧс жӧ.
Фельдфебель вочавидзис дзик жӧ сідзи.
Но командующӧйлӧн генеральскӧй сьӧлӧмыс эз вермы терпитны фельдфебельлысь быдтор вылӧ веськодьлунсӧ, да сійӧ, кӧть сэні тшӧтш вӧлі дипломат, ёрччыштіс да шуис:
— Он ӧмӧй аддзы, коді тэкӧд сёрнитӧ?
Фельдфебель ньӧжйӧник лэптіс синъяссӧ министр вылӧ да чӧв олігтыр быльӧдіс синъяссӧ паськыд, блед барскӧй чужӧм вылӧ, кӧні лӧзов-руд синъяс улас вӧліны мешӧкъяс.
Тайӧ видзӧдлӧмыслӧн ыджыд веськодьлунсьыс министрлы весиг эз ло лӧсьыд.
Фельдфебель видзӧдіс сы вылӧ, кыдзи кутшӧмкӧ неловъя предмет вылӧ.
Рыжӧй тошкӧн быдмӧм чужӧмыс фельдфебельлӧн, сылӧн йӧнгыльяса няйт сьыліыс да кулӧм видзӧдласыс вӧчисны министр вылӧ зэв сьӧкыд впечатление.
Риббентроп крута бергӧдчис да пуксис машинаӧ.
Сійӧ дыр эз вермы успокоитчыны.
Ен тӧдӧ мыйла сылы кажитчис, мый сійӧ видзӧдліс чужӧмас эз кутшӧмкӧ тӧдтӧм фельдфебельлы, а став немецкӧй армиялы.
Шуштӧм вӧлі тайӧ чужӧмыс, и эз-ӧ дзебсьы сылӧн упрямӧй веськодьлун саяс лӧг петӧм да зывӧктӧм?
Гӧстьлӧн настроениеыс тӧдчымӧн торксис.
Водзӧ мунісны сёрниттӧг.
Неылын сиктсянь, кӧні сулаліс дивизионнӧй группалӧн штаб, Риббентроп аддзис тешкодь картина: куим ён эсэсовец, ӧзтӧм карманнӧй пӧнаръясаӧсь, видчигтырйи кыскисны вӧрысь кузь платьеа, ыджыд тушаа нывбабаӧс.
Генерал синбӧжнас видзӧдліс министр вылӧ.
Сылы неокота вӧлі сувтӧдлыны машинасӧ, медым тӧдмавны, мый лоӧма.
Но министр тшӧктіс сувтны.
Сійӧ решитіс веськӧдчыштны-ветлыштны митинг водзвылын.
Генералъяскӧд, да охранакӧд сійӧ матыстчис эсэсовецъяс дінӧ.
Найӧ сувтісны.
Пӧнарыс югдӧдіс генеральскӧй мундиръяс да министрлысь шуйга соссьыс свастикаа паськыд перевязь.
— Мый вӧчис тайӧ нывбабаыс? — юаліс Риббентроп.
Ӧти эсэсовец нюжӧдчис да шуис:
— Тайӧ абу нывбаба, господин... э...
— Рейхсминистр, — гусьӧн висьталіс кодкӧ охранаысь.
Эсэсовец нюжӧдчис ещӧ ёнджыка да висьталіс:
— Тайӧ дезертир, господин рейхсминистр...
Сійӧ пасьтасьӧма нывбаба паськӧмӧн да пышйӧма главнӧй боевӧй линия вылысь...
Риббентроп чуймис, гӧрдӧдіс, кӧсйис мыйкӧ шуны, но нинӧм эз шу, крута бергӧдчис да мӧдӧдчис машиналань.
Машинаын ӧдйӧ мунӧмыс успокоитіс сійӧс.
Сійӧ весиг решитіс, мый ӧнія аддзылӧмторйыс вермас лоны сылӧн выступлениеас центральнӧй темаӧн.
Сійӧ кутас висьтавны изменникъяс йылысь да пример пыдди вайӧдас немецкӧй салдатлысь — кутшӧм позор! — нывбаба паськӧмӧн пасьтасьӧмсӧ...
Тайӧ петкӧдлас серам да оз ло омӧль.
Салдатъясӧс чукӧртісны Штольпе замокӧ, сисьясӧн югдӧдӧм зэв ыджыд залӧ.
Рейхсминистр пыригӧн ставныс лэптісны кияссӧ да дружнӧякодь горӧдісны: «Хайль Гитлер!»
Министр кайис кафедра вылӧ да заводитіс висьтавны некутшӧм предисловиетӧг.
Висьталіс сійӧ рӧвнӧй гӧлӧсӧн, йӧз юръяс вывті джынвыйӧ пемыдас видзӧдігмоз.
— Германия требуйтӧ тіянсянь, салдатъяс, зэв ыджыд стойкость, — висьталіс министр. — Тайӧ часас, кор решайтсьӧ империялӧн судьбаыс, фюрер надейтчӧ тіян вылӧ...
Сійӧ казьтыштіс Фридрих Великӧй кадъяс йылысь, кор Пруссия вӧлі татшӧм жӧ сьӧкыд положениеын, ӧтнас став мирыслы паныд, — и всё-таки кутчысис!
Тӧдвылӧ уськӧдіс сійӧ и Россия вылӧ неважӧнся походлысь историясӧ.
Ӧд немецъяс сулалісны русскӧй столица бердын, но русскӧйяс, налӧн стойкость вӧсна, — да, именнӧ стойкость вӧсна — эз лэдзны врагӧс асланыс столицаӧ. И вот ӧні...
Рейхсминистр шеныштіс кинас Одерлань, и ставныс зэв бура гӧгӧрвоисны, мый кӧсйис тайӧн висьтавны сійӧ.
Таын вӧлі и ӧнія положениелысь омӧльлунсӧ гӧгӧрвоӧм и враглысь достижениеяссӧ «великодушнӧя» признайтӧм.
— Татшӧм жӧ чудо вермас лоны да збыльысь лоӧ ӧні миянкӧд, — чӧв олыштӧм бӧрын шуис сійӧ. — Оз кӧ лоны тіян радъясын изменникъяс да негодяйяс, кодъяслы асланыс ничтожнӧй лолыс донаджык Германия дорысь...
Тані сійӧ падмыштліс.
Воис кад висьтавны нывбаба платьеӧн пасьтасьӧм салдаткӧд эсійӧ теш петкӧдлана да позорнӧй случай йывсьыс.
Но медбӧръя здукас министр тшӧкмуніс.
Сылы кажитчис ковтӧмӧн да весиг опаснӧйӧн висьтавны салдатъяслы татшӧм нога дезертирство йылысь.
Босьтасны, пасьтасясны нывбаба паськӧмӧн, разӧдчаласны вӧръясӧ да кушӧн колясны берлинскӧй фронтсӧ.
И друг сылы кажитчис, мый уна сё синъяс видзӧдӧны сы вылӧ сэтшӧм жӧ, кутшӧм вӧлі эсійӧ фельдфебельыслӧн, зэв ыджыд веськодьлунӧн, код сайын казявтӧг дзебсясисны лӧглун да зывӧктӧм.
Выступлениеыслысь помсӧ лои дзугӧма.
Шыльыд да спокойнӧй сёрниыс друг лои пӧсь, джынвыйӧ вашкӧдана висьталӧмӧн, мый Риббентропкӧд некор эз вӧвлыв:
— Сулалӧй кӧрт стенаӧн!..
Немецкӧй верность — миян щит!..
Тайӧ Фридрих Барбаросса наследникъяслӧн долг!
«Мый ме шуи?
Мыйла Барбаросса? — шензьӧмӧн думыштіс министр.
— Кутшӧм дӧсаднӧй ӧшибка!
Ме кӧсйи шуны Фридрих Второй йылысь...»
Но некод эз казяв министрлысь неладнӧ шуӧмсӧ.
Дивизионнӧй командир торжественнӧя матыстчис сы дінӧ, топӧдліс кисӧ да гораа шуис:
— Дивизия нимсянь благодарита тіянӧс, господин рейхсминистр!
Кора висьтавны фюрерлы миянлысь чорыда кӧсйысьӧм сулавны помӧдз.
Тайӧ вӧлі шуӧма зэв бура.
Кылісны горӧдӧмъяс: «Хайль!»
Риббентроп муніс замокысь кыпыд настроениеа.
Коді тӧдӧ, ышӧдіс эз министр салдатъяслысь сьӧлӧмъяссӧ, но салдатъяс, кыв шутӧг, ышӧдісны министрӧс.
Сійӧ меліа сӧгласитчис ужнайтны дивизионнӧй командир ордын, но сэтшӧм условиеӧн, мый ужин лӧсьӧдӧмнас кутас веськӧдлыны сылӧн аслас, министерскӧй пӧвар.
Да, тані чувствуйтчис ыджыд барин, эз кутшӧмкӧ выскочка, Лей кодь, коді вӧлі фронт вылын недель кык сайын.
Генералъяс видзӧдісны Риббентроп вылӧ уважениеӧн.
Ужинӧдз министр муніс видзӧдлыны оборонительнӧй сооружениеяс вылӧ.
Ыджыд впечатление сы вылӧ вӧчисны пӧвъясӧн кышӧм сообщение ходъяс, уна амбразураа укреплениеяс, бронеколпакъяс, блиндированнӧй убежищеяс да муӧ сюйӧм танкъяс.
Дивизияса командир предложитіс министрлы тӧдмӧдны сійӧс обер-лейтенант Гуго Винкелькӧд, прославитчӧм офицеркӧд, кодӧс вӧлі наградитӧма железнӧй крест дінӧ дубовӧй коръясӧн.
Риббентроплы кӧть и эз вӧв зэв интереснӧ тайӧ, но век жӧ сӧгласитчис.
Найӧ пырисны обер-лейтенант блиндажӧ.
Прославитчӧм офицер пукаліс пызан саяс да мыйкӧ ӧдйӧ гижис.
Пызан вылас ӧзйис дзузган.
Бӧрвылас видзӧдлытӧг обер-лейтенант грубӧя горӧдіс:
— Пӧдлалӧй ӧдзӧссӧ!
Риббентроп нюммуніс тайӧ горӧдӧм вылас да матыстчис пызан дорӧ.
Первой, мый сылы синмас шыбитчис нерӧвнӧй букваясӧн гижӧм еджыд бумага лист вылын, вӧлі кыв: «<deu>Vermӓchtnis</deu>» *.
* Завещание.
Риббентроп скӧрысь юаліс:
— Мый ті думыштӧмныд гижны, шудтӧм морт?
Обер-лейтенант чеччыштіс места вывсьыс да, кор аддзис министрӧс свитаыскӧд, сюйис юрсӧ пельпомъясас, быттьӧ сылы кучкисны.
— Вывті водз думыштӧмныд ті гижны завещаниетӧ, — шуис министр, сразу асьсӧ киӧ босьтӧм бӧрын да неуна шпыньмунӧм бӧрын. — Тайӧ лёк пример подчинённӧйяслы.
Победаӧ эскӧм — со мый вылӧ ті долженӧсь велӧдны ассьыныд салдатъястӧ!
Министр петіс блиндажысь да ньӧжйӧник мӧдӧдчис траншея кузя.
Сэсся сійӧ сувтіс да мӧдіс видзӧдны асыввылӧ.
Ю сайын кыліс кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм шум, быттьӧ вӧръясӧн, тыясӧн тупкысьӧм став равнинаыс сэні ньӧжйӧникӧн вӧрис, сьӧкыда лолаліс да лӧсьӧдчис чеччыштны.
Ылысса прожекторъяслӧн югӧръясыс котралісны войся небеса кузя.
— Обер-лейтенант абу нин сэтшӧм йӧй, — нервнӧя йӧжгылясигтыр нурбыльтіс Риббентроп.
Сылы дум вылас уси 1939 во да Москваӧ аслас волӧмыс.
Лимузин машина ӧшиньяс пыр видзӧдіс сійӧ сэки русскӧйяс вылӧ, кодъяс мирнӧя гуляйтісны асланыс столица кузя.
Ӧні сійӧ видзӧдӧ на вылӧ Одер дорса траншеясянь.
Россияын сійӧс, тыдалӧ, зэв ёна ненавидитӧны.
Кыдзи эськӧ реагируйтісны русскӧй салдатъяс, тӧдмалісны кӧ, мый сійӧ, фон Риббентроп, сэтшӧм матын насянь, тані, Одер дорын?
Сійӧ дрӧгмуніс: шуйгаладорас кылісны зэв ыджыд взрывъяс.
Найӧ лоины пыр гораджыкӧсь, пельяс чунӧданаджыкӧсь да матынджыкӧсь.
Генералъяс мӧдісны волнуйтчыны да йитчалісны телефон кузя частьяскӧд.
Первой сэсянь юӧртісны, мый русскӧй артиллерия лыйлӧ немецкӧй позицияяс кузя.
А часджын мысти тыдовтчис, мый русскӧйяс дзик на ӧні гусялӧмаӧсь боевӧй охранениеысь немецкӧй салдатӧс да, тыдалӧ, асланыс разведчикъяслысь бӧр мунӧмсӧ прикрывайтӧмаӧсь артиллерияӧн да миномётъясӧн.
— Кыдзи сідз гусялӧмаӧсь? — гӧгӧрвотӧма юаліс министр. — Мый тайӧ значитӧ?
Генералъяс чӧв олісны.
Хенрици такӧдӧмӧн шуис:
— Тайӧ овлывлӧ война вылын, господин рейхсминистр.
Нинӧм он вӧч.
Риббентроп ӧдйӧ муніс траншея кузя тылӧ.
Став тайӧ укреплениеясыс, блиндажъяслӧн зэв кыз да ён вевтъясыс, пулемётнӧй точкаясыс да проволочнӧй ӧградаясыс эз нин кажитчыны сылы надёжнӧйӧн.
Сійӧ пӧшти котӧртіс.
«Сёрнитчыны американецъяскӧд, кӧть мед мый! — лихорадочнӧя думайтіс сійӧ. — Любӧй донӧн!..
А то лоӧ сёр».
«Мыйла эсійӧ янкиясыс водзӧсӧ мунӧны сэтшӧм ньӧжйӧ?» — дӧзмӧмпырысь думайтіс Риббентроп, войся сап пемыдас жугыля видзӧдігтыр.
Водзвылас котӧртіс карманнӧй пӧнарлӧн ӧтка югыд кытшыс.
Бӧрвылас кылісны тэрмасяна кокшыяс генералъяслӧн, кодъяс зілисны не кольччыны министрысь.
Траншеяяс кузя котралісны салдатъяс.
Заводитчис лыйлыны немецкӧй артиллерия, коді лёкысь уськӧдчис асыввыв берегса чӧв сулалысь вӧръяс вылӧ.
Но капитан Мещерский да сылӧн разведчикъясыс кыскисны нин «языкӧс» асланыс траншеяӧд, кӧтасьӧмаӧсь да шудаӧсь.
Бӧрсӧ локтігӧн визулыс нуис найӧс бура километр улӧджык, но мукӧдторйыс ставыс удайтчис зэв бура.
Немецкӧй боевӧй охранениеын тайӧ войнас вӧлӧмаӧсь абу витӧн, а сӧмын кыкӧн.
Ковмис бура ёна шумитыштны, но и немецкӧй передньӧй крайын салдатъясыс пӧшти некод абу вӧлӧма.
Сёрӧнджык тӧдмалісны, мый унджык салдатыс кывзӧмаӧсь Штольпе замокын рейхсминистрлысь речсӧ.
IV
Пленнӧй фельдфебель Фриц Армут вӧлӧма тӧлка да унатор тӧдысь фрицӧн.
Кор сійӧ гӧгӧрвоис, мый сылӧн воюйтсис нин помӧдз, явӧ та вылӧ радлӧмӧн, окотапырысь висьталіс ставсӧ, мый тӧдіс.
А тӧдӧ вӧлӧм сійӧ уна, сы вӧсна мый водзджыксӧ служитлӧма полкса штабын писарӧн.
Збыль, садяс воис сійӧ эз регыд.
Кор сійӧс, вомас рузум сюялӧмӧн, кыскисны ю вомӧн, сійӧ бура уна ньылалӧма васӧ.
Разведчикъяс эз пыр казявны тайӧс, а кор кыскисны вомсьыс рузумсӧ, фельдфебельлӧн лолыс муртса-муртса кутчысис.
Пӧжалуй, некод — ни гӧтырыс, ни мамыс — некод сэтшӧма эз дрӧжжитлы тайӧ ыджыд тушаа немец лов вӧсна, сэтшӧм тӧждысьӧмӧн эз ухаживайтлы сы бӧрся, кыдзи Лубенцов да Мещерский.
Сылы вӧчалісны искусственнӧй дыхание, зыралісны винаӧн да ышлолалісны:
— Ок, фриц, фриц!
Дугдывтӧг землянкаӧ пыравлісны тӧждысян чужӧма пехотинецъяс, артиллеристъяс, связистъяс да сапёръяс:
— Но, кыдзи фрицлӧн самочувствиеыс?
Медбӧрын сійӧ воис садяс, и сійӧс нуӧдісны дивизияса штабӧ.
Мунісны паськыд вӧрӧд.
Збыльысь кӧ шуны, тайӧ эз нин вӧв вӧр, а зэв ыджыд плӧтничнӧй да кузнечнӧй мастерскӧй.
Тані чусыд тӧлысь югӧр улын пуис удж.
Сапёрнӧй батальонъяс вӧчалісны вуджӧдчанінъяслы детальяс.
Уна тысяча йӧз пилаясӧн да черъясӧн ноксисны пӧрӧдӧм пуяс дорын да пӧшти дзикӧдз нин помалӧм мостовӧй прогонъяс дорын.
Самодельнӧй кузнечаясын, брезентӧн вевттьӧм горнъяс дорын, кузнечьяс вӧчалісны уна тысяча скӧбаяс, кӧрттувъяс да крукъяс.
Инженеръяс — полковникъяс да майоръяс — ветлӧдлісны веськыд прӧсекаяс кузя, кыдзи настоящӧй прорабъяс да десятникъяс.
Маскировочнӧй халатъяса, кӧтасьӧм разведчикъяс охрана улын мунысь немецӧс аддзӧм бӧрын пос вӧчысьяс, плӧтникъяс да кузнечьяс, здук кежлӧ дугдывлісны уджавны.
Найӧ война чӧжӧн эз ӧтчыд аддзывны пленнӧйясӧс, но немецӧс, кодӧс дзик на неважӧн разведчикъяс кыскӧмаӧсь траншеясьыс, свежӧйӧс («шоныдӧс на», — кыдзи шуис ӧти сапёр), унджыкыс на пиысь аддзӧ вӧлі первойысь.
Разведчикъяс радлісны вуджӧдчанінъяс стрӧитысьяслӧн ошкана видзӧдласъяс вылӧ.
Дивизияса штабын найӧс встретитісны сідзжӧ любопытнӧйяс.
Юрсяньныс кокулӧдзныс кӧтасьӧм да нюмъялысь салдатъясӧс ставныс поздравляйтісны, и немец сьӧлӧмсяньыс ӧтлаасьліс ошкӧмъяс дінас, шуаліс:
— <deu>O, ja, das war fabelhaft gemacht! Aber direkt tadellos!</deu> *
* О, да, тайӧс вӧлі зэв бура вӧчӧма!
Безупречнӧя!
Керка порог дорын сулалысь Оганесян зумыша видзӧдіс гажа немец вылӧ да, кыдзи тайӧ делӧясас опытнӧй морт, шуис:
— Но, тайӧ висьталас ставсӧ!..
Удит гижавны!
Збыльысь, Фриц Армут висьталіс унатор йылысь.
Выяснитчис, мый Одер сайын сулалӧ дивизионнӧй группа «Шведт», кодӧс тадзисӧ нимтӧма сійӧ кар ним серти, код районӧ сійӧ вӧлі расположитчӧма.
Группаас вӧлӧм пырӧны тэрмасьӧмӧн чукӧртӧм охраннӧй, эсэсовскӧй, запаснӧй, резервнӧй, полицейскӧй да рабочӧй батальонъяс.
Лунвылынджык оборонаын вӧлӧма куим батальон: «Потсдам», «Бранденбург» да «Шпандау».
Тайӧ лунъясас фельдфебель волӧма Врицен карӧ.
Карсӧ кытшалӧма зэв ён полевӧй оборонаӧн.
Сэні сулалӧ особӧй назначениеа 606 дивизиялӧн штаб, коді неважӧн воӧма Францияысь.
Аддзылӧма сійӧ сэтысь и кутшӧмкӧ СС танковӧй дивизиялысь штабсӧ.
Кар пырыс фронтлань дугдывтӧг мунӧмаӧсь пехота тыра машинаяс.
Сійӧ тӧдӧ, мый Вриценсянь асыв-лунвылын сулалӧ оборонаын 309-ӧд пехотнӧй дивизия «Берлин».
Берлинын положение йылысь Фриц Армут висьталіс кымынкӧ интереснӧй выльторъяс.
Сылы висьтавлӧмаӧсь, мый правительственнӧй зданиеясын Вильгельмштрассе вылын, например, гестапо помещениеын, соталӧны личнӧй делӧяс, и став уличаяс пасьтаыс коялӧма сотӧм бумага пӧим.
2-ӧд батальонса командирлӧн вокыс, генштабса майор Беккер, виччысьтӧг друг кулӧма, мый йылысь официальнӧ юӧртӧмаӧсь комбатыслы; но абу на кольӧма и недель, кыдзи комбатлы воӧма «покойниксяньыс» записка: сійӧ запискаас майор юӧртӧма, мый сылӧн кулӧмыс «условнӧй» да мый сійӧ мунӧ «Sр»-ӧ.
Тайӧ записка йывсьыс комбат аслас чужан лунӧ больгӧма-висьталӧма мукӧд офицеръяслы, да регыд тайӧ гусятор йывсьыс кывлӧмаӧсь и писарьяс.
Тыдалӧ, татшӧм кулӧмыс абу вӧлӧма ӧти — «берлинскӧй кулӧм».
«Sр», кывшутӧг, означайтіс «Spanien» («Испания»).
Ставсӧ тайӧс, тшӧтш и Одер дорын инженернӧй сооружениеяс йылысь да оборонительнӧй уджъяс йылысь сведениеяссӧ, Лубенцов пыр жӧ юӧртіс телефон кузя корпусса штабӧ да армияса штабӧ полковник Малышевлы, а сэсся Мещерскийкӧд ӧтлаын, допрослысь протоколсӧ сьӧрсьыс босьтӧмӧн, муніс генерал Середа дінӧ.
Генерал ордын вӧліны уна йӧз, сы лыдын и полковник Красиков.
Пленнӧй показаниеяс йылысь комдивлы докладывайтігӧн гвардияса майор частӧ видзӧдлывліс Красиков вылӧ да кутшӧмкӧ мустӧмтӧм чувствоӧн изучайтіс полковниклысь ыджыд, мича, неуна чукырӧсь да бритчӧм бӧрын ёна пудритӧм чужӧмсӧ.
«Кутшӧм мисьтӧмӧсь синъясыс! — думайтіс Лубенцов, но сэсся сійӧ ӧлӧдіс асьсӧ: — Но, мый нӧ ме беситча?
Мыйӧн сійӧ мыжа?»
Доклад помалӧм бӧрын гвардияса майор ланьтіс, виччысис распоряжениеяс.
— Уджыштінныд ті бура, — шуис Тарас Петрович. — Немец сюрӧма колана.
Поисксӧ вӧлі организуйтӧма образцовӧя.
Велалінныд воюйтны, молодецъяс!
Комдив вӧлі зэв дӧвӧлен аслас разведчикъясӧн.
Босьтіс эськӧ сійӧ да кутліс турунвиж маскировочнӧй халатъясӧн пасьтасьӧм тайӧ кык том мортсӧ, но неокота вӧлі петкӧдлыны йӧз дырйи ассьыс чувствояссӧ, и сійӧ бара шыасис дивизияӧс прӧверяйтны воысь офицеръяс дінӧ.
Корпусса штабысь да армияысь воысь офицеръяскӧд вӧліны политработникъяс, инженеръяс, кодъяс инспектируйтісны оборонительнӧй сооружениеяс, и артиллеристъяс да интендантъяс.
Тайӧ вӧлі ыджыд комиссия найӧясысь, кодъяс волӧны чорыд оборона нуӧдан кадъясӧ частьясын порядок лӧсьӧдӧм могысь.
Партийно-политическӧй удж, боевӧй подготовка — ставсӧ, весиг вӧвъяс составлысь состояниесӧ, комиссиялы колӧ вӧлі бура изучитны, прӧверитны да выводъяссӧ доложитны Военнӧй Сӧветлы.
Мещерский чуймӧмӧн шӧпнитіс гвардияса майорлы пеляс:
— Кыдзи нӧ сідз?
А ті висьталінныд, мый регыд наступление!..
— Спокойнӧ, Саша! — воча шӧпнитіс Лубенцов. — Воис кӧ комиссия оборона прӧверитӧм кузя, сідзкӧ, виччысьӧй наступление...
Тайӧ пӧшти правилӧ.
Видзӧдлӧй комдив вылӧ.
Да, комдив, тыдалӧ, тӧдіс жӧ тайӧ «правилӧсӧ».
Сійӧ довкйӧдліс юрсӧ, сӧглашайтчис мыйӧнсюрӧ, вежливӧя вензис, мыйкӧ бормочитіс аслыс, но синъясыс сылӧн сералісны.
Кор офицеръяс — комиссияса членъяс — муналісны полкъясӧ, комдив шуис разведчикъяслы:
— Пасибӧ, другъяс!
Радлун ваинныд стариклы!
Ставнытӧ представляйта боевӧй орденъясӧн наградитӧм вылӧ, а тэныд, Лубенцов, кӧсъя Александр Невский йылысь клопочитыштны!
Разведчикъяс лӧсьӧдчӧны нин вӧлі мунны, кор ӧдзӧсыс воссис да комнатаас пырис пӧсялӧм да бусӧссьӧм младшӧй лейтенант.
Тайӧ вӧлі связь кузя офицер.
Сылӧн воӧмыс век означайтліс кутшӧмкӧ важнӧй вежсьӧмъяс.
Сійӧ нюжӧдіс генераллы сургучӧн печатайтӧм ыджыд пакет.
Генерал ӧдйӧ восьтіс пакетсӧ, синъяссӧ чӧвтліс гижӧмтор вылас, и сылӧн чужӧмыс пыр жӧ лои торжественнӧй да серьёзнӧй.
— Офицер ёртъяс, — шуис сійӧ, — воис приказ вуджны миян дивизиялы плацдарм вылӧ. — Сійӧ бергӧдчис штабса начальниклань, коді пукаліс пызан сайын, да шуис: — Но, удж бердӧ!
А комиссияса членъяслы юӧрт: мед мунасны гортаныс.
Прӧверяйтны мӧдасны Берлинын.
Лубенцов Мещерскийкӧд котӧртісны гортаныс.
Фриц Армутӧс абу на вӧлі мӧдӧдӧма корпусӧ, и сійӧ завтракайтіс.
Лубенцов пыригӧн сійӧ чеччыштіс места вывсьыс, нюжӧдчис да привычка сертиыс лэптіс кисӧ да горӧдіс:
— Хайль!..
«Гитлер» кывсӧ сійӧ удитіс ньылыштны, пыр жӧ гӧгӧрвоӧм мысти, мый сійӧ вӧчис.
Сійӧ кельдӧдіс, гӧрдӧдіс, кучкис аслыс киас: «<deu>Diese dumme Hand!</deu>» * — сэсся вомдоръясас — «<deu>О, dieser dumme Mund!</deu>» *.
Тыдалӧ, сійӧ повзис, мый сійӧс пыр жӧ лыйласны.
Разведчикъяс казялісны сылысь серам петкӧдлана положениесӧ да гораа серӧктісны.
* Бӧб ки!
* О, тайӧ бӧб вомыс!
Лубенцов тожӧ серӧктіс да шуис:
— Мӧдӧдӧй тайӧс ӧдйӧджык.
Уджыс и сытӧг уна.
Фриц Армутӧс мӧдӧдісны корпусса штабӧ.
Сійӧ ёна вӧлі рад сылы, мый сійӧс кыскисны шошаӧдыс войнаысь, дыр ӧвтіс кинас разведчикъяслы грузӧвӧй машина кузовсянь.
Кор разведчикъяс тӧдмалісны гвардияса майорсянь, мый дивизияӧс шыбитӧны мӧд местаӧ, найӧ весиг неуна жугыльмисны.
Дерт, плацдарм вывсянь лоӧ вӧчӧма Берлин кузя основнӧй ударыс.
И век жӧ кыдзкӧ дӧсаднӧ вӧлі друг босьтны да мунны именнӧ ӧні, татшӧм кужӧмӧн да бур поиск вӧчӧм бӧрын.
— Эк, — пыдісянь лолыштіс Митрохин, — уджалім дядьӧлы!
Тайӧ самӧй «дядьӧыс» воис аскинас.
Сійӧ вӧлӧмкӧ том, зэв тэрыб да збой капитан, разведкаса представитель сійӧ дивизиясьыс, коді должен вӧлі вежны генерал Середалысь татысь мунысь дивизиясӧ.
Гвардияса майор висьталіс сылы пленнӧй фельдфебельлысь став показаниеяссӧ.
Капитан, дерт, вӧлі зэв рад, мый участоксӧ сэтшӧм бура разведайтӧма.
— Тіян дивизияыд ылын? — юаліс Лубенцов.
— Аски воас, кыдзи и миян фронтса став войска.
— Фронтса? — Лубенцов чошкӧдіс пельяссӧ.
— Мӧд Белорусскӧй фронтса, — шуис капитан. — Ми помалім противниклысь асыввыв-прусскӧй группировка ликвидируйтӧм, а ӧні став фронтыс локтӧ татчӧ.
Тайӧ вӧлі ыджыд выльтор, и гвардияса майор бура донъяліс сылысь тӧдчанлунсӧ.
Одер дорӧ петісны Мӧд Белорусскӧй фронтлӧн дивизияясыс (маршал Рокоссовскийлӧн войскаыс).
На водзӧ вӧлі пуктӧма мог наступайтны войвывтіджык Первой Белорусскӧй фронтысь (маршал Жуков войскаысь), аслас шуйгавывса флангнас прикрывайтны Берлин босьтысь армияяслысь веськыдвывса флангсӧ.
Дерт, Лубенцов эз вермы тӧдны сы йылысь, мый Первой Белорусскӧй фронтысь лунвывтіджык мӧдас наступайтны и Первой Украинскӧй фронт (маршал Коневлӧн войскаыс), медым бӧрынджык аслас вынъяс юкӧнӧн кучкыны Берлин кузя лунвывсянь.
Тадзи шымыртчис куим фронтысь артмӧм кулакыс, коді должен вӧлі кучкыны Берлин кузя да помавны война.
Рытъядорыс гвардияса майорлы воис приказание мунны плацдарм вылӧ выль участок вылын противник йылысь даннӧйяс получитӧм могысь.
Ординарец, ефрейтор Каблуков, тэрыба седлӧаліс вӧвъяссӧ.
Тэрыб вӧраса, томиник зонка зіля да бура вӧчис ассьыс обязанностьяссӧ, но ӧнӧдз гвардияса майор эз на весиг ни ӧтчыд ошкыштлы.
Лубенцов зэв на бура помнитіс Чибиревӧс.
V
Найӧ мунісны восьлӧн, сы вӧсна мый Лубенцовлӧн висис на кокыс.
Гвардияса майорлӧн воронӧй вӧлыс — Орлик — нетшкысис мунны гӧнечӧн, но сы вылын пукалысь майор кутіс сійӧс, и сылы быть лои мунны восьлӧн да, тыдалӧ, ёна шензис кӧзяиныс вылӧ.
Регыд найӧ пырисны зэв ыджыд вӧрӧ, коді шусис «Форст Альт-Литцегерике» сылӧн рытывладорбокас сулалысь ичӧтик кар ним серти.
Военнӧй ногӧн садитӧм пуяса да весиг нумеруйтӧм козъяса да пожӧмъяса обычнӧй немецкӧй вӧрыс тайӧ тӧлысьтӧм апрельскӧй войын кажитчис дикӧйӧн да прӧйдитны позьтӧмӧн.
Пу лапъясын мыйкӧ лӧсявтӧмӧс бормочитіс скӧр тӧв, сыщик моз колльӧдіс верзьӧмаясӧс.
Вӧр прӧсекъяс вылын пемыдас тӧдчыштлісны мукӧд дырйиыс мыгӧръясыс лыс лапъясӧн вевттялӧм бронетранспортёръяслӧн, машинаяслӧн, пушкаяслӧн да танкъяслӧн.
Тані, тыдалӧ, тожӧ лӧсьӧдчисны плацдарм вылӧ вуджигкежлӧ.
Одерлань матысмӧмкӧд тшӧтш пыр ёнджыка, гораджыка кыліс артиллерийскӧй канонада.
Первойсӧ муралысь да ылыс, сійӧ регыд лои дугдывтӧм омлялӧмӧн, коді вевттьыліс тӧвлысь шумсӧ да вештыліс юрысь став мӧвпъяс, смертельнӧй опасность йылысь мӧвп кындзи.
Но тайӧ мӧвпыс, кӧть мед кутшӧм эз вӧв сійӧ зывӧк, эз вермы некодӧс сувтӧдны весиг ӧти минута кежлӧ тайӧ вӧрас.
Тайӧ омлялӧмыс пыр ярмис, сэсся сійӧ ланьтіс, медым вит минута мысти бара йиркнитны ещӧ ыджыдджык вынӧн.
Тайӧ омлялӧм дінас регыд ӧтлаасис моторъяслӧн жургӧм — немецкӧй бомбардировщикъяслӧн оръясьлана да мургысь шыыс.
Сэки жӧ войся небеса кузяыс югъялысь шорторъясӧн мӧдісны визувтны трассируйтысь пуляяс, ыпнитісны прожекторъяслӧн ньӧвъясыс да пыр частӧджык югниталісны зенитнӧй снарядъяслӧн ыпнитлӧмъясыс — то сэні, то тані, то сэні, то тані.
Кыліс кымынкӧ зэв чорыд взрыв, и бара вывлань визувтісны уна рӧма трассируйтысь пуляяслӧн шорторъясыс — мусянь небесаӧ, кажитчис, зэв ньӧжйӧ, быттьӧкӧ аслас мичлуннас любуйтчигтыр.
Вӧр помасис виччысьтӧг.
Туй ӧтар-мӧдар бокас тыдовтчисны керкаяс, и туйыс лои сиктса уличаӧн.
Сӧмын ӧні позьӧ вӧлі тырвыйӧ гӧгӧрвоны, кутшӧм лӧсьыд вӧрын; окота вӧлі, гашкӧ, сувтыштлыны вӧр дорас ещӧ кӧть минута-мӧд кежлӧ, чувствуйтны асьтӧ кажитчана безопасностьын.
Но колӧ вӧлі мунны водзӧ, ю сайын ыпъялысь биас да мурганінас, Одер весьтын кыптӧм гымалана югыдас.
Кымын матӧ юлань, сымын ставыс гӧгӧр лои грознӧйджыкӧн.
Рытыввыв берегса би югӧр водзын да муртса заводитчысь асыв югыдын Лубенцов аддзис сійӧ местасӧ, код йылысь салдатъяс костын ветлісны нин таинственнӧй, гашкӧ, бессмертнӧй легендаяс.
Тайӧ вӧлі Одер вомӧн плацдарм вылӧ вуджан знаменитӧй пос.
Сійӧс нимтылісны «смерть пос» и «победа пос», «Берлинскӧй пос» и «адлӧн пос», «сапёрлӧн смерть» и «Гитлер капут».
Сійӧс стрӧитісны берегдорса вӧръясын сапёръяс, русскӧй мастерӧвӧйяс, кодъяс олісны землянкаясын да ю берегпӧлӧнса керка пӧдвалъясын.
Немецъяс зэв бура гӧгӧрволісны, мый значитӧ тайӧ поскыс, коді быдмис ӧти войӧн Одерлӧн руд гыяс весьтын.
И найӧ сутки чӧж кутісны тайӧ поссӧ дальнобойнӧй, корпуснӧй да дивизионнӧй артиллерия обстрел улын, дугдывтӧг шыблалісны сы вылӧ ассьыныс став бомбардировочнӧй авиациясӧ: тяжёлӧйӧс, средньӧйӧс да лёгкӧйӧс.
Немецкӧй снарядъяс гылалісны гӧгӧр, нетшкисны сваяяссӧ, уськӧдалісны ваӧ послысь прогонъяссӧ, и быд раз сапёръяс бӧр лӧсьӧдлісны поссӧ, повтӧг кыссисны сылӧн зэв ыджыд мыш вывтіыс, гибнитісны, но эз дугӧдлыны уджсӧ.
Тайӧ вӧлі збыльысь бессмертнӧй пос, но стрӧитісны сійӧс смертнӧй йӧз.
Юыслӧн берег пасьталаыс вӧліны воронкаяс да щельяс.
Тані сулалісны зенитнӧй орудиеяс, кодъяс гӧгӧр ноксисны зенитнӧй дивизияса боецъяс.
Щельясын поздысисны сваяяс тувъялӧм вылӧ дизельмӧлӧтъяс, тросъяслӧн зэв гырысь чукӧръяс, лебёдкаяс да тракторъяс.
Муӧн джынвыйӧ тыртӧм щельясын завтракайтісны салдатъяс.
Ӧтлаӧ сорласьӧм котшӧс дук, вӧв шойяслӧн дукыс, сӧмын на стружитӧм пӧвъяслӧн, тшынлӧн да соляровӧй маслӧлӧн дукыс кольмӧдліс да тіравтӧдз повзьӧдліс.
Главнӧй поссянь шуйгаладорас и веськыдладорас вӧлі ещӧ кык кокньыдик, понтоннӧй пос.
Найӧс лун кежлӧ уберитлісны, понтонъяссӧ дзебавлісны берегпӧлӧнса кустъяс пӧвстӧ, а вой кежлас бара нюжӧдлісны.
Дзуртісны канатъяс.
Кутшӧмкӧ часть, вуджӧдӧм виччысигмоз, вӧлі расположитчӧма сарайясӧ.
Томиник салдатъяс тревожнӧя кывзісны пуксьӧм ылӧдчысь чӧв-лӧньсӧ.
А самӧй настил дорас сулалісны кык офицер, кодъяс пу помост вылӧ быд кайысьлы шуалісны:
— Ӧдйӧджык, энӧ задерживайтчӧй.
Кыдзи позьӧ ӧдйӧджык!
Пу настилыс вӧлі метр квайт пасьта, перилӧястӧм, доръясӧдыс брусъяса, медым кӧлесаяс оз шливкнитны ваас.
Переправа обслуживайтысь салдатъяс, кодъяс кутісны кианыс кусӧдтӧм пӧнаръяс, кӧть и вӧлі дзик нин югыд, тожӧ тэрмӧдлісны вуджысьясӧс:
— Ӧдйӧджык, ребята, пыр заводитчас концерт!
Йӧз вӧсна тайӧ тӧждысьӧмыс йӧзладорсянь, кодъяслы пыр лоӧ вӧлі овны тані, тайӧ страшнӧй пост вылас, вӧрзьӧдіс Лубенцовлысь сьӧлӧмсӧ.
Асъя руас настил пӧвъяс вылын тыдовтчылісны то виӧм вӧвлӧн, то жугӧдӧм машиналӧн мыгӧръясыс — медбӧръя немецкӧй бомбардировкалӧн туйясыс.
Орлик, коді веськодьпырысь видзӧдіс морт шойяс вылӧ, садьтӧгыс повзьӧмӧн чепсасис вӧв шой аддзигӧн.
Тайӧ пос вылас, смерть син водзын, кор оз позь кодйысьны му пытшкӧ, коді быдлаын эм салдатлӧн медбӧръя дзебсяніныс, мирыс кажитчис дзик мӧдногаӧн, зэв мустӧмӧн.
Тані дугдылісны шутитӧмысь весиг медся выдержаннӧй да быдсяматорсӧ аддзылысь йӧзыс.
Дзик ю шӧрас кокъяслысь надзӧник шаркакылӧмсӧ, кӧлесаяслысь дзуртӧмсӧ да автомобильнӧй шинаяслысь чушкӧмсӧ торкис пыр содысь мургӧм.
Поссянь веськыдладорас, ваас, взорвитчис некымын снаряд.
Сьӧд гыяс кыптісны поссьыс вылӧджык. Ваыс резыштіс да кӧтӧдіс пос вывті мунысьяссӧ ставнысӧ.
Настил мӧдіс тіравны.
Дрӧжжитысь сынӧдсӧ поткӧдіс лёкысь шутёвтӧм.
Орлик мӧдіс йӧктыны места вылас да нетшкысис пропастьлань.
Лубенцов муртса вермис кутны вӧвсӧ, сэсся видзӧдліс бӧрвылас, Каблуков вылӧ.
Сійӧ пукаліс седлӧас — ичӧтик, ставнас зэвтчӧм, кельыд — да синъяссӧ вештывтӧг видзӧдіс гвардияса майор вылӧ.
Лубенцов, кыдзи вермис, нюммуніс сылы.
Нюмыс, збыль, эз нин вӧв сэтшӧм гажа.
— Кутчысь, — шуис Лубенцов.
— Есть! — оръясяна гӧлӧсӧн горӧдіс Каблуков.
Йӧз сувтлытӧг пыр мунісны водзӧ, кыдзи позьӧ воськовъяссӧ ӧддзӧдӧмӧн.
Друг кутшӧмкӧ машина крута бергӧдчис шуйгавыв да ӧдйывсьыс кучкысис мӧд машинаӧ.
Снаряд уси юас дзик матӧ да юр вывсяньыс кок улӧдзныс койыштіс посвывса йӧзсӧ зэв ыджыд ва фонтанӧн.
Йӧз уськӧдчисны боклань да бӧрӧ: водзӧ туйсӧ тупкисны кык жугалӧм машина.
Кыліс раненӧйлӧн горӧдӧм.
Тайӧ кадас кыліс скӧр властнӧй гӧлӧс:
— Спокойнӧ!
Пос шӧрын сулалісны кык генерал.
Лубенцов тӧдіс ӧтисӧ, сійӧ вӧлі Сизокрылов.
Мӧдыс — ичӧтик тушаа, омӧлик, кельыд, бритчытӧм, узьтӧмысла гӧрдӧдӧм синъяса зэв непредставительнӧй генерал-майор — вӧлі переправасӧ стрӧитысьӧн да сылӧн начальникӧн.
— Шыбитны машинаяссӧ юас! — прикажитіс Военнӧй Сӧветса член.
Салдатъяс уськӧдчисны исполняйтны приказаниесӧ.
Жугӧдӧм машина кабинаын пукалысь майор матыстчис генерал дінӧ да, кисӧ фуражка бердас пуктӧмӧн, кевмысян гӧлӧсӧн шуис:
— Генерал ёрт, менам машинаын гвардейскӧй миномётъяслы минаяс.
Сизокрылов нинӧм эз вочавидз.
Сійӧ видзӧдіс салдатъяс вылӧ, кодъяс зэв ёна тэрмасьӧмӧн уджалісны машинаяс дорын.
Майор пыр на сулаліс кисӧ фуражка бердас пуктӧмӧн.
Друг Сизокрылов крута бергӧдчис сылань да юаліс:
— Мыйла ті онӧ отсалӧй?
Майор тэрмасьӧмӧн лэдзис кисӧ да заводитіс лёкысь йӧткыны ассьыс машинасӧ пос дорлань.
Кыкнан машинаыс ӧтпырйӧ бузгысисны ваӧ, и йӧз, повозкаяс, грузӧвикъяс ӧдйӧ вӧрзьӧдчисны водзӧ.
Сизокрылов шуис:
— Ӧдйӧджык, но паникатӧг!
Ӧти снарядлӧн, мӧдлӧн и коймӧдлӧн шутьлялӧмыс вевттис сылысь кывъяссӧ, но Сизокрылов пыр висьталіс.
И кӧть тайӧ шутьлялӧм да разрывъяс вӧснаыс сылысь некод эз кыв, но ставныс видзӧдісны генерал вылӧ, а сійӧ висьталіс.
Кор жӧ снарядъясыс, медбӧрын, взорвитчалісны неылын юын, салдатъяс кылісны сылысь сійӧ жӧ рӧвнӧй гӧлӧссӧ, коді висьталіс водзӧ:
...выдерживайтны интервалъяс да юръяс не ӧшӧдны.
Гӧгӧрвоинныд?
— Гӧгӧрвоим! — дружнӧя горӧдісны салдатъяс, кодъяс вӧліны зэв дӧвӧленӧсь сійӧн, мый тайӧ снарядъясыс лэбисны бокӧ.
Сизокрылов шыасис переправаса начальник дінӧ:
— А тіянӧс, генерал ёрт, кора не либеральничайтны: ставсӧ, мый мешайтӧ, любӧй груз — ортсӧ, ваӧ!
— Яснӧ, Военнӧй Сӧветса член ёрт, — шуис сапёрнӧй генерал да гӧлӧссӧ чинтӧмӧн содтіс: — Ме ёна кора тіянӧс мунны менам землянкаӧ.
Тані опаснӧ.
Войнас виис полковникӧс, бригада политотделса начальникӧс.
Да.
Зэв ёна кора.
— Ті чайтанныд, мый снарядъясыс опаснӧйӧсь сӧмын политработникъяслы?
Найӧ ньӧжйӧникӧн мӧдісны мунны береглань, но сэки Сизокрылов аддзис мунысь Лубенцовӧс да тӧдіс сійӧс.
Сыкӧд здоровайтчӧм бӧрын генерал шуис:
— Меным докладывайтісны тіян пленнӧй йылысь.
Пӧлезнӧй немец.
Сійӧ отсаліс миянлы тӧдмавны уна выльтор немецкӧй группировка йылысь.
Висьтав привет Середалы да сы нывлы.
Чайта, сійӧ мӧдӧд эшелонын?
— Да, генерал ёрт, — вочавидзис Лубенцов, и пыр жӧ бӧр воис сылы сійӧ спокойствиеыс, кодӧн славитчыліс век, но кодлӧн запасъясыс, тыдалӧ, сылӧн чиныштӧмаӧсь медсанбатын тӧлысьӧн-джынйӧн чӧж куйлігас.
Вуджаланін весьтын паськаліс тшын кымӧр.
Сійӧ пыр сукмис и сукмис да сайӧдіс знаменитӧй поссӧ: тайӧ лэдзисны тшынысь завеса, кор кывны кутіс немецкӧй бомбардировщикъяслӧн шумыс.
Гымӧбтісны зениткаяслӧн увтчӧм кодь лыйсьӧмъяс и регыд мысти — сӧветскӧй истребительяслӧн жургӧм.
Кӧнкӧ вылын кымӧръяс сайын пансис воздушнӧй бой.
Но Лубенцов вӧлі чорыд му вылын нин, плацдарм му вылын.
VI
Местностьыс, коді воссис Лубенцов водзын, тӧдвылас уськӧдіс сылы передовӧй кыськӧ Орша дорысь.
Тайӧ вӧлі пуляясӧн розьӧдлӧм, снарядъясӧн кодйӧм куш му, кытчӧ дзоньӧн вӧлі кольӧмаӧсь сӧмын уна лыда канаваяс — немецкӧй кыв вылын «грабенъяс». Тайӧ канаваясыс видзисны увтасінъяс Одер ваясӧн ойдӧдӧмысь.
Тані быдмысь зэв уна фруктовӧй пуяссӧ ставсӧ вӧлі жугӧдлӧма чагйӧдз, да яблоняяслӧн цветъясыс еджыд пухӧн лэбалісны воронкаяс доръясӧд.
«Грабенъяслӧн» берегъяс вылын чурвидзисны жугӧдлӧм водянӧй мельничаяс.
Ӧти мельнича пӧдвалысь Лубенцов аддзис разведкаса офицерӧс сійӧ полкысь, кодӧс должен вӧлі вежны генерал Середалӧн дивизияыс.
Офицер висьталіс Лубенцовлы налы паныд сулалысь противник йылысь.
Тайӧ вӧлі самӧй сійӧ особӧй назначениеа 606-ӧд дивизияыс, кодӧс вӧлі вайӧдӧма неважӧн рытыввыв фронтсянь да код йылысь казьтыштліс показаниеясас Фриц Армут.
Офицерлӧн бриттӧм да кельыд чужӧмыс, да и вообще полкса штабын став атмосфераыс унатор висьталісны Лубенцовлы сы йылысь, мый ковмис испытайтны йӧзлы тані, плацдарм вылын.
Пӧшти кык тӧлысь чӧж немецъяс дугдывтӧг атакуйтісны найӧс танкъясӧн да пехотаӧн, лыйлісны да бомбитісны, но эз вермыны весиг ӧти метр бӧрыньтны бӧрӧ.
Полкса штабыс кольӧма штабса начальниктӧг, сылӧн первой помощникыстӧг, связь кузя начальниктӧг да артиллерия кузя начальниктӧг: найӧс вӧлі виӧма либӧ ранитӧма.
Разведкаса офицер дыр замещайтӧма первойя кыксӧ, кытчӧдз, медбӧрын, абу ыстӧмаӧсь татчӧ выль офицеръясӧс.
Полкса командирӧс вӧлі ранитӧма, но сійӧ кольччӧма стройӧ, командуйтӧма аслас койка вывсянь телефон кузя.
Мӧд лунджынсӧ гвардияса майор наблюдайтіс немецъяс бӧрся передньӧй траншеясянь да сравнивайтіс сійӧс, мый аддзис, сыкӧд, мый вӧлі пасъялӧма карта вылӧ, кодӧс сетіс разведкаса офицер.
Немецкӧй передньӧй край вӧлі сизимдас метрсянь кыксё метрӧдз ылнаын миянсянь.
Лубенцов некор на эз аддзыв сы мында траншеяяс, сообщение ходъяс да дзотъяс, сы мында колючӧй проволока да кодйӧм му, кӧть война чӧжӧн эз этша аддзыв вражескӧй укреплённӧй районъяс.
Немецкӧй оборона вӧлі тыр пулемётнӧй точкаясӧн.
Тайӧ увтас руд равнина вылас абу вӧлі кольӧма ни ӧти метр простреливайттӧм му.
Кор пемдіс, гвардияса майор эновтіс траншеясӧ, мельнича сайысь ыджыд гуранысь корсис Каблуковӧс да вӧвъяссӧ да, ӧчереднӧй артиллерийскӧй обстреллысь помасьӧмсӧ виччысьӧм бӧрын, вуджис асыввыв берег вылӧ.
Тані, вӧрын, эновтӧм сирвӧчанінын, овмӧдчӧма нин вӧлі дивизияса командир кымынкӧ штабнӧй офицеръяскӧд.
Тарас Петрович вӧлі стрӧг да тӧждысян чужӧма.
Сійӧ воӧма татчӧ час сайын, командарм ордын совещание бӧрын.
Дивизия вӧлі маршын, а головнӧй походнӧй застава регыд должен вӧлі воны.
Офицеръяс дугдывтӧг котӧртлісны вӧр туй вылӧ видзӧдлыны, эз-ӧ тыдовтчыны передовӧй подразделениеяс.
Генерал дыр видзӧдіс карта вылӧ, кодӧс вайис Лубенцов.
— Мый нӧ, — шуис сійӧ, — оборона серьёзнӧй, нинӧм он шу.
Эм мый вылын уджыштны. — Сійӧ видзӧдліс Лубенцов вылӧ, читкыртліс синъяссӧ да шуис: — А тэ вывті уна ветлан да котралан!
Видзӧд, коктӧ ассьыд жалитышт.
Кольччы ме дінӧ, а Антонюк мед котралыштас.
Антонюк регыд воис штабнӧй машинаӧн.
Лубенцов сетіс сылы лӧсьӧдны разведкалысь план, а ачыс решитіс узьыштны.
Но кор кык час мысти Антонюк вайис сылы план, гвардияса майор чуймис.
— Мый нӧ ті гижӧмныд? — юаліс сійӧ аслас помощниклысь. — Ті чайтанныд во сулавны оборонаын, али мый?
Кутшӧм чӧрт вылӧ тіянлы колӧ «язык», кор обстановкаыс и сідзи яснӧй?
Сӧмын йӧзӧс воштыны?
Колӧ составитны разведкалысь план прорыв вылӧ да противникӧс преследуйтӧм вылӧ.
И, кутӧй тӧдвыланыд, разведка вылӧ карын, ыджыд карын, зэв ыджыд, гигантскӧй, Берлинын, гӧгӧрвоанныд?
— Наступление йылысь приказ абу, — зумыша вочавидзис Антонюк.
— Наступление йылысь приказ лоӧ, — шуис Лубенцов. — И лоӧ виччысьтӧг.
И ми веськалам глупӧй положениеӧ. — Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ содтіс: — Ме ачым составита разведкалысь плансӧ.
Тайӧ кад чӧжнас воалісны полкъяс.
Найӧ размещайтчисны пемыдын, зэв ыджыд вӧрын водзвыв налы индӧм районъясын, водзджык татчӧ воысь мукӧд частьяссӧ дружескӧя дзескӧдыштӧмӧн.
Шум вочасӧн лӧнис.
Дивизия унмовсис беспокойнӧй унмӧн.
Сӧмын сирпуанінын, кытчӧ овмӧдчисны комдив, штаб да политотдел, йӧзыс войбыд пукалісны картаяс весьтын, лӧсьӧдісны графикъяс, распоряжениеяс.
Сэсся и тані лои чӧв-лӧнь.
Югдандорыс, разведкалысь план эштӧдӧм бӧрын, Лубенцов видзӧдліс орчча комнатаас, кӧні вӧлі комдив.
Генерал пукаліс пызан дорын, пель дорас кутіс телефон трубка да узис.
Лубенцов нюммуніс да решитіс торкны приказ да муніс разведчикъяс дінӧ, кодъяс вӧліны неылынӧсь, пожӧмъяс улын.
Разведчикъяс узисны жӧ.
Мещерский пукаліс бокын да гижис:
— Стихъяс сочиняйтанныд, Саша? — юаліс Лубенцов.
Мещерский яндысьӧмӧн вочавидзис:
— Ог.
Гранатаяс вылӧ заявка.
— Коланатор жӧ! — серӧктіс гвардияса майор.
Матыстчис Воронин да доложитіс капитанлы:
— Митрохинлы колӧ вежны ӧти диск.
Семёновлӧн да Опанасенколӧн абуӧсь пуртъяс.
Гущинлӧн маскхалатыс косясьлӧма.
Дӧмны колӧ либӧ мӧдӧс сетны.
Лубенцов тшӧктіс чуксавны ставнысӧ, вызовитіс Антонюкӧс да сы дырйи сувтӧдіс мог «берлинскӧй операция кад кежлӧ».
Сирпуанінысь петісны штабнӧй офицеръяс.
Найӧ мунісны плацдарм вылӧ примитны участок.
Сэсся вӧрын бара лои чӧв-лӧнь, и ылысянь вермис кажитчыны, мый сэні олӧны сӧмын лэбачьяс да уръяс.
Вӧрса ты дорын пукалісны салдатъяс.
Найӧ мыссисны, гусьӧник сёрнитісны ас костаныс.
Завтракайтісны сухӧй паёкӧн: биасявны да кухняяс ломтыны абу вӧлі тшӧктӧма, медым оз демаскируйтны войскасӧ.
Пу увъяс вылӧ Европалысь картаяс ӧшлӧмӧн политработникъяс нуӧдалісны беседаяс.
Луныс нюжаліс помтӧг кузя.
Сэсся коркӧ кутіс пемдыны.
Салдатъяс построитчисны.
Вӧрын кылісны ньӧжйӧник сеталӧм командаяс.
Батальонъяс тэрмасьтӧг мӧдӧдчисны пемыд прӧсекъяс кузя юлань.
Артиллериялӧн гымыс матысмис.
Вӧр дорас сулалісны часӧн-джынйӧн кымын.
Кывзісны, мый вӧчсьӧ ю вылас.
Сэні вӧлі зэв шума.
Дас кык час войын вӧрӧ сосредоточитчӧм дивизияяс заводитісны вуджны куим пос кузя ӧттшӧтш.
Тайӧ шытӧм вуджигас первойысь заводитіс лыйлыны вӧрӧ дзебӧм миян артиллериялӧн юкӧныс: сылы вӧлі сетӧма приказ пӧдтыны немецъяслысь артиллериясӧ.
Югдандорыс воис ӧчеред генерал Середа дивизиялы.
Немецкӧй бомбардировщикъяс лёкалісны мый вермисны.
Зениткаяс эз ланьтлыны.
Сэсся воисны сӧветскӧй истребительяс да пемыд посъяс весьтын, кодъяс вӧліны тырӧсь вашкӧдчӧмӧн сёрниясӧн да кокшыясӧн, пансисны воздушнӧй бойяс; найӧ вӧліны мусянь зэв ылынӧсь да кажитчисны шуштӧмӧн.
Но тайӧ ылыныс вӧлі сӧмын кажитчанаӧн.
Лубенцов, коді пукаліс наушникъясӧн комдив машинаын рация дорын, веськаліс миян лётчикъяс волна вылӧ да кыліс налысь сёрнисӧ:
— Костя, тэнад бӧжын «мессер»!..
— Шуйгавывджык, Ваня!..
Вӧтлы сійӧс, «юнкерссӧ»!
Тыдавтӧм воздушнӧй «Костяяс» да «Ваняяс» видзисны подаясӧс.
Кык немецкӧй самолёт тювгысисны увлань ыпъялысь биа кык ёкмыльӧн, и Одерлӧн ваясыс ньылыштісны найӧс вуджаланінъяссянь шуйгавывланьын.
Сотчысь самолётъяслӧн биыс югдӧдліс здук кежлӧ шуйгаладорса понтоннӧй пос кузя мунысь салдатъяслысь еджыд чужӧмъяссӧ да вӧвъяслысь сьӧд бурысьяссӧ.
Регыд мысти вуджисны и комдив да Лубенцов.
Лубенцов колльӧдіс генералӧс НП-ӧ, самӧй сійӧ мельнича дорӧдзыс, кытчӧ воліс тӧрыт.
Татчӧ локтіс и полковник Плотников.
Сійӧ кытшовтӧма став полкъяссӧ да должен вӧлі бӧр мунны асыввыв берегӧ: сэні, политотделын, муніс ротаясса парторгъяслӧн совещание.
— Лок и тэ сэтчӧ, — шуис сійӧ Лубенцовлы. — Висьталан парторгъяслы противник йылысь.
Оз ло омӧль, тӧдны кӧ кутасны салдатъяс, мый немецъяс абу на сэтшӧм слабӧсь.
Мед тӧдасны найӧ дивизияяс йылысь, кодъясӧс Гитлер шыбитіс рытыввыв фронт вылысь татчӧ, да немецъяслӧн оборона йылысь.
А оборонаыс крепыд, — довкйӧдлыштіс юрсӧ Плотников.
Комдив недовольнӧя шуис:
— Кок йывсьыс уськӧданныд ті менсьым разведчикӧс!
Сійӧ и сідзи, видзӧд, муртса ветлӧдлӧ!..
Ладнӧ, тайӧ разас ветлы, а сэсся меысь ни ӧти шаг эн кольччы.
Середа да Лубенцов петісны колльӧдны Плотниковӧс машина дорӧдз.
Руа асыв сулаліс плацдарм весьтын.
Сяргисны пулемётъяс.
Яблоняяслӧн чӧскыд дукыс сорласис неылысса пӧжаръяслӧн котшӧс дуккӧд.
НП дінын матын, землянкаын, расположитчӧма вӧлі ӧти полклӧн штаб.
Сыкӧд орччӧн расположитчӧма мӧд полклӧн штаб и сэні жӧ орчча дивизияса коймӧд полклӧн штаб.
Насянь кызь метр сайын вӧліны ӧтлаын кык батальонлӧн штабъяс.
Штабъяслӧн тайӧ дзескыдлун сертиыс позьӧ вӧлі некутшӧма пӧръяссьытӧг тӧдны, кутшӧм плотнӧйӧсь пехоталӧн боевӧй порядокъясыс.
Салдатъяслӧн сьӧд мыгӧръясыс ветлӧдлісны быдладорын.
Лубенцов пырис штабӧ майор Мигаев ордӧ.
Мӧдыслы лои зэв нимкодь дивизия разведкаса начальник воӧм вылӧ да тыртіс сійӧс юасьӧмъясӧн:
— Кор наступлениеыс?
Полосасӧ миянлы сетісны нин?
Мунам веськыда Берлин вылӧ али войвывджык?
Лубенцов висьталіс Мигаевлы, мый вӧлі тӧдӧ ачыс, а ачыс пӧшти нинӧм эз тӧд, да сэсся юаліс:
— Капитан Чохов тіян полкын, буракӧ? — Мигаевлӧн юалана видзӧдлӧм вылӧ воча Лубенцов висьталіс: — Ӧд тайӧ сійӧ спаситіс менӧ шнайдемюльскӧй шыр нальксьыс...
Шань морт!
Чӧв олыштӧм бӧрын Мигаев шуис:
— Кӧсйим ми сійӧс ыджыдджыкӧ пуктыны, комбатӧн назначитны, а полам кыдзкӧ.
Зэв нин кутшӧмкӧ шальнӧй зонмыс.
Каретаын ветлӧдліс махновец моз!..
Сідз, значит...
Збыль, бӧръя кадас сійӧ зэв ёна вежсис, ассьыс каретасӧ кытчӧкӧ Альтдамм дорӧ шыбитӧма...
— Но и лоӧма тіянлы тайӧ каретаыс, — серӧктіс Лубенцов. — Тайӧ каретаас ме ачым ӧтчыд ветлывлі...
Мигаевлы дум вылас уси:
— А, пӧжалуй, Чоховыд ӧні тані, кӧнкӧ ме ордын...
Пополнение принимайтӧ.
VII
Збыль, Чохов вӧлі тані.
Мыльк сайын, уна лыда «грабенъяс» пиысь ӧти дорын, старшина Годуновкӧд сійӧ выстраивайтіс ассьыс выль салдатъяссӧ, медым нуӧдны найӧс аслас ротаӧ, передньӧй крайӧ.
— Тіянӧс юасьӧ дивизия штабса майор, — висьталісны сылы. — Штабса начальник ордын сійӧ.
— Мый ещӧ сэні? — юаліс Чохов.
Штаб пӧдвалӧ пырӧм бӧрын сійӧ аддзис Лубенцовӧс да Мигаевӧс, лэптіс кисӧ пилотка бердас да рапортуйтіс:
— Капитан Чохов воис тіян приказание серти.
— Некутшӧм приказание эз вӧв, — шуис Лубенцов. — Прӧстӧ меным окота вӧлі аддзӧдлыны тіянӧс.
Ті кӧ абу прӧтив, ме тіянкӧд ӧтлаын наблюдайтышта тіян наблюдательнӧй пунктсянь.
Чохов яндысьыштіс, лэдзис кисӧ да шуис:
— Пӧжалуйста.
И найӧ мӧдӧдчисны орччӧн выль салдатъяс команда водзвылын.
Старшина Годунов муніс бӧрын прӧдукта тыра ротнӧй повозкаын,
Каблуков восьлаліс повозкаыскӧд орччӧн.
Найӧ мунісны нюра увтасінӧд, кодӧс ставсӧ вӧлі кодйӧма снарядъясӧн да кӧні быдлаын сулалісны жугӧдӧм ичӧтик керкаяс, скӧтнӧй дворъяс, мельничаяс.
Лубенцов, кыдзи пыр наблюдательнӧй, казяліс, мый Чохов лоӧма быттьӧ олӧмаджыкӧн, омӧльтчӧма, да синъясыс сылӧн бурмӧмаӧсь.
Чохов синбӧжнас видзӧдлывліс, кыдзи разведчик чотыштӧ.
Капитан сӧмын тӧрыт на казьтыліс сійӧс, кор получитіс печатайтӧм листовкаяс ротаыслы — немецкӧй фаустпатронӧн вӧдитчӧм кузя руководство.
Сійӧ тӧдіс, мый листовкаыс — гвардияса майорлӧн вӧчӧмтор.
«Интереснӧ, аддзысьлӧ оз сійӧ эсійӧ врачихаыскӧд?» — думыштіс Чохов; сылы мыйлакӧ колӧ вӧлі, медым гвардияса майор аддзысьлывліс врачихаыскӧд.
Бӧрын шӧпкӧдчисны выль воӧм салдатъяс.
Дзуртышталісны Годунов повозкалӧн кӧлесаясыс.
— Каретатӧ, ме кывлі, ті кытчӧкӧ шыбитӧмныд? — юаліс Лубенцов.
— Альтдамм дорӧ.
— Збыль, абу зэв бур ветлантор...
— Именнӧ сідз.
— Меным тіян йылысь Мигаев висьтавліс... — заводитліс Лубенцов, но Чохов зумыштчис да пыр жӧ вежис сёрнисӧ мӧдтор вылӧ:
— Ме кывлі, ті пленнӧйӧс босьтӧмныд?
— Да, — и гвардияса майор висьталіс Фриц Армут йылысь да сы йылысь, кыдзи немец ылавліс Лубенцовӧс гитлеровскӧй ногӧн приветствуйтігӧн.
Чохов шензигмоз довкнитіс юрнас да шуис:
— Этша найӧс нӧйтім!
— Ог кӧ талун, аски помӧдз нӧйтам, — серӧктіс Лубенцов.
Чоховлы колӧ вӧлі пыравны батальонса командир ордӧ, коді аслас штабнас сулаліс киссьӧм скӧтнӧй дворын.
Лубенцов кольччис туй дорас виччысьны сійӧс.
Весельчаков юаліс ротаса командирлысь, уна-ӧ сетӧмаӧсь йӧзӧс.
— Квайтымын витӧс, — вочавидзис Чохов.
Весельчаков гижис тайӧ цифрасӧ полевӧй книжкаӧ.
Сійӧ дугдывтӧг куритіс.
Глаша дугӧдліс сійӧс куритӧмысь, а ӧні, кор Глаша эз вӧв, сійӧ бара заводитіс куритны шыбитлытӧг.
Глашасянь письмӧяс сылы волісны частӧ, но вывті нин гажаӧсь вӧліны, сы ногӧн, тайӧ письмӧясыс.
Глаша гижис, мый сылы лӧсьыд овны, быдторйӧн сійӧ дӧвӧлен да мый сыӧн ставӧн жӧ дӧвӧленӧсь, торъя нин бура сы дінӧ относитчӧ ведущӧй хирург.
Глаша гижис тадзсӧ сы вӧсна, мый кӧсйис успокоитны Весельчаковӧс ас кузяыс, но артмис мӧдарӧ: Весельчаков решитіс, мый Глаша оз и думайт бӧр батальонӧ локтӧм йылысь.
Дерт, медсанбатын овны спокойнӧджык и мужчинаяс сыысь интереснӧйджыкӧсь — врачьяс.
Мывкыдаӧсь, чистӧйӧсь, а Глаша радейтӧ чистӧйлунтӧ.
Торъя нин подозрительнӧйӧсь Весельчаковлы кажитчисны «ведущӧй хирург» йылысь частӧ казьтылӧмъясыс.
Ӧні сійӧ омӧльджыка кутіс думайтны Глаша йылысь: сійӧс шымыртіс войналӧн медбӧръя сражениеводзвывса общӧй кыпыдлуныс.
Батальонӧ воаліс пополнение.
Полкса штабсянь волывлісны офицеръяс да посыльнӧйяс.
Ставныс вӧліны лихорадочнӧя кыпыдӧсь.
Чохов прӧщайтчис Весельчаковкӧд, сэсся Лубенцовкӧд ӧтлаын мӧдӧдчис водзӧ, передовӧйлань.
Землянкаын, кӧні вӧлі роталӧн команднӧй пунктыс, радиоприёмник гӧгӧр пукалісны нёль лейтенант да кывзісны музыка.
Тайӧ вӧліны выль офицеръяс — Чоховлӧн заместительыс да взводъясса куим командир.
Тӧдтӧм майорӧс аддзӧм бӧрын найӧ сувтісны.
Лубенцов кывзыштіс музыкасӧ да юаліс:
— Кутшӧм станция тайӧ передавайтӧ?
— Берлин, — вочавидзис ӧти лейтенант.
Лубенцов заинтересуйтчис:
— Зэв интереснӧ!
Ми казялім нин, мый бӧръя кадӧ Берлин помтӧг заводитіс передавайтны Бетховенлысь, Бахлысь да Шубертлысь музыка, Гётелысь да Шиллерлысь стихъяс...
Фашистскӧй сьыланкывъяс да маршъяс пӧшти дзикӧдз бырины передачаясысь.
Ми, разведчикъяс, лыддям, мый тайӧ абу прӧста.
Гитлер тӧдвылас уськӧдіс германскӧй культура.
Наследникӧ вӧзйысьӧ.
Тыдалӧ, думайтӧ, мый оз ло лӧсьыд миянлы ӧшӧдны татшӧм липовӧй наследниксӧ.
Лейтенантъяс чуймисны: найӧ некыдз эз вермыны думыштны, мый тайӧ фортепьяннӧй ньӧж музыка саяс вермас лоны сэтшӧм важнӧй политическӧй смысл.
Налы вӧлі интереснӧ кывзыны разведкаса начальниклысь, — асланыс ротнӧй захолустьеын найӧ шоча аддзывлісны «столичнӧйясӧс» — дивизионнӧй офицеръясӧс.
Но колӧ вӧлі примитны пополнение да юклыны салдатъяссӧ взводъясӧ, и офицеръяс мунісны землянкаысь.
Лубенцов да Чохов сообщение ход кузя мӧдісны мунны первой траншеялань.
Неылын лыйлісны немецкӧй миномётъяс, шочиника укйӧдлісны пушкаяс, — ӧти кывйӧн, вӧлі передньӧй крайлӧн привычнӧй асъя «чӧв-лӧнь».
Ылын рытыввылын ыпъяліс горизонтыс.
Тайӧ сотчис Берлин.
— Бинокль тіян абу? — юаліс Лубенцов.
Пыр жӧ сылань нюжӧдчис кодлӧнкӧ бинокля ки.
Лубенцов видзӧдліс бӧрвылас.
Сы дінын сулаліс Каблуков.
Бинокльыс вӧлі сылӧн, Лубенцовлӧн.
— Артыштӧй, со сэні, веськыда тіян водзын, миннӧй поле, — чӧв олыштӧм бӧрын шуис Лубенцов. — А тайӧ сиктыс — немецкӧй опорнӧй пункт.
Ёна укрепитӧма.
— Берлинӧдз квайтымын верст, — шуис Чохов; мыйлакӧ сійӧ шуис важ русскӧй мера «верст», а эз «километр».
Сэсся друг, быттьӧ воддзаыскӧд некутшӧм йитӧдтӧг, юаліс: — А висьталіс тіянлы пленнӧйыд, кӧні Гитлер?
— Берлинын пӧ быттьӧкӧ, — водзӧ наблюдайтігмоз вочавидзис Лубенцов. — И Геббельс сэні, сійӧтӧ збыль сэні, сӧмын оз на тӧдны, кӧні Гиммлер, Геринг да Риббентроп.
Здук чӧв олӧм бӧрын Чохов гусьӧник юаліс:
— Берлинлӧн планыс тіян абу?
Лишнӧй?
Меным?
— Эм кымынкӧ.
Тӧрыт ме ысталі полкъясса командиръяслы кык штукаӧн...
Верма и тіянлы торйӧдны — тӧдса кузя, сідз шуны...
Чохов коса шуис:
— Пасибӧ.
Верманныд кӧ, сетӧй плансӧ менам парторглы, старшӧй сержант Сливенколы, сійӧ дивизияса политотделын парторгъяслӧн совещание вылын.
— Зэв бур!
Ме талун буретш кута вӧчны налы доклад противник йылысь, ме корся Сливенкотӧ да сета сылы.
Здук мысти Чохов юаліс:
— А сэні, план вылас, кыдзи гижӧма?
Немецкӧй ногӧн али рочӧн?
— Рочӧн.
— И объектъяссӧ индалӧма?
— Кутшӧмъясӧс?
Недыр чӧв олыштӧм бӧрын Чохов тэрыба вочавидзис:
— Рейхстаг да правительственнӧй зданиеяс.
Лубенцов лэдзис бинокльсӧ да, сӧмын синъяснас нюммунӧмӧн, шуис:
— Ставсӧ гижӧма.
Кӧсъянныд кӧ, ме пасъяла тайӧ зданиеяссӧ гӧрд карандашӧн.
А ӧні пасйӧй асланыд карта вылӧ миннӧй полесӧ да фланкируйтысь пулемётъяссӧ...
Найӧ чӧв ланьтісны, но чӧв ланьтӧм бӧрас друг вывті яснӧя кутісны чувствуйтны, кӧнӧсь да кутшӧм событиеяс водзвылынӧсь ӧні найӧ...
И пыр жӧ вешйисны сьӧлӧм вывсьыныс став личнӧй делӧясыс, вуніны и радейтана нывбаба вӧсна гажтӧмчӧм, и збыль да мнимӧй унижениеяс кузя ӧбида, и олӧмӧ пӧртсьытӧм желаниеяс.
Мунысь событиеяслӧн торжественнӧй смыслыс чуймӧдіс найӧс, и найӧ видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс гӧгӧрвоана синъясӧн.
Сулаліс овны, медым овны татшӧм кадӧдз!
Сулаліс испытайтны шогъяс да тырмытӧмторъяс, медым тайӧ здукъясӧ сулавны тані, тайӧ траншеяас, Берлинлӧн матысса подступъяс вылын, да чувствуйтны асьтӧ вывті гырысь, паськӧдчытӧм на вынъяслӧн юкӧнӧн, сылӧн юкӧнӧн, мый шусьӧ Рӧдинаӧн, Россияӧн, Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяс Союзӧн!
Кыкнанныслы окота лои ӧдйӧджык мыйкӧ вӧчны.
Мыйкӧ йылысь колӧ вӧлі ещӧ тӧждысьыштны, мыйкӧ кузя ещӧ содтӧд индӧдъяс сетавны.
Лубенцов думайтіс: колӧ ещӧ сёрнитыштны разведчикъяскӧд, инструктируйтны Оганесянӧс татчӧс олысьясӧс допроситӧм кузя, прӧверитны, эмӧсь-ӧ подразделениеясса командиръяслӧн противник йылысь даннӧйяс: гашкӧ, ковмас осаждайтны Берлин, и шнайдемюльскӧй опыт шогмас — колӧ обобщитны тайӧ опытсӧ.
Чохов думайтіс сы йылысь, мый колӧ сёрнитыштны выль салдатъяскӧд, висьтавны налы обстановкасӧ, получитны ружейнӧй маслӧ, проверитны пулемётъяс, йитчыны бурджыка артиллеристъяскӧд.
Траншеяясӧ меститчалісны выльӧн воысь салдатъяс.
Найӧ, бруствер весьтӧ кыпӧдчыштӧмӧн, видзӧдісны немецкӧй позицияяс вылӧ да ньӧжйӧник сёрнитісны; налы век на кыдзкӧ омӧля веритсис, мый найӧ сэтшӧм матынӧсь Берлинсянь.
— Вот тайӧ да!.. — шуис кузь тушаа, паськыд пельпомъяса ӧти выль салдат.
Мӧд шуис думыштчӧмӧн:
— Но и вайӧдіс жӧ миянӧс войнаыд сы ылнаӧ, татшӧм глушас, дзик Берлин дорӧдз!
Гортсянь нёль тысяча километр, ньӧти абу этшаджык!
— А тэ кытысь? — юаліс кодкӧ.
— Ме Волга вылысь, — вочавидзис салдат.
Лубенцов нюммуніс, кывзыштіс: серӧктас оз кодкӧ?
Некод эз серӧкты.
Сійӧ прӧститчис да муніс НП-лань.
VIII
Парторгъяслӧн совещание заводитчис асывнас, час куим мысти войся переход бӧрын да вӧрӧ сосредоточитчӧм бӧрын.
Кутшӧмкӧ немецкӧй буржуйлӧн вӧралан ичӧтик керкаын, неылын сирпуанінсянь, кӧні расположитчӧма дивизияса штаб, чукӧртчисны йӧз став ротаясысь да батареяясысь.
Майор Гарин принимайтіс найӧс да регистрируйтіс.
Парторгъяс воисны командаясӧн, каскаясаӧсь, автоматъясаӧсь, винтовкаясаӧсь да весиг паньясаӧсь, кыдзи и пӧлагайтчӧ салдатъяслы.
Парторгъяс вӧліны прӧстӧ салдатъясӧн да сержантъясӧн.
Но сюсь наблюдатель вермис казявны налӧн увереннӧй движениеясысь, налӧн яснӧй да спокойнӧй видзӧдлӧмысь мыйкӧ сэтшӧмӧс, мый торйӧдіс найӧс прӧстӧй салдатъясысь.
Медся войдӧр тайӧ вӧліны медбур йӧзыс стрелокъяслӧн да артиллеристъяслӧн.
Таын оз вӧлі позь пӧръяссьыны: тайӧ йӧзыс вӧлі велалӧмаӧсь абу тшӧктыны, а гӧгӧрвоны да объясняйтны.
Найӧ вӧліны сэтшӧмъясӧн жӧ, кутшӧмӧсь вӧліны став мукӧд салдатъясыс, да сідзжӧ эз вӧвны налӧн некутшӧм привилегияяс, но найӧ чувствуйтісны, мый на вылын куйлӧ содтӧд ответственность: найӧ вӧліны большевикъяс партиялӧн представительясӧн — мед ичӧтик деятельясӧн, но век жӧ деятельясӧн.
И налы этша вӧлі прӧстӧ бура воюйтны да ковмас кӧ, кувны, — найӧ долженӧсь вӧлі заражайтны кыпыд боевӧй духӧн ассьыныс ёртъяссӧ.
Найӧ вӧліны самӧй помъяснас нервъяслӧн, кодъяс йиджтылісны став организмсӧ армияыслысь.
Слабъяс да туйтӧмъяс, татшӧмъясыс кӧ веськавлісны, эз вермыны дыр кежлӧ кольччыны тайӧ, первой видзӧдлас серти зэв ичӧтик пост вылас.
Ротаын парторгӧн уджалӧм вылӧ мортлӧн шогманлуныс тыдовтчыліс пӧшти пыр жӧ: би улын, дугдывлытӧм смертельнӧй опасностьяс дырйи, кӧні мортлы муртса-муртса тырмӧ выныс, медым ӧтвечайтны ас вӧснаыс, — ставныслы сьӧлӧм сетны да став вӧсна ӧтвечайтны вермасны сӧмын избраннӧйяс.
Вот тайӧ избраннӧйясыс и чукӧртчисны ӧні немецкӧй вӧралан керкаын.
Полковник Плотников занятиеяссӧ заводитіс международнӧй положение йылысь докладӧн, сэсся Гарин лыддис лекция — партийнӧй удж йылысь да ротнӧй парторганизацияяслӧн могъяс йылысь.
Рытнас вӧчисны перерыв.
Парторгъяс разӧдчалісны асланыс частьясӧ, кодъяс заводитісны вуджны Одер вомӧн.
Асывнас найӧ бӧр локтісны вӧралан керкаӧ.
Заводитчис занятиеяслӧн мӧд лун.
Парторгъяс выступайтісны асланыс ёртъяс водзын, юксисны удж опытӧн.
Плотников гижаліс аслас полевӧй книжкаӧ медся интереснӧйсӧ сыысь, мый йылысь найӧ висьтавлісны.
Сэсся дивизия разведкаса начальник гвардияса майор Лубенцов тӧдмӧдіс парторгъясӧс вражескӧй лагерын положениеӧн, торйӧн пасйис, кутшӧм ыджыд вред вайӧ салдатъяс пӧвстын паськалӧм мнение локтан бойяс кокнилун йылысь.
Збыль, гитлеровскӧй ставка паникаын, Гиммлерӧс вештӧма армейскӧй группаӧн командуйтӧмысь, но ставыс тайӧ оз значит, мый фашистъяс пуктісны оружие.
Гвардияса майор висьталіс немецъяслӧн лихорадочнӧй оборонительнӧй уджъяс йылысь, сы йылысь, мый Одер вылӧ шыбитӧма гырысь вынъяс, кыдзи шуам особӧй назначениеа 606-ӧд дивизия да СС мотодивизия «Фюрер».
Парторгъяс зіля гижалісны ставсӧ асланыс блокнотъясӧ да тетрадьясӧ.
Друг Плотников кутіс кывзысьны: кыліс автомобильнӧй сиреналӧн тутӧстӧм, и вӧралан керка дорӧ сувтісны машина да бронетранспортёр.
Плотников чеччис.
Ӧдзӧс воссис, и порог дорын тыдовтчис генерал Сизокрылов.
Сійӧ кытшовтіс синъяснас собраниесӧ.
Автоматъяс, винтовкаяс да карабинъяс сулалісны улӧсъяс да диванъяс дорын, семинарын участвуйтысь быд парторг дінын.
Генерал здоровайтчис.
— <rus>Здравия желаем</rus>, генерал ёрт! — воча горӧдісны салдатъяс.
Ставныс пуксялісны, и генерал заводитіс висьтавны.
Военнӧй Сӧветса член синнас паныдасис Сливенколӧн внимательнӧй видзӧдласкӧд да старшӧй сержант синъясысь аддзис сэтшӧм пыдісянь гӧгӧрвоӧм да сэтшӧм сюся кывзӧм, мый эз нин сэсся вештыв сы вылысь синъяссӧ, быттьӧкӧ сылы ӧтнаслы висьталіс.
— Миян матысса победа, — шуис Сизокрылов, — эм сӧветскӧй стройлысь вынйӧрсӧ яръюгыда петкӧдлӧм.
Сійӧ доказывайтӧ, мый справедливӧй, прогрессивнӧй делӧ непобедимӧй.
Вӧліны уна врагъяс, кодъяс кӧсйисны орӧдны миян странаын выль олӧм стрӧитӧм.
Эз вӧв сэтшӧм оружие, сэтшӧм подлость, кодӧс найӧ яндысьлісны эськӧ применитны миян государстволы паныд.
Найӧ лӧсьӧдавлісны миян гӧгӧр «санитарнӧй кордонъяс», найӧ кыйӧдалісны миянлысь йӧзӧс быд воськов вылын.
Медбӧрын, сійӧ странаас, кӧнӧсь ми ӧні, найӧ разгромитісны рабочӧй класслысь организацияяссӧ, и тысяча ӧкмыссё нелямын ӧтикӧд вося июнь кызь кыкӧд лунӧ сьӧд полчищеяс уськӧдчисны миян мирнӧй му вылӧ.
Энӧ думайтӧй, мый фашизм эм сӧмын германскӧй империализмлӧн детище.
abu
Фашизм — сійӧ капитализмлӧн медся выль чужӧмтор вообще, коді петіс массаяслӧн коммунистическӧй устремлениеяс водзын сылӧн полӧмысь.
Фашизм — сійӧ сісьмысь капитализмлӧн ударнӧй кулак, сылӧн медбӧръя босьтчылӧм кутчысьны веркӧс вылын.
Миян победа петкӧдлӧ, мый угнетайтысь да бесправиелӧн агрессивнӧй вынъяслы паныд сулалӧ могучӧй, непобедимӧй реальнӧй вын.
Абу сӧмын справедливӧй идея, но и реальнӧй вын!
Тайӧ вынсӧ создайтіс миян партия, Ленинлӧн — Сталинлӧн партия, коді быдтіс да воспитайтіс миянӧс.
Слава тайӧ партияыслы!
Коммунизмлӧн идея пырис миян народ виръяйӧ.
Сійӧ аддзис ассьыс керкасӧ, — му, рудникъяс, заводъяс, лабораторияяс.
Му шарлӧн квайтӧд юкӧн вылын кыптіс великӧй сӧветскӧй керка.
И ми тіянкӧд тайӧ керкаас кӧзяева.
Бура-ӧ ми кӧзяйничайтам?
Бура, эз кӧ ӧд вӧв тадзи, ми эськӧ эгӧ лоӧй тані.
Крепыд-ӧ тайӧ керкаыс?
Ён-ӧ?
Да, крепыд, ён, мӧдногӧн кӧ эськӧ ми эгӧ вермӧй прӧйдитны татшӧм бойясӧн ассьыным туйсӧ фашистскӧй столицаӧдз.
Коммунизм лои могучӧй вынӧн, и ӧні эмӧсь став подувъяс думайтны, мый сійӧ восторжествуйтас му вылын.
...Огӧ кутӧй дзебны: ми гордитчам сыӧн, мый Россиялӧн великӧй будущӧй йылысь гениальнӧй умъяслӧн предсказаниеясыс збыльмисны, мый ӧнія кадӧ став медся передовӧйыс сёрнитӧ русскӧй кывйӧн, Ленин да Сталин, Пушкин, Белинский да Толстой кывйӧн...
... Победа бӧрын коммунизм стрӧитӧм кутас нуӧдсьыны дасмындаалӧм вынӧн.
Миян стройлӧн преимуществоясыс ещӧ не ӧтчыд на чуймӧдласны став мирсӧ.
Пӧрукаӧн таын ми тіянкӧд, партиялӧн воспитанникъяс, Сталинлӧн салдатъяс...
Кинас ӧвтыштӧмӧн Военнӧй Сӧветса член ланьтӧдіс заводитчӧм овация да помаліс тадзи:
— Разрешитӧй меным висьтавны тіянлы военнӧй тайна.
Берлин вылӧ наступление заводитчас аски.
Тайӧ кывъясыс кыпӧдісны быдса бушков.
Кылісны гораа горӧдӧмъяс.
Чорыд салдатскӧй кипыдӧсъяс клопайтісны мыйвынсьыс.
Йӧз, кодъяс мунасны аски, колӧкӧ, смерть вылӧ, чолӧмалісны боевӧй приказ кыдзи величайшӧй мудростьлысь да зэв ыджыд смысллысь выражение, код водзын ӧткаяслӧн смерть — нинӧм.
Полковник Плотников дрӧгмунӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Сы вӧсна мый регыд лоӧ наступление, совещание объявляйта тупкӧмаӧн.
Сизокрылов мыйкӧ дыра видзӧдіс ӧшиньӧд салдатъяс вылӧ, кодъяс строитчисны нин радъясӧ.
— Заводитчӧ медбӧръя сражение, — шуис сійӧ. — Аски ті кыланныд артподготовка, кутшӧмӧс эз на тӧдлы войнаяслӧн история.
Сталин ёрт тшӧктӧм серти татчӧ чукӧртӧма техникалысь вӧвлытӧм массаяссӧ. — Сійӧ топӧдліс Плотниковлысь кисӧ: — Сиа успех.
Военнӧй Сӧветлысь обращениесӧ войскаяс дінӧ ті получитанныд талун.
Но, мый ещӧ? — Сійӧ бара шуис: — Сиа успех!
Сійӧ муніс аслас машина дінӧ.
Сылӧн охранаса салдатъяс тэрмасьӧмӧн кайисны бронетранспортёр вылӧ.
Машинаяс регыд саялісны вӧрӧ.
IX
Лубенцов тӧкӧтьӧ эз вунӧд аслас кӧсйысьӧм йылысь, кодӧс сетліс Чоховлы.
Кор Военнӧй Сӧветса член муніс, гвардияса майорлы дум вылас уси полевӧй сумкаын куйлысь планыс Берлинлӧн.
Сійӧ муніс корсьны старшӧй сержант Сливенкоӧс, кодлысь чужӧмсӧ бура помнитіс шнайдемюльскӧй кадъяссянь на.
Тайӧ кадас Сливенко виччысис дивизионнӧй парткомиссиялысь заседание.
Сылӧн ротаса салдатъясӧс — Годуновӧс, Семиглавӧс да Гогоберидзеӧс талун кутасны принимайтны партияӧ.
Найӧ вӧлі воӧмаӧсь нин да пукалісны гож сайын сук лапъяса коз улын.
Накӧд орччӧн пукалісны мукӧд ротаясса салдатъяс, кодъяс вӧлі воӧмаӧсь тайӧ могӧн жӧ.
Куимнанныс волнуйтчисны.
Кор воис генерал Сизокрылов, найӧ ёна повзьылісны: ок, неужели и Военнӧй Сӧветса член лоас найӧс партияӧ примитігӧн?
Волнуйтчисны найӧ сы вӧсна, мый абу вӧлі велалӧмаӧсь уна йӧз водзын выступайтны, а тані ковмас — Сливенко водзвыв висьтавліс налы та йылысь — висьтавны ассьыд биографиятӧ, а, гашкӧ, и ӧтвечайтны политическӧй вопросъяс вылӧ.
Медся ёна волнуйтчис Семиглав, кӧть ротаын сійӧ и лыддьыссьыліс медбур ораторӧн да политическӧй вопросъясын разбирайтчис бура.
Но и Гогоберидзе эз вӧв спокойнӧй, да весиг бравӧй, мудер да нинӧмысь повтӧм старшина — и сійӧ подозрительнӧя кызӧктыштавліс, чеччывліс, бӧр пуксьыліс, сэсся друг думыштіс найӧс гӧститӧдны консервъясӧн, а ачыс эз сёй, кӧть и вӧлі сійӧ зэв уна сёйысь.
Медбӧрын воис Сливенко да висьталіс, мый заседание регыд заводитчас.
Тані, коз пуяс дінын, и аддзис парторгӧс гвардияса майор.
Сійӧ сетіс сылы Чоховлы сетӧм вылӧ Берлин карлысь план 1 : 10.000 масштаба.
Мӧд кадӧ Лубенцов эз ӧткажитчы эськӧ сёрнитыштны тайӧ вежӧра да тӧлка сержантыскӧд, коді сылы ёна воис сьӧлӧм вылас.
Но ӧні эз вӧв сёрниясӧдз, и гвардияса майор тэрмасьӧмӧн муніс сійӧс виччысьысь Плотников дінӧ, медым сэсся ӧдйӧджык вуджны плацдарм вылӧ.
Сливенко жӧ аслас тройкакӧд муніс вӧралан керка дінӧ, кытчӧ вӧлі чукӧртчӧмаӧсь нин партийнӧй комиссияса членъяс.
Бур ещӧ, мый Военнӧй Сӧветса членлӧн заседание вылын пукалӧмысь полӧмъяс лоины весьшӧрӧ: генерал Сизокрылов муніс.
Пызан гӧгӧр пукалісны тӧдтӧм офицеръяс, вит морт: ӧти майор да нёль капитан.
Председательствуйтысь майорлӧн синъясыс вӧліны меліӧсь, гӧгӧрыс чукыръясаӧсь, кӧть и ёсьӧсь да весиг неуна насмешливӧйӧсь.
Сливенко волнуйтчис пӧшти сідз жӧ, кыдзи и сылӧн йӧзыс.
Сійӧ найӧс дыр да тэрмасьтӧг гӧтӧвитіс партияӧ пырӧм кежлӧ.
Лӧньджык кадъясӧ сійӧ лыддис налы партиялысь устав, Сталинлысь речьяс да приказъяс, придирчивӧя прӧверяйтіс да следитіс на бӧрся, дружескӧя, но дугдывтӧг.
Вӧлі сылӧн дум вӧчны став ротасӧ коммунистическӧйӧн.
Збыль, пополнениелӧн воӧмыс торкис сылысь планъяссӧ, но тані нинӧм нин он вӧлі вӧч.
Но парткомиссиялӧн заседаниеыс вӧлі и сылы серьёзнӧй испытаниеӧн.
Сійӧ радліс, мый сылысь куим ёртӧс лоӧ босьтӧма талун, наступление водзвылын, большевикъяслӧн партияӧ.
Ӧд передньӧй край условиеясын парторглӧн уджыс йитчӧма аслыссяма сьӧкыдлунъяскӧд.
Тайӧ — абу шахтаын, кӧні Сливенко уджаліс сменаса парторгӧн.
Сэні пыр ӧтипӧлӧс йӧз, а тані...
Сылы тӧдвылас усины кык Иванов — салдат да сержант, кодъясӧс гӧтӧвитіс партияӧ ещӧ Варшава вылӧ наступайтӧм водзвылын на.
Тайӧ вӧліны зэв шань йӧз, но кыкнанныс пӧгибнитісны прорыв дырйи.
Сливенко чошкӧдіс пельяссӧ, кор кыліс майорлысь кывъяс:
— Следующӧй — ефрейтор Семиглав.
Семиглав пырис.
Биографияыс сылӧн вӧлі сэтшӧм дженьыд, мый петкӧдіс ставныслысь сочувственнӧя нюмъёвтӧм.
— Ме чужи тысяча ӧкмыссё кызь нёльӧд воын, — шуис сійӧ, — слесарь семьяын, Тула карын.
Комын ӧкмысӧд воын ме помалі семилетка, сэсянь муні заводӧ, кӧні уджалі слесарӧн.
Нелямын нёльӧд воын босьтісны Краснӧй Армияӧ.
Комсомолын комын ӧкмысӧд восянь.
Мыйвынсьыс сійӧ зілис содтыны ещӧ мыйкӧ, но нинӧм сэсся эз вермы уськӧдны тӧдвылас.
Сылӧн наградаяс йылысь — кык медаль йылысь — висьтавсис водзджык лыддьӧм анкетаын, да и медальясыс ӧшалісны морӧсас.
Тайӧ эз вӧвны орденъяс, кодъяс серти оз позь тӧдны, мыйысь найӧс сетӧма, медальяс вылас вӧлі веськыда гижӧма, мыйысь: «<rus>За отвагу</rus>».
Семиглавлы сетісны некымын вопрос, кодъяс вылӧ сійӧ вочавидзис правильнӧ да бура.
Сливенколы вӧлі нимкодь.
Сэсся Семиглав думыштчис.
Сійӧ эз тӧд, сулалӧ али оз сулав висьтавны сылӧн дзик ӧти военнӧй мыж йылысь.
Кольӧм во сійӧ воштӧма противогазсӧ.
Салдатъяс кодйӧны вӧлӧм аслыныс землянкаяс, и сійӧ пуктӧма противогазсӧ мыр вылӧ.
Противогазыс воши.
Збыль, найӧс тайӧ вояс жӧ шыбитісны бойӧ, противогаз йылысь ставныс вунӧдісны, и сылы удайтчис судзӧдны мӧдӧс — абу лӧсьыд, дерт, но сійӧ босьтіс мӧд противогазсӧ виӧм салдатлысь.
Мыжыс абу нин сэтшӧм ыджыд, и Семиглавӧс некор сӧвестьыс эз мучитлы тайӧторсьыс, но тані, партиецъясӧн тырӧм ыджыд комнатаын, кӧні внимательнӧя видзӧдіс сы вылӧ председатель, противогазӧн кольӧм вося историяыс кажитчис Семиглавлы эз нин сэтшӧм тӧдчытӧмӧн, а зэв мисьтӧмӧн.
Сыысь унджык: сылы кажитчис, мый тайӧ йӧзыс, торъя нин майор-председатель, дӧгадывайтчӧны — оз, весиг стӧча тӧдӧны — сылӧн мыж йылысь да сы вӧсна и видзӧдлывлӧны сы вылӧ сэтшӧм пытливӧя.
Сійӧ гӧрдӧдіс пельйылӧдзыс да висьталіс тайӧ случай йывсьыс.
— Но, мый нӧ, Семиглав ёрт, — шуис председатель, — верманныд пока мунны.
Семиглав петіс да сибдӧм гӧлӧсӧн шуис Гогоберидзелы:
— Пыр, тэнӧ корӧны.
А ачыс пуксис эжа вылӧ, ёна расстроитчӧма: сылы кажитчис, мый партияӧ сійӧс эз примитны.
Гогоберидзе пырис комнатаӧ.
Сьӧлӧм сетӧм могысь Сливенко довкнитіс сылы юрнас.
Гогоберидзе вылӧ, орденъясӧн да медальясӧн ӧшлӧм сылӧн паськыд морӧс вылӧ видзӧдіг председатель думыштіс сы йылысь, кутшӧм тешкодь, мый йӧз, кодъяс оз повны смертьлы синмас видзӧдігӧн, геройяс, весиг настоящӧй геройяс, полӧны сыысь, парткомиссияса секретарысь, ичӧтик тушаа, омӧлик, невоеннӧй мортысь.
Тайӧ полӧмыс налӧн торъя нин воис сьӧлӧм вылас майорлы: тайӧ петкӧдлӧ, мый йӧз чувствуйтӧны ответственность асланыс сӧвесть водзын, экзамен водзын высшӧй звание вылӧ — аслас кадся передовӧй морт звание вылӧ.
И бур, думайтіс майор, мый найӧ чувствуйтӧны, мый позьӧ сдайтны экзамен герой вылӧ, зэв бур салдат вылӧ, искуснӧй командир вылӧ, но тайӧ ещӧ оз на ло, мый тэ сдайтін экзамен передовӧй морт вылӧ, народнӧй вожак вылӧ.
И, медбӧрын, зэв нимкодь, мый йӧз гӧгӧрвоӧны, мый лоны партийнӧйӧн — тайӧ и эм лоны медбурӧн аслас ёртъяс пӧвстын; лоны примитӧмаӧн партия радъясӧ — тайӧ лоӧ, мый тэнсьыд качествоястӧ ставныс признайтісны.
Тайӧ мӧвпъясыс воисны майорлы юрас, кор сійӧ видзӧдіс Гогоберидзелы пӧсь синъясас да кывзіс ньӧжйӧник, полӧмпырысь висьталӧм ӧтветъяссӧ тайӧ мортыслысь, коді, тӧдӧмысь, эз вӧв полысь да обычнӧй кадӧ, кыв шутӧг, вӧлі боевӧй да задорнӧй.
И парткомиссияса секретарь, код кияс пыр прӧйдитісны партияса членъяслӧн быдсямапӧлӧс делӧясыс, думыштіс сы йылысь, кутшӧм колана, медым партияын эз вӧвны йӧз, кодъяс позоритӧны коммунистлысь званиесӧ, — колана тайӧ повтӧм грузиныслы да сы кодь жӧ уна миллион мукӧдъяслы.
Медбӧрын чукӧстісны и старшина Годуновӧс.
Старшина, кыдзи командуйтны велалӧм морт, кутіс асьсӧ збойджыка.
Сійӧ висьталіс аслас олӧм йылысь, и тайӧ олӧмыс вӧлі Алтайскӧй крайса «Ленин туй» колхоз олӧмӧн.
Годунов уджавліс бригадир-полеводӧн, и сылӧн бригадаыс лыддьыссьыліс колхозас передовӧйӧн да районас медбуръясысь ӧтиӧн.
Ставыс тайӧ вӧлі бур, но Годунов, мудер морт, старшинаӧн служитігас лякӧсьтыштӧма ассьыс сӧвестьсӧ: вӧвлӧма, мый сійӧ пӧръявлывлӧма интендантскӧй начальствоӧс ротаын йӧз лыдӧн, медым унджык получитны.
Сійӧ, дерт, гӧгӧрвоис, мый парткомиссияса членъяс та йылысь тӧдны оз вермыны, сійӧ эз вӧв сэтшӧм простодушнӧй, кыдзи Семиглав, кӧть парткомиссияса секретарлӧн синъясыс и ёна смущайтісны сійӧс.
Сійӧ весиг думыштіс, мый колӧ эськӧ висьтавны тані аслас грекъяс йылысь, да эз вӧв окота асьсӧ янӧдны.
Сы вӧсна сійӧ решитіс, мый оз висьтась, но сетӧ кыв, а кыв кӧ сетас Годунов — сійӧ лоӧ вернӧй кыв, думайтіс сійӧ, думнас парткомиссияса членъяс дінӧ шыасигмоз, — некор татшӧмторйыс сэсся сыкӧд оз ло.
Наступление водзвылын тайӧ войнас парткомиссия пыр прӧйдитісны ещӧ уна йӧз, кодъяс ёна торъялісны ӧта-мӧдсьыныс и биография сертиыс, и характер сертиыс, и внешность сертиыс.
На пӧвстын вӧлі и зэв ыджыд мыж вӧчлысь морт, сэтшӧм мыж, мый тайӧ мыж йывсьыс кӧ эськӧ тӧдісны, сійӧс эськӧ некор эз примитны партияӧ.
Но тайӧ мортыс думайтіс: «Да коді тӧдас?
Кодысь меным повнысӧ?»
Но, кор аддзис сійӧ тані пукалысь спокойнӧй йӧзсӧ, кыліс тайӧ комнатасьыс зэвтчӧм чӧв-лӧньсӧ да председательлысь спокойнӧй гӧлӧссӧ, тайӧ мортыс друг гӧгӧрволіс: «Тӧдмаласны!
Оз кӧ ӧні, то во мысти, кык во мысти, всё равно тӧдмаласны».
И сійӧ, киссьысь пӧсьсӧ чышкалігтыр, ӧтвечайтіс юасьӧмъяс вылӧ, а сьӧлӧмыс шогпырысь нетшкысис мунны татысь, кытчӧкӧ пемыдінӧ, ылӧджык тайӧ яръюгыдсьыс.
Сливенко петіс, медбӧрын, аслас йӧз дінӧ да мудзӧмпырысь шуис:
— Но, ребята, поздравляйта.
— Мый, и менӧ примитісны? — юаліс Семиглав да нимкодьысла пыркмуніс.
— Ставнытӧ, куимнаннытӧ.
— А кор партбилетъяс получитам?
— Мый тэ? Да тэ уставтӧ вунӧдӧмыд! — серӧктіс Сливенко. — Партбилетӧдз ылын на.
Получитан кандидатскӧй карточка.
Войнас воасны миянӧ политотделсянь да сетасны.
Мунім гортӧ! — Думыштӧм бӧрын сійӧ содтіс вашкӧдӧмӧн: — Раз ті ӧні коммунистъяс нин, и ме тіянлы верма висьтавны военнӧй тайна: аски наступление.
И выль коммунистъяс мӧдӧдчисны асланыс «гортӧ», передовӧйӧ, шудаӧсь, но зэв серьёзнӧйӧсь.
Переправа дорын лёкаліс немецкӧй артиллерия.
Ковмис виччысьлыны дзик берегдорса щельын, кытчӧдз оз дугды лыйсьӧмыс.
Ӧти снаряд веськалі поскас, и сапёръяс, кодъясӧс югдӧдіс пӧжарлӧн биыс, кусӧдчисны.
Пос вылын вӧлі суматока, но сійӧ вӧлӧма тырвыйӧ гӧгӧрвоанаӧн; бисӧ регыд вӧлі кусӧдӧма, бур, мый вӧлі тырмӧ ваыс.
Авральнӧй командаяс, черъясаӧсь да пӧвъясаӧсь, кыссьӧмӧн тэрмасисны авария лоан местаӧ.
Пос улын, пуръяс вылын да пыжъясын, кодзувкотъяс моз ноксисны йӧз, крепиталісны сваяяссӧ.
Плащ-палаткаясӧн вевттьӧм нӧсилкаяс вылын пос вылысь петкӧдісны сизим виӧм мортӧс.
Сливенко да мукӧдъяс пӧрччисны пилоткаяссӧ, ышловзисны да мӧдӧдчисны послань.
Накӧд ӧттшӧтш пу настил дорӧ тэрыб воськовъясӧн матыстчис кыз генерал-лейтенант, сійӧс колльӧдісны кык офицер.
Салдатъяс, почтительнӧя кӧзырнитӧм бӧрын, сувтісны да лэдзисны сійӧс водзӧ.
— Кӧні переправаса начальникыс? — гораа юаліс генерал-лейтенант.
Тані сулалысь сапёрнӧй офицеръяс кутісны тэрмасьны, кодкӧ котӧртіс щель кузя шуйгавывлань, да регыд пемыдсьыс тыдовтчис ичӧтик тушаа, омӧлик, бритчытӧм генерал-майор.
Сійӧ лэптіс вӧсньыдик кисӧ фуражка дінас да представитчис:
— Переправаса начальник инженернӧй войска кузя генерал-майор Чайкин.
Генерал-лейтенант здоровайтчис сыкӧд да шуис:
— Меным колӧ сёрнитыштны тіянкӧд.
— Ме дась услужитны тіянлы, — вочавидзис переправаса начальник, сылӧн артмис тайӧ дзик эз военнӧй ногӧн.
Но генерал-лейтенант чӧв оліс, и переправаса начальник гӧгӧрвоис сылысь чӧв олӧмсӧ да успокоительнӧя ӧвтыштіс кинас — тайӧ ставыс ас йӧз, сапёръяс, на дырйи позьӧ кӧть мый.
Сэки генерал-лейтенант шуис:
— Маршал прикажитіс матысса лунъясӧ вуджӧдны мӧдар берегас артиллерия.
— Меным та йылысь висьталісны нин телефон кузя.
Кымын ствол?
— Дас квайт тысяча.
Генерал Чайкин, здук чӧв олӧм бӧрын, надзӧник юаліс выльысь:
— Ме кӧ бура кылі, ті шуинныд...
— Дас квайт тысяча, — мӧдысь шуис генерал-лейтенант.
Генерал-майор, кодӧс чуймӧдіс тайӧ зэв ыджыд лыдпасыс, неуна мыкталыштӧмӧн, шуис:
— Бур.
Бур.
Мунам менам землянкаӧ.
Висьталӧй меным орудиеяслысь сьӧктасӧ — и ме тіянлы индала вуджӧдан пунктъяссӧ...
Найӧ мунісны да регыд вошины вой пемыдас.
— Кывлінныд? — юаліс Сливенко.
Сылӧн ёна чеччис сьӧлӧмыс.
X
Генерал Середа, коді сӧмын на получитіс наступление йылысь приказ, вӧлі штабса офицеръяскӧд да артиллеристъяскӧд ӧтлаын передовӧйын, первой траншеяын, кысянь нуӧдіс рекогносцировка.
Сійӧ тэрмасьтӧг прӧйдитіс аслас дивизиялысь фронтсӧ войвывсянь лунвылӧдз, изучайтіс немецкӧй позицияяс да сёрнитчис придайтӧм частьяскӧд ӧтувъя могъяс йылысь да взаимодействие сигналъяс йылысь.
Дивизиялӧн фронтыс вӧлі зэв векньыдик; частьяс лепитчисны ӧта-мӧд бердас.
Став плацдармыс, кодӧс вӧлі тырӧдз тыртӧма войскаӧн, вӧлі топӧдӧм пружина кодь, коді дась веськавны да ӧдвывсьыс кучкыны тайӧ дзебсьӧм, пемыд да виччысьысь вражескӧй позицияяс кузяыс.
Бӧр мунігас сообщение ходын генераллы паныдасис майор Гарин.
Майор нуис киас кымынкӧ бумага свёрток.
— Мый тайӧ тэнад?
— Военнӧй Сӧветлӧн обращение.
Генерал босьтіс Гарин ордысь ӧти листок да, сообщение ход стен бердӧ лэдзчысьӧмӧн, ньӧжйӧник лыддис сійӧс.
Сэсся сійӧ сюйис зептас листоксӧ да ӧдйӧ муніс водзӧ.
Туй вылын паныдасьысь став салдатъяс да офицеръяс кутісны кианыс татшӧм жӧ листокъяс.
Неылын кодкӧ лыддис обращениесӧ гораа, лыддис сьӧкыда, пӧшти слогъясӧн: вӧлі пемдӧ нин.
Наблюдательнӧй пунктын генералӧс виччысисны нин Плотников да Лубенцов.
Тані жӧ вӧліны Мещерский, Никольский, артиллеристъяс да связистъяс.
Ас вӧчӧм лампа би водзын кодкӧ лыддис обращение.
Генерал матыстчис Плотников дінӧ, кутліс сійӧс, окыштіс да шуис:
— Сідз, Павел Иванович, менам дона другӧй, ми помалам сійӧс, тайӧ войнатӧ.
Генерал сідзжӧ кутліс да окаліс Лубенцовӧс, сэсся юаліс:
— Авиацияысь наводящӧй эз волы?
Наводящӧй воис минута дас мысти.
Сійӧс колльӧдісны радиостанцияа кык морт.
Ставныскӧд здоровайтчӧм бӧрын лётчик пыр жӧ йитчис радио кузя аслас штабкӧд.
Дышпырысь нюмъялігтыр сійӧ юаліс:
— Но, кыдзи сэні тэнад?
Олӧмыс мунӧ ньӧжйӧникӧн?
Ылысса сёрнитысь вочавидзис, мый олӧм ньӧжйӧникӧн мунӧ.
— Слава богу, — эфир кузя ошкыштіс енмӧс лётчик. — Ме места вылын нин.
Йитчи.
Мед тэ пыр вӧлін приём вылын.
Сёрӧнджык воис майор — парткомиссияса секретарь, — вайис талунъя заседаниелысь протокол.
Партийнӧй документъяссӧ политотдел вӧлі оформитӧма нин, и полковник Плотников муніс передовӧйӧ сетавны найӧс.
Телефон дугдывтӧг звӧнитіс.
Частьяс, тылӧвӧй подразделениеяс, арт-снабжение, медсанбат докладывайтісны дивизияса командирлы дасьлун йылысь.
Сэсся мыйкӧ дыра кежлӧ ставныс успокоитчисны.
Комдив сюся видзӧдіс карта вылӧ, коді куйліс сы водзын пызан вылын, а кор лэптіс синъяссӧ, аддзис пельӧсын пукалысь Лубенцовӧс.
Генерал друг читкыртыштіс синъяссӧ да чуньнас корис ас дінас разведчикӧс.
Кор Лубенцов матыстчис сы дінӧ, генерал юаліс:
— А сы ордӧ тэ кӧть волін-ӧ?
Гвардияса майорлысь гӧгӧрвотӧма видзӧдлӧмсӧ казялӧм бӧрын генерал нюмъялігтыр шуис:
— Но, но, эн лэччысь гӧгӧрвотӧм улӧ!
Чайтан, ме ог тӧд?
А ещӧ лэччысьӧ раминик улӧ!..
Ме и збыль думайтлі, мый тэнад юрад ӧтитор и эм — аслад разведкаыд...
Лубенцов нинӧм эз гӧгӧрво, но всё-таки неуна гӧрдӧдыштіс, а генерал, сылысь яндысьыштӧмсӧ казялӧм бӧрын, жалитіс нин аслас грубӧйкодь веськыд сёрни йылысь.
— Но, ладнӧ, ладнӧ, — шуис сійӧ. — Чушис кӧ тэныд менам кывъясысь, прӧстит, сэсся ог кут!..
Но меным сійӧ воис сьӧлӧм вылӧ.
Йӧзтӧ нин ме тӧда бура...
Ме тэнад сватӧн кӧсйи лоны.
Делӧ, дерт, тэнад аслад...
Сэсся ог кут.
— Код йылысь ті висьталанныд? — юаліс разведчик, весиг неуна скӧрмыштӧмӧн.
Сэки генерал гӧгӧрвоис, мый Лубенцов збыль нинӧм оз тӧд, да ачыс чуймис:
— Неужели ті ӧнӧдз энӧ паныдасьлӧй?
Сійӧ висьталіс Танялӧн сы ордӧ волӧм йылысь, нимнас сійӧс шутӧг, сы вӧсна мый эз тӧд сылысь нимсӧ.
Сэсся сійӧ чӧв ланьтіс, минута чӧж думайтыштіс, друг сувтіс да горӧдіс:
— Донаӧй тэ менам, да ӧд сійӧ, сідзкӧ, коньӧр, ӧнӧдз чайтӧ, мый тэ абу ловъя! — Сійӧ кучкис аслыс плешкас да кӧританаа шуис: — Ак, кутшӧм абу лӧсьыд!
Звӧнитіс телефон.
Генерал босьтіс трубкасӧ.
— Тіянкӧд кутас сёрнитны сё ӧтикӧд, — шуис нывбабалӧн ылысса гӧлӧс.
Генерал тэрмасьӧмӧн видзӧдліс позывнӧйяслӧн выль таблица вылӧ — сійӧс вежисны наступление водзвылын — да пырысь-пыр лои серьёзнӧйӧн: сё ӧтикӧд вӧлі фронтӧн командующӧй.
Комдив доложитіс маршаллы сы йылысь, мый ставыс гӧтов, сэсся бара мӧдіс вызывайтны ассьыс полкъяссӧ да артиллерийскӧй частьяссӧ.
Телефон кузя сёрнитігӧн генерал шочиника видзӧдлывліс чӧв олысь, раммӧм Лубенцов вылӧ, коді думыштчӧмӧн сулаліс ичӧтик ӧшинь дорын, кӧні чурвидзис стереотруба.
Генерал шпыньмуніс, пуктіс трубкасӧ да шуис:
— Тэ кӧ эськӧ аддзылін сылысь чужӧмсӧ, кор ме сылы висьталі тэ йылысь!
Сійӧ едждӧдіс сідз, мый ме чайті — пыр усьӧ.
Мыйӧн прӧстман, пыр жӧ тэ должен сы ордӧ ветлыны.
И извинитчы ме вӧсна сыысь, мый ме ляпниті сэки да тайӧн петкӧдлі ассьым вериттӧмӧс аслам разведчик вынъясӧ...
Лубенцов петіс пӧдвалысь.
Вӧлі пемыд, шоныд да тӧла.
Кӧнкӧ матын сьыліс плацдарм вылӧ кольччӧм кутшӧмкӧ повтӧм соловей.
Пӧдвалӧ пыранінын пемыдас кодкӧ вӧрзис.
— Коді тані? — юаліс Лубенцов.
— Тайӧ ме.
— Ак, тэ? — тӧдіс Лубенцов Каблуковӧс. — Кӧні вӧвъясыд?
— Гуранӧ сувтӧді.
— Мый тэ узьны он мун?
Мый тэ тані вӧчан?
— Тіян дорын, — вочавидзис Каблуков.
Тайӧ ньӧжйӧник вочавидзӧмыс янӧдыштіс гвардияса майорӧс.
Сійӧ видзӧдліс ординарец вылас да юаліс:
— Кытысь тэ рӧднад?
— Ульяновскысь.
— Аски наступление, тӧдан?
— Тӧда.
— Рад?
— Да.
— Бать-мамыд эм?
— Мам эм.
— А батьыд?
— Виӧмаӧсь.
— А невестаыд эм?
Каблуков чӧв олыштіс, сэсся вочавидзис:
— Быттьӧкӧ эм.
«Тайӧ соловейыслы эськӧ колӧ весасьны татысь дзоньвидзаӧн», — соловейлысь сьылӧмсӧ кывзігмоз думайтіс Лубенцов.
— Кӧні разведчикъяс?
— Эстӧні водзынджык.
— Мунам.
Найӧ мӧдісны мунны сообщение ход кузя да регыд мысти кылісны разведчикъяслысь гӧлӧсъяссӧ.
Разведчикъяс пукалісны сообщение ходын, куритісны да ньӧжйӧник сёрнитісны.
— А гортын нинӧм оз тӧдны, — кыліс Митрохинлӧн гӧлӧсыс, — кӧні ме ӧні...
Мый найӧ тӧдӧны?
Полевӧй почталысь номерсӧ — и ставыс.
— А сы йылысь, мый аски наступление Берлин вылӧ, — шуис Гущинлӧн гӧлӧс, — сы йылысь найӧ и некыдз нин оз тӧдны.
Узьӧны ставныс, мӧд вӧт нин кӧнкӧ вӧталӧны.
Татшӧм военнӧй тайнатӧ сӧмын Сталин тӧдӧ.
— Сталин оз узь, — шуис Мещерский. — Ме уверен, мый сійӧ думайтӧ миян йылысь.
Дзик уверен.
— Меным вот интереснӧ, — шуис Митрохин, — кор Сталин ёрт ещӧ сэки на, нелямын ӧтикӧд воын, выступайтіс радио пыр да сэки жӧ висьталіс, мый победа лоӧ миян сайын...
Тӧдіс-ӧ сійӧ тайӧс али сідз, сьӧлӧм сетӧм могысь?
— Тӧдіс, — кыліс пемыдсьыс Воронинлӧн гӧлӧс. — Сылӧн ставсӧ артыштӧма.
Сійӧ и экономически ставсӧ арталіс, и военнӧй боксянь.
Но и, дерт, сьӧлӧм сетӧм могысь.
Ми ӧд сэки огӧ на вӧлі тӧдӧй!
Дыркодь чӧв олӧм бӧрын Мещерский шуис:
— Война чӧжӧн ме уна думайтлі сы йылысь.
Кор ми отступайтім, менам сьӧлӧмӧй висис Сталин вӧсна.
Меным сэки окота вӧлі аддзывны сійӧс кӧть здук кежлӧ да висьтавны, медым сійӧ эз тӧждысь, ми ставсӧ, ставсӧ вӧчам...
Сійӧс ме унаысь вӧтӧн аддзывлі.
— И ме тожӧ, — шыасис Воронин да, дженьыдик, волнуйтчан серамӧн серӧктӧм бӧрын, вынӧн помаліс: — Коді вермис сэки думыштны, мый ми Берлин дорын лоам?
Сійӧ, сӧмын сійӧ тайӧс тӧдіс, сэсся некод эз...
Лубенцов локтіс матӧджык да юаліс Мещерскийлысь:
— Разведпартияяс местаяс выланыс?
— Местаяс вылын, — чеччигмозыс шуис Мещерский.
Лубенцов шуис:
— Сӧветуйта тіянлы ветлыны канава дорӧ да мыськавны кокъястӧ.
Аски уна ковмас ветлӧдлыны.
Салдатъяс пӧрччалісны сапӧгъяссӧ да мунісны матысса «грабенлань».
«Грабенкӧд» орччӧн сулалісны лапъясӧн вевттьӧм пушкаяс.
Дульнӧй тормозъяслӧн просветъяса вӧсньыдик кузь стволъясыс налӧн бура тыдалісны небеса фон вылын.
Лубенцов кыліс Митрохинлысь гӧлӧссӧ, коді сьӧлӧмсяньыс шуис:
— Ок, и пушкаяссӧ татчӧ сувтӧдалӧма!
Йӧз дорсьыс унджык!
Кыпӧдчынытӧ полан: друг босьтас да, дураыд, лыяс — и юрад...
Юр весьтын, кӧнкӧ зэв вылын, жургисны немецкӧй самолётъяс.
— Листовкаяс шыблалісны! — кыліс Лубенцов Мещерскийлысь горӧдӧмсӧ.
Регыд мысти Мещерский мыччысис пемыдсьыс, киас кутіс листовка.
— Ті танӧсь, гвардияса майор ёрт? — юаліс сійӧ.
Сійӧ сетіс Лубенцовлы листовка.
Лубенцов лажыньтчис траншея пыдӧсӧ, ӧзтіс истӧг да гораа серӧктіс.
Сераліс эз сійӧ ӧтнас.
Листовкаяс петкӧдлісны серамсӧ став передньӧй крайлысь.
Наын висьтавсис: «Вуджӧй миянладорӧ!»
Фронт вуджӧм вылӧ индыссис пропуск.
«Ми гарантируйтам перебежчикъяслы олӧмсӧ, бура вердӧм да медицинскӧй отсӧг».
Тыдалӧ, тайӧ вӧліны 1941 вося листовкаяс, кодъясӧс запас вылӧ лӧсьӧдлӧмаӧсь уна миллион экземпляръясӧн.
Ӧні тайӧ куйлысь тӧварсӧ шыблалісны Одер вылын, германскӧй столицасянь квайтымын километр сайын, 1945 вося апрель 16-ӧд лунлы паныда войӧ!
Миян салдатъяслӧн серамыс воис весиг немецъяс пельясӧдз, и найӧ лыйсьыштісны весиг пулемётъясысь.
Тайӧ теш петкӧдлана листовкаыс кындзи Мещерский часджын мысти аддзӧма ещӧ и мӧдӧс, немецкӧй кыв вылын.
Тыдалӧ, сійӧс шыблалӧмаӧсь немецъяслы, но абу стӧча арталӧмаӧсь ылнасӧ — и найӧ усялӧмаӧсь миян позицияяс весьтӧ жӧ.
Тайӧ вӧлі Геббельслӧн воззвание 9-ӧд армияса салдатъяс дінӧ.
«9-ӧд армияса салдатъяс, — гижис Геббельс, — тіян командующӧй дінӧ волӧм бӧрын ме вая Берлинӧ уверенность, мый асыввывса степнӧй извергъясысь отчизнанымӧс дорйӧмсӧ босьтісны асланыс киясӧ Германияса медбур салдатъяс...»
Лубенцов бӧр муніс НП-ӧ, мельнича дорӧ.
Тані пукаліс нин полкъясысь воӧм Плотников.
Комдив пыр сідзи жӧ пукаліс карта весьтӧ копыртчӧмӧн, мыйкӧ аслас ныр улас шуаліс да кадысь кадӧ видзӧдлывліс часі вылас.
Геббельслысь воззваниесӧ лыддьӧм бӧрын полковник Плотников нюммуніс, видзӧдліс жӧ часі вылас, сэсся лои серьёзнӧйӧн да, генерал дінӧ, Лубенцов дінӧ, Мещерский дінӧ, Никольский дінӧ да тані вӧлысь став мукӧдъяс дінӧ шыасигтыр, шуис:
— Но, «асыввывса степнӧй извергъяс», комын минута мысти заводитам.
XI
Артиллерийскӧй подготовка гымӧбтіс вит час асылын.
Сійӧ пыркнитіс подулӧдзыс став плацдармсӧ.
Кор пельяс неуна велалыштісны йиркӧдӧм шыас, позьӧ вӧлі торйӧдны пушкаяслӧн унапӧлӧс гӧлӧсъяс пӧвстысь Главнӧй Командование Резервса тяжёлӧй орудиеяслысь кыз, укйӧдлысь гӧлӧсъяссӧ.
Небеса кузя котралісны «катюшаяслӧн» востымъясыс.
Кызь тысяча пушка, гаубица, миномёт йиркӧдісны тэрмасьтӧг, кужӧмӧн, упорнӧя.
Матігӧгӧрыс ставыс тупкысис рудов-гӧрд тшынӧн.
Салдатъяс сувталісны траншеяясӧ ньӧти копыртчытӧг да чӧла кывзісны чудовищнӧй муралӧмсӧ.
Тані вӧліны ветеранъяс, кодъяс кывлісны сталинградскӧй да курскӧй канонада, но сійӧс, мый найӧ аддзӧны вӧлі да кылӧны ӧні, нинӧмкӧд оз позь вӧлі сравнитны.
Артподготовка помалӧм водзвылын шуйга флангвывса полкӧ, коді, комдив приказ серти, должен вӧлі вӧчны главнӧй ударсӧ, воис полковник Плотников.
Сійӧ тшӧктіс петкӧдны водзӧ полкӧвӧй знамя.
Знаменосец, кодлӧн морӧсас ӧшаліс дас кымын медаль, кайис бруствер вылӧ.
И сы вӧсна мый сійӧ тӧдіс, мый бӧрсяньыс сы вылӧ видзӧдӧны асланым салдатъяс, а водзвылас, гашкӧ, сыӧ метитчӧ кутшӧм враг, кодӧс абу на виӧма снарядъясӧн, сійӧ сулаліс, струнаӧ нюжӧдчӧмӧн, изваяние кодь вӧрзьывтӧм.
Сы бӧрся бруствер вылӧ кайис полковник Плотников.
Сылӧн чужӧмас, мӧдарӧ, нинӧм эз вӧв торжественнӧйыс.
Сійӧ нервнӧя ветлӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, кадысь-кадӧ пуктыліс синъяс дорас ки пыдӧссӧ да зілис мыйкӧ аддзыны рудов-гӧрд тшын пӧвстсьыс, коді вольсасис водзвылас.
Кӧть сійӧ и локтіс татчӧ сы могысь, медым кыпӧдны йӧзсӧ атакаӧ, но траншея кузя татчӧ локтігӧн нин, кор аддзис сук тшын фон вылысь гӧрд знамялысь пурпурсӧ, сійӧ гӧгӧрвоис, мый речь висьтавны коланлуныс абу.
Бӧрвылын сулалысь йӧз, кодъяс бойясӧн мунісны тысяча километръяс, кодъясӧс нёль во сайын вӧлі кыпӧдӧма асланыс Рӧдина вӧсна бойӧ, кодъяс терпитісны ранаяс, кӧдзыд и жар, кодъяс мунісны и йияс и нюръяс вомӧн, — найӧ эз нуждайтчыны ӧні ышӧдана кывъясын.
Кор снарядъяслӧн разрывъясыс ылысмисны и Плотников, коді тӧдіс артподготовкалысь графиксӧ, гӧгӧрвоис, мый орудиеяс вуджӧдісны бисӧ водзӧ, сійӧ бергӧдчис салдатъяслань да юаліс быдлунъямоз да прӧстӧя:
— Мунам, али мый?
И салдатъяс мунісны.
Регыд мысти найӧ эз кутны тыдавны тшын пиас.
Сӧмын кадысь кадӧ кӧнкӧ сэні, тшын пиас, тыдовтчыліс да бара вошлі знамяыс.
Плотников регыд бӧр воис НП-ӧ.
Тані ставыс вӧлі зэв напряжённӧй, но некод эз сёрнит гораа, виччысисны событиеяс.
Медбӧрын, генерал тшӧктіс йитны сійӧс Четвериковкӧд да спокойнӧй гӧлӧсӧн шуис трубкаас:
— Доложит обстановкасӧ.
— Первой траншея босьтӧма, — кыліс Четвериковлӧн чирӧм гӧлӧсыс. — Нуӧда бой мӧд траншея вӧсна.
Генерал йитчис веськыд флангса полккӧд.
Полковник Семёнов доложитіс:
— Пырим первой траншеяӧ.
Гисхоф — Мерин — Грабен водзсасьӧны ёна лыйсьӧмӧн.
— Выполняйт задачатӧ! — шуис комдив. — Выполняйт задачатӧ, кылан?
Минута дас вит мысти генерал бара йитчис Семёновкӧд да друг, спокойнӧя кутчысьны вермытӧг, горӧдіс:
— Мый тэ меным сэні сивӧй мерин йылысь?
Босьтны сиктсӧ!
Но, Семёновлысь кывзӧм бӧрын, генерал бергӧдіс юрсӧ лётчиклань, коді лажыньтчӧмӧн сулаліс аслас рация дорын, да шуис:
— Семёнов!
Пыр воасны лэбачьяс.
Пасъяв ассьыд передньӧй крайтӧ.
Лётчик видзӧдліс карта вылӧ, нурбыльтіс:
— Тайӧ кутшӧм квадратын?
Ага!..
Гӧгӧрвоана...
Сивӧй мерин!..
Сійӧ мыйкӧ шуис трубкаас да пыр жӧ петіс пӧдвалысь видзӧдлыны.
Кымынкӧ минута мысти небесаын тыдовтчисны штурмовикъяс.
Радпырысь нюмъялігтыр наводящӧй ӧвтыштіс налы кинас да бӧр пырис дивизияса командир дінӧ.
Неылын кылісны бомбаяслӧн взрывъяс.
Семёнов йитчис комдивкӧд да висьталіс:
— Пыр мӧдӧдчам.
— «Бутон»!.. «Бутон»!.. «Бутон!..» — горзіс телефонист.
— «Янтарь»!.. «Янтарь»!.. «Янтарь»!.. — горзіс мӧд.
— «Гут»!.. «Гут»!.. «Гут»!.. — чуксаліс радист.
— Ме «Син»!.. Ме «Син»!.. Ме «Син»! — долис мӧд.
Телефонистъяс пиысь ӧти шыасис:
— Генерал ёрт, эсійӧ меринтӧ босьтӧмаӧсь.
— Коді юӧртӧ?
— Ог тӧд.
Генерал бара йитчис Семёновкӧд.
— Сиктджынсӧ босьтім, — юӧртіс Семёнов. — Но сэні ӧти пулемёт фланкируйтӧ, веськыдвывса сосед участок вылын.
Генерал йитчис веськыдвывса соседкӧд.
Веськыдвылас наступление нуӧдіс полковник Воробьёвлӧн дивизияыс.
Кор генералӧс йитісны орчча дивизияса комдивкӧд, сійӧ мелі гӧлӧсӧн шуис:
— Середа сёрнитӧ.
Мый нӧ тэ сэтшӧм омӧля мунан?
Тэнад участоксянь пулемётъяс нуӧдӧны фланговӧй би менам веськыд фланг кузя...
Лёка артмӧ, соседушка!..
Абу сосед ногӧн кыдзкӧ!..
Воробьёвлӧн ылыс гӧлӧсыс, мыйӧн сӧмын полковник тӧдіс, коді сыкӧд сёрнитӧ, тожӧ пыр лои зэв меліӧн:
— А тэнад веськыд флангыд кольччӧ!..
Менам шуйга флангӧй восьса тэнад веськыд фланг вӧсна!..
Нуа воштӧмъяс.
Тэ вай тэрмӧдлышт ассьыд Семёновтӧ!
Генерал зэв скӧрысь пуктіс трубкасӧ да горӧдіс:
— Мед Четвериков бергӧдас веськыдвывса батальонсӧ войвылӧ фронтӧн да отсалас Семёновлы! — Сійӧ босьтіс трубкасӧ да бара йитчис Семёновкӧд. — Семёнов, — шуис сійӧ, — гашкӧ, тэ мудзин?
Он кӧсйы командуйтны?
Мый нӧ, верма тэнӧ вежны.
— Генерал ёрт... — заводитліс Семёнов.
— Мӧдӧс ыста! — торкис сійӧс генерал. — Менам примета вылын эмӧсь боевӧй йӧз.
Семёнов, выполняйт задачатӧ!
Дас вит минута мысти доложитан меным сикт босьтӧм йылысь!
Сосед водзын яндзим!
Дас вит минута мысти Семёнов доложитіс тайӧ проклятӧй сиктсӧ босьтӧм йылысь.
Асьсӧ правдайтӧм могысь сійӧ висьталіс комдивлы, мый сиктас быдлаын вӧлі сувтӧдалӧма бронеколпакъяс да сюялӧма муас танкъяс.
Воисны посыльнӧйяс действуйтысь разведпартияяссянь.
Первой немецкӧй позиция вӧлі босьтӧма.
Кытсюрӧ миян частьяс воисны кӧрттуйӧдз да босьтісны сійӧс.
Но кӧрттуйсяньыс вӧлі заводитчӧ мӧд оборонительнӧй позиция.
Пулемётнӧй точкаясӧн оборудуйтӧм джуджыд насыпь вӧлі зэв ыджыд препятствиеӧн.
Генерал петіс пӧдвалысь да мӧдӧдчис Одерлань.
Тані сулалісны лапъясӧн маскируйтӧм танкъяс.
Ю берег дорын пукаліс эжа вылын да куритчис подполковник-танкист, киас кутіс сьӧд замшевӧй шлем.
Генералӧс аддзӧм бӧрын сійӧ шыбитіс папироскасӧ, кусӧдіс сійӧс кокнас да чеччис.
Генерал локтіс надзӧник.
Сійӧ видзӧдліс танкъяс вылӧ да сувтіс ылӧкодь.
Подполковник матыстчис сы дінӧ.
Танкист синъясын ӧзйисны озорнӧй бияс.
— Миян ӧчеред? — юаліс сійӧ.
— Сы сяма, — шуис генерал.
Подполковник пуктіс юрас шлемсӧ.
— Действуйт решительнӧя, — шуис генерал. — Гисхоф — Мерин — Грабен асыввыв окраинаын тэнӧ виччысьӧ сапёръяслӧн взвод.
Сійӧ кутас колльӧдны тіянӧс.
Подполковник, шлемсӧ кизявлігмоз, шуис:
— Медым пехота сӧмын эз кольччы.
Генерал мӧдӧдчис бӧр.
Сы дінті муніс пленнӧйяслӧн чукӧр.
Пельтӧммӧмаӧсь, жугыльӧсь, найӧ видзӧдісны муӧ; налы эз веритсьы, мый колины ловъяӧсь сы бӧрын, мый вӧлі.
Налы паныд мунісны артиллерияа машинаяс. Артиллерия вуджис выль огневӧй позицияяс вылӧ, матӧджык противниклань.
Тшын письыс ньӧжйӧникӧн петалісны раненӧйяс.
Найӧ мунісны цепӧн, быттьӧ наступайтісны на.
Генералӧс аддзӧм бӧрын найӧ, кодъяслӧн веськыд киыс вӧлі дзоньвидза, сеталісны честь.
Ӧти шуис:
— Счастливо кольччыны, генерал ёрт.
Мӧд нюммунӧмӧн шуис:
— Кор воанныд Берлинӧ, генерал ёрт, казьтыштӧй миянӧс...
Гашкӧ, помнитанныд менӧ: ме Майборода, автоматчик.
Ме тіянкӧд ӧтчыд атакаӧ ветлі.
Генерал эз помнит, но шуис:
— Помнита.
Раненӧйяс ньӧжйӧник мунісны водзӧ да регыд саялісны.
Кор генерал бӧр воис НП-ӧ, Лубенцов доложитіс сылы, мый противник нуӧдӧ ён артиллерийскӧй би Борегард железнодорожнӧй платформасянь да Айхвердер сиктсянь.
Борегардсянь лунвывтіджык кӧрттуйыс миян киын, а мукӧд участокъяс вылас противник кутӧ сійӧс крепыда.
— Кӧні танкъяс? — юаліс комдив.
Танковӧй частьсянь связь кузя офицер шуис:
— Исходнӧй положениеын.
Генерал бергӧдчис лётчиклань:
— Дасьтан налы почвасӧ, а?
— Мыйла не дасьтыны? — шуис лётчик.
Кыкнанныс копыртчисны карта весьтӧ, сэсся недыр мысти лётчик пуксис аслас рация дорӧ да пондіс чуксавны:
— «Гут»! «Гут»! «Гут»!
Генерал звӧнитіс комкорлы да корис разрешитны вежны аслас НП-лысь местасӧ.
Комкор разрешитіс.
Наблюдательнӧй пунктса штаб муніс подӧн.
Машинаяс да вӧвъяс мунісны бӧрын.
Тайӧ разын Лубенцов бӧрйис НП улӧ ветряк, кодӧс вӧлі ёна жугӧдӧма, но век на сулаліс.
Ставыс, мый артподготовка бӧрын вӧлі кольӧма на дзонькодьӧн, зэв ёна чуймӧдіс.
— Винёв ветрякыс! — шуис Воронин.
Разведчикъяс установитісны стереотрубасӧ ветряк вылыс ӧшинь дорӧ, сійӧ места весьтас, кӧні коркӧ ӧтлаасьлісны бордъясыс.
Ӧні бордъясыс эз вӧвны, найӧс вӧлі жугӧдлӧма посни чагйӧдз да найӧ туплясисны муас.
Тшыныс неуна разаліс нин, и труба пыр тыдаліс кӧрттуй насыпь.
Ветряк тіраліс матысса орудиеяс лыйлӧмысь, — артиллериялӧн йиркӧдӧмыс, коді неуна ланьтыштліс, ӧні бара содіс.
Подполковник Сизых, ассьыс ыджыд рушкусӧ ветряк вылыс балкаяс костӧ ладмӧдӧмӧн, передавайтіс телефоннӧй трубкаӧ командаяс «стволъяслы».
Комдив видзӧдіс стереотруба пыр.
Наводящӧй аслас рацияӧн да йӧзӧн водіс эжа вылӧ уліас, снарядысь артмӧм зэв ыджыд воронка дорӧ; кадысь кадӧ сійӧ гораа юавліс комдивлысь:
— Лэбачьяс оз ковны?
— Танкъяс мӧдісны, — гусьӧник шуис генерал да шыасис Никольский дінӧ: — Йит менӧ Четвериковкӧд.
Никольский вызовитіс Мигаевӧс да сетіс генераллы трубкасӧ.
— Мигаев, — шуис комдив, — ӧні кӧрӧбкаяс мунасны тэнад боевӧй порядок пыр.
Ньӧти кольччытӧг мун на бӧрся.
Гӧгӧрвоин?
Ньӧти кольччытӧг.
Сійӧ муніс стереотруба дінысь да матыстчис танкист дінӧ, — танковӧй полклӧн представитель дінӧ.
Часі вылӧ видзӧдлӧм бӧрын сійӧ шуис:
— Ӧні дас час да нелямын минута.
Уна-ӧ тіян вылын?
Танкистлӧн часіыс петкӧдліс сійӧ жӧ кадсӧ.
— Атака лоӧ дас ӧтиын.
Ми обработайтам противникӧс штурмовикъясӧн — и ті мунанныд.
Юӧрт. — Сійӧ горӧдіс увлань, лётчиклы: — Вызывайт!
Сверит часітӧ!
Дас ӧти кежлӧ мед помалісны бомбитӧмсӧ, ни ӧти минутаӧн не сёрӧнджык, а то ассьыным йӧзӧс гӧститӧдан!
Вай Четвериковӧс, — шыасис сійӧ бара Никольский дінӧ да полкса командирлы сетіс распоряжение сы йылысь, медым передньӧй край пасйис асьсӧ тӧдса сигналӧн — авиациялы.
Мӧд телефон кузя юӧртісны, мый немецъяс контратакуйтӧны Семёновӧс.
— Некодӧс оз контратакуйтны, сӧмын Семёновӧс контратакуйтӧны! — скӧрмис генерал.
Семёновӧс контратакуйтіс противник, кодлӧн вӧлі ӧти батальон да дас танк.
— Выполняйт задачасӧ! — ярскӧба шуис комдив.
— Воздух! — горӧдіс кодкӧ улісянь да ӧттшӧтш небесаын мыччысисны кызь кымын немецкӧй бомбардировщик.
Неылын кылісны бомбаяслӧн разрывъяс.
— Неуна садяс воисны, гадъяс, — шуис комдив.
Зениткаяс лыйлісны гӧгӧр.
Неылын оврагын сулалысь крупнокалибернӧй пулемётъяс мӧдісны гораа сяргыны.
— Мед эськӧ «юнкерсъясыс» миянлысь танковӧй атаканымӧс эз торкны, — небесаӧ видзӧдігтыр шуис комдив.
Тыдовтчис немецкӧй бомбардировщикъяслӧн ещӧ ӧти чукӧр, но сэки жӧ еджыд кымӧръяс сайысь жбыркнитісны сӧветскӧй истребительяс.
Небесаын кылісны пулемётнӧй очередьяс да моторъяслӧн то лӧньыштлана, то чорзьылана омлялӧм.
— «Фазан»! «Фазан»! «Фазан»! — горзіс телефонист.
— «Янтарь»! «Янтарь»! «Янтарь»! — горзіс мӧд.
Санитаръяс нӧсилкаяс вылын нуисны ветряк дінті раненӧйясӧс.
— Шыбитны бойӧ коймӧд полк? — джын гӧлӧсӧн юаліс Плотников.
— Водз на, — шуис комдив. — Босьтам мӧд позициясӧ, сэки, гашкӧ...
Мӧд да коймӧд позицияяссӧ босьтісны авиациялӧн, пехоталӧн да танкъяслӧн комбинируйтӧм ударӧн луншӧр кадӧ.
Шонді сотіс.
Йӧз вылысь киссис пӧсь.
Сизим час чӧж дугдывлытӧм бой зэв ёна мудзтӧдіс ставнысӧ, но шойччӧг эз тыдав: водзын ляпкыдик мылькъяс вывті да векньыдик канаваяс пӧлӧн тӧдчис нин мӧд оборонительнӧй линия — мощнӧй, куим траншеяа, отсечнӧй позицияяса да миннӧй полеяса.
Дас кык часын звӧнитісны Семёнов полксянь.
Комдив внимательнӧя кывзіс, кӧсйис мыйкӧ ӧтветитны, но тайӧ кадас звӧнитіс корпусса командир, коді прикажитіс, кӧть мед мый, а босьтны мӧд оборонительнӧй линия.
— Есть, — шуис комдив.
Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ содтіс: — Меным ӧні сӧмын на юӧртісны: Семёнов смертельнӧя ранитчӧма. — Сійӧ кывзыштіс здук, мый висьталӧ комкор, сэсся пуктіс трубкасӧ, чеччис места вывсьыс, фуражкаасис да шыасис Плотников дінӧ:
— Мунам, Павел Иванович, прӧститчам ёртнымкӧд.
Лунтыр ме сы вылӧ горзі, пӧшти кулӧма вылас нин!
Комдив синъясысь ньӧжйӧник быгыльтчис синва войт, комдив скӧрысь чышкыштіс сійӧс да гораа шуис:
— Но, водзӧ!..
Связистъяс, кыскӧй связь.
И медым сійӧ уджаліс ӧтказтӧг, кыдзи лунтыр!..
Всё-таки велалінныд воюйтны!..
ХІІ
Артиллерийскӧй подготовкалӧн йиркӧдӧмыс, мыйысь тіраліс ставыс, садьмӧдіс Таняӧс, коді вӧлі узьӧ фронтсянь некымын километр сайын ичӧтик керкаын.
— Глаша, донаӧй! — мӧдіс сійӧ садьмӧдны орчча крӧвать вылын узьысь медсестраӧс. — Заводитчис!
Чеччӧй!
Глаша чеччыштіс, кывзысьыштіс, друг кутіс Таняӧс ён кияснас, топӧдіс ас бердас, окыштіс, лэдзліс здук кежлӧ, бара топӧдіс, и тадзи найӧ пукалісны кутчысьӧмӧн, джынвыйӧ пасьтӧмӧсь, повзьӧм да радлана синъясаӧсь, да кывзісны висьтавны позьтӧм, пӧшти абу мувывса кодь йиркӧдӧмсӧ.
Тадзи пукаліганыс суис найӧс котӧрӧн комнатаӧ пырысь Мария Ивановна Левкоева.
— Пасьтасьны, пасьтасьны! — сьылыштіс сійӧ «Тореадор» мотив вылӧ.
— Бой заводитчис!
<rus>Даёшь Бе-ерлин</rus>!!
Сійӧ восьтіс ӧшиньсӧ.
Сикт кузя котралісны йӧз.
Вуджрасисны сестраяслӧн еджыд халатъясыс.
Кӧнкӧ кыліс Рутковскийлӧн гӧлӧс: «Лӧсьӧдчыны!
Займитны ассьыныд местаяс!»
Лысва войтъясӧн югъялігтыр ӧшинь дорын чӧскыд дукӧн ӧвтісны розаяслӧн кустъяс.
Рытыввылын горизонтыс тупкысис чим гӧрд тшынӧн.
Орудиеяс йиркӧдісны ланьтлытӧг, и воздухыс дрӧжжитіс сідз жӧ, кыдзи и ӧшинь стеклӧясыс.
Небесаын девятка бӧрся девятка, асланыс моторъяс шумӧн артиллериялысь йиркӧдӧмсӧ вевттьӧмӧн, лэбисны рытыввылӧ сӧветскӧй бомбардировщикъяс да штурмовикъяс, а на гӧгӧр жбыръялісны, вӧльнӧй лэбачьяс моз, истребительяс.
Тэрмасьӧмӧн пасьтасьӧм бӧрын нывбабаяс мунісны сикт помӧ, кӧні вӧлі чукӧртчӧмаӧсь нин и мукӧд врачьяс, сестраяс да санитаркаяс.
Тані липаяс улысь Таня аддзис кык повозка да карета.
Вӧвъясыс, кодъясӧс вӧлі лэдзалӧма да чоталӧма, ветлӧдлісны неылын да йирсисны.
Повозкаяс дінын вӧлі быдса табор.
Му вылын куйлісны вольсалӧм ыджыд шерстянӧй чышъянъяс да эшкынъяс, но некод эз узь.
Йӧз, кодъяслӧн морӧсаныс вӧлі вурыштӧма быд национальностьлӧн аслас рӧма рузумторъяс, сулалісны, видзӧдісны рытыввыв горизонт вылӧ да вӧчалісны ӧта-мӧдныслы замечаниеяс либӧ горӧдлывлісны чуймӧдана кыпыд междометиеяс:
— О-ля-ля!..
— У-у!..
Торъя нин радлісны челядь.
Тані найӧ вӧліны нёльӧнӧсь: куим нывка да детинка.
Новлӧм башмакъясаӧсь, радысла гӧгрӧсмӧм синъясаӧсь, найӧ гартчисны гырысьяс кок гӧгӧр да мыйкӧ больгисны ас ногныс.
Тыдовтчис, мый татчӧ чукӧртчӧмаӧсь Рытыввыв Европалӧн пӧшти став странаясса представительясыс.
Гымалысь канонадаыс восьтыліс налы туй гортаныс.
Глаша медся войдӧр котӧртліс челядьлы гӧснечьясла.
Таня чуймӧмӧн видзӧдіс карета вылӧ, коді зэв ёна вӧлі мунӧ чоховскӧй карета вылӧ, самӧй сы вылӧ, кодын найӧ паныдасисны Лубенцовкӧд.
Но германскӧй поместьеясын каретаяс вӧліны зэв уна, и вермис лоны, мый геральдическӧй кӧр — сідзжӧ абу шоча паныдасьлантор.
Карета дінын сулаліс еджыд юрсиа мича ныв.
Лӧз синъяссӧ паськыда паськӧдӧмӧн сійӧ дугдывтӧг видзӧдіс рытыввылӧ.
Медбӧрын ныв гораа ышловзис, видзӧдліс бӧрвылас да паныдасис Танялӧн сюсь видзӧдласкӧд.
Сэки и сійӧ ачыс видзӧдліс Таня вылӧ внимательнӧя да критическӧя, сідзи, кыдзи сӧмын нывбабаяс кужӧны видзӧдны ӧта-мӧд вылас, — донъялана, неуна наглӧякодь да радпырысь тырмытӧмторъяссӧ пасъялігмоз.
Тырмытӧмторъяссӧ Танялысь сійӧ, тыдалӧ, эз аддзы да, мӧд нывбабалысь мичлунсӧ признайтӧм бӧрын, нюммуніс.
Таня нюммуніс сылы воча.
Найӧ ӧта-мӧдыслы пыр жӧ ёна воисны сьӧлӧм выланыс, и ныв, рытыввывлань чуньнас индігмоз, нюркйӧдлӧмӧн да зэв нимкодьпырысь шуис:
— О-о!..
Таня довкнитіс юрнас да рочӧн юаліс:
— <rus>Откуда вы</rus>?
«<rus>Откуда</rus>» — тайӧ кывйыс, тыдалӧ, вӧлі тӧдса нывлы.
— <deu>Nederlanden</deu> *, — вочавидзис сійӧ.
* Нидерланды.
— <rus>Скоро</rus>, — шуис Таня да ӧвтыштіс кинас рытыввылӧ.
Ныв радпырысь довкнитіс юрнас да выльысь шуис:
— <rus>Ско-о, ско-о!..</rus>
Сэк кості бӧр воис Глаша, вайис кампетъяс да сакар и пондіс сетавны найӧс челядьлы.
Голландка видзӧдліс Глаша вылӧ да друг сылӧн чужӧмыс ыпнитіс-гӧрдӧдіс. Сійӧ матыстчис Глаша дінӧ да заводитіс мыйкӧ ас ногыс сылы висьтавны.
Глаша внимательнӧя кывзіс, сэсся шевкнитіс кияснас да шуис:
— Но, мый нӧ тэныд?
Но, висьтав морт ногӧн...
Мый тэныд колӧ, донаӧй?
— Капитэн Василь, — шуис голландка.
Эз, ыджыд тушаа бур русскӧй салдатка некыдз эз гӧгӧрво сылысь юасьӧмсӧ.
Маргарета эз вермы ӧшибитчыны: именнӧ тайӧ нывбабасӧ сійӧ аддзыліс ӧтчыд Боркау поместье дворысь капитан Васильлӧн салдатъяс пӧвстысь.
Маргарета нинӧм вылӧ эз кӧсйы мунны Глаша дінысь.
«Тайӧ нывбабаыс кӧ тані, то и капитан абу ылын», — думайтіс сійӧ.
Торйӧдчыны Глашакӧд, кажитчис сылы, — сідзкӧ дзикӧдз вылӧ воштыны капитанлысь следсӧ.
Кутшӧм жаль, мый чех Марек тӧрыт муніс на дінысь аслас соотечественникъяс чукӧркӧд лунвылӧ, асланыс гортӧ, — сійӧ эськӧ висьталіс тайӧ нывбабаыслы, мыйын делӧыс!
Глаша видзӧдіс нывлы синъясас, малаліс сылысь пышнӧй да небыдик юрсисӧ да жалитӧмпырысь шуаліс:
— Мый нӧ тэныд, донаӧй?
Котӧрӧн воысь санитар висьталіс Рутковскийлысь приказ чукӧртчыны туйӧ.
Таня видзӧдліс медбӧръяысь карета вылӧ, дружелюбнӧя довкнитіс юрнас мича голландкалы да муніс сиктӧ.
Глаша юкліс челядьлы кампетъяссӧ да тэрмасьӧмӧн котӧртіс Таня бӧрся.
Маргарета кымынкӧ воськов муніс сы бӧрся, сэсся сувтіс, ышловзис да довкйӧдлыштіс юрсӧ.
Сійӧ видзӧдіс ылысмысь русскӧй нывбабаяс вылӧ, кытчӧдз найӧ эз саявны.
Кутшӧм найӧ шудаӧсь, тайӧ русскӧй нывбабаясыс!
Мича мундиръясаӧсь, пистолетаӧсь, настоящӧй йӧз, абу на кодь, Маргарета кодь да сылӧн пӧдругаясыс кодь — беспомощнӧй, коньӧр беженкаяс.
Сійӧ видзӧдіс мича русскӧй нывбабалӧн статя мыгӧр вылас неуна вежалӧмӧн.
Та дырйи асьсӧ бурӧдӧм могысь сійӧ думыштіс, мый русскӧй формаыс и сылы, Маргареталы, муніс эськӧ зэв бура.
Тайӧ каднас канонада дугдіс.
Сӧмын шочиника кылісны ӧтка лыйсьӧмъяс, да небесаті пӧшти дугдывтӧг лэбисны рытыввылӧ гӧрд звездаа самолётъяслӧн пыр выль и выль эскадрильяяс.
Табор кутіс лӧсьӧдчыны туйӧ, медым ньӧжйӧникӧн, тэрмасьтӧг, мунны русскӧй армия бӧрся.
Но Маргарета эз вермы мунны сідзи прӧста, сійӧ век на надейтчис, мый капитан кӧнкӧ тані, матын.
Боркаулысь поместьесӧ вӧвлӧм батракъяс эновтісны кык недель мысти чоховскӧй рота мунӧм бӧрын.
Асывнас воисны орчча имениеса бельгиецъяс.
Найӧ рекомендуйтісны сетчыны лунвылӧ, сы вӧсна мый войвылын мунісны чорыд бойяс да кывсис немецкӧй войскалӧн прорвитчӧм йылысь.
Дерт, тайӧ сёрниыслы эз ков эськӧ веритны.
Войвывлань мунісны сы мында русскӧй салдатъяс, сы мында русскӧй танкъяс да пушкаяс!
Но видзчысьысь йӧз решитісны мунны ылӧджык.
Сэтчӧ жӧ ӧтчыд войнас ӧзйис усадьба.
Коді сійӧс ӧзтіс, код тӧдӧ: вермас лоны, хорватъяс, кодъяс рытнас мунісны Штаргард дорса мездӧм сиктъясысь.
Итальянецъяс да словакъяс, кодъяс воисны пыр жӧ пӧжар бӧрын, сӧветуйтісны мунны лунвылӧ жӧ, кӧть немецкӧй наступление успех йылысь эз нин вӧв и сёрни.
Кор батракъяс босьтісны помещица овмӧсысь (ачыс помещицаыс воши код тӧдас кытчӧ) вӧвъяс да повозкаяс да вӧрзьӧдчисны туйӧ, найӧс регыд мӧдісны панъявны русскӧй частьяс, кодъяс мунісны войвывсянь, Одер кывтыдын немецъяс вылын победа бӧрын.
Маргарета эз узь быдса сутки. Сійӧ сулаліс туй дорын, уна тысяча йӧз пӧвстысь видзӧдіс капитан Васильӧс.
Мукӧд дырйи сійӧс вежліс Марго Мелье, коді корсюрӧ шутитыштавліс сылӧн радейтӧм вылын.
Русскӧйяс пӧвстын эз вӧв этша капитан кодь жӧ, решительнӧй синъяса да сідз жӧ веськыда да увереннӧя седлӧясас пукалысь томйӧз.
Но сылӧн капитаныс некӧн эз вӧв.
Ӧні, тайӧ сиктас воӧм бӧрын, Маргарета сыкӧд мунысьяскӧд лӧсьӧдчис мунны водзӧ лунвывлань.
Но вот заводитчис русскӧй наступление и, ӧта-мӧдныскӧд сӧветуйтчыштӧм бӧрын, найӧ решитісны мунны русскӧй фронт бӧрся гортас, рытыввылӧ.
И друг Маргарета, коді воштыліс нин став надеясӧ коркӧ аддзывны капитанӧс, паныдасис Глашакӧд.
Маргарета шогӧ уси, мый Глаша сійӧс эз гӧгӧрво, но век жӧ решитіс мунны сиктӧ да видзӧдлыны сэні сулалысь русскӧй салдатъяс вылӧ аслас синъяснас.
Сиктын Маргарета пыравліс быд дворӧ, кытчӧдз скӧрысь эз горӧд сы вылӧ патрульнӧй.
Маргарета меліа нюммуніс сылы да петкӧдліс аслас морӧс вылас, кӧні красуйтчисны голландскӧй флаглӧн рӧмъяс.
Патрульнӧй пондіс видзӧдны небыдджыка, но сійӧ всё-таки — збыль, эз нин лёкысь — тшӧктіс сылы мунны.
Маргарета бергалыштіс грузӧвӧй машинаяс дорын да, сиктлӧн асыввыв помас петӧм мысти, дыр видзӧдіс быд мунысь салдат вылӧ.
Эз, капитан да сылӧн йӧзыс тані эз вӧвны.
Бӧр мунігас, патрульнӧй дінті прӧйдитігӧн, Маргарета дружелюбнӧя мигнитіс сылы да ӧтлаасис аслас соотечественникъяс дінӧ.
— Эн аддзы? — юаліс Марго.
— Эг, — шогпырысь качайтыштіс юрсӧ Маргарета.
Марго збыльысь шуис:
— И бур!
Всё равно сылы некор ноксьыны тэкӧд.
Война мунӧ водзӧ, мадемуазель...
Русскӧйяслӧн уна на делӧясыс му вылын.
Маргарета жугыля чӧв оліс.
Делӧ делӧӧн, а радейтӧм радейтӧмӧн.
— Ме сійӧс некор ог вунӧд! — пӧся шуис сійӧ.
Тайӧ кадас сиктысь петіс грузӧвӧй машинаяслӧн да автобусъяслӧн колонна.
Найӧс вӧлі выліӧдзыс грузитӧма палаткаясӧн да ящикъясӧн.
Ӧти машина вылын пукаліс мича русскӧй нывбаба, и сыкӧд орччӧн — мӧд, кыз, сійӧ, кодӧс Маргарета аддзыліс Боркау поместьеысь.
Маргарета ӧвтыштіс налы кинас.
Найӧ меліа вочавидзисны сідз жӧ.
Машинаяс ӧдйӧ вуджӧртісны да вошины туй чукыль сайӧ.
XIII
Сулаліс зэв бур тувсов поводдя, и сьылісны лэбачьяс.
Медсанбатлӧн машинаяс тӧвзисны шоссе кузя, панъялісны дивизионнӧй тылъясса повозкаясӧс.
Нывбабаяс гордостьӧн да ыджыд почтениеӧн видзӧдісны сы вылӧ, мый вӧчсис на синъяс водзын.
Вӧръясысь да рощаясысь, ас вывсьыныс маскировкасӧ мунігмозыс гылӧдігтыр, петісны туй вылӧ восьса люкъяса танкъяс, кӧні мышкыртчытӧг веськыда сулалісны сьӧдасьӧм танкистъяс.
Тяжёлӧй артиллерия, кодӧс вӧлі снимитӧма огневӧй позицияяс вылысь да крукавлӧма нин тягачьяс бердӧ, петіс шыльыд асфальт вылӧ.
Став гигантскӧй военнӧй махинаыс, коді водзджыксӧ вӧлі сайӧдчӧма, окопайтчӧма, дзебсьӧма вӧръясӧ да гуранъясӧ, ӧні ловзис, тэрмасис, ызгис.
Быттьӧ Бирнамскӧй вӧр Донзинанскӧй замок вылӧ, мӧдӧдчис ставыс тайӧ Берлин вылӧ.
Кыліс вӧвъяслӧн гӧрдлӧм, танкъяс гусеницаяслӧн грымакылӧм, гажа прибауткаяс да бурпырысь видчӧмъяс.
Сӧмын ӧні, кор тыдовтчис, мый вӧлӧма вӧръясын, позьӧ вӧлі бура убедитчыны, кутшӧм грандиознӧй бокӧвӧй синъясысь дзебӧм выныс, кодӧс чукӧртӧма Одер дорӧ да коді ӧні дась уськӧдчыны победоноснӧя наступайтысь передовӧй частьяс бӧрся.
— А Илюшаӧй менам кыдзи сэні олӧ-а? — решитчис висьтавны ассьыс думъяссӧ ӧнӧдз чӧв олысь Глаша. — Кӧнкӧ жар ӧні сэні, передовӧяд!
Переправа дорын чукӧрмӧма вӧлі вывті уна машина.
Движениесӧ регулируйтысь офицеръяс, кодъяс кутісны кианыс гӧрд флагъяс, лэдзалісны танковӧй частьяс, кодъяслы колӧ вӧлі урчитӧм кадӧ пырны прорывӧ да паськӧдны сійӧс.
Став мукӧдъясыс сулалісны вӧрзьывтӧг туй ӧтар-мӧдар бокас.
Медбӧрын танкъяс прӧйдитісны, и сэки мӧдӧдчисны машинаяс.
Медсанбат тожӧ регыд мысти ньӧжйӧник вӧрзьӧдчис вуджны пос пӧвъяс кузя.
Йӧз весиг эз кужны чайтны, кутшӧм переправа вомӧн найӧ ӧні мунӧны.
Найӧ веськодя видзӧдісны пос вылӧ, бокъяссьыс кӧлесаяс видзысь брусъяс вылӧ да сапёръяс вылӧ, кодъяс обслуживайтісны переправасӧ.
Тайӧ поскыс ставныслы кажитчис прӧстӧ кыдзсюрӧ пӧвйысь вӧчӧм сооружениеӧн.
Рытъядорыс медсанбат сувтіс да развернитчис Одер сайын, сиктын, кӧні асывнас на вӧліны дивизионнӧй немецкӧй тылъяс.
Полкъясса санчастьясысь пыр жӧ воисны раненӧйяс, да заводитчис обычнӧй, напряжённӧй удж ранаяс первичнӧя обработайтӧм кузя — удж, коді дзик ӧткодь Белоруссияын и Берлин дорын.
Йӧзсӧ, кодъясӧс оперируйтісны тані, пыр жӧ мӧдӧдалісны водзӧ, эвакогоспитальясӧ.
Медсанбатса врач оз вермы следитны жугӧдӧм тканьяс восстановитӧм бӧрся, и тайӧтор вӧснаыс оз вермы содны сылӧн опытыс.
Таня мечтайтіс веськавны война бӧрын ыджыд хирургическӧй клиникаӧ.
Но именнӧ медсанбатын раненӧйяслӧн регыд олӧм вӧснаыс кыкпӧв долыдджык виччысьтӧг получитны письмӧ вунӧдӧм нин пациентсянь — верман ӧмӧй помнитны найӧс ставнысӧ! — сы йылысь, мый сійӧ бурдіс либӧ бурдӧ да аттьӧалӧ сійӧ первой кисӧ, коді, кыдзи сылы кажитчӧ, либӧ кыдзи, вермас лоны, и збыльысь спаситіс сійӧс.
Одер рытыввыв берегын, лун мысти берлинскӧй операция заводитчӧм бӧрын, Танялы воис письмӧ «ямщиксянь».
Калистрат Евграфович гижис:
«Многоуважаемӧй Татьяна Владимировна!
Ті сэні, кӧнкӧ, мунанныд пыр водзӧ и водзӧ рытыввылӧ, а ме санитарнӧй поездын муна асыввылӧ.
Йӧзыс поездын бурӧсь, и дӧзьӧритӧмыс бур жӧ.
А ӧні ми сулалам Воронеж станцияын, и ме решиті гижны тіянлы тайӧ письмӧсӧ.
Первойсӧ зэв сьӧкыд вӧлі мунны фронт вылысь медбӧръя бойяс нуӧдан лунъясӧ, но вот ми видзӧдлім рӧднӧй местаяс вылӧ, кӧні вӧвлӧма немец, и ми гӧгӧрвоим, мый тані фронт жӧ, сідз шуны.
Тані, рӧдинаын, уджыс зэв уна, весиг и кипӧлаяслы уджыс сюрӧ.
Меным тані ӧти сестрица висьтавліс, мый налӧн сиктас ӧти кипӧла кузнеч, но ыджыд квалификацияа.
Збыль, сылӧн абу шуйга киыс, а менам веськыдыс.
А, гашкӧ, сестрицаыс оз збыль висьтав, медым меным кокньыдджык вӧлі.
А, гашкӧ, сійӧ висьталӧ збыль, сы вӧсна мый мӧлӧтӧн кучкавны — сійӧ прӧстӧй делӧ, абу плӧтничайтӧм — сэні колӧ кык ки, да сэтчӧ жӧ ещӧ юр, — сійӧ абу кузнечнӧй делӧ, дерт.
Но ме чайта, мый и ме шогма на аслам шуйга киӧн.
А татчӧс местаясын ставсӧ кисьтӧма да жугӧдӧма.
И йӧзыс кодсюрӧыс олӧны землянкаясын, кыдзи барсукъяс, и пӧжалӧны няньсӧ пачьясын ывла вылын.
Кӧть, дерт, йӧзыд зільӧсь, да уна керка нин лэптӧма.
Сідзи и окота босьтны чер да вӧчны керка.
И ёрам ми, став раненӧйяс, фашистъясӧс сыысь, мый найӧ вайисны асланыс вероломнӧй уськӧдчӧмнас сы мында шог русскӧй мортлы да тӧждысьӧм миян сӧветскӧй властьлы.
Татчӧс врачьяс шуӧны, мый операциясӧ меным ті вӧчӧмныд зэв бура, лоӧ мыйкӧ кык чунь кодь, мыйысь тіянлы пасибӧ.
Извинитӧй менам письмӧысь, гашкӧ, тіянлы ньӧти абу интереснӧ месянь получитны письмӧ.
Тайӧ ме ог ачым гиж, а менам ёрт, сапёр жӧ, Алёшин, сержант, сійӧ тіянлы поклон ыстӧ, меным шуйга киӧн гижны сьӧкыд.
Дум вылӧ уси меным миян гажа каретаным да сэсся тіян тӧждысьӧмныд да дружбаныд медсанбатын, кӧні ті, кыдзи сӧветскӧй морт, тӧждысинныд миян Краснӧй Армияса да флотса раненӧй воинъяс вӧсна.
Регыдджык босьтӧй Берлинсӧ да локтӧй, тані йӧз колӧны, абу на став муясыс кӧдзӧма да челядь жебиникӧсь видзӧднысӧ, сідзкӧ и докторъяс колӧны.
Кора тшӧтш висьтавны привет гвардияса майор Лубенцовлы да сиа тіянлы шуд.
Тіянӧс уважайтысь младшӧй сержант Калистрат Рукавишников».
Тайӧ письмӧыс нормӧдіс Таняӧс, а бӧръя строкаясас Лубенцовлы приветыс дойдіс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Сійӧ некыдзи эз вермы вунӧдны разведчикӧс.
Асьсӧ кутӧмыс, кывъясыс, жестъясыс, нюмыс мортлӧн, кодӧс Таня лыддис кулӧмаӧн, кажитчисны сылы воплощениеӧн медся мичаыслӧн, отважнӧйыслӧн, чистӧйыслӧн, мый эм сӧветскӧй йӧзын.
XIV
Наступление водзын дивизияясӧ ветлӧм бӧрын Военнӧй Сӧветса член воис бӧр ас ордас: вит час да комын минута кежлӧ сылӧн вӧлі назначитӧма сёрни офицеръяс группакӧд.
Штабӧ сійӧ воис куим часын.
Лунтырӧн чукӧрмӧм бумагаяс видлалігмоз генерал Сизокрылов быд минутаын видзӧдлывліс аслас ыджыд, воронёнӧй часі вылӧ, коді куйліс письменнӧй прибор дорын.
Медбӧрын, ичӧтик стрелка матысмис вит дінӧ, а кузьыс воис дас кык дінӧ.
Сизокрылов чеччис да прӧйдитчис комната кузяыс.
Тайӧ секундаас сэні, фронт вылын, плацдарм вылын заводитчис артиллерийскӧй наступление.
Тані, штабын, коді сулаліс ылын фронтсянь, вӧлі чӧв-лӧнь.
Кӧнкӧ тотшкӧдчисны пишущӧй машинкаяс.
Улыс судтаса восьса ӧшиньясысь кылісны штабын уджалысьяслӧн гӧлӧсъяс, телефон кузя сёрнитӧм.
Торцовӧй мостовӧй кузя, чёткӧя тувччалігтыр, муніс караул.
Часӧвӧйлӧн будка дорӧ сувтӧм бӧрын разводящӧй сетіс команда вежсьыны часӧвӧйяслы.
Выль часӧвӧй сувтіс важ дорас, бергӧдчис кругом да кынмис места вылас, киас сійӧ кутіс винтовка.
Важыс босьтіс винтовкасӧ пельпом вылас да, аслас постсянь паськыд воськолӧн тувччаліг, сувтіс караул бӧрӧ.
Караул мӧдӧдчис водзӧ, мӧд пост дорӧ.
Салдатъяслӧн кокшыясыс регыд эз кутны кывны.
Вит час асыв.
Небесаыс сэзь, но абу на лӧз, а руд, и улича кузя вольсассьӧ ру.
Сизокрылов сулаліс ӧшинь дорын да кывзысис.
Сылы кажитчис, мый сійӧ кылыштӧ ылын мургӧм, мыйкӧ ылысса морскӧй прибой кодьӧс.
Но, гашкӧ, тайӧ вӧлі тӧв.
Офицеръяс, кодъясӧс корис Военнӧй Сӧветса член, небыд гырысь креслӧясын пукалігмоз, виччысисны приёмнӧйын да вугралісны.
Сэсся кодкӧ шуис, мый фронт вылын «заводитчис» нин, и найӧ чеччалісны местаяс вывсьыныс да мунісны гурйыв восьтӧм ӧшиньяс дорӧ.
Ӧшиньяс сайын вӧлі руа асыв.
Улича кузя муніс караул, коді вежлаліс часӧвӧйясӧс.
Офицеръяс бӧр пуксялісны, но сэсся эз нин вугравны, а ньӧжйӧник, но возбуждённӧя кутісны сёрнитны ас костаныс.
Найӧс командируйтісны татчӧ недель сайын, действующӧй частьясысь специальнӧй вызов серти, заставитісны став тайӧ кадсӧ пукавны резервын да заполняйтны быдсямапӧлӧс анкетаяс.
Полковник — Сизокрыловлӧн адъютантыс — восьтіс ӧдзӧссӧ да шуис:
— Кора кабинетӧ!
Генерал бергӧдчис кокшыяс вылӧ, вешйис ӧшинь дорысь, довкнитіс юрнас офицеръяслы да корис ставнысӧ пуксьыны.
Заводитчис сёрни, и кымын водзӧ сійӧ муніс, сымын ёнджыка шензисны офицеръяс.
Вопросъясыс, кодъясӧс сеталіс Военнӧй Сӧветса член, вӧліны неуна вӧвлытӧмкодьӧсь.
Сійӧ интересуйтчис офицеръяс образованиеӧн да партийнӧй уджӧн да сеталіс быдсяма вопросъяс Германиялӧн историяысь, быттьӧкӧ кутшӧмкӧ экзамен вылын.
Ӧти подполковниклысь сійӧ юаліс князь Бисмарк йылысь да Германияӧс ӧтувтӧмлӧн проблема йылысь, мый вылӧ подполковник неуна смутитчӧмӧн вочавидзис, мый Бисмарк дінӧ, кыдзи крупнӧй юнкерстволӧн представитель дінӧ, сійӧ, подполковник, относитчӧ отрицательнӧя, а босьтны кӧ Германиялысь ӧтувтчӧмсӧ, то сійӧ, кыдзи кажитчӧ подполковниклы, вӧлі прогрессивнӧй делӧӧн.
Офицеръяслысь ӧтветъяссӧ генерал кывзіс внимательнӧя, быдӧнлысь сюся изучайтіс чужӧм выражениесӧ.
Офицеръяс, кӧть тайӧ и вӧліны тӧдчана командиръяс да политработникъяс, на пӧвстысь ӧти весиг генерал, полыштісныкодь.
Кӧть найӧ ёна уважайтісны Военнӧй Сӧветса членӧс, но скӧралісны сы вылӧ, мыйла тайӧ историческӧй лунъясас найӧс корисны частьясысь да соединениеясысь.
Мый вермис лоны ӧні важнӧйджыкӧн военнӧй действиеясысь?
Квайт часын пырис адъютант, коді доложитіс генераллы:
— Переводчикъяс воисны.
Генерал тшӧктіс вайӧдны найӧс ас ордас кабинетӧ.
Комнатаӧ пырисны дзик выль паськӧмаӧсь, мирнӧй кадся малиновӧй околышъяса пехотнӧй фуражкаясаӧсь, морт кызь младшӧй лейтенантъяс.
На пӧвстын вӧліны и нывъяс.
Вӧлӧмкӧ, тайӧ военнӧй переводчикъяс, сӧмын на помалӧмаӧсь велӧдчӧмсӧ да самолётъясӧн воӧмаӧсь Москваысь.
Генералӧс да офицеръясӧс аддзӧм бӧрын найӧ нюжӧдчисны стрункаӧ.
Беретъяс увсьыс петӧм русӧй юрси пратьясыс нывъяслӧн гажаа вӧрисны восьса ӧшиньясӧд пырысь ыркыд тӧв вылас.
Томйӧзлӧн воӧмыс гажмӧдыштіс Военнӧй Сӧветса членлысь стрӧг кабинетсӧ.
Генерал шуис:
— Ёртъяс, сійӧ йӧзыс, кодъясӧс ме бӧрйи да кодъяслысь списоксӧ бӧрынджык тіянлы висьталасны, назначайтсьӧны различнӧй немецкӧй каръясӧ да районъясӧ комендантъясӧн да комендантъяслӧн заместительясӧн.
Комендатураяслысь штатъяссӧ утвердитӧма, ті найӧс получитанныд.
Переводчикъясӧс, кодъясӧс ті аддзанныд, распределитасны комендатураясӧ.
Кадръяс кузя отдел бӧръялӧ тіянлы сотрудникъясӧс.
Тіян водзын сувтӧны выль могъяс, кодъяс торъялӧны военнӧй кадся могъясысь.
Тіянлы колӧ быдлаын лӧсьӧдны порядок да спокойствие.
Организуйтны продовольствиеӧн снабжайтӧм немецкӧй уджалысь йӧзӧс, наладитны продуктаяс вайӧм.
Активнӧй фашистъясӧс выявляйтӧмкӧд да арестуйталӧмкӧд тшӧтш быдногыс поощряйтӧй немецкӧй населениелысь самодеятельность, отсалӧй уджавны демократическӧй партияяслы да отсалӧй профсоюзъясӧс восстановитны.
Миян сӧветскӧй традицияяс серти кутӧй тӧдвыланыд медводз челядьӧс вердӧм-юкталӧм йылысь.
Ті ӧні пӧшти мирнӧй кадся офицеръяс нин.
Война помалӧны мукӧд.
Ті заводитанныд стрӧитны мир.
Сійӧ юаліс, абу-ӧ сылы вопросъяс.
Ӧти олӧма нин майор корис мездыны сійӧс выль обязанностьясысь да мӧдӧдны частьӧ.
— Помка? — юаліс генерал.
Майорлӧн плешкас чепӧсйисны посньыдик пӧсь войтъяс.
— Меным кажитчӧ, — шуис сійӧ, — мый ме эг на тырвыйӧ быдмы гуманизмӧдз немецъяс дінӧ относитчӧмын. — Сійӧ ланьтіс да виччысис, мый вочавидзас Военнӧй Сӧветса член, но Сизокрылов чӧв оліс, и майорлы лои водзӧ висьтавны ассьыс объяснениесӧ: — Немецъяс виисны менсьым пиӧс... — Военнӧй Сӧветса член пыр на чӧв оліс. — Дзик ӧти пиӧс.
Ме ленинградец.
Ме вӧлі сэні став блокада чӧжыс...
Терпиті ставсӧ...
abu
Аддзылі шойяс Невскӧй проспект вылысь...
Майор ланьтіс.
Лои сэтшӧм лӧнь, мый зэв бура кыліс, кыдзи ӧти ныв ышловзис.
Военнӧй Сӧветса член сибдӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Обывательскӧй сёрни!
Лои ещӧ лӧньджык воддза дорсьыс, сы вӧсна мый, веськыда кӧ шуны, став присутствуйтысьяс эз виччысьны делӧыслысь тадзи бергӧдчӧмсӧ да ньӧти эз вӧвны сы дор, медым сэтшӧма нин мыжавны майорӧс сылӧн ӧткажитчӧмысь.
— Оз позь, и ми некодлы огӧ позволитӧй, — водзӧ висьталіс Военнӧй Сӧветса член, — вунӧдны фашизмлысь злодеяниеяссӧ.
Ми огӧ вештӧй и ответственностьсӧ немецкӧй народ вылысь.
Но ми огӧ вермӧй ӧткодявны немецкӧй народӧс фашизмкӧд.
Ті тайӧс тӧданныд Сталин выступлениеяс серти, и терпитны позьтӧм, мый ті, кыдзи партияса член, онӧ лыддьӧй аслыныд обязательнӧйӧн партиялысь установкаяссӧ, а кыдзи военнослужащӧй — Верховнӧй Главнокомандующӧйлысь приказъяссӧ.
Бура думыштӧй тайӧ вопрос йывсьыс да менам адъютант пыр аски доложитӧй меным тіян окончательнӧй решение йылысь.
Звӧнитіс телефон.
Генерал босьтіс трубкасӧ, минута чӧж кывзыштіс, сылӧн чужӧмыс югдіс, и сійӧ весиг серӧктіс дженьыдика, та дырйи тыдовтчис решительнӧй вом складкаясас пыдӧ дзебӧм бурлун.
— Немецкӧй обороналысь первой линия прорвитӧма, — трубкасӧ пуктӧм бӧрын шуис сійӧ да лэдзис офицеръясӧс.
Ӧтнас кольӧм бӧрын генерал веськодьпырысь видзӧдліс пызан пом вылас, кӧні куйліс конверт, кодӧс сійӧ водзджыксӧ эз аддзыв.
Тыдалӧ, адъютантыс, кор пыраліс, ньӧжйӧник пуктӧма тайӧ конвертсӧ пызан вылас.
Приёмнӧйын виччысисны нин мукӧд йӧз, кодъясӧс вӧлі корӧма Военнӧй Сӧветса член либӧ кодъяс асьныс воӧмаӧсь сы дінӧ различнӧй делӧясӧн.
Тані вӧліны и кадровикъяс, и интендантъяс, и политработникъяс.
Генерал принимайтіс найӧс ӧткӧн-ӧткӧн.
Кадысь кадӧ сійӧ йитчыліс телефон кузя командующӧйкӧд, коді вӧлі наблюдательнӧй пунктын.
Командующӧй висьталіс, мый наступление мунӧ успешнӧя, но немецъяс водзсасьӧны отчаяннӧя.
Найӧ чукӧртӧмаӧсь уна артиллерия да бура уна танкъяс.
Противниклӧн авиацияыс дугдывтӧг действуйтӧ миян боевӧй порядокъяс кузя да матысса тылъяс кузя.
Сёрнитігас генераллӧн синъясыс частӧ видзӧдлывлісны конверт вылӧ, коді куйліс пызан помын, да сэки генерал кыйліс асьсӧ татшӧм мӧвп вылын: «Бур эськӧ, тайӧ письмӧыс кӧ эз вӧв...»
Но письмӧыс вӧлі, и сійӧ властнӧя требуйтіс внимание да ӧтвет.
Генерал веніс асьсӧ да восьтіс конвертсӧ.
Гӧтырыс гижис:
«Мусаӧй менам!
Бӧръя недельясас мыйлакӧ ме зэв ёна волнуйтча Андрюша вӧсна.
Сійӧ и водзджыксӧ гижліс шоча, а ӧні дзикӧдз ланьтіс.
Тэ ланьтӧмыд жӧ и телефон кузя менӧ он корлы.
Ме тӧда, тэ мӧдан видны менӧ, мый ме пыр норася, прӧстит менӧ.
Ме, дерт, тӧда, мый ті наступайтанныд да тіян ӧні абу кадыс гижны письмӧяс.
Но ме ёна тӧждыся, медся нин бӧръя лунъясас.
Тӧрыт ме звӧнитлі НКО-ӧ да аддзӧдчылі Александр Семёновичкӧд — сійӧ любезнӧя мӧдӧдіс мела машина.
Дерт, тайӧ йӧйталӧм, мнительность, но меным кажитчис, мый сійӧ мекӧд кыдзкӧ аслысногӧн сёрнитіс.
Сійӧ эз видзӧд ме вылӧ да менам юасьӧмъяс вылӧ ӧтвечайтіс кыдзкӧ дзугсялӧмӧн.
Ме кори разрешитны корны тэнӧ телефон кузя сылӧн кабинетсянь, но сійӧ вочавидзис, мый тэ мунан водзӧ, и телефоннӧй связь сы вӧсна абу.
Сэсся сійӧ корис йӧзӧс — сӧмын генералъясыс вӧліны морт дас — и меным кажитчис, эн вид менӧ менам пӧрысь мнительностьысь, мый сійӧ тайӧ вӧчӧ нарошнӧ, медым мекӧд не сёрнитны.
И вообще тэнад став другъясыд, кодъяс частӧ пыравлісны ме ордӧ да звӧнитлісны, бӧръя кадас шоча волывлӧны.
Кевмыся тэныд, гиж, кутшӧм здоровьеыс Андрюшалӧн.
Ме дзикӧдз мучитчи.
Аня».
Колӧ вӧлі гижны кӧть кутшӧмкӧ ӧтвет, но ни ӧти мӧвп эз пыр юрас.
И — кымынӧдысь нин! — Сизокрылов шуис аслыс: «Да, тані колӧ ставсӧ кыдзи следуйтӧ думыштны, тані оз позь сідзи прӧстӧ гижны — и ставыс»...
Сійӧ матыстіс ас дінас награднӧй листъяса папка.
Рассеяннӧя найӧс видзӧдалігмоз сійӧ лыддис пехотинецъяслӧн, танкистъяслӧн, артиллеристъяслӧн да лётчикъяслӧн подвигъяс йылысь...
Награднӧй листъяслӧн скуп да частӧ невыразительнӧй кывъясысь генерал кывліс боевӧй олӧмлысь оръявлытӧм пульссӧ.
Нимъясыс да овъясыс кыпӧдлісны сыын смутнӧй представление коркӧ аддзывлӧм, тӧдтӧм йӧз йылысь, разнӧй чужӧмъяс йылысь, кодъяс вуджрасьлісны фронтовӧй туйяс вылын, пемыд землянкаясын да лыскысь вӧчӧм шалашъясын.
Шочиника паныдасьлісны и тӧдса овъяс.
Красиков.
Представитӧма Кутузовлӧн мӧд степеня орденӧн наградитӧм вылӧ альтдаммскӧй операцияысь: «Возглавитіс батальонлысь атака...»
Абу подходящӧй удж тӧдчана штабнӧй офицерлы, и полководческӧй орден сетны таысь дзик нин нинӧмла.
«<rus>За отвагу</rus>» медаль позьӧ эськӧ вӧлі сетны — и то ротаса либӧ батальонса командирлы.
Медся нин, мый ставыс тайӧ лои март 20-ӧд лунлы паныда войӧ, кор делӧсӧ кызвыннас вӧлі решитӧма нин да немецъяс колисны Альтдаммӧ сӧмын ӧти заслон.
Сизокрылов вештіс награднӧй листсӧ бокӧ, сійӧс кырымавтӧг.
Генерал эз вермы терпитны тайӧ некытчӧ шогмытӧм да ёна нин важмӧм стильсӧ ӧткымын старшӧй начальникъяслысь, кодъяс сы пыдди, медым спокойнӧя да думайтӧмӧн руководитны операциянас дзоньнас, ковтӧг сюйсьӧны передньӧй крайӧ.
Тайӧ аслыспӧлӧс распущенность, кодӧс тупкӧны йӧз син водзӧ петкӧдӧм личнӧй отвагаӧн.
Но сылӧн источникыс — ньӧти абу боевӧй темпераментын, а руководитны кужтӧмын, медся сьӧкыд да ответственнӧй обязанностьяс исполняйтӧмысь весиг кутшӧмакӧ пышъялӧмын.
Красиковлӧн поведениеыс бӧръя кадӧ вообще эз во сьӧлӧм вылас Сизокрыловлы.
Генераллӧн вӧлі бура тӧдмавтӧм беспокойство, коді первойсӧ подулассьыліс торъя впечатлениеяс вылын.
Но выль информация получитӧмкӧд тшӧтш генерал пыр ёнджыка убеждайтчис сыын, мый удж дінӧ Красиков мӧдіс относитчыны веськодьпырысь, сы вӧсна, мый вӧлі занят мукӧд — кыв шутӧг, сӧмын аслас личнӧй — делӧясӧн.
Сизокрылов вӧлі велалӧма вӧчавны думыштӧм решениеяс, и та вӧсна кытчӧдзкӧ нинӧм эз предпринимайт, а сӧмын зілис бурджыка тӧдмавны, мыйын делӧыс.
Важ партийнӧй правилӧ висьталіс, мый мыжасӧ колӧ войдӧр кывзыны, мый висьталас ачыс, а ӧні занимайтчыны тайӧ делӧӧн Военнӧй Сӧветса член эз вермы.
И, таысь кындзи, веськыда кӧ шуны, сылы ӧні, величайшӧй торжество здукӧ, победа водзвылын эз вӧв окота занимайтчыны посни делӧясӧн.
«Эновтлам недыр кежлӧ тайӧ вопроссӧ, — решитіс генерал. — Война помасьтӧдз».
Вӧлі зэв чӧв-лӧнь, и генераллы кажитчис, мый чӧв-лӧнь сы вӧсна, мый став мирыс ловшысӧ кутӧмӧн кывзӧ сражениелысь гымсӧ, коді мунӧ сэні, Одер сайын.
Генераллы дум вылас усины сійӧ салдатъясыс да офицеръясыс, кодъясӧс сійӧ аддзыліс да кодъяскӧд сёрнитіс сӧмын тӧрыт на.
Ӧні тайӧ йӧзыс штурмуйтӧны немецъяслысь укреплениеяссӧ.
«Рӧдина вӧсна! Сталин вӧсна!» — торжествующӧй горӧдӧмъясӧн мунӧны ӧні сійӧ парторгъясыс да уна дас тысяча мукӧд салдатъяс Берлин вылӧ.
Да, Сталин ставсӧ вӧчис сы могысь, медым найӧ босьтісны вражескӧй столица медся ичӧт воштӧмъясӧн.
Сійӧ специальнӧ тшӧктіс командующӧйяслы не жалитны би, тшӧктіс налы видзны йӧзӧс, пӧдтыны немецкӧй огневӧй средствояс татчӧ чукӧртӧм могучӧй техникалӧн став выннас, кодӧс сійӧ, Верховнӧй Главнокомандующӧй, торйӧдіс Берлин босьтысь армияяслы.
Став фронт пасьтала уна сё тысяча йӧз моз жӧ генерал Сизокрылов думайтіс ӧні Сталин йылысь.
Тайӧ здукъясас завершайтсис народъяс вождь да учитель великӧй олӧмын величайшӧй делӧясысь ӧти.
Генерал Сизокрылов бура тӧдіс берлинскӧй операциялысь сталинскӧй плансӧ.
Сылы висьтавлісны, кутшӧм предельнӧй ясностьӧн да полнотаӧн тайӧ плансӧ Сталин ёрт огласитіс командующӧйяслӧн совещание вылын Кремльын.
Тайӧ плансӧ выполнитӧм могысь бӧръя кад чӧжыс войясын мунісны гырысь войсковӧй соединениеяс, матысталісны артиллерия, лэбзялісны выль базаяс вылӧ авиационнӧй полкъяс.
Тупкалӧм ӧшиньяса цехъясысь грымакылігтыр петалісны выль танкъяс да самоходнӧй пушкаяс, конвейеръяс вылысь лэччалісны паськыд заводскӧй дворъясӧ найӧс виччысьысь нин железнодорожнӧй платформаяс дінӧ, выль грузӧвикъяс.
Нывбабаяс швейнӧй фабрикаясын вуралісны руд нойысь салдатскӧй шинельяс.
Запаснӧй частьяс гӧтӧвитісны ылыс тыловӧй полигонъяс вылын маршевӧй ротаясӧс берлинскӧй направлениеса дивизияяслы пополнение вылӧ.
Уна сё тысяча йӧз, ас тӧдтӧгныс, — сы вӧсна мый найӧ уджлысь конкретнӧй назначениесӧ вӧлі сайӧдӧма кык стрӧг кыв сайӧ: «военнӧй тайна», — уджалісны войналысь медбӧръя сражениесӧ нуӧдӧм кузя сталинскӧй план реализуйтӧм могысь.
И быдлаӧ, тайӧ подготовкаыслӧн, уна миллион йӧзӧн вӧчан тайӧ гигантскӧй уджыслӧн лыдтӧм быд детальясӧдз, судзліс Сталинлӧн испытующӧй, спокойнӧй, ставсӧ аддзысь видзӧдласыс.
Скоростнӧй истребительлӧн конструкция, выль орудиелӧн калибр, стрелковӧй роталӧн тактика да фронтъясӧн командуйтысьяслӧн полководческӧй искусство, политическӧй ситуация мирӧвӧй масштабын да салдатъясӧс няньӧн да табакӧн снабжайтӧм — ставыс вӧлі Верховнӧй Главнокомандующӧйлӧн тӧждысянторъясӧн.
Кор Сизокрыловлы удайтчывліс аддзывны Сталинӧс, сійӧ век испытывайтліс радейтӧмлысь, благодарностьлысь да невольнӧя шензьӧмлысь чувство.
Кыдзи вӧлі не шензьыны учитель суждениеяслӧн разносторонность вылӧ, кристальнӧй ясность вылӧ, сылӧн решениеяс смеллун вылӧ!
Сталинлӧн вӧлі зэв ыджыд способность аддзыны быд вопросысь, коді сувтліс сы водзӧ, мукӧдъяслы виччысьтӧм выль сторонаяс, кодъяс бӧрыннас лолывлісны медся тӧдчанаясӧн да решайтанаясӧн.
И кор сійӧ видлаліс вопроссӧ, беспощаднӧя сійӧс анализируйтліс, ставыс друг лолі яснӧйӧн да гӧгӧрвоанаӧн и медся дзугсьӧм делӧыс быттьӧкӧ югдӧдсьыліс ровнӧй да югыд светӧн.
Лоны сэтшӧмӧн, кутшӧм Сталин, он вермы, но велӧдчыны сылысь, ассьыд быд поступок сообразуйтны сталинскӧй учениекӧд да сталинскӧй руководство методкӧд — татчӧ стремитчылісны Сизокрылов да мукӧд, партиялӧн гырысь и посни деятельясыс.
Сёрӧн рытнас Сизокрылов муніс наблюдательнӧй пунктӧ, командующӧй дінӧ, да оліс сэні кымынкӧ лун.
Тайӧ лунъяс чӧжнас событиеяс мунісны вывті ӧдйӧ.
Берлинскӧй направлениеса сӧветскӧй дивизияяс водзын бойясӧн отступайтіс 9-ӧд немецкӧй армия, кодӧн командуйтіс пехота кузя генерал Буссе.
Тайӧ армияас вӧлі пырӧны СС 5-ӧд горнострелковӧй корпус, кодӧн командуйтіс обергруппенфюрер СС Клайнхерстеркамп, СС 11-ӧд танковӧй корпус, кодӧн командуйтіс обергруппенфюрер СС Еккельн, 56-ӧд танковӧй корпус да 101-ӧд армейскӧй корпус, кодъяс имеитісны первой линияын ставсӧ дас квайт дивизия да лыдтӧм уна быдсяма запаснӧй, охраннӧй, полицейскӧй, рабочӧй, сапёрнӧй да фольксштурмовскӧй батальонъяс.
Отсӧг вылӧ первой эшелонса дивизияяслы, кодъяслӧн вӧліны зэв ыджыд воштӧмъяс да кодъяс бӧрыньтчисны сӧветскӧй войска зырӧдӧм улын, германскӧй командование пыртіс бойӧ ӧти бӧрся мӧдӧс 23-ӧд мотодивизия СС, 11-ӧд мотодивизия СС, танковӧй дивизия «Мюнхенберг», мотодивизия «Курмарк», 156-ӧд пехотнӧй, 18-ӧд да 25-ӧд мотодивизияяс да танкоистребительнӧй бригада «Гитлерюгенд».
Авиация кузя генерал Виммерлысь первой учебнӧй авиадивизиясӧ вӧлі пӧртӧма пехотаӧ да шыбитӧма бойӧ.
Немецъяслӧн став войскаыс, кодъяс прикрывайтісны Берлин, вӧлі лыддьыссьӧ миллионджын мортӧдз.
Сӧветскӧй дивизияяс дугдывтӧг штурмуйтісны противниклысь укрепитӧм позицияяссӧ.
Кымын вӧлі татшӧм позицияясыс!
Помыс налы эз вӧв!
Немецъяс вӧлі кодйӧмаӧсь став местностьсӧ, быдлаӧ лӧсьӧдалӧмаӧсь миннӧй полеяс, гартлӧмаӧсь колючӧй проволокаӧн.
Дзоридзалысь яблоняясысь вӧчӧм завалъяс потшисны туйяссӧ.
Первой оборонительнӧй полосалысь куим мощнӧй позиция прорвитӧм бӧрын миян частьяс воисны мӧд оборонительнӧй полосаӧдз, коді муніс Врицен карсянь лунвылӧ да асыв-лунвылӧ Кунерсдорф пыр Зееловскӧй высотаяслань.
Тайӧ полосаыс, коді би вын сертиыс да артиллерия лыд серти вӧлі ёнджык одерскӧй рубежысь, мыджсьыліс Фридландерштром юӧ, Кваппендорфскӧй каналӧ да, медбӧрын, зэв ёна укрепитӧм Зееловскӧй высотаясӧ.
Тані миян водзӧ мунӧмыс ньӧжмис, и та йылысь вӧлі доложитӧма Ставкаӧ.
Сэки Верховнӧй Главнокомандующӧй олӧмӧ пӧртіс аслас планлысь мӧд юкӧнсӧ.
Сійӧ прикажитіс Первой Украинскӧй фронтлы, коді наступайтіс лунвылынджык, аслас вынъяс юкӧнӧн вӧчны прыжок германскӧй столицаса лунвыв воротаяслань.
Ӧттшӧтш Сталин распорядитчис вӧрзьӧдны Мӧд Белорусскӧй фронт.
Одер форсируйтӧм бӧрын тайӧ фронтыс путкыльтіс 3-ӧд немецкӧй армияӧс да заводитіс развивайтны наступление, обеспечивайтіс Первой Белорусскӧй фронтӧс войвывсянь.
Куим фронтлӧн гигантскӧй, стремительнӧй да гибкӧй операцияыс, кодӧс думыштӧма великӧй полководец, паськаліс пыр паськыдджыка и паськыдджыка, куим германскӧй провинциялысь — Мекленбурглысь, Бранденбурглысь да Саксониялысь — территория шымыртӧмӧн, кодъяс кузя гымакыліс, бузгис, нетшкысис водзӧ сӧветскӧй армияяслӧн бурнӧй потокыс.
XV
Наступление нуӧдан коймӧд лунӧ генерал Середалӧн дивизияыс петіс Врицен кар дінӧ, кодӧс противник вӧлі пӧртӧма крепостьӧ.
Врицен крепость вӧлі медся ёна укрепитӧминӧн тайӧ участокас немецкӧй мӧд оборонительнӧй линиялӧн.
Немецъяс би улын ичӧтик ю Вольцине келӧмӧн вуджӧм бӧрын салдатъяс встретитісны ён огневӧй сопротивление Ноер-канал рытыв берегсянь да фланкируйтысь би шуйгаладорсянь, кӧрттуй насыпсянь.
Тані генерал шыбитіс бойӧ ассьыс коймӧд полксӧ, коді дженьыдик артподготовка бӧрын вуджис Ноер-канал вомӧн, босьтіс пленӧ морт кыксё да комын кымын орудие, но атака сэки жӧ падмис.
Альтер-канал рытыв берегсянь да ёна укрепитӧм Блисдорф пунктсянь лёкысь лыйлісны артиллерия да пулемётъяс.
Неылын тыдалысь Врицен кар лунвыв окраинасянь салдатъяс кузя заводитісны лыйлыны картечӧн керкаясас дзебӧм пушкаясысь.
Генерал видіс телефон кузя полкса командирӧс наступление сувтӧдӧмысь да ачыс Лубенцовкӧд ӧтлаын муніс полкӧ.
Ичӧтик пурйӧн Ноер-канал вомӧн вуджӧм бӧрын найӧ петісны берегӧ.
Берегыс ставнас вӧлі тупкысьӧма воронкаясӧн.
Немецкӧй пулемётъяс лыйлісны мыйвынсьыс.
— Вод, — шуис комдив.
Ӧтлаын служитан кад чӧжӧн Лубенцов мӧдысь аддзыліс, кыдзи комдив водіс би улын.
Сійӧ водіс, куйлыштіс минута чӧж, сэсся бергӧдіс юрсӧ Лубенцовлань да шуис:
— Весьшӧрӧ ме пузьылі.
Биыс, збыльысь, вӧлӧма чорыд... — Сійӧ чӧв олыштіс. — А гашкӧ, прӧстӧ кувны неокота самӧй Берлин дорын...
Тайӧ кывъяс бӧрас сійӧ заставитіс асьсӧ чеччыны, и найӧ воисны полкса командирлӧн наблюдательнӧй пунктӧ.
Тані генерал тшӧктіс Лубенцовлы разведчикъяс-артиллеристъяскӧд ӧтлаын стӧча тӧдмавны немецкӧй огневӧй точкаяслысь да артиллерийскӧй позицияяслысь расположениесӧ.
Кор жӧ разведчикъяс чукӧртісны колана даннӧйяс, генерал йитчис радио кузя аслас НП-кӧд да, квадратъяс висьталӧм бӧрын, корис авиацияӧс.
Воисны штурмовикъяс, кодъяс кокалісны Блисдорфӧс воздухсянь.
Бомбитӧм бӧрын немецъяс мыйкӧ дыра кежлӧ ланьтлісны, но кор миян салдатъяс заводитісны мунны водзӧ, вражескӧй пулемётъяс, кӧть и воддза дорсьыс этшаджык лыдӧн, бара восьтісны би.
Тыдалӧ, немецъяс бура укрепитчӧмаӧсь.
Генерал решитіс виччысьны пемдӧм, медым организуйтны войся атака.
И сэки противник друг дугдіс лыйлыны.
Тарас Петрович чуймӧмӧн видзӧдліс бинокль пыр: лунвывсянь Блисдорфӧ валӧн валитіс сӧветскӧй пехота.
Тайӧ вӧлі прорвитчӧма водзӧ орчча дивизия.
— Вот пасибӧ, — кӧтасьӧм плеш вывсьыс пӧсьсӧ чышкигмоз вомгорулас шуис комдив.
Салдатъяс мӧдӧдчисны водзӧ, пырмунігмоз вуджисны Альтер-канал вомӧн да панісны кось Врицен лунвыв окраинаын.
Кар дінӧ подступъяссӧ вӧлі ёна укрепитӧма да ставсӧ минируйтӧма.
Матыстісны орудиеяс да заводитісны методическӧя лыйлыны немецкӧй укреплениеяссӧ.
Лубенцов разведчикъясыскӧд вӧлі окопъясын пехота дінын.
Рытнас сы дінӧ вайӧдісны перебежчикӧс, коді сӧмын на кыськӧ воӧма ӧти полклӧн участок вылӧ.
Кыдзи сійӧ прӧйдитӧма миннӧй полеяс вомӧн, вӧлі дзик гӧгӧрвотӧм, но кӧть кыдз, а сійӧ виччысьтӧг мыччысьӧма миян бруствер водзын кияссӧ лэптӧмӧн да шуӧма рочӧн:
— <rus>Сдаваюсь</rus>.
Тайӧ вӧлі олӧма морт нин, суровӧй чужӧма, немец, унтер-офицер чина.
Сійӧ спокойнӧя, да весиг неуна торжественнӧякодь, висьталіс, мый сійӧ, Вилли Клаус, — минёр да мый сійӧ веськӧдліс карлысь лунвыв окраинасӧ минируйтӧмӧн.
Думыштӧм бӧрын сійӧ содтіс, мый сы вӧсна и вуджис русскӧйяс дінӧ, медым нуӧдны найӧс безопаснӧй местаясті.
— Тырмас жертваяс! — шуис сійӧ.
Лубенцов сюся видзӧдіс тайӧ решительнӧй да суровӧй чужӧм вылас.
Сійӧ юаліс немецлысь, кодӧн вӧлі сійӧ мобилизацияӧдз да кутшӧм партияын вӧлі Гитлерӧн власть бердӧ вотӧдз.
Вӧлӧмкӧ, мый Клаус — рабочӧй, токарь, чужӧма да олӧма Берлинын.
Сійӧ вӧлӧма беспартийнӧйӧн, но сочувствуйтлӧма коммунистъяслы.
Лубенцов вызовитіс Оганесянӧс, коді дыр сёрнитіс немецкӧд.
— Сьӧкыд, дерт, висьтавны, но, кажитчӧ, честнӧй морт, — гвардияса майорлы доложитіс медбӧрын Оганесян.
Лубенцов колис Клаусӧс Оганесянкӧд да разведчикъяскӧд, а ачыс муніс дивизияса командир ордӧ да подробнӧ висьталіс сылы да Плотниковлы немецкӧд аслас сёрни йылысь.
Клаус кажитчӧ честнӧй мортӧн, да сылӧн кӧсйӧмыс дугӧдны весьшӧрӧ вир кисьтӧм — ӧнія обстоятельствояс дырйи мортлӧн естественнӧй кӧсйӧм.
— А, гашкӧ, оз сулав рискуйтны? — думыштчӧмӧн шуис генерал.
Плотников шпыньмуніс:
— Тэ чайтан, сюрис немецкӧй Сусанин?
— Иоганн Сусанин, — серӧктіс Лубенцов. — Эз, меным кажитчӧ, мый тані дзик мӧдтор.
Разрешитӧй, генерал ёрт, ме видла.
Генерал шуис:
— Ладнӧ, видлы.
Сыкӧд мунасны разведчикъяс да ӧти стрелковӧй рота.
Босьт аскӧдыд кык-куим сапёрӧс.
Сёрнитчы Сизыхкӧд артиллерийскӧй поддержка йылысь.
И всё-таки, ло сюсьӧн, следит аслад Иоганн бӧрся...
Артиллеристъяскӧд став йывсьыс сёрнитчӧм бӧрын да аскӧдыс кык сапёрӧс босьтӧм бӧрын Лубенцов бӧр муніс передньӧй крайӧ.
Тані вӧлі чӧв-лӧнь да пемыд.
Сӧмын землянкаысь, кодӧс вӧлі салдатъяс вӧчӧмаӧсь нин траншея бокӧ, муртса тыдыштіс виж би.
Тайӧ землянкаас вӧліны Клаус, Оганесян, разведчикъяс да полкса командир, коді вӧлі локтӧма татчӧ любопытство ради.
Лубенцов висьталіс сылы комдивлысь приказаниесӧ, медым сійӧ торйӧдіс тайӧ делӧ вылас стрелковӧй рота.
— И абу кӧ жаль, — содтіс Лубенцов, — сетӧй станковӧй пулемёт.
Полкса командир, коді ёна заинтересуйтчис разведчик затеяӧн, висьталіс, мый торйӧдас сылы медся бур ротасӧ.
Полкса командир муніс, и пыр жӧ воис батальонса командир, кодӧс сійӧ ыстӧма.
Тайӧ вӧлі паськыд пельпомъяса, багатырскӧй морӧсас Краснӧй Знамя кык ордена, зэв здоровӧй комбат.
— Вочасӧн тӧлкаӧсьджык лоӧны немецъяс, — Клауслань юрнас довкнитӧмӧн шуис сійӧ; комбат висьталіс гвардияса майорлы, мый войся делӧ вылӧ торйӧдӧм ротасӧ кыпӧдӧма нин да сійӧ регыд воас.
— Ме эськӧ и ачым тіянкӧд муні, — шуис комбат, — да вот полкса командир оз лэдз.
Лубенцов сӧгласуйтіс воысь артиллеристъяскӧд би восьтӧм кузя сигнал: гӧрд да турунвиж ракетаяс.
Кык час вой кежлӧ ставыс вӧлі дась.
— Клаус, — чеччигмозыс шуис Лубенцов, — ті тӧданныд, мый тіянӧс виччысьӧ, ті кӧ миянӧс ылӧдланныд?
Клаус сувтіс, кывзіс Оганесянлысь, коді кывйысь-кывйӧ переведитіс гвардияса майорлысь юалӧмсӧ, да шуис:
— <deu>Яволль</deu>.
Сійӧ вӧлі серьёзнӧй, но спокойнӧй.
Маскхалат зептас Лубенцов сюйис кык граната, перйис кобурасьыс пистолетсӧ, и найӧ петісны землянкаысь.
Небесаыс вӧлі тыр кодзувъясӧн.
Лажыньтчӧмӧн пукалісны траншеяын разведчикъяс да стрелковӧй ротаса салдатъяс.
Ротаса командир, старшӧй лейтенант, доложитіс Лубенцовлы, мый рота дась мунны.
Лубенцов прикажитіс:
— Вещмешӧкъяс, котелокъяс да став мукӧдторсӧ кольӧй татчӧ.
Ӧні ті абу пехотинецъяс, а разведчикъяс.
Салдатъяс кывзысьӧмӧн пукталісны ассьыныс эмбурсӧ траншея пыдӧсӧ.
Лубенцов висьталіс налы, кутшӧм порядокӧн ковмас мунны.
Медводзын мунӧ немец, — салдатъяс видзӧдлісны немец вылӧ, — сы бӧрся Лубенцов, сэсся ӧти бӧрся мӧд мунӧны разведчикъяс, а на бӧрся стрелокъяс.
Медбӧръяӧн мунӧ старшина Воронин, коді лоӧ Лубенцовлӧн заместительӧн.
Сылысь приказъяссӧ выполняйтны кыв шутӧг, кыдзи и гвардияса майорлысь приказъяссӧ.
Небесаын кӧ ӧзъяс осветительнӧй ракета, ставлы водны да куйлыны вӧрзьывтӧг колана команда сеттӧдз.
Клаус юалана видзӧдліс Лубенцов вылӧ.
Гвардияса майор довкнитіс юрнас.
Мунісны.
Первой мунісны туй кузя, сэсся кежисны шуйгавылӧ, кустъяс пӧвстӧ.
— Не кольччыны! — висьталіс Лубенцов сы бӧрся мунысь Митрохинлы.
Митрохин цепочка кузя висьталіс водзӧ:
— Не кольччыны!
Кыліс пулемёт кӧлесаяслӧн муртса дзуртышталӧм.
Клаус бергӧдчис Лубенцовлань да петкӧдліс кинас му вылас.
Лубенцов гӧгӧрвоис: гӧгӧр тыдалісны муртса тӧдчысь сьӧд вутшъяс — минаяс.
Клаус мӧдіс мунны ньӧжйӧджык.
Сэсся сійӧ здук сулалыштіс да пондіс восьлавны решительнӧя нин, небеса фон вылын зэв бура тӧдчысь заводскӧй труба вылӧ курс кутӧмӧн.
Сяргисны пулемётъяс, да трассируйтысь пуляяс югъялысь визьясӧн лэбалісны воздухас.
Клаус крута бергӧдчис веськыдвылӧ да шуис:
— <deu>Leise</deu>!
— Ланьтыштӧй! — висьталіс Лубенцов Митрохинлы, а сійӧ водзӧ висьталіс:
— Ланьтыштӧй!
Мӧдісны мунны картупель му кузя.
Клаус корсюрӧ сувтыштавліс, лажыньтчывліс да увсянь, медым бурджыка аддзыны, видзӧдіс предместьеса, Франкфуртскӧй форштадтса, керкаяслӧн мыгӧръяс вылӧ.
Сэсся небесаӧ качисны ракетаяс, и ставныс водісны муӧ.
Лубенцов лэптыштіс юрсӧ да видзӧдліс куйлысь йӧз вылӧ.
Найӧс югдӧдіс вижов би.
Найӧ вӧліны дзик руд му рӧчторъяс кодьӧсь, но Лубенцов всё-таки шензис, кыдзи тайӧ немецъяс нинӧм оз казявны.
Но противник вывті нин тыдалӧ вӧлі веритӧ аслас миннӧй полеяслӧн неприступностьӧ, сыӧ, мый кодкӧ кӧ войын нырсӧ сюяс татчӧ, минаяслӧн взрывайтчӧмъяс пыр жӧ выдайтасны смельчакӧс.
Кор ракета кусі, мӧдӧдчисны водзӧ.
Сэсся Клаус сувтіс, лажыньтчис да пондіс мыйкӧ корсьны мусьыс.
— Водӧй! — шӧпнитіс Лубенцов.
— Водӧй! — шӧпнитіс Митрохин.
Картупель му помасис, заводитчисны град йӧръяс, кӧні быдмис кузь небыд турун.
Мыйкӧ корсигмоз Клаус кыссис картупель му пӧлӧн.
Ньӧти кольччытӧг Лубенцов кыссис сы бӧрся.
Клаус мыйкӧ корсис да некыдзи эз аддзы.
Сійӧ ёна видзчысьӧмӧн видлаліс турунсӧ.
Медбӧрын сійӧ гусьӧник шуис:
— <deu>Hier</deu> *.
* Тані.
Сылы ки улас сюри зэв векньыдик трӧпа, коді вӧлі пӧшти дзикӧдз тырӧма туруннас.
Лубенцов шуис:
— Мӧдім.
Митрохин передайтіс:
— Мӧдім.
— Кыссьӧмӧн, — шуис Лубенцов.
Митрохин передайтіс:
— Кыссьӧмӧн.
Небесаӧ бара качисны ракетаяс.
Ӧні немецъяс, тыдалӧ, мыйкӧ казялісны.
Мӧдіс сяргыны пулемёт.
Ӧзйис ещӧ ӧти ракета.
Мыйкӧ взорвитчис.
Кыліс ойӧстӧм.
Лубенцов кыскис питшӧгсьыс ракетница да лыйис вылӧ.
Гӧрд ракета вылӧ кайис сы весьтӧ.
Сійӧ лыйис мӧдысь, турунвижӧн.
Пӧшти дзик пыр жӧ мӧдіс уджавны миян артиллерия, и Лубенцов горӧдіс:
— Водзӧ!
Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі чирӧма.
Сійӧ ещӧ ӧтчыд горӧдіс тайӧ жӧ кывсӧ да кутіс котӧртны трӧпа кузя, ас бӧрсяыс тшӧтш нуӧдіс Клаусӧс.
Биӧн ыпнитавлӧмӧн водзвылын взрывайтчисны снарядъяс.
Ӧзйис ӧти керка, сэсся мӧд.
Бӧрвылын сьӧкыда лолалісны салдатъяс.
Кыліс Воронинлӧн гӧлӧсыс, коді ньӧжйӧник долис:
— Водзӧ, ребята, водзӧ!
Разведчикъяс, кодъяс салдатъяс дорысь бурджыка вӧлі велалӧмаӧсь действуйтны войын, вӧліны спокойнӧйджыкӧсь.
Пехотинецъяс жӧ ноксисны да аслыныс сьӧлӧм сетӧм могысь горзісны.
Ракетаяс югыд улын найӧ котӧртісны град йӧръяс вомӧн, и тані Клаус гораа да кокньыдпырысь шуис:
— <deu>Ende</deu>! *
* Пом!
Миннӧй полеяс помасисны.
Рота развернитчис цепӧ да муніс водзӧ, мунігмозыс лыйсисны автоматъясысь да винтовкаясысь.
Регыд мысти пырисны первойя керкаясас.
Вӧлі югыд, но ӧні эз нин немецкӧй ракетаясысь, — ракетчикъяссӧ, тыдалӧ, вӧлі виӧма либӧ найӧ пышйӧмаӧсь, — а пӧжаръяс биысь, кодъясӧс вӧлі ӧзталӧма миян артиллерия.
Разведчикъяс да Клаус, кодӧс эз нин видзны, — сійӧ кыдз быттьӧ лои ас салдатӧн, — котӧртісны бӧр.
Рота бӧрся рота котӧрӧн вуджалісны миннӧй полеяс вомӧн туй кузя, кодӧс индіс Клаус.
Югдандор заводитчис общӧй атака.
Войвывсянь карӧ пырис орчча дивизия.
То сэні, то тані пансьылісны дженьыдик схваткаяс водзсасьысь немецкӧй салдатъяскӧд, кодъяс вӧлі дзебсялӧмаӧсь керкаясӧ.
Лубенцов да разведчикъяс град йӧръясті да сад йӧръясті писькӧдчисны пыр водзӧ войвывлань.
Бойлӧн шыыс вочасӧн ылысмис, сэсся лои дзик чӧв-лӧнь.
Кӧнкӧ кылісны автомашинаяслӧн тутсӧмъяс да йӧзлӧн чирӧм гӧлӧсъяс.
Разведчикъяс вуджисны ӧграда вомӧн да веськалісны садйӧ, кӧні тырыс цветитісны фруктовӧй пуяс.
Найӧ пуксисны шойччыштны ичӧтик беседкаӧ, и сэки Лубенцовлы син улас уси му насыпь, коді зэв вӧлі мунӧ рӧднӧй приамурскӧй сиктъясса омшаник вылӧ.
Насыпь дорас мыйкӧ мӧдіс вӧрны, да воссис ичӧтик пу ӧдзӧс.
Разведчикъяс кватиталісны гранатаяс да лӧсьӧдчисны шыбитны.
Тыдовтчис дзугсьӧм юрсиа юр, и ӧдзӧсӧд петіс беринӧсь чужӧма детинка, моздорас сійӧ кутіс каньӧс.
Сійӧ видзӧдліс гӧгӧр, весиг быттьӧкӧ исыштіс аслас чангыль нырнас, збыль-ӧ дугдӧма лыйсьӧмыс, сэсся ёсь гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Alles ruhig!.. *
* Ставыс спокойнӧ!..
Детинкаыс сэтшӧма вӧлі мунӧ омшаникысь петысь роч детинка вылӧ!
Сійӧ эз аддзы разведчикъясӧс.
Убежищеысь сы бӧрся петісны старик да том нывбаба.
Найӧ мӧдӧдчисны детинкаыскӧд тшӧтш керкаланьыс да, тані русскӧйясӧс аддзӧм бӧрын, повзьӧмӧн сувтісны.
— <deu>Alles ruhig</deu>, — шуис Лубенцов.
Да, гӧгӧр лои чӧв-лӧнь.
Немецъяс дугдісны сопротивляйтчыны.
Карса йӧз полігтырйи видзӧдлывлісны ӧшиньясӧдыс: медбӧрын найӧ петалісны улича вылӧ.
Полігтырйи видзӧдісны гӧгӧр.
Ньӧжйӧник матыстчалісны сӧветскӧй листовкаяс дінӧ, кодъясӧс политработникъяс клеиталӧмаӧсь керка стенъясӧ.
Тайӧ листовкаясас цитируйтсисны сталинскӧй кывъяс:
«Гитлеръяс локтӧны и мунӧны, а германскӧй народ, а германскӧй государство кольӧ».
Весиг ӧні, татшӧм потрясениеяс бӧрас, немецъяс шуалісны тайӧ фразаыслысь первой джынсӧ гусьӧник, полігтырйи гӧгӧр видзӧдігмоз, — оз-ӧ матын сулав кутшӧмкӧ «блоклейтер»:
— <deu>Die Hitler kommen und gehen...</deu> *
* Гитлеръяс локтӧны и мунӧны...
Уличаяс вылын тшынасисны русскӧй полевӧй кухняяс.
Гӧрдӧдтӧдзныс пӧсялӧм пӧваръяс гырысь даръясӧн юклісны рок.
Челядь, кодъяс гырысьяс дорысь регыдджык велалісны выль положение дінас, первойӧн воалісны тайӧ кухняяс дінас, и пӧваръяс юкисны и налы ассьыныс госа роксӧ.
Регыд кухняяс дорын лоалісны ӧчередьяс тарелкаяса да котелокъяса челядьлӧн.
Полӧмӧн гӧгӧр дзоргигтыр муніс пастор, коді куим лун сайын кирхаын лыддьӧма проповедь татшӧм текст вылӧ: «...и победитіс Давид Голиафӧс пращӧн да изйӧн, и кучкис сійӧс, и виис сійӧс».
Пращыс да изйыс, кыдзи сетіс тӧдны пастор, вӧлі гуся выль оружие, код йылысь фашистскӧй пропаганда бӧръя лунъясӧ торъя окотапырысь быдлаын горзіс.
Ӧні пастор, русскӧй комендатураӧ волӧм бӧрын, получитіс разрешение вӧчны воскресеньеӧ богослужение.
Кор сійӧ муніс комендатураӧ, пасторша колльӧдіс сійӧс лыддьӧдлӧмӧн бӧрдігтыр.
Сійӧ и ачыс лыддис асьсӧ мученикӧн, коді мунӧ смерть вылӧ христианскӧй идея вӧсна.
Но мученическӧй венеч сылы примитны эз ковмы.
Комендант, зэв вежливӧй русскӧй майор, гӧститӧдіс пасторӧс чайӧн.
Да, колӧ вӧлі корсьны воскресеньеса проповедь вылӧ мӧд, дзик мӧд текст.
Пӧжалуй, медся бур лоӧ татшӧм: «...менам народ — кыдзи вошӧм стадо.
Пастухъяс пӧръявлісны сійӧс да нуӧдісны гӧраясӧ».
А русскӧй салдатъяс, шойччыштӧм бӧрын, бара вӧрзьӧдчисны рытыввывлань.
И карысь туй вылӧ петӧм бӧрын налы син уланыс уси аддзывлытӧмтор.
Немецкӧй пленнӧйяс чукӧрын сулаліс дивизионнӧй разведкаса начальник гвардияса майор Лубенцов.
Сійӧ крепыда топӧдліс кисӧ ӧти немецлысь, вушйӧм виж мундира мортлысь, коді вӧлі сэтшӧм жӧ няйт да бритчытӧм, кыдзи и став мукӧдъясыс.
Найӧ чуймисны, кор машинаӧн воысь политотделса начальник, машинасьыс петӧм бӧрын, матыстчис тайӧ жӧ немец дінас да тожӧ крепыда да дружескӧя топӧдліс сылысь кисӧ.
А немец гусьӧник мыйкӧ висьталіс, волнуйтчӧмӧн нюмъяліс да дзик вӧлі шань морт кодь, не кӧ, дерт, сылӧн мустӧм турунвиж мундирыс.
XVI
Мыйӧн сӧмын войска прорывайтӧны противниклысь ёна укрепитӧм районъяссӧ да петӧны оборона вылӧ омӧльджыка дасьтӧм местностьӧ, олӧмлӧн став обстановкаыс ставнас друг вежсьӧ.
Дугдывтӧм сьӧкыд напряжение, кор нервъяс зэвтчӧмаӧсь вывті ёна, кор быд ичӧтик ютор да гож сая роща дзебӧны ас пиас смерть, вежсьӧ разгромитӧм нин либӧ изолируйтӧм вражескӧй частьясӧс преследуйтан боевӧй азартӧн.
Штайбекер Хайде, унасикас пуяса паськыд вӧр, вӧлі медбӧръя укрепитӧм немецкӧй рубежӧн, кӧні немецъяс тайӧ участок вылас организованнӧя сопротивляйтчисны.
Тані капитан Чоховлӧн ротаыс босьтіс пленнӧйясӧс, кодъяс вӧлӧмаӧсь берлинскӧй полициялӧн полицейскӧйясӧн.
Оз позь шуны, медым полицейскӧйяс сопротивляйтчисны торъя упорнӧя.
Тыдалӧ, найӧ велалӧмаӧсь вӧлі нуӧдны делӧсӧ оружиетӧм йӧзкӧд.
Кор самоходнӧй полк прорвитчис налӧн боевӧй порядокъяс пыр, найӧ гырысь чукӧръясӧн кутісны сетчавны пленӧ.
Населённӧй пунктъяс кутісны паныдасьны пыр унджык и унджык, найӧ пыр лоины матынджыкӧсь ӧта-мӧд дінас да медбӧрын лоины ӧти населённӧй пунктӧн, кӧть и разнӧй нимъясаӧсь.
Сэки, кор штабъяс юӧрталісны Бернау, Бух, Цеперник, Линденберг, Бланкенбург босьтӧм йылысь, салдатъяс босьталісны тайӧ пунктъяссӧ кыдзи ӧти населённӧй пунктӧс да думайтісны, мый тайӧ Берлин нин.
Ыджыд карлӧн матысмӧм тӧдчис пыр ёнджыка.
Быдлаын помтӧм радъясӧн кыссисны высоковольтнӧй электрическӧй линияяслӧн столбъяс.
Виадукъяс да посъяс, пригороднӧй станцияяслӧн платформаяс, зэв гырысь площадьяс складъяс улын, водонапорнӧй башняяс, «берлинскӧй» пивнушкаяс, столичнӧй фирмаяслӧн да газетаяслӧн рекламаяс — ставыс тайӧ висьталіс зэв ыджыд кар матысмӧм йылысь.
И быдлаын — керкаяс вылын, туйбокса щитъяс вылын, складъяслӧн да пакгаузъяслӧн ӧградаяс вылын, посъяс да вагонъяс вылын да весиг прӧстӧ туйвывса асфальт вылын — синмӧ чеччисны выль гижӧдъяс: куим кыв, зэв гырысьяс и поснияс, сьӧдъяс и еджыдъяс, вижъяс и гӧрдъяс, готическӧй да латинскӧй шрифтӧн гижалӧм:
«<deu>Berlin dleidt deutsch!</deu>» *
* «Берлин кольӧ немецкӧйӧн!» (Гитлерлӧн медбӧръя лозунг.)
Тайӧ кывъясыс, кодъяс означайтісны, мый русскӧйяс оз пырны Берлинӧ, вӧліны заклинание кодьӧн.
Сыын чувствуйтчис полӧм да вынтӧм лёкалӧм.
Тані вӧлі мый вылын сералыштны, салдатъяслӧн кӧ эськӧ вӧлі кад видзӧдны тайӧ гижӧдъяс вылас.
Немецъяс потшалӧмаӧсь уличаяссӧ пуясӧн, чугуннӧй решеткаясӧн, путкыльтӧм автобусъясӧн да противотанковӧй надолбаясӧн.
Садъясӧ да град йӧръясӧ установитӧм миномётъяс лыйлісны перекрёстокъяс кузя.
Фаустпатронникъяс пӧдвалъяссянь лыйлісны танкъяс да самоходнӧй орудиеяс кузя.
Капитан Чохов роталы вӧлі придайтӧма миномётъяс, противотанковӧй орудиеяс да куим танк.
Сэтшӧм уна вӧлі техникаыс решайтана наступление нуӧдан тайӧ лунъясас, мый прӧстӧй стрелковӧй роталӧн вӧлі та мында поддерживающӧй средствояс!
— Придайтны эськӧ миянлы бомбардировочнӧй авиация, — нимкодясис ефрейтор Семиглав, — и ми быттьӧ быдса армия!
Чохов вӧлі кокниа ранитчӧма киас граната осколокӧн, но сійӧ важмозыс вӧлі спокойнӧй.
Няйт бинт лестукъясӧн ӧшаліс сылӧн ки вылас.
Сійӧ кыскис пельпом вылас ручнӧй пулемёт, кодысь ачыс лыйсис: пулемётчиксӧ виисны, а слабмӧдны роталысь огневӧй вынсӧ Чоховлы эз вӧв окота.
Карса векни уличаяс вылын танкъяслы да самоходкаяслы урон вӧчисны подвалъясӧ пырӧм немецкӧй фаустпатронникъяс.
Танкистъяскӧд советуйтчыштӧм бӧрын Чохов решитіс нуӧдны татшӧм тактика: танкъяс лыйлӧны вылӧ, чардакъясӧ да вылыс судтаясӧ, кӧні вӧліны противниклӧн пулемётчикъяс да автоматчикъяс.
Ротаса салдатъяслӧн жӧ могыс вӧлі обезвреживайтны фаустпатронникъясӧс — немецъяслӧн танк истребительясӧс — пӧдвалъясысь да улыс судтаясысь.
Тайӧ тактикаыс тырвыйӧ асьсӧ оправдайтіс.
Улича бӧрся улича вуджалісны миян частьяс киясӧ.
Перекрёстокъясын салдатъяс да сапёръяс, кодъясӧс видзис орудиеяслӧн да танкъяслӧн би, весалісны завалъяс да баррикадаяс; сэсся танкъяс, вылыс судтаяс кузя ураганнӧй би нуӧдігмоз, мунісны водзӧ, а пехотинецъяс, дзик керкаяс бердті мунігӧн, шыблалісны пӧдвалъясӧ гранатаяс да нуӧдісны кинжальнӧй пулемётнӧй би перекрёстокъяс кузя.
Некод нин эз узьлы.
Лунъяс и войяс сорласисны.
Сотчысь керкаясысь да осветительнӧй ракетаясысь войнас вӧлі лунын кодь югыд.
Луннас вӧлі пемыд тшынысла.
Кор кутшӧмкӧ зэв ыджыд уна судта керка сетліс чорыд сопротивление, Чохов котӧртліс бӧрвылын локтысь артиллерийскӧй частьяс дінӧ.
Сэки петлісны водзӧ артиллеристъяс да, пехоталӧн да танкъяслӧн сайӧдана би улын, быгыльтавлісны ассьыныс зэв гырысь орудиеяссӧ керка дінас, и орудиеяс лыйлісны керка стенаяс кузя прямӧй наводкаӧн, кыдзи гигантскӧй пистолетъяс, кодъясӧс веськӧдӧма каменнӧй громадаяслы сьӧлӧмас.
Чоховлӧн салдатъясыс дружитчисны танкъясса экипажъяскӧд.
Лолӧм чӧв-лӧньдырся дженьыдик здукъясӧ найӧ ӧтлаын сёйлісны, висьтавлісны ӧта-мӧдныслы асланыс олӧм йылысь да Германия йылысь впечатлениеяс.
Колӧ шуны, мый тайӧ боевӧй дружбаыс ыджыд роль ворсіс наступление успехын.
Водзджык танкъяс да самоходкаяс вӧліны пехотинецъяслы прӧстӧ войскалӧн важнӧй родӧн, бойын вынйӧра отсасьысьясӧн.
Ӧні жӧ, кор салдатъяс тӧдісны тайӧ стальнӧй машинаясас олысьяссӧ, налӧн вӧлі на дінӧ торъя пӧсь чувство.
Немецкӧй фаустпатронникъяскӧд расправляйтчигӧн Сливенко да сылӧн ёртъясыс тӧдісны, мый найӧ, став мукӧдтор кындзи, видзӧны олӧмсӧ Дмитрий Петровичлысь, либӧ Митялысь, Свердловскса абу варов зонлысь, да сылӧн башеннӧй стрелокыслысь, москвич Павлушалысь, шутниклысь да балагурлысь.
Тайӧ вӧлі настоящӧй взаимодействие!
Боевӧй горячка вылӧ видзӧдтӧг капитан Чохов пӧшти дугдывтӧг думайтіс ассьыс думсӧ.
Медбӧрын сійӧ решитіс висьтавны Сливенколы.
Кыдзкӧ ӧтчыд, бокӧ старшӧй сержантӧс чукӧстӧмӧн, Чохов петкӧдліс сылы Берлинлысь плансӧ, кытчӧ вӧлі гӧрд карандашӧн пасъялӧма рейхстаглысь да Вильгельмштрассе вывса правительственнӧй учреждениеяслысь зданиеяссӧ.
— Со кытчӧ миянлы колӧ веськавны, — шуис сійӧ. — Бур эськӧ асьсӧ Гитлерсӧ кутны.
Но, тайӧ, дерт, он тӧд...
Но кӧть пырны сэтчӧ первойясӧн.
Сливенко нюмъяліс.
— Бурнад бур, — шуис сійӧ медбӧрын, — да код тӧдӧ, кутшӧм туйӧд ми мунам.
Карыс ыджыд...
Чохов сӧгласитчис сыкӧд, но мӧдіс доказывайтны, мый найӧ мунӧны веськыда, позьӧ шуны, сійӧ направлениеас да эз вӧв эськӧ лёк дасьтыны гӧрд флаг, победа знамя, медым лэптыны сійӧс рейхстаг вылӧ.
Локтан лунъясса событиеяс вынсьӧдісны Сливенколысь сомнениеяссӧ.
Карса уна окраинаяс босьтӧм бӧрын полк бара веськаліс сиктса местностьӧ, кӧні вӧліны зэв уна тыяс.
Берлин вӧлі кӧнкӧ бокын, и сӧмын артиллерия, коді сулаліс быдлаын, — гуранъясын, туйяс пӧлӧн, рощаяс дорын, — сӧмын сійӧ ӧтнас, кажитчӧ, воюйтіс Берлинкӧд.
Орудиеяс лыйлісны самӧй сійӧ объектъяс кузяыс, кодъяс йылысь мечтайтіс Чохов: 105-ӧд да 153-ӧд цельяс кузя.
Цель 105 обозначайтіс германскӧй рейхстаг, цель 153 — имперскӧй канцелярия.
Артиллеристъяс вӧліны лихорадочнӧя возбуждённӧйӧсь да гордӧя видзӧдлывлісны на дінті мунысь пехота вылӧ, кодъяслӧн киясыс дженьыдӧсь, медым судзӧдны сійӧс, мый вермӧны судзӧдны артиллеристъяс.
Ыджыд тушаа салдат, коді кажитчис ичӧтик кагаӧн аслас зэв ыджыд пушка дінас, уна лыда рычагъяс бергӧдлігмоз, горзіс быд лыйӧм водзвылын:
— А тайӧ бергӧдыштӧмыс веськыда Геббельслы вомас!
Мӧд, устӧм, дзик на детинка, забавляйтчис, снарядъяс вылӧ мелӧн старательнӧя быдсяма затейливӧй гижӧдъяс гижалӧмӧн, татшӧм ногаӧс: «Гитлер Адялы бур дядясянь».
Артиллерийскӧй командаяслӧн кывъясыс ӧні горалісны аслысногӧн торжественнӧя:
— Германскӧй рейхстаг кузя, дивизионӧн, квайт снаряд, <rus>огонь</rus>!
— Фашистскӧй логово кузя, угломер нелямын сизим, прицел кызь вит, нёль беглӧй, <rus>огонь</rus>!
Чохов видзӧдіс, кыдзи артиллеристъяс ноксьӧны асланыс орудиеяс дорын, кыдзи найӧ ваялӧны да сюялӧны замокъясӧ гырысь югъялысь снарядъяс, да чуть ли эз вежав тайӧ снарядъясыслы, кодъяс кымынкӧ здук мысти пасьнитасны торпыригӧ фашизмлӧн медбӧръя твердынялысь кутшӧмкӧ стена.
Регыд дугдісны паныдасьлыны туй вылын и артиллерийскӧй позицияяс.
Туйыс муніс веськыда рытыввылӧ, Берлин бердса дачнӧй местаясті.
Татшӧм вӧлі приказ.
Чохов нинӧм эз вермы гӧгӧрвоны.
Апрель 22 лунӧ рытланьыс, немецкӧй заслонӧс жугӧдӧм бӧрын, рота петіс кутшӧмкӧ ю дорӧ.
Весельчаков прикажитіс лӧсьӧдчыны вуджны.
Салдатъяс пӧрччысисны, кӧртавлісны сапӧгъяссӧ да паськӧмсӧ нопъясӧ.
Ю дорӧ матыстчисны кымынкӧ артиллерист.
— Отсаланныд? — юаліс Семиглав.
— Отсалам, ребята, энӧ полӧй, — вочавидзис ӧти артиллерист.
— А ми огӧ и полӧй, — гордӧя шуис Семиглав, кӧть сійӧ неуна и полыштіс тайӧ сьӧд кӧдзыд юсьыс, код вомӧн ковмас вартчыны.
Чоховлы колӧ вӧлі вуджны вартчӧмӧн аслас ротаыскӧд ӧтлаын, но сійӧ вӧлі кӧмасьӧма да пасьтасьӧма, кыдзи пыр.
Сылӧн ичӧтик хромӧвӧй сапӧгъясыс дзуртышталісны.
Сійӧ эз лыддьы позянаӧн офицерлы пӧрччысьны, сӧмын перйис гимнастёрка зепсьыс ассьыс комсомольскӧй билетсӧ да <rus>удостоверение личности</rus>, пӧрччис юрсьыс фуражкасӧ да пуктіс сэтчӧ найӧс.
Сэсся лэдзис фуражка ременьсӧ да крепитіс тшӧка улас, мед фуражкаыс эз тӧвзьы юрсьыс.
Салдатъяс пуксисны берег дорӧ, кокъяссӧ лэдзисны ваас.
— Куритчыны оз позь! — ӧлӧдіс старшина.
Дзик берег дорас регыд тыдовтчисны некымын морт.
Чохов тӧдіс на пиысь дивизияса командирӧс да сувтіс.
Комдивкӧд вӧліны Лубенцов, Мигаев да мукӧд офицеръяс.
Мыйкӧ дыра найӧ чӧв олігтыр видзӧдісны мӧдарладорса берег вылас.
Сэні вӧлі пемыд да чӧв-лӧнь.
Немецъяс нинӧмӧн эз петкӧдлыны асьнысӧ.
Чохов кыліс ылысянь, кыдзи комдив сеталӧ индӧдъяс артиллериялы вуджӧдчӧмсӧ биӧн прикрывайтан порядок йылысь.
Сэсся генерал матӧджык матыстчис пехотинецъяс дінӧ да, пемыдас салдатъяслӧн омӧля тӧдчысь фигураяс вылӧ видзӧдігмоз, юаліс:
— Пехота дась?
— Так точно, генерал ёрт! — чёткӧя вочавидзис Чохов.
Удобнӧйджык минута аддзӧм бӧрын капитан матыстчис Лубенцов дінӧ.
— Кытчӧ ми мунам? — ньӧжйӧникӧн юаліс Чохов. — Берлиныс ӧд пӧшти бӧрӧ нин коли.
Гвардияса майор нюммуніс:
— Нинӧм он вӧч.
Вӧлӧмкӧ, мый Хавель ю форсируйтӧм бӧрын дивизия бергӧдчас лунвылӧ да Берлин рытыввыв пригородъясӧд мунас Потсдам вылӧ.
Орчча дивизияяслӧн вӧлі татшӧм нога жӧ задачаыс: блокируйтны Берлинсӧ рытыввывсянь.
Татшӧм ногӧн, тайӧ соединениеяс пай вылӧ уси мог олӧмӧ пӧртны берлинскӧй операция кузя сталинскӧй планлысь коймӧд юкӧнсӧ: кытшавны Германиялысь столицасӧ, сэки кор генерал Чуйковлӧн сталинградскӧй гвардеецъясыс да генерал Кузнецовлӧн да генерал Берзаринлӧн ударнӧй частьясыс штурмуйтісны Берлинсӧ асыввывсянь веськыда.
Чохов эз вермы не дивуйтчыны германскӧй столица кытшалӧм да босьтӧм кузя операциялӧн грандиозность вылӧ.
Сійӧ должен вӧлі признайтны аслас честолюбивӧй ичӧтик планъясыслысь общӧй моглӧн величие водзын став ничтожностьсӧ.
Кызь куим часын заводитісны лыйлыны орудиеяс, и салдатъяс тайӧ сигнал сертиыс ньӧжйӧник пырисны ваӧ.
Ваыс вӧлі кӧдзыд, сьӧд да быттьӧкӧ сук, кажитчис, мый сійӧс позьӧ вундавны пуртӧн сьӧд полоскаяс вылӧ.
Ю пыдӧсыс пышйис кокъяс улысь, и йӧз пондісны вартчыны, ӧти кинас пӧвйӧ, пурторйӧ, бӧчкаӧ да мукӧд подручнӧй средствоясӧ кутчысьӧмӧн, а мӧднас курасьӧмӧн.
Рытыввыв берегын мыйкӧ пондіс ыпъявны-сотчыны да здук кежлӧ югдӧдіс кывтысь юръяс да вылӧ лэптӧм винтовкаяс.
Кыдзи и колӧ вӧлі виччысьны, немецкӧй берегсянь пондісны сяргыны пулемётъяс.
— Ӧдйӧджык! — тэрмӧдліс йӧзсӧ Сливенко.
Пуляяс дзивгигтыр пырисны ваӧ, коді муртса кывмӧн дзожмунлі пуляяс инмӧмысь.
Орччӧн кодкӧ ойӧстіс.
Сливенко кватитіс мортсӧ киӧдыс да кыскис сійӧс ас бӧрсяыс, но мӧдыс пӧдны кутіс ванас, мыйкӧ бормочитіс да кватитіс Сливенкоӧс пельпомӧдыс.
Сливенко пырис сыкӧд ва улӧ.
Вӧйигас сійӧ инстинктивнӧя кунис синъяссӧ, но ва улас восьтіс найӧс.
Сійӧ аддзис, мый ю веркӧсас лои дзик югыд, гашкӧ, пӧжарысь.
Сливенко нетшыштчис водзӧ, кайліс ва веркӧсӧ да бара пырис ва улӧ, но кыліс кок увсьыс пыдӧссӧ, и сэки жӧ сійӧс кватитіс кодлӧнкӧ ён ки.
— Ловъяӧсь? — кыліс сійӧ ас весьтсьыс капитанлысь гӧлӧссӧ, но вочавидзны нинӧм эз вермы, сы вӧсна мый паськыда паськӧдӧм вомнас апаліс ловзьӧдана войся чӧскыд сынӧдсӧ.
Пулемётнӧй очередь кучкис ваас да чашвартіс сійӧс лестукъясӧн.
Салдатъяс кутісны котӧртны.
Сливенко кыскис ас бӧрсяыс раненӧйӧс.
Юыс пыр ляпкаліс.
Миян пулемётъяс сяркӧдісны пыр гораджыка.
Уль лыа.
Веж турун.
Сливенко уси берег вылас да горӧдіс слабиник гӧлӧсӧн:
— Ура!..
Сэки жӧ сійӧ заводитіс стрӧчитны автоматысь, и сыкӧд орччӧн мӧдісны лыйсьыны мукӧдъяс.
Кӧнкӧ орччӧн лыйсис ручнӧй пулемётысь капитан.
Воздухӧ качисны ӧтпырйӧ кык ракета, и лои югыд, и Сливенко вермис нин эськӧ бергӧдчывны да видзӧдлыны, коді куйлӧ сыкӧд орччӧн раненӧйыс либӧ весиг быттьӧкӧ кулӧмаыс.
Но сійӧ эз решитчы видзӧдлыны да пыр лыйліс, кадысь кадӧ привычнӧй кыв «ура» горзӧмӧн, код тӧдӧ мыйла.
Йӧзыс водсӧн тэрыба кӧмасялісны да ва яй вылас пасьталісны кӧтасьӧм гимнастёркаяс.
Сэсся капитан командуйтіс «водзӧ».
Сливенко зілис лыйсьӧм шыысь кывны лыйсьӧмсӧ мӧд ручнӧй пулемётлысь, кодысь должен вӧлі лыйлыны Семиглав, но эз кыв сійӧс.
Сливенко кыссис пыр водзӧ, пемыдас, кысянь лыйліс вражескӧй пулемёт.
Сэсся пулемётыс ланьтіс, и бӧрвылас кутісны кывны вуджысь выль подразделениеяслӧн горӧдӧмъясыс.
Сливенко дінӧ кыссис Гогоберидзе.
Найӧ чӧв олігтыр куйлыштісны орччӧн.
Сэсся на дінын лои старшина, коді ӧні чӧв оліс.
Найӧ куйлыштісны куимӧн, и нинӧм йылысь эз сёрнитны, и эз видзӧдны бӧрвыланыс, берег вылӧ, кӧні куйліс Семиглав, кӧдзыд да вӧрзьывтӧм.
XVII
Хавель форсируйтӧм бӧрын Лубенцов решитіс мунны водзӧ разведчикъяскӧд коннӧй стройын.
Тайӧ условиеясас татшӧм нога разведка вӧлі медся удобнӧй: верзьӧмаяслы оз ков туй, машиналы моз, мунӧны найӧ тырмымӧн ӧдйӧ, а главнӧйыс — шумтӧг.
Лубенцов тшӧктіс Каблуковлы седлӧавны вӧвъяссӧ да асывнас мӧдӧдчис Мещерскийкӧд аслас конникъяс водзын.
Берлинысь рытыввылынджык некод эз виччысь русскӧйяслысь воӧмсӧ.
Сиктъясын да карбердъясын йӧз олісны асланыс лӧнь, кӧть и тревожнӧй олӧмӧн.
Шонді дзирдаліс лышкыда да яркӧя, водіс керкаяс вылӧ да град йӧръяс вылӧ виж пятнаясӧн да пӧщадатӧм югыдӧн югдӧдаліс Гитлерлысь кытчӧсюрӧ ляскалӧм медбӧръя заклинаниесӧ: «<deu>Berlin bleibt deutsch!</deu>»
Разведчикъяс мунісны ньӧжйӧ да сюся кывзысисны быдтор дінӧ, мый вӧчсис на гӧгӧр.
Асыввывсянь, мӧдногӧн кӧ Берлинсянь — да, кӧть и зэв тешкодь, Берлин вӧлі асыввылын, — кылісны снарядъяслӧн ылысса взрывъяс.
Пырисны вӧрӧ.
Вӧвъяслӧн кокшыыс пӧшти эз кыв.
Неылын пуяс костын вуджӧртчыліс пӧрысь старик, пельпомъяс вылас сылӧн вӧлі кос увъясысь нӧб.
Сійӧ видзӧдліс верзьӧмаяс вылӧ, но пыр жӧ вештіс синъяссӧ — тыдалӧ, эз тӧд, мый тайӧ русскӧйяс.
Регыд мысти пуяс кутісны шочмыны, и Лубенцов синъяс водзын воссис турунӧн эжсьӧм паськыд му, кӧні радъясӧн сулалісны еджыд крестъяса сьӧд самолётъяс.
Вӧлі комын кӧкъямыс штука.
Ставыс «Ю-87» маркаа — быд русскӧй салдатлы бура тӧдса пикируйтысь бомбардировщикъяс.
Машинаяс дорын ноксисны йӧз, налӧн видыс вӧлі спокойнӧй.
Тыдалӧ, найӧ лыддисны, мый русскӧйяс ылынӧсь, а Хавель — налӧн вернӧй защита.
Разведчикъяс бӧр пырисны вӧрӧ, и Лубенцов мӧдӧдіс Каблуковӧс дивизияӧ юӧрӧн, мый Нидер-Нойендорф аэродром вылын эмӧсь самолётъяс.
Гвардияса майор ачыс мукӧд разведчикъясыскӧд муніс рытыввылӧ, Шёнвальде сиктлань, кодӧс колӧ вӧлі, комдив приказание серти, разведайтны.
Сиктсянь неылын лэччалісны вӧвъяс вывсьыс, колисны вӧвъяссӧ да кык мортӧс вӧрас и водзӧ мунісны подӧн.
Тані, кыдзи и быдлаын Берлинсянь рытыввылынджык, вӧлі чӧв-лӧнь да йӧзтӧм.
Кажитчис, мый сиктас ставыс кулӧма.
Кадысь кадӧ кыліс сӧмын ыжлӧн баксӧм да понлӧн дышпырысь увтчӧм.
Сикт войвыв помас, туйсянь веськыдвылын, сулаліс садйӧн кытшалӧм кирха.
Разведчикъяс пырисны садйӧ да мунісны сійӧ ӧграда бокас, коді петіс улича вылӧ.
Найӧ водісны ӧградалӧн кирпич подув саяс да кутісны видзӧдны кӧрт прутъяс костӧдыс.
Орчча керка воротаысь петісны кык челядь.
Найӧ воисны пельӧсӧдзыс, сулалыштісны сэні, кывзыштісны, тыдалӧ, Берлинын артиллерийскӧй лыйсьӧмсӧ.
Сэсся найӧ мунісны.
Сиктын войска эз вӧв.
Разведчикъяс сійӧ жӧ туйӧдыс бӧр мунісны асланыс вӧвъяс дінӧ да мӧдісны водзӧ мунны вӧрті рытыв-лунвылӧ.
Кыліс шондіӧн шонтӧм сир дук.
Кымын матӧджык матыстчисны ыджыд туй дінӧ, коді должен вӧлі вот-вот тыдовтчыны, сымын ньӧжйӧджык муніс Лубенцов.
Медбӧрын сійӧ сувтӧдіс вӧвсӧ да кывзысьыштіс.
Туй вывсяньыс кылісны кыдзсюрӧ мунысь уна йӧзлӧн кокшыяс.
Лубенцов чеччыштіс Орлик вывсьыс да сетіс поводсӧ ӧти разведчиклы.
Бӧрвылас видзӧдлытӧг, — сійӧ тӧдіс, мый мукӧдъясыс колясны вӧвъяс дорас видзысьясӧс да мунасны сы бӧрся кыдзи пӧлагайтчӧ, Лубенцов муніс туйлань да водіс сы бокӧ кустъяс пӧвстӧ.
Туйыс воссис сы водзын — паськыд, йӧзтӧм.
Но вот чукыль сайсянь велосипедъяс вылын мыччысисны автоматъяса куим немецкӧй салдат.
Сэсся тыдовтчис мужчинаяслӧн ыджыд чукӧр. Найӧ вӧліны тешкодь, матрац кодь визя паськӧмаӧсь.
Тайӧ йӧз чукӧрсӧ конвоируйтісны автоматъясӧн вооружитчӧм салдатъяс.
И арестантъясыс и видзысьясыс мунісны ньӧжйӧ, муӧ лэдзӧм юръясӧн.
Лубенцов да Мещерский видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас, и Мещерский синъясысь Лубенцов лыддис немӧй корӧм, весиг требуйтӧм: действуйтны!
— Тайӧ абу уголовникъяс, — пӧся шӧпкӧдіс Мещерский. — Оз вермы лоны, медым рытыввылӧ нуӧдісны уголовникъясӧс.
Видзысьясыс — уголовникъяс, со кодъяс!
Лубенцов довкнитіс юрнас да гусьӧник шуис:
— А вот ми пыр тӧдмалам!..
Водзӧ ставыс лои зэв ӧдйӧ.
Старшина Воронин муніс водзӧ туй пӧлӧныс, веськодьпырысь да весиг кыдзкӧ дыша петіс кустъясысь, матыстчис колонна водзвылын мунысь велосипедистъяс дінӧ да, ньӧти копыртчытӧг сулалігӧн, кыдз быттьӧ нинӧм эз вӧв, сяркнитіс автоматсьыс.
Ӧттшӧтш бӧрвывсяньыс кыліс ещӧ некымын автоматнӧй очередь.
Арестуйтӧмаяс шыбитчисны ӧтарӧ-мӧдарӧ, сэсся топӧдчисны чукӧрӧ да чуймӧмӧн видзӧдісны сы вылӧ, мый вӧчсьӧ на гӧгӧрын.
Турунвиж маскировочнӧй халатъяса, пилоткаяс вылас гӧрд звёздочкаяса йӧз шумтӧг да кокниа вуджрасисны пуяс костӧд, дженьыдика мыйкӧ шуалісны ӧта-мӧдыслы тӧдтӧм кывйӧн.
Медбӧрын найӧ ставныс петісны туй вылӧ — ыджыд тушааӧсь, быттьӧ бӧрйӧма, статяӧсь, гожъялӧмаӧсь, на гӧгӧрса вӧрыс кодь жӧ турунвижӧсь, да кажитчисны тайӧ вӧрыслӧн чужтӧмторъясӧн.
Арестантскӧй халатъяса йӧз эз удитны садяныс воны, кыдзи вӧліны нин вӧр чащаын русскӧй разведчикъяс пӧвстын.
А сэні сулалісны вӧвъяс да зилякылісны кӧртвомъяснас.
И вӧлі югыд да шоныд, окота лои ӧдйӧджык шыбитны ас вывсьыныс арестантскӧй халатъяссӧ да, пӧжалуй, пасьтавны со тайӧ турунвиж, маскировочнӧй халатъяссӧ, татшӧм паськӧма разведчикъяс вӧліны тулыс вайысьяс кодьӧсь.
Лубенцов торйӧдіс кык разведчикӧс колльӧдны мездӧмаясӧс дивизияса штабӧ.
Разоружитӧм конвоиръяссӧ мӧдӧдісны накӧд ӧтлаын вӧвлӧм заключённӧйяс охрана улын.
Конвоиръяс примитісны найӧ олӧмын тайӧ ыджыд вежсьӧмсӧ тупӧй покорностьӧн.
А Лубенцов разведчикъяскӧд мунісны водзӧ лунвылӧ.
Мунісны важмоз чӧв олігтыр, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы, и сӧмын Мещерский чужӧм вылын вӧлі думыштчӧм, шуда нюм.
Фалькенхаген населённӧй пунктлӧн войвыв окраинаын ичӧтик отрядӧс встретитісны винтовкаясысь лыйлӧмӧн да миномётнӧй биӧн.
— Медбӧрын веськалім жӧ нормальнӧй условиеясӧ, — ньӧжйӧник шуис Лубенцов да чеччыштіс вӧв вывсьыс.
Вӧвъяссӧ нуӧдісны вӧрӧ, а разведчикъяс кайисны кутшӧмкӧ керка чардакӧ да часджын наблюдайтісны Фалькенхагенын сулалысь противник бӧрся.
Огневӧй точкаяс карта вылӧ пасъялӧм бӧрын Лубенцов тшӧктіс бӧр пырны вӧрӧ.
Бӧрсӧ мунісны ӧдйӧ гӧнитӧмӧн.
Регыд мысти паныдасисны дивизиялӧн передовӧй отрядъяс, и разведчикъяс висьталісны налы Фалькенхагенын немецъяслӧн сопротивляйтчӧм йылысь.
Шёнвальде сикт дінын вӧр дорысь Лубенцов аддзис комдивлысь машинасӧ, код гӧгӧр ноксисны штабнӧй офицеръяс.
Ачыс генерал куйліс эжа вылын да радио пыр сёрнитіс полкъяскӧд.
— А, локтін! — паныдаліс Тарас Петрович ассьыс разведчиксӧ. — Вежала тэныд!
Долыд верзьӧмӧн лэбавны немецъяс тылын Берлинсянь рытыввылынджык!
Докладывайт!
Лубенцовлысь кывзӧм бӧрын комдив шуис:
— Сӧмын неважӧн на воис приказ маршал Жуковлӧн рыт кежлӧ оседлайтны «Ост-Вест» магистраль.
Со тайӧс, аддзан?.. — индіс сійӧ карта вылысь. — Да, поздравляйта тэнӧ: тэ мездӧмыд тӧдчана антифашистъясӧс.
Найӧ кӧсйӧны аддзысьлыны тэкӧд, пырав политотделӧ, Павел Иванович сэні накӧд сёрнитӧ.
Лубенцов муніс сиктӧ.
Тані, керка дорын, кӧні сулаліс политотдел, вӧлі чукӧртчӧмаӧсь разведчикъясӧн мездӧм йӧз.
Штабнӧй столовӧйса салдатъяс да официанткаяс ӧтлаавлісны пызанъяс да вевттялісны найӧс чистӧй пызан дӧраясӧн.
Плотников, Оганесян да политотделса офицеръяс пукалісны мездӧмаяскӧд орччӧн да сёрнитісны накӧд.
Сэсся ставнысӧ корисны пызан сайӧ.
Дивизионнӧй пӧвар пуктӧма став кужанлунсӧ, медым иностранецъяс дыр эз вунӧдны русскӧй гостеприимство.
Кор воис Лубенцов, мездӧмаяс чеччисны да уськӧдчисны сы дінӧ, аттьӧалісны сійӧс мездӧмысь.
Сэсся бара пуксялісны.
Плотников да Лубенцов костӧ пуксьӧдісны дзор уска, чорыд, дзор юрсиа, чукырӧсь чужӧма пӧрысь мортӧс.
Сылӧн чукрасьӧм банбокъяс кузяыс быгыльтчисны синва войтъяс.
Тайӧ вӧлі Эдмонд Энно, французскӧй сенатор, морт, кодӧс паськыда тӧдісны став мирын, коді унаысь вӧлі Французскӧй республикаса министр пост вылын.
Но сійӧ 1941-ӧд восянь нин олӧма лагерьясын, тюрьмаясын да вӧлі пӧшти вунӧдӧма нин аслас коркӧ вӧвлӧм ыджыд положение йылысь.
Сійӧ ёна вӧлі опуститчӧма.
Но ӧні, кор сійӧс сэтшӧм уважениеӧн кытшалісны русскӧй офицеръяс да мераысь вывті вина юӧм бӧрын, сійӧ зэв регыдӧн збоймис, мӧдіс сёрнитны кыдзи самоувереннӧй, опытнӧй парламентарий.
Сійӧ кутіс сёрнитны гораа да тэрыба, сідзи, мый Оганесян, коді эз зэв бура тӧд французскӧй кывсӧ, муртса удитіс переведитны русскӧй кыв вылӧ.
— Ті петінныд мирӧвӧй арена вылӧ, — кисӧ лэптӧмӧн висьталіс Энно. — Мый нӧ, тайӧ закономернӧ, тырвыйӧ закономернӧ.
Еджыд ош лямӧдіс сьӧд ошкӧс.
(Энно намекайтіс Берлин герб вылӧ: эзысь поле вылын сьӧд ош кык орёлкӧд — сьӧд прусскӧй орёлкӧд да гӧрд бранденбургскӧйкӧд.)
Да, да еджыд ош пӧдтіс сьӧдсӧ, и тайӧс колӧ вӧлі виччысьны.
Личнӧ ме аслам сьӧлӧмын пыр эскылі тіян вынӧ, кӧть эг пыр публичнӧ висьтавлы ассьым эскӧмӧс...
Ті да Франция — Европа безопасностьлӧн оплот, ті да Франция! — сійӧ чышкыштіс синвасӧ да горӧдіс: — Радейтана Франция!
Полковник Плотников видзӧдіс Энно вылӧ жалитӧмпырысь да сійӧ жӧ кадӧ кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм дӧсадаӧн: мыйла тайӧ старикыс, кодӧс сӧмын на мездісны, гораа ораторствуйтӧ да многозначительнӧя, весиг покровительственнӧя тапкӧдӧ Лубенцовлы пельпомас, сідзи, быттьӧкӧ сійӧ вӧчис гвардияса майорлы зэв ыджыд одолжение, асьсӧ мездыны позянлун сылы сетӧмӧн!
И мый вылӧ тайӧ мича сёрниыс, тайӧ банальнӧй «символическӧй» сравнениеясыс?
Но сэсся Плотников думыштіс, мый абу лӧсьыд татшӧм кадӧ аддзыны йӧзлысь тырмытӧмторъяссӧ.
Мый нӧ, тайӧ пӧрысь мортыс кӧ неуна и важничайтӧ сы мында во терпитны позьтӧм олӧм бӧрын!
«Ен сыкӧд», — французскӧй сенаторлы меліа нюмъялігмоз думайтіс Плотников.
Полковниклӧн чужӧмыс югдыліс, кор сійӧ бергӧдчывліс шуйгавылас, аслас сосед дінӧ — олӧма нин, дзор юрсиа, ёна омӧльтчӧм, неуна гӧрбыльтчыштӧм морт дінӧ.
Сійӧ сёрнитіс этша, сӧмын ӧтвечайтіс юасьӧмъяс вылӧ, и то зэв дженьыдика.
Сійӧ гӧгӧрвоис, да весиг эз омӧля сёрнит рочӧн, — лагерьясын уна заключённӧйяс, найӧ, кодъяс водзвыв гӧгӧрволӧмаӧсь событиеяслысь мунӧмсӧ, велӧдӧмаӧсь русскӧй военнопленнӧйяслысь русскӧй кыв.
Тайӧ мортыслӧн чужӧмыс мукӧд дырйи дергайтчис кутшӧмкӧ нервнӧй судорогаӧн, и сійӧ, ассьыс тайӧ тырмытӧмторсӧ тӧдӧмӧн, сэки жӧ нюммунліс, быттьӧ извиняйтчис тюрьмаын лоӧм привычкасьыс.
Тайӧ мортыс вӧлі Франц Эвальд, Германскӧй коммунистическӧй партия ЦК-са член, партиялӧн медся тӧдчана подпольнӧй работникъяс да пропагандистъяс пӧвстысь ӧти.
Ассьыс збыль нимсӧ сійӧ висьталіс Плотниковлы, кор тӧдіс, мый полковник — политотделса начальник.
Весиг лагерь да тюрьма кузя Эвальдлӧн ёртъясыс эз тӧдны сылысь нимсӧ да ёна чуймисны, кор кылісны, коді сійӧ сэтшӧмыс.
Лагерьясын сійӧ лыддьыссис Герхард Шульцеӧн.
Гестаполӧн агентъяс кутӧмаӧсь сійӧс 1937 воын, но и найӧ сідзи абу и тӧдмалӧмаӧсь сылысь збыль ним-овсӧ, — сійӧ лыддьыссис рядӧвӧй коммунистическӧй «функционерӧн», кодӧс захватитӧмаӧсь Веддингын ӧти подозрительнӧй квартираын, со и ставыс.
Збыль, первойсӧ гестаповецъяс подозревайтӧмаӧсь, мый сійӧ абу сійӧ, код пыдди висьтасьӧ.
Ӧти медся ретивӧй следователь дыр ноксис сыкӧд, воздействиелысь быдсяма методъяс применяйтӧмӧн, но сылы нинӧм эз удайтчы тӧдмавны.
Тадзи Эвальд и коли Герхард Шульцеӧн.
Лагерын сійӧ создайтіс ыджыд подпольнӧй организация.
Сылы удайтчис лӧсьӧдны йитӧд ортсыса миркӧд, сійӧ тӧдмавліс став йывсьыс, мый вӧчсьыліс свет вылын, да лэдзаліс рукописнӧй листовкаяс советско-германскӧй фронт вылын событиеяс йылысь.
Организацияса участникъясысь некод — а найӧ вӧліны унаӧн — вит морт кындзи: кык немец, русскӧй пленнӧй офицер, ӧти французскӧй да ӧти чешскӧй коммунист кындзи — эз подозревайтлы, мый тайӧ «старик Шульцеыс», коді уджаліс лагерь охрана бердын писарӧн, и эм организацияса руководитель.
Бӧръя кадас, лунысь лунӧ Краснӧй Армиялысь матыстчӧм виччысигмоз, Эвальд гӧтӧвитіс заключённӧйяслысь восстание да кужис заптыны уна пистолет да граната да весиг некымын автомат, кодъясӧс лагерӧ вӧлі вайӧма разберитӧмӧн, частьясӧн.
Но виччысьтӧг воис приказ вуджӧдны заключённӧйяслысь ыджыд чукӧр, медсясӧ коммунистъясӧс, Шпандау цитадельӧ.
Тайӧ стариннӧй да шуштӧм цитаделяс Эвальд оліс кык недель.
Талун водз асывнас найӧс нуӧдісны сэтысь рытыв-войвылӧ — нуӧдісны подӧн, тюрьмаас бензиныс абу вӧлӧма да.
Ӧні сійӧ пукаліс кельыд чужӧма, рам, мудз да шуда, чукыръясӧсь паськыд плеш вылас сылӧн вӧлісны гырысь пӧсь войтъяс.
Сійӧ юаліс Плотниковлысь, кыдзи мунӧ сӧветскӧй войскалӧн наступление Берлинысь войвылын.
Тайӧ вопросыс торъя интересуйтіс сійӧс сы вӧсна, мый Равенсбрюк лагерын вӧліны фашистъясӧн виӧм германскӧй компартияса вождьлӧн, Эрнст Тельманлӧн, гӧтырыс да нылыс.
Тайӧ мудзӧм, омӧльтчӧм йӧз вылас — немецкӧй антифашистъяс вылас — видзӧдігӧн Лубенцов вӧлі шуда сыысь нин, мый тайӧ йӧзыс существуйтісны.
Существуйтісны, тышкасисны, найӧс эз чег Гиммлерлӧн охранка, эз коддзӧд националистическӧй чад, фашистскӧй армиялӧн победаясыс эз заставитны найӧс эновтчыны тышысь.
Плотников лэптіс вина тыра стӧкан да висьталіс тост:
— Германия вӧсна!
Юам, ёртъяс, сійӧ Германия вӧснаыс, кодӧс представляйтанныд ті.
Франц Эвальд друг чеччис места вывсьыс да шуис:
— Миянӧс мездысьяс вӧсна!
Сӧветскӧй Союз вӧсна!
Сталин ёрт вӧсна!
XVIII
«Ост-Вест» магистраль вылын — зэв важнӧй артерия вылын, коді йитӧ Берлинӧс Рытыввывкӧд — муніс зэв чорыд бой.
Кирпичнӧй казармаясын, Лагер-Дебериц нима военнӧй городоклӧн каменнӧй левъяс да чугуннӧй орёлъяс пӧвстын укрепитчӧмӧн, противник лёкысь водзсасис.
Политотделысь петӧм бӧрын Лубенцов да Оганесян тэрмасьӧмӧн мунісны комдив дінӧ, коді веськӧдліс бойӧн неыджыд мыльк вывсянь, коді вӧлі Деберицсянь войвылынджык.
Стереотруба пыр бура тыдаліс тайӧ магистральыс — асфальтируйтӧм паськыд шоссе, кодлӧн ӧтар-мӧдар бокъясас пӧшти оръявлытӧг нюжалісны посньыдик каръяс.
Войшӧр кадӧ полкъяс ворвитчисны Лагер-Деберицӧ.
Сэсянь звӧнитіс Мещерский.
— Противник пышйӧ, — юӧртіс сійӧ. — Эм пленнӧй.
Тайӧ пленнӧйсӧ Митрохин кутӧма туйбокса канаваысь.
Регыд сійӧс вайӧдісны гвардияса майор дінӧ.
«Языксӧ» вайӧдіс ачыс Митрохин, кодлӧн чужӧмыс вӧлі ёна гыжъяссьӧма: «языкыс» лёкысь водзсасьӧма да та дырйи бӧрдӧма.
Митрохин ньӧжйӧник кызӧктышталіс, сылы вӧлі неуна яндзим.
Делӧыс сыын, мый пленнӧйыс вӧлі дас квайт арӧса детинка.
Сы вылӧ видзӧдігӧн салдатъяс гораа сералісны.
Серӧктіс и Лубенцов.
Збыльысь, «языклӧн» видыс вӧлі теш петкӧдлана.
Салдатскӧй мундирыс ӧшаліс сы вылын чучела вылын моз да вӧлі пӧшти пидзӧсӧдзыс.
Зэв ыджыд сапӧгъяс да зэв жӧ ыджыд пилотка, коді пыр лэччис синъяс вылас, — татшӧм вӧлі детинкалӧн видыс.
«Малыш», кыдзи сійӧс нимтісны разведчикъяс, висьталіс, мый тайӧ лунъясас берлинскӧй организацияӧс, «гитлерюгендӧс», чукӧртӧмаӧсь спортивнӧй стадион вылӧ Берлинскӧй вӧрын.
Тані выступитӧма «рейхсюгендфюрер» Аксман, чирӧм гӧлӧса, кипӧла морт.
Сійӧ висьталӧма, мый на водзӧ сувтӧдӧма мог кутны оборона Берлин рытыв окраинаясын, сы вӧсна мый русскӧйяс прорвитчисны сэтчӧ.
Томйӧзӧс сэні жӧ, стадион вылас, вооружитӧмаӧсь, пасьтӧдӧмаӧсь салдатскӧй паськӧмӧн да мыйкӧ мындаӧс вуджӧдӧмаӧсь Хавель вомӧн Шпандауӧ да Пихельсдорфӧ.
А талун асывнас машинаяс вылын кык батальон шыбитӧмаӧсь татчӧ, Лагер-Дебериц дінӧ.
Сэки, кор Лубенцов сёрнитіс «малышкӧд», на дінӧ друг матыстчис старшина Воронин да, «малыш» чужӧм вылӧ аслас ёсь синъяснас видзӧдігмоз, нюжӧдіс кисӧ да веськӧдіс уна чукыръяссӧ «малыш» морӧс вылысь шуйгаладор боксьыс.
Лубенцов чуймӧмӧн аддзис тайӧ чукыръяс пӧвстсьыс выль железнӧй крест.
«Малыш» гӧрдӧдіс да полігтыр видзӧдліс гвардияса майор вылӧ.
Митрохин быдсӧн веськӧдчыштіс да морӧсъяссӧ чургӧдыштіс, — пленнӧй абу нин сэтшӧм омӧль вӧлӧма и яндысьны сыысь дзик нинӧм.
Лубенцов нюммуніс.
— Мыйысь сетісны? — юаліс сійӧ.
«Малыш» висьталіс, мый железнӧй крест сылы сетісны куим лун сайын сыысь, мый сійӧ фаустпатронӧн жугӧдіс сӧветскӧй танк Берлин асыввыв окраинаын.
— Ак тэ, сукин сын! — довкйӧдлыштіс юрсӧ Лубенцов да юаліс шӧйӧвошӧм «малышлысь», коді вручитіс сылы железнӧй крестсӧ.
Ӧтветсӧ кылӧм бӧрын Лубенцов ещӧ ёнджыка чуймис:
«малыш» мыкталӧмӧн да дрӧжжитӧмӧн висьталіс, мый крестсӧ сылы вручитіс фюрер.
— Кутшӧм фюрер? — юаліс Лубенцов.
— Гитлер, — муртса кывмӧн шуис «малыш».
И сійӧ висьталіс сы йылысь, кыдзи бой бӧрын, кӧні сылы виччысьтӧг удайтчис фаустпатронӧн жугӧдны русскӧй танк, сійӧс друг корисны батальонса штабӧ, пуксьӧдісны машинаӧ, да нуисны жугӧдлӧм керка обломокъясӧн тырӧм берлинскӧй уличаясті кар центрӧ.
Ачыс сійӧ олӧ Вильмерсдорфын, а Берлин центрын важӧн нин эз вӧвлы.
Сэтысь ставсӧ жугӧдӧма, и войын сэті страшнӧ ветлӧдлыны.
Эз удит сійӧ садяс воны, кыдзи кутшӧмкӧ йӧзкӧд ӧтлаын лои рейхсканцелярияӧ пыранінын.
Сійӧс эсэсовецъяс лэччӧдісны улӧ да кузь коридоръяс кузя, кӧні тырыс вӧліны эсэсовецъяс, пыртӧдісны кутшӧмкӧ комнатаӧ.
Сійӧ комнатаас сулаліс генерал, сэсся воссис ӧдзӧс да пырис ачыс Гитлер.
Гитлер бормочитыштіс мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс, — <rus>по крайней мере</rus> «малыш» нинӧм абу гӧгӧрвоӧма сыысь, мый висьталӧма фюрер, — сэсся сійӧ ӧшӧдӧма «малышлы» мундир вылас тайӧ железнӧй крестсӧ.
«Малыш» эз помнит некутшӧм подробностьяс; сійӧ казялӧма сӧмын ӧтитор, мый фюрерлӧн киясыс, кор сійӧ ӧшӧдӧма крестсӧ, дрӧжжитӧмаӧсь.
Сэсся эсэсовецъяс петкӧдӧмаӧсь «малышӧс» коридорӧ да бӧрсӧ мунігӧн пыр тэрмӧдлӧмаӧсь сійӧс:
— Ӧдйӧджык! Ӧдйӧджык!
Эн манитчы!
Сійӧ петӧма пӧдвалсьыс Фоссштрассе вылӧ, но машинаыс, коді сійӧс вайӧма, эз вӧв, и вообще некод эз вӧв, сы вӧсна мый русскӧйяс бомбитісны карсӧ, и «малышлы» аслас батальонас бӧр мунны ковмӧма подӧн Берлин вомӧныс.
Гвардияса майор шпыннялігтыр видзӧдіс тайӧ повзьӧм ичӧтик морт вылас, коді куим лун сайын аддзылӧма аслас синъяснас Гитлерӧс.
Сідзкӧ, колины нин сійӧ кадъясыс, кор дивизия разведкаса начальник пленнӧйясӧс допроситігӧн зілис тӧдмавны кутшӧмкӧ немецкӧй батальонса либӧ полкса штаблысь сулаланінсӧ.
Ӧні делӧыс мунӧ германскӧй армиялӧн генеральнӧй штаб йылысь, Гитлерлӧн главнӧй квартира йылысь, ас йывсьыс — Гитлер йылысь.
ХІХ
Гитлер оланінӧн интересуйтчис эз ӧтнас гвардияса майор Лубенцов, а став мирыс.
Пӧжалуй, весиг кӧнкӧ Эфиопияса горнӧй сиктъясын йӧз и то юавлісны ассьыныс: кытчӧ пышйис да кӧні ӧні Гитлер?
Сӧветскӧй салдатъяслы берлинскӧй сражение лунъясӧ сьӧкыд вӧлі представитны аслыныс, мый кутшӧмкӧ кык-куим километр сайын насянь олӧ Адольф Гитлер аслас персонаӧн, самӧй сійӧ мортыс, код нимӧн став мирын мамъяс повзьӧдлісны челядьсӧ, кодлӧн став обликыс — плеш вылас ӧшйӧм знаменитӧй юрси бурысьыс, ёсь нырыс, синувса мешӧкъясыс, гӧрбыльтчыштӧм мышкыс — кыпӧдліс ёсь лӧглун да помтӧм зывӧктӧм став мирыслысь.
А Гитлер збыльысь вӧлі Берлинын, выль рейхсканцелярия зданиеувса бомбоубежищеын.
Тайӧ зэв ыджыд, массивнӧй зданиеыс, кодӧс стрӧитӧма «коймӧд империя» стильын, громоздкӧй да уродливо-монументальнӧй стильын, босьтӧ быдса квартал — Вильгельмплацсянь, Фоссштрассе пӧлӧн помӧдзыс, Герман-Герингштрассеӧдз.
Сійӧ кадас, кор сӧветскӧй армияяс босьтісны Берлин, Гитлер бомбоубежищеын разыгрывайтчис уродливӧй да теш петкӧдлана трагедия, позьӧ кӧ шуны трагедияӧн агониясӧ разбойничӧй шайкалысь, код йылысь он шу весиг: «Сійӧ терпитіс поражение», а шуан: «Сійӧ провалитчис».
А мый тайӧ шайкаыс провалитчис, веритісны нин пӧшти быдӧн.
Коді сӧмын вермис, пышйисны столицасьыс.
Апрель шӧрын на воши Риббентроп.
Гиммлер, рытыввылын делӧяс лӧсьӧдны колӧм помка улын, муніс сэтчӧ, аслас мистическӧй «предшественник» Генрих Птицелов гу дінӧ матӧджык.
Збыль, сійӧ кӧть заводитліс аслас врач Гебгардт пыр ышӧдны Гитлерӧс эновтны Берлинсӧ.
Геринг прӧстӧ пышйис да эз сетлы ас йывсьыс некутшӧм юӧр.
Эрих Кох, коді лючки-ладнӧ петіс Восточнӧй Пруссияысь, воис Берлинӧ, явитчис фюрер дінӧ, но, кор тӧдмаліс, мый делӧяс зэв омӧльӧсь, воши код тӧдӧ кытчӧ.
Сы йылысь, збыль, эз и казьтывны, — веськыда кӧ шуны, сійӧ вӧлі зэв ичӧтик морт.
Некод эз казьтыв и рытыввылӧ мунысь Роберт Лей йылысь да асыввывса территорияяс кузя министр Альфред Розенберг йылысь, коді эз окотит виччысьны паныдасьӧмсӧ аслас ведомстволы подопечнӧй Асыввывса олысьяскӧд.
Верховнӧй командованиелӧн генералъяс Кейтель да Иодль, а сідзжӧ гросс-адмирал Дениц мунісны Берлинысь Гитлер приказ серти, медым чукӧртны вынъяс столица спаситӧм могысь.
Гитлеркӧд колины сылӧн государствоса вожакъяс пиысь сӧмын кыкӧн: Геббельс да Борман.
Найӧ надейтчисны на позянлун вылӧ, мый Берлин дорын русскӧйясӧс сувтӧдасны, а Геббельслӧн водзджыкся садьтӧг полӧмыс вежсис быдтор дінӧ фаталистическӧй веськодьлунӧн.
Сійӧ дасьтіс аслыс да аслас семьяыслы яд тыра ампулаяс, да, кролик моз быд здукын тіралігтыр, быдса часъясӧн пукаліс пӧдвалын.
Босьтны кӧ асьсӧ Гитлерсӧ, то сійӧ чепсасис ӧтарӧ-мӧдарӧ понъясӧн вӧтӧдан кӧч моз.
Дас кык вочӧжся пӧшти дорвыв удачаяс бӧрын, юр бергӧдчана да первойсӧ сылы аслыс гӧгӧрвотӧм успехъяс бӧрын сійӧс шымыртіс величиелӧн мания.
Сійӧ тырвыйӧ пондіс веритны аслас гениальностьӧ да непогрешимостьӧ.
Сылӧн вӧлі аслас всемогущество вылӧ мистическӧй вера, да пӧшти медся бӧръя здукӧдз сійӧ надейтчис, мый лоӧ мыйкӧ сэтшӧмтор, мый должен сразу вежны ставсӧ сылы пӧльза вылӧ.
Тайӧ маниакальностьыс кутшӧмакӧ гипнотически действуйтіс и сійӧс кытшалысь отборнӧй эсэсовецъяс да нацистъяс вылӧ, кодъясӧс кызь во чӧжӧн вӧлі велӧдӧма кыв шутӧг кывзысьны сылысь.
Пикӧ воӧм положение дырйиыс, веськыда шуны, тайӧ пикӧ воӧмсӧ найӧ эз тӧдны, — мукӧд дырйи найӧ и асьныс заражайтчылісны сылӧн бессмысленнӧй надеянас кутшӧмкӧ сверхъестественнӧй вын вылӧ.
Мелодрама кодь пошлӧй тайӧ взаимнӧй мистификацияыс рейхсканцелярияса пӧдвалын олӧмсӧ тыртліс дугдывтӧм истерияӧн, да сійӧ вӧлі зэв нин уродливӧйӧн тайӧ эсэсовскӧй кыз, тшӧгӧм порсьясыслӧн.
Мукӧд дырйи рытъясын, кор вӧлі чӧв-лӧнь, Гитлерлы кажитчис, мый олӧмыс, историяыс, кадыс мунӧны кӧнкӧ сэні выліас, убежищелӧн кӧкъямыс метр кызта бетоннӧй кладка вывланьын, и колӧ пукалыштны шынитӧв, и сэки ставыс лоӧ бур.
Олӧмыс, кадыс прӧйдитасны да вошӧны, а сійӧ, Гитлер, бара петас ортсӧ, кӧні ставыс коли важнога: русскӧйяс ас орданыс Россияын, американецъясӧс да англичанаӧс вӧтлӧма діяс вылӧ.
Колӧ сӧмын виччысьыштны, пӧръявны кадсӧ.
— Ог, — ӧтвечайтіс сійӧ дженьыда да ёся, кор сылы вӧзйылісны петны убежищесьыс да мунны Берлинысь водзӧ тыш нуӧдӧм могысь.
Сійӧ поліс петны ен югыд вылас, сы вӧсна мый сійӧ всё-таки кутшӧмакӧ гӧгӧрволіс, мый ставыс жугаліс и ачыс сійӧ чеги.
А тані, пӧдвалын, вӧлі пемыд да чӧв-лӧнь, позьӧ виччысьыштны, пӧръявны кадсӧ.
Снарядъяслӧн да бомбаяслӧн разрывъяс, кодъяс муртса кылісны му пытшкас, заставляйтісны сійӧс воны ас садяс, и сэки сылӧн надеяясыс лоліны конкретнӧйджыкӧсь, эз нин мистическӧйӧсь, а, сідз шуны, клиническӧй формааӧсь: колӧ виччысьыштны, а тайӧ каднас сэні, выліас, американецъяс зурасясны русскӧйяскӧд, и найӧ нӧйтасны ӧта-мӧдсӧ, кыдзи Этцельлӧн воинъясыс да бургундскӧй князьяс.
И сэки сійӧ, Гитлер, бара петас ортсӧ, медым предписывайтны мирлы ассьыс волясӧ.
Бомбоубежище коридоръясын мукӧд дырйи котралісны гырысь крысаяс, кодъяс код тӧдӧ кыдзи веськалӧмаӧсь татчӧ, кӧть и джоджсӧ ставнас вӧлі вольсалӧма кафельнӧй плиткаясӧн.
Гитлер радейтіс крысаясӧс, сійӧ дружитчис накӧд мюнхенскӧй путч бӧрын тюрьмаас олігӧн на да гордитчис тайӧн, асьсӧ гаммельнскӧй крысоловкӧд сравнивайтігӧн.
Ӧтчыд, войын, паника дырйи, кор русскӧйяс, кыдзи сылы доложитісны, форсируйтӧмаӧсь Тельтов-канал, Гитлерлы окота вӧлі лоны крысаӧн.
Но сэсся сійӧ полігтырйи думыштіс, мый раз сылӧн эм зэв ыджыд воляа вын, то и збыль сійӧ вермас лоны крысаӧн, и сійӧ пондіс шӧпкыны:
— Сӧмын мыйкӧ дыра кежлӧ, недель кежлӧ либӧ кык кежлӧ, не унджык.
Бӧръя лунъясас сылы частӧ усьліны дум вылас аслас врагъясыс, кодъяслӧн пророчествоясыс сылӧн помӧдз пӧгибнитӧм йылысь лоины, татшӧм ногӧн, подулалӧмаӧн.
Сійӧ ещӧ ӧтчыд думнас переживайтіс Гинденбургкӧд первой аддзӧдчылӧмлысь унизительнӧй минутаяссӧ, кор пӧрысь фельдмаршал ӧткажитчис передайтны сылы, Гитлерлы, исполнительнӧй власть.
Дум вылас уси сылы и Людендорф, коді Мюнхенын на относитчис аслас временнӧй союзник дінӧ генераллӧн ефрейтор дінӧ омӧля дзебӧм зывӧктӧмӧн.
Вӧліны кӧ эськӧ тайӧ старикъясыс ловъяӧсь, найӧ эськӧ ӧні висьталісны: «Да, ми вӧлім правӧсь асланым опасениеясын».
Сійӧ йирис пиньсӧ, ачыс вӧлі тырӧма ӧбидаӧн став мир дінас да лӧглунӧн аслас врагъяс да другъяс дінӧ, кулӧмъяс, виӧмъяс и ловъяяс дінӧ.
Сійӧс мучитіс весиг мӧвп сы йылысь, мый эськӧ шуисны Бисмарк да Наполеон, вӧліны кӧ найӧ ловъяӧсь.
Русскӧйяс торжество йылысь мӧвпыс дзикӧдз йӧймӧдліс Гитлерӧс.
Сійӧ чеччыштліс места вывсьыс да заводитліс ӧдйӧ ветлӧдлыны крыса поз ыдждаӧдз чинӧм аслас государство кузя.
Сійӧ бара пондыліс бушуйтны, бӧрдны, грӧзитны, мыждыны ставсӧ аслас армия поражениеысь.
Сійӧ эз кӧсйы гӧгӧрвоны, кыдзи сылӧн салдатъясыс оз вермыны сувтӧдны Краснӧй Армиялысь натисксӧ!
Мыйла сдавайтчӧны каръяс, кодъясӧс Гитлер объявитліс крепостьясӧн?
Мыйла сетчисны Познань, Шнайдемюль, Кюстрин, Вена?
Сійӧ ёрис ассьыс став генералъяссӧ, салдатъяссӧ да весиг ассьыс сьӧд гвардиясӧ — паськыд рожаа да преданнӧй эсэсовецъясӧс.
Тайӧ минутаясас сылӧн зэв ёна петіс лӧгыс немецкӧй народ вылӧ.
Чӧв олігтыр рытнас пыравлісны генералъяс кучик папкаясаӧсь, кӧні куйлісны картаяс.
Сійӧ лӧгпырысь кӧсӧйтчывліс картаяс вылӧ.
Вочасӧн сылӧн кутіс петны лӧгыс на вылӧ, тайӧ бумажнӧй листъяс вылас, кодъяс мустӧма шуракылісны да кытчӧ вӧлі гӧрд стрелаясӧн пасъялӧма русскӧйясӧн вӧчӧм прорывъяссӧ.
Эз кӧ вӧвны тайӧ злосчастнӧй картаясыс, — думайтіс сійӧ на вылӧ видзӧдігтыр, — и ставыс эськӧ эз вӧв татшӧм лёк, зывӧктана да позорнӧ.
А гӧрд стрелаяс пыр матыстчисны имперскӧй столицалань, пуртъясӧн моз вундалісны дивизияяссӧ да корпусъяссӧ «менам армиялысь», шуліс сійӧ водзджык, ӧні сійӧ шуліс «тіян армиялысь».
Генералъяс чӧв олісны.
А большевистскӧй армияяс пыр матыстчисны, и тайӧ эз вӧвны прӧстӧ армияяс, а большевистскӧй армияяс, мӧдногӧн кӧ, сійӧ идеологиясӧ новлӧдлысьяс, кодӧс Гитлер ненавидитіс дзик сьӧлӧмсяньыс, кодлы паныд сійӧ тышкасис аслас нэм чӧжыс.
Лолі кӧ кутшӧмкӧ успех вылӧ медся ичӧтик намёк, сыын бара садьмывліс энергия; сійӧ быттьӧ ловзьыліс, чукӧртліс синъяс костас кучиксӧ грознӧй чукыръясӧ, бергӧдліс юрсӧ веськыдвылӧ да шуйгавылӧ, быттьӧ позируйтіс аслас важӧн пышйысь фотограф Генрих Гофманлы, сеталіс приказаниеяс, сэки жӧ бӧр вежлаліс найӧс, сеталіс выльясӧс.
Сылӧн решениеясыс вӧліны дзик ньӧти мотивируйттӧмӧсь.
Медся чудовищнӧйыс решениеясас, пӧжалуй, вӧлі сыын, мый сійӧ воштіс збыль положение йывсьыс реальнӧй представлениесӧ.
Сійӧ пыр на ворсіс глубокомысленнӧй стратегияӧн, кӧть вӧлі сӧмын нин кровожаднӧй гӧрбыльтчӧм карликӧн, коді ворсіс салдатикъясӧн.
Збыль, тайӧ салдатикъясыс кисьтісны настоящӧй пӧсь вир.
Например, сійӧ эз разрешит петкӧдны Прибалтикаысь 16-ӧд да 18-ӧд армияяслысь море бердӧ топӧдӧм немецкӧй корпусъяссӧ сы вӧсна, мый Швеция пӧ вермас объявитны война Германиялы.
— Мыйла? — шӧпкӧдчисны ас костаныс штабнӧй офицеръяс. — Мыйла Швецияыслы пырны войнаас?
— А объявитас кӧ войнасӧ, мый лоӧ? — гусьӧникӧн шензисны мукӧд. — Мый тайӧ вермас вежны?..
— Фюрерлы тыдалӧджык, — успокаивайтісны асьнысӧ коймӧдъяс, успокаивайтісны привычка серти, а асьныс гусьӧник дивуйтчисны, шевкнитлісны кияссӧ пемыд коридоръясын да кутчысьлісны сьӧлӧманыс.
Лунся югыдысь отвыкнитӧм тайӧ йӧзысь некод эз тӧд збыль положениесӧ да быдӧн лыддисны, мый медся бур информацияыс эм Гитлерлӧн.
Да и висьтавны мыйкӧ гораа эз лысьтны — Гитлер гӧгӧр вешйывтӧг бергалісны сылы вернӧй йӧз да паськыд рожаа эсэсовецъяс «Адольф Гитлер» лейбштандартысь.
Кор сӧветскӧй армияяс воисны дзик Берлин бердӧдз, военнӧйяс предложитісны босьтны веськыд флангса войскасӧ 9-ӧд армиялысь, коді косясис Одер вылын, столицаса гарнизон ёнмӧдӧм могысь.
Гитлер запретитіс; сійӧ шуис, мый матысса лунъясӧ заводитас контрнаступление да шыбитас русскӧйясӧс Одер сайӧ.
— Контрнаступление?! — убежище пемыд пельӧсъясын юрас кутчысьӧмӧн вашкӧдчисны штабнӧй офицеръяс.
Сылы кажитчис, мый ставыс тадзи мунӧ сы вӧсна, мый сійӧ, Адольф Гитлер, оз вермы сосредоточитчыны, оз вермы чукӧртны ассьыс став волясӧ ӧти мӧвп вылӧ: колӧ, колӧ, колӧ шедӧдны победа.
Сосредоточитчыны кӧ да внушитны сійӧс, тайӧ мӧвпсӧ, аслыс дзоньнас, колястӧг, ставыс мирын сувтас аслас местаӧ.
И сійӧ мунліс аслас спальняӧ, креслӧ ручкаясӧ конвульсивнӧя кутчысьӧмӧн, йӧжгыльтчыліс да видзӧдіс стенӧ.
Но мыйкӧ бергаліс юр вемас да гӧгӧр, кыдзи дӧзмӧдчысь гут, мыйкӧ ускользайтіс, паськаліс, отвлекайтіс бокӧ.
Мешайтіс бокӧвӧй, вынйӧра, независимӧй воля, коді жугӧдліс торпыригӧдз став планъяссӧ да расчётъяссӧ.
Тайӧ воляыс йӧткис водзӧ русскӧй танковӧй клинъяс, босьталіс штурмӧн немецкӧй каръяс, ёгӧс моз шыблаліс бӧрлань германскӧй армиялысь отборнӧй войскасӧ, зывӧктана веськодьлунӧн эз казяв приказчиклӧн кодь ичӧтик уска гӧрбыльтчыштӧм мортӧс, коді пукаліс кӧкъямыс метр кызта бетоннӧй плита улын, смятениеӧн шымыртӧм Берлин карын.
ХХ
«СС» бригаденфюрер Монкеӧс, Гитлерлысь личнӧй охранаса начальниксӧ, апрель 22-ӧд лунся водз асылын ӧти охранник корис петавны убежище пыранін дорӧ.
Подъезд дорын сулалісны киссьӧм паськӧма да ёна омӧльтчӧм кык морт.
Ӧтиыс на пиысь, няйт бинтӧн кӧрталӧм киа, бригаденфюрерӧс аддзӧм бӧрын радпырысь горӧдіс:
— Господин Монке!..
Вӧлисти!
Монке, зэв ыджыд тушаа, кузь кияса, сувтӧдіс синъяссӧ тӧдтӧм морт вылӧ да бура дыр видзӧдіс сы вылӧ.
Сэсся бригаденфюрерлӧн вазьӧм синъясас вуджӧртчис чуймӧм, и сійӧ падмыштлӧмӧн шуис:
— Бюрке, ті?..
Бюрке шога довкйӧдлыштіс куш плеша юрсӧ да вочавидзис:
— Мыйкӧ мында ме.
Став госӧй менам коли Одер сайӧ.
Ак, да!
Найӧ воисны сэсянь...
Монке мыйкӧ кывліс асыввылын Бюркелӧн медбӧръя специальнӧй задание йылысь.
Монке юаліс:
— А тайӧ коді тіянкӧд?
— Менам йӧзысь ӧти, — шуис Бюрке. — Винкель.
Энӧ беспокоитчӧй, господин Монке, вернӧй морт.
«Вернӧй мортӧс», кыдзи и асьсӧ Бюркеӧс, эсэсовецъяс шобисны: сэтшӧм вӧлі порядок, и ӧбижайтчыны вӧлі нинӧм.
Сэсся кыкнанныс мӧдӧдчисны Монке бӧрся, лэччисны пемыд коридорӧд, кодӧс вӧлі вольсалӧма, метро станцияӧс моз, виж кафельӧн.
Коридор стенъяс пӧлӧн тыдалісны сьӧд, массивнӧй кӧрт ӧдзӧсъяс, мукӧдыс гижӧдъяса: «Фюрерлӧн канцелярия», «Перевязочнӧй», «Команднӧй пункт».
Быдлаын сулалісны автоматъяса эсэсовецъяс.
Монке сувтіс ӧти ӧдзӧс дорӧ да, пельпомнас йӧткыштӧмӧн, восьтіс сійӧс.
Ляпкыдик пӧтӧлӧка неыджыд комнатаын сулалісны кык пызан, пыдынджык вӧлі лӧсьӧдӧма кык судтаӧн нёль койка, кыдзи тюремнӧй камераын.
Кык вылыс койка вылас узисны йӧз.
Первойсӧ, мый татысь аддзисны Одер сайсянь воысьяс, вӧліны ӧти пызан вылын вина бутылкаяс да бутерброд чукӧр.
Монке нинӧм шутӧг индіс налы стулъяс вылӧ да сідз жӧ нинӧм шутӧг юрнас довкнитіс закуска тыра пызан вылӧ.
Кымынкӧ бутерброд горша ньылыштӧм бӧрын да вина юыштӧм бӧрын Бюрке висьталіс бригаденфюрерлы аслас приключениеяс йылысь.
Асыввылын агентуралӧн провалитчӧм бӧрын найӧ Винкелькӧд мунӧмаӧсь войвылӧ, немецкӧй прорыв вылӧ надейтчиг.
Кыдзи тӧдса, прорывыс эз удайтчы, и найӧ сэсся мунӧмаӧсь бӧр лунвылӧ, асьнысӧ висьталӧмаӧсь полякъясӧн.
Найӧ дыр виччысьӧмаӧсь вӧрын, тшыгъялӧмаӧсь, бедствуйтӧмаӧсь.
Сэсся, — тайӧ вӧлі недель сайын, стӧч лунсӧ сійӧ эз помнит, сы вӧсна мый скитайтчигӧн сійӧ воштӧма лунъяслысь лыдсӧ, — найӧ вуджӧмаӧсь Одер.
Кор найӧ кывтӧмаӧсь нин ю кузя, русскӧйяс найӧс казялӧмаӧсь, и найӧ тӧкӧтьӧ абу пӧгибнитӧмаӧсь, но всё-таки кыдзкӧ вуджӧмаӧсь мӧдар берегас да регыд мысти воӧмаӧсь Шведт карӧ.
Тасянь найӧ мунӧмаӧсь подӧн, пӧпутнӧй машинаясӧн, тӧкӧтьӧ абу веськалӧмаӧсь противник киясӧ — польскӧй войскалы, кодъяс наступайтісны тайӧ участок вылын.
Выдавайтны тані асьнысӧ полякъясӧн оз нин вӧлі позь, и найӧ прӧстӧ дзебсясьӧмаӧсь вӧрын, ньӧжйӧник рытыв-лунвылӧ мунігмоз.
Ассьыс висьталӧмсӧ помалӧм бӧрын Бюрке юаліс чӧв олысь бригаденфюрерлысь:
— Кыдзи делӧясыс?
Монке кӧсӧйтчыліс Винкель вылӧ да заводитіс мыйкӧ тэрыба шӧпкӧдны Бюркелы пеляс.
Звӧнитіс телефон, и Монке муніс: сійӧс корисны.
Бюрке минута дыра пукалыштіс чӧв олігтыр, сэсся шуис:
— Делӧяс абу бурӧсь, — и узьысь йӧз вылӧ видзӧдлӧм бӧрын содтіс дзик нин вашкӧдӧмӧн: — Дзик прӧста ми татчӧ локтім...
А ладнӧ...
Ю, Винкель.
Регыд Монке бӧр воис «СС» мукӧд офицеръяскӧд.
Найӧ здоровайтчисны Бюркекӧд, — пӧшти ставныскӧд сійӧ вӧлі тӧдса, — и Бюрке выльысь висьталіс налы ставсӧ.
Винкель видзӧдіс эсэсовецъяс вылӧ полігтырйи.
Ставныс найӧ вӧліны борецъяс-тяжеловесъяс кодьӧсь.
Таысь кындзи сійӧ тӧдіс, мый тайӧ аслас фюрерлӧн приближённӧйясыс, и тайӧторйыс кытшаліс найӧс Винкель синъяс водзын таинственнӧй да страшнӧй ореолӧн.
Винкельлӧн вӧлі зэв ёна унмыс локтӧ, и ставсӧ, мый вӧлі водзӧ, сійӧ аддзыліс быттьӧ ру пыр.
Сійӧс Бюркекӧд нуӧдісны кытчӧкӧ, сетісны налы военнӧй мундиръяс.
Найӧ пасьталісны выль паськӧм, сэсся найӧс бара кытчӧкӧ нуӧдісны пемыд коридоръясӧд.
Медбӧрын, сійӧ лои ыджыд комнатаын, кытчӧ пӧшти дорвыв вӧлі сувтӧдалӧма кык судта койкаяс.
Мыйӧн сӧмын Винкель водіс, унзільыс воши.
Мудзӧм вылӧ видзӧдтӧг сійӧ дыр эз вермы унмовсьны да помтӧг казьтыліс бӧръя лунъясса событиеяссӧ.
Сылы век на кажитчис, мый сійӧ кывтӧ Одерлӧн сьӧд ва кузя да гӧгӧр шутьлялӧны пуляяс, васӧ чашйигтыр.
Сэсся сійӧ бара казьтыліс, кутшӧм рад чувствоӧн сійӧ матыстчис Берлинлань да кутшӧма сійӧ чуймис карӧ пырӧм бӧрын.
Берлинын Винкель эз вӧв 1942 восянь, и тайӧ вояс чӧжыс карын лоӧмаӧсь шензьӧдана вежсьӧмъяс.
Сійӧс пӧшти ставнас вӧлі жугӧдӧма, тыртӧма обломокъясӧн, карса йӧзыслӧн вӧліны шӧйӧвошӧм синъяс, и некод эз ветлӧдлы: ставныс котӧртісны, керка вуджӧръяс сайӧ дзебсясигтыр.
Русскӧйяс тайӧ кадас заводитісны нин лыйлыны карсӧ дальнобойнӧй артиллерияысь.
Бюркелы да Винкельлы некымынысь ковмыліс пыравны бомбоубежищеясӧ да метро станцияясӧ.
Найӧ чӧла кывзісны берлинсаяслысь сёрнисӧ, сэтшӧм вӧльнӧйясӧс, чуть ли абу большевистскӧйясӧс, мый Бюркелӧн чабрасисны кулакъясыс да синъясыс гырдмылісны скӧрысла.
Но сійӧ кутіс асьсӧ да сӧмын лӧгпырысь видзӧдіс сук синкымъяс увтіыс столицаса олысьяс вылӧ да бормочитіс:
— Ставнытӧ тіянӧс ӧшӧдавны...
Веськыда шуны, ӧні ачыс твердокаменнӧй Бюрке торъя кыпыдлунтӧг сёрнитіс национал-социалистскӧй идеяяс йылысь.
Сійӧ весиг корсюрӧ ачыс непочтительнӧя сёрнитліс руководительяс йылысь, а ӧтчыд (збыль, тайӧ вӧлі Одер сайын на) выразитіс сомнение — эмӧсь-ӧ фюрерлӧн военнӧй талантъяс.
Сійӧ сэсся эз нин кӧсйысь Винкельлы железнӧй крест.
Берлин асыв-вой окраинаса ӧти бомбоубежищеын, кӧнкӧ Вайсензее районын, столицаса татчӧ дзебсьӧм олысьяс веськыда сёрнитісны, мый быть ковмас капитулируйтны.
— Помавны колӧ, — шуис кучик курткаа, ыджыд тушаа морт, вид сертиыс электромонтёр либӧ шофёр. — Водзсасьны весьшӧрӧ.
Нывбабаяс пӧся сувтісны сы дор.
Тайӧ убежищеас вӧліны куим русскӧй ныв, кодъясӧс вайӧдлӧмаӧсь Россияысь.
Суровӧй чужӧмъясаӧсь, найӧ пукалісны мукӧдсьыс торйӧн да чӧв олігтыр видзӧдісны немецъяс вылӧ.
И вот тайӧ нывъяс дінас относитчисны сэтшӧм предупредительнӧя, мый Бюрке бара чабыртіс кулакъяссӧ.
Налы вӧзйисны сёян, и кутшӧмкӧ нывбаба сетіс весиг ассьыс эшкынсӧ: нывъяс вӧліны лёк паськӧмаӧсь, а убежище стенъяссьыс вияліс ва.
Бюрке мыйкӧ броткис аслыс ныр улас.
Регыд пӧдвалӧ пырисны некымын эсэсовец да накӧд салдатскӧй мундиръяса дас кымын детинка «гитлерюгендысь»; мундиръясыс вӧліны зэв ыджыдӧсь налӧн омӧль челядь тушаяслы.
Пӧдвалын пыр жӧ ставныс ланьтісны.
Но кор артобстрел дугдіс да эсэсовецъяс детинкаяскӧд мӧдӧдчисны петанінлань, пӧдвал чӧв-лӧньын кыліс нывбабалӧн гӧлӧс, коді бура кывмӧн шуис:
— Челядьӧс виалысьяс!
Винкель вермис эськӧ божитчыны, мый эсэсовецъяс кылісны тайӧ шуӧмсӧ.
Но найӧ лэччисны кывтӧм улӧ да сӧмын мӧдісны тэрыбджыка восьлавны.
Бюрке да Винкель ньӧжйӧник мунісны пыр водзӧ и водзӧ центрлань, прӧйдитісны кузь Грайфсвальдерштрассе, дзикӧдз жугӧдӧм Александерплац пыр петісны Шпрее вылӧ, мунісны Курфюрстенскӧй пос кузя, сэсся Шлейзенскӧй пос кузя вуджисны Купферграбен канал вомӧн.
Тані найӧ дыр ветлӧдлісны жугӧдлӧм переулокъясті, кодъясӧс оз позь вӧлі тӧдны; медбӧрын, сӧветскӧй авиациялӧн налётъяс вӧсна ещӧ кыкысь кымын бомбоубежищеын пукалӧм бӧрын петісны Вильгельмплац вылӧ.
«Кайзерхоф» гостиница, самӧй сійӧ, кӧні фюрер овліс власть бердӧ вотӧдз, мый йылысь челядьлысь пельсӧ сьӧдмӧдісны став немецкӧй школаясын, сулаліс киссьӧм ӧшиньяса, кодъяс пыр тыдалісны жугавлӧм кирпич чукӧръяс да крӧвать помъяс.
Скверын сулалісны зенитнӧй пушкаяс, кодъяс вӧлі дзебсьӧмаӧсь сук кустъяс пӧвстӧ Фридрих Второй полководецъяслӧн статуяяс дорын.
Скверсӧ кытшовтӧм бӧрын найӧ аддзисны выль рейхсканцелярия.
«Адольф Гитлер» нима лейбштандартса подземнӧй казармаясын чорыд койка вылын куйлігӧн Винкель думайтіс сы йылысь, мый, татшӧм тешкодь ногӧн да виччысьтӧг Гитлерлы медся матысса йӧз пӧвстӧ веськалӧмӧн, сійӧ вермис эськӧ, колӧкӧ, виччысьны ыджыд карьера, но Винкель торъяліс татчӧс эсэсовецъясысь, кодъяс деморализуйтчӧмаӧсь му пытшкын пукаліганыс да надейтчисны код тӧдӧ мый вылӧ, Винкель вывті уна аддзыліс бӧръя недельяснас, медым сылӧн вӧлі кӧть ичӧтик надея гитлеровскӧй государство спаситны позянлун вылӧ.
Регыд Винкель унмовсис да садьмывтӧг узис час кызь кымын.
Сійӧс садьмӧдіс ёна пыркнитӧм.
Сійӧ чеччыштіс койка вывсьыс да кутіс кывзысьны.
Русскӧй снарядъяс усялісны кытчӧкӧ матӧ.
Орчча комнатаын эсэсовецъяс юисны вина.
Тыдалӧ, лоӧма мыйкӧ серьёзнӧйтор, эсэсовецъяс волнуйтчӧмӧн ызгисны-сёрнитісны.
Ставсӧ объяснитіс котӧрӧн воысь Бюрке, коді ёна жӧ волнуйтчис.
Берлинлӧн лунвыв подступъяс вылӧ друг кытыськӧ воӧмаӧсь сӧветскӧй танкъяслӧн гырысь соединениеяс.
Та вӧсна сухопутнӧй войскалӧн генеральнӧй штаб тэрмасьӧмӧн эновтӧма ассьыс мупытшса квартираяссӧ Цоссен кар дінын да воӧма татчӧ бомбоубежищеӧ.
Бойяс мунісны сідзжӧ асыввыв да войвыв окраинаясын, кар пытшкас нин.
Бюрке ӧні отсасис бригаденфюрер Монкелы формируйтны добровольческӧй корпус «Адольф Гитлер», код водзӧ сувтӧдсьӧ мог дорйыны рейхсканцелярия, русскӧйяс кӧ прорвитчасны мукӧд оборонительнӧй участокъяс пыр.
Бюрке вӧлі пасьталӧма выль форма да вид вылас вӧлі пӧшти сэтшӧм жӧ бравӧй воякаӧн, кыдзи сэки, Зольдин карын.
Тӧрыт сылы ачыс Гитлер сетӧма «оберштурмбанфюрерлысь» звание, мый йылысь сійӧ висьталіс Винкельлы зэв радпырысь.
Но Винкель бура нин тӧдіс тайӧ эсэсовецсӧ и эз вермы не казявны сылӧн посньыдик синъяссьыс пикӧ воӧм мортлысь выражениесӧ.
Бюрке висьталіс, мый Винкельлы лоӧ сетӧма «почётнӧй позянлун» (ачыс Бюрке та дырйи шпыньмуніс) командуйтны добровольческӧй корпусса ротаӧн.
Мыйкӧ дыра Винкель пукаліс прӧста некутшӧм делӧтӧг.
Сэсся немвиччысьтӧг сійӧс корисны сухопутнӧй войскалӧн генеральнӧй штабса начальник дінӧ, пехота кузя генерал Кребс дінӧ.
«Генеральнӧй штаб» помещайтчис кык клетушкаын сэтшӧм жӧ сьӧкыд металлическӧй кӧрт ӧдзӧсъяс сайын, кутшӧмӧсь и став клетушкаясыс бомбоубежищеас.
Тані креслӧын пукаліс неыджыд тушаа, бриттӧм да чукырӧсь чужӧма кыз генерал.
Тайӧ и вӧлі Кребс.
Орччӧн телефон дорын мыйкӧ гижисны куим офицер.
Кребс, кор сійӧ тӧдіс, мый бомбоубежищеын эм асыввылысь воӧм разведчик, решитіс юасьыштны сылысь.
Сійӧ юаліс, лӧсьӧдчӧны-ӧ русскӧйяс наступайтны Штеттинысь лунвывланьджык.
Винкель вочавидзис, мый, тыдалӧ, лӧсьӧдчӧны.
Сэні, Одер вылын, сулалӧны зэв уна войска, да туйяс кузя Одерлань воалӧны пыр выль и выль войска.
Кывліс сійӧ сэні и танкъяслысь шум.
Танкъясыс, колӧ чайтны, зэв уна.
Кребс кывзіс сылысь рассеяннӧя да быттьӧкӧ веськодьпырысь.
Пырис эсэсовец да шуис:
— Господин генерал, тіянӧс корӧ фюрер.
Генерал кизявліс мундирсӧ да петіс.
Орчча пызан сайын офицеръяс дугдывтӧг сёрнитісны телефон пыр.
Найӧ сёрниясысь Винкель гӧгӧрвоис, мый делӧяс омӧльтчӧмаӧсь.
«Ост-Вест» магистраль вылӧ петӧмаӧсь верзьӧма русскӧй разведчикъяс.
Русскӧй разведчикъяслӧн механизированнӧй отряд пырӧма Кладовӧ.
— Миянӧс кытшалӧны, — шуис ӧти офицер.
Мӧд офицер мӧд телефон пыр юасис Берлинын обстановка йылысь.
Берлинын русскӧй войскалӧн водзӧ мунӧм йылысь став сведениеяссӧ немецкӧй армияса генеральнӧй штаб ӧні получайтіс зэв аслысногӧн.
Офицер листаліс берлинскӧй телефоннӧй справочник, бӧрйывліс кутшӧмкӧ телефонлысь номерсӧ да юавліс:
— Фрау Мюллер?
Извинитӧй...
Ті оланныд Штеглицын?
Энӧ ӧткажитӧй, пӧжалуйста, висьтавны: русскӧйяс вӧліны нин тіянын?
Кывліс ӧтвет:
— Эз, эз на вӧвны, но шуӧны, мый найӧ матынӧсь, Тельтов-канал дорын.
Соседка, фрау Краних, локтіс ӧні Седанштрассесянь, сэні олӧ сылӧн энькаыс...
Русскӧйяс сэні вӧлӧмаӧсь.
А коді юасьӧ?
Офицер пуктыліс трубкасӧ — сылы яндзим вӧлі висьтавны фрау Мюллерлы, мый юасьӧ генеральнӧй штаб, — пасъявліс фрау Краних энькалысь даннӧйяссӧ карта вылӧ да корсьліс столицаса мӧд районысь штабсӧ интересуйтысь лӧсялана выль номер.
Пренцлауэрберг районын телефонсянь вочавидзис мужскӧй гӧлӧс:
— Алло!
Офицер сетіс ассьыс вопроссӧ да друг повзьӧмӧн шыбитіс трубкасӧ, быттьӧ сотыштіс сійӧс.
— Русскӧй, — шуис сійӧ шӧпкӧмӧн.
— Мый нӧ ті сэтшӧма повзинныд? — шпыньмуніс мӧд офицер. — Телефон пыр оз лыйлыны.
Регыд мысти генерал бӧр воис.
Сійӧ эз вӧв ӧтнас: сыкӧд ӧтлаын воис мӧд генерал, тожӧ кыз, но ыджыд тушаа.
Кыкнанныслӧн чужӧмъясныс вӧліны кельыдӧсь.
— Но, мый вӧчан? — кияссӧ паськӧдіс Кребс. — Висьтав сылы кӧть тэ, Бургдорф...
Бургдорф чӧв оліс.
— Ми веськалім зэв ыджыд котёлӧ, — водзӧ висьталіс Кребс. — Став туйяссӧ орӧдӧма...
Рытнас воисны юӧръяс Штеттинысь лунвылынджык сӧветскӧй войскалӧн наступлениеӧ вуджӧм йылысь.
Русскӧйяслы удайтчӧма форсируйтны Одер паськыд фронтӧн, налӧн танковӧй частьяс водзӧ мунӧмаӧсь кымынкӧ дас километр.
Тайӧ жӧ рытас Винкель первойысь кыліс ним «Венк».
Тиргартенлӧн мупытшса помещениеясын, кытчӧ Винкельӧс вайӧдіс Бюрке, сійӧ кыліс тревожнӧй да сэсся помтӧг повторяйтчысь юасьӧм:
— Эм мыйкӧ Венксянь?
ХХІ
Венк, бронетанковӧй войскаса генерал, коді командуйтіс 12-ӧд резервнӧй армияӧн Магдебург районын, получитіс Гитлерлысь приказ восьтыны американецъяслы фронт да мунны столицасӧ мездӧм вылӧ.
Став рейхсканцелярия думайтіс Венк йылысь да сёрнитіс сӧмын сы йылысь.
Некор ни ӧти генерал эз вӧв тані сэтшӧм популярнӧй, кыдзи тайӧ, ӧнӧдз некодлы тӧдтӧм Венкыс.
Тыри надеяӧн и ачыс Гитлер.
Походкаыс сылӧн лои зумыдджык, синъясыс кутісны югъявны.
Сёрниас сылӧн бара лои первой местаын местоимение «ме»: «Ме ог вермы эновтны ассьым столицаӧс», «Ме решиті кольччыны татчӧ», «Ме доръя Европаӧс».
Сійӧ бара быдногыс видіс генералъясӧс, ысталіс радиограммаяс Рехлинӧ, Фленсбургӧ да Берхтесгаденӧ, Кейтельлы да Иодльлы, Деницлы да Гиммлерлы.
Ӧтчыд асылын сетіс тӧдны ас йывсьыс Геринг.
Рейхсмаршал мӧдӧдӧма радиограмма, кӧні предлагайтіс Гитлерлы сетны сылы, Геринглы, высшӧй властьсӧ, сы вӧсна мый ачыс Гитлер оз нин вермы сійӧс пӧртны олӧмӧ.
Тайӧ радиограммасӧ лыддьӧм бӧрын Гитлер бӧрддзис, уси крӧвать вылӧ лёк истерикаын да, медбӧрын, неуна успокоитчӧм бӧрын, сетіс радио пыр приказ арестуйтны Герингӧс, а сійӧ кӧ, Гитлер, кулӧ, рейхсмаршалӧс джагӧдны пырысь-пыр.
Ударсӧ помаліс Гиммлер, коді, кыдзи юӧртісны сійӧ жӧ лунас, заводитӧма самовольнӧ нуӧдны англо-американецъяскӧд переговоръяс капитуляция йылысь.
Гитлер эз ви асьсӧ сӧмын сы вӧсна, мый надейтчис Венк вылӧ: мыйӧн сӧмын локтас Венк да русскӧйясӧс лоӧ шыбитӧма Одер сайӧ, сійӧ, Гитлер, тшӧктас казнитны изменникъясӧс — казнитны пырысь-пыр страшнӧй казньӧн.
Сылӧн юрсиясыс сувтлісны сыысь, мый кодкӧ сы бӧрын на кольӧ ловйӧн; тайӧ полӧмыс дойдаліс тайӧ низменнӧй душаыслысь дойсӧ.
Уна эськӧ сійӧ сетіс сы вылӧ, медым ставыс пӧгибнитіс сыкӧд тшӧтш; сы йылысь мӧвп, мый кодкӧ кольӧ овны му вылын сы бӧрын, сылы вӧлі терпитны позьтӧм.
Но став тайӧ потрясениеяс бӧрас мӧд лунас воис, медбӧрын, радиограмма Венксянь.
12-ӧд армия воӧма Швиловзее ты дорӧ да тайӧ ты берег вывсьыс, Потсдамсянь лунвылынджык, займитӧма населённӧй пункт Ферх.
Кӧть Кребс да Бургдорф и видзчысьӧмӧн предупредитісны Гитлерӧс 12-ӧд армия слаблун йылысь, но тайӧ юӧрсӧ получитӧм бӧрын сійӧ бара лои тырвыйӧ увереннӧй, мый водзӧ ставыс лоӧ бур.
Сійӧ петіс аслас спальняӧ, медым чӧв-лӧньын думайтыштны, мыйӧн наградитны Венкӧс.
Пӧжалуй, колӧ Фоссштрассе, кӧні сулаліс рейхсканцелярия, нимтыны Венкштрассеӧн.
А мый сійӧ «Фоссыс»?
Сійӧ омӧлика быттьӧ помнитыштіс тайӧ кывсӧ, но некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мый либӧ кодӧс сійӧ обозначайтӧ.
Сійӧ видзӧдліс энциклопедияӧ, коді сулаліс книжнӧй шкапын, но «V» вылӧ томыс эз вӧв.
Эсэсовецъяс мӧдісны котравны коридоръясті да юасьны:
— Коді сэтшӧм Фоссыс?
Кодсюрӧыс помнитіс тайӧ нимсӧ школаын велӧдчан кадъяссянь, но эз бура.
Решитісны юавны Геббельслысь.
Тӧждысьӧмпырысь сійӧ воис фюрер дінӧ.
Геббельс вӧлі кельыд чужӧма, ещӧ нин ёна омӧльтчӧма.
Сылӧн сынавтӧм юрсиыс сулаліс сорсӧн.
Кузь вомдоръяссӧ вӧлі топыда топӧдӧма: русскӧйяслӧн матыстчӧмыс дзикӧдз тупкис тайӧ фонтансӧ.
— Фосс? — юаліс сійӧ чуймӧмӧн. — А, Фосс!..
Гомерӧс переведитысь.
Да, да, Иоганн-Гейнрих Фосс...
Геббельс муніс, а Гитлер бара заводитіс думайтны сы йылысь, мыйӧн отличитны Венкӧс.
«Тайӧ зэв важнӧй вопрос, — долис сійӧ аслыс, — зэв важнӧй.
Колӧ решитны сійӧс пырысь-пыр».
Мед Гомерӧс переведитысь кольӧ.
Культурасӧ оз ков унижайтны — тайӧ оз позь ӧні.
Да!
Тані орччӧн Герман-Герингштрассе!
Сійӧ войдӧр шусьыліс Кениггрецер — Кениггрец дорын Австрия вылын Пруссиялӧн победа честь кузя.
Вот сійӧс и колӧ вежны.
Медым весиг паметьыс оз коль тайӧ госа порсь йывсьыс, тайӧ тряпичнӧй рейхсмаршал йывсьыс.
Рейхсмаршаллысь званиесӧ Гитлер решитіс присвоитны Венклы.
Сэсся сійӧ думыштіс лӧсьӧдны выль звание — «империя спаситысь» — и сэки жӧ бара думыштіс: абу-ӧ вывті уна тайӧ Венкыслы да оз-ӧ чинты тайӧ рольсӧ налысь... да, да, налысь, коді кольччис Берлинӧ татшӧм сьӧкыд кадас?!
Пӧжалуй, бурджык: «империялӧн герой».
Сӧветскӧй артиллериялӧн рейхсканцеляриякӧд орчча район вылӧ вынйӧра налётыс пыркнитіс бомбоубежищесӧ подулӧдзыс.
Ставыс кутіс сырмыны.
Пӧтӧлӧкъяссьыс киссис известкаыс.
Воздух пыдди вентиляторъяс кутісны пыртны муувса помещениеясӧ кирпич торпыриг да бус.
Каркӧд йитӧд ори.
Русскӧйяс воисны Вильгельмштрассе вылӧ.
«Империяӧс спаситысь» лоӧ, пӧжалуй, правильнӧйджык, и нинӧм абу страшнӧйыс, Венклы кӧ лоӧ сетӧма тайӧ званиесӧ.
Медбӧрын, сійӧ абу политик, а военнӧй.
Орденскӧй знак татшӧм: зарни цепь йылын дубӧвӧй да лаврӧвӧй листъяса зарни крест.
Свастикаысь позьӧ весиг ӧткажитчыны: тайӧ успокоитас рытыввывса великӧй державаясӧс.
Ловйӧн кольӧм еврейяслы сетны амнистия да налы благоустроеннӧй гетто лӧсьӧдны.
Американо-европейскӧй экономическӧй общество асыввывса территорияяслысь ресурсъяс эксплоатируйтӧм кузя — мыйкӧ важ Ост-Индскӧй компания кодь, джынвыйӧ частновладельческӧй, джынвыйӧ правительственнӧй, гырысь полномочиеясӧн да ыджыд капиталӧн.
Полицейскӧй функцияяс босьтас ас вылас Германия, а оз кӧ нин тайӧ удайтчы — ӧтлаын Франциякӧд.
Америка получитас акцияяслысь контрольнӧй пакет.
Сійӧ кутіс рисуйтавны бумага вылӧ — эз ӧд прӧстӧ сійӧ лыддьыв асьсӧ художникӧн! — выль орденскӧй знакъяс.
Артналёт регыд помасис.
Русскӧй гвардеецъясӧс вӧлі сувтӧдӧма километр сайӧ рейхсканцеляриясянь.
Сэсся локтісны штабнӧйяс докладӧн.
Гитлер кывзіс налысь да сетіс, медбӧрын, распоряжение 9-ӧд армиялы эновтны ассьыныс позицияяссӧ да срочнӧ мунны Венклӧн армиякӧд ӧтлаасьӧм вылӧ.
Та дырйи сійӧ решитіс, мый «империя спаситысь» — век жӧ вывті уна, да дзикӧдз сувтіс «империяса герой» вылӧ.
Регыд самолётӧн воис Геринг местаӧ назначитӧм авиацияса выль главнокомандующӧй — генерал-полковник Риттер фон-Грайм.
Гитлер пуктіс сійӧс фельдмаршалӧ, прикажитіс лэбны бӧр да организуйтны Венклы отсӧг воздухсянь.
Германскӧй авиацияса главнокомандующӧй бӧр лэбис «Физелер-Шторх» самолётӧн; самолётыс кыпӧдчис Шарлоттенбургскӧй шоссе вывті.
Аэродромъяс Берлинын эз нин вӧвны: Темпельгоф босьтісны русскӧй гвардеецъяс, Нидер-Нойендорф, Дальгов да Гатов вӧліны сідзжӧ русскӧйяс киын.
— Нинӧм, регыд воас Венк, — быдлаын сёрнитісны збоймӧм эсэсовецъяс.
— Сійӧ Потсдам дорын нин! — ёна нимкодясисны найӧ. — Потсдам дорын!..
XXII
Потсдам кар сулалӧ полуостров асыввыв юкӧнын. Тайӧ полуостровыс артмӧма Хавель юлӧн да уна тыяслӧн, кодъяс дас дорысь унджыкӧсь, причудливӧй системаысь.
Зэв чукыльӧсь Хавель ю кытшовтӧ сійӧс лунвывсянь да мунӧ рытыв-войвылӧ.
Войвывсянь тайӧ аслыспӧлӧс полуостровсӧ вундӧ канал, коді мунӧ Шлениц тысянь Фарляндскӧй тыӧдз, коді бара жӧ ӧтлаасьӧ проливӧн Крампниц, Лениц да Юнгфернзее тыяскӧд.
Татшӧм ногӧн, Потсдамсӧ торйӧдӧма сійӧс кытшалысь местностьысь дорвыв ва преградаӧн.
Потсдам кар важысянь являйтчӧ прусскӧй армиялӧн да старопрусскӧй бюрократиялӧн символӧн.
Сійӧс коркӧ вӧчліс аслас резиденцияӧн прусскӧй король Фридрих-Вильгельм I, коді царствуйтліс XVIII нэм первой джынйын.
Сылӧн пиыс, Фридрих II, кодӧс шуисны Великӧйӧн, стрӧитіс Потсдамын дворецъяс, версальскӧй дворецъяслы подражайтӧм могысь.
Кыкнан корольсӧ дзебӧма гарнизоннӧй вичкоӧ, коді славитчӧ мича кӧлӧкӧльнӧй звӧнӧн.
1933 вося март кызь ӧтикӧд лунӧ самӧй тайӧ гарнизоннӧй вичкоас прусскӧй корольяслӧн горт водзын Гитлер восьтіс, власть бердӧ воӧм бӧрас, выль национал-социалистскӧй рейхстаг.
Татшӧм ногӧн сійӧ тӧдчӧдіс «коймӧд империялысь» преемственностьсӧ старопрусскӧй военно-бюрократическӧй государство дінӧ отношение кузя.
Став тайӧ сведениеяссӧ Тарас Петровичлы висьталіс полковник Плотников да тайӧн самӧй бурӧдыштіс неуна сьӧлӧмсӧ генераллысь, кодлы зэв окота вӧлі участвуйтны Берлин босьтӧмын, а эз кутшӧмкӧ жалкӧй Потсдам босьтӧмын.
Потсдам босьтӧм йылысь приказ получитӧм бӧрын генерал Середа Лубенцовкӧд да мукӧд офицеръяскӧд ӧтлаын петіс рекогносцировка вылӧ Ной-Фарланд сиктӧ, коді сулаліс кык ты костын, зэв мича местаын.
Тасянь медся выгоднӧ вӧлі вуджны полуостров вылас, сы вӧсна мый Фарландерзееӧс да Линицзееӧс ӧтлаалысь проливыс вӧлі таті векньыдик.
Но тайӧторсӧ тӧдісны и немецъяс.
Пролив мӧдарладорас сулалысь Недлиц сикт бӧрся да Недлицсянь рытыввывсаджык ипподром бӧрся наблюдайтыштӧм бӧрын Лубенцов аддзис бура ён укреплениеяс да уна немецкӧй салдатъясӧс да артиллерия.
Та йылысь сійӧ доложитіс комдивлы да содтіс, мый немецъяс, кыв шутӧг, пролив вомӧн вуджигӧн кутасны ёна водзсасьны.
Недыр думайтыштӧм бӧрын генерал читкыртыштіс синъяссӧ да шуис:
— А ми найӧс пӧръялам.
Сійӧ тшӧктіс штабса начальниклы сетны распоряжение кольны тайӧ рубеж вылас сӧмын ӧти батальон, сы водзӧ сувтӧдны мог — демонстрируйтны переправа кежлӧ лӧсьӧдчӧм.
— Мед вӧчасны кыдз позьӧ унджык шум, — шуис генерал. — Мед кералӧны пуяс, лыйлӧны воздухӧ, мед ноксьӧны берег дорас да, медсясӧ, медым ёнджыка горзасны...
Генерал ачыс инструктируйтіс та кузя батальонса командирӧс.
Комбатнас вӧлӧма самӧй сійӧ ён да зэв здоров мортыс, коді «нэмнас абу висьлӧма».
Краснӧй Знамя кык орден дінас зэв паськыд морӧс вылас сылӧн содӧма ещӧ ӧти, коймӧд.
— Шумитыштам, генерал ёрт, энӧ тӧждысьӧй! — горӧдіс комбат.
Генерал нюммуніс: тайӧ, збыль, шумтӧ лэптас!
Пемдӧмӧн тшӧтш ускореннӧй маршӧн полкъяс мӧдӧдчисны Потсдамскӧй вӧрті да войшӧр кадӧ сосредоточитчисны Юнгфернзее ты берег дорӧ, буретш Потсдамлӧн войвыв окраиналы паныд.
Воис дивизиялы отсӧг вылӧ торйӧдӧм автомашина-амфибияяслӧн специальнӧй батальон.
Тайӧ машинаяс вылас грузитчис Весельчаковлӧн батальоныс.
Генерал сулаліс берег вылын да видзӧдіс салдатъяс бӧрся, кывзіс ваыслысь сялькӧдчӧмсӧ.
Рытыв-войвылын кыліс зэв ыджыд шум да лыйсьӧм шы: тайӧ комбат орудуйтіс сэні аслас йӧзыскӧд.
Тані вӧлі ставыс чӧв-лӧнь, сӧмын сялькакыліс ва да омлялісны машинаяслӧн моторъясыс.
Моторъяслӧн мургӧмыс пыр ылысмис.
Ты вылас нинӧм вӧлі оз тыдав.
Медбӧрын, генерал кыліс шочиника лыйсьӧм шы.
Тыдалӧ, Весельчаков пырӧма нин бойӧ, а генерал ӧні кежлӧ нинӧм на эз вермы вӧчны, медым отсавны сылы.
Пловучӧй понтонъяс вылӧ да плашкоутъяс вылӧ заводитісны грузитчыны мукӧд батальонъяс.
Ваас лэдзалӧм пуръясысь ваыс кутіс гыалыштны.
Плашкоутъяс вылӧ тэрмасьӧмӧн грузитісны противотанковӧй пушкаяс.
Генерал кывзыштіс.
Тылӧн шыльыд сьӧд веркӧс вылас кыліс моторъяслӧн шум, — тайӧ бӧр локтісны амфибияяс.
Мӧдар берегас лыйсьӧм пыр чорзис.
Пемыдсӧ медбӧрын вундыштісны гӧрд ракетаяс, кодъяс висьталісны, мый первой батальонлы удайтчӧма закрепитчыны.
Часджын мысти небесаӧ качис турунвиж ракетаяслӧн быдса фейерверк.
Ещӧ кык батальон петіс мӧдар берегас.
Генералӧс медся ёна беспокоитіс артиллерия.
Еджыд ракетаяс век на эз вӧвны.
Медбӧрын и найӧ качисны небесаӧ, и сэки генерал шуис:
— Мунамӧй и ми.
Сійӧ лэччис дзик берег дорас, понтон дінӧ, коді виччысис сійӧс.
Мӧдісны вуджны.
То гӧрд, то турунвиж кодзувъясӧн качлісны вывлань ракетаяс.
Грымгыны мӧдіс артиллерия.
— Заводитчис жӧ, медбӧрын! — шӧпнитіс генерал.
Би ыпнитӧмъяс тыдовтчылісны то тані, то сэні.
Мӧдіс лыйлыны и немецъяслӧн артиллерияыс.
Генераллӧн понтоныс зургысис берегӧ кык мукӧдкӧд ӧттшӧтш.
Салдатъяс, берегӧ вотӧдз на, чеччышталісны ваӧ да пидзӧсӧдзныс ваті котӧртісны берегӧ.
Кор югдіс, плацдармыс, кодӧс вӧлі завоюйтӧма кар войвыв окраинаясын, паськаліс нин куим километр пасьтаӧдз.
Комдив прикажитіс наступайтны кар вылӧ.
Ачыс сійӧ муніс Цецилиенхоф замоклань. Тайӧ замокса ӧти башняӧ Лубенцов лӧсьӧдіс наблюдательнӧй пункт.
Лои пыр югыдджык.
Башня ӧшиньсянь гвардияса майор видзӧдіс бой мунӧм бӧрся.
Дивизия писькӧдчис водзӧ сэтшӧм местностьӧд, кӧні дорвыв сулалісны фольваркъяс, виллаяс, оранжереяяс да садъяс.
Шуйга флангыс муніс Хейлигерзее ты берег пӧлӧн да, паркса постройкаяс да Мраморнӧй дворец босьтӧм бӧрын, регыд мысти ворвитчис карӧ Мольткештрассе вылӧ.
Веськыд флангса полк стремительнӧй ударӧн шыбитіс немецъясӧс Пфингстберг гӧравывса выгоднӧй позиция вылысь да захватитіс карсяньыс войвылысьджык гарнизоннӧй лазарет да уланскӧй казармаяс.
Татшӧм ногӧн Потсдам дорйысь немецкӧй частьясӧс вӧлі торйӧдӧма на костӧ тувъялӧм клинӧн.
Зэв ён комбат, сійӧн пӧльзуйтчӧмӧн, мый пролив берег вылын сылы паныд сулалысь частьяссӧ противниклысь вӧлі вештӧма лунвывлань, подручнӧй средствояс вылын вуджӧдіс ассьыс батальонсӧ да кучкис войвывсянь.
Враглысь оборонасӧ вӧлі тырвыйӧ дезорганизуйтӧма, и час лунын Четвериковлӧн полкыс нуӧдіс нин бойсӧ кар центрас.
Вильгельмплац захватитӧм бӧрын да канал форсируйтӧм бӧрын войска петісны мӧд площадь вылӧ, буретш сы вылӧ, кӧні сулаліс гарнизоннӧй вичко.
Но салдатъяс пӧшти веськодьпырысь видзӧдісны тайӧ вичко вылас, кыдзи и карса уна лыда мукӧд вичкояс да дворецъяс вылӧ.
Война муніс на, керкаясӧ дзебсьӧм немецкӧй фаустникъяс водзсасисны на лёкысь.
Лыйсьӧм дугдіс сӧмын рытъядорыс, и комдив диктуйтіс Потсдам босьтӧм йылысь донесение.
Полковник Плотников решитіс ветлӧдлыштны кар кузя: сылы окота вӧлі видзӧдлыны прусскӧй резиденциялысь историческӧй местаяссӧ.
Сійӧ босьтіс аскӧдыс Мещерскийӧс.
Плотников воліс став полкъясӧ, сэсся сетіс распоряжение сы йылысь, медым вӧлі организуйтӧма став историческӧй памятникъяс видзӧм, торйӧн нин Сан-Суси дворец да Выль дворец видзӧм.
Хавель ю берег дорын сулалысь жугӧдӧм городскӧй замок дінын вӧлі Парадъяс площадь, стӧч сійӧ, код кузя коркӧ Фридрих дінті гусинӧй шагӧн маршируйтлісны кӧсаа салдатъяс.
Брайтенштрассе кузя петісны гарнизоннӧй вичко дінӧ.
Сылӧн знаменитӧй кӧлӧкӧлыс туплясис кирпич торпыриг пӧвстын жугӧдӧм мостовӧй вылын: сійӧс шыбитӧма бомба разрывӧн.
Вичко пытшкын вӧлі шынитӧв да пемыд.
Плотников да Мещерский бӧрся регыд мысти татчӧ пырис джуджыд шляпаа старик-немец.
Сійӧ предложитіс русскӧй офицеръяслы тӧдмӧдны найӧс вичкоса да, найӧ кӧ сӧгласитчасны, став карса достопримечательностьяснас.
Плотников первойсӧ сӧгласитчыліс тайӧ экскурсия вылас, кыдзи друг кӧнкӧ неылын кылісны лыйсьӧм шыяс да мӧдісны дізьгыны миномётъяс.
Карса уличаяс вылын кыптіс тревога.
Керкаясысь котӧрӧн петалісны строитчыны салдатъяс.
Полковник тревожнӧя видзӧдліс Мещерский вылӧ.
Потсдам кар сразу дугдіс лоны налы быдсямапӧлӧс историческӧй достопримечательностьяса местаӧн. Сійӧ пырысь-пыр жӧ лои населённӧй пунктӧн, код окраинаысь дивизиялӧн частьяс нуӧдӧны бой.
Пуксисны машинаӧ да тӧвзисны дивизияса штабӧ.
Тані прамӧя нинӧм на эз тӧдны.
Комдивӧс найӧ эз суны: сійӧ минута дас сайын тэрмасьӧмӧн мунӧма Лубенцовкӧд да подполковник Сизыхкӧд лунвывлань, кытысь кыліс пулемётъясысь зэв ёна лыйсьӧм.
Кыв шутӧг, сэні муніс настоящӧй бой.
Плотников Мещерскийкӧд пыр жӧ мӧдӧдчисны комдив бӧрся.
Машина панъяліс сылань жӧ тэрмасьысь пехотаӧс да дивизионнӧй артиллерияӧс.
Комдив сувтӧма Вильдпарк станцияӧ.
Сійӧ пукаліс телефон дорын кутшӧмкӧ зэв мича павильон помещениеын, коді дженьыдик кадӧн босьтіс наблюдательнӧй пунктлысь сійӧ важӧн тӧдса обликсӧ да весиг сылысь дуксӧ, коді быдлаын ӧткодь.
— Но, уважайтана туристъяс, — шпыньмуніс Тарас Петрович, кор аддзис тревожитчан чужӧма Плотниковӧс, — видлалінныд прусскӧй корольяслысь став дворецъяссӧ?
Безобразник-фашистъяс, оз сетны позянлун культурнӧя коллявны кад...
Гельтов сикт районысь, коді сулаліс Потсдамсянь лунвылынджык, часджын сайын тыдовтчисны вооружитчӧм немецкӧй салдат чукӧръяс, кодъяс панісны бойяс Четвериков полкса полевӧй караулъяскӧд.
Некод — пи генерал Середа, ни Лубенцов, ни Чохов — ӧні эз на тӧдны, мый налӧн туйыс тайӧ здукӧ крестасис Гитлер туйкӧд: Гельтовсянь заводитлісны прорвитчыны бронетанковӧй войскаса генерал Венклӧн 12-ӧд армияса передовӧй отрядъясыс, кодъяс тэрмасисны мездыны «фюрерӧс».
Миян батальонъяс личкӧм улын ӧні найӧ ньӧжйӧник, бойясӧн бӧрыньтчисны Гельтовлань.
Мещерский, кор сійӧ тӧдмаліс, мый гвардияса майор разведчикъяскӧд мунӧма водзӧ, пыр жӧ мӧдӧдчис на бӧрся.
Ыджыд вӧрыс — вернӧджык паркыс — Потсдамсянь лунвылын вӧлі тырӧма салдатъясӧн.
Лыйсьӧм то ланьтыштліс, то бара ӧддзыліс.
Вӧр дорас Мещерский сувтіс.
Ылын тыдалісны Гельтовса керка вевтъясыс.
Турунвиж равнина кузя сиктлань ньӧжйӧник мунісны сӧветскӧй салдатъяслӧн цепьяс.
Лёкысь сяргисны пулемётъяс.
То тані, то сэні вывлань кыпавлісны тшын да бус сюръяяс, быттьӧкӧ мусьыс здук кежлӧ быдмывлысь сьӧд пуяс.
Сэсся кывліс взрыв шы.
Тайӧ Гельтовӧ бӧр шыбитӧм немецъяс лыйлісны равнинасӧ миномётъясысь.
Вӧр дорсьыс, неыджыд мыльк вылысь, Мещерский аддзис Четвериковӧс, Мигаевӧс да полкса мукӧд офицеръясӧс.
Четвериков сувтӧма чукля кокъяс вылас да видзӧдӧ водзӧ бинокль пыр.
— Первой да коймӧд батальонъяс пырисны окраинаӧ, — увсянь, ичӧтик окопсянь юӧртіс телефонист.
Мигаев висьталіс Мещерскийлы, мый гвардияса майор дзик на ӧні вӧлі тані да муніс водзӧ.
Мещерский ёна скӧраліс ас вылас сыысь, мый ылаліс Потсдамса сооружениеяс видзӧдӧмӧн да колана здукӧ эз ло места вылын.
— Кутшӧм абу лӧсьыд! — майшасьӧмӧн шуаліс сійӧ аслыс.
Збыль, сійӧ аддзис разведчикъясӧс сӧмын сэки, кор бой вӧлі помасьӧма нин.
Немецкӧй салдатъяс пыжъясӧн да вартчӧмӧн пышйисны бӧр Хавель вомӧн да Швиловзее ты вомӧн.
Гвардияса майор сулаліс Хавель берег вылын да бинокль пыр видзӧдіс паныда берег вылас, кӧні сулаліс тешкодь, многозначительнӧй нима неыджыд кар: Капут.
Лубенцовкӧд орччӧн чӧв олігтыр куритчисны капитан Чохов да майор Весельчаков.
На гӧгӧрын шойччисны пехотинецъяс да разведчикъяс.
— Мыйкӧ вывті ӧдйӧ найӧ пышйисны, — бинокльсӧ лэдзӧм бӧрын думыштчӧмӧн шуис Лубенцов. — Миномётъяссӧ шыблалісны...
Регыд мысти немецъяслӧн пышйӧмыс лои гӧгӧрвоана.
Мӧдарладор берегсяньыс кыліс уна моторъяслӧн оръясьлана мургӧм.
Кымынкӧ минута бӧрын Капутлӧн веськыд уличаяс вылас тыдовтчисны башняяс вылас гӧрд флагъяса танкъяс.
Ӧти танк петіс дзик берег дорас да сувтіс буретш сійӧ местаыслы паныд, кӧні векни пролив мӧдар берегас сулалісны Лубенцов, Чохов, Весельчаков да Мещерский.
Танкистъяс, тыдалӧ, аддзисны найӧс.
Танклӧн люкыс воссис, сэтысь тыдовтчис шлема юр.
Танкист мӧдіс сюся видзӧдны паныда берег вылас.
Лубенцов пуктіс вом дінас кисӧ да горӧдіс:
— Здорово, ребята-а-а!..
— Здорово-о-о!.. — кыліс мӧдар берегсянь.
— Кытысь, ребята-а-а?..
— Первой Украинскӧй, ребята-а-а!
<ns>А ті-і-і-і</ns>?..
— Первой <ns>Белорусскӧ-ӧ-ӧй</ns>! — горӧдіс Лубенцов.
Чолӧмалӧм могысь танкист ӧвтыштіс кинас, сэсся юӧртіс:
— Сета салют!
И танк, дрӧгмунӧмӧн, лыйис воздухӧ.
Пель чунӧдана йӧлӧга юрӧбтіс вӧръяс, тыяс, юяс весьтті.
— Берлин мешӧкын, — шуис Лубенцов. — Колӧ доложитны комдивлы.
Генерал Венклӧн 12-ӧд армия, оружиесӧ шыблалігтыр, пышйис рытыв-лунвылӧ.
Кык лун мысти сійӧ сылі тшын моз.
XXIII
Май 1-й лунӧ асывнас Лубенцов решитіс медбӧрын ветлыны Таня ордӧ.
Потсдам уличаяс тайӧ лунас вӧліны торъя уна йӧзаӧсь.
Быдлаын ӧшалісны гӧрд знамяяс да мунісны салдатъяслӧн митингъяс, кодъяс вылын лыддялісны Сталинлысь первомайскӧй приказ, и приказлӧн кывъясыс юргисны прусскӧй столицаса керкаяс весьтын:
«Колины бӧрӧ да оз бергӧдчыны сэсся сьӧкыд кадъяс, кор Краснӧй Армия дорйысис вражескӧй войскаысь Москва да Ленинград дорын, Грозный да Сталинград дорын».
«Германскӧй империалистъясӧн панӧм мирӧвӧй война воӧ помлань.
Гитлеровскӧй Германиялӧн крушение — медматыс кадса делӧ.
Гитлеровскӧй заправилояс, кодъяс лыддисны нин асьнысӧ став мирыслӧн властелинъясӧн, окажитчисны потӧм вор дорын».
Сталин шыасис аслас салдатъяс дінӧ призывӧн:
«Рӧднӧй му рубежъяс сайын олігӧн лоӧй торъя нин бдительнӧйӧн!
Важмоз вылын кутӧй сӧветскӧй воинлысь честьсӧ да достоинствосӧ!»
Сӧветскӧй комендатура дорын сулаліс немецъяслӧн да немкаяслӧн зэв ыджыд ӧчеред, кодъяс локтӧмаӧсь татчӧ сӧветскӧй командование приказ серти сдайтавны оружие.
Немецъяс сулалісны чиннӧя, кианыс кутісны охотничӧй ружьеяссӧ неуна ас дінсьыс ылынджык, медым некод эз думышт мыжавны найӧс разоружитчыны кӧсйытӧмысь.
Шондіыс талун югъяліс торъя яра.
Полковник Воробьёвлӧн дивизияыс сулаліс Шпандауын, и Лубенцов аслас ординарецыскӧд мӧдӧдчис сэтчӧ.
Канал вомӧн вуджӧм бӧрын Лубенцов суніс ыджыд туйвывса грымакылӧм да йиркакылӧм пӧвстӧ.
Бара быд направлениеын восьлалісны став национальностьяса йӧз.
Бара мунісны велосипедъяс вылын, повозкаясын да подӧн мездӧм йӧзлӧн кочуйтысь таборъяс.
Зэв гажа стройӧн мунісны союзнӧй армияясса вӧвлӧм военнопленнӧйяс: французскӧй, бельгийскӧй, голландскӧй да норвежскӧй салдатъяс, кодъяс пленын дыр олӧм вӧсна вӧліны киссьӧм мундиръясаӧсь.
Автобус кодь зэв ыджыд помещичӧй фураясын еджыд юрсиа англичана пӧвстын дӧлалісны колониальнӧй салдатъяслӧн чалмаяс, тыдалісны шотландскӧй гвардеецъяслӧн гофрируйтӧм юбкаяс.
Тюрьмаясысь мездӧм кельыд чужӧма американскӧй лётчикъяс пӧвстын вуджрасисны негръяслӧн сьӧд чужӧмъясныс.
Тайӧ здукас, кор ставыс ликуйтіс да став свет пасьта быдӧн, кажитчис, вӧліны равнӧйясӧн, американецъяс эз гнушайтчыны дядя Том потомокъяслӧн матысса соседствоӧн.
Мӧдарӧ, на дінті прӧйдитысь сӧветскӧй вынъяс син водзын американецъяс да англичана демонстративнӧя кутлісны ассьыныс негритянскӧй да индийскӧй соратникъяссӧ, и цветнӧй кучика йӧз нюмъялісны, петкӧдлісны лым кодь еджыд пиньяссӧ да, тыдалӧ, думайтісны, мый сэсся век нин лоӧ тадзи.
Туйвежын ыджыд сиктын сулаліс Оганесян, кодӧс политотдел мобилизуйтӧма разъясняйтны союзникъяслы сӧветскӧй командованиелысь приказъяссӧ сы йылысь, кыдзи налы мунны водзӧ.
Оганесянлӧн киыс юкаліс уна тысяча йӧзӧн сійӧс топӧдлӧмысь.
Сылӧн погонъяс вывсьыс став звёздочкаясыс, пилоткавывса звёздочка йывсьыс сёрниттӧг нин, вуджисны мездӧм военнопленнӧйяс ордӧ — американецъяс да англичана ордӧ, кодъяс настойчивӧя корисны кӧть мыйкӧ «на память».
Сійӧ муртса спаситіс ассьыс Краснӧй Звезда орденсӧ ӧти американецысь, коді, тыдалӧ, торъя нин радейтіс сувениръяссӧ.
— Ті аддзанныд? — гвардияса майорлысь кисӧ пӧся топӧдліг юаліс Оганесян. — Тані колӧ Суриков либӧ Репин!
Этшаджык ньӧти оз позь!..
А ті кытчӧ?
Лубенцов нурбыльтыштіс мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс да тэрмасис ӧдйӧджык прӧщайтчыны.
Кымын матӧджык матыстчис Лубенцов Шпандау дінӧ, сымын тревожнӧджык лои сылӧн сьӧлӧм вылас.
Кар дінас нин воӧм бӧрын сійӧ сэтшӧма повзис, мый тӧкӧтьӧ эз бергӧдчы бӧр.
Сійӧ сувтӧдіс вӧвсӧ да видзӧдліс Каблуков вылӧ.
— Колӧ эськӧ вӧлі передайтны Антонюклы... — нурбыльтіс Лубенцов, но мый сэтшӧмсӧ колӧ вӧлі передайтны Антонюкыслы, сійӧ эз висьтав прӧстӧ сы вӧсна, мый висьтавнысӧ вӧлі нинӧм.
Медбӧрын сійӧ личӧдіс дом поводсӧ, и Орлик гӧнитіс водзӧ.
Прӧйдитісны военнӧй туй «Ост-Вест» да пырисны Шпандаулӧн рытыввыв окраинаӧ, кӧні кӧрттуй бокас ӧти керкаын сулаліс дивизияса штаб.
Тані бура кыліс артиллерийскӧй канонада Берлинсянь.
Берлин весьтын горизонтыс ыпъяліс.
Быд здукын небесаас тыдовтчылісны сӧветскӧй самолётъяс, кодъяс лэбӧны вӧлі бомбитны Германияса столицаын немецкӧй сопротивлениелысь медбӧръя очагъяссӧ.
Дивизияса штабын Лубенцов оліс кык час.
Сійӧ подробнӧя тӧдмасис тайӧ участоквывса обстановканас, пасъяліс карта вылӧ став даннӧйяссӧ аслас комдивлы доклад вылӧ да пыр нюжмасис, некыдзи эз лысьт юавны, кӧні сулалӧ медсанбат.
Гвардияса майорӧс мездіс дивизияса командир полковник Воробьёв.
Разведчикӧс аддзӧм бӧрын сійӧ шуис:
— А-а, Тарас Петровичсянь посол!
Но, мый тіян выльыс?
Лубенцов висьталіс Потсдамсянь лунвывсаджык немецкӧй дивизияяс йылысь, кодъяс мунӧны Берлинӧ мездыны Гитлерӧс.
Воробьёв чуймис:
— Сідзкӧ, сійӧ всё-таки Берлинын?
Тыдалӧ, дзик нин некытчӧ сетчыны сукин сынлы!
— Мый тайӧ тіян? — комдивлысь кӧрталӧм кисӧ аддзӧм бӧрын юаліс Лубенцов.
— Ранитіс Альтдамм дорын.
Бурдӧ нин.
Ме ӧні на сӧмын вои Фалькенхагенысь, ветлі вӧчны медбӧръя перевязка.
Лубенцов прӧщайтчис да гӧнитіс Фалькенхагенӧ.
Туй вывсьыс сійӧ некымынлаысь аддзыліс войсковӧй указательяс вылысь гӧрд крест да гижӧд: «Рутковскийлӧн овмӧс».
Сідзкӧ, сійӧ муніс правильнӧ.
Фалькенхагенӧ сійӧ воис пемдандорыс нин.
Керкаяс дінын, кӧні сулаліс медсанбат, Лубенцов чеччыштіс вӧв вывсьыс, сулалыштіс да шуис Каблуковлы:
— Виччысьышт менӧ тані.
Сійӧ мӧдӧдчис керкалань, падмыштліс пыранінас.
Сэсся сійӧ решительнӧя кайис кильчӧ вылас да пырис.
Первой комнатаас эз вӧв некод.
Сійӧ таркӧдчыштіс кутшӧмкӧ ӧдзӧсӧ.
Ӧдзӧс сайсянь юаліс нывбаба гӧлӧс:
— Коді сэні?
Лубенцов вочавидзис:
— Ті онӧ висьталӧй меным, кӧні Кольцова?
Сійӧ жӧ гӧлӧсыс ньӧжйӧник юаліс кодлыськӧ:
— Онӧ тӧдӧй, кӧні Татьяна Владимировна?
Лубенцовлӧн плеш вылас чепӧсйис пӧсьыс.
— Операционнӧйын, буракӧ, — кыліс вочакыв.
— Абу, — шуис первой гӧлӧсыс, — став раненӧйяссӧ обработайтӧма нин...
Сійӧ ас ордас.
Ӧдзӧс воссьыштіс, и Лубенцов дінӧ петіс ыджыд морӧсъяса, зэв сьӧд синъяса брюнетка.
Ӧшиньясӧд пырис рытъя югыд.
Лубенцов вермис на аддзыны сылысь чужӧмсӧ.
Нывбабаыс жӧ аддзис сійӧс омӧля: Лубенцов сулаліс ӧшиньяслань мышкӧн.
Лубенцов вылӧ сюся видзӧдігтыр сійӧ юаліс:
— А мыйла колӧ тіянлы Кольцоваыс?
Кажитчӧ, ті абу ранитчӧмныд...
Сылӧн гӧлӧсыс эз вӧв зэв мелі.
Лубенцов шуис:
— Да, ме абу ранитчӧма.
Меным колӧ аддзӧдлыны сійӧс мӧдтор кузя.
— Мый? — ярскӧба юаліс нывбаба: — Аппендицит?
Грыжа?
Тайӧ минутаас ньӧжйӧникӧн воссис ывла ӧдзӧс, кодкӧ пырис, и Лубенцов зэв бура чувствуйтіс, мый тайӧ пырис Таня.
Сьӧд синъяса нывбаба шуис:
— Тэнӧ тані юасьӧны.
Сэки Лубенцов бергӧдчис.
Танялысь чужӧмсӧ сійӧ эз аддзы, но аддзис восьса ӧдзӧс фон вылын сылысь мыгӧрсӧ.
Лубенцов сибдӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Тайӧ ме, Таня.
Здравствуйте.
— Коді? — юаліс Таня да горӧдыштіс.
Сэсся друг лои югыд, — орчча комнатасьыс нывбаба вайис лампа.
Лампа югыдыс югдӧдіс Танялысь чужӧмсӧ, коді вӧлі бумага кодь кельыд.
Сэсся кыкнанныс петісны ывлаӧ.
Асыввыв горизонтын ыпъяліс би, кӧнкӧ укйӧдлісны орудиеяс, но Лубенцов да Таня нинӧм эз кывны ни эз аддзыны.
Сэсся небесаын тыдовтчис том тӧлысьлӧн векньыдик виж чарлаыс, и тӧлысьсӧ найӧ аддзисны да сувтісны.
— Тайӧ ті? — юаліс Таня да, сылы чужӧм вылас видзӧдігмоз, некымынпӧв юаліс тайӧ ӧтиторсӧ, сэсся шуис: — Кутшӧм шуд, мый ті ловъяӧсь!
Тіянлы, буракӧ, колӧ мунны, тіян сы мында мог...
Меным страшнӧ тіянӧс лэдзны, медым ті бара энӧ...
Кутшӧм ме йӧй, ме шуа — бара...
Ме некыдзи ог вермы велавны, мый ті ловъяӧсь.
Ті ранитчылінныд, да?
Ставсӧ тайӧс сійӧ шуаліс тэрыба.
— Мунам кытчӧкӧ пемыдінӧ, — шуис сійӧ повтӧг;
Таня эз кӧсйы ӧні лыддьысьны условностьяскӧд, — ме тіянӧс окала.
Найӧ кежисны матысса керка сайӧ, Таня топыда кутліс сійӧс да окаліс.
— Кыдзи меным тіянӧс шуны? — юаліс Таня, кор найӧ петісны керка сайысь. — Ме ӧд тіянӧс некор некыдзи эг шулы.
Сэки, Москва дорад, — «лейтенант ёрт», а Германияын миян медбӧръя паныдасьлігӧн «майор ёрт».
Мӧда тіянӧс шуны Сергейӧн, ӧд ті менӧ шуанныд Таняӧн...
Нинӧм энӧ шуӧй.
Ме пола, мый ті висьталанныд мыйкӧ лӧсявтӧмӧс.
Тайӧ шуд, мый ми паныдасим — и ставыс.
Вообразитам минута кежлӧ, мый войнаыс абу нин да ми прӧстӧ гуляйтам бульвар кузя Москваын.
Ок, кутшӧм окота нин видзӧдлыны нормальнӧй челядь вылӧ, кодъяс гӧпъясын лэдзалӧны бумагаысь либӧ пӧвторъясысь вӧчӧм корабликъяс, ворсӧны лыаӧн!..
Тӧданныд, кор ме кывлі, мый ті пӧгибнитӧмныд, ме думышті, мый таысь неуна мыжа и ме.
Тіянлы висьталӧмаӧсь мыйкӧ лёкӧс ме йылысь...
Да, да, ме тӧда.
И меным кажитчис, мый ті ӧбидитчӧмныдла мунінныд биӧ.
Дерт, тайӧ вӧлі йӧйталӧм, но ме тадзи думайті.
На дінті ньӧжйӧникӧн мунісны повозкаяс, тэрмасьтӧг восьлалісны салдатъяс.
И сы вӧсна мый война помасян лунъясӧ ставыс вӧліны шудаӧсь, йӧз видзӧдісны влюблённӧйяс вылӧ мечтательнӧй синъясӧн да сьӧлӧмсяньныс сиисны налы долыд мирнӧй олӧм.
— Менӧ ординарец вӧвъясӧн виччысьӧ, — дум вылас уси медбӧрын Лубенцовлы, и найӧ мӧдісны бӧр Фалькенхагенӧ.
Каблуков вӧвъясыскӧд вӧлі важ местаас.
— Пырысь-пыр кутам чай юны, — шуис Таня. — Вӧвъяссӧ ми йӧртам миян дворӧ, сэні кутшӧмкӧ сарайяс сулалӧны.
Каблуков юалана чӧвтліс синъяссӧ гвардияса майор вылӧ, но сійӧ видзӧдіс эз сы вылӧ, а нывбаба вылас.
Таня муніс водзын, и Каблуков нуӧдіс вӧвъяссӧ сы бӧрся.
Ӧти керка дінын Таня сувтіс, ачыс восьтіс воротасӧ, шуис:
— Со тані.
Ме тані ола.
Лубенцовкӧд ӧтлаын сійӧ пырис керкаас.
Налы паныд петіс кӧзяйкаыс, вӧсньыдик чужӧма, ӧчкиа пӧрысь немка, коді Лубенцовлы кажитчис зэв бур да гостеприимнӧй старушкаӧн.
Таня сыкӧд ӧтлаын петіс мӧд комнатаӧ.
Сэсся сійӧ бор локтіс, вольсаліс пызан дӧра, вайис сьӧд армейскӧй нянь да мяснӧй консервъяс.
Кӧзяйка заваритіс чай.
Танялӧн волнуйтчӧмыс, кодӧс сійӧ зілис дзебны, кыдзкӧ вуджис и кӧзяйкаыслы, да старушка ноксис пызан дорын, мыйкӧ ӧдйӧ-ӧдйӧ бормочитіс аслыс ныр улас.
Кор сійӧ муніс, Таня петаліс ывлаӧ да чукӧстіс Каблуковӧс.
Ставныс пуксисны пызан сайӧ, но сёйис ӧтнас Каблуков, а Таня да Лубенцов водзын сулалісны чай стӧканъяс, но найӧ эз юны ни эз сёйны, а сӧмын видзӧдісны ӧта-мӧд вылас.
Кодкӧ таркнитіс ӧдзӧсас.
Мыччысис нывбаба юр.
Медсестра локтӧма Таня дінӧ быттьӧкӧ могӧн, но и Таня и Лубенцов гӧгӧрвоисны, мый сійӧ локтіс татчӧ любопытство ради, и ачыс сійӧ гӧгӧрвоис, мый найӧ тайӧс гӧгӧрвоисны.
Сестрица мыйкӧ висьталіс гӧрдӧдӧмӧн, но Таня ӧдвакӧ мыйкӧ гӧгӧрвоис, мый сылысь корӧны.
Медсестра муніс, а мыйкӧ дыра мысти комнатаӧ юрсӧ сюйліс мӧд нывбаба.
И тайӧ нылыслы сюрӧма помка, медым волыны татчӧ.
Каблуков чеччис, аттьӧаліс гӧститӧдӧмысь да висьталіс, мый сылы колӧ мунны вердыштны да юктыштны вӧвъяссӧ.
Таня чеччис жӧ да висьталіс, мый сійӧ корас кӧзяйкаыслысь, медым сійӧ судзӧдас турун.
Но Каблуков ачыс кӧсйис корны турунсӧ.
Таня кӧсйис сэсся петкӧдлыны сылы, кӧні ваыс, но Каблуков шуис, мый ачыс тӧдмалас, да петіс.
Таня пуксис да заводитіс мыйкӧ висьтавны сы йылысь, мый кӧзяйкаыслӧн туруныс эм.
Таня ачыс аддзылӧма турунсӧ дворсьыс.
А Лубенцовлы ставыс вӧлі яснӧ — ставыс, мый вӧчсис Танякӧд и сыкӧд аскӧдыс, и сійӧ аслас, Танялӧн да став йӧзыслӧн быд кывйысь да быд жестысь ставсӧ гӧгӧрвоис, зэв бура да яснӧя лыддис йӧзлысь мӧвпъяссӧ.
Сэсся таркӧдчис да пырис ещӧ кодкӧ, но Лубенцов эз дӧзмы та вылӧ, сійӧ весиг эз видзӧдлы пырысь вылас, сійӧ видзӧдіс Таня вылӧ да шензис, кутшӧм гырысьӧсь да мичаӧсь сылӧн руд синъясыс.
А тайӧ пырӧма Глаша.
Сійӧ пыр жӧ тӧдіс гвардияса майорӧс, коді частӧ волывліс Весельчаков ордӧ батальонӧ.
Сійӧ шуис мыжапырысь:
— Ок, Татьяна Владимировна, прӧститӧй менӧ, йӧйӧс!
Дзик эг думайт ме, мый гвардияса майор тіянлы тӧдса.
Ме жӧ тӧда вӧлі, мый гвардияса майор ловйӧн коли...
Ме пӧшти став сестраяслы висьтавлі сы йылысь, кыдзи гвардияса майор куим лун чӧж олӧма немчура пӧвстын карын да сэсся отсалӧма миян батальонлы водзӧ мунны... — Чӧв олыштӧм бӧрын да недыр падъялӧм бӧрын сійӧ ньӧжйӧник юаліс:
— Онӧ тӧдӧй, гвардияса майор ёрт, мый менам Весельчаковкӧд?
Ловъя?
Дзикӧдз дугдіс гижны, ог тӧд, мый и думайтны...
Вунӧдіс сійӧ ме йылысь.
— Ловъя! — шуис Лубенцов. — Тӧрыт сійӧс аддзылі.
Ловъя и дзоньвидза.
— Дзоньвидза, — шогпырысь шуис Глаша. — Буракӧ, запойӧн куритӧ.
— Куритӧ?
Эг казявлы...
Ей-богу, эг казявлы.
Ме кӧ эськӧ тӧді, ме эськӧ зіли тӧдмавны.
«Кутшӧм лӧсявтӧмтор ме висьтала! — шудысла асьсӧ помниттӧг думайтіс Лубенцов. — Дзикӧдз садьӧс вошті...»
— Мыйла сылы куритнысӧ? — шуис Таня. — И эз вунӧд сійӧ тіянӧс.
Кыдзи вермис сійӧ вунӧдны тіянӧс!
Тайӧ вӧлі эськӧ зэв тешкодь...
Эз, эз!
Сійӧ думыштіс, Лубенцов моз жӧ, мый висьталӧ глупӧй кывъяс, сэсся казяліс, мый колӧ корны Глашаӧс пызан дорӧ.
— Пуксьӧй, Глашенька, — шуис сійӧ.
Но Глаша ӧткажитчис.
— Меным колӧ мунны, — вочавидзис сійӧ ньӧжйӧник. — Удж уна.
Некутшӧм удж эз вӧв, дерт, но Таня нинӧм эз воча шу, сылы некодӧс неокота вӧлі аддзыны, Лубенцовысь кындзи.
Глаша муніс, но минута мысти локтіс самӧй сійӧ векни синъяса брюнеткаыс, коді сэтшӧм кӧдзыда встретитіс гвардияса майорӧс.
Сійӧ и ӧні видзӧдліс сы вылӧ лӧгпырыськодь да юаліс неуна вызывающӧя:
— Чайта, эг мешайт?
— Мый тэ, мый тэ!.. — мӧдіс шуавны Таня. — Пуксьы, Маша, да тӧдмась.
Гвардияса майор Лубенцов, менам важся тӧдса.
Мария Ивановна Левкоева, госпитальнӧй взводса командир да менам друг.
Маша юаліс:
— Тэ он мун манастырад?
— Ог, мун ачыд, — вочавидзис Таня.
— Ме сідзи и чайті, мый тэ талун он мун манастырӧ, — быд кыв тӧдчӧдӧмӧн шуис Маша.
Таня быттьӧ эз казяв Машалысь прокурорскӧй тонсӧ да объяснитіс Лубенцовлы:
— Тані орччӧн нывбаба манастыр, и манастыр бердас сирӧтаяслы детскӧй приют.
Полковник Воробьёв, кор тані заводитчисны бойяс, петкӧдіс челядьсӧ машинаясӧн...
Сэсся найӧ бӧр воалісны татчӧ, и комдив тшӧктіс миян снабженецъяслы лэдзны приютлы рис, пызь...
Весиг некымын лысьтан мӧс налы сетісны.
Манакиняяс ёна шензисны, найӧ эз виччысьны, мый большевикъяс радейтӧны челядьӧс...
Ми, врачьяс, шефствуйтам приют вылас, сэні уна висьысь челядь — дистрофия...
Со ми и ветлӧдлам сэтчӧ витӧд рыт нин, глюкоза нуалам.
Мария Ивановналӧн кӧрӧм синкымъяс вылас видзӧдлӧм бӧрын Лубенцов друг серӧктіс да, правдайтчӧм могысь, шуис
— Прӧститӧй, Мария Ивановна, меным дум вылӧ уси, кыдзи ті интересуйтчинныд менам висьӧмъясӧн.
— Но и мый нӧ! — скӧра шуис Мария Ивановна. — Да, ме юалі, и менам эм право, кыдзи врачлӧн, юавны, мыйӧн ті висянныд.
И — да, ме шуи «грыжа» кыв...
Сэтшӧм висьӧмыс эм, и врач вермӧ юавны сы йылысь.
Таня гораа серӧктіс, и сэки виччысьтӧг серӧктіс ачыс Маша.
Сійӧ ӧдйӧ окыштіс Таняӧс да котӧрӧн петіс комнатаысь.
Найӧ бара колины ӧтнаныс.
Таня шуис дрӧгнитӧм гӧлӧсӧн:
— Тіянлы, кӧнкӧ, регыд колӧ мунны?
Лубенцов эськӧ вермис кольччыны аскиӧдз, но сійӧ эз решитчы тайӧс висьтавны.
Тайӧ вӧлі эськӧ вывті нин уна.
Сійӧ шуис:
— Да.
Кора тіянӧс, верманныд кӧ ті прӧстмӧдчыны аски, волӧй ме ордӧ Потсдамӧ.
Генерал тіянӧс корис.
Ті видзӧдланныд карсӧ, паркъяссӧ.
Тайӧ зэв интереснӧ.
Доверчивӧя сы вылӧ видзӧдігтыр Таня шуис:
— Ладнӧ.
Ме вӧча ставсӧ, мый тіянлы колӧ.
— Пыр жӧ асывнас и локтӧй.
— Ладнӧ, локта.
— А кыдзи ті локтанныд?
— Локта.
Найӧ петісны ывлаӧ, пызан вылас колисны вӧрзьӧдлытӧм чай стӧканъяссӧ.
Небесаын югъялісны кодзувъяс, кодъяс вӧліны кельыдӧсь Берлин весьтын ыпъялысь би югӧрысь.
Кильчӧ вылын куритчис Каблуков.
Кокшыяс кылӧм бӧрын сійӧ вӧрзьыштіс, медым мунны.
— Седлӧав, — шуис гвардияса майор.
Каблуков муніс седлӧавны вӧвъясӧс, а Лубенцов да Таня сулалыштісны кодзувъяс улын, ӧта-мӧд бердас топӧдчӧмӧн.
Сэсся кылісны вӧв кокшыяс, вомкӧртъясӧн зильӧдчӧм.
Каблуков поводӧдыс вайӧдіс вӧвъяссӧ.
Туй чӧжыс Лубенцов да ординарец чӧв олісны.
Гвардияса майор думайтіс сы йылысь, кутшӧм аслыспӧлӧс тонӧн Таня шуис тайӧ кывъяссӧ: «Ме вӧча ставсӧ, мый тіянлы колӧ».
Тайӧ кывъясыс, думайтіс сійӧ, йитісны найӧс нэм кежлас, и ставыс свет вылас кажитчис сылы ӧні кокниӧн да прӧстӧйӧн.
Вӧвъяс гӧнитісны ӧдйӧ.
Вӧлі войшӧр бӧрын нин.
Заводитчис май мӧд лун.
XXIV
Мӧд лунас, май 2-ӧд лунӧ, Таня эз вермы мунны Потсдамӧ, сы вӧсна мый лоины виччысьтӧм да важнӧй событиеяс.
Май 2-ӧд лунлы паныда войнас Берлинсянь рытыввылӧ Вильгельмштадт да Пихельсдорф районъяс пыр прорвитчис самоходнӧй орудиеяса да бронетранспортёръяса немецкӧй войскалӧн ыджыд группировка комын кымын тысяча морт.
Эз на удит Лубенцов воны Потсдамӧ, кыдзи Гатовсянь да Кладовсянь воисны первой юӧръяс, мый туйяс вылӧ петӧмаӧсь вооружённӧй немецъяслӧн гырысь массаяс.
Дивизиясӧ ставнас вӧлі кыпӧдӧма тревога кузя.
Югдӧм водзвывса сук пемыдас, кодӧс сӧмын шочиника вундыштлісны карманнӧй пӧнарикъяслӧн югӧръясыс, салдатъяс пуксялісны автомашинаясӧ да муналісны войвылӧ, медым потшны Берлинсянь рытыввылӧ нуӧдысь туйяссӧ.
Штабын дугдывтӧг звӧнитісны телефонъяс,
юӧрталісны пыр выль подробностьяс прорывайтчысь немецъяс йылысь, кодъяс мунісны гырысь колоннаясӧн, зілисны кытшовтны бокӧдыс населённӧй пунктъяссӧ.
Лубенцов садьмӧдіс разведчикъясӧс, кодъяс вӧлі узьӧны штаблы паныда керкаын.
Найӧ ӧдйӧ чеччисны, босьталісны автоматъяс да гранатаяс.
Найӧс виччысис нин грузӧвик.
Пуксялісны машина кузовӧ.
Машина ӧдйӧ мӧдӧдчис войвывлань.
Вочасӧн югдіс.
Коли бӧрӧ первой ӧти сикт, сэсся мӧд.
Временнӧй пос кузя, код дінын занимайтісны оборона сапёръяс, разведчикъяслӧн машинаыс петіс Фарланд дінӧ.
Тайӧ сиктсьыс войвылӧджык, мыльк вылӧ, Лубенцов тшӧктіс сувтны.
Разведчикъяс чеччыштісны машинасьыс да мӧдӧдчисны гвардияса майор бӧрся неылын тыдалысь ыджыд туйлань.
Налы эз ковмы дыр виччысьны.
Туй чукыльсянь тыдовтчис немецъяслӧн колонна, кӧні вӧлі тысяча мортысь не этшаджык.
Водзын муніс «Фердинанд» типа штурмовӧй орудие.
Колонна помас вӧлі сэтшӧм жӧ мӧд орудие.
Самоходкаяс вылас сьӧд крестъяс уськӧдісны Лубенцовлы тӧдвылас войналысь кольӧм вояссӧ.
Сійӧ сюся видзӧдіс колонна бӧрся, сэсся, Мещерскийлань бергӧдчӧмӧн, шуис:
— Сетӧй залп.
Разведчикъяс сетісны залп.
Немецъяс шызисны, сявмунісны-разӧдчисны туйбердса кустъясӧ да мыльк сайясӧ и кыссьӧмӧн, копыртчӧмӧн, котӧрӧн мӧдӧдчисны водзӧ.
Самоходкаяс сувтісны да куимысь лыйисны неылын тыдалысь кӧрттуй станцияӧ.
Кымынкӧ минута мысти Лубенцовлы отсӧг вылӧ воис батарея.
Артиллеристъяс бергӧдісны пушкаяссӧ да сетісны залп сикт кузя, кытчӧ пырисны немецъяс.
Котӧрӧн воысь салдат юӧртіс гвардияса майорлы, мый неуна асыввылынджык тыдовтчӧма мӧд колонна, кӧні вӧлі морт тысяча кымын жӧ.
Салдат петкӧдліс чуньнас вӧр ді вылӧ, кытчӧ сӧмын ӧні на пырӧмаӧсь немецъяс.
Лубенцов мӧдӧдіс сэтчӧ Воронинӧс да ещӧ кык разведчикӧс, а сиктлань, кытчӧ пырис первой колоннаыс, ыстіс Митрохинӧс да куим разведчикӧс.
Воронин регыд бӧр воис да висьталіс, мый вӧрӧ збыль расположитчӧмаӧсь морт куимсё немецкӧй салдат.
Артиллеристъяс бергӧдісны ӧти пушка вӧрлань стволӧн да лыйисны сэтчӧ кыкысь.
Минута мысти сэтысь петалісны немецъяс.
Кияснаныс ӧвтчигтыр найӧ котӧртісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Лубенцов виччысис Митрохинлысь бӧр воӧмсӧ, коді висьталіс, мый немецъяс бара кутісны мунны водзӧ, но эз нин колоннаӧн, а торъя группаясӧн.
Лубенцов тшӧктіс пуксявны машинаясӧ да мӧдӧдчис бӧр дивизияса командир дінӧ.
Вахов сикт районсянь, коді Науэнсянь лунвылынджык, кӧні мунісны жӧ бойяс прорывайтчысь колоннаяскӧд, генералӧс вызовитіс рация кузя командарм.
Командармкӧд сёрнитӧм бӧрын комдив шуис:
— Ковмас косясьыштны ещӧ ӧтчыд война помасигас...
Бара йӧзӧс воштыны, вир кисьтны.
Командарм висьталӧ, мый тані прорывайтчӧны медся ӧтчаяннӧйясыс, кодъяслы страшнӧ веськавны миян киясӧ...
Тӧдӧны, мый омӧль лоӧ!
Американецъяс дінӧ писькӧдчӧны.
А берлинскӧй гарнизон капитулируйтӧ, сэні ставыс нин помасьӧма.
Лубенцов лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Ме видзӧді на бӧрся, абу нин сэтшӧм ӧтчаяннӧйӧсь найӧ.
Ме ногӧн, колӧ мӧдӧдны немецъяс дінӧ парламентёръясӧс еджыд флагъясӧн да предложитны сдайтчыны.
Жаль бара йӧзсӧ воштыны.
Генерал звӧнитіс политотделӧ.
Плотников сӧгласитчис гвардияса майор предложениеӧн.
— Тайӧ правильнӧ, — шуис сійӧ. — Колӧ видлыны.
Ковтӧм вир кисьтӧмысь мынтӧдчыны кӧсйӧм чужис частьясын дзик стихийнӧ.
Сэсся та вылӧ санкция сетіс Военнӧй Сӧвет.
Пӧшти став дивизияясысь немецъяс дінӧ ветлывлісны сӧветскӧй парламентёръяс — офицеръяс, кодъяс кӧть неуна тӧдыштісны немецкӧй кыв, — да предлагайтісны налы сдайтчыны.
abu
Гвардияса майор муніс еджыд флага броневичокӧн.
Оганесянӧс да Мещерскийӧс сійӧ мӧдӧдіс, еджыд флагъясӧн жӧ, Гросс-Глиникке посёлокӧ, а ачыс мӧдӧдчис рытыв-войвылӧ.
Первой сиктас жӧ сійӧ зурасис миян шызьӧм интендантъяс вылӧ, кодъяс дзик на ӧні нуӧдӧмаӧсь найӧ олӧмын медводдза бой — и абу прӧстӧйӧс, а рукопашнӧй бой немецъяскӧд.
Интендантъяс пӧвстын вӧліны ранитчӧмаяс.
— Ме вӧлі лэдза пызь дивизионнӧй ПАХ-лы, * — висьталіс гвардияса майорлы косяссьӧм кителя, винтовкаа ӧти кыз морт, кодлӧн видыс вӧлі зэв воинственнӧй, — и друг аддза: немецъяс локтӧны!
Ми водалім да заводитім лыйлыны.
Дорйим пызьнымӧс.
На дінӧ оз еджыд флагӧн, а «катюшаясӧн» колӧ мунны!
* Полевӧй хлебопекарня.
Лубенцов муніс водзӧ, прӧйдитіс автострада да Парец-Науэн канал.
Быдлаын вӧлі ёна шызьӧмаӧсь.
Тыловӧй частьясса салдатъяс, майорӧс еджыд флагӧн аддзӧм бӧрын, ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр висьтавлісны:
— Со эсті прӧйдитіс ӧти колонна!
— Эсійӧ вӧрас немецъяс!
— Насыпь сайтіыс морт кыксё кыссьӧны!
Лубенцов сувтӧдіс броневичоксӧ вӧр дорас, кӧні, салдатъяс висьталӧм серти, вӧлі немецъяслӧн ыджыд группаыс.
Киас еджыд флаг босьтӧмӧн гвардияса майор ӧдйӧ мӧдӧдчис вӧр ділань.
Вӧр діас пырыштӧм бӧрын сійӧ пондіс гораа да тэрмасьтӧг шуавны:
— <deu>Deutsche Soldaten! Das Kommando der Roten Armee...</deu> *
* Немецкӧй салдатъяс!
Краснӧй Армиялӧн командование...
Эз на удит Лубенцов помавны, кыдзи вӧрсьыс чепӧсйис кутшӧмкӧ вуджӧр да, кияссӧ лэптӧмӧн, сы дінӧ петіс немец.
Тайӧ вӧлі обер-ефрейторскӧй погонъяса, ӧчкиа, кузь да бритчытӧм морт.
Сійӧ локтіс, полігтырйи Лубенцов чужӧм вылӧ видзӧдігтыр.
Лубенцов пыр жӧ сійӧс бӧр мӧдӧдіс вӧрас. Да висьталіс, мый немецлы пӧ колӧ вайӧдны татчӧ ассьыс ёртъяссӧ.
Эз коль и дас минута, кыдзи ӧчкиа немец вайӧдіс аскӧдыс морт кызьӧс кымын.
Тайӧясӧс Лубенцов бара жӧ бӧр лэдзис.
— <deu>Геен зи</deu>, — колльӧдіс сійӧ найӧс, — <deu>унд цурюк мит андере...</deu> *
* Мунӧй да вайӧдӧй мукӧдъясӧс...
Сылӧн арталӧмыс тырвыйӧ збыльмис.
Найӧ разӧдчалісны вӧр пасьта, и сійӧ ылысянь кыліс, кыдзи найӧ чуксалӧны мукӧдъяссӧ да мыйкӧ настойчивӧя да тэрыба-тэрыба висьтавлӧны.
Медбӧрын тыдовтчис ыджыд группа, морт сё.
Оружиесӧ найӧ шыблалӧмаӧсь вӧрас.
Найӧ сідз жӧ внимательнӧя да полігтырйи, кыдзи и сійӧ, первойыс, ӧчкиаыс, видзӧдісны русскӧй офицер вылӧ.
Лубенцов нуӧдіс ас бӧрсяыс пленнӧйясӧс ӧградаӧн кытшалӧм неылын тыдалысь ыджыд фольваркӧ, кӧні вӧлі кирпичнӧй завод.
Ӧграда сайын быдмисны кузь лапъяса пӧрысь каштанъяс.
Броневичок ньӧжйӧникӧн муніс пленнӧйяс бӧрся да сувтіс эжа вылӧ, ӧградасянь неылӧ.
Фольваркын вӧлі шума.
Гражданскӧй олысьяс, медсясӧ нывбабаяс да челядь, унаӧн петісны керкаяссьыс, но пленнӧйяс вылӧ видзӧдісны ылысянь, эз лысьтны матыстчынысӧ.
Лубенцов назначитіс ӧчкиаӧс старшӧйӧн, коді ноксис медся ёна да ӧти воськов сайӧ эз вешйыв гвардияса майор дорысь.
Гвардияса майор матыстчис тайӧ ӧчкиа немецыскӧд нывбабаяс дінӧ да висьталіс налы, мый бур эськӧ вӧлі вердыштны соотечественникъяссӧ.
Нывбабаяс первойсӧ эз гӧгӧрвоны, мый висьталӧ налы еджыд флага миролюбивӧй русскӧйыс, а сэсся, кор Лубенцов мӧдысь висьталіс ассьыс кывъяссӧ, заводитісны мыйкӧ больгыны, горзыны да котӧртісны гортаныс да скӧтнӧй дворъясӧ.
Регыд мысти найӧ бӧр воалісны нянь тупӧсьясаӧсь да эмалированнӧй ведраясаӧсь, кӧні вӧлі йӧв.
Тайӧ кыпӧдіс пленнӧйяс пӧвстын гажа сёрни.
Немецъяс пуксялісны эжа вылӧ ведраяс гӧгӧр да заводитісны кисьтавны йӧвсӧ котелокъясӧ, кодъясӧс найӧ абу шыблалӧмаӧсь; найӧ, тыдалӧ, медбӧрын, гӧгӧрвоӧмаӧсь, мый ӧні котелокъяс колӧны ёнджыка автоматъяс дорысь.
Найӧ эз вунӧдны и пасибӧ висьтавны русскӧй офицерлы, сы вӧсна мый ӧчкиа морт сэки жӧ висьталіс налы, коді «организуйтіс» йӧвсӧ.
Гӧгӧр сулалісны нывбабаяс да челядь да жальпырысь видзӧдісны пленнӧйяс вылӧ, — а русскӧй вылӧ, коді ӧтнас ветлӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ на дінті, — признательностьӧн да уважениеӧн, а томджык нывбабаяс — кокетничайтыштӧмӧн.
Содтыны кӧ та дінӧ, мый гырысь каштанъяс весьтын, и веж му весьтын, и немецъяслӧн да немкаяслӧн оживлённӧй чужӧмъяс весьтын ӧшаліс зэв лӧз тувсов небеса да шондіыс гажаа югъяліс, позьӧ гӧгӧрвоны, кутшӧм долыд да многозначительнӧй картина воссис Сергей Лубенцов синъяс водзын.
Сэк кості ӧчкиа, неуна сёйыштӧм бӧрын, вӧзйысис бара мунны да вайӧдны пленнӧйясӧс.
Лубенцов тшӧктіс сылы бӧрйыны некымын отсасьысьӧс эсійӧ «ветеранъяс» пӧвстсьыс, кодъяс первойясӧн локтісны еджыд флагӧн чуксалӧм вылӧ.
Гвардияса майор тшӧктіс челядьлы, кодъяс вомъяссӧ калькнитӧмӧн сулалісны на гӧгӧр, сідзжӧ котӧртны вӧрӧ да вайӧдны татчӧ, мир дінас да йӧз дінас, сэні дзебсясьысь немецъясӧс.
Челядь вӧліны, дерт, помтӧг шудаӧсь татшӧм задание получитӧм бӧрын.
Найӧ кытыськӧ судзӧдалісны кузь бедьяс, кӧртавлісны на бердӧ еджыд чышъянъяс да, юр весьтаныс найӧс вылӧ лэптӧмӧн, котӧртісны вӧрӧ.
Кымынкӧ минута мысти вӧрысь петіс немецкӧй салдатъяслӧн уна лыда выль группа, кодъясӧс вайӧдіс пельпомас ранитчӧм подполковник.
Подполковник матыстчис Лубенцов дінӧ, сетіс честь, восьтіс кобурасӧ да мыччис сылы ассьыс пистолетсӧ.
Гвардияса майор босьтіс киас пистолетсӧ да шуис, быттьӧ юаліг:
— <deu>Also, Frieden</deu>? *
— <deu>Gott sei Dank</deu>! * — вочавидзис подполковник.
* Сідзкӧ, мир?
* Слава богу!
Лубенцов пуктіс сійӧс комендантӧн став лагерь вылас, кӧні ӧні лыддьыссис нин куимсё сайӧ морт.
Кадысь кадӧ быдладорсянь воалісны ӧткаяс. Локтіс кутшӧмкӧ капитан, сэсся — обер-лейтенант, кодлӧн морӧсас ӧшаліс железнӧй крест.
Пленнӧйяс пуксялісны эжа вылӧ, асъя шонді водзас синъяссӧ читкыралігтыр.
Всё-таки Лубенцовӧс мӧдіс беспокоитны, мый пӧшти витсё немецкӧй салдат пӧвстын сійӧ ӧтнас.
Гӧгӧр оз вӧлі тыдав ни ӧти сӧветскӧй боец, сӧмын броневичок дорын сулаліс лӧз комбинезона водитель, младшӧй сержант.
Сійӧ, тыдалӧ, беспокоитчис жӧ да, Лубенцов дінӧ матыстчӧм бӧрын, шуис:
— Зэв нин унаӧн найӧ чукӧрмисны...
Бур эськӧ, охрана кӧ вӧлі.
Лубенцов думыштіс да тшӧктіс:
— Пуксьы машинаад да мун жугалӧм кирхаа эсійӧ сиктас.
Сэтысь ме аддзылі миянлысь пушечнӧй батарея.
Мед ыстасны кӧть дас кымын салдатӧс.
Броневичок муніс.
Лубенцов коли ӧтнас.
А немецъяс пыр локталісны и локталісны.
Аслас отсасьысьяскӧд ӧчкиа дугдывтӧг ветлӧдліс вӧрӧ да бӧр и пыр воліс «прибыльӧн».
Лубенцов сёрнитыштіс подполковниккӧд.
Немец висьталіс, мый Гитлер, — сідз, <rus>по крайней мере</rus>, вӧлі объявитӧма — виӧма асьсӧ рейхсканцелярияын войдӧрлун, апрель 30-ӧд лунӧ.
Берлин капитулируйтӧма сы бӧрын, кор тыдовтчис, мый водзӧ некутшӧм сопротивление русскӧй войскалы оз позь сетны.
Босьтны кӧ асьсӧ подполковниксӧ, коді служитлӧма Груневальд вӧрын сулалысь зенитнӧй полкса командирӧн, то сійӧ решитӧма участвуйтны прорывын, сы вӧсна мый сійӧ ачыс рӧднас Тюрингияысь да кӧсйӧма веськавны гортас.
Тайӧ помка вӧснаыс жӧ прорывайтчисны рытыввылӧ и унаӧн мукӧд салдатъяс да офицеръяс.
Збыль, подполковник эз вермы не сӧгласитчыны Лубенцовкӧд сы йылысь, мый уна немецъяс кӧсйисны мунны рытыввылӧ важ мыжъясысь накажитӧмысь мынтӧдчӧм вылӧ надеяӧн.
Да, подполковник аддзылӧма туйын абу этша тӧдчана эсэсовецъясӧс, а сідзжӧ различнӧй нацистскӧй организацияяс аппаратысь гражданскӧй йӧзӧс.
Лубенцовлӧн юалӧм вылӧ, лыддьӧны-ӧ тайӧ йӧзыс, мый американецъяс оз кутны найӧс преследуйтны, подполковник неуна падмыштліс да, Лубенцов вылӧ синкым увтіыс видзӧдлӧм бӧрын, вочавидзис, мый, пӧжалуй, тадзи унаӧн чайтӧны.
Мӧдіс лоны пыр шоныдджык.
Еджыд кымӧрторъяс ньӧжйӧник кывтісны лӧз небесаті.
Тайӧ кадас вӧрын кыліс автоматнӧй очередь, и мыччысис ӧчкиа.
Сійӧ локтіс зэв ӧдйӧ, пӧшти котӧртіс.
Лубенцов дінӧ воӧм бӧрын сійӧ заводитіс мыйкӧ зэв ӧдйӧ висьтавны, и став висьталӧмсьыс Лубенцов гӧгӧрвоис сӧмын куим кыв:
— <deu>Kaum lebendig' raus...</deu> *
* Муртса ловйӧн петі.
Медбӧрын Лубенцов гӧгӧрвоис, мый сэтчӧ, вӧрдорсяньыс неылӧ, сӧмын на воӧма йӧзлӧн ыджыд группа, кодъяс вооружитчӧмаӧсь автоматъясӧн да оз кӧсйыны мунны пленӧ.
Кор ӧчкиа заводитӧма агитируйтны найӧс, на пӧвстысь ӧти сетӧма очередь автоматысь.
Мыйкӧ дыра мысти броневичок воис бӧр. Сэні пукалісны винтовкаяса некымын сӧветскӧй салдат. Лубенцов колис найӧс видзны пленнӧйясӧс, а ачыс босьтіс еджыд флаг да мӧдӧдчис вӧрлань.
Бӧрсяньыс, сысянь неылын, локтісны детинкаяс, кузь бедьясаӧсь, кодъяс йылын гажаа дӧлалісны еджыд носӧвӧй чышъянъяс.
Чӧла сулалысь пуяс дінӧ гораа шыасигмоз, кодъяс сайын, кыдзи сійӧ тӧдіс, дзебсясисны йӧз, Лубенцов предложитіс немецъяслы сдайтчыны.
Вӧр лӧгпырысь чӧв оліс.
Лубенцов гораджык гӧлӧсӧн бара висьталіс сійӧс жӧ да содтіс, мый сӧветскӧй командование оз кӧсйы кисьтны вир да сы вӧсна предлагайтӧ немецкӧй салдатъяслы сдайтчыны пленӧ.
Бара пуксис чӧв-лӧнь.
Сӧмын тӧлыс шуракыліс пу коръясӧн.
Быдлаын веж турун вылын туплясисны каскаяс, винтовкаяс да пистолетъяс.
Медбӧрын кысянькӧ шуйгавывсянь чеччисны кык немец да мӧдӧдчисны Лубенцовлань.
Мунігмозныс сылы честь сетӧмӧн найӧ прӧйдитісны сы дінті фольварклань.
Лубенцов вӧчис куим воськов водзӧ.
Водзын тыдаліс сён, а сы сайын ылынкодь неыджыд вӧр керка.
Йӧзыс, дерт, именнӧ тайӧ сёнас, — разведчиклӧн сюсь пельыс эз вермы сійӧс пӧръявны.
Но некод эз пет сэтысь, и Лубенцов кӧсйис нин бӧр мунны фольваркӧ, кор сы водзӧ сёнсьыс веськыда сувтіс кутшӧмкӧ немец; пӧшти ӧттшӧтш гымӧбтіс лыйӧм шы, немец уси, и та бӧрын пыр жӧ гораа сяркнитіс дженьыдик автоматнӧй очередь.
Гвардияса майор чуймӧмӧн бӧрыньтчис, медбӧръя здукас аддзыліс, кыдзи улысса пу лапъяс вылысь киссисны веж коръясыс, и, сьӧлӧмас кутчысьӧмӧн, сійӧ уси эжа вылӧ.
XXV
Берлинлӧн медбӧръя лунъясӧ Конрад Винкель оліс Тиргартен убежищеясын Бюркекӧд ӧтлаын.
Кыдзи и тані олысь став йӧзыс, сійӧ лыддис, мый сӧмын Венклӧн воӧмыс вермас спаситны столицасӧ.
Сійӧ эз тӧд, кыдзи эз тӧдны и мукӧдъяс, мый Венклӧн армияыс слаб да мый Венклӧн воӧм йылысь легендаыс — тайӧ Гитлерлӧн медбӧръя химера *, и ставыс.
* Збыль лоны вермытӧм мечта.
Но апрель 29 лунӧ нин лои яснӧ, мый Венк оз лок.
Гусьӧникӧн висьтавлісны ӧта-мӧдныслы, мый 12-ӧд армия сибдӧма Потсдамысь лунвылӧджык да нуӧдӧ сэні сьӧкыд оборонительнӧй бойяс.
А босьтны кӧ 9-ӧд армиялысь частьяссӧ, кодъяс мунісны Венккӧд ӧтлаасьӧм вылӧ, то найӧс кытшалӧмаӧсь нин Вендиш — Бухгольц районын.
Апрель 29-ӧд лунӧ рытнас Бюрке муніс рейхсканцелярияӧ и бӧр воис сэтысь зэв зумыш да гажтӧм.
Гӧгӧр ставыс йиркакыліс.
Русскӧйяс петісны Шпрее вылӧ рейхстагсянь войвылӧджык, форсируйтісны Ландвер-канал, а рытыввывсянь Александерплац босьтӧм бӧрын пырисны Шлоссплатц вылӧ да нуӧдӧны бойяс императорскӧй замок вӧсна.
Найӧс некыдз оз позь вӧлі сувтӧдны!
Найӧ писькӧдчалісны карса подземнӧй сооружениеяс пыр, виччысьтӧг петавлісны метро станцияясысь, прӧйдитавлісны развалинаяс вомӧн, лэптавлісны ассьыныс пушкаяссӧ чуть ли не керка вевтъяс вылӧ.
— Мый думайтӧ фюрер? — вашнитіс Винкель.
Бюрке воча буркнитіс:
— Сійӧ оз нин думайт.
Бюрке кыскис мундир зепсьыс кык стекляннӧй ампула да видзӧдіс на вылӧ тайӧ ичӧтик пузырёкъяс кодьыс жӧ стекляннӧй синъяснас.
— Со тайӧс миянлы сеталісны, — шуис Бюрке. — Чёрнӧй корпуслӧн медбӧръя дзебсянін... — Сійӧ дзебис ампулаяссӧ зептас да равӧстіс: — Пом!
Олыштім — и тырмас!
Сюри кӧ эськӧ менам киясӧ ӧні эсійӧ чӧртыслӧн гадайтчысьыс, ме эськӧ сійӧс торпыригӧдз кералі, сволочӧс!
Сійӧ гусьӧник висьталіс Винкельлы, мый талун рейхсканцелярияӧ волӧма гарнизонса комендант генерал Вейдлинг, коді висьталӧма Гитлерлы, мый водзӧ сопротивляйтчыны оз позь, да предложитӧма сылы мунны карысь.
— И мый нӧ? — юаліс Винкель.
— Ӧткажитчӧма.
Сійӧ, дерт, ассьыс ворсӧмсӧ ворсіс нин.
Сылы некытчӧ нин воштысьнысӧ.
Историялы вылӧ, приличнӧджык помсӧ вӧчны столицаын, а не кӧнкӧ туйвежъясын...
Бюрке вӧлі отчаяниеын, но дзебис тайӧс став мукӧдъяссьыс. Сійӧ эз дзебсясь сӧмын Винкельысь, кодлы дӧверяйтіс.
Убежищеясын пуксис покойницкӧйын моз чӧв-лӧнь.
Йӧз юисны вина да виччысисны смерть.
Мӧд лунас, коймӧд часын, Тиргартенӧ кыссьӧмӧн воис Гитлерлӧн личнӧй охранасьыс оберштурмфюрер приказӧн — судзӧдны да вайны рейхсканцелярияӧ кыксё литр бензин.
Заводитісны кисьтавны бензинсӧ быдлаын тані сулалысь автомашинаясысь да бронетранспортёръясысь.
Муртса чукӧртісны сё квайтымын литр.
Оберштурмфюреркӧд вашкӧдчыштӧм бӧрын Бюрке бӧр воис Винкель дінӧ да шуис:
— Кутасны сотны фюрерлысь шойсӧ.
Сійӧ отравитчӧма либӧ отравитчас пыр.
Ме муна.
Бюрке тайӧ разын дыр эз во бӧр.
Мукӧдъяс, кодъяс кыссьӧмӧн воисны Фоссштрассе вывсянь, висьталісны, мый Гитлер отравитчӧма да мый рытнас генерал Кребс мунас русскӧйяс дінӧ переговоръяс нуӧдӧм могысь.
Фюрерлӧн кулӧмыс некодӧс эз чуймӧд.
Ставныс кывзісны висьталӧмсӧ веськодя да, лажыньтчӧмӧн пукаліг, вугралісны, мыйкӧ нямлялісны да виччысисны пом.
Берлин весьтын ӧшаліс сьӧд тшын.
Сэні, кӧні сулаліс рейхстаг, эз ланьтлыв зэв ёна лыйсьӧм шы.
Сэтысь ваялісны татчӧ, Шарлоттенбургскӧй шоссе дорӧ, пыр выль и выль раненӧйясӧс.
Русскӧйяс штурмуйтісны рейхстаг, и регыд мысти сылӧн стекляннӧй купол весьтын дӧлаліс нин сӧветскӧй гӧрд знамя.
Сійӧ тыдаліс и тасянь, Тиргартенсянь.
Татчӧдз кыліс вынйӧра русскӧй «ура».
Пансисны бойяс и зоологическӧй садйын, кысянь воалісны жӧ раненӧйяс.
Найӧ висьталісны, мый русскӧйяс босьтӧмаӧсь сэні пленӧ вит тысяча мортӧс.
Немецъяс быдлаын пукталӧны оружие да сетчӧны пленӧ.
Тиргартен дорйысьяслӧн радъясыс вочасӧн чинісны жӧ.
Войнас унаӧн вошины.
Винкель пукаліс убежищеын да вуграліс.
Сылы вӧлі дзик веськодь, мый лоӧ сыкӧд водзӧ.
Сёрӧн войнас локтіс Бюрке да сыкӧд ещӧ кымынкӧ эсэсовскӧй офицер.
— Пом, — шуис Бюрке.
Мӧд лунас висьталісны, мый Берлинскӧй вӧрсянь кӧсйӧны заводитлыны вӧчны прорыв.
Генерал Вейдлинг нуӧдіс сёрни русскӧйяскӧд капитуляция йылысь.
Геббельс отравитчӧма.
Борман кытчӧкӧ вошӧма.
Луншӧр бӧрын Винкель да Бюрке мукӧд эсэсовецъяскӧд да офицеръяскӧд мӧдӧдчисны рытыввылӧ.
Киссьӧм керкаяс костті дзебсясьӧмӧн мунігӧн найӧ дрӧжжитісны полӧмысла ӧти думсьыс, мый быд здукӧ улича пельӧс сайсянь вермасны мыччысьны русскӧйяс.
Найӧ прӧйдитісны Шарлоттенбург, вуджисны жугӧдлӧм кӧрттуй полотно вомӧн да, медбӧрын, воисны Берлинса городскӧй паркӧ, эновтӧм спортивнӧй площадкаяс да тыртӧм, тувъявлӧм киоскъяс дорӧ.
Имперскӧй стадион дорӧ чукӧртчисны зэв уна йӧз, но вӧлі чӧв-лӧнь.
Пукалісны чукӧръясӧн да гусьӧник сёрнитісны.
Бюрке, коді пыр мыйкӧ вӧчліс, ӧні раммис да кутіс асьсӧ чӧла, аслас гӧна ыджыд пельяснас кывзіс сёрнияссӧ.
Сёрнияссьыс вӧлі бура тыдалӧ, мый татчӧ чукӧртчысь турунвиж шинельяса став йӧзсӧ позьӧ юкны куимпельӧ.
Ӧти юкӧн — сійӧ детинкаяс «гитлерюгендысь» да салдатъяс-фронтовикъяс — муніс рытыввылӧ сы вӧсна, мый сэтшӧм вӧлі приказ: налы висьталісны, мый германскӧй армия существуйтӧ на, сійӧ косясьӧ Науэн районын да салдатъяслӧн долг — писькӧдчыны сэтчӧ отсӧг вылӧ.
Йӧзлӧн мӧд юкӧныс, первой дорсьыс ёна уна лыдаджык на, тӧдіс, мый положениеыс безнадёжнӧй да Германиялы вӧчӧма поражение.
Но тайӧ йӧзыс рӧднас вӧліны Эльба сайса местаясысь.
Тані вӧліны баварецъяс, Рейнскӧй областьын чужысьяс, Вестфалияын, Шлезвигын, Гессенын да рытыввывса мукӧд германскӧй районъясын олысьяс.
Найӧ кӧсйисны сӧмын ӧтиӧс: веськавны гортаныс, рӧднӧй местаясас.
Медбӧрын, коймӧд юкӧныс — сійӧ вӧліны эсэсовецъяс, активнӧй нацистъяс, быдсяма посни и шӧркодь фюреръяс да лейтеръяс: гырысьясыс пышйисны важӧн нин.
Аслас кадӧ тайӧ йӧзыс, Гитлер моз жӧ, ёрлісны американскӧй плутократияӧс, но ӧні найӧ лыддисны бурджыкӧн веськавны пленӧ американецъяслы, а не русскӧйяслы, надейтчиг, и та вылӧ налӧн вӧліны подувъяс, мый янки лоӧны на дінӧ ёна небыдджыкӧсь.
Капиталистъяс да плутократъяс найӧс устраивайтісны ёна бурджыка коммунистъяс дорысь.
Тайӧ бӧръя юкӧныс веськӧдліс прорывнас, пӧръявліс ӧтиясӧс да сьӧлӧм сетліс мӧдъяслы.
Бюрке, коді, дерт, вӧлі коймӧд юкӧнын, зілис нинӧмӧн не торъявны.
Сійӧ поліс и американецъясысь, кӧть эз сэтшӧма, кыдзи русскӧйясысь.
Сылӧн сӧвесть вылас вӧлі вывті уна преступлениеяс, медым сійӧ вермис спокойнӧя мунны весиг сэтчӧ, рытыввылӧ.
Французъяс, например, долженӧсь вӧлі бура сійӧс помнитны сійӧ кадъяс сертиыс, кор сійӧ уджаліс Парижын Штюльпнагель дырйи мыйӧнкӧ палач кодьӧн.
Сійӧ сэні веськӧдліс заложникъясӧс лыйлӧмӧн.
Уна французскӧй вир кисьтісны тайӧ гӧна ыджыд киясыс, кодъяс ӧні куйлісны сэтшӧм шӧйӧвошӧмӧн лысваа, уль турун вылын.
Бюркеӧс босьтліс йирмӧг, — дерт, эз кӧдзыд вӧсна.
Вӧлі шоныд да лӧнь.
Сійӧ уна эськӧ сетіс ӧні, медым вежсьыны биографиянас юрсӧ ӧшӧдӧм эсійӧ Винкельыскӧд, коді пукаліс орччӧн да весиг вермис вугравны, чӧртыс мед лыяс сійӧс!
Сэсся Бюрке пельӧдз воисны кывъяс, кодъясӧс висьталіс орчча пуувса кутшӧмкӧ морт. Тайӧ морт гӧгӧрыс вӧлі чукӧртчӧмаӧсь йӧз чукӧр, на пӧвстын Бюркелы кык тӧдса эсэсовец.
Бюркеӧс чуймӧдіс, мый сёрнитысьыс ыджыд тушаа, шляпаа да вӧсньыдик зӧлӧтӧй ӧчкиа, «а ля Гитлер» ногӧн шырӧм еджыд уска мужчинаыс вӧлі гражданскӧй паськӧма.
Салдатскӧй мундиръяса йӧз пӧвстын сылӧн видыс вӧлі зэв мирнӧй.
Сёрнитіс сійӧ гора гӧлӧсӧн да весиг самоувереннӧя.
Сійӧ шуис:
— Американецъяс — делӧвӧй йӧз.
Некор ог верит, мый найӧ окотитасны бырӧдны миянӧс. Найӧ долженӧсь гӧгӧрвоны, мый ми рытыввыв мирӧс большевикъясысь дзик ӧти дорйысьяс.
Ме уверен, мый американскӧй руководительяс сідз жӧ омӧля радейтӧны коммунистъясӧс, кыдзи ме да ті.
Бюрке сьӧкыда чеччис места вывсьыс да матыстчис сылы тӧдса эсэсовецъяс дінӧ.
Штатскӧй паськӧма морт юаліс:
— Истӧг некодлӧн абу?
Менам зажигалкаысь бензиныс быри. — Сійӧ шпыньмуніс: — Миян коньӧр отечестволӧн стратегическӧй сырьё абу. Тайӧ миян коньӧр отечестволӧн шудтӧмлуныс.
Кодкӧ предупредительнӧя мыччис сылы зажигалка, а Бюрке кыскис зепсьыс сигарет пачка, — сылӧн зепъясыс вӧліны тырӧсь сигаретаясӧн, кодъясӧс сійӧ босьтіс рейхсканцелярия бомбоубежищеын Монкелысь.
— О, тіян сигаретаяс! — шуис штатскӧй паськӧма морт. — Ті богач!
Ме коймӧд лун нин курита лёк табак...
Пасибӧ тіянлы, господин, э-э-э...
Кодкӧ отсаліс сылы:
— Оберштурмбанфюрер Бюрке.
— Оберштурмбанфюрер? — юаліс штатскӧй паськӧма морт. — Но, шуам, господин подполковник.
Тайӧ кывйыс ӧні бурджыка звучитӧ.
— Ог возражайт, — зумыша шуис Бюрке.
— Линдеманн, — представитчис штатскӧй паськӧма морт.
— Линдеманн! — шуис Бюрке. — Аддза, мый тӧдса морт, а некыдз эг вермы тӧдвылӧ уськӧдны.
Отто Линдеманн вӧлі крупнӧй промышленникӧн, некымын концернын да банкын наблюдательнӧй сӧветъясса членӧн.
— Ме аддзылі тіянӧс, — водзӧ висьталіс Бюрке, — ӧтчыд Берхтесгаденын да некымынысь Берлинын.
Ме уджалі сэки фюрер дінын.
Сэсся, кор ме вӧлі Парижын...
Тайӧс казьтылӧмъясыс эз кыпӧдны Линдеманнлысь торъя ыджыд радлун, и сійӧ торкис эсэсовецӧс шогпырысь шуӧмӧн:
— Да, господин подполковник, вӧліны кадъяс да колины.
Покойнӧй фюрер вӧлі великӧй морт, но... — сійӧ бура дыр чӧв оліс да вежис сёрнисӧ мӧдтор вылӧ. — Ог помнит, мыйкӧд йитӧдын ме кывлі тіян йылысь бӧръя кадын... — Кодкӧ пемыдас вашнитіс кымынкӧ кыв Линдеманнлы пеляс, и сійӧ шуис: — А-а-а!..
Помнита!..
Помнита!..
Обстоятельствояс, кодъяс йитчӧмаӧсь СС рейхсфюрерлысь специальнӧй могъяс финансируйтӧмкӧд...
Вочасӧн пемдіс.
Пемыдас неылын пондісны сьывны соловейяс, и Линдеманн, ышловзьӧм бӧрын, декламируйтіс стишоклысь первой строчкасӧ:
Вӧлі кӧ ме ичӧтик лэбачӧн...
Медбӧрын сетісны сигнал вӧрзьӧдчыны.
Ставныс чеччалісны местаяс вывсьыс.
Бюрке да Винкель мӧдӧдчисны Линдеманнкӧд орччӧн.
Бюрке да Линдеманн воисны ӧта-мӧдныслы сьӧлӧм выланыс.
Бюркелы кажитчис промышленниклӧн спокойствиеыс, и сійӧ решитіс, мый Линдеманн уверенностьлӧн эмӧсь кутшӧмкӧ реальнӧй подувъяс.
Линдеманн вӧлі влиятельнӧй морт, коді ёна озырмис еврейскӧй предприятиеяс экспроприируйтӧм вылын да военнӧй поставкаяс вылын, сійӧ вӧлі бременскӧй обществоса да Рюссельгеймын «Опель» акционернӧй обществоса наблюдательнӧй сӧветъясын член.
Сылӧн, тыдалӧ, вӧліны связьяс Западнӧй Германияын да коркӧ вермас лоны полезнӧйӧн Бюркелы.
Босьтны кӧ Линдеманнӧс, то сійӧ унатор кывліс тайӧ гӧрд чужӧма, ыджыд тушаа да зумыш эсэсовецыслӧн повтӧмлун йылысь, находчивость да решительность йылысь.
Ӧнія кадся сьӧкыд обстоятельствояс дырйи Бюркелӧн вына кулакыс да сылӧн автоматыс вермисны ёна и ёна згӧдитчыны.
Линдеманн веськаліс «Берлинскӧй котёлӧ» случайнӧ.
Секретарыскӧд ӧтлаын сійӧ воис Баварияысь апрель 15-ӧд лунӧ.
Мӧд лунас заводитчис русскӧй наступление, и Линдеманн, уна делӧяс вылӧ видзӧдтӧг, лӧсьӧдчис нин бӧр мунны, но мунӧм водзвылас пыраліс рейхсканцелярияӧ.
Тані жӧ сійӧ тӧдмаліс, мый фюрер Берлинын.
Тайӧ успокоитіс Линдеманнӧс: сійӧ решитіс, мый фюрер кӧ Берлинын, сідзкӧ сылӧн эмӧсь тырмымӧн вынъяс, медым кутны русскӧйяслысь натисксӧ.
Уна высокопоставленнӧй йӧз эскӧдісны Линдеманнӧс, мый Берлин оз ло сдайтӧма русскӧйяслы некутшӧм ногӧн.
Генерал Бургдорф, Гитлерлӧн военнӧй адъютантыс, вашнитіс Линдеманнлы, мый столицасӧ кӧ и лоӧ сдайтӧма кодлыкӧ, то американецъяслы и сӧмын американецъяслы.
Успокоитчӧм бӧрын Линдеманн сетіс телеграмма гӧтырыслы, мый задержитчас ещӧ кымынкӧ лун кежлӧ, сэсся петас гортас самолётӧн.
Сійӧ закажитіс самолёт.
Водзӧ лоӧмыс тӧдса.
Русскӧйяс воисны Берлин дорӧ наступление заводитӧмсянь вит лун мысти.
Став аэродромъясыс регыд сюрины русскӧйяс киясӧ.
Американецъяс, кодъяслӧн локтӧм вылӧ надейтчис Линдеманн, да и не сійӧ ӧтнас, вӧліны ылынӧсь.
Линдеманн судзӧдіс машина да петіс Берлинысь рытыввылӧ, но Лагер-Дебериц дорын машинасӧ мӧдісны лыйлыны русскӧйяс, кодъяс сӧмын на вӧлі петӧмаӧсь «Ост-Вест» магистраль вылӧ, и ковмис бӧр бергӧдчыны.
Ӧні Линдеманнлӧн став надеяыс вӧлі сы вылӧ, мый сійӧ веськалӧ американецъяс ордӧ.
Сійӧ дыр овліс Америкаын и Гитлерлӧн власть бердӧ вотӧдз и воӧм бӧрас.
Сылӧн американскӧй другъясыс, сы лыдын Генри Фордлӧн пиыс Эдзель Форд да «Дженерал моторслӧн» руководительяс вӧліны тырмымӧн влиятельнӧйӧсь, думайтіс Линдеманн, медым дорйыны сійӧс преследуйтӧмъясысь.
Медбӧрын, сійӧ, Линдеманн, эз участвуйтлы личнӧ эсэсовскӧй зверствоясын.
Сійӧ вӧлі промышленникӧн, и предприятиеясыс кӧ, кодъяслӧн руководительяс пиысь ӧтиӧн вӧлі сійӧ, уджалісны война вылӧ, то тайӧ тырвыйӧ гӧгӧрвоана быд делӧвӧй мортлы.
Предприятиеяслы колӧ прибыль.
Збыль, Линдеманн участвуйтліс Гитлерӧс финансируйтӧмын ещӧ власть бердас вотӧдзыс на да сэсся бӧрынджык не ӧтчыд вӧчавліс Гитлерлы да Гиммлерлы уна услугаяс.
Но, медбӧрын, тайӧ тырвыйӧ лӧсялана: Гитлерлӧн правлениеыс да сылӧн война вылӧ курс кутӧмыс вермисны вайны промышленностьлы ыджыд выгодаяс, и быд делӧвӧй мортлы тайӧ колӧ лоны яснӧйӧн.
Босьтны кӧ Америкаса да мукӧд странаясса демагогъясӧс, то Линдеманн надейтчис, мый найӧс регыд ланьтӧдасны.
Збыль, Линдеманнӧс неуна тревожитіс сійӧтор, мый, юӧръяс серти, сылысь нимсӧ сюйӧма промышленностьын да банкъясын деятельяс лыдӧ 1800 военнӧй преступникъяс списокӧ.
Но, медбӧрын, сійӧ, Линдеманн, абу барон Курт фон Шредер, абу Крупп фон Болен, абу тайнӧй сӧветник Шмиц «И. Г. Фарбенысь», абу Арнольд Рехберг, абу Курт Шмитт — Гитлерлы веськыда да явӧ отсасьысьяс, — сійӧ абу политик, сійӧс интересуйтіс сӧмын ӧтитор: прибыльяс.
Отто Линдеманн мечтайтліс аддзыны, медбӧрын, американскӧй флаглысь звездаяссӧ да полосаяссӧ.
Йӧз чукӧръяс ньӧжйӧникӧн мунісны вӧрті.
Водзвылын кыліс прорывын участвуйтысь штурмовӧй орудиеяслӧн гымгӧмыс.
Пихельсдорфӧ воӧм бӧрын передовӧй отрядъяс пырисны бойӧ русскӧйяскӧд, и сы вӧсна мый русскӧйяс, виччысьтӧг уськӧдчӧм вылӧ видзӧдтӧг, кутчысисны крепыда, йӧзлӧн зэв ыджыд чукӧрлы ковмис торйӧдчавны сравнительнӧ неыджыд группаяс вылӧ, и быдӧн найӧ торйӧн кутісны писькӧдчыны рытыввывлань.
XXVI
То тані, то сэні пансьылісны дженьыдик схваткаяс, Берлинысь писькӧдчысь немецъяслӧн колоннаяс шочмисны, торъявлісны, найӧ кытшовтавлісны населённӧй пунктъяс бокті, разӧдчалісны вӧръясӧ да нюръясӧ да упорнӧя мунісны водзӧ.
Сійӧ колоннаыс, кӧні вӧліны Линдеманн, Бюрке да Винкель, зурасис ён сопротивление вылӧ Зеебург дорын.
Русскӧйяс жугӧдісны кык самоходнӧй орудие.
Ковмис торйӧдчавны посньыдик группаяс вылӧ да сёнъясӧд, лощинаясӧд, нюръясӧд писькӧдчыны рытыввылӧ.
Бюрке лои куимсё морта отряд вылын руководительӧн.
Зеебургсянь рытыввылынджык пансис бой русскӧйяс заслонкӧд, коді заставитіс немецъясӧс бергӧдчыны; найӧ заводитлісны нин пышйыны, но сэні жӧ тыдовтчис, мый русскӧйясыс ставыс сӧмын морт кызь.
Бюрке сувтӧдіс ассьыс пышйысь йӧзсӧ, и найӧ уськӧдчисны туй пӧлӧн куйлысь морт кызь кымын русскӧй салдатъяс вылӧ.
Русскӧйяс бӧрыньтчисны.
Бюрке уськӧдчис водзӧ да кватитіс аслас зэв ыджыд кияснас юрас ранитчӧм томиник русскӧйӧс да кучкаліс сылы чужӧмас, кулӧмаыслы нин, аслас зэв ыджыд гӧрд кулакъяснас.
Линдеманн бергӧдчис мӧдарӧ — сійӧ синнас эз вермы аддзыны вирсӧ, — но сылы ёна кажитчис аслас телохранительыслӧн повтӧмлуныс да ярлуныс.
Туй вомӧн вуджӧм бӧрын бара мӧдӧдчисны вӧр діясӧд да нюкӧсъясӧд.
Кымын водзӧ найӧ мунісны рытыввывлань, сымын ӧтчаяннӧйджык лои Бюрке.
Сійӧ муніс медводзын, ыджыд, скӧр, быдтор вылӧ дась.
Асъядорыс найӧ петісны кӧрттуй вылӧ.
Ставныс зэв ёна мудзисны, но полӧм да писькӧдчыны водзӧ кӧсйӧм сетлісны вын тайӧ йӧзыслы.
Вартчӧмӧн вуджисны канал.
Кӧтасьӧмаӧсь да тшыгӧсь, петісны туй вылӧ Бухов-Карпцов сиктсянь войвылӧджык.
Тані найӧс заводитіс лыйлыны сӧветскӧй батарея, коді сулаліс неылын, нӧрыс йылын.
Гӧгӧр кылісны винтовкаясысь лыйсьӧм шыяс.
Муртса петісны тайӧ лэчсьыс да недыр мысти зурасисны сикт вылӧ, кӧні вӧлі зэв чӧв-лӧнь.
Военнӧй формаа кутшӧмкӧ русскӧй нывъяс песлалісны белье.
Немецъясӧс аддзӧм бӧрын нывъяс пышйисны керкаясӧ, и сэсянь кыліс кымынкӧ лыйӧм шы.
Сэсся керкаысь петісны кык русскӧй салдат, кодъяс ньӧжйӧник мӧдӧдчисны немецъяслань да мыйкӧ горзісны.
Тыдалӧ, тшӧктісны сдайтчыны.
Бюрке сетіс автоматысь очередь.
Ӧти русскӧйыс уси, мӧдыс — пышйис.
Бюркелӧн ранецас вӧлі вина тыра фляжка, но ачыс сійӧ эз ю, а ёнджыкасӧ гӧститӧдіс Линдеманнӧс.
Тайӧ винаыс поддерживайтіс господин директорлысь чинысь вынъяссӧ.
Но асывнас час дасын Линдеманн муртса нин муніс.
Бюрке вӧчис вӧрын привал.
Быдлаын кылісны волнуйтчана гӧлӧсъяс.
Водзджык татчӧ воысь немецъяс чуксасисны, видчисны, совещайтчисны.
Сэсся тыдовтчисны бедь йылӧ кӧрталӧм еджыд флагъяса челядь. Найӧ висьталісны, мый найӧс мӧдӧдіс татчӧ русскӧй офицер да сійӧ пӧ, русскӧй офицерыс, шуӧ, мый колӧ сдавайтчыны и некодлы оз ло омӧль, а ставныслы лоӧ бур.
Ставнысӧ вердасны, а раненӧйясӧс кӧртавласны.
И пленнӧйясӧс вердӧны нин йӧлӧн.
Бюрке горӧдіс челядь вылӧ, медым найӧ весасисны чӧрту, а то сійӧ ставнысӧ лыйлас.
Челядь повзисны да пышйисны.
Сэсся локтіс немецкӧй салдат, коді сідзжӧ мӧдіс уговаривайтны сдайтчыны пленӧ.
Берлин капитулируйтіс, Мюнхен сдайтчис американецъяслы бойтӧг, водзсасьӧм помасис.
Бюрке сетіс автоматнӧй очередь.
Лои чӧв-лӧнь.
Линдеманн неуна шойччыштіс, и Бюрке решитіс мӧдӧдчыны водзӧ.
Сійӧ шуис:
— Мӧдім, нинӧм, воам.
Кутчысьӧй, Линдеманн.
Бюркекӧд ті онӧ вошӧй.
Меным парижскӧй гадалка, мадам Ригу, гадайтліс, мый ме кула генералӧн.
Ті кӧ вӧвлінныд Парижын, ті долженӧсь тӧдны тайӧ пӧрысь чӧртовкасӧ...
Миянлы эськӧ сӧмын воӧдчыны Бранденбургсянь рытыввылынджык сулалысь вӧръясӧдз...
Линдеманн шуис збоялігтыр:
— Ті настоящӧй мужчина, Бюрке.
Мӧдім.
Тайӧ здукас Бюрке аддзис пуяс костті еджыд флага мортӧс.
Тайӧ вӧлі русскӧй офицер, еджыд юрсиа, лӧз синъяса.
Лӧз синъясыс торъя нин тӧдчисны сылӧн чужӧм вылас, сы вӧсна мый чужӧмыс вӧлі сьӧдӧдӧма гожъялӧмсьыс.
Сійӧ сулаліс вӧрдорас да видзӧдіс вӧр пемыдас.
Шуйга киас сійӧ кутіс еджыд флаг, и коръяс пӧвстті писькӧдчысь шонді югӧрыс ворсіс флаг вылас виж пятноясӧн.
Сійӧ шуис кымынкӧ кыв да ланьтіс.
Бӧрвылас тыдовтчисны немецкӧй челядь, еджыд флажокъясаӧсь, кодъясӧс кӧрталӧмаӧсь кузь бедьяс йылӧ.
Найӧ мунісны кок чуньяс йылас, любопытнӧйӧсь, настороженнӧйӧсь.
Бюркесянь веськыдвылын чеччисны кык немец да мӧдӧдчисны русскӧйлы паныд.
Налӧн кок уланыс шуракылыштіс туруныс.
Тиньмуні каска, кодӧс вӧрзьӧдіс кодкӧ кокнас.
Бюркелӧн чужӧмыс заводитіс ньӧжйӧник гӧрдӧдны, а Линдеманнлӧн ньӧжйӧникӧн кельдӧдны.
И друг кодкӧ орччӧн куйлысьыс немвиччысьтӧг сувтіс веськыда.
Бюрке видзӧдліс.
Кияссӧ вывлань лэптӧмӧн русскӧй офицерлань муніс Винкель.
Автоматыс сылӧн коли эжа вылӧ.
Бюрке чирӧстіс да кыпӧдчыштіс шуйга ки вылас.
Винкельлӧн векньыдик мышкуыс тыдаліс сы водзын.
Бюрке лэптіс автоматсӧ да лыйис тайӧ мышкуас.
Чужӧм вылас усьысь Винкель вылӧ видзӧдлытӧг Бюрке герчнитіс пиньяснас да сетіс дженьыдик очередь русскӧй кузя, сылӧн еджыд флаг кузя, челядь кузя, кодъяс сулалісны ылын.
Пуляясӧн нетшыштӧм коръяс ньӧжйӧникӧн гылалісны му вылӧ.
Бюрке кватитіс Линдеманнӧс киӧдыс, и найӧ котӧртісны вӧрӧ.
Ичӧтик оврагъясӧд мунігӧн налы регыд тыдовтчис Хавель.
Джуджыд тростника нюр вомӧн найӧ петісны Бранденбург дорса увтас местаӧ да тані, сьӧкыда лолалігтыр, пуксисны шойччыштны.
Линдеманн пыр жӧ унмовсис, а Бюрке эз вермы узьны.
Тӧлыс вӧрӧдіс камышсӧ, и Бюркелы кажитчис, мый сэтысянь пыр матӧджык и матӧджык кыссьӧны сы дінӧ русскӧйяс, гожъялӧмаӧсь, лӧз синъясаӧсь, эсійӧ офицерыс кодьӧсь.
Гӧгӧр быдӧн узисны, унйывсьыс бормочитігтыр, видчигтыр, сьӧкыда лолалігтыр.
Бюркелӧн кузь киясыс ӧшалісны пидзӧсъяс костас плетьяс моз.
Час мысти сійӧ чуксаліс Линдеманнӧс и мукӧдсӧ да висьталіс, мый кад мӧдӧдчыны водзӧ.
Линдеманн висян гӧлӧсӧн шуис:
— Мый ті!
Ме ог вермы весиг чеччыны му вывсьыс!
— Кӧсъянныд русскӧйяслы веськавны? — юаліс Бюрке. — Мый нӧ, кольччӧй.
Ме муна ӧтнам.
— Мунам, — броткыштіс Линдеманн.
Найӧ мӧдӧдчисны.
Гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь.
Небесаын югъяліс том тӧлысьлӧн ичӧтик чарлаыс.
Линдеманн бормочитіс:
— Сӧмын эськӧ американецъяс дінӧдз воны!..
— А мый американецъясыс! — зумыша шуис Бюрке. — Тожӧ врагъяс.
Тайӧ кывъясыс скӧрмӧдісны Линдеманнӧс, и сійӧ тэрыба заводитіс висьтавны:
— Ни чертасӧ ті онӧ тӧдӧй!
Тіянлысь юр вемнытӧ гудыртӧмаӧсь тіян фюрерныд да сылӧн кликаыс!
Долисны тіянлы плутократъяс йылысь, капиталистъяс йылысь!
А тӧданныд, коді отсаліс фюрерыдлы властьсӧ босьтны, коді сеталіс сылы бӧрйысян кампания вылас деньгасӧ?!
Ми!
Ми!
Тяжёлӧй индустрияса йӧз!
— Гусьӧнджык, — шуис Бюрке.
Гӧлӧссӧ чинтыштӧмӧн Линдеманн висьталіс водзӧ:
— Висьтавны кӧ нин веськыда, то фюрер успехъясын ыджыд роль ворсіс американскӧй деньга!..
Ага, ті шензянныд?
Оз лӧсяв сыкӧд, мый тіянлы висьтавліс доктор Геббельс?
Опельлӧн заводъясыс, кӧсъянныд кӧ тӧдны, принадлежитӧны «Дженерал моторслы»!
Лоренц радиокомпания — американскӧй телефоннӧй компаниялӧн филиал, окота кӧ тіянлы тӧдны правдасӧ!
Американецъяс имеитӧны акцияяс «Фокке Вульфлысь»!
Да, да, рейхсмаршал Геринглысь самолётъяссӧ, кодъяс бомбитісны американецъясӧс, стрӧитісны американскӧй деньга вылӧ!
Артыштӧй тайӧс ті, плутократъяслӧн враг!
Деньгалӧн абу гражданство, и зӧлӧта оз тӧд границаяс!
— Гусьӧнджык, — шуис Бюрке.
— А миян коньӧр отчизнаным, — вашкӧдӧмӧн висьталіс водзӧ Линдеманн, — сійӧс виччысьӧ на будущӧй...
Дерт, гибкӧйджык политическӧй власть улын!..
Фюрер вӧлі великӧй морт, но сійӧ унатор эз гӧгӧрволы!
Сылӧн оз вӧлі тырмы гибкостьыс да тайӧ погубитіс сійӧс.
Правильнӧй внутренньӧй политика да бездарнӧй внешньӧй политика!..
Куим лун чӧж шӧйтӧм бӧрын Бюрке да Линдеманн аддзисны ас водзсьыныс Эльба.
Став группасьыс тайӧ кад кежлас коли сӧмын дас ӧти морт: куим эсэсовец, внутренньӧй делӧяс кузя министерствоысь ӧти чиновник, ӧти «лейтер» «гитлеровскӧй молодёжысь» да нёль салдат, рӧднас Тюрингияысь да Ганноверысь.
Бюрке судзӧдіс пыж, и найӧ вуджисны.
Неылын тыдаліс ыджыд сикт.
Сэсянь кылісны морт гӧлӧсъяс да зэв уна автомашинаяслӧн жургӧм.
Сиктпомса керкаяс дорын сулалісны американскӧй флажокъяса некымын «додж» *.
* Автомашиналӧн марка.
Бюрке кызӧктіс, ёна гӧрдӧдіс, лэптіс кияссӧ да мӧдӧдчис.
Сы бӧрся тадзи жӧ вӧчисны мукӧдъясыс, сӧмын Линдеманн, кыдзи гражданскӧй морт, муніс лэдзӧм киясӧн.
Американскӧй салдатъяс встретитісны найӧс зэв кӧдзыда да нуӧдісны сикт кузя.
На пиысь ӧти весиг сетыштіс Бюркелы балябӧжас.
Американецъяс, торъя нин ӧти негр, коді вӧлі на пӧвстын, видзӧдісны немецъяс вылӧ зэв лӧгпырысь.
Кутшӧмкӧ частьса штабын, кытчӧ найӧс вайӧдісны, найӧс дженьыдика допроситіс видзӧдны скӧр американскӧй капитан.
Сылӧн гӧлӧсас явӧ кыліс лӧглун.
Кор сійӧ муніс, Бюрке скӧрысь кӧсӧйтчыліс шогӧ усьӧм Линдеманн вылӧ, но нинӧм эз шу.
Сёрӧн рытнас найӧс петкӧдісны штабысь да охрана улын нуӧдісны мӧд керкаӧ.
Американскӧй офицер, кыдзи бӧрынджык тыдовтчис — полковник, шыасис Линдеманн дінӧ немецкӧй кыв вылын: сійӧс чуймӧдіс, мый аддзӧ гражданскӧй мортӧс.
Линдеманн пыр жӧ заводитіс сёрнитны английскӧй кыв вылын.
Полковник корис сійӧс пуксьыны.
Найӧ варова сёрнитісны и, Линдеманнлысь кывзігӧн, американец пыр шуаліс думыштчӧмӧн:
— <eng>Иес... Иес...</eng>
Кадысь кадӧ полковник видзӧдлывліс Бюрке вылӧ да мукӧд немецъяс вылӧ ичӧтик ёсь синъяснас.
Немецъяс, киссьӧм паськӧмаӧсь, бритчытӧмӧсь, зумышӧсь, радӧн сулалісны стен дорас.
«Разведчик», — синкымъяс увтіыс американец бӧрся следитігтыр думайтіс Бюрке.
Американец — кузь тушаа, косіник, сьӧд уска да гӧна кияса — куритіс сигарета.
Видзӧдласыс сылӧн здук кежлӧ сувтліс Бюрке вылӧ, и сійӧ, шпыньмунӧмӧн, юаліс немецкӧй кыв вылын:
— Но, мый, господа?
Мынінныд русскӧйяс киясысь?
Да, тіянлы везитӧма!
Сійӧ петіс комнатасьыс.
Лои тревожнӧй чӧв-лӧнь.
Полковник бӧр пырис мӧд офицеркӧд, кодлӧн морӧс вылас красуйтчис уна орденскӧй ленточкаяса колодка.
Тайӧ офицерыс вӧлі неыджыд тушаа, плотнӧй да серамбана.
Сійӧ пыр ниртіс ассьыс ичӧтик кияссӧ, босьтліс пызан вывсьыс то ӧти, то мӧд бумажка да, гижӧмсӧ син пырыс нуӧдӧм мысти, бӧр шыбитліс пызан вылас.
Сійӧ прӧйдитчис стен дорын сулалысь немецъяс дінті, шуткаӧн мыйкӧ шуис Линдеманнлы.
Линдеманн видзчысьӧмӧн сераліс.
Бюрке нинӧм эз вермы гӧгӧрвоны, мый сёрнитісны сы гӧгӧрын, и сьӧлӧм вылас сылӧн вӧлі сьӧкыд.
Сійӧ видзӧдіс то ӧти вылӧ, то мӧд вылӧ, ассьыс участьсӧ решитӧм виччысигмоз да пыр ёнджыка волнуйтчигтыр.
Друг ичӧт тушаа американец матыстчис сы дінӧ да юаліс:
— Эс-эс?
— Абу, — шуис Бюрке.
— Тӧдам, тӧдам! — лукавӧя да гажаа серӧктіс американец да бара муніс пызан дорӧ.
Водзӧ ставыс лои зэв ӧдйӧ да виччысьтӧг.
Линдеманн чеччис, вежливӧя копыртчыліс, и немецъяс мунісны штабысь.
На водзвылын кыськӧ лои американскӧй сержант, коді мыйкӧ шуис Линдеманнлы да муніс.
Немецъяс пырисны сиктпомса ӧти керкаӧ.
Сэні туплясис штатскӧй паськӧм, и Линдеманн тэрыба шуис:
— Вежӧй ассьыныд паськӧмнытӧ.
Промышленник вашнитіс Бюркелы, мый сылы, Линдеманнлы, разрешитісны мунны гортас, Мюнхен бердса виллаӧ, и сэні виччысьны американскӧй властьяслысь распоряжениеяс.
— Тӧданныд мый?
Мунам мекӧд, — шуис сійӧ да ньӧжйӧник содтіс: — Найӧ тіян дінӧ отнеситчисны вывті бура, джентльменскӧя, тайӧс виччысьны вӧлі оз позь.
Тайӧ вежӧра, делӧвӧй йӧз, абу весьшӧрӧ горзысьяс...
Накӧд нимкодь делӧяс нуӧдны, сідз ӧд?
Бюрке пасьтасис зэв ӧдйӧ.
Медбӧрын мӧдӧдчисны.
Бюрке муніс, быд здукын бӧрас видзӧдлывлігтыр, — думсьыс сійӧ пыр на чайтіс, мый тайӧ лёк шутка американецъяслӧн, и сійӧс пыр жӧ сувтӧдасны.
Но сійӧс некод эз сувтӧд.
Ставыс артмис зэв бура!
XXVII
Кор Потсдамӧ самолётӧн воис Военнӧй Сӧветса член генерал Сизокрылов, дивизияын нинӧм на эз тӧдны Лубенцов йылысь.
Берлин капитулируйтіс нин.
Немецъяс быдлаын дугдісны водзсасьны, и карса комендант генерал Вейдлинг аслас штабкӧд ӧтлаын сдайтчис пленӧ генерал Чуйковлы.
Берлинӧ волӧм бӧрын Сизокрылов локтіс татчӧ, медым тӧдмавны карсянь рытыввылынджык сулалысь миян частьяслысь положениесӧ.
Туйяс кузя мунісны пленӧ босьтӧм да сдайтчӧм немецъяслӧн уна тысячаа колоннаяс. Тайӧ пленнӧйясыс вӧліны сійӧ группировкасьыс, коді заводитліс прорвитчыны рытыввылӧ.
Генерал Середа доложитіс Военнӧй Сӧветса членлы став лоӧмтор йывсьыс.
Сӧмын на воис приказ дивизиялы водзӧ рытыввылӧ, Эльбалань, мунӧм йылысь.
Комдив, кыдзи и дивизияса став офицеръяс да салдатъяс, вӧлі зэв кыпыд настроениеа.
Салдатъяс строитчисны.
Шофёръяс заводиталісны машинаяссӧ.
Лэбзьӧм водзвылас нин Сизокрылов юаліс:
— Кыдзи олӧ тіян нылыд?
— Бура, — вочавидзис Тарас Петрович. — Ӧні сійӧ Сан-Сусиын, видзӧдалӧ дворецсӧ.
Сизокрылов друг юаліс:
— Ті онӧ лэдзӧй мекӧд ассьыныд нывтӧ?
Сылы интереснӧ лоӧ видзӧдлыны Берлин вылӧ. — Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ содтіс: — Талун Москваысь самолётӧн воас гӧтырӧй, и меным окота вӧлі эськӧ тӧдмӧдны сійӧс тіян нывкӧд.
Комдив пыр жӧ ыстіс Викала машина.
Сизокрылов, нывкаӧс виччысигмоз, ветлӧдліс аэродромса веж поле кузя.
Анна Константиновна тӧдӧ нин вӧлі пиыс кулӧм йылысь.
Май 1-ӧд лунлы паныда войӧ Сизокрылов решитчис.
Сійӧ вызовитіс телефон кузя Москваӧс.
Москваын центральнӧй узелын уджалысь ныв йитіс сійӧс квартираыскӧд.
Сизокрылов водзвыв думайтіс ставсӧ, мый сійӧ висьталас, и кӧсйис заводитны Май Первой лун кузя поздравитӧмӧн, но гӧтырыслысь гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын шуис:
— Тайӧ ме, Аня!
Босьт асьтӧ киад, Аня.
Колӧ ставсӧ тӧдмавны, ставсӧ тӧдмавны!
Гӧтырыс ставсӧ пыр гӧгӧрвоис.
И сылӧн первой кывъясыс, кодъясӧс Сизокрылов кыліс гӧтырыс ойӧстӧм бӧрын, вӧліны:
— Донаӧй менам, эн шогсьы вывті ёнасӧ!..
Ми ставсӧ выдержитам!
Водзӧ сійӧ эз вермы шуны ни ӧти кыв, и Сизокрылов пукаліс, телефоннӧй трубкасӧ пель дорас кутӧмӧн, да виччысис.
Сылӧн киыс дрӧжжитіс, и кор звӧнитіс мӧд телефон, сійӧ босьтіс трубкасӧ да, кыкнан трубкасӧ пельяс дорас топӧдӧмӧн, муртса корсис ас пытшсьыс вын, медым вочавидзны командующӧйлы:
— Звӧнитлӧй, пӧжалуйста, дас минута мысти.
Ме ӧні ог вермы.
Сійӧ пуктіс ӧти трубкасӧ, а мӧдсӧ пыр кутіс пель дорас, сэсся шуис:
— Аня!
Донаӧй!
Сэки трубкаын кыліс ымзӧмӧн бӧрдӧм, и сійӧ чӧв оліс да думайтіс сы йылысь, кутшӧм бура кылӧ бӧрдӧмыс сы мында тысяча километр сайсянь.
— Волы ме ордӧ, — шуис сійӧ. — Босьт отпуск.
Кӧть кымынкӧ лун кежлӧ.
Самолёт йылысь ме распорядитча.
Сійӧ пуктіс трубкасӧ да звӧнитіс командующӧйлы.
— Мый выльыс? — юаліс сійӧ, ачыс видзӧдіс ки вылас, коді пыр на дрӧжжитіс.
Командующӧй висьталіс, мый дзик на ӧні Чуйков ордӧ переговоръяс вылӧ воисны генеральнӧй штабса начальник, пехота кузя генерал Кребс да кык офицер — полковник Дуффинг да подполковник Зейферт.
Найӧ вайисны письмӧ, кытчӧ гижӧма (командующӧй лыддис телефон кузя текст, кодӧс кырымалӧма Геббельс):
«Вайӧдам Сӧветскӧй Союзса Вооружённӧй Вынъясӧн Верховнӧй Главнокомандующӧй сведениеӧдз: Тіянлы, сӧветскӧй народъяслӧн вождьлы, не немецъяс пӧвстысь первойлы юӧртам, мый талун, апрель 30-ӧд лунӧ, 15 час да 50 минутаын, немецкӧй народлӧн фюрер Адольф Гитлер ачыс асьсӧ виис».
— Кыдзи ті чайтанныд? — юаліс командующӧй. — Збыль али пӧръявлӧны?
Сизокрылов шуис:
— Пӧжалуй, збыль.
Пышйис ответственностьысь мӧдаръюгыдӧ — медбӧръя воротаӧд, коді вӧлі сылы восьса на.
Ставкаӧ доложитӧма нин?
— Доложитӧма.
Сэсянь воис директива: единственнӧй позяна переговоръяс — безоговорочнӧй капитуляция.
Май первой лунӧ ачыс асьсӧ виис Геббельс.
Мӧд лунас Берлинса гарнизон капитулируйтіс.
Сизокрылов лэбис Берлинӧ, сэсянь — Шпандауӧ да, медбӧрын, — Потсдамӧ.
Тані сійӧ друг думыштіс, мый бур эськӧ вӧлі босьтны аскӧдыс Викаӧс, дивизияса командирлысь нывсӧ.
Сылы кажитчис, мый тайӧ нывкаыс, сирӧтаыс, кодлӧн абу мамыс, кӧть неуна успокоитыштас Анна Константиновналысь мам сьӧлӧмсӧ.
Вика регыд воис.
Кор тӧдіс, мыйла сійӧс корӧмаӧсь, сійӧ радысла эз тӧд, мый вӧчны, но, Военнӧй Сӧветса член дінӧ котӧрӧн матыстчӧм бӧрын, лыддис коланаӧн дзебны ассьыс радлунсӧ да, петысь нюмсӧ муртса кутігтыр, чиннӧя шуис:
— Пасибӧ.
Ме сэтшӧма мечтайті волыны Берлинӧ!
Самолётыс сулаліс неылын аэродромса веж площадка вылын ассьыс зэв гырысь бордъяссӧ шевкнитӧмӧн.
Вика ӧдйӧ кайис пос кузя самолётӧ да пуксис небыд пуклӧс вылӧ.
Сизокрылов пырис сы бӧрся.
Моторъяс мӧдісны жургыны, и самолёт, эжа вывті котӧртыштӧм бӧрын, торъялі мусьыс.
Сы увті бӧрлань колины муяслӧн веж квадратъясыс, вӧръяс, шонді водзын югъялысь туйяс, зэв посньыдик керкаяс.
Самолётлӧн вуджӧрыс котӧртіс му вывті.
Регыд мысти вуджӧрыс пондіс котӧртны карса керка вевтъяс вывті.
Темпельгоф аэродром вылын Военнӧй Сӧветса членӧс виччысисны нин сылӧн машинаыс да бронетранспортёр.
Генераллы доложитісны, мый сійӧс виччысьӧ Франц Эвальд, коді дзик на ӧні воӧма Нойкельнысь.
Сизокрылов ӧдйӧ пырис керкаӧ, кӧні виччысис немецкӧй коммунист.
Найӧ топыда топӧдлісны ӧта-мӧдныслысь кияссӧ.
Кыкнанныс абу нин томӧсь, олӧм испытаниеясын дзормӧм йӧз видзӧдісны ӧта-мӧд выланыс да нюмъялісны ӧта-мӧдныслы весиг кутшӧмкӧ радейтӧмпырысь.
— Э, да ті нинӧм на! — шутитӧмӧн шуис Сизокрылов. — Крепыда на кутчысянныд!..
И Гитлер тіянкӧд эз справитчы!..
— Эз справитчы, — серӧктіс Эвальд. — Лыяс дзоньӧсь!..
— Лыясыд мый!
Вот сьӧлӧмыд кыдзи?
Эвальд ӧвтыштіс кинас:
— Влюбитчыны оз позь, а уджавны позьӧ...
Кыкнанныс серӧктісны.
Но Сизокрылов зэв бура аддзис, мый немецкӧй коммунистлӧн чужӧмыс кельыд и ачыс сійӧ ёна омӧльтчӧма.
Эвальд пыр жӧ заводитіс висьтавны сы йылысь, мый Нойкельнысь сійӧ аддзӧма некымын важ другӧс, сёрниталӧма сэні томйӧзкӧд.
— Дерт, найӧ абу на дзикӧдз садяныс воӧмаӧсь, — шуас сійӧ, — унатор на налы абу яснӧ, но накӧд кӧ уджалыштны...
Генерал предложитіс Эвальдлы ветлыны Берлин центрӧ.
Эвальд радпырысь сӧгласитчис.
Сійӧ кӧсйис веськавны Сименсштадтӧ да Веддингӧ, «Гӧрд Веддингӧ», кыдзи коркӧ шусьыліс Берлинлӧн тайӧ заводскӧй районыс.
Быд улича сэні вӧлі тӧдса Эвальдлы.
Сійӧ надейтчис корсьны сэтысь и кодсюрӧӧс тӧдсаяссӧ, выльпӧв лӧсьӧдны партийнӧй связьяс.
Колӧ вӧлі йитчыны рабочӧйяскӧд, сёрнитыштны накӧд, объяснитны налы положениесӧ.
Найӧ петісны машинаын виччысьысь Вика дінӧ, пуксисны да мунісны.
Берлин вӧлі зэв ыджыд вооружённӧй лагерь кодь.
Сӧветскӧй войска да войсковӧй тылъяс, артиллерия да танкъяс расположитчалӧмаӧсь вӧлі веськыда уличаяс да площадьяс вылас.
Уна судта киссьӧм керкаяс пӧвстын шӧйтісны йӧз, ньӧжйӧник мунісны повозкаяс.
Лэдзалӧм вӧвъяс гӧрдлісны керкаяслӧн каменнӧй скелетъяс пытшкын нырвомсӧ кос турун чукӧрӧ сюйӧмӧн.
Гожъялӧмысь сьӧдӧдӧм гажа чужӧмъяс приветливӧя да шудаа нюмъялісны.
Перекрёстокъяс вылын сулалысь регулировщикъяс веськӧдлісны движениеӧн.
Сапёръяс да специальнӧй командаяс весалісны обломокъясысь уличаяс, разминируйталісны керкаяс дінӧ подступъяс, кыскалісны бокӧ жугӧдӧм немецкӧй машинаяс да бронетранспортёръяс, бырӧдалісны баррикадаяс.
Эвальд кӧкъямыс во эз вӧв Берлинын.
Збыль, ӧтчыд, кор сійӧс нуӧдісны Моабит тюрьмаысь рытыввылӧ, сійӧ аддзыліс карсӧ тюремнӧй машина ӧшиньсянь.
Тайӧ вӧлі 1939 воын.
Берлин пасьтала сэки вӧлі ӧшлӧма свастикаа зэв гырысь флагъяс: воддза лунас Гитлер захватитіс Прага.
Ӧні быдлаын дӧлалісны гӧрд знамяяс еджыд флагъяскӧд сорӧн. Тайӧ еджыд флагъясыс петкӧдлісны, мый Берлин капитулируйтіс.
Веськыда кӧ шуны, Эвальд видзӧдіс жугӧдӧм столица вылӧ первойсӧ весиг злорадствуйтӧмӧн: со кытчӧ вайӧдіс тайӧ самовлюблённӧй бешенӧй кретиныслӧн да сылӧн подручнӧйясыслӧн кӧзяйничайтӧмыс!
Но тайӧ злорадствоыс пыр жӧ вежсис ыджыд жальлун чувствоӧн уличаяс кузя ветлысь омӧльтчӧм нывбабаяс дінӧ, кельыд, омӧлик, кӧть и лоӧмторъяснас ёна интересуйтчысь челядь дінӧ, Блюхерштрассе кузя лунвылӧ кыссьысь юрсӧ ӧшӧдӧм пленнӧйяс дінӧ, мучитчӧм став народ дінӧ.
Эвальдлӧн лихорадочнӧя ӧзйисны синъясыс.
Чужӧмыс вӧлі кельыд.
Блюхерштрассе кузя найӧ мунісны Ландвер-каналӧдз.
Канал вомӧн поссӧ вӧлі ёна жугӧдӧма, шӧрӧдыс взорвитӧма, но сапёръяс вӧлі лӧсьӧдӧмаӧсь нин сійӧс автомашинаясӧн ветлӧм вылӧ.
Бель-Альянс площадь вылын Сизокрылов паныдасис мукӧд генералъяскӧд.
Сэсся воис ещӧ ӧти генерал.
Сійӧ петіс машинаысь да матыстчис Военнӧй Сӧветса член дінӧ.
— А-а, Карелин! — шуис Сизокрылов. — Кыдзи делӧясыс?
— Ставыс лючки, генерал ёрт! — гора гӧлӧсӧн рапортуйтіс Карелин. Сылӧн чужӧм вылас сявкйис радлун. — Дасьӧсь мунны водзӧ!.. — Сійӧ друг падмис, нюмыс воши сылӧн чужӧм вывсьыс, и сійӧ недоверчивӧя юаліс: — Кутшӧмӧсь лоӧны приказаниеяс?
Сизокрылов нюммуніс да шуис:
— Эн беспокоитчы, Карелин.
Бензинтӧ ӧні ог босьт.
Мӧдӧдчисны Фридрихштрассе кузя.
Паськыд уличасӧ вӧлі дзикӧдз жугӧдӧма, и зэв гырысь киссьӧм керкаяс пыр тыдалісны кутшӧмкӧ мӧд улича вылысь кутшӧмкӧ мукӧд, тожӧ жугӧдӧм керкаяс.
Вика эськӧ быдторсӧ нин аддзыліс война вылын, но сійӧс чуймӧдісны да повзьӧдлісны тайӧ зэв уна развалинаясыс.
Жалитӧмпырысь сійӧ видзӧдіс киссьӧм керкаяс пӧвстын жӧвъялысь йӧз вылӧ да эз гӧгӧрво, кӧні жӧ найӧ олӧны тані.
Сэсся сійӧ видзӧдліс сыкӧд орччӧн пукалысь Эвальд вылӧ, коді слаблун вӧснаыс вугыртіс.
Сідз, <rus>по крайней мере</rus>, кажитчис Викалы.
Немец пукаліс куньса синъясӧн да мыйкӧ бормочитіс.
Но Эвальд эз узь.
Сійӧ прӧстӧ вунӧдіс сы йылысь, мый сыкӧд эмӧсь йӧз.
Одиночнӧй камераясын олігас сійӧ велалӧма гораа сёрнитны ас тӧдлытӧгыс ӧтнас.
Сійӧ проклинайтіс гитлеровецъясӧс да налысь преступнӧя да безумнӧя делӧяс нуӧдӧмсӧ, налысь кровожаднӧй да подлӧй политикасӧ.
Сійӧ норасис аслас пӧрысьлун вылас да висьысь сьӧлӧм вылас, сы вылӧ, мый юрыс сылӧн дзор да абуӧсь нин сійӧ вынъясыс, сійӧ том задорыс, коді ӧні сэтшӧма колӧ, медым сувтӧдны кок йылӧ выль Германияӧс.
Сэсся сійӧ пыркнитчис, восьтіс синъяссӧ да паныдасис Сизокрылов синъяскӧд.
Генерал гӧгӧрвоана довкнитіс юрнас да шуис:
— Нинӧм, дружище...
А шойччыштны тіянлы колӧ.
Обязательнӧ колӧ.
Найӧ петісны Унтер-ден-Линден вылӧ.
Тані ставсӧ вӧлі сэтшӧма тыртӧма киссьӧм керкаясӧн да жугӧдлӧм немецкӧй техникаӧн, мый ковмис эновтны машинаяссӧ да водзӧ мунны подӧн.
Веськыдвылын, туй шӧрас, сулаліс кутшӧмкӧ ыджыд памятник.
— Фридрих, — шуис Эвальд.
Найӧ матыстчисны памятник дінӧ.
Фридрих II — скульптор Раухлӧн уджыс, — «пӧрысь Фриц», пукаліс вӧв вылын, косіник да неуна гӧрбыльтчыштӧм, сьӧдбӧж мантияа да треуголкаа, ёна думыштчӧмӧн видзӧдіс увлань, обломокъяс вылас, кирпич торпыриг вылас да жугӧдлӧм керкаяслӧн дзуввидзысь ӧшиньяс вылас, а сідзжӧ асыввылӧ Шпреелань дугдывтӧг мунысь помтӧм пленнӧйяс вылӧ.
Вика кутіс Сизокрыловӧс киӧдыс, и генерал, аслас киас нывкалысь ичӧтик кисӧ чувствуйтігӧн, муніс ньӧжйӧник, Викалӧн дженьыдик воськовъяс дінӧ ассьыс воськовъяссӧ ладмӧдӧмӧн.
Быдлаын ӧтарӧ-мӧдарӧ шӧйтысь салдатъяс сувтлісны ыджыд тушаа генералӧс нывкакӧд аддзӧм бӧрын, чуймӧмӧн видзӧдісны штатскӧй паськӧма дзор немец вылӧ, коді муніс генералкӧд орччӧн, да генеральскӧй охранаса автоматчикъяс вылӧ, кодъяс восьлалісны бӧрсяньыс да кодъясӧс нуӧдіс суровӧй да стройнӧй лейтенант.
Эвальд пӧшти эз тӧд коркӧ вӧвлӧм роскошнӧй керкаяссӧ, кодъяс ӧні вӧлі лоӧмаӧсь страшнӧй скелетъясӧн.
Со тайӧ коркӧ вӧвлі университетӧн, а тайӧ библиотекаӧн.
Театръяс, ресторанъяс да посольствояс вӧліны ӧтипӧлӧс руд из грудаясӧн.
На весьтын ӧшалісны оръясьлӧм да дзугсьӧм проводъяс.
Со сӧветскӧй посольстволӧн колясъясыс.
Сылӧн штатыс муніс татысь Москваӧ 1941 вося июнь помын да кывсӧ вӧлі сетӧма Краснӧй Армиялы.
Чуньнас водзӧ индігмоз Эвальд шуис:
— Бранденбургскӧй ворота.
Вика мӧдіс восьлавны тэрыбджыка.
Регыд найӧ петісны Парижскӧй площадь вылӧ, и пресловутӧй воротаыс тыдовтчис на водзын аслас став мичлуннас.
Тайӧ вӧлі ыджыд сооружение, пасьтанас квайтымын метр сайӧ да судтанас метр кызь вит.
Дорическӧй колоннаяс юкисны воротасӧ вит проезд вылӧ.
Выліас ыргӧн кокъяссӧ лэпталӧмаӧсь гӧнитысь нёль вӧв.
Ӧти вӧв юрӧ осколокӧн вӧчӧм розьӧ вӧлі сувтӧдӧма гӧрд знамя, сійӧ ичӧтик биӧн ыпъяліс руд тшын фон вылын, коді век на ӧшаліс кар весьтын.
Арка дорӧ генерал сувтіс.
Вика юалана чӧвтліс сы вылӧ синъяссӧ, но генерал, вӧлӧмкӧ, ньӧти оз видзӧд знаменитӧй ворота вылӧ.
Сійӧ видзӧдіс сӧветскӧй танкъяс вылӧ, кодъяс мунісны ворота увті.
Ӧти бӧрся мӧд, гӧрд флажокъясаӧсь, мунісны сӧветскӧй танкъяс Бранденбургскӧй ворота увті да вошалісны Шарлоттенбургскӧй шоссе вылын тшына ру пӧвстас.
Танкъяс мунісны тэрмасьтӧг, быттьӧкӧ весиг думыштчӧмӧн зэв гырысь гусеницаяснас мостовӧй плитаяс вывті зялькӧдігтыр.
Генерал медбӧрын вештіс синъяссӧ танкъяс вылысь да ньӧжйӧник муніс водзӧ.
Бранденбургскӧй ворота прӧйдитӧм бӧрын найӧ кежисны веськыдвылӧ, рейхстаглӧн зэв ыджыд зданиелань, кодлӧн стекляннӧй купол весьтас тожӧ дӧлаліс гӧрд знамя, Победалӧн Знамя.
Немецкӧй парламентлӧн массивнӧй пос тшупӧдъяс вылын ӧбедайтісны салдатъяс.
Котелокъясысь петіс ру.
Ставныс шызисны.
Рейхстагысь петіс полковник да ещӧ некымын офицер.
Найӧ мӧдӧдчисны Военнӧй Сӧветса членлань, и полковник, во фронт сувтӧмӧн, збоя рапортуйтіс:
— Генерал-лейтенант ёрт, рейхстаг босьтӧм бӧрын да сы вылӧ Победалысь Знамя лэптӧм бӧрын полк сулалӧ шойччӧг вылын.
— Петкӧдлӧй ассьыныд геройястӧ, — шуис Сизокрылов. — Кӧні найӧ, тіян орёлъясныд?
Заводитчис котралӧм, кӧнкӧ сэні, пос тшупӧдъяс вылас да пытшкас, джынвыйӧ жугӧдлӧм громадалӧн стенаяс пӧвстын, кылісны дженьыдик, отрывистӧй приказаниеяс, и регыд Военнӧй Сӧветса член дінӧ петісны некымын дас морт — салдатъяс да офицеръяс.
Найӧ лэччисны пос тшупӧдъяс кузя да, быттьӧкӧ выльпӧв ассьыныс подвигсӧ донъяліг, но ӧні Военнӧй Сӧветса член видзӧдлас боксянь нин, синбӧжнас видзӧдлывлісны рейхстаглӧн мощнӧй колоннаяс вылӧ да зэв кыз стенаяс вылӧ.
Тані вӧліны сержант Егоров да младшӧй сержант Кантария, кык разведчик, кодъяс лэптӧмаӧсь рейхстаг вылӧ стӧч сійӧ знамясӧ, коді ӧні дӧлаліс юрбергӧдчана вылнаын, сизимдас сайӧ метр судтаа вылнаын.
Матыстчисны капитан Неустроев, старшӧй сержант Сьянов, старшӧй лейтенантъяс Самсонов да Гусев, сержант Иванов, салдатъяс Сабуров да Савенков да унаӧн мукӧд.
Эз вӧвны сӧмын найӧ, кодъяс усины штурм дырйи да кодъясӧс вӧлі гуалӧма ӧні Тиргартен аллеяясӧ.
Штурм кузя геройяс локтісны генераллы паныд спокойнӧйӧсь, нюмъялысьӧсь, чӧртъяс кодь мудзӧсь.
Пока Сизокрылов сёрнитіс накӧд, Эвальд висьтавліс любознательнӧй Викалы тайӧ мрачнӧй массивнӧй керка йывсьыс.
Сійӧс вӧлі стрӧитӧма ветымын во сайын итальянскӧй Возрождение стильӧн, но, дерт, прусскӧй тяжеловесность да торжественнӧй напыщенность содтӧмӧн.
Эвальд нуӧдіс Викаӧс рытыввыв подъезд дорӧ, кӧні сулаліс квайт колоннаа мощнӧй портик, кодӧс увенчайтӧма седлӧын пукалысь зэв ыджыд нывбабаӧн — Германияӧн, кыдзи висьталіс Эвальд.
Массивнӧй, ӧні паськыда восьса, ӧдзӧсъяс весьтас сулаліс драконӧс виысь святӧй Георгий, коді чужӧмнас вӧлі Бисмарк кодь.
Бисмарклы ыджыд памятник сулаліс неылын.
Кирасирскӧй мундира пӧрысь юнкер киас кутіс палаш * да гранитнӧй гӧрд постамент вывсянь зумыша видзӧдіс Вика вылӧ.
* Палаш — паськыд дора кузь сабля.
Бисмарк сайын веж пуяс пӧвстын тыдаліс джуджыд колонна, сідз шусяна колонна Победы, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма быдсямапӧлӧс барельефъясӧн да горельефъясӧн; найӧ висьталісны Пруссиялӧн век сійӧ жӧ военнӧй величие йылысь, сылӧн победаяс йылысь.
Колоннасянь лунвывлань муніс аллея, кодӧс шуисны Аллея Победы да код пӧлӧн, ӧтар-мӧдар бокас сулалісны статуяяс.
Тані вӧлі комын кык памятник, дас квайт памятникӧн быд бокын.
Прусскӧй владыкалӧн быд статуя бӧрвылын сулаліс полукруглӧй мраморнӧй скамья, сэні вӧлі кык бюст сылӧн соратникъясыслӧн либӧ собутыльникъясыслӧн.
Уна статуяяс вӧлі бура ёна жуглӧма пуляясӧн да осколокъясӧн.
Эвальд дӧзмытӧг висьтавліс Викалы быд прусскӧй маркграфӧс, курфюрстӧс, корольӧс: Альбрехт Медведь, Отто I, Отто II... На бӧрвылын скамейкаяс вылын вӧліны лыдтӧм герцогъяс, князьяс, графъяс да бургграфъяс, кардиналъяс да епископъяс, рыцарьяс да баронъяс, магистръяс да пробстъяс, фельдмаршалъяс да гофмейстеръяс, канцлеръяс да советникъяс.
Вика вӧлі важ Пруссия сьӧлӧмын — шванитчысь, воинственнӧй да йӧз эмбурӧдз горш Пруссия сьӧлӧмын.
Вика да Эвальд бӧрся ньӧжйӧник мунісны салдатъяс, кодъяс кывзісны Эвальдлысь объясняйтӧмсӧ да многозначительнӧя видзӧдлывлісны ӧта-мӧд вылас.
На пӧвстысь ӧти матыстчис матӧджык да шуис:
— Геббельсӧс аддзылі.
Сотчӧма дзикӧдз.
И кулӧм бӧрас полӧма миян киясӧ веськавны, сотны асьсӧ тшӧктӧма.
Аллея Победы видзӧдалӧм бӧрын Вика да Эвальд бӧр мунісны Военнӧй Сӧветса член дінӧ, коді век на кыпыда варовитіс салдатъяскӧд да офицеръяскӧд.
— А ті, генерал ёрт, — корис Сизокрыловӧс салдатъяс пӧвстысь ӧти, — пыралӧй гӧститны миян ордӧ рейхстагӧ.
Кайисны лунвывбокса пыранін пос кузя.
Быдлаын на тані тыдалісны неважӧнся бойлӧн туйясыс.
Джуджыд сводъяс улын ӧшаліс сӧмын ӧні неважӧн на кусӧдӧм пӧжаръяслӧн тшыныс.
Кытсюрӧ сотчис на.
Быдлаын туплясис жугӧдлӧм мебель.
Стенъясын да пӧтӧлӧкъясын дзуввидзисны снарядъясӧн да бомбаясӧн писькӧдӧм розьяс.
То ӧти, то мӧд пельӧс петкӧдлігтыр да зэв гырысь комнатаясті сійӧс новлӧдлігтыр салдатъяс висьтавлісны генераллы тані дзебсясьысь немецъяскӧд зэв чорыд схваткаяс йылысь.
Сэсся кулуаръяс пыр мунісны ыджыд помещениеӧ да сэсся пемыд, джынвыйӧ жугӧдӧм вестибюльяс пыр заседаниеяс залӧ.
Тайӧ вӧлі зэв ыджыд да джуджыд помещение, кодӧс вывсяньыс вӧлі вевттьӧма стекляннӧй куполӧн.
Куполджынсӧ вӧлі жугӧдӧма, и шонді югыдыс зарни кольтаӧн уси осколокъясӧн парсалӧм дубӧвӧй стенъяс вылӧ, пуляясӧн розьӧдлӧм орнаментъяс да гербъяс вылӧ.
Тайӧ трибуна вывсяньыс коркӧ равзывліс Адольф Гитлер.
Но Франц Эвальд казьтыліс и уна мукӧдтор, мый вӧлі йитчӧма тайӧ залыскӧд.
Тайӧ стенъясыс кывзылісны пӧсь речьяссӧ Август Бебельлысь, Карл Либкнехтлысь, Клара Цеткинлысь, Вильгельм Пиклысь и спокойнӧй да чорыд гӧлӧссӧ Эрнст Тельманлысь.
Эвальдлӧн чужӧмыс кӧрыштчыліс судорогаысь.
Сійӧ видзӧдліс генерал вылӧ да ньӧжйӧник шуис:
— Меным кад мунны.
Найӧ петісны рейхстагысь.
Генерал видзӧдліс часі вылӧ.
— Сиа успех, — Эвальдкӧд прӧщайтчигӧн шуис генерал.
Эвальд муніс, а Вика, синъяснас сійӧс колльӧдіг, думыштчӧмӧн шуис:
— Став немецъясыс кӧ эськӧ вӧліны татшӧм шаньӧсь, менам мамаӧй эськӧ вӧлі ловъя.
Сизокрылов меліа босьтіс сійӧс киӧдыс, и найӧ ньӧжйӧник мунісны Унтер-ден-Линден вылӧ, кӧні найӧс виччысисны машинаяс.
XXVIII
Кутшӧм вунӧдны позьтӧм лун тайӧ вӧлі!
Танялӧн тайӧ луныс заводитчис сысянь, мый югдандорыс сійӧс садьмӧдісны лыйсьӧм шыяс.
Сэсся котӧрӧн воис повзьӧм санитарка, коді висьталіс, мый медсанбат вылӧ уськӧдчисны немецъяс.
Фалькенхагенын збыльысь тыдовтчис вооружённӧй немецъяслӧн ыджыд группа — на пӧвстысь, кодъяс войнас прорвитчӧмаӧсь Берлинысь.
Медсанбатлы лои выдержитны накӧд быдса бой.
Врачьяс, сестраяс да санитаръяс неылын сулалысь ветлазаретысь ветеринаръяскӧд да дивизионнӧй банно-прачечнӧй отрядса прачкаяскӧд ӧтлаын лӧсьӧдісны настоящӧй оборона да кӧть лыйсьӧм дорысь ёнджыка горзісны, но век жӧ немецъяс отступитісны да кытчӧкӧ вошины.
Первой здукас повзьӧм Таня пыр жӧ думыштіс Лубенцов йылысь: кӧні сійӧ ӧні, эз-ӧ зурась войнас немецъяс вылӧ да кутшӧм бур эськӧ, сійӧ кӧ ӧні вӧлі тані — сійӧ эськӧ пырысь-пыр вӧтліс став немецъяссӧ.
Кор ставыс успокоитчис — тайӧ вӧлі луншӧр кадӧ нин, — Таня лӧсьӧдчис мунны Потсдамӧ.
Сійӧ водзвыв бӧрйис ӧти машина уна лыда трофейнӧй легкӧвӧй машинаясысь, кодъясӧс немецъяс шыбиталӧмаӧсь да кодъяс зэв уна сулалісны карса уличаяс вылын.
Рутковский лэдзис сійӧс да Глашаӧс ӧти лун кежлӧ.
Збыль, унаӧн эз сӧветуйтны Танялы мунны ӧні, сы вӧсна мый туйяс вылын вӧлі тревожнӧ на, но сійӧ думыштіс, мый кор эм позянлун аддзӧдлыны Лубенцовӧс, не аддзӧдлыны сійӧс оз позь.
Но час лунын воис приказ лӧсьӧдчыны мунны.
Дивизия снимайтчис места вывсьыс: сылы колӧ вӧлі мунны водзӧ, рытыввылӧ...
Быть лои ӧткажитчыны мунӧмысь.
Но кор Таня чукӧртіс ассьыс кӧлуйсӧ, сы дінӧ котӧрӧн пырис ичӧтик повариха Жмеринкаысь да, волнуйтчӧмсӧ муртса венігмоз, шуис:
— Таня Владимировна, тіянӧс кодкӧ юасьӧ!
Верзьӧма.
Танялӧн радысла ыркнитіс сьӧлӧмыс; сійӧ чайтіс, мый тайӧ воис Лубенцов.
Сійӧ ӧдйӧ петіс ывлаӧ да ылысянь аддзис верзьӧмаӧс, но тайӧ эз вӧв Лубенцов, а сылӧн томиник ординарецыс.
Вӧлыс сылӧн быдсӧн вӧлі быгзьӧма.
Таня видзӧдліс Каблуковлы чужӧмас, кельдӧдіс да юаліс:
— Мый лои гвардияса майоркӧд?
Каблуков шуис:
— Ог тӧд.
Сылы лыйисны фашистъяс.
— Кӧні сійӧ? — юаліс Таня.
— Ог тӧд.
Буракӧ, штабӧ нин нуисны.
Сылы зэв сьӧкыд.
Садьтӧм.
Шуӧны, мый оз... оз...
На дінӧ матыстчисны Рутковский да Маша.
— Ме муна, — шуис Таня.
Рутковский муніс шофёръяс дінӧ.
Машина бакӧ кисьтісны бензин.
Мария Ивановна котӧртіс корсьны Глашаӧс.
Глаша воис дась нин мунны Танякӧд ӧтлаын.
— Вайӧй меным карта, — шуис Таня.
Рутковский сетіс сылы карта.
Каблуков здук сулалыштіс, сэсся кучкис вӧлыслы да гӧнечӧн муніс бӧр.
Таня пуксис руль сайӧ, но либӧ аккумуляторыс вӧлі слаб, либӧ Таня волнуйтчис — машинаыс некыдзи эз заведитчы.
Сэки медсанбатса нывбабаяс йӧткыштісны машинасӧ, и сійӧ медбӧрын заведитчис.
Фалькенхагенысь петӧм бӧрын Таня мӧдӧдчис веськыда лунвылӧ, магистральлань.
Туйяс вӧліны тырӧсь салдатъясӧн.
Ставныс мунісны рытыввывлань.
Шонді яра дзирдаліс.
Ставныслы вӧлі жар да гажа.
Таня пельясӧдз кылісны серам да шуткаяс.
Машина муніс ньӧжйӧ.
Сыкӧд орччӧн мунісны салдатъяс, найӧ видзӧдлывлісны машина ӧшиньясӧ да, кык нывбабаӧс аддзӧм бӧрын, меліа довкйӧдлісны налы юрнаныс да шутитісны мыйкӧ верӧсъяс да жӧникъяс йылысь, и челядь йылысь, кодъяс регыд лоӧны.
— ...а ме кыдзи сетӧбта сылы гранатаӧн! — кыліс кодлӧнкӧ кыз гӧлӧс машинакӧд орччӧн да сійӧ мыйкӧ висьталіс водзӧ, но эз нин кыв, мый висьталӧ; сійӧс вежис мӧд, вӧсньыдик, пӧшти челядь гӧлӧс:
— ...позьӧ ӧмӧй тайӧ — гранатаясӧн чери глушитны?
И тайӧ гӧлӧсыс коли кытчӧкӧ бӧрӧ, и кодлӧнкӧ мӧдлӧн нюркйӧдлана да озорнӧй гӧлӧс заводитіс висьтавны немецкӧй полковник йылысь, коді вайӧдіс аскӧдыс пленӧ ассьыс полксӧ ставнас.
«Ме помассьӧм морт, — думайтіс Таня, рульсӧ сэтчӧдз топӧдӧмӧн, мый киясыс едждӧдісны, — менам став олӧмӧй помасис.
abu
Став олӧмӧй.
Сэсся нинӧм нин оз ло».
Глаша чӧла пукаліс орччӧн, и сылӧн чужӧм кузяыс визувтіс синваыс, но сійӧ гусьӧникӧн зілис чышкыштавны сійӧс да та вӧсна бергӧдчывліс мӧдарӧ.
Но и сэні, стеклӧ саяс, мунісны йӧз, и некытчӧ вӧлі воштысьны тайӧ синвасьыс.
Магистраль прӧйдитӧм бӧрын найӧ петісны туй вылӧ, кӧні ветлысь-мунысьыс вӧлі этшаджык, и Таня таті мӧдіс мунны зэв ӧдйӧ.
Туйяс крестасянінын Таня сувтӧдіс машинасӧ да видзӧдліс карта вылӧ.
Кежис веськыдвылӧ.
Бара веськалісны мунысь войска пӧвстӧ.
Тыдовтчис ыджыд сикт.
Улича кузя мунісны салдатъяс, и Глаша друг горӧдіс:
— Миян!
Миян дивизия!
Глаша тӧдіс майор Гаринӧс.
Сійӧ сулаліс кутшӧмкӧ керка кильчӧ дорын.
Киясас сылӧн вӧліны листовкаяс, кодъясӧс сійӧ сеталіс салдатъяслы.
Таня сувтӧдіс машинасӧ.
Глаша петіс машинаысь, котӧрӧн муніс Гарин дінӧ да шуис:
— Здравствуйте, майор ёрт!
Тайӧ ме, Коротченкова!
Гарин пыр жӧ тӧдіс сійӧс, неуна яндысьыштіс, сы вӧсна мый лыддис асьсӧ неуна мыжаӧн тайӧ ыджыд да бур нывбаба водзас.
— Но, кыдзи уджаланныд? — юаліс сійӧ. — Кӧні ті?
Глашалы зэв окота вӧлі тӧдмавны кӧть мыйкӧ Весельчаков йылысь, но сійӧ медся войдӧр юаліс Лубенцов йылысь.
Гарин довкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Сійӧ на дінӧ еджыд флагӧн мунӧма, парламентёрӧн.
Висьталӧны, виӧмаӧсь пӧ.
Ме дивизияса штабын эг на вӧв.
Частьясын пыр занят.
Да...
Тайӧ весиг абу нин война, а прӧстӧ сӧмын фашизм!
Жаль, мый лыйлысьяссӧ абу удайтчӧма босьтны.
Пышйӧмаӧсь кытчӧкӧ!
Нинӧм, ми и наӧдз доберитчам!
Сійӧ нюжӧдіс Глашалы листовка да муніс.
Глаша котӧртіс сы бӧрся да юаліс:
— А дивизияса штабыс кӧні?
— Снимитчис места вывсьыс.
Мунам Эльба дорӧ.
Комдив, тыдалӧ, Этцинын... километр кызь кымын рытыв-войвылын.
Глаша бӧр локтіс машина дорӧ да висьталіс, кытчӧ мунны.
Мукӧдтор йывсьыс сійӧ эз висьтав ни ӧти кыв.
Мӧдӧдчисны водзӧ.
Глаша видзӧдліс листовка вылӧ.
Тайӧ вӧлі Сталинлӧн благодарностя приказ войскалы, кодъяс босьтісны германскӧй столица.
— И миянлы благодарность, — шуис Глаша.
Таня шуис:
— Лыддьӧй гораа.
Глаша лыддис приказсӧ гораа.
Сійӧ лыддис ньӧжйӧ, тӧдчӧдӧмӧн шуаліс овъяссӧ генералъяслысь да полковникъяслысь, кодъяслӧн войскаыс участвуйтісны Берлин босьтӧмын.
И гӧлӧссӧ вочасӧн чинтӧмӧн помаліс ичӧтик гӧлӧсӧн знаменитӧй, набатнӧй кӧлӧкӧл моз горалысь, сталинскӧй кывъясӧн:
— «Вечнӧй слава геройяслы, кодъяс усины миян Рӧдиналӧн свобода да независимость вӧсна тышын!»
Сувтісны кутшӧмкӧ канал вомӧн переправа дорӧ, кытчӧ чукӧрмӧма вӧлі уна машина.
Таня вӧрзьывтӧг пукаліс руль дорын, виччысис, кор позьӧ мӧдӧдчыны водзӧ.
Сійӧ видзӧдіс водзын сулалысь ыджыд грузӧвиклӧн зэв гырысь рубчатӧй кӧлесаяс вылас.
Грузӧвик жургис.
Кӧлесаясыс сылӧн муртса вӧрисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Медбӧрын найӧ решительнӧя вӧрзьӧдчисны.
Таня мӧдӧдчис бӧрсяньыс, сэсся грузӧвиклӧн кӧлесаяс бара сувтісны, и Таня сувтіс.
Сійӧ видзӧдіс тайӧ кӧлесаяс вылас сэтчӧдз, кытчӧдз сьӧлӧмсяньыс эз мӧд петны на вылӧ лӧгыс.
Найӧ упорнӧ сулалісны места вылас, моторыс жургис.
Медбӧрын мӧдӧдчисны.
Пос вомӧн вуджисны канал рытыв берег вылӧ.
Километр кык мунӧм бӧрын Таня аддзис шуйгаладор мыльк йылысь свежӧй гу дорысь йӧз чукӧр.
Тыдалӧ, тайӧ вӧлі медся рытыввывса русскӧй военнӧй гу.
Сы вылын сулаліс гӧрд звёздочкаа пу обелиск.
Пӧрччӧм пилоткаяса гӧгӧр сулалысь салдатъяс чӧв олісны.
Пӧрысь пуяслӧн лапъясыс качайтчисны сы весьтын.
Таня сувтӧдіс машинасӧ да выключитіс моторсӧ.
Сійӧ сразу, кыдз быттьӧ пыр кежлӧ, ланьтіс.
Таня петіс машинасьыс.
Сійӧ муніс ӧдйӧ да сӧмын мыльк дінас надзмӧдіс воськовъяссӧ.
Гу дорын сулалысь йӧз кылісны сылысь кокшыяссӧ да ньӧжйӧник бергӧдісны сылань юръяссӧ.
Таня кайис мыльк йылӧ, сулалыштіс здук, сэсся матыстчис обелиск дінӧ.
Пу пӧв вылӧ гӧрд звёздочка улӧ вӧлі гижӧма:
Рядӧвӧй Сергей Иванов.
Чужис 1925 воын.
Зверскӧя виисны фашистъяс 1945 вося май 2 лунӧ.
Слава геройлы!
Таня бура дыр лыддис тайӧ ичӧтик гижӧдсӧ.
Медбӧрын сійӧ быттьӧ паляліс.
Сійӧс чуксаліс Глаша.
Машина дорас сулалісны куим верзьӧма.
Найӧ вӧліны турунвиж рӧма маскхалатаӧсь да дзоргигтыр видзӧдісны нывбаба вылӧ, коді ньӧжйӧник лэччис гудорса мыльк вывсянь.
На пӧвстысь ӧти вӧлі гырысь серьёзнӧй синъяса том морт, мӧдыс — зэв ён, векни синъяса, кирпич рӧма неподвижнӧй чужӧма.
Куимнанныс видзӧдісны Таня вылӧ, кыдзи быттьӧ донъялана, неуна шензяна да, пӧжалуй, ошкана синъясӧн.
— Ловъя! — не аслас гӧлӧсӧн ылысянь горӧдіс Глаша да мӧдысь ньӧжйӧджык нин шуис бӧрдігтыр: — Ловъя!
Том морт представитчис:
— Капитан Мещерский, — сэсся сійӧ шуис: — Гвардияса майор тані матын, со тайӧ сиктас.
Керка дінын, кӧні вӧлі раненӧй Лубенцов, Таняӧс встретитіс доктор Мышкин.
Сійӧ эз гӧгӧрво, мыйла Таня локтӧма татчӧ, да думыштіс, мый сійӧс корӧмаӧсь консилиум вылӧ.
Сы вӧсна сійӧ торъя подробнӧя висьталіс Танялы разведчик состояние йылысь.
Лубенцовӧс вӧлі ранитӧма пуляӧн морӧсас сьӧлӧмсьыс улӧджык да мӧдӧн, коді сӧмын гыжйыштӧма сылысь веськыд боксӧ.
— Положениеыс серьёзнӧй, — шуис Мышкин, — но опасность абу.
Да и организмыс сылӧн зэв ён, выдержитас.
Тайӧ сэтшӧм морт: сійӧ ставсӧ выдержитас!
Мышкин чуймис, кор Таня, куньса синъясӧн куйлысь Лубенцов дінӧ матыстчӧм бӧрын, эз мӧд видлавны ранаяссӧ, а пуксис джоджас крӧвать дорӧ да чужӧмнас топӧдчис разведчик ки бердӧ.
Сэсся сійӧ лэптіс синъяссӧ да аддзис тӧдса чужӧм, но некыдзи эз вермы уськӧдны тӧдвылас, кӧні сійӧ аддзыліс тайӧ том капитансӧ.
Медбӧрын Танялы уси дум вылас: тайӧ вӧлі «кӧзяин» самӧй сійӧ каретаыслӧн, кодын Таня паныдасис Лубенцовкӧд.
Таня бӧрся пырысь Глаша аддзис жӧ Чоховӧс да, чуньнас сійӧс корӧмӧн, петіс сыкӧд ывлаӧ, медым тӧдмавны, медбӧрын, кӧні сылӧн Весельчаковыс.
Весельчаков вӧлӧма матын, орчча сиктын, и Глаша котӧртіс сэтчӧ.
Но вот Лубенцов восьтіс синъяссӧ да аддзис Таняӧс.
Ӧшинь дінтіыс мунісны салдатъяс, и налӧн вуджӧръяссьыс комнатаас то югдыштліс, то пемдыштліс, и Лубенцовлы кажитчис, мый сійӧ поездын да ӧшиньяс дортіыс прӧйдитӧны пуяссянь вуджӧръяс.
«Тайӧ ме гортӧ нин муна, — думыштіс Лубенцов, — и Танякӧд ӧтлаын.
Ак, кутшӧм лӧсьыд!..»
Лубенцов нюммуніс Танялы, а комнатаын, поездын моз, то югдыштліс, то пемдыштліс.
Тайӧ мунісны ӧшиньяс дорті салдатъяс, и шудыс татшӧмӧн и кольӧ паметьын нэм кежлас: радейтана нывбабалӧн чужӧмыс, мӧвп: «Ме муна гортӧ» — и рытыввылӧ, пыр водзӧ рытыввылӧ мунысь победоноснӧй сӧветскӧй салдатъяс.
XXIX
Дивизияяс сувтлытӧг мунісны Эльбалань, и шонді югыдӧн ойдӧдӧм туйяс вӧліны тырӧмаӧсь войскаӧн.
Пехота, грузӧвикъяс, кузь стволъяса пушкаяс да тшӧтшыд ныра гаубицаяс йиркакылігтыр мунісны помасьлытӧм потокӧн рытыввылӧ.
Частӧ кылісны монотоннӧй горӧдӧмъяс: «Примитны веськыдвылӧ!», туйвежъясын регулировщикъяс ӧвтышталісны флажокъясӧн.
Ён тӧв вылын дӧлалісны салдатъяслӧн плащ-палаткаясыс да пӧльтчалісны парусъяс моз.
Йӧз мунісны вӧльнӧй, паськыд шагӧн, быттьӧ войнаыс сӧмын заводитчис.
Сибирякъяс, волжана, уралецъяс, москвичьяс, украинецъяс, векни синъяса олысьяс Азияысь, Кавказлӧн смуглӧй пияныс мунісны Германияса туйяс кузя, а колоннаяс водзвылын дӧлалісны полкӧвӧй знамяяс, кодъясӧс вӧлі перъялӧма нин походнӧй руд чехолъясысь.
Со прӧйдитіс стрелковӧй рота. Сы водзын ыджыд вӧв вылын мунӧ руд синъяса том капитан.
Рота водзвылын свободнӧй шагӧн восьлалӧ сьӧд уска, умнӧй бур синъяса старшӧй сержант.
Стройсӧ замыкайтӧ зэв ыджыд тушаа старшина сэтшӧм гожъялӧм чужӧма, мый сылӧн русӧй юрсиыс кажитчӧ еджыдӧн.
Сылӧн гӧлӧсыс сэтшӧма юргӧ, мый вевттьӧ ыджыд туйвывса шумсӧ.
— Подтянитчӧй!
Энӧ нюжӧдчӧй!
Туй пӧлӧн, катушкаяс разигмоз, мунӧны связистъяс,
на водзвылын — косіник том лейтенант.
Кадысь кадӧ сійӧ сувтлывлӧ, сэсся пуксьылӧ эжа вылӧ да горзӧ телефоннӧй трубкаӧ:
— Тайӧ ме, Никольский!
Кутшӧма кылӧ!
Муна водзӧ!
Тӧвзьыштіс-муніс понтоннӧй батальон.
Батальон водзвылын машинаын мунӧ ичӧтик тушаа, олӧма нин, инженернӧй войскаса непредставительнӧй генерал.
Зэв гырысь понтонъяс бердӧ кӧртавлӧма колян переправасяньыс на косьмытӧм пыжъяс.
Сапёръяс видзӧдӧны гордӧя, быттьӧ юалӧны:
— Кытчӧ ещӧ колӧ вуджны?
Кӧні ещӧ стрӧитны пос?
Пӧжалуйста!
Кӧть океан вомӧн, Сталин кӧ прикажитас!
Мунӧ артиллерия.
Артиллеристъяс ӧшъялӧмаӧсь гигантскӧй пушкаяс вылӧ.
Мукӧдъяс видзӧдӧны брезент увсяньыс, кодъясӧн вевттьӧмаӧсь машинаяссӧ, шутитӧны да колльӧдӧны пехотаӧс дружескӧй горӧдӧмъясӧн:
— Буссӧ лэпты, пехота!
— Муяслӧн царицалы, привет!
Эз-ӧ бара вуджӧртчы брезент увсьыс пыр кежлӧ запомнитчысь сійӧ гӧрд да бур нырыс?
Уна туй германскӧй столицасянь рытыввылӧ, и ставыс найӧ тырӧмаӧсь йӧзӧн да машинаясӧн.
Со ӧти туй кузя мунӧны палаткаясӧн да медикаментъясӧн грузитӧм грузӧвикъяс.
Вылын, сёр вылын чипанъяс моз, пукалӧны на вылын тӧлӧн дзугӧм юрсияса, сералысь муса нывбабаяс.
Сэні и Таня, и Глаша, и Мария Ивановна, и Жмеринкаысь ичӧтик повариха, и уна дас мукӧдъяс.
Нывбабаясӧс аддзӧм бӧрын салдатъяс лӧсьӧдышталӧны паськӧмсӧ, вылӧджык лэптыштӧны морӧсъяссӧ да, дерт, казьтылӧны асланыс Таняяс да Глашаяс йылысь, кодъяс колины сэтчӧ, ылӧ, рӧднӧй муӧ.
Ӧти туй вылын встречайтӧны ассьыныс дивизиясӧ пу улын орччӧн сулалысь генерал Середа да полковник Плотников.
Прӧйдитісны полкъяс, мунісны маскировочнӧй халатъяса коннӧй разведчикъяс: капитан Мещерский, старшина Воронин, коді регыд босьтас киясас мирнӧй сапожнӧй мӧлӧт, сержант Митрохин, коді дась бӧр мунны литейнӧй цехӧ.
Друг генерал кутіс сюся видзӧдны:
— Мый тайӧ?
Бара ышмӧм!
Бара позоритӧны дивизиясӧ?
Туй чукыльысь мыччысис карета.
Тайӧ вӧлі самӧй настоящӧй, баронскӧй пемыдгӧрд лакӧн мавтӧм карета.
Збыль, тайӧ феодальнӧй колымагаыс, коді веськалӧма войналӧн бешенӧй круговоротас, бура ёна вӧлі пемдӧма, бусӧссьӧма, неуна пӧлыньтчӧма ӧти бок вылас да зӧлӧтаыс вушйӧма, лакейяс сулаланінӧ кӧрталӧма детскӧй коляска, а гербыс, код вылын вӧлі кӧр юр, замоклӧн зубчатӧй стена да рыцарскӧй шлем, резсьӧма няйтӧн.
Тарас Петрович сэки жӧ успокоитчӧ: каретаын абу салдатъяс, а иностранецъяс.
Кучерскӧй пуклӧс вылын пукалӧ еджыд юрсиа мича ныв.
Сылӧн юрсиыс шонді водзас югъялӧ червоннӧй зарниӧн.
Сійӧ нюмъялӧ русскӧй салдатъяслы, найӧс мездысьяслы.
Русскӧй начальникъясӧс аддзӧм бӧрын сійӧ явӧ повзьыштӧ, кежӧ ыджыд туй вылысь, и карета регыд саялӧ просёлочнӧй туй вылын.
— Гортаныс мунӧны, — кинас налы ӧвтігтыр шуӧ Плотников. — Бур туй, ёртъяс!
Туйсянь шуйгавылын асыввыв направлениеын помтӧг кыссьӧны пленнӧйяс.
Керкаясысь, пӧдвалъясысь ньӧжйӧникӧн петалӧны немецъяс да немкаяс.
Котӧрӧн петӧны челядь.
Плотников видзӧдӧ на вылӧ да шуӧ:
— Гӧгӧрвоисны эз кӧть мыйкӧ найӧ, немецъясыс?
— Кыдзи он гӧгӧрво? — туй кузя мунысь сӧветскӧй вын вылӧ кинас индігмоз нюмъялӧ Тарас Петрович. — Тані кӧть коді гӧгӧрвоас!..
Плотников шуӧ:
— Тайӧ вернӧ, но тайӧ — абу на ставыс.
Сійӧ, мый лои, налы колӧ вежӧртны джуджыдджыка да паськыдджыка!..
Мый нӧ, сиам налы вежӧр да гӧгӧрвоӧм!
Тыдовтчисны да ӧдйӧ лэбыштісны мотоциклистъяс.
На бӧрся кыліс моторъяслӧн мургӧм шы.
Бортъясас гӧрд звездаяса танкъяс гӧрд флажокъяс улын, кодъяс дӧлалӧны башняяс вылас, ньӧжйӧник мунӧны рытыввылӧ.
Найӧ оз зэв тэрмасьны, и налӧн зэв гырысь гусеницаясыс мунӧны асфальт кузя весиг кыдзкӧ думыштчӧмӧн.
Ӧттшӧтш небесаын тыдовтчис авиация, и ставныс синъяссӧ чӧвтӧны вывлань, медым любуйтчыштны бомбардировщикъяслӧн, истребительяслӧн да штурмовикъяслӧн чёткӧй стройӧн.
Но вот туй вылын тыдовтчис легкӧвӧй машина.
Сы бӧрся ньӧти кольччытӧг мунӧ грознӧя вылӧ лэптӧм крупнокалибернӧй пулемёта бронетранспортёр.
Туй чӧв ланьтӧ.
Салдатъяс да офицеръяс подтягивайтчӧны.
Машинасӧ пыр жӧ тӧдісны: тайӧ мунӧ Военнӧй Сӧветса член.
Сійӧ оз радейт шутитны.
Сылы медым ставыс вӧлі лючки-ладнӧ.
Генерал Сизокрылов сюся видзӧдіс машина стеклӧ пыр.
Мукӧд дырйи сылӧн синъясыс рассеяннӧя сувтлісны мунысь либӧ туйбокса пуяс улын шойччысь салдатъяс чужӧм вылӧ, сэсся бара заводитліс видзӧдны водзӧ, туйлӧн помтӧм, еджыд, тувсов шондіӧн ойдӧм лента вылӧ.
Пехотаӧс, сэсся танковӧй да механизированнӧй войскаӧс панйӧм бӧрын генерал регыд пырис туй пӧлӧн нюжӧдчӧм кузь немецкӧй сиктӧ, кодлӧн главнӧй площадь вылас сулаліс кутшӧмкӧ гранитнӧй топорнӧй памятник.
Сы дінті прӧйдитӧм бӧрын генераллӧн машинаыс кайис мыльк йылӧ.
Водзын шыльквидзис ыджыд юлӧн шыльыд веркӧсыс.
Шуйгаладорас тыдалісны жугӧдӧм послӧн каменнӧй торпыригъясыс.
Веськыдвылас ю кузя кывтіс ӧтка парус.
Мӧдар берег дорас буткӧдчис ичӧтик катер.
Тані, таладор берегас, пуяс улын, веж турун вылын сулалісны, куйлісны, пукалісны сӧветскӧй салдатъяс.
Неылын тшыналіс полевӧй кухня.
Матысса вӧр діын сьылісны лэбачьяс.
Но мый чуймӧдіс генералӧс, — тайӧ найӧс кытшалысь чӧв-лӧньыс.
Да, гӧгӧр сулаліс зэв ыджыд чӧв-лӧнь.
Салдатъяс чуймӧмӧн кывзысисны тайӧ чӧв-лӧняс.
Ни пулемётъяслӧн сяргӧм, ни пуляяслӧн шутьлялӧм, ни минаяслӧн укйӧдлӧм.
Матын, берегдорса нюрын, дугдывтӧг квакайтісны лягушаяс.
Ыджыд рыжӧй кань ньӧжйӧник ветлӧдліс сиктпомса керка вевт дорӧд бӧжсӧ вылӧ лэптӧмӧн.
Лэбачьяс сьылісны.
Со тайӧ сьылӧ зяблик.
Тайӧ герчкӧ коростель.
Сэні горзӧ истан.
А эстӧні кутшӧмкӧ тӧдтӧм шы: кутшӧмкӧ татчӧс лэбач, германскӧй, он гӧгӧрво кутшӧм.
Сэк кості мӧдар берегас ичӧтик катер вӧрзьӧдчис таладор береглань, сы бӧрся ю кузя мӧдӧдчисны пыжъяс.
Генерал виччысис.
Катер пыр матысмис.
Палуба вылас йӧзыс ӧвтчисны кияснаныс.
Ворсіс духовӧй музыка.
Медбӧрын катер воши крут берег сайӧ, и со берег вылӧ мӧдісны кайны котӧрӧн американскӧй салдатъяс.
Пыр жӧ кылісны налӧн радпырысь горӧдӧмъяс:
— <eng>Лонг лиф Сталин</eng>!
— <eng>Лонг лиф Раша</eng>!
Военнӧй Сӧветса членлань мӧдӧдчисны некымын офицер, на пӧвстын ӧти генерал.
Найӧ матыстчисны.
Американскӧй генерал дінын сулалысь кык офицер воськовтісны водзӧ.
Ӧтиыс — ыджыд тушаа, косіник, сьӧд уска да гӧна кияса, мӧдыс — ичӧтик, зэв гажа чужӧма, ыджыд орденскӧй колодкаа.
Тайӧ ичӧтик офицерыс зэв бура сёрнитіс рочӧн.
Сійӧ шуис:
— Американскӧй армия командование нимсянь генерал передайтӧ тіянлы ассьыс поздравление война победоноснӧя завершитӧм кузя.
Сизокрыловлысь ӧтветсӧ кывзӧм бӧрын, кӧні сійӧ выразитіс надея, мый ӧні союзникъяс ӧтвылысь кутасны отсавны демократическӧй, миролюбивӧй Германия стрӧитӧмлы да всеобщӧй мирлы, американец кыпыдпырысь мӧдіс довкйӧдлыны юрсӧ да ӧтветсӧ переведитіс американскӧй генераллы, коді вӧлі, кыдзи сійӧ шуис, тырвыйӧ сӧгласен сӧветскӧй генералкӧд.
Гӧна кияса американец дружелюбнӧя жӧ довкйӧдліс юрсӧ.
Орччӧн русскӧй салдатъяс сёрнитісны американскӧй салдатъяскӧд.
Дерт, сёрнитісны найӧ ёнджыкасӧ кияснас, кывъясӧн дорысь, но всё-таки сёрнитісны.
— Порядок? — юаліс русскӧй салдатъясысь ӧти.
— <rus>Пориаток</rus>, — чужӧмтырнас нюмъялігмоз шуис американскӧй салдат да сэсся ас ногыс содтіс: — О, кей!
— О, кей, — сідзи жӧ чужӧмтырнас нюммунӧм бӧрын повторитіс русскӧй салдат.
Сэсся американецъяс мунісны, а Сизокрылов мӧдіс мунны берег пӧлӧн.
Друг генерал кок улын мыйкӧ кутіс вӧрны, и ичӧтик, выльӧн кодйӧм окопысь петіс рыжӧй уска салдат.
Генералкӧд виччысьтӧг вочаасьӧм бӧрын сійӧ кызӧктіс, лӧсьӧдыштіс гимнастёркасӧ да нюжӧдчис сы водзын.
Но салдат аддзис, мый Военнӧй Сӧветса членлӧн синъясыс меліӧсь да бурӧсь, паськыда шеныштіс кинас да шуис:
— Сідзкӧ, генерал ёрт, войнаыд, этайӧ, сідз шуны... помасис?
Шынитӧлыс, шынитӧлыс кутшӧм!
Пельясыд доймӧны!..
Генерал шуис:
— Да, война помасис.
Салдат сулалыштіс, сулалыштіс, сэсся сылӧн синъясас тыдовтчисны кык синва войт.
Найӧ исковтісны банбокъяс кузяыс да вошины рыжӧй ускас.
— И мый ме, пӧрысь йӧй, бӧрда? — быттьӧкӧ шӧйӧвошӧмӧн шуис сійӧ.
Пиньяссӧ мурч курччӧмӧн генерал видзӧдіс ю вылӧ да нинӧм эз вермы вочавидзны.
— Пӧгибнитысьясыс жальӧсь, — ачыс аслыс вочавидзис салдат. — И радысла. — Сійӧ видзӧдліс ичӧтик окоп вылас, кытысь сӧмын на петіс, да шуис: — А ме со, дерт, привычка серти и окоп аслым кодйи, кыдз шусьӧ, индивидуальнӧй ячейка, сідз, быдсяма случай вылӧ.
Вот регыд мысти ме воа ас ордӧ Сибирӧ — ме ачым колхозник Красноярскӧй крайысь — и муна аслам Василиса Карповнакӧд гуляйтны...
И мый ті чайтанныд?
Ми кӧ сыкӧд эрд вылӧ петам, му вылӧ либӧ сэтшӧм видз вылӧ, кытысь местностьсӧ позьӧ лыйлыны, ме сэні первой кадсӧ, кажитчӧ, кута аслым ичӧтик окоп кодйыны...
Салдат бара кывзыштіс чӧв-лӧньсӧ да ньӧжйӧник шуис:
— Сталинлы аттьӧ...
«Да сылы аттьӧ, — Эльбалӧн югыд ва вылас видзӧдігмоз думайтіс Военнӧй Сӧветса член. — Аттьӧ сылӧн могучӧй умлы, железнӧй выдержкалы, сравнитны позьтӧм настойчивостьлы да беспримернӧй прозорливостьлы.
Партиялы, кодӧс сійӧ лӧсьӧдіс да ёнмӧдіс, армиялы, кодӧс сійӧ создайтіс, народлы, кодӧс сійӧ кыпӧдіс вӧвлытӧм вылнаӧ, аттьӧ!»
Генераллӧн мӧвпъясыс лэбисны ылӧ, рӧднӧй странаас, кытысь воӧмаӧсь татчӧ став тайӧ салдатъясыс, и сылӧн суровӧй сьӧлӧмыс вӧрзис радейтӧмла.
Муыс сэні сетӧ тырмымӧн нянь, вина да хлопок, му пытшкӧс — тырмымӧн металл да изшом.
А главнӧйыс — сэні олӧны самоотверженнӧй, честнӧй йӧз.
Генераллы кажитчис, мый сійӧ кылӧ ӧні сылысь спокойнӧй, рӧвнӧй ловшысӧ.
Ассьыс могучӧй вынсӧ сознавайтӧмӧн, миролюбивӧй да грознӧй, пырӧ сійӧ мирӧ — угнетённӧйяслы надея, угнетательяслы гроза.
{Антуан де Сент-Экзюпери (комиӧдіс Баженова О. Н.) @ Ичӧтик принц @ мойд @ Антуан де Сент-Экзюпери. Ичӧтик принц @ 2021 @ Лб. 7-94.}
ИЧӦТИК ПРИНЦ
Леон Вертлы
Кора зонпоснилысь прӧшша тайӧ небӧгсӧ верстьӧ мортлы сиӧмысь.
Правдайтчӧм пыдди шуа: тайӧ верстьӧыс — менам медбур ёрт.
И нӧшта: сійӧ ставсӧ гӧгӧрвоӧ вӧльнӧй светсьыс, весиг челядьлы небӧгъяс.
Нӧшта сійӧ олӧ Францияын, кӧні ӧні кынмӧны да тшыгъялӧны.
Та вӧсна колӧ эськӧ сійӧс кыдзкӧ ышӧдыштны.
Татшӧм кӧ правдайтчӧмӧй оз шогмы, сідзкӧ, сиа тайӧ небӧгсӧ сійӧ зонкаыслы, кутшӧмӧн вӧлі коркӧ менам верстьӧ ёртӧй.
Быд верстьӧ ӧд коркӧ вӧлі ичӧтӧн, сӧмын оз быдӧн тайӧс помнит.
И сідз, ме вежышта сиӧмӧс:
Леон Вертлы, кор сійӧ вӧлі ичӧтик зонкаӧн.
I
Кор меным вӧлі квайт арӧс, ме видлалі «Збыльысь вӧвлӧмторъяс» небӧг, кытчӧ гижӧма вӧрзьӧдлытӧм вӧръяс йылысь. Сэтысь ме аддзи шуштӧм серпас.
Серпасас зэв кузь да кыз змей — удав — ньылыштӧ вӧрса пемӧсӧс.
Серпасыс вӧлі со татшӧм:
Небӧгас вӧлі гижӧма: «Удавыд ассьыс кыйдӧссӧ ньылыштӧ дзоньнас, курччавтӧг.
Та бӧрын сійӧ оз нин вермы легны да во джын узьӧ, кытчӧдз сёяныс кынӧмсьыс оз быр».
Ме дыркодь мӧвпалі, кутшӧм интереснӧй олӧмыс джунглиын, а сэсся рӧма карандашӧн рисуйті ассьым медводдза серпасӧс.
Тайӧ вӧлі менам 1№-а серпас.
Со мый менам артмис:
Ме петкӧдлі ассьым серпасӧс гырысьяслы да юалі, полӧны оз найӧ.
— Шляпасьыс нӧ коді полӧ? — чуймисны верстьӧяс.
А тайӧ эз вӧв шляпа.
Тайӧ вӧлі слӧнӧс ньылыштӧм удав.
Сэки ме серпасалі удавсӧ пытшкӧссяньыс, мед гырысьяслы гӧгӧрвоанаджык вӧлі.
Налы ӧд быдторсӧ колӧ гӧгӧрвоӧдны.
Тайӧ вӧлі менам 2№-а серпас:
Гырысьяс шуисны, мед ме сэсся ог серпасав змейястӧ ни ортсысяньыс, ни пытшкӧссяньыс, а мед ёнджыка пырӧдча географияӧ, историяӧ, арифметикаӧ да велӧдча мичаа гижны.
Артмӧ, ме квайт арӧссянь эновтчи нималана художник карьераысь.
Шогмытӧм 1 да 2 номера серпасъяс падмӧдісны менӧ.
Верстьӧяс некор нинӧм асьныс оз гӧгӧрвоны.
А челядьлы зэв сьӧкыд помся мыйкӧ гӧгӧрвоӧдны налы.
И сідз, меным ковмис бӧрйыны мӧд туйвизь, и ме велӧдчи лётчикӧ.
Пӧшти став вӧльнӧй светсӧ ме кытшовті.
И географияыд, колӧ шуны, меным зэв на и ковмис.
Ме син чӧвтлӧмӧн верми торйӧдны Китай Аризонаысь.
Тайӧ зэв коланатор, войнас кӧ туйтӧ воштан.
Олӧмын ме быдсяма тӧлка да вежӧра йӧзсӧ паныдавлі.
Ме дыр олі верстьӧяс пӧвстын.
Ме зэв матысянь найӧс аддзылі.
Но та понда, веськыда висьтала, эг кут найӧс пыддиджык пуктыны.
Кор ме паныдавлі верстьӧ мортӧс, коді кажитчис мукӧдсьыс гӧгӧрвоысьджыкӧн, ме петкӧдлі сылы 1 №-а серпасӧс — сійӧс ме видзи да пыр новлӧдлі аскӧд.
Меным окота вӧлі тӧдны, збыльысь-ӧ тайӧ мортыс мыйкӧ гӧгӧрвоӧ.
Но найӧ ставныс вочавидзлісны: «Тайӧ шляпа».
И ме накӧд эг нин варовитлы ни удавъяс, ни джунгли, ни кодзувъяс йылысь.
Ме лолі на кодьӧн.
Варовиті накӧд бридж да гольф йылысь, политика да галстукъяс йылысь.
И верстьӧясыд нимкодясисны, мый тӧдмасисны татшӧм вежӧра морткӧд.
II
Тадзи ме олі ӧткӧн, и некодкӧд вӧлі юксьыны аслам сьӧлӧмкылӧмъясӧн.
И со квайт во сайын ковмис меным пуксьыны Сахараӧ.
Мыйкӧ самолёт моторысь жугаліс.
Ни механик, ни пассажиръяс мекӧд эз вӧвны, и ме шуи, мый ачым видла дзоньтавны, кӧть тайӧ и зэв сьӧкыд.
Меным коліс либӧ ловзьӧдны моторсӧ, либӧ кувны.
Ваӧй менам вӧлі муртса вежон кежлӧ.
И сідз, медводдза войнас ме узьмӧдчи лыа вылын, пустыняын, кӧні сюрс верст ылнаысь ӧти оланін оз сюр.
Морт, коді чеччыштіс жугалӧм карабысь да кывтіс океан шӧрті ичӧтик пурйӧн, — эз эськӧ асьсӧ татшӧм ӧткаӧн кыв.
И кутшӧма ме шензи, кор асъядорыс менӧ садьмӧдіс кодлӧнкӧ вӧсньыдик гӧлӧсыс.
Сійӧ шуис:
— Ен могысьӧн... серпасав меным баляӧс!
— А?
— Серпасав меным баляӧс...
Ме чеччышті, быттьӧ юр весьтын гымыштіс.
Тільышті синмӧс.
Видзӧдлі гӧгӧр.
И казялі ичӧтик тешкодь мортӧс, коді сюся ме вылӧ видзӧдіс.
Со кыдзи бӧрнас менам артмис сійӧс серпасавны.
Тайӧ серпас вылас сійӧ абу сэтшӧм лӧсьыд, кутшӧм збыльысьсӧ вӧлі.
Но абу ме мыжаыс.
Кор мен вӧлі квайт арӧс, верстьӧяс пыр долисны, мый меысь некутшӧм серпасасьысь оз пет, та вӧсна ме эг велавлы нинӧм рисуйтны, удавъяс кындзи — ортсысяньыс да пытшкӧссяньыс.
И сідз, ме син паськӧдӧмӧн видзӧді тайӧ дивӧ вылас.
Эн вунӧдӧй, мый ме гӧгӧр сюрс верст ылнаын некутшӧм оланін эз вӧв.
А тайӧ кага сертиыс оз вӧлі тыдав, мый сійӧ шӧйӧвошӧма, жуявмӧн мудзӧма, повзьӧма либӧ кулӧ сёйтӧм-ютӧмысла.
Сы вылӧ видзӧдӧмӧн эз тыдав, мый зонкаыс вошӧма овтӧм пустыня шӧрӧ.
Кывворӧй сюрис да, ме юалі:
— Но... мый тэ тані вӧчан?
И сійӧ бара корис негораа, но зэв збыльысь:
— Ен могысьӧн... серпасав меным баляӧс...
Ставыс тайӧ вӧлі сы выйӧдз чуймӧдана, мый ме эг лысьт пыксьыны.
Кӧть и тешкодь вӧлі тані, пустыня шӧрын, олӧма-кулӧма костас, серпасасьны, но ме кыски зептысь кабалатор да бырлытӧм перӧ.
А сэсся юрӧ довгис, мый ме велӧдлі география, история, арифметика, велӧдчи мичаа гижны.
Ме шуи зонкалы (неуна скӧрпырысь весиг), мый ог куж серпасасьны.
Сійӧ вочавидзис:
— Мед кӧ.
Серпасав баляӧс...
А ме нэмнам эг серпасавлы мегӧястӧ, и та вӧсна серпасалі сылы аслам важъя серпасъясысь ӧтарсӧ — удавӧс ортсысяньыс.
Да муртса эг усь, кор зонкаыд горӧдіс:
— Оз-оз!
Меным оз ков слӧнӧс ньылыштӧм удав!
Удавсьыс ме пола, а слӧныс вывті ыджыд.
Менам гортын ставыс ичӧтик.
Меным колӧ баля.
Серпасав баляӧс.
И ме серпасалі.
Сійӧ сюся видзӧдліс кабала вылӧ да шуис:
— Тайӧ баляыс вывті нин коньӧр.
Вай мӧдӧс.
Ме серпасалі выльӧс.
Ёртӧй небыда, дивиттӧг вашнитіс.
— Ачыд ӧд аддзан, — шуис сійӧ, — тайӧ абу баля.
Тайӧ ыджыд меж.
Сюра мегӧ...
Ме бара мӧд ног серпасалі.
Но сылы бара эз туй:
— Тайӧ вывті пӧрысь.
Меным колӧ сэтшӧм баля, медым дыр на оліс.
Татчӧ ме и пузи — меным ӧд колӧ вӧлі ӧдйӧджык моторӧ кутчысьны — да парсалі ящик.
Ме шуи зонкалы:
— Со тэныд ящик.
А сэні пукалӧ сэтшӧм баля, кутшӧм тэныд колӧ.
Шемӧс кӧть абу, но менам стрӧг донъялысьӧй нимкодя вашмуніс:
— Вот тайӧ бур!
Тэ ногӧн, татшӧм баляыслы туруныс уна ковмас?
— А мый?
— Менам ӧд гортын ставыс муртса и эмышт...
— Сылы тырмымӧн лоас.
Ме тэныд зэв ичӧт баляӧс сета.
— Тайӧ абу вывті ичӧт... — шуис сійӧ, копыртіс юрсӧ, мед бурджыка серпассӧ аддзыны. — Видзӧдтӧ!
Унмовсис...
Тадзи ме тӧдмаси Ичӧтик принцкӧд.
III
Менам эз артмы пырысьтӧм-пыр тӧдмавны, кытысь сійӧ усис.
Ичӧтик принц дугдывтӧг менӧ юасис, а менсьым юалӧмъясӧс быттьӧ эз кыв.
Сӧмын надзӧникӧн, пырмунігмоз шуыштӧм кывъясысь ме ставсӧ гӧгӧрвои.
Менсьым самолётӧс аддзӧммысьт (самолётӧс серпасавны ме ог кут, сямӧй оз тырмы), Ичӧтик Принц юаліс:
— А тайӧ мый?
abu
— Самолёт.
Менам самолёт.
Сійӧ лэбалӧ.
И ме тшапитчӧмӧн кузякодь висьталі, мый кужа лэбавны.
Тайӧс кылігӧн зонка горӧдіс:
— Кыдзи!
Тэ усин енэжсьыс?
— Да, — рама вочавидзи ме.
— Сэтшӧм тешкодь!
Ичӧтик принц гылыда серӧктіс, а ме дӧзмышті: ог радейт, кор менам ускӧттьӧ вылын сералӧны.
Сэсся сійӧ содтіс:
— Сідзкӧ, тэ енэжсьыс жӧ усин.
А кутшӧм планета вылысь?
«Со кыдзи сійӧ татчӧ веськалӧма, пустыня шӧрас!» — мӧвпышті ме да юалі веськыда:
— Артмӧ, тэ татчӧ мӧд планета вылысь локтін?
Но сійӧ эз вочавидз.
Чӧла видзӧдаліс менсьым самолётӧс да довкйӧдліс юрнас:
— Но, татшӧмнад тэ эн вермы ылысь воны...
Сійӧ дыр эз шыась, мӧвпаліс.
Сэсся кыскис зепсьыс менсьым баляӧс да кутіс любуйтчыны сійӧн.
Ті, дерт, гӧгӧрвоанныд, кутшӧм окота мен лоис унджык тӧдмавны «мӧд планета» йывсьыс.
И ме мӧді водзӧ юасьны:
— Кытысьджык нӧ тэ локтін, дзолюк?
Кӧнджык олан?
Кытчӧ нӧ кӧсъян менсьым баляӧс нуны?
Сійӧ дыркодь мӧвпаліс, сэсся шуис:
— Бур, мый тэ ящиктӧ меным сетін: балялы узянін лоас.
— Дерт!
А шаньӧн кӧ лоан, ме тэныд нӧшта кӧв сета, луннас кутан сійӧс домавлыны.
И ичӧтик майӧг сета.
Ичӧтик принц зумыштчис:
— Домавлыны?
Мыйла?
— Он кӧ ӧд домав, мунас кытчӧкӧ да вошас.
Ёртӧй бара на гылыда серӧктіс:
— Кытчӧ мунас?
— Кытчӧ окота.
Пыр веськыда, веськыда, кытчӧ кокыс нуас.
Сэки Ичӧтик принц шуис ньӧти шмониттӧг:
— Оз мун, менам сэні вывті этша местаыс.
Да жугыля содтыштіс:
— Мунны кӧ пыр веськыда, веськыда, ылӧдз он во...
IV
Тадзи ме тӧдмалі нӧшта ӧтитор: сылӧн планетаыс керка ыджда и эм!
Но таысь менӧ торъя шемӧс эз босьт.
Тӧдса ӧд, мый ыджыд планетаяс кындзи, кутшӧмӧсь, шуам, Му, Юпитер, Марс, Венера, эмӧсь нӧшта дзоля планетаяс, найӧс весиг телескопысь ӧдва аддзан.
Кор астроном казялӧ выль ичӧт планета, сэк оз нимты сійӧс кутшӧмкӧ кывйӧн, а лыдпасӧн.
Шуам, астероид 3251.
Ме збыльысь чайта, мый Ичӧтик принц воис татшӧмсяма дзоля планета вылысь, а нимыс планетаыслӧн «астероид В-612».
Тайӧ астероидсӧ сӧмын ӧтчыдысь, 1909 воӧ, аддзылӧма телескопысь турцияса астроном.
Астрономыд сэки висьталӧма та йылысь войтыркостса астрономия конгресс дырйи.
Но некод сылы абу эскӧма, астрономыд турецкӧя пасьтасьӧма да.
Татшӧмӧсь найӧ, верстьӧ йӧзыд!
Но В-612 астероидыд пуктӧма жӧ ассьыс пай турцияса олӧмӧ: тайӧс кывлӧм бӧрын султан тшӧктӧма турокъяслы пасьтасьны европаса йӧз моз.
1920 воӧ сійӧ жӧ астрономыс бара висьталӧма аслас казялӧмтор йылысь.
Та пӧрйӧ сійӧ вӧлі пасьтасьӧма зэв моднӧя нин — и ставныс сы дор лоисны.
Ме сэтшӧм кузя висьталі тіянлы В-612 астероид йылысь, весиг лыдпасъясӧн, сӧмын верстьӧяс понда.
Найӧ зэв ёна радейтӧны лыдпасъяс.
Кор шуан налы, мый тэнад выль ёрт, найӧ некор оз юавны сійӧс, мый колӧ.
Некор найӧ оз шуны: «А кутшӧм сылӧн гӧлӧсыс?
Мыйысь сійӧ радейтӧ ворсны?
Бобувъясӧс куталӧ оз?»
Найӧ юасьӧны: «Кымын арӧса сійӧ?
Кымын сылӧн вок?
Уна-ӧ сылӧн сьӧктаыс?
Мыйта нажӧвитӧ сылӧн батьыс?»
И та бӧрын чайтӧны, мый морт йывсьыс ставсӧ тӧдмалісны.
Кор шуан верстьӧяслы: «Ме аддзылі зэв мича керка: кельыдгӧрд кирпичысь, ӧшиняс сылӧн герань, а вевт вылас гулюяс» — налӧн син водзаныс некутшӧм керка оз сувт.
Налы колӧ шуны: «Ме аддзылі керка, а доныс — сё сюрс франк!» — сэки найӧ горӧдасны: «Зэв мича керка»!
Сідз жӧ кымын позьӧ налы шуны: «Ичӧтик принцыд збыльысь вӧлі, сы вӧсна мый: сійӧ вӧлі зэв-зэв шань, сійӧ сераліс и сылы колӧ вӧлі баля.
А кодлы колӧ баля, сійӧ, дерт, збыльысь эм! — тадзи кӧ налы шуны, найӧ сӧмын пельпомнысӧ лэптыштласны да видзӧдласны тэ вылӧ пузчужӧм кага вылӧ моз.
Но шуны кӧ налы: «Сійӧ воис планета вылысь, коді шусьӧ астероид В-612», — сэки найӧ эскасны и оз кутны дӧзмӧдчыны да водзӧ юасьны.
Татшӧмӧсь нин найӧ, верстьӧясыд.
Оз ков на вылӧ скӧравны.
Челядьлы колӧ гӧгӧрвоны гырысьясӧс.
Но ми, олӧмсӧ гӧгӧрвоысьяс, сералам, дерт, номер-лыдпасъяс вылад!
Ме окотапырысь эськӧ заводиті тайӧ висьтсӧ мича мойд моз.
И водзыс эськӧ вӧлі татшӧм:
«Оліс-выліс Ичӧтик принц.
Сійӧ оліс ичӧтик планета вылын, и ёртасьнысӧ сылы вӧлі некодкӧд...».
Олӧмсӧ гӧгӧрвоысьяс дзик пыр эськӧ аддзисны, мый тайӧ ставыс збыль.
Ог кӧсйы, мед тайӧ небӧгсӧ лыддисны сералӧмӧн.
Сьӧлӧмӧй топавлӧ, кор ме казьтывла ассьым ичӧтик ёртӧс, и абу кокни меным сы йылысь висьтасьны.
Квайт во нин лои сылӧн мунӧмыслы.
И медым не вунӧдны сійӧс, ме гижа тайӧ небӧгсӧ.
Зэв шог, кор ёртъясыд вунӧны.
А уналӧн и ёртыс абу.
И ме пола лоны сэтшӧм верстьӧӧн, кодлы лыдпасъяс кындзи ставыс веськодь.
Та понда тшӧтш ме ньӧби краскаа ящик да рӧма карандашъяс.
Менам арлыдӧн абу ёна кокни бара босьтчыны серпасасьны, олӧм чӧжыд кӧ сӧмын удавӧс ортсысяньыс да пытшкӧссяньыс и рисуйтлін, да и сійӧ вӧлі квайт арӧсӧн!
Дерт, ме видла серпасавны ставсӧ, кыдзи вӧлі.
Но, гашкӧ, ог и куж.
Ӧд коркӧ принцлӧн чужӧмыс артмӧ ӧти нога, а коркӧ — дзик мӧд нога.
Сідз жӧ и судтанас: ӧти серпас вылын принцыд артмис вывті ыджыд, а мӧдын — вывті ичӧт.
И ме вунӧді, кутшӧм сылӧн паськӧмыс вӧлі.
Ме серпасала и тадзи, и эсідзи, юрӧ кольӧмаыс серти.
Сэсся менам кыткӧ вермас дзик не сідз серпасассьыны на.
Энӧ дивитӧй.
Менам ёртӧй меным некор нинӧм эз гӧгӧрвоӧдлы.
Гашкӧ, чайтіс, мый ме сы кодь жӧ да.
Но ящиксьыд балятӧ ме ог аддзы.
Колӧкӧ, ме верстьӧяс кодь жӧ неуна.
Пӧрысьма, буракӧ.
V
Быд лун ме тӧдмавлі мыйкӧ выльтор сылӧн планета йылысь, кыдзи сійӧ сэтысь мунӧма да кытӧн вӧлӧма.
Сійӧ висьтавліс та йылысь этша, пырмунігмоз.
Сідз, коймӧд луннас ме тӧдмалі баобабъяс йылысь.
Сёрниыс бара на пансис баля йылысь.
Тыдалӧ, Ичӧтик принц мыйыськӧ ёна майшасис:
— А баляясыд кустъяссӧ сёйӧны?
— Сёйӧны.
— Но и бур!
Ме эг гӧгӧрво, мыйӧн тайӧ бур.
Но Ичӧтик принц содтіс:
— Сідзкӧ, найӧ и баобабъястӧ сёйӧны?
Ме вочавидзи, мый баобабъяс абу кустъяс, а кызсьыс-кыз пуяс, кӧлӧкӧльня джудждаӧсь, и весиг слӧн чукӧр кӧ вайӧдан, найӧ весиг ӧтиӧдз оз вермыны сёйны.
Слӧнъяс йывсьыд кылігӧн Ичӧтик принц серӧктіс:
— Найӧс эськӧ ӧта-мӧд выланыс сувтӧдны ковмис...
А сэсся мӧвпалӧмӧн содтіс:
— Баобабъясыд ӧд быдмиганыс ичӧтӧсь.
— Ичӧтӧсь.
Но мыйла баляыдлы быть баобабъяс сёйны?
— А мӧд ногыс некыдз! — горӧдіс сійӧ, быттьӧ сёрниыс муніс быдӧнлы тӧдсатор йылысь.
И ковмис меным юрӧс жуглыштны, кытчӧдз ме эг гӧгӧрво ставсӧ.
Ичӧтик принцлӧн планета вылын, кыдзи и мукӧдлаас, быдмӧ и колана, и ковтӧм турун.
Сідзкӧ, сэні и бур турунлӧн кӧйдысыс эм, и ёгыслӧн.
Но ӧд найӧ оз тыдавны.
Найӧ узьӧны пыді муас, кытчӧдз ӧтилы оз ло окота садьмыны.
Сэки сійӧ чужӧ, мыччысьӧ да нюжӧдчӧ шонділаньыс, видзӧдӧмпырысь сэтшӧм мусаник, шань.
Бур, редис кӧ тайӧ либӧ роза.
А ёг турун кӧ? Ёг турунсӧ, мыйӧн казялан, пыр и вужнас нетшыштны колӧ.
Вӧлӧмкӧ, Ичӧтик принцлӧн планета вылас эм лёк кӧйдыс... баобаб кӧйдыс.
Муас сэтшӧм кӧйдысыс шӧтӧма.
А баобабтӧ кӧ ас кадӧ он казяв, сэсся сыысь он нин мын.
Сійӧ планетатӧ ставнас шымыртас.
Быдлаӧ вужсӧ лэдзас.
А планетаыд кӧ ичӧт, баобабъяс вермасны сійӧс шӧри поткӧдны.
— Колӧ овны тадз, — шуис меным коркӧ Ичӧтик принц. — Асывнас чеччин, мыссин, пелькӧдчин — и пырысь-пыр колӧ пелькӧдны планетатӧ.
Баобабъястӧ быд лун колӧ нетшкыны, казялан кӧ, мый тайӧ абу роза кустъяс: ичӧтнас ӧд найӧ пӧшти ӧткодьӧсь.
Уджыс тайӧ ӧтинога, но кокни.
Мӧдысь Ичӧтик принц корис менсьым сэтшӧм серпас, мед и татчӧс челядь сійӧс гӧгӧрвоасны.
— Мӧдӧдчасны кӧ найӧ ылі туйӧ, — шуис сійӧ, — серпасыс налы ковмас.
Мукӧд уджыс вермас виччывны, а баобабъяслы кӧ вӧля сетан, лёк лоӧ.
Ме тӧдлі ӧти планета, сэні оліс дыш зонка, коді ас кадӧ куим баобаб эз нетшышт.
Ичӧтик принц лӧсьыда меным ставсӧ висьталіс, и ме серпасалі сійӧ планетасӧ.
Ме терпитны ог вермы велӧдны кодӧскӧ.
Но этшаӧн тӧдӧны, мый баобабъясысь колӧ видзчысьны. И та вӧсна ме водзвыв висьтала со мый.
«Челядь! Видзчысьӧй баобабъясысь!»
Ёртъясӧй ӧнӧдз на оз тӧдны, кутшӧм неминуча найӧс вермас суны. Ме ӧд эг жӧ тӧд.
Со мый вӧсна ме кадӧс ни вынӧс эг жалит, мед серпасыс менам бура артмас.
Ті, гашкӧ, юаланныд: мыйла тайӧ, баобабъяса, серпасыс небӧгас медся ыджыд?
abu
А сы вӧсна, мый баобабъяссӧ серпасалігӧн ме тӧді, мый тайӧ вывті коланатор.
VI
Ой, Ичӧтик принц!
Ме эг и тӧд, кутшӧм гажтӧм да ӧтипӧлӧс вӧлӧма тэнад олӧмыд.
Дыр кад чӧж тэнӧ гажӧдӧма сӧмын ӧтитор: шонді пуксьӧм.
Ме тӧдмалі та йылысь нёльӧд асывнас, кор тэ шуин:
— Ме зэв ёна радейта шонділысь пуксьӧмсӧ.
Лок кыкӧн видзӧдам сійӧс!
— Ковмас либӧ виччысьлыны.
— Мый виччысьлыны?
— Мед шондіыс лэччас.
Тэ шемӧсмылін, а сэсся серӧктін да шуин:
— Меным пыр чайтсьӧ, мый ме гортын!
И збыль.
Быдӧн тӧдӧ: кор Америкаын лун шӧр кад, Францияын шондіыс пуксьӧ нин.
И здукӧн кӧ лэбыштны Францияӧ, позяс нимкодясьыштны шонді пуксьӧмӧн.
Жаль, мый Францияӧдз зэв-зэв ылын.
А тэнад планета вылад улӧстӧ неуна вештыштан, и ставыс.
И тэ дугдывтӧг видзӧдӧмыд рытъя кыа вылӧ сэк, кор аслыд окота...
— Коркӧ ӧти лунӧ ме аддзылі шонділысь пуксьӧмсӧ быдса нелямын куимысь!
А сэсся чӧв олыштін да содтін:
— Тӧдан... кор гажтӧм босьтӧ, лӧсьыд видзӧдны шонділысь пуксьӧмсӧ...
— Сідзкӧ, сійӧ луннас, кор тэ нелямын куимысь аддзылін шонді лэччӧмсӧ, тэныд вӧлі зэв гажтӧм?
Но Ичӧтик принц эз вочавидз.
VII
Витӧд луннас, бара на баля отсӧгӧн, ме тӧдмалі Ичӧтик принцлысь гусяторсӧ.
Сійӧ друг юаліс, кытшлавтӧг, быттьӧ важӧн нин та йылысь мӧвпалӧма:
— Баляыс кӧ кустъяс йирӧ, дзоридзьяссӧ йирӧ жӧ?
— Йирӧ ставсӧ, мый син улас веськалӧ.
— Весиг бытшкасьысь дзоридзьяссӧ?
— Весиг бытшкасьысьяссӧ.
— А мый налы, сідзкӧ, емъяссьыс?
Ме эг куж вочавидзны.
Меным вӧлі некор: моторын вӧлі сибдӧма ӧти болт, и ме зіли сійӧс бергӧдны.
А майшасьнысӧ вӧлі, мыйысь: ваӧй пӧшти бырис, и менӧ полӧм босьтіс, мый лэбзьыны татысь оз артмы.
— Мый налы емъяссьыс?
Мыйкӧ юасигӧн Ичӧтик принц некор эз ӧвсьыв, кытчӧдз эз кыв вочакывсӧ.
Сибдӧм болтыс эз сетчы, и ме вочавидзи сьӧдас:
— Дзик нинӧм, дзоридзьясыс тадзи лёксӧ песӧны.
— А-а!
Пуксис чӧв.
Сэсся сійӧ дӧзмӧмпырысь шуис:
— Ме тэныд ог эскы!
Дзоридзьясыс жебӧсь.
Быдӧнлы эскысьӧсь.
Найӧ кӧсйӧны збоймӧдчыны.
Чайтӧны, емаӧсь кӧ, ставныс наысь полӧны...
Ме нинӧм эг шу.
Тайӧ здукас ме мӧвпалі со мый: «Ӧні кӧ болтыс оз сетчы, ме сійӧс мӧлӧтӧн руз-раз вӧча».
Ичӧтик принц бара торкис менсьым мӧвпъясӧс:
— А тэ чайтан, мый дзоридзьясыс...
— Да ог!
Нинӧм ме ог чайт!
Мый юрӧ воис, сійӧс и шуи!
Аддзан, кутшӧм коланаторйӧн ме нокся.
Сійӧ шемӧса видзӧдліс ме вылӧ:
— Коланаторйӧн?!
Сійӧ пыр видзӧдіс и видзӧдіс ме вылӧ: сьӧд выйӧн няйтчӧм, киын мӧлӧта, ме копыртчӧмӧн сулалі, сы ногӧн кӧ, мисьтӧм мотор весьтын.
— Тэ верстьӧяс моз сёрнитан! — шуис сійӧ.
Меным лои яндзим.
А сійӧ ньӧти жалиттӧг содтіс:
— Гудрасян... нинӧм он гӧгӧрво!
Да, сійӧ збыльысь скӧрмис.
Пыркнитіс юрнас, и тӧлыс дзугис сылысь зарни юрсисӧ.
— Ме тӧда ӧти планета, сэні олӧ гӧрд чужӧма дядьӧ.
Дядьӧыс дзоридзлысь кӧрсӧ нэмнас эз тӧдлы.
Ньӧтчыдысь эз видзӧдлы кодзув вылӧ.
Некор некодӧс эз радейт.
И нинӧм некор эз вӧчлы.
Сійӧ ноксьӧ сӧмын ӧтиторйӧн: содталӧ лыдпасъяс.
Асывсяньыс войӧдзыс сӧмын ӧтитор шуалӧ: «Ме вӧча коланатор!
Ме вӧча коланатор!» — дзик тэ моз.
И польдчӧма нин аслас коланаторйысь.
А збыльвылас кӧ, сійӧ абу морт.
Сійӧ тшак.
— Мый?
— Тшак!
Ичӧтик принцлӧн скӧрысла весиг чужӧмыс кельдӧдіс.
— Миллион во дзоридзьяслӧн быдмӧны емъяс.
И миллион во баляяс найӧс йирӧны.
И абу али мый колана удж — гӧгӧрвоны, мыйла найӧ мый вынсьыныс быдтӧны емъяссӧ, некутшӧм кӧ тӧлк сыысь абу?
Веськодь али мый, мыйла баляяс тышкасьӧны дзоридзьясыскӧд?
Абу али мый тайӧ сэтшӧм жӧ колана удж, кутшӧм эсійӧ гӧрд чужӧма кыз дядьӧыслӧн артасьӧмыс?
А ме кӧ тӧда мирас дзик ӧти дзоридзӧс, коді быдмӧ сӧмын менам планета вылын, сэсся некытӧн оз, а ичӧтик баляыс ӧти мича асылӧ босьтас да сёяс сійӧс и весиг оз кут тӧдны, мый вӧчис?
И тайӧ ставыс, тэ серти, ковтӧмтор?
Ичӧтик принц гӧрдӧдіс.
Но эз на ӧвсьы:
— Радейтан кӧ ӧти дзоридз, сэтшӧмӧс, кутшӧм весиг сё миллион кодзув вылысь оз сюр — сэсся нинӧм оз ков: видзӧдан енэжас и кылан асьтӧ шудаӧн.
И шуан аслыд: «Кӧнкӧ сэн менам дзоридзӧй олӧ...»
Но баляыс кӧ сійӧс сёяс, быттьӧ ӧтпырйӧ став кодзулыс кусас!
И тэ чайтан, мый тайӧ ковтӧмтор!
Ичӧтик принц эз вермы водзӧ сёрнитны.
Сійӧ друг ырзӧмӧн бӧрддзис.
Ывлаын пемдіс.
Ме эновтчи моторысь.
Мен веськодьӧсь лоины и болтыс, и мӧлӧтыс, пӧсь ни кӧдзыд лоис сыысь, мый ваӧй бырас, мый ме регыд кула.
Менам дзоляник планета вылын, Му вылын, бӧрдіс Ичӧтик принц, и коліс сійӧс бурӧдны.
Ме босьті сійӧс ки вылӧ да босьтчи баййӧдлыны.
Ме шуалі сылы: «Тэнад радейтана дзоридзыд нинӧм оз ло...
Баляыдлы ме серпасала ичӧтик чуш...
Дзоридзтӧ ёнмӧда кӧрт емъясӧн...
Ме...»
Ӧдвакӧ ме гӧгӧрвои, мый шуалі.
Ме кылі ачымӧс сэтшӧмӧн сямтӧмӧн.
Ме эг тӧд, кыдзи корны, мед сійӧ кыліс, эг тӧд, кыдзи суӧдны ылыстчысь ловсӧ...
Синваӧн ойдӧм муыс ӧд сэтшӧм тӧдтӧм да гӧгӧрвотӧм.
VIII
Регыд ме унджык тӧдмалі тайӧ дзоридз йывсьыс.
Ичӧтик принцлӧн планета вылын пыр быдмӧмаӧсь раминик, ичӧтик дзоридзьяс, уна места налы абу колӧма, некодлы абу дӧзмӧдчӧмаӧсь.
Воссьылӧмаӧсь найӧ асывнас, турун пӧвстӧ, а рытланьыс нярмылӧмаӧсь.
А тайӧ мыччысьӧма кытыськӧ вайӧм кӧйдысысь, нырсялӧма, быдмыштӧма.
Ичӧтик принц сы вылысь синсӧ абу вештылӧма: вывті ёна сійӧ торъялӧма мукӧдсьыс.
А друг сыысь выль пӧлӧс баобаб петас?
Но быдмӧгыс регыд дугдӧма вывлань нюжӧдчӧмысь, а недыр мысти гӧрддзасьӧма дзоридз.
Ичӧтик принц некор на абу аддзылӧма татшӧмсӧ и кылӧма, мый мыччысяс дивӧ.
А тӧдтӧм гӧстяыд, веж жыръяс дзебсьӧмӧн, пыр баситчӧма-лӧсьӧдчӧма.
Сійӧ тэрмасьтӧг бӧрйӧма лӧсялана рӧмъяс.
Пасьтасьӧма лабутнӧя, кышалӧма коръяссӧ ӧта-мӧд дорас ладмӧдӧмӧн.
Сійӧ абу кӧсйӧма петны шонді водзас мак кодь лёзьӧн.
Сылы окота вӧлӧм петкӧдчыны медся мичаӧн.
Да, сылы кажитчӧма тшапитчыштны!
Лун-лун сійӧ дзебсьӧмӧн баситчӧма.
А ӧти асылӧ, шонді петігӧн, дзоридзыс воссьӧма.
И рочаканьыд, коді сэтшӧма зілис лоны мичаӧн, очсыштӧмӧн шуис:
— Ак, ӧдва сорӧн садьми жӧ...
Энӧ дивитӧй...
Эг удит баситчыны...
Ичӧтик принц нимкодьысла горӧдіс:
— Ті сэтшӧм мичаӧсь!
— Збыль? — гусьӧникӧн юаліс мӧдыс. — А нӧшта ме чужи шондіыскӧд тшӧтш.
Ичӧтик принц, дерт, казяліс, мый чуймӧдана гӧстяыд абу ёна рам, но ӧд сійӧ вӧлі сэтшӧм мича, мый сьӧлӧмыд топавлӧ!
А мӧдыс эз кут виччысьны да казьтыштіс:
— Чайта да, колӧ нин нуръясьыштны.
Тӧждысьыштӧй ме понда...
Ичӧтик принц яндзимысла падмыліс, сэсся корсис лейка да киськаліс дзоридзсӧ ключ ваӧн.
Недыр мысти тыдовтчӧма, мый рочаканьыд вывті вылӧ асьсӧ пуктӧ да быдторсьыс лӧгасьӧ, Ичӧтик принцлы ёна и дӧнзьӧма тетенитчыны сыкӧд.
Дзоридзлӧн вӧлі нёль ем, ӧтчыд сійӧ шуис принцлы:
— Мед, колӧкӧ, тигръяс локтасны, налӧн гыжъясыс мен тшаква!
— Тигръяс тані абуӧсь, вочавидзис Ичӧтик принц. — И найӧ турунтӧ оз сёйны.
— Ме абу турун, — ыпнитіс дзоридз.
— Энӧ дӧзмӧй...
— Ог, тигръясысь ме ог пов, ме пола тӧвруясысь.
Тіян эм, мыйӧн позьӧ сайӧдчыны?
«Быдмӧг, а тӧвруысь полӧ... сэтшӧм тешкодь... — мӧвпыштіс Ичӧтик принц. — Кутшӧм сьӧкыд тайӧ дзоридзыскӧд».
— Рытнас менӧ колпакӧн вевттьӧй.
Тані тіян вывті кӧдзыд.
Зэв шуштӧм планета.
Сэні, кытысь ме вои...
Сійӧ эз помав висьталӧмсӧ.
Ӧд тӧлыс вайис сійӧс татчӧ кӧйдысӧн на.
Сійӧ войт мында эз тӧд мукӧд планетаяс йылысь.
Мыйла и ылӧдчан, кор пырысь-пыр вермасны кыйны?
Рочаканьыд шай-паймуніс, сэсся гоз-мӧдысь кызӧктіс, мед Ичӧтик принц кылас асьсӧ мыжаӧн:
— Кӧні нӧ сайӧдныд?
— Ме кӧсйи сійӧс вайны, но эг вермы сёрнитігкостіныд мунны!
Сэки дзоридзыд кызӧктіс нӧшта на гораджыка, мед Ичӧтик принцлы яндзим лоас!
Ичӧтик принцлы кӧть и мусмӧма мичаник дзоридзыс, кӧть и окотапырысь ставсӧ сылы вӧчӧма, но регыд кутӧма кывны асьсӧ шудтӧмӧн.
Сійӧ вывті матӧ сибӧдӧма дзоридзлысь кывъяссӧ.
— Весьшӧрӧ ме сійӧс кывзі, — сьӧлӧмсяньыс шуис сійӧ меным. — Оз ков кывзыны дзоридзьяслысь сёрнияссӧ.
Колӧ видзӧдны на вылӧ да чӧсмасьны кӧрнас.
Менам дзоридзлӧн кӧрыс кыліс планета пасьтала, а ме сылы эг радлы.
Гыжъяс да тигръяс йылысь сёрниясыс падмӧдісны менӧ...
Колӧ вӧлі жалитны дзоридзсӧ, а ме скӧрми...
И нӧшта сійӧ висьталіс со мый:
— Нинӧм ме сэки эг гӧгӧрво!
Эз ков ылавны кывъяснас, коліс видзӧдны, мый сійӧ вӧчӧ.
Сійӧ козьналіс меным ассьыс кӧрсӧ, югзьӧдіс менсьым олӧмӧс.
Оз вӧлі ков меным пышйыны.
Сійӧ мудераліс да вежнясис, мед кажитчыны меным.
Дзоридзьясыд ӧд талун сэтшӧмӧсь, аски татшӧмӧсь!
Но ме вӧлі вывті на ичӧт, эг на куж радейтны.
IX
Кыдзи ме гӧгӧрвои, сійӧ шуӧма лэбны лунвылын тӧвйысь лэбачьяскӧд.
Бӧръя асывнас сійӧ быдлунъяысь зільджыка пелькӧдӧма планетасӧ.
Весалӧма ломзьысь вулканъяссӧ.
Татшӧмыс сылӧн вӧлӧма кык.
На весьтын асывъяснас позьӧ шонтыны сёян.
Та кындзи сылӧн вӧлӧма на ӧти кусӧм вулкан.
Но, шуӧма сійӧ, мыйыс оз вермы лоны!
И весалӧма кусӧмасӧ тшӧтш.
Кор вулканъястӧ бура весалан, найӧ ӧзйӧны лӧня, изъясӧн шыбласьтӧг.
Вулканлӧн шызьӧмыс пач трубаын ӧзйылӧм кодь, кор сэні саыс ыпнитӧ.
Дерт, ми, му выв олысьяс, вывті ичӧтӧсь да огӧ вермӧй весавны вулканъяснымӧс.
Та понда и наысь уна лёкыс овлӧ.
Нор сьӧлӧмӧн Ичӧтик принц нетшыштӧма баобабъяслысь неважӧнся петасъяссӧ.
Сійӧ чайтӧма, мый некор бӧрсӧ оз во.
Но тайӧ асывнас быдлунся уджыс вӧчсьӧма кокньыда.
А кор сійӧ бӧръяысь киськаліс да кӧсйис вевттьыштны мичаник дзоридзсӧ, муртса эз бӧрддзы.
— Бура кольччыны, — шуис сійӧ.
Рочаканьыд эз вочавидз.
— Бура кольччыны, — мӧдысь шуис Ичӧтик принц.
Дзоридзыд кызӧктыштіс, но эз горш висьӧм понда.
— Ме вӧлі дзик йӧй, — недыр мысти шуис сійӧ. — Прӧстит менӧ.
И ло шудаӧн.
И ни ӧти дивитана кыв.
Ичӧтик принц шемӧсмис.
Джӧм сувтіс, югыд вевттьӧдсӧ киас кутӧмӧн.
Мыйла дзоридзыс талун сэтшӧм мелі?
— Да, ме тэнӧ радейта, — шуис дзоридз. — Ме мыжаыс, мый тэ тайӧс эн тӧд.
Но мед кӧ.
Тэа-меа кык йӧй.
Ло шудаӧн...
А колпакыд мен сэсся оз ковмы.
— А тӧлыс нӧ...
— Оз ӧд сы выйӧдз горшӧй вись...
Войся сынӧдсьыс меным лӧсьыдджык лоас.
Ме ӧд дзоридз.
— Но зверыс, гут-гагыс...
— Кык-куим номыртӧ терпитыштны ковмас, бобувъяскӧд кӧ тӧдмасьны кӧсъян.
Найӧ, кӧнкӧ, зэв мичаӧсь.
А код нӧ сэсся ме дінӧ кутас волывлыны?
Тэ ылын лоан.
А ыджыд зверъясысь ме ог пов.
Менам гыжйӧй эм.
И сійӧ петкӧдліс ассьыс нёль емсӧ.
Сэсся содтіс:
— Да эн нюжмась сэні!
Шуин мунны — мун.
Сійӧ эз кӧсйы, мед Ичӧтик принц аддзылас сылысь бӧрдӧмсӧ.
Тайӧ вӧлі вывті тшап дзоридз...
X
Ичӧтик принцлӧн планетасянь медматын вӧліны 325, 326, 327, 328, 329 да 330 астероидъяс.
Со сійӧ и шуис заводитны насянь: колӧ жӧ мыйкӧ вӧчны да и мыйӧкӧ велӧдчыштны.
Медводдза астероид вылас оліс король.
Сьӧдбӧж куясысь вурӧм да гӧрд шӧвкӧн мичмӧдӧм кышӧда, сійӧ пукаліс баситтӧм, но кыпыд трон вылын.
— А-а, со и кесйӧгӧй менам! — Ичӧтик принцӧс казялӧммысьт горӧдіс король.
«Кыдз нӧ сійӧ менӧ тӧдмаліс? — мӧвпыштіс Ичӧтик принц. — Сійӧ ӧд менӧ медводдзаысь аддзӧ!»
Сійӧ эз тӧд, мый корольяс оз сьӧктӧдны ассьыныс олӧмнысӧ: налы быдӧн — кесйӧг.
— Матыстчы, ме кӧсъя тэ вылӧ видзӧдлыны, — тшапа шуис король, ышнясьӧмӧн сыысь, мый кодлыкӧ вермӧ лоны корольӧн.
Ичӧтик принц бергӧдчыліс, оз-ӧ позь кытчӧкӧ пуксьыштны, но сьӧдбӧж куысь вурӧм кышӧдыс вӧлі вевттьӧма ставнас планетасӧ.
Ковмис сулавны.
А сійӧ сэтшӧма мудзис... да тӧдлытӧг очсыштіс.
— Этикет серти, монарх дырйи очсавны оз позь, — шуис король. — Ме ог лэдз тэныд очсавны.
— Тӧдлытӧг артмис, — яндысьӧмӧн вочавидзис Ичӧтик принц. — Ме кузь туй вуджи, узьтӧм...
— Сідзкӧ, ме лэдза тэнӧ очсавны, — шуис король. — Уна во нин эг аддзыв кодлыськӧ очсалӧмсӧ.
Гажӧй бырӧма.
И сідз, очсав!
Пырысьтӧм-пыр!
— Но мен яндзим... ме сэсся ог вермы... — Ичӧтик принц яндзимысла гӧрдӧдіс.
— Хм, хм...
Сідзкӧ...
Сідзкӧ ме тшӧкта тэныд либӧ очсавны, либӧ...
Король дзугсис и, буракӧ, весиг скӧрмыштіс.
Корольлы ӧд медсяыс, мед сылысь вӧлі кывзысьӧма.
Кывзысьтӧмсӧ сійӧ терпитны оз вермы.
Тайӧ вӧлі сӧмын асьсӧ тӧдысь монарх.
Но век жӧ сійӧ вӧлі шань да эз вывтіась аслас тшӧктӧмъяснас.
«Ме кӧ тшӧкта аслам генераллы лоны каляӧн, — шулывліс сійӧ, — а генералыс кӧ оз вӧч тшӧктӧмасӧ, таысь мыжаӧн лоас оз сійӧ, а ме».
— Позьӧ-ӧ меным пуксьыны? — рама юаліс Ичӧтик принц.
— Тшӧкта: пуксьы! — вочавидзис король да тшапа кыскыштіс сьӧдбӧж кышӧдсӧ.
Ичӧтик принц шемӧса видзӧдіс гӧгӧр.
Планетаыс сэтшӧм ичӧтик.
Кодлы тшӧкталӧ тайӧ корольыс?
— Пыдди пуктана король, — заводитіс сійӧ, — позяс-ӧ тіянлысь юавны...
— Тшӧкта: юав! — котӧрӧн вочавидзис король.
— Пыдди пуктана король... Кодӧн нӧ ті веськӧдланныд?
— Ставнас, — дженьыда шуис король.
— Ставнас?
Король индіс аслас ичӧтик планета вылӧ, сэсся мукӧд планета вылӧ, сэсся кодзувъяс вылӧ.
— И тайӧн ставнас ті веськӧдланныд? — выльысь юаліс Ичӧтик принц.
— Да, — вочавидзис король.
Сійӧ ӧд вӧлі сӧмын асьсӧ тӧдысь король да эз тӧд некутшӧм пом ни дор.
— И кодзувъясыс тіянлысь кывзысьӧны? — юаліс Ичӧтик принц.
— Дерт, — вочавидзис король. — Дзик пыр кывзысьӧны.
Кывзысьтӧмъястӧ ме терпитны ог кут.
Ичӧтик принц вӧлі шемӧс.
Сылы кӧ эськӧ тадзи ыджыдавны!
Сэки эськӧ сійӧ шонді пуксьӧмнас эз нелямын нёльысь любуйтчы, а сизимдас кыкысь, а, гашкӧ, и сёысь, и кыксёысь, и та вылӧ весиг эз ков вештавны улӧссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Татчӧ сійӧ бара жугыльмис, ассьыс эновтӧм планетасӧ казьтыштіс да, и збоймӧдчӧмӧн корис корольлысь:
— Меным эськӧ окота видзӧдыштны шонді пуксьӧм вылӧ...
Пӧжалуйста, тшӧктӧй шондіыслы лэччыны...
— Ме кӧ тшӧкта кутшӧмкӧ генераллы бобув моз жбыръявны дзоридзсянь дзоридзӧ, либӧ гижны трагедия, либӧ каляӧ пӧрны, а генералыс оз вӧч тшӧктӧмасӧ, коді таысь лоас мыжа — сійӧ али ме?
— Ті, пыдди пуктана король, — падмывтӧг вочавидзис Ичӧтик принц.
— Сідз, — кайтыштіс король. — Быдӧнсянь колӧ корны сійӧс, мый сійӧ вермас вӧчны.
Ыджыдавны колӧ садьтӧ тӧдӧмӧн.
Тэ кӧ йӧзыслы тшӧктан саридзӧ вӧйтчыны, найӧ асьтӧ чӧвтасны.
А ме тшӧкта сійӧс, мый позьӧ вӧчны, и быдӧнлы колӧ кывзысьны менӧ.
— А шонді пуксьӧмыс нӧ? — казьтыштіс Ичӧтик принц: ӧтчыдысь юалӧм бӧрын сійӧ некор эз ӧвсьыв вочакывсӧ кывтӧдз.
— Некытчӧ тэнад шонді пуксьӧмыд оз вош.
Ме тшӧкта шондіыслы пуксьыны.
Но медводз виччысьла лӧсялан кадсӧ, сюся веськӧдлысьлы пыр тадзи колӧ вӧчны.
— А лӧсялана кадыс кор? — юаліс Ичӧтик принц.
— Хм, хм, — кыз календар листалігӧн нурбыльтіс король. — Лӧсялана кадыс...
Хм, хм...
Талун сійӧ лоас рытнас, сизим час да нелямын минутӧ.
Сэки тэ аддзылан, кутшӧм стӧча менам тшӧктӧмӧй збыльмас.
Ичӧтик принц очсыштіс.
Жаль, тані он видзӧдлы шонді пуксьӧмсӧ, кор аслыд окота!
И, веськыда кӧ шуны, сылы лоис гажтӧм.
— Мӧдӧдча кӧ-а, — шуис сійӧ корольлы. — Меным тані нинӧм вӧчны.
— Кольччы! — шызис король: сійӧ ышнясис сыысь, мый сылӧн лоис ӧти кесйӧг да эз кӧсйы сійӧс лэдзны. — Кольччы, инда тэнӧ министрӧ.
— Кутшӧм министрӧ?
— Но... юстиция министрӧ.
— Кодӧс тані судитнысӧ!
— Код тӧдас, — паныдаліс король. — Ме эг на быдлаті кытшовт ассьым королевствоӧс.
Ме пӧрысь нин, кареталы местаыс абу, а подӧн ветлӧдлыны сьӧкыд...
Ичӧтик принц копыртчыліс да нӧшта ӧтчыдысь видзӧдліс планеталӧн мӧдар бокас.
— Но ме видзӧдлі нин! — горӧдіс сійӧ. — Сэні некод абу.
— Сідзкӧ, судит ачыд асьтӧ, — шуис король. — Тайӧ медся сьӧкыдыс.
Асьтӧ мыждыны мукӧд дорсьыс ёна сьӧкыдджык.
Кужан кӧ асьтӧ колана ногӧн судитны, сідзкӧ, тэ мывкыда морт.
— Ачым ачымӧс ме кӧть кӧні судита, — шуис Ичӧтик принц. — Абу быть тіян дорӧ кольччыны.
— Хм, хм... — нурбыльтіс король. — Чайта, менам планета вылын дзебсясьӧ пӧрысь крыса.
Войяснас ме кыла сылысь гыжгӧмсӧ.
Тэ эськӧ сійӧс вермин судитны.
Кадысь кадӧ кутан тшӧктыны сійӧс вины.
Сылӧн олӧмыс тэ киын лоас.
Но быд пӧрйӧ кутан сійӧс бӧр лэдзны.
Миян сӧмын ӧти пӧрысь крыса.
— Ог ме радейт тшӧктыны вины кодӧскӧ, — шуис Ичӧтик принц. — Да и мунысь нин ме.
— Абу, абу на мунысь, — паныдаліс король.
Ичӧтик принц мӧдӧдчыліс нин, но сылы эз вӧв окота шогӧдны пӧрысь корольӧс.
— Тіян величестволы кӧ окота, мед тшӧктӧмъясныд збыльмисны, — шуис сійӧ, — позьӧ тшӧктыны мыйкӧ лӧсьыдӧс.
Шуам, тшӧктӧй меным дзик пыр туйӧ петны...
Чайта да, кадыс лӧсялӧ.
Король эз вочавидз.
Ичӧтик принц виччысьыштіс, сэсся ышловзис да мӧдӧдчис туйӧ.
— Инда тэнӧ посолӧ! — бӧрсяньыс горӧдіс король.
А чужӧм сертиыс тыдаліс, мый некутшӧм пыксьӧм ли паныдалӧм сійӧ инӧ оз пукты.
«Верстьӧяс сэтшӧм тешкодьӧсь», — шуис аслыс Ичӧтик принц да мӧдӧдчис водзӧ.
XI
Мӧд планета вылын оліс ышнясьысь морт.
— О, со кӧн менӧ пӧчитайтысьыс вӧлӧма! — ылысянь горӧдіс сійӧ, кор казяліс Ичӧтик принцӧс.
Ышнясьысь йӧзлы ӧд чайтсьӧ, мый ставныс наӧн нимкодясьӧны.
— Бур лун, — шуис Ичӧтик принц. — Кутшӧм тіян шляпаныд тешкодь.
— Тайӧ менам копрасян шляпа, — гӧгӧрвоӧдіс ыджыдӧ пуксьысь морт. — Мед копрасьны, кор менӧ пыдди пуктӧны.
Сӧмын некод татчӧ оз кежав-а.
— Со мый вӧлӧма — шуыштіс Ичӧтик принц: сійӧ нинӧмсӧ эз гӧгӧрво.
— Но-ко, клопайтышт кинад — тшӧктіс сылы ышнясьысь.
Ичӧтик принц клопайтыштіс.
Мӧдыс пӧрччис шляпасӧ да рама копыртчыліс.
«Тані пӧрысь король дорсьыд гажаджык», — мӧвпыштіс Ичӧтик принц.
И бара босьтчис клопайтны.
А мортыс бара кутіс копрасьны шляпасӧ пӧрччӧмӧн.
Вит минут мысти Ичӧтик принцлы дышӧдіс.
— А мый колӧ вӧчны, мед шляпаыс усис? — юаліс сійӧ.
Но ыджыдӧ пуксьысь быттьӧ эз кывлы.
Ышнясьысьяс ошкӧм кындзи нинӧм оз кывны.
— Тэ збыльысь менӧ ставсьыс ёна пыдди пуктан? — юаліс сійӧ Ичӧтик принцлысь.
— А мый сійӧ — пыдди пуктыны?
— Сідзкӧ, шуавны, мый тайӧ планета вылас ме медся мича, медся вӧччӧм, медся озыр да медся сюсь.
— Но ӧд тэнад планета вылад сэсся некод абу!
— Но, вӧч меным буртор, нимкодясьышт меӧн!
— Ме нимкодяся, — шуыштіс Ичӧтик принц пельпомъяссӧ лэптыштлӧмӧн, — но тэныд таысь лӧсьыд ӧмӧй?
И сійӧ ӧдйӧджык пышйис ыджыдӧ пуксьысь мортысь.
«Збыль, верстьӧяс сэтшӧм тешкодьӧсь», — шензьыштіс сійӧ да мӧдӧдчис водзӧ.
ХІІ
Мӧд планета вылын оліс вина юысь.
Ичӧтик принц олыштіс сэні зэв регыдик, но и тайӧ вӧлі тырмымӧн, мед шогӧ усьны.
Кор Ичӧтик принц воис тайӧ планета вылас, вина юысь чӧла пукаліс да видзӧдіс сы водзын сярвидзысь тыра да тыртӧм дозъяс вылӧ.
— Мый тэ вӧчан? — юаліс Ичӧтик принц.
— Юа, — зумыша вочавидзис мӧдыс.
— Мыйла?
— Мед вунӧдны.
— Мый вунӧдны? — юаліс Ичӧтик принц: сылы жаль лоис мортыс.
— Кӧсъя вунӧдны, мый меным яндзим, — веськыда висьталіс юысь да лэдзис юрсӧ.
— Мыйысь тэныд яндзим? — юаліс Ичӧтик принц, сійӧ зэв ёна кӧсйис отсыштны коньӧрлы.
— Юнысӧ яндзим! — гӧгӧрвоӧдіс мӧдіс, а сэсся кыв ни джын эз лэдзлы.
Ичӧтик принц муніс тайӧ планета вывсьыс шӧйӧвошӧмаӧн, сійӧ немтор эз гӧгӧрво.
«Збыль, верстьӧяс — зэв тешкодь йӧз», — мӧвпаліс сійӧ мунігас.
XIII
Нёльӧд планетаыс вӧлі ноксьысь-мырсьысь мортлӧн.
Сійӧ сы выйӧдз вӧлі тырӧма уджнас, мый весиг эз казяв Ичӧтик принцлысь воӧмсӧ.
— Бур лун, — шыасис Ичӧтик принц. — Тіян папиросныд кусӧма.
— Куим да кык — вит.
Вит да сизим — дас кык.
Дас кык да куим — дас вит.
Бур лун.
Дас вит да сизим — кызь кык.
Кызь кык да квайт — кызь кӧкъямыс.
Некор истӧгсӧ пестыны.
Кызь квайт да вит — комын ӧти.
Уп!
И ставыс, сідзкӧ, витсё ӧти миллион квайтсё кызь кык сюрс сизимсё комын ӧти.
— Витсё миллион мый?
— А? Тэ тані на?
Витсё миллион...
Ог нин тӧд, мый...
Менам сы мында уджыс!
Некор бызгыны!
Кык да вит — сизим...
— Витсё миллион мый? — выльысь юаліс Ичӧтик принц: сійӧ кӧ мый йылысь кӧ юавліс, эз ӧвсьыв, кытчӧдз эз кыв вочакывсӧ.
Уджӧн тырӧм морт лэптіс юрсӧ.
— Ме ветымын нёль во нин ола тайӧ планета вылас и став тайӧ каднас меным дӧзмӧдчылісны сӧмын куимысь.
Медводдзаысьсӧ, кызь кык во сайын, ме дорӧ кытыськӧ локтіс кальӧзур.
Сійӧ сэтшӧма тан жуньгис, мый ме содтасигӧн нёльысь дзугси.
Мӧдысьсӧ, дас ӧти во сайын, меным пукалӧмысь коскӧ кочкис.
Меным ӧд шландайтнытӧ некор.
Ме мортыс лабутнӧй.
Коймӧдысьсӧ... тэ!
И сідз, артмӧ, витсё миллион...
— Миллион мый?
Уджӧн тырӧм морт гӧгӧрвоис, мый вочавидзнысӧ быть, мӧд ногыс он мын.
— Витсё миллион этайӧ ичӧтикторъясыс, кодъяс лэбалӧны сынӧдас.
— Гутъяс?
— Абу, дерт, сэтшӧм ичӧтикӧсь тай, дзирдалысьӧсь.
— Мазіяс?
— Абу.
Сэтшӧм ичӧтикӧсь тай, эзысьӧсь, быд лодыр мыйӧн видзӧдлӧ на вылӧ, сідзи и заводитӧ мӧвпавны нинӧм абусӧ.
А менам уджыс тыр.
Меным мӧвпавнысӧ некор.
— А, кодзувъяс.
— Сідз-сідз, кодзувъяс.
— Витсё миллион кодзув?
Мый тэ накӧд вӧчан?
— Витсё ӧти миллион квайтсё кызь кык сюрс сизимсё комын ӧти.
Ме мортыс лабутнӧй, ме радейта, мед ставыс стӧч вӧлі.
— Но мый нӧ тэ вӧчан та мында кодзувнас?
— Мый вӧча?
— Да.
— Нинӧм ог вӧч.
Менамӧсь найӧ.
— Тэнадӧсь?
— Да.
— Но ме аддзылі нин корольӧс, коді вӧлі...
— Корольяслӧн нинӧм абу.
Найӧ сӧмын веськӧдлӧны.
Тайӧ дзик мӧдтор.
— А мый тэныд кодзувъяссьыс?
— Мед лоны озырӧн.
— А мыйла озырнас лоны?
— Мед нӧшта выль кодзувъяс ньӧбавны, кодкӧ кӧ найӧс восьтас.
«Тайӧ мӧвпалӧ эсійӧ юысь морт мозыс», — казяліс Ичӧтик принц.
Да водзӧ кутіс юасьны:
— А мыйла кодзувъясыс тэнад?
— А кодлӧн нӧ? — ропкыштіс ноксьысь мортыд.
— Ог тӧд.
Некодлӧн.
— Менамӧсь, сы вӧсна мый ме удиті найӧс асавны.
— И тайӧ тырмымӧн?
— Дерт.
Тэныд кӧ сюрас кӧзяинтӧм дона из, сідзкӧ, сійӧ тэнад.
Тэ кӧ аддзан кӧзяинтӧм ді, сійӧ тэнад.
Тэнад юрад кӧ ставсьыс водзджык воас кутшӧмкӧ мӧвп, тэ сы вылӧ босьтан патент: мӧвпыс тэнад.
Тайӧ кодзувъясыс менам, сы вӧсна мый некод меӧдз эз гӧгӧрво асавны найӧс.
— Збыль ӧд, — шуис Ичӧтик принц. — И мый тэ накӧд вӧчан?
— Мый окота, сійӧс и вӧча, — вочавидзис писькӧс морт. — Лыддя да бара.
Сьӧкыд удж.
Но ме мортыс лабутнӧй.
Ичӧтик принцлы тайӧ вӧлі этша.
— Менам кӧ эм шӧвк чышъян, ме верма гартыштны сійӧс голя гӧгӧр да нуны аскӧд, — шуис сійӧ. — Менам кӧ эм дзоридз, ме верма сійӧс нетшыштны да нуны аскӧд.
Но тэ ӧд он вермы кодзувъястӧ аскӧдыд босьтны!
— Ог, но верма пуктыны найӧс банкӧ.
— Кыдзи?
— А сідзи: пасъя кабала вылӧ, кымын менам кодзув.
Сэсся гижӧдӧс пукта ящикӧ да игнала.
— И сӧмын?
— Тырмымӧн.
«Тешкодь! — мӧвпыштіс Ичӧтик принц. — Зэв лӧсьыд быттьӧ.
Но ньӧти абу збыль».
Мый збыль да мый абу, ичӧтик принц гӧгӧрвоис ас ногыс, эз верстьӧяс моз.
— Менам эм дзоридз, — шуис сійӧ, — и быд асыв ме сійӧс киськала.
Менам эм куим вулкан, ме быд вежон найӧс весала.
Куимнансӧ весала, и кусӧмасӧ тшӧтш.
Быдсямаыс вермас лоны.
И вулканъяслы, и дзоридзлы лӧсьыд, мый ме налӧн эм.
А кодзувъяслы некутшӧм пӧльза тэысь абу...
Ноксьысь мортыд эськӧ вомсӧ восьтыліс, но эз куж нинӧм шуны.
Ичӧтик принц мӧдӧдчис водзӧ.
«Верстьӧяс збыльысь зэв тешкодь йӧз», — шензьӧмӧн шуаліс сійӧ водзӧ мунігмоз.
XIV
Витӧд планетаыс вӧлі зэв тешкодь.
Сійӧ вӧлі ставсьыс ичӧт.
Сы вылӧ тӧрис сӧмын пӧнар да пӧнарсӧ ӧзтысь-кусӧдысьыс.
Ичӧтик принц некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла та ыджданик, енэжас вошӧм планетатор вылын, кӧні абуӧсь ни керкаяс, ни олысьяс, колӧ пӧнарыс да пӧнарсӧ ӧзтысь-кусӧдысьыс.
Но сійӧ мӧвпыштіс:
«Гашкӧ, тайӧ мортыс и тешкодь.
Но абу сы выйӧдз, кутшӧмӧсь король, ышнясьысь, уджӧн тырысь да юысь.
Сылӧн уджас век жӧ эм кутшӧмкӧ тӧлк.
Кор сійӧ пӧнарсӧ ӧзтӧ — быттьӧ чужӧ нӧшта ӧти кодзув ли дзоридз.
А кор кусӧдӧ — быттьӧ кодзулыс ли дзоридзыс унмовсьӧны.
Лӧсьыд удж.
Збыльысь колана удж, сы вӧсна мый мича».
И тайӧ планетаыскӧд ӧтвесьтасигӧн, сійӧ вежавидзӧмӧн копыртчыліс пӧнар ӧзтысьлы.
— Бур лун, — шыасис сійӧ. — Мыйла нӧ тэ пӧнартӧ кусӧдін?
— Тадзи сёрнитчӧма, — вочавидзис пӧнар ӧзталысь. — Бур лун.
— А мыйсяма сёрнитчӧм?
— Пӧнарсӧ кусӧдны.
Бур рыт.
И сійӧ выльысь ӧзтіс пӧнарсӧ.
— Мыйла тэ бара сійӧс ӧзтін?
— Тадзи сёрнитчӧма, — мӧдысь шуис ӧзталысь.
— Ог гӧгӧрво, — чуймис Ичӧтик принц.
— Нинӧм тан гӧгӧрвонысӧ, — шуис ӧзталысь, — сёрнитчӧма кӧ сёрнитчӧма.
Бур лун.
Да кусӧдіс пӧнарсӧ.
Сэсся клеткаа гӧрд чышъянӧн чышкис плешсьыс пӧсьсӧ да шуис:
— Сьӧкыд менам уджӧй.
А коркӧ зэв колана вӧлі.
Асывнас ме пӧнарсӧ кусӧдлі, а рытнас ӧзтывлі.
Луннас ме шойччи, а войнас узи...
— А сэсся сёрнитчӧмыс вежсис?
— Сёрнитчӧмыс эз вежсьы, — шуис пӧнарщик. — Сійӧ ӧд и эм!
Менам планетаӧй бергалӧ воысь-во пыр ӧдйӧджык, а сёрнитчӧмыс коли важыс.
— И кыдзи сэсся?
— Тадзи.
Ас гӧгӧрыс планета бергӧдчӧ ӧти минутӧн, шойччыштны меным некор.
Быд минут ме пӧнарӧс кусӧда да бара ӧзта.
— Но и тешкодь!
Сідзкӧ тэнад луныд ӧти минут и эм!
— Ньӧти абу тешкодь, — вомаліс ӧзталысь. — Ми тэкӧд быдса тӧлысь нин варовитам.
— Быдса тӧлысь?
— Да.
Комын минут.
Комын лун.
Бур рыт!
И сійӧ ӧзтіс пӧнарсӧ.
Ичӧтик принц видзӧдіс пӧнарщик вылӧ, и тайӧ кывкутысь мортыс сылы кажитчис пыр ёнджыка и ёнджыка.
Ичӧтик принц казьтыліс, кыдзи сійӧ коркӧ вештавліс улӧссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, мед нӧшта и нӧшта видзӧдыштны шонді пуксьӧмсӧ.
И сылы окота лоис отсыштны ёртыслы.
— Кывзы, — шуис сійӧ пӧнарщиклы, — ме тӧда, кыдзи тэныд позяс шойччыны, кор окота...
— Шойччынытӧ меным пыр окота, — шуис пӧнарщик.
Позьӧ ӧд ӧтпырйӧ и кывкутны, и дышӧдчыны.
— Тэнад планетаыд сэтшӧм ичӧтик, — водзӧ сёрнитіс Ичӧтик принц, — тэ верман куим воськолӧн сійӧс кытшовтны.
Тэн колӧ мунны сы ӧдъяӧ, мед пыр кольны шонді улас.
Окота лоас шойччыштны — водзӧ восьлав...
И луныс лоӧ сы кузьта, мыйта кӧсъян.
— Таысь меным некутшӧм тӧлк оз ло, — шуис пӧнарщик. — Ставсьыс медъёна ме радейта узьны.
— Лёк тай, сідзкӧ, — сьӧлӧмсӧ сетіс Ичӧтик принц.
— Лёк, — бӧрсяньыс шуис пӧнарщик. — Бур лун.
Да кусӧдіс пӧнарсӧ.
«Тайӧ мортсӧ, — водзӧ восьлаліг шуис аслыс Ичӧтик принц, — тайӧ мортсӧ эськӧ ставныс зывӧктісны — и король, и ышнясьысь, и вина юысь, и ноксьысь-артасьысь.
А сійӧ ӧтнас абу тешкодь.
Гашкӧ, оз сӧмын ас йывсьыс мӧвпав да сійӧн».
Ичӧтик принц ышловзис.
«Такӧд кӧ эськӧ ёртасьны, — нӧшта мӧвпыштіс сійӧ. — Но сылӧн планетаыс сэтшӧм ичӧтик.
Кыкӧн огӧ тӧрӧй...»
Сійӧ весиг аслыс эз лысьт шуны, мый тайӧ планетасӧ жаль вӧлі кольны и сы вӧсна, мый сэні кызь нёль часнад позис нимкодясьны шонді пуксьӧмнас сюрс нёльсё нелямынысь!
XV
Квайтӧд планетаыс вӧлі воддзасьыс дас пӧв ыджыдджык.
Сэні оліс кыз небӧгъяс гижысь пӧль.
— Аттӧ!
Ветлысь-мунысь миян дорӧ воӧма! — горӧдіс сійӧ, кор казяліс Ичӧтик принцӧс.
Ичӧтик принц пуксис пызан вылас, мед лолыштны.
Сійӧ сы дыра нин ветлӧдліс!
— Кытысь нӧ тэ? — юаліс пӧль.
— Тайӧ мыйсяма кыз небӧг? — юаліс Ичӧтик принц. — Мыйӧн ті тані ноксянныд?
— Ме географ, — вочавидзис пӧль.
— А коді сійӧ географыс?
— Туялысь, коді тӧдӧ, кӧнӧсь саридзьяс, юяс, каръяс, гӧраяс да пустыняяс.
— Ой, лӧсьыд! — нимкодьмис Ичӧтик принц. — Вот тайӧ збыльысь колана удж!
Сійӧ синмаліс географлысь планетасӧ.
Татшӧм мича планетасӧ сійӧ эз на аддзыв!
— Тіян планетаныд зэв мича, — шуис сійӧ. — А океанъяс тіян эмӧсь?
— Тайӧс ме ог тӧд, — вочавидзис географ.
— О-о-о... — жугыля нюжӧдіс Ичӧтик принц. — А гӧраяс эмӧсь?
— Ог тӧд, — бара шуис географ.
— А каръяс, юяс, пустыняяс?
— И тайӧс ме ог тӧд.
— Но ті ӧд географ!
— Сідз, — шуис пӧль. — Ме географ, а абу быдлаті ветлӧдлысь.
Меным колӧны ветлысь-мунысьясыд.
Оз ӧд географъяс артавны каръяс, юяс, гӧраяс, саридзьяс, океанъяс, пустыняяс.
Географ — зэв тӧдчана морт, сылы некор быдлаті шӧйтны.
Сылы кабинетас колӧ пукавны.
Но географыд коралӧ ас ордас ветлысь-мунысьясӧс да гижалӧ налысь висьталӧмсӧ.
И на пиысь кӧ кодкӧ зэв лӧсьыдтор висьталас, географ юасьӧ, прамӧй сійӧ мортыс либӧ абу.
— Мыйла?
— Ветлысь-мунысьыс кӧ кутас ылӧдчыны, география небӧгъясын ставыс дзугсяс.
И мортыс кӧ юышталӧ, тшӧтш абу ёна бур.
— Мыйла?
— Мыйла юысьыдлӧн синмыс кымласьӧ.
И кӧні збыльвылас ӧти гӧра, географыд, сылы эскӧмӧн, пасъяс кыкӧс.
— Ме тӧдлі ӧти татшӧмӧс...
Сійӧ эськӧ ветлысь-мунысяд эз шогмы, — шуис Ичӧтик принц.
— Вермас лоны.
Тыдовтчас кӧ, мый ветлысьыс — прамӧй морт, сылысь восьтӧмасӧ кутасны туявны.
— Кыдзи туявны?
Ветласны да видзӧдласны?
— Оз.
Тайӧ вывті сьӧкыд.
Шуасны, мед ветлысьыс ваяс эскӧданатор.
Шуам, джуджыд гӧра кӧ восьтіс, мед ваяс сэтысь ыджыд изъяс.
Географ друг шызис:
— Но тэ ӧд ачыд ветлысь-мунысь!
Ылысь воин!
Висьтав аслад планета йывсьыд!
Сійӧ восьтіс кыз небӧгсӧ да ёсьтіс карандашсӧ.
Ветлысь-мунысьяслысь висьтасьӧмсӧ медводз гижалӧны карандашӧн.
И сӧмын сэк, кор ветлысьыс ваяс эскӧданаторсӧ, сылысь висьтасьӧмсӧ позяс гижны чернилаӧн.
— Кывза тэнӧ, — шуис географ.
— Но менам планета вылын нинӧм шензьӧданаыс абу, — шуыштіс Ичӧтик принц. — Менам сэні ставыс ичӧтик.
Куим вулкан эм.
Кыкыс ӧзъялӧны, а ӧтиыс важӧн нин кусіс.
Но быдсямаыс вермас лоны...
— Да, быдсямаыс вермас лоны, — шыасис географ.
— Нӧшта менам эм дзоридз.
— Дзоридзьястӧ ми огӧ пасъялӧй, — шуис географ.
— Мыйла?!
Дзоридзьясыс ӧд сэтшӧм мичаӧсь!
— Дзоридзьяс дженьыд нэмаӧсь.
— Кыдзи дженьыд нэмаӧсь?
— Географияысь небӧгъяс — медколана небӧгъяс, — гӧгӧрвоӧдіс географ. — Найӧ некор оз важмыны.
Ӧд некор на эз вӧвлы, мед гӧраыд места вывсьыс вешйис.
Либӧ мед океан косьмис.
Ми гижам сӧмын сійӧс, мый нэмнас оз вежсьы.
— Но кусӧм вулканыс вермас садьмыны, — торкис Ичӧтик принц. — А мый сэтшӧмыс «дженьыд нэма»?
— Кусӧма вулканыс либӧ ӧзйӧ на, миянлы, географъяслы, дзик ӧткодь, — шуис мӧдыс. — Вулканыд — гӧра.
Сійӧ оз вежсьы.
— А мый сэтшӧмыс «дженьыд нэма»? — юаліс Ичӧтик принц, коді ӧтчыдысь юалӧм бӧрын некор эз ӧвсьыв, кытчӧдз эз кыв вочакывсӧ.
— Сідзкӧ, регыд бырас.
— Менам дзоридзӧй тшӧтш регыд бырас?
— Быртӧг оз ов.
«Менам мичӧй да шудӧй — дженьыд нэма», — шуис аслыс Ичӧтик принц, — и сылы нинӧмӧн водзсасьны, сылӧн нёль ем и эм.
А ме эновті сійӧс дзик ӧтнассӧ!»
Медводдзаысь Ичӧтик принц жалитіс кольӧм дзоридзсӧ.
Но дзик пыр воис ас садяс.
— Кытчӧ эськӧ позяс меным мӧдӧдчыны? — юаліс сійӧ географлысь.
— Ветлы Му вылӧ, — вочавидзис мӧдыс. — Кывсьӧ, сэні пӧ эм, мый тӧдмавны...
Тайӧс кылӧм бӧрын Ичӧтик принц мӧдӧдчис туйӧ, но сьӧлӧмыс сылӧн вӧлі эновтӧм дзоридзыскӧд.
XVI
И сідз, Ичӧтик принцлӧн сизимӧд планетаӧн лоис Му.
Муыд — абу сэтшӧм-татшӧм планета.
Сы вылын олӧ сё дас ӧти король (негритянскӧйыс, дерт, тшӧтш), сизим сюрс географ, ӧкмыссё сюрс уджӧн тырӧм морт, сизим да джын миллион вина юысь, куимсё дас ӧти миллион ышнясьысь, ставыс матӧ кык миллиард верстьӧ.
Мед ті гӧгӧрвоинныд, мый ыджда Муыс, висьтала сӧмын, мый кытчӧдз эз мӧвпыштны югыд би, став квайтнан континентас коліс видзны пӧнар ӧзтысь-кусӧдысьясыдлысь быдса армия — нёльсё квайтымын кык сюрс витсё дас ӧти морт.
Бокысянь кӧ видзӧдлыны, ёна и шензян.
Тайӧ армияыс ставсӧ вӧчис ӧтмоза, балетын моз.
Медводзӧн ӧзтасисны Выль Зеландияса да Австралияса пӧнарщикъяс.
Ӧзтасясны да узьны водасны.
На бӧрын Китайса пӧнарщикъяслы кад ӧзтасьны.
Йӧктасны, балетын моз, да тшӧтш занавес сайӧ мунасны.
Сэсся Россияса да Индияса ӧзталысьяс петасны.
Сэсся — Африкаса да Европаса.
Сэсся Лунвыв Америкаса да Войвыв Америкаса.
И некор найӧ эз дзугсьывны, быдӧн петліс сцена вылӧ ас кадӧ.
Да, вӧлі, мыйысь шензьыны.
Сӧмын войвыв да лунвыв полюсын олысь пӧнарщикъяслы — сӧмын тайӧ кыкыслы — овсис лӧсьыда: ассьыныс уджсӧ найӧ вӧчисны вонас сӧмын кыкысь.
XVII
Овлӧ, шмонитігад тӧдлытӧгыд ылӧдчыссяс.
Пӧнарщикъяс йывсьыс ме мыйсюрӧ содтышті.
И вермас лоны, мый найӧ, кодъяс оз тӧдны миян планета йылысь, кутасны чайтны сійӧс дзик мӧд пӧлӧсӧн.
Збыльвылас кӧ, йӧзыс Му вылас абу вывті уна.
Кык миллиард олысьыс кӧ чукӧртчасны ӧтилаӧ, митинг вылӧ моз, тӧрыштасны эськӧ кызь верст кузьта-пасьта эрд вылӧ.
Став йӧзсӧ эськӧ позис тӧрӧдны Лӧнь океанса ичӧтик ді вылӧ.
Верстьӧяс тіянлы, дерт, оз эскыны.
Думайтӧны, налы колӧ паськыдджык ин.
Чайтӧны асьнысӧ баобабъяс кодь ыджыдӧн да паськыдӧн.
А ті вӧзйӧй налы аслыныс артавны.
Найӧ ӧд лыдпасъястӧ ёна радейтӧны.
А ті артасьӧм вылас кадтӧ эн воштӧй.
Дзик нинӧмла.
Ті и сытӧг меным эсканныд.
И сідз, Му вылӧ веськалӧм бӧрын Ичӧтик принц эз паныдав татысь ни ӧти ловъя лолӧс да зэв ёна шензис.
Сійӧ чайтіс весиг, мый сорассис да веськаліс дзик мӧд планета вылӧ.
Но сэки лыаын легзьыштіс тӧлысь югӧр рӧма гӧгыльтор.
— Бур рыт, — чолӧмасис Ичӧтик принц.
— Бур рыт, — вочавидзис кый.
— Кутшӧм планета вылӧ ме веськалі?
— Му вылӧ, — шуис кый. — Африкаӧ.
— Со мый вӧлӧма.
А Му вылас нӧ йӧзыс оз овны?
— Тайӧ пустыня.
Пустыняын некод оз ов.
Но Муыс паськыд.
Ичӧтик принц пуксис из вылӧ да видзӧдліс енэжас.
— Окота тӧдмавны, мыйла кодзувъясыс ӧзйӧны, — шуис сійӧ. — Гашкӧ, сы понда, мед быдӧн вермас ассьыс аддзыны.
Видзӧд, со менам планетаӧй — буретш миян весьтын...
Но сы ылнаын!
— Мича планета, — шуис кый. — А мый тэ тані, Му вылас, кутан вӧчны?
— Ме аслам дзоридзкӧд лӧгаси, — веськыда висьталіс Ичӧтик принц.
— А, со мый...
И кыкнанныс ланьтісны.
— А кӧні нӧ йӧзыс? — дыр мысти бара на юаліс Ичӧтик принц. — Пустыняад ӧтнадлы гажтӧм...
— Йӧз пӧвстас гажтӧм жӧ, — вочавидзис кый.
Ичӧтик принц сюся видзӧдліс сы вылӧ.
— Тешкодь лов тэ, — шуис сійӧ. — Чунь кызта и эм...
— Но вынӧй менам король чунь дорысь унджык, — паныдаліс кый.
Ичӧтик принц вашмуніс:
— Кытысь тэн сы мыйта выныс?
Тэнад весиг кокыд абу.
Тэ и ветлӧдлынытӧ он вермы...
— Ме верма нуны тэнӧ сэтчӧ, кытчӧ ни ӧти караб оз ну, — вочавидзис кый.
Сійӧ гартыштчис Ичӧтик принцлӧн кок шег гӧгӧрыс, быттьӧ зарни сойпос.
— Быдӧнӧс, кодӧ инмӧдча, ме бӧр вайӧда муас, кытысь сійӧ петіс, — шуис кый. — Но тэ сӧстӧм, тэ кодзув вылысь воӧмыд...
Ичӧтик принц нинӧм эз вочавидз.
— Жаль тэнӧ, — водзӧ сёрнитіс кый. — Тэ сэтшӧм нэриник тайӧ из кодь чорыд Му вылас.
Сэки, кор кутан каитчыны ас планетатӧ эновтӧмысь, ме верма тэныд отсавны.
Ме верма...
— Ме гӧгӧрвои, — шуис Ичӧтик принц. — Но мыйла тэ пыр нӧдкывйӧн сёрнитан?
— Ме став нӧдкывсӧ кужа тӧдмавны, — шуис кый.
И кыкнанныс ланьтісны.
XVIII
Ичӧтик принц вуджис пустынясӧ, но некодӧс эз паныдав.
Сӧмын ӧтчыдысь сійӧ вочаасьліс дзоридзкӧд — ичӧтик, быгалӧм, куим сыръя дзоридзкӧд.
— Видза олан, — шуис Ичӧтик принц.
— Видза олан, — шыасис дзоридз.
— А йӧзыс кӧнӧсь? — рама юаліс Ичӧтик принц.
Дзоридз аддзыліс, кыдзи ӧтчыдысь сы дорті муніс караван.
— Йӧзыс?
А, йӧзыс...
Найӧ сӧмын квайтӧнӧсь ли сизимӧнӧсь.
Ме найӧс уна во сайын аддзылі.
Но кытысь найӧс корсьны — код тӧдас.
Найӧс тӧлыс новлӧдлӧ.
Найӧ вужтӧмӧсь, а вужтӧгыд зэв сьӧкыд.
— Видза колян, — шуис Ичӧтик принц.
— Видза колян, — шуис дзоридз.
ХІХ
Ичӧтик принц кайис джуджыд гӧра вылӧ.
Таӧдзсӧ сійӧ некор гӧраястӧ эз аддзыв, аслас куим вулканысь кындзи, кодъяс вӧліны сылы пидзӧсӧдзыс.
Кусӧм вулканыс вӧлі сылы улӧс пыдди.
И ӧні сійӧ мӧвпаліс: «Татшӧм джуджыд гӧрасяньыс ме пыр и аддза ставнас планетасӧ да став йӧзсӧ».
Но аддзис сэтысянь сӧмын ёсь да кузь, ем кодь кыртаяс.
— Бур лун, — век жӧ шуис сійӧ.
— Бур лун... лун... лун... — шыасис йӧлӧга.
— Коді ті? — юаліс Ичӧтик принц.
— Коді ті... коді ті... коді ті... — шыасис йӧлӧга.
— Вайӧй ёртасям, ме дзик ӧтнам, — шуис сійӧ.
— Ӧтнам... ӧтнам... ӧтнам — шыасис йӧлӧга.
«Кутшӧм тешкодь планета! — мӧвпыштіс Ичӧтик принц. — Дзик кос, емъяса да сола.
И йӧзыс абу тыр сюсьӧсь.
Дольӧны сӧмын сійӧс, мый налы висьталан...
Гортын менам вӧлі дзоридз, менам мичӧй, менам олан гажӧй, и сійӧ пыр медводзӧн панліс сёрнисӧ».
ХХ
Дыр муніс Ичӧтик принц лыа вывті, лым вывті, кыртаяс пӧвстӧд и коркӧ-некоркӧ петіс туй вылӧ.
А став туйыс нуӧдӧ йӧзлань.
— Бур лун, — шуис сійӧ.
Сы водзын вӧлі роза сад.
— Бур лун, — шыасисны розаяс.
Ичӧтик принц аддзис, мый ставныс найӧ сылӧн дзоридз кодьӧсь.
— Кодъяс ті? — чуймӧмӧн юаліс сійӧ.
— Ми розаяс, — вочавидзисны найӧ.
— Со мый вӧлӧма... — шуыштіс Ичӧтик принц.
И другысь кыліс асьсӧ зэв-зэв шудтӧмӧн.
Сылӧн рочаканьыс шуліс, мый сы кодьыс енкӧлаас сэсся некод абу.
А тані со сы кодьыс быдса вит сюрс, ӧти садйын сӧмын!
«Ок и скӧрмис эськӧ сійӧ, аддзыліс кӧ тайӧясӧс! — мӧвпыштіс Ичӧтик принц. — Сэтшӧм курксӧм эськӧ сійӧс босьтіс, да сідзи вежнясьны пондіс, быттьӧ кувны лӧсьӧдчӧма, сӧмын мед серамвыв эз лэптыны.
А меным эськӧ ковмис шаньӧдны сійӧс висьысьӧс моз, а мӧд ногыс эськӧ сійӧ збыльысь куліс, мед сӧмын увтыртны менӧ тшӧтш...»
А сэсся сійӧ мӧвпыштіс: «Ме чайті, мый менам дзоридзӧй енъюгыдас сӧмын ӧти, сэтшӧмыс некӧн некодлӧн абу, а сійӧ вӧлӧма прӧстӧй роза.
Эм менам ӧти прӧстӧй роза, да пидзӧсӧдз ӧдва судзысь куим вулкан, да на пиысь ӧтиыс кусӧма, гашкӧ, пыр кежлӧ... кутшӧм нӧ ме та бӧрын принц...»
Сійӧ водіс турун вылас да бӧрддзис.
XXI
Сэки и мыччысис Руч.
— Видза олан, — шуис сійӧ.
— Видза олан, — вежавидзӧмӧн вочавидзис Ичӧтик принц да бергӧдчыліс, но некодӧс эз аддзы.
— Ме тані, — шыасис мӧдыс. — Яблоня улас...
— Коді тэ? — юаліс Ичӧтик принц. — Кутшӧм тэ мича!
— Ме Руч, — шуис Руч.
— Ворсышт мекӧд, — корис Ичӧтик принц. — Меным сэтшӧм гажтӧм...
— Ог ме вермы тэкӧд ворсны, — шуис Руч. — Ме морт дорас велавтӧм.
— Ой, кора прӧща, — шуис Ичӧтик принц.
Сэсся мӧвпыштіс да юаліс:
— А кыдзи позьӧ морт дорас велавны?
— Тэ абу татчӧс, — гӧгӧрвоис Руч. — Мый нӧ татысь корсян?
— Йӧзӧс корся, — шуис Ичӧтик принц. — А кыдзи позьӧ морт дорас велавны?
— Йӧзыс пищаляӧсь, ветлӧны кыйсьыны.
Таысь меным абу ёна бур.
А нӧшта найӧ рӧдмӧдӧны курӧгъясӧс.
Кӧть ӧти буртор наысь.
Тэ курӧгъясӧс корсян?
— Ог, — шуис Ичӧтик принц. — Ме ёртъясӧс корся.
А кыдз сійӧ — велӧдны морт дорас?
— Тайӧ важӧн нин вунӧдӧм кывъяс, — гӧгӧрвоӧдіс Руч. — Сідзкӧ, лӧсьӧдны йитӧд.
— Йитӧд?
— Сідз, — шуис Руч. — Тэ меным ӧні сӧмын ичӧтик зонка, сё сюрс мукӧд зонкаыс кодь.
И тэ меным он ков.
И ме тэныд тшӧтш ог ков.
Ме тэныд сӧмын руч, сё сюрс мукӧд ручыс кодь.
Но тэ кӧ менӧ велӧдан ас дорад, ми кутам ковны ӧта-мӧдлы.
Тэ меным лоан став енъюгыдас дзик ӧти.
И ме тэныд лоа дзик ӧти...
— Ме заводита гӧгӧрвоны, — шуис Ичӧтик принц. — Вӧлі ӧти роза... чайта, сійӧ менӧ велӧдіс ас дорас...
— Вермас лоны, — ньылыда шуис Руч. — Му вылас мыйыс сӧмын оз овлы.
— Тайӧ эз Му вылын вӧв.
Руч шемӧсмис:
— Мӧд планета вылын?
— Да.
— А сійӧ планета вылас кыйсьысьяс эмӧсь?
— Абуӧсь.
— Кутшӧм лӧсьыд!
А курӧгъяс эмӧсь?
— Абуӧсь.
— Оз овлы быд боксянь лӧсьыд! — ышловзис Руч.
И водзӧ кутіс висьтавны аслас олӧм йывсьыс:
— Гажтӧм менам олӧмӧй.
Ме вӧтлыся курӧгъяс бӧрся, а йӧзыс вӧтлысьӧны ме бӧрся.
Став курӧгыс ӧткодь, и став йӧзыс ӧткодь.
И овнысӧ меным гажтӧм.
Но тэ кӧ менӧ ас дорад велӧдан, менам олӧмӧй шондіысь моз югзяс.
Тэнсьыд воськовтӧ ме кута тӧдмавны сюрс воськов пӧвстысь.
Йӧз кок шы кылігӧн ме пыр и пышъя да дзебся.
А тэнад кок шыыд шылад моз менӧ корас, и ме пета аслам дзебасысь.
И нӧшта — видзӧд!
Аддзан, со сэні му вылас кисьмӧ шобді.
Ме няньтӧ ог сёй.
Шептыс меным оз ков.
Шобді муыс меным нинӧм оз висьтав.
И таысь жугыль босьтӧ.
Но тэнад юрсиыд зарни.
И сэтшӧм лӧсьыд лоӧ, тэ кӧ менӧ велӧдан.
Зарни шобдіыс кутас казьтывны меным тэнӧ.
И меным мусмас шептыслӧн тӧв йылас кышакылӧмыс.
Руч ланьтіс да дыр видзӧдіс Ичӧтик принц вылӧ.
Сэсся шуис:
— Ен могысьӧн... велӧд менӧ ас дорад!
— Ме эськӧ окотапырысь, — вочавидзис Ичӧтик принц, — но кадӧй ньӧти абу.
Меным ӧд колӧ на ёртъясӧс корсьны да унатор йылысь тӧдмавны.
— Тӧдмавны позьӧ сӧмын сійӧс, мый ас дорад велӧдан, — шуис Руч. — Йӧзыслӧн мыйкӧ тӧдмалӧм вылӧ кадыс оз нин тырмы.
Найӧ дасьсӧ лавкаысь ньӧбӧны.
Но ӧд ёртъясӧн вузасян лавкаяс абуӧсь, и та вӧсна йӧзыслы некодкӧд ёртасьны.
Кӧсъян кӧ, мед тэнад вӧлі ёрт, велӧд менӧ ас дорад!
— А мый колӧ вӧчнысӧ? — юаліс Ичӧтик принц.
— Колӧ кужны виччысьны, — вочавидзис Руч. — Медводз пуксьы со эстчӧ, ылӧджык, турун вылас, ме моз.
Ме кута тэ вылӧ син бӧжӧс чӧвтлыны, но тэ нинӧм эн шу.
Кывъясыс сӧмын торкӧны ӧта-мӧдӧс гӧгӧрвоӧмысь.
Но тэ быд лун матӧджык и матӧджык пуксьы...
Аскинас Ичӧтик принц бара сэтчӧ локтіс.
— Бурджык локны пыр ӧти кадӧ, — корис Руч. — Шуам, тэ кӧ кутан локны нёль часӧ, ме куимсянь нин лоа шуда.
И мыйӧн локтан кадыд матынджык — сійӧн ме шудаджык.
Нёль часнас ме понда нин майшасьны.
Ме тӧдмала шудлысь донсӧ!
А тэ кӧ он кут ӧти кадӧ волывлыны, ме ог тӧд, кор кежлӧ лӧсьӧдны ассьым сьӧлӧмӧс...
Обрядъястӧ торкны оз позь.
— А мый сійӧ обрядыс? — юаліс Ичӧтик принц.
— Тайӧ тшӧтш важӧн нин вунӧдӧмтор, — гӧгӧрвоӧдіс Руч. — Мыйкӧ сэтшӧмтор, мыйысь ӧти луныс торъялӧ мукӧд лунсьыс, ӧти час — мукӧд чассьыс.
Шуам, менам кыйсьысьяслӧн эм сэтшӧм обряд: быд четьвергӧ найӧ сиктса нывъяскӧд йӧктӧны.
И кутшӧм лӧсьыд лун — четьверг!
Ме сэки мӧдӧдча гуляйтны да самӧй виноград йӧрӧдзыс вола.
А кыйсьысьясыд кӧ ас окотанас йӧктісны, став луныс эськӧ вӧлі ӧткодь и менам сэк эськӧ некутшӧм шойччӧм эз вӧв.
Тадзи Ичӧтик принц велӧдіс ас дорас Ручӧс.
А сэсся воис янсӧдчан кад.
— Ме кута тэнӧ казьтывны да бӧрдны, — ышловзис Руч.
— Тэ ачыд мыжа, — шуис Ичӧтик принц. — Ме эг кӧсйы тэнӧ дойдавны, но тэ ачыд корин ас дорӧ велӧдны...
— Сідз, — шуис Руч.
— Но тэ кутан бӧрдны!
— Кута.
— Сідзкӧ, тэныд таысь лёк.
— Абу, — вочавидзис Руч, — меным лӧсьыд.
Казьтышт, мый ме шулі тэныд зарни шепъяс йывсьыс.
Кыкнанныс чӧв олыштісны.
Сэсся Руч содтіс:
— Ветлы нӧшта ӧтчыдысь розаястӧ видзӧдлыны.
Тэ гӧгӧрвоан, мый тэнад розаыд — енъюгыдас дзик ӧти.
А кор локтан янсӧдчыны мекӧд, ме тэныд восьта ӧти гусятор.
Сійӧ лоас тэныд месянь козин.
Ичӧтик принц муніс видзӧдлыны розаяс вылӧ.
— Ті ньӧти абу менам розаӧй кодьӧсь, — шуис сійӧ налы. — Ті некод.
Тіянӧс некод на ас дорас эз велӧд и ті энӧ велӧдӧй.
Татшӧмӧн вӧлі и менам Ручӧй.
Сійӧ нинӧмӧн эз торъяв мукӧд сё сюрс ручсьыс.
Но ме сыкӧд ёртаси и ӧні сійӧ — енъюгыдас дзик ӧти.
Розаяс шӧйӧвошисны.
— Ті зэв мичаӧсь, но тыртӧмӧсь, — водзӧ сёрнитіс Ичӧтик принц. — Ті понда абу окота кувны.
Дерт, ветлысь-мунысь видзӧдлас менам роза вылӧ да шуас, мый сійӧ дзик тіян кодь.
Но меным сійӧ медся дона.
Ме ӧд сійӧс, а эг тіянӧс, быд лун киськав.
Сійӧс, а эг тіянӧс, вевттьыв югыд сайӧдӧн.
Сійӧс видзи кӧдзыд тӧвсьыс.
Сы вӧсна бырӧді номыръяссӧ, гоз-мӧдӧс сӧмын и коли, мед наысь бобувъяс петасны.
Ме кывзі, кор сійӧ норасис и кор ошйысис, ме кылі сійӧс весиг сэк, кор сійӧ ланьтӧмӧн оліс.
Сійӧ — менам.
Ичӧтик принц бӧр локтіс Руч дорӧ.
— Видза колян... — шуис сійӧ.
— Видза колян, — шуис Руч. — Со менам гусяторйӧй, абу ёна мудертор: аддзӧ сӧмын сьӧлӧмыд.
Медся коланасӧ синнад он аддзы.
— Медся коланасӧ синнад он аддзы, — шуис бӧрсяньыс Ичӧтик принц, мед не вунӧдны.
— Тэнад розаыд дона тэн сы вӧсна, мый тэ став ловтӧ сылы сетін.
— Став лолӧс сылы сеті ... — шуис бӧрсяньыс Ичӧтик принц, мед не вунӧдны.
— Йӧзыс вунӧдісны та йылысь, — шуис Руч, — но тэ эн вунӧд: тэныд пыр колӧ кывкутны на понда, кодӧс ас дорад велӧдін.
Тэныд колӧ кывкутны роза пондаыд.
— Меным колӧ кывкутны розаӧй понда... — шуис бӧрсяньыс Ичӧтик принц, мед не вунӧдны.
XXII
— Бур лун, — шуис Ичӧтик принц.
— Бур лун, — шыасис стрелка вешталысь.
— Тэ мый тані вӧчан? — юаліс Ичӧтик принц.
— Юкла ветлысь-мунысьясӧс, — вочавидзис стрелка вешталысь. — Мӧдӧда найӧс ӧтпырйӧ сюрсъясӧн, ӧти поезд — веськыдвылӧ, мӧдӧс — шуйгавылӧ.
И тэрыб поезд, биа ӧшиньяснас югъялӧмӧн, грымакылӧмӧн муніс на весьтӧд, тірзьӧдіс вешталысьлысь ичӧтик чомсӧ.
— Кутшӧма найӧ тэрмасьӧны, — шензис Ичӧтик принц. — Мый найӧ корсьӧны?
— Тайӧс весиг ачыс машинистыс оз тӧд, — шуис стрелка вешталысь.
Сэки мӧдарӧ грымӧбтіс нӧшта ӧти тэрыб поезд.
— Найӧ бӧр нин воӧны? — юаліс Ичӧтик принц.
— Оз, тайӧ мӧдъяс, — шуис стрелка вешталысь. — Паныд мунысьясыс.
— Налы сэні эз кажитчы?
— Лӧсьыд сэні, кӧні ми абуӧсь, — шуис вешталысь.
Йиркакыліс коймӧд тэрыб поезд.
— Найӧ кӧсйӧны суӧдны воддзаяссӧ? — юаліс Ичӧтик принц.
— Нинӧм найӧ оз кӧсйыны, — шуис мӧдыс. — Найӧ узьӧны вагонъясас либӧ пукалӧны да очсалӧны.
Сӧмын челядьыс нырнаныс ляксьӧмаӧсь ӧшиньясас.
— Сӧмын челядь тӧдӧны, мый корсьӧны, — шуыштіс Ичӧтик принц. — Найӧ ловсӧ сетӧны рузум аканьлы, коді лоӧ налы зэв-зэв дона, а мырддясны кӧ сійӧс, челядьыс бӧрддзӧны...
— Шудаӧсь тай, — шыасис стрелка вешталысь.
XXIII
— Бур лун, — шуис Ичӧтик принц.
— Бур лун, — вочавидзис вузасьысь.
Сійӧ вузасис горш косьмӧмысь лекарство кизьясӧн.
Ньылыштан татшӧм кизьсӧ — и быдса вежон горшыд оз косьмы.
— Мыйла тэ найӧс вузалан? — юаліс Ичӧтик принц.
— Мед йӧзыс кадсӧ этшаджык лотасны, — вочавидзис вузасьысь. — Тӧдысь йӧз арталӧмаӧсь пӧ, вежоннас кадсӧ позьӧ видзны ветымын куим минутӧн этшаджык.
— А мый вӧчны тайӧ ветымын куим минутсӧ?
— Мый окота.
«Вӧлі кӧ менам ветымын куим минут весь кад, — мӧвпыштіс Ичӧтик принц, — ме эськӧ муні ёль дорӧ...»
XXIV
Менам неминучасянь коли вежон. Горш веськӧдан кизьяс йылысь кылігӧн ме ньылышті дозйысь бӧръя гульксӧ.
— Да, — шуи ме Ичӧтик принцлы, — ставыс, мый тэ висьталан, зэв интереснӧ, но самолётӧй менам лӧсьӧдтӧм, ваӧй войт эз коль, и ме эськӧ тшӧтш окотапырысь ветлі ёльысь васӧ юны.
— Ручыс, кодкӧд ме ёртаси...
— Дзолюк, Ручыд меным оз отсав!
— Мыйла?
— Да мыйла ме ватӧгыс кула...
Сійӧ эз гӧгӧрво, кыдзи ӧтиыс мӧдыскӧд йитчӧ.
Сэсся шуис:
— Бур, кор ёртыд эм, мед кӧть и кулан.
Меным со зэв нимкодь, мый ме ёртаси Ручкӧд...
«Сійӧ оз гӧгӧрво, мый вермас лоны.
Сылӧн кынӧмыс некор эз сюмавлы, горшыс эз косьмывлы.
Сылы шонді югӧрыс тырмымӧн...»
Ме эг шу тайӧс гораа, сӧмын мӧвпышті.
Но Ичӧтик принц видзӧдліс ме вылӧ да шуис:
— Менам тшӧтш горшӧй косьмӧ... мунам юкмӧс корсьыштам...
Киясӧй менам лют-лётмунісны: нинӧмла тӧдтӧгыд помтӧм-дортӧм пустыняысь юкмӧстӧ корсьны.
Но ми мӧдӧдчим туйӧ.
Уна час ми мунім чӧла; сэсся пемдіс, енэжас ӧзйисны кодзувъяс.
Горш косьмӧмысь менӧ неуна тірӧдіс, кодзувъяссӧ ме аддзи быттьӧ руын.
Юрын пыр бергалісны Ичӧтик принцлӧн кывъясыс, и ме юалі:
— Сідзкӧ, тэ тшӧтш тӧдан, мый сэтшӧмыс горш косьмӧм?
Но сійӧ эз вочавидз.
Сійӧ прӧста шуис:
— Ваыс мукӧддырйи и сьӧлӧмыдлы колӧ...
Ме эг гӧгӧрво, но нинӧм эг шу.
Ме тӧді, мый оз ков сылысь нинӧм юасьны.
Сійӧ мудзис.
Пуксис лыа вылӧ.
Ме пукси орччӧн.
abu
Сэсся сійӧ шуис:
— Кодзувъясыс сэтшӧм мичаӧсь, сы вӧсна мый кӧнкӧ сэн эм дзоридз, кӧть и татысянь оз тыдав...
— Сідз, — нурбыльті ме, тӧлысьӧн югзьӧдӧм лыа гыяс вылӧ видзӧдігмоз.
— И пустыняыс мича... — содтіс Ичӧтик принц.
Збыль.
Меным пыр лӧсьыд вӧлі пустыняас.
Пукалан лыа мыльк вылын.
Нинӧм оз тыдав.
Нинӧм оз кыв.
И век жӧ чӧв-лӧняс мыйкӧ югъялӧ...
— Тӧдан, мыйла пустыняас лӧсьыд? — юаліс сійӧ. — Кӧнкӧ сэні дзебсясьӧ ёль...
Ме шемӧсми, другысь ме гӧгӧрвои, мыйсяма тӧдтӧм биӧн югъялӧ лыаыс.
Коркӧ ичӧтдырйи ме олі важсьыс-важ керкаын — висьтавлісны, быттьӧ сэтчӧ дзебӧма клад.
Дерт, некод сійӧс эз и аддзы, а, гашкӧ, некод эз корсь да.
Но тайӧ сёрнияс вӧснаыс кажитчис, мый керкаыс аслыспӧлӧс: сьӧлӧмас сійӧ видзис гусятор...
— Да, — шуи ме. — Керка кӧть, кодзув кӧть, пустыня кӧть — быдлаын медся лӧсьыдыс сійӧ, мый синнад он аддзы.
— Ме рад, мый тэ сӧглас менам Ручкӧд, — воча шыасис Ичӧтик принц.
Сэсся сійӧ унмовсис, ме босьті сійӧс ки вылӧ да муні водзӧ.
Лолӧй менам вӧлі шызьӧма.
Быттьӧкӧ ме нуи кокниа жугалан озырлун.
Ме весиг чайті, мый Му вылас сыысь жугаланаджыкыс и абу сэсся.
Тӧлысь югӧр улас ме видзӧді сылӧн кельыд кымӧс вылас, куньса синлысъяс вылас, зарни юрси прать вылас, кодӧс легӧдіс тӧлыс да шуалі аслым: тайӧ сӧмын кышӧдыс.
Медсяыс — мый синнад он аддзы...
Сылӧн муртса воссьыштӧм вомыс вашмуныштіс, и ме шуи аслым: узьысь Ичӧтик принцын медмичаыс сійӧ, мый зонка помнитӧ ассьыс розасӧ, коді би моз югъялӧ сы пытшкын весиг узигас...
И ме гӧгӧрвои, мый сійӧс вывті кокни жугӧдны.
Битӧ колӧ быд тӧв пӧльыштӧмысь видзны...
Тадзи ме муні — и асъядорыс вои юкмӧс дорӧ.
XXV
— Йӧзыс сӧлӧны тэрыб поездъясӧ, но найӧ асьныс нин оз гӧгӧрвоны, мый корсьӧны, — шуис Ичӧтик принц. — Та вӧсна найӧ оз и лӧньлыны да шыбласьӧны то ӧтилаӧ, то мӧдлаӧ...
Сэсся содтыштіс:
— И ставыс весьшӧрӧ...
Юкмӧсыс, кытчӧ ми воим, эз вӧв Сахараса юкмӧс кодьӧн.
Пустыняса юкмӧсыд ӧд лыаӧ кодйӧм гуран и эм.
А тайӧ вӧлі дзик збыльвывса сиктса юкмӧс.
Но матын некутшӧм сикт эз вӧв, и меным чайтсис, мый тайӧ вӧт.
— Сэтшӧм тешкодь, — шуи ме Ичӧтик принцлы, — тані ставыс дась: и дзиръя сёр, и ведра, и кӧв...
Сійӧ серӧктіс, вӧрзьӧдіс кӧвсӧ, босьтчис бергӧдлыны сёрсӧ.
Мӧдыс кутіс дзуртны сімӧм бергач моз.
— Кылан? — шуис Ичӧтик принц. — Ми садьмӧдім юкмӧссӧ и сійӧ босьтчис сьывны.
Ме полі, мый сійӧ мудзас.
— Ме ачым васӧ гумовта, — шуи ме, — тэ он вермы.
Надзӧникӧн перйи ме тыр ведрасӧ да лючкиа пукті юкмӧслӧн изъя дорышас.
Пельын век на кыліс сёрыслӧн дзуртана сьылӧмыс, ваыс ведраас тіраліс на, и сы пытшкын тіралісны шонді кӧчьяс.
— Меным окота юыштны тайӧ васӧ, — шуыштіс Ичӧтик принц. — Вайышт мен...
И ме гӧгӧрвои, мый сійӧ корсис!
Ме матысті ведрасӧ вом дорас.
Сійӧ юис куньса синмӧн.
Тайӧ вӧлі быттьӧ медся лӧсьыд пир.
Ваыс эз прӧстӧй ва вӧв.
Сійӧ чужис кодзувъяс увті мунысь кузь туйысь, сёр дзуртӧмысь, менам кияслӧн вынысь.
Сійӧ вӧлі сьӧлӧмлы козинӧн.
Кор ме вӧлі ичӧтик, меным тадзи жӧ югъялісны рӧштвоса козинъяс: козвывса сись биӧн, войшӧркадся орган сьылӧмӧн, мелі нюмъялӧмӧн.
— Тэнад планета вылын, — шуис Ичӧтик принц, — йӧзыс быдтӧны ӧти садйын вит сюрс роза... и оз аддзыны, мый корсьӧны...
— Оз аддзыны, — шуи ме.
— А ӧд мый найӧ корсьӧны, позьӧ аддзыны дзик ӧти розаысь, васӧ ӧти юыштӧмысь...
— Сідз.
abu
— Но синнад он аддзы.
Сьӧлӧмнад колӧ корсьны.
Ме юи васӧ.
Лолавсис кокньыда.
Асъядорыс лыаыс лои ма кодь зарни.
И таысь тшӧтш ме вӧлі шуда.
А мыйысь меным шогавнысӧ?..
— Тэныд колӧ вӧчны, мый кӧсйысьлін, — меліа шуис Ичӧтик принц да пуксис ме дорӧ.
— Мый кӧсйысьлі?
— Помнитан, тэ кӧсйысин... менам балялы ичӧтик чуш...
Ме ӧд кывкута аслам дзоридз понда.
Ме перйи зептысь ассьым серпасъясӧс.
Ичӧтик принц видзӧдліс на вылӧ да пондіс серавны:
— Баобабъясыд тэнад кӧчан кодьӧсь...
А ме сэтшӧма ышняси аслам баобабъясӧн!
— А ручыдлӧн пельясыс... быттьӧ сюръяс!
И сэтшӧм кузьӧсь!
Сійӧ бара на серӧктіс.
— Тэ, ёртанӧй, эн серав ме вылын.
Ме ӧд некор эг кужлы серпасасьнытӧ — сӧмын удавъясӧс ортсысяньыс да пытшкӧссяньыс.
— Мед, — такӧдіс сійӧ менӧ. — Челядьыд и сідзи гӧгӧрвоасны.
Ме серпасалі балялы ичӧтик чуш.
Сеті серпасӧс Ичӧтик принцлы, и сьӧлӧмӧй менам нюкыртчис.
— Тэ мыйкӧ мӧвпалан, а меным он висьтав...
Но сійӧ эз вочавидз.
— Тӧдан, — шуис сійӧ, — аски тырас во, кыдзи ме веськалі тіян Му вылӧ...
Да ланьтіс.
Сэсся содтіс:
— Ме уси татысянь зэв матӧ...
Да гӧрдӧдіс.
И бара, енмыс тӧдӧ, мыйла, сьӧлӧмӧй менам жугыльтчис.
Но век жӧ ме юалі:
— Сідзкӧ, вежон сайын, сійӧ асывнас, кор ми тӧдмасим, тэ эн прӧста сідз ветлӧдлы тані ӧтнад, йӧз оланінсянь сюрс верст ылнаын?
Тэ локтін сэтчӧ, кытчӧ коркӧ усин?
Ичӧтик принц нӧшта ёнджыка гӧрдӧдіс.
А ме полӧмпырысь содті:
— Гашкӧ, тайӧ сы понда, мый во тырӧ?..
И бара сійӧ гӧрдӧдіс.
Сійӧ эз вочавидз менам ни ӧти юалӧм вылӧ, но кор ӧд гӧрдӧдан, быттьӧ шуан «да», сідз ӧд?
— Ме пола... — ышловзьӧмӧн заводиті ме.
Но сійӧ шуис:
— Тэныд колӧ босьтчыны уджӧ.
Мун аслад машина дорад.
Ме кута тэнӧ тані виччысьны.
Лок аски рытнас...
Сӧмын менам майшасьӧмӧй эз лӧнь.
Ме казьтышті Руч йылысь: велалан кӧ код ордӧ кӧ, лоӧ бӧрдны.
XXVI
Юкмӧссяньыс неылын вӧлі важ изъя стенлӧн колясыс.
Мӧд рытнас уджӧс помалӧм бӧрын ме матыстчи сыланьӧ да ылісянь казялі, мый Ичӧтик принц пукалӧ стен дорышас кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн.
Да кылі сылысь гӧлӧссӧ:
— Тэ мӧй вунӧдін нин? — шуаліс сійӧ. — Эз тані сійӧ вӧв.
Кӧнкӧ кодкӧ сылы вочавидзис, сы вӧсна мый сійӧ паныд шуис:
— Но да, сійӧ вӧлі буретш во сайын, тайӧ жӧ луннас, сӧмын мӧдлаын...
Ме ӧддзӧді воськолӧс.
Но некодӧс ме стен дорсьыс эг аддзы ни эг кыв.
А Ичӧтик принц водзӧ кодлыкӧ вочавидзис:
— Дерт.
Тэ аддзан менсьым кок туйӧс лыасьыс.
И сэки виччысь.
Тавой ме сэтчӧ локта.
Стенмӧдзыс колис метра кызь кымын, а ме век на нинӧм эг аддзы.
Недыр чӧв олыштӧм бӧрын Ичӧтик принц юаліс:
— А тэнад ядыд бур?
Ме ог кут ёна мучитчыны?
Ме сувтышті и сьӧлӧмӧй менам нюкыртчис, но ме век на нинӧм эг гӧгӧрво.
— Ӧні мун, — шуис Ичӧтик принц. — Ме кӧсъя чеччыштны.
Сэки ме видзӧдлі му вылас да тайкӧ эг чеччышт!
Стен подулас, Ичӧтик принцлань юрсӧ чатӧртӧмӧн куткыртчӧма виж кый, кодлӧн тай курччӧмыс здукӧн виӧ.
Зептысь револьверӧс видлалігмоз ме котӧрӧн шыбитчи сыланьӧ, но кок шыӧс кылігӧн кыйыд косьмысь ёль моз визувтіс лыаӧдыс, да муртса кылысь кӧрт зёльгӧмӧн надзӧникӧн вошис изъяс костас.
Ме буретш удиті котӧртны стенланьыс да кватитны ассьым Ичӧтик принцӧс.
Сійӧ вӧлі лымйысь на еджыд.
— Мый нӧ тэ сэтшӧмсӧ мӧвпыштӧмыд, пиӧ! — горӧді ме. — Мый могысь тэ варовитан кыйяскӧд?
Ме рази сылысь зарни шарпсӧ.
Кӧтӧдышті кӧсичасӧ да тшӧкті ва юыштны.
Но эг лысьт нинӧм юасьны.
Сійӧ лабутнӧя видзӧдліс ме вылӧ да сывйыштіс кияснас сьыліӧд.
Ме кылі, кыдзи зутшкӧ сылӧн сьӧлӧмыс, быттьӧ лыйӧм лэбачлӧн.
Сійӧ шуис:
— Ме рад, мый тэ кужин машинатӧ лӧсьӧдны.
Ӧні верман гортад воӧдчыны...
— Кытысь тэ тӧдан?!
Ме сӧмын на кӧсъя вӧлі висьтавны сылы, мый ньӧти виччысьтӧг самолётӧй артмис!
Сійӧ эз вочавидз, сӧмын шуис:
— Ме тшӧтш талун гортӧ воа.
Сэсся жугыля содтыштіс:
— Сійӧ ёна ылынджык... а туйыс ёна сьӧкыдджык...
Меным лоис шуштӧм.
Ме топыда кутлі сійӧс, быттьӧ ичӧт кагаӧс, но кылі, кыдзи сійӧ усьӧ кутшӧмкӧ пемыд гуӧ, мый ме ог вермы сійӧс кутны...
Сійӧ мӧвпыштчӧмӧн видзӧдіс кытчӧкӧ ылӧ.
— Менам кольӧ тэнад баляыд.
И ящикыс сылы.
И чушыс...
Сійӧ жугыля вашнитіс.
Ме виччыси.
Сійӧ бытьӧ ньӧжйӧникӧн воис ас садяс.
— Тэ повзин, кагаӧй...
Повзьытӧг он ов!
Но сійӧ небыдика серӧктіс:
— Талун рытнас нӧшта шуштӧмджык лоас...
И бара менӧ йирмӧгаліс сыысь, мый кутшӧмкӧ лёктор матыстчӧ.
Оз эскыссьы, мый ме некор нин ог кывлы сылысь сералӧмсӧ.
Сылӧн серамыс меным ключ ва кодь.
— Кагукӧй, ме нӧшта кӧсъя кывзыштны, кыдзи тэ сералан...
Но сійӧ шуис:
— Тавой тырас во.
Менам кодзулӧй буретш сувтас сы весьтӧ, кытчӧ ме уси во сайын...
— Дзолюкӧй, ӧд ставыс тайӧ: и кыйыс, и кодзувкӧд аддзысьлӧмыс — сӧмын лёк вӧт, збыль ӧд?
Но сійӧ эз вочавидз.
— Медся коланаыс сійӧ, мый синнад он аддзы ... — шуис сійӧ.
— Сідз...
— Тайӧ кыдзи дзоридзкӧд.
Радейтан кӧ ылі кодзув вылын быдмысь дзоридзсӧ, войся енэжад видзӧдны ёна лӧсьыд.
Сэки став кодзулыс тэныд ӧзйӧ.
— Сідз...
— Тайӧ кыдзи вакӧд.
Кор тэ меным сетін юны, сійӧ вӧлі шылад кодь, а ставыс сёр да кӧв пондаыс...
Помнитан?
Сійӧ вӧлі зэв чӧскыд.
— Сідз...
— Войнас тэ видзӧдан кодзувъяс вылӧ.
Менам кодзулӧй вывті ичӧтик, ме ог вермы петкӧдлыны тэныд сійӧс.
Тадзи бурджык.
Мед сійӧ лоас уна кодзув пӧвстас.
И тэ кутан радейтны видзӧдны кодзувъяс вылас...
Ставныс тэныд лоасны ёртъясӧн.
А сэсся ме тэныд ӧтитор козьнала...
Сійӧ серӧктіс.
— Ой, кагукӧй, кагукӧй, кутшӧма ме радейта, кор тэ сералан!
— Тайӧ и эм менам козинӧй... тайӧ лоас, кыдзи вакӧд...
— Кыдз сідз?
— Быд мортлӧн кодзувъясыс аслыспӧлӧсӧсь.
Ветлысьяслы найӧ индӧны туйсӧ.
Мукӧдъяслы найӧ сӧмын ичӧтик киньяс.
Туялысьяслы найӧ — нӧдкыв, кодӧс колӧ тӧдмавны.
Артасьысь мортлы найӧ — сьӧм.
Но став тайӧ йӧзыслы кодзувъясыс кыввортӧмӧсь.
А тэнад лоасны дзик аслыспӧлӧс кодзувъяс...
— Кыдзи?
— Тэ видзӧдлан войнас енэжас, а сэні лоас кодзув, кӧні ме ола, кӧні ме серала, — и тэ кылан, мый став кодзулыс сералӧ.
Тэнад лоасны кодзувъяс, кодъяс кужӧны серавны!
И сійӧ ачыс серӧктіс.
— И кор тэ сайкалан (коркӧ да сайкалан), тэныд лоас нимкодь сыысь, мый тӧдлін менӧ.
Тэ пыр лоан менам ёртӧн.
Тэныд окота лоас мекӧд сералыштны.
Коркӧ восьтан ӧшиньтӧ, и тэныд лоас лӧсьыд...
И тэнад ёртъясыд кутасны чуймавны, мыйла тэ сералан енэжас видзӧдігӧн.
А тэ налы шуан: «Да, да, ме пыр серала, кор видзӧда кодзувъяс вылас!»
И найӧ чайтасны, мый тэ йӧймӧмыд.
Со мый ме тэкӧд вӧча.
Сійӧ сералыштіс.
— Быттьӧ кодзувъяс пыдди ме козьналі тэныд сералысь тільгун чукӧр...
Сійӧ бара на серӧктіс.
Сэсся зумыштчис:
— Тӧдан... тавой... бурджык эн лок.
— Ме тэнӧ ог коль.
— Тэ чайтан, мый меным кутас доймыны... быттьӧ ме кула.
Тадзи нин тай овлӧ.
Эн лок, оз ков.
— Ме тэнӧ ог коль.
Но сійӧс мыйкӧ майшӧдліс.
— Тӧдан... тайӧ кый пондаыс тшӧтш и.
Другысь да сійӧ тэнӧ курччас.
Кыйясыд ӧд скӧрӧсь.
Налы любӧ кодӧскӧ курччыны.
— Ме тэнӧ ог коль.
Сійӧ другысь такаліс:
— Дерт, кык вылад сылӧн ядыс оз тырмы...
Тайӧ войнас ме эг казяв, кодакості сійӧ мунӧма.
Тӧдлытӧг уйкнитӧма.
Но ме сійӧс суӧді жӧ. Ичӧтик принц шавксьӧдіс-муніс водзӧ.
— А, тайӧ тэ... — сӧмын и шуыштіс сійӧ.
Да босьтіс менӧ киӧд.
Но мыйкӧ сійӧс майшӧдліс.
— Весьшӧрӧ тэ мекӧд мунан.
Тэныд лоас сьӧкыд ме вылӧ видзӧднытӧ.
Кутан чайтны, мый ме кула, но тайӧ абу збыль...
Ме чӧв олі.
— Гӧгӧрвоан... тайӧ зэв ылын.
Менам тушаӧй вывті сьӧкыд.
Ме сійӧс ог вермы нунысӧ.
Ме чӧв олі.
— Тайӧ ӧд важ кыш шыбитӧм кодь.
Шогсьынысӧ дзик нинӧмла...
Ме чӧв олі.
Сійӧ падмыштіс.
А сэсся содтіс:
— Тӧдан, кутшӧм лӧсьыд лоӧ.
Ме тшӧтш кута видзӧдны кодзувъяс вылӧ.
И став кодзулыс лоасны быттьӧ дзуртысь важ юкмӧсъяс.
И быдӧн сетас меным юыштны...
Ме чӧв олі.
— Думышт, кутшӧм лӧсьыд лоӧ!
Тэнад лоас витсё миллион тільгун, а менам — витсё миллион юкмӧс...
И тані сійӧ тшӧтш ланьтіс. Бӧрддзис...
— Со ми и воим.
Лэдз меным ӧтнамлы воськовтны.
И сійӧ пуксис лыа вылас. Сійӧ поліс.
Сэсся шуис:
— Тӧдан... менам розаӧй... ме сы понда кывкута.
Сійӧ сэтшӧм жеб!
И сэтшӧм восьса сьӧлӧма.
Сылӧн нёль ем и эм, сэсся сылы нинӧмӧн водзсасьны...
Ме тшӧтш пукси, кокъясӧй тіравны кутісны да.
Сійӧ шуис:
— Со и... ставыс...
Здук мысти чеччис.
И сӧмын ӧтчыдысь воськовтіс.
А ме эг вермы вӧрзьӧдчыны.
Быттьӧ виж чардби звиркнитіс сылӧн кок дортіыс.
Здук кежлӧ сійӧ джӧмдыліс.
Эз горӧд.
Сэсся усис — надзӧн, кыдзи пу пӧрӧ.
Надзӧн и лӧня, ӧд лыаыс босьтӧ став шысӧ.
XXVII
И со колис нин квайт во...
Ме ньӧтчыдысь на некодлы та йылысь эг висьтавлы.
Кор ме бӧр вои, ёртъяс радлісны, мый ме ловъя да дзоньвидза.
Шог меным вӧлі, но налы ме шуалі:
— Мудзи да, сійӧн...
Но сэсся ме надзӧн сайкалі.
Дерт, эг дзикӧдз.
Ме тӧда, мый сійӧ воис аслас планета вылас, ӧд асывнас ме эг аддзы сылысь шойсӧ лыа вывсьыс.
Эз нин сэтшӧм сьӧкыдӧн сійӧ и вӧв.
А войяснас ме радейта кывзыны кодзувъясӧс.
Быттьӧ витсё миллион тільгун.
Но со мый шензьӧдӧ.
Баляыслы ичӧтик чушсӧ серпасалігӧн ме вунӧді кӧртӧд йывсьыс!
Ичӧтик принц оз вермы пасьтӧдны сійӧс баляыслы.
И ме юася ассьым: мый сэні эськӧ керсьӧ, сылӧн планета вылас?
Гашкӧ, баляыс сёйис розасӧ да?
Мукӧддырйиыс ме аслым шуа: «Эз жӧ сёй!
Ичӧтик принц вой кежлас пыр вевттьӧ розасӧ югыд кышӧдӧн да зэв бура видзӧдӧ баля бӧрсяыс...»
Сэки ме шуда.
И став кодзулыс лӧня сералӧ.
А коркӧяскӧ ме шуа аслым: «Вунӧдчылан жӧ мортыд... сэки быдторйыс вермас лоны!
Другысь да ӧти рытӧ сійӧ вунӧдіс югыд вевттьӧд йывсьыс либӧ баляыс кыдзкӧ петіс ящиксьыс...»
И сэки став тільгуныс бӧрдӧ...
Ставыс тайӧ нӧдкыв кодь гӧгӧрвотӧм.
Тіянлы, кодлы тшӧтш мусмис Ичӧтик принцыс, тайӧ ньӧти абу веськодь: став енъюгыдыс миянлы лоӧ мӧд ногаӧн сыысь, мый кӧнкӧ баля, кодӧс ми некор эг аддзылӧй, вермис сёйны роза, кодӧс ми некор эг аддзылӧй.
Видзӧдлӧй енэжас.
Да юалӧй ассьыныд: «Олӧ на сійӧ розаыс али оз нин?
Гашкӧ, баляыс сійӧс сёйис?»
И ті аддзанныд: ставыс гӧгӧр вежсяс...
И некор ни ӧти верстьӧ оз гӧгӧрво, мыйла тайӧ бытьӧн колӧ!
Тайӧ, ме серти, муюгыдас медся мича да медся жугыль иныс.
Пустынялӧн тайӧ жӧ пельӧсыс серпасалӧма и воддза лист бокас, но ме нӧшта ӧтчыдысь серпасалі, мед ті бурджыка сы вылӧ видзӧдлінныд.
Тані Ичӧтик принц медводдзаысь веськаліс Му вылӧ, татысь жӧ сійӧ вошис.
Видзӧдлӧй сюсьджыка, мед ньӧти сорасьтӧг аддзыны тайӧ инсӧ Африкаӧ, пустыняӧ веськалігӧн.
Кутанныд кӧ таті мунны, кевма тіянӧс, энӧ тэрмасьӧй, нӧрӧвитыштлӧй тайӧ кодзув улас!
И матыстчас кӧ тіян дорӧ зарни юрсиа ичӧтик зонка, кутас кӧ гылыда серавны да нинӧм оз вочавидз тіян юалӧмъяс вылӧ, ті, дерт, гӧгӧрвоанныд, коді тайӧ.
Сэки — зэв ёна тіянӧс кора — энӧ вунӧдӧй пальӧдны менсьым шогӧс, ӧдйӧджык гижӧй меным, мый сійӧ бӧр воӧма...
{Антуан де Сент-Экзюпери (комиӧдіс Цыпанов Йӧлгинь) @ Дзоля принс @ мойд @ Антуан де Сент-Экзюпери. Дзоля принс @ 2022 @ Лб. .}
ДЗОЛЯ ПРИНС
Леон Вертлы
Кора прӧшша челядьлысь тайӧ небӧгсӧ верстьӧ мортлы сиӧмысь.
Ачымӧс подулала со кыдз: тайӧ верстьӧыс — менам медбур ёртӧй.
Да нӧшта на — сійӧ гӧгӧрвоӧ дзик-дзик ставсӧ, весиг ныв-пилы гижӧм небӧгъяс.
Медбӧрти, сійӧ олӧ Францияын, а сэні ӧні кӧдзыд да тшыг олӧм.
Та вӧсна сійӧс ёна колӧ такӧдны-лӧньӧдны.
Тайӧ кӧ менсьым мыжӧс некыдзи оз вешты, ме сиа небӧгӧс сійӧ зонкаыслы, кутшӧмӧн вӧлӧма коркӧ менам верстьӧ ёртӧй.
Быд верстьӧ морт ӧд коркӧ кага вӧлі, сӧмын тай этшаӧн наысь тайӧс юрас кутӧны.
Ме вежа ассьым сиӧмӧс со кыдз:
Леон Вертлы, дзолядырсялы.
І
Квайт арӧсаӧн вӧрзьӧдлытӧм вӧръяс йылысь гижӧм «Збыльногса историяяс» небӧг лыддигӧн аддзи сэтысь шензьӧдана серпас:
ыджыд удав-кый ньылалӧ вӧрпаӧс.
Сійӧс вӧлі серпасалӧма со тадз:
....
Небӧгас вӧлі гижӧма: «Удав-кый ньылыштӧ ассьыс начканторсӧ дзоньнас, няклявтӧг.
Сы бӧрын сэсся вӧрнысӧ оз нин вермы да узьӧ во джын, кытчӧдз сёянторйыс кынӧмас помӧдзыс оз быр».
Ме дыр мӧвпалі джунглиса быдсяма лоӧмторйӧн озыр олӧм йылысь да тшӧтш серпасалі рӧма карандашӧн ассьым медводдза серпасӧс.
Тайӧ вӧлі 1 №-а серпасалӧмтор.
Со сійӧ кутшӧм:
....
Ме петкӧдлі чужтӧм серпасӧс верстьӧяслы да юалі, эз-ӧ найӧ повзьыны?
— Шляпаыс ӧмӧй вермӧ повзьӧдны? — паныд шуисны мем.
Но ӧд тайӧ немся эз шляпа вӧв.
Тайӧ вӧлі слӧнӧс ньылыштӧм удав-кый.
Сэсся ме серпасалі удавӧс кыйлысь пытшкӧссӧ петкӧдлӧмӧн, медым верстьӧяслы лои гӧгӧрвоанаджык.
abu
Со менам 2 №-а серпасӧй:
....
Верстьӧяс меным вӧзйисны, эн пӧ нин серпасав кыйясӧс ортсысяньыс ни пытшкӧссӧ петкӧдлӧмӧн, а унджыктор тӧдмав географияысь, арифметикаысь да бурагижӧмысь.
Со тадзи лои, мый квайт арӧсаӧн ме эновтчи серпасалысьлӧн водзӧ вылӧ бур удж-олӧмысь.
1 №-а да 2 №-а серпасъясӧн дьӧбӧ кольӧм бӧрын ме дугді аслым эскыны.
Верстьӧяс асьныс нинӧм оз вежӧртны, а челядь зэв ёна мудзӧны помтӧг налы быдтор висьтавлӧмысь да гӧгӧрвоӧдӧмысь.
Тадз со ковмис меным бӧрйыны мӧд уджсикас, ме велӧдчи пилотӧ.
Лэбалі матӧ му пасьтала.
Да, збыльысь кӧ, географияысь тӧдӧмлунӧй мем зэв на и ковмис.
Ме велалі ӧти видзӧдласӧн торйӧдны Китай Аризонаысь.
Тайӧ зэв тӧдчанатор, торйӧн нин войнас лэбиг кор туйвизьыс вошӧ.
Олӧм чӧж ме аддзылі уна серъёзнӧй йӧзӧс.
Ме дыр олі верстьӧяс пӧвстын.
Аддзылі найӧс дзик матысянь.
Но та понда, колӧ шуны, найӧс бурджыка донъявны эг мӧд.
Паныдавлі кӧ, ме серти, мукӧд дорсьыс сюсьджыкӧс да вежӧраджыкӧс, петкӧдлывлі сылы 1 №-а серпасӧс — сійӧ менам пыр аскӧд.
Ме кӧсйылі тӧдмавны, збыль-ӧ тайӧ мортыс мыйкӧ гӧгӧрвоӧ.
Сӧмын ставныс меным вочавидзлісны: «Тайӧ шляпа».
Сэсся ме эг нин сёрнитлы накӧд ни удав-кыйяс, ни джунгли, ни кодзувъяс йылысь.
Ме ладмӧдчылі налӧн мӧвпаланногныс дорӧ.
Сёрнитлі накӧд бридж да гольф ворсӧмъяс, кансям да регатъяс йылысь.
И верстьӧяслы зэв воліс сьӧлӧм выланыс, мый тӧдмасисны татшӧм садя мӧвпалысь морткӧд.
ІІ
Сідзи олі ме ӧтка олӧмӧс, и некодкӧд вӧлі меным сьӧлӧмсянь сёрнитны.
И со квайт во сайын мем ковмис бытьӧн пуксьӧдны еропланӧс Сахараӧ.
Моторас мыйкӧ сэки жугалӧма вӧлі.
Мекӧд эз вӧвны механик ни пассажиръяс, да шуи видлыны дзоньтасьны ачым, кӧть тайӧ зэв сьӧкыд удж.
Петан туйыс менам вӧлі кык — моторсӧ дзоньтавны либӧ кувны.
Ваыс меным ӧдвакӧ эськӧ тырмис вежон кежлӧ.
И сідз, медводдза рытнас ме унмовси кушинын лыа вылын, сысянь сюрс миля ылнаын эз вӧв ни ӧти овмӧдчӧмин.
Океанӧ караб вӧйӧм бӧрын веськалӧм мортлы и пур вылас эз эськӧ вӧв сэтшӧм ӧтка да гажтӧм.
Сӧмын видлӧй ӧні вежӧртны менсьым шензьӧмӧс, шонді петігӧн кор менӧ садьмӧдіс кодлӧнкӧ вӧсньыдик гӧлӧс:
abu
— Кора тіянӧс... серпасалӧй меным мегӧпиӧс...
abu
abu
Ме чеччышті весьтам гымыштӧмысь моз.
Тіли синмӧс.
Гӧгӧр видзӧдлі.
Да аддзи — сулалӧ шемӧстана зонка-дзолюк да видзӧдӧ сӧдз синъясӧн ме вылӧ.
Со кыдзи ме сійӧс медбура серпасавлі бӧрыннас нин.
Дерт, сэні сійӧ абу дзик сэтшӧм, кутшӧм вӧлі збыль вылас.
Таысь ме абу мыжа.
Квайт арӧсаӧн менӧ верстьӧяс эскӧдісны, мый меысь серпасалысь оз пет, та вӧсна нинӧм эг и велавлы серпасавны удав-кыйясысь кындзи — ортсысяньыс да пытшкӧссӧ петкӧдлӧмӧн.
И сідз, синмӧс чашкӧдӧмӧн дзорги-видзӧді тайӧ шемӧсмӧдантор вылас.
Энӧ вунӧдӧй — ме вӧлі морт оланінсянь сюрс миля ылнаын.
Немтор эз висьтав сы йылысь, мый дзолюкыс вӧлі вошӧма либӧ кувтӧдзыс мудзӧма-повзьӧма, либӧ сійӧ тшыгла да ватӧмла кулан выйын нин.
Ортсысяньыс тайӧ кагаыс немся эз вӧв оланінъясысь ылыс тыртӧминӧ вошӧм морт кодь.
Вӧлисти менам кыв-ворӧй воссис да ме юалі:
— Но... мый тэ тані вӧчан?
Сійӧ бара лӧня да мӧвпалӧмӧн корис:
— Кора тіянӧс... серпасав мегӧпиӧс...
Тайӧ ставыс вӧлі сэтшӧм гӧгӧрвотӧм гусятор кодь, мый ме корӧмсӧ ӧтдортны эг лысьт.
Кутшӧм кӧть эз вӧв тешкодь тані, кулӧмсянь дзик матын, тыртӧминас, ме век жӧ перйи зепсьым кабала лист да пыр гижана перӧ.
Сэки ме мӧвпышті, мый велӧдлі ёнджыкасӧ география, история, арипметика да бурагижӧм, — да шуи дзолюклы (весигтӧ скӧракодь шуи), мися ме серпасасьнысӧ ог куж.
Сійӧ воча чӧвтіс:
— Мед.
Серпасав мегӧпиӧс.
Сы понда мый ме мегӧпиянӧс некор эг серпасавлы, выль пӧв серпасалі кык важ серпасторйысь ӧтиӧс, велалӧмпырысь кужанторйӧс нин: удав-кыйӧс ортсысӧ да пытшкӧссӧ сылысь петкӧдлӧмӧн.
Сэсся дзолюклысь горӧдӧмсӧ кылӧм бӧрын зэв ёна шензи:
— Оз ков, оз!
Меным оз ков слӧнӧс удав-кый пытшкын!
Удав повзьӧдчана, слӧныс бара вывті ыджыд.
Менам гортын ставыс зэв ичӧт.
Меным колӧ мегӧпи.
Серпасав мегӧпиӧс.
И ме серпасалі.
....
Сійӧ сюся видзӧдліс серпассӧ да шуис:
— Абу, тайӧ мегӧпиыс дзик нин омӧлик.
Серпасав мӧдӧс.
Ме серпасалі.
Менам выль ёртӧй небыда, жалитӧмпырысь нюммуніс.
— Тэ ӧд ачыд аддзан, — шуис сійӧ, — тайӧ абу мегӧпи.
Тайӧ ыджыд меж.
Сылӧн то сюръяс эмӧсь...
Ме сэсся серпасалі мӧд ног.
Сӧмын зонка тайӧ серпассӧ тшӧтш ӧтдортіс.
— Тайӧ вывті пӧрысь.
Меным колӧ сэтшӧм мегӧпи, дыр мед олас.
Сэки ме куысь петі — колӧ ӧд вӧлі ӧдйӧджык моторсӧ разьны, да парсалі со мый:
....
И шуи дзолюклы:
— Со тэныд куд.
Сы пытшкын тэнад мегӧпиыд пукалӧ.
Сӧмын кутшӧма ме чуйми, кодыр менам стрӧг донъялысьӧй виччысьтӧг гажаа нюмъёвтіс:
— Со татшӧмтор мем и колӧ!
Кыдзи тэ чайтан, уна-ӧ турун сійӧ сёйӧ?
— А мый?
— Менам ӧд гортын ставыс зэв этша...
— Тырмас сылы.
Ме тэныд сета дзик нин ичӧтик мегӧпиӧс.
— Абу сэтшӧм нин сійӧ ичӧт... — шуис дзолюк, юрсӧ копыртӧмӧн серпас вылас видзӧдіг. — Со ӧд!
Сійӧ унмовсьӧма...
Тадзи ме тӧдмаси Дзоля принскӧд.
ІІІ
Эг другӧн ме гӧгӧрво, кытысь сійӧ воӧма.
Дзоля принс помся менӧ юасис, но ме кӧ сійӧс мый йылысь кӧ юавлі, сійӧ менӧ быттьӧ эз и кывлы.
Сӧмын вочасӧн, пырмуніг шуӧм ӧткымын кывйысь мем ставыс лои тӧдса.
Со, менсьым еропланӧс (сійӧс ме серпасавны ог кут, кӧть кыдз ог зіль, оз артмы) медводдзаысь аддзылӧмӧн зонка юаліс:
— Тайӧ нӧ мыйсяматор?
— Тайӧ абу мыйсяматор.
Тайӧ ероплан.
Менам еропланӧй.
Сійӧ лэбалӧ.
Ме ошйысьӧмпырысь гӧгӧрвоӧді сылы, мися, кужа лэбавны.
Сэки сійӧ горӧдіс:
— Кыдзи?
Тэ усин енэжысь?
— Да, — родыштӧмӧн вочавидзи ме.
— Вот тешкодьтор!
И Дзоля принс чуналана гораа серӧктіс. Менӧ весигтӧ таысь кезнитіс: ог радейт, мекӧд вӧвлӧмторъяссӧ да менӧ серам вылӧ кӧ лэптӧны.
Сэсся зонка содтіс:
— Сідзкӧ, тэ тшӧтш воин енэжысь.
А кутшӧм енэжмуысь?
Со татшӧм сылӧн вӧлӧма татчӧ — тыртӧминӧ — воӧмыс, гусятор кодь, — мӧвпышті ме да юалі веськыда:
— Сідзкӧ, артмӧ: тэ веськалін татчӧ мӧд енэжмуысь?
Сійӧ эз вочавидз,
сӧмын лӧня довкнитіс юрнас, менсьым еропланӧс видзӧдаліг:
— Но-о, та вылын тэ эн вермы лэбзьыны-воны татчӧ ылісянь...
Сэсся мый йылысь кӧ думыштчис,
перйис менсьым серпасалӧм мегӧпиӧс да вӧйтчис тайӧ донаторсӧ видзӧдӧмӧ.
abu
И ме видлі тӧдмавны унджыктор на:
— Кытысь нӧ тэ воин татчӧ, дзолюк?
Кӧні тэнад гортыд?
Кытчӧ тэ кӧсъян нуны менсьым мегӧпиӧс?
Сійӧ мӧвпалігмоз, ланьтӧмӧн олыштіс, сэсся чӧвтіс:
— Зэв бур, козьналін кудтӧ да, мегӧпиӧй сэні кутас узьлыны войнас.
— Да, дерт жӧ.
Лоан кӧ сюсь да вежӧра, ме тэныд сета сійӧс домалан кӧв.
Да майӧг.
Дзоля принс дӧзмискодь:
— Домавны?
Мыйла?
— Да ӧд он кӧ мегӧтӧ домав, сійӧ мунас кытчӧкӧ да вошас.
Сэки менам ёртӧй гажаа серӧктіс:
— Да кытчӧ нӧ сійӧ мунас?
— Быдлаӧ ӧд вермас!
Век веськыда, веськыда, кытчӧ синмыс видзӧдӧ.
Сэки Дзоля принс шуис дзик сӧдза ме вылӧ видзӧдӧмӧн:
— Эн шогсьы, менам ӧд сэні зэв дзескыд.
Да содтіс гажтӧмакодь:
— Кутан кӧ мунны век веськыда да веськыда, ылӧдз он во...
ІV
Тадзи ме тӧдмалі нӧшта ӧти тӧдчанатор: сылӧн чужан енэжмуыс сӧмын керка ыджда и эм!
Сідзсӧ эськӧ менӧ тайӧ эз ёна шензьӧд.
Ме тӧдлі, мый Му, Юпитер, Марс, Асъя кодзув кодь ыджыд енэжмуяс кындзи эм уна сё мукӧд енэжму (весигтӧ нимтӧмӧсь), да эмӧсь сэтшӧм ичӧтӧсь, мый найӧс телескопӧн сьӧкыд аддзыны.
Кодзувъяс туялысь кӧ восьтӧ татшӧм енэжмусӧ, сетӧ сылы сэк оз ним, а лыдпас.
Шуам кӧть: 3251-ӧд астероид.
Менам эм зумыд подув чайтны, мый Дзоля принс воис татчӧ Б–619-ӧд ичӧтик енэжму вылысь.
Тайӧ астэроидсӧ казявлӧма сӧмын ӧтчыдысь 1909-ӧд воӧ Турцияысь ӧти астроном.
Кодзувъяс туялысь юӧртӧма сэки аслас тӧдчана восьтӧмтор йывсьыс Астрономъяслӧн войтыркостса ӧксьӧма дырйи.
Сӧмын сылы некод абу эскӧма сы понда сӧмын, мый туялысьыс кышасьӧма вӧлӧм турокъяс паськӧмӧ.
Сэтшӧм со йӧз верстьӧясыс!
Б–612-ӧд енэжмулы шуд вылӧ турцияса султаныс аслас канмуса став олысьыслы тшӧктӧма пасьтасьны европаногса паськӧмӧ, мӧд ног кӧ — виасны.
1920-ӧд воӧ тайӧ астрономыс бара юӧртӧма восьтӧмтор йывсьыс.
Сэкисӧ медбӧръя мода сертиыс пасьтасьлӧма — да ставныс сыкӧд воӧмаӧсь ӧти кывйӧ.
Ме висьталі тіянлы Б-612 енэжму йылысь сэтшӧм уна да весиг вайӧді сылысь лыдпассӧ сӧмын верстьӧяс понда.
Найӧ зэв ёна радейтӧны лыдпасъяс.
Кодыр налы висьталан выль ёрт йылысь, найӧ некор оз юавны медтӧдчанаторъяссӧ.
Некор оз шуны: «А кутшӧм сылӧн гӧлӧсыс?
Мыйӧн ворсны радейтӧ?
Бобувъяссӧ кыявлӧ оз?»
Найӧ юаласны: «Кымын арӧс сылы?
Кымын вок сылӧн эм?
Сьӧктаыс сылӧн кутшӧм?
Ыджыд-ӧ айыслӧн удждоныс?»
Сы бӧрын чайтӧны, ыштӧкӧ морт йывсьыс тӧдмалісны.
Со кор, шуам, налы висьталан: «Ме аддзылі роза рӧма сёйизйысь тэчӧм керка, ӧшиньясыс герань дзоридзьяса, а вевт вылас позтысьӧны гулюяс», — найӧ некыдзи оз вермыны син водзаныс сувтӧдны тайӧ керкасӧ.
Налы колӧ шуны: «Ме аддзылі керка сё сюрс франк донысь», — сэки найӧ горӧдасны: «Ок кутшӧм мичлун!».
Сідзи жӧ лоас, налы кӧ шуан: «Со эскӧдана подув сы вылӧ, мый Дзоля принсыс збыльысь вӧлі — сійӧ ӧд бурсьыс-бур, гажаа сераліс, сылы колӧ вӧлі мегӧпи.
А коді кӧсйӧ видзны мегӧпиӧс, то, дерт жӧ, сійӧ збыльысь эм», — тадзи кӧ налы шуан, найӧ сӧмын лэптыласны пельпомсӧ да видзӧдласны тэ вылӧ вежӧртӧм кага вылӧ моз.
Но налы кӧ висьталан: «Сійӧ воӧма татчӧ Б-612-ӧд нима астероидсянь», — найӧс эскасны да оз нин пондыны дӧзмӧдчыны юалӧмъяснас.
Сэтшӧм йӧз нин этайӧ верстьӧясыс.
Оз ков на вылӧ лӧгнытӧ кутны.
Челядьлы колӧ лоны верстьӧ йӧз дорӧ небыд сьӧлӧмаӧн.
Сӧмын ми, олӧмсӧ гӧгӧрвоысьяс, дерт, серам вылӧ лэптам лыдпасъяс да чипраяс!
Мем зэв окота эськӧ вӧлі панны тайӧ повесьтсӧ шемӧсъяса мойдкыв моз.
Окота гижны тадзи:
«Овліс-вывліс Дзоля принс.
Сійӧ овліс ассьыс неунаӧн ыджыдджык енэжму вылын, да сылы ёна эз тырмыв ёрт...»
Олӧмсӧ гӧгӧрвоысь быд морт дзик пыр эськӧ казялас: тайӧ, дерт, ёнджыка мунӧ збыльтор вылӧ.
Та понда ме ньӧти ог кӧсйы, медым менсьым небӧгӧс лыддисны теш пычкӧм понда.
Вывті сьӧкыд казьтывны да абу кокни та йылысь висьтавлыны.
Колис нин квайт во ёртӧйлӧн аслас мегӧпинас менӧ эновтӧмсянь.
abu
Зэв гажтӧмтор тайӧ — кор вунӧдӧны ёртъясӧс.
Эз быдӧнлӧн вӧвлы ёрт.
И ме пола лоны верстьӧ кодьӧн, кодъясӧс лыдпасъясысь кындзи нинӧм нин оз кыскы, оз ышӧд.
Со та вӧсна нӧшта ме ньӧби рӧма карандашъяса да мавтасъяса куд.
Тайӧ абу кокнитор — менам арлыдӧ — бара босьтчыны серпасасьны, нӧшта кӧ олӧм чӧжӧн серпасавлі сӧмынтӧ удав-кыйӧс ортсысяньыс да пытшкӧссӧ петкӧдлӧмӧн, да и то сӧмын квайт арӧсаӧн!
Дерт, ме зіля серпасавны ӧткодьлунсӧ петкӧдлӧм могысь кыдз позьӧ стӧчджыка.
Сӧмын тырвыйӧ ог эскы, мый ставыс менам артмас.
Ӧти чужӧмпас артмӧ бурджыка, мӧд немся оз артмы, ӧткодьлунтӧм лоӧ.
Со и джуджданас тшӧтш: ӧти серпасын принс артмӧма вывті ыджыд, мӧдын — вывті дзоля.
Дай ме юрын ог кут паськӧмыслысь рӧмсӧ.
Ме зіля серпасавны тадзи и этадзи, ылӧсас, кыдзи артмас.
Медбӧрти, ме верма шыбӧлясьны кутшӧмкӧ тӧдчана посниторъясын.
Но ті энӧ дивитӧй.
Ёртӧй некор нинӧм мем эз гӧгӧрвоӧдлы.
Гашкӧ, сійӧ чайтліс, мый ме тшӧтш сы кодь.
Сӧмын зэв жаль, ог куж аддзыны мегӧпиӧс куд пытшсьыс.
Гашкӧ, ме мыйӧнкӧ верстьӧяс кодь нин.
Тӧдӧмысь, ме пӧрысьма.
V
Быд лун ме тӧдмавлі мыйкӧ выльтор зонкалӧн енэжму йывсьыс, сы йылысь, кыдзи сійӧ эновтӧма чужанінсӧ да кыдзи уналаті ветлӧдлӧма.
Та йылысь дзолюк висьтавліс этшаника, пырмунігмоз сӧмын.
Сідз, коймӧд луннас ме тӧдмалі баобаб пуяс вӧсна лоӧм трагедия йылысь.
Пансис сёрниыс бара мегӧписянь.
Тӧдчис, Дзоля принсӧс топӧдіс кутшӧмкӧ падъялӧм, да сійӧ юаліс:
— Висьтав, збыль ӧд — мегӧпияныс кустъяссӧ йирӧны?
— Да, збыль.
— Вот тайӧ бур!
Ме эг вежӧрт, мый бурыс лоӧ мегӧпиянӧн кустъяс йирӧмсьыс.
Дзоля принс сэки содтіс:
— Сідзкӧ, найӧ баобабъяссӧ тшӧтш йирӧны?
Ме паныд шуаси, мый баобабъяс — абу кустъяс, а гырысь пуяс, кӧлӧкӧльнича джудждаӧсь, да сійӧ кӧ вайӧдас весигтӧ слӧн чукӧр, налы оз артмы йирны-сёйны весиг ӧти баобаб пу.
Слӧнъяс йылысь кывлӧм мысти Дзоля принс серӧктіс:
— Найӧс ковмис эськӧ сувтӧдавны ӧта-мӧд вылас...
А сэсся висьталіс лючки мӧвпалӧмӧн:
— Водзассӧ баобабъяс лючки быдмытӧдзныс овлӧны дзик посниӧсь.
— Тайӧ збыль.
А мыйла тэнад мегӧпиыдлы колӧ сёйны посни баобабъяссӧ?
— А кыдз нӧ мӧд ног! — горӧдіс сійӧ, быттьӧ сёрниыс мунӧ вӧлі дзик нин быдлунъяторъяс йылысь.
Та понда ковмис мем юрӧс жуглыштны, кытчӧдз эг гӧгӧрво, мыйсяматор тайӧ вӧлӧма.
Дзоля принслӧн енэжмуас, кыдзи быд мукӧд енэжмуын, быдмӧны турунъяс — колана да ковтӧм, ёгтурун.
Сідзкӧ сэні эм бур, колана турунлӧн да ковтӧм ёгтурунъяслӧн кӧйдыс.
Сӧмын ӧд сійӧ тыдавтӧм.
Тусьясыс му пытшкас пыдын узьӧны кутшӧмкӧ ӧтилӧн садьмытӧдз.
Сэки сійӧ мыччӧдӧ петассӧ: веськалӧ да нюжӧдчӧ шонділань, медводз сэтшӧм мусаник да бур.
Тайӧ кӧ редислӧн либӧ розалӧн петас, мед и быдмас бур вылӧ.
Но петасыс кӧ кутшӧмкӧ ёгтурунлӧн, сійӧс колӧ нетшыштны вужнас тайӧс тӧдмалӧм мысти дзик пыр.
И вот вӧлӧмкӧ Дзоля принслӧн енэжму вылас эм лёквӧчана да ковтӧм кӧйдыс тусьяс... тайӧ баобаб пуяслӧн тусьяс.
Енэжмуыс дзоньнас тайӧн нёрпалӧ.
Он кӧ баобаб петассӧ дзик пыр казяв, сыысь сэсся он мын.
Пуыс босьтас енэжмусӧ ставнас.
Сійӧ аслас вужъяснас ставсӧ розьӧдлас.
Да нӧшта енэжмуыс кӧ ичӧт да баобабыс уна, найӧ мусӧ дзоньнас нетшкасны торпыригъясӧ.
— Эм татшӧм чорыд индӧд, — висьталіс бӧрыннас мем Дзоля принс. — Асывнас чеччин, мыссин, асьтӧ лючки пелькӧдін — и дзик пыр идрав ассьыд енэжмутӧ.
Дзик быть колӧ баобабъяссӧ мусьыс нетшкыны, кыдз сӧмын позяс найӧс торйӧдны роза петасъясысь: вож коръясыс налӧн ӧткодьсямаӧсь.
Тайӧ зэв гажтӧм удж, но абу сьӧкыд.
Ӧтчыд сійӧ вӧзйис мем зільыштны да серпасавны сідз, медым миянӧс бура гӧгӧрвоасны челядь.
— Найӧс кӧ суас мог коркӧ ветлыны мукӧд муясӧ, то тайӧ ныв-пилы ковмас.
Мукӧд уджсӧ позяс эновтлыны, таысь лёкыс оз ло.
Но сетан кӧ вӧля баобабъяслы, шогысь он мын.
Ме тӧда ӧти енэжму, сэні овліс дышпоз.
Сійӧ ас кадӧ абу нетшыштӧма куим петас...
Дзоля принс зэв стӧча мем ставсӧ висьталіс, да ме серпасалі тайӧ енэжмусӧ.
Вир оз лӧсяв мем велӧдны йӧзӧс бур олӧмӧ.
Но этшаӧн тӧдӧны, кутшӧм лёктор вайӧны баобабъяс, а астероид вылӧ быд воысьӧс вермас суны ыджыд шог, — та пӧрйӧ ме ог нин кут кутчысьны.
«Челядьӧй! — шуа ме. — Видзӧй асьнытӧ баобабъясысь!»
Ме кӧсъя водзвыв видзны ассьым ёртъясӧс найӧс важӧн нин кыйӧдысь лёкторйысь, а найӧ весигтӧ оз и чайтны тайӧс лоиг, кыдзи эг тӧдлы водзвыв тайӧс и ме.
Та вӧсна ме сэтшӧм зільӧмӧн ставсӧ серпасалі, да та йылысь немся ог жалит.
Вермас лоны, ті юаланныд: мыйла тайӧ небӧгас сэсся абу татшӧм мӧрччана мӧд серпасыс, баобабъясаысь кындзи?
Вочакывйыс зэв кокни: ме зіли, сӧмын менам немтор эз артмы.
А со баобабъясӧс серпасалігӧн менӧ ышӧдіс ӧтитор — тайӧ вир ёна колантор да эновтны позьтӧмтор.
VІ
Ок, Дзоля принс!
Вочасӧн ме сідзжӧ гӧгӧрвои, кутшӧм гажтӧм да ӧтпертаса вӧлӧма тэнад олӧмыд.
Зэв дыр тэнад вӧлӧма сӧмын ӧти гажӧдчантор: тэ нимкодясьӧмыд шонді пуксьӧмӧн.
Та йылысь ме тӧдмалі нёльӧд лунӧ асывнас, шуин тэ кор:
— Ме зэв ёна радейта рытъя кыа.
Мунам видзӧдлам шонді пуксьӧмсӧ.
— Сӧмын ковмас виччысьыштны.
— Мый виччысьны?
— Медым шондіыс пуксяс.
Водзассӧ тэ ёна шемӧсмин, а сэсся серӧктін ас вылад да шуин:
— Менам аскылӧмӧй сэтшӧм, быттьӧ ме ас гортам!
И збыльысь ӧд.
Быдӧн тӧдӧ: Америкаын кодыр лун шӧр кад, Францияын шондіыс пуксьӧ нин.
Да верман кӧ ӧти здукӧн лэбзьыштны Францияӧ, позис эськӧ нимкодясьны рытъя кыаӧн.
Зэв жаль, Францияӧдз зэв-зэв ылын.
А аслад ичӧтик енэжмуад тэныд позьӧ вештыны улӧстӧ некымын воськов вылӧ.
И тэ бара видзӧдан рытъя кыаа кодзулӧсь енэжӧ, дерт, кӧсъян кӧ...
— Ӧтчыдысь ме ӧти лунӧ аддзылі шонді пуксьӧмсӧ нелямын куимысь!
Да неуна виччысьыштӧмӧн тэ содтін:
— Тӧдан... кор тэныд лоас зэв гажтӧм, лӧсьыд видзӧдлыны шонді пуксьӧмсӧ...
— Сідзкӧ сійӧ луннас, кор тэ аддзылін нелямын куим рытъя кыа, тэныд вӧлі зэв гажтӧм?
Сӧмын Дзоля принс чӧв оліс.
VІІ
Витӧд лунӧ мегӧпи отсӧгӧн ме бара тӧдмалі Дзоля принслысь гусяторсӧ.
Сійӧ юаліс виччысьтӧг, водзвыв та йылысь кыв шутӧг, быттьӧ дыр мӧвпалӧм бӧрын кывкӧрталіс:
— Мегӧпиыс кӧ йирӧ кустъяс, сійӧ тшӧтш и дзоридзьяс сёйӧ?
— Сійӧ ставсӧ сёйӧ, мый веськалас.
— Весиг ёсь емъяса дзоридзьяссӧ?
— Да, тшӧтш и ёсь емъяссасӧ.
— Мыйла сэк колӧны ёсь емъясыс?
Тайӧс ме эг тӧд.
Ме ёна нокси: моторас сибдӧма вӧлі ӧти гайка, да ме зіли сійӧс разьны.
Ме дӧзми, ставыс лёк вӧлі да: ваыс быран выйын, та понда повны куті сыысь, мый тыртӧминӧ бытьӧн пуксьӧмысь нинӧм шогманаыс оз артмы.
— Мыйла колӧны ёсь емъясыс?
Мыйкӧ кӧ юалас, Дзоля принс вочакыв кывтӧдз некор эз ӧвсьывлы.
Сибдӧм гайкаыс менӧ куысь петкӧдіс, да та вӧсна ме вочавидзи сьӧдас:
— Ёсь йывъясыс некодлы оз ковны, дзоридзьяс найӧс лэдзалӧны скӧрысла.
— Со кыдз!
Пуксис чӧв-лӧнь.
Та бӧрын сійӧ шуис скӧрпырысь:
— Ог эскы ме тэныд!
Дзоридзьяс слабиникӧсь.
И зэв эскысьӧсь.
abu
Найӧ чайтӧны — налӧн кӧ лоасны ёсь йывъяс, наысь ставныс пондасны повны...
Ме эг вочавидз.
Сійӧ здукас шуи аслым: гайкаыс кӧ ӧні оз вӧрзьы да ме лӧсышта мӧлӧтӧн, сійӧ жугалас-киссяс.
Дзоля принс бара торкис менсьым мӧвпъясӧс:
— А тэ чайтан, мый дзоридзьяс...
— Да немся ог!
Немтор ме ог чайт!
Ме шуи тэд, юрӧ мый медводз воис.
Он ӧмӧй аддзы, кутшӧм сьӧкыд удж ӧні вӧча.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ шензьӧмӧн:
— Сьӧкыд удж?!
Сійӧ век видзӧдіс ме вылӧ: мавтасӧ лякӧссьӧм, киын мӧлӧта, тӧдтӧм эмтор дорӧ копыртчӧм, ме сы синъясын вӧлі сэтшӧм мисьтӧм.
— Те сёрнитан верстьӧяс моз! — шуис сійӧ.
Мем лои яндзим.
А сійӧ жальлун тӧдтӧг содтіс:
— Ставсӧ тэ сорлалан... нинӧм он гӧгӧрво!
Да, сійӧ чорыда скӧрмис.
Зонка пыркнитіс юрнас, да тӧлыс ӧвтыштіс сылысь зарни юрсисӧ.
— Ме тӧда ӧти енэжму, сэні олӧ ӧгралан чужӧма сэтшӧм жӧ ӧксай.
Сійӧ став олӧм чӧжыс абу исыштлӧма ни ӧти дзоридз.
Ньӧтчыдысь абу видзӧдлӧма кодзув вылӧ.
Сійӧ некор некодӧс абу радейтлӧма.
Да некор немтор абу вӧчлӧма.
Сійӧ ноксьӧ сӧмын ӧтиторйӧн: сійӧ содталӧ-чинталӧ лыдпасъяс.
Да асывсяньыс войӧдзыс дольӧ ӧтитор: «Мортыс ме серъёзнӧй!
Ме мортыс серъёзнӧй!» — но дзик тэ моз.
Да веськыда пӧльтчӧ асьсӧ вылӧ пуктӧмсьыс.
А збыльысьсӧ сійӧ абу морт.
Сійӧ тшак.
— Мый?
— Тшак!
Дзоля принслӧн чужӧмыс весиг скӧрысла кельдӧдіс.
— Уна миллион во дзоридзьяслӧн быдмӧны ёсь емъяс.
Да уна миллион во мегӧпиян век жӧ сёйӧны дзоридзьяс.
Да абу ӧмӧй тайӧ тӧдчанатор — гӧгӧрвоны, мыйла найӧ мый вынсьыныс зільӧны быдтыны ёсь йывъяссӧ, наысь кӧ некутшӧм водзӧс абу?
Абу ӧмӧй тӧдчана сійӧ, мый мегӧпиян да дзоридзьяс тышкасьӧны ӧта-мӧдныскӧд?
Да абу ӧмӧй тайӧ тӧдчанаджык да серъёзнӧйджыктор гӧрд чужӧма кыз ӧксайыслӧн арипметика дорысь?
А ме кӧ тӧда муюгыдын дзик ӧти дзоридз (сійӧ быдмӧ менам енэжму вылын), и татшӧм мӧдыс некӧні сэсся абу, а ичӧтик мегӧпиыс друг ӧти мича асылӧ босьтас дай сёяс сійӧс да весиг оз тӧдмав, мый вӧчис?
Да тайӧ, тэ ног, абу тӧдчана?
Сійӧ ёна гӧрдӧдіс.
Сэсся бара сёрни паніс:
— Радейтан кӧ дзоридзӧс, кутшӧм сэсся абу некӧні уна миллион кодзув вылын, тайӧ нин тырмымӧн: видзӧдан енэжас да кылан асьтӧ шуда мортӧн.
И шуан аслыд: «Кӧнкӧ сэні олӧ менам дзоридзӧй...»
Но сійӧс кӧ мегӧпиыс сёяс, лоас сэтшӧмтор, быттьӧкӧ став кодзулыс ӧти здукӧ кусас!
И тайӧ, тэ ногӧн, абу тӧдчана!
Сійӧ эз нин вермы сёрнитны.
Немвиччысьтӧг бӧрддзис.
Пемдіс.
Ме эновті уджӧс.
И дӧнзьӧдана гайкаыс да мӧлӧтыс, горш косьмӧмӧй да кулӧмысь полӧмӧй юрысь петіс, вуніс.
Кодзув вылын, енэжмуын, — миян енэжмуын, Му нимаын — бӧрдіс Дзоля принс, и колӧ вӧлі сійӧс такӧдны.
Ме босьті сійӧс киам да понді баййӧдлыны.
Ме висьталі сылы: «Тэнад радейтана дзоридзлы некод лёксӧ оз вӧч...
Ме серпасала тэнад мегӧпиыдлы нырдом...
серпасала тэнад дзоридзлы доръян кӧрт...».
abu
Ме эг тӧд мый нӧшта шуны.
Ачымӧс кылі ӧшлӧпанӧн, дурк да кын мортӧн.
Кыдзи чуксавны-корны, мед сійӧ кылас, кыдзи вӧтӧдны ме дорысь ылыстчысь ловсӧ?
Сійӧ ӧд сэтшӧм гусятор кутысь да тӧдмавтӧм, тайӧ синваа муыс...
VІІІ
Зэв регыдӧн ме тӧдмалі бурджыка тайӧ дзоридзсӧ.
Дзоля принслӧн енэжмуас век быдмылісны синмӧ шыбитчытӧм дзоридзьяс — сырйыс налӧн вӧлӧма этша, уна ин найӧ абу босьтлӧмаӧсь да некодӧс абу майшӧдлӧмаӧсь.
Асывнас турун пиас дзоридзьяс воссьывлӧмны да рытъявылас пӧдласьлӧмны.
А этайӧыс ӧтчыд быдмӧма код тӧдас кытысь лэбзьӧм кӧйдысысь, и Дзоля принс синсӧ эз вештыв ичӧтик петасысь, коді торъяліс став мукӧд вож да сіысь.
А друг тайӧ баобаблӧн кутшӧмкӧ выль сикас?
Сӧмын петасыс ӧдйӧ дугдіс нюжӧдчыны вывлань да сы помӧ быдмис гӧрддзым.
Дзоля принс некор на эз аддзывлы татшӧм ыджыд гӧрддзымсӧ да водзвыв воис мӧвпӧ, мый аддзас шемӧсмӧдантор.
А тӧдтӧм воысьыс, аслас турунвиж вежӧсторйӧ дзебсьӧмӧн век дасьтысис, век мичмӧдчис.
Сійӧ тӧждысьӧмӧн бӧрйис рӧмъяс.
Сійӧ мичмӧдчис тэрмасьтӧг, ӧти-мӧд бӧрся видлаліс ас вылас дзоридз сыръяс.
Сійӧ эз кӧсйы петны лунъюгыдас лясьӧ моз, кутшӧмкӧ мак моз.
Сійӧ кӧсйӧ вӧлі петкӧдчыны став мичлуннас дзирдалӧмӧн.
Да, тайӧ вӧлі ок кутшӧм тшапитчысь дзирня!
Гусяторъя татшӧм дасьтысьӧмыс нюжаліс лун бӧрся лун.
И со ӧтчыд асывнас, сӧмын на шондіыс петӧма вӧлі, сыръясыс воссисны.
И мичныв, коді сымда вын пуктӧма вӧлі тайӧ здук кежлас дасьтысьӧмӧ, очсалігмоз шуис:
— Ок, ме ӧдва садьми...
Энӧ дивитӧй...
Ме дзик на сынасьтӧм...
Дзоля принс эз вермы кутны гажаа нимкодясьӧмсӧ:
— Кутшӧм ті мичасьыс-мичаӧсь!
— Да? Збыль-ӧ? — лӧня воча кыліс. — Да, казялӧй ӧтитор, ме чужи шондікӧд ӧттшӧтш.
Дзоля принс, дерт, казявтӧг эз ов: шензьӧдана воысьыс ыджыд вежавидзӧмӧн ошйысьны оз вермы, сӧмын сійӧ вӧлі сэтшӧм мича, сьӧлӧм топӧдмӧн мича!
abu
— Ме серти, пуксис кад нуръясьыштны.
Лоӧй бур сьӧлӧмаӧсь, тӧждысьӧй ме бӧрся...
Дзоля принс зэв ёна шай-паймунліс, корсис лейка да киськаліс дзоридзсӧ ӧшмӧс ваӧн.
Регыд лои гӧгӧрвоана, мый мичнылыс вылын ныра да дӧзмысь, да Дзоля принс дзикӧдз сыкӧд матайтчис.
Дзоридзлӧн вӧлі нёль ем, да ӧтчыд сійӧ шуис принслы:
— Мед воласны тигръяс, ог пов ме налӧн ёсь гыжъясысь!
— Менам енэжмуын тигръяс абуӧсь, — паныд шуис Дзоля принс. — Да нӧшта ӧтитор — тигръяс турунсӧ оз сёйны.
— Ме абу турун, — лӧня чӧвтіс дзоридз.
— Прӧшша кора.
— Ог, тигрысь ме ог пов, но ме вир ёна пола гурйыв ветлан тӧлысь.
Эм-ӧ тіян сайӧд?
«Быдмӧг ачыс, а полӧ гурйыв ветлан тӧлысь... зэв тешкодь... — мӧвпыштіс Дзоля принс. — Кутшӧм сьӧкыд ӧбичаа тайӧ дзоридзыс».
— Рытыс пуксяс да вевттьӧй менӧ юркышӧдӧн.
Тіян тані вывті кӧдзыд.
Зэв абу пельк енэжму.
Кытысь ме вои, сэні...
Помӧдз сійӧ эз висьтав.
Сійӧс ӧд татчӧ нӧбӧдӧма сэк, кор дзоридзыс вӧлі кӧйдыс тусь на.
Сійӧ немтор эз тӧдлы мукӧд муюгыдъяс йылысь.
Дзик нинӧмла ылӧдчыны, тэнӧ кӧ зэв кокниа вермасны эрдӧдны?
Мичныв падмыштліс, сэсся кыкысь кымын кызӧктіс, медым Дзоля принс кыліс асьсӧ сы водзын мыжаӧн:
— А кӧні нӧ сайӧдыс?
— Ме кӧсйи ветлыны сыла, сӧмын эг вермы кольны тіянӧс помӧдз кывзытӧг.
Сэки дзоридз пондіс кызны ёнджыка: мед принсӧс яндзимыс топӧдас!
Дзоля принс кӧть и радейтчис мича дзоридзӧ да рад вӧлі сылы кесъявны, век жӧ регыд лов пытшкас сылӧн чужис падъялӧм.
Тыртӧм кывъяссӧ сійӧ имитліс сьӧлӧм дорас да недыр мысти кутіс кывны асьсӧ зэв шудтӧмӧн.
— Весьшӧрӧ ме сійӧс кывзі, — эскӧдӧмӧн висьталіс меным ӧтчыд. — Некор оз ков кывзыны дзоридзьяслысь сёрнисӧ.
Колӧ сӧмын видзӧдны на вылӧ да исавны налысь чӧскыд кӧрсӧ.
Менам дзоридзӧй тыртіс зына кӧрнас жырйӧс дзоньнас, а ме эг куж таӧн нимкодясьны.
Дай тайӧ сёрниясыс гыжъяс да тигръяс йылысь...
Наысь эськӧ мем коліс нормыны, а ме скӧрми...
Да нӧшта сійӧ восьтіс сьӧлӧмсӧ:
— Нинӧм ме сэки эг гӧгӧрволы!
Колӧ эскыны оз кывъяслы, а вӧчӧмторъяслы.
Сійӧ козьналіс ассьыс чӧскыд кӧрсӧ, олӧмӧс югзьӧдіс.
Эз ков мем пышйыны.
Этайӧ омӧлик мудеритчӧм да дзуг кывъяс сайсьыс мем коліс казявны мелілун.
Дзоридзьяс сэтшӧм вежласьысьӧсь!
Сӧмын ме вӧлі вывті том, ме эг на кужлы радейтны.
ІX
Кыдзи ме гӧгӧрвои, принс шуӧма ветлыны-мунны ылі муясӧ лэбавлысь лэбачьяскӧд.
Мунан асывнас сійӧ мукӧд лун дорысь зільӧмӧнджык пелькӧдӧма ассьыс енэжмусӧ.
Лючки-бура весалӧма пӧсь вулканъяссӧ.
Сылӧн вӧлӧма кык пӧсь вулкан.
На вылын зэв лӧсьыд асывъяснас пӧсьӧдны асъя нурсӧ.
Таысь кындзи, сылӧн вӧлӧма ӧти кусӧм кӧдзыд вулкан.
Мӧвпыштӧма: гашкӧ мыйя на вермас лоны!
Та понда весалӧма тшӧтш и кусӧм вулкансӧ.
Кор найӧс бура-лючкиа весалан, вулканъяс сотчӧны лӧня, шытӧг, оз письтыны-сыркмунавны.
Вулканлӧн письтӧмыс дзик сійӧ мый пач трубаын са сотчӧм.
Дерт, ми, мувывса йӧз, вывті ичӧтӧсь да огӧ вермӧй весавны ассьыным вулканъясӧс.
Та вӧсна найӧ и вӧчлӧны миянлы сымда лёктор.
Сэсся гажтӧма аскыліг Дзоля принс нетшыштӧма баобабъяслысь бӧръя петасъяссӧ.
Сійӧ чайтӧма, мый некор нин оз лок бӧр.
Сӧмын сы асылӧ уджсьыс сьӧлӧмыс вӧвлытӧм ногӧн бурмӧма.
А шемӧстана дзоридзсӧ бӧръяысь киськалігас да сійӧс юркышӧдӧн тупкигас принслӧн весиг синваыс доршасьӧма.
— Бура олӧй, — шуӧма сійӧ.
Мичныв абу вочавидзӧма.
— Видза колянныд, — мӧдысь шуас Дзоля принс.
Мичныв кызӧктӧма.
Сӧмын абу кынмӧм вӧснаыс.
— Ме вӧлі йӧюк, — шуӧма дзоридз вӧлисти. — Эн дивит менӧ.
Ло шуда.
Да некутшӧм кӧритан кывтӧг.
Дзоля принс зэв ёна шензьӧма.
Сійӧ джӧм сувтӧма, шай-паймунӧм да падмыштӧм, киас кляничаысь вӧчӧм колпака.
abu
— Да, да, ме радейта тэнӧ, — кыліс принс. — Ме мыжа сыысь, мый тэ тайӧс эн тӧд.
Да тайӧ и абу тӧдчана.
Но тэ вӧлін сэтшӧм йӧюк, ме кодь жӧ.
Видлы лоны шудаӧн...
Юркышӧдсӧ коль, сійӧ меным сэсся оз ковмы.
— Но тӧлыс ӧд...
— Абу нин ме сэтшӧм кынмалысь...
Дай войся ыркыдыс лоас меным бур вылӧ.
Ме ӧд — дзоридз.
— А вӧрпаяс, гут-гаг...
— Колӧ жӧ мем терпитны кык-ӧ-куим лёльӧӧс, кӧсъя кӧ ме тӧдмасьны бобувъяскӧд.
Найӧ, тӧдӧмысь, мичасьыс мичаӧсь.
А то коді нӧ ме дорӧ кутас волывны?
Тэ ӧд ылын лоан.
Ыджыд вӧрпаясысь ме ог пов.
Менам ӧд эмӧсь гыжъяс.
И мичныв кокньыд сьӧлӧмӧн мыччӧдлӧма ассьыс нёльнан ёсь йывсӧ.
Сэсся содтӧма:
— Да эн нин кыскы, тайӧ терпиттӧмтор!
Шуин мунны — мун.
Сійӧ абу кӧсйӧма петкӧдлыны Дзоля принслы ассьыс бӧрдӧмсӧ.
Сійӧ вӧлі асьсӧ зэв вылӧ пуктысь дзоридз.
X
Дзоля принслӧн енэжму дорӧ медматыссаясыс вӧліны 325-ӧд, 326-ӧд, 327-ӧд, 328-ӧд, 329-ӧд да 330-ӧд астероидъяс.
Со и шуис сійӧ медводз волыны сэтчӧ: колӧ ӧд аслыд корсьлыны кутшӧмкӧ удж да мыйӧкӧ велӧдчыштны.
Медводдза енэжмуас олӧ вӧлі король.
Чимгӧрд рӧма вывтыра да сьӧдбӧж куясӧ пасьтасьӧм, сійӧ пукаліс трон вылын — зэв прӧст да ӧттшӧтш торъялана ыджыд пуклӧс вылын.
— А, со и менам канмортӧй! — горӧдіс король Дзоля принцӧс казявмысьт.
«Кыдзи нӧ сійӧ менӧ тӧдмаліс? — мӧвпыштіс Дзоля принс. — Сійӧ ӧд аддзӧ менӧ медводдзаысь!»
Зонка эз тӧдлы, мый корольяс ставтор вылас видзӧдӧны зэв прӧстнога: налы став йӧзыс — канмортъяс.
— Матыстчы, ме тэнӧ кӧсъя лючкиа видзӧдлыны, — шуис король, асьсӧ зэв вылӧ пуктӧмӧн сыысь, мый вермӧ лоны кодлыкӧ корольӧн.
Дзоля принс видзӧдліс гӧгӧр — оз-ӧ позь кытчӧкӧ пуксьыштны, — но сьӧдбӧж куясысь зэв мичаа вурӧм кузь плашыс тупкӧ вӧлӧм енэжмусӧ дзоньнас.
Ковмис кольны сулалан, кӧть сійӧ сэтшӧма мудзис... да друг принс очсыштіс.
— Этикет оз лэдз очсавны король дорын сулаліг, — шуис король. — Ме ӧлӧда тэнӧ очсавны.
— Ме тӧдлытӧг, — вочавидзис Дзоля принс, зэв ёна родӧмӧн. — Ме зэв дыр вӧлі туйын да ньӧти эг узь...
— Но, сідзкӧ, сета индӧд тэныд узьны, — шуис король. — Уна во чӧж эг аддзывлы некодлысь очсалӧмсӧ.
Мем весиг любӧ таысь.
Но мый, очсав!
Татшӧм менам тшӧктӧмӧй.
— Но ме рода... водзӧ ог вермы, — кевмис Дзоля принс да гӧрдӧдіс.
— Гм, гм...
Сідзкӧ... сідзкӧ ме тшӧкта тэнӧ то очсавны, то...
Король сорсис да, тыдалӧ, весиг неуна дӧзмыштіс.
Ӧд корольлы медся тӧдчанаторйыс мый? — медым сыысь кывзысисны кыв шутӧг.
Кывзысьтӧмлунсӧ сійӧ эз терпит.
Тайӧ вӧлі дзик тырвыйӧ юралысь-монарх.
Сійӧ вӧлі зэв бур морт, та вӧсна сеталіс сӧмын лючки-бура мӧвпыштӧм тшӧктӧмъяс.
«Ме кӧ тшӧкта аслам генераллы пӧрны каляӧ, — шуавліс сійӧ, — да генералыс кӧ тшӧктӧмӧс оз пӧрт олӧмӧ, тайӧ лоӧ оз сылӧн, а менам мыжӧй».
— Позьӧ-ӧ меным пуксьыны? — родӧмӧн юаліс Дзоля принс.
— Тшӧкта тэд: пуксьы! — вочавидзис король да кыпыда павкнитіс аслас сьӧдбӧж куысь вурӧм плашыслысь пӧласӧ.
Сӧмын Дзоля принс немтор эз вежӧрт.
Енэжмуыс вӧлі зэв нин ичӧтик.
Кӧні тані верман канавны?
— Тіян ыджыдлунныд, — паніс сёрнисӧ сійӧ, — позьӧ-ӧ тіянлысь юавны...
— Тшӧкта тэд, юась! — тэрыба шуис король.
— Тіян ыджыдлунныд... кӧні нӧ тіян королевство-канмуныд?
— Быдлаын, — ӧти кывйӧн вочавидзис король.
— Быдлаын?
Король кинас индаліс, лӧня гӧгӧр петкӧдліс ас да мукӧд енэжмуяс, кодзувъяс.
— И тайӧ ставыс тіян? — выльысь юаліс Дзоля принс.
— Да, — воча чӧвтіс король.
Сы понда мый каналысьыс вӧлі ставсӧ ас киас кутысь монарх, некутшӧм помтшупӧд ни ӧлӧдӧм эз тӧдлы.
— И кодзувъясыс тіянӧс кывзысьӧны? — юаліс Дзоля принс.
— Дерт жӧ, вочавидзис король. — Кодзувъяс дзик пыр кывзысьӧны.
Терпитны ог вермы кывзысьтӧмлунсӧ.
Дзоля принсӧс тыртіс шемӧс.
Вот эськӧ сылы татшӧм вынйӧрыс!
Сійӧ эськӧ сэки нимкодясис рытъя кыаӧн эз нелямын кыкысь луннас, а сизимдас кыкысь, а гашкӧ и сёысь, кыксёысь, та дырйи эз ков вештавны улӧссӧ инысь инӧ!
Сэк сійӧ бара гажтӧммис, ассьыс енэжмусӧ казьтыштіг. Сэсся смелмӧдчӧмӧн корис корольӧс:
— Меным зэв окота видзӧдны рытъя кыа...
Кора тіянӧс, вӧчӧй буртор, тшӧктӧй шондіыслы пуксьыны.
— Ме кӧ тшӧкта кутшӧмкӧ генераллы бобув моз лэбавны дзоридзысь дзоридзӧ, либӧ гижны трагедия, либӧ пӧрны саридзса каляӧ, да генералыс тшӧктӧмсӧ оз пӧрт олӧмӧ, коді лоас таысь мыжа — сійӧ али ме?
— Ті, тіян ыджыдлунныд, — здук мысти падъявтӧг вочавидзис Дзоля принс.
— Дзик сідз, — ошкис тайӧс король. — Быдӧнӧс колӧ корны вӧчны сійӧс, мый мортыс вермӧ вӧчны.
Веськӧдлӧмыс медым вӧлі вежӧра.
Тэ кӧ тшӧктан аслад войтырлы шыбитчыны саридзӧ, сійӧ вӧчас революция.
Менам эм инӧд чорыда корны менӧ кывзысьны, сы понда мый менам тшӧктӧмъясӧй вежӧраӧсь.
— А шонді пуксьӧмкӧд кыдзи? — выльысь юаліс Дзоля принс: ӧтчыд кӧ юавліс сійӧ, вочакывсӧ кывтӧдзыс сэсся эз ӧвсьывлы.
— Лоас тэныд и шонді пуксьӧм.
Ме чорыда кора, медым шондіыс пуксяс.
Сӧмын виччысьла лӧсялана эськӧлунсӧ, ӧд таын и эм юралысьлӧн мудерлуныс.
— А кор эськӧлуныс лоӧ лӧсялана? — тӧдмавны кӧсйис Дзоля принс.
— Гм, гм, — вочавидзис король, кыз календар листаліг. — Тайӧ лоӧ... гм, гм... талун сизим час нелямын минутын рытнас.
И сэки тэ аддзылан, кутшӧм стӧча менам тшӧктӧмӧй лоӧ пӧртӧма олӧмӧ.
Дзоля принс очсыштіс.
Жаль, тані он вермы шонді пуксьӧмсӧ видзӧдны кор кӧсъян!
Дай збыльысьсӧ сылы лои гажтӧмкодь нин.
— Мунан кадӧй нин воӧ, — шуис сійӧ корольлы. — Тані мем сэсся вӧчнысӧ нинӧм.
— Кольччы! — шуис король: сылы вӧлі зэв нимкодь, мый кыськӧ лои канморт, да эз кӧсйы сыысь торйӧдчыны. — Кольччы, ме пукта тэнӧ министрӧ.
— Кутшӧм министрӧ?
— Шуам, юстициясаӧ...
— Но ӧд тані некодӧс ёрднысӧ.
— Кыдзи сідзи, — паныд шуис король. — Ме став ассьым королевствоӧс эг на лючкиа видзӧдлы.
Ме зэв пӧрысь, каретаӧс сувтӧдны некытчӧ, а подӧн ветлӧмсьыс сэтшӧма мудза...
Дзоля принс копыртчыліс да нӧшта видзӧдліс енэжмулӧн мӧд джынъяс.
— Ме видзӧдлі нин! — горӧдіс сійӧ. — Сэні тшӧтш некод абу.
— Сідзкӧ, ачыд асьтӧ ёрд, — шуис король. — Тайӧ медся сьӧкыдторйыс.
Асьтӧ судитны мукӧд дорсьыс ёна сьӧкыдджык.
Тэ кӧ сямман асьтӧ бура веськыда ёрдны, сідзкӧ, тэ збыльысь мудер.
— Ачым ачымӧс ме верма ёрдны кӧть кӧні, — воча чӧвтіс Дзоля принс. — Та могысь меным нинӧмла тіянӧ кольччыны.
— Гм, гм... — шуис король. — Ме чайта, кӧнкӧ менам енэжмуын олӧ пӧрысь крыса.
Кывла, войяснас сійӧ гирскӧдчӧ.
Тэ эськӧ вермин ёрдны тайӧ пӧрысь крысасӧ.
Кадысь кадӧ ёрд сійӧс начкӧм вылӧ.
Тэ сайын лоас сылӧн олӧмыс.
Сэсся быд пӧрйӧ ковмас сійӧс мылыштны, мыжсӧ вештыны.
Колӧ видзны пӧрысь крысаӧс, сійӧ ӧд миян ӧти.
— Ог ме радейт ёрдны кодӧскӧ начкӧм вылӧ, — шуис Дзоля принс. — Дай мем кад мунны.
— Абу, абу на кад, — паныд шуис король.
Дзоля принс эськӧ дзикӧдз нин лӧсьӧдчис туйӧ, сӧмын сылы эз вӧв окота шогӧ уськӧдны монархӧс.
— Тіян ыджыдлунныд кӧ кӧсйӧ, мед став тіян индӧдъястӧ кыв шутӧг пӧртісны олӧмӧ, — шуис сійӧ, — тіянлы колӧ сетны бура мӧвпыштӧм индӧд.
Шуам, ті эськӧ верминныд тшӧктыны меным мӧдӧдчыны туйӧ нюжмасьтӧг...
Чайта, эськӧлунъясыс та вылӧ лючки лӧсяланаӧсь...
Король эз вочавидз.
Дзоля принс недыр педзыштіс, сэсся ышловзьӧмӧн петіс туйӧ.
— Ме пукта тэнӧ посолӧ, торъямортӧ! — тэрыба горӧдіс сы бӧрся король.
Чужӧмыс сэк вӧлі корольӧн сэтшӧм, быттьӧкӧ сійӧ эз кӧсйы кывны некутшӧм паныда кыв.
«Тешкодь йӧз тайӧ верстьӧясыс», — аслыс шуис Дзоля принс, водзӧ лэбиг.
XІ
Мӧд енэжмуас оліс ыджыдӧ пуксьысь.
— О, со и менӧ пӧчитайтысь воӧма! — горӧдіс сійӧ, ылісянь на Дзоля принсӧс аддзӧмӧн.
Ӧд ыджыдӧ пуксьысь йӧзлы чайтсьӧ, мый ставныс наӧн нимкодясьӧны.
— Бур лун, — шуис Дзоля принс. — Кутшӧм тіян шляпаныд тешкодь.
— Тайӧ медым копрасьны. — Медым копыртчывлыны, кодыр менӧ чолӧмалӧны.
Шог сӧмын сыысь, мый татчӧ некод нырсӧ оз сюйлы.
— Со кыдз? — чӧвтіс Дзоля принс: сійӧ нинӧм эз гӧгӧрво.
— А ноко, кекӧначав, — шуис сылы ыджыдӧ пуксьысь.
Дзоля принс кекӧначаліс.
Ыджыдӧ пуксьысь лэптыштліс шляпасӧ да рам чужӧмӧн копыртчыліс.
«Тані тай гажаджык пӧрысь король дорысь вӧлӧма», — мӧвпыштіс Дзоля принс.
Да бара пондіс кекӧначасьны.
А ыджыдӧ пуксьысь, шляпасӧ лэптышталӧмӧн, бара кутіс копрасьны.
Тадзи минут вит вӧчалісны ӧтиторсӧ, да Дзоля принслы тайӧ дышӧдіс.
— А мый колӧ вӧчны, медым тіян шляпаныд усяс? — юаліс сійӧ.
Сӧмын ыджыдӧ пуксьысь немтор эз кыв.
Ошкӧм радейтысь йӧзыд ӧд нинӧм оз кывны, ошканкывъясысь кындзи.
— Тэ збыльысь менӧ радпырысь пӧчитайтысь? — юаліс сійӧ Дзоля принслысь.
— А кыдзи тайӧ — пӧчитайтны?
— Пӧчитайтны — сідзкӧ тӧдны, мый тайӧ енэжмуас ме ставсьыс медся мича, медся тшап, медся озыр да медся вежӧра.
— Да ӧд тэнад енэжмуад сэсся некод абу!
— Но вӧч, вӧч меным сэтшӧм лӧсьыдлун, нимкодясь меӧн!
— Ме нимкодяся, — шуис Дзоля принс, пельпомсӧ кыпӧдыштӧмӧн, — сӧмын кутшӧм радлун тэныд таысь?
И сійӧ пышйис ыджыдӧ пуксьысь дорысь.
«Збыльысь тай, верстьӧяс — зэв тешкодь йӧз», — сӧмын удитіс сійӧ мӧвпыштны туйӧ петігас.
XІІ
Водзӧ воана енэжмуас оліс винагаг.
Дзоля принс олыштіс сэні недыр, сӧмын та бӧрын сылы лои зэв гажтӧм.
Тайӧ енэжмуас воигӧн винагаг чӧла пукаліс да видзӧдіс сы водзын визьӧн-визьӧн сувтӧдалӧм штоп чукӧр вылӧ — тыртӧм да тыраяс вылӧ.
— Мый нӧ тэ вӧчан? — юаліс Дзоля принс.
— Юа, — зэв гажтӧма вочавидзис винагаг.
— Мыйла?
— Медым вунӧдны.
— Мый вунӧдны? — юаліс Дзоля принс; сылы жаль лои тӧкаритысьыс.
— Кӧсъя вунӧдны, мый мем яндзим, — веськыда шуис винагаг да ӧшӧдіс юрсӧ.
— Мыйысь тэныд яндзим? — юаліс Дзоля принс: сылы лои окота отсавны коньӧрлы.
— Яндзим юны! — гӧгӧрвоӧдіс винагаг, та бӧрын сылысь ни ӧти кыв эз нин позь пычкыны.
И Дзоля принс шӧйӧвошӧм да гӧгӧрвотӧм мортӧн мӧдӧдчис водзӧ.
«Да, падъявтӧг збыль, верстьӧяс зэв, зэв тешкодь йӧз», — мӧвпаліс сійӧ туй вуджиг.
XІІІ
Нёльӧд енэжмуыс вӧлі уджӧн ноксьысь мортлӧн.
Сійӧ век мыйӧнкӧ ноксис, весигтӧ Дзоля принс воигӧн юрсӧ эз лэптыв.
— Бур лун, — шуис сылы Дзоля принс. — Тіян чигарканыд кусӧма.
— Куим дорӧ содтам кык — вит.
Вит дорӧ сизим — дас кык.
Дас кык да куим — дас вит.
Бур лун.
Дас вит дорӧ сизим — кызь кык.
Кызь кык да квайт — кызь кӧкъямыс.
Кадӧй абу истӧгсӧ ӧзтывны.
Кызь квайт дорӧ вит — комын ӧти.
Упп!
Ставнассӧ, сідзкӧ лоӧ, витсё ӧти миллион квайтсё кызь кык сюрс сизимсё комын ӧти.
— Витсё миллионыссӧ мый?
— А? Тэ тані на?
Витсё миллион...
Ог нин тӧд мый...
Сымда уджыс менам!
Ме мортыс серъёзнӧй, мем больгынысӧ немла!
Кык дорӧ вит — сизим...
— Витсё миллионыссӧ мый? — выльысь юаліс Дзоля принс: мыйкӧ кӧ юалас сійӧ вӧлі, эз ӧвсьыв колана вочакыв кывтӧдз.
Уджӧн век ноксьысь морт лэптіс юрсӧ:
— Ветымын нёль во нин ме ола тайӧ енэжму вылас да тайӧ каднас менӧ торклісны уджысь сӧмын куимысь.
Медводдзаысьсӧ, кызь кык во сайын ме дорӧ кытыськӧ лэбзис мӧс сітув гаг.
Сійӧ сэтшӧм гораа дзизгис, мый сэки ме лыдпасъяс содталіг нёльысь шыбӧлясьлі.
Мӧдысьсӧ, дас ӧти во сайын, менӧ йӧзви юкалан висьӧм, ревматизм матайтліс.
Пукалана оласногысь...
Меным гуляйтнысӧ некор.
Ме мортыс серъёзнӧй.
Коймӧдысьсӧ... со сійӧ!
Сідзкӧ артмӧ, витсё миллион...
— Миллионыс мый?
Уджӧн ноксьысьлы юрас воис, мый колӧ вочавидзны, а то таысь он мын.
— Витсё миллион этійӧ посниторйыс, сынӧдас тай корсюрӧ тыдалӧны.
— Мый нӧ тайӧ, гутъяс?
— Да абу, сэтшӧм поснияс, югъялысьяс.
— Мазіяс.
— Да немся абу.
Сэтшӧм посньыдикӧсь, зарни кодьӧсь.
Быд дышпоз на вылӧ кӧ сӧмын видзӧдлас, сылӧн чужӧны гуся кӧсйӧмъяс.
А ме мортыс серьёзнӧй.
Меным гуся кӧсйӧмъясӧн овны некор.
— А-а, кодзувъяс?
— Сідз-сідз. Кодзувъяс.
— Витсё миллион кодзув?
А мый тэ накӧд вӧчан?
— Витсё ӧти миллион квайтсё кызь кык сюрс сизимсё комын ӧти.
Ме мортыс серъёзнӧй, ме стӧчлун радейта.
— Но мый нӧ тэ вӧчан став тайӧ кодзувнас?
— Мый вӧча?
— Да.
— Нинӧм ог вӧч.
Тайӧ менам эмбурӧй.
— Кодзувъясыс тэнад эмбур?
abu
Но ме аддзылі нин корольӧс, коді...
— Корольяслӧн нинӧмыс абу.
Найӧ сӧмын каналӧны, саралӧны.
Тайӧ дзик мӧдтор.
— А мыйла тэныд колӧны кодзувъясыс эмбурад?
— Медым лоны озырӧн.
— А мыйла колӧ лоны озырӧн?
— Медым ньӧбавны выль кодзувъяс, найӧс кӧ кодкӧ восьтас.
«Сійӧ мӧвпалӧ дзик нин винагагыс моз», — мӧвпыштіс Дзоля принс.
Сэсся пондіс юасьны водзӧ:
— Кыдзи позьӧ кутны эмбурын дзоридзьяс?
— Кодзувъясыс кодлӧн? — броткигмоз юаліс век ноксьысь морт.
— Ог тӧд.
Некодлӧн.
— Сідзкӧ, менам, ӧд ме медводдзаӧн тайӧторсӧ мӧвпышті.
— И тайӧ тырмымӧн?
— Дерт жӧ.
Тэд кӧ сюрас алмаз донаиз (сійӧ некодлӧн), то сійӧ тэнад.
abu
Тэныд кӧ медводдзаӧн юрад воас кутшӧмкӧ мӧвп, тэ сы вылӧ босьтан патент: сійӧ тэнад.
Кодзувъясыс менам, ӧд меӧдз некоді эз и мӧвпыштлы сюйны найӧс эмбурӧ, асэмбуравны.
— Тайӧ збыльтор, — шуис Дзоля принс. — И мый тэ накӧд вӧчан?
— Ас вӧляысь наӧн вӧдитча, — вочавидзис век уджӧн ноксьысь. — Лыддяла найӧс да выльысь лыддя.
Тайӧ зэв сьӧкыдтор.
Ме мортыс серьёзнӧй.
Сӧмын татшӧм вочакывйыс Дзоля принслы вӧлі тырмытӧм.
— Менам кӧ эм шӧвк чышъян, ме сійӧс верма чышъянавны сьылі гӧгӧр да нуны аскӧд, — шуис сійӧ. — Менам кӧ эм дзоридз, ме верма сійӧс нетшыштны да нуны аскӧд.
А тэ ӧд он вермы босьтны кодзувъяссӧ!
— Ог, но ме верма пуктыны найӧс банкӧ.
— Кыдз сідз?
— А тадзи: гижа кабалаӧ, кымын кодзув менам эм.
Сэсся пукта кабаласӧ кӧрткудйӧ да томнала восьтанӧн.
— И ставыс?
— Тайӧ тырмымӧн.
«Вот тешкодьыс! — мӧвпыштіс Дзоля принс. — Быттьӧкӧ кывбур сяма артмӧ.
Сӧмын абу нин тайӧ сэтшӧм серъёзнӧйтор».
Мый сійӧ серъёзнӧйтор, а мый абу, — тайӧс Дзоля принс гӧгӧрволіс ас ногыс, немся эз верстьӧяс моз.
— Менам эм дзоридз, — шуис сійӧ, — да быд асыв ме сійӧс киськала.
Менам эм куим вулкан, да быд вежон ме найӧс весала.
Куимнансӧ весала, кусӧмсӧ тшӧтш.
Быдторйыс ӧд вермас лоны.
И вулканъясӧйлы, и дзоридзӧйлы лоӧ бур, найӧ кӧ менам.
А кодзувъяслы дзик веськодь, налы тэысь некутшӧм буртор ни тӧжд абу.
Уджӧн ноксьысь морт кӧсйис эськӧ вомсӧ восьтыны, но сідзи и эз аддзы шуана кывъяссӧ; да Дзоля принс водзӧ петіс туйӧ.
«Збыль, верстьӧяс — сё збыль шемӧстана войтыр», — восьса сьӧлӧмӧн туй вуджигкості висьтавліс сійӧ аслыс.
XІV
Витӧд енэжмуыс ас дорас вӧлі зэв кыскана.
Сійӧ вӧлі медся ичӧтик.
Сэтчӧ вермӧмаӧсь меститчыны сӧмын пӧнар да сійӧс ӧзталысьыс.
Дзоля принс некыдз эз вермы вежӧртны, мый вылӧ енкӧлаас вошӧм тайӧ ичӧтик енэжмуас, кытӧн керка ни олысьяс абу, колӧны пӧнар да сійӧс ӧзталысьыс.
Сійӧ мӧвпаліс тадзи:
«Гашкӧ, тайӧ мортыс и серам петкӧдлӧ.
Сӧмын сійӧ абу тыртӧм доз, кыдзи король, ыджыдӧ пуксьысь, уджӧн век ноксьысь да винагаг.
Сылӧн уджыс мыйӧнкӧ да колана.
Кор сійӧ ӧзтӧ ассьыс пӧнарсӧ — быттьӧ чужӧ нӧшта ӧти кодзув либӧ дзоридз.
А кор пӧнарсӧ кусӧдӧ — сэки кодзулыс либӧ дзоридзыс быттьӧ унмовсьӧны.
Зэв бур удж.
Тайӧ збыльысь колантор, мича да».
Да, енэжмуыскӧд ӧтрӧвняасьӧмӧн, сійӧ пыдди пуктӧмпырысь копыртчыліс пӧнар ӧзталысьлы.
— Бур лун, — шуис сійӧ. — Мыйла тэ ӧні кусӧдін ассьыд пӧнартӧ?
— Тадзи сёрнитчӧма, — вочавидзис ӧзталысь. — Бур лун.
— Мый йылысь сёрнитчӧма?
— Кусӧдны пӧнарсӧ.
Бур рыт.
Да бара ӧзтіс пӧнарсӧ.
— Мыйла тэ бара сійӧс ӧзтін?
— Тадзи сёрнитчӧма, — выльысь вочавидзис ӧзталысьыс.
— Ог гӧгӧрво, — веськыда шуис Дзоля принс.
— Гӧгӧрвонысӧ тані нинӧм, — шуис ӧзталысь. — Сёрнитчӧма кӧ, сідзкӧ сёрнитчӧма.
Бур лун.
Да пӧнарсӧ кусӧдіс.
Сэсся гӧрд сера мича нырчышъянӧн чышкаліс пӧсьсӧ чужӧмсьыс да шуис:
— Сьӧкыд менам уджсикасӧй.
Коркӧ тайӧ вӧлі коланатор.
Ме кусӧдалі пӧнаръяс асывъяснас, а рытъяснас бара ӧзталі.
Менам кольліс нӧшта лун шойччыны да вой узьны...
— А сэсся сёрнитчӧмсӧ лои вежӧма?
— Сёрнитчӧмсӧ абу вежӧма, — шуис пӧнар ӧзталысь. — Сыын и шогыс!
Менам енэжмуӧй воысь воӧ бергалӧ век ӧдйӧджык, сёрнитчӧмыс кольӧ воддзаыс.
— А ӧні сэсся кыдзи? — юаліс Дзоля принс.
— А вот сідзи.
Енэжмуӧй тырвыйӧ бергӧдчӧ ӧти минутӧн, да менам ни ӧти минут абу лолыштны.
Быд минутӧ ме кусӧда пӧнарӧс да бара сійӧс ӧзта.
— Со тешкодьторйыс!
Сідзкӧ тэнад луныд кыссьӧ сӧмын ӧти минут!
— Нинӧм тешкодьыс тані абу, — паныд шуис пӧнар ӧзталысь. — Ми тэкӧд сёрнитам нин дзонь тӧлысь.
— Дзонь тӧлысь?
— Но да.
Комын минут.
abu
Бур рыт!
Да сійӧ бара ӧзтіс пӧнарсӧ.
Дзоля принс видзӧдіс пӧнар ӧзталысь вылӧ, да сылы сійӧ сьӧлӧм вылас воис пыр ёнджыка, ӧд мортыс чорыда кутчысьӧ сетӧм кывйӧ.
Принс казьтыштіс, кыдз вештавліс ассьыс улӧссӧ инысь инӧ, медым видзӧдны нӧшта ӧтчыдысь шонді пуксьӧмсӧ.
Сылы лои окота отсыштны ёртыслы.
— Кывзы, — шуис зонка ӧзталысьлы. — Ме тӧда ӧтитор: тэ верман шойччыны кор кӧсъян.
— Мем век окота шойччыштны, — шуис пӧнар ӧзталысь.
Ӧд позьӧ вӧлӧм ӧти кадӧ кутны сетӧм кыв да сэк жӧ и дышӧдчыны.
— Тэнад енэжизйыд сэтшӧм ичӧтик, — водзӧ сёрнитіс Дзоля принс, — тэ верман сійӧс кытшовтны куим воськолӧн.
Колӧ сӧмын мунны сэтшӧм ӧдӧн, мед век лоны шонді водзын.
Кӧсъян кӧ шойччыштны, тэ век мун, мун...
и луныс пондас кыссьыны сы дыра, мый дыра тэ кӧсъян.
— Но таысь меным водзӧсыс ичӧт, — шуис пӧнар ӧзталысь. — Медся ёна олӧмам ме кӧсъя узьны.
— Сідзкӧ, лёк тэнад олӧмыд, — сьӧлӧм сетіс Дзоля принс.
— Лёк менам олӧмӧй, — ӧти кывйӧ воис пӧнар ӧзталысь. — Бур лун.
Да кусӧдіс пӧнарсӧ.
«Вот мортыс, — шуис аслыс Дзоля принс водзӧ лэбзигмоз, — тайӧ мортсӧ эськӧ ставныс пондісны кедзовтны — и король, и ыджыдӧ пуксьысь, и винагаг, и уджӧн ноксьысь.
А збыль вылас сійӧ сӧмын ӧтнас оз кай на пиысь серамвыв.
Гашкӧ, сы понда мый мӧвпалӧ оз сӧмын ас йывсьыс».
Дзоля принс ышловзис.
«Вот эськӧ ёртасьны кӧ сыкӧд, — мӧвпаліс принс. — Сӧмын сылӧн енэжмуыс вывті нин ичӧтик.
Кыкӧнным сэтчӧ огӧ тӧрӧй...»
Сійӧ эз лысьт аслыс веськыда шуны, мый жалитӧ тайӧ шемӧс кодь енэжмуас кольччӧмысь нӧшта ӧти помкаысь: кызь нёль час чӧжӧн сэні позьӧ нимкодясьны рытъя кыаӧн сюрс нёльсё нёльысь!
XV
Квайтӧд енэжму воддза дорсьыс вӧлі дас пӧв ыджыдджык.
Сэні оліс кыз-кыз небӧгъяс гижысь пӧрысь айлов.
— Видзӧдлы со!
Ветлысь-мунысь воӧма! — горӧдіс сійӧ Дзоля принсӧс казялӧм мысти.
Принс пуксис пызан сайӧ лолыштны, сійӧ ӧд сымда туй нин вуджис!
— Кытысь тэ? — юаліс сійӧс пӧль.
— Мыйсяма нӧ тайӧ ыджыд небӧгыс? — юаліс Дзоля принс. — Мый ті тані вӧчанныд?
— Ме — географ, — чӧвтіс пӧль.
— А коді сійӧ географыс?
— Тайӧ сэтшӧм туялысь, коді тӧдӧ, кӧнӧсь саридзьяс, юяс, каръяс, керӧсъяс да тыртӧминъяс.
— Кутшӧма ышӧдӧ мӧвпӧс! — шемӧсмис Дзоля принс. — Со тайӧ збыльысь удж!
Та бӧрын чӧвтліс синсӧ географлӧн енэжму вылӧ.
Некор на сійӧ эз аддзывлы татшӧм кыпыд-мича енэжмусӧ.
— Тіян енэжмуныд зэв мича, — шуис сійӧ. — А океанъяс тіян эмӧсь-ӧ?
— Тайӧс ме ог тӧд, — воча шуис туялысь.
— О-о, — гажтӧма нюжӧдіс сёрнисӧ Дзоля принс. — А керӧсъяс эмӧсь?
— Ог тӧд, — вочавидзис географ.
— А каръяс, юяс, тыртӧминъяс?
— Тайӧс ог жӧ тӧд.
— Но ӧд ті географ!
— Вот сійӧ и эм, — воча шуис пӧльыс. — Ме географ, а абу ветлысь-мунысь.
Меным вир ёна оз тырмыны ветлысь-мунысьяс.
Оз ӧд географъяс лыддявны каръяс, юяс, керӧсъяс, саридзьяс да тыртӧминъяс.
Географ зэв тӧдчана морт, сылы ветлавнысӧ некор.
Сійӧ аслас уджвежӧссьыс оз петавлы.
Но сійӧ ас дорас лэдзлӧ ветлысь-мунысьясӧс да кывзӧ налысь висьтъяссӧ.
Да на пиысь кодкӧ кӧ висьталас мыйкӧ аслыспӧлӧстор, выльтор, географ кыпӧдас важ кабалаяссӧ, видлалас найӧс да видзӧдлас, лючки морт-ӧ тайӧ ветлысь-мунысьыс.
— А мыйла?
— Да ӧд ветлысь-мунысьыс кӧ пондас ылӧдлыны, география велӧдан небӧгъясын ставыс сорсяс.
А сійӧ кӧ нӧшта чорыда юӧ — тайӧ тшӧтш шог.
— Мыйла?
— Сы понда, мый винагагъясыслӧн видзӧдіганыс ставыс кыкпӧвъёвтчӧ.
Шуам, збыль вылас кӧні ӧти керӧс, географ пасъяс кыкӧс.
— Ме тӧдлі ӧти мортӧс...
Сыысь эськӧ петіс некытчӧ туйтӧм ветлысь-мунысь, — пасйис Дзоля принс.
— Вермас лоны.
А вот ветлысь-мунысьыс кӧ овлӧ лючки морт, сэки сылысь восьтӧмторсӧ прӧверитӧны.
— Кыдзи прӧверитӧны?
Мунӧны сэтчӧ да выльысь видзӧдалӧны?
— Оз жӧ.
Тайӧ вывті сьӧкыдтор.
Прӧстӧ корӧны, медым ветлысь-мунысь петкӧдлас эскӧданторъяс.
Шуам, восьтӧма кӧ сійӧ джуджыд керӧс, мед ваяс сэтысь ыджыд изъяс.
Географ друг кутіс майшасьны:
— Тэ ӧд ачыд ветлысь-мунысь!
Тэ ылісянь воӧмыд!
Висьталышт мем аслад енэжму йывсьыд!
Сэсся туялысь восьтіс ассьыс кызсьыс-кыз небӧгсӧ да ёсьталіс карандаш.
Ветлысь-мунысьяслысь висьтъяссӧ ӧд медводз гижалӧны карандашӧн.
Да сӧмын ветлысь-мунысьыс кӧ эскӧданторъяссӧ ваяс, гижӧны саваӧн.
— Ме тэнӧ кывза, — шуис географ.
— Но-о, менам сэн синмӧ шыбитчанторйыс абу нин и уна, — шы сетіс Дзоля принс. — Менам ставыс зэв ичӧт.
Куим вулкан эм.
Кыкыс уджалӧ, коймӧдыс важӧн кусӧма.
Да быдторйыс ӧд вермӧ лоны...
— Да, быдторйыс вермӧ лоны, — сыкӧд ӧти кывйӧ воис туялысь.
— Сэсся менам эм дзоридз.
— Дзоридзьяссӧ ми огӧ пасъялӧй, — шуис географ.
— Мыйла?!
Тайӧ медся мичаторйыс!
— Сы понда, мый найӧ дженьыд нэмаӧсь, регыд быранаӧсь.
— Кыдзи найӧ вежсьӧны-вошӧны?
— Географияысь небӧгъяс — му вылас медся дона небӧгъяс, — гӧгӧрвоӧдіс туялысь. — Найӧ некор оз важмыны.
Ӧд вывті шоча овлӧ татшӧмтор — медым керӧс вешйис ас инсьыс.
Либӧ медым саридз косьмис.
Ми гижам кувтӧмторъяс да вежсьытӧмторъяс йылысь.
— Но ӧд кусӧм вулканыс вермас садьмыны, — торкис сійӧс Дзоля принс. — А «регыд бырана»… мый тайӧ?
— Кусӧма вулканыс али ловъя, тайӧ миянлы, географъяслы, дзик ӧткодь, — шуис туялысь. — Тӧдчанаыс ӧтитор — керӧс.
Сійӧ оз вежсьы.
— А мый сійӧ «регыд быранаыс»? — бара юаліс Дзоля принс, ӧд ӧтчыд кӧ сійӧ мыйкӧ юавліс, колана вочакыв кывтӧдз эз ӧвсьывлы.
— Кывйыс вежӧртӧ со мый: сійӧ регыд вошас-бырас.
— И менам дзоридзӧй тшӧтш вошас-бырас?
— Дерт.
«Менам мичлунӧй да долыдлунӧй тай абу дыр олысь, — нораа шуис аслыс Дзоля принс, — сылы нинӧмӧн водзсасьны сыгӧгӧрса лёксьыс, сылӧн эм сӧмын нёль ёсь йыв.
А ме эновті дзоридзӧс, да сійӧ «коли енэжмуам дзик ӧтнасӧн!»
Сэки зонка медводдзаысь жалитіс эновтӧм дзоридзсӧ.
Сӧмын зумыдлуныс сійӧ здукӧ жӧ сы дорӧ воис бӧр.
— Кытчӧ ті вӧзъянныд меным мӧдӧдчыны? — юаліс Принс туялысьлысь.
— Ветлы Му нима енэжмуӧ, — вочавидзис географ. — Сы йылысь лёксӧ оз висьтавлыны...
Дзоля принс петіс туйӧ, сӧмын мӧвпъясыс сылӧн вӧліны эновтӧм дзоридз дорын.
XVІ
Тадзи со, сизимӧд енэжмунас принс туйын лои Му.
Му нима енэжмуыс абу сэтшӧм-татшӧм.
Лыддявны кӧ стӧча, сэні сё дас ӧти король (негръясӧс урчитӧмӧн), сизим сюрс географ, ӧкмыссё сюрс уджӧн век ноксьысь, сизим да джын миллион винагаг, куимсё дас ӧти миллион ыджыдӧ пуксьысь, — ставнас кык миллиард гӧгӧр верстьӧ морт.
Медым бурджыка вежӧртны, Муным кутшӧм ыджыд, шуа сӧмын со мый: электровынви восьтытӧдз квайтнан континентас ковмис кутны пӧнар ӧзталысьяслысь дзонь армия — нёльсё квайтымын кык сюрс витсё ӧти мортӧс.
Ортсысяньыс видзӧдӧмӧн тайӧ вӧлі зэв шемӧстнатор.
Налӧн уджнас веськӧдліс стӧчсьыс стӧч ӧдлун, балетын кодь.
Медводз петкӧдчисны Выль Зеландияысь да Австралияысь пӧнар ӧзталысьяс.
Пӧнаръяссӧ ӧзталӧм бӧрын найӧ водавлісны узьны.
Та бӧрын чередыс воліс Китайын олысь ӧзталысьяслы.
Ӧзталӧмсӧ помавмысьт найӧ саявлісны посйӧд сайӧ.
Сэсся чередыс вуджліс Россияын да Индияын зільысь ӧзталысьяслы.
Сэсся Африкаын да Европаын.
Сэсся Лунвыв Америкаын.
Сэсся Войвыв Америкаын.
Некор найӧ эз торксьывлыны, некод посйӧд вылӧ эз петавлы сорсьӧмӧн, эз ас кадӧ.
Да, тайӧ вӧлі торъя мича, син ёрана лоӧмтор.
Сӧмын Войвыв мугӧг вылын пӧнар ӧзталысь да Лунвыв мугӧгса сылӧн уджъёртыслы — сӧмын кыкыслы — овсис кокниа да тӧждтӧг: налы ковмыліс аслас уджнас ноксьывны вонас сӧмын кыкысь.
XVІІ
Зэв кӧ окота шуны мыйкӧ ярскӧба, кывйӧн крукыштны, мукӧддырйиыс он кӧсйы да сӧрыштан.
Пӧнар ӧзталысьяс йылысь висьталігӧн ме неуна кежышті збыльторсьыс.
Пола, мый миянлысь енэжмунымӧс тӧдтӧм йӧзлӧн вермас артмыны ылӧг серпас.
Йӧзыс Му вылын абу нин ёна ыджыд лыда.
Ставнас кык миллиард олысь мортыс кӧ чукӧртчас ӧтлаӧ, митинг вылӧ моз, то найӧ кокниа эськӧ меститчасны кызь миля пасьтаа да кызь миля кузьтаа инӧ.
Став мортвужсӧ позьӧ пельпом дорӧ пельпом сувтӧдны Лӧнь океанса медся ичӧт ді вылӧ.
Верстьӧяс тіянлы, дерт, оз эскыны.
Найӧ чайтӧны, мый найӧтӧ зэв тӧдчанаӧсь.
Найӧ асьнысӧ чайтӧны баобабъяс кодьӧн, ми пӧ сы гырсяӧсь.
А ті вӧзйӧй налы артавны стӧча.
Тайӧ налы воас сьӧлӧм выланыс, найӧ ӧд лыдпасъястӧ радейтӧны.
А ті энӧ воштӧй каднытӧ арипметика помысь.
Немла сійӧс вӧчны.
Ті ӧд сытӧг меным эсканныд.
Сідз, Му вылӧ пуксьӧммысьт Дзоля принс эз аддзы ни ӧти ловъя лолӧс да ёна шензис.
Весигтӧ чайтліс, гашкӧ пӧ лэбзи тӧдлытӧг кутшӧмкӧ мӧд енэжмуӧ.
Друг лыаас вӧрзьыштіс тӧлысьсянь усян югӧр рӧма неыджыд кытш.
— Бур рыт, — велалӧмпырысь нин шуис Дзоля принс.
— Бур рыт, — вочавидзис кый.
— Кутшӧм енэжмуӧ ме веськалі?
— Му вылӧ, — шуис кый, — Африкаӧ.
abu
abu
— Тайӧ тыртӧмин.
Тыртӧминъясын некод оз ов.
Но Муыс ыджыд.
Дзоля принс пуксис из вылӧ да лэптіс синъяссӧ енэжлань.
— Окота эськӧ тӧдны, мый могысь кодзувъясыс югъялӧны, — мӧвпӧ вӧйӧмӧн шуис сійӧ. — Тӧдӧмысь, сы могысь, медым регыд ли бӧрас на быдӧн вермис выльысь аддзыны ассьыс.
Со, видзӧд, то менам енэжмуӧй — миян весьтын...
Но кутшӧм сэтчӧдз ылын!
— Мича енэжму, — шуис кый. — А мый тэ пондан вӧчны тані, Му вылын?
— Ме лӧгаси аслам дзоридзӧйкӧд, — висьталіс Дзоля принс.
— Со мый...
Да кыкнанныс чӧв усины.
— А кӧнӧсь нӧ йӧзыс? — бара паніс сёрнисӧ Дзоля Принс. — Тыртӧминын ӧтнамлы зэв гажтӧм...
— Йӧз пӧвстын тшӧтш гажтӧм, — чӧвтіс кый.
Дзоля принс сюся видзӧдліс сы вылӧ.
— Тэ тай зэв тешкодь ловъятор, — шуис сійӧ. — Ачыд чуньысь абу кызджык.
— Сӧмын вынӧй менам король чунь дорысь ыджыдджык, — паныд шуис кый.
Дзоля принс нюммуніс.
— Збыль ӧмӧй тэ сэтшӧм вына?
Весиг кокыд тэнад со абу.
Восьлавны-мунны он вермы.
— Ме верма нуӧдны тэнӧ карабысь ёна ылӧджык, — воча шуис кый.
Сэсся гартчис кок шег гӧгӧрыс Дзоля принслы, сойпос моз дзик.
— Кодӧ кӧть ме ог инмӧдчыв, ме сійӧс бергӧда муӧ, кытысь сійӧ петӧма, — шуис кый. — Но тэ сӧстӧм да воӧмыд кодзувсянь.
Дзоля принс эз вочавидз.
— Тэ меным жаль, — водзӧ сёрнитіс кый. — Тэ сэтшӧм нэриник этайӧ гранит кодь чорыд Му вылас.
Сійӧ луннас, кор тэныд лоӧ сьӧкыдсьыс-сьӧкыд ассьыд енэжмутӧ эновтӧм пондаыд, ме верма тэныд отсавны.
Ме верма...
— Ме зэв бура гӧгӧрвои, — шуис Дзоля принс. — Сӧмын мыйла тэ век сёрнитан нӧдкывъясӧн?
— Ме став нӧдкывсӧ нӧда, — вочавидзис кый.
Да кыкнанныс ланьтісны.
XVІІІ
Дзоля принс вуджис тыртӧминсӧ да некодӧс эз паныдав.
Туйсӧ вуджиг сылы сюрис сӧмын ӧти дзоридз — куим сыръя ичӧтик тыдавтӧм дзоридз.
— Видза олан, — чолӧмасис Дзоля принс.
— Видза, — вочавидзис дзоридз.
— Йӧзыс нӧ кӧнӧсь? — вежавидзанаа юаліс Дзоля принс.
Дзоридзыс аддзывлӧма коркӧ орччӧн дінтіыс мунысь караван.
— Йӧз?
Да-а...
Найӧ сӧмын, буракӧ, квайтӧнӧсь али сизимӧнӧсь вӧліны.
Ме аддзылі найӧс уна во сайын.
Но некод оз тӧд, кытысь йӧзӧс корсьны.
Найӧс тӧлыс новлӧдлӧ.
Найӧ ӧд вужтӧмӧсь, а тайӧ абу зэв лӧсьыдтор.
— Видза колян, — шуис Дзоля принс.
— Видза, — вочавидзис дзоридз.
XІX
Дзоля принс кайис джуджыд керӧсӧ.
Таӧдз сійӧ аслас куим вулканысь кындзи (найӧ сылы вӧлӧмны пидзӧсӧдзыс) некор на керӧсъяссӧ абу аддзылӧма.
Кусӧм вулканыс вӧлӧма сылы джек пыдди.
И ӧні сійӧ мӧвпыштіс: «Татшӧм джуджыд керӧссяньыс ме дзик пыр аддза дзоньнас енэжмусӧ да став йӧзсӧ».
Но аддзис сӧмын ем кодь ёсь да вӧсни кыртаяс.
— Бур лун, — шуис сійӧ велалӧмпырысь.
— Бур лун... лун... лун..., — шы сетіс йӧлӧга.
— Кодъяс ті? — юаліс Дзоля принс.
— Кодъяс ті... ті... ті..., — чукӧстчис йӧлӧга.
— Вай ёртасям, ме дзик ӧтнам, — шуис сійӧ.
— Ӧтнам... ӧтнам... ӧтнам... — кыліс воча.
«Кутшӧм тешкодь енэжму! — мӧвпыштіс Дзоля принс. — Дзик кос, быдлаын емъяс, дай сола.
Йӧзлы оз тырмы вежӧр писькӧслуныс.
Найӧ сӧмын кайтӧны шуӧмъяс бӧрас...
Гортам вӧлі дзоридз, менам долыдлунӧй да мичӧй, да сійӧ ачыс медводз век панліс сёрнисӧ.
ХХ
Дыр восьлаліс Дзоля принс лыаинъяс, кыртаяс да лым толаяс вомӧн, медбӧрти сэсся петіс туй вылӧ.
А став туйыс вайӧдӧ йӧз дорӧ.
— Бур лун, — шуис сійӧ.
Сы водзын лои быдмысь розаӧн тыр пуйӧр.
— Бур лун, — шыасисны сылы воча розаяс.
Сэк Дзоля принс казяліс: ставныс найӧ сылӧн дзоридз кодьӧсь.
— Кодъяс ті? — юаліс шемӧсмӧмӧн.
— Ми — розаяс, — вочавидзисны розаяс.
— Со кыдз... — чӧвтіс Дзоля принс.
Сэсся друг пондіс кывны асьсӧ зэв-зэв шудтӧмӧн.
Мичнылыс висьтавліс, сы кодьыс пӧ став енкӧлаас сэсся абу.
И со сы син водзас дзик сэтшӧм вит сюрс дзоридз сӧмын ӧти йӧрын.
«Кутшӧма эськӧ дзоридзӧй скӧрмис, аддзыліс кӧ найӧс! — мӧвпыштіс Дзоля принс. — Сійӧ эськӧ сэтшӧм лёкнога кызіс да сетчис кулысь улӧ, мед сӧмын сійӧс серам вылӧ эз лэптыны.
А мем эськӧ ковмис тӧждысьны дзоридзӧй бӧрся висьысь бӧрся моз, — эг кӧ тадзи вӧч, эськӧ сійӧ збыльысь куліс, сӧмын мед менӧ уськӧдны да тшӧтш увтыртны...»
Сэсся мӧвпыштіс: «Метӧ чайтлі, мый менам муюгыдас эм дзик ӧти быдмысь дзоридз, кутшӧмыс некодлӧн сэсся абу, а, вӧлӧмкӧ, сійӧ медся прӧстіник роза.
Менам вӧлі сӧмын тайӧ розаыс да пидзӧсӧдз джуджтаа куим вулкан, дай ӧтиыс кусӧм (гашкӧ, пыр кежлӧ нин)... кутшӧм нӧ ме та бӧрын принс...».
Сійӧ водіс турун пӧвстӧ да бӧрддзис.
XXІ
Тшук сэки матыстчис Ай руч.
— Видза олан, — чолӧмасис сійӧ.
— Видза, — вежавидзанаа вочавидзис принс да видзӧдліс гӧгӧр, сӧмын некодӧс эз казяв.
— Ме тані, — кыліс гор. — Яблӧг пу улын.
— Коді тэ? — юаліс Дзоля принс. — Кутшӧм тэ мичаник!
— Ме — Руч, — шуис руч.
— Ворсышт мекӧд, — корис Дзоля принс. — Меным сэтшӧм гажтӧм...
— Ог вермы ме тэкӧд ворсны, — шуис Руч. — Ме морт дорӧ велавтӧм.
— Ой, прӧшша кора, — шуис Дзоля принс.
Сэсся мӧвпыштіс да юаліс:
— А кыдзи сійӧ — морт дорӧ велавтӧм?
— Тэ абу татчӧс, — казяліс Руч. — Мый тэ татысь корсян?
— Йӧзӧс корся, — шуис Дзоля принс. — А кыдзи сійӧ — морт дорӧ велавны?
— Йӧзыслӧн эмӧсь пишшальяс, да найӧ ветлӧны кыйсьыны.
Тайӧ зэв абу кивыв!
Нӧшта найӧ видзӧны чипанъясӧс.
Сӧмын тайӧн йӧзыс и бурӧсь.
Тэ чипанъяс корсян?
— Ог, — вочавидзис Дзоля принс. — Ме корся ёртъясӧс.
А кыдзи сійӧ — морт дорӧ велавны?
— Тайӧ важӧн нин вунӧдӧмтор. — Сійӧ вежӧртӧ гӧрӧдъяс вӧчӧм.
— Гӧрӧдъяс?
— Да, сідз, — шуис Руч. — Тэ меным ӧні сӧмын на ичӧтик зонка, сё сюрс мукӧд зонка кодь.
Тэ меным он ков.
И ме тэныд ог ков.
Ме тэныд сӧмын руч, сё сюрс мукӧд руч кодь.
Но тэ кӧ менӧ ас дорад велӧдан, ми кутам ӧта-мӧдлы ковны.
Тэ меным лоан муюгыдас дзик ӧти.
И ме тэныд лоа дзик ӧти муюгыдас...
— Буракӧ, понда гӧгӧрвоны, — шуис Дзоля принс. — Эм ӧти роза... тӧдӧмысь, сійӧ менӧ ас дорас велӧдӧма...
— Вермас лоны, — ӧти кывйӧ воис Руч. — Мыйыд сӧмын Му вылас оз овлы.
— Тайӧ вӧлі эз Му вылын, — шуис Дзоля принс.
Руч ёна шензис.
— Мӧд енэжмуын ӧмӧй?
— Да.
— А сэні енэжмуас кыйсьысьяс эмӧсь?
— Абуӧсь.
— Со кыдз!
А чипанъяс?
— Абуӧсь.
— Енкӧлаас медся сӧвмӧм-бурторйыс абу! — ышловзис Руч.
Сэсся бара паніс сёрни:
— Гажтӧм менам олӧмӧй.
Ме кыйӧда чипанъясӧс, а йӧзыс кыйӧдӧны менӧ.
Став чипаныс ӧткодь, и йӧзыс ӧткодьӧсь.
Овсьӧ мем гажтӧмакодь.
Сӧмын тэ кӧ менӧ ас дорад велӧдан, менам олӧмӧй югзяс, шонді улын моз.
Тэнсьыд восьластӧ ме кута торйӧдны мукӧд уна сюрсысь.
Йӧзлысь воськов шысӧ кылӧмӧн ме век пышъя да дзебся.
Сӧмын тэнад воськов шыыд мӧдас корны менӧ шылад моз, да ме пета аслам дзебсянінысь.
А сэсся — видзӧд!
Аддзан, со сэні, муясас, кисьмӧ-шептасьӧ шобді.
Нянь ме ог сёй.
Шепыс мем оз ков.
Шобді муясыд меным эм кӧть абу.
Таысь гажтӧм!
Но тэнад юрсиыд зарни рӧма.
И сэтшӧм ӧд шензьӧданатор лоӧ, менӧ ас дорад велӧдан да!
Зарни шобді кутас сетны тэ йылысь юӧр.
Ме кута радейтны тӧлалігӧн шепъяслысь шыалӧмсӧ...
Руч ланьтіс да дыр видзӧдіс Дзоля принс вылӧ.
Сэсся шуис:
— Кора тэнӧ... Велӧд менӧ ас дорад!
— Ме эськӧ и радпырысь, — воча шуис Дзоля принс, — сӧмын кадӧй менам зэв этша.
Меным колӧ на корсьны ёртъясӧс да быдсяматорсӧ тӧдмавны.
— Тӧдмавны позьӧ сӧмын сэтшӧмторъяс, кодъясӧс ас дорад велӧдан, — шуис Руч. — Йӧзыслы оз нин тырмы кадыс мыйкӧ тӧдмавны.
Найӧ ньӧбалӧны коланторсӧ вузасянінъясысь дасьӧн.
Сӧмын ӧд ёртъяс вузалан лавкаясад абуӧсь, та вӧсна йӧзыслӧн абуӧсь нин ёртъясыс.
Кӧсъян кӧ, мед тэнад вӧлі ёрт, велӧд менӧ ас дінад!
— Кыдзи колӧ тайӧс вӧчны? — юаліс Дзоля принс.
— Колӧ ыджыд ловпыкӧд, — вочавидзис Руч. — Медводз мун пуксьы турун вылас сэтчӧ, ылӧкодь — вот сідзи.
Ме кута пӧлӧн видзӧдлывлыны тэ вылӧ, а тэ ланьтӧмӧн ов.
Кывъяс сӧмын торкӧны ӧта-мӧднымӧс гӧгӧрвоӧмсӧ.
Да быд лун пуксьы ме дорӧ неуна матӧджык.
Аскинас Дзоля принс бара воис сэтчӧ.
— Бурджык лок век ӧти да сійӧ жӧ кадӧ, — корис Руч. — Со, шуам, тэ кӧ кутан волывлыны нёль часын, ме куим чассянь нин мӧда ачымӧс кывны шудаӧн.
Да кымын матынджык лоас урчитан часыс, сымын лоа шудаджык.
Нёль часын ме понда майшасьны да повны.
Ме тӧдмала шудыслысь донсӧ!
А тэ кӧ кутан воавны быд пӧрйӧ торъялана кадӧ, ме ог понды тӧдны, кутшӧм час кежлӧ мем дасьтыны сьӧлӧмӧс...
Колӧ овны ӧбрад серти.
— А мый сійӧ ӧбрадыс? — юаліс Дзоля принс.
— Тайӧ тшӧтш важӧн нин вунӧдӧмтор, — гӧгӧрвоӧдіс Руч. — Ӧбрадыс сійӧ сэтшӧмтор, код вӧсна ӧти луныс мӧд лунысь торъялана, абу мукӧд лун кодьыс, ӧти час — став мукӧд чассьыс.
Со, шуам, менам кыйсьысьяслӧн эм татшӧм ӧбрад: быд четьвергӧ найӧ йӧктӧны сиктса нывъяскӧд.
Кутшӧм дивӧ сяма тайӧ луныс — четьвергыс!
Ме асывнас пета ветлӧдлыштны да вола дзик винатуся пуйӧрӧдзыс.
А вот кыйсьысьяс кӧ эз йӧктывны, кор налы гажыс сідз нин лоӧ, став луныс сэки эськӧ лои ӧткодь, да ме некутшӧм шойччӧг эг и тӧдлы.
Тадзи Дзоля принс велӧдіс ас дорас Ручӧс.
И со воис янсӧдчан кад.
— Ме понда бӧрдны, тэысь гажтӧм лоас да, — ышловзис Руч.
— Тэ мыжа ачыд, — шуис Дзоля принс. — Ме ӧд эг лӧсьӧдчы тэнӧ дойдавны, тэ ачыд кӧсйин, мед ме тэнӧ ас дорӧ велӧді...
— Да, дерт, — ӧткывъясис Руч.
— Но тэ кутан бӧрдны!
— Дерт, кута.
— Сідзкӧ, таысь тэныд абу лӧсьыд.
— Мӧдарӧ, — паныд шуис Руч, — меным лӧсьыд.
Казьтышт, мый ме висьтавлі зарни рӧма шепъяс йылысь.
Сійӧ ланьтіс.
Сэсся содтіс:
— Со, видзӧдлы нӧшта розаяс вылӧ.
Тэ гӧгӧрвоан: тэнад розаыд муюгыдас дзик ӧти.
Кор воан мекӧд янсӧдчыны, ме восьта тэныд ӧти гусятор.
Тайӧ лоас тэныд месянь козин.
Дзоля принс муніс видзӧдлыны розаяс вылӧ.
— Ті ньӧти абу менам роза кодьӧсь, — шуис сійӧ налы. — Ті дзик посниторъяс на.
Некод тіянӧс ас дорас эз велӧд, и ті некодӧс энӧ велӧдӧй.
Татшӧмӧн водзті вӧлі менам Ручӧй.
Сійӧ нинӧмӧн эз торъяв мукӧд сё сюрс ручысь.
Но ме сыкӧд ёртаси, да ӧні сійӧ — став муюгыдас дзик ӧти.
Розаяс зэв ёна шай-паймунӧмӧн гажтӧммисны.
— Ті мичаӧсь, но тыртӧмӧсь, — водзӧ сёрнитіс Дзоля принс. — Тіян понда оз ло окота кувны.
Дерт, кутшӧмкӧ мунысь-восьлалысь менам роза вылӧ видзӧдлас да шуас, сійӧ пӧ дзик тіян кодь.
Сӧмын меным сійӧ тіянысь сё пӧв донаджык.
Ӧд ме сійӧс, а эг тіянӧс киськавлы быд лун.
Эг тіянӧс, а сійӧс ме вевттьывлі кляничаысь юркышӧдӧн.
Сійӧс тупкывлі тӧлысь видзан сайӧдӧн.
Сы понда виавлі лёльӧясӧс, сӧмын кык-ӧ-куимӧс кольлі, мед наысь петаласны бобувъяс.
Ме кывзі сылысь норасьӧмсӧ да ошйысьӧмсӧ, ме сюся кывзысьлі сы дорӧ весиг чӧв олігас.
Сійӧ — менам.
Сэсся Дзоля принс бӧр локтіс Руч дінӧ.
— Видза колян... — шуис сійӧ.
— Видза колян, — воча шуис Руч. — Со менам гусяторйӧй, сійӧ зэв прӧст: аддзӧ сӧмын сьӧлӧмыд.
Медся тӧдчанасӧ синнад он аддзы.
— Медся тӧдчанасӧ синнад он аддзы... — выльысь шуис Дзоля принс, юрас тайӧс сюйны зілиг.
abu
abu
— Йӧзыс вунӧдісны тайӧ збыль шуӧмсӧ, — шуис Руч, — но тэ эн вунӧд: тэ век кывкутан ставныс вӧсна, кодӧс ас дорад велӧдін.
Тэ кывкутан аслад розаыд вӧсна.
— Ме кывкута аслам розаӧй вӧсна... — выльысь шуис Дзоля принс, медым бурджыка кутны тайӧс юрас.
XІІ
— Бур лун, — шуис Дзоля принс.
— Бур лун, — шыасис стрелка вешталысь.
— Мый тэ тані вӧчан? — юаліс Дзоля принс.
— Юкла пассажиръясӧс, — вочавидзис стрелка вешталысь. — Ыстала найӧс сюрс мортӧн быд пӧрйӧ — ӧти поезд веськыдвылӧ, мӧдӧс шуйгавылӧ.
Сійӧ здукӧ тэрыб поезд, син ёран бияснас югъялӧмӧн, зэв гораа вирдыштіс орччӧн, весиг вешталысьлӧн кола кодь керкаторйыс пондіс тірзьыны.
— Кутшӧма найӧ тэрмасьӧны! — шензис Дзоля принс. — Мый найӧ корсьӧны?
— Да весиг ачыс машинистыс тайӧс оз тӧд, — шуис стрелка вешталысь.
И мӧдарӧ нырвизя мӧд поезд, бияснас югъяліг, гораа грымакылӧмӧн лэбзьыштіс бокиті.
— Найӧ бӧр нин воӧны? — юаліс Дзоля принс.
— Оз, тайӧ мукӧдъяс нин, — шуис вешталысь. — Тайӧ паныда поезд.
— Налы эз вӧв лӧсьыд сэні, кытысь воалӧны?
— Сэні лӧсьыд, кӧн ми абуӧсь, — шуис стрелка вешталысь.
Сэк грымакылӧмӧн да бияснас югъяліг лэбзьыштіс коймӧд тэрыб поезд.
— А найӧ мый, кӧсйӧны вӧтӧдны медводдзаяссӧ? — юаліс Дзоля принс.
— Нинӧм найӧ оз кӧсйыны, — шуис вешталысь. — Найӧ узьӧны либӧ пукалӧны да очсалӧны.
Сӧмын челядь пукалӧны ӧшиньясас нырнаныс лясӧмӧн.
— Сӧмын ӧтнаныс челядь тӧдӧны, мый корсьӧны, — чӧвтіс Дзоля принс. — Став кадсӧ найӧ видзӧны ветьӧкысь вурӧм акань вылӧ да сійӧ лоӧ налы зэв-зэв дона, а аканьсӧ кӧ налысь мырддясны, найӧ бӧрдӧны...
— Налӧн шудныс, — шуис стрелка вешталысь.
XXІІІ
— Бур лун, — шуис Дзоля принс.
— Бур лун, — вочавидзис вузасьысь.
Сійӧ вузавліс медся выль бурдӧдчан кизьяс, кодъяс мездӧны горш косьмӧмысь.
Татшӧмсӧ кӧ ньылыштан — сэки дзонь вежон сэсся горшыд оз косьмы.
— Мыйла тэ найӧс вузавлан? — юаліс Дзоля принс.
— Найӧ зэв ёна каднымӧс видзтӧны, — вочавидзис вузасьысь. — Специалистъяс лыддьӧм серти, вежоннас позьӧ пӧ видзтыны ветымын куим минут.
— А мый вӧчны тайӧ ветымын куим минутнас?
— Мый кӧсъян.
«Менам кӧ вӧлі содтӧд ветымын куим минут, — мӧвпыштіс Дзоля принс, — ме эськӧ дзик пыр муні ӧшмӧс дорӧ...».
XXІV
Неминучаӧ менам веськалӧмсянь колис нин вежон. Бурдӧдчантор вузалысь йылысь висьт кывзігкості ме юи бӧръя ваӧс.
— Да, — шуи ме Дзоля принслы, — став тэнад висьталӧмторйыд вежӧрӧс пальӧдӧ, сӧмын ме эг на дзоньтав ассьым еропланӧс.
Менам став ваӧй быри, да ме эськӧ тшӧтш шуда вӧлі, верми кӧ ӧні дзик пыр мунны ӧшмӧс дорӧ.
— Ручыс, кодкӧд тай ме ёртаси...
— Донаӧй менам, мый ӧні меным Ручыд?
— Мыйла?
— Да сы вӧсна мый ми кулам ватӧгыд.
Сійӧ эз гӧгӧрво, кутшӧм тані эм йитӧд, паныд шуис:
— Бур, вӧлі кӧ тэнад сэтшӧм ёрт, мый сы вӧсна весигтӧ позяс кувны.
А мем зэв нимкодь сыысь, мый ёртася Ручкӧд...
«Сійӧ оз гӧгӧрво, мый вермас лоны.
Сылӧн некор кынӧмыс абу сюмавлӧма, горшыс абу косьмылӧма.
Сылы тырмымӧн шонді югӧрыс...»
Ме тайӧс горӧн эг шу, сӧмын мӧвпышті.
Но Дзоля принс видзӧдліс ме вылӧ да шуыштіс:
— Менам тшӧтш горшӧй косьмӧ...
Мунам, ӧшмӧс корсям...
Ме мудзӧмӧн паськӧді киясӧс: кутшӧм тӧлк лоас ота тыртӧминын ӧшмӧс корсьӧмысь?
Век жӧ ми петім туйӧ.
Уна час чӧж ми мунім; медбӧрти пемдіс, да енэжас ломзялісны кодзувъяс.
Горш косьмӧмӧйла менӧ кынтіс-вӧдитіс нин, да ставсӧ аддза вӧлі вӧтын моз.
Дзоля принслысь кывъяссӧ юрам кутӧмӧн ме юалі:
— Сідзкӧ, тэ горш косьмӧмсӧ тшӧтш тӧдан?
Сійӧ эз вочавидз, шуис сӧмын:
— Ва ковмывлӧ тшӧтш сьӧлӧмлы...
Ме эг гӧгӧрво, сӧмын чӧв олі.
Ме тӧді: оз ков сійӧс ёна юасьны.
Зонка мудзис,
пуксис лыа вылӧ.
Ме пукси орччӧн.
Ланьтӧмӧн олім.
Сэсся сійӧ шуис:
— Кодзувъясыс зэв мичаӧсь, сы понда мый кӧнкӧ сэні ылын эм дзоридз, кӧть сійӧ тыдавтӧм...
— Да, дерт жӧ, — тӧлысьӧн югзьӧдӧм гыалана лыа вылӧ видзӧдлігмоз сӧмын шуи ме.
Тыртӧминыс тшӧтш мича... — содтіс Дзоля принс.
Тайӧ збыль.
Меным сьӧлӧм вылӧ век воліс тыртӧминын олӧмыс.
Пукалан лыа мыльк вылын.
Нинӧм оз тыдав.
Нинӧм оз кыв.
Сэк жӧ чӧв-лӧньыс быттьӧ югӧрасьӧ...
— Тӧдан, мыйӧн бур тыртӧминыс? — шуис сійӧ. — Кӧнкӧ сыын гусьӧн эмӧсь ӧшмӧсъяс.
Меным юрӧ кучкис: друг ме гӧгӧрвои, мыйла гусятор видзӧмӧнмоз лыаыс югӧрасьӧ.
Коркӧ важӧн, ичӧт зонкаӧн на, ме олі важ-важ керкаын. Висьтавлісны, сэтчӧ пӧ гусьӧн дзебӧмаӧсь донаторъяс.
Гӧгӧрвоана, мый сійӧс сідзи некод эз аддзыв, гашкӧ, некод эз и корсьлы.
Та вӧсна керкасӧ быттьӧ вӧлӧм туналӧм: ас сьӧлӧмас сійӧ дзебӧ вӧлі гусятор...
— Да, — шуи ме. — Мед кӧть тайӧ керка, кодзув либӧ тыртӧмин — медся мичаторйыс наын сійӧ, мый синнад он аддзы.
— Меным зэв долыд, тэ сӧглас менам Руч ёртӧйкӧд да, — шыасис Дзоля принс.
Сэсся сійӧ унмовсис; ме босьті зонкаӧс моздорӧ да муні водзӧ.
Ме дзикӧдз ыззи.
Мем чайтчис, быттьӧкӧ нуа жугавны вермана ыджыд донатор.
Чайтсис, татшӧмыс нинӧм мӧд миян Му вылын сэсся абу.
Тӧлысь югӧр улын ме видзӧді сылӧн кельыд еджыд кымӧс вылӧ, куньӧм синъяс, зарни рӧма юрси пӧлӧн тӧлӧдана путшӧв вылӧ да аслым шуалі: ставыс тайӧ сӧмын ортсыса кышӧд.
Медтӧдчанаыс — синмӧн тыдавтӧмтӧмторйыс...
Джынвыйӧ воссьӧм вомдоръясыс сылӧн пӧрины нюмӧ, да ме шуи аслым нӧшта ӧтчыд: медся сьӧлӧм вӧрзьӧданторйыс тайӧ узьысь Дзоля принсын со мый — дзоридз дорӧ зумыд йитӧдыс, мича розалӧн пертасыс, мый югӧрасьӧ сыын югыд сотчанторсянь моз весиг узигас...
И ме гӧгӧрвои: сійӧ нӧшта на жугавны вермас, торксьыны.
Югыд сетанторъястӧ колӧ видзны: тӧвнырыс найӧс вермӧ кусӧдны...
Тадзи ме муні да шонді петігас нин вои ӧшмӧсӧдз.
XXV
— Йӧзыс сӧлӧны тэрыб поездъясӧ, но оз нин гӧгӧрвоны, мый корсьӧны, — шуис Дзоля принс. — Та понда найӧ инас нин оз ӧшйыны да шыбласьӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ...
Сэсся содтіс:
— Да ставыс тайӧ весьшӧрӧ...
Миянлы сюрӧм ӧшмӧсыс эз вӧв Сахараын став мукӧд кодьыс.
Векджык тані ӧшмӧсыс — лыа пӧвстын гу.
А тайӧ вӧлі зэв лючки лӧсьӧдӧм сиктса юкмӧс.
Сӧмын некутшӧм сикт гӧгӧрын эз вӧв, да ме чайті тайӧс вӧтӧн.
— Тешкодьтор, — шуи ме Дзоля принслы, — татчӧ ставсӧ дасьтӧма: ва перъян вӧрӧт, и ватлан, и гез…
Сійӧ серӧктіс, босьтіс кӧвсӧ киас да пондіс разьны вӧрӧтсӧ.
Сійӧ важ тӧвйыв бергач моз кутіс дзуртны, тӧв абутӧмла сімӧма быттьӧкӧ.
— Кылан? — шуис Дзоля принс. — Ми юкмӧссӧ садьмӧдім, да сійӧ пондіс сьывны.
Ме полі — сійӧ мудзас.
— Ачым васӧ лэпта, — шуи сылы, — тэнад выныд оз тырмы.
Надзӧник лэпті васӧ ватлан тыр да зумыда сувтӧді изйысь вӧчӧм юкмӧс дорышӧ.
Пельын век на чуналіс вӧрӧтлӧн дзуртан шыа сьылӧмыс, ваыс ведраас тірзис, а сэтысь тыдалісны шонді кӧчьяс.
— Меным окота тайӧ васӧ видлыштны, — чӧвтіс Дзоля принс. — Вай ме юышта...
Сэки ме гӧгӧрвои, мый сійӧ корсьӧма!
Ме вайӧді ватлансӧ вомдоръясӧдзыс.
Сійӧ юис синсӧ куньӧмӧн.
Тайӧ вӧлі медся мича гаж кодь.
Ваыс тайӧ вӧлі эз сэтшӧм-татшӧм.
Сійӧ чужӧма кодзувъяс улын мунысь кузь туйысь, вӧрӧтлӧн дзуртӧмысь, менам килӧн зільыштчӧмысь.
Сійӧ вӧлі сьӧлӧмлы козин сяма.
Менам дзолядырйи тадзи югзисны рӧштвоводзвывса козинъяс: коз вылын сисьяслӧн югӧръясӧн, вой шӧр кадся кевмысиг ворсан органӧн, мелі нюмъясӧн.
— Тэнад енэжму вылын, — шуис Дзоля принс, — йӧзыс быдтӧны ӧти пуйӧрын вит сюрс роза... да оз аддзыны корсянторсӧ...
— Оз аддзыны, — сыкӧд ӧткывъяси ме.
— А ӧд налысь корсянторсӧ позьӧ аддзыны дзик ӧти розаысь, ва ньылыштӧмысь...
— Позьӧ, дерт, — сьӧлӧм сеті ме.
Сэсся Дзоля принс шуис.
— Налӧн синъясныс оз аддзыны.
Корсьны колӧ сьӧлӧмӧн.
Ме юи васӧ.
Лолавсис кокниа.
Шонді петігӧн лыа лоӧ зарни рӧма, ма кодь.
И таысь ме тшӧтш вӧлі шуда.
Мыйысь меным гажтӧмавнысӧ?
— Тэныд колӧ кывтӧ кутны, — мекӧд орччӧн пуксиг небыда шуис Дзоля принс.
— Кутшӧм кыв?
— Помнитан, тэ кӧсйысин... менам мегӧпилы нырдом?
Ме ӧд кывкута сійӧ дзоридз пондаыс.
Ме перйи зепсьым серпасъясӧс.
Дзоля принс видзӧдліс на вылӧ да серӧктіс:
— Тэнад баобабъясыд капуста кодьӧсь!
А ме сэтшӧма нимкодяси аслам баобабъясӧн!
— А ручыдлӧн пельясыс... дзик сюръяс кодьӧсь!
Да кутшӧм кузьӧсь!
И сійӧ бара серӧктіс.
— Тэ весьшӧрӧ сералан, ёртанӧй.
Ме ӧд некор эг кужлы серпасасьны — парсавлі сӧмынтӧ удав-кыйӧс ортсысяньыс да пытшкӧссяньыс.
— Но немтор, — такӧдіс сійӧ менӧ. — Челядьыс и тадзи ставсӧ гӧгӧрвоасны.
Сэк ме серпасалі сылӧн мегӧпилы нырдом.
Сеті серпассӧ Дзоля принслы да сьӧлӧмӧй менам топаліс:
— Тэ мыйкӧ думыштӧмыд да он висьтав меным...
Сӧмын сійӧ эз вочавидз.
— Тӧдан, — шуис зонка, — аски тырас во тіян Му выланыд менам воӧмсянь...
Да ланьтіс.
Сэсся содтіс:
— Ме уси тасянь дзик матӧ...
Да гӧрдӧдіс.
Сэсся бара, код тӧдас мыйла, менам лов вылын лои сьӧкыд.
Век жӧ ме юалі:
— Сідзкӧ, вежон сайын, миян тӧдмасян лун асылӧ тэ эн сідз-тадз шӧйт дзик ӧтнад, морт оланінсянь сюрс миля сайті?
Тэ бӧр волін аслад усянін дорӧ?
Дзоля принс гӧрдӧдіс нӧшта на ёнджыка.
А ме падъялігсорӧн содті:
— Гашкӧ, тайӧ сы понда, мый тырӧ во?..
Сійӧ бара гӧрдӧдіс.
Сійӧ ни ӧти юалӧм вылӧ эз вочавидз, но ӧд гӧрдӧдан кӧ, сійӧ вежӧртӧ «да», збыль ӧд?
— Сьӧлӧм вылам абу лӧнь... — чӧвті ме.
Но сійӧ шуис:
— Тэныд лои кад босьтчыны уджӧ.
Мун ероплан дорад.
Ме понда тэнӧ виччысьны тані.
Лок бӧр аски рытнас...
Сӧмын меным лӧньджык эз ло.
Ме казьтышті Ручӧс.
Сетан кӧ асьтӧ велӧдны кодкӧ дорӧ, сэсся ковмывлӧ и бӧрдны.
XXVІ
Юкмӧссянь неылын вӧліны изйысь тэчӧм важ стен колясъяс.
Мӧд лунӧ рытнас уджӧс помалӧм бӧрын ме бӧр локті сэтчӧ да аддзи стенсяньыс кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн пукалысь Дзоля принсӧс.
Да кылі сылысь кывъяссӧ:
— Тэ ӧмӧй он помнит? — шуис сійӧ. — Сійӧ вӧлі дзик мӧдлаын.
Тӧдӧмысь, принслы кодкӧ вочавидзӧма вӧлі, сы понда мый сійӧ паныд шуис:
— Но, дерт жӧ, тайӧ вӧлі стӧч во сайын, дзик тайӧ лунӧ, сӧмын мӧдлаын...
Ме понді восьлавны ӧдйӧджык.
Сӧмын стен дорысь некодӧс эг аддзы ни эг кыв.
Сэккості Дзоля принс бара кодлыкӧ вочавидзис:
— Дерт.
Тэ аддзан менсьым кок туйясӧс лыа вылысь.
Сэки виччысь.
Тавой ме сэтчӧ воа.
Стенмӧдз колис метра кызь, сӧмын ме нинӧм на эг аддзы.
Недыр ланьтыштлӧм мысти Дзоля принс юаліс:
— А тэнад пагӧданторйыд бур?
Тэ менӧ он дыр мучит-дойд?
Ме сувті, сьӧлӧмӧй топаліс, сӧмын ме эг на лючки гӧгӧрво.
— Ӧні мун татысь, — шуис Дзоля принс. — Ме кӧсъя тасянь шыбитчыны увлань.
Сэсся ме чӧвтлі синмӧс увлань да повзьӧмла чеччыштлі!
Стен улас Дзоля принслань юрсӧ лэптӧмӧн чикыртчӧма виж кый, татшӧмъясыс ӧти курччӧмнас виӧны минут джынйӧн.
Зептын ичӧт лыян кутӧмӧн ме котӧрӧн нетшыштчи кыйлань, но, воськовъясӧс кылӧмӧн, кыйыс визласьӧмӧн лӧня кыссис лыа вывті, косьмысь шор моз кӧртӧ гирскана лӧнь шыӧн вошис изъяс костӧ.
Ме котӧрті стен улӧ да удиті кыйны усьысь Дзоля принсӧс.
Сійӧ вӧлі лымйысь на еджыд.
— Мый тэнад юрад пырӧма, дзолюк! — горӧді ме. — Мый вӧсна тэ панан сёрнияс кыйяскӧд?
Ме рази сылысь зарни рӧма век новлан сьылічышъянсӧ.
Кӧтӧді пель дінъяссӧ да юктӧді сійӧс ваӧн.
Сӧмын эг нин лысьт мый йылысь кӧ юасьны.
Сійӧ сӧдз синмӧн видзӧдліс ме вылӧ да лӧня сывъяліс сьыліті.
Ме кылі — сьӧлӧмыс сылӧн тіпкис лыйӧм пӧтка моз.
Зонка шуис:
— Меным долыд, тэ ӧд аддзӧмыд ероплан жугалӧмыдлысь помкасӧ да ӧні верман бӧр мунны гортад...
— Кытысь тэ тӧдан?
Ме сӧмын на кӧсйи юӧртны сылы та йылысь, мый став лёквиччысьӧмсӧ урчитӧмӧн менам артмис еропланӧс дзоньтавны!
Сійӧ эз вочавидз, сӧмын лӧня шуис:
— Ме тшӧтш талун муна гортӧ.
Да гажтӧма содтіс:
— Сӧмын гортӧй ёна ылынджык... дай мунны мем ёна ёна сьӧкыдджык...
Ставыс тайӧ вӧлі зэв тешкодь.
Ме сійӧс ичӧт кагаӧс моз топыда сывъялі, сӧмын сэк менам вӧлі сэтшӧм аскылӧм, быттьӧкӧ Принс утьыштӧ-вошӧ, сійӧс быттьӧ кыскӧ пыдӧстӧминӧ, да ме ог вермы зонкаӧс кутны.
Мӧвпӧ вӧйӧмӧн сійӧ видзӧдӧ вӧлі кытчӧкӧ ылӧ.
— Меным коляс тэнад мегӧпиыд.
Да сылы вылӧ куд.
Да нырдомыс...
Сэсся гажтӧма нюммуніс.
Ме дыр виччыси.
Сійӧ быттьӧ воис ас садяс.
— Тэ повзьӧмыд, дзолюк...
Дерт жӧ, повзьытӧг оз ов!
Сӧмын зонка лӧня серӧктіс:
— Тарыт ме повзя ёнджыка на ...
Бара ме куті кучикӧн кывны бергӧдны позьтӧм шог суӧмсӧ.
Збыль ӧмӧй, збыль ӧмӧй ме некор ог нин кывлы тэнсьыд сёрнитӧ, серамтӧ?
Тайӧ серамыс ӧд меным тыртӧминын ӧшмӧс кодь.
— Дзолюк, ме кӧсъя нӧшта ӧтчыдысь кывлыны тэнсьыд серамтӧ...
Сӧмын сійӧ шуис:
— Тавой тырас стӧч во.
Менам кодзулӧй лоас буретш во сайын менам усянін весьтын...
— Кывзы, дзолюк, тайӧ ӧд ставыс лёк вӧт — и кыйыс, и кодзувкӧд паныдасьӧмыс — збыль ӧд?
Сӧмын сійӧ эз вочавидз.
— Медся тӧдчанаторйыс сійӧ, мый синнад он аддзы... — шуис принс.
— Да, дерт...
— Тайӧ дзоридз кодь.
Тэ кӧ радейтан кӧнкӧ ылі кодзув вылын быдмысь дзоридзсӧ, зэв лӧсьыд войнас видзӧдны енэжӧ.
Став кодзулыс дзоридзалӧ.
— Да, дерт, сідз...
— Тайӧ ва кодь.
Тэ тай кор сетін васӧ мем юыштны, сійӧ вӧлі шылад кодь, тайӧ вӧрӧтлӧн да кӧвлӧн дзуртӧм-сьылӧм вӧснаыс...
Кутан юрад?
Шыладыс вӧлі зэв мыла.
— Да, дерт...
— Войнас тэ видзӧдлан кодзувъяс вылӧ.
Менам кодзулӧй зэв ичӧт, ме ог вермы тэд сійӧс петкӧдлыны.
Тадзисӧ бурджык лоӧ.
Сійӧ лоас тэныд — кодзувъясысь ӧти.
И тэ пондан радейтны видзӧдны кодзувъяссӧ.
Ставныс найӧ лоасны тэныд ёртъяс.
А сэсся ме тэныд мыйкӧ козьнала...
Сійӧ та бӧрын серӧктіс.
— Ок, дзолюк, кутшӧма ме радейта тэнсьыд серамтӧ!
— Со тайӧ и эм менам козинӧй ... тайӧ лоас ва кодь...
— Кыдз сідз?
— Быд мортлӧн эмӧсь аслас кодзувъяс.
Ӧтияслы, ветлысь-мунысьяслы, найӧ индалӧны туй.
Мукӧдыслы найӧ сӧмын ичӧтик биторъяс.
Туялысьяслы найӧ — тӧдмавтӧм на удж.
Менам уджӧн ноксьысьлы найӧ — зарни.
Сӧмын став тайӧ йӧзыслы кодзувъясыс — шытӧмъяс, найӧс он кыв.
А тэнад лоасны дзик торъялана кодзувъяс.
— Кыдз сідз?
— Видзӧдлан тэ войнас енэжӧ, а тэ весьтын лоас менам кодзулӧй, кӧні ме ола, кӧні серала, — и тэ кылан, кыдзи став кодзулыс сералӧ.
Тэнад лоасны серавны кужысь кодзувъяс!
Да ачыс серӧктіс.
— Да кор тэ такалан (медбӧрти ӧд тэ век такавлан), тэныд лоӧ долыд, мый менӧ коркӧ тӧдлін.
Тэ век меным ёрт лоан.
Тэд лоӧ окота мекӧд сералыштны.
Коркӧ восьтан ӧшиньтӧ, да тэд сьӧлӧм вылад лоас долыд...
Тэнад ёртъясыд пондасны шензьыны сыысь, мый тэ сералан енэжӧ видзӧдіг.
Тэ налы вочавидзан: «Да, да ме век серала кодзувъяс вылӧ видзӧдігам!
Найӧ чайтасны тэнӧ йӧймиг.
Со кутшӧм лёка ме тэкӧд шмонита...».
И бара серӧктіс.
— Быттьӧкӧ кодзувъяс пыддиыс ме козьнала тэныд сералысь тільгунъяслысь дзонь чукӧр...
Да бара серӧктіс.
Сэсся бара лои зумыш:
— Тӧдан... тавой... бурджык эн волы.
— Ме тэнӧ ог коль.
— Тэныд кажитчас — мем доймӧ... мый весигтӧ ме кула.
Тадз тай овлӧ.
Эн лок, оз ков.
— Ме тэнӧ ог коль.
Сӧмын мыйыськӧ сійӧс майшӧдліс.
— Тӧдан он... тайӧ нӧшта кый вӧсна.
Друг сійӧ тэнӧ курччас.
Кыйясыд ӧд лёкӧсь.
Кодӧскӧ курччӧмсьыс налы лӧсьыд овлӧ.
— Ме тэнӧ ог коль.
Сійӧ друг лӧнис:
— Збыльысь ӧд, кыкӧннымлы сылӧн пагӧданторйыс оз тырмы...
Сэкся войӧ ме эг казяв сылысь мунӧмсӧ.
Сійӧ воши шытӧг.
Ме кор сэсся сійӧс вӧтӧді, зонка муніс ӧдйӧ, зумыд восьласӧн.
— А, тайӧ тэ... — сӧмын и шуис.
Да босьтіс менсьым киӧс.
Сӧмын мыйкӧ сійӧс майшӧдліс.
— Дзик весьшӧрӧ тэ мекӧд мунан.
Тэныд сьӧкыд лоӧ ме вылӧ видзӧдны.
Тэныд кажитчас, быттьӧкӧ ме кула, сӧмын тайӧ оз ло сідз...
Ме чӧв олі.
— Тэ он тӧд... сійӧ зэв ылын.
Ме вывті сьӧкыд.
Ме ог вермы сійӧс нунысӧ.
Ме чӧв олі.
— Но тайӧ дзик сэтшӧмтор, быттьӧкӧ шыбитан важ кышсӧ.
Таын нинӧм шогаланаыс абу...
Ме чӧв олі.
Сійӧ сьӧлӧмнас неуна усьыштіс.
Та вылӧ видзӧдтӧг выныштчӧмӧн шуис:
— Тӧдан, ставыс лоӧ бурсьыс-бур.
Ме тшӧтш кута видзӧдны кодзувъяс вылӧ.
Да став кодзулыс лоас дзуртысь вӧрӧтаа важ юкмӧсъяс кодь.
И быдӧн сетас меным юан ва...
Ме чӧв олі.
— Думышт, кутшӧм нимкодьтор!
Тэнад лоас витсё миллион тільгун, а менам — витсё миллион ӧшмӧс.
Сэккості сійӧ ланьтіс, сы бӧрся бӧрддзис...
— Со ми и воим.
Вай ме вӧча нӧшта ӧти воськов ӧтнам.
И пуксис лыа вылӧ, ёна повзис да.
Сэсся принс шуис:
— Тӧдан... менам розаӧй... ме сы вӧсна кывкута.
А сійӧ сэтшӧм нэриник!
Да ставыслы кокниа эскысь.
Сылӧн эм сӧмын нёль ичӧтик ёсь йыв, сэсся сылы нинӧмӧн дорйысьны став гӧгӧртасысь...
Менам кокъяс эз пондыны кутны да тшӧтш пукси.
Сійӧ шуис:
— Со... со и ставыс...
Здук олыштіс да чеччис.
Да вӧчис ӧти воськов.
А ме эг вермы вӧрзьыштны.
Мыйкӧ виж чардби кодь вирдыштіс сылӧн кокъяс дортіыс.
Ӧти здук сійӧ кольліс сулалан.
Эз горӧд немся.
Сэсся усис — надзӧник, пӧран пу моз.
Надзӧн да шытӧг, ӧд лыаыс став шысӧ лӧньӧдӧ.
XXVІІ
Колис квайт во нин...
Ме та йылысь мортлы эг на висьтавлы.
Менам локтӧм бӧрын ёртъясӧйлы нимкодь вӧлі аддзыны менӧ ловъяӧн да дзоньӧн.
Ме гажтӧмалі эськӧ, но налы висьтавлі:
— Тайӧ ме прӧстӧ мудзи ёна ...
Век жӧ вочасӧн ме такалі.
Дерт... эг дзикӧдз.
Сӧмын тӧда: сійӧ бӧр воис аслас енэжмуӧ, ӧд шонді петӧм бӧрас ме эг аддзы лыа вывсьыс сылысь шойсӧ.
Эз сэтшӧм сьӧкыд вӧв принсыс.
А войяснас ме радейта кывзыны кодзувъясӧс.
Витсё миллион тільгунӧс моз.
Со мый шемӧстӧ!
Сылӧн мегӧпилы чутсӧ серпасалігӧн ме вунӧді тасматор йылысь!
Дзоля принс оз вермы лючки домавны нырдомнас ассьыс мегӧписӧ.
И ме юала ачымӧс: мый вӧчсьӧ сылӧн енэжмуас?
А, гашкӧ, мегӧпиыс розасӧ сёйис?
Корсюрӧ ме аслым шуала: эз, дерт, эз!
Дзоля принс розасӧ вой кежлас век тупкывлӧ кляничаысь вӧчӧм юркышӧдӧн да зэв сюся видзӧдӧ мегӧпиыс бӧрся...
Сійӧ здукас ме шуда.
И став кодзулыс зэв лӧня сералӧ.
А корсюрӧ ме аслым шула: мукӧддырйиыс ӧд вунӧдчылан да сэки быдторйыс вермӧ лоны!
Друг да сійӧ коркӧ рытнас вунӧдас розасӧ юркышӧдӧн тупкӧм йывсьыс, либӧ мегӧпиыс войнас гусьӧник петас вӧля вылӧ...
Сэки став тільгуныс бӧрдӧ...
Тайӧ ставыс нӧдкыв сяма гӧгӧрвотӧмтор.
Тіянлы, коді пондіс радейтны Дзоля принсӧс, меным моз тшӧтш нинӧм, нинӧм абу веськодь: став муюгыдыс миянлы вежсис сыысь, мый кӧнкӧ Енкӧла ылыс пельӧсын некор аддзывлытӧм мегӧпи, вермас лоны, сёйӧма миянлы тӧдтӧм розасӧ.
Видзӧдлӧй енэжӧ.
Юалӧй ассьыныд: ловъя на сійӧ розаыс али абу нин?
Друг мегӧпиыс сійӧс сёйӧма?
И ті казяланныд: ставыс лоас дзик мӧд ног...
Некор ни ӧти верстьӧ морт оз гӧгӧрво, кутшӧм тайӧ тӧдчанатор!
Тайӧ, ме ног, му вылас медся мича да медся гажтӧм ин.
Тыртӧминсьыс сійӧ жӧ пельӧссӧ вӧлі серпасалӧма воддза листбокас, сӧмын ме серпасалі нӧшта на, медым ті серпассӧ бурджыка видзӧдлінныд.
Тані Дзоля принс медводдзаысь воис Му вылӧ, а сэсся вошис.
Видзӧдлӧй сюсьджыка, медым стӧча тӧдмавны зонкаӧс, коркӧ кӧ веськаланныд Африкаӧ, сійӧ тыртӧминас.
Артмас кӧ сэті тіянлы мунны-прӧйдитны, кевма тіян водзын, энӧ тэрмасьӧй, олыштӧй недыр сійӧ кодзув улас!
Да тіян дорӧ кӧ матыстчас зарни юрсиа зонка, сійӧ кӧ кутас гораа серавны да тіян юалӧмъясныд вылӧ оз вочавидз, дерт, ті тӧдмаланныд сійӧс.
Сэки — зэв ёна тіянӧс кора! — энӧ вунӧдӧй такӧдыштны менӧ гажтӧмтчӧмысь, ӧдйӧджык гижӧй меным, Дзоля принсыс мый бӧр воӧма...
{Толстой Л. Н. (комиӧдіс Рочев Я. М.) @ Казакъяс @ повесьт @ Л. Н. Толстой. Казакъяс @ 1956 @ Лб. 3-161.}
КАЗАКЪЯС
І
Москваын ставыс лӧнис.
Тӧвся улича вылын шочиника, шочиника кывліс кӧнкӧ кӧлесаяслӧн дзуртыштлывлӧм.
Ӧшиньясын бияс абуӧсь нин, и пӧнаръяс кусіны.
Узьысь кар весьтті паськалӧны вичкояссянь звӧн шыяс. Найӧ висьталӧны асыв йылысь.
Уличаяс тыртӧмӧсь.
Сӧмын лым сора лыасӧ векньыдик додь сювъяснас кытъястікӧ шочиника гижтыштас войся извозчик да, мӧд пельӧсӧ вуджӧм бӧрын, седокӧс виччысиг, унмовсяс.
Старука мунас вичкоӧ, кӧні шочиник гӧрд чутъясӧн ломалӧны нин кыдзсюрӧ сувтӧдлӧм воскӧвӧй сисьяс; налӧн югӧръясыс отражайтчӧны зарни ӧбразъясын.
Уджалысь йӧз чеччӧны нин тӧвся кузь вой бӧрын да муналӧны удж вылӧ.
А господалӧн рыт на.
Шевальелӧн * ӧти ӧшиньын пӧдлалӧм ставень увті тыдаліс би, кӧть эськӧ закон серти тайӧ эз пӧлагайтчы.
Подъезд дорын сулалӧны карета, кӧшӧвкаяс да извозчикъяс, кодъяс топӧдчӧмаӧсь додь бӧръяснас ӧтчукӧрӧ.
Почтовӧй тройка сулалӧ сэні жӧ.
Тулупӧн гартыштчӧм да йӧжгыльтчӧм дворник быттьӧкӧ дзебсьӧма керка пельӧс сайӧ.
* ХІХ нэмын Москваын Ипполит Шевальелӧн гостиница да ресторан.
«И мый найӧ пур костысь ва койӧны? — передньӧйын пукалігмоз думайтӧ омӧльтчӧм чужӧма лакей. — И век менам дежуритігӧн!»
Орчча югыд комнатаын кылӧны ужнайтысь куим том мортлӧн гӧлӧсъяс.
Найӧ пукалӧны комнатаын пызан дорын, кӧні мыйтакӧ эм на сёянтор да вина.
Ӧти том морт, ичӧтик тушаа, сӧстӧминик, косіник да мисьтӧминик, пукалӧ да видзӧдӧ мунысь вылӧ мелі мудз синъясӧн.
Мӧд, кузь тушаа, куйлӧ пызан дорын, код гӧгӧр тэчӧма тыртӧм сулеяяс, да ворсӧ часі ключнас.
Коймӧдыс, выль полушубока, кыз да ён, ветлӧдлӧ комнататі, корсюрӧ сувтовкерлӧ, но лӧсталысь гыжъяса чуньяснас трачкӧдӧ миндаль да ӧтарӧ мыйлакӧ шпыннялӧ; сылӧн синъясыс и чужӧмыс ыпъялӧны.
Сійӧ сёрнитӧ пӧся да шенасьӧ кияснас; но тыдалӧ, мый сылы оз сюравны кывъясыс, и став сійӧ кывъясыс, кодъяс воӧны юрас, кажитчӧны тырмытӧмӧн, медым висьтавны ставсӧ, мый чукӧрмӧма сылӧн сьӧлӧмас.
Сійӧ дугдывтӧг нюмъялӧ.
— Ӧні позьӧ ставсӧ висьтавны! — шуӧ мунысь. — Ме ог оправдывайтчы, но меным эськӧ окота вӧлі, медым кӧть нин тэ гӧгӧрвоин менӧ, кыдзи ме ачымӧс гӧгӧрвоа, а эн сідзи, кыдзи пошлость видзӧдӧ тайӧтор вылас.
Тэ шуан, мый ме мыжа сы водзын, — шыасьӧ сійӧ мелі синъясӧн видзӧдысь дінӧ.
— Да, мыжа, — вочавидзӧ ичӧтик, мисьтӧминикыс, и кажитчӧ, мый сійӧ синъясын ещӧ ёнджыка петкӧдчӧ мелілуныс да мудзлуныс.
— Ме тӧда, мыйла тэ тадзи шуан, — водзӧ висьталӧ мунысь. — Радейтанаӧн лоны, тэ ногӧн, сэтшӧм жӧ шуд, кыдзи радейтны, и тырмымӧн нэм кежлӧ, ӧтчыд кӧ шедӧдін сійӧс.
— Да, вывті тырмымӧн, муса другӧ!
Унджыкыс оз ков, — синъяссӧ куняліг да восьталігтыр тӧдчӧдіс ассьыс кывъяссӧ ичӧтик тушааыс.
— Но мыйла нӧ эськӧ ачыд кодӧскӧ он радейт! — шуӧ мунысьыс, вӧйтчӧ мӧвпъясас да быттьӧкӧ жальпырысь видзӧдӧ ёрт вылас. — Мыйла он радейт?
Некод оз во сьӧлӧм вылад...
Абу, радейтанаӧн лоны — шудтӧмлун, кор чувствуйтан, мый мыжа, сы вӧсна мый он сет сійӧс жӧ и он вермы сетны.
Ок, господьӧ енмӧй! — Сійӧ шеныштіс кинас. — Ӧд ставыс кӧ тайӧ вӧчсис тӧлкӧн, а то ставыс гугӧн, кыдзкӧ оз миян ног, а аслысног ставыс тайӧ вӧчсьӧ.
Ӧд ме быттьӧкӧ гусялі тайӧ чувствосӧ.
И тэ тадзи думайтан; эн ӧтказывайтчы, тэ должен тайӧс думайтны.
А веритан-ӧ, став глупостьяс да пежторъяс пӧвстсьыс, кодъясӧс ме уна удиті вӧчны олӧмас, тайӧ ӧти, код вӧсна ме ог каитчы и ог вермы каитчыны.
Ни первойсӧ, ни бӧрыннас ме эг ылӧдчыв ни ас водзын, ни сы водзын.
Меным кажитчыліс, мый вот, медбӧрын, ме куті радейтны, а сэсся аддзи, мый тайӧ вӧлӧмкӧ лӧж, мый тадзи радейтны оз позь, и эг вермы мунны водзӧ; а сійӧ муніс.
Мыжа ӧмӧй ме сыын, мый эг вермы?
Мый нӧ вӧлі меным вӧчны?
— Но, да ӧні помасьӧма! — шуис ёртыс и, медым вӧтлыны унсӧ, сійӧ кутіс куритны сигара. — Ӧтитор сӧмын: тэ ещӧ эн на радейтлы и он тӧд, мый сэтшӧм радейтӧмыс.
Полушубокаыс бара кӧсйис мыйкӧ шуны да кутчысис юрас.
Но некыдз эз вермы шуны сійӧс, мый кӧсйис.
— Эг радейтлы!
Да, збыльысь, эг радейтлы.
Да кӧсъя жӧ ме радейтны, вывті ёна кӧсъя.
Да бара жӧ, и эм-ӧ сэтшӧм радейтчӧмыс?
Век кольӧ мыйкӧ помавтӧмтор.
Но, да мый и шуны!
Дзуги, дзуги ме ассьым олӧмӧс.
Но ӧні ставыс помасьӧма, тэ прав.
И ме чувствуйта, мый заводитчӧ выль олӧм.
— Кодӧс тэ бара дзуган, — шуис диван вылын куйлысь да часі ключӧн ворсысьыс; но мунысьыс эз кыв сылысь кывъяссӧ.
— Меным и гажтӧм, и ме рад, мый муна, — водзӧ сёрнитіс сійӧ. — Мыйла гажтӧм, ме ог тӧд.
И мунысь кутіс висьтавны куш ас йывсьыс; сійӧ эз гӧгӧрво, мый мукӧдыслы тайӧ абу сэтшӧма интереснӧ, кутшӧма сылы.
Морт некор оз овлы сэтшӧм эгоистӧн, кутшӧм сійӧ овлӧ душевнӧй восторг дырйи.
Сылы кажитчӧ, мый тайӧ здукас свет вылын нинӧм абу сыысь ассьыс мичаджыкыс да интереснӧйджыкыс.
— Дмитрий Андреевич, ямщикыд оз кӧсйы виччысьны! — шуис ывлаысь пырысь пася да шарфа том дворӧвӧй морт. — Дас кыкӧд чассянь вӧвъясыс сулалӧны, а ӧні нёль час.
Дмитрий Андреевич видзӧдліс аслас Ванюша вылӧ.
Сылӧн сьылі гӧгӧр гартыштӧм шарфын, сылӧн гынсапӧгъясын, унзіля чужӧмын кыліс сылы мӧд олӧмлӧн гӧлӧс, — уджӧн, лишениеясӧн, деятельностьӧн тыр олӧмлӧн гӧлӧс, коді чуксаліс сійӧс.
— И збыльысь тай, прӧщай! — кизявтӧм крючоксӧ кияснас корсигтыр шуис сійӧ.
Кӧть и сӧветуйтісны ещӧ сетны ямщиклы водка вылӧ, сійӧ шапкаасис да сувтіс комната шӧрӧ.
Найӧ окыштчисны ӧтчыд, мӧдысь, дугдылісны да сэсся окыштчисны коймӧдысь.
Полушубокаыс матыстчис пызан дорӧ, юис пызан вылын сулалысь бокалсӧ, босьтіс киӧдыс ичӧтик, мисьтӧминик ёртсӧ да гӧрдӧдіс.
— Энлы, век жӧ висьтала...
Колӧ висьтавны; нинӧм ог вермы дзебны тэысь, сы вӧсна мый ме тэнӧ радейта...
Тэ ӧд радейтан сійӧс?
Ме пыр тайӧс думайтлі... да?
— Да, — ещӧ меліджыка нюмъялігтыр вочавидзис приятельыс.
— И гашкӧ...
— Разрешитӧй, тшӧктісны сисьяс кусӧдны, — шуис унзіль чужӧма лакей, коді кывзіс бӧръя сёрнисӧ да думайтіс, мыйла тадзи господа век дольӧны ӧтиторсӧ. — Код вылӧ тшӧктанныд гижны счётсӧ?
Ті вылӧ? — шыасис сійӧ кузь тушаа дінӧ, сы вӧсна мый водзвыв тӧдіс, код дінӧ шыасьнысӧ.
— Ме вылӧ, — шуис кузь тушааыс. — Уна-ӧ?
— Кызь квайт шайт.
Кузь тушааыс ӧти здук кежлӧ думыштчыліс, но нинӧм эз шу да сюйис счётсӧ зептас.
А кык ёрт водзӧ сёрнитісны.
— Прӧщай, тэ зэв бур морт! — шуис рам синъяса ичӧтик да мисьтӧминик господиныс.
Кыкнанныслӧн доршасис синваыс.
Найӧ петісны кильчӧ вылӧ.
— Ак, да! — гӧрдӧдігтыр шыасис мунысьыс кузь тушаа дінӧ. — Шевальелы счётсӧ кор мынтан, сэки гиж меным.
— Ладнӧ, ладнӧ, — перчаткиасигмоз шуис кузь тушааыс. — Кутшӧма ме тэныд завидьта, — дзик немвиччысьтӧг содтіс сійӧ, кор найӧ петісны кильчӧ вылӧ.
Мунысь пуксис доддьӧ, гартыштчис пасьӧн да шуис: «Но мый нӧ! Мунам», да весиг вешйыштіс, прӧстмӧдіс доддяс места сылы, коді шуис «завидьта тэныд», сылӧн гӧлӧсыс нормис.
Колльӧдысь шуис: «Прӧщай, Митя, ен мед тэд сетас...»
Сійӧ нинӧм эз желайт: сылы колӧ вӧлі сӧмын ӧтитор — медым ӧдйӧджык нин муніс, та вӧсна эз вермы помӧдз шуны, мый желайтӧ ёртыслы.
Найӧ чӧв олыштісны.
Ещӧ ӧтчыд кодкӧ шуис: «Прӧщай».
Кодкӧ шуис: «Мӧдім!»
И ямщик тракнитіс вӧвсӧ.
— Елизар, вӧтлы! — горӧдіс колльӧдысьяс пиысь ӧтиыс.
Извозчикъяс да кучер кутісны вӧрны, чопкӧдісны вомнаныс да тракнитлывлісны вӧжжиӧд.
Кынмӧм карета дзужгис лым вывті.
— Бур морт тайӧ Олениныс, — шуис колльӧдысьяс пиысь ӧти. — Но мыйла окота мунны Кавказӧ да юнкерӧн?
Ме эськӧ пӧлтинник эг босьт.
Тэ аски кутан ӧбедайтны клубын?
— Кута.
И колльӧдысьяс разӧдчисны гортъясас.
Кавказӧ мунысьлы кажитчис пась пиын шоныд, жар.
Сійӧ пуксис додь пыдӧсӧ, павкнитіс пасьсӧ, и пурыштчӧм ямскӧй тройка тӧвзис пемыд уличаысь уличаӧ кутшӧмкӧ некор аддзывтӧм керкаяс пӧлӧн.
Оленинлы кажитчис, мый сӧмын карысь мунысьяс ветлӧдлывлӧны тайӧ уличаясӧдыс.
Гӧгӧр вӧлі пемыд, шынитӧв, гажтӧм, а душаын тырыс вӧліны казьтылӧмъяс, радейтӧм, жалитӧм и приятнӧя доршасьысь синва...
II
«Радейта!
Зэв ёна радейта!
Вывті бурӧсь!
Лӧсьыд!» — ӧтарӧ шуаліс сійӧ, и сылы окота вӧлі бӧрдны.
Но мыйла сылы окота вӧлі бӧрдны?
Кодъяс вӧліны вывті бурӧсь?
Кодӧс сійӧ зэв ёна радейтіс?
Сійӧ эз тӧд бурасӧ.
Мукӧддырйи сійӧ видзӧдлывліс кутшӧмкӧ керка вылӧ и шензис, мыйла сійӧс сэтшӧм тешкодя стрӧитӧма; мукӧддырйи шензьыліс, мыйла ямщик да Ванюшка, кодъяс сэтшӧм бокӧвӧйӧсь сылы, ӧні сэтшӧм матынӧсь сы дінын да сыкӧд ӧтлаын зэркъялӧны да катовтчывлӧны кын постромкаяс зэвтысь пристяжнӧйлӧн ӧдӧбтывлігъясӧ, и бара шуавліс: «Зэв бурӧсь, радейта!», да ӧтчыд весиг шуис: «Кыдзи тырмас!
Вывті бур!»
И ачыс шензис, мыйла сійӧ шуис тайӧс, да юаліс ассьыс: «Абу-ӧ нин ме код?»
Правда, сійӧ юис аслас пай вылӧ бутылка кык вина, но эз сӧмын винаыс тадзисӧ действуйт Оленин вылӧ.
Сылы дум вылас усины сьӧлӧмсянь, кыдзи сылы кажитчис, шуалӧм став кывъясыс, кодъясӧс висьталісны сылы мунӧм водзвылас.
Дум вылас усины кисӧ топӧдлӧмъяс, видзӧдласъяс, чӧв олӧмъяс, сійӧ гӧлӧслӧн шыыс, коді шуис: прӧщай, Митя!, кор сійӧ пукаліс нин доддьын.
Дум вылас уси аслас решительнӧй откровенностьыс.
И ставыс тайӧ вӧрзьӧдліс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Мунӧм водзвылын не сӧмын другъяс, рӧднӧйяс, не сӧмын равнодушнӧйяс, но несимпатичнӧйяс, недоброжелательнӧй йӧз, ставныс быттьӧкӧ друг сёрнитчӧмаӧсь ёнджыка радейтны сійӧс, прӧститны кыдзи висьтасьӧм-даръясьӧм либӧ кулӧм водзвылын.
«Гашкӧ, Кавказысь ме бӧр ог во», — думайтіс сійӧ.
И сылы кажитчис, мый сійӧ радейтӧ ассьыс другъяссӧ и ещӧ радейтӧ кодӧскӧ.
И сылы жаль вӧлі ачыс.
Но эз другъяссӧ радейтӧмыс сэтшӧма небзьӧд да нормӧд сылысь сьӧлӧмсӧ, мый сійӧ эз вермы кутчысьны пустӧй кывъяс шуалӧмысь, кодъяс петісны асьныс, и эз нывбабаӧс радейтӧм (сійӧ некор на ещӧ эз радейтлы) вайӧд сійӧс татшӧмӧдзыс.
Асьсӧ радейтӧм, быдтор, мый сӧмын вӧлі сійӧ сьӧлӧмын бурыс (а сылы кажитчис ӧні, мый сы пытшкын сӧмын буртор), том сьӧлӧмӧн пӧся радейтӧм заставляйтіс сійӧс бӧрдны да вомгорулас шуавны неяснӧй кывъяс.
Оленин вӧлі том морт, коді некӧн эз помавлы курс, некӧн эз служитлы (сӧмын лыддьыссис кутшӧмкӧ присутственнӧй местаын), промотайтіс ассьыс джын состояниесӧ да кызь нёль арӧсӧдз эз на бӧрйы аслыс некутшӧм карьера и некор нинӧм эз вӧчлы.
Сійӧ вӧлі, кыдзи шулісны московскӧй обществоын, — «том морт».
Дас кӧкъямыс арӧсӧн Оленин вӧлі сэтшӧм свободнӧй, кутшӧм свободнӧйӧсь вӧліны сӧмын нелямынӧд воясся роч озыр том йӧз, кодъяс томӧн кольӧмаӧсь бать-мамтӧг.
Сылы эз вӧв некутшӧм — ни физическӧй, ни моральнӧй — кутӧд; сійӧ быдтор вермис вӧчны, и нинӧм сылы оз вӧлі ков, и нинӧмкӧд сійӧ абу вӧлі йитчӧма.
Сылӧн эз вӧв ни семья, ни отечество, ни вера, ни нужда.
Сійӧ нинӧмӧ эз верит и нинӧм эз признавайт.
Но, нинӧм признавайттӧг, сійӧ не сӧмын эз вӧв зумыш чужӧма, гажтӧмчысь да зыксьысь том зонмӧн, а, мӧдарӧ, век увлекайтчис.
Сійӧ решитіс, мый любовь абу, а век, сы дінын кӧ вӧлі том да мича нывбаба, сьӧлӧмыс быттьӧ кынмыліс.
Сійӧ важӧн тӧдіс, мый почётъяс да звание — нинӧм оз сулавны, но аслас тӧдлытӧг чувствуйтліс удовольствие, кор бал вылын матыстчыліс сы дінӧ князь Сергей да меліа сёрнитліс.
Но аслас став увлечениеяслы сійӧ сетчыліс сӧмын сэтчӧдз, кытчӧдз найӧ эз связывайтлыны сійӧс.
Кыдз сӧмын, мыйӧкӧ зілигӧн, сійӧ заводитліс чувствуйтны уджлысь либӧ тышлысь матысмӧм, сійӧ инстинктивнӧя тэрмасьліс орӧдчыны чувство либӧ делӧ дінсьыс да восстановитны ассьыс свободасӧ.
Тадзи сійӧ заводитліс светскӧй олӧм, служба, овмӧс, музыка, кодлы думыштліс ӧтчыд сины асьсӧ, и весиг нывбабаясӧс радейтӧм, кӧть и радейтӧмсӧ сійӧ эз верит.
Сійӧ думайтліс сы йылысь, кытчӧ воштыны сылы тайӧ став том вынсӧ, коді мортлӧн овлӧ нэмнас сӧмын ӧтчыд — искусство вылӧ-ӧ, наука вылӧ-ӧ, нывбабаясӧс радейтӧм вылӧ-ӧ, али практическӧй удж вылӧ, — эз вежӧрлысь, сьӧлӧмлысь, образованиелысь вынсӧ, а сійӧ сэсся мӧдысь овлытӧм порывсӧ, мортлы ӧтчыдысь сетӧм сійӧ властьсӧ, медым асысь вӧчны ставсӧ сійӧс, мый сійӧ кӧсйӧ да кыдзи сылы кажитчӧ, и став мирысь сійӧс, мый сылы окота.
Правда, овлӧны йӧз, кодъяслӧн оз овлы тайӧ порывыс, кодъяс олӧмас сразу пырӧм бӧрын сийӧсалӧны ас вылас первой паныдасьысь сийӧссӧ да честнӧя новлӧдлӧны сійӧс кувтӧдзныс.
Но Оленин вывті ёна сознавайтіс ас пытшсьыс томлунлысь тайӧ всемогущӧй енсӧ, ӧти кӧсйӧмӧ, ӧти мӧвпӧ пӧртчыны тайӧ способностьсӧ, кӧсйыны да вӧчны способностьсӧ, мыйла, мый вӧсна тӧдтӧг пыдӧстӧм пропастьӧ увлань юрӧн шыбитчыны способностьсӧ.
Сійӧ новлӧдліс ас пытшкас тайӧ сознаниесӧ, гордитчис сійӧн да, сійӧс гӧгӧрвотӧг, вӧлі шуда сійӧн.
Сійӧ ӧнӧдз радейтліс сӧмын асьсӧ ӧтнассӧ и эз вермы не радейтны, сы вӧсна мый виччысис ассяньыс сӧмын бурӧс да эз на удит разочаруйтчыны асас.
Москваысь мунігӧн Оленин вӧлі сэтшӧм шуда, сэтшӧм настроениеа, кор, воддза ӧшибкаяссӧ гӧгӧрвоӧм бӧрын, том зон друг шуас аслыс, мый ставыс тайӧ вӧлі эз сійӧ, — мый став воддзаыс вӧлі случайнӧй да зэв тӧдчытӧм, мый сійӧ войдӧр эз кӧсйыв бура овны, но мый ӧні, Москваысь мунӧм бӧрын, заводитчас выль олӧм, кӧні оз нин лоны воддза ӧшибкаясыс, оз ло каитчӧм, а навернӧ лоӧ сӧмын шуд.
Кыдзи пыр овлӧ кузь туйын, первой кык-куим станцияын воображение кольӧ сійӧ местаас, кытысянь мунан, и сэсся друг, туйын встретитӧм первой асыв бӧрын, вуджӧдсьӧ путешествиелӧн цель дінӧ да сэні нин стрӧитӧ будущӧйлысь замокъяс.
Тадзи лоис и Оленинкӧд.
Кар сайӧ петӧм да лымъя эрдъяс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын Оленин лои рад, мый сійӧ ӧні тайӧ эрдъяс пӧвстас, гартчис пасьӧн, лэдзчысис додь пыдӧсӧ, успокоитчис да вугыртіс.
Другъясыскӧд прӧщайтчӧмыс вӧрзьӧдіс сьӧлӧмсӧ, и сылы кутіс дум вылас воны ставнас бӧръя тӧлыс, кодӧс сійӧ колльӧдіс Москваын, и тайӧ бӧрӧ кольӧмторйыслӧн образъясыс, кодъяс оръясисны неяснӧй думъясӧн да упрёкъясӧн, кутісны асьныс чужавны сылӧн воображениеын.
Сылы уси дум вылас сійӧс колльӧдысь ёртыс да сійӧ ныв дінӧ сылӧн отношениеясыс, (код йылысь найӧ сёрнитісны.
Сійӧ нылыс вӧлі озыр.
«Кутшӧмногӧн сійӧ вермис радейтны нывсӧ, кор сійӧ нылыс радейтіс менӧ?» — думайтіс сійӧ, и лёк подозрениеяс воисны сылы юрас.
«Кыдзи кутан думайтны, йӧз пӧвстын уна эм нечестность.
А мыйла эськӧ ме збыльысь эг на радейтлы? — чужис сы юрын вопрос. — Быдӧн шуӧны меным, мый ме эг радейтлы.
Неужели ме нравственнӧй урӧд?»
И сійӧ кутіс думнас казьтывны ассьыс увлечениеяссӧ.
Дум вылас воис аслас светскӧй олӧмлӧн первой кадыс да аслас приятельясысь ӧтилӧн чойыс, кодкӧд сійӧ лампаа би дырйи удж сайын колльӧдіс рытъяс; биыс югдӧдліс нывлысь уджалысь вӧсни чуньяссӧ да мича чужӧмыслысь улыс юкӧнсӧ, и ӧні дум вылӧ усины сылы сэкся помтӧм сёрниясыс, и общӧй неловкостьыс, и яндысьӧмыс, и тайӧ натянутостьыслы паныд скӧралӧмлӧн постояннӧй чувствоыс.
Кутшӧмкӧ гӧлӧс пыр шуаліс: абу сійӧ, абу сійӧ, и стӧч артмис абу сійӧ.
Сэсся дум вылас уси бал да мича Д-кӧд мазурка.
«Кутшӧма ме любитчылі тайӧ войнас, кутшӧм шуда вӧлі!
И кутшӧм ӧбиднӧ да дӧсаднӧ вӧлі меным, кор ме аски асывнас садьми да гӧгӧрвои, мый ме свободнӧй!
Мый нӧ сійӧ, любовыс, оз во? оз кӧртав менӧ киясӧд да кокъясӧд?» — думайтіс сійӧ. — «Абу, абу любовыс!
Соседка барыня, коді ӧтмоз шуавліс меным, и Дубровинлы, и предводительлы, мый радейтӧ кодзувъяс, сідзжӧ вӧлі не сійӧ».
И вот сылы дум вылас уси сиктын сылӧн хозяйственнӧй уджыс и тайӧ казьтылӧмсьыс бурыс бара нинӧм эз сюр.
«Дыр найӧ кутасны сёрнитны менам мунӧм йылысь?» — воӧ сылы юрас.
Но кодъяс найӧыс, сійӧ оз тӧд, и та бӧрын сылӧн чужӧ мӧвп, коді заставитӧ сійӧс кӧрны чужӧмсӧ да шуавны гӧгӧрвотӧм кывъяс: тайӧ мосье Капель йылысь да квайтсё сизимдас кӧкъямыс шайт йылысь казьтылӧм; та мында сійӧ коли уджйӧза портнӧйлы, и сылы тӧдвылас усины сійӧ кывъясыс, кодъясӧн корис портнӧйӧс виччысьны ещӧ во, да портнӧй чужӧм вылын артмӧм недоумениеыс да судьбалы пӧкӧритчӧм петкӧдлӧмыс.
«Ак, господьӧ-енмӧй, господьӧ-енмӧй!» — шуалӧ сійӧ мустӧм думъяссьыс мездысьны зілиг.
«Но век жӧ сійӧ менӧ, та вылӧ видзӧдтӧг, радейтіс, — сійӧ думайтӧ ныв йылысь, код йылысь сёрнитісны прӧщайтчигӧн. — Да, ме кӧ сы вылӧ гӧтраси, менам эськӧ эз вӧвны уджйӧзъяс, а ӧні ме коли уджйӧза Васильевлы».
И сы син водзӧ сувтӧ клубын, кытчӧ сійӧ муніс веськыда тайӧ ныв ордсяньыс, господин Васильевкӧд ворсӧмыс, и дум вылӧ усьӧны ещӧ ворсны унижённӧй корӧмъясыс да сылӧн кӧдзыда ӧткажитчӧмыс.
«Во чӧж экономитны, и ставсӧ тайӧс лоӧ мынтӧма, да чӧртыс мед найӧс нуас...»
Но, тайӧ уверенность вылас видзӧдтӧг, сійӧ збыльысь заводитӧ артавны кольӧм уджйӧзъяссӧ, налысь срокъяссӧ да сійӧ кадсӧ, кор вермас мынтысьны.
«А ӧд ме ещӧ коли уджйӧза, Шевальелы кындзи, Морельлы», — уси сылы дум вылас; и син водзас сувтӧ ставнас войыс, кор сійӧ удждіс сылысь зэв уна.
Тайӧ вӧлі цыганъяскӧд юӧм, кодӧс панісны Петербургысь воысьяс: Сашка Б***, флигель-адъютант, да князь Д***, и тайӧ важнӧй старикыс.
«И мыйла найӧ сэтшӧм дӧвӧльнӧйӧсь аснаныс, тайӧ господаыс? — думыштіс сійӧ, — и кутшӧм основание серти найӧ вӧчӧны ассьыныс торъя кружок, кӧні, налӧн чайтӧм серти, зэв интереснӧ участвуйтны мукӧдъяслы.
Неужели сы вӧсна, мый найӧ флигель-адъютантъяс?
Ӧд тайӧ ужаснӧ, кутшӧм йӧйясӧн да подлӧйясӧн найӧ лыддьӧны мукӧдсӧ!
Ме петкӧдлі налы, мӧдарӧ, мый ньӧти ог кӧсйы матыстчыны на дінӧ.
Но, ме думайта, управляющӧй Андрейлы зэв эз ло лӧсьыд, мый ме «тэ» вылӧ сёрнита сэтшӧм господинкӧд, кыдзи Сашка Б***, полковниккӧд да флигель-адъютанткӧд...
Да и некод эз ю меысь унджык тайӧ рытас; ме велӧді цыганъясӧс сьывны выль сьыланкыв; и ставӧн кывзісны.
Кӧть и уна глупӧйтор ме вӧчи, а век жӧ ме зэв, зэв бур том морт», — думайтӧ сійӧ.
Асылыс суис Оленинӧс коймӧд станцияын.
Сійӧ юис чай, Ванюшакӧд ачыс тэчис мӧдлаӧ кӧлуй ёкмыльяссӧ да чемоданъяссӧ да лӧсьыдика пуксис на костӧ; сійӧ тӧдіс, кӧні да мый сылӧн, — кӧні деньгаыс да уна-ӧ, кӧні документыс, подорожнӧй да шоссейнӧй распискаыс, — и ставыс тайӧ кажитчис сылы сэтшӧм практичнӧя вӧчӧмаӧн, мый лои гажа, и кузь туйыс кутіс кажитчыны дыр кыссьысь прогулкаӧн.
Асывнас да луншӧрнас сійӧ век занимайтчис арифметическӧй арталӧмъясӧн: кымын верст сійӧ муніс, кымын коли первой станцияӧдз, кымын первой карӧдз, уна-ӧ кад коли ӧбедӧдз, чайӧдз, Ставропольӧдз да ыджыд-ӧ юкӧн лоӧ мунӧм туйыс став туйыслӧн.
Такӧд тшӧтш сійӧ арталіс: уна-ӧ сылӧн деньгаыс, уна-ӧ кольӧ, уна-ӧ колӧ став уджйӧзъяс мынтӧм вылӧ да став доходлысь кутшӧм юкӧн сійӧ кутас видзны тӧлысьнас.
Рытладорыс, чай юӧм бӧрын, сійӧ арталіс, мый Ставропольӧдз коли став туйлӧн 7/11 юкӧныс, уджйӧзсӧ мынтӧм могысь колӧ сизим тӧлысь чӧж экономитны да сетны став состояниеыслысь 1/8 юкӧнсӧ, — и, успокоитчӧм бӧрын, сійӧ тӧбсис пасьӧн, пуксис додь пыдӧсӧ да бара вугыртіс.
Сылӧн воображениеыс ӧні вӧлі будущӧйын нин, Кавказын.
Будущӧй йылысь став мечтаясыс йитчылісны Амалат-бекъяслӧн, черкешенкаяслӧн образъяскӧд, гӧраяслӧн, обрывъяслӧн, страшнӧй потокъяслӧн да опасностьяслӧн образъяскӧд.
Ставыс тайӧ сувтӧ син водзӧ гудыра, неяснӧя; но ас дінас кыскысь слава да грӧзитчысь смерть интересуйтӧны тайӧ будущӧяс.
То вӧвлытӧм храбростьӧн да ставсӧ шензьӧдана вынӧн сійӧ виалӧ да пӧкӧрайтӧ лыдтӧм горецъясӧс; то сійӧ ачыс горец, да накӧд ӧтлаын дорйӧ рочьяслы паныд ассьыс независимостьсӧ.
Мыйӧн сӧмын син водзӧ сувтасны подробностьяс, сэки тайӧ подробностьясас участвуйтӧны Москваса важ тӧдсаяс.
Сашка Б*** тані рочьяскӧд, либӧ горецъяскӧд воюйтӧ сылы паныд.
Весиг, код тӧдас кыдзи, портнӧй мосье Капель участвуйтӧ победительлӧн торжествоын.
Та дырйи кӧ тӧдвылӧ усьлӧны важ унижениеясыс, слабостьясыс, ӧшибкаясыс, то на йылысь казьтылӧмыс сӧмын приятнӧ.
Яснӧ, мый сэні, гӧраяс, потокъяс, черкешенкаяс да опасностьяс пӧвстын, тайӧ ӧшибкаясыс оз вермыны лоны выльысь.
Ӧтчыд каитчыліс нин ас водзас наысь, и пом.
Ещӧ эм ӧти медся дона мечта, коді сорсьыліс будущӧй йылысь том мортлӧн быд думӧ.
Тайӧ мечтаыс нывбаба йылысь.
И сэні сійӧ, гӧраяс пӧвстын, петкӧдчӧ воображениелы кыдзи черкешенка-рабыня, статя тушаа, кузь кӧсаа да раминик гӧлубӧй синъяса.
Сы син водзӧ сувтӧ гӧраясын ӧтка хижина да порог дорас черкешенка, коді виччысьӧ сійӧс сэки, кор сійӧ мудз, гӧгӧр бусӧссьӧма, вирӧсь, кытшалӧма славаӧн, локтӧ сы дінӧ, и сылы каститчӧны том нывлӧн окалӧмъясыс, сылӧн пельпомъясыс, покорностьыс, пель кылӧ сылысь мелі гӧлӧссӧ.
Сійӧ вывті мича, но сійӧ велӧдчытӧм, дикӧй, грубӧй.
Кузь тӧвся рытъясӧ сійӧ заводитӧ воспитывайтны сійӧс.
Сійӧ вежӧра, гӧгӧрвоысь, авъя и ӧдйӧ велалӧ ставторйӧ.
Мый нӧ?
Сійӧ зэв кокниа вермӧ велӧдны кывъяс, лыддьыны французскӧй литератураысь произведениеяс, гӧгӧрвоны найӧс.
<fra>Notre Dame de Paris</fra>*, например, должен воны сылы сьӧлӧм вылас.
Сійӧ кужӧ и сёрнитіны французскӧй кыв вылын.
Гостинӧйын сійӧ медся высшӧй обществоса дама дорысь ёнджыка вермӧ петкӧдлыны природнӧй достоинствояссӧ.
Сійӧ вермӧ сьывны, прӧстӧя, вынаа да сьӧлӧмсяньыс.
«Ак, кутшӧм тешкодьтор!» — шуӧ сійӧ аслыс ачыс.
А сэки воисны кутшӧмкӧ станцияӧ да колӧ вуджны мӧд доддьӧ и сетны водка вылӧ.
Но сійӧ воображениенас выльысь корсьӧ сійӧ тешкодьторсӧ, кодӧс эновтліс, и сы син водзӧ бара сувтӧны черкешенкаяс, слава, Россияӧ бӧр локтӧм, флигель-адъютантство, зэв мича гӧтыр.
«Но ӧд любовыс абу, — шуӧ сійӧ аслыс. — Почестьяс — некытчӧ туйтӧмтор.
А квайтсё сизимдас кӧкъямыс шайтыс?..
А завоюйтӧм крайыс, коді сетіс меным озырлунсӧ унджык сы дорысь, мыйта колӧ нэм кежлӧ?
Да и оз ло лӧсьыд пӧльзуйтчыны ӧтнамлы тайӧ озырлуннас.
Колӧ разӧдны сійӧс.
Сӧмын кодлы?
Квайтсё сизимдас кӧкъямыс шайт Капельлы, а сэні кутас тыдавны...»
И та бӧрын унмовсьӧмысла дзикӧдз нин гудыртчӧны думъясыс, и сӧмын Ванюшалӧн гӧлӧсысь да станцияяс дорӧ сувтлігъясӧ да аслас помниттӧг выль доддьӧ вуджигӧн садьмывлӧ сійӧ, сэсся бара мунӧ водзӧ.
* «<rus>Собор Парижской богоматери</rus>» — В. Гюголӧн роман.
Мӧд лун асывнас бара жӧ татшӧмторъяс, — сійӧ жӧ станцияяс, сійӧ жӧ чайяс, вӧвъяслӧн сійӧ жӧ вӧрысь мышкуясыс, Ванюшкакӧд сійӧ жӧ дженьыдик сёрнияс, рытъясын сійӧ жӧ гудыр мечтаяс да вугралӧмъяс, а войнас, мудзӧм бӧрын, чорыд, том ун.
III
Кымын ылӧджык муніс Оленин Россия центрысь, сымын ылынджык сысянь кажитчылісны сылӧн став казьтылӧмъясыс, и кымын матӧджык матысмис Кавказлань, сымын кокньыдджык лолі сьӧлӧмыслы:
«Мунны дзикӧдз вылӧ да некор бӧр не волыны, не петкӧдчывны обществоын, — корсюрӧ волывліс сылы юрас. — А тайӧ йӧзыс, кодъясӧс ме аддза татысь, — абу йӧз; на пиысь некод менӧ оз тӧд и некод некор оз вермы лоны Москваын сійӧ обществоас, кӧні ме вӧлі, да тӧдмавны менам бӧрӧ кольӧм олӧм йылысь.
И некод тайӧ обществосьыс оз тӧдмав, мый ме вӧчлі тайӧ йӧз пӧвстас олігӧн».
И став бӧрӧ кольӧмсьыс мынтӧдчӧм вӧсна тайӧ грубӧй существояс пӧвстас, кодъяскӧд сійӧ паныдасьліс туйын да кодъясӧс эз признавайт аслас московскӧй тӧдсаяскӧд ӧткодь йӧзӧн, сійӧс шымыртіс дзик выль свобода чувство.
Кымын грубӧйджык вӧлі народыс, кымын этшаджык вӧліны цивилизациялӧн признакъясыс, сымын свободнӧйджыка чувствуйтіс сійӧ асьсӧ.
Ставрополь, код пыр сійӧ должен вӧлі прӧйдитны, шогӧдіс сійӧс.
Вывескаяс, весиг французскӧй вывескаяс, коляскаын дамаяс, площадь вылын сулалысь извозчикъяс, бульвар и шинеля да шляпаа господин, коді прӧйдитіс бульвар кузя да видзӧдаліс мунысьясӧс, — сьӧкыда действуйтісны сы вылӧ.
«Гашкӧ, тайӧ йӧзыс тӧдӧны кодӧскӧ менам тӧдсаяс пӧвстысь», — и сылы дум вылас усины клуб, портнӧй, каретаяс, свет...
Ставропольсянь зато ставыс нин лои лючки да бур: ставыс вӧрзьӧдлытӧм да, сыысь на унджык, мича да воинственнӧй.
И Оленинлы ӧтарӧ лои гажаджык и гажаджык.
Став казакъяс, ямщикъяс, смотрительяс сылы кажитчисны прӧстӧй существоясӧн, кодъяскӧд позис прӧстӧ шутитны, беседуйтны, сы йылысь думайттӧг, коді кутшӧм разрядӧ принадлежитӧ.
Ставӧн принадлежитісны морт рӧдӧ, коді ставнас вӧлі муса Оленинлы, и ставныс бура относитчисны сы дінӧ.
Ещӧ Донскӧй Войска Муын на додьсӧ вежисны телегаӧн; а Ставрополь бӧрын лои нин сэтшӧм шоныд, мый Оленинлы лои пӧрччыны пасьсӧ.
Вӧлі нин тулыс — Оленинлы виччысьтӧм, кыпыд, гажа тулыс.
Вой улӧ эз нин лэдзлыны станицаясысь да шулывлісны, мый рытъясын опаснӧ.
Ванюша заводитіс повныкодь, и зарядитӧм ружье куйліс телегаын.
Оленинлы лои ещӧ гажаджык.
Ӧти станцияын смотритель висьталіс туй вылын неважӧн лоӧм страшнӧй случай йылысь — морт виӧм йылысь.
Кутісны паныдасьлыны вооружённӧй йӧз.
«Со сійӧ кӧні заводитчӧ!» — шуаліс аслыс Оленин да пыр виччысис лымъя гӧраяслысь тыдовтчӧм, кодъяс йылысь уна висьтавлісны сылы.
Ӧтчыд, рытгорув, ногаец-ямщик плетьнас индіс кымӧръяс сайысь мыччысьысь гӧраяс вылӧ.
Оленин горша заводитіс видзӧдны, но вӧлі кымӧра, и кымӧръясыс джынйӧдзыс вевттисны гӧраяссӧ.
Оленинлы тыдаліс мыйкӧ руд, еджыд, читкырӧссьӧмтор, да, кыдзи кӧть сійӧ эз зіль, нинӧм эз вермы аддзыны мича гӧраяс кодьсӧ, кодъяс йылысь сійӧ сэтшӧм уна лыддьыліс да кывліс.
Сійӧ думыштіс, мый гӧраясыс да кымӧрыс дзик ӧткодьӧсь да мый лымъя гӧраяслӧн мичлун йылысь висьтъясыс сэтшӧм жӧ выдумка, кутшӧм Бахлӧн музыкаыс да нывбабаясӧс радейтӧм, кодъясӧ сійӧ эз верит, — и сійӧ дугдіс виччысьны гӧраяссӧ.
Но мӧд лунас, водз асывнас, сійӧ садьмис ыркыдысла да веськодьпырысь видзӧдліс веськыдвылӧ.
Асылыс вӧлі дзик кымӧртӧм.
Друг сійӧ аддзис — ассяньыс воськов кызь сайын, кыдзи сылы кажитчис первой здукас, — мича еджыд зэв джуджыд гӧраяс, гӧлубӧй небеса фон вылын найӧ йывъяслӧн став визьясыс вӧліны нежнӧйӧсь, но зэв лӧсьыда тӧдчисны.
И кор сійӧ гӧгӧрвоис сы костын да гӧраяс да на сайын лӧзвидзысь небеса костын ылнасӧ, гӧраяслысь джудждасӧ, и кор сійӧ почувствуйтіс налысь помтӧм мичлунсӧ, сійӧ весиг повзис, мый тайӧ вӧт, прӧстӧ кажитчӧ.
Сійӧ пыркнитчис, медым садьмыны.
Гӧраяс вӧліны век сэтшӧмӧсь жӧ.
— Мый тайӧ?
Мый тайӧ сэтшӧмыс? — ямщиклысь юаліс сійӧ.
— А гӧраяс, — веськодьпырысь вочавидзис ногаец.
— И ме сідзжӧ важӧн видзӧда на вылӧ, — шуис Ванюша, — ок и мичаӧсь!
Гортын оз кутны веритны.
Рӧвнӧй туй кузя тройкалӧн ӧдйӧ рӧдтігӧн гӧраясыс, кажитчӧ, котӧртісны горизонтӧдыс да кыпӧдчысь шонді водзын югъялісны асланыс розӧвӧйкодь йывъяснас.
Первойсӧ гӧраясыс Оленинӧс сӧмын шензьӧдісны, сэсся чужтісны сы пытшкын радлун; но бӧрынджык, лымъя гӧра йывъяс вылас век ӧтарӧ ёнджыка видзӧдігӧн, кодъяс быттьӧ эз мукӧд сьӧд гӧраяс вылын пукавны, а быдмисны веськыда стенсянь, сійӧ ньӧжйӧник кутіс гӧгӧрвоны тайӧ мичлунсӧ да почувствуйтіс гӧраяссӧ.
Тайӧ здуксяньыс ставыс, мый сӧмын сійӧ аддзис, мый думайтіс, мый чувствуйтіс, сылы кутіс кажитчыны гӧраяслӧн величавӧй характер кодьӧн.
Став московскӧй впечатлениеясыс, яндзимыс и каитчӧмыс, Кавказ йылысь став пошлӧй мечтаясыс, ставыс быри да мӧдысь эз нин бӧр волыны.
«Ӧні заводитчис», — быттьӧкӧ шуис сылы кутшӧмкӧ торжественнӧй гӧлӧс.
И туйыс, и Тереклӧн ылын тыдалысь визьыс, и станицаяс, и народыс — ставыс тайӧ сылы кажитчис ӧні эз нин шуткаӧн.
Видзӧдлас небеса вылӧ — и дум вылас усьӧны гӧраяс.
Видзӧдлас ас вылас, Ванюша вылӧ — и бара гӧраяс.
Со мунӧны верзьӧмӧн кык казак, мышкас налӧн ӧтмоза катласьыштӧны чехола ружьеяс, налӧн гнедӧй да руд вӧвъясыс восьлалӧны оз ӧтпырйӧ, а гӧраяс...
Терек сайын тыдалӧ аулын тшын, а гӧраяс...
Шондіыс петӧ да югъялӧ камышъяс сайысь тыдалысь Терек вылын, а гӧраяс...
Станицаысь мунӧ арба, нывбабаяс ветлӧдлӧны, мича, том нывбабаяс, а гӧраяс...
Абрекъяс рыщитӧны степті, и ме муна, ог пов наысь, менам ружье и вын, и томлун, а гӧраяс...
IV
Ставнас Терскӧй линияыс, кытчӧ пуксялӧмаӧсь гребенскӧй станицаяс, кӧкъямысдас кымын верст кузя, видзӧднысӧ ӧтсямакодь и местность сертиыс, и население сертиыс.
Терек, коді торйӧдӧ казакъясӧс горецъясысь, визувтӧ тэрыба да гудыр, но паськыд да лӧнь нин, камыша алькӧс веськыдладор берегас пыр тэчӧ рудов лыа да ӧтарӧ буждӧдӧ крут, кӧть и абу джуджыд шуйга берегсӧ сё арӧса дубъяслӧн, сісьмысь чинараяслӧн да том пуяслӧн вужъяснас.
Веськыдладор берег пӧлӧныс пуксялӧмаӧсь мирнӧй, но беспокойнӧй на аулъяс; шуйга берег пӧлӧныс, васяньыс верстджын сайын, ӧтисянь мӧдӧдз сизим да кӧкъямыс верст косталӧмӧн пуксялӧмаӧсь станицаяс.
Ёна важӧн тайӧ станицаяс лыдысь унджыкыс вӧвліны дзик берег йылас; но Терек, коді быд во ылыстчӧ гӧраяссянь войвывлань, буждӧдӧма найӧс, да ӧні тыдалӧны сӧмын сук турунӧн тырӧм важ городищеяс, садъяс, грушаяс, лычьяс да раинаяс, кодъяс кысьӧмаӧсь ежевикъясӧн да эновтӧм виноградникӧн.
Некод нин оз ов сэні, и лыа вылын сӧмын тыдалӧны кок туйяс кӧръяслӧн, бирюкъяслӧн *, кӧчьяслӧн да фазанъяслӧн, кодъяслы сьӧлӧм вылас воӧмаӧсь тайӧ местаясыс.
Станицасянь станицаӧдз мунӧ туй, кодӧс писькӧдӧмаӧсь вӧрті, станицаяссянь ёна бокиті.
Туй пӧлӧн расположитчӧмаӧсь кордонъяс, кӧні сулалӧны казакъяс; кордонъяс костын, вышкаяс вылын, часӧвӧйяс.
Сӧмын векни, сыв куимсё пасьта, вӧра плодороднӧй мулӧн полоса — казакъяслӧн владениеясыс.
Насянь войвывланьӧ заводитчӧны Ногайскӧй либӧ Моздокскӧй степлӧн лыа бурунъяс. Степыс кыссьӧ ылӧ войвылӧ да енмыс тӧдӧ, кӧні ӧтлаасьӧ Трухменскӧй, Астраханскӧй да Киргиз-Кайсацкӧй степьяскӧд.
Лунвылын, Терек сайын — Большая чечня, Кочкалыковскӧй хребет, Чёрнӧй гӧраяс, ещӧ кутшӧмкӧ хребет да, медбӧрын, лымъя гӧраяс, кодъяс сӧмын тыдалӧны, но кодъяс вылын некод некор на эз вӧвлы.
Тайӧ плодороднӧй, вӧра да быдмӧгъясӧн озыр полоса вылас и олӧ код тӧдас корсянь нин воинственнӧй, мича да озыр староверческӧй роч население, кодъяс шусьӧны гребенскӧй казакъясӧн.
* Кӧинъяслӧн. (Примечаниеыс авторлӧн.)
Зэв, зэв важӧн налӧн предокъясыс, староверъяс, пышйисны Россияысь да овмӧдчисны Терек сайӧ, Гребня вылӧ чеченецъяс пӧвстӧ, Большая чечня вӧра гӧралӧн первой хребет вылӧ.
Чеченецъяс пӧвстын олігӧн казакъяс рӧдняасялісны накӧд да босьтісны аслыныс горецъяслысь обычайяссӧ, оласногсӧ да нравъяссӧ, но и сэні бура сохранитісны роч кыв да важ веранысӧ.
Казакъяс пӧвстын ӧнӧдз свежӧйӧн кольӧм предание висьталӧ, мый царь Иван Грозный волӧма Терек дорӧ, корлӧма ас дінас Гребень вылысь старикъясӧс, пӧдаритӧма налы мусӧ ю таладорсьыс, тшӧктӧма овны дружнӧя да кӧсйысьӧма не пыртны найӧс мырдӧн подданствоӧ и не вежны налысь верасӧ.
Ӧнӧдз на казацкӧй родъяс лыддьысьӧны чеченецъяскӧд рӧдствонас, и найӧ характерын свобода, прӧста олӧм, грабёжъяс да войнаяс радейтӧм — главнӧй чертаяс.
Россиялӧн влияниеыс тӧдчӧ сӧмын невыгӧднӧй боксянь: бӧрйысьӧмъяс дзескӧдӧмын, кӧлӧкӧлъяс снимиталӧмын да войскаын, кодъяс сулалӧны тані да прӧйдитлӧны сэті.
Казак омӧльджыка ненавидитӧ джигит-горецӧс, коді виис сылысь воксӧ, салдатӧс дорысь, коді сулалӧ сы ордын, медым дорйыны сылысь станицасӧ, но коді табак тшынӧн дзикӧдз тшынӧдіс сылысь хатасӧ.
Сійӧ уважайтӧ горец-врагӧс, но презирайтӧ сылы бокӧвӧй да угнетатель салдатӧс.
Збыльысь, роч мужикыд казаклы — кутшӧмкӧ чуждӧй, дикӧй да презреннӧй существо, кутшӧм сямасӧ сійӧ аддзыліс татчӧ кежавлысь торгашъясын да переселенец малороссиянаын, кодъясӧс казакъяс презрительнӧя шуӧны шаповалъясӧн.
Паськӧмнас тшапитчӧны черкесъяс моз.
Медбур оружиесӧ судзӧдӧны горецлысь, медбур вӧвъяссӧ ньӧбӧны да гусялӧны налысь жӧ.
Том казак ышнясьӧ татарскӧй кыв тӧдӧмӧн да, юыштӧм бӧрын, весиг аслас вокыскӧд сёрнитӧ татарскӧй кыв вылын.
Та вылӧ видзӧдтӧг, тайӧ христианскӧй ичӧтик народторйыс, кодӧс йӧткыштӧмаӧсь мулӧн ылі пельӧсӧ, кытшалӧма джынвыйӧ дикӧй магометанскӧй племяясӧн да салдатъясӧн, лыддьӧ асьсӧ зэв ёна развитӧйӧн да пуктӧ морттуйӧ сӧмын казакӧс; став мукӧд вылас видзӧдӧ презрениеӧн.
Казак унджык кадсӧ колльӧдӧ кордонъясын, походъясын, зверь-пӧтка либӧ чери кыянінын.
Сійӧ пӧшти некор оз уджавлы гортас.
Станицаын сылӧн олӧмыс — исключение, и сэки сійӧ гуляйтӧ.
Казакъяслӧн вина быдӧнлӧн асланыс, и пьянствуйтӧмыс абу сы мында общӧй склонность, мыйта обряд, кодӧс олӧмӧ пӧрттӧмыс лыддьыссис эськӧ енлы паныдаторйӧн.
Нывбаба вылӧ казак видзӧдӧ кыдзи аслыс бур олӧм лӧсьӧдӧм могысь орудие вылӧ.
Сӧмын нывлы позьӧ гуляйтны, а бабаӧс казак заставляйтӧ томдырсяньыс пӧрысьмытӧдзыс уджавны аслыс вылӧ и нывбабаяслысь требуйтӧ асыввывса йӧзлӧн моз кывзысьӧм да уджалӧм.
Татшӧм видзӧдлас вӧснаыс нывбаба, коді ёна развивайтчӧ и физическӧя и нравственнӧя, кӧть и видзӧднысӧ пӧкӧряйтчӧ, кыдзи быдлаын Асыввылын, гортса олӧмын влияниеыс сылӧн Рытыввылын серти ёна ыджыдджык.
Общественнӧй олӧмысь сійӧс вештӧмыс да сьӧкыд мужскӧй уджӧ велалӧмыс сетӧны сылы гортса олӧмын ещӧ нин ыджыдджык вес да вын.
Казак, коді лыддьӧ йӧз дырйи лӧсьыдтӧмӧн сёрнитны аслас бабаыскӧд меліа да бура, сыкӧд ас кежысь кольӧм бӧрын, кӧсйӧ кӧть оз, чувствуйтӧ гӧтырыслысь ас сертиыс вылынджык сулалӧмсӧ.
Керкасӧ ставнас, став имуществосӧ, став овмӧссӧ лӧсьӧдӧма гӧтырыс да сы вылын сӧмын и кутсьӧ.
Кӧть казак ногӧн уджыс сылы яналантор, мый сійӧ сӧмын лӧсялӧ работник-ногаецлы да нывбабалы, сійӧ век жӧ кутшӧмакӧ чувствуйтӧ, мый ставыс, мыйӧн сійӧ пӧльзуйтчӧ да лыддьӧ асласӧн, эм найӧ уджӧн вӧчӧмтор да нывбаба, мам либӧ гӧтыр, кодӧс сійӧ лыддьӧ аслас холопкаӧн, вермас лишитны сійӧс ставторсьыс, мыйӧн сійӧ пӧльзуйтчӧ.
Сыысь кындзи, быдлунъя мужичӧй, сьӧкыд уджыс да быдтор вӧсна тӧждысьӧмыс, кодъяс водӧны нывбаба кияс вылӧ, вӧчисны сійӧс торъя самостоятельнӧйӧн, сетісны гребенскӧй нывбабалы мужественнӧй характер да вӧчисны сійӧс физически ёна развитӧйӧн, вынаӧн, вежӧраӧн, решительнӧйӧн да стойкӧйӧн.
Казакъяс дорысь нывбабаяс унджыкысьсӧ и вынаджыкӧсь, и вежӧраджыкӧсь, и развитӧйджыкӧсь, и мичаджыкӧсь.
Гребенскӧй нывбаба мичлунын ӧтлаасьӧма медся мича, сӧстӧм черкесскӧй чужӧм войвывса нывбабалӧн паськыд да вынйӧра тэчасногкӧд.
Казачкаяс новлӧны черкесскӧй паськӧм: татарскӧй дӧрӧм, бешмет да чувякъяс; но чышъянасьӧны роч ногӧн.
Найӧ велалӧмаӧсь тшапа, сӧстӧма, мичаа пасьтасьны да сӧстӧма видзны керка пытшкӧс.
Мужчинаяс дінӧ отношениеясын нывбабаяс, и торйӧн нин нывъяс, дзик свободнӧйӧсь.
Новомлинскӧй станица лыддьыссис сэтшӧм местаӧн, кӧні вӧлі гребенскӧй казачестволӧн вужйыс.
Сэні мукӧдлаын дорысь ёнджыка сохранитчӧмаӧсь важ гребенецъяслӧн нравъясыс, и тайӧ станицаса нывбабаясыс зэв важысянь нимавлісны асланыс мичлуннас став Кавказ пасьта.
Олӧны казакъяс винограднӧй да фруктӧвӧй садъяс помысь, арбуз да тыква бахчаяс помысь, чери да зверь-пӧтка кыйӧм помысь, кукуруза да проса кӧдзӧм помысь да военнӧй добыча помысь.
Новомлинскӧй станица сулалӧ Терексянь куим верст сайын да юсьыс торъялӧ тшӧкыд вӧрӧн.
Станица пыр мунысь туй ӧтар бокас ю, мӧдарас — веж винограднӧй, фруктӧвӧй садъяс да тыдалӧны Ногайскӧй степлӧн лыа мылькъяс, кодъясӧс тэчӧма тӧв.
Станицасӧ кытшалӧма джуджыд мудӧдъясӧн да чуткасьысь терновникӧн.
Станицаысь петӧны да сэтчӧ пырӧны камышӧн вевттьӧм джуджыд ворота пыр; ворота дорын пу лафет вылын сулалӧ пушка; тайӧ мисьтӧминик, сё во нин лыйсьытӧг сулалысь пушкасӧ коркӧ важӧн мырддьылӧмаӧсь казакъяс.
Формаа, шашкаа да ружьеа казак коркӧ сулалӧ, а коркӧ и оз сулав ворота дорын часӧвӧйӧн; коркӧ сетӧ, а коркӧ и оз сет честь сэті прӧйдитысь офицерлы.
Ворота вевт увдорӧ еджыд пӧвтор вылӧ сьӧд краскаӧн гижӧма: 266 керка, мужичӧйяс 897, нывбабаяс 1012.
Казакъяслӧн став керкасӧ лэптӧма сюръяяс йылӧ мусяньыс аршин вылнаӧ да вылӧджык, лӧсьыда вевттьӧма камышӧн, джуджыд сигӧраӧсь.
Ставыс — абу кӧ выльӧсь, то ёнӧсь, сӧстӧмӧсь, разнӧйпӧлӧс джуджыд кильчӧаӧсь да стрӧитӧма найӧс абу ӧта-мӧд дінас матӧ, а мичаа пукалӧны паськыд уличаяс да переулокъяс пӧлӧн.
Уна керкалӧн югыд, гырысь ӧшиньяс водзладорас, градъяс сайын, хатаясысь джуджыдджык пемыдтурунвиж раинаяс, пушкыр еджыд цветъяса югыд коръяса акацияяс да сэн жӧ син ёрмӧн виж подсолнухъяс да гартчысь турунлӧн да виноградлӧн лозаяс.
Паськыд площадь вылын тыдалӧны куим лавка, кӧні вузасьӧны дона тӧварӧн, семечкиӧн, стручокъясӧн да преникъясӧн, и джуджыд ӧграда сайын, пӧрысь раинаяслӧн рад сайысь, тыдалӧ полкӧвӧй командирлӧн керкаыс, коді став мукӧд керкаясысь кузьджык да джуджыдджык, вевта ӧшиньяса.
Йӧзыс, торйӧн нин гожӧмын, прӧст лунъясӧ станица уличаяс вылын пыр зэв этша.
Казакъяс служба вылынӧсь: кордонъясын да походын; старикъяс зверь-пӧтка да чери кыйӧны либӧ бабаяскӧд садъясын да град йӧръясын уджалӧны.
Сӧмын зэв пӧрысьяс, поснияс да висьысьяс кольӧны гортӧ.
V
Вӧлі сэтшӧм лӧсьыд рыт, кутшӧм овлӧ сӧмын Кавказын.
Шондіыс лэччис гӧраяс сайӧ, но вӧлі югыд на.
Кыаыс шымыртіс небесаыслысь коймӧд юкӧнсӧ, и кыа югӧр вылас мичаа тӧдчисны матӧвӧй еджыд гӧраясыс.
Воздухыс вӧлі небыд, лӧнь да гора.
Гӧраяссянь некымын верст кузя вуджӧр вольсасис степь вылӧ.
Степын, ю сайын, туйяс вылын, быдлаын вӧлі тыртӧм.
Кӧнкӧ кӧ шочиника-шочиника мыччысьласны верзьӧмаяс, то кордонъясысь казакъяс да аулысь чеченецъяс шензигтыр да сюся видзӧдӧны нин верзьӧмаяс вылӧ да зільӧны дӧгадайтчыны, кодъяс вермасны лоны тайӧ виччысьтӧм йӧзыс.
Кыдзи рыт, сідзи и йӧзыс полӧмысла йӧжгыльтчӧны ӧта-мӧд бердас оланінъясас, и сӧмын зверь да лэбач, мортысь повтӧг, свободнӧя шӧйтӧны тайӧ пустыняӧдыс.
Садъясысь, гажаа сёрнитігтыр, шонді лэччытӧдз тэрмасьӧны казачкаяс.
И садъясын лоӧ тыртӧм, кыдзи и быдлаын матігӧгӧрын; но станица тайӧ рытъя кадас торъя ёна ловзьӧ.
Быд боксянь локталӧны йӧзыс станицаӧ подӧн, верзьӧмӧн да дзуртысь арбаясӧн.
Бӧждорсӧ лэптыштӧм платьеа нывъяс, кианыс ньӧр босьтӧмӧн, гажаа больгигтыр котӧртӧны ворота дорӧ скӧтлы паныд, коді сэні педзӧ бус да степысь на бӧрся воӧм ном чукӧрын.
Пӧт мӧсъяс да буйволицаяс разӧдчӧны уличаяс пасьта, и цветнӧй бешмета казачкаяс тювкъялӧны на пӧвстын.
Кылӧ налӧн гора сёрни, гажа серам да чилзӧм; тайӧ шыяссӧ орӧдлӧны скӧтлӧн баксӧмъясыс.
Сэні оружиеа, верзьӧма казак, коді вӧзйысьӧма кордонысь гортас, матыстчӧ керка дорӧ, копыртчӧ ӧшиньлань, таркӧдӧ сэтчӧ, и таркӧдчӧм бӧрын мыччысьӧ казачкалӧн мича том юрыс да кылӧ нюмъялана, мелі сёрни.
Сэні паськыд черлыяса, ротйысьӧм паськӧма работник-ногаец степысь вайӧ камыш, дзуртысь телегаӧн кежӧ есауллӧн сӧстӧм паськыд дворӧ, ӧшъяс вылысь пӧрччӧ ярмосӧ да татарскӧй кыв вылын кыв-мӧдӧн сёрнитӧ кӧзяиныскӧд.
Лужа дорті, коді паськалӧма пӧшти став улича пасьтаыс да код дінті сы мында во нин ветлӧны йӧз, заборъясӧ кутчысьны муртса вермигтыр, пес нӧбйӧн кыссьӧ кӧмтӧм казачка; сійӧ зэв вылӧдз лэптӧма еджыд кокъяс вевдорас дӧрӧмсӧ, и гортӧ локтысь кыйсьысь-казак шуткаӧн горзӧ: «Вылӧджык лэпты, яндысьтӧм син», да метитчӧ сыӧ, и казачка лэдзӧ дӧрӧмсӧ да уськӧдӧ пес нӧбсӧ.
Пуджӧм гача да восьса дзор морӧса старик казак, коді локтӧ чери кыянінысь, пельпом вылӧ босьтӧм сапеткаын * вайӧ эзысь рӧма пессьысь на шамайкаясӧс и, медым дженьдӧдны туйсӧ, вуджӧ соседлӧн жугалӧм забор вомӧн да нетшыштӧ заборӧ крукасьӧм зипунсӧ.
Сэні баба кыскӧ кос увъяс, и кылӧ пельӧс сайын черӧн керасьӧм шы.
Уличаяс вылын быдлаын, кӧні эм шыльыд места, чилзӧны казакъяслӧн патурликасьысь челядьыс.
Медым не кытшовтны, заборъяс вомӧн кавшасьӧмӧн вуджӧны бабаяс.
Быд трубаысь вылӧ кайӧ дука кизяк тшын.
Быд дворын кылӧ ёна ноксьӧм, коді овлӧ войся чӧв-лӧнь пуксьӧм водзвылын.
Бабушка Улитка, хорунжийлӧн да школьнӧй учительлӧн гӧтырыс, сідзи жӧ кыдзи и мукӧдъяс, петӧма аслас двор ворота дорӧ да виччысьӧ скӧтсӧ, кодӧс улича кузя вайӧдӧ сылӧн Марьянка нылыс.
Сійӧ эз на удит восьтыны заворсӧ, кыдзи ыджыд буйволица, код бӧрся вӧтчис ном чукӧр, баксігтыр йӧткис воротасӧ; сы бӧрся ньӧжйӧ локтӧны пӧт мӧсъяс, гырысь синъяснаныс тӧдмалӧны кӧзяйканысӧ да бӧжнаныс шлёчйӧдлӧны асланыс бокъясас.
Статя красавица Марьянка прӧйдитӧ воротаӧд, шыбитӧ ньӧрсӧ, зэв ӧдйӧ восьтӧ заворсӧ да мыйвынсьыс уськӧдчӧ дворысь торйӧдавны да йӧртавны мӧсъяссӧ.
«Кӧмъястӧ пӧрччы, чӧрт ныв, — горзӧ мамыс, — чувякъястӧ * бӧрвыв талялӧмыд...
Марьяна ньӧти эз дӧзмы чӧрт нылӧн шуӧмысь, тайӧ кывъясыс сылы меліалан кывъяс кодьӧсь, да гажаа водзӧ вӧчӧ ассьыс уджсӧ.
Марьяна вевттьӧма чужӧмсӧ кыӧм чышъянӧн; сійӧ розӧвӧй дӧрӧма да турунвиж бешмета.
Ён гырысь скӧт бӧрся Марьяна саялӧ дворса лэбув улӧ, да сӧмын сэтысь кылӧ буйволица вылӧ сылӧн нежнӧя шуасьӧмыс: «Оз ӧд сулалышт!
Ок тэ!
Но тэ, матушка, но!..»
Регыд ныв локтӧ старукакӧд закутысь кӧдзыд керкаӧ да кыкнанныс вайӧны кык ыджыд гырничтыр йӧв — талунъя лысьтӧмторсӧ.
Керкалӧн сёй трубаысь регыд заводитӧ петны кизяк тшын, йӧвсьыс вӧчӧны каймак; ныв пестӧ би, а старука петӧ ворота дорӧ.
Станица весьтӧ ӧшйӧма нин рӧмыд.
Воздухыс ставнас ӧвтіс овощи, скӧт да курыд кизяк тшын дукӧн.
Ворота дорті и уличаяс вывті быдлаын котӧртыштавлісны казачкаяс; быдӧнлӧн налӧн киас вӧлі ӧзтӧм тряпка.
Дворын кылӧ лысьтӧм скӧтлӧн ышлолалӧм да спокойнӧя рӧмидзтӧм, и сӧмын нывбаба да челядь гӧлӧсъяс шыасьлӧны дворъясын да уличаяс вылын.
Прӧст лунӧ шоча кывлывлӧ кодъюра мужичӧйлӧн гӧлӧс.
* Наметка (Примечание авторлӧн.)
* Чувякъяс — кӧм. (Прим. Авторлӧн.)
Ӧти казачка, пӧрысь, ыджыд тушаа, мужественнӧй нывбаба, воча керкаысь локтӧ Улитка баб дінӧ би корны; киас сылӧн тряпка.
— Мый, бабуш, идрассис? — шуӧ сійӧ.
— Ныв ломтӧ.
Али би колӧ? — шуӧ Улитка баб; сылы нимкодь, мый вермӧ могмӧдны.
Кыкнан казачкаыс пырӧны хатаӧ; посниторъяс дінӧ велавтӧм грубӧй кияс тіралыштігтыр восьтӧны дона истӧг кӧрӧбкалысь вевтсӧ: истӧгыс Кавказын шочлӧн эм.
Била локтысь мужественнӧй казачка пуксьӧ лабич вылӧ; явӧ тыдаліс, мый сійӧ кӧсйӧ больгыштны.
— Мый, мам, верӧсыд школаын? — юалӧ сійӧ.
— Век челядьӧс велӧдӧ, мам.
Гижліс, праздник кежлӧ воас, — шуӧ хорунжиха.
— Мортыс ӧд вежӧра; пӧльза вылӧ ставыс.
— Дерт, пӧльза вылӧ.
— А менам Лукаша кордонын, а гортӧ оз лэдзлыны, — шуӧ воысь казачка, кӧть хорунжиха тайӧс важӧн тӧдӧ.
Казачкалы окота сёрнитыштны аслас Лукаша йылысь, кодӧс сійӧ сӧмын на мӧдӧдіс казакӧ да кодӧс сійӧ кӧсйӧ гӧтравны Марьяна вылӧ, хорунжий ныв вылӧ.
— Кордонын и сулалӧ?
— Сулалӧ, мам.
Праздниксянь эз волы.
Тӧндзи Фомушкинкӧд дӧрӧмъяс ысті.
Шуӧ: нинӧм, начальство ошкӧ.
Сэні, шуӧ, бара абрекъясӧс корсьӧны.
Лукаша, шуӧ, гажа, нинӧм.
— Но и слава богу, — висьталӧ хорунжиха. — Урван — нинӧм он шу.
Лукашкаӧс шуисны Урванӧн збойлун вӧснаыс, ваӧ вӧйысь казак-детинкаӧс кыскӧмысь-урвитӧмысь.
И хорунжиха казьтыштіс та йылысь, медым ассяньыс шуны Лукашка мамлы любӧ кыв.
— Аттьӧала енмӧс, мам, пиӧй бур; молодеч, ставӧн ошкӧны, — шуаліс Лукашкалӧн мамыс, — Сӧмын эськӧ гӧтравны сійӧс, и сэки ме кулі эськӧ спокойнӧя.
— Мый нӧ, нылыс этша али мый станицаас? — крукыльтчӧм чуньяснас истӧг кӧрӧбкасӧ зіля пӧдлалігтыр вочавидзӧ мудер хорунжиха.
— Уна, мам, уна, — шуӧ Лукашкалӧн мамыс да пыркӧдӧ юрсӧ. — Тэнад нылыд, Марьянушкаыдсӧ тэнад, вот ныв, сэтшӧмсӧ быдса полкысь он аддзы.
Хорунжиха тӧдӧ Лукашка мамлысь думъяссӧ, да кӧть Лукашка сылы кажитчӧ бур казакӧн, сійӧ оз кӧсйы тайӧ сёрнисӧ водзӧ нуӧдны, ӧти-кӧ, сы вӧсна, мый сійӧ — хорунжиха да озыр, а Лукашка — прӧстӧй казаклӧн пи, сирӧта.
Мӧд-кӧ, сы вӧсна, мый абу окота сылы регыд торйӧдчыны нылыскӧд.
А медсясӧ сы вӧсна, мый тайӧс корӧ приличие.
— Мый нӧ, Марьянушка быдмас, ныв жӧ лоас, — лабутнӧя да скромнӧя шуӧ сійӧ.
— Ыста корасьысьясӧс, ыста, сӧмын садъяс уберитам, тэ дінӧ копрасьны локтам, — шуӧ Лукашкалӧн мамыс. — Илья Васильевичлы копрасьны локтам.
— Мый Ильяыд! — гордӧя шуӧ хорунжиха. — Мекӧд колӧ сёрнитны.
Быдторлы аслас кад.
Хорунжихалӧн стрӧг чужӧм серти Лукашкалӧн мамыс аддзӧ, мый водзӧ сёрнитны абу лӧсьыд, ӧзтӧ истӧгӧн тряпкасӧ да чеччигмозыс шуӧ: — Эн вунӧд, мам, тайӧ кывъяссӧ.
Муна, пач ломтыны колӧ, — содтӧ сійӧ.
Улича вомӧн вуджигӧн на нюжӧдӧм киас ломалысь тряпкаӧн ӧвтчиг сійӧ паныдасьӧ Марьянакӧд, коді копыртчылӧ сылы.
«Краля нылыс, зіль ныв, — красавица вылӧ видзӧдігӧн думайтӧ сійӧ. — Кытчӧ сэсся сылы быдмынысӧ!
Верӧссайӧ кад, да бур керкаӧ, Лукашка сайӧ верӧссайӧ».
А Улита баблӧн аслас тӧждысьӧм, и кыдзи сійӧ пукаліс порог вылын, сідзи и водзӧ мӧдіс пукавны да мыйкӧ йылысь сьӧкыда думайтіс сэтчӧдз, кытчӧдз нылыс эз кор сійӧс.
VІ
Станицаса мужскӧй население олӧ походъясын да кордонъясын, либӧ постъяс вылын, кыдзи шуӧны казакъяс.
Сійӧ Лукашка-Урваныс, код йылысь сёрнитісны станицаын старукаяс, рыт пуксигас сулаліс Нижне-Протоцкӧй постса вышка вылын.
Нижне-Протоцкӧй пост — дзик Терек берег вылын.
Вышка перилӧ вылӧ гырддзанас лэдзчысьӧмӧн сійӧ, синсӧ читкыртышталігтыр, видзӧдіс то лӧзалысь Терек сайсӧ, то синсӧ веськӧдліс улӧ, казак ёртъяс вылас да кадысь кадӧ панліс накӧд сёрни.
Шондіыс матысмис нин лымъя гӧра йыв дорӧ, коді воляліс кудриа кымӧръяс вевдорын.
Гӧра горулын шлывгысь кымӧръясыс вочасӧн лоисны век ӧтарӧ сьӧдджыкӧсь и сьӧдджыкӧсь.
Рытъя воздухыс вӧлі сӧдз.
Дикӧй сук вӧрсянь пӧльыштлывліс кӧдзыд ру, но пост дорын жар на вӧлі.
Сёрнитысь казакъяслӧн гӧлӧсъясныс кутісны кывны гораджыка, и найӧ быттьӧкӧ век юргисны воздухас.
Коричневӧй визув Терек аслас став визувтысь массанас мичаджыка торъяліс берегъяссьыс.
Сійӧ заводитіс ямны, и кӧнсюрӧ васӧд руд лыаыс тыдаліс берегъясас да ляпкыдінъясын.
Веськыда кордон весьтын, ю мӧдлапӧлас, ставыс вӧлі тыртӧм; сӧмын пом ни дор ляпкыд да пустыннӧй камышъяс сулалісны дзик гӧраяс дорӧдзыс.
Неуна бокланьын ляпкыд берег вылын тыдалісны сёй керкаяс, веськыд керка вевтъяс да чеченскӧй ауллӧн воронка кодь трубаяс.
Вышка вылын сулалысь казаклӧн сюсь синъясыс видзӧдісны рытъя лӧз воздух пыр тыдалысь мирнӧй аулъясын лӧз да гӧрд паськӧма чеченкаяслӧн ветлӧдлысь фигураяс бӧрся.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый казакъяс быд здук виччысисны татарскӧйладорсянь абрекъяслысь * ю вуджӧм да уськӧдчӧм, торйӧн нин май тӧлысьын, кор Терек пӧлӧн вӧрыс сэтшӧм сук, мый пода мортлы сьӧкыд писькӧдчыны сы пыр, а юыс сэтшӧм ляпкыд, мый кытсюрӧ позьӧ кевны, да сы вылӧ видзӧдтӧг, мый лун-мӧд сайын верзьӧмӧн воліс полкӧвӧй командирсянь казак, коді вайис цыдулка *, кӧні висьтавсис, мый, лазутчикъяс пыр пӧлучитӧм сведениеяс серти, кӧкъямыс морта партия кӧсйӧ вуджны Терек вомӧн, да та вӧсна колӧ лоны торъя осторожнӧйӧн, — кордонын торъя осторожность эз тӧдчы.
Казакъяс, гортын моз, олісны вӧвъяс седлӧавтӧг, оружиетӧг; коді чери кыйис, коді вӧраліс, коді пьянствуйтіс.
Сӧмын дежурнӧйлӧн вӧлыс вӧлі седлӧа, гантайтӧм кокъяса ветлӧдліс вӧр дорын, да сӧмын часӧвӧй вӧлі черкескаа, ружьеа да шашкаа.
Урядник, кузь тушаа косіник, зэв кузь мышкуа да ичӧтик кокъяса да кияса, кизявтӧм бешмета, пукаліс керка мудӧд вылын да, синсӧ куньӧмӧн, юрсӧ пӧлыньтліс то ӧти, то мӧд ки вылас; чужӧм вылас сылӧн тӧдчис начальническӧй дышлун да гажтӧмчӧм.
Паськыд, дзормыштӧм сьӧд тошка, сьӧд тасмаӧн вӧнясьӧм ӧтпӧвса дӧрӧма олӧма казак куйліс дзик ва дорас да дышиника видзӧдіс ӧтсяма, муткыртысь да чукльӧсь Терек вылӧ.
Мукӧдыс, кодъяс сідзи жӧ мудзисны жарлаыс, джынвыйӧ пасьтӧмӧсь, коді пожъяліс Терекын бельё, коді кыис дом повод, коді, сьыланкыв мургигтыр, куйліс берегвывса пӧсь лыа вылын.
Сьӧдӧдз гожъялӧм омӧлик чужӧма, тыдалӧ, садьтӧм код ӧти казак куйліс гатшӧн керка стен дорын да час кык сайын вӧлі керка вуджӧрын, а ӧні нин сы вылӧ усисны, шонділӧн сотысь югӧръясыс.
* Абрекӧн шусьӧ сэтшӧм чеченец, коді гусясьӧм либӧ грабитӧм могысь вуджлывлӧ Терек вомӧн сійӧ берегӧ, кӧні олӧны рочьяс. (Примечаниеыс авторлӧн.)
* Цыдулкаӧн шусьӧ циркуляр, кодӧс ысталӧны постъясӧ. (Примечаниеыс авторлӧн.)
Вышка вылын сулалысь Лукашка вӧлі ыджыд тушаа, мича, ар кызя, зэв ёна мамыслань мунысь зон.
Кӧть и том вӧлі, чужӧм да туша тэчас сертиыс тӧдчис ыджыд, физическӧй да нравственнӧй вын.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сійӧс неважӧн на босьтісны строевӧй служба вылӧ, чужӧм да поза сертиыс тӧдчис, мый сійӧ велалӧма нин асьсӧ кутны век оружиеа казакъяс моз гордӧя, петкӧдлыны, мый сійӧ казак да кужӧ сетны аслыс настӧящӧй дон серти оз ичӧтджыкӧс.
Паськыд черкескаыс вӧлі кытсюрӧ косясьӧма, шапкасӧ вештыштӧма юрчутлань черкесъяс моз, гӧленьяссӧ лэдзӧма пидзӧссьыс улӧдзджык.
Паськӧмыс абу зэв бур, но сійӧ пукаліс мичаа, лӧсьыда, черкесскӧй джигитъяслӧн моз.
Настӧящӧй джигит вылын ставыс век паськыд, косясьлӧма, небрежнӧй; сӧмын оружиеыс озыр.
Но тайӧ косясьлӧм паськӧмсӧ пасьталӧма ас вылас да ӧшӧдӧма оружиесӧ сідзи, кыдзи оз быдӧн сяммы да мый пыр жӧ шыбитчӧ синмӧ казаклы либӧ горецлы.
Лукашка вӧлі джигит кодь.
Кисӧ шашка сайӧ пуктӧмӧн да синсӧ читкыртыштӧмӧн сійӧ ӧтарӧ видзӧдіс ылі аулӧ.
Торйӧнсӧ чужӧмыс сылӧн эз вӧв лӧсьыд, но статя туша вылӧ, сьӧд синкымъяса вежӧра чужӧм вылӧ ӧтпырйӧ видзӧдлӧм бӧрын быдӧн эськӧ шуис: «Молодеч зонмыс!»
— Бабаыс, бабаыс мыйта гузьгысис аулас! — мича еджыд пиньяссӧ дыша восьтӧмӧн, некод дінӧ торйӧн шыасьтӧг резкӧй гӧлӧсӧн шуис сійӧ.
Назарка, коді куйліс уліын, пыр жӧ лэптіс юрсӧ да шуыштіс:
— Вала, буракӧ, мунӧны.
— Ружьеысь эськӧ пызйыштны, — сералігтыр шуис Лукашка, — сэки эськӧ весьӧпӧрасны!
— Оз во.
— Со!
Менам ю вомӧныс судзӧдас.
Виччысьыштлы, лоас налӧн праздник, муна Гирей-хан ордӧ гӧститны, буза * юны, — дӧзмӧдчысь номъясысь скӧрысь ӧвтчигтыр шуис Лукашка.
* Пшеноысь вӧчӧм татарскӧй вина. (Примечаниеыс авторлӧн.)
Чащаын шур-шармуніс. Казакъяс мӧдісны кывзысьны.
Сера пон, исасиг да усьӧм гӧна бӧжнас ӧвтчигтыр, котӧрӧн матыстчис кордон дорӧ.
Лукашка тӧдіс соседыслысь, охотник Ерошка дядьлысь понсӧ; пон бӧрвылысь чащаысь Лукашка казяліс кыйсьысьлысь фигурасӧ.
Ерошка дядь вӧлі зэв ыджыд тушаа казак, лунь кодь еджыд, дзор паськыд тошка, сэтшӧм жӧ паськыд пельпомъяса да морӧса; вӧрын, кӧні сравнитны сійӧс некодкӧд вӧлі, сійӧ эз кажитчы ыджыд тушааӧн: сэтшӧм бура лӧсялісны ӧта-мӧд дінас сылӧн вына став членъясыс.
Сійӧ вӧлі киссьӧм, пуджӧм зипуна, кокас гезйӧн гартлӧм кӧр ку поршниа * да ротйысьӧм еджыд шапкаа.
Ӧти пельпом саяс сылӧн вӧлі кобылка *, мыш саяс мешӧк, мешӧкас курӧг да копчик *, медым ылӧдны варышӧс, мӧдар пельпом вомӧныс волыс йылын ӧшаліс виӧм дикӧй кань; мышкас тасма костӧ сюйӧма пуля, порок да нянь тыра мешӧк, вӧв бӧж, медым ӧвтчыны номъясысь, бокас ӧшалӧ важӧн вирӧссьылӧм, косяссьӧм пуртӧса ыджыд кинжал да кык виӧм фазан.
Кордон вылӧ видзӧдлӧм бӧрын сійӧ сувтіс.
* Вӧчтӧм кучикысь вурӧм кӧм, кодӧс кӧмалӧны сӧмын кӧтӧдӧмӧн. (Примечание авторлӧн.)
* Орудие, медым матыстчыны фазанъяс дорӧ. (Прим. авторлӧн.)
* Неыджыд хищнӧй лэбач.
— Гей, Лям! — понйыслы горӧдіс сійӧ сэтшӧм юрган басӧн, мый ылын вӧрас шыасис йӧла; старик босьтіс пельпом вылас зэв ыджыд пистонка-пищальсӧ, кодӧс казакъяс шуӧны флинтаӧн, да лэптіс шапкасӧ.
— Видза оланныд, бур йӧз!
Гей! — казакъяс дінӧ старик шыасис сійӧ жӧ вына да кыпыд гӧлӧснас, некутшӧм выныштчывтӧг, но сэтшӧм гораа, быттьӧкӧ горзіс кодлыкӧ ю сайӧ.
— Олан-вылан, дядь!
Олан-вылан! — быд боксянь кылісны казакъяслӧн кыпыд том гӧлӧсъяс.
— Мый аддзылінныд?
Висьтасьӧй! — горзіс Ерошка дядь да черкеска соснас чышкаліс паськыд гӧрд чужӧм вывсьыс пӧсьсӧ.
— Кылан, дядь!
Кутшӧм варыш сэні чинара вылас олӧ!
Кыдзи рыт пуксяс, сідзи и ми весьтын гартчӧ, — синнас мигнитлывліг да пельпомъяссӧ да коксӧ вӧрӧдігтырйи шуис Назарка.
— Но тэ, ӧвсьы! — эскытӧг шуис старик.
— Збыль, дядь, тэ пукалышт *, — сералігтыр бара шуис Назарка.
* Пукавны — караулитны зверӧс. (Примечание авторлӧн.)
Казакъяс серӧктісны.
Шутникыс некутшӧм варышӧс эз аддзыв; но кордонын том казакъяс важӧн нин велалісны дэльӧдны да ылӧдлыны Ерошка дядьӧс быдпӧрйӧ, кор сійӧ волывліс на дорӧ.
— Э, дурак, сӧмын ылӧдчыны кужан, — Назаркалы вышка вывсянь шуис Лукашка.
Назарка пыр жӧ ланьтіс.
— Колӧ пукалыштны.
Пукалышта, — шыасис старик, и став казакъяслы лои зэв нимкодь. — А порсьясӧс аддзылінныд?
— Абу ӧд кокни!
Порсьясӧс видзӧдны! — шуис урядник да кутіс катласигтыр гыжъявны кыкнан кинас ассьыс кузь спинасӧ; сійӧ зэв дӧвӧлен лои — позис гажӧдчыштны. — Тані колӧ кыйны абрекъясӧс, а оз порсьясӧс.
Тэ нинӧм эн кывлы, дядь, а? — некутшӧм помкатӧг синъяссӧ читкыртӧмӧн да дорвыв еджыд пиньяссӧ мыччӧдлігтыр содтіс сійӧ.
— Абрекъястӧ? — шуис старик. — Эг, эг кывлы.
А мый, чихирь эм?
Вай юыштны, бур мортӧй.
Дзикӧдз жуялі.
Ме тэныд, виччысьыштлы, свежӧйӧс вая, збыльысь вая.
Мыччы, — содтіс сійӧ.
— Тэ нӧ мый, пукалыштны кӧсъян али мый? — шуис урядник, быттьӧкӧ эз кыв, мый шуис старик.
— Кӧсъя вӧлі войсӧ пукалыштны, — вочавидзис Ерошка дядь, — гашкӧ, праздник кежлӧ и ен сетас, мыйкӧ сюрыштас; сэки и тэныд сета, збыльысь.
— Дядь!
Эй, дядь! — вылісянь ёся горӧдіс Лукашка, медым видзӧдласны сылань, и став казакыс видзӧдлісны Лукашка вылӧ. — Тэ вылі ді костлань ветлы. Сэні прамӧй табун олӧ.
Ме ог ылӧдчы.
Збыльысь!
Тӧндзи миян казак ӧтиӧс лыйис.
Збыль шуа, — содтіс сійӧ, лӧсьӧдыштіс мыш сайсьыс винтовкасӧ; гӧлӧс сертиыс тӧдчис, мый сійӧ оз ылӧдчы.
— Э, Лукашка-Урван тані! — вылӧ видзӧдігтыр шуис старик. — Кутшӧм местаысь лыйис?
— А тэ и эн аддзыв!
Ичӧтик, тыдалӧ, — шуис Лукашка. — Дзик канава дорсьыс, дядь, — юрсӧ пыркӧдігтыр серьёзнӧя содтіс сійӧ. — Мунім ми коркӧ канава кузяыс, кыдз тай сійӧ горӧдіс, а менам ружьеӧй чехолын вӧлі.
Иляска кыдзи клопнитіс... *
Да ме тэныд петкӧдла, дядь, кутшӧм местаысь, — абу ылын.
Виччысьыштлы.
Ме, другӧ, сылысь став туйяссӧ тӧда.
Мосев дядь! — решительнӧя содтіс сійӧ да пӧшти тшӧктіс урядниклы. — Кад вежны! — и идраліс ружьесӧ да, тшӧктӧм виччысьтӧг, заводитіс лэччыны вышка вылысь.
* Клопнитіс — лыйис.
— Лэччы! — бӧрвылас нин, гӧгӧр видзӧдігтыр, шуис урядник. — Тэнад али мый часъясыс, Гурка?
Кай!
Лукашкаыд тэнад сюсь лоӧма, — шыӧдчис старик дінӧ урядник. — Век, тэ моз жӧ, ветлӧдлӧ, гортын оз пукав; тӧндзи ӧтиӧс виис.
VII
Шондіыс саяліс нин, и войся вуджӧръяс ӧдйӧ локтісны вӧрладорсянь.
Казакъяс помалісны кордон дорын ассьыныс занятиеяс да ужын кежлӧ чукӧртчисны керкаӧ.
Сӧмын старик, коді пыр на виччысис варышӧс да дернитлывліс кокӧдыс домалӧм копчикӧс, кольччис чинара улӧ.
Варыш пукаліс пу вылын, но эз уськӧдчы курӧг вылӧ.
Лукашка тэрмасьтӧг тэчаліс вӧр чащаӧ дзик фазанъяс трӧпа вылӧ лэчьяс, медым кыйны фазанъясӧс, да сьыліс ӧти бӧрся мӧд сьыланкывъяс.
Кӧть Лукашка вӧлі кузь тушаа да ыджыд кияса, тыдаліс, мый сійӧ сяммӧ вӧчны гырысь да посни уджъяс.
— Гей, Лука! — чащаысь кыліс сійӧ Назаркалысь пель чунӧдана гора гӧлӧссӧ. — Казакъяс ужнайтны мунісны.
Назарка, киняулас ловъя фазанӧн, чащаӧд писькӧдчис трӧпа вылӧ.
— О! — шуис Лукашка, — кытысь петуксӧ босьтін?
Кӧнкӧ, менам пружокысь... *
* Лэч, кодӧс сиалӧны фазанъясӧс кыйны. (Прим. авторлӧн.)
Назарка вӧлі Лукашкакӧд ӧттшӧтшъя да сідзжӧ сӧмын тулыссяньыс поступитіс строевӧйӧ.
Сійӧ вӧлі мисьтӧминик, косіник, слабиник, чилзан гӧлӧса том зон; гӧлӧсыс сідзи и чунӧдіс пельястӧ.
Лукакӧд найӧ вӧліны соседъяс да ёртъяс.
Лукашка татараяс ног пукаліс турун вылын да сиаліс лэчьяс.
— Ог тӧд кодлӧн.
Буракӧ, тэнад.
— Гу саяс, али мый, чинара улас?
Менам и эм, тӧрыт сиавлі.
Лукашка лэччис да видзӧдліс кыйӧм фазансӧ.
Кинас пемыдлӧз юрӧдыс малалыштӧм бӧрын петуксӧ босьтіс киӧ. Лэбач полӧмысла нюжӧдлывліс голясӧ, бугжыльтлывліс синъяссӧ.
— Талун пилав вӧчам; тэ мун ви да кушты.
— Мый нӧ, асьным сёям али урядниклы сетны?
— Тырмас сылы.
— Ме пола найӧс винысӧ, — шуис Назарка.
— Вай татчӧ.
Лукашка перйис кинжал улысь ичӧтик пурт да зэв ӧдйӧ шаркнитіс сійӧн.
Петук пыркнитчис, но эз удит шевгӧдны бордъяссӧ, вирӧссьӧм юрыс кусыньтчис да лётмуні.
— Со тадзи вӧч! — шуис Лукашка да чӧвтіс петуксӧ. — Пилавыд госа лоӧ.
Петук вылӧ видзӧдігӧн Назарка дрӧгнитіс.
— А кылан, Лука, миянӧс чӧртыд бара секретӧ ыстас, — фазансӧ лэптігмоз шуис сійӧ; чӧртнас Назарка шуис урядникӧс. — Фомушкинӧс чихирла ыстіс, а секретӧ ӧчередьыс сылӧн вӧлі.
Кымынӧд вой нин ветлӧдлам.
Ӧтарӧ сӧмын миянӧс и ыстӧ.
Лукашка шутьлялігтыр муніс кордон кузя.
— Босьт бечевасӧ! — горӧдіс сійӧ.
Назарка кывзысис.
— Ме сылы ӧні шуа, збыльысь шуа, — водзӧ сёрнитіс Назарка. — Шуам: огӧ мунӧй, дзикӧдз мудзим да и ставыс.
Висьтав, збыльысь, сійӧ тэнсьыд кывзас.
А то мый тайӧ!
— Со, аддзӧма мый йылысь тӧлкуйтны! — шуис Лукашка; сійӧ, тыдалӧ, мӧдтор йылысь думайтіс, — дрянь йывсьыс!
Станицаысь кӧ вой кежлӧ вӧтліс, сэки эськӧ ӧбиднӧ вӧлі.
Сэні гуляйтыштан, а тані мый?
Мый кордонын, мый секретын — дзик ӧткодь.
Ок тэ!..
— А станицаӧ мунан?
— Праздник кежлӧ муна.
— Гурка висьтавліс, мый тэнад Дунайкаыд Фомушкинкӧд гуляйтӧ, — друг шуис Назарка.
— А чӧрт сыкӧд! — сук еджыд пиньяссӧ жеркнитӧмӧн вочавидзис Лукашка, но эз серав. — Мӧдӧс ӧмӧй ог аддзы.
— Гуркаыс висьтавліс тадзи: вои пӧ, шуӧ, сы ордӧ, а верӧсыс абу.
Фомушкин пукалӧ, пирӧг сёйӧ.
Гурка пукалас да и петас; ӧшинь увсянь кылас, Дунайкаыд шуӧ: «Чӧрт сійӧс нуис.
Мый, рӧднӧй, пирӧгсӧ он сёй?
А узьнысӧ, шуӧ, гортад эн мун».
А Гурка и ӧшинь увсянь шуас: «Зэв бур».
— Ылӧдчан!
— Збыль, ей-богу.
Лукашка чӧв олыштіс.
— А мӧдӧс аддзис, чӧрт сыкӧд: нывъясыс этша али мый?
Сы дінӧ ме и сідзи кӧдзалі.
— Со сійӧ чӧртыд кутшӧм! — шуис Назарка. — Тэ эськӧ мед хорунжийлӧн Марьянка дорӧ мунін.
Мый сійӧ некодкӧд оз гуляйт?
Лукашка зумыштчис.
— Мый Марьянкаыс!
Ставныс ӧткодьӧсь! — шуис сійӧ.
— А вот видлы.
— А тэ мый думайтан?
Этшаӧн ӧмӧй найӧ станицаас?
И Лукашка бара мӧдіс шутьлявны да, увъяс вылысь коръяссӧ нетшкигтыр, мӧдӧдчис кордонлань.
Кустъяс пӧвстӧд мунігӧн друг сувтіс, аддзис ичӧтик шыльыд пу, кинжал увсьыс перйис ичӧтик пуртсӧ да вундіс.
— Вот и шомпол лоас, — воздухын ньӧрнас жвичйӧдлігтыр шуис сійӧ.
Казакъяс пукалісны ляпкыдик татарскӧй пызан гӧгӧр кордонлӧн сёйӧн мавтӧм посводзын, му джоджын, да ужнайтісны, кор сёрниыс пансис секретӧ ӧчередь йылысь. — Кодлы нӧ талун муннысӧ? — хаталӧн восьса ӧдзӧс пыр шыӧдчӧмӧн юаліс ӧти казак.
— Да кодлы мунны? — шыасис урядник. — Бурлак дядь ветліс, Фомушкин ветліс, — эз зэв увереннӧя шу сійӧ. — Ті мунанныд али мый?
Тэ да Назар, — шуис урядник Лукалы, — да Ергушов мунас; кӧнкӧ, пӧттӧдзыс нин узис.
— Тэ дугдывтӧг узян да он пӧтлы, а сійӧтӧ кыдзи эз пӧт! — джын гӧлӧсӧн шуис Назарка.
Казакъяс серӧктісны.
Ергушов вӧлі буретш сійӧ казакыс, коді кодъюрнас узис керка бокын.
Сійӧ, синъяссӧ тілигтыр, сӧмын на пырис посводзӧ.
Лукашка сэки сувтӧмӧн лӧсьӧдіс ружьесӧ.
— Да регыдджык мунӧй; ужнайтыштӧй и мунӧй, — шуис урядник.
И, сӧгласитчӧм виччысьтӧг, сійӧ игналіс ӧдзӧссӧ, тыдалӧ, омӧля надейтчис казакъяслӧн кывзысьӧм вылӧ. — Эз кӧ тшӧктыны, ме эськӧ эг ысты, а то, сійӧс и виччысь, сотник воас.
И со, шуӧны, абрекъяс кӧкъямыс морт вуджӧмаӧсь.
— Мый нӧ, колӧ мунны, — шуис Ергушов, — порядок!
Оз позь, кадыс сэтшӧм.
Ме шуа, колӧ мунны.
А Лукашка кыкнан кинас кутіс вом весьтас ыджыд яй кусӧк да видзӧдлывліс то урядник вылӧ, то Назарка вылӧ, и, кажитчис, быттьӧкӧ сылы ставыс веськодь, мый вӧчсьӧ, да кыкнан вылас сераліс.
Казакъяс эз на удитны мунны секретӧ, кор Ерошка дядь, коді войӧдз прӧста пукаліс чинара улын, пырис пемыд посводзӧ.
— Но, зонъяс, — мургыштіс ляпкыд посводзын сылӧн ставсӧ пӧдтысь гӧлӧсыс, — вот и ме тікӧд муна.
Ті чеченецъясӧс, а ме порсьясӧс кыйӧдны кута.
VIII
Вӧлі дзик нин пемыд, кор Ерошка дядь да кордонысь куим казак, буркааӧсь да пельпомъяс саяс ружьеаӧсь, прӧйдитісны Терек пӧлӧн сійӧ местаӧ, кытчӧ индӧма вӧлі секретсӧ.
Назаркалы дзик эз вӧв окота мунны, но Лукашка горӧдіс сы вылӧ, и найӧ пыр жӧ мӧдӧдчисны.
Кымынкӧ воськов чӧв ланьтӧмӧн мунӧм бӧрын казакъяс кежисны канаваысь да камышын муртса тӧдчысь трӧпаӧд матыстчисны Терек дорӧ.
Берег дорын куйліс кыз сьӧд кер, кодӧс татчӧ ляскӧма ваыс, и камышсӧ кер гӧгӧрысь вӧлі неважӧн на талялӧма.
— Тані али мый пукавнысӧ? — шуис Назарка.
— А мый нӧ? — шуис Лукашка. — Пуксьы татчӧ, а ме пыр жӧ локта, сӧмын дядьлы инда.
— Местаыс тані зэв бур: миянӧс оз аддзыны, а миянлы тыдалӧ, — шуис Ергушов, — тані и пукавнысӧ; медся бур местаыс.
Назарка да Ергушов вольсалісны бурканысӧ да водісны кер сайӧ, а Лукашка Ерошка дядькӧд муніс водзӧ.
— Со тані неылын, дядь, — шуис Лукашка да шытӧг восьлаліс старик водзвылын, — ме инда, кыті мунісны.
Ме, другӧ, ӧтнам тӧда.
— Инды; тэ молодеч, Урван, — сідз жӧ вашкӧдӧмӧн вочавидзис старик.
Некымын воськов прӧйдитӧм бӧрын Лукашка сувтіс, копыртчис лужа весьтӧ да шутёвтіс.
— Со кыті юнысӧ мунӧмаӧсь, аддзан он? — свежӧй туй вылӧ индӧмӧн шуис сійӧ.
— Кристос мед видзас тэнӧ, — вочавидзис старик: — каргаыс канавасайса котлубаняс *, — содтіс сійӧ. — Ме пукалышта, а тэ мун.
* Котлубаньӧн шусьӧ гу, мукӧддырйи прӧста лужа, кӧні мавтчӧ кабан, ниртӧ ассьыс «калгансӧ», гӧча кыз кучиксӧ. (Прим. авторлӧн.)
Лукашка вылӧджык лэптіс буркасӧ да ӧтнас муніс берег вывті бӧрлань, тэрыба видзӧдлывліс то веськыдладорса, то шуйгаладорса сук камышъясӧ, то чӧвтліс синсӧ крут кыр горулын муткырӧн визувтысь Терек вылӧ.
«Ӧд сійӧ сідзжӧ кыйӧдчӧ либӧ кӧнкӧ кыссьӧ», — думыштіс сійӧ чеченец йылысь.
Друг кыліс ваын сялькӧдчӧм да шаракылӧм; сійӧ дрӧгнитіс да кутчысис винтовкаас.
Берег улысь фурскигтыр чеччыштіс кабан, и сьӧд фигураыс волялысь ва весьтын ӧти здук кежлӧ мыччысьлӧм бӧрын вошис камыш пиӧ.
Лука зэв ӧдйӧ кватитіс ружьесӧ, лӧсьӧдчис, но эз удит лыйнысӧ: кабан саялі нин чащаӧ.
Дӧзмӧмпырысь сьӧлыштӧм бӧрын сійӧ муніс водзӧ.
Секрет места дорӧ воигӧн сійӧ бара сувтіс да ньӧжйӧник шутёвтіс.
Воча шутёвтісны, и сійӧ муніс ёртъяс дінас.
Назарка кык кусынь кусыньтчӧма да узис нин.
Ергушов пукаліс кокъяссӧ уліас сюркнялӧмӧн да ичӧтика вешйыштіс, медым прӧстмӧдны Лукашкалы места.
— Кутшӧм пукавнысӧ гажа; местаыс лӧсьыд, — шуис сійӧ. — Колльӧдін?
— Инді, — буркасӧ вольсалігмоз шуис Лукашка. — А ӧні кутшӧм ыджыд кабанӧс дзик ва дорсьыс повзьӧді.
Колӧ чайтны, буретш сійӧ!
Тэ, кӧнкӧ, кывлін, кыдзи рутшка-ратшкакыліс?
— Кывлі, кыдзи трачкӧдчис зверыс, ме пыр и тӧді, мый зверь.
Сідзи и думайті: Лукашка зверӧс повзьӧдіс, — бурканас гартчигмоз шуис Ергушов. — Ме ӧні унмовся, — содтіс сійӧ, — тэ садьмӧд петук чуксасьӧм бӧрын; ӧд, порядок колӧ.
Ме унмовся, узьышта; а сэсся тэ унмовсян, ме пукалышта... Вот сідз.
— Аттьӧ, менам и унмӧй оз лок, — вочавидзис Лукашка.
Войыс вӧлі пемыд, шоныд да лӧнь.
Сӧмын небеса ӧтар джынйын дзирдалыштісны кодзувъяс; небесалӧн мӧдар, гӧраладорса ыджыдджык джынйыс вӧлі вевттьысьӧма ӧти ыджыд кымӧрӧн.
Гӧраяскӧд ӧтлаасьӧм сьӧд кымӧр тӧвтӧг, ньӧжйӧник вешйис век водзӧ и водзӧ; аслас кусыньтчӧм доръяснас сійӧ ёна торъяліс кодзула гӧлубӧй небесасьыс.
Сӧмын водзвылын казаклы тыдаліс Терек да эрдыс; бӧрсяньыс да бокъяссяньыс сійӧс кытшаліс камыш стена.
Камышъяс шочиника, быттьӧкӧ некутшӧм помкатӧг, заводитлісны катласьыштны да кышӧдчыны.
Уліас ӧвтчысь йывъясыс лӧз небеса фон вылын кажитчисны пулӧн пушкыр лапъяс кодьӧн.
Дзик кок дорын водзын вӧлі берег, берег горулын муткыртіс визув ва.
Ылынджык коричневӧй валӧн глянцевӧй вӧрысь массаыс ӧтсяма вераліс лыа кӧсаяс да берег дорын.
Ещӧ ылынджык и ваыс, и берегыс, и кымӧрыс — ставыс ӧтлаасис пыдӧстӧм пемыдӧ.
Ва веркӧс вылын куйлісны сьӧд вуджӧръяс, кодъяс казаклӧн велалӧм синъяслы кажитчисны ваувса вужляясӧн.
Сӧмын шочиника ва вылас сьӧд зеркалӧ вылын моз югнитлысь зарница дырйи тыдыштлывліс мӧдар алькӧс береглӧн визьыс.
Войся равномернӧй шыясыс, камышлӧн шаракылӧмыс, казакъяслӧн ныргорӧн узьӧмыс, номъяслӧн дзизгӧмыс да валӧн визувтӧм шыыс орлісны корсюрӧ то ылын лыйӧм шыӧн, то буждысь береглӧн ваӧ бузмунӧмӧн, то ыджыд черилӧн сялькнитлӧмӧн, то сук вӧрын ветлӧдлысь зверлӧн кос увъясӧн трачнитлӧмӧн.
Ӧтчыд Терек вомӧн лэбзис сюзь да стӧч быд кыкысь шеныштчӧм бӧрын инмӧдчыліс воча борд.
Казакъяс юр весьтын сійӧ бергӧдчис вӧрлань да, пу дорӧ матыстчигӧн, эз нин косталӧмӧн, а быд шеныштчигӧн борднас инмӧдчыліс воча борд да сэсся дыр шпорӧдчис, пуксис пӧрысь чинара вылӧ.
Быд татшӧм виччысьтӧм шы кылігӧн казаклӧн, коді эз узь, слухыс зэлавліс, синъясыс читкыртчывлісны, и сійӧ тэрмасьтӧг кималаснас корсьліс винтовкасӧ.
Коли нин кыз войыс.
Рытыввылӧ вешйысь сьӧд кымӧрлӧн косясьлӧм-сырзьӧм дор увсьыс мыччысис кодзула небеса, да тӧлысьлӧн вывлань йывъяснас бергӧдчыштӧм зарни сюрыс гӧрд югӧрӧн мӧдіс югъявны гӧраяс весьтын.
Лои ыркыд.
Назарка садьмис, сёрнитыштіс да бара унмовсис.
Лукашка гажтӧмчис, чеччис, кинжал увсьыс перйис ичӧтик пурт да заводитіс вӧласьны-вӧчны шомпол.
Юрас бергалісны думъяс сы йылысь, кыдзи сэні, гӧраясын, олӧны чеченецъяс, кыдзи волывлӧны молодечьясыс таладорас, кыдзи найӧ оз повны казакъясысь да кыдзи вермасны вуджны мӧдлаті.
И сійӧ чургӧдлывліс юрсӧ да видзӧдлывліс ю пӧлӧныс, но нинӧм эз тыдав.
Корсюрӧ ю вылӧ да тӧлысьлӧн слабиник югӧр улын ваысь омӧля торъялысь берег вылӧ видзӧдлывлігӧн сійӧ дугдывліс нин думайтны чеченецъяс йылысь да сӧмын виччысис ёртъяссӧ садьмӧдан да станицаӧ мунан кад.
Станицаын сылы син водзӧ сувтіс Дунька, сылӧн душенькаыс, кыдзи шуӧны казакъяс любовницаясӧс, и сійӧ шогпырысь думайтіс сы йылысь.
Асывлӧн признакъяс: эзысь рӧма ру кутіс еджвидзны ва весьтын, да том кутшъяс сысянь неылын заводитісны чипсасьны да шлопӧдны бордъяснаныс.
Медбӧрын ылі станицаысь кыліс первой петуклӧн чуксасьӧм, сы бӧрын мӧдысь кыліс петуклӧн нюркйӧдлӧмӧн горӧдӧм, тайӧ горӧдӧм вылас шыасисны мукӧд гӧлӧсъяс.
«Кад садьмӧдны», — думыштіс Лукашка шомпол вӧчны помалӧм бӧрын; сійӧ сэки жӧ казяліс — синъясыс кӧсйӧны куньсьыны.
Ёртъясланьыс бергӧдчӧм бӧрын сійӧ видзӧдліс, кутшӧм кокъяс кодлӧн; но друг сылы кажитчис — Терек мӧдар берегын мыйкӧ сёлькмуніс, сійӧ ещӧ ӧтчыд видзӧдліс гатша чарла кодь тӧлысь улын гӧраяслӧн рудӧдысь горизонт вылӧ, мӧдар береглӧн визь вылӧ, Терек вылӧ да ва веркӧсті кывтысь ӧні мичаа тыдалысь вужля пу вылӧ.
Сылы кажитчис, мый сійӧ ачыс вешйӧ, а Терекыс вужлянас оз вӧр; но тадзисӧ вӧлі ӧти здук.
Сійӧ бара кутіс видзӧдны.
Увъя ӧти ыджыд сьӧд вужля торйӧн кыскис ас дорас внимание.
Кыдзкӧ тешкодя, катласьтӧг да бергавтӧг, тайӧ вужляыс кылаліс самӧй ю шӧрӧдыс.
Сылы весиг кажитчис, мый сійӧ кылалӧ оз ва визувнас, а вундӧ Терексӧ лыа кӧсалань.
Лукашка нюжӧдіс голясӧ да кутіс сюся видзӧдны сы бӧрся.
Вужля кывтіс кӧсалань, сувтіс да кутіс тешкодя вӧрны.
Лукашкалы кажитчис, мый вужля увсьыс тыдыштліс ки.
«Вот эськӧ абрекӧс кӧ ӧтнам виа!» — думыштіс сійӧ, кутчысис ружьеас тэрмасьтӧг, но ӧдйӧ сувтӧдіс подсошкисӧ, пуктіс сы вылӧ ружьесӧ, шытӧг, кутыштӧмӧн лэптіс куроксӧ да, лов шысӧ пӧдтӧмӧн, век ӧтарӧ сюся видзӧдігтыр, заводитіс метитчыны.
«Садьмӧдны ог кут», — думайтіс сійӧ.
Но морӧс пытшкас сьӧлӧмыс кутіс чеччыны сэтшӧм ёна, мый сійӧ дугдіс метитчыны да кывзысис.
Вужляыс друг бергӧдчис да, васӧ поткӧдігтыр, бара кутіс кывтны миян береглань.
«Мед эськӧ не прӧзевайтны!» — думыштіс сійӧ, и вот вужля водзвылын сылы тыдыштліс татарскӧй юр.
Сійӧ кутіс ружьенас метитчыны веськыда юрас.
Юрыс сылы кажитчис зэв матын, ствол помын.
Сійӧ видзӧдліс ружье ствол вывтіыс.
«Сійӧ и эм, абрек, — нимкодьпырысь думыштіс сійӧ да друг, крута нетшыштчӧмӧн, сувтіс пидзӧс йылас, выльысь чургӧдіс ружьесӧ, корсис мушкасӧ, коді муртса тыдыштіс кузь винтовка ствол помын, да казакъяслӧн челядьдырсянь усвоитӧм привычка серти шуис: «<rus>Отцу и сыну</rus>» да лыйис.
Ыпнитлысь чардбиыс ӧти здук кежлӧ югдӧдліс камышъяссӧ и васӧ.
Лыйӧмлӧн гора гыпнитӧм шыыс паськаліс ю весьтті да кӧнкӧ ылын гымыштіс.
Вужляыс кывтіс эз нин ю вомӧныс, а ва кывтчӧс, бергаліг да катласигтырйи.
— Кут, ме шуа! — кинас ружьесӧ корсьысиг да кер сайысь кыпӧдчигмоз горӧдіс Ергушов.
— Ланьт, чӧрт! — пиньсӧ мурчнитӧмӧн вашкӧдіс сылы Лука. — Абрекъяс!
— Кодӧс лыйин? — юасис Назарка. — Кодӧс лыйин, Лукашка?
Лукашка нинӧм эз шу.
Сійӧ зарядитіс ружьесӧ да следитіс кылалысь вужля бӧрся.
Неылын сійӧ сувтіс лыа кӧса вылӧ, и сы сайысь тыдовтчис мыйкӧ ыджыдтор, катласис ва вылын.
— Мыйла лыйин?
Мыйла он висьтав? — ӧтарӧ юасисны казакъяс.
— Абрекъяс! висьталӧны тэныд, — выльысь шуис Лука.
— Тырмас сӧрнытӧ!
Али ӧшибкаӧн ружьеыд лыйис?
— Абрекӧс вии!
Со мыйла лыйи! — волнуйтчӧмысла оръясян гӧлӧсӧн шуис Лукашка да сувтіс кок йылас. — Морт вартчис... — лыа кӧса вылӧ индӧмӧн шуис сійӧ. — Ме сійӧс вии.
Видзӧдлы татчӧ.
— Тырмас ылӧдчынытӧ, — синсӧ тілигтыр бара шуис Ергушов.
— Мый тырмас? Со видзӧд!
Видзӧд татчӧ, — шуис Лукашка, кватитіс сійӧс пельпомӧдыс да сідзи копыртіс асланьыс, мый Ергушов ойӧстіс.
Ергушов видзӧдліс сэтчаньӧ, кытчӧ индіс Лука, да, шойсӧ аддзӧм бӧрын, заводитіс сёрнитны дзик мӧдног.
— Со!
Ме тэныд шуа, мукӧдъяс локтасны, вернӧ шуа тэныд, — гусьӧнмоз шуис сійӧ да кутіс видлавны ружьесӧ. — Тайӧ медводзын вартчис; либӧ танӧсь нин, либӧ матынӧсь мӧдар берегас; ме тэныд збыль шуа.
Лукашка разис вӧньсӧ да кутіс пӧрччыны черкескасӧ.
— Кытчӧ тэ, йӧй? — горӧдіс Ергушов. — Мыччысьлы сӧмын, дзик прӧста юртӧ воштан, ме тэныд вернӧ шуа.
Виин кӧ, оз пышйы.
Вайлы порок дозтӧ — пороксӧ кисьтышта.
Тэнад эм?
Назар!
Тэ пыр жӧ мун кордонӧ, да эн берегӧдыс; виасны, вернӧ шуа.
— Муна тай ме ӧтнам!
Ачыд мун, — скӧра шуис Назарка.
Лукашка, черкескасӧ пӧрччӧм бӧрын, локтіс берег дорӧ.
— Эн пыр, шуӧны, — ружьеас порок кисьтігмоз шуис Ергушов. — Аддзан, некыті оз вӧрзьӧдыштлы, ме нин аддза.
Асылӧдзыс матын, виччысьыштлы, медым кордонысь локтасны.
Мун, Назар!
Эн пов, ме шуа.
— Лука, а Лука! — шуис Назарка. — Да тэ висьтав, кыдзи виин.
Лука бӧр бергӧдчис вадорысь.
— Пыр жӧ мунӧй кордонӧ, а ме пукалышта.
Да казакъясӧс тшӧктӧй разъездӧ ыстыны.
Таладорсянь кӧ... колӧ кутавны!
— Ме шуа, пышъясны, — чеччигмозыс шуис Ергушов, — кутны колӧ, вернӧ.
И Ергушов да Назарка чеччисны, пернапасасисны да мунісны кордонӧ, но эз берегӧд, а писькӧдчисны бадьяс костті да петісны вӧрса туй вылӧ.
— Но, смотри, Лука, эн вӧрзьӧдчыв, — шуис Ергушов, — а то тэнӧ виасны жӧ тані.
Тэ, смотри, эн зевайт, ме шуа.
— Мун, тӧда, — шуис Лука да, ружьесӧ видлалӧм бӧрын, бара пуксис кер пом сайӧ.
Лукашка пукаліс ӧтнас, видзӧдіс лыа кӧса вылӧ да кывзысис, оз-ӧ кывны казакъяс; но кордонӧдз вӧлі ылын, а сійӧ эз вермы терпитны; сійӧ сідзи и думайтіс, вот пышъясны сійӧ абрекъясыс, кодъяс вӧліны виӧм абрекыскӧд ӧтлаын.
Кыдзи кабан вӧсна, коді пышйис рытнас, дӧсаднӧ вӧлі сылы абрекъяс вӧсна, кодъяс ӧні пышъясны.
Лукашка видзӧдлывліс то ас гӧгӧрыс, то мӧдар берегӧ, виччысис: вот-вот мыччысяс ещӧ морт и, подсошниксӧ лӧсьӧдӧм бӧрын, сійӧ вӧлі дась лыйны.
Сы йылысь, мый сійӧс виасны, сылы и юрас эз волы.
IX
Заводитіс нин югдыны.
Ӧні бура тыдаліс чеченецлӧн лыа кӧса вылӧ сибдӧм да ванас вӧрыштысь телӧыс.
Друг казаксянь неылын кутіс трачкакывны камышыс, кылісны кок шыяс да мӧдісны вӧрны камыш йывъясыс.
Казак лэптіс куроксӧ да шуис: «<rus>Отцу и сыну</rus>».
Курок трачкысьӧм бӧрын кок шыяс дугдісны кывны.
— Гей, казакъяс.
Дядьнытӧ эн виӧй, — кыліс спокойнӧй бас, да, камышъяссӧ вешталігтыр, Ерошка дядь локтіс дзик Лукашка дінӧдз.
— Муртса эг ви тэнӧ, ей-богу! — шуис Лукашка.
— Кодӧс виин? — юаліс старик.
Стариклӧн гора гӧлӧсыс, коді паськаліс вӧр весьтті и ю кузьта увлань, друг дзугис казакӧс кытшалысь войся чӧв-лӧньсӧ.
Быттьӧкӧ пыр жӧ югыдджык лои да кутіс тыдавны ылысьджык.
— Тэ вот нинӧм эн аддзыв, дядь, а ме вии зверӧс, — куроксӧ лэптіг да кыдзкӧ зэв спокойнӧя чеччигмоз шуис Лукашка.
Старик синъяссӧ вештывтӧг видзӧдіс ӧні мичаа нин волялысь мыш вылӧ, код гӧгӧрын вераліс Тереклӧн ваыс.
— Выліас вужля сӧлӧдӧмӧн кывтӧ вӧлі.
Ме сійӧс казялі, да кыдз тай...
Видзӧд татчӧ.
Со!
Лӧз гача, ружье, буракӧ...
Аддзан али он? — шуаліс Лука.
— Мый сэні не аддзынысӧ! — шуис старик, и мыйкӧ серьёзнӧй да стрӧгтор мыччысис сійӧ чужӧм вылын. — Джигитӧс виӧмыд, — быттьӧкӧ жалитӧмӧн шуис сійӧ.
— Пукалі вот тадзи ме, видзӧда, мый сьӧдыс мӧдар берегладорас?
Ме ещӧ сэні на сійӧс казялі, быттьӧкӧ морт локтіс да усис.
Мыйся нӧ дивӧ!
А вужля, ыджыд вужля кылалӧ, да оз кузяла, а вомӧнаног вешйӧ.
Видзӧда, а сы улысь юр мыччысьлӧ.
Кутшӧм нин чудо?
Вешйышті ме, камыш сайсяньыд меным и оз тыдав; кыпӧдчи, а сійӧ кыліс, буракӧ, бесыд, да лыа кӧса вылас и кыссис, видзӧдӧ.
Ылӧдчан, думайта, он пышйы.
Сӧмын петіс, видзӧдӧ.
(Ок, горшӧ мыйкӧ сибдіс!)
Ме ружьеӧс лӧсьӧді, ог вӧрзьӧдчы, виччыся.
Сулаліс, сулаліс, бара мӧдіс уйны да, кыдзи петіс тӧлысь югӧр улас, весиг мышкыс тыдалӧ.
«<rus>Отцу и сыну и святому духу</rus>».
Видзӧда тшын пырыс, а сійӧ и бультыкасьӧ.
Ружӧктіс али меным кажитчис.
Но, <rus>слава тебе, господи</rus>, думайта, вии!
А кор лыа кӧса вылас вайис, ставыс ортсыын лои, кӧсйӧ чеччыны, да и выныс абу.
Нӧйтчис, нӧйтчис и водіс.
Дзик ставнас тыдалӧ.
Аддзан, оз вӧрзьыв, тыдалӧ, куліс.
Казакъяс кордонӧ котӧртісны, мед эськӧ мукӧдъясыс эз пышйыны!
— Тадзи и кыйин! — шуис старик. — Ылӧ, другӧ, ӧні... — И сійӧ бара шогпырысь довкйӧдлыштіс юрсӧ.
Тайӧ кадас пода да верзьӧма казакъяс кутісны гораа сёрнитны да трачкӧдчыны увъясӧн берег пӧлӧн.
— Вайӧны каюк, али мый? — горӧдіс Лука.
— Молодеч, Лука!
Кыскы берег вылас! — горзіс казакъяс пиысь ӧти.
Лукашка, пыж виччысьтӧг, кутіс пӧрччысьны, синсӧ эз вештыв добыча вывсьыс.
— Виччысьыштлы, Назарка пыж вайӧ, — горзіс урядник.
— Йӧй!
Гашкӧ, ловъя!
Кулӧм улӧ лэччысьӧма!
Кинжалтӧ босьт, — горӧдіс мӧд казак.
— Тӧлкуйт! — гачсӧ шыбитігмоз горӧдіс Лука.
Сійӧ зэв ӧдйӧ пӧрччысис, пернапасасис да, еджыд кияснас сывъясигтыр, ваысь мышсӧ вылӧ лэптӧдліг да фурскигтырйи, кутіс вуджны Терексӧ лыа кӧсалань.
Казакъяс гораа, уна гӧлӧсӧн, сёрнитісны берег вылын.
Куим верзьӧма мунісны кытшолӧн.
Нырд сайысь мыччысис пыж.
Лукашка кайис кӧса вылӧ, копыртчис телӧ весьтӧ, вӧрзьӧдліс сійӧс гоз-мӧдысь.
— Сідзи и эм, кулӧма! — сэсянь кыліс Лукалӧн гора гӧлӧсыс.
Чеченецлы вӧлі веськалӧма юрас.
Сійӧ вӧлі лӧз гача; дӧрӧмсӧ, черкескасӧ, ружьесӧ да кинжалсӧ вӧлі кӧрталӧма мыш вылас.
Медся выліас вӧлі кӧрталӧма ыджыд ув, коді первойсӧ ылӧдіс Лукашкаӧс.
— Вот и сазан сюри! — шуис казакъяс пиысь ӧти, кодъяс кытшалісны чеченецлысь пыжысь петкӧдӧм да берегвывса турун вылӧ пуктӧм телӧсӧ.
— Да и кутшӧм виж! — шуис мӧд.
— Кытчӧ корсьнысӧ мунісны миян йӧзыс?
Найӧ, кӧнкӧ, дерт, ставныс ю сыладорасӧсь.
Эз кӧ вӧв медводдза вуджысь, сэки эськӧ эз тадзи вартчы.
Ӧтнасыслы мыйла вартчынысӧ? — шуис коймӧд.
— Дошлӧй, тыдалӧ, ставсьыс медводзын мӧдӧдчӧма.
Медся збой джигит, тыдалӧ! — сералӧмӧн шуис Лукашка, коді пыдзраліс ва паськӧмсӧ да ӧтарӧ дрӧгнитлывліс. — Тошкыс краситӧма, шырӧма.
— И мыш вылас мешӧкӧ зипунсӧ пуктӧма.
Сійӧн и вартчынысӧ сылы кокньыдджык, — шуис кодкӧ.
— Кылан, Лукашка! — шуис урядник, коді кутіс киас виӧм мортлысь босьтӧм кинжалсӧ да ружьесӧ. — Тэ кинжалсӧ аслыд босьт и зипунсӧ босьт, а ружьесьыс, волы, ме тэныд куим монет сета.
Аддзан сійӧ и винта, — ствол пытшкӧ пӧлялігтыр шуис сійӧ, — меным напаметь бур лоӧ.
Лукашка нинӧм эз шу: сылы, тыдалӧ, мустӧм вӧлі тайӧ корысьлӧн кодь корӧмыс; но сійӧ тӧдіс, мый таысь он пышйы.
— Аддзан, чӧртыд кутшӧм! — чеченецлысь зипунсӧ муӧ чӧвтігмоз зумыштчӧмӧн шуис сійӧ. — Кӧть эськӧ мед зипуныс бур вӧлі, а то байгуш.
— Песлаыд ветлыны туяс, — шуис мӧд казак.
— Мосев!
Ме гортӧ ветла, — шуис Лукашка, коді, тыдалӧ, вунӧдіс нин ассьыс дӧзмылӧмсӧ да кӧсйис видзны пӧльза вылӧ начальниклы пӧдароксӧ.
— Мун, мый нӧ!
— Кыскӧй сійӧс кордон саяс, ребята, — век на ружьесӧ видлалігтыр шыӧдчис казакъяс дінӧ урядник. — Да мед оз инмы сы вылӧ шондіыс, шалаштор колӧ вӧчны.
Гашкӧ, гӧраяссянь вештыны локтасны.
— Абу на жар, — шуис кодкӧ.
— А чакалка кӧ чашъяс?
Тайӧ ӧмӧй бур? — шуис ӧти казак.
— Караул сувтӧдам, а то вештыны воасны: абу лӧсьыд, чашъяс кӧ.
— Но, Лукашка, кыдз гажыд; ребяталы ведра вина сувтӧдан, — гажаа содтіс урядник.
— Лоӧ нин вӧчны, кыдзи овлӧ, — тшӧтш шыасисны мукӧд казакъяс. — Аддзан, енмыс шуд сетіс, нинӧм на эн аддзыв, а абрекӧс виин.
— Ньӧбӧй кинжалсӧ да зипунсӧ.
Вайӧй унджык деньга.
И гачсӧ вузала.
Ен сыкӧд, — шуӧ Лука. — Меным оз жӧ лӧсяв; жебиник чӧртыд вӧлӧма.
Ӧти казак ньӧбис зипунсӧ монетысь.
Кинжал вылӧ мӧд сетіс кык ведра.
— Юӧй, ребята, ведра сувтӧда, — шуис Лука, — станицаысь ачым вая.
— А гачсӧ вундав нывъяслы чышъян вылӧ, — шуис Назарка.
Казакъяс гораа серӧктісны.
— Тырмас тіянлы серавны, — бара шуис урядник, — кыскӧй шойсӧ.
Мый татшӧм пакӧсьтсӧ керка дорас пуктінныд...
— Мый сувтінныд?
Кыскӧй сійӧс татчӧ, ребята! — Лукашка гораа тшӧктіс казакъяслы, кодъяс дышпырысь кутчысисны телӧӧ, и казакъяс кывзысисны сылысь, быттьӧкӧ сійӧ вӧлі начальник.
Телӧсӧ кымынкӧ воськов кыскӧм бӧрын казакъяс лэдзисны кокъяссӧ, кодъяс вынтӧг дрӧгнитісны, лэччисны; казакъяс разӧдчыштӧмӧн недыр сулалісны кыв ни джын шутӧг.
Назарка матыстчис телӧ дінас да бергӧдчӧм юрсӧ лӧсьӧдіс сідзи, медым тыдаліс виӧм мортлӧн кӧсичаысь вылынджык вирӧсь ранаыс да чужӧмыс.
— Аддзан, кутшӧм пас пуктӧма!
И буретш юр вемас, — шуис сійӧ, — оз вош, кӧзяеваыс тӧдасны.
Некод нинӧм эз шу, и бара рам ангел лэбзис казакъяс весьтті.
Шондіыс кыпӧдчис нин да дрӧбалӧм югӧръясӧн югдӧдіс лысваа веж турунсӧ.
Неылын, садьмӧм вӧрын муткыртіс-визувтіс Терек; быд бокын чуксасисны фазанъяс, встречайтісны асывсӧ.
Казакъяс чӧв ланьтӧмӧн сулалісны виӧм морт гӧгӧрын да видзӧдісны сы вылӧ.
Лётмунӧм кынӧм вылӧ вӧньӧн вӧнялӧм куш ӧти кӧтасьӧм гача коричневӧй телӧыс вӧлі стройнӧй да мича.
Мускулистӧй киясыс куйлісны веськыда, ордлыяс пӧлӧныс.
Ёдмӧм вира ранаа неважӧн на бритӧм лӧзов юрыс вӧлі чатӧртчыштӧма.
Шыльыд гожъялӧм плешкыс ёна торъяліс бритӧминсьыс.
Стеклӧ рӧма восьса синъясыс пыдӧ вӧйӧм синаканьяснас видзӧдісны вылӧ, кажитчӧ, ставтор пӧлӧныс.
Тшӧтшӧдӧм гӧрд уска вӧсни вомдоръясас, кажитчӧ, дзебсясис серам.
Рыжӧй гӧна ичӧт киясас чуньясыс вӧлі кусыньтчыштӧмаӧсь пытшлань и гыжъяссӧ вӧлі краситӧма гӧрдӧн.
Лукашка век на эз пасьтась.
Сійӧ вӧлі кӧтасьӧма, пыр кадся дорысь сьыліыс вӧлі гӧрдджык, и синъясыс югъялісны ёнджыка; паськыд бокъясыс дрӧгнитлывлісны; еджыд, здоровӧй телӧ вывсьыс асъя ыркыд воздухас кайыштіс муртса тӧдчысь ру.
— Тожӧ морт вӧлі, — тыдалӧ, шойнас любуйтчигтыр, шуис сійӧ.
— Да, веськалін кӧ сылы, эськӧ бурӧн эн мын, — шуис ӧти казак.
Рам ангел лэбзис.
Казакъяс тэрыбмисны, кутісны сёрнитны.
Кыкӧн мунісны керавны шалаш вылӧ кустъяс.
Мукӧдъяс довгисны кордонлань.
Лука да Назарка котӧртісны лӧсьӧдчыны станицаӧ мунны.
Часджын мысти Терекысь торйӧдысь сук вӧрӧд Лукашка да Назарка котӧрӧнмоз мунісны гортӧ да дугдывтӧг сёрнитісны.
— Тэ сылы, смотри, эн висьтав, мый ме тэнӧ ысті; а мун видзӧдлы, верӧсыс гортас али абу? — гора гӧлӧсӧн шуаліс Лука.
— А ме Ямка ордӧ пырала. Гуляйтыштам, али мый? — юаліс Лукашкалысь кывзысьысь Назарка.
— Кор нӧ сэсся гуляйтнысӧ, не кӧ ӧні, — вочавидзис Лука.
Станицаӧ воӧм бӧрын казакъяс юисны да водісны узьны рытӧдз.
X
Вылынджык висьталӧм событие бӧрас коймӧд лунӧ казацкӧй пехотнӧй полклӧн кык рота локтісны сулавны Новомлинскӧй станицаӧ.
Лэдзалӧм ротнӧй обоз сулаліс нин площадь вылын.
Кашеваръяс, гуяс кодйӧм да разнӧй дворъясысь омӧля куйлысь чуркаяс вайӧм бӧрын, пуисны нин рок.
Фельдфебельяс лыддисны йӧзӧс.
Фурштатъяс сутшкалісны майӧгъяс, медым домавны вӧвъясӧс.
Квартирьеръяс, кыдзи гортса йӧз, ветлӧдлісны уличаяс вывті да переулокъясӧд, индалісны квартираяс офицеръяслы да салдатъяслы.
Сэні вӧліны ӧти радӧ сувтӧдӧм турунвиж ящикъяс.
Сэні вӧліны артельнӧй повозкаяс да вӧвъяс.
Сэні вӧліны пӧртъяс, кодъясын пусис рок.
Сэні вӧліны и капитан, и поручик, и Онисим Михайлович, фельдфебель.
И ставыс тайӧ вӧлі сійӧ станицаын, кӧні, кывсьыліс, тшӧктӧма вӧлі сулавны ротаяслы; сідзкӧ ротаяс вӧліны гортынӧсь.
Мыйла сулавны тані?
Кодъяс сэтшӧм казакъясыс?
Кажитчӧ-ӧ налы, мый кутасны сулавны на ордын?
Раскольникъяс найӧ али абу?
Таӧдз делӧ абу.
Расчётысь лэдзӧм салдатъяс, мудзӧсь да бусӧссьӧмаӧсь, мазі чукӧр моз, шумӧн да порядоктӧг разӧдчалӧны площадьяс да уличаяс вылӧ; казакъяслысь кӧдзыда видзӧдлӧмсӧ ньӧти казявтӧг, кыкӧн да куимӧн, гораа сёрнитіг да ружьеясӧн зяткӧдчигтырйи, пырӧны хатаясӧ, ӧшлӧны амунициянысӧ, разбирайтӧны мешӧкъяс да шутитӧны бабаяскӧд.
Радейтана салдатскӧй места дорӧ, рок дінӧ, чукӧртчӧ ыджыд чукӧр, и пинь костас каллянъяс кутысь салдатъяс, то жар небесаӧ тӧдчытӧг кайысь да выліын еджыд кымӧр моз сукмысь тшын вылӧ, то сӧстӧм воздухын бипурлӧн сылӧм стеклӧ моз тіралысь би вылӧ видзӧдлывлігтыр, шмонитӧны да сералӧны казакъяс да казачкаяс вылын сыысь, мый найӧ олӧны дзик оз сідзи, кыдзи рочьяс.
Быд дворын тыдалӧны салдатъяс, и кылӧ налӧн гораа сералӧм, кылӧны казачкаяслӧн скӧр да пель чунӧдана горӧдлывлӧмъяс; найӧ видзӧны ассьыныс керкаяссӧ да оз сетны ва да пӧсуда.
Детинкаяс да нывкаяс, мамъяс дінас да ӧта-мӧд дінас топӧдчӧмӧн, повзьӧм синъясӧн видзӧдӧны ӧнӧдз аддзывтӧм на армейскӧйяслӧн быд движение бӧрся да ылынкодь котралӧны на бӧрся.
Пӧрысь казакъяс петӧны хатаясысь, пуксьӧны мудӧдъяс вылӧ, найӧ зумыша да чӧв ланьтӧмӧн видзӧдӧны салдатъяслӧн ноксьӧм вылӧ, быттьӧкӧ кинаныс ӧвтыштчӧмаӧсь ставтор вылас да оз гӧгӧрвоны, мый вермас артмыны таысь.
Оленинлы, кодӧс куим тӧлысь сайын нин вӧлі назначитӧма кавказскӧй полкӧ юнкерӧн, индісны квартирасӧ станицаас медбур керкаясысь ӧтиын, хорунжий Илья Васильевич ордын, мӧдногӧн кӧ, Улитка баб ордын.
— Мый тайӧ лоӧ татшӧмыс, Дмитрий Андреевич? — кашкысь Ванюша шуаліс Оленинлы, коді верзьӧмӧн, черкескаа, Грозныйын ньӧбӧм кабардинец вылын вит часчӧжся поход бӧрын гажаа пырис индӧм квартира дворӧ.
— А мый, Иван Васильевич? — вӧвсӧ малалігтыр юаліс Оленин да видзӧдіс пӧсялӧм, лэччӧм юрсиа да мудзӧм чужӧма Ванюша вылӧ, коді локтіс обозкӧд да разбирайтіс кӧлуйсӧ.
Оленин вид вылас кажитчис дзик мӧд мортӧн.
Бритӧм черлы пыдди сылӧн вӧлі том ус да тоштор.
Войяс узьтӧм вӧсна омӧльтчӧм да вижӧдӧм чужӧм пыдди — банбокъясас, плеш вылас вӧлі здоровӧй гӧрд загар.
Сӧстӧм, выль сьӧд фрак пыддиыс вӧлі еджыд, няйтчӧм, паськыд складкаяса черкеска да оружие.
Свежӧй крахмальнӧй воротничок пыддиыс — канаусӧвӧй бешметлӧн гӧрд воротник, коді топӧдӧма вӧлі гожъялӧм сьылісӧ.
Сійӧ вӧлі пасьтасьӧма черкесъяс ногӧн, но лёка, быдӧн эськӧ шуис, мый тайӧ роч морт, а абу джигит.
Ставыс вӧлі сідзи, да эз сідзи.
Та вылӧ видзӧдтӧг, ставнас ортсыса видыс сылӧн лолаліс дзоньвидзалунӧн, кыпыдлунӧн да самодовольствоӧн.
— Тіянлы вот серам, — шуис Ванюша, — а ті мунӧй да асьныд сёрнитӧй тайӧ народыскӧд: оз лэдзны воськов вӧчны, да и шабаш.
Кывтӧ эськӧ оз нин шуны да. — Ванюша скӧрысь шыбитіс порог дінӧ ведра. — Абу рочьяс кодьӧсь.
— Да тэ эськӧ мед станичнӧй начальниклысь юалін.
— Да ӧд ме ог тӧд, кӧні найӧ олӧны, — ӧбидитчӧмӧн вочавидзис Ванюша.
— Коді нӧ тэнӧ сідзи ӧбижайтӧ? — гӧгӧр видзӧдлывлігтыр юаліс Оленин.
— Чӧртыс найӧс тӧдӧ!
Тьфу!
Настӧящӧй кӧзяиныс абу, кутшӧмкӧ крига * вылӧ, шуӧны, мунӧма.
А старукаыс сэтшӧм чӧрт, мый ен мед видзас, — юрас кутчысьӧмӧн шуис Ванюша. — Кыдзи тані овны кутас, ме нин ог тӧд.
Татараысь омӧльджыкӧсь, ей-богу.
Христианаӧн ещӧ лыддьыссьӧны.
Кутшӧм нин эм татарин, и сійӧ бурджык.
«Крига вылӧ муніс!»
Кутшӧм крига думыштӧмаӧсь, ог тӧд! — помаліс Ванюша да бергӧдчис бокӧ.
* Кригаӧн шусьӧ берег дорын места, кодӧс потшӧма плетеньӧн чери кыйӧм могысь. (Прим. авторлӧн.)
— Мый, абу сідзи, кыдзи миян дворъясын? — вӧв вылысь лэччытӧг Ванюшаӧс дэльӧдӧм могысь шуис Оленин.
— Вайӧй вӧвтӧ, — шуис Ванюша, кодлы, тыдалӧ, эз во сьӧлӧм вылас выль порядокыс, но коді пӧкӧряйтчис аслас судьбалы.
— Сідзкӧ, татарин бурджык?
А, Ванюша? — вӧв вылысь лэччигмоз да седлӧӧ тапкӧдігтыр выльысь юаліс Оленин.
— Да, вот ті сераланныд!
Тіянлы серам, — скӧр гӧлӧсӧн шуис Ванюша.
— Энлы, эн скӧрмы, Иван Васильич, — век сідз жӧ нюмъялігтыр шуаліс Оленин. — Энлы, ме ветла кӧзяева дінас, аддзылан, ставсӧ ладмӧда.
Ещӧ кутшӧм бура овмӧдчам.
Тэ сӧмын эн волнуйтчы.
Ванюша нинӧм эз шу, а сӧмын, синъяссӧ читкыртӧмӧн, подозрительнӧя видзӧдліс барин бӧрся да катлӧдлыштіс юрсӧ.
Ванюша видзӧдіс Оленин вылӧ сӧмын кыдзи барин вылӧ.
Оленин видзӧдіс Ванюша вылӧ сӧмын кыдзи слуга вылӧ.
И найӧ кыкнанныс зэв ёна шензисны эськӧ, кодкӧ кӧ налы шуис, мый найӧ другъяс.
А найӧ вӧліны другъяс, и асьныс тайӧс эз гӧгӧрволыны.
Ванюшаӧс босьтісны на ордӧ дас ӧтик арӧса детинкаӧн, кор и Оленинлы вӧлі сы мында жӧ.
Кор Оленинлы вӧлі дас вит арӧс, сійӧ ӧти кадӧ босьтчыліс велӧдны Ванюшаӧс и велӧдіс сійӧс лыддьысьны французскӧй кыв вылын; тайӧн Ванюша зэв ёна гордитчис.
И ӧні Ванюша, бур настроение дырйи, шулывліс французскӧй кывъяс да та дырйи век йӧй моз серавліс.
Оленин котӧрӧн кайис хата кильчӧ вылӧ да йӧткыштіс посводз ӧдзӧссӧ.
Куш розӧвӧй дӧрӧма Марьянка, кыдзи векджык гортын ветлӧдлӧны казачкаяс, повзьӧмӧн чеччыштіс ӧдзӧс дорысь да стен бердӧ топӧдчӧмӧн паськыд татарскӧй дӧрӧм соснас, вевттис чужӧмыслысь улі юкӧнсӧ.
Ӧдзӧссӧ паськыдджыка восьтӧм бӧрын Оленин рӧмыдінсьыс аддзис том казачкалысь ставнас ыджыд тушаа да статя фигурасӧ.
Том мортлӧн тэрыб да горш любопытствоӧн сійӧ аслас кӧсйытӧг казяліс зумыд да девственнӧй формаяссӧ, кодъяс тӧдчисны вӧсни ситеч дӧрӧм улын, да зэв мича сьӧд синъяссӧ, кодъяс ёна повзьӧмӧн да любопытствоӧн дзоргисны сы выліӧ.
«Со сійӧ! — думыштіс Оленин.
— Да ещӧ уна татшӧмыс лоӧ», — воис сылы та бӧрын юрас, и сійӧ восьтіс хатаӧ пыран мӧд ӧдзӧссӧ.
Пӧрысь Улитка баб, ӧтпӧвста дӧрӧма жӧ, дзикӧдз кусыньтчӧмӧн, мыськаліс джодж.
— Видза олан, матушка!
Вот ме квартира йылысь локті!.. — заводитіс Оленин.
Казачка веськӧдчытӧг бергӧдіс сылань стрӧг, но мича на чужӧмсӧ.
— Мыйла воин?
Серавны кӧсъян?
А? Ме тэныд сета сералӧм!
Мед тэнӧ чӧртыс! — кӧрӧм синкым увтіыс воысь вылӧ кӧсӧя видзӧдігтыр горӧдіс сійӧ.
Оленин первойсӧ думайтліс, мый мудзӧм храбрӧй кавказскӧй воинствоӧс, кӧні сійӧ вӧлі членӧн, примитасны быдлаын, торйӧн нин казакъяс, война кузя ёртъяс, нимкодьпырысь, и та вӧсна татшӧма примитӧмыс чуймӧдіс сійӧс.
Но сійӧ век жӧ повзьытӧг кӧсйис объяснитны, мый кутас мынтысьны квартираысь, но старука эз лэдз сылы помавнысӧ.
— Мыйла воин?
Мый морыс колӧ?
Гогналӧм чужӧм тэ!
Энлы, кӧзяин воас, сійӧ тэныд петкӧдлас места.
Оз ков меным тэнад пеж деньгаыд.
Со думыштӧма, аддзывтӧмтор!
Табакӧн керкатӧ пежӧсьтас, да деньгаӧн мынтысьны кӧсйӧ.
Аддзывтӧмтор локтӧма.
Мед тэнӧ чӧртыс лыяс!.. — пельтӧ чунӧдтӧдз горзіс сійӧ да эз лэдз Оленинлы кыв шуны.
«Тыдалӧ, Ванюша прав! — думыштіс Оленин. — Татарин бурджык сьӧлӧма», — и петіс хатаысь. Улитка баб колльӧдіс сійӧс пинясьӧмӧн.
Оленин петігӧн Марьянка сідзи жӧ вӧлі ӧтпӧвста розӧвӧй дӧрӧма, но ӧні дзик синъясӧдзыс нин вӧлі тӧбсьӧма еджыд чышъянӧн, сійӧ немвиччысьтӧг тювкнитіс посводзысь Оленин дінті.
Кӧмтӧм кокъяснас кильчӧ поскӧ зутшйӧдлігтыр сійӧ котӧрӧн лэччис кильчӧ вылысь, сувтыштліс, сералан синъясӧн наяна видзӧдліс том морт вылӧ да саяліс хата пельӧс сайӧ.
Красавицалӧн зумыд, том походкаыс, еджыд чышъян увсянь югъялысь синъяслӧн дикӧй видзӧдласыс да ён туша тэчаслӧн стройностьыс ӧні ещӧ ёнджыка шензьӧдісны Оленинӧс.
«Тыдалӧ, сійӧ», — думыштіс Оленин.
И квартира йылысь ещӧ омӧльджыка думайтігтыр да Марьянка вылӧ ӧтарӧ видзӧдлывлігтыр сійӧ локтіс Ванюша дорӧ.
— Аддзан, и нылыс сэтшӧм жӧ дикӧй! — шуис Ванюша, коді ноксис на телега дінын, но вӧлі гажаджык нин. — Дзик табунса кӧбыла кодь.
<fra>Лафам</fra>! * — гора да торжественнӧй гӧлӧсӧн содтіс сійӧ да ызӧктіс-серӧктіс.
* Нывбаба!
XI
Рытланьыс кӧзяин локтіс чери кыянінысь да, кор тӧдмаліс, мый сылы кутасны мынтысьны квартираысь, лӧньӧдіс ассьыс бабасӧ да могмӧдіс Ванюшалысь требованиеяссӧ.
Выль квартираын ставыс ладмис.
Кӧзяева вуджисны шоныд хатаӧ, а юнкерлы тӧлысьын куим монетысь сетісны кӧдзыдсӧ.
Оленин сёйис да унмовсис.
Рыт пуксигӧн садьмӧм бӧрын сійӧ мыссис, весаліс гӧгӧр, ӧбедайтіс да, папирос ӧзтӧм бӧрын, пуксис ӧшинь дорӧ, коді видзӧдӧ улича вылӧ.
Жарыс чиныштіс.
Вырезнӧй сигӧра хаталӧн пӧлӧс вуджӧрыс вольсасьӧма вӧлі буса туй вомӧн, воис весиг мӧд керка поддінӧдз.
Паныда керкалӧн камышӧвӧй крут вевтыс югъяліс лэччысь шонді югӧръяс улын.
Воздухыс лоӧма ыркыдджык.
Станицаын вӧлі лӧнь.
Салдатъяс овмӧдчисны квартираясӧ да ланьтісны.
Стада ещӧ эз на вайӧдны, и йӧзыс удж вылысь эз на локтавны.
Оленинлӧн квартираыс вӧлі пӧшти сикт помас.
Кӧнкӧ Терек сайын ылын, Чечняын либӧ Кумыцкӧй плоскость вылын, — сійӧ местаясын, кытысь локтіс Оленин, кывлывлісны ылысса лыйӧм шыяс.
Оленинлы куим тӧлысся бивачнӧй олӧм бӧрын вӧлі зэв лӧсьыд.
Мыссьӧм чужӧм вылысь сійӧ кыліс свежлун, ён телӧ вывсьыс — походъяс бӧрын велавтӧм сӧстӧмлун, шойччӧм став виръяйысь — спокойствие да вын.
Сьӧлӧм вылас сідзжӧ вӧлі кокни.
Думнас сійӧ казьтыліс походъяс, бӧрӧ кольӧм опасность.
Дум вылӧ уси, мый опасностьын сійӧ асьсӧ кутіс бура, мый сійӧ абу омӧльджык мукӧдъясысь, и сійӧс примитісны храбрӧй кавказецъяслӧн товариществоӧ.
Московскӧй казьтылӧмъяс енмыс тӧдас кӧнӧсь нин вӧліны.
Важ олӧмыс вӧлі вушйӧма, и заводитчис выль, дзик выль олӧм, кӧні эз на вӧвны ӧшибкаяс.
Сійӧ вермис тані, кыдзи выль йӧз костын выль представитель, заслужитны ас йывсьыс выль бур мнение.
Сійӧ кыліс олӧмлысь том радлун да, то керка дорын вуджӧраинын городки гӧняйтысь детинкаяс вылӧ, то аслас пелькӧдӧм выль квартира вылӧ видзӧдлывлігтыр, думайтіс сы йылысь, кыдзи сійӧ долыда овмӧдчис сылы тайӧ выль станичнӧй олӧмас.
Сійӧ ещӧ видзӧдлывліс гӧраяс да небеса вылӧ, и сылӧн став казьтылӧмъяс да мечтаяс дінӧ ӧтлаасьліс величавӧй природасӧ стрӧга чувствуйтӧм.
Олӧмыс сылӧн заводитчис эз сідзи, кыдзи сійӧ виччысис Москваысь мунігӧн, но виччысьтӧг бура.
Гӧраяс, гӧраяс, гӧраяс кылісны быдторйын, мый сійӧ думайтліс да чувствуйтліс.
— Энь понйӧс окыштіс!
Гырнич нюліс!
Ерошка дядь энь понйӧс окыштіс! — керка костъясӧ видзӧдігтыр горзісны казак-детинкаяс, кодъяс гӧняйтісны городки. — Энь понйӧс окыштіс!
Кинжалсӧ юис! — горзісны детинкаяс да ӧтчукӧрӧн бӧрыньтчисны.
Найӧ горзісны Ерошка дядьлы, коді, пельпом саяс ружьеа да вӧнь костас фазанъясӧн, локтіс кыйсянінысь.
— Менам грек, челядь!
Менам грек! — кияснас збоя ӧвтчиг да туй ӧтар-мӧдарбокса хата ӧшиньяс вылӧ видзӧдлывлігтыр шуаліс сійӧ. — Энь понйӧс юи, менам грек! — тыдалӧ, скӧрмӧмӧн выльысь шуис сійӧ, но зілис петкӧдлыны, мый сылы веськодь.
Оленинӧс шензьӧдіс пӧрысь охотниккӧд детинкаяслӧн обращайтчӧмыс, а ещӧ ёнджыка шензьӧдіс выразительнӧй, вежӧра чужӧмыс да ёнлуныс сійӧ мортыслӧн, кодӧс шуисны Ерошка дядьӧн.
— Дедушка!
Казак! — шыасис сійӧ старик дінӧ. — Волы татчӧ.
Старик видзӧдліс ӧшиньӧ да сувтіс.
— Видза олан, бур мортӧй, — шуис сійӧ да лэптыштліс дженьыдика шырӧм юрси весьтас шапкасӧ.
— Видза олан, бур морт, — вочавидзис Оленин. — Мый тайӧ тэныд сідзи детинкаясыс горзӧны?
Ерошка дядь матыстчис ӧшинь дорӧ.
— А вильшалӧны менӧ, старикӧс.
Тайӧ нинӧм.
Ме радейта.
Мед нимкодясьыштӧны дядь выланыс, — шуис сійӧ сэтшӧм чорыд да нюркйӧдлана интонацияӧн, кутшӧмӧн сёрнитлӧны пӧрысь да почётнӧй йӧз. — Тэ али мый армейскӧйясыслӧн начальникыс?
— Абу, ме юнкер.
А кытысь тэ фазанъяссӧ кыйин? — юаліс Оленин.
— Вӧрысь куим курӧг кыйи, — вочавидзис старик да бергӧдчис ӧшиньлань мышнас, кӧні ӧшалісны куим фазан; найӧ вӧлі вирӧсьтыштӧмаӧсь черкескасӧ. — Али тэ эн аддзывлы? — юаліс сійӧ. — Колӧ кӧ, босьт аслыд кыксӧ.
На! — и сійӧ сетіс ӧшиньӧд кык фазан. — А мый, тэ охотник? — юаліс сійӧ.
— Охотник.
Походын ме ачым нёльӧс вии.
— Нёльӧс?
Уна! — сералӧмӧн шуис старик. — А тэ вина юан?
Чихирь юан?
— Мыйла нӧ ог? и юыштны радейта.
— Э, да тэ, ме видзӧда да, молодеч!
Ми тэкӧд кунакъяс лоам, — шуис Ерошка дядь.
— Пыр, — шуис Оленин. — Вот и чихирь юыштам.
— Пыра и эм, — шуис старик. — Фазанъяссӧ босьт.
Старик чужӧм серти тӧдчис, мый юнкер воис сылы сьӧлӧм вылӧ, и сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый юнкерлысь позьӧ дарӧм юыштны да та вӧсна позьӧ пӧдаритны сылы кык фазан.
Кымынкӧ минута мысти ӧдзӧсын тыдовтчис Ерошка дядьлӧн фигураыс.
Сӧмын сэки Оленин казяліс тайӧ старикыслысь ыджыд тушасӧ да ёнлунсӧ, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сылӧн еджыд тошка пемыдгӧрд чужӧмыс вӧлі тыр гырысь чукыръясӧн, кодъяс петкӧдлісны сылысь пӧрысьлунсӧ да уна уджалӧмсӧ.
Ки-кок да пельпом мышцыясыс вӧліны том мортлӧн кодь гырысьӧсь да польтчӧмаӧсь.
Дженьыдик юрси улын юрас тӧдчисны бурдӧм гырысь рубечьяс.
Сӧнӧсь кыз сьыліыс вӧлі ӧшлӧн кодь, клетчатӧй визьяса.
Чукырӧсь киясыс вӧліны доймалӧмаӧсь да парсасьӧмаӧсь.
Сійӧ кокньыда да пелька воськовтіс порог вомӧн, пӧрччис ружьесӧ, сувтӧдіс пельӧсӧ, тэрыба нуӧдіс синпырыс хата пытшкысь став кӧлуйсӧ да, поршниа кокъяснас небыда тувччаліг, петіс комната шӧрӧ.
Сыкӧд ӧтлаын комнатаӧ пырис чихирлӧн, водкалӧн, пороклӧн да едмӧм вирлӧн чорыд, но абу прӧтивнӧй дук.
Ерошка дядь копыртчыліс ӧбразъяслы, лӧсьӧдыштіс тошсӧ да, Оленин дінӧ матыстчӧм бӧрын, сетіс сылы ассьыс сьӧд кыз кисӧ.
— <tat>Кошкильды</tat>! — шуис сійӧ. — Тайӧ татараяс ногӧн лоӧ: здоровье тіянлы, быд бурыс тіянлы, на ногӧн.
— <tat>Кошкильды</tat>!
Ме тӧда, — сылы кисӧ сетігмоз вочавидзис Оленин.
— Э, он тӧд, он тӧд порядокъяссӧ!
Йӧй! — юрсӧ кӧритана катлӧдлігтыр шуис Ерошка дядь. — Шуӧны кӧ тэныд <tat>кошкильды</tat>, а тэ: <tat>алла рази бо сун</tat>, енмӧй видз.
Вот тадзи, батьӧй, а абу <tat>кошкильды</tat>.
Ме тэнӧ бурторйӧ велӧда.
Тані коркӧ вӧлі миянын Илья Мосеич, миян морт, роч, вот ми сыкӧд кунакъясӧн вӧлім.
Молодеч вӧлі.
Пьяница, вӧр, охотник да кутшӧм охотник!
Ме сійӧс быдторйӧ велӧді.
— Мыйӧ нӧ тэ менӧ велӧдан? — юаліс Оленин да старикӧн век ёнджыка и ёнджыка интересуйтчис.
— Охотничайтны тэнӧ нуӧдла, чери кыйны велӧда, чеченецъясӧс петкӧдла, душенька колӧ, и сійӧс вая.
Со ме кутшӧм мортыс!..
Ме шутник!.. — И старик серӧктіс. — Ме пукся, батьӧй, ме мудзи.
Карга? — юаланаа содтіс сійӧ.
— А каргаыс мый лоӧ? — юаліс Оленин.
— А тайӧ лоӧ: бур, грузинъяс ногӧн.
А ме сідзи шуа, менам поговорка, радейтана кыв: карга; карга, тадзи и шуа, сідзкӧ шутита.
Да мый, батьӧй, чихирсӧ тшӧкты вайны.
Салдат драбант эм тэнад?
Эм?
Иван! — горӧдіс старик. — Ӧд тіян быд салдат Иван.
Тэнад Иван, али мый?
— И збыльысь Иван.
Ванюша!
Босьт, пӧжалуйста, кӧзяевалысь чихирь да вай татчӧ.
— Ӧткодь, мый Ванюша, мый Иван.
Мыйла тіян салдатъясыд ставныс Иванъяс?
Иван! — выльысь шуис старик. — Тэ юав, батюшка, заводитӧм бӧчкасьыс.
Станицаын налӧн медбур чихирь.
Да осьмушка вылӧ комын кӧпейкаысь унджык, смотри, эн сет, а то сійӧ, ведьма, рад...
Миян народыд анафемскӧй, йӧй народ, — доверчивӧя водзӧ висьталіс Ерошка, кор Ванюша петіс, — найӧ тіянӧс оз лыддьыны йӧзӧн.
Тэ налы татарин дорысь омӧльджык.
Мирскӧйяс пӧ, рочьясыд.
А ме ногӧн, кӧть тэ и салдат, а век жӧ морт, тэнад эм жӧ сьӧлӧм.
Сідзи-ӧ ме сёрнита?
Илья Мосеич салдат вӧлі, а кутшӧм зарни морт вӧлі!
Сідзи-ӧ, батьӧй?
Сыысь менӧ миян йӧзыд и оз радейтны; а меным ӧткодь.
Ме морт гажа, ме ставсӧ радейта, ме, Ерошка!
Вот тадзи, батьӧй!
И старик меліа тракнитіс том мортӧс пельпомӧдыс.
ХІІ
А Ванюша удитіс нин вайӧдны порядокӧ ассьыс овмӧссӧ да весиг бритчис ротнӧй цирульник ордын, гачсӧ лэдзаліс сапӧг гӧлень вылас да тайӧн петкӧдліс, мый рота сулалӧ гырысь квартираясын; сылӧн настроениеыс вӧлі зэв бур.
Сійӧ сюся, но кӧдзыда видзӧдліс Ерошка вылӧ, кыдзи дикӧй аддзывтӧм зверь вылӧ, довкйӧдлыштіс юрнас сылӧн кокъяснас лякӧсьтӧм джоджсӧ казялӧм бӧрын да кык тыртӧм бутылкаӧн мӧдӧдчис кӧзяева ордӧ.
— Видза оланныд, дона кӧзяева, — шуис сійӧ да зілис лоны торъя меліӧн. — Барин тшӧктіс чихирь ньӧбны; кисьтӧй, бур сьӧлӧмаяс.
Старука нинӧм эз шу.
Ичӧтик татарскӧй зеркалӧ водзын сулалысь ныв чышъянасис; сійӧ чӧв ланьтӧмӧн видзӧдліс Ванюша вылӧ.
— Ме деньга мынта, дона кӧзяева, — зептас ыргӧн деньгаӧн зёльӧдчигтыр шуис Ванюша. — Ті лоӧй бурӧсь, и ми бурӧсь лоам, тадзисӧ бурджык, — содтіс сійӧ.
— Уна-ӧ? — крута юаліс старука.
— Осьмушка.
— Мун, рӧднӧй, кисьт налы, — шуис нылыслы Улитка баб. — Джынъялӧмсьыс кисьт, донаӧй.
Ныв босьтіс ключьяс да графин и Ванюшакӧд ӧтлаын петіс хатаысь.
— Висьтав, пӧжалуйста, коді тайӧ татшӧм нывбабаыс? — ӧшинь увті буретш мунысь Марьянка вылӧ индіг юаліс Оленин.
Старик мигнитіс да тувкыштіс том мортлы гырддзанас.
— Энлы, — шуис сійӧ да ӧшиньӧд мыччис юрсӧ ывлаӧ. — Кхм!
Кхм! — кызыштіс сійӧ да кыз гӧлӧснас быттьӧ бакӧстіс. — Марьянушка!
А, нянюка Марьянка!
Радейт менӧ, сьӧлӧм косьтысьӧй!
Ме шутник, — бергӧдчис Оленинлань да вашкӧдӧмӧн содтіс сійӧ.
Кияснас рӧвнӧя да вынаа ӧвтчигтыр ныв бергӧдчывтӧг муніс ӧшинь увті сэтшӧм тшапитчана, том походкаӧн, кутшӧмӧн ветлывлӧны казачкаяс.
Сійӧ сӧмын тэрмасьтӧг чӧвтліс старик вылӧ мича сьӧд синъяссӧ.
— Радейт менӧ, — лоан шуда! — горӧдіс Ерошка да, синсӧ лапйӧдлігтыр, юаланаа видзӧдліс Оленин вылӧ. — Ме молодеч, ме шутник, — содтіс сійӧ. — Королева кодь ныв?
А?
— Красавица, — шуис Оленин. — Кор сійӧс татчӧ.
— Ог, ог! — шуис старик. — Тайӧс коралӧны Лукашка сайӧ.
Лука — молодеч казакыс, джигит, тӧндзи абрекӧс виис.
Ме тэныд бурджыкӧс аддза.
Сэтшӧм бабаӧс, коді шӧвк да эзысь пытшкын кутас ветлӧдлыны.
Шуи кӧ нин — вӧча; красавицаӧс судзӧда.
— Старик, а мый сёрнитан! — шуис Оленин. — Ӧд тайӧ грек.
— Грек?
Кӧні грек? — решительнӧя вочавидзис старик. — Мича ныв вылӧ видзӧдлыны грек?
Сыкӧд гуляйтны грек?
Али сійӧс радейтны грек?
Тайӧ тіян тадзи?
Абу, батьӧй, тайӧ абу грек, а спасенье.
Ен тэнӧ вӧчис, ен и нылӧс вӧчис.
Ставсӧ сійӧ, батюшка, вӧчис.
Сідзкӧ мича ныв вылӧ видзӧдны абу грек.
Сы вылӧ сійӧс и вӧчӧма, медым сійӧс радейтны да нимкодясьны сыӧн.
Тадзи ме шуа, бур мортӧй.
Двор пыр прӧйдитӧм бӧрын да пемыд, ыркыд вежӧсӧ пырӧм бӧрын, кӧні тырыс сулалісны бӧчкаяс, Марьянка, тӧдса молитва лыддигтыр, матыстчис бӧчка дорӧ да лэдзис сэтчӧ кӧш.
Ванюша сулаліс ӧдзӧс дорын да шпынняліс, видзӧдіс сы вылӧ.
Сылы зэв тешкодь кажитчис, мый ныв ӧтпӧвста дӧрӧма, кодӧс бӧрӧдыс лэдзыштӧма да водзӧдыс лэптыштӧма, и ещӧ серам петкӧдланаджык вӧлі сійӧ, мый нывлӧн сьыліас ӧшалісны пӧлтинникъяс.
Ванюша думайтіс, мый тайӧ абу роч ногӧн да аддзисны кӧ татшӧм нылӧс налӧн дворӧвӧй йӧзыс, кутшӧма эськӧ сералісны.
«<fra>Ла филь ком се три бье</fra> *, разнообразие вылӧ, — думайтіс сійӧ, — шуа ӧні баринлы».
* Нывка, тайӧ зэв бур.
— Мый ылалін, чӧрт! — друг горӧдіс ныв. — Мыччин эськӧ графинсӧ.
Графинтыр кӧдзыд гӧрд вина сӧдзӧдӧм бӧрын Марьяна сетіс сійӧс Ванюшалы.
— Деньгасӧ мамлы сет, — шуис сійӧ Ванюшалысь деньга тыра кисӧ вештігмоз.
abu
— Мыйла ті сэтшӧм скӧрӧсь, мусаӧй? — меліа шуис Ванюша да педзис места вылас, кор ныв пӧдлаліс бӧчкасӧ.
Марьянка серӧктіс.
— А ті нӧ бурӧсь?
— Господинкӧд ми зэв бурӧсь, — убеждённӧя висьталіс Ванюша. — Ми сэтшӧм бурӧсь, мый кӧть кӧні эг вӧвлӧй, быдлаын миян кӧзяева ми дорӧ относитчылісны зэв бура.
Сы вӧсна мый благороднӧй морт.
Ныв сувтыштіс, кывзіс.
— А сійӧ гӧтыра, тэнад бариныд? — юаліс сійӧ.
— Абу!
Миян барин том и абу гӧтыра.
Сы вӧсна мый благороднӧй господа некор томӧн оз гӧтрасьны, — шуис Ванюша.
— Со ӧд!
Кутшӧм буйвол кодьӧдз нин тшӧгӧма, а гӧтрасьны том!
Сійӧ тіян ставныдлӧн начальник? — юаліс Марьяна.
— Менам господин юнкер, сійӧ абу на офицер.
А званиеыс сылӧн генерал дорысь ыджыдджык.
Сы вӧсна мый не сӧмын миян полковник, а ачыс царь тӧдӧ сійӧс, — гордӧя объяснитіс Ванюша. — Ми абу сэтшӧм гӧльӧсь, кутшӧмӧсь мукӧд армейскӧйясыс, а миян папеньканым ачыс сенатор; тысяча, весиг тысячаысь унджык душ мужик сылӧн да миянлы тысячаӧн ыстӧ.
Та вӧсна миянӧс пыр и радейтӧны.
А то, пӧжалуй, мукӧдыс и капитан, да деньгаыс абу.
Мый сыысь тӧлкыс?..
— Мун, игнала, — торкис ныв.
Ванюша вайис винасӧ да висьталіс Оленинлы, мый <fra>ла филь се тре жули</fra> *, — и пыр жӧ йӧй сямӧн сералігтыр муніс.
* Нылыс зэв мича.
XIII
А площадь вылын юӧртісны рыт пуксьӧм.
Народ локтіс удж вылысь.
Воротаяс дорын баксіс скӧт, найӧ жуисны зарни рӧма бус кымӧр пиын.
И нывъяс, и бабаяс ноксисны уличаяс вылын да дворъясын, идрасисны, лысьтысисны.
Шонді дзебсис ылі лымъя гӧра сайӧ.
Ӧткодь гӧлубоватӧй вуджӧр вольсасис му вылӧ и небесаӧ.
Пемыдӧн вевттьысьӧм садъяс весьтын муртса тӧдчана ӧзйисны кодзувъяс, и станицаын шыяс ичӧтика лӧньыштісны.
Скӧт вӧдитӧм бӧрын казачкаяс петалісны улича пельӧсъясӧ да, семечки киллигтыр, пуксьывлісны мудӧдъяс вылӧ.
Кык мӧскӧс да буйволицаӧс лысьтӧм бӧрын, нывбабаяслӧн ӧти татшӧм чукӧр дорӧ ӧтувтчис и Марьянка.
Нывбабаяслӧн кытшын пукалісны некымын баба да некымын ныв ӧти пӧрысь казаккӧд.
Сёрнитісны виӧм абрек йылысь.
Казак висьталіс, бабаяс юасисны.
— А наградаыс, ме ногӧн, сылы ыджыд лоас? — шуис казачка.
— А кыдзи нӧ?
Сёрнитӧны, крест ыстасны.
— Мосев и то кӧсйис сійӧс ӧбӧдитны.
Ружьесӧ мырддис, да Кизлярын начальство тӧдмалӧма.
— Со ӧд пеж лов, Мосевыдтӧ.
— Сёрнитӧны вӧлі, Лукашкаыс пӧ локтӧма, — шуис ӧти ныв.
— Ямка ордын (Ямка вӧлі верӧссайӧ петтӧм рӧспутнӧй казачка, код ордын вӧлі шинок) Назаркакӧд гуляйтӧны.
Сёрнитӧны, ведраджын юӧмаӧсь.
— Тайӧ Урванлы шуд! — шуис кодкӧ. — Збыль, Урван!
Да мый!
Зонмыс бур.
Ох, удал.
Веськыд морт.
Сэтшӧм жӧ вӧвлі Кирьяк батьыс; дзик батьыс кодь.
Кор батьсӧ виисны, сы вӧсна станицаыс ставнас лимзаліс...
Со, кажитчӧ, найӧ локтӧны, — висьталысьыс индіс улича кузя на дінӧ локтысь казакъяс вылӧ да содтіс: — Ергушов удитӧма нин на дінӧ.
Со ӧд пьяницаыд!
Лукашка да Назарка Ергушовкӧд юисны ведраджын да мӧдӧдчисны нывъяс дінӧ.
Найӧ куимнанныс, торйӧн нин пӧрысь казак, вӧліны мукӧд кадӧ серти гӧрдджык чужӧмаӧсь.
Ергушов шатлаліс да ӧтарӧ, гораа сералігтыр, тувкӧдіс Назаркалы бокас.
— Мый, сукаръяс, онӧ сьылӧй? — горӧдіс нывъяс вылӧ сійӧ. — Ме шуа, сьылӧй миян гуляйтӧм кузя.
— Бура лунйинныд?
Бура лунйинныд? — кылісны чолӧмалӧмъяс.
— Мый сьывнысӧ?
Праздник ӧмӧй? — шуис баба. — Тэ юӧмыд и сьыв.
Ергушов гораа серӧктіс да тувкис Назаркалы.
— Тэ сьыв ли мый ли!
И ме сьыла, ме пельк, ме шуа.
— Мый, красавицаяс, унмовсинныд? — шуис Назарка. — Ми кордонысь юыштны, поздравитны локтім.
Со Лукашкаӧс поздравитім.
Кытш дорӧ воӧм бӧрын Лукашка ньӧжйӧ лэптіс папахасӧ да сувтіс нывъяслы паныдӧн.
Паськыд черлыясыс да сьыліыс сылӧн вӧліны гӧрдӧсь.
Сійӧ сулаліс да сёрнитіс ньӧжйӧ, лабутнӧя; но тайӧ ньӧжмыдлунас да степенностяс выныс да зільлуныс вӧлі Назаркалӧн дорысь унджык.
Назарка вӧлі вильышмӧм чань кодь, коді, бӧжсӧ лэптӧмӧн да корсйӧдлігтыр, сувтӧма кокъяснас зумыда мыджсьӧмӧн да быттьӧ вужъяссьӧма.
Лукашка лӧня сулаліс нывъяс водзын; синъясыс сылӧн сералісны; сійӧ сёрнитіс этша, сёрнитігас видзӧдлывліс то кодъюра ёртъяс вылас, то нывъяс вылӧ.
Кор Марьяна воис пельӧс дорӧ, сійӧ рӧвнӧя, тэрмасьтӧг лэптіс папахасӧ, вешйыштіс да, кокъяссӧ ичӧтика паськӧдыштӧмӧн, бара сувтіс сылы паныдӧн, а гырысь чуньяссӧ сюйис вӧнь костас да кутіс ворсны кинжалнас.
Сылӧн копыртчылӧм вылӧ Марьяна ньӧжйӧник копыртіс юрсӧ, пуксис мудӧд вылӧ да питшӧгсьыс перйис семечки.
Лукашка синсӧ эз вештыв Марьяна вылысь, трачкӧдіс семечки да сьӧлаліс кышсӧ.
Кор локтіс Марьяна, ставӧн ланьтісны.
— Мый нӧ?
Дыр кежлӧ локтінныд? — юаліс казачка да торкис чӧв олӧмсӧ.
— Асылӧдз, — степеннӧя вочавидзис Лукашка.
— Да мый нӧ, мед ен сетас тэныд бур шуд, — шуис казак, — ме рад, ӧні на шуи.
— И ме шуа, — сералігтыр сюйсис сёрниӧ код Ергушов. — Гӧстьясыс мыйта! — содтіс сійӧ прӧйдитысь салдат вылӧ индӧмӧн. — Салдатскӧй водкаыс бур, радейта!
— Куим дьявӧлӧс миянӧ вайӧдісны, — шуис ӧти казачка. — Дед ветліс нин станичнӧйӧ; да нинӧм, шуӧны, оз позь вӧчны.
— Ага!
Али шоглун тӧдмалін? — шуис Ергушов.
— Табакнас, небось, тшынӧдісны? — юаліс мӧд казачка. — Да мыйта колӧ курит дворын, а хатаӧ ог лэдзӧй.
Кӧть станичнӧй волас, ог лэдз.
Гусяласны ещӧ мыйкӧ.
Ӧд, сійӧ, небось, чӧрт пиыд, станичнӧйыдтӧ, ас ордас эз лэдз.
— Он радейт! — бара шуис Ергушов.
— А то ещӧ сёрнитӧны, нывъяслы пӧ ковмас вольпась вольсавны салдатъяслы да маа чихирӧн юктавны, — шуис Назарка Лукашка моз жӧ кокъяссӧ паськӧдыштіг да сы моз жӧ балябӧжлань папахасӧ вештыштігтыр.
Ергушов заводитіс ваксьыны-серавны, сэсся кватитіс медся матын пукалысь нылӧс да кутыштіс.
— Вернӧ шуа.
— Но, сир! — чилӧстіс ныв. — Бабаыдлы висьтала!
— Висьтав! — горӧдіс Ергушов. — И збыльысь Назарка шуӧ: цыдула вӧлӧма, ӧд сійӧ грамотнӧй.
Вернӧ. — И сійӧ заводитіс кутлыны мӧд нылӧс.
— Мый кӧвъясин, сволочь? — сералігтыр видчис гӧгрӧс гӧрд чужӧма Устенька да ӧвтчис кияснас.
Казак вешйис боклань да муртса эз усь.
— Аддзан, шуӧны, нывъяслӧн выныс абу: дзикӧдз эськӧ виис.
— Но, сир, чӧртыс тэнӧ вайис кордонсьыс! — шуис Устенька да, сыысь бокӧ бергӧдчӧмӧн, серамысла прыснитіс. — Узьӧмыдла абрексӧ абу казялӧмыд?
Вот сійӧ тэнӧ кӧ начкис, и бурджык эськӧ вӧлі.
— Сэки эськӧ лимзыны на кутін! — серӧктіс Назарка.
— Виччысь, сідзи и бӧрддза!
— Аддзанныд, сійӧ оз и шогсьы.
Горӧн бӧрддзис эськӧ?
Сідз Назарка? — шуаліс Ергушов.
Лукашка сэк кості чӧв ланьтӧмӧн век видзӧдіс Марьянка вылӧ.
Сылӧн видзӧдӧмысь, тыдалӧ, ныв яндысис.
— А мый, Марьянка, кылан, начальниксӧ ті ордӧ овмӧдісны? — сылань вешйыштӧмӧн юаліс Лукашка.
Марьянка, кыдзи век, эз дзик пыр вочавидз и ньӧжйӧ лэптіс синъяссӧ казакъяс вылӧ.
Лукашка сераліс синъяснас, быттьӧкӧ мыйкӧ сэтшӧмтор, сёрнитӧмысь кындзи, вӧлі сы костын да ныв костын.
— Да налытӧ бур, кык хата налӧн да, — Марьянка пыдди мӧдіс сёрнитны старука, — а вот Фомушкинъяс ордӧ налысь начальникӧс жӧ овмӧдӧмаӧсь, да, шуӧны, ставнас пельӧссӧ эмбурнас тыртӧма, а Фомушкиныслы аслас семьянас некытчӧ воштысьны.
Кор нӧ татшӧмторйыс вӧвлі, медым быдса орда вайӧдісны станицаӧ!
Мый кутан вӧчны, — шуис сійӧ. — И мый бессӧ найӧ тані кутасны вӧчны!
— Сёрнитӧны, быттьӧкӧ Терек вомӧн пос кутасны вӧчны, — шуис ӧти ныв.
— А меным висьтавлісны, — Устенька дінӧ матыстчӧмӧн шуис Назарка, — гуяс кодйыны кутасны да нывъясӧс сэтчӧ пуксьӧдавны сыысь, мый найӧ оз радейтны том зонъясӧс. — И сійӧ бара тешкодя вӧчыштліс кокнас, и ставӧн гораа серӧктісны, а Ергушов прӧпуститіс Марьянкаӧс, коді сэні пукаліс, да пыр жӧ заводитіс кутлыны пӧрысь казачкаӧс.
— Мый нӧ Марьянкасӧ он кутлы?
Ставсӧ нин эськӧ мед помся кутлін, — шуис Назарка.
— Ог, меным пӧрысьыд юмовджык, — мездысьысь старукаӧс окалігтыр горзіс казак.
— Пӧдтан, — сералігтыр горзіс казачка.
Серамсӧ орӧдісны улича помын кылысь кок шыяс.
Шинеля куим салдат, пельпом выланыс ружьеяс кутіг да ӧтпырйӧ восьлалігтыр, мунісны ратнӧй ящик дорӧ караул вежны.
Ефрейтор, пӧрысь кавалер, скӧрысь видзӧдліс казакъяс вылӧ да салдатъясӧс нуӧдіс сідзи, мый Лукашка да Назарка, кодъяс сулалісны дзик туй вылас, долженӧсь вӧліны вешйыштны.
Назарка бӧрыньтчис, но Лукашка сӧмын читкыртыштіс синъяссӧ, бергӧдыштіс юрсӧ да паськыд мышсӧ, но эз вӧрзьы места вывсьыс.
— Йӧз сулалӧны, кытшовт, — шуис сійӧ да сӧмын зывӧка, кӧсӧйтчыштӧмӧн индыштіс юрнас салдатъяс вылӧ.
Салдатъяс, нинӧм шутӧг, буса туй кузя кокъяснаныс ӧтсяма тувччалігтыр мунісны водзӧ.
Марьянка серӧктіс, и сы бӧрся серӧктісны став нывъяс.
— Ок, кутшӧм мичаа пасьтасьӧмаӧсь! — шуис Назарка. — Дзик кузь паськӧма попъяс кодьӧсь, — и сійӧ, мунысьясӧс нерӧм могысь, маршируйтыштіс туй кузя.
Бара ставӧн серӧктісны.
Лукашка ньӧжйӧник локтіс Марьянка дінӧ.
— А начальникыс тіян кӧні олӧ? — юаліс сійӧ.
Марьяна думайтыштіс.
— Выль хатаӧ лэдзим, — шуис сійӧ.
— Мый сійӧ, пӧрысь али том? — ныв дінӧ пуксигмоз юаліс Лукашка.
— А ме ӧмӧй юаси, — вочавидзис ныв. — Сылы чихирла ветлі, аддзылі, Ерошка дядькӧд ӧшинь дорас пукалӧны, кутшӧмкӧ рыжӧй.
А кӧлуйсӧ быдса арбатыр вайисны.
И сійӧ лэдзис синъяссӧ увлань.
— Кутшӧм ме рад, мый удайтчис кордонысь вӧзйысьны! — шуис Лукашка да матӧджык вешйис ныв дінӧ, а ачыс синъяссӧ эз вештыв Марьяна вылысь.
— Мый нӧ, дыр кежлӧ локтін? — муртса шпыннялігтыр юаліс Марьяна.
— Асылӧдз.
Вай семечкитӧ, — содтіс сійӧ кисӧ нюжӧдігтыр.
Марьяна дзикӧдз нюммуніс да восьтіс дӧрӧм юрйывсӧ.
— Ставсӧ эн босьт, — шуис сійӧ.
— Веськыда шуа, зэв ёна тэ вӧсна гажтӧмчи, ей-богу, — ныв питшӧгысь семечки судзӧдігмоз лабутнӧя вашкӧдіс Лука да ещӧ матӧджык копыртчис сы дінӧ и, синнас сералігтыр, заводитіс мыйкӧ вашкӧдны сылы.
— Ог лок, шуӧны тэныд, — зон дінысь бӧрыньтчыштӧмӧн друг гораа шуис Марьяна.
— Збыль ӧд...
Мыйкӧ ме кӧсйи висьтавны тэныд, — шӧпкӧдіс Лукашка, — ей-богу!
Волы, Машенька.
Марьянка пыркӧдіс юрсӧ, но нюмъяліс.
— Нянюка Марьянка!
А, нянюка!
Мамукыд ужнайтны корӧ, — казачкаяс дорӧ котӧрӧн локтігмоз горзіс Марьянкалӧн ичӧт вокыс.
— Дзик пыр локта, — вочавидзис ныв, — тэ мун, батюшка, мун ӧтнад; дзик пыр локта.
Лукашка чеччис да лэптіс папахасӧ.
— Тыдалӧ, и меным гортӧ мунны колӧ, делӧыс бурджык лоӧ, — Лукашка зілис петкӧдлыны асьсӧ дӧзмӧмаӧн, но муртса вермис дзебны нюмсӧ; сійӧ саяліс керка пельӧс сайӧ.
А станица вылӧ дзикӧдз нин пуксис вой.
Пемыд небесаын тірзисны лыдтӧм кодзувъяс.
Уличаяс вылын вӧлі пемыд да тыртӧм.
Назарка кольччис мудӧд вылӧ казачкаяскӧд, и кыліс налӧн ваксьӧм-сералӧм,
а Лукашка, нывъяс дінысь надзӧник вешйӧм бӧрын, кань моз гӧрбыльтчыштіс да друг шытӧг котӧртіс эз гортас, а хорунжий керкалань; котӧртігас сійӧ кутіс кинас кинжалсӧ, медым оз бовъяв.
Кык улича котӧртӧм бӧрын кежис керкаяс костӧ, кыпӧдыштіс черкеска бӧждорсӧ да пуксис забор вуджӧрӧ му вылас.
«Со ӧд хорунжикаыд! — Марьяна йылысь думыштіс сійӧ. — Чӧртыд, оз весиг шутитышт!
Энлы!».
Кылісны матысмысь нывбабалӧн кок шыяс.
Лукашка кутіс кывзысьны да серӧктіс ас кежас.
Марьяна, юрсӧ ӧшӧдыштӧмӧн, тэрыба восьлаліс веськыда сы вылӧ да мунігмозыс кучкыштавліс ньӧрйӧн потшӧс майӧгъясӧ.
Лукашка кыпӧдчис.
Марьянка дрӧгнитіс да сувтіс.
— Со, проклятӧй чӧрт!
Повзьӧдін менӧ.
Абу тай мунӧмыд портад, — шуис сійӧ да гораа серӧктіс.
Лукашка ӧти кинас сывйыштіс нылӧс, а мӧднас кутіс сійӧс чужӧмӧдыс.
— Мый ме тэныд кӧсйи висьтавны... ейбогу! — гӧлӧсыс сылӧн тіраліс да оръясис.
— Кутшӧм нин сёрни сюрис войнас, — шуис Марьяна. — Мамук виччысьӧ, а тэ аслад сьӧлӧм косьтысь дінад мун.
И, Лукашкалӧн киясысь мездысьӧм бӧрын, Марьяна котӧртіс кымынкӧ воськов.
Кор воис асланыс плетень дорӧ, сувтіс да бергӧдчис казаклань, коді котӧртіс сыкӧд орччӧн да корис виччысьыштлыны.
— Но, мый кӧсйин шуны, войын гуляйтысь? — И сійӧ бара серӧктіс.
— Тэ эн серав ме вылын, Марьяна!
Ей-богу!
Мый нӧ кӧть и эм менам пӧдруга?
Чӧртыс мед сійӧс нуас!
Сӧмын ӧти кыв шу, сідзи радейтны кута — мый кӧсъян, сійӧс и вӧча.
Со сійӧ!
(И сійӧ зёлькнитіс деньгаӧн).
Ӧні овмӧдчам.
Йӧзыс радлӧны, а ме мый?
Некутшӧм радлун ог аддзы тэсянь, Марьянушка!
Ныв нинӧм эз шу, сулаліс сы водзын да, чуньяссӧ тэрыба вӧрӧдігтыр, посниторъясӧ чегъяліс ньӧрсӧ.
Лукашка друг топӧдіс кулаксӧ и пиньяссӧ.
— Да и мый век помтӧг виччысь да виччысь.
Ме ӧмӧй тэнӧ ог радейт, матушка?
Мый окота вӧч мекӧд, — друг шуис сійӧ синкымъяссӧ скӧрысь зумыштӧмӧн да кватитіс нылӧс кыкнан киӧдыс.
Марьяналӧн чужӧмыс да гӧлӧсыс вӧліны век ӧткодь спокойнӧйӧсь.
— Тэ эн куражитчы, Лукашка, а кывзы тэ менӧ, — шуис сійӧ кияссӧ нетшышттӧг, но казакӧс ас дінсьыс ылыстыштӧмӧн. — Дерт, ме ныв, а тэ кывзы менсьым.
Абу менам вӧля, а радейтан кӧ тэ менӧ, со мый ме шуа тэныд.
Тэ киясӧс лэдз, ме ачым висьтала.
Верӧссайӧ пета, а месянь некутшӧм йӧйталӧм эн виччысь, — чужӧмсӧ бокӧ бергӧдтӧг шуис Марьяна.
— Мый верӧссайӧ петӧмыд?
Верӧссайӧ петӧмыд абу ми сайын.
Тэ ачыд радейтны кут, Марьянушка, — висьталіс Лукашка, и зумышмылӧмыс друг вошис, сійӧ нежнӧя да меліа матысянь видзӧдіс нывлы синъясас.
Марьяна топӧдчис сы бердӧ да топыда окыштіс сылысь вомдоръяссӧ.
— Воканӧй! — топыда ас бердас зонмӧс топӧдӧмӧн сьӧлӧмсяньыс вашнитіс сійӧ.
Сэсся друг нетшыштчис, бӧрас бергӧдчывтӧг котӧртіс да кежис асланыс керка вороталань.
Кӧть мыйта эз кор казак сувтыштлыны ӧти здук кежлӧ да шуаліс, мыйкӧ пӧ висьтала, Марьяна эз сувт.
— Мун!
Аддзасны! — шуис Марьяна. — Со и сійӧ, миян олысьыд, чӧртыс, тыдалӧ, ветлӧдлӧ дворӧд.
«Хорунжика! — думайтіс Лукашка ас кежас! — Верӧссайӧ петас!
Верӧссаядтӧ, дерт, а тэ радейт менӧ».
Ямка ордын сійӧ суис Назаркаӧс, сыкӧд ӧтлаын гуляйтӧм бӧрын муніс Дуняшка дінӧ да, сылӧн неверность вылӧ видзӧдтӧг, узис сы ордын.
XIV
Збыльысь, Оленин ветлӧдліс дворӧд сэки, кор Марьяна пырис воротаӧд, да кыліс, кыдзи сійӧ шуис: «Миян олысьыд, чӧртыс, ветлӧдлӧ».
Тайӧ рытсӧ сійӧ рытывбыд пукаліс Ерошка дядькӧд аслас выль квартира кильчӧ вылын.
Сійӧ тшӧктіс петкӧдны пызан, самӧвар, вина, ӧзтӧм сись да, чай юигтыр да сигара куритігтыр, кывзіс пос тшупӧд вылӧ сылӧн кок дорӧ пуксьӧм стариклысь висьтсӧ.
Кӧть и рытыс вӧлі лӧнь, сиськыслӧн биыс ыпнитлывліс да ӧтарӧ-мӧдарӧ катласис, югдӧдіс то кильчӧ столбсӧ, то пызансӧ да пӧсудаяссӧ, то стариклысь шырӧм юрсиа еджыд юрсӧ.
Войся бобувъяс гартчисны-лэбалісны, гылӧдісны бордъяс вывсьыныс буссӧ, люкасьлісны пызанӧ да стӧканъясӧ, то мыччысьлісны би югӧрын, то бӧр вошлісны пемыд воздухас, би югӧрӧн югдӧдтӧм круг саяс.
Ерошка дядькӧд ӧтлаын Оленин юис вит сулея чихирь.
Ерошка быд пӧрйӧ, стӧканӧ вина кисьтӧм бӧрын, мыччыліс ӧти стӧкансӧ Оленинлы, чокайтчыліс сыкӧд да мудзлытӧг сёрнитіс.
Сійӧ висьталіс казакъяслӧн важ олӧм йылысь, аслас бать Широкий йылысь, коді ӧтнас мыш вылас вайлывлӧма дас пудъя кабан туша да ӧти пуксьӧм сайысь юлывлӧма кык ведра чихирь.
Висьталіс аслас том кад йылысь да аслас няня * Гирчик йылысь, кодкӧд чума дырйи сійӧ вуджӧдлывлӧма Терек сайысь буркаяс.
Висьталіс кыйсьӧм йылысь, кыдзи сійӧ ӧти асылӧ кык кӧрӧс вилӧма.
Висьталіс аслас душенька йылысь, коді войясын сы дінӧ кордонӧ волывлӧма.
И ставсӧ тайӧс висьталіс сэтшӧм мичаа, мый Оленин эз тӧдлы, кыдзи коли кадыс.
* Няняӧн век шусьӧ казакъяслӧн ыджыдджык чой, а переноснӧй смыслын няняӧн шусьӧ друг. (Прим. авторлӧн.)
— Сідз вот, батьӧй, — висьталіс старик, — эн су тэ менӧ менам зарни кадӧ, ме эськӧ сэки тэныд ставсӧ петкӧдлі.
Ӧні Ерошка кувшин нюлӧ, а сэки Ерошка став полк пасьта юравліс.
Кодлӧн медбур вӧлыс, кодлӧн шашкаыс гурда *, код ордӧ юны мунны, кодкӧд гуляйтыштны?
Кодӧс гӧраясӧ ыстыны, Ахмет-ханӧс вины?
Быдлаын Ерошка.
Кодӧс нывъяс радейтӧны?
Ставсьыс Ерошка ӧтвечайтліс.
* Кавказын медся дона шашкаяс да кинжалъяс шусьӧны местнӧйногӧн — гурда.
Гурда — шашкаяс да кинжалъяс вӧчысь мастер. (Прим. авторлӧн.)
Сы вӧсна мый ме настӧящӧй джигит вӧлі.
Пьяница, вӧр, гӧраясын табунъяс мырддявлі, сьылысь... быдтор сяммывлі вӧчны.
Ӧні сэтшӧм казакыс абу нин.
Видзӧднысӧ зывӧк.
Мусяньыс со (Ерошка петкӧдліс мусянь аршин судта), дурацкӧй сапӧгъяс кӧмалас, век на вылӧ видзӧдӧ, сы вылӧ и радлӧ.
Либӧ кодъюра зумыштчӧма; да и юассӧ оз морт моз, а код тӧдас мый моз.
А ме коді вӧлі?
Ме вӧлі Ерошка вӧр; менӧ эз сӧмын станицаын, а гӧраясын тӧдлісны.
Кунакъяс-князьяс волывлісны.
Ме, вӧвлі, ставныскӧд кунак: татарин — татарин, армяшка — армяшка; салдат — салдат, офицер — офицер.
Меным дзик ӧткодь, медтыкӧ пьяница вӧлі.
Тэ, шуӧ, не должен салдаткӧд юны, татаринкӧд сёйны.
— Коді тайӧс шуӧ? — юаліс Оленин.
— А миян попъяс.
А муллалысь либӧ татарскӧй кадийлысь кывзы.
Сійӧ шуӧ: «Ті невернӧйяс, гяуръяс, мыйла порсьсӧ сёянныд?»
Сідзкӧ быдӧн аслас законӧ кутчысьӧ.
А ме ногӧн ставыс ӧткодь.
Ставсӧ ен вӧчӧма мортлы бур вылӧ.
Нинӧмысь абу грек.
Кӧть зверлысь примерсӧ босьт.
Сійӧ и татарскӧй камышын и миян камышын олӧ.
Кытчӧ локтас, сэні и горт.
Мый ен сетас, сійӧс и сёйӧ.
А миян шуӧны, мый таысь кутам кӧрт лист нювны.
Ме сідзи думайта, мый ставыс тайӧ сӧрӧм, — содтіс сійӧ чӧв ланьтлӧм бӧрын.
— Мыйыс сӧрӧм? — юаліс Оленин.
— Да мый попъясыс шуӧны.
Миянын, батьӧй, Червленӧйын, войскӧвӧй старшинаыс менам кунак вӧлі.
Молодеч вӧлі, ме кодь жӧ.
Сійӧс виисны Чечняын.
Вот сійӧ шулывліс, мый тайӧс ставсӧ попъяс асланыс юрысь лӧсьӧдлӧны.
Кулан да, шуӧ, гу вылад турун петас, вот и ставыс. — Старик серӧктіс. — Ӧтчаяннӧй вӧлі.
— А кымын арӧс тэныд? — юаліс Оленин.
— А енмыс сійӧс тӧдас!
Ар сизимдасыс эм.
Кор тіян царицаыд вӧлі, ме эг нин ичӧт вӧв.
Вот и артав, уна-ӧ лоӧ.
Ар сизимдасыс лоӧ?
— Лоӧ.
А тэ молодеч на.
— Мый нӧ, енлы аттьӧ, ме здоров, дзик здоров; сӧмын баба ведьмаыд тшыкӧдіс.
— Кыдзи?
— Да сідзи тшыкӧдіс...
— Сідзкӧ, кулан да турун быдмас? — юаліс Оленин.
Ерошка, тыдалӧ, эз кӧсйы веськыда вочавидзны.
Сійӧ неуна чӧв олыштіс.
— А тэ кыдзи думайтлін?
Ю! — нюмъялігтыр горӧдіс сійӧ да мыччис винасӧ.
XV
— Сідз, мый йылысь нин ме висьталі? — дум вылӧ уськӧдны зільӧмӧн сійӧ водзӧ сёрнитіс. — Сідзкӧ со кутшӧм ме мортыс!
Ме охотник.
Ме кодь мӧд охотник полкын абу.
Ме тэныд быдпӧлӧс зверсӧ, быдпӧлӧс пӧткасӧ аддза да инда, и мый да кӧні — ставсӧ тӧда.
Менам и понъяс эмӧсь, и кык ружье эм, и чери кыян кӧлуй, и кӧбылка, и варыш — ставыс эм, аттьӧ енлы.
Тэ кӧ настӧящӧй охотник, он кӧ ошйысь, ме тэныд ставсӧ петкӧдла.
Кутшӧм ме мортыс?
Кок туй кӧ аддза — ме нин сійӧс, звертӧ, тӧда, и тӧда, кытчӧ сійӧ водас да кытчӧ юнысӧ да быглясьнысӧ локтас.
Лопазик * вӧча и пукала войсӧ, кыйӧда.
Мый гортын пукавнысӧ!
Сӧмын грекӧ вӧян, юан-кодалан.
Ещӧ бабаяс локтасны, <rus>тары да бары</rus>; детинкаяс горзӧны; кольман ещӧ.
То ли делӧ асъя кыа дырйи петан да места бӧръян, камышсӧ дінад шымыртан, пукалан да пукалан, добрӧй молодеч, виччысян.
Тэ ставсӧ тӧдан, мый вӧчсьӧ вӧрас.
Небеса вылас видзӧдлан — кодзувъяс ветлӧны, на серти тӧдмалан, уна-ӧ кадыс.
Гӧгӧр видзӧдан — вӧрыс муртса шыалӧ, пыр виччысян, со кутас трачкакывны, кабан локтас няйтын быглясьыштны.
Кывзан, кыдзи сэні том кутшъяс чушнитласны, петукъяс либӧ дзодзӧгъяс шыасясны станицаын.
Дзодзӧгъяс кӧ — сідзкӧ, войшӧрӧдз.
И ставсӧ тайӧс ме тӧда.
А то кор кӧнкӧ ылын ружьеысь гымгасны, думъяс воасны.
Думыштан: коді тайӧ лыйис?
Ме моз жӧ казак кыйӧдіс зверӧс, да веськаліс-ӧ, али прӧста ранитіс, да зверыс, коньӧр, вир кисьтігтыр мунас камышӧдыс да прӧста вошас.
Ог радейт! ок, ог радейт!
Мыйла зверсӧ тшыкӧдіс?
Дурак!
Дурак!
Либӧ думыштан аслыд: «Гашкӧ, кутшӧмкӧ йӧй том казакӧс абрек виис».
Ставыс тайӧ воӧ тэныд юрад.
А то ме коркӧ пукалі ва вылын, видзӧда, ва вывтіыс зыбка кылалӧ.
Дзик дзонь, сӧмын дорыс жугалыштӧма.
Юрӧ думъяс воисны.
Кодлӧн татшӧм зыбкаыс?
Тыдалӧ, думайта, тіян салдатъяс чӧртъясыд воисны аулӧ, чеченкаяслысь ставсӧ босьтісны, кагасӧ виис кутшӧмкӧ чӧрт; босьтіс кокъясӧдыс да и пельӧсӧ.
Оз ӧмӧй вӧчлыны тадзисӧ?
Эк, йӧзыслӧн сьӧлӧмыс абу!
И сэтшӧм думъяс воисны, жаль лои.
Думайта: зыбкасӧ шыбитісны, бабасӧ нуисны, керкасӧ сотісны, а джигит босьтіс ружье, миянладорӧ грабитны муніс.
Век пукалан да думайтан.
И кывны кутас, чащаӧд табун локтӧ, сідзи и сьӧлӧмыд ёкмунӧ.
Матушкаяс, матӧджык локтӧй!
Дуксӧ кыласны, думыштан ачыд; пукалан, некыт он вӧрзьӧд, а сьӧлӧмыд: дун! дун! дун!
сідзи и тіралан.
Таво тулыснас тадзи табун матыстчис ыджыд, быдӧн сьӧд лои.
«<rus>Отцы и сыну...</rus>» — лыйны нин кӧсйи.
Кыдз тай сійӧ рукӧстіс аслас порсьпиян вылӧ: «Беда, шуӧ, челядь: морт пукалӧ», и ставныс рутшка-ратшкакылігтыр кустъясӧ котӧртісны.
Кажитчӧ, эськӧ пиньӧн йири сійӧс.
* Лопазикӧн шусьӧ сюръяяс йылӧ либӧ пуяс вылӧ пукавны вӧчӧм места. (Прим. авторлӧн.)
— Кыдз нӧ сійӧ порсьыс шуис, мый морт пукалӧ? — юаліс Оленин.
— А тэ мый думайтін?
Тэ думайтін, сійӧ йӧй, зверыссӧ?
Абу, сійӧ морт дорысь вежӧраджык, мед кӧть и порсьӧн шусьӧ.
Сійӧ ставсӧ тӧдӧ.
Кӧть пример пыдди босьт татшӧмтор: морт мунас кок туй кузяыс, оз казяв, а порсьыд мыйӧн веськалас тэнад кок туй вылӧ, пыр жӧ бокӧ пышъяс; сідзкӧ вежӧра, тэ ассьыд дуктӧ он кыв, а сійӧ кылӧ.
Да и босьт сэтшӧмтор: тэ сійӧс кӧсъян вины, а сійӧ кӧсйӧ ловйӧн вӧрӧд гуляйтны.
Тэнад сэтшӧм закон, а сылӧн сэтшӧм закон.
Сійӧ порсь, а век тэысь абу омӧльджык; енлӧн сэтшӧм жӧ тварь.
Эк-ма!
Мортыд йӧй, йӧй, йӧй мортыд! — некымынысь шуис старик да, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, думыштчис.
Оленин думыштчис жӧ, лэччис кильчӧ вылысь да, кияссӧ мышкӧ пуктӧмӧн, чӧв ланьтӧмӧн кутіс ветлӧдлыны дворӧд.
Ерошка очмис, лэптіс юрсӧ да кутіс сюся видзӧдны войся бобувъяс вылӧ, кодъяс бергалісны сисьлӧн катласьысь би весьтын да инмавлісны биас.
— Йӧй, йӧй! — шуис сійӧ. — Кытчӧ лэбан?
Йӧй!
Йӧй! — Сійӧ чеччис да кутіс вӧтлавны бобувъясӧс аслас кыз чуньяснас.
— Сотчан, йӧюк, со татчӧ лэб, местаыс уна, — кыз чуньяснас бордъясӧдыс кутны зілиг шуаліс сійӧ нежнӧй гӧлӧсӧн. — Ачыд асьтӧ губитан, а ме тэнӧ жалита.
Сійӧ дыр пукаліс, больгис да юис бутылкаысь.
А Оленин бӧрӧ да водзӧ ветлӧдліс дворӧд.
Друг ворота сайын шаракылӧм чуймӧдіс сійӧс.
Лов шысӧ пӧдтӧмӧн сійӧ заводитіс кывзысьны. Кыліс нывбаба серам, мужскӧй гӧлӧс да окыштчӧм шы.
Нарошнӧ кокъяснас турунӧ шарсйӧдлігтыр сійӧ муніс двор мӧдар бокӧ.
Но недыр мысти плетеньыс дзуртыштіс.
Сьӧд черкескаа да шапка вылас еджыд курпеяа казак (тайӧ вӧлі Лука) прӧйдитіс забор пӧлӧн, а ыджыд тушаа еджыд чышъяна нывбаба прӧйдитіс Оленин дінті.
«Ни меным тэ дінӧ, ни тэныд ме дінӧ некутшӧм делӧ абу», кажитчӧ, шуис сылы Марьянкалӧн решительнӧй походкаыс.
Оленин колльӧдіс сійӧс синъяснас кӧзяева кильчӧ дорӧдз, весиг ӧшинь пырыс казявліс, кыдзи сійӧ пӧрччис чышъянсӧ да пуксис лабичӧ.
И том мортӧс друг шымыртіс ӧткӧн олӧм вӧсна гажтӧм чувство, чужис кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм кӧсйӧм да кодлыкӧ завидьтӧм.
Хатаясын кусіны медбӧръя бияс.
Станицаын лӧнисны медбӧръя шыяс.
И плетеньяс, и дворъясын еджыд скӧт, и керка вевтъяс да стройнӧй раинаяс — ставыс, кажитчӧ, узис чӧскыд, лӧнь, трудӧвӧй унмӧн.
Сӧмын кылыштлывлісны васӧдінъясын лягушкаяслӧн гора вутшкӧмъяс.
Асыввывланьын кодзувъяс лоисны шочджыкӧсь да, кажитчӧ, паськалісны содысь югыдас.
Юр весьтын найӧ сярвидзисны век пыдынджык да тшӧкыдджыка.
Старик, гырддзаяснас юрсӧ пыкӧмӧн, вугыртіс.
Паныда дворын горӧдіс петук.
А Оленин век ветлӧдліс и ветлӧдліс да мыйкӧ йылысь думайтіс.
Сылӧн пельясыс кылісны кымынкӧ гӧлӧсӧн сьылӧм.
Сійӧ матыстчис забор дорӧ да заводитіс кывзысьны.
Казакъяс том гӧлӧсӧн ливкйӧдлісны, гажаа сьылісны; став мукӧд гӧлӧсъяс пиысь торъяліс вына ӧти том гӧлӧс.
— Тайӧ тӧдан, коді сьылӧ? — садьмӧм бӧрас юаліс старик. — Тайӧ джигит Лукашка.
Сійӧ чеченецӧс виис; со и гажӧдчӧ.
И мый вылӧ радлыныс?
Йӧй, йӧй!
— Тэ виавлін йӧзсӧ? — юаліс Оленин.
Старик друг кыпӧдчис кыкнан гырддза вылас да чужӧмсӧ матыстіс Оленин чужӧм дінӧ.
— Чӧрт! — сы вылӧ горӧдіс сійӧ. — Мый юасян?
Сёрнитны оз ков.
Мортӧс вины сьӧкыд, ок, сьӧкыд!
Прӧщай, батьӧй, и пӧт и код, — чеччигмозыс шуис сійӧ. — Аски кыйсьынысӧ нуӧдны локта?
— Лок.
— Смотри, водзджык колӧ чеччыны, а узьсяс — штраф.
— Небось, тэысь водзджык чечча, — вочавидзис Оленин.
Старик муніс.
Сьывны дугдісны.
Кылісны кок шыяс да кыпыд сёрни.
Недыр мысти бара кутіс кывны сьылӧм, но ылынджык нин, и Ерошка дядьлӧн гора гӧлӧсыс ӧтувтчис воддза гӧлӧсъяс дінӧ.
«Мыйся йӧз, мыйся олӧм!» — думыштіс Оленин, ышловзис да ӧтнас пырис аслас хатаӧ.
XVI
Ерошка дядь вӧлі заштатнӧй да ӧтка казак; гӧтырыс сылӧн во кызь сайын пыртчӧма православнӧй вераӧ да пышйӧма сы дінысь, мунӧма верӧссайӧ роч фельдфебель сайӧ; челядьыс налӧн абу вӧвлӧма.
Ас йывсьыс висьтасигӧн сійӧ эз ошйысь, мый важӧн вӧвлӧма станицаын первой том молодечӧн.
Полкын сійӧс ставӧн тӧдісны важ удаллун сертиыс.
Не ӧти чеченецӧс да рочӧс виліс сійӧ.
Сійӧ и гӧраясӧ ветлывліс, и рочьяс ордын гусясьліс, и острогын кыкысь пукавліс.
Аслас нэмысь унджык кадсӧ колляліс кыйсянінын вӧрын, кӧні сійӧ суткияс чӧж сёйліс ӧти нянь кусӧк да ваысь кындзи нинӧм эз юлы.
Сы пыдди станицаын сійӧ гуляйтліс асывсянь рытӧдз.
Оленин ордысь локтӧм бӧрын сійӧ унмовсьліс час кык кежлӧ да югдытӧдзыс на садьмис, куйліс аслас крӧвать вылын да обсуждайтіс сійӧ мортсӧ, кодӧс сійӧ тӧдмаліс тӧрыт.
Оленинлӧн прӧстлуныс сылы зэв ёна воис сьӧлӧм вылас (прӧстлун сы боксянь, мый эз жалит сылы вина).
И ачыс Оленин воис сылы сьӧлӧм вылас.
Старик шензис, мыйла рочьяс ставныс прӧстӧсь да озырӧсь, и мыйла найӧ нинӧм оз тӧдны, а ставныс велӧдчӧмаӧсь.
Сійӧ ас кежас думайтіс тайӧ вопрос йывсьыс и сы йылысь, мый эськӧ корны Оленинлысь.
Хатаыс Ерошка дядьлӧн вӧлі прамӧй ыджыд и эз вӧв важ, но сэні тӧдчис нывбабалӧн абутӧмыс.
Мукӧд казакъяслӧн тӧдчис сӧстӧмлун, а сылӧн горничаыс вӧлі тырӧма, няйт, да сэні ыджыдаліс беспорядок.
Пызан вылын туплясис вирӧссьӧм зипун, здобнӧй сӧчӧнджын да сыкӧд орччӧн куштӧм орйӧдлӧм чавкан, кодӧн сійӧ вердіс варышсӧ.
Лабичас, кытчӧ веськалӧ шыблалӧмӧн, куйлісны поршнияс *, ружье, кинжал, ичӧтик мешӧк, ва паськӧм да ветекъяс.
Пельӧсас, дука няйт ва тыра пельсаын кӧтасисны ещӧ поршнияс; сэні жӧ сулаліс винтовка да кобылка.
Джоджӧ вӧлі чӧвтӧма кулӧм, кымынкӧ виӧм фазан, а пызан дорын няйт джоджӧд ветлӧдліс кокӧдыс домалӧм чипан.
Ломтытӧм пачын сулаліс гырнич, кӧні вӧлі мыйкӧ йӧв сорӧн гудралӧмтор.
Пач вылын чилзіс копчик, зілис мынтӧдчыны шӧрт йылысь, и лысӧм гӧна варыш лӧня пукаліс дорйылас, кӧсӧя видзӧдлывліс чипан вылӧ да шочиника доровтліс юрсӧ веськыдвывсянь шуйгавылӧ.
Ачыс Ерошка дядь куйліс гатшӧн дженьыдик крӧвать вылын, кодӧс вӧлі сувтӧдӧма стенаа-пача костӧ, куш дӧрӧма, да, ён кокъяссӧ пач вылӧ лэптӧмӧн, кыз чуньнас перъяліс кисьыс лӧмъяссӧ, кодъяс лоины кепысьтӧм кисӧ варышӧн парсалӧмысь.
Комната пасьтаын, и торйӧн нин старик дінын ас дінас, воздухыс вӧлі нырӧ сатшан дука. Тайӧ дукыс вӧтлысис сы бӧрся.
* Поршни — кучикторъясысь вурӧм кӧм, форма сертиыс нинкӧм кодь.
— <tat>Уйде-ма</tat>, дядь?
(мӧдногӧн кӧ, гортын, дядь?) — ӧшинь пыр кыліс гора гӧлӧс, коді сылы пыр жӧ кажитчис Лукашка соседыслӧн кодь.
— <tat>Уйде, уйде, уйде</tat>!
Гортын, пыр! — горӧдіс старик. — Марка сосед, Марка Лука, мыйла дядьыд ордӧ локтін?
Али кордонӧ?
Горӧдӧмсьыс варышыс ырыштчис бордъяснас кӧзяиныс вылӧ, нетшкысис аслас дом йылын.
Старик радейтіс Лукашкаӧс да казакъяслӧн том поколениеысь сӧмын ӧтнассӧ сійӧс эз презирайт.
Таысь кындзи, Лукашка да сылӧн мамыс, кыдзи соседъяс, стариклы эз ӧтчыд сетлыны вина, каймак да кӧзяйствоын вӧчӧм мукӧд сэтшӧмторъяс, кодъяс Ерошкалӧн эз вӧвны.
Ерошка дядь, коді аслас нэм чӧжыс увлекайтчыліс, ассьыс побуждениеяссӧ пыр объясняйтліс практическӧя.
«Мый нӧ?
Йӧзыс прамӧйӧсь, — шулывліс сійӧ аслыс ачыс. — Ме налы свежӧйтор, чипан сета, а найӧ оз вунӧдны дядьнысӧ: корсюрӧ пирӧг да сӧчӧн ваясны».
— Видза олан, Марка!
Ме рад, мый локтін, — гажаа горӧдіс старик да кокъяссӧ тэрыба ӧвтыштіс крӧвать вылысь, чеччис, гоз-мӧдысь воськовтіс дзуртысь джоджӧд, видзӧдліс аслас беръёвтчӧм кокъяс вылӧ, и друг петіс на вылӧ серамыс: сійӧ шпыньмуніс, тапнитіс кӧмтӧм коклябӧрас, мӧдысь тапнитіс да вӧчис тешкодь движение. — Пельк, али абу! — юаліс сійӧ да югнитіс ичӧтик синъяснас.
Лукашка шпыньмуніс. — Мый, али кордонӧ? — шуис старик.
— Тэныд чихирь вайи, дядь, корданад тай кӧсйысьлі.
— Христос мед видзас тэнӧ, — шуис старик, лэптіс джоджысь сэні туплясьысь чамбарысӧ да бешметсӧ, пасьталіс, зэлӧдіс тасмаӧн, кисьтіс кияс вылас гырничысь ва, чышкис важ чамбарыас, сынан торйӧн шыльӧдыштіс тошсӧ и сувтіс Лукашка водзӧ. — Гӧтов! — шуис сійӧ.
Лукашка перйис чапура, чышкаліс сійӧс, кисьтіс сэтчӧ винасӧ да, скамейка вылӧ пуксьӧмӧн, мыччис дядьыслы.
— Тэнад здоровье вӧсна!
<rus>Отцу и сыну</rus>! — шуис старик да торжественнӧя босьтіс винасӧ. — Медым тэныд пӧлучитны, мый кӧсъян, медым тэныд молодечӧн лоны, крест нажӧвитны!
Лукашка молитва лыддиг жӧ юис винасӧ да пуктіс сійӧс пызан вылӧ.
Старик чеччис, вайис кос чери, пуктіс порог вылӧ, кучкаліс беддьӧн, медым сійӧ вӧлі небыдджык да, аслас дзик ӧти лӧз тарелкаӧ сійӧс сарӧга кияснас пуктӧм бӧрын, вайис пызан вылӧ.
— Менам быдторйыс эм, и закуска эм, енлы аттьӧ, — гордӧя шуис сійӧ. — Но, мый Мосевыс? — юаліс старик.
Лукашка висьталіс, кыдзи урядник мырддис сылысь ружьесӧ да, тыдалӧ, кӧсйис тӧдмавны, мый шуас старик.
— Ружьетӧ эн жалит, — шуис старик, — ружьетӧ он сет, награда оз ло.
— Да мый, дядь!
Кутшӧм пӧ награда, шуӧны, малолеткалы? *
А ружьеыс бур, крымскӧй! кӧкъямысдас монет сулалӧ.
* Малолеткаясӧн шусьӧны казакъяс, кодъяс эз на заводитны действительнӧй коннӧй служба. (Прим. авторлӧн.)
— Э, эновт!
Тадзтӧ ме вензьылі сотниккӧд: менсьым вӧлӧс корис.
Вай, шуӧ, вӧвтӧ, хорунжийӧ представита.
Ме эг сет, вот и нинӧм эз ло.
— Да мый, дядь!
Со колӧ вӧв ньӧбны, а шуӧны, ю сайын ветымын монетысь донтӧгджык он ньӧб.
Винасӧ мам эз на вузав.
— Эк!
Ми эгӧ шогсьылӧй, — шуис старик. — Кор Ерошка дядь вӧлі тэнад арлыда, сійӧ сэки Терек сайысь ногаецъяслысь табунъяс нин гусявліс да татчӧ вуджӧдліс.
Вӧвлі, водка штоф либӧ бурка вылӧ зэв бур вӧв сетан.
— Мыйла нӧ сэтшӧм донтӧма сетлывлінныд? — юаліс Лукашка.
— Йӧй, йӧй, Марка! — зывӧктӧмӧн шуис старик. — Оз позь, сы вылӧ и гусясян, медым не лоны скупӧн.
А ті, ме чайта, эн и аддзывлӧй, кыдзи вӧвъяссӧ вайӧдӧны.
Мый чӧв олан?
— Да мый висьтавнысӧ, дядь? — шуис Лукашка. — Абу сэтшӧмӧсь ми, тыдалӧ, йӧзыс...
— Йӧй, йӧй, Марка!
Абу сэтшӧмӧсь йӧзыс! — нерис старик том казакӧс. — Эг сэтшӧм казакӧн ме вӧв тэнад арлыдӧ.
— Да мый нӧ? — юаліс Лукашка.
Старик зывӧктӧмпырысь довкйӧдліс юрсӧ:
— Ерошка дядь лышкыд вӧлі, нинӧм эз жалитлы.
Зато менам ставнас Чечняыс вӧліны кунакъяс.
Воас ме ордӧ кутшӧмкӧ кунак, водкаӧн коддзытӧдзыс юктала, ставсӧ сета, аскӧд ӧтлаӧ узьны водтӧда, а сы ордӧ муна, пӧдарок, пешкеш, нуа.
Тадзи йӧзыс вӧчӧны, а оз сідзи, кыдзи ӧні: том йӧзлӧн сӧмын ӧти забава — семечки килльӧны да кышсӧ сьӧлалӧны, — зывӧка шуис старик да чужӧмсӧ вӧчліс сідзи, кыдзи ӧнія казакъяс семечкисӧ килльӧны да сьӧлалӧны кышсӧ.
— Тайӧс ме тӧда, — шуис Лукашка. — Тайӧ збыль.
— Кӧсъян лоны молодечӧн, сідзкӧ ло джигитӧн, а эн мужикӧн.
А то ӧд и мужик ньӧбӧ вӧв, деньга сетас мыйта колӧ да вӧв босьтас.
Найӧ чӧв олыштісны.
— Да ӧд и сідзи гажтӧм, дядь, станицаын либӧ кордонын; а пальӧдчыны мунны некытчӧ.
Йӧзыс ставыс полысь.
Со кӧть Назарӧс босьтам.
Тӧндзи аулын вӧлім; вот Гирей-хан Ногайӧ корліс вӧвъясла, и некод эз мун; а ӧтнад кыдзи мунан?
— А дядьыд мый?
Тэ думайтан, ме дзикӧдз косьми!
Эг, ме эг косьмы.
Вӧв вай, пыр жӧ Ногайӧ муна.
— Мый нинӧмабусӧ сёрнитны? — шуис Лука. — Тэ висьтав, мый вӧчны Гирей-ханыскӧд?
Шуӧ, сӧмын вайӧд вӧвсӧ Терек дорӧдз, а сэк кӧть быдса табун вай, местасӧ аддза.
Ӧд куш плеша жӧ, сьӧкыд веритнысӧ.
— Гирей-ханлы позьӧ веритны, сылӧн став рӧдыс — бур йӧз; сылӧн батьыс вернӧй кунак вӧлі.
Сӧмын дядьыдлысь кывзысь, ме тэнӧ лёктор вылӧ ог велӧд: тшӧкты сылы клятва сетны, сэки вернӧ лоӧ; а мунан сыкӧд, пистолетыд мед век дась вӧлі.
Медся нин, кор вӧвъястӧ юкны кутан.
Ӧтчыд менӧ тадзитӧ ӧти чеченец вины заводитліс: ме сылысь кори дас монетӧн вӧв юрысь.
Веритны — верит, а ружьетӧг эн вод узьны.
Лукашка сюся кывзіс стариклысь висьталӧмсӧ.
— А мый, дядь?
Сёрнитлісны, тэнад разрыв-турун эм, — чӧв олыштӧм бӧрын шуис сійӧ.
— Разрыв абу, а тэнӧ велӧда, сідзи мед и лоас: бур том морт старикӧс он вунӧд.
Велӧдны, али мый?
— Велӧд, дядь.
— Черепахаӧс тӧдан?
Ӧд сійӧ чӧрт, черепахаыс.
— Кыдз ог тӧд!
— Корсь тэ сылысь позсӧ да гӧгӧрыс кы ньӧрйысь плетень, медым сылы прӧйдитнысӧ эз позь.
Вот сійӧ воас, гӧгралыштас и пыр жӧ бӧр мунас; аддзас разрыв-турун, ваяс, плетеньсӧ жугӧдас.
Вот тэ и мӧд асывнас эн сёрмы да видзӧд: кыті жуглӧма, сэні и разрыв-туруныс куйлӧ.
Босьт да ну кытчӧ окота.
Оз ло тэныд некутшӧм томан ни иган.
— Да тэ ачыд видлін, али мый, дядь?
— Видлыны эг видлы, а висьтавлісны бур йӧз.
Менам ӧти загӧвӧр сӧмын и вӧвлі: вӧв вылӧ пуксьӧм водзвылын лыддя «<rus>здравствуитя</rus>».
Некод эз ви.
— Кутшӧм-сэтшӧм «<rus>здравствуитя</rus>», дядь?
— А тэ он тӧд?
Эк, народ!
Вот и дядьыдлысь юав.
Но кывзы, шуав ме бӧрся:
— <rus>Веко-веко-любче</rus>, — выльысь шуис старик. — Тӧдан?
Но, висьтав!
Лукашка серӧктіс.
— Да мый, дядь, та вӧсна ӧмӧй тэнӧ эз вины?
Гашкӧ, сідзи.
— Вежӧраӧсь лоинныд ті.
Тэ ставсӧ велӧд да висьтав.
Та вӧсна омӧльыс оз ло.
Но, сьылін «<rus>Мандрыче</rus>», да и прав, — и старик ачыс серӧктіс. — А тэ Ногаяд, Лука, эн мун, со мый!
— А мый?
— Абу сійӧ кадыс, ті абу сійӧ йӧзыс, некытчӧ туйтӧм казакъяс ті лоинныд.
Да и со мыйта рочьясӧс вайисны!
Судитасны.
Збыльысь, эновт.
Кысь нин тіянлы!
Вот ми Гирчиккӧд, вӧвлі...
И старик заводитліс висьтавны ассьыс помтӧм историясӧ.
Но Лукашка видзӧдліс ӧшиньӧ.
— Дзик нин югыд, дядь, — торкис сійӧ старикӧс. — Кад, коркӧ пырав.
— Христос мед видзас тэнӧ, а ме армейскӧй ордас муна: кӧсйыси кыйсьыны нулыны; кажитчӧ, мортыс бур.
XVII
Ерошка ордысь Лукашка муніс гортас.
Кор локтіс гортас, еджыд лысва ру кыптӧма вӧлі мусьыс да вевттьӧма станицасӧ.
Тыдавтӧм скӧт заводитіс локны быд помысь.
Тшӧкыдджыка да гораджыка чуксасисны петукъяс.
Воздухыс лои сӧдзджык, и народ заводитіс чеччыны узянінысь.
Матӧ воӧм бӧрын Лукашка заводитіс видлавны асланыс дворлысь руысла вазьӧм заборсӧ, хаталысь кильчӧ да восьса гиднясӧ.
Дворын ру пиас кыліс черӧн керасьӧм.
Лукашка пырис керкаас.
Мамыс сылӧн чеччӧма нин вӧлі, сулаліс пач вом дорын да лӧдіс сэтчӧ пес.
Крӧвать вылын узис на ичӧт чойыс.
— Мый, Лукашка, гуляйтсис? — ньӧжйӧ шуис мамыс. — Кӧні вӧлін войнассӧ?
— Станицаын вӧлі, — дышиника вочавидзис пиыс, перйис чехолысь винтовкасӧ да видлаліс сійӧс.
Мамыс довкйӧдлыштіс юрнас.
Полка вылӧ порок кисьтӧм бӧрын Лукашка судзӧдіс мешӧк, перйис кымынкӧ тыртӧм хозырь да заводитіс зарядитчыны. Сійӧ мичаа сюяліс тряпкаӧн гартыштӧм пуляяс.
Сюйӧм хозырьяссӧ пиньнас нетшышталӧм да видлалӧм бӧрын тэчис мешӧкӧ.
— А мый, мам, ме тэныд тшӧктылі зӧбняяс дзоньтавны: дзоньталін, али мый? — шуис сійӧ.
— Кыдз нӧ!
Немӧйыд мыйкӧ рытбыд дзоньталіс.
Али кад нин кордонад мунны?
Ме тэнӧ пӧшти эг и аддзыв.
— Со лӧсьӧдчышта, и колӧ мунны, — вочавидзис Лукашка да пуктіс пороксӧ. — А кӧні немӧйыс?
Али петіс?
— Буракӧ, пес поткӧдлӧ.
Век тэ вӧсна шогсис.
Ог нин, шуӧ, ме сійӧс аддзыв.
Тадзи кинас чужӧм вылас индас, шлочкерас да сьӧлӧм бердас и топӧдас кияссӧ; жаль пӧ.
Петавны корны, али мый?
Абрек йывсьыд ставсӧ гӧгӧрвоӧма.
— Кор, — шуис Лукашка. — Да менам сэні гос вӧлі, вай татчӧ: шашкаӧс мавтны колӧ.
Старука петіс, и некымын минута мысти дзуртысь поскӧд пырис Лукашкалӧн немӧй чойыс.
Сійӧ вӧлі воксьыс квайт арӧсӧн ыджыдджык да зэв ёна муніс эськӧ сылань, не кӧ став немӧйяслы лӧсялана тупӧй да вӧраса грубӧй чужӧмыс.
Сы вылын вӧлі дӧмасӧсь грубӧй дӧрӧм; кокъясыс кӧмтӧмӧсь да няйтчӧмаӧсь; важ лӧз чышъяна.
Сьыліыс, киясыс да чужӧмыс вӧліны мужиклӧн кодь ёнӧсь.
И паськӧм и став сертиыс тыдаліс, мый сійӧ век вӧчӧ мужскӧй удж.
Сійӧ пыртіс пес моздор да чӧвтіс пач дорӧ джоджас.
Сэсся локтіс вокыс дорӧ, нюммуніс чукырӧсь чужӧмнас, вӧрзьӧдіс сійӧс пельпомӧдыс да заводитіс кияснас, чужӧмнас да став телӧнас вӧчавны сылы тэрыб знакъяс.
— Бур, бур!
Молодеч Степка! — шуаліс вокыс юрнас довкйӧдлӧмӧн. — Ставсӧ лӧсьӧдӧма, дзоньталӧма, молодеч!
Со тэныд таысь! — И сійӧ перйис зепсьыс кык преник да сетіс чойыслы.
Немӧйлӧн чужӧмыс гӧрдӧдіс, и сійӧ нимкодьысла дикӧя мурӧстіс.
Преникъяссӧ кватитӧм бӧрын сійӧ ещӧ на тэрыбджыка кутіс висьтавны, тшӧкыда индывліс ӧтарӧ да кыз чуньнас нуӧдліс синкымъясӧдыс и чужӧм кузяыс.
Лукашка гӧгӧрвоис чойыслысь сёрнисӧ да, юрнас довкнитлывлігтыр, нюмъялыштіс.
Чойыс висьталіс, мый нывъяс радейтӧны Лукашкаӧс да ӧти ныв, Марьянка, ставсьыс медбур, и сійӧ радейтӧ сійӧс.
Марьянка йылысь висьталіс найӧ керкалань кинас тэрыба индывлӧмӧн, аслас синкымъяс, чужӧм вылӧ индӧмӧн, чапкӧдӧмӧн да юрнас катлӧдлӧмӧн.
«Радейтӧ» — петкӧдліс сійӧ кисӧ морӧс бердас топӧдлӧмӧн, а сэсся окаліс кисӧ да быттьӧ мыйкӧ кутліс.
Мамыс бӧр пырис керкаӧ да кор казяліс, мый йылысь висьталіс немӧй, нюмъяліс да довкйӧдліс юрнас.
Немӧй петкӧдліс сылы прениксӧ да нимкодьысла бара ымзыштіс.
— Ме Улиталы тӧндзи висьталі, мый корасьысьясӧс ыста, — шуис мамыс, — менсьым кывъясӧс бура примитіс.
Лукашка нинӧм шутӧг видзӧдліс мамыс вылӧ.
— Да мый, мам?
Вина колӧ нуны.
Вӧв колӧ.
— Нуа, кор кадыс лоас; бӧчкаяс лӧсьӧда, — шуис мамыс; сылы, тыдалӧ, эз вӧв окота, медым пиыс суитчис овмӧсӧ. — Тэ мунігад, — шуис пиыслы старука, — посводзсьыс босьт мешӧксӧ.
Йӧзлысь уджді, тэныд кордонӧ нуны запті.
Али сакваад * пуктан?
* Сакваӧн казакъяс шуӧны сумка, кодӧс новлӧдлӧны седлӧ сайын. (Примечание авторлӧн.)
— Ладнӧ, — вочавидзис Лукашка. — А Гирей-хан кӧ локтас ю сайысь, тэ сійӧс кордонӧ ысты, а то ӧні дыр оз лэдзлыны.
Мог эм сы дінӧ.
Сійӧ кутіс лӧсьӧдчыны мунны.
— Ыста, Лукашка, ыста.
Мый нӧ, Ямка ордын век и гуляйтінныд, сідзкӧ? — шуис старука. — Мися жӧ, войнас ме чеччылі скӧт дінӧ, кывзі да быттьӧ тэнад гӧлӧсыд вӧлі сьыланінас.
Лукашка нинӧм эз шу, петіс посводзӧ, пельпом вомӧн волысаліс сумкасӧ, сюялыштіс зипунсӧ, босьтіс ружьесӧ да сувтыштліс порог вылӧ.
— Прӧщай, мам, — ас бӧрсяыс ворота игналігмоз шуис сійӧ мамыслы. — Назаркакӧд тэ ысты ичӧт бӧчка — йӧзыслы кӧсйыси; сійӧ пыралас.
— Христос мед видзас тэнӧ, Лукашка!
Ен тэкӧд!
Ыста, выль бӧчкаысь ыста, — шуаліс мамыс забор дорӧ матыстчигмоз. — Да со мый кывзы, — забор вомӧн копыртчӧмӧн содтіс сійӧ.
Казак сувтіс.
— Тэ тані гуляйтін, но, слава богу!
Кыдзи том мортлы не гажӧдчыны?
Но, и енмыс шуд сетіс.
Тайӧ бур.
А сэнісӧ нин смотри, пиук, эн...
Ёнджыка начальникыдлысь кывзысь!
А ме и вина вузала, деньга запта вӧв ньӧбны и ныв корала.
— Ладнӧ, ладнӧ! — зумыштчӧмӧн вочавидзис пиыс.
Немӧй горӧдіс, медым сы вылӧ видзӧдліс вокыс.
Петкӧдліс юрсӧ да кисӧ, мый лоӧ бритӧм юр, чеченец.
Сэсся, синкымъяссӧ воча топӧдліг, петкӧдліс, быттьӧкӧ метитчӧ ружьеысь, горӧдіс да тэрыба чивгис, катлӧдліс юрнас.
Сійӧ висьталіс, медым Лукашка ещӧ виис чеченецӧс.
Лукашка гӧгӧрвоис, серӧктіс да, мышсьыс бурка улысь ружьесӧ кутыштігтыр, тэрыб, кокни воськолӧн саялі сук руас.
Ворота дорын чӧв ланьтӧмӧн сулалыштӧм бӧрын старушка бӧр пырис керкаас да пыр жӧ босьтчис уджӧ.
XVIII
Лукашка муніс кордонӧ, а Ерошка дядь сэк жӧ шутёвтіс понъяслы да, плетень вывті вуджӧм бӧрын, керкаяс сайӧд кытшолӧн, муніс Оленин квартираӧдз (кыйсьыны мунігӧн сійӧ эз радейт паныдасьны бабаяскӧд).
Оленин узис на, да весиг Ванюша, коді садьмис нин, но эз на чеччы, видзӧдлывліс ас гӧгӧрыс да думайтіс, кад али абу кад чеччыны, кор Ерошка дядь, кыйсян паськӧма да мыш саяс ружьеа, восьтіс ӧдзӧссӧ.
— Бедь! — горӧдіс сійӧ аслас кыз гӧлӧсӧн. — Тревога!
Чеченецъяс локтісны!
Иван!
Бариныдлы самӧвар пукты.
А тэ чеччы!
Пыр жӧ! — горзіс старик. — Вот тадзи миянын, бур мортӧй!
Со и нывъяс нин чеччӧмаӧсь.
Видзӧдлы ӧшиньӧдыд, видзӧдлы, вала мунӧ, а тэ узян.
Оленин садьмис да чеччис.
И сэтшӧм лӧсьыд, гажа лои старикӧс аддзӧм бӧрын да сылысь гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын.
— Ӧдйӧ!
Ӧдйӧ, Ванюша! — горӧдіс сійӧ.
— Тадзи тэ и кыйсьыныд ветлывлан!
Йӧзыс завтракайтны, а тэ узян.
Лям!
Кытчӧ? — горӧдіс старик пон вылас. — Ружьеыд дась али абу? — горзіс сійӧ, быттьӧкӧ быдса йӧз чукӧр вӧлі керкаас.
— Но, мыжа, нинӧм он вӧч.
Ванюша, порок!
Пыжи! — шуаліс Оленин.
— Штраф! — горзіс старик.
— <fra>Дю те вулеву</fra>? * — шпыннялігтыр шуис Ванюша.
* Чай колӧ?
— Тэ абу миян!
Он ми моз сёрнит, чӧрт! — горзіс сы вылӧ старик пинь вужъяссӧ кушӧдлӧмӧн.
— Первойысь прӧститлӧны, — ыджыд сапӧгъяссӧ кӧмалігмоз шутитіс Оленин.
— Прӧщайтлӧны первойысьтӧ, — шуис Ерошка, — а мӧдысь дыр узян, ведра чихирь штраф.
Шондіыс шонтас, сэки кӧртӧ он су.
— Да кӧть и суан, сійӧ жӧ вежӧраджык ми дорысь, — шуис Оленин стариклӧн рытнас висьталӧм кывъясӧн, — сійӧс он ылӧд.
— Да тэ серав!
Вот ви, сэки и сёрнит.
Но, регыдджык!
Видзӧд, со и кӧзяиныд тэ ордӧ локтӧ, — шуис ӧшиньӧд видзӧдысь Ерошка. — Со, вӧччӧма, выль зипун пасьталӧма, медым тэ аддзылін, мый сійӧ офицер.
Эк! народ, народ!
Збыльысь, Ванюша висьталіс, мый кӧзяин кӧсйӧ аддзӧдлыны баринӧс.
— <fra>Ларжан</fra> *, — шуис сійӧ баринлы хорунжийлӧн мог йылысь.
Сы бӧрся катласигтыр важнӧя пырис комнатаӧ ачыс хорунжий. Сійӧ вӧлі выль черкескаа, пельпомъяс вылас офицерскӧй погонъяс, сапӧгъяссӧ весалӧма, — казакъяслӧн шоча овлантор, — чужӧм вылас тӧдчис нюм. Поздравитіс воӧмӧн.
* Деньга.
Хорунжий, Илья Васильевич, вӧлі образованнӧй казак, вӧвлӧма Россияын, школьнӧй учитель да, главнӧйыс, благороднӧй.
Сійӧ кӧсйис кажитчыны благороднӧйӧн; но мичӧдчӧм, веглясьӧм, самоуверенность да омӧлик сёрни сертиыс пыр жӧ тӧдчис, мый сійӧ Ерошка дядь кодь жӧ.
Тайӧ тӧдчис и сылӧн гожъялӧм чужӧм серти, и кияс сертиыс, и гӧрдӧдыштӧм ныр сертиыс.
Оленин корис сійӧс пуксьыны.
— Видза олан, батюшка Илья Васильевич! — чеччигмозыс шуис Ерошка да, кыдзи кажитчис Оленинлы, ироническӧя улӧдз копрасьыштіс.
— Олан-вылан, дядь!
Тэ тан нин? — сылы небрежнӧя юрнас довкнитыштлӧмӧн вочавидзис хорунжий.
Хорунжий вӧлі ар нелямына, тув кодь дзор тошка, косіник, вӧсни да мича да сылӧн арлыдлы ещӧ зэв на свежӧй.
Оленин дорӧ воӧм бӧрын сійӧ, тыдалӧ, поліс, медым сійӧс эз примитны обыкновеннӧй казак пыдди, да зілис пыр жӧ сетны тӧдны ассьыс тӧдчанлунсӧ.
— Тайӧ миян египетскӧй Нимврод, — самодовольнӧя нюмъялігтыр шуис сійӧ Оленинлы да индіс старик вылӧ. — Господин водзын ловкӧй.
Быдтор вылӧ миян первой.
Удитінныд нин тӧдмавны?
Ерошка дядь видзӧдіс аслас ва кӧма кокъяс вылӧ, думайтігтыр катлӧдліс юрсӧ, быттьӧкӧ шензис хорунжийлӧн сюсьлун да ученость вылӧ, да ас кежас шуаліс: «Гицкӧй Нимрод!
Мыйсӧ оз думышт?»
— Да вот кыйсьыны кӧсъям мунны, — шуис Оленин.
— Сідз-сідз, — нюжӧдіс хорунжий, — а менам могтор эм ті дінӧ.
— Мый прикажитанныд?
— Кыдзи ті эм благороднӧй морт, — заводитіс хорунжий, — да кыдзи ме ачымӧс верма гӧгӧрвоны, мый миян эм жӧ офицерскӧй звание да та вӧсна вермам вочасӧн пыр страктуйтчыны кыдзи и став благороднӧй йӧз.
(Сійӧ дугдыштліс да нюмъялігтыр видзӧдліс старик вылӧ и Оленин вылӧ.)
Но кӧсйинныд кӧ эськӧ ті, менам согласие серти, сы вӧсна мый менам гӧтырӧй эм миян сословиеын йӧй нывбаба, абу вермӧма ӧні тырвыйӧ гӧгӧрвоны тіянлысь тӧрытъя кывъяснытӧ.
Сы вӧсна мый менам квартира полкӧвӧй адъютантлы вермис лоны сетӧма конюшнятӧг квайт монетысь, — а дон мынтытӧг ме пыр, кыдзи благороднӧй морт, верма ыстыны ас ордысь.
А сы вӧсна мый тіянлы окота, то ме, кыдзи ачым офицерскӧй званиеа, верма быдторйын сӧгласитчыны личнӧ тіянкӧд, да кыдзи татчӧс крайса олысь, не сідзи кыдзи эськӧ миян обычай серти, а быдторйын верма соблюдайтны условиеяс...
— Бура висьталӧ, — броткыштіс старик.
Хорунжий дыр на сёрнитіс татшӧм сямӧн жӧ.
Ставсьыс таысь Оленин сьӧкыда вермис гӧгӧрвоны, мый хорунжий кӧсйӧ босьтны тӧлысьын квайт шайт эзысьӧн.
Сійӧ окотапырысь сӧгласитчис да корис гӧстьӧс юны чай стӧкан.
Хорунжий ӧткажитчис.
— Миян йӧй сяма обряд серти, — шуис сійӧ, — ми лыддям кыдз быттьӧ грекӧн юны мирскӧй стӧканысь.
Сійӧс кӧть, менам образование серти, ме эськӧ верми гӧгӧрвоны, но менам гӧтыр аслас слаблун кузя...
— Мый нӧ, чай юны?
— Лэдзанныд кӧ, ме ассьым стӧкан вая, особӧйӧс, — вочавидзис хорунжий да петіс кильчӧ вылӧ. — Стӧкан вай! — горӧдіс сійӧ.
Некымын минута мысти воссис ӧдзӧс, и ӧдзӧс костӧд стӧкансӧ мыччис розӧвӧй дӧрӧм соска гожъялӧм том ки.
Хорунжий матыстчис, босьтіс стӧкансӧ да мыйкӧ вашкӧдчыштіс нылыскӧд.
Оленин кисьтіс чай хорунжийлы особӧй, а Ерошкалы мирскӧй стӧканӧ.
— Но ог кӧсйы тіянӧс манитны, — шуис хорунжий да пӧлясигтыр тэрмасьӧмӧн юис аслас стӧканысь пӧсь чайсӧ. — Ме сідз жӧ ёна чери кыя и татчӧ локті сӧмын недыр кежлӧ, должность кузя.
Тожӧ кӧсъя видлыны, оз-ӧ усь меным шуд босьтны Тереклысь даръяссӧ.
Надейтча, ті и ме ордӧ коркӧ пыраланныд юыштны рӧдительскӧйӧс, миян станичнӧй обычай серти, — содтіс сійӧ.
Хорунжий копрасьыштіс, кутліс Оленинлысь кисӧ да петіс.
Кыйсьыны мӧдӧдчигас Оленин кыліс хорунжийлысь тшӧктана да тӧлкӧвӧй гӧлӧссӧ, коді сетіс приказаниеяс гортсаяслы.
А кымынкӧ минута мысти Оленин аддзыліс, кыдзи пидзӧсӧдз пуджӧм гача да косясьлӧм бешмета хорунжий, пельпом вылӧ кулӧмъяс босьтӧмӧн, муніс сылӧн ӧшинь увті.
— Плут жӧ, — шуис Ерошка дядь, коді вӧлі помалӧ мирскӧй стӧканысь чайсӧ. — Мый нӧ, неужели тэ сылы сідзи и кутан мынтыны квайт монетӧн?
Кутшӧм нӧ тайӧ делӧ!
Станицаын медбур хатасӧ кык монетысь сетасны.
Ок бесыд!
Да ме тэныд ассьым куим монетысь сета.
— Ог, ме татчӧ нин кольчча, — шуис Оленин.
— Квайт монет!
Тыдалӧ, йӧй деньга.
Э-эк! — шуаліс старик. — Чихирь вай, Иван!
Туйӧ мӧдӧдчытӧдз закуситӧм да водка юӧм бӧрын Оленин да старик ӧтлаын петісны ывлаӧ час кӧкъямыс асылын.
Воротаын найӧ зурасисны доддялӧм арбаӧ.
Син вылӧдз чышъянасьӧм еджыд чышъяна, дӧрӧм вылас пасьталӧм бешмета, сапӧга да киас кузь ньӧръя Марьяна кыскис ӧшъясӧс сюраныс кӧрталӧм гезйӧд.
— Матушка! — шуис старик да кутіс матыстчыны сідзи, быттьӧкӧ кӧсйӧ кватитны нылӧс.
Марьянка ырыштчис сы вылӧ ньӧрнас да зэв мича синъяснас гажаа видзӧдліс кыкнанныс вылӧ.
Оленинлы лои ещӧ гажаджык.
— Но, мунам, мунам! — шуис сійӧ ружьесӧ пельпом вылӧ волысаліг да нывлысь сы вылӧ видзӧдӧмсӧ чувствуйтіг.
— Ги!
Ги! — кыліс налы Марьяналӧн гора гӧлӧсыс, и та бӧрын вӧрзьӧм арбаыс кутіс дзуртны.
Станица сайӧд да пӧскӧтина вывті мунігӧн Ерошка сёрнитіс.
Сійӧ эз вермы вунӧдны хорунжийӧс да ӧтарӧ видіс сійӧс.
— Да мыйысь тэ сы вылӧ сэтшӧма скӧралан? — юаліс Оленин.
— Скуп!
Ог радейт, — вочавидзис старик. — Прӧпадитас, ставыс кольӧ.
Кодлы чӧжӧ?
Кык керка стрӧитіс.
Мӧд сад вокыслысь мырддис.
Ӧд и бумажнӧй делӧяс кузя сэтшӧм жӧ пон!
Мукӧд станицаясысь волывлӧны сы ордӧ бумагаяс гижӧдны.
Кыдзи гижас, сідзи буретш и артмас.
Стӧч сідзи и вӧчас.
Да кодлы чӧжнысӧ?
Ӧти детинка да ныв сӧмын; верӧссайӧ сетас, некод оз коль.
— Сідзкӧ приданнӧй вылӧ и чӧжӧ, — шуис Оленин.
— Кутшӧм приданнӧй?
Нывсӧ босьтӧны, нылыс важнӧй.
Да ӧд сэтшӧм чӧртыд, мый и сетнысӧ ещӧ кӧсйӧ озыр сайӧ.
abu
Лука казак эм, менам сосед да племянник, бур том морт, коді тай чеченецтӧ виис, важӧн корасьӧ; со век оз сет.
Ӧтитор шуӧ, мӧдтор, коймӧдӧс; нылыс том на, шуӧ.
А ме тӧда, мый думайтӧ.
Кӧсйӧ, медым копрасисны.
Ӧні мыйта срамыс вӧлі тайӧ ныв вӧснаыс.
А век жӧ Лукашка сайӧ сетасны.
Сы вӧсна мый станицаын первой казак, джигит, абрекӧс виис, крест сетасны.
— А мый тайӧ?
Ме тӧрыт, кор ветлӧдлі дворӧд, аддзылі, кыдзи кӧзяинлӧн нылыс кутшӧмкӧ казаккӧд окасис, — шуис Оленин.
— Ошйысян, — сувтыштлӧмӧн горӧдіс старик.
— Ей-богу, — шуис Оленин.
— Чӧрт баба, — думыштчӧмӧн шуис Ерошка. — А кутшӧм казакыс?
— Ме эг аддзыв кутшӧм.
— Но, шапка вылас курпейыс кутшӧм? еджыд?
— Да.
— А зипуныс гӧрд?
Тэ ыджда тушанас?
— Абу, ыджыдджык.
— Сійӧ и эм. — Ерошка гораа серӧктіс. — Сійӧ и эм. Менам Марка.
Сійӧ, Лукашка.
Ме сійӧс Маркаӧн шуа, шутита.
Сійӧ и эм.
Радейта!
Сэтшӧм жӧ и ме вӧвлі, батьӧй.
Мый на вылӧ видзӧднысӧ?
Вӧвлі, мамыскӧд, невесткакӧд узьӧ менам душенькаӧй, а ме век жӧ сюйся.
Вӧвлі — ыджыдӧ пуксьыліс; мамыс ведьма вӧлі, чӧрт; страсть эз радейт менӧ, — воа, вӧвлі, нянякӧд (мӧдног кӧ другкӧд), Гирчикӧн шулісны.
Локта ӧшинь улас, сылы пельпом вылас кая, ӧшиньсӧ лэпта, да и корся.
Сійӧ сэні лабич вылын узьліс.
Ӧтчыд коркӧ садьмӧді сійӧс.
Сійӧ кыдз тай чилӧстас!
Менӧ эз тӧд.
Коді тайӧ?
А меным сёрнитнысӧ оз позь.
Мамыс нин бергавны кутліс.
Ме шапкаӧс пӧрччи да сылы чужӧмас и зурги: сэки пыр жӧ и тӧдіс шапкаса рубец сертиыс.
Чеччис.
Вӧвлі, нинӧмыс дзик оз ков.
И каймактӧ тэныд, и виноградтӧ, быдторсӧ ваяс, — содтіс Ерошка, коді ставсӧ объясняйтіс практическӧя. — Да эз ӧти вӧв.
Олӧмыс бур вӧлі.
— А ӧні мый?
— А вот мунам пон бӧрсяыс, пу вылӧ фазанӧс лэптам, сэки лый.
— Тэ эськӧ мед Марьянка бӧрсяыс ухаживайтін?
— Тэ видзӧд понъяс вылас.
Рытнас докажита, — шуис старик аслас радейтана Ляма вылӧ индігтыр.
Найӧ чӧв ланьтісны.
Сёрнитігтыр воськов сё прӧйдитӧм бӧрын старик бара сувтіс да индіс туй вомӧн куйлысь ньӧр вылӧ.
— Мый тайӧ тэ думайтан? — шуис сійӧ. — Тэ думайтан, тайӧ сідзи?
Абу.
Тайӧ ньӧрйыс лёка куйлӧ.
— Мыйӧн нӧ лёкасӧ?
Старик серӧктіс.
— Нинӧм он тӧд.
Тэ кывзы менсьым.
Кор тадзи ньӧр куйлӧ, тэ сы вывті эн воськовт, а либӧ кытшовт, либӧ шыбит сійӧс туй вывсьыс да молитва лыддьы: «<rus>Отцу и сыну и святому духу</rus>», и мун водзӧ.
Нинӧм оз вӧч.
Тадзисӧ менӧ старикъяс на велӧдлісны.
— Но, мыйся народ, — шуис Оленин. — Тэ лучшӧ висьтав Марьяна йывсьыс.
Мый нӧ, сійӧ гуляйтӧ Лукашкаыскӧд?
— Ш-ш!
Ӧні чӧв ов, — старик бара шӧпкӧдӧмӧн орӧдіс тайӧ сёрнисӧ, — сӧмын кывзы.
Вӧрӧд со мунны кутам.
И старик, векни туйӧд, коді пырӧ дикӧй сук вӧрӧ, аслас поршнияснас шытӧг восьлалігтыр, прӧйдитіс водзӧ.
Чужӧмсӧ сійӧ кӧрӧмӧн некымынысь видзӧдліс Оленин вылӧ, коді шарӧдчис да зутшйӧдліс аслас ыджыд сапӧгъяснас. Ружьесӧ кужтӧг нуӧм вӧсна сійӧ некымынысь крукасьліс туй вылӧ быдмӧм пуяслӧн лапъясӧ.
— Эн шумит, ньӧжйӧджык мун, салдат! — скӧрысь вашкӧдіс сылы старик.
Воздухын тӧдчис, мый шондіыс петіс нин.
Руыс разалыштіс, но вӧр йывсӧ вевттис на.
Вӧрыс кажитчис вывті джуджыд.
Водзӧ быд воськовтӧм бӧрын местаыс вежсис.
Быд куст, быд ичӧтик камыш кажитчылісны пуӧн.
ХІХ
Руыс мыйтакӧ кыптіс да вешйис керкаяслӧн камышӧвӧй вевтъяс вылысь, мыйтакӧ пӧри лысваӧ, кӧтӧдіс туйяссӧ да заборъяс дорысь турунсӧ.
Быдлаын трубаясысь пуркйис тшын.
Народыс петіс станицаысь — коді удж вылӧ, коді ю дорӧ, коді кордонъясӧ.
Охотникъяс мунісны турунӧн кыскӧм васӧд туй кузя орччӧн-орччӧн.
Понъяс, бӧжнас ӧвтчигтыр да кӧзяин вылӧ видзӧдлывлігтыр, котӧртісны туй бокъясті.
Воздухын бергалісны ном чукӧръяс да вӧтчисны кыйсьысьяс бӧрся, вевттьылісны налысь мышсӧ, синъяссӧ да кияссӧ.
Ӧвтіс турун дукӧн да вӧрса ва руӧн.
Оленин век ӧтарӧ видзӧдлывліс арба вылӧ, кӧні пукаліс Марьянка да ньӧрйӧн вӧтліс ӧшъяссӧ.
Вӧлі лӧнь.
Станицалӧн шыясыс, кодъяс кылісны войдӧр, ӧні эз нин кывны кыйсьысьясӧдз; сӧмын кустъясын шарӧдчисны понъяс да шочиника шыасьлісны лэбачьяс.
Оленин тӧдіс, мый вӧрын опаснӧ, мый абрекъяс век дзебсясьӧны тайӧ местаясас.
Сійӧ тӧдіс сідзжӧ, мый вӧрын пода мортлы ружье эм ён защита.
Оз позь шуны, мый сылы вӧлі страшнӧ, но сійӧ чувствуйтіс, мый сы местаын мӧдлы вӧлі эськӧ страшнӧ, и руа, васӧд вӧрас торйӧн сюся видзӧдігтыр, кывзысис шочиника кывлысь слаб шыясӧ, кватитліс ружьесӧ да лолі сылӧн приятнӧй, выль чувство.
Водзвылын мунысь Ерошка дядь сувтліс быд ва гӧп дорӧ, тӧдчыліс кӧ сэні зверлӧн орчча кык кок туй, да, на вылӧ бура видзӧдігтыр, индывліс найӧс Оленинлы.
Сійӧ пӧшти эз сёрнит; сӧмын шочиника да шӧпкӧдӧмӧн вӧчліс ассьыс замечаниеяссӧ.
Туйыс, кыті найӧ мунісны, коркӧ вӧлӧма вӧла туй да сійӧ важӧн нин эжсялӧма.
Карагачевӧй да чинарӧвӧй вӧрыс кыкнанладор туй бокас вӧлі сэтшӧм сук да тырӧма посни чащаӧн, мый сы пыр нинӧм эз тыдав.
Пӧшти быд пу вылісяньыс уліӧдзыс вӧлі гартсьӧма дикӧй виноградникӧн; уліас тшӧкыда быдмис сьӧд терновник.
Быд ичӧтик эрд вӧлі тырӧма лежнӧгӧн да руд йыла камышӧн.
Кӧнсюрӧ зверьяслӧн гырысь да фазанъяслӧн посни туннель кодь трӧпаяс кежлісны туй вылысь вӧр чащаӧ.
Скӧтӧн талявтӧм тайӧ вӧрас растительностьыслӧн выныс быд воськолын шензьӧдліс Оленинӧс, коді эз на аддзыв нинӧм татшӧмсӧ.
Тайӧ вӧрыс, опасностьыс, аслас таинственнӧй шӧпкӧдчӧмнас старикыс, аслас мужественнӧй стройнӧй станнас Марьянка и гӧраясыс — ставыс тайӧ Оленинлы кажитчис вӧтӧн.
— Фазанӧс лэпті, — ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдлывлігтыр шӧпкӧдӧмӧн шуис старик да лэдзис чужӧм вылас шапкасӧ. — Чужӧмтӧ вевттьы: фазан, — сійӧ скӧрысь ӧвтыштіс Оленинлань да пӧшти бауӧн муніс водзӧ, — морт чужӧмсӧ оз радейт.
Оленин вӧлі бӧрын на, кор старик сувтіс да кутіс видзӧдны пу вылӧ.
Петук котсьыштіс пу вывсянь пон вылӧ, коді увтіс сійӧс, и Оленин аддзис фазансӧ.
Но сэк жӧ пушкаысь моз гымӧбтіс лыйӧм шы Ерошкалӧн ён ружьеысь, петук шпорӧдчыштіс и уси, гӧныс пуркмуні.
Старик дінӧ локтігӧн Оленин повзьӧдіс мӧдсӧ.
Сійӧ чургӧдіс ружьесӧ да грымӧбтіс.
Фазаныс бергалігтыр кайис веськыда вылӧ, а сэсся из моз, увъясӧ крукасьлігтыр, уси чащаӧ.
— Молодеч, — сералігтыр шуис старик, коді эз кужлы лыйны лэбигӧн.
Фазанъясӧс босьтӧм бӧрын найӧ мунісны водзӧ.
Ветлӧдлӧм да ошкӧм вӧсна возбудитчӧм Оленин ӧтарӧ зілис сёрнитны стариккӧд.
— Сулав!
Татчӧ мунам, — торкис сійӧс старик, — тӧрыт тані кӧр кок туй вӧлі.
Чащаӧ кежӧм да воськов куимсё мунӧм бӧрын найӧ петісны эрд вылӧ, кытчӧ вӧлі быдмӧма камыш. Сійӧ кытсюрӧ вӧлі ойдӧма ваӧн.
Оленин некыдз эз вермы вӧтчыны пӧрысь кыйсьысь бӧрся.
Ерошка дядь воськов кызь сайын водзын копыртчис, довкнитіс юрнас да ӧвтіс сылы кинас.
Сы дорӧ воӧм бӧрын Оленин аддзис морт кок туй, кодӧс индіс сылы старик.
— Аддзан?
— Аддза.
А мый? — кыдз позьӧ спокойнӧйӧн лоны зільӧмӧн шуис Оленин. — Морт кок туй.
Сылы друг воис юрас Куперлӧн Патфайндер * йылысь да абрекъяс йылысь мӧвп, а старик муніс зэв таинственнӧя, та вӧсна сійӧ эз лысьт юавны да сомневайтчис, кыйсьӧм али опасность старик таинственностьлӧн помкаыс.
* «Патфайндер» — Ф. Куперлӧн роман.
— Абу, тайӧ абу менам кок туйыс, — прӧстӧя шуис старик да индіс турун вылӧ, код улын муртса тыдыштіс зверь кок туй.
Старик муніс водзӧ.
Оленин эз кольччы сыысь.
Воськов кызь кымын мунӧм да улӧ лэччӧм бӧрын найӧ воисны грушаяслӧн паськыд коръяса чащаӧ; груша пу улас муыс вӧлі сьӧд да тыдаліс зверлӧн свежӧй след.
Виноградникӧн кыӧм местаыс вӧлі вевта, уютнӧй, пемыд да ыркыд беседка кодь.
— Асывнас татчӧ волӧма, — ышловзьӧмӧн шуис старик, — гуыс ва руа, свежӧй.
Вӧрын, насянь воськов дас сайын, друг кыліс зэв гораа рутшка-ратшкакылӧм.
Кыкнанныс дрӧгнитісны да кутчысисны ружьеясас, но нинӧм эз тыдав; сӧмын кыліс, кыдзи чегъясисны кос увъяс.
Муртса кылыштліс скачитӧм да сійӧ кутіс юравны век ылынджык и ылынджык, а сылӧн шумыс пыр паськыдджыка паськаліс лӧнь вӧртіыс.
Оленин сьӧлӧмын быттьӧкӧ мыйкӧ ори.
Сійӧ сідз прӧста видзӧдіс веж чащаас и, медбӧрын, чӧвтіс синсӧ старик вылӧ.
Ерошка дядь, ружьесӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн, сулаліс вӧрзьӧдчывтӧг; шапкаыс сылӧн вӧлі вешйыштӧма бӧрвыв, синъясыс вӧвлытӧма югъялісны, и дженьдаммӧм виж пиньяса восьса вомыс вӧлі кыдзкӧ аслысног кынмӧма.
— Кӧр, — шуис сійӧ.
Сэсся лёкысь чӧвтіс ружьесӧ муӧ да заводитіс тракйыны асьсӧ дзор тошкӧдыс. — Тані сулалӧма!
Туй вывсяньыс колӧма матыстчыны!
Йӧй!
йӧй! — И сійӧ лёкысь нетшыштіс асьсӧ тошкӧдыс.
abu
Вӧр весьтас ру пиас быттьӧкӧ мыйкӧ лэбаліс; век ылынджык и ылынджык да паськыдджыка кыліс повзьӧдӧм кӧрлӧн пышйӧмыс.
Рӧмыдӧн нин Оленин стариккӧд, мудз, тшыг да ён, локтіс бӧр.
Ӧбед вӧлі дась.
Сійӧ сёйис, юыштіс стариккӧд сідзи, мый сылы лои шоныд и гажа, да петіс кильчӧ вылӧ.
Син водзын рытъя кыа весьтын бара вӧліны гӧраяс.
Бара старик висьталіс кыйсьӧм йылысь, абрекъяс йылысь, душенькаяс йылысь, беззаботнӧй, удалӧй олӧм йылысь ассьыс помтӧм историяяс.
Бара красавица Марьянка пыравліс, петавліс да вуджліс двор вомӧн.
Дӧрӧм улас тӧдчис красавицалӧн вына, некодӧн вӧрзьӧдлытӧм телӧ.
ХХ
Мӧд луннас Оленин ӧтнас, стариктӧг, муніс сійӧ местаас, кытысь найӧ стариккӧд повзьӧдісны кӧрсӧ.
Сійӧ эз кут кытшовтны воротасӧ, а вуджис колючкаа ӧграда вывтіыс, кыдзи станицаын вӧчлісны и став мукӧдъяс.
И эз на удит весавны черкеска вывсьыс крукасьӧм лысъяссӧ, а водзын котӧртысь понйыс лэптіс нин кык фазанӧс.
Сӧмын на пырис сійӧ вӧр пиӧ, пыр жӧ ӧтарӧ кутісны кыпӧдчавны фазанъяс.
(Старик тӧрыт эз петкӧдлы сылы тайӧ местасӧ, медым видзны сійӧс кӧбылкаӧн кыйсьӧм вылӧ.)
Оленин дас кыкысь лыйӧмӧн виис вит фазанӧс да, тернъяс пиысь найӧс чукӧртігас, сэтшӧма мудзис, мый пӧсьыс шорӧн визувтіс.
Сійӧ чукӧстіс понсӧ, лэдзис курокъяссӧ, дрӧб вылӧ пуктіс пуляяс да, номъясысь черкеска сосъяснас ӧвтчигтыр, ньӧжйӧник муніс тӧрытъяинӧ.
Но понсӧ, коді мунігас веськавліс фазан туйяс вылӧ, некыдз эз вермы нуӧдны, и сійӧ виис ещӧ кык фазанӧс, манитчис на дінын да тӧрытъя тӧдсаинъясӧ воис сӧмын луншӧр кежлӧ.
Луныс вӧлі дзик кымӧртӧм, лӧнь, жар.
Асъя варуыс весиг вӧрас косьмӧма, да ном чукӧръяс сідзи и лясісны чужӧмӧ, мышкӧ, ки вылӧ.
Сьӧд понйыс лои руд: мыш вылас сплӧш вӧлі лясӧмаӧсь номъяс.
Черкескаыс, код пыр номъяс сюйлісны нырнысӧ, лои сэтшӧм жӧ.
Оленин дась вӧлі пышйыны номъяссьыс; сылы кажитчис нин, мый гожӧмын станицаын и овнысӧ оз позь.
Сійӧ мӧдӧдчыліс нин гортас, но уси дум вылас, мый кыдзкӧ олӧны жӧ йӧзыс да шуис терпитны, лэдзис асьсӧ номъяслы сёйны.
И — тешкодьтор — луншӧр гӧгӧр тайӧ ощущениеыс сылы кутіс кажитчыны нин приятнӧйӧн.
Сылы весиг кажитчис, мый эз кӧ вӧв сійӧс быд боксянь кытшалысь тайӧ ном атмосфераыс, тайӧ ном нильӧгыс, коді ки улын тӧдчис пӧсялӧм чужӧм вылас, тайӧ став телӧ зӧлитӧмыс, то татчӧс вӧрыс эз ло эськӧ сылы сэтшӧм бурӧн да мичаӧн.
Насекомӧйяслӧн тайӧ кымӧр кодь чукӧръясыс сэтшӧм ёна лӧсялісны тайӧ дикӧй, вывті-вывті озыр растительностьыслы, зверьяслӧн да лэбачьяслӧн помтӧмлуныслы, тайӧ сьӧдкодь зеленьыслы, тайӧ чӧскыд дука, жар воздухыслы, Терексянь быдлаӧ паськалысь да кӧнкӧ ӧшйӧм коръяс улын булькакылысь гудыр ваа тайӧ канаваясыслы; Оленинлы лои приятнӧ буретш сійӧ, мый кажитчыліс войдӧр ужаснӧйӧн да терпитны позьтӧмӧн.
Кор сійӧ кытшовтіс тӧрыт зверӧс аддзылан местасӧ да некодӧс эз паныдав, сылы окота лои шойччыштны.
Шондіыс ӧшаліс веськыда вӧр весьтын, и югӧръясыс веськыда инмисны юрас да мышкас, кор сійӧ петліс эрд вылӧ либӧ туй вылӧ.
Сизим сьӧкыд фазаныс доймытӧдз мудзтісны коссӧ.
Оленин корсис кӧрлысь тӧрытъя кок туйяссӧ, пырис чащаӧ куст улӧ сійӧ местаас, кӧні тӧрыт куйліс кӧр, и водіс куст улас.
Сійӧ видлаліс ас гӧгӧрсьыс сьӧдов зеленьсӧ, видлаліс васӧд местасӧ, кӧрлысь пидзӧс туйяссӧ, сьӧд му ёкмыльсӧ, кодӧс нетшыштӧма кӧр, да ассьыс тӧрытъя кок туйяссӧ.
Сылы вӧлі ыркыд, лӧсьыд; нинӧм йылысь сійӧ эз думайт, нинӧм эз ков.
И друг некутшӧм помкатӧм шудлун да ставсӧ радейтӧм вӧсна сылӧн лоис сэтшӧм тешкодь чувство, мый сійӧ, челядьдырся важ привычка серти, кутіс пернапасасьны да кодӧскӧ аттьӧавны.
Сылы друг торъя яснӧя воис юрас, мый вот ме, Дмитрий Оленин, сэтшӧм особеннӧй став ловъя ловъяс пиысь, ӧні куйла ӧтнам, енмыс тӧдас кӧні, сійӧ местаас, кӧні оліс кӧр, мича, пӧрысь кӧр, коді, гашкӧ, некор эз аддзыв мортӧс, да сэтшӧм местаын, кӧні йӧз пиысь некод некор эз пукавлы да тайӧс эз думайтлы.
«Пукала, а ме гӧгӧр сулалӧны том да пӧрысь пуяс, и на пиысь ӧти гартчӧма дикӧй виноградӧн; ме гӧгӧр жуӧны фазанъяс, вӧтлӧны ӧта-мӧднысӧ, да, гашкӧ, кылӧны виӧм вокъяснысӧ».
Сійӧ малалыштіс кинас ассьыс фазанъяссӧ, видлаліс найӧс да черкескаас чышкаліс шоныд вирӧн ляксьӧм кияссӧ.
«Гашкӧ, кылӧны чакалкаяс да недовольнӧйӧсь, писькӧдчӧны мӧдарӧ; ме дінын, налы зэв ыджыд діясӧн кажитчысь коръяс костті лэбигӧн, воздухын жуӧны да зыньгӧны номъяс: ӧти, кык, куим, нёль, сё, тысяча, миллион ном, и ставныс найӧ мыйкӧ да мыйлакӧ зыньгӧны ме дінын, и на пиысь быдӧн сэтшӧм жӧ особеннӧй, кыдзи и ме ачым».
Сылы яснӧя кыліс, мый думайтӧны да зыньгӧны номъяс.
«Татчӧ, татчӧ, ребята!
Со кодӧс позьӧ сёйны», — зыньгӧны найӧ да лясӧны сы вылӧ.
И сылы гӧгӧрвоана лои, мый сійӧ ньӧти абу роч дворянин, московскӧй обществоса член, сылӧнтӧ да сылӧнтӧ друг да рӧдня, а прӧста сэтшӧм жӧ ном, сэтшӧм жӧ фазан либӧ кӧр, кодъяс ӧні олӧны сы гӧгӧрын.
«Сідзи жӧ, кыдзи найӧ, кыдзи Ерошка дядь, олышта, кула.
И збыль сійӧ шуӧ: сӧмын турун быдмас».
«Да мый нӧ, мый турун быдмас? — водзӧ думайтіс сійӧ. — Век колӧ овны, колӧ лоны шудаӧн; сы вӧсна мый ме сӧмын ӧтитор желайта — шуд.
Всё равно, мыйӧн кӧть ме эг вӧв: сэтшӧм жӧ зверь, кыдзи ставыс, код вылын быдмас турун, и сэсся нинӧм, либӧ ме рамка, кытчӧ пуктыссьӧ единӧй божестволӧн юкӧныс, — век жӧ колӧ овны зэв бура.
Кыдзи нӧ колӧ овны, медым лоны шудаӧн, и мыйла ме эг вӧв шуда войдӧрсӧ?»
И кутіс казьтывны ассьыс бӧрӧ кольӧм олӧмсӧ, и ачыс аслыс лои зывӧк.
Ачыс аслыс кажитчис сылы сэтшӧм требовательнӧй эгоистӧн, кӧть эськӧ збыльвылас сылы нинӧм оз вӧлі ков.
И сійӧ ӧтарӧ видзӧдіс ас гӧгӧрыс пырыстыдалысь зелень вылӧ, лэччысь шонді вылӧ да кымӧртӧм небеса вылӧ, и чувствуйтіс асьсӧ век сэтшӧм жӧ шудаӧн, кыдзи и войдӧр.
«Мый вӧсна ме шуда и мыйла ме олі войдӧр? — думыштіс сійӧ. — Кутшӧма ме вӧлі требовательнӧй ас дорӧ, кыдзи думыштлывлі да нинӧм эг вӧч аслым, яндзим да шоглун кындзи!
А со кыдзи нинӧм оз ков меным шуд вылӧ!»
И друг сылы быттьӧкӧ воссис выль свет.
«Шуд — со мый, — шуис сійӧ аслыс ачыс, — шуд сыын, медым овны мукӧдъяслы вылӧ.
И тайӧ гӧгӧрвоана.
Морт душаын эм шуд вылӧ потребность; сідзкӧ, сійӧ законнӧ.
Эгоистическӧя сійӧс удовлетворяйтігӧн, мӧдногӧн кӧ, аслыд озырлун, слава, олӧмын удобство, радейтӧм корсигӧн, вермас лоны, мый обстоятельствоясыс артмасны сідзи, мый оз кут позьны могмӧдны тайӧ кӧсйӧмъяссӧ.
Сідзкӧ, тайӧ кӧсйӧмъясыс незаконнӧйӧсь, а абу шуд вылӧ потребностьыс незаконнӧй.
Кутшӧм нӧ кӧсйӧмъяс вермасны лоны пыр могмӧдӧмаӧсь ортсыса условиеяс вылӧ видзӧдтӧг?
Кутшӧмъяс?
Радейтӧм, самоотвержение!»
Тайӧ, кыдзи сылы кажитчис, выль истинасӧ восьтӧм бӧрын, сійӧ лои сэтшӧм рад да кутіс волнуйтчыны, мый чеччыштіс да терпитны вермытӧг кутіс корсьны, кодлы эськӧ регыдджык жертвуйтны аснас, кодлы эськӧ вӧчны буртор, кодӧс эськӧ радейтны.
«Ӧд нинӧм аслым оз ков, — век думайтіс сійӧ, — мыйла нӧ не овны мукӧдлы вылӧ?»
Сійӧ, босьтіс ружьесӧ, кӧсйис регыдджык мунны гортас, медым гӧгӧр думайтны ставсӧ тайӧс да аддзыны случай вӧчны буртор, да петіс вӧр чащаысь.
Эрд вылӧ писькӧдчӧм бӧрын сійӧ гӧгӧр видзӧдліс: шондіыс эз нин тыдав, пу йывъяс сайын лоӧма ыркыдджык, и местаыс сылы кажитчис дзик тӧдтӧм да эз вӧв сы кодь, коді кытшавліс станицасӧ.
Ставыс друг вежсис — и поводдяыс, и вӧрыс; небесаыс вевттьысьыштӧма кымӧръясӧн, пу йывъясын шумитіс тӧв, гӧгӧр тыдалісны сӧмын камышъяс да пӧрласьӧм пӧрысь вӧр.
Сійӧ заводитіс чуксавны понсӧ, коді котӧртіс сы дінысь кутшӧмкӧ зверь бӧрся, и гӧлӧсыс кыліс кӧнкӧ ылын.
И друг сылы лои вывті гажтӧм.
Сійӧ заводитіс тіравтӧдз повны.
Юрӧ воисны абрекъяс, виӧмъяс, кодъяс йылысь сылы висьтавлісны, и сійӧ виччысис: вот-вот куст сайысь петас чеченец, и сылы ковмас дорйыны олӧмсӧ да кувны либӧ пышйыны.
Сылы дум вылас усьлі и ен, и водзӧ лоана олӧмыс сідзи, кыдзи некор эз усьлы дум вылӧ таӧдз важӧн.
А гӧгӧр вӧлі сійӧ жӧ шуштӧм, стрӧг, дикӧй природаыс.
«И сулалӧ-ӧ, медым овны ас вӧснаыд, — думайтіс сійӧ, — кор вот-вот кулан, и кулан нинӧм буртор вӧчтӧг, да сідзи, мый некод оз тӧдлы».
Сійӧ муніс сыланьӧ, кодарын, сы ногӧн, вӧлі станицаыс.
Кыйсьӧм йылысь сійӧ эз нин думайт, чувствуйтіс асьсӧ вывті мудзӧмаӧн да ещӧ на сюсьджыка, синъяссӧ шармӧдӧмӧн, полігтыр видзӧдіс быд куст, быд пу вылӧ, быд здук виччысис олӧмыслы пом.
Прамӧй дыр кытшлалӧм бӧрын сійӧ петіс канава дорӧ, кыті визувтіс Терекысь лыаа кӧдзыд ва, да, медым водзӧ не шӧйтны, шуис мунны тайӧ канава пӧлӧныс.
Сійӧ муніс и ачыс эз тӧд, кытчӧ петкӧдас сійӧс канаваыс.
Друг сы бӧрвылын шаракылыштіс камышыс.
Сійӧ дрӧгнитіс да кватитіс ружьесӧ.
Сылы аслыс лои ас пондаыс яндзим: кывсӧ нюжӧдӧмӧн кашкысь понйыс уськӧдчис канаваса кӧдзыд ваӧ да заводитіс лакны сійӧс.
Сійӧ юис васӧ понйыскӧд тшӧтш да муніс сылань, кодарӧ кыскис понйыс, и та дырйи чайтіс, мый понйыс сійӧс петкӧдас станицаӧ.
Но, кӧть и сы дінын ӧні ёрт пыдди вӧлі понйыс, матігӧгӧрыс сылы кажитчис ещӧ шуштӧмджык.
Вӧрыс ӧтарӧ пемдіс, тӧлыс содіс да вынаджыка шувгис чегъясьӧм пӧрысь пу туганъясын.
Кутшӧмкӧ гырысь лэбачьяс чилзігтыр гӧгралісны тайӧ пуяс гӧгӧрыс.
Растительностьыс вочасӧн лои гӧльджык, тшӧкыдджыка паныдасьлісны шӧпкӧдчысь камыш да зверь кок туйясӧн серлӧдлӧм лыа эрдъяс.
Тӧвлӧн шувгӧм дінӧ ӧтувтчис ещӧ кутшӧмкӧ шуштӧм, ӧтсяма шум.
Вообщӧ сьӧлӧм вылас лои гажтӧм.
Сійӧ видліс кинас мышсьыс фазанъяссӧ, и ӧти фазан эз сюр.
Фазаныслӧн орӧма голяыс, и пӧткаыс вошӧма, вӧнь костас чурвидзис сӧмын вирӧсь голяыс да юрыс.
Сылы лои сэтшӧм страшнӧ, мый эз кут аддзыны места.
Сійӧ юрбитіс енлы, и поліс сӧмын ӧтиторйысь, мый нинӧм буртор вӧчтӧг кулас; а сылы сэтшӧм окота вӧлі овны, овны, медым вӧчны самоотвержениелысь подвиг.
XXI
Друг быттьӧкӧ шонді кутіс дзирдавны сылӧн душаын.
Сійӧ кыліс рочӧн сёрнитӧм, кыліс Тереклысь тэрыба да ӧтмоза визувтӧмсӧ, и воськов кык бӧрын сы водзладорын воссис юлӧн вешйысь коричневӧй веркӧсыс, берегъясын да кӧсаяс вылын васӧд руд лыаыс, ылі степь, кордонса вышка, коді торъяліс ва весьтас, домалӧм кокъяса седлӧа вӧв, коді ветлӧдліс туруна бадьяс пӧвстті, да гӧраяс.
Кымӧр сайысь ӧти здук кежлӧ мыччысьліс гӧрд шонді да бӧръя югӧръяснас мичаа югнитліс ю кузялаыс, веськавліс камышъяс вылӧ, вышка вылӧ да ӧтчукӧрӧ чукӧртчӧм казакъяс вылӧ, кодъяс пӧвстын Оленинлы кыдзкӧ тӧдлытӧг син улас уси Лукашка аслас кыпыд фигуранас.
Оленинлы бара некутшӧм сэтшӧм помкатӧг кутіс кажитчыны, мый сійӧ шуда.
Сійӧ пырис Нижне-Протоцкӧй постӧ, коді сулаліс Терек бокын, юсайса мирнӧй ауллы паныд.
Сійӧ здоровайтчис казакъяскӧд, но эз на аддзы некутшӧм помка вӧчны эськӧ кодлыкӧ буртор, и пырис керкаӧ.
И керкаын эз сюр тайӧ помкаыс.
Казакъяс примитісны сійӧс кӧдзыда.
Сійӧ пырис мазанкаӧ да ӧзтіс папирос.
Казакъяс Оленин вылӧ торъясӧ эз видзӧдны, ӧти-кӧ, сы вӧсна, мый сійӧ куритіс папирос, мӧд-кӧ, сы вӧсна, мый налӧн вӧлі тайӧ рытас мӧд ылӧдчантор.
Гӧраяссянь лазутчиккӧд воисны немирнӧй чеченецъяс, виӧм абреклӧн рӧдняясыс, вештыны сылысь телӧсӧ.
Станицаысь виччысисны казачӧй начальствоӧс.
Виӧм абреклӧн ыджыд тушаа, тшӧтшӧдӧм да гӧрдӧн краситӧм тошка вокыс, кӧть сійӧ вӧлі киссьӧм черкескаа да папахаа, вӧлі царь кодь спокойнӧй да величавӧй.
Чужӧмнас сійӧ зэв ёна муніс виӧм абреклань.
Сійӧ некод вылӧ эз чӧвтлыв синсӧ, ӧтчыд эз видзӧдлы виӧм вок вылас, лажыньтчӧмӧн пукаліс вуджӧрын, сӧмын куритіс каллянсӧ, куритігӧн сьӧлыштлывліс да шочиника лэдзліс гортаннӧй звукъяс, а сылӧн ёртыс сюся кывзіс сійӧс.
Тӧдчис, мый тайӧ джигит, коді абу ӧтчыд нин аддзылӧма рочьясӧс дзик мӧд условиеясын да мый ӧні рочьяслӧн не сӧмын нинӧм оз шензьӧд, но и нинӧм интереснӧйсӧ оз аддзы тась.
Оленин матыстчыліс виӧм морт дінӧ да заводитліс видзӧдны сы вылӧ, но вокыс спокойнӧя зывӧкпырысь видзӧдліс Оленин вылӧ синкым вывтіыс да скӧрысь мыйкӧ шуис крута.
Лазутчик тэрыба вевттис виӧм мортлысь чужӧмсӧ черкескаӧн.
Оленинӧс зэв ёна шензьӧдіс джигит чужӧм вылын величественностьыс да стрӧглуныс; сійӧ заводитліс панны сыкӧд сёрни, юаліс, кутшӧм аулысь сійӧ, но чеченец муртса синсӧ чӧвтлыштіс сы вылӧ, зывӧка сьӧлыштіс да бокӧ бергӧдчис.
Оленинӧс вывті ёна шензьӧдіс сійӧ, мый горец оз интересуйтчы сыӧн, но тайӧс объяснитіс сӧмын йӧйлунӧн да кыв гӧгӧрвотӧмӧн.
Сійӧ шыасис горецлӧн ёрт дінӧ.
Ёртыс, лазутчик да переводчик, вӧлі сэтшӧм жӧ киссьӧм паськӧма, но сьӧд, а абу рыжӧй, зэв визув, лым кодь еджыд пиньяса да югъялысь сьӧд синъяса.
Лазутчик окотапырысь заводитіс сёрнитны да корис папирос.
— Найӧ вит вок, — кывъяссӧ бертлӧдлігтыр джынвыйӧ рочӧн висьталіс лазутчик, — со тайӧс сылысь коймӧд вокӧс нин рочьяс виисны, сӧмын кыкӧн колины; сійӧ джигит, бур джигит, — чеченец вылӧ индӧмӧн висьталіс лазутчик. — Кор виӧмаӧсь Ахмед-ханӧс (тадзи шуисны виӧм абрекӧс), сійӧ пукалӧма ю саяс камыш пӧвстын; сійӧ ставсӧ аддзылӧма: кыдзи сійӧс пуктӧмаӧсь каюкӧ да кыдзи берегас вайӧмаӧсь.
Сійӧ войӧдзыс пукалӧма; кӧсйӧма лыйны старикӧс, да мукӧдъяс абу лэдзӧмаӧсь.
Лукашка матыстчис сёрнитысьяс дорӧ да пуксис.
— А кутшӧм аулысь? — юаліс сійӧ.
— Со, эсійӧ гӧраясас, — шуис лазутчик да индіс Терек сайын лӧзалысь гӧраяс костӧ. — Суюк-сусӧ тӧдан?
Сы сайын верст дас лоӧ.
— Суюк-суысь Гирей-ханӧс тӧдан? — юаліс Лукашка да тыдалӧ, гордитчис, мый сійӧ сыкӧд тӧдса. — Менам кунак.
— Менам сосед, — вочавидзис лазутчик.
— Молодеч! — И Лукашка заводитіс сёрнитны переводчиккӧд татарскӧй кыв вылын, тыдалӧ, ёна интересуйтчис.
Регыд воисны верзьӧмӧн сотник да станичнӧй; свита пыдди вӧліны кык казак.
Сотник, коді вӧлі выль казачӧй офицеръяс пиысь, здоровайтчис казакъяскӧд; но сылы воча армейскӧйяс моз некод эз горӧд: «<rus>Здравия желаем, ваше благородие</rus>», и сӧмын кодсюрӧ вочавидзисны прӧстӧ копыртчылӧмӧн.
Ӧткымынъяс, на лыдын тшӧтш Лукашка, чеччисны да сувтісны веськыда.
Урядник доложитіс, мый пост вылын ставыс лючки-ладнӧ.
Ставыс тайӧ кажитчис Оленинлы серам петкӧдлана: быттьӧкӧ тайӧ казакъясыс ворсісны.
Но форменность пыдди регыд лоины прӧстӧй отношениеяс; и сотник, коді вӧлі мукӧдъяс кодь жӧ дошлӧй, збоя кутіс сёрнитны переводчиккӧд татарскӧй кыв вылын.
Гижисны кутшӧмкӧ бумага, сетісны сійӧс лазутчиклы, босьтісны сы ордысь деньга да матыстчисны телӧ дорӧ.
— Коді лоӧ Гаврилов Лука? — шуис сотник.
Лукашка босьтіс шапкасӧ да матыстчис.
— Тэ йылысь ме ысті рапорт полковӧйлы.
Мый артмас, ог тӧд; ме гижи крест вылӧ, — урядникӧ водз.
Тэ грамотнӧй?
— Абу.
— А кутшӧм тэ молодеч! — век на начальник моз асьсӧ кутіс сотник. — Шапкаась.
Сійӧ кутшӧм Гавриловъяслӧн?
Кызыслӧн, али мый?
— Племянник, — вочавидзис урядник.
— Тӧда, тӧда.
Но, босьтӧй, отсалӧй налы, — шыасис сійӧ казакъяс дінӧ.
Лукашкалӧн чужӧмыс тыри радлунӧн да кажитчис мукӧд кадся дорысь мичаджыкӧн.
Урядник дорысь вешйӧм да шапкаасьӧм бӧрын сійӧ бара пуксис Оленин дінӧ.
Кор телӧсӧ нуӧма лои каюкӧ, виӧм чеченецлӧн вокыс локтіс берег дорӧ.
Казакъяс асланыс тӧдлытӧг вешйыштісны, медым сетны сылы туй.
Сійӧ вына кокнас йӧткыштчис берег дорсьыс да чеччыштіс пыжӧ.
Сэки сійӧ первойысь, кыдзи кажитчис Оленинлы, тэрыба чӧвтліс синсӧ став казакъяс вылӧ да бара мыйкӧ крута юаліс ёртыслысь.
Ёртыс мыйкӧ вочавидзис да индіс Лукашка вылӧ.
Чеченец видзӧдліс сы вылӧ да, ньӧжйӧ бергӧдчӧм бӧрын, заводитіс видзӧдны мӧдар берегӧ.
Эз ненавидитӧм, а кӧдзыда зывӧктӧм тӧдчис тайӧ видзӧдласас.
Сійӧ ещӧ мыйкӧ шуис.
— Мый сійӧ шуис? — юаліс Оленин вертляв переводчиклысь.
— Тіян миян виӧны, миян тіян чергӧдӧны.
Дзик ӧткодь хурда-мурда, — тыдалӧ, пӧръяліс лазутчик да еджыд пиньяссӧ жерйӧдлӧмӧн серӧктіс, сэсся чеччыштіс каюкӧ.
Виӧм чеченецлӧн вокыс пукаліс вӧрзьӧдчывтӧг да видзӧдіс мӧдар берегӧ.
Сійӧ сэтшӧма ненавидитіс да презирайтіс, мый сылы весиг интересуйтанаыс тані нинӧм эз вӧв.
Лазутчик, каюк помӧ сувтӧмӧн, пыж ӧтар-мӧдарӧ пелыссӧ вуджӧдлӧмӧн, пелька веськӧдліс да дугдывтӧг сёрнитіс.
Ва визувсӧ накӧсӧ поткӧдысь каюк век ичӧтмис и ичӧтмис, гӧлӧсъяс муртса кутісны кывны, и медбӧрын, тыдаланінын, найӧ сибӧдчисны мӧдар берегӧ, кӧні сулалісны налӧн вӧвъясыс.
Сэні найӧ петкӧдісны шойсӧ; сы вылӧ видзӧдтӧг, мый вӧлыс кӧть и поліс, пуктісны сійӧс седлӧ вомӧн, пуксисны вӧвъяс вылӧ да восьласӧн мунісны туй кузя аул дорті, кытысь петіс йӧз чукӧр видзӧдны на вылӧ.
А таладор берегын казакъяс вӧліны вывті дӧвӧльнӧйӧсь да гажаӧсь.
Быд боксянь кылісны серам да шуткаяс.
Сотник да станичнӧй пырисны гӧститыштны мазанкаӧ.
Гажа чужӧма Лукашка (чужӧмсӧ сійӧ зілис петкӧдлыны степеннӧйӧн) пукаліс Оленин водзладорын да, гырддзаяснас пидзӧс вылас пыксьӧмӧн, вӧлаліс бедьтор.
— Мыйла ті куританныд? — быттьӧкӧ интересуйтчӧмӧн шуис сійӧ. — Бур ӧмӧй?
Сійӧ, тыдалӧ, тайӧс шуис сӧмын сы вӧсна, мый аддзӧ вӧлі — Оленинлы абу лӧсьыд да казакъяс пӧвстын сійӧ ӧтка.
— Сідзи, велалі, — вочавидзис Оленин, — а мый?
— Гм!
Ми вок кӧ куритны кутіс, беда!
Со ӧд абу ылынӧсь гӧраясыс, — гӧраяс вылӧ индӧмӧн шуис Лукашка, — а он мун!..
Кыдзи нӧ ті ӧтнанныд гортад мунанныд: пемыд?
Ме тіянӧс колльӧда, кӧсъянныд кӧ, — шуис Лукашка, — ті корӧй урядниклысь.
«Кутшӧм молодеч», — казаклӧн гажа чужӧм вылӧ видзӧдігмоз думыштіс Оленин.
Сылы дум вылас уси Марьянка да окыштчӧмыс, кодӧс сійӧ кывзіс ворота сайысь, и Лукашка сылы лои жаль, жаль сылӧн пемыдлуныс.
«Мый тайӧ татшӧмыс? — думайтіс сійӧ. — Морт виис мӧд мортӧс, и шуда, нимкодь, быттьӧкӧ вӧчис медся буртор.
Неужели сӧвестьыс оз висьтав сылы, мый тані нинӧм вылӧ ёнасӧ радлыны?
Мый шудыс абу сыын, медым виавны, а сыын, медым жертвуйтны аснад?»
— Но, ӧні сы шӧрӧ эн веськав, вокӧ, — шуис кодкӧ Лукашкалы каюк колльӧдысь казакъяс пиысь, — кывлін, кыдзи тэ йылысь юаліс?
Лукашка лэптіс юрсӧ.
— Вежа пиыс? — юаліс Лукашка; тайӧ кыв улас колӧ гӧгӧрвоны чеченецӧс.
— Вежа пиыд оз сувт, а рыжӧй вокыс прамӧй вежа пи.
— Медым кевмас енлы, мый ачыс ловйӧн муніс, — сералігтыр шуис Лукашка.
— Мый нӧ тэ радуйтчан? — Лукашкалысь юаліс Оленин. — Тэнсьыд воктӧ кӧ виисны, тэ ӧмӧй эськӧ радлін?
Оленин вылӧ видзӧдысь синъясыс казаклӧн сералісны.
Сійӧ, кажитчӧ, гӧгӧрвоис ставсӧ, мый мӧдыс кӧсйис шуны сылы, но вӧлі татшӧм гӧгӧрвоӧмъясысь вылынджык.
— А мый нӧ?
Овлывлӧ и сідзи!
Ми вокӧс ӧмӧй оз виавны?
XXII
Сотник да станичнӧй мунісны; а Оленин, медым вӧчны Лукашкалы удовольствие да медым ӧткӧн не мунны пемыд вӧрӧд, корис лэдзны Лукашкаӧс, и урядник окотапырысь лэдзис сійӧс.
Оленин думайтіс, мый Лукашкалы окота аддзывны Марьянаӧс, и вообщӧ рад вӧлі другасьны татшӧм лӧсьыд, том, варов казаккӧд.
Лукашка да Марьянка кыдзкӧ асьныс ӧтлаасисны сылӧн воображениеын, и сылы нимкодь вӧлі думайтны на йылысь.
«Сійӧ радейтӧ Марьянаӧс, — думайтіс ас кежас Оленин, — а ме эськӧ верми радейтны сійӧс.
И сэки, кор найӧ мунісны пемыд вӧрӧд гортӧ, кутшӧмкӧ вына да сылы выль приятнӧй чувство шымыртіс сійӧс.
Лукашкалӧн сьӧлӧм вылас гажа жӧ вӧлі.
Мыйкӧ ӧта-мӧдӧс радейтӧм кодь тӧдчис зэв ёна торъялысь тайӧ кык том морт костас.
Быдпӧрйӧ, кор найӧ видзӧдлісны ӧта-мӧд вылӧ, налы окота вӧлі серавны.
— Тэныд кутшӧм воротаӧд? — юаліс Оленин.
— Шӧрсаӧдыс.
Да ме тіянӧс колльӧда нюрӧдзыс.
Сэні нин сэсся ті нинӧмысь энӧ полӧй.
Оленин серӧктіс.
— Да ме ӧмӧй пола?
Бӧр мун, ыджыд аттьӧ.
Ме ӧтнам муна.
— Нинӧм!
А меным нӧ мый вӧчны!
Кыдзи тіянлы не повны?
И ми полам, — сералігтыр жӧ да сылысь самолюбиесӧ лӧньӧдігтыр шуис Лукашка.
— Тэ ме ордӧ пырав.
Сёрнитыштам, юыштам, а асывнас мунан.
— Меным ӧмӧй оз сюр вой колльӧданіныс, — серӧктіс Лукашка, — да урядник корис бӧр воны.
— Ме тӧрыт кывлі, тэ сьылін, и ещӧ тэнӧ аддзылі...
— Ставсӧ йӧз... — И Лукашка катлӧдліс юрсӧ.
— Мый, тэ гӧтрасян, збыль? — юаліс Оленин.
— Мам кӧсйӧ гӧтравны.
Да ещӧ и вӧлӧй абу.
— Тэ абу строевӧй?
— Кысь нӧ!
Сӧмын лӧсьӧдча.
Ещӧ вӧлӧй абу, а судзӧднысӧ некысь.
Та вӧсна и оз гӧтравны.
— А уна-ӧ сулалӧ вӧлыс?
— Тӧндзи ӧтиӧс донъявлім ю сайысь, и квайтымын монет оз корны, а вӧлыс ногайскӧй.
— Локтан тэ ме дорӧ драбантӧ?
(Походын драбант — вестӧвӧй кодь, кодӧс сетлісны офицеръяслы.)
Ме тэнӧ клопочита и вӧв тэныд пӧдарита, — друг шуис Оленин. — Збыльысь, менам кык вӧв, ӧтиыс оз ков.
— Кыдзи оз ков? — сералігтыр шуис Лукашка. — Мыйла тіянлы пӧдаритнысӧ?
Ми лӧсьӧдам, ен сетас.
— Збыльысь!
Али он кӧсйы лоны драбантӧн? — шуис Оленин; сійӧ радліс, мый юрас воис Лукашкалы вӧв пӧдаритӧм йылысь мӧвп.
Но сылы мыйыськӧ вӧлі лӧсьыдтӧм да яндзим.
Сійӧ корсис и эз тӧд, мый шуны.
Лукашка первойӧн дзугис чӧвлунсӧ.
— Мый, Россияын тіян асланыд керка эм? — юаліс сійӧ.
Оленин эз вермы кутчысьны, и висьталіс, мый сылӧн эм не сӧмын ӧти, но и некымын керка.
— Бур керка?
Миян керкаясысь ыджыдджык? — бур сьӧлӧмӧн юаліс Лукашка.
— Ёна ыджыд, даспӧв, куим яруса, — висьталіс Оленин.
— А миянлӧн кодь вӧвъяс эмӧсь?
— Менам сё вӧв, да куимсё, нёльсё шайтаӧсь, сӧмын абу сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь тіян.
Эзысь деньгаӧн куимсё!
Рысистӧйӧсь, тӧдан...
А век жӧ ме татчӧсъяссӧ ёнджыка радейта.
— А мый нӧ ті татчӧ локтінныд, ас вӧляысь али эн? — век быттьӧкӧ сералыштігтыр юаліс Лукашка. — Со ті кытчӧ ылавлінныд, — шуис сійӧ да индіс дінтіыс кольысь туй вылӧ, — тіянлы эськӧ колі веськыдвылӧджык.
— Сідзи, ас окотаысь, — вочавидзис Оленин, — окота вӧлі видзӧдлыны тіянлысь местаяс, походъясын ветлӧдлыштны.
— Ветлі эськӧ походӧ ӧні, — шуис Лукашка. — Со, чакалкаяс лимзалӧны, — кывзысигтыр содтіс сійӧ.
— А тэныд абу страшнӧ, мый тэ виин мортӧс? — юаліс Оленин.
— Мыйысь нӧ повнысӧ?
А ветлі эськӧ походӧ! — выльысь шуис Лукашка. — Сэтшӧм окота, сэтшӧм меным окота...
— Гашкӧ, мунам ӧтлаын.
Миян рота мунас праздник водзвылын и тіян сотняныд сэк жӧ.
— И окота вӧлі тіянлы татчӧ локны!
Керка эм, вӧвъяс эмӧсь и холопъяс эмӧсь.
Ме эськӧ гуляйті да гуляйті.
Мый, тіян кутшӧмкӧ чин эм?
— Ме юнкер, а ӧні представитісны.
— Но, онӧ кӧ ошйысьӧй, мый тіян олӧмныд сэтшӧм, ме эськӧ гортысь некытчӧ эг мун.
Да ме и сідзи некытчӧ эськӧ эг мун.
Миянын бур овнысӧ?
— Да.
Вывті бур, — шуис Оленин.
Вӧлі дзик нин пемыд, кор найӧ, тадзи сёрнитігтыр, матыстчисны станица дорӧ.
Найӧс кытшаліс на пемыд вӧрлӧн сьӧд вуджӧрыс.
Тӧлыс шувгис пу туганъясын.
Чакалкаяс, кажитчӧ, на дінын друг лимӧстлывлісны, ваксисны да бӧрдісны; а водзын, станицаын, кыліс нин нывбаба сёрни, понъяслӧн увтӧм, мичаа тӧдчисны керкаяслӧн профильяс, югъялісны бияс да ӧвтіс кизяк тшынлӧн аслыспӧлӧс дукӧн.
Оленинлы сідзи и чувствуйтсис, торйӧн нин тайӧ рытас, мый тані станицаас сылӧн гортыс, сылӧн семьяыс, сылӧн став шудыс да мый сійӧ некор некӧн эз овлы и оз кут овны сэтшӧм шудаа, кыдзи тайӧ станицаас.
Сійӧ сэтшӧм ёна радейтіс тайӧ рытнас ставсӧ да торйӧн нин Лукашкаӧс!
Гортӧ воӧм бӧрын Оленин ачыс петкӧдіс гиднясьыс Грозныйын ньӧбӧм — эз сійӧс, код вылын ачыс ветліс, а мӧдсӧ, кӧть абу нин том, но мича на — вӧвсӧ да сетіс Лукашкалы.
Тайӧ Лукашкаӧс зэв ёна шензьӧдіс.
— Мыйла тіянлы меным пӧдаритнысӧ? — шуис Лукашка. — Ме тіянлы нинӧм на бурсӧ эг вӧч.
— Збыльысь, меным нинӧм оз сулав, — вочавидзис Оленин, — босьт, и тэ меным мыйкӧ пӧдаритан...
Вот и походӧ мунам.
Лукашка падмыштіс.
— Но, мый нӧ тайӧ?
Вӧлыс ӧмӧй этша сулалӧ? — шуаліс сійӧ да эз видзӧд вӧв вылӧ.
— Босьт жӧ, босьт!
Он кӧ тэ босьт, тэ менӧ ӧбидитан.
Ванюша, нуӧд сы ордӧ бускосӧ.
Лукашка босьтіс дом поводӧдыс.
— Но, ыджыд аттьӧ.
Вот, думайттӧг-гадайттӧг...
Оленин вӧлі дас кык арӧса детинка кодь шуда.
— Домав сійӧс татчӧ.
Сійӧ бур вӧв, ме Грозныйын ньӧби, и скачитӧ збоя.
Ванюша, вай миянлы чихирь.
Пырам хатаас.
Вайисны вина.
Лукашка пуксис да босьтіс чапура.
— Ен сетас, и ме тіянлы бурӧс вӧча, — шуис сійӧ вина юигмозыс. — Кыдзи шуӧнысӧ тэнӧ?
— Дмитрий Андреич.
— Но, Митрий Андреич, енмӧй видз тэнӧ.
Кунакъяс лоам.
Ӧні волы ми ордӧ коркӧ.
Кӧть и ми йӧзыс абу озырӧсь, а век жӧ кунакӧс гӧститӧдам.
Ме и мамлы тшӧкта, мыйкӧ кӧ ковмас: каймак либӧ виноград.
А кордонӧ кӧ локтан, ме тэныд слуга, кыйсьыны, ю сайӧ-ӧ, кытчӧ окота.
Вот неважӧн эг тӧд: кутшӧм кабанӧс вилі.
Сідзи казакъяслы юклі, а то эськӧ тэныд вайи.
— Бур, ыджыд аттьӧ.
Тэ сійӧс сӧмын эн доддяв, сійӧ доддялӧмнас эз ветлӧдлыв.
— Кыдзи уж вӧлӧс доддялан!
А вот ещӧ ме тэныд шуа, — шуис Лукашка гӧлӧссӧ чинтӧмӧн, — кӧсъян кӧ, менам кунак эм, Гирей-хан; корис туй вылӧ кыйӧдчыны, кыті гӧраяссянь ветлӧдлӧны, вай мунам ӧтлаын;
небось, ме тэнӧ ог вузав, тэнад мюрид лоа.
— Мунам, мунам коркӧ.
Лукашка, кажитчӧ, дзикӧдз успокоитчис да гӧгӧрвоис Оленинлысь сы дінӧ относитчӧмсӧ.
Сылӧн спокойствиеыс да прӧстлуныс шензьӧдісны Оленинӧс да сылы весиг неуна эз вӧв лӧсьыд.
Найӧ дыр сёрнитісны, и сёрӧн нин Лукашка, абу код (сійӧ некор эз вӧвлы код), но уна юӧма, топӧдліс Оленинлысь кисӧ да петіс сы ордысь.
Оленин видзӧдліс ӧшиньӧд, мый кутас вӧчны Лукашка сы ордысь петӧм бӧрын.
Юрсӧ улӧдз ӧшӧдӧмӧн Лукашка восьлаліс ньӧжйӧ.
Сэсся, вӧвсӧ ворота сайӧ петкӧдӧм бӧрын, друг пыркнитіс юрсӧ, кань моз чеччыштіс вӧв вылӧ, лӧсьӧдыштіс домсӧ, гикнитіс да тӧвзис улича кузя.
Оленин думайтіс, мый Лукашка нимкодьысла мунас Марьянка дорӧ сёрнитны; но, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Лука эз вӧч тадзи, Оленинлӧн сьӧлӧм вылас вӧлі сэтшӧм лӧсьыд, кутшӧм эз вӧвлы некор.
Сійӧ детинка моз радліс да эз вермы кутчысьны, медым не висьтавны Ванюшалы не сӧмын сы йылысь, мый сійӧ пӧдаритіс Лукалы вӧвсӧ, но и сы йылысь, мыйла пӧдаритіс, и висьталіс шуд йылысь ассьыс теориясӧ ставнас.
Ванюша эз ошкы тайӧ теориясӧ да объявитіс, мый <fra>ларжан ильньяпа</fra> *, и сы вӧсна ставыс тайӧ пустяки.
* Деньга абу.
Лукашка кежис гортас, чеччис вӧв вывсьыс да сетіс сійӧс мамыслы, тшӧктіс лэдзны сійӧс казакъяслӧн вӧв табунӧ; а ачыс тайӧ жӧ войнас должен вӧлі бӧр мунны кордонӧ.
Немӧй чойыс босьтчис нуӧдны вӧвсӧ да знакъясӧн петкӧдліс, мый сійӧ, мыйӧн сӧмын аддзас вӧв пӧдаритысь мортсӧ, пыр жӧ копыртчылас сылы кок улӧдз.
Пиыслысь висьталӧмсӧ кывзӧм бӧрын старука сӧмын катлӧдлыштіс юрнас да думайтіс, мый Лукашка гусяліс вӧвсӧ, и та вӧсна тшӧктіс югдытӧдзыс на нуӧдны вӧв табунӧ.
Лукашка ӧтнас муніс кордонӧ да пыр думайтіс Оленинлӧн поступок йылысь.
Сы ногӧн кӧть вӧлыс и эз вӧв бур, но век жӧ нин сулаліс нелямын монет дон, и Лукашка вӧлі зэв рад пӧдаркиыслы.
Мыйла Оленин пӧдаритіс вӧвсӧ, тайӧс сійӧ некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, и та вӧсна сы пытшкын эз вӧв аттьӧалӧм вылӧ некутшӧм чувство.
Мӧдарӧ, юрас бергалісны думъяс, мый юнкер мыйкӧ тані мудеритӧ.
Мый думыштӧма, сійӧ эз вермы гӧгӧрвоны, но и чайтны, мый тӧдтӧм морт сылы пӧдаритіс ассьыс вӧвсӧ сідзи, дзик прӧста, бур сьӧлӧм кузя, сылы кажитчис лӧсявтӧмӧн.
Вӧлі кӧ код, сэки эськӧ ещӧ вӧлі гӧгӧрвоана: кӧсйис куражитчыны.
Но юнкер вӧлі садь, а та вӧсна, гашкӧ, кӧсйис ньӧбны сійӧс кутшӧмкӧ омӧльтор вылӧ.
«Но да ылӧдчан! — думайтіс Лукашка. — Вӧлыссӧ ме ордын, а сэні тыдавны кутас.
Ме и ачым сямма.
Коді кодӧс ещӧ ылӧдас!
Видзӧдлам!» — думайтіс сійӧ и сэк жӧ чувствуйтіс, мый Оленинлы паныд колӧ лоны осторожнӧйӧн да та вӧсна сы дінӧ сьӧлӧмыс относитчис кӧдзыда.
Сійӧ некодлы эз висьтав, кыдзи сылы сюри вӧлыс.
Ӧтияслы шуліс, мый ньӧбис; мукӧдъяслы веськыдасӧ нинӧм эз шулы.
Но станицаын регыд тӧдмалісны правдасӧ.
Лукашкалӧн мамыс, Марьяна, Илья Васильевич да мукӧд казакъяс, кор тӧдмалісны, мый Оленин некутшӧм помкатӧг вӧчӧма пӧдарок, чуймисны да кутісны повныкодь юнкерысь.
Татшӧм полӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг тайӧ поступокыс кыпӧдіс Оленинлӧн прӧстлун да благородство дінӧ ыджыд уважение.
— Кылан, Лукашкалы ветымын монет дон сулалысь вӧв сетӧма юнкерыс, коді тай олӧ Илья Васильевич ордын, — шуаліс ӧти. — Озыр!
— Кывлі, — думыштчӧмӧн вочавидзис мӧд. — Буракӧ, услужитіс сылы.
Видзӧдлам, видзӧдлам, мый сыысь артмас.
Со ӧд Урваныдлы шудыс.
— Со ӧд кутшӧм кокньыд овтасаӧсь юнкеръясыд, беда! — шуаліс коймӧд. — Буретш ӧзтас либӧ мыйкӧ мӧдтор вӧчас.
XXIII
Оленинлӧн олӧмыс коли ӧткодя, рӧвнӧя.
Начальствокӧд да ёртъясыскӧд сійӧ этша имеитіс делӧ.
Озыр юнкерлӧн положениеыс Кавказын торъя выгӧднӧ та боксянь.
Удж вылӧ да учение вылӧ сійӧс эз ыстывлыны.
Экспедицияын ветлӧмысь сійӧс вӧлі представитӧма офицерӧ, а сійӧ кадӧдзыс сійӧс эз вӧрӧдны.
Офицеръяс лыддисны сійӧс аристократӧн да та вӧсна асьнысӧ кутісны сы дінӧ отношениеын достоинствоӧн.
Картіӧн ворсӧм да офицеръяслӧн юӧмъяс, сьылӧмъяс, кодъясын сійӧ участвуйтіс отрядас, сійӧс эз кыскыны, и сійӧ ачыс сідзжӧ ӧтдортчис станицаын офицерскӧй обществоысь да офицерскӧй олӧмысь.
Станицаясын офицерскӧй олӧмыс важысянь нин мунӧ аслысногӧн.
Кыдзи быд юнкер либӧ офицер крепостьын регулярнӧ юӧ портер, ворсӧ штосс, тӧлкуйтӧ экспедицияясын ветлӧмысь наградаяс йылысь, сідзи станицаын кӧзяевакӧд тшӧкыда юӧ чихирь, гӧститӧдӧ нывъясӧс закускаясӧн да маӧн, вӧтлысьӧ казачкаяс бӧрся, кодъяс вылӧ любитчӧ; мукӧддырйи и гӧтрасьӧ.
Оленин оліс пыр аслысногӧн да бессознательнӧя зывӧктіс тайӧ песӧм туйсӧ.
И тані сійӧ сідзжӧ эз мӧдӧдчы кавказскӧй офицеръяс олӧмлӧн песӧм туйӧд.
Кыдзкӧ сідз нин артмис, мый сійӧ садьмывліс ывла югдӧмкӧд тшӧтш.
Чай юӧм да аслас кильчӧ вывсянь гӧраясӧн, асывнас, Марьянаӧн любуйтчӧм бӧрын сійӧ пасьтавліс киссьӧм зипун, кодӧс вӧлі вурӧма ӧш кучикысь, кӧтӧдӧм кӧм, коді шусис поршниясӧн, вӧнявліс кинжалсӧ, босьтліс ружьесӧ и час квайт асылын мунліс станицаысь вӧрӧ.
Рытнас час сизимын сійӧ бӧр воліс мудз, тшыг, сьӧрсьыс, вӧнь сайӧ ӧшӧдӧмӧн, вайліс вит-квайт фазан, корсюрӧ зверӧс; мешӧкыс, кӧні куйлісны закуска да папиросъяс, век вӧвлі вӧрзьӧдлытӧм.
Юрын думъясыс кӧ эськӧ куйлісны сідзи жӧ, кыдзи мешӧкын папиросъясыс, то позис эськӧ аддзыны, мый став тайӧ дас нёль час чӧжыс ни ӧти дум эз вӧрзьыв сэні.
Гортӧ сійӧ воліс моральнӧ свежӧй, ён да дзик шуда.
Сійӧ эз вермы эськӧ висьтавны, мый йылысь сійӧ думайтіс став тайӧ кад чӧжыс.
Не то думъяс, не то важсӧ казьтылӧмъяс, не то мечтаяс шӧйтісны сылӧн юрас — шӧйтісны тайӧ ставыслӧн кусӧкъяс.
Очмас, юалас: мый йылысь сійӧ думайтӧ?
И асьсӧ ачыс аддзӧ казакӧн, коді уджалӧ казачка гӧтырыскӧд садйын, либӧ гӧраясын абрекӧн, либӧ кабанӧн, коді пышйӧ ачыс ассьыс.
И ӧтарӧ кывзысьӧ, гӧгӧр видзӧдалӧ да виччысьӧ фазанӧс, кабанӧс либӧ кӧрӧс.
Рытнас сы ордын непременнӧ нин пукалӧ Ерошка дядь.
Ванюша вайӧ осьмуха чихирь, и найӧ лӧня беседуйтӧны, юӧны, да, кыкнанныс дӧвӧльнӧйӧсь, разӧдчӧны узьны.
Аскинас бара кыйсьӧм, бара здоровӧй мудз, бара беседуйтігтыр тадзи юӧны да бара шудаӧсь.
Мукӧддырйи, праздникӧ либӧ шойччан лунӧ, сійӧ лунтыр олӧ гортын.
Сэки главнӧй занятиенас вӧвлі Марьянка; сійӧ, аслас казявтӧг, ӧшиньсянь либӧ кильчӧ вывсянь, горша видзӧдліс нывлӧн быд движение бӧрся.
Сійӧ видзӧдіс Марьянка вылӧ и радейтіс сійӧс (кыдзи кажитчис аслыс) сідзи жӧ, кыдзи радейтіс гӧраяслысь да небесалысь мичлунсӧ, и эз думайт некыдз матыстчыны ныв дінӧ.
Сылы кажитчис, мый сы костын да Марьяна костын оз вермыны лоны ни сэтшӧм отношениеяс, кодъяс вермасны лоны Марьяна да казак Лукашка костын, ни ещӧ этшаджык на сэтшӧмъяс, кодъяс вермасны лоны озыр офицер да казачка ныв костын.
Сылы кажитчис, мый босьтчыліс кӧ эськӧ сійӧ вӧчны сійӧс, мый вӧчлісны сылӧн ёртъясыс, то сійӧ эськӧ вежис ассьыс наслаждениеясӧн тыр созерцаниесӧ помтӧм мучениеяс вылӧ, разочаруйтчӧм да каитчӧм вылӧ.
Та дырйи, тайӧ нывбаба дінӧ отношение ради, сійӧ вӧчис нин самоотвержениелысь подвиг, коді сылы вайис сы мында наслаждение; а главнӧйыс, мыйлакӧ сійӧ поліс Марьянкаысь да нинӧм вылӧ эськӧ эз решитчы шуны шутитігмоз радейтӧм йылысь кыв.
Гожӧмнас ӧтчыд Оленин эз мун кыйсьыны да пукаліс гортын.
Дзик немвиччысьтӧг сы ордӧ пырис сылӧн московскӧй тӧдса, зэв том морт, кодкӧд сійӧ паныдасьлывліс светскӧй йӧз пӧвстын.
— Ах, <fra>mon cher</fra>, менам донаӧй, кутшӧм рад ме лои, кор тӧдмалі, мый ті танӧсь! — заводитіс сійӧ московскӧй да французскӧй кывъяс сорлалӧмӧн. — Меным висьталӧны: «Оленин».
Кутшӧм Оленин?
Ме сэтшӧм рад лои...
Вот шуд уси аддзӧдчывны.
Но, кыдзи ті? мый? мыйла?
И князь Белецкий висьталіс ассьыс став историясӧ: кыдзи сійӧ мыйкӧ дыра кежлӧ пырис тайӧ полкӧ, кыдзи главнокомандующӧй корӧ вӧлі сійӧс адъютантӧ да кыдзи сійӧ поход бӧрын поступитас сы ордӧ, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый тайӧн ньӧти оз интересуйтчы.
— Тані, тайӧ трущобаас служитігӧн, колӧ кӧть нин шедӧдны аслыд карьера... крест... чин... гвардияӧ вуджӧдасны.
Ставыс тайӧ колӧ, кӧть оз меным вылӧ, но рӧднялы да тӧдсаяслы.
Князь менӧ примитіс зэв бура; сійӧ зэв порядочнӧй морт, — ланьтлытӧг висьталіс Белецкий. — Экспедицияысь представитӧма Аннаӧ.
А ӧні ола тані походӧдз.
Тані вывті бур.
Нывбабаясыс кутшӧмӧсь!
Но, а ті кыдзи оланныд?
Меным висьталіс миян капитанным — тӧданныд, Старцев: бур, глупӧй существо...
Сійӧ висьталіс, мый ті дзик дикарь моз оланныд, некодкӧд он аддзысьлӧй.
Ме гӧгӧрвоа, мый тіянлы абу окота йитчыны татчӧс офицеръяскӧд.
Ме рад, ӧні ми тіянкӧд кутам аддзысьлыны.
Ме тані овмӧдчи урядник ордын.
Кутшӧм лӧсьыд ныв сэні, Устенька!
Ме тіянлы шуа — прелесть!
И ещӧ и ещӧ киссисны французскӧй да роч кывъяс сійӧ мирсьыс, кодӧс, кыдзи думайтіс Оленин, сійӧ эновтіс пыр кежлӧ.
Белецкий йылысь вӧлі сэтшӧм общӧй мнение, мый сійӧ мусаник да бур сьӧлӧма морт.
Гашкӧ, сійӧ и збыльысь вӧлі сэтшӧм; но Оленинлы сійӧ кажитчис, сылӧн мелі, мича чужӧм вылӧ видзӧдтӧг, вывті неприятнӧйӧн.
Сысянь сідзи и ӧвтыштіс став сійӧ пежлуннас, кодысь Оленин отрекитчис.
Медся дӧсаднӧйӧн сылы вӧлі сійӧтор, мый сійӧ эз вермы, сылӧн дзик эз вӧв выныс решительнӧя йӧткыштны ас дінсьыс сійӧ мирса тайӧ мортсӧ, быттьӧкӧ тайӧ важ, сылӧн вӧвлӧм мирыс имеитіс сы вылӧ венны позьтӧм правояс.
Сійӧ скӧраліс Белецкий вылӧ и ас вылас да аслас кӧсйытӧг сюяліс сёрниас французскӧй фразаяс, интересуйтчис главнокомандующӧйӧн да московскӧй тӧдсаясӧн да сійӧ подув вылын, мый найӧ кыкнанныс казачӧй станицаын, сёрнитісны французскӧй диалектӧн, зывӧктӧмӧн отзывайтчис офицер-ёртъяс йывсьыс, казакъяс йылысь да дружескӧя сёрнитіс Белецкийкӧд, кӧсйысис волывны сы ордӧ да корис пыравны сійӧс ас ордас.
Но ачыс Оленин эз ветлывлы Белецкий ордӧ.
Ванюша ошкис Белецкийӧс, шуис, мый тайӧ настӧящӧй барин.
Белецкий пыр жӧ пырис станицаын озыр кавказскӧй офицерлӧн обычнӧй олӧмӧ.
Оленин син водзын сійӧ ӧти тӧлысьӧн лои быттьӧкӧ станицаса важ олысьӧн: сійӧ юктавліс старикъясӧс, вӧчавліс войпукъяс да ачыс ветлывліс нывъяс ордӧ войпукъясӧ, ошйысьліс победаясӧн да весиг воис сэтчӧдз, мый нывъяс да бабаяс мыйлакӧ нимтісны сійӧс дедушкаӧн, а казакъяс, кодъяс бура тӧдмалісны вина да нывбабаяс радейтысь тайӧ мортсӧ, велалісны сы дорӧ да весиг радейтны кутісны сійӧс ёнджыка Оленинӧс дорысь, коді налы вӧлі загадкаӧн.
XXIV
Вӧлі вит час асыв.
Хата кильчӧ вылын Ванюша сапӧг гӧленьӧн пӧльтіс самӧвар.
Оленин муніс нин верзьӧмӧн Терекӧ купайтчыны.
(Сійӧ неважӧн ачыс думыштіс выль удовольствие — Терекын купайтны вӧвсӧ.)
Кӧзяйка вӧлі аслас керкаын, кодлӧн трубасьыс кайис ломтӧм пачысь сук сьӧд тшын; гидын нылыс лысьтіс буйволицаӧс.
«Оз сулалышт, проклятӧйыд!» — кыліс сэтысь сылӧн дӧзмӧм гӧлӧсыс и сы бӧрся мӧдіс кывны лысьтысьӧм шы.
Ывлаын керка дорын кыліс вӧвлӧн збоя восьлалӧм, и мича, ва на, лӧсталысь сьӧдов-руд гӧна вӧв вылын Оленин матыстчис вороталань.
Марьяналӧн гӧрд чышъянӧн (шусьӧ сорочкаӧн) чышъяналӧм юрыс мыччысьліс гидысь и бӧр саяліс.
Оленин вӧлі гӧрд канаусӧвӧй дӧрӧма, еджыд черкескаа, кодӧс вӧлі коскӧдыс зэлӧдӧма кинжала тасмаӧн, да джуджыд шапкаа.
Сійӧ аслысног мичаа пукаліс ён вӧвлӧн ва мышку вылын да, мыш сайсьыс ружьесӧ кутігтыр, копыртчыштіс, медым восьтыны воротасӧ.
Юрсиыс сылӧн вӧлі ва на, чужӧмыс воляліс, петкӧдліс томлун да дзоньвидзалун.
Сійӧ думайтіс, мый сійӧ мича, пельк да джигит кодь; но тайӧ вӧлі несправедливӧ.
Быд опытнӧй кавказецлы сійӧ век жӧ вӧлі салдат.
Нывлысь мыччысьлысь юрсӧ казялӧм бӧрын сійӧ ещӧ тэрыбджыка кусыньтчис, йӧткыштіс ворота плетеньсӧ да, дом поводсӧ кутыштігтыр, шеныштчис плетьнас, пырис дворӧ.
«Чайыд дась, Ванюша?» — гид ӧдзӧс вылӧ видзӧдтӧг гажаа горӧдіс сійӧ;
Оленин нимкодьпырысь чувствуйтіс, кыдзи задсӧ зэвтӧмӧн, став мускулъяссӧ вӧрӧдігтыр, мича вӧв корис личӧдны дом поводсӧ, зутшйӧдліс кокъяснас дворса кос сёйӧ, дась вӧлі чеччыштны забор вомӧн.
«<fra>Се пре</fra>!» * — вочавидзис Ванюша.
Оленинлы кажитчис, мый Марьяналӧн мича юрыс век на видзӧдӧ гидсянь, но сійӧ эз видзӧдлы Марьяна вылӧ.
Вӧв вылысь чеччӧм бӧрын Оленин крукыштіс ружьенас кильчӧсӧ, неловкӧя вешйыштіс да видзӧдліс гид вылӧ, кӧні некод эз тыдав да кыліс сійӧ жӧ лысьтысьӧм шыыс.
* Дась!
Хатаӧ пыралӧм бӧрын сійӧ недыр мысти петіс сэтысь кильчӧ вылӧ и книгаӧн да каллянӧн пуксис чай юны бокӧ, кытчӧ эз на инмыны асъя шонділӧн пӧлӧс югӧръясыс.
Тайӧ луннас ӧбедӧдз сійӧ некытчӧ эз лӧсьӧдчы мунны да кӧсйис гижны письмӧяс, кодъясӧс важӧн нин лӧсьӧдчыліс гижавны; но мыйлакӧ сылы жаль вӧлі эновтны кильчӧ вылын ассьыс местасӧ да, кыдзи тюрьмаӧ, эз вӧв окота пырны хатаӧ.
Кӧзяйка ломтіс пач, ныв колльӧдіс скӧтсӧ да, бӧр локтӧм бӧрын, заводитіс чукӧртны да ӧшлыны заборӧ кизякъяс.
Оленин лыддис, но нинӧм эз гӧгӧрво, мый вӧлі гижӧма сы водзын восьтӧм книгаас.
Сійӧ ӧтарӧ вештывліс книга дінысь синъяссӧ да видзӧдіс сы водзӧд ветлӧдлысь ён том нывбаба вылӧ.
Пырліс-ӧ тайӧ нывбабаыс керкасянь усьысь асъя ыркыд вуджӧр улӧ, петавліс-ӧ сійӧ гажа шондіӧн югдӧдӧм двор шӧрӧ, и сылӧн яркӧй паськӧма стройнӧй фигураыс ставнас югъяліс шонді водзын да вольсавліс сьӧд вуджӧр, — Оленин ӧткодя поліс воштыны сылысь кӧть ӧти движение.
Сылы любӧ вӧлі аддзыны, кыдзи свободнӧя да грациознӧя куснясьӧ сылӧн тушаыс, кыдзи розӧвӧй дӧрӧмыс — тайӧ сылӧн ӧні вӧлі став паськӧмыс, — вӧрис морӧс вылас да стройнӧй кокъяс вылас, кыдзи веськавліс сылӧн тушаыс да зэлалӧм дӧрӧм улас бура тӧдчис лолалігас кыпавлысь морӧсыс; кыдзи важ гӧрд черевикиа векни кок лапаыс, формасӧ вежлавтӧг, тувччывліс му вылӧ; кыдзи пуджӧм соска ён киясыс, мускулъяссӧ зэвтлігтыр, быттьӧкӧ скӧрысь ӧвтчисны зырйӧн да кыдзи пыдӧстӧм сьӧд синъясыс видзӧдлывлісны корсюрӧ сы вылӧ.
Кӧть и вӧсни синкымъясыс воча топавлывлісны, но синъясас тӧдчис аслас мичлунӧн нимкодясьӧм.
— Мый, Оленин, ті важӧн нин чеччинныд? — шуис Белецкий, коді, кавказскӧй офицерскӧй сюртука, пырис дворӧ да шыӧдчис Оленин дінӧ.
— А, Белецкий! — шыасис Оленин да мыччис кисӧ. — Кыдзи ті татшӧм водз?
— Мый вӧчан!
Вӧтлісны.
Менам талун бал.
Марьяна, тэ ӧд воан Устенька дінӧ? — ныв дінӧ шыасис сійӧ.
Оленин шензис, кыдзи Белецкий вермис татшӧм прӧстӧя шыӧдчыны тайӧ нывбаба дінас.
Но Марьяна, быттьӧкӧ эз кыв сійӧс, копыртыштіс юрсӧ да, пельпом вылӧ зырсӧ пуктӧмӧн, аслас мужскӧй збой походкаӧн муніс керкалань.
— Яндысьӧ, нянюка, яндысьӧ, — сійӧс синъяснас колльӧдіг шуис Белецкий, — тіянысь яндысьӧ, — и, гажаа нюмъялігтыр, котӧрӧн кайис кильчӧ вылӧ.
— Кутшӧм тіян бал?
Коді тіянӧс вӧтліс?
— Устенькалӧн, менам кӧзяйкалӧн, бал, и тіянӧс корӧны.
Бал, мӧдногӧн, пирӧг да нывъяслӧн чукӧртчылӧм.
— Да мый нӧ ми кутам вӧчны?
Белецкий мудера нюммуніс да мигнитыштӧмӧн индіс юрнас керка вылӧ, кытчӧ пырис Марьяна.
Оленин топӧдыштліс пельпомъяссӧ да гӧрдӧдіс.
— Ей-богу, ті тешкодь морт! — шуис сійӧ.
— Но, висьталӧй!
Оленин зумыштчис.
Белецкий казяліс тайӧс да мудера нюммуніс.
— Да кыдзи нӧ, думыштлӧй, — шуис сійӧ, — оланныд ӧти керкаын... и сэтшӧм мича ныв, вывті мича ныв, дзик красавица...
— Вывті мича красавица!
Ме эг аддзывлыв татшӧм нывбабаяссӧ, — шуис Оленин.
— Но, и мый нӧ? — дзик нинӧм гӧгӧрвотӧг юаліс Белецкий.
— Сійӧ, гашкӧ, тешкодь, — вочавидзис Оленин, — но мыйла меным не висьтавны сійӧс, мый эм?
Сійӧ кадсяньыс, корсянь ме ола тані, меным быттьӧкӧ нывбабаяс абуӧсь.
И натӧг бур, збыльысь!
Но, да и мый вермас лоны общӧйыс ми костын да тайӧ нывбабаяс костас?
Ерошка — мӧд делӧ; сыкӧд миян ӧткодь страсть — кыйсьӧм.
— Но вот!
Мый общӧйыс?
А мый общӧйыс ме костын да Амалия Ивановна костын?
Сійӧ жӧ.
Шуанныд, мый няйтӧсь найӧ, но тайӧ мӧд делӧ.
<fra>A la guerre, comme à la guerre!</fra> *
* Война вылын — военнӧйногӧн!
— Да ме Амалия Ивановнаяссӧ эг тӧдлы да некор эг кужлы обращайтчыны накӧд, — вочавидзис Оленин. — Но найӧс оз позь уважайтны, а тайӧясӧс ме уважайта.
— Но и уважайтӧй!
Коді нӧ тіянлы мешайтӧ?
Оленин нинӧм эз вочавидз.
Сылы, тыдалӧ, окота вӧлі помӧдз висьтавны сійӧс, мый сійӧ заводитіс.
Сійӧ вӧлі сылы вывті сьӧлӧм сертиыс.
— Ме тӧда, мый ме — исключение.
(Сылы, тыдалӧ, вӧлі яндзимкодь.)
Но менам олӧмӧй артмис сідзи, мый ме ог аддзы не сӧмын некутшӧм коланлун вежны ассьым правилӧяс, но ме эськӧ эг вермы овны тані, ог нин шу татшӧм шудаа овны, кыдзи ола, олі кӧ ме ті ногӧн.
И сэсся ме наын ті серти дзик мӧдтор корся, мӧдтор аддза.
Белецкий недӧверчивӧя кӧрыштіс синкымъяссӧ.
— Век жӧ локтӧй ме ордӧ рытнас, и Марьяна лоас, ме тіянӧс тӧдмӧда.
Локтӧй, пӧжалуйста!
Но, гажтӧм лоӧ, ті мунанныд.
Локтанныд?
— Ме эськӧ локті, но, веськыда тіянлы шуа, ме пола серьёзнӧя ылалӧмысь.
— О, о, о! — горӧдіс Белецкий. — Сӧмын локтӧй, ме тіянӧс успокоита.
Локтанныд?
Честнӧй кыв?
— Ме эськӧ локті, но, збыльысь, ме ог гӧгӧрво, мый ми кутам вӧчны, кутшӧм роль ми кутам ворсны.
— Пӧжалуйста, ме тіянӧс кора.
Локтанныд?
— Да, локта, гашкӧ, — шуис Оленин.
— Думыштлӧй, сэтшӧм мича нывбабаяс, кутшӧмъяс некӧн абуӧсь, и манак моз овны!
Мый могысь?
Мыйла тшыкӧдны ассьыд олӧмтӧ да не пӧльзуйтчыны сійӧн, мый эм?
Кывлінныд ті, миян рота Воздвиженскӧйӧ мунас?
— Ӧдвакӧ.
Меным висьтавлісны, мый кӧкъямысӧд рота мунас, — шуис Оленин.
— Оз, ме пӧлучиті адъютантсянь письмӧ.
Сійӧ гижӧ, мый князь ачыс лоӧ походын.
Ме рад, ми сыкӧд аддзысям.
Ме дӧзмыны нин куті тані.
— Шуӧны, мый регыд набегӧ.
— Эг кывлы; а кывлі, мый Криновицынлы набегсьыс Анна сетӧмаӧсь.
Сійӧ виччысис поручикӧс, — сералігтыр шуис Белецкий. — Вот веськаліс.
Сійӧ штабӧ муніс...
Кутіс рӧмдыны, и Оленин заводитіс думайтны войпук йылысь.
Корӧмыс мучитіс сійӧс.
Сылы окота вӧлі мунны, но тешкодь да неуна страшнӧ вӧлі думайтны сы йылысь, мый сэні лоӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый ни казакъяс, ни старукаяс, нывъясысь кындзи, некод не должен лоны сэні.
Мый лоӧ сэтшӧмыс?
Кыдзи асьтӧ кутны?
Мый сёрнитны?
Мый кутасны сёрнитны найӧ?
Кутшӧмӧсь отношениеясыс на костын да тайӧ дикӧй казачӧй нывъяс костас?
Белецкий висьтавліс сэтшӧм тешкодь, циничнӧй да ӧттшӧтш стрӧг отношениеяс йылысь...
Сылы тешкодь вӧлі думайтны, мый сійӧ сэні лоӧ Марьянакӧд ӧти хатаын да, гашкӧ, ковмас сёрнитны сыкӧд.
Оленинлы тайӧ кажитчис позьтӧмторйӧн, кор сылы дум вылас усьліс нывлӧн величавӧй осанкаыс.
Белецкий жӧ висьтавліс, мый ставыс тайӧ вывті прӧстӧ.
«Неужели Белецкий и Марьянакӧд кутас сідзи жӧ обращайтчыны?
Тайӧ интереснӧ, — думайтіс сійӧ. — Ог, лучшӧ ог ветлы.
Ставыс тайӧ зывӧк, а главнӧйыс — нинӧмла».
Но бара сійӧс мучитіс вопрос: кыдзи ставыс тайӧ лоас?
И сійӧс быттьӧкӧ кӧртавліс кӧсйысьӧмыс.
Сійӧ мӧдӧдчис, кӧть и нинӧмтор на эз решит, мый вӧчны, но воис Белецкий дорӧдз да пырис сы ордӧ.
Хатаыс, кӧні оліс Белецкий, вӧлі сэтшӧм жӧ, кутшӧм и Оленинлӧн хатаыс.
Сійӧ сулаліс сюръяяс вылын, мусянь кык аршин вылнаын, да состоитіс кык комнатаысь.
Первояс, кытчӧ Оленин пырис поскӧд, казацкӧйногӧн куйлісны пуховикъяс, ковёръяс, эшкынъяс, пӧдушкаяс, кодъясӧс мичаа пукталӧмны водз стен пӧлӧн.
Сэні жӧ, бокса стенаясын, ӧшалісны ыргӧн тазъяс да оружиеяс; лабич улын куйлісны арбузъяс да тыкваяс.
Мӧд комнатаын вӧлі ыджыд пач, пызан, лабичьяс да староверческӧй ӧбразъяс.
Тані оліс Белецкий аслас складнӧй крӧватьнас, ӧти вылӧ мӧдӧс тэчӧм чемоданъяснас; стенын ӧшаліс неыджыд ковёр; сы вылын ӧшаліс ружье; пызан вылын вӧліны туалетнӧй кӧлуй да портретъяс.
Шӧвк халатыс туплясис лабичын.
Ачыс Белецкий, лӧсьыдіник, сӧстӧминик, бельё кежысь куйліс крӧвать вылын да лыддис <fra>Les trois mousquetaires</fra> *.
* «Три мушкетёра» — А. Дюмалӧн роман.
Белецкий чеччис.
— Со аддзанныд, кыдзи ме устроитчи.
Лӧсьыда?
Но, бур, мый локтінныд.
Налӧн зэв ыджыд удж нин мунӧ.
Ті тӧданныд, мыйысь вӧчӧны пирӧг?
Тестоысь, порсь яйысь да виноградысь.
Да абу сыын выныс.
Видзӧдлӧй жӧ, мый сэні вӧчсьӧ!
Збыльысь, видзӧдлісны ӧшиньӧд, и найӧ аддзисны кӧзяйскӧй хатаысь вӧвлытӧм ноксьӧм.
Нывъяс то ӧтикӧд, то мӧдкӧд котӧрӧн петавлісны посводзысь да пырлісны бӧр.
— Регыд-ӧ? — горӧдіс Белецкий.
— Дзик пыр!
Али кынӧмыд сюмалӧ, дед? — И хатаысь кыліс гораа серӧктӧм.
Устенька, гӧрд бандзибъяса, мича, ён ныв, сосъяссӧ пуджӧмӧн, пырис Белецкий хатаӧ тарелкаясла.
— Но, тэ!
Вот тарелкаяссӧ жугӧда, — чилӧстіс сійӧ Белецкий вылӧ. — Тэ эськӧ мед локтін отсасьны, — сералігтырйи горӧдіс сійӧ Оленинлы. — Да закускатӧ * нывъяслы дасьты.
* Закускаясӧн шусьӧны преникъяс да кампетъяс. (Прим. авторлӧн.)
— А Марьянка воис? — юаліс Белецкий.
— А кыдзи нӧ?
Сійӧ тесто вайис.
— Ті тӧданныд-ӧ, — шуис Белецкий, — пасьтӧдны кӧ тайӧ Устенькасӧ да весалыштны, шыльӧдыштны ичӧтика, сійӧ вӧлі эськӧ став миян красавицаясысь мичаджык.
Ті аддзылінныд казачка Борщеваӧс?
Сійӧ мунӧма верӧссайӧ полковник сайӧ.
Кутшӧм прелесть <fra>dignité</fra>! *
Кытысь тайӧ татшӧмыс...
* Кутшӧм достоинство!
— Ме эг аддзыв Борщеваӧс, а ме ногӧн таысь мичаджык паськӧмыс оз вермы лоны.
— Ак, ме сэтшӧма верма овмӧдчыны ставпӧлӧс олӧмас! — гажаа ышлолалігтыр шуис Белецкий. — Ветла видзӧдла, мый налӧн вӧчсьӧ.
Сійӧ плавгис халатсӧ да котӧртіс.
— А ті думыштлӧй закускаяс йылысь! — горӧдіс сійӧ.
Оленин ыстіс денщиксӧ преникъясла да мала; и сылы друг сэтшӧм зывӧк лои сетны деньгасӧ, быттьӧ кодӧскӧ ньӧбӧ сійӧ, и кор денщикыс юаліс: «Уна-ӧ ньӧбны мятнӧй да уна-ӧ медӧвӧй кампет?» — сійӧ нинӧм прамӧясӧ эз вочавидз.
— Ачыд тӧдан.
— Став вылас? — тӧдчӧдӧмӧн юаліс пӧрысь салдат. — Мятнӧйыс донаджык.
Дас квайтӧн вузавлісны.
— Став вылас, став вылас, — шуис Оленин да пуксис ӧшинь дорӧ, ачыс шензис, мыйла сылӧн сэтшӧма чеччӧ сьӧлӧмыс, быттьӧ сійӧ лӧсьӧдчис мыйкӧ важнӧй да лёктор вылӧ.
Оленин кыліс, кыдзи нывъяс хатаын кыптіс горзӧм да чилзӧм, кор сэтчӧ пырис Белецкий, и кымынкӧ минута мысти аддзис, кыдзи горзігтыр, йӧтласигтыр да сералігтыр сійӧ петіс сэтысь да котӧрӧн лэччис пос кузя.
— Вӧтлісны, — шуис сійӧ.
Кымынкӧ минута мысти Устенька пырис хатаӧ, торжественнӧя пригласитіс гӧстьясӧс да шуис, мый ставыс дась.
Кор найӧ пырисны хатаӧ, збыльысь ставыс вӧлі дась, и Устенька лӧсьӧдаліс пуховикъяс.
Вывті ичӧт салфеткаӧн вевттьӧм пызан вылын сулаліс чихирь тыра графин да косьтӧм чери.
Хатаын ӧвтіс тесто да виноград дукӧн.
Мича бешмета да, кыдзи век, чышъянтӧм нывъяс, квайтӧн кымын, топӧдчисны пачсайса пельӧсӧ, вашкӧдчисны, сералісны да пыльснитлывлісны.
— Сьӧлӧмсянь корам менсьым ангелӧс кевмыны, — шуис Устенька да корис гӧстьясӧс пызан сайӧ.
Нывъяс пиысь, кодъяс ставныс вӧліны мичаӧсь, Оленин корсис синнас Марьянкаӧс, и сылы зэв дӧсаднӧ лои, мый сійӧ аддзысьӧ сыкӧд тайӧ пошлӧй да лӧсьыдтӧминын.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ глупӧйӧн да эз аддзы аслыс места и решитчис вӧчны сідзи жӧ, кыдзи вӧчӧ Белецкий.
Белецкий неуна торжественнӧя, но самоувереннӧя да развязнӧя матыстчис пызан дорӧ, Устенька здоровье вӧсна юис вина стӧкан да корис мукӧдъясӧс вӧчны тадзи жӧ.
Устенька висьталіс, мый нывъяс оз юны.
— Маӧн кӧ эськӧ позьӧ, — ныв чукӧрын шуис кодкӧ.
Чукӧстісны денщикӧс, коді сӧмын на вайис лавкаысь ма да закускаяс.
Денщик не то завидьтӧмӧн, не то зывӧктӧмӧн видзӧдліс синкым увтіыс, сылӧн чайтӧм серти, гуляйтысь господа вылӧ, сетіс руд бумагаӧ гартыштӧм маторсӧ да преникъяссӧ и заводитліс тэрыба висьтавны дон йывсьыс да сдача йывсьыс; но Белецкий вӧтліс сійӧс.
Стӧканъясӧ кисьталӧм чихирсӧ маӧн сорлалӧм да куим фунт преник пызан вылӧ паськӧдӧм бӧрын Белецкий вынӧн кыскис нывъясӧс пельӧсысь, пуксьӧдіс пызан сайӧ да заводитіс юкны налы преникъяс.
Оленин аслас кӧсйытӧг видзӧдліс, кыдзи Марьянкалӧн гожъялӧм, но неыджыд киыс кватитіс кык гӧгрӧс мятнӧй да ӧти руд преник, и эз тӧд, мый наӧн вӧчны.
Кӧть и Устенька да Белецкий вӧліны развязнӧйӧсь да зілисны гажӧдны компаниясӧ, сёрниыс некыдз эз гартчы да вӧлі неприятнӧй.
Оленин мӧмляліс, думайтіс, мый эськӧ висьтавны, чувствуйтіс асьсӧ лӧсьыдтӧма, яндысискодь, да, гашкӧ, та вӧсна мукӧдыс тшӧтш яндысисны.
Сійӧ гӧрдӧдліс, и сылы кажитчис, мый Марьяналы вӧлі торйӧн нин лӧсьыдтӧм.
«Тыдалӧ, найӧ виччысьӧны, мый ми налы сетам деньга, — думайтіс сійӧ. — Кыдзи ми кутам сетны?
И кыдзи эськӧ регыдджык сетны да мунны!»
XXV
— Кыдзи нӧ ассьыд квартиранттӧ он тӧд? — юаліс Белецкий Марьянкалысь.
— Кыдзи нӧ сійӧс тӧдан, кор сійӧ ми ордӧ некор оз волыв? — Оленин вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис Марьяна.
Оленин мыйыськӧ повзис, гӧрдӧдіс да, аслас тӧдтӧг, мый сёрнитӧ, шуис:
— Ме тэнад мамысь пола.
Первойысь пыралігӧн сійӧ менӧ сэтшӧма видіс.
Марьяна кутіс гораа серавны.
— А тэ и повзин? — шуис Марьяна, видзӧдліс сы вылӧ да бергӧдчис бокӧ.
Сэки Оленин первойысь аддзис ставнас красавицалысь чужӧмсӧ, а войдӧр сійӧс век аддзывліс син дорӧдз чышъянасьӧмӧн.
Эз прӧста сійӧ нимав станицаын первой красавицаӧн.
Устенька вӧлі лӧсьыдіник нывка; сійӧ вӧлі ичӧтик, кызіник, гӧрд бандзибъяса, гажа карӧй синъяса; вомгӧгӧрас век тӧдчис нюм, век сераліс да больгис.
Марьяна, мӧдарӧ, вӧлі ылӧ не сэтшӧм лӧсьыдик, но красавица!
Чужӧмыс сылӧн вермис кажитчыны вывті мужественнӧйӧн да пӧшти грубӧйӧн, не кӧ тайӧ ыджыд стройнӧй тушаыс да ён морӧсыс да пельпомъясыс и, главнӧйыс, не кӧ тайӧ стрӧг да сыкӧд тшӧтш нежнӧй выражениеыс кузь сьӧд синъясыслӧн сьӧд синкымъяссянь кытшалысь вуджӧрнас, и вомыслӧн да нюмыслӧн мелі выражениеыс.
Найӧ нюммунлісны шоча, но зато сылӧн нюмъялӧмыс век чуймӧдліс.
Сысянь ӧвтіс девственнӧй вынӧн да здоровьеӧн.
Став нывъяс вӧліны мичаӧсь, но и асьныс найӧ, и Белецкий, и денщик, коді пырис преникъясӧн, — ставныс, кӧсйисны кӧть эз, видзӧдісны Марьяна вылӧ да, нывъяс дінӧ шыасьӧмӧн, шыасьлісны сы дінӧ.
Пӧдругаяс пӧвстын сійӧ кажитчис гордӧй да весел царицаӧн.
Белецкий кӧсйис поддерживайтны войпуклысь приличиесӧ, та вӧсна эз дугдыв больгыны, нывъясӧс заставляйтліс мыччавны чихирь, ноксис накӧд да дугдывтӧг французскӧй кыв вылын вӧчаліс Оленинлы неприличнӧй замечаниеяс Марьянка мичлун йылысь. Сійӧс шуис «тіян», <fra>la vôtre</fra>, да корис Оленинӧс вӧчны сійӧс жӧ, мый вӧчӧ сійӧ ачыс.
Оленинлы лои сьӧкыдджык и сьӧкыдджык.
Сійӧ корсис помка, медым петны да пышйыны, кор Белецкий шуис, мый именинница Устенька должен мыччавны чихирсӧ окыштчӧмӧн.
Устенька сӧгласитчис, но шуис, медым сылы тарелка вылас тэчисны деньга, кыдзи тайӧс вӧчлӧны свадьбаяс вылын.
«И чӧртыс менӧ кыскис тайӧ зывӧк пир вылас!» — аслыс шуис Оленин да чеччис, кӧсйис мунны.
— Тэ кытчӧ?
— Ме ветла табакла, — шуис сійӧ да кӧсйис пышйыны, но Белецкий кутіс сійӧс киӧдыс.
— Менам деньгаыс эм, — шуис сійӧ французскӧй кыв вылын.
«Оз позь мунны, тані ковмас мынтысьны, — думыштіс Оленин да сылы аслас неловкость понда лои вывті дӧсаднӧ. — Неужели ме ог вермы вӧчны сійӧс жӧ, мый вӧчӧ Белецкий?
Эз ков локны, но локті кӧ нин, оз ков торкны налысь гажӧдчӧмсӧ.
Колӧ юны казакъяс ногӧн», — и босьтіс чапура (стӧкан кӧкъямыса пу бекар), кисьтіс вина да юис пӧшти ставсӧ.
Нывъяс чуймӧмӧн, пӧшти повзьӧмӧн видзӧдісны сы вылӧ, кор сійӧ юис.
Тайӧ налы кажитчис тешкодьӧн, тадзи вӧчны абу лӧсьыд.
Устенька кисьтіс налы ещӧ ӧти, стӧканӧн да кыкнанныскӧд окыштчис.
— Вот, нывъяс, гуляйтыштам, — шуис сійӧ да зёльӧдыштіс тарелка вывсьыс нёль монета, кодъясӧс пуктісны найӧ.
Оленинлы эз нин вӧв лӧсьыдтӧм.
Сійӧ варовмис.
— Но, ӧні тэ, Марьяна, мыччы окыштчӧмӧн, — шуис Белецкий да кутіс Марьянаӧс киӧдыс.
— Да ме тэнӧ сідзи окышта! — шуис сійӧ да шуткаӧн ӧвтыштчис сы вылӧ.
— Дедӧс и деньгатӧг позьӧ окавны, — шуис мӧд ныв.
— Вот тӧлка ныв, — шуис Белецкий да окыштіс мездысьысь нылӧс. — Энлы, тэ винасӧ мыччы, — эз лэдзчысь Белецкий да шыӧдчис Марьяна дінӧ. — Квартирантыдлы мыччы.
И, киӧдыс кутӧмӧн, сійӧ вайӧдіс Марьянаӧс лабич дорӧ да пуксьӧдіс Оленинкӧд орччӧн.
— Кутшӧм красавица! — сылысь юрсӧ бокног бергӧдлӧмӧн шуис сійӧ.
Марьяна эз пыксьы, а, гордӧя нюмъялігтыр, чӧвтліс синъяссӧ Оленин вылӧ.
— Красавица ныв, — выльысь шуис Белецкий.
«Кутшӧмджык ме красавицаыс!» — кажитчӧ, видзӧдласнас шуис Марьяна.
Оленин эз думышт, мый вӧчӧ: сывйыштіс Марьянаӧс да кӧсйис окыштны.
Сійӧ друг нетшыштчис, уськӧдіс Белецкийӧс кок йывсьыс, йӧткыштіс пызан пӧвсӧ да чеччыштіс пачлань.
Заводитісны горзыны, серавны.
Белецкий мыйкӧ вашкӧдіс нывъяслы, и друг ставныс найӧ котӧрӧн петісны керкасьыс да игналісны ӧдзӧссӧ.
— Мыйла нӧ тэ Белецкийӧс окыштін, а менӧ он кӧсйы? — юаліс Оленин.
— А сідзи, ог кӧсйы, и ставыс, — улі вомдорсӧ да синкымсӧ вӧрӧдігтыр вочавидзис Марьяна. — Сійӧ дед, — шпыннялігтыр содтіс Марьянка,
матыстчис ӧдзӧс дорӧ да заводитіс зымӧдны сэтчӧ. — Мый игнасинныд, чӧртъяс?
— Мый нӧ, мед найӧ сэнӧсь, а ми тані, — шуис Оленин да матыстчис ныв дінӧ.
Марьяна зумыштчис да кинас стрӧга вештіс сійӧс ас дорсьыс.
И бара сэтшӧм величественнӧй мичаӧн кажитчис сійӧ Оленинлы, мый сійӧ очмис да сылы лои яндзим сыысь, мый сійӧ вӧчӧ.
Оленин матыстчис ӧдзӧс дорӧ да заводитіс нетшкыны сійӧс.
— Белецкий, восьтӧй!
Мыйла йӧйталанныд?
Марьяна бара кыпыда да гораа серӧктіс.
— Али полан меысь? — шуис сійӧ.
— Да ӧд тэ мамыд кодь жӧ скӧр.
— А тэ эськӧ мед унджык Ерошкакӧд пукалін, таысь тэнӧ нывъяс и радейтны кутісны. — И сійӧ, матысянь да веськыда Оленин синъясӧ видзӧдігтыр, нюмъяліс.
Оленин эз тӧд, мый висьтавны.
— А ме кӧ ті ордӧ волывлі?.. — немдумайттӧг шуис сійӧ.
— Сэки эськӧ сёрниыс мӧд вӧлі, — юрсӧ пыркнитӧмӧн шуис ныв.
Сэки Белецкий йӧткыштӧмӧн восьтіс ӧдзӧссӧ, и Марьяна чеччыштіс Оленинлань да лядьвейнас весиг инмыліс сылӧн кокӧ.
«Ставыс пустяк, мый ме водзджык думайтлі: радейтчӧмыс, и самоотвержениеыс, и Лукашка.
Ӧти шуд эм: коді шуда, сійӧ и прав», — визьнитіс Оленин юрын, и кутшӧмкӧ вӧвлытӧм вынӧн сійӧ кватитіс Марьянкаӧс да окыштіс кӧсичасӧ да банбоксӧ.
Марьяна эз скӧрмы, а сӧмын гораа серӧктіс да котӧртіс мукӧд нывъяс дорӧ.
Войпукыс сійӧн и помасис.
Старука, Устенькалӧн мамыс, воис удж вылысь, видіс да вӧтлаліс нывъясӧс.
XXVI
«Да, — думайтіс Оленин гортас локтігӧн, — сулаліс эськӧ меным ичӧтика личӧдыштны поводсӧ, ме эськӧ верми дзикӧдз влюбитчыны тайӧ казачкаас».
Сійӧ водіс узьны тайӧ мӧвпъяснас, но думайтіс, мый ставыс тайӧ прӧйдитас да сійӧ бӧр воас важ олӧмас.
Но важ олӧмыс бӧр эз во.
Марьянка дінӧ сылӧн отношениеясыс лоины мӧдногаӧсь.
Водзджык найӧс торйӧдлысь стенаыс киссис.
Оленин быд паныдасигӧн здоровайтчывліс нин сыкӧд.
Кӧзяин, кор воис квартираысь деньга пӧлучитны да тӧдмаліс Оленинлӧн озырлун да лышкыдлун йылысь, корис сійӧс ас ордас.
Старукаыс меліа примитліс сійӧс, и войпук лунсянь рытъясын Оленин частӧ пыравлывліс кӧзяева ордӧ да пукавліс на ордын войӧдз.
Сійӧ, кажитчӧ, важмозыс водзӧ оліс станицаын, но душаас сылӧн ставыс бергӧдчис мӧдарӧ.
Лунсӧ сійӧ колльӧдліс вӧрын, а час кӧкъямысын, рӧмдӧм бӧрас, пыравліс кӧзяин ордӧ ӧтнас либӧ Ерошка дядькӧд.
Кӧзяева сэтшӧма нин велалісны сы дорӧ, мый шензисны, кор сійӧ эз пыравлывлы.
Винаысь сійӧ мынтысьліс бура, и мортыс вӧлі рам.
Ванюша вайліс сылы чай; сійӧ пуксьывліс пачдорса пельӧсӧ; старука сыысь эз нин яндысь да вӧчліс ассьыс удж, и найӧ чай да чихирь сайын беседуйтлісны казакъяслӧн делӧяс йылысь, соседъяс йылысь, Россия йылысь, код йылысь висьтавліс Оленин, а найӧ юасьлывлісны.
Мукӧддырйи сійӧ босьтліс книга да лыддьысьліс ас кежас.
Марьяна, кыдзи дикӧй кӧза, кокъяссӧ сюркнялӧмӧн, пукавліс паччӧрын либӧ пемыд пельӧсын.
Сійӧ эз пырӧдчыв сёрниӧ, но Оленин аддзӧ вӧлі сылысь синъяссӧ, чужӧмсӧ, кыліс сылысь вӧрӧмсӧ, семечки килльӧмсӧ да чувствуйтіс, мый сійӧ кывзӧ ставнас, кор сёрнитӧ Оленин, и кыліс сійӧс ас дінсьыс, кор чӧв ланьтӧмӧн лыддьысьліс.
Мукӧддырйи Оленинлы кажитчывліс, мый нывлӧн синъясыс видзӧдӧны сы вылӧ, да, югъялысь синъяскӧд паныдасьлігъясӧ, Оленин, кӧсйис кӧть эз, чӧв ланьтліс да видзӧдіс ныв вылӧ.
Сэки Марьяна пыр жӧ дзебсьывліс, а сійӧ зільліс петкӧдлыны, мый сійӧ зэв сьӧлӧмсянь сёрнитӧ старукакӧд и сэк жӧ кывзысьліс нывлӧн лов шыӧ, сылӧн став движениеясӧ да бара виччысьліс сылысь видзӧдлӧмсӧ.
Мукӧдъяс дырйи Марьяна векджык вӧвлі гажа да мелі сыкӧд, а кор кольлісны кыкӧн — дикӧй да грубӧй.
Мукӧддырйи сійӧ пыравліс на ордӧ, кор Марьяна вӧлі на ывлаын: друг кыласны сылӧн зумыд кок шыясыс, и восьса ӧдзӧсын тыдыштлас сылӧн гӧлубӧй ситеч дӧрӧмыс.
Петас сійӧ хата шӧрӧ, аддзас Оленинӧс — и синъясыс сылӧн муртса тӧдчымӧн меліа нюммунасны, и Оленинлы лоӧ гажа и страшнӧ.
Сійӧ нинӧм эз корсь, нинӧм эз кӧсйы Марьянасянь, а сьӧлӧмыс век ёнджыка и ёнджыка кӧсйис сыкӧд лоны ӧтлаын.
Оленин сэтшӧма велаліс станичнӧй олӧмӧ, мый бӧрӧ кольӧмаыс сылы кажитчис мыйӧнкӧ дзик бокӧвӧйӧн, а водзӧ лоанаыс, торйӧн нин тайӧ мирысь бокын олӧмыс, кодын сійӧ ӧні оліс, ньӧти эз интересуйт сійӧс.
Гортсьыс, рӧднӧйяссянь да тӧдсаяссянь письмӧяс пӧлучайтігӧн сійӧс оскорбляйтліс сійӧ, мый сы вӧсна, тыдалӧ, шогсисны, кыдзи пӧгибнитӧм морт вӧсна, сэк кор сійӧ аслас станицаын пӧгибнитӧмаӧн лыддис ставнысӧ найӧс, коді эз аддзыв сэтшӧм олӧмсӧ, кутшӧмӧс аддзыліс сійӧ.
Сійӧ вӧлі убедитчӧма, мый некор оз кут каитчыны сыысь, мый орӧдчис воддза олӧмсьыс да сэтшӧм уединённӧя да аслысногӧн овмӧдчис аслас станицаын.
Походъясын, крепостьясын сылы вӧлі бур; но сӧмын тані, сӧмын Ерошка дядь борд увсянь, аслас вӧрсянь, станицапомса аслас хатасянь да торйӧн нин Марьянка да Лукашка йылысь казьтылігӧн сылы яснӧйӧн кажитчис став сійӧ лӧжыс, кодын сійӧ овліс войдӧр да коді и сэні нин дӧзмӧдліс сійӧс, а ӧні лоис сылы терпитны позьтӧм зывӧк да тешкодь.
Сійӧ лунысь лун чувствуйтіс асьсӧ тані ёнджыка и ёнджыка свободнӧйӧн да ёнджыка мортӧн.
Сылӧн чайтӧм серти дзик мӧдкодьӧн сувтіс сы водзын Кавказ.
Сійӧ эз аддзы тані нинӧм аслас став мечтаяс кодьсӧ да водзджык кывлӧм да Кавказ йылысь книгаясысь лыддьӧм описаниеяс кодьсӧ.
«Некутшӧм буркаяс, стремнинаяс, Амалат-бекъяс, геройяс да злӧдейяс тані абуӧсь, — думайтіс сійӧ, — йӧзыс олӧны, кыдзи олӧ природаыс: кулӧны, чужӧны, ӧтлаасьӧны, бара чужӧны, тышкасьӧны, юӧны, сёйӧны, радлӧны да бара кулӧны, и некутшӧм торъя условиеяс, сійӧ некор вежсьывтӧмъяс кындзи, кодъясӧс природа лӧсьӧдӧма шонділы, турунлы, зверлы, пулы.
Мукӧд законъяс налӧн абуӧсь...»
И та вӧсна тайӧ йӧзыс ас сертиыс кажитчисны сылы зэв мичаӧсь, ёнӧсь, свободнӧйӧсь, да, на вылӧ видзӧдігӧн, сылы лолі ас вӧснаыс яндзим да гажтӧм.
Сылы частӧ збыльысь воліс, мӧвп эновтны ставсӧ, гижсьыны казакӧ, ньӧбны керка, скӧт, гӧтрасьны казачка вылӧ — сӧмын не Марьяна вылӧ, кодӧс сійӧ уступитліс Лукашкалы, — и овны Ерошка дядькӧд, ветлывны сыкӧд вӧравны да чери кыйны, да ветлывны казакъяскӧд походъясӧ.
«Мый нӧ ме ог вӧч тайӧс?
Мый нӧ ме виччыся?» — юавліс сійӧ ассьыс.
И сійӧ видліс асьсӧ, янӧдліс: «Али ме пола вӧчны сійӧс, мый ачым аддза разумнӧйӧн да справедливӧйӧн?
Прӧстӧй казакӧн лоны кӧсйӧмыс, природа дорӧ матын лоны, некодлы омӧльтор не вӧчны, а ещӧ йӧзлы бур вӧчны кӧсйӧмыс ӧмӧй, та йылысь мечтайтӧмыс ӧмӧй йӧйсямаджык сы дорысь, мый йылысь ме мечтайтлі водзджык, — например, лоны министрӧн, лоны полкӧвӧй командирӧн?»
Но кутшӧмкӧ гӧлӧс висьтавліс сылы, медым сійӧ виччысьыштліс да эз решайтчыв.
Сійӧс кутліс ӧти мӧвп, мый сійӧ оз вермы овны тырвыйӧ Ерошка да Лукашка олӧмӧн, сы вӧсна мый сылӧн эм мӧд шуд, — сійӧс кутліс сы йылысь мӧвп, мый шудыс самоотвержениеын.
Лукашкалы вӧв пӧдаритӧмысь сылы пыр на вӧлі нимкодь.
Сійӧ век корсис случай жертвуйтны аснас мукӧдъяслы вылӧ, но татшӧм случайясыс эз сюрлыны.
Мукӧддырйи сійӧ вунӧдліс шудлысь сыӧн восьтӧм тайӧ выль рецептсӧ да лыддис асьсӧ способнӧйӧн йитчыны Ерошка дядь олӧмкӧд; но сэсся друг опомнитчывліс да пыр жӧ кутчысьліс сознательнӧй самоотвержение йылысь мӧвпӧ да тайӧ подув вылын спокойнӧя да гордӧя видзӧдіс став йӧз вылӧ да йӧз шуд вылӧ.
XXVII
Виноград идралӧм водзвылын Лукашка верзьӧмӧн локтіс Оленин ордӧ.
Воддза дорысь сійӧ ещӧ ёнджыка вӧлі молодеч кодь.
— Но, мый нӧ тэ, гӧтрасян? — гажаа сійӧс встречайтіг юаліс Оленин.
Лукашка веськыдасӧ эз вочавидз.
— Вот тіянлысь вӧвтӧ вежи ю сайын!
Но и вӧв!
Кабардинскӧй пӧрӧдаысь.
Ме охотник.
Найӧ видлалісны выль вӧвсӧ, джигитуйтыштісны дворын.
Вӧлыс збыльысь вӧлі вывті бур: гнедӧй, ён да кузь гырка мерин; гӧныс лӧсталыштіс, бӧжыс тугъя, бурысьыс да холкаыс нежнӧй, вӧсни, породистӧй.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм яя, мый мышку вылас сӧмын вод да узь, кыдзи шуис Лукашка.
Гыжъясыс, синъясыс, сярвидзысь пиньясыс — ставыс тайӧ вӧлі вывті лӧсьыд да мича, кутшӧм овлӧ сӧмын медся чистӧй вира вӧвъяслӧн.
Оленин эз вермы не любуйтчыны вӧвнас.
Кавказын сійӧ эз на аддзыв татшӧм красавецсӧ.
— А рӧдтӧсӧ! — шуаліс Лукашка вӧвсӧ сьыліӧдыс вӧрӧдігтыр. — Рӧдтӧсӧ кыдзи!
А вежӧра!
Сідзи и вӧтлысьӧ кӧзяиныс бӧрся.
— Уна-ӧ содтін? — юаліс Оленин.
— Да эг лыддьы, — нюмъялігтыр вочавидзис Лукашка. — Кунак пыр судзӧді.
— Чудеса, красавица вӧв!
Уна-ӧ коран сы вылӧ? — юаліс Оленин.
— Сетлісны сё ветымын монета, а тіянлы прӧста сета, — гажаа шуис Лукашка. — Сӧмын шуӧй, сета.
Седлӧсӧ пӧрчча, и босьт.
Меным кутшӧмӧскӧ вай служитны.
— Ог, нинӧм вылӧ.
— Но, вот ме тіянлы пешкеш вайи, — и Лукашка пӧрччис вӧньсӧ да перйис сэні ӧшалысь кык кинжалысь ӧтисӧ. — Ю сайысь судзӧді.
— Но, аттьӧ.
— А виноградсӧ мам кӧсйысис ачыс вайны.
— Оз ков, лӧсьӧдчам на.
Ӧд ог жӧ ме кут тэныд кинжал вылад сетны деньга.
— Кыдзи нӧ позьӧ, — кунакъяс!
Менӧ тадзсӧ ю сайын сакляӧ вайӧдіс Гирей-хан, шуӧ: бӧрйы любӧйӧс.
Вот ме тайӧ шашкасӧ и босьті.
Миян татшӧм закон.
Найӧ пырисны хатаӧ да юисны.
— Мый нӧ, тэ олыштан тані? — юаліс Оленин.
— Ог, ме прӧщайтчыны вои.
Менӧ ӧні кордонысь ыстісны Терек сайса сотняӧ.
Ӧні муна Назаркакӧд, ёрткӧд.
— А кор нӧ свадьбаыд?
— Вот регыд локта, кикутам, да бара служба вылӧ, — дышпырысь вочавидзис Лука.
— Кыдз нӧ сідзи, невестатӧ он и аддзыв?
— Да сідз жӧ!
Мый сы вылӧ видзӧднысӧ?
Ті кор походын лоанныд, миян сотняын юалӧй Лукашка Широкийӧс.
И кабаныс сэні мыйта!
Ме кыкӧс вии.
Ме тіянӧс нуӧдла.
— Но, прӧщай!
Христос мед тэнӧ видзас.
Лукашка пуксис вӧв вылӧ да, Марьянка дінӧ пыравтӧг, джигитуйтігтыр, петіс улича вылӧ, кӧні сійӧс виччысис Назарка.
— А мый?
Огӧ кежалӧй? — юаліс Назарка да мигнитіс сыланьӧ, кӧні оліс Ямка.
— Со! — шуис Лукашка. — На, нуӧд вӧвсӧ сы дорӧ, а дыр кӧ ме ог лок, тэ вӧлыслы турун сет.
Асыв кежлӧ сідз и сідз сотняын лоа.
— Мый, юнкерыд мыйкӧ эз ещӧ пӧдарит?
— Эз!
Ме сылы водзӧссӧ кинжал пӧдариті, а то вӧлӧс заводитліс корны, — вӧв вывсьыс лэччигмоз да сійӧс Назаркалы сетігмоз шуис Лукашка.
Оленинлӧн дзик ӧшинь увті сійӧ тювкнитіс дворӧ да матыстчис кӧзяева хата ӧшинь дорӧ.
Дзик нин пемыд вӧлі.
Ӧтпӧвста дӧрӧма Марьянка сыналіс кӧсасӧ, лӧсьӧдчис водны.
— Тайӧ ме, — вашкӧдіс казак.
Марьянкалӧн чужӧмыс вӧлі стрӧг, но ныв, ассьыс нимсӧ кылӧм бӧрын, друг гажмис.
Сійӧ восьтіс ӧшиньсӧ да повзьӧмӧн и радпырысь мыччис юрсӧ ӧшиньӧд.
— Мый?
Мый колӧ? — шыасис сійӧ.
— Лэдз, — шуис Лукашка. — Лэдз менӧ ӧти здук кежлӧ.
Ок, кутшӧма гажӧй быри!
Страсть!
Сійӧ кутіс ӧшинь пырыс нывлысь юрсӧ да окыштіс.
— Збыльысь, лэдз.
— Мый сёрнитан нинӧмабусӧ!
Шуӧма, ог лэдз.
Мый нӧ, дыр кежлӧ?
Лукашка эз вочавидз да сӧмын окаліс сійӧс.
И Марьяна водзӧ эз юась.
— Аддзан, ӧшиньӧдыс и кутлынысӧ прамӧя он судз, — шуис Лукашка.
— Марьянушка! — кыліс старукалӧн гӧлӧсыс. — Тэ кодкӧд?
Лукашка пӧрччис шапкасӧ, медым сы серти эз тӧдны сійӧс, да пуксис ӧшинь улӧ.
— Регыдджык мун, — шӧпкӧдіс Марьяна.
— Лукашка пыраліс, — мамыслы вочавидзис сійӧ, — батьӧс юасис.
— Мый нӧ, ысты сійӧс татчӧ.
— Муніс, шуӧ: некор.
Збыльысь, Лукашка, тэрыба восьлалігтыр, гӧрбыльтчыштӧмӧн, ӧшиньяс увті котӧрӧн петіс дворӧ да котӧртіс Ямка ордӧ; сӧмын ӧтнас Оленин и аддзыліс сійӧс.
Кык чапура чихирь юӧм бӧрын найӧ Назаркакӧд мунісны станица сайӧ.
Войыс вӧлі шоныд, пемыд да лӧнь.
Найӧ мунісны сёрниттӧг, сӧмын кылісны вӧвъяслӧн кок шыяс.
Лукашка горӧдліс сьывны казак Мингаль йылысь сьыланкыв, но, первой куплетсӧ помавтӧг, ланьтіс да шыасис Назарка дінӧ:
— Эз ӧд лэдз, — шуис сійӧ.
— О! — шыасис Назарка. — Ме тӧді, мый оз лэдз.
Мый меным Ямка висьтавліс: юнкерыс на ордӧ волывны заводитӧма.
Ерошка дядь ошйысьӧма, мый сійӧ юнкерлысь Марьянка вылӧ флинта босьтӧма.
— Ылӧдчӧ сійӧ, чӧрт! — скӧра шуис Лукашка. — Абу сэтшӧм нылыс.
А то ме сылысь, пӧрысь чӧртлысь, ордлыяссӧ чегъяла. — И сійӧ горӧдіс сьывны ассьыс радейтана сьыланкывсӧ:
XXVIII
Кӧзяева ордын кикутісны.
Лукашка локтіс станицаӧ, но эз пыр Оленин ордӧ.
И Оленин эз мун кикутанінӧ, кӧть сійӧс корис хорунжий.
Сылы вӧлі сэтшӧм гажтӧм, кутшӧм некор на эз вӧвлыв сэксянь, кор сійӧ овмӧдчис станицаын.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи Лукашка, вӧччӧма, рыт пуксигас мамыскӧд прӧйдитіс кӧзяева ордӧ, и сійӧс мучитіс дум: мыйла Лукашка сэтшӧм кӧдзыд сы дорӧ?
Оленин игнасис аслас хатаӧ да кутіс гижны ассьыс дневниксӧ.
«Уна ме выльпӧв думайті да ёна вежси тайӧ бӧръя кадас, — гижис Оленин, — и вои сэтчӧдз, мый гижӧма азбукаын.
Медым лоны шудаӧн, колӧ ӧтитор — радейтны, и радейтны самоотвержениеӧн, радейтны ставсӧ и быдтор, быдладорӧ паськӧдны радейтӧмлысь чераньвезсӧ: коді сюрас, сійӧс и босьтны.
Тадзи ме кыйи Ванюшаӧс, Ерошка дядьӧс, Лукашкаӧс, Марьянкаӧс».
Сэки, кор Оленин гижис тайӧс, сы ордӧ пырис Ерошка дядь.
Ерошка вӧлі зэв бур настроениеа.
Тайӧ лунъясӧ, сы ордӧ пыригӧн, Оленин суис сійӧс дворысь кабан туша дорысь; шуда, гордӧй чужӧма старик пелька кулис сійӧс ичӧтик пуртӧн.
Понъяс, и на пӧвстын стариклӧн радейтана Лямыс, куйлісны сы дорын да, сылӧн удж вылӧ видзӧдігтыр, легӧдыштісны бӧжъяссӧ.
Детинкаяс любӧпырысь видзӧдісны сы вылӧ забор вывті да весиг, кыдзи овлывлӧ, эз дэльӧдчыны.
Соседка-бабаяс, кодъяс ёнасӧ эз меліӧсь вӧвны сы дінӧ, видзаасисны сыкӧд да вайисны сылы — коді кувшинтыр чихирь, коді каймак, коді пызьтор.
Мӧд асывнас Ерошка пукаліс ас ордас сарайын ставнас вирӧсь да фунтӧн сеталіс свежӧй яй — кодлы деньга вылӧ, кодлы вина вылӧ.
Чужӧм вылас сылӧн вӧлі гижӧма: «Ен сетіс шуд, вии зверӧс; ӧні дядь колана лои».
Та вӧсна, гӧгӧрвоана, сійӧ юсис да, станицаысь петавтӧг, юис нёльӧд лун нин.
Таысь кындзи, сійӧ юис кикутанінын.
Ерошка дядь локтіс кӧзяин хатаысь Оленин ордӧ садьтӧм код, гӧрд чужӧма, дзугсьӧм тошка, но выль гӧрд бешмета, бешмет вылын галунъяс; киас вӧлі балалайка, кодӧс сійӧ вайис ю сайысь.
Оленинлы сійӧ важӧн нин кӧсйысьліс вӧчны тайӧс и вӧлі бур настроениеа.
Кор аддзис, мый Оленин гижӧ, сылы тайӧ эз во сьӧлӧм вылас.
— Гиж, гиж, батьӧй, — вашкӧдӧмӧн шуис сійӧ, быттьӧкӧ чайтіс, мый кутшӧмкӧ дух пукалӧ сы костын да бумага костас, да, сійӧс чуйдны полӧмӧн, шумтӧг, ньӧжйӧник пуксис джоджӧ.
Ерошка дядь кодъюрнас радейтліс тадзи пукавны джоджын.
Оленин видзӧдліс, тшӧктіс мыччыны вина да водзӧ гижис.
Ерошкалы гажтӧм вӧлі ӧтнаслы юны, сылы окота вӧлі сёрнитыштны.
— Кӧзяева ордын кикутанінын вӧлі.
Да мый, порсьяс!
Ог кӧсйы!
Локті тэ ордӧ.
— А балалайкаыс тэныд кытысь? — юаліс Оленин да водзӧ гижис.
— Ю сайын вӧлі, батьӧй, балалайка судзӧді, — сідзи жӧ ньӧжйӧ шуис сійӧ. — Ме мастер ворснытӧ; татарскӧйӧс, казацкӧйӧс, господскӧйӧс, салдатскӧйӧс, кутшӧмӧс кӧсъян.
Оленин ещӧ ӧтчыд видзӧдліс сы вылӧ, шпыньмуніс да водзӧ гижис.
Тайӧ нюммунӧмыс гажмӧдіс старикӧс.
— Но, эновт, батьӧй!
Эновт! — друг решительнӧя шуис сійӧ. — Но, ӧбидитісны тэнӧ — эновт найӧс, сьӧвзьы!
Но, мый гижан, гижан! мый тӧлкыс?
И кыз чуньяснас джоджӧ тотшӧдігтыр сійӧ нерис Оленинӧс да мисьтӧма кӧрліс чужӧмсӧ.
— Мыйла кляузасӧ гижны?
Бурджык гуляйт, ло молодечӧн!
Гижӧм йылысь сійӧ думайтліс сӧмын кыдзи вреднӧй кляуза йылысь.
Оленин гораа серӧктіс.
Ерошка серӧктіс жӧ.
Сійӧ чеччис джоджысь да заводитіс петкӧдлыны балалайкаӧн ворсӧм да татарскӧй сьыланкывъяс сьылӧм кузя ассьыс искусствосӧ.
— Мый гижнысӧ, бур мортӧй!
Тэ лучшӧ кывзы, ме тэныд сьылышта.
Кулан, сэки сьыланкывтӧ он кыв.
Гуляйт!
Первой сійӧ йӧктыштӧмӧн сьыліс ассьыс лӧсьӧдӧм сьыланкыв:
Сэсся сійӧ сьыліс сьыланкыв, кодӧс сьывны велӧдіс сійӧс вӧвлӧм другыс — фельдфебель:
И бара:
Сэсся, синъяснас мигайтіг, пельпомъяссӧ лэпталіг да йӧктышталігтыр, сьыліс:
И сійӧ сэтшӧма ышмис, мый, збоя ворсігтыр, том морт моз мӧдӧдчис комнатаын ӧтнас йӧктыны.
Сьыланкывъяссӧ: <rus>ди-ди-ли</rus> да мукӧд сэтшӧмъяссӧ, господскӧйяссӧ, сійӧ сьыліс сӧмын Оленинлы; но сэсся, ещӧ куим стӧкан чихирь юӧм бӧрын, сылы дум вылас уси важыс да сьыліс настӧящӧй казацкӧй да татарскӧй сьыланкывъяс.
Ӧти радейтана сьыланкыв шӧрын сылӧн гӧлӧсыс друг нормис, и сійӧ ланьтіс да сӧмын триньӧдчис балалайка струнаясӧн.
— Ак, другӧй менам! — шуис сійӧ.
Гӧлӧсыс вӧлі тешкодь, и Оленин видзӧдліс: старик бӧрдіс.
Синдоръясас доршасис синваыс, а ӧти синва моль вӧлі гӧгыльтчӧ банбокӧдыс.
— Колин тэ, менам кадӧй, бӧр он бергӧдчы, — шлюпкигтыр шуаліс сійӧ, сэсся ланьтіс. — Ю, мый он ю! — синвасӧ чышкавтӧг горӧдіс сійӧ аслас гора кыз гӧлӧснас.
Торйӧн сьӧлӧмӧ йиджана вӧлі сылы ӧти тавлинскӧй сьыланкыв.
Кывъясыс сэні вӧлі этша, но став мичлуныс сылӧн вӧлі припевас: «<rus>Ай! Дай, далалай!</rus>»
Ерошка переведитіс сьыланкывлысь кывъяссӧ: «Том морт нуис грабитӧмторсӧ аулысь гӧраясӧ, рочьяс воисны, ӧзтісны аулсӧ, став мужичӧйяссӧ виалісны; став бабаяссӧ пленӧ босьтісны.
Том морт локтіс гӧраясысь: кӧні вӧлі аул, сэні пустӧй места; мамыс абу, вокъясыс абуӧсь, керкаыс абу; куш ӧти пу кольӧма.
Том морт пуксис пу улӧ да бӧрддзис.
Ӧтнам, тэ моз жӧ, ӧтнам коли, и горӧдіс сьывны том морт: <rus>ай, дай! далалай!</rus>»
И тайӧ лимзалана, сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдысь припевсӧ старик шуис некымынысь.
Бӧръя припевсӧ сьывны помалігӧн Ерошка друг кватитіс стенысь ружье, тэрмасьӧмӧн петіс дворӧ да вылӧ лыйис кыкнан стволсьыс.
И бара ещӧ норджыка кутіс сьывны: «<rus>Ай! дай! далалай а-а!</rus>» и ланьтіс.
Оленин петіс сы бӧрся кильчӧ вылӧ да, чӧв ланьтӧмӧн, видзӧдіс кодзула пемыд небесаӧ сыланьӧ, кӧні югнитлісны лыйӧмъяс.
Кӧзяин керкаын вӧлі биа, кылісны гӧлӧсъяс.
Дворын нывъяс вӧлі чукӧртчӧмаӧсь кильчӧ да ӧшиньяс дорӧ да котӧрӧн петалісны керкаысь посводзӧ.
Кымынкӧ казак петісны посводзысь да эз вермыны кутчысьны, икйӧдлісны помасьӧм сьыланкыв да Ерошка дядьлӧн лыйӧм шыяс улӧ.
— Мый нӧ тэ абу кикутанінас? — юаліс Оленин.
— Ен накӧд, ен накӧд! — шуис старик, кодӧс, тыдалӧ, мыйӧнкӧ сэні дӧзмӧдӧмаӧсь. — Ог радейт, ог радейт!
Эк, йӧз!
Пырам хатаӧ!
Найӧ асьныс аснаныс, а ми асьным ас кежысь гуляйтам.
Оленин бӧр пырис хатаӧ.
— А мый Лукашкаыс, весел?
Ме ордӧ сійӧ оз пырав? — юаліс сійӧ.
— Лукашкаыд мый!
Сылы сӧрӧмаӧсь, мый ме нывсӧ мырддя тэныд, — вашкӧдӧмӧн шуис старик. — А мый нылыс?
Окотитам кӧ, лоас миян: деньгатӧ унджык вай — и миян!
Ме тэныд вӧча, збыльысь.
— Оз, дядь, деньгаыд нинӧм оз вӧч, оз кӧ радейт.
Лучшӧ та йылысь эн сёрнит.
— Некод тэнӧ да менӧ оз радейт, сирӧтаяс ми! — друг шуис Ерошка дядь да бара бӧрддзис.
Оленин юис мукӧд лунъясӧ серти унджык да кывзіс стариклысь висьталӧмсӧ.
«Сідзкӧ, ӧні Лукашкаӧй менам шуда», — думайтіс сійӧ; но сылы вӧлі гажтӧм.
Старик сэтшӧма юсис тайӧ рытнас, мый уси джоджӧ, и Ванюшалы ковмис аслыс отсӧг вылӧ корны салдатъясӧс да сьӧласигтыр кыскыны сійӧс.
Ванюша сэтшӧма скӧраліс старик вылӧ асьсӧ лёка кутӧмысь, мый весиг нинӧм нин эз шу талун французскӧй кыв вылын.
XXIX
Вӧлі август тӧлысь.
Небесаын некымын лун эз вӧв кымӧр чир; шондіыс пӧжис терпитны позьтӧма, и асывсянь пӧльтіс небыд тӧв, турунъясысь да туй вылысь сійӧ лэптіс пӧсь лыа кымӧр да разӧдіс сійӧс воздухті камышъяс, пуяс да станицаяс вомӧн.
Туруныс да пуяс вылын коръясыс вӧлі вевттьысьӧмаӧсь буснас; туйяс да солончакъяс вӧлі кушмӧмаӧсь да тронякывмӧн чорыдӧсь.
Терекын ваыс важӧн ямис, тэрыба петіс канаваясысь да косьмис.
Станицадорса прудйын ва улысь мыччысисны скӧтӧн лойӧм няйт берегъясыс, сэні лунтыр кылісны нывъяслӧн да детинкаяслӧн ваын сёлькӧдчӧм да горӧдлывлӧм.
Степын косьмисны нин турунъяс да камышъяс, и скӧт, луннас баксігтыр, пышйывліс муяс вылӧ.
Зверь пышйис ылі камышъясӧ да Терек сайса гӧраясӧ.
Номъяс да гебъяс кымӧръясӧн ӧшалісны увтасінъяс да станицаяс весьтын.
Лымъя гӧраяс вевттьысисны руд руӧн.
Воздухыс вӧлі кизьӧр да лёк дука.
Абрекъяс, кывсьӧ вӧлі, вуджӧмаӧсь косьмӧм ю вомӧн да шӧйтӧны ю таладорын.
Шондіыс быд рыт лэччыліс доналӧм гӧрд кыаӧ.
Вӧлі медся уджалан кад.
Станицаса став население жуис арбузнӧй бахчаяс вылын да виноградникъясын.
Садъяс тшем тырисны гартчысь зеленьӧн да ыркыд тшӧкыд вуджӧрӧн. Пырыстыдалысь паськыд коръяс сайсянь быдлаын сьӧдвидзисны кисьмӧм сьӧкыд розъяс.
Садъяс дорӧ мунысь буса туй кузя нюжӧдчисны дзуртысь арбаяс, кытчӧ чукйӧн сӧвтӧма виноград.
Кӧлесаясӧн бонзьӧдӧм буса туй вылын туплясисны розъяс.
Винограднӧй сокӧн лякӧсьтӧм дӧрӧма детинкаяс да нывкаяс, киясас да вомъясас розъясӧн, котралісны мамъясныс бӧрся.
Туй вылын ӧтарӧ паныдасьлісны ротйысьӧм паськӧма работникъяс; найӧ ён пельпомъяс вылас нуисны виноград тыра кӧрзинаяс.
Синъясӧдз чышъянӧн кӧртасьӧм мамукъяс нуӧдісны джуджыда сӧвтӧм виноград тыра арбаясӧ доддялӧм ӧшъясӧс.
Арбаяскӧд паныдасьысь салдатъяс корисны казачкаяслысь виноград, и казачка, коді мунігмозыс кайлывліс арба вылӧ, босьтліс кыкнан кинас виноград да пуктыліс сійӧс салдатлы пӧлаас.
Ӧткымын дворъясын пычкисны нин виноград.
Чапра дук тыртліс воздухсӧ.
Вир гӧрд рӧма воръяс тыдалісны лэбувъяс улын, и пуджӧм гача да лякӧссьӧм кокпӧкъя ногаец-работникъяс тыдалісны дворъясын.
Порсьяс руксігтыр сёйисны пыдзрассӧ да быглясисны на пиын.
Керка вевтъяс вылӧ сплош вӧлі вольсалӧма сьӧд янтарнӧй розъяс, кодъяс небзисны шонді водзын.
Тусьяс ӧктысь ракаяс да катшаяс ӧтарӧ сюйсисны керка вевтъяслань да лэбзьыштлывлісны местаысь местаӧ.
Гажаа чукӧртісны вогӧгӧрся уджӧн быдтӧм урожай; тайӧ воас урожайыс вӧлі вывті озыр да бур.
Вуджӧра веж садъясын, виноградник море пӧвстын, быдладорсянь кылісны серам, сьылӧм, гажӧдчӧм, нывбаба гӧлӧсъяс да вирдалісны нывбабаяслӧн уна рӧма яркӧй паськӧмъясыс.
Дзик луншӧр кадӧ Марьяна пукаліс аслас садйын, персикӧвӧй пу вуджӧр сайын, да лэдзалӧм арба улысь перъяліс аслас семействолы ӧбед.
Сылы паныдӧн вольсалӧм попона вылын пукаліс хорунжий, коді локтіс школаысь, да кувшин помысь мыськаліс кияссӧ.
Детинка, Марьяналӧн вокыс, коді сӧмын на локтіс пруд дорысь, соснас чужӧмсӧ чышкалігтыр, тӧждысьӧмпырысь видзӧдлывліс чойыс да мамыс вылӧ. Сійӧ, сьӧкыда лолалігтыр, виччысис ӧбед.
Пуджӧм сосъяса старука-мамыс гожъялӧм ён кияснас пукталіс ляпкыдик гӧгрӧс татарскӧй пызан вылӧ виноград, косьтӧм чери, каймак да нянь.
Кияссӧ чышкалӧм бӧрын хорунжий пӧрччис шапкасӧ, пернапасасис да вешйис пызан дорӧ.
Детинка босьтіс кувшинсӧ да горша заводитіс юны.
Мама-ныла, кокнысӧ сюркнялӧмӧн, пуксисны пызан дорӧ.
И гож сайын пӧдтіс жар.
Садвесьтса воздухын ӧшаліс лёк дук.
Ыджыд вынӧн пӧльтысь шоныд тӧв, коді татчӧ веськавліс сук увъяс косттіыс, эз вайлы ыркыдсӧ, а сӧмын ӧтмоза кусньӧдліс сад пасьта разӧдчӧм грушевӧй, персикӧвӧй да тутӧвӧй пуяслысь туганъяссӧ.
Хорунжий, ещӧ ӧтчыд пернапасасьӧм бӧрын, мыш сайсьыс судзӧдіс виноград корйӧн вевттьӧм ичӧтик кувшин, кӧні вӧлі чихирь, да, дорсьыс юӧм бӧрын, сетіс гӧтырыслы.
Хорунжий вӧлі ӧтпӧвста дӧрӧма; разялӧм юрйыв увсьыс тыдаліс гӧна мускулистӧй морӧсыс.
Вӧсни мудер чужӧмыс сылӧн вӧлі весел.
Ни позаас, ни сёрниас эз тӧдчы обычнӧй политичностьыс; сійӧ вӧлі весел да сэтшӧм, кутшӧм эм збыльвылас.
— А рыт кежлас помалам лапаз сайсьыс юкӧнторсӧ? — шуис сійӧ кӧтасьӧм тошсӧ чышкалігтыр.
— Эштӧдчам, — вочавидзис старука, — сӧмын мед поводдяыс эз торк.
Демкаяслӧн ещӧ джынсӧ на эз идравны, — содтіс сійӧ. — Ӧтнас Устенька вийсьӧ-уджалӧ.
— Кысь нӧ налы! — гордӧя шуис старик.
— На, юышт, Марьянушка! — шуис старука да мыччис кувшинсӧ нылыслы. — Вот, ен сетас, лоӧ мыйӧн свадьбатӧ справитны, — шуис старука.
— Делӧыс водзын, — ичӧтика зумыштчыштӧмӧн шуис хорунжий.
Ныв лэдзис юрсӧ.
— Да мый нӧ сёрнитнысӧ? — шуис старука. — Делӧсӧ помалім, да и кадыс абу нин ылын.
— Эн сёрнит, — бара шуис хорунжий. — Ӧні урожай идравны колӧ.
— Аддзылін Лукашкалысь выль вӧвсӧ? — юаліс старука. — Кодӧс Митрий Андреичыд пӧдаритліс, сійӧ абу нин: вежӧма.
— Эг, эг аддзыв.
А ӧнтай ме сёрниті патерщиклӧн холопкӧд, — шуис хорунжий, — висьталіс, бара пӧлучитӧма тысяча шайт.
— Озыр, нинӧм он шу, — шуис старукаыс.
Семействоыс ставнас вӧлі весел да дӧвӧлен.
Уджыс муніс бура.
Виноградыс вӧлі унджык, и сійӧ вӧлі бурджык наӧн виччысьӧм серти.
Ӧбедайтӧм бӧрас Марьяна сетіс ӧшъяслы турун, куснялыштіс да пуктіс юр улас бешметсӧ и водіс арба улӧ талялӧм сочнӧй турун вылӧ.
Сійӧ вӧлі куш гӧрд сорочкаа, мӧдногӧн кӧ, шӧвк чышъяна да гож водзын вушйӧм гӧлубӧй ситеч дӧрӧма; но сылы вӧлі терпитны позьтӧм жар.
Чужӧмыс сылӧн сотчис, кокъясыс эз аддзыны аслыныс места, синъясыс унзільысла да мудзӧмысла вазьыштӧмаӧсь; вомдоръясыс кыдзкӧ асьныс калькавлісны, и морӧсыс лолаліс сьӧкыда да вылӧ лыблӧмӧн.
Уджалан кадыс заводитчис кык недель сайын нин, и сьӧкыд уджыс ӧні босьтліс том нывлысь став кадсӧ, став олӧмсӧ.
Чеччывліс сійӧ асъя кыа петігӧн, мыськыліс чужӧмсӧ кӧдзыд ваӧн, чышъянасьліс да кӧмтӧг котӧртліс скӧт дорӧ.
Тэрмасьӧмӧн кӧмасьліс, пасьтавліс бешметсӧ да, кӧртӧдӧ нянь гартыштӧм бӧрын, доддявліс ӧшъяссӧ да лунтыр кежлӧ мунліс садъясӧ.
Сэні сӧмын час шойччыліс, вундаліс виноград, новліс кӧрзинаяс да рытнас, ӧшъяссӧ гезйӧн кыскиг да кузь ньӧрйӧн вӧтлігтыр, кыпыд да ньӧти абу мудзӧма, бӧр воліс станицаӧ.
Скӧт вӧдитӧм бӧрын, рӧмдӧм бӧрын нин, дӧрӧмлӧн паськыд соскас сійӧ босьтліс семечки да петавліс ывлаӧ сералыштны нывъяскӧд.
Но мыйӧн куслі рытъя кыаыс, сійӧ пыр жӧ мунліс гортас да, пемыд керкаын батьыскӧд, мамыскӧд да ичӧт вокыскӧд ужнайтӧм бӧрын, нинӧм йылысь тӧждысьтӧм, дзоньвидза-ён, пырліс хатаӧ, пуксьывліс пач вылӧ да, джынвыйӧ вугралігтыр, кывзывліс патерщиклысь сёрнисӧ.
Мыйӧн сійӧ мунліс, ныв пыр жӧ уськӧдчывліс вольпасьӧ да асылӧдз узьліс чӧскыд унмӧн.
Аскинас тадзи жӧ.
Лукашкаӧс сійӧ эз аддзыв кикутан лунсяньыс да спокойнӧя виччысис свадьба лун.
Патерщик дінӧ сійӧ велаліс да нимкодь вӧлі, кор Оленин сюся видзӧдіс сы вылӧ.
XXX
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый жарсьыс некытчӧ вӧлі воштысьны, мый номъяс сьӧд кымӧрӧн гартчисны арбалӧн ыркыд вуджӧрын да мый детинка бергалігас, чужъясис да тувкӧдчис, Марьянка плавгис юр вылас чышъянсӧ да унмовсьӧ нин вӧлі, и сэки друг котӧрӧн локтіс сы дорӧ Устенька, соседкаыс, суныштіс арба улӧ да водіс сыкӧд орччӧн.
— Но, узьны, нывъяс! узьны! — арба улӧ водігӧн сёрнитіс Устенька. — Энлы, — шуис сійӧ да чеччис, — тадзи оз туй.
Сійӧ чеччис, чегъяліс веж увъяс да арба кӧлесаяс бердӧ крепитіс найӧс кыкнанладорсяньыс, и ещӧ плавгис бешметсӧ.
— Тэ лэдз, — арба улӧ бӧр пыригас детинкалы горӧдіс сійӧ, — казакъяслы ӧмӧй позьӧ нывъяскӧд ӧтлаын?
Мун!
Арба улӧ пӧдругаыскӧд кыкӧн кольӧм бӧрын Устенька друг сывйыштіс сійӧс кыкнан кинас да, сы дінӧ топӧдчӧмӧн, заводитіс окавны Марьянкалысь банбоксӧ да сьылісӧ.
— Донаӧй! вокӧй, — гора ёсь гӧлӧсӧн сералігтыр шуаліс сійӧ.
— Видзӧдтӧ, дедушкаыдлысь велалӧмыд, — мездысигмоз шуаліс Марьянка. — Но, дугды!
И найӧ кыкнанныс мӧдісны серавны сідзи, мый Марьянкалӧн мамыс горӧдіс на вылӧ.
— Али завидьтан? — вашкӧдіс Устенька.
— Мый сӧран!
Лэдз узьны.
Но мыйла локтін?
Но Устенька эз ланьт.
— А мый ме тэныд висьтала, ой!
Марьянка кыпӧдчис гырддзаяс вылас, лӧсьӧдіс вешйӧм чышъянсӧ.
— Но, мый висьталан?
— Мый ме тӧда тіян патерщик йылысь!
— Нинӧм тӧднысӧ, — вочавидзис Марьяна.
— Ак тэ, ылӧдчысь нывка! — гырддзанас сійӧс тувкӧдіг да сералігтырйи шуис Устенька. — Нинӧм он висьтав.
Волывлӧ ті ордӧ?
— Волывлӧ.
Мый сы понда! — шуис Марьяна да друг гӧрдӧдіс.
— Вот ме прӧстӧй ныв, ме ставыслы висьтала.
Мый меным дзебсясьнысӧ, — долис Устенька, и весел гӧрд банбокъяса чужӧмыс лои зумыштчӧма. — Ме нӧ кодлыкӧ омӧльтор вӧча?
Радейта сійӧс, да и ставыс!
— Дедушкасӧ али мый?
— Сійӧс, дерт.
— А грек! — эз сӧгласитчы Марьяна.
— Ак, Машенька!
Кор и гуляйтнысӧ, не кӧ нывдырйиыд?
Казак сайӧ пета, кагаяс вайны кута, гӧльлунӧ вӧя.
Вот тэ пет Лукашка сайӧ, сэки и гажӧдчӧм йывсьыд вунӧдан, кагаяс да удж сӧмын тӧдны кутан.
— А мый, мукӧдыслы и верӧссаяс бур овнысӧ.
Дзик ӧткодь! — спокойнӧя вочавидзис Марьяна.
— Да тэ кӧть ӧтчыд висьтась, мый тіян вӧлі Лукашкаыдкӧд?
— Да мый вӧлі?
Корасис.
Бать во кежлӧ сроксӧ нюжӧдіс; а ӧні сёрнитчисны, арын сетасны.
— Да сійӧ мый шуис тэныд?
Марьяна нюммуніс.
— Гӧгӧрвоана, мый шуис.
Шуис, мый радейтӧ.
Ӧтарӧ корис сыкӧд садйӧ мунны.
— Видзӧдтӧ, кыдзи сирасьӧ!
Ӧд тэ, кӧнкӧ, эн мун.
А сійӧ ӧні кутшӧм молодеч лои!
первой джигит.
И сотняын ӧтарӧ гуляйтӧ.
Тӧндзи воліс миян Кирка, висьталӧ: вӧвсӧ кутшӧмӧс вежӧма!
А век, кӧнкӧ, тэысь гажтӧмчӧ.
А ещӧ мый сійӧ висьтавліс? — юаліс Устенька Марьяналысь.
— Тэныд ставсӧ колӧ тӧдны, — серӧктіс Марьяна. — Ӧтчыд ӧшинь улӧ войын локтіс верзьӧмӧн, код.
Вӧзйысис.
— Мый нӧ, эн лэдз?
— Кута тай лэдзны!
Ме ӧтчыд сылы висьталі, и тырмас!
Из моз, чорыда, — серьёзнӧя вочавидзис Марьяна.
— А молодеч!
Окота кӧ сылы лоӧ, некутшӧм ныв оз бӧрыньтчы сыысь.
— Медым мукӧдъяс дорӧ ветлӧдлӧ, — гордӧя шуис Марьяна.
— Он жалит тэ сійӧс?
— Жалита, а йӧйтавны ог кут.
Сійӧ омӧльтор.
Устенька друг лэдзчысис юрнас пӧдругаыслы морӧс вылӧ, сывйыштіс сійӧс да сералӧмысла мӧдіс сырмыны.
— Йӧй тэ, йӧй! — кашкигтыр шуис сійӧ. — Шудтӧ он кӧсйы босьтны, — и бара заводитіс чеплявны Марьянаӧс.
— Ой, дугды! — сералігтыр шуаліс Марьяна. — Лазуткасӧ лязӧдін.
— Со, чӧртъясыд, мӧдісны вильшасьны, абу мудзӧмаӧсь, — арба сайысь бара кыліс старукалӧн унзіль гӧлӧсыс.
— Шудтӧ он кӧсйы, — вашкӧдӧмӧн шуис Устенька да чеччис. — А тэ шуда, ей-богу!
Кутшӧма тэнӧ радейтӧны!
Тэ сэтшӧм укшаль, а тэнӧ радейтӧны.
Эк, эськӧ вӧлі кӧ тэ местаын ме, патерщиктӧ тіянлысь эськӧ ме сідзи бӧбйӧдлі!
Видзӧді ме сы вылӧ, кор миянын вӧлінныд, да, кажитчӧ, сійӧ тэнӧ эськӧ веськыда синъяснас сёйис.
Менам дедушка — и сійӧ мыйсӧ меным эз сетав!
А тіян, кылан, рочьяс пиысь медозырыс.
Сылӧн денщикыс висьтавліс, мый налӧн асланыс холопъяс эмӧсь.
Марьяна чеччис да думыштчӧмӧн нюммуніс.
— Ӧтчыд коркӧ сійӧ меным со мый шуаліс, — висьталіс Марьяна турун си курччалігтыр. — Висьталӧ: ме эськӧ кӧсйи лоны казакӧн, Лукашкаӧн либӧ тэнад вокӧн, Лазуткаӧн.
Мыйла сійӧ тадзисӧ шуис?
— А сідзи, больгӧ, мый юрас воӧ, — вочавидзис Устенька. — Менамыс мыйсӧ оз шуав!
Быттьӧкӧ торксьӧма!
Марьяна юрнас лэдзчысис гартыштӧм бешмет вылӧ, Устенькаӧс сывйыштіс сойнас пельпомӧдыс да кунис синъяссӧ.
— Ӧні кӧсйис локны садйӧ уджавны; сійӧс бать корис, — чӧв олыштӧм бӧрын шуис сійӧ, да унмовсис.
XXXI
Шондіыс мыччысис нин груша пу сайысь, код вуджӧрын сулаліс арбаыс, да весиг увъяс пырыс, кодъясӧн Устенька кыис телега улӧ пыранінсӧ, пӧлыньӧн веськалысь югӧръяснас сотіс арба улын узьысь нывъяслысь чужӧмъяссӧ.
Марьяна садьмис да мӧдіс лӧсьӧдны чышъянсӧ.
Гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын сійӧ аддзис груша пу сайысь патерщиксӧ, коді, пельпом саяс ружьеа, сулаліс да сёрнитіс Марьяна батькӧд.
Ныв тувкыштіс Устенькалы да, нинӧм шутӧг, нюмъялігтыр, индіс Оленин вылӧ.
— Тӧрыт ме ветлі, ни ӧтиӧс эг аддзы, — тӧждысьӧмпырысь гӧгӧр видзӧдлывлігтыр да арба сайысь Марьянаӧс казявтӧг висьталіс Оленин.
— А ті сэтчӧ, сійӧ вӧр дорас ветлӧй, сэні эновтӧм садъяс, пустырӧн шусьӧ, век овлӧны кӧчьяс, — шуис хорунжий да пыр жӧ вежис сёрнисӧ.
— Аддзӧмныд жӧ уджалан кадӧ кӧчьяс корсьны!
Волінныд эськӧ лучшӧ ми ордӧ отсасьыштны.
Нывъяскӧд эськӧ уджалыштінныд, — гажаа шуис старука. — Но, нывъяс, чеччыны кад! — горӧдіс сійӧ.
Марьяна да Устенька вашкӧдчисны да арба улын ӧдва кутчысисны серамысь.
Сійӧ кадсяньыс, кор кывсис, мый Оленин пӧдаритӧма Лукашкалы вӧв, коді сулалӧ ветымын монет, сылӧн кӧзяеваыс лоины ласковджыкӧсь; торйӧн нин хорунжийлы любӧ вӧлі, кажитчӧ, ныв дінӧ сылӧн сибӧдчӧмыс.
— Да ме ог куж уджавнысӧ, — шуис Оленин; сійӧ зілис не видзӧдны веж увъяс пыр арба улӧ, кытысь казяліс Марьяналысь гӧлубӧй дӧрӧмсӧ да гӧрд чышъянсӧ.
— Волы, кос персик сета, — шуис старука.
— Старукаяслӧн выжывлун, — шуис хорунжий да объяснитіс. — Важӧн казакъяс тайӧн гӧститӧдчылӧмаӧсь... Россияын, ме чайта, не сӧмын кос персикъяс, но и пӧттӧдз сёйлісны ананаснӧй вареньеяс да мукӧд чӧскыдджыкторъяс.
— Сідзкӧ эновтӧм садйын эмӧсь? — юаліс Оленин. — Ме ветла, — и, веж увъяс пыр тэрыба видзӧдлӧм бӧрын, сійӧ лэптыштіс папахасӧ да вошис виноградниклӧн мича веськыд радъяс костӧ.
Шондіыс дзебсис нин садъяслӧн ӧграда сайӧ да рытъяног югъяліс пырыстыдалана коръяс пыр, кор Оленин бӧр локтіс садйӧ аслас кӧзяева дінӧ.
Тӧлыс лӧнис, и виноградникъясын паськавны кутіс свежӧй ыркыд.
Ылісянь на кутшӧмкӧ инстинктӧн виноград розъяс пыр Оленин тӧдмаліс Марьяналысь гӧлубӧй дӧрӧмсӧ да, вотӧсъяс нетшкигтыр, локтіс сы дінӧ.
Кашкысь пон сідзжӧ кватитлывліс корсюрӧ дулльӧсь вомнас улӧдз ӧшӧдчӧм розъяссӧ.
Гӧрдӧдӧм чужӧма Марьяна, сосъяссӧ пуджӧмӧн да чышъянсӧ щӧка увтіыс личӧдӧмӧн, тэрыба вундаліс сьӧкыд розъяссӧ да тэчис найӧс кӧрзинаӧ.
Кисьыс ньӧрсӧ лэдзтӧг, кодӧс сійӧ кутіс, ныв дугдыліс вундавны, меліа нюммуніс да бара босьтчис уджавны.
Оленин матыстчис да ружьесӧ волысаліс мыш саяс, медым прӧстмӧдны кияссӧ.
«А тіян кӧнӧсь?
<rus>Бог помочь</rus>!
Тэ ӧтнад?» — кӧсйис шуны сійӧ, но нинӧм эз шу да сӧмын лэптыштіс папахасӧ.
Сылы кыдзкӧ эз вӧв лӧсьыд Марьянакӧд ас кежын, но сійӧ, быттьӧкӧ нарошнӧ асьсӧ мучитӧм могысь, локтіс ныв дорӧ.
— Тэ тадзнад ружьесьыд бабаясӧс лыян, — шуис Марьяна.
— Ог, ме ог лыйсьы.
Найӧ кыкнанныс чӧв олыштісны.
— Тэ эськӧ мед отсасьыштін.
Оленин перйис ичӧтик пурт да, чӧв олігтыр, заводитіс вундавны розъяссӧ.
Сійӧ перйис коръяс улысь фунт куима сьӧкыд роз, кӧні вотӧсъясыс вӧлі тшем сука ляснитчӧмаӧсь ӧта-мӧд бердас, да петкӧдліс Марьяналы.
— Ставсӧ вундавны?
Тайӧ абу веж?
— Вай татчӧ.
Налӧн киясныс инмысисны.
Оленин кутіс Марьяналысь кисӧ, а ныв нюмъялігтыр видзӧдіс сы вылӧ.
— Мый, тэ регыд верӧссайӧ петан? — юаліс Оленин.
Марьяна, нинӧм шутӧг, бергӧдчис бокӧ да чӧвтліс сы вылӧ стрӧг синъяссӧ.
— Мый, тэ радейтан Лукашкаӧс?
— А тэныд мый?
— Меным завидь.
— Дерт нин!
— Збыльысь, тэ сэтшӧм мича!
И сылы друг лои вывті яндзим сыысь, мый сійӧ шуис:
сэтшӧм зывӧка, кажитчӧ, кылісны сылӧн кывъясыс.
Сійӧ ыпмуніс-гӧрдӧдіс, падмис да кутіс Марьянаӧс кыкнан киӧдыс.
— Кутшӧм кӧть, но абу тэныд!
Мый сералан! — вочавидзис Марьяна, но сылӧн синъясыс висьталісны, кутшӧм чорыда сійӧ тӧдӧ, мый Оленин оз серав.
— Кыдзи серавны!
Тэ кӧ эськӧ тӧдін, кыдзи ме...
Кывъясыс горалісны ещӧ пошлӧйджыка да ньӧти эз лӧсявны сылӧн чувствояслы; но сійӧ водзӧ висьталіс:
— Ме ог тӧд, мый ме дась вӧчны тэныд вылӧ...
— Вешйы, лемасьысь сир!
Но Марьяналӧн чужӧмыс, сылӧн волялысь синъясыс, сылӧн джуджыд морӧсыс, стройнӧй кокъясыс висьталісны дзик мӧдтор.
Оленинлы кажитчис, мый ныв гӧгӧрвоӧ, кутшӧм пошлӧй ставыс, мый висьталіс сылы Оленин, да сулалӧ татшӧм думъяссьыс вылынджык;
Оленинлы кажитчис, мый Марьяна важӧн тӧдіс ставсӧ сійӧс, мый кӧсйис Оленин да эз куж висьтавны сылы, но Марьяналы окота вӧлі кывзыны, кыдзи висьталас тайӧс Оленин.
«И кыдзи сійӧ вермас не тӧдны, — думайтіс Оленин, — кор сійӧ кӧсйис висьтавны сылы сӧмын ставсӧ сійӧс, мыйӧн вӧлі збыльвылас нылыс ачыс?
Но Марьяна эз кӧсйы гӧгӧрвоны, эз кӧсйы ӧтвечайтны», — думайтіс Оленин.
— А-у! — виноградник сайын неылын друг кыліс Устенькалӧн гӧлӧсыс да сылӧн ёсь серамыс. — Лок, Митрий Андреич, меным отсасьны.
Ме ӧтнам! — горӧдіс сійӧ Оленинлы да мыччис коръяс сайсянь ассьыс наивнӧй гӧгрӧс чужӧмсӧ.
Оленин нинӧм эз вочавидз и эз вӧрзьы места вывсьыс.
Марьянка вундаліс водзӧ, но дугдывтӧг видзӧдлывліс патерщик вылӧ.
Оленин заводитліс мыйкӧ висьтавны, но дугдіс, лэптыштліс пельпомъяссӧ, волысаліс ружьесӧ да, тэрыба восьлалігтыр, муніс садйысь.
XXXII
Гоз-мӧдысь сійӧ сувтліс, кывзіс Марьяналысь да Устенькалысь гора серамсӧ, кодъяс, ӧтлаасьӧм бӧрын, мыйкӧ горзісны.
Рытывбыд Оленин кыйсис-ветлӧдліс вӧрын.
Бӧр локтіс рӧмыдӧн нин, нинӧм эз кый.
Дворӧд прӧйдитігӧн сійӧ казяліс кӧзяева керкаысь восьса ӧдзӧссӧ; сэні тыдыштіс гӧлубӧй дӧрӧм.
Сійӧ торъя гораа горӧдіс Ванюшалы, медым сетны тӧдны аслас воӧм йылысь, да пуксис кильчӧ вылӧ пыр кадся пукаланінӧ.
Кӧзяева локтӧмаӧсь нин вӧлі садйысь.
Найӧ петісны керкаысь, пырисны асланыс хатаӧ да эз корны сійӧс ас орданыс.
Марьяна кыкысь петавліс ворота сайӧ.
Ӧтчыд рӧмыдас кажитчис, мый ныв видзӧдліс сы вылӧ.
Оленин горша видзӧдіс сылӧн быд движение бӧрся, но эз лысьт матыстчыны сы дорӧ.
Кор сійӧ саяліс хатаӧ, Оленин лэччис кильчӧ вывсьыс да заводитіс ветлӧдлыны дворӧд.
Но Марьяна эз нин петав.
Войсӧ Оленин колльӧдіс узьтӧг дворын, кывзысис кӧзяева хатаын кылыштысь быд шыӧ.
Сійӧ кыліс, кыдзи рытсяньыс найӧ сёрнитісны, кыдзи ужнайтісны, кыдзи кыскалісны пуховикъяссӧ да кыдзи водалісны узьны; кыліс, кыдзи мыйкӧ вылӧ сераліс Марьяна; сэсся кыліс, кыдзи ставыс лӧнис.
Хорунжий вашкӧдӧмӧн мыйкӧ сёрнитіс старукаыскӧд, да кодкӧ лолаліс.
Сійӧ пырис аслас хатаӧ.
Ванюша пӧрччысьтӧг узис.
Оленинӧс завидь босьтіс и бара заводитіс ветлӧдлыны дворӧд, век мыйкӧ виччысис, но некод эз пет, некод эз вӧрӧшитчы; сӧмын кыліс куим мортлӧн ӧтмоза лолалӧм.
Сійӧ тӧдіс Марьяналысь лолалӧм шысӧ да ӧтарӧ кывзіс сійӧс и кывзіс аслас сьӧлӧмлысь тіпкӧмсӧ.
Станицаын ставыс лӧнис, сёрӧн нин петіс тӧлысь, и тыдавныджык кутіс скӧт, коді чушйӧдліс дворъясын, водліс да бара чеччывліс.
Оленин скӧралӧмӧн юавліс ассьыс: «Мый меным колӧ?» и эз вермы торйӧдчыны войыскӧд.
Друг сылы зэв бура кылісны кок шыяс да кӧзяева хатаын джодж плакаяслӧн дзуртыштлӧм.
Сійӧ уськӧдчис ӧдзӧслань; но бара нинӧм эз кыв, ӧтмоза лолалӧм шыясысь кындзи, и бара дворын сьӧкыда ружӧктӧм бӧрын, пидзӧсъяс вылас, сэсся кокъяс йылас сувтлӧмӧн, бӧжнас ӧвтчигтыр, бергӧдчывліс буйволица, и мыйкӧ равномернӧя шлёпӧдіс-усяліс дворса кос сёй вылӧ, и бара ышловзьӧмӧн водліс скӧтинаыс тӧлысьсайса пемыдас...
Оленин юасис ассьыс: «Мый меным вӧчны?» да решительнӧя лӧсьӧдчис пырны водны; но бара кылісны шыяс, и сылӧн воображениеын чужліс образыс Марьянкалӧн, коді петіс тайӧ тӧлыся руа вояс, и бара сійӧ уськӧдчыліс ӧшинь дорӧ, да бара кывліс кок шыяс.
Югдӧм водзвылын нин сійӧ локтіс ӧшинь дорӧ, зургыштіс ставеньӧ, котӧртыштіс ӧдзӧс дорӧ, и збыльысь кыліс Марьянкалысь ышловзьӧм да кок шыяс.
Оленин кутчысис гольганӧ да гольӧдчис.
Осторожнӧй, кӧмтӧм кок шыяс, джодж плакаясӧн муртса дзуртыштігтыр, матыстчисны ӧдзӧс дорӧ.
Иганыс вӧрзис, дзуркнитчис ӧдзӧс, ӧвтыштіс тыква дукӧн, и порог вылын тыдовтчис Марьянкалӧн фигураыс ставнас.
Оленин аддзыліс сійӧс тӧлысь югӧр улын сӧмын ӧти здук кежлӧ.
Сійӧ крапкис-пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да, мыйкӧ ропкыштӧм бӧрын, кокньыдик воськовъясӧн котӧртіс бӧр.
Оленин кутіс небыдика игӧдчыны: некод эз кыв.
Сійӧ котӧртіс ӧшинь дорӧ да кутіс кывзысьны.
Друг ёсь мужскӧй гӧлӧс дзикӧдз шӧйӧвоштіс сійӧс.
— Лӧсьыд! — дворысь Оленин дінӧ матӧ локтӧм бӧрын шуис неыджыд тушаа том казак. — Ме аддзылі, лӧсьыд!
Оленин тӧдіс Назаркаӧс да чӧв оліс, сійӧ эз тӧд, мый вӧчны да мый шуны.
— Лӧсьыд!
Вот ме станичнӧйӧ муна, докажита и батьыслы висьтала.
Со, хорунжихаыд кутшӧм!
Ӧтиыс этша сылы.
— Мый тэныд месянь колӧ, мый колӧ? — кызмырдӧн шуис Оленин.
— Нинӧм, ме сӧмын станичнӧйын висьтала.
Назарка сёрнитіс зэв гораа, тыдалӧ, нарошнӧ.
— Со ӧд, кутшӧм сюсь юнкирыд!
abu
— Волы татчӧ, татчӧ! — Оленин топыда кватитіс сійӧс киӧдыс да нуӧдіс аслас хаталань.
— Ӧд нинӧм эз вӧв, сійӧ менӧ эз лэдз, и ме нинӧм...
Сійӧ честнӧй...
— Но сэні, разбирайтны... — шуис Назарка.
— Да ме всё равно тэныд сета...
Энлы!..
Назарка чӧв ланьтіс.
Оленин котӧрӧн пырис аслас хатаӧ да петкӧдіс казаклы дас шайт.
— Ӧд нинӧм эз вӧв.
Да всё равно, ме мыжа, со ме и сета!
Сӧмын, ен могысь, медым некод эз тӧд.
Да нинӧм эз вӧв...
— Бура кольны, — сералігтыр шуис Назарка да петіс.
Тайӧ войнас Назарка воліс станицаӧ Лукашка тшӧктӧм серти — лӧсьӧдны места гусялӧм вӧвлы — и, туй вывті гортас мунігӧн, кыліс кок шыяс.
Аски асывнас сійӧ бӧр локтіс сотняӧ да ошйысигтыр висьталіс ёртыслы, кыдзи дошлӧя сійӧ нажӧвитіс дас монет.
Мӧд асывнас Оленин аддзысьліс кӧзяеваыскӧд, и некод нинӧм эз тӧд.
Марьянакӧд сійӧ эз сёрнит, и ныв сӧмын, сы вылӧ видзӧдлывлӧмӧн, сералыштіс.
Войсӧ Оленин бара колльӧдіс узьтӧг, тӧлктӧг шӧйтіс дворӧд.
Мӧд лунсӧ сійӧ нарошнӧ колльӧдіс кыйсянінын да рытнас, медым пышйыны ассьыс, муніс Белецкий ордӧ.
Сійӧ поліс ассьыс и сетіс аслыс кыв кӧзяева ордӧ сэсся не пыравны.
Мӧд войнас Оленинӧс садьмӧдіс фельдфебель.
Рота пыр жӧ вӧлі мӧдӧдчӧ набегӧ.
Оленин рад лои тайӧ случайыслы да думайтіс, мый сэсся оз нин бӧр лок станицаӧ.
Набегыс кыссис нёль лун.
Начальниклы окота лои аддзӧдлыны Оленинӧс, кодлы сійӧ вӧлі рӧдня, да корис сійӧс кольччыны штабӧ.
Оленин ӧткажитчис.
Сійӧ эз вермы овны аслас станицатӧг да вӧзйысис гортас.
Набегысь сылы ӧшӧдісны салдатскӧй крест, коді сылы сэтшӧм ёна колӧ вӧлі войдӧр.
Ӧні жӧ сылы дзик веськодь вӧлі тайӧ крестыс да ещӧ ёнджыка веськодьӧн вӧлі сійӧс офицерӧ представитӧмыс, коді век на эз артмы.
Сійӧ ӧказиятӧг муніс Ванюшакӧд линия вылӧ да кымынкӧ часӧн пановтіс ассьыс ротасӧ.
Оленин рытсӧ ставнас колляліс кильчӧ вылын, видзӧдіс Марьяна вылӧ.
Войбыд сійӧ бара некутшӧм цельтӧг, мӧвпъястӧг ветлӧдліс дворӧд.
XXXIII
Аски асывнас Оленин садьмис сёрӧн.
Кӧзяева эз нин вӧвны.
Сійӧ эз мун кыйсьыны да то босьтліс книга, то петавліс кильчӧ вылӧ да бара пыраліс хатаӧ, водліс вольпась вылӧ.
Ванюша думайтіс, мый сійӧ висьӧ.
Рыт пуксигӧн Оленин решительнӧя чеччис, заводитіс гижны да гижис сёр войӧдз.
Сійӧ гижис письмӧ, но эз ысты сійӧс, сы вӧсна мый век жӧ некод эз гӧгӧрво эськӧ сійӧс, мый сійӧ кӧсйис шуны, да и нинӧмла, кӧть мед кодлы, гӧгӧрвоны тайӧс, аслыс Оленинлы кындзи.
Со мый сійӧ гижис:
«Меным гижӧны Россиясянь соболезнуйтан письмӧяс, полӧны, мый ме пӧгибнита тайӧ глушас овмӧдчӧмӧн.
Ме йылысь шуӧны: сійӧ грубӧймас, ставторсьыс бӧрӧ кольӧ, кутас юны да ещӧ и гӧтрасяс казачка вылӧ.
Эз пӧ прӧста Ермолов шу: коді дас во служитас Кавказын, сійӧ либӧ дзугсяс туйсьыс либӧ гӧтрасяс рӧспутнӧй нывбаба вылӧ.
Кутшӧм страшнӧ!
Збыльысь, не пӧгубитны эськӧ меным ачымӧс, сэки кор меным пай вылӧ вермис усьны великӧй шуд — лоны графиня Б***-лӧн верӧсӧн, камергерӧн либӧ дворянскӧй предводительӧн.
Кутшӧм ті меным ставныд зывӧкӧсь да жалкӧйӧсь!
Ті онӧ тӧдӧй, мый сійӧ сэтшӧм шудыс да мый сійӧ олӧмыс!
Колӧ ӧтчыд видлыны став мичлуннас збыль олӧмсӧ.
Колӧ аддзыны да гӧгӧрвоны, мый ме быд лун аддза ас водзысь: гӧраяслысь вечнӧй неприступнӧй лым да величавӧй нывбабаӧс сійӧ первобытнӧй мичлуннас, кутшӧмӧн должен вӧлі петны аслас творец киысь первой нывбаба, и сэки гӧгӧрвоана лоӧ, коді асьсӧ губитӧ, коді олӧ правдаын либӧ лӧжлунын — ті али ме.
Ті кӧ эськӧ тӧдінныд, кутшӧм ті зывӧкӧсь да жалкӧйӧсь асланыд обольщениеаныд!
Мыйӧн сӧмын менам син водзӧ сувтасны менам хата, менам вӧр да менам радейтантор пыдди эсійӧ гостинӧйясыс, эсійӧ нывбабаясыс, кодъяс асланыс мавтӧм юрсиӧ сюялӧмны йӧзлысь гартӧм юрси пратьяс, эсійӧ неестественнӧя вӧрысь вомдоръясыс, эсійӧ дзебӧм да уродуйтӧм слабӧй членъясыс да гӧстинӧйясын сійӧ больгӧмыс, коді обязан лоны тӧлка сёрниӧн да кодлӧн та вылӧ абуӧсь некутшӧм правояс, — меным лоӧ терпитны позьтӧм зывӧк.
Меным син водзӧ сувтлӧны тайӧ тупӧй чужӧмъясыс, тайӧ озыр невестаясыс, кодъяслӧн чужӧмыс висьталӧ: «нинӧм, позьӧ, матыстчы, кӧть ме и озыр невеста»; тайӧ пуксьӧдӧм да выльлаӧ пуксьӧдӧмъясыс, параяслӧн тайӧ яндысьтӧм сводничайтӧмъясыс да тайӧ дугдывтӧм сплетняыс, притворяйтчӧмыс; тайӧ правилӧясыс — кодлы ки, кодлы юрӧн довкнитны, кодлы сёрни, и, медбӧрын, душаын тайӧ вечнӧй гажтӧмлуныс, коді вуджӧ поколениеысь поколениеӧ (и ставыс сознательнӧ, тайӧс коланаӧн лыддьӧмӧн).
Гӧгӧрвоӧй ӧтитор либӧ веритӧй ӧтиторлы.
Колӧ аддзыны да гӧгӧрвоны, мый сійӧ сэтшӧм правдаыс да мичлуныс, и ставыс пусь-пасьмунӧ, мый ті шуанныд да думайтанныд, меным и аслыныд шуд тіян желайтӧмъясныд.
Шуд — сійӧ лоны природакӧд, аддзыны сійӧс, сёрнитны сыкӧд.
«Ещӧ сійӧ, ен мед видзас, гӧтрасяс прӧстӧй казачка вылӧ да дзикӧдз ылалас светса олӧмысь», — чайта, сьӧлӧмсянь жалитӧмӧн сёрнитӧны найӧ ме йылысь.
А меным сӧмын ӧтитор и колӧ: вошны дзикӧдз сідзи, кыдзи ті думайтанныд, кӧсъя гӧтрасьны прӧстӧй казачка вылӧ да ог лысьт вӧчны тайӧс сы вӧсна, мый тайӧ вӧлі эськӧ медся ыджыд шудсьыс ыджыдджык, код дон ме ог сулав.
Куим тӧлысь коли сэксянь, кор ме первойысь аддзи казачка Марьянаӧс.
Понятиеясыс да предрассудокъясыс сійӧ мирыслӧн, кытысь ме петі, меын вӧліны свежӧйӧсь на.
Ме сэки эг верит, мый верма радейтны тайӧ нывбабасӧ.
Ме любуйтчи сійӧн, кыдзи гӧраяслӧн да небесалӧн мичлунӧн, и эг вермы не любуйтчыны сыӧн, сы вӧсна мый сійӧ на кодь жӧ зэв мича.
Сэсся ме куті чувствуйтны, мый тайӧ мичлунсӧ созерцайтӧмыс лоис менам олӧмын быть коланторйӧн, и ме куті юасьны ассьым: ог-ӧ радейт ме сійӧс?
Но нинӧм сэтшӧмсӧ, кыдзи ме воображайті тайӧ чувствосӧ, ме эг аддзы ас пытшкысь.
Тайӧ вӧлі чувство, коді эз вӧв ни ӧткалун вӧсна гажтӧмчӧмлӧн да гӧтрасьны кӧсйӧмлӧн кодь чувство, эз вӧв ни платоническӧй да ещӧ нин ёнджыка эз вӧв плотскӧй любовлӧн кодь чувство, кодъясӧс ме тӧдлі.
Меным колӧ вӧлі аддзыны, кывны сійӧс, тӧдны, мый сійӧ матын, и ме вӧвлі оз позь шуны шуда, а спокойнӧй.
Сійӧ вечеринка бӧрас, кӧні ме вӧлі сыкӧд ӧтлаын да инмӧдчылі сы дінӧ, ме куті чувствуйтны, мый ме да тайӧ нывбаба костас эм орӧдны позьтӧм, кӧть и признайттӧм, йитӧд, кодлы паныд оз позь тышкасьны.
Но ме тышкаси на; ме шуалі аслым: неужели позьӧ радейтны нывбабаӧс, коді некор оз гӧгӧрво менам олӧмлысь задушевнӧй интересъяссӧ?
Неужели позьӧ радейтны нывбабаӧс сӧмын мичлун вӧснаыс, радейтны нывбаба-статуяӧс? юаси ме ассьым, а сійӧс радейті нин, кӧть ещӧ эг на верит аслам чувстволы.
Вечеринка бӧрын, кӧні ме медводдзаысь сёрниті сыкӧд, миян отношениеяс вежсисны.
Водзджык сійӧ вӧлі меным чуждӧй, но ортсыса природалӧн величавӧй предметӧн; вечеринка бӧрын сійӧ лоис меным мортӧн.
Ме куті паныдасьлывны сыкӧд, сёрнитны сыкӧд, мукӧддырйи ветлывлыны сійӧ бать дінӧ удж вылӧ да рытывбыдъясӧн пукавны на ордын.
И тайӧ матысса отношениеясас сійӧ менам син водзын коли сэтшӧм жӧ сӧстӧмӧн, неприступнӧйӧн да величавӧйӧн.
Сійӧ быдтор вылӧ да пыр вочавидзліс ӧткодь спокойнӧя, гордӧя да кыпыд равнодушиеӧн.
Мукӧддырйи сійӧ вӧвлі мелі, но унджыкысьсӧ сылӧн быд видзӧдлас, быд кыв, быд движение петкӧдлісны тайӧ равнодушиесӧ, эз презрительнӧйӧс, но коді личкис да чуймӧдліс.
Быд лун притворяйтчӧмӧн нюмъялігтыр ме корсьлі кутшӧмкӧ помка да, сьӧлӧмын страсть да ыджыд кӧсйӧм дзебӧмӧн, шуткаӧнмоз панлі сыкӧд сёрни.
Сійӧ аддзӧ вӧлі, мый ме притворяйтча, но веськыда, гажаа да прӧстӧя видзӧдіс ме вылӧ.
Тайӧ лои меным терпитны позьтӧмӧн.
Ме эг кӧсйы ылӧдлыны сійӧс да кӧсйи висьтавны ставсӧ сійӧс, мый ме думайта, мый ме чувствуйта.
Ме вӧлі торъя раздражённӧй; тайӧ вӧлі садйын.
Ме заводиті висьтавны сылы аслам радейтӧм йылысь сэтшӧм кывъясӧн, кодъясӧс меным яндзим казьтывны.
Яндзим казьтывны сы вӧсна, мый ме не должен вӧлі лысьтны висьтавны сылы тайӧс, сы вӧсна мый сійӧ ёна вылынджык сулаліс тайӧ кывъяссьыс да сійӧ чувствосьыс, кодӧс ме кӧсйи висьтавны тайӧ кывъяснас.
Ме чӧв ланьті, и тайӧ лунсяньыс менам положениеӧй лои терпитны позьтӧм.
Воддза шуточнӧй положениеын кольччӧмӧн ме эг кӧсйы унижайтчыны, и чувствуйті, мый ме эг на быдмы сыкӧд веськыд да прӧстӧй отношениеясӧдз.
Ме отчаяниеӧн юаси ассьым: мый нӧ меным вӧчны?
Лӧсявтӧм мечтаясын ме воображайтлі сійӧс то аслам любовницаӧн, то аслам гӧтырӧн, да зывӧкпырысь юрысь шыбитлі кыкнан думсӧ.
Вӧчны сійӧс гулящӧй нылӧн вӧлі эськӧ ужаснӧ.
Тайӧ вӧлі эськӧ морт виӧм кодь.
Вӧчны сійӧс барыняӧн, Дмитрий Андреевич Оленинлӧн гӧтырӧн, кыдзи татчӧс казачкаясысь ӧтиӧс, код вылӧ гӧтрасис миян офицер, вӧлі эськӧ ещӧ омӧльджык.
Вот верми кӧ эськӧ ме пӧртсьыны казакӧ, Лукашкаӧ, гусявлыны табунъяс, коддзытӧдз юны чихирь, ливкйӧдлыны сьыланкывъяс, виавны йӧзӧс да кодъюрӧн пырны сы дінӧ ӧшинь пыр вой кежлӧ, сы йылысь думайттӧг, коді ме да мыйла ме?
Сэки эськӧ делӧыс мӧд вӧлі: сэки эськӧ ми вермим гӧгӧрвоны ӧта-мӧднымӧс, сэки эськӧ ме верми лоны шуда.
Ме видлі сетчыны тайӧ олӧмас да ещӧ ёнджыка чувствуйті ассьым слаблунӧс, ассьым туйтӧмлунӧс.
Ме эг вермы вунӧдны ачымӧс да ассьым сложнӧй, негармоническӧй, уродливӧй важсӧ.
И менам будущӧйыс меным кажитчӧ ещӧ на надеятӧмджыкӧн.
Быд лун ме водзын ылысса лымъя гӧраяс да тайӧ величавӧй, шуда нывбабаыс.
И абу меным свет вылас дзик ӧти лоны вермана шудыс, абу менам тайӧ нывбабаыс!
Медся ужаснӧйыс да сьӧлӧм вылын медся лӧсьыдыс менам положениеын сійӧ, мый ме чувствуйта, мый ме гӧгӧрвоа сійӧс, а сійӧ некор оз гӧгӧрво менӧ.
Сійӧ оз гӧгӧрво не сы вӧсна, мый сійӧ улынджык меысь, мӧдарӧ, сійӧ не должен гӧгӧрвоны менӧ.
Сійӧ шуда; сійӧ, кыдзи природа, рӧвнӧй, спокойнӧй да ачыс асас.
А ме, исковеркайтӧм, слабӧй существо, кӧсъя, медым сійӧ гӧгӧрвоис менсьым уродствоӧс да менсьым мучитчӧмъясӧс.
Ме войяс эг узь, некутшӧм цельтӧг колльӧді найӧс сылӧн ӧшиньяс улын и эг думыштлы сы йылысь, мый мекӧд вӧлі.
18-ӧд числӧӧ миян рота ветліс набегӧ.
Ме куим вой колльӧді станицаысь бокын.
Меным вӧлі гажтӧм да ставыс веськодь.
Отрядын сьылӧм, картіасьӧм, юӧм, наградаяс йылысь тӧлкуйтӧмъяс меным вӧліны воддза серти прӧтивнӧйджыкӧсь.
Ме ӧні локті гортӧ, аддзи сійӧс, ассьым хатаӧс, Ерошка дядьӧс, аслам кильчӧ вывсянь лымъя гӧраяс, и сэтшӧм ыджыд радлун шымыртіс менӧ, мый ме ставсӧ гӧгӧрвои.
Ме радейта тайӧ нывбабасӧ збыль радейтӧмӧн, менам олӧмын первойысь да дзик ӧтчыдысь.
Ме тӧда, мый мекӧд.
Ме ог пов унизитчыны аслам чувствоӧн, ог яндысь аслам радейтӧмысь, ме гордитча сыӧн.
Ме абу мыжа, мый ме куті радейтны.
Тайӧ лоис менам кӧсйытӧг.
Ме спасайтчи аслам радейтӧмысь самоотвержениеын, ме выдумывайтлі казак Лукашкалӧн да Марьянкалӧн радейтчӧмын аслым радлун да сӧмын раздражайті ассьым радейтӧмӧс да вежӧктӧмӧс.
Тайӧ абу идеальнӧй, сідз шусяна возвышеннӧй любовь, кодӧс ме испытывайтлі войдӧр; абу увлекайтчан сійӧ чувство, кодын любуйтчан аслад любовь вылӧ, чувствуйтан ас пытшкӧссьыд аслад чувстволысь источник да ставсӧ вӧчан ачыд.
Ме испытывайтлі и тайӧс.
Наслаждениелӧн тайӧ ещӧ на ичӧтджык кӧсйӧм, тайӧ мыйкӧ мӧдтор.
Вермас лоны, ме сыын радейта природа, природалысь став прекраснӧйсӧ олицетворяйтӧм; но менам абу аслам воля, а ме пыр радейтӧ сійӧс кутшӧмкӧ стихийнӧй вын, став енъюгыдыс, ставнас природа пуктӧ тайӧ любовсӧ менам душаӧ да шуӧ: радейт.
Ме радейта сійӧс ог вежӧрӧн, ог воображениеӧн, а менам став виръяйӧн.
Сійӧс радейтӧмӧн ме чувствуйта ачымӧс енлӧн став шуда мирыслысь торйӧдны позьтӧм юкӧнӧн.
Ме гижлі водзджык аслам выль убеждениеяс йылысь, кодъяс чужисны менам ӧтка олӧмын; но некод оз вермы тӧдны, кутшӧм сьӧкыда найӧ артмисны ме пытшкын, кутшӧм радлунӧн ме гӧгӧрвои найӧс да аддзи олӧмас выль, восьса туй.
Тайӧ убеждениеяссьыс донаджыкыс нинӧм ме пытшкын эз вӧв...
Но... воис любовь, и найӧ ӧні абуӧсь, ог и жалит найӧс!
Весиг гӧгӧрвоны, мый ме верми дорожитны татшӧм односторонньӧй, кӧдзыд, умственнӧй настроениеӧн, меным сьӧкыд.
Воис мичлун и дзикӧдз разӧдіс став египетскӧй жизненнӧй пытшкӧсса уджсӧ.
И ог жалит, мый сійӧ быри!
Самоотвержение — ставыс тайӧ лӧсявтӧмтор, йӧйталӧм.
Ставыс тайӧ гордость, заслуженнӧй несчастьеысь дзебсянін, йӧз шуд вылӧ завидьтӧмысь спасение.
Овны мукӧдлы вылӧ, вӧчны бурӧс!
Мыйла? кор менам сьӧлӧмын ӧти радейтӧм ас дінӧ да ӧти кӧсйӧм — радейтны сійӧс да овны сыкӧд, сылӧн олӧмӧн.
Ог мукӧдлы, ог Лукашкалы ӧні ме желайт шудсӧ.
Ме ог радейт ӧні тайӧ мукӧдъяссӧ.
Войдӧр ме шуи эськӧ аслым, мый тайӧ омӧль.
Менӧ эськӧ мучитісны вопросъяс: мый лоӧ сыкӧд, мекӧд, Лукашкакӧд?
Ӧні меным дзик веськодь.
Ме ола ог ачым ас кежысь, но эм мыйкӧ меысь вынаджык, коді веськӧдлӧ меӧн.
Ме мучитча, но войдӧр ме вӧлі кулӧма, и сӧмын ӧнісянь ме ола.
Ӧні ме муна на ордӧ и ставсӧ висьтала Марьянкалы».
XXXIV
Тайӧ письмӧсӧ гижӧм бӧрын Оленин рытнас сёрӧн муніс кӧзяева ордӧ.
Старука пукаліс пачсайса лабич вылын да путшкис коконъяс.
Чышъянтӧм Марьяна вурсис сиська би дорын.
Оленинӧс аддзӧм бӧрын сійӧ чеччис, босьтіс чышъян да локтіс пач дорӧ.
— Мый нӧ, пукалышт миянкӧд, Марьянушка, — шуис мамыс.
— Ог, ме чышъянтӧм. — И сійӧ кайис пач вылӧ.
Оленинлы тыдалісны сӧмын сылӧн пидзӧсыс да ӧшӧдӧм стройнӧй кокыс.
Оленин гӧститӧдіс старукаӧс чайӧн.
Старука гӧститӧдіс гӧстьӧс каймакӧн; каймакысла сійӧ ыстыліс Марьянаӧс.
Но, тарелкасӧ пызан вылӧ пуктӧм бӧрын, Марьяна бара кайис пач вылӧ, и Оленин чувствуйтіс сӧмын сылысь синъяссӧ.
Найӧ кутісны сёрнитны овмӧс йылысь.
Улитка баб лышкыдмис, кутіс гӧститӧдны став сьӧлӧмсяньыс.
Оленинлы сійӧ вайис кӧтӧдӧм виноград, винограда лепёшкияс, медбур винасӧ да особӧй, простонароднӧй, грубӧй да гордӧй гостеприимствоӧн, коді овлӧ сӧмын физическӧй уджӧн аслыныс нянь перйысь йӧзлӧн, заводитіс гӧститӧдны Оленинӧс.
Старука, коді первойсӧ сэтшӧма чуймӧдліс Оленинӧс аслас грубостьнас, ӧні частӧ вӧрзьӧдліс сылысь сьӧлӧмсӧ нылыс дінӧ аслас прӧстӧй мелілунӧн.
— Да мый енсӧ дӧзмӧдны, батюшка!
Ен сыкӧд, быдторйыс миян эм, и чихирь сӧдзӧдім, и солалім, и вузалам куим бӧчка виноград да и юны кольӧ.
Тэ эн на мун.
Свадьба вылын тэкӧд гуляйтны мӧдам.
— А кор свадьбаыс? — юаліс Оленин, и сэк жӧ чувствуйтіс, кыдзи вирыс ыльмуні чужӧм вылас да сьӧлӧмыс кутіс чеччыны нервнӧя, мучительнӧя.
Пач сайын кыліс вӧрӧшитчӧм да семечки килльӧм.
— Да мый, колӧ эськӧ мӧд неделяс вӧчны да.
Ми дасьӧсь, — шуис сійӧ прӧстӧя, спокойнӧя, быттьӧкӧ Оленин эз и вӧв свет вылас. — Ме Марьянушкалы ставсӧ лӧсьӧді да дасьті.
Ми бура сетам.
Да вот неуна неладнӧ.
Лукашкаыссӧ миян мыйкӧ зэв ёна кутіс гуляйтны.
Вывті ёна мӧдіс гуляйтны!
Дурӧ!
Тӧндзи сотняысь воліс казак, висьталіс, сійӧ Ногайӧ ветлӧма.
— Мед эськӧ эз сюр, — шуис Оленин.
— Ме сійӧс жӧ шуа: тэ, Лукашка, эн дур!
Но, том морт, гӧгӧрвоана, куражитчӧ.
Да ӧд быдтор вылӧ кад эм.
Но, мырддис, гусяліс, абрекӧс виис, молодеч!
Но и оліс эськӧ мед лӧня.
А то вывті нин некытчӧ шогмытӧмтор артмӧ.
— Да, ме сійӧс гоз-мӧдысь аддзылі отрядысь, сійӧ пыр гуляйтӧ.
Ещӧ вӧвсӧ вузалӧма, — шуис Оленин да видзӧдліс пачлань.
Гырысь сьӧд синъяс югъялісны сы вылӧ стрӧга да кӧдзыда.
Сылы лои яндзим сыысь, мый шуис.
— Мый нӧ!
Сійӧ некодлы лёктор оз вӧч, — друг шуис Марьяна. — Аслас деньга вылӧ гуляйтӧ, — и, кокъяссӧ ӧшӧдӧм бӧрын, сійӧ чеччыштіс пач вылысь, гораа крапкис ӧдзӧссӧ да петіс.
Кытчӧдз сійӧ вӧлі хатаын, Оленин синъяснас видзӧдіс сы бӧрся, сэсся видзӧдіс ӧдзӧс вылӧ, виччысис да нинӧм эз гӧгӧрво, мый сылы висьталіс Улита баб.
Кымынкӧ минута мысти пырисны гӧстьяс: старик, Улита баблӧн вокыс Ерошка дядькӧд, на бӧрся пырисны Марьяна да Устенька.
— Бура лунйинныд? — шуис Устенька. — Век гуляйтан? — шыасис сійӧ Оленин дорӧ.
— Да, гуляйта, — вочавидзис Оленин, и сылы мыйыськӧ лои яндзим да лӧсьыдтӧм.
Оленин кӧсйис мунны и эз вермы.
Чӧв овны сылы кажитчис оз жӧ позь.
Старик отсаліс сылы: сійӧ корис юны, и найӧ юисны.
Сэсся Оленин юис Ерошкакӧд.
Сэсся ещӧ мӧд казакыскӧд.
Сэсся ещӧ Ерошкакӧд.
И кымын унджык юис сійӧ, сымын сьӧлӧмыслы лои сьӧкыдджык.
Но старикъяс гажмисны.
Нывъяс кыкнанныс пуксисны пач сайӧ да, на вылӧ видзӧдігтыр, вашкӧдчисны, а найӧ юисны рытӧдз.
Оленин нинӧм эз сёрнит да юис став дорсьыс медуна.
Казакъяс мыйкӧ горзісны.
Старука вӧтліс найӧс да эз сет сэсся чихирсӧ.
Нывъяс сералісны Ерошка дядь вылын, да вӧлі нин час дас, кор ставӧн петісны кильчӧ вылӧ.
Старикъяс асьныс вӧзйысисны муніны гуляйтны войнас Оленин ордын.
Устенька котӧртіс гортас.
Ерошка нуӧдіс казакӧс Ванюша дорӧ.
Старука петіс идравны керка.
Марьяна ӧтнас коли хатаӧ.
Оленин чувствуйтіс асьсӧ свежӧйӧн да бодрӧйӧн, быттьӧкӧ сійӧ сӧмын на садьмис.
Сійӧ ставсӧ бура видзӧдіс, и, старикъясӧс водзвылас лэдзӧм бӧрын, бӧр пырис хатаӧ: Марьяна водӧ вӧлі узьны.
Оленин матыстчис сы дінӧ, кӧсйис сылы мыйкӧ шуны, но гӧлӧсыс сылӧн ори.
Марьяна пуксис вольпась вылӧ, сюркняліс ас улас кокъяссӧ, вешйыштіс сы дінысь дзик пельӧсӧ да чӧв оліс. Сійӧ повзьӧм дикӧй синъясӧн видзӧдіс Оленин вылӧ.
Ныв, тыдалӧ, поліс сыысь.
Оленин чувствуйтіс тайӧс.
Сылы лои яндзим ас вӧснаыс, и такӧд тшӧтш сійӧ чувствуйтіс гордӧй удовольствие, мый возбуждайтӧ Марьянаын кӧть тайӧ чувствосӧ.
— Марьяна, — шуис сійӧ. — Неужели тэ некор он жалитышт менӧ?
Ме ог тӧд, кыдзи ме радейта тэнӧ.
Ныв вешйис ещӧ ылӧджык.
— Со ӧд, винаыд мый шуалӧ.
Нинӧм тэныд оз ло!
— Оз, оз вина.
Эн мун Лукашка сайӧ.
Ме гӧтрася тэ вылӧ. — «Мый нӧ ме шуала? — думыштіс сійӧ буретш сэк, кор шуаліс тайӧ кывъяссӧ. — Шуа-ӧ ме тайӧс жӧ аски?
Шуа, шуа и ӧні выльысь шуа», — вочавидзис сылы пытшкӧсса гӧлӧс.
— Мунан ме сайӧ?
Марьяна серьёзнӧя видзӧдліс, и полӧмыс сылӧн быттьӧкӧ воши.
— Марьяна!
ме йӧйма.
Ме абу ачым аслам.
Мый тэ тшӧктан, сійӧс и вӧча. — И йӧйсяма нежнӧй кывъяс петісны асьныс.
— Но, мый ылӧдчан, — торкис Марьяна да друг кватитіс сылань нюжӧдӧм кисӧ.
Ныв эз йӧткышт сылысь кисӧ, а топыда топӧдіс аслас ён, чорыд чуньяснас. — Господа ӧмӧй мамукъяс вылӧ гӧтрасьлӧны?
Мун!
— Да мунан-ӧ?
Ме ставсӧ...
— А Лукашкасӧ кытчӧ воштам? — сералігтыр шуис Марьяна.
Оленин нетшыштіс ассьыс кисӧ, кодӧс кутӧ вӧлі Марьяна, да крепыда кутіс сылысь том телӧсӧ.
Но ныв лань моз чеччыштіс да кӧмтӧгыс котӧрӧн петіс кильчӧ вылӧ.
Оленин воис ас садяс да ужаснитчис ас вылас.
Сійӧ бара аслыс ачыс кажитчис Марьяна серти зывӧкӧн.
Но сыысь, мый шуис, ньӧти эз каитчы; сійӧ муніс гортас да, сы ордын юысь старикъяс вылӧ видзӧдлытӧг, водіс да унмовсис сэтшӧм крепыд унмӧн, кутшӧмӧн важӧн эз узьлы.
XXXV
Мӧд лунас вӧлі праздник.
Рытнас став йӧзыс вӧліны ывлаынӧсь да лэччысь шонді водзын югъялісны праздничнӧй паськӧмъяснас.
Вина вӧлі сӧдзӧдӧма мукӧд кадӧ серти унджык.
Йӧзыс мездмисны уджъясысь.
Казакъяс лӧсьӧдчисны тӧлысь мысти походӧ, и уна семьяясын гӧтӧвитсисны свадьбаяс.
Площадь вылын, станичнӧй правление водзвылын да кык лавка дорын, — ӧтиас закускаясӧн да семечкиӧн вузасьӧны, мӧдас чышъянъясӧн да истӧгъясӧн — йӧзыс вӧлі медся уна.
Правление керка мудӧд вылын пукалісны да сулалісны руд да сьӧд степеннӧй, галунъястӧм да украшениеястӧм зипуна старикъяс.
Старикъяс спокойнӧй, лӧнь гӧлӧсӧн сёрнитісны ас костаныс урожайяс йылысь да том зонъяс йылысь, общественнӧй делӧяс йылысь да важ йылысь да веськодя видзӧдлывлісны том поколение вылӧ.
На дінті прӧйдитігӧн бабаяс да нывъяс сувтыштлісны да лэдзлісны юрнысӧ.
Том казакъяс почтительнӧя чинтылісны воськовнысӧ, пӧрччылісны папаханысӧ да мыйкӧ дыра кутлісны юр водзладорын.
Старикъяс чӧв ланьтлісны.
Коді стрӧга, коді меліа видзӧдлісны прӧйдитысьяс вылӧ да ньӧжйӧник пӧрччылісны да бӧр папахаасьлісны.
Казачкаяс эз на заводитны ворсны хороводӧн, а сулалісны кытшъясӧн; найӧ вӧліны мича рӧма бешметаӧсь да юр гӧгӧрыс синмӧдзыс чышъяналӧм еджыд чышъянаӧсь, пукалісны му вылын да мудӧдъяс вылын, шонділӧн пӧлыня югӧръясысь вуджӧрӧ сайӧдчӧмӧн, да гораа сёрнитісны да сералісны.
Посни детинкаяс да нывкаяс ворсісны мачӧн, сэзь небесалань вылӧ качӧдлісны мач да горзіг-чилзігтыр котралісны площадь пасьта.
Площадь мӧдар пельӧсын подросток-нывъяс ворсісны нин кругӧн да вӧсньыдик, кыпыд гӧлӧсӧн сьылісны сьыланкыв.
Писарьяс, льготнӧйяс да праздник вылӧ сотняысь локтӧм том йӧз, галунъясӧн мичмӧдӧм еджыд да выль гӧрд черкескааӧсь, праздничнӧй гажа чужӧмаӧсь, кыкӧн, куимӧн, киысь киӧ кутчысьӧмӧн ветлӧдлісны бабаяслӧн да нывъяслӧн ӧти кытш дінсянь мӧд дінӧ, сувтлісны, шмонитісны да дурлісны казачкаяскӧд.
Галунъяса вӧсни лӧз нойысь вурӧм черкескаа армянин-лавочник асыввывса тӧргӧвечлӧн гордостьӧн сулаліс восьса ӧдзӧс дорын, кыті тыдалісны куснялӧм мича чышъянъяслӧн уна вевся радъяс, да важнӧя виччысис ньӧбасьысьясӧс.
Гӧрд тошка кӧмтӧм кык чеченец, кодъяс локтӧмаӧсь Терек сайысь видзӧдлыны праздник вылӧ, лажыньтчӧмӧн пукалісны асланыс тӧдсалӧн керка дорын да сьӧласигтырйи небрежнӧя кыскыштлывлісны-куритісны ичӧтик каллянсьыс да, йӧз вылӧ видзӧдігмоз, найӧ ӧта-мӧдыслы мыйкӧ шулывлісны гортаннӧй шыясӧн.
Площадь вывті, уна рӧма группаяс пӧвстті, тэрмасьӧмӧн корсюрӧ прӧйдитліс важ шинеля непраздничнӧй салдат.
Кӧнсюрӧ кыліс нин кодалысь казакъяслӧн сьылӧм.
Став хатаяс вӧлі иганаӧсь, кильчӧ вывъяссӧ рытсяньыс на мыськалӧмаӧсь.
Весиг старукаяс вӧліны ывлаынӧсь.
Кос туйяс вылын быдлаын, бус пиас, кок улын туплясисны арбуз да тыква семечки кышъяс.
Воздухыс вӧлі лӧнь — юрси си оз вӧрзьы, небесаыс — кельыдлӧз да сӧдз. Гӧраяслӧн матӧвӧй еджыд йылыс, коді тыдаліс керка вевтъяс сайысь, кажитчис матын да лэччысь шонді югӧръяс улын вӧлі розӧвӧй.
Ю сайладорсянь шочиника кывліс пушкаысь гыпнитӧм-лыйӧм шы.
Но станица весьтын ливкъялісны разнӧйпӧлӧс гажа, праздничнӧй шыяс.
Оленин асывбыд ветлӧдліс дворӧд, кӧсйис аддзӧдлыны Марьянаӧс.
Но сійӧ, идрасьӧм бӧрын, муніс часовняӧ ӧбедня вылӧ; сэсся то пукаліс мудӧд, вылын нывъяскӧд, семечки киллис, то пӧдругаясыскӧд жӧ муртса пырыштліс гортас да гажаа, меліа видзӧдлывліс патерщик вылас.
Оленин поліс панны сыкӧд шутитӧмӧн сёрни и мукӧдъяс дырйи.
Сылы окота вӧлі помӧдз вайӧдны тӧрытъя сёрнисӧ да шедӧдны Марьянасянь решительнӧй ӧтвет.
Сійӧ виччысис тӧрытъя рытын кодь жӧ здук, но сэтшӧм здукыс эз сюр, а водзӧ татшӧм нерешительнӧй положениеын кольччыны сылӧн эз тырмы выныс.
Марьяна бара петіс ывлаӧ, и недыр мысти Оленин, ачыс эз тӧд кытчӧ, муніс сы бӧрся.
Аслас атласнӧй гӧлубӧй бешметнас югъялігтыр сійӧ прӧйдитіс пельӧс дорті, кӧні пукаліс Марьяна, и сьӧлӧмыс доймис, кор кыліс бӧрвывсьыс нывъяслысь гора серамсӧ.
Белецкийлӧн хатаыс вӧлі площадь вылын.
Сэті прӧйдитігӧн Оленин кыліс Белецкийлысь гӧлӧссӧ: «Пыралӧй», и пырис.
Сёрнитыштӧм бӧрын найӧ кыкнанныс пуксисны ӧшинь дорӧ.
Регыд на дінӧ воис выль бешмета Ерошка да пуксис джоджас.
— Вот тайӧ аристократическӧй чукӧр, — пельӧсын тыдалысь унапӧлӧс паськӧма йӧз чукӧр вылӧ папироснас индіг да нюмъялігтыр шуис Белецкий. — И менам сэні, аддзанныд, гӧрдаыс.
Тайӧ сылӧн обновка.
Мый нӧ хороводсӧ ворсны онӧ заводитӧй? — ӧшиньӧд юрсӧ мыччӧмӧн горӧдіс Белецкий. — Энлӧй, мыйӧн пемдыштас, и ми локтам.
Сэсся корам найӧс Устенька ордӧ;
колӧ налы бал вӧчны.
— И ме локта Устенька ордӧ, — решительнӧя шуис Оленин. — Марьяна лоас?
— Лоас, волӧй! — ньӧти шензьытӧг шуис Белецкий. — А ӧд зэв мича, — унапӧлӧс паськӧма йӧз чукӧр вылӧ индӧмӧн содтіс сійӧ.
— Да, вывті! — веськодьӧн лоны зільӧмӧн шуис Оленин. — Татшӧм праздникъяс вылас, — содтіс сійӧ, — менӧ век шензьӧдӧ, мыйла тадзи, мый талун, например, дас витӧд числӧ, став йӧзыс друг лоисны дӧвӧльнӧйӧсь да гажаӧсь?
Быдторйын тыдалӧ праздник.
И синъясныс, и чужӧмъясныс, и гӧлӧсъясныс, и вӧрасныс, и паськӧмыс, и воздухыс, и шондіыс — ставыс праздничнӧй.
А миян праздникъяс абуӧсь нин.
— Да, — шуис Белецкий, коді эз радейт татшӧм рассуждениеяссӧ. — А тэ мый он ю, старик? — шыасис сійӧ Ерошка дінӧ.
Ерошка синнас Оленинлы мигнитіс Белецкий вылӧ:
— Но мый, гордӧй сійӧ, кунакыд тэнад!
Белецкий лэптіс стӧкан.
— <tat>Алла бирды</tat>, — шуис сійӧ да юис.
(<tat>Алла бирды</tat> лоӧ: ен сетіс; тайӧ обыкновеннӧй приветствие, кодӧс шуӧны кавказецъяс, кор юӧны ӧтлаын.)
— <tat>Сау бул</tat> (ло дзоньвидза), — нюмъялігтыр шуис Ерошка да юис аслас стӧканысь.
— Тэ шуан: праздник! — чеччӧм бӧрас сійӧ видзӧдліс ӧшиньӧд да шуис Оленинлы. — Тайӧ нӧ кутшӧм праздник!
Тэ эськӧ мед видзӧдлін, кыдзи важӧн гуляйтлісны!
Бабаяс, вӧвлі, петасны, галунъяса сарафанасьӧмаӧсь.
Морӧс пасьталаныс кык радӧн ӧшлӧма зарни.
Юр выланыс зарни кокошникъяс новлісны.
Кыдзи прӧйдитас, сідзи фр! фр! шум лыбас.
Быд баба княгиня кодь вӧлі.
Вӧлі петасны дзонь табун, горӧдасны сьывны да юралӧ ставыс; войбыд гуляйтасны.
А казакъяс бӧчкаяс быгыльтасны дворӧ, пуксяласны, войбыд югдытӧдз юасны.
А то кутчысясны киысь киӧ, мӧдӧдчасны станица кузя ӧтчукӧрын.
Кодӧс паныдаласны, аскӧдныс босьтӧны, да ӧти ордсянь мӧд ордӧ и ветлӧны.
Мукӧддырйи куим лун гуляйтасны.
Бать, вӧвлі, воас, помнита на, гӧрд, ставнас пыктӧма, шапкатӧм, ставсӧ вошталӧма, локтас и водас.
Мам тӧдӧ нин, вӧлі: свежӧй пӧк да чихирь ваяс сылы пӧкмелитчыны, а ачыс котӧртас станица кузя сылысь шапкасӧ корсьны.
Тадзи кык сутки узяс!
Со кутшӧмӧсь йӧзыс вӧвліны!
А ӧні мый?
— А сарафана нывъясыс нӧ кыдзи?
Ӧтнанныс гуляйтлісны? — юаліс Белецкий.
— Да, ӧтнанныс!
Воасны, вӧлі, казакъяс, либӧ верзьӧмӧн пуксясны, шуасны: мунам хороводӧн ворсӧмсӧ дзугны, и мунасны, а нывъяс босьтасны зоръяс.
Масленича дырйи, вӧвлі, кыдзи тай тӧвзяс том морт, а найӧ нӧйтӧны, вӧвсӧ нӧйтӧны, сійӧс нӧйтӧны.
Орӧдас стенасӧ, кватитас, кодӧс радейтӧ, и нуас.
abu
Да и нывъясыс жӧ вӧвліны, ок!
Королевнаяс!
XXXVI
Тайӧ кадас бокиса улича вывсянь площадь вылӧ петісны кык верзьӧма.
Ӧтиыс вӧлі Назарка, мӧдыс Лукашка.
Лукашка пукаліс неуна бокногӧн ён гнедӧй кабардинец вылын, коді кокньыда восьлаліс чорыд туй кузя да лайкйӧдлыштіс вӧсньыдик глянцевӧйкодь кӧлкаа мича юрнас.
Лӧсьыда волысалӧм, чехола ружьеыс, мыш сайын пистолетыс да седлӧ сайӧ гартыштӧмӧн пуктӧм буркаыс висьталісны, мый Лукашка локтӧ оз мирнӧй да матысса местаысь.
Сылӧн бокногӧнмоз тшапа пукалӧмын, киясӧн небрежнӧя вӧв кынӧм улӧ плетьӧн шлёпнитлывлӧмын да торйӧн нин читкыртчыштӧмӧн гордӧя гӧгӧр видзӧдысь сьӧд синъясын тӧдчис том вын да ас вылӧ надея.
Аддзылінныд молодечсӧ? Кажитчӧ, висьталісны сылӧн синъясыс, кор найӧ видзӧдлывлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Мича вӧлыс, эзысьӧн мичмӧдӧм сбруяыс, оружиеыс да ачыс мича казак кыскисны ас дінас площадьвывса став йӧзлысь вниманиесӧ.
Косіник да ичӧт тушаа Назарка вӧлі Лукашка серти тӧдчымӧн омӧльджык паськӧма.
Старикъяс дінті мунігӧн Лукашка сувтыштліс да лэптыштліс читкыля гӧна еджыд папахасӧ шырӧм сьӧд юрсиа юр весьтас.
— Мый, кымын ногайскӧй вӧв гусялін? — шуис зумыш, скӧр синъяса косіник старик.
— А тэ, небось, лыддин, дедук, мый юасян, — бокӧ бергӧдчӧмӧн вочавидзис Лукашка.
— А вот том мортсӧ прӧста аскӧдыд новлӧдлан, — ещӧ ёнджыка зумыштчӧмӧн шуис старик.
— Ӧд, чӧртыд, ставсӧ тӧдӧ! — шуис аслыс Лукашка, и чужӧмыс лои тӧждысяна, но сійӧ видзӧдліс пельӧсӧ, кӧні пукалісны уна казачка, да бергӧдіс вӧвсӧ налань.
— Бур рыт, нывъяс! — вӧвсӧ друг сувтӧдігмоз юрган гора гӧлӧсӧн горӧдіс сійӧ. — Пӧрысьмӧмныд метӧг, ведьмаяс. — И сійӧ серӧктіс.
— Олан-вылан, Лукашка!
Олан-вылан, батяка! — кылісны гора гӧлӧсъяс. — Деньгатӧ уна вайин?
Нывъясыслы закуска ньӧб!
Дыр кежлӧ локтін?
Важӧн ӧд нин эг аддзылӧй.
— Назаркакӧд вой кежлӧ гуляйтыштны тӧвзим, — вӧлыслы плетьӧн ӧвтыштіг да нывъяс вылӧ зырӧдігтыр вочавидзис Лукашка.
— Марьянка нин дзикӧдз вунӧдіс тэнӧ, — Марьяналы гырддзанас тувкыштіг да гораа серӧктігтыр горӧдіс Устенька.
Марьяна вешйыштіс вӧв дорсьыс да, юрсӧ чатӧртӧмӧн, дзирдалысь гырысь сьӧд синъяснас видзӧдліс казак вылӧ.
— Збыльысь важӧн эн волы!
Мый вӧвнад талялансӧ? — коса шуис сійӧ да бергӧдчис бокӧ.
Лукашка кажитчис торъя кыпыдӧн.
Чужӧмыс сылӧн югъяліс радлунӧн да удаллунӧн.
Марьяналӧн кӧдзыда вочавидзӧмыс, тыдалӧ, ёна шензьӧдіс сійӧс.
Сійӧ друг кӧрис синкымъяссӧ.
— Сувт стремя вылӧ, гӧраясӧ нуӧда, мамочка! — друг горӧдіс сійӧ, быттьӧкӧ вӧтліс сьӧкыд думъяссӧ да джигитуйтіс нывъяс пӧвстын.
Сійӧ копыртчис Марьяналань. — Окышта, сэтшӧма окышта, мый ок!
Марьяна паныдасис сыкӧд синъяснас да друг гӧрдӧдіс.
Сійӧ бӧрыньтчис.
— Но тэ вешйы!
Кокӧс лямӧдан, — шуис сійӧ да, юрсӧ лэдзӧмӧн, видзӧдліс аслас стройнӧй кокъяс вылӧ; сійӧ вӧлі гӧлубӧй чулкиа, векни эзысь галуна выль гӧрд чувякъяса.
Лукашка бергӧдчис Устенькалань, а Марьяна пуксис казачка дорӧ, коді кутіс киас кага.
Кага кызіник ичӧтик кинас нюжӧдчис нывлань да кутчысис сылӧн лӧз бешмет вылын ӧшалысь монистаяс кӧвйӧ.
Марьяна копыртчыштіс кагалань да синбӧжнас видзӧдліс Лукашка вылӧ.
Лукашка сэки буретш перйис черкеска улысь, сьӧд бешмет зептысь, закускаяс да семечки тыра ёкмыль.
— Став вылад жертвуйта, — Устенькалы сетігмоз шуис сійӧ да шпыннялігтыр видзӧдліс Марьянка вылӧ.
Ныв бара падмыштіс.
Син водзыс быттьӧкӧ тупкысис руӧн.
Сійӧ лэдзис чышъянсӧ вомдоръяссьыс улӧдзджык, друг матыстіс юрсӧ монистоӧ кутчысьӧм кагалӧн еджыд чужӧм дарӧ да кутіс горша окавны сійӧс.
Кагаыс пыксис кияснас нывлӧн зумыд морӧсӧ да, пиньтӧм вомсӧ восьтӧмӧн, горзіс.
— Мыйла пӧдтан детинкасӧ? — шуис кагалӧн мамыс, босьтіс сійӧс сы ордысь да разис бешмет кизьяссӧ, медым пиыслы сетны нёньсӧ. — Бурджык эськӧ вӧлі, зонмыскӧд кӧ видзаасин.
— Сӧмын вӧлӧс местита, Назаркакӧд локтам, войбыд кутам гуляйтны, — шуис Лукашка, шлёчнитіс вӧлыслы плетьнас да тӧвзис нывъяс дорысь.
Бокиса улича вылӧ Назаркакӧд кежӧм бӧрын найӧ воисны орччӧн сулалысь кык хата дорӧ.
— Воим жӧ, другӧ!
Регыдджык лок! — вӧв вывсьыс орчча керка двор дорӧ лэччӧм бӧрын горӧдіс Лукашка да ньӧрысь кыӧм воротаӧд осторожнӧя пыртіс вӧвсӧ асланыс дворӧ. — Видза олан, Степка! — шыасис сійӧ праздничнӧя жӧ пасьтасьӧм немӧй дінӧ, коді пырис улича вылысь, медым примитны вӧвсӧ.
Лукашка знакъясӧн висьталіс сылы, медым вӧвсӧ сувтӧдас турун дорӧ, но седлӧсӧ вылісьыс оз босьт.
Немӧй мурӧстіс, тяп-тяпкерис вомнас, индіс вӧв вылӧ да окыштіс вӧвлысь нырсӧ.
Тадзи сійӧ висьталіс, мый сійӧ радейтӧ вӧвсӧ да мый вӧлыс бур.
— Видза олан, мамук!
Эн ӧмӧй на ывлаас петав? — ружьесӧ кутігтыр кильчӧ вылӧ кайигмоз горӧдіс Лукашка.
Старука-мамыс восьтіс сылы ӧдзӧссӧ.
— Вот эг виччысь, эг чайт, — шуис старука. — А Кирка висьталіс, тэ он лок.
— Ветлы, мамук, вай чихирь.
Ме ордӧ Назарка воас, праздниксӧ пасъям.
— Дзик пыр, Лукаша, дзик пыр, — вочавидзис старука. — Бабаясыс миян гуляйтӧны.
Ме чайта, и миян немӧйыд муніс.
И, ключьяс босьтӧм бӧрын, сійӧ тэрмасьӧмӧн муніс кумӧ.
Назарка, ассьыс вӧвсӧ да ружьесӧ меститӧм бӧрын, пырис Лукашка ордӧ.
XXXVII
— Ло дзоньвидзаӧн, — мамыс ордысь чашкатыр чихирь босьтіг да копыртыштӧм юр дінӧ сійӧс осторожнӧя матыстігмоз шуис Лукашка.
— Аддзан, кутшӧм делӧыс, — шуис Назарка, Бурлак дед мый шуис: «Кымын вӧв пӧ гусялін?»
Тыдалӧ, тӧдӧ.
— Кӧлдун, — дженьыда вочавидзис Лукашка. — Да тайӧ мый? — юрсӧ пыркнитӧмӧн содтіс сійӧ. — Найӧ ю сайынӧсь нин.
Корсь.
— Век жӧ абу лӧсьыд.
— А мый абу лӧсьыд!
Ну аски сылы чихирь.
Тадзи колӧ вӧчны, и лӧсьыд лоӧ.
Ӧні гуляйтны.
Ю! — Лукашка горӧдіс сэтшӧм гӧлӧсӧн, кутшӧмӧн Ерошка старик шулывліс тайӧ кывсӧ. — Ывлаӧ петам гуляйтны, нывъяс дорӧ.
Тэ ветлы ма босьт, либӧ ме немӧйӧс ыстыла.
Асылӧдз кутам гуляйтны.
Назарка нюммуніс.
— Мый нӧ, дыр кутам овны? — шуис сійӧ.
— Вай гуляйтыштам!
Котӧрт водкала!
На босьт деньгасӧ!
Назарка зіля котӧртіс Ямка ордӧ.
Ерошка да Ергушов, быттьӧ хищнӧй лэбачьяс, кылӧмаӧсь, кӧні гуляйтанін, да, кыкнанныс кодӧсь, пырисны хатаӧ.
— Ещӧ ведраджын вай! — налӧн видзаасьӧм вылӧ вочавидзӧм пыдди мамыслы горӧдіс Лукашка.
— Но, висьтась, чӧрт, кытысь гусялін? — горӧдіс Ерошка дядь. — Молодеч!
Радейта!
— Кыдз нӧ он радейт! — сералігтыр вочавидзис Лукашка. — Юнкиръяссянь нывъяслы закускаяс новлан.
Эк, пӧрысь.
— Сӧрӧм, вот и сӧрӧм!
Эк, Марка! — старик мӧдіс гораа серавны. — Ӧд кутшӧма корис менӧ эсійӧ чӧртыс!
Мун, шуӧ, кор.
Флинтасӧ сетӧ вӧлі.
Эг, ен сыкӧд!
Ме эськӧ вӧчи, да тэнӧ жалита.
Но, висьтась, кӧні вӧлін. — И старик мӧдіс сёрнитны татарскӧй кыв вылын.
Лукашка збоя ӧтвечайтіс сылы.
Ергушов, коді омӧля тӧдіс татарскӧй кывсӧ, сӧмын корсюрӧ сюйыштліс роч кывъяс.
— Ме шуа, вӧвъяс гусялін.
Ме бура тӧда, — шуаліс сійӧ.
— Мунім ми Гирейкакӧд, — висьталіс Лукашка.
(Гирей-ханӧс Гирейкаӧн шуӧмас казакъяслы тӧдчис торъя збойлун.) — Ю саяс век ошйысис, мый сійӧ став степсӧ тӧдӧ, веськыда вайӧдас, а кыдзи петім, войыс пемыд, ылаліс менам Гирейкаыд, кутіс ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбласьны, а тӧлк век абу.
Оз аддзы аулсӧ, да и шабаш.
Тыдалӧ, миян веськыдвылӧджык босьтсьӧма.
Гашкӧ, войшӧрӧдз корсьысим.
Аттьӧ нин, понъяс мӧдісны лимзыны.
— Йӧйяс, — шуис Ерошка дядь. — Тадзитӧ ми, вӧвлі, ылалам войын степын.
Чӧртыс тӧдас, кӧнӧсь!
Кая, вӧвлі, мыльк йылӧ, мӧда омлявны ӧтка кӧин моз, со тадзи!
(Сійӧ пуктіс кисӧ вомдорас да мӧдіс омлявны, быттьӧ кӧин стадо.)
Буретш понъяс шыасясны.
Но, висьтав.
Но, мый нӧ, аддзинныд?
— Пыр жӧ бӧр бергӧдчим.
Назаркаӧс муртса эз кутны ногайка-нывбабаяс, збыль!
— Да, кутлісны, — ӧбидитчӧмӧн шуис Назарка, коді воис нин бӧр.
— Мунім, бара Гирейка ылаліс, дзик нин бурунӧ пыртліс.
Век ӧтарӧ шуӧ Тереклань пӧ, а мунам дзик мӧдарӧ.
— А тэ мед кодзувъяс серти видзӧдін, — шуис Ерошка дядь.
— Ме сійӧс жӧ шуа, — тшӧтш шыасис Ергушов.
— Да, видзӧдан, кор гӧгӧр сап пемыд.
Мыйкӧ жӧ ме нокси, нокси!
Ӧти кӧбыла куті, бӧр мӧдӧдчи, а ассьым вӧлӧс лэдзи; думайта, петкӧдас.
И мый жӧ тэ думайтан?
Корснитас, корснитас да нырнас му бердтіыс...
Водзӧ рӧдтіс, сідзи веськыда станицаӧ и петкӧдіс.
Тайӧ кӧть бур, дзик нин югдіс; сӧмын удитім вӧрӧ дзебны вӧвъяссӧ.
Ю сайысь Нагим локтіс, босьтіс.
Ергушов довкйӧдлыштіс юрсӧ.
— Ме и шуа: дошлӧя!
А уна-ӧ?
— Ставыс тані, — тапкӧдіс зептас Лукашка.
Сэки керкаӧ пырис старука.
Лукашка эз помав.
— Ю! — горӧдіс сійӧ.
— Тадзсӧ ми Гирчиккӧд ӧтчыд сёрӧн мунім... — заводитіс Ерошка.
— Но, тэнад висьталӧмлы помыс оз во, — шуис Лукашка. — А ме муна. — И, чапуркаысь винасӧ помалӧм да тасмасӧ топӧдыштӧм бӧрын, Лукашка петіс ывлаӧ.
XXXVIII
Пемыд нин вӧлі, кор Лукашка петіс ывлаӧ.
Арся рытыс вӧлі ыркыдкодь да лӧнь.
Площадь ӧтар бокын сулалысь сьӧд раинаяс сайысь кыпӧдчӧ вӧлі тыр зарни тӧлысь.
Керка трубаясысь петіс тшын да, руыскӧд ӧтлаасьӧм бӧрын, вольсасьліс станица весьтӧ.
Ӧшиньясын кӧнсюрӧ дзузвидзисны бияс.
Воздухас кыліс кизяк, чапра да ру дук.
Сёрни, серам, сьыланкывъяс да семечки килльӧм кылісны ставыс ӧтсор, но лунся дорысь гораджыка.
Еджыд чышъянъяс да папахаяс тыдалісны пемыдас чукӧръясӧн заборъяс да керкаяс дорын.
Площадь вылын, лавкалӧн восьса да биӧн югдӧдӧм ӧдзӧслы паныдӧн, сьӧдвидзис да еджвидзис казакъяслӧн да нывъяслӧн чукӧр, кысянь кылісны гора сьыланкывъяс, серам да сёрни.
Киысь киӧ кутчысьӧмӧн нывъяс плавнӧя бергалӧны буса площадь вылын.
Косіник да нывъяс пиысь медся мисьтӧмыс заводитӧ:
Ворсысьяс дорын сулалӧны старукаяс да кывзӧны сьылӧмсӧ.
Детинкаяс да нывкаяс пемыдас котралӧны гӧгӧр, панласьӧны.
Казакъяс сулалӧны гӧгӧрыс, вӧрзьӧдыштлӧны нывъясӧс кинас, корсюрӧ орӧдлӧны кытшсӧ да пыравлӧны пытшкас.
Ӧдзӧслӧн пемыдладор бокас сулалӧны Белецкий да Оленин; найӧ черкескааӧсь да папахааӧсь и сёрнитӧны ас костаныс оз казакъяс ногӧн, оз гораа, но кывмӧн да чувствуйтӧны, мый на вылӧ видзӧдӧны йӧз.
Кругын орччӧн ветлӧдлӧны гӧрд бешмета кызіник Устенька да выль дӧрӧма, выль бешмета величавӧй Марьяна.
Оленин да Белецкий сёрнитісны сы йылысь, кыдзи эськӧ налы торйӧдны кытшӧн ворсанінысь Марьянаӧс да Устенькаӧс.
Белецкий думайтіс, мый Оленин кӧсйис сӧмын гажӧдчыны, а Оленин виччысис ассьыс шудсӧ решитӧм.
Сылы окота вӧлі, кӧть мый, а ӧні жӧ аддзӧдлыны Марьянаӧс ӧтнассӧ, висьтавны сылы ставсӧ да юавны сылысь, вермас-ӧ да кӧсйӧ-ӧ лоны сылӧн гӧтырӧн.
Кӧть и тайӧ вопроссӧ важӧн нин вӧлі решитӧма не сідзи, кыдзи сылы колі, сійӧ надейтчис, мый вермас висьтавны Марьяналы ставсӧ, мый чувствуйтӧ да мый ныв вермас гӧгӧрвоны сійӧс.
— Мыйла ті меным энӧ висьталӧй водзджык, — шуис Белецкий, — ме эськӧ Устенька пыр ставсӧ ладмӧді.
Ті сэтшӧм тешкодьӧсь!
— Мый вӧчан?
Коркӧ, зэв регыд, ме тіянлы ставсӧ висьтала.
Ӧні сӧмын, ен могысь, вӧчӧй сідзи, медым сійӧ локтіс Устенька ордӧ.
— Бур.
Тайӧс кокни...
Мый нӧ, тэ еджыд зонлы вичман, Марьянка, а? а он Лукашкалы? — шуис Белецкий, кор приличие могысь шыасис первой Марьянка дінӧ; ныв нинӧм эз вочавидз; сэки Белецкий матыстчис Устенька дорӧ да заводитіс корны сійӧс вайӧдны Марьянкаӧс аскӧдыс.
Эз на удит сійӧ помӧдз висьтавны, запевалӧ горӧдіс мӧд сьыланкыв, и нывъяс ӧти бӧрся мӧд горӧдісны тшӧтш сьывны.
Найӧ сьылісны:
Лукашка да Назарка орӧдісны кытшсӧ, заводитісны ветлӧдлыны нывъяс костын.
Лукашка нюжйӧдліс ёсь гӧлӧсӧн да, кияснас ӧвтчигтыр, ветлӧдліс кытш шӧрын.
«Мый нӧ, кодкӧ петӧй!» — шуис сійӧ.
Нывъяс йӧткалісны Марьянкаӧс: сійӧ эз кӧсйы петны.
Сьылӧм пырыс кылыштіс ёсь серам, шлёпнитӧмъяс, окыштчӧмъяс, вашкӧдчӧм.
Оленин дінті прӧйдитігӧн Лукашка меліа довкнитіс сылы юрнас.
— Митрий Андреич!
И тэ локтін видзӧдлыны? — шуис сійӧ.
— Да, — решительнӧя да коса вочавидзис Оленин.
Белецкий пӧлыньтыштіс юрсӧ Устенька пель дорӧ да мыйкӧ шуис сылы.
Устенька кӧсйис вочавидзны, но эз удит да, мӧдысь прӧйдитігӧн, шуис:
— Бур, локтам.
— И Марьяна локтас?
Оленин копыртчыштіс Марьяналань.
— Локтан?
Пӧжалуйста, кӧть ӧти здук кежлӧ.
Меным колӧ сёрнитыштны тэкӧд.
— Нывъяс локтасны, и ме локта.
— Висьталан меным, мый ме корлі висьтавны? — бара копыртчыштӧмӧн юаліс сійӧ Марьяналысь. — Тэ ӧні гажа, кыпыд.
Марьяна мунӧ нин вӧлі сы дінысь.
Оленин мӧдӧдчис сы бӧрся.
— Висьталан?
— Мый висьтавнысӧ?
— Мый ме тэнсьыд воддза лун юаси, — нывлань пӧлыньтчыштлӧмӧн шуис Оленин сылы пеляс. — Ме сайӧ мунан?
Марьяна думайтыштіс.
— Висьтала, — вочавидзис сійӧ, — талун висьтала.
И пемыдас сылӧн синъясыс гажаа да меліа югнитісны том морт вылӧ.
Оленин век муніс сы бӧрся.
Сылы нимкодь вӧлі копыртчывны ныв дінӧ матӧдзджык.
Но Лукашка, коді век на сьыліс, чорыда кыскыштіс Марьянаӧс киӧдыс да кыскис кытш пытшкас.
Оленин сӧмын удитіс шуны: «Волы, волы Устенька ордӧ», — и муніс аслас ёрт дорӧ.
Сьыланкыв помасис.
Лукашка чышкис вомдорсӧ, Марьянка чышкис жӧ, и найӧ окыштчисны.
«Энлы, витысь», — шуаліс Лукашка.
Сёрни, серам, котралӧм вежисны плавнӧя ветлӧдлӧмсӧ да плавнӧй шыяссӧ.
Лукашка, коді вӧлі прамӧя нин юыштӧма, кутіс сетавны нывъяслы закускаяс.
— Став вылӧ жертвуйта, — тешкодя ышнясьӧмӧн шуис сійӧ. — А коді салдатъяс дорӧ гуляйтны, весасьӧй круг пытшкӧссьыс, — друг содтіс сійӧ Оленин вылӧ скӧрысь видзӧдлӧм бӧрын.
Нывъяс кватлалісны сылысь закускаяссӧ да сералігтыр мырддялісны ӧта-мӧдныслысь.
Белецкий да Оленин вешйисны боклань.
Лукашка, быттьӧкӧ аслас лышкыдлунысь яндысьӧмӧн, пӧрччис папахасӧ, чышкаліс соснас плешсӧ, сэсся матыстчис Марьянка да Устенька дінӧ.
— Али тэ, менам мусаӧй, меӧн чванитчан? — шуис сійӧ сӧмын на сьылӧм песняысь босьтӧм кывъяссӧ да шыасис Марьянка дінӧ: — меӧн чванитчан? — скӧрысь выльысь шуис сійӧ. — Петан верӧссайӧ, ме понда бӧрдны кутан, — Устенькаӧс и Марьянкаӧс ӧтлаын кутлігтыр шуис сійӧ.
Устенька нетшыштчис да шеныштчӧмӧн сідзи кучкис сылы мышкас, мый дойдіс ассьыс кисӧ.
— Мый нӧ, кутанныд на ворсны? — юаліс Лукашка.
— Ог тӧд, мый вӧчасны нывъяс, — вочавидзис Устенька, — а ме гортӧ муна, и Марьянка кӧсйис миянӧ локны.
Казак водзӧ кутліс Марьянаӧс, нуӧдіс сійӧс йӧз чукӧрсьыс бокӧ керкалӧн пемыд пельӧслань.
— Эн мун, Машенька, — шуис сійӧ, — медбӧръяысь гуляйтыштам.
Мун гортад, ме тэ дорӧ локта.
— Мый меным гортас вӧчны?
Сы вылӧ и праздникыс, медым гуляйтны.
Устенька ордӧ муна, — шуис Марьяна.
— Всё равно ӧд гӧтрася.
— Ладнӧ, — шуис Марьяна, — сэні тыдавны кутас.
— Мый нӧ, мунан? — стрӧга шуис Лукашка, топӧдіс ас бердас да окыштіс банбоксӧ.
— Но, эновт!
Мый сирасин? — И Марьяна нетшыштчис да вешйис сы дорысь.
— Эк, нывка!..
Омӧль лоӧ, — сувтіс да юрсӧ катлӧдлігтыр кӧритӧмӧн шуис Лукашка. — Кутан бӧрдны ме понда, — и, Марьяна дінысь бокӧ бергӧдчӧмӧн, горӧдіс нывъяслы: — Ворсӧй ли, мый ли!
Марьянаӧс сылӧн шуӧмыс быттьӧкӧ повзьӧдіс и скӧрмӧдіс.
Сійӧ сувтіс:
— Мый омӧльыс лоӧ?
— А сійӧ.
— А мый?
— А сійӧ, мый салдат-патерщикыдкӧд гуляйтан, сійӧн и менӧ радейтны дугдін.
— Окота лоис, дугді.
Тэ меным абу бать, абу мам.
Мый кӧсъян?
Кодӧс окота лоӧ, сійӧс и радейта.
— Сідз, сідз! — шуис Лукашка. — Помнит жӧ! — Сійӧ матыстчис лавка дорӧ. — Нывъяс! — горӧдіс сійӧ, — мый сувтінныд?
Ещӧ кругӧн ворсыштӧй.
Назарка! котӧртлы, вай чихирь.
— Мый нӧ, найӧ локтасны? — Белецкийлысь юаліс Оленин.
— Дзик пыр локтасны, — вочавидзис Белецкий. — Мунамӧй, колӧ гӧтӧвитны бал.
XXXIX
Рытнас сёрӧн нин Оленин петіс Белецкий хатаысь Марьяна да Устенька бӧрся.
Пемыд ывлаас еджвидзис нывлӧн еджыд чышъяныс.
Зарниасьысь тӧлысьыс лэччӧ вӧлі степлань.
Станица весьтын ӧшаліс эзысь рӧма ру.
Гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь, бияс некӧн эз тыдавны, сӧмын кылісны ылысмысь нывбабаяслӧн кок шыяс.
Оленинлӧн сьӧлӧмыс зэв ёна тіпкис.
Сотчысь чужӧмыс ыркмуныштлывліс васӧд воздух вылас.
Сійӧ видзӧдліс небеса вылӧ, чӧвтліс синъяссӧ хата вылӧ, кытысь петіс: сэні кусіс сись, и сійӧ бара кутіс видзӧдны нывбабалӧн ылысмысь вуджӧр вылӧ.
Еджыд чышъяныс саяліс ру пиас.
Оленинлы страшнӧ вӧлі кольччыны ӧтнасыслы.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм шуда.
Сійӧ чеччыштіс кильчӧ вылысь да котӧртіс нывъяс бӧрся.
— Но тэнӧ!
Кодкӧ аддзас! — шуис Устенька.
— Нинӧм!
Оленин котӧрӧн матыстчис Марьяна дорӧ да кутіс сійӧс.
Марьяна эз мездысь.
— Эн пӧтӧй окасьӧмсьыд, — шуис Устенька. — Гӧтрасян, сэки окав, а ӧні виччысьыштлы.
— Прӧщай, Марьяна, аски ме локта тэнад бать ордӧ, ачым ставсӧ висьтала.
Тэ чӧв ов.
— Мый меным висьтавнысӧ! — вочавидзис Марьяна.
Кыкнан нылыс котӧртісны.
Оленин мӧдӧдчис ӧтнас, думнас казьтыліс ставсӧ, мый вӧлі.
Рытсӧ сійӧ колльӧдіс Марьянакӧд кыкӧн пачдорса пельӧсын.
Устенька ӧти здук кежлӧ эз петав хатаысь, ноксис мукӧд нывъяскӧд да Белецкийкӧд.
Оленин вашкӧдчӧмӧн сёрнитіс Марьянкакӧд.
— Мунан ме сайӧ? — юасис сійӧ Марьянкалысь.
— Ылӧдан, он босьт, — гажаа да спокойнӧя ӧтвечайтіс сійӧ.
— А радейтан-ӧ тэ менӧ?
Висьтав ен могысь!
— Мыйла нӧ тэнӧ не радейтны, тэ абу чукля! — сераліг да сылысь кисӧ аслас чорыд киясӧн топӧдлігтыр шуаліс Марьяна. — Кутшӧм тэнад киясыд <ns>едж-ыдӧсь, едж-ыдӧсь</ns>, небыдӧсь, быттьӧ каймак, — шуис сійӧ.
— Ме ог шутит.
Тэ висьтав, мунан он ме сайӧ?
— Мыйла нӧ не мунны, сетас кӧ бать.
— Помнит жӧ, ме йӧйма, ылӧдан кӧ тэ менӧ.
Аски ме висьтала тэнад мамлы да батьлы, кута корасьны.
Марьяна друг гораа серӧктіс.
— Мый тэ?
— Сідзи, тешкодь.
— Збыль!
Ме ньӧба сад, керка, гижся казакӧ...
— Смотри, сэки мукӧд бабаясӧс эн радейт!
Ме та кузя скӧр.
Оленин ёна нимкодьпырысь повторитіс думнас тайӧ став кывъяссӧ.
Тайӧс казьтылігӧн то сьӧлӧмыс доймис, то шудысла лолі вывті долыд.
Сьӧлӧмыс доймис сы вӧсна, мый Марьяна вӧлі, сыкӧд сёрнитігӧн, кыдзи пыр, зэв спокойнӧй.
Сійӧс, кажитчӧ, ньӧти эз волнуйт тайӧ выль положениеыс.
Сійӧ быттьӧкӧ эз верит сылы да эз думайт будущӧй йывсьыс.
Оленинлы кажитчис, мый Марьяна радейтіс сійӧс сӧмын ӧнія здукас да мый будущӧйыс сылы эз вӧв сыкӧд.
А шуда сійӧ вӧлі сы вӧсна, мый Марьяналӧн став кывъясыс кажитчисны сылы збыльӧн да сійӧ сӧглашайтчис лоны сылӧн гӧтырӧн.
«Да, — аслыс ачыс шуаліс Оленин, — сӧмын сэки ми гӧгӧрвоам ӧта-мӧднымӧс, кор сійӧ ставнас лоас менам.
Татшӧм радейтӧмыслы абуӧсь кывъясыс, а колӧ олӧм, быдса олӧм.
Аски ставыс лоӧ гӧгӧрвоана.
Ме ог вермы сэсся тадзи овны, аски ме ставсӧ висьтала сылӧн батьлы, Белецкийлы, станицаас ставныслы...»
Лукашка кык узьтӧм вой бӧрын праздник вылын сэтшӧм уна юис, мый первойысь усис кок йывсьыс да узис Ямка ордын.
ХL
Мӧд луннас Оленин садьмис мукӧд лунъяс дорысь водзджык, да садьмӧм бӧрас первой здукас юрас воис дум сы йылысь, мый ковмас талун вӧчны, и сійӧ нимкодьпырысь уськӧдіс дум вылас Марьяналысь окыштлӧмъяссӧ, кисӧ чорыд киӧн топӧдлывлӧмъяссӧ да сылысь кывъяссӧ: «Кутшӧмӧсь тэнад киясыд еджыдӧсь!»
Оленин чеччис да кӧсйис пыр жӧ мунны кӧзяева ордӧ да корны Марьяналысь кисӧ.
Шондіыс эз на вӧв петӧма, и Оленинлы кажитчис, мый ывлаын вӧвлытӧм волнение: ветлӧдлісны подӧн и верзьӧмӧн да сёрнитісны.
Сійӧ плавгис ас вылас черкескасӧ да уськӧдчис кильчӧ вылӧ.
Кӧзяеваыс эз на вӧв чеччӧмаӧсь.
Квайт казак мунісны верзьӧмӧн да мый йылысь кӧ гораа сёрнитісны.
Медводзын аслас гӧгрӧс кабардинец вылын муніс Лукашка.
Казакъяс ставӧн сёрнитісны, горзісны: нинӧм эз позь бура гӧгӧрвоны.
— Вылі пост дорас мун! — горзіс ӧти.
— Седлӧав да регыдджык суӧд, — шуис мӧд.
— Сійӧ воротаӧдыс матынджык муннысӧ.
— Тӧлкуйт сэні, — горзіс Лукашка, — шӧр воротаӧдыс колӧ мунны...
— И збыльысь, сэсянь матынджык, — шуаліс ӧти казак, коді вӧлі бусӧссьӧма да пукаліс ньылӧдӧм вӧв вылын.
Лукашкалӧн чужӧмыс вӧлі гӧрд, пыктӧма тӧрытъя юӧмсьыс, папахасӧ вештыштӧма балябӧжланьыс.
Сійӧ горзіс нарадитігмоз, быттьӧкӧ вӧлі начальник.
— Мый сэтшӧмыс?
Кытчӧ? — юаліс Оленин, коді кызмырдӧн вермис вӧчны сідзи, медым сы вылӧ видзӧдлісны казакъяс.
— Абрекъясӧс кыйны мунам. Бурунъясас поздысьӧмаӧсь.
Ӧні жӧ мунам, да со век йӧзыс этша.
И казакъяс, век ӧтарӧ горзіг да чукӧртчигтыр, мунісны улича кузя водзӧ.
Оленинлы юрас воис дум, мый оз ло лӧсьыд, оз кӧ мун сійӧ; сэк жӧ сійӧ думайтіс водз локны бӧрсӧ.
Сійӧ пасьтасис, зарядитіс ружьесӧ пуляясӧн, чеччыштіс Ванюшаӧн кыдзкӧ-мыйкӧ седлӧалӧм вӧв вылӧ да суӧдіс казакъясӧс станицаысь петанінын.
Казакъяс лэччалӧмаӧсь вӧвъяс вывсьыс да сувталӧмаӧсь кытшӧ, сэтчӧ вайӧм ичӧтик бӧчкаысь кисьталісны чихирь пу чапуркаӧ, мыччалісны ӧта-мӧдныслы да кевмисны аслыныс бура ветлыны.
На пӧвстын вӧлі и том франт хорунжий, коді случайнӧ вӧлӧма станицаын да чукӧрмӧм ӧкмыс казак вылын примитӧма начальство.
Чукӧрмӧм казакъяс ставныс вӧліны рядӧвӧйяс, да, кӧть хорунжий вӧчліс начальническӧй вид, ставныс кывзысисны сӧмын Лукашкаӧс.
Оленин вылӧ казакъяс видзӧдісны дзик веськодя.
И кор ставӧн пуксялісны вӧвъяс вылӧ да мунісны, Оленин локтіс хорунжий дарӧ да кутіс юасьны, мыйын делӧыс; хорунжий, коді пырджык вӧвлі мелі, ӧні видзӧдіс сы вылӧ асьсӧ ыджыдӧ пуктӧмӧн.
Кызмырдӧн Оленин вермис тӧдмавны сысянь, мыйын делӧыс.
Объезд, кодӧс ыстылӧмаӧсь абрекъясӧс корсьны, суӧма кымынкӧ горецӧс станицасянь верст кӧкъямыс сайысь, бурунъясысь.
Абрекъяс укрепитчӧмаӧсь гуӧ, лыйсисны, грӧзитчисны, мый ловйӧн оз сетчыны.
Урядник, коді вӧлӧма объездас кык казаккӧд, кольччӧма сэтчӧ найӧс караулитны да ӧти казаксӧ ыстӧма станицаӧ корны отсӧг вылӧ мукӧдъясӧс.
Шондіыс сӧмын на заводитіс петны.
Станицасянь верст куим сайын быдладорсянь воссис степь, и нинӧм эз тыдав, скӧт кок туйӧн серлӧдлӧм ӧтсяма, гажтӧм лыа, кӧнсюрӧ едждыштӧм туруна, сёнъясын ляпкыдик камышъяса, шочиник, муртса южмыштӧм трӧпаяса да горизонтын ылӧдз-ылӧдз тыдалысь ногайскӧй кочевьеяса кос равнина кындзи.
Шензьӧдіс вуджӧръяслӧн абутӧмыс да местностьлӧн суров тоныс.
Степын шонді петӧ да лэччӧ пыр мичаа.
Кор овлӧ тӧла, сэки тӧлыс ӧтилаысь мӧдлаӧ нуӧ лыасӧ дзонь гӧраяс.
Кор лӧнь, кыдзи вӧлі тайӧ асылӧ, сэки чӧвлуныс, коді оз дзугсьы ни движениеӧн, ни шыӧн, торъя шензьӧдана.
Тайӧ асылас степын вӧлі лӧнь, шондітӧм, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый шондіыс кыпӧдчис; вӧлі кыдзкӧ торъя тыртӧм да небыд.
Воздухыс эз вӧрзьыштлыв; сӧмын и кыліс, кыдзи восьлалісны да корснитлывлісны вӧвъяс; да и тайӧ шыыс кывліс слаба да пыр жӧ лӧньліс.
Казакъяс унджыксӧ мунісны чӧв ланьтӧмӧн.
Оружиеыс казак вылын пыр лӧсьӧдӧма сідзи, медым сійӧ эз зёльӧдчы да бриньӧдны.
Зёльӧдчысь оружие — казаклы зэв ыджыд срам.
Станицаысь кык казак суӧдісны найӧс туяс да шуисны гоз-мӧд кыв.
Лукашка улын вӧлыс не то джӧмдыштіс, не то крукасьліс турунӧ да мӧдіс тэрмасьны.
Казакъяслӧн тайӧ лёк примета.
Казакъяс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас да тэрмасьӧмӧн бергӧдчисны бокӧ, зілисны тайӧторсӧ, коді торъя важнӧ вӧлі ӧні, не казявны.
Лукашка нетшыштіс дом поводӧдыс, стрӧга зумыштчис, мурч-курччис пиньяссӧ да ӧвтыштіс плетьнас юр весьтас.
Мича кабардинец мӧдіс ӧтпырйӧ зэв тэрыба вӧрӧдны став кокъяснас, эз тӧд, код кок вылӧ тувччыны, да быттьӧкӧ зілис бордъясӧн моз кыпӧдчыны вывлань; но Лукашка ӧтчыд пӧвсыштіс плетьнас сійӧс шыльыд бок кузяыс, пӧвсыштіс мӧдысь, коймӧдысь, — и кабардинец, пиньяссӧ жергӧдӧмӧн да бӧжсӧ павкнитӧмӧн, корскигтыр сувтліс бӧр кокъяс вылас да кымынкӧ воськов сайӧ водзӧ торъяліс казакъяс чукӧрысь.
— Эк, вӧлыс бур! — шуис хорунжий.
abu
— Лев кодь вӧлыс, — содтіс олӧмаджык казакъяс пиысь ӧти.
Казакъяс сёрниттӧг мунісны то восьлӧн, то рӧдйӧн, да сӧмын ӧти тайӧторйыс здук кежлӧ дзугліс найӧ мунӧмлысь чӧвлунсӧ да торжественностьсӧ.
Верст кӧкъямыса туйын найӧ аддзылісны сӧмын ӧти ловъятор — ногайскӧй кибитка; сійӧс вӧлі пуктӧма арба вылӧ да ньӧжйӧник муніс насянь верст сайын.
Тайӧ вӧлі ӧти кочевьесянь мӧдӧ аслас семействоӧн вуджысь ногаец.
Ещӧ аддзылісны ӧти сёнысь оръясьӧм паськӧма, паськыд черлыяса кык ногайскӧй нывбабаӧс, кодъяс, мыш сайӧ ньӧр кӧрзина нопъялӧмӧн, чукӧртісны сэні кизяк вылӧ степын ветлӧдлысь скӧтлысь куйӧдсӧ.
Хорунжий, коді омӧля сёрнитіс кумыцкӧй кыв вылын, кутіс мыйкӧ юасьны ногайкаяслысь; но найӧ эз гӧгӧрвоны сійӧс да, тыдалӧ повзьӧмысла, видзӧдлывлісны ӧта-мӧд выланыс.
Воис Лукашка, сувтӧдіс вӧвсӧ, кыдзи пыр, збоя чолӧмаліс, и ногайкаяс, тыдалӧ, радӧсь лоины да мӧдісны сёрнитны сыкӧд свободнӧя, асланыс воккӧд моз.
— Ай, ай, <nog>коп обрек</nog>! — нора шуалісны найӧ да кинаныс индісны сылань, кытчӧ мунӧны вӧлі казакъяс.
Оленин гӧгӧрвоис, мый найӧ висьталісны: «Абрекъяс унаӧнӧсь».
Оленинлы, коді некор эз аддзыв татшӧм делӧяссӧ да тӧдіс на йылысь сӧмын Ерошка дядь висьталӧм серти, окота вӧлі не кольччыны казакъясысь да ставсӧ аддзывны.
Сійӧ любуйтчис казакъясӧн, быдтор вылӧ сюся видзӧдіс, кывзысяліс да наблюдайтіс.
Кӧть сійӧ и босьтіс сьӧрсьыс шашка да зарядитӧм ружье, кор казяліс, мый казакъяс ӧтдортчӧны сыысь, шуис делӧас ньӧти не участвуйтны, торйӧн нин сэки, кор, сылӧн чайтӧм серти, сылысь храбростьсӧ докажитӧма нин вӧлі отрядын, а главнӧйыс сы вӧсна, мый ӧні сійӧ вӧлі зэв шуда.
Друг ылын кыліс лыйӧм шы.
Хорунжий мӧдіс волнуйтчыны да кутіс сетавны распоряжениеяс, кыдзи казакъяслы юксьыны да кодарладорсянь матыстчыны.
Но казакъяслы, тыдалӧ, веськодьӧсь вӧліны тайӧ распоряжениеясыс; найӧ кывзісны сӧмын сійӧс, мый висьтавліс Лукашка, да видзӧдісны сӧмын сы вылӧ.
Лукалӧн чужӧмыс и ставнас ачыс вӧлі спокойнӧй да торжественнӧй.
Сійӧ веськӧдліс ассьыс кабардинецсӧ, код бӧрся восьласнас эз удитны вӧтчыны мукӧд вӧвъясыс, да, синсӧ читкыртӧмӧн, ӧтарӧ видзӧдлывліс водзӧ.
— Со верзьӧма локтӧ, — вӧвсӧ кутыштіг да мукӧдъяскӧд орччаасигтыр шуис сійӧ.
Оленин видзӧдіс мыйвынысь, но нинӧм эз аддзы.
Казакъяс регыд аддзисны кык верзьӧмаӧс да спокойнӧй восьласӧн мунісны веськыда на дорӧ.
— Тайӧ абрекъяс? — юаліс Оленин.
Казакъяслы юалӧмыс кажитчис некытчӧ лӧсявтӧмӧн да нинӧм эз вочавидзны.
Абрекъяс вӧліны эськӧ йӧйӧсь, вуджисны кӧ таладорӧ вӧвъяснаныс.
— Со кинас ӧвтӧ, буракӧ, Рӧдька батьным, — шуис Лукашка да индіс кык верзьӧма вылӧ, кодъяс мичаа нин тыдалісны. — Со ми дорӧ мӧдӧдчис.
Збыльысь, кымынкӧ минута мысти яснӧ лои, мый верзьӧмаясыс вӧліны объезднӧй казакъяс, и урядник локтіс Лука дінӧ.
ХLІ
— Ылын? — юаліс сӧмын Лукашка.
Буретш тайӧ кадас воськов комын сайын кыліс швачӧбтӧм-лыйӧм.
Урядник муртса нюммуныштіс.
— Миян Гурка найӧс пызйӧ, — шуис сійӧ лыйӧм шы кыланінлань юрнас индӧмӧн.
Ещӧ кымынкӧ воськов мунӧм бӧрын найӧ аддзисны Гуркаӧс, коді пукаліс лыа мыльк сайын да зарядитіс ружьесӧ.
Гурка гажтӧмысла воча лыйсис абрекъяскӧд, кодъяс пукалісны мӧд лыа мыльк сайын.
Пуля шутьлялігтыр локтіс сэсянь.
Хорунжий вӧлі блед да дзугсяліс.
Лукашка лэччис вӧв вывсьыс, сетіс сійӧс казаклы да муніс Гурка дорӧ.
Оленин сы моз жӧ вӧчис да копыртчыштӧмӧн муніс сы бӧрся.
Муртса найӧ воисны лыйсьысь казак дорӧ, бара кык пуля шутёвтісны-лэбзисны на весьтті.
Лукашка сералігтыр видзӧдліс Оленин вылӧ да копыртчыштіс.
— Лыясны ещӧ тэнӧ, Андреич, — шуис сійӧ. — Мун лучшӧ тэ татысь.
Тэныд тані нинӧм вӧчны.
Но Оленинлы окота вӧлі кӧть мед мый, а видзӧдлыны абрекъясӧс.
Мыльк сайсянь воськов кыксё сайысь сійӧ аддзис шапкаяс да ружьеяс.
Друг сэні мыччысьыштліс тшынтор, шутёвтіс ещӧ пуля.
Абрекъяс пукалісны гӧра горулас нюрын.
Оленинӧс вывті ёна шензьӧдіс местаыс, кӧні найӧ пукалісны.
Местаыс вӧлі сэтшӧм жӧ, кутшӧм и ставнас степыс, но сійӧн, мый тайӧ местаас пукалісны абрекъяс, тайӧ местаыс быттьӧкӧ друг торъяліс став мукӧд местаяссьыс да мыйӧнкӧ лои зэв тӧдчанаӧн.
Тайӧ местаыс сылы кажитчис буретш сійӧ местанас, кӧні долженӧсь вӧлі пукавны абрекъяс.
Лукашка муніс вӧв дорас, и Оленин муніс сы бӧрся.
— Колӧ турун тыра арбасӧ босьтны, — шуис Лука, — а то миянӧс виаласны.
Со мыльк саяс сулалӧ турун тыра ногайскӧй арба.
Хорунжий кывзіс сылысь, и урядник сӧгласитчис.
Турун додьсӧ вайисны, и казакъяс, сы сайӧ сайӧдчӧмӧн, заводитісны вештыны ас выланыс турунсӧ.
Оленин кайис мыльк вылӧ, кысянь сылы ставыс тыдаліс.
Турун доддьыс вешйис; казакъяс, сы дорӧ топӧдчӧмӧн, вешйисны сы бӧрся.
Чеченецъяс — найӧ вӧліны ӧкмысӧнӧсь — пукалісны орччӧн, пидзӧсысь пидзӧсӧ, да эз лыйсьыны.
Ставыс вӧлі лӧнь.
Друг чеченецъясладорсянь кылісны нор сьыланкывлӧн тешкодь шыяс; сьыланкывйыс вӧлі Ерошка дядьлӧн ай-да-ла-лай кодь.
Чеченецъяс тӧдісны, мый налы не мунны, и, медым некод эз пышйыны, найӧ кӧртасисны тасмаяснаныс пидзӧсысь-пидзӧсӧ, гӧтӧвитісны ружьеяснысӧ да горӧдісны сьывны кулӧмводзвывса сьыланкыв.
Казакъяс турун додьнас локтісны век матӧджык и матӧджык, и Оленин быд здук виччысис лыйӧм шыяс, но чӧвлунсӧ дзугліс сӧмын абрекъяслӧн нор сьыланкывйыс.
Друг сьылӧмыс ори, кыліс резьӧбтӧм-лыйӧм, пуляыс шлёчкысис арба дорӧ, кылісны чеченецъяс ногӧн видчӧмъяс да чилзӧмъяс.
Лыйӧм шыяс кылісны ӧти бӧрся мӧд, и пуля бӧрся пуля жботкысьлісны турун доддьӧ.
Казакъяс эз лыйсьыны и вӧліны вит воськолысь не ылынджык.
Коли ещӧ ӧти здук, и казакъяс горзігтыр петісны додь кыкнанладор бокысь.
Лукашка вӧлі водзын.
Оленин кыліс сӧмын кымынкӧ лыйӧм шы, горзӧм да лӧвтӧм.
Сійӧ аддзис тшын да вир, кыдзи сылы кажитчис.
Вӧвсӧ эновтӧмӧн да садьсӧ воштӧмӧн сійӧ котӧртіс казакъяс дорӧ.
Оленин зэв ёна повзис.
Сійӧ нинӧм эз аддзы, но сӧмын гӧгӧрвоис, мый ставыс помасис.
Лукашка, чышъян кодь еджыд, кутіс киӧдыс ранитчӧм чеченецӧс да горзіс: «Эн ви сійӧс!
Ловйӧннас босьта!»
Чеченецыс вӧлі буретш сійӧ рыжӧйыс, виӧм абреклӧн вокыс, коді воліс шойысла.
Лукашка бертовтіс сылысь кисӧ мышкас.
Друг чеченец нетшыштчис да лыйис пистолетысь.
Лукашка уси.
Кынӧм вылас сылӧн мыччысис вир.
Сійӧ чеччис, но бара, роч да татарскӧй кывъяс вылын ёрччигтыр, усис.
Вирыс сы вылын да сы улын век содіс и содіс.
Казакъяс матыстчисны сы дорӧ да кутісны пӧрччыны вӧньсӧ.
На пиысь ӧти, Назарка, Лукашкалы отсавны заводиттӧдз, дыр эз сяммы сюйны пуртӧсас шашкасӧ, эз сыладорсянь веськав.
Шашкаыслӧн лезвиеыс вӧлі вирӧсь.
Чеченецъяс, рыжӧйӧсь, шырам ускаӧсь, куйлісны виӧмаӧсь да керавлӧмаӧсь.
Сӧмын ӧти тӧдса чеченец, буретш сійӧ, коді лыйис Лукашкалы, ставнас ранитчӧма, вӧлі ловъя.
Сійӧ, быттьӧкӧ ранитӧм варыш, вӧлі ойдӧма вирӧн (веськыд сингорувсьыс визувтіс вир), мурч-курччӧма пиньяссӧ, блед да зумыш, зэв гырысь лӧг синъяснас гӧгӧр видзӧдігтыр, пукаліс лажыньтчӧмӧн да кутіс киас кинжал да вӧлі дасьтысьӧма ещӧ дорйысьны.
Хорунжий локтіс сы дінӧ да бокногӧн, быттьӧкӧ кӧсйис кытшовтны сійӧс, зэв тэрыба лыйис пистолетысь пеляс.
Чеченец нетшыштчис, но эз вевъяв и уси.
Казакъяс кашкигтыр кыскалісны боклань виӧмъясӧс да босьталісны налысь оружиесӧ.
Тайӧ рыжӧй чеченецъяс пиысь быдӧн вӧлі морт, и быдӧнлӧн вӧлі аслыссяма выражение.
Лукашкаӧс нуисны арба дорӧ.
Сійӧ ӧтарӧ ёрччис роч да татарскӧй кывъяс вылын.
— Ылӧдчан, ас киӧн джагӧда!
Менам киясысь он пышйы!
Ана сени! — нӧйтчигтыр горзіс Лукашка.
Регыд сійӧ слабмӧмысла ланьтіс.
Оленин муніс гортас.
Рытнас сылы шуисны, мый Лукашка куланвыйын, но ю сайысь татарин пӧ босьтчӧма лечитны сійӧс турунъясӧн.
Шойяссӧ вайисны станичнӧй правление дорӧ.
Бабаяс да детинкаяс чукӧртчисны видзӧдлыны найӧс.
Оленин гортас воис рӧмдігӧн да, став тайӧторсӧ аддзылӧм бӧрын, дыр эз вермы воны асас; но войланьыс бара усисны дум вылас тӧрытъя казьтылӧмъясыс; сійӧ видзӧдліс ӧшиньӧд:
Марьяна ветліс керкасянь картаӧ, идрасис.
abu
abu
Оленин эз вермы виччысьны идрасьӧм пома сьӧмсӧ да муніс сы дінӧ.
Марьяна вӧлі хатаын да сулаліс сылань мышкӧн.
Оленин чайтіс, мый сійӧ яндысьӧ.
— Марьяна! — шуис сійӧ. — Эй, Марьяна!
Позьӧ пырны тэ дінӧ?
Марьяна друг бергӧдчис.
Синъясас муртса тӧдчис синва.
Чужӧмыс вӧлі мича.
Сійӧ видзӧдліс нинӧм шутӧг да величавӧя.
Оленин шыасис:
— Марьяна!
Ме вои...
— Эновт, — шуис Марьяна.
Чужӧмыс сылӧн эз вежсьы, но синъяссьыс кутіс визувтны синва.
— Мый вӧсна тэ?
Мый тэ?
— Мый? — грубӧй да чорыд гӧлӧсӧн шуис ныв. — Казакъясӧс виӧмаӧсь, со мый.
— Лукашкаӧс? — юаліс Оленин.
— Мун, мый тэныд колӧ!
— Марьяна! — сы дінӧ матыстчигмоз шуис Оленин.
— Некор нинӧм тэныд месянь оз ло.
— Марьяна, эн шу тадзи, — кевмысис Оленин.
— Мун, синмӧн аддзытӧмтор! — горӧдіс ныв, зымнитіс кокнас да скӧрысь вешйыштіс сылань.
Сылӧн чужӧм вылас тӧдчис сэтшӧм отвращение, зывӧктӧм да скӧрлун, мый Оленин друг гӧгӧрвоис, мый сылы нинӧмла надейтчыны, мый тайӧ нывбабаыс збыльысь неприступнӧй, кыдзи сійӧ думайтліс водзджык.
Оленин нинӧм эз шу сылы да котӧрӧн петіс хатаысь.
ХLІІ
Гортас бӧр локтӧм бӧрын Оленин час кык вӧрзьӧдчывтӧг куйліс вольпась вылын, сэсся мӧдӧдчис ротнӧй командир дорӧ да вӧзйысис штабӧ.
Некодкӧд прӧщайтчытӧг да Ванюша пыр кӧзяевакӧд рӧщӧтайтчӧм бӧрын мӧдӧдчис мунны крепостьӧ, кӧні сулаліс полкныс.
Ӧтнас Ерошка дядь колльӧдіс сійӧс.
Найӧ юисны, ещӧ юисны и ещӧ юисны.
Сідзи жӧ, кыдзи Москваысь сійӧс колльӧдігӧн, ямскӧй тройка сулаліс подъезд дорын.
Но Оленин эз нин лыддьысь, кыдзи сэки, ачыс аскӧдыс да эз шуав аслыс, мый ставыс, мый сійӧ думайтліс да вӧчліс тані, вӧлі эз сійӧ.
Сійӧ эз нин кӧсйысь аслыс выль олӧм.
Сійӧ радейтіс Марьянаӧс воддза дорсьыс ёнджыка да ӧні тӧдіс, мый Марьяна некор оз кут радейтны сійӧс.
— Но, прӧщай, батьӧй, — шуаліс Ерошка дядь. — Мунан походӧ, ло вежӧраджык, менсьым, стариклысь, кывзы.
Кор лоан набегын либӧ кӧнкӧ (ӧд ме пӧрысь кӧин, быдтор аддзывлі), да лыйсьӧны кӧ, тэ эн мун чукӧрас, кӧні йӧзыс уна.
А то век, кор ті вокыд повзьыштас, сідзи и йӧз дінас топӧдчӧ: думайтӧ, йӧз пиас гажаджык.
А сэні медся омӧль: йӧз чукӧрас и метитчӧны.
Ме, вӧвлі, век йӧзсьыс бокынджык, ӧтнам и ветлӧдла: вот ни ӧтчыдысь менӧ эз и ранитлыны.
А мыйсӧ эг аддзыв аслам нэмӧн?
— А мышкад тэнад пуля эм, — шуис Ванюша, коді идралӧ вӧлі комнатасӧ.
— Тайӧ казакъяс балуйтлісны, — вочавидзис Ерошка.
— Кыдзи казакъяс? — юаліс Оленин.
— Да сідзи!
Юим.
Ванька Ситкин, казак вӧвлі, дзикӧдз коддзис, да кыдзи тай грымӧбтіс пистолетысь, веськыда меным тайӧ местаас и инмис.
— Но и мый, ёна доймис? — юаліс Оленин. — Ванюша, регыд-ӧ? — содтіс сійӧ.
— Эк!
Кытчӧ тэрмасян!
Вай висьтала...
Да кыдзи тай сӧтыштіс сійӧ менӧ, пуляыс лысӧ эз писькӧд, татчӧ и коли.
Ме и шуи: тэ ӧд менӧ виин, воканӧй.
А? Мый тэ мекӧд вӧчин?
Ме тэнӧ сідзи ог лэдз.
Тэ меным ведра вина сувтӧдан.
— Но, а ёна доймис? — висьтсӧ пӧшти кывзытӧг бара юаліс Оленин.
— Энлы, помала.
Ведрасӧ сувтӧдіс.
Юим.
А вирыс век шорӧн визувтӧ.
Керка пытшкӧссӧ ставнас ойдӧдіс вирыс.
Бурлак дед и шуӧ: «Ӧд кулас зонмыс.
Вай ещӧ юмов вина штоп, а он кӧ, ми тэнӧ судитам».
Ещӧ вайисны.
Бычким, бычким...
— Да мый нӧ, ёна-ӧ висис тэнад ранаыд? — бара юаліс Оленин.
— Кутшӧм сэн висис!
Эн торкав, ог радейт.
Лэдз помӧдз висьтавны.
Бычким, бычким, асылӧдз гуляйтім, сідзи и унмовси паччӧрас, код.
Асывнас садьми, некыдз ог вермы веськӧдчыны.
— Зэв ёна висис? — юаліс Оленин; сійӧ ӧні чайтіс, мый, медбӧрын, старик, висьталас жӧ сэсся сылӧн юалӧм вылӧ.
— Ме ӧмӧй тэныд шуа, мый ёна висис.
Эз вись, а веськӧдчыны ог вермы, ветлӧдлыны оз лэдз.
— Но и бурдіс? — весиг серавтӧг шуис Оленин: сьӧлӧм вылас сылӧн вӧлі вывті сьӧкыд.
— Бурдіс, да пуляыс век сэні.
Со видлы кинад. — И сійӧ, дӧрӧмсӧ кыпӧдӧмӧн, кушӧдіс ассьыс зэв ён мышкусӧ, кӧні лы бердас быглясис пуля.
— Со ӧд, сідзи и быглясьӧ, — шуаліс сійӧ, быттьӧкӧ чачаӧн ворсіс пулянас. — Со бӧрлань быгыльтчис.
— Мый, ловзяс оз Лукашкаыс? — юаліс Оленин.
— А енмыс тӧдас!
Дӧктур абу.
Мунісны.
— Кысь нӧ вайӧдасны, Грозныйысь? — юаліс Оленин.
— Оз, батьӧй, тіянлысь рочьястӧ эськӧ, ме кӧ царь вӧлі, важӧн ставнысӧ ӧшӧдалі.
Сӧмын вундавны и кужӧны.
Коркӧ миянлысь казак Баклашевӧс не мортӧн вӧчисны, коксӧ вундісны.
Сідзкӧ, йӧйӧсь.
Мый вылӧ ӧні Баклашевыс туйӧ?
Оз кужны тіян.
Гӧраясад настӧящӧй дӧктуръяс эмӧсь.
Коркӧ Гирчикӧс, менсьым другӧс, походъясын ранитісны этатчӧ, морӧсас. Тіян дӧктуръясыд ӧткажитчисны лечитны, а гӧраясысь локтіс Саиб, лечитіс.
Турунъяс тӧдӧны, батьӧй.
— Но, тырмас нинӧмабусӧ сёрнитны, — шуис Оленин. — Ме лучшӧ штабысь ыста лекарӧс.
— Нинӧмабусӧ! — нерис старик. — Йӧй! Йӧй!
Нинӧмабусӧ!
Лекарӧс ыста!
Лечитісны кӧ эськӧ тіян лекарьясыд, сэки казакъяс да чеченецъяс эськӧ ті ордӧ лечитчынысӧ волывлісны, а то тіян офицеръясыд да полковникъясныд гӧраясысь дӧктуръясӧс судзӧдӧны.
Тіян фальчь, ставыс сӧмын фальчь.
Оленин дугдіс ӧтвечайтны.
Сійӧ вывті вӧлі сӧгласен, мый сійӧ мирас, кӧні сійӧ оліс да кытчӧ бӧр мӧдӧдчис, ставыс фальчь.
— Мый нин Лукашкаыс?
Тэ вӧлін сы ордын? — юаліс сійӧ.
— Да куйлӧ, кулӧм морт кодь.
Оз сёй, оз ю, сӧмын водка вермӧ юыштны.
Но, юӧ водка — нинӧм.
А то зонмыс жаль.
Бур вӧлі зонмыс, джигит, ме кодь жӧ.
Тадзитӧ ме кувлі ӧтчыд: старукаяс лимзісны нин, лимзісны.
Юрӧй биа-пӧсь вӧлі.
Ен пельӧсӧ менӧ пуктісны.
Вот и куйла, а ме весьтын, паччӧр вылын ставныс татшӧм, со татшӧм ичӧтик барабанщикъяс ставныс, да сідзи сяркӧдӧны асывводзнас.
Горӧда на вылӧ, найӧ ещӧ ёнджыка кульӧны.
(Старик серӧктіс.)
Бабаяс вайӧдісны ме дорӧ попӧс, гуавны менӧ кӧсйисны; сёрнитӧны, сійӧ пӧ омӧль морт вӧлі, бабаяскӧд гуляйтлӧма, йӧзӧс губитлӧма, видздырйи ульлунъя сёйлӧма, балалайкаӧн ворслӧма.
Висьтась, шуӧны.
Ме и куті висьтасьны.
Грека, шуа.
Кӧть мый оз шу поп, ме пыр ӧтитор: грека.
Сійӧ кутіс юасьны балалайка йылысь.
И таын грека, шуа.
Кӧні нӧ сійӧ, шуӧ, проклятӧй балалайкаыд?
Тэ петкӧдлы да жуглы сійӧс.
А ме шуа: менам и абу балалайкаыс.
А ачым сійӧс керкаӧ тыв пиӧ дзеби: тӧда, оз аддзыны.
Сідзи и эновтісны менӧ.
Сэсся бурді ме.
Сэки мӧді балалайкаӧн ворсны...
Сідзкӧ, гӧгӧрвоан, мый ме висьталі, — водзӧ висьталіс сійӧ. — Тэ менсьым кывзы, йӧзсьыс бокитіджык ветлӧдлы, а то сэтшӧм лёка виасны.
Ме тэнӧ жалита, збыльысь шуа.
Тэ пьянник, ме тэнӧ радейта.
А то ті вокыс век мыльк йылӧ кайлыны радейтӧны.
Коркӧ миянын ӧти овліс, Россияысь воис, пыр мыльк йылӧ верзьӧмӧн ветлывліс, кыдзкӧ тешкодь холкаӧн мыльксӧ шуліс.
Кыдзи аддзас мыльксӧ, пыр и скачитас.
Скачитіс ӧтчыд.
abu
А чеченец сійӧс лыйис, да и виис.
Эк, дошлӧя подсошник вывсяньыд лыйсьӧны чеченецъясыд!
Меысь дошлӧйджыкъяс эмӧсь.
Ог радейт, кор тадзи йӧйталӧмла виӧны.
Видзӧда ме, вӧвлі, тіян салдатъяс вылӧ да шензя!
Йӧйталӧны!
Мунӧны, коньӧръяс, ставныс ӧтчукӧрын да ещӧ гӧрд воротникъясаӧсь.
Кыдзи нӧ сэні он веськав!
Виасны ӧтиӧс, усяс, кыскасны коньӧрӧс, мӧд мунас.
Со ӧд йӧйруыс! — бара шуис старик юрсӧ катлӧдлӧмӧн. — Мыйла эськӧ не боклань разӧдчыны да ӧткӧн-ӧткӧн?
Сідзи честнӧя и мун.
Ӧд сійӧ тэнӧ оз вермы босьтны мушка вылас.
Тэ вот тадзи и вӧч.
— Но, аттьӧ!
Прӧщай, дядь!
Ен кӧ отсалас, аддзысьлам, — шуис Оленин, чеччис да мӧдӧдчис посводзлань.
Старик пукаліс джоджын да век эз чеччы.
— Тадзи ӧмӧй прӧщайтчылӧны?
Йӧй, йӧй! — шуис сійӧ. — Эк-ма, кутшӧмӧсь лоины йӧзыс!
Быдса во другасим, другасим: прӧщай, да и муніс.
Ӧд ме тэнӧ радейта, ме тэнӧ кутшӧма жалита!
Кутшӧм тэ шудтӧм, пыр ӧтнад, пыр ӧтнад.
Йӧз дінӧ сибавтӧм тэ кутшӧмкӧ!
Мукӧддырйи ог узь, думышта тэ йылысь, да быдӧн жаль лоан.
Кыдзи сьыланкывйын сьывсьӧ:
Тадзи и тэ.
— Но, прӧщай, — бара шуис Оленин.
Старик чеччис да мыччис сылы кисӧ;
Оленин топӧдліс сійӧс да кӧсйис мунны.
— Чужӧмтӧ, мисьтӧм чужӧмтӧ вай татчӧ.
Старик босьтіс сійӧс кыкнан кыз кинас юрӧдыс, васӧд уснас куимысь окыштіс да бӧрддзис.
— Ме тэнӧ радейта. Прӧщай!
Оленин пуксис телегаӧ.
— Мый нӧ, сідзи и мунан?
Кӧть мыйкӧ пӧдаритін казьтылӧм вылӧ, батьӧй.
Флинтатӧ пӧдарит.
Мый вылӧ тэныд кыкыс, — сьӧлӧмсянь нырсӧ кыскаліг да бӧрдігтыр шуаліс старик.
Оленин перйис ружьесӧ да сетіс сылы.
— Мыйта нин сеталінныд тайӧ старикыслы! — броткис Ванюша. — Век этша!
Пӧрысь корысь.
Кутшӧмкӧ горш йӧз, — пальтонас гартыштчиг да телега пуклӧс вылӧ пуксигмоз шуаліс сійӧ.
— Ланьт, швинья! — сералігтыр горӧдіс старик. — Со ӧд, кутшӧм скуп!
Марьяна петіс картаысь, веськодьпырысь видзӧдліс тройка вылӧ да, копыртчыштлӧм бӧрын, прӧйдитіс хатаӧ.
— <fra>Ла филь</fra>! — шуис Ванюша, мигнитіс да тешкодя гораа серӧктіс.
— Мӧдім! — скӧрысь горӧдіс Оленин.
— Прӧщай, батьӧй!
Прӧщай!
Кута помнитны тэнӧ! — горзіс Ерошка.
Оленин видзӧдліс.
Ерошка дядь сёрнитіс Марьянкакӧд, тыдалӧ, асланыс делӧяс йылысь, да ни старик, ни ныв эз видзӧдны сы вылӧ.
{Торбан Р. (комиӧдіс Тимушев Н. Д.) @ Лым морт @ повесьт @ Р. Торбан. Лым морт @ 1959 @ Лб. 3-195.}
ЛЫМ МОРТ
1 глава
ЗАСТАВА
Первой колӧ пӧлучитны комендатураысь пропуск.
Та вылӧ Иван Фомичлӧн водзті мунлывліс кык-куим минута.
Комендатураын да и заставаас быдӧн тӧдісны подшефнӧй школаса учительӧс.
А тайӧ пӧрйӧ дежурнӧй друг кутіс корны паспорт да личность йылысь удостоверение, да ещӧ мед пӧ сэні быть вӧлі фотокарточка.
Бур ещӧ, мый учительлӧн сьӧрсьыс вӧліны документъяс...
Иван Фомичӧс чуймӧдіс татшӧм стрӧга примитӧмыс, и сійӧ расстроитчис.
— Мый нӧ, тэ менӧ он тӧд али мый, Сидоров ёрт? — шуис сійӧ ӧбидапырысь да кыскис важиник бумажникысь документъяс.
Но дежурнӧй сылысь кывъяссӧ пыдди эз пукты да видзӧдіс Иван Фомич вылӧ сідзи, быттьӧ аддзис сійӧс дзик первойысь.
Учитель мыччис документъяссӧ ичӧтик ӧшиньӧд да мыйта вермис сюйсис сэтчӧ ачыс.
Дежурнӧй сюся видзӧдліс Иван Фомич вылӧ да кутіс видлавны документъяссӧ.
— Да ӧд тайӧ ме, гӧгӧрвоан, ме! — эскӧдіс сійӧс Иван Фомич.
— А друг тэ — да абу тэ? — шуис дежурнӧй.
— Кыдзи абу ме? — чуймис учитель.
— А вот сідз.
И зэв прӧстӧ... — стрӧга шуис дежурнӧй да звӧнитіс телефон пыр комендантлы: — Учитель...
Заставаӧ...
Кывзыся!..
Дежурнӧй ӧшӧдіс телефон трубка, ещӧ ӧтчыд видлаліс учительлысь документъяссӧ, гижис пропуск да мыччис ӧшиньӧд ӧбидитчӧм педагоглы.
И друг паськыда нюмдіс да шуис:
— Позьӧ мунны, Иван Фомич!
Бур туй.
Но туйыс тайӧ пӧрйӧ ньӧти эз вӧв бур дай сійӧ эз и вӧв туй кодь.
Мыръяс, понӧля вӧр, вутшъяс да нюръяс.
Учительлӧн вӧлыс помся джӧмдаліс тайӧ мыръясас да вутшъясас.
Торйӧн сьӧкыд вӧлі мунны посни кустъяс пӧвстті.
Ӧткымынлаын, сотчӧминъясын, том пипу раскыс вӧлі зэв тшӧкыд.
Увъясыс гильӧдісны да сарпалісны вӧвлысь кынӧмсӧ.
Войбыд шливгысь зэр ёна кӧтӧдӧма мусӧ.
Воздухысь кыліс пӧжсьӧм кор дук, важ тшак да ульсалӧм му дук.
Вочасӧн кустъясыс шочмисны.
Вӧвлӧн кокъясыс пыр ёнджыка вӧйласисны нитшкӧ.
Кӧнкӧ пыдын, кыз нитш улын, кутіс больскакывны ва.
Воисны нюръяс.
Пемыдгӧрд да югыдвиж рӧма нюръясыс пӧртмасисны кустъяс пӧвстын гӧрд да зарни рӧмӧн, ловзьӧдісны гӧль природасӧ.
Кӧнсюрӧ посньыдик нюръяс кажитчисны оранжевӧйӧн, быттьӧ апельсинъяс, сы мында сэні быдмис мырпом.
Учитель жальпырысь муніс водзлань.
Мырпом — чӧскыд вотӧс,
и, сійӧс кӧ вотны да гуавны нитш пытшкӧ, зэв дыр оз тшык.
А вот неыджыд нюр, кӧні вӧлі быдмӧ тростник да вижӧдӧм эжӧр, учительлы ньӧти эз во сьӧлӧм вылас.
Тайӧ зыбач.
Сэтчӧ кӧ веськалан, он пет, вӧян...
Морт и вӧв вермасны дзикӧдз вӧйны сэтчӧс кизьӧр няйтас.
Иван Фомич решитіс кытшовтны нюрсӧ ылітіджык.
Сійӧ кежис кустъяс пӧвстӧ.
Кустъяс улын быдмис чӧдлач кор.
Лӧзовруд ягӧдъясыс вӧліны виноград гырсяӧсь, муртса-муртса косьмыштӧмаӧсь, юмолӧсь.
Иван Фомич лэччис вӧв вывсьыс, ӧти кинас кутіс сійӧс поводӧдыс, мӧднас кыскыштіс асланьыс ягӧд куст.
Кокньыдика кыскыштіс...
И зэв ёна чуймис: кустыс эжаыскӧд тшӧтш, код вылын вӧлі кольӧм вося нитш да гылалӧм коръяс, друг кыптіс вӧв мыш весьтӧдз...
Му слӧй увсянь кодкӧ стрӧга шуис:
— Пропуск!
Учительлӧн вӧлыс повзьӧмысла чепӧсйис да муртса эз сибды зыбачас.
«Но и делӧяс!..»
Иван Фомич петкӧдліс пропусксӧ да, бӧрлань видзӧдлытӧг, мӧдӧдчис водзӧ.
Заводитчис пожӧма вӧр. Вӧрас вӧлі пемыд, чӧв-лӧнь, сійӧ быттьӧ мыйкӧ виччысис.
Дзик шынитӧв.
Сӧмын корсюрӧ лэбзяс пыста-пухлякъяслӧн неыджыд стая,
горӧдас кустъясын тыдавтӧм кеня лэбач,
чилзігтыр лэбас джыдж, и бара чӧв-лӧнь.
Иван Фомич пӧшти успокоитчис.
Друг пу сайсянь нюжӧдчис ки да кутіс вӧвсӧ дом поводӧдыс.
И бара пу бердын сулалысь тыдавтӧм боец гусьӧник тшӧктіс петкӧдлыны пропуск.
«Водзӧ мунны ни ӧти воськов оз позь!..»
Та бӧрын Иван Фомичлӧн сьӧлӧмыс эз нин волы места вылас, и сійӧ эз кут эскыны вӧрса мирнӧй олӧмлы.
«Вот и гӧгӧрво, кӧні тані мый!» — Иван Фомич чышкыштіс носӧвикнас кушмӧм юрсӧ.
Иван Фомич эз на удит прамӧя пуксьыны седлӧӧ, кыдзи сылӧн вӧлыс бара повзис ыджыд мырйысь да чепӧсйис бокӧ.
«Но и бур жӧ туй вӧлӧма!» — Учитель сувтӧдіс вӧвсӧ, пырысьтӧм-пыр жӧ кыскис пропуск да кутіс виччысьны, кор бара шуасны: «Пропуск!»
Сійӧ виччысис вель дыр, но мыр чӧв оліс.
Учитель чеччис вӧв вывсьыс, кытшовтіс мыр гӧгӧр.
Мыр — мыр и эм...
Иван Фомич эскытӧг катлӧдлыштіс юрсӧ, полігтыр пуктіс коксӧ мыр вылӧ да бара кавшасис вӧв вылӧ.
Кор Иван Фомич кутіс петны заставалань мунысь муртса тӧдчысь трӧпа вылӧ, сійӧ вунӧдіс копыртчыны, и случайнӧ татчӧ быдмӧм пелысь пу вылысь сявкнитысь лысва дзикӧдз кӧтӧдіс шудтӧм верзьӧмаӧс.
Иван Фомич йӧжгыльтчыліс.
Ваыс веськаліс воротник саяс.
Важ шляпа доръясыс дзикӧдз кӧтасисны да лэччисны увлань.
Абу шляпа, а тшак!..
Иван Фомич шогӧ уси: «Но кыдзи ӧні ме петкӧдча заставаӧ? Ме вылӧ видзӧдлыны оз шогмы...»
Правда, дӧрӧмыс сылӧн сӧстӧм, вышивайтӧм воротника, бур дӧрӧм.
И ботинкиыс тшӧтшыд ныръяса, скороходовскӧй, сідзжӧ шогмана, ён на, сӧмын оз югъяв...
«Пыр вунӧда ньӧбны тайӧ проклятӧй кремсӧ!» — ас вылас скӧралігтыр думыштіс Иван Фомич.
А вот гач пидзӧсъясыс польдӧмаӧсь быттьӧ еджгов гадьяс.
И пинжаклӧн мыйлакӧ кынӧм вылын дзик морӧсӧдз артмӧмаӧсь вомӧна чукыръяс, быттьӧ гудӧк мех.
«Тайӧ ставыс зэр ва вӧсна, кустъяс вылын лысва вӧсна... — ышловзис Иван Фомич. — Весьшӧрӧ сӧмын старайтчис Марфа...»
Марфа — стӧрӧжика школаын, кӧні велӧдӧ Иван Фомич.
Сійӧ кывкутӧ сылы дӧверитӧм став школьнӧй инвентарысь.
Тайӧ инвентарь лыдас, мукӧд предметъяс кындзи, Марфа лыддьӧ Иван Фомичӧс да сылысь кӧлуйсӧ.
Шойччан лунъясӧ либӧ кутшӧмкӧ торйӧн торжественнӧй лунъясӧ водз асывнас Марфа пырӧ узьысь учитель комнатаӧ, ньӧжйӧник босьтӧ костюмсӧ да, ваӧн бура пызйӧм бӧрын, заводитӧ сійӧс гладитны утюгӧн.
Гладитчигас костюмысь кайӧ ру, а мукӧддырйи и тшын.
Кылӧ сотчӧм вурун дук...
Тайӧ чӧскыдтӧм дуксӧ кылӧм бӧрын Иван Фомич садьмӧ да век зэв ёна повзьӧ.
«Чишкалас!..
Сотас!»
Кок чунь йылас сійӧ гусьӧникӧн матыстчӧ пызан дорӧ, мырддьӧ Марфа ордысь паськӧмсӧ да броткӧ:
«Безобразие!..
Дугды...
Мый тэ меысь франтӧс вӧчан!»
Но тайӧ пӧрйӧ Иван Фомич ставсӧ терпитіс.
Сійӧ муніс эз кытчӧсюрӧ, а заставаӧ, шефъяс ордӧ...
Сылы лои зэв нимкодь, кор вӧрыс шочмис да вӧсни, куш ствола пожӧмъяс костӧд тыдовтчисны заставаса ляпкыдик стрӧйбаясыс, кодъясӧс вӧлі кытшалӧма пӧвъясысь вӧчӧм ляпкыдик заборӧн.
Вӧлыс ачыс содтіс воськовъяссӧ да ӧдйӧ рӧдтыштіс заставаӧ пыранінса моски вывті.
— Ньӧжйӧджык!
Ньӧжйӧджык! — лэптіс кисӧ пыранінын сулалысь часӧвӧй.
Галькиӧн киськалӧм площадка кузя видзчысьӧмӧн тувччаліг сійӧ ньӧжйӧник матыстчис Иван Фомич дорӧ, видзӧдліс пропусксӧ да чукӧстіс заставаса дежурнӧйӧс.
Дежурнӧй петіс кильчӧ вылӧ да тшӧктіс лэдзны учительӧс.
Иван Фомичлысь вӧвсӧ сувтӧдісны конюшняӧ да сетісны турун.
Конюшня джоджӧ вӧлі вольсалӧма идзас.
Вӧв кок шыыс пӧшти эз кыв.
Восьса ӧдзӧс пыр вӧлі сӧмын кылӧ, кыдзи вӧлыс гурчкӧ-сёйӧ турун да корсюрӧ зяльскакылӧ кӧртвомнас.
Конюшнякӧд орччӧн вӧлі вольер * да будка, кодъясӧс водзті Иван Фомич татысь эз аддзыв.
* Вольер — кӧрт сеткаӧн кытшалӧм места, кӧні видзӧны животнӧйясӧс.
Учитель матыстчис вольер дінӧ.
Кыліс эз гора, но скӧрысь эргӧм. Иван Фомич бӧрыньтчис.
Вольерын пукаліс зэв мича немецкӧй овчарка *.
Учитель кутіс любуйтчыны бур пӧрӧдаа зверӧн.
Косіник юр.
Вӧсни, но дзик сувтса ёсь пельяс.
Кос вомдоръяс.
Кор найӧ дрӧгнитлісны, вомсьыс тыдовтчылісны ёсь страшнӧй клыкъяс.
Паськыд, бура развитчӧм морӧс.
Веськыд мышку да крепыд, ён лапаяс.
Кынӧмыс кӧинлӧн моз нюрсмунӧма, гӧныс рыжеват.
Бокъясыс вижовруд рӧма, мышланьыс гӧныс вочасӧн лоӧ сьӧдоврудӧн, а мышкуыс да юрыс дзик сьӧдӧсь.
Сьӧд нырвом вылас миндаль кодь сьӧдов синъясыс, кодъяс гӧгӧр гӧныс вӧлі рудоввиж, видзӧдісны зэв скӧра.
Понйыс кажитчис зэв ёнӧн, тӧлкаӧн да скӧрӧн.
* Овчарка — ён сторожевӧй понъяслӧн порода.
— Тайӧ миян знаменитӧй Дик, — висьталіс Иван Фомичлы дневальнӧй Пузыренько.
Сійӧ муніс учитель дінті юкмӧслань да старайтчис, медым ведраясыс эз грымакывны.
Украинец Пузыренько, коді век овлӧ весел, талун эз шмонит ни эз серав.
Тайӧ торъя чӧв-лӧнь сертиыс, боецъяслӧн серьёзнӧй, тӧждысяна чужӧмъяс серти да налӧн поведение сертиыс Иван Фомич гӧгӧрвоис, мый мыйкӧ лоӧма омӧльтор...
Сійӧ кӧсйис сёрнитыштны та йылысь дневальнӧйкӧд, но кильчӧ вылӧ петіс заставаса начальник Андреев ёрт.
Латшкӧс тушаа, прӧстӧй военнӧй костюма, пельпом вомӧныс ременьяса да зэлыд тасмаа, сійӧ век шензьӧдліс Иван Фомичӧс.
Сылӧн подворотничокыс, кӧть кутшӧм поводдя эз вӧв да кӧть мый сійӧ эз вӧч, век вӧлі лым кодь еджыд.
Быд асыв сійӧ воліс боецъяс дінӧ ӧкуратнӧй паськӧма, бритчӧм да мыссьӧм бӧрын сӧстӧм чужӧма.
Начальниклӧн руд синъясыс кужисны пыр жӧ аддзыны нелючкиторъяс, но сійӧ пӧшти некор стройын эз вӧчлы боецъяслы замечаниеяс.
Пограничникъяс радейтісны Андреевӧс, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі не сӧмын стрӧг начальникӧн, но и чуткӧй да бур сьӧлӧма старшӧй ёртӧн.
Андреев ёрт меліа здоровайтчис Иван Фомичкӧд.
— Мый, поннымӧс видзӧдін?
— Да...
— Зэв бур пон! — видзӧдліс Дик вылӧ да шуис начальник.
Пӧшти тайӧ жӧ здукас заставаса начальник синъяссӧ чӧвтіс лэдзӧм шторъяса ӧшинь вылӧ.
Сы видзӧдласысь Иван Фомич казяліс волнуйтчӧм да тӧждысьӧм.
— Мый лои? — ньӧжйӧник юаліс Иван Фомич.
— Важнӧй делӧяс... — сідзжӧ ньӧжйӧник вочавидзис сылы Андреев. — Сьӧкыда ранитісны миянлысь проводникӧс, Онни Лумимиезиӧс.
II глава
ЛУМИМИЕЗИ
«Лумимиези» — карельскӧй кыв, сійӧ лоӧ «лым морт».
Тадзи шуисны красноармеецъяс детинкаӧс, кодӧс найӧ тӧвнас аддзисны вӧрысь.
Тайӧ вӧлі гражданскӧй войнадырся медбӧръя воӧ войвылын, Карелияын.
Сьӧкыд вӧлі миян боецъяслы тайӧ местаясас.
1921 вося тӧв вӧлі кӧдзыд.
Карелияса пемыд сук вӧръясын вӧлі джуджыд лым да чӧв-лӧнь.
Пӧрысь козъяслӧн пемыдвеж лапъяс пӧвстын оз вӧлі кыв зіль уркайяслӧн гажа ноксьӧмныс да тышкасьӧмныс.
Кынмӧм лэбачьяс, быттьӧ руд ёкмыльяс, кӧнсюрӧ тыдалісны лым вылын.
Тӧлыс вӧрӧдыштіс налысь пушыд гӧнсӧ.
Некӧн эз тыдавны зверьяслӧн выль кок туйяс.
Вӧрса олысьяс дзебсялісны пыдӧ асланыс гуясӧ.
И сӧмын йӧз торклывлісны лымъя вӧрлысь шуштӧм чӧв-лӧньсӧ.
Краснӧй Армиялӧн частьясыс мунісны рытыв-войвылӧ, вӧтчисны белофинскӧй бандаяслӧн колясъяс бӧрся, вӧтлісны белӧйясӧс Финляндия границалань, сэтчӧ, кысянь найӧ воисны.
Красноармеецъяс мунісны вӧръясті туйястӧг и лыжиястӧг.
Кыскисны ас выланыс снаряжение да пулемётъяс.
Писькӧдчисны сук вӧрті, кавшасисны скалаяс вылӧ, коскӧдзныс вӧйласисны джуджыд лым пиӧ.
Ӧткымынлаын лым улын вӧліны кынмывлытӧм нюръяс.
Мунісны пидзӧсӧдзныс ваті.
Ваын кӧтасьӧм тюниясныс кӧдзыд вылас йизьылісны, лоліны сьӧкыдӧсь.
Кӧтасьӧм шинельяс пыр жӧ кынмылісны да эз куснясьны.
Ваыс да кӧдзыдыс йиджтысьлісны лыясӧдз.
Асывланьыс, войся марш бӧрын, командир разрешитіс мудзӧм боецъяслы вӧчны привал.
Ставныслы лои нимкодь, мый позяс шойччыштны да шонтысьыштны.
Сувтӧдалісны дозоръяс.
Талялісны лымсӧ да ваялісны кос увъяс.
Пестісны бипуръяс.
Боецъяс тыртісны пӧртъяснысӧ дзирдалысь лымйӧн да ӧшӧдалісны найӧс би весьтӧ.
Недыр мысти пӧртъясын лымйыс сьӧдӧдіс и еджыд ру кутіс кайны дзормӧм пожӧм увъяслань.
Пӧртъясын кутіс жваркйыны-пуны пӧсь ва.
Походнӧй сумкаясысь красноармеецъяс перъялісны кружкаяс, сукар да дӧра мешӧкъяс, кӧні видзисны сакар. Сакарыс сэкся кадӧ вӧлі зэв дона и этша.
Вомдоръяс соталігтыр ставныс зэв чӧскыда юисны пӧсь ва.
Сэсся куритчисны, би водзын косьтісны кӧтасьӧм кӧмкот да паськӧм.
Сёрнитісны этша да ньӧжйӧ.
Сӧмын трачкӧдчисны бипуръяс да жар би горша бырӧдіс ломтас.
— Пессӧ ваявны он удит! — броткыштіс ӧти боец биӧ кос сирӧд увъяс шыблаліг.
— А тэ мун ылӧджык, сук вӧрӧ, — шуис сылы мӧд, — сэні быдса пуяс пӧрласьӧмаӧсь.
Вот и кыскы татчӧ...
Боец муніс песла.
Шойччанінсянь воськов кызь кымын сайысь, кырсьтӧм важ ловпу ствол дорысь, сійӧ аддзис ичӧтик лым мортӧс.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм виччысьтӧмтор, мый красноармеец гораа серӧктіс:
— Лумимиези!
Сылы уси дум вылас, кыдзи ичӧтдырйиыс челядькӧд вӧчлывлісны лым мортъясӧс.
Гажа вӧлі!
Но коді тані, сьӧд вӧр шӧрын, татшӧм кадӧ кутас ворсны?
Али, гашкӧ, тайӧ лымйӧн тырӧм мыр, коді морт кодь?
Красноармеецлы лои окота тӧдмавны аддзӧмторсӧ. Сійӧ матыстчис — и акнитіс: лым морт лолаліс.
Сылӧн калькалӧм вомсьыс петіс муртса тӧдчысь ру.
Синъясыс вӧліны куньсаӧсь.
Ичӧтик морт, нырнас неуна чушкигтыр, чорыда узис.
Тайӧ вӧлі настӧящӧй ловъя детинка, кодӧс вӧлі юрсяньыс кокӧдзыс тӧбӧма нывбаба новлан кӧлуйӧн.
Пурга, коді вӧлі неважӧн, тряпье вывтіыс шебрӧдӧма сійӧс небыд лым эшкынӧн.
Красноармеец чукӧстіс ёртъяссӧ.
Найӧ пӧрччӧдісны детинкаӧс, водтӧдісны шинель вылӧ да заводитісны тэрыба зыравны.
Фельдшер неуна кисьтіс сылы вомас ваӧн сорлалӧм спирт.
Детинка ньылыштіс, тшӧкмуніс да воис ас садяс.
— <krl>Муамо</krl>... мама... — чукӧстіс детинка.
— Кӧні сійӧ?
— Тані вӧлі, — индіс сійӧ аскӧдыс орччӧн.
Боецъяс зіля кодйисны неыджыд лым мыльк сійӧ места дорсьыс, кытысь аддзисны детинкаӧс.
Лым улын куйліс сылӧн мамыс.
— <krl>Муамо, ноузе</krl>!.. Мама, чеччы! — киӧдыс кутіс кыскыны сійӧс детинка.
Но мамыслӧн киыс вӧлі йи кодь кӧдзыд, а ёсьмӧм ныра чужӧмыс кажитчис изйысь вӧчӧм кодьӧн.
Татчӧ жӧ, лым пиӧ, боецъяс кодйисны гу да пуктісны сэтчӧ мамсӧ.
— Сылы пыр вӧлі кӧдзыд... — бӧрдігтыр шуаліс детинка.
— Эн бӧрд, ӧні сылы шоныд лоӧ, — шуис командир.
Детинкалысь чужӧмсӧ фельдшер мавтіс кутшӧмкӧ госӧн да сетіс сылы сукар да сакар тор.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны? — кутісны юасьны сылысь боецъяс.
— Онни.
— А кыдзи тэнад овыд?
— Ог тӧд...
— Мед кутас шусьыны Лумимиезиӧн, — шуис боец, коді аддзис Онниӧс. — Лумимиези — лым морт.
— Мед, — сӧгласитчисны ставныс. — Детинкаыс и збыльысь вӧлі дзик лым морт кодь, кор ми аддзим сійӧс.
— Тэ кутшӧм сиктысь?
— Из-тыысь.
— Кытчӧ ті вӧлі мунанныд мамыдкӧд войнас?
— Ми пышйим вӧрӧ лахтарьясысь *.
* Лахтарьяс — мясникъяс.
Тадзи карелъяс нимтісны белофиннъясӧс населениекӧд немжалиттӧг расправляйтчӧмысь.
— Мыйла?
— Найӧ менсьым мамӧс нӧйтісны...
Пыр юасисны: висьтав да висьтав, кытчӧ мунісны батьӧй да вокӧй.
— Но, а сійӧ мый?
— Бӧрдіс, а эз висьтав...
— А кӧні нӧ батьыд?
— Сукарла муніс...
— А вокыд?
— Сійӧ водзджык на муніс краснӧйяс дінӧ.
Ме тӧді да эг висьтав... — гордӧя шуис Онни.
— Молодеч! — ошкыштісны боецъяс.
— Гортӧ нуӧй, бать дінӧ! — корис Онни.
— Ладнӧ, нуам тэнӧ гортад, — успокоитісны сійӧс боецъяс.
— А нянь сетанныд? — юасис Онни.
— Сетам.
— И сакар сетанныд?
— И сакар, — кӧсйысисны боецъяс.
Кӧкъямыс арӧсӧн Онни первойысь аслас олӧм чӧжӧн видліс сакар.
Таӧдз меддона да медъюмовторйӧн Онни лыддис няйвед — пӧжӧм сёркни.
Командир тшӧктӧм серти аддзӧм детинкаӧс тубыртісны шоныд пасьӧн да пуксьӧдісны доддьӧ пулемёткӧд орччӧн.
Шойччӧг помасис.
Лым вылын колины бипуръясысь сьӧд местаяс да зэв уна морт кок туй.
Красноармеецъяс мӧдӧдчисны Из-тыӧ.
Разведка юӧртіс, мый Из-тыын сулалӧ бело-финнъяслӧн вель ыджыд отряд.
Но и белӧйяслӧн дозорнӧйяс казялісны краснӧйясӧс да юӧртісны асланыс штаблы краснӧйяс матыстчӧм йылысь.
Сук вӧрса пуяс костӧд позьӧ вӧлі аддзыны, кыдзи кутісны котравны лыжникъяс.
Найӧ зэв ӧдйӧ босьталісны лыжияс, кодъяс вӧлі сулалӧны стенъяс да потшӧсъяс дорын.
Сэсся, ӧта-мӧднысӧ вӧтӧдігмоз да равняйтчигмоз, найӧ ӧтчукӧрӧн уськӧдчисны красноармеецъяс вылӧ, кодъяс куйлісны лым пиӧ вӧчӧм окопъясын.
Пансис бой.
Рытланьыс красноармеецъяслы удайтчис босьтны сиктсӧ.
Ловйӧн кольӧм лахтарьяс эновтісны ассьыныс снаряжениесӧ, сёян-юан запасъяссӧ, став обозсӧ да зэв ӧдйӧ пышйисны границалань.
Керкаясын ӧшиньяс вӧлі жугласьӧмаӧсь.
Ӧдзӧсъяссӧ нетшыштӧмаӧсь дзиръяснас.
Онни керка местаын чурвидзисны джынвыйӧ сотчӧм сьӧд мыръяс.
Жугӧдӧм пӧжасян пачлӧн тыдаліс пытшкӧсыс.
Пачводзӧ, пельӧсас, тӧлыс пуктӧма ичӧтик лым тола.
Бархат кодь са чиръяс гӧгыльтчисны лым тола вывті и зэв еджыд лым вӧсна кажитчисны ещӧ сьӧдджыкӧн да пушыдджыкӧн.
Батьыс некӧн эз вӧв.
Некод эз вӧв.
Сӧмын чотысь пон Буя радлігтыр чолӧмаліс детинкаӧс.
Сійӧ уськӧдчис Онни морӧс вылӧ, нюлыштіс чужӧмсӧ, никсіс да зыртчис сылӧн кокъяс бердӧ.
Оннилӧн вомдоръясыс вешкыртчисны.
Сійӧ кутчысис пӧрысь Буя гӧнӧ, сывйыштіс кияснас сьылі гӧгӧрыс да гораа бӧрддзис.
Буя кыкысь кымын кывнас кутіс аслас кӧзяинлысь сола синва войтъяссӧ.
Ичӧтик мортлӧн ёна шогсян да тӧдсаястӧг кольӧм чувствоыс вуджис понлы.
Буя чатӧртіс нырвомсӧ тыртӧм, кӧдзыд небесалань да кутіс омлявны...
— Ноко, другӧ, босьт сьӧрсьыд ассьыд «скӧтинатӧ».
Кутан овны миянкӧд, — шуис отрядса начальник.
И Онни мӧдӧдчис выль олӧмӧ, а пӧрысь Буя пыр вӧтчис сы бӧрся.
Онни ылӧ муніс аслас рӧднӧй местаяссянь.
Уна сё километр сайӧ.
Вӧръясті, юяс, тыяс вомӧн, сиктъяс да каръяс пыр.
Мунігас Онни видзӧдаліс паныдасьысь йӧзӧс.
Тошка, нопъя да пельпом саяс ружьеа быд мужичӧй сылы кажитчис батьнас.
Ыж ку пася, тасмаа да бокас походнӧй сумкаа быд том морт кажитчис ыджыд вокнас.
Уна йӧз паныдасьлісны, но на пӧвстын эз вӧвны Оннилӧн рӧднӧйясыс.
Колины вояс.
Ичӧтик, жебиник детинкаысь Онни лои крепыд, статя зонмӧн.
Руд синъяса, сьӧд юрсиа Онни кажитчис аслас рӧднӧй вӧрыс кодь зумышӧн.
Но кор Онни ворсіс челядькӧд либӧ нюмъяліс, сылӧн чужӧмыс югдыліс сідз жӧ, кыдзи сылӧн вӧрыс, кор сійӧс друг ойдӧдліс войвывса шонділӧн небыд югӧрыс.
Сетӧм уджсӧ Онни вӧчліс спокойнӧя, лишнӧя тэрмасьтӧг, но бура.
Уджыс кӧ веськавліс сьӧкыд, Онни сыысь эз повзьыв, эз бӧрыньтчы.
Видзӧднысӧ сійӧ кажитчыліс сэтшӧм жӧ спокойнӧйӧн, кыдзи и век, но сы сьӧлӧмын чужліс упорство да сетчытӧмлун.
Онни дӧзмытӧг венліс мыджӧдъяс да уджсӧ вайӧдліс помӧдз.
«Настӧящӧй карел, — шулывлісны сы йылысь йӧз. — Надзмыд, надзмыд, а ӧзты сійӧс — сійӧ и куим воӧн оз сотчы».
Кор Оннилы тыри кызь ӧти арӧс, сійӧс призывайтісны военнӧй служба вылӧ Краснӧй Армияӧ.
III глава
КРАСНӦЙ АРМИЯЫН
Оннилы ковмис служитны ылын аслас чужанінсянь, Украинаын.
Том красноармеец служитіс окотапырысь да выполняйтіс ставсӧ, мый сысянь требуйтсис.
Занятиеясысь прӧст кадӧ сійӧ ноксьывліс животнӧйяскӧд.
Сійӧс зэв ёна интересуйтісны вӧвъяс, кык порсь да торйӧн нин понъяс.
Быд воинскӧй часть бердын олӧны прӧстӧй, омӧлик породаа дворнягаяс.
Найӧс оз вӧтлыны.
Олӧны и олӧны, вердчӧны...
Онни регыдъя кадӧн велӧдіс найӧс делӧӧ.
Найӧ окотапырысь видзисны да вой кежлӧ вайӧдлісны картаӧ порсьясӧс, а войнас дружнӧя видзисны двор да конюшняяс.
Но ӧні налы этша нин вӧлі сійӧ колясъясыс, кодъясӧс шыблавлісны пӧваръяс.
Водз асывнас, ӧбед дырйи да ужын бӧрын, быттьӧ тайӧс сідзи и колӧ вӧчны, найӧ чукӧртчылісны кухня ӧдзӧс дорӧ да виччысьлісны Оннилысь петӧм.
И кор Онни петкӧдліс сёян тыра ыджыд доз, найӧ мыйвынсьыныс ӧвтчисны бӧжнаныс да дружнӧя чолӧмалісны сійӧс: «Ув! Ув! Ув!».
Частьса начальник казяліс том красноармеецлысь животнӧйясӧс радейтӧмсӧ, накӧд уджавны кужӧмсӧ.
«Колӧ эськӧ велӧдны зонсӧ та кузя», — мӧвпаліс сійӧ.
А кор начальник аддзис, кутшӧм кужӧмӧн да окотапырысь Онни тшӧктӧм серти прӧстӧй дворняга кыскӧ манёвръяс вылын пулемёт, сійӧ решитіс пырысьтӧм-пыр жӧ мӧдӧдны способнӧй боецӧс служебнӧй собаководство кузя школаӧ.
Школалӧн вӧлі Сӧветскӧй Союзын медся бур питомникъясысь ӧти.
Татчӧ вӧлі чукӧртӧмаӧсь доберман-пинчер, эрдельтерьер да овчарка пӧрӧдаа зэв бур понъяс.
Торйӧн бурӧсь вӧліны овчаркаяс.
Налӧн рӧдвужъясныс вӧліны знаменитӧй немецкӧй овчаркаяс Нетель Укермарк да Утц фон Науз-Шютинг.
Школаса том курсантъясӧс велӧдісны уджавны понъяскӧд зэв опытнӧй преподавательяс да инструкторъяс.
Курсантъяс гӧтӧвитісны границаяс видзӧм кузя аслыныс вернӧй отсасьысьясӧс, связистъясӧс, санитаръясӧс да стӧрӧжъясӧс.
Онни окотитіс уджавны граница вылын служебнӧй пон проводникӧн, и сылы вӧлі колӧ воспитайтны да велӧдны нёль кока ёртсӧ.
Кор Оннилы сетісны Дикӧс, сійӧ вӧлі зэв ичӧтик укшаль понпи.
Кык во чӧж сьӧлӧмсяньыс да ньӧти дӧзмывтӧг сійӧ воспитывайтіс ассьыс понсӧ.
Ачыс сійӧс вердіс, весаліс, лечитіс.
Кор понпи быдмыштіс, Онни вочасӧн кутіс велӧдны сійӧс служебнӧй наукаясӧ.
Первойсӧ Дик велаліс бура выполняйтны команда:
«Вай!»,
«Пукавны!»,
«Куйлыны!»,
«Ме дінӧ!»,
«Орччӧн!»,
«Водзӧ!»,
«Бӧрӧ!».
И век, кор Дик выполнитас задание, сылы Онни сетліс яйтор,
сэсся меліа шыльӧдіс юрӧдыс да шуаліс:
— Бур, бур...
Дик зэв ёна велаліс аслас будущӧй проводник дінӧ, кутіс радейтны сійӧс да быдпӧрйӧ виччысис татшӧм ошкыштӧмсӧ.
Но медся интереснӧй занятиеӧн вӧлі сійӧ, кор велӧдчисны вӧтчыны нарушитель бӧрся.
Дик эз вермыв терпитны сыысь пышйысь кокъяс да котӧртігӧн дӧлалысь паськӧм пӧлаяс.
Сылӧн кокъясыс да сьӧлӧмыс чепсасисны вӧтӧдны пышйысьӧс.
Но, вӧлӧмкӧ, котӧртны позьӧ сӧмын сэки, кор Онни шуас дженьыд да таинственнӧй кыв: «Фасс!»
Сэки позьӧ суӧдны пышйысьӧс, кватитны сійӧс киӧдыс, уськӧдны сылысь оружиесӧ, лестукъясӧдз косявлыны паськӧмсӧ да, оз кӧ
сувт, бӧр кокъяснас кучкӧмӧн уськӧдны сійӧс муӧ да, пиньяссӧ враг горш дінӧ матыстӧм бӧрын, виччысьны, кор локтас проводник.
Ставсӧ тайӧс позьӧ вӧчны, кор шуӧма: «Фасс!».
Кык во чӧжӧн проводник Лумимиези сетіс аслас Диклы, средньӧй кындзи, ещӧ и высшӧй пон образование.
Онни велӧдіс сідзи, мый Дик гӧгӧрвоис сійӧс пӧшти кыв шутӧг.
Муртса сійӧ вӧрзьӧдчас либӧ видзӧдлас — и Дик тӧдӧ нин, мый тшӧктӧ вӧчны Онни.
Проводник кӧ друг сувтліс да кывзысис, Дик кынмыліс места вылас да сюся заводитліс кывзысьны.
Кутшӧмкӧ туйяс вомӧнасянінын кӧ Онни неуна лэдзыштіс кипыдӧссӧ увлань, Дик гӧгӧрволіс, мый татчӧ колӧ кольччыны да виччысьны.
Водліс кӧ еджыд халатӧн кустъяс пӧвстӧ лым вылӧ, мый вӧсна сьӧкыд вӧлі сійӧс казявны лымъя эрд вылысь, Дик нюжӧдчыліс сыкӧд орччӧн да сюся видзӧдіс сыланьӧ, кӧні югъялісны да пӧртмасисны тӧдтӧм бияс.
Тайӧ кад чӧжнас газетаясын некымынысь юӧртлісны сы йылысь, мый иностраннӧй контрразведкаяслӧн агентъясыс зільлісны вуджны миянлысь граница рытыв-войвылын.
И вот проводник Онни Лумимиезиӧс да сылысь Дик понсӧ мӧдӧдісны тайӧ районас.
IV глава
ӦТЧЫД ВОЙЫН
Заставаӧ воӧм бӧрын проводник Онни да Дик заводитісны тӧдмасьны налӧн пограничнӧй участокса местностьӧн.
Быд лун либӧ, стӧчджыка кӧ шуны, быд вой найӧ кыкӧн шӧйтісны вӧрті, гуся трӧпаясӧд да нюръясӧд.
Арланьыс нарушительяс тшӧкыдджыка заводитлывлісны вуджны миян граница вомӧн.
Тайӧ кадас трӧпаыс сьӧд на.
Му вылӧ, коді вевттьысьӧма гылалӧм лыскӧн да кос коръясӧн, пӧшти оз кольны кок туйяс.
Заводитчӧны кодзувъястӧм пемыд войяс.
Найӧ лоӧны пыр кузьджыкӧсь.
Кымӧра поводдя.
Зэръяс.
Зэригӧн вӧрын кыптӧ сы мында дук, мый медся бур понлы овлӧ сьӧкыд торйӧдны тайӧ дукъяссӧ да аддзыны кок туй.
Вот ӧти татшӧм лёк поводдяа войӧ индісны дозорӧ Онниӧс да Дикӧс.
Налӧн участок вылас медся сьӧкыд места — вӧйласян нюр визь, пӧшти зыбач.
Гашкӧ, некымын час ковмас сулавны пидзӧсӧдзыд кӧдзыд ваын, а ковмас кӧ, и водны сэтчӧ.
Заставаса начальник Андреев ёрт тшӧктіс сетны Оннилы нюрті ветлӧдлан кузь гӧленя сапӧг гоз.
Проводник босьтіс Дикӧс домӧдыс, и найӧ ӧтлаын мӧдӧдчисны дозорӧ.
Онни да сылӧн понйыс гусьӧникӧн, быттьӧ вуджӧръяс, воисны асланыс участокӧ да, чегӧм йыла пӧрысь пожӧм пу дінӧ дзебсьӧм бӧрын, кыкнанныс ланьтісны.
Тасянь налы тыдаліс нюрыс ставнас да сійӧс кытшалысь посни кустъясыс.
Кыкнанныс, морт и пон, видзӧдісны пемыдас да кывзысисны.
Зэрмис ёнджыка.
Кӧдзыд зэр ваыс визувтіс воротник костӧ.
Но Лумимиези эз вӧрзьӧдчыв.
Сы кок улын больскакыліс ва.
Муыс небзис да лои кизьӧр няйт кодь.
Сылӧн понйыс, сідз жӧ кыдзи и ачыс, шынитӧв сулаліс кӧдзыд да няйт ваын да небесасянь дугдывтӧг киссьысь зэр улын.
Первойӧн врагӧс казяліс Дик.
Зэр да тӧв шыясысь сійӧ кыліс видзчысьӧмӧн мунысь морт кок улысь увтор чегӧм шы.
Сылӧн ёсь пельясӧдз тӧлыс вайис йӧз сёрни шы.
Дик чошкӧдіс пельяссӧ.
Гӧныс сылӧн сувтіс.
Проводник лэптыштліс кисӧ да успокоитіс домӧд йылысь нетшкысьысь Дикӧс.
Чардыштігӧн Онни аддзис видзчысьӧмӧн восьлалысь мортӧс, коді вӧлі небыд кучик кӧмкота.
Чужӧмас синъясӧдзыс быдмӧма ус да тош.
Потӧм вомдор косттіыс тыдаліс водз пиньыс.
Кажитчис, быттьӧ мортыс дугдывтӧг нюмъялӧ.
Онни лэдзис сійӧс ас дінтіыс, медым тӧдмавны, кодарлань мунас тайӧ тӧдтӧм мортыс.
Но Онни друг зэв ёна чуймис, кор первой морт бӧрсяыс петісны кустъяс пӧвстысь да мӧдӧдчисны нюрлань оружиеа ещӧ квайт морт.
Онни дінті найӧ мунісны сэтшӧм матіті, мый сійӧ зэв бура кыліс ӧти нарушительлысь ловшысӧ.
Мӧд нарушительыс, томджыкыс, тӧкӧтьӧ эз тальччы пон лапа вылӧ.
Дик весиг кутіс тіравны, сэтшӧм окота вӧлі сылы курччыны тайӧ коксӧ, косявлыны лестукъясӧдз паськӧмсӧ, уськӧдчыны врагъяс вылӧ да шыблавны найӧс ӧтарӧ-мӧдарӧ!
Но проводник, сы пон сьӧлӧм вылын кӧзяин, крепыда кутӧ домсӧ.
Сійӧ эз на шу ассьыс дженьыдик «Фасс!» кывсӧ.
И Дик чукӧртӧ аслас пон волялысь став вынъяссӧ, медым сулавны места вылын да медым врагъяс эз казявны найӧс.
Но кутшӧм зывӧк дука тайӧ сапӧгыс!
Онни виччысис, кор нарушительяс воасны дзик нюр шӧрас.
— Сувтӧй! — юрӧбтіс Оннилӧн гӧлӧсыс, и куимысь лыйӧм шы гымӧбтіс войся пемыдас.
— Ёртъяс, мунӧй бӧрладорсяньныс!..
Бокладорсяньныс!..
Босьтӧй найӧс кытшӧ! — зэр да тӧв шум пыр горзіс сійӧ.
Абутӧм ёртъяслы ассьыс командаяс сеталӧм кындзи, Онни дугдывтӧг вежлаліс местасӧ да кадысь кадӧ лыйліс.
Но нарушительяс вӧлӧмаӧсь абу полысь йӧз.
Ӧти нарушитель сетіс команда, и найӧ торйӧдчисны кыкпельӧ: ӧтиясыс, лыйсигтыр, мунісны кустъяслань, нюр мӧдарладор бокас — СССР-ӧ, а мукӧдъясыс решитісны кӧть мый эз ло, но бӧр мунны рубеж сайӧ.
— Фасс! — ыстіс ассьыс понсӧ проводник.
Зэв гырыся чеччалігтыр Дик уськӧдчис нюрлань, вуджис сы вомӧн, и недыр мысти кустъясысь Онни кыліс ноксьӧм да лёкысь горзӧм.
Тайӧ Дик вермасис врагъяскӧд.
Мукӧд нёль нарушительыс локтісны веськыда Оннилань.
«Сэні Дик...
Сійӧ оз лэдз... — думыштіс Онни. — А тайӧяскӧд ме ачым...»
Надурнӧ вылад, кор сійӧ котӧртіс мӧд местаӧ, чардыштіс.
Чардбиыс югдӧдіс Онниӧс юрсяньыс кокӧдзыс.
— Сійӧ ӧтнас! — удитіс горӧдны медводзын мунысь нарушительыс.
И врагъяс кутісны лыйлыны Лумимиезиӧс автоматическӧй оружиеысь.
Онни тӧдіс, мый лыйсьӧм шысӧ кыласны заставаын.
Но колӧ кутны дзик ставнысӧ, кӧть мед мый эз ло...
Онни чувствуйтіс, мый нарушительяс зільӧны кытшавны сійӧс асьсӧ.
Кор югнитлывліс чардби, Онни дзебсьыліс пу сайӧ да лыйліс.
Горӧдӧмъяс да ойзӧм серти сійӧ гӧгӧрвоис, мый ранитіс кык нарушительӧс, а, гашкӧ, и виис.
Друг чардби югӧр улысь пӧшти орччӧн сійӧ аддзис кык нарушительӧс.
Найӧ кыкнанныс уськӧдчисны Онни вылӧ.
Ӧтиыслӧн киас югнитіс пукко *.
* Пукко — финскӧй пурт.
— Дик, ме дінӧ! — гораа чукӧстіс Онни.
Сылысь морӧссӧ зэв ёна сотыштіс.
Онни кӧсйис лолыштны да тшӧкмуні аслас вирӧн.
Тайӧ войнас заставаса начальник Андреев ёрт эз узь.
Сійӧ ветлӧдліс комнатаӧдыс письменнӧй пызан дорсянь пач дорӧдз да тшӧкыда видзӧдлывліс ӧшинь вылӧ.
Пӧнарсӧ тӧлыс катлӧдлӧ, и сэки би югӧр улын пемыдсьыс тыдовтчылӧны мулӧн да вӧрлӧн юкӧнъяс.
Дугдывтӧг пызйӧ кӧдзыд, зывӧк зэр.
Андреев ёртлы тыдалӧ биа дежурка ӧшинь пыр часӧвӧй.
Пызан сайын, бумагаяс весьтӧ копыртчӧмӧн, пукалӧ застава кузя дежурнӧй, отделениеса командир Петров.
Корсюрӧ сійӧ босьтлывлӧ телефоннӧй трубка да, сійӧс кинас тупкыштӧмӧн, мыйкӧ висьталӧ.
«Эн вунӧд, мый тэнӧ гусьӧн кывзӧ враг», — гижӧма телефоннӧй аппарат ящикӧ.
Поводдяыс ещӧ ёнджыка лёкмис.
Тӧлыс лёкысь омлялӧ, ратшкакылӧны вӧрын пуяс.
Зэв ёна зэрмис.
«Эк, дзикӧдз кӧтасясны менам зонъясӧй!» — тӧждысьӧмӧн мӧвпаліс Андреев, ёрт дозорын сулалысь боецъяс йылысь.
Сылы окота лои мунны дежурнӧй дінӧ, сёрнитыштны сыкӧд, но эз лысьт: кыласны боецъяс, кутасны весьшӧрӧ тӧждысьны.
Мед узясны...
А ачыс восьтіс форточка да кывзысьӧ.
Комнатаӧдз кыліс зэрлӧн шаргӧмыс да тӧвлӧн шувгӧмыс.
Друг сійӧ кыліс либӧ, стӧчджыка кӧ шуны, гӧгӧрвоис муртса кывмӧн куимысь дорвыв лыйӧм шы...
Тревога!
Андреев ёрт уськӧдчис комнатаӧ, кӧні шойччисны боецъяс.
— <rus>В ружьё</rus>! — горӧдіс сійӧ порог дорсянь.
И пыр жӧ кыліс пирамидаысь винтовкаяс босьталӧм шы да отделениеса командирлӧн гӧлӧс:
— Есть, начальник ёрт!
Вӧлӧмкӧ, тавой заставаын некод абу узьӧма, весиг найӧ, кодъяс неважӧн локтісны нарядысь.
Пограничникъяс видзчысьӧмӧн вайисны асланыс лазаретӧ сьӧкыда ранитчӧм Онни ёртнысӧ.
Лазаретса врач Михаил Петрович обработайтіс пуртӧн сутшкӧм жервидзысь ранасӧ, пуктіс тампон да зэлыда кӧрталіс, медым дугӧдны вир петӧмсӧ.
Врач эз вешйыв раненӧй боец вольпась дорысь, но Оннилӧн здоровьеыс пыр омӧльтчис.
Тыдалӧ, колӧ вӧлі срочнӧ вӧчны операция.
Андреев ёрт йитчис Москвакӧд прямӧй провод кузя, юӧртіс граница вылын лоӧмтор йылысь да корис сетны отсӧг ранитӧм проводниклы.
Сӧветскӧй рӧдина тӧждысис аслас повтӧм пи вӧсна.
Югдігӧн лазаретӧ аслас ассистентъяскӧд воис профессор Новиков.
Найӧ воисны заставаӧ Москвасянь самолётӧн.
Лазаретын ставсӧ вӧлі дасьтӧма операция кежлӧ.
Профессор восьтіс Оннилысь морӧс клеткасӧ.
Ранитӧма перикард * — татшӧм диагноз * вӧчис сійӧ.
Смел да талантливӧй хирург, сійӧ вӧчис ранитчӧм боец сьӧлӧм юкӧнын сложнӧй операция.
* Перикард — сьӧлӧм оболочка.
* Диагноз — висьӧм тӧдмалӧм.
Операция дырйи Онни эз кув, сы вӧсна мый вӧлі ён да здоров мортӧн.
Но коли на медся главнӧйыс: бурдӧдны висьысьӧс татшӧм операция бӧрын, не лэдзны осложнениеяс лоӧм, кодъяс вӧсна сійӧ вермас кувны.
Андреев ёрт мобилизуйтіс став вынъяс да средствояс, медым котыртны правильнӧя сійӧс лечитӧм да бура дӧзьӧритӧм.
Онни воис ас садяс лазаретса койка вылын.
Шынитӧв...
Кылӧ камфара дук.
Онни эз радейт камфара дуксӧ, чукыртчыліс да садьмис.
Ставыс еджыд... пӧтӧлӧкыс, стенъясыс, прӧстыняясыс, врачьяслӧн халатъясыс...
Юрыс сьӧкыд, абу окота думайтны...
И оз тырмы вын вӧрзьӧдны кисӧ...
Киӧдыс кутӧ Михаил Петрович.
Сійӧ пукалӧ висьысьлӧн крӧвать дорын да лыддьӧ сылысь пульссӧ.
— Бур... сьӧлӧм уджалӧ пӧшти нормальнӧя...
Талун камфара оз ков, — шуӧ сійӧ сыкӧд орччӧн сулалысь медсестралы.
Сестра нуӧ палатаысь гӧтӧвитӧм шприца дзирдалысь никелевӧй кӧрӧбка да камфара дуксӧ.
Кодкӧ еджыд халата видзӧдӧ ӧдзӧсӧд.
Тайӧ Андреев ёрт.
Кинас петкӧдлӧмӧн тшӧктӧ сылы пырны.
Андреев ёрт шытӧг матыстчис висьысьлӧн вольпась дорӧ, копыртчис сы весьтӧ да ньӧжйӧник юаліс:
— Но, кутшӧмджыкӧсь делӧясыд, миян дона ёртӧй?
И тайӧ кывъяссӧ вӧлі шуӧма сэтшӧм ногӧн, сэтшӧм меліа, мый Оннилӧн руд синъясыс, кодъяс эз нюмъявны, тырисны стрӧг да сэк жӧ бур сьӧлӧма тайӧ мортыс дінӧ пӧсь признательность чувствоӧн.
Онни нюмдіс, но друг синъяссьыс чепӧсйис синваыс.
И артмис сідзи, кыдзи овлӧ гожӧмын, кор зэригӧн кымӧръяс сайысь мыччысьӧ шонді...
— Неуна слабмис зонмыс, слабмис, — извиняйтчигмоз шуис Михаил Петрович. — Немтор он вӧч — реакция... нервъяс... — А ачыс бергӧдчис мӧдарлань, пӧрччис ӧчкисӧ да, мед оз казявны, гусьӧник чышкаліс найӧс да узьтӧм войяс вӧсна ассьыс мудзӧм синъяссӧ.
Андреев ёрт бурӧдіс Онниӧс, быттьӧ кагаӧс.
— Но успокоитчы, тырмас...
Тэ жӧ ӧні миян Сӧветскӧй Союзса Герой... звание сетісны...
— И заслужитін, — содтіс Михаил Петрович. — Настӧящӧй герой!..
Сэтшӧм войӧ, ӧтнад понкӧд, лысьтін косясьны рӧдиналӧн врагъяскӧд...
Тайӧ абу шутка — кутны зэв опытнӧй вит нарушительӧс...
Тайӧс кылӧм бӧрын Онни тӧждысьӧмӧн лэптыштіс юрсӧ да муртса кывмӧн юаліс:
— Вит? — И зэв увереннӧя шуис: — Найӧ вӧліны сизимӧн...
V глава
ДЕЖУРКАЫН СЁРНИ
— Ми видлалім асланым участокысь быд пельӧс.
Тайӧ кык нарушительыс быттьӧ му пырыс мунӧмаӧсь, — пельӧсысь пельӧсӧ ветлӧдлігтыр висьталіс Андреев ёрт.
— Аттӧ дивӧ, кутшӧм лёктор лоӧма! — шӧйӧвошӧмӧн шуаліс Иван Фомич. — А понйыс нӧ мый?
— Пон котраліс вӧрті чӧрт моз.
Но тэ ачыд тӧдан, зэрӧм бӧрын вӧрад кыптӧ сэтшӧм унапӧлӧс дук, мый ачыс вӧрсаыс оз вермы гӧгӧрвоны.
Зэр да бушков кок туйяссӧ бырӧдӧмаӧсь.
— Мый нӧ ӧні кутам вӧчны?
— Корсьны!
— А найӧ кӧ мунісны бӧр, Финляндияӧ?
— Мед кӧть и сідз, миянлы колӧ тайӧс тӧдмавны.
Андреев ёрт ӧзтіс папирос да матыстчис Иван Фомич дінӧ:
— Но ладнӧ.
Висьтав, кыдзиджык олӧны сэні тэнад челядьыд.
— Да кыдзи?
Бура.
Гожъялісны.
Пӧттӧдзныс котралісны гожӧмбыднад.
Со велӧдчыны лӧсьӧдчам.
— Но мый нӧ, бур, — нюммуніс Андреев.
— А ме вои корны тіянӧс ас ордӧ школа восьтігкежлӧ, — шуис дзикӧдз расстроитчӧм Иван Фомич.
— Ог вермы, ачыд аддзан.
Оз позь ӧні мунны заставаысь.
Гашкӧ, тӧвланьыс:
тӧвнад найӧ полӧны, — сетіс надея начальник.
Учитель недыр чӧв олыштіс.
— А вот ещӧ татшӧмтор...
Ме висьтавлі нин тэныд — челядь зэв ёна интересуйтчӧны лыйсьӧмӧн.
Ми кӧсъям котыртны кружок.
Сӧмын лыйсьынысӧ найӧс велӧдӧ миян пӧрысь вӧралысь Тикка.
А ружьеыс сылӧн допотопнӧй... сыысь лыйсьынысӧ зэв нин канительнӧ...
— Но, сідзкӧ нӧ мый тэныд колӧ?
— Ме карысь пӧлучиті разрешение, бумага, мелкокалибернӧй винтовка ньӧбӧм вылӧ.
Но карас ӧні винтовкаыс абу.
А бумагасьыд он лый...
— А-а, гӧгӧрвоа! — серӧктіс заставаса начальник.
Сійӧ петіс дежуркаысь да недыр мысти вайис мелкокалибернӧй винтовка:
— Со, сет челядьлы школа восьтан лунӧ шефъяс нимсянь.
Медым велӧдчӧны лыйсьыны.
Винтовкаыс зэв бура инмӧ! Первой сорт!
Андреев ёрт сетіс Иван Фомичлы винтовка да чургӧдіс кисӧ прӧщайтчӧм могысь.
Иван Фомич лои зэв рад.
Сійӧ кватитіс винтовкасӧ, сэсся Андреев ёртлысь кисӧ, кутліс сійӧс да бара пуксис.
— Но, мый тэнад ещӧ? — юаліс заставаса начальник наянитны кужтӧм Иван Фомичлысь.
— Андреев ёрт!
Лэдз кӧть видзӧдлыны герой вылас!
Ӧдзӧс пыр...
Ӧд школаын челядь оз сетны меным спокой.
Шуасны: вӧлін заставаын, сэтшӧмтор лои, — понйӧс аддзылін, а геройыскӧд аскӧдыс эн и тӧдмась...
Лэдз кӧть видзӧдлыны...
— Да тэ нӧ мый, Иван Фомич?
Мортыс сьӧкыда ранитчӧма, сӧмын на унмовсис.
Ог вермы, — чорыда шуис Андреев ёрт. — Бурджык лоӧ, тэ мун гортад да ставсӧ, мый йылысь тӧдмалін, висьтав Большаковлы.
Медым юӧртас вӧр лэдзысьясӧс.
Торйӧн нин лесникъясӧс.
Кутім вит нарушительӧс, а найӧ вӧліны сизимӧн.
Гӧгӧрвоан?
VI глава
ШКОЛА
Ылын пемыд вӧр шӧрын ыджыд ты берег дорын быдмис вӧр лэдзысьяслӧн посёлок.
Долыд видзӧдны пемыд вӧр шӧрӧ кыптӧм выль вижов керкаяс вылӧ, гырысь югыд баракъяс да складъяс вылӧ.
Воздухын кылӧ пожӧм сир дук. Тысянь ӧвтӧ ыркыдӧн.
Бокынджык, пӧшти дзик ты дорас, сулалӧ выль школа.
Ӧшиньясыс гурйыв восьсаӧсь.
Тӧвру, кодлы туйыс восьса, гуляйтӧ классъясӧд.
Сійӧ нӧбӧдӧ югъялысь сьӧд школьнӧй пызанъяс вылысь гӧрдоввиж резнӧй пелысь коръяс.
Зумыш пемыдвеж пожӧмъяс ылалӧмаӧсь школа йӧрӧ.
Найӧ катлӧдлыштӧны йывъяснысӧ да дивитӧмӧн кывзӧны улын котралысь челядьлысь больгӧм да серам.
Талун сентябрь первой лун.
Талун, войвывса дженьыд гожӧм бӧрын, асывнас муртса югдӧмкӧд тшӧтш челядь чукӧртчисны асланыс школаӧ.
Сук пемыд вӧр пӧвстті муртса писькӧдчисны шонді югӧръяс.
Но челядь пӧльзуйтчисны быд югӧрторйӧн.
Лунтыр найӧ гожъялісны шонді водзын, купайтчисны тыын, кыйисны чери, ветлӧдлісны вӧрӧ тшакла да ягӧд вотны.
Ставныс удитӧмаӧсь гожъявны, ёнмӧмаӧсь, чӧжӧмаӧсь вынъяс...
А тайӧ вынъясыс сы мында, мый некытчӧ воштыны.
Окота, куканьяслы моз, котравны йӧрті, чеччавны.
Школа ӧдзӧс пӧдса.
Водз на.
Школа йӧрын тыдовтчисны праздник кежлӧ моз вӧччӧм мамъяс да батьяс.
Найӧ чӧла пуксялісны школа кильчӧ вылӧ.
А со локтіс и Василий Фёдорович, Большаков ёрт.
Сійӧ заведуйтӧ лесопунктӧн.
Быдӧн тӧдӧны латшкӧс тушаа, ён тэчаса Большаковӧс. Сійӧ кучик важ пальтоа, вывлань кусыньтчӧм ныра сапӧга да плеш вылас улӧдз лэдзӧм коричневӧй кепкаа.
Кепка увсянь видзӧдӧны тӧлка руд синъяс.
Вом дорас артмӧмаӧсь кык ыджыд чукыр, а стрӧг вомыс шоча нюмъявлӧ.
Войвылын и природаыс и йӧзыс абу нюмъялысьӧсь.
Вӧр лэдзысьяс ёна уважайтӧны Василий Фёдоровичӧс.
Мыйлакӧ кӧ вензясны либӧ кутшӧмкӧ делӧ лоӧ, найӧ мунӧны сы дінӧ.
Сійӧ нёнялӧ каллян да кывзӧ вензьысьясӧс.
Василий Фёдорович оз радейт уна сёрнитны.
Но сылысь решитӧмторсӧ вӧр лэдзысьяс примитӧны окотапырысь.
Правильнӧя решайтӧ.
Оз ӧбиднӧ овлы уджалысь мортлы.
Гӧгӧрвоӧ, ачыс петіс рабочӧйяс пӧвстысь...
А вот лодырьяс да прогульщикъяс сыысь полӧны.
Сійӧ мыйлакӧ век тӧдӧ, кор да коді эз пет удж вылӧ.
Личнӧ ачыс локтас места вылӧ да быд кыскасьысьлысь и пӧрӧдчысьлысь юалас, мыйла сійӧ эз уджав.
Кӧть мыйта эн бергав, а прогул кӧ вӧчӧмыд — оз ло тэныд ни нянь, ни деньга, ни вӧвлы зӧр.
— Кыдз гажыд... — скӧралісны сы вылӧ лодырьяс да казеннӧй добра курыштны радейтысьяс.
А челядь лыддьӧны ортсысяньыс тайӧ скӧр мортсӧ посёлокын медся бур мортӧн.
Медся бурӧн...
— Весиг батьысь бурджык, — шулывліс ичӧтик Тяхтя. — Батьӧй локтас удж вылысь гортӧ, кутан сылысь юасьны мыйкӧ важнӧйтор, а сійӧ: «Мун, эн дӧзмӧдчы нинӧмабунас!»
А тайӧ ӧмӧй нинӧмабу, кодлӧнкӧ каньыс кӧ джагӧдаліс совхозса бур пӧрӧдаа курӧгпиянӧс?
Либӧ, шуам, орччӧн олысь детинкалӧн плешкас чеччыштӧма кулак ыджда йӧг, и быдӧн шуӧны, мый сійӧс ме нӧйті, кор эг ме, а гашкӧ, сійӧ ачыс...
Норасьӧны тожӧ!
Василий Фёдорович век, кӧть кутшӧм эз вӧв мудзӧма, зэв бура кывзӧ челядьлысь висьталӧмторсӧ да серамвыв лэптытӧг сёрнитӧ челядьлӧн тӧждысьӧм да делӧяс йылысь.
Коркӧ ӧтчыд сійӧс корисны Петрозаводскӧ важнӧй, зэв важнӧй съезд вылӧ.
Сійӧ и сэки эз вунӧд челядь йылысь, вайис налы зэв бур пӧрӧдаа еджыд кроликъясӧс.
Да ещӧ кампет. Но та йылысь торйӧн...
— Ёртъяслы чолӧм! — лэптӧ кисӧ Большаков.
Бать-мам и челядь гораа вочавидзисны:
— <krl>Терве</krl>! *
* <krl>Терве</krl> (карельск.) — чолӧм, олан-вылан.
Василий Фёдорович пуксис кильчӧ пос вылӧ да ӧзтіс ассьыс каллянсӧ.
Кильчӧ пос медся улі тшупӧд вылӧ пуксялісны нывкаяс.
Найӧ сюся кывзісны Аннилысь, вӧр лэдзысь Кярне нывлысь, висьталӧмсӧ.
Анни — вӧсньыдик кузь тушаа, пионерскӧй галстука да еджгов кузь кӧсаяса нывка.
— Ламбушка * вылысь юсьясӧс аддзылі, — ньӧжйӧник висьталіс Анни. — Еджыд юсьяс, мичаӧсь-мичаӧсь...
* Ламби, ламбушка — вӧрса ичӧтик ты.
Аннилӧн гӧлӧсыс рӧвнӧй, спокойнӧй.
И сӧмын кӧнкӧ пыдын сы пытшкын кылӧ шензяна радлӧм.
А синъясыс Аннилӧн — ламбушкаса ва кодь: турунвижлӧзӧсь да сӧдзӧсь.
— Ай юсьыс тшапа уйӧ водзас, а сы бӧрся — энь юсьяс.
И ставныс зеркалӧӧ моз видзӧдчӧны тыӧ, асьнысӧ мичмӧдӧны, гӧнъяссӧ весалӧны.
— Тайӧ найӧ пытшъясӧс куталӧны, — торкис висьтлӧн мичлуннас шензьӧмсӧ еджыд юрсиа Тяхтя.
— Мый тэ сӧран!
Юсьяслӧн — и пытшъяс! — скӧрмисны нывкаяс.
Детинкаяс гораа сералісны:
— Ог сӧр.
Юав кӧть весиг Василий Фёдоровичлысь.
— Тайӧ збыль, — сералігтыр шуис Большаков.
— А ме аэроплан аддзылі, настӧящӧйӧс, — висьталіс Юрики, Василий Фёдоровичлӧн пиыс. — Сійӧ уліті-уліті лэбис вӧр весьтті, тӧкӧтьӧ пожӧм йывъясас эз крукасьлы.
Ме весиг аддзылі, кодъяс сэні пукалісны.
— А кодъяс? — юаліс ичӧтик Лина.
Юрики унджык тӧдысь морт моз нюммуніс:
— Кодъяс?
Геройяс, дерт: Молоков, Шмидт, Водопьянов...
— А кытчӧ найӧ лэбисны?
— Арктикаӧ.
Найӧ медсясӧ сэтчӧ лэбалӧны, — серьёзнӧя вочавидзис Юрики.
abu
abu
abu
abu
— А мыйла?
— Медым тӧдмавны поводдя йылысь.
Сэсянь миянӧ воӧ кӧдзыд поводдя.
— Оз ков, ме ог радейт кӧдзыдсӧ.
— Тэ виччысьлы. Ме быдма, — водзӧ висьталіс Юрики, — лэбзя да ачым восьта Лунвыв полюс: медым сэтысянь миянӧ воас шоныд поводдяыс.
Линалы лои зэв нимкодь:
— И век лоӧ гожӧм?
Зэв дыр?
— Во чӧж!
— И велӧдчыны оз ковмы?
— Но коді нӧ велӧдчӧ гожӧмын! — лэптыштліс пельпомъяссӧ Юрики. — Ок, и лӧсьыд жӧ лоӧ! — аслас тӧдлытӧг радысла горӧдсис ӧти детинкалӧн.
Юрики долыда нюмъяліс, быттьӧ сійӧ и збыльысь нин восьтіс татшӧм полюссӧ.
— Челядь!
Не кӧ велӧдчыны, то и восьтыны немтор оз кут позьны, — висьталіс Большаков.
— Мыйла?
— Нинӧм онӧ кутӧй тӧдны.
Та вылӧ сьӧкыд мыйкӧ вочавидзны...
Но Юрики аддзис петан туй:
— Позьӧ велӧдчыны зэра лунъясӧ!
Тяхтялы лои забеднӧ, мый эз сійӧ первойӧн аслыс босьт Лунвыв полюссӧ.
— Сідзи тэнӧ и кутасны виччысьны, кор тэ быдман!
И тэтӧг восьтасны, — эльтыштіс сійӧ Юрикиӧс.
Юрики шогӧ уси: збыльысь, быдмыны ковмас дыр на, а тайӧ полюсъясыс сӧмын кык.
Ӧтисӧ восьтӧмаӧсь нин.
Кодкӧ — он и тӧдлы — и мӧдсӧ восьтас.
Юрикилы водзӧвылӧ дзик нинӧм лоӧ вӧчны!..
— А стратосфера? — радпырысь горӧдіс Юрики. — Сэтысь позьӧ на восьтавны быдсяматорсӧ.
— Меным тожӧ окота... стратосфераӧ, — муртса вермис шуны сьӧкыд кывсӧ Лина.
— Тэ ичӧт на, тэныд оз позь — заводитліс ӧлӧдны сійӧс тайӧ зэв сьӧкыдторсӧ вӧчӧмысь Юрики.
Но кильчӧ вылӧ чукӧрмисны пыр унджык и унджык челядь, кодъяс кӧсйисны лоны лётчикъясӧн.
Найӧ зэв ёна окотитісны небесаӧ, стратосфераӧ.
— Мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Висьтавны немтор оз позь.
Юрики заводитіс волнуйтчыны аслас будущӧй удж вӧсна да вашнитіс Тяхтялы:
— Вай ӧтлаын гижам письмӧ медся главнӧй воздушнӧй комитетас да корам: мед миян быдмигкежлӧ колясны миянлы восьттӧм стратосфератор.
— Ме думыштла, — важнӧя вочавидзис Тяхтя.
— А ме верма жӧ висьтавны интереснӧйтор, — ӧти синсӧ наяна читкыртӧмӧн шуис Василий Фёдорович, коді сюся кывзіс челядьлысь сёрнисӧ.
— Но, висьталӧй!
Василий Фёдорович кыскыштіс каллянсьыс да, недыр чӧв олыштӧм бӧрын, висьталіс:
— Миянӧ локтӧны канадасаяс.
— Вот тайӧ бур! — шызисны верстьӧ йӧз да ыджыд интересӧн кутісны сёрнитны выльтор йылысь.
— Мый нӧ бурыс? — кутіс броткыны ӧти вӧр лэдзысь. — Воасны: «Ми — Америка...»
Кутасны уджын класс петкӧдлыны...
А тэ вӧтӧд налысь Америкасӧ.
— А тэ вӧтчытӧгыс мудзӧмыд нин? — сы вылӧ читкыртіс синъяссӧ соседыс.
— А со орчча участокын, — заводитіс висьтавны коймӧд вӧр лэдзысь, — миян ударникъяс сэтшӧм класс петкӧдлісны канадасаяслы — сӧмын кутчысь!
Спокойнӧй йӧз, тайӧ канадасаясыс, а расстроитчисны.
— А кыдз жӧ — ӧбиднӧ налы...
Кык-куим во сайын велӧдісны миянлысь йӧзӧс, кыдзи кутны киын моторнӧй пила,
а ӧні велӧдчысьясыс панйисны учительяснысӧ, — радлӧмӧн шуис олӧма вӧр лэдзысь.
— Кутшӧма ещӧ расстроитчисны! — друг горӧдіс вӧсни гӧлӧсӧн сійӧ вӧр лэдзысьыс, коді первойӧн паніс та йылысь сёрнисӧ.
Кывзысьяс серӧктісны.
— Мый сэсся ӧні найӧ вӧчӧны?
— Найӧ?
Вӧрысь оз петавлыны, кӧсйӧны миян йӧзлы докажитны.
— А миян йӧзыс нӧ мый?
— Дзик жӧ сійӧ — оз кӧсйыны сдайтчыны.
Нывбабаяс налы ставныслы котыртісны чай да пӧсь сёян.
Машинаӧн вайӧны веськыда делянкаас, мыр дінӧ.
Жар! — сералігтыр помаліс висьталысь.
— А ми мыйӧн абу ударникъяс? — сувтіс зэв ыджыд тушаа Кярне. — Менам бригадаын быдӧн пӧрӧдӧны кызь, а то и кызь вит кубометрӧн.
— «Менам бригадаын!» — нерис сійӧс броткысь вӧр лэдзысь. — Тэнад бригадаын, кыдзи и тэ, абу йӧз, а вӧвъяс.
Уна-ӧ, тэнсьыд ме юала, Карелияын татшӧм бригадаыс? — матыстчис сійӧ дзик Кярне ныр дорӧ.
— Уна, — Кярне пыдди дженьыда вочавидзис Большаков ёрт.
— Пӧрӧднытӧ этша на — колӧ ас кадӧ вӧрсӧ петкӧдны, медым лымйӧн-турӧбӧн эз тырт сійӧс, — шуис нывбабаяс пиысь ӧти.
— Правильнӧ, Матвеевна! — ошкыштіс сійӧс Василий Фёдорович. — Кыскасьӧм миян торйӧн ёна чотӧ со татшӧмъясыс вӧсна... — довкнитіс сійӧ ропкысь вӧр лэдзысьлань.
— А мыйӧн кыскавнысӧ?
Мыш вылын? — зэв ёна скӧрмис сійӧ вӧр лэдзысьыс.
— Кыдзи мыйӧн? — спокойнӧя видзӧдліс скӧралысь морт вылӧ Большаков. — Миян эмӧсь тракторъяс, мотовоз, деррик...
Сӧвт да кыскы.
— Ремонтӧн сӧмын миян абу ставыс лючки-ладнӧ, — тӧждысьӧмӧн шыасис десятник, еджыд юрсиа Тяхтялӧн батьыс: — то ломтас абу, то запаснӧй частьяс абуӧсь, а механикӧс бӧжӧдыс он вермы кутны.
Кольмӧм морт моз котралӧ ӧти участоксянь мӧдӧ.
— Ладнӧ.
Ӧні миян лоӧ асланым, постояннӧй механик, воысьяс пӧвстысь.
Канадасаяслысь миянлы унаторйӧ на колӧ велӧдчыны.
Найӧ тӧлка йӧз.
Ме радла найӧ воӧмлы, — шуис Василий Фёдорович.
Челядь кытшалӧмаӧсь гырысьясӧс да сюся кывзӧны налысь сёрнисӧ.
— А челядь накӧд воасны? — юасисны найӧ.
— Кыдзи нӧ, семьянаныс воасны.
— А кӧні найӧ кутасны овны? — юаліс еджыд юрсиа Тяхтя.
— Дзескӧдчыштам неуна, кытчӧдз оз эшты выль барак, — шуис Большаков ёрт. — А окотитасны кӧ, мед стрӧитчасны торйӧн.
Вӧрын местаыс паськыд — стрӧитчы, кытчӧ окота.
Талун ӧбед бӧрын ме муна видзӧдлыны барак да канадасаяслы участокъяс, аддзӧдла ӧти важнӧй делӧ кузя и лесникъясӧс...
Коді тіян пӧвстысь окотитас, вермас мекӧд ветлыны, — шуис сійӧ челядьлы.
Выль лӧз халата, мича чышъяна стӧрӧжика Марфа гурйыв восьтіс школа ӧдзӧс да мыйвынсьыс кутіс триньӧдны звӧнокӧн.
— Восьтісны, восьтісны! — горзісны челядь да котӧртісны звӧнок шы вылӧ.
Ӧдзӧсын тыдовтчис учитель.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс здоровайтчис бать-мамкӧд да корис найӧс школаӧ.
— Видза оланныд, Иван Фомич!
Видза оланныд! — шумитісны сы гӧгӧр челядь да сёрнитісны ставныс ӧтпырйӧ.
Гӧгӧрвоны нинӧм он вермы.
Сералігтыр учитель лэдзис челядьӧс школаӧ.
Шум, гам, котралӧм.
Классысь кылӧ швачкӧдчӧм, быттьӧ ружьеысь лыйсьӧм.
Тайӧ челядь швачкакылӧны парта пӧвъясӧн.
Быдӧн бӧрйисны аслыныс места да тэрмасьӧны пуксьыны.
Абу шутка — во чӧж пукавны!
Дурысьяслы ёнджыка кажитчӧ учитель пызансянь ылысджык места:
сэні, бӧрас, позьӧ ёнджыка дурны.
А нывкаяс, торйӧн нин отличницаяс, важнӧя пуксялӧны первой местаясӧ, медым быдтор позис аддзыны да кывны.
— Мыйла тайӧ налы, кор найӧ и сідзи нин уна тӧдӧны? — шензис Юрики.
Ичӧтик Юрики — зэв дурысь, кӧть и пионер.
Ӧні сійӧ мӧвпалӧ зэв серьёзнӧй вопрос йылысь: кодкӧд пукавны да кӧні?
Юрики эз на вевъяв бӧрйыны аслыс места, кыдзи воссис ӧдзӧс да классӧ пырисны Иван Фомич да бать-мам.
Тэрмасьӧмӧн найӧ кутісны пуксявны местаяс вылӧ.
Кор ставныс ланьтісны, учитель поздравитіс челядьӧс велӧдчан во заводитчӧмӧн да висьталіс надея, мый ставныс найӧ кутасны бура велӧдчыны, кутасны тышкасьны тӧдӧмлунъяслӧн бур качество вӧсна.
Челядь окотапырысь кӧсйысисны, мый кутасны «тышкасьны».
А сэсся Иван Фомич торжественнӧй видӧн вайис учительскӧйысь шефъяс-пограничникъяслысь пӧдарки — выль винтовка.
Винтовкаыс ставныслы зэв ёна воис сьӧлӧм выланыс.
Челядь вӧліны зэв дӧвӧльнӧйӧсь пӧдаркинас да сьылісны «Красная винтовка» сьыланкыв.
Сьылӧмыс артмис эз зэв стройнӧй, но зато ставныс сьылісны сьӧлӧмсяньныс да гораа.
Быдӧн зілисны сьывны сідзи, медым ставныс кылісны, мый сійӧ сьылӧ.
Сы бӧрын кор винтовкаыс воліс быд школьник киӧ да быдӧн вермисны сійӧн метитчыны, малалыштны, исалыштны да весиг неуна лякӧссьыны затворса ружейнӧй маслӧӧн, сійӧ бӧр воис учитель пызан вылӧ.
Иван Фомич идраліс винтовкасӧ да висьталіс челядьлы сы йылысь, кыдзи пемыд, зэра войӧ проводник Онни Лумимиези да сылӧн Дик нима зэв бур понйыс мунӧмаӧсь дозорӧ, кыдзи казялӧмаӧсь диверсантъяслысь бандасӧ да косясьӧмаӧсь накӧд, кыдзи ӧти бандит пуртӧн сутшкӧма повтӧм пограничниклы морӧсас.
— Найӧ виисны сійӧс? — ньӧжйӧник юаліс Анни.
— Эз, сьӧкыда ранитісны, — вочавидзис учитель.
— Бурдас-ӧ? — быдладорсянь кылісны юалӧмъяс.
— Сылы кымын арӧс?
Кутшӧмджык сійӧ?
Учитель шевкнитліс кияссӧ:
— Ме сійӧс асьсӧ эг аддзыв.
Начальник эз лэдз весиг видзӧдлыны сы вылӧ.
Оз пӧ позь раненӧйӧс беспокоитны.
— А ті эськӧ ӧдзӧс костӧдыс, — сӧветуйтіс Юрики.
— Ме кӧсйи ӧдзӧс костӧдыс — эз разрешитны, — жугыля вочавидзис учитель.
Челядь тшӧктісны Иван Фомичлы некымынпӧв зэв подробнӧя висьтавны Дик йылысь да зэв ёна жалитісны, мый учитель эз аддзыв асьсӧ геройсӧ, Онни Лумимиезиӧс.
— Вайӧ гижамӧй сылы письмӧ да корам гӧститны, — шуис Анни.
— И Дикӧс тшӧктам вайӧдлыны, — содтіс Юрики.
— Ӧдвакӧ сійӧ вермас регыдъя кадӧ локны миян ордӧ, — шуис учитель.
— Корам ёлка вылӧ.
Сэк кежлӧ сійӧ должен бурдны.
— И дед Морозӧс вӧчам.
— Бурджык лоӧ, мортӧс кӧ пасьтӧдам.
— А кодӧс?
— Корам Тиккаӧс.
— Сыысь зэв бур дед Мороз артмас!
— А сӧгласитчас?
— Сӧгласитчас! — чорыда шуис Юрики.
Челядь пыр жӧ босьтчисны гижны ӧтвылысь письмӧ заставаӧ.
Со сійӧ.
«Дона пограничник ёртъяс!
Аттьӧ винтовкасьыныд.
Миянлы лои зэв нимкодь да ставным окотитам лыйсьыны.
А Иван Фомич шуӧ, мый кодсюрӧлы пӧ колӧ быдмыштны.
Ми обязательнӧ быдмам.
Ті кӧ миян шефъяс, то корам тіянӧс ставнытӧ гӧститны, ёлка вылӧ.
И мед обязательнӧ локтас миянӧ тіян проводник Онни Лумимиези, и мед сьӧрсьыс вайӧдас Диксӧ.
Миян школаын ёлкаыс лоӧ зэв бур.
Аскисянь кӧсъям заводитны чачаяс вӧчавны, а дед Морозыс лоӧ ловъя, настӧящӧй.
Волӧй.
Виччысям.
Гижӧй.
Бурджык энӧ гижӧй, а локтӧй».
VІІ глава
ЛЕСНИК КОНДИЙ
Ӧбед бӧрын Юрики, Анни, Тяхтя да мукӧд челядь пуксялісны телегаӧ.
Василий Фёдорович босьтіс вӧжжи.
Мӧдӧдчисны...
Первойсӧ мунісны важ лежнёвка туй кузя.
Туй кыкнанладорас кыссисны пӧшти кушӧдз кералӧм вӧр участокъяс.
Важ мыръяс вочасӧн саялісны понӧльяс сайӧ, и сӧмын кӧнсюрӧ на весьтын сулалісны на пӧрысь кузь пожӧмъяс.
Регыд мысти туйыс помасис, и вӧлыс видзчысьӧмӧн кутіс восьлавны векни вӧр прӧсека кузя.
Пыр жӧ лои пемыд прӧсек пӧлӧн сулалысь пуяс вӧсна.
Пожӧма вӧрлысь пемыд рӧмсӧ немвиччысьтӧг серӧдлісны пелысь пулӧн да пипулӧн зарни рӧма гӧрд зэв гырысь букетъясыс.
Татшӧм пусӧ аддзӧм бӧрын челядь быдпӧрйӧ горӧдлывлісны раднысла.
Шонді югӧръяс корсюрӧ писькӧдчылісны пу увъяс костӧд да югдӧдлісны туйсӧ, кодӧс вӧлі вольсалӧма гӧрд да зарни коръясӧн.
Туйыс котӧртіс сук вӧрӧ, мунны лои пыр сьӧкыдджык.
Зэв гырысь сьӧдасьӧм пу вужъяс, быттьӧ мупытшса великанъяслӧн крукыля киясыс да пельпомъясыс, чурвидзисны муысь да нюжӧдчӧмаӧсь туй вомӧн.
Телегасӧ шыблӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Челядь кутчысьлісны телега дорышас, ёрта-ёртныслы, чирзісны да гораа сералісны.
Медбӧрын вӧв сувтіс, найӧ чеччисны да трӧпа кузя мӧдӧдчисны лесник Кондий * керкалань.
* Кондий — ош.
Кыз керъясысь тшупӧм керка пӧлӧстчӧма да ляпкалӧма.
Керъяскостса пазъясысь ӧшӧдчӧма нитш да рой, быттьӧ пӧрысь морт чужӧм вылын дзор юрси пратьяс.
Вевт увсянь дзуввидзисны кык ичӧтик ӧшинь.
Шонді тэрыба лэччис пу йывъяс сайӧ.
Небесалӧн юкӧныс лои пемыдгӧрд рӧма.
Югыдланьыс видзӧдігӧн пемыдвеж пожӧмъяс кажитчисны дзик сьӧдӧн.
— Местаыс гажтӧминик, — шуис Большаков да таркнитіс ӧдзӧсӧ.
— Коді сэні? — кыліс чирӧм, унзіль гӧлӧс.
— Восьт!
— Пырысьтӧм-пыр...
Минута кык-куим кыліс лесниклӧн каличӧн ноксьӧм.
— Ок тэ! — видчис лесник. — Зэлалӧма... восьтны он вермы.
Медбӧрын ӧдзӧс воссис.
— Мый нӧ игнасян луншӧр-лунӧ? — здоровайтчигас шуис Большаков да воськовтіс порог вомӧн.
Полігтырйи челядь йӧршитчисны ӧдзӧс дорӧ, эз лысьтны пырны керкаӧ.
— Пырӧй, шойччӧй, лоӧй гӧстьясӧн, — шуис лесник, коді зілис лоны меліӧн.
Неыджыд тушаа, ён, ускӧн да тошкӧн тырӧм чужӧма, сійӧ кокниа, зверь моз, ветлӧдліс керкаті. Кокас вӧлі кучикӧн дӧмӧм ёсь ныръяса сапӧг.
Зверь кодьӧн сійӧ кажитчис ещӧ и сы вӧсна, мый посни синъясыс видзӧдісны лӧга, сьыліыс вӧлі дженьыд.
Вожалӧм вомдор пырыс тыдалісны вижов ён пиньяс.
«Ош», — мӧвпаліс лесник йылысь Василий Фёдорович.
Лесник друг очсыштіс да кинас тупкис чужӧмсӧ.
Но сылӧн синъясыс ньӧти эз кажитчыны унзільӧсь.
Мӧдарӧ, найӧ сюся да видзчысьӧмӧн видзӧдісны виччысьтӧм гӧстьяс вылӧ.
— А челядь со воисны тӧдмасьны тэкӧд.
Пукалан тэ тані, быттьӧ ош гуын...
Лесник гораа серӧктіс.
Анни дрӧгнитіс повзьӧмысла.
— Эн пов, эн пов, — нюмъёвтігас пиньяссӧ жергӧдіс лесник.
«Ок, и пиньяс сылӧн — дзик вом тырыс!
Кыдзи варснитас...» — полӧмпырысь думыштіс Тяхтя, вешйис да пуксис матӧджык Большаков ёрт дінӧ.
Кондий восьтіс сундук, кыскис преник тыра кулёк да гӧститӧдіс челядьӧс.
Преникъясыс вӧлі чорзьӧмаӧсь да наысь кыліс не то крепыд табак дук, не то нафталин дук.
Челядь вочасӧн велалісны да шензьӧмӧн видзӧдісны керка пытшкӧссӧ.
Пӧшти керкаджынсӧ босьтіс зэв ыджыд пач, кодӧс вӧлі тэчӧма изйысь.
Сёян пуӧм вылӧ пусянін. Сы весьтын — крукъяс.
Крук йылас ӧшӧдӧм пӧртйын пусьӧ картупеля да лукъя юква.
Мӧд крук йылын — ыджыд важ кофейник.
Вылын, пач дорас, пӧшти пӧтӧлӧк бердас, — кузь зіб, код вылӧ пысавлӧмаӧсь пекки-лейпа лепёшкаяс.
Тайӧ шоммӧдтӧг пӧжалӧм карельскӧй нянь.
Пачыскӧд орччӧн — пӧлать.
Ситеч занавес улысь тыдалыштӧ сера юбка.
Сійӧ лёкног павтыртчӧма, и сы улысь тыдалӧ гынӧн да кучикӧн дӧмӧм зэв ыджыд валегипӧв.
— Коді тайӧ? — гусьӧник юаліс Тяхтя.
— А менам старукаӧй...
Пиньнас мучитчӧ, — вочавидзис лесник.
— Вай нуӧда миян больничаӧ, мыйла тані сылы майшасьнысӧ, — шуис лесниклы Большаков да воськовтіс пачлань.
Лесник зэв ӧдйӧ панйис Василий Фёдоровичӧс, шыбитіс старука вылӧ тулуп да занавесаліс пач вывсӧ.
— Турунъясӧн войбыд пӧжис, мед паччӧрас шонтысяс.
Большаков ӧвтыштіс кинас: медым!
— А ме тэ ордӧ вои могӧн, Кондий... — И ньӧжйӧник Большаков кутіс сылы висьтавны канадасаяслӧн воӧм йылысь, налы шогмана строительнӧй участокъяс торйӧдӧм йылысь, а сэсся зэв ньӧжйӧникӧн висьталіс кык нарушитель йылысь, кодъяс код тӧдас кытчӧ вошины...
Лесник сюся кывзіс сылысь висьталӧмсӧ да сарӧгӧсь чуньяснас котшкӧдіс пу пызан дорӧ.
— Пограничникъяс коркӧ аддзасны найӧс, ачыд гӧгӧрвоан, — висьталіс Большаков ёрт, — но ми, население, обязанӧсь налы быдногыс отсавны.
— Кыдзи нӧ, кыдзи нӧ, — серьёзнӧя вочавидзис Кондий, — отсалам.
Пемдіс.
— Но, гӧститыштім, пӧра и гортӧ мӧдӧдчыны, — чеччис лабичысь Василий Фёдорович.
Рӧмыднас Кондийлӧн чужӧмыс Большаковлы кажитчис кельыдӧн.
Лесник босьтіс пельӧсысь ружье да вӧзйысис колльӧдны гӧстьясӧс прӧсекӧдз.
Челядьлӧн, кодъяс мудзисны свежӧй воздухысь да туйысь, локтіс унныс.
Найӧ топӧдчисны ӧта-мӧд бердас да вугралісны.
Василий Фёдорович видзчысьӧмӧн нуӧдіс вӧвсӧ поводӧдыс.
Пемыднас сійӧ кокниа вермис бытшкыны синсӧ либӧ чегны коксӧ.
Кондий муніс бӧрсяньыс.
Чигарка ӧзтігӧн сійӧ неуна кольччис.
Дзикӧдз пемдіс.
Друг дзик туй шӧрас тыдовтчис паныд локтысь нывбаба. Пельпом саяс сылӧн вӧлі ноп.
Сійӧ локтіс веськыда налань.
— Бур рыт! — Большаковӧс тӧдӧм бӧрын здоровайтчис нывбаба.
— Лесник гӧтыр?! — шӧпнитіс Большаков. — Кондий гӧтыр, сійӧ, коді коли керкаӧ... — Сійӧ видзӧдіс лесник гӧтыр вылӧ быттьӧ мӧдаръюгыдысь воысь вылӧ.
— Кутшӧм лесник гӧтыр? — юаліс унзіль Анни.
Юрики серӧктіс:
— Вот дивӧыд!
Артмӧ черепаха да кӧч йылысь мойдкывйын моз.
«А ме тані нин!» — шуис черепаха.
Большаков видзӧдліс бӧрвылас.
Кондий эз на тыдав.
— А кыдзи тэнад пиньясыд, Кондий тьӧтка? — юаліс Большаков.
Чуймӧм старука серӧктіс:
— Пиньясӧй?
Ен мед сетас быдӧнлы...
Мый дыра ола, эз на висьлыны, сӧмын тай со водз пиньясӧй крӧшитчисны.
— Ті кысянь локтанныд?
— Посёлоксянь.
Лавкаӧ ветлі мыйсюрӧ ньӧбыштны.
— Сідз... — шуис Василий Фёдорович кутшӧмкӧ аслыссяма гӧлӧсӧн, кутшӧмӧс челядь эз на кывлыны.
Чигаркасӧ шпуткигтыр Кондий матыстчис телега дорӧ.
— Сувт! — друг горӧдіс Большаков да, зепсьыс наган кыскӧм бӧрын, чургӧдіс сійӧс Кондийлань.
Выныштчӧмӧн ӧтчыд чеччыштӧм — и лесник лои пу сайын.
Такӧд тшӧтш гымӧбтіс кыкысь лыйӧм.
Повзьӧм вӧв чепӧсйис бокӧ да кутіс тӧвзьыны эз туй кузя, а кыті веськалӧ.
Бара лыйӧм шы!
Челядь заводитісны лёкысь горзыны.
Вӧлыс ещӧ ӧддзис, телегасӧ шыблаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, шыблӧдліс гуранъясӧд.
Челядь шашаритчисны телега дорӧ.
Найӧ полісны кувтӧдз доймыны татшӧм ӧдйӧ мунігас.
Вӧр лэдзысьяс, кодъяс вӧлі помалӧны уджсӧ, кылӧмаӧсь лыйсьӧм шысӧ, телега таркӧдӧм шысӧ да повзьӧм челядьлысь горзӧмсӧ.
Найӧ муртса-муртса вермисны сувтӧдны вӧвсӧ.
Челядьлӧн уналаті доймалӧма да лӧзӧдӧма. Бӧрдігтыр найӧ кыдзсюрӧ висьталісны лоӧмтор йывсьыс.
Вӧр лэдзысьяс уськӧдчисны Большаковлы отсӧг вылӧ.
Василий Фёдорович коли ловйӧн.
Но Кондийӧс аддзыны эз удайтчы.
Кондий гӧтыр бӧрся мӧдісны следитны.
Кор ставыс неуна успокоитчис, ӧти пемыд арся войӧ гуся трӧпаясӧд сійӧ мунӧма границалань.
Дзик граница дорас нин сійӧс кутісны.
Шобигӧн старука ордысь аддзисны важ николаевскӧй деньга пачка да тӧдчана сумма вылӧ иностраннӧй валюта.
Допрос вылын тыдовтчис, мый налӧн збыль овыс Ярвимяки.
Найӧ Ухтаысьӧсь.
Сэні налӧн вӧлӧма ыджыд керка да матерье-ситечӧн тӧргуйтан лавка.
Лавканыслӧн отделение вӧлі и Финляндияын.
Асланыс тӧргуйтан делӧяс йылысь старука висьталіс окотапырысь.
Но кор сылысь юалісны, коді вӧлі налӧн паччӧрын нывбаба паськӧмаыс, старука кутіс чӧв овны:
— Нинӧмтор ог тӧд...
VIII глава
КАНАДАСАЯС
Найӧ воисны ӧти сэтшӧм лунӧ, кор первойя кӧдзыдыс кынтіс зэръясысь кизьӧрмӧм мусӧ.
Вӧсньыдик йиӧн тупкысисны ва гӧпъяс, и кӧдздӧдӧм воздухас кутісны лэбавны медводдза кокньыдик лым чиръяс.
Челядь петісны ывлаӧ.
Найӧ куталісны лым чиръяссӧ сосъяс выланыс, кипыдӧсъяс выланыс.
— Видзӧдлы, звёздочка! Настӧящӧйкодь! — петкӧдлісны найӧ ӧта-мӧдныслы.
Но звёздочкаяс пыр жӧ сыліны...
Сералігтыр да тойласигтыр челядь уськӧдчисны кынмӧм ыджыд ва гӧп дорӧ.
Быдӧн кӧсйисны исковтны выль йи вывті.
Но рыж йиыс эз кут, ратшмуні-поті, и челядь пӧвстысь кодсюрӧыс гумовтісны ботинки тырыс ва.
Но тайӧ некодлы эз торк настроениесӧ.
Челядь заводитісны кутавны ва гуранысь йи торъяс да лямӧдавны найӧс каблукъяснас.
Тайӧ вӧлі зэв интереснӧ.
Йи тор троньмунліс жугавліс, быттьӧ стеклӧ.
Челядьлӧн киясныс да ныръясныс кӧдзыдысла гӧрдӧдӧмаӧсь.
Медым шонавны, решитісны ворсны «кутасьӧмӧн».
Сӧмын на удитісны пудъясьны, кодлы кутасьны, кыдзи кӧнкӧ улича помын кыліс сьыланкыв:
Сьыланкывкӧд тшӧтш кыліс понпилӧн нораа никсӧм да гораа увтӧм.
Челядь дугдісны ворсны да котӧртісны сылань, кысянь кылісны тайӧ шыясыс.
Сьыліс да улича кузя тшапа восьлаліс Юрики.
Юрас сылӧн вӧлі выль звездаа важ шлем. Звездасӧ вӧчӧма бумагаысь.
Пельпом саяс — пу винтовка, вӧнь костас — пуысь жӧ вӧчӧм револьвер да бомба.
Юрики нуӧдіс, стӧчджыка кӧ шуны, кӧвйӧд кыскис ассьыс понписӧ.
Понпи пыксис, зілис мездыны юрсӧ кӧвйысь вӧчӧм ошейникысь, а Юрики дрессируйтіс сійӧс мунігмозыс: «Марш!
Кок бердӧ!
Лок кок бердӧ!»
Но понпи эз кывзысь, кыскис боклань, никсіс да кутюпи моз тешкодя увтіс.
Челядь сувталісны Юрики гӧгӧр, коді вӧлі зэв ёна вооружитчӧма, да шензигтыр видзӧдалісны сійӧс быдладорсянь.
Юрики окотапырысь сетіс ас вылас видзӧдны да шензьыны.
— Сӧмын оружие эн лысьтӧй вӧрӧдны, — стрӧга шуис Юрики, — медся нин бомба: вермас взорвитчыны.
И кӧть бомбасӧ вӧлі вӧчӧма пуысь и быдӧн тайӧс тӧдісны, кык нывка век жӧ бӧрыньтчыштісны ылӧджык.
Понпи нетшкысис домӧд йылысь.
— Лэдз Шариктӧ! — тшӧктіс Анни.
— Ӧні сылӧн нимыс абу нин Шарик, а Дик, — гордӧя шуис Юрики. — Дик, кок бердӧ! — понйыслы тшӧктіс сійӧ.
Понпи нораа лявкнитіс да водіс.
Юрики лэдзис шлемсӧ син вылас, кӧрис нырсӧ, медым лоны стрӧгджыкӧн, да кыз гӧлӧсӧн юаліс:
— Но кыдзи, ӧні ме дзик герой Онни Лумимиези кодь али абу?
— Буракӧ, дзик сы кодь! — ӧттшӧтш шуисны челядь.
— Сӧмын вот понйыс...
Тэнад еджыд да дворняжка, а проводникыдлӧн пӧшти сьӧд да овчарка, — серьёзнӧя шуис Тяхтя.
— Зэв тай ыджыдтор, — веськодьпырысь вочавидзис Юрики.
Сійӧ пыр жӧ сёрнитыштіс воча керкаын олысь детинкакӧд, и найӧ кыкнанныс пырисны йӧрӧ.
Минута вит мысти найӧ воисны бӧр.
Челядь эз вермыны кутчысьны да вак-вакӧн серӧктісны: еджыд понпи лоӧма рудов рӧма.
Юрикилӧн да сы друглӧн киясныс да ныръясныс саӧссьӧмаӧсь.
— Труба весалысьяс! — гораа сералісны челядь. — И Шарикыд тэнад ӧні труба весалысь жӧ.
Юрики сераліс ставныскӧд тшӧтш.
Друг пельӧс сайсянь тыдовтчис тӧдтӧм йӧз тыра важ грузӧвик.
Кӧртӧн да сундукъясӧн гольӧдчигтыр сійӧ муніс улича мӧдар помӧдзыс.
— Канадасаяс! — кутісны горзыны челядь.
— Воисны! — чилӧстіс Юрики. — Ёртъяс, ме бӧрся!
И челядь ставныс уськӧдчисны котӧртны машина бӧрся.
Грузӧвик сувтіс Юрики керка дорӧ.
Василий Фёдорович петіс встретитны гӧстьясӧс.
Быдладорсянь локталісны йӧз.
Рӧмдіс.
Пӧрӧдчысьяс да кыскасьысьяс помалісны уджнысӧ, и быдӧнлы вӧлі окота тӧдмасьны выльӧн воысьяскӧд.
— <eng>Гуд дей, камрад!</eng> *
* <eng>Гуд дей, камрад!</eng> (англ.)
— Чолӧм, ёрт!
— <krl>Терве!</krl>
— <krl>Терве, терве!</krl> — кылісны ӧтпырйӧ быдладорсянь гӧлӧсъяс.
Василий Фёдорович сьӧлӧмсяньыс кутліс гӧстьяслысь кияснысӧ.
Вӧр лэдзысьяс тӧдмасялісны, тапйӧдлісны ӧта-мӧдныслы мышканыс, нюмъялісны да отсалісны ректыны автомобильсӧ.
Юрикилы окота жӧ лои здоровайтчыны гӧстьяскӧд да чургӧдіс кисӧ...
Но сійӧ ас кадӧ вевъяліс казявны, мый киыс саӧсь, да ещӧ сылы уси дум вылас, мый сійӧ пионер, а пионеръяслы киӧн здоровайтчыны оз пӧлагайтчы.
Та вӧсна Юрики кепысясис, сетіс салют да горӧдіс:
— <rus>Будь готов!</rus>
Ставныс серӧктісны.
А тшӧтшӧдӧм рыжеват юрсиа, турунвиж кыӧм ковтаа да шароварыа нывка друг сідзжӧ лэптіс кисӧ да вочавидзис:
— <rus>Всегда готов!</rus>
Челядь зэв ёна чуймисны.
А нывкалӧн батьыс, кузь тушаа да кос чужӧма морт, малыштіс Юрикилысь юрсисӧ да шуис:
— <eng>Пайонэрия, гуд... гуд...</eng>
Челядьлы нывка кажитчис зэв тешкодьӧн.
Рыжеват юрсиа, беринӧсь чужӧма, зэв гырысь коричневӧй синъяса, сійӧ дугдывтӧг ӧтарӧ-мӧдарӧ чеччаліс нопъяс вомӧн, чемоданъяс, ва гӧпъяс вомӧн да мый йылысь кӧ дугдывтӧг сяргис-варовитіс.
— Чирк, — нюммуніс Анни.
«Чирк» — пыр жӧ челядь нимтісны Мери Ивенсӧс.
Нывкаыс налы зэв ёна воис сьӧлӧм выланыс.
Ыджыд интересӧн челядь видзӧдісны воысьяслысь кӧлуй ректӧм вылӧ.
Но медся ёна найӧс интересуйтіс Тодди, кельыд чужӧма да векни морӧса ар дас кыка детинка.
Сійӧ кутіс асьсӧ верстьӧ морт моз.
Индаліс, мый колӧ вӧчны, сӧветуйтіс, корсюрӧ горӧдлывліс старик вылӧ, коді кажитчис добродушнӧйӧн.
Старик вӧлі зэв мелі чужӧма.
Коричневӧй рӧма чукырӧсь чужӧм вылас сылӧн посньыдик кельыдлӧз синъясыс кажитчылісны зэв лӧзӧсь.
Сійӧс шуисны Лоазариӧн.
Сійӧ эз ӧбижайтчы Тодди вылӧ.
Сералігтыр да кашкигтыр старик босьталіс кӧлуйсӧ томджык морт киысь, коді вӧлі шляпаа да кӧин ку воротника шоныд пинжака.
Куимнанныс — детинка, старик да тайӧ мортыс — вӧліны чужӧмъяснаныс зэв ӧткодьӧсь ӧта-мӧдныскӧд.
Челядь казялісны налысь ӧткодьлунсӧ.
— Буракӧ, тайӧ старикыс — налӧн дедушка, а эсійӧ, шляпааыс, — тайӧ детинкаыслӧн бать, — шуис Тяхтя.
Сійӧ эз ӧшибитчы.
Тоддилысь батьсӧ вӧлі шуӧны Эйноӧн.
А став семьяыслӧн овыс — Рохкимайненъяс.
Старик Рохкимайнен тэчис кӧлуйсӧ бокӧ, отсаліс лэччыны машина вылысь Тодди мамлы да ичӧтик чойыслы.
Тодди сулаліс чукӧрӧ тэчӧм кӧлуй дорын кокъяссӧ паськӧдӧмӧн.
Кияссӧ вӧлі сюйӧма пыдӧ паськыд клетчатӧй гач зепъясас.
Синбӧжнас сійӧ видзӧдлывліс детинкаяс вылӧ. Вӧлі тӧдчӧ, мый сійӧ асьсӧ пуктӧ зэв вылӧ.
— А тшапитчӧ кыдзи, — серамсорӧн шуис еджыд юрсиа Тяхтя.
Челядь яндысьтӧг видзӧдісны Тодди вылӧ.
Найӧс торйӧн ёна интересуйтіс сылӧн кыз пӧтшваа ботинкиыс.
— Крокодил куысь либӧ дикӧй бизон куысь, — гораа шуис Юрики.
— Носорог ку! — пӧся висьталіс мӧд детинка.
— Либӧ эсійӧысь... кыдзи нин сійӧс... <ns>ги... ги... мо-по-по-тамысь</ns>, — муртса вермис шунысӧ еджыд юрсиа Тяхтя.
— Ачыд тэ <ns>гипо-гимо-таам</ns>! — нерыштіс сійӧс Юрики.
Гырысьяс пырисны керкаӧ, а Мери да Тодди, быттьӧ ас тӧдлытӧгныс, кольччисны ывлаӧ.
Найӧ гусьӧник видзӧдалісны тӧдтӧм челядьӧс.
Мери чеччаліс, чеччаліс да кыдзкӧ тӧдлытӧг воис нывкаяс дорӧдз.
Налы окота жӧ вӧлі сёрнитыштны выльӧн воысьяскӧд, но пыр на яндысисны.
Медбӧрын Анни первойӧн смелмӧдчис да матыстчис Мери дінӧ.
— Канадаса нывка, кӧсъян миянкӧд ворсны? — карельскӧй кывйӧн юаліс Анни.
Мери чеччыштіс кутшӧмкӧ из вомӧн да яндысигтыр серӧктіс.
Тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ эз гӧгӧрво.
Анни да челядь видзӧдлісны ӧта-мӧдныс вылӧ, сэсся Анни сійӧс жӧ юаліс финскӧй кывйӧн.
Мери кутіс нюмъявны да вочавидзис:
— Кӧсъя!
Сэсся сійӧ пӧрччис вурун кепысьсӧ, ставныскӧд здоровайтчис да висьталіс:
— Ме Мери Ивенс...
— А менӧ шуӧны Анни...
Анни Кярне...
Мери мыйкӧ кутіс таргыны-висьтавны зэв тешкодь кывйӧн, коді сорласьӧма финскӧй да английскӧй кывъяскӧд.
Челядь серӧктісны.
— Коді тэнӧ велӧдіс сёрнитны финскӧй кывнас? — юаліс Анни.
— Тодди, — вочавидзис Мери. — Эсійӧ...
Тодди, Тодди!
Лок татчӧ! — чукӧстіс Мери.
Тодди тэрмасьтӧг матыстчис да вежливӧя, кыдзи настӧящӧй джентльмен, кинас инмӧдчыліс аслас кепкаӧ.
Сылӧн тшаплуныс петкӧдіс Тяхтялысь серамсӧ, и сійӧ пыльснитіс-серӧктіс.
Анни скӧрысь видзӧдліс Тяхтя вылӧ.
Здук кежлӧ челядьлы ставныслы лолі эз лӧсьыд.
Ставныс чӧв ланьтісны.
Тодди сулаліс гажтӧмчӧм чужӧма, кияссӧ сюйӧма зепъясас да мыйӧнкӧ зёльӧдчис.
— Мый нӧ тэнад зептад зёлякылӧ? — смелмӧдчис юавны тшап детинкалысь Юрики.
Тодди пыр жӧ быттьӧ ловзис:
— Зэв буртор!
Тані, вӧрын, татшӧмторъястӧ ті весиг вӧтӧн онӧ аддзылӧй.
— Петкӧдлы! — матыстчисны сылань челядь.
Тодди ньӧжйӧник кыскис зепсьыс да петкӧдліс челядьлы збыльысь аддзывлытӧм чача: преступникъяслы наручникъяс.
Тодди зэв ёна гордитчис наӧн, а ньӧбліс наручникъяссӧ сійӧ со кутшӧм ногӧн.
Америкаын найӧ кварталса ӧти детинкалӧн вӧлі ворсан «машин-ган» — ручнӧй пулемёт.
Век, кор найӧ ворслывлісны гангстеръясысь *,тайӧ детинкаыс ёна ышнясис да ворсӧмас аслыс босьтліс главнӧй роль, ачыс лыйліс аслас «пулемётысь» «полисменъясӧс».
* Гангстеръяс — американскӧй бандитъяс.
Кымынысь Тодди корлывліс сылысь «пулемётсӧ» лыйсьыштны!
Но детинка эз сетлыв да тшӧктыліс сылы ворсны мукӧд ичӧтджык рольяс.
Тодди ӧбидитчывліс.
Сійӧ нажӧвитіс деньга да чачаяс вузалан медся бур магазинысь аслыс ньӧбис тайӧ наручникъяссӧ.
Тайӧ наручникъяссӧ вӧчӧмаӧсь кӧть и ворсӧм вылӧ, но найӧ дзик настӧящӧй кодьӧсь!
Первойысь ворсігас жӧ Тодди суӧдӧма тайӧ детинкасӧ, сюйӧма сылы киясас наручникъяссӧ да бура нӧйтӧма: мед оз лэптав нырсӧ.
— Вай ворсамӧй гангстеръясысь, — шуис Тодди.
И сы вӧсна мый челядь оз вӧлі тӧдны, коді сэтшӧм гангстеръясыс, Тодди, коді бура тӧдіс та йылысь, висьталіс челядьлы Америкаса знаменитӧй бандитъяс йылысь.
— Найӧ некодысь оз повны! — кыпыдпырысь висьталіс Тодди. — Грабитӧны, йӧзӧс виалӧны...
Кор на бӧрся смелмӧдчас вӧтчыны полиция, найӧ нуӧдӧны уличаяс вылын настӧящӧй косьяс пулемётъясӧн, броневикъясӧн да гранатаясӧн.
Интереснӧ!
Озыръяслысь найӧ гусявлӧны челядьнысӧ да наысь требуйтӧны мынтысьны.
Бать-мамыс кӧ деньгасӧ эз сетны, челядьсӧ виалӧны!
— Миянын эськӧ татшӧм гангстеръястӧ пырысьтӧм-пыр кутісны да лыйлісны, — шуис Тяхтя.
Посёлокса челядьлы гангстеръясысь ворсӧмыс эз во сьӧлӧм выланыс.
Кодлы нӧ окота ворсны сэтшӧмъясӧн, кодъяс йӧзӧс грабитӧны да челядьӧс виалӧны.
Тадзи ворсӧмыс эз и артмы, но та пыдди челядь тӧдмасисны ӧта-мӧдныскӧд.
IX глава
ЧЕЛЯДЬ-МИЛЛИОНЕРЪЯС
Посёлокӧ канадасаяслӧн воӧм бӧрын куим лун мысти Иван Фомич вайӧдіс классӧ ичӧтик канадецъясӧс.
— Со тіянлы, челядь, выль ёртъяс — Тодди да Мери.
— Чирк, Чирк, пуксьы ме дінӧ! — чуксалісны нывкаяс.
Тайӧ лунас челядь гижисны сочинение «Коді мыйӧн кӧсйӧ лоны» тема вылӧ.
Иван Фомич юаліс выль велӧдчысьяслысь — первой Мерилысь, а сэсся Тоддилысь, — мыйӧн найӧ кӧсйӧны лоны.
— Ме кӧсъя лоны Сьӧд Робӧн, — шуис рыжеватӧй юрсиа Мери да зэв ёна чуймис, кор сылы висьталісны, мый тайӧ школаас Сьӧд Робӧс некод оз тӧд.
Мери окотапырысь висьталіс сы йылысь.
Сьӧд Роб — негр, сійӧ рабочӧй да боксёр.
Сійӧ зэв ён.
Забастовка дырйи Сьӧд Роб аслас пост вылын ӧтнасӧн справитчис сійӧс зырысь штрейкбрехеръяскӧд.
Сьӧд Роб шыблаліс найӧс быттьӧ яблӧкъясӧс.
И некодӧс эз лэдз заводӧ.
Сыысь полісны весиг полицейскӧйяс.
А полицейскӧйяс нӧйтӧмаӧсь Мерилысь батьсӧ сыысь, мый сійӧ бастуйтӧма.
Батьсӧ дугдывтӧг кызӧдӧ...
Мери кӧсйис эськӧ лоны Сьӧд Роб кодь ёнӧн да бура швачкӧдны найӧс.
— А тэ мыйӧн кӧсъян лоны? — юаліс учитель Тоддилысь.
Тодди сувтіс да вежливӧя вочавидзис:
— Ме кӧсъя лоны гангстерӧн либӧ... миллионерӧн.
— Тайӧ пӧшти ӧткодь, — шпыньмуніс Иван Фомич.
— Лучшӧ миллионерӧн... озырӧн, — стӧчмӧдіс Тодди.
— Н-но... — нюжӧдіс еджыд юрсиа Тяхтя да чуймӧмысла восьтіс вомсӧ.
Челядь чӧв олігтыр да шензьӧмӧн видзӧдісны Тодди вылӧ.
— Тайӧ ӧмӧй лёктор? — шӧйӧвошӧмӧн юаліс Тодди.
— Зэв лёктор! — вӧсньыдик гӧлӧсӧн шуис ичӧтик Лина. — Мыйӧн сӧмын тэ лоан озырӧн, тэнад быдмас дзик барабан ыджда рушку, а вомсьыд клыкъяс чургӧдчасны плакат вылын моз.
— Меным колӧ уна деньга, — шуис Тодди.
— А мыйла тэныд колӧ уна деньгаыс? — юаліс учитель.
— Кыдзи — мыйла? — чуймис Тодди. — Ме кӧсъя ньӧбны аслым автомобиль, перочиннӧй пурт, аэроплан, небоскрёб да мукӧд посниторъяс.
И, таысь кындзи, ме ог кӧсйы уджавны бать моз.
— Миян странаын тадзи вӧчны оз позь.
Быдӧн, коді кӧсйӧ унатор ньӧбны, должен уна да зэв бура уджавны.
«Кутшӧм шензьӧдана страна!» — думыштіс Тодди.
Тоддилы вӧлі зэв окота лоны озырӧн.
Но кутшӧм ногӧн?
Сійӧ эз тӧд.
Лесоучастокын олӧмыс эз сет та вылӧ некутшӧм позянлун.
abu
abu
abu
abu
abu
Некысь да некыдз оз позь вӧлі нажӧвитны, а главнӧйыс — эз вӧв деньга.
Тодди кӧсйыліс вузавны кодлыкӧ челядь пӧвстысь зэв мича стальнӧй браслетъяс — преступникъяслы наручникъяс, но нинӧм эз артмы.
Посёлокын школьнӧй «биржа» вылын ньӧбисны-вузалісны сэтшӧмторъяс, кыдзи быдпӧлӧс кыснанъяс...
Та дырйи челядь зэв бура тӧдісны налысь нимъяссӧ: Норвега, Женева, Байкал, Уральскӧй, Ложка...
Донаӧсь вӧліны вугыръяс, подольник сюрӧсъяс, табъяс, искусственнӧй гутъяс.
Со мый вӧлі колӧ.
Но любӧй делӧ панӧм вылӧ колӧ кӧть неыджыд, но капитал...
Урокъяс бӧрын челядь нуӧдісны канадасаясӧс тӧдмасьны посёлокӧн.
Школасянь найӧ лэччисны веськыда берегӧ, ты дорӧ.
Кельыдлӧз веркӧса ты лӧня куйліс изъя ыджыд гуранын.
Лӧнь лӧз фон вылас торъя мичаа тыдаліс ты вомӧн визувтысь юлӧн эзысь рӧма руд визьыс.
Ю пӧлӧн берег доръясын сулалісны кылӧдӧм вылӧ дасьтӧм кер бунтъяс.
Пуръясян станокъяс дорын пуис удж.
Челядь вайӧдісны канадасаясӧс матӧджык.
— Тайӧ «Ларсен», — важнӧя висьталіс Юрики. — Станок.
Станоксӧ вӧлі вӧчӧма ӧта-мӧдыс бердӧ йитӧм кык пу брускысь, кытчӧ вӧлі крепитӧма кык кӧрт кольча.
Кык рабочӧй, кодъяс сулалісны станок ӧтар-мӧдар бокас, багыръясӧн кыскалісны тайӧ кольчаясас керъяс.
Сы бӧрын, мыйӧн кольчаясыс дзикӧдз тырлісны да керъясыс вӧйины ваӧ, кер чукӧрсӧ кӧртавлісны кык чептӧн, а чеп помъяссӧ топыда томнавлісны.
Сэсся кольчаяссӧ разьлісны, а топыда кӧрталӧм кер чукӧрыс станоксянь кывтіс тыӧ.
— Буриник пачка! — шензигтыр горӧдіс Тодди.
— Тайӧ машинаыс миян, — гордӧя шуис Юрики.
Тодди эскытӧма шпыньмуніс.
Юрикилы тайӧ эз во сьӧлӧм вылас.
— Чайтан, абу миян?
Ставыс — пӧвъяс, завод, вӧр и ты, — ставыс миян! — гораа шуис Юрики да изъясӧ зыртчӧм ботинки нырнас кодйыштіс гурантор.
Тодди видзӧдіс шондіысь да унаысь мыськалӧмысь Тяхтялӧн вушйӧм дӧрӧм вылӧ, прӧстӧйиника пасьтасьӧм Анни вылӧ, Юрикилӧн киссьыштӧм ботинки вылӧ...
— Сійӧ збыль, мый ставыс тайӧ — вӧр, ты, машинаяс да керкаяс — налӧн? — юаліс Тодди сы дінті мунысь олӧма мортлысь.
— Збыль, — серьёзнӧя вочавидзис сійӧ.
— Сідзкӧ, ті миллионеръяс? — юаліс челядьлысь Тодди.
— Ми весиг унджык, — гордӧя шуис Юрики.
— Тайӧ миян Тикка, вӧралысь, — вашнитісны челядь канадасаяслы да индісны олӧма морт вылӧ. — Сійӧ быдтор тӧдӧ, став зверьяс йывсьыс.
Сійӧ ас синъяснас аддзылӧма бобръяслысь оланінъяссӧ, вермӧ тутсӧмӧн чуксавны йӧраӧс, а вӧрса кӧзяинысь, ошкысь, ньӧти оз пов.
Да ещӧ сійӧ гражданскӧй войнаса герой... важ партизан.
Тодди ыджыд интересӧн видзӧдіс пӧрысь вӧралысь вылӧ.
Шоныд шапкасӧ Тикка вӧлі лэдзӧма улӧ кымӧс вылас.
Плешкас пӧсялӧмысла чепӧсйӧмаӧсь посньыдик ньылӧм войтъяс.
Русскӧй дӧрӧм вылас пасьталӧма вурунысь кыӧм вилапайет *, гачыс сылӧн чортовӧй кожаысь, кокъясас небыд чуби *.
Чубисьыс кыліс сир дук.
Мыш саяс ӧшаліс ружье, кутшӧмӧс некод некысь абу на аддзывлӧма.
* Вилапайет — свитер.
* Чуби — вӧчтӧм кучикысь вурӧм сапӧг.
Вӧралысь видзӧдіс Тодди вылӧ да неуна серамсорӧн да гажаа нюмъяліс.
Тикка кажитчис пӧрысьӧн сӧмын челядьлы.
Ӧти-кӧ, сы вӧсна, мый сылӧн вӧлі дзор тош да дзор юрси; мӧд-кӧ, сы вӧсна, мый ветымын вит арӧс налы кажитчис вель ыджыд арлыдӧн.
Збыльвылас Тикка эз на вӧв пӧрысь мортӧн. Сійӧ вӧлі ён на да бура уджаліс.
Тикка радейтіс челядьӧс, и найӧ ставныс волывлісны сы ордӧ вӧчавны пуляяс, лыйсьыны сы ружьеысь, но медсясӧ кывзыштны мойдкывъяс, кантеле * вылын ворсӧм да зверьяс йылысь висьтъяс.
* Кантеле — карелъяслӧн важся музыкальнӧй инструмент.
Челядь кытшалісны сійӧс:
— Дедушка Тикка, волӧй школаӧ видзӧдлыны миянлысь винтовканымӧс.
Шефъяс пӧдаритісны...
Иван Фомич кутас велӧдны миянӧс лыйсьыны.
— Ладнӧ, вола, — кӧсйысис Тикка. — А ті ӧні тшапмӧмныд, дугдінныд ме ордӧ волывлыны.
— Эг, эг! — тэрмасьӧмӧн сійӧс эскӧдісны челядь.
— Ми со и талун вӧлі кӧсъям тіян ордӧ волыны — корны, медым миян ёлка вылын ті дед Морозӧн вӧлінныд...
— Ме ог куж ворснытӧ, — пондыліс ӧткажитчыны Тикка.
Но челядь сылы зэв бура объяснитісны, мый ковмас вӧчны дед Морозлы, да сэтшӧм меліа кевмысисны, мый Тикка эз вермы кутчысьны да сӧгласитчис.
Шонді кутіс пуксьыны вӧр йыв сайӧ.
Тыыс пемдіс.
Сылӧн шыльыд веркӧс вывті неыджыд варповалка кыскис ас бӧрсяыс медбӧръя пуръяс.
Сӧстӧм воздухын бура кылӧны моторлӧн уджалан шыыс да лебёдка чеплӧн зёлякылӧмыс.
Уджалан лун вӧлі помасьӧ.
Кутісны ланьтавны кылӧдчысьяслӧн гӧлӧсъясныс.
Берегын уджалысь йӧз кутісны сёрнитны ньӧжйӧджык да недыр кежлӧ дзикӧдз ланьтісны.
Чери кыян пыж кужӧмӧн чукльӧдліс изъяс костӧд, кодъяс чурвидзисны ваысь.
Вапытшса изъяслӧн ёсь йывъясыс вӧліны кутшӧмкӧ чудовищнӧй морскӧй чери мышъяс кодьӧсь.
А берег вылын изъясыс вӧліны шыльыдӧсь, гӧгрӧсӧсь.
Быттьӧ кодкӧ нарошнӧ босьтлӧма быд из да шыльӧдӧма сійӧс ӧткӧн-ӧткӧн.
Кӧнсюрӧ тыдалісны зэв гырысь изъяс.
Чери кыйысьяс тайӧ изъясас домавлывлісны пыжъяснысӧ.
— Мыйла тіян странаын татшӧм уна изйыс? — торкис чӧв-лӧньсӧ Тодди.
— Да, да — тшӧтш сюйсис сёрниӧ рыжеватӧй юрсиа Мери. — И та мында ва.
Менам кокъясӧй кӧтасисны...
Со!
Мери воськовтіс водзлань. Туфли пытшкас больскакыліс ва.
Тикка нюммуніс да пуксис кер вылӧ.
Тикка чужӧм серти да сы серти, кыдзи сійӧ пуксис, челядь гӧгӧрвоисны, мый сійӧ ӧні висьталас мыйкӧ интереснӧйтор.
Найӧ зэв окотапырысь пуксялісны Тикка дінӧ да лӧсьӧдчисны кывзыны.
Сідзи и лои.
— Важӧн-важӧн, — заводитіс висьтавны Тикка тэрмасьтӧг, кыдзи сёрнитлӧны опытнӧй рассказчикъяс, — уна нэм сайын, тайӧ местаас, кӧні ми тіянкӧд пукалам, вӧлі окиян-море.
Кӧть кытчӧ он видзӧдлы, быдлаын ва.
Гыяс, поснияс и гырысьяс, свободнӧя гуляйтісны югыд небеса улын да радлісны паськыд месталы.
Друг войвывсянь чепӧсйис лёк тӧв.
Пӧльтіс, бергӧдліс, уськӧдчис гыяс вылӧ да пондіс найӧс ӧта-мӧд бердас швачӧдны.
Ойзігтыр да горзігтыр гыяс зурасялісны ӧта-мӧдныскӧд.
Гыяслӧн сюръясныс быгзисны, а косясьӧм бӧрас найӧ разӧдчавлісны гораа бӧрдігтыр.
«Енмӧй, дугӧд тӧвсӧ!» — бӧрдісны гыяс.
А тайӧ кадас енмыс оліс небесаын, зарни керкаын, кодӧс вӧлі ставнас мичмӧдӧма жемчугӧн да алмазӧн.
Керкаас пӧтӧлӧкыс вӧлі лӧз.
Луннас керкасӧ югдӧдіс шонді, а рытнас сэтчӧ кыйкнитлывліс ачыс югыд тӧлысь.
И вот ӧтчыд пукалӧ ен бирюзаысь вӧчӧм порог вылын да мӧвпалӧ сы йылысь, кыдзи эськӧ вӧчны мирсӧ.
А гыяс кыпӧдчисны дзик небесаӧдзыс да кыдзи тай ызгысясны енлы кок дорас да кутасны кевмысьны: спасит пӧ, дугӧд тӧвсӧ.
Сэки ен казяліс кок увсьыс ватӧ — дзикӧдз кӧтасис сылӧн шӧвк нямӧдыс — и сійӧс кутіс несйӧдлыны...
Скӧрмис ен гыяс вылӧ да кыдз тай горӧдас:
«А, медым эськӧ ті изманныд!»
И эз на сійӧ удит помавны, кыдзи смел гыясысь артмисны джуджыд гӧраяс, а налӧн резсьӧм ва войтъясыс гылалісны мореӧ посни изъясӧн.
А сійӧ ваыс, коді полӧмысла кольччыліс улӧ, паськаліс на гӧгӧр...
И артмисны выль мореяс, кутісны визувтны юяс, мӧдісны лӧзӧн лӧставны тыяс.
Со мыйла миян му пасьтала быдлаын ва да из...
Мери друг несйис.
— Но, гыясыс кӧтӧдісны коксӧ сылысь, а мыйла нӧ йӧзыслы насморксӧ? — шуис Мери, ачыс вӧлі дась бара несйыны.
— Ыджыд скӧрлуныс енмыдлӧн, — вочавидзис Тикка. — Ваыс сылысь нямӧдсӧ кӧтӧдіс, сідзкӧ медым и морт помнитас енмӧс да кӧтасьӧм кокӧн ветлӧдлас.
И бара пӧрысь Тиккалӧн синъясыс гажаа да наяна нюмъялісны.
И оз позь вӧлі гӧгӧрвоны, шмонитӧ сійӧ али збыльысь висьталӧ.
— Кутшӧм лёк тайӧ тэнад енмыд, дедушка Тикка, — нюммуніс Анни.
— А сійӧс всё равно ӧні некод оз мӧд помнитны, — шуис Тяхтя.
— Мыйла?
Позьӧ колоши ньӧбны, и насморк оз ло.
Сёрнитігас Юрики чӧв оліс.
Сійӧ мый йылысь кӧ ёна думайтіс.
Сэсся пыркнитіс аслас вурун шапкавывса гӧрд тугнас да шуис:
— А ӧд ставсӧ тайӧс тэ ачыд лӧсьӧдлін.
— Тадзи пӧрысь йӧз висьтавлісны, — мудера вочавидзис Тикка.
Юрики унджык тӧдысь морт моз нюммуніс:
— Пыр жӧ тыдалӧ, мый найӧ абу велӧдчылӧмаӧсь школаын, абу грамотнӧйӧсь.
Изсӧ да васӧ эз ен вӧч, найӧ ледникысь артмисны.
— Кутшӧм сэтшӧм ледникысь?
Эз-ӧ сыысь, кӧні тэнад мамыд гожӧмнас йӧв видзӧ?
— Скандинавскӧй ледникысь, — серьёзнӧя вочавидзис Юрики.
Юрики чеччис да, урок вылын моз, гора гӧлӧсӧн висьталіс:
— Ми расположитчӧмаӧсь щит вылын...
— Мый вылын?
— Щит вылын, из щит вылын...
Зэв важся кадӧ миян вӧлӧмаӧсь нин гӧраяс.
Скандинавскӧй ледник лэччис гӧраяс вывсьыс, зыртіс да шыльӧдіс найӧс...
а бӧрынджык... — Юрики пыдісянь ышловзис. — А бӧрынджык ледникыс сылі, сылі — и артмисны тыяс да юяс.
Вот!
— Но, Юрики, тэ венін, тэ вермин менӧ! — вочавидзис Тикка.
Дзикӧдз пемдіс.
Тысянь ӧвтыштіс васӧд воздух.
Мериӧс бара кутіс несйӧдлыны, и ставныслӧн кутісны сюмавны кынӧмъясныс.
— Пӧра гортӧ мунны, челядь, — чеччис Тикка.
— Дедӧ, ті онӧ вунӧдӧй ёлка йывсьыд, дед Мороз йывсьыд? — казьтыштісны Тиккалы челядь.
— Настӧящӧй дед Мороз вайлывлӧ пельпом вылас ичӧтик коз пу да челядьлы пӧдарки тыра мешӧк.
Ыджыд мешӧк, медым быдӧнлы тырмис, — шуис Анни.
— Но, ичӧтик коз путӧ вӧрысь ме аддза, — серӧктіс Тикка, — а вот пӧдаркисӧ кытысь босьтан?
X глава
ВЫЛЬ РӦДИНАЫН
Канадаысь воӧм вӧр лэдзысьяс бура тӧдмасисны посёлокӧн, йӧзкӧд да уджаланіннас.
Вӧрыс налы воис сьӧлӧм выланыс.
Мичаӧсь веськыд пожӧмъяс, кодъяслӧн туганъясыс качӧмаӧсь небесаас!
Кутшӧм бур телеграфнӧй столбъяс, корабль мачтаяс, шпалъяс да уна мукӧдтор артмас наысь!
А знаменитӧй карельскӧй кыдз пу...
Сыысь да медся нин кыдз пу йӧгъясысь художникъяс — столярнӧй производствоса мастеръяс — вӧчасны зэв мичаторъяс.
Революцияӧдз карельскӧй кыдз пусӧ нулісны царскӧй дворецъясӧ да озыр йӧзлӧн дворецъясӧ быдсяма украшениеяс вылӧ.
Ӧні сійӧс нуӧны сідзжӧ дворецъясӧ, но челядьлы да народлы.
— Абу вӧр, а зарни! — ошкыштіс пӧрысь Лоазари.
— А ми и шуам ассьыным вӧръяснымӧс веж зарниӧн, — висьталіс Большаков ёрт.
Пӧрысь Лоазари пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тані, Сӧветскӧй странаын, некод оз кӧсйы ылӧдлыны уджалысь мортӧс.
Тані йӧзыс уджалӧны аслыныс вылӧ.
Старик окотапырысь висьтавліс карельскӧй вӧр лэдзысьяслы, мый вӧрсӧ колӧ пӧрӧдны векньыдик — дас-дас вит метр пасьта — прӧсекъясӧн да мый колӧ пӧрӧдны «ёлкаӧн», мӧдногӧн кӧ, сідз, медым пу йывъясыс веськалісны ӧта-мӧд вылас, а дінъясыс — ӧтарладорӧ.
Сэки кокниджык лоӧ пуяссӧ вундавны, да керъяссӧ кыскыны туйыс лоӧ прӧст.
Сылысь тӧлка сӧветъяссӧ пӧрӧдчысьяс кывзылісны окотапырысь.
Пӧрысь Лоазари быдтор казявліс, и быдторйӧдз сылӧн вӧлі мог.
Олӧмас первойысь вӧрын сійӧ кутіс чувствуйтны асьсӧ не сӧмын уджалысьӧн, но и став тайӧ озырлуныслӧн кӧзяинӧн.
Со матыстчис пӧрӧдчысь, чернас клёнгис пуӧ.
Кыліс сэтшӧм шы, быттьӧкӧ гымӧбтісны тыртӧм бӧчкаӧ.
Тайӧ пуыс сісьмӧма вуж бердтіыс, пытшкӧсыс сылӧн тӧщӧ.
— Фаут!
И пӧрӧдчысь мунӧ водзӧ, корсьӧ ён пу.
Лоазари чукӧстӧ сійӧс:
— Эй, муса пи!
Тэ нӧ мыйла колин сійӧс вуж вылас сісьмынысӧ?
Пӧрӧд!
— Абу выгӧднӧ: уджыс уна, а мынтасны этша, — вочавидзӧ аслыс выгӧда корсьысь пӧрӧдчысь.
— Да, но сійӧ кутас сісьмыны да заразитас мукӧд пуяссӧ.
— А тэныд жаль?
Лоазари нинӧм оз вочавидз.
Аслас пилаӧн сійӧ матыстчӧ «абу выгӧднӧй» пу дінӧ да кашкигтыр босьтчӧ уджӧ.
Том мортлы яндзим.
Сійӧ бӧр локтӧ:
— Мыйын делӧыс, дед?
— Он кӧзяин моз вӧч, — ропкӧ Лоазари: — аслад кӧпейка бӧрся вӧтчан, а рабочӧй государство воштӧ долларъяс.
И старикъяс и том войтыр пыр тшӧкыдджыка шыӧдчывлісны пӧрысь Лоазари дінӧ.
Небыд сьӧлӧма да йӧзӧс радейтысь, сійӧ окотапырысь юксис накӧд аслас уна вося опытӧн.
Прӧст кадӧ канадасаяс ордӧ сёрнитыштны чукӧртчӧны ставныс, весиг челядь.
Тяхтя, медым петкӧдлыны пӧрысь канадецлы вӧр йылысь ассьыс тӧдӧмлунъяс, куимысь кымын казьтыштіс «фаут» кыв.
Тайӧ кывсӧ сійӧ кывліс батьыслысь, коді уджаліс десятникӧн да кодлы тшӧкыда ковмыліс вензьыны пӧрӧдчысьяскӧд фаут вӧсна, мӧдногӧн кӧ, висьысь, сісьмысь пуяс вӧсна.
— Фаутыд абу ставыс ӧткодь, — шулывліс Лоазари. — Карельскӧй кыдз пу вылын либӧ орехӧвӧй пу вылын йӧгъяс — фаут, а донъявсьӧ сійӧ и миянын и заграницаын зэв вылӧ.
Со тэныд и фаут!
А вот ещӧ кыдз пу вылын быдмывлӧ сэтшӧм тшак — <lat>фомес игниариус</lat>...
— А ми тӧдам: сыысь позьӧ чай вӧчны да юны, — тэрмасигтыр висьталісны челядь.
— Эм ещӧ сэтшӧм тшак губа — <lat>фомес оффисиналес</lat>.
Сійӧс позьӧ ті коддьӧмыслы касторка пыдди юктӧдны, — сераліс Лоазари.
— А Сибирын сэтшӧм тшаксьыс майтӧг да гӧрд краска вӧчӧны.
— А Севернӧй Америкаын сійӧс пуктӧны таг пыдди, кор пуӧны брага, — висьталіс ӧти вӧр лэдзысь.
— И Америкаын пуӧны? — чуймис Анни.
— И Америкаын.
А тэ шуан — фаут...
Старик ӧтисайын висьталіс челядьлы тшакъяс да гагъяс йылысь, кодъяс тшыкӧдӧны пуяссӧ.
Сы йылысь, кыдзи найӧс тӧдмавны да кыдзи накӧд тышкасьны.
Ставныс ыджыд интересӧн кывзісны пӧрысь Лоазарилысь висьталӧмсӧ.
Большаков решитіс котыртны аслас участокын том вӧр лэдзысьяслысь квалификациянысӧ кыпӧдӧм могысь настӧящӧй курсъяс.
Машинист Ивенс кутас практическӧя тӧдмӧдны том йӧзӧс механизмъясӧн, вӧр лэдзан уджын быдсяма усовершенствованиеясӧн.
Лоазарилы ковмас нуӧдны занятиеяс, позяс кӧ сідз шуны, вӧр лэдзан технология кузя.
Рытнас вӧр лэдзысьяс кутісны чукӧртчыны курсъяс вылӧ изба-читальняӧ, сы вӧсна мый клубса помещение эз на вӧв дась.
Лоазари немжалиттӧг тшӧтшӧдіс ассьыс тошсӧ, весиг неуна бритыштіс чукырӧсь коричневӧй банбокъяссӧ.
И сылӧн синъясыс кутісны кажитчыны ещӧ лӧзджыкӧн.
Вурунысь кыӧм свитер вылас старик пасьталӧма выль лӧз блуза.
Свитерыслысь гӧгрӧс воротниксӧ лэдзӧма ортсӧ.
— Но, кутшӧмджыкӧн ме тэныд кажитча? — юасис Лоазари Тоддилысь.
— Зэв бур, верман мунны, — коса вочавидзис Тодди, кодлы вӧлі дзик веськодь дедлӧн выль обязанностьясыс, кӧть семьяас быдӧн талы ёна радліс.
— Ті талун зэв мичаӧсь! — нюмъяліс Тоддилӧн мамыс.
Тайӧ вӧвлытӧм уджас босьтчигӧн Лоазарилӧн сьӧлӧмыс эз вӧв ас местаас.
Куритчигӧн сёрнитыштны — тайӧ ӧтитор, а вот велӧдны йӧзӧс — тайӧ дзик мӧдтор.
Лоазари висьталіс, а ачыс видзӧдіс да шензис:
«Кыдзи кывзӧны, а?
Кыдзи видзӧдӧны!
Быттьӧкӧ оз пӧрысь Рохкимайнен висьтав, а господин учитель...»
— Но, талун кежлӧ тырмас, — помаліс ассьыс лекциясӧ Лоазари.
— Инструктор ёрт, объяснитӧй!..
Инструктор ёрт, кыдзи тайӧ шусьӧ?..
Инструктор ёрт, ме кӧсъя юавны!.. — кылісны быдладорсянь юалӧмъяс.
Пӧрысь Рохкимайнен весиг гӧрдӧдыштіс.
Ті думыштлӧй: «Инструктор ёрт!»
Пӧрысь вӧр лэдзысь пельясын тайӧ юргис зэв лӧсьыд музыкаӧн.
Гортас, сёрӧн нин ужнайтігӧн, семьяас ставныслӧн настроениеыс вӧлі праздникдырся кодь.
Дедушка пукаліс сідзи, быттьӧ сылӧн вӧлі нимлун, нинӧм эз сёй да «переживайтіс».
— Тэ сӧмын думыштлы, — шыӧдчыліс сійӧ то ӧти дінӧ, то мӧд дінӧ, — найӧ менӧ шуӧны «инструктор ёртӧн!»
И кыдзи кывзӧны!..
Тэныд быть колӧ вӧлі волыны кывзыштны, — висьталіс сійӧ моньыслы, коді ноксис пызан дорын.
Хильда нюмъяліс:
— Ті сёйӧй, сёйӧй!
Кӧдзалас.
— Энлы, тэ кылан, другӧ, — бара шыасьліс сійӧ Тодди дінӧ: — найӧ шуӧны менӧ «инструктор ёрт!»
Ме велӧда йӧзӧс уджавны, а эсійӧ негодяйыс... помнитан, Эйно? — стариклӧн гӧлӧсыс дрӧгнитіс, нимтіс менӧ пӧрысь выжылӧн да шуис, мый видзӧ менӧ милӧсть ради...
XI глава
ВАЖ ОЛӦМ ЙЫЛЫСЬ
Рохкимайненъяс — финнъяс.
Найӧ чужӧмаӧсь Финляндияын.
Олісны гӧля, асланыс муныс эз вӧв.
Найӧ арендуйтлісны неыджыд му участок ас сиктса ӧти озыр мортлысь.
Татшӧм гӧль арендаторъяссӧ Финляндияын шуӧны торпарьясӧн.
Муӧн пӧльзуйтчӧмысь торпарлы колӧ вӧлі уджавны кӧзяин му вылын сы мында лун, мыйта сійӧ тшӧктас, а бӧрынджык, арнас, ковмыліс ещӧ сетны кӧзяиныслы мыйкӧ мында юкӧн нянь, шыдӧс да вый.
Ёна мырсисны Рохкимайненъяс изъя ичӧтик му участок вылын.
Но, удж кындзи, мусӧ колӧ вӧлі вынсьӧдны.
Удобрениесӧ ньӧбӧм вылӧ деньга эз вӧв, а гортса скӧтысь Рохкимайненъяслӧн вӧлі сӧмын омӧлик ичӧтик мӧс.
1926 вося тулысын друг бӧр кӧдздӧдіс.
Кӧдзыдыс кынтіс вуж вылас налысь ӧзимъяссӧ.
Рохкимайненъяс эз вермыны кӧзяинлы мынтысьны муысь, и судӧн налысь нуӧдісны картасьыныс мӧснысӧ.
Арнас Рохкимайненъяс пӧвъясӧн тувъявлісны керка ӧшиньяссӧ да ӧдзӧссӧ да став семьянаныс мӧдӧдчисны вӧрӧ.
Но и вӧрын олӧмыс вӧлі зэв сьӧкыд.
Неурожай да тшыгъялӧм вӧсна уналы ковмис эновтны гортъяснысӧ.
Уджалысьыс лои мыйта колӧ.
Йӧзыс вӧліны дасьӧсь уджавны сӧмын нянь вылӧ, медым не кувны тшыглы да тулысӧдзыс кыдзкӧ-мыйкӧ видзны вӧвъяснысӧ.
А вот няньыс буретш и эз вӧв.
Няньсӧ кӧ вайлісны, сійӧ вӧлі сэтшӧм дона, мый пӧрӧдчысьяс да кыскасьысьяс эз вермыны сійӧс ньӧбны.
Кӧзяеваяс пӧльзуйтчисны сійӧн, мый уджалысьяслы некытчӧ вӧлі воштысьны, да уджсьыс мынтысисны воддза серти этшаджык, а няньысь босьтісны куим кымын пӧв донӧнджык.
Овны эз кут позьны.
Рохкимайненъяс мунісны карӧ.
Но карас на коддьӧмыс вӧліны зэв унаӧн.
Рӧднӧй страна эз сет аслас корысь пиянлы няньсӧ.
Финнъяс, шведъяс, норвежецъяс дзонь партияясӧн муналісны океан сайӧ корсьны удж.
Сійӧ кадӧ Канадаса паськыд вӧръясӧ вӧлі колӧны на уджалысьяс.
Рохкимайненъяс вузалісны ассьыныс керканысӧ да ассьыныс кӧлуйторнысӧ да медбӧръя деньганыс вылӧ мукӧдъяскӧд тшӧтш мӧдӧдчисны удж корсьны Канадаӧ.
Тоддилӧн мамыс кутіс уджавны ӧти ресторанын судомойкаӧн, а дедушка Лоазари да Тоддилӧн батьыс мунісны вӧрӧ.
Вӧр лэдзысьяслӧн лагерыс, кӧні олісны да уджалісны пӧрысь Лоазари да Эйно, вӧлі вӧрын, ыджыд ю чукыльтанінын.
Лагерса кӧзяин, Киртоки, не то грек, не то итальянец, зэв грубӧй да горш морт, оліс вӧр лэдзысьяскӧд ӧти керкаын.
Налӧн ыджыд комнатаӧ, кӧні стенъяс пӧлӧныс вӧліны наръяс да джодж шӧрас сулаліс ыджыд пызан, Киртоки вӧчис вӧсни пӧвъясысь перегородка.
Аслас каморкасянь сійӧ вермис кывзыны вӧр лэдзысьяслысь став сёрнияссӧ, видзӧдны на бӧрся да спокойнӧя вӧчны ассьыс уджсӧ.
Асывсянь да сёр рытӧдз вӧр лэдзысьяс пӧрӧдісны вӧр.
Рытнас, мудзӧсь, найӧ волісны лагерӧ, сёйисны да, быттьӧ кералӧм пуяс, водлісны наръяс вылӧ да узисны.
Воскресеньеясӧ юисны вина, картіасисны, сьылісны сьыланкывъяс.
Рохкимайненъяс аслыныс нинӧм эз ньӧблыны, чӧжисны деньга да ыстылісны асланыс семьялы.
Но деньгаыс эз тырмы.
Тӧв помланьыс найӧ пӧлучитісны Тодди мамсянь письмӧ.
Сійӧ гижис, мый найӧ кӧ оз мынтыны квартираса кӧзяинлы уджйӧз, найӧс вӧтласны веськыда ывла вылӧ.
Колӧ сё ветымын доллар.
Кытысь босьтны?
Воис тулыс.
Пӧсь шонді югӧръяс сывдісны йияс.
Воссис ю, и вӧр лэдзысьяслӧн заводитчис медся пӧсь кад — вӧр кылӧдӧм.
Строевӧй, корабельнӧй вӧрсӧ, кодӧс лэдзисны вочасӧн, клеймитісны места вылас.
Сы бӧрын кылӧдчысьяс кузь багыръясӧн быгльӧдлісны сійӧс юӧ.
Керъяс, ӧта-мӧднысӧ панъялігтыр, кывтісны ю кузя.
Найӧ тыртісны юсӧ берегсянь берегӧдз.
Ваыс эз тыдав.
Кажитчис, быттьӧ ю местаас лои ловъя, дугдывтӧг водзӧ мунысь кер пос.
Киртоки пристаньысь петанінын, ю чукыльын, ӧти кер зурасис ляпкыд берегӧ да сибдіс, потшис туйсӧ мукӧд керъяслы.
Тайӧ керъяс клёнакылігтыр зурасисны мукӧд керъяс да сувтісны.
Вермас артмыны залом.
Тайӧ зэв омӧльтор...
Ӧні став керъясыс кутасны кайны ӧта-мӧд выланыс, тыртасны юсӧ дзик пыдӧсӧдзыс.
Ваыс ойдӧдас берегъяссӧ, нуас став эмбурнас лагерсӧ, а керъяс колясны сісьмыны ваӧ...
Сэки прӧщайтлӧй став барышъяс!
Кӧзяин шӧйӧвошӧмӧн котраліс берег кузя, видзӧдлывліс вӧр лэдзысьяслы чужӧмъясаныс да кевмысис:
— Ребята, мый нӧ ті?
Ӧд ставыс весьшӧрӧ вошас...
Убыток...
Рӧзӧритча!.. — кутчысьліс сійӧ аслыс юрас.
Но йӧзлы эз вӧв окота сы ради рискуйтны олӧмнаныс.
Вӧр лэдзысьяс эз радейтны кӧзяинсӧ, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі зэв грубӧй да горш, мынтысис этшаджык сы серти, мыйта вӧлі воӧ, да омӧля вердіс.
— Кызь вит доллар сылы, коді мездас заломсӧ! — горӧдіс кӧзяин.
Йӧз чӧв олісны.
Ӧта-мӧд вылӧ кавшасьысь керъяслӧн клёнӧдӧмыс да грымакылӧмыс содіс, сійӧ вевттис став гӧлӧсъяссӧ.
Ваыс заводитіс туны.
— Ветымын доллар!
— Сё!..
Кыксё! — мыйвынсьыс горзіс кӧзяин.
— Кыксё? — юаліс Эйно.
Кӧзяин гогнитіс юрнас.
— Ме мезда заломсӧ... — ньӧжйӧник шуис Эйно.
Сійӧ кватитіс чер да уськӧдчис юӧ.
— Йӧймин али мый?! — горӧдіс кодкӧ берегсянь.
Эйно чеччаліс ӧти кер вывсянь мӧд кер вылӧ, вильдаліс да шенасис кияснас, быттьӧкӧ зэв бур акробат. Сійӧ заводитіс керавны берегӧ зурасьӧм кер помсӧ.
Старик Лоазари кватитіс багыр, пырис коскӧдзыс ваӧ да кутіс отсасьны пиыслы.
— Бать, вешйы, ме ачым... — шуаліс Эйно, кодлӧн вӧлі тырӧма лолыс.
Сійӧ здукӧ, кор черӧн медбӧръя керыштӧм мездас берегысь керсӧ, колӧ удитны сійӧс йӧткыштны, медым сетны колана направление, а аслыд пырысьтӧм-пыр бӧр чеччыштны берегӧ, сы вӧсна мый став керъясыс зэв ыджыд вынӧн уськӧдчасны мездӧм туйӧд — и смельчаклы пом воас.
Берегын сулалысь йӧз, ловшысӧ кутӧмӧн, видзӧдісны вӧр лэдзысьяслӧн опаснӧй да пельк удж вылӧ.
— Тыдалӧ, деньгаыс налы вывті ёна колӧ, — шуис кузь тушаа, косіник машинист Ивенс.
Ещӧ керыштӧм — и ёна шумитігтыр керъяс уськӧдчисны прӧстмӧдӧминӧ.
Эйно удитіс чеччыштны берегсянь матысса кер вылӧ, но вильдіс да уси ваӧ.
Мӧд керйыс кучкис сылы юрас.
Берегын сулалысь Лоазари ойкнитіс да ньӧжйӧник пуксис муӧ.
Ивенс первойӧн уськӧдчис ваӧ ёртыслы отсӧг вылӧ.
Сы бӧрся чеччалісны и мукӧд вӧр лэдзысьяс.
Олӧмнаныс рискуйтӧмӧн найӧ кыскисны Эйноӧс ваысь.
Сійӧ вӧлі ёна доймӧма.
Старик нуис писӧ медматысса больничаӧ.
Первой кад кежлӧ кӧзяин сетіс сӧмын ветымын доллар.
— Мукӧдсӧ сета бӧрынджык, — шуис сійӧ Лоазарилы.
Эйно куйліс больничаын кык тӧлысь.
Батьыс став деньгасӧ видзис сійӧс лечитӧм вылӧ.
Эйно вӧлі зэв на слаб, кор петіс больничаысь да бӧр локтіс лагерӧ.
Эйноӧс кӧзяин встретитіс кӧдзыда.
Сы сайӧ кольӧм деньга йылысь эз казьтыв, и сылы эз во сьӧлӧм вылас, мый Эйно пыр жӧ эз пет удж вылӧ.
— Тані абу курорт, а вӧр лэдзысьяслӧн лагерь, чӧртыс мед тіянӧс нуас! — ропкис сійӧ Эйно вылӧ.
Рохкимайненъяс решитісны пӧлучитны ассьыныс деньганысӧ да мунны сы ордысь.
Воскресеньеӧ, завтракайтӧм бӧрын, ая-пиа корисны расчёт.
Кӧзяин эз ӧткажит.
Но кор Эйно казьтыштіс сё ветымын доллар йылысь, кодӧс кӧзяиныс эз на сетлы, сійӧ скӧрмис:
— Тырмас и ветымыныс!
Рабочӧйлы тайӧ абу этша!
— Но ӧд ті кӧсйинныд кыксё доллар! — ас кыв вылас сулаліс Эйно.
— Хо-хо!..
Удж!
Кык минута ӧвтчыштін черӧн, ветымын доллар пуктін зептад, и тайӧ этша на?!
— Но ӧд ме рискуйті аслам олӧмнам, — шуис Эйно, коді волнуйтчис да весиг бледӧдіс.
— Олӧмнад!
Да мый сулалӧ тэнад олӧмыд?
Этша тіян кодьыс джагалӧны тшыглы!
— Ті абу бур морт, мистер Киртоки, — ньӧжйӧник шуис пӧрысь Лоазари.
— А тэ ланьт, пӧрысь выжыв, лёк дӧра ёкмыль! — скӧрысь вомаліс сійӧс кӧзяин. — Татшӧм киссьӧм рӧзвальлы ме сеті нянь кусӧк милӧсть ради, а тэ лысьтан сёрнитны!
Колӧ вӧлі велӧдны ассьыд питӧ, медым сійӧ уважайтіс да благодаритіс кӧзяинӧс.
Сідзи ӧд, ребята?
Вӧр лэдзысьяс чӧв олісны.
Кӧзяин, коді вӧлі гӧрдӧдӧма скӧрысла, чеччис пызан сайысь да воськовтіс аслас каморкалань.
Но машинист Ивенс, рыжеват юрсиа Мерилӧн батьыс, сувтіс ӧдзӧс весьтӧ.
Гораа да быд кыв торйӧдлӧмӧн сійӧ шуис:
— Сідзкӧ нӧ, кыдзи лоӧ, кӧзяин, деньгатӧ мынтан али он тайӧ том мортыслы?
Кӧзяин чабыртіс кулакъяссӧ.
Но вӧр лэдзысьяс видзӧдісны сылӧн быд вӧрзьыштӧм бӧрся.
Сійӧ скӧрмис ещӧ ёнджыка да уськӧдчис ывла ӧдзӧслань.
И ӧдзӧс дорас, быттьӧкӧ дышпырысь, сувтіс ещӧ ӧти вӧр лэдзысь.
— Ковмас мынтысьны, кӧзяин, — шуис сійӧ думыштчӧмӧн, ачыс кыскыштіс каллянсӧ.
— Американецъяс оз вежлыны ассьыныс кывнысӧ! — кыліс скӧр том гӧлӧс.
— Ті мый, бунт кыпӧданныд?
Полицияӧс!!! — кутіс горзыны кӧзяин.
Вӧр лэдзысьяс чӧв олісны, шпуткисны-куритчисны, быттьӧкӧ некод эз горзы да нинӧм торъяыс эз и ло.
Тайӧ чӧв олӧмсьыс кӧзяин друг сьӧлӧмнас кыліс став тайӧ йӧзыслысь вынсӧ да лӧглунсӧ.
Сійӧ зэв ёна повзис, повзис аслас ку вӧсна.
Тіралысь кияснас сійӧ кыскис бумажниксӧ, лыддис сё ветымын доллар да пуктіс деньгасӧ пызан помӧ.
Эйно босьтіс деньга.
— Аттьӧ, другъяс, да прӧщайтлӧй! — копыртчыліс пӧрысь Лоазари.
— Ӧти здук виччысьлӧй.
Ме тіянкӧд жӧ муна! — И машинист Ивенс тэрыба чукӧртіс ассьыс кӧлуйторсӧ.
ХІІ глава
ТОДДИ ВӦЧӦ ПРЕСТУПЛЕНИЕ
Вӧр лэдзысьяс, торйӧн нин том йӧз, кутісны интересуйтчыны лекцияясӧн да мыйвынсьыныс зілисны овладейтны вӧр лэдзӧмын применяйтан выль техникаӧн.
Уджыс кутіс мунны ӧдйӧджык.
Воддза серти вӧрсӧ кутісны пӧрӧдны да кыскыны тӧдчымӧн унджык.
Тӧв заводитчигӧн вӧр пилитан заводсянь воис требование уна вӧр вылӧ.
Заводыс должен вӧлі вӧчны экспорт вылӧ срочнӧй заказ.
Пӧрӧдчысьяс канадасаяскӧд ӧтвылысь решитісны гӧтӧвитны вӧрлысь показательнӧй партия.
Тайӧ партиясӧ чукӧртӧм вылӧ пӧрӧдлісны медся бур пуяссӧ да увйӧм пуяссӧ чинталісны став правилӧяс серти.
— Мед видзӧдласны миянлысь уджнымӧс! — гордӧя сёрнитісны ас костаныс вӧр лэдзысьяс.
Срочнӧй заказ вӧчӧм бӧрын канадасаяс шуисны, мый найӧ окотитӧны дзикӧдз овмӧдчыны Сӧветскӧй Союзын.
Большаков ёрт вӧлі рад бур уджалысьяслы.
Аслыныс керкаяс стрӧитӧм вылӧ Василий Фёдорович тшӧктіс сетны складысь канадасаяслы строительнӧй материалъяс: вӧр, кӧрт лист, стеклӧ да кӧрт тув.
Тодди семьяын ставныс нимкодясисны, торйӧн нин мамыс:
— Миян бара лоӧ асланым керка!
Ме кута видзны чипанъясӧс, ньӧбам мӧс, ыжъясӧс...
Асланым йӧв, вый...
Печка вурун, тіянлы кыа шоныд носкияс, кепысьяс, и овмӧдчам!.. — шулывліс сійӧ.
— А керка бердын лоӧ му участок, ыджыдджык эсійӧ мусьыс, помнитан? — шуис Тоддилӧн батьыс.
Гӧтырыс довкнитіс юрнас: кыдзи нӧ, сійӧ бура помнитӧ ичӧтик мутор, кӧні чурвидзисны гырысь изъяс, и ассьыныс каторжнӧй уджсӧ.
— Участокнымӧс тулыснас ме гӧра, и ми пуктам картупель, сёркни, лук, — водзӧ висьталіс Эйно.
— И морковь да ещӧ яблӧк, — шуис Тоддилӧн ичӧтик чойыс.
— Но, морковтӧ позьӧ на, а вот яблӧк йывсьыд ог тӧд, — серӧктіс батьыс.
— И меным, пӧрысьлы, спокой лоӧ...
Пӧттӧдз ме кыскаси быдсяма Канадаястіыс! — шуис пӧрысь Лоазари.
Сӧмын Тодди чӧв оліс да веськодя листаліс журналъяс да газетаяс.
«Кутшӧм гажтӧм!» — думайтіс Тодди.
Нинӧм сэтшӧм интереснӧйтор оз овлы тайӧ странаас.
Газетаясын бӧръя листбокъясас сӧмын корсюрӧ гежӧдика овлӧны кодӧскӧ грабитӧм либӧ виӧм йылысь юӧртӧмъяс.
А вот сійӧ газетаясас, кодъясӧс Тодди вузавліс сэні, уличаяс вылын, Америкаын, быд лун юӧртӧны вӧлі повтӧм гусясьысьяс йылысь, морт виысьяс йылысь, электрическӧй стул вылын казнитӧмъяс йылысь, негръясӧс линчуйтӧм йылысь...
— А рекламаясыс... сӧмын рекламаясыс мый дон сулалӧны!
Быд газетаын вит-квайт листбок вылын сӧмын рекламаяс...
Вӧзйӧны ньӧбны дзик быдтор, мый тэнад лолыдлы колӧ: автомобиль, галстук, небоскрёб, нямлялан резинка да «кока-кола» *...
* Кока-кола — напиток, кодӧс Америкаын ёна радейтӧны.
abu
— Но, Тодди, сэні ми немтор эгӧ вермылӧй ньӧбны, деньганым миян эз тырмыв сёян вылӧ, — шуис мамыс.
— А тані рабочӧй власть отсалӧ миянлы стрӧитны керка, — водзӧ висьталіс батьыс.
Тодди чӧв олігтыр листаліс журнал.
— А тэ мый думайтан, Тодди? — юаліс сылысь дедыс. — Тэ, буракӧ, он кӧсйы лоны миян кодь прӧстӧй вӧр лэдзысьӧн?
Тэ, буракӧ, лоан инженерӧн либӧ лётчикӧн?
Тайӧ странаас позьӧ лоны мыйӧн окотитан, и бать-мамлы тайӧ оз сувт ни ӧти грӧш.
А, Тодди?
— Меным оз во сьӧлӧм вылӧ тайӧ странаыс, меным окота эськӧ татысь бӧр мунны, — вочавидзис Тодди.
— Мыйла тэныд оз во сьӧлӧм вылад тайӧ странаыс? — шогсис пӧрысь Рохкимайнен.
Тодди ышловзис:
— Тані немтор оз овлы...
Первой жӧ прӧст лунӧ найӧ куимнанныс мунісны складӧ да заводитісны кыскавны материал налы сетӧм участок вылӧ.
Рытланьыс ставсӧ вӧлі вайӧма да тэчӧма тэрмасьӧмӧн вӧчыштӧм амбарӧ.
Батьыс да дедыс мунісны баракӧ, а Тоддилы коли нуны амбарӧ кӧрт тув ящик.
Участокын кӧрт тув вӧлі дефицитнӧй тӧварӧн.
Зэв донаторйӧн.
Кор Тодди кашкигтыр вӧлі лэдзӧ телега вылысь кӧрт тув ящиксӧ, сы дінӧ матыстчис тӧдтӧм морт.
Тодди неуна повзьыштіс — сэтшӧм тӧдлытӧг да ньӧжйӧник воис тайӧ тӧдтӧм мортыс, а матігӧгӧрын некод абу...
— <krl>Терве</krl>! — здоровайтчис сійӧ.
— <krl>Терве</krl>! — вежливӧя вочавидзис Тодди да видзӧдліс сы вылӧ.
Тӧдтӧм мортлӧн паськӧмыс вӧлі ёнакодь киссьӧма, но мыш саяс югъяліс бур ружье ствол.
Кос гӧгӧрыс патронташ.
Кор тайӧ мортыс здоровайтчис, весиг рӧмыдас Тодди казяліс, мый сылӧн вомдорыс потӧма. Тыдалісны вижӧдӧм крепыд пиньяс.
— Тӧварыс бур, — кӧрт тув вылӧ индіс тӧдтӧм морт.
— Ньӧбӧй, — шуткаӧн шуис Тодди.
— А мый нӧ, и ньӧба, доннас кӧ лӧсялам, — вочавидзис тӧдтӧм морт.
Тоддилы дум вылас уси озырмыны кӧсйӧмыс.
Вузавны ящиксӧ дзоньнас сійӧ, дерт, эськӧ эз лысьт, а вот джынсӧ — позьӧ думыштлыны...
Тыдалӧ, кӧрт тувйыс всё равно оз ставыс быр.
Кытчӧ та мындаыс?
Найӧ дыр донъясисны.
Тоддилы вӧлі колӧ деньга, и сійӧ сӧгласитчис.
Видзчысьӧмӧн, медым некод эз аддзыв, Тодди кисьтіс ящикысь кӧрт тувсӧ тӧдтӧм мортлӧн кучик сумкаӧ да корис, медым сійӧ некодлы эз висьтав, мый кӧрт тувсӧ вузаліс Тодди.
— Ладнӧ, — шуис тӧдтӧм морт. — Ме аддза, мый зонмыс тэ абу шыбитана.
А абу-ӧ тэнад сьӧрсьыд нянь?
Ме бура мынтыся.
— Ме пырысьтӧм-пыр котӧртла гортӧ, мамалысь юала.
— Оз ков юасьны.
Няньсӧ босьт гусьӧн да пукты со эсійӧ пӧрысь коз пу горсъяс.
Сэтчӧ, горсъяс, ме тэныд коля деньга.
И сідз жӧ тӧдлытӧг, кыдзи локтіс, сійӧ воши.
Сы сёрни серти да асьсӧ кутан мода серти Тодди гӧгӧрвоис, мый тайӧ мортыслӧн эм мыйкӧ зэв гусятор.
«Тайӧ, тыдалӧ, вӧрса гангстер», — тіралігтыр думыштіс Тодди да лои зэв рад: кутшӧм ыджыд морткӧд тӧдмаси!
Вот эськӧ та йылысь кӧ тӧдмалісны Америкаын 43-ӧд уличавывса детинкаяс!
Найӧ, тӧдӧмысь, ставныс эськӧ завидьнысла куліны, а Реджи, кодлӧн эм «машин-ган», век кежлӧ воштіс эськӧ ассьыс популярностьсӧ.
Тодди зэв долыдпырысь шыльӧдыштіс вит шайта важиник деньга.
Сійӧ весиг неуна сьӧлалыштіс сы вылӧ.
Ӧд выль деньга, тӧданныд кӧ...
«Тасянь ме заводита, — решитіс Тодди. — И ог кӧ нин ло миллионерӧн, то бура нажӧвита сэтшӧм кад кежлӧ, кор пикӧ воа».
Показательнӧй вӧр партиясӧ зэв торжественнӧя мӧдӧдісны лесопильнӧй заводӧ.
— Мед любуйтчӧны, — сёрнитісны вӧр лэдзысьяс. — Ӧд этша на пусӧ пӧрӧдны — важнӧ, кыдзи сійӧс пӧрӧдны, медым пуыс лои бур.
Ставныс зэв ёна виччысисны экспортнӧй партия йылысь юӧр.
И со сійӧ воис...
Но воис эз сӧмын юӧр, а и быдса комиссия следователь юрнуӧдӧм улын.
Экспортнӧй вӧр партияысь сюрӧмаӧсь тувъявлӧм кӧрт тувъяс.
Кор керъяссӧ кутӧмаӧсь пилитны, пилаясыс жугавлӧмаӧсь ӧти бӧрся мӧд, и заводыс сувтӧма.
Запаснӧй пилаяс эз вӧвны.
Найӧс колӧ вӧлі вайны карысь.
Кадыс муніс, а заказсӧ эз ло вӧчӧма.
Миллионджын шайт дон убыткаяс.
Бур слава пыдди — позор да неприятностьяс.
Канадасаяс ордын вӧчисны обыск.
Складысь кӧрт тувсӧ Ивенс эз на босьтлы.
А Рохкимайненлысь обыск дырйи аддзисны кӧрт тувсӧ сӧмын ящикджын, кӧть стрӧитчынысӧ сійӧ и эз на заводитлы.
Пӧрысь Лоазари гӧгӧрвоис, мыйысь найӧс мыжалӧны.
Сылӧн чужӧмыс весиг сьӧдӧдіс. Лоазари сьӧкыда пуксис лабич вылӧ.
Сідзи и пукаліс, мышкыртчӧмӧн, юрсӧ лэптывтӧг.
Тоддилӧн батьыс, вӧйӧм синъяса, кельдӧдӧм да пӧрысьмӧм чужӧма, висьталіс, мый сійӧ оз тӧд, кытчӧ воши кӧрт тувйыс, мый сійӧ эз вӧчлыв татшӧм позорнӧй делӧяссӧ.
Сійӧ честнӧй уджалысь.
Став сьӧлӧмсяньыс сійӧ кутіс радейтны Сӧветскӧй странаӧс, ассьыс выль рӧдинасӧ, и кӧсйис татчӧ кольччыны нэм кежлас.
А сэсся сійӧ тупкис кияснас чужӧмсӧ да бӧрддзис.
Тодди сулаліс ӧдзӧс сайын да став тушанас тіраліс.
Кор Тоддилысь батьсӧ арестуйтісны да нуӧдісны контораӧ, Тодди кыліс, кыдзи дедыс топӧдіс кияссӧ морӧс бердас да ас кежас шуаліс:
— Ме кула таысь, кула...
И Лоазари, коді друг лои дзик коньӧр кодьӧн да зэв пӧрысьӧн, довгис Эйнокӧд орччӧн.
Тодди, коді вӧлі шапкатӧм да пальтотӧм, котӧртіс на бӧрся.
— Дедушка! — горзіс Тодди, кодлӧн волнуйтчӧмысла да котӧртӧмысла тырӧма лолыс. — Дедушка, виччысьлӧй, оз ков кувны!
Ме ставсӧ висьтала... ставсӧ...
Тодди котӧрӧн локтіс на бӧрся.
Но контораӧ Тоддиӧс эз лэдзны.
— Мун гортад, детинка, — шуис Большаков.
Сылӧн вомгӧгӧрса чукыръясыс талун кажитчисны джуджыдджыкӧсь, а чужӧмбан лыясыс ёсьджыкӧсь.
— Ме кӧсъя тіянлы мыйкӧ висьтавны, сӧмын тіянлы ӧтнадныдлы, — нурбыляліс Тодди. — Найӧ абу мыжаӧсь...
тайӧ ме...
Лэдзӧй найӧс...
Большаков нуӧдіс Тоддиӧс следователь дорӧ.
Следователь внимательнӧя да серьёзнӧя кывзіс потӧм вомдора морт йылысь Тоддилысь висьталӧмсӧ.
— Тайӧ Кондий! — горӧдіс Василий Фёдорович. — Тайӧ сылӧн уджыс.
— Ладнӧ, — шуис следователь, — Кондий сӧвестьтӧм, лёк морт, коді деньга вылӧ вермас вузавны врагъяслы ассьыс рӧдинасӧ, сійӧ миян враг... но кыдзи тэ, Тодди, тӧлка зон, честнӧй рабочӧйлӧн пи, вермин сёрнитчыны тӧдтӧм, подозрительнӧй морткӧд?
Кыдзи тэ лысьтін гусьӧн, гырысьяслысь юасьтӧг, вузавны сылы кӧрт тув, кодӧс государственнӧй складысь сетіс тіянлы Большаков ёрт керканытӧ стрӧитӧм вылӧ?
Тодди ӧшӧдіс юрсӧ.
— Но, висьтав!
— Ме гӧгӧрвоа, мый вӧчи ыджыд мыж, — синвасӧ ньылалігтыр кутіс висьтавны Тодди, — гӧгӧрвоа, мый став йӧз водзас янӧді ассьыным семьянымӧс, тӧкӧтьӧ эг пуксьӧд тюрьмаӧ батьӧс да дедушкаӧс...
— А тэ, Тодди, гӧгӧрвоан сійӧс, мый Сӧветскӧй государстволы вӧчин миллионджын шайт дон убытка? — стрӧга юаліс Большаков ёрт.
— Гӧгӧрвоа, — муртса кывмӧн вочавидзис Тодди, — ставсӧ, ставсӧ гӧгӧрвоа...
О, мый ме вӧчи!
Мый ме вӧчи! — гораа бӧрддзис Тодди.
Дедушка Лоазари ёна радейтіс ассьыс вывті самостоятельнӧй внуксӧ да эз вермы терпитны сылысь бӧрдӧмсӧ.
Дедушка чеччис лабич вылысь да волнуйтчӧмысла мыкталігтыр шыасис следователь дінӧ:
— Следователь ёрт, кывзыштӧй менсьым...
Тодди абу омӧль детинка... ньӧти абу омӧль...
Кор сылӧн батьыс висьмис да ми эгӧ мӧдӧдлӧй гортӧ ни ӧти цент, Тоддилы ковмис эновтны школа.
Сійӧ лунтыръясӧн шӧйтіс ыджыд карса уличаяс вылын.
Сійӧ мыйкӧ ньӧбаліс, вузавліс... газетаяс, яблӧкъяс, истӧг...
И сяммывліс рытланьыс вайны гортӧ неуна деньга да сёян.
Тодди вердіс семьясӧ...
Нужда, нэмӧвӧйся нужда да бокӧвӧй карса проклятӧй улича тшыкӧдісны менсьым детинкаӧс... но сійӧ абу омӧль зон, абу...
Следователь чӧв оліс.
Но сійӧ тӧдіс йӧзӧс да гӧгӧрвоис найӧс.
Тодди смелмӧдчис да видзӧдліс следователь вылӧ.
Сылӧн мудзӧм, стрӧг синъясысь Тодди аддзис эз мыжалӧм аслас проступоксьыс, а ёна жалитӧм.
И Тоддилы окота лои му пырыс мунны, сӧмын медым не чувствуйтны тайӧ видзӧдӧмсӧ.
— Мыйла тэныд вӧлі колӧ деньгаыс, Тодди? — юаліс следователь.
— Ме кӧсйи озырмыны... медым вӧлі деньга, воам кӧ пикӧ... эз аслым... — бӧрдігтыр содтіс Тодди.
Сы вылӧ дзоргысь синъясысь, стрӧглун кындзи, Тодди казяліс жалитӧм да мелілун.
О! Тодди вӧлі дась вӧчны ставсӧ, медым сӧмын чинтыны ассьыс мыжсӧ!
— Господин следователь!
Папа!
Дедушка!
Прӧститӧй!
Ме сэсся ог кут, ме исправитча.
Ӧд ме кӧсйи сӧмын, медым вӧлі деньга, воам кӧ пикӧ... лоас кӧ сьӧкыд кад... — бӧрдіс Тодди.
Гырысьяс чӧв олісны, ставныс найӧ ас ногныс ёна переживайтісны Тоддилысь шогсьӧмсӧ да надея воштӧмсӧ.
— Эн бӧрд, детинка, эн бӧрд... — Следователь меліа кутыштліс Тоддиӧс. — Оз ков думайтны сьӧкыд лунъяс йылысь...
Миян странаын челядь не долженӧсь тӧдны сьӧкыд лунъяс йылысь.
Налы — радлӧм да радейтӧм.
Миян странаса зэв бур сьӧлӧма да тӧлка йӧз олӧны да уджалӧны сы могысь, медым не сӧмын миян челядьным, но и став человечестволӧн челядьыс вунӧдісны сьӧкыд лунъяс йылысь.
И тэ, Тодди, и тэнад батьыд, и дедушкаыд...
ХІІІ глава
ТӦВСЯ ЛУНЪЯС
Декабрь.
Кӧдзыд да лымъя.
Тупкысисны визув юяс йиӧн.
Кынмисны сӧдз ваа вӧрса тыяс.
Найӧс он вермы торйӧдны вӧрса посньыдик эрдъясысь.
Ставыс еджыд.
Изйӧсь кос муыс шебрасис еджыд гӧна тулупӧн, кодӧс вурлӧма лыжи туйяслӧн векньыдик ленточкаясӧн.
Пемыд да лымйӧн тырӧм пуяс костӧд кельыдлӧз парча моз дзирдалӧ йи туй.
Йи туй кузя мунӧны сьӧкыд панко-реги *, прицепа трактор да прӧстӧй крестьянскӧй додьяс.
* Панко-реги — вӧр кыскалан канадскӧй додь.
Найӧ кыскӧны кузь керъяс вӧрса биржаӧ, ты берег дорӧ, пуръясянінӧ.
Керъяссӧ тэчасны штабельясӧ, кӧні найӧ куйласны тулысӧдз.
А тулыснас, кор шондіыс сывдас йисӧ, кылӧдчысьяс кузь багыръясӧн керъяссӧ йӧткаласны ваӧ.
Сӧмын мыйкӧ мында кер кывтас пуръявтӧг, «молльӧн», а унджык керсӧ кылӧдчысьяс лэдзасны пуръясян стан пыр.
Гырысь чепъясӧн кӧрталӧм ӧкуратнӧй пачкаяс кутасны кыссьыны варповальнӧй пыжъяс бӧрся.
Пыжыс кыскас керъяссӧ ты мӧдар помӧ, вӧр пилитан заводӧ.
Заводын найӧс пилитасны,
и кырссьытӧм сьӧд керъясысь артмасны чӧскыд сир дука шыльыд пӧвъяс да брусъяс.
Найӧс мӧдӧдасны миян страналӧн быд пельӧсӧ да заграницаӧ.
И быдӧн кутасны стрӧитны, стрӧитны...
«Сӧмын ми медся уна!» — висьталӧ Юрики.
Туй вывті мунысьясӧс панйӧ зэв ӧда ичӧтик вӧв, кодӧс доддялӧмаӧсь кокньыдик доддьӧ.
Доддяс пукалысьыс пӧшти оз тыдав.
Сійӧс сайӧдӧны быдпӧлӧс пакетъяс, тубрасъяс, посньыдик ящикъяс да узелокъяс.
Гырддзаяснас да мышнас став тайӧ эмбурсӧ кутігтыр доддьын пукалысь морт гажаа вочавидзӧ паныдасьысь пӧрӧдчысьяслӧн да кыскасьысьяслӧн чолӧмалӧмъяс вылӧ.
— Ті карсянь, Иван Фомич? — горзӧны сылы вӧр лэдзысьяс.
— Карсянь, — вочавидзӧ учитель да кутыштӧ вӧвсӧ вӧжжинас.
Вӧлыс мунігмозыс нюжӧдіс юрсӧ том кыскасьысь доддьӧ.
— Тайӧс ті ёлка вӧчны та мында добрасӧ ньӧбинныд?
— Ёлка вӧчны, — нюмъялігтыр вочавидзӧ учитель.
— И танцуйтны кутасны?
— Кутасны.
— А миянлы позяс локны? — юасьӧ том кыскасьысь.
— Позяс, челядь кӧ корасны, — сералӧ Иван Фомич.
— Эй, сетӧй туйсӧ учительыслы! — кылӧны кӧдзыд воздухын грубӧйкодь гӧлӧсъяс.
Водзын мунысь вӧлаяс неуна кежыштӧны туй вывсьыс.
Учительлӧн вӧлыс панйис мукӧд вӧлаясӧс да кутіс тӧвзьыны вӧр лэдзысьяслӧн посёлоклань.
Ачыс посёлокыс эз на тыдав.
Сӧмын жара ломтысян пач трубаясысь тшынъясыс веськыд сюръяясӧн кайисны небесаӧ.
Кӧдзыд тӧлыс джуджыд югыд керкаяс да гырысь баракъяс вылӧ вӧчалӧма лым шапкаяс.
Керкаяс бӧрладорын сулалысь ляпкыдик пывсянъяс дзикӧдз вӧйӧмаӧсь лым пиӧ.
Некытчӧ сувтлытӧг учитель муніс посёлокӧд да веськӧдіс вӧвсӧ школалань.
Тыыс тупкысьӧма йиӧн.
Гӧгӧр чурвидзӧны гырысь йи пластъяс.
Тыыс кажитчӧ чурвидзысь йи пластъяса ыджыд эрдӧн...
Крут скалистӧй берегсяньыс челядь частӧкодь иславлывлісны даддьӧн.
Уна дас челядь кок да дадьяс шыльӧдӧмаӧсь векньыдик туйсӧ, коді муніс дзик кыр дортіыс.
Сійӧ йизьӧма да лоӧма зэв вильыд.
Иславны кыр йывсянь страшнӧ да гажа.
Муртса вӧрзьӧдан дадьтӧ — сійӧ исковтас увлань, и лэбан, лэбан... Весиг тшӧкмунлан.
Он кӧ путкыльтчы, позьӧ лэбовтны дзик ты шӧрӧдзыс.
Зэв лӧсьыд!
А вот кыр йылӧ кайны сьӧкыд.
Кавшасян, кавшасян, вильдан — и бӧр увлань.
Юрики мӧдысь нин кайӧ и оз вермы кутчысьнысӧ.
Сійӧ усьӧ да шливдӧ увлань, уськӧдалӧ кок йывсьыныс сы бӧрся кайысь челядьӧс, и дадьясныскӧд тшӧтш найӧ ставныс ӧтлаын исковтӧны кыр горув.
Юрикилы жар.
Сійӧ вештіс шапкасӧ балябӧжас да сьӧкыда лолалӧ.
Сылӧн серамыс петӧ...
Сылӧн векньыдик руд синъясыс ёсь банлыяса чужӧм вылас лоӧны ещӧ векньыдджыкӧсь, а дженьыдик ныр вылас артмӧны посньыдик чукыръяс.
— Танк ёртъяс, ме бӧрся! — пидзӧс вылас лэдзчысьӧмӧн командуйтӧ Юрики.
Сійӧ сувтіс кок йылас, воськовтіс — да бара вильдіс.
Анни удитіс кватитны сійӧс воротникӧдыс да, тадзи кутігтыр, отсаліс босьтны высотасӧ.
Дзик кыр йылас нин командир бӧрся мунысь танк — рыжеват юрсиа Мери — шлёпмуні-уси туй вылас да муртса эз торк колоннасӧ ставнас.
— Кутчысь!.. — ассьыс коксӧ чургӧдіс сылы Юрики.
Мери мыйвынсьыс шашаритчис валегиас.
Валегиыс кокниа шедіс Юрики кокысь, и Мери, сы бӧрся кайысьясӧс уськӧдалігтыр, валегиыскӧд тшӧтш исковтіс увлань.
— Локтӧ! — пожӧм пу йывсянь горӧдіс Тяхтя.
Пырысьтӧм-пыр жӧ став челядьыс котӧртісны учительлы воча.
— А ме...
А менӧ?
Мери, Анни! — кокпӧв йылас чеччалігтыр горзіс Юрики.
Но сылысь некод эз кыв.
Медводзын тӧвзис вожатӧй Анни, а сы бӧрся котӧртіс звеноыс ставнас.
Пуяс пӧвстын тыдовтчис вӧв и ачыс учитель.
— Иван Фомич!
Видза оланныд!
Кутшӧмаджык ветлінныд? — горзісны сылы воча котӧртысь челядь.
— Видза оланныд, челядь! — нюмъялігтыр вочавидзис учитель да сувтӧдіс вӧвсӧ.
Первой мортӧн воис Анни:
— Но мый, локтасны ёлка вылад?
— Локтасны.
— Унаӧн?
— Ӧтнас, зато Дик понйыскӧд...
— Онни Лумимиези?
— Да.
— Мыйла ӧтнас?
Мыйла оз унджыкӧн? — дугдывтӧг юасисны учительлысь челядь.
— Мыйла оз унджыкӧн? — скӧрмис Иван Фомич. — А найӧс ещӧ кымынлаӧ корӧны?
Ті чайтанныд, мый ёлкаыс сӧмын миян лоӧ?
— Но ӧд и пограничникыс уна, — эз сетчыны челядь.
— Абу нин сэтшӧм уна.
Но ӧд кодлыкӧ колӧ кольччыны и границасӧ видзны, — нюмъялігтыр вочавидзис учитель.
— И праздник лунъясӧ?
— Да, татшӧм лунъясас пограничникъяс долженӧсь лоны торйӧн ёна бдительнӧйӧсь.
— Мыйла? — паськӧдіс ассьыс и сідз нин гырысь синъяссӧ Мери.
— Но, враг гусьӧн матыстчас миян граница дінӧ, кывзысьыштас: ставныс сьылӧны, йӧктӧны, гажӧдчӧны...
«А эз-ӧ став пограничникъясыс мунны гӧститны челядь ордӧ?» — думыштас сійӧ и — шунькнитас-локтас миянӧ, Сӧветскӧй Союзӧ...
— Но, ёна дыр оз гуляйт — ӧдйӧ кутасны, — ньӧти падъявтӧг шуис Тяхтя.
— А друг татчӧ, миянӧ, локтас кутшӧмкӧ! — полігтыр да думсьыс надейтчӧмӧн шуис Юрики да видзӧдліс Иван Фомич вылӧ.
Учитель думайтыштіс.
— Ӧдвакӧ.
Но быдтор овлывлӧ...
Челядь, а кутшӧм нин здоровьеыс Тоддилӧн?
— Сылы кокниджык нин! — вочавидзисны ставныс ӧтпырйӧ.
Тодди прӧстудитчӧма сійӧ сьӧкыд лунас да ёна висьмӧма.
Кор унйывтіыс лёкысь сӧрӧм мысти сійӧ первойысь восьтіс синъяссӧ, ас дінсьыс сійӧ аддзис дедушкасӧ.
Салфеткаӧн вевттьӧм табуретка вылын сулалісны лекарство тыра ичӧтик бутылкаяс, пӧсь йӧв тыра чашка, куйліс градусник да на костын — зэв ыджыд, дзик кага юр ыджда, апельсин...
— Тайӧ тэныд Иван Фомичсянь.
Сійӧ талун карысь вайис, — шуис дедыс.
Тодди нюмъёвтіс.
Ӧшиньыс гыӧртӧма да быттьӧ небыд гӧнӧн вевттьысьӧма.
Тодди босьтіс апельсинсӧ, исалыштіс да топӧдіс банбок бердас.
Пельӧсысь, мыссян доз дорысь, Тодди аддзис еджыд халата мортӧс.
Сійӧ мыськис кияссӧ да, Тоддилань юрсӧ гажаа гогйӧдлігмоз, мый йылысь кӧ вашкӧдчис мамыскӧд.
— Коді тайӧ? — повзьыштӧмӧн юаліс Тодди.
— Тайӧ доктор...
Тодди чӧвтліс синъяссӧ доктор вылӧ, став тайӧ лекарство тыра бутылкаясыс вылӧ, вата вылӧ, компресс вӧчны лӧсьӧдӧм клеёнка вылӧ, лым кодь еджыд булки вылӧ да зумыштчис.
Чуньнас сійӧ корис ас дінас дедсӧ.
— Веськыда висьтав, дед, эн соссьы: менӧ лечитӧмыд дона сувтіс?
Дед чӧв оліс.
— Висьтав, тайӧ докторъясыс да лекарствоясыс пасьтӧг пӧрччӧдны вермасны гӧль мортӧс?
— Сійӧ тэнӧ и пӧрччӧдіс, тшӧктіс куйлыны рама да эз тшӧкты сӧрны нинӧмабусӧ.
Тодди кутіс волнуйтчыны.
Дедушка пуксис сы дінӧ вольпась вылас.
— Эн шогсьы, тэнӧ лечитӧм миянлы эз сувт грӧш дон.
Тайӧ странаас рабочӧйясӧс лечитӧны дон босьттӧг.
Лучшӧ висьтав аттьӧ тайӧ докторыслы.
Не кӧ сійӧ, тэ эськӧ некор эн вермы сувтны кок йылад да мунны татысь.
Ӧд тэ кӧсъян мунны тайӧ странасьыс, збыль ӧд, Тодди?
— Ме?!
Кутісны таркӧдчыны ӧдзӧсӧ.
Мамыс восьтіс.
Керкаӧ пырисны челядь витӧн кымын.
Порог дорсянь на найӧ горӧдісны:
— <eng>Хау ду ю ду *, Тодди</eng>?
* <eng>Хау ду ю ду</eng> (англ.) — Кыдзи олан?
— Крӧвать вывсянь кыліс тӧвру кодь слабиник, но радлана:
— <eng>Ол райт!</eng> *
* <eng>Ол райт!</eng> (англ.) — Бура!
XIV глава
БАРА ЗАСТАВА
Нарядысь прӧст боецъяс ужын бӧрын, кыдзи и век, чукӧртчисны ленинскӧй уголокӧ.
Ӧтияс кутісны ворсны шашкиӧн да шахматӧн.
Мӧдъяс кывзісны радио, лыддьысисны, сёрнитісны.
Некымын морт чукӧртчисны восьса пач вом дорӧ.
Ӧти боец кузь коколюкаӧн гудраліс биа ӧгырсӧ.
Пачсянь ӧвтіс жарӧн.
Но некод эз вешйы пач дорысь.
Лӧсьыд вӧлі пукавны сӧстӧм, югыд комнатаын шоныд пач дорын да кывзыны, кыдзи кӧдзыдысла потласьӧны керка стен керъяс.
Боецъяс радейтісны пукалыштны татшӧм тӧвся рытъясас да сёрнитыштны ас костаныс.
Онни эз участвуйт ёртъяс сёрниас.
Сійӧ мый йылысь кӧ чорыда думайтіс да чӧв олігтыр видзӧдіс би вылӧ.
Отделениеса командир Фёдоров ёрт гусьӧник видзӧдіс Онни вылӧ
— Онни! — чукӧстіс Лумимиезиӧс шмонитны радейтысь Пузыренько.
Онни эз кыв.
Сійӧ думайтіс нарушитель йылысь, коді мӧдысь нин пышйис сы киысь.
Тайӧ лои неважӧн, Онни бурдӧм бӧрын нин.
Правда, Дик виис нарушительлысь понсӧ.
Понлӧн кучиккостса зептысь, кодӧс зэв мудера вӧчӧма хирург, найӧ аддзисны план.
Карта вылас условнӧй знакъясӧн вӧлі пасъялӧма горючӧй видзан складъяс, аэродромъяс, авиапаркъяс, оборона вылӧ уджалысь заводъяс да войскӧвӧй частьяслысь сулаланінъяссӧ.
«Но, гашкӧ, мортыс нуис сьӧрсьыс ещӧ важнӧйджык сведениеяс?»
Тайӧ мӧвпыс эз сет Оннилы спокой.
Да, кытчӧдз тайӧ молодечыс вермӧ вуджны граница вомӧн сэтшӧм жӧ кокниа, кыдзи аслас садса туй вомӧн, сійӧ, проводник Лумимиези, да сылӧн служебнӧй понйыс оз имеитны право почёт да уважение вылӧ, кодъясӧн найӧс кытшалӧны.
«Талун жӧ муна дозорӧ!» — решитіс Онни.
Пузыренько ньӧжйӧник тувкнитіс сылы бокас.
Онни дрӧгнитіс.
— О, повзин! — чуймис Пузыренько да пуксис сы дінӧ матӧджык. — Мыйла тэ сэтшӧм жугыль? — мелі гӧлӧсӧн юаліс Пузыренько.
Онни зумыша чӧв оліс
— Мый тэныд колӧ? — зілис тӧдмавны сылысь кыпыд ёртыс.
— Колӧ, медым тэ эн кӧвъясь ме дінӧ, — вочавидзис Онни.
— Ёртъяс, ті аддзылінныд али эн татшӧм йӧйсӧ, — ӧбидитчис Пузыренько. — Сійӧ да сылӧн Дикыс ӧні нималӧны став свет пасьталаыс, а сійӧ...
Кыпыд оласнога Пузыренько радейтіс стрӧг да серьёзнӧй Онни Лумимиези ёртӧс.
Сійӧ кӧсйис лоны сы кодьӧн жӧ да неуна — дзик неуна — вежаліс сы славалы.
Дозорӧ мӧдӧдчигӧн Пузыренько да сылӧн ёртыс радлісны омӧль поводдялы: гашкӧ, талун найӧ кутасны граница вомӧн вуджысь нарушительӧс.
Нарушительяс векджык зільӧны вуджны граница вомӧн бушкола, турӧб поводдя дырйи.
Сэки еджыд халатъясныс налӧн лоӧны пӧшти ӧткодьӧсь гартчысь лымйыскӧд.
Медым казявны найӧс, колӧ зэв ёсь син.
Но и тайӧ пӧрйӧ Пузыренько да сылӧн ёртыс воисны заставаӧ нарушительястӧг.
— И кытчӧ найӧ воштысисны? — шензис Пузыренько. — Гашкӧ, найӧ тӧдӧны, мый ме дозорын, и полӧны? — юавліс сійӧ аслас напарниклысь.
Мӧдыс шогпырысь лэптыштлывліс пельпомъяссӧ.
— Ог ме ло Пузыренькоӧн, ог кӧ кут нарушительясӧс.
— Кутан кӧ — кут чорыдджыка, а то пышъяс! — сьӧлӧмсяньыс сералісны ёртъясыс.
— Оз, меысь оз пышйы, ме ӧд зэв тэрыба котрала, — ставнысӧ эскӧдліс украинец.
Онни вештіс улӧссӧ да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Дзик ӧдзӧс дорас нин сійӧ паныдасис Андреев ёрткӧд.
— Бур рыт, ёртъяс, — здоровайтчис боецъяскӧд заставаса начальник.
— Бур рыт, — сувтісны да чолӧмалӧм вылӧ вочавидзисны боецъяс.
— Пукалӧй, шойччӧй, ёртъяс!
Андреев дінӧ матыстчис отделениеса командир Фёдоров да, бокын сулалысь Онни вылӧ синпӧвнас видзӧдігтыр, гусьӧник висьталіс сы йылысь, мый проводник Онни войяснас узьӧ омӧля, нервничайтӧ.
— Ачыс мучитчӧ дай понсӧ нинӧмӧдз вайӧдіс.
— А ми ӧні сійӧс понйыскӧд мӧдӧдам ӧти местаӧ.
Мед гажӧдчыштасны, — нюмъялігтыр шуис Андреев ёрт да видзӧдліс Онни вылӧ.
Онни сувтіс, кыдзи колӧ вӧлі сувтны военнӧй дисциплина правилӧяс серти:
— Разрешитӧй висьтавны, начальник ёрт.
— Висьталӧй.
— Ме вӧлі муна тіян ордӧ.
Разрешитӧй мунны дозорӧ.
— Ог разрешит, — стрӧга шуис Андреев.
Онни видзӧдліс сы вылӧ кевмысянаа.
Но начальник эз казяв либӧ эз кӧсйы казявны сылысь видзӧдлӧмсӧ.
Сэсся Андреев шыасис боецъяс дорӧ:
— Ёртъяс, эн на кӧ вунӧдӧй, ми пӧлучитлім подшефнӧй челядьсянь письмӧ...
Вот мый, — водзӧ висьталіс Андреев, — челядь корӧны тіянӧс ас орданыс гӧститны, ёлка вылӧ, но торйӧн нин ёна найӧ кӧсйӧны тӧдмасьны миян Онникӧд да Дикыскӧд.
Мый та вылӧ висьталан, Онни ёрт?
Онни чӧв оліс.
— Зэв бур, медым обязательнӧ мунас! — шуис отделениеса командир Фёдоров.
— Колӧ мунны, а то челядь ӧбидитчасны, — шуисны боецъяс.
— Сідзкӧ, аски квайт час асывсянь ті, Лумимиези ёрт, босьтанныд увольнительнӧй да мунанныд ёлка вылӧ.
— Кывза, начальник ёрт! — вочавидзис Онни, котшнитіс каблукъяснас да бергӧдчис, медым мунны.
— Энлы, — сувтӧдіс сійӧс Андреев да стрӧг гӧлӧсӧн шуис: — Кор мунанныд гӧститны челядь ордӧ, приказывайта тіянлы лоны долыдджык чужӧмаӧн.
Кӧть нин удждылӧй Пузыреньколысь.
Украинец чужӧмтырнас нюммуніс.
Андреев гӧлӧсын кыліс сэтшӧм добродушнӧй шмонитӧм, а читкыртӧм синъясыс сэтшӧм гажаа сералісны, мый Онни ас кӧсйытӧгыс нюмъёвтіс.
— Но вот, тадзи бурджык, — шуис Андреев ёрт да муніс отделениеса командиркӧд ӧтлаын.
Боецъяс кутісны гораа сёрнитны, волнуйтчыны:
— Коді нӧ гӧститны ветлывлӧ тыртӧг?
— Да ещӧ ёлка вылӧ!
— Да ещӧ Выль во рытӧ!
Праздник водзвылас пограничникъяс пӧлучитісны тӧдсаяссяньныс да тӧдтӧм йӧзсянь письмӧяс, посылкаяс да уна мукӧдтор, коді петкӧдлӧ на вӧсна йӧзлысь тӧждысьӧмсӧ.
Быдӧнлӧн вӧліны юмов да чӧскыдторъяс, мича книгаяс, виччысьтӧм пӧдаркияс.
Быд пограничник окотапырысь вайис медбурторсӧ, мый сылӧн вӧлі.
Пӧдарки чукӧрмис уна.
Боецъяс ӧкуратнӧя ставсӧ тэчисны нопъяс Оннилы, коді кыдзсюрӧ вочавидзліс ёртъясыслӧн шмонитӧм вылӧ.
Август тӧлысся событие бӧрын, кор Онни вӧчис ассьыс подвигсӧ, СССР-лӧн быд помсянь кутісны воавны письмӧяс да посылкаяс.
Гижисны быдӧн: челядь, старикъяс, нывбабаяс, рабочӧйяс, профессоръяс, колхозникъяс, тӧдсаяс и тӧдтӧмъяс.
Быд письмӧ, быд посылка переживайтіс заставаса коллектив дзоньнас.
Первой посылкасӧ Онни пӧлучитіс Москваысь, Новиковъяс семьясянь.
Посылка вылас вӧлі татшӧм адрес: «Карелия, Н-скӧй застава, Герой Онни Лумимиези ёртлы да сылӧн Дикыслы».
Кор посылкасӧ сетісны Оннилы, занятиеясысь прӧст став пограничникъяс кытшалісны сійӧс да отсалісны сылы восьтны неыджыд фанернӧй ящиксӧ.
Медбӧрын чуктӧдісны вевтсӧ.
Ящик пытшкас медвылын чистӧй еджыд бумага улӧ вӧлі кисьтӧма кос печенье.
А печенье пытшкысь чурвидзисны кык ичӧтик розӧвӧй кок.
Шмонитігтыр да сералігтыр пограничникъяс ректісны пызан вылӧ печенье, кампет, бисерӧн мичмӧдӧм важся табак кӧшель, папирос да пасьтӧм ыджыд акань.
— Акань! — акнитісны пограничникъяс.
— Но, Онни, ӧні тэныд дозорад оз ло гажтӧм! — вак-вакӧн сералісны ёртъясыс.
Онни сераліс неуна яндысигтыр.
Акань кынӧм вылын вӧлі шӧртӧн кӧрталӧм записка.
Арифметикаысь нетшыштӧм лист вылӧ челядь почеркӧн вӧлі гижӧма:
«Онни ёрт!
Ми зэв ёна тэрмасям.
Полам, мый вевтсӧ тувъяласны...
Люська ыстӧ тіянлы октябрскӧй привет да ассьыс Петькасӧ.
Ме сылы сёысь шулі: онӧ кутӧй ті сыкӧд ворсны, сы вӧсна мый ті Герой.
А сійӧ бӧрдӧ да шуӧ: «Кутас!»
Кутшӧм тешкодь!
Ладнӧ нин...
Пионерскӧй приветӧн Серёжа Новиков.
Ящик пытшкӧссӧ вевттьӧм бумага вылас сійӧ жӧ почеркӧн вӧлі гижӧма:
«Папиросыс папасянь да месянь.
Юмовторйыс — мамасянь.
Табак кӧшельыс — бабушкасянь.
Тайӧ дедушкалӧн на вӧлӧма».
Кыдзи и век, Онни гӧститӧдіс ёртъяссӧ чӧскыдторъяснас.
Дик зэв ӧдйӧ кажгис-сёйис ыстӧм печеньелысь ассьыс пайсӧ.
А Петькаӧс Онни пуксьӧдіс аслас ичӧтик пызан вылӧ.
Эз вӧв лӧсьыд сӧмын сійӧ, мый Петька воис пасьтӧг да кӧмтӧг.
Та вӧсна ӧти пограничник пуктіс Петькалы юрас важ шлем.
Сідзи тайӧ шлемнас сійӧ и пукаліс, видзӧдіс сы увсянь, быттьӧ ыджыд палаткасянь.
— А кодлы нӧ тэ колян ассьыд детинкатӧ? — бара кӧвъясис Онни дінӧ Пузыренько.
Онни босьтіс пызан вылысь пасьтӧм аканьсӧ да сюйис пӧдарки тыра мешӧкӧ:
— Сьӧрысь босьта...
Медым оз ло гажтӧм...
XV глава
ВИЧЧЫСЬТӦМ ВСТРЕЧА
Асывнас водз Онни вердіс понсӧ да завтракайтіс ачыс.
Пӧвар Ионыч сылы мешӧкас пуктіс ещӧ еджыд нянь да жаритӧм яй тор:
— Ветлыштанныд — кынӧмныд сюмалас.
Проводник лэдзис вольерысь Дикӧс, но мукӧддырся моз эз босьт сійӧс домӧд йылӧ.
— Кок бердӧ! — дженьыдика шуис понйыслы сійӧ да сувтіс лыжи вылӧ.
Дик окотапырысь вӧчис сылысь тшӧктӧмсӧ да пыр котӧртіс сыкӧд орччӧн, кок дорас.
Первойсӧ мунны вӧлі кокни.
Заставасянь комендатураӧдз вӧла туйыс бура южмӧма, а туй ӧтар-мӧдар боктіыс кыссисны важ лыжняяс.
Проводник да пон кызь километрсӧ мунісны ӧти здукӧн.
Найӧ эз ёна мудзны, сы вӧсна мый проводник муніс тэрмасьтӧг.
Сӧмын сылысь шлем дорсӧ чужӧм гӧгӧрыс быгӧртіс лолалӧмсьыс гыӧр, а пӧшти дзик сьӧд гӧна Дик — дзормис.
Комендатураын Онни шонтысис чайӧн да шойччыштіс.
Дик эз вошты кадсӧ, сійӧ бура весаліс аслас кокъясысь лымсӧ.
Чай юӧм бӧрын найӧ бара петісны туйӧ да минута мысти саялісны вӧрӧ.
Ӧні муннысӧ лои тӧдчымӧн сьӧкыдджык.
Ковмис писькӧдны выль лыжня да чукльӧдлыны пуяс пӧвстті.
Дик кынӧмӧдзыс вӧйласис небыд лымъяс.
— Мун ме бӧрся! — тшӧктіс сылы проводник.
Пон пыр жӧ муніс индӧм местаӧ.
Котӧртны лои кокньыдджык.
Тӧлка животнӧй зілис тувччавны лыжня вылӧ.
Но чукыльясын пон бара вӧйласис лымйӧ.
Тайӧ мудзтӧдіс сійӧс.
Онни мудзис жӧ да кутіс мунны надзӧнджык.
Тайӧ местаясыс сылы вӧліны тӧдтӧмӧсь.
Но Онни эз пов вошӧмысь.
Сійӧ тӧдіс вӧрсӧ да муніс увереннӧя асыв-лунвывлань.
Онни Лумимиези быдмис вӧрын, та вӧсна сылы эз ковмывлы видзӧдлывлыны шуйга киас крепитӧм компас вылӧ.
Кодарлань вӧлі колӧ мунны, сійӧ тӧдіс пуяс серти: пуяслӧн войвывладор бокъясыс вӧліны пӧшти увтӧмӧсь, а лунвывладор бокъясыс вӧліны сук увъяӧсь.
Лэбачлӧн лэбӧм, зверлӧн кок туй, пӧрӧдӧм пу отсалісны сылы мунны сук вӧр пӧвсттіыс.
Но медся бур компасӧн вӧлі, дерт, шонді.
Талун шондіыс Оннилы эз во сьӧлӧм вылас.
Быттьӧ би гӧрд шар, сійӧ быгыльтчыліс кымӧръяс сайӧ. Сэні, йӧв рӧма руд масса саяс, сійӧ сявмунлі-югдӧдліс небеса дорсӧ, мичмӧдіс сійӧс зарни да пурпурнӧй рӧмъясӧн.
Онниӧс беспокоитіс ичӧтик руд кымӧр, кодӧс гӧрдӧдыштӧма рытъя кыаыс.
Вочасӧн рӧмъясыс пемдісны.
Кӧдзыд вой тӧв шутьлялігтыр котӧртіс вӧрті.
Кутісны тшынавны лым толаяс.
«Лоас турӧб», — думыштіс Онни.
Кӧдзыд тӧвсьыс ыджыд пу сайӧ сайӧдчӧм бӧрын сійӧ пӧрччис мыш вывсьыс мешӧксӧ, перйис нянь да яй.
Первой вердіс понсӧ, а сэсся нин сёйыштіс ачыс.
Сёйӧм бӧрын сійӧ ёнджыка зэлӧдіс тасмасӧ да лӧсьӧдыштіс наган кобурасӧ.
Пӧдарки тыра мешӧксӧ топыда кӧрталіс да волысаліс мышкас.
Сэсся пыдӧджык сюйис шлемсӧ да лӧсьӧдчис мунны водзӧ.
Но Диклӧн асьсӧ кутӧмыс заставитіс проводникӧс кольччыны важинас да кутны понсӧ домӧдтіыс.
Дик чошкӧдіс пельяссӧ да ньӧжйӧник эргис.
Онни кутіс сюся кывзыны да видзӧдны.
Немвиччысьтӧг водзладорас, пуяс костӧд, вуджӧртліс да бӧр воши мортлӧн мыгӧр.
Понйыс нетшкысис домӧд йывсьыс.
— Фу-фу... — ӧлӧдіс сійӧс проводник.
Сійӧ зэлыдджыка гартыштіс домӧдсӧ киас, кабурасьыс кыскис нагансӧ да, ӧти пу дорсянь мӧд пу дорӧ мунігмоз, медбӧрын сувтіс выль лыжня вылӧ, кодӧс вӧчӧма тӧдтӧм морт.
Онни тӧдіс, мый сійӧ ӧні границасянь ылынкодь, но пограничнӧй зонаын.
Проводник да сылӧн понйыс, кодъяс бура тӧдісны ассьыныс уджнысӧ, эз дӧверяйтлыны некодлы.
Гашкӧ, тайӧ и эз вӧв лёк морт, а вӧлі ас морт,
но тайӧс колӧ тӧдмавны.
Онни шытӧг исковтіс дась вӧчӧм лыжня кузя. Лыжня чукыльтанінысь ас водзладорсьыс сійӧ аддзис мортӧс да муртса эз серӧкты гораа.
Сылань жӧ, кодарлань муніс и Онни, восьлаліс сы кодь жӧ пограничник, сӧмын мыш саяс мешӧкыс вӧлі ичӧтджык Оннилӧн дорысь.
«Тыдалӧ, гӧститны жӧ лэдзӧмаӧсь», — шпыньмуніс Онни да, нюмъялігтыр, решитіс гусьӧник вӧтӧдны ёртсӧ, медым мунны ӧтлаын.
Ӧтлаад гажаджык.
Час сійӧс чукӧстас.
Но Дик кутіс асьсӧ зэв тешкодя.
Сійӧ нетшкысис домӧд йывсьыс да дась вӧлі уськӧдчыны тайӧ мортыс вылӧ.
Понлӧн лёкалӧмыс шызьӧдіс проводникӧс.
Сійӧ думыштіс да эз чукӧст водзын мунысьӧс.
Онни муніс сы бӧрся да сюся видзӧдіс, кутшӧм пелька да видзчысьӧмӧн сійӧ восьлаліс.
Да, мортыс муніс вывті видзчысигтыр.
«А ме вылӧ кӧ видзӧдлыны бокисянь? — думыштіс Онни. — Навернӧ, сы моз жӧ муна...»
Но мунысьлӧн мышкыс, балябӧжыс, мунан ногыс да юрсӧ бергӧдан ногыс Оннилы кажитчисны зэв тӧдсаӧн.
«Кытысь ме сійӧс аддзылі?
Мыйла ме сійӧс тӧда?» — мыйвынысь зілис уськӧдны тӧдвылас Онни да дугдывтӧг видзӧдіс тӧдтӧм морт мыш вылӧ.
Мӧдыс быттьӧкӧ казяліс видзӧдӧмсӧ да бергӧдчис.
Здук кежлӧ найӧ паныдасьлісны синъяснаныс.
— Фасс! — лёкысь горӧдіс Онни да лэдзис Дикӧс.
Зэв ёна ярмӧм Дик гырыся чеччалігтыр уськӧдчис водзӧ, враг вылӧ.
Диверсант — тайӧ вӧлі сійӧ, буретш сійӧ, кодӧс некыдзи эз вермыны кутны — чеччыштіс пу сайӧ да метитчис лыйны понлы.
Сыысь водзджык вевъяліс пограничник.
Грымӧбтіс лыйӧм шы.
Пуляыс веськалі диверсантлы киас, и оружиеыс уси.
Ӧтчыд, кыкысь чеччыштӧм — и пон кватитас сійӧс.
«Босьтны ловйӧн!» — помнитӧ Онни заставаса начальниклысь приказсӧ.
Сійӧ, сьӧкыда лолалігтыр, котӧртӧ ӧти пусянь мӧд пу дорӧ да матыстчӧ диверсант дінӧ.
— Сдайтчы!
Лэпты киястӧ! — горӧдӧ Онни.
— Сдайтча!..
Киыс тэрыба лыбліс вывлань...
И граната, кодӧс шыбитіс диверсант, швачкысис Оннисянь медматын сулалысь пуӧ.
Пӧрӧм пуясӧ сибдӧм лыжиыс да джуджыд лымйыс мешайтісны Оннилы чеччыштны бокӧ.
Сійӧ падмыштіс...
Зэв гора взрыв юковтіс вӧрсӧ.
Лым бус, пожӧм лыс да чегъяссьӧм увъяс качисны пу йывъяслань.
Кор ставыс разаліс, лым вылас коли лымнас джынвыйӧ тыртӧм куйлысь Лумимиези.
Вирӧн ойдӧм понйыс никсігтырйи кыссис сы дінӧ.
Дик тӧдіс: сылы колӧ вӧтчыны враг бӧрся да, кӧть мед мый, суӧдны сійӧс.
Но сылӧн проводникыс Онни, сійӧ, кодлы дӧверитіс Дик ассьыс пон сьӧлӧмсӧ, ассьыс волясӧ, куйлӧ вӧрзьӧдчывтӧг, и эновтны сійӧс некыдзи оз позь.
Дик нюлыштіс проводниклысь сійӧс тыртысь лымйыс кодь жӧ кельыд чужӧмсӧ.
Онни муртса кывмӧн вашнитіс ӧти кыв:
— Фасс!
И ранитчӧм Дик муніс враг кок туй кузя.
XVI глава
ПӦРЫСЬ ТИККАЛӦН ВӦРАЛӦМ
Вӧлі дзик пемыд на, кор Тикка садьмис аслас ичӧтик керкаын.
Сійӧ чеччис, ломтіс пач да пузьӧдіс чай.
Чай юӧм бӧрын Тикка мыськаліс тасьті-паньяс, кыдз пу корӧсьӧн чышкис джоджсӧ да кутіс лӧсьӧдчыны мунны вӧрӧ, ёлкала.
Кучик чуби пыдди кӧмаліс валеги.
Тиккалӧн тӧлын новлан паськӧмнас вӧлі: шоныд ватнӧй гач, важиник ыж ку пась, гӧна шапка.
Пась вывтіыс сійӧ вӧнясис вурунысь кыӧм важ шарпӧн, а черсӧ сюйис вӧнь костас коскас.
Дзик мунӧм водзвылас нин сійӧ думыштіс:
«Гашкӧ, сьӧрысь ружьеӧс босьтны да?
Ветлӧдлышта, оз-ӧ сюр ур либӧ сьӧла...»
Тикка босьтіс пельӧсысь ружье.
Тиккалӧн ружьеыс аслыссяма: дженьыд ствола, зэв ыджыд курока да ас вӧчӧм ложаа, кодъясӧс йитлӧма ӧта-мӧдыскӧд кутшӧмкӧ кӧрт торъясӧн, кӧрт тувъясӧн да кӧвпомъясӧн.
Сыысь лыйсьыны позьӧ ас вӧчӧм посньыдик пуляясӧн.
Пуляяссӧ Тикка вӧчалӧ ачыс.
Медым метитчыны тайӧ ружьеысь, сійӧс колӧ пуктыны вожка вылӧ.
Сӧмын та бӧрын позьӧ инмыны пасӧ.
Вӧрысь некор Тикка оз волывлы тыртӧг.
Посёлокын сійӧс лыддисны бур вӧралысьӧн.
Но быдӧн шензисны, кыдзи сійӧ вӧдитчис тайӧ ружьенас.
Кажитчӧ вӧлі, мый ӧтчыд кӧ сыысь лыйны, сійӧ пасьмунӧ торпыригӧдз.
Тикка видлаліс гӧгӧрбок ассьыс ружьесӧ, кепысьнас чышкыштіс сьӧдасьӧм ствол вывсьыс буссӧ, пӧльыштіс стволас.
Ружье весалӧм та вылын помасис.
— Абу мича ружьеыс, а бур, — шуис Тикка да волысаліс сійӧс пельпом саяс.
Сэсся Тикка нопъясис.
Сэтчӧ пуктіс пуляяс тыра ичӧтик мешӧк, нянь да истӧг.
Дзикӧдз лӧсьӧдчӧм бӧрын Тикка петіс керкасьыс.
Восьса ӧдзӧсӧд сы бӧрся чепӧсйис-петіс да кымӧр моз кутіс гартчыны шоныд воздух.
Ассьыс вӧралан лыжисӧ кӧмалігкості Тиккалӧн синлысъясыс да тошкыс едждӧдісны.
Кӧдзыдыс гусьӧникӧн сибӧдчис да доймытӧдз чепӧльтіс нырсӧ.
— Ак, — нырсӧ кӧрлӧдлыштіс Тикка, — кӧдзыдкодь вӧлӧма!
Тикка сувтіс лыжи вылӧ да петіс туйӧ.
Джуджыд лым тыртӧма туйсӧ да лыжи трӧпаяссӧ.
Вӧрыс заводитчис пыр жӧ, туй сайсяньыс.
Сьӧкыд вӧлі мунны вӧрті весиг сэтшӧм бур лыжниклы, кутшӧмӧн вӧлі Тикка.
Вӧрыс вӧлі мойдын кодь. Вӧралысьӧс сійӧ встречайтіс чӧв-лӧньӧн.
Некӧн оз кыв весиг ни ӧти шы.
Уръяс эз чеччавны пуысь пуӧ.
Найӧ тупыльтчӧмаӧсь шоныд ёкмыльӧ да вугралӧны асланыс позъясын.
Кӧдзыдысла вугралігтыр найӧ сюся кывзысисны быд шыӧ.
И эз сӧмын урлӧн сьӧлӧмыс кут тіпкыны полӧмысла, кор вӧрӧ воис морт.
Вӧрын олысьяс тӧдӧны, мый вӧрӧ кӧ воис морт — тайӧ век зэв опаснӧ либӧ вермасны лоны ыджыд неприятностьяс.
Аслас олӧм чӧжӧн Тикка кыйис уна урӧс.
Сійӧ тӧдіс пушыд гӧна ичӧтик зверлысь став пӧвадкияссӧ да унапӧлӧс признакъяс серти водзвыв вермис висьтавны, лоӧ-ӧ удачнӧйӧн ур кыйӧмыс тайӧ воас.
Таво урыс, колӧ чайтны, лоӧ уна.
Тикка помнитіс, мый кольӧм тӧвнас артмис уна пожӧм да коз пу коль.
Сылы и водзті сюрлывлісны урӧн килльӧм кольясыс.
Ӧні ӧткымын пуяс улын, лым вылас, тыдаліс зэв уна коз пу кӧйдыс кыш.
Сідзкӧ, тані эм ур поз.
Тикка матыстчис пу дінӧ да беддьӧн клёнӧдыштіс пуас, но урыс эз мыччысьлы аслас позйысь.
«Клёнӧд, клёнӧд, а ме ог пет», — тӧдӧмысь, мӧвпаліс ур да пыдӧджык дзебсис аслас шоныд позйӧ.
Важ кадӧ, революцияӧдз, Тикка вӧчлывліс зэв прӧстӧя: клёнӧдӧм бӧрын кӧ урыс эз мыччысьлы, Тикка пӧрӧдліс пусӧ.
Пу пӧрӧм бӧрын повзьӧм ур чепӧсйыліс позсьыс, и вӧралысь виліс сійӧс.
А кор урлы первойсӧ удайтчыліс спаситчыны, да сійӧ ньӧв моз чеччаліс пуысь пуӧ, вӧралысь вӧтчыліс сы бӧрся да немжалиттӧг пӧрӧдавліс и мукӧд пуяссӧ.
Найӧ кольлісны вӧрӧ да сісьмылісны.
Ӧні тадзи вӧчны оз позь — настӧящӧй кӧзяинъяс тадзи оз вӧчны.
Тикка дыр клёнӧдіс бедьнас пуӧ, но ур эз мыччысь.
Вывті нин вӧлі кӧдзыд...
Тиккалы тӧдвылас уси ӧти татшӧм кӧдзыд тӧв.
Йӧзыс корсисны эз сэтшӧма уръяссӧ, кутшӧма наӧн вӧчӧм запасъяссӧ: ӧрешки, кос ягӧд, тшакъяс да вужъяс.
Тайӧ вӧлі гражданскӧй война дырйи, 1921 воын.
Пемыд вӧръяс да прӧйдитны позьтӧм нюръяс сайӧ вошӧм карельскӧй сиктъяс тшыгъялісны.
Карелияын ас нянь некор эз тырмыв.
А тайӧ разруха воясас тшыгъяліс Сӧветскӧй Союзыс ставнас.
Нянь тыра транспортъяс, кодъясӧс том республикалы зэв сьӧкыдпырысь удайтчыліс дасьтыны, эз вермывны воны Карелияса ылі вӧръясӧдз.
Белофиннъяслӧн бандаясыс найӧс грабитлісны туй вылас на.
Йӧзсӧ виавлісны, а няньсӧ нулісны Финляндияӧ.
А нунысӧ кӧ эз удайтчыв, кӧйдыснас да пызьнас вердлісны вӧвъяснысӧ.
Карелияса крестьяна кульлісны пу кырсь, излісны сійӧс, пожнавлісны да пӧжавлісны сӧчӧнъяс.
Найӧ вӧліны пожӧм сир кӧраӧсь.
Тшыгъялӧм вӧсна верстьӧ йӧзыс пыктавлісны, а челядь кулалісны.
Тиккалӧн сідзжӧ быри пызьыс.
Сылӧн ичӧтик пиыс эз вермы сёйны пожӧм пу кырсьысь сӧчӧнъяс, кодъясӧс пӧжавліс мамыс.
Гортын кольыштіс сӧмын солавтӧм чери да ягӧд: мырпом да турипув.
Тиккалы дум вылас уси аслас вӧралан запасъясыс.
Кольӧм во на аслас вӧралан керкаас, коді сулаліс сьӧд вӧр шӧрын, сійӧ кольыштліс неуна сукар, анькытш, шыдӧс да сов.
Медым спаситны тшыглы кулӧмысь ассьыс ичӧт писӧ да вердыштны омӧля сёйӧмла дзикӧдз слабмӧм мамсӧ, нелямын градуса со татшӧм кӧдзыд дырйи, тревожнӧй кадӧ Тикка мӧдӧдчис вӧрӧ.
Ассьыс став запасъяссӧ сійӧ аддзис дзоньӧн.
Ни зверь, ни морт абу вӧрзьӧдӧмаӧсь вӧралысьлысь этшаник сёянсӧ.
Шуда Тикка нимкодясис. Сійӧ ставсӧ босьтіс да тэрмасигтыр бӧр лэччис гортас, семьяыс дінӧ.
Но аслас керкаыс лыдди сійӧ аддзис сӧмын пӧим да сэрапомъяс.
— Тэнад гӧтырыд да пиыд пышйисны лахтарьясысь вӧрӧ... а гашкӧ, найӧс нуӧдісны Финляндияӧ.
Ми найӧс сэсся эгӧ аддзылӧй... — висьталіс сылы соседкаыс, пӧрысь Яковлевна.
Тикка бергӧдчис да бӧр муніс вӧрӧ.
Но шогыд кӧ нин пырас керкаад, бурӧн он мын сыысь.
Вӧрын Тикка паныдасис партизанскӧй отрядкӧд.
И найӧ висьталісны, мый сылӧн ыджыдджык пиыс, Пекко, кулӧма.
— Тэнад пиыд пӧгибнитіс, кыдзи герой, — шуисны партизанъяс да пӧрччисны шапкаяснысӧ.
Тикка кольччис партизанскӧй отрядӧ.
Сылӧн важиник ружьеыс эз омӧля служит Сӧветскӧй Карелияӧс белофиннъясысь мездан делӧлы.
Гражданскӧй война помасьӧм бӧрын партизанъяс бӧр муналісны гортаныс, семьяясныс дінӧ.
Тикка коли ӧтнасӧн.
Коли дас вит во, но Тикка оз вермы вунӧдны тайӧ шуштӧм восӧ.
— Проклятӧй лахтарьяс! — вомгорулас шуалӧ сійӧ.
Синваыс визувтӧ старик чужӧм кузя, кынмӧ лэбигас да, быттьӧ сикӧтш моль, усьӧ лым вылӧ...
Вӧрӧ пыдӧджык пыригӧн Тикка аддзис вӧрса кӧзяинлысь — ошлысь гу.
Тӧв кежлӧ ошкыс водӧма пӧрӧм пу вужъяс дорын артмӧм гуӧ.
Гу розьысь кайис ру.
Колӧ висьтавны, мый ошкӧс весьшӧрӧ шуӧны вӧрса кӧзяинӧн.
Сійӧ лёкиник кӧзяин, вӧрса вредитель.
Тулысын ош сёйӧ том ловпу гаръяс да тайӧн бырӧдӧ быдса расъяс.
Кульӧ кырсьсӧ том козъяслысь, лэчталӧ ассьыс гыжъяссӧ гырысь пу стволъясӧ да тайӧн найӧс зэв ёна дойдалӧ.
Сылы кӧ окота лоӧ чӧсмасьыштны пелысьӧн, кусыньтӧ му бердӧ пусӧ ставнас да чегӧ.
Пуркӧшитӧ-разӧдӧ кодзувкот каръяс.
Ӧбидиталӧ вӧрса олысьясӧс.
Кортӧг локтас гӧститны, грабитас став запасъяссӧ да, удайтчас кӧ, оз яндысь закуситны и кӧзяеванас.
Веськыда кӧ шуны, кутӧ асьсӧ оз зэв лӧсьыда.
Но тӧлын — мӧд делӧ.
Сэтшӧм лӧсьыд вугравны шоныдінад!
Мишка нинӧмысь оз шогсьы.
Сійӧ ньӧти оз кыв, либӧ кӧсйӧ петкӧдлыны, быттьӧ оз кыв, кыдзи посни зверьяс пыралӧны сы гуӧ.
Тайӧ зверьясыс гусьӧник кыскалӧны сылысь гӧнсӧ асланыс позъясӧ.
Найӧ зэв ёна полӧны.
Но ӧд кутшӧм лоӧ лӧсьыд шоныд позъяд!
Ош ньӧти оз жалит гӧнсӧ: «пӧжалуйста...»
А вот морт кӧ локтас — делӧыс серьёзнӧй.
Мишенька некор эз ӧткажитчыв свежӧй яйысь да, паныдасяс кӧ вӧвкӧд либӧ мӧскӧд, косявлас сійӧс.
Та вӧсна морткӧд сійӧ важысянь нин эз лӧсявлы.
И локтас кӧ нин мортыд ош дінад, дас кымын гӧннад он мын.
Мортлы обязательнӧ колӧ босьтны став гӧнсӧ куыскӧд да яйыскӧд тшӧтш.
Петкӧдчыны морт син улӧ вӧлі дзик нинӧмла.
Тикка пондыліс вӧтлыны зверӧс, но мишка пыдӧджык водіс гуас да некыдзи эз кӧсйы петны.
Тиккалӧн друг кутіс сідз жӧ зэв ёна локны унмыс.
Мыйвынсьыс сійӧ пыркнитіс унзільсӧ да мӧдӧдчис водзӧ.
Тикка аддзис йӧралысь гырысь кок туй да друг дрӧгнитіс.
Унзільыс воши.
Кутіс мунны видзчысьӧмӧн да пелькджыка.
Сійӧс босьтіс вӧралысьлӧн азарт.
Тикка копыртчис да дыр видзӧдіс кок туйсӧ.
Тикка тӧдіс, мый сӧветскӧй власть запретитіс кыйны йӧраясӧс.
Но сійӧ эз и думайт вины йӧрасӧ.
Пӧрысь вӧралысьлы вӧлі окота сӧмын кыйӧдны да видзӧдлыны шоча паныдасьлысь тайӧ зверсӧ.
Тикка вӧлі тӧдӧ, мый джуджыд лымйӧд йӧраыс ылӧдз оз мун: сьӧкыд зверь вӧйласьӧ сэтчӧ муӧдзыс.
Тикка муніс йӧра кок туй кузя.
А со и йӧра оланін...
Неыджыд рас, кӧні быдмисны кыдз пу сора ловпуяс, вӧлі дзик коньӧр кодь: йирӧм пу йывъяс, чегъялӧм увъяс, пу стволъяс вылын, кытысь йирӧмаӧсь кырсьсӧ, тӧдчӧны йӧралӧн ӧжын сяма пинь туйясыс.
Уна пу вӧлі пӧрӧдӧма.
Найӧ дзикӧдз косьмӧмаӧсь.
Сук вӧр шӧрысь Тикка аддзис зверлысь куйланінсӧ, кӧні сійӧ куйлӧма неважӧн на.
Но ачыс йӧраыс места вылас эз вӧв.
Тикка муніс сук вӧрті йӧра трӧпа кузя да петіс джынвыйӧ кынмӧм водопад дорӧ.
Скалаясӧ зурасьысь быгъя ваыс кынмӧма визувтігас.
Сӧмын сійӧ ӧні абу нин сэтшӧм сӧдз да югыд, а мрамор кодь еджыд.
Тӧвся лэччысь шонді югӧрыс инмӧдчис йиясӧ, быттьӧ кӧдзыд би, и ӧти здук кежлӧ водопадъясыс да лымйыс дзирдыштлісны да лолісны зэв мича гӧрдов рӧмаӧсь.
Весиг Тикка, кодлы вӧлі веськодь природалӧн мичлуныс, кутіс любуйтчыны аддзӧмторнас.
Шойччигмозыс сійӧ перъяліс тошсьыс йинёньяс да шыбитіс.
Зилькнитіс муртса кывмӧн шы.
И пырысьтӧм-пыр кутіс кывны увъяслӧн трачкакылӧм шыыс да повзьӧм йӧралӧн кок шыыс.
— Вот йӧйыд! — горзіс Тикка пышйысь йӧралы. — Ме тэнӧ ог вӧрзьӧд!
Но йӧра котӧртіс водзӧ.
Сійӧ некодлы эз эскы.
Тикка ещӧ ветлӧдлыштіс на вӧрӧд да вевъяліс кыйны некымын ур, кык дозмӧр да дас кымын сьӧла.
Кад нин вӧлі бӧр мунны гортӧ.
Пемдіс, да, уна приметаяс серти, матыстчӧ вӧлі турӧб.
Тиккалы унаысь нин ковмывліс узьмӧдчыны лёк поводдя вӧсна вӧрын.
Тайӧ абу нин сэтшӧм страшнӧ.
Дзебсянін аддзыны зэв кокни.
Сӧмын колӧ корсьны пӧрысь коз пу.
Карелияса вӧръясын эмӧсь сэтшӧм коз пуяс, кодъяслӧн йывъясыс пӧшти дзик кушӧсь, а уліас быдмӧны сук лапъяс.
Уна лым вӧснаыс найӧ ӧшӧдчӧмаӧсь увлань да артмӧдӧмаӧсь чом, а медся улыс лапъясыс инмӧмаӧсь муас.
Колӧ сӧмын черӧн вӧчны тайӧ чомъяс пыранін, — и юрсюянін дась.
Уліас, лапъяс улын, век кос.
Вод да узь.
Аслыссяма лыйӧм шы юковтіс вӧрсӧ.
Шыыс вӧлі зэв гора да дзик взрыв кодь, быттьӧкӧ ӧтпырйӧ лыйисны дасӧн.
Тикка сувтіс да кутіс мӧвпавны.
Гашкӧ, тайӧ лыйисны кутшӧмкӧ выльпӧлӧс, аслыссикас ружьеысь?
Эмӧсь сэтшӧм вӧралан ружьеяс — штуцеръяс.
Но тайӧ вӧлі тӧдчымӧн гораджык.
А ружьеыс кӧ аслыссикас, коді нӧ вермис лыйнысӧ?
Матігӧгӧрсьыс Тикка тӧдіс став ружьеяссӧ да став вӧралысьяссӧ.
А мый, кодкӧ кӧ виис йӧрасӧ, кодӧс сійӧ лэдзис?
Сылысь йӧрасӧ!
Тайӧс терпитны некыдзи оз позь.
Тикка вунӧдіс гортас бӧр мунӧм йылысь да кокниа, быттьӧ том зон, котӧртіс сылань, кысянь кыліс лыйӧм шыыс.
Йӧра кулӧм йылысь медводз тӧдны кутіс лым кодь еджыд сьӧдбӧж.
Кык лун чӧж сёйтӧм вӧсна да зэв бур нырис вӧсна сійӧ ылісянь кыліс свежӧй, пӧсь вир дук.
Сьӧдбӧж, ас бӧрсяыс бисер кодь посньыдик кок туйяс колялігтыр, котӧрӧн локтіс джуджыд сёнӧ.
Ставнас вирӧссьӧм морт сён пыдӧсас пуртӧн кулис сӧмын на виӧм йӧраӧс.
Сійӧ местасянь воськов дас кымын сайын руаліс йӧралӧн гыркпытшкӧсыс, кодӧс шыбитӧма сійӧ.
Гӧрд синъяса ичӧтик хищнӧй зверь лӧсьӧдчис нин сатшкыны ассьыс посни, ёсь пиньяссӧ гырдӧсь яяс.
Но друг сы дінӧ тувччис морт кок!
Повзьӧмысла сьӧдбӧж кынмис места вылас роя пӧрысь коз пу вуж дорӧ.
Зверлысь лым кодь еджыд пасьсӧ сьӧкыд лои торйӧдны пушыд лымйысь, а джынвыйӧ сьӧд бӧжыс кутіс кажитчыны чегӧм увторйӧн.
Тайӧ вевъяліс воны Тикка.
Сёнысь сійӧ аддзис мортӧс, коді вӧлі копыртчӧма руалысь йӧра туша весьтӧ.
Тиккалӧн сьӧлӧмыс пузис скӧрысла.
— Кыдзи тэ лысьтін вины йӧраӧс?! — горӧдіс Тикка.
Мортыс дрӧгнитіс да бергӧдчис сылань.
— Кондий! — тӧдіс Тикка пышйӧм лесникӧс. — Сувт!
Лыя!
Но сэк кості, кор Тикка лӧсьӧдіс ассьыс ружьесӧ вожка вылӧ, Кондий уськӧдчис сы вылӧ пуртӧн.
XVII глава
КУИМӦН БИПУР ДОРЫН
Оннилы кажитчис, быттьӧкӧ сійӧ пукалӧ восьса пач вом водзын.
Ыпъялӧ би.
Онни кылӧ зэв гырысь пес плакаяслысь трачкакылӧмсӧ да сэтшӧм чӧскыд тшын дук!
Сӧмын ӧти бокыслы зэв жар, а мӧдыслы мыйлакӧ кӧдзыд.
Тайӧ Пузыренько восьтӧма пач пӧдансӧ, а ачыс нюмъялӧ.
— Кӧдзыд, пӧдлав... — вашкӧдӧ Онни. — Пӧдлав ӧдзӧссӧ!
Либӧ энлы, лучшӧ ме ачым пӧдлала...
Но мыйлакӧ Онни оз вермы вӧчны весиг ӧти воськов.
Юрыс кажитчӧ сэтшӧм сьӧкыдӧн...
Юр чашка улас быттьӧ дугдывтӧг клёнӧдӧны уна тысяча ичӧтик мӧлӧтъясӧн, а пеляс кодкӧ пессьӧ да дзизгӧ.
«Ном кузнеча, — думайтӧ Онни да кияснас видлӧ юрсӧ. — Кӧртӧд!
Мыйла?
Сійӧ жӧ мешайтӧ...»
— Оз позь, пиукӧй...
Эн вӧрӧд! — быттьӧ сьӧкыд ун пырысь кылӧ Онни.
Пограничник сьӧкыдпырысь восьтӧ синъяссӧ.
Сы весьтын войвывса югыд небеса.
Вой.
Зэв бура кылӧ ӧгыръяслӧн трачкӧдчӧм.
Тайӧ ноддя *.
Сійӧ сотчӧ рӧвнӧй, жар биӧн.
Тайӧ сысянь татшӧма шоналіс бокыс.
Онни весьтӧ копыртчӧма гӧна шапкаа да тошка олӧма морт.
* Ноддя — ӧта-мӧд вылӧ пуктӧм кражъясысь бипур.
— Садьыд петіс? — меліа юалӧ мортыс, и сы синъясын, кодъяс гӧгӧр вӧліны джуджыд чукыръяс, тыдаліс радлӧм да тӧждысьӧм.
— Коді нӧ тэнӧ тадзсӧ, а? — видзчысьӧмӧн юалӧ сійӧ.
— Враг...
Кыдз тай швачнитас гранатаӧн... — сьӧкыдпырысь висьталіс Онни да пуксис.
Но «ном кузнечаын» сэтшӧма кутісны клёнгыны мӧлӧтъясӧн, мый Онни синъясын пемдыліс.
Сійӧ кутчысис юрас да мӧдіс ымзыны.
Синъяс водзас бара пемыд, и тайӧ сап пемыдас ӧти бӧрся мӧд кыпталӧны би кольчаяс.
Вочасӧн Онни бара воис ас садяс, и сылы тӧдвылас уси ставыс, мый лои.
Паныдасис диверсанткӧд... граната... уси... сэсся лои кӧдзыд.
А сэсся воис ас садяс, муртса сувтіс кок йылас да кутіс мунны.
Юрыс бергӧдчис.
Чужӧм кузяыс визувтіс вир.
Но регыд мысти эбӧсыс быри.
Сійӧ рудзмуніс да пуксис лым вылӧ шойччыштны.
Сы син водзын сёнын тӧдтӧм морт виис джуджыд лым пиӧ вӧйӧм мудзӧм йӧраӧс.
Йӧрасӧ кульӧм бӧрын сійӧ пестіс бипур.
Тайӧ важӧн нин шырсьытӧм да бритчытӧм, вирӧн лякӧссьӧм мортыс кыпӧдіс зывӧктана чувство.
Но Оннилы век жӧ лои долыдджык мортсӧ да бисӧ аддзӧм бӧрын. Пу увъясӧ кутчысялігтыр сійӧ видзчысьӧмӧн муніс сэтчань.
Сэсся воис мӧд вӧралысь, тайӧ старикыс.
Найӧ пиньӧ воисны йӧра вӧснаыс.
И кор эсійӧыс, первойыс, уськӧдчис старик вылӧ пуртӧн, Онни сылы лыйис...
И со ӧні бипур дорын Оннилы паныд пукалӧ тайӧ мортыс.
Сылысь кияссӧ да кокъяссӧ кӧрталӧмаӧсь.
Чужӧмыс дзик синъясӧдзыс тырӧма чорыд сьӧд гӧнӧн, а дзугсьӧм ус да тош пырыс тыдаліс шӧрӧдыс потӧм вомдор.
«Кытысь ме сійӧс аддзылі? Неважӧн аддзылі...
И тайӧ вомдорыс...» — мӧвпалӧ Онни.
Сійӧ мыйвынсьыс зільӧ уськӧдны тӧдвылас, кытысь аддзыліс тайӧ мортсӧ.
И вочасӧн, зэв надзӧник, кӧнкӧ юрвежӧр пыдӧсас чужи аддзылӧмтор: вӧр, вой, зэв ёна зэрӧ, коръяслӧн кышакылӧм да войся пемыдын видзчысьӧмӧн мунысь морт, код бӧрся восьлалісны мукӧдъяс...
Пограничник уськӧдчис лесник дінӧ да кватитіс сійӧс пельпомӧдыс:
— Тэ!
Морт виысь!
Кондий повзьӧмысла шатовмуні.
Сійӧ тӧдіс проводникӧс, кодлы сутшкис пуртӧн август тӧлысся сійӧ вояс...
Видзчысьӧмӧн, кагаӧс моз, Тикка юктӧдӧ друг слабмӧм Онниӧс.
Ичӧтикаӧн ньылышталігтыр Онни юӧ жӧч кружкаысь пӧсь ва.
Жӧч кӧрыс абу чӧскыд, но пӧсь ва — буртор...
— Коді тэ?
Мый тэнад нимыд? — юалӧ Онни лесниклысь.
Кондий зумыша чӧв олӧ.
— Коді сійӧ?
Тэ сійӧс тӧдан? — шыасьӧ Тикка дінӧ раненӧй.
— Кыдзи нӧ ог тӧд!
Тайӧ Кондий.
Миян лесник.
Тэ кӧ эськӧ сылы эн лый, сэні меным и пом воис.
Виис эськӧ, кыдзи эсійӧ пӧрысь йӧрасӧ...
Аттьӧ тэныд, — прӧстӧя шуис Тикка.
— Тайӧ враг, — чорыда висьталіс Онни, коді пыр на скӧрысь видзӧдіс Кондий вылӧ. — Сійӧ отсаліс диверсантъяслы вуджны миян граница вомӧн.
— Но, сідзкӧ, сійӧ кодӧскӧ на пиысь жӧ и паччӧрас дзеблаліс, — увереннӧя шуис Тикка.
— Кутшӧм паччӧрын, кӧні? — тэрыба юаліс Онни.
— Тӧдӧмысь кӧні: ас ордас, вӧр керкаын, — спокойнӧя вочавидзис старик. — А тэ вод, тэныд куйлыны колӧ, — кутыштіс Тикка Онниӧс да, сы весьтӧ копыртчыштӧмӧн, гусьӧник висьталіс паччӧрын куйлысь старука йылысь да Большаков йылысь, Кондийлӧн пышйӧм йылысь да сылӧн бӧръя преступление йылысь, кор сійӧ лёкысла тувъявлӧма экспортнӧй вӧр партияӧ кӧрт тувъяс.
Кондий, синъяссӧ куньӧмӧн, куйліс бипур дорын да вӧчис вид, быттьӧ узьӧ.
Збыльвылас сійӧ сюся кывзіс стариклысь висьталӧмсӧ.
Пӧсь ваысь да бипурсянь воысь кос жарысь Онни шоналіс.
Йирмӧг прӧйдитіс.
Юрас эзджык кут жувгыны.
Юр вежӧрыс мӧдіс бура уджавны.
Ӧні Онни тӧдӧ, кытчӧ вошины сизим морт пӧвстсьыс кыкыс.
Ӧтиыс пукалӧ сы водзын, а мӧдыс, кодкӧд сійӧ талун бара паныдасьліс, мунӧ страна пытшлань.
Дерт, кӧнкӧ сылӧн эм явка — места, квартира.
Оннилы гӧгӧрвоана, мый водзджыксӧ тайӧ явканас вӧлі лесниклӧн керкаыс.
Сійӧ отсаліс диверсантъяслы вуджны граница, и сійӧ жӧ дзебис ас ордас нарушительӧс сійӧ группасьыс, кодӧс Онни да сылӧн Дикыс туялісны да разгромитісны.
Ӧні колӧ тӧдмавны сӧмын ӧтитор: тӧдӧ али оз тайӧ явка эрдӧдӧм йылысь эсійӧ диверсантыс?
Тӧдӧ кӧ, сійӧ мунас кытчӧкӧ мӧдлаӧ;
оз кӧ тӧд, сійӧ локтас воддза явкаас, лесник керкаӧ.
Онни бура юасис стариклысь вӧр керкаӧ мунан туй йылысь.
— Меным колӧ мунны! — Онни сувтіс кок йылас да шатовмуні.
— Тэ нӧ, зонмӧ, йӧймин али мый? — усьӧмсьыс кутыштіс сійӧс Тикка. — Вод!
— Меным колӧ мунны, быть колӧ мунны, — решительнӧя шуис пограничник. — Но менам чегӧма лыжипӧлӧй...
— Босьт менсьым, абу жаль.
Сӧмын эз эськӧ ков тэныд муннытӧ.
Тикка мыччис сылы ассьыс лыжисӧ.
Онни копыртчис, медым лӧсьӧдыштны лыжи кӧвсӧ, и бара муртса эз усь, сы вӧсна мый бергӧдчис юрыс.
Тикка довкйӧдлыштіс юрсӧ.
— Но ладнӧ, кывзысьтӧм морт! — скӧрысь да сэк жӧ меліа шуис старик да копыртчис ачыс, медым отсавны раненӧйлы.
Тадзи коркӧ, зэв важӧн, сійӧ отсавліс лыжиасьны аслас ичӧт пиыслы...
Оннилы сідзжӧ ӧти здук кежлӧ усьлі дум вылас аслас челядьдырсяыс, и сійӧ нюммуніс.
Лыжи крепитӧма.
Пограничник исковтігмозыс полыштігтыр воськовтіс лым вывті — ӧтчыд, мӧдысь.
Сэсся кутіс мунны зумыдджыка.
— Тайӧ тип бӧрсяыс сюся видзӧд, — шуис сійӧ пӧрысь вӧралысьлы. — Мыйӧн воа, посёлокысь ыста тэныд отсӧг вылӧ йӧзӧс, — и мӧдӧдчис туйӧ.
Тикка дыр колльӧдіс синъяснас пограничникӧс, сэсся бергӧдчис бипурлань — и акнитіс.
Бипур дорын некод эз вӧв.
Сӧмын туплясисны вурун вӧнь да гезпом торъяс, кодъясӧн Тикка кӧртавлӧма Кондийӧс.
Вӧлӧмкӧ, Кондий абу весьшӧрӧ воштӧма кадсӧ.
Сэк кості, кор Тикка копыртчис, медым отсавны Оннилы лыжиасьны, Кондий сюйӧма бипурйӧ мышкас кӧрталӧм кияссӧ.
Вӧньыс сотчӧма да орӧма.
Правда, Кондийлӧн киясыс полькъяссьӧмаӧсь, а паськӧм мышкыс ӧзйӧма.
Кондий абу пыдди пуктӧма сотчӧмсӧ да доймӧмсӧ, водӧма мыш вылас да кусӧдӧма бисӧ.
Татшӧм жӧ ногӧн сійӧ мездӧма кокъяссӧ,
сэсся шытӧг кыссьӧма лыжи дорас, лыжиасьӧма да шутёвтӧма вӧрӧ...
Тиккалӧн быри унзільыс да мудзыс, сійӧ кватитіс ружьесӧ да уськӧдчис Кондий бӧрся.
Но позьӧ ӧмӧй суӧдны лыжитӧг джуджыд лымйӧд тайӧ вӧрсасӧ!
Регыд мысти Тикка коскӧдзыс вӧйи лымйӧ.
Сійӧ муртса вермис петны лым пиысь да чуймис. Пу дінысь, кодлысь став увъяссӧ вӧлі кушӧдз шырыштӧма, сійӧ аддзис ыджыд ноп.
Тикка разис нопсӧ.
Акань, книгаяс, чачаяс, юмовторъяс...
— Зонмыс, тыдалӧ, буретш сійӧ пограничникыс, кодӧс миян челядь виччысьӧны ёлка выланыс.
А ме, пӧрысь выжыв, лэдзи Кондийӧс!
Ӧд аслам киясын вӧлі...
Кыдзи ӧні ме посёлокӧ петкӧдча, а?
Ӧд ещӧ важ партизанӧн шуся...
Киссьӧм лапти, а абу партизан! Шляпа! — быдногыс пиняліс асьсӧ Тикка.
Пусянь воськов кызь кымын сайысь лым вылысь Тикка аддзис парабеллум да вир войтъяс.
«Тыдалӧ, тані пограничникыд паныдасьӧма эсійӧыскӧд...» — думыштіс Тикка.
Сійӧ лэптіс оружиесӧ да бура видзӧдаліс кок туйяссӧ.
Кок туйяс сертиыс сійӧ тӧдмаліс, мый Кондий татчӧ волӧма жӧ да мунӧма пограничник бӧрся.
Тикка ёна повзис ранитчӧм пограничниклӧн олӧм вӧсна, коді немдумайттӧг муніс враг бӧрся.
Колӧ мунны.
Мед кӧть мыйкӧ лёктор эз ло.
Эз ӧд весьшӧрӧ Кондийыс вӧтчы сы кок туй кузя...
XVIII глава
АСЛЫССЯМА ВЫХОДНӦЙ ЛУН
Кондий пыдди лесникавны индісны Кярнеӧс, Аннилысь батьсӧ.
Первойсӧ Анни эз кӧсйы мунны посёлокысь вӧрӧ.
Но канадасаяс воӧм бӧрын недыр мысти выль лежнёвӧй туй писькӧдісны дзик вӧр шӧрӧдзыс, а выль воысьяс — Ивенс да Рохкимайненъяс — заводитісны стрӧитны аслыныс керкаяснысӧ неылӧ Кярнелӧн вӧр керкасянь.
Аннилӧн лоины соседъяс, и вӧрын ньӧти эз вӧв гажтӧм.
Челядь радейтісны волывлыны гӧститны Анни ордӧ, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі верстьӧ морт кодь, ачыс кӧзяйка, а дурны да ворсны сы ордын позьӧ вӧлі мыйта колӧ да кыдзи гажыд.
Анни ордӧ гӧститны волывлісны быдӧн, а нывкаяс, медся нин рыжеват юрсиа Мери, тшӧкыда кольччывлісны и вой кежлӧ, медым ӧтнаслы Аннилы эз вӧв гажтӧм, сы вӧсна мый Аннилӧн батьыс быд вой гортсьыс мунліс видзны вӧр.
Кор Кярнеяс вуджисны овны Кондий керкаӧ, челядь чукӧртчисны Анни ордӧ да ӧтлаын ставныс отсалісны идравны оланінсӧ.
Найӧ мыськалісны, зыртісны стенъяссӧ, лабичьяссӧ, джоджсӧ.
Зыртісны сэтчӧдз, кытчӧдз пуыс эз вижӧд.
Дзирдавтӧдз мыськисны да чышкалісны ӧшиньяссӧ, и Анни торжественнӧя ӧшӧдіс еджыд занавескаяс.
Керка пытшкын лои сӧстӧм да гажа.
Челядьлӧн ёсь гӧлӧсъясысь да гажаа ноксьӧмысь шуштӧм керкаын лои гажаджык.
Сійӧ лои эз тамыш синма скӧр старик кодь, а шань да бур старука кодь.
Выходнӧй лунӧ, кыдзи и век, Анни ордын вӧліны гӧстьяс.
Талун ӧбед бӧрын гӧститісны машинист Ивенс да сылӧн нылыс, Мери.
Кыкнан нывкаыс уялісны джоджын марляысь вурӧм зэв ыджыд халат гӧгӧр.
Найӧ ӧкуратнӧя вольсалісны сы вылӧ вата да вурлісны, медым ватаыс эз усяв.
Тайӧ дасьтісны дед Морозлы пась.
Ӧд аски ёлка...
Мери кольччис узьны Анни ордӧ, сы вӧсна мый колӧ на вӧлі вурны гӧрд вылыса шапка да лӧсьӧдны сэтчӧ тош.
Ачыс Кярне эз вӧв гортас.
Сійӧ мунӧма колльӧдны Мерилысь батьсӧ.
Нывкаяс уджалісны.
Мери больгис дзик быдтор йылысь, висьтавліс Аннилы Америка йылысь.
Анни нюмъялігтыр кывзіс да вурсис.
Друг сійӧ кыліс ӧшинь улысь кок шы. Кодкӧ видзчысьӧмӧн восьлаліс вӧр дорсянь.
Кок шыыс эз вӧв батьыслӧн кодь.
Эз.
«Коді нӧ тайӧ вермас лоны?» — думыштіс Анни.
Сэсся кодкӧ ньӧжйӧникӧн кыкысь гыжйыштіс ӧшинь стеклӧ.
Анни вештыштіс занавескасӧ.
Но кӧдзыд вӧсна ӧшиньыс вӧлі гыӧртӧма, и нинӧм эз тыдав.
— Кодкӧ локтіс, — ньӧжйӧникӧн шуис Чирклы Анни.
Чирк пыр жӧ восьтіс ӧдзӧссӧ да котӧрӧн петіс кильчӧ вылӧ.
— Ой, Анни!
Миянӧ гӧсть воӧма!
Военнӧй!
Тайӧ, тыдалӧ, буретш сійӧ пограничникыд!
А миян абу на ставыс дась...
Анни плавгис юр вылас чышъян да петаліс ывлаӧ.
— Пограничник! — шуис Анни, кодлы лои и нимкодь, и сэк жӧ сійӧ неуна шӧйӧвоши.
— Пырӧй, пӧжалуйста, пырӧй... — кыскис пограничникӧс соскӧдыс Мери. — Ми тіянӧс виччысям.
Ми чайтім, мый ті локтанныд миянӧ аски, ёлка вылӧ...
А ті локтінныд талун...
Тайӧ зэв, зэв бур! — дугдывтӧг таргис-висьталіс Мери.
Сьӧкыда восьлалігтыр, кынмӧм кокъяссӧ мудзӧмысла ӧдва вешталігтыр морт пырис керкаӧ да гӧгӧр видзӧдліс.
Верстьӧ йӧз абуӧсь.
Керка пытшкын ставыс вежсьӧма.
Мыйкӧ лоӧма.
Колӧ мунны...
Но кынми дзик лыясӧдз...
Пиньяс зяткакылӧны.
Вывті кӧдзыд поводдяыс!
А тані шоныд.
Ыджыд пачсянь ӧвтӧ жар, и пизи * вылын — ӧгыръяссянь кайӧ рӧвнӧй би.
* Пизи — сёян пуан места.
«Шонтыся и муна, — аслыс шуӧ мортыс. — Неуна шонтысьышта...» — И кусыньтчытӧм, лӧзӧдӧм чуньяссӧ чургӧдӧ билань.
Нывкаяс казялісны, мый сылысь веськыд кисӧ кӧрталӧма носӧвӧй чышъянӧн.
— Мый нӧ тіянкӧд? — повзис Мери.
— Менӧ ранитісны, — муртса кывмӧн шуис сійӧ. — И, тыдалӧ, ме кынті кокъясӧс...
Шуис и гыпкысис лабич вылӧ.
— Лым пырт! — тшӧктіс Анни.
Платье кежсьыс Мери котӧрӧн петіс ывлаӧ да гумовтіс кык ведратыр лым.
Сэк кості Анни пӧрччис локтӧм мортлысь валегисӧ.
Ӧти валегисьыс уси пукко, финскӧй пурт...
«А ме эг и тӧдлы, мый пограничникъяс сьӧрсьыныс новлӧдлӧны «финка»... — думыштіс Анни.
Сійӧ видзчысьӧмӧн лэптіс страшнӧй пуртсӧ да пуктіс гӧсть дінӧ пызан вылӧ. — Садьмас — идралас...»
Сэсся Мерикӧд тшӧтш найӧ босьтчисны зыравны сылысь кокъяссӧ.
Нывкаяслӧн киясныс первойсӧ вӧліны лӧзӧсь, а сэсся гӧрдӧдісны да лоины дзодзӧг кокъяс кодьӧсь.
— Зырав, зырав ёнджыка, — шуаліс Анни. — Колӧ, медым вирыс разаліс, шоналіс, а то прӧпадитас мортыс, коктӧм кольӧ!
Мери зыраліс мыйвынсьыс.
Мортыс ойзіс доймӧмысла да тӧкӧтьӧ эз бӧрд.
Анни сідз жӧ спокойнӧя да кужӧмӧн мыськис сылысь веськыд кисӧ да кӧрталіс аслас гӧрд креста сумкаысь перйӧм бинтӧн.
Сӧмын Аннилы мыйлакӧ эз во сьӧлӧм вылас сылӧн киыс. Сійӧ вӧлі зэв еджыд да рыжӧй гӧна.
И ранаыс...
Иван Фомич налы висьтавлывліс дай газетаясын кымынысь гижлісны сы йылысь, мый пограничник ачыс водзджык лыяс, и сідзи — веськыда кырымас: оружие усьӧ — и сдайтчӧй!
Ломтӧм пачсянь ӧвтысь шоныдыс да зэв ёна мудзӧмыс венӧны раненӧйӧс.
Колӧ мунны, тані опаснӧ, но зэв окота узьны, узьны, узьны...
— Кӧні тіян оружиеныд? — ньӧжйӧник юалӧ унмовсьысь мортлысь Анни.
Сійӧ шеныштіс кинас:
— Вошӧма.
— Кыдзи нӧ сідзи? — И Аннилы весиг ӧбиднӧ:
пограничник, герой, а аслас кырымыс ранитчӧма дай оружиесӧ воштӧма.
Абу лӧсьыд...
— А кӧні нӧ тіян Дик понныд? — водзӧ юасьӧ Мери.
— Дик? — Морт синъясын полӧм.
Сійӧ уськӧдӧ тӧдвылас. — Сійӧс виисны, — лёкногӧн нюммуніс морт да унмовсис.
— Тэ сӧмын думыштлы, Анни! — дивитӧмӧн тэрыба висьталӧ Мери. — Ачыс ранитчӧма, понсӧ виӧмаӧсь, ружьесӧ воштӧма, и аски ёлка, и ми быдӧнӧс корим ёлка вылӧ!
Анни чӧв олӧ да мӧвпалӧ.
Кутшӧм лӧсьыдтӧма ставыс артмис!
Ӧд тайӧ ачыс Анни шуис корны ёлка вылӧ пограничникӧс понйыскӧд...
Да, но мыйла сійӧ сэтшӧм тешкодя нюммуніс?
Ӧти гӧстьӧс колльӧдӧм бӧрын Кярне гортсьыс аддзис мӧдӧс.
Нывкаяс гусьӧникӧн сылы висьталісны, кыдзи на дорӧ воис пограничник.
— Сійӧ ранитчӧма, кынтӧма коксӧ, воштӧма оружиесӧ, сылысь понсӧ, Диксӧ, виӧмаӧсь нарушительяс-диверсантъяс...
Кярне збыльысь повзьыштіс:
— Делӧыс серьёзнӧй.
Колӧ пырысьтӧм-пыр жӧ юӧртны лоӧмтор йывсьыс.
Сійӧ эз кут виччысьны, кор садьмас раненӧйыс, босьтіс ассьыс ружьесӧ, сувтіс лыжи вылӧ да котӧртіс посёлокӧ.
Вӧлі рытъя кад.
Шойччан лун вӧлі помасьӧ нин.
Вӧр лэдзысьяс асланыс семьяясныскӧд ужнайталісны.
Чӧскыд дук кыліс руалысь госа шыдысь, коді жар пачын лунтырӧн бура пӧжсьӧма.
Неуна косьмыштӧм дэбыд черинянь кажитчис чӧскыдджыкӧн на пӧсьысь, кутшӧм сійӧ вӧлі асывнас.
А кӧдзыд вылльӧлысь весиг неуна юкалӧны пиньясыд.
Ужнайтӧм бӧрын ӧткымынъяс видлалісны ассьыныс пилаяснысӧ да черъяснысӧ.
Колӧ кӧ вӧлі — лэчталісны.
Кодсюрӧыс кайӧмаӧсь шоныд пӧлатьӧ узьыштны.
Аски уджалан лун.
А вӧр лэдзысьлӧн сійӧ заводитчӧ водз.
Сӧмын посёлокса том йӧз чукӧртчисны изба-читальняӧ.
Скамьяяссӧ вешталісны стен бердӧ да гудӧк шы улӧ йӧктӧны стариннӧй танецъяс — риста-кондра да кадрелька.
Йӧктӧны да сьылӧны гажа частушкаяс.
Кадрелькасӧ вежӧны заграничнӧй танец шыяс.
Тайӧ Хильда, Тоддилӧн мамыс, вайӧма изба-читальняӧ патефонсӧ да пластинкаяссӧ.
Оз на узьны и челядь.
Найӧ сёрӧдз ворсӧны ывлаын.
Котралӧны, ислалӧны кыр йывсянь лыжиӧн да даддьӧн, дурӧны, туплясьӧны лым пиын.
И медся дурысьыс на пиын — Юрики.
Важӧн нин кад мунны гортаныс сёйыштны да узьны.
Быдӧнӧс нин мамъясныс чукӧстлісны некымынысь, но окота исковтны ещӧ ӧтчыд, «медбӧръяысь»...
Ыджыдджык арлыда челядь ывлаын оз тыдавны.
Найӧ школаынӧсь.
Биа ӧшиньяс пыр тыдалӧны налӧн тешкодь вуджӧръясныс.
И на пиысь медся ыджыд вуджӧрыс — Иван Фомичлӧн.
Сійӧс кытшалӧмаӧсь челядь. Иван Фомич копыртчӧма зарни, эзысь, дзирдалысь чукӧр весьтӧ да окотапырысь вӧчалӧ чачаяс.
Аски ёлка.
Челядь зарниӧн кышалӧны ӧрешкияс, клеитчӧны, вундасьӧны, краситчӧны.
Ставныс чӧв олӧны да зіля уджалӧны.
Сӧмын корсюрӧ кодкӧ челядь пиысь долыдысла ышлолыштас эзысьӧн дзирдалан фантастическӧй мельнича либӧ необыкновеннӧй лэбач артмӧм бӧрын аслас вӧчӧмторйӧн любуйтчиг.
— Но кутшӧмджык, бур, Иван Фомич? — ньӧжйӧник юалас художник аслас удж йылысь.
Иван Фомич здук кежлӧ эновтлас ассьыс чачаяссӧ да нюмъялігтыр шуас:
— Зэв бур!
Татшӧм лэбачсӧ ме некор на нэмын эг аддзыв!
Диверсантъясӧн ранитӧм пограничник йылысь юӧр ӧти здукӧн кывсис посёлок пасьтала.
Ывлаын кылісны тревожнӧй гӧлӧсъяс.
Мӧдісны швачкакывны ӧдзӧсъяс.
Гыӧра ӧшиньясӧ тэрмасьӧмӧн таркӧдісны соседъяс:
— Эй, кӧзяева!
Петӧй!
Миянлысь пограничникнымӧс, гӧстьнымӧс, диверсантъяс ранитӧмаӧсь...
Тайӧс кылӧм бӧрын вӧр лэдзысьяс тэрыба чеччылісны пызан сайысь, эновтлісны ужинсӧ, чеччыштлісны пӧлатьсянь веськыда валегиясӧ, кватитлісны шапкаяснысӧ да, мунігмозыс кизясигтыр, котӧртісны контораӧ, Большаков ёрт дінӧ.
Сэтчӧ чукӧртчӧмаӧсь уна йӧз.
Найӧ кытшалӧмаӧсь Кярнеӧс да юасьӧны сылысь.
Но сійӧ ачыс прамӧя нинӧм на эз тӧд.
Большаков ёрт минута кызь кымын чӧж нин звӧнитіс телефон пыр матысса колхозӧ, медым найӧ сэсянь юӧртасны лоӧмтор йывсьыс комендатураӧ.
Но нинӧм эз артмы: телефоныс эз уджав.
Гашкӧ, турӧб дырйи проводъяс вылас пӧрис пу, да сійӧ орӧдіс найӧс.
Кӧть мый абу лоӧма, а телефон пыр йитчыны эз удайтчы.
Ньӧти нюжмасьтӧг Большаков решитіс ыстыны мортӧс.
— Ме муна! — вӧзйысис гудӧкасьысь.
Сійӧ сэтчӧ жӧ, контора пызан вылас, колис ассьыс гудӧксӧ.
— Ладнӧ.
Первой котӧрт колхозӧ.
Налӧн кӧ телефоныс оз уджав, ӧдйӧджык котӧрт заставаӧ! — тшӧктіс Василий Фёдорович.
Том морт сувтіс лыжи вылӧ да зэв ӧдйӧ котӧртіс.
Эз ньӧжйӧджык котӧрт школаӧ и Юрики.
Сійӧ зэв сьӧкыдпырысь восьтіс ортсысяньыс гынӧн эжӧм сьӧкыд ӧдзӧссӧ.
Юрики весиг вунӧдіс чышкыны джодждӧраӧ кокъяссӧ да котӧрӧн пырис учительскӧйӧ.
— Ті тані пукаланныд, — горӧдіс Юрики, — да немтор онӧ и тӧдӧй, а миянлысь пограничникнымӧс диверсантъяс ранитӧмаӧсь, кувтӧдз муртса абу виӧмаӧсь!
Ставныс чеччыштісны местаяс вывсьыныс.
— Кӧні сійӧ?
Коді тэныд висьталіс?
Кытысь тэ тӧдан? — быдладорсянь кутісны юасьны сылысь.
— Быдӧн нин тӧдӧны.
Посёлокӧ сӧмын ӧні на воис Кярне.
Сійӧ контораын.
А пограничникыс куйлӧ Анни керкаын.
И сылысь понсӧ, Диксӧ, виӧмаӧсь.
Ӧні ставӧн мунасны сы дінӧ, а сэсянь — диверсантъясӧс корсьны! — ловсӧ вежлытӧг ставсӧ висьталіс Юрики.
— И ми мунам диверсантъясӧс кутны! — шызисны челядь. — Ми налы петкӧдлам гаж!
Чачаяс вуналісны.
Челядь зэв ӧдйӧ пасьтасисны да Юрикикӧд тшӧтш котӧртісны контораӧ.
— Вот бедаыд! — мӧдіс тревожитчыны Иван Фомич, вылас чӧвтіс пальтосӧ да муніс челядь бӧрся.
Контораӧ чукӧртчисны посёлокса пӧшти став йӧзыс — поснияс и гырысьяс.
Ставныс волнуйтчисны.
Быдӧн кӧсйис тӧдны, мый лоӧма да мый колӧ вӧчны.
Василий Фёдорович тшӧктіс вӧр лэдзысьяслы вооружитчыны быдторйӧн, кодлы мый сюрӧ, да лӧсьӧдчыны облава кежлӧ.
Челядь писькӧдчисны Большаков ёрт дінӧ:
— Василий Фёдорович!
Ми тшӧтш кӧсъям мунны диверсантъяссӧ корсьны!
— Ичӧтӧсь на.
Марш гортаныд, и вообщӧ — энӧ гартчӧй гырысьяс кок улын!
Делӧыс абу шутитана, — серьёзнӧя ӧткажитіс налы Василий Фёдорович.
Челядь ӧбидитчисны.
— Пограничникыс ӧд миян?
Миян.
Ми корим сійӧс гӧститны.
А эгӧ кӧ эськӧ корӧй, гашкӧ, немтор эз и ло!
— Мед гырысьяс ноксьӧны, а ми сэк кості котӧртлам сы дінӧ наысь водзджык, тӧдмасям да ставсӧ юасям, — шуис Тяхтя.
— Мунам! — сӧгласитчисны челядь.
— Виччысьлӧй, сьӧрысь ме босьта понпиӧс.
Сылӧн ӧд ӧні бур понйыс абу, — дум вылас уси Юрикилы.
— А менам эм противогаз.
Ачым вӧчи.
Медым тӧдӧ, мый ми дасьӧсь оборона кежлӧ...
— А миян талун пӧжалісны чӧскыд пирӧгъяс... ме сылы нуа.
И мама сетас...
Минута кежлӧ челядь разӧдчылісны быдӧн аслас гортас.
Сӧмын Тодди сулаліс бокын да зумыша чӧв оліс.
«Везитӧ тайӧ нывкаясыслы! — мӧвпаліс Тодди. — Ӧні быдӧн кутасны сёрнитны на йылысь.
Да ещӧ, пӧжалуй, вермасны налы пӧдаритны автомобиль».
Делӧыс сыын, мый Тодди важӧн нин, Америкаын на, мечтайтіс автомобиль йылысь, а тані, Сӧветскӧй странаын, правительство унаысь награждайтлӧ геройясӧс автомобильясӧн.
Кор нинӧм эз артмы вузасьӧмӧн, Тодди решитіс, мый тайӧ странаын лоны озырӧн дзик нинӧмла.
А вот геройӧн лоны позьӧ: сылы почёт и награда.
Бурдӧм бӧрас Тодди кутіс зіля занимайтчыны стрелковӧй кружокын да мечтайтіс паныдасьны Кондийкӧд.
Тодди сетіс аслыс кыв, мый кутас вӧрса тайӧ гангстерсӧ да лоас геройӧн.
Делӧыс вӧлі сӧмын ружье сайын.
Ӧтчыд Тодди корліс Аннилысь ружьесӧ батьыслысь:
«Вайлы час кык-куим кежлӧ, батьыд узигкості».
Но Анни эз сет:
«Пола, бать видас».
Тодди скӧрмис Анни вылӧ.
«У, полысь кӧч!» — нимтіс сійӧ Анниӧс.
Анни ӧбидитчис.
И со ӧні Тоддилы кыдзкӧ эз вӧв лӧсьыд мунны Анни ордӧ.
Но зэв окота видзӧдлыны пограничниксӧ, и, гашкӧ, ӧні Аннилӧн небзьыштас сьӧлӧмыс да сетас сылы ружьесӧ.
— Мунам, Тодди, — чукӧстісны сійӧс челядь.
Тодди неуна пыксьыштіскодь, но муніс...
ХІХ глава
РАЗВЕДЧИК
Би весьтӧ нюжӧдӧм гез вылын ӧшалӧ бельё: гӧстьлӧн носӧвӧй чышъяныс да аканьлӧн платьеыс.
Кыкнансӧ бура крепитӧма пу зажимъясӧн.
Гӧстьлӧн валегиыс косьмӧ паччӧрын.
Ломтысьӧ пач.
Би весьтын — крукъяс.
Ӧти крук йылын ӧшалӧ пӧрт. Сэні жваркйӧ-пуӧ проса шыдӧса йӧла рок.
Мӧд крук йылӧ ӧшӧдӧма кофейник.
Ид кофе пузис да лӧсьӧдчӧ петны.
Кофейник вевтыс чеччалӧ да зилякылӧ.
Биысь да дыр вӧдитчӧмысь сьӧдасьӧм кофейник сюрысь петӧ чӧскыд дука ру.
Анни кузь партукасьӧма, кодӧс кӧрталӧма киняулас. Сійӧ муртса-муртса судзӧдчис кофейникӧдз да вештіс сійӧс би весьтысь.
Мери зіля гудраліс паньӧн рок, медым сійӧ эз котшсась, да кадысь кадӧ видлывліс, эз-ӧ пусьы.
Медым не садьмӧдны узьысь мортӧс, кыкнан пӧдругаыс сёрнитісны шӧпкӧмӧн да ветлӧдлісны кок чунь йыланыс.
Но век, кор колӧ, мед вӧлі шынитӧв, мыйкӧ быть уськӧдан...
Тадзи артмис и Мерилӧн.
Сійӧ видлаліс, видлаліс роксӧ да уськӧдіс паньсӧ джоджӧ.
Кӧрт пань гораа триньмуні.
Узьысь морт дрӧгнитіс да пыр жӧ пуксис.
Некымын секунда сійӧ видзӧдаліс гӧгӧр, зілис гӧгӧрвоны, мый сыкӧд лои да кӧні сійӧ.
Анни да Мери вӧрзьӧдчывтӧг сулалісны пач дорын, быттьӧкӧ шырпиян.
Гӧсть дзоньвидза кинас зыралыштіс плешсӧ да мӧдіс дзоргыны ичӧтик кык пусьысь вылӧ.
— Ме дыр узи? — чӧв-лӧняс кыліс кынмӧмысла да узьӧмысла сылӧн чирӧм гӧлӧсыс.
Анни видзӧдліс стенын ӧшалысь часі вылӧ:
— Час дорысь регыдджык.
Керкаын друг кутіс кывны сотчӧм йӧв дук.
— Ой!
Рокным петіс! — и Мери уськӧдчис босьтны пӧртсӧ би вылысь.
— Пырысьтӧм-пыр ми тіянӧс вердам. — Анни вештіс гӧстьлань сӧстӧм пызандӧраӧн вевттьӧм пызан.
Мери сідзжӧ ноксис сэні, чӧвтіс роксӧ джуджыд тарелкаӧ.
— Сёйӧй, пӧжалуйста, — гӧститӧдіс сійӧ раненӧйӧс.
Анни кисьтіс гӧстьлы йӧла пӧсь кофе ыджыд чашкаӧ да пуктіс сэтчӧ вель уна сакар:
«Юӧй!»
Гӧсть горша сёйис роксӧ да юис кофе.
— Чӧскыд абу? — быд минута мысти юасис Мери.
Сійӧ чӧв олігтыр гогйӧдліс юрсӧ.
— Тшыгъялінныд? — гӧсть вылӧ видзӧдігмоз нюмъяліс Анни.
— Да...
Кык лун чӧж эг сёйлы пӧсь сёянсӧ.
Анни чуймис:
— Погранотрядас ӧмӧй оз быд лун сёйны?
— Ме шутиті...
Гӧстьлӧн сёйсис.
Банбокъясыс сылӧн гӧрдӧдісны.
Сійӧ кутіс чувствуйтны, кыдзи шоныдыскӧд тшӧтш сылӧн содіны вынъясыс.
— Но, аттьӧ, кӧзяюшкаяс!
— На здоровье, <ns>Луми...</ns> — Мери мытшасьліс. — Лумимиези ёрт!
— Кыдзи тэ шуин?
Ноко выльысь шу, — заинтересуйтчис гӧсть.
— Лумимиези! — гораа мӧдысь висьталіс Мери.
Гӧсть нюмъёвтіс:
— Мыйла Лумимиези?
— Сэтшӧм нин тешкодь тіян овныд, — серӧктіс Мери.
— Сы вӧсна мый ті вӧлӧмныд дзик лым морт кодь, кор красноармеецъяс аддзӧмаӧсь тіянӧс вӧрысь, — содтіс Анни.
— Но, а кыдзи менам нимӧй? — юаліс гӧсть.
— Онни! — тэрыба вочавидзис Мери.
— Правильнӧ! — шуис гӧсть. — Правильнӧ, менӧ шуӧны Онни Лумимиезиӧн.
И кытысь ті ме йылысь ставсӧ тӧданныд?
— Тіян йылысь дзик быдӧн тӧдӧны.
Иван Фомич висьтавліс дай газетаясын гижлісны...
— А коді сэтшӧм Иван Фомичыс?
— Иван Фомичӧс онӧ тӧдӧй?
Миян учитель...
Но, дерт жӧ, ті сійӧс онӧ тӧдӧй, — тӧдвылас уси Аннилы: — Андреев ёрт абу лэдзӧма сійӧс тіян дінӧ.
Сэки ті садьтӧг на куйлӧмныд ранитчӧм бӧраныд...
— Да, да... да, — шуис гӧсть.
Ӧні сійӧ зэв бура гӧгӧрвоис, мый сійӧс лыддьӧны кутшӧмкӧ Онни Лумимиези ёртӧн.
Тыдалӧ, эсійӧ проводникнас, кодлӧн вӧлі страшнӧй Дик понйыс...
Но ӧні найӧс помалӧма.
Налӧн шойясыс турдасны кӧдзыд вылас.
Югдігкежлӧ тшыг зверьяс косявласны да сёясны налысь шойяссӧ. А кор на йылысь тӧдмаласны посёлокын либӧ заставаын, сійӧ удитас мунны татысь.
Но мунтӧдзыс сійӧ юасяс да тӧдмалас тайӧ нывкаясыслысь ставсӧ, мый сылы колӧ.
— Но, а кыдзи тэнӧ шуӧны? — шыасис сійӧ рыжеват юрсиа нывка дінӧ.
— Мери Ивенс.
Менам батьӧй — машинист.
— А тэнӧ? — бергӧдчис сійӧ чӧв олысь Аннилань.
— Анни Кярне.
Менам батьӧй татчӧс лесник.
— И важысянь?
Тэ, буракӧ, чужлӧмыд тайӧ керкаас? — меліа юасис гӧсть.
— Эг, мый ті!..
Ми лесникалам регыд на... арсяньыс татчӧ вуджим, Кондий бӧрын.
— А коді сэтшӧм Кондийыс?
— Лесник вӧлі, сӧмын сійӧ пышйис.
— Мыйла?
— Сійӧ кодӧскӧ дзеблалӧма керкаас, пӧлатяс, нывбаба паськӧмаӧс, а кор Большаков ёрт гӧгӧрвоӧма да кӧсйӧма Кондийӧс кутны, сійӧ лыйӧма Большаковлы, а ачыс пышйӧма...
— Сідз...
Ноко, вайӧй татчӧ меным валегиӧс.
И тайӧс вӧлі шуӧма сэтшӧм гӧлӧсӧн, мый Мери, воча кыв шутӧг, кайис паччӧрӧ валегила.
Гӧсть ляскысьліс ӧшинь бердӧ здук кежлӧ да чеччыштіс бӧрвыв.
Синкымъясӧдзыс лэдзӧм шапка увсянь керка пытшкӧ ӧшинь пыр видзӧдіс страшнӧй маска.
Автомобильнӧй гырысь ӧчки стеклӧяс пыр сы вылӧ сюся видзӧдісны векни руд синъяс.
Керкаын юрӧбтіс гажа серам, быттьӧ джоджӧ койыштісны китыр эзысь деньга, коді сявмуні ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Эн полӧй!
Тайӧ Юрики противогазасьӧма, — сераліс Анни.
Кӧдзыд воздухын кутіс кывны сьыланкыв.
Ӧти сэтшӧм сьыланкыв, кутшӧмъясӧс сьылӧны сӧмын миян рӧднӧй странаын.
abu
abu
Гурйыв воссис ӧдзӧс, и керкаӧ шумӧн пырис челядь чукӧр.
Гӧстьӧс аддзӧм бӧрын найӧ здук кежлӧ ланьтлісны.
Сэсся сетісны пионерскӧй салют да эз дзик ӧттшӧтш, но гораа да гажаа горӧдісны:
— Удж да оборона кежлӧ пыр дасьӧсь!
— Со! — ӧвтыштіс Юрики ас вӧчӧм противогазнас.
— Речтӧ висьтав, речтӧ! — бӧрсяньыс йӧткыштіс сійӧс Тяхтя.
— Речсӧ ме вунӧді, — видзӧдліс на вылӧ Юрики.
— Позьӧ и речьястӧг, другъяс, — меліа шуис гӧсть.
— Видза оланныд, Лумимиези ёрт! — мӧдісны нюмъявны челядь. — Тайӧ тіянлы... — И, яндысьӧмнысӧ венӧм бӧрын, найӧ сетісны сылы гӧснечьяс.
Мамъясныс ыстӧмаӧсь пирӧгъяс, блинъяс...
Быдтор, мый вӧлі чӧскыдыс вӧр лэдзысьяс пызан вылын выходнӧй лунӧ.
А ассяньныс челядь вайӧмаӧсь быдӧн ассьыныс кутшӧмкӧ «медся донаторнысӧ».
— Со босьтӧй...
Сійӧ быдмас да, кыдзи и тіян кулӧм Дикныд, кутас пыркӧдны диверсантъясӧс.
Юрики кыскис питшӧгсьыс да пуктіс джоджӧ ассьыс понписӧ.
Гӧсть босьтіс понпиӧс киас да кутіс малавны.
Сійӧ малаліс понпиӧс, кывзіс челядьлысь больгӧмсӧ да сёрнисӧ йӧзлысь, кодъяс петісны вӧрысь тӧлысьӧн югдӧдӧм эрд вылӧ, керка дорӧ.
Сійӧ бура аддзис найӧс сылӧм ӧшинь пыр.
Со найӧ локтӧны татчӧ.
Сійӧ думайтіс сы йылысь, мый положениеыс лои сложнӧйджык.
Ӧні татысь мунны сьӧкыдджык.
Сійӧ вӧчис ӧти ыджыд ӧшибка...
Эз, эз ӧтиӧс, а кыкӧс...
Ӧти-кӧ, сылы колӧ вӧлі виччысьны Кондийӧс водзвыв индӧм местаын да мунны сыкӧд.
Но сійӧ виччысис Кондийӧс сутки чӧж, и сійӧс эз аддзыны сӧветскӧй пограничникъяс сӧмын сылӧн зэв ыджыд выносливость да зэв бура маскируйтчыны кужӧм вӧсна.
Бӧр мунны вӧлі опаснӧ, и сійӧ локтіс явкаӧ...
Мӧд-кӧ, сылы эз ков кольччыны татчӧ, сы вӧсна мый обстановкаыс вежсьӧма.
«Но ме эськӧ татшӧм кӧдзыд дырйиыс всё равно кытчӧкӧ вӧрас кынми, — зільліс сійӧ оправдайтны асьсӧ. — А керкаын вӧлі шоныд, и сэтшӧм ёна локтіс унмыс...
Ме ӧд морт жӧ!» — думсьыс шуис сійӧ кодлыкӧ лёкысь.
Но сы пытшкын мӧд гӧлӧс дугдывтӧг вензис тайӧ мӧвпъясыскӧд.
Сійӧ шуаліс: «Тэ разведчик...»
— А ті танӧсь нин?..
Быдлаӧ жӧ нин ті удитланныд, шензис пӧрысь Лоазари, коді пырис керкаӧ Большаков ёрт бӧрся да лесник Кярне бӧрся.
На бӧрын керкаӧ пырисны и мукӧд вӧр лэдзысьяс.
Ставныс вооружитчӧмаӧсь черъясӧн, вӧралан ружьеясӧн, пуртъясӧн; кодсюрӧ босьтӧмаӧсь кылӧдчан багыръяс.
Быдтор шогмас.
А ӧтилӧн пельпом вылас вӧлі весиг чери кыян тыв.
— Мый нӧ тэ найӧс чериӧс моз кӧсъян кыйны али мый?
Найӧ му вылын оз уявны, — шмонитісны ёртыс вылын вӧр лэдзысьяс.
— А гашкӧ, ловйӧн ковмас босьтны голубчикъясӧс, вот и кыям сэки тывнас, — вочавидзис сійӧ сералысьяслы.
Вӧр лэдзысьяс пыригмозныс пӧрччалісны шапкаяснысӧ да здоровайтчисны гӧстькӧд.
Йӧзыс чукӧрмис дзик керкатырыс.
Кодъяс эз тӧрны керкаӧ, видзӧдісны ӧшинь пыр.
Ставныс любопытствоӧн видзӧдісны раненӧй «пограничник» вылӧ да кывзісны сёрнияссӧ.
Большаков ёрт сьӧлӧмсяньыс здоровайтчис пограничниккӧд да висьталіс ассьыс овсӧ.
Анни, кыдзи бур кӧзяйка, мырддис Тяхтялысь табуреткасӧ да пуктіс сійӧс Василий Фёдорович дінӧ.
Сійӧ пуксис раненӧй гӧсть дінӧ да пыр жӧ кутіс сёрнитны делӧ йылысь:
— Погранотрядӧ ми мӧдӧдім мортӧс.
Тавой заставаын кутасны тӧдны ставсӧ, мый лои, а асывланьыс, навернӧ, тіян йӧз воасны татчӧ.
— Зэв бур!
И пограничникӧн висьтасьысь морт кыпӧдчис гырддза йылас.
Сылӧн синъясыс югъялісны, а ён черлыа чужӧмыс вӧлі кельыд.
— Но и ми огӧ лӧсьӧдчӧй пӧлатьын куйлыны.
Йӧзыс дасьӧсь. — И Большаков видзӧдліс сы гӧгӧрӧ чукӧртчӧм вӧр лэдзысьяс вылӧ.
Найӧ вӧліны серьёзнӧйӧсь, ставныс тырӧмаӧсь решимостьӧн да лӧглунӧн.
— Нюжмасьны оз позь ни ӧти минута, — кутіс ньӧжйӧник висьтавны раненӧй. — Найӧ вӧліны куимӧн.
Ӧтикӧс, коді вӧлі пограничник паськӧма, ме вии, а кыкӧн, кодъяс вӧліны крестьянскӧй паськӧмаӧсь, менӧ ранитісны, и ме муртса спаситчи.
Найӧ сідзжӧ виисны менсьым зэв бур понйӧс, Дикӧс.
Сійӧ сьӧкыда ышловзис да ӧшӧдіс юрсӧ.
— Ті, ёрт, эн волнуйтчӧй.
Врагъясыс ылӧдз оз мунны.
Асылӧдзыс найӧс кутасны.
Ме сета кыв! — пӧся эскӧдіс томиник вӧр лэдзысь.
— Тайӧс сьӧкыд на шуны, — шпыньмуніс «пограничник».
— Кутшӧмджыкӧсь найӧ? Кодарлань мунісны? — бара кутіс юасьны сылысь Большаков.
Раненӧй подробнӧя висьталіс выдуманнӧй диверсантъяслӧн чужӧмъяс да паськӧм йылысь да индіс, кодарлань найӧ мунӧмаӧсь.
Сійӧ бура тӧдіс местасӧ да вӧр лэдзысьяслы нарошнӧ индіс сісь нюръясаин.
Тайӧ нюръясыс оз кынмывны весиг тӧлын.
Йӧзыс век зільӧны кытшовтны тайӧ лёк местаяссӧ.
Но вӧр лэдзысьяс пӧвстысь некод весиг эз думыштлы та йылысь:
— Нюр кӧ и мед нюр, сӧмын мед кутны диверсантъясӧс.
Раненӧй чӧвтліс синъяссӧ часі вылӧ.
Кадыс лэбӧ, быттьӧ мойдкывса кӧр.
— Тэрмасьӧй, ёртъяс, тэрмасьӧй, — мудзпырысь шуис «пограничник».
— Ме эськӧ ачым нуӧді тіянӧс, но ог вермы тувччыны кок вылӧ.
Пола, мый сэсся некор ог кут вермыны ветлӧдлыны...
Сійӧ и збыльысь кутіс чувствуйтны асьсӧ омӧля, кельдӧдіс да водіс юрлӧс вылӧ.
Большаков казяліс, мый сійӧ кутіс чувствуйтны асьсӧ лёка, да тшӧктіс петны вӧр лэдзысьяслы.
Йӧзыс петісны керкаысь ньӧжйӧник, шумтӧг.
— А ті, челядь, марш гортаныд! — тшӧктіс сійӧ челядьлы. — Мед ёртыс шойччыштас!
— Пырысьтӧм-пыр мунам, — кӧсйысисны челядь, а асьныс эз вӧрзьӧдчыны места вывсьыныс да дзоргисны «герой» вылӧ.
— Ме регыд бӧр воа, нылук. — И Кярне петіс Василий Фёдорович бӧрся, коді мунігмозыс вӧр лэдзысьяслы сеталіс индӧдъяс, мый колӧ вӧчны.
ХХ глава
ВРАГ КОК ТУЙ КУЗЯ
Чӧв-лӧняс первой кыліс ӧдзӧс гыжъялӧм шы, а сэсся лёкысь омлялӧм.
Омлялӧмас кыліс кувны заводитысь зверлӧн шогсьӧм да зэв ёна скӧралӧм.
Раненӧй зэв тэрыба чеччыштіс вольпась вывсьыс.
Тодди уськӧдчис ӧдзӧслань да гурйыв восьтіс сійӧс.
Порог вомӧн воськовтіс сьӧд нырвома пон, кодлӧн бокас жервидзис зэв паськыд рана.
— Дик! — горӧдісны челядь.
Пон видзӧдліс на вылӧ синбӧжнас.
Джоджӧ вирӧсь кок туй колялігтыр сійӧ матыстчис веськыда раненӧй дінӧ да пиньяснас шашаритчис сылы шинеляс.
Ёна повзьӧмысла сійӧ весиг вежсис чужӧм вывсьыс, кутіс пессьыны вольпась вылас, корсис синъяснас мыйкӧ сэтшӧмтор, медым позис дорйысьны страшнӧй зверысь, да шуйга кинас пызан вылысь кватитіс пукко.
Но понйыс, медбӧръя вынъяссӧ зэвтӧмӧн, вазнитіс-курччис сылысь кисӧ.
Раненӧй лэдзис кисьыс пуртсӧ.
Анни бара идраліс пуртсӧ.
Понлӧн вомыс ньӧжйӧник калькаліс.
Синъясыс гудырмисны.
Сійӧ вочасӧн рудзмуніс.
Негодяй лэптіс коксӧ, медым помӧдз вины кулысь понйӧс.
— Эн нӧйтӧй! — мыйвынсьыс чилӧстіс Юрики.
Рыжеват юрсиа Мери гораа бӧрддзис.
Кельдӧдӧм чужӧма Анни эз вештыв синъяссӧ «пограничник» вылысь.
«Кутшӧм чорыд сьӧлӧма... лёк морт...» — думыштіс Анни.
Сійӧ ӧні эз нин думайт герой-пограничник йылысь сідзи, кыдзи вӧвлі водзті. Сійӧ бур чувствоясыс, кодъяс вӧліны Аннилӧн тайӧ морт дінас, кыдзкӧ тӧдлытӧг бырины сы сьӧлӧмысь.
— Пон беситчӧма, сійӧ эз кут тӧдны менӧ! — висьталіс раненӧй, ачыс дугдывтӧг кодзлӧдліс синъяснас ӧтарӧ-мӧдарӧ да кывзіс ылыстчысь вӧр лэдзысьяслысь гӧлӧсъяссӧ.
Пон вӧрзьӧдчывтӧг куйліс джоджын, нырвомсӧ пуктӧма лапаяс вылас да ньӧжйӧник эргӧ.
Анни кисьтіс блюдйӧ, кытысь юктӧдіс ассьыс чипанъяссӧ, ва да видзчысьӧмӧн пуктіс пон дорӧ.
Пон нюжӧдчис валань.
Тайӧ здукас «пограничник» инмӧдчис кинас доз дорышӧ.
Пон кутіс эргыны да бергӧдчис мӧдарлань.
— Со аддзанныд, — шогпырысь шуис «пограничник».
— Сійӧ бешенӧй: сылӧн горшыс косьмӧ, а юнысӧ оз вермы...
Шӧйӧвошӧм челядь чӧв олісны.
Налӧн доршасис синваыс да синъясаныс тӧдчис полӧм.
На чужӧмъяс вылысь гӧсть друг казяліс лӧг петан ӧтдортан чувство, и сійӧ пыр жӧ кутіс сёрнитны мӧдногӧн.
— Колӧ дугӧдны коньӧр понлысь мучитчӧмсӧ.
Ковмас сійӧс вины... — шуис сійӧ небыд, мелі гӧлӧсӧн. — Колӧ лоны чорыд сьӧлӧмаӧн, медым кольны сійӧс мучитчыны.
— Кор пон беситчӧма либӧ зэв ёна ранитчӧма, дерт, бурджык сійӧс вины, — шуис Кярне, коді бӧр воис гортас.
Сійӧ босьтіс пельпом сайсьыс ружьесӧ.
— Ми асьным нуӧдам сійӧс вӧрӧ, — шуисны шогӧ усьӧм челядь.
Анни чӧв олігтыр вештіс васӧ чипан поз дорӧ.
Сылӧн чипанъясыс, кодъясӧс сійӧ радейтӧмӧн дӧзьӧритіс, садьмӧмаӧсь югыд би вӧснаыс да йӧзлӧн гораа сёрнитӧм вӧсна. Найӧ дӧзмӧмӧн ветлӧдлісны позйӧдныс да котсисны.
Чипанъяслы, тыдалӧ, абу воӧма сьӧлӧм выланыс, мый найӧс садьмӧдісны.
Чӧв олігтыр мӧдісны мунны дадь бӧрся шогӧ усьӧм челядь.
Даддьын куйліс Дик.
Сійӧ эз вӧрзьыв, вӧлі садьтӧм.
Челядь шебрӧдісны сійӧс тулупӧн.
— Ми гуалам сійӧс медся ыджыд пожӧм пу улас, пӧв вылӧ гижам, мый сылӧн нимыс Дик да кутшӧм геройскӧй пон сійӧ, — синвасӧ ньылалігтыр шуис Мери.
— Да, гижам, кыдзи сійӧ кутіс ӧтпырйӧ сизим фашистӧс, кодъяс век шпионитӧны, — пӧся висьталіс векджык спокойнӧй Тяхтя.
— Вот сӧмын ме быдмыла... медым... сэки налы петкӧдла гаж! — грӧзитчис Юрики, коді шамыртіс кулакъяссӧ аслас шоныд кепысь пытшкас.
Анни чӧв оліс.
Лесник бӧрйис аслас керкасянь неылын ичӧтик гӧгрӧс эрд.
Тӧлысь вӧсна вӧлі лунын кодь югыд.
Анни босьтіс пон вылысь тулупсӧ.
Дик кутіс тіравны, лэптіс юрсӧ да тӧлка синъяснас видзӧдліс челядь вылӧ да ружьеа морт вылӧ.
Пон гӧгӧрвоис, мый воис олӧмыслӧн медбӧръя час. Понлӧн эз вӧв вынъясыс дорйысьны, и сійӧ бӧр лэдзис юрсӧ.
Сылӧн ӧзъян син дорышсьыс войтыштіс синва.
Лесник бергӧдчис мӧдарӧ да тэрыба зарядитіс ружьесӧ.
— Но, челядь, энӧ видзӧдӧй...
Гольснитіс затвор.
— Батьӧ, бать, эн лый! — горӧдіс Анни. — Видзӧдлы: сійӧ ньылалӧ лымсӧ.
Кутшӧм нӧ сійӧ бешенӧй?
Лесник да челядь копыртчисны пон весьтӧ.
Сійӧ, збыльысь, ӧшӧдӧма юрсӧ да горша сапалӧ-сёйӧ лымсӧ.
— Вай понсӧ миянлы! — корисны челядь. — Ми нуам сійӧс Иван Фомич ордӧ.
Миян учительным быдтор вермӧ, понсӧ сійӧ лечитас...
Челядь кытшалісны лесникӧс:
— Вай сійӧс миянлы, Матти дядь.
Понйыс кӧ бурдас, ок кутшӧм нимкодь лоӧ сылы!
Некор миянӧс оз вунӧд!
— Сӧмын ми сылы шуам, медым сапӧгнас оз зурйӧдлы, — зумыша содтіс Тяхтя.
Челядь сёрнитісны да вензисны ставныс ӧтпырйӧ.
— А мый ме сылы висьтала?
Ӧд понйыс сылӧн, и сійӧ тшӧктіс вины понсӧ, — эз сетчы Кярне.
— Дик понйыс абу сылӧн, а служебнӧй.
Гӧгӧрвоан? — скӧрысь шуис Анни.
— Гӧгӧрвоа, — серьёзнӧя вочавидзис батьыс да лыйис воздухас.
Челядь гажмисны.
А друг Дик бурдас?
Анни бара шебрӧдіс понсӧ.
— Вай нуӧй сійӧс ӧдйӧджык Иван Фомич ордӧ.
А аски водз асывнас — миянӧ.
Кутам ставным ӧтвыв лечитны сійӧс.
Челядь кизялісны пасьяснысӧ, кепысясисны да мӧдісны кыскыны дадьсӧ.
Кор челядь нуисны Дикӧс, Анни синъясын ыпнитіс радлун, и сійӧ матыстчис батьыс дінӧ да пондыліс судзӧдны сылысь сьылісӧ.
Ыджыд тушаа Кярне копыртчис нывкалань.
Анни ӧти кинас кутіс сійӧс сьыліӧдыс да банбокнас ниртыштіс сылысь чорыд тошсӧ.
— Но, котӧрт, нылук, гортӧ, гӧсть дінад.
Гашкӧ, сылы мыйкӧ ковмас.
Ӧд босьтны да мыйкӧ вӧчны аслыс сійӧ оз вермы.
Котӧрт...
А ме муна...
Василий Фёдорович тавой кежлӧ быдӧнлы сетіс удж.
Кярне малалыштіс нылыслысь пельпомсӧ, чӧвтіс мыш саяс ружьесӧ да тэрыба мӧдӧдчис вӧрӧ.
XXI глава
ВӦР КЕРКАЫН ВОЙЫН
Зэв долыдпырысь Анни бӧр локтіс гортас.
Сійӧ нюмъяліс, кор думайтіс, кутшӧм нимкодь лоӧ пограничниклы, кор сійӧ аддзас Дикӧс ловъяӧн да дзоньвидзаӧн.
Налӧн шефъясныс кутасны висьтавлыны быдӧнлы:
«Тайӧ миян челядь-пионеръяс спаситісны знаменитӧй понсӧ.
Сійӧс дзик нин кӧсйылісны лыйны, а найӧ эз сетны.
Со найӧ кутшӧмӧсь!»
Анни весиг чеччыштліс да нимкодьысла чипӧстіс.
Кузь сьӧд пуяс пӧвстӧд тыдовтчис биа ӧшиньяса вӧр керка. Сійӧ вӧлі ичӧтик, дзоньнас тырӧма небыд лымйӧн.
Анни радейтіс асланыс оланінлысь рытъя бияс, лым да вӧр.
«Кутшӧм лӧсьыд миянын! — нимкодьпырысь думыштіс нывка да кутіс мунны ӧдйӧджык.
Кор Анни матыстчис керка дорас, сылы кажитчис, мый керкаын кодкӧ ветлӧдлӧ.
«Коді нӧ эськӧ тайӧ вермис лоны?» — думыштіс Анни да ляскысис ӧшинь бердӧ.
Но керкаын некод эз вӧв, а гӧсть шебрасьӧма шинельнас да пыр на куйлӧ крӧвать вылын.
Сӧмын шинель увсьыс Анни аддзис сы кокысь валеги.
— Ті мыйла кӧмасинныд? — керкаӧ котӧрӧн пырӧм мысти юаліс Анни.
— Кокъясӧй мыйкӧ кынмыны кутісны, — эз веськыда объяснит сылы гӧсть да ачыс юаліс: — Мый, эштӧдінныд?
— Эштӧдім, — гӧгӧрвоис юалӧмсӧ Анни да бергӧдчис мӧдарлань, медым дзебны радлӧмсӧ.
— А кӧні тэнад батьыд? — бара юаліс гӧсть.
— Муніс участоксӧ кытшовтны.
— А бӧрсӧ кор воас?
— Асывланьыс, оз водзджык, — вочавидзис Анни да, гажаа сьылігтыр, чӧвтліс ас вылас дед Морозлысь паськӧмсӧ.
— Но мый, лӧсьыд? — матыстчис сы дінӧ Анни.
— М-да... — падъялігтыр шуис гӧсть.
Анни вӧлі зэв тешкодь.
Сійӧ дзикӧдз вӧйи еджыд небыд вата пытшкас.
Банйӧм чужӧмсяньыс зэв ыджыд тошкыс ӧшаліс пидзӧсӧдзыс, а гӧрд вылыса зэв ыджыд шапка увсяньыс лӧсталісны да сералісны Аннилӧн синъясыс.
— Аски ті аддзыланныд настӧящӧй дед Морозӧс, — кӧсйысис Анни. — А кутшӧм чачаяс челядь вӧчалӧны!
Ставсӧ тіян ради, — яндысьыштӧмӧн да меліа нюмдіс сійӧ.
— Ладнӧ...
А ӧні бисӧ кусӧд да регыдджык вод узьны!
Сёр нин! — дӧзмӧмпырысь шуис гӧсть.
Анни идраліс паськӧмсӧ сундукӧ да тэрыба вольсаліс аслыс лабичӧ.
Понпи, кодӧс пӧдаритіс Юрики, дугдывтӧг никсіс, мач моз быглясис керкаӧд да гартласис Анни кок улын.
— Кынӧмыд сюмалӧ? — юаліс сылысь нывка.
Понпи кутіс легӧдны бӧжсӧ.
Анни босьтіс джаджйысь йӧв тыра кринча, йӧвсӧ гудралыштіс пу паньӧн да корсис синъяснас, кытчӧ эськӧ позис кисьтны.
— А, дум вылӧ уси: позьӧ чипанъясӧс юктӧдан дозйӧ...
Анни копыртчис пызан улӧ, чипанъясыс дорӧ, кывзыштіс: шынитӧв.
— Узянныд, донаясӧй? — меліа шуис Анни да лэптыштіс пызандӧрасӧ.
«Донаясыс» збыльысь узисны, но кыдзкӧ зэв тешкодя: чипан поз джоджас да вывлань кокӧн.
Повзьыштӧм Анни босьтіс стенсьыс лампа да югдӧдіс.
Чипанъяслӧн гӧрд сорсъясныс сьӧдӧдӧмаӧсь, синъясныс гудыртчӧмаӧсь.
Найӧ вӧліны кулӧмаӧсь.
Анни бӧрддзис.
— Тэ нӧ мый, нывка? — чукӧстіс сійӧс раненӧй.
— Чипанъясӧй мыйлакӧ друг кулӧмаӧсь! — шогпырысь шуис Анни. — Породистӧйяс вӧліны, совхозысь...
— Но, босьтан выльясӧс, сэні уна, — шуис гӧсть.
Сылӧн сёрнитанногыс Аннилы зэв эз во сьӧлӧм вылас.
Сійӧ пыр жӧ дугдіс бӧрдны.
Понпи пыр на никсіс.
Анни дзугыльтчис аслас чипанъяс кулалӧм вӧсна, видзӧдтӧг сійӧ кисьтіс дозйӧ йӧв да сетіс понпилы, а аслас синваыс тюрӧбӧн визувтіс чужӧм кузяыс.
Понпи горша кутіс лакны йӧвсӧ.
Радысла сійӧ легӧдіс бӧжсӧ.
Сёйис, сёйис — и друг нора никӧстіс.
Понпи кутіс песласьны, сэсся довъялыштіс да кыдзкӧ тешкодя бергалыштіс ӧти местаын, водіс да секунда мысти нюжӧдчис — кулі.
Чуймӧм Анни сідзи чеччывтӧг и пукаліс джоджын, чипан поз дорын да кулӧм понпи дорын.
Сійӧ чышкис синвасӧ.
Видзчысьӧмӧн, дзик дорӧдыс босьтіс дозсӧ да матыстіс билань.
Дозъяс югъяліс кутшӧмкӧ порошкилӧн некымын кристалл.
Сакар?
Абу, налӧн сакарнӧй песокыс эз вӧв, найӧ век ньӧблывлісны кусӧкаӧс, сійӧ чорыдджык.
Сідзкӧ нӧ, мый тайӧ?
И мыйла куліны сылӧн чипанъясыс да понпиыс?
Аннилы уси дум вылас, кыдзи Дик нюжӧдчис дозланьыс юны да эз ю, кор сэтчӧ инмӧдчыліс кинас налӧн гӧстьныс.
Киыс сылӧн... сэтшӧм зывӧк, еджыд, рыжӧй гӧна, думайтіс Анни, кисӧ ранитӧмаӧсь... диверсантлысь моз...
Анниӧс шымыртіс тревожитчӧм да помӧдз гӧгӧрвотӧм на подозрениеяс. Джоджын пукалігӧн сійӧ гусьӧник видзӧдліс пач пельӧс сайсянь да муртса эз горӧд.
«Пограничник» кокниа, быттьӧ дзик здоров морт, воськовтіс пызанлань, босьтіс ӧти ыджыд пирӧг, кодӧс вайисны челядь, чегыштіс сійӧс да сы пытшкӧ сюйис кутшӧмкӧ гӧгрӧс металлическӧй предмет.
Сэсся полӧмпырысь видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ да пирӧгсӧ пуктіс ас дінас ӧшинь вылӧ.
«Мыйла сійӧ вӧчис тайӧс? — думыштіс Анни. — И мыйла ставнымӧс пӧръяліс?
Ӧд пӧръяліс — шуис, мый оз вермы мунны облава вылӧ, а ачыс ветлӧдлӧ здоров морт моз... Пӧръяліс... али повзис?»
Мӧвпъяс, ӧтиыс чуймӧданаджык мӧдысь, ыльнитісны Анни юрын, и некыдзи он вермы разберитчыны наын.
Зэв сьӧкыд, кор ӧтпырйӧ чужӧ уна мӧвп...
Но ӧти мӧвп вӧлі прӧстӧй да Аннилы гӧгӧрвоана: пограничник оз вермы пӧръявны найӧс, кодъяс радейтӧны сійӧс, да некор оз повзьы.
Проводник Онни ӧтнас петӧма паныд сизим мортлы... ӧтнас аслас Дикыскӧд.
«Дик вазнитіс-курччис сійӧс... веськыда матыстчис сы дінӧ да курччис, — казьтылӧ Анни. — Сійӧ тӧлка, тайӧ Дикыс, и абу бешенӧй...
А абу кӧ бешенӧй, сійӧ эськӧ эз вермы уськӧдчыны аслас проводник вылӧ...
Сідзкӧ, тайӧ мортыс абу Диклӧн проводникыс и абу пограничник...
Коді нӧ сійӧ?»
Аннилы страшнӧ.
Сылы окота горӧдны, пышйыны керкасьыс, чукӧстны батьсӧ.
Но полӧмысла гӧрддзасис горшыс.
Кокъясыс сибдісны джоджас, и сійӧ оз вермы весиг воськовтны.
— Мый нӧ тэ ланьтін, нывка? — кыліс гӧстьлӧн ылӧдлана мелі гӧлӧс.
— Ме сідзи, — вочавидзис Анни.
— Кусӧд бисӧ да вод узьны, — тшӧктіс гӧсть, коді сюся видзӧдіс сы вылӧ.
Анни кусӧдіс бисӧ, чукӧртіс ассьыс став вынъяссӧ да уськӧдчис ӧдзӧслань.
— Тэ кытчӧ? — Гӧсть чорыда кватитіс Анниӧс платьеӧдыс.
Аннилы кажитчис, быттьӧ кодкӧ гузьгис-киськаліс сійӧс пӧсь ваӧн, а чунь йывъясыс вӧліны йи кодь кӧдзыдӧсь.
— Ме посводзӧ... ӧдзӧс пӧдлавны... — ӧдва вермис шуны Анни.
— Ме ачым пӧдлала.
Сійӧ петіс посводзӧ.
Тӧлысь югӧрысь керкаын лои югыд.
Анниӧс йирмӧг босьтіс...
Ӧшинь вылын бура тыдаліс аслыссяма начинкаа пирӧг.
Мый сійӧ сюйис пирӧгас, тайӧ тӧдтӧм мортыс, коді висьтасис пограничникӧн?
Дзебис кӧ — сідзкӧ, важнӧйтор...
Анни кыліс посводзын гольӧдчӧм да каличӧн ноксьӧм шы.
Гӧсть петіс кильчӧ вылӧ...
Анни кватитіс ӧшинь вылысь пирӧгсӧ, чегис сійӧс да перйис кутшӧмкӧ металлическӧй предмет.
Сійӧ вӧлі ружье патрон кодь, сӧмын ичӧтджык.
«Мый тайӧ сэтшӧмыс?»
Посводзын кыліс кок шы.
Анни шӧйӧвоши.
Кытчӧ дзебны тайӧ предметсӧ?
Пӧим пытшкӧ?
Но пачас чусалісны на ӧгыръяс.
Найӧ ыпнитлывлісны да бӧр кусліны, вевттьысьлісны рудов пӧимӧн.
«Татчӧ оз позь — вермас сывны, — думыштіс Анни. — Но кытчӧ, кытчӧ нӧ тайӧс дзебны?»
Юрӧ воис мӧвп: Пекко моз жӧ.
Анни зэв ӧдйӧ дзумгысис вольпась вылӧ да щӧкаӧдзыс шебрасис эшкынӧн.
Пограничникӧн висьтасьысь мортыс пырис, пемыдінас пасьтасис, зептас сюйис пукко.
Сэсся крӧвать улысь перйис ичӧтик мешӧк, кӧні Анни видзис сукар.
Видзӧдтӧг сійӧ нюжӧдіс кисӧ ӧшинь вылын куйлысь пирӧгла, и сійӧ эз сюр сылы важ местасьыс.
Морт кыліс, кыдзи сылӧн мышкыс кӧтасис пӧсялӧмысла.
— Кутшӧм чӧрт! — чуймӧмӧн шӧпнитіс сійӧ.
Кыдзкӧ-мыйкӧ ӧзтіс истӧг тув да югдӧдіс ӧшинь вывсӧ.
Пирӧг абу сэні.
«Пограничник» эз верит аслас синъяслы да кималасӧн видлаліс ӧшинь вывсӧ, вештыштіс крӧвать, пыркнитіс эшкынсӧ, мӧдысь видлаліс прӧдукта тыра мешӧксӧ...
Пирӧг воши.
Пӧрччис шинельсӧ, кыдзкӧ-мыйкӧ ӧзтіс лампа.
Видзӧдліс гӧгӧр.
Нывка оз узь да вольпась вылас куйлігмоз мыйкӧ сёйӧ.
— Тэ мый вӧчан, проклятӧй нывка? — зэв скӧрысь юаліс сійӧ.
— Пирӧг сёя, — веськодьпырысь вочавидзис Анни, — кынӧмӧй сюмавны кутіс...
Аннилы сьӧкыд вӧлі ньылавны пирӧг торъяссӧ, найӧ мыйлакӧ сибдалісны горшас...
Но сійӧ кӧсйис петкӧдлыны, мый сёйӧ зэв окотапырысь.
— Тэ кытысь босьтін сійӧс?
— Эстысь, ӧшинь вывсьыс, — тэрыба вочавидзис Анни.
— И тэ эн виньды? — нетшыштіс сійӧ Анни киысь кольӧм пирӧг торсӧ.
— Муртса эг виньды, — чуймӧмӧн вочавидзис Анни. — Кутшӧмкӧ из веськалӧма, ыджыдкодь!
— Кӧні сійӧ изйыс?
Вай сійӧс татчӧ! — тшӧктіс сійӧ.
— Ме изсӧ шыбиті.
— Кытчӧ?!
— А со эстчӧ, — Анни индіс кытчӧкӧ пельӧслань.
— Корсь! — скӧрмӧмысла да терпитны вермытӧмысла дзоньнас тіралігтыр шӧпнитіс гӧсть. — Корсь!
И вит минута чӧжӧн кӧ тэныд оз сюр тайӧ изйыс, ме тэнӧ виа!
Гӧгӧрвоан?
— Гӧгӧрвоа, — ньӧжйӧник шуис Анни.
XXII глава
ИВАН ФОМИЧ ОРДЫН
Самӧвар важӧн нин помаліс ассьыс сьыланкывсӧ и карасиныс лампаысь чині нин джынйыс, а Иван Фомич век на абу юӧма ассьыс чайсӧ, век на юкліс челядьлы пӧдарки.
Аски ёлка...
Пӧдарки юклӧмыд абу сэтшӧм прӧстӧй делӧ, кутшӧмӧн кажитчӧ.
Медся нин, челядь кӧ велӧдчӧны да асьнысӧ кутӧны оз ӧткодя, а найӧс ставнысӧ тэ радейтан ӧтмоз ёна...
Дерт, налы, кодъяс бурджыка велӧдчӧны, и пӧдаркиыс лоӧ бурджык, но всё равно абу кокни делӧ.
Талун Иван Фомич мудзис.
И школаын ноксьӧмысь, и «связь кутӧмысь» и став «власть» сетӧмысь.
Делӧыс сыын, мый Иван Фомичлы вӧлі зэв окота мунны мукӧдъяскӧд тшӧтш Кярне ордӧ да тӧдмасьны пограничниккӧд,
а Василий Фёдорович шуис: «Ставнымлы мунны оз позь...
Тэ кольччы посёлокӧ связь кутӧм могысь, ме передайта тэныд став властьсӧ».
Дзонь куим час Иван Фомич пукаліс контораын.
Телефон эз уджав.
Некутшӧм связь эз вӧв.
А сылы дӧверитӧм «властьсӧ» сійӧ применитіс сӧмын ӧтчыд: кор ӧти коддзыштӧм старик кӧсйис водны узьны ывлаӧ, а эз ас гортас.
Иван Фомич сувтӧдаліс дозорнӧйясӧс посёлок кыкнанладор помас: пӧрысь Лоазариӧс да ещӧ ӧти вӧр лэдзысьӧс.
— Мыйкӧ кӧ лоӧ, котӧртӧй ме дінӧ! — шуис налы Иван Фомич да муніс гортас, школаӧ.
Ӧнӧдз ставыс вӧлі чӧв-лӧнь.
Иван Фомич ещӧ ӧтчыд видлаліс пӧдаркияссӧ, решитіс, мый челядьлы некодлы оз ло ӧбиднӧ, да пӧрччис пинжаксӧ.
Мыйӧн сӧмын сійӧ пуксис вольпась вылас, медым пӧрччыны валегисӧ, войся чӧв-лӧняс кутіс кывны тэрыба кучкалӧм школаса ортсы ӧдзӧсӧ, кодӧс эжӧма небыд гынӧн...
Иван Фомич тэрыба чеччис.
— Коді эськӧ тайӧ вермас лоны?
Марфа! — горӧдіс сійӧ.
— Кыла, кыла, — броткыштіс Марфа да муніс ӧдзӧс дорӧ.
Здук мысти Иван Фомич кыліс Марфалысь челядькӧд вензьӧм да пинясьӧм.
— Лэдз миянӧс Иван Фомич ордӧ! — кылісны челядьлӧн шызьӧм гӧлӧсъяс.
— Мый лои? — петіс коридорӧ Иван Фомич.
Марфа, коді куш кокас сюйӧма валеги да юр вылас плавгӧма эшкын, пинясис:
— Спокой наысь абу!
Вой кӧть войшӧр, мырдӧн пырӧны да ещӧ кыскӧмаӧсь страшнӧй понйӧс, коді ставнас вирӧсь...
— Кутшӧм пон?
— Иван Фомич!
Лэдзӧй миянӧс, восьтӧй! — кутісны чирзыны челядь ӧдзӧс сайсянь. — Ті обязательнӧ восьтанныд, кор тӧдмаланныд!
— Восьт налы! — тшӧктіс Марфалы Иван Фомич.
— Чӧрт накӧд! — скӧрмис Марфа да муніс.
Иван Фомич плавгис пинжаксӧ пельпом вылас да ачыс восьтіс челядьлы.
— Ті мыйла ӧнӧдз онӧ узьӧй да довъяланныд ывлаын? — скӧрысь кутіс юасьны челядьлысь Иван Фомич. — Дерт, кӧнкӧ, мамъясныд кок йывсьыныс усьтӧдз нин котралісны тіянӧс корсигӧн!
Юрики вештыштіс кӧтасьӧм шапкасӧ балябӧжас да, сьӧкыда лолалігтыр, ӧвтыштіс кепысьнас:
— Найӧ миянӧс оз пинявны...
Иван Фомич казяліс, мый челядь мыйлакӧ ёна шызьӧмаӧсь да волнуйтчӧны.
— Мыйын делӧыс?
Мый лои? — юаліс сійӧ небыдджыка нин.
— Ми вайим ранитӧм Дикӧс.
— Кутшӧм Дикӧс?
— Служебнӧй понйӧс, сійӧс, код йылысь ті миянлы висьтавлінныд.
Челядь вешйыштісны, и Мери палтыртіс дадь вылысь важ тулупсӧ.
Иван Фомич копыртчис дадь весьтӧ.
— Да, тайӧ Дик! — тӧдіс сійӧ понсӧ. — Ок тэ, коньӧрӧй! — сылысь вирӧссьӧм сьӧд юрсӧ малалыштіс Иван Фомич.
Понйыс мӧдліс лэптыштны юрсӧ да эз вермы.
— Пыртӧй сійӧс татчӧ, ӧдйӧджык! — кутіс тэрмӧдлыны Иван Фомич.
Даддьыскӧд ӧтлаын, больничнӧй нӧсилка вылын моз, челядь пыртісны Дикӧс учитель комнатаӧ.
— Но, челядь, отсасьӧй! — Иван Фомич пӧрччис пинжаксӧ да пуджис сосъяссӧ.
Передньӧйын челядь тэрыба пӧрччысисны, пызан вылысь ставсӧ идралісны, вайисны таз, ведра, ставсӧ, мый вӧлі колӧ.
Юрики ас тӧдлытӧгыс уськӧдіс таз, и сійӧ грымакылігтырйи быгыльтчис комнатаӧд.
— Ш-ш-ш... ньӧжйӧджык! — ӧлӧдіс сійӧс Мери. — Марфа кутас видчыны.
Иван Фомич босьтіс шкап вылысь домашньӧй аптечка да чышкис сы вылысь буссӧ.
Юрики самӧварысь кисьтіс тазйӧ пузьӧдӧм ва, а Мери ватаӧн чышкис Дик гӧн вылысь вирсӧ.
Ножичӧн Иван Фомич шырис ранаяс гӧгӧрсьыс Диклысь гӧнсӧ да ранаяссӧ мыськаліс дезинфицируйтан растворӧн.
Тодди паськӧдіс пызан вылӧ некымын еджыд бумага лист, и Дикӧс водтӧдісны пызан вылӧ.
— Ӧні кутыштӧй сійӧс... да успокаивайтӧй, — шуис Иван Фомич.
А ачыс мыськис кисӧ спиртӧн, юрсисӧ кӧрталіс сӧстӧм носӧвӧй чышъянӧн, кичышкӧдысь вӧчис партук да ӧчкиасис.
И сразу жӧ Иван Фомич лои профессор кодь, а челядь кутісны чувствуйтны асьнысӧ настӧящӧй ассистентъясӧн.
Иван Фомич мавтіс кияссӧ йодӧн да кутшӧмкӧ щипцыясӧн перъяліс пон телӧысь кӧрт торъяс.
Найӧс сійӧ петкӧдліс челядьлы:
— Тайӧ гранатаысь осколокъясыс.
Кодкӧ бура гӧститӧдӧма гранатанас коньӧр Дикӧс.
— Сволоч! — кодкӧ чорыда шуис чӧв-лӧняс.
Тайӧ Тяхтя выразитіс ставлысь мнение сійӧ мортыс йылысь, коді вӧчӧма тайӧ лёк делӧсӧ.
Мери дугдывтӧг малаліс понсӧ:
— Эн волнуйтчы, Дик, куйлы спокойнӧя, спокойнӧя...
Но Дик асьсӧ кутіс бура, эз нетшкысь да сӧмын шочиника, кор вывті ёна доймис, никсіс ньӧжйӧник-ньӧжйӧник, но сідзи, мый Мерилӧн гӧрддзасьліс горшдіныс, а гӧлӧсыс заводитліс тіравны.
Сэки Иван Фомич шулывліс:
— Спокойнӧ, Мери, спокойнӧ...
Аддзан, Дик оз бӧрд...
Операция дырйи челядь вӧліны зэв серьёзнӧйӧсь.
Кор Иван Фомич перъяліс став осколокъяссӧ, сійӧ зэв кужӧмӧн, прамӧй хирург моз, Диклысь ранаяссӧ вурліс да мавтіс йодӧн.
Челядь отсӧгӧн Иван Фомич бинтуйтіс понлысь кынӧмсӧ да юрсӧ.
Найӧ видзчысьӧмӧн водтӧдісны понйӧс тулуп вылӧ шоныд пач дорӧ, и гордӧй, повтӧм Дик, быттьӧкӧ гӧгӧрвоис сылы буртор вӧчӧмсӧ, нюлыштіс Иван Фомичлысь кисӧ, сэсся кунис синъяссӧ.
— Но, ассистентъяс, мыссьӧй, ме пырысьтӧм-пыр юктала тіянӧс чайӧн да вӧтла гортаныд, — кияссӧ кичышкӧдӧн чышкалігтыр да нюмъялігтыр шуис Иван Фомич.
— Миянлы оз ков, — пыксисны челядь.
— Ладнӧ... всё равно вӧтла.
Локтінныд банйӧм чужӧмаӧсь, а ӧні тіян вылӧ видзӧдлынысӧ зывӧк — вижӧдӧмныд, турунвижӧсь лоӧмныд.
Иван Фомич кутчысис самӧварӧ.
— Ми асьным, — мырддисны сы ордысь самӧварсӧ челядь.
Кисьтісны ва, юкалісны сартас, ӧзтісны, и дас минута мысти самӧвар пузис.
Иван Фомич юкталіс челядьӧс юмов чайӧн, гӧститӧдіс шобді пызьысь пӧжалӧм еджыд булкиӧн, быдӧнлы вундіс чӧскыд калбас шӧрӧм да, таысь кындзи, сетіс «аскисяысь» кык кампетӧн морт вылӧ.
Челядь юисны, сёйисны да подробнӧя висьталісны Иван Фомичлы, кыдзи локтіс Дик, кыдзи сійӧ кутіс асьсӧ, мый висьталіс пограничник, кыдзи тшӧктіс вины Дикӧс да кыдзи найӧ мездісны понсӧ.
И на висьталігӧн Иван Фомич пыр ёнджыка кутіс тӧждысьны да беспокоитчыны.
— Котӧртӧй гортаныд да бать-мамныдлы висьталӧй, мый ме ордын дырджык пукавсис, — кутіс тэрмӧдлыны челядьӧс Иван Фомич. — Котӧртӧй!
Челядь пасьтасисны тэрмасьтӧг.
— Аски асывнас ми водз локтам Дикла, — кӧсйысисны челядь. — Миянлы сійӧс колӧ нуӧдны Анни ордӧ, кутам ставным ӧтлаын сійӧс дӧзьӧритны.
— Ладнӧ, ладнӧ... мунӧй, — прӧщайтчис накӧд Иван Фомич.
Мудзӧсь, но дӧвӧльнӧйӧсь, челядь нинӧмысь повтӧг муналісны гортаныс.
«Оз видны...
Иван Фомич доръяс», — быдӧн ас кежаныс думайтісны найӧ.
Челядьӧс колльӧдӧм бӧрын Иван Фомич кутіс ветлӧдлыны комнатаӧдыс.
Понлӧн да пограничниклӧн поведение йылысь челядьлӧн висьталӧмыс шызьӧдіс сійӧс.
Юрас воліс тысяча мӧвп.
Медбӧрын сійӧ лажыньтчис пон дорӧ да малалыштіс сійӧс.
Дик восьтіс синпӧвсӧ да видзӧдліс сы вылӧ сідзи, быттьӧкӧ кӧсйис юавны: «Но мый тіянлы колӧ, мыйла беспокоитанныд менӧ, висьысьӧс?» — и бара кунис синсӧ.
— Да, понйыс нормальнӧй, зэв бур пон, — шуис Иван Фомич.
Татшӧм заключение вӧчӧм бӧрын Иван Фомич зэв тэрыба пасьтасис, босьтіс истӧг — и котӧрӧн учительскӧйӧ.
«Босьта сьӧрысь кӧть нин школьнӧй винтовка да пуляяс...
Мыйкӧ кӧ лоӧ, вермас ковмыны».
Иван Фомич ӧзтіс истӧг — и садь быртӧдзыс повзис.
Стенын ӧшалысь винтовка эз вӧв.
Пельӧсын эз жӧ вӧв.
Пызан йӧрысь видліс пуляяс тыра кӧрӧбкасӧ — абу...
— Марфа, Марфа! — лёкгоршӧн горӧдіс Иван Фомич.
— Но, мый нӧ горзанныд керкатырнас?
«Марфа, Марфа...» Ме эг на пельтӧммы!
— Марфа!
Кӧні винтовкаыс? — кватитіс сійӧс пельпомъясӧдыс Иван Фомич.
— Кутшӧм винтовка? — синъяссӧ паськӧдіс Марфа.
— Кутшӧм?
Миян, сійӧ, кодӧс шефъяс пӧдаритісны.
Кытчӧ тэ сійӧс воштін? — горзіс Иван Фомич.
— Ме? — бӧрыньтчис Марфа. — Да ме сыысь смертьысь моз пола...
— Кытчӧ воши винтовкаыс? — друг ньӧжйӧник юаліс Иван Фомич да видзӧдліс Марфа вылӧ сідзи, мый Иван Фомич ордын уна во уджалігчӧжӧн первойысь Марфалӧн кутісны тіравны став сӧнъясыс.
— Эг босьтлы ме сійӧс!
Мед му пырыс муна, эг босьтлы!..
Ог тӧд, — лӧвтіс повзьӧм Марфа.
Сэсся сійӧ кватитіс ведра, повзьӧмйывсьыс сюйліс ваас Иван Фомичлысь гӧна кичышкӧдсӧ да ветекӧн пыдди кутіс чышкавны джоджсьыс няйт кок туйяссӧ, кодъясӧс кольӧмаӧсь челядь.
А няйтыс зэв ёна тӧдчис сӧстӧма мыськӧм да деревяннӧй маслӧӧн зыралӧм джоджын.
— Пыртлӧмаӧсь няйтсӧ! — броткис Марфа да чышкаліс кок туйяссӧ.
Ӧти кок туй муніс учитель комнатасянь ӧдзӧс сайӧ.
— И мый сылы, чӧртпилы, татысь, ӧдзӧс сайсьыс, колӧ вӧлі? — вочасӧн скӧрмис Марфа.
— Кодлы? — пырысьтӧм-пыр юаліс Иван Фомич.
— Кодлы?
Тэнад юр вундысьыдлы, — вочавидзис Марфа. — Видзӧдтӧ, и учительскӧйӧ тапсьӧдлӧма...
— Энлы, Марфа, эн чышкы! — ӧлӧдіс сійӧс Иван Фомич.
Сійӧ босьтіс пызан вылысь лампа, кытысь карасиныс кутіс бырны нин, да югдӧдіс учительскӧйсӧ.
Маслӧӧн зыралӧм краситӧм джоджын бура тӧдчисны кок туйяс.
Кок туйыс муніс сійӧ стенланьыс, кӧні ӧшаліс винтовка, пызанлань, кӧні куйліс пуляяс тыра кӧрӧбка...
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый винтовкасӧ босьтӧма кодкӧ челядь пиысь, кодъяс волісны сы ордӧ лунтырнас.
Но коді босьтіс и мыйла?
И кыдзи сійӧс ӧні корсьны, кор оружиеыс зэв ёна колӧ?
— Тэ кор зыралін джоджсӧ? — Марфалысь юаліс Иван Фомич.
— Рытнас, сы бӧрын, кор челядь да ті накӧд юртӧг-садьтӧг котӧртінныд контораӧ, — вочавидзис ӧбидитчӧм Марфа.
Сідзкӧ, винтовкасӧ сылысь босьтіс кодкӧ челядь пиысь, кодъяс вайисны Дикӧс.
Найӧ вӧліны кӧкъямысӧн кымын...
Но Иван Фомич эз вермы уськӧдны тӧдвылас, коді на пиысь муніс водзджык...
Ывлаын кутіс югдыны.
Лампа ыпнитліс да кусі. Кутіс кывны карасин тшын дук.
«Ковмас мунны куш киӧн», — решитіс Иван Фомич да котӧрӧн петіс ывлаӧ.
Марфа видзӧдліс сы бӧрся да дивитӧмӧн довкйӧдлыштіс юрсӧ.
— Тожӧ, велӧдӧ челядьӧс мывкыд-вежӧрӧ, бура велӧдӧ... а ачыс — ичӧт кага кодь, налы ёрт...
Марфа пыдзыртіс ветексӧ, видзӧдліс сы вылӧ да акнитіс:
— Мыйӧн нӧ мыськала?
Кичышкӧдӧн!
Ак ме, пӧрысь выжыв, ньӧръявны менӧ некодлы!..
XXIII глава
ТОДДИЛӦН ТАЙНА
Тодди важӧн нин решитіс, мый ачыс кутас Кондийӧс, и тайӧ вӧрса гангстерсӧ корсьӧм вылӧ талунъя войыс, сы ногӧн, вӧлі медся лӧсялана.
Ӧти-кӧ, школаысь ӧні сійӧ босьтас зэв бур мелкокалибернӧй винтовка да быдса кӧрӧбка пуляяс...
Мӧд-кӧ, гортын абуӧсь ни бать ни дедушка, эм сӧмын мам...
А вӧрын ӧні йӧзыс уна, он ылав, и ковмас кӧ, позяс горӧдны...
А коймӧд-кӧ, кольӧм неделяс на сійӧ пуктіс пӧрысь коз пу горсйӧ гаровтӧм ыджыд нянь тор...
Няньсӧ ӧнӧдз абу вӧрзьӧдлӧмаӧсь.
Но оз вермы лоны, медым «сійӧ» та дыра вермис овны няньтӧг.
Тодди ӧнӧдз некодлы эз висьтавлы Кондийкӧд нянь кузя сёрнитчӧм йылысь.
И выходнӧй лун бӧрын век котӧртлывліс пӧрысь коз дорӧ да горсъяс пуктыліс нянь.
Сэсся Тодди дзебсьыліс орчча пу сайӧ да виччысьлывліс...
Но Тоддилы ньӧтчыд эз удайтчыв аддзывны Кондийӧс.
Няньыс вошлі, сы пыдди кольлісны эзысь деньга, а ачыс Кондийыс эз петкӧдчыв.
Тайӧ деньгасӧ Тодди эз босьтав...
Бедьторйӧн сійӧ йӧткыштавліс деньгасӧ горс пыдӧсланьыс.
Тоддилы деньгаыс сэсся оз вӧлі ков.
Ӧні сійӧ кутас тайӧ Кондийсӧ да ружье чургӧдӧмӧн вайӧдас посёлокӧ.
И став вӧр лэдзысьясыс шуасны:
«Кутшӧм герой вӧлӧма Канадаса тайӧ зонмыс!
Корамӧй, медым сійӧ нэм кежлас кольччас миянӧ, Сӧветскӧй Союзӧ».
А Тодди кывзас налысь да шуас прӧстӧя, ньӧти вылӧ пуксьытӧг:
«Пӧжалуйста».
Та вӧсна, кор челядь да Иван Фомич вӧчисны понлы операция, Тодди кок чунь йылас пырис учительскӧйӧ, босьтіс стенсьыс винтовка, кималасӧн корсис пызан йӧрысь пуляяс тыра кӧрӧбка, сюйис сійӧс зептас да гусьӧникӧн, шумтӧг, муніс ӧдзӧслань, пасьтасис да петіс кильчӧ вылӧ.
Видзӧдліс гӧгӧр.
Некӧн некод абу.
Тодди зэв тэрыба котӧртіс гортас.
Временнӧ найӧ олісны ӧтлаын Ивенс семьякӧд.
Керка ӧшиньясас би эз тыдав.
Ставныс узисны.
Тоддилы лои нимкодь:
— Вот и бур — некод оз казяв!..
Но тайӧ здукас воис дедушка Лоазари.
Сійӧ вӧлі локтӧ гортас дозорысь.
Дедушка Лоазари сэтшӧма тупкысьӧма ыджыд ыж ку пасьнас, мый, дерт, эз казяв Тоддиӧс, коді дзебсис пес чипас сайӧ.
Лоазари мыйкӧ зэв дыр ноксис посводзас, пыркӧдіс валеги вывсьыс лым да вообщӧ ньӧти эз тэрмась.
А Тоддилӧн кутісны нин кынмыны кокъясыс...
Да сэтчӧ жӧ ещӧ керка дорын кутісны кывны гӧлӧсъяс.
Тайӧ челядь колльӧдісны Мериӧс дзик горт дорӧдзыс.
Мери, кыдзи и век, дугдывтӧг больгис.
Медбӧрын и Мери и дедушка пырисны керкаӧ.
Тодди видзчысьӧмӧн пырис посводзӧ да кӧсйис дзебны винтовкасӧ ӧдзӧс сайӧ, кылӧдчан багыръяс костӧ.
Пемыдінас Тодди крукасис кокнас ӧти багырӧ, и сійӧ грыммуні уси джоджас.
Тодди кынмис места вылас.
Воссис ӧдзӧс, порог дорын тыдовтчис Мери, коді киас кутіс сись.
— А тэ кытчӧ вошлін, Тодди?
Тодди шӧйӧвоши да винтовкасӧ дзебис мыш саяс.
Мери казяліс тайӧс.
— Тэ мый дзебин мыш саяд? — юаліс Мери.
Тодди чӧв оліс.
Сись бисӧ кинас сайӧдӧмӧн Мери матыстчис матӧджык да видзӧдліс Тодди мыш сайӧ.
— Винтовка!
Миян!
Школьнӧй...
— Ланьт, эн горзы, пӧжалуйста! — повзьӧм гӧлӧсӧн ӧлӧдіс сійӧс Тодди.
— Ог ланьт, ме ӧні жӧ висьтала мамыдлы, ме висьтала Иван Фомичлы: тэ босьтӧмыд миянлысь школьнӧй винтовка...
— Мери! — кевмысян гӧлӧсӧн шуис Тодди. — Ланьтыштлы...
— Ог, ог, ог!.. — вӧсни гӧлӧсӧн шуаліс Мери. — Мыйла тэ босьтін винтовкасӧ?
— Ме ог вермы тэныд висьтавны.
Тайӧ тайна.
— Тайна? — Мерилӧн синъясас ӧзйис любопытство. — Висьтав!
— Мери, навайо племяса индеецъяс шулывлӧны, мый нывбабаяс паськыд вомаӧсь, катшаяс кодьӧсь жӧ.
Та вӧсна ме тэныд висьтавны ог вермы.
— А, индеецъяс, катшаяс, он вермы? — скӧрмис Мери. — Сідзкӧ, ме муна да висьтала мамыдлы да дедушкаыдлы! — Мери решительнӧя мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Тоддилы зэв окота лои чорыдіника тувкнитны Мерилы балябӧжас либӧ кӧть нин нетшыштны юрсиӧдыс.
Но ӧд кутшӧм лёкысь кутас чирзыны тайӧ зывӧк нывкаыс!
Сэки ставыс пропадитас...
Мери кутчысис ӧдзӧс вугйӧ:
— Но, висьталан?
А то...
— Ладнӧ.
Но тэ сет меным честнӧй пионерскӧй, мый некодлы он висьтав.
— Сета! — тэрыба кӧсйысис Мери.
— Ме муна кутны Кондийӧс!
— О!!!
— Мери!
Мыйся шум сэні?
Посводзас кӧдзыд, прӧстудитчан.
Узьны вод! — кыліс мамыслӧн дӧзмӧм гӧлӧс.
— Ме кӧсъя мунны тэкӧд тшӧтш, — вашнитіс Тоддилы Мери.
— Ладнӧ.
Челядь ньӧжйӧникӧн пырисны керкаӧ.
Тодди пӧрччысьтӧг водіс вольпась вылӧ.
Мери узис омӧля.
Сійӧ пыр поліс, мый оз садьмы да Тодди мунас ӧтнас.
Сідз и артмис.
Сійӧ кывліс сӧмын, кыдзи Тодди клоп пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Мери котӧрӧн петіс посводзӧ: мунӧма и винтовкасӧ сьӧрсьыс нуӧма...
Часлы жӧ!
Мери тэрыба пасьтасис да котӧртіс сы бӧрся.
Посёлоксӧ, кӧні быдӧн нин узисны, Тодди кытшовтіс керка сайясті, кутшӧмкӧ пывсянъяс, амбаръяс да йӧръяс дорті.
Винтовкаыс ӧшаліс пельпом саяс.
Тодди кыліс оружиелысь сьӧктасӧ да асьсӧ чувствуйтіс вӧвлытӧма повтӧмӧн.
«Медым сӧмын сійӧ меным сюрӧ! — мӧвпаліс Тодди. — Пырысьтӧм-пыр жӧ лыя.
Лэпты киястӧ!
И гӧтов.
Сійӧ повзяс: «Сдайтча!..»
А сэсся уськӧдчас пидзӧс вылас да кутас корны пӧщада.
Но оз, Тодди оз пӧщадит тайӧ негодяйсӧ да вредительсӧ...
Сы вӧсна тӧкӧтьӧ эз кув дедушка, лои миллион дон убытка да налы муртса-муртса эз ковмы бӧр мунны тайӧ странасьыс.
А Тодди эськӧ кӧсйис татчӧ кольччыны.
Сійӧ кутас Кондийӧс да нуӧдас буретш эсійӧ следователь дорас...»
Тодди восьлаліс да мӧвпаліс.
Тӧдлытӧг сійӧс кытшалісны кузь лапъяса зэв гырысь козъяс.
Налысь лапъяссӧ личкӧма лым.
Гыӧрнас дзормӧм пожӧмъяс сулалӧны вӧрзьывтӧг да стрӧга нюжӧдчӧмаӧсь туганъяснаныс ещӧ пемыд на небесалань.
Кусалӧны кодзувъяс.
Тодди чатӧртчис да видзӧдліс вывлань.
Вӧрлӧн аслыссяма чӧв-лӧньсьыс да водз асывлӧн шойччӧмсьыс Тоддилы лои шуштӧм.
Сійӧ асьсӧ кутіс чувствуйтны ичӧтикӧн да, веськыда кӧ шуны, эз зэв повтӧмӧн.
Медым лои гажаджык, Тодди смелмӧдчис да, гласнӧй звукъяссӧ нюжйӧдлӧмӧн, гораа горӧдіс.
Артмис: «А... а... а... о...»
— Мый горзан? — ас бӧрвывсьыс кыліс Тодди чирӧм гӧлӧс.
Сійӧ эз на удит весиг воны ас садяс, кыдзи ён ки кватитіс сійӧс винтовкаӧдыс да лёкысь кыскыштіс асланьыс.
Тодди бергӧдчис — и весьӧпӧри.
Сійӧс чорыда кутіс Кондий, буретш сійӧ потаса вомдора Кондийыс, кодлы Тодди вузаліс кӧрт тувъяс.
Сӧмын видыс сылӧн вӧлі ещӧ страшнӧйджык: чужӧмыс пыкталӧма да зумыш, паськӧмыс вирӧсь да косясьлӧма.
Кондий мырддис сылысь винтовкасӧ да пуляяс тыра кӧрӧбкасӧ.
Тодди бӧрддзис.
— Вай винтовкасӧ, сійӧ школалӧн.
Ме сійӧс босьті юасьтӧг...
— Ладнӧ, ме тэныд сета винтовкатӧ, но тэ должен меным отсавны ӧти делӧын.
— Ме ставсӧ вӧча, сӧмын вайӧй винтовкасӧ, — бӧрдан гӧлӧсӧн шуис Тодди.
— Эн лимзав! — скӧрысь шуис лесник. — Тэ тӧдан, коді олӧ вӧр керкаын?
— Ог, ог тӧд...
— Тэ пӧръясян!
Тэ тӧдан: сэні пограничник!
— Да, — висьталіс Тодди.
— Мун сы дінӧ керкаас, чукӧст, садьмӧд...
Медым пырысьтӧм-пыр жӧ локтас важ пывсян дорӧ...
Тодди котӧртіс лесник керкалань да думайтіс сы йылысь, мый Кондий, тайӧ вредительыс да Сӧветскӧй страналӧн врагыс, ӧдвакӧ вӧчас мыйкӧ буртор сӧветскӧй пограничниклы...
Кондий быдӧнӧс ненавидитӧ...
Гашкӧ, сійӧ бара Тоддиӧс ылӧдлӧ да кӧсйӧ, медым сійӧ корис пограничниксӧ сэтчӧ, пывсян дорас, и сэні Кондий виас сійӧс?
Но, гашкӧ, ӧні Кондий дзебсясьӧ пуяс сайӧ да кыйӧдӧ Тодди бӧрся?..
Гашкӧ...
Но Тодди некор эз вӧв предательӧн и оз ло...
Сійӧ оз висьтав пограничниклы Кондийлысь корӧмсӧ...
Оз...
Тодди сулаліс пу дорын, видзӧдіс вӧр керкалӧн омӧлика югдӧдыштӧм ӧшинь вылӧ да мӧвпаліс сы йылысь, кыдзи эськӧ кутны Кондийӧс.
Тодди кӧ кытшовтас да котӧртас посёлокӧ, Кондий гӧгӧрвоас, мый Тодди сійӧс пӧръяліс, и мунас, нуас винтовкасӧ, либӧ гусьӧн матыстчас вӧр керкалань, аддзас ӧшинь пыр, мый пограничник ӧтнас Анникӧд, да виас найӧс...
Сійӧ быдтор вермас вӧчны...
И виас и винтовкасӧ нуас...
Кыдзи та бӧрын Тодди видзӧдлас синмас Иван Фомичлы либӧ эсійӧ следовательыслы?..
Ог, мый лоӧ, ло!
И Тодди бергӧдчис бӧр мунны.
— Мый татшӧм регыд? — подозрительнӧя юаліс Тоддилысь Кондий.
— Зэв ёна тэрмаси, котӧрті, — кашкигтыр вочавидзис Тодди.
— Но мый, аддзылін сійӧс?
Мый сійӧ шуис?
— Шуис, мый локтас пывсян дорӧ регыд-регыд мысти...
— Сэні сійӧ ӧтнас? — юасис Тоддилысь Кондий.
— Мый ті, мый ті! — тэрыба вочавидзис Тодди. — Сэні керкатырыс йӧз, и ставныс ружьеаӧсь... револьверъясаӧсь.
Кондий кватитіс Тоддиӧс киӧдыс да чӧв олігтыр кутіс кыскыны ас бӧрсяыс.
— А ті кытчӧ менӧ кысканныд? — пыксис Тодди. — Вайӧй винтовкасӧ, ті кӧсйысинныд...
— Эн горзы!
Сэні ми ӧтлаын виччысьлам сылысь воӧмсӧ, и, тэ кӧ менӧ пӧръялін, ме тэнӧ лыя тайӧ жӧ винтовкасьыс.
XXIV глава
МЕДБӦРЪЯ ШАНС
Тӧлын войвылын югдыны заводитӧ сёрӧн.
Анни эз тӧд, дыр-ӧ нин оз во асылыс.
Сылӧн «донаыс» эз нин сьыв.
Часі сувтіс.
Анни вӧлі тӧдӧ, мый асъядорыс воас батьыс, да нарошнӧ нюжмасис.
Диверсант дзикӧдз воштіс терпениесӧ.
Сійӧ быдногыс видіс Анниӧс, и, кор Анни дырджык корсьысис кутшӧмкӧ пельӧсысь, сійӧ лёкысь кыскыліс сійӧс платьеӧдыс, нистіс юрсиӧдыс да ёна нӧйтіс.
И бара тшӧктыліс корсьны.
И ачыс корсис.
Анни уяліс джоджті, бӧрдіс, корсис да нинӧм эз аддзы.
Медбӧрын диверсант кутіс котравны стенысь стенӧдз.
Сылӧн чужӧмыс сырмыштіс.
Юрсиыс сибдӧма кымӧс бердас.
— Ме пырысьтӧм-пыр муна, — шуис сійӧ Аннилы. — Муна... но мунтӧдз ме виа тэнӧ.
Ӧти минута мысти, тэ кӧ он корсь меным эсійӧ изсӧ... виа...
Сійӧ кыскис пуртӧсысь пукко да пуктіс ас дінас.
Полӧмысла Аннилӧн кутісны зяткакывны пиньясыс, сійӧ кутіс тіравны да джынвыйӧ вежӧртӧг думайтіс:
«Мед.
Пеккоӧс тожӧ виисны...
Но сійӧ эз сет, мый вӧлі чабыртӧма киас...
Налы оз позь сетны...
Оз...» — И Анни ещӧ ёнджыка, ки доймытӧдзыс, киас чабыртіс металлическӧй предметсӧ, кодӧс сэтшӧм ёна корсис диверсантыс.
— Мый тэ сэні броткан?
Корсь! — Шпион босьтіс пуртсӧ киас.
Анни бара кутіс тіравны.
— Сійӧ, буракӧ, тані, ме аддза, — шуис Анни.
— Кӧні? — горӧдіс диверсант.
Анни петкӧдліс сылы джоджсьыс паськыд да джуджыд кост.
Сійӧ копыртчис кост весьтӧ, кӧсйис видзӧдлыны.
Анни кыліс керасьӧм шы да первой пӧрӧдӧм пулысь тратшкакылӧмсӧ.
«Регыд воас бать, — надеяӧн мӧвпыштіс Анни. — Мед эськӧ регыдджык!»
Диверсант кыліс жӧ уджалан лунлысь водз асывся шыяссӧ.
Вӧрӧ воисны йӧз.
Сійӧ зэв дыр ноксьӧма тайӧ нывкаыскӧд!
Кӧдзыдысла тіралысь, синванас да буснас няйтӧссьӧм, нӧйтӧм нывка вӧлі дзик коньӧр кодь.
Но Аннилӧн Карелияса тыяс кодь лӧз синъясысь сійӧ казяліс торжествуйтӧм...
Ичӧтик нывка пӧръяліс сійӧс!
Скӧрмӧмысла ставнас дрӧжжитіг сійӧ кватитіс нывкаӧс пельпомӧдыс:
— У... у... гӧрд змейпи!..
— Ме абу змейпи, ме пионерка!
Негодяй лёкысь кыскыштіс нывкаӧс асланьыс да кватитіс пурт.
Анни кунис синъяссӧ...
Жугӧдӧм ӧшинь стеклӧяслӧн зильмунӧмыс здук кежлӧ бӧбмӧдіс негодяйӧс.
— Сдайтчы! — юрӧбтіс Оннилӧн гӧлӧсыс, и сылӧн наган стволыс чургӧдчис ӧшиньӧд.
— Бӧрыньтчы! — горӧдіс диверсант, ляскысис мышнас пач бердӧ да ас водзвылас тойыштіс Анниӧс, медым сайӧдчыны сы сайӧ. — Бӧрыньтчы!
Ӧдзӧсӧ кутісны камгыны черъясӧн.
Дас кымын вына ки нетшыштісны ӧдзӧссӧ дзир йывсьыс.
Ӧдзӧс костӧд грознӧя чургӧдчисны пограничникъяслӧн винтовкаясныс.
Ёсь йыла шлемъяс улысь тыдалісны налӧн зумыш чужӧмъясныс, метитчигас синъяснысӧ читкыртыштӧмаӧсь.
— Сдайтчы! — кыліс гора гӧлӧс.
— Ме предлагайта тіянлы ӧні жӧ лэдзны нывкасӧ дзоньвидзаӧн! — водзлань воськовтіс Андреев ёрт.
— Бӧрыньтчӧй!..
Ті кӧ ещӧ ӧтчыд воськовтанныд мелань, нывкасӧ ме виа! — пуртӧн ырыштчис диверсант.
Боецъяс шай-паймуніны.
Мый вӧчны?
— Сідзкӧ, ті дзебсясянныд кага мыш сайӧ? — зэв скӧрысь юаліс диверсантлысь Андреев ёрт.
— Сідзкӧ, — яндысьтӧг вочавидзис сійӧ. — Ме лэдза нывкасӧ сӧмын сэки, кор ті став йӧзыс дырйи сетанныд честнӧй кыв, мый ме верма некодысь повтӧг мунны рубеж сайӧ.
Тайӧ менам медбӧръя шанс!
Керка гӧгӧрӧ чукӧртчӧмаӧсь вӧр лэдзысьяс.
Ставныс волнуйтчисны.
Мый вӧчны?
Друг йӧзыс сюв-сявмуніны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
На дінті посводзӧд вирдыштіс ставнас бинтуйтӧм да кӧрталӧм пон.
Тайӧ Дик!
Сійӧ чардби моз чепӧсйис боецъяс кок увті да чеччыштіс враг вылӧ.
Понйыс ӧти здукӧн уськӧдіс диверсантӧс джоджӧ, и сійӧ аслас голя дінсьыс кыліс понлысь пӧсь ловшысӧ.
Ӧти кинас диверсант видзис голясӧ, а мӧднас зілис сутшкыны понйыслы пуртӧн, вины сійӧс...
Но проводник Онни Лумимиези удитіс матыстчыны да мырддьыны пуртсӧ...
Анни уси садьтӧг.
Пон бӧрся керка дорӧ воисны тыртӧм даддя челядь.
Медводзын котӧртіс Юрики. Киас сійӧ кутіс лекарство тыра сулея да пу пань.
Сійӧ чуксаліс понйӧс:
— Дик, Дик!
Кытчӧ тэ, тэныд вреднӧ ветлӧдлыны!
Иван Фомич тэныд тшӧктіс куйлыны!
Но Дик ньӧти эз кывзысь, вӧлі дзик Юрики кодь жӧ.
Сійӧ мыйвынсьыс гындіс диверсантӧс.
Вочасӧн Аннилӧн петӧ садьыс.
— Нылукӧй, нылукӧй... — тӧдӧ батьыслысь гӧлӧссӧ Анни.
Сійӧ восьтӧ синъяссӧ.
— Да, тайӧ батьыс...
— Воин жӧ!.. — нюмдіс Анни.
Керкатыр пырӧны пограничникъяс да вӧр лэдзысьяс, и Аннилы кажитчӧ, мый ставсӧ тайӧс сійӧ кылӧ да аддзӧ вӧтӧн.
Первойсӧ Анни сӧмын ырзіс-бӧрдіс.
Андреев ёрт тубыртіс нывкаӧс эшкынӧн да пуксьӧдіс аслас пидзӧс вылӧ.
— Но, успокоитчы да висьтав миянлы ставсӧ.
Анни висьталіс ставсӧ кыдз вӧлі да пирӧг йылысь тшӧтш.
— Ті медся главнӧй, настӧящӧй пограничникыс? — висьтсӧ помалігӧн юаліс сійӧ.
— Ме медся главнӧйыс, а ставным ми — настӧящӧйяс, — нюмъялігтыр шуис Андреев ёрт.
И ставныс, кодъяс вӧліны керкаас, ӧтпырйӧ висьталісны, мый найӧ збыльысь настӧящӧйяс, а абу сэтшӧм-татшӧмъяс.
Анни разис няйтӧссьӧм кулаксӧ да сетіс Андреевлы гӧгрӧс металлическӧй предмет.
Андреев сійӧс восьтіс, пытшсьыс перйис топыда быглялӧм бумагатор да видзӧдаліс сійӧс.
— Ёртъяс!
Пионерка Анни отсаліс миянлы кутны крупнӧй международнӧй шпионӧс да диверсантӧс.
Олӧмнас рискуйтӧмӧн сійӧ судзӧдӧма да сетіс миян киӧ государстволы зэв важнӧй документъяс.
Андреев ёрт босьтіс Анниӧс ки вылас да сувтӧдіс пызан вылӧ: — со сійӧ, миян сменаным!
Пельпомӧдыс косялӧм платьеа, эшкынӧн гартовтӧм Анни яндысигтыр нюмъяліс став тайӧ смел да прӧстӧй йӧзыслы.
Боецъяс да вӧр лэдзысьяс видзӧдісны Анни вылӧ сідзи, быттьӧкӧ найӧ ӧнӧдз некор эз аддзывны да эз тӧдлыны тайӧ кузь кӧсаяса да тыяс кодь кельыдлӧз синъяса ичӧтик нывкасӧ, кодлӧн вӧляыс вӧлі налӧн изъя муыс кодь жӧ чорыд...
Юрики да челядь мыйвынсьыныс писькӧдчисны керкаӧ, зілисны сюйсьыны топыда сулалысь верстьӧ йӧз пӧвстті.
Василий Фёдорович аддзис челядьӧс да отсаліс налы:
— Ноко, ёртъяс, вешйыштлӧй... лэдзӧй найӧс татчӧ...
Юрики ньӧти нюжмасьтӧг кайис пызан вылӧ, Анни дорӧ матӧджык, да корис мукӧд челядьсӧ:
— Пуксялӧй... татчӧ... орччӧн.
На дінӧ шыасис бинтуйтӧм юра пограничник:
— Аттьӧ тіянлы, челядь, сыысь, мый спаситінныд менсьым понйӧс... — шуис сійӧ. — Тайӧс ме некор ог вунӧд...
И Онни Лумимиези гырысьяслысь моз кутліс челядьлысь кияснысӧ.
Челядь яндысьыштісны.
— Тайӧ сійӧ пограничникыс, геройыс, Онни Лумимиези, кодӧс ми тіянкӧд корим ёлка выланым, — вашнитіс Анни. — Сійӧ настӧящӧй.
Челядьлы эз веритсьы.
Медбӧрын Юрики смелмӧдчис да шуис:
— Иван Фомич тожӧ спасайтіс, тайӧ сійӧ вурліс Дикӧс...
Эз вунӧд Юрики ассьыс учительсӧ.
— Аттьӧ и Иван Фомичлы, бур учитель тіян... — нюмъялігтыр аттьӧаліс Онни.
Челядь видзӧдісны сы вылӧ синъяснысӧ вештывтӧг.
Тайӧ бур сьӧлӧма йӧзыслӧн прӧстлуныс, тайӧ смел, шань челядьыслӧн отсалӧмыс да сійӧс вылӧ донъялӧмыс вӧрзьӧдісны Оннилысь став чувствояссӧ.
Мед, сылӧн кӧ абуӧсь матысса рӧдняяс, но аслас странаас сійӧ абу ӧтка.
Сійӧс радейтӧны, тӧдӧны, виччысьӧны ас орданыс гӧститны ёлка вылӧ...
Да, сійӧ должен ӧні жӧ висьтавны налы ставсӧ, мый думайтӧ да чувствуйтӧ...
И векджык чӧв олысь да абу варов Онни заводитіс висьтавны:
— Ёртъяс!
Тіян ставныд водзын сета клятва лоны достойнӧйӧн сійӧ ыджыд званиеыслы, кодӧн наградитіс менӧ Сӧветскӧй правительство...
Сета клятва медбӧръя вир войтӧдз дорйыны аслам великӧй рӧдиналысь границаяссӧ.
Враг оз прӧйдит!..
Мери Ивенс сувтіс кок чунь йылас да топыда окаліс пограничникӧс.
Ставныс серӧктісны.
— И медым тіян челядьдырныд оз ло сэтшӧм, кутшӧм вӧлі менам... — помаліс ассьыс висьталӧмсӧ Онни, паськӧдіс сойбордсӧ да кӧсйыліс кутлыны ӧтпырйӧ став челядьсӧ.
— Сӧветскӧй Союзса Герой Онни Лумимиезилы ура!
— Пограничникъяслы слава!.. — горзісны да аплодируйтісны челядь, боецъяс да вӧр лэдзысьяс...
Тодди эз кай пызан вылӧ Юрики да мукӧд челядь моз, сійӧ чайтіс, мый тайӧ абу лӧсьыд.
Но сылы зэв окота вӧлі лоны сэні жӧ, ставныскӧд ӧтлаын, медым быдӧн аддзисны.
Унапӧлӧс чувствояс волнуйтісны Тоддиӧс.
Бӧръя кадас сылы ковмис уна переживайтны.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі блед, но синъясыс югъялісны.
Василий Фёдорович казяліс Тоддилысь омӧльтчӧм чужӧмсӧ. Сингуран улыс сылӧн лӧзӧдӧма.
Василий Фёдорович кутіс Тоддиӧс пельпомъясӧдыс, сувтӧдіс ас водзвылас сідзи, медым Тоддиӧс быдӧн аддзисны, да зэв гораа висьталіс:
— Ёртъяс!
Тайӧ детинкаыс — Тодди, Канадаысь.
Сійӧ эз повзьы да мешайтіс Кондийлы нуӧдны диверсантӧс.
Тодди вӧчис кыдзи настӧящӧй сӧветскӧй пионер!
— Молодеч!
Висьтав, кыдзи вӧлі! — матыстчисны сылань боецъяс да вӧр лэдзысьяс.
Тодди пӧрччис шапкасӧ, кӧсйис висьтавны и эз вермы.
Тодди яндысьыштіс, но всё равно сылы вӧлі зэв долыд, сэтшӧм долыд, быттьӧкӧ сійӧ ставсӧ нин висьталіс, мый йылысь мечтайтіс сэки, вӧрас.
Здук кежлӧ лолӧм чӧв-лӧняс, коді артмис Тоддилӧн друг яндысьыштӧм вӧсна, кыліс Андреев ёртлӧн мужественнӧй гӧлӧсыс:
— Н-скӧй пограничнӧй заставаса командование нимсянь петкӧдлӧм мужествоысь, смеллунысь да находчивостьысь объявляйта благодарность юнӧй пионеръяслы Анни Кярнелы, Мери Ивенслы да будущӧй сӧветскӧй пионерлы Тодди Рохкимайненлы...
Тоддилӧн кутіс ёпкыны сьӧлӧмыс.
Мый эськӧ, тайӧс кӧ кывліс эсійӧ, следовательыс...
Тайӧ торжественнӧй реч бӧрас ставныс пӧся аплодируйтісны.
Андреев ёрт лэптіс кисӧ:
— Пионер ёртъяс!
Лоӧй дасьӧн тышкасьны Ленин делӧ вӧсна!
— Век дасьӧсь! — дружнӧя вочавидзисны челядь став пионерскӧй правилӧяс серти салют сетігмоз.
И Тодди тожӧ салютуйтіс...
— Но и челядь, молодечьяс прӧстӧ!.. — радлісны гырысьяс.
Боецъяс босьталісны челядьӧс киясаныс да лэптісны найӧс вылӧ-вылӧ, медым ставныс вермисны аддзыны и Анниӧс, и рыжеват юрсиа Мериӧс, и вильыш Юрикиӧс, и еджыд юрсиа Тяхтяӧс, и гажмӧм Тоддиӧс...
Посёлокӧ челядь воисны кыдзи победительяс, сьылісны ассьыныс радейтана сьыланкывнысӧ:
А рытнас — ёлка...
Гӧстьяс лоӧны унаӧн!
Мыйла нӧ та дыра эз лок Тикка дед?
XXV глава
ТИККАЛӦН БӦР ВОӦМ
Кондий пышйӧм вӧсна да ранитчӧм том пограничниккӧд виччысьтӧг паныдасьӧм вӧсна расстроитчӧм Тикка рытланьыс муртса-муртса воис аслас керкаӧдз.
Лымйыс тыртӧма сійӧс дзик вевтӧдзыс.
Сӧмын тыдаліс сьӧд ӧдзӧсыс.
Челядь валегияслӧн да лыжияслӧн туйясыс писькӧдӧмаӧсь трӧпа дзик ӧдзӧс дорӧдзыс.
Тикка ӧдва восьтіс кынмӧм ӧдзӧссӧ да пырис.
Сы вылӧ ӧвтыштіс ломтывтӧм, кӧдзалӧм оланінса бакшасьӧм дука васӧд воздухӧн.
Тӧлысь югӧрыс пырис Тикка бӧрся да югдӧдіс керка пытшкӧссӧ, сьӧдасьӧм, тшынасьӧм стенъяссӧ.
Порогсянь пельӧсӧдз нюжӧдчис эзысь туй.
Тшупӧдӧсь, важ джоджыс кажитчис ещё важджыкӧн, а керка пельӧсас куйліс мыйкӧ кӧдзыд да небыд.
«Лым... — думыштіс Тикка. — Эк, киссьыны кутӧма, тыдалӧ, керкаӧй!»
И пӧрысь Тиккалы лои кӧдзыд да кыдзкӧ зэв-зэв гажтӧм.
Тикка пуктіс нопсӧ лабичӧ да воськовтіс пельӧслань.
Сылӧн кокъясыс вӧйисны мыйӧкӧ небыдӧ, но эз лым пиӧ.
Тикка пӧрччис кепысьсӧ да чургӧдіс кисӧ.
— Вата!
Эк ме пӧрысь выжыв!
Лёк пож! — кутіс видны асьсӧ Тикка да серӧктіс. — Мыйла ме вӧрас ветлі?
Ёлкала...
Сӧмын ӧні Тиккалы дум вылас уси, мый челядьлы кӧсйысис Выль вося ёлка вылын лоны дед Морозӧн.
А ме вӧтчи йӧра бӧрся да ставсӧ вунӧді...
Кадыс нӧ уна-ӧ?
Тикка восьтіс ӧдзӧс да видзӧдліс кодзувъяс вылӧ, кыдзи ми видзӧдлам часі вылӧ.
— Экма, сёр нин!..
А делӧяс важнӧйӧсь...
Сійӧ решитіс первой ветлыны контораӧ Большаков дінӧ, висьтавны сылы Кондийкӧд да пограничниккӧд паныдасьӧм йылысь, тӧдмавны выльторъяс йылысь да сдайтны сюрӧм оружиесӧ да нопсӧ.
Ӧти сайын, медым эз ков волыны гортас, сійӧ видзчысьӧмӧн моздорас босьтіс ассьыс еджыд небыд паськӧмсӧ да петкӧдіс лым вылӧ, медым эз сьӧдась тшынассьӧм керкаас пасьтасигӧн.
Лым вылын сійӧ видлаліс кытчӧ мый да пасьталіс кузь халат, кодӧс ставнас эжӧма ватаӧн, вӧняліс гӧрд вӧнь, юрас шапкааліс гӧрд вылыса еджыд жӧ ватнӧй шапка, кытчӧ вӧлі кӧрталӧма зэв кузь еджыд тош.
— Нинӧм шуны, бур, — броткис Тикка, — пӧрысьӧ-нэмӧ ворсны вӧччи!
Но ладнӧ, кӧсйысин кӧ — кывтӧ колӧ кутны.
А нопсӧ да оружиесӧ нуа контораӧ.
Тикка петіс толаысь да посёлок пыр муніс школалань.
— А ёлкаыс, кӧні нӧ менам ёлкаыс? — кватитчис Тикка.
Туй дорсьыс сійӧ бӧрйис том коз пу да нетшыштіс сійӧс вужнас.
Посёлок пыр Тикка муніс яндысьыштӧмӧн.
— Нокся пӧрысь-нэмӧ челядькӧд, пӧрысь выжыв! — броткис ас вылас Тикка да старайтчис мунны биа керкаяс да баракъяс бӧрладорті.
Тиккаӧс сӧмын шензьӧдіс, мыйла йӧзыс оз узьны.
Воздухыс тӧдчымӧн шоныдджык лоӧма.
Пуяс гыӧрзьӧмаӧсь.
Тӧлысьыс койис кельыдлӧз югӧр посёлок вылӧ да вӧр вылӧ.
Пу лапъяс вылын, посёлокса керкаяслӧн вевтъяс вылын, Тиккалӧн небыд еджыд тош вылын бриллиантъяс моз дзирдалісны да бикиньяс моз югъялісны лым чиръяс.
Тӧлыся чӧв-лӧнь войӧ дзирдалысь лым вывті челядь дінӧ тэрмасис ловъя дед Мороз, кодлӧн киас вӧлі ёлка да пельпомъяс саяс ноп.
Тикка талун эз вӧв спокойнӧй, кутшӧмӧн век овлывлӧ.
Кондийкӧд да пограничниккӧд встреча шызьӧдіс сійӧс.
И ещӧ Тикка волнуйтчис сы вӧсна, мый воас вывті сёрӧн.
— Кӧть эськӧ мед ог сёрмы!..
Сійӧ мӧдіс восьлавны тэрыбджыка.
Ӧні сӧмын кежны пельӧс сайӧ — и контораын.
— Стой!
Коді локтӧ? — немвиччысьтӧг кыліс скӧрысь горӧдӧм, и Тикка водзвылын чужи часӧвӧй.
— Ме локта, дед Мороз... — шӧйӧвоши Тикка.
Гыӧрзьӧм синлысъяса часӧвӧй чуймӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ да друг нимкодя да чужӧмтырнас нюмъёвтіс.
Нюмъёвтіс и Тикка.
И ватаысь вӧчӧм тошкыс, кодӧс, тыдалӧ, вӧлі клеитӧмаӧсь лёкиника, джынвыйӧ торъяліс.
Сы улын тыдовтчис пӧрысь Тиккалӧн аслас пратьмӧм тошкыс.
Часӧвӧй пыр жӧ дугдіс нюмъялӧмысь да сюся видзӧдліс Тикка вылӧ.
Дедлӧн пельпомсайса нопйыс сылы кажитчис зэв тӧдсаӧн, и, ватаысь вӧчӧм тошкыс кындзи, вӧнь костсьыс Пузыренько аддзис парабеллум — абу ас вӧчӧм, а весиг зэв настӧящӧй...
— Киястӧ лэпты! — грознӧя тшӧктіс дед Морозлы Пузыренько.
Тикка сьӧкыдпырысь паськӧдіс кияссӧ, сы вӧсна мый киясас вӧлі ёлка да ноп.
Пузыренько тэрыба кыскис вӧнь костсьыс оружиесӧ.
— Но, водзӧ мый? — спокойнӧя юаліс сылысь Тикка.
— А водзӧ со мый...
Мунамӧй контораӧ, дед Мороз, — шуис Пузыренько.
— Ме и ачым сэтчӧ вӧлі муна, — ропкигтыр вочавидзис Тикка. — Ме челядьлы пасьтаси дед Морозӧн, а тэ кутан...
— Аддзывлім ми татшӧм дедъястӧ! — скӧрысь шуис Пузыренько.
Збыльысьсӧ татшӧм «дедъясӧс» сійӧ некор на эз аддзыв.
Но тайӧ абу важнӧ.
Тиккалы сьӧлӧм вылас эз ло лӧсьыд: нуӧдӧны сійӧс быттьӧкӧ кутшӧмкӧ преступникӧс.
Мыйысь, колӧ юавны?
Пузыренько казяліс дед чужӧм вылысь дӧзмӧмсӧ да чайтіс, мый дедыс кӧсйӧ гусьӧник мынтӧдчыны Пузыренькоысь.
Сійӧ решитіс дзикӧдз торкны дедлысь мездысьны зільӧмсӧ да шуис:
— Да эн думышт, дед, пышйыны...
Ме ӧд зэв ӧдйӧ котрала...
Тикка ньӧти эз кӧсйыв пышйыны.
Сійӧ скӧраліс ас вылас.
«Вот веськалі историяӧ, пӧрысь выжыв! Да ещӧ вӧччи йӧз серам вылӧ...»
А тошкыс дзикӧдз уси.
Пузыренько босьтіс сійӧс киас да нуӧдіс Тиккаӧс лесопунктса заведующӧйлӧн контораӧ.
Жара ломтысис пач.
Пыранінын сулалісны винтовкаяса кык пограничник.
Пызан сайын пукаліс заставаса начальник Андреев ёрт.
Сы водзладорын табуреткаяс вылын — кык морт.
— Кондий! — тӧдіс ӧтисӧ Тикка. — Кутӧмаӧсь всё-таки тэнӧ, кӧинӧс!
А ме мудзтӧдз вӧтлыси тэ бӧрся вӧрті, мыйсӧ сӧмын эг думайт нин...
Пузыренько зумыштчис.
— Разрешитӧй доложитны... — торжественнӧя заводитіс сійӧ да бара мӧдіс висьтавны аслас рӧднӧй кывйӧн: — Со, куті кутшӧмкӧ дед Морозӧс... — зэв серьёзнӧя рапортуйтіс сійӧ да пызан вылӧ пуктіс ватаысь вӧчӧм тош.
Сьӧлӧмыс Пузыреньколӧн нимкодясис: «Со вот, куті жӧ!»
Тикка матыстчис дзик пызан дорас.
— Со, начальник ёрт, вӧрысь оружие да ноп сюри.
Ме вӧлі татчӧ, контораӧ, локта, Большаков ёрт дінӧ, медым сдайтны сюрӧмторсӧ, а тіян зонмыд менӧ и кутіс, — аслас тешкодь паськӧм вӧсна яндысигтыр да став тайӧ обстановкасьыс нелючкитор казялӧмӧн висьталіс Тикка.
Заставаса начальник сюся видзӧдліс пӧрысь вӧр лэдзысь вылӧ.
Но пӧрысь Тикка эз вешты синъяссӧ.
— Ме тэрмася школаӧ, челядь ордӧ ёлка вылӧ.
Кӧсйыси налы дед Морозӧн лоны.
Найӧ меным и татшӧм паськӧмсӧ вурисны.
— Ті тӧданныд тайӧ мортсӧ? — индіс Андреев Кондий вылӧ.
— Кыдзи нӧ ог тӧд!
Не кӧ тіян пограничникныд, Кондий эськӧ виис менӧ пуртӧн йӧраӧс моз...
И Тикка висьталіс Кондийкӧд да Онникӧд паныдасьӧм йылысь.
Контора дорын кутіс кывны шум.
Пырисны боецъяс да вӧр лэдзысьяс.
— Вӧралысьтӧ эгӧ аддзӧй, начальник ёрт.
Вӧрсьыс быдлаысь корсим.
Кок туйыс вайӧдӧ посёлокӧ...
— Да со сійӧ... — сералігтыр индіс еджыд паськӧма дед вылӧ Андреев.
— Тикка! — чуймисны вӧр лэдзысьяс. — Эк, вӧччӧма!..
И кутісны гораа серавны.
Андреев ёрт топыда кутліс старикӧс да матыстіс сылы табуретка.
Пузыреньколӧн настроениеыс тшыкис: сылы явӧ оз везит нарушительясӧн.
Волнуйтчӧмысла да жарысла дед Морозлӧн ватаыс мышсьыс да киняувъяссьыс кутіс гылавны.
Пызан дорӧ да табуретка вылӧ колины еджыд ёкмыльторъяс.
Небыд еджыд шапка увсяньыс дед Мороз ныр вылас шорӧн визувтіс пӧсьыс.
Начальник видзӧдіс Тикка вылӧ да бурпырысь нюмъяліс.
— А кӧні нӧ тіян эсійӧ зонмыс?
Ме кӧсъя сылы ещӧ ӧтчыд аттьӧ висьтавны, — шыасис Андреев ёрт дінӧ гажмыштӧм Тикка.
— Сійӧ школаын, ёлка вылын.
— Здоров?
— Абу зэв...
— А врагсӧ, коді сійӧс ранитіс, вӧтӧдіс?
— Кыдзи нӧ, со сійӧ... — индіс заставаса начальник морт вылӧ, кодлӧн веськыд киыс бинтуйтӧма.
Тикка сюся видзӧдліс диверсант вылӧ.
Мӧдыс зумыша куритчис да видзӧдіс пельӧсӧ.
Старик довкйӧдлыштіс юрсӧ да бара кутіс тэрмасьны школаӧ.
— Ми мунам ӧтлаын, — шуис начальник.
Сійӧ ачыс клеитіс пызан вылын сулалысь канцелярскӧй клейӧн дед Морозлы тошсӧ да лӧсьӧдіс сылысь паськӧмсӧ.
Диверсант шензьӧмӧн видзӧдіс тайӧ кыпыд, сералысь мортыс вылӧ, код нимысь полісны медся повтӧм нарушительясыс.
Начальник казяліс сылысь видзӧдӧмсӧ.
— Ті, — шыасис сійӧ нарушитель дінӧ, — муртса энӧ торкӧй миян челядьлысь ёлкасӧ.
Начальник пасьтасис да петіс Тиккакӧд ӧтлаын.
Клоп пӧдласис ӧдзӧс.
Сы дінӧ сувтісны часӧвӧйяс.
Шынитӧв.
Гораа точкӧ стенын ӧшалысь донтӧминик часі.
Тик-так... Тик-так... — дугдывтӧг ӧтарӧ-мӧдарӧ бовъялӧ маятник.
Арестуйтӧм диверсантӧс дӧзмӧдӧ часілӧн точкӧмыс.
Шогпырысь да надея воштӧм чувствоӧн сійӧ видзӧдалӧ вӧрса конторалысь гажтӧминик пытшкӧссӧ: прӧстӧй канцелярскӧй пызан, лёкиник табуреткаяс, шкап, кӧдзалысь пач.
Стенын — плакатъяс, диаграммаяс...
Кыдзи и быд контораын.
И календарь...
Календарас — медбӧръя лист.
Важ волӧн медбӧръя лун — декабрь 31 лун.
— Да, талун быдлаын встречайтӧны Выль во... — вомсӧ вежыньтӧмӧн нюммуніс сійӧ. — Ёлкаяс вылӧ ӧзталӧны бияс...
И тайӧ мортыслы дум вылас уси челядьдырыс.
Найӧ олісны ыджыд мича керкаын.
Медся кӧдзыд дырйиыс сэні вӧлі шоныд, уютнӧ, уна слугаяс.
Сылы да сылӧн ичӧтджык чойыслы бать-мамыс быд во вӧчлісны ёлка.
На ордӧ век волывлісны на кодь жӧ мича паськӧма челядь, озыр лесопромышленникъяслӧн, купечьяслӧн да гырысь чиновникъяслӧн челядь.
Найӧ гажаа бергалісны ёлка гӧгӧр, сёйисны уна юмовторъяс да пӧлучайтлісны дона пӧдаркияс.
А на керка ӧшиньяс водзын сулалісны уна мукӧд челядь, кодъяс вӧліны киссьӧм ыж ку пасяӧсь, батьясныслӧн гӧна шапкаясаӧсь да лёк валегиясаӧсь.
Налы вӧлі зэв интереснӧ, и найӧ дзонь часъясӧн сулалісны югыд биа ӧшиньяс дорын.
Найӧ, кодъяс вӧліны збойджыкӧсь, кавшасьлісны пуяс вылӧ да ӧшинь пыр видзӧдісны мойдын кодь мича, дзирдалысь ёлка вылӧ.
Тайӧ челядьыс вӧліны сы бать ордын уджалысь вӧр лэдзысьяслӧн да рабочӧйяслӧн.
Ӧти детинка мича ёлка вылӧ видзӧдігас вунӧдчис да уси джуджыд пу вылысь.
Став челядьыс ёна сералісны.
Кор мӧд лунас няня висьталіс налы сы йылысь, мый детинкаыс висьмӧма, доймӧма да чегӧма коксӧ, сылӧн чойыс шуис:
«Тайӧ детинкаыслы сідз и колӧ: мед оз видзӧд миян ёлка вылӧ!»
Тайӧ вӧлі зэв важӧн...
Революция дырйи вӧр лэдзысьяс мырддисны налысь вӧр угоддьӧяссӧ, заводсӧ, керкасӧ.
Кисьтісны да сотісны ассьыныс «маюшкаяссӧ» — некытчӧ шогмытӧм оланінъяссӧ, кӧні тшӧктылісны налы овны батьыслӧн десятникъясыс.
Ӧні налӧн эмӧсь бур, югыд керкаяс... бур сёян, ставныс велӧдчӧны, тӧдӧны, мый сэтшӧмыс кино, театр, музыка.
Кӧзяеваыс — найӧ, вӧр лэдзысьяс да рабочӧйяс, кодъяс водзті уджавлісны батьыс ордын.
Талун найӧ вӧчӧны асланыс челядьлы ёлка.
А сійӧс арестуйтӧмаӧсь да кутас тані пукавны ӧтлаын Кондийкӧд, коді воштӧма мортлысь ӧбликсӧ да кодлы, тайӧ вӧвлӧм лавочникыслы, сылӧн батьыс весиг кисӧ эз сетлыв.
Но сійӧ кӧртасьӧма Кондийкӧд вирӧсь да пеж делӧясӧн...
Найӧ кыкнанныс ӧткодя ненавидитӧны став сӧветскӧйсӧ.
Зэв ёна ненавидитӧны!
Сійӧ казьтылӧ сӧмын на аддзылӧм вӧр лэдзысьӧс.
Пасьтасьӧма дед Морозӧн, тэрмасьӧ ёлка вылӧ...
Налы вӧчӧны ёлка, налы, кодъяс кутісны сійӧс!
Чорыд лӧглун шымыртӧ тайӧ мортсӧ.
Сійӧ уськӧдчис ӧшиньлань да кулакнас кучкис стеклӧӧ.
Зильмуніны стеклӧ торъяс.
Кӧдзыд вӧсна йӧжгыльтчыштіс Кондий, коді вӧрзьывтӧг пукаліс пельӧсын.
Тӧлысь кыптӧма вылӧ.
Лымъя став мир пасьтаыс кисьтӧмаӧсь эзысь.
Праздник дырйи вӧччӧдӧм ёлка йыв моз ӧшинь улын дзирдалӧ часӧвӧй пограничниклӧн боевӧй винтовка штыкыс.
XXVI глава
ЁЛКА
Заставаса начальник да Тикка матыстчисны школа дорӧ да видзӧдлісны ӧшинь пыр.
Мичмӧдӧм ёлка сулаліс ыжыд класс шӧрын.
Югъялӧны ӧзтӧм сисьяс, челядьлӧн синъясныс да чужӧмъясныс.
Гырысьяс сувталӧмаӧсь ёлка гӧгӧр, но сідзи, медым ставыс тыдаліс бинтуйтӧм юра пограничниклы.
Тикка сразу жӧ тӧдіс сійӧс.
Онни Лумимиези кок дорын куйліс кӧин кодь пон; понлысь нырвомсӧ да кынӧмсӧ вӧлі бура бинтуйтӧма.
Тикка корсис синъяснас ассьыс медся радейтанаяссӧ — Юрикиӧс да Анниӧс.
Юрики пукалӧ мӧд пограничник пидзӧс вылын да топыда кутчысьӧма сылы сьыліас.
Кельдӧдыштӧм чужӧма Анни мый йылысь кӧ варовитӧ пӧрысь Лоазарикӧд.
Первойӧн пырис начальник.
Сылӧн индӧм серти копыртчӧмӧн, медым эз казявны кадысь водз, пырис Тикка.
Начальник пуксьӧдіс сійӧс пельӧсӧ табуретка вылӧ да сайӧдіс кык пограничникӧн.
— Мыйӧн сӧмын ме гораа шуа: «Челядь, кӧні нӧ тіян дед Морозныд?» — сэки тэ сразу жӧ сувт да шу: «Ме тані, важӧн виччыся, кор челядь ме йылысь казьтыштасны».
Сэсся сувт ёлка дорӧ да сетав мешӧксьыд пӧдаркиястӧ, кодлы мый...
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои.
Начальник висьталіс боецъяслы, медым найӧ некодлы эз на висьтавны дед воӧм йылысь, а ачыс кутіс писькӧдчыны учитель дінӧ.
Зэв кыпыд, ставнас шыльӧдӧма-мольӧдӧма, Иван Фомич паськыда нюмъяліс. Сійӧ кывзіс Тоддилысь висьталӧмсӧ.
Сылӧн ӧтмоза югъялісны и куш юрыс и ботинкиыс.
— Ме сэсся некор юасьтӧг ог вӧрзьӧд винтовка, — пӧся кӧсйысис Иван Фомичлы детинка.
— Гуд, — английскӧй кывйӧн вочавидзис сылы Иван Фомич. — Гуд, Тодди, некор эн вӧрзьӧд.
— Но ме ог кӧсйы пукавны орччӧн нывкакӧд, ог кӧсйы, медым менӧ буксир вылӧ босьтіс нывка.
— Тодди! — кӧритӧмӧн шуис Иван Фомич. — Кыдзи тэныд абу яндзим?
Миян странаын детинкаяс да нывкаяс — бур ёртъяс.
Тодди лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Но, кывзы... — И учитель висьталіс сылы со мый.
Диклы операция вӧчӧм бӧрын, кор челядь висьталӧм серти сійӧ тӧдмалӧма, кутшӧм тешкодя кутӧны асьнысӧ пон да пограничник, учитель пыр жӧ гӧгӧрвоӧма, мый тані мыйкӧ абу лючки.
А кор сійӧ казяліс винтовка вошӧмсӧ, то повзис, мый кодкӧ челядь пиысь вермасны вӧчны мыйкӧ лёктор, да посёлокын кыпӧдіс тревога.
Тайӧ кадас посёлокӧ котӧрӧн воис Мери да аслас горзӧмӧн да бӧрдӧмӧн повзьӧдіс став йӧзсӧ.
— Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, котӧртӧй, спаситӧй Тоддиӧс! — бӧрдіс Мери.
— Мый сыкӧд лои? — кутісны волнуйтчыны гырысьяс.
— Сійӧ кутӧма Кондийӧс!
Абу, мӧдарӧ, Кондий кутӧма Тоддиӧс.
— Висьтав прамӧя: коді кодӧс кутіс?
— Ме ог тӧд...
Кыкнанныс ӧта-мӧдсӧ кутісны!
Иван Фомич чукӧртіс посёлокса нывбабаясӧс, вооружитіс найӧс, кодлы мый сюри, и Мери нуӧдіс став отрядсӧ вӧрӧ.
Мери повтӧг вайӧдіс найӧс сэтчӧ, кӧні Тодди паныдасьлӧма Кондийкӧд.
Кок туйяс кузя найӧ воисны важ, джынвыйӧ киссьӧм пывсян дорӧ, гусьӧник матыстчисны ӧдзӧс дорас да пыкисны сійӧс кылӧдчан багырӧн.
Кондий кутіс лыйлыны винтовкаысь керъяскостса пазъясӧдыс.
Иван Фомич команда серти отрядыс водіс лым пиӧ, и Мери тшӧтш.
Полӧмысла сійӧ ньӧжйӧник чирзіс, но, кыдзи и век, дугдывтӧг больгис:
— Видзӧй сійӧс, видзӧй, а то пышъяс...
Регыд мысти воисны облава вылӧ ветлысь вӧр лэдзысьяс да кытшалісны пывсянсӧ.
Кондий сдайтчис сӧмын сэки, кор быри став патроныс.
Мери первойӧн уськӧдчис Тодди дінӧ да окаліс сылысь нырсӧ...
— И колӧ веськыда висьтавны, Тодди, мый сійӧ кадас тэ эн вӧв зэв мича, — шуис учитель: — бӧрдӧмыдла нырыд вӧлі пыктӧма, син улыд лӧзӧдӧма. Лӧзыс со ӧнӧдз на абу бырӧма. Чужӧмыд да киясыд вӧліны саӧссьӧмаӧсь...
Сӧгласитчы, мый Мери — молодеч нывкаыс.
— Сӧгласитча! — нюжӧдіс кисӧ Тодди.
Челядь гӧгралісны ёлка гӧгӧр да сьылісны.
Ёлка улысь чепӧсйисны кык кӧч. Тайӧ вӧліны кӧчьясӧн пасьтасьӧм челядь.
Найӧ кутісны чеччавны да йӧктыны ёлка дорын.
Дик эз вермы терпитны да уськӧдчис кругас:
— Ув!.. Ув!..
Юр вывсьыс кӧртӧдыс лэччӧма пель вылас.
Дик зэв тешкодя паськӧдіс кокъяссӧ да, бӧжсӧ легӧдігтыр, ёна чуймӧмӧн видзӧдіс тешкодь кӧчьяс вылӧ да гораа увтіс.
— Дик, ас местаад! — тшӧктіс пограничник. — Кыдзи абу яндзим?
Дик яндысьӧмӧн петіс кругысь да водіс аслас местаӧ Онни кок дорӧ.
Аслас пельӧсын, шоныдінын, шойччигмоз пӧрысь Тикка видзӧдіс ёлка вылӧ да кывзіс гажа шумсӧ.
Сыкӧд орччӧн волнуйтчигтыр челядь гусьӧник сёрнитісны Большаков ёрткӧд.
— Артмӧ, мый ми пӧръясьысьяс, — волнуйтчис Анни. — Пограничникъяслы письмӧас кӧсйысим, мый ёлка вылын дед Мороз лоӧ, а сійӧ абу.
— Сійӧ, тыдалӧ, вӧрті кӧчьяс бӧрся котралӧ, — шуис Тодди.
— Кӧчьяс бӧрся?
А гашкӧ, сы вылӧ кӧинъяс уськӧдчисны? — тревожитчигтыр шуис Юрики.
— Кутасны сійӧс кӧинъяс сёйны! — скӧрысь шуис Тяхтя.
— Лоазари ёрт, выручитӧй миянӧс, пӧжалуйста, — Лоазари дінӧ шыасис Анни. — Ветлӧй Тикка ордӧ да кӧть нин ті пасьтасьӧй Дед Морозӧн.
— Ладнӧ, мый тіянкӧд вӧчан, ковмас выручитны.
Менам ветлігкості гажӧдӧй пограничниктӧ интереснӧй сёрниӧн, — шуис Лоазари.
— Сёрнитам, сёрнитам! — мӧдісны шумитны челядь.
— Мери, тэ заводит первойӧн, — тшӧктіс Мерилы Анни. — Сӧмын юав мыйкӧ зэв интереснӧйтор.
Дзик ӧдзӧс дорас Лоазари джӧмдіс кодлӧнкӧ зэв ыджыд валегиӧ, кодӧс чургӧдӧмаӧсь пельӧссянь кык боец костті.
— А, сӧтана! — ёрччыштіс сійӧ.
Валеги воши.
Лоазари сувтіс кок чунь йылас да видзӧдліс боецъяс пельпомъяс сайӧ.
На бӧрвылын пукаліс дед Мороз. Сійӧ дзикӧдз пӧсялӧма да гӧрдӧдӧма.
— Тикка! — горӧдіс Лоазари.
— Ньӧжйӧджык, Лоазари, эн выдайт менӧ, — шӧпнитіс сылы Тикка.
Старикъяс наяна мигнитісны ӧта-мӧдныслы.
Челядь кытшалісны Лумимиезиӧс.
Мери лӧсьӧдыштіс платьесӧ да паніс «интереснӧй» сёрни.
— Тіян маманыд эм? — заводитӧм могысь юаліс Мери.
— Абу, кулі, — вочавидзис пограничник.
Заводитӧмыс эз ло удачнӧй... — Юрики кӧсйис отсавны Мерилы.
— А папаныд тіян эм? — юаліс сійӧ.
— Ог тӧд.
Челядь шӧйӧвошины: кыдзи нӧ сідзи — ог тӧд?..
— Но вӧлі всё-таки? — юаліс Тяхтя.
— Вӧлі, дерт, — вочавидзис Онни да зумыштчис.
Сёрниыс артмис зэв эз интереснӧй.
Оз тасянь вӧлі ков заводитны.
Но ӧні сёр нин.
— Гашкӧ, тіян эмӧсь кӧть кутшӧмкӧ вокъяс либӧ чойяс? — ӧтчаяниеӧн да надейтчӧмӧн бара юаліс Мери.
— Абу, челядь, менам некутшӧм рӧдня абу, — шогпырысь вочавидзис Онни Лумимиези. — Гражданскӧй война дырйи ме ставнысӧ вошті пӧшти ӧти суткиӧн — и мамӧс, и батьӧс, и вокӧс...
Сійӧ ӧшӧдіс юрсӧ.
Челядь ланьтісны.
Серьёзнӧй чужӧмъясаӧсь, найӧ чӧв олігтыр сулалісны сы гӧгӧрын да шогсӧ гӧгӧрвоӧмӧн видзӧдлывлісны тайӧ повтӧм, знаменитӧй герой вылас, кодлӧн абу ни бать ни мам.
— Висьтыштӧй миянлы гражданскӧй война йывсьыс, — корис Тодди.
— Сэки ме вӧлі Юрики кодь на ичӧт.
— Но, мый ті помнитанныд, сійӧс и висьталӧй, — корисны челядь.
abu
— Ладнӧ, висьтала, — сӧгласитчис пограничник.
Гырысьяс и челядь топыда сувталісны сы гӧгӧр да лӧсьӧдчисны кывзыны.
Кор чӧв-лӧняс кыліс сылӧн гӧлӧсыс, Тикка кыпӧдчыштіс да видзӧдліс рассказчик вылӧ.
XXVII глава
КЫК ВИСЬТ
— Ме висьтала тіянлы сійӧ лун йывсьыс, кор ме медбӧръяысь аддзылі ассьым рӧднӧйясӧс, — заводитіс Онни. — Тайӧ вӧлі дас вит во сайын.
Меным вӧлі кӧкъямысӧд арӧс.
Сійӧ лунас ми обедайтім жебиника да гажтӧма.
Сёйыштім вези-рокка * совтӧг да няньтӧг.
Няньыс эз вӧв.
Но тайӧ эськӧ нинӧм на.
Ми велалӧмаӧсь нин вӧлі гӧля овны.
* Вези-рокка — яйтӧм шыд.
Вези-роккасӧ ми век сёйлім ставнас, быттьӧ настӧящӧй госа шыд, миянкӧд кӧ ӧбедайтліс менам ыджыд вок Пекко.
Сійӧ вӧлі зэв варов да гажа оласнога морт.
Воклысь висьталӧмсӧ кывзігӧн ме пыр гораа сералі.
А радейті ме сійӧс зэв ёна!
Тайӧ лунас сійӧ мыйлакӧ ӧбедайтны сёрмис.
Бать пуксис ӧшинь дорӧ да кутіс кыны чери кыян тыв.
Уджыс эз ладмы.
Сійӧ пыр видзӧдлывліс ӧшиньӧд, оз-ӧ лок Пекко.
Воис рыт.
Вок век на эз лок.
Мам ӧзтіс сартас.
Биыс кутіс ыпъявны да югдӧдіс керка пытшкӧссӧ ставнас.
Менам кутіс сюмавны кынӧмӧй.
Ме дугдывтӧг видзӧдлывлі пӧжасян пачӧ.
Сэні, сӧстӧм да пӧсь под вылас, пӧжасис сӧчӧн.
Меным зэв окота вӧлі сёйыштны пӧсь няньсӧ.
«Мама, кыскы», — тэрмӧдлі ме мамӧс.
Тіралан киясӧн мам сюйис пачӧ нянь зырсӧ, медым кыскыны сӧчӧнсӧ.
Но зырнас инмӧдчӧмысь сійӧ пусь-пасьмуніс, быттьӧ сісь мыр...
— Мыйла? — юаліс рыжеват юрсиа Мери.
— Сы вӧсна мый тайӧ сӧчӧнас пызьыс пӧшти эз вӧв.
Мам кӧтіс сійӧс гырйын чирсӧм да пожналӧм кырсьысь.
Ме ӧнія моз помнита: мам тупкис чужӧмсӧ водздӧранас да нёровтчис зэв ыджыд, но тыртӧм пач бердӧ.
Ме муні лабич дорӧ, воді сэтчӧ да бӧрддзи.
«Ланьт!» — горӧдіс ме вылӧ бать.
Ме повзи да ланьті.
Бипешын видзӧдтӧгыд кусі сартасыс.
Батьлӧн жальыс петіс ме вылӧ.
«Окотитан кывзыны, ме сьыла тэныд Сампо йылысь?» — юаліс сійӧ менсьым.
Бать босьтіс кималасӧн джаджйысь кантеле, лӧсьӧдіс да ньӧжйӧник кутіс сьывны важ сьыланкыв чудеснӧй мельнича Сампо йылысь, коді ӧтар бокнас изӧ пызь, мӧдарнас — сов, коймӧднас — уна деньга...
И став озырлуныс — сылы, кодлӧн тайӧ чудеснӧй мельничаыс.
Тайӧ Сампосӧ дорис миян Калевала странаса герой кузнеч Ильмаринен.
А страшнӧй чудовище Лоухи — войвывса кӧзяйка — нуис ыджыд Сампосӧ Похьола утёсӧ да дзебис сійӧс ыргӧн гӧраӧ.
Пӧрысь вещӧй Вяйнемейнен, кузнеч Ильмаринен да кыпыд, повтӧм Леминкейнен мӧдӧдчисны Калевала странаысь Похьолаӧ лёк старука ордӧ, медым мырддьыны сылысь Сампосӧ да нуны асланыс странаӧ.
Но Лоухи кыпӧдіс ассьыс йӧзсӧ куим геройлы паныд да кӧсйис найӧс куимнаннысӧ вины.
Пӧрысь Вяйнемейнен кантелеӧн ворсӧмнас унмовсьӧдіс сылысь войскасӧ да Похьоласа народсӧ.
Кор ставныс унмовсисны, геройяс зэв сьӧкыдпырысь перйисны ыргӧн утёсысь Сампосӧ, пуктісны сійӧс асланыс пыж пыдӧсӧ да тэрмасигтыр кывтісны гортаныс.
Леминкейненлы лои зэв гажа да кутіс корны Вяйнеӧс сьылыштны.
Но мудрӧй Вяйнемейнен ӧткажитчис.
Сьывны да ворсны, сы чайтӧм серти, вӧлі позьӧ сӧмын делӧсӧ бура помалӧм бӧрын.
Леминкейнен эз ӧвсьы да заводитіс сьывны ачыс.
И сы вӧсна мый сійӧ вӧлі гӧлӧстӧм, сьылӧмыс артмис зэв мисьтӧм.
Черияс, кодъяс видзӧдісны васянь знаменитӧй геройяс вылӧ, татшӧм сьылӧмсӧ кылӧм бӧрын пырысьтӧм-пыр жӧ лэччалісны ва пыдӧсӧ да нюйтӧн тупкалісны пельяснысӧ.
А тури, коді пукаліс вутш вылын, повзьӧмысла горӧдіс да лэбзис.
Сійӧ пуксис Похьола странаын да бара горӧдіс лёкгоршӧн.
Сы горӧдӧмысь садьмисны Лоухи да сылӧн народыс ставнас.
Старука казяліс Самполысь вошӧмсӧ да уськӧдчис сійӧс пышйӧдысьяс бӧрся.
Нимкыв лыддьӧмӧн да кӧлдуйтӧмӧн лёк старука вермасис геройяскӧд.
Но налӧн вынъясныс да нимкыв тӧдӧмыс эз вӧвны сы дорысь ичӧтджыкӧсь.
А кор геройяс вӧліны пӧшти Калевала берегъяс дорын нин, старука Лоухи пӧртчис стальнӧй гыжъяса да зэв гырысь бордъяса сьӧд орёлӧ.
Аслас сьӧд бордъясыс вылӧ сійӧ пуксьӧдіс войска да скӧрысь уськӧдчис геройяс вылӧ.
Найӧ смела косясисны сылӧн войскакӧд, а ассьыс Лоухилысь тышкасигас керыштісны гыжъяссӧ.
Но старука удитіс чаль чуньнас крукыштны сера вевтсӧ да кватитіс сійӧс.
А Сампо уси ваӧ да жугалі торпыригӧдз.
«Кутшӧм жаль! — ышловзи ме. — И пызь эськӧ вӧлі, и сов, и уна деньга...»
«А мый тэныд деньгасьыс?» — юаліс менсьым мам.
«Вӧв эськӧ ньӧби», — шуи ме.
Меным зэв вӧлі окота, медым миян вӧлі вӧв.
«Эн шогсьы, вокӧй! — порог дорсянь кыліс Пекколӧн гӧлӧсыс. — Ми чукӧртам асланым ваысь Самполысь торъяссӧ, и миян лоӧ сэтшӧмтор, мый тэ и Карелияса став челядьыс кутасны быд лун сёйны пекки-лейпа, и быдӧнлӧн лоӧ вӧв».
Ме серӧкті.
Мам бара ӧзтіс сартас.
Пекко сералӧмысь, кӧдзыд воздухысь, кодӧс пыртіс вок, да биысь миян керкаын бара лои уютнӧ да гажа.
Вок пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ да каличаліс, сэсся мамлы тшӧктіс занавесавны ӧшиньяс.
Та бӧрын сійӧ кыскис брезентӧвӧй сумкаысь бумагаяс, разӧдіс найӧс пызан вылӧ да тэрмасигтыр кутіс видлавны.
Меным зэв окота вӧлі сыкӧд сёрнитыштны.
Ме пукалі лабич вылын да виччыси, кор сійӧ лэптас синъяссӧ да видзӧдлас ме вылӧ.
Но талун вок видзӧдіс сӧмын бумагаяс вылӧ.
Кутшӧмсюрӧ бумагаяс сійӧ дзебис питшӧгас.
Сэсся видліс нагансӧ да кутіс пасьтасьны.
Юрсӧ ӧшӧдӧмӧн бать чӧв олігтыр пукаліс пызан дорын.
Сійӧ эз видзӧд Пекко вылӧ.
Тыдалӧ, сійӧ эз кӧсйы петкӧдлыны ассьыс шогсьӧмсӧ да тӧждысьӧмсӧ.
Мам, кодлӧн чужӧмыс ещӧ ёнджыка кельдӧдіс, ньӧжйӧник петіс посводзӧ да недыр мысти бӧр пырис.
Воклы походнӧй сумкаас сійӧ пуктіс кык кын чери да содзтыр турипув.
Сэсся миян нинӧм эз вӧв.
Пекко пасьталіс пась, шапкаасис да тасмаасис.
Топыда кутліс мамсӧ.
«Тэ кытчӧ?» — тӧждысьӧмӧн юалі ме.
«Вӧрӧ — тышкасьны лёк старукакӧд да сылӧн войскакӧд».
Ме кыкнан кинам куті вокӧс.
Но сійӧ тэрмасис.
Бӧрдігтыр мам мездіс менсьым киясӧс сы сьыліысь да нуис менӧ лабич вылӧ.
Бать петіс вок бӧрся.
Ме ляскыси ӧшинь стеклӧ бердӧ да видзӧді, кыдзи найӧ сулалісны кильчӧ вылын да вок мыйкӧ висьталіс батьлы.
Юрсӧ лэптывтӧг бать сьӧкыда ышловзис да видзӧдліс сы вылӧ.
Ме аддзи, кыдзи тіралісны сылӧн вомдоръясыс.
Но сійӧ эз бӧрддзы.
Вок топыда кутыштліс батьӧс, сувтіс лыжи вылӧ да исковтіс вӧрӧ.
Сэсся ме некор нин эг аддзыв Пекко вокӧс...
— Ми кывлім ӧти Пекколысь историясӧ, — заводитісны сёрнитны челядь. — Медым Анни висьталас, сійӧ тӧдӧ тайӧс быдӧнысь медбура...
— Висьтав, Анни! — пондісны корны ставныс. И Анни висьталіс.
...Пекко вӧлі рядӧвӧй красноармеецӧн Краснӧй Армиялӧн квайт полк пиысь ӧтиын, кодъясӧс 1921 воын вайӧдісны Карелияӧ белофиннъясӧс бырӧдӧм могысь.
Ӧти сикт дорын белофиннъяслы удайтчис кытшавны краснӧй отрядсӧ.
Найӧ решитісны сійӧс бырӧдны дзоньнас, мед эз коль ни ӧти морт.
Быдладорсянь лахтарьяс надзӧник зырисны красноармеецъясӧс.
«Мясникъяс» эз ёна тэрмасьны.
Найӧ бура тӧдісны, мый краснӧйяслы воштысьны дзик некытчӧ.
Отрядса командир бура артыштіс лоӧм положениесӧ да решитіс, мый колӧ видлыны писькӧдчыны врагъяслӧн линия вомӧн, воӧдчыны краснӧй войска сулаланінӧдз, юӧртны сэні лоӧм обстановка йылысь да корны отсӧг.
Тайӧ опаснӧй поручениесӧ выполнитны вӧзйысисны некымын морт, на лыдын и Пекко.
Но Пекко, карел, докажитіс командирыслы, мый сійӧ первойӧн имеитӧ право тайӧ поручение вылас:
сійӧ чужӧма тані, бура тӧдӧ кывсӧ да татчӧсінъяссӧ.
Командир гижис донесение да сетіс сійӧс Пекколы.
Документсӧ Пекко дзебис питшӧгас да муніс.
Пекколы удайтчис пӧръявны врагӧс, и сійӧ, быд воськов вылын олӧмнас рискуйтӧмӧн, писькӧдчис врагъяс кытш пыр.
Но краснӧй постъясӧдз кык да джын километр сайын, вӧрын, сійӧс кыйӧдіс вражескӧй лыжникъяслӧн отряд.
Найӧ ранитісны Пеккоӧс кынӧмас.
Садьсӧ воштігӧн нин Пекко удитіс кыскыны питшӧгсьыс документсӧ да чорыда шамыртіс кулакас.
Лахтарьяс бура шобисны Пеккоӧс, пӧрччӧдісны пасьтӧг да шыбитісны туй вылӧ кувны.
Налы и юраныс эз волы мӧвп корсьны документ пӧшти кулӧм морт киысь.
Кӧдзыдысла Пекко воис ас садяс.
Сьӧкыда ранитчӧм, пасьтӧм, веж мороз дырйи сійӧ кыссис ас йӧз дінӧдз да сетіс донесениесӧ.
Отрядсӧ, коді веськалӧма вӧлі сьӧкыд положениеӧ, выручитісны ас кадӧ воӧм ёртъясыс, но Пекко кулі уна вир воштӧмысь...
Онни Лумимиези кывзіс челядьлысь ыджыд вниманиеӧн.
— Сӧмын тайӧ Пеккоыс — миян Тиккалӧн пи...
— Тиккалӧн?! — мӧдіс волнуйтчыны пограничник. — Тадзи шулісны менсьым батьӧс.
— Онни, пиук! — кыліс волнуйтчӧмысла тіралысь гӧлӧс.
Ставныс бергӧдчисны да аддзисны дед Морозӧс.
Сійӧ писькӧдчис пограничник дінӧ.
Йӧзыс вешйыштісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Пӧрысь Тикка нетшыштіс тошсӧ.
Пограничник тӧдіс сійӧ мортсӧ, кодӧс кольӧм войнас спаситіс.
Чӧв олігтыр Тикка сывйыштіс пограничникӧс кияснас, малаліс сылысь юрсӧ.
И знаменитӧй герой тайӧ здукас кажитчис челядьлы на кодь жӧ ичӧтикӧн.
Тайӧ виччысьтӧм аддзысьӧмыс вӧрзьӧдіс сьӧлӧмъяснысӧ став йӧзыслысь.
Пӧрысь Лоазари чышкаліс синъяссӧ да мыйкӧ броткис вомгорулас «яблӧкъяс йылысь, кодъяс сэтшӧм ылӧдз быгыльтчӧны яблонясянь...»
Сійӧ неважӧн на велӧдӧма тайӧ пӧслӧвичасӧ да ӧні кӧсйис петкӧдлыны ассьыс тӧдӧмлунъяссӧ.
Челядь веськӧдісны сійӧс: «Яблӧкыс оз ылӧдз быгыльтчы яблонясяньыс».
Ставныс зэв ёна сералісны.
Уна гӧстьлӧн вӧлі часі.
Но некод эз казявлы, кор муніс важыс да воис выль шуда выль воыс.
И некод эз вермы гӧгӧрвоны, кутшӧм ӧні шудыс, важ али выль, но ставныс чувствуйтісны, мый шудыс ыджыд, настӧящӧй...
А ёлкаыс — зэв, зэв гажа...
{Изюмский Б. (комиӧдіс Морозова А. П.) @ Алӧй погонъяс @ повесьт @ Борис Изюмский. Алӧй погонъяс. 1 часть @ 1955 @ Лб. 3-214.}
Алӧй погонъяс
I ГЛАВА
1
Капитан Боканов тэрмасьтӧг кизяліс шинельсӧ, босьтіс вещӧвӧй мешӧксӧ да петіс вагонысь перрон вылӧ.
Офицер вӧлі ыджыд тушаа да кажитчис ещӧ на ыджыдджыкӧн артиллерийскӧй петлицаяса кузь пӧлаа векньыд шинельнас.
Паськыд пельпомъясас, грубӧйкодь ыджыд киясас тӧдчис вын.
Капитанлы вӧлі ар комын сайӧ,
но сійӧс пӧрысьтісны вомдорса джуджыд чукыръясыс да чужӧм вылас мудз выражениеыс, — тайӧ абу кузь туйвывса мудзӧм, коді бырӧ чорыда узьӧм да мыссьӧм бӧрын, а сійӧ, коді овлӧ йӧзлӧн, кодъяс уна испытайтісны война вылын да эз на ещӧ вунӧдны сы йылысь.
Сьӧдӧдӧм чужӧм вылас руд ёсь синъясыс сюся видзӧдісны гӧгӧрбок.
Нӧрыс пӧлӧн, кынмӧм юсянь вывланьӧ нюжӧдчӧмаӧсь ӧти судта каменнӧй керкаяс, кодъясӧс краситӧма гӧлубӧй да вижоват краскаӧн. Тайӧ керкаясыс кажитчисны зэв уютнӧйӧн асланыс лэбула кильчӧяснас, уна рӧма, мича ставеньяснас.
Веськыдвылас тыдалісны заводлӧн джынвыйӧ киссьӧм корпусъяс, элеватор, кодӧс стрӧитӧны на, да кузь гӧрд здание, коді кажитчис склад кодьӧн.
Гырыся восьлалігтыр Боканов кутіс кайны крут нӧрысӧд карӧ.
Сылы паныд гӧра йывсянь тӧвзисны дадьяс вылын челядь.
abu
Недель сайын, кор Москваын пӧлучайтіс назначение мунны воспитательӧн Суворовскӧй училищеӧ, Боканов эз бура тӧд ассьыс будущӧй обязанностьяссӧ.
Ставыс кажитчис сылы гӧгӧрвотӧмӧн да неопределённӧйӧн.
Сы серти, мый сійӧс, дивизионса командирӧс, корисны Действующӧй армияысь Кадръяс кузя управлениеӧ, делӧыс, мыйӧн сылы колӧ вӧлі займитчыны, вӧлі важнӧйӧн, ыджыдӧн.
Фронт вылын Бокановлы не ӧтчыд удайтчывліс аддзывны газетаясысь суворовецъяслысь фотографияяс, лыддьыны на йылысь статьяяс, — век восторженнӧйясӧс, но кӧні унджыкысьсӧ висьтавсьылӧ общӧй фразаясӧн «выль военнӧй мортӧс воспитайтӧм» йылысь.
Москваын сылы шуисны, мый воспитательлӧн уджыс вывті ответственнӧй,
и тайӧ вӧлі пӧшти ставыс, мый сійӧ тӧдіс аслас выль удж йылысь...
Изйӧн вольсалӧм площадь вылын Боканов юаліс сы дінті прӧйдитысь железнодорожниклысь, кӧні Суворовскӧй училище.
— Да со, неылын, — индіс мӧдыс кинас колоннаяса еджыд здание вылӧ, коді вӧлі дзик помещиклӧн керка кодь.
Капитан Боканов ас кӧсйытӧгыс содтіс воськовъяссӧ. Лымйӧн вевттьысьӧм кузь топольяса аллеяті мунігӧн сійӧ, синсӧ вештывтӧг, видзӧдіс куим судта мича здание вылӧ, кодӧс вӧлі кытшалӧма решеткаа ӧградаӧн, код сайын тыдалісны сад да стадионлӧн ыджыд еджыд полеыс.
Параднӧй ӧдзӧс ӧтар-мӧдар бокас каменнӧй подставкаяс вылын куйлісны орудиеяс, — буракӧ, ещӧ петровскӧй кадся на, — да пирамидаясӧн тэчӧм чугуннӧй ядрояс.
Училище кузя дежурнӧй комнатаын Бокановӧс бура встретитіс неыджыд тушаа майор. Кительыс зэвтӧма сылысь паськыд морӧссӧ, а югъялысь сапӧг гӧленьясыс — кок пӧкъяссӧ.
Майор видлаліс документъяссӧ, меліа видзӧдліс Боканов вылӧ да горӧдіс:
— Миянлы татшӧмъясыд колӧны!
Сійӧ эз висьтав, кутшӧмъяс именнӧ, а кутіс юасьны капитанлысь: оз-ӧ сюмав сылӧн кынӧмыс, кытчӧ думайтӧ овмӧдчыны, кор мунас представитчыны генераллы?
— Ог тӧд, кор лӧсьыдджык, — падъялігтыр, быттьӧ корис сӧвет, шуис Боканов. — Колӧ эськӧ ачымӧс порядокӧ вайӧдны.
— Генерал талун лоас, навернӧ, дас квайт часын кымын. Сійӧс округса Военнӧй сӧветӧ корисны...
А асьнытӧ порядокӧ вайӧдны ме тіянлы отсала, — радпырысь шуис майор. — Мунамӧй медводз душӧвӧйӧ, сэні орччӧн и парикмахерскӧй.
Сэсся — столӧвӧйӧ.
Да, ме тіянлы эг на и представитчы, — кватитчис сійӧ: — майор Тутукин, витӧд ротаса командир, — и сійӧ нюжӧдіс Бокановлы ичӧтик топыд кипыдӧссӧ.
— Рад тӧдмасьны, — киасигмозыс шуис Боканов, — и зэв благодарнӧй ставсьыс...
А мый, тіян витӧд ротаыд — старшӧй?
— Вещӧвӧй мешӧктӧ ті пока татчӧ кольӧй...
Витӧд рота?
Абу, сэні миян буретш медся посниясыс: дас-дас ӧти арӧсаяс.
Старшӧй ротаыс — первой, подполковник Русановлӧн, сэні дас вит-дас квайт арӧсаяс.
abu
abu
abu
— Кыдзи ме тӧда, поснияс долженӧсь сизим во велӧдчыны Суворовскӧйын? — юаліс Боканов вещӧвӧй мешӧксьыс майтӧг да кичышкӧд кыскигмоз да ставсӧ тайӧс газетаӧ гартігмоз.
— Сизим...
О, тайӧ вояс чӧжыс ми налы сэтшӧм военнӧй закалка сетам! — убеждённӧя горӧдіс майор. — Сдайтасны экзамен <rus>аттестат зрелости</rus> вылӧ десятилетка программа серти, кодсюрӧ весиг зӧлӧтӧй либӧ серебрянӧй медаль пӧлучитасны.
А сэсся — офицерскӧй училищеӧ.
Сэні ещӧ кык во, и — пӧлучайт, Рӧдина, кызь арӧса лейтенантӧс!..
Но, мунамӧй, мунамӧй.
Ме петкӧдла тіянлы, кӧні мыссьыны, и верда тіянӧс. — Тутукин нуӧдіс ас бӧрсяыс Бокановӧс, тшӧктіс сигналистлы сюся следитны часі бӧрся да телефон пыр корны дежурнӧй офицерлы отсасьысьӧс.
Завтрак дырйи майор окотапырысь висьтавліс училищеса порядокъяс йылысь да горша юасис фронтвывса делӧяс йылысь, бӧрас Боканов корис петкӧдлыны училищесӧ.
— Радпырысь, — сӧгласитчис Тутукин, — ме и ачым кӧсйи гӧгӧртны учебнӧй корпуссӧ.
Вестибюльын Боканов здук мында сулыштіс портрет дорын, кытчӧ вӧлі рисуйтӧма Суворовӧс.
Стенъясса зеркалӧясас портрет лыдыс содіс, — Боканов вылӧ быдладорсянь видзӧдіс великӧй русскӧй полководецлӧн мудеракодь нюмъялысь чужӧмыс.
Паськыд мраморнӧй поскӧд, кӧні вӧліны вазаясын цветъяс, офицеръяс кайисны мӧдӧд судтаас.
Кок шыясыс гораа кылісны паськыд коридорлӧн паркетнӧй джоджын.
Ыджыд комнатаын, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма Сӧветскӧй Союзса маршалъяс портретъясӧн, ӧшаліс карта, кытчӧ индалӧма Великӧй Отечественнӧй войналысь фронтъяссӧ.
Кодлӧнкӧ тӧждысяна киыс пасйӧма нин миян войскалысь ӧчереднӧй водзӧ мунӧмсӧ.
abu
abu
Здание пытшкыс вӧлі ставнас белитӧма, и та вӧсна сійӧ кажитчис югдӧдӧма светӧн да тырӧма свежӧй воздухӧн.
Офицеръяс кежисны веськыдвылӧ да лоины ӧдзӧс дорын, кытчӧ вӧлі гижӧма: «Суворовскӧй кабинет».
Майор Тутукин висьталіс:
— Тані чукӧртӧма Суворов олӧмысь картинаяс, воспитанникъяслӧн сы йылысь уджъяс, Суворов йылысь книгаяс.
Майор тэрмасис.
И эз сӧмын сы вӧсна, мый кызь кымын минута мысти помасьӧны вӧлі урокъяс: сылы окота вӧлі дырджык олыштны Бокановкӧд аслас ротаын, — со мыйын тыдовтчис зіль служакаыд!
Кор Боканов видзӧдаліс витӧд ротаысь, кажитчӧ, ставсӧ, мый вӧлі позьӧ, Тутукин сувтіс ещӧ ӧти ӧдзӧс дорӧ, коді вӧлі пӧшти оз тыдав.
— Живӧй природалӧн уголок. Пыраламӧй? — падъялігтыр юаліс сійӧ.
Майор лыддис тайӧ комнатасӧ аслас «незаконнӧй детищеӧн», слаблун петкӧдлӧмӧн, да эз бура тӧд: колӧ-ӧ вӧлі лӧсьӧдны тайӧ «зверинецсӧ», кыдзи сійӧ нимтіс живӧй природалысь уголоксӧ, кодӧс шоча кодлыкӧ петкӧдлывліс.
Неыджыд комнатаын пызан вылын сулаліс ыджыд аквариум, кӧні уялісны зарни черияс, ӧшиньяс весьтын ӧшалісны садӧкъяс, сэні вӧліны лэбачьяс, пельӧсын вижӧдӧм коръяс пӧвстӧ дзебсьӧма ёж, а джодж кузя чотігтыр ветлӧдліс чавкан.
— Менам Максим Гурыбалӧн воспитанница, — шпыннялігтыр шуис Тутукин. — Сійӧ страстнӧй натуралист.
Горӧдас сылы: «Чавкан!», а сійӧ воча горӧдас: «Кра-кра!» — «чолӧмалӧ», шуӧ Максим.
Но тӧданныд, сӧмын сылы — мукӧдлы оз вочавидз.
— Медсясӧ ме полі, — висьтасис Боканов, — аддзыны татысь казармаяс да озысь салдатикъясӧс, кодъяслысь мырддьӧмаӧсь челядьдырсӧ.
— Челядьдырыс тырмӧ, — зумыша броткыштіс майор.
Сійӧ думнас видіс нин асьсӧ сыысь, мый петкӧдліс «зверинецсӧ» выль мортлы: мый бурыс, сійӧ ещӧ думыштас, мый витӧд ротаын воинскӧй воспитание пыдди лэбачьясӧс быдтӧны.
— Да, челядьдыр — тайӧ гӧгӧрвоана...
Но стрӧглун торйӧн колӧ! — Сійӧ сюся видзӧдліс Боканов вылӧ, быттьӧкӧ мыйыськӧ ӧлӧдіс сійӧс либӧ вӧзйис союз.
Сӧмын ёна сёрӧнджык Бокановлы лои унатор гӧгӧрвоана тайӧ сёрнисьыс.
Кутіс ворсны труба.
Тутукин да Боканов петісны коридорӧ.
— Бур туй, преподаватель ёрт! — матысса класс ӧдзӧс сайсянь кыліс челядьлӧн гораа горӧдӧм.
— Бур туй, — гортӧмджыка кыліс ещӧ ӧти ӧдзӧс сайсянь.
— Бур туй, — кыліс ещӧ нин гортӧма ылісянь.
abu
— Мунамӧй площадь вылӧ, — шуис майор. — Ӧні найӧ петасны ворсыштны ӧбед водзвылын.
Училищеыс аслас став уна лыда стрӧйбаяснас да служебнӧй помещениеяснас вӧлі ичӧтик кар кодь.
Главнӧй корпусыс вӧлі «П» буква кодь, пӧперега кузь перекладинаӧн.
abu
Том парк сайӧ дзебсьӧма санитарнӧй частьлӧн верандаа керка.
Паськыд площадь вылын веськыдвылынджык вӧлі музыкальнӧй взводлӧн общежитие, кытысянь ӧні кылісны трубаяслӧн шыяс, — музыкантъяс велӧдісны выль марш.
Сук топольяса аллея помын меститчисны конюшняяс да гараж,
а ещӧ ылынджык — офицеръяслӧн квартираяс, складъяс да мастерскӧйяс.
Майор да Боканов муртса на удитісны петны вестибюльысь дворӧ, кыдзи лымъя площадь вылӧ кутісны воавны ротаяс.
Шӧрӧдзыс стройӧн воӧм бӧрын найӧ разӧдчавлісны, и пыр жӧ заводитчывліс детинкаяслӧн обыкновеннӧй ноксьӧм: ӧтияс ислалісны чой йывсянь, мӧдъяс лыйсисны лым мачьясӧн, коймӧдъяс ворсісны чехардаӧн, патурликасисны да лэчыда горзігтыр котралісны.
Гӧлӧсъясыс да серамыс артмӧдісны шум, кытысь пӧраӧн бура кылісны:
— Вайӧй Берлин штурмуйтӧмӧн!
— Партизанъяс, ме дінӧ!
Коді мунас разведкаӧ?
— Ньӧжйӧ мунан — ылӧдз он во!
— Кантемировецъяс, водзӧ, Карпатыӧ!
Тайӧ горӧдлӧмъяссӧ кывзігӧн Боканов думайтіс сы йылысь, мый училищесӧ сӧмын условнӧ позьӧ шуны закрытӧй учебнӧй заведениеӧн, — дерт, оз ков та йылысь думайтны важмоз: привилегияяс, «шпагаяс» дорӧ презрение стенаӧн — невоеннӧйӧн.
Зэв регыд Боканов аддзис да гӧгӧрвоис, мый аслыссяма уклад да кажитчана замкнутость дырйи училище эз вӧв важся «кадетскӧй манастырӧн», а составляйтіс сӧветскӧй олӧмлысь частица, — напряжённӧй, страстнӧй, трудӧвӧй, мый действительностьыс кокниа воськовтліс училищеса гырысь ӧдзӧсъяс порог вомӧн, мый тысяча сунисъяс йитлісны сылысь коллективсӧ страналӧн ыджыд семьякӧд и мый тайӧ коллективыс радліс сійӧ радлунӧн, переживайтіс сылысь воштӧмъяссӧ, ёна радліс сылӧн победаяс дырйи.
Олӧмыс пырис училищеас кино экран пыр, сёрнитіс радио диктор гӧлӧсӧн, писькӧдчывліс письмӧяс, газетаяс, книгаяс чукӧрӧн, волнуйтӧдіс офицеръяслӧн, гӧстьяслӧн рассказъясӧн, — и ставыс тайӧ, ӧтлаын босьтӧмӧн, ёнмӧдіс народкӧд общность чувство, сыкӧд кровнӧй йитӧд чувство.
Площадь помын вышка вылын сулаліс гӧгрӧс чужӧма офицер.
— Менам ротаса воспитатель, капитан Беседа, — юрнас довкнитӧмӧн сы вылӧ индігмоз шуис Тутукин.
Вышка вылын сулалысь офицер сюся видзӧдіс улӧ, лым толаясӧ.
Кыссьысь фигураӧс аддзӧм бӧрын сійӧ горӧдіс:
— Гурыбаӧс виисны!
Бергӧдчис гӧгӧр да бара горӧдіс:
— Самсоновӧс виисны!
Тайӧ кадас пос кузя вышка вылӧ кавшасис кутшӧмкӧ ичӧтик детинка да радпырысь горӧдіс:
— Тіянӧс асьнытӧ виисны!
Гырысьджык суворовецъяс, зэлыда тасмаасьӧмаӧсь, бура гладитӧм брюкиаӧсь, кыкӧн, куимӧн гуляйтісны ылысса аллеяті.
То паныдасигас, то торйӧдчигас найӧ дуригмоз тойыштлісны ӧта-мӧдсӧ толаӧ, но усьны эз лэдзлыны.
«Кодъяс на пиысь менам?» — думыштіс капитан.
Боканов да майор сувтісны важ нинпу дорӧ. Кыз нинпу сайсянь найӧ спокойнӧя вермисны наблюдайтны, мый вӧчсьӧ гӧгӧр.
На дінті прӧйдитісны ар дас ӧтиа кык воспитанник.
— Менам «мелкокалибернӧйяс», — надзӧник шуис Тутукин. — Дадико Мамуашвили, а эсійӧ рыжӧйыс — Павлик Авилкин...
Гырысь сьӧд синъяса детинка висьтавліс ёртыслы, кодӧс вӧлі сывйыштӧма:
— Ме тӧрыт лыдди стихотворение «Перчатка», сэні придворнӧй дама эм — кокетка.
Мый сійӧ?
Ме кывсӧ ог гӧгӧрво.
— Кӧнкӧ, ведьма кутшӧмкӧ, — убеждённӧя шуис Павлик, и найӧ кежисны паркӧ.
— Савва! — горӧдіс мича чужӧма детинка, коді сулаліс училище ӧдзӧс дорын. — Тэныд тожӧ клинъяс резьӧдавны?
— Тожӧ! — недӧвӧльнӧя ӧтветитіс Савва. — Мӧдім мастерскӧйӧ!
— Кутшӧм нӧ клинъяс? — юаліс майерлысь Боканов.
— Брюкиясас, — нюммуніс Тутукин. — Матросскӧй клёш радейтысьяс брюки бокъясас сюялӧны содтӧдъяс.
А первой ротаса командир, подполковник Русанов, мыйӧн сӧмын казялас формалысь тайӧ нарушениесӧ, приказывайтӧ франтъяслы мунны портняжнӧйӧ да резьӧдавны клинъяссӧ.
Дворӧд прӧйдитіс пенснеа, тӧвся пальтоа да каракулевӧй шапкаа тошка морт.
Шуйга киас сійӧ кутіс кыз портфель, а веськыдсӧ ӧтарӧ пуктывліс юр бердас, кипыдӧснас водзлань, ӧтвечайтіс воспитанникъяслӧн чолӧмалӧмъяс вылӧ.
— Коді тайӧ? — интересуйтчис Боканов.
— Математика кузя преподаватель, Семён Герасимович Гаршев — зэв бура тӧдӧ ассьыс уджсӧ.
— Училищеын и штатскӧйяс эмӧсь?
— Эмӧсь.
Гаршев — медся бур математик карас.
Ми сійӧс, сідз шуны, отвоюйтім аслыным...
Суворовец Самсонов Семён! — друг горӧдіс майор ӧти детинкаӧс.
Самсонов тэрыба котӧртіс сы дінӧ да пуктіс лӧз кепыся кисӧ шапка бердас.
— Суворовец Самсонов! — сійӧ лэптыштіс вывлань нырсӧ да паськыда нюммуніс.
— Лэдзӧй китӧ да дугдӧй нюмъявнытӧ.
Мыйла ті сэтшӧм няйтӧсь?
Шинельыд мелӧсь. Батюшки, и сьыліыд няйт, чернилаӧсь!
Самсонов мыжа морт моз лапйӧдліс еджыд синлысъяссӧ, педзис места вылас.
abu
— Висьталӧй, Самсонов, — ньӧжйӧник, став кывъяссӧ торйӧдлӧмӧн, юаліс майор, — ті коркӧ аддзылінныд менӧ кыдзсюрӧ пасьтасьӧмаӧн, орӧдӧм либӧ чиститтӧм кизяӧн? — Сійӧ чӧв олыштіс Самсонов вылӧ видзӧдігтыр да стрӧга помаліс:
— Сета тіянлы дас минута, — вайӧдӧй асьнытӧ порядокӧ.
Мунӧй!
— Кывза, вайӧдны ачымӧс порядокӧ! — И Самсонов котӧртіс, кузь брюкиыс мешайтіс сылы, гартчис кок гӧгӧрыс.
— Ӧти минута, — бергӧдіс сійӧс Тутукин. — Ті тӧданныд первой ротаысь суворовец Ковалёв Владимирӧс?
— Так точно, тӧда.
Сійӧ меным рогатка вӧч... — и ланьтіс, казяліс, мый шуис лишнӧй.
— Ыстӧй сійӧс ме дінӧ, — шуис майор, — тайӧ приказаниесӧ выполнитӧм вылӧ содта ещӧ вит минута.
— Кывза, ыстыны <ns>Волод...</ns> суворовец Ковалёвӧс!
Кузь тушаа, косіник Ковалёв, ар дас квайта кымын зон, воис ӧдйӧ, но эз котӧрӧн, достоинствоӧн, лядьвей бердас клиноксӧ кутігтыр.
— Тіян, — вашнитіс Бокановлы майор.
Веськыд киас Ковалёвлӧн, гырддзасьыс неуна вылынджык, вӧлі рота кузя дежурнӧйлы отсасьысьлӧн гӧрд повязка.
— Кутшӧмӧсь тіян обязанностьясыд? — скӧракодь юаліс сылысь майор.
Ковалёв неуна шӧйӧвоши, эз на ещӧ гӧгӧрво, мыйын делӧыс, но збоя да веськыда видзӧдліс руд синъяснас Тутукин вылӧ да лыддьӧдліс ассьыс обязанностьяссӧ.
— Обязанностьястӧ ті тӧданныд, — век сідз жӧ скӧракодь шуис Тутукин, — но он выполняйтӧй найӧс.
Шойччан комнатаад тіян бумага гӧраяс.
А пельӧсас ещӧ ӧнӧдз на джоджас куйлӧ таляссьӧм мел тор.
Неужели ті асьныд онӧ вермӧй кутны порядоксӧ?
— Ме муртса... — заводитліс Ковалёв.
— Обеспечитӧй чистота! — скӧра тшӧктіс Тутукин, и Боканов думыштіс, мый тайӧ ичӧтик майорыс, пӧжалуй, абу сэтшӧм бур, кутшӧмӧн сійӧ кажитчӧ первойысь видзӧдлігӧн.
Училищелӧн паськыда восьтӧм воротаӧд пырис кельыдлӧз машина.
Сигара кодь кузовыс сылӧн пукаліс сэтшӧм улын, мый кажитчис, исковтӧ лымйӧдыс.
Машинаысь, неуна чотігтыр, петіс пемыдруд шинеля генерал.
— Училище, <rus>смир-но</rus>! — гора гӧлӧсӧн сетіс команда Тутукин да котӧртіс генерал дінӧ докладӧн.
2
16.00-ын капитан Боканов таркнитіс училищеса начальник кабинет ӧдзӧсӧ.
— Пырӧй!
«Тожӧ гвардияысь», — генерал вылӧ видзӧдлӧм бӧрын удитіс думыштны Боканов да представитчис.
Генерал сувтіс.
Шӧркодь тушаа, косіник, вӧсньыдик коска, дженьыд сьӧд уска, сійӧ кажитчис Бокановлы эз сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн площадь вылын, машина дорын, — прӧстӧйджыкӧн да томджыкӧн, кӧть чужӧмыс генераллӧн вӧлі сэтшӧм рӧма, кутшӧм овлывлӧ йӧзлӧн сьӧкыда да дыр висьӧм бӧрын.
— Зэв рад! — генерал радпырысь мыччис вӧсньыдик кисӧ. — Полуэктов...
Тӧдмасьӧй — политическӧй часть кузя менӧ вежысь, — сійӧ синъяснас индіс паськыд пельпомъяса мугов чужӧма полковник вылӧ.
— Полковник Зорин, — неуна сувтыштлӧмӧн да кудриа дзор юрсӧ копыртыштлӧмӧн шуис мӧдыс.
— Пуксьӧй, — генерал довкнитіс юрнас Бокановлы пызандорса креслӧ вылӧ да сюся видзӧдліс капитан вылӧ.
— Важӧн Действующӧйсянь?
— Тӧлысь сайын.
— Кутшӧм дивизияын воюйтінныд?
Боканов висьталіс дивизиясӧ да сылысь командирсӧ.
— Да но? — горӧдіс Полуэктов. — Да ӧд сэні артиллериянас командуйтіс академия кузя менам ёрт, полковник Петренко, Александр Фёдорович!
— Так точно, гвардияса генерал ёрт, сӧмын... — Боканов джӧмдіс.
— Мый? — тӧждысьӧмӧн юаліс генерал.
— Полковник Петренко менам мунтӧдз кык лун водзджык кокниа ранитчис снаряд осколокӧн.
— Кокниа? — недӧверчивӧя юаліс Полуэктов.
— Кокниа, — повторитіс Боканов, — киас, гырддзасьыс неуна вылӧджык.
Полковник буретш ме дінӧ КП вылӧ локтіс: «Регыд, — шуӧ, — мунан суворовецъяс дінӧ воюйтны», а тайӧ здукас снаряд взорвитчис.
Ӧти кывйӧн кӧ, удачнӧя мынім!
— Но, но, — думайтігтыр шуис Полуэктов, и синъясыс сылӧн пемдісны казьтылӧмъясӧн. — Бур морт Сашаыс, чистӧй душаа.
Сійӧ вывті смел...
Бокановлы тешкодьӧн кажитчис кывны «Саша» ним да татшӧм отзыв артиллерияса начальниклӧн душевнӧй качествояс йылысь; тайӧ начальникыс вӧлі сурӧвӧй, этша сёрниа да, кӧть сійӧс полкас найӧ уважайтісны, но лыддисны чорыд характера мортӧн.
Полуэктов бара сюся видзӧдліс капитан вылӧ:
— Пединститутсӧ кор помалінныд?
— Комын квайтӧдын... сэсся нёль во школаын химия преподавайті.
— Но, но... Миян тані уджыд тырмас.
— Уджсьыд ог пов! — друг шусис Бокановлӧн. — А вот пола... справитча-ӧ?
Дыр кежлӧ торъявлі челядь дорсьыс.
Меным пӧраясӧн кажитчӧ, — сійӧ мыжапырысь видзӧдліс генерал вылӧ, — мый юр вемӧй быттьӧкӧ кутшӧмкӧ коркаӧн вевттьысьӧма, мый химия вунӧді, педагогика некор эг велӧдлы, — сӧмын и кужа вӧчавны угломерлысь да коэффициент удалениелысь артиллерийскӧй вычислениеяссӧ.
— Тайӧ первойсӧ быдӧнлы тадзи кажитчӧ, коді фронт вывсянь воӧ, — нюммуніс Зорин, — а сэсся кытысь сӧмын ставыс босьтсьӧ!
Паметьыдлӧн быд пельӧсъясысь петӧ.
Ме тіянлы весиг унджык шуа: важся тӧдӧмлунъясыд лоӧны кыдзкӧ осмысленнӧйджыкӧсь.
Ковтӧмыс испаряйтчӧ, а главнӧйыс босьтӧ выль смысл.
Кыдзи тіян химияад тайӧ процессыс шусьӧ?
— Экстрагирование.
— Справитчанныд! — увереннӧя подтвердитіс генерал да нюжӧдчис портсигарла. — Збыльысь, абу лӧсьыд, Степан Иванович, — сійӧ бергӧдчис полковниклань, — мый огӧ во заводитчигас воспитательтӧ вежӧй, но тайӧ мераыс колана.
Да, тіян эм абу нин квартираныд?
— Абу на.
— Пыралӧй хозяйственнӧй часть кузя менам отсасьысь дінӧ. Сійӧ тіянӧс устроитас.
— Аттьӧ тіянлы.
Ме кӧсйи эськӧ корны, генерал ёрт...
— Пӧжалуйста!
— ...сетны меным кӧть ӧти недель тӧдмасьны.
— Лун сета, — нюммуніс генерал, — а унджык ог вермы.
Оз позь! — сійӧ жалитӧмпырысь паськӧдіс кияссӧ. — Некыдзи оз позь!
— Кыдзи сӧмын устроитчанныд, пыралӧй ме дінӧ, — корис полковник Зорин, — сёрнитыштам удж йылысь.
3
Аскомысьнас капитан Боканов восьлаліс училищелӧн лӧнь коридор кузя первой ротаса командир подполковник Русановкӧд да бритӧм юра, неуна мышкыракодь учебнӧй отделса начальник подполковник Ломжинкӧд орччӧн да, ас вылас скӧралігтыр, думайтіс: «Но мый полан?
Сэтшӧм жӧ детинкаяс, кутшӧмӧсь вӧліны тэнад некымын во сайын, сӧмын тайӧяс вылын — форма».
Вӧлі рытъя час, кодӧс училищеса расписаниеясын шуӧма «самоподготовкаӧн», — гортса урокъяс гӧтӧвитан час.
Кор офицеръяс пырисны классӧ, паськыд морӧсъяса, латшкӧс тушаа суворовец, коді пукаліс первойя парта саяс, горӧдіс кыз гӧлӧсӧн, быттьӧ друг мыйкӧ аддзис:
— <rus>Встать! Смир-рно!</rus> — Сійӧ сувтіс учебнӧй отделса начальниксянь неылӧ да чургӧдіс морӧссӧ.
— Полковник ёрт, первой ротаса первой отделениеысь кызь вит морт самоподготовка вылынӧсь.
Ставныс танӧсь.
Старшӧй суворовец Лыков Василий.
— Здравствуйте, суворовец ёртъяс! — здоровайтчис полковник Ломжин.
— <rus>Здравия желаем</rus>, полковник ёрт! — отрывистӧя да гораа кыліс воча, и тайӧ ӧтветыс неприятнӧя шензьӧдіс Бокановӧс.
Бара кыптіс мӧвп муштра йылысь, «салдатикъяс» йылысь.
Бӧрыннас, кор Боканов ёнджыка тӧдмасис училищелӧн да суворовецъяслӧн внутренньӧй миркӧд, сійӧ убедитчис, мый сылӧн полӧмыс вӧлӧма весьшӧрӧ.
Сійӧ тӧдмаліс, мый детинкаяслы любӧ ӧтвечайтны гораа приветствиеяс вылӧ, мый привычкаӧн лоӧны стройлӧн да командаяслӧн требованиеяс и мый ставсӧ тайӧс кокниа да окотапырысь босьтӧны суворовецъяс офицеръяслысь.
Училищелӧн олӧмыс рытъя прӧверкаясӧн, знамя дінын часӧвӧйӧн, оркестр шы улын маршӧн, уна лыда мукӧдпӧлӧс чистӧ военнӧй особенностьясӧн лолі налӧн олӧмӧн.
А ӧтветлӧн збойлуныс, веськыд видзӧдласыс, лым кодь еджыд подворотничокыс да мича походкаыс мичмӧдлісны, налӧн справедливӧй мнение серти, мортӧс.
— Пуксьӧй, — разрешитіс полковник. — Тіян лоӧ выль офицер-воспитатель, гвардияса капитан Боканов Сергей Павлович.
Кора радейтны и кывзысьны! — и, капитанлы юрнас довкнитӧм бӧрын, сійӧ петіс ротаса командиркӧд ӧтлаын.
Боканов коли отделениекӧд.
Сійӧ сюся видзӧдліс ставныс вылӧ, быттьӧ ӧти видзӧдласӧн кӧсйис сразу тӧдмавны да запомнитны найӧс.
Челядь кажитчисны сылы дзик ӧткодьӧсь.
Ӧткодь сьӧд ной гимнастёркаясаӧсь, ӧткодя югъялысь кизьясаӧсь.
Ставныс куш юраӧсь, ӧткодь кыпыд чужӧмаӧсь, — здоровӧйӧсь, сӧстӧмӧсь, розӧвӧйӧсь, быттьӧкӧ суворовецъяс муртса на примитӧмаӧсь пӧсь душ.
Найӧ пукалісны партаяс сайын кыкӧн-кыкӧн, кияссӧ парта вевтъяс вылас пуктӧмӧн, ставнас зілисны петкӧдлыны, мый найӧ зэв бур детинкаяс.
Но налӧн сюсь синъясыс сразу ставсӧ казялісны:
«Турунвиж, фронтӧвӧй погонъяс, — тайӧ бур...
Гвардейскӧй значоклӧн йылыс вушйыштӧма, — сразу тыдалӧ, важӧн пӧлучитлӧма...
abu
Быгалӧм гимнастёрка вылас сьӧдов кругъяс — орден туйяс... куим орден.
А планка вылас колодкаясыс этшаджык, тыдалӧ, абу на удитӧма судзӧднысӧ...
Первойя колодкаыс алӧй, шӧрӧдыс еджыд визя — тайӧ яснӧ кутшӧм, а мӧдыс — сиреневӧй, шӧрӧдыс ӧти гӧрд визя — абу-ӧ Александр Невскийлӧн?
abu
Чужӧмыс серьёзнӧй, оз серав — тыдалӧ, скӧр, но абу «вреднӧй».
Но, видзӧдлам, видзӧдлам...»
Чӧв олӧмыс да ӧта-мӧд выланыс видзӧдӧмыс кыссис, пӧжалуй, вывті дыр.
Боканов решительнӧя воськовтіс первойя парталань да надзӧник, чорыд гӧлӧсӧн шуис:
— Думайта, овны ми кутам дружнӧя.
Ог сомневайтчы, мый миян отделение училищеын лоӧ ведущӧйӧн и велӧдчӧм кузя и дисциплина кузя.
Медым первойя воськовъяссяньыс эз лоны некутшӧм недоразумениеяс, кӧсъя тӧдвыланыд уськӧдны тіянлы: честность, исполнительность, дружба — вот миян олӧмлӧн законъяс.
Ми долженӧсь святӧя видзны Сӧветскӧй Армиялысь традицияяссӧ сылӧн дисциплинаӧн да закалённостьӧн.
Выль воспитатель кывъясысь ставныс кылісны вын да уверенность да ас кежаныс решитісны, мый сылысь требованиеяссӧ, буракӧ, ковмас выполняйтны.
— Кор куим во мысти, — водзӧ висьтавліс Боканов, — актӧвӧй залын генерал вручитас тіянлы <rus>аттестат зрелости</rus>, а бурджыкъяслӧн нимъясыс лоӧны Доска почёта вылын, ми бара чукӧртчам тайӧ классас да шуам: ми дружнӧя олім да эгӧ омӧля уджалӧй!
Сӧветскӧй народ надейтчӧ тіян вылӧ.
Тіянлы дӧверитас дорйыны миянлысь великӧй державанымӧс!
abu
Классын вӧлі сэтшӧм лӧнь, мый кылӧ вӧлі, кыдзи ӧшинь стеклӧясӧ тотшӧдіс катшашыдӧс.
— Ме чайта, ми уджалыштам кыдзи колӧ? — юаліс капитан. Сійӧ первойысь паськыда, меліа нюммуніс, и челядь решитісны, мый абу, сійӧ абу «заядлӧй».
Тадзи нимтылісны найӧ несимпатичнӧйясӧс да придирайтчысьясӧс.
Бӧръя парта весьтын лыбис ки.
— Пӧжалуйста, — разрешитіс капитан.
— Суворовец Пашков Геннадий! — сувтіс подросток сэтшӧм лӧз синъяса, мый, кажитчис, тайӧ лӧзыс муртса тӧдчис кучик вылас, быттьӧ сук синлысъяссяньыс вуджӧр.
— Гвардияса капитан ёрт, а Краснӧй Знамя орденсӧ ті мыйысь пӧлучитінныд?
Боканов эз виччысь татшӧм вопроссӧ да вочавидзис эз дзик пыр.
— Днепр дорын бойысь...
Нелямын ӧтиӧд воын на, — ньӧжйӧник заводитіс сійӧ. — Сьӧкыд вӧлі бойыс. Миян пехотнӧй полк отбивайтіс танкӧвӧй атакаяс... ӧти бӧрся мӧдӧс.
Кор, кажитчис, петан туй абу, кольӧ сӧмын донӧнджык сетны олӧмтӧ, рас сайсянь тыдовтчисны машинаяс лейтенант Чумаклӧн, менам друглӧн...
abu
Армияӧдз сійӧ уджавліс шахтёрӧн.
Чумак вайӧдіс ассьыс танкъяссӧ отсӧг вылӧ.
abu
Друг командирлӧн головнӧй машинаыс зурасис мыйӧкӧ... вевттьысис тшынӧн да биӧн, пӧлыньтчис.
Люкысь чеччыштіс Володя... лейтенант Чумак.
Чужӧмыс вирӧсь, еджыд юрсиыс сьӧдӧдӧма.
Сійӧ кватитіс усьысь боец киысь винтовкасӧ да уськӧдчис водзӧ.
Сыкӧд орччӧн взорвитчис мина.
abu
Чумак уси, сьӧкыдпырысь кыпӧдчыштіс ӧти пидзӧс вылас, шатласигтыр сувтіс веськыда да горӧдіс: «Ме бӧрся!
Рӧдина вӧсна!»
Котӧртыштіс ещӧ неуна, сэсся бара уси...
Боканов чӧв олыштіс, здук кежлӧ вунӧдліс, кӧні сійӧ.
Дженьыда помаліс:
— Бой бӧрас ми гуалім лейтенантӧс раскас...
И бара Бокановӧс чуймӧдіс классын чӧв-лӧньыс.
abu
— Сійӧ бояс ті орденсӧ пӧлучитінныд? — надзӧник юаліс кодкӧ.
— Да.
Ми лыйлім фашистскӧй танкъяс кузя прямӧй наводкаӧн.
4
Квартирасӧ аслыс Боканов аддзис регыд и, мый торъя вӧлі лӧсьыд, училищесянь сэтчӧ муннысӧ колӧ сӧмын вит минута.
Овмӧдчыны общежитиеын ӧтнаслы, семья вотӧдзыс, эз вӧв окота.
Сійӧ займитіс комната старик-пенсионерлысь, коді оліс нылыскӧд да кык ичӧтик внучкаыскӧд неыджыд керкаын.
Аскинас Боканов садьмис водз.
abu
Восьталіс ставеньяссӧ, восьтіс форточкасӧ — кӧдзыд воздухыс пырис комнатаас.
Шапкатӧг, еджыд свитернас, коді плотнӧя пукаліс ён телӧ вылас, Боканов петіс кильчӧ вылӧ.
Ю сайсянь биа дискӧн кыпӧдчис шонді.
Дзирдаліс лым, коді ӧшӧдчӧма вевтъяс вывсянь, кыдзи кынмӧм гыяслӧн йывъяс.
abu
abu
Станциясянь кыліс паровозлӧн надзмыда чушйӧдлӧмыс.
И ставыс тайӧ — керка ӧшиньясын шонді югӧръяс, лымлӧн пӧртмасьӧмыс, мирнӧй провинциальнӧй асывлӧн негора шыясыс — кажитчисны Бокановлы мыйӧнкӧ неправдоподобнӧйӧн, кор сылы тӧдвылас уси, мый война мунӧ на водзӧ аслас сурӧвӧй туйӧд.
Сійӧ представитіс дивизионсӧ походын, батареяясса командиръяслысь рӧднӧй чужӧмъяссӧ, беринӧсь чужӧма, сюсь ординарец Костя Черкашинӧс, олӧмакодь телефонист Андрон Шаблинӧс да шогпырысь думыштіс:
«Кыдзи найӧ сэні?
Жаль, мый метӧг помалӧны войнасӧ...
Удайтчас-ӧ паныдасьлыны?»
Ылісянь, училищеладорсянь, кыліс трубалӧн чуксасяна шы.
II ГЛАВА
1
Кутшӧм абу окота тӧвся водз асылӧ шыбитны шоныд эшкынтӧ да чеччыштны вольпась вылысь вой чӧжӧн кӧдзалӧм спальняӧ.
А труба дугдывтӧг чуксалӧ:
— <rus>Подъё-ём! Подъё-ём!</rus>
Илюша ёнджыка кыскӧ юр вылас эшкынсӧ.
Куткыртчыны эськӧ куим кусыньӧн, не кывны старшиналысь прӧтивнӧй гӧлӧссӧ, коді трубакӧд ӧтлаын повторяйтӧ:
— <rus>Подъё-ём!</rus>
Но, кӧть эськӧ мед дасӧдз лэдзис лыддьыны, кӧть эськӧ эз казяв эшкын увсьыс да боктіыс прӧйдитіс!..
— <rus>Подъё-ём!</rus>
Дас ӧти арӧса Илюша Кошелев кокниа велаліс училищеса режимӧ.
Сылы сьӧлӧм вылас воліс повторяйтны офицеръяслысь приказаниеяссӧ, дежурство лунъясӧ гораа сетны рапорт, учителькӧд прӧщайтчигӧн гораа, яснӧя шуны:
— Бур туй, преподаватель ёрт!
Но пырысь-пыр чеччыштны асывнас труба чуксалӧм шы улӧ да котӧртны зарядка вылӧ вӧлі медся сьӧкыд испытаниеӧн.
Кор старшиналӧн гӧлӧсыс кыліс дзик юр весьтас, Илюша скӧрысь шыбитіс эшкынсӧ да синъяссӧ тілигтыр пуксис койка вылас.
Ичӧтик, гӧгрӧс чужӧма, чурвидзысь пельяса (мамъяс татшӧм пельяссӧ шуӧны «лапкоръясӧн»), сійӧ вӧлі дзик степнӧй тушканчик кодь, коді петӧма кыа петігас гусьыс.
— Суворовец Кошелев, — скӧра шуис старшина, — ті задерживайтанныд ставнас ротасӧ.
— Ме пырысь-пыр! — Илюша мыжа морт моз лапйӧдлыштіс синъяссӧ да дзикӧдз садьмис.
Дворсянь кылісны маршлӧн шыяс, — оркестр тэрмӧдліс петны прогулка вылӧ.
Кӧдзыдыс чепляліс чужӧмтӧ, и училище кузя дежурнӧй подполковник Русанов разрешитіс лэдзавны шапка пельяссӧ.
Ывлаын вӧлі пемыд на.
Электрическӧй пӧнаръяслӧн югӧрыс сьӧкыдпырысь вӧтліс асъя рӧмыдсӧ.
Оркестр кутіс ворсны мыйкӧ гажаӧс, и площадь вылын сьӧд фигураяс кутісны котравны пидзӧсъяссӧ вылӧ лэпталіг.
Зарядка пыркнитіс Кошелевлысь унзільсӧ.
Сійӧ ёртъясыскӧд ӧтлаын пырис спальняӧ, лӧсьӧдіс армейскӧй ногӧн койкасӧ да неуна бӧрыньтчыштӧмӧн видзӧдліс сійӧс.
Буракӧ, сылы мыйкӧ эз кажитчы: сійӧ выльысь лӧсьӧдіс пӧдушкасӧ да видзчысьӧмӧн шыльӧдыштіс эшкын помъяссӧ.
Коридоръясын кыліс выльӧн мыськалӧм джодж дук, ломтысян пачьяссянь уль сёй дук да сапожнӧй мазь дук.
Алӧй лампасъяса сьӧд брюкиа, вӧсньыдик еджыд байкаысь вурӧм дӧрӧма, Кошелев котӧртіс туалетнӧй комнатаӧ — чиститны ботинки.
Тані, ботинки чиститӧм вылӧ подставкаясысь бокынджык, Павлик Авилкин да Максим Гурыба ниртісны мелӧн гимнастёркаяссьыс кизьяссӧ, Максим — веськыда ас вылас, а Павлик пӧрччӧма гимнастёркасӧ, сюялӧма сылысь кизьяссӧ пӧвторйӧ, кодӧс вӧлі вожӧдӧма да коді кажитчис дзик ключ кодьӧн.
Гӧгрӧс розяс Авилкин йӧткаліс кизьяссӧ, нуӧдліс найӧс жӧлӧб кодь вӧсньыдик каналӧд да, ӧтлаӧ чукӧртӧм бӧрын, ниртіс мелӧн.
Пӧвторйыс видзис гимнастёркасӧ мелӧссьӧмысь.
— Здорово, Кошель!
— Трудитчан, Авилка?
— Аддзылін, кыдзи югъялӧны?
Кизьясыс сідзи и дзирдалісны, но Авилкин век на ниртіс найӧс, кытчӧдз найӧ эз пӧсявны.
Илюша югъявтӧдзыс чиститіс ботинкисӧ, бурпырысь тувкнитіс щӧтканас Максимлы бокас, Максим сылы печиктіс балябӧжас, и Илюша йӧктігтыр котӧртіс мыссянінӧ.
Сэні сійӧ пӧрччис дӧрӧмсӧ, тэрыба кватитіс общӧй кузь джаджйысь ассьыс мыльницасӧ, зубнӧй щӧткасӧ, порошок тыра жӧч кӧрӧбкасӧ да сюйсис ёртъяс костас ыргӧн сосулькаяса мыссян дозлань.
Кичышкӧдсӧ кос гӧгӧрыс гартыштӧм бӧрын Илюша кутіс тэрыба мыссьыны кӧдзыд ваӧн.
Сійӧ прыськайтіс, вӧсньыдика чилзіс да чышкаліс телӧсӧ, чатӧртчывліс, зілис судзӧдчыны кипыдӧснас лопаткаясӧдзыс.
Мыссьӧм бӧрас Илюша пасьталіс алӧй погонъяса гимнастёркасӧ, зэлыда вӧнясис ыджыд бляхаа тасмаӧн, бляхаыс вӧлі матросъяслӧн кодь (сӧмын тайӧ бляха вылас вӧлі рисуйтӧма пятиконечнӧй звезда), да тэрыба мӧдӧдчис ротнӧй шойччан комнатаӧ — сэні сувталісны нин стройӧ.
Вӧлі югдӧ, кор младшӧй ротаса детинкаяс пырисны столӧвӧйӧ да сувталісны пызанъяс дорӧ, видзчысьӧмӧн видзӧдлывлісны ӧдзӧс вылӧ.
Ага, вот, медбӧрын, и первой ротаса воспитанникъяс займитісны ассьыныс местаяснысӧ.
Гӧгрӧс чужӧма офицер неуна чӧв олыштіс да командуйтіс:
— Пуксьӧй!
Малышъяс шумӧн вешталісны стулъяссӧ, пуксялісны пызан сайӧ да тӧждысьӧмӧн заводитісны сюявны воротникъяс костас салфеткаяс.
— Кутшӧм миян первойя урокыс? — какао тыра чашка дорын кисӧ шонтігмоз да кеньсӧ пӧлялігмоз юаліс Илюша Кошелевлысь Максим Гурыба.
— А тэ мый, вунӧдін?
История... майор Веденкин.
— У-у-у!.. — тӧждысьӧмӧн нюжӧдіс Максим. — Нинӧм висьтавны ог вермы, юалас кӧ.
Столӧвӧйысь медводдзаясӧн муналісны старшӧйяс.
Младшӧйяс сулалӧмӧн колльӧдісны найӧс.
Тадзи вӧлі лӧсьӧдӧма первойсяньыс.
abu
2
Майор Веденкин, кыдзи век, тэрыба пырис классӧ.
Аддзис дӧска дорысь джоджсьыс мел торъяс да дженьыда прикажитіс:
— Вайӧдӧй классӧ порядокӧ, — бергӧдчис да бӧр петіс классысь.
Сійӧ бӧр пырис минутаджын мысти, примитіс дежурнӧйлысь рапорт, восьтіс журнал да кутіс листавны сійӧс омӧлик, вӧсньыдик чуньяснас.
Ассьыс предметсӧ Веденкин радейтіс вывті ёна.
Урокъяс вылас ставтор йывсьыс висьтавліс сідзи, быттьӧкӧ ачыс тувъявлӧма Царьград ворота вылӧ щитсӧ да удитӧма та дырйи видзӧдлыны кӧрт тувъяслысь формасӧ, ачыс преследуйтӧма Мамайӧс да босьтӧма сылысь палаткасӧ Краснӧй холм вылысь...
Сійӧ сідзи висьтавліс челядьлы Сталинград вӧсна великӧй битва йылысь, мый найӧ быттьӧ збыльысь аддзисны сотчысь немецкӧй танкъяс, пленнӧй гитлеровскӧй салдатъяслысь помасьлытӧм радъяс, кылісны миян наступайтысь частьяслысь горӧдлӧмъяссӧ: «Рӧдина вӧсна! Водзӧ!»
Ичӧтик сьӧлӧмъяс ыпнитлісны гордостьӧн да радлӧмӧн.
Классысь майор ставсӧ казявлывліс.
Видзӧдлас внимательнӧя — и суворовецлӧн киыс ачыс нюжӧдчӧ кизявны соссьыс кизьсӧ, букыштчас — сідзкӧ, колӧ дзебны парта вылысь учебник, а ӧтвечайтны кӧ петан няйт киясӧн, обязательнӧ ыстас найӧс мыськыны.
Историк пӧкӧритіс челядьӧс мӧд уроксяньыс, кор увереннӧя шуис:
— Но, ме тӧда нин ставныдлысь фамилияяснытӧ.
Секретыс вӧлі прӧстӧй.
Веденкин блокнотас, тайӧ отделениеса воспитатель капитан Беседа отсӧгӧн, составитіс классыслысь план: чертитіс партаяслысь радъяссӧ да гижаліс, коді кодкӧд пукалӧ.
Кор сылы колӧ вӧлі кодӧскӧ юавны, майор гусьӧник видзӧдлывліс план вылас да ӧшибкатӧг шуліс фамилиясӧ.
Некымын урок бӧрын сійӧ ставыслысь кутіс тӧдны фамилиясӧ.
Классыс жӧ дивуйтчис сы вылӧ, мый историк «ӧтчыдысьӧн тӧдмаліс ставсӧ».
Неуна сёрӧнджык Веденкин шуис:
— Ме верма синъяс сертиныд тӧдмавны, коді эз вӧч заданиесӧ.
Висьталӧй бурджык асьныд!
Тайӧ вӧлі нин вывті!
Челядь нюммунісны, мудера видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас: «Но и майор, аддзис йӧйясӧс — висьтавны аслынымлы!»
abu
— Онӧ веритӧй? — юаліс Веденкин. — Ме тіянлы докажита...
Суворовец Авилкин Павел!
Авилкин повзьӧмпырысь чеччис парта сайсьыс.
Чужӧмыс сылӧн кельдӧдіс, и та вӧсна юрсиыс кажитчис важ сертиыс рыжӧйджыкӧн, пӧшти гӧрдӧн.
— Эг вевъяв! — Сылӧн вижоват синъясыс кутісны тӧждысьӧмӧн мигайтны. — Задачаяс решайті, математик уна сетіс.
— Суворовец Гурыба Максим!
— Ме... книга лыдди, — нурбыльтіс Максим, — Батый йылысь...
Мӧдӧд ротаысь ӧти рыт кежлӧ сетісны...
Честнӧй кыв, майор ёрт...
— Продолжайтны? — скӧрысь видзӧдліс преподаватель, но челядь веритісны нин сылӧн «чародейскӧй» способностьясӧ.
— Тырмас!
Тырмас!
— То-то...
Талун Авилкинлы да Гурыбалы единицаяс ог пукты, а водзӧ — асьнытӧ мыжалӧй!
Мыйкӧ кӧ мешайтіс велӧдны уроктӧ, локтӧй ме дінӧ перемена дырйи да честнӧя висьталӧй.
Помкаыс кӧ уважительнӧй — юасьны ог кут...
Тайӧ рискованнӧй эксперимент йывсьыс учительскӧйын висьталігӧн Виктор Николаевич Веденкин шпыннялігтыр признайтчис:
— Верми эськӧ, дерт, ӧшибитчыны, — не тӧдны грешникъяссӧ.
Да ӧд найӧ асьнысӧ петкӧдлӧны!
Дыш мортыд, эз кӧ гӧтӧвит уроктӧ, веськыда синмад видзӧдӧ, да ещӧ кисӧ лэптӧ.
А прилежнӧй ученик кӧ эз вевъяв велӧднысӧ, — местасӧ парта саяс оз аддзы, кияссӧ оз тӧд кытчӧ дзебны и гӧрдӧдлӧ, и кельдӧдлӧ, синъяссӧ учитель вылӧ полӧ чӧвтлыны.
3
Майор Веденкин листаліс класснӧй журналсӧ, сюся видзӧдліс чӧла пукалысь детинкаяс вылӧ да ньӧжйӧникӧн шуис:
— Минин да Пожарский йылысь висьталас миянлы... — сійӧ дыркодь кежлӧ ланьтліс, — суворовец Самсонов Семён!
Сенька Самсонов — классын медся ичӧтик да медся невнимательнӧй,
гӧгрӧс юрыс кролик кодь еджыд юрсиа да сэтшӧм жӧ синкымъяса да синлысъяса.
Сійӧ век мый йылысь кӧ думайтӧ, но оз урокъяс йылысь.
Сійӧ век лукйысьӧ партаас, стрӧиталӧ кутшӧмкӧ аслыссяма ӧдзӧсъяс, планкаяс, чукӧрталӧ чукля кӧрт тувъяс, зубнӧй щӧткаяслысь лы воропъяс да ставсӧ тайӧс тэчалӧ сылы сӧмын тӧдса порядокын.
Буретш тайӧ качествоыс — быдтор чукӧртны — и определитіс сылысь прӧзвищесӧ — «интендант».
Самсонов петіс учитель пызан дорӧ, босьтіс киас указка да сувтіс карта дорӧ, гырддзаяснас кутыштіс брюкисӧ, коді ӧшаліс гармошка моз.
Сёрнитісны, мый Семён мӧдӧд ротаын вежӧма тасмасӧ пӧнар батарейка вылӧ.
Сійӧ бура дыр сулаліс кыв ни джын шутӧг.
— Ме кывза тіянӧс! — майор скӧра кӧрис синкымъяссӧ, вӧчис сідз, быттьӧкӧ оз казяв, мый тасмаыс Самсоновлӧн абу.
abu
Самсонов пӧлыньтыштіс юрсӧ, видзӧдліс Веденкин вылӧ, карта вылӧ, пӧтӧлӧкӧ да, медбӧрын, кутіс видлавны указкасӧ, ачыс паськыда нюмъяліс.
— Ті талун кутанныд ӧтвечайтны? — скӧрысь юаліс Веденкин.
Самсонов водзӧ нюмъяліс, но чӧв оліс.
Эз жӧ вермы сійӧ висьтавны, мый тӧрыт рытывбыд мастеритіс парта пытшкас дуб кольясысь войско.
— Пуксьӧй.
Единица!
Абу мича суворовецлы тадзи относитчыны велӧдчӧм дінӧ.
И медым мӧд урок вылын тіян вӧлі тасма, — скӧрысь шуис майор.
Самсонов муніс аслас местаас да нюмъялігтыр пуксис.
Колъяс да двойкаяс сылы вӧліны веськодьӧсь.
Сійӧ пыр жӧ кутіс думайтны, кыдзи ӧрешки кышъясысь вӧчавны щитъяс аслас воинъяслы.
abu
Веденкин бара видзӧдліс класс вылӧ да друг казяліс, мый Дадико Мамуашвили, сьӧд синъяса мугов чужӧма детинка, жугыльмӧма да зумыштчӧма.
Улысса кыз парйыс Дадиколӧн чургӧдчӧма водзӧ.
Учитель кутіс думайтны.
Ӧтвечайтліс Мамуашвили век бура.
Неужели сійӧ полӧ, мый сійӧс юаласны?
— Мый тіянкӧд, Мамуашвили? — кыдз позьӧ меліаджык юаліс Виктор Николаевич.
Воча кыліс пыдісянь ышловзьӧм.
— Локтӧй ме дінӧ, — корис Веденкин Дадикоӧс.
Мамуашвили матыстчис пызан дорӧ, лэдзис сьӧд синъяссӧ.
— Мыйысь ті шогсянныд?
Гашкӧ, уроктӧ энӧ велӧдӧй?
— Велӧді, — надзӧник шуис детинка. — Миянлы... капитан Беседа шуис...
Ми долженӧсь лоны ӧти став вӧсна... и ставным ӧти вӧсна...
А ті Самсоновлы кол пуктінныд...
А ме...
Кыдзи эз кутчысь Веденкин, сійӧ эз вермы не нюмъёвтны.
— Тіян отношениеыд ёртыд неудача дорӧ зэв похвальнӧ, Мамуашвили.
Но ӧд шогыс сыын, мый Самсонов дышысла эз ӧтветит, да и ӧні, тыдалӧ, сылы ставыс веськодь!
Ставныс бергӧдчисны Самсоновлань.
Сійӧ тӧждысьтӧг лукйысис партаас да эз и кывлы, мый сёрниыс мунӧ сы йылысь.
— А кыдзи ті асьныд, Мамуашвили, ӧтветитанныд Минин да Пожарский йылысь менам вопрос вылӧ?
Синъясыс Дадиколӧн пыр жӧ кутісны югъявны, и сійӧ збоя, приятнӧй акцентӧн кутіс ӧтвечайтны.
Пятёрка пӧлучитӧм бӧрын Дадико нюмъялігтыр пуксис парта саяс, дум вылас уси важыс, кӧсйис вӧчны ассьыс чужӧмсӧ ӧбидитчӧмаӧн, но эз куж.
Урок помас, кор сигналӧдз коли минута-мӧд, Веденкин объявитіс:
— Суворовец Кошелев Илья, аски, воскресеньеӧ, ме кора тіянӧс ас ордӧ гӧститны.
Пырала тіянла дас кык часын.
Илюша виччысьтӧмысла да радысла гӧрдӧдіс.
abu
Сылы эз сюр, мый ӧтветитны, и сійӧ, гимнастёркасӧ лӧсьӧдігмоз, кыв ни джын шутӧг сувтіс.
Ставныс видзӧдісны Кошелев вылӧ, быттьӧкӧ сійӧ пӧлучитіс награда, и сӧмын Авилкин серӧктыштіс:
— Ыджыд тай... гӧститны!
Но быдӧн тӧдісны, мый тайӧ завидьысла,
и быдӧн, дерт, кӧсйис лоны Илюша местаын.
Сійӧторйыс, мый Веденкин корис гӧститны именнӧ Кошелевӧс, некодӧс эз чуймӧд.
Илюшаӧс радейтісны скромность да прӧстлун вӧснаыс, сыысь, мый сійӧ вӧлі бур ёртӧн.
4
Виктор Николаевич Веденкинлы торъя кажитчис уджавны малышъяскӧд.
Училищеын сійӧ преподавайтіс и первой ротаын, кӧні таво вӧлі пыртӧма кӧкъямысӧд класса программа. Сэні сійӧ сідзжӧ увлекайтчис аслас предметӧн да тратитіс уна вын.
Но настӧящӧй радлунсӧ, коді сетіс тырвыйӧ чувствуйтны олӧмсӧ да шудсӧ, сійӧ пӧлучайтліс ичӧтъяскӧд уджысь.
Отечественнӧй войнаӧдз Веденкин лыддис лекцияяс учительскӧй институтын.
Сылы удайтчывліс уджавны и техникумын, и взрослӧйяс школаын, но пыр сійӧс кыскис «мелюзга» дінӧ, кыдзи меліа шулывліс сійӧ ичӧт арлыда челядьӧс.
Сьӧкыд висьтавны, мый ыштӧдіс сійӧс ичӧтъяскӧд тайӧ ноксьӧмас.
Гашкӧ, сійӧ, мый найӧ вӧліны вывті дӧверчивӧйӧсь, горшӧсь быдпӧлӧс выльторъяс дінӧ, дасьӧсь примитны сійӧ формасӧ, кодӧс сетӧ налы мастер.
Гашкӧ, сійӧ, мый ковмыліс тӧчитны рассказлысь быд деталь, бӧрйыны медся колана да точнӧй кывъяс да образъяс.
Унаысь нин Веденкин вермис пырны велӧдчыны аспирантураӧ, но сійӧ эз кӧсйы.
И кор гӧтырыс, Татьяна Михайловна, шмонитігмоз шулывліс:
«Тыдалӧ, тадзи тэ и кулан школьнӧй учительӧн!» — Виктор Николаевич убеждённӧя вочавидзліс:
— Аддзан-ӧ, Танюша, быд морт должен используйтны ассьыс способностьяссӧ кыдзи позьӧ бурджыка и, позьӧ кӧ, кыдзи сьӧлӧмыд тшӧктӧ.
«Мелюзгаӧс» велӧдӧм дорысь мусаджык удж меным абу!
abu
Аспирант зільӧ лоны кандидатӧн, кандидат — докторӧн. Морт зільӧ совершенствуйтчыны, могмӧдны интеллект.
Но, а ме кӧ ставсӧ тайӧс аддза «мелюзгакӧд» уджысь?
Веденкин вермис часъясӧн думайтны уроксӧ, тӧдвылӧ уськӧдны фактъяс да событиеяс, бережнӧя бӧрйыны коланасӧ.
Важнӧ вӧлі первой думыштны, мый йылысь колӧ и мый йылысь оз ков висьтавны.
И сэсся нин — кыдзи висьтавны материалсӧ?
Сылы окота вӧлі сідзи висьтавны Святослав йылысь, медым челядь друг аддзисны воинлысь лӧз синъяссӧ, сэтшӧм жӧ, кутшӧм и сійӧ мамлӧн — княгиня Ольгалӧн, суровӧй чужӧмсӧ, сук синкымъяссӧ, кодъяс ӧтлаасьӧмаӧсь ныр весьтас; аддзисны степысь тшынасьысь походнӧй бипуръяс, кылісны Святославлысь призывсӧ «<rus>Не посрамим земли русской</rus>!», «<rus>Потягнем</rus>»! горӧдӧмсӧ, вӧвъяслысь корсйӧдлӧмсӧ, мечьяслысь зяльскӧдчӧмсӧ, арканлысь свиститӧмсӧ да ньӧвлысь чишнитӧмсӧ.
Медым челядь аддзисны, кыдзи ранитчӧм ключицаа том Святослав дорйысьӧ ӧтнасӧн сё печенегысь да усьӧ арся вижӧдӧм турун вылӧ да свирепӧй печенежскӧй царь Куря шпыннялігтыр копыртчӧ сы весьтӧ, приказывайтӧ вӧчны сійӧ юр лыысь чаша.
abu
А со мужественнӧй Дмитрий...
Вражескӧй копьёяс кучкалӧмысь броняыс морӧс вылас нюгыльтчӧма пытшлань, вирӧссьӧма кудриа тошкыс, но киыс мудзтӧг кералӧ татараясӧс, и Куликово полеыс тырӧма татара шойясӧн...
Со вольнолюбивӧй Разин тӧвзьӧ степса тӧвныр моз, муртса тӧдчысь писти серӧсь мича чужӧмсӧ вӧв бурысь бердас копыртӧмӧн, и тшап боярство тіралӧ справедливӧй Степан водзын...
Либӧ мӧдтор: знамяяссӧ сотігтыр доддьын рӧдтӧ Наполеон захватчикъяслы страшнӧй Россияысь.
Сійӧ тошкассьӧма, гыӧртӧма, гӧрбыльтчӧма...
abu
Виктор Николаевич зільліс висьтавлыны сідзи, медым Россиялӧн историческӧй судьбаяс йылысь тайӧ первойя представлениеяссьыс быдмис Рӧдинаӧс пи сямӧн радейтӧмлӧн зумыд да югыд чувство.
5
Мӧд луннас Виктор Николаевич корис ротнӧй учительскӧйӧ Илюша Кошелевӧс.
Детинка полігтыр таркӧдыштіс ӧдзӧсас да, кор пӧлучитіс пырӧм вылӧ разрешение, яндысигтыр сувтіс порог дорас, муртса кывмӧн здоровайтчис.
Сылы окота вӧлі мыйкӧ шуны, но сійӧ яндысис.
— Тэ, Илюша, эн раздумайт ме ордӧ гӧститны мунны? — юаліс Веденкин.
— Эг... да... раздумайті, — мыкталігтыр муртса кывмӧн вочавидзис Кошелев.
— Мыйла нӧ сідзи друг? — чуймис майор.
— Меным зэв окота тіян ордӧ... — збоймӧдчис, медбӧрын, шуны Илюша, — но абу лӧсьыд ребята водзын...
Ме муна, а найӧ кольӧны.
— Но, тайӧ мед тэнӧ оз смущайт, — успокоитіс сійӧс Веденкин. — Мӧдысь ме мукӧдӧс кора.
Шагом марш пасьтасьны! — И сійӧ меліа йӧткыштіс Кошелевӧс ӧдзӧслань.
Илюшалӧн пельпом вывсьыс быттьӧ сьӧкыд груз уси.
Буракӧ, сійӧ и ачыс корсьӧма, мыйӧн оправдайтны ёртъяс дінсьыс ассьыс мунӧмсӧ.
Сійӧ тэрыба бергӧдчис, горӧдіс: «Ме пырысь-пыр!» да котӧртіс старшина дінӧ.
Виктор Николаевичлы эз вӧв окота корны ас дорас некымын мортӧс.
Сійӧ лыддис, мый ӧтнассӧ Илюшаӧс регыдджык вермас заставитны висьтасьны откровеннӧя, а буретш тайӧ колӧ вӧлі сылы.
Бӧръя лунъясас детинка вӧлі зумыш, серьёзнӧй, частӧ ышлолаліс да, буракӧ, сьӧкыда мынтӧдчывліс кутшӧмкӧ аслас мӧвпъясысь.
Веденкин тӧдіс, мый Кошелев война дырйи воштӧма ассьыс рӧднӧйяссӧ.
Батьыс сылӧн, колхозса председатель, мунӧма партизанитны да пӧгибнитӧма перестрелка дырйи, а мамсӧ пи син водзас виӧма хуторскӧй «атаман», кодӧс пуктӧмаӧсь немецъяс.
Илюшалӧн кольӧма сӧмын тьӧтка, мамыслӧн чойыс.
Воис Кошелев, сійӧ вӧлі пасьтасьӧма нин.
— Ме гӧтов!
Найӧ петісны училище дворӧ.
Шонді, кодӧс вевттьӧма ру, вӧлі дзик розӧвӧй матӧвӧй шар кодь.
Конюшняяс сайын, каток йи кузя тэрыба ислалісны руд да лӧз свитеръяса конькобежецъяс, кианыс вӧліны клюшкаяс: муніс хоккейнӧй матч училищеса сборнӧй да карса школаяслӧн сборнӧй командаяс костын.
— Гашкӧ, тэныд окота видзӧдлыны матчсӧ? — юаліс Веденкин Илюшалысь.
— Абу, абу! — Илюша кутіс восьлавны ӧдйӧджык: сійӧ поліс, мый майор раздумайтас босьтны сійӧс аскӧдыс, да кӧсйис ӧдйӧджык нуӧдны Веденкинӧс катокысь бокӧджык.
Найӧ матыстчӧны вӧлі проходнӧйлань, кор на дінӧ коньки вылын тӧвзьыштіс Павлик Авилкин.
Сійӧ гӧрдӧдӧма ӧдйӧ котӧртӧмсьыс.
abu
Беринъясыс, быттьӧ зарни пыльцаяс, тупкисны сылысь чужӧмсӧ.
— Майор ёрт, разрешитӧй юавны?
— Пӧжалуйста.
— Майор ёрт, меным бабушка деньга мӧдӧдіс, и ме кӧсъя тіянкӧд фотографируйтчыны, — тэрыба шуис Павлик, и сылӧн синъясас тӧдчис мудеритӧм.
— Зэв бур, — ӧтветитіс Виктор Николаевич. — Но первой исправит историясьыд ассьыд двойкатӧ, сэки миянлы приятнӧджык лоас фотографируйтчынытӧ!
— Л-ладнӧ, — неувереннӧя сӧгласитчис Авилкин да ӧдйӧ вешйис бокӧ.
Веденкин да Кошелев петісны улича вылӧ.
Вӧлі сэтшӧм руа, мый ылын тыдалысь соборлӧн куполыс воши, и юртӧм стенъясыс ру пиас кажитчисны айсберг * чукӧрӧн.
* Айсберг — кывтысь йи гӧра.
— Кодкӧд тэ, Илюша, дружитан отделениеад? — юаліс Веденкин, кор найӧ мунӧны вӧлі стадион вомӧн.
— Ставныскӧд...
Миян ребята зэв шаньӧсь.
Авилкинӧс ме сӧмын ог радейт. — Кошелев юр вывсяньыс кок улӧдзыс видзӧдліс учитель вылӧ. — Абу сідз, мый ог радейт, а прӧстӧ ог кӧсйы сыкӧд дружитны.
— Мыйла нӧ сідзи? — интересуйтчис Виктор Николаевич.
Илюша думайтыштіс да шуис: — Миян отделениеын эмӧсь «лётчикъяс» да «танкистъяс».
Тайӧ ребята, кодъяс Суворовскӧй училище помалӧм бӧрын кӧсйӧны мунны коді лётнӧй, коді танкӧвӧй училищеӧ.
Ми альбомъяс лӧсьӧдалам, знаменитӧй лётчикъяслысь портретъяссӧ чукӧрталам, налысь олӧмсӧ гижалам, газетаясысь Кожедуб, Талалихин, Гастелло йылысь гижӧдъяс чукӧрталам.
Гижсим юнӧй авиамоделистъяслӧн клубӧ, — Москвасянь заданиеяс миянлы ысталӧны.
А мукӧдъяс танкистъяс йылысь ставсӧ чукӧрталӧны: маркаяс, открыткаяс.
И кор ми ворсам, кык группа вылӧ юксям.
Канат, например, нюжӧдам.
Ӧтчыд ми канат нюжӧдім...
Авилкин «танкистӧн» вӧлі.
А кор «лётчикъяс» кутісны победитны, сійӧ на дінӧ вуджис.
Тадзи ӧмӧй позьӧ?
И век сійӧ татшӧм.
— Да, тайӧ абу лӧсьыд, — сӧгласитчис Виктор Николаевич. — Но, вот и воим! — сійӧ восьтіс параднӧй ӧдзӧссӧ.
Передньӧйын найӧс встретитіс Веденкинлӧн гӧтырыс, Татьяна Михайловна, кыз том нывбаба, сьӧд юрсисӧ чукӧртӧма балябӧжас.
— Воинныд? — приветливӧя горӧдіс сійӧ. — Пӧрччысьӧй, славнӧй воинство!
Илюша яндысьӧмысла вунӧдіс здоровайтчынысӧ, сэсся гӧгӧрвоис, мый ылаліс да гораа шуис:
— <rus>Здравия желаю</rus>!
Татьяна Михайловна нюммуніс:
— Пӧрччысь, Илюша.
Бур, мый локтін!
Детинка пӧрччис шинельсӧ, кок чунь йылас сувтӧмӧн кӧсйис ӧшӧдны сійӧс тувйӧ, но, кӧть кыдзи эз старайтчы, эз вермы судзӧдчыны.
Татьяна Михайловна отсаліс сылы, меліа довкнитіс юрнас да пырис комнатаас.
Илюша бергӧдлыштіс киас шапкасӧ, пуктіс сійӧс ӧшинь дорса ичӧтик пызан вылӧ, кипыдӧснас шыльӧдыштіс бритӧм юрсӧ да лӧсьӧдыштіс мундирсӧ.
Джуджыд воротникыс заставляйтіс сылы кутны юрсӧ неуна бӧрлань чатӧртӧмӧн. Позументъяса параднӧй формаыс кутіс движениеяссӧ, вӧчис детинкаӧс степеннӧйӧн, весиг важнӧйӧн, коді эз лӧсяв сылӧн живӧй сьӧд синъяслы.
— Мунам менам комнатаӧ. — Виктор Николаевич кутіс Илюшаӧс пельпомӧдыс.
Неыджыд югыд комнатаын, письменнӧй пызан, креслӧ да векньыдик крӧвать кындзи, вӧліны книга тыра джаджъяс да стенас ӧшалісны кык этюд, кодъясӧс рисуйтӧма ачыс Веденкин.
Ӧти этюд вылас вӧлі рисуйтӧма ар нёля нывкаӧс, сэтшӧм жӧ еджыд юрсиа, лӧз синъяса да кельыд чужӧма, кыдзи и Веденкин, мӧд вылас — ю чукыль, сы весьтын арся шонділӧн лэччӧм.
— Тайӧ коді, майор ёрт? — Илюша сувтіс нывка портрет дорӧ.
— Менам ныв, Надя.
Тӧдан мый?
Тэ менӧ тані эн шу майорӧн.
Ми ӧд абу служба вылынӧсь.
Менӧ шуӧны Виктор Николаевичӧн.
— Виктор Николаевич, — гусьӧник, быттьӧ кывзысис тайӧ необычайнӧй обращениеас, повторитіс Илюша да видзӧдліс учитель вылӧ югъялысь синъяснас.
— Да со и ачыс! — горӧдіс Веденкин да индіс нывка вылӧ, коді мыччӧма вӧлі юрсӧ ӧдзӧсӧд. — Лок, лок татчӧ!
Нывка, кодлӧн юр вылас вӧлі еджыд бант, пырис комнатаӧ да, Илюша вылӧ видзӧдігмоз, юаліс батьыслысь:
— Сійӧ ловъя суворовец?
Илюша серӧктіс, кыдзи сералӧны верстьӧ йӧз челядь юасьӧм вылӧ.
— Ті коді? — Илюшалань матыстчӧм бӧрын юаліс нывка.
— Суворовскӧй военнӧй училищеса витӧд ротаысь нёльӧд отделениеса суворовец Кошелев Илья! — каблукъяснас котшнитӧм бӧрын тшапа представитчис детинка, но ачыс пыр на нюмъяліс.
— А ноко, котшнитӧй ещӧ, — корис Надя, индіс Илюша ботинки вылӧ да ачыс зілис котшнитны аслас туфли каблукъяснас.
Но Илюша эз нин нюмъяв.
Серьёзнӧя да сюся видзӧдіс сійӧ нывка вылӧ.
— Майор ёрт, — ньӧжйӧник шуис сійӧ, — менам татшӧм чой вӧлі...
Даша.
Кор мамӧс виисны, Даша тшыглы кулі...
Веденкин малыштіс детинкаӧс юрӧдыс, и сійӧ доверчивӧя топӧдчис сы бердӧ.
— Олышт Надюшакӧд, ме регыд локта, — шуис Виктор Николаевич да петіс орчча комнатаас.
Татьяна Михайловна быгляліс пызан вылын вӧсньыдик комӧль.
— Ме пӧрчча кительӧс да пасьтала свитер, — гашкӧ, сэки сійӧ оз мӧд менӧ шуны майорӧн, — шӧпнитіс Веденкин.
— Бур детинкаыс, — тожӧ шӧпнитіс Татьяна Михайловна, — жаль меным сійӧ, сирӧта...
Кор Веденкин пырис аслас комнатаӧ, Илюша вӧлі бауасьӧма, вӧсньыдика гӧрдліс да довкйӧдліс юрсӧ, а Надя пукаліс сы мыш вылын, сераліс да зілис кватитны сійӧс пельӧдыс.
— Тпру! — горзіс сійӧ. — Ме тэныд шуа, тпру!
— Надя, лок татчӧ, отсышт меным, — чукӧстіс ышмӧм нывкаӧс Татьяна Михайловна, коді зілис кольны Илюшаӧс да Виктор Николаевичӧс ӧтнаннысӧ.
abu
Нывка котӧрӧн петіс.
Веденкин матыстчис книжнӧй джадж дорӧ, босьтіс зӧлӧтаӧн гижӧм обложкаа, вижовруд переплёта книга да мыччис сійӧс детинкалы.
— Ок, тэ жӧ!.. Суворов йылысь!
Илюша видзчысьӧмӧн кутіс листавны вижӧдӧм кыз листбокъяссӧ, дыр видзӧдаліс рисунокъяссӧ, кодъясӧс вевттьӧма вӧлі пырыстыдалана бумагаӧн.
— Виктор Николаевич, — юаліс Илюша, кор аддзис открытка, кытчӧ вӧлі рисуйтӧма Чапаевӧс, коді тӧвзьӧ аслас конникъяс водзын, — а мыйла бур командирлӧн и салдатъясыс бура воюйтӧны? — И ачыс жӧ вочавидзис: — Ме чайта, сы вӧсна, мый збой командир пример петкӧдлӧ да кужӧ ставнас кыдзи колӧ командуйтны, сійӧ тӧдысь морт...
— Суворовец ёртъяс, — Татьяна Михайловна восьтыштіс ӧдзӧссӧ, — кора мыськыны кияснытӧ — и пызан сайӧ!
Илюшаӧс пуксьӧдісны Надякӧд орччӧн.
Нывка кавшасис аслас ичӧтик джуджыд стул вылӧ да сэтысянь покровительственнӧя видзӧдлывліс гӧсть вылӧ.
— Илюшалы унджык пукты, — шуис сійӧ мамыслы, кор Татьяна Михайловна кутіс чӧвтны борщ.
Илюша ылаліс сёяннас да сэтшӧм гораа чурскис паньсьыс пӧсь борщсӧ, мый Виктор Николаевич шутитігтыр вештыштіс стулсӧ:
— Ой, тэ и менӧ ньылыштан!
— И менӧ! — шыасис Надя.
Илюша гӧгӧрвоис ассьыс ӧшибкасӧ, гӧрдӧдіс да кутіс сёйны чӧла.
Сӧмын гырысь ньылӧм войтъяс чепӧсйисны сылӧн плеш вылас.
— Гашкӧ, дубыд? — Татьяна Михайловна вештыштіс сыланьӧ сов доз.
— Абу, буретш...
— Колӧ шуны: аттьӧ, — велӧдыштіс Надя. — А тэ тӧдан, кыдзи совсӧ вӧчӧны?
Он тӧд?
Потшӧны море...
Сійӧ пуӧ, кыдзи пачын маннӧй шыд...
Кольӧ сов, медым чери солавны...
abu
abu
Сӧмын селёдка оз солавны, — сійӧ и сідзи сола!
Илюша нюммуніс, но паныд нинӧм эз шу.
Ӧбед помланьыс сійӧ дзикӧдз збоймис да дугдывтӧг больгис:
— Миян отделениеным дружнӧй, ребята бурӧсь. Максим изобретайтӧ скорострельнӧй пушка.
Збыль!
Сӧмын тайӧ гусятор, ті некодлы, Виктор Николаевич, энӧ висьталӧй...
Ме сылы опытъяс вылас консервнӧй банкаяс судзӧдала.
Татьяна Михайловна серӧктіс.
— Да, да!
Энӧ сералӧй, — ньӧти ӧбидитчытӧг водзӧ висьталіс детинка. — Сійӧ ассьыс пушкасӧ нимтас «Илюшаӧн».
Вот ӧні фронт вылын «Катюша» эм, «Иван» эм, «Андрюша» эм, а сійӧ нимтас — «Илюшаӧн».
А мый, ӧд, вермас лоны, Максим лоӧ знаменитӧй военнӧй изобретательӧн?
Ӧд вермас лоны?
abu
— Обязательнӧ лоас! — вынсьӧдіс Виктор Николаевич.
abu
— Войдӧрлун Авилкин споруйтіс Каменюкакӧд, коді дырджык сёйтӧг вермас овны.
Каменюка комын час эз сёй, омӧльтчис весиг, а Павлик аслас партаӧ быдса нянь склад вӧчӧма, — случайнӧ тӧдмалім.
Миян географ урок вылын шуӧ: «Мый ті, Авилкин, някляланныд?»
abu
— А вот тэ, Илюша, кор гожӧмнас тётя ордад вӧлін, висьтавлін аслад тӧдсаяслы училищеын дурӧмъяс йылысь? — юаліс Виктор Николаевич.
— Эг, майор ёрт! — пӧся горӧдіс Илюша, но казяліс, мый Веденкин кӧритӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ, да тэрыба шуис:
— Эг, нинӧм вылӧ, Виктор Николаевич!
Менӧ ӧтчыд корис ас ордас гӧститны миян колхозса председатель, Степан Иванович Борзов, — сійӧ ещӧ батькӧд дружитліс, найӧ ӧтлаын партизанитісны.
Сёрнитім ми быдтор йылысь...
Степан Иванович и юалӧ:
«Небось, ті сэні, Суворовскӧяд, частӧ тышкасянныд, ёрта-ёртнытӧ лупсуйтанныд?»
Но, дерт, Виктор Николаевич, татӧг оз вермы лоны...
Сӧмын сосъяснымӧс огӧ пуджлӧй, а то дыр лэдзнысӧ, кодкӧ кӧ суас.
Но ме ӧмӧй бокын мыйкӧ омӧльтор висьтала училище йылысь?
Мӧдарӧ, ме сӧмын медся бурсӧ висьтавла: сы йылысь, мый эм миян асланым сад, гараж, мый ми велӧдчам пианино вылын да скрипкаӧн ворсны, иностраннӧй кывъяс велӧдам, боевӧй патронъясӧн лыйсям!
Ме лыйсьылі нин боевӧй патронъяснас! — гордитчӧмӧн шуис Илюша.
...Рытнас Виктор Николаевич нуӧдіс Илюша Кошелевӧс училищеӧ.
— Мыйла тэ, Илюша, бӧръя кадас частӧ сэтшӧм жугыль да шог? — мунігмозыс юаліс Веденкин.
— Тётя Фрося висьмӧма, — негораа вочавидзис детинка. — Сійӧ менам ӧтнас став свет вылас...
Сійӧс мама радейтліс, и ме радейта.
Неважӧн сійӧ ме дінӧ воліс,
вайис ы-ыджыд гӧсьнеч кулёк. Комын квайт кампет да кызь нёль пряник.
Ме ачым лыдди, — буретш тырмис ӧти преникӧн да кампетӧн-джынйӧнӧн быдӧнлы миян отделениеын.
Илюшаӧс ротаас кольӧм бӧрын Виктор Николаевич надзӧник мӧдӧдчис гортас.
Важӧн нин пемдіс.
abu
Вӧлі кӧдзыд.
Кодзувъяс, кодъяс вӧліны дзик вижоват лым чиръяс кодьӧсь, петӧмаӧсь небеса пасьтаыс.
Деполадорын ыпнитлывлісны электросваркалӧн бияс, здук кежлӧ югдӧдлісны керка вевтъяс.
Тайӧ ыпнитлӧмъясыс вӧліны снарядъяслӧн ылын разрывайтчӧмъяс кодьӧсь.
Веденкинлы дум вылас уси, кыдзи кольӧм во тӧвнас, вот татшӧм жӧ кӧдзыд войӧ, сійӧ пукаліс окопын аслас полкса салдатъяскӧд да, чуньяссӧ чигарканас соталіг, пыдӧдз кыскыштліс табак тшынсӧ.
Окопсянь веськыдвылын эргис, быттьӧ чепйыв пон, танк, — фашистъяс войбыд то включайтлісны, то выключайтлісны моторсӧ.
Качис вывлань ракета да тшынасигтыр кутіс лэччыны мулань, ас бӧрсяыс кыскис югыд бӧж.
Омлялыштіс деревняын пон.
Асыввылын, ыджыд кар весьтын, коді вӧлі миян окопъяссянь ылын бӧрын, качлісны би чутъяс: лыйлісны зениткаяс, и, кыдзи ӧні, пемыдсьыс небеса торъяссӧ кватлалӧмӧн, ыпнитлывлісны взрывъяс.
Асывнас, атака дырйи, сійӧ ранитчис морӧсас снаряд осколокӧн.
Нинӧм, ставыс прӧйдитіс бура...
Весиг киргӧмыс пӧшти оз кыв.
И кажитчӧ, сійӧ вой, кор найӧ окопын виччысисны атака, да тайӧ вой костас — колины уна кузь вояс...
«А ӧд воас кад, — думыштіс Веденкин, — локтас ме дінӧ вот татшӧм Илюша да корас: «Виктор Николаевич, сетӧй рекомендация партияӧ...»
Ручитча, кыдзи пи вӧсна!..»
abu
Тайӧ мӧвпсьыс сылы лои лӧсьыд.
Тайӧ кадас Илюша Кошелев ӧкуратнӧя пуктіс тумбочка вылас кительсӧ да брюкисӧ, пырис эшкын улас да куткыртчис кӧлач моз.
Син водзас сувтісны Надюша, Даша чойыс, лӧз свитера Виктор Николаевич.
abu
Унмовсигас Илюша думайтіс учитель йывсьыс: «Ме сы вӧсна биӧ и ваӧ... Висьтала тётя Фросялы». Шудаа нюмъялігтыр сійӧ унмовсис.
III ГЛАВА
Отделение, коді первойя тӧдмасян луннас кажитчис Бокановлы ӧткодьӧн, збыльвылас вӧлі зэв разнохарактернӧй да сложнӧй, кыдзи и быд коллектив.
Ӧтлаын коллялӧм ӧти во йитіс челядьӧс первой непрочнӧй йитӧдӧн, восьтіс быдӧнлысь достоинствояссӧ да тырмытӧмторъяссӧ, но настӧящӧй дружбасӧ эз на вай.
Отделениеын радейтісны шуйга флангын сулалысь балагур Павлик Снопковӧс, уважайтісны меланхоличнӧй, спокойнӧй Андрюша Сурковӧс бура рисуйтчӧмысь да прӧстлунысь.
Геннадий Пашковлы, генерал пилы, кодӧс ёна меліавлӧмаӧсь гортас, первойя лунъяснас жӧ сетісны прӧзвище «Осман-паша».
Сійӧс эз радейтны, кӧть и признавайтісны, кыдзи бур рассказчикӧс.
Дзик мӧдног относитчис отделение Савва Братушкин дінӧ, — сы вылын, правда, серавлісны: «форсун», «ышнясьысь», но аддзисны сылӧн слаблунысь эз ышнясьӧм да асьсӧ радейтӧм, кыдзи Пашковлысь, а збойлун.
Братушкин зільліс обратитны ас вылас внимание, но артмыліс сійӧ тешкодя, а мукӧддырйиыс вайлывліс сылы весиг неприятностьяс.
Футболӧн ворсігӧн, кор зільліс ӧтнасӧн сюйны воротаӧ мачсӧ, Братушкин частӧ пӧлучайтліс судьясянь штрафнӧйяс офсайдысь, сы вӧсна мый куйліс запретнӧй поле вылын, либӧ нарошнӧ чотіс.
Кольӧм вося кӧдзыд да этша лымъя тӧлын, прогулкаяс дырйи Савва сэтчӧдз эз лэдзлы шапка пельяссӧ, кытчӧдз эз кынты пельсӧ.
Гижсьывлывліс сійӧ гӧгӧрвотӧм почеркӧн, скобкаын печатнӧй букваясӧн поясняйтлывліс: «Братушкин».
А стройтӧг ветлӧдлігӧн, кажитчис, винтитіс мыйкӧ веськыд кокнас джоджас да катласис матросъяс моз.
Старшӧйӧн отделениеас вӧлі паськыд пельпомъяса, гырысь лыяса Василий Лыков, коді ёна радейтліс сёйны да узьны.
Перемена дырйи сійӧ, пельпомъяссӧ лэптӧмӧн да юрсӧ боквыв пӧлыньтӧмӧн, веськӧдліс мускулъяссӧ бокс приёмъясӧн. Вомдоръяссӧ чургӧдӧмӧн сійӧ скӧрысь кучкавліс тыдавтӧм противниклы.
abu
Училищеӧ воӧм бӧрын первойя тӧлысьяснас Лыков зілис лӧсьӧдны классын «кулакӧн кучкасьӧмлысь режим».
Сійӧ ыштӧдліс челядьӧс не гижны математикаысь письменнӧй удж, мунны ю дорӧ, объявитны Пашковлы бойкот и весиг нӧйтны сійӧс.
Офицеръяс сӧмын кияснысӧ шевгӧдлывлісны, шензисны отделениеын уна лыда «чрезвычайнӧй происшествиеяс» вылӧ, но эз и кужны думыштны, мый ставсӧ тайӧс вӧчліс Лыков, кодӧс найӧ ас костаныс шулісны Василёкӧн.
Сійӧ кажитчис шаньӧн: югыд, былькйыв синъяс, кыз вомдоръяс, кияссӧ кутіс сідзи, быттьӧ сылӧн киняувъясас вӧліны арбузъяс.
Ставыс лои гӧгӧрвоана виччысьтӧг.
Класс ачыс решитіс «свергнитны игосӧ» Лыковлысь.
Войнас спальняын чукӧртчис тайнӧй собрание.
Та бӧрын Лыков раммис, а воджын мысти бара вӧлі признайтӧма вожакӧн, но некор нин эз лэптыв кулакъяссӧ.
Василий Лыков быдмис крестьянин семьяын, сійӧс водз велӧдісны лоны бережливӧйӧн да кӧзяин моз расчётливӧйӧн.
Училищеын первойсӧ сійӧ чукӧртлывліс пывсянысь майтӧг торъяс да пуктавліс найӧс ичӧтик мешӧкӧ — «мамлы ыстыны».
Сы вӧсна мый отделениеын сійӧ вӧлі старшӧйӧн, Лыков бӧрйывліс аслыс, кыдзи ачыс думайтіс, медся бур ботинкисӧ, медбур пирӧг кусӧксӧ, спальняысь медся бур койкасӧ.
Быд уджӧ сійӧ зілис пыртны хозяйственнӧй основательность.
Сылӧн партаас вӧлі томана ичӧтик ӧдзӧс, парта вылас стеклӧ улын куйліс расписание, а мышкас, стенас, Лыков ӧкуратнӧя ляскис газета лист, медым не лякӧсьтны мышсӧ да гырддзаяссӧ стен бердас.
Сійӧ радейтліс «шензьӧдны» аслас вынӧн.
Матыстчас Савва Братушкин дінӧ, сідзи кусыньтас кияссӧ, мый гимнастёрка улас кыптасны мускулъяслӧн чорыд шаръясыс, предложитас, быттьӧ пӧдарки вӧчӧ:
— Видлы!
Савва тувкӧдӧ чуньнас мускулъясас, чабралӧ найӧс кияснас да завидьпырысь шуӧ:
— Да-а...
Лыковӧс, тыдалӧ, татшӧм оценкаыс оз удовлетворяйт.
Братушкинӧс тасмаӧдыс кутӧмӧн, сійӧ, сылысь согласие юавтӧг, висьталӧ:
— А вот ме тэнӧ лэптышта, — и зэвтчӧмӧн збыльысь кыпӧдыштлӧ сійӧс джоджсяньыс.
Ӧти парта сайын пукалӧны Семён Гербов — задумчивӧй кузьмӧс чужӧма, спокойнӧй, рассудительнӧй детинка да косіник, мугов чужӧма Володя Ковалёв, тэрыб, веськыда синмад шуысь да вспыльчивӧй.
Володялӧн Семёнкӧд дружбаыс заводитчис училищеӧ воӧм бӧрын мӧдӧд лунсяньыс.
Найӧ воисны первойя мортъясӧн.
Коридоръясын вӧлі тыртӧм да гажтӧм, — ньӧти абу сэтшӧм, кутшӧмӧн найӧ мӧвпалісны татчӧ локтігӧн.
Неуютнӧй, овтӧм комнатаясӧд шӧйтісны медся разнообразнӧй паськӧма ӧтка фигураяс.
Списокӧ Гербовӧс да Ковалёвӧс первойсӧ гижисны орччӧн.
Сэсся на костын расстояниеыс лунысь лун содіс, тырліс выль фамилияясӧн, а дружбаыс налӧн ёнмис.
Заводитчис сійӧ тадзи:
Василий Лыков, коді библиотекаын аддзис Ковалёв киысь «Таинственнӧй остров», кватитіс книгасӧ да шуис библиотекарлы: «Тайӧс ме кута лыддьыны».
Морӧссӧ чургӧдӧмӧн сійӧ веськӧдчис Володялань.
Матыстчис Семён Гербов, — сійӧ вӧлі сэтшӧм жӧ паськыд морӧсъяса, кыдзи и Лыков, но тушанас сыысь неуна ичӧтджык, — сюйсис бокног споруйтысьяс костӧ, спокойнӧя босьтіс книгасӧ шӧйӧвошӧм Василий киысь да, книгасӧ Ковалёвлы сетігмоз, шуис: «Сійӧ лыддяс, сэки тэныд сетас. Яснӧ?»
Лыков видзӧдліс Гербов вылӧ скӧрысь да сюся,
сэсся крута бергӧдчис да вомгорулас броткигтыр петіс.
Семён эз вӧв тэрыб вӧраса да вӧлі неуна укшаль,
сёрнитіс ньӧжйӧникӧн, первой думайтыштас, да та вӧсна сылӧн шуӧмыс кыліс торйӧн значительнӧя.
Сійӧ вӧлі вывті бур сьӧлӧма, и скӧрмӧдны сійӧс кажитчис позьтӧмӧн.
Семёнлӧн эз вӧвны рӧднӧйясыс, пӧрысь дедыс кындзи, коді оліс Витебскӧй областьса ылі деревняын.
Мамыс кулі война заводитчытӧдз куим во водзджык, ыджыдджык воксӧ мучитісны кувтӧдзыс гестапоын, а батьсӧ — партизанӧс — выдайтіс полицай Тимка Ковальчук, коді воис пленысь найӧ сиктӧ.
Фашистъяс сотісны Семёнлысь батьсӧ бипур вылын.
Семён муніс партизанъяс дінӧ вӧрӧ, а местностьсӧ Краснӧй Армияӧн мездӧм бӧрын сійӧс усыновитіс артполк, кӧні сійӧс боевӧй заслугаясысь дас куим арӧссянь примитісны комсомолӧ да мӧдӧдісны училищеӧ «водзӧ служитӧм вылӧ», кыдзи вӧлі гижӧма направлениеас.
Семёнлӧн да Володялӧн дружбаыс эз вӧв нежнӧйӧн, но отношениеяслӧн ортсыса сдержанность сайын вӧлі пӧсь, зумыд чувство.
Кор ӧтчыд Ковалёв висьмис, Семён быд лун волывліс санчастьӧ да часъясӧн пукавліс другыс койка дорын.
abu
Гербов война чӧжӧн эновтчис велӧдчӧмысь, коли бӧрӧ да ӧні корсюрӧ вештывліс «мӧдысь кежлӧ» гортса удж вӧчӧмсӧ.
Торйӧн нин эз сетчы сылы математика.
«Тайӧ уравнениеяссӧ он вермы победитны», — задачниксӧ тупкигмоз дӧзмӧмӧн шулывліс Семён.
Ковалёв кутіс сыкӧд занимайтчыны.
Субӧта рытӧ, кор ставныс мунлывлісны кино вылӧ, Володя томлавліс ассьыс другсӧ задачникыскӧд классӧ, а кор волывліс кино вылысь, прӧверяйтіс, кыдзи решитӧма задачаяссӧ.
Сійӧ вӧлі скӧр, требовательнӧй учительӧн — и уравнениеяс сдайтчисны.
Армияын служитігкежлӧ Володя гӧтӧвитчис упорнӧя.
Сійӧ лыддис асьсӧ физически слабӧн, закаляйтіс ассьыс косіник, но ён телӧсӧ: тӧвнас мыссис йиа ваӧн, а матын кӧ эз вӧв офицер, то и лымйӧн.
«Лӧсьыд эськӧ вӧлі Суворов моз, любӧй поводдя дырйи, асывъяснас ветлывлыны верзьӧмӧн прогулкаяс вылӧ», — частӧ мӧвпавліс Володя.
Сійӧ судзӧдіс гантельяс * да упражняйтчис Анохин система серти.
Гортас, каникулъяс дырйи, сійӧ узьліс куш джоджын, и сылӧн мамыс, Антонина Васильевна, эз лысьтлы нинӧм шуны, сійӧ думайтіс, мый тайӧ тадзи колӧ ӧнія физическӧй воспитаниеын.
Медым лоны выносливӧйӧн, Ковалёв решитіс нёль сутки чӧж не босьтлыны вомӧ капля ва.
Коймӧд луннас сійӧ, медбӧрын, эз вермы терпитны татшӧм испытаниесӧ и колис аснас зэв недӧвӧльнӧй.
* Гантель — гимнастическӧй снаряд кык шар модаа, кодъясӧс йитӧма дженьыдик воропӧн.
Первойя тӧлысьяснас училищеын Володя вылӧ частӧ кулакъяснас волывліс Лыков, коді эз вунӧд библиотекаын пӧлучитӧм поражениесӧ.
Лыков вӧлі Володя дорысь паськыдджык пельпомъяса да ёнджык.
Володя заводитіс велӧдчыны бокс приёмъясӧ и ӧтчыд чуймӧдіс ставнысӧ: сійӧ сетыштіс дӧзмӧдысьлы классическӧй «<rus>хук справа</rus>» и сійӧн утвердитіс ассьыс независимостьсӧ.
Весиг ворсігъясӧ Ковалёв, вермас лоны эз пыр сознательнӧя, зілис аддзыны мыйкӧ сэтшӧмӧс, коді лоас пӧлезнӧйӧн локтан сьӧкыд службалы.
А мый сійӧ оз ло кокни, сійӧ ньӧти эз сомневайтчы, и сылы торъя ёна воліс сьӧлӧм вылас ыджыд сьӧкыдлунъяс венӧм йылысь мӧвп.
Володя первойӧн предложитіс ротаас организуйтны автокружок — велӧдны мотор да машинаӧн веськӧдлӧм, — ӧд гаражыс училищелӧн вӧлі орччӧн.
Но мукӧдыс кӧ гижсисны кружокӧ развлечениеяс корсьӧм могысь, то Ковалёв выль делӧ дінӧ босьтчис серьёзнӧя.
— Офицерлы, — шуис сійӧ Семёнлы, — колӧ кужны аслыс веськӧдлыны машинаӧн.
abu
Увлекайтчис Ковалёв унаторйӧн, но ставсӧ веніс ӧти кӧсйӧм: кыдз позьӧ бурджыка дасьтыны асьсӧ военнӧй служба кежлӧ, лоны батьыс кодьӧн, коді пӧгибнитіс фронт вылын кольӧм во.
Володя лыддис «Военнӧй вестник» журнал, кытысь гӧгӧрволіс эз став статьяяссӧ, но старательнӧя гижавліс тетрадьӧ полководецъяслысь высказываниеяссӧ, схемаяс, таблицаяс.
Сійӧ часъясӧн разбирайтлывліс Отечественнӧй война фронтъяс вылын миян войскалысь операцияяссӧ.
Суворов йылысь книга, кодӧс пӧдаритліс мамыс, сійӧ лыддис унаысь, вӧчавліс поле вылас гижӧдъяс, торъя пасйӧдъяс.
Володя радейтліс мӧвпавны сы йылысь, кыдзи сійӧ пуктас подув выль военнӧй тактикалы, кыдзи Великӧй Отечественнӧй война победоноснӧя помалӧм бӧрын стрӧиталас Сӧветскӧй Союз границаяс вылӧ враглы венны позьтӧм укреплениеяс, гижас выль книга «<rus>Наука побеждать</rus>».
...Боканов эз тӧд, да и эз вермы сэтшӧм регыдӧн тӧдмавны аслас отделениеын характеръяслысь, склонностьяслысь, взаимоотношениеяслысь своеобразиесӧ, сы вӧсна мый эз на ещӧ пыдісянь тӧдмав отделение олӧмлысь пыдіті визувтӧмсӧ.
Визувтіс сійӧ кӧнкӧ орччӧн, матын, но пока эз на шымырт сійӧс.
Да и эз быдӧн вермыны пырны тайӧ визулас.
Воспитатель вермис уджавны уна вояс, да сідзи и не тӧдмавны коллективлысь пытшкӧсса олӧмсӧ.
Но челядь кӧ лыддисны сійӧс ас мортӧн, матыссаӧн да радейтлісны сійӧс, «тайнаяс» эз существуйтны татшӧм воспитательлы и быд лун вайліс сылы воспитанникъяскӧд душевнӧй матыслунлысь радлун.
Бокановлӧн татшӧм матыслуныс эз на вӧв.
Сылысь приказаниеяссӧ выполняйтлісны мырдӧнсорӧн.
Челядь относитчисны сы дінӧ эз омӧля, но эз сьӧлӧмсяньыс.
И сійӧ заводитліс думайтны: да колӧ-ӧ тані, закрытӧй военнӧй учебнӧй заведениеын, пресловутӧй сердечностьыс?
abu
abu
Асьныс условиеясыс — воинскӧй звание, форма, лунлӧн чорыд распорядок, подчинённӧйяслӧн да начальникъяслӧн отношениеяс, — эз кыскыны сьӧлӧмсянь сёрниӧ,
вермас лоны, весиг тшӧктылісны сохранитны «отчуждённостьлысь полоса» да пыртлісны взаимоотношениеясӧ воинскӧй суровость.
IV ГЛАВА
Офицеръяслӧн шойччан комнатаын рӧмыдкодь.
Югъялӧны зеркалӧяс.
Ыджыд картина вылын рисуйтӧма ожесточённӧй тыш уланъяс да кирасиръяс костын.
Каминсянь ӧвтӧ шоныдӧн.
Сылӧны и некыдз оз вермыны сывны люстралӧн хрустальнӧй йиторъясыс...
Веськыда люстра улын, сідзи, мый югыдыс, быттьӧ колпак, тупкӧ неыджыд пызан, первой да витӧд ротаса командиръяс — подполковник Русанов да майор Тутукин — ворсӧны шахматӧн.
Кузьмӧс, блед чужӧмыс Русановлӧн чукырӧсь.
Кадыс кольӧма ассьыс отпечатоксӧ: ыджыд чукыръяс да шрамъяс, но синъясыс видзӧдӧны яснӧя да умнӧя.
Ичӧтик тушаа майор Тутукин зэв визув да тэрыб.
Сійӧ гӧгрӧс ӧчкиа, и сы вӧсна сылӧн чужӧмыс кажитчӧ ещӧ на гӧгрӧсджыкӧн.
Партия помалӧм бӧрын ротаса командиръяс пуксьӧны матӧджык каминлань.
Русанов да Тутукин костын отношениеясыс бокысянь вермисны кажитчыны тешкодьӧн: ӧти и сійӧ жӧ кадӧ тырӧмаӧсь ӧта-мӧдныслы буртор желайтӧмӧн, дружескӧя относитчӧмӧн да пӧсь непримиримостьӧн, кор кыптывліс сёрни педагогическӧй взглядъяс йылысь.
Найӧ быттьӧ корсьлісны случай вензьыштны да, кажитчис, бурмӧдлісны сьӧлӧмсӧ тайӧ вензьӧмнас, кӧні кыкнанныс представляйтлісны крайньӧй взглядъяс.
Майор Тутукин, строевик, воинскӧй порядокъяслӧн ярӧй поклонник (уна во чӧж сійӧ преподавайтліс огневӧй подготовка офицерскӧй училищеын), лыддьыліс, мый суворовецъяс дінӧ колӧ применяйтны педагогическӧй воздействиелысь медся решительнӧй мераяссӧ, эз признавайтлы небыдик решениеяс да лыддис, мый сӧмын чорыд дисциплина — карцерӧн, воскреснӧй шойччӧмысь лишитӧмӧн, пельӧсӧ сувтӧдан правоӧн — обеспечитас колана порядок.
— Мӧдногӧн, — убеждённӧя доказывайтліс майор, — кор миян питомецъяс воасны офицерскӧй училищеӧ, вывті тӧдчанаӧн лоӧ вуджӧмыс ӧнія юрӧд малалӧмсянь настӧящӧй воинскӧй дисциплиналӧн суровӧй требованиеясӧ.
Подполковник Русанов, мӧдарӧ, лыддис, мый колӧ ёнджыкасӧ действуйтны убеждайтӧмӧн, мый век колӧ помнитны: тэ водзын кага и ранитны сылысь душасӧ зэв кокни.
abu
abu
Противоположнӧй педагогическӧй воззрениеяс вылӧ мыджсьӧмӧн ротаса командиръяс стрӧитлісны и ассьыныс уджсӧ.
Майор Тутукинлӧн малышъясыс, кодъясӧс сійӧ кадысь водз вӧчліс верстьӧ йӧзӧн, полісны ротаса командирысь, но, кор кольлісны ас кежаныс, асьныс думайтлісны ворсӧмъяс, воюйтісны отделение отделениекӧд, иславлісны пос перилӧяс вывті.
Но мыйӧн тыдовтчыліс кодкӧ гырысьяс пиысь, найӧ сувтлывлісны веськыда, котшнитлывлісны каблукъяснас да синнаныс колльӧдлісны начальствоӧс, мыйӧн тырвыйӧ удовлетворяйтлісны Тутукинлысь командирскӧй вкуссӧ.
Русановлӧн дас вит-дас квайт арӧса подростокъяс, кодъяс регыд казялісны подполковниклысь бур сьӧлӧмсӧ, пӧраӧн дасьӧсь вӧлі сералыштны тайӧ бур сьӧлӧма морт вылас.
Дисциплина нарушитӧм бӧрын петкӧдлыны каитчӧм, сетчыны «кага» улӧ, кодлысь и юасьнысӧ нинӧмла, а отеческӧй внушение пӧлучитӧм бӧрын ироническӧя серавны ӧдзӧс сайын, ёртъясыс дінын.
— <ns>Нота-а-ция</ns> лыддис... нравственность да самосовершенствование йылысь!
abu
А ме, вокъяс, медся ёна полі, мый оз сет карӧ отпуск.
Сӧмын генераллӧн да политотделса начальниклӧн сюйсьӧмыс небзьӧдліс ротаса командиръяслысь крайностьяссӧ.
— Владимир Иванович, — бурпырысь юавлывліс генерал Тутукинлысь, — тэ кӧть кутшӧмкӧ ворсӧмъяс аслад челядьлы котыртлывлан?
Ӧд ми челядьдырйи радейтлім индеецъясӧн ворсны, быдсямапӧлӧс мокасинъяс, томагавкаяс, — помнитан?
Герой-освободительясӧс изображайтлім.
— Лоӧ котыртӧма, гвардияса генерал ёрт! — кӧсйыліс Тутукин да шензис начальство чудачество вылӧ.
— Колӧ, колӧ, — меліа внушайтліс сылы Полуэктов, — кругом бергавны да «так точно» шуавны найӧ ещӧ, ой, мыйта кутасны, а челядьдырсьыс найӧс тэ эн лишайт.
abu
Русановкӧд генерал сёрнитіс крутджыка:
— Тэ меным, Виталий Петрович, либерализм эн паськӧд.
Тэнад том йӧзлы кад нин ӧтвечайтны проступокъясысь; безнаказанность, кыдзи сім, слабмӧдӧ дисциплина.
«Сы вӧсна мый лёкторйӧ нинӧм сідзи оз вайӧд, кыдзи слаб команда».
Вернӧ?
Пашковтӧ накажитінныд отпускысь сёрӧн воӧмысь?
— Да, тӧданныд... — заводитліс подполковник.
— Тӧда, тӧда, — эз лэдз сылы помавнысӧ генерал, — нотация лыддин.
Гашкӧ, и синвасӧ Пашков синмысь петкӧдін, и рад педагогическӧй победалы?
Категорическӧя требуйта, Русанов ёрт, лӧсьӧдны ротаад порядок.
Этшаджык «пӧжалуйста».
Тадзтӧ найӧ мӧдасны приказъяс обсуждайтны, сулалӧ-ӧ найӧс выполняйтны?
Ті вунӧдінныд, мый найӧ нин <ns>то-м й-ӧз</ns>!
Найӧ быдмӧны, верстьӧ йӧзӧн лоӧны, а ті век на найӧс приготовительнӧй классаясын лыддянныд.
...Ӧні, камин дорӧ креслӧясӧ удобнӧя пуксялӧм бӧрын, Русанов да Тутукин сёрнитісны ӧттор-мӧдтор йылысь, быттьӧ корсисны тема сражение вылӧ.
Орчча комнатаын кодкӧ ньӧжйӧник ворсіс пианино вылын вальс «<rus>В прифронтовом лесу</rus>».
— Тэ, Владимир Иванович, шензян, — важ, бурдӧм шрамъяса чужӧмсӧ билань бергӧдӧмӧн висьтавліс подполковник Русанов, — мый капитан Волгин тэнад омӧля уджалӧ — пыр видзӧдӧ, кыдз эськӧ училищеысь ӧдйӧджык гортас мунны.
А ме сійӧс гӧгӧрвоа...
Но, гӧтрасис мортыс неважӧн, том, а ми сійӧс асывсяньыс войӧдзыс заставляйтам училищеын овны — то отделениекӧд, то дежурство, то командирскӧй учёба, волывлыны психология да педагогика кузя лекцияяс вылӧ, русскӧй да иностраннӧй кывъяс кузя урокъяс вылӧ...
Жалитыштӧй!
— Сы вылӧ и служба, — ӧчкисӧ лэптыштлӧм да бӧр ӧчкиалӧм бӧрын нурбыльтіс Тутукин.
— Вернӧ, служба, но ӧд сійӧ не должен лишайтны мортӧс личнӧй олӧмысь...
Кыдзи тэ думайтан?
Помнита, миян кадетскӧй корпусын офицер-воспитательяслӧн вель уна прӧст кад вӧвлі.
— Тайӧ вӧлі нелямын во сайын, — скӧрысь шуис Тутукин, — и миянлы абу пример.
— Мыйла нӧ абу пример? — заводитліс нервничайтны Русанов. — Ми ӧмӧй огӧ используйтӧй важыслысь став медбурсӧ?
Корпусъяс существуйтлісны кыксё во и сетісны мирлы Кутузовӧс, Макаровӧс да Кондратенкоӧс, — именнӧ пример!
Ме аслам ротаын лӧсьӧді тайӧ тӧлыссяньыс татшӧм порядок: быд лун дас нёль часӧдз менам воспитательяс дзик свободнӧйӧсь, а воскресеньеӧ свободнӧйӧсь дас нёль чассянь.
Недель шӧрас быдӧнлӧн эм выходнӧй лун, тайӧ луннас учительяс пиысь кодкӧ ставнас вежӧ воспитательӧс, а воспитатель и театрӧ гӧтырыскӧд ветлас, и лыддьысьыштас.
Зато ӧстальнӧй кадас — сет асьтӧ ставнас уджлы.
И, тӧдан, ӧні найӧ уджалӧны ёна бурджыка!
Омӧльджыка занятӧсь, а вӧчӧны унджык.
И ме верма волывлыны ротаӧ шочджыка, дежурнӧй офицер чувствуйтӧ полнӧй ответственность.
Менам выль воспитатель, Боканов, челядьлы шуис: «Кӧсъянныд кӧ, медым ме тіянӧс настоящӧя уважайті, кутӧй асьнытӧ метӧг ещӧ бурджыка, сы дорысь кор эм ме».
И, должен тэныд шуны, найӧ сійӧс оз подведитны, кӧть сійӧ и оз век пукав отделениеас.
Но, первойсӧ, кор тӧдмасис, — ковмывліс.
А ӧні сылӧн ӧти ӧтвечайтӧ классын чистота вӧсна, мӧд видзӧдӧ, медым партаясын порядок вӧлі, коймӧд пӧлучайтӧ да сдайтӧ физкультурнӧй инвентарь,
и впечатлениеыс сэтшӧм, быттьӧ офицерыс тані некутшӧм роль оз ворс.
Воліс, прӧверитіс, сетіс индӧд.
— Да, но тіян старшӧй суворовецъяс да бур сержантскӧй состав, — эз сетчы майор. — Офицеръяс вермасны на вылӧ надейтчыны.
А менсьым сержантъясӧс кытчӧдз он инды, асьныс нинӧм вӧчны оз гӧгӧрвоны.
— Тэ менӧ прӧстит, Владимир Иванович, но и сержантъясыс ӧд миян киынӧсь.
Найӧс бура служитӧмысь — ошкышт, кор колӧ — стрӧгджыка юав.
Сет унджык самостоятельность, первойя отсасьысьясӧн лоасны, а эн кут контролируйтны, офицерлысь став уджсӧ тшыкӧдасны.
Тэ ӧд тӧдан Найденовкӧд историясӧ?
Тутукин кывліс, тайӧ необычайнӧй происшествие йывсьыс...
Старшина Найденовӧс, паськыд пельпомъяса зӧлӧтӧй пиня зонмӧс, коймӧд ротаса первой отделение эз кут радейтны грубитӧм вӧсна.
abu
Вася Коробкин, гырысь синъяса, кутшӧмъясӧс рисуйтлісны древнерусскӧй живописецъяс, дас куим арӧса лӧнь детинка, корис разрешение естествознание кузя преподаватель, майор Кубанцевлысь вуджӧдны орчча корпусӧ ёжӧс.
Прогулка вылысь воӧм бӧрын Вася видзчысьӧмӧн пуктіс ёжсӧ шапкаас да котӧртіс дворӧ шапкасӧ киас кутігтыр.
Тані сійӧс сувтӧдіс Найденов.
— Мый тэнад шапкаад? — подозрительнӧя юаліс сійӧ.
— Ёжик, — доверчивӧя вочавидзис Коробкин.
— Пукты татчӧ! — грубӧя шуис старшина да мыччис кисӧ; киас вӧлі носӧвик.
— Меным майор разрешитіс... — заводитліс Вася.
— Вай, вай! — настойчивӧя матыстчис Найденов.
На гӧгӧр чукӧртчисны суворовецъяс, и ӧні старшина решитіс, кӧть мый, а мырддьыны ёжсӧ.
Вася ӧти воськов бӧрыньтчис.
Найденов кутчысис Васялы шапкаас да сідзи тойыштіс Коробкинӧс, мый сійӧ уси лым пиӧ.
Детинка чеччыштіс да бӧрдігтыр горӧдіс:
— Ті онӧ имеитӧй право!..
— Но, но, сёрнит!
Ещӧ не тайӧс на пӧлучитан подчиняйтчытӧмсьыд, — грӧзитыштіс старшина да муніс, сьӧрсьыс нуис коньӧр ёжӧс.
Аски асывнас Найденов нуӧдіс отделениесӧ площадьлань строевӧй занятиеяс вылӧ.
Кор найӧ воисны сійӧ места дінас, кӧні тӧрыт лои ёжкӧд историяыс, кызь витнан суворовецыс, кыдзи ӧти морт, пӧрччисны шапкаяснысӧ, пуктісны найӧс веськыд ки вылас да, сійӧс водзлань чургӧдӧмӧн, бергӧдісны, быттьӧ команда серти, юръяснысӧ «несправедливость месталань».
— <rus>Кру-гом</rus>! — равӧстіс старшина.
Детинкаяс бергӧдчисны кругом, но «несправедливость места» дінӧ воӧм бӧрын повторитісны приветствиесӧ.
— Но, и кыдзи ті донъяланныд тайӧ событиесӧ? — осторожнӧя шуис Тутукин да кипыдӧснас чышкыштіс паськыд плешсӧ.
— Ме эськӧ вӧчи старшиналы внушение да тайӧн предупредиті сійӧс водзӧ грубитӧмысь.
— А отделение? — майор матыстчис креслӧнас Русановлань.
— Отделение? — сійӧ эз гӧгӧрво, мый сылы шыбитӧма вызов, да выльысь юаліс подполковник. — Найӧ детинкаяс моз остроумнӧя протестуйтісны верстьӧ мортлӧн грубостьлы паныд.
— И ті тайӧн сетінныд эськӧ позянлун воспитанникъяслы выльысь организованнӧя не кывзысьны! — горӧдіс Тутукин.
Подполковник, медбӧрын, гӧгӧрвоис, мый бой заводитчис, да, креслӧ мыш вылас ӧшӧдчӧмӧн, ньӧжйӧник юаліс:
— А ті эськӧ мый вӧчинныд?
Спорлӧн медся острӧй минутаясас сійӧ заводитліс сёрнитны Тутукинкӧд «ті» вылӧ,
майор жӧ век помнитліс арлыд да звание торъялӧм йылысь.
— Старшинаӧс арестуйті эськӧ сутки вит кежлӧ — ӧти-кӧ!
Отделениеӧс лишиті эськӧ кык недель кежлӧ карӧ отпускысь — мӧд-кӧ! — кутіс кусньӧдлыны чуньяссӧ Владимир Иванович.
— И тайӧн, — важмозыс ньӧжйӧник сёрнитіс Русанов, — гутысь вӧчинныд эськӧ слӧнӧс, фиксируйтінныд отделениелысь вниманиесӧ проступок вылӧ, сетінныд сылы организованнӧй неповиновениелысь окраска да, ставсӧ ӧтпырйӧ накажитӧмӧн, вӧчинныд эськӧ найӧс мученикъясӧн, кодъяс пострадайтісны правдаысь, сплотитінныд эськӧ ставнысӧ кӧсйӧмӧн став коллективӧн жӧ выльысь сетны отпор.
— Но ті вунӧдінныд, уважаемӧй Виталий Петрович,
мый миян училище оз прӧстӧ шусьы военнӧйӧн.
Гӧгӧрвоанныд, не сӧмын Суворовскӧйӧн, и именнӧ Суворовскӧй военнӧйӧн...
Вензьӧм ӧддзис, и сӧмын сёр кад вермис ӧні дугӧдны сійӧс.
V ГЛАВА
1
Ыджыд ёлкалӧн дзик йылас ломзис гӧрд пятиконечнӧй звезда.
Сійӧ пӧшти инмӧ актӧвӧй заллӧн джуджыд пӧтӧлӧкӧ.
Ёлка дорӧ матыстчис генерал, и залын лои шынитӧв.
— Дона ёртъяс! — ньӧжйӧник, но чёткӧй гӧлӧсӧн шуис сійӧ. — Кольӧм во вӧлі миян армиялӧн героическӧй победаяс воӧн;
abu
нелямын витӧд воын ми кыпӧдам миянлысь знамя сьӧд рейхстаг весьтын.
Асланым уджӧн тані, училищеын, ми став народкӧд ӧтвылысь дорам победа.
Желайта тіянлы локтан воын плодотворнӧя уджавны.
Сӧветскӧй офицер вӧлі, эм и лоас медся бур офицерӧн мирын: медся повтӧмӧн, присягалы вернӧйӧн, образованнӧйӧн да культурнӧйӧн.
Желайта успех, ёртъяс!
Кутіс ворсны оркестр. Кор сійӧ кутіс ворсны полонез, первой параӧн петіс генерал гӧтырыскӧд — сьӧд юрсиа, косіник нывбабакӧд.
Бергӧдчигъясас генерал зілис вӧчны тыдавтӧмӧн ассьыс чотӧмсӧ.
Пара бӧрся пара кутісны бергавны ёлка гӧгӧр йӧктысьяс.
abu
Пӧдӧшваяслӧн чушкӧмыс вӧлі неыджыд морскӧй прибой кодь.
Муртса тыдавмӧн копыртчылӧмъяскӧд тшӧтш дрӧжжитісны кӧсаяс да пионерскӧй галстукъяс нывкаяслӧн, кодъясӧс вӧлі пригласитӧма орчча школаысь.
Челядь первойысь талун кепысялісны еджыд перчаткияс да чувствуйтісны асьнысӧ неловкӧя.
Залса стенъяс пӧлӧн пукалісны мамъяс, кодъяс воисны нывъясыскӧд ёлка вылӧ.
На пиысь ӧти, ичӧтик тушаа, кызіник, нюмъялысь синъясӧн, гордитчӧмӧн видзӧдіс аслас нылыс вылӧ, коді вӧлі дзик мамыс кодь, — эз веритсьы, мый тайӧ сылӧн Зинушкаыс.
А мӧдыс оз-оз, да и тэрыба видзӧдлас мамыс вылӧ, быттьӧ шуӧ: «Вот аддзан, а тэ эн кӧсйы менӧ лэдзны, эн кӧсйы сетны ассьыд туфлитӧ.
Вот аддзан...»
И, шуйга кисӧ тшапа пуктӧмӧн, пельпомланьыс зарни юрсиа юрсӧ пӧлыньтӧмӧн, сійӧ плавнӧя йӧктіс.
Йӧктӧм бӧрын заводитчисны ворсӧмъяс, «<rus>третий лишний</rus>ысь» да «шырӧн-каньӧнысь».
Детинкаяс кыскисны кругӧ математик Семён Герасимовичӧс.
Сійӧ лэптыштіс пельпомъяссӧ, бурджыка пуктіс ныр вылас пенснесӧ да пелька вӧтлысис уна рӧма джемпера нывка бӧрся.
Кажитчис, вот-вот суӧдас сійӧс, но нывка сунліс кругӧ да пышйывліс вӧтӧдыссьыс.
Кор, медбӧрын, Гаршев кутіс сійӧс, детинкаяс заводитлісны клопайтны, чеччавны, горзісны мыйкӧ гажаӧс да гӧгӧрвотӧмӧс.
«Почтальонъяс», еджыд бумажнӧй фуражкаясаӧсь, кытчӧ вӧлі гижӧма «Почта», тювкъялісны ворсысьяс костӧд.
— Босьтӧй письмӧ! — Гербов мытчӧ кусыньтӧм бумагатор Павлик Снопковлы.
Но, «почтальон» тӧждысьӧмпырысь видзӧдалӧ гӧгӧр.
— Почтаыс тыр! — шуӧ Снопков мунігмозыс да писькӧдчӧ орчча комнатаӧ.
— Аддзи! — радпырысь горӧдӧ Павлик, кор аддзис диван вылысь Бокановкӧд орччӧн Веденкинӧс да сылысь гӧтырсӧ Татьяна Михайловнаӧс.
— Майор ёрт, тіянлы экстреннӧй письмӧ, ӧтветсӧ мынтӧма...
— Вайӧй, — Веденкин нюмъялігтыр нюжӧдіс кисӧ, паськӧдіс запискасӧ, тэрыба лыддис.
«Виктор Николаевич!
Поздравляйта тіянӧс Выль воӧн, желайта шуд да удача да кора (извинитӧй грубӧй выражениеысь) не сэтшӧма «жмитны» миянӧс — шочджыка пуктавны колъяс».
Подписьыс вӧлі неразборчивӧй, но Виктор Николаевич тӧдіс Ковалёвлысь кисӧ.
— Ӧтвет лоас? — любопытствоӧн юаліс «почтальон».
— Обязательнӧ!
— Карандаш эм почтаын, — предупредитіс Павлик да кутіс лукйысьны сумкаас. — Пӧжалуйста...
Майор муніс ӧшинь дорӧ да, ӧшинь вылас лэдзчысьӧмӧн, тэрыба гижис:
«Благодарита бур пожеланиеясысь.
Ассянь желайта тіянлы успех велӧдчӧмын да не сюрны менам киӧ гӧтӧвитчытӧг, кыдзи тайӧ вӧлі войдӧрлун.
А грубӧй выражениесӧ прӧститны абу окота!»
Снопков котӧртіс.
Веденкин пуксис диван вылӧ да нюжӧдіс пӧлучитӧм запискасӧ Бокановлы:
— Тіян Ковалёвыд ыстӧма.
Капитан лыддис да кӧрис синкымъяссӧ:
— Вывті развязнӧя гижӧма.
— Мальчишество, — эз сӧгласитчы майор.
— Веськыда висьтавны, Ковалёвӧс ме омӧля тӧда, но, меным кажитчӧ, сійӧ ватӧ оз гудырт.
— Бур детинкаыс.
Но... сы кузя, мый «ватӧ оз гудырт», ті регыд вежанныд мнениенытӧ, — шпыннялігтыр шуис Веденкин. — Упрямӧй детинкаыс!
Сы дінӧ колӧ кужӧмӧн матыстчыны.
— Приспособитчыны? — шуис капитан. — Абу менам правилӧясын...
— Оз, дона Сергей Павлович, оз приспособитчӧм йылысь сёрниыс мун.
Но ичӧтик трӧпатор быдӧн дінӧ на пиысь корсьны ковмас.
Уверяйта тіянӧс.
И, чорт возьми, он век сійӧс пырысь-пыр аддзы.
Боканов первойысь вӧлі училищелӧн вечер вылын, и сылы эз ставыс тані во сьӧлӧм вылас.
«Мыйла вечер вылас воисны сӧмын нывкаяс? — недӧвӧльнӧя думайтіс сійӧ. — Колӧ-ӧ развивайтны татшӧм водз кавалерствосӧ?
Колӧ педсовет вылын предложитны: татшӧм вечеръяс вылас приглашайтны детинкаясӧс орчча школаясысь.
И сэсся, сулалӧ-ӧ вечер вылас унджыксӧ йӧктыны?
Этша ӧмӧй бур играяс, пьесаяс да песняяс?
Огӧ паркетнӧй шаркунъясӧс гӧтӧвитӧй».
Сергей Павлович кӧсйис та йылысь висьтавны Веденкинлы, но решитіс, мый бурджык первой ставсӧ бура видзӧдлыны.
Йӧктысьясысь бокын, шуйга кисӧ зептас сюйӧмӧн, жугыля сулаліс Володя Ковалёв.
Паськыд синкымъяс увсьыс синъяссӧ ироническӧя читкыртӧмӧн, сьӧд юрсиа юрсӧ неуна чатӧртыштӧмӧн Володя видзӧдіс, кыдзи йӧктӧ сылӧн другыс Семён Гербов — кыв ни джын оз шу, оз нюмъяв.
Ковалёв нюммуніс, — сійӧ лыддис йӧктӧмъяссӧ эз уджӧн, но Семёнлы увлекайтчӧмсӧ прӧщайтліс.
Залын распоряжайтчис Геннадий Пашков.
Вылысса вомдорас Пашковлӧн петыштӧма некымын сьӧд си, кодъясӧс сійӧ асывъяснас радпырысь видзӧдіс зеркалӧ пыр, падъяліс, мунны-ӧ пыр жӧ парикмахерскӧйӧ али виччысьлыны ещӧ некымын силысь петӧмсӧ.
Пашков жӧдзис-ветлӧдліс, дугдывтӧг бергӧдліс юрсӧ, тшапитчигтыр лӧсьӧдліс тасма увсьыс кительсӧ да ставнас петкӧдліс делӧвӧй тӧждысьӧм.
Банйӧм чужӧма Снопков, почтальонлысь фуражкасӧ пӧрччӧм бӧрын, вывті вежливӧя котшнитіс каблукъяснас майор Веденкин гӧтыр водзын да, кок чунь йылас сувтлӧмӧн, медым кажитчыны ыджыдджыкӧн, гӧгӧртіс сыкӧд некымын круг вальсын, вайӧдіс стул дорас, аттьӧаліс да котӧртіс другъясыс дінӧ.
Тані сійӧ шензьыштіс аслас смеллун вылӧ да тешитчӧмӧн пернапасасис.
Некымынысь нин Володя Ковалёв видзӧдліс нывка вылӧ, коді пукаліс пӧдругаыскӧд ӧдзӧс дорсянь неылын.
Нывкалӧн вӧліны сьӧд синкымъяс улас тэрыб карӧй синъяс, ичӧтик чангыль ныр да каштанӧвӧй кӧсаас ыджыд сьӧд бант, кодлӧн помъясыс тыдыштісны юр сайсяньыс.
Муртса тӧдчысь шрам неуна лэптыштіс вылысса вомдорсӧ,
и кажитчис — нывка гусьӧникӧн нюмъялӧ кодлыкӧ.
«Тыдалӧ, усьлӧма коркӧ», — шрам вылас видзӧдігмоз думыштіс Ковалёв.
Володя казяліс, мый нывка видзӧдліс сыланьӧ, да тэрыба бергӧдчис, — вӧчис сідз, быттьӧ видзӧдӧ йӧктысьяс вылӧ.
Но некымын минута мысти сійӧ бара кутіс видзӧдны нывка вылӧ.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм мугов, мый банйӧмыс вӧлі ӧдва тӧдчӧ сылӧн визув нежнӧй чужӧм вылас.
Сы дінӧ самоувереннӧя матыстчис Пашков, пригласитіс полька вылӧ, и первойысь Володя жалитіс, мый оз йӧкты.
Галялы — тадзи шуисны нывкасӧ — неважӧн тыри дас вит арӧс.
Мунны тайӧ вечер вылас сійӧс уговоритіс пӧдругаыс, кодкӧд ӧтлаын сійӧ велӧдчис кӧкъямысӧд классын Зоя Космодемьянская нима школаын.
Йӧктӧм бӧрын Галя воис аслас местаӧ кыпыд да пӧсялӧм.
Ӧні сійӧ вӧлі мунӧ томиник, муртса на коръясӧн вевттьысьӧм вишня вылӧ, коді нюжӧдчӧ майскӧй шонділань да тулысся тӧвлань...
Тадзи кажитчис Володя Ковалёвлы.
Ставыс сыын вӧлі муса — и скромнӧй, прӧстӧя вурӧм гӧрдовкоричневӧй платьеыс, и ляпкыд каблука ичӧтик туфлиыс, видзӧдласыс, код дырйи сійӧ муртса чукыльтліс юрсӧ.
— Ставныд кругӧ, кутчысьӧй кияснаныд! — гораа распорядитчис Пашков.
Володя, ас тӧдлытӧгыс, друг лои смуглянкакӧд орччӧн, чорыда кутіс сійӧс киӧдыс да котӧртіс зал кузя.
2
Боканов дінӧ матыстчис училищеысь политотделса начальник полковник Зорин да дружескӧя кутліс сылысь кисӧ.
— Но кыдзи, велалінныд миянын? — Сійӧ видзӧдліс Боканов вылӧ сук синкымъяс увтіыс тэрыб руд синъяснас, босьтіс киӧдыс да нуӧдіс бокӧ — мраморнӧй колонналань.
Полуэктов кӧ вӧлі училищелӧн «батьӧн» да ас костаныс офицеръяс меліа шулісны сійӧс «батяӧн», то Зорин вӧлі училищелӧн душаӧн, и быдӧн чувствуйтіс торъя симпатия тайӧ дзор морт дінас.
Во кызь сайын Зорин уджавлӧма школаса директорӧн, сэсся народнӧй образование кузя городскӧй отделса заведующӧйӧн.
Политрукӧн сійӧ участвуйтіс финскӧй кампанияын да дивизияса комиссарӧн — Севастополь дорйигӧн 1942 воын.
Разрывнӧй пуляӧн жугӧдӧм киӧн да ключицаӧн, уна вир воштӧм бӧрын, сійӧс петкӧдісны герой-карысь Ыджыд му вылӧ раненӧйяслӧн медбӧръя эшелонкӧд.
Уна сьӧкыд операцияяс бӧрын Зорин петіс, медбӧрын, госпитальысь да пӧлучитіс назначение Суворовскӧй училищеӧ.
Локтіс сійӧ татчӧ, кыдзи и уна офицеръяс, беспокойнӧя тӧждысигтыр: справитчас-ӧ, аддзас-ӧ ассьыс места дзик тӧдтӧм делӧын?
Сійӧ такӧдіс асьсӧ сійӧн, мый тайӧ ӧд сійӧ жӧ школа, но могыс сьӧкыдджык — быдтыны выль военнӧй мортӧс.
Уджлӧн первойя тӧлысьясыс Зоринлы вайисны уна огорчение: то сэні, то тані тыдовтчылісны челядьын тырмытӧмторъяс, лёк привычкаяс, кодъясӧс вайлісны найӧ улича вылысь, шымыртлісны лыдтӧм-щӧттӧм хозяйственнӧй да учебнӧй делӧяс.
Сійӧ чувствуйтіс, мый воштӧ политическӧй руководительлысь чужӧмсӧ — именнӧ политическӧйлысь, и напряжённӧя, мучительнӧя корсис уджлысь пышйысь подувсӧ.
Сійӧ сюся следитіс сы бӧрся, мый вӧчліс училищеса коллектив, унапӧв лыддис педагогика кузя учебникъяс, кадетскӧй корпусъяслысь запискаяс, но ставыс тайӧ, дерт, эз сет ӧтвет, кутшӧмӧн должен лоны сылӧн уджыс — политическӧй отделса начальниклӧн уджыс.
Директиваяс да инструкцияяс, кодъясӧс сійӧ пӧлучайтліс, сӧмын общӧя определяйтісны сылысь обязанностьяссӧ. Ковмывліс корсьны, велӧдчыны, бура думыштны быд воськов.
Регыд Зорин убедитчис, мый воспитатель, коді вермӧ водзвыв педагогическӧя учитывайтны, вермас дугӧдны уна ковтӧмтор да развитны коланасӧ.
Тайӧ мӧвпсӧ Зорин настойчивӧя внушайтліс офицеръяслы, требуйтіс насянь уджавны думайтӧмӧн да быдтор казявны.
Сэсся сійӧ воис чорыд выводӧ, мый суворовецъясӧс колӧ воспитывайтны сідзи, медым найӧ чувствуйтісны: воинскӧй служба сьӧкыд, водзын сьӧкыд туй и сы кежлӧ колӧ водзвыв гӧтӧвитчыны, ӧні жӧ.
Сійӧ мудзлытӧг разъясняйтіс тайӧс воспитательяслы, сӧветуйтліс висьтавлыны велӧдчысьяслы, кутшӧм сьӧкыда сетсьӧны победаяс фронт вылын и тылын, внушайтны, мый будущӧйыс — абу кокни.
Политическӧй уджлӧн татшӧм направление йылысь мӧвп Зоринлӧн чужис коймӧд ротаын случай бӧрын.
Дас куим арӧса Валерий Попов заявитіс офицерлы, мый сійӧ оз кӧсйы лоны «ванька-взводнӧйӧн», а кутас разрабатывайтны планъяс Генштабын.
Ковмис висьтавны челядьлы и взводса командирлӧн служба йылысь, и старӧй армияын дворянскӧй пиян йылысь, кодъяслы ичӧтдырсяньыс дасьтылісны шоныд местаяс...
Педсӧвет вылын Зорин шыасис офицеръяс дорӧ:
— Ті долженӧсь быдтыны орёлпиянӧс, а не курӧгпиянӧс.
Рутиналӧн миритчытӧм противник, Зорин и педагогическӧй делӧын зілис аддзыны выль туйяс да позянлунъяс.
...Училищеысь пышйыліс Петя Рогов — некод дінӧ сибавтӧм, букышӧн видзӧдысь, дас нёль арӧса детинка.
Квайт лун мысти Петя, няйтӧссьӧм да лёзь юрсиа, яндысигтыр бӧр воис училищеӧ.
Сійӧс корис ас дінас Зорин.
— Мыйла тэ пышйылін? — юаліс сійӧ веськыда.
И Рогов гӧгӧрвоис, мый висьтавны неправда либӧ чӧв овны оз позь.
— Ме кӧсъя лоны знаменитӧй поэтӧн.
Думайті шӧйтыштны Русь кузя, ставсӧ аддзывны да гижны произведение, коді кутас юргыны став мир пасьтаыс.
— Но тэ ӧмӧй он гӧгӧрво, мый та могысь колӧ лоны образованнӧй мортӧн?
— А Горький?! — сьӧлӧмсяньыс горӧдіс Петя.
— Горький эз ӧтчыдысь жалитлы, мый челядьдырйиыс эз вӧв позянлун пӧлучитны систематическӧй образование.
Царскӧй правительство эз тӧждысь уджалысь йӧз челядь вӧсна.
И тэ ӧмӧй, Петя, уверен, мый сэтшӧм жӧ талантливӧй, кыдзи и Горький?
— Абу, абу уверен, — зумыша шуис детинка да решительнӧя содтіс: — сы вӧсна и бӧр вои...
Полковник висьталіс Петялы армейскӧй поэтъяс йылысь, сэсся звӧнитіс, корис фотографӧс да вещӧвӧй отделса начальникӧс.
Сійӧ, юрнас довкнитӧмӧн, индіс Рогов вылӧ да тшӧктіс фотографлы: «Изобразитӧй сійӧс татшӧм видын...»
Сэсся шыасис Петя дінӧ:
— Карточкаыд тэнад кутас куйлыны менам пызанын; выпускнӧй вечер дырйи, нёль во мысти, ме тэныд сійӧс сета...
А ті, капитан ёрт, — шыасис сійӧ ОВС-са начальник дінӧ, — сетӧй суворовец Роговлы выль обмундирование, тайӧс жӧ энӧ шыбитӧй, ме бӧр сета сылы, думыштас кӧ сійӧ бара пышйыны...
Лок веськыда ме дінӧ — кутны ог мӧд, — бергӧдчис сійӧ Петялань.
Зорин бура кужліс кыскыны ас дінас йӧзӧс.
abu
Кыдзкӧ сідзи артмывліс, мый сы дінӧ волывлісны и шоглунӧн и радлунӧн, сӧветла и отсӧгла, висьтавны удача либӧ ӧшибка йылысь, выль мӧвп да выль делӧ йылысь.
Гашкӧ, Зорин дінӧ кыскис сійӧторйыс, мый сійӧ кужліс прӧстӧя, сьӧлӧмсяньыс гӧгӧрвоны делӧсӧ, коді сы дінӧ, кажитчӧ, эз и относитчы, да отсавны не кыдзи начальник, а кыдзи ёрт.
И сэки, кор Зорин волывліс урокъяс вылӧ, — а сійӧ частӧ овлывліс урокъяс вылын, — сылӧн замечаниеясыс висьтавлісны сюсь наблюдательность да ум йылысь.
Офицеръяс радейтлісны встречайтчыны сыкӧд, кутлыны кисӧ, прӧстӧя сёрнитыштны, а суворовецъяс повтӧг шыасьлывлісны сы дінӧ вопросъясӧн да зілисны приветствуйтны кыдз позьӧ частӧджык...
— Но кыдзи, Сергей Павлович, велалінныд? — выльысь юаліс Зорин, кор сійӧ да Боканов сувтісны актӧвӧй залын колонна дорӧ.
— Да, буракӧ, полковник ёрт...
— Ог кут дӧзмӧдны нравоучительнӧй сӧветъясӧн, но ӧтиӧс, бурӧс, век жӧ сета: тіянлы ковмас паныдасьны миянын кык, сідз шуны, крайньӧй «педагогическӧй течениекӧд».
Челядьӧс сӧмын юрӧдыс малалӧм да уговаривайтӧм кузя сторонникъяскӧд...
— Ог лӧсьӧдчы! — решительнӧя шуис Боканов. — Думайта предъявитны чорыд требовательность.
— Бур. — Зорин сюся видзӧдліс сы вылӧ. — Но и эн зэв стрӧга поступайтӧй, а то веськаланныд мӧд крайностьӧ — линейнӧй частьяслысь порядокъяссӧ миянӧ механическӧя вуджӧдӧмӧ.
Стрӧглунным миян медводз должен лоны бать сяма.
abu
Матынджык на дінын лоӧй... душевнӧйӧсьджык...
3
Подполковник Русанов кинас корис Семён Гербовӧс.
Мӧдыс котӧрӧн матыстчис да видзчысигтыр сувтіс ротаса командир водзӧ, коді вӧлі пукалӧ.
— Копыртчӧй, — шуис подполковник да шӧпнитіс: — Омӧль, Семён, мый ті асьныд энӧ дӧгадайтчӧй да лоӧ висьтавны.
Колӧ матыстчыны генерал да сылӧн гӧтыр дінӧ, пригласитны чай юны: «Вера Ивановна и Алексей Фёдорович, кора тіянӧс чашка чай юны».
— Генераллы шуны...
Алексей Фёдорович? — повзьӧмпырысь юаліс Семён.
— Именнӧ сідзи: Вера Ивановна да Алексей Фёдорович, — настойчивӧя повторитіс Русанов, — кора тіянӧс чашка чай юны.
Мый нӧ тані сэтшӧмыс?
abu
Элементарнӧй вежливость.
Но жӧ, но! — сійӧ йӧткыштіс Гербовӧс.
Некымын минута падъялыштӧм бӧрын Гербов, медбӧрын, збоймӧдчис матыстчыны генерал дінӧ.
Генерал, кор кыліс приглашение йылысь, видзӧдліс гӧтырыс вылӧ, быттьӧкӧ кӧсйис висьтавны, кутшӧм воспитаннӧйӧсь челядьыс, сетіс сылы кисӧ да, дженьыдик уссӧ малалігтыр, мӧдӧдчис Семён бӧрся.
Гербов вайӧдіс генералӧс ичӧтик пызан дорӧдз, шӧпнитіс шӧйӧвошӧм Лыковлы, кодлӧн соскас вӧлі дежурнӧйлӧн повязка:
— Видзӧдӧй, медым ставыс кыдзи колӧ вӧлі! — и муніс актӧвӧй залӧ.
Тані сійӧ корсис Пашковӧс, нуӧдіс бокӧ да серамсорӧн шуис:
— Эк, тэ! Пукалӧ учебнӧй отделса начальник гӧтырыскӧд, гажтӧмчӧны, а тэ ачыд он вермы дӧгадайтчыны матыстчыны да корны найӧс чашка чай юны.
— Вернӧ! — сӧгласитчис Пашков да шензьыштіс, мыйла сійӧ эг гӧгӧрво.
— Сӧмын ним-вичнас шыась, — сӧветуйтіс сылы Гербов.
Володя Ковалёв пуксьӧдіс Зинаӧс мамыскӧд да Галяӧс пызан сайӧ да матыстіс на дінӧ вазаяс, кӧні вӧліны чӧскыдторъяс:
— Сёйӧй, пӧжалуйста.
А ме пырысь-пыр чай вая.
Ещӧ вечер заводитчигас на уна суворовецъяс тӧждысисны: разрешитас-ӧ генерал колльӧдны гӧстьясӧс гортас?
Вермас артмыны зэв тешкодя: корны корисны, а сёрӧн войнас ӧтнаннысӧ мӧдӧдасны улича вылӧ, пемыдас.
Русанов дінӧ дугдывтӧг матыстчывлісны:
— Подполковник ёрт, корӧй генералӧс...
— Подполковник ёрт, невежливӧя артмӧ.
Мӧдысь оз локны...
Медбӧрын Русанов мӧдӧдчис генерал дінӧ.
Володя, Галякӧд да Зинакӧд сёрнитігӧн, нервнӧя видзӧдлывліс ӧдзӧс вылӧ, код сайӧ саяліс ротаса командир.
Но генерал талун вӧлі вывті кылӧ сетчысь — сійӧ разрешитіс колльӧдны гӧстьясӧс!
Некымын минутаӧн Володя котӧртліс шинельнӧйӧ, пасьтасис, зэлӧдіс тасмасӧ, корсис гӧстьяслысь паськӧм.
Галялы колошисӧ да пасьсӧ ӧтлаын мыччигӧн Володя казяліс, мый нывка наяна читкыртіс синъяссӧ. Сійӧ смутитчис да шыбитіс джоджӧ колошисӧ шапкаыскӧд ӧтлаын, кодӧс вӧлі доралӧма мехӧн.
Кутіс лэптыны шапкасӧ — и пась пӧланас чышкыштіс паркетсӧ.
Матыстчис капитан Боканов.
— Тіян распоряжениеын час.
Удитанныд? — ньӧжйӧник юаліс сійӧ Ковалёвлысь, но Галя кыліс.
— Ми неылын олам, — яндысьӧмӧн шуис сійӧ.
— Но, бур туй. — Боканов нюммуніс да вешйис.
Училищелӧн ыджыд ӧшиньяссянь югыдыс усис лым вылӧ еджыд полотнищеясӧн.
abu
Сӧветскӧй улича да Маяковский площадь пельӧсын Зиналӧн мамыс шуис Володялы:
— Надейтча, том морт, ті колльӧданныд Галинаӧс гортӧдзыс, а ми таті кежам веськыдвылӧ.
Том мортӧн Володяӧс шуисны первойысь на, и сійӧ чувствуйтіс гордость да яндысьыштіс татшӧм обращениесьыс.
Найӧ прӧститчисны.
Сёрниыс Володялӧн Галякӧд эз клеитчы.
Мунісны ӧта-мӧдсьыс ылын, полісны инмӧдчыны кинаныс, сюся видзӧдісны кок улас.
— Коді тайӧ миян дінӧ воліс вешалка дорас? — юаліс, медбӧрын, Галя.
— Миян выль воспитатель, капитан Боканов.
— Бур?
— Буракӧ, — осторожнӧя вочавидзис Володя, — олыштам — аддзам.
— Ті кутшӧм классынӧсь? — юаліс Галя.
— Квайтӧдын, тайӧ пӧшти тіян ӧкмысӧд,
но помалам десятилеткасӧ кык во да джын бӧрын.
Миян выпусклы во содтісны, ӧд война дырйи унаӧн эз велӧдчыны.
А тэ, Галя, кутшӧм классын?
— Менӧ мама Галинкаӧн шуӧ, — друг шусис нывкалӧн, и сійӧ яндысигтыр ланьтіс.
— Позьӧ ме тіянӧс тадзи мӧда шуны?
— Позьӧ, — ньӧжйӧник ӧтветитіс нывка да ӧддзӧдіс воськовсӧ.
— Ме кӧкъямысӧдын...
Найӧ бара дыр мунісны чӧв олігтыр.
— Лымйыс дзуртӧ, быттьӧ кролик капуста сёйӧ, — шуис Галя да, юрсӧ пыркнитӧм бӧрын, быттьӧкӧ скӧраліс ас вылас, юаліс:
— Ті век татшӧм... важнӧйӧсь?
— Абу, сӧмын Выль волы паныд! — Володя гажаа серӧктіс, и лӧсьыдтӧм чувствоыс друг воши.
Сылы лои кокни да лӧсьыд: кажитчис, мый сійӧ да Галя важӧн нин тӧдӧны ӧта-мӧдсӧ, и сылы лои окота, медым тайӧ туйыс вӧлі кыдз позьӧ кузьджыкӧн.
— Но, сідзкӧ ещӧ нинӧм на! — Галя серӧктіс жӧ.
— Зэв лӧсьыд талун рытыс? — друг шуис сійӧ.
Володялы окота вӧлі вӧчны мыйкӧ необыкновеннӧйӧс, висьтавны мыйкӧ сэтшӧмӧс, мый заставитіс эськӧ Галинаӧс серавны, но сійӧ немтор эз вермы думыштны да юаліс, мый воис юрас:
— Ті тӧданныд, кыдзи позьӧ тӧдмавны уска мортлысь настроениесӧ?
— О-о-ог, — шензьӧмӧн нюжӧдіс нывка.
— Миян училищеын эм капитан Зинченко — сійӧ велӧдӧ, кыдзи ветлыны верзьӧмӧн.
Капитан кӧ гартлӧ уссӧ вывлань — сідзкӧ дӧвӧлен, а увлань уссӧ шыльӧдӧ — виччысь видӧм.
Галя серӧктіс.
abu
Сылы и аслыс лои окота висьтавны Володялы мыйкӧ школа йывсьыс да учительяс йылысь.
abu
— Миян математичка, Анастасия Ивановна, неважӧн корис менӧ дӧска дорӧ...
Ме пыдди задачасӧ решитіс, но, веськыда эз лэдзлы меным вом восьтыны, и ачыс аслыс четвёрка пуктіс!
Сійӧ шуис сідзи, кыдзи сёрнитӧны бать-мам йывсьыс челядь, кодъяс лыддьӧны асьнысӧ верстьӧ йӧзӧн нин.
— О-о-оз, миян «Архимед», Семён Герасимович, нинӧм вылӧ тэ пыдди задачатӧ оз решит! — горӧдіс Ковалёв. — Ок, и требуйтӧ!
И горзӧ, и горзӧ, — а абу страшнӧ.
Сӧмын некор перерывсӧ оз тӧд.
Сигнал, а сійӧ сьӧкыдпырысь босьтас дӧска вылысь мела кисӧ, бергӧдас миянлань чужӧмсӧ да юалӧ, быттьӧ аслас пельяслы оз эскы: «Тайӧ мый, урок пом?»
— «Так точно, преподаватель ёрт...»
— «Ме тіянӧс здук кежлӧ задержитышта».
— «Да ми радӧсь».
И збыльысь, ми ставным математикасӧ радейтам...
И Семён Герасимовичӧс.
А тӧрыт чудеса лои.
Семён Герасимович помаліс объясняйтӧмсӧ, а сигнал абу.
Сійӧ виччысьӧ, ми виччысям — сигнал абу!
Сэсся тыдовтчис: сигналистыс прӧзевайтӧма.
Дзиръя дорын найӧ сувтісны.
Галинка тэрыба шуис:
— Вот ме и гортын!
Аттьӧ колльӧдӧмсьыд.
— Благодарита тіянӧс, — шӧйӧвошӧмӧн ӧтветитіс Володя да, медым дзебны шӧйӧвошӧмсӧ, котшнитіс каблукъяснас да пуктіс кисӧ шапка бердас.
— Бура узьны, — дзиръя сайсянь нин кыліс нывкалӧн гӧлӧсыс. Ылыстчысь кок шыясыс сылӧн вошины кильчӧ послӧн вылыс тшупӧдъясын.
«Быттьӧ кролик капуста сёйӧ», — Володялы дум вылас уси Галинкалӧн кывъясыс, сылӧн серамыс да мех дора ичӧтик шапкаыс да мыйвынсьыс сійӧ кутіс котӧртны мостӧвӧй кузя да шенасьны кияснас, быттьӧ бордъясӧн.
«Мыйла, — думайтіс сійӧ, — Галинка шуис: «Зэв лӧсьыд талун рытыс»?»
Кашкигтыр сійӧ сувтіс вӧсньыдик акация дінӧ.
— Мыйла? — шуис сійӧ гораа да вӧрӧдыштіс пусӧ.
abu
abu
VI ГЛАВА
Математика кузя учительӧс, Семён Герасимович Гаршевӧс, челядь шуисны ас костаныс «Архимедӧн»; тайӧ прӧзвищеас эз пуктывлыны немтор ӧбиднӧйсӧ, шулісны сійӧс весиг сьӧлӧмсяньныс.
abu
Тэрыб вӧраса, энергичнӧй, кузь вӧсни ныр вылас пенснеа, сійӧ и квайтымын арӧсӧн вӧлі чистӧй да правдивӧй душаа мортӧн.
Сійӧ, кодӧс гитлеровскӧй нашествие суис рӧднӧй карас, ӧти минута падъявтӧг сетіс ассьыс квартирасӧ партизанъяслы.
Сьӧкыд вӧлі представитны Гаршевӧс уджавтӧмӧн.
Сійӧ пыр кытчӧкӧ тэрмасис, частӧ скӧравліс, споруйтліс.
И эз сы вӧсна, мый кӧсйис велӧдыштны йӧзсӧ либӧ лыддис асьсӧ на дорысь тӧлкаджыкӧн, а прӧстӧ сылӧн первойя потребностьӧн вӧлі старайтчыны ставсӧ бурмӧдны, быдторйын — дорйыны справедливость.
abu
abu
abu
Медся дӧсаднӧ Гаршевлы вӧлі сэки, кор сылӧн урокъяс вылӧ волывліс военнӧй начальство.
Сійӧ шӧйӧвошлывліс, эз аддзыв кывъяс обычнӧй рапорт вылӧ, а ӧтчыд докладывайтігӧн, кор пырис генерал, виччысьтӧг помаліс места вылас жӧдзигтыр:
— Урок нуӧдӧ... Семён Герасимович.
Генерал, коді лыддис сійӧс опытнӧй преподавательӧн, зілис не вӧчавны замечаниеяс, сӧмын кыдзкӧ ӧтчыд юаліс:
— Тайӧ мыйла нӧ, уважаемӧй Семён Герасимович, суворовецъяс тіян урок вылын юръяснысӧ кияснас кутӧны, — мый найӧ, формулаяссьыс копыртчӧны?
Гаршев нурбыльтыштіс ӧдва кывмӧн, мый «эз казявлы да обратитас та вылӧ внимание», но мӧд урок вылын, дерт, вунӧдіс та йылысь.
Математик пырис учительскӧйӧ, тошсӧ нервнӧя чабралігтыр, да скӧрысь пуктіс журналсӧ стойка костӧ.
— Тайӧ порочнӧй, антипедагогическӧй практика, и ме кута сёрнитны та йылысь педсӧвет вылын, — грӧзитыштіс кодлыкӧ Семён Герасимович да, папироссӧ ӧзтӧм бӧрын, кусӧдіс истӧг тувсӧ сідзи, быттьӧ пыркнитіс термометр.
Сійӧ аддзис майор Веденкинӧс да пуксис сыкӧд орччӧн.
— Гӧгӧрвоанныд, Виктор Николаевич, нёль лун сайын Стрепух отделениеса воспитанник Говорковлы ме пукті двойка.
Мӧд луннас старшӧй лейтенант матыстчис ме дінӧ:
«Семён Герасимович, верманныд-ӧ ті тайӧ урок вылас юавны Говорковӧс, сійӧ тӧрыт самоподготовка чӧж математикаӧн занимайтчис?»
— «Ог сомневайтчы, мый занимайтчис, — ӧтвечайта, — но жалита, Стрепух ёрт, мый сӧмын математикаӧн.
Говорков кӧ эськӧ век гӧтӧвитіс менсьым предметӧс, сылы и комын минута эськӧ тырмис.
А юала ме Говорковӧс, уважаемӧй Тимофей Ильич, сӧмын сэк, кор лыддя коланаӧн».
Стрепух, — но, ті тӧданныд сійӧс, — зывӧкпырысь топӧдіс вомдоръяссӧ да шуис: «Тайӧ, дерт, тіян делӧ, но ме кӧ эськӧ тіян местаын сійӧс юалі».
А талун ме дінӧ шыасьӧ нин Говорков:
«Преподаватель ёрт, разрешитӧй тіянлы сдайтны»...
Гӧгӧрвоанныд: сдайтны! — скӧрысь горӧдіс Гаршев. — Кӧсйӧны училищесӧ институтӧн вӧчны!
Зачётъяс сдавайтны!..
«Бӧжъяс» бырӧдавны!..
Сы пыдди, медым век урокъяс гӧтӧвитны!
Кӧсйӧны ме вылӧ действуйтны!
Воспитанник коридорын сувтӧдӧ: «Меным миян воспитатель тшӧктіс двойка бырӧдны».
Воспитатель хитрӧя: «Семён Герасимович, мусаӧй, комсомольскӧй собрание вылын найӧ решитісны субӧта кежлӧ бырӧдны омӧль отметкаяс, ті нин, пӧжалуйста...»
Да мый тайӧ татшӧмыс?!
Ме юала, мый тайӧ татшӧмыс?..
— Омӧльтор миян уджын, — успокоитігмоз шуис Веденкин.
— Лёкджык, — диван вылысь чеччигмоз горӧдіс Семён Герасимович. — Абу тӧлка!..
Уджавны мешайтӧны!
Процентъяслань кыссьӧны!
Абуӧсь тэнад неуспевающӧйяс — тэ бур, а эмӧсь — сідзкӧ, эн помӧдз уджав, шоча юасян, вунӧдін сы йылысь...
Занимайтчы накӧд содтӧд!..
И наказывайтам ми ог дышӧдчысьсӧ, а учительсӧ, тшӧктам сылы видзны кадсӧ дыш велӧдчысьяскӧд...
Ме ӧнӧдз на помнита, кыдзи витӧд классын гимназияын историяысь пӧлучиті единица, — приключениеяс йылысь книга лыддьӧм помалі, — и Апполинарий Елпидифорович мучитіс менӧ тӧлысьӧн-джынйӧн: пӧшти быд урок юасис сідзи, места вывсянь, а оценка эз пуктыв.
А четвертьсьыс пятёрка пуктіс да шуӧ: «Думайта, ӧні ті век кутанныд уроктӧ велӧдны»... — Семён Герасимович нюммуныштіс, но мыйкӧ дум вылас уси да сьӧлӧмсяньыс водзӧ висьталіс:
— Училище организуйтігӧн первойя тӧлысьяснас учебнӧй отделса начальникӧн миян вӧлі полковник Дубов, — ті сійӧс, Виктор Николаевич, энӧ нин суӧй.
Сійӧ пыртліс весиг «диспетчерскӧй службалысь график»!
abu
Быд преподаватель учебнӧй лун помын должен вӧлі вручайтны «ассьыс двойкаяссӧ» старшӧй преподавательлы.
Сійӧ нуліс тайӧ зэв ценнӧй грузсӧ учебнӧй отделӧ.
А учебнӧй отделын «прӧстынка» вӧлі лӧсьӧдӧма — ставнас вӧлі серӧдӧма двойкаясӧн.
Обратитӧй внимание — сӧмын двойкаясӧн...
Нинӧм мӧдтор оз интересуйт.
И скӧр Дубов корлывліс преподавательясӧс, кодъяс пуктісны двойкаяс, но эз вид найӧс веськыда — абу лӧсьыд, а сӧмын чукраліс скӧрысь синкымъяссӧ да юасис: «Мый тайӧ тіян сэні творитчӧ?..»
Кыдзи аддзанныд, некутшӧм нажим, сӧмын «вникайтӧны педпроцессӧ»...
Но, коді характернас слабджык, думайтас, думайтас, да и решитас: «Мыйла меным начальствоӧс скӧрмӧдны?» — да и кыскӧ тройкаӧдз, кор колӧ двойка пуктыны.
Вот тэныд и «диспетчерскӧй служба»!
Пукалісны асланыс кабинетын, «бырӧдалісны двойкаяс», сы пыдди, медым интересуйтчыны настӧящӧй делӧнас!
Кыдзи педагог, Веденкин чувствуйтіс, мый Семён Герасимович прав, но армияын служитӧм, привычка подчиняйтчыны старшӧйяслы эз лэдзлыны сылы обсуждайтны начальстволысь действиеяссӧ.
— Да, овлывлӧ, — сёрнисӧ мӧдтор вылӧ вежӧмӧн шуис сійӧ. — Ме талун урок вылын зураси том варваркӧд.
Петкӧдла картинаяс проекционнӧй пӧнар пыр.
Экран вылын — Кельнскӧй собор.
И друг кыла пемыдсьыс гӧлӧс: «Вот эськӧ «катюшаысь» сы кузя ӧтчыд лыйны!»
Тайӧ коймӧд отделениеысь Дронов, вӧлӧм, мӧвпалӧ!
Ковмис подробнӧя висьтавны искусство да важ олӧмлӧн памятникъяс дінӧ миян отношение йылысь.
Сигнал юӧртіс перемена помасьӧм йылысь, и Гаршев босьтіс Боканов отделениелысь журналсӧ да мӧдӧдчис классӧ.
Математика урок, кыдзи век, муніс живӧя.
Гаршев увлечениеӧн гижаліс дӧска вылӧ цифраяс. Со сійӧ дугдыліс здук кежлӧ, вывлань лэптіс мелӧсь чуньсӧ.
— Тіянлы гӧгӧрвоана тайӧ <ns>законо...</ns> —
Семён Герасимовичлӧн вӧлі привычка не помавны ӧткымын кывъяс, и класс, коді тӧдіс нин та йылысь, хорӧн отсаліс сылы:
— <ns>...мерностьыс</ns>!
abu
— Кутшӧм вывод ми вӧчам висьталӧмсьыс? —
И гораа, торжествуйтігтыр горӧдіс:
— Ми восьталам математическӧй доказательстволысь выль приёмъяс!
Колӧ век корсьны решениелысь ассьыд да бурджык способ!
Помнитанныд, ме висьтавлі тіянлы миян математик-лауреатъяс йылысь?
А вот ӧні ме сета пример, коді петкӧдлас, развитчӧма-ӧ тіян математическӧй интуиция! — мудера нюмъялігтыр шуис Семён Герасимович. — Пӧжалуйста, Пашков!
Геннадий звиркнитіс, лӧсьӧдыштіс гимнастёркасӧ тасма гӧгӧрыс да петіс дӧска дорӧ дӧвӧльнӧя нюмъялігтыр.
Сійӧ ӧдйӧ гижис ӧтвет, рассуждайтіс да зілис подражайтны учительлы.
— Установитам закономерность...
А ӧні мунам мӧдарӧ, — синъясыс сылӧн ӧзйисны.
Семён Герасимович оз вермы дзебны ассьыс удовольствиесӧ: сійӧ меліа видзӧдӧ Пашков вылӧ да убеждённӧя висьталӧ тошсӧ муртса водзлань чургӧдӧмӧн:
— Решитны задача — сідзкӧ, вӧчны ичӧтик открытие.
Запомнитӧй тайӧс!
Володя Ковалёв вӧчӧ сідз, мый сюся видзӧдӧ дӧска вылӧ,
а збыльвылас сылӧн мӧвпъясыс ылынӧсь математикаысь.
Сылы бара выльысь и выльысь усьӧ тӧдвылас сійӧ рытыс, кор муніс Галинкакӧд лымъя улича кузя...
abu
— Суворовец Ковалёв Владимир, петӧй дӧска дорӧ, — друг кылӧ учительлӧн гӧлӧс. — Ме тіянлы сета татшӧм кодь жӧ пример...
Володя заводитіс гижны, торксис, тэрыба чышкис гижӧдсӧ, торксялігтыр да нервничайтігтыр бара гижис, но ещӧ лёкджыка воддза дорсьыс.
— Коді нӧ тадзи гижалӧ? — Гаршев матыстчис пӧшти дзик сы дінӧдз.
Чувствуйтчис, мый сійӧ заводитӧ скӧравны.
— Пасьталанныд ӧмӧй ті гимнастёркатӧ гугӧн?
Ӧд ми тайӧ теоремасӧ муртса на велӧдім.
Ме кывлі, ті кӧсъянныд лоны лётчикӧн?
Математика дінӧ тадзи относитчигӧн ӧдвакӧ верман лоны бур пилотӧн...
Володя зумыштчӧмӧн чӧв олӧ.
Сійӧ недӧвӧлен аснас и зэв бура гӧгӧрвоӧ, мый Семён Герасимович прав, но раздражениелӧн да упрямстволӧн кутшӧмкӧ бес тшӧктӧ сылы видзӧдны учитель вылӧ букыша, ӧбидапырысь нюмъялігтыр.
— Ті лоанныд лётчикӧн? — юалӧ Гаршев.
— Тайӧ оз относитчы урок дінӧ! — юрсӧ чатӧртӧмӧн ӧтвечайтӧ Ковалёв.
— Да кыдзи... да кыдзи ті лысьтанныд меным тадзи ӧтвечайтны? — Семён Герасимович тшӧкмуні скӧрмӧмысла.
Но Володя скӧрмис нин.
Ныр розьсӧ паськӧдӧмӧн, мый вӧсна чужӧмыс лои скӧр, сійӧ пинь пырыс сӧдзӧдӧ:
— Ме свободнӧй морт и верма висьтавны ставсӧ, мый кӧсъя!
— Ті... ті... невоспитаннӧй морт! — горӧдӧ математик. — Ме тіянӧн зэв недӧвӧлен!
Пуксьӧй!
VII ГЛАВА
1
Ӧбеденнӧй часӧ училищеыс ставнас чукӧртчис кузь югыд столӧвӧйӧ; быд отделение займитіс ассьыс пызан, воспитательяс — «отцовскӧй» местаяс.
Официанткаяс петкӧдалісны кухняысь подносъяс вылын шыд тыра ыджыд дозъяс.
Кыліс борщ да свежӧй нянь дук.
Боканов отделениелы борщсӧ чӧвталіс Василий Лыков.
Сійӧ сулаліс шуйгавылын, тэрыба уджаліс дарйӧн, тырталіс тарелкаяс, апаліс чӧскыд дуксӧ да читкыраліс синъяссӧ.
Первойя тарелкаыс, киысь киӧ вуджӧмӧн, воис ылысса пельӧсӧдз, кӧні сійӧс пуктіс ас водзас Снопков.
Сійӧ заводитліс сёйны, но Боканов зумыштчис, и Снопков вӧчис вид, мый сӧмын видліс борщсӧ.
Паньясӧн гольӧдчӧм, сёрнитӧм, офицеръяслӧн дженьыдик замечаниеяс артмӧдісны неыджыд шум.
Володя Ковалёв пукаліс Пашков да Семён Гербов шӧракостын.
Ковалёв вӧлі рассеяннӧй, букшасис, сёйис некутшӧм аппетиттӧг.
Семён Герасимовичлы грубитӧм бӧрын Боканов кык недель кежлӧ лишитіс сійӧс пӧлучайтны увольнительнӧйяс карӧ.
«Эз вермы мӧдтор думыштны!» — лӧгпырысь думыштіс Ковалёв воспитатель йывсьыс.
Геннадий Пашков кутіс паньсӧ чальсӧ чургӧдӧмӧн, удитліс то шыбитны реплика, то шпыньмунны, то ироническӧя лэптыштлыны синкымсӧ.
Сійӧ радейтліс сералыштны эз мый вӧсна кӧ, а прӧстӧ медым ещӧ ӧтчыд петкӧдлыны ассьыс остроумиесӧ.
abu
— Милостивӧй государь, ті блаженнӧй состояниеынӧсь? — негораа юаліс сійӧ Ковалёвлысь.
— Вешйы! — дышпырысь буркнитіс Володя.
— Гашкӧ, кутшӧмкӧ особа вайӧдіс тіянӧс татшӧм состояниеас? — эз ӧвсьы Пашков.
Володя скӧрысь видзӧдліс Пашков вылӧ да заводитіс сёйны тэрыбджыка.
«Неужели сійӧ лысьтас?» — думыштіс Ковалёв.
Делӧыс сыын, мый воскресеньеӧ кино бӧрын Володя решитіс гижны аслас дневникӧ выльвося рытсӧ.
Классын вӧлі шынитӧв.
Ставныс разӧдчисны — коді читальнӧй залӧ, коді столярнӧй мастерскӧйӧ либӧ каток вылӧ.
Сӧмын Геннадий Пашков, кипыдӧсъяснас пельяссӧ тупкӧмӧн, лыддис кутшӧмкӧ книга.
Володя восьтіс гуся тетрадьсӧ да юрсӧ лэптывтӧг тэрыба гижис став йывсьыс: вечер, Галинкакӧд тӧдмасьӧм, сыкӧд сёрни, лымъя улича, училищеӧ бӧр воӧм.
«Кутшӧм бур эськӧ вӧлі имеитны татшӧм чуткӧй другӧс, кыдзи Галинка...»
Та вылын Володя помаліс гижӧдсӧ.
Сьӧлӧм вылас вӧлі кыпыд да долыд, окота вӧлі сьывны, бергавны класс кузя, кутны пельпомъясӧдыс Геннадийӧс, висьтавны кодлыкӧ, кутшӧм лӧсьыд овны свет вылас, кутшӧм уна му вылас бур йӧзыс и мыйта радлун виччысьӧ водзвылын!
И кӧть Володя Ковалёв да Геннадий Пашков эз дружитны ӧта-мӧдныскӧд, Володялы сэтшӧм окота вӧлі юксьыны аслас чувствоясӧн, мый сійӧ пуксис ёртыс дінӧ да доверчивӧя йӧткыштіс сылы ассьыс дневниксӧ:
— Кӧсъян, лыддьы...
Сӧмын, гӧгӧрвоан, тайӧ миян костын.
И вот ӧні, кор Пашков кутіс татшӧм глупӧя серавны, Володя скӧрысь думыштіс: «Неужели сійӧ лысьтас?»
— Тіян абу омӧль вкусныд, милорд, — водзӧ больгис Пашков.
Володя бергӧдчис сыланьӧ. Пашковлӧн ичӧтик кыз пельясыс кажитчисны сылы торъя нин прӧтивнӧйӧн.
Ковалёв надзӧник шуис:
— Вот тэ кыдзи донъялан дӧвериетӧ!
Но Пашков сэтшӧма увлекитчис, мый эз казяв Ковалёв гӧлӧсысь ӧлӧдӧмсӧ да издевайтчӧмӧн шуис:
— Дружба йылысь мӧвпаланныд?
Тӧдам ми татшӧм другъястӧ.
Ак, «лым дзуртіс, быттьӧ кӧч капуста сёйис»...
Ак, «мыйла, мыйла?»
Володя чеччыштіс сэтшӧм тэрыба, мый стулыс грымгысис-уси джоджӧ, тувкис кулакнас Пашковлы морӧсас да котӧртіс ӧдзӧслань.
— Суворовец Ковалёв! — удитіс сӧмын горӧдны сылы Боканов, но Ковалёв петіс нин.
— Мый лои? — шыасис Боканов Пашков дінӧ.
— Да, сідзи... — яндысьӧмӧн вочавидзис Геннадий да копыртчис тарелка весьтас.
Снопков дивитӧмӧн видзӧдліс Пашков вылӧ.
Семён Гербов демонстративнӧя вештыштіс стулсӧ Пашков дінысь да гораа юаліс Лыковлысь:
— Содтӧд лоӧ?
— Позьӧ, — шпыньмуніс Лыков да нюжӧдіс кисӧ: — вай тарелкатӧ.
Ӧбед помасис чӧв-лӧньын.
Кор чеччалісны пызан сайысь, Андрей Сурков дивитӧмӧн шуис Ковалёв йылысь:
— Нервъясыс расшатайтчӧмаӧсь!
Нуждайтчӧ санаторнӧй лечениеын.
Самоподготовка водзвылын Боканов корис Володяӧс объяснение вылӧ.
Ротнӧй канцелярияын, Бокановысь кындзи, некод эз вӧв.
Кӧнкӧ ылын надзӧник да неувереннӧя, быттьӧ корсис мелодиясӧ, ворсіс духӧвӧй оркестр.
Капитан пукаліс креслӧын и эз сразу пукты газетасӧ, кор пырис Ковалёв.
— Мыйла ті кучкинныд ёртыдлы? — юрсӧ лэптӧм бӧрын, медбӧрын, юаліс сійӧ.
— Тайӧ менам личнӧй делӧ! — резкӧя ӧтветитіс Ковалёв да сувтіс офицерлань бокног.
Кор Боканов скӧравліс, сылӧн чужӧмыс здук кежлӧ гӧрдӧдлывліс, сэсся тайӧ гӧрдыс чукӧртчывліс ӧти яркӧй чутӧ пель дорас.
— Сувтӧй кыдз колӧ! — скӧрмӧмсӧ кутігмоз резкӧя прикажитіс капитан. — Училищелӧн честьыс — миян общӧй делӧ.
Ті нӧ мый, кӧсъянныд ловзьӧдны бурсацкӧй нравъяс!
— Но сійӧ болтун, кодлы оз вӧлӧм позь нинӧм висьтавны! — горӧдіс Володя. — Сійӧ яндысьтӧм морт!
— Нинӧм шуны, бура ті доръянныд суворовскӧй нимлысь чистотасӧ...
Мый тіян йылысь шуасны малышъяс!
Ковалёв зумыша курччаліс вомдоръяссӧ.
Неуна чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ надзӧник шуис:
— Ме мыжа.
Ме ачым ог гӧгӧрво, мый мекӧд вӧчсьӧ.
Сійӧ копыртіс юрсӧ, кӧсйис висьтавны, мыйысь споруйтісны, но Бокановлӧн сыкӧд резкӧя сёрнитӧмыс да официальнӧй тоныс эз лэдзны откровенничайтнысӧ.
— Тіянӧс лоӧ стрӧга накажитӧма.
Мунӧй! — скӧрысь шуис офицер.
Ужин бӧрын капитан Боканов аслас отсасьыськӧд — олӧмакодь старшина Приваловкӧд — пырис классӧ.
Ставныс сувтісны.
— Отделение, смирно! — командуйтіс офицер. — Суворовец Ковалёв Владимир, ме дінӧ!
Володя матыстчис офицер дінӧ.
abu
— Суворовец Ковалёв, ті вунӧдінныд, мый оланныд социалистическӧй обществоын.
Ті нарушитінныд мортӧс уважайтан святӧй закон, — резкӧя висьтавліс Боканов. — Воинскӧй дисциплина дзугӧмысь арестуйта тіянӧс сутки кежлӧ.
abu
Пӧрччӧй тасматӧ!
Ковалёв виччысис видӧм, выговор, но эз тайӧс.
Сійӧ эз шу обычнӧй «<rus>слушаюсь</rus>».
Кельдӧдӧм вомдоръясыс эз кывзысьны сылысь.
abu
Надзӧникӧн Ковалёв пӧрччис тасмасӧ да пуктіс сійӧс пызан вылӧ.
— Ме ачым мыжа, — уськӧдчыліс водзлань Геннадий Пашков, но сійӧс сувтӧдіс офицерлӧн скӧр видзӧдласыс.
— Старшина ёрт, исполняйтӧй приказаниесӧ!
Отделение чӧв оліс. Тайӧ сьӧкыд шынитӧв дырйиыс Ковалёв петіс, сы бӧрся петіс старшина.
2
Недыр кежлӧ Боканов пыраліс гортас, пӧрччис сапӧгсӧ, кительсӧ да водіс крӧвать вылас.
abu
Настроениеыс вӧлі омӧль.
Сійӧ лыддис дзик правильнӧйӧн, мый тӧрыт накажитіс Ковалёвӧс.
Колӧ вӧлі решительнӧя предупредитны татшӧм грубостьыслысь мӧдысь лоӧмсӧ.
Сёрӧнджык позяс мыджсьыны комсомол вылӧ, но ӧні тайӧ опораыс пӧшти абу.
Комсомольскӧй организация училищеын муртса на вӧлі чужӧ.
Лёк настроениеыс Бокановлӧн лои ас вылас скӧралӧмысь, мӧвпысь, мый сійӧ пӧшти немтор эз вӧч, медым сплотитны коллективсӧ.
Мыйсянь жӧ заводитны?
Буракӧ, сэтшӧм делӧяссянь, кодъяс вӧрзьӧдӧны общӧй интересъяс.
Мед тайӧ делӧясыс первойсӧ и лоӧны неыджыдӧсь, но найӧ отсаласны нюжӧдны дружбалысь первойя сияссӧ.
Шуам, асланым киясӧн вӧчны классӧ уютнӧйӧн да чистӧйӧн...
Ӧшиньяс вылын цветъяс и еджыд занавескаяс, учитель пызан вылын пызандӧра да чернильнӧй прибор.
Да, сулалӧ-ӧ быдтыны цветъяс?
Колӧ сёрнитлыны ёртъяскӧд.
Кутам лэдзны боевӧй листок, лӧсьӧдам дежурстволысь график.
Медым асьныс ӧтвечайтӧны лыжияс да конькияс вӧсна.
Удж тырмас быдӧнлы.
Сэсся — общӧй шахматнӧй турниръяс, прогулкаяс, хоккейнӧй команда, драмкружок...
Челядь долженӧсь велӧдчыны шуны «миян отделение» да «миян победа».
Мыйла налӧн сы мында тройкаяс?
Медся уна тройкаяс.
Верма-ӧ ме ӧтветитны история либӧ география кузя налӧн вопросъяс вылӧ?..
Сергей Павлович чеччис крӧвать вывсьыс, пуксис пызан дорас да гижис блокнотас аскиа числӧ улӧ:
«Судзӧдны аслам класслысь став программаяссӧ да учебникъяссӧ...»
Сэсся сійӧ перйис полевӧй сумкасьыс клеёнка коркаа кыз тетрадь да посньыдик, чёткӧй почеркӧн гижис первойя листбок вылас: «Наблюдениеяс кузя дневник».
Юкис тетрадьсӧ кызь витпельӧ да, записнӧй книжкаас видзӧдлӧм бӧрын, ӧти листбок вылӧ гижис:
«Ковалёв Владимир.
Рӧдитчӧма 1929 воын.
Батьыс — лейтенант, Сӧветскӧй Союзса Герой, ёна сотчӧма воздушнӧй бой дырйи да кулӧма госпитальын 1943 воын.
Мамыс, Антонина Васильевна Ковалёва, уджалӧ воспитательницаӧн детскӧй садйын, Тбилиси кар, Мостӧвӧй, 17 №».
Сійӧ думыштчис.
Тайӧн помасьлісны Володялӧн воддза олӧм йылысь став сведениеясыс. Но омӧльыс эз таын вӧв.
Омӧль вӧлі сійӧ, мый и настӧящӧй Ковалёв йылысь сійӧ вермас гижны неуна унджык.
Но, асьсӧ кутны оз вермы, скӧр, весиг грубӧй.
А мыйла?
Кутшӧм сылӧн интересъясыс?
Мый йылысь мӧвпалӧ, кодкӧд дружитӧ?
Сергей Павлович тшукӧдліс перӧсӧ чернилаӧ да гижис: «Прямолинейнӧй грубостьӧдз.
Оскорбитіс математикӧс.
Столӧвӧйын кучкис ёртыслы.
Мекӧд сёрнитіс грубӧя.
И век жӧ тайӧ детинкаыс меным воӧ сьӧлӧм вылӧ.
Гашкӧ, сійӧн, мый висьталӧ веськыда сійӧс, мый думайтӧ, и оз леститчы некод водзын.
Сійӧ характерысь чувствуйта вын.
Татшӧмъясыс, кор быдмасны, лоӧны либӧ зэв бур йӧзӧн, либӧ зэв лёк йӧзӧн.
Меліяслӧн тырмытӧмторъясыс куйлӧны пыдын, ортсыса благопристойность слӧй улын.
Мед гордӧй, но восьса душаа да сьӧлӧма...»
Боканов шпыньмуніс: «Видзӧдтӧ, философствуйтны куті», но решитіс, мый дневниксӧ кутас гижны аслыс вылӧ, некутшӧм скидкаястӧг.
«Перевоспитаниелӧн перспективнӧй план», — гижис да увдортіыс кыза черкнитіс гижӧдсӧ Боканов.
«Велӧдны Ковалёвӧс кутны асьсӧ...»
Скӧрысь черкнитіс.
Недӧвӧльнӧя думыштіс: «Первой колӧ тӧдмавны детинкалысь пытшкӧсса мирсӧ, а сэсся перевоспитаниелысь планъяс индавны».
Боканов пасьтасис да дыр сулаліс веранда вылын.
Тӧдвылас уси генералкӧд талунъя сёрниыс: «А ме, веськыда кӧ шуны, капитан ёрт, ещӧ кольӧм во на кӧсйи карцерсӧ бырӧдны.
Сійӧ миян век вӧлі тыртӧм.
Эн-ӧ кадысь водз ті сэтчӧ сійӧс йӧртӧй?» — «Дисциплинарнӧй правосӧ сетӧма сы могысь, медым сійӧс используйтны», — вочавидзис Боканов. — «Дерт, и ме тӧлка стрӧглун вӧсна, — шуис генерал, — но, висьтася, ёна надейтча воспитательлӧн чуткость да дальновидность вылӧ, сылӧн терпеливость вылӧ...»
abu
Тӧв вайис трубалысь шыяс.
«Коймӧд урок заводитчӧ», — думыштіс Сергей Павлович да решитіс мунны училищеӧ:
кык кымын час бӧрын сійӧ должен вӧлі нуӧдны занятиеяс.
Кыдзи и быд офицер-воспитатель, Боканов преподавайтіс аслас отделениеын военнӧй дисциплинаяс.
3
Ӧбед водзвылын первой ротаса спальняын вӧлі шума.
Урокъяс бӧрын Ковалёвӧс бара мӧдӧдісны карцерӧ.
Сутки кежлӧ арест помасьӧ вӧлі 21.00-ын.
Тӧрытъя событие вылӧ воспитанникъяс видзӧдісны быдӧн ас ногыс, но унджыкыс думайтісны ӧтиног: капитан вывті нин крут.
Первойсӧ, лоӧмтор бӧрас, дивитісны Ковалёвӧс, ӧні жӧ унаӧн сійӧс арестуйтӧмын аддзисны офицерлысь деспотизм петкӧдлӧм.
— Эз тӧдмав, мыйын делӧыс, да сразу керыштіс, — дивитӧмӧн шуис капитан йылысь Семён Гербов, коді гырыся восьлалӧмӧн вурис гимнастёркаас подворотничоксӧ.
Асывнас сійӧ эз вевъяв тайӧс вӧчны, сы вӧсна ӧні тэрмасис да видзӧдлывліс ӧдзӧс вылӧ, поліс старшина пырӧмысь.
— Но, быдӧн кӧ мӧдасны кулакъяслы вӧля сетны... — паныд шуис Андрей Сурков.
— Кодлы нарядӧ — пес пилитны, ӧбед бӧрын сразу пасьтась, — казьтыштіс Лыков. — А век жӧ весьшӧрӧ Володькасӧ пуксьӧдісны, — жалитыштіс и сійӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
VIII ГЛАВА
1
Боканов тӧдмасис капитан Беседакӧд офицерскӧй столӧвӧйын.
Кыдзкӧ ӧбед дырйи найӧ пуксисны ӧти пызан сайӧ, сёрнитчисны удж йылысь и сразу кыкнанныс ӧта-мӧдныслы сьӧлӧм вылас воисны.
Бокановлы кажитчис тайӧ неуна кызкодь, неыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, но подтянутӧй офицерыс; кажитчис, сійӧ кыдзкӧ торъя устойчивӧя чувствуйтӧ асьсӧ му вылын.
Беседалӧн вӧлі челядьлӧн кодь жӧ гӧгрӧс чужӧм, коді век на вӧлі гожъялӧма. Сёрнитіс сійӧ небыдик гӧлӧсӧн, кывъяссӧ неуна нюжйӧдлігтыр.
Илюша Кошелевӧс описывайтігӧн сійӧ сэтшӧм убедительнӧя шуис: «<ns>Сьӧ-ӧ-ӧді-ник</ns>, ме кодь кымын», мый Боканов яснӧя представитіс аслыс сьӧдіник детинкаӧс, навернӧ, татшӧм жӧ гожъялӧм чужӧма, сэтшӧм жӧ тӧлка, тэрыб синъяса, кыдзи и Беседалӧн.
Ӧбедайтӧм бӧрын кыкнан воспитательыс пырисны столӧвӧйкӧд орчча комнатаӧ, пуксисны диван вылӧ, кутісны куритчыны.
Беседа дыр тыртіс табакӧн трубкасӧ, коді вӧлі ичӧтик бӧчка кодь; найӧ ньӧжйӧникӧн сёрнитісны.
Алексей Николаевич Беседа йӧзкӧд тӧдмасьліс кокниа, и Бокановлы кутіс кажитчыны, мый найӧ важся тӧдсаяс.
— Ме кӧрт туйтӧ первойысь аддзи, кор меным вӧлі кызь арӧс, — быттьӧ неуна шензигтырйи висьтавліс Беседа. — Неграмотнӧйӧн быдми.
Муртса куим класс помалі.
Кызь коймӧд воын комсомолӧ гижси.
Миян деревняын сэки сӧмын ӧти коммунист вӧлі — сельсӧветса председатель Спиридон Захарьевич Титков.
Чукӧртіс сійӧ ӧтчыд том йӧзӧс да юалӧ: «Коді комсомолӧ гижсяс?»
Объяснитіс, мый сійӧ лоӧ — комсомолыс...
Чӧв олам.
Полан вӧлі став дырйиыс сувтны да шуны: «Ме комсомолӧ муна».
Сідзи и разӧдчалім.
А ме вӧтӧді председательӧс маслобойка дорын.
«Гиж...», — шуа надзӧник.
Кыдзи сиктын тӧдмалісны та йылысь, нимтыны кутісны.
Вот ӧтчыд ме решитчи: прӧйдита веськыда главнӧй улича кузяыс юрӧс вылӧ лэптӧмӧн.
Вын ас пытшкысь куті чувствуйтны! — нюммуніс Беседа. — Муна, паныд локтӧны сиктса зонъяс...
Сёмка Рогач горзӧ: «Эй, безбожник!»
Ме сувті, видзӧдлі на вылӧ да шуи: «Вот ті — йӧз веруйтысьяс, а кыдзи асьнытӧ кутанныд?
Ме ӧд тіянлысь вератӧ ог вид лёк кывъясӧн.
Эк, ті енлы веруйтысьяс...» Сэтысянь эз вӧрзьӧдлыны.
Старикъяс корлывлісны газета лыддьыны.
А во мысти сельсӧветӧ бӧрйисны.
Регыд кад воис армияӧ мунны.
Сы бӧрын карӧ веськалі, заводӧ, велӧдчи рабфакын, сэсся пединститутын.
Ме мукӧддырйиыс ачым шензя: «Да неужели тайӧ тэ, Лёшка-лапотошник, Краснӧй Армияса капитанӧн лоин?»
Сійӧ чӧв олыштіс, кыскыштіс трубкасӧ да шуис:
— А фронт вылӧ веськавны эз удайтчы.
Тайӧ вӧлі сылӧн медся доя местаӧн.
Война первойя лунъяссяньыс сійӧ гижаліс начальстволы рапорт бӧрся рапорт, мучитчис да яндысис, мый «татшӧм ӧш кодь морт, а пукалӧ тылын», — первой пехотнӧй училищеын, сэсся со Суворовскӧйын.
Но сійӧс эз лэдзны, и капитан вежаліс фронтовикъяслы, лыддис асьсӧ зэв шудтӧмӧн да Рӧдина водзын мынтысьны вермытӧм должникӧн.
Мыйта кӧть сійӧ эз уджав, — а уджаліс сійӧ зэв уна, — сылы кажитчис тайӧ тырмытӧмӧн, вывті этшаӧн сы серти, мый вӧчисны ӧні Рӧдиналы сӧветскӧй йӧз фронт вылын.
И сійӧ ещӧ зільджыка босьтчывліс уджӧ.
Пӧраясӧн Беседалы кажитчывліс, мый суворовецъяс думайтӧны сы йылысь омӧльтор, сы вӧсна мый сылӧн эз вӧвны орденъяс.
Збыльвылас, став суворовецъясыс радейтісны сійӧс, кыдзи сӧмын вермӧны радейтны челядь справедливӧй, честнӧй да сэтчӧ жӧ весёлӧй мортӧс.
Кыдзкӧ каптёркаын, кӧні челядь пӧлучайтісны обмундирование, ӧзйисны электрическӧй проводъяс.
Капитан Беседа кватитіс зепсьыс перочиннӧй пурт да, вылӧдз чеччыштлӧмӧн, вундіс найӧс.
Челядь кутісны радейтны сійӧс ещӧ ёнджыка — «геройствоысь»,
но ассьыныс чувствояснысӧ найӧ дзебисны, полісны петкӧдлыны «немужскӧй» слабостьнысӧ.
Сӧмын ӧтчыд сійӧ петкӧдчис.
Алексей Николаевич вайӧдіс ылісянь семьясӧ — мамсӧ, гӧтырсӧ да кык пиӧс.
Туяс ичӧтджык пиыс, Глебыс, висьмӧма.
Кытыськӧ та йылысь тӧдмалӧмаӧсь суворовецъяс.
Рытнас, отбой водзвылын, офицер дінӧ матыстчис Кирюша Голиков, отделениеса старшӧй воспитанник, чангыль ныра да петук кодь вӧсньыдик сьыліа, код вылӧ видзӧдігӧн кажитчис, мый сійӧ вот-вот горӧдас: «ку-ка-реку».
— Капитан ёрт, — яндысьӧмӧн шуис Голиков, — меным отделение поручитіс... тіянлы, пиныдлы... — И Кирюша сюйис Алексей Николаевич киӧ кулёк.
Беседа первойсӧ эз гӧгӧрво, мый тайӧ, сэсся газета пырыс тӧдмаліс торйӧдлӧм сакар торъяс, гӧрдӧдіс, дӧзмис, нормис да горӧдіс:
— Да мый ті думайтанныд, менам сакарыс абу!
— Да тайӧс жӧ ми тіян пилы...
Недель чӧжӧн чукӧртім.
Ми кӧсйим плюш ошкӧс, да эгӧ вермӧй судзӧднысӧ!...
abu
— А фронт вылын вӧвны эз удайтчыв, — жугыля повторитіс Беседа да, Бокановлӧн орденскӧй планкаяс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, пыркнитіс трубкасьыс пӧимсӧ.
Сергей Павлович кутіс висьтавлыны сы йылысь, мый пуксьӧдіс тӧрыт карцерӧ Ковалёвӧс.
— Ӧд колӧ вӧлі, Алексей Николаевич?
— А мыйысь сійӧ кучкис Пашковыслы? — юаліс Беседа,
и Боканов первойысь думыштіс, мый сійӧ ачыс оз тӧд, мыйын делӧыс.
Но пыр жӧ решитіс, мый ӧні тайӧ абу важнӧ.
— Да кӧть мед мыйысь! — убеждённӧя шуис сійӧ. — Ковалёв паніс тышсӧ — и тайӧ ставыс.
Алексей Николаевич кӧсйис шуны, мый тайӧ абу ставыс, но Боканов-фронтовикӧс радейтӧмыс вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый сійӧ сӧгласитчӧмӧн шуис:
— Тіянлы, дерт, тыдалӧджык...
А менам, тӧданныд, тожӧ эм ӧти детинка — Каменюка Артём, абу ичӧт стажа вӧр...
— Вӧр? — чуймис Боканов, ачыс кутіс чувствуйтны кокняммӧм сыысь, мый сёрниыс вуджис мӧд тема вылӧ.
— Да...
Фашистъяс ӧшӧдӧмаӧсь сылысь бать-мамсӧ.
Батьыс Каменюкалӧн — физика кузя учитель — радиоприёмник вӧчӧма, миянлысь сводкаяс принимайтӧма, переписывайтӧма найӧс ачыс, а мамыс разӧдӧма.
Вот Артём и кольӧма сирӧтаӧн дас кык арӧсӧн.
А сэсся веськалӧмаӧсь омӧлик соседъяс.
Отсалӧмаӧсь детинкалы таргайтны бать-мамыслысь кӧлуйсӧ, а сэсся велӧдӧмаӧсь гусясьны, вина юны...
Ӧтчыд сэтшӧма юктӧдӧмаӧсь, мый сійӧ кытчӧкӧ рытсяньыс забор бокӧ усьӧма.
А делӧыс арнас вӧлӧма.
Асъявылыс чеччыны оз вермы — кокъясыс оз кывзысьны, мунысь-ветлысьяс босьтӧмаӧсь сьӧрсьыс.
Бур, мый регыд миян йӧз воӧмаӧсь, водтӧдӧмаӧсь Каменюкаӧс больничаӧ.
Бурдӧма сійӧ да тӧдмалӧма кодсянькӧ, мый воссьӧмаӧсь Суворовскӧй училищеяс.
Сідз, веританныд-ӧ, обкомса секретарь дінӧ ачыс и мунӧма.
«Дяденька, — шуӧ, — ыстӧй Суворовскӧйӧ...»
Но, вот и веськаліс миянӧ.
Первойсӧ ставыс вӧлі лючки-ладнӧ, а сэсся гусясьны кутіс.
Беда!
Главнӧйыс, Сергей Павлович, синъясыс сылӧн мисьтӧмӧсь, — недӧверчивӧйӧсь, гудырӧсь, кодъяс аддзылӧмаӧсь уна сэтшӧмтор, мый оз ков вӧлі налы аддзывны.
Зэв мисьтӧм синъяс!
Ме на вылӧ спокойнӧя ог вермы видзӧдны, сідзи и окота мыськавны найӧс, медым найӧ бара лоисны яснӧйӧсь, кыдзи мукӧд челядьлӧн.
2
Челядь сулалісны класслӧн ыджыд ӧшинь дорын да кыпыда сёрнитісны.
— Капитан ёрт, — чукӧстіс Илюша Кошелев, — позьӧ тіянӧс корлыны минута кежлӧ?
Беседа матыстчис, и челядь видзчысьӧмӧн мӧдісны видзӧдны сылы синмас, зілисны тӧдмавны, кажитчис-ӧ сылы, мый сійӧ аддзис.
Стеклӧ сайын, кык рама костын, вӧлі сувтӧдлӧма сёйысь вӧчӧм мортираяс, жолудьысь да сиськысь вӧчӧм войска, викингъяслӧн пыж, кытчӧ вӧлі рисуйтӧма драконӧс, да таран, кодӧс ӧшӧдӧма мичаник чепъяс йылын передвижнӧй будка пӧтӧлӧк бердӧ.
— Лӧсьыд! — ошкыштіс офицер.
— Тайӧ миян кольӧм нэмъясса оружиеяслӧн выставка, — пояснитіс Кошелев, коді гордитчис, пӧжалуй, медъёна, кӧть сійӧ вӧчис сӧмын осаднӧй пос.
— Баллиста абу, — шуис Беседа.
— Дадико вӧчӧ!
Струнаяс судзӧдӧма.
— А щитсӧ Авилкин кырсьысь вундіс, — содтіс Мамуашвили.
— Бур эськӧ вӧлі петкӧдлыны миян армиялысь оружиесӧ, — предложитіс офицер.
— Тайӧс ми вӧчам, — окотапырысь шыасис Илюша.
— Но, шойччыштім и тырмас! — шуис воспитатель. — Кад и урокъяс дорӧ кутчысьны.
Ставныс кутісны пуксявны партаяс сайӧ, перъявны книгаяс да тетрадьяс.
Беседа матыстчис «учебнӧй уголок» дорӧ; тані, тетрадьяс видзан джадж весьтын, ӧшалісны расписание да календарь.
Сійӧ видзӧдліс, кутшӧм аски урокъяс, пуксис пызан дорӧ, кутіс листайтны класснӧй журнал да видзӧдаліс, кутшӧм заданиеяс сетӧма, ачыс гусьӧник наблюдайтіс челядь бӧрся.
Кошелев сразу босьтчис удж бердӧ.
Некод вылӧ видзӧдтӧг сійӧ лэптіс синъяссӧ пӧтӧлӧклань да вомгорулас велӧдіс стихотворение.
Секунда мында сійӧ видзӧдлывліс учебникӧ, тэрыба тупкывліс сійӧс да бара мыйкӧ шӧпкис, ачыс чуньсӧ кутіс листбокъяс костас, кыдзи закладкаӧс.
Бӧръя парта сайын пукаліс Каменюка.
Отделениеын сійӧ вӧлі арлыднас медыджыд, сылы вӧлі дас нёльӧд арӧс.
Артём вӧчис вид, мый лыддьысьӧ, збыльвылас жӧ парта пытшкас емысь да бедьторйысь мастеритіс бумага бордъя ньӧв.
Алексей Николаевич корис сійӧс, юаліс, мыйсянь сійӧ кӧсйӧ заводитны гӧтӧвитны урокъяс, и тайӧ вӧлі тырмымӧн: Артём кутіс серьёзнӧя занимайтчыны.
Самсонов, кыдзи век, занимайтчис нинӧмабунас: вешталіс парта пытшкас кизьяс, кампет бумагаяс, сунис трубичаяс.
Замечание, кодӧс сетіс сылы офицер, эз отсав.
Сэки капитан, медым Самсонов эз казяв, мӧдіс наблюдайтны сы бӧрся, ачыс ӧтарӧ видзӧдлывліс часі вылас да мыйкӧ гижаліс.
Перерыв дырйи Беседа объявитіс отделениелы:
— Внимание!
Кывзӧй, кыдзи суворовец Самсонов используйтӧ самоподготовка кад. —
И сійӧ лыддис:
— «Вӧлаліс бедьтор — 6 минута;
някляліс резинка — 4 минута;
вешталіс учебникъяс — 5 минута;
чиститіс кизьяс — 7 минута...»
Тайӧ гижӧдсӧ лыддьӧмыс отсаліс; бӧръя кык чассӧ Самсонов занимайтчис став сьӧлӧмсяньыс.
3
Медся уна тӧждысьны ковмывліс Алексей Николаевич Беседалы Каменюка вӧсна.
Артёмлӧн вӧліны аслас представлениеяс сы йылысь, мый бур и мый лёк, аслас понятиеяс мичлун да честь йылысь.
Мичаӧн, например, сійӧ лыддис муртса боквывтны фуражкасӧ, сюявны брюкисӧ сапӧг пытшкас да неуна лэдзалыштны сійӧс гӧлень вылас, тасмасӧ новлыны личыда.
Кыдзи некод мӧд, кужліс сійӧ ӧдйӧ вӧчны невиннӧй чужӧм, а опасность дырйи предупредитны куритчысьясӧс скӧрысь шӧпкӧдӧмӧн:
— Фитиль!..
Классын Каменюка частӧ да нинӧмабусьыс ӧбижайтліс Павлик Авилкинӧс, но кор ӧтчыд Павлик веськаліс бедаӧ, Артём, дыр думайттӧг, уськӧдчис сылы отсӧг вылӧ.
Авилкин локтӧ вӧлі рытъядорыс пывсянсянь училищеӧ.
Строй муніс водзӧ, а сійӧ тӧдлытӧг кежис пельӧс сайӧ, медым ньӧбны семечки, и эз тэрмась суӧдны ёртъяссӧ.
Друг кысянькӧ петісны куим детинка, сыысь ыджыдджыкӧсь, потшисны туйсӧ.
Медматӧ сувтіс, дженьыдик гач зепъясас кияссӧ сюйӧмӧн, кузь кокъяса зон.
Сійӧ мыш сайсянь тыдаліс мӧд детинкалӧн кузь чужӧмыс, веськыдвылас вӧлі ещӧ ӧти неприятель.
Кузь кокаыс матыстчис Авилкин дінӧ:
— Тэ кытчӧ, рыжӧй?
— Прӧстӧ сідзи...
— А вот ме тэныд петкӧдла гаж, кутан тӧдны — «прӧстӧ сідзи»...
Тайӧ кадас пельӧс сайсянь тыдовтчис Артём Каменюка, сійӧ тожӧ кольччӧма стройсьыс.
Артём пыр жӧ донъяліс обстановкасӧ да смела уськӧдчис отсӧг вылӧ.
— Лэдз прӧйдитны! — шуис Каменюка зонлы.
— Бергӧдчы, тӧрӧканъяслы тані туйыс абу!
abu
abu
— Вешйы, шуа!
— Вот ме тэныд петкӧдла гаж... — бара кӧсйысис кузь кока зон.
abu
Артём видзӧдліс гӧгӧр, корсис синъяснас Авилкинӧс, но сійӧ пышйӧма.
— Пӧрччы звёздочкатӧ! — вожакыс нахальнӧя нюжӧдіс кисӧ Артём фуражкалань.
Улича мӧдар бокас тыдовтчис кутшӧмкӧ мужчина.
Каменюкалӧн противникъясыс кынмисны места выланыс, — решитісны виччысьлыны, кор саялас мунысьыс.
Каменюка думыштіс, мый вот ӧні позьӧ на пышйыны, чеччыштны бокӧ, восьса дзиръяӧ, мый позьӧ чукӧстны отсӧг вылӧ, но пыр жӧ решительнӧя лӧсьӧдыштіс гимнастёркасӧ, чургӧдіс водзлань погона пельпомсӧ да эз вӧрзьы места вывсьыс.
Кор мунысьлӧн кок шыясыс лӧнисны, заводитчис тыш.
Сьӧкыд шуны, мыйӧн эськӧ сійӧ помасис, эз кӧ сюйсьы майор Веденкин, коді случайнӧ веськаліс сэтчӧ.
Но вӧлі гӧгӧрвоана ӧтитор: Артём эз лӧсьӧдчы бӧрыньтчыны либӧ сдайтчыны.
Майор эз скӧрмы, мыйысь Артём ёна чуймис, эз мӧд видны, а сӧмын шуис:
— Молодеч!
Некор эн шӧйӧвош! — Да видзӧдаліс виски дорсьыс парсыштчӧмсӧ, Каменюкалысь чукрасьӧм костюмсӧ да перйис приколка. — Вай приколита! — шуис сійӧ Артёмлы да босьтчис довъялысь погонӧ.
Училищелӧн проходнӧй дорын Артём перйис нойтор, кодӧс пыр новлӧдліс зептас, чиститіс ботинкисӧ, дыр ниртіс брюкисьыс чутсӧ да сӧмын сэки пырис училищеас.
Некымын лун мысти капитан Беседакӧд сёрнитігӧн Каменюка шуис:
— Ме гражданскӧйяссӧ презирайта!
Алексей Николаевичлы зэв эз во сьӧлӧм вылас тайӧ признайтчӧмыс, сэтысянь ӧвтіс кадетскӧй корпусъяслӧн кастовостьӧн.
— Тэ вунӧдан, Артём, мый тэнад батьыд — учитель — вӧлі «гражданскӧйӧн», мый школа кузя тэнад ёртъясыд быдмасны да лоӧны инженеръясӧн, рабочӧйясӧн, стрӧитасны тэныд танкъяс, мый «гражданскӧйяс» сетӧны миян армиялы нянь, ӧтказывайтӧны ӧні аслыныс унаторйын, медым тэ, «военнӧй», велӧдчин нужда тӧдтӧг.
Мыйӧн нӧ тэ либӧ ме бурджыкӧсь наысь?
— Да ӧд ме тайӧ на йылысь... кодъяс менӧ нӧйтны кӧсйисны, — зумыша шуис Артём.
Алексей Николаевичлы дум вылас уси Веденкинлӧн висьталӧмыс да успокоитчис:
— Но, тайӧ мӧд делӧ.
Тані тэ асьтӧ ӧбидитны эн лэдз и миянӧс эн позорит!
4
Каменюкалӧн, кыв шутӧг, вӧліны и бур качествояс, но Алексей Николаевичлы сійӧ вӧчлывліс частӧджык неприятностьяс.
Локтӧ Беседа ордӧ нёльӧд ротаысь воспитатель Волгин.
— Тіян Каменюкаыд коралӧ пончикъяс менам Гречушкинлысь! — возмутитчӧмӧн висьталӧ сійӧ.
Тыдовтчӧ, мый Артём Гречушкинлы вӧчӧм рогаткаысь донсӧ босьтӧма пончикъясӧн, — найӧс обычнӧ сетлывлісны мӧд завтрак кежлӧ, кофе дінӧ.
Уджйӧзыс Гречушкинлӧн кайӧма комын сизим пончикӧдз, сы вӧсна мый Артём ас кадӧ мынтытӧмысь босьтліс ростовщическӧй процентъяс.
Гречушкин, медым мынтӧдчыны кабальнӧй петляысь, вежлаліс ёртъясыскӧд ассьыс ӧбеденнӧй мӧдсӧ пончикъяс вылӧ, омӧльтчис, мыйӧн кыпӧдіс воспитательлысь тӧждысьӧм, и, медбӧрын, вӧлі кутӧма:
столӧвӧйысь петігъясӧн Гречушкинлӧн подозрительнӧя пошкыртчывліс кынӧм вылас гимнастёркаыс.
Капитан Волгин чукӧстіс сійӧс бокӧ, кокньыдика зургис чуньнас кынӧмас, юаліс серьёзнӧя:
— Ті татшӧма сёйинныд?
Гречушкин питшӧгысь вӧлі перйӧма куим чӧскыд, банйӧм, рӧшкыд пирожок.
Лои объяснитчыны.
Гречушкин дыр пыксис, но медбӧрын висьталіс ставсӧ.
— А кӧні нӧ рогаткаыд? — юаліс Волгин.
— Ори, — жугыля ышловзис Гречушкин.
— Уджйӧзтӧ ми мынтам, — кӧсйысис офицер, — но сӧмын огӧ пончикъясӧн...
Ме тэныд общӧй тетрадь вая, сетан сійӧс.
Сэсся мӧдӧд ротаса суворовецлӧн воши альбом маркаясӧн.
Следъясыс вайӧдісны Беседа отделениеӧ.
Сійӧ пырис классас зэв скӧр.
Некор на ещӧ сійӧс татшӧмӧн эз аддзывны.
— Миян отделение вылӧ водӧ позорнӧй пятно, — ньӧжйӧник шуис капитан. — Вит минута мысти альбомыс должен куйлыны пызан вылын, мӧдногӧн ме ӧткажитча тіянысь! — бергӧдчис и петіс.
Кор Беседа бӧр пырис, гӧрд альбом куйліс пызан вылын, а Каменюка эз лысьт лэптыны синъяссӧ да вӧчис вид, мый вуштӧ чуньнас парта вывсьыс кутшӧмкӧ чут.
Илюша сувтіс, мыкталігтыр шуис:
— Капитан ёрт, альбом случайнӧ лоӧма миян отделениеын.
Сӧмын ми ставным корам — энӧ юасьӧй, коді сійӧс миянӧ вайис.
— Ме ог и лӧсьӧдчы юасьны, — коса вочавидзис капитан, — кутам лыддьыны тайӧ историясӧ сьӧкыд ӧшибкаӧн.
Старшӧй суворовец Голиков, ті ӧні жӧ нуанныд альбомсӧ мӧдӧд ротаӧ, сетанныд сылы, кодлӧн сійӧ, да извинитчанныд став отделение нимсянь и ме нимсянь.
Классын вӧлі сьӧкыд чӧв-лӧнь.
— <rus>Слушаюсь</rus>! — муртса кывмӧн ӧтветитіс Голиков да воськовтіс пызанлань.
Но регыд Каменюкалӧн лоины последовательяс:
кодсюрӧ заводитісны куритны, грубитны учительяслы, самӧвӧльничайтны, — отделениеыс явнӧя портитчис.
Весиг вывті рам Мамуашвили кутіс воштыны ассьыс репутациясӧ: химическӧй карандашӧн сійӧ гижӧма аслыс ки вылас видчан кыв.
Авилкин да Прошкин, Артём юрнуӧдӧм улын, пырӧмаӧсь ротаса старшина комнатаӧ, кодӧс эз радейтлыны стрӧглун вӧснаыс, резьӧдӧмаӧсь пӧдушкасӧ, шыблалӧмаӧсь сы пытшкысь став комната пасьтаыс гӧнсӧ, а Каменюка гӧрддзавлӧма старшина прӧстыняӧ морскӧй гӧрӧдъяс — «сукаръяс».
Каменюка лои опаснӧйӧн ставнас роталы.
Решитісны видлыны чорыд, но ён средство, коді сэсся некор эз применяйтчыв.
Ротасӧ вӧлі сувтӧдӧма залын.
Ротаса командир майор Тутукин корис Каменюкаӧс стройысь четырёхугольник шӧрӧ; четырёхугольниксӧ вӧлі артмӧдӧны сьӧд гимнастёркаяса да алӧй погонъяса суворовецъяслӧн радъяс.
Артём шпыннялігтыр мӧдӧдчис майорлань, быд воськовтігӧн чургӧдліс водзлань то ӧти, то мӧд пельпомсӧ.
— Смирно! — строй дінӧ шыасиг командуйтіс офицер да гораа, быд кыв торйӧдлӧмӧн, лыддис генераллысь приказ:
— «Воинскӧй дисциплина торкӧмысь... честь вунӧдӧмысь... витӧд ротаса суворовец Каменюка Артёмлысь босьтны кык недель кежлӧ погонъяссӧ...
Кык недель Каменюкалы ветлӧдлыны строй бӧрвылын, левофлангӧвӧйсянь куим воськов сайын.
Приказсӧ лыддьыны быд ротаын».
Залын вӧлі сьӧкыд чӧв-лӧнь.
Кынмисны места вылас радъяс.
Суровӧйӧсь вӧліны офицеръяслӧн чужӧмъяс.
Кельдӧдіс, но ещӧ збояліс на Каменюка.
Майор сетіс старшиналы ножич.
Старшина воськовтіс Артёмлань, мӧдыс бӧрыньтчыштіс.
Старшина матыстчис дзик бердӧдзыс, нюжӧдіс кисӧ Артём пельпомлань да тэрыба, сідзи, мый быдӧн кылісны ножичлысь шысӧ, вундіс погонъяссӧ.
Каменюка улӧдз копыртіс юрсӧ.
— <rus>Вольно, разойдись</rus>! — разрешитіс майор, но тайӧ команда бӧрас эз лыб сэтшӧм шум да гам, кыдзи войдӧр.
Разӧдчалісны жугыльӧсь, чукӧртчалісны чукӧръясӧ, сёрнитісны надзӧник.
Офицеръяс мунісны.
Каменюкаӧс кытшалісны сылӧн другъясыс.
Сійӧ заводитліс збоявны, — аслысногӧн улысса парсӧ чургӧдӧмӧн сьӧласис пинь пырыс.
Другъясыс кутісны бурӧдны сійӧс, погонъястӧм гимнастёрка вывсьыс синнысӧ вештӧмӧн.
Артём эз вермы кутчысьнысӧ.
Чужӧмыс кутіс тіравны, сійӧ йӧткаліс ставнысӧ да уськӧдчис котӧртны.
Шинельнӧйын пельӧсӧ куткыртчӧмӧн сійӧ дыр челядь моз сыркъяліс.
Мӧд луннас сійӧс корис ас дінас политотделса начальник Зорин.
Каменюка сетіс сылы кыв вежны поведениесӧ.
IX ГЛАВА
Отделениеса старшӧй суворовец Кирюша Голиковлы полковник батьыс мӧдӧдіс необыкновеннӧй часі.
Сійӧ петкӧдліс не сӧмын час, но и во, тӧлысь, лун, сійӧ дзирдаліс пемыдінын, эз пов ваысь, циферблатсӧ сылысь вӧлі вевттьӧма жугавтӧм стеклӧӧн.
Пӧдарки дінас полковник пуктӧма воспитательлы письмӧ, кӧні корӧма разрешитны пиыслы новлыны часісӧ:
«Миян важысянь нин сёрнитчылӧма: сійӧ кӧ лоас велӧдчӧмын и дисциплина кузя отличникӧн — пӧдарки пыдди пӧлучитас часі».
И Беседа, общӧй правилӧ вылӧ видзӧдтӧг, разрешитіс Кирюшалы новлыны часісӧ.
Сӧмын босьтіс сысянь кӧсйысьӧм: урокъяс дырйи не ӧтвечайтны весиг знакъясӧн ёртъяс юасьӧм вылӧ: «Кымын минута коли сигналӧдз?»
Капитан кӧ эськӧ тӧдіс, кутшӧм неприятность ваяс сылы тайӧ разрешениеыс, сійӧ, дерт, эз сет эськӧ.
Часіыс вӧлі Кирюшалӧн гордостьӧн.
Сійӧс видзӧдлыны волісны весиг первой ротаысь, вӧзйисны вежсьыны конькиӧн, открыткаяса альбомӧн, самопишущӧй ручкаӧн да «Гулливерлӧн путешествиеяс» книгаӧн.
Но батьлысь пӧдарки ӧмӧй вежлывлӧны, да ещӧ татшӧмӧс!
Кӧсйысьӧмсӧ, урокъяс вылын не видзӧдны часі вылӧ, Голиков пӧшти некор эз торклы, но сэтшӧм лӧсьыд вӧлі, учительлысь висьталӧмсӧ кывзігмоз, видлыны кинад часісӧ парта улад, убедитчыны, мый сійӧ киад, либӧ, гырддза йылад мыджсьӧмӧн, кывзыны сылысь чёткӧя точкӧмсӧ.
Голиков окотапырысь юксьывліс ёртъясыскӧд быдторйӧн, мый сылӧн вӧвлі, но кор корлісны кӧть неуна новлыштны часісӧ, дипломатичнӧя да век ӧтвечайтліс:
— Капитан оз разрешайт.
Весиг узьны водігӧн Кирюша эз век пӧрччывлы кисьыс часісӧ; унмовсьлывліс, унмовсигас кывзіс чудеснӧй тик-таксӧ»...
Сійӧ войнас, кор лои бедаыс, капитан Беседа дежуритіс рота кузя.
Абу кокни, ок, абу кокни тайӧ делӧыс —
садьмӧдны асывнас сё мортӧс, кор ӧти, пӧдушканас юрсӧ вевттьӧмӧн, зільӧ сюйсьыны сы пытшкӧ ещӧ пыдӧджык, а мӧд кыскӧ юр вылас эшкынсӧ.
Мыссьӧдны сё мортӧс, — мукӧдыс сӧмын мода вылас кӧтӧдыштас юрсӧ ванас, медым югъяліс юрсиыс, и котӧртӧ — мысси!
Вердны найӧс ставнысӧ, водтӧдны ас кадӧ узьны.
Отбой, а Максим Гурыба вӧчӧма мӧчалкаысь ус, пукалӧ крӧвать вылас, кокъяссӧ кресталӧмӧн, йӧй моз копрасьӧ,
Авилкин пырӧма соседыслы эшкын улас, и сійӧс некыдз он корсь, и он гӧгӧрво, мыйла ӧти койка тыртӧм?
Тайӧ ӧд абу ӧти, абу кык, а сё!
Быд бӧрся следит, быдӧн йылысь тӧждысь...
Войнас ӧти узьӧ мыш вылас, — колӧ матыстчыны, бергӧдны осторожнӧя бок вылас, мӧдлы колӧ казьтыштны — чеччыны кад, медым лёктор эз ло!
Первойя вонас, кор найӧ воисны дзик ичӧтикӧсь да беспомощнӧйӧсь, вӧлі торйӧн сьӧкыд.
Самсонов дыр эз вермы велавны разявны ботинкисьыс кӧвъяссӧ.
Мӧдӧдчисны кыдзкӧ ӧтчыд стройӧн пывсянӧ, ичӧтик Самсонов регыд мудзис, улича шӧрас мӧдіс бӧрдны.
Ковмис босьтны сійӧс моздорӧ, нуны пывсянӧдз.
Воисны сэтысь — уськӧдчисны ставныс кӧдзыд ва тыра бачок дорӧ.
Он казяв — джынйыс висьмасны.
abu
Беседа водліс дежуркаын койка вылӧ, но видзӧдліс часі вылас да чеччис: нёль час вылӧ нин мунӧ — эз сулав асьтӧ мучитны асъя унмӧн.
Сійӧ пуксис майор Тутукин пызан сайӧ, кыскис бокса ящиксӧ, перйис роталысь «семейнӧй» фотоальбомсӧ.
Со Павлик, матросскӧй костюма, пукалӧ мамыс пидзӧсъяс вылын.
Со кык арӧса Самсонов, сэтшӧм жӧ еджыд юрсиа, кыдзи и ӧні.
Петлицаяс вылын шпалъяса военнӧй — Гурыбалӧн пӧгибнитӧм батьыс.
Суворовецъяс формаӧн торъя группаӧн снимайтчӧмаӧсь Илюша, Дадико, Кирилл да ротаса старшина.
Челядь пукалӧны кияссӧ пидзӧсъяс вылас тшапа пуктӧмӧн.
Тадзи снимайтчывлісны войдӧр салдатъяс, кодъяс волывлісны отпускӧ гортас, — морӧссӧ чургӧдӧмӧн да ас водзас сюся видзӧдігтыр.
Сэсся — мамъяс да чойяс, «досуворовскӧй» другъяс детскӧй садйысь, пилоткаяса, красноармейскӧй шинельяса, орденъяса да ранитчӧм йылысь нашивкаяса батьяс.
Мӧдӧдіс неважӧн фронт вывсянь пиыслы ассьыс фотографиясӧ полковник Голиков; сыкӧд орччӧн альбомын сылӧн жӧ важся карточкаыс, сӧмын лейтенантскӧй кубикъясӧн.
Уналысь портретъяссӧ колӧ эськӧ кытшавны траурнӧй рамкаӧн...
Беседа дзебис альбомсӧ.
Дыр пестіс трубкасӧ.
Синбӧжнас видзӧдліс ӧшинь вылӧ.
Морозыс рисуйтӧма стеклӧ вылас мича узоръяс.
Дум вылас уси, кыдзи кольӧм во воліс Голиковлӧн батьыс, сочувственнӧя довкйӧдліс юрнас, кор аддзис, кыдзи Алексей Николаевич няньчитчӧ челядькӧд.
— Кутшӧм грекъясысь тіянӧс накажитісны, капитан?
Да ӧд муса тайӧ делӧыс, кӧть и сьӧкыд сійӧ!
И кор унмовсигас, сійӧ жӧ Сенька Самсоновӧс шебрӧдігӧн, друг казялан, мый сійӧ здук кежлӧ топӧдчыліс банбокнас ки бердад, — оз ковны сэсся уджсьыд некутшӧм наградаяс, некодлӧн ошкӧмъяс да благодарностьяс...
Первойсӧ малышъяс гажтӧмчисны материнскӧй вниманиеысь, эз тырмы налы мелілун.
Сё пи вылӧ ӧмӧй верман сетны сы мында мелілун, мыйта ӧти-кыклы гортад?
Пырис капитан ӧтчыд асывнас спальняӧ. Старшина сеталіс челядьлы сӧстӧм бельё.
Друг Максим Гурыба уськӧдчис койка вылас, топӧдіс чужӧмсӧ пӧдушка бердас, киас сылӧн лым кодь еджыд дӧрӧм, — бӧрдӧ.
— Мый тэкӧд? — чуймӧмӧн юаліс капитан.
Гурыба мӧдіс бӧрдны ещӧ ёнджыка.
abu
— <ns>Ки-и-зь</ns>, — бӧрдігтырйиыс муртса шуис Максим.
— Кутшӧм кизь?
— Ӧти кизь абу!
— А мыйла нӧ тэ сэтшӧма бӧрдан?
— Мама кӧ эськӧ... дӧрӧмсӧ сетіс... став кизьясыс эськӧ вӧліны...
Вурисны кизьсӧ, успокоитісны.
А главнӧй, объяснитісны: тэ ӧні военнӧй морт, должен кужны ачыд аслыд кизь вурны.
Беседа нюммуніс.
Вот, мун да и разберитчы...
А ӧд колӧ не сӧмын разберитчыны, колӧ направляйтны налысь развитиесӧ, — лунысь лун, часысь час...
Кутшӧм туйясӧд должен мунны налӧн воинскӧй воспитаниеыс?
Кыдзи висьтавны налы та йылысь общӧй фразаястӧг?
Ӧд качествоясысь кындзи, кодъяс эмӧсь вообщӧ пионерскӧй арлыда миян детинкаяслӧн, ми долженӧсь привитны особӧй качествояс, кодъяс лӧсялӧны сӧмын том армеецъяслы, военнӧй йӧзлы: мундирлӧн честь йылысь, знамялӧн святость йылысь, стройлӧн понятие йылысь; кужны кыв шутӧг да точнӧя выполняйтны медся сьӧкыд приказсӧ.
Кыдзи тайӧ ставыс шедӧдсьӧ?
Офицерлӧн личнӧй пример, «характерӧн воспитывайтны характер»?
Тайӧ важнӧ, но абу на ставыс.
Нравоучениеяс, беседаяс?
Тожӧ колӧны, но и найӧ, навернӧ, оз составляйтны воинскӧй воспитание методикалысь главнӧй основасӧ.
А сійӧ эм!
И сійӧн, тӧдӧмысь, пӧльзуйтчывліс Суворов, и сійӧн, выльмӧдӧмаӧн да действеннӧйӧн, тӧдӧмысь, пӧльзуйтчӧны ӧні меысь тӧлкаджык йӧз...»
Беседа куритчигмоз чеччис пызан сайысь, ветлӧдлыштіс комнатаӧд пельӧсысь пельӧсӧ, сэсся бара пуксис креслӧӧ, щӧканас мыджсис кипыдӧс вылас да бара заводитіс кодкӧдкӧ тыдавтӧмкӧд сёрни, но, кыдзи сылы кажитчис, сылы противоречитыськӧд:
«Кыдзи воспитывайтны, например, храбрость?
Самсонов полӧ пемыдысь...
Мый эськӧ ті меным сӧветуйтінныд вӧчны?
Тӧда, тӧда, «быд торъя случайын»...
Сідзкӧ вот, ме колӧкӧ частӧджык сувтӧдла сійӧс условиеясӧ, кор сійӧ вермис эськӧ венны тайӧ полӧмсӧ: то ыстыла рытнас ывлаӧ «тӧдмавны, кутшӧм поводдяыс», то пемыд комнатаӧ — быттьӧкӧ вунӧдӧмторла.
Тшӧкта лыддьыны сылы челядь-геройяс йылысь книгаяс либӧ сералігтыр висьтавла пушкинскӧй «Вурдалак» йылысь.
Максим полӧ вӧлі джуджыдінысь.
Кыдзи венны тайӧ полӧмсӧ?
Петкӧдла сылы картина — Суворовлӧн салдатъяс котӧртӧны «Чортов мост» кузя.
Ворсігъясӧн чеччышта гуранӧ да чуксала: «Максим, отсӧг вылӧ! Чеччышт ме дінӧ!»
Либӧ ывла вылын кора: «Судзӧд пу йывсьыс со э-эсійӧ увсӧ.
Эн, эн сійӧс, а со эсійӧс, коді вылынджык...»
Татшӧм храбрость воспитайтӧмлӧн техникаыс?
Али тайӧ кустарщина?
Али абу честность, долг, стойкость, упорство воспитайтӧмлӧн методикаыс, и быдӧн должен ыстысьны «интуиция», педагогическӧй «божьей искра» вылӧ да мукӧдтор вылӧ, кодъяс тупкӧны воспитаниелысь приёмъяс тӧдтӧмлунсӧ?
Либӧ со ті шуанныд: тӧждысьӧмӧн быдтыны военнӧй традицияяс.
Но ӧд челядь асьныс долженӧсь участвуйтны тайӧ традицияяссӧ создайтӧмын, увлекайтчыны наӧн, видзны, кыдзи пуӧс, кодӧс садитісны асланыс киӧн.
И сэки дисциплина лоӧ коллективлӧн, олӧмлӧн медбур украшениеӧн.
abu
Ме сідзжӧ ог радейт педагогическӧй силлогизмъяс, кодъяс быттьӧкӧ утверждайтӧны, мый воздействиелӧн кутшӧмкӧ кӧ мера отсаліс А учениклы, то, Б ученик кӧ вӧчис стӧч татшӧм жӧ проступок, тайӧ мерасӧ колӧ применитны и сы дінӧ...
Трафарет оз терпитсьы педагогикаын!
Но, педагогическӧй мысль кузя генерал ёртъяс, эмӧсь ӧд воспитаниелӧн тысячапӧв повторяйтчысь ӧти и сійӧ жӧ приёмъяс, кодъяс вайӧны пӧльза!
Сідзкӧ вайӧй миянлы тайӧ обобщитӧм опытсӧ, ми мӧдам сійӧн пӧльзуйтчыны, кыдзи инженер пӧльзуйтчӧ справочникӧн, — коррективъяс да содтӧдъяс пыртӧмӧн...
Медым тіянӧн лӧсьӧдӧм воспитаниелӧн методикаыс лоӧ ещӧ несовершеннӧйӧн на, кыдзи неполнӧй индукция, но сысянь воськовджын нин наукаӧдз да сылӧн законъясӧдз...»
Беседа чеччис.
Дежурстволӧн медся сьӧкыд джынйыс век жӧ прӧйдитіс.
Сійӧ нюжмасьыштіс.
Колӧ прӧверитны, кисьталіс-ӧ старшина мыссян дозъясӧ васӧ, ӧшӧдаліс-ӧ сӧстӧм кичышкӧдъяс.
Регыд обычнӧй асъя шум тыртіс училищесӧ.
Кор суворовецъяс мыссялісны да строитчисны залӧ осмотр вылӧ, Беседа, детинкаяслӧн зумыш чужӧмъяс серти, волнуйтчана шӧпкӧм серти ӧшибитчытӧг гӧгӧрвоис: лоӧма мыйкӧ зэв омӧльтор.
Сы дінӧ матыстчис бӧрдӧм синъяса Кирюша Голиков.
Сылӧн сьыліыс кажитчис воспитательлы ещӧ вӧсньыдджыкӧн воддза дорысь.
Сӧнъясыс сы вылын зэлалӧмаӧсь.
— Войнас менсьым часіӧс гусялӧмаӧсь, киысь пӧрччӧмаӧсь! — Чужӧмыс Кирюшалӧн чукыртчис, синваыс визувтіс тіралысь вомдоръяс дінас.
Алексей Николаевич шӧйӧвоши.
Первойя мӧвпӧн вӧлі: «Каменюка!», но сійӧ вӧтліс тайӧ мӧвпсӧ да успокоитчыштӧм бӧрын шуис Кирюшалы:
— Эн шогсьы сэтшӧма, часітӧ ми аддзам!
abu
Артём Каменюка сулаліс ёртъяссьыс бокын да видзӧдіс став вылас синкым увтіыс, юрсӧ неуна копыртӧмӧн, быттьӧ лӧсьӧдчис люкавны.
Сылы кажитчис, мый быдӧн думайтӧны, мый сійӧ гусяліс; сійӧ виччысис, мый офицер корас сійӧс ас дінас, и синъясыс сылӧн видзӧдісны скӧра.
Кор Артём кыліс капитанлысь Голиковлы вочавидзӧмсӧ, кокниа ышловзис да веськодьпырысь бергӧдчис.
Воспитатель пырис учительскӧйӧ.
Сыын, мый тані действуйтіс Каменюкалӧн киыс, сійӧ эз сомневайтчы.
Сыысь кындзи отделениеын некод эз вермы тайӧс вӧчны.
Но кутшӧм право имеитӧ сійӧ, воспитатель, сӧмын ӧти подозрение кузя корны детинкаӧс допрос вылӧ?
А эз кӧ всё-таки гусяв Каменюка?
Подозрениеыс, корӧмыс скӧрмӧдасны сійӧс.
abu
abu
Но и делӧсӧ оз позь кольны тӧдмавтӧг.
Тайӧ первой гусясьӧм отделениеын.
Босьтны ёрт киысь батьыслысь пӧдаркисӧ вермис сӧмын ёна портитчӧм детинка, кодсянь позьӧ виччысьны ещӧ на омӧльджыктор.
Юасьны челядьлысь?
Коравны ӧтиӧн-ӧтиӧн?
Но тайӧ лоӧ — отделение разлагайтӧм.
Коли сӧмын тӧдмавны Голиковлысь подробнӧйджыка, кыдзи ставыс лои...
— Пуксьы, Кирюша, — капитан Беседа индіс Голиковлы диван вылӧ. — Висьтав подробнӧя, кыдзи воши тэнад часіыд.
Голиков кыскыштіс нырнас, — сійӧ некыдз на эз вермы велавны сы дорӧ, мый батьыслӧн пӧдаркиыс воши.
— Ме унмовси, — заводитіс казьтывлыны Кирюша, — часіыс киын вӧлі... вунӧді пӧрччынысӧ, — пӧръяліс сійӧ, эз кӧсйы признайтчыны, мый эз век пӧрччывлы сійӧс, — а асывнас чеччи — абу...
— Тэ код вылӧ кӧ думайтан? — чӧв олыштӧм бӧрын юаліс офицер.
— О-о-ог... — Голиков вештіс синъяссӧ мӧдарӧ. — Ог тӧд.
Водзӧ сёрнитны вӧлі немтор йылысь, и Беседа лэдзис Кирюшаӧс, шуис сылы, мый часіыс сюрас.
Тайӧ жӧ луннас, кортӧг, воспитатель дорӧ воис Павлик Авилкин.
Сылӧн вижоват синъясыс эз видзӧдны офицерлы веськыда синмас.
Сійӧ полігтыр синбӧжнас видзӧдлывліс ӧдзӧс вылӧ, кодӧс топыда пӧдлаліс ас бӧрсяыс комнатаӧ тювкнитӧм бӧрын.
— Капитан ёрт, — шӧпнитіс сійӧ, — ме сійӧ войнас садьми...
Видзӧда, а Каменюка аслас эшкын улӧ пырис...
Беседа скӧрысь дугӧдіс Авилкинӧс:
— Мыйла нӧ ті та йылысь энӧ висьталӧй отделениеын?..
Абу ёрт ногӧн тайӧ, Павел!
— Ме кӧсйи, кыдзи бурджык, — нурбыльтіс сійӧ, — сӧмын, капитан ёрт, ті энӧ висьталӧй некодлы, мый ме волі...
А то Каменюка меным олӧм оз сет...
— Некор энӧ доноситӧй ёртъясыд вылӧ, — кӧритӧмӧн шуис офицер. — Колӧ лоны смелӧйӧн да став дырйиыс виновниклы синмас шуны правдасӧ.
Сӧмын тадзи поступайтӧны мужественнӧй йӧзыд.
Мунӧй! — коса прикажитіс сійӧ.
Авилкин мыжапырысь лапйӧдлыштіс синъяссӧ, бергӧдчис кругом, веськыд кок вылас укшаля катовтчигмоз, и сылӧн рыжӧй юрыс саяліс ӧдзӧс сайӧ.
Воспитатель дыр ветлӧдліс комнатаӧд.
Сы йылысь, мый преступлениесӧ вӧчис Артём, сійӧ гӧгӧрвоис ӧні ещӧ ёнджыка.
Но лои кыкпӧв сьӧкыдджык да неприятнӧджык Авилкин волӧмысь.
Дивӧ, мыйта мудерлун вермас дзебсясьны вот татшӧм рыжӧй детинкаын!
То естествознание урок вылын притворяйтчӧ, быттьӧ сылӧн сьыліыс бергӧдчӧма («нервъясыс развинтитчӧмаӧсь»), то шыасьӧ ротаса командир дінӧ да корӧ сетны сылы быд асылын кык курӧг кольк («кӧсъя, медым менам вӧлі команднӧй гӧлӧс»), то гартлӧ ассьыс юрсӧ бинтӧн — решитӧма быдтыны юрси.
«Колӧ, — думыштіс капитан Павел йылысь, — ёнджыка сы бӧрся следитны.
Петкӧдны сы пытшкысь став лёксӧ.
И тайӧ абу кокньыдджык Каменюкаӧс перевоспитайтӧм дорысь.
Перевоспитайтны! — шога нюммуніс сійӧ. — Но оз ӧмӧй ло опасностьын отделениеыс ставнас, коля кӧ сэтчӧ Каменюкаӧс?
Гуманностьыс ӧмӧй сыын лоӧ, медым ӧтиӧс жалитӧм вӧсна вайны жертваӧ кызь куимлысь интересъяссӧ?
Но, ладнӧ, медся передӧвӧй, медся гуманнӧй, сӧветскӧй педагогика чуксалӧ настойчивӧя, радейтӧмӧн да самоотверженнӧя бырӧдны йӧз сознаниеысь капитализмлысь колясъяссӧ.
Уджӧн коллективын исправляйтны, кажитчис эськӧ, неисправимӧйясӧс.
Но ставсӧ кӧ нин видлӧма, а результатъясыс неудовлетворительнӧйӧсь, мый вӧчны сэки?
Оз-ӧ требуйтны тайӧ жӧ передӧвӧй педагогикаыслӧн принципъясыс спаситны коллективӧс ӧти личностьлӧн разлагающӧй влияниеысь?..
Да, но ставсӧ-ӧ вӧчӧма? — паныд сувтіс пытшкӧсса гӧлӧс. — И абу-ӧ тэ мыжа, мый эн куж перевоспитайтны дас куим арӧса детинкаӧс?..
Абу, ставсӧ вӧчӧма! — чорыда решитіс сійӧ. — Каменюка воис моральнӧ запущеннӧйӧн.
Ми зілим сылы отсавны, видлім ставсӧ, мый вермим, и абу миян мыж, а беда, мый эгӧ вермӧй шедӧдны успехсӧ.
Этша ӧмӧй сёрнитлі ме сыкӧд, видлі да наказывайтлі, убеждайтлі да требуйтлі?
Тырмас!
Быдторлы эм пом, и тшыкӧдны отделение ме ог лэдз!»
Беседа решительнӧя матыстчис пызан дорӧ да заводитіс гижны:
«Суворовскӧй военнӧй училищеса начальниклы гвардияса генерал-майор Полуэктовлы.
5-ӧд ротаса 4-ӧд отделениеысь воспитатель капитан Беседалӧн.
РАПОРТ
Отделениеӧс дзоньнас да весиг ротаӧс воспитайтӧмлӧн интересъяс требуйтӧны исключитны училищеысь суворовец Каменюка Артёмӧс.
Миян условиеясын позяна воздействие мераяс сы вылӧ видлалӧма нин.
Став омӧльыс, мый сетӧ улича беспризорнӧйяслы, сэтшӧма пырӧма сылӧн натураас, мый ме ог вермы противодействуйтны Каменюкалы, а сылӧн лёк авторитетыс быдмӧ да паськалӧ.
Каменюкаӧс колӧ перевоспитайтны уджӧн,
отсавны сылы устроитчыны ремесленнӧй училищеӧ.
Мед лоас бур слесарӧн либӧ электромонтёрӧн...»
Капитан ещӧ дыр на гижис, лыддьӧдліс Артёмлысь проступокъяссӧ, доказывайтіс, мый сійӧс колӧ обязательнӧ исключитны.
Гижӧмсӧ помаліс, пуктіс перӧсӧ да думыштчис.
Сьӧлӧм вылас вӧлі неспокойнӧ.
abu
То ли сы вӧсна, мый гижис аслас вынтӧмлун йылысь, то ли сы вӧсна, мый решитіс сплавитны Артёмӧс ремесленнӧй училищеӧ да тайӧн быттьӧкӧ тӧдчӧдіс — сэні, пӧ, и татшӧмыс бур, а вот миянлы оз туй.
Но кольлі оправдайтчан лазейка: «Ремесленнӧйын уджӧн перевоспитайтасны».
И капитан мӧдӧдчис ротаса командир дорӧ — сетны сы пыр генераллы рапортсӧ.
X ГЛАВА
1
Аслас отделениекӧд тӧдмасигӧн первойя лунсяньыс жӧ Бокановлы синмас шыбитчис кузь тушаа, лӧнь детинка — Андрей Сурков, коді обычнӧ эз ворслывлы шума ворсӧмъясӧн, но, став сертиыс чувствуйтчис, мый ёртъясыс сійӧс радейтӧны.
Регыд мысти Сергей Павлович тӧдмаліс, мый Андрей ёна увлекайтчӧ рисуйтчӧмӧн.
Прӧст часъясӧ сійӧ вӧзйысьлывліс Бокановлысь, босьтлывліс альбом да мунліс карса площадь вылӧ.
Вӧсньыдик кузь тушаа, — Сурков вӧлі медся ыджыд училищеын, — сосредоточеннӧй, сійӧ паськыда восьлаліс уличаяс кузя гырддзаяссӧ туша бердас топӧдӧмӧн.
Вӧлі кӧ кӧдзыд, Сурков дугдывтӧг гӧграліс Дмитрий Донской памятник гӧгӧр, коді чуймӧдліс сійӧс аслас монументальностьӧн. Сійӧ сюся видзӧдаліс памятниксӧ, то вешйывліс, то матыстчывліс сы дорӧ.
Шоныд лунъясӧ, ӧградадорса сквер дінӧ пуксьӧмӧн, Сурков рисуйтіс ветлысь-мунысьяслӧн любопытнӧй видзӧдласъяс вылӧ видзӧдтӧг.
Сылы окота вӧлі изобразитны памятниксӧ улісяньыс, сідзи, медым ыджыд соборыс кажитчис игрушечнӧйӧн, а пьедестал вылас багатырыслӧн шлемыс инмис кымӧрӧдз.
Тайӧ вӧлі сьӧкыд, композицияыс эз артмыв.
Сурков корсьліс выль точка, и бара ветлӧдліс памятник гӧгӧр, читкыраліс синсӧ, пӧлньӧдліс юрсӧ то ӧти, то мӧд пельпомланьыс.
Блокнотас Андрей гижаліс ассьыс наблюдениеяссӧ:
«Зэв сьӧкыд аддзыны тонъяслысь вежсьӧмсӧ шонді пуксигӧн.
Пыр вежласьӧ освещениеыс.
Видлі вӧчны гӧрдоват фон вылӧ сиреневӧй штрихъяс — артмӧ грубӧя да оз естественнӧя; колӧ корсьны кутшӧмкӧ аслыссяма оттенокъяс да тонкӧй переходъяс.
Рисуйтлі Семён Герасимовичӧс — эз артмы юрси рисуйтӧмыс.
Колӧ рисуйтны оз вертикальнӧй визьясӧн, а волнистӧйӧн, сэки артмӧ кудриа юрсилӧн впечатление...
Медся ёна Сурков интересуйтчис военнӧй историяысь сюжетъясӧн.
abu
Боканов, коді внимательнӧя наблюдайтіс Андрейлӧн способностьяс быдмӧм бӧрся, не ӧтчыд нин думайтліс, мый, вермас лоны, сыысь артмас бур художник, — ӧд велӧдчылісны жӧ кадетскӧй корпусын Федотов да Верещагин.
abu
abu
abu
Бокановлы любӧ вӧлі, мый Сурков увлекайтчис литератураӧн, гожӧмнас лагерьясын босьтіс вартчӧм кузя мӧдӧд приз, а кор вӧлі объявитӧма конкурс медбур сочинение вылӧ «Кодлы и мыйысь Москва сувтӧдіс памятникъяс?», Андрей не сӧмын бура оформитіс ортсысяньыс ассьыс уджсӧ, но и гижис сійӧс тӧлкӧвӧя да сьӧлӧмсяньыс.
Регыд мысти, кор Боканов воис училищеӧ, Андрей вайис сылы ассьыс рисуноксӧ.
— Тайӧ Старочеркасск дас кӧкъямысӧд нэм заводитчигӧн, — шуис сійӧ. — Ме лыдди ӧти книгаысь сылысь описаниесӧ и вот татшӧмӧн представляйта аслым. —
Волнуйтчигтыр Сурков паськӧдіс рисунока бумага листсӧ.
Капитан аддзис уна йӧза казачӧй кар, ылынкодь вичколысь йывсӧ, коді дзик вӧлі луковица кодь, пристань дорысь корабльяс, кодъюра джынвыйӧ пасьтӧм казакъясӧс, кодъяс кутчысьӧмӧн мунісны улича шӧрӧдыс, пӧрысь казакӧс, кодлӧн вомас вӧлі трубка, тӧвар тюкъяс дорысь турецкӧй купечӧс, нылӧс, коді бӧрйис рундук дорын сикӧтш, ньӧръя детинкаӧс, коді ворсӧ забор дорын.
И ставыс тайӧ — яркӧй краскаяс, аслыссяма чужӧмъяс, движение да, кажитчис, унапӧлӧс сёрниа йӧз чукӧрлӧн кистьӧн передайтӧм шумыс — вӧлі сэтшӧм живӧй, мый Боканов эз вермы кутчысьны, медым не ошкыштны.
— Карас эм зэв бур художник — Крылатов Михаил Александрович, — шуис сійӧ Андрейлы. — Бӧрйы некымын рисунок, воскресеньеӧ мунам сы ордӧ гӧститны.
— А сійӧ ассьыс картинаяссӧ петкӧдлас? — радпырысь шуис Сурков да тэрыба гартыштіс бумага листсӧ.
— Ме чайта, петкӧдлас, а оз кӧ, корам...
— Гвардияса капитан ёрт, гашкӧ, оз сулав менсьым рисунокъяссӧ босьтны?
Абу лӧсьыд кыдзкӧ... быттьӧ ошйыся...
Первойысь воам.
— Абу, мыйла нӧ, босьтам.
Тэныд пӧлезнӧ лоӧ кывзыштны художниклысь замечаниеяссӧ.
Крылатов оліс кар помас, неыджыд пу керкаын, код гӧгӧр быдмис сад.
Сійӧ радпырысь встретитіс Бокановӧс да Сурковӧс да сразу нуӧдіс гӧстьясӧс аслас мастерскӧйӧ, сы вӧсна мый сійӧс предупредитліс нин Сергей Павлович.
— Тайӧ медся свежӧй, — шуис сійӧ, кор аддзис, мый Сурков оз вештыв синъяссӧ пейзажъяс вылысь, кодъясӧс вӧлі ӧшлӧма стенъясас. — Ме ранитчӧм бӧрын лечитчи Горячие Ключиын — сэні и гижи.
Ті вӧлінныд сэні? — юаліс сійӧ Андрейлысь.
И тайӧ шыасьӧмыс, кыдзи равнӧй дінӧ, чуймӧдіс Сурковӧс.
Сійӧ гӧрдӧдіс, кор гӧгӧрвоис, мый художник сюся видзӧдӧ сы вылӧ.
— Эг...
— Ті ещӧ унатор на аддзыланныд, — увереннӧя шуис Михаил Андреевич да малыштіс кинас ассьыс сьӧд кудриа юрсисӧ.
— Эрмитажын часъясӧн кутанныд сулавны картинаяс водзын, Третьяковкаын быдса лунъясӧн кутанныд овны. Ставсӧ видзӧдӧй, пыртӧй ас пытшканыд.
Ми, художникъяс, долженӧсь тайӧс вӧчны!
«Ми — тайӧ сійӧ и ме йылысь шуис, — думыштіс Андрей. — Неужели и ме?..»
Сурков чувствуйтіс, мый чужӧмыс сылӧн ӧзйӧ, а сьӧлӧм вылас зэв долыд.
Мастерскӧй пельӧсын сулаліс прӧстыняӧн вевттьӧм мольберт.
Андрей ӧтарӧ видзӧдлывліс сы вылӧ.
Художник казяліс тайӧс, но эз тэрмась нуӧдны гӧстьясӧс мольберт дорӧ.
Медбӧрын, тыдалӧ, и ачыс эз вермы терпитнысӧ.
— Та вылын ӧні уджала, — полотно дорӧ гӧстьясӧс вайӧдігмоз шуис Крылатов.
— Оз сійӧ артмы! — горӧдіс сійӧ.
И видзӧдлассьыс, кодӧс сійӧ чӧвтліс полотно вылас, позьӧ вӧлі лыддьыны и аснас недӧвӧльствуйтчӧм и ассьыс детищесӧ радейтӧм.
Синъясыс сылӧн быттьӧкӧ висьталісны: «Да, ме должен вӧчны тайӧс бурджыка, правдивӧйджыка».
И сэки жӧ ӧтвечайтлісны: «Но менам оз артмы».
И восхищайтчисны: «А замыселыс, замыселыс!
Ӧд чудеснӧй замыселыс!»
И кӧсйысисны: «Ме аддза колана краскаяс!..»
Чувствояслысь тайӧ став сложностьсӧ гӧгӧрвоис Боканов, Андрей жӧ, синъяссӧ вештывтӧг, видзӧдіс картина вылӧ.
Сы водзын вӧлі рӧднӧй донскӧй станица.
Тӧдса улича, ылын тыдалӧ ю.
Топольяс, кодъясӧс югдӧдӧны лэччысь шонділӧн югӧръясыс...
Керкаяс — гажаӧсь да сӧстӧмӧсь, быттьӧ мыськӧма неважӧн прӧйдитӧм зэр.
Мудӧд вылын пукалӧ георгиевскӧй крестъяса, дзор тошка, пӧрысь казак да почтительнӧя кывзӧ чубатӧй зонмӧс, кодлӧн морӧс вылас <rus>орден Славы</rus>.
И тыдалӧ, стариклы окота висьтавны мыйкӧ ассьыс, но сійӧ решитӧма, мый тайӧ абу сэтшӧм важнӧ да интереснӧ, кутшӧм сійӧ, мый сылы удайтчис кывны.
На гӧгӧр прӧстӧй, гожъялӧм чужӧмъяса станичникъяс.
Ичӧтик, кӧмтӧм кокъяса нывка мам юбка сайсяньыс восхищайтчӧмӧн да полігтыр видзӧдӧ чубатӧй казак вылӧ.
— Гӧгӧрвоанныд, темаыс меным тӧдса, — быттьӧ оправдывайтчиг висьталӧ художник, — идеяыс сюрӧма, а вот колоритсӧ абу на передайтӧма.
Буракӧ, колӧ эновтлыны, вунӧдлыны недыр кежлӧ, а сэсся выльысь босьтчыны.
Да мый ме тайӧ аслам удж дінӧ ылалі, — кватитчис сійӧ. — Ті, том морт, буракӧ, мыйсюрӧ вайӧмныд...
Уджаланныд перӧӧн да акварельӧн?
Маслӧӧн эн на видлӧй?
Бӧр локтісны художник ордысь рытнас.
Сурков волнуйтчис, и капитан, коді гӧгӧрвоис сылысь состояниесӧ, чӧв оліс.
— Тӧданныд, мый сійӧ меным коридорас шуис, кор ми прӧщайтчим? — Андрей бергӧдіс Бокановлань шуда чужӧмсӧ. — «Любӧй кадӧ, — шуӧ, — том морт, локтӧй, ме лоа рад тіянлы».
Да ме... да... ме...
Найӧ матыстчисны училище ворота дінӧ.
Актӧвӧй залсянь кылісны духӧвӧй оркестрлӧн шыясыс.
Андрей корис Бокановлысь разрешение да мӧдӧдчис парклань — окота вӧлі лоны ӧтнаслы.
Сергей Павлович видзӧдліс сы бӧрся.
«Колӧ частӧджык лэдзлывлыны сійӧс Михаил Александрович дінӧ, — решитіс сійӧ. — Кытысь эськӧ судзӧдны маслянӧй краскаяссӧ?»
Тайӧ мӧвпъяссӧ думайтіг сійӧ эз и казяв, кыдзи лои аслас классын, но тані вӧлі тыртӧм, ставныс, навернӧ, йӧктісны актӧвӧй залын.
Сӧмын класс пельӧсын пукаліс Ковалёв да лыддис книга.
«Вӧчис вид, мый эз казяв, али збыльысь эз аддзыв?» — думыштіс офицер Володя йылысь, но эз чукӧст сійӧс.
2
Ковалёвлысь поступоксӧ разбирайтісны комсомольскӧй собрание вылын.
— Мыйысь тэ кучкин Геннадийлы? — юаліс секретарь Гербов.
Володя чӧв оліс.
— Но, мый нӧ тэ чӧв олан? — кӧритӧмӧн видзӧдліс другыс вылӧ Семён.
— Позьӧ, ме вочавидза, — сувтіс Пашков.
— Висьтав...
— Ковалёв петкӧдліс меным ассьыс дневниксӧ.
Сійӧ сэтчӧ гижалӧма, кыдзи коллялӧма воскресенье, и зэв бура гижӧма ӧти...
Володя, коді пукаліс Пашковлы мышкӧн, друг бергӧдчис да лӧгпырысь мӧдіс дзоргыны сылы чужӧмас.
— ...Ӧти ныв йылысь, — спокойнӧя водзӧ висьталіс Пашков. — Аски асывнас, ӧбед дырйи, ме казялі, мый сійӧ пукалӧ зумыш, да шутитышті та кузя.
Тыдалӧ, эз ков шутитны, но ме эг чайт, мый сійӧ татшӧм ӧбидитчысь.
Вот, буракӧ, и ставыс...
Лыддя, мый мыжа ме, а абу Ковалёв.
— А тэ мый висьталан? — бара юалӧ Володялысь Гербов.
— Нинӧм меным висьтавнысӧ...
— Тешкодь артмӧ, — босьтӧ кыв Сурков, — Геннадий висьталӧ, мый мыжа, а висьталӧ ставсӧ сідзи, быттьӧ сійӧ мыж вӧчтӧм баля, код вылӧ уськӧдчӧма кӧин...
— Мыйла баля? — лэптыштлӧ пельпомъяссӧ Пашков.
— Но, меж, тайӧ кӧ тэныд ёнджыка кажитчӧ.
А Ковалёв оз куж кутны асьсӧ киас.
Кутшӧм нӧ сыысь лоас офицер?
Кыдзи сійӧ кутас веськӧдлыны йӧзӧн, асьсӧ кӧ оз вермы киас кутны?
Колӧ сылы выговор сетны!
Сразу мӧдісны ызгыны ставныс:
— Предупредитны!
— Оз ков нинӧм гижны...
— И Пашковыс бур...
— Позьӧ меным? — юалӧ Боканов, коді пыр на пукаліс чӧв.
— Пӧжалуйста...
— Ме эськӧ мӧд боксянь кӧсйи матыстчыны Пашков поступок дінӧ.
— Менам? — шензьӧ Пашков.
— Да, тіян...
Меным кажитчӧ зэв нечестнӧйӧн, ме эськӧ шуи, весиг вероломнӧйӧн тадзи унизитны, кыдзи вӧчинныд ті, ёртыдлысь дӧвериесӧ...
Володя видзӧдӧ Боканов вылӧ букыша, гӧгӧрвотӧг, сылы, буракӧ, тайӧ сы дор сувтӧмыс оз во сьӧлӧм вылас.
— Ме тіян ног жӧ думайта, — председательлысь рольсӧ олӧмӧ пӧртігтыр шыасьӧ Семён Боканов дінӧ, — Пашковлӧн эм ещӧ татшӧм мода: став йывсьыс сёрнитны серамсорӧн, издевайтчӧмӧн.
Весиг со дружескӧй чувствояс йылысь... личнӧй йылысь...
— А тэ ногӧн, бӧрдӧмӧн колӧ? — ироническӧя юалӧ Геннадий.
— Тэ зэв бура гӧгӧрвоан, мый йылысь ме сёрнита, — зумыштчӧ Семён, — и ми тэныд сӧветуйтам: думыштлы та йылысь.
Кыдзи ёртъяс сӧветуйтам...
XI ГЛАВА
— Ёртъяс, ми мунам экскурсияӧн! — классӧ котӧрӧн пыригмоз гораа горӧдіс колобок кодь ичӧтик Снопков.
— Кор?
— Пӧръясян!
— Кытчӧ? — кыліс сразу некымын гӧлӧс.
— Честнӧй кыв!
Ачым кывлі, кыдзи полковник Зорин висьталіс миян капитанлы...
Металлургическӧй заводӧ...
Вит час мунны пригороднӧйӧн...
Торъя состав.
abu
Узям вагонъясын...
Павлик Снопков, медся тӧдысь морт старшӧй ротаын, быдтор йылысь тӧдмавліс первойӧн да ставсьыс точнӧя.
Тэрыб, вывті шутитысь, сійӧс быдӧн радейтісны, и сылы снисходительнӧя прӧщайтлісны проказъяссӧ да ёсь кывсӧ.
Рота строитчигӧн Снопков сулаліс левофлангӧвӧйӧн, и тайӧ сылы вӧлі зэв неприятнӧ.
Гашкӧ, буретш сы вӧсна, медым не кажитчыны стройын ичӧтикӧн, сійӧ решитіс мунны кавалерияӧ.
Снопковӧн вайӧм выльторйыс шызьӧдіс ставсӧ.
Сэтшӧм окота вӧлі ветлыны лун кежлӧ минутаяс вылӧ юклӧм стрӧг уклада училищеысь, аддзывны выль чужӧмъяс, чувствуйтны вагонын кӧть относительнӧй свобода.
abu
— Интереснӧ, коді офицеръяс пиысь мунас?
Кымын этша, сымын бур, — эз вунӧд шуны Ковалёв.
— Туристъяс, ме бӧрся, чиститны кизьяс! — горӧдіс Снопков да уськӧдчис классысь, ёртъясыс сы бӧрся.
Лӧсьӧдчӧм вылӧ муніс став ӧстальнӧй кадыс.
Югдігас мӧдӧдчисны грузӧвикъяс вылын станцияӧ.
Шумнӧй ватагаӧн, сералігтыр да ӧта-мӧдсӧ горӧдлывлігтыр, штурмуйтісны вагонъяс, кӧть штурмуйтнысӧ некутшӧм коланлун эз вӧв: поездыс вӧлі ставнас сетӧма суворовецъяслы.
Олӧмакодь нин нывбаба, проводница, дӧвӧльнӧя нюмъялігтыр, сулаліс бокын.
Лои тӧдса, мый первой ротакӧд, капитан Боканов да сверхсрочник старшина Привалов кындзи, мунӧ майор Веденкин.
Мыйӧн сӧмын поезд вӧрзис да шонділӧн первойя югӧръясыс пырисны вагон ӧшиньясӧд, заводитісны завтракайтны.
Тыдалӧ, сэтшӧм нин железнодорожнӧй пассажирлӧн натураыс, — весиг кӧть и гортас ёна сёйис, сійӧ перйӧ бутербродъяс тыра тубрас, мыйӧн сӧмын вӧрзьӧ поезд.
Завтракайтӧм бӧрын ставныс кыдзкӧ асьныс юксисны кык группа вылӧ.
Ӧтияс кытшалісны Веденкинӧс, и тані заводитчисны споръяс, шуткаяс, серам.
Мукӧдъясыс пуксисны Боканов дінӧ.
— Тайӧ лунъясас, — тэрмасьтӧг висьтавліс Боканов, — меным сюри Суворовлӧн письмӧ Александр Карачайлы — генералиссимусӧн радейтана ӧти соратниклӧн пилы.
Тайӧ том мортсӧ вӧлі зачислитӧма военнӧй служба вылӧ, и вот Карачай-младшӧй олӧмын татшӧм важнӧй событие кузя миян великӧй дедным гижӧма сылы письмӧ.
Ог ручайтчы, мый кывйысь кывйӧ висьтала сылысь содержаниесӧ, но вешйышта кӧ — то неуна...
Сергей Павлович синбӧжнас видзӧдліс да аддзис, мый, кӧть Володя Ковалёв купе пельӧсын мыйкӧ и гижаліс тайӧ кадас блокнотас, но, буракӧ, кывзіс сёрнисӧ.
— «Ло чистосердечнӧйӧн аслад другъяскӧд, — заводитіс надзӧник Боканов, — умереннӧйӧн аслад нуждаясад да бескорыстнӧйӧн поступокъясад...
Торйӧд честолюбие гордостьысь да кичливостьысь.
Ло терпеливӧйӧн военнӧй трудъясын; эн ӧшӧд юртӧ неудачаясысь...
Видзчысь прӧстӧя скӧралӧмъясысь...»
— А меным кажитчӧ, — юрсӧ гордӧя чатӧртӧмӧн друг сюйсис сёрниас Ковалёв, — мый мортлы гордость да честолюбие оз мешайтны, особеннӧ военнӧйлы.
Абу ӧмӧй любӧ лоны геройӧн, имеитны орденъяс, мед кытшалӧ тэнӧ слава, да гордитчыны сійӧн?
Боканов сюся видзӧдліс Володя вылӧ.
— Мый йылысь ті кутанныд думайтны бойӧ мунігӧн, — сы йылысь, медым орден пӧлучитны? — юаліс сійӧ.
— Рӧдинаӧс дорйӧм йылысь! — дыр думайттӧг горӧдіс Ковалёв.
— Ме таын эг сомневайтчы, — удовлетворённӧя шуис капитан. — И удачнӧя нуӧдӧм бой кӧ ваяс тіянлы слава, ті правӧсь гордитчыны сійӧн.
Но кутанныд ӧмӧй ті кучкавны морӧсад да ошйысьӧмӧн горзыны «Ме герой!», и ветлӧдлыны му вывті да некодӧс не казявны да не уважайтны?
— Ог, дерт, — сӧгласитчис Ковалёв да бара мӧдіс гижны мыйкӧ блокнотас, эз пӧлучит, тыдалӧ, виччысяна удовлетворение сёрниас сюйсьӧмсьыс.
— Меным дум вылӧ уси ӧні ӧти тешкодь случай менам олӧмысь. — Боканов видзӧдліс детинкаяс вылӧ сералан синъясӧн. — Велӧдчи ме сэки мӧдӧд курсын институтын.
Октябрьскӧй революция годовщинаӧ назначитісны менӧ колоннаса командирӧн.
Вӧлі ме комсомольскӧй комитетса членӧн, институтскӧй Осоавиахимса председательӧн, сэтшӧм активистӧн, мый лыдди — метӧг ни ӧти делӧ оз артмы.
Но, кыдзи и пӧлагайтчӧ командирлы, сувті ме оркестр водзӧ, соскын гӧрд повязка.
Мӧдӧдчим ми улича кузя.
Музыка ворсӧ, муна, ас улысь кокъясӧс ог чувствуйт, некодӧс ог аддзы, и думайта: «Став ветлысь-мунысьыс ме вылӧ видзӧдӧны восторгӧн — сэтшӧм томиник, а демонстрация возглавляйтӧ.
Эк, аддзис кӧ менам другӧй, Василий Дорогин, — аслас синъяслы эськӧ эз верит!..»
Кучкалӧ вовсю барабан, грымгӧны трубаяс.
Случайнӧ бергӧда юрӧс и друг аддза, мый тротуар вылас йӧзыс сувтӧмаӧсь, сералӧны.
Вӧлӧмкӧ, оркестрыс торйӧдчӧма колоннасьыс да мунӧма мекӧд ӧтилаӧ, а колоннасӧ кодкӧ кежӧдӧма мӧдарӧ — переулокӧ.
Оркестр яналӧмӧн ланьтіс, а ме, дась му пырыс мунны, мӧдӧдчи корсьны ассьым йӧзӧс.
Бӧрыннас, — сералігтыр помаліс Боканов, — ме частӧкодь казьтывлі тайӧ случайсӧ, и сійӧ не ӧтчыд пальӧдліс менӧ.
Суворовецъяс пиысь кодсюрӧ торйӧдчалісны.
Андрей Сурков кайӧма мӧдӧд полка вылас да видзӧдаліс блокнотас гижалӧм мысльяс да афоризмъяс, кӧні висьтавсьӧ сыӧн радейтана искусство — живопись йылысь.
«Наблюдениеястӧг искусство оз овлы», — лыддис сійӧ кывъяссӧ известнӧй скульпторлысь да думыштіс: «И художник, код ордын ми вӧлім, шуис: «Ставсӧ видзӧдалӧй, босьтӧй ас пытшкад».
Андрей листаліс ещӧ некымын листбок.
«Медся совершеннӧй руководитель, коді нуӧдӧ триумфальнӧй воротаяс вомӧн искусство дінӧ, — тайӧ натура вылысь рисуйтчӧм.
Сійӧ став образецъясысь важнӧйджык...»
Поезд сувтіс неыджыд железнодорожнӧй станцияӧ.
Сурков видзӧдліс ӧшиньӧд да кватитіс карандаш да альбом.
Лэдзӧм шлагбаум дорын сулаліс тӧвся руӧн вевттьысьӧм зенитнӧй пулемётъяса автомашинаяслӧн колонна.
Воддза машинаыслӧн водительыс восьтіс кабинасӧ, мыччысис сэтысь да инӧ ӧшйытӧг видзӧдлывліс состав вылӧ, коді тупкис туйсӧ.
Андрей заводитіс тэрыба вӧчны эскиз.
— Тайӧ фронт вылӧ, — шуис Лыков.
— «Катюша» эм, видзӧдлӧй, со — вартан машина кодь, — индіс Гербов.
abu
abu
abu
— Ме уверен, — горӧдіс Пашков, — мый ми миян техникаӧн вермам фрицъясӧс и союзникъястӧг.
— Дерт!
— Думыштісны восьтыны мӧд фронт, кор аддзисны, мый ми вот-вот победитам.
— Велалӧмаӧсь йӧз киӧн жар куравны.
— Ті кывлінныд бӧръя сводкасӧ? — синъяснас дзирдаліг юаліс Ковалёв став дінас шыасьӧмӧн.
Сійӧ вӧлі зіль политинформаторӧн да, кӧть тайӧс сылы некод эз тшӧктыв, ӧшӧдіс ротнӧй шойччан комнатаӧ фронтъяслысь карта, а войнас бӧръя юӧръяс передайтігӧн гусьӧн волывліс читальнӧй залӧ репродуктор дорӧ и асывъяснас, карта дорӧ ветымын гӧгӧр детинкаӧс чукӧртӧм бӧрын, — котӧртлывлісны и младшӧй ротаясысь, — «разъясняйтіс обстановкасӧ».
Кор жӧ юӧръясыс вӧліны торъя радостнӧйӧсь, сійӧ войшӧрнас шызьӧдіс спальнясӧ ставнас:
«Сёма, кылан, Сёма, миян войска Севастополь мездӧмаӧсь!»
Пыр жӧ садьмывлісны ставныс, кыптывліс шум, и дежурнӧй офицерлы сьӧкыдпырысь удайтчывліс успокоитны крӧватьяс вылын чеччалысь челядьӧс, — оз позь вӧлі нарушитны распорядок, но, чорт возьми, кыдзи лоны стрӧгӧн, кор радысла аслыд окота кутлыны быдӧнӧс детинкаяс пиысь?
Поезд мӧдӧдчис водзӧ, и Сурков жальпырысь колльӧдіс синъяснас пышйысь картинасӧ — сійӧ эз вевъяв вӧчны весиг набросоксӧ.
Капитан Боканов петіс тамбурӧ.
Проводница, паськыда нюмъяліг, довкнитіс юрнас челядь вылӧ:
— Тайӧяс настӧящӧй йӧзӧн лоӧны...
Татшӧмъясыд оз оскорбитны пуксигас!
Сергей Павлович думыштіс: «Мыйта ещӧ уджыс водзын, медым найӧ лоины «настӧящӧйясӧн», а гораа шуис: «Старайтчам».
Вагон подножка вылӧ пуксьӧма Савва Братушкин.
Боканов бергӧдчыліс, кӧсйис чукӧстны сійӧс, мӧдӧдны вагонӧ, но раздумайтіс, — эз вӧв окота дӧзмӧдны замечаниеясӧн.
Братушкин вӧлі аслыс вернӧй: сійӧ и тані «тшапитчис».
Шинельтӧм, морӧссӧ чургӧдӧмӧн сійӧ ӧтарӧ пуктывліс син бердас код тӧдас кытысь судзӧдӧм портитчӧм стеклӧяса бинокль.
Кор поезд прӧйдитліс лымйӧн вевттьысьӧм черепичнӧй вевта керка дорті, кӧні кильчӧ вылын тыдалісны челядьяс, Савва неуна ӧшӧдчыштліс пельпомнас ӧдзӧс бердас да бара лэптыліс бинокльсӧ син бердас.
«Вот пӧжалуйста, — проводницакӧд думнас сёрнитіг думыштіс Сергей Павлович, — лэдзан татшӧмтӧ син увсьыд — фанфаронишка артмас...»
— Савва, ті энӧ на дӧзмӧй позируйтнысӧ? — воспитанник дінӧ матыстчиг добродушнӧя юаліс капитан.
— Мыйла позируйтны? — Том мортлы лои яндзим да кайис подножка вылысь тамбурӧ.
Боканов кутіс юасьны сылысь, мый гижӧны гортсяньыс, пӧлучайтӧ-ӧ мамсяньыс письмӧяс.
Мамыс Саввалӧн, рядӧвӧй колхозница, пӧльзуйтчис землякъяс пӧвстас ыджыд уважениеӧн.
abu
— Ті тайӧ гожӧмнас отсасинныд сылы? — юаліс офицер.
— Дерт, — ӧтветитіс Братушкин, и синъясыс кутісны меліа югъявны. — Мӧслы тӧв кежлӧ гид стрӧиті, турун вайи, дзиръя пӧчиниті, — ме ӧд гортын ӧтнам мужчинаыс... — Сійӧ чӧв ланьтіс, видзӧдіс орччӧн котӧртысь муяс вылӧ.
— Выныс сылӧн этша нин, — шуис сійӧ ньӧжйӧник.
— Лоанныд офицерӧн, кутанныд ёнджыка сылы отсавны, — ышӧдіс сійӧс капитан.
Савва меліа нюммуніс.
— Муна ребята дінӧ, — быттьӧ извиняйтчиг шуис сійӧ да воськовтіс вагонӧ.
Поезд надзмӧдіс ӧдсӧ, кайис гӧра паныд.
Кайӧм бӧрас кутіс мунны йиӧн дорӧм ю берег пӧлӧн.
abu
Боканов пырис вагонӧ.
Снопков гораа да долыда горзіс:
— Внимание, граждана, ӧні лоӧ петкӧдлӧма ӧтувъя декламация!
Кора тіянӧс, Зяблик, локны матӧджык, — шыасис сійӧ Сурков дінӧ.
Кузь тушаа Андрей петіс проходӧ ӧшинь дорас — тані вӧлі свободнӧджык.
Снопков сюйис ассьыс кияссӧ Сурков киняулӧ да дзебсис другыс мыш сайӧ.
Мӧдыс кутіс декламируйтны «Мужичок с ноготок», а Павлик тешкодя вӧчаліс кияснас: то гыжъяліс аслас киясӧн Сурковлысь нырсӧ, то малаліс сылысь кынӧмсӧ, то вӧчліс кисӧ, кыдзи провинциальнӧй певица, и кажитчис, мый ставсӧ тайӧс вӧчӧ ачыс декламаторыс.
— Следующӧй номер — клоун-эксцентрик, — объявитіс Снопков.
Серам, горӧдлӧмъяс, ноксьӧм, шум...
Найӧ вӧліны дас вит-дас квайт арӧса детинкаяс, и ни кительяс, и ни лампасъяса кузь брюкияс эз вежны налысь природасӧ.
Пӧттӧдзыс сералӧм бӧрын, сералӧмсьыс неуна весиг мудзыштӧм бӧрын, ланьтісны.
Заводитчисны серьёзнӧй сёрнияс вомгорулас: миян армия наступайтӧм йылысь, геройяс йылысь, фронт вывсянь да гортсянь письмӧяс йылысь.
...Геннадий Пашков вомгорулас лыддис генерал-батьыслысь письмӧ:
«Вот помалам, пиукӧй, война, воа тэ дінӧ, кутла топыда-топыда.
Ми ӧд ӧні тэкӧд соратникъяс...
abu
Эн ышнясь, эн думайт, мый тэ мукӧдъясысь тӧлкаджык да бурджык, асьтӧ некор эн ошкы, — медым мукӧдыс тэ йылысь шуасны бур кыв...
Тэ шогсян, мый менам чужан лунӧ он вермы вӧчны пӧдарки.
Медбур пӧдарки — ло примернӧй суворовецӧн.
Тэнад бать».
Пашков представитіс аслыс: блиндаж, ӧзйӧ гильзаысь вӧчӧм лампа (та йылысь став военнӧй рассказъясас гижӧны), батьыс пукалӧ снарядъяс улысь ящик вылын, помалӧ письмӧсӧ.
И сэтшӧм мелілун шымыртіс том мортлысь сьӧлӧмсӧ.
Здук кежлӧ кажитчис, мый инмӧдчыліс банбокнас батьыслӧн муртса чуткасьысь банбок бердӧ, чувствуйтіс табаклысь да одеколонлысь аслыссяма дук...
Семён Гербов лыддис книга Украинаса партизанъяс йылысь.
Сылы бара дум вылас усины лунъяс, кодъясӧс колляліс гестапоын.
Налысь став семьясӧ шыбитісны пӧдвалӧ, чужъялісны сапӧгъясӧн, но нинӧм эз вермыны насянь тӧдмавны...
Со и ӧні пӧраясӧн висьӧ морӧсыс.
«Проклятье, — неужели повредитісны лёгкӧйясӧс?» Сійӧ зумыша читкыралӧ синъяссӧ да рассеяннӧя листайтӧ книгасӧ.
Ковалёв пуксьӧма пельӧсӧ, курччалӧ улысса вомдорсӧ да думайтӧ Галинка йылысь: «Сійӧ кӧ эськӧ тӧдіс, кутшӧм бур чувство менам сы дінӧ...
И тайӧ пыр кежлӧ...
Нинӧмвылӧ ог висьтав сы йылысь, признайтчӧмыс скӧрмӧдас сійӧс.
Да ме и ог вермы висьтавны кывъясӧн сійӧс, мый ме пытшкын.
Мед весиг оз дӧгадывайтчы.
Но быдторйын лоа сэтшӧмӧн, медым сійӧ гордитчис меӧн».
Володя аддзис асьсӧ бойын...
Кыдзи Николай Гастелло, сійӧ веськӧдӧ сотчысь самолётсӧ врагъяс вылӧ...
Ӧні кылас взрыв...
Сійӧ исполнитас ассьыс долгсӧ!..
«Мӧдног сійӧ эз и вермы вӧчны», — шуас Галинка, кор тӧдмалас сылӧн пӧгибнитӧм йылысь.
Тайӧ казьтыштӧмыс сотыштіс Ковалёвӧс, — ӧд и батьыс сылӧн пӧлучитіс смертельнӧй сотчӧмъяс враглысь машинасӧ таранитӧм бӧрын!
Володя синъяссӧ паськӧдӧмӧн видзӧдіс ӧшиньӧд,
эз казяв прӧйдитысь столбъяссӧ, думайтіс ассьыс думъяссӧ.
Тӧдлытӧгыс перйис зепсьыс блокнотсӧ, пуктіс сійӧс пидзӧс вылас, улӧдз копыртчӧмӧн кутіс гижны.
Некод классын эз тӧд, мый Ковалёв сочиняйтӧ стихъяс, — некод, сылӧн медся матысса друг — Семён Гербов — кындзи.
гижис Володя, и банбокыс сылӧн гӧрдӧдыштіс.
— Тэ мый гижан? — сы дінӧ пуксигмоз юаліс Гербов.
— Нинӧм... — дӧзмӧмпырысь броткыштіс Володя.
Гижны кӧсйӧмыс пыр жӧ воши.
Кор аддзис, мый Семён ӧбидитчис да вешйис сы дінысь, небыдика объяснитіс:
— Кӧсйи стихъяс гижны...
Гербов мыжа морт моз мыйкӧ буркнитіс вомгорулас, но Ковалёв, блокнотсӧ дзебигмоз, успокоитіс сійӧс:
— Нинӧм, главнӧй мысльыс эм... бӧрыннас помала.
abu
Поезд вӧлі матыстчӧ вокзаллӧн джуджыд дебаркадерлань.
Ребята шинелясьӧмаӧсь нин, зэлӧдалісны тасмаяссӧ, перчаткиасисны, — сюся видзӧдалісны ӧта-мӧднысӧ, пыркӧдісны бусторъяссӧ.
Карса комсомолецъяс виччысисны суворовецъясӧс перронлӧн паськыд вевт улын.
Вагон дорӧ тэрмасьӧмӧн локтіс подполковник Русанов, — сійӧ мунліс водзджык, медым гӧтӧвитны экскурсиясӧ.
Русанов топӧдліс Бокановлысь кисӧ, приветливӧя довкнитіс юрнас суворовецъяслы, кодъяс видзӧдісны тамбурсянь.
— Петӧй перрон вылӧ! — прикажитіс сійӧ да нуӧдіс бокӧ Сергей Павловичӧс. — Ми ӧні оркестр шы улын прӧйдитам главнӧй улича кузя; площадь вылын, комсомоллӧн горком дінын, — вит минута митинг, а сэсся — заводӧ.
Сэні ремесленнӧй училищеса воспитанникъяс петкӧдласны ассьыныс уджалан местаяссӧ, объяснитасны производстволысь процессӧ.
Заводитам манесмановскӧй цехсянь — медся механизированнӧйсяньыс.
А рытнас организуйтам карса комсомолецъяскӧд встреча.
...Завод шемӧсмӧдіс суворовецъясӧс уна лыда цехъяснас, трубаяснас, стрӧитчӧмнас.
Чуксасисны «кукушкаяс»; мудзлытӧг котралісны вагонеткаяс; экскаваторъяслӧн кӧшъяс паськӧдлісны вомъяссӧ, кыдзи черияс, кодъясӧс шыбитӧмаӧсь берег вылӧ; фундаментсӧ сыркӧдіг равзісны машинаяс; ёся дзижгисны, сьӧлӧмтӧ кырлӧдліг, пилаяс; кутшӧмкӧ чудовищнӧй челюстьяс поткӧдлісны кӧрт ӧрешкияс да, кажитчис, сьӧлалісны кышсӧ;
металлӧн зарни войтъясыс разавлісны яркӧй звездаясӧн; змейяс моз никлясисны кӧрт джоджын син ёран гӧрд визьяс; виж пламя тіраліс раскалитчӧм глыбаяс вылын; гажаа чеччалісны гӧлубӧй сернӧй биторъяс...
И быдлаын, быд весьтын — руль дорын, рычаг дорын, кран дорын — сулаліс билӧн да кӧртлӧн спокойнӧй да ён властелин — морт.
Сійӧ повтӧг вӧрӧдіс топкаяслысь ыпъялысь вомсӧ, лӧньӧдліс пачьясысь мыччысьлысь биа змейясӧс, шыблаліс сёян ыпъялысь горловинаӧ да, быттьӧ ворсігтыр, кватлаліс кранъяслӧн жаднӧй щупальцыясысь добыча.
Сійӧ ки движениеяслы покорнӧя подчиняйтчисны металлическӧй громадаяс.
abu
Морт вӧлі ёнӧн быдлаын!
Сійӧ шыблаліс биӧ металлысь плоскӧй полосаяс — и найӧ пыр жӧ петавлісны сэтысь биа кузь трубаясӧн; сійӧ личкывліс рычагъяс — и таран, бешенӧя стучитіг, пӧртліс болванкасӧ кузь трубаӧ.
Морт вӧлі ёнӧн быдлаын!
Сійӧ подчинитіс аслас волялы кӧлесаяс, цилиндръяс да поршеньяс, заставитіс машинаяслы кыскавны сьӧкыдторъяс, сверлитны, куснявны металл.
Гербов сувтіс станок дорӧ, код сайын сыкӧд тшӧтшъя зонка, вывлань лэптӧм кӧзырёка кепкаа, вӧчис нарезка труба вылӧ.
Зонка яндысьӧмӧн нюммуніс, здук кежлӧ бергӧдліс Семёнлань паськыд чужӧмсӧ, и ещӧ тэрыбджыка кутісны уджавны сылӧн пельк чуньясыс, вайӧдісны резецсӧ металл дінӧ.
Гербов меліа довкнитіс юрнас том рабочӧйлы.
— Здравствуйте! — горӧдіс Семён, сы вӧсна мый грымгӧмысла, дзужгӧмысла да шумысла юргис пеляд.
— Привет! — кепка кӧзырёксӧ вывлань лэптыштігмоз гажаа вочавидзис зонка.
— Уна-ӧ вылӧ норматӧ выполняйтанныд? — кыдзи важ тӧдсалысь юаліс Семён.
— Кыкӧс сета... фронтлы!
— Здорово! — восхищайтчӧмӧн горӧдіс Семён. — А век жӧ сьӧкыд?.. — юаліс сійӧ.
— Первойсӧ сьӧкыд кажитчис, — шпыньмуніс токарь, — а ӧні, кыдзи гортын.
Первой май кежлӧ экзамен сдайта ыджыдджык разряд вылӧ... —
Но сэки сійӧ казяліс кутшӧмкӧ торксьӧм, нюжӧдчис станок вомӧн да вунӧдіс гӧсть йылысь.
abu
abu
abu
Училищеӧ бӧр воисны войся поездӧн, но унмовсьны сразу некод эз вермы.
Вывті вынаӧсь вӧліны лунся впечатлениеясыс.
Ковалёв да Гербов, кодъяс лӧсьӧдчӧмаӧсь вылысса полка вылас, сёрнитісны ньӧжйӧник.
— Ме, Сёма, думайта: настӧящӧй патриотъяс и найӧ, кодъяс самоотверженнӧя уджалӧны, — ӧд тайӧ геройство быд лун вот тадзи уджавны!
— Но, дерт, — ӧтвечайтіс Гербов, — меным цехас кыдзкӧ весиг эз ло лӧсьыд.
Ми сӧстӧм паськӧмаӧсь, быттьӧ белоручкаяс, ветлӧдлам на пӧвстті, а найӧ, аддзылін, кыдзи уджалӧны?
Тэ казялін олӧма кодь рабочӧйӧс, коді пач дорын сэтшӧм кузь беддьӧн гурйысис, а чужӧмсӧ бисьыс кинас тупкис?
Ӧд тайӧ и миянлы...
— Но, белоручкаяс йылысь — тайӧ тэ вывтіджык, — вочавидзис Ковалёв. — Эн думайт, Сёма, мый уджыд миян лоӧ кокни, — век походъясын, му вылын, некор ачыд аслыд он принадлежит: лагерьяс, сборъяс, тревогаяс, смотръяс, салдатъясӧс велӧдӧм.
Ми бӧрыннас аттьӧалам честнӧй службаӧн.
Ме ньӧти ог думайт, — серьёзнӧя шуис сійӧ, — сідзи сразу маршалӧн лоны.
Таӧдз, тӧдан, кутшӧм дыр ковмас мунны, да крутінъясӧд!
— Тэ век жӧ честолюбивӧй! — шпыньмуніс Семён. — А ме ногӧн, служит честнӧя, ло настоящӧй салдатӧн, эн думайт званиеяс да наградаяс йылысь.
А абу ӧмӧй настӧящӧй счастье — лоны взводса командирӧн!
Найӧ сёрнитісны пӧшти югдытӧдзыс.
Тамбурын дневальнӧй Сурков объясняйтіс мыйкӧ проводницалы.
Вагонын вӧлі узян чӧв-лӧнь.
Уліас, тешкодя кусыньтчӧмӧн, узис Боканов.
Сылы, буракӧ, лои кӧдзыд, и сійӧ, пельпомсӧ вӧрӧдігтыр, бергаліс.
Семён чеччыштіс вылысса полкасянь, видзчысьӧмӧн вевттис капитанӧс аслас шинельнас да бӧр кайис Володя дінӧ.
Найӧ регыд унмовсисны ӧти шинель улын.
ХІІ ГЛАВА
1
Генерал Полуэктов векджык лолывліс сэні, кӧні сійӧс эз ёна виччысьны.
Косіник фигура вӧснаыс ылісянь сійӧ кажитчис том мортӧн.
Пӧрысьлуныс дзебсьӧма вӧсньыдик сьылі чукыръясас, водӧма вижоват рӧмӧн мугов кияслӧн кузьмӧс гыжъяс вылас.
Ньӧжмыд походкаӧн, веськыд коксӧ тӧдчымӧн кыскиг, муніс сійӧ, кодӧс колльӧдіс училище кузя дежурнӧй, сьӧдіник неыджыд тушаа подполковник.
Полуэктов эз пӧлучитлы специальнӧй педагогическӧй образование, но сылӧн вӧлі ум да олӧмлӧн опыт, сійӧ пыдісянь видлаліс воспитаниелысь быд вопрос, аддзис сэтысь сійӧ решающӧй «мелочсӧ», код дінті мукӧдыс прӧйдитлісны нинӧм думайттӧг.
Замечаниеӧн, кодӧс вӧчлывліс пырмунігмозыс, ёсь кывйӧн сійӧ шедӧдліс ёна унджык дӧзмӧм да горзӧм дорысь.
Вермас лоны, буретш тайӧторйыс воздействуйтны провинитчӧм морт вылӧ надзӧник дженьыдик замечаниеӧн кыпӧдліс сы дінӧ особӧй уважение подчинённӧйяслысь, налысь зільӧм ставсӧ вӧчны сідзи, медым сійӧ коли дӧвӧлен да шуис ошкана: «Но-но» — коді быдпӧрйӧ имеитіс выль оттенок.
Тайӧ «но-но»-сӧ сійӧ кужліс шуны дасног — то бать моз меліа, то быттьӧ шензьӧмӧн да радлӧмӧн, то быттьӧ напутствуйтіс да ошкис.
Ӧткымын офицеръяс, асьныс тайӧс казявтӧг, подражайтісны генераллы весиг ортсысяньыс: дзеблісны, кыдзи сійӧ, ветлӧдлігас кияссӧ мышкас шинель сос пиас да муртса кыскисны коксӧ.
Сёрнитіс Полуэктов ньӧжйӧник, быттьӧкӧ бӧрйыліс кывъяссӧ да думнас шыблавліс ковтӧмъяссӧ, кыдзи сьӧлӧмсянь уджалысь строитель фундамент вӧчигӧн шыблалӧ бокӧ туйтӧм изсӧ.
Генерал олӧм йылысь училищеын тӧдісны этша.
Тӧдісны, мый лӧсьыда кусыньтӧм зӧлӧтитӧм эфеса шашкасӧ, кодӧс генерал ӧшӧдлывліс парадъяс дырйи, пӧдаритлӧма сылы Будённый да мый Семён Михайлович, кор волӧма училище восьтігӧн, кутлӧма Полуэктовӧс, кыдзи важся другӧс, кодкӧд абу и думайтлӧма нин паныдасьны, мый войнаӧдз генерал вӧвлӧма артиллерийскӧй училищеса начальникӧн, а Отечественнӧй война дырйи командуйтӧма армияса артиллерияӧн: Сталинград дорын сьӧкыда ранитчӧм бӧрын уна тӧлысь куйлӧма госпитальын.
Тӧдісны, мый фронт вылын пӧгибнитӧмаӧсь сылӧн пияныс: ичӧтджыкыс — рядӧвӧй да ыджыдджыкыс — лётчик-истребитель, и мый ыджыдджык писяньыс кольӧма внук, квайт арӧса кызіник Димка, коді водз кольӧма мамтӧг.
Тӧдса вӧлі и сійӧ, мый гортас генерал, Димкаӧс водтӧдӧм бӧрын, гижӧ кутшӧмкӧ учебник.
Ӧтияс сёрнитісны — военно-педагогическӧй, мӧдъяс — артиллерия кузя.
Начальниклӧн личнӧй олӧм йылысь училищеын та мында и тӧдісны. Генерал век вӧлі вежливӧй, мичаа бритчӧма, матын кӧ эз вӧвны суворовецъяс, сійӧ пӧшти дугдывтӧг куритіс.
Талун генерал заводитіс училище кузя ассьыс обходсӧ 16.30-ын.
abu
Синмыс генераллӧн сюсь.
Сійӧ пыр жӧ казявліс бокӧн ӧшӧдӧм портрет, омӧля весалӧм тасмалысь бляхасӧ, ротнӧй канцелярияысь лякӧсьтӧм панель.
Конюшняын сійӧ сідзи видзӧдліс, кыв ни джын шутӧг, вӧвъяслӧн няйт кормушкаяс вылӧ, мый паськыд пельпомъяса, пашкыр уска капитан Зинченко, шпораяснас зилькнитӧм бӧрын, сибдӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Лоӧ весалӧма!
— Пыр жӧ, — дженьыда содтіс генерал.
Столӧвӧйын Полуэктов прикажитіс сійӧс колльӧдысь офицерлы:
— Гижӧй... Пызанъяссӧ вевттьӧма кольӧм вося носӧвӧй чышъянъясӧн.
Аски долженӧсь куйлыны лым кодь еджыд пызандӧраяс!
Прӧверитӧй исполнениесӧ.
Сійӧ вӧчис ударение «лым кодь еджыд» кыв вылӧ.
Кор генерал пырис санчастьӧ, сэтысь начальникыс, зэв кыз, коді мучитчис пӧдӧмӧн, ветымын кымын арӧса полковник, бритӧм юра, кык щӧкаа, воротничок пиас тӧртӧм кыз сьыліа, кутіс педзны, мыйта тайӧ вӧлі сылы позяна, уськӧдчис диаграммаяс да таблицаяс тыра папка дорӧ да заводитіс найӧс тэрыба кыскавны.
Полуэктов бура тӧдіс, мый полковник Райский ёна радейтӧ бумагаяс, ассьыс уютнӧй врачебнӧй кабинетсӧ, мый зільӧ не сьӧктӧдны асьсӧ училищелӧн корпусъяс кузя ветлӧдлӧмӧн, и сы вӧсна ӧні, кор Райский кӧсйис петкӧдлыны сылы «суворовецъяслысь упитанность содӧмлысь кривӧйсӧ» да висьтавны цифраяс, латынь употребляйтӧмӧн, училищеса начальник ӧлӧдіс сійӧс.
— Аддза, аддза, латынь тӧданныд.
А вот уна тіян лэччӧм пельпома челядь — тӧданныд?
Онӧ?
Вот тайӧ нин некытчӧ оз туй, абу бать ног.
А рытнас тырмымӧн югыд классъясын?
— Так точно!
— Ньӧти абу точно.
Оз тырмы югыдыс, полковник ёрт, челядьлысь синъяссӧ тшыкӧдам!
— Ме кӧсйылі... — заводитліс Райский.
— Вот, вот, дыр кӧсъянныд...
abu
Физкультура урок вылӧ ветлӧй, видзӧдлӧй, кутшӧм сэні нагрузка сетӧны.
Найӧс кульбитъясӧ велӧдӧны.
Аддзылінныд, мый Гербов брусья вылын вӧчалӧ?
А мышкыра кодь.
Ті меным бурджык веськӧдӧй Гербовӧс коррегирующӧй гимнастикаӧн.
Турник вылын бергавны да фокусъяс петкӧдлыны сійӧ вевъялас на.
А петны миянысь должен здоровӧйӧн, стройнӧйӧн, пелькӧн...
Медым видзӧднытӧ вӧлі нимкодь, квартал сайсянь вӧлі тыдалӧ осанкаыс, воськолыс кокни, морӧсыс вылын, пельпомъясыс — любӧ видзӧдны, медым юрыс пельпомъяс вылас пукаліс мичаа, гимнастёрка улас тӧдчисны ён мускулъясыс...
А ті менӧ латыньӧн шензьӧданныд! — скӧра помаліс сійӧ, папахаасис да, ассьыс обычнӧй «но-но» шуӧм бӧрын, петіс, мыйысь Райский кыліс дивитӧм.
Сійӧ мыжа морт моз ышловзис, носӧвикнас чышкыштіс пӧсьсӧ бритӧм юр вывсьыс да ружтігтыр кутіс пасьтавны шинельсӧ.
2
Музыкальнӧй класслӧн топыда пӧдлалӧм ӧдзӧс сайсянь кылӧны скрипка шыяс.
Кодкӧ кужтӧма на ворсӧ прӧстӧйиник песня.
Коридоръясын суворовецъяс чӧв сувталӧны стенъяс бердӧ да колльӧдӧны синъяснаныс училищеса начальникӧс.
Сійӧ прӧйдитӧ приветствиеяс вылӧ юрнас муртса довкнитлыштӧмӧн.
Мӧдӧд судтаын генерал Полуэктов пырис методическӧй кабинетӧ.
Пызан сайысь чеччис неыджыд тушаа, ичӧтик еджыд уска капитан Васнецов. Сійӧ велӧдіс литература да ӧттшӧтш заведуйтіс училищеса методическӧй кабинетӧн.
— Уджалӧй, уджалӧй, — генерал вӧчис кинас знак, быттьӧ пуксьӧдіс Васнецовӧс.
Капитан пуксис, но, генерал бӧрся вежӧгтана синъясӧн видзӧдіг, эз вермы кутчысьнысӧ, бара чеччис да матыстчис сы дінӧ, кор Полуэктов сувтіс челядь уджъяслӧн выставка дорӧ.
— Ставсӧ вӧчисны асьныс, — гордитчӧмӧн шуис Васнецов да видзчысьӧмӧн инмӧдчыліс кинас пушка модель дінӧ.
Тані вӧліны минералъяслӧн коллекция, краскаясӧн да карандашъясӧн вӧчӧм рисунокъяс, папье-машеысь вӧчӧм средневекӧвӧй замок, Европалӧн контурнӧй карта, кодӧс вӧчӧма сёйысь да кӧтӧдӧм картонысь.
Классъясын заводитчис урокъяс кежлӧ рытъя гӧтӧвитчӧм.
Полуэктов решитіс пыравны майор Тутукин ротаӧ.
Беседа отделениеын омӧль делӧыс вӧлі роч кывйӧн.
Генералӧс встретитіс докладӧн капитан Беседа, коді тайӧ луннас дежуритіс ротаын, и найӧ ӧтлаын пырисны нёльӧд отделениеӧ.
Генерал здоровайтчис да тшӧктіс суворовецъяслы пуксьыны, сэсся матыстчис Самсонов парта дорӧ.
— А но-ко, петкӧдлӧй ассьыныд тетрадьтӧ роч кыв кузя, — Семён дінӧ пуксигмоз шуис сійӧ.
Самсонов эз шӧйӧвош, — сійӧ лукйысьыштіс партаас, перйис тетрадьсӧ.
Первойя листбокыс вӧлі зэв чистӧй, мӧдыс — няйтджык, коймӧдыс — ещӧ няйт.
Некымын тыртӧм листбок листалыштӧм бӧрын Полуэктов аддзис двустишье, кодӧс вӧлі гижӧма мисьтӧм почеркӧн:
А ещӧ водзынджык:
И кырымпас: «Семён Иванович Самсонов, <rus>будующӧй</rus> асс».
Бӧръя буква «с»-ыслӧн бӧжыс кусыньтчӧма мёртвӧй петляӧн.
Поэтическӧй упражнениеяслӧн мыжа морт да будущӧй асс, генерал вылӧ видзӧдіг, меліа нюмъяліс.
— Абу мича, абу мича, — кӧритӧмӧн довкйӧдлыштіс юрсӧ генерал, — тайӧ ӧд тетрадь марайтӧм... да неграмотнӧ, — сійӧ улісяньыс черкнитіс «<rus>будующӧй</rus>» кывйысь ӧшибкасӧ.
— Некытчӧ оз туй!
Тіян фамилияныд Самсонов?
— Так точно! — Сенька сувтіс, еджыд юрсиа юрсӧ неуна пӧлыньтыштӧмӧн, да гажаа нюмъяліс.
«Видзӧдтӧ, — думыштіс генерал, — кутшӧм весел мортыс!
— Эг виччысь тіянсянь, суворовец Самсонов, велӧдчӧм дінӧ тадзи относитчӧм.
Тетрадьтӧ выльысь перепишитӧй, — стрӧга прикажитіс сійӧ. — Ме тіян дінӧ регыд бара локта, и сэки ті меным петкӧдланныд.
Полуэктов пуксис преподаватель пызан сайӧ да сюся видзӧдліс класс вылӧ.
Гӧгрӧс чужӧма капитан Беседа, коді ачыс вӧлі мыйӧнкӧ мунӧ аслас воспитанникъяс вылӧ, вешйис ӧшинь дорӧ.
— Коді тіян пӧвстысь лыддьыліс «Тимур да сылӧн команда» книга? — друг юаліс генерал.
Кияссӧ лэптісны пӧшти ставныс.
— Бур! — ошкыштіс Полуэктов. — Мыйла нӧ тимуровецъясӧс сэтшӧма радейтӧны миян странаын.
Воддза парта сайсянь чеччис Кирилл Голиков.
— Старшӧй суворовец Голиков!
Сійӧ зілис чургӧдны морӧссӧ, но чургӧдӧма лои кынӧмыс.
abu
— Тимуровецъяс отсалӧны Рӧдиналы!
Найӧ дружнӧйӧсь и йӧз вӧсна тӧждысьӧны.
— Правильнӧ, — довкнитіс юрнас генерал, — вот ті, старшӧй суворовец...
Голиков ещӧ ёнджыка чургӧдіс морӧссӧ, кӧні шуйгаладорбокас вӧлі картонысь вӧчӧм гӧрд звёздочка.
Звёздочка шӧрас чернилаӧн мичаа вӧлі рисуйтӧма «Т» буква.
Сӧмын ӧні генерал казяліс татшӧм жӧ значокъяс уналысь отделениеас.
«Мый эськӧ тайӧ вермас лоны?» — думыштіс сійӧ, но эз мӧд ӧні юасьны.
— Сідзкӧ вот ті, суворовец Голиков, кӧсъянныд отсавны Рӧдиналы?
— Зэв ёна кӧсъя!
— Ті лыддьысьны радейтанныд?
— Радейта, — пӧся вочавидзис Кирюша.
— А грамматика?
— О-ог, — мыкталігтыр шуис Голиков. — Сьӧкыд правилӧяссӧ запоминайтнысӧ, — содтіс сійӧ, нюлыштіс кыз гӧрд вомдоръяссӧ да синбӧжнас видзӧдліс капитан Беседа вылӧ.
Но сійӧ сулаліс ӧшинь дорын, чужӧм вылас вӧлі сэтшӧм выражение, быттьӧ кӧсйис шуны: «Тіянлысь юасьӧны — ті и ӧтвечайтӧй, а менам делӧ кывзыны».
— А коді ещӧ оз радейт грамматикасӧ? — юаліс училищеса начальник.
Бара лыбисны пӧшти став киясыс.
Генерал чуймӧмӧн лэптіс синкымъяссӧ да шыасис воспитатель дінӧ:
— Капитан ёрт, да тайӧ отделениеыс роч?
— Кыдз быттьӧ роч, — мыкталігтыр шуис офицер.
— Роч! — хорӧн ӧтветитісны челядь.
— А мый Суворов шулывліс рочьяс йылысь? — Голиков вылӧ видзчысьӧмӧн видзӧдліг юаліс генерал.
Мӧдыс шӧйӧвошӧмӧн чӧв оліс.
И друг дум вылас уси да горӧдіс:
— «Ми — рочьяс, ми ставсӧ вермам!»
— Но вот, — рад лои Полуэктов: — и весиг сьӧкыд роч кыв верманныд?
— Вермам! — гораа вочавидзисны ставныс.
— И правилӧяс запомнитанныд?
— Запомнитам!
— Видзӧдлам, видзӧдлам, — ошкана довкйӧдлыштіс юрнас генерал. — Вот, капитан ёрт, лоӧй свидетельӧн: суворовецъяс кӧсйысисны не пӧлучайтны омӧль оценкаяс роч кыв кузя да тайӧн отсавны Рӧдиналы грамотнӧй офицеръясӧс гӧтӧвитӧмын.
Ме куим недель мысти вола, прӧверита, настӧящӧй-ӧ налӧн кывныс.
— Настӧящӧй! — убеждённӧя, хорӧн ӧтветитісны челядь.
Нёльӧд отделениеысь генерал петіс бур настроениеа.
«Бур детинкаяс, — дженьыдик сьӧд уссӧ малаліг думыштіс сійӧ. — Код тӧдас, гашкӧ, тайӧ Голиковыс лоас маршалӧн, а Семён Иванович Самсонов первокласснӧй генштабистӧн.
Кӧть... мыйла босьтны татшӧм высотаяссӧ?
И батальонлӧн бур командир оз этша сулав.
А сыын, мый оз радейтны грамматика, навернӧ, мыжа и учитель, — колӧ прӧверитны».
— Беседа ёрт, — генерал бергӧдчис сійӧс колльӧдысь воспитательлань, — а кутшӧм тайӧ «Т» буква налӧн морӧсаныс?
Капитан падъялыштіс.
— Тайӧ, генерал ёрт, лоӧ «тутукинецъяс».
Ворсӧны найӧ...
Гашкӧ, прикажитны босьтны значокъяссӧ?
— Оз ков, мыйла нӧ. — Полуэктов нюммуніс. — Найӧ бӧрйӧмаӧсь бур пример.
Малышъяс эз прӧста нимтыны асьнысӧ «тутукинецъясӧн», — найӧ радейтісны ротнӧй командирсӧ, ӧшибитчытӧг чувствуйтісны ортсыса стрӧглун сайсьыс бать сяма тӧждысьӧм.
Налы воліс сьӧлӧм вылас, кутшӧм гораа докладывайтӧ майор училищеса начальниклы, и ещӧ сійӧ, мый майор Тутукин вӧлі ичӧтик тушаа.
Налы вӧлі окота, кор найӧ быдмасны да лоӧны офицеръясӧн, лоны буретш сэтшӧмӧн жӧ — упругӧйясӧн, тэрыбъясӧн, дзирдалысьясӧн, кыдзи чиститӧм кизь.
Налы жӧ, коді поліс, мый оз быдмы, ичӧтик тушаа Тутукин вӧлі утешительнӧй примерӧн, будущӧйлӧн кутшӧмкӧ гарантияӧн.
Самсонов да Гурыба ӧтчыд весиг муртса эз косьӧ воны майор вӧсна.
Сійӧ пырӧ вӧлі ӧдзӧсӧд дворсянь, и Максим лои майорсянь веськыдвылас, а Сенька — шуйгавылас.
Эз вӧв гӧгӧрвоана, кодарланьӧ бергӧдіс юрсӧ Тутукин найӧс приветствуйтігӧн.
— Ага, сійӧ меланьӧ бергӧдчис! — горӧдіс Самсонов, кор майор саяліс коридор чукыльӧ.
— Эз, меланьӧ, — ӧбидитчис Гурыба, и найӧ мӧдісны бергавны ӧта-мӧд дінас, пельпомъяснас матыстчыліг, но кысянькӧ петіс Илюша Кошелев да убедительнӧя шуис:
— Ме ачым аддзылі, кыдзи сійӧ бергӧдчыліс и сылань и талань.
— Ті верманныд мунны, капитан ёрт, — разрешитіс генерал Беседалы. — Кызь лун мысти доложитанныд, кыдзи лоӧ делӧыс грамматикаӧн тіян отделениеын.
Беседалы зэв окота вӧлі казьтыштны генераллы Каменюка кузя аслас рапорт йылысь, но сійӧ лыддис лӧсьыдтӧмӧн вӧчны тайӧс: гашкӧ, рапортсӧ Тутукин ещӧ эз на и сет, а сетіс кӧ, гашкӧ, генерал нарошнӧ оз висьтав сы йылысь.
Полуэктов прӧйдитіс кузь коридорӧд пӧшти ставнас; ӧти классысь кыліс шум.
Кыліс кучкӧм, быттьӧкӧ беддьӧн кучкалісны фанернӧй стул пыдӧсӧ, кылісны горӧдӧмъяс, кодкӧ ворсіс гребёнка вылын папироснӧй бумагаӧн.
Генерал восьтыштіс ӧдзӧссӧ.
Шумыс лӧнис, и здук кежлӧ ставныс классын кынмисны: кыкӧн пукалісны мелӧн гижалӧм дӧска улын, ӧтиыс — кокъяссӧ кресталӧмӧн, джоджын, пельӧсас, киас кутіс учебник, а юрас вӧлі пуктӧма бумагаысь вӧчӧм колпак.
Некымын морт сулалісны ӧшинь дорын шашкаяслы дӧска весьтын, мукӧдыс занимайтчисны, кодлы мыйӧн эз вӧв дыш.
Пельӧсын пукалысь чеччыштіс, нетшыштіс вывсьыс колпаксӧ да горӧдіс сэтшӧм гораа, быттьӧкӧ сійӧс чепӧльтісны:
— <rus>Встать! Смирно!</rus>
Гвардияса генерал ёрт, витӧд ротаса мӧдӧд отделение самоподготовка вылын.
Генерал оліс тані недыр — видыштіс сыысь, мый урокъяс гӧтӧвитӧм пыдди занимайтчӧны посторонньӧй делӧясӧн, юаліс воспитатель йылысь:
— А кӧні старшӧй лейтенант Стрепух?
— Ог вермы тӧдны! — збоя ӧтветитіс мелӧн пачкайтчӧм гимнастёркаа воспитанник. — Старшӧй лейтенант талун ещӧ эз на волы.
— Асывсяньыс эз вӧв?
— Так точно, асывсяньыс!
Училище кузя дежурнӧйлы Полуэктов прикажитіс пыр жӧ корны Стрепухӧс квартирасьыс, а сійӧ отделениеӧ мӧдӧдны надзор нуӧдӧм могысь мӧд офицерӧс.
3
Сигналист, кодӧс мӧдӧдісны Стрепух ордӧ, суис сійӧс вольпась вылас.
Стрепух вӧлі убеждённӧй холостякӧн и оліс сідзи, кыдзи сылы вӧлі окота.
Стрепух дыша листаліс Дюмалысь «Королева Марго», листбоксӧ бергӧдтӧдз сьӧлыштліс чунь помас.
Стрепух лыддьысьлывліс шоча, сійӧ весиг неуна ошйысис книгаяс дінӧ аслас пренебрежениеӧн.
— Шекспиръясӧс эг лыддьыв, — сӧдзӧдлывліс сійӧ пинь пырыс, — но офицерлысь честьсӧ бой мунан поле вылын дорйыны век верма...
Стрепухлӧн паськыд, быттьӧ гӧрд изйысь вӧчӧм, чужӧм вылысь эз быр шог выражениеыс, кор сійӧ кыліс, мый сійӧс корӧ генерал.
Сійӧ тэрмасьтӧг лэдзис кузь кокъяссӧ джоджӧ да, очсалігтыр да чунь помъяснас вомдорас небрежнӧя кучкалігтыр, юаліс:
— Пыр жӧ?
— Так точно, пыр жӧ...
— Но, порядок, мунӧй! — лэдзис сійӧ сигналистӧс.
Училищеын олӧмсӧ Стрепух лыддис шог недоразумениеӧн, судьбалӧн омӧль шуткаӧн.
«Шкрабъяс», «синечулочницаяс» да «штрафиркаяс», — тадзи Стрепух нимтывліс преподавательясӧс, сьӧлӧмсяньыс презирайтіс найӧс да видзӧдіс аслас воспитательскӧй удж вылӧ, кыдзи временнӧй явление вылӧ, кыдзи будущӧйӧ вуджан постор, кӧні сылы тыдаліс «настӧящӧй служба», кӧть нин батальонса командирӧн, «настӧящӧй власть» и служебнӧй пос кузя ӧдйӧ кыпалӧм, а абу тайӧ лукйысьӧмыс психологияын да педагогикаын.
Сійӧ кӧсйис эськӧ пыр жӧ эновтны училищесӧ, но вӧчны тайӧс скандалӧн сійӧ эз кӧсйы,
та вӧсна медбур туйӧн Стрепух лыддис нинӧм не вӧчны, — мед начальство ачыс уволитас сійӧс линейнӧй частьӧ.
Колӧ шуны, мый строевӧй служба старшӧй лейтенант радейтіс, бура тӧдіс командаяс, быдпӧлӧс «штучкаяс», шуам казуистическӧй требованиеяс петкӧдлыны топографическӧй карта вылысь магнитнӧй меридиан, винтовкалысь — пресловутӧй мулёк, либӧ висьтавны сылысь кӧкъямысӧд юкӧнсӧ.
И сылӧн вӧлі ещӧ ӧти качество и весиг начальство вайӧдлывліс пример пыдди — ортсыса ӧкуратность.
Шинель кизьясыс дзирдалісны сылӧн сідзи, мый на пыр позьӧ вӧлі видзӧдчыны, кыдзи зеркалӧ пыр, лым кодь еджыд подворотничокыс тыдаліс китель увтіыс стӧч сы мында, мыйта сылы колӧ вӧлі тыдавны.
Висьтавны позьтӧм да некытчӧ туйтӧм событиеӧн вӧлі эськӧ сійӧтор, старшӧй лейтенант Стрепух кӧ воис чиститтӧм сапӧгъясӧн.
Училищеын сійӧ вӧлі военнослужащӧйяслы ветлӧдлысь наставлениеӧн да, лоліс кӧ сомнение, колӧ-ӧ звёздочкасӧ фуражкаын новлыны ремешок вевдорас али колӧ дзебны сы улӧ, то видзӧдлывлісны Стрепух фуражка вылӧ.
Парадъяс дырйи сійӧ сэтшӧм величественнӧя восьлаліс аслас горделивӧй, кокни походканас рота водзвылын, сэтшӧм вӧлі сылӧн гренадерскӧй фигураыс, мый ставныс любуйтчылісны сыӧн.
Но сулалӧ вӧлі заводитны сыкӧд сёрни, и пырысь-пыр вошліс став очарованиеыс.
Ёнджыкасӧ сійӧ сёрнитлывліс стереотипнӧй кывъясӧн:
«Точно!»,
«<rus>Нормально!</rus>»,
«<rus>Толково</rus>», либӧ литературнӧй штампъясӧн: «<rus>Свежо предание...</rus>», «<rus>Не вынесла душа поэта...</rus>», шулывліс тайӧ репликаяссӧ веськодьпырысь, пырмунігмозыс.
Ваӧн вузасьысьлысь сійӧ пыр юасьліс:
— Ваыс кӧтасьӧма? — и первойӧн серӧктывліс.
Кор Стрепухлысь юавлісны, кутшӧм талун числӧ, сійӧ заводитліс: «Асывсяньыс вӧлі...,» и сӧмын та бӧрын висьтавліс числӧсӧ.
Училище стенъяс сайын да торйӧн нин дамаяскӧд тӧдмасигӧн сійӧ шулывліс снисходительнӧя нюмъялігтыр:
— Собственнӧй бать-мамлӧн пи... — и копыртчылӧм бӧрын гордӧя пыркнитлывліс бӧрлань кудриа юрсисӧ.
Кодкӧдкӧ сёрнитігӧн Стрепух, традиционнӧй военнӧй искажениеяс кындзи, кыдзи: «шлём», «<rus>бархо́тка</rus>», «<rus>шинеля́</rus>», аслас сёрниӧ сюйліс «философскӧй» отступлениеяс.
— Ме пытшкын дзебсясьӧны ыджыд позьтӧмлунъяс, — муртса тӧдчысь бакенбардъяссӧ малалігтыр многозначительнӧя шулывліс сійӧ английскӧй кыв кузя преподавательница Нина Осиповналы, — тӧрыт ме думыштчи, и менам мӧвпъясӧй вӧліны зэв ылынӧсь...
Первойсӧ ёртъясыс деликатнӧя шулывлісны Стрепухлы, мый оз позь тадзи уродуйтны роч кывсӧ, но медся дружелюбнӧй поправкаяссӧ сійӧ воспринимайтліс сэтшӧм нетерпимӧя, сэтшӧм тешкодя пӧлыньтлывліс вомсӧ, кор объясняйтліс, мый «велӧдчыліс украинскӧй институтын» да «качествоыс зависитӧ таысь», мый лолі гӧгӧрвоана — некутшӧм отсӧг Стрепух принимайтны оз кӧсйы.
Ставныс гӧгӧрволісны, мый Стрепух — училищеын да офицерскӧй семьяын случайнӧй явление, да сӧмын шензисны ӧтиторлы: мыйла сійӧс татшӧм дыр видзӧны?
...Кор Стрепух пырис генерал кабинетӧ, то нин сы серти, мый генерал эз тшӧкты пуксьыны, гӧгӧрвоис, мый сёрниыс лоӧ оз приятнӧй.
— Мыйла ті самоподготовка дырйи абу отделениеыдкӧд? — юаліс Полуэктов.
— Ме ветлі часджын кежлӧ, — заводитліс старшӧй лейтенант.
— Ті лёка относитчанныд служебнӧй обязанностьяс дінӧ! — кельдӧдіс генерал, кутчысис, медым не горӧдны.
Стрепух лэптыштліс пельпомъяссӧ чужӧм вылас сэтшӧм выражениеӧн, быттьӧ кӧсйис шуны: «Тіян делӧ видны, менам — чӧв кывзыны, кӧть мый ті энӧ шуӧй, но таысь нинӧм оз вежсьы».
Сійӧ сулаліс веськыда, зыраліс шуйга кисьыс чуньяссӧ, быттьӧ весаліс на вылысь мел.
— Государство дӧверитіс тіянлы, — ньӧжйӧник шуис генерал, — воспитайтны кызь вит детинкаӧс, а ті эновтінныд найӧс произвол вылӧ.
Тайӧ, кӧсъянныд кӧ, абу честнӧ, — татшӧм лунъясӧ, кор страна, врагӧс веніг, чукӧртӧ став вынъяссӧ, куйлыны.
abu
Предупреждайта тіянӧс, старшӧй лейтенант, мый ті он тырвыйӧ бура нуӧдӧй службанытӧ.
Тӧлысь чӧж, кытчӧдз оз ло лӧсьӧдӧма отделениеын безупречнӧй порядок, лоӧй сэні подъёмсянь отбойӧдз.
Мунӧй!
«Вӧтла, вӧтла, — генерал лӧгпырысь видзӧдіс мунысь Стрепух мышкӧ. — Павлин!..
Настӧящӧй павлин!..» — и Полуэктов скӧрысь клопнитіс портсигар вевтсӧ.
abu
abu
Кык час войын сійӧ решитіс бара вӧчны училище кузя обход: прӧверитны, кыдзи мунӧ войся служба.
ХІІІ ГЛАВА
— Сёма, мунан мекӧд гожӧмнас Тбилисиӧ? — юаліс Володя Ковалёв аслас другыслысь, кор найӧ кыкӧн мунӧны вӧлі этша йӧза улича кузя, коді лэччис бульварлань.
— Ог тӧд, — думайтыштӧм бӧрын ӧтветитіс Гербов, — меным зэв окота эськӧ вӧлі аддзӧдлыны дедушкаӧс, да и миянлысь сиктнымӧс мездӧм бӧрас...
На дінті прӧйдитіс, чепъяснас зиля-зёлякыліг, трёхтонка, маршируйтіс красноармеецъяслӧн рота да саяліс кузь кирпичнӧй стена сайӧ.
— Тэ вежин ассьыд отношениетӧ ме дінӧ! — ӧбидапырысь горӧдіс Ковалёв.
— Но, мый тэ! — Семён чуймӧмӧн видзӧдліс Володя вылӧ. Крут, паськыд щӧкаа чужӧмыс сылӧн югдіс нюмӧн. — Весьшӧрӧ тэ тадзи шуан.
Прӧстӧ бӧръя кадас меным частӧджык усьлывлӧны дум вылӧ бать да мам...
— Тэ ӧд тӧдан, Сёма, менам абу тэысь матыссаджык другыс, — быттьӧкӧ дорйысигмоз шуис Володя.
— Отделениеын менам абу омӧльӧсь отношениеяс быдӧнкӧд.
Кӧть абу сідз, — дум вылас уси сылы, — Пашковӧс ме ог радейт, и весиг ог сы вӧсна, мый менам сыкӧд вӧлі...
— Тэ сы дінӧ придирайтчан, — спокойнӧя вочавидзис Гербов. — Генкаыс, веськыда кӧ шуны, абу омӧль детинка.
— Вот именнӧ веськыдасӧ и омӧль!
Самовлюблённӧй нарцисс...
И пыр ошйысьӧ аслас батьнас.
Но ладнӧ, батьыс сылӧн генерал, да сійӧ нӧ ачыс мый сэні? — Ковалёв чеччыштліс вывлань да скӧрысь кучкис кепысьнас лымйӧн вевттьысьӧм увйӧ. — Век дольӧ: «Муна дипломатическӧй линия кузя!»
Ме юала Пашковлысь: «Коді нӧ тэнӧ лэдзас училищесьыс: ӧд тэ вылӧ видзӧма уна деньга?»
А сійӧ видзӧдліс ме вылӧ снисходительнӧя коксянь юрӧдз да шуӧ: «Папа ставсӧ мынтас...» Ме эськӧ сійӧс, аристократӧс, комсомолысь вӧтлі! — скӧрысь шуис Ковалёв.
— Тэ весьшӧрӧ тайӧс ставсӧ матӧ сьӧлӧм дінад примитан, — миритана шуис Гербов. — Меным и аслым оз кажитчы мыйсюрӧ «Осман-паша» характерысь, но сылӧн абу этша и положительнӧй качествоыс.
Висьтав веськыда, оз ӧмӧй сійӧ юксьы тэкӧд ставнас, мый сылӧн эм?
— Пӧжалуй, — неокотапырысь сӧгласитчис Ковалёв.
— И велӧдчӧмын отсалас.
— Ыджыд тай, — зывӧка чушнитіс Володя, — колӧ меным сылӧн отсӧгыс!
— Сійӧ оз леститчы начальство водзын, век синмад правдасӧ висьталӧ, — тэрмасьтӧг лыддьӧдліс Гербов.
— Тэ, тыдалӧ, гижсьӧмыд сійӧс дорйысьӧ, — недӧвӧльнӧя шуис Ковалёв. — Ми огӧ воӧй ӧти мнениеӧ, эн зіль!
— Да ме ог и зіль, а прӧстӧ колӧ лоны справедливӧйӧн.
Мый меным сыын оз кажитчы, ме висьталі нин...
Другъяслы паныд локтіс капитан Беседа.
Найӧ веськӧдчисны струна моз да приветствуйтісны сійӧс.
«Лоӧны и менам татшӧмӧсь, — думыштіс капитан, — и казявны ог вевъяв, кыдзи быдмасны...»
Улича чукыльтанінын Гербов да Ковалёв сувтісны газетнӧй витрина дорӧ.
— Тӧрытъя, — Володя син пырыс нуӧдіс первойя листбоксӧ. — Миян войска писькӧдчӧмаӧсь Балтийскӧй море береглань, пӧдлалӧмаӧсь Восточнӧй Пруссия...
Тэ представляйтан аслыд, Сема, общӧй замыселсӧ да тайӧ ударъяссӧ?! — любуйтчигтыр горӧдіс сійӧ.
Бульварӧ кежанінын югъяліс кузь «скользанка» — йи, код кузя ёна нин ислалӧмаӧсь.
Володя ӧддзӧдчис, горӧдіс «Вӧтӧд!» да исковтіс каблукъяс вылас.
Семён, другсьыс кольччытӧг, исковтіс сы бӧрся.
Кӧсйис кутчысьны тасмаас, но Володя чепӧсйис пышйыны.
Мыйта Семён эз вӧтлысь Володя бӧрся, сідзи и эз кут сійӧс.
Кыкнанныс гӧрдӧдісны, мӧдӧдчисны водзӧ.
Сёрнитны заводитісны офицеръяс йылысь.
— Тэ казялін, — юаліс Ковалёв, — миян химиклӧн китель кизьяс вылас век мел чиръяс, погоныс чегӧма, а шуйга кисӧ сійӧ кутӧ брюки зептас?
Сразу тыдалӧ — абу строевик...
Ковалёв и ачыс вӧлі радейтӧ кутны кисӧ зептас, но ассьыс сійӧ лыддис тайӧс независимость петкӧдлӧмӧн.
— А капитан Боканов меным и кыдзи офицер кажитчӧ, — решительнӧя шуис Семён. — Команда кӧ сетӧ, чувствуйтан, мый команда.
Мыйкӧ кӧ кӧсйысис, вӧчас, тайӧ нин точнӧ!
— Оз век!
— Например?
— Например, кӧсйысис менӧ карӧ лэдзлыны, а сэсся увольнительнӧйсӧ эз сет — думсӧ вежӧма.
Ме сылы шуа: «Ті асланыд кыв вылын абу кӧзяин...»
— Тэ шуан! — дивитана буркнитіс Семён. — Ме кӧ эськӧ тэнӧ аслад кыв вӧснаыд быдса во эг лэдзлы карас.
— Шуны кӧ нин, мый меным сьӧлӧм вылӧ воис тэнад Бокановын, — шуис Володя, — сылӧн отношениеыс инспектирующӧй дінӧ.
Помнитан, пырис миян отделениеӧ военнӧй округысь еджыд буркияса Кутузов ордена полковник...
Капитан сылы доложитіс, вӧлі вежливӧйӧн, но эз подлизывайтчы...
— Кужӧ асьсӧ кутны, — подтвердитіс Гербов. — Терпитны ог вермы, кор заводитасны никлясьны начальство водзын...
Капитан, правда, неуна резкӧй характера, — вӧчис уступка Семён, — но ме эськӧ кӧсйи лоны сы кодьӧн.
Володя перйис часі, кодӧс генерал пӧдаритіс лыйсьӧмысь, видзӧдліс, уна-ӧ кадыс, да небрежнӧя пӧдлаліс вевтсӧ.
Самоподготовка заводитчытӧдз коли пӧшти час.
Бульвар крута кайис гӧраӧ; гӧра йылас тыдалісны шочиник пуяс.
Лым, коді первойсӧ бергаліс воздухас, ӧні ньӧжйӧник пуксис му вылӧ...
— Сёма, — юаліс Ковалёв, — а кыдзи шусьыліс тіян партизанскӧй отрядныд?
— Суворов нима отрядӧн, — Гербов эз чуймы, сы вӧсна мый тӧдіс другыслысь модасӧ сетавны медся виччысьтӧм вопросъяс.
— Тешкодь... татшӧм совпадение, — нурбыльтіс Володя. — А висьтась, страшнӧ вӧлі первойысьсӧ кыссьыны послань, взрывайтны?
— Дерт, страшнӧ...
Весиг вывті. Пемыд...
Неылын немецкӧй часӧвӧй...
abu
Шлак дзуртӧ гырддза улын; орӧдӧм проводӧ крукаси, — кажитчӧ, верст сайӧдз кылӧ.
Сыӧдз неважӧн сӧмын на ёна зэрис, бомбаясысь артмӧм джуджыд воронкаясын — ва, муртса абу йылӧдзыс.
Немецлӧн кок шыыс орччӧн кыліс, а ми дзебсим воронкаясӧ да пукалім коскӧдз ваын.
И дивӧ, — тӧдан, мый йылысь ме сэки думайті?
Кыдзи ӧні помнита.
«Павка Корчагин, — думышті, — эз эськӧ повзьы», и пыр жӧ кокньыдджык лои...
Ковалёв уважайтӧмӧн видзӧдліс другыс вылӧ.
Гербов ланьтіс, — тыдалӧ, неприятнӧ вӧлі сылы казьтывлыны та йылысь.
abu
— Но, вообщӧ взорвитім, — дженьыда помаліс Семён. — Да, Володька, вунӧді тэныд висьтавны, тӧрыт ме письмӧ пӧлучиті аслам частьсянь.
Сержант Погорелов, Иван Тихонович, гижӧма.
Ми дружитлім, кӧть сійӧ меным бать вылӧ вӧлі туйӧ.
«Ӧні миян полкным немецкӧй му вылын фрицӧс нӧйтӧ...
Тэнӧ, пиукӧй, частьын помнитӧны ставныс да передавайтӧны боевӧй привет.
Кыдзи велӧдчан, орлик?
Смотри, офицерӧн лоан — эн тшапмы».
Чудак... ми ӧмӧй асьным тайӧс огӧ гӧгӧрвоӧй?..
— Сідзи и гижӧма — «орлик»?
— Сідзи и гижӧма.
— Менӧ дӧзмӧдӧ, кыдзи училищеын миян дінӧ относитчӧны! — недыр чӧв олыштӧм бӧрын шуис Ковалёв. — Он гӧгӧрво, челядь ми али военнӧйяс?
Библиотекаын Бальзакӧс коран — оз сетны:
«Водз на тіянлы», а дурыштан — шуӧны: «Ті ӧд ыджыдӧсь нин...»
Семён сӧгласитчӧмӧн довкнитіс юрнас.
Шинель пӧласӧ павтыртӧм бӧрын сійӧ перйис зепсьыс папирос пачка, косяліс сійӧс да нюжӧдіс Ковалёвлы:
— Курит.
Мӧдыс дыр перйис пачкасьыс папироссӧ, кужтӧг ӧзтіс сійӧс, кыскыштіс да мӧдіс кызны.
— Вот дряньыд, — шуис сійӧ синва сорӧн, — табакыс, али мый, омӧль?.. —
Ещӧ гоз-мӧдысь кыскыштіс ас пытшкас тшынсӧ да шыбитіс папироссӧ.
— Ог аддзы удовольствиесӧ!..
— А ме велалі, — шуис, неуна ышнясигмоз, Семён.
— Меным ротаса командир шуӧ: «Шыбитны колӧ», а ме сылы: «Ог вермы сразу, подполковник ёрт, организм велалӧма, видла вочасӧн дугдыны...» — «Но, — шуӧ, — ті кӧть училищеын энӧ куритӧй, медым малышъяс эз велавны».
Найӧ недыр мунісны чӧв олігтыр, и кыкнанныс думайтісны сы йылысь, мый вот найӧ ыджыдӧсь нин, а найӧс век лыддьӧны детинкаясӧн.
— Чувствуйта ме ас пытшкысь, Сёма, ыджыд вын! — видзчысьтӧг горӧдіс Володя. — Кажитчӧ, гӧраяс путкыльтны верма!
Эк, жаль, оз удайтчы меным Отечественнӧй войнаын участвуйтны, петкӧдлі эськӧ ме налы — челядь ми али военнӧйяс!
«Найӧ» улын Володя кутіс тӧдвылас и подполковник Русановӧс, и капитан Бокановӧс, и весиг генералӧс, мӧдногӧн кӧ найӧс, кодъяс, Ковалёв чайтӧм серти, оз помӧдз донъявны сылысь самостоятельностьсӧ.
А сійӧ медъёна поліс самостоятельность вылӧ уськӧдчӧмысь.
Пашковкӧд лӧгалӧмсӧ, арестсӧ, Бокановлысь скӧралӧмсӧ Володя зэв ёна переживайтіс, кӧть и эз петкӧдлы тайӧс.
Володя сьӧлӧмсяньыс гӧгӧрвоис, мый «формальнӧ Боканов прав», но век жӧ лыддис сылысь действиеяссӧ несправедливӧйӧн да оскорбительнӧйӧн: ӧд капитан весиг эз тӧдмав косьӧ воӧмыслысь помкасӧ.
Ӧбидалысь курыд чувствояссӧ кыпӧдліс эз ачыс наказаниеыс, — шуны кӧ нин, сійӧ заслужитіс тайӧс, а именнӧ Бокановлӧн «бездушиеыс».
«Кор ме лоа офицерӧн, — думайтіс Ковалёв, — ме лоа требовательнӧйӧн, но и чуткӧйӧн, а не прӧстӧ устав исполняйтысьӧн».
И пыр жӧ сійӧ кутіс думайтны мӧдтор йылысь.
Сійӧ кутіс думайтны сы йылысь, кыдзи найӧ Семёнкӧд кутасны служитны авиаполкын.
И со кык самолёт вылын найӧ лэбзьӧны выполняйтны задание.
Паныд ӧкмыс вражескӧй «мессер»,
но, мый нӧ, ӧкмыс кӧ и ӧкмыс, сымын унджыкӧс лоӧ уськӧдӧма!..
Найӧ заводитӧны неравнӧй бой.
Ӧти бӧрся мӧд ӧзйӧны сьӧд крестъяса машинаяс.
Но друг тыдовтчис тшын, а сэсся и би Семёнлӧн самолёт моторын.
Сёма чеччыштӧ парашютӧн.
Врагъяс аддзисны лэччысь парашютистӧс да котӧртӧны сы дінӧ.
Ковалёв вӧчӧ повтӧм посадка, босьтӧ Гербовӧс аслас самолётӧ да качӧдчӧ вывлань скӧрмӧм фашистъяс ныр улысь.
— Мый йылысь тэ думайтан? — орӧдіс сылысь думъяссӧ Гербов.
Володя эз лысьт висьтасьны Семёнлы, мый йылысь сійӧ думайтіс, поліс, мый другыс шпыньмунас да меліа шуас, кыдзи генерал вӧчлывлӧ: «Но-но... и фантазёр жӧ тэ, Володька».
— Сідз... нинӧм йылысь, — ӧтветитіс Ковалёв.
— А ме ӧні думайті, — сьӧлӧмсяньыс шуис Семён, — гашкӧ, тэ, либӧ ме, либӧ Лыков, — ӧти кывйӧн, кодкӧ миян пӧвстысь, — во комын мысти кутас командуйтны парадӧн.
Представляйтан, тэ воронӧй вӧв вылын — сійӧ тшая кока и лыса ныра — гӧгӧртан полкъяс, кодъяс быттьӧ кынмӧмаӧсь места вылас...
И кӧть тэ менӧ эн тӧд, меным сэтшӧм лӧсьыд казьтыштны, мый ми коркӧ ӧтлаын велӧдчылім... ӧти парта сайын пукавлім...
Ковалёв чуймӧмӧн видзӧдліс другыс вылӧ.
— Но-но, — сійӧ читкыртіс сералысь руд синъяссӧ, — и фантазёр жӧ тэ, Сёмка!
Гербов нюммуніс да кутіс яндысьӧмӧн оправдывайтчыны:
— Мыйла нӧ фантазёр?
Ӧд обязательнӧ тадзи кодкӧдкӧ лоас...
Найӧ кайисны неыджыд гӧра йылӧдз да сувтісны, кутісны видзӧдны улӧ.
Лымъя муяс вывсянь пӧльтыштлывліс кокньыдик тӧв, приятнӧ сутшйӧдліс банбокъяссӧ.
abu
Небесаыс вӧлі мунӧ кельыдлӧз йи вылӧ, код вылысь тӧв пӧльыштавліс му вылӧ небыдик лымсӧ.
Володя думыштіс: «Вот тадзи жӧ, сӧмын гожӧмнас, Воробьёвӧй гӧраяс вылын сулалісны Герцен да Огарёв...»
— Сёма, — сійӧ пуктіс кисӧ другыслы пельпом вылас, — неужели тэ вермин думыштны, мый ме тэнӧ ог тӧд парад вылын?..
Тӧдан мый, вай ӧні сетам ёрта-ёртнымлы клятва... верность кузя!
Ковалёвлӧн волнуйтчӧмыс вуджис Семёнлы.
— Вай, — гусьӧник шуис сійӧ.
Найӧ кутчысисны кияснаныс, и Володя, волнуйтчӧмысла муртса сибдӧм гӧлӧсӧн, шуис:
— Клянитча Суворовлӧн югыд паметьӧн... миян полководецъяс паметьӧн... мый видза дружбаӧс нэм помӧдз.
И тӧд, Сёма, кӧні кӧть ме эг вӧв, сӧмын чукӧст — локта отсӧг вылӧ! —
Володялӧн горшдіныс гӧрддзассис, и сійӧ ещӧ ёнджыка чабыртіс другыслысь кисӧ.
— Велӧдчӧмын, бойын и уджын — ме тэнад вернӧй ёрт.
Эн вунӧд та йылысь!
Честность да мужество отсаласны миянлы Рӧдиналы беззаветнӧя служитӧмын, а дружба даспӧв содтас вынъяснымӧс...
Сёрнитчытӧг найӧ пӧрччисны шапканысӧ да, киӧдыс ёрта-ёртсӧ крепыда кутігтыр, сулалыштісны тадзи ещӧ некымын секунда.
А лым сапкис и сапкис, сыліс шырӧм юръяс вылас, озысь чутъясӧн пуксис шапкаяслӧн сьӧд каракуль вылас, звездаясӧн пуксис алӧй погонъяс вылас.
Кӧнкӧ ылысса туйяс вылын гораа тутӧстіс паровоз.
Жургигтыр, бордсӧ пӧлыньтӧмӧн уліті му весьттіыс лэбзис самолёт да пыр жӧ воши син водзысь.
И бара лои торжественнӧй чӧв-лӧнь.
XIV ГЛАВА
1
Асывнас, спальня ӧдзӧс дорӧ матыстчигӧн, Боканов кыліс гораа, скӧрысь споруйтӧм.
Лыковлӧн гӧлӧсыс настойчивӧя требуйтіс:
— Лӧсьӧд койкатӧ бурджыка!
— Сійӧ и сідзи бура лӧсьӧдӧма, — скӧрысь вочавидзис кодкӧ.
— А ме тэныд кыдзи спальня кузя дежурнӧй висьтала...
— А меным веськодь!
Боканов решительнӧя пырис комнатаӧ да первой, мый аддзис, вӧлі гӧрдӧдӧм, паськыда паськӧдӧм нырбордъяса Ковалёвлӧн скӧр чужӧм.
Сыысь да Лыковысь кындзи спальняын некод эз вӧв.
— Мый тіян тані лои? — юаліс офицер.
— Да сідзи... ас костса сёрни, — падъялігтыр шуис Лыков.
— Мыйла тіян койканыд, суворовец Ковалёв, абу порядокын, — шыасис Боканов Володя дінӧ.
Лыков торжествуйтӧмӧн видзӧдліс ёртыс вылӧ.
— А меным кажитчӧ... — заводитліс Ковалёв.
— Ме ог юав, мый тіянлы кажитчӧ, — резкӧя орӧдіс сійӧс Боканов. — Лӧсьӧдӧй койкатӧ кыдз колӧ.
Ковалёв кельдӧдіс да эз вӧрзьы места вывсьыс.
— Мыйла ті ме вылӧ горзанныд?! — горӧдіс сійӧ.
— Лӧсьӧдӧй койканытӧ, — кыдз позьӧ спокойнӧйджыка повторитіс приказаниесӧ офицер; черлы вылас сылӧн лои гӧрд чут.
Ковалёв, сьӧкыда коксӧ лэпталігтыр, матыстчис аслас койка дорӧ да, быттьӧ бокӧвӧй, кынмӧм киясӧн лӧсьӧдіс эшкынсӧ.
— Но вот, ӧні лӧсьыд, — обычнӧй тонӧн шуис Сергей Павлович. — Верманныд мунны классӧ, но меным, буракӧ, ковмас гижны неприятнӧй письмӧ тіян мамныдлы.
Володя кӧсйис мыйкӧ шуны, но скӧрысь ӧвтыштіс кинас да котӧрӧн петіс спальняысь.
Муніс и Лыков.
Боканов зумыша сулалыштіс ещӧ некымын минута ӧшинь дорын, ньӧжйӧник таркӧдыштіс чуньяснас стеклӧӧ.
Артмӧ вӧлі оз сідзи, кыдзи колӧ.
Нервъяс — зэлӧдӧм струна.
Ӧд вот ещӧ неуна — и бара эськӧ артмис взрыв...
Гашкӧ, Володя дінӧ колӧ матыстчыны кыдзкӧ мӧдног, а то приказ да горӧдӧм, горӧдӧм да нотация, а бать сяма отношениеыс збыльвылас абу.
Абу сійӧ, абу сійӧ!
Боканов зыралыштіс кинас банбоксӧ да петіс коридорӧ.
Классын Лыков добродушнӧя клопнитіс Ковалёвлы пельпомас.
— Кывзысин эськӧ менсьым!
— Весась сэтысь, — дышпырысь Володя вештіс пельпом вывсьыс Лыковлысь кисӧ, — тэтӧг нин кыдзкӧ-мыйкӧ, — быттьӧкӧ оправдывайтчиг эз нин скӧрысь содты сійӧ да мӧдӧдчис аслас парталань.
Мыйла сійӧс ставыс дӧзмӧдӧ?
Мыйла кытыськӧ друг кыптӧ грубитӧм, и сылӧн абу вын венны сійӧс, кытысь тайӧ кӧсйӧмыс мунны паныд да не подчиняйтчыны?
А шуны кӧ, сэтшӧма-ӧ нин сійӧ мыжа?
Дыр на ещӧ кутасны сійӧс видны, кыдзи ичӧтик кагаӧс?
Сійӧ важӧн нин петіс тайӧ арлыдсьыс, кор колӧ сы вӧсна тӧждысьны.
И кор жӧ, медбӧрын, удайтчас аддзӧдлыны Галинкаӧс, — кӧть эськӧ мед некымын строка гижис...
Ыджыд перемена дырйи старшина вайис письмӧ.
Мамыс гижис Володялы:
«Видза олан, менам муса детинкаӧй!
Тэ корлін менӧ не казьтывны письмӧясын тэнад поведение йылысь, сы вӧсна мый тэнад таысь торксьӧ настроениеыд, но ме кӧсъя ещӧ ӧтчыд, и медбӧръяысь, бергӧдчывны тайӧ тема дінас.
Тӧдан, мыйла тэнад татшӧм скачокъясыд?
Тэ он куж веськӧдлыны аснад.
Мусаӧй менам!
Тэ тӧдан, мый ми тэкӧд сӧмын кыкӧнӧсь: проклятӧй фашистъяс мырддисны миянлысь радейтана мортӧс — тэнсьыд батьтӧ.
Ме душалысь став вынъясӧс, став чувствоясӧс вуджӧді тэ вылӧ, тэын менам став радлунӧй.
Та вӧсна меным лоӧ зэв сьӧкыд, тэ кӧ быдман он сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн мӧвпаліс батьыд.
Меным сьӧкыд вӧлі лыддьыны письмӧыдлысь сійӧ строкаяссӧ, кӧні тэ недовольствуйтчан воспитательнад.
Володя!
Тэнад училищеыд — тайӧ тэнад горт, воспитательясыд — бать-мам.
Налы партия поручитіс воспитывайтны тэнӧ, сы вӧсна колӧ кыв шутӧг выполняйтны налысь став приказаниеяссӧ.
Тэ кӧ радейтан менӧ, кыдзи мамӧс, уважайтан, кыдзи ыджыдджык ёртӧс, колӧ кӧ, мед вӧлі ме здоров, кывзы менсьым сӧветъясӧс.
Ёна-ёна окала да кутла.
Тэнад мама.
Р. S. Пиукӧй, ме гӧтӧвитча нин тэнад локтігкежлӧ и, дерт, босьт аскӧдыд Семёнӧс.
Ме вӧча тіянлы бисквит, сэтшӧмӧс жӧ, кутшӧм вӧлі сійӧ, кодӧс ті батьыдкӧд, помнитан, кыскавлінныд менсьым буфетысь.
Ме нин лӧсьӧдча рӧднӧй карӧ.
Гашкӧ, тайӧ гожӧмсӧ колльӧдам море дорын, асланым квартираын.
Тэ рад?»
Володя ньӧжйӧникӧн сюйис письмӧсӧ конверт пытшкас, малыштіс сійӧс, быттьӧ тайӧ вӧлі мамыслӧн киыс, да петіс классысь, — сылы окота вӧлі олыштны ӧтнаслы аслас мӧвпъяскӧд.
2
Кор рытнас квайт часын кымын Боканов мунӧ вӧлі коридорӧд, кусі биыс.
Бӧръя кадас тайӧ овлывліс частӧкодь: ремонтируйтісны карса электростанциясӧ, и сійӧ эз справляйтчы нагрузканас.
Стен пӧлӧнӧд капитан кежис веськыдвылӧ, сэсся шуйгавылӧ, решитіс, мый сійӧ улича вылӧ петысь ӧдзӧс дорын, но вӧлӧмкӧ веськалӧма кутшӧмкӧ тӧдтӧм местаӧ.
Гӧгӧр котралісны ёна горзігтыр тыдавтӧм мортъяс, — найӧ гӧлӧсъяс серти сійӧ тӧдмаліс, мый веськаліс Тутукин ротаӧ.
Капитан кутіс кывзыны сёрнисӧ.
— Пӧлучиті двойка, бӧрдны вӧлі окота, а оз позь...
— Мыйла?
— Мужество мешайтӧ... — И шӧпкӧдӧмӧн: — Ме фамилияӧс кӧсъя вежны...
— Кутшӧм вылӧ?
— Гастелло...
— О-о-о! — кыліс горӧдӧм.
И недыр чӧв олыштӧм бӧрын:
— А ме улича вылын офицерӧс бӧръя да орччӧн муна.
Сылы ставыс честь сетӧны, а артмӧ быттьӧ меным.
— Здорово! — ошкыштіс первойя гӧлӧсыс да друг шуис решительнӧя:
— Старшӧй лейтенант Стрепухӧс терпитны ог вермы!
— И ме!
abu
— Сійӧ думайтӧ сӧмын, медым аслыс вӧлі бур... оз радейт миянӧс, а сӧмын петкӧдлӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
«Интереснӧ, — думыштіс Боканов, — кыдзи менам относитчӧны ме дінӧ?»
Тайӧ мӧвпыс воис сылы юрас первойысь, — некор, ни водзті школаын, ни училищеын, сійӧ эз интересуйтчыв, радейтӧны-ӧ сійӧс велӧдчысьяс.
Прӧстӧ сійӧ лыддис тайӧ вопроссӧ некытчӧ туйтӧмӧн.
Важнӧ вӧчны налы ставсӧ, мый верман, требуйтны, кутны ӧтвет аслад сӧвесть водзын: ставсӧ-ӧ вӧчин?
abu
Ӧстальнӧйыс — благодарность, нежнӧй чувствояс — дасӧд делӧ и воас ачыс.
Дерт, морт ногӧн приятнӧ тайӧ «приложениеыс» тэнад удж дінӧ, но обязательнӧ ӧмӧй нӧ сійӧ?
Да и мыйла?
Вӧрзьӧдны самолюбиетӧ?
abu
abu
— Максим! — кыліс дзик орччӧн горӧдӧм.
— Но, мый тэ, Сенька, горзан? — шыасис кодкӧ Бокановсянь веськыдвылын.
— Максим, ме, тӧдан, думышті спор.
Талун ӧбед водзвылын босьті нёль бумагатор.
Ӧти вылӧ гижи «4 борщ», мӧд вылӧ — «4 соус», коймӧд вылӧ — «4 нянь», нёльӧд вылас — «4 компот».
Ышӧді Авилкинӧс, Мамуашвилиӧс да Кошелевӧс, — кутім кыскыны.
Меным нёль борщ сюри, ме сӧмын коймӧд тарелка дорӧ босьтчи — капитан казяліс...
И тайӧяс котӧртісны кытчӧкӧ...
«Век жӧ, кутшӧм омӧля ми тӧдам налысь мирсӧ да привычкаяссӧ!» — вестибюльын тыдовтчысь сись би югӧрлань мунігмоз думыштіс Сергей Павлович.
Капитан воис пӧшти ӧдзӧс дорӧдзыс нин, кор кутшӧмкӧ детинка зурасис сыкӧд да кыккокйыв уськӧдчис пемыдас.
«Эк, ышмысь», — думыштіс Боканов.
Тайӧ кадас кык фигура кутісны матыстчыны сыланьӧ.
— Капитан ёрт, — кыліс волнуйтчана гӧлӧс: — вайӧді!
— Кодӧс? — чуймис Боканов.
— Авилкинӧс вайӧді.
— Да мыйла сійӧ меным?
— Сійӧ тіянӧс тойыштіс да эз извинитчы...
— А-а... тайӧ бур, мый ті велӧданныд сійӧс лоны вежливӧйӧн, — ошкыштіс Боканов. — Ме чайта, мӧдысь сійӧ ачыс дӧгадайтчас извинитчыны...
— Так точно, дӧгадайтча...
Ме бӧрся кӧ Каменюка эз вӧтчы, ме эськӧ и ачым бергӧдчи!
— Но, бур, бур, мунӧй!..
Офицер петіс училищеысь да нюмъялігтыр мӧдӧдчис площадь вомӧн, — тадзи вӧлі матынджык гортланьыс.
Друг сы водзвылын му вылас лои паськыд югыд визь.
Сійӧ бергӧдчис.
Училищелӧн став ӧшиньясыс югдісны яркӧй да гажа биӧн.
Сідзкӧ, сетісны би.
Сійӧ сулалыштіс здук мында, видзӧдыштіс би вылӧ, аддзис аслас класслысь ӧшиньсӧ, представитіс аслыс, мый ӧні сэні вӧчсьӧ: Лыков кутас лэптавны гираяс, Ковалёв решайтны кроссворд, Сурков перъяс краскаяс да лӧсьӧдчас рисуйтчыны.
Сергей Павловичлы дум вылас уси, мый кӧсйысис Андрейлы сетны ватманскӧй бумага лист, но пемыдысла эз вермы тайӧс вӧчнысӧ.
Сійӧ бӧр бергӧдчис училищеӧ да сетіс Сурковлы бумагасӧ.
Мунны ӧні гортӧ вӧлі сёр нин: регыд должен вӧлі заводитчыны урокъяс гӧтӧвитӧм.
Боканов лэччис актӧвӧй залӧ, восьтіс паськыд балкон вылӧ петысь ӧдзӧссӧ.
Вӧрзьӧдлытӧм, вӧсньыдик коркаӧн вевттьысьӧм лым куйліс перилӧяс вылын.
Сергей Павлович ӧзтіс папироссӧ.
Фронт вылын, шог минутаясӧ, коді овлывлӧ быдӧнкӧд, коді дыр кежлӧ торъялӧма радейтана йӧзысь да уджысь, Боканов казьтывліс школа йылысь, кыдзи кутшӧмкӧ зэв ылысса да бергӧдны позьтӧмтор йылысь. Сійӧ велаліс нин, мый олӧмыс вермас лоны мичаӧн и сытӧг и мый оз ков жалитны асьтӧ тайӧ прекраснӧй вӧснаыс...
Гимнастёрка зептас сійӧ новлӧдліс джынвыйӧ нин вушйӧм письмӧ, кодӧс сійӧ пӧлучитліс армияас 7 «Б» класса велӧдчысьяссянь, кӧні сійӧ война вылӧ мунтӧдз уджаліс класснӧй руководительӧн.
Письмӧ улас вӧлі нелямын кырымпас.
Боканов фронт вылас не ӧтчыдысь кыскывліс тайӧ письмӧсӧ да, кырымпасъяс вылас видзӧдігмоз, казьтывліс на пиысь быдӧнӧс, коді кырымасьӧма.
И жалитіс, мый войнаӧдз сэтшӧм этша вын видзис на вылӧ, да, дерт, мӧвпаліс бара пырны классӧ.
Сійӧ эз думыштлы мӧд профессия йылысь, педагогическӧйысь кындзи, коді вайис эськӧ сылы ыджыд моральнӧй удовлетворение.
Но армияын служитан воясыс чужтісны радейтӧм и воинскӧй дисциплина дінӧ, сылӧн требованиеӧн кыв шутӧг исполняйтны приказаниеяс, чёткость да самоотверженность дінӧ.
Подчиняйтны да подчиняйтчыны кужӧмын вӧлі аслас мичлун.
Тані, Суворовскӧй училищеын, удачнӧя сочетайтчисны челядькӧд уджалӧм да Бокановлӧн кӧсйӧм не торйӧдчыны воинскӧй порядокъяскӧд.
Тайӧ вӧлі буретш сійӧ, мый кӧсйис сійӧ сьӧлӧмсяньыс.
И юалісны кӧ эськӧ сылысь, мыйын шудыс, сійӧ ӧтветитіс эськӧ зэв скупа: радейтана уджын. Сійӧ эз радейтлы мича кывъяс.
«Шудыс миян пытшкын, — думыштіс сійӧ, — сійӧ удж радейтӧмын, ассьыд вынъястӧ югыд будущӧйлы сетны зільӧмын, стрӧитны сійӧс аслад киясӧн...»
3
Весиг медся варов мортыслӧн овлӧны часъяс, кор сылы окота кольччыны ӧтнаслы аслас мӧвпъяскӧд.
И кӧть Володя велаліс выключайтны асьсӧ классын общӧй шумысь, лыддис книга либӧ решайтіс головоломка, велаліс урокъяс гӧтӧвитігӧн не обращайтны внимание больгысь сосед вылӧ, век жӧ корсюрӧ, торъя нин сійӧ кӧ пӧлучайтліс мамсяньыс письмӧ либӧ кыптыліс желание гижны стих, сылы окота вӧлі лоны ӧтнасӧнлы.
Недыр корсьыштӧм бӧрын сійӧ аддзис лӧнь места.
Тайӧ вӧлі неыджыд комната актӧвӧй залкӧд орччӧн.
Сэні сулалісны куим пызан шахматӧн ворсӧм вылӧ, ӧшаліс Левитанлӧн картина «Зарни ар», а ӧшиняс гардинаыс вӧчис комнатасӧ гортсакодь уютнӧйӧн.
Володя ӧзтіс турунвиж абажур улысь настольнӧй лампа, кусӧдіс пӧтӧлӧк бердысь бисӧ.
Комнатаыс лои рӧмыд, сӧмын югыд кытш водіс тетрадь вылӧ.
Володя восьтіс ассьыс дневниксӧ,
abu
abu
тэрмасьтӧг листалыштіс.
Тані вӧліны Суворовлӧн наставлениеяс, Николай Островскийлӧн олӧм дінӧ страстнӧй призыв, Радищевлӧн гордӧй кывъяс: «<rus>Твёрдость в предприятиях, неутомимость в исполнении суть качества, отличающие народ российский. О народ, к величию и славе рождённый!</rus>»
Водзӧ мунісны гижӧдъяс училищеса событиеяс йылысь, стихотворениеясысь отрывокъяс, шудтӧм листбок, кодӧс чӧртыс тшӧктіс сылы сетны лыддьыны Пашковлы.
Пашков вылӧ скӧралӧмыс сылӧн бестактнӧй поступоксьыс прӧйдитіс.
Аснас, аслас поведениеӧн недӧвӧльствуйтчӧмыс содіс, кӧть гораа та йылысь Володя некодлы эськӧ эз шу.
Сійӧ восьтіс чистӧй листбок да тэрыба кутіс гижны аслас оформитчытӧм на почеркӧн:
«Туйӧй менам водзын мича, но сьӧкыд.
Ковмас веськӧдлыны йӧзӧн, тӧждысьны на вӧсна, воспитывайтны, гӧтӧвитны победнӧй бойяс кежлӧ...
И вот ме частӧ думайта: эмӧсь-ӧ менам характерын задаткиясыс татшӧм будущӧй вылӧ?
Ме абу нин кага.
Меным пӧшти дас квайт арӧс, —
тайӧ арлыд, кор миян революциялӧн вождьяс сознательнӧя нин сувтлісны выль олӧм вӧсна тышлӧн туй вылӧ.
Ме зіля видзӧдлыны аслам душа пытшкӧ...
Ме вспыльчивӧй, частӧ весиг грубӧй.
Неужели ме исправитчытӧм?
Неужели ог вермы воспитайтны ассьым воляӧс, лоны сдержаннӧйӧн?
Ӧні ме медся омӧль морт свет вылас...»
Володялы дум вылас уси спальняын талунъя сёрниыс Бокановкӧд да сьӧкыда ышловзис.
Думыштіс, быттьӧ асьсӧ ышӧдігмоз:
«Век жӧ важнӧ, мый ме аддза ассьым тырмытӧмторъясӧс да зэв ёна кӧсъя найӧс исправитны».
Залын кылісны кодлӧнкӧ кок шыяс.
Володя тэрыба нетшыштіс штепсельсӧ да некымын минута пукаліс пемыдас.
Сэсся, кор кок шыясыс эз кутны кывны, бара ӧзтіс бисӧ да гижис: «Капитан Боканов висьтавліс: «Ті долженӧсь воспитайтны асланыд характерлысь квайт основнӧй черта, медым лоны коммунист-офицерӧн: народлы да партиялы помтӧм преданность, честность, храбрость, выдержка, трудолюбие, скромность».
Дерт, и уна мукӧд качествояс важнӧйӧсь, но тайӧяс — главнӧйӧсь...
Найӧ кӧ лоӧны, ме гордитчӧмӧн кута новлӧдлыны медся высокӧй звание: сӧветскӧй морт, и сӧмын сэки верма ачым воспитывайтны боецъясӧс...»
Володя паметьын зэв яснӧя сувтіс батьыслӧн чужӧмыс: веськыд виски дорсьыс весиг неыджыд вурысторсӧ аддзис Володя.
Бӧръя кадас сійӧ частӧ думайтіс бать йывсьыс.
Сійӧ гу вылӧ эськӧ веськавны!
Мам висьтавліс — сійӧс дзебӧмаӧсь Сальскын...
Тэрмасьӧмӧн, неудачнӧй кывъяс черкайтіг да пыр жӧ выльясӧс корсяліг, Володя гижис:
* Стихъяс, кодъясӧс печатайтӧма тайӧ книгаас, гижисны суворовецъяс.
abu
Ылын кыліс сигнал.
Колӧ вӧлі мунны классӧ гӧтӧвитны аски кежлӧ урокъяс.
Сійӧ тэрыба гижис: «А Галинкаын ме аддза, вернӧй, чуткӧй другӧс...»
abu
Володя дзебис тетрадьсӧ гимнастёрка улас, кусӧдіс бисӧ да шумтӧг восьтіс ӧдзӧссӧ актӧвӧй залӧ. Быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы, сійӧ воськовтіс сэтысь югыд коридорӧ.
Водзвылас ньӧжйӧник муніс капитан Боканов.
Володя виччысьыштіс, пока Боканов каяс поскӧд, да кыккокйыв уськӧдчис классӧ мӧдлаті, медым лоны сэні Бокановысь водзджык.
XV ГЛАВА
1
Генераллысь ӧкуратностьсӧ тӧдӧмӧн офицеръяс кутісны чукӧртчавны педагогическӧй сӧвет вылӧ индӧм кадсьыс часджын водзджык.
Русанов да Тутукин воисны ӧтлаын да пуксисны кузь пызан сайӧ, кодӧс вӧлі вевттьӧма турунвиж ной пызандӧраӧн.
Воисны не сӧмын воспитательяс, преподавательяс, но и врачьяс, интендантъяс, клубса да библиотекаса уджалысьяс, — ставыс сё ветымын мортысь не этшаджык.
abu
Войнаӧдз Боканов ёна радейтлывліс школаын учительяслысь собраниеяссӧ,
кор споръяс, репликаяс, суждениеяс да мелі нюммунӧмъяс матысмӧдісны йӧзӧс, ӧтлаӧдісны найӧс общӧй уджлӧн медся крепыд гӧрӧдъясӧн, уджын корсьысьӧмъясӧн, разочаруйтчӧмӧн, шедӧдӧмторйӧн гордитчӧмӧн, — гӧрӧдъясӧн, кодъясысь крепыдджыкъяс абуӧсь.
Тані обязательнӧ кыптывліс спор «пӧрысьяс» да «томъяс» костын, обязательнӧ сюрлывліс броткысь скептик да видчысь, студенческӧй скамья вылысь сӧмын тӧрыт на воысь историк, коді дась ставсӧ выльысь видлавны, бергӧдны вывлань кокӧн, коді дась ӧтнасӧн примитны бой став светса «рутинёръяслы» паныд.
Тані завуч, фамилиясӧ индытӧг, висьтавліс нюмъялігтырйи сы йылысь, кыдзи ӧти уважаемӧй преподавательница локтӧма урок вылас журналтӧгыс да портфельтӧгыс, и ставныс гӧгӧрвоӧмӧн нюмъялісны, сы вӧсна мый тӧдісны дӧзмысь химичкалысь вунӧдчӧмсӧ, да кыдзи не омӧльджыка уважайтана биолог вайӧма урок вылас стеклӧтӧм микроскоп.
И обязательнӧ биолог выступайтіс объяснениеясӧн, мыйла стеклӧыс микроскопас абу лоӧма, да аслас объяснениеӧн ещӧ ёнджыка убеждайтліс быдӧнӧс, мый сійӧ ачыссӧ и мыжа.
Ӧні Боканов выльысь дум вылас уськӧдіс сылы муса прошлӧйсӧ.
Сійӧ радлӧмӧн казявліс сёрнияс серти, чукӧртчӧм йӧзлӧн кыпыд да праздничнӧй настроение серти, мый и тані ставныслӧн ӧти кӧсйӧм — воспитайтны мортӧс кыдз позьӧ бурджыка.
Сійӧ думыштіс: «Бур, дружнӧй коллектив!» — да китель зепсьыс перйис Ковалёв мамсянь письмӧ, медым сійӧс мӧдпӧв лыддьыны.
Тайӧ письмӧыс кыпӧдіс Бокановлысь аслас уджӧн гордитчӧмлысь неудовлетворённостьлысь чувство да кӧсйӧм вӧчны ещӧ унджык да важ дорсьыс бурджыка.
«Уважаемӧй Сергей Павлович!
Ме Володя Ковалёвлӧн мам да кӧсйи эськӧ корны тіянӧс, позьӧ кӧ тайӧ, гижны частӧджык пи йылысь.
Ті ӧні сылы бать, семья, горт — ставыс-ставыс, а сідзкӧ, и меным ті зэв матысса морт.
Зэв ёна вӧрзьӧдіс менсьым сьӧлӧмӧс Володялӧн медбӧръя письмӧысь ӧти фраза: «Буракӧ, выль воспитателькӧд ме ог аддзы ӧтувъя кыв».
Ме тіянлы висьтала кыдзи мам, но Володялӧн тырмытӧмторъяс вылӧ синмӧс куньтӧг: сійӧ самолюбивӧй, вспыльчивӧй, но бур сьӧлӧма.
Сӧмын сы дінӧ колӧ корсьны ключ, а тайӧ ключыслы нимыс — мелілун.
Энӧ думыштӧй, Сергей Павлович, мый ме тіянӧс велӧда; гӧгӧрвоӧй менӧ: менам мужикӧй пӧгибниттӧдзыс завещайтіс меным воспитайтны писӧ настӧящӧй мортӧн.
Ме решиті, мый ті кужанныд тайӧс вӧчны меысь бурджыка, нетшышті Володяӧс сьӧлӧм бердысь, сеті пиӧс тіянлы.
И ме эг ӧшибитчы.
Гожӧмнас, кор Володя воліс каникул вылӧ, ме эг тӧд сійӧс.
Сійӧ зілис отсавны меным быдторйын, вӧлі правдивӧй да зэв тӧждысьысь.
Ми мунім театрӧ, и фойеӧ пыригӧн сійӧ восьтіс ме водзын ӧдзӧссӧ, лэдзис менӧ водзвылас.
А кутшӧм ӧкуратнӧй сійӧ лоӧма!
Чиститчас, мыссяс...
Весиг шинельсӧ ӧшӧдӧ кыдзкӧ аслысногӧн гугнас бергӧдӧмӧн.
Воӧм бӧрас первойя луннас жӧ ачыс вурис подворотничоксӧ, тӧждысьӧмӧн шуис.
«Ветла комендант дінӧ регистрируйтчыны».
Ме аслам синъяслы эг верит, радуйтчыны эг вермы.
Во сайын сійӧ вӧлі невнимательнӧй, кутшӧмкӧ дурысь, — и вот сӧмын ӧти воӧн училище кужис вӧчны татшӧм уна.
Ме тӧда, кыдзи и тысяча мукӧд мамъяс, кодъяс сетісны тіянлы медся донасӧ, мый налӧн эм, — ассьыныс дитясӧ: ті кужанныд воспитайтны Володяын сӧветскӧй мортлысь медбур качествояссӧ.
И сьӧлӧмӧс менсьым зэв ёна вӧрзьӧдіс сылӧн фразаыс: «Ме ог аддзы ӧтувъя кыв».
Мыйла?
Гашкӧ, сійӧ удитіс нин тіянлы грубитны?
Гашкӧ, прӧститӧй, мый юала веськыда, ті, сылысь характерсӧ тӧдтӧгыд, сразу чорыд киӧн решитінныд чинтыны упрямствосӧ, а сійӧ ёкмыльтчис, кыдзи ёж, да чуткасьӧ?
Сергей Павлович, гижӧй меным!
Гижӧй став йывсьыс, ӧд сы йылысь быд кыв меным — воздух ньылыштӧм.
Аттьӧ тіянлы ставсьыс, мый ті вӧчанныд миянлы.
Ковалёва».
Боканов думайтігтыр сюйис письмӧсӧ.
«Сідзкӧ вот мыйла сійӧ сэтшӧма кельдӧдіс, кор ме спальняын грӧзиті гижны мамыслы.
Радейтӧ сійӧс и полӧ дӧзмӧдны...»
Капитан видзӧдліс часі вылас.
Вӧлі кык минутатӧм вит час.
2
— Офицер ёртъяс! — гораа шуис Русанов.
Комнатаӧ ньӧжмыд походкаӧн пырис генерал да сы бӧрся политотделса начальник.
— Пуксьӧй, пуксьӧй, — пыр жӧ разрешитіс генерал, гашкӧ, сы вӧсна эз кӧсйы, медым сійӧс ставӧн приветствуйтісны, мый артмывліс эз лӧсьыда — подводитлісны вольнонаёмнӧйяс.
— Но-с, заводитам миянлысь педсӧвет.
Сёрнитанторнас ті тӧдсаӧсь.
«Самостоятельность воспитайтӧм» йылысь доклад вӧчас подполковник Русанов.
Русанов сёрнитіс ньӧжйӧ, быттьӧ споруйтіс ачыс аскӧдыс да тайӧ спорас сӧмын ӧні аддзис истинасӧ.
— Суворовецъяс быдмисны, а ми пӧраясӧн кутчысям воспитаниелӧн сэтшӧм приёмъясӧ, кодъясӧн пӧльзуйтчывлім пӧшти кык во сайын, кор менам челядьлы, например, вӧлі дас нёль арӧс.
Миян водзын подросток, зэв самолюбивӧй, коді зільӧ аддзыны олӧмас ассьыс местасӧ, коді друг казяліс, мый и сійӧ оз этша значит, мый и сылӧн должен лоны став окружающӧй вылас аслас видзӧдлас.
Сійӧ утверждайтӧ ассьыс личностьсӧ, критика вылӧ ассьыс правосӧ, дась грубитны, медым петкӧдлыны независимостьсӧ.
А ми аддзам таысь сӧмын дисциплина дзугӧм да наказывайтам...
«А сійӧ прав, — думыштіс Боканов, — и ме эг заводитлы матыстны Ковалёвӧс ас дінӧ: сразу сійӧс виді да накажиті.
Тыдалӧ, збыльысь ковмас трӧпасӧ корсьны!»
Сергей Павловичлы дум вылас уси выль вося бал вылын Веденкинкӧд сёрниыс.
— Подростокыд настороженнӧ-чуткӧй да вспыльчивӧй, сы вӧсна мый сылы ӧтарӧ кажитчӧ сылӧн самостоятельность, сылӧн «<rus>взрослость</rus>» вылӧ уськӧдчӧм; сійӧ упрямӧй, чайтӧ, мый таын лоӧ характерлӧн выныс...
А ми зілям кӧть кыдзи, а жугӧдны упрямствосӧ, подчинитны сылысь вӧлясӧ, кӧвъявны ассьыным, обязательнӧ ассьыным, быттьӧ аддзам самобытностьлысь петасъяссӧ чеглавны кужӧмын заслуга, ставсӧ вайӧдны общӧй ранжир улӧ...
Майор Тутукин мыйкӧ гижаліс блокнотас, скӧрысь чеглывліс карандаш йывсӧ, ӧдйӧ ёсьтывліс да бара чегліс.
— Подросток лоӧ замкнутӧйӧн, — висьтавліс Русанов, — а ми вундам ассьыным туйнымӧс сы дінӧ, сы вӧсна мый, кор сійӧ грубитіс, вӧчис мыйкӧ эз сідзи, кыдзи ми кӧсйим, сійӧ лоӧ миянлы неприятнӧйӧн.
Тайӧ гуся враждебностьыслы невольнӧя сетчӧмӧн ми огӧ нин вермӧй кӧртвомавны ассьыным самолюбиенымӧс, сійӧ венӧ воспитательлысь выдержкасӧ да разумностьсӧ, и ми тожӧ дасьӧсь грубитны, накажитны, огӧ различайтӧй, кӧні воспитанниклӧн истиннӧй качествоясыс, а кӧні притворнӧйыс...
Подполковник ланьтыштліс, гырысь чукыръяса чужӧмсӧ пельпомланьыс копыртӧмӧн, быттьӧ кывзіс ассьыс висьталӧмсӧ.
— Миян старшӧй суворовецъяс, веритӧй менам наблюдениеяслы, ӧні дзик оз нуждайтчыны тӧждысьӧмын.
Стрӧглун да требовательность нинӧм общӧйсӧ оз имеитны недовериекӧд.
А миян мый артмӧ.
Век команда да сигнал, надзор да велӧдӧмъяс.
Ми долженӧсь внушайтны не полӧм, а наказаниеысь яндысьӧм...
Подполковник синбӧжнас видзӧдліс Тутукин вылӧ: майорлӧн карандашыс ещӧ тэрыбджыка мӧдіс котӧртны бумага кузя.
— Да, да, наказаниеысь яндысьӧм! — решительнӧя повторитіс Русанов да некымынысь видзчысьӧмӧн инмӧдчыліс чужӧм бердас носӧвикнас, быттьӧ пудритіс сійӧс.
— Закрытӧй учебнӧй заведениелӧн эмӧсь аслас слаб местаяс: коланлун воспитанниклы «овны йӧз син водзын», век йӧз син водзын.
А сылы окота неуна олыштны ӧтнасӧнлы либӧ медся матысса другыскӧд.
abu
Обычнӧй школаын, велӧдчысьлӧн кӧ гортас лоис неприятность, сійӧ ӧтнасӧн локтӧ классӧ жугыль да зумыш.
А миян сулалӧ сӧмын ӧтиклы нервничайтыштны — и нервничайтӧмыс вуджӧ став отделение вылас.
— Бӧръя урокыс менам омӧля муніс тіян классын, — шӧпнитіс Веденкин капитан Беседалы, — ставныс вӧлі мыйӧнкӧ шызьӧмаӧсь, а медъёна Каменюка.
Буракӧ, перемена дырйиыс вӧлӧма кутшӧмкӧ ыджыд сёрни...
— Самостоятельностьтӧ он воспитайт, он кӧ тӧд челядьлысь пытшкӧсса мирсӧ.
А ми сійӧс омӧля тӧдам, дзик тырмытӧма тӧдам! — быттьӧкӧ скӧраліг горӧдіс подполковник.
— Некымын лун сайын ме паныдаси садйын коймӧд ротаса суворовец Смирновкӧд.
Чӧліник, омӧля тыдалысь детинка, видзӧднысӧ висьысь.
Кольӧм во сійӧ велӧдчис бура, а таво двойкасянь тройкаӧ чеччалӧ.
Мый лои?
Но, сёрнитыштім ми ӧттор-мӧдтор йылысь.
И тӧданныд, мый сійӧ меным висьталіс?
«Ме, — шуӧ, — лыдди Каверинлысь книга «Кык капитан».
Сэні эм лётчик, Саня Григорьев, и ме кӧсъя лоны лётчикӧн.
Но менам здоровьеӧй слаб, татшӧмнад лётнӧй школаад оз босьтны...
Ме эновтчи велӧдчӧмысь...
Омӧль успеваемость вӧсна менӧ долженӧсь вӧтлыны суворовскӧйысь.
Ме овмӧдча деревняӧ... ёнмӧда здоровьеӧс, закалитча... и муна лётнӧй училищеӧ...» — «Мыйла нӧ ті ӧнӧдз некодлы энӧ висьталӧй ассьыныд планъястӧ?» — юалі ме Смирновлысь.
«Менам матысса другыс абу, а воспитатель менӧ сӧмын видӧ, и ме решиті некодлы нинӧм не висьтавны...» «Ёртъяс! — тревожнӧя горӧдіс Русанов. — Ме уверен, Смирнов волевӧй подросток, и сійӧ олӧмас шедӧдас, мый кӧсйӧ, но сылы колӧ индыны самостоятельность да упорство петкӧдчӧмлысь вернӧй туйсӧ.
А ми сӧмын случайнӧ тӧдмалам сылӧн жизненнӧй планъяс йылысь.
И мыйла?
Думайта, сы вӧсна, мый кодсюрӧ миян пӧвстысь, тайӧс казявтӧг, вӧчӧны ас костас да челядь костын стена, дорйысьӧны та дырйи субординацияяс, училищеса режимлӧн особенностьяс йылысь рассуждениеясӧн.
А меным татшӧм рассуждениеясыс кажитчӧны дзебсянінӧн налы, кодъяс оз кӧсйыны сьӧктӧдны асьнысӧ кропотливӧй уджӧн.
Дерт, приказывайтны да скӧрысь кӧрны синкымъястӧ кокньыдджык суворовецъяслы настоящӧя матысса мортӧн лоӧм дорысь...
Кор Русанов помаліс, первойӧн корис кыв Тутукин.
Сійӧ тэрыба матыстчис трибуна дорӧ, локтігмозыс и гораа заводитіс:
— Уважаемӧй подполковник Русанов, — Тутукин кыкнан кинас кутчысис трибунаӧ, ланьтліс здук кежлӧ, быттьӧ кыскис ас пытшкас унджык воздух, — вӧчис бур доклад.
Но ме некыдзи ог вермы сӧгласитчыны арлыд вылӧ скидкаяс йылысь сылӧн тезисӧн.
Армейскӧй дисциплиналысь зумыд подувъяссӧ ми долженӧсь тэчны суворовецъясын буретш тані.
Психология психологияӧн, а дисциплина личӧдны миянлы некод оз разрешит.
Оз!
Некод!
Наказаниеысь яндысьӧм?
А кытысь тайӧ яндысьӧмыс босьтчас?
Сійӧ ӧд воспитаниелӧн следствие.
Ачыс наказаниеыс чужтӧ яндысьӧм ёртъяс водзас и ас водзас.
Найӧс ми вывті меліалам: тані — ставыс налы; гортас каникул вылӧ воисны — накӧд ноксьӧны: кыдз жӧ,
Ванечка тӧлысь кежлӧ воис.
Улича вылын всеобщӧй восхищение.
И чужӧ асьсӧ радейтӧм.
Вывті меліалам!
Стрӧгджыка колӧ накӧд.
Стрӧглун — воспитательнӧй успехлӧн подув!
Майорлӧн паськыд плешкыс пӧсяліс, ӧчкиыс руасис, но сійӧ муртса на заводитіс ораторствуйтнысӧ.
— Кыдзи век, пӧся сёрнитӧ, — гусьӧник шӧпнитіс генераллы Зорин, — и дась ваыскӧд койыштны и кагаӧс...
Ассьыс выступлениесӧ помалӧм бӧрын Тутукин тэрмасьтӧг пуксис аслас местаӧ Русановкӧд орччӧн, и мӧдыс, чунь помъяссӧ морӧс бердас пуктӧмӧн, заводитіс гусьӧник убеждайтны:
— Но тэ жӧ менӧ эн гӧгӧрво, Владимир Иванович...
Семён Герасимович Гаршев лӧсьӧдыштіс ныр вывсьыс пенснесӧ, разис пинжак кизьяссӧ, но мыйкӧ уси дум вылас да тэрыба бӧр кизявліс.
— Разрешитӧй? — лэптіс сійӧ кисӧ.
Гаршев сёрнитіс сідз жӧ, кыдзи и задачаяссӧ решайтліс: увлекитчӧмӧн да кияснас шенасьӧмӧн.
Сідзи и кажитчис: пыр жӧ босьтас мел тор да кутас гижны доказательство.
— Ми вывті ёна тӧждысям миян суворовецъяс вӧсна, велӧдам найӧс няклялӧм рок дінӧ — сӧмын ньылав!
И налӧн тыдовтчӧны иждивенческӧй настроениеяс, смел мӧвп, мый, пӧ, «преподавательяс обязанӧсь менӧ вуджӧдны следующӧй классӧ, а то налы аслыныслы генералсянь сюрас».
Дышджык воспитанник оз зэв тӧждысь вӧчтӧм задание вӧсна.
Ӧд учитель кутас занимайтчыны сыкӧд содтӧд — «кыскасны»!
А ме дышӧдчысьяскӧд содтӧд эг занимайтчыв и занимайтчыны ог мӧд.
Нинӧм вылӧ! — скӧра шуис математик, и ставныс нюммунісны.
— Мӧд делӧ — суворовец висис либӧ эз помӧдз гӧгӧрво...
Сэки и кадтӧ ассьыд воштыны абу жаль!
И отличникъяскӧд содтӧд занимайтчыштны ме век рад.
А дышӧдчысьясысь колӧ мынтӧдчыны! — зэв скӧрысь шуис Гаршев.
— Эмӧсь тысяча достойнӧй да бур челядь, кодъяс желайтӧны веськавны Суворовскӧйӧ, и нинӧмла миянлы помтӧг няньчитчыны бездельникъяскӧд.
Либӧ со — урокъяс гӧтӧвитӧм.
Ӧд мукӧдыс суворовецъяс пиысь оз и зільны думайтыштны, сьӧктӧдны асьсӧ.
Бур, мый эмӧсь бур воспитательяс, сердобольнӧй папашаяс: найӧ сы пыдди задачасӧ решитасны.
Тайӧ некытчӧ оз туй, ёртъяс!
Тадзи ми волятӧм йӧзӧс быдтам, а огӧ ён характер воспитывайтӧй...
Места вылас пуксигӧн Гаршев перйыліс табак кӧшельсӧ, но, повзьӧмпырысь гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын, дзебис сійӧс да кутіс кывзыны Бокановлысь висьталӧмсӧ.
Боканов волнуйтчис.
Сылы и окота вӧлі висьтавны унатор йылысь, кыдзи мортлы, коді «свежӧй синмӧн» аддзис сійӧс, мый мукӧдыс, вермас лоны, эз казявны, и вӧлі неуна лӧсьыдтӧм выступайтнысӧ: вывті на незначительнӧйӧн кажитчис сійӧторйыс, мый вӧчис ачыс.
— Аслам опыт йылысь, ёртъяс, меным сёрнитны ещӧ водз на, но ме бӧръя кадас бура тӧдмаси капитан Беседа уджкӧд да сы йылысь и кӧсъя висьтавны некымын бур кыв...
«Но, вот ещӧ думыштӧма», — Беседа недӧвӧльнӧя видзӧдліс Боканов вылӧ да зумыштчис.
— Ме частӧ овлывла капитан Беседа отделениеын.
Меным кажитчӧ, мый, кыдзи воспитатель, сійӧ мунӧ водзӧ оз кималасӧн, а думайтӧ туйсӧ да воспитаниелысь системасӧ.
«Бур система, — скӧраліс Беседа, — дас куим арӧса детинкаӧс перевоспитайтны ог вермы».
— Сылӧн отделениеыс строитсьӧ кыдзи общӧй интересъяса коллектив.
Тані и мӧд училищекӧд переписка, и авиамодельяс стрӧитӧм, и ӧтувъя прогулкаяс.
Дерт, водз на сёрнитны, мый коллективыс эм нин, — тайӧ абу ӧти вося делӧ, но здоровӧй зародышыс эм.
Алексей Николаевич отделениеын чувствуйтчӧ челядьлӧн самостоятельность.
Сійӧ налы дӧверяйтӧ да оз ӧшибайтчы аслас расчётъясын.
Найӧ асьныс аслыныс и ботинки бӧръясны, асьныс строитчасны.
А сылы сӧмын докладывайтӧны: строитчим, вежим ботинкияс...
Асьныс классысь джоджъяс мыськасны, партаяс чышкаласны, вешалкаяс вӧчасны.
Капитан Беседа тӧлысьнас ӧтчыд прӧверяйтӧ учебникъяслысь состояние, сылӧн весиг эм «тетрадь отделениеса имущество видзӧм» йылысь, и тайӧ тетрадяс гижалӧны поощрениеяс да наказаниеяс.
Видзӧдлӧй сійӧ отделениеса любӧй парта пытшкӧ — идеальнӧй порядок!
Быд парта юкӧма кыкпельӧ: ӧтиладорас учебникъяс, тетрадьяс, мӧдарас — сунисъяс, емъяс, кизьяс, игрушкаяс.
Збыльысь, сюри ӧти «аристократ» — Авилкин, эз кӧсйы классӧ уберитны.
«Менам, пӧ, денщик, — шуӧ, — лоӧ...»
Сюрыштіс жӧ сылы челядьсянь тайӧ денщиксьыс!
Суворовец Голиков матыстчис Авилкин дінӧ, видзӧдліс сы вылӧ юрсяньыс кок улӧдзыс да и шуис: «Коді тэнӧ тӧдас, гашкӧ, тэ ещӧ ачыд на денщикӧн лоан!»
Ставныс, коді вӧлі педсӧвет вылын, серӧктісны.
Сьӧлӧмсяньыс серӧктіс и капитан Беседа, и синъясыс сылӧн кутісны югъявны, кыдзи вильыш детинкалӧн.
Ӧні сійӧ вӧлі благодарнӧй Бокановлы сылӧн выступлениеысь: сійӧ вӧлі сэтшӧм «видзӧдласӧн бокисянь», коді колӧ, медым выльногӧн аддзыны ассьыд уджтӧ, мӧд синъясӧн видзӧдлыны аслад «пиян» вылӧ...
Воспитатель обычнӧ занят сэтшӧм уна, первой видзӧдлас серти, омӧля важнӧй, быд лунся делӧясӧн, сы мында кад видзӧ нинӧмабуяс вылӧ, кодъяс овлӧны воспитательлӧн уджын, мый пӧраӧн сылы заводитӧ кажитчыны, сійӧ жӧдзӧ места вылас, кытшлалӧ однообразнӧй да бесплоднӧй круг кузя.
Быд воспитатель олӧмын вермасны лоны сэтшӧм минутаяс, кор думайтсьӧ: «Немтор эг вӧч, кӧть выльысь ставсӧ заводит!»
Но прӧйдитӧ сэтшӧм минутаыс, синмыс воссьӧ, и бара аддзан водзвывсьыд дзирдалысь цель, и прӧйдитӧм сьӧкыд туй, и сьӧлӧмтӧ радуйтысь петасъяс.
Эн, эн весьшӧрӧ сэтшӧм честнӧя да дыр весав тэ тайӧ петасъяссӧ, лунысь лун, часысь час нетшкы ёг турунъяссӧ.
Эн весьшӧрӧ!
И бӧр лоӧ долыд, и выль вынъясӧн босьтчӧ воспитатель аслас уджӧ.
— Суворовецлӧн личностьыс, — водзӧ висьталіс Боканов, — оз вош коллективын, коді чужӧ капитан Беседалӧн.
«Ме» тані ревностнӧя видзсьӧ, босьтӧ индивидуальнӧй окраска, развивайтӧ ассьыс медбур качествояссӧ.
Абу дрессируйтӧм вӧв, абу «артикулӧн индӧм» салдатик, а ичӧтик морт, аслас увлечениеясӧн, способностьясӧн, характерӧн, но — коллективист!
Боканов яндысьӧмпырысь нюммуніс, — чувствуйтіс бӧръя кывъясыслысь кутшӧмкӧ кыпыдлун, да, генераллань бергӧдчӧмӧн, шуис армейскӧй привычка сертиыс:
— Ме помалі.
Сёрнитісны ещӧ уна офицеръяс; быдӧн юксис аслас мӧвпъясӧн, висьтавліс аслас корсьӧмъяс да сомнениеяс йылысь.
Кыдзи и век, гажаа сёрнитӧм да серамсора репликаяс лоины, кор Стрепух шыасис замечаниеӧн места вывсяньыс.
Сійӧ тшапа чеччис, небрежнӧя вештыштіс юрсисӧ да, аслас привычка серти, тышкас-мышкас шуис:
— Основнӧйыс, ме лыддя, преподавательяс долженӧсь осознайтны став существонас миянлысь, воспитательяслысь, ведущӧй рольсӧ! — и пуксис.
Майор Веденкин вешйис трибуна дорысь неуна бокӧ да сулаліс сэні выступление помасьтӧдзыс.
— Гашкӧ, тайӧ юргӧ парадоксальнӧ, — висьталіс сійӧ, — но сьӧкыдджык веськӧдлыны шӧркодь, тыдавтӧм, ортсысяньыс благополучнӧй кагалӧн развивайтчӧмӧн кутшӧмкӧ забиякалӧн развивайтчӧмӧн дорысь.
Шӧркодь кагалӧн характерас омӧльторъясыс оз шыбитчыны синмад, сы вӧсна мый сійӧ сулалӧ бокын, дзебсясьӧ коллектив мышкӧ.
И ми кӧ увлекитчам порядок гоз-мӧд явнӧя нарушитысьясӧс перевоспитайтӧмӧн да огӧ ас кадӧ веськӧдӧй внимание кажитчана благовидность улӧ дзебсьӧм «благополучненькӧйлӧн» тырмытӧмторъяс вылӧ, найӧ некымын во мысти вермасны быдмыны порокъясӧ.
Ми долженӧсь воспитывайтны характерлысь честность да самостоятельность!
Омӧлик «исусикъяс» да чӧліникъяс меным, например, оз воны сьӧлӧм вылӧ!
3
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Педсӧветлысь итогъяссӧ вӧчис генерал.
Случайнӧйсӧ шыбитӧмӧн да разумнӧйсӧ примитӧмӧн сійӧ сетіс аслас заключениеын прӧстӧй, но точнӧй индӧдъяс, кыдзи колӧ уджавны водзӧ.
— Воспитание наука, кыдзи и быд наука, — ньӧжйӧник висьталіс сійӧ, — имеитӧ ассьыс законъяс.
И кымын бурджыка воспитатель сійӧс тӧдмалас, сымын шочджыка кутас сійӧ ӧшибайтчыны, сымын удачнӧйджыка вермас пӧртны олӧмӧ педагогическӧй предвидение.
Асланыд неудачаяслы объяснениеяссӧ энӧ корсьӧй кытыськӧ бокысь.
Ме омӧля тӧда педагогика, но комын во воспитывайта салдатъясӧс, и тайӧ, пӧжалуй, равняйтчӧ пединститутлы.
Сідзкӧ вот, ме уверен, мый абуӧсь омӧль классъяс...
Медся «омӧль» классыс мастер киын вежсьӧ, сӧмын колӧ пуктыны уджас став душатӧ, лоны вдумчивӧйӧнджык да самокритичнӧйӧнджык.
Ті верманныд стрӧга исполняйтны начальстволысь приказъяссӧ, но тіян действиеясныд кӧ абу шонтӧма личнӧй убеждённостьӧн, пытшкӧсса кӧсйӧмлунӧн, тіян успехыд век жӧ оз ло.
Тадзи велӧдліс Ушинский? — Полуэктов бергӧдчис Зоринлань, и сійӧ эскӧдана довкнитіс юрнас.
— Спокойнӧй воспитатель ӧпаснӧйджык искренньӧя ылалысь дорысь, — сійӧ вермас пӧгубитны любӧй удж.
Ме чайта, мый татшӧм искренньӧя ылалысьыс — капитан Беседа.
Капитан сетіс меным неважӧн рапорт.
Сійӧ корӧ исключитны училищеысь суворовец Каменюкаӧс, кодӧс казялӧмаӧсь, мый сійӧ гусясьӧ.
Кымын арӧс тайӧ «преступникыслы», капитан ёрт?
— Дас куим.
— Но вот, пӧжалуйста!
Дас куим арӧс, и ті сійӧс нин сюйинныд на лыдӧ, кодъясӧс оз позь исправитны.
Ме ог эскы, — гораа шуис генерал, — мый офицеръяслӧн коллектив, кӧні пӧшти сё ветымын морт, оз вермы перевоспитайтны дас куим арӧса детинкаӧс, весиг кӧть медся тшыксьӧмаӧс.
Каменюкаысь позьӧ быдтыны бур, волевӧй мортӧс.
Сылӧн чорыд характер, и ми обязанӧсь веськӧдны сійӧс правильнӧй туй вылӧ.
А тіянлы, Беседа ёрт, колӧ яндысьны лэдзны киястӧ да усьны паникаӧ.
Уджалыштӧй сыкӧд кыдзи колӧ!
Видзӧдлӧй ас пытшканыд: ставсӧ-ӧ вӧчинныд?
И ті аддзанныд, мый эн ставсӧ.
Да, кыдзи тіян отделениеын роч кыв кузя успеваемостьнад?
— Ёна бурджык.
Сӧмын кыкӧн оз успевайтны.
— Но вот, аддзанныд, — быттьӧ аддзис татысь аслас мӧвпыслы подтверждение, шуис Полуэктов.
abu
Сійӧ дивитанапырысь видзӧдліс Беседа вылӧ.
— Кадетскӧй корпусъяслысь став пӧлезнӧйсӧ, миянлы лӧсяланасӧ босьтӧмӧн ми огӧ думайтӧй найӧс копируйтны, сы вӧсна мый миян училищеяс уджлӧн содержаниеыс, налӧн цельясыс дзик мӧдпӧлӧсӧсь.
Тайӧ выль типа учебнӧй заведениеяс: ми быдтам сӧветскӧй военнӧй мортӧс.
Разумнӧй стрӧглун, воинскӧй порядок коланаӧсь, Тутукин ёрт, но ӧшибкаӧн да односторонньӧйӧн лоӧ вайӧдны делӧсӧ сӧмын таӧдз да вунӧдны, мый ми челядьлы ставыс: горт, бать-мам, семья.
Чайта, заблуждайтчӧ и уважаемӧй Семён Герасимович, коді корӧ вӧтлыны дышӧдчысьясӧс.
Мый и шуны, тайӧ категорияыс зэв неприятнӧй, но абу ӧмӧй ми тіянкӧд долженӧсь дышӧдчысьясӧс вӧчны уджалысьясӧн?
Ми, и некод мӧд!
abu
abu
Генерал чӧв олыштіс, дзебис записнӧй книжкасӧ, кытчӧ вӧчавліс пометкаяс выступлениеяссӧ кывзігӧн, да помаліс:
— Делӧыс миян благороднӧй, выль.
Колӧ терпеливӧя чукӧртны опытлысь зарни тусьяссӧ да обобщайтны, обязательнӧ обобщайтны, творческӧя перерабатывайтны олӧмысь наблюдениеяссӧ...
Помнитӧй, Драгомиров гижліс, мый принц Евгенийлӧн мулыс дас кампанияын участвуйтӧм бӧрын эз ло военнӧй делӧ ёнджыка тӧдысьӧн.
Сёрнияс сы йылысь, коді училищеын центральнӧй фигура — преподаватель али воспитатель, схоластическӧйӧсь, Стрепух ёрт.
Оз ков миянлы тайӧ местничествоыс, нинӧмла решайтны, коді центрас, коді флангас, коді ёнджыка ответственнӧй, коді омӧльджыка.
Юкны миянлы нинӧм, цельыс миян ӧти — гӧтӧвитны сӧветскӧй офицеръясӧс, и сылы колӧ подчинитны общӧй усилиеяс.
4
Педагогическӧй сӧвет бӧрын политотделса начальник корис капитан Беседаӧс недыр кежлӧ кольччывны.
Кор кабинет ӧдзӧс сайӧ саялі медбӧръя мортыс, полковник юаліс Беседалысь:
— Ті уверенӧсь, Алексей Николаевич, мый вӧчинныд ставсӧ, мый верминныд, Каменюкакӧд?
— Уверен! — самолюбивӧя вочавидзис Беседа.
— А ме абу! — небыда шуис Зорин.
— Ті детинкаыскӧд уджалӧмныд тырмытӧма.
«Кӧть мыйта эн уджав, — шогпырысь думыштіс Беседа, — аттьӧ онӧ шуӧй...
Тіянлы лӧсьыд рассуждайтнытӧ — «тырмытӧма уджаланныд».
— Ме верма сетны отставка йылысь рапорт! — ӧбидитчӧмӧн шуис сійӧ.
— Ті, капитан, энӧ сёрнитӧй асланыд челядь моз, кодъяс, муртса кӧ мыйкӧ лоыштас, предлагайтӧны: «Но, исключитӧй училищесьыд, ог пов».
— Зорин гӧлӧсын кылісны скӧр ноткаяс. — Ме кора тіянсянь кыдзи коммунистсянь корсьны решение тайӧ сьӧкыд задачаыслы да отсавны Артёмлы лоны мортӧн.
Тайӧс ми вермам!
— <rus>Слушаюсь</rus>, — зумыша ӧтветитіс капитан.
— Да абу «<rus>слушаюсь</rus>ын» делӧыс, Алексей Николаевич, а сыын, медым вӧчны детинкасӧ мортӧн...
Тані педагогическӧй рецепттӧ он гиж, да и ог лӧсьӧдчы ме тайӧн занимайтчыны.
Но меным кажитчӧ, мый Артём дінӧ и вообщӧ став дінас отношениеныд должен лоны пӧсьджыкӧн, прӧстӧйджыкӧн.
Медым чувствуйтісны найӧ бать сяма тӧждысьӧм.
Эз напускнӧй, служебнӧй, а сьӧлӧмсянь бать сяма.
А миян пӧраясӧн писькӧдчывлӧ военнӧй ведомстволӧн мыйсюрӧ вӧвлӧм бюрократизмысь.
Весиг вот тайӧ тіян «<rus>слушаюс</rus>яд», мый ті ӧні шуинныд!
Ӧд ичӧтик мортыс не должен тіравны миян водзын, не страшнӧй начальникъясӧс аддзыны миянын, а уважайтны, сьӧлӧмсяньыс уважайтны миянӧс...
abu
abu
abu
Вайӧй ӧтлаын думыштламӧй, мый вӧчны?..
«Муна гражданкаӧ, — жугыля думайтіс Беседа, кор лэччис учебнӧй корпуслӧн паськыд поскӧд. — Школаса директорӧн лоа.
Ачым ас вылын кӧзяин.
Некод водзын оз ков нюжӧдчыны, оз ков казявны, погонас кымын кодлӧн визь да звёздочка.
И бюрократӧн оз шуны.
Муна!..»
Политотделса начальниккӧд сёрниын медся ӧбиднӧйӧн вӧлі сійӧ, мый Беседа чувствуйтіс, мый Зорин прав да мый ачыс сійӧ кыдзи воспитатель беспомощнӧй.
Алексей Николаевичлы дум вылас уси институтысь педагогика кузя преподаватель, кӧні сійӧ велӧдчис.
Тайӧ вӧлі эз на пӧрысь, но век бритчытӧм, кыдзсюрӧ пасьтасьӧм морт, невыразительнӧй гӧлӧса да тешкодь фамилияа — Гулькин.
Гулькинлысь писӧ, 6-ӧд класса велӧдчысьӧс, недисциплинированностьысь да дышӧдчӧмысь вӧтлісны нин карса кык школаысь, и батьыс тайӧ школаясас скӧрысь горзывліс: «Чуткость абу!..
Кагалысь пытшкӧсса мирсӧ онӧ тӧдӧй!..
Воспитательнӧй навыкъяс абуӧсь...»
abu
Лекцияяс вылын сійӧ ӧткодь гӧлӧсӧн лыддьывліс ичӧтик бонзьӧм тетрадьысь киршенштейнеръяслӧн, дьюияслӧн да гербартъяслӧн педагогическӧй взглядъяс йылысь сведениеяс, заслуженнӧя сетлывліс найӧс анафемалы, но некутшӧм «кагалысь мир тӧдмалӧм» йылысь, некутшӧм «воспитательнӧй навыкъяс» йылысь некор эз висьтавлывлы.
Институтын нёль во велӧдчигӧн некод ньӧтчыд эз сёрнитлы будущӧй преподавательяскӧд зэв важнӧйтор йылысь: воспитательнӧй процесслӧн «технология» йылысь, сылӧн «инструментовка» йылысь.
Кыдзи сёрнитны велӧдчыськӧд син на син?
Кутшӧмӧсь пределъяс педагогическӧй скӧрмӧмлӧн?
Кыдзи учительлы владейтны жестӧн, видзӧдласӧн, гӧлӧсӧн, нервъясӧн, мимикаӧн?
Кыдзи венны «личность сопротивляйтчӧм» йылысь гижтӧм закон, код отсӧгӧн ӧтиӧс босьтан сӧмын кытшовтӧмӧн, мӧдӧс сӧмын штурмӧн?
Мӧдногӧн кӧ некод эз висьтавлы профессиялӧн тысяча решающӧй «мелочьяс йылысь, кодъяс йылысь медся бура вермис эськӧ висьтавны студентъяслы учитель, коді уджалӧма нин школаын уна во, тӧдӧ профессиялӧн тайӧ «помтӧм ичӧтик величинаяслы» дон.
Педагогика кафедра вылын, буракӧ, чайтісны, мый ставыс тайӧ и ачыс воас, кыдзи воӧ вартчыны кужтӧм мортлы, кодӧс шыбитісны ваӧ.
Но мыйта том педагог «вӧяс пыдӧсас» первойя урокъяс бӧрас жӧ, мыйта кутасны воясӧн бультікасьны, вартчыны велавтӧм вӧсна, кутасны неэкономнӧя видзны энергиясӧ, важӧн восьтӧмторсӧ восьтігӧн, — та йылысь ӧдвакӧ кодкӧ думайтліс.
Будущӧй воспитательяс, дерт, гӧгӧрволісны, мый Гулькин случайнӧй морт кафедра вылын.
Институтӧ локтісны йӧз, кодъяс став сьӧлӧмсяньыс зільӧны велӧдны да воспитайтны подрастающӧй поколениеӧс.
Но педагогика вӧсна, тайӧ великӧй да чудеснӧй наука вӧснаыс, ӧбидалӧн шог чувство кыптывліс эз сӧмын Беседалӧн.
Алексей Николаевич лэччис поскӧд да кежис читальнӧй залӧ. Пемыдсьыс тыдовтчис кодлӧнкӧ мыгӧрыс.
Беседа сюся видзӧдліс да тӧдіс Максим Гурыбаӧс.
— Капитан ёрт, менам эм перӧ самопишущӧй ручкаӧ, а тіян ручкаыс.
Ме кӧсъя тіянлы перӧсӧ пӧдаритны.
— Аттьӧ...
Ӧні менам лоӧ запаснӧй.
Детинка вешйис бокӧ, но пыр жӧ бӧр вӧтӧдіс Алексей Николаевичӧс.
— Менам ещӧ ӧти перӧ эм, — Максим паськӧдіс кипыдӧссӧ, и тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ решитчис сетны ассьыс озырлунсӧ сӧмын сы вӧсна, медым ещӧ ӧтчыд кывны благодаритӧм, да вӧлі рад, кор офицер шуис:
— Ыджыд аттьӧ, но бурджык коль аслыд.
Ковмас кӧ, ме кора.
И Беседалы сьӧлӧм вылас сразу лои кокньыдджык: дум вылас уси, мый он, ӧні на дінысь некытчӧ он мун и, навернӧ, Зорин прав: тэрмасис сійӧ, Беседа, лыддьыны Артёмӧс исправитны позьтӧмӧн.
XVI ГЛАВА
1
21.15-ын быд судтаын, рота бӧрся рота сувталіс стройӧ училище.
Училище кузя дежурнӧй капитан Волгин, кузь тушаа да сэтшӧм паськыд морӧса, мый некымын орден пӧшти вӧлі оз тыдавны сійӧ китель вылын, пель чунӧдана гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Заводитны рытъя прӧверка!
Командаыс паськаліс коридоръяс кузя, и сылы паныд кылісны стройсянь горӧдӧмъяс: — Ме! ме! ме! ме! — то вӧсньыдикӧсь, то кызӧсь.
Генерал принимайтіс докладъяссӧ мӧдӧд судта площадка вылын, сэні, кӧні ӧтлаасьлісны посъяслӧн пролётъясыс.
Сы дінӧ кайлывлісны да котӧрӧн лэччывлісны ротаясса командиръяс.
Напряжённӧй чӧв-лӧньын кыліс Тутукинлӧн тэрыба докладывайтӧмыс, Русановлӧн меланхолическӧй гӧлӧсыс.
Оркестр мӧдіс ворсны величавӧй, торжественнӧй гимн, кынмисны местаяс выланыс радъяс, и кӧть тайӧ вӧвлі быд рыт, ставнысӧ шымыртліс волнуйтчӧм.
Марш шы улӧ разӧдчалісны ротаяс.
Муніс генерал.
Актӧвӧй залын кусӧдісны бисӧ.
Быттьӧ баййӧдліс, труба ворсіс отбой.
Ещӧ минута дас кымын кыліс шум: кӧнкӧ улын клопнитіс ӧдзӧс, кодкӧ сьӧкыд сапӧгъяснас прӧйдитіс коридорӧд, и кок шыяс ылысмисны да эз кутны кывны.
Спальняясын, пемыдінас нин, суворовецъяс шуалісны ӧта-мӧдныслы медбӧръя кывъяс, дзуртісны крӧватьяснас, лӧсьыдджыка водалісны, топыдджыка шебрасисны эшкынъясӧн.
И вот, медбӧрын, училище унмовсис, и чӧв-лӧньыс паськаліс коридоръясӧд, кодъясӧс омӧля югдӧдӧма ылӧ нюжӧдчысь матӧвӧй абажура шаръясӧн.
Дежурнӧй офицер видзӧдліс спальняӧ, тречнитіс выключательӧн.
Ланьтӧмаӧсь...
Бӧр кусӧдіс бисӧ да, шумтӧг тувччавны зілигтыр, лэччис улӧ, дежуркаӧ.
Володялы эз узьсьы.
Сійӧ бергаліс ӧти бок вывсяньыс мӧд бок вылас, куньліс синъяссӧ да, кыдзи велӧдлісны сійӧс ичӧтдырйиыс, представляйтіс, мый лыддьӧ туйбокса котӧртысь столбъяссӧ.
Но узьны эз вӧв окота, сьӧлӧм вылас вӧлі шог.
Друг кӧ эськӧ пырис мамыс, пуксис орччӧн вольпась вылас, вӧсньыдик да мелі кинас малыштіс юрӧдыс, юаліс меліа: «Он узь, пиукӧй?»,
топӧдчис эськӧ сылы пидзӧс бердас и, вермас лоны... и, вермас лоны, синваысь яндысьтӧг, бӧрдыштісны сыысь, мый абу налӧн батьыс, мый дӧзмӧдіс сійӧ, Володя, нинӧмабусьыс математикӧс, мый оз гӧгӧрво и ачыс, мыйла лои сэтшӧм грубӧйӧн...
Тӧдвылас уси, кыдзи ӧтчыд гортас сійӧ скӧрысь вочавидзис мамыслы да кыдзи батьыс кык лун эз сёрнит сыкӧд, быттьӧ эз и аддзы сійӧс, кытчӧдз Володя эз кор мамыслысь прӧщение.
Батьыс сувтліс сійӧ син водзӧ ёнӧн, справедливӧйӧн да меліӧн.
Со локтӧ сійӧ заводысь — паськыд зепъяса лӧз комбинезона.
Уськӧдчан сы дінӧ, а сійӧ лэптыштлас гырддзаӧдыд:
«Энлы, пиук, вежся, мысся, сэки ворсыштам!»
А пӧгибниттӧдзыс неуна водзджык сійӧ воліс фронт вывсьыс кык кубикъяса лётчик формаӧн.
Лӧз пилотка увсьыс тыдалісны еджыд юрсиясыс...
Володя нуӧдіс кисӧ матрац увтіыс, аддзис газетасӧ, кӧні вӧлі батьыслӧн фотографияыс да, гырддза вылас лэдзчысьӧмӧн, зілис видзӧдлыны портретсӧ.
Но югӧрыс, коді пырис коридорсянь ӧдзӧсвевдорса стеклӧ пыр, эз во вольпасьӧдзыс.
Видзчысьӧмӧн, чукрасьӧмысь полігтыр сійӧ дзебис газетасӧ да бӧр водіс.
«Вӧлі эськӧ батьӧй дӧвӧльнӧй ӧні меӧн? — думыштіс Володя
да честнӧя аслыс вочавидзис: — Эз, дерт...»
Но пыр жӧ, быттьӧ дорйис асьсӧ, мыжаліс Бокановӧс: «Сійӧ ачыс мыжа... эз тӧдмав, мыйысь ме Пашковлы кучки... сразу уськӧдчис... кӧсйӧ, медым ме сы водзын тіралі».
И решитіс, мый вӧчис правильнӧ: «велӧдіс» капитанӧс, сетіс сылы гӧгӧрвоны, мый сійӧ, Володя, абу кага.
...Да, буракӧ, не унмовсьны.
Володя шумтӧг пасьтасис да носки кежсьыс, ботинкитӧгыс, ӧдзӧс дорӧ гусьӧник матыстчӧм бӧрын, видзӧдліс коридорас.
Аслас обычнӧй местаын, тумбочка дорын, кӧні коридорыс чукыльтіс веськыдвылӧ, дневальнӧй сержант эз вӧв.
Та вылӧ радуйтчӧмӧн Володя тювкнитіс ӧпаснӧй места дінті, кык тшупӧд вомӧн восьлалігтыр кайис поскӧд да лои актӧвӧй залын.
abu
Паськыд ӧшиньясӧд пырысь тӧлысь югӧрыс вӧчӧма туйяс мраморнӧй колоннаяс дорӧ, югдӧдӧма найӧс улісяньыс.
Колоннаяслӧн вылысса юкӧныс вошлі пемыдас, и та вӧсна найӧ вӧліны древньӧй развалинаяс кодьӧсь.
Югӧрыс югдӧдыштӧма пемыдсьыс зарни букваясӧн гижӧм мраморнӧй пӧвлысь помсӧ.
Володя тӧдіс, мый сы вылӧ гижӧма:
«Кӧрт морӧсным миян оз повзьы ни сурӧвӧй поводдяясысь, ни враглӧн скӧрлунысь: сійӧ эм Отечестволӧн надёжнӧй стена, кодӧ ставыс жугалӧ» (Кутузов).
Ковалёв сувтіс ӧшинь дорӧ.
Вылын небесаас югъяліс тӧлысь, койис му вылӧ вижов-лӧз югӧр.
Кӧнкӧ сэні, куим ӧкмысӧд му сайын, — мамыс.
Мый сійӧ ӧні вӧчӧ?
Навернӧ, пукалӧ лампа дорын, гижӧ письмӧ.
«Мусаӧй менам, кутшӧм гажтӧм тэныд метӧг.
А кор ме шуи, мый кӧсъя мунны Суворовскӧйӧ, сӧгласитчин, медым ме вӧлі шуда.
Мусаӧй, донаӧй, — вот быдма, кута тӧждысьны тэ вӧсна!
abu
Думайтан, ог тӧд, мый эвакуацияын тэ чеччывлін войяснас да чуньяснад веськӧдлін менсьым лӧз дӧрӧмӧс, медым асывнас вӧлі мыйӧн мунны меным школаӧ?
Думайтан, ог тӧд, мый вузалін медальонтӧ — батьсянь тэныд дона пӧдарки — да пуктін деньгасӧ меным завтракъяс вылӧ?
И кӧть мыйта ме ог вӧч тэныд — ставыс лоӧ этша, сы вӧсна мый абу свет вылас сэтшӧмтор, мыйӧн позис эськӧ мынтысьны тэныд да шуны: «Ме ставсӧ вӧчи!»
Володялы дум вылас уси, мый залын сулалӧ рояль, да матыстчис сы дорӧ.
Тӧлысь югӧрлӧн ӧти визь муртса водыштӧма клавишъяс вылас.
Сійӧ пуксис рояль сайӧ да, модераторсӧ пӧдлалӧм бӧрын, кутіс ворсны Чайковскийлысь «Арся сьыланкыв», — сійӧс радейтліс батьыс.
Володя водзті велӧдчыліс музыкальнӧй школаын;
Суворовскӧйӧ пырӧм бӧрын водзӧ велӧдчис.
Сійӧ ворсіс «сьӧлӧмсяньыс».
Пемыд гора залын мӧдісны бергавны арся коръяс...
abu
Кодлӧнкӧ вуджӧрыс водіс клавишъяс вылӧ.
Володя сразу дугдіс ворсӧмсьыс.
abu
Сы водзын сулаліс шинель вывтіыс тасмаасьӧм Боканов, тыдалӧ, муртса на пырӧма ывласянь.
Ковалёв звиркнитіс места вывсьыс да сувтіс веськыда.
Сійӧ вӧлі уверен, мый Боканов порядок торкӧмысь сетас выговор, тшӧктас пырысьтӧм-пыр жӧ мунны спальняӧ, да лӧсьӧдчис сетны отпор, кӧть мыйӧ тайӧ эз вайӧд.
abu
— Ме эг и тӧдлы, мый ті татшӧм бура ворсанныд, — меліа да чуймӧмӧн шуис Сергей Павлович. — Ворсӧй ещӧ мыйкӧ, сӧмын энӧ гораа! — Сійӧ ӧшӧдчис рояль вевт вылас, шапкасӧ пуктіс орччӧн.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм виччысьтӧм, мый Володя нинӧм эз ӧтветит да бӧр пуксис.
abu
Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ ньӧжйӧник юаліс:
— Ворсны Чайковскийлысь «Баркарола»?
abu
Боканов довкнитіс юрнас да лӧсьӧдчис кывзыны.
...Кор Ковалёв босьтіс медбӧръя аккордсӧ, Сергей Павлович надзӧник повторитіс:
— Ме эг и тӧдлы, мый ті татшӧм бура ворсанныд...
Ті меным вӧчинныд ыджыд удовольствие.
Володя мӧдіс чувствуйтны, мый гӧрдӧдӧ, да, капитанлы веськыда чужӧмас видзӧдіг, шуис:
— А ме думайті, ті менӧ синнад онӧ аддзӧй!
— Мый ті? — сьӧлӧмсяньыс чуймис Боканов. — Мӧдарӧ, ме лыддя тіянӧс бур мортӧн.
— Кутшӧм нин сэні бур! — шога вашнитіс Володя. — Разрешитӧй мунны узьны?
— Пӧжалуй, збыльысь, узьны пӧра...
Тӧданныд мый: аски субӧта — вайӧй рытнас ӧтлаын мунам карӧ гуляйтны?
— Мунамӧй! — видзчысьӧмӧн, медым не петкӧдлыны радлунсӧ, шуис Ковалёв.
— Но и бур, сёрнитчим.
Ӧдзӧс дорын Володя бергӧдчыліс.
— Бура узьны, гвардияса капитан ёрт.
— Бура узьны, Володя...
2
Мӧд рытнас Ковалёв да капитан Боканов петісны главнӧй корпусса параднӧй ӧдзӧсті.
Училищелы паныд строитчӧма офицеръяслӧн да суворовецъяслӧн суточнӧй наряд.
— По караулам, шагом марш! — командуйтіс Тутукинлӧн кыз гӧлӧс.
Кутіс ворсны оркестр.
Сідзкӧ кадыс вӧлі квайт час да дас минута.
Сергей Павлович да Володя тэрмасьтӧг мунісны училищелӧн решёткаа ӧграда дорті.
abu
Ӧзъялісны керка ӧшиньясын первойя бияс; пуяслӧн куш увъясыс тыдалісны вӧсньыдик рисунокӧн пемдысь небесаын.
Сӧстӧм воздухын юргисны челядьлӧн гӧлӧсъясыс.
— Лӧсьыд... — Боканов горша апыштіс тувсов воздухсӧ...
— Лӧсьыд! — радпырысь повторитіс Володя.
— Тэ кӧні чужлін? — юаліс Боканов. — Нинӧм, мый ме тэнӧ «тэӧн» шуа?
— Мӧдарӧ, меным зэв кажитчӧ, гвардияса капитан ёрт.
— Абу кӧ служба вылын, шу менӧ Сергей Павловичӧн.
— Ог вермы.
— Тайӧ нӧ мыйла?
— Да тешкодь кыдзкӧ.
— Нинӧм, велалан...
Сідзкӧ, тэ кутшӧм местаысь?
— Войнаӧдз ми олім Таганрогын, бать уджаліс механикӧн авиазаводын.
— Тӧда, тӧда Таганрогтӧ, вӧлі сэні!
Мореланьыс каменнӧй пос лэччӧ.
И Чеховлӧн керкаын вӧлі, — двор пытшкас, ичӧтик сэтшӧм...
abu
Володя сьӧлӧмсяньыс кутіс висьтавлыны рӧднӧй кар йылысь, и яндысьӧмыс, кодӧс сійӧ таӧдз чувствуйтіс, дзикӧдз быри.
— А тані, карас, другъяс тэнад эмӧсь? — интересуйтчис Боканов.
— Эм, — падъялігтыр ӧтветитіс Володя да содтіс: — Менам ёрт эм — Галя Богачёва...
Помнитанныд, вечер вылын вӧлі?
Сійӧ велӧдчӧ дас кыкӧд номера школаын кӧкъямысӧд классын.
Отличница! — содтіс сійӧ.
— Шуда морт, — шуис Сергей Павлович. — А меным ӧні мунны некод ордӧ.
Тӧдсаяс пӧшти абуӧсь.
Мукӧддырйиыс неуна гажтӧм овлывлӧ.
Пиӧй да гӧтырӧй Москва дорынӧсь, думайта ветлыны нала, да ог тӧд, кор генерал разрешитас.
— Сергей Павлович, — Володя сувтіс да меліа видзӧдліс Боканов вылӧ. — Ветламӧй аски ӧтлаын Богачёвъяс ордӧ.
На ордын лӧсьыд...
А кутшӧм радӧсь найӧ лоасны!
И Галя и Ольга Тимофеевна, сылӧн мамыс!
— Да кыдзкӧ абу лӧсьыд, — неувереннӧя шуис Боканов, — кортӧм гӧстьӧн локны. — А ас кежсьыс думыштіс: «И збыльысь, эз омӧль эськӧ вӧв видзӧдлыны, кутшӧм семьяын сійӧ овлывлӧ».
— Но, мый ті, — лӧсьыд! — горӧдіс Ковалёв. — Ті найӧс онӧ тӧдӧй, — зэв лӧсьыд!
Да ми Галинкакӧд тіянла пыралам.
Училищеын выль вося бал бӧрын регыд мысти Володя вӧлі вечер вылын школаын, кӧні велӧдчис Галинка да уджаліс завучӧн сылӧн мамыс.
Гортас найӧ локтісны ставныс ӧтлаын, и сійӧс пригласитісны пыравны — юны чай.
Сэксянь Володя лои Богачёвъяс ордын частӧй гӧстьӧн: волывліс на ордӧ быд субӧтаӧ да воскресеньеӧ,
и регыд сы дінӧ кутісны относитчыны кыдзи ас морт дінӧ.
Володя гижис та йылысь мамыслы, и Антонина Васильевна мӧдӧдіс Ольга Тимофеевналы бур, благодарнӧй письмӧ.
— Збыльысь, гашкӧ, пыраланныд мела, — падъялігтыр ӧтветитіс Сергей Павлович. — Но ладнӧ, рытнас вит кымын часын верманныд локны ме ордӧ?
— Дерт, вермам!
Володялы зэв окота вӧлі воны Богачёвъяс ордӧ Бокановкӧд ӧтлаын.
Кор сылысь юасьлісны, кутшӧм налӧн воспитательыс, сійӧ неопределённӧя вочавидзліс: «Да сідз, ничего...» — поліс лоны донъялӧмас несправедливӧйӧн.
Галинкалы сійӧ ӧтчыд висьталіс Бокановкӧд аслас зыксьӧмъяс йылысь, дерт, эз объяснит, мый вӧсна сійӧ тойыштіс Пашковӧс столӧвӧйын.
Ковалёвлы приятнӧ эськӧ вӧлі локны гӧститны капитанкӧд, да и Боканов пыр ёнджыка кутіс воны сылы сьӧлӧм вылас.
Сійӧ весиг Бокановлысь кутіс аддзыны мыйкӧ ӧткодьӧс батьыскӧд, — надзмӧс сёрнисьыс и походкасьыс, шочиника нюмъялӧмсьыс да сы вӧсна торъя коланасьыс, веськыд банбоксӧ кипыдӧснас думайтігтыр малалан привычкасьыс.
XVII ГЛАВА
1
Быдпӧрйӧ, кор Семён Гербов прӧйдитлывліс улыс судта коридор кузя, сыкӧд орччӧн пыр жӧ лоліны некымын малыш, кыдзи тэрыб мойваяслӧн чукӧр, кодъяс гӧгралӧны ыджыд треска гӧгӧр.
Семён восьлавліс ньӧжйӧник, а сылӧн ичӧтик другъясыс чепӧсйывлісны водзӧ, мешайтчисны кок улас, нетшкисны гимнастёрка соскӧдыс, выльысь и выльысь сьӧлӧмсяньыс радлігтыр видзӧдісны сылӧн медальяс вылӧ либӧ ӧта-мӧд вежмӧныс зілисны юӧртны сылы выльторъяс.
Гербов радпырысь ноксис малышъяскӧд, сійӧ относитчис на дінӧ, кыдзи ыджыдджык вок, ӧти и сійӧ жӧ кадӧ и снисходительнӧй и стрӧг.
Воскресеньеӧ, первой завтрак бӧрын Семён паныдасис вестибюльын Максим Гурыбакӧд.
Максим сразу казяліс Гербов вылысь зарни паськыд окантовкаа аслыссяма погонъяс да любопытствоӧн юаліс:
— Сёма, а мыйла тэнад татшӧм погонъяс?
Максим вӧлі ыджыд фантазёрӧн, — сійӧ коркӧ ӧтчыд думыштӧма быдса история «лэбалысь уличаяс» йылысь, а ӧтчыд изобретитӧма реактивнӧй снаряд: «тӧщӧ пытшкӧса кӧрт ручкаӧ сюялӧма майтӧг дозйысь целлулоид торпыригъяс да ӧзтӧма.
Сотчис яръюгыда, трачкакылігтыр, но воис ротаса командир да мырддис «изобретениесӧ».
Ӧні, кор аддзис Семён пельпомъяс вылысь аслыссяма погонъяссӧ, Максим решитіс, мый Гербовӧс либӧ усыновитӧма генерал, либӧ пӧжар дырйи сійӧ спаситӧма знамя да сылы таысь сетӧмаӧсь татшӧм погонъяссӧ.
— Сёма, — повторитіс сійӧ, — а мыйла тэнад погонъясыд зарни визьяса?
— Меным присвоитісны вице-сержантлысь звание, — кыдзи медся обычнӧйтор йылысь юӧртіс Гербов, но вӧлі тӧдчӧ, мый сылы зэв любӧ объяснитны тайӧс Максимлы.
— А мый сэтшӧм «вице-сержантыс»?
— Гурыба петіс водзвылас, сувтӧдіс Семёнӧс.
— Тайӧ первой воинскӧй звание.
Миян отделениеын куим мортлы присвоитісны.
Меысь кындзи, Пашковлы да Лыковлы.
— Присвоитісны? — любуйтчигтыр да погонъяс вылысь синъяссӧ вештывтӧг мӧдысь юаліс Гурыба. — А миянлы присвоитасны?
— Дерт, — ыджыд морт моз ӧтветитіс Гербов, — воанныд первой ротаӧдз — присвоитасны.
Сӧмын ӧд, тӧдан, — сійӧ читкыртіс синсӧ, — вице-сержантлысь званиесӧ абу сэтшӧм кокни пӧлучитны.
— Абу сэтшӧм кокни! — йӧлӧга моз повторитіс Максим.
— Да, абу сэтшӧм кокни...
Колӧ бура велӧдчыны, сдайтны аслыс генераллы экзаменъяс строевӧй да огневӧй подготовка кузя, лоны дисциплина кузя примерӧн.
Тайӧ, вокӧ, абу сэтшӧм прӧстӧ!
— Абу прӧстӧ! — сьӧлӧмсяньыс сӧгласитчис Максим.
Кажитчис, мый сійӧ оз нин куж самостоятельнӧя сёрнитны.
— А мӧд во, вице-сержантлысь честьсӧ кӧ ог срамит, присвоитасны вице-старшиналысь звание.
— Да но! — шуис Гурыба да друг горӧдіс: — Эк, вот, лӧсьыдыс!
Сідзкӧ тайӧ лоӧ... — друг сылы воис юрас мӧвп, — тайӧ лоӧ, ӧні тэнӧ приветствуйтны колӧ? — сомневайтчигтыр юаліс сійӧ.
— Дерт... да ті ӧмӧй гӧгӧрвоанныд вежливостьсӧ? — жалитӧмпырысь нурбыльтіс Гербов.
— Гӧгӧрвоам! — кыпыда горӧдіс Максим. — Вот аддзылан.
Коридор кузя мӧдан мунны, а ме юала: «Вице-сержант ёрт, разрешитӧй панйыны?»
— Но-но, видзӧдлам, — кутшӧмкӧ приятнӧй неловкость чувствуйтіг ӧтветитіс Гербов.
— Сенька, Сенька, Самсонов! — коридор чукыльтанінысь ассьыс другсӧ аддзӧм бӧрын друг горӧдіс Гурыба. — Ме дінӧ! — И, кор Самсонов матыстчис, кутіс мыкталігтыр висьтавлыны сылы, мыйысь Гербов пӧлучитӧма татшӧм погонъяссӧ да кыдзи сы дінӧ ӧні колӧ относитчыны.
— А ме тіянлы ребус составиті, — бумага лист мыччигмоз орӧдіс сійӧс Гербов.
Найӧ здук мында видзӧдісны ребуссӧ, но синъясыс ӧтарӧ бергӧдчисны погонъяслӧн алӧй полеясгӧгӧрса зарни кытш вылӧ.
— Сёма, — юаліс Гурыба, — а Володя Ковалёвлы присвоитӧма?
Гербовлы неприятнӧ вӧлі тайӧ вопросыс.
Сійӧ тӧдіс, кутшӧм ёна переживайтіс самолюбивӧй Ковалёв, мый эз пӧлучит вице-сержантлысь звание.
Володялӧн пӧшти быд предметысь вӧліны пятёркаяс.
Неважӧн меткӧя лыйсьӧмысь генерал пӧдаритіс сылы часі.
Пробоинаяса мишеньыс Володялӧн ӧшаліс ротаса военнӧй кабинетын.
И век жӧ вице-сержантлысь званиесӧ пӧлучитны мешайтісны Володялы сылӧн вспыльчивостьыс, асьсӧ кутны кужтӧмлуныс да старшӧйяскӧд тайӧ постояннӧй ладмытӧмыс.
— Эз на, — Гербов зумыштчис, — но регыд присвоитасны...
— Сёма, — другсӧ мыйӧнкӧ тожӧ чуймӧдны кӧсйӧмӧн шуис Самсонов, — а ми отделениеын подсказывание пуктім научнӧй почва вылӧ.
Гашкӧ, тіянлы згӧдитчас?
Самсонов радейтліс сёрнитны тшапа, кӧть эз век гӧгӧрволы употребляйтан кывъясыслысь тӧдчанлунсӧ.
Гербов видзӧдліс чуймӧмӧн.
— Кыдзи сійӧ подсказывание научнӧй почва вылын?
— А сідз, — кыдзи и век меліа нюмъялігтыр кутіс объясняйтны Самсонов: — миян отделениеын эм «отвлекайтысьяслӧн» да «подсказывайтысьяслӧн» группа.
Отвлекайтысьяслӧн...
— Тӧданныд, другъяс, — стрӧга орӧдіс Семён, — ті меным бӧръя кадас энӧ пондӧй кажитчыны.
Вот тэ, Сеня... — Самсонов лэптіс еджыд синкымъяссӧ. — Тӧрыт прогулка дырйи тэ лёка мунін стройын.
— Гӧгӧрвоан... — заводитліс Самсонов.
— Ме аддзылі! — орӧдіс сійӧс Гербов.
— Школьнӧй привычкаяс, — мыжапырысь ышловзис Самсонов да ки мышнас чышкыштіс ныр йывсьыс сьӧд чутсӧ.
— Тешкодь привычкаяс, — зумыштчис Семён. — И ещӧ тэнад кизьясыд вижӧдӧмаӧсь...
— Мелыс абу, — Самсонов дор сувтліс Гурыба, но пыр жӧ ланьтіс Гербовлысь зумыш видзӧдлассӧ казялӧм бӧрын.
— Некыдзи ог вермы гӧгӧрвоны, кытысь мелсӧ судзӧдны, — шыасис Самсонов.
— Гашкӧ, тэ кӧсъян, медым ме тэныд ачым кизьястӧ чиститі? — юаліс Семён.
— Ме, Сёма, чистита...
Честнӧй суворовскӧй! — и еджыд синлысъясыс убедительнӧя дрӧгнитісны.
— Сёма, — шуис Гурыба, — тэ, помнитан, кӧсйысин велӧдны миянӧс ворсны шахматӧн да ветлыны кино вылӧ.
— Кыдзи нӧ ме тіянкӧд муна, тіян кӧ двойкаяс... научнӧй почва вылын. — Гербов нюммуніс, и челядь гӧгӧрвоисны, мый стрӧглуныс прӧйдитіс.
Найӧ ӧта-мӧд вежмӧныс кутісны шуавны:
— Ми исправитам!
— Шог случай!
— Но, виччысьӧй, — небзис Семён, — локтан субӧтаӧдз кӧ исправитанныд, — сійӧ чӧв олыштіс, — кыдзи вице-сержант, кӧсйыся корны разрешение майор Тутукинлысь ветлыны тіянкӧд карӧ.
— Ур-ра! — горӧдісны Гурыба да Самсонов.
— Не горзыны.
Сӧмын тӧдӧй: быд лун мӧда прӧверяйтны, кыдзи кӧсйысьӧмнытӧ пӧртанныд олӧмад...
— Выполнитам, — чорыда шуис Самсонов.
— Ми тэныд пончикъяс ваям, — юӧртіс Гурыба.
Гербов весиг неуна ӧбидитчис:
— Ме тіянӧс аслам пончикъясӧн гӧститӧдны верма!
А картинатӧ ме тэныд рисуйті, рытнас сета, — шыасис сійӧ Самсонов дінӧ.
— Вай ӧні!
— Ог, рытнас...
— Но, ладнӧ.
А меным мама письмӧ мӧдӧдӧма, — петкӧдлыны? — юаліс Самсонов.
Сійӧ лукйысьыштіс зепъясас, кӧні вӧліны кӧвторъяс, сунис трубичаяс да карандаш помъяс, да мыччис Гербовлы конверт.
— Тэ кӧні олін училищеӧ пыртӧдз? — юаліс сылысь Семён.
— Ме Константиновкаысь...
Меным, Сёма, окота тӧдны: Константинопольыс эз миян Константиновкасянь нимсӧ босьт?
— Сюсь вежӧр, — меліа нюммуніс Гербов, — дерт, тіян Константиновкасянь.
Но, вай письмӧтӧ лыддя, да меным ротаӧ пӧра: ми час мысти мунам гӧститны артиллерийскӧй училищеса курсантъяс дінӧ.
2
Капитан Боканов замысел серти, коді водзвыв сёрнитчис артучилищеса командованиекӧд, тайӧ экскурсияыс должен вӧлі петкӧдлыны суворовецъяслы идеальнӧй воинскӧй порядоклысь да сӧстӧмлунлысь образец.
Ставыс муніс сідзи, кыдзи кӧсйис Боканов.
Сӧстӧм спальняясын дневальнӧйяс сэтшӧм пелька да чёткӧя докладывайтісны дежурнӧй офицерлы, мый Пашков нимкодьпырысь вашнитіс Лыковлы:
— Лӧсьыд!
— А порядокыс кутшӧм! — сідз жӧ ньӧжйӧник ӧтветитіс Лыков да видзӧдаліс лӧсьӧдӧм койкаяслысь радсӧ. — Миянлы ещӧ ылын на таӧдз...
— А сьӧкыд лоӧ, кор курсантъясӧн лоам, — нурбыльтіс Пашков.
— Да, тані абу сійӧ, мый миян, — шуис Лыков. Сійӧ тӧдіс, мый Пашков полӧ воинскӧй режим стрӧглунысь.
Лыков сьӧлӧмсяньыс радейтіс строевӧй служба, зілис запомнитны ставсӧ: кыдзи котшнитӧны курсантъяс каблукъяснас кругом бергӧдчигӧн, кыдзи, шашкасӧ бокас топӧдӧмӧн, матыстчӧны найӧ офицер дінӧ, кыдзи кутӧны кисӧ шапка бердын.
Думсьыс сійӧ решитіс, мый сійӧ сідз жӧ мӧдас «котшкӧдны» пӧдӧшваяснас, а докладывайтігӧн пуктыны веськыд коксӧ шуйга бердас ньӧжйӧникӧн, быттьӧ кыскигтыр, — артмывліс кыдзкӧ торйӧн лӧсьыда.
Артиллерийскӧй паркын Лыковӧс чуймӧдіс стволъяслӧн да орудиеяс лафетъяслӧн равнениеыс, кажитчис, быттьӧ муртса найӧс вайӧмаӧсь заводскӧй конвейерсянь, но мичмӧдӧмаӧсь нин победаяслӧн боевӧй звездаясӧн.
Шпораяса, неуна чукля кокъяса кузь тушаа косіник лейтенант нуӧдіс суворовецъясӧс конюшняясӧ.
Тані сідзжӧ вӧлі идеальнӧй порядок, — сёй джоджыс вӧлі виж, столбъяс вылын югъялісны термометръяс.
Чӧв-лӧньсӧ торклісны вӧвъяс ӧтмоза курччалӧмӧн да кок гыжъяснаныс котшӧдӧмӧн.
Лейтенант матыстчис стройнӧй зэв мича вӧв дінӧ, код весьтын ӧшаліс «Строптивӧй» гижӧда пӧвтор, любӧпырысь малыштіс сылысь сьӧд, быттьӧ лакируйтӧм, каджсӧ да, Лыков дінӧ шыасигмоз, корис:
— Вайлӧй, суворовец ёрт, носӧвиктӧ, — видзӧдлам, эм-ӧ вӧвъяс вылын бус?
Лыков тэрыба сюйис кисӧ зептас, но пыр жӧ яндысигтыр бӧр дзебис носӧвиксӧ, — сійӧ эз вӧв зэв чистӧй.
— Но, ладнӧ, — лейтенант вӧчис вид, мый нинӧм эз казяв. — Тіян кӧ носӧвикныд ылын, ме ассьым босьта! — и офицер паськӧдіс лым кодь еджыд носӧвик. — Кутшӧм вӧв вылысь прӧверитам? — юаліс сійӧ Лыковлысь.
— Этайӧ вылысь, — Василий довкнитіс юрнас воронӧй вӧв вылӧ. Сійӧ мыйлакӧ решитіс, мый сы вылысь, мукӧд дорсьыс, лоӧ аддзӧма буссӧ.
Офицер некымынысь чышкыштіс носӧвикнас вӧвлысь каджсӧ, но носӧвик эз сьӧдась.
Сэсся найӧ мунісны видзӧдлыны лоза кералӧм.
Луныс вӧлі кӧдзыд, челядь весиг шинельяснас йӧжгылясисны, а курсантъяслы и гимнастёркаяс кежсьыс, тыдалӧ, эз вӧв кӧдзыд.
То веськыдвыв, то шуйгавыв пельк телӧяссӧ кусньӧдліг найӧ дзирдалысь клинокӧн точнӧя шеныштчӧмӧн керыштлісны лоза, муртса водзлань сетчӧмӧн, босьтлісны препятствиеяс, мичаа гӧнитӧмӧн прӧйдитлісны кругӧд.
Век сійӧ жӧ лейтенантыс, вӧв вылын суворовецъяс дінӧ матыстчӧм бӧрын, юаліс меліа нюмъялігтыр:
— Оз-ӧ кӧсйы кодкӧ тіян пиысь петкӧдлыны кужанлун ветлыны верзьӧмӧн?
Тайӧ вӧлі кӧзяинлӧн обычнӧй любезность, кодӧс абу рассчитайтӧма гӧстьяслӧн обязательнӧй согласие вылӧ, а ёнджыкасӧ ӧтказ вылӧ.
Но Снопков збоя воськовтіс водзӧ, вывлань лэптіс гӧгрӧс чужӧмсӧ.
— Разрешитанныд кӧ... — Сійӧ неуна чатӧртчис, медым кажитчыны ыджыдджыкӧн да кузьджыкӧн.
Снопковкӧд орччӧн сувтісны Лыков, Ковалёв да Гербов.
Ставныс найӧ вӧліны училищеын верзьӧмӧн ветлыны велӧдысь капитан Зинченколӧн буръяс лыдын да ӧні, то лейтенант вылӧ, то Боканов вылӧ сюся видзӧдлывлігмоз, полігтыр виччысисны ӧтвет.
Капитан колебайтчис.
Сылы и окота вӧлі, медым найӧ петкӧдлісны ассьыныс кужанлунсӧ, и сійӧ неуна поліс, кыдзи полӧ бать, кор аддзӧ писӧ джуджыд пу вылысь да решитӧ век жӧ не чукӧстны сійӧс:
мед пӧ кавшасьӧ, смелджык лоас.
Кор вайӧдісны нёль статнӧй скакунӧс, детинкаяс первойсӧ повзьыштісны.
Училищеын налы ковмывліс вӧдитчыны флегматичнӧй кывзысьысь вӧвъяскӧд.
Видзчысигтыр видзӧдісны курсантъяслӧн уна сё син.
Секунда и суворовецъяс сюйисны кок нырсӧ стремяас, чеччыштӧм — и ичӧтик сьӧд фигураяс пуксисны седлӧяс вылӧ.
Первой найӧ гӧнитӧмӧн вӧчисны круг.
Четвёрка водзвылын, казак моз стремена вылас сувтыштӧмӧн, кокниа гӧнитіс Снопков.
Чужӧмыс сылӧн гӧрдӧдӧма, синъясыс югъялісны.
Сы бӧрся сьӧкыдакодь муніс Лыков, коді зілис уськӧдны тӧдвылас капитан Зинченколысь наставлениеяссӧ, да кутіс чепӧсйӧмысь кӧртвомсӧ йирысь паськыд плешка вӧлӧс.
Ковалёв, вӧсньыдик да стройнӧй, вӧлі, пӧжалуй, медся мича.
Сійӧ пукаланногын чувствуйтчис будущӧй бур наездник.
Гербовлы сюри сійӧ воронӧй вӧлыс, кодлысь каджсӧ чышкаліс аслас носӧвикнас офицер.
Воронӧй капризничайтіс, бергаліс, аслысногӧн лэпталіс кокъяссӧ, и Семёнлы ковмывліс кӧртвомавлыны сійӧс.
Перекладинаа стойка, код вомӧн колӧ вӧлі чеччыштны, пуктісны курсантъяссянь некымын воськов сайӧ.
abu
Первойӧн препятствиесӧ босьтіс Снопков, босьтіс и бергӧдчыліс асланыс йӧз вылӧ, — аддзылінныд пӧ, эг янӧд училищетӧ!
Лыков, препятствиесӧ босьтӧм бӧрын, неуна сетчыштліс бӧрвыв, но пыр жӧ веськӧдіс корпуссӧ да босьтіс киас дом поводсӧ.
Кокниа чеччыштіс перекладина вомӧн Ковалёвлӧн вӧлыс.
Гербов ӧддзӧдчис.
Пыр матынджык и матынджык препятствие.
Семён личӧдіс дом поводсӧ, вӧв лэбыштіс, и тайӧ здукас Гербов аддзис боецъяс пиысь, кодъяс сулалісны курсантъяссянь неылын, полицай Ковальчукӧс, коді выдайтіс фашистъяслы сылысь батьсӧ.
Кутшӧмкӧ здук кежлӧ Семён син водзӧ сувтіс картина: рӧднӧй сиктыс, кодӧс кытшалӧма вӧр...
Площадь вылӧ сувтіс машина.
Сэтысь петіс эсэсовец — буретш сэтшӧм, кутшӧмӧн найӧс описывайтӧны уна дас книгаын, — кузь тушаа, еджыд юрсиа.
abu
Прикажитіс Ковальчуклы чукӧртны йӧзӧс...
Кыскисны-вайисны батьсӧ,
ӧти синсӧ сылысь вӧлі перйӧмаӧсь...
Ковальчук бипур вылӧ ваяліс пес чуркаяс да пыр довкйӧдліс юрнас гитлеровецлы: «Ме <rus>шнель, шнель</rus>, пан...»
Полицай кватитіс батьсӧ воротникӧдыс, пинь пырыс сӧдзӧдіс: «Ӧні ме тэнӧ, <ns>с-сукаӧс</ns>, жарита, кутан тӧдны, кыдзи раскулачивайтны!»
Но бать чукӧртіс вынъяссӧ, мынтӧдчис да горӧдіс: «Регыд миян йӧз воасны, отомститасны меысь.
Нӧйтӧй гадъясӧс, ёртъяс!»
Ыпнитіс ыджыд бипур...
Семёнлы кажитчис, мый биыс сотӧ сылысь телӧсӧ, тшыныс сёйӧ синъяссӧ, сатшӧ горшас...
Дом поводыс исковтіс Гербов киысь, сійӧ вӧчис невернӧй движение и лэбыштіс вӧв юр вомӧн му вылӧ.
Боканов уськӧдчис сы дінӧ.
Но Семён ачыс чеччис му вылысь, пидзӧссӧ зыралігтыр, видзӧдліс боецъяслань.
— Доймин? — повзьӧмпырысь юаліс Боканов.
— Нинӧм. — Гербов веськӧдчис да ньӧжйӧник шуис: — Капитан ёрт...
Сӧмын сэтчӧ энӧ видзӧдӧй...
Сійӧ менӧ эз тӧд...
Курсантъяскӧд орччӧн, боецъяс шеренгаын, веськыдвывсяньыс нёльӧд морт, сулалӧ полицай Ковальчук, — сійӧ, коді сотіс менсьым батьӧс...
— Гашкӧ, тэ ӧшибитчин, сӧмын сы кодь? — гусьӧник юаліс Боканов, Семёнлысь кисӧ аслыс пельпом вылас пуктігмоз, да вӧчис вид, мый кӧсйӧ сылы отсавны.
— Ме ӧшибитчыны эг вермы...
Ме сійӧс миллион морт пиысь тӧда!
— Ладнӧ, успокоитчы...
Ме ачым вӧча.
Ребяталы пока нинӧм эн висьтав, мунам на дінӧ.
Семён мӧдӧдчис неуна чотыштігтыр да Бокановлы пельпом вылас муртса ӧшӧдчӧмӧн. Сійӧ дзикӧдз успокоитчис.
Ёртъясыс котӧртісны налы паныд.
Кельдӧдӧм чужӧма Ковалёв чеччыштіс вӧв вылысь.
— Сёма, доймин?
— Ставыс лючки-ладнӧ, — мыжапырысь нюмъялігтыр шуис Гербов, — кокньыдик сальтомортале.
Сійӧс кытшалісны ёртъясыс.
— Мый нӧ тайӧ тэ?
— Ме аддза — тэ лэбзян...
— Кок ныртӧ колӧ пыдӧджык стремяас!
— Мӧдарӧ, сӧмын муртса.
— А вӧлыс орччӧн сувтіс, быттьӧ места вылас кынмис!
abu
abu
Боканов тайӧ кадас мый йылысь кӧ бокын ньӧжйӧник сёрнитіс лейтенант-кавалеристкӧд.
Позьӧ вӧлі думыштны, мый сійӧ аттьӧалӧ бура примитӧмысь.
Рытнас Боканов спальняын матыстчис Семён дінӧ:
— Верман лоны спокойнӧйӧн, палач оз пышйы народнӧй судысь...
Гербов кельдӧдіс, пинь пырыс шуис:
— Ме эськӧ... аслам киясӧн... — синъясыс сылӧн югнитісны.
— Ставсӧ, мый колӧ, лоӧ вӧчӧма, — шуис Боканов, желайтіс бура узьны да петіс спальняысь.
XVIII ГЛАВА
1
Субӧтаӧ ӧбед бӧрын Каменюкалы висьталісны, мый сійӧс корӧ ас дінас политотделса начальник.
«Но, яснӧ, кутас наставление лыддьыны... перевоспитывайтны!» — думыштіс Артём да недӧвӧльнӧя чукыртчис.
Но та вылӧ видзӧдтӧг сійӧ пырысьтӧм-пыр жӧ мӧдӧдчис полковник дінӧ.
Кайис мӧдӧд судтаӧ, видзӧдліс кабинет ӧдзӧсӧд, но сэні вӧліны дзик тырыс офицеръяс, и Артём решитіс виччысьны уліас, посетительяс комнатаын.
Полковник Зорин тайӧ кадас висьтавліс офицеръяслы:
— Ті юаланныд, кыдзи воспитывайтны челядьын сӧветскӧй патриотизм да национальнӧй гордостьлысь чувство?
Дерт, успехыс оз определитчы сійӧн, кымынысь ті шуанныд «патриотизм», «Рӧдинаӧс радейтӧм», а сійӧн, кыдзи ті кужанныд воспитайтны челядьын товарищество, дружба.
Некымын тӧлысь сайын Михаил Иванович Калинин чукӧртіс Кремльын Суворовскӧй училищеясысь политотделса начальникъясӧс да висьтавліс миянлы:
«Ті велӧдӧй Рӧдинаӧс радейтны конкретнӧя, — ассьыс классӧ, училищесӧ, карсӧ, йӧзсӧ радейтны...
Ті кӧ налы кутанныд висьтавлыны, мый колӧ радейтны Рӧдина, тайӧ лоӧ налы сӧмын пустӧй звукӧн, а ті велӧдӧй радейтны сійӧс, мый найӧс кытшалӧ.
И энӧ кывъясӧн, энӧ лозунгъясӧн.
Ӧд челядьлы «народ», «социалистическӧй строй» — сложнӧй понятиеяс, а колӧ найӧс вӧчны матыссаясӧн, гӧгӧрвоанаясӧн.
Обобщениеяс жӧ воасны арлыдкӧд тшӧтш».
Зорин чӧв олыштіс.
— Колӧ, ёртъяс, — сьӧлӧмсяньыс шуис сійӧ, — мынтӧдчыны трафаретысь.
Висьтавлыны яркӧйджыка, мичаджыка, политическӧй беседаяс кежлӧ гӧтӧвитчыны серьёзнӧя, озырмӧдны ассьыд кывтӧ.
Ми ӧд политическӧй педагогъяс!
Уверяйта тіянӧс, кадыс, кодӧс ми видзам лӧсьӧдчӧм вылӧ, ставнас верстайтчас.
Воспитательясӧс лэдзӧм бӧрын политотделса начальник восьтыштіс ӧдзӧссӧ да видзӧдліс коридорӧ, но Каменюка сэні эз вӧв.
Зорин жальпырысь думыштіс: «Неужели муніс?»
Тайӧ здукас ылын кыліс каблукъясӧн тэрыба котшкӧдӧм — котӧртіс Каменюка.
Каменюка зэв ёна чуймис, кор полковник Зорин официальнӧй доклад вылӧ кыдзкӧ меліа нюммуніс да индіс аслас пызандорса джуджыд креслӧ вылӧ.
— Пуксьы матӧджык.
Ме эг приказывайтлы локны, а кори висьтавны тэныд: кӧсйӧ кӧ, мед пыралас, эм ӧти интереснӧйтор.
Каменюка чошкӧдіс пельяссӧ да думыштіс: «Подходӧн...»
Но креслӧас пуксис, и сійӧ сылы зэв ёна кажитчис: мышкыс джуджыд, а пуклӧсыс пружинаа, кыдзи шофёр кабинаын.
Полковник эз тэрмась петкӧдлыны «интереснӧйторсӧ».
Сійӧс ӧтарӧ ылӧдісны Артёмысь: то телефон пыр звӧнок — и Зорин ӧтвечайтіс, мый пленум вылӧ локтас, то майор Веденкин, кодкӧд сійӧ вит кымын минута сёрнитіс лекция йылысь.
Каменюкалы пыр ёнджыка кажитчис пукавны политотделса начальник кабинетын.
Артём чувствуйтіс, мый сійӧ ӧні штабын, кысянь, кыдзи сьӧлӧмсянь, паськалӧ энергия став училище пасьта, и сылы приятнӧ вӧлі, мый татшӧм ыджыд командир, коді, кыдзи бой мунан поле вылын, сеталӧ приказаниеяс, принимайтӧ докладъяс, видлалӧ бумагаяс, юрнас довкнитӧмӧн лэдзӧ йӧзӧс, звӧнитӧ телефон пыр, — мый вот татшӧм ыджыд командирыс разрешитіс сылы, Каменюкалы, вот тадзи прӧстӧя пукавны орччӧн да тайӧ пуысь олӧмас кутшӧмкӧ места сетіс и сылы.
Артём ӧтчыд вӧлі нин политотделса начальник ордын, но сэки сійӧ чувствуйтіс асьсӧ мӧдногӧн да весиг «бӧрдыштіс», мыйысь дыр эз вермы прӧститны асьсӧ.
Интереснӧ, кутас-ӧ казьтывны полковник тайӧ случай йывсьыс?
Артём решитіс, мый сэки сійӧ вообщӧ кутас чӧв овны.
Пырис нывбаба, кутіс корны полковникӧс примитны сылысь писӧ училищеӧ.
Перйис ыджыд сьӧд сумкаысь бумагаяс сы йылысь, мый сійӧ пӧгибнитӧм Сӧветскӧй Союзса Геройлӧн гӧтыр, мый сылӧн пиыс бура велӧдчӧ витӧд классын, да ӧтарӧ шуаліс: «Ме тіянӧс зэв ёна кора...
Сійӧ сэтшӧма мӧвпалӧ Суворовскӧй училище йылысь!»
Зорин сюся кывзіс сылысь да шевгӧдіс кияссӧ:
— Должен тіянлы омӧльтор висьтавны: миян первойя выпускӧдз приём оз ло.
Дзик ӧтитор, мый ме верма сӧветуйтны: волӧй велӧдчан во заводитчытӧдз.
Гашкӧ, ми кодӧскӧ вӧтлам дышӧдчӧмысь либӧ дисциплина торкалӧмысь.
— Но, та вылӧ надея омӧль, — шога шуис посетительница, — ог думайт, мый тіян татшӧмъяс сюрасны...
— Овлывлӧ, — неопределённӧя ӧтветитіс полковник, — шоча, но овлывлӧ.
Артём поліс вӧрзьӧдчыны да тайӧн петкӧдлыны асьсӧ. Сійӧ ланьтіс креслӧас.
Но посетительница век жӧ видзӧдліс сыланьӧ, кыдзи сылы кажитчис, подозрительнӧя, сьӧкыда ышловзис да муніс.
Медбӧрын полковник игналіс аслас кабинетлысь ӧдзӧссӧ, локтіс пызан дорӧ, чукӧртіс сэтысь кутшӧмкӧ бумагаяс, папкаяс да, креслӧ дорӧ, кӧні пукаліс Артём, матыстчӧм бӧрын, юаліс сідзи, быттьӧ найӧ вӧліны важся тӧдсаясӧн:
— Но, кыдзи олан, Тёма?
Артёмлӧн друг дрӧгнитісны вомдоръясыс.
— Ничего...
Тёмаӧн шуліс сійӧс сӧмын мамыс.
Ещӧ сэки... важӧн.
А тані быдӧн: «Суворовец Каменюка, петӧй стройысь», «Каменюка, тіянлы нарядӧ».
Ӧні тайӧ шыасьӧмыс, кодӧс сійӧ вунӧдіс нин, шемӧсмӧдіс Артёмӧс.
abu
Зорин вӧчис вид, мый нинӧм эз казяв, лукйысьыштіс пызан йӧрас да перйис «Пионер» журнал.
— Тэ тайӧ журналсӧ лыддин?
— Э-эг, — ньӧжйӧник ӧтветитіс Артём.
— Вот ме тэныд сійӧс дасьті! — сьӧлӧмсяньыс радліг горӧдіс Зорин. — Тані, журнал помас, эм объяснение, кыдзи вӧчны самоходнӧй орудие.
Любопытнӧй сооружение!
Лок татчӧ, вай ӧтлаын видзӧдлам, тӧлкуйтыштам... —
И, юръяссӧ ӧта-мӧд бердас матыстӧмӧн, найӧ кутісны лыддьыны игрушка опишитӧмсӧ, думайтісны, кутшӧм материалъяс ковмасны.
2
Артём мунӧм бӧрын полковник недыр сёрнитыштіс Стрепухкӧд.
Тӧрыт рытнас Стрепух сыысь, мый кык детинка абу сразу унмовсьӧмаӧсь отбой бӧрын, петкӧдӧма найӧс улыс бельё кежсьыс коридорӧ да тшӧктӧма дыр кыссьыны «по-пластунски» кӧдзыд джоджӧдыс.
— Неужели ті онӧ гӧгӧрвоӧй, старшӧй лейтенант, — скӧрысь сёрнитіс Зорин, — мый татшӧм действиеяснад жугӧданныд часӧн сійӧс, мый ми любовнӧя став коллективӧн лӧсьӧдам тӧлысьясӧн?
Неужели меным колӧ висьтавлыны тіянлы прописнӧй истинаяс человеческӧй личность уважайтӧм йылысь?
Сы йылысь, мый миян унджык челядьыс сирӧтаяс да требуйтӧны кыкпӧв унджык тӧждысьӧм да родительскӧй внимание?
Мый ті кӧсъянныд шедӧдны воспитаниелӧн татшӧм приёмъясӧн?
Стрепухлӧн паськыд черлыяса гӧрд чужӧмыс вӧлі спокойнӧй.
Сійӧ ворсыштіс рыжӧйкодь синкымъяснас да увереннӧя шуис:
— Татшӧм кутюпиянсӧ колӧ велӧдны подчиняйтчыны ӧти кывсянь, а не паськӧдны педагогика!
Зорин муртса кутіс асьсӧ, медым не горӧдны.
Сійӧ матыстчис Стрепух дінӧ, видзӧдліс сы вылӧ сідзи, мый мӧдыс вештіс синъяссӧ да юаліс кывъяссӧ торйӧдлӧмӧн:
— А ме кӧ мӧда тіянӧс велӧдны тіян методъясӧн?
Петкӧда пос вылӧ да шуа: «Кыссьӧй по-пластунски!»
Стрепух чургӧдіс морӧссӧ.
Кыз сьыліыс сылӧн гӧрдӧдіс.
— Выполнита тіянлысь приказаниетӧ! — вочавидзис сійӧ.
Зорин опомнитчис.
Сылы эз ло лӧсьыд ас водзас и тайӧ сёрнисьыс и сыысь, мый эз вермы кутчысьнысӧ.
Важӧн вӧлі гӧгӧрвоана, мый Стрепухӧс колӧ вӧтлыны училищеысь, а сійӧс вештӧм йылысь документъяс пока мунісны кутшӧмкӧ инстанцияясӧд, колӧ торйӧдны челядьӧс тайӧ солдафонсьыс.
— Вешта тіянӧс воспитатель должностьысь, — шуис Зорин.
— Слушаюсь!
Разрешитӧй мунны?
3
Вошӧм часі йылысь история пыр на мучитіс Беседаӧс вопросӧн: «коді жӧ?»
Но тайӧ история йылысь думайтігӧн Беседа воис и татшӧм пӧлезнӧй выводӧ: оз позь мунны событиеяс бӧрся; воспитатель вермас шедӧдны успех, кор сійӧ водзӧ мунӧ сӧмын восьса синъясӧн.
Должен лоны воспитаниелӧн система.
Случайысь случайӧ действиеяс чужтӧны сӧмын вынтӧмлунлысь да неуверенностьлысь чувство.
Сійӧ решитіс быд рыт лӧсьӧдны план локтан лун кежлӧ.
Мыйла физика кузя либӧ математика кузя учитель обязан мунны урок вылӧ бура разработайтӧм планӧн, обязан думайтны, кутшӧм задачаяс сійӧ решитас, кутшӧм навыкъяс привитас, а воспитатель вермас вешйыны аслас удж планируйтӧмысь?
Тайӧ планъяссӧ видзӧмӧн кокни лоӧ любӧй кадӧ прӧверитны, мыйӧн занимайтчин тӧлысь сайын, во сайын, аддзыны, пӧртсисны-ӧ олӧмӧ надеяяс да предсказаниеяс, последовательнӧй-ӧ вӧлін аслад требованиеясын.
Алексей Николаевичлӧн записнӧй книжкаын лоины гижӧдъяс:
«Март 10-ӧд лун
Вайны Павликлы «Сӧветскӧй офицер» книга (торйӧн веськӧдны сылысь вниманиесӧ боевӧй товарищество вылӧ).
Юавны Илюшалысь, кутшӧм здоровьеыс тётяыслӧн.
Гижис эз сійӧ сылы?
Тшӧктыны сылы да Дадиколы вӧчны скворечникъяс.
Петкӧдлыны Сенялы, кыдзи правильнӧя матыстчыны начальник дінӧ.
Артёмкӧд — сылӧн бать-мам йылысь, налӧн честность йылысь.
Прӧверитны, куритчӧ оз нин.
Петкӧдлыны карта вылын класслы миян войскалысь водзӧ мунӧмсӧ (бӧръя сводка).
Март 11-ӧд лун
Беседуйтыштны Павликкӧд, кыдзи сійӧ гӧгӧрвоӧ Суворовлысь кывъяссӧ: «Ачыд пӧгибнит, а ёрттӧ мезды».
Вайны классӧ Верещагинлысь альбом «1812 во» (расскажитны).
Артёмлы сетны поручение — видзны класслысь запаснӧй тетрадьяс, карандашъяс, ручкаяс.
Занимайтчыштны шведскӧй лестница вылын Дадикокӧд.
Мыйла жугыль Максим?
Юавны отделениелысь, мый лыддисны «Пионерскӧй правда» бӧръя номерысь.
Март 12-ӧд лун
Кажитчис-ӧ Павликлы «Сӧветскӧй офицер» книга?
Босьтны аскӧд карӧ Сеняӧс (поощрение).
Эг-ӧ вывті ошкы ме Илюшаӧс?
Сійӧ бӧръя воджынсӧ сулалӧ места вылас.
Сетавны сылы сьӧкыдджык заданиеяс: чеччыны час водзджык мукӧдсьыс, уберитны класс.
Прӧверитны исполнениесӧ.
Сёрнитны первой ротаса комсомолецъяскӧд братскӧй опека йылысь кодсюрӧ вылын, шуам (Каменюка вылын).
Отделениекӧд дженьыдик беседа «<rus>Святость знамени</rus>»
(киевскӧй пионер Костя Кравчуклӧн подвиг, гвардеецъяслӧн знамяӧн эпизод).
Босьтны пример Бокановлысь: челядьӧн урокъяс гӧтӧвитны заводиттӧдз вит минута водзджык вӧчны итог: «лунся успехъяс».
Дженьыдика сетны быдӧнлы задача.
Март 13-ӧд лун
Буракӧ, увлекайтча уджӧн ӧткаяс вылын, а отделение ставнас кольӧ бокӧ.
Кытчӧ мунӧ коллективыс?
Ставныслы сетны поручениеяс.
Определитны быдӧнлысь ответственность границасӧ.
Общӧй делӧяс.
Общӧй интересъяс.
Висьтавны ребяталы: «Тӧрыт генерал вӧчис меным замечание совещание вылӧ сёрмӧмысь.
Меным эз вӧв лӧсьыд, но ме эг оправдывайтчы...» Чинтыны планеристъяслысь пылсӧ (Гурыбалысь да мукӧдлысь).
Вунӧдӧны став мукӧдтор йывсьыс.
Зэв дженьыдика: «Стройлӧн святость йылысь».
Петкӧдлыны «Смена» журналысь герой-танкистъяслысь портретсӧ.
Нуӧдны спортзалӧ да турник вылын петкӧдлыны выль приёмъяс.
Максимкӧд, кажитчӧ, вӧчи ӧшибка.
Сы дінӧ матыстчыны колӧ меліджыка».
Рытнас капитан Беседа пырис шинельнӧйӧ да друг кыліс аслыссяма шы, коді кыліс комната пельӧссянь.
Кажитчис, кодкӧ сыркъялӧ-бӧрдӧ.
И збыльысь ставсьыс дзебсьӧмӧн Артём сетіс вӧля аслас шоглы.
«Ставныс менӧ ненавидитӧны, — думайтіс сійӧ, и сьӧлӧмыс сылӧн потіс шогысла. — Сӧмын полковник Зорин морт ногӧн...
Навернӧ, сылы часі йылысь абу на висьталӧмаӧсь...
Да, сійӧ всё равно бур морт.
Сыкӧд сёрнитыштан — и окота лоны бурджыкӧн.
Полковник ёрт, — думсьыс шыасис сійӧ Зорин дінӧ, — ме медбӧръя гадӧн лоа, пӧръяла кӧ, ме тіянлы кыв сета исправитчыны...»
Артём кутіс неуна успокоитчыны, но сэки дум вылас уси капитан Беседа:
«Сійӧ — ничего, справедливӧй, а сӧмын мыйла век ме вылӧ ылісянь видзӧдӧ? Видзӧдӧ, — думайтӧ, ме ог казяв...
Ме вылӧ думайтӧ.
Но и мед!»
Буретш тайӧ минутаас Алексей Николаевич и аддзис ӧшинь вылын пукалысь Артёмӧс.
Каменюка чеччыштіс, сувтіс веськыда, но бергӧдіс юрсӧ бокӧ, сідзи мый рӧмыдас сылысь чужӧмсӧ оз вӧлі позь аддзыны.
— Мый тэ тані вӧчан? — юаліс капитан.
— Сідз... нинӧм, — ӧтветитіс детинка.
— Артём, — меліа, но решительнӧя шуис Алексей Николаевич, — вай сёрнитам сьӧлӧмсянь!
Кыдзи офицер будущӧй офицеркӧд.
Артём чӧв оліс.
— Он кӧсйы? — юаліс Беседа. — Но, тэнад делӧ! — и сійӧ вӧрзьӧдчис, быттьӧ кӧсйӧ мунны.
— Кӧсъя, — ньӧжйӧник шуис Каменюка.
— Сідзкӧ пуксьы, — Алексей Николаевич индіс ӧшинь пӧдушка вылӧ да пуксис ачыс.
— Ме тӧда, ӧні тэныд сьӧкыд, но эска, тэнад тырмас воля венны ассьыд слаблунтӧ. — Сійӧ видзӧдліс Артём вылӧ да недыр чӧв олыштіс.
— Кольӧм во миян вӧлі ыджыд неприятность, — зумыштчӧмӧн водзӧ висьтавліс офицер. — Коймӧд ротаса суворовец Николай Пучковӧс исключитісны училищеысь нечестнӧй поступокысь.
Строитісны ставнас ротасӧ, вайӧдісны Николайӧс аслас важ паськӧмнас, — суворовецлысь формасӧ сылысь мырддисны.
Сійӧ сулаліс строй водзын, и сё син видзӧдісны сы вылӧ, кыдзи бокӧвӧй морт вылӧ, а сійӧ эз тӧд, кытчӧ дзебны кияссӧ, эз лысьт видзӧдлыны ёртъясыс вылӧ.
Юр вылас сылӧн вӧлі чукрассьӧм картуз.
Тэ гӧгӧрвоан, Артём, мый чувствуйтіс Пучковыс?
А тайӧ лунъясас сійӧ мӧдӧдӧма письмӧ аслас воспитательлы: «Ме абу достойнӧй тіянлы гижны, но, веритӧй, сӧмын ӧні ме гӧгӧрвои, кутшӧм уна вошті».
И тӧдан, Артём, мыйла сійӧ эз ло суворовецӧн? — Алексей Николаевич матыстчис Каменюкалань. — Сійӧ, коді новлӧ военнӧй мундир, оз вермы лоны нечестнӧйӧн.
Пӧръясьӧм — медся мустӧмтор, мый эм свет вылас!
abu
Правдивӧй морт видзӧдӧ йӧзлы веськыда синмас, а неправдакӧд тышын имеитӧ дас мында вын.
Именнӧ правда вӧсна тышкасигӧн тэнад бать-мамыд эз жалитны олӧмсӧ.
И миян правданым побеждайтӧ фашистъяслысь пӧръясьӧмсӧ.
Тэ должен, Артём, лоны аслад бать-мам кодьыд!
Детинка тэрыба чеччыштіс ӧшинь пӧдушка вылысь, вомдоръясыс сылӧн тіралісны.
— Капитан ёрт...
Ме лоа — вот аддзанныд...
— Верита тэныд, — прӧстӧя шуис офицер да тожӧ чеччис.
abu
4
Часі вошӧм бӧрын отделение, коді, буракӧ, казяліс Беседалысь тайӧ история дінас отношениесӧ, сёрнитчытӧг кутіс бойкотируйтны Каменюкаӧс.
Сійӧ пукаліс парта саяс ӧтнасӧн, ворсны сійӧс эз босьтлыны, зілисны сыкӧд не сёрнитны.
Артём быдногыс подчёркивайтіс бойкот дінӧ веськодьлунсӧ, ветлӧдліс кияссӧ зептас сюйӧмӧн да торйӧн нин тшапа сьӧлаліс пинь пырыс.
Но кор ставныс унмовсьлісны, сійӧ дыр бергавліс, ышлолаліс пӧдушка бердас топӧдчӧмӧн, миритчытӧг броткис: «Но и мед... мед!»
Тадзи кыссис некымын лун.
Сэсся капитанлӧн Артём дінӧ вежсьӧм отношениеыс вуджис и отделениелы.
Кӧть тайӧ и тешкодь, первойӧн нюжӧдіс кисӧ Каменюкалы Кирюша Голиков.
Думсьыс Кирюша решитіс: ӧд некод оз тӧд, мыжа-ӧ Каменюка, — но, сідзкӧ, и оз позь мортӧс ӧбижайтны сӧмын сыысь, мый сы вылӧ думайтан.
Ӧні эз нин вӧв сэтшӧм жаль часі вошӧмыс, и Голиков, коді вӧлі бур сьӧлӧма да общительнӧй мортӧн, английскӧй кыв урок вылын ачыс пуксис Артём дінӧ.
— Менам выль маркаяс эмӧсь, — шӧпнитіс Кирюша да перйис зепсьыс пырыстыдалана конверт.
— Вешйы сэтысь... онӧ колӧй ті меным, — скӧрысь шуис Каменюка, но синбӧжнас видзӧдліс конверт вылӧ.
— Да тэ эн скӧрав, — меліа шуис Голиков.
Тайӧ здукас Нина Осиповна, английскӧй кыв кузя учительница, стрӧга видзӧдліс наланьӧ:
— <eng>Стоп токин</eng>!
(Дугӧдӧй сёрнияс!)
Перемена дырйи Илюша Кошелев мыччис Каменюкалы сир тор:
— Со, някляв.
Резина кодь... — вӧзйис сійӧ.
Артём и ӧні кӧсйис горӧдны, но небрежнӧя босьтіс сирсӧ да кутіс няклявны сійӧс сідзи, быттьӧ мыйкӧ кывзіс.
— Но, кыдзи? — юаліс Самсонов Артём дінӧ матыстчӧм бӧрын.
— Ничего, сола, — снисходительнӧя ӧтветитіс Артём да ичӧтик тор сетіс Сенькалы. — Видлы!
Тадзи вочасӧн восстанавливайтчисны отношениеяс.
Рытнас Каменюка сёрнитіс син на син Гербовкӧд.
Артём вӧлі сыкӧд приятельскӧй отношениеясын воджын нин, сэксянь, кор Семён велӧдіс сійӧс турник вылын упражняйтчыны.
Гербовлы кажитчис Артёмлӧн воинственностьыс.
Натура сертиыс спокойнӧй Семён радейтліс забиякаясӧс да, кӧть частӧкодь видлывліс ассьыс Ковалёв другсӧ вспыльчивостьысь да асьсӧ кутны вермытӧмысь, но радейтліс сійӧс буретш таысь.
— Тэныд кымын арӧс? — юаліс Гербов Каменюкалысь, кор найӧ ӧтлаын бӧрйисны колбаяс да пробиркаяс химическӧй кабинетын.
Преподаватель — химик, тайӧ уджсӧ Гербовлы поручитӧм бӧрын, муніс, и Семён решитіс босьтны Артёмӧс аслыс отсасьысь пыдди.
— Пӧшти дас нёль...
— Сідзкӧ тэ регыд комсомолецӧн лоан! — шуис Гербов.
Артём вежсис чужӧм вылас:
— Ме ог ло...
— Мыйла? — чуймис Гербов.
Сійӧ тӧдіс нёльӧд отделениеын событиеяс йылысь, ротнӧй комсомольскӧй бюро поручитіс сылы воздействуйтны Каменюка вылӧ, но та йылысь Артём, дерт, не должен вӧлі весиг дӧгадайтчыны.
— Менам дисциплинаӧн лёк, — висьтасис Каменюка, восьтіс стекляннӧй шкаплысь ӧдзӧссӧ да, ставсӧ сюся видлалӧм бӧрын, кутіс пуктавны колбаяссӧ.
— Да тэ ӧмӧй, кӧсъян кӧ, он вермы босьтны асьтӧ киӧ?
Дерт, верман! — убеждённӧя шуис Гербов. — А тӧдан, кутшӧм эськӧ тайӧ лӧсьыд лои, тэ кӧ эськӧ лоин первой комсомолецӧн асланыд ротаын?
Комсомольскӧй собраниеяс вылӧ эськӧ миян ордӧ волывлін, комсомольскӧй поручениеяс выполняйтін.
Генерал юалас майор Тутукинлысь: «Тіян ротаын комсомолецъяс эмӧсь?», а майор ӧтветитас: «Миян, гвардияса генерал ёрт, ротаын сӧмын ӧтнасӧн Каменюка комсомолец».
А? Бур ӧд!
Артём нюммуніс, но пыр жӧ надеятӧг ышловзис:
— Кытысь нин меным! — и кутіс висьтавлыны, кутшӧм замечательнӧй книга лыддьӧма сійӧ тайӧ лунъясас.
Но кор найӧ вӧлі игналӧны химическӧй кабинет, Каменюка юаліс:
— А комсомолас кыдзи принимайтӧны?
Гербов висьталіс примитӧм йылысь да рекомендацияяс йылысь.
— Да меным найӧс некод оз сет, — разочаруйтчӧмӧн нюжӧдіс Артём.
— Ме первой тэныд сета рекомендациятӧ, капитан Беседа — сідзжӧ, лоан кӧ тэ достойнӧй.
abu
5
Кирюша Голиковкӧд лои несчастье.
Сійӧ кавшасис пу вылӧ, уси да чегис веськыд кисӧ.
Сійӧс мӧдӧдісны госпитальӧ, гипсуйтісны.
Хирург кӧсйысис лэдзны кык тӧлысь мысти.
— Удачнӧ усьӧмныд, том морт, — шуаліс сійӧ Кирюша вылӧ гажаа видзӧдігтыр, — бур перелом!
Кирюша госпитальын вӧлі дзик ӧти детинкаӧн, и сійӧс балуйтісны.
Варов, кыз тётя Сима, сестра-хозяйка, вайлывліс ватрушкаяс, хирургическӧй отделениеса начальница Анна Тимофеевна, коді аслас еджыд тюрбаннас вӧлі «1001 вой» мойд обложкавывса Шехерезада кодь, пуксьывліс сійӧ койка дінӧ, юасьліс Суворовскӧй училище йылысь, гӧститӧдіс кампетӧн; сосед дядя Серёжа, красноармеец, кодлысь неважӧн ампутируйтісны коксӧ, вӧчис Голиковлы замазкаысь шахматнӧй фигураяс да велӧдіс ворсны.
Ӧти кывйӧн, овны вӧлі позьӧ!
Но радлунсӧ отравляйтліс ӧти мӧвп: чегӧма веськыд ки!
Но, а мый, оз кӧ бурд либӧ бурдас чукыльӧн?
Сэки прӧщай училище, прӧщай военнӧй олӧм...
Сулалӧ вӧлі Кирюшалы думыштны та йылысь — и оз ковны вӧлі ни ватрушкаяс, ни шахматъяс...
Голиков жугыльмыліс, чӧла шӧйтіс госпиталь коридоръясӧд да синва петтӧдзыс скӧраліс хирург вылӧ сыысь, мый сійӧ омӧля обращайтӧ сы вылӧ внимание да, сы пыдди, медым пыр жӧ примитны мераяс Кирюшаӧс локтысь страшнӧй бедаысь спаситӧм могысь, занят аслас делӧясӧн операционнӧйын да сӧмын корсюрӧ, Кирюшакӧд паныдасигӧн, ӧтсяма шутитӧ:
— Но кыдзи, том морт?
Поправляйтчам?
Суворовецъяс моз — <rus>быстрота да натиск</rus>!
Тайӧ эз вӧв тешкодь, эз пет весиг серам.
Ӧти воскресеньеӧ старшӧй сестра, тётя Вера, шуис Голиковлы:
— Тэ дінӧ воис ёртыд.
Вообщӧ ветлӧдлысь висьысьлы пӧлагайтчӧ лэччыны уліас, посетительяс комнатаӧ, но ме сета халат, и тэнад гӧстьыд каяс татчӧ.
Сӧмын энӧ дурӧй, — некытчӧ лӧсявтӧг нин содтіс сійӧ.
Кирюша тэрыба плавгис пельпом вылас кузь лӧз халат, сюйис сьыліас бинт, коді кутіс кисӧ лангетын, да лӧсьӧдыштіс эшкынсӧ.
Сійӧ ветлӧдліс нин лангеттӧг, кодӧс дзеблывліс крӧвать улас, эз нуждайтчы и сьыліса кӧртӧдсьыс, но ӧні окота вӧлі сылы петкӧдчыны аслас гӧсть водзын настӧящӧй «ранбольнӧйӧн».
Медбӧрын палатаӧ пырис Илюша Кошелев, кодӧс колльӧдіс сестра.
Первойсӧ Голиков еджыд халата Илюшаӧс весиг эз тӧд, а кор тӧдіс, рад лои, но решитіс неудобнӧйӧн петкӧдлыны чувствосӧ: но, локтіс и локтіс!
— Пуксьы крӧвать вылас, — тшӧктіс сійӧ, кор тётя Вера муніс.
— Лӧз... — Кирюша ки вылӧ индігмоз довкйӧдлыштіс юрсӧ Кошелев.
— Нинӧм, гӧрдӧдас! — небрежнӧя шуис Голиков.
— А друг татшӧмӧн и коляс?
Кыдзи нӧ гижнытӧ кутан?
— Шуйгаӧн велӧдча! — шуис Голиков, быттьӧ важӧн нин решитӧм делӧ йылысь, и тайӧ юрас воӧм мӧвпыс кажитчис сылы сэтшӧм лоны верманаӧн, мый сійӧ чуймис, — кыдзи водзджык эз думышт та йылысь?
— Но, мый тэ кутін дзоргыны? — уськӧдчис сійӧ Кошелев вылӧ. — Шуи: шуйгаӧн велӧдча!
Тӧдан мый? — мыйлакӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдігтыр шӧпнитіс сійӧ Кошелевлы. — Вай меным аски клеткаа тетрадь да карандаш.
— Капитан оз лэдз...
— Ме тэнӧ кыдзи другӧс кора! — пӧся вашкӧдіс Голиков. — Вӧзйысь, либӧ писькӧдчы, кыдзи разведчик, садмышса стена пыр.
Сэні, тӧдан, заборас розьсӧ каменнӧй плитаӧн тупкӧма.
Он тӧд — Каменюка петкӧдлас.
Ваян?
Кошелев падъяліс, но сэсся думсьыс решитіс пӧлучитны капитансянь разрешение да кӧсйысис вайны тетрадь да карандаш.
— Но, мый миян выльторйыс? — юаліс Кирюша бинтсӧ лӧсьӧдігмоз. — Небось, метӧг вельминныд?
Сылы окота вӧлі тӧдмавны, кодӧс назначитісны сы пыдди старшӧйӧн отделениеын, но самолюбиеыс эз лэдз веськыдасӧ юавны.
Илюшалы окота вӧлі шуны: «эг, эгӧ развинтитчӧй», но эз шу, а неопределённӧя ӧтветитіс:
— Русскӧйысь пӧшти ставныс успевайтӧны.
— И Самсонов?
— Сенька тройка пӧлучитіс, а сэсся диктантсӧ бара омӧля гижис.
— Но, яснӧ! Нинӧм, ме воа — ми сійӧс кыскам и Суворовӧс пӧлучитам!
Сійӧ кутіс тӧдвылас Суворовлысь бюстсӧ, кодӧс майор Тутукин кӧсйысис сетны водзын мунысь отделениелы.
Аскинас ачыс капитан Беседа вайис Голиковлы тетрадь да карандаш да сетіс найӧс дежурнӧйлы, — палатаӧ сійӧс эз лэдзны.
Тайӧ лунсяньыс заводитчисны Кирюшалӧн мучитчӧмъяс.
Букваяс, кодъясӧс гижаліс шуйга кинас, вӧліны кутшӧмкӧ урӧдъяс кодьӧсь, кодъяс зільӧны котӧртны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Тайӧ вӧлі настӧящӧй пытка — матыстны найӧс ӧта-мӧд дорас.
Но абу сэтшӧм морт Кирилл Голиков, медым бӧрыньтчыны сьӧкыдлунъяс водзын.
Гижны сійӧ велӧдчис ставсьыс гусьӧн.
И ассьыс первойя письмӧсӧ отделениелы заводитіс кывъясӧн.
«Ребята, ті сэні энӧ подведитӧй...»
6
Капитан Беседа, Голиковӧс госпитальӧ водтӧдӧм бӧрын, кык кымын лун эз вермы решитны, кодӧс назначитны отделениеын старшӧйӧн.
Кошелев кывзысьысь, но абуӧсь на старшӧйлы колана волевӧй качествоясыс — сылысь оз мӧдны кывзысьны.
«Гашкӧ, назначитны Каменюкаӧс?» — воис юрас мӧвп, но шпыньмунӧм бӧрын капитан кутіс бӧрйӧдлыны мукӧд фамилияяс.
Самсонов?
Вывті ичӧт да вывті занят аслас делӧясӧн...
Авилкин?
Оз, сыысь ӧні отсасьысь оз артмы.
А збыльысь, мыйла эськӧ не назначитны Каменюкаӧс?
Тайӧ кыпӧдас сійӧс аслас собственнӧй синъяс водзын.
Кӧть... дезорганизаторӧс старшӧйӧн назначитан приём лои воспитательнӧй штампӧн.
Но кыдзи Каменюкаӧс старшӧйӧн назначитӧм вылӧ видзӧдлас отделение, да и ачыс сійӧ?
Ещӧ думайтыштӧм да падъялыштӧм бӧрын Алексей Николаевич век жӧ решитіс назначитны Артёмӧс.
Став полӧмъясыс лоины лишнӧйӧн.
Каменюка сразу кутіс чувствуйтны ответственность да примитіс назначениесӧ кыдзи коланатор.
Отделение ӧні построениеяс вылын вӧлі век первойӧн,
классын лои сӧстӧм, а урокъяс вылын, сулалӧ вӧлі сӧмын Каменюкалы скӧрысь видзӧдлыны порядок торкалысь вылӧ, кыдзи сійӧ ланьтлывліс.
Каменюкалӧн командирскӧй ражыс да воинственностьыс вӧліны сэтшӧм ыджыдӧсь, мый сійӧс ковмис весиг неуна чинтыштны.
Ӧтчыд, кор нёльӧд отделение ворсіс волейболӧн тӧвся спортивнӧй залын, Артём локтіс сэтчӧ шинеля, кодӧс вӧлі кизявлӧма да зэлыда тасмаалӧма.
— Авилкин, развод вылӧ! — ӧдзӧс дорсянь горӧдіс Каменюка да петіс, увереннӧй, мый Авилкин пыр жӧ петас сы бӧрся.
Но Павлик решитіс помӧдз ворсны партиясӧ да водзӧ азартнӧя чеччаліс сетка дорын.
Артём, коді недыр мысти казяліс, мый Авилкин оз лок сы бӧрся, бӧр пырис, кватитіс кывзысьтӧмӧс шошаӧдыс да горзігтыр кыскис сійӧс ас бӧрсяыс:
— Пасьтав шинельтӧ!
Тэ мый, военнӧй порядокъяс он тӧд?
Развод — святӧй делӧ!
Авилкин дор сувтіс Дадико, заводитчис тыш, кодӧс вӧлі дугӧдӧма ас кадӧ воысь Беседаӧн.
Главнӧй, мый радуйтіс воспитательӧс, тайӧ Артёмлӧн зільӧм лоны предельнӧ честнӧйӧн.
Тыдалӧ, сійӧ лыддис тайӧс аслас служебнӧй обязанностьяслӧн торйӧдны позьтӧм юкӧнӧн.
Кыдзкӧ ӧтчыд капитанӧс корисны сутки кежлӧ военнӧй округӧ.
Локтіс сійӧ сэтысь волнуйтчигтыр.
Эз-ӧ мыйкӧ ло отделениеын?
abu
Асьсӧ порядокӧ вайӧдӧм бӧрын сійӧ тэрыба муніс училищеӧ.
Мунӧ вӧлі самоподготовка.
Кор Алексей Николаевич восьтіс класс ӧдзӧссӧ, сійӧ аддзис Артёмӧс, коді пукаліс воспитатель пызан сайын.
— Отделение, <rus>смир-рно</rus>! — гораа командуйтіс Каменюка да доложитіс:
— Капитан ёрт, тіян ветлігкості суворовец Авилкин Павел эз пет асъя зарядка вылӧ — лэдзчысис висьӧм улӧ.
Суворовец Самсонов Семён пӧлучитіс замечание английскӧй кыв урок вылын.
Некутшӧм мукӧд нарушениеяс эз вӧвны.
Докладывайтӧ отделениеса старшӧй суворовец Каменюка Артём!
Сійӧ вӧчис ӧти воськов бокӧ да видзӧдліс ёртъясыс вылӧ гӧпта щӧкасӧ вывлань чургӧдӧмӧн.
Кор воспитатель петіс классысь, Артём дінӧ котӧртіс Авилкин вижоват синъяснас дзирдалігтыр.
— Ябеда, доносчик!
Каменюка спокойнӧя видзӧдліс сы вылӧ юрсяньыс кок улӧдзыс:
— Ме кӧ эськӧ муні капитан дінӧ гусьӧн...
А ме став дырйиыс висьталі.
Сійӧ думайтыштіс да содтіс:
— Тадзи комсомолецъяс вӧчӧны...
— Фискал! — горзіс Авилкин.
— А тэ дисциплина торкысь!
Та вылӧ тэнӧ Суворов велӧдӧ?
— А тэ, а тэ... вӧр! — чирӧстіс Авилкин.
Каменюка кельдӧдіс.
abu
Чабыртӧм кулакъясӧн уськӧдчис сійӧ Авилкин вылӧ, но сувтіс да матыстіс ассьыс чужӧмсӧ сы чужӧм дорӧ.
— Ме кӧ эськӧ эг вӧв старшӧйӧн, ме эськӧ тэныд петкӧдлі!
Но Павлик и ачыс нин повзис:
— Тэ мый?
Тэ мый? — нурбыльтіс сійӧ да котӧртіс аслас парта дорӧ.
Вермас лоны, отделение и эз ошкы эськӧ старшӧйлысь веськыдлунсӧ, но Каменюка эз жалит и асьсӧ, кор делӧыс касайтчис службалы.
Кольӧм воскресеньеӧ, карса отпускысь воӧм бӧрын, сійӧ доложитіс Беседалы:
— Капитан ёрт!
Витӧд ротаса нёльӧд отделениеысь суворовец Каменюка Артём карса отпускысь воис.
Улича вылын меным вӧлі вӧчӧма тӧдтӧм лейтенантӧн замечание, мый оз позь кутны китӧ зептын да килльыны семечки, — юрсӧ копыртіг мыжа морт моз содтіс сійӧ.
Воспитатель видыштіс Артёмӧс: «Эн вунӧд училище честь йылысь», но ротнӧй построение вылын ошкыштіс:
— Каменюка вӧчис сідзи, кыдзи пӧлагайтчӧ военнӧй мортлы: суворовецлы колӧ лоны честнӧйӧн!
Командирскӧй обязанностьясыс кыпӧдісны Артёмлысь зільӧм: старшӧйяс моз жӧ сетны командаяс да весиг лӧсьӧдны ассьыс «стиль».
Беседа чуймӧмӧн казяліс, мый Каменюка «смирно» пыдди кутіс горзыны: «<rus>Фыр-рна!</rus>», а коридорын приветствуйтіс старшинаӧс шапка бердас кисӧ небрежнӧя пуктылӧмӧн — стӧч сідзи, кыдзи Стрепух, и сідзи жӧ, кыдзи и сійӧ, сӧдзӧдіс пинь пырыс: «<rus>Здрам-желам!</rus>»
Ковмис нуӧдны «новаторӧс» тыртӧм классӧ да сэні корны объяснение: мый означайтӧны строевӧй устав нарушайтӧмъясыс.
Артём заводитліс висьтавлыны, мый кӧсйӧ мичаджыка приветствуйтны: «Первой ротаын ӧти офицер сідзи кисӧ шапка дорас пуктӧ, быттьӧ аслыс кӧсичаас кучкӧ, — но, тайӧ абу мича; мӧд быттьӧ содзтырнас ва лэпталӧ, — тожӧ абу мича, либӧ кипыдӧснас синсӧ тупкӧ, кыдзи шондіысь, а ме?..»
Капитан Беседа петкӧдліс, кыдзи колӧ сетны команда, честь, и тайӧ урокъяссӧ повторитны водзӧ эз ковмы.
Ӧти кывйӧн, старшӧй дінӧ сьӧкыд вӧлі кутчысьны, и ёртъясыс кывзысисны сылысь пӧшти кыв шутӧг.
Сӧмын Авилкин зільліс пӧраясӧн сопротивляйтчыны, но весьшӧрӧ.
Авилкинкӧд ӧти спор бӧрын Каменюка шогпырысь шуис Алексей Николаевичлы:
— Ӧні ме гӧгӧрвоа, капитан ёрт, кутшӧм абу лӧсьыд командирлы, кор сылысь приказсӧ оз выполняйтны...
— Нинӧм, эн шогсьы, — шуис капитан Беседа. — Капля из тӧчитӧ.
abu
Бӧръя тӧлысьнас весиг чужӧмыс, весиг ортсыса видыс Каменюкалӧн вежсис.
Сійӧ зілис вӧчны сідзи, мед эз сетны сылы замечаниеяс, та вӧсна эз мӧд тшапа пӧлыньтны шапкасӧ, эз мӧд чиган моз сапӧг гӧлень вылас лэдзавны брюкисӧ, а тасмаыс коскас лои аслас местаын.
Вӧлі эськӧ вывтіджык шуӧма, мый Артёмӧс сьӧкыд вӧлі тӧдны, мый сійӧ лои «пай-детинкаӧн».
abu
Тайӧ вӧлі сійӧ жӧ Каменюка — ёсь кывъяса, своевольнӧй — и сэки жӧ абу сійӧ: кутшӧмкӧ пытшкӧсса вын кутіс сійӧс.
Артёмлӧн лӧз синъясыс лоины сӧстӧмджыкӧсь, наын быри йӧз дінӧ недӧверчивӧй выражениеыс, и найӧ челядь сямӧн, яснӧя заводитісны видзӧдны мир вылӧ.
Капитан Беседалы окота вӧлі юавны Каменюкалысь часі йылысь.
Сійӧ чувствуйтіс, мый ӧні Артём лоӧ откровеннӧйӧн.
Но осторожность да полӧм неудачнӧй движениеӧн жугӧдны став сійӧ выльторсӧ, мый сьӧкыда лӧсьӧдіс сійӧ Артём характерын, дугӧдлісны воспитательӧс.
Ӧтчыд Каменюка, кор колис офицеркӧд ӧтнасӧн, заводитліс:
— Ме кӧсйи тіянлы висьтавны, капитан ёрт... — но эз помав, тшӧкмуні волнуйтчӧмысла.
И Алексей Николаевич отсаліс сылы:
— Да, да, Артём, и ме кӧсйи висьтавны, мый миян отделениеын омӧля на мунӧны дежурствояс.
ХІХ ГЛАВА
Военнӧй занятиеяс вылысь челядь воисны ёна мудзӧмаӧсь.
Найӧ «штурмуйтісны» препятствиеяс полоса: кианыс карабинӧн кавшасьлісны забор вомӧн, вӧсньыдик потш кузя котӧртлісны «пропасть» вомӧн, кыссьывлісны кынӧм вылас векньыдик, муртса-муртса тӧрис тушаыд, тоннель пыр, чеччыштлісны джуджыд гуӧ да тэрыба петлісны сэтысь.
«Операция» разберитігӧн Боканов ошкис Ковалёвӧс пельклунысь да сюсьлунысь.
Ӧні, та йылысь казьтывлігӧн, Володя торъя сьӧлӧмсяньыс чиститіс карабинсӧ.
Капитан висьталіс, мый гожӧмнас, лагерьясын, найӧ кутасны ветлывлыны войся разведкаӧ, вӧчлывлыны вӧрӧ да гӧраясӧ походъяс.
«Колӧ талун жӧ, — решитіс Ковалёв, — босьтны топография кузя справочник да вӧчны выпискаяс.
Эм-ӧ миян библиотекаын мыйкӧ походын боецлӧн режим йылысь?»
Кольӧм воскресеньеӧ первой да мӧд ротаяс участвуйтісны дас вит километрӧвӧй походын.
Володя лёка нямӧдасис да час мысти зыртіс коксӧ. Кокыс терпитны вермытӧг ӧзйис да, кажитчӧ, пыктіс.
Бӧр локтігас контрольнӧй пунктсянь сійӧ ӧдва восьлаліс.
Пуксис, выльысь нямӧдасис.
Доймӧмыс недыр кежлӧ ланьтліс, но некымын минута мысти нямӧдыс вешйис и кокыс бара мӧдіс доймыны.
Училищеӧдз коли куим кымын километр.
Тыдовтчис грузӧвӧй машина, — сійӧ чукӧртіс кольччысьясӧс.
— Нуны? — кабина ӧшиньӧдыс видзӧдіг юаліс подполковник Русанов.
— Оз! — вочавидзис Ковалёв да мӧдіс тэрыба восьлавны, зілис не чотны.
Машина саяліс туй чукыльтанінӧ.
«Век жӧ училищеӧдз вои ачым!» — думыштіс Ковалёв.
Сійӧ ещӧ ӧтчыд прӧверитіс затворлысь уджалӧмсӧ, пуктіс карабинсӧ местаас да муніс ротаӧ вайӧдны асьсӧ порядокӧ.
Подполковник Русанов коркӧ шуліс: «Кавалерист вӧвсӧ весавтӧг оз вод узьны весиг медся сьӧкыд переход бӧрын; пехотинец первой весалас оружиесӧ, а сэсся думыштас ас йывсьыс.
Энӧ торкӧй тайӧ армейскӧй законсӧ».
Ротнӧй канцелярия ӧдзӧс дорын старшина Привалов сеталіс письмӧяс.
— Ковалёв, тіянлы письмӧ! — старшина ӧвтыштіс конвертнас да синбӧжнас видзӧдліс обратнӧй адрес вылас.
Кӧсйис содтыны: «Татчӧс», но чӧв оліс.
Письмӧсӧ ыстӧма Галинка.
Гижасьны найӧ кутісны неважӧн.
Галинкалӧн письмӧяс волывлісны шоча и вӧліны век прӧстӧйӧсь.
«Володя, — гижис сійӧ, — субӧтаӧ менам чужан лун.
Обязательнӧ лок, лоӧны школаысь ребята.
Мама и ме виччысям тэнӧ Семёнкӧд».
Семён Богачёвъяс ордын вӧлі ӧтчыд да, кыдзи сэсся висьтавліс Галя, воис сьӧлӧм вылас аслас прӧстлуннас и сылы, и Ольга Тимофеевналы.
«Талун среда, сідзкӧ, куим лун мысти, — думыштіс Володя. — Но мый сылы пӧдаритны?»
Сійӧ котӧртіс корсьны Гербовӧс.
Семён спальняын тщательнӧя да тэрмасьтӧг гладитіс брюкисьыс складкаяссӧ.
Богачёвъяслысь корӧмсӧ сійӧ примитіс зэв спокойнӧя:
— Мыйла не мунны? Мунам!
Сӧмын, навернӧ, пӧдаритны мыйкӧ пӧлагайтчӧ?
Мӧдісны думайтны: мый жӧ пӧдаритны?
Положение вӧлі сьӧкыд: личнӧй вещьяс налӧн пӧшти эз вӧвны.
Сувтісны сы вылӧ, мый Семён пӧдаритас «Занимательнӧй химия»,
abu
а Володя мича коркаа общӧй тетрадь, кодӧс вайис гожӧмнас гортсьыс.
Думсьыс сійӧ решитіс, мый сочинитас ещӧ и стих.
Субӧтаӧдз лунъясыс кыссисны Володялы зэв дыр.
Урокъяс вылын ещӧ кыдзкӧ терпитіс на, но ӧбед бӧрын кык прӧст чассӧ Володя эз тӧд, мый вӧчны.
Лыддьысьны ни гуляйтны эз вӧв окота...
Интереснӧ, коді лоас вечер вылас, наысь кындзи?
Кымын часӧдз Сергей Павлович сетас увольнительнӧйсӧ?
Кыдзи нарошнӧ, стихыс оз вӧлі артмы: волісны юрӧ глупӧй рифмаяс, — и сӧмын глагольнӧйяс.
Гашкӧ, босьтны Фетлысь либӧ Майковлысь?
Абу, тайӧ абу сійӧ, — колӧ мыйкӧ мужественнӧй да задушевнӧй, но лэбачпиянтӧг да ышлолалӧмъястӧг:
«<rus>Дорогой товарищ, наши встречи...</rus>»
И обязательнӧ сюрӧ рифма «вечер»!
Бурджык нин «<rus>картечи</rus>» либӧ «<rus>буйной сечи</rus>».
Да и обращениеыс оз лӧсяв: «<rus>дорогой товарищ</rus>» — вывті официальнӧ!
А тані ещӧ Семён аслас видзӧдласӧн.
Чӧв олӧ, нинӧм оз юав, но кор чайтӧ, мый Володя оз аддзы, видзӧдӧ другыс вылӧ, кыдзи ёна висьысь вылӧ.
abu
— Тэ мый, Сёма, сэтшӧм зумыш?
— Ме, нинӧм...
Да тэ лыддьы со «Крокодилысь» рассказ.
— Абу окота... — шуӧ Ковалёв.
— Но, вай шахматӧн ворсам.
— Настроениеӧй абу...
— Тэнад делӧ, — покорнӧя ышлолалӧ Семён, и тайӧ покорностьыс ещӧ ёнджыка скӧрмӧдӧ Ковалёвӧс.
Субӧтаӧ сійӧ заводитіс гӧтӧвитчыны асывсяньыс.
Кизьясыс, кодъясӧс весаліс пастаӧн, зэв ёна дзирдалісны, подворотничокыс, кодӧс вурліс куимысь, тыдалӧ идеальнӧ рӧвнӧя, лым еджыд визьӧн.
Весиг стихотворениеыс друг ачыс артмис, — буретш сэтшӧм, кутшӧм вӧлі колӧ.
Сійӧ чужис аслас став даснан строканас химия урок вылын да вӧлі гижӧма кутшӧмкӧ формула бӧрын.
Кор бурджык шыасьны капитан дінӧ, медым сетіс отпускнӧй билет?
— Сёма, кор? — юалӧ сійӧ другыслысь, и мӧдыс гӧгӧрвоӧмӧн шӧпкӧдӧ:
— Ӧбед бӧрын.
Косіник близорукӧй химик корӧ Ковалёвӧс дӧска дорӧ.
Володя ӧтвечайтӧ сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс, мый преподаватель ошкӧмӧн довкйӧдлӧ юрнас, ещӧ ёнджыка, кыдзи век, читкыралӧ синъяссӧ да, пятёрка пуктӧм бӧрын, шуӧ:
— Жаль, мый абу примитӧма пуктыны <rus>пять с плюсом</rus>.
Но вот помасисны урокъяс.
Воисны столӧвӧйысь.
Рота строитчис.
Ӧні капитан Боканов шуас: «<rus>Разойдись!</rus>» — да мӧдӧдчас канцелярияӧ.
Позьӧ виччысьыштны, кор ставныс разӧдчасны, и сэки шыасьны сы дінӧ.
Сыын, мый Боканов лэдзас сійӧс и Гербовӧс, Ковалёв эз сомневайтчы.
Сергей Павлович тӧдмасис Богачёвъяскӧд да окотапырысь лэдзлывліс на ордӧ Володяӧс.
Но капитан оз командуйт «<rus>разойдись</rus>», — сійӧ виччысьӧ, кор лоӧ шынитӧв.
— Ёртъяс, — шуӧ сійӧ, — талун рытнас пионеръяслӧн Дворецын карса велӧдчысьяс художественнӧй самодеятельностьлӧн смотр.
Кутам и ми дорйыны училищелысь да асланым роталысь честьнымӧс.
Миян мыйсюрӧ гӧтӧвитӧма нин, ми ӧні неуна репетируйтыштам да дас ӧкмыс ноль-ноль кежлӧ мунам Дворецӧ.
Сэтчӧ корӧма заводъясысь рабочӧйясӧс, студентъясӧс да госпитальысь кокниа ранитчӧм боецъясӧс.
Пырӧй клубӧ, — и Боканов шуис комын кымын фамилия, кодъяс пӧвстын вӧліны Ковалёв да Гербов: воддзаыс — училищелӧн призваннӧй фехтовальщик, мӧдыс — гимнаст.
Со и команда «<rus>разойдись</rus>».
Кылісны горӧдӧмъяс: «Энӧ подведитӧй, братва!», «Петкӧдлӧй сэні!»,
а Володя сулалӧ шӧйӧвошӧма, и Семён жугыля видзӧдлывлӧ сы вылӧ.
«Мый вӧчны?» — думайтӧ Ковалёв.
Висьтавны Бокановлы, мый висьӧ, а сэсся пышйыны училищеысь Богачёвъяс ордӧ садса стена розьӧд?
Ог, всё равно рытыс оз артмы, да и оз куж сійӧ притворяйтчынысӧ.
Веськыда висьтавны капитанлы, мыйла эськӧ сылы абу окота выступайтны вечер вылас?
Гашкӧ, Сергей Павлович и лэдзас, но воштас сы дінӧ став уважение, кыдзи морт дінӧ, коді подведитіс ротасӧ...
Володя решитіс, мый пионеръяс Дворецӧ мунігӧн сійӧ минута-мӧд кежлӧ котӧрӧн пыралас Галинка дінӧ, поздравитас сійӧс, сетас пӧдаркияс, извинитчас, мый оз вермы лоны вечер вылын.
— Но, мӧдім клубӧ, — решительнӧя шуис Ковалёв Семёнлы, и мӧдыс, кокниа ышловзьӧм бӧрын, босьтіс сійӧс киӧдыс.
— Колӧ старайтчыштны!
Кыдзи думайтан, огӧ провалитчӧй?
Керка дінті, кӧні оліс Галинка, найӧ прӧйдитісны стройӧн рӧмдігас.
Богачёвъяслӧн столӧвӧяс ӧзйис югыд би.
Ӧні Галинка, навернӧ, ветлӧдлӧ комнатаясӧд, отсасьӧ мамыслы.
Кор жӧ порог вылас тыдовтчас пӧдруга Зинаыс да школасьыс ёртъясыс, пуксяс пианино дорӧ да ворсас кутшӧмкӧ марш.
Виччысяс сійӧс да Семёнӧс кӧкъямыс часӧдз кымын да дӧзмӧмӧн шуас Зиналы: «Но мый нӧ...
Мед вӧлі честьсӧ вӧчӧма-а!»
Кутасны ворсны фантӧн и, дерт, нин тшӧктасны, Ольга Тимофеевналы сьывны, а Лёнька Добрынинлы пырны пызан улӧ да кукареку горзыны.
И Зина кӧ вашнитас пӧдругаыслы: «Век жӧ тайӧ абу лӧсьыд не локны, кор корисны письмӧӧн.
Кӧть кутшӧма найӧ сэні эз вӧвны занятӧсь, военнӧйяс-перевоеннӧйяс, но ӧд — субӧта!»
abu
Галинка веськодьпырысь лэптыштлас пельпомъяссӧ:
«Сӧмын и югыд, мый ӧшиньын!
Ребята, вайӧ ворсамӧй «жугалӧм телефонысь»!»
Ставыс тайӧ Володя син водзӧ сувтіс сэтшӧм бура, мый ас кӧсйытӧгыс ньӧжмӧдіс воськовъяссӧ. Шинель увсьыс пӧдаркияссӧ — книга да тетрадь — видлӧм бӧрын Володя ӧдйӧ видзӧдліс гӧгӧр: аддзас-ӧ кодкӧ, сійӧ кӧ кольччас стройсьыс, — муртса пыралас, и пыр жӧ бӧр?
Стройын мунісны морт сё, став ротаяссьыс,
водзын восьлалісны Боканов да подполковник Русанов.
Ковалёв кӧсйӧ нин вӧлі чепӧсйыны тротуарлань, кыдзи друг кыліс Семёнлысь вашкӧдӧмсӧ:
— Ме чайта, выступление бӧрын капитан миянӧс лэдзас.
Тайӧ быттьӧ пальӧдіс Ковалёвӧс.
abu
Володя, асьсӧ венӧмӧн, спокойнӧя шуис:
— Корам...
И сылы пыр жӧ лои кокньыдджык, быттьӧ пельпом вывсьыс груз шыбитіс.
Чуймӧмӧн думыштіс, кыдзи сылы аслыс эз во юрас медся прӧстӧй выход: выступитны, а сэсся мунны Галинка ордӧ.
abu
Пионеръяс Дворец фойеын вӧлі тырыс йӧз.
Ремесленнӧй училищеысь ребята кыскисны сьӧрсьыс вайӧм тубрасъяс.
Гражданин, кодлӧн пенснеыс ӧтарӧ исковтлывліс кыз ныр вывсьыс, кодлыкӧ гораа горзіс:
— Виисны!
Альт эз во, — виисны!
abu
Ковалёв сдайтіс ассьыс шинельсӧ вешалка вылӧ да сувтіс, синъяснас кутіс корсьны йӧз чукӧрсьыс Семёнӧс.
Друг Володялӧн радысла ӧзйисны синъясыс.
Ӧдзӧс дорсянь, кыпыд да гажа, мехӧвӧй пася, котӧртіс Галинка, киӧдыс кыскис Зинаӧс.
— Володя, здравствуй!
Фу-у, лолӧй тыри...
А ми тӧдмалім, мый талун смотр, и решитім — ті обязательнӧ танӧсь...
Колӧ, сідзкӧ, предупредитны, медым ті энӧ волнуйтчӧй, ми ассьыным вечернымӧс заводитам сёрӧнджык.
Мама шуӧ — позьӧ и ӧкмыс часын.
Ми ӧні тэкӧд мунам Сергей Павлович дінӧ.
Сёма, Сёма, лок татчӧ, тэ колан!
Мунам капитан дінӧ — и ті коранныд, медым сійӧ тіянӧс лэдзис выступление бӧрад!
abu
И найӧ ставныс уськӧдчисны корсьны капитанӧс.
Бокановӧс аддзисны бокыса фойеысь.
— Сергей Павлович, — сьӧкыда кашкигтыр заводитіс Галинка, — ми...
Володялы эз ло лӧсьыд, мый корӧны сы пыдди, матыстчис офицер дінӧ.
— Капитан ёрт, — кыдзи вермис спокойнӧйджыка, шуис сійӧ, — талун Галялӧн чужан лун.
Ме да Гербов зэв ёна корам тіянӧс выступление бӧрын разрешитны миянлы мунны...
Воспитатель пыр жӧ гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.
— Дерт жӧ, мыйла нӧ, — шуис сійӧ. — Примитӧй и менсьым поздравлениеяс, — шыасис Боканов Галинка дінӧ.
— Аттьӧ, — гӧрдӧдіс сійӧ.
ХХ ГЛАВА
1
Асывнас Гербов ӧшӧдіс класс ӧдзӧсас объявление:
«Талун 16.00-ын открытӧй комсомольскӧй собрание.
Сёрнитантор:
Мый мешайтӧ миянлы дружба да товарищество ёнмӧдӧмлы?»
Индӧм часӧ Боканов отделениеса став суворовецъяс вӧліны нин танӧсь.
Классын чистота да порядокын чувствуйтчис Василий Лыковлӧн кӧзяйскӧй киыс.
Сійӧ мастеритӧма мича рамка боевӧй листоклы, дӧска дорӧ мел видзны ящик.
Ещӧ тӧрыт на тшӧктіс Савва Братушкинлы судзӧдны карасин да зыравны сійӧн партаяс, «медым дзирдалісны, быттьӧ лакируйтӧмаӧсь».
Василийлӧн жӧ идея серти вӧлі вӧчӧма класснӧй дӧска сайӧ кузь джадж да сэтчӧ ӧкуратнӧя пукталӧма шахматъяс, музыкальнӧй инструментъяс, Снопковлысь фотоаппарат да радиоприёмник, ещӧ, правда, абу на дзикӧдз чукӧртӧм.
Ӧшиньяскостса стенын ӧшаліс воинскӧй присягалӧн текст, сы весьтын — Сталин ёртлӧн портрет,
а бӧръя стенас, классысь петанінын, — Андрей Сурковлӧн кык акварельнӧй пейзаж.
Политотделса начальник пуксис парта сайӧ, кӧні пукалісны Лыков да Братушкин, зілис нинӧмӧн не привлекайтны ас дінас вниманиесӧ.
Сы бӧрся ӧдзӧсӧд писькӧдчис-пырис Семён Герасимович Гаршев, кодлӧн киняулас вӧлі кыз портфель.
Неважӧн Гербов вӧлі первой ротаын дзик ӧти комсомолецӧн, а ӧні сӧмын Боканов отделениеын — ӧкмыс комсомолец, кодъяслӧн стажыс вӧлі кык-куим тӧлысь.
Порядокӧ эз на велавны.
Президиумӧ кандидатураяс выдвигайтігӧн кодсюрӧ горзісны нимъяссӧ места вывсяньыс.
Медбӧрын бӧрйисны Гербовӧс, Снопковӧс да Семён Герасимовичӧс.
Пызан сайӧ пуксигӧн Гаршев бурпырысь броткыштіс: «Пӧрысь пионер» да лӧсьӧдыштіс ныр вывсьыс пенснесӧ.
Председательствуйтысь Гербов ӧтарӧ видзӧдлывліс Боканов вылӧ, быттьӧ юасис: «Позьӧ водзӧ нуӧдны собраниесӧ?»
Снопков, кодлы сетісны тетрадь протокол гижӧм вылӧ, падъялігтыр бергӧдлыштіс сійӧс киас.
Сійӧ заводитіс сысянь, мый столбикӧн гижаліс фамилияяссӧ налысь, кодъяс тані вӧліны, — тайӧ займитіс первойя листбоксӧ.
Сэсся, Семён Герасимовичлань копыртчӧмӧн, ньӧжйӧник юаліс:
— Преподаватель ёрт, полеяссӧ кольны?
— Пӧжалуй, кольӧй, — эз увереннӧя ӧтветит Гаршев, — нинӧм лёкыс оз ло.
— А мый гижавны?
— Ставсӧ, мый кутасны висьтавны...
— Да ме ог вевъяв! — повзис Снопков.
— А ті — главнӧйсӧ...
Босьтӧй менсьым небыд карандаш, сэсся перепишитанныд.
Докладсӧ вӧчис капитан Боканов.
Сійӧ вайӧдіс примеръяс великӧй революционеръяслӧн дружба йылысь, висьталіс Сӧветскӧй странаын дружба да товарищество тӧдчанлун йылысь.
Ставныс кывзісны зэв сюся.
— Ме эг сулав эськӧ ӧні тіян водзын, менӧ кӧ, сьӧкыда ранитчӧмаӧс, эз петкӧд бой мунан поле вылысь дас ӧкмыс арӧса салдат — комсомолец Черкашин.
Разрывнӧй пуля жугӧдіс сылысь шуйга кисьыс чуньяссӧ, но сійӧ аддзис вын лэптыны менӧ пельпом вылас да кыссьӧмӧн кыскыны перевязочнӧй пунктӧдз...
Капитан недыр чӧв олыштіс да кутіс висьтавлыны матыссаджык примеръяс:
— Эмӧсь миян отделениеын дружнӧй параяс.
Тайӧ бур, — некод оз мырддьы личнӧй дружба вылӧ право.
А вот топыда йитчӧм коллектив миян абу на.
Кӧсъянныд тӧдны, мыйла?
Висьтала «деликатность» вылӧ видзӧдтӧг: сы вӧсна, мый Василий Лыков, например, порядочнӧй эгоист.
Висьмис Савва Братушкин, водтӧдім ми сійӧс госпитальӧ,
а сы кості Лыков спальняын займитіс Саввалысь койкасӧ — сійӧ матын пач дорын; и кор Савва бӧр воис госпитальысь, комсомолец Лыков эз кӧсйы мунны сійӧ местасьыс.
— Ме освободита! — Василий йӧжгыльтчис, чувствуйтіс асьсӧ лӧсьыдтӧма ёртъясыс видзӧдлас улын.
— Меным гижны протоколас, мый Лыков мунас? — гусьӧник юаліс Гаршевлысь Снопков.
Семён Герасимович быттьӧ эз кыв юалӧмсӧ да пырис пинжак зептас носӧвикла.
— Ме гижа Лыковлысь кӧсйысьӧмсӧ, — решительнӧя объявитіс Снопков.
Ставныс серӧктісны.
Снопков ӧбидитчис, но век жӧ гижис.
— Тіян ещӧ сы вӧсна абу колана топыд йитчӧмыс, — водзӧ висьталіс Боканов, — мый ӧтияс, кыдзи, например, Геннадий Пашков, радейтӧны сетавны оскорбительнӧй кличкаяс да прӧзвищеяс, найӧс «дружескӧй обливаниеӧн» шуӧмӧн,
а мукӧдыс дзик оз сідзи гӧгӧрвоны товарищескӧй спайка.
Кольӧм вторникӧ кодкӧ залысь жугӧдӧма футбольнӧй мачӧн ӧшинь стеклӧ.
Юала: «Коді?»
Ставныс чӧв олӧны.
Ті шуанныд: кыдзи нӧ ёртӧс висьтавны?
А ме ӧтветита: стеклӧ жугӧдысьлӧн этша смеллуныс, и, медым став водзас висьтавны ассьыс мыжсӧ, сійӧ дзебсясьӧ ёртъяс мыш саяс, а найӧ сійӧс дзебӧны...
— Ме ог дзебсясь, — дӧзмӧмпырысь сувтіс Братушкин. — Ме кольӧді нин деньга, медым ньӧбны стеклӧ.
— Тайӧ случайын абу деньга важнӧ, — вочавидзис Боканов, — а зільӧм торйӧдны мыжаӧс товариществолысь чувство лӧжнӧя гӧгӧрвоӧмысь.
Прямӧй комсомольскӧй долг, другыд кӧ кежӧ туйсьыс, отсавны сылы, честнӧя да веськыда шуны: «Тэ абу прав!»
Володя Ковалёв пукаліс ӧшинь дорын аслас радейтана позаын — неуна бокног, шуйга кисӧ зептас пыдӧдз сюйӧмӧн.
Сійӧ сюся, синсӧ лэптывтӧг, кывзіс Бокановӧс, но сылы мешайтіс орччӧн кутшӧмкӧ котшкӧдӧм.
Володя дӧзмӧмпырысь бергӧдіс юрсӧ, видзӧдліс ӧшиньӧд да нюммуніс.
Сылӧн быдтасыс воробей Гришка, коді велалӧма тайӧ часас пӧлучайтны нянь крӧшкияслысь ассьыс порциясӧ, котшкӧдіс нырнас рамаӧ.
— Виччысьлан, видзӧдтӧ, скӧрмӧма, — шӧпнитіс Володя да бергӧдчис воробейлань мышнас.
Боканов помаліс висьталӧмсӧ.
И, кыдзи тайӧ частӧ овлывлӧ, собраниеяс мунігӧн, лои чӧв-лӧнь, — эз сы вӧсна, мый нинӧм йылысь вӧлі сёрнитны либӧ эз вӧв окота, а прӧстӧ некод эз кӧсйы заводитны первойӧн.
Эз вӧв лӧсьыд председательлы, коді педзис места вылас да корис:
— Коді кӧсйӧ сёрнитны?
Но, ёртъяс, кодлӧн мый эм висьтавны?
Быдӧн думайтіс: мед кодкӧ первой мортӧн выступитас да тувкӧдіс соседыслы гырддзанас.
Снопков решительнӧя пуктіс пызан вылӧ карандашсӧ да, гимнастёркасӧ лӧсьӧдыштігмоз, сувтіс.
Сійӧ кужліс мездыны критическӧй моментӧ, и ставныс кокньыда ышловзисны.
Кыдзи век, Снопков сёрнитіс зэв гораа, кинас шенасигтыр, быттьӧ веськыд кинас разис трубича.
abu
— Ми долженӧсь овны ӧти семья моз да не ӧбижайтны ёрта-ёртнымӧс.
Ме боевӧй листокӧ статья гижи — справедливӧя критикуйті Андрей Сурковӧс.
А сійӧ та бӧрын дугдіс и видзӧдны меланьӧ.
«Тэ, — шуӧ, — вӧчин не ёрт ногӧн».
Юавсьӧ, тайӧ ӧмӧй неправильнӧ, ме кӧ честнӧя гижи, кыдзи думайта?
Миян странаын ставыс дружба вылын стрӧитӧма, и комсомол велӧдӧ товариществоӧ.
Дружбатӧгыд и армияын оз ло топыд йитӧд йӧз костын, а сідзкӧ, и вын.
Ме помалі.
Сійӧ пуксис да тэрыба копыртчис тетрадь весьтӧ — гижны ассьыс выступлениесӧ.
Ӧні сылы колӧ вӧлі сӧмын вевъявны — сёрнитны кӧсйысь вӧлӧма уна.
Семён Герасимович кывзіс, кывзіс да тшӧтш лэптіс кисӧ.
— Высшӧй награда учительлы — чувствуйтны воспитанникъяскӧд ассьыд матыссалунтӧ, тӧдны, мый тэ налӧн ыджыдджык ёрт... нэм кежлад...
Миян костын должен лоны настӧящӧй дружба.
— Бур дружба! — звиркнитіс Пашков, быттьӧ сійӧс йӧткыштіс пружина. — Ті, Семён Герасимович, рытнас мекӧд сьӧлӧмсяньныд сёрнитінныд, а асывнас ме тіянлы гортса удж сеті, — да, неуна няйта гижӧма, но терпитана, а ті черкнитінныд да гижинныд «вӧчны выльысь».
Быдсяма задушевностьыд вошӧ.
Сэки мӧдісны шумитны ставныс ӧттшӧтш:
— Нинӧм шуны, гӧгӧрвоӧма задушевностьсӧ!
— А тэ эськӧ кӧсйин поблажка?
— Скидка!
— Мый сійӧ асьсӧ петкӧдлӧ?
Кодкӧ бӧрсяньыс кыскыштіс Пашковӧс гимнастёркаӧдыс, и сійӧ шлёпкысис аслас местаас.
— Семён Герасимович, — Гербов ыдждӧдіс гӧлӧссӧ, — Пашков ӧні думышттӧг шуис.
Ми тӧдам, старшӧйяскӧд дружба вермас лоны крепыдӧн.
Кор ме муні частьысь, сержант Иван Тихонович Погорелов кутліс менӧ да шуис:
«Помнит, ме тэнад друг...»
Водзӧ висьталӧй, Семён Герасимович!
Гаршев бӧрын выступитіс Андрей Сурков.
Сійӧ зэв ӧдйӧ видзӧдліс Володя вылӧ да решительнӧя шуис:
— Ме ногӧн, колӧ кужны ёртъяслы и личнӧйӧн не лыддьысьны.
Ме бюроса член.
Сеті Ковалёвлы поручение лэдзны альбом «Фронт да тыл Отечественнӧй войнаын».
Тайӧ альбомыс колӧ ставнас роталы.
А Владимир шуӧ: «Вӧчны ог мӧд» —
«Мыйла?» —
«Меным тайӧ уджыс абу сьӧлӧмсянь».
Ми ӧмӧй, ёртъяс, долженӧсь вӧчны сӧмын сійӧс, мый «сьӧлӧмсянь»?
А тайӧ кӧ колӧ ставныслы?
— Ме думайта... — ньӧжйӧник чеччис Ковалёв.
Но Гербов, кулакъяснас пызанӧ мыджсьӧмӧн, решительнӧя ӧлӧдіс сійӧс:
— Ковалёв ёрт, кывсӧ ме тіянлы эг сетлы.
Володя пуксис да чышкыштіс банбоксӧ стӧч сідзи, кыдзи тайӧс вӧчліс Боканов.
Собраниелӧн резолюцияыс вӧлі аслыссяма, сійӧс предложитіс Снопков:
«1. Овны дружнӧя.
2. Комсомолец, коді торкас товарищескӧй спайка, кутас ӧтвечайтны собрание водзын».
Полковник Зоринлӧн заключительнӧй кывйыс вӧлі медся дженьыдӧн став выступлениеяс пиысь.
Сійӧ петіс пызан дорӧ, видзӧдліс став вылас, быттьӧ дивуйтчис, и, кажитчис, сылӧн ӧшйӧм синкымъяс увсянь чепӧсйис гажа, мелі югӧр.
— Ті примитінныд зэв бур решение!
Но кутчысьӧй!
Ӧні сійӧс колӧ обязательнӧ пӧртны олӧмӧ!
Эска, ті справитчанныд тайӧ могнас, кыдзи и колӧ сӧветскӧй том йӧзлы.
И кӧть кыдз быттьӧ ставсӧ вӧлі висьталӧма и Семён объявитіс собраниесӧ помасьӧмӧн, Ковалёвлы лои жаль, мый ставыс сэтшӧм ӧдйӧ помасис.
abu
Сійӧ чувствуйтіс: лои мыйкӧ зэв тӧдчанатор,
сэтшӧмтор жӧ, кыдзи сэки, залын, рояль дорын.
Сылы окота вӧлі матыстчыны Пашков дінӧ да нюжӧдны кисӧ дружитӧм могысь, шуны Сергей Павловичлы бур, мелі кыв, колльӧдны проходнӧйӧдз Семён Герасимовичӧс.
Но сійӧ нинӧм тайӧс эз вӧч.
Сӧмын думыштіс садйӧ ӧшиньӧд видзӧдіг: «Тайӧс ме кута помнитны нэм чӧж».
Сійӧ эз вермы эськӧ стӧча шуны, мый именнӧ «тайӧс», — навернӧ, председательствуйтысь Семёнӧс, чудеснӧй «Архимедӧс», Павликлысь резолюциясӧ да полковник Зоринлысь надзмӧс гӧлӧссӧ.
Гришка ёна котшкӧдчис ӧшинь сайын.
Володя восьтіс ӧшиньсӧ да, гач зепъяссӧ гугӧдӧм бӧрын, мӧдіс шыблавны нянь крӧшкияссӧ.
2
Аскинас Боканов да Зорин вӧліны ӧтлаын офицеръяс керкаын карса партийнӧй актив вылын.
Перерывнас, фойеӧд ветлӧдлігӧн, сёрнитісны комсомольскӧй собрание йылысь.
— Тіян регыд лоас зумыд опора, — убеждённӧя сёрнитіс Зорин, — сӧмын кужӧмӧн используйтӧй сійӧс.
— Семён Герасимович вӧлӧма меысь тэрыбджык, — серӧктіс Боканов. — Средаӧ чукӧртӧма комсомолецъясӧс да юалӧ: «Верма ме тіян вылӧ мыджсьыны?
Ті ӧд вожакъяс!» —
«Мыйын мыджсьыны, преподаватель ёрт?» —
«Контрольнӧй удж класс должен гижны четыре да пять вылӧ.
Ті ас бӧрсяныд мукӧдсӧ ставсӧ нуӧдӧй».
Зорин шпыньмуніс:
— Вот-вот... наӧн сӧмын веськӧдлы!
— Полковник ёрт, — быттьӧ убеждайтіс, а эз юав, шуис Боканов, — но ӧд веськӧдлыны комсомольскӧй организацияӧн — тайӧ оз ло вӧчны сійӧс сӧмын тэнсьыд тшӧктӧмъястӧ исполняйтысьӧн.
Мед асьныс велӧдчӧны сувтӧдны задачаяс да решайтны найӧс!
Дерт, сӧветуйтны налы, контролируйтны колӧ, но не лишайтны самостоятельностьысь.
Вернӧ ӧд?
— Вернӧ! — тэрыба вочавидзис Зорин да вӧчис сэтшӧм движение, быттьӧ кӧсйис кутыштны Бокановӧс пельпомӧдыс. — И ме ог мудз повторяйтны: колӧ эновтчыны штампысь!
Шуам, уджлысь план составитӧм.
Мед комсорг Гербов юалас комсомолецъяслысь: «Кутшӧм тіян пожеланиеясыд?» — да учтитас найӧс.
Интереснӧй уджыд уна!
Чукӧртны деньга танкъяс стрӧитӧм вылӧ, гӧтӧвитны пьеса да петкӧдлыны раненӧйяслы госпитальын, торъя нин тӧждысьны ичӧтъяс вӧсна, сы вӧсна мый миян абу пионерскӧй организация.
Главнӧй, Сергей Павлович, развитны аслад делӧяс вӧсна ответственностьлысь чувство да кыпӧдны инициатива.
Этшаджык вензьӧмъяс, унджык организованность!
— Да, ме кӧсйи тіянкӧд сӧветуйтчыштны, — неуна падъялыштӧм бӧрын шуис Боканов. — Миян ребяталӧн омӧля развитчӧма воштӧмтор да тшыкӧдӧмтор вӧсна личнӧй ответственностьлӧн чувство.
Мыйкӧ ми тані эгӧ артыштӧй...
Гимнастёрка косяліс — ыджыдтор тай: выльӧс сетасны!
Учебник косявліс — да ӧд найӧ сёяс!
Мыйла не чужъявны тыртӧм консерв банкаяс: ботинки нырыд чуктас — пӧчинитасны.
Ме тышкася татшӧмторйыскӧд, но сідзи-ӧ, кыдзи колӧ!
Пашков партаас пуртӧн вӧчӧма кост, — тшӧкті сылы пӧчинитны партасӧ.
Снопков коридорын мачӧн жугӧдіс плафон, — ме сы деньга вылӧ, коді вӧлі ме ордын, ньӧби выль плафон.
Лыков воштіс пывсянын свитерсӧ.
Ме гижи мамыслы письмӧ да кори ыстыны выльӧс либӧ мынтысьны воштӧмсьыс.
Брюки косялін — ачыд вур и эн думайт, мый тэныд пыр жӧ выльӧс сетасны.
— Правильнӧ вӧчанныд, — ошкис Зорин, — а комсомольскӧй собрание вылын сёрнитлінныд та йылысь?
— Э-эг...
— А колӧ, Сергей Павлович.
Колӧ требуйтны веськыд ӧтвет: кытчӧдз мӧдас кыссьыны тайӧ безответственностьыс?
И, кыдзи верстьӧ йӧзлы, висьтавны: ӧні, кор став йӧзыс зэвтӧны вынъяссӧ врагӧс жугӧдӧм вылӧ, ми медводз долженӧсь думайтны сы йылысь, медым миян вылӧ этшаджык видзсисны народнӧй средствояс.
Ӧти кывйӧн, ті менӧ гӧгӧрвоанныд, Сергей Павлович: бережливость — став коллективлӧн делӧ, а абу сӧмын тіян, и бережливость вӧсна тышкасьӧмлы колӧ сетны политическӧй характер!
«А сійӧ прав, — радейтӧмпырысь думыштіс Боканов. — Ме ставсӧ штрафъясӧ вайӧді».
Сылы окота лои висьтавны политотделса начальниклы ещӧ ӧтитор йылысь, коді важӧн нин эз сетлы сылы спокой.
— Ми кӧ нин мӧдім сёрнитны, полковник ёрт, комсомол йылысь, висьтала веськыда: ме ногӧн, ми кутім принимайтны комсомолӧ чуть ли не ставсӧ, разбирайтчытӧг.
А ӧд тайӧ событиеыс — комсомолӧ примитӧмыд — должен лоны вывті значительнӧйӧн!
Миян жӧ артмӧ тадзи: дас нёль арӧс тырис, — но, сідзкӧ, «пыртам»...
— Видзӧдла, — ӧтветитіс Зорин. — Вермас лоны, ми и чинтам талысь тӧдчанлунсӧ.
Вермас лоны...
А век жӧ ребята миян бурӧсь!
abu
— Но, ещӧ бы! — горӧдіс Боканов,
— тӧрыт Пашковкӧд сёрниті. «Мыйла шоча училищнӧй газетаӧ гижанныд?» — юала.
Горӧдіс дӧзмӧмысла: «Менсьым статьяӧс бракуйтіс редактор Ковалёв, — менӧ лыддьӧ подхалимажӧн».
Сэсся нинӧм тӧдмавны эг вермы.
Юала Ковалёвлысь: «Мый лои, Володя, мыйла тэ эн лэдз Пашковлысь заметкасӧ?» — «Да гӧгӧрвоӧй асьныд, капитан ёрт, сійӧ заметкасӧ заводитӧ кывъясӧн «Миянӧ воис инспекторскӧй прӧверкаӧн московскӧй комиссия, — та вӧсна ми долженӧсь подтянитчыны...» Тайӧ мый нӧ артмӧ: «потёмкинскӧй деревня»?
— Редакторыс, пӧжалуй, прав, — серӧктіс Зорин. — Меным кажитчӧ Ковалёвын сійӧ, мый сылӧн эм аслас мнение.
Кольӧм велӧдчан во помын, — ті сэки энӧ на вӧлӧй миянын — отделение упрямитчис, ӧткажитчис гижны контрольнӧй английскӧй кыв кузя:
«Миянӧс эз предупредитны!»
Вот Ковалёв и муніс ставныслы паныд — и ставнысӧ веніс!
Ме сэки ещӧ думышті: колӧ налы внушитны, мый лоны бур ёртӧн, тайӧ оз на ло, мый ставсӧ колӧ вӧчны коллектив ног: «Кыдзи решитасны ставныс, а меным веськодь».
Зэв бур, кор шуӧны: «Ме ёна эска, ме думайта тадзи», — и кужӧны венны визувсӧ, коді нуӧ сійӧс бокӧ. —
Зорин чӧв олыштіс, шыльӧдыштіс кинас юрсисӧ. — Оз-ӧ кажитчы тіянлы, Сергей Павлович, — юаліс сійӧ Бокановлысь, — мый Ковалёв бӧръя кадас лои сдержаннӧйджык?
— Да, пӧжалуй, — сӧгласитчис капитан, — но настоящӧй сдержанностьӧдз ещӧ ылын на.
Неважӧн пырӧ сійӧ рытнас капитан Беседа отделениеӧ ассьыс книгасӧ Максим Гурыба ордысь босьтны.
Пырис классӧ збоя, эз казяв, мый капитан сулалӧ ӧшинь дорын.
«Гура, — горзӧ Максимлы, — ме дінӧ!»
Алексей Николаевичӧс скӧрмӧдіс татшӧм поведениеыс.
«Коді тіянлы колӧ?
Мыйла горзанныд?»
А Ковалёв, извинитчӧм пыдди, объяснитӧм пыдди, мый эз казяв офицерӧс, самолюбивӧя ӧтветитіс:
«Сӧмын он ті.
И ме ог горзы, а висьтала...»
Алексей Николаевич муртса кутіс асьсӧ, медым не горӧдны:
«Петӧй классьыс.
Ті янӧданныд мундирлысь честьсӧ!»
Ме казялі сійӧ рытнас, кор лои тайӧ случайыс, мый Володя мыйӧнкӧ зэв ёна расстроитчӧма.
Ужын бӧрын ветлӧдлӧ ӧтнасӧн коридорӧд, кельыд чужӧма, вомдорсӧ курччалӧ.
Юала сылысь:
«Мыйкӧ лои?»
— «Юрӧй висьӧ»...
Войнас сійӧ омӧля узис.
Асывнас локтӧ Беседа дінӧ, — меным сэсся та йылысь Алексей Николаевич висьталіс, — виччысис сійӧс класс ӧдзӧс дорас:
«Капитан ёрт, разрешитӧй отделение водзын извинитчыны тіян водзын грубитӧмысь!»
Беседа эз сразу ӧтветит:
«Разрешита...
Но ог сы вӧсна, мый меным колӧ тіян извинитчӧмыд, — младшӧй суворовецъяс долженӧсь кывны, мый ті осуждайтанныд ассьыныд поступоктӧ».
Боканов да Зорин сувтісны фойе площадкаса пос перилӧ дорӧ.
— Сергей Павлович!
Ми наысь, тӧдан, кутшӧм коммунистъясӧс воспитайтам? — ньӧжйӧник шуис Зорин, и сылӧн паськыд, скӧр чужӧмыс вежсис. — Ленин татшӧмъяс йывсьыс кызьӧд воын висьтавліс!..
Найӧ чӧв олыштісны, думайтісны ӧти и сійӧ жӧ тор йылысь — будущӧй йылысь.
Сэсся Зорин содтіс:
— Но та могысь зэв уна колӧ уджавны и уджавны думайтӧмӧн.
XXI ГЛАВА
1
Майор Тутукин тэрыба лэччис училище пос кузя.
Труба муртса на юӧртіс первой урок помасьӧм йылысь.
Класс ӧдзӧсъяс воссисны, и коридоръясын кутісны кывны кок шыяс, челядь гӧлӧсъяс, вирдыштлывлісны алӧй погонъяс.
Офицерӧс аддзӧм бӧрын суворовецъяс сувтлісны котӧртігас, топӧдлісны гырддзаяснысӧ туша бердас да, юрнысӧ майорлань бергӧдӧмӧн, гораа котшӧдісны коридор джоджӧд.
Тайӧс найӧ шулісны «<rus>рубить строевым</rus>» да лыддисны особӧй военнӧй шикӧн.
Офицер дорті прӧйдитӧм бӧрын детинкаяс бара чепӧсйылісны котӧртны.
Тутукин, приветствиеяс вылӧ ӧтвечайтігӧн, радпырысь думайтіс: «Русановлӧн абу татшӧм чёткостьыс».
Ӧти малыш сёрӧн казяліс майорӧс да шӧйӧвошӧмӧн ас тӧдлытӧгыс горӧдіс:
— Ой, <rus>здравия желаю</rus>!
Тутукин скӧрысь видзӧдліс сы вылӧ ӧчки пырыс да, приветствие вылӧ ӧтветиттӧг, муніс водзӧ.
Аслас рота залын Тутукин пырис челядь чукӧрӧ.
Сійӧ сюся видзӧдліс на вылӧ да зумыштчӧмӧн шуис:
— Ме аддза, тіян пиысь кодсюрӧяс вевъялӧмаӧсь нин каблукъяссӧ чуктӧдны.
Найӧ, кодъяс вӧліны мыжаӧсь, вешйисны бӧрланьджык.
— Ті видзӧдлӧй, — офицер ӧвтыштіс кинас, быттьӧкӧ вештыштіс челядьӧс, — видзӧдлӧй, кутшӧм ӧкуратнӧя новла ме кӧлуйсӧ.
Тайӧ кительсӧ вурисны меным армияын кык во сайын, а сійӧ дзик на выль, абу сэтшӧм, кыдзи кодсюрӧяслӧн гимнастёркаясыс, — майор синбӧжнас видзӧдліс Авилкин вылӧ.
Ребята видзӧдалісны Тутукинлысь кительсӧ, коді плотнӧя куйліс ротаса командир вылын, да, буракӧ, колины дӧвӧленӧсь.
— Либӧ, со сапӧгъяс, — меным найӧс сетісны армияын кык во сайын жӧ, а найӧ дзоньӧсь.
— Да ещӧ кыдзи югъялӧны! — радпырысь горӧдіс Дадико, коді сулаліс майор дінын медся матын.
— Да ещӧ и югъялӧны! — подтвердитіс майор.
Ньӧжйӧник, быттьӧкӧ каньпиян шыр поз дорын, челядь кутісны ветлӧдлыны сы гӧгӧр, корсисны кӧть кутшӧмкӧ киссьӧмин.
— Разрешитӧй шыасьны, майор ёрт, — шуис, медбӧрын, Павлик Авилкин.
— Пӧжалуйста.
Майорлӧн жугалӧм ӧчки вылӧ индігмоз Павлик юаліс сэтшӧм гӧлӧсӧн, кыдзи обычнӧ шуӧны: «Ага, сюрин!»:
— А ӧчкитӧ тіянлы кутшӧм воӧ сетлісны?
Майор эз вевъяв вочавидзнысӧ, сы вӧсна мый тайӧ кадас сы дінӧ матыстчис ротаса старшина да, кӧть и челядь чуймисны субординациясӧ торкӧмлы, вашнитіс мыйкӧ Тутукинлы пеляс.
Ротаса командир кельдӧдіс да ньӧжйӧник юаліс:
— Кор?
— Завтрак бӧрын, — ӧтветитіс старшина, и найӧ ӧтлаын мунісны ротнӧй канцелярияӧ.
Сэні старшина мыжа морт моз шуис:
— Эг виччысь тайӧс насянь, майор ёрт.
— Сідзкӧ Гурыба да Самсонов?
— Так точно, Гурыба да Самсонов!
И кытчӧ найӧ вермисны пышйыны?
Тутукинлы мыйлакӧ юрас воис сцена, кодӧс сійӧ аддзыліс тайӧ лунъясас училище коридорысь.
Максим сулаліс Самсонов пельпом вылын да старайтчӧмӧн вӧчис плакатӧ запятая, кӧть некутшӧм запятая сэтчӧ и оз вӧлі ков.
Офицер видзӧдліс ӧшиньӧд.
Училище площадь вылын суворовецъяс велӧдчисны ветлыны верзьӧмӧн.
Ӧні Русанов тӧдӧмысь кутас объясняйтны тайӧ пышйӧмсӧ витӧд ротаса командирлӧн педагогическӧй система неправильностьӧн!
Тутукин кӧсйис корны Беседаӧс, кодлӧн талун вӧлі выходнӧй лун, но вежис думсӧ да бергӧдчис старшиналань:
— Пырысьтӧм-пыр босьтӧй вӧв да мунӧй корсьны.
Челядьтӧг бӧр энӧ локтӧй! — стрӧга прикажитіс сійӧ.
Старшина муніс.
Майор нервничайтӧмӧн ветлӧдліс комнатаӧд.
abu
Гашкӧ, сійӧ збыльысь ёна скӧраліс войдӧрлун да вӧчис думышттӧг?
Беседа отделениеысь малышъяс воскресеньеӧ ворсісны «Сталинград» играӧн.
Найӧ кытшалісны баррикадаӧн классӧ да дзонь час чӧж отбивайтісны атакаяс ротаса мукӧд куим отделениелысь.
Рогаткаясысь лэдзӧм бумага шарикъяс живкйӧдлісны, кыдзи чушканзіяс, бой ӧтарӧ вуджліс рукопашнӧйӧ.
Но став атакасӧ вӧлі венӧма, и «войска» оборонасянь вуджисны наступлениеӧ.
Оборонаӧн веськӧдліс Каменюка, штабса начальникӧн вӧлі Максим Гурыба, а Самсонов — ординарецӧн.
Кор лои шынитӧв, Каменюка строитіс «батальонсӧ».
Аслас фуражкаӧ сійӧ ляскис важ канделябраысь бронзӧвӧй листтор,
пельпом вомӧныс нуӧдіс кичышкӧд, бокас вӧчис гӧрӧд да кутіс сетавны картонысь вӧчӧм медальяс «<rus>За оборону четвёртого отделения</rus>».
Быд награждённӧйлысь Артём сьӧлӧмсяньыс кутліс кисӧ.
Особӧй знакъяс «<rus>За исключительную храбрость</rus>» вӧлі вручитӧма Самсоновлы да Гурыбалы, кодлӧн нырыс вӧлі парсыштчӧма.
Тайӧ здукас и пырис классӧ скӧрмӧм Тутукин.
— Кутшӧм профанация? — горӧдіс сійӧ старшиналань матыстчиг, коді сідзжӧ муртса на воис да, дерт, бой йылысь нинӧм эз тӧд.
Сэсся майор мырддяліс став «наградаяссӧ» Каменюкалы, Гурыбалы да Самсоновлы прикажитіс вайӧдны классӧ порядокӧ, а капитан Беседакӧд вӧлі неприятнӧй сёрни.
Воспитатель заявитіс ротаса командирлы, мый нинӧм омӧльсӧ оз аддзы тайӧ ворсӧмсьыс, мый требуйтны челядьсянь сэтшӧм олӧм, кодъясӧс нуӧдӧны одышкаӧн страдайтысь олӧма йӧз, оз позь да мый некутшӧм профанация абу сыын, мый Максим сеталіс картонысь вӧчӧм медальяс.
Тутукин ыдждӧдіс гӧлӧссӧ, кыдзи начальник, да прикажитіс «дугӧдны безобразиеяс да лӧсьӧдны колана порядок».
Капитан, кор колис ӧтнасӧн, дыр да скӧрысь шпуткис-куритіс трубкасӧ.
2
Вошысьясӧс старшина медводз корсис чардакъясысь, пӧдвалъясысь, училище садса став пельӧсъясысь.
Сійӧ видзӧдліс ва лэччан люкъясӧ, юасис суворовецъяслысь.
abu
Сӧмын ӧти суворовец висьталіс, мый аддзыліс тӧрыт столӧвӧйын, кыдзи Самсонов кисьтӧма ичӧтик мешӧкӧ сов дозйысь сов, но абу пыдди пуктӧма тайӧс, — коді нӧ оз тӧд, мый Самсонов радейтӧ запаситчыны!
Старшина сетіс телеграммаяс матысса кӧрт туй станцияясӧ, а ачыс, вӧв вылӧ пуксьӧмӧн, мӧдӧдчис карса уличаяс кузя, юасис ветлысь-мунысьяслысь:
— Граждана! Энӧ-ӧ аддзылӧй ті кык ичӧтик суворовецӧс?
Найӧс аддзылӧмаӧсь орчча улича вылысь кык час сайын, сэсся кар помысь, кыті найӧ келӧмаӧсь ю вомӧн, кӧть неылын вӧлі пос, сэсся — мельнича дорысь.
Мельнича стен дорысь старшиналӧн сюсь синмыс казяліс неыджыд мыльк, кодӧс тэрмасьӧмӧн вӧчыштӧмаӧсь киясӧн, да тайӧ мыльк вывсьыс ичӧтик пу крест.
Паськыд пӧвторйӧ чернильнӧй карандашӧн, — старшина вермис сетны юрсӧ керыштны, мый Гурыба киӧн, — вӧлі гижӧма:
«Тӧдтӧм чирклӧн гу».
Туй кузя неуна водзӧ муныштӧм бӧрын старшина кежис керкалань, коді сулаліс бокын.
Кильчӧ вылас петіс нёньпом кагаа том нывбаба.
— Гражданочка, ті энӧ аддзылӧй талун кык суворовецӧс, ичӧтикӧсь сэтшӧм?
— Кыдзи нӧ, аддзылі, — збоя ӧтветитіс нывбаба, — ӧтиыс, зэв еджыдіник, но, дзик кролик кодь, а мӧдыс ыджыд юра, парсалӧм ныра! Найӧ миян керка дорын пукалісны, выя нянь сёйисны.
Ме ещӧ налысь юалі: «Ватор, челядь, оз ков?»
А сійӧ, кодлӧн нырыс парсалӧма, шуӧ: — «Ми абу челядь...
Походын, — шуӧ, — бурджык ватӧ не юны, этшаджык пӧсь, — шуӧ, — петны мӧдас».
Ме ещӧ думышті: «Видзӧдтӧ, дзоляникӧсь, а военнӧй правилӧяс тӧдӧны...»
«Сідзкӧ, гашкӧ, йӧвтор юыштанныд?» — тайӧс ме юала.
Найӧ думайтыштісны, а еджыдіникыс шуӧ: «Йӧвтортӧ позьӧ... йӧв, — шуӧ, — пӧсьӧн оз пет».
Юисны да мунісны со эсійӧ туйӧдыс, Алексеевкалань.
Алексеевка дорын старшиналы паныдасис старик-колхозник, коді вӧлі локтӧ телегаын.
— Тэ, служивӧй, абу Суворовскӧйысь? — юаліс сійӧ.
— Суворовскӧйысь.
— Кык детинка тіян менам керкаынӧсь.
abu
Старик бергӧдіс вӧвсӧ бӧр да мунігмозыс висьталіс:
— Пырисны найӧ миян дворӧ.
Ме юала: ті, мися, кытчӧ?
«Дядя ордӧ, карӧ», — ӧтвечайтӧны, а синъяс сертиыс аддза — пӧръялӧны.
Сэсся тӧдмасисны найӧ менам внук Павкакӧд, кутісны ворсны, да абу вермӧмаӧсь кутчысьнысӧ, висьталӧмаӧсь сылы, мый Суворовскӧйысь пышйӧмаӧсь.
Павка налы шуӧма: «Ме пырысь-пыр локта, ватор сӧмын юышта», и ме дінӧ, сёрнисӧ и висьталіс.
Ме видзӧда ӧшиньӧд, мыйся дивӧ!
Детинкаясыс кӧчьяс моз кытшлалӧны.
Гӧграласны, гӧграласны, а сэсся копыртчасны да мыйӧнкӧ мусӧ киськалӧны...
«Тайӧ найӧ табакӧн кок туйсӧ киськалӧны, — объяснитіс меным Павка, — медым понйӧн эз аддзыны».
Но, ме путешественникъяссӧ уговориті: «Кольччӧй, — шуа, — узьны».
Найӧ ӧні ӧбедайтӧны, а ме тіян дінӧ сетчи.
3
Училищеса начальник пукаліс ыджыд письменнӧй пызан сайын.
Первойысь Гурыбалы да Самсоновлы удайтчис лоны генераллӧн служебнӧй кабинетын.
Джуджыд стекляннӧй футляр пытшкын часі кучкис ӧтчыд.
Генерал мышкын, ыджыд карта вылӧ вӧлі рисуйтӧмаӧсь фронтъяс гижӧдъяса гӧрд стрелаяс.
— Но-с, — пышйысьяс вылӧ синсӧ лэптігмоз стрӧга юаліс генерал, — ті кытчӧ пышйинныд?
Челядь чӧв олісны.
Налы кажитчис, мый на вылӧ стрӧга да дивитана видзӧдӧ не сӧмын генерал, но и портретсянь Суворов, кодлӧн пельпом вомӧныс вӧлі нуӧдӧма паськыд гӧлубӧй лента.
— Да ті энӧ пӧръясьӧй, веськыда меным висьталӧй, суворовецъяс моз, кытчӧ ті пышйылінныд?
Максим мыжапырысь синбӧжнас видзӧдліс генерал морӧсвывса разноцветнӧй планка радъяс вылӧ да ньӧжйӧник шуис:
— Миянлы ворсыштны окота лои...
— <ns>Сі-ідз...</ns> — нюжӧдіс генерал. — Сідзкӧ, омӧль тіянлы училищеын, онӧ радейтӧй ті сійӧс?
— Радейтам! — ӧттшӧтш ӧтветитісны Самсонов да Гурыба.
— Сідзкӧ мыйла нӧ пышйинныд?
— Чиркъясӧс кутавны, приключениеясысь ворсыштны, — быттьӧкӧ разведкаынӧсь ми. — Максим копыртіс юрсӧ.
Генерал веніс нюммунны кӧсйӧмсӧ.
— А кыдзи асслӧн делӧясыс русскӧй кыв кузя? — юаліс сійӧ Самсоновлысь.
— Ӧні успевайта...
И тетрадьӧй сӧстӧм! — Семён лапйӧдлыштіс еджыд синлысъяссӧ, а вомдоръясыс асьныс нюммунісны.
— Но-но, — меліа шуис Полуэктов, но пыр жӧ гӧгӧрвоис, стрӧга чукыртіс синкымъяссӧ: — Со мый, суворовец ёртъяс, ті торкинныд воинскӧй дисциплина, самӧвӧльнӧ мунінныд училищеысь, и ме тіянӧс накажита.
Кык недель тіянӧс оз лэдзлыны карӧ.
Мунӧй!
— <rus>Слушаюсь</rus> мунны! — ӧттшӧтш вочавидзисны найӧ, бергӧдчисны кругом, котшнитісны каблукъяснас, да пельпом дорӧ пельпом мӧдӧдчисны ӧдзӧслань.
Бӧрсяньыс гимнастёркаясныс налӧн тшапа чурвидзисны, быттьӧкӧ том петукъяслӧн бӧжъяс.
Генерал колис ӧтнасӧн, восьтіс блокнотсӧ да гижис:
«Корны физкультура кузя старшӧй преподавательӧс — поручитны котыртны ворсӧмъяс.
Тутукинлы — та йылысь жӧ».
И ӧзтіс папирос, ачыс мый вылӧ кӧ нюмъяліс...
4
Генерал дінӧ корлӧм бӧрын Максим да Сенька решитісны водзӧвылӧ не пышйыны.
Ворсӧм вылӧ радейтана местаӧн налӧн лои дворлӧн ылысса пельӧс — конюшняяс да сад сайын.
Шондіа лунъясӧ песласьысьяс ӧшлывлісны татчӧ косьтыны бельё, и сэки челядьлы кажитчыліс, мый тӧлыс пӧльтӧ корабльяслысь еджыд парусъяссӧ.
Ворсӧм вылӧ бурджык местасӧ оз вӧлі позь и думыштны.
Ӧти-кӧ, офицеръяс пиысь некодлы юрас эз волы видзӧдлыны татчӧ, и тані свободнӧя позьӧ вӧлі испытывайтны трубкаысь вӧчӧм реактивнӧй снаряд, кытчӧ тэчӧма вӧлі целлулоиднӧй майтӧг доз торъяс.
Мӧд-кӧ, кирпичнӧй стена улын, коді видзӧдіс кушинӧ, вӧчалӧма векньыдик костъяс, кодъяс вӧліны амбразураяс кодьӧсь, да, пыдӧджык кӧ сюйны сэтчӧ китӧ, позьӧ судзӧдны турунсӧ, коді сука быдмис стен сайын.
А кутшӧм лӧсьыд ӧбед бӧрын няклялыштны шомкор!
abu
Коймӧд-кӧ...
Но позьӧ вӧлі тайӧ места йывсьыс эськӧ ещӧ унатор на висьтавны!
Максим да Сенька висьталісны Илюшалы асланыс владениеяс йылысь да предложитісны ворсны разведчикъясӧн.
abu
Илюшаӧс вайӧдісны татчӧ сӧмын сы бӧрын, кор сійӧ кӧсйысис «святӧя видзны тайна» да сёйыштіс неуна му.
Ворсыштісны разведчикъясӧн, пӧттӧдзыс кыскасисны муӧд да водісны шойччыштны.
Яра югдӧдіс шонді.
Вӧлі зэв шоныд да чӧв.
Вылын лӧз небесаын тыдаліс еджыд кымӧртор.
abu
— Тӧрыт ми Сенькакӧд пукалам садйын скамья вылын, — чӧв-лӧньсӧ торкис Максим, — а миян дінті майор Веденкин мунӧ.
Ми чеччим, приветствуйтім, а сійӧ пуксис орччӧн скамья вылӧ.
— Матысяньыс ньӧти абу скӧр, — шуис Сенька.
— Но, ӧттор-мӧдтор йылысь сёрнитім, — водзӧ висьталіс Гурыба, — сійӧ юалӧ менсьым: «Кыдзи тэ чайтан, мыйла миян Сӧветскӧй Союзын сы мында герой?» — «Яснӧ, — шуа, — сы вӧсна, мый ми медся повтӧмӧсь».
— «Тайӧ вернӧ, — сійӧ меным ӧтвечайтӧ, — но ӧд русскӧйяс войдӧр сідз жӧ повтӧг тышкасисны да врагъясӧс вермывлісны, а век жӧ геройыс сэки вӧлі этшаджык.
А миян быд морт герой».
— Да ми, фронт вылӧ кӧ эськӧ веськалім, ми эськӧ тайӧ фашистъясыслы! — пӧся горӧдіс Сенька да петкӧдліс кулаксӧ. Сэсся надзӧник содтіс: — Найӧ менсьым папаӧс виисны.
Алёнка — чойӧс — Германияӧ нуӧдісны...
Челядь ланьтісны, быдӧнлы дум вылас уси аслас шогыс.
Илюша Кошелев някляліс турун си; синъясыс сылӧн видзӧдісны серьёзнӧя да шога.
Сійӧ пыркнитіс юрсӧ, быттьӧ мездысис сьӧкыд казьтылӧмъясысь.
— Ӧні геройяс миян уна сы вӧсна, — шуис сійӧ, — мый ми Сӧветскӧй Рӧдина доръям.
Татшӧм Рӧдинаыс ещӧ некодлӧн на эз вӧвлы.
Англичанаяслӧн — рӧдина, и американецъяслӧн, и французъяслӧн, но уджалысь йӧзлӧн сэні олӧмыс омӧль, сӧмын озыръяслы — пӧжалуйста!
И ми ассьыным Рӧдинанымӧс ставсьыс медъёна радейтам.
— Вернӧ! — рад лои Максим. — И майор Веденкин тадзи висьталіс.
— Да тайӧс сійӧ меным и объяснитіс, — прӧстӧя признайтчис Илюша.
— А ме чайті, тэ ачыд, — разочаруйтчӧмӧн шуис Гурыба.
Ылісянь кыліс сигнал: «Босьт пань, босьт бак...» Труба ворсіс кыпыда.
Челядь кутісны тэрыба пыркӧдчыны, лӧсьӧдыштісны гимнастёркаяснысӧ.
Ӧбед бӧрын Алексей Николаевич Беседа объявитіс, мый мунас отделениекӧд прогулка вылӧ — рас пыр ю дорӧ.
Кар сайӧ петӧм бӧрын челядь мунісны нин стройтӧг Беседаӧс кытшӧ босьтӧмӧн.
Горзігтыр найӧ панласисны ӧта-мӧдыскӧд, петкӧдлісны воспитательыслы мича изторъяс, кутӧм жукъясӧс, виж да гӧлубӧй цветъяс.
— Капитан ёрт, а кымын борд жукыслӧн?
— Капитан ёрт, а мыйӧн чирксӧны чиркъяс? — ӧтарӧ юасисны найӧ.
Воспитатель ӧдва вевъяліс ӧтвечайтны вопросъяс вылӧ, висьтавлыны сы йылысь, мый рака вӧчӧ восьса веськыд поз, а катша — гӧгрӧсӧс, вевтаӧс, и мый тӧлысь мысти петас зэв мича бобув-траурница, быттьӧкӧ вӧчӧма гӧлубӧй чутъяса сьӧдов-гӧрд бархатысь.
Важӧн-ӧ Дадико, шапкатӧг дворӧ котӧрӧн петӧм бӧрын, паныдаліс Беседаӧс горӧдӧмӧн: «Капитан ёрт, скворечьяс воӧмаӧсь!»
Важӧн-ӧ суворовецъяс вӧчавлісны скворечникъяс да клумбаяс, — и со нин лои шоныд, футболлӧн, велопрогулкаяслӧн, а сэні и купайтчан кад...
Кайисны неыджыд гӧра вылӧ;
уліас чукльӧдліс-визувтіс ю, тыдаліс шочиник том рас.
Веськыдвылынджык нюжӧдчӧмаӧсь колхознӧй фруктӧвӧй садъяс, кодъясӧс кытшалӧма кокньыдик вижоват ру.
Кустъяс вылын, туй пӧлӧн, шонді водзын косьтісны ассьыныс бордъяссӧ кельыдвеж лимонницаяс.
Лилӧвӧй морӧса, гӧлубӧй колпачокъяса зябликъяс юргисны вӧсньыдика да чистӧя: пинь-пинь, пинь-пинь...
Каменюка да Гурыба, котралӧмсьыс сьӧкыда лолалігтыр, сувтісны воспитательсянь неылӧ.
Сійӧ чукӧстіс найӧс ас дінас,
— Аддзанныд, сад пиас ичӧтик трӧпа чукльӧдлӧ?
Да ті онӧ сэтчӧ видзӧдӧй, — со-о, пуяс костӧдыс...
Мый кодь, тіян ногӧн, сійӧ?
Детинкаяс мӧдісны сюся видзӧдны ылӧ.
— Чукля сабля кодь, — решительнӧя шуис Артём.
— А меным кажитчӧ лента кодь, — яндысигтыр шуис Илюша.
Бара ставныс чукӧртчисны офицер гӧгӧр, ӧта-мӧд вежмӧн корсялісны сравнениеяс.
Тайӧ сёрнисӧ Алексей Николаевич заводитіс эз случайнӧ.
Неважӧн сійӧ казяліс, мый ӧткымынъяс ребята пиысь равнодушнӧйӧсь природа дінӧ, оз гӧгӧрвоны сійӧс.
— Коді тіян пиысь лыддьыліс природа йылысь рассказъяс? — юаліс воспитатель сійӧс кытшалысь челядьлысь, но ставныс чӧв олісны, и сӧмын Каменюка зывӧкпырысь шуис:
— Природа йылысь ме ог радейт,
тайӧс сӧмын нывкаяс радейтӧны.
— Зэв лёк, — шуис Алексей Николаевич, — мый онӧ радейтӧй рӧднӧй природатӧ.
Позьӧ ӧмӧй не радейтны миянлысь мича кыдз пуӧс, миянлысь ковыльнӧй степнымӧс, дремучӧй вӧръяс да уна ваа юяс?
Ті ӧд кутанныд найӧс дорйыны!
Военнӧй морт должен дружитны природакӧд, и сэки сійӧ лоас сылӧн первой отсасьысьӧн.
Воспитатель решитіс висьтавны Тургеневлӧн ӧти письмӧлысь содержаниесӧ.
— Водтӧдз, — заводитіс сійӧ, — ме быд рыт вӧча ичӧтик прогулка дворӧд...
Сувтлывла, кывзыся...
Тӧрыт ме кылі пельясысь вирлысь шумитӧмсӧ да лолалӧм...
Чиркъяслысь трачкӧдчӧм...
abu
Кадысь кадӧ войталіс кокньыдик шыӧн войтва...
Трачмунлі кутшӧмкӧ ув, — коді чегис сійӧс?
Со звук...
Мый тайӧ?
Кок шыяс туй вылын али йӧзлӧн шӧпкӧдчӧм?
И друг дзик пель дорын — номлӧн вӧсньыдика дзизгӧм...
Челядь ланьтісны, кывзісны воспитательӧс да шензисны сы вылӧ, мый асьныс найӧ эз обращайтны внимание сы вылӧ, мый йылысь сійӧ висьтавлӧ.
— А ті тӧданныд, мый сэтшӧмыс вой военнӧй значениеын? — юаліс офицер. — Онӧ?
Войнас истӧг тувлӧн биыс югдӧдӧ пӧшти километрджын, кыдзи югыд пӧнар.
abu
Быд звуклӧн аслас значение, и тайӧ значениесӧ колӧ кужны тӧдмавны...
Вот ми тіянкӧд гожӧмнас лагерьясын мунам войся разведкаӧ, и ті тӧдмаланныд, кутшӧм важнӧ разбирайтчыны кодзувъясын да тӧлын, пуясын да трӧпаясын.
abu
abu
Вайӧй ӧні кывзыштамӧй звукъяссӧ, — предложитіс сійӧ, — интереснӧ, коді мый кылас?
Ылын ворсіс духӧвӧй оркестр, дженьыдика тринькнитіс трамвай, кӧнкӧ сьылісны песня том гӧлӧсъяс.
Кыліс пелысӧн ваӧ сялькнитӧм...
— Ме кыла, — вашнитіс Каменюка, — кыдзи лэбачьяс борднаныс поткӧдӧны воздухсӧ...
— Зэв бур, — ошкыштіс капитан. — Тайӧс оз быдӧн вермы кывны.
XXII ГЛАВА
Майор Веденкинлӧн уджас первойя заповедьӧн вӧлі: «Медводз — урокъяс гӧтӧвитӧм, мукӧдсӧ бӧрыннас».
Аския урок обдумайтӧм вайліс Виктор Николаевичлы торъя удовольствие.
Кажитчис эськӧ, мый воысь воӧ урокъяс кежлӧ гӧтӧвитчӧм должен вӧлі кокняммыны, вайӧдсьыны фактъяс бӧрйӧмӧ.
Но тадзи вермисны думайтны сӧмын педагогическӧй чинушаяс.
Мед темаыс велӧдсис некымынпӧв, мед сійӧс талун колӧ вӧлі повторитны некымын параллельнӧй классъясын, — всё равно оз вермыны лоны урокъяс, кодъяс ӧта-мӧдыс кодьӧсь!
Искусство оз терпит гажтӧм повторение, и томлунлӧн корсьысьӧмъясыс кӧ колины бӧрӧ да воис зрелость, сідзкӧ, лоины и выль, ещӧ сложнӧйджык корсьысьӧмъяс.
Виктор Николаевич мудзлытӧг корсьысис.
Сійӧ то нуӧдлывліс киноурок Суворов йылысь, то вӧчлывліс челядькӧд «Полтавскӧй бойлысь» панорама, то корлывліс историческӧй кружок вылӧ герой-краснодонецъяслысь бать-мамсӧ либӧ казявліс карсьыс Порт-Артур дорйӧмын участвуйтысьӧс да организуйтліс сыкӧд встреча.
Сійӧ заводитліс гижасьны герой-комсомолец Виктор Талалихин йылысь книга авторкӧд, фронтӧвӧй гвардейскӧй частьса воинъяскӧд, отсавлывліс челядьлы лӧсьӧдны «Краснӧй Армиялӧн дас удар» альбом да лэдзны «Суворовскӧй туй кузя» журнал.
Уроксӧ думайтӧм бӧрын Виктор Николаевич перйис топографическӧй карта, цветнӧй карандашъяс да кутіс гижавны карта вылӧ условнӧй обозначениеяс: колӧ вӧлі сдайтны полковник Ломжинлы тактика кузя задание.
Ӧшинь стеклӧясӧ швачӧдіс тувсовъя зэр.
Вӧлі нин рӧмдӧ.
Веденкин ӧзтіс настольнӧй лампа.
Мӧвп, коді сылӧн эз вунлы асывсяньыс, мешайтіс спокойнӧя выполняйтны заданиесӧ.
Сійӧ чеччис, юрсисӧ дзугигмоз прӧйдитчис ӧти пельӧссянь мӧд пельӧсӧ.
Восьтіс орчча комнатаӧ ӧдзӧссӧ.
Гӧтырыс нылыскӧд пукалісны диван вылын, — найӧ сюркнялӧмаӧсь уланыс кокъяссӧ, вевттьысьӧмаӧсь руд пухӧвӧй шальӧн да, ӧта-мӧд бердас топӧдчӧмӧн, лыддисны Андерсенлысь мойдъяс.
Виктор Николаевич пуксис на дінӧ диван вылӧ.
— Танюша, менӧ асывсянь мучитӧ мӧвп: абу-ӧ честолюбивӧй ме, кыдзи педагог?
Эн нюмъяв.
Тадзи кӧ, то тайӧ зэв омӧль... — Веденкин тревожнӧя видзӧдліс гӧтырыс вылӧ. — Тэ гӧгӧрвоан, кутшӧм тайӧ опаснӧ?
Татьяна Михайловна тӧдіс тайӧ чертасӧ мужик характерсьыс — казявны ассьыс педагогическӧй тырмытӧмторъяс, предъявляйтны ыджыдджык требованиеяс.
Сійӧ кыскыштіс ас дінас Виктор Николаевичӧс, топӧдчис банбокнас пельпом бердас да такӧдана шуис:
— Ме тэнӧ сыысь и радейта, мый тэ татшӧм...
Кодкӧ звӧнитіс.
Виктор Николаевич петіс восьтыны, бӧр пырис Беседакӧд да Бокановкӧд.
— Вот бур, мый пыринныд! — радпырысь шуаліс Веденкин. — Чай юам.
— Да ми здук кежлӧ, — лукавитіс Беседа. — Тіян дінті мунім да решитім пыравны.
— Но и зэв бур!
Танюша, разрешит представитны тэныд...
Татьяна Михайловна перйис пельпомъяссӧ шаль увсьыс да нюжӧдіс кисӧ.
Сы вылын вӧлі пемыдгӧрд платье, коді зэв ёна лӧсяліс сылӧн сьӧд юрси дінӧ.
Регыд мысти сійӧ извинитчис да муніс водтӧдны нывкасӧ.
Боканов и Беседа пӧрччисны шинельяссӧ, видзӧдлісны гӧгӧр.
Ыджыд комнаталӧн обстановкаыс вӧлі скромнӧй.
abu
Ӧти стенас ӧтнасӧн ӧшаліс гӧгрӧс зеркалӧ, мӧд стенджынсӧ занимайтіс Европалӧн карта, кытчӧ вӧлі сутшкалӧма приколкаясӧн флажокъяс да уна рӧма кӧвторъяс.
Книжнӧй шкапын эз став полкаясыс вӧвны тырӧсь книгаясӧн.
Веденкин, спальня ӧдзӧс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, шӧпнитіс:
— Буфет ньӧбны деньга кольӧді...
Но тайӧ сюрприз и висьтавны оз позь!
Война чӧжӧн воштӧм кӧлуй лӧсьӧдсис эз сразу.
Татьяна Михайловна водтӧдіс Надяӧс да ӧні ноксис пызан дорын, чӧла переживайтіс, мый блюдъясыс разнӧйпӧлӧсӧсь и абу хлебница.
Дум вылас уси, кыдзи войнаӧдз лӧсьӧдлывліс пызансӧ, да ещӧ ёнджыка расстроитчис.
— Нинӧм, Танюша, — быттьӧкӧ лыддис сылысь мӧвпъяссӧ, гажаа шуис Веденкин, — ставыс бӧр лоас!
Татьяна Михайловна благодарнӧя нюммуніс.
Комнатаас вӧлі зэв сӧстӧм. Тайӧс лӧсьӧдӧ нывбаба лым кодь еджыд марля кусӧкӧн, мыйӧн тупкӧма пельӧсын паськӧм, ӧшиньын занавескаӧн, камод вылын кокетливӧй дорожкаӧн.
Офицеръяс матыстчисны карта дорӧ да, флажокъяссӧ вешталіг, мӧдісны кыпыда обсуждайтны Висло-Одерскӧй операция да Берлинӧс окружитан план.
Ставныс волісны ӧтилаӧ, мый фашистъяслы воис пом.
Кор Татьяна Михайловна кисьталіс чашкаясӧ чай, сёрни, кыдзи тайӧ век овлывлӧ ӧти профессияа, да ещӧ сійӧн увлекитчӧм йӧзлӧн, вуджис темаяс вылӧ, кодъяс вӧліны гӧгӧрвоанаӧсь быдӧнлы.
— Ме татчӧ локтігӧн, — шуис Боканов, — думайті: вот эськӧ гижны кӧ книга «Наука воспитывайтны»...
И Суворовскӧй кывйӧн изложитісны тайӧ наукаыслысь основаяссӧ.
— Гражданин Стрепух эськӧ шуис: «Сылы абу», — серамсорӧн читкыртіс синъяссӧ Беседа.
Стрепухӧс тӧлысь сайын офицерскӧй честь судлӧн корӧм серти демобилизуйтісны армияысь.
— Кӧсъян имеитны педагогическӧй решебник? — Веденкин ироническӧя видзӧдліс Боканов вылӧ да вештыштіс кинас плеш вывсьыс еджыд юрси пратьсӧ.
— Ог, мыйла нӧ, ог решебник, но мыйкӧ воспитательлӧн справочник кодьӧс.
Дерт, миян быд суворовец — тайӧ ичӧтик мортыс сувтӧдӧ миян водзӧ повторитны позьтӧм задача.
И сійӧс решитӧм вылӧ колӧ не сомын тӧдны воспитаниелысь законъяс, — а найӧ эмӧсь, эмӧсь тайӧ законъясыс! — но и кутшӧмкӧ врождённӧй такт, вӧсньыдик интуиция, а главнӧйыс, веритны тайӧ мортыслы да уважайтны сійӧс.
Но тайӧ ставтор дырйиыс существуйтӧ тысячапӧв повторитӧм да асьсӧ оправдайтысь опыт.
Колӧ бӧрйыны сэтысь.
— Тайӧ правильнӧ, — шыасис Беседа, — и сэсся некыдзи оз позь делӧсӧ вайӧдны муштраӧ!
Ӧд детинкаяс жӧ найӧ, а абу «фрунтӧвӧй» салдатъяс!
Но, требуйт, но и мера тӧд.
Вот менам ротнӧй — скӧралӧ, возмущайтчӧ: «Ог гӧгӧрво: военнӧй делӧ тані главнӧй предмет али абу?»
А гӧгӧрвоанасьыс гӧгӧрвоана, мый главнӧй предмет и тані — русскӧй кыв... да арифметика.
И сэсся, — сійӧ шыасис Татьяна Михайловна дінӧ, коді эз вунӧдлы и бутербродъяс вӧчавны и сахарница мыччыштны, — этшаджык нравоучениеяс, милосердствуйтӧй! — Алексей Николаевич ӧвтыштіс кияснас юр весьтас, мыйӧн ставнысӧ гажӧдіс.
— Позьӧ миянлы, Танюша, куритчыны? — юаліс Веденкин гӧтырыслысь.
— Куритӧй, мый тіянкӧд вӧчан!
— Кыдзи аддзанныд, менӧ кутӧны тайӧ керкаас чорыда, — ышловзьӧмӧн шуис Виктор Николаевич да мыччис папирос тыра кӧрӧбкасӧ Беседалы.
— Аттьӧ тіянлы, ме — трубкаӧс.
Кӧть Бокановлӧн, Веденкинлӧн да Беседалӧн характеръясыс и вӧліны разнӧйӧсь, но найӧ ӧдйӧ дружитчисны.
Найӧс ӧтлаӧдісны воспитатель удж дорӧ ӧткодя относитчӧм, шедӧдӧмторйӧн постояннӧй неудовлетворённость, воспитание йылысь вопрос решитӧм дорӧ кутшӧмкӧ выль боксянь матыстчыны зільӧм.
Налӧн быдӧнлӧн вӧліны асланыс интересъяс, асланыс слаблунъяс.
Веденкин ставсьыс гусьӧн гижис история преподавайтӧм кузя методика.
Беседа гортас, прӧст часъясӧ, велӧдчис ворсны аккордеонӧн самоучитель кузя.
Боканов велӧдіс английскӧй кыв и букинистлысь ньӧбис нин подлинникын «Домби и сын» книга.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Быдӧнлӧн на пиысь вӧлі аслас «конёк», коді отсавліс сылы кайны крут педагогическӧй гӧра вылӧ.
Беседалӧн тайӧ «конёкнас» вӧлі планёръяс вӧчавны кужӧмлун, аслыссяма конструкцияа кутшӧмкӧ перекиднӧй посъяс, истӧг кӧрӧбка ыджда самоходнӧй орудиеяс.
Алексей Николаевич отделениеын век мыйкӧ мастеритісны: пилитчисны, мерайтчисны, сверлитісны, клеиталісны.
Веденкин славитчис фронтвывса событиеяс да международнӧй положение бура тӧдӧмӧн.
Сійӧ век тӧдіс свежӧй выльторъяс, помнитіс нимъяссӧ фронтъясӧн да армияясӧн командуйтысьяслысь, чуть ли не став странаясса президентъяслысь да премьер-министръяслысь.
Урок помъясын сійӧ частӧ кольлывліс некымын минута вопросъяс вылӧ ӧтветъяслы, и сійӧс сідзи и тыртлісны вопросъяснас.
Боканов, коді вӧлі вывті бур лыйсьысьӧн, организуйтіс ротаас «снайперъяслысь» кружок.
Удачнӧя лыйсьӧмысь высшӧй наградаӧн челядь лыддисны капитанлысь личнӧй оружиесӧ чиститӧм да чукӧртӧм.
Дерт, быд офицерлӧн вӧліны уна и мукӧд навыкъяс да способностьяс, но тайӧяс лоины буретш сійӧ «сибдӧднас», код вылӧ торйӧн окотапырысь лэблісны челядь шойччан часъясӧ.
— Ми частӧ, — папироссӧ ӧзтігмоз сёрнитіс Боканов, — фиксируйтам лёк поступокъяс либӧ тышкасям накӧд.
А ӧд колӧ прививайтны — именнӧ прививайтны! — медбур качествояссӧ да предупреждайтны лёкъяссӧ.
Ті сӧгласитчӧй мекӧд, Виктор Николаевич, — шыасис сійӧ Веденкин дінӧ, — мый абу сэтшӧм кага, кодлӧн эськӧ ньӧти эз вӧвны характерлӧн положительнӧй чертаяс, потенциально благороднӧй качествояс.
Ӧтилӧн найӧ унджык, мӧдлӧн этшаджык, но найӧ эмӧсь быдӧнлӧн.
И менам, кыдзи воспитательлӧн, могыс сыын и эм, медым тӧдмавны кагалысь главнӧйсӧ да, тайӧ главнӧй вылас мыджсьӧмӧн, развивайтны мукӧд качествояссӧ либӧ воспитывайтны выльясӧс.
Омӧль челядь абуӧсь!
Ме талы чорыда эска.
Эмӧсь челядь, кодъяс тшыкӧмаӧсь воспитаниеӧн либӧ средаӧн.
И сӧмын зэв шоча тайӧ тшыкӧмсӧ он вермы исправитны.
Казявны бурторсӧ, убедитны асьсӧ кагасӧ: «Тэ бур, ме тэын ог ӧшибитчы» — абу век кокни, но тайӧ воспитание дінӧ ключ.
Ӧтилӧн главнӧйыс — мальчишескӧй гордость, мӧдлӧн — нежнӧй сыновньӧй чувствояс, коймӧдлӧн — повтӧмлун, коді петкӧдчӧ збоялӧмын.
Вот думыштны...
Бара кыліс звӧнок.
Восьтыны петіс Татьяна Михайловна.
Комната порог вылын тыдовтчис Семён Герасимович.
Пенснелысь руалӧм стеклӧяссӧ чышкыштӧм бӧрын да сійӧс ныр вылас пуктӧм бӧрын сійӧ радпырысь чуймис:
— Сергей Павлович, Алексей Николаевич!
А ме, тӧданныд, муна вӧлі тіян керка дінті, вай, думайта, пырала... — Гаршев, кияс кутлӧм бӧрын, пуксис пызан сайӧ, и бара мӧдісны сёрнитны.
— Вот думыштны, — Боканов водзӧ нуӧдіс ассьыс сёрнисӧ, коді орліс Гаршев воӧмӧн, — воджыннас ӧтчыд ми ставным, воспитательяс и преподавательяс, гижам суворовецъяс вылӧ характеристикаяс.
Шуам, Владимир Ковалёв вылӧ гижисны характеристикаяс дас преподаватель, кодъяс велӧдӧны сійӧс.
Найӧ донъялӧмын, дерт, уна общӧйыс, но быд характеристикаын эм и кӧть ӧти черта, кодӧс казяліс сӧмын тайӧ учительыс.
Мыйла?
Да сы вӧсна, мый Ковалёв, кыдзи личность, сувтіс кутшӧмкӧ ӧти сторонаӧн Семён Герасимович водзӧ, — Гаршев сӧглашайтчӧмӧн довкнитіс юрнас, — и дзик мӧдӧн тіян водзын, Виктор Николаевич.
Семён Герасимович шуӧ — грубиян, а ті шуанныд — симпатичнӧй зон.
И ті кыкнанныд правӧсь: да, симпатичнӧй зон, но корсюрӧ овлывлӧ грубиянӧн.
Лицейын Гогольлы поведениесьыс единица пуктісны «неопрятностьысь, шутовствоысь да кывзысьтӧмысь».
Но верма-ӧ ме эскыны сыӧ, мый менам Снопковлӧн, кодлы, гашкӧ, колӧ сетны примернӧ татшӧм жӧ аттестация, абуӧсь замечательнӧй, миянӧн восьтытӧм качествояс?
— А век жӧ, мый главнӧйыс, шуам, Ковалёв натураын? — интересӧн юаліс Веденкин.
— Кӧсйӧ лоны образцӧвӧй офицерӧн! — увереннӧя вочавидзис Боканов. — И сійӧ лыддьӧ, мый добитчас тайӧс, лоас кӧ батьыс кодьӧн.
— Сійӧ жӧ вужйысь... — нурбыльтіс Семён Герасимович, пӧрччис пенснесӧ да недыр кутыштіс сійӧс, быттьӧкӧ озысь гагйӧс.
«Лирик», — иронически-меліа думыштіс Виктор Николаевич Гаршев йылысь.
— А вот ме аслам Авилкинлысь зіля аддзыны сылысь главнӧйсӧ и некыдз ог аддзы, — шуис Беседа, — век зурася кутшӧмкӧ ерунда вылӧ...
— Сідзкӧ ме тіянлы висьтала! — горӧдіс Веденкин да весиг сувтіс пызан сайысь. — Сылӧн эм бабушка, ӧти сӧмын бабушка став вӧльнӧй светас, и медся ёна сійӧ полӧ дӧзмӧдны бабушкасӧ.
Сійӧ меным кыдзкӧ висьтасис: «Ме бурджык кутшӧм кӧсъянныд мука примита ме йылысь омӧльтор бабушкалы гижӧм дорысь».
А? — торжествуйтӧмӧн юаліс Виктор Николаевич.
— Эг тӧд тайӧс, — яндысьӧмӧн нурбыльтіс капитан Беседа. — Дерт, бабушка йывсьыс тӧді, но мый сійӧ сы дінӧ сідзи относитчӧ...
— Да, да, — довкнитіс юрнас Виктор Николаевич, — сійӧ меным тӧлысь сайын кымын письмӧ петкӧдліс.
«Бабуся, — гижӧ, — тэ асывъяснас, кор мыссян, шыльӧд чужӧмтӧ, медым чукыръяс эз вӧвны...» Кутшӧм рыженькӧйыд? — юаліс Виктор Николаевич.
«Восторженнӧй том морт», — думыштіс Гаршев Веденкин йылысь.
— Эг тӧд тайӧс, — шуис Беседа да зумыштчис. — И, тыдалӧ, зэв унатор на йылысь ог тӧд, та вӧсна... — и сійӧ джӧмдіс и эз помав.
— Найӧс медбур изучитны ворсігъясӧ, — пызан сайӧ пуксигмоз шуис Виктор Николаевич.
— Найӧ вунӧдӧны наблюдайтысь синъяс йылысь.
Колӧ шуны, тіян Артёмныд, — Веденкин бергӧдчис капитан Беседалань, — ворсігъясӧ зэв честнӧй, оз радейт юрнуӧдны, горзыны.
А Павлик Авилкин век зільӧ хитритны, ылӧдны.
Но «рыжиклӧн» эм ещӧ и сэтшӧм качество: самолюбивӧй!
«Мый ме, классын ставсьыс медомӧль?»
И медым докажитны, мый абу омӧльджык, дась весиг аснас жертвуйтны.
— Тайӧ збыль, — сӧгласитчис капитан Беседа.
— Менам сыкӧд гуся сёрнитчӧм, — нюммуніс Веденкин, — сійӧ кӧ кутас дзӧрны парта саяс, ме кыв ни джын шутӧг вешта дисциплинарнӧй взысканиеяс гижалан тетрадь пызан вылысь веськыдвывсяньыс шуйгавылӧ.
Бара жӧдзыштіс — пукта тетрадьсӧ класснӧй журнал дорӧ, и тайӧ медбӧръя предупреждение, код бӧрын должен лоны неприятнӧй гижӧд.
Но таӧдз эз на волы.
Главнӧйыс жӧ, ставыс мунӧ чӧв олӧмӧн; мыйын делӧыс, тӧдам сӧмын ми кыкӧн, и ме ог видз лишнӧй замечание, ог дугдыв урок висьталӧмысь.
Пызан дорӧ матыстчис Татьяна Михайловна, код киын вӧлі гажаа шумитысь чайник.
— Да ті миянӧс поттӧдз кӧсъянныд юктавны! — повзис капитан Беседа, ачыс ӧвтчис паськӧдӧм газетаӧн.
— Тіянӧс кӧ чайӧн не юктавны, — серӧктіс Татьяна Михайловна, — ті асылӧдзыс и мӧданныд сёрнитны сӧмын асланыд Ковалёвъяс да Авилкинъяс йылысь!
— Терпит, матушка, — быттьӧ жалитіг шыасис Виктор Николаевич.
— Да ме и сідзи нин терпита... — Татьяна Михайловна меліа видзӧдліс мужикыс вылӧ.
— Ті представляйтанныд, — горӧдіс Веденкин, — талун асывнас менам квайт добрӧй молодеч петӧмаӧсь зарядка вылӧ улыс бельё кежсьыс!
И буретш мекӧд паныдасисны.
«Мыйла ті тадзи петінныд?» — юала.
«Жаль складкаяссӧ брюки вылысь чукрӧдлыны».
Кӧсйи ме найӧс видны, но сэсся решиті иронияӧн действуйтны.
«Красавец мужчинаяс! — шуа. — Видзӧдлісны кӧ эськӧ ӧні тіян вылӧ тіян тӧдсаясныд».
Яндзим лои, спальняӧ котӧртісны пасьтасьны.
Ті казялінныд, мый старшӧй классъясын ирония зэв ён средство?
— Вернӧ, — ӧдйӧ сӧгласитчис Семён Герасимович. — Кольӧм недельын Пашков ӧтвечайтіс омӧльджыка, кыдзи век ӧтвечайтлывліс.
Пукті ме сылы четыре.
Броткӧ: «Ме ставсӧ тӧда».
Позьӧ вӧлі эськӧ сразу скӧра ланьтӧдны, но ме мелі гӧлӧсӧн юала: «Ті нӧ мый эськӧ кӧсйинныд: пӧлучитны баллӧн вылынджык оценка?
Сідзкӧ верма ме тэныд, кыдзи гӧльлы, содтыны».
Шӧвк кодь лои!
— Да, медым не вунӧдны, — шыасис капитан Беседа Веденкин дінӧ, — ӧд Кошелев меным сідзи и эз висьтав аслас проступок йылысь.
— Кутшӧм проступок? — чуймис Татьяна Михайловна, кодлӧн Илюша волӧм бӧрын коли сы йылысь медся бур казьтылӧмъяс.
— Виктор Николаевич тіянлы бурджыка висьталас.
— Нинӧм торъяыс, но делӧыс принципиальнӧй. — Веденкин зумыштчис. — Менам урок вылын Кошелев заводитліс лыддьыны посторонньӧй книга. Шуны кӧ, татшӧмторсӧ сійӧ оз вӧчлывлы.
Ме прикажиті: «Урокъяс бӧрын доложитанныд асланыд офицер-воспитательлы, мый пӧлучитінныд месянь замечание».
— «Эм доложитны!»
Прӧйдитіс кык лун.
«Суворовец Кошелев, ті менсьым приказаниеӧс выполнитінныд?»
— «Некыдз эг!..»
— «Мыйла?»
— «Вунӧді!» — а ачыс полӧ синсӧ лэптыны.
Буракӧ, решитӧма, мый меным дум вылӧ оз усь аслам требованиеӧй.
«Доложитӧй талун жӧ, и, таысь кындзи, менсьым приказание выполниттӧм йылысь».
— «<rus>Слушаюсь...</rus>»
Прӧйдитӧ ещӧ кык лун.
«Суворовец Кошелев, ті доложитінныд?»
Чӧв олӧ.
«Ме юала, ті менсьым приказаниеӧс выполнитінныд?» — «Эг...» — «Мыйла?»
Чӧв олӧ да заводитӧ синва кисьтны.
Тайӧ пӧрйӧ доложитны, буракӧ, смеллуныс абу тырмӧма.
Ӧні ковмас зэв стрӧга накажитны.
Ме думайта корны Тутукинлысь, медым дженьдӧдіс сылы гожся отпусклысь сроксӧ вит кымын лун кежлӧ.
— Но, мыйла нӧ лоны татшӧм стрӧгӧн? — Татьяна Михайловна кӧритӧмӧн видзӧдліс мужикыс вылӧ. — Ӧд тэ, кыдзи ме помнита, висьтавлін меным весиг, мый Илюша тэнад радейтана воспитанник.
— Вот сыын и делӧыс! — кыпыда горӧдіс Веденкин. — Коді шуас, мый менам абу право имеитны любимӧйясӧс?
А радейтан кӧ — нинӧм эн прӧщайт, мукӧд дорсьыс требуйт унджык!
— Сьӧкыдкодь любовь, — шуис Татьяна Михайловна, но сы гӧлӧсын кыліс сӧгласитчӧм.
XXIII ГЛАВА
Беседа отделениеын успеваемостьыс век жӧ вӧлі улын.
Челядьлӧн кыпыдлуныс кутчысис сӧмын кык кымын недель генерал волӧм бӧрын.
Пӧшти бырины двойкаяс, весиг Самсонов пӧлучитіс первойя тройка русскӧй кывйысь.
Но регыд бара лоисны омӧль отметкаяс.
Эз отсавны ни дышӧдчысьясӧс наказывайтӧм, ни немдумайттӧмъясӧс уговаривайтӧм.
Капитан Беседалы медся ӧбиднӧйӧн вӧлі сійӧторйыс, мый, кыдзи ачыс чайтіс, вермисны эськӧ успевайтны ставныс.
Двойкаяс лолісны сразу пятёркаяс бӧрся, бырліны талун, медым аски бӧр лоны!
Авилкинлӧн — дышӧдчӧмла, Самсоновлӧн — немдумайттӧмла, Каменюкалӧн — настроение вӧсна.
Унаӧн видзисны вынъяссӧ четверть пом кежлӧ, медым воны финиш дорӧ кӧть нин тройкаясӧн.
abu
Весиг Максим Гурыба, коді увлекайтчис лэбалысь аппарат создайтӧмӧн, кӧні двигательнас должен лоны сьӧд жук, мӧдіс велӧдчыны ёна омӧльджыка.
Помасис медбӧръя урок.
Витӧд ротаса учительскӧйӧ тэрыба пырис майор Веденкин.
— Безобразие! — еджыд юрсисӧ дзугигтыр висьтавліс сійӧ. — Авилкин талун бара абу велӧдӧма уроксӧ!
И ӧд зэв этша сетлі, кык листбок, иллюстрацияяс лыддьӧмӧн.
«Мыйла энӧ велӧдӧй?» — юала.
Шуӧ: «Кадыс эз тырмы».
Но, сӧвестьыс, сӧвестьыс сылӧн эм? — капитан Беседа вылӧ зырӧдіг скӧраліс Веденкин. — Ме должен велӧдны тайӧ дышӧдчысьсӧ...
Тӧданныд, мый ме думышті? — и, Алексей Николаевич дінӧ матыстчӧм бӧрын, Веденкин мыйкӧ шуис сылы пеляс.
— Ладнӧ, видлам, — думайтыштӧм бӧрын сӧгласитчис капитан да муніс сувтӧдны ротасӧ ӧбед вылӧ.
Веденкин бӧр муніс отделениеӧ.
Каменюка сулаліс строй водзын.
— Смирно!
Отставить!
Смирно! — придирчивӧя командуйтіс сійӧ.
— Суворовец Авилкин, ме дінӧ! — прикажитіс Веденкин;
Павлик петіс стройысь да кутіс сюся видзӧдны Веденкин вылӧ.
— Старшӧй суворовец, — шыасис майор Артём дінӧ, — нуӧдӧй отделениесӧ залӧ.
Сэтысянь рота мунас столӧвӧйӧ.
Авилкин кольччас мекӧд.
Артём нуӧдіс отделениесӧ.
— Ті шуинныд, Авилкин, — пызан сайӧ тэрмасьтӧг пуксигмоз шуис Веденкин, — мый тіян эз тырмы кад гӧтӧвитны историяысь урок, вот ми ӧні сійӧс и гӧтӧвитам.
Восьтӧй учебниксьыд сё комын квайтӧд страница...
Сідз...
Велӧдӧй!
А ме пока кута занимайтчыны аслам делӧясӧн.
Павлик кӧсйис юавны, кыдзи жӧ лоӧ ӧбедӧн, но решитіс, мый кызь кымын минутаӧн велӧдас уроксӧ и буретш вевъялас столӧвӧйӧ.
Сійӧ кывзысьӧмӧн восьтіс учебниксӧ да, вомдоръяссӧ вӧрӧдіг, мӧдіс лыддьыны:
«ХІХ нэмлӧн мӧд джынйын вӧліны уна талантливӧй писательяс, художникъяс, композиторъяс... писательяс, композиторъяс, художникъяс...»
«Кодъяс тайӧ татшӧм — композиторъясыс?» — думыштіс Авилкин, но решитіс не юавны — тайӧ вермис задержитны сійӧс классын.
Майор, быттьӧ вунӧдіс сы йылысь, мыйкӧ гижис пызан весьтас улӧдз копыртчӧмӧн.
— Велӧді! — Авилкин сувтіс.
— Неужели? — юаліс преподаватель. — Висьтавлӧй!
Павлик висьтавліс ӧдйӧкодь, но век жӧ кӧнсюрӧ торксявліс.
— Мый, мый? — юаліс Виктор Николаевич. — Мусоргский гижис «Садко»?
Абу, ті абу на велӧдӧмныд, — и майор бара копыртчис аслас тетрадь весьтӧ.
Павлик ышловзис, пуксис да бара мӧдіс вӧрӧдны вомдоръяссӧ учебник весьтас рыжӧй юрсӧ копыртӧмӧн.
«Первойсӧ, кӧнкӧ, сёйисны нин, вевъявны эськӧ мӧд блюдо дорӧ», — думайтіс сійӧ.
Ещӧ кызь кымын минута мысти Авилкин сувтіс да чорыда шуис:
— Ӧні велӧді!
Висьтавліс сійӧ збоя, сӧмын сорлаліс Репинлысь нимсӧ да вичсӧ.
— Абу помӧдз велӧдӧмныд.
И мый ті тэрмасянныд? — Веденкин жальпырысь видзӧдліс Авилкин вылӧ.
Майорлы и аслыс колӧ вӧлі ӧдйӧджык веськавны гортас, — сэні виччысисны ӧбедайтны, но сійӧ решитіс делӧсӧ вайӧдны помӧдз.
Медбӧрын Авилкинӧс лэдзисны.
Коридорын Павликӧс виччысис Дадико Мамуашвили.
— Мый тэ сэні вӧчин?
— Велӧді история, — зумыша нурбыльтіс Авилкин. — Мыйӧн ӧбед вылад вердісны?
— Борщ да макарон яйӧн...
Ме эг сёй ставсӧ...
А чай юигкежлӧ...
— Но, ладнӧ, тырмас, — скӧрысь ӧлӧдіс сійӧс Павлик, — мӧдім...
Неуна сёрӧнджык Алексей Николаевич корис Авилкинӧс да шуис сылы:
— Мунӧй столӧвӧйӧ, сэні случайнӧ кольӧма ӧти ӧбед.
И помнитӧй: урокъяс колӧ велӧдны век!
2
Алексей Николаевич мӧвпаліс сы йылысь, кыдзи эськӧ тшӧктыны отделениеӧс велӧдчыны бурджыка. Та могысь сійӧ шыасис отсӧгла Боканов дінӧ.
Ӧтлаын найӧ лӧсьӧдісны «наступлениелысь план», кӧні главнӧй рольсӧ должен вӧлі ворсны первой ротаса комсомол.
Беседа вайӧдіс аслас отделениеӧ Ковалёвӧс.
— Ті утверждайтанныд, — шыасис капитан аслас челядь дінӧ, — мый ставӧн успевайтны оз вермыны?
Вот юалӧй первой ротаса суворовецлысь, мыйла найӧ отделениеын абуӧсь бӧрӧ кольччысьяс.
Беседа кӧдзыда видзӧдліс ланьтӧм класс вылӧ да петіс, ас бӧрсяыс топыда пӧдлаліс ӧдзӧссӧ, быттьӧкӧ тайӧн кӧсйис петкӧдлыны суворовецъяслӧн личнӧй делӧясӧ сюйсьыны кӧсйытӧмсӧ.
Ковалёвӧс тӧдісны училищеын кыдзи бур лыйсьысьӧс да эспадронъяс вылын пельк фехтовальщикӧс.
Самодеятельность вечеръяс вылын сійӧ век вермывліс противникъясӧс — тэрыба да мичаа.
Володя заводитіс сразу медся главнӧйсяньыс, некутшӧм вступлениеястӧг да подходъястӧг:
— Миян ставныс успевайтӧны сы вӧсна, мый уна уджалӧны да честнӧя относитчӧны асланыс обязанностьяс дорӧ.
— Тіян вежӧрныд развитӧй! — шуис Авилкин.
— А ті мый, недоразвитӧйӧсь?
Умственнӧ отсталӧйӧсь? — язвительнӧя юаліс Ковалёв. — Ті мый, кӧсъянныд, медым первой рота тіянӧс, кыдзи лодырьясӧс, ас дінас весиг матӧ эз сибӧд?
Ті думайтанныд, позьӧ училищетӧ янӧдны, и тіянлы веськодь?
abu
Меным ребята тшӧктісны висьтавны: тайӧ недельнас кӧ онӧ бурмӧдӧй успеваемостьнытӧ, миян ротаӧ пыранін тіянлы тупкӧма.
И став училище пасьтаыс янӧдам: витӧд ротаса нёльӧд отделениеын честь да сӧвесть тӧдтӧм йӧз!
abu
Гижам тіян йылысь Ставропольскӧй училищеӧ да «Пионерскӧй правдаӧ».
abu
Мыйла Володя бӧрйис именнӧ Ставропольскӧй училище, сійӧ и ачыс эськӧ эз вермы висьтавны, но кывъясыс сылӧн действуйтісны челядь вылӧ.
Челядь пукалісны быттьӧ щӧтясьӧмаӧсь.
Найӧ некыдзи эз виччысьны татшӧмторсӧ.
Ставсӧ кӧ тайӧс эськӧ вӧлі шуӧма воспитательӧн, тайӧ эськӧ вӧлі неприятнӧ, но естественнӧ.
Офицер прӧстӧ видӧ, лыддьӧ мораль да мӧдас ещӧ не ӧтчыд на видны да лыддьыны мораль, — сэтшӧмӧсь нин сылӧн обязанностьясыс!
Но Ковалёвкӧд дзик мӧдтор...
— Отделение нимсянь висьтала, — сувтіс да шуис Илюша Кошелев, — мый честь миян эм.
— Видзӧдлам! — недӧверчивӧя шуыштіс Володя, и та вылын сёрни помасис.
Но классын сы мунӧм бӧрын ещӧ дыр на вӧлі шума.
— Ньӧбны кӧсйӧны! — горӧдіс Авилкин, но сылӧн гӧлӧсыс вӧйи общӧй шум пиӧ.
— Ми нӧ мый, ставсьыс омӧльджыкӧсь?! — парта вылас сувтӧмӧн горзіс Максим.
— Окотитам кӧ — докажитам, — поддержитіс сійӧс Дадико.
— Ланьтӧй! — Каменюка петіс пызан дорӧ: — Коді кыдзи, а ме вот, му пырыс кӧть мед муна, четвёркаысь улӧджык ӧні пӧлучайтны ог мӧд.
— Русскӧйысь он пӧлучит! — горӧдіс Самсонов.
— Ог пӧлучит? — Семёнлань бокног матыстчиг скӧрысь юаліс Артём.
— Пӧлучитан! — тэрыба сӧгласитчис мӧдыс.
— Ребята, — зілис ставныслысь гӧлӧссӧ вевттьыны Кошелев, — ребята!
Шумыс неуна лӧньыштіс.
— Ме отделение нимсянь кыв сеті, сідзкӧ, ставным решитім!
Босьтчам?
Ки лэптӧмӧн гӧлӧсуйтны ещӧ эз на кужны, сы вӧсна ставныс ӧтпырйӧ горӧдісны:
— Босьтчам!
Куим лун коли ни ӧти двойкатӧг.
Капитан Беседа ветлӧдліс любӧысла кисӧ зыралігтыр.
Нёльӧд луннас подведитіс Авилкин.
Нина Осиповна корис сійӧс дӧска дорӧ.
— <eng>Пьюпл Авилкин, анса зы фолоуин квесчен...</eng>
(Воспитанник Авилкин, вочавидзӧй татшӧм вопрос вылӧ...)
Став сертиыс вӧлі тыдалӧ, мый Авилкин уроксӧ абу велӧдӧма, но сійӧ водзвыв вӧчис сідзи, мый гӧгӧрвоӧ преподавательӧн сійӧс «провалитны» кӧсйӧмсӧ да та вӧсна, лыддьӧ бурджыкӧн чӧв овны.
Английскӧй кыв кузя преподавательница, ичӧтик тушаа, векньыдик чужӧма да вӧсньыдик неспокойнӧй кияса морт, коді первой во на уджаліс челядькӧд, решитіс, мый Авилкин и збыльысь думайтӧ, быттьӧ сійӧ нарошнӧ сеталӧ сылы сьӧкыд вопросъяс, да сетіс ещӧ кыкӧс — кокньыдджыкъясӧс. Но и на вылӧ ӧтветъяс эз лоны.
И Авилкин нарошнӧ шогпырысь нюммуныштіс, и сійӧ вӧлі дась аслас став виднас петкӧдлыны, мый «англичанка» придирайтчӧ, и буретш тайӧн кыпӧдны пукалысьяслысь сочувствиесӧ, кыдзи друг бӧръя партасянь кыліс кодлӧнкӧ настойчивӧй шӧпнитӧм:
— Авилка, думайт!
Павлик кыдзкӧ ставнас йӧжгыльтчис да, двойка пӧлучитӧм бӧрын, мӧдӧдчис, мыжапырысь синсӧ лапйӧдліг, аслас парта дорӧ, и сійӧс колльӧдісны дивитана шӧпкӧмӧн:
— Подведитін, Авилка...
— Эк, тэ!
Перемена дырйи, мыйӧн сӧмын учительница петіс ӧдзӧс сайӧ, Павликӧс кытшалісны ёртъясыс.
— Ті мый кӧвъясинныд? — скӧрысь горӧдіс сійӧ, зілис аддзыны кӧть ӧтиӧс, коді эськӧ сувтіс сы дор.
— Кывзы, Павлуша, — чорыда шуис Дадико, — тэ кӧ ещӧ ӧтчыд подведитан отделениенымӧс, тэ меным абу друг!
Авилкин кӧсйис ыстыны сійӧс чӧрту, шуны, мый сійӧ оз и нуждайтчы татшӧм другъясас, мый сійӧ и ачыс тӧдӧ, кыдзи колӧ ӧтвечайтны, но, кӧсӧй видзӧдласъяс казялӧм бӧрын, нурбыльтіс некод вылӧ видзӧдтӧг:
— Но, мый кӧвъясинныд?
Велӧда... — И кокъяснас чушкигтыр довгис классысь.
Дӧска сайӧ, кытысь ещӧ абу на вӧлі чышкӧмаӧсь английскӧй кывъяс, чукӧртчисны морт дас кымын.
— Ребята, — стрӧга шуис Каменюка, — генерал миян капитанӧн недӧвӧлен.
Кытысь тайӧс сійӧ тӧдмалӧма, вӧлі дзик гӧгӧрвотӧм: то ли кывзӧма старшӧйяслысь сёрнисӧ, то ли ачыс аддзылӧма.
— Недӧвӧлен! — повторитіс Артём.
— Мыйысь?
— Мый пӧръясян?
— Збыль тіянлы висьтала, миян вӧсна недӧвӧлен.
Шуӧ капитанлы: «Тіян дисциплинаыд омӧль, успеваемостьыд омӧль, классыд няйт; тадзи кӧ водзӧ лоас — разжалуйта!» —
Разжалуйтӧм йылысь Каменюка сочинитіс.
— Да но? — дӧверчивӧй Мамуашвили кельдӧдіс.
— Збыль висьтала! — Артём зумыша видзӧдліс ёртъясыс вылӧ. — Но, вот мый, — решительнӧя распорядитчис сійӧ, — Кошелев да Гурыба, асывнас подъёмӧдз чеччанныд, класс убеританныд, ме прӧверита.
Тэ, Самсонов, грамматикаысь правилӧяс велӧд, а ме Авилкинӧс топӧдла, — сійӧ менам английскӧйтӧ велӧдас!
Кодкӧ кӧ дисциплина торкас, — миянлысь капитаннымӧс подведитас.
Гӧгӧрвоана?
3
Рота кузя войся дежурство дырйи Алексей Николаевич Беседалӧн вӧлі мода кык кымын часын кытшовтны спальняясӧд.
Ӧні дежуркаысь петӧм бӧрын Беседа чуймис, кор аддзис би югӧр, коді тыдаліс сылӧн класс ӧдзӧс сайсянь.
Сійӧ ньӧжйӧник матыстчис да шумтӧг восьтыштіс ӧдзӧссӧ.
Учительскӧй пызан сайын, стул бӧрвылас ӧшӧдчӧмӧн, пукаліс Артём да, ас водзас учебник кутігтыр, юасис Авилкинлысь Нина Осиповналы явнӧя подражайтӧмӧн:
— <eng>Анса зы фолоуин квесчен...</eng>
(Ӧтветитӧй татшӧм вопрос вылӧ...)
<eng>Уот дую ду ин зы монин?</eng>
(Мый ті вӧчанныд асылын?)
Павлик чукрӧдліс векньыдик плешсӧ да, Каменюка вылӧ видзӧдігтыр, ӧдва корсяліс кывъяссӧ:
— <eng>Уи плэй ин зы моунин...</eng> (Ми ворсам асылын...)
— Но, мый тэ сӧран? — скӧрмис Каменюка, но кватитчис да вежливӧя шуис:
— <eng>Ит из нот корект. Финк е литл!</eng>
(Тайӧ неправильнӧ.
Думыштлӧй!)
— Мый, мый? — юаліс Павлик матыстчигмоз.
Билӧн югӧрыс уси сылӧн рыжӧй юр вылӧ.
— <eng>Финк е литл!</eng> — гӧлӧссӧ ыдждӧдӧмӧн повторитіс Каменюка, и сылӧн чуньясыс мӧдісны тэрыба котравны учебник страницаясӧд, стӧч сідзи жӧ, кыдзи Нина Осиповналӧн.
— <eng>Финк, финк,</eng> кутшӧм <eng>финк</eng>? — горӧдіс Авилкин, да ӧдзӧс дорысь капитанӧс аддзӧм бӧрын повзьӧмӧн ланьтіс.
Каменюкалы да Павликлы Беседа тшӧктіс мунны узьны.
Асывнас воспитатель висьталіс войся бодрствуйтӧм йылысь Нина Осиповналы.
Сійӧ нормис, кӧсйысис урок вылын юавны Авилкинӧс да ошкыштны сійӧс.
Павлик ӧтвечайтіс бура.
Кор сійӧ пуксис местаас, Каменюка ошкӧмпырысь вашнитіс:
— Ветымын квайтӧд гвардейскӧй!
Тайӧ Артёмлӧн вӧлі высшӧй ошкӧмӧн, — сійӧ индыліс шапка размер вылӧ, а сідзкӧ, и юр вылӧ, коді бура ӧтветитіс урок.
— Капитан ёрт, ме четвёрка английскӧйысь пӧлучиті! — перерыв дырйи Беседа дінӧ котӧртіс да доложитіс Павлик.
— Но, вот аддзанныд, сідзкӧ, тіян способностьяс бурӧсь.
А ӧд приятнӧ честнӧй уджысь четвёрка пӧлучитны?
— Зэв приятнӧ...
— Кутанныд кӧ и водзӧвылӧ старайтчыны, гижа тіян бабушкаыдлы письмӧ да ошка, — кӧсйысис капитан.
Павлик жӧдзыштіс места вылас, радысла котшкӧдіс каблукъяснас да сувтлыштіс кок чунь йылас.
— Разрешитӧй мунны? — юаліс сійӧ.
— Пӧжалуйста.
— Котӧрта Ковалёвлы висьтала! — котӧртігас нин горӧдіс Авилкин да, кык тшупӧд вомӧн чеччалігтыр, уськӧдчис пос кузя вывлань первой ротаӧ.
Урокъяс бӧрын Беседа кольӧдліс отделениесӧ некымын минута кежлӧ.
— Суворовец ёртъяс, — торжественнӧя заводитіс сійӧ, и ставныс ас кӧсйытӧгныс лӧсьӧдчыштісны, веськӧдчисны, воспитатель гӧлӧс серти казялісны, мый ӧні лоӧ висьталӧма мыйкӧ тӧдчанатор да приятнӧйтор.
— Миян отделениеын успевайтӧны пӧшти ставӧн!
Суворовец Каменюка Артёмлы бур службаысь да ёртыслы отсалӧмысь объявляйта благодарность личнӧй делӧас гижӧмӧн.
— Служита Сӧветскӧй Союзлы! — Артём чургӧдіс щӧкасӧ да чургӧдіс морӧссӧ, кытчӧ вӧлі ӧшӧдӧма кытыськӧ аддзӧм танкӧвӧй войскалӧн эмблема.
Капитан чорыда кутліс сылысь кисӧ, и тайӧ вӧлі медся донаторйӧн Каменюкалы.
Места вывсьыс сувтіс Илюша Кошелев.
— Ме предлагайта гижны миян «<rus>Дневник чести</rus>»-ӧ Артём йылысь: сійӧ вӧчис, кыдзи настӧящӧй ёрт!
Тайӧ мича коркаа дневникыслӧн вӧлі кузь ним: «Мый и коді вӧчис отделениелысь честь дорйӧм могысь».
Сійӧ вӧлі Кошелев ордын, и челядь асьныс решайтлісны, кутшӧм поступок сэтчӧ позьӧ гижны.
Илюша предложениеӧн сӧгласитчисны ставныс.
— Ӧні миян отделениеын сӧмын Самсоновлӧн русскӧй кывйысь двойка, — шуис Беседа.
— Менам зумыд тройка русскӧй кывйысь некор оз ло, — меліа нюмъялігтыр шуис Семён.
— Ме тожӧ тадзи думайтлі, — Авилкин бергӧдіс юрсӧ Самсоновлань, — а вот шедӧді!
Уджавны колӧ! — содтіс сійӧ.
— Суворовец ёртъяс, — Беседа матыстчис дзик первой парта дорӧдз, — ме вот ещӧ мый йылысь кӧсйи сёрнитыштны тіянкӧд.
Ті корсюрӧ неранныд Авилкинӧс, несправедливӧя сы дінӧ относитчанныд, а сійӧ и ачыс бур морт (тайӧ кывъяссӧ шуигӧн рыжӧй юрыс копыртчис дзик парта дінас) и батьыс сылӧн герой.
Анатолий Иванович Авилкин командуйтӧма партизанскӧй отрядӧн да пӧгибнитӧма пулемёт дорын, фашистъяслысь атака венігӧн, кодъяс некымынпӧв вӧліны унджык партизанъяс дорысь.
— А партизанъясыс фашистъяссӧ вермисны? — волнуйтчигтыр юаліс Дадико.
— Да, вермисны...
Но, мунӧй котралыштӧй...
Часджын мысти, ротнӧй канцеляриялысь ӧдзӧссӧ восьтыштӧм бӧрын, Алексей Николаевич аддзис, мый Артём бӧрйӧма квайт мортӧс да нуӧдӧма найӧс коридор помӧ. Ӧшинь пӧдушка вылӧ пуксьӧм бӧрын Каменюка заводитіс командуйтны:
— <rus>Р-р-раз! Р-р-раз!</rus>
А квайт доброволец ӧтпырйӧ вӧчлісны стойка, кокъяссӧ вывлань лэптӧмӧн, а кияснас джоджас мыджсьӧмӧн.
Тайӧ вӧлі... кияс вылын котӧртӧм кузя ордйысьӧмводзвывса тренировка, кодӧс думыштіс Каменюка.
Самсонов лыддьысис тайӧ делӧас медбур специалистӧн.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
...Кор ӧбед бӧрын локтӧны вӧлі стройӧн ротаӧ, старшина матыстчис Боканов дінӧ да мыйкӧ юаліс.
abu
Мӧдыс сӧгласитчис, довкнитіс юрнас.
— Суворовец Ковалёв! — чукӧстіс Привалов.
Володя шензьыштіс талы да петіс стройысь.
abu
— Ті ёгӧсьтӧмныд ассьыныд местатӧ пызан дорысь, мунӧй, уберитӧй, — прикажитіс старшина.
Тайӧ вӧлі несправедливӧ, — нянь крӧшкияс, бумага торъяс шыблаліс Пашков.
Володя ещӧ ӧбедайтігас на думыштіс: «Колӧ эськӧ тшӧктыны сылы уберитны, небось, гортас тадзи оз урӧдит».
abu
— Тайӧс... — заводитліс объясняйтны сылы Володя.
— Ті кывлінныд приказаниесӧ!? — старшина зумыштчис.
— <rus>Слушаюсь</rus>! — Ковалёв бергӧдчис кругом.
Некымын минута мысти сійӧ доложитіс Приваловлы сылысь приказаниесӧ выполнитӧм йылысь да муніс классӧ.
— Мый сэтшӧмыс? — тӧждысьӧмӧн юаліс Гербов.
— Велӧдчи подчиняйтчыны! — шпыньмуніс Ковалёв. — Мӧдім, Сёма, читальнӧй залӧ, буракӧ, пӧлучитӧмаӧсь «Комсомольскӧй правдалысь» свежӧй номер.
Лыддин Олег Кошевой йылысь?
Неужели эн на лыддьы?
Вот тайӧ настӧящӧй комсомолец! — и Володя, кияснас ӧвтчӧмӧн, кутіс висьтавлыны «Том гвардия» йылысь.
XXIV ГЛАВА
Артём ещӧ эз на дзикӧдз садьмы, кор сылы вежӧрас воис неяснӧй мӧвп: «Талун должен лоны мыйкӧ приятнӧйтор».
Тайӧс мӧвпаліг и сійӧ восьтіс синъяссӧ.
Подъём вылӧ сигнал эз на вӧв.
Артём бӧр кунис синъяссӧ, бергӧдчис мӧдар бок вылас, но унмовсьны эз вермы.
«Мый нӧ талун должен лоны?» — думайтіс Артём.
Сійӧ видзӧдліс Авилкин вылӧ, но сійӧ чӧскыда узис нырнас вӧсньыдика свиститігтыр.
Медбӧрын Каменюкалы тӧдвылас уси:
«А-а!
Талун менам чужан лун!»
Гортас, кор вӧліны ловъяӧсь батьыс да мамыс, тайӧ луныс вайлывліс уна радлун.
Сылы яснӧя сувтіс син водзас ӧти татшӧм асыв.
Сійӧ тадз жӧ садьмис сэки ставсьыс медводз.
Шонді югӧр писькӧдчӧма комнатаӧ ӧшинь ставеньяс костӧд, югдӧдӧма занавескаяс, шыблалӧма крӧватьдорса стен пасьтала югыд чутъяс.
Сійӧ лэптыштіс юрсӧ пӧдушка вывсьыс да аддзис аслас кок весьтысь пушка, кодӧс вӧлі кӧрталӧма крӧвать мышкӧ.
Чеччыштіс да уськӧдчис разьны сійӧс.
Пушкаыс вӧлі заряднӧй ящика да лыйліс анькытшӧн.
Джоджас, ӧти дӧрӧм кежсьыс, сійӧ мӧдіс ноксьыны сыкӧд.
Мамыс кыліс шумсӧ да пырис комнатаас.
«Чеччин, Тёма? — юаліс сійӧ, меліа лэптіс кияс вылас да окыштіс. — Поздравляйта чужан лунӧн».
Сэсся сійӧ пасьталіс выль вышивайтӧм дӧрӧм, да настӧящӧй зепъяса кузь гач.
Артём зілис вӧтлыны тайӧ сьӧлӧм дойдысь казьтылӧмъяссӧ.
Шогпырысь думыштіс: «Тані весиг некод оз тӧд, мый менам татшӧм лун.
Делӧ некодлы абу.
Но и мед...»
Сійӧс дӧзмӧдіс, мый Авилкин свиститӧ нырнас.
Артём чеччис да кыскис сы юр улысь пӧдушкасӧ.
Павлик эз садьмы, тяпкӧдчыштіс вомдоръяснас, нигыльтчис эшкын улас кӧлач моз.
«Узьӧ!» — скӧрысь думыштіс Каменюка да лыйис пӧдушканас Авилкинлы юрас.
Мӧдыс сразу звиркнитіс да пуксис вольпась вылас.
— Мый? Мый? — синсӧ восьтытӧг броткис сійӧ.
Трубалӧн шыяс дзикӧдз садьмӧдісны сійӧс.
— Ме кутшӧмкӧ тешкодь вӧт аддзылі, — Авилкин нюжмасьыштіс да очсыштіс: — быттьӧкӧ ме юрӧн боксируйта...
Юр вылын ы-ыджыд перчатка!
И столӧвӧйын Каменюкалӧн эз вӧв некутшӧм настроение.
abu
Чай юис веськодьпырысь и некодкӧд эз сёрнит.
Завтрак вӧлі помасьӧ нин, кор капитан Беседа, коді таӧдз неуна водзджык петіс пызан сайысь, тыдовтчис ӧдзӧс дорын, кияс вылас торжественнӧя вайис ыджыд гӧгрӧс блюд.
Ставныс, кодъяс вӧліны столӧвӧйын, любопытствоӧн нюжӧдісны сьыліяснысӧ, зілисны видзӧдлыны, мый куйлӧ блюд вылас.
Офицер ньӧжйӧникӧн лэдзис да пуктіс блюдсӧ Каменюка водзӧ.
Блюд вылас вӧлі торт.
Сылӧн еджыд, сакарӧн киськалӧм поверхность вылас шоколаднӧй кремысь мича букваясӧн вӧлі гижӧма ӧти кыв: «Артёмлы».
Училищеса старшӧй пӧвар, Прокофий Спиридонович, коді важӧн вӧвлӧма кондитерӧн, старайтчыштӧма, и тортыс артмӧма вывті бур.
Артём видзчысьтӧмысла весиг места вывсьыс неуна сувтыштіс.
Сійӧ эз эскы аслас синъяслы.
Сійӧ сэтшӧма шӧйӧвоши, мый эз гӧгӧрво аттьӧавны капитанӧс да сӧмын бормочитіс:
— Капитан ёрт...
Но, капитан ёрт...
— Желайта тэныд, Артём, бура велӧдчыны, желайта лоны комсомолецӧн! — воспитатель кутліс Артёмӧс да окыштіс сійӧс.
Илюша Кошелев сэтшӧма радліс, быттьӧкӧ поздравляйтісны сійӧс.
Госпитальысь воӧм Голиков вашнитіс Дадиколы: «Миян мирӧвӧй капитан!»
А Павлик Авилкин думсьыс лыддис, уна-ӧ коли сылӧн чужан лунӧдз.
— Мамуашвили, вай пурт! — успокоитчыштӧм бӧрын гораа шуис Каменюка да решительнӧя сатшкис пуртсӧ тортас. Кызь куим сьылі, быттьӧ команда серти, нюжӧдчисны сыланьӧ.
Торт вӧлі сливочнӧй вый кодь небыдик.
Артём вундаліс сійӧс кызь вит тор вылӧ.
— Мыччалӧй тарелкаясынтӧ, — шуис сійӧ да жалитӧмпырысь видзӧдлывліс блюд вылысь бырысь кусӧкъяс вылӧ.
Медся ыджыдсӧ, кӧні пӧшти дзоньнас тӧдчис «А» буква, сійӧ яндысигтыр мыччис Беседалы.
— Аттьӧ, Артём! — Алексей Николаевич нюммуніс, петкӧдліс лым кодь еджыд пиньяссӧ да тшӧктіс ичӧтик тэрыб официантка Нюсялы, коді вӧлі котӧртӧ сы дінті, вайны ещӧ ставыслы чай стӧканӧн.
— Миян, гӧгӧрвоанныд, праздничнӧй завтрак! — висьталіс сійӧ.
Нюся котӧртіс подносӧн кухняӧ.
Классын, урок заводитчытӧдз, Илюша пӧдаритіс Каменюкалы блокнот, сэсся и мукӧдыс заводитісны сетавны пӧдаркияс.
Голиков пӧдаритіс Артёмлы прославленнӧй танкистъяслӧн портретъяса альбом, Мамуашвили — «Суворовецсянь привет» гижӧда открытка.
Весиг Авилкин сетіс чернильнӧй резинкаджынсӧ.
Но и тайӧн ещӧ эз на помасьны став сюрпризъясыс, кодъяс видзчысисны талун Артёмӧс.
Майор Веденкин, классӧ пырӧм бӧрын, поздравитіс Артёмӧс да сетіс сылы «Робинзон Крузо» книга.
Нина Осиповна шуис, мый талун сетӧ право аслыс Каменюкалы решайтны, ӧтвечайтны сылы али абу, сійӧ жӧ вызывайтны Артёмӧс оз мӧд.
Каменюка чувствуйтіс асьсӧ вывті кокниа да дугдывтӧг лэптывліс кисӧ, сы вӧсна мый двойка пӧлучитӧм вылӧ опасность эз вӧв.
Луныс вӧлі субӧта, пывсян лун.
Урокъяс бӧрын старшина, сӧстӧм постельнӧй бельё сетавтӧдз, тшӧктіс петкӧдавны матрацъяссӧ дворӧ да бура пыркӧдны.
Юръяс выланыс визя матрацъяс босьтӧмӧн челядь котӧртісны дворӧ да, гораа чуксасигтыр, лӧсьӧдчалісны кодлы кыдзи вӧлі удобнӧджык: ӧтияс, матрацъяссӧ ляпкыдик решётчатӧй ӧграда вылӧ ӧшӧдӧмӧн, швачӧдісны найӧс беддьӧн, мӧдъяс, кыкӧн-кыкӧн помъясас кутчысьӧмӧн, пыркӧдісны матрацъяссӧ.
Артём, ассьыс матрацсӧ дворӧ петкӧдтӧдз, дзебис сы улын куйлысь пӧвторсӧ, кытчӧ сійӧ ачыс турунвиж карандашӧн гижліс: «Смелӧйысь пуля полӧ».
Кирюша Голиков вешйис бокӧджык, киас сылӧн вӧлі хоккейнӧй клюшка кодь бедь.
Мыйвынсьыс сійӧн ӧвтчигтыр сійӧ радліс, мый веськыд кинас бура нин вермӧ уджавны.
Клюшка увсьыс пуркйис-кайис бус, и Голиков шензис — кытысь тайӧ та мында бусыс.
Шензьынысӧ, шуны кӧ, вӧлі нинӧмла: Кирюша куйлігкості койка вылас некод эз узьлы, и некодлы юрас эз волы пыркӧдны сылысь матрацсӧ общӧй уборка дырйи.
Ватаыс ӧти пельӧсын комӧкасис, и Голиков заводитіс сійӧс веськӧдлыны.
Друг сылы ки улас сюри кутшӧмкӧ неыджыд гӧгрӧс предмет.
Голиков сюйис кисӧ пыдӧджык да тӧкӧтьӧ эз горӧд чуймӧмысла.
Часі!
Сылӧн часі...
Сійӧ мӧдіс горша видлавны сійӧс, заведитіс, и часі, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы, заводитіс ассьыс чудеснӧй «тик-таксӧ».
Ок, осёл, осёл!
Кыдзи нӧ сійӧ вермис вунӧдны, мый ачыс пуктыліс часісӧ сійӧ войнас пӧдушка улас, матрац вылӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
Но, дерт, матрацыс вӧлӧма розя, и часіыс пырӧма тайӧ розяс.
abu
Асывнас сылы мыйлакӧ кажитчис, мый сійӧ унмовсис киас часіӧн, — да лэптіс шум!
Ӧні сылы лои зэв яндзим, и Кирюша эз сразу решитчы объявитны сюрӧмтор йывсьыс.
Медбӧрын сійӧ горӧдіс:
— Ребята, ме ассьым часіӧс аддзи!
— Кытысь?
— Петкӧдлы!
— Мунӧ?
Сійӧс кытшалісны ёртъясыс.
Авилкин, коді видзӧдіс часі вылӧ сы водзвылын сулалысь ёртъяс пельпомъяс вомӧн, мыжапырысь думайтіс: «Сідзкӧ, меным сэки кажитчис...»
И сійӧ тэрыба вешйис бокӧ, сы вӧсна мый поліс, мый кодкӧ тӧдмалас сылысь мӧвпъяссӧ.
abu
— Да кыдзи сійӧ веськаліс матрац пытшкас? — юасисны Голиковлысь.
Ковмис висьтавны, ассьыс яндысьӧмсӧ часінас любуйтчӧмӧн тупкӧмӧн.
Кор Голиков аддзис ассьыс часісӧ, Артём эз матыстчы мукӧдыскӧд тшӧтш сы дінӧ.
«Дерт, тайӧ бур, мый тадзи артмис, — мыйвынсьыс матрацсӧ пыркӧдігтыр думайтіс Каменюка, — но ӧд сэки, кор Кирюша лэптіс шумсӧ, вермисны думыштны и ме вылӧ...»
Пывсянӧ, кыдзи и век, мунісны стройӧн.
Кирюша да Артём ӧти шеренгаын.
abu
abu
Каменюка восьлаліс кулакъяссӧ чабыртӧмӧн да синкымъяссӧ чукыртӧмӧн.
Праздничнӧй настроениеыс воши.
Найӧ матыстчӧны вӧлі пывсян дорӧ.
— Рота, стой! — командуйтіс Беседа. — Вольно! — и, асьсӧ виччысьны прикажитӧм бӧрын, пырис ворота сайӧ.
Артём решитіс висьтавны Голиковлы сы йылысь, мый сійӧс мучитіс.
— Тэ ме вылӧ думайтін? — сійӧ бергӧдчис чужӧмнас Кирюшалань.
— Но, мый тэ? — Голиков шӧйӧвоши, пырысь-пыр дӧгадайтчис, мый йылысь сёрнитӧ Артём, да протестуйтана пыркӧдыштіс юрсӧ.
— Эн думайт? — гажмыштӧмӧн выльысь юаліс Каменюка.
— Некор! — убеждённӧя ӧтветитіс Голиков.
— А ноко, петкӧдлы, кутшӧм сійӧ, — кокниа ышловзьӧм бӧрын шуис Артём.
Кирюша радпырысь мыччис сылы часісӧ.
— Кӧсъян, пывсян бӧрад часіав, — шуис сійӧ да, кор аддзис, мый Артём падъялӧ, сьӧлӧмсяньыс содтіс:
— Да тэ кӧть ӧні босьт...
Ужын бӧрын сетан.
Босьт, босьт...
Кор окота, новлы! — И найӧ кутчысьӧмӧн петісны стройысь. Но пыр жӧ кыліс Беседалӧн стрӧг гӧлӧсыс:
— Коді разрешитіс эновтны строй?
Старшӧй суворовец Голиков, лӧсьӧдӧй порядок.
Рытнас, отбойӧдз неуна водзджык, Беседа корис ас дінас Каменюкаӧс.
Воспитатель вӧлі тӧдӧ нин, мый часі сюрӧма.
Сылы зэв окота вӧлі кыдзкӧ петкӧдлыны Артёмлы, мый сійӧ каитчӧ аслас несправедливӧй подозрениеясысь, но сійӧ бура тӧдіс — вӧчны тайӧс оз позь.
— Но, Тёма, кыдзи талун луныс прӧйдитіс? — гажаа юаліс капитан.
— Бура! Кыдзи гортын! — горӧдіс Каменюка.
И воспитательлы веськыда чужӧмас видзӧдігтыр друг шуис:
— Ме, капитан ёрт, думайті, гашкӧ, ті менӧ тожӧ вӧрӧн лыддянныд...
Кӧсйи та йылысь тіянлысь юавны, да эг лысьт.
Ті кӧ эськӧ шуинныд, мый ме вылӧ думайтанныд, — сійӧ джӧмдыліс да водзӧ висьталіс, быттьӧ препятствие веніс, — ме эськӧ училищеысь пышйи... и нинӧм вылӧ эськӧ бӧр эг лок... кӧть мед кусӧкъяс вылӧ менӧ вундалісны!
И ті кӧ эськӧ ме йылысь тадзи думайтінныд...
— Артём! — волнуйтчӧмсӧ кутігтыр офицер сувтіс. — Ме висьтавлі нин тэныд ӧтчыд — ме тэныд эска.
Ме тэныд эска! — повторитіс Алексей Николаевич. — Но, мун, донаӧй, узьны...
XXV ГЛАВА
Боканов чукӧртіс отделениесӧ садйӧ стадион сайӧ да, виж бархатнӧй ковёр кодь эжа вылӧ ставнысӧ пуксьӧдӧм бӧрын, перйис полевӧй сумкасьыс «Правдалысь» бӧръя номерсӧ.
abu
— Тӧрыт петіс Москваын, — шуис сійӧ, — а талун самолётӧн вайисны миянлы.
Обратитӧй вниманиенытӧ заголовокувса цифра вылас — «9872».
Тайӧ порядкӧвӧй номерыс.
Кор жӧ петіс медся первойя номерыс?
— Ме тӧда! — Пашков чеччыштіс мыльк вывсьыс, кӧні пукаліс.
— Найӧс, коді «мекайтӧ», ог юав, — Боканов зумыштчис, — тырмымӧн лэптыны китӧ.
Пӧжалуйста, Снопков.
— Первой номерыс петіс май витӧд лунӧ, а вот кутшӧм воын — ог помнит...
— Тысяча ӧкмыссё дас кыкӧд воын.
— Сідзкӧ, регыд Печать лун! — бара чеччыштіс Геннадий.
Боканов дивитана довкйӧдлыштіс юрсӧ, и Пашков вӧчис вид, быттьӧкӧ сюся видзӧдӧ мыйкӧ турун пиысь.
— Вот ме и кӧсъя висьтавны тіянлы, кыдзи чужис большевистскӧй «Правда».
Боканов висьтавліс ньӧжйӧник, неуна весиг скупа, но тайӧ сдержанностьыс сетліс висьталӧмыслы особӧй вын.
Кор Боканов помаліс, Ковалёв юаліс:
— Капитан ёрт, ротационнӧй машинаяс — тайӧ типографияын?
— Да.
— Вот эськӧ миянлы коркӧ ветлыны типографияас, — зэв интереснӧ видзӧдлыны, кыдзи печатайтӧны.
— Бур мӧвп, — ошкыштіс Боканов, ачыс думайтіс, кор и кыдзи тайӧс позьӧ вӧчны.
— Сӧмын эськӧ миянлы бара не янавны, кыдзи артиллеристъяс дінӧ экскурсия дырйи, — шуис Пашков.
— Кыдзи сідз? — гӧгӧрвотӧг юаліс капитан.
— Сэні Гербов вӧв вылысь уси, а тані вермас печатнӧй машинаӧ веськавны, — серамсорӧн шуис Геннадий
да дӧвӧльнӧя нёровтчис бӧрлань, виччысис, мый сылысь шуӧмсӧ ошкасны мукӧдъяс.
abu
Сергей Павлович сюся видзӧдліс Пашков вылӧ.
— Ті весьшӧрӧ, Пашков, сэтшӧм самоувереннӧя лыддянныд асьнытӧ Гербов дорысь бурджык наездникӧн.
Кор ті тӧдмаланныд, мыйла Семён уси вӧв вылысь...
Гербов видзӧдліс офицер вылӧ, но пыр жӧ бӧр лэдзис синъяссӧ да нервничайтігтыр кутіс гыжнас мыйкӧ вуштыны брюки лампас вывсьыс.
— Делӧыс сыын, ёртъяс, — водзӧ висьтавліс Боканов, — мый Гербов тӧдіс сэні, площадь вылын, палачӧс, коді виис сылысь батьсӧ.
abu
Сійӧс ӧні сетӧма судӧ. — И капитан дженьыдика висьталіс ставсӧ, мый сылы вӧлі тӧдса.
— Вот понйыд! — синъяснас югнитіг кок йылас чеччыштіс Снопков.
— Ӧшӧдны сійӧс этша!
Пашков кельдӧдіс да сувтіс:
— Кора Гербовӧс извинитны менӧ глупӧй шуткаысь.
— Да ме эг и дӧзмы, — шыасис Семён.
— Но, а ӧні мунӧй спальняӧ, — шыасис Боканов ставныс дінӧ, — кутам вуджны миян выль квартираӧ — югыдджык да шоныдджык квартираӧ.
abu
Тіянкӧд лоӧ старшина.
Кӧлуйястӧ вуджӧданныд асьныд.
Ме час мысти прӧверита.
Новосельесӧ виччысисны зэв нин ёна.
Рабочӧйяс важӧн нин восстанавливайтісны бомбёжкаӧн разрушитӧм корпус.
abu
Суворовецъяс отсалісны весавны стрӧитчанінсьыс площадьсӧ да ӧтарӧ юасисны прораблысь: «Дыр-ӧ оз эшты?»
И со, медбӧрын, воис кад, кор позьӧ вӧлі вуджны джуджыд ӧшиньяса мича зданиеӧ.
Ӧні первой рота пӧлучитіс классъяса, спальняяса да ыджыд физкультурнӧй зала ассьыс собственнӧй корпус.
Кыптіс гажа ноксьӧм: петкӧдалісны крӧватьяс, кинаныс шымыртӧмӧн рулонӧ гартыштӧм матрацъясӧн да пӧдушкаясӧн сьӧкыдпырысь писькӧдчывлісны наӧн ӧдзӧсӧд; бӧръялісны аслыныслы местаяс; сёрнитчалісны соседъяс йылысь.
Новоселье шӧрас старшина Привалов вайис стенын ӧшалысь овальнӧй зеркалӧ.
Первойӧн син улас сылы веськаліс Павлик Снопков.
— Вот судзӧді, — зеркалӧсӧ сылы сетігмоз шуис Привалов, — ӧшӧдӧй койка весьтад!
Старшина видзӧдліс спальнясӧ, коли дӧвӧльнӧй да муніс.
Снопков заводитліс лӧсьӧдны зеркалӧсӧ аслас койка весьтӧ.
Сы дінӧ катласигтыр матыстчис Лыков.
— А ноко, вайлы! — нюжӧдіс сійӧ кисӧ.
Снопков, коді тӧдіс Лыковлысь модасӧ босьтавны аслыс бурджыкторъяссӧ, эз окотапырысь сет зеркалӧсӧ.
Василий бергӧдлыштіс киас зеркалӧсӧ, котшкӧдыштіс мыйлакӧ орехӧвӧй рамаас гыжнас, вӧрзьыліс, быттьӧ кӧсйис нуны сійӧс, но мыйкӧ уси дум вылас да, зеркалӧсӧ Снопковлы бӧр сетігмоз, сӧветуйтіс:
— Кык кӧрт тув увдорас тувъяв...
Крепыдджык лоас.
Эз коль и час, кыдзи спальняын лои гажа.
Рӧвнӧй визьӧн сулалісны тумбочкаяс, — Лыковлӧн правофлангӧвӧй пӧдушка вылӧ рӧвняйтчисны став мукӧд пӧдушкаясыс.
Паськыд пунктирӧн вомӧналісны комнатасӧ прӧстыня визьяс, кодъясӧс вӧлі кусыньтӧма койка кокувладорӧдыс.
Ӧшиньясӧ ӧшлісны гардинаяс, ӧшиньяс костас пукталісны неыджыд пальмаяс.
Савва Братушкин вевъяліс весиг винтитны розетка электрическӧй утюглы, коді первой роталӧн вӧлі великӧй тайнаӧн да гордостьӧн.
Кор, кажитчис, ставыс нин вӧлі гӧтов капитанлы докладывайтӧм вылӧ,
Ковалёв горӧдіс:
— Ребята, а Андрейлӧн койкаыс!
Андрей Сурковӧс неважӧн водтӧдісны операция вылӧ госпитальӧ, и сылӧн вольпасьыс коли важ спальняас: сы йылысь ноксигас вунӧдісны.
Пыр жӧ Гербов да Ковалёв котӧртісны Андрей койкала.
Снопков да Лыков вайисны сылысь кӧлуйсӧ.
Ковмис бара вӧчны перестановка, — Андрейлы шуӧма вӧлі сетны медся бур местасӧ — ӧшинь да пач костысь: и гожӧмнас и тӧвнас лӧсьыд.
— Вокъяс, — синъяснас ворсігтыр предложитіс Пашков, — вайӧй аскомысь госпитальӧ Андрюша дінӧ мӧдӧдам делегация.
— Гениальнӧй идея!
— Чукӧртам пончикъяс «ӧтиӧн морт вылысь».
— А став отделениеӧн кӧ мунны?
— Н-но!
Ставнымӧс госпитальӧ оз лэдзны.
Делегатъясӧн бӧрйисны Геннадийӧс, Савваӧс да Володяӧс.
— Ті ӧні мунӧй ротаса командир дінӧ, водзвыв корӧй, медым воскресеньеӧ увольнительнӧй сетіс, — предложитіс кодкӧ.
— <rus>Отставить</rus>! — горӧдіс Лыков. — Колӧ первой шыасьны миян капитан дінӧ.
Василий пыр дорйывліс военнӧй законностьяс, и та кузя сылӧн вӧлі ыджыд авторитет.
— Вернӧ, — поддержитіс Лыковӧс Володя Ковалёв.
Шуӧма вӧлі «непосредственнӧй начальство юр вывті не действуйтны», и тані жӧ мӧдісны обсуждайтны, мый йылысь колӧ висьтавны Андрейлы.
— Висьталӧй, мый миян отделение карса кросс вылын первой места босьтіс...
— Мый миянлысь отделениенымӧс генерал велӧдчӧмысь ошкис...
— Строевӧй вылын ставнысӧ гӧняйтӧдіс, а миянӧс час водзджык лэдзис!
— Гришка воробейлысь соседъяслӧн Маркиз каньыс бӧжджынсӧ орӧдіс!
— Отделение, смирно!
Гвардияса капитан ёрт!
Спальня ӧдзӧсын сулаліс Боканов.
Мӧд луннас ыджыд перерыв дырйи, мӧд завтрак бӧрын, Боканов чукӧстіс ас дінас коридорын Пашковӧс, юаліс: абу-ӧ сійӧ занят,
вермас-ӧ сыкӧд ӧні петавны паркӧ, сёрнитыштны?
— Пӧжалуйста, — сӧгласитчис Пашков да привычка сертиыс лӧсьӧдыштіс гимнастёркасӧ.
Найӧ мунісны парклӧн ылысса аллеяӧ.
Пуксисны скамейка вылӧ.
— Энӧ шензьӧй, Геннадий, сы вылӧ, мый кыланныд, да гӧгӧрвоӧй правильнӧ менсьым кывъясӧс, — сразу заводитіс воспитатель.
Пашковлӧн чуньясыс ещӧ тэрыбджыка кутісны вӧрны тасма гӧгӧрыс.
— Бӧръя кадас ті лоинныд скромнӧйджыкӧн, важся ышнясьӧмсьыд пӧшти эз коль и туйыс, сӧмын мукӧддырйиыс ещӧ язвитанныд, кытчӧ оз ков сюйсянныд, — офицер нюммуніс, и Пашков эз вермы кутчысьны, медым не ӧтветитны сылы нюммунӧмӧн.
— Висьтасьӧй, ті ӧд войдӧр думайтлінныд ас йывсьыд кыдзи медся тӧлка да медся начитаннӧй морт йылысь училищеын?
— Эг, мый ті? — Пашков пыркӧдыштіс юрнас, но вомдоръясыс неуна самодовольнӧя нюммунісны.
— Вӧлі, вӧлі татшӧмыс! — увереннӧя шуис капитан. — Дерт, тіянлысь умнытӧ он мырддьы, но ӧд ті, асьныд тайӧс казявтӧг, пӧраясӧн кажитчинныд тешкодьӧн.
«Меценат» пыдди, помнита, коркӧ шуинныд «<ns>менецат</ns>, а Ченслерӧс шуинныд Чарльстонӧн.
— Да неужели! — серӧктіс Геннадий, ньӧти эз дӧзмы Боканов вылӧ: ӧти-кӧ, найӧ вӧліны ӧтнаныс, а мӧд-кӧ, капитан, кодӧс сійӧ уважайтіс, кужліс медся неприятнӧй пилюля сетны дӧзмӧдтӧг, сёрнитысьлысь достоинствосӧ унижайттӧг.
— Пола тіянӧс ёна ошкыны, — водзӧ висьтавліс Боканов, — но ті ӧні лоинныд прӧстӧйджыкӧсь да, веськыда кӧ шуны, симпатичнӧйджыкӧсь...
Водзӧ кӧ ті кутанныд совершенствуйтны ассьыныд характернытӧ («Кажитчӧ, заводита нуднӧй проповедь, — недӧвӧльнӧя думыштіс офицер, — колӧ помавны»), то заслужитанныд ещӧ на ыджыдджык уважение.
Вот и ставыс, — прӧстӧя помаліс сійӧ.
— А тӧданныд, гвардияса капитан ёрт, мыйла ме вежси? — юаліс Пашков, кодлы окота лои сьӧлӧмсяньыс сёрнитыштны капитанкӧд.
— Мыйла? — Сергей Павлович интересӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— Меным случайнӧ сюри син улӧ характеристика, кодӧс ті гижӧмныд ме вылӧ генераллы.
Веськыда шуны, эз случайнӧ, — падмыштіс Геннадий, — но, кыдзкӧ ті колинныд тетрадьтӧ восьсӧн, асьныд петінныд, а ме лыдди ассьым характеристикаӧс...
Зэв нин сійӧ ӧбиднӧйӧн меным кажитчис!
— Но ӧд справедливӧй? — юаліс Боканов, думсьыс ачыс жалитіс, мый тадзи артмис.
— Да, кыдз шуны... — эз веськыда шу Пашков. — Ме сійӧс весиг велӧді, кӧсъянныд висьтала? — и, согласие виччысьтӧг, тэрыба шуис: — «Асьсӧ мукӧдсьыс вылынджык лыддьӧмӧн, тӧдчана йитӧдъяс вылӧ мыджсьӧмӧн думайтӧ водзӧ шедӧдны ыджыд успех олӧмас; асьсӧ лыддьӧ ёртъяссьыс тӧлкаджыкӧн».
— Аддза, мый помнитанныд! — Боканов серӧктіс, асьсӧ чувствуйтіс кыдзкӧ век жӧ лӧсьыдтӧма.
— И вот ӧбиднӧ меным лои: ме ӧмӧй карьерист да зазнайка?
Куті ме ас бӧрся видзӧдны.
Аддзи мыйсюрӧ... омӧльсӧ... но ті, гвардияса капитан ёрт, век жӧ абу дзик правӧсь, — решительнӧя шуис Геннадий да лӧсьӧдыштіс гимнастёркасӧ.
— Ме зэв рад, мый ӧшибитчи, — сьӧлӧмсяньыс шуис Боканов.
Кыліс сигнал «Заводитны занятиеяс».
Капитан лэдзис Геннадийӧс.
«Пӧжалуй, колӧ ӧткымын характеристикаяс лыддьыны классын гораа, не вӧчны таысь тайна», — банбоксӧ зыралігмоз думыштіс Боканов.
Воджыннас ӧтчыд преподавательяс да воспитательяс сетлывлісны асланыс велӧдчысьяслы аттестацияяс.
Сэсся ӧти и сійӧ жӧ суворовец вылӧ дас-дас ӧти татшӧм характеристикаысь ротаса командир составляйтліс общӧйӧс, сійӧс обсуждайтлывлісны ротнӧй педагогическӧй совещание вылын и сӧмын та бӧрын пуктывлісны личнӧй делӧ дінӧ.
Воспитательяслы татшӧм обсуждениеыс вӧлі налысь наблюдательностьсӧ, выводъяслысь тонкостьсӧ да основательностьсӧ прӧверитӧмӧн.
Ротаса командирлӧн жӧ, ӧти и сійӧ жӧ Лыков либӧ Братушкин вылӧ разнӧй преподавательясӧн гижӧм характеристикаяс сравнивайтӧмӧн, вӧлі позянлун тӧдчӧдны учительлысь ошибочнӧй либӧ противоречивӧй представление детинка йылысь, велӧдчысь вылӧ аслас видзӧдласъясын сылысь заблуждениесӧ либӧ непоследовательностьсӧ.
Воджын сайын гижӧм характеристикаяс выльяскӧд сравнивайтігӧн педагогическӧй коллектив яснӧйджыка аддзис, мый сійӧ шедӧдіс, личностьлӧн развивайтчан процессыс вӧлі тыдаланаджык, вӧчтӧмторъяс да удачаяс лоліны яснӧйджыкӧсь.
Воспитательяслӧн зільӧмъяс лоліны целеустремлённӧйджыкӧн, ещӧ нин сы вӧсна, мый характеристикаяс помасьлывлісны «Педагогическӧй задачаяс» разделӧн: ӧтилысь воспитайтны настойчивость, мӧдлысь долг чувство, коймӧдлы привитны командирскӧй навыкъяс.
Боканов чеччис скамейка вывсьыс да мӧдӧдчис учебнӧй корпуслань.
Коридорын дінтіыс тювкнитісны малышъяс, — чурвидзысь, гӧрд пельяса, сьӧд юрсиа «тутукинец», коді кутӧма еджыд юрсиа, кролик кодь, другсӧ.
Тэрыб, кокни походкаӧн прӧйдитіс Ковалёв.
Ылісянь приветствуйтіс да саяліс классӧ Семён Герасимович, кодлӧн киас вӧліны картонысь вӧчӧм пирамидаяс, портфель да журнал.
Минутаджын кежлӧ сувтліс Веденкин, гажаа юӧртіс:
— Лилипутия странасянь тіянӧ, Великания странаӧ, — тӧдвылас уси да ньӧжйӧник шуис: — Да, Сергей Павлович, тӧрыт, ӧбед бӧрын, сувтіс миян керка дорӧ училищеса начальниклӧн машинаыс. Вӧлӧмкӧ, прӧстӧ гӧститны кежӧма...
abu
Шуӧ: «Гӧлиника оланныд».
А талун, час сайын, мӧдӧдӧма куим креслӧ да ковёр «училищнӧй фондысь, кытчӧдз асьныд онӧ ньӧбӧй».
Да, ей-богу, приятнӧ!
Делӧыс абу креслӧясын — тайӧ пустяки, а прӧстӧ приятнӧ.
abu
Ме ӧні сэтшӧм урок сета, сэтшӧм урок!
Нюмъялысь Виктор Николаевич дружескӧя кутліс Бокановлысь кисӧ,
быттьӧ и сійӧ вӧлі мыжаӧн сылӧн радостнӧй настроениеын, да восьтіс класс ӧдзӧс.
Коридорын лои шынитӧв.
Матыстчыны кӧ ӧдзӧсъяс дорӧ, то ӧти сайысь кылан французскӧй сёрни, мӧд сайысь — Гаршевлысь тэрыба висьтавлӧмсӧ, дӧскаӧ мелӧн котшкӧдӧм либӧ пробиркаясӧн зёльӧдчӧм.
XXVI ГЛАВА
1
Кодлы военнӧйяс пиысь абу тӧдсаӧсь центрсянь начальствоӧс виччысян часъяс?
Пӧлучитӧма нин телеграмма, мый вот-вот должен воны инспектируйтысь комиссиякӧд, муніс нин вокзалӧ кодкӧ офицеръяс пиысь ыджыдджык, ставыс нин, кажитчӧ, весалӧма, мыськӧма, и век жӧ беспокоитчан, кажитчӧ, мыйкӧ абу вӧчӧма.
abu
Училище кузя дежурнӧй ӧтарӧ видзӧдлывлӧ кильчӧ вывсянь: оз-ӧ локны?
Ставныс видзӧдлывлісны дежурнӧй вылӧ: оз-ӧ локны?
Старшина дасӧдысь нин кытшовтіс ассьыс владениеяссӧ, карасина рузумӧн чышкалӧ шкапъяс,
лӧсьӧдалӧ джодждӧраяс, медым эз вӧвны чукыръяс.
abu
abu
abu
И вот, медбӧрын, волнуйтчысь дежурнӧй горзӧ кильчӧ вывсянь: «Локтӧны!»
Машинаысь петӧ генерал, кодӧс колльӧдӧны подполковникъяс да майоръяс.
И сразу ставныслы лоӧ кокньыдджык.
Инспектируйтысь кӧ ещӧ классъясӧд, спальняясӧд, клубӧд да ружейнӧй паркӧд ветлӧдлігӧн дӧвӧля довкйӧдлӧ юрнас, синъясныс быдӧнлӧн гажмӧны, ӧтветъясыс лоӧны збойджыкӧсь, а чужӧм вылас сэтшӧм выражение, быттьӧ быдӧн кӧсйӧ шуны: «Миян пыр тадзи, нинӧм особеннӧйыс.
Асьным тӧдам порядок».
Но сулалӧ генераллы сувтны ӧти боец водзӧ, видзӧдлыны сы сапӧгъяс вылын косьмӧм няйт комӧкъяс вылӧ да дивитана шуны: «Абу лӧсьыд, зэв абу лӧсьыд», кыдзи настроение пыр жӧ торксьӧ.
Рота кузя ёртъясыс видзӧдӧны тайӧ няйт комӧкъяс вылас, неряха чужӧм вылӧ сідзи, мый сійӧ, коді чувствуйтӧ ассьыс мыжсӧ став водзас, коді сознавайтӧ, мый подведитіс ставнысӧ, гӧтов мунны му пырыс.
Тайӧ пӧрйӧ, Первой майӧдз неуна водзджык, училищеӧ воис сухопутнӧй войскаясса главнӧй инспекторсянь гӧрд банбокъяса, дзормыштӧм юрсиа, тэрыб генерал да содтіс вель уна тӧждысьӧм праздник водзвывса гӧтӧвитчӧмъяс дорӧ.
Ассьыс отсасьысьяссӧ сійӧ ысталіс ротаясӧ, складъясӧ, санчастьӧ да кухняӧ.
Тшӧктіс налы прӧверитны, кыдзи тӧдӧны училищеса офицеръяс стрелкӧвӧй оружие, а ачыс первойя лунас жӧ пукаліс Гаршев, Веденкин да Боканов урокъяс вылын.
Сергей Павлович уроклӧн теманас вӧлі «Шпагинлӧн пистолет-пулемёт».
Боканов заводитіс красноармеец-автоматчикъяслӧн фронт вылын подвигъяс йылысь, сэсся ӧшӧдіс дӧска вылӧ схема «ППШ», разберитіс да бӧр чукӧртіс автоматсӧ да тшӧктіс быд воспитанниклы вӧчны тайӧс жӧ.
Воысь генерал челядькӧд тшӧтш матыстчис пызан дорӧ, кӧні куйлісны разберитӧм автоматлӧн частьясыс.
Юасис Снопковлысь амортизатор вылӧ, прицел вылӧ индігмоз: — А тайӧ мый вылӧ?
А тайӧ? — да ӧтветъяс дырйи дӧвӧля довкйӧдліс юрнас.
Сэсся ньӧжйӧник, бокног, матыстчис боевӧй листок дорӧ, коді ӧшаліс кык ӧшинькостса стенын, ӧчкиасис, мӧдіс лыддьыны:
— Видзӧдтӧ, видзӧдтӧ, — муртса кывмӧн шуыштіс генерал.
abu
Сэсся видзӧдаліс рисунок: суворовец формаа детинка варгыльтӧ кӧстыльяс вылын, кодъяс четвёрка кодьӧсь.
Гижӧд: «Пашков» — и пояснение: «Миян странаын, коді вермӧ сетны пять, оз довольствуйтчы четыреӧн».
А орччӧн мӧд рисунок: Лыков вежлалӧ малышъяс отделениелы принадлежитысь книгаяс пончикъяс вылӧ, и гижӧд: «Позор!
Видз честьтӧ томсяньыд, Лыков ёрт».
Урокъяс бӧрын генерал кольччис отделениеӧ, юасис челядьлысь, кыдзи олӧны, мыйӧн интересуйтчӧны.
Сійӧ оліс училищеын недель кымын, а мунігас чукӧртіс став офицеръяссӧ, юксис аслас впечатлениеясӧн.
— Неважӧн старшӧй ротаса суворовец, кодлысь ме юаси, шуис меным: «Генерал ёрт, любӧй мортлы быд лун и асылын, и ӧбед дырйи, и рытнас сетны кӧ маа блин,
сійӧ, гашкӧ, недель и лоас дӧвӧльнӧй, а сэсся мӧдас кевмысьны: «Вайӧй кӧть ӧтчыд перлӧвӧй рок!»
И детинкаыс, пӧжалуй, прав, ёртъяс!
Тіян кольӧм луныс пӧшти ӧткодь локтан луныскӧд, а уджлӧн став ӧтсяма формаясыс, пӧраӧн кӧть и маа, — но блин, блин да блин, тіян кыв вылын шусьӧ казённӧя коса — «<ns>ме-ро-прия-я-ти-е-яс</ns>».
Ставыс расписание серти, ставыс дась, сӧмын лекарствоӧс моз ньылав.
Ыж сяма добродетель!
Энӧ гӧгӧрвоӧй менӧ, мый ме выступайта строгӧй распорядоклы паныд.
Ньӧти ог!
Но корсьӧй уджлысь мӧдпӧлӧс формаяс.
Ӧткымын поступокъяс — торйӧн нин старшӧй суворовецъяслӧн — долженӧсь вӧчсьыны не расписание серти, а асланыс кӧсйӧм серти.
Мед первой ротаса отделениеысь воспитатель шочджыка волывлӧ классӧ, мед сылӧн воспитанникъясыс занимайтчӧны сёрӧнджык, частӧджык пукалӧны читальнӧй залын...
Гӧтӧвитін урокъяс — видз ассьыд кадтӧ, кыдзи кӧсъян.
Старшӧйяслӧн должен лоны унджык права, унджык доверие, и сэки на водзӧ позяс сувтӧдны ыджыдджык требованиеяс!
Думыштлӧй та йылысь, ёртъяс, — кыдзкӧ зэв прӧстӧя, эз инспектор сямӧн, шуис генерал.
— И ещӧ ӧти замечание тіян удж йылысь.
Не меным, салдатлы, велӧдны тіянӧс, педагогъясӧс, мый личность развивайтчӧмын первостепеннӧй рольсӧ должен ворсны физическӧй труд.
Ог белоручкаясӧс, ог барчукъясӧс гӧтӧвитӧй ми.
Миян офицеръяс — трудӧвӧй народлӧн пиян, и найӧ долженӧсь тӧдны уджлы да няньлы донсӧ.
Мед тайӧ лоӧ столярнӧй мастерскӧйын уджалӧм, пес пилитӧм, класс уберитӧм, вӧв бӧрся дӧзьӧритӧм, физкультурнӧй площадка либӧ каток бурджыка лӧсьӧдӧм, садйын уджалӧм — ставыс тайӧ кыпӧдас суворовецъяслысь асьнысӧ уважайтӧм, вӧчас найӧс благороднӧйясӧн, уджалысь йӧзӧс радейтысьӧн и сетас миян киӧ педагогическӧй воздействиелысь ён средство.
Суворовецъяслӧн должен лоны не сӧмын зарни юр, но и зарни кияс...
Ті сӧгласенӧсь мекӧд?
Сійӧ видзӧдліс офицеръяс вылӧ да нюммуніс, налӧн чӧла кывзӧм серти гӧгӧрвоис, мый найӧ сыкӧд сӧгласенӧсь.
2
Май первой лун...
Дас час асыв кежлӧ стадион вылӧ, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма флагъясӧн да дзоридзьяса да турунъяса джуджыд аркаӧн, строитчисны став ротаясыс.
Тувсовъя шонді ёрӧ синтӧ, яръюгыда югдӧдӧ челядьлысь лым кодь еджыд гимнастёркаяссӧ, кодъяс первойысь на вежисны талун сьӧд, тӧвся формасӧ.
Офицеръяслӧн морӧсъяс вылас дзирдалӧны орденъяс да медальяс.
Праздничнӧй кыпыдлуныс чувствуйтчӧ кияс кутлӧмын, вомдоръясысь вешйывтӧм нюмъясын, кизьяс вылын шонді кӧчьяслӧн ворсӧмын.
«Победа» кыв ещӧ эз на шуны, но сійӧ кӧнкӧ орччӧн нин...
Ӧкмыс час да ветымын минутаын полковник Ломжин примитіс рапорт училище кузя дежурнӧй майор Тутукинлысь.
Майорлӧн гӧлӧсыс йӧлӧгаӧн кылӧ стадион сайын.
Первой ротаысь торйӧдчис знамённӧй взвод да муніс училищеса штаблань.
Гурыба чепӧльтіс Самсоновӧс гырддзаӧдыс.
— Генерал сёрмас! — шӧпнитіс сійӧ.
— Но, шуин жӧ! — Самсонов вериттӧг довкнитіс юрнас да пӧрччис перчаткисӧ.
— Сёрмас!
Машинаыс сылӧн ещӧ абу на, — долис Максим.
— Заклад вартам! — шуис Самсонов, коді вӧлі дась вензьыны любӧй случай кузя.
— Мый вылӧ!
— Оз кӧ сёрмы, тэ меным марка сетан, куим пельӧсатӧ, жирафаӧн, а сёрмас кӧ, ме тэныд...
— «Чапаев бойын» открытка, — тэрыба помаліс Гурыба.
— Сёрнияс стройын! — кыліс офицерлӧн гӧлӧс, и найӧ ланьтісны.
Самсоновсянь неылын сулаліс Голиков.
— Голиков, уна-ӧ кадыс? — шӧпнитіс Самсонов.
Голиков чӧв оліс, быттьӧ эз кыв.
— Голик, но висьтав!
Ло мортӧн! Ми заклад вартім, сёрмас генерал али оз.
Голиков лэптыштіс гимнастёрка манжетсӧ да ньӧжйӧник шуис:
— Кык минутатӧм дас.
«Сідзкӧ, колӧ лыддьыны сё кызьӧдз, — и открыткаыс менам», — решитіс Гурыба.
Максим лыддис сё куимӧдз, кор штаб ӧдзӧсын, кытысянь сійӧс некыдз эз виччысьны, тыдовтчис генерал.
Сы вылын вӧлі вижоват параднӧй мундир, кодӧс вӧнялӧма паськыд еджыд вӧньӧн, коді озысьӧн югъяліс шонді водзас.
Морӧсас пӧшти тырыс вӧліны орденъяс да медальяс.
Кинас генерал кокньыдика кутыштіс алӧй темляка шашкасӧ.
Тэрыб воськовъясӧн Ломжин мӧдӧдчис генераллы паныд да, площадь шӧрас клинокнас дзирдыштіг, сетіс салют.
Самсонов радпырысь зургис другыслы бокас, Максим скӧрысь чушнитіс.
Тайӧ здукас воссис училищелӧн воротаыс, и улича вывсянь площадь вылӧ пыртісны дӧлалысь знамя.
Сійӧс нуис, воропсӧ чорыда кутігтыр, вице-сержант Лыков.
Знаменосец веськыдвылын и шуйгавылын — автоматъяса ассистентъяс: серьёзнӧйӧсь, сосредоточеннӧйӧсь, морӧсас медальяса Гербов да Ковалёв.
Ичӧтик барабанщик кучкаліс «Походнӧй марш».
— Училище, смирно! — кыліс команда. — <rus>Для встречи слева, под знамя, слушай на кра-ул!</rus>
Оркестр кутіс ворсны «Встречнӧй марш», и знамяыс, фронт пӧлӧн прӧйдитӧм бӧрын, сувтіс веськыд флангӧ.
Училищеса начальник, фуражка бердсьыс кисӧ лэдзлытӧг, матыстчис оркестр дінӧ.
— Здравствуйте, музыкант ёртъяс, поздравляйта тіянӧс праздникӧн!
И пока генерал прӧйдитіс фронт пӧлӧн здоровайтчигтыр да поздравляйтігтыр гӧлӧсъяслӧн юргӧмъяс колльӧдісны сійӧс, — то пӧшти кыз гӧлӧсъяс, кор ӧтвечайтісны старшӧйяс, то челядь сяма лэчыд гӧлӧсъяс, кор сійӧ сувтліс малышъяс водзӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Площадь шӧрӧ петісны ичӧтик фанфаристъяс.
Джынвыйӧ кусыньтӧм веськыд кокъяссӧ водзлань чургӧдӧмӧн найӧ фанфараяснас пидзӧсас мыджсьӧмӧн кынмисны места выланыс.
Сэсся, быттьӧ команда серти, плавнӧя матыстісны трубаяссӧ вомдоръяс дінас.
«Кывзӧй ставныд!» — вӧсньыдик, чистӧй гӧлӧсӧн юӧртісны фанфараяс. Заводитчис митинг.
Володя, коді сулаліс знамя улын, шӧпнитіс Семёнлы:
— Ме тайӧс нэм кута помнитны.
И бара, кыдзи сэки, комсомольскӧй собрание бӧрын, сійӧ эз вермы эськӧ стӧча висьтавны, мый именнӧ «тайӧс».
Но сійӧ чувствуйтіс: мунӧ мыйкӧ зэв тӧдчанатор, зэв важнӧй сы олӧмын!
— <rus>К торжественному маршу...</rus> — кыліс кузь команда, и строй зэвтчис, — <rus>поротно... на одного линейного — дистанция!</rus>
Эзысь югӧръясӧн водісны клинокъяс офицеръяс пельпомъяс вылӧ.
Рота бӧрся рота — линейнӧйяс дорті, кодъяс гӧрд флажокъясӧн кытшалісны площадьсӧ.
Рота бӧрся рота — трибуна дорті, код вывсянь сюся видзӧдӧ генерал.
Барабанъяс кучкалӧны дрӧб.
Тутукинецъяс медбӧръя радын зіля восьлалӧ Самсонов, но некыдз оз вермы вӧтчыны строй бӧрся — кольӧ бӧрӧ.
Кутшӧмкӧ кӧвтор кучкалӧ Самсоновлы кокас, но сійӧ и тайӧс оз казяв.
Юрсӧ веськыдвывлань бергӧдӧмӧн Сенька зільӧ аддзыны генералӧс, а кор аддзӧ, сьӧлӧмсяньыс, кыдзи важ тӧдсалы, нюмъялӧ — паськыда да меліа.
Парад бӧрын тані жӧ площадь вылын заводитчис выступление циркса артистъяслӧн, кодъяс воисны гӧститны.
Пружина кодь гибкӧй, клеитӧм синкымъяса, кодъяс ӧтлаасьлісны плеш вылас, Виталий Лазаренко вӧчис сальто орччӧн сулалысь автомобильяс вомӧн — гӧлубӧй «ЗИС» да важиник «эмка» вомӧн.
Прыгун корсис синъяснас ещӧ мыйкӧ, коді вӧлі эськӧ сылы серьёзнӧйджык препятствиеӧн.
— Тіян вӧвъяс эмӧсь? — юаліс сійӧ неылын пукалысь Снопковлысь.
— Эм! — Снопков тэрыба сувтіс. — Кымын колӧ?
— Вайӧдӧй квайтӧс!
Некымын минута мысти суворовецъяс вайӧдісны ассьыныс вӧвъяссӧ, кодъяс полігтыр чепӧсйывлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ да вӧрӧдісны пельяссӧ.
Мудзлытӧм прыгун, ӧти вӧлӧн содталігтыр, гажаа юавліс видзӧдысьяслысь быд чеччыштӧм бӧрын:
— Но кыдзи?
И уна сё гӧлӧс ӧтвечайтісны:
— Лӧсьыд!
— Но, а ӧні кыдзи?
— Зэв лӧсьыд!
abu
abu
Кор артистъяслӧн выступлениеыс помасис, генерал аттьӧаліс найӧс да, челядь дінӧ шыасигмоз, предложитіс:
— А ӧні вайӧй петкӧдлам, мый ми кужам вӧчны!
Сразу жӧ артмис ыджыд круг, коді вӧлі погонъяслӧн алӧй визя еджыд чунькытш кодь.
Круг шӧрас заводитісны выступайтны сьылысьяс, поэтъяс, гимнастъяс.
Вот тадз жӧ, — кажитчис, стихийнӧя, — заводитчӧны салдатъяслӧн шойччанінъясын йӧктӧмъяс да гажа сьылӧм, петӧ ортсӧ йӧзлӧн бодростьыс.
Самсонов сэтшӧм азартӧн ветлӧдліс кӧлесаӧн да вприсядку, мый ещӧ уна дас йӧктысь петісны кругӧ.
Кирюша Голиков чеччыштіс полковник Ломжин дінӧ да каблукъяснас тэрыба тотшӧдігтыр, пельпомъяссӧ тшапа лэпталіг, яндысьӧмӧн да настойчивӧя мӧдіс то матыстчывны сы дінӧ, то ылыстчывны.
Ломжин вӧрӧдыштіс сук сьӧд синкымъяссӧ, лӧсьӧдыштіс фуражкасӧ да молодеч моз мӧдӧдчис круг гӧгӧр.
Дугдывтӧг ворсіс оркестр.
«Яблочко» вежсьывліс гопакӧн, гопак — лезгинкаӧн.
abu
Дадико мича вӧсни гӧлӧсӧн сьыліс «Комсомольскӧй песня».
«Крутитіс» сальто Лыков, и Виталий Лазаренко ошкана нюмъяліс сылы.
Генерал лэптіс кисӧ.
Здук кежлӧ пуксьыліс чӧв-лӧнь.
— Сьыламӧй ставным ӧтлаын? — юаліс Полуэктов, и уна сё гӧлӧс ӧтветитісны:
— Сьылам!
И хор, кодӧс ещӧ некор на эз кывлы училище, сы вӧсна мый ӧні сьылісны ставныс, горӧдіс торжественнӧя да гораа:
Генерал сьыліс ставныскӧд тшӧтш, томмӧм, гажа.
...Суворовецъяслӧн, гӧстьяслӧн да офицеръяслӧн ӧтувъя праздничнӧй ӧбед бӧрын Ковалёв пӧлучитіс увольнительнӧй записка да пырис Галинкала.
Найӧ решитісны гуляйтыштны карса садйын.
Тополь вылысь гӧнъясыс лэбалісны кар весьтын, чукӧрмисны канаваясын комӧкъясӧн.
Ӧти гӧнтор пуксис Галялы пельпом вылас.
Володялы зэв окота вӧлі босьтны гӧнторсӧ, но сійӧ эз лысьт.
Галинкалӧн мугов гырддзасьыс сійӧ казяліс гыжтуй.
«Навернӧ, каньыскӧд ворсӧма», — думыштіс сійӧ.
— Володя, а кор тіян гожся каникулъяс заводитчасны?
— Июль первой лунсянь.
— Гортад лэдзласны?
— Ӧти тӧлысь кежлӧ.
А отличникъясӧс — нелямын лун кежлӧ.
Галинка юалана видзӧдліс Володя вылӧ, быттьӧ юаліс: сідзкӧ, тэнӧ нелямын лун кежлӧ?
Но эз юав.
— А гортсьыд воӧм бӧрын?
abu
abu
abu
— Ми тӧлысь кежлӧ мунам лагерьясӧ сентябрь первой лунӧдз.
Галинка зумыштчис.
— Но, вот ещӧ...
— Мый? — юаліс Володя, и сьӧлӧмыс сылӧн кынмис.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мыйӧн Галинка недӧвӧльнӧй.
— Мый «но, вот ещӧ»?
— Да нинӧм. — Галинка пыркнитіс юрсӧ. — Прӧстӧ сідз...
А ме тётя ордӧ муна деревняӧ.
Сэні пруд эм, купайтчыны кута, мӧс лысьтыны, — сійӧ вильыша югнитліс синъяснас. — Он верит?
— Но и купайтчы, — шуис Володя.
Найӧ пырисны садйӧ.
Йӧзыс вӧлі уна, ворсіс баян.
Горзігтыр котралісны челядь.
— Бокановкӧд ӧні он споруйт? — юаліс Галинка.
— Тӧдан, кутшӧм сійӧ бур! — сьӧлӧмсяньыс шуис Володя. — Ме вӧлі несправедливӧй сы дінӧ.
Галинка ошкана видзӧдліс сы вылӧ.
— Сы дінӧ воисны гӧтырыс да пиыс.
Ми думайтім: но, ӧні кутас ноксьыны аслас семейнӧй делӧясӧн, миян вӧсна омӧльджыка тӧждысьны мӧдас.
Сійӧ сэтшӧм жӧ, кутшӧм войдӧр вӧлі.
Талун парад бӧрын матыстчис ме дінӧ, шуӧ: «Вот неуна лӧсьӧдчышта квартирнӧй делӧясӧн, и тэ Галинкакӧд да Семёнкӧд волы ме ордӧ гӧститны».
Ветлам?
Правда?
— Дерт, ветлам.
Найӧ кежисны главнӧй аллея вылӧ.
— А тэ мыйкӧ важничайтны заводитін, кыдзи вице-сержантӧн лоин, — друг шуис ныв Ковалёв вылӧ синбӧжнас видзӧдлӧмӧн.
— Но вот ещӧ, — чуймис Володя, — ньӧти ог!
Прӧстӧ приятнӧ, мый мукӧдсьыс абу омӧльджык.
А то Пашков ышнясис.
— Вот кодӧс ме ог радейт, — решительнӧя шуис Галинка, — тайӧ тіянлысь Пашковнытӧ.
Сылӧн и чужӧмыс кутшӧмкӧ, — сійӧ корсис ёсьджык кыв, — пӧрӧдистӧй.
Весиг банбокъясас пудпасъясыс пӧрӧдистӧйӧсь.
abu
Печорин кодьӧн асьсӧ кӧсйӧ петкӧдлыны.
Ковалёвлы эз воны сьӧлӧм вылас Галинкалӧн кывъясыс, ӧд век жӧ сёрниыс муніс аслас одноклассник йылысь.
— Но, тайӧ тэ весьшӧрӧ!
Сійӧ лои бурджык!
— Ньӧти ог весьшӧрӧ! Тэнад Пашковыд ышнясьысь да самоувереннӧй.
Улича вылын ме дінӧ ӧтчыд матыстчис:
«Миледи, — сійӧ тешкодя да удачнӧя нерыштіс Пашковӧс, — ми, кажитчӧ, паныдасьлім тіянкӧд вечер вылын...»
А ме сідзи сы вылӧ видзӧдлі, сідзи видзӧдлі, и шуа: «Тайӧ тіянлы кажитчис, ме ог тӧд развязнӧй суворовецъясӧс».
Сійӧ вешйыштіс бокӧ да нурбыльтіс: «Виноват, ме, кажитчӧ, ӧшибитчи...»
Володя вак-вакӧн серӧктіс, яснӧя представитіс аслыс Пашковлысь чужӧмсӧ.
Найӧ сулалыштісны ляпкыдик ӧграда дорын, код сайын тыдаліс ю.
Цветитысь акация рӧмыдас кажитчис ӧшлӧм еджыд гирляндаясӧн.
Садйын ӧзйисны пӧнаръяс.
— Тэ миянӧ пыралан? — юаліс Галинка.
— Ме ещӧ кык кымын час свободнӧй.
— Но, сідзкӧ мунам!
Найӧ мӧдӧдчисны садйысь петанінлань.
Сёрнитны эз вӧв окота —
тадзи эськӧ мунны и мунны ӧтлаын пуяслӧн пемыд коридорӧд.
Но аллея помасис, и праздничнӧя югдӧдӧм площадь вылын найӧ бара босьтісны ӧта-мӧдсӧ киӧдыс.
— Ме кӧсйи эськӧ тэныд гожӧмнас гижны, — шуис Володя.
— Збыль? ме кута ӧтвечайтны...
— Но ӧд тэ мунан?
— Ме шутиті...
abu
Ми мамакӧд карӧ кольччам.
— Вот лӧсьыдыд! — друг шусис Ковалёвлӧн.
— И нинӧм тані бурыс абу, — ӧтветитіс Галинка, — мама отпусксӧ оз босьт: кӧсйӧ школа ремонтируйтны, а сытӧг ме некытчӧ ог мун.
Найӧ матыстчисны Галинка керка ворота дорӧ.
Володя сюйис кисӧ розяс да вештіс калитка игансӧ.
Паныд, меліа увтігтыр, уськӧдчис еджыд Пушок.
Кильчӧ вылын тыдовтчис Ольга Тимофеевна.
— Тайӧ ті, челядь?
Пырамӧй, пырамӧй, ме тіянӧс чайӧн юктала.
Менам эм тіянлы сюрприз.
— Мый? Мый? — Галинка мӧдіс бергавны мамыс гӧгӧр, кутчысис кияснас сьыліас.
— Энлы!
Энлы! — шенасис Ольга Тимофеевна. — Да, энлы жӧ, юрсигусь! — и шӧпнитіс пеляс: — Клубничнӧй вареньеа блинчикъяс!..
— Володя! — командуйтіс Галинка. — Пызан сайӧ, огӧ кутӧй воштыны кадсӧ.
XXVII ГЛАВА
Боканов кусӧдіс лампасӧ, восьтіс садйӧ видзӧдысь ӧшиньсӧ, и майскӧй войыс аслас став кышакылӧмъяснас да чӧскыд дукнас ылькнитіс-пырис пемыд комнатаӧ.
Вишня коръяс костын тіралісны кодзувъяс.
Скӧрысь дзизгыштіс жук да стенӧ зурасьӧмысь шлёпкысис-уси.
Бокановлы кажитчис, мый тайӧ чӧв-лӧньыс инмӧдчӧ аслас киясӧн сылӧн чужӧмӧ.
Сійӧ дыр сулаліс ӧшинь дорын.
abu
Узьны эз вӧв окота, и ӧтарӧ думайтсис челядь йылысь.
Сійӧ аддзис налысь аския лунсӧ.
Найӧ чуймӧдісны мирсӧ благородствоӧн, образованностьӧн, найӧ дорйӧны увтыртӧмъясӧс, правда да справедливость, найӧ — человечестволӧн надежда да сӧвесть.
Сӧветскӧй офицер!
Рӧдиналы верностьлӧн, повтӧмлунлӧн да мужестволӧн символ, уджалысь йӧзлӧн пи...
Выль обществолӧн выль морт!
Боканов аддзис нин ӧні тайӧ выль мортыслысь яснӧя тыдовтчысь чертаяссӧ.
Снопков аддзӧма деньга тыра кӧшелёк да вайис сійӧс офицерлы, — вӧлӧмкӧ, кӧшелёксӧ воштӧма уборщица.
Лыковлы колӧ вӧлі вечер вылын выступайтны «<rus>И один в поле воин</rus>» инсценировкаын (штыкӧвӧй бойын красноармеец вермӧ квайт фашистӧс).
Таӧдз лун водзджык Василийлӧн, коді ворсіс красноармеецлысь рольсӧ, веськыд киас артмис нарыв, кыптіс температура.
Медым не подведитны ротасӧ, Лыков эз висьтав аслас висьӧм йылысь, успешнӧя «победитіс» квайт «врагӧс» и сӧмын сэки муніс санчастьӧ...
«Но нежитчыны некор», — думыштіс Боканов.
Кокньыдик тӧв кышакылыштіс коръясӧн да ланьтіс.
Мыш саяс чӧскыда узис вольпасьын Бокановлӧн вит арӧса пи — Витькаыс, и вӧлі лӧсьыд чувствуйтны сійӧс орччӧн.
«Нежитчыны миянлы некор», — думсьыс повторитіс капитан, — колӧ бырӧдавны налысь уна дас грекъяс — ичӧтъясӧс и ыджыдъясӧс.
Пашковлысь высокомерие, Лыковлысь скуплун, Братушкинлысь тщеславие...
Оз ков кольны ни ӧти мелочь!
Сурков вывті «штатскӧй», ветлігас кыскӧ шуйга коксӧ, а боевӧй лыйсьӧмъяс дырйи читкыртӧ кыкнан синсӧ лыйӧм шы виччысигӧн...
Гербов гӧрбылякодь, сыкӧд ковмас быд лун занимайтчыны лестница вылын...
Снопков оз гӧгӧрво природалысь мичлунсӧ: «Ме, кор лыддя Тургеневӧс, ставсӧ, мый гижӧма природа йылысь, коля лыддьытӧг», — шуӧ тайӧ йӧюкыс...
Да, нежитчыны некор!
Колӧ, медым налӧн нравственнӧя быдмӧмыс эз кольччы физическӧй да умственнӧй быдмӧмсьыс.
abu
Воспитайтны образованнӧй, физически закалённӧй коммунистӧс — тайӧ требуйтӧ ыджыд упорство, самоотверженность да вдохновеннӧй страсть...
Велӧдчыны закрепляйтны медся ичӧт победасӧ воспитаниеын, развивайтны успех...
Быд уджын эм аслас проза, колӧ кужны видзӧдны сы вылӧ поэт синъясӧн, повторяйтны гажтӧм гаммаяс, кывны будущӧй симфония...»
Небесаыс кутіс югдыны.
Кӧнкӧ ылын кылісны горӧдӧмъяс, чуксасьӧмъяс, ӧтарӧ содысь шум.
Кывъяс оз вӧлі кывны, но кутшӧмкӧ радлана волнуйтчӧм, кажитчис, паськаліс друг ловзьӧм карлӧн уличаясӧд.
Сылӧн разнӧй помъясын кылісны лыйсьӧм шыяс, — звук сертиыс Боканов определитіс: лыйсисны винтовкаясысь, пистолетъясысь да автоматъясысь.
Орчча керкалӧн ӧдзӧсыс гурйыв воссис, и кильчӧ вылас чепӧсйис кузь тушаа сьӧд юрсиа Бокановлы тӧдтӧм морт.
Сійӧ вӧлі лӧз галифеа, кӧмтӧм кок вылас войлочнӧй туфлияса да гимнастёркаа, кодлӧн ӧти соскыс вӧлі тыртӧм.
— Победа!
Ёртъяс, мир! — горӧдіс сійӧ став улича пасьтаыс, бара пыраліс керкаас да пыр жӧ бӧр петіс.
— Чеччӧй!
Чеччӧй!
Мир!
Победа!
Кымынысь представляйтліс аслыс Боканов тайӧ минутасӧ, тӧдіс, мый сійӧ матын, мый вот-вот югнитас виччысяна «мир» кыв, и век жӧ ӧні тайӧ кывйыс воссис виччысьтӧг, кыдзи шонді, коді мыччысьӧ кымӧръяс сайсянь.
Весиг эз веритсьы, мый сэні, война туйяс вылын, сувтісны танкъяс, ланьтісны пушкаяс и му вылӧ пуксис дыр виччысяна чӧв-лӧнь.
Боканов котӧртіс соседыс дінӧ:
— Коді, коді шуис?
— Ёртъяс, мир, мир! — дугдывтӧг шуаліс сійӧ, и друг, капитанӧс единственнӧй кинас кутлӧм бӧрын, окыштіс сійӧс да бӧрддзис.
— Воканӧй менам абу... пӧгибнитіс воканӧй...
А улича кузя мунісны йӧз — чукӧръясӧн и ӧткӧн-ӧткӧн, кутлісны ӧта-мӧдыслысь кисӧ, поздравляйтісны, общӧй потокӧн мунісны кар центрлань, быттьӧ чувствуйтісны, мый буретш сэні чукӧрмасны радлунлӧн шоръяс, мый тайӧ чассӧ колӧ встретитны ставныслы ӧтлаын.
Боканов котӧрӧн пырис гортас, садьмӧдіс гӧтырсӧ:
— Ниночка, донаӧй, победа!
Чеччӧдіс вольпась вывсьыс писӧ,
и сійӧ лапйӧдліс синлысъяссӧ, нинӧм гӧгӧрвотӧг, лӧсьӧдчыліс бӧрддзыны, но кор аддзис бать-мамыслысь нюмъялысь чужӧмъяссӧ, мӧдіс нюмъявны.
— Ниночка, тэ эн скӧрав, ме минута кежлӧ ветла училищеӧ! — Боканов сетіс писӧ гӧтырыслы да саяліс ворота сайӧ.
Училище ызгис мазі поз моз.
Клопайтісны ӧдзӧсъяс, коридорын кылісны кок шыяс, гораа сёрнитіс репродуктор.
Кор Сергей Павлович пырис аслас отделение спальняӧ, челядь радпырысь горзігтыр уськӧдчисны сы дінӧ, быттьӧ сӧмын и виччысисны сылысь локтӧмсӧ:
— Гвардияса капитан ёрт, поздравляйтам!
— Гвардияса капитан ёрт! —
Найӧ зыртчисны сы дінӧ, кытшалісны топыд стенаӧн, быдӧн зілис лоны орччӧн, инмӧдчыны сы дінӧ.
Боканов ӧдва вевъяліс кутлыны сылы нюжӧдӧм ки, кутлыны, инмӧдчывны пельпомас, и таысь челядь дінӧ близостьлӧн чувство быдмис, и радлуныс лолі озырджыкӧн, полнӧйджыкӧн.
Гортас воӧм бӧрын да тэрмасьӧмӧн завтракайтыштӧм бӧрын Сергей Павлович гӧтырыскӧд да пиыскӧд мӧдӧдчисны училищеӧ.
Ротаса командир разрешитіс сылы воны неуна сёрӧнджык, — рытсяньыс Бокановлы колӧ вӧлі сувтны дежурство вылӧ.
Шонді югӧрӧн югдӧдӧм кар юргис оркестр шыясӧн.
Кор Боканов семьяыскӧд матыстчӧ вӧлі училищелӧн джуджыд ворота дінӧ, ворота воссис и улича вылӧ колоннаӧн петісны суворовецъяс, — став квайтсё мортыс.
Найӧ мунісны рад бӧрся рад, дзирдалісны лым еджыд гимнастёркаясӧн, гордӧя качайтчисны алӧй погонъяс да фуражкаяслӧн околышъяс.
Кажитчис, водзвылын лэбысь бордъя знамя шыблалӧ колонна вылӧ алӧй вуджӧр.
И Бокановлы окота вӧлі ставнысӧ найӧс сывйыштны ӧти сывтырйӧн, шымыртны ӧти видзӧдласӧн.
abu
Медбӧръя шеренга петіс ворота сайысь.
Запевала горӧдіс сьывны:
Бокановкӧд орччӧн тротуар вылас сулаліс деревенскӧйногӧн плеш вылас улӧдз лэдзӧм еджыд кӧсынкаа олӧма нывбаба.
Сійӧ колльӧдіс челядьӧс мам сяма видзӧдласӧн.
— Уджныд тіян, командир ёрт, радостнӧй, — шыасис сійӧ Боканов дінӧ да видзӧдліс сідзи, быттьӧ аттьӧаліс сійӧс.
— Да, да, радостнӧй! — нюммуніс офицер да гордитчӧмӧн видзӧдліс водзын мунысь взвод вылӧ.
Сійӧс кыскис на дінӧ. — Ог вермы, Ниночка, — мыжапырысь шуис сійӧ гӧтырыслы, — муна накӧд...
Первой шеренгаас восьлалісны Семён Гербов, Владимир Ковалёв, Андрей Сурков да Василий Лыков.
Училище колонна помын, музыка тактӧ тувччавны зілигтыр, зэв гырыся восьлалісны Илюша Кошелев да Максим Гурыба — сӧветскӧй мулӧн будущӧй офицеръяс.
{Изюмский Б. (комиӧдіс Морозова А. П.) @ Алӧй погонъяс. Зрелость @ повесьт @ Борис Изюмский. Алӧй погонъяс. 2 часть @ 1956 @ Лб. 3-191.}
АЛӦЙ ПОГОНЪЯС
«Водзын миян не сӧмын победаяс, но и тыш.
Тайӧ победаяссӧ шедӧдны да тайӧ тышсӧ нуӧдны воспитывайтчӧны йӧз».
А. Макаренко
I ГЛАВА
1
Нелямын прӧст лун!
Весиг эз веритсьы, мый позьӧ узьны, мыйта окота, мый оз ков тӧждысьны математика кузя аскиа контрольнӧй вӧсна, мый асывнас пызан вылын виччысьӧны мӧс вӧра йӧв, ма да чӧскыд пӧсь булкияс, кутшӧмъясӧс кужӧ пӧжавны сӧмын мам.
Нелямын лун каникулъяс!
А сэсся лагернӧй сбор да училищеын медбӧръя во велӧдчӧм: зрелость аттестат вылӧ экзаменъяс кежлӧ лӧсьӧдчӧм, выпускниклӧн выль положение. Но, ставыс тайӧ кӧть и тыртліс тӧждысяна виччысьӧмӧн, ӧні вешйыліс кытчӧкӧ бокӧ.
Володя вештыштіс прӧстынясӧ, кытысь кыліс свежӧй бельё дук, да кывзысьыштіс.
Орчча комнатаын пӧшти шытӧг ветлӧдліс мамыс — буракӧ, гӧтӧвитіс завтрак.
Володясянь кык воськов сайын, мӧд крӧвать вылын, вӧрзис прӧстыня, и сы вылын чегис асъя шонділӧн югӧрыс, — сійӧ писькӧдчис топыда пӧдлавтӧм ставеньяс костӧд.
— Кыдзи изволитінныд узьыштны, ваша светлость? — вашкӧдӧмӧн юаліс Володя Семёнлысь, коді воис сы ордӧ недыр кежлӧ гӧститны.
— Но и крӧвать — гырысь арлыда челядьлы зыбка, — чӧскыда нюжмасьыштіс Семён. — А ме вӧтӧн аддзылі училищенымӧс...
Быттьӧ полковник Зорин сулалӧ бассейн дорын да юалӧ: «Трамплин вывсянь ласточкаӧн кужанныд?» — Семён лэдзис зумыд кокъяссӧ джоджӧ. — Вот ӧд тешкодь: кор училищеын вӧлім, окота вӧлі мынлыны кӧть ӧти лун кежлӧ, а коли на сӧмын ӧти недель татчӧ воӧмсянь, и кыскӧ нин бӧр сэтчӧ.
Володя чеччыштіс да кутіс гильӧдны другсӧ, мыйысь Семён зэв ёна поліс.
— Володенька, но, Володенька, кылан, дугды! —
abu
мынтӧдчис сійӧ и, медбӧрын, эз вермы кутчысьнысӧ да кутіс серавны, ачыс синва сорӧн кевмысис:
— Дугды...
Но, кора...
Скӧрма...
abu
Орчча комнатасянь кыліс Антонина Васильевналӧн гӧлӧсыс:
— Садьминныд, челядь?
«Челядь» — паськыд пельпомъяса кызкодь Семён да кузь тушаа ён мускулъяса Володя, кодъяслӧн чушкӧдчыштӧны нин усторъяс, кыкнанныс гожъялӧмаӧсь, лӧз трусикаӧсь, восьса ӧшинь водзын вӧчисны зарядка.
«Мыйла тайӧ сідзи, — думайтіс Володя: — ӧні, кор миян сы мында прӧст кад, унатор сы лыдысь, мый училищеын кажитчис сьӧкыдӧн, лои приятнӧйӧн да весиг коланаӧн?»
Завтракӧдз решитісны пилитыштны пес.
Володя вайис соседъясыслысь кӧбылка, и найӧ Семёнкӧд часджынйӧн пилитісны некымын кер.
...Антонина Васильевна Ковалёва Тбилисиысь бӧр воис рӧднӧй карас дзик на неважӧн.
Важ квартираыс кольӧма дзоньӧн, кольӧма и мыйсюрӧ кӧлуйсьыс — видзӧмаӧсь соседъясыс.
Медым комнатаыс вӧлі важкодьыс жӧ, Антонина Васильевна весиг мыссян дозвесьтса джаджсӧ тувъяліс сідз жӧ, кыдзи вӧлі водзті.
Тайӧ ичӧтик джаджсӧ бура помнитіс Володя.
Сэтчӧ пуктывлісны зубнӧй порошок тыра кӧрӧбка, губка, щӧткаяс.
И рытнас стенын артмывлісны силуэт-профильяс.
Быд рыт разнӧйӧсь: то фескаа страшнӧй турок, то классическӧй гӧрба ныра римскӧй сенатор, то друг яснӧя тӧдчыліс ӧшӧдчӧм щӧкаа старукалӧн профильыс.
Володялӧн батьыскӧд вӧлі татшӧм ворсӧм — найӧ матыстлісны либӧ ылыстлісны джаджйысь кутшӧмкӧ ӧти щӧтка, и стенын силуэтыс вӧрӧдліс вомдоръяссӧ, нюжӧдліс кывсӧ.
Бать йывсьыс гортас казьтыліс ставыс, кӧть, ӧта-мӧдсӧ жалитӧм вӧсна, эня-пиа шоча сёрнитлісны сы йылысь — свежӧй рана дорӧ сьӧкыд вӧлі инмӧдчыны.
Батьыслӧн ыджыд фотография сулаліс пызан вылын кабинетас, тані жӧ куйліс газетаысь вырезка, кӧні вӧлі печатайтӧма Сӧветскӧй Союзса Геройлысь звание сылы присвоитӧм йылысь Указ.
Уна дас поснитор казьтылісны кольӧмлысь серпасъяс, кор ловъя вӧлі батьыс и кор, кажитчис, нинӧм эз грӧзит семьялӧн шудлы.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
2
Завтракайтӧм бӧрын Володя да Семён мунісны карӧ.
Найӧ пасьталісны бура гладитӧм ӧткодь пемыдруд гач да дженьыд соска гӧлубӧй шӧвк дӧрӧм — Антонина Васильевналысь пӧдарок.
Найӧ вӧліны зэв радӧсь тайӧ штатскӧй паськӧмыслы.
Ӧні кажитчис непривычнӧйӧн, весиг тешкодьӧн, мый найӧ абу суворовецъяслӧн формааӧсь, мый, окотитасны кӧ, найӧ вермасны мунны улича кузяыс кутчысьӧмӧн либӧ кияссӧ зептас сюйӧмӧн.
Но кор петісны главнӧй улича вылӧ, асланыс казявтӧг, том йӧз веськӧдісны пельпомъяснысӧ, лоины стройнӧйӧсь. И мича выправкаыс, кокньыдик воськолыс, томлуныс торйӧдісны нин найӧс мукӧд ветлысь-мунысьясысь; паныдасьысьяс видзӧдлывлісны на вылӧ ошкана синъясӧн.
Карса сад дорын найӧ паныдасисны майор-кавалеристкӧд.
Киясыс асьныс топӧдчисны бокъясас.
abu
Майор чуймӧмӧн видзӧдліс зонкаяс вылӧ, но, кор гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс, меліа довкнитіс юрнас да, шпораяснас зёлякылігтыр, прӧйдитіс на дінті.
Зонкаяс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас да вак-вакӧн серӧктісны.
Карын, кӧні коли сылӧн челядьдырыс, ставыс вӧлі дона Володя сьӧлӧмлы.
abu
Со тайӧ улича вылас детинкаяскӧд сійӧ сизим во сайын ворсліс: сійӧ вӧлі Чапаевӧн; со пу, код вывсянь найӧ видзӧдлісны футбольнӧй матчьяс.
Но ӧні мыйлакӧ рӧднӧй карыслӧн уличаясыс, сылӧн керкаясыс, площадьясыс, скверъясыс быттьӧкӧ ичӧтмӧмаӧсь.
abu
Фашистъяс кералӧмаӧсь парксӧ и уна аллеяяс, но быдмисны нин томъяс, кыпӧдчисны вывлань любӧпырысь садитӧм пуяс, бара, кыдзи войдӧр, карыс пасьтасис веж паськӧмӧн.
Володя первой вайӧдіс Семёнӧс набережнӧй вылӧ, кӧні пьедестал вылын — морелань банӧн, джуджыд ботфортъяса, бронзӧвӧй юрйыла кафтана — став тушанас водзлань сетчӧмӧн сулаліс Пётр Первый.
Кажитчис, — моресянь пӧльтысь тӧлыс вӧрӧдіс сылысь кудрисӧ да кафтан пӧласӧ.
Сэсся другъяс гӧгралісны маяк гӧгӧр, кайисны изйысь вӧчӧм пос кузя площадкалань, кӧні вӧлі шонді часі, а Володя пыр висьтавліс аслас кар йылысь; сылӧн важся йывсьыс, сы йылысь, кыдзи партизанъяс нӧйтісны тані оккупантъясӧс, матысса вояс вылӧ планъяс йылысь.
— Гӧгӧрвоан, кутас ветлыны троллейбус, — гордитчӧмӧн висьталіс сійӧ. — Со эстӧні, вышка саяс, стрӧитӧны завод.
Кар саяс, степын, кутас шувгыны выль вӧр.
— Мый и сёрнитны, Москва бӧрын — первой кар, — шутитыштіс Семён.
Володя скӧрмис, чӧв ланьтіс.
— Да но, шуткасӧ он гӧгӧрво, — меліа кутіс сійӧс пельпомӧдыс Семён, — яснӧ, мича кар...
Найӧ шоча пинясьлісны.
Нёль во чӧж дружитігӧн вӧлі сӧмын некымынысь недыр кежлӧ лӧгасьлӧм.
Медся серьёзнӧйыс на пиысь, — позьӧ кӧ шуны серьёзнӧйӧн сійӧс, мый Ковалёв скӧраліс да эз сёрнит Семёнкӧд быдса лун, — вӧлі во-мӧд сайын.
Ротнӧй газетаӧ Гербов гижис ёсь статья: «Дыр-ӧ тайӧ кутас кыссьыны?», кӧні ёся критикуйтіс лёк кывъясӧн видчысьясӧс.
Владимирлы сюри унджык мукӧдъяслы дорысь.
Ковалёв скӧрмис:
«Вермин эськӧ мӧдног шуны, тэ ачыд абу гректӧм», — и видіс Семёнӧс.
Но кор кӧдзаліс, ставсӧ гӧгӧрбок выльысь думыштіс, первойӧн локтіс другыс дінӧ да корис прӧститны.
Базарнӧй площадь дорын найӧ пырисны калиткаӧд неыджыд дворӧ.
Тані оліс Ковалёвлӧн школа кузя ёртыс Жора Шелест — пач тэчысьлӧн пи.
Таво Жора вуджис дасӧд классӧ.
abu
Жора гортас эз вӧв, но вуджӧра векньыдик садйын найӧс встретитіс сылӧн дедыс — ичӧтик тушаа, кузь тошка старик, коді вӧлі дзик карлик кодь; чужӧмыс сылӧн вӧлі сэтшӧм гӧрд, быттьӧ сійӧ муртса на вешйӧма ломтысян пач дорысь.
Внукыс висьтавлӧма сылы ёртъяс йывсьыс, и ичӧтик старик, зонкаяс вылӧ любопытствоӧн видзӧдлӧм бӧрын, тшапа юаліс:
— Сідзкӧ, кадетъяс?
Володялы эз во сьӧлӧм вылас стариклӧн тоныс.
Сійӧ пыркнитіс юрсӧ да дась вӧлі вочавидзны скӧрысь, но Семён сійӧс ордйис:
— Абу, папаша, — спокойнӧя вочавидзис сійӧ, — найӧ — мӧдлаысь ягӧдъяс, а ми петім народ пӧвстысь и лоам народнӧй властьлы опораӧн.
— Сідз-сідз, — бурмис старик, — сідзкӧ абу кадетъяс? — И сійӧ горӧдіс кытчӧкӧ сад пытшлань: — Савельевна!
Вай яблӧкъяс!
Кылан, яблӧкъяс, мися, вай!
3
Ӧбедӧдз Володя да Семён вевъялісны на ветлыны тирӧ, а гортас воӧм бӧрын кайисны пӧчинитны керка вевтсӧ.
Вылісяньыс вӧлі тыдалӧны орчча дворъяс.
Сук турун пӧвстын туплясис понпи да ворсіс рыжӧй канькӧд.
Косьмис тыв, кодӧс вӧлі ӧшӧдӧма чери кыян сиралӧм пыж весьтӧ.
Збой петук, шпора лапаяснас мусӧ парсаліг, чуксаліс курӧгъясӧс.
А ылын — садъяслӧн веж кудри сайын, шондіа эрдъяс сайын, уна керка вевтъяс сайын — тыдаліс югыдлӧз спокойнӧй море.
Семён да Володя решитісны вӧчны каникул чӧжӧн ремонт: лӧсьӧдны кухняысь ӧдзӧссӧ, пӧчинитны улӧсъяс, вежны электропроводка.
Вӧлӧмкӧ, унатор, мыйӧ велалісны Суворовскӧй училищеса мастерскӧйын, ӧні вермис згӧдитчыны.
Ӧні, керка вевт вылын пукалігӧн, найӧ тӧлкуйтісны, кыдзи бурджык тупкыны неыджыд восьсаин.
Дикӧй виноградӧн кытшалӧм верандаа орчча керка кильчӧ вылӧ петіс гӧлубӧй платьеа ныв; платьеыс лӧсьыда пукаліс сылӧн фигура вылын.
Нывка меліа нюммуніс Володялы, и нывкалӧн банбокъясас артмылісны гуранторъяс.
— Кӧзяин воӧма? — зарни рӧма юрсисӧ муртса бӧрвыв шыбитігмоз не то юаліс, не то ошкыштіс сійӧ да, бара нюммуныштӧм бӧрын, пырис керкаас.
— Коді тайӧ? — юаліс Семён.
— Соседка, — веськодьпырысь, яндысьӧмӧн да та вӧсна ас вылас скӧралігтыр, вочавидзис Володя. — Мединститутын коймӧд курсын велӧдчӧ...
Воӧма каникулъяс вылӧ. —
Чӧв олыштӧм бӧрын содтіс: — Валерияӧн, буракӧ, шуӧны.
— Хм... — сідз-тадз шуис Семён. — А кыдзи сійӧ тэ вылӧ видзӧдліс! — кутіс сійӧ шмонитны другыс вылыті.
— Ёна тай сійӧ колӧ меным! — букыштчӧмӧн броткыштіс Володя. — Вай бурджык керка вевтсӧ пӧчинитам!
Володя скӧраліс ас вылас сыысь, мый соседкаыс эз пет сы юрысь, кӧсйис кӧть эз кӧсйы сійӧ.
Володя зілис не думайтны Валерия йылысь, не встречайтчыны сыкӧд, но, кыдзи нарошнӧ, то паныдасьлывліс сыкӧд калитка дорас, то аддзысьлывліс стадион вылын либӧ трамвайын.
Сылӧн вӧліны мича гӧрд вом доръяс, вывті еджыд чужӧм да нинӧмысь яндысьтӧм лӧз синъяс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Другъяс видлалісны керка вевтсӧ, артыштісны, уна-ӧ ковмас материал, и, асланыс хозяйственностьӧн дӧвӧльнӧйӧсь, лэччисны улӧ да решитісны карысь корсьны толь.
Пиыс воӧм кузя Антонина Васильевна босьтіс отпуск. Сійӧ уджаліс детскӧй садйын.
abu
Сылы окота вӧлі нежитыштны «ассьыс пиянсӧ».
Сійӧ гӧтӧвитіс налы то вомад сылысь галушкиа суп, и Володя сідз жӧ кыдзи и челядьдырйиыс, корис чӧвтны сылы тарелка чукйӧныс, то риса, колькъя да укропа банйӧм пирожкияс, кодъяс плавайтісны котёлокын подсолнечнӧй вый пиын, и Владимир Семёнкӧд философствуйтісны, мый Суворовскӧйын, навернӧ, некор оз велавны гӧтӧвитны гортса моз.
Талун ӧбед кежлӧ вӧліны вишняа вареникъяс.
Антонина Васильевна объявитіс: — Эм «жадник»!
Дас вишняа «жадникӧс» корсигтыр другъяс сэтшӧм зіля кутісны сёйны вареникъяссӧ, мый мамыслы лои любӧ.
Антонина Васильевна бӧръя воясӧ омӧльтчис, кыдзкӧ сьӧдӧдіс чужӧм вылас военнӧй воясся лишениеясысь, сьӧкыд думъясысь, кодъяс медся ёна вежӧны нывбабалысь чужӧмсӧ.
Сійӧ кажитчис ёна пӧрысьджыкӧн аслас арлыд серти, косіник чукыръяс содісны сылӧн сьылі вылас.
Володя аддзис тайӧс, ёна жалитӧм чужтылісны мамыслӧн чурвидзысь сӧнъяса косіник киясыс, и шочмӧм, дженьыда тшӧтшкӧртӧм юрсиыс, и жугыль синъясыс, кодъясын весиг радлігъясӧ эз бырлы шогсьӧмыс.
Володя эз яндысь, эз дзеб ассьыс чувствояссӧ мамыс дінӧ, зілис шонтыны сійӧс кужтӧм нежностьӧн.
Кӧть мый эн шу, а училищеын некод дорӧ вӧлі петкӧдлыны мелілунсӧ, и ӧні гортас сійӧ надзӧникӧн «небзис».
4
Ӧбедайтӧм бӧрын да Антонина Васильевнаӧс аттьӧалӧм бӧрын Владимир да Семён пасьталісны форманысӧ, медым мунны карӧ. Сэки локтіс Жора Шелест кык другкӧд, кодъяскӧд велӧдчис ӧти классын.
Жора вӧлі кызіник, сылӧн банбокъясыс дедыслӧн моз жӧ вӧліны банйӧмаӧсь, но, кыдзи том мортлӧн, банйӧмаӧсь мичаа.
abu
Сылӧн ёртъясыс — паськыд пельпомъяса, зумыд тэчаса Толя Власов, коді ветлӧдліс сідзи, быттьӧ то ӧти, то мӧд кокнас йӧткаліс мач, да спокойнӧй синъяса жебиник Виктор Карпов — чӧв олісны, любопытствоӧн видзӧдлывлісны Володя да Семён вылӧ, быттьӧ корсисны налысь медся слаб местасӧ.
abu
Шелест ланьтлытӧг пыр больгис:
— Ми жӧ тэкӧд, Вовка, позьӧ шуны, медся важ другъяс.
abu
abu
Помнитан, кыдзи ме заводитлі вӧйны, ва больяс нин заводиті лэдзавны, а тэ менӧ кыскин?
Мышсянь кватитін, медым ме тэнӧ эг вӧйт ва пыдӧсас, и кыскин берегӧ...
abu
— И ті эн на дӧзмӧ муштрасьыс? — шуыштіс Виктор да снисходительнӧя видзӧдліс Володя вылӧ. — Ме, например, ог вермы представитны сигнал серти олӧм, и тайӧ век зэлӧдӧм тасмасӧ, и кизьясӧн топӧдӧм воротничоксӧ. — Быттьӧ дэльӧдігмоз сійӧ разис ещӧ ӧти кизь дӧрӧмсьыс да дзикӧдз кушӧдіс вӧсньыдик сьылісӧ:
— Гажтӧм!
Володя да Семён унаысь нин кывлісны татшӧмсяма сёрнияссӧ «штатскӧй» зонкаяссянь да век яра паныдавлісны училищеын олӧм йылысь невернӧй представлениеяссӧ.
— Некутшӧм муштра абу, — топӧдліс сук синкымъяссӧ Володя да скӧрысь видзӧдліс гӧсть вылӧ.
И кӧть найӧ Семёнкӧд ас кежсьыс не ӧтчыд шуасьлісны лунысь лун повторяйтчысь распорядок вылӧ да, дерт, пӧраясӧн окота вӧлі вӧльничайтыштны, но ӧні Ковалёвлы лои ӧбиднӧ училище вӧснаыс.
— Гажтӧмалӧмыд морт пытшкын, — убеждённӧя шуис сійӧ. — А эм кӧ дружба, эм комсомол, цельыс кӧ яснӧй — гажтӧм оз вермы лоны.
А вот «дзикӧдз зэлӧдӧм тасмаыд да кизьясӧн топӧдӧм воротничокыд» — тайӧ привычка.
Ме, например, эг аддзы эськӧ ӧні некутшӧм удовольствие сыын, медым мунны улича кузя семечки киллигтыр, пӧлыньтӧмӧн новлыны фуражка да лэдзавны сапӧг гӧлень вылӧ гачтӧ.
— Крайностьяс, — упрямӧя вочавидзис Карпов.
— Тэ, Виктор, абу прав, — поддержитіс Володяӧс Власов. — Налӧн олӧмын эм аслыспӧлӧс мичлун...
— Вернӧ! — пӧся шуис Ковалёв. — Сійӧ — требовательностьын, старшӧйлысь приказсӧ кыв шутӧг выполнитны дасьлунын.
Да, ребята, — миритчӧмӧн нин помаліс сійӧ, — кӧсъянныд — веритӧй, кӧсъянныд — энӧ, но ми некор огӧ жалитӧй, мый бӧрйим именнӧ военнӧй поприще...
Веськыда кӧ сёрнитны, быдӧн бӧрйӧ аслыс туйсӧ сьӧлӧм тшӧктӧм сертиыс.
(«Тайӧ кывъясыс майор Веденкинлӧн», — тӧдвылас уси сылы.)
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
5
Виччысьтӧг ведра дорысь моз зэрмис.
Лӧз кымӧр кайис мореладорсянь и карыс ойдіс ӧдйӧ визувтысь потокъясӧн.
Ӧшиньсянь вӧлі тыдалӧ, кыдзи пыр жӧ тыртӧммис улича.
Сӧмын тротуар кузя зэв ӧдйӧ тӧвзьыштіс телӧ бердас ляскысьӧм фиолетӧвӧй майкаа велосипедист, да акация улын кӧтасис эновтӧм вӧв, кодӧс вӧлі доддялӧма телегаӧ.
Телефоннӧй проводъяс кузя, ӧта-мӧдсӧ йӧткалігтыр, исковтісны гырысь войтъяс, кодъяс вӧліны ртутнӧй шарикъяс кодьӧсь.
Ливеньыс дугдіс сідзи жӧ друг, кыдзи и заводитчис, бара мыччысис жар шонді, и кор ёртъяс петісны улича вылӧ, тротуар плитаяс вӧліны дзик косӧсь, а ӧшинь стеклӧяс дзирдалісны лӧз рӧмӧн.
Жора Шелест кыскис ставнысӧ школьнӧй спортивнӧй площадка вылӧ:
abu
— Карса велӧдчысьяс костын лёгкӧй атлетика кузя ордйысьӧм.
Видзӧдланныд миянлысь мирӧвӧй класс!
Найӧ матыстчисны школалӧн джуджыд кирпичнӧй здание дорӧ.
Сад пытшкас площадка гӧгӧр, кодӧс вӧлі кытшалӧма зубчатӧй заборӧн, сулалісны видзӧдысьяс, унджыкыс велӧдчысьяс.
Ковалёв завидьпырысь видзӧдіс спортивнӧй костюмъяса зонкаяс вылӧ.
Каникулъяс водзвылын училищеын муніс спартакиада.
Сы кежлӧ гӧтӧвитчисны дыр, и Володя босьтіс шӧр места ядро йӧткалӧм кузя, котӧртӧм да чеччыштӧм кузя.
Ӧні, спортсменъясӧс аддзӧм бӧрын, Ковалёвлы торъя окота лои тшӧтш занимайтчыштны спортӧн.
Быттьӧ сылысь мӧвпъяссӧ тӧдмаліс да потшӧс дорӧ матыстчис судья — мускулистӧй кияса, сьӧдӧдз гожъялӧм мужчина — да гостеприимнӧя шуис:
— Гашкӧ, участвуйтны кутанныд?
Семён шӧйӧвошӧмӧн чӧв оліс, но Володя гажаа горӧдіс:
— Радпырысь! — и кыпыда вашнитіс Семёнлы. — Водзӧ, пехота, огӧ срамитӧй училищенымӧс!
Регыд мысти найӧ, лӧз трусикъясаӧсь да алӧй майкаясаӧсь, петісны неыджыд керкакодьысь, кодӧс вӧлі вӧчӧма фанераысь, да сувтісны судья дінӧ.
Заводитчисны ордйысьӧмъяс, коді ӧддзӧдчӧмӧн медся вылӧ чеччыштас.
Семён чеччыштіс сё квайтымын сантиметр судта — ставсьыс, кодъяс сӧмын на чеччалісны, медвылӧ, но кык сантиметрӧн улӧджык сійӧ судтасьыс, кодӧс сійӧ шедӧдіс неважӧн училищеын.
Видзӧдысьяс гажаа сёрнитісны ӧта-мӧдныскӧд:
— Здорово!
— Тренируйтчӧма!
Кодкӧ ревнивӧя казьтыштіс:
— Мый нӧ тані сэтшӧмыс:
найӧ чеччалӧны дас арӧссянь.
Виктор Карпов друг дӧзмис:
— Коді мешайтӧ тіянлы чеччавны ӧкмыс арӧссянь?
Судья пуктіс Володялы планка сё квайтымын кык сантиметр вылнаӧ.
Карын некод на эз босьтлы татшӧм судтасӧ.
Кор Володя чеччыштіс планка вомӧн, сылы заводитісны клопайтны.
Жора Шелест, соседъяссӧ пельпомъясӧдыс тракйигтыр, тшӧкъяліс радысла:
— Казялінныд, кыдзи сійӧ кусыньтіс коксӧ?
Класс!
Судья, кодлы быттьӧ ставыс вӧлі веськодь, лэптіс планкасӧ сё квайтымын нёль сантиметрӧдз.
Семён ошкана шӧпнитіс другыслы:
— Тадзи кутны!
Видзӧдысьяс пыкисны ловнысӧ.
Некод эз верит, мый зонка чеччыштас.
Владимир ӧддзӧдчӧмӧн котӧртіс.
Мыйвынсьыс йӧткыштчис.
Ылісяньыс телӧыс кажитчис гуттаперчевӧйӧн, сэтшӧм кокниа сійӧ торйӧдчис му бердсьыс.
Видзӧдысьяс ас кӧсйытӧгныс нюжӧдчисны вывлань, быттьӧ кӧсйисны отсавны чеччыштысьлы.
Но, ещӧ неуна, эк, эз во!..
Пырысь-пыр крукасяс...
Но телӧыс, коді сувтліс секундалӧн кутшӧмкӧ юкӧн вылӧ да дась нин вӧлі усьны, друг вӧчис рывок вывлань, кусыньтчыштіс да плавнӧя вуджис планка вомӧн.
— Эм! — гораа объявитіс судья.
6
Рытнас Антонина Васильевна лӧсьӧдчис мунны соседъяс ордас.
Кильчӧ поскӧд лэччигӧн, кӧні пукалісны Семён да Володя, сійӧ шуис:
— Чайниктӧ видзӧдлӧй.
Ме регыд локта.
abu
Зонъяс пукалісны орччӧн да ньӧжйӧник беседуйтісны.
Налӧн серьёзнӧй, думыштчӧм чужӧмъяс вылӧ видзӧдігӧн сьӧкыд вӧлі тӧдны, мый дзик на неважӧн найӧ тешкодя прыськайтісны-сералісны, котралісны.
Ӧтарӧ сайласис тӧлысь, быттьӧ ӧддзӧдчӧмвывсьыс сунлывліс кымӧр пытшкӧ, да, недыр кежлӧ петавлігӧн, югдӧдліс море, лыа кӧса, ылын сьӧдвидзысь джуджыд гӧра вылысь ӧтка пуяс.
Юр кольмытӧдз кыліс войся фиалкаяслӧн дукыс.
Кӧнкӧ гольснитіс калитка кольча, и нывлӧн гӧлӧсыс горӧдіс:
— Аскиӧдз!
— Ме талун помалі лыддьыны Павленколысь «Шуд», — думыштчӧмӧн шуис Володя.
Сійӧ шымыртіс кияснас пидзӧсъяссӧ, мыджсис на вылӧ щӧканас да ӧтмоза качайтчис. — Меным кажитчӧ, мый полковник Воропаев — тайӧ Павел Корчагин, кор сійӧ вӧлі верстьӧ морт нин... Татшӧмӧн ми лоам ставным будущӧйын...
Семён радейтліс татшӧм минутаяссӧ, кор Володя думайтіс да, быттьӧ аскӧдыс сёрнитігмоз, ассьыс мӧвпъяссӧ прӧверяйтігмоз, висьтавліс другыслы сьӧлӧмыслы медматысса мӧвпъяссӧ.
— Кор ме думайта миян будущӧй йылысь, — ньӧжйӧник водзӧ висьтавліс Володя, — меным представляйтчӧны мыйлакӧ просёлочнӧй туйяс кузя маршъяс, кӧнкӧ вӧрын шойччӧмъяс... сола ньылӧма гимнастёркаяс, кутшӧмкӧ канаваяс, стенаяс, кодъяс вомӧн колӧ вуджны...
Ӧти кывйӧн, ставыс тайӧ абу кокни, но ӧд кокни олӧм оз и ков!
Кымын сьӧкыдджык, сымын интереснӧйджык, сымын бурджык, сы вӧсна мый, тайӧ сьӧкыдлунсӧ венӧм бӧрын, вылынджык лоан кыдзи морт...
— Вернӧ, — сӧгласитчис Семён, ачыс дивуйтчис сылы, мый Володя быттьӧкӧ лыддис сылысь мӧвпъяссӧ. — А тэ ас пытшсьыд чувствуйтан воляыдлысь вынсӧ? — Сійӧ сідзжӧ шымыртіс кияснас пидзӧсъяссӧ.
— Да, — пӧся вочавидзис Володя.
abu
— Бӧръя кадас ме куті чувствуйтны тайӧ пытшкӧсса позянлунъяссӧ.
А тэ?
Семён довкнитіс юрнас.
Тӧлысь бара мыччысис кымӧр сайысь да, море вылын паськыд визь нюжӧдӧм бӧрын, югдӧдіс ляпкыдик кильчӧсӧ, кӧні найӧ пукалісны.
— Меным кӧ ӧні эськӧ шуисны, — ньӧжйӧник шуис Ковалёв: — «Тэ должен, — тайӧ зэв ёна колӧ ставныслы, — тэ должен вуджны минаяс костӧд со эсійӧ пролив вомӧныс», — сійӧ довкнитіс юрнас морелань, и Семён ас кӧсйытӧгыс видзӧдліс сыланьӧ жӧ:
ваыс сэті кажитчис сылы паськыдӧн, шуштӧмӧн, — ме эськӧ вуджи! — убеждённӧя, сьӧлӧмсяньыс шуис Владимир.
И думыштіс, но гораа эз шу: «Кӧть эськӧ весиг и тӧді, мый та бӧрын — смерть».
— Дерт жӧ, — сӧгласитчис Семён да, чӧв олыштӧм бӧрын, водзӧ висьталіс кутшӧмкӧ аслас мӧвпъяс вылӧ ӧтвечайтігмоз: — Миян полкын замполитӧн вӧлі подполковник Богданов Николай Константинович — сэтшӧм кыпыд, бур сьӧлӧма, повтӧм морт...
Сы кодьӧн кажитчӧ мыйӧнкӧ миян полковник Зорин...
Николай Константинович кыдзкӧ ӧтчыд шуис меным: «Волятӧм мортыд, Сема, сёй кодь, сылы кокни няйтӧ пӧрны.
Закаляйт асьтӧ сьӧкыдлунъясын.
Пример пыдди босьт повтӧм мортӧс, сэтшӧмӧс, кыдзи Киров, Лазо, вӧч на моз...»
Пӧгибнитіс Николай Константинович бой дырйи...
Ме кор аддзи сійӧс ставнас вирӧн ойдӧмаӧс, уськӧдчи, юрсӧ лэптышті...
и быттьӧ кынми места вылӧ.
Бӧрддзыны эськӧ колӧ, а ог вермы.
Кутшӧмкӧ комок морӧсын...
Небесасянь уси кодзув да, кажитчис, вӧйи мореас.
Кӧнкӧ вылын кутіс жургыны самолёт, коді вӧлі кодзув кодь жӧ, и вӧлі сы вӧсна неуна страшнӧкодь, мый сійӧ лэбӧ море весьтӧд.
— Меным Николай Константинович век лоӧ ловъяӧн... Кор сьӧкыд, думысь ме сыкӧд сӧветуйтча, думайта:
«А мый эськӧ сійӧ вӧчис?»
Зэв окота лоны сы кодьӧн.
Найӧ чӧв олыштісны, быдӧн думайтіс мыйкӧ ассьыс.
— Но, вай висьтав, пӧжалуйста, — друг горӧдіс Володя, — мый колӧ тайӧ мракобесъясыслы?
Лыддин талунъя газетаысь йӧйталысь сенаторлысь ӧчереднӧй выступлениесӧ?
Мый налы колӧ?
Вир, грабитӧм, жуглӧм?
Да миян тётя Клаваным, коді вердӧ миянӧс столӧвӧйын, не сӧмын благороднӧйджык да нравственнӧ вылынджык, но и сюсьджык налӧн любӧй «государственнӧй деятельысь».
Владимир сувтіс, чорыда шуис:
— Тэ тӧдан, Сёма, ме ог виччысь битваяс аслам личнӧй подвигъяс ради, но тайӧ шакалъясыс кӧ уськӧдчасны миян вылӧ, ми кутам тышкасьны батьясысь огӧ омӧльджыка.
Керкаланьыс матыстчигӧн Антонина Васильевна кыліс тайӧ кывъяссӧ.
Сьӧлӧмыс сылӧн доймытӧдз топавліс.
Мам сьӧлӧмлы лои страшнӧ, мый Володялы вермас грӧзитны опасность,
но вӧлі долыд думайтны, мый пиыс сылӧн мужественнӧй морт.
И сьӧлӧмас дойыс вежсис гордость чувствоӧн.
Тшупӧдъясӧд кайӧм бӧрын сійӧ кыв ни джын шутӧг сывйыштіс зонъясӧс, топӧдіс налысь юръяссӧ морӧс бердас, быттьӧ кодыськӧ видзис,
сэсся ньӧжйӧник, но спокойнӧя шуис:
— Мунамӧй, челядь, навернӧ, чайниксьыс ваыс пакталіс.
II ГЛАВА
Алексей Николаевич Беседа пӧлучитіс Бокановсянь письмӧ.
«Муса друг! — гижис Сергей Павлович.
— Витӧд лун ме Нинакӧд Москваын.
Пинымӧс ми, кыдзи и век, колим бабушкаыслы.
Рытъяснас составляйтам мӧд лун кежлӧ «боевӧй операцияяслысь» планъяс.
Шутка шуны: миян водзын кӧкъямысдас кӧкъямыс музей да нелямын кымын театр!
Быд волігӧн ме ёнджыка и ёнджыка заводита радейтны миянлысь красавица-столицанымӧс.
Первойсӧ сійӧ пельтӧммӧдӧ, мудзтӧдӧ шумнас, олӧмыслӧн вывті ӧдйӧ водзӧ мунӧмнас, унасикас краскаяснас да впечатлениеяснас, но кымын бурджыка тӧдмалан сійӧс, сымын яснӧйджыка аддзан пыр выль и выль чудеснӧй чертаяс.
Письмӧын висьтавны став впечатлениеяссӧ он вермы — на йылысь подробнӧя висьтала, кор встретитчам.
Дерт, бара вӧлім Третьяковскӧй галереяын, дыр сулалім Андрей Рублёвлӧн творениеяс дорын; дерт, аддзылім Лепешинскаяӧс «<rus>Лебединӧй озеро</rus>ысь», кывзім Козловскийӧс, ветлім Ленинскӧй гӧра вылӧ — сэні тшын-бус сулалӧ стрӧитчӧм вӧснаыс...
Да и Москвалӧн быд пельӧсын, быттьӧ страналы пример петкӧдліг, мудзлытӧг уджалӧны экскаваторъяс, башеннӧй кранъяс, самосвалъяс, бульдозеръяс; керкаяс быдмӧны тшакъяс моз.
Миянлы Нинакӧд луныд этша.
Кольӧм войсӧ дзоньнас шӧйтім уличаясӧд, скверъясӧд, аллеяясӧд, кӧні дзоридзалісны нинпуяс, кодъясӧс муртса на выльысь садитӧмаӧсь мудзлытӧм москвичьяс.
И тӧдан, мый ми тӧдмалім тайӧ вояс?
Вӧлӧмкӧ, июнь тӧлысьын Москва сӧмын узьӧ часджын — нёль чассянь нёль да джынйӧдз.
Тайӧ сійӧ часджынйыс, кор кусӧны электрическӧй пӧнаръяс, югдігас карсӧ вевттьӧ слабиник ру, сӧмын ӧшиньяс сайын узьӧны на, чусыда кӧнсюрӧ ӧзйӧ ковтӧм би.
Ещӧ эз на петны машинаяс «мыськавны» мостӧвӧйяс; гораа, кыдзи миянын, миян ичӧтик карын, кылӧны ӧтка ветлысь-мунысьяслӧн кок шыясыс.
Москва узьӧ.
Часджын...
Унджык сылы оз позь.
Веськыда висьтала тэныд, — весиг ог пов лоны сентиментальнӧйӧн, коли сӧмын недель, кыдзи торъялі ме аслам ребятаысь, а гажтӧмча нин.
Веритан он, кӧн кӧть эг вӧв, мый кӧть эг аддзыв, аслым думысь век пасъя: «Тайӧс колӧ торйӧн ёна помнитны, воа — ребяталы висьтала».
МХАТ-ын антракт дырйи аддзи детинкаӧс, коді вӧлі дзик Братушкин кодь, да друг думышті: «Интереснӧ, мый вӧчӧ ӧні менам Савва?»
Каникул водзвылын ме вӧлі свидетельӧн татшӧм сценалы:
миян читальнӧй залын кодкӧ шыблалӧма бумага торъяс.
Залын некод эз вӧв, ставныс мунісны стадион вылӧ — видзӧдны лёгкӧй атлетика кузя ордйысьӧмъяс.
Здук кежлӧ котӧрӧн пыраліс тэнад Рыжикыд, Павлик Авилкин.
Менӧ эз казяв.
Кор аддзис джоджсьыс ёгсӧ, видзӧдліс гӧгӧр, оз-ӧ кодкӧ аддзы сійӧс, да, синкымъяссӧ недӧвӧльнӧя кӧрӧмӧн, тэрыба чукӧртіс бумага торъяссӧ, шыбитіс найӧс пачӧ.
Ме ещӧ сэки думайті: «Кагалӧн моральнӧй обликас донаӧсь не сійӧ действиеясыс, кодъясӧс сійӧ вӧчӧ офицер син водзын, а поступок, коді диктуйтсьӧ внутренньӧй потребностьӧн».
Помнитан, ми гораа лыддьывлім тэкӧд Пироговлысь статьяяссӧ?
«Лоны» да «кажитчыны» костын противоречиесӧ бырӧдӧ ачыс миян олӧмным.
Грӧш доныс миян педагогическӧй усилиеяслы, челядь кӧ лоӧны бурӧсь сӧмын миян син водзын либӧ училищеын?
Препятствиеяскӧд, «соблазнъяскӧд» паныдасигӧн найӧ долженӧсь лоны стойкӧйӧн, долженӧсь кужны венны найӧс.
Та вылӧ ми велӧдам найӧс.
Ме чайта, оз сэтшӧма ков дзебны найӧс лёк влияниеысь, кутшӧма колӧ велӧдны успешнӧя тышкасьны налы паныд.
Тӧлысь мысти училище заводитас нёльӧд велӧдчан во.
Бӧрӧ коли кад, кор ми тышкасьлім вӧръяскӧд, фискалъяскӧд, ичӧтджыкъясӧс «угнетайтысьяскӧд», кад, кор лӧсьӧдім коллектив.
Ӧні кутам сдайтны экзамен тайӧ мича да вына коллективыслӧн зрелость вылӧ.
Выль кад сувтӧдӧ сложнӧйджык могъяс: восьтыны шлюзъяс комсомольскӧй инициативалысь, воспитайтны энергичнӧй организаторъясӧс, не сӧмын будущӧй строевӧй командиръясӧс, но и политработникъясӧс.
Коллектив не должен педзны места вылас, и ӧні суворовецлы «тройка» абу оценка.
Суворовец должен лоны воспитанностьлы, исполнительностьлы да выносливостьлы образецӧн.
Ичӧтъяс вӧсна комсомолецъяслӧн тӧждысьӧм — первой обязанность!
Миянлы колӧ лунысь лун создавайтны да ёнмӧдны коммунистическӧй поведениелысь традицияяс, воспитывайтны мортӧс, коді пӧртӧ ассьыс убеждениеяссӧ коммунистическӧй делӧясӧ.
Крепыд внутренньӧй сознательность вылӧ мыджсьӧмӧн колӧ требуйтны, медым приказ кыв шутӧг пӧртсис олӧмӧ, медым та дырйи эз вӧвны некутшӧм лишнӧй сёрнияс да вреднӧй рассуждениеяс.
«Перелом дырйи» рассказын Куприн гижӧ физическӧй вын да воспитательяс дінӧ ненависть вылӧ правояс всеобщӧя признайтӧм йылысь кыдзи сэтшӧм законъяс йылысь, кодъяс ыджыдалісны кадетскӧй корпусын.
Миян олӧмлӧн дзик мӧд подувъяс: дружба да уважение, ёрт нога смел критика да отсӧг.
Тэ казялін, — миян пӧшти абуӧсь прӧзвищеяс, завидьтӧм, скӧралӧм, сӧвесть тӧдтӧг лодырничайтӧм.
Коллективлӧн здоровӧй организмыс ставсӧ тайӧс веніс.
Тэ сӧгласитчан мекӧд, мый и ми, воспитательяс, лоим ӧні зрелӧйджыкӧсь.
Прӧстит, мый важсӧ казьтышті, но ӧні тэ он гиж генераллы рапорт Артёмӧс вӧтлӧм йылысь, аслад выныд тырмас.
И ме думайттӧг ог кут вӧчны, кытчӧдз ог тӧдмав, мыйын делӧыс, наказывайтны ог кут, кыдзи, помнитан, вӧчи тайӧс Ковалёвкӧд училищеӧ воӧм бӧрын регыд.
И ротнӧй командиръяс Русанов Тутукинкӧд гӧгӧрвоисны, мый дорйылісны крайностьяс.
И генерал тысячапӧв прав, мый бырӧдіс карцер.
Тайӧ решениеыс воис именнӧ миян коллективлысь вынсӧ гӧгӧрвоӧм бӧрын.
abu
abu
abu
abu
Училище существуйтан первой воясса «взрывъяс» регыд пӧшти бырасны, вежсясны характеръяс да отношениеяс пытшкын ёна сложнӧйджык да тонкӧйджык тышӧн.
Миянсянь ковмас микроннӧй точностя лекальнӧй удж.
А тайӧ лоӧ: овладевайт воспитаниелӧн искусствоӧн, творческӧя совершенствуйт сійӧс, изобретайт.
Неуна вежала воспитательяслы, кодъяс воасны миян местаӧ, — найӧ кутасны пӧльзуйтчыны прӧсекъясӧн, кодъясӧс ми сэтшӧм сьӧкыда кералам налы.
Но и гордитча: мед сьӧкыд, но зэв лосьыд стрӧитны посъяс армиялы, коді воӧ тэ бӧрын...
Ме, буракӧ, ылалі — коймӧд час вой нин, важӧн кад узьны.
Регыд аддзысьлытӧдз, другӧ!
Ыджыд поклон месянь и Нинасянь тіян семьялы.
Глебкалы висьтав, мый сылы вая игра «Конструктор».
Муніс эз шойччыны рӧдвуж ордас Виктор Николаевич?
Сійӧ, буракӧ, кӧсйӧ вӧлі босьтны аскӧдыс тэнсьыд Илюша Кошелевӧс.
Вот тайӧ, збыльысь, зэв бур.
Чорыда кутла китӧ.
С. Боканов».
III ГЛАВА
1
Семён гӧститіс Ковалёвъяс ордын кызь лун.
Кыдзи кӧть эз корны сійӧс Антонина Васильевна да Володя кольччыны ещӧ кӧть недель кежлӧ, Гербов меліа, но настойчивӧя ӧтказывайтчис.
— Энӧ дивитӧй, ог вермы, дед менам сэтшӧм, мый сійӧс вунӧдны грек, менам рӧдвужысь сійӧ дзик ӧтнас...
Кор Семён муніс, Володя пӧшти эз торйӧдчыв мамыс дінысь.
Ӧтлаын найӧ ветлывлісны ылӧ кар сайӧ — весавны град, ӧтлаын ветлывлісны кино вылӧ либӧ пукавлісны рытъявылыс кильчӧ помын; но эз-эз, да и венлывліс томлунлӧн эгоизмыс — Володя ёртъясыскӧд вошлывлі гортсьыс дыр кежлӧ.
И кӧть кутшӧм окота эз вӧв Антонина Васильевналы век, быд минутаӧ лоны сыкӧд, аддзыны сійӧс, сёрнитны во кежлӧ водзӧ, сійӧ гӧгӧрволіс — оз позь сысянь требуйтны унджыксӧ.
Любӧпырысь сійӧ пасйывліс, мый Володя возмужайтіс: сійӧ кажитчис ыджыдджык аслас дас сизим арӧсысь.
Тӧв йылын чорзьӧм гожъялӧм чужӧмыс воштіс важся челядьдырся подвижностьсӧ, но лои мичаджык спокойнӧя думайтӧмысла.
Мелі руд синъясас чувствуйтсис пытшкӧсса сдержанность, яндысьыштӧм, кутшӧм век овлывлӧ зонкаяслӧн, кор найӧ виччысьтӧг казяласны, мый на вылӧ интересӧн видзӧдӧны верстьӧ йӧз, и «том морт» кывйӧн шыасьӧм звучитӧ выльногӧн, и кыдзкӧ оз сідзи, кыдзи водзті, видзӧдӧны на вылӧ нывъяс, мыйысь лолывліс яндзим.
Володялӧн воддза ыръянитӧмыс ӧні тӧдчис, пӧжалуй, сӧмын сьӧд юрсиыслӧн кывзысьтӧм чубас, а характер чувствуйтчис тэрыб, решительнӧй походкаас да веськыда видзӧдлӧмъясас, кор сійӧ, юрсӧ муртса чатӧртыштӧмӧн, видзӧдіс дзик веськыда синмад, быттьӧ принимайтіс вызов.
Гордитчӧмӧн думайтіс Антонина Васильевна сы йылысь, мый пиыс не сӧмын ӧблик сертиыс муніс батьыс вылӧ, и не ӧтчыд думсьыс аттьӧавліс училищесӧ.
Сійӧ частӧ мӧдӧдлывліс Володялы письмӧяс, кутшӧмъясӧс кужӧны гижны сӧмын мамъяс, — письмӧяс, кӧні и тӧждысьӧм, и нежность, и мелілун, и стрӧг наставлениеяс.
Кыкысь воліс Антонина Васильевна училищеӧ некымын лун кежлӧ — меліалыштны ассьыс детинкасӧ, сёрнитыштны сыкӧд, тӧдмавны сы йылысь офицеръяссянь: кыдзи велӧдчӧ, кутшӧмджык ёртъясыскӧд, веніс эз ассьыс вспыльчивостьсӧ?
Гортас сійӧ нуліс кыкпӧлӧс чувство: неудовлетворитчӧмлысь чувство, сы вӧсна мый пиыслы эз ставсӧ висьтав, мыйкӧ эз юав, — да успокоитчӧмлысь чувство: пиыс вӧлі надежнӧй киясын.
2
Воскресеньеӧ завтрак бӧрын Володя муніс море дорӧ.
Ылісянь сійӧ аддзис яхт-клублысь террасасӧ, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма уна рӧма флагъясӧн, да, морскӧй воздухсӧ горша апалігтыр, кутіс мунны ӧдйӧджык.
Прибойлӧн шумыс вевттис оркестрлысь шысӧ.
Шондіыс меліаліс моресӧ, койис вильыш югӧръяссӧ.
Кокньыдик яхтаяс, каляяс моз, кывтісны гыяс вывті.
Дзик терраса перилӧ дорысь, ордйысьӧмъяс видзӧдны радейтысьяс пӧвстысь, кодъяс вӧліны вывті унаӧнӧсь, Володя казяліс Валерияӧс.
Сійӧ вӧлі талун мукӧддырся дорысь на мичаджык.
Еджыд платьеыс да лентаа идзас шляпаыс зэв ёна мунісны сылы.
Валерия радпырысь ӧвтыштіс кинас, корис сійӧс сувтны орччӧн.
Володя писькӧдчис терраса перилӧлань.
«<rus>Здравия желаю</rus>», — кӧсйис сійӧ шуны, но кватитчис да шуис:
— Бур лун!
— Видза олан! — нюммуніс Валерия.
Сійӧ заводитіс гажаа больгыны ордйысьӧмъяс йылысь, победительяс йылысь, сы йылысь, кутшӧм бур, мый Володя дӧгадайтчис локны.
Сійӧ яндысьӧмӧн ӧтвечайтіс, ненавидитіс асьсӧ полӧмысь, сыысь, мый эз куж нуӧдны тайӧ кокни сёрнисӧ.
— А ті кодӧскӧ коркӧ радейтлінныд? — друг вашкӧдӧмӧн юаліс Валерия да простодушнӧй любопытствоӧн, код сайӧ кужӧмӧн дзебис сійӧс сералыштны кӧсйӧм, видзӧдліс Володя вылӧ; ачыс тешитчис сылӧн яндысьӧм вылын.
Володя эз аддзы мый ӧтветитны.
Ныв серӧктіс.
— Тӧда, тӧда, — лукава шуис сійӧ, — тайӧ абу устав серти!
Володя дӧзмис.
Да, Валерия абу Галинка кодь, сылы ещӧ ылын на Галинкаӧдз.
Збыль, Валерия мича, зэв мича, но таын ӧмӧй сӧмын делӧыс?
Гортас найӧ мунісны ӧтлаын.
Ковалёв бӧрся гусьӧн следитіг Валерия решитіс, мый сійӧ, «дерт, кага на», но муса: паськыд пельпомъяса, кузь тушаа, стройнӧй, чужӧмыс волевӧй.
Валериялы сьӧлӧм вылас воис сійӧ, мый Володя сы дырйи яндысьӧ, кажитчисны сылӧн ёсь да полысь синъясӧн видзӧдлывлӧмъясыс.
Ачыс Володя эз решайтчы кутны сійӧс киӧдыс, а Валерия, сійӧс повзьӧдны полӧмӧн, муніс орччӧн посньыдик воськовъясӧн, меліа видзӧдіс сы вылӧ шляпаыслӧн паськыд реж увсянь.
Сылы окота вӧлі йӧйтӧдлыштны тайӧ том зонкасӧ да, институтӧ мунӧм бӧрын, висьтавны пӧдругаясыслы веськодьпырысь:
«Гӧгӧрвоан, меӧ любитчыліс ӧти суворовец...
Веськыда садьсӧ воштыліс!»
abu
И Валерия дӧвӧльнӧя нюмъялігтыр нюжӧдіс кисӧ:
— Сідзкӧ рытӧдзыс...
Пыралӧй мела час кӧкъямысын — ветлам танцплощадка вылӧ.
Кор Володя коли ӧтнас, сійӧ кутіс сомневайтчыны.
«Мыйла меным тайӧ? — юавліс сійӧ ассьыс. — Но мый тані сэтшӧмыс? — сэк жӧ вочавидзліс сійӧ. — Ветла танцуйтышта, колльӧда сыкӧд рытсӧ — и сӧмын».
Сійӧ мучитчис сизим час да джынйӧдз и, медбӧрын, кутіс пасьтасьны.
Мамыслы Володя эз висьтав, кытчӧ мунӧ.
Сійӧ кыв ни джын шутӧг видзӧдіс, кыдзи Володя гладитӧ брюкисӧ, ёна киськалӧ одеколонӧн носӧвӧй чышъянсӧ, сюйӧ зептас папирос пачка: балуйтіс, тшынсӧ кыскытӧг, — «медым кажитчыны верстьӧджыкӧн».
«Вот и воис кад, кор оз ков юавны «кытчӧ тэ?» — думыштіс Антонина Васильевна да решитіс: «Нинӧм он вӧч!»
Но мам чувствоыс ӧбидитчӧмӧн шӧпкӧдіс сылы: «Век жӧ вермис эськӧ меным висьтавны веськыда нинӧм дзебтӧг».
— Ме, мамочка, регыд локта, — мамсӧ окыштігӧн успокоитӧм могысь шуис Володя да ньӧв моз тӧвзьыштіс кильчӧ вылӧ.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ, быттьӧ поліс, мый мамыс юалас, кытчӧ сійӧ мунӧ, и ковмас чӧв овны, а пӧръявны сійӧс эськӧ эз вермы.
Му вылӧ лэччис сук рӧмыд.
Карса садйын оркестр ворсіс вальс.
Шыыс кыліс татчӧдз, быттьӧ качайтчис гыяс вылын.
Ылын мореын тыдалісны пароходлӧн биясыс.
Аслас воӧм йылысь юӧртіг сійӧ гораа тутсіс.
Джуджыд кильчӧ вывсянь Володя аддзис, кыдзи пароход локтіс портлань.
«Интереснӧ, воис эз Семён?
Училищеын ӧні тыртӧм да чӧв-лӧнь.
А Галинка Ольга Тимофеевнакӧд, гашкӧ, мунісны сиктӧ...»
И друг сы син водзын, кыдз некор, зэв яснӧя кыптіс Галинкалӧн образыс.
Сійӧ и водзті вӧлі сыкӧд век, быд лун, но ӧні воис именнӧ сійӧ югыд казьтылӧмыс, коді вайис успокоение, вештіс ковтӧмсӧ да тӧждысянасӧ бокӧ.
Володялы зэв яснӧя тӧдвылас уси медбӧръя луныс, кодӧс найӧ коллялісны ӧтлаын каникулъяс вылӧ мунтӧдз.
Рытнас найӧ мунісны карса садйӧ, кутчысьӧмӧн дыр шӧйтісны пемыд аллеяясӧд.
Медбӧрын, петісны тӧлысьӧн югдӧдӧм эрдтор вылӧ да пуксисны акацияувса скамья вылӧ.
— Тэ менӧ корсюрӧ казьтывлы, — ньӧжйӧник шуис Володя.
Галинка тэрыба видзӧдліс сы вылӧ, кӧсйис мыйкӧ вочавидзны, но сӧмын лэдзис синъяссӧ.
Сійӧ тайӧ рытас вӧлі кутшӧмкӧ аслыссяма, ньӧти эз вӧв варов.
Юр весьтӧ кисӧ нюжӧдӧмӧн нывка чегис ӧти увтор да ньӧжйӧник кутіс нетшкыны коръяссӧ, ачыс мыйкӧ шӧпкӧдіс.
Кор медбӧръя корйыс уси сылы кок улас, сійӧ шогпырысь довкйӧдлыштіс юрнас,
куснясьысь турунвиж ньӧрторнас нуӧдіс неуна кырыштчӧм вылыс вомдорӧдыс да курччис ньӧрторсӧ.
— Метӧ кута помнитны, — мугов кисӧ пидзӧс вылас лэдзигмоз вочавидзис сійӧ да думыштчис, но пыр жӧ пыркнитіс шогсьӧмсӧ, лэптіс юрсӧ да дӧверчивӧя видзӧдліс сылы синмас.
Володя радысла гӧрдӧдіс.
Сійӧ кӧсйис босьтны Галинкаӧс киӧдыс, но сӧмын видзчысьӧмӧн кыскыштіс сы чуньяс костысь ньӧрторсӧ да инмӧдчис вомдорнас сійӧ помас, коді сӧмын на вӧлі Галинка вомын.
...Валерия ӧшиньысь билӧн гажа югӧръясыс писькӧдчисны дикӧй виноград коръяс костӧд.
Володя зывӧкпырысь видзӧдліс тайӧ битор вылас, ниртыштіс банбоксӧ кинас, кыдзи тайӧс вӧчлывліс думыштчигъяс дырйи капитан Боканов, и решительнӧя пырис гортас.
Мамыс пукаліс неыджыд лампа дорын да вурсис.
Кок шы кылӧм бӧрын сійӧ чуймӧмпырысь лэптіс юрсӧ:
— Мый тэ, пиукӧй?
— Нинӧм, мама, меным прӧстӧ зэв окота лои талун коллявны рытсӧ тэкӧд.
Антонина Васильевна меліа видзӧдліс пиыс вылӧ, но нинӧм йылысь эз кут юасьны.
Сӧмын корис:
— Тэ меным, помнитан, кӧсйысьлін лыддьыны.
Найӧ пукалісны сёр войӧдз, и кор Володя матыстчис мамыс дінӧ, медым кутлыны сійӧс водӧм водзвылас, сы синъяс серти Володя гӧгӧрвоис, мый мамыс виччысьӧ сысянь дзик веськыда висьталӧм, мый йылысь кӧ дӧгадывайтчӧ.
Володя век юксьывліс мамыскӧд аслас мӧвпъясӧн да чувствоясӧн, — эз вӧв свет вылас сэтшӧмтор, мый йылысь сійӧ эз вермы эськӧ сылы висьтавны, — и сӧмын бӧръя воас лои неуна скрытнӧйджык.
Стӧчджыка, — тайӧ вӧлі весиг эз скрытность, а асьсӧ лӧсьыдтӧма чувствуйтӧм, — сійӧ яндысис висьтавны Галинка йылысь, сы дінӧ аслас чувствояс йылысь, поліс петкӧдчыны тешкодьӧн.
— Бура узьны, дона пи, — шуис Антонина Васильевна, но Володя кыскис сійӧс диван вылӧ, пуксьӧдіс аскӧдыс орччӧн да торксялӧмӧн, первойсӧ синсӧ лэптывтӧг, кутіс висьтавны Галинка йылысь, Валерия йылысь да, медбӧрын, мамыслы синмас веськыда видзӧдігтыр, сы йылысь, мыйын признавайтчывліс сӧмын аслыс:
— Гӧгӧрвоан, мама, меным кажитчӧ, чувство должен лоны зэв вынаӧн да чистӧйӧн...
Мӧдногӧн ачыд он ло ас кодьыд.
Ме кӧ эськӧ талун муні, тайӧ ортсысяньыс быттьӧкӧ пустяк, а думыштан бурджыка — лоӧ измена сійӧ бурыслы, мый миян эм, — честностьлы измена.
Вӧтчан минутнӧй увлечение бӧрся, а ыджыдыс та бӧрын и вошӧ.
И, тӧдан, делӧыс не сӧмын Галинкаын.
Дерт, мый сійӧ эм, важнӧ; но и эз кӧ вӧв сійӧ, ме эськӧ эг жӧ мун, сы вӧсна мый Валерия — тайӧ абу настӧящӧй...
abu
abu
— Ме тэнӧ бура гӧгӧрвоа, и тэ прав, дерт, — сӧгласитчис мамыс; ачыс думайтігтыр шыльӧдіс кияснас пидзӧс вывсьыс платьесӧ. — Кор тэныд вӧлі сизим арӧс, — друг шуис сійӧ и бӧрынджык ачыс дивуйтчис, мый дум вылас уси тайӧ да заводитіс сёрнитны та йылысь, — меӧн заводитліс интересуйтчыны ӧти зэв тӧлка, интереснӧй морт, инженер... карын известнӧй спортсмен...
И меным сійӧ ёна кажитчыліс.
Но ме эськӧ век кежлӧ куті ненавидитны ачымӧс, сетчи кӧ тайӧ увлечениеыслы.
Сӧмын пошлякъяс, ассьыныс пошлостьсӧ дзебны зільӧмӧн, проповедуйтӧны: «Олам сӧмын ӧтчыд, та вӧсна босьт олӧмсьыс ставсӧ, мый верман», тайӧ «ставсӧ, мый верман» кывъяс улас гӧгӧрвоӧны чувствояслысь слаблунсӧ да кокнилунсӧ.
Абу, абу таын олӧмыс!
Сэтысь колӧ босьтны оз ставсӧ ньӧти бӧрйысьтӧг, а медбурсӧ, мый сылӧн эм, сӧмын сэки тэ лоан душанад озырӧн...
abu
— А бать коркӧ тэнӧ ревнуйтліс? — видзчысьтӧг юаліс Володя.
Антонина Васильевна нюммуніс:
— Зэв шоча.
Сійӧ веритіс меным да та вӧсна кокниа венліс ас пытшсьыс тайӧ чувствосӧ.
Сӧмын ӧтчыд вӧлі...
Матыстчис ме дінӧ да шуис: «Радейтан кӧ менӧ — сот сылысь письмӧяссӧ».
Инженерыслысь...
Ме первойсӧ скӧрми, да и жаль вӧлі: письмӧясыс зэв бурӧсь.
Но видзӧдлі Алёша вылӧ: сэтшӧм сійӧ сулаліс жугыль, шог, ме и соті.
abu
abu
И друг сэтшӧм кокни лои!
— Но и абу вернӧ... письмӧясыс кӧ бурӧсь, — серьёзнӧя шуис Володя.
— Тэ тӧдан, — мыжапырысь висьтасис сійӧ, — ме ӧтчыд тожӧ Галинкаӧс ревнуйтлі.
Миян вечер вӧлі, Сӧветскӧй Армия годовщина лунӧ.
И вот сы дінӧ уськӧдчис... мӧдӧд ротаысь... медбур танцор. Корис танцуйтны.
Ме гусьӧник нетшышті сійӧс киӧдыс, медым ӧткажитчис, а сійӧ недӧвӧльнӧя пыркнитіс юрнас: «Вот ещӧ!» — и эз кывзысь.
Ме муні вечер вывсьыс.
Пукси спальняӧ койка вылӧ.
Пемыд...
И думайта: «Дерт, сійӧ бурджык меысь, мичаджык...
Но и мед лоӧны ӧтлаын. Мед.
Мед сӧмын сылы вӧлі долыд».
А сэсся меным лои яндзим.
Бӧр локті залӧ.
Галинка быттьӧ эз и казявлы, мый ме петалі, сӧмын синъясыс сералӧны, быттьӧ шуӧны: «Йӧюк тэ, йӧюк!
Но, позьӧ ӧмӧй тадзи?»
— И збыльысь, йӧюк, — малыштіс юрӧдыс писӧ Антонина Васильевна. — Господи! — часі вылӧ видзӧдлӧм бӧрын горӧдіс сійӧ. — Войшӧр кад!
Узьны, узьны...
IV ГЛАВА
1
Ковалёв муніс каникулъяс вылысь училищеӧ зэв кыпыд настроениеа.
Часысь час сійӧ терпитны вермытӧг виччысис, кор воас училищеӧ.
abu
Сійӧ вӧчліс вид, мый лыддьӧ газета, вежливӧя ӧтвечайтліс соседъясыслӧн юасьӧмъяс вылӧ, а аслыс окота вӧлі сьывны, йӧктыны, чеччыштны поездысь да йӧткыны сійӧс бӧрсяньыс, йӧткыны, медым эз кыссьы татшӧм ньӧжйӧ.
Сӧмын ӧні Владимир гӧгӧрвоис, кутшӧма сійӧ гажтӧмчис училищеысь, другъяссьыс, рӧднӧй ротасьыс, ставсьыс, мый лои сылы сэтшӧм муса.
Сійӧ думсьыс представляйтіс Галинкакӧд паныдасьӧмлысь картинаяс ӧтисӧ мӧдсьыс бурджыкӧс, и нинӧм гӧгӧрвотӧг дасӧдысь нин лыддис статьялысь заголовоксӧ.
Ростовскӧй вокзалын, кӧні должен вӧлі лоны пересадка, Ковалёвлы быть ковмис узьны.
Каникулъяс вылӧ мунтӧдз прӧщайтчигас капитан Боканов шуис: «Кутӧй тӧдвыланыд, эм указание — суворовецъяс вермасны пӧльзуйтчыны вокзалын офицеръяслы индӧм шойччан комнатаясӧн».
Но, вермасны кӧ и вермасны, бурджык.
Володя ньӧбис киоскысь «Автомобильнӧй делӧ кузя курс» да тэрмасьтӧг кайис поскӧд вокзаллӧн мӧд судтаас.
Картинаяс, ковёръяс, пальмаяс вӧчисны комнатасӧ мичаӧн.
Сійӧ муніс ылыс пельӧсӧ, пуксис ляпкыд кучик креслӧӧ да мӧдіс листайтны муртса на ньӧбӧм книгасӧ.
Унатор тайӧ книгаас сылы вӧлі тӧдса, сы вӧсна мый кольӧм во на Ковалёв сдайтліс экзамен машинаӧн веськӧдлӧм кузя право вылӧ.
Сылысь лыддьысьӧмсӧ торкис кодлӧнкӧ придирайтчан гӧлӧс:
— Ті веськалінныд йӧз залӧ!
Ковалёв лэптіс юрсӧ.
Сы водзын сулаліс томиник лейтенант, кодлӧн соскас вӧлі кӧрталӧма гӧрд повязка, да скӧрысь видзӧдіс кӧдзыд синъяснас.
— Тіянлы ковмас лэччыны рядӧвӧй составлы индӧм залӧ! — шуис лейтенант да быттьӧ корис споруйтӧм вылӧ.
Ковалёв спокойнӧя чеччис да, пытшкӧсса скӧрлунсӧ пӧдтіг, коді овлӧ сэк, кор чувствуйтан, мый вот-вот сьӧлӧмыд дзикӧдз пузяс, вежливӧя шуис:
— Эм указание сы йылысь, мый ми вермам пӧльзуйтчыны тайӧ комнатанас.
— Сӧветуйта вӧчны менам индӧдъяс серти да пыр жӧ лэччыны уліӧ! — кыдзи и водзсӧ, скӧрыськодь шуис лейтенант.
Пиньяссӧ мурч-курччӧмӧн, скӧрысь воча ӧтветитӧмысь кутчысиг, Ковалёв кыв ни джын шутӧг сетіс честь да ньӧжйӧник петіс коридорӧ.
— Грубиян, грубиян... мый нӧ — местаыс сылӧ? — поскӧд лэччигӧн ӧбидапырысь шӧпкӧдіс сійӧ.
Но дӧзмӧмсӧ неуна небзьӧдіс мӧвп: «Век жӧ куті ме ачымӧс бура, и капитан Боканов кӧ эськӧ бокысянь аддзыліс ставсӧ тайӧс — коли эськӧ дӧвӧльнӧй».
Делӧыс, дерт, абу сыын, мый офицерскӧй комнатаын эмӧсь картинаяс да ковёръяс.
И улысса залын вӧлі чистӧй да уютнӧй.
Тані мыйкӧ затрагивайтчыліс сэтшӧм право, кодӧс весиг, гашкӧ, абу некытчӧ гижӧма, но лэдзчысьны эз вӧв окота, а главнӧйыс — ӧбиднӧ вӧлі лейтенантлӧн резкостьыс, нетактичностьыс.
Ковалёв шыӧдчис вокзалса комендант дінӧ, и сійӧ чуймӧмпырысь лэптыштліс дзор синкымъяссӧ да шуис:
— Да, пӧжалуйста, шойччӧй...
— Позьӧ кӧ, кора сетны та вылӧ письменнӧй разрешение, — вежливӧя, но настойчивӧя шуис Ковалёв.
Комендант лэптыштліс пельпомъяссӧ, но запискасӧ гижис, ачыс думыштіс: «Гашкӧ, сэні, Суворовскӧйын, найӧс велӧдӧны ставсӧ точнӧя оформляйтны».
Ковалёв кайис мӧд судтаӧ.
Минута дас вит мысти кымын бара локтіс томиник лейтенант, шпораяснас зёльӧдчигтыр збоя уськӧдчис Володя нылӧ:
— Ті бара танӧсь? —
Но, аслас начальниклысь разрешение лыддьӧм бӧрын, недӧвӧльнӧя нурбыльтіс: — Балуйтӧм!
Нежитчӧм! — и вешйис.
Узьны Володя век жӧ лэччис уліас.
Принципиальнӧ.
Водігас сійӧ зывӧкпырысь думайтіс: «Сьӧлышта ме удобствояс вылад», —
и крепыд унмӧн узис пӧшти дзик поезд вотӧдзыс.
2
Кажитчис эськӧ, мый отпуск бӧрын, вӧльнӧя олӧм, гортса уют бӧрын, оз окота ло тэрмасьны училищеӧ, но Володялы вӧлі окота ӧдйӧджык аддзыны ёртъяссӧ, офицеръясӧс, регыдджык лоны военнӧй бытлӧн привычнӧй обстановкаын — часӧвӧйясӧн, «населённӧй пунктъяс штурмуйтӧмӧн», дневальствоӧн да тревога серти подъёмӧн.
Сылы дона нин вӧлі лагернӧй олӧмлӧн тайӧ укладыс сылӧн романтиканас да воинственностьнас: ю дорын дежурнӧй пловецъясӧн, лыйсьӧмъяс дырйи командаӧн: «Смена, огневӧй рубеж вылӧ!», «повесткалӧн» фанфарнӧй сигнала торжественнӧй зориясӧн, ракетаясӧн, пистолетъясысь да винтовкаясысь залпъясӧн.
Лагернӧй городоксӧ вӧлі лӧсьӧдӧма куим во сайын суворовецъяс киясӧн.
Кор найӧ первойысь воисны татчӧ, кирпич чукӧрысь кындзи, ёг чукӧрысь кындзи, джынвыйӧ киссьӧм сарайяс да быдсяма лӧпнас тырӧм ю берегысь кындзи, найӧ нинӧм эз аддзыны.
Уджӧ босьтчисны ротаясӧн — гырысьяс и поснияс, офицеръяс и вольнонаёмнӧйяс.
Кык лунӧн лӧсьӧдісны спортивнӧй площадка, вӧчисны клумбаяс, весалісны берегсӧ, вӧчисны ваӧ чеччалӧм вылӧ трамплин.
Палаткаяс костын лоины гравийӧн вольсалӧм мича туйяс.
Сёйӧн мавтӧм, выльысь белитӧм сарайяс лоины ружейнӧй паркӧн, кухняӧн.
Ювесьтса восьса терраса вылын лоины столӧвӧйлӧн пызанъяс да скамейкаяс.
Училищеӧ воӧм бӧрын, час мысти, пӧпутнӧй машинаӧн Владимир муніс лагерӧ, коді вӧлі карсяньыс кызь километр сайын.
Надзӧн визувтысь юлӧн мича берегысь ылісянь на Владимир аддзис палаткаясысь кар, и сьӧлӧмыс сылӧн кутіс радпырысь тіпкыны.
Палаткаясыс тыдалісны пуяс костӧдыс.
Со кодкӧ трусик кежысь котӧртӧ ю дорӧ.
Да тайӧ Семён!
— Сёма!
Сёма! — мыйвермӧмсьыс горӧдіс Ковалёв, и Семён видзӧдліс.
Машина сувтіс.
Владимир чеччыштіс борт вомӧныс, горӧдіс шофёрлы «Аттьӧ!» — да котӧртіс Гербовлы паныд.
Найӧ сэтшӧм радпырысь уськӧдчисны ӧта-мӧд дінас, сэтшӧм крепыда кутлісны ӧта-мӧдсӧ, мый позьӧ вӧлі думыштны — абу аддзысьлӧмаӧсь нин уна тӧлысь чӧж.
— А ме тэныд койка займиті асламкӧд орччӧн, — шуис Семён да кыскис Володяӧс палаткаас.
Неуна сёрӧнджык, сы бӧрын кор Ковалёв доложитіс аслас воӧм йылысь и воспитательлы и ротнӧй командирлы, найӧ Семёнкӧд колины кыкӧн.
Семён кутіс висьтавлыны аслас сикт йылысь, ёртъяс йывсьыс, кодъяскӧд вӧлӧма партизанскӧй отрядын, Платон дедушка йывсьыс.
— Представляйтан, кутшӧм старикыс! — крут щӧкасӧ вывлань лэптіг да думыштчӧмӧн Володя юр вывті видзӧдігтыр, гордитчӧмӧн висьталіс Гербов. — Прӧщайтчигӧн кутіс менӧ, — тошкыс дзор, коскӧдзыс, — кутіс дай шуӧ: «Лоӧй повтӧмъясӧн да вернӧйясӧн!»
Тайӧс сійӧ ставнымлы миянлы...
Сёрни шӧрас, юалӧмыслы торъя тӧдчанлун сеттӧг, Семён тешкодя читкыртіс синсӧ да интересуйтчис:
— Кыдзи тэнад соседкаыд олӧ... студенткаыд?
Ковалёв кӧсйис висьтавны ставсӧ подробнӧя, но мыйкӧ кутіс сійӧс, буракӧ, видзчысьӧм петкӧдлыны асьсӧ ошйысьысь мортӧн: со, пӧ, кутшӧм ме бур.
— Ог тӧд, — шеныштіс сійӧ кинас да думыштіс: «Интереснӧ, Галинка карын али абу?»
Геннадий Пашков воис училищеӧ квайт лун сёрӧнджык; сійӧ вайис справка, кытчӧ вӧлі гижӧма сылысь висьӧмсӧ, коді кутіс сійӧс;
abu
abu
висьӧмыс вӧлі гӧгӧрвотӧм: гастро-энтероколит.
Но Геннадий омӧля муніс висьысь морт вылӧ, яя чужӧмыс сылӧн вӧлі банйӧма.
Гожся впечатлениеяс улын на, муртса тӧдчысь ёжиксӧ возбуждённӧя малаліг да тасма увсьыс гимнастёркасӧ лӧсьӧдалігтыр, Пашков висьталіс то батьыслӧн выль легкӧвӧй машина йылысь, то мотоцикл йылысь, то шӧпкӧдіс, ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдігтыр, аслас сердечнӧй «победаяс» йылысь, и сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны, кӧні помасьліс правдаыс да заводитчыліс баквалитчӧмыс.
Сійӧ тшапа, быттьӧ мый вылӧ кӧ видзӧдігтыр, бергӧдчывліс бокӧ старшинакӧд паныдасигӧн, медым сӧмын сійӧс не приветствуйтны, а капитан Волгинлы, коді тшӧктіс сылы кизявны гимнастёркасӧ, небрежнӧя шуис:
— М-мыжа!
Босьта тӧдвылӧ тіянлысь замечаниенытӧ...
3
Линейка — медся торжественнӧй случайясын ротаяслӧн построитчан места — вӧлі палаткаяс водзладорын.
Прӧстӧй кадӧ ветлӧдлыны лыаӧн киськалӧм тайӧ векньыдик визьӧдыс абу вӧлі примитӧма.
Сӧмын математик Семён Герасимович, веськыд пельпомсӧ водзлань чургӧдӧмӧн, шӧйтіс запретнӧй зона кузя, и кажитчис, мый сійӧс кылӧдӧ визулыс.
Семён Герасимовичлӧн видыс вӧлі праздничнӧй;
сылы неважӧн присвоитісны младшӧй лейтенантлысь звание, и талун сійӧ первойысь пасьталіс еджыд китель да ӧмидз рӧма канта лӧз гач.
Кудриа тошкыс да пенснеыс вӧчисны Гаршевӧс зэв представительнӧйӧн.
Бӧръя палатка дорын сулалісны Сенька Самсонов да Артём Каменюка.
Самсонов аддзис линейка кузя мирнӧя восьлалысь Семён Герасимовичӧс да чуймӧмпырысь шӧпнитіс:
— Ветлӧдлӧ...
— Вунӧдӧма, — муртса нюммуніс Артём, коді вӧчис математиклы скидка, сы вӧсна мый сійӧ штатскӧй.
Каменюка тӧдіс став порядокъяссӧ зэв бура и нинӧм вылӧ эськӧ ачыс эз прӧйдит линейка кузя.
Неважӧн сійӧ кывліс орчча частьса боецъяссянь быдсямапӧлӧс историяяссӧ, кӧні збыль событиеяскӧд ӧттшӧтш вӧлі быдтор вермысь старшина йылысь радейтана, салдатскӧй фольклор, историяяс, кодъясӧс окотапырысь висьтавлӧны, подробностьясӧн найӧс мичмӧдіг, уна аддзылысь-тӧдысь воинъяс дӧверчивӧй новичокъяслы.
— Кывзы, мый ме тэныд висьтала, — матыстчис Самсонов дінӧ Артём. — Вунӧдісны ӧти полкын, мый передньӧй линейка кузя ветлӧдлыны оз позь...
Вунӧдісны — и ставныс ветлӧдлӧны!
А сэки воӧ маршал Будённый.
Гӧгӧрвоана: сы локтігкежлӧ ставсӧ чиститісны, уберитісны, линейкасӧ свежӧй лыаӧн киськалісны — вывті мича!
А Семён Михайлович, мыйӧн петіс машинасьыс, любуйтчыштіс линейканас, а ачыс эз сы кузя мун, а дінтіыс.
Гӧгӧрвоана?
Имеитӧ право, а муніс линейка дінтіыс...
Скромность!
Уважение!..
Кор муніс Будённый, ставныслы сэтшӧм яндзим лои: кыдзи сійӧ найӧ водзті дзуглісны уставсӧ!
— Гӧгӧрвоисны! — ошкана шуис Самсонов да радпырысь горӧдіс: — А тэ эн вунӧд, кутшӧм командаяс артиллеристъяслӧн?
Тайӧ лунъясас, кор артдивизион лыйсис, Тутукинлӧн рота вӧлі полигон вылын.
— Яснӧ, эг вунӧд, — кутісны дзирдавны синъясыс Каменюкалӧн. — Пулемёт кузя! — властнӧя кутіс сійӧ командуйтны. — Гранатаӧн!
— Взрыватель осколочнӧй! — йӧлӧга моз шуаліс сы бӧрся вӧсньыдик гӧлӧсӧн Сенька.
Матысса палатка сайсянь друг тыдовтчис Семён Герасимович.
— Упражняйтчанныд? — тошсӧ малалігтыр меліа юаліс сійӧ.
— Так точно, младшӧй лейтенант ёрт! — бравӧя нюжӧдчис Каменюка.
— Бур, — ошкыштіс математик, — тайӧ тӧлысьсӧ лагерын тіянлы ковмас трудитчыштны, кисьтны салдатскӧй ньылӧм.
— Точно! — кыз гӧлӧсӧн шуис Артём да, кодлыкӧ подражайтіг, помаліс: — Лагерь абу пионерскӧй санаторий, а боевӧй да политическӧй подготовка нуӧдан места.
Сійӧ недыр кежлӧ ланьтліс да, кисӧ кӧзырёк бердас пуктӧм бӧрын, юаліс:
— Разрешитӧй, младшӧй лейтенант ёрт, мунны развод вылӧ?
— Пӧжалуйста, пӧжалуйста, — лэдзис сійӧс Гаршев.
4
Ю торйӧдӧ лагерьясӧс ыджыд сиктысь — Яблоневкаысь.
Векньыдик, лайкъясьысь пос йитӧ кыкнан берегсӧ, но, кор тані лагерьяс, штатскӧйяслы ветлӧдлыны пос кузя стрӧга запрещайтсьӧ,
мый вӧсна тані сулалӧ часӧвӧй.
Часӧвӧйлӧн обязанностьяс дінӧ детинкаяс относитчӧны вывті сьӧлӧмсяньыс.
Зорин шуис: «Сулавны часӧвӧйӧн — сійӧ выполняйтны боевӧй задание».
Часӧвӧйӧн сулалӧ Артём Каменюка; киас сылӧн винтовка.
Сійӧ веськодя видзӧдӧ неылын купайтчысь ёртъясыс вылӧ.
Сылӧн видыс ставнас — скӧрысь чукыртӧм синкымъясыс, лӧз збой синъясыс, вывлань чургӧдӧм щӧкаыс — петкӧдлӧ решимость да долг чувствуйтӧм.
Сиктысь кутшӧмкӧ морт — дженьыдик пинжака да вышивайтӧм дӧрӧма, тошка мужчина — кӧсйӧ прӧйдитны запретнӧй пос кузя.
abu
Артём збоя горӧдіс:
— Бергӧдчы!
Таті мунны оз позь!
— Да ме... — заводитліс объясняйтны мужчина да, тыдалӧ, эз вермы корсьны, кутшӧм формаӧн шыасьны, джӧмдіс, — гӧгӧрвоанныд, гражданин...
«Гражданин» прикажитіс ещӧ скӧрджыка:
— Бергӧдчы!
Таті мунны оз позь!
— Военнӧй ёрт! — кисӧ морӧс вылас кевмысяна пуктігмоз горӧдыштіс тошка морт.
— Оз позь! — Артём чургӧдіс водзӧ зарадиттӧм учебнӧй винтовкасӧ.
Штыкыс грознӧя кутіс дзирдавны шонді водзын.
Тошка морт кызӧктыштіс, шевгӧдіс кияссӧ да, дӧсадапырысь кинас шеныштӧм бӧрын, бергӧдчис бӧр.
Сёрӧн рытнас ю вомӧнса пос дорӧ часӧвӧйӧн сувтіс Сенька Самсонов.
Сійӧ быдмӧма, нюжалӧма, но синкымъяс важмозыс вӧліны еджыд пластырь визьяс кодьӧсь, а вомдоръяссӧ, кодъяс век паськыда, пельсяньыс пельӧдзыс, меліа нюмъялӧны, ӧні топыда топӧдӧма.
abu
Пуясыс пемыдас кажитчӧны сылы плащ-палаткаясӧн плавгысьӧм великанъясӧн.
Великанъяс вугралӧны.
Омлялыштіс кӧнкӧ пон.
Раскын кодкӧ горӧдіс «гук-гук!» да вак-вак серӧктіс.
Тӧдан, мый сюзь, а страшнӧ — киыд крепыдджыка кутӧ винтовкатӧ.
Коді тайӧ локтӧ пос дорас?
— Сувт, коді локтӧ? — кыдз позьӧ скӧрджыка горӧдӧ Самсонов.
Сьӧлӧм дугдӧ тіпкыны — тайӧ капитан Беседа.
Алексей Николаевич мунігмозыс шпыньмуніс да думыштіс удовлетвореннӧя: «Пӧжалуйста, повесть сы йылысь, кыдзи тіралысь кролик лоӧ левпиӧн».
Сенька бара коли ӧтнасӧн; час мысти постъяс вежсясны.
abu
Послы паныд сулалысь штаб чардаксянь друг кыліс гӧлӧс:
— Мун-ам!
Мун-ам!
<ns>Клад-би-ще</ns> вылӧ!
Пемыдас ӧзйӧны кык турунвиж син.
Нинӧм, нинӧм, эн пов: повтӧм сійӧ, коді кужӧ венны ассьыс полӧмсӧ!
Суворовлы бойын ещӧ таысь на страшнӧ вӧлі, а сійӧ сӧмын повторяйтіс: «Дрӧжжитан, скелет?
Тэ ещӧ он тадзи кут дрӧжжитны, кор тӧдмалан, кытчӧ ме тэнӧ нуӧда».
А асывнас тыдовтчис: чардаксянь горзӧма сюзь.
5
Квайт часын подъём.
Общӧй физзарядка бӧрын да завтрак бӧрын ротаяс бара сувталӧны стройясӧ палаткаяс мышладорӧ.
Горнист чуксалӧ: «Заводитны занятиеяс!»
abu
Сетӧны команда ротнӧй командиръяс:
— Занятиеяс вылӧ шагом марш!
Ротаяс, подтянутӧйӧсь, свежӧйӧсь, збоя мунӧны оркестр ворсӧм шы улӧ генерал дінті, коді сулалӧ лагернӧй городокӧ пыран арка дорын.
Некымын напряжённӧй час котралӧм, кысъясьӧм да лыйсьӧм бӧрын шойччӧг кажитчӧ торъя лӧсьыдӧн.
Капитан Беседа да Ковалёв нуӧдӧны поснияслысь группа ю дорӧ — велӧдны вартчыны.
Ветымын велосипедист мунӧны ылі рейдӧ.
Виктор Николаевич Веденкин шуӧ младшӧй ротаса ребяталы: «Мунамӧй разведкаӧ», — и нуӧдӧ найӧс раскӧ.
Со ӧд кутшӧм морт — ставсӧ тӧдӧ!
Настӧящӧй следопыт.
Видзӧдліс муӧ, коді вевттьысьӧма кольӧм вося коръясӧн, и увереннӧя объявитіс:
— Кык час сайын таті морт мунӧма.
— Мый серти ті тӧданныд? — дивуйтчӧны челядь.
— А зэв прӧстӧ.
Видзӧдлӧй: гӧгӧр коръясыс вывсяньыс косьмӧмаӧсь, сӧмын увсяньыс васӧдӧсь, а сэні, кыті морт прӧйдитӧма, коръяссӧ пӧтшваяснас сійӧ бергӧдӧма вывлань, и найӧ абу удитӧмаӧсь косьмынысӧ...
abu
А ті тӧданныд, кыдзи определитны горизонтлысь сторонаяссӧ вотӧсъяс рӧм серти?
Лагерьясын чӧв-лӧнь.
Сӧмын грибокъяс улын сулалӧны часӧвӧйяс, да палаткаясын да клублӧн веранда вылын преподавательяс занимайтчӧны некымын суворовецкӧд, гӧтӧвитӧны найӧс арся переэкзаменовкаяс кежлӧ.
Мудзлытӧм полковник Белов, учебнӧй отделса начальник, пыралӧ видзӧдлыны, кыдзи уджалӧны должникъяс, а челядь шуткаӧн шуӧны найӧс «академикъясӧн».
Белов воис училищеӧ неважӧн.
Тайӧ вӧлі ыджыд тушаа, безупречнӧй выправкаа ар нелямын вита полковник, карӧй синъяса, дзирдалысь дзор юрсиа, кодӧс поткӧдӧма мичаа, рӧвнӧя.
Беловӧдз училищеын вежсис уна завуч.
Вӧлі прожектёр Дубов, коді, медбӧрын, изобретитіс «двойкаяс эрдӧдӧм кузя диспетчерскӧй служба»; недыр пукаліс аслас кабинетын, бумагаяс весьтӧ мышкыртчӧмӧн да ловъя уджысь торйӧдчӧмӧн, Ломжин; вуджӧртіс век горзысь, резкостьӧн да нервознӧй тонӧн подчинённӧйясӧс лихорадитысь полковник Зубиков.
Белов аслас локтӧмнас пуктіс пом ротнӧй командиръяс Тутукин да Русанов костын стрӧглун мера йылысь, отзывчивость требовательностькӧд сочетайтчӧм йылысь важся споръяслы.
Полковник Беловын подчинённӧйяс аддзисны подражание вылӧ налы колана пример: учебнӧй отделса начальникын, кыдзи фокусын, чукӧртчӧмаӧсь именнӧ сійӧ качествоясыс, кодъясӧс долженӧсь вӧлі имеитны военнӧй учебнӧй заведениеса офицеръяс.
Школьнӧй завучӧн уджалӧмсянь — а Белов коркӧ вӧвлӧма завучӧн — сылӧн коли кужӧмлун матыстчыны учитель дінӧ небыда, сылысь опытсӧ да положениесӧ уважайтӧмӧн, сетны дельнӧй сӧвет.
А война, фронт вылын гвардейскӧй армияса штабын удж пыртісны Белов характерӧ сійӧ властностьсӧ, несгибаемостьсӧ, кодъяс тшӧкыда оз тырмывны школьнӧй завучьяслы.
Полковникын сразу кутісны чувствуйтны образованнӧй, воспитаннӧй, волевӧй офицерӧс, учитель-командирӧс, коді ӧттшӧтш вӧлі и помӧдз требовательнӧй да деликатнӧй, отзывчивӧй.
Белов вӧлі эз прӧстӧ завучӧн, а военнӧй училищеса начальникӧс учебнӧй вопросъяс кузя вежысьӧн.
Сылы ковмывліс не сӧмын веськӧдлыны став педагогическӧй коллективыслысь движениесӧ, руководитны старшӧй преподавательясӧн, предметнӧй комиссияясӧн, методическӧй кабинетӧн, но и тӧждысьны внекласснӧй удж вӧсна, расписаниеяс вӧсна, лунлысь распорядоксӧ соблюдайтӧм вӧсна да уна мукӧд учебнӧй и чистӧ военнӧй вопросъяс вӧсна.
Тайӧ выдержаннӧй, властнӧй мортыс кужліс и разберитны физика либӧ география кузя урокъяс, и командуйтны парадӧн, и замещайтны генералӧс.
Сійӧ вӧлі колана содтӧд Полуэктов дінӧ да Зорин дінӧ.
Рытнас первой ротаса командир подполковник Русанов чукӧртіс ассьыс ротасӧ.
— Югдігас петам ылі походӧ, — дженьыдика висьталіс сійӧ. — Кутам действуйтны кыдзи батальонлӧн головнӧй походнӧй застава.
Русанов висьталіс задача, индіс бӧр воӧмлысь кад.
Сійӧ муртса удитіс шуны: «Разӧдчӧй!», кыдзи заводитчис лӧсьӧдчӧм.
Лагерь пасьтала кыліс кӧртӧ гольскӧм шы — тайӧ «боецъяс» асланыс инициатива серти тӧчитісны кирпичӧн сапёрнӧй зыръяс.
— Ме жӧ тэныд тӧрыт на висьтавлі, мый регыд походӧ, — ассьыс зырсӧ яра тӧчитігтыр висьталіс Артём Павлик Авилкинлы.
— А тэ кытысь тӧдмалін? — вещӧвӧй мешӧкас сукар сюялігмоз юаліс Павлик.
— Важ салдат! — серӧктіс Каменюка. — Но, ладнӧ, висьтала: ротнӧй командир чукӧртліс офицеръясӧс?
Чукӧртліс!
Кухняӧ шыдӧс вайисны?
Вайисны!
Думайтны колӧ!.. — помаліс сійӧ.
— Порядок! — картуз клеёнка улас дзебӧм ем вылӧ сунис гартлігтыр горӧдіс Павлик.
Небесаын тыдовтчисны шонділӧн первой югӧръясыс,
кор сигналист торкис чӧв-лӧньсӧ труба шыӧн.
И сразу ставыс кутіс вӧрны.
Трубкаӧ гартыштӧм шинельсӧ пельпом вомӧныс, гранатнӧй сумкаяс да зыръяс крепитӧма тасмаӧ.
Мый ещӧ?
Противогаз!
Карабин!
И котӧрӧн — палаткаысь.
— Первой рота — стройӧ!
— Связнӧйяс ме дінӧ!
Капитан Беседа чукӧстӧ ас дінас Дадикоӧс.
— Некымынысь чеччыштӧй, — приказывайтӧ офицер.
Дадико шӧйӧвошӧмӧн исполняйтӧ приказаниесӧ.
Зырйыс зёлякылігтыр кучкысьӧ карабин прикладӧ, мыйкӧ сяракылӧ мешӧкын.
— Коді нӧ тадзи подгоняйтӧ снаряжение? — дивитӧмӧн юалӧ капитан.
Андрей Сурков тайӧ кадас дӧзмытӧг бубнитӧ полевӧй телефон трубкаӧ кипыдӧснас сійӧс тупкыштӧмӧн:
— Рымник, Рымник, ме Измаил.
Телефон прӧверяйтӧм, Рымник...
Ротаяс петісны лагерысь.
Суворовецъяслӧн мышканыс — полнӧй выкладка, гӧрд резинкаясӧн гартыштӧм ас вӧчӧм планшетъясын топографическӧй картаяс.
Ыджыд привал дырйи кутіс тшынавны походнӧй кухня.
Сы дорӧ верзьӧмӧн матыстчис генерал,
пелька чеччыштіс муӧ.
Братушкин да Снопков тэрыба веськӧдчисны.
— Мыйӧн вердны кутанныд боецъяссӧ? — серьёзнӧя юаліс Полуэктов.
— Яя рокӧн, нёльсё грамм морт вылӧ, — ӧттшӧтш доложитісны пӧваръяс.
— Но-но видлам, — сылы мыччӧм котёлокысь паньыштігмоз нурбыльтіс генерал.
Савва да Павлик полігтыр видзӧдісны пань бӧрсяыс
да кокньыдпырысь лолыштісны, кор Полуэктов шуис:
— Чӧскыд рокыс!
Войнас коннӧй разведка, кодӧн юрнуӧдіс капитан Зинченко, босьтӧма «неприятельскӧй» кухня.
Трофейяссӧ — коптитӧм калбас да рок — нуисны асланыс «батальонӧ».
Роксӧ милӧстивӧя бӧр сетісны противниклы.
Кыдзи разведчик отличитчис Павлик Снопков.
Сійӧ кыськӧ сиктысь корсьӧма нывбаба паськӧм, пасьталӧма сійӧс, мавтӧма чужӧмсӧ белилаӧн, код отсӧгӧн пырджык видзӧны чужӧмсӧ гожъялӧмысь сиктса нывбабаяс, улӧдз чышъянасьӧма да лоӧма томиник мичаник колхозницаӧн.
Павлик писькӧдчӧма керкаӧ, кӧні заседайтіс «противниклӧн» штаб, тӧдмалӧма сылысь став планъяссӧ да лючки-ладнӧ бӧр воӧма аслас подразделениеӧ.
Походысь локтісны цепӧн, ӧтиӧн-ӧтиӧн, первой степнӧй трӧпаӧд, сэсся векньыдик горнӧй трӧпинкаӧд.
Лагерьясӧдз коли километр кӧкъямыс.
Вӧлі сэтшӧм жар, мый воздухыс кажитчис доналӧмаӧн.
Ньылӧмӧн кӧтасьӧм гимнастёрка сибдаліс яй бердӧ, терпитны вермытӧма висис пельпомыд карабин ременьысь.
Мешайтчис ставыс: шинель скатка, зыр, тыртӧм фляга, подсумок.
Горшыд косьмис.
Ньылӧмыд дугдывтӧг визувтіс чужӧм кузяыд.
А шондіыс пӧжис пыр ёнджыка.
Оз вӧрзьы ни ӧти кор, ланьтлытӧг чирксісны чиркъяс.
Но вот, медбӧрын, ключ дорын привал.
Котӧртны сы дорӧ, инмӧдчыны косьмӧм вомдоръяснад да юны, юны...
Пашков первойӧн чепӧсйис водзӧ.
Володя горӧдіс:
— Эн ю!
Бӧрыннас лёк лоӧ!
Кӧсйис ӧлӧдны Геннадийӧс и Боканов, но эз: мед асьныс гӧгӧрвоасны, мый юны оз позь.
Геннадий дыр горша юис.
Сы бӧрся сувтіс быдса ӧчередь.
Володя, асьсӧ прӧверяйтігмоз, пуксис ключсянь неылӧ.
Синъяссӧ некытчӧ вештывтӧг видзӧдіс юысьяс вылӧ.
Но, мый сулалӧ ӧні чеччыны, матыстчыны ключ дорас, копыртчыны, гумовтны содзтырнад чудеснӧй кӧдзыд васӧ...
Кодлы колӧ тайӧ асьтӧ мучитӧмыс?
Но настойчивӧй гӧлӧс требуйтіс:
«Эн лысьт!
Эбӧссьыд усян, он во лагерӧдз».
Мӧдӧдчисны водзӧ.
Коді юис — ӧні ещӧ ёнджыка мучитчис жарсьыс, ньылӧмыс визувтіс шор моз.
Геннадий ӧдва-ӧдва довгис, думсьыс проклинайтіс ассьыс невыдержанностьсӧ, но кор Володя нюжӧдіс кисӧ сылӧн карабинлань да шуис:
«Вай нуышта неуна», Пашков дӧзмӧмпырысь бӧрыньтчыштіс да шуис:
— Думыштӧмыд...
Ме ачым нуа!
Ылын тыдовтчисны лагернӧй палаткаяс.
Боканов виччысьыштіс, кор ставныс вӧтӧдасны.
Выстроитіс колоннаӧн. Аслас взводлысь радъяссӧ видзӧдалігӧн скупа ошкыштіс.
— Задание выполнитінныд бура.
Локтам куим часӧн срокысь водзджык.
Запевала, песня! — видзчысьтӧг горӧдіс сійӧ.
Павлик Снопков нюлыштіс косьмӧм вомдоръяссӧ да, юрсӧ чатӧртӧмӧн, гораа заводитіс сьывны.
Рота дружнӧя отсаліс.
И кытчӧ сӧмын воши мудзӧмыс!
Асьныс чатӧртчисны юръяс, кокъясысь мудзыс воши, кокниджык лои оружие, синъяс кутісны югъявны.
Ичӧтъяс чолӧмалісны походысь воысьясӧс радпырысь горӧдлӧмъясӧн.
abu
...Асланыс палаткаын Володя пӧрччис карабинсӧ, разис флягасӧ тасмасьыс, разис шинельсӧ, пӧрччысис да уськӧдчис койка вылас.
Лӧсьыд!
И друг думыштіс: «Ладнӧ...
Прӧйдиті комын километр...
Мудзи...
А ещӧ уна-ӧ верма мунны?»
Ачыс повзис тайӧ мӧвпсьыс.
Синбӧжнас видзӧдліс орчча койка вылас — сэні блаженствуйтіс Семён, коді вӧлі трусы да майка кежысь.
Но мӧвпыс, коді друг воис юрас, эз сетлы спокой: «Збыльысь, интереснӧ, уна-ӧ эськӧ ме ещӧ верми мунны?
А то сӧмын ӧти сёрнияс выдержка йылысь, сьӧкыдлунъяс венӧм йылысь...»
Звирк чеччис.
Юрыс сэтшӧма бергӧдчис, мый син водзас кутіс веравны.
«Неужели ог вермы?»
Виччысьыштіс неуна.
Ньӧжйӧник кутіс пасьтавны гимнастёркасӧ.
Семён чуймис:
— Тэ кытчӧ?
— Кӧсъя прӧйдитны ещӧ километр дас — станцияӧдз и бӧр.
Прӧверитны ассьым выносливостьӧс, — решительнӧя шуис Володя. — Кора разрешение капитанлысь.
Семён кутіс ӧлӧдны:
— Да эновт тэ, думыштӧмыд жӧ!
Сідзи нин ӧдва кокъяснымӧс кыским.
Володя эз сетчы.
Семён, коді бура тӧдіс другыслысь характерсӧ, медбӧрын скӧрысь шуис:
— Но, чӧрт тэкӧд, сідзкӧ и ме тшӧтш муна!
Боканов сюся кывзіс найӧс, видзӧдліс веськыда синманыс: «Оз-ӧ ышнясьны?»
Оз, тыдалӧ вӧлі: кӧсйӧны прӧверитны асьнысӧ, и разрешитіс налы.
6
Капитан Беседа гӧгӧрволіс: характер нежнӧя воспитайтӧм йылысь важся представление важмис нин.
Миян кадӧ выль мир вӧсна тыш требуйтӧ воспитаниелысь мукӧдпӧлӧс приёмъяс: закаляйтны мортӧс сьӧкыдлунъяс венӧм вылын, лӧсьӧдавны «препятствие полосаяс».
И сійӧ найӧс лӧсьӧдаліс.
То объявляйтіс тревога серти сбор, кор самӧй азартӧн купайтчисны, то корліс Авилкинӧс кино вылысь буретш сэки, кор муніс картинаыслӧн медся интереснӧй частьыс, да сетліс зэв срочнӧй поручение.
Сійӧ велӧдіс, кыдзи, мӧдар берегас вуджтӧг, мерайтны юлысь пасьтасӧ, кыдзи тӧдмавны ва вӧрӧм сертиыс, кӧні ляпкыдін вуджӧм вылӧ; кыдзи тэрыба кайны пу йылӧ, котӧртны «пропасть вомӧн» кер кузя, кыссьыны по-пластунски; кыдзи ветлӧдлыны шытӧг — первойсӧ коклябӧр вылӧ тувччалӧмӧн, а сэсся став лапа вылас,
мӧдногӧн кӧ, сійӧ велӧдіс ставторйӧ, мый колӧ тӧдны салдатлы.
Высотаяс штурмуйтӧм бӧрын — взрывнӧй пакетъясӧн, кытшовтӧмъясӧн, ракетаясӧн — придирчивӧя разбирайтлісны ученьеяссӧ.
abu
abu
abu
«Походнӧй олӧмлӧн лишениеяс» кыскисны ас дінаныс.
Лагерьясӧ мунігӧн эз босьтны аскӧдныс, кыдзи воддза воясас, уна прачкаясӧс, пӧваръясӧс, кухняын уджалысьясӧс.
Пӧшти ставсӧ вӧчлісны асьныс детинкаяс; налӧн радейтана поговоркаӧн лои: «Кымын сьӧкыдджык, сымын интереснӧйджык».
И лыйсигъясӧн кӧ, поле вылын, найӧс сулывліс ведра дорысь моз киссьысь зэр, найӧ кевмысисны офицерлы: «Разрешитӧй помӧдз лыйсьыны».
Старшӧйяслӧн ротаясысь ӧти взвод быд лун ветлывліс уджавны — отсавны колхозлы идравны урожай.
Бӧрсӧ волісны бусӧссьӧмаӧсь, мудзӧсь, но бура уджалысьяслӧн моз долыд чужӧмаӧсь.
Урокъясысь прӧст кадӧ, гораа чуксасигтыр, мыссисны ю дорын.
Палаткаяс пӧлӧн, кытысянь уважениеӧн да челядь сяма завидьтӧмӧн видзӧдісны поснияс, тӧлысь югӧр улын мунісны стройӧн столӧвӧйӧ.
Тані налы вылӧ вӧлі кольӧма ӧбедлысь да ужинлысь порция, и пӧвар уважениеӧн шуаліс:
— Сёйӧй борщсӧ, миян дона работникъяс.
Тіянлы медся суксӧ кольӧді.
Капитан Беседалӧн поснияслы ӧні вӧлі ар дас куим-дас нёльӧн, и найӧ вӧліны сійӧ неопределённӧй арлыдас, кор кутшӧмкӧ вын пыр кыскӧ, нюжӧдӧ вывлань, гӧлӧс то кыз, то вӧсньыдик, кияс лоӧны вывті кузьӧсь и оз тӧдны, кытчӧ дзебсьыны, сьылі вылын лоӧ чипан пилӧн кодь пух, а гожъялӧм банбокъяс вевттьысьӧны еджыд гӧнӧн.
Прӧйдитас кык-куим во, и паськаласны пельпомъяс, кызасны сойяс, зумыдмасны мускулъяс, лоӧны ставныс найӧ мича да стройнӧй зонъясӧн.
Ӧні жӧ унаӧн на пиысь кутшӧмкӧ тешкодьӧсь, ёсь пидзӧсъясаӧсь, кузь сьыліаӧсь, но восьса сьӧлӧмаӧсь, унаторйын дзик на ичӧт челядь кодьӧсь.
Павлик Авилкин, зеркалӧ пыр ас вылас видзӧдігтыр, самоувереннӧя висьтавлӧ аслас друг Дадико Мамуашвилилы:
— Ме ыджыд полководецӧн лоа...
Тайӧ збыль!
Менам, аддзан, синъясӧй стальнӧйӧсь! — Сійӧ воинственнӧя читкыртӧ и сідзи нин ичӧтик турунвиж рӧма синъяссӧ. — Стальнӧйӧсь, кыдзи Суворовлӧн!
— Тэнад чужӧмыд беринӧсь: татшӧм полководецъяс оз овлыны, — сералӧ другыс.
И збыльысь, Павликлӧн чужӧмыс рака кольк кодь: гырысь виж беринъяс лэччӧны сьылі вылӧдзыс да весиг пельпомъясӧдзыс.
— Сотча! — решительнӧя кӧсйысьӧ полководецӧ кандидат.
Беседалӧн отделениеын тонсӧ сетӧ Артём.
Неважӧн сійӧ чукӧртіс детинкаясӧс, гижаліс бумагатор вылӧ прӧзвищеяссӧ — тані вӧлі и Хрипун, и Рамзес, и весиг Мясокомбинат, — горӧдіс: «Нимтысьӧмлы пом!» да сотіс бумагаторсӧ.
Каменюка кыськӧ судзӧдӧма офицерскӧй общевойскӧвӧй погонъяс да ӧні найӧс век новлӧдлӧ гач зептас.
Сійӧ, мый сы ордын общевойскӧвӧй погонъяс, эз вӧв случайнӧ: первойсӧ Артём увлекайтчис танкистъясӧн, сэсся разведкаӧн, но Ковалёвкӧд сёрнитӧм бӧрын решитіс мунны пехотаӧ.
abu
7
Водз асывнас капитан Беседа нуӧдіс ассьыс «воинъяссӧ» походӧ.
Быдӧнлӧн на пиысь эм компас, азимут серти мунӧм вылӧ дасьтӧм даннӧйяса местностьыслӧн карта.
Капитан водзвыв, рытсяньыс, дзеблаліс дуплоясӧ изъяс улӧ запискаяс — найӧс долженӧсь корсьны разведчикъяс.
Артёмлӧн вещӧвӧй мешӧкас кык биаиз, кыськӧ судзӧдӧм векньыдик термос, сукар да походнӧй боевӧй листок лэдзӧм вылӧ цветнӧй карандашъяс.
Бокас лӧсьыдика ӧшӧдӧма котелок:
Каменюка вӧлі запасливӧй.
Часӧн-джынйӧн мысти кымын разведчикъяс воисны мыльктор вылӧ, и Алексей Николаевич виччысьыштіс, кор чукӧртчасны ставныс, да пуксьӧдіс детинкаясӧс шойччыны пӧрысь пожӧм улӧ.
Юксисны впечатлениеясӧн; возбуждённӧя да сэтшӧм подробнӧя, быттьӧ капитан нинӧм эз аддзыв, висьтавлісны сылы, кыдзи аддзисны медся мудера дзебӧм запискасӧ:
— Самсонов дӧгадайтчис!
— Дуплосьыс изсӧ перйис...
— А из улас <ns>дзо-о-ляник</ns> бумагатор!
Кор ставныс висьталісны ставсӧ, Алексей Николаевич юаліс:
— Вот окота лои тіянлы рисуйтны картина.
Видзӧдлӧй гӧгӧр, мый эськӧ ті бӧрйинныд?
Найӧ кутісны сюся видзӧдавны гӧгӧр: пожӧмлӧн, код улын найӧ пукалісны, кырсьыс вӧлі ыргӧн кодь гӧрд выліас, пышнӧй да веж лыс дорас, а уліас — рудоват, потласьӧм.
Кӧнсюрӧ муас тыдалісны тшакъяс, найӧ быттьӧ видзӧдісны любопытствоӧн, — матӧвӧйӧсь, бархатистӧйӧсь, сургуч кодь гӧрдӧсь, рудӧсь.
Вӧв табун йирсис железнодорожнӧй полотно мӧдарладорын, арын моз ыпъялысь вӧр дорын.
Вылын небесаас вӧліны кокньыдик кымӧрторъяс.
Полотно пӧлӧныс нюжалісны телеграфнӧй проводъяс, кодъяс вӧліны нотнӧй строчкаяс кодьӧсь.
Тайӧ картина вылас видзӧдігтыр капитан заводитіс декламируйтны:
Кутшӧм лӧсьыд!
Вот тадзи пукавны чӧв ланьтӧмӧн, и кывзыны, кывзыны...
Здук мында чӧв олыштӧм бӧрын кутісны сёрнитны ставныс ӧттшӧтш.
Кор вӧлі висьталӧма картинаяс рисуйтӧм вылӧ дас кымын сюжет, Алексей Николаевич, на пиысь некымынӧс ошкыштӧм бӧрын, шуис:
— А ме эськӧ рисуйті мӧдтор: сӧветскӧй муяс вылын ар.
Видзӧдлӧй, со кывтӧ степнӧй корабль — комбайн, со чурвидзӧны высоковольтнӧй линиялӧн гырысь металлическӧй опораяс.
Тайӧ выль деревня, кодӧс лӧсьӧдім ми.
Сідзкӧ, колӧны и выль картинаяс.
Кыдзьясыс да лудъясыс найӧ жӧ, но лоӧ картинаас и выльтор. —
Сійӧ радейтан синъясӧн видзӧдліс пейзажсӧ.
— А ӧні, — гажаа шуис Беседа, — корсьӧй том пожӧмъяс пиысь ас арлыдаястӧ. — И висьталіс, кыдзи тайӧс вӧчны мутовкаяс серти — ствол гӧгӧрыс увъясыслӧн кольцевӧй расположение сертиыс.
Пырысьтӧм-пыр жӧ ставныс котӧртісны ӧтарӧ-мӧдарӧ, быттьӧ воробей стая, кодӧс повзьӧдісны.
Кылісны горӧдӧмъяс:
— Аддзи!
Сылы, кыдзи и меным, дас нёль арӧс!
— А со талы дас куим!
— Капитан ёрт, а дыр-ӧ пожӧмыс олӧ?
— Куимсё воӧдз.
— Ого!
Сэсся ӧзтісны бипур, Артём Каменюка котёлокын пузьӧдісны ва — тайӧ вӧлі сылӧн триумф.
Лӧз синъяснас зэв радпырысь дзирдалігтыр, еджыд чехола фуражкасӧ юр чут йылас вештыштӧмӧн, Артём некымынысь бергӧдчис чукля кокъяс йылын:
— И эх, тэ-э, походнӧй олӧмӧй! — и весиг шутёвтіс вывті радлӧмысла.
Алексей Николаевич дивитӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ, но Артём вӧчис вид, мый эз казяв тайӧ видзӧдлӧмсӧ.
8
Ӧбед кежлӧ бӧр локтісны лагерьясӧ, и тані лои случай, код йылысь капитан Беседа дыр сэсся эз вермы казьтыштны яндысьтӧг.
Медся младшӧй ротасьыс локтіс воспитатель детинкакӧд, коді вӧлі тасматӧм.
Сыркъялӧмӧн бӧрдігтыр сійӧ висьталіс, мый тӧрыт купайтчигӧн сылысь мырддис тасмасӧ капитан Беседа отделениеысь суворовец.
abu
Кор ылын тыдовтчис Артём Каменюка, детинка чорыда шуис:
«Со этійӧ!»
Алексей Николаевич кутіс чувствуйтны, мый кельдӧдӧ.
— Ладнӧ, ме примита мера, — чирӧм гӧлӧсӧн шуис сійӧ офицерлы, коді вайӧдіс детинкаӧс.
Найӧ мунісны.
Пӧшти быд воспитательлӧн олӧмас овлывлӧны минутаяс, кор сійӧ воштӧ ас вылас контрольсӧ.
Татшӧм минутаясас сійӧ вермас аслас несправедливостьӧн дзикӧдз тшыкӧдны уна вося трудсӧ, пыр кежлӧ сувтӧдны аслыс паныд кагаӧс, воштыны авторитетсӧ.
«Скӧрмӧм вылӧ право» оз ло самообладание воштӧмлӧн правоӧн.
Татшӧм минутаяссьыс, код бӧрын дыр овлӧ сьӧлӧм доймытӧдзыд яндзим, колӧ повны джуджыд йирысь моз.
Беседа чукӧстіс ас дінас Артёмӧс да горӧдіс мыйвынсьыс:
— Кыдзи ті лысьтанныд позоритны миянӧс!
Артём, нинӧм гӧгӧрвотӧг, видзӧдліс капитан вылӧ.
Кор аддзис сылысь кельдӧдӧм, дӧзмӧм, скӧрмӧм чужӧмсӧ, Артём повзис, повзис эз ас вӧснаыс, кӧть и сразу гӧгӧрвоис, мый сійӧс сьӧкыда да несправедливӧя мыйыськӧ мыжалӧны, а тайӧ мортыс вӧсна, коді лои сылы рӧднӧй батьӧн.
— Капитан ёрт, — тэрыба заводитіс сійӧ, — да ті энӧ волнуйтчӧй... ті успокоитчӧй... капитан ёрт...
— Весасьӧй менам син водзысь! — горӧдіс Алексей Николаевич. — Пырысьтӧм-пыр жӧ! — И кутіс ветлӧдлыны ӧтарӧ-мӧдарӧ каллянсӧ лихорадочнӧя куритігтыр.
«Сідзкӧ, нинӧм сылы бурвылӧ эз ло, бара важсӧ заводитӧ!
Ставыс, мый ме вӧчи, — бессмыслица...
Сідзкӧ, ылавлі, кор лыдди, мый добитчи честность!
Эз оправдайтчы дӧверие, кор сетлывлі видзны ключьяс аслам шкапысь, кадысь водз вӧлі радлӧм, кор аддзывлі, мый случайнӧ вунӧдӧмторйыс места вылас.
Сідзкӧ, веритӧм, кор шулывлі отделениелы: «Миян ставыс честнӧйӧсь», — вӧлӧма прӧстӧ самовнушениеӧн!»
А час мысти кымын бара локтісны воспитатель да детинка, кодлӧн вӧлі вошӧма тасмаыс.
Сійӧ вӧлі тасмаа нин да долыда нюмъяліс.
— Ӧшибитчи, — быттьӧ нинӧм эз и вӧв, объяснитіс сійӧ, — ми мӧд ротаысь тасмаӧс аддзим.
Детинкалӧн долыд чужӧмыс капитан Беседалы кажитчис зывӧкӧн.
Сійӧ бергӧдчис.
Колӧ вӧлі веськӧдны ассьыс ӧшибкасӧ.
Алексей Николаевич чукӧртіс отделениесӧ.
Висьталіс лоӧмтор йывсьыс.
Ас вылас ёна скӧралігтыр сьӧкыдапырысь видзӧдліс да шуис:
— Ме мыжа тіян водзын, ставныд водзын, мый омӧльтор думышті миян коллективса ӧти член йылысь.
А тіянӧс, Артём, кора извинитны кыкпӧв — несправедливостьысь.
Артём эз тӧд, мый вочавидзны, сӧмын яндысьӧмӧн вомгорулас шуаліс:
— Да но, мый ті, капитан ёрт, но, мый ті!
Ставныс деликатнӧя чӧв олісны.
Тайӧ чӧвлунас чувствуйтсис гордость да достоинство.
И сы серти, кыдзи видзӧдісны ребята Алексей Николаевич вылӧ, — жалитӧмпырысь, кыдзи видзӧдӧны морт вылӧ, кодлӧн вӧлі сьӧкыд припадок, сійӧ гӧгӧрвоис, мый прӧститісны.
9
Первой взводысь комсомольскӧй организацияса секретарь Гербовлы Боканов сӧветуйтіс нуӧдны воскресеньеӧ комсомольскӧй вечер «Рӧдиналӧн карта дорын» тема вылӧ да корны тайӧ вечер вылас Яблоневкаысь челядьӧс.
Комсомолецъяс радпырысь босьтчисны котыртны тайӧ вечерсӧ.
Андрей рисуйтіс зэв ыджыд карта.
Ичӧтик вышкаясӧн, заводъясӧн, плӧтинаясӧн сійӧ пасъяліс сы вылӧ пятилеткалысь новостройкаяссӧ.
Картасӧ ӧшӧдісны эрд вылӧ кык пу костӧ.
Кор ю мӧдар берегын тыдовтчисны гӧстьяс — зонъяс да нывъяс, найӧс встретитісны сьыланкывйӧн:
Водзвылын пос кузя восьлаліс еджыд шӧвк дӧрӧма збой зонка, коді пельпом вомӧныс ӧшӧдӧма баян.
Муртса тувччис берегӧ, сійӧ паськӧдіс баянсӧ, и гӧстьяс заводитісны тожӧ сьывны «Рӧдина йылысь сьыланкыв».
Эрд вылын лои шума да гажа.
Тӧдмасялісны, пуксялісны эжа вылӧ, шутитісны.
Капитан Боканов матыстчис карта дорӧ.
Лои шынитӧв.
Сӧмын ю сайын кыліс моторъяслӧн шыыс да вӧрын чукӧстчылісны да ланьтісны гӧлӧсъяс.
Офицер заводитіс висьтавлыны и, сылӧн указка бӧрся, коді то лыбліс вывлань, то лэччывліс увлань карта кузя, синъяснас видзӧдігтыр, ставныс друг представитісны таёжнӧй юяслысь паськыд ваяс, гырысь вӧръяс, домнаяслысь бияс, элеваторъяслысь вышкаяс.
Кывзігас найӧ быттьӧ качӧдчисны вывлань, — на синъяс водзын шыльквидзисны рӧднӧй мулӧн синмӧн судзтӧм просторъяс: выльысь чужис славнӧй Сталинград, тшынасисны трубаясыс Дальний портлӧн, Балтикалысь величавӧй ваяссӧ вундіс сторожевӧй корабль, Мавзолей дорын веж стрӧг козъяс нуисны лун и вой караул...
— Войнас дас кык час да джынйын, — ньӧжйӧ висьтавліс офицер, — кор ми тіянкӧд кутам чорыда узьны, московскӧй диктор приветливӧя шыасяс Владивостокса да Сахалинса радио кывзысьяс дінӧ: «Бур асыв, ёртъяс!»
И тайӧ жӧ, миянлы войся, часъясӧ Москвасянь кутасны передавайтны мирса комын кык кыв вылын бӧръя юӧръяс...
Индияса, Норвегияса, Австрияса олысьяс кыласны правдивӧй висьт Таджикистанса колхозникъяс олӧм йылысь, рабочӧй-изобретатель йылысь, коді заслужитіс лауреатлысь высокӧй звание...
abu
abu
abu
Боканов ланьтіс.
Пуксис сійӧ чуткӧй чӧв-лӧньыс, кодӧс абу окота торкны кывйӧн либӧ вӧрзьӧдчӧмӧн.
Первойӧн чеччис эжа вылысь Семён.
abu
— Ме, ёртъяс, кӧсъя тіянлы висьтавны аслам сикт йылысь.
Сійӧ приблизительнӧ со тані, — и Семён инмӧдчыліс указканас карта дорӧ. — Сӧмын ӧти во эг аддзыв сійӧс, а сьӧкыд тӧдны...
Фашистъяс, кор отступайтісны, сотісны миянлысь клубнымӧс,
но ӧні сы местаӧ стрӧитӧма мича театр, садитӧма парк.
Сійӧ муртса эз содты: «А театр дорас вӧчисны памятник менам батьлы», но чӧв ланьтіс.
Павлик Снопков каникул дырйиыс вӧлӧма вокыс ордын Карагандаын.
— Ме лэбзьылі сэтчӧ самолётӧн...
Вои...
Видзӧда... ыджыд кар, уна судта мича керкаяс, паськыд уличаяс, асфальт, бияс, веськыда море бияс!
Столичнӧй кар!
Баянисткӧд орччӧн пукаліс мича лӧз ковточкаа ныв.
Нылыс вӧлі веськыда сыналӧм юрсиа да мисьтӧм, но серьёзнӧй чужӧма, кузьмӧс сьӧд синъяса.
Баянист мыйкӧ сылы настойчивӧя вашкӧдіс.
Ныв яндысьӧмӧн ӧтказывайтчис, но, медбӧрын, решительнӧя лэптіс кисӧ.
Сійӧ вӧлӧмкӧ велӧдчӧ Ленинградскӧй строительнӧй институтын, каникул кежлас воӧма бать-мам ордас Яблоневкаӧ
и ӧні любовнӧя кутіс висьтавлыны Ленин кар йылысь:
— Ті кӧ эськӧ видзӧдлінныд рытнас Нева вылӧ, Кировскӧй заводлӧн бияс вылӧ, Летньӧй театр ӧградавывса строгӧй рисунок вылӧ, Мойкалӧн каналъяс вылӧ, — сійӧ гӧрдӧдіс, волнуйтчӧмысла лои мичаджык, — видзӧдлінныд кӧ эськӧ, и тіянлы век кежлӧ эськӧ лои матысса и дона Ленинград!
«Кутшӧм жӧ ми озырӧсь и кыдзи колӧ видзны тайӧ озырлунсӧ!» — вомас турун сі няклялігтыр да мӧвпъясас вӧйтчӧмӧн ылӧ видзӧдігтыр гордитчӧмӧн думайтіс Володя.
Небесаын ӧзъялісны первойя кодзувъяс.
Ылісянь кыліс команда: «Витӧд рота, стройӧ!»
Пемыдас неяснӧя еджвидзисны палаткаяс.
Володяӧс шымыртіс пытшкӧсса лихорадочнӧй волнуйтчӧмлӧн сылы тӧдса сійӧ бур чувствоыс, кор мыйкӧ заводитліс дрӧжжитны сы пытшкын, —
морӧсын содіс, паськаліс, неяснӧя гартчис сьыланкыв.
Сійӧ сотіс, юргис, нетшкысис петны вӧля вылӧ.
...Гӧстьяс мунісны.
Лагерь унмовсис.
Володя тювкнитіс-петіс палаткасьыс да пуксис палаткасайса из вылӧ.
Пемыдыс шымыртіс сійӧс быд боксянь.
И сэки, медбӧрын, петісны строкаяс.
Найӧ дзирдалісны пемыдас, визувтісны зарни потокӧн пыр свободнӧйджыка и свободнӧйджыка.
Сійӧ сувтіс вомгорулас шӧпкӧдігтыр:
Володя успокоитчис.
Войся тӧв свежӧймӧдіс юрсӧ, морӧс лолаліс свободнӧйджыка.
Шуда мудзлун паськалі телӧ пасьтаыс.
Володя пырис палаткаас, водіс койка вылас да пыр жӧ унмовсис.
V ГЛАВА
1
Мӧд лунас рытъя поверка бӧрын пыр жӧ, отбойлысь сигнал виччысьтӧг, Бокановлӧн взводыс, коді мудзис походын, заводитіс лӧсьӧдчыны водны.
Ӧти палаткаын, сап пемыдын, заводитчис сёрни волялӧн вын йылысь.
— Ме лыддя, мый сӧветскӧй морт — став мирас медся волевӧй! —
койка вылас пукаліг да гимнастёркасӧ разялігмоз убеждённӧя доказывайтіс Володя.
— Мыйла? — скептическӧя юаліс Геннадий Пашков.
Сійӧ радейтліс вензьыны да оригинальность ради вермис дорйыны весиг збыльвылассӧ невернӧйтор. — Тэ думайтан, английскӧй военнӧй школаын оз воспитывайтны волялысь татшӧм жӧ вын!
— Оз татшӧмӧс!
Ньӧти оз татшӧмӧс! — сьӧлӧмсянь горӧдіс Володя да дӧзмӧмысла сэтшӧм ӧдйӧ чеччис, мый койкаыс дзуртыштіс. — Ми стрӧитам коммунизм.
Чайтан, тайӧ кокни?
Первойысь историяын...
Мыйта врагъяс!
Мыйта сьӧкыдлунъяс!
Сӧмын ыджыд воляа йӧз, медся ыджыд воляа йӧз вермасны венны найӧс!
Меным бать, кор вӧлі ловъя, шулывліс: «Вынаяс вуджӧны море, а слабӧйяс сӧмын купайтчӧны».
Ми, выль мир восьтысьяс, петім бушковъяслы паныд...
— <ns>Поэ-эт! поэ-эт</ns>! — серамсорӧн нюжӧдіс Пашков да дженьыдика, мисьтӧма серӧктіс.
Но Владимир дор сувтісны мукӧдыс, и Пашков сэк жӧ ланьтіс.
Ставныс решитісны: дерт, сӧветскӧй йӧз — медся волевӧй йӧз, а на пӧвстын торъя волевӧй качествоа йӧзӧн долженӧсь лоны военнӧйяс.
— Оз сы вӧсна, мый ми лыддям асьнымӧс гражданскӧйясысь бурджыкӧн либӧ ог уважайтӧй найӧс, — быттьӧ кодӧскӧ успокаивайтігмоз объяснитіс Семён, — а прӧстӧ миян профессияным тайӧс требуйтӧ.
Кыдзи уставын бой йылысь гижӧма?
«Бой — боецлӧн моральнӧй да физическӧй качествояслы да выдержкалы медся ыджыд испытание».
— Гӧлӧснас сійӧ торйӧдіс «медся ыджыд» кывъяссӧ.
Сэсся мыйлакӧ кутісны сёрнитны женскӧй верность йылысь.
Тайӧ тема йывсьыс бӧръя кадас сёрнитлісны частӧ: вӧлі сыын кутшӧмкӧ волнуйтана привлекательность, самӧй обсуждениеыс петкӧдліс, мый найӧ абу нин посни челядь.
Койка вылас бурджыка лӧсьӧдчигмоз Семён сёрнитіс:
— Вот кӧть виӧй, ог вермы гӧгӧрвоны, кыдзи радейтӧм вӧсна йӧз висьмӧны, «страшнӧй жарӧн сотчӧны».
«<rus>Ты вся горишь</rus>», — декламируйтіс сійӧ. — «<rus>Я не больна... Я... знаешь, няня, влюблена», «Увы, Татьяна увядает, бледнеет, гаснет и молчит...</rus>»
Да збыль ӧмӧй тайӧ сэтшӧм ёна действуйтӧ? — дивуйтчигтыр сьӧлӧмсяньыс юаліс сійӧ. — А вермас лоны, — Семён гӧлӧсын кылісны ироническӧй ноткаяс, — вермас лоны, Татьяна прӧстӧ висьмис, но, грипп сылӧн, миян ногӧн, со жарыс и кыптіс?
Гербовлӧн предположениеыс ставнысӧ гажмӧдіс, но эз чуймӧд.
Тӧдісны, мый Семён вӧлі «кавалерстволы» паныд, — тадзи сійӧ шуліс нывкаяскӧд встречайтчӧм да гижасьӧм, мый сійӧ ӧтдортчӧ наысь оз полӧм ради, — сійӧ эз вӧв прӧтив танцуйтыштны, — а прӧстӧ сы вӧсна, мый лыддьӧ ставсӧ тайӧс пустӧя, неинтереснӧя кад коллялӧмӧн: бурджык занимайтчыны спортӧн либӧ драматическӧй кружокын.
Татьяна Ларина йылысь сёрнитыштӧм бӧрын кутісны казьтывны мукӧд литературнӧй героиняясӧс, и Вася Лыков видзчысьтӧг сувтіс Алеко дор:
— Мыйла морт вылас издевайтчынысӧ?
Но, Земфира эз кут любитны — сылӧн делӧ, а сійӧ издевайтчис, пӧръявліс.
Ме эськӧ пӧръясьӧмсьыс, тӧданныд, кыдзи эськӧ! — сійӧ сэтшӧм скӧрысь шуис тайӧ «тӧданныд, кыдзи эськӧ» кывъяссӧ, мый ставныс бара серӧктісны.
Кылісны гажаа шмонитӧмъяс:
— Кытысь, Васенька, вир вылӧ тэнад татшӧм горшлуныс?
— Абу-ӧ нин тэнад Земфираыд мыжа?
Тӧдвылас кутісны кызіник, ичӧтик тушаа, кыдзи и ачыс Лыков, Зиночкаӧс — Галинка Богачёвалысь пӧдругасӧ.
Ёсь кывъя йӧз шуасисны, мый кор Вася да Зиночка гуляйтӧны городскӧй паркын «суворовскӧй аллеяӧд», то не сы мында сёрнитӧны возвышеннӧй предметъяс йылысь, мыйта аппетитнӧя сёйӧны сдобнӧй булкияс.
abu
Геннадий Пашков ышнясигтыр декламируйтіс ныр пырыс:
— Лӧсьыд!
Нинӧм шуны, лӧсьыд, военнӧй душаӧй! — серамсорӧн кодкӧ шуис кыз гӧлӧсӧн.
Геннадий ӧбидитчӧмӧн ланьтіс.
Ещӧ некымын минута сёрнитісны тайӧ тема вылас, и литература кузя школьнӧй учитель ӧдвакӧ сӧгласитчис эськӧ ӧткымын донъялӧмъясӧн да характеристикаясӧн.
Анна Карениналысь сильнӧй чувствосӧ признайтӧм бӧрын решительнӧя дивитісны сійӧс сыысь, мый колис писӧ;
Наташа Ростоваӧс мыжалісны лёгкомыслиеысь, а Вера Павловнаӧс мыжалісны сыысь, мый «вывті нин сійӧ Чернышевскийлӧн идеальнӧй, а человеческӧй чертаясыс этшаӧсь».
Зато некрасовскӧй декабристкалы, коді мунӧ верӧсыс дінӧ катарга вылӧ, верностьысь да самоотверженностьысь сетісны вывті бур аттестация.
Нывбабалысь идеал аддзисны Марина Расковаын да тшӧкъялігтыр кутісны висьтавлыны сылысь достоинствояссӧ:
— Первокласснӧй штурманӧн вӧлі!
И кутшӧм бур физкультурница!
— Художница!
Ме сылысь рисунокъяссӧ аддзылі!
— Музыка преподавайтлӧма!
— Зэв бур мамӧн вӧлӧма...
— И мича!
А общӧй вывод:
— Вот тайӧ нывбаба!
Тайӧ — да!
Медбӧрын ланьтісны.
Палаткаын лои чӧв-лӧнь.
Ю сайысь кыліс понлӧн увтчӧм;
«страдайтісны» гудӧк шы улӧ нывъяслӧн ылын кылысь гӧлӧсъяс.
Воздухыс вӧлі сӧстӧм, и кыліс ытшкӧм турун дук.
Шаркакылыштісны посни изъяс, кодкӧ прӧйдитіс палатка дорті.
Володя куйліс восьса синъяса.
Талун асывнас сійӧ ыстіс письмӧ карӧ.
«Кыдзи сійӧ примитас письмӧсӧ?
Мед кӧть оз скӧрмы, — майшасьӧмӧн думайтіс сійӧ. — Ме ӧд водзсӧ некор эг заводитлы татшӧм кывъясӧн: «Дона Галинка...»
Сылы окота вӧлі регыдджык аддзыны сійӧс.
Найӧ часъясӧн вермисны сёрнитны выль книгаяс йылысь, вензьыны театральнӧй постановкаяс йылысь, музыкальнӧй произведениеяс йылысь, та дырйи частӧ эз волыны ӧткодь донъялӧмӧ, но пыр чувствуйтісны взглядъяслысь общность.
Владимир донъявліс сыын и дасьлунсӧ, кутшӧмӧн сійӧ отсаліс ёртъясыслы, и сійӧс, мый, кӧть и сійӧ война кадӧ коли батьтӧг, Галинка стойкӧя веніс сьӧкыдлунъяссӧ, вӧчис мамыскӧд медся сьӧкыд уджсӧ.
Верность да любовь йылысь ёртъясыслӧн спорын Ковалёв эз участвуйт.
Сійӧ зілис тайӧ чувствояс йывсьыс не сёрнитны, лыддис, мый кывъяс вермасны сӧмын унизитны да донтӧммӧдны найӧс.
«Сійӧ, кодӧс тэ сьӧлӧмсяньыд любитан, гӧгӧрвоас ставсӧ тэнад поступокъяс серти.
А дольны: «любита, любита», — фальшь».
Векджык ёртъяс дырйиыс, медым не кажитчыны нетырвыйӧ мужественнӧйӧн, Владимир зілис лоны грубӧйӧн да веськодьӧн, кӧть, нывкаяс йылысь сёрнитігӧн, некор эз дорйывлы вӧльнӧй сёрнияс.
Пыдын сы пытшкын крепыда оліс чойӧс либӧ мамӧс радейтӧмкодь естественнӧй человеческӧй стремление чистӧй дінӧ.
Но лӧжнӧя яндысьӧм вӧсна нинӧм вылӧ эськӧ эз висьтав ёртъясыслы ассьыс убеждённостьсӧ, мый целомудрие том зонлы сідз жӧ колӧ, кыдзи и нывлы, и колӧ видзны ассьыд пытшкӧсса миртӧ.
Тайӧ мӧвпъясыс йылысь эз висьтав эськӧ весиг Семёнлы.
Унмовсигас нин Володя думыштіс:
«Должен лоны душевнӧй матыслун...»
abu
Син водзас сувтіс Галинкалӧн образыс — мугов чужӧма, каштанӧвӧй кӧсаяса.
Сійӧ нюмъяліс, и сылӧн карӧй синъясыс койисны шоныд, небыд свет.
2
Майор Тутукин палаткаӧ пырис подполковник Русанов.
Керосинӧвӧй лампа югӧр улын пуксисны ворсны шахматӧн, а партия ворсӧм бӧрын заводитісны, кыдзи век, вензьыны.
Тайӧ пӧрйӧ инспектируйтысьяс йылысь.
— Терпитны ог вермы (Тутукин именнӧ тадзи и шуис: «ог вермы») специальнӧй чиститчӧмъяс, уберитчӧмъяс, медым петкӧдчыны начальстволы.
«Потёмкинскӧй» штучкаяс!
Колӧ век вӧчны сідзи, быттьӧ аски инспектор воас, и не развращайтны миянлысь суворовецъяснымӧс показнӧй дасьтысьӧмъясӧн.
Ме асывнас кывлі, кыдзи менам Авилкин шуис другыслы: «Инспектор локтӧ!» — «Кытысь тэ тӧдан?» — юаліс мӧдыс.
«Столӧвӧйын медся бур пызандӧраяссӧ вольсалӧмаӧсь».
— Но ӧд бур кӧзяйка, — вочавидзис Русанов, — уберитчӧ гӧстьяс воӧм водзвылын.
И нинӧм лёкыс абу, ми кӧ и суворовецъясӧс кутам велӧдны таӧ.
— Ӧти-кӧ, уважаемӧй Виталий Петрович, инспектируйтысь абу гӧсть, а начальник, а, мӧд-кӧ, бур кӧзяйкалӧн век ставыс сӧстӧм, а абу петкӧдлана порядок.
— Но мыйла ме ог вермы, дона Владимир Иванович, гӧтӧвитны встреча уважение ради — гӧгӧрвоан, уважение ради?
Найӧ лолывлісны вывті вежливӧйӧсь, и тайӧ вӧлі первой признакӧн, мый вензьӧмыс кутас кыссьыны дыр.
Орчча палаткаын муніс мӧдпӧлӧс сёрни.
Старшина, коді вӧлі сверхсрочнӧй служба вылын, сёрнитны радейтысь олӧма сибиряк Привалов, надзмыд вӧрасъяса, кыз вомдор вылас неуна ӧшӧдчӧм еджыд уска, юасис ёсь ныра томиник сержантлысь:
— Тэ ногӧн, мыйла миян училищеын сержант сӧмын дневалитӧ да пачьяс ломталӧ, а воспитаниеӧн оз занимайтчы?
Тані, ме тэныд висьтала, куим помка.
Первойыс, — Привалов кусыньтіс кыз певсӧ да нюжӧдіс кисӧ ас водзас, — начальство миянӧс оз тырвыйӧ донъяв: педсӧветъяс вылӧ оз корлывлы, оз лыддьы кыдзи воспитательяслы отсасьысьясӧн, а челядьыд ӧд тайӧс аддзӧны; мӧдыс, — сійӧ кусыньтіс мӧд чунь, — эз лэптыны миянӧс на синъяс водзын колана вылнаӧдз.
Вот локтас сійӧ, миян зонкаыд, офицерскӧй училищеӧ, сэні сержант — вын.
А тані мый ме сылы?
Сыкӧд генерал час сёрнитӧ, инспектор интересуйтчӧ, подполковник характерсӧ изучайтӧ.
Мый нӧ ме сылы, сійӧ кӧ настӧящӧй салдатскӧй службасӧ эз исавлы, а менӧ аддзӧ сӧмын, кор ме сылы ботинки чукӧр кыска, либӧ бачокӧ кипяток кисьта.
Но и, — Привалов кусыньтіс коймӧд чунь, — асьным ми медся ёна мыжаӧсь.
Вот, шуам, тэ накӧд ас морт моз: Вася да Петя, найӧ тэныд пельпомад тапкӧдӧны, папиросӧн тэкӧд юксьӧны.
Кутшӧм нӧ тэ воспитатель?
Кутшӧм командир?
Труба юӧртіс отбой.
Лагерь унмовсис.
VI ГЛАВА
1
Шондіысь читкырасигтыр Боканов муніс забор пӧлӧн, кодӧн вӧлі кытшалӧма училищесӧ.
Зарниӧн югъялісны клёнъяс, гылалісны коръясыс пӧрысь липаяс вылысь, первой виж коръяс тыдовтчисны кыдзьяслӧн сук кудриясын.
Ружейнӧй парклӧн кузь здание дорті прӧйдитӧм бӧрын Боканов кыліс воссьыштӧм ӧдзӧс сайысь тӧдса, мыйыськӧ дӧзмӧм гӧлӧсъяс.
— Мый сыкӧд церемонитчынысӧ — нӧйтны! — предлагайтіс Сурковлӧн скӧр гӧлӧсыс, и Боканов чуймис: век сэтшӧм деликатнӧй, раминик, Андрей друг кӧсйӧ кодӧскӧ нӧйтны.
— Вайӧ вӧчамӧ <rus>суд чести</rus>! — кыліс Володя Ковалёвлӧн гӧлӧсыс.
— Кутшӧм, чӧрту, сылӧн честь?
— Ыджыд честь сылы — татшӧм суд вӧчны!
Боканов пырис ружейнӧй парклӧн помещениеӧ.
Ставныс, кодъяс вӧліны сэні, здук кежлӧ ланьтлісны, но воспитательлы дӧверяйтӧмыс вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый, юасьӧм виччысьтӧг, асьныс пыр жӧ висьталісны, мыйын делӧыс.
Некымын час сайын Семён Гербов, коді босьтӧма библиотекаысь книга, аддзӧма сэтысь вӧсньыдик тетрадь.
Гижӧд, коді эськӧ индіс, кодлӧн тайӧ запискаыс, эз вӧв.
Пашковлысь почерксӧ тӧдмавтӧдз Семён лэдзис син пырыс первойя листбоксӧ да чуймис сыысь, мый лыддис.
Геннадий Пашковӧс ротаас эз радейтны, кыдзи векджык оз радейтны здоровӧй коллективын самоувереннӧй выскочкаясӧс.
Сійӧс эз ӧтчыд видлывлыны, критикуйтлывлыны собраниеяс вылын.
Детинкаяслы эз кажитчывлы и сылӧн ныр пырыс сёрнитан модаыс, кор эз шулывлы фразаыслысь помсӧ, и генерал-батьнас ышнясьӧмыс, но ёртъясыс пыдди пуктылісны сылысь начитанностьсӧ, дивуйтчисны сылӧн паметь да способность вылӧ.
abu
Сійӧ, учительлысь объяснениесӧ ӧти пельнас кывзӧм бӧрын, кужліс повторитны ставсӧ помсяньыс помӧдзыс, юавлывлісны кӧ сійӧс, медым прӧверитны сылысь вниманиесӧ.
Найӧ донъялісны Пашковлысь прӧстлунсӧ, способностьсӧ юксьыны ставнас, мый сылӧн эм, повтӧг старшӧйяслы висьтавны сійӧс, мый йылысь мукӧдыс броткисны сӧмын ас костаныс.
abu
Семён мыччис Бокановлы тайӧ шудтӧм тетрадьсӧ.
Разнӧй листбокъяс вылын карандашӧн кодкӧ вевъялӧма подчеркнитны медся дӧзмӧдана местаяссӧ.
abu
«Ме честолюбив, но тайӧс оз ков петкӧдлыны.
Сьӧвзя ме класс вылад, верма овны и сытӧг, вежӧрӧй тырмас».
И водзӧ: «Колӧ зэлӧдчывны, пӧлучитны вицесержантскӧй погонъяс: способностьясӧй менам та вылӧ колӧм дорысь унджык, а звание кыпӧдас».
Бокановӧс медся ёна шензьӧдіс дневникыслӧн общӧй тоныс.
Мый Геннадий честолюбив, асьсӧ радейтысь да эгоист, воспитательлы эз вӧв выльторйӧн.
Геннадийлысь тайӧ тырмытӧмторъяссӧ неуна удайтчис лӧньӧдны.
Но вот сійӧ, мый дневникас зэв уна висьтавсис нывкаяслы письмӧяс йылысь, первойысь бритчӧм да будущӧй причёска йылысь, мый сёрни кӧ заводитчыліс общественнӧй олӧм йылысь, то гижсис эз мӧдног, кыдзи «кӧлалісны доклад», «миян собрание — прӧстӧ больгӧм», — тайӧ зэв ёна дойдіс сьӧлӧмсӧ воспитательлысь.
Гижӧдъяссӧ син пырыс лэдзӧм бӧрын Сергей Павлович пыр жӧ мыжаліс асьсӧ, медводз сӧмын асьсӧ, сыысь, мый настоящӧя эз пыр Геннадийлӧн душевнӧй мирӧ, эз отсав сылы исправитчыны.
Збыль, вӧліны небзьӧдысь обстоятельствояс: Геннадийӧс дрӧчитіс батьыс.
Век зэв занятӧй, генерал Пашков пӧтачитіс писӧ.
abu
abu
abu
Геннадий дінӧ ёртъясыслӧн чӧжсьӧм лӧглуныс ӧні аддзис петан туй.
Взвод вӧлі ёна скӧрмӧма и эз кӧсйы нинӧм вунӧдны либӧ прӧститны.
Гешаӧс колӧ вӧлі решительнӧя велӧдны.
Ӧти и сійӧ жӧ чувстволӧн эм зэв уна оттенокъяс.
abu
abu
Чувство, кодӧс кыпӧдіс Пашковлӧн дневникыс, позьӧ вӧлі эськӧ шуны прӧститны позьтӧм возмущениеӧн.
Абу вражда, абу ненависть, а дӧзмӧдӧм йӧзлӧн именнӧ прӧститны позьтӧм возмущение.
Кор Боканов помаліс видлавны дневниксӧ, ставныс бара дӧзмӧмпырысь кутісны шуасьны:
abu
— Велӧдны сійӧс кыдз колӧ!
— Бойкот!
— Ме тіянлы важӧн нин шулывлі, мый сійӧ татшӧм!
— Судитны ас ногӧн... медым нэм чӧжыс кутіс помнитны!
Офицер веськыда видзӧдіс комсорг Гербов вылӧ.
Мӧдыс, быттьӧ лыддис сылысь настойчивӧй видзӧдлассӧ да дӧгадайтчис, мый жӧ виччысьӧ сысянь воспитательыс. Зумыштчӧмӧн, пытшкӧсса сопротивлениесӧ венӧмӧн, Семён решительнӧя шуис:
— Разберитам комсомольскӧй собрание вылын.
— Правильнӧ, — поддержитіс Гербовӧс Сергей Павлович, — тайӧ и лоӧ миян суд.
Сӧглашайтчисны неокотапырысь да сэтшӧм условиеӧн, медым разберитны пыр жӧ.
Но кык событие вӧсна — Яблоневкаын пӧжар да Василий Лыковлӧн кулӧм вӧсна — ковмис эновтлыны недыр кежлӧ комсомольскӧй собрание.
2
Пӧжар заводитчис югдігас.
Тшынсӧ первойӧн аддзис Савва Братушкин, коді вӧлі сулалӧ тайӧ кадас ю дорын пост вылын.
Сійӧ лэптіс тревога, и челядь Бокановкӧд ӧтлаын котӧртісны пос кузя мӧдлапӧлӧ.
Павлик Снопков да Геннадий уськӧдчисны береглань, чеччыштісны резинӧвӧй пыжӧ да, мыйвынсьыс сынігтыр, кутісны вуджны юсӧ.
Найӧ первойӧн воисны мӧдлапӧлӧ да кыккокйыв уськӧдчисны сотчысь сарайлань.
Но Семён панйис найӧс.
Сійӧ кытыськӧ аддзӧма лӧм да кайӧ нин вӧлі вевт вылас.
Сотчис инвентарь видзан сарай.
Кыдзи бӧрынджык тыдовтчис, лоӧма электропроводкалӧн замыкание.
Сиктса пӧжарнӧй команда вотӧдз Семён удитіс уськӧдны лӧмнас сотчысь кер, а Владимир да Андрей жугӧдісны томан да гӧгыльтісны-петкӧдісны дворӧ тӧлӧдчан машина.
Колхозникъяс яра кусӧдісны бисӧ огнетушительясӧн да шлангъясысь ва койӧмӧн.
Челядь ваялісны ведраяс.
Гумлалісны васӧ юысь да цепь кузя передавайтісны ведраяс киысь киӧ вевт вылӧ Семёнлы.
Кор пӧжарсӧ вӧлі кусӧдӧма, колхозникъяс кытшалісны суворовецъясӧс да кутісны аттьӧавны найӧс отсӧг сетӧмысь.
Кӧтасьӧмаӧсь, дзугсьӧм юрсиаӧсь, бикӧд водзсасьӧмысь возбуждённӧйӧсь, детинкаяс яндысигтыр педзисны места выланыс.
Гимнастёрка вылас кык радӧн орденскӧй планкаяса шӧр арлыда мужчина топӧдліс кисӧ Бокановлысь да шуис прӧстӧя став дінас шыӧдчӧмӧн:
— Колхознӧй пасибӧ!
Мӧд событиеыс лои лагерьясысь «тӧвся квартираясӧ» воӧм бӧрын регыд.
Воспаление лёгкихӧн висьӧм вӧсна кувсис Вася Лыков, кодӧс училищеын лыддьылісны силачӧн.
abu
abu
abu
abu
abu
Горт, кӧні куйліс Василий, пуктісны актӧвӧй залӧ.
abu
Телеграммаӧн корӧм бӧрын воисны мамыс да батьыс — Василий налӧн вӧлі ӧтка пи.
Кор найӧ пырисны Боканов классӧ, ставныс сувтісны да кынмисны места вылас юръяснысӧ ӧшӧдӧмӧн, полісны видзӧдлыны ёртыслӧн бать-мам синмӧ.
Васялӧн мамыс шӧйӧвошӧмӧн сувтіс пызан дорӧ.
Синваыс сідзи и визувтіс сылӧн банбокъяс кузя.
Батьыс эз бӧрд — кынмис места вылас, и сы вылӧ торъя страшнӧ вӧлі видзӧдны.
Пӧраясӧн кажитчис, мый сійӧ воштӧ садьсӧ.
— Кӧні пукавліс Васенька? — ньӧжйӧ юаліс сійӧ.
— Мекӧд орччӧн, — вочавидзис Андрей Сурков, и вомдоръясыс сылӧн кутісны дрӧжжитны.
Батьыс матыстчис парта дорӧ, восьтіс вевтсӧ, перйис пиыслысь кутшӧмкӧ учебник да шатласигтыр петіс классысь.
Косіник лопатка лыясыс сылӧн торъя ёна тӧдчисны армейскӧй вушйӧм гимнастёрка улас.
abu
abu
abu
Вася горт дорын, ӧта-мӧдсӧ вежлалӧмӧн, сулалісны караулын суворовецъяс да воспитательяс.
Офицеръяс нуисны гортсӧ ковёръясӧн вевттьӧм грузӧвиклань.
Первой рота, оружиеӧн, чӧв олігтыр, колльӧдіс телӧсӧ.
Кор сетісны прӧщальнӧй салют, Бокановлы, коді сулаліс гу дорас, уси дум вылас, кыдзи фронт вылын, налӧн частьын, святӧя соблюдайтсис бой дырйи пӧгибнитӧм ёртъясӧс гуалан традиция. Весиг отступлениелӧн сьӧкыд тӧлысьясӧ, весиг противник син водзын, коді мырдӧн каттьысис на вылӧ!
И тайӧ сідзжӧ сетліс вын, ёнмӧдліс дружба.
«Эк, жаль Василёкыс! Сійӧ вӧлі честнӧй, кывзысьысь, бур сьӧлӧма морт!»
Сергей Павлович копыртіс юрсӧ, медым не петкӧдлыны ассьыс шогсӧ.
Бокановкӧд орччӧн сулаліс Ковалёв.
Владимир кутчысис, но горшыс гӧрддзассис, сырмис-тіраліс сьылівывса сӧныс, чуньясыс крепыдджыка кутісны карабинсӧ.
«Прӧщай, муса Василий, тэ вӧлін бур ёртӧн, и, верит, ми лоам ӧта-мӧдкӧд ещӧ дружнӧйджыкӧсь, кутам видзны тэ йылысь югыд память».
Му комӧкъяс гылалісны гуӧ.
И збыльысь, сідзжӧ, кыдзи бур семьяын радейтана мортӧс воштӧм бӧрын кольысьясыс лоӧны ещӧ матыссаӧсьджык, ещӧ дружнӧйӧсьджык, Вася Лыковлӧн кулӧмыс йитіс, ӧтлаӧдіс ставнысӧ ещӧ ёнджыка.
VII ГЛАВА
Велӧдчан во заводитчис аслысногӧн.
Шутка шуны, Суворовскӧй училищелӧн историяын первойысь лоины выпускникъяс!
Выпускник! Тайӧ юргӧ внушительнӧя.
Сы дінӧ торъя отношение офицеръяслӧн, мукӧд ротаясса ёртъяслӧн.
Сылы ковмас сдайтны экзамен зрелостьлӧн аттестат вылӧ — утвердитны «училищелысь марка».
Сылы разрешитӧма новлыны причёска, сійӧ пӧлучитіс право веськӧдлыны автомобильӧн, нуӧ стажировка взводӧн командуйтӧм кузя (тадзи ӧні шусис отделение), парадъяс вылын участвуйтӧ оружиеӧн, а карӧ отпускӧ мунігӧн ӧшӧдӧ тасмаас чехола штык и вермӧ бӧр локны дас кык час войын.
Гербовӧс генерал назначитіс ротаса старшинаӧн да присвоитіс сылы «вице-сержантлысь» звание.
Ковалёв да Сурков лоины отделениеса командиръясӧн.
Командиръяс пӧлучитісны правояс, кодъясӧс предусмотритӧма Сӧветскӧй Армияса дисциплинарнӧй уставӧн.
Рота кузя круглосуточнӧй наряд ӧні нуисны выпускникъяс.
Дежуритысьлӧн обязанность ӧтвечайтны пропуститӧм урок суточнӧй наряд бӧрын сідзи, быттьӧ эз и пропуститлы сійӧс, лыйсьӧм кузя ёна тренируйтчӧм, физкультура кузя содтӧд занятиеяс да уна мукӧдтор выпускникъяс гӧгӧрволісны эз кыдзи начальстволысь выдумка, а кыдзи быть коланатор.
Выль серьёзнӧй обязанностьяс дінӧ налӧн отношениеын чувствуйтсис весиг задор: кымын сьӧкыдджык да суровӧйджык службаыс, сымын бурджык!
Огӧ неженкаясӧн быдмӧй, — сӧветскӧй салдатъясӧн!
И уна дас приметаяс серти — сы серти, мый медся ичӧтик мыжысь зэв чорыда наказывайтӧны, мый асывнас подъём вылӧ сетӧны лыда минутаяс да любӧй поводдя дырйи плац вылын вӧч зарядка, сы серти, мый велалісны «по-курсантски» временнӧ крепитны истӧг тувйӧн мундирсьыс орӧм кизь — став сертиыс чувствуйтсис: матысмӧ офицерскӧй училище.
Регыд-регыд алӧй погонъяс пыдди пельпомъяс вылын лоӧны курсантскӧйяс, а найӧ сьӧкыдджыкӧсь.
Выпускник!
Аслыспӧлӧс кад, кор тэ ещӧ тані на, Суворовскӧйын, и абу нин тані.
И сразу лоин верстьӧджыкӧн, кыдзи семьяын ыджыдджык вок, коді лӧсьӧдчӧ лэбзьыны.
А збыльвылас — челядь!
Эз на вевъяв генерал сетны разрешение быдтыны юрси, кыдзи пыр жӧ ставныслӧн лоины расчёскаяс (босьталӧмаӧсь водзвыв)
и шудтӧм, коньӧр юрси «ёжикъяс» воштісны покой.
Найӧс нюлісны, кӧртавлісны вой кежлас, кӧтӧдлісны ваӧн, личкылісны кипыдӧсъяснас.
Юрсисӧ водтӧдісны, а сійӧ кывзысьтӧг чургӧдчыліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, ёна дӧзмӧдліс.
Луннас детинкаяс некымынысь котӧртлывлісны мастерскӧйӧ, медым мерайтны выль курсантскӧй обмундирование да кок серти вурӧм сапӧг.
Будущӧй походъяс йылысь думайттӧг корлісны:
— Сапӧгсӧ, пӧжалуйста, вӧчӧй сэтшӧмӧс, кутшӧмӧс новлӧ миян ротнӧй командир!
Тӧданныд: нырыс уткалӧн кодь.
Галифе вӧлі лӧз, лӧсьыда пукаліс виж ной гимнастёрка, а боквыв пӧлыньтӧм пилотка вӧчис лётчик кодьӧн.
Подполковник Русанов вӧчис смотр курсантскӧй формаӧ пасьтасьӧм выпускникъяслы.
Сэсся тайӧ формасӧ дзебисны гожӧмӧдз, сэтчӧдз, кытчӧдз оз ло сдайтӧма став экзаменъяссӧ.
А экзаменыс дас ӧти.
Кокни шуны!
abu
abu
abu
abu
Собрание вылын асьныс решитісны нуӧдны тӧварищескӧй диктантъяс, отсасьны ӧта-мӧдныслы, лӧсьӧдісны «личнӧй планъяс» быд недель кежлӧ: средаӧ лунтыр, а мукӧд лунъясас ӧбеденнӧй часӧ сёрнитны сӧмын английскӧй кыв вылын.
Боканов отделениеын ставныс вель бура тӧдісны английскӧй кыв.
Помканас талы вӧлі и бура преподавайтӧм, и сійӧ, мый Сергей Павлович ачыс тӧдіс тайӧ кывсӧ, и иностраннӧй кыв велӧдӧм могысь вечеръяс нуӧдӧм, специальнӧй газетаяс лэдзӧм.
Медым детинкаяс кутісны ёнджыка интересуйтчыны, Нина Осиповна вайис сьӧрсьыс ещӧ лагерьясӧ на латинскӧй шрифта пишущӧй машинка, велӧдіс печатайтчыны сы вылын.
«Олӧмын ставыс вермас згӧдитчыны», — зэв збыльысь шулывліс сійӧ.
Окотитысьяслӧн ӧчередь сувтлывліс шуда морт гӧгӧр, коді кык чуньнас таркӧдӧ клавишаяс кузя.
Ковалёв босьтчис отсавны Гербовлы да Братушкинлы алгебра кузя, Сурков лӧсьӧдаліс «минированнӧй» диктантъяс Павел Снопковлы.
Шоч прӧст здукъясӧ, пырджык сёрӧн войнас, узьӧм водзвылын, кыптывлісны вензьӧмъяс: войскалӧн кутшӧм родӧ мунны?
Владимир пӧся дорйис пехота:
— Общевойскӧвӧй командир должен лоны быд боксянь развитӧйӧн, медым овладейтны искусствоӧн побеждайтны...
Семён сьӧлӧмсяньыс доказывайтіс:
— Армияяс аски лоӧны автомобильяс вылын.
Савва думайтіс веськавны артиллерийскӧй училищеӧ:
— Артиллериятӧг ми эськӧ эгӧ выиграйтӧй война...
Унаӧн вӧчисны нин «дальньӧй разведка» — ыстісны запросъяс офицерскӧй училищеясӧ да пӧлучитісны сэтысянь письмӧяс.
Думайтісны эз сы йылысь, мый выгӧднӧджык, а сы йылысь, кӧні вермасны вайны унджык пӧльза.
Вензьӧмъяслы пом эз вӧв, и найӧ кыдзкӧ ышӧдлісны, волнуйтісны.
Ставыс гӧгӧрбок казьтыліс сы йылысь, мый матысмӧ решающӧй лун: ротнӧй газетаын заголовокъяс, радио кузя Гербовлӧн выступление «Кыдзи ми гӧтӧвитчам экзаменъяс кежлӧ», читальнӧй залын почёт дӧска, кытчӧ ӧшлӧмаӧсь отличникъяслысь фотографияяс, — налӧн лыдыс век содіс.
Зэв важнӧ вӧлі колананогӧн босьтны старт.
И офицеръяс зілисны поддержитны тайӧ ӧдйӧ визувтысь движениесӧ рассказъясӧн сы йылысь, кыдзи асьныс коркӧ гӧтӧвитчывлісны экзаменъяс кежлӧ, котырталісны школаясса выпускникъяскӧд да вузъясса студентъяскӧд встречаяс, ышӧдлісны полысьясӧс да падъялысьясӧс: «Зэвтлы вынъястӧ, ставыс лоӧ бур!»
Офицеръяслы шойччӧм вылӧ лӧсьӧдӧм неыджыд комнатаын полковник Белов сӧвет серти комсомольскӧй бюро чукӧртіс «велӧдчӧм кузя передӧвикъяслысь слёт».
Вӧлі уютнӧ, гажа и прӧстӧ.
Юисны чай, сёйисны торт, кытчӧ вӧлі гижӧма: «Первой ротаса отличникъяслы», кывзісны патефон.
Сэсся кутісны сёрнитны экзаменъяс кежлӧ лӧсьӧдчӧмын опыт йылысь.
Андрей Сурков, коді бӧръя тӧлысьяснас неуна омӧльтчыштіс, возмужайтыштіс, сёрнитіс кыз гӧлӧсӧн:
— Думайта, успехлӧн джынйыс уджсӧ правильнӧя котыртӧмын.
Ме, например, первой гӧтӧвита кокни предметъяс, зіля чередуйтны точнӧй наукаяс гуманитарнӧйяскӧд.
Напряжённӧй умственнӧй удж бӧрын занимайтча физкультураӧн, мыйӧн бырӧда ассьым мудзӧмӧс.
Сійӧ, мый слёт вылын вӧлі и Пашков, неуна торкис беседаыслысь общӧй тонсӧ.
Сы йылысь вопрос, корны-ӧ сійӧс слёт вылӧ, кыпӧдіс ёсь споръяс.
Тайӧ лунъясас колӧ вӧлі разбирайтны сылысь «персональнӧй делӧсӧ» комсомольскӧй собрание вылын, и бюролӧн медся непримиримӧй членъяс вӧліны категорически прӧтивӧсь Пашковлӧн слёт вылын присутствуйтӧмлы.
«Ми сыкӧд встретитчам мӧд обстановкаын», — серьёзнӧя кӧсйысисны найӧ.
Мукӧдъяс жӧ лыддисны, мый Пашковлӧн кӧ сӧмын четвёркаяс да пятёркаяс — сідзкӧ, сійӧ должен лоны тані.
И сы вӧсна, мый Боканов сідзжӧ поддержитіс тайӧ мнениесӧ, Геннадийӧс корисны.
Сійӧ локтіс зумыш, скӧр, рытывбыд нервничайтӧмӧн таркӧдіс пызанӧ чайнӧй паньӧн, синсӧ эз лэптыв пызандӧра вылысь.
Соседъясыс вешйисны сы дінысь, и артмис впечатление, мый сійӧ пукалӧ бокын, торйӧн, кутшӧмкӧ мучительнӧй, но аслыс сылы колана обязанность исполняйтігтыр.
Бокановлы зэв окота вӧлі кӧть ӧти кывйӧн поддержитны да матыстны Геннадийӧс, но сійӧ тӧдіс, мый тайӧ ӧні оз лӧсяв и вермас сӧмын ставсӧ тшыкӧдны.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Пашков йылысь быттьӧ вунӧдісны и дружнӧя сералісны, шутитісны, сьылісны.
Сійӧ здукас, кор Виктор Николаевич горӧдіс сьывны:
«<rus>Легко на сердце от песни весёлой</rus>»,
а хор отсаліс сылы, неуна чотігтыр комнатаӧ пырис генерал Полуэктов.
Ставныс гажаа сувтісны, вешталісны стулъяс — быдӧнлы вӧлі окота, медым училищеса начальник пуксис сыкӧд орччӧн.
— Тайӧ бур, мый сьӧлӧм вылад кокни, — Ковалёвкӧд орччӧн пуксигмоз да дженьыдика шырӧм сьӧд уссӧ чуньнас муртса вӧрӧдігтыр меліа шуис Полуэктов, — а ті век жӧ частӧджык «Винтовочка» сьылӧй, тадзтӧ вернӧджык лоӧ.
Лыддянныд газетаясысь мирӧвӧй господство вылӧ выль претендентъяс йылысь?
Миянлы тіянкӧд винтовочка йылысь медся ёна колӧ помнитны! —
Сійӧ пытливӧя, сюся видзӧдліс ставныс вылӧ да, кор коли дӧвӧлен сійӧн, мый аддзис, шуис негораа, фразаяслысь помъяссӧ тӧдчӧдӧмӧн:
— Ті первой выпускникъяс суворовскӧй училищеяслӧн историяын.
Ті — будущӧй офицеръяс мирӧвӧй славаа миян армиялӧн, кодӧс радейтӧны став народъяс, коді победитіс «непобедимӧй» гитлеровскӧй полчищеясӧс.
Тіянсянь зэв унатор виччысьӧны и кутасны унатор требуйтны.
Тіян ӧні заводитчис велӧдчӧмлӧн решающӧй во, и волялӧн вын быдӧнлӧн определитчас сійӧн, кыдзи сійӧ помалас училищесӧ.
Генерал пукалыштіс ещӧ недыр да, извинитчӧм бӧрын, муніс. Сійӧ эз кӧсйы дзескӧдны найӧс, кодъяс татчӧ чукӧртчисны.
Бара кыптіс гажа шум.
Сёрни пансис волялӧн вын йылысь — гашкӧ, сы вӧсна, мый сы йылысь казьтыштіс ӧні училищеса начальник, а вермас лоны, дум вылас уси психология кузя учебник, кодӧс пӧлучитісны тайӧ лунъясас. Учебник помсьыс унаӧн нин удитісны лыддьыны воля воспитайтӧм йылысь.
— Капитан ёрт, тіян воляыдлӧн выныс ыджыд? — юаліс Семён гусьӧник Бокановлысь, кодкӧд пукаліс орччӧн.
Сергей Павлович эз сразу вочавидз.
— Да кыдз шуны?
Татшӧм вопрос вылӧ вочавидзны сьӧкыд.
— Но, а вообщӧсӧ тіян воляыдлӧн выныс эм? — эз лэдзчысь юасьӧмысь Гербов.
— Дерт эм! — Капитанлы весиг эз ло лӧсьыд тайӧ вопроссьыс.
— А ті эськӧ верминныд дугдыны куритчӧмысь? — юаліс сылысь Семён.
Шум лӧнис,
ставныс любопытствоӧн заводитісны кывзыны сёрнисӧ.
«Со ӧд кӧвъясис», — думыштіс Сергей Павлович, но чорыда вочавидзис:
— Дерт эськӧ верми, а ті верминныд эськӧ? — кывзысьяслысь вниманиесӧ Семён вылӧ вуджӧдны зілигтыр юаліс Боканов.
— Верми эськӧ, — лайкнитіс юрнас Гербов.
— Но, сідзкӧ, шыбитӧй, верманныд кӧ! — горӧдіс капитан да дӧвӧля ниртыштіс ассьыс банбоксӧ: век жӧ веніс атакасӧ!
— И шыбита... ті кӧ шыбитанныд! — видзчысьтӧг горӧдіс Гербов.
Кывзысьяс нюммунісны, видзӧдлісны гӧгӧрбок.
Радлӧмлӧн шумыс пыр жӧ лӧнис — полісны пропуститны кӧть ӧти кыв тайӧ поединоксьыс.
Боканов кутіс чувствуйтны, мый бӧрыньтчыны сылы некытчӧ, да решитіс: вузавны кӧ нин курильщиклысь ассьыд праваястӧ, то донӧнджык, и, гашкӧ, сэтшӧм дон корны, кутшӧм вылӧ некод оз сӧгласитчы.
— Сӧгласен, шыбита куритны вот тайӧ минутасяньыс, — ньӧжйӧник шуис сійӧ да видзӧдліс воспитанникъяс вылӧ сідзи, быттьӧ корис лоны найӧс свидетельясӧн, — но ӧти условие дырйи: ті ставныд сідзжӧ шыбитанныд куритны!
Сійӧ торйӧн подчеркнитіс «ставныд» кывсӧ.
abu
Куритчытӧмъяс дасьпырысь сӧгласитчисны Бокановкӧд, куритчысьяс кутісны шуасьны, кыдзи и век татшӧм случайяс дырйи:
— Сразу сьӧкыд...
— Привычка...
— Стимулыс абу, медым шыбитны.
А Боканов ӧддзӧм вывсьыс содтіс жарсӧ (вывті нин удачнӧйӧн кажитчис перспективаыс ӧтчыд шеныштӧмӧн помавны классын сійӧн, кодлы паныд тышкасисны нин уна вояс):
— Воляныдлӧн кӧ выныс эм — шыбитанныд!
— Да-а, ті гортад верманныд куритны, — нюжӧдіс кодкӧ, — а миян тані видлы — ветымын син видзӧдӧ!
— А ми сетам честь кыв, — и Боканов нюжӧдіс кисӧ Семёнлы, тайӧн утверждайтіс сійӧс полномочнӧй представительӧн.
Но век жӧ примитісны сэтшӧм решение, коді эз тупкы став туйяссӧ бӧрыньтчӧм вылӧ: куритчыны дугдӧны ставныс, но сӧмын выпускнӧй вечерӧдз.
А сэні сэсся кутас тыдавны.
VIII ГЛАВА
1
Первой роталӧн неыджыд канцелярияӧ чукӧрмис сы мында йӧз, мый пукалісны, ӧта-мӧд бердас топӧдчӧмӧн, диван вылын, креслӧясын, весиг табуреткаяс вылын, кодъясӧс вайисны старшина каптёркаысь.
— Некодлы абу ӧбиднӧ, ставным тӧрим! — чукӧртчысьяс вылӧ гажаа видзӧдігтыр шутитыштіс Боканов.
Тані вӧліны первой ротаса да Тутукин ротаса коммунистъяс, комсомолецъяс — малышъяслӧн шефъяс, и беспартийнӧй преподавательяс.
Диван вылын Ковалёв да капитан Беседа шӧракостын удобнӧя пукаліс Виктор Николаевич.
— Тайӧ ті зэв бура думыштӧмныд: вок сямӧн тӧждысьны малышъяс вӧсна, — ошкӧмпырысь висьталӧ сійӧ Ковалёвлы.
— Да миянӧс Сергей Павлович чуйдӧдіс, — объяснитіс Ковалёв; ачыс радліс, мый сійӧ, кыдзи равнӧй, пукалӧ тані офицер-коммунистъяскӧд, и накӧд ӧтлаын кутас решайтны, кыдзи бурджыка воспитывайтны малышъясӧс.
abu
abu
Тайӧ унатор вылӧ обязывайтліс.
— Ёртъяс, — кыліс гӧлӧсыс Бокановлӧн, коді сулаліс пызан дорын кык ротнӧй командиркӧд орччӧн, — политотделса начальник поручитіс меным чукӧртны тіянӧс, медым видлавны ӧтувъя действиеяслысь план.
Тутукин да Русанов пуксисны Боканов ӧтар-мӧдар бокӧ,
а Боканов сувтсӧн водзӧ висьталіс:
— Унджык кадетскӧй корпусъясын дзоридзавліс тешитчӧм ыджыдджык арлыда детинкаяслӧн новичокъяс вылын.
Малышъясӧс тшӧктывлісны весавны старшӧйяслысь кӧмкот, котӧрӧн ветлыны сэтчӧ, кытчӧ найӧ тшӧктасны.
Суворовскӧй училищеяс воспитывайтӧны дружба да ӧта-мӧдӧс радейтӧм кузя коммунистическӧй отношениеяс.
Делӧ дорас кӧ ми относитчам огӧ формальнӧ, а интересуйтчам сьӧлӧмсянь, сійӧ сетас зэв бур петасъяс.
Зэв бур имеитны уджлысь детальнӧй да обширнӧй план, но ми кӧ кутам пӧртны олӧмӧ сӧмын тайӧ планыслысь пунктъяссӧ, нуӧдны мероприятиеяс, ми нетшыштам зэв бур делӧыслысь самӧй сьӧлӧмсӧ, пӧгубитам сійӧс.
— Частӧджык лоӧй ӧтлаын асланыд ичӧтджык вокъяскӧд, — шыӧдчис офицер комсомолецъяс дінӧ, — переменаяс дырйи, прӧст часӧ, век и быдлаын мед найӧ гартчӧны тіян гӧгӧр, виччысьӧны тіянӧс.
Прӧст кадъясӧ, карын ӧтлаын гуляйтігъясӧн, интересуйтчӧй, кыдзи найӧ велӧдчӧны, мый гижӧны налы гортсяньыс.
Висьталӧй налы, кутшӧмӧн должен лоны комсомолец, кутшӧмӧн должен лоны том коммунист.
Партийнӧй организация лыддьӧ тіянлысь шефствонытӧ важнӧй политическӧй уджӧн.
Ми эскам, мый ті справитчанныд заданиенас!
Некымын лун мысти лои комсомолецъяслӧн асланыс ичӧтджык ёртъяскӧд торжественнӧй встреча.
Тутукинлӧн ротаыс сувтіс стройӧ актӧвӧй залын.
Подполковник Русанов, параднӧй кителя, вайӧдіс татчӧ жӧ выпускникъясӧс.
Ворсіс оркестр.
Комсомолецъяс — найӧ вӧліны кызьӧнӧсь, кузь тушааӧсь, подтянутӧйӧсь, зэв ӧкуратнӧя пасьтасьӧмаӧсь — сувтісны зал шӧрӧ.
Русанов, малышъяс дінӧ шыасьӧмӧн, шуис:
— Первой ротаса партийнӧй да комсомольскӧй организацияяс ыстісны тіян дінӧ ассьыныс медся бур воспитанникъяссӧ.
Со вице-старшина Гербов Семён (Гербов вӧчис водзлань кык энергичнӧй воськов, медальясыс зёлякылыштісны да бара рӧвнӧй радӧн водісны сылӧн крут морӧс вылӧ), сійӧ училищеса знаменосец;
Анатолий Глебов, медбур строевик да гимнаст, сетас тіянлы ассьыс опытсӧ.
Вице-сержант Андрей Сурков — сылысь картинасӧ «Юрий Смирновлӧн подвиг» ті аддзылінныд читальнӧй залысь — велӧдас тіянӧс бура рисуйтчыны; вице-сержант Владимир Ковалёв гӧтӧвитас зэв бур лыйсьысьясӧс.
Комсомолецъяс Гербов, Сурков, Ковалёв, Глебов, сувтӧй майор Тутукин роталӧн нёльӧд отделениеса веськыдвыв флангӧ.
Ӧні тайӧ отделениеыс тіян.
Неуна сёрӧнджык, кор кыліс подполковниклӧн команда: «Разӧдчӧй!», малышъяс кытшалісны шефъясӧс.
Найӧ полігтыр педзисны малышъяс пӧвстын, быттьӧ полісны случайнӧ кодӧскӧ лямӧдӧмысь, и тайӧ видзчысьӧмас нин чувствуйтсис яндысяна нежность.
2
Субӧта. Вӧлі медбӧръя урок.
Бокановлӧн взвод географическӧй кабинетын видзӧдіс киножурнал «Египет талун» *.
Кабинетлӧн ылыс пельӧсын пукаліс полковник Белов.
Аппаратлӧн ӧтсяма таргӧм шы улын пемыдінас географлӧн гӧлӧсыс кыліс торъя выразительнӧя да быттьӧ ылісянь.
Мукӧддырйиыс экран вылын тыдовтчывліс учительлӧн указкаыс:
* Сёрниыс мунӧ сійӧ вояс йылысь, кор Египет вӧлі британскӧй империализмлӧн колониальнӧй господство улын.
Ӧні Египет — независимӧй государство.
— Видзӧдлӧй, кутшӧм мучитчӧм чужӧмъяс тайӧ рабочӧйясыслӧн!..
Кутшӧм примитивнӧй налӧн уджалан кӧлуйыс!..
Абу, абу лӧсьыд налы овны английскӧй империализмлӧн «райын»!
Фильм помасис, кажитчис — ори.
Восьталісны тупкавлӧм ӧшиньяс, и лунъюгыдыс сявкнитіс комнатаӧ, лои синтӧ читкыртны.
Экран вылысь муртса на аддзылӧмтор вӧсна детинкаяс пукалісны серьёзнӧйӧсь да думыштчӧмаӧсь.
Подполковник мыйкӧ гижаліс посещение кузя тетрадьӧ.
Тайӧ здукас дзик ӧдзӧс дорын сигналист сетіс гора сигнал урок помасьӧм йылысь.
Трубалӧн первойя шыяс бӧрас жӧ Павлик Снопков пыркнитіс юрсӧ, быттьӧ вӧтліс сьӧкыд мӧвпъяссӧ, да, гажа мелодия кывзігтыр, нежнӧя шӧпнитіс:
— Серенада «Тэ менам радлун!»
Снопков вӧлі шутникӧн, пыр мыйкӧ думыштас.
Сійӧ шогсигтыр шулывліс пятёркасӧ «Кутны вермытӧм Янӧн», а столӧвӧйӧ туй «Зарни трӧпаӧн».
Снопковлысь шӧпкӧдчӧмсӧ кыліс Ковалёв, коді пукаліс сы водзвылын, да нюммуніс: збыльысь, недельнас тайӧ медся приятнӧй сигнал.
Сійӧ висьтавліс сы йылысь, мый водзын кык прӧст рыт да быдса прӧст лун.
Мыйӧн кылан тайӧ сигналсӧ, пыр жӧ кутан чувствуйтны честнӧя шедӧдӧм шойччӧг, дум вылад усьӧ, мый водзын виччысьӧ тэнӧ и клубын танцы, и журналлӧн свежӧй номер, и карӧ ветлӧм.
Ӧні жӧ ӧбед бӧрын заводитчӧ гимнастёркаяс весалӧм, гачьяс гладитӧм, подворотничокъяс вурӧм — субӧта рытся радпырысь лӧсьӧдчӧмъяс.
Спальняын, ӧшинь вылӧ пуктӧм неыджыд зеркалӧ водзын, тэрмасьтӧг бритчӧ Гербов.
Висьталӧны, книжнӧй магазинын пӧ эмӧсь пьесаяслӧн сборникъяс, и Семён лӧсьӧдчӧ карӧ.
Гербовлы окота бӧрйыны пьеса училищеын петкӧдлӧм вылӧ.
Гербов радейтлывліс участвуйтны спектакльясын да, кӧть и тешкодь, сійӧ, век ньӧжмыдіник, сцена вылын дзикӧдз вежсьывліс: кытысь сӧмын босьтчывлісны асьсӧ свободнӧя кутӧм да темперамент!
Неважӧн, «Провинцияса губернатор» пьеса кузя генеральнӧй репетиция дырйи, действиеяскостса перерывӧ, офицер формаа, гримируйтчӧм Семён петіс училище дворӧ.
Сы водзын веськӧдчывлісны суворовецъяс, тшапа кӧзырнитіс нёльӧд ротаысь сержант.
Налы вежливӧя ӧтветитӧм бӧрын Гербов бӧр пырис сцена сайӧ.
Семёнлы бритчӧм — мученье.
Чужӧм кучикыс сылӧн нежнӧй, а шочиник, вывті чорыд тошкыс лёкысь дзуртӧ бритва улас.
Киыс неувереннӧя новлӧдлӧ бритвасӧ, и Семёнлы ӧтарӧ лоӧ клеитавны вундысьӧминъяссӧ папироснӧй бумага торъясӧн, кодъясӧс специальнӧ дасьтӧма татшӧм случай кежлас.
3
Классын, ӧшиньсянь неылын, пукалӧ Андрей Сурков — рисуйтчӧ.
Сійӧ воысь воӧ пыр ёнджыка заводитӧ радейтны рисуйтчӧм.
Ӧні сійӧ чукӧртӧ живопись кузя мастеръяс йылысь книгаяс, лыддьӧ специальнӧй журналъяс.
Частӧ овлывлӧ художник Крылатов ордын, код дорӧ коркӧ вайӧдліс сійӧс Боканов.
Михаил Александрович Крылатов лои Андрейлӧн учительӧн да другӧн.
Кор тӧдмаліс, мый орчча карын воссьӧма картинаяслӧн передвижнӧй выставка, кодъясӧс рисуйтӧмаӧсь ленинградскӧй художникъяс, Сурков вӧзйысьліс ӧти лун кежлӧ да ветліс выставка вылӧ.
Спальняын, сылӧн тумбочкаас, картинкаяса заветнӧй альбомъяс, краскаяс, фон, штриховка йылысь выпискаясӧн тетрадь.
Ӧні Андрей вӧчӧ «Зоя казнитан асывводзӧ» важӧн нин думыштӧм ыджыд полотнолы этюдъяс.
Сійӧ ставнас сетчӧма тайӧ уджыслы.
Ставнас картинасӧ, помалӧмаӧс, ловъяӧс, — нюжӧд китӧ и кутан чувствуйтны, — Андрей представляйтӧ дзик яснӧя.
Сарай.
Пельӧсын джоджас пукалӧ косясьлӧм паськӧма Зоя, паськӧм пырыс тыдалӧ мучитӧм, лӧзӧдӧм яйыс.
Нывлӧн повтӧм синъясыс аддзӧны сійӧс, мый вӧчсьӧ ылын темница стен саяс, сэні, Москваын...
«Тайӧ шуд — кувны аслад народ вӧсна».
Веритӧмлӧн да пӧся радейтӧмлӧн яръюгыд биыс вӧчӧ сылысь чужӧмсӧ вывті мичаӧн.
Калькнитӧм сарай ӧдзӧсӧд видзӧдлысь часӧвӧй чуймӧма нывлӧн вид вӧсна.
Сійӧ оз гӧгӧрво и оз вермы гӧгӧрвоны, мыйла Зоя сэтшӧм повтӧм.
Кыдзи быттьӧ возмездиелӧн призракысь ёна повзьӧмла, фашист бӧрыньтчӧ...
Андрейлӧн чужӧмыс банйыштӧма пытшкӧсса волнуйтчӧмсьыс, вӧсньыдик, кузь чуньясыс сылӧн ӧдйӧ вӧрӧны лист весьтас.
Савва Братушкин, плеш вывсьыс еджгов чубсӧ ӧтарӧ вештышталігтыр, гӧтӧвитӧ выступление литературнӧй конференция кежлӧ.
«Гожӧмнас ме гӧститі рӧдняяс ордын посёлокын, коді Краснодонсянь неылын, — гижӧ сійӧ, — и сэні тӧдмаси некымын молодогвардеецкӧд...»
Переписывайтӧ комсомольскӧй собраниелысь протокол Павлик Снопков.
Тайӧ дорвыв коймӧд протокол нин, кодӧс сылы лоӧ гижны.
Омӧль, кор веськалан штатнӧй секретарӧ!
Классын быдӧн занимайтчӧ аслас делӧӧн: ӧтвечайтӧны письмӧяс вылӧ, триньӧдчӧны мандолинаӧн, решайтӧны кроссвордъяс, но некод некодлы оз мешайт.
Велалӧмаӧсь торйӧдчыны, кор колӧ, шумысь, не казявны сійӧс, и лои кӧ эськӧ чӧв-лӧнь, сійӧ кажитчис эськӧ непривычнӧйӧн, да, пӧжалуй, неприятнӧйӧн.
4
Пырис Владимир Ковалёв, кодӧс вӧлі кытшалӧмаӧсь тутукинецъяс.
abu
Быдторлы дӧверяйтысь, зэв впечатлительнӧй Дадико веськыда кӧвъясис Ковалёв дінӧ, эз вештыв сы вылысь выразительнӧй сьӧд синъяссӧ.
Владимир скӧралігтыр висьталіс Самсоновлы:
— Ме кыкысь нин петкӧдлі тэныд, кыдзи армейскӧй ногӧн лӧсьӧдны койка.
И миян ротаын тэ унаысь аддзылін, кыдзи тайӧ вӧчсьӧ.
А мый ме ӧні спальнясьыд тэнсьыд казялі?
— Неуна пӧладжык лоӧма, — дорйысис Сеня, — прӧстынясӧ абу сідзи кусыньтсьӧма...
Старайтчи, но неуна пӧладжык лоӧма...
abu
— Шуам.
Но, а мыйла тэ тӧрыт эн внимательнӧя ну наряд да пӧлучитін офицерсянь замечание?
— Гӧгӧрвоан, — мыжтӧм морт моз еджыд синлысъяснас лапйӧдлігтыр кутіс объясняйтны Самсонов, — проклятӧй вунӧдчӧм.
— Ог гӧгӧрво и гӧгӧрвоны ог кӧсйы! — категорическӧя орӧдіс Ковалёв. — Тэ вообщӧ, Семён, ӧдвакӧ сетан аслыд отчёт, мый сійӧ сэтшӧмыс лоны военнӧй мортӧн.
Со ӧні ми мунім коридорӧд, и тэ сідзи сетін честь сержантлы, мый тэ вылӧ яндзим вӧлі видзӧдны, — быттьӧкӧ гутӧс повзьӧдін!
Думайтан тэ лоны строевӧй офицерӧн али он?
Самсонов жугыля ышловзис.
— Думайта, — шогпырысь шуис сійӧ да, тасма гӧгӧрсьыс гимнастёркасӧ лӧсьӧдігтыр, синкымъяссӧ кӧрӧмӧн решительнӧя содтіс:
— Ме босьта ачымӧс киӧ сідзи, кыдзи колӧ!
— Но, смотри, вунӧдчысь морт, — меліа нин шуис Ковалёв, босьтіс сійӧс киняулӧдыс, качӧдліс вывлань да бӧр кутіс.
Радысла Сенька весиг чирӧстіс.
Ыджыдджык воклӧн обязанностьяс дорӧ Ковалёв относитчис кывкутан чувствоӧн, лыддис найӧс аслас комсомольскӧй долгӧн.
Ковалёв гӧгӧр век гартчис «личнӧй охранаыс», кыдзи шуткаӧн шулывліс сійӧ ассьыс быдлаӧ сибалысь спутникъяссӧ. Найӧ пырмунігмозыс вевъявлісны индыны и кыдзи вурӧма сылӧн подворотничокыс, и юавны, кыдзи ылӧджык шыбитны ядро, бурджыка помнитны историяысь датаяс, видзны вынтӧ ылӧ котӧртігӧн.
Найӧ терпитны вермытӧг виччысьлывлісны Володялысь быд локтӧм, медым доложитны медся свежӧй выльторъяс йылысь да медся выль планъяс йылысь, кодъяс чукйӧныс тыртлісны налысь шырӧм юръяссӧ.
Алексей Николаевич сэтшӧм вӧлі дӧвӧлен аслас добровольнӧй отсасьысьӧн, мый весиг корис первой ротаса командирӧс, медым Ковалёв характеристикаын сійӧ пасйис сылысь тайӧ уджсӧ.
abu
— Виччысьыштлӧй ӧти здук, — шуис том другъясыслы Владимир, — ме идрала книгаясӧс, и ми мунам тирӧ.
Капитан Беседакӧд ӧтлаын Володя велӧдіс найӧс лыйсьыны мелкокалибернӧй винтовкаысь, «гӧтӧвитіс смена», кыдзи сійӧ шуис налы ӧтчыд.
Ковалёв восьтіс книжнӧй шкап ӧдзӧс да кутіс ӧкуратнӧя пуктавны книгаяссӧ аслас полка вылӧ.
— О-о-о, книгаыс мыйта! — чуймӧмпырысь паськӧдіс синъяссӧ Дадико. — Ті тӧлка йӧз!
— Дерт жӧ!
Вывті тӧлкаӧсь, — серӧктіс Володя да серьёзнӧя содтіс: — Кор выпускникъясӧн лоанныд, тіян тожӧ та мында книга лоӧ.
Да ещӧ, гашкӧ, менам книгаясӧй буретш тэныд веськаласны...
abu
— А мый сійӧ лоӧ — «логикаыс»? — босьтіс киас Дадико зарни коркаа вӧсньыдик книга.
— Логика велӧдӧ убедительнӧя доказывайтны, венны споръяс дырйи, — заводитіс объясняйтны Ковалёв. — Шуам, миянлысь Рӧдинанымӧс дорйигӧн тэ лоан сылӧн пределъяс сайын, и вот сувтан крестьянин ордӧ, коді оз на тӧд миян сӧветскӧй строй йылысь правдасӧ.
Тіян пансяс сёрни, кӧні бурджык овны: социалистическӧй странаын али капиталистическӧйын...
— Да ӧд яснӧ, мый миянын! — горӧдіс Дадико.
— Миянлытӧ яснӧ, — нюммуніс Владимир, — а налы колӧ докажитны, убедитны примеръясӧн.
— Ме эськӧ висьталі, кыдзи менам мам колхозын уджалӧ...
Тӧдан, уна-ӧ трудоденьяс вылӧ пӧлучитӧма?
Класс ӧдзӧсӧд мыччысис Авилкинлӧн рыжӧй юрыс.
— Андрюша, тэ эн вунӧд?
— Локта, локта... — ӧтветитіс Сурков. — Пырысь-пыр...
Андрей индыліс вит час рыт кежлӧ боевӧй листокъясса редакторъяскӧд заключительнӧй занятие.
Тайӧ кружоксӧ сійӧ котыртіс лагерьясын на Тутукин ротаын да вевъяліс велӧдны детинкаясӧс не сӧмын вӧчны газетлы макет, гижны статьяяс, но и пӧльзуйтчыны унасикас шрифтъясӧн, сорлавны краскаяс, вӧчны газетасӧ мичаӧн.
Талун «проба сдайтӧм»: быдӧн должен петкӧдлыны «Дисциплина — победалӧн мам» тема вылӧ вӧчӧм газета.
Газетаыс кӧ воас сьӧлӧм вылас Сурковлы, сійӧ комсомольскӧй бюро нимсянь сетас «редакторлысь удостоверение».
Медся ёна волнуйтчӧ Павлик Авилкин.
Гашкӧ, сы вӧсна, мый лыддьӧ ассьыс газетасӧ медбурӧн.
Газета вомӧныс гырысь гӧрд букваясӧн сійӧ гижис лозунг: «Радейт ассьыд училищетӧ, видз сылысь честьсӧ, уважайт традицияяс», — и зэв ёна надейтчис эффект вылӧ, коді лоас.
Ӧти колонкасӧ газетаыслысь занимайтісны война ӧзтысьяс вылӧ карикатураяс.
Андрей чукӧртіс редакторъясӧс печать комнатаӧ (тані вӧлі став коланаыс удж вӧчӧм вылӧ).
Ӧти газета дінсянь мӧд дінӧ ветлӧдліг сійӧ вӧчаліс замечаниеяс:
— Критикасӧ ёсьджыкӧс сетӧй!
Заметкаяссӧ дженьыдджыка, но мед найӧ унджык.
Бур тема, и заголовокыс лӧсьыд: «Миритчӧны безобразиеяскӧд».
И тайӧ абу омӧль: «Седлӧясӧ, ёртъяс!»
Кодлӧн тайӧ газетаыс?
— Менам, — розӧвӧй кыз вомдоръяссӧ нюлыштӧм бӧрын шыасис Максим.
— Буракӧ, ставныдлы ковмас сетны удостоверениеяс, — шуис Андрей малышъяслы, кодъяс кывзісны сылысь быд кыв.
Видзӧдліс Боканов.
abu
— <rus>Встать</rus>! — гораа командуйтіс вице-сержант Сурков. — Капитан ёрт...
— Вольно, вольно!
Уджалӧй, ме тіянлы мешайтны ог кут. Сійӧ пыр жӧ муніс.
Редакторъяслысь кружок лӧсьӧдам кузя идея вӧлі Бокановлӧн.
Сійӧ сёрнитчис капитан Беседакӧд, и комсомольскӧй бюро сетіс Андрей Сурковлы тайӧ поручениесӧ.
Делӧыс, кыдзи тыдаліс, муніс эз омӧля, и воспитательлы позьӧ вӧлі не тӧждысьны.
5
Авилкин пӧлучитіс «редакторлысь удостоверение», коді сылы ёна нин вӧлі колӧ, и, воздухас сійӧн ӧвтчигмоз, йӧктігтыр уськӧдчис печать комнатаысь.
Андрей петіс сы бӧрся.
Пырны классӧ, медым уджавны картинка вылын, мыйлакӧ эз вӧв окота — быри вдохновениеыс, вӧчӧмторйыс кажитчис некытчӧ шогмытӧмӧн.
Ас йывсьыс думайтіс: «Шоча овлысь бездарность...
Гӧгӧрвоа, мый колӧ и кыдзи колӧ, а кужӧмлунӧй абу...
Ставыс зэв блед да абу самостоятельнӧй.
Эз весьшӧрӧ Михаил Александрович шулывлы: «Эн ланьтӧдчы, корсь!»
Татшӧм здукъясас, кор сійӧ вӧлі торъя недӧвӧльнӧй аснас, Сурков зілис занимайтчыны гимнастикаӧн.
Спортивнӧй залын, кольчаяс вылын качайтчигӧн, турник вылын уджалігӧн, сійӧ вунӧдчывліс: упражнениеяс успокаивайтлісны сійӧс да вайлісны удовлетворение.
«Верми кӧ лоны гимнастӧн, кӧть эськӧ и та вылӧ, кажитчӧ, ньӧти эз вӧвны способностьяс, сідзкӧ, лоа и настӧящӧй художникӧн, раз зэв ёна кӧсъя и эмӧсь кутшӧмкӧ способностьяс».
Сэтшӧм мортлы, коді оз занимайтчы гимнастикаӧн, гимнаст движениеяслӧн пельклуныс, свободаыс да ортсыса кокнилуныс кажитчӧны прӧстӧйӧн, обычнӧйӧн, но найӧ сетчисны Андрейлы сӧмын ёна мырсьӧм бӧрын.
Первойсӧ, кор Сурков муртса на воис училищеӧ, сійӧ вӧлі кузь тушаа косіник зонмӧн.
Дивӧ, кыдзи сійӧ тювгис-быдмис вывлань.
Сылы эз ковмывлы, мукӧдлы моз, вылӧдз чеччыштны, медым судзӧдчыны турниклӧн вылысса перекладинаӧдз, — тырмымӧн вӧлі нюжӧдны кисӧ, и сійӧ пӧшти судзӧдліс сійӧс.
Овлывлісны сэтшӧм шог минутаяс, — но кыдзи татшӧм укшаль, кывзысьтӧм тушаӧн лоны физкультурникӧн!
Преподаватель сӧветуйтіс: «Занимайтчӧй боксӧн».
Боксӧн?
Да ӧд тайӧн занимайтчӧны сӧмын ён да пельк йӧз!
Андрей шогпырысь шпыньмуніс татшӧм сӧветсӧ кылӧм бӧрын.
Сійӧ представитіс асьсӧ ринг вылысь кучик перчаткияса — веськыд йӧз серам!
Но кӧсйӧмыс вӧлӧма падъялӧмъясысь вынаджык, и Андрей пырис боксёрскӧй кружокӧ.
Выносливость, движениеяслысь слаженность выработайтӧм вылӧ, кучкӧмъяс велӧдӧм вылӧ, стадион кузя дугдывтӧг котралӧмъяс вылӧ, лыа тыра мешӧк нӧйтӧм вылӧ — эбӧссьыс усьтӧдз, синсьыс би петтӧдз — муніс кадыс эз ӧти тӧлысь.
И, медбӧрын, первой тренировочнӧй бой.
Канат улысь чепӧсйис боксёр-подросток, коді тушанас вӧлі Андрейлы морӧсӧдзыс, зэв скӧрысь уськӧдчис сы вылӧ — сӧмын вирдыштлывлісны перчаткиясыс — да кутіс шӧтны ударъяс.
Тайӧ вӧлі «первичнӧй обработка», и сылӧн сразу мыйлакӧ вунісны и боевӧй стойка йылысь велӧдӧмъяс и передвигайтчӧм кузя правилӧяс.
Ринг вылын настӧящӧй встречасӧ Андрей виччысис полігтыр.
Заводитчисны ордйысьӧмъяс карлӧн первенство вылӧ.
Сурковлӧн противникнас лои машиностроительнӧй заводса рабочӧй, ёна опытнӧй боксёр-любитель, ар кызь нёля том морт.
Боканов, кор аддзис тайӧ зумыд, ён зонсӧ жебиник Андрейкӧд орччӧн, кутіс тӧждысьны, думсьыс мӧдіс кӧритны асьсӧ, мый лэдзӧ нӧйтны ассьыс «кагасӧ».
«Ещӧ калекаӧ вӧчас», — Сурков противниклӧн дженьыдик, ён сьылі вылӧ видзӧдігтыр полӧмпырысь думайтіс Сергей Павлович.
Но и сюрыштіс жӧ Андрейлы!
Ударъяс гылалісны сы вылӧ быд боксянь, и пӧраясӧн сылы кажитчис, мый сійӧ веськаліс поршеньяс моз ветлысь перчаткияс кытшӧ.
Сурков сӧмын дорйысис.
Первой раунд бӧрын сійӧ ӧдва воис стул дорӧдз. Висьыштіс шуйга киыс.
Котӧрӧн локтісны Семён, Геннадий, Володя, кутісны ышӧдны:
— Андрюша, тэ наступайт, наступайт!
Боканов шогсис.
Гашкӧ, тшӧктыны Сурковлы мунны ринг вылысь?
Но Андрей вӧсна полӧмсӧ венӧмӧн шуис сылы:
— Шедӧд победа...
Миянлы вылӧ!
Чукӧрт став вынъястӧ!
Ёртъясыслӧн тӧждысьӧмыс да мӧвп, мый оз позь подведитны училище, мый ребята «висьӧны» сы вӧсна, надейтчӧны сы вылӧ, сетісны Андрейлы выль вынъяс.
Сійӧ веніс ассьыс зэв ёна мудзӧмсӧ, «кутіс овны победа йылысь мӧвпӧн», кыдзи объясняйтліс бӧрыннас.
Сӧмын шуйга кинас дорйысигтыр, пӧрйӧдлана движениеяс вӧчалігтыр, сійӧ друг вӧчис молниеноснӧй, стӧча артыштӧм удар.
Судья объявитіс — очкояс серти — Андрейлысь победа.
Сійӧ веськӧдчис, кикарнас мудзпырысь ниртыштіс плешсӧ, нюммуніс аслас ёртъяслы.
Боксёр-любитель шатласигтыр мӧдӧдчис канатъяслань.
Андрей отсаліс «прӧтивникыслы» лэччыны ринг вылысь.
Турник вылысь чеччыштігӧн Сурков чорыда кӧсйысис кодлыкӧ:
— Лоа художникӧн...
Вот аддзыланныд!
Рисуйта картина суворовецъяс йылысь.
И став республикаясыслысь пейзажъяссӧ, медым йӧз кутасны видзӧдны да гордитчыны миян Рӧдинаӧн!
Сылы зэв окота лои водзӧ нуӧдны уджсӧ Зоя йылысь аслас картина вылын, и сійӧ тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчис классӧ.
Порог дорын сійӧ паныдасис Ковалёвкӧд.
— Муна карӧ, — фуражкасӧ лӧсьӧдыштігмоз гажаа шуис Владимир.
— Бур туй! — веськодьпырысь ӧтветитіс Андрей да мӧдӧдчис шкаплань, кытчӧ вӧлі дзебӧма альбомъяссӧ.
— Да, Андрюша, — бергӧдчис Ковалёв, — ми талун бюро вылын решитім училищеын нуӧдны конкурс военнӧй олӧмысь медбур рисунок вылӧ.
Кыдзи тэ видзӧдан сы вылӧ, тэнӧ кӧ бӧръям жюриӧ?
— Пӧжалуйста, — сӧгласитчис Сурков.
— Но, видза колян... — довкнитіс юрнас Владимир да кутіс тэрыба лэччыны поскӧд.
Сійӧ тэрмасис Богачёвъяс ордӧ, кӧні эз вӧв зэв нин важӧн.
Лагерьясысь воӧм бӧрын училище вылӧ вӧлі пуктӧма тӧлысся карантин — кодкӧ малышъяс пиысь вӧлі висьмӧма скарлатинаӧн.
Тӧрыт карантинсӧ вӧлі дугӧдӧма.
«А друг Галинка дӧзмис, мый ме сідзи заводиті сійӧ письмӧсӧ? — тӧждысигтыр думыштіс Владимир да ас кӧсйытӧгыс надзмӧдіс воськовсӧ.
— Но мый нӧ тані сэтшӧмыс? — дорйис асьсӧ сійӧ. — Прӧстӧй кыв».
Со, медбӧрын, и тӧдса калитка.
Еджыд Пушок радлӧмӧн никсігтыр уськӧдчис морӧсас, зілис нюлыштны вомдорсӧ.
Владимир звӧнитіс и полӧмӧн виччысис: ӧні кыласны кок шыяс, воссяс ӧдзӧс, сійӧ аддзас Галинкаӧс.
Асьсӧ кутігтыр сійӧ прӧстӧ нюжӧдас кисӧ да спокойнӧя шуас: «Здравствуй».
Но кок шыяс оз вӧлі кывны и ӧдзӧс эз воссьы.
Выльысь и выльысь звӧнитіс сійӧ.
Ӧшинь пырыс мыччысьліс соседка.
— Ольга Тимофеевна нылыскӧд кино вылӧ мунісны, — юӧртіс сійӧ.
Жугыльмӧм Ковалёв лэччис кильчӧ вывсьыс, ньӧжйӧник мӧдӧдчис улича кузя.
Ӧні сӧмын недель мысти сійӧ вермас аддзысьлыны Галинкакӧд, сы вӧсна мый аски колӧ вӧлі сувтны нарядӧ.
Пушок колльӧдіс Володяӧс пӧшти дзик училище дорӧдз.
IX ГЛАВА
1
Собрание заводитчис тэрмасьтӧг, делӧвӧя, и Пашковлы, коді виччысис сы вылӧ ёна усьласьӧмъяс да лӧсьӧдчис отпор сетны, татшӧм заводитчӧмыс кажитчис медся страшнӧйӧн.
abu
Председательствуйтіс Семён Гербов.
И тайӧ сідзжӧ вӧлі Пашков серти лёкводзӧ:
Семёнлы векджык тшӧктывлісны нуӧдны медся кывкутана комсомольскӧй собраниеяс, кор колӧ вӧлі опытнӧй руководство — чёткость, решительность да деловитость, — коді оз лэдз весьшӧрӧ сёрнитӧмъяс.
И тані, классас, Геннадий бара, кыдзи сэки, «передӧвикъяслӧн слёт вылын», кутіс чувствуйтны ассьыс мыжсӧ, гӧгӧрвоис: сійӧ эз вӧв прав, сы вӧсна мый асьсӧ пуктіс мукӧдсьыс вылӧ, эз донъяв налысь дружбасӧ.
Но ӧні сёр нин сёрнитны сы йылысь, мый сійӧ абу прав, мый сюрӧм запискаясыс — кольӧм восяяс, а ӧні сылӧн мӧдпӧлӧс мӧвпъяс, мӧдпӧлӧс интересъяс...
Оз, оз веритны, оз прӧститны...
Та вӧсна сійӧ решитіс «не унижайтчыны» да кутны асьсӧ тшапа.
Капитан Боканов пукаліс медбӧръя парта сайын, тӧждысьӧмпырысь копыртчӧма блокнот весьтӧ да аслас став виднас петкӧдліс: собрание вылын сійӧ сӧмын сы могысь, медым тӧдны, кутшӧм сёрнияс лоасны тані.
abu
abu
Сергей Павлович тӧдіс: комсомолецъяс сулалӧны Пашковлы паныд: виччысьӧны Пашковсянь, медым сійӧ решительнӧя осудитіс ассьыс видзӧдласъяссӧ, ассьыс поведениесӧ.
Собраниеӧдз неуна водзджык Боканов шуис Семёнлы Пашков йылысь тадзи:
«Сійӧс колӧ прамӧйджыка велӧдыштны, и сійӧ кӧ гӧгӧрвоас ассьыс ылавлӧмъяссӧ, меным кажитчӧ, правильнӧджык вӧлі эськӧ кольны комсомолын».
— Велӧдны ми сійӧс велӧдам, — скӧрысь вочавидзис Гербов, — но мыйкӧ оз сыланьӧ мун, мый сійӧ гӧгӧрвоис ассьыс мыжсӧ.
2
Гербов делӧвитӧя заводитіс:
— Кольӧм собрание вылын ми сеталім комсомольскӧй поручениеяс.
Разрешитӧй доложитны, кыдзи найӧс пӧртӧма олӧмӧ.
Сійӧ висьтавліс тэрмасьтӧг, подробнӧя и сэк жӧ зэв дженьыдика.
— Комсомолец Ковалёв витӧд ротаын нуӧдіс беседа миян училищелӧн история йылысь.
Висьталіс, кыдзи миянлы сетісны знамя, кыдзи воліс маршал Будённый да ошкис первой ротаӧс строевӧй выправкаысь, гижис та йылысь гӧстьяслы лӧсьӧдӧм книгаӧ.
Ковалёвлӧн тайӧ беседа вылын вӧлі офицер, ошкис.
Ковалёв ёрт, — юаліс Гербов, — а тавося гожӧмӧ колхозын миян удж йылысь малышъяслы ті висьтавлінныд?
— Неуна, — сувтлӧмӧн вочавидзис Ковалёв. — Тӧлысь помас менам лоӧ ещӧ ӧти беседа, ме сэки выльысь висьтала та йылысь.
— Бур, — довкнитіс юрнас Гербов да водзӧ висьталіс:
— Ме прӧвериті, кыдзи Снопков вӧчис складскӧй рабочӧйяслы политинформация местнӧй Сӧветъясӧ локтан бӧрйысьӧмъяс йылысь.
Бура артмис.
Менӧ сӧмын со мый шензьӧдӧ, — шыасис сійӧ ротнӧй газетаса редактор Савва Братушкин дінӧ: — мыйла ті ставсӧ тайӧс онӧ гижӧй печатьын?
Специальнӧй сигнал виччысянныд?
abu
abu
abu
abu
abu
...Медбӧрын председательствуйтысь объявитіс:
— Разберитам ВЛКСМ-са член Пашковлысь персональнӧй делӧ.
Классын заводитлісны ас костаныс муртса вашкӧдчыны, но пыр жӧ ставныс лӧнисны.
Геннадий кутіс асьсӧ сідзи, кыдзи решитліс водзвыв, — тшапа.
«Всё равно ті менӧ исключитанныд, — быттьӧ висьталіс сылӧн видыс, — но ме ог сет тіянлы ассьым гордостьӧс венны».
Сійӧ ироническӧя нюмъяліс, осторожнӧя инмӧдчывліс кипыдӧснас кудриа небыдик юрси бердас да, мукӧдыслысь кывзытӧг, шуаліс ӧти и сійӧ жӧ кывъяс:
abu
— Эз честнӧя вӧчны, йӧз дневникӧ нырсӧ сюйисны!
abu
abu
Чужӧмыс сылӧн банйис, синъясыс югъялісны, и сингуранъясас лӧзыс кутіс тӧдчыны ёнджыка.
Боканов думыштіс: «Мича зонмыс, но...»
abu
Сійӧ внимательнӧя видзӧдліс став детинкаяс вылӧ,
и сылы дум вылас уси, кыдзи неважӧн капитан Волгин висьтавліс: «Мичлуныс сыын, медым найӧ ставныс вӧліны ӧткодьӧсь».
Дерт, Волгин ӧшибайтчӧ.
Воспитаниелӧн истиннӧй мастерствоыс абу штамповкаын, а сыын, медым сетны коллективса быд членлы разнообразиелысь мичлунсӧ.
Кор найӧ муртса на воисны училищеӧ, то, навернӧ, эз вӧвны ӧткодьӧсь ортсысяньыс.
Ӧні лои армиялы естественнӧй ортсыса нивелировка, зэв мича ортсыса ӧткодьлун — кокни воськов, молодцеватость, осанка, асьсӧ кутны кужӧм.
Но тыдавны кутіс и пытшкӧсса озырмӧм.
И, дерт, ӧта-мӧдныскӧд найӧ ньӧти абу ӧткодьӧсь.
Некутшӧм форма, некутшӧм строевӧй выучка эз вермыны бырӧдны эськӧ тайӧ аслыспӧлӧслунсӧ, да некод и эз пуктыв ас водзас татшӧмсяма могсӧ.
Небыд характера, вежливӧй, пытшкӧсса биӧн ӧзйысь Сурков, бур сьӧлӧма, но серьёзнӧй да настойчивӧй Гербов, тэрыб вӧраса, весел да инас ӧшйытӧм Снопков.
Внимательнӧйджыка кӧ видзӧдлыны, весиг причёскаыс, кор юрсисӧ муртса на позьӧ сынавны, быдӧнлӧн нин аслыссяма: Снопковлӧн юрсиыс чурвидзӧ дикообразлӧн воинственнӧй емъяс моз, Сурковлӧн пӧим рӧма кудриа юрсиыс сетӧ сылӧн ортсыса видлы поэтичность, весиг кор Андрей картузасьӧ, кудриыс кывзысьтӧг мыччысьӧ картуз увсьыс ортсыӧ;
Братушкинлӧн еджыд паськыд плеш вылӧ, быттьӧ ненарошнӧ, лэччӧ казачӧй чубыс;
Ковалёвлӧн юрсиыс делӧвӧя сыналӧма бӧрлань, а Гербовлӧн кывзысьтӧм юрсиыс шевкнитчӧма ӧтарӧ-мӧдарӧ да шӧвк моз югъялӧ, быттьӧ сійӧс муртса на мыськӧма.
«Кӧсъян, мед вӧлі стандарт!» — ироническӧя думыштіс Боканов да думсьыс век на сёрнитіс Волгинкӧд.
...Пашковлысь гонорсӧ зэв регыд пӧдтісны.
abu
— Тэ, Пашков, гӧгӧрвоан, мый сэтшӧмыс ленинскӧй комсомолыс? — веськыда синмас видзӧдігтыр ньӧжйӧник юасис Гербов. — Тэ гӧгӧрвоан, код водзын ӧні сулалан?
Ме сылы, ёртъяс, Уставысь лыддя, коді сэтшӧмыс комсомолец.
Гашкӧ, сійӧ тайӧс оз тӧд либӧ вунӧдіс. —
А кор лыддис, бара настойчивӧя требуйтіс вочавидзны.
— Тэ коммунистическӧй обществоын думайтан овны али он думайт?
Веськыда ӧтвечайт!
abu
Вунӧдін, мый ми решение примитлім: коді торкас дружба — ӧтвечайтӧ став водзас!
Чеччигас Ковалёв сэтшӧм шумӧн восьтіс парта вевтсӧ, мый сійӧ гораа швачкысис.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі скӧр.
— Ми долженӧсь тані став правдасӧ сылы синмас висьтавны, — асьсӧ кутігтыр шуис сійӧ. — Миян пӧвстын абуӧсь сэтшӧмъяс, кодъяс кӧсйӧны овны татшӧм принцип серти: «менӧ эн вӧрзьӧд, и ме ог вӧрзьӧд».
Сідзкӧ вот, кывзы правдасӧ: тэ, Пашков, асьтӧ радейтысь Нарцисс,
век ошйысян батьнад.
Но, сійӧ бур морт, а тэ нӧ мый тані? —
Володя лолыштіс.
— Тэ лыддян война ӧзтысьяслы паныд Вышинскийлысь ООН-ын выступлениеяссӧ?
А тӧдан, мыйла сійӧ сэтшӧм повтӧг, чорыда сёрнитӧ?
Да сы вӧсна, мый чувствуйтӧ ас сайсьыс став сӧветскӧй народӧс.
Дружнӧй народӧс.
Тайӧс аддзӧ став мирыс, а тэныд коллективыс — дзик нинӧм!
abu
Дневникас гижӧ, — шыасис Ковалёв собрание дінӧ: — ме сьӧвзя класс вылад! —
Сійӧ скӧрысь воськовтіс Пашковлань: — Дулльыд оз тырмы став вылас сьӧлавныд!
— Вернӧ! — кылісны скӧрмӧм гӧлӧсъяс. — Генералӧн лотӧдз видлы лоны порядочнӧй лейтенантӧн!
abu
— Да мый сыкӧд дырсӧ сёрнитны!
— Аслыспӧлӧс морт!
Володя апыштіс воздухсӧ, веськыда синмас видзӧдӧмӧн, юаліс:
— Сідзкӧ, тэныд социалистическӧй обществолӧн законъясыс абу донаӧсь?
— А тэ ачыд святӧй? — шуис Пашков.
— Ньӧти абу.
Ме веськыда верма висьтавны аслам тырмытӧмторъяс йылысь, кӧть зэв абу дӧвӧлен наӧн. —
Володя дугдыліс, быттьӧ ӧддзӧдчис:
— Ме ог век вермы ачымӧс кутны, кӧть кутшӧма ог зіль.
— Ковалёв абу святӧй, кыдзи и ставным ми, — места вывсяньыс горзӧ Братушкин, — но ёрт вӧснаыс сійӧ кӧть кутшӧм биӧ уськӧдчас...
А тэ сӧмын асьтӧ радейтан!
abu
Кыдзи овлывлӧ век татшӧм случайяс дырйиыс, Пашковлы казьтыштісны ставсӧ: и сійӧс, мый сійӧ воддза во тшӧктывлӧма Тутукинлӧн малышъяслы весавны аслас гимнастёркасьыс кизьяссӧ; и сійӧс, мый кольӧм во эз ветлы мукӧдъяскӧд тшӧтш субботник вылӧ, а лагерьясын ӧткажитчис общественнӧй поручениеысь: «Ме выпускник».
Но медся веськыдӧн да суровӧйӧн вӧлі выступлениеыс Геннадий другыслӧн — гора гӧлӧса, век серам петкӧдлысь Снопковлӧн.
Чувствуйтсис: абу кокни сылы висьтавны суровӧй правдасӧ, но мӧдног вӧчны оз вермы.
— Дерт, миян мортын колӧ медводз корсьны бурсӧ, аддзыны сыын общӧй тышын да уджын ёртӧс, — висьталіс Павлик, — но оз позь пӧщадитны, сійӧ кӧ мешайтӧ миянлы мунны водзӧ.
Правильнӧ? —
Павлик серьёзнӧя видзӧдліс став вылас да, кор казяліс, мый сійӧс ошкӧны, водзӧ висьталіс:
— Комсомолын кодъяс?
Том коммунистъяс!
А сійӧ нӧ кутшӧм коммунист? — «Сійӧ» кывйыс кыліс сэтшӧм бокӧвӧя, быттьӧ Павлик жугӧдіс медбӧръя поссӧ, коді йитліс сійӧс другыскӧд.
— Ми долженӧсь вопроссӧ решайтны государственнӧя... Предлагайта вӧтлыны комсомолысь индивидуализм вӧснаыс.
Медым кутас тӧдны, кутшӧмджык торйӧдчыны коллективысь!
Татшӧмъяссӧ кӧ не велӧдны, нечестнӧй йӧз лоӧны...
и бойын... первой думыштасны: сулалӧ-ӧ рискуйтны аснад?
Татшӧмъясыдлы мукӧдъясӧдз делӧ абу...
Вот кор Пашков гӧгӧрвоис, мый вӧчис неправильнӧ!
Сійӧ сувтіс, тіралігтыр курччис вомдорсӧ,
но, кыв ни джын шутӧг, бӧр пуксис.
Сэсся бара звирк чеччис да пӧдӧм гӧлӧсӧн нурбыльтіс:
— Абу, ме... абу трус.
Тайӧ невернӧ.
Ме тіянӧс кора...
Дерт, сёр нин...
abu
Но веританныд кӧ... — и ланьтіс.
Сійӧс ӧтсӧгласӧн решитісны вӧтлыны комсомолысь.
Протоколын гижисны: «Решениенас тӧдмӧдны став комсомольскӧй группаясӧс».
Боканов гӧгӧрволіс, мыйла комсомолецъяс вӧчисны именнӧ тадзи: найӧ думайтісны не сӧмын Пашков йылысь, но кӧсйисны тшӧтш тайӧ пример вылас велӧдны мукӧдӧс.
Дерт, офицер вермис выступитны да дорйыны Пашковӧс, и сылӧн авторитетлӧн выныс, сійӧс уважайтӧмыс бергӧдісны эськӧ комсомолецъясӧс вӧчны мӧдпӧлӧс решение.
Но тайӧс эськӧ вӧлі вӧчӧма сы ради, Боканов ради, а эз Пашков ради.
Воспитательлы жӧ вӧлі окота, медым комсомолецъяс асьныс воисны татшӧм мӧвпӧдз, мый: «Коллективлы Геннадий абу дзик ковтӧм морт.
Сулалӧ сӧмын сы вылын уджалыштны, медым бӧр вайӧдны сійӧс аслас семьяӧ.
Кызь нёль морт ёнджыкӧсь ӧти мортысь. Найӧ вермасны, не кӧ выльмӧдны, то, век жӧ нин, бурджыкӧн вӧчны.
Колӧ, еджыдӧдз донӧдӧм бӧрын, зільны дорны колана форма.
3
Боканов ньӧжйӧник муніс гортас лӧнь, йӧзтӧм уличаӧд.
Сійӧ чувствуйтіс, мый мыжа и ачыс.
Комсомольскӧй собрание кутшӧмакӧ осуждайтіс и сійӧс, воспитательӧс.
Да мый кутшӧмакӧ — медъёна!
Воштіс Геннадий Пашковӧс син водзсьыс,
успокоитіс тыдалана благополучиеыс.
Но талунъя собраниеын вӧлі и радлана открытие: комсомолецъяс эз кутны нуждайтчыны мелочнӧй опекаын, воспитательяслы отсӧг вылӧ кыптіс чудеснӧй вын, ӧні сӧмын веськӧдлы сыӧн.
И главнӧй, медся главнӧй вопрос вылас: кытчӧ мунӧ коллектив? — воспитатель пӧлучитіс успокаивайтана ӧтвет.
Кык во сайын на сылӧн отделениеас вӧлі «вит отделение» — некымын боксёр, некымын авиамоделист, нёль филателист; топыда йитчӧм коллектив жӧ эз вӧв.
Ӧні, кӧть и вӧліны унапӧлӧс личнӧй увлечениеяс, лои единӧй подув: отделениелӧн честь, ӧткодь интересъяс, ёрта-ёрт костын топыд йитӧд.
Кӧнкӧ ылын, мӧд улича вылӧ кежанінын, кӧлесаяснас рельсъясӧ гирскиг, троньӧдіс-муніс трамвай.
Кышакылісны кок улын коръяс.
Мыччысисны пемыдсьыс машиналӧн фараясыс да, туйсӧ да кузь заборсӧ здук кежлӧ югдӧдлӧм бӧрын, саялісны переулокӧ.
Бара лои пемыд да чӧв-лӧнь.
«Челядь дінӧ индивидуальнӧй подход», — ассьыс обычнӧй рытъя сёрнисӧ нуӧдіс аскӧдыс ачыс Боканов.
Сійӧ радейтліс вот тадзи, гортас мунігӧн, вӧчны лунлысь итог, думыштны будущӧй йылысь.
«Но мыйла нӧ фантазируйтны тайӧ «индивидуальнӧй подходсӧ»?
Да, сійӧ быть колӧ, но медся важнӧйыс — сійӧ ставнас коллективлӧн туйыс... медым ёрт уважайтіс ёртсӧ.
Колӧ — кыв шутӧг подчинитчы коллективлы; колӧ — прикажит да требуйт, медым сійӧс олӧмӧ пӧртісны.
Куж веськыда висьтавны правдасӧ да кывзыны сійӧс, весиг тэныд кӧ ньӧти оз во сьӧлӧм вылад.
Таын сідзжӧ мужество да отношениеяслӧн сӧстӧмлун».
Сергей Павлович кывзыштіс кутшӧмкӧ тешкодь шыяс кодзувтӧм пемыд небесаысь.
Вывлань чатӧртчӧмӧн сійӧ зілис гӧгӧрвоны, мый татшӧмыс,
и, медбӧрын, гӧгӧрвоис — горзісны турияс, кодъяс лэбисны лунвывлань.
X ГЛАВА
1
Вӧлі сёр арся мича асыв: гӧпъясысь ваыс кынмӧма, небесаыс кельыдлӧз, лясмунӧм турун вылын пуж.
Асылын, кор кокниа лолавсьӧ, детинкаяслӧн банбокъясыс банйӧны, и гӧлӧсъясыс юргӧны торъя гораа.
Училище ставнас петіс улича вылӧ — весавны, мичмӧдны карсӧ.
Асфальт тыра котёлъяс весьтын гӧвкъяліс сьӧд тшын.
Скверлӧн решеткаа ворота вылын ӧшалісны стахановецъяслӧн портретъяс.
Ӧдйӧ тювъялісны грузӧвӧй машинаяс.
Джуджыд кӧрт столбъяс вылын монтёръяс лӧсьӧдалісны плафонъяслысь шаръяс.
abu
Карыс — стрӧитчӧм вылӧ вымоскияса, мостӧвӧйяса, кодъясӧс косявлӧма кабель нюжӧдӧм могысь, лыа чукӧръяса, кирпич да тьӧс штабельяса — муніс новостройкалӧн зэв ыджыд лагерь вылӧ.
abu
Суворовецъяслӧн отрядъяс, кодъясӧс вӧлі сетӧма телефонистъяс, водопроводчикъяс, землекопъяс распоряжение улӧ, сорласисны ӧтчукӧрӧ, и сӧмын паськӧмныс торйӧдліс найӧс.
Беседа отделениелы тшӧктісны садитны пуяс карса стадион сайӧ.
Уджалісны дружнӧя, ставныс ӧтлаын, эз вӧвны сӧмын Илюша Кошелев — сійӧ поткӧдліс пес, да Павлик Авилкин — мыськаліс класс джодж.
Оркестр пӧшти дугдывтӧг ворсіс марш да гажа песняяс.
Музыка шы улын уджавны вӧлі торъя лӧсьыд.
Капитан Беседа, коді киас кутіс зыр, здук кежлӧ веськӧдчыліс, сюся видзӧдліс суворовецъяс вылӧ.
Найӧ киркаясӧн, зыръясӧн, лӧмъясӧн кодйисны му, сёрнитісны, ышӧдісны ӧта-мӧдсӧ.
Дадико, кыдзи и век, зільӧ лоны Володя дінын матынджык.
Ковалёв сетӧ сылы муртса на кодйыны заводитӧм гу, а ачыс, сьыланкыв ньӧжйӧник мургиг-сьылігтыр, кодӧс ворсӧ оркестр, заводитӧ кодйыны орччӧн.
— Володя, — юрсӧ боквыв пӧлыньтӧмӧн да садитӧм пунас любуйтчигтыр думыштчӧмӧн юалӧ Дадико, — кыдзи тэ думайтан: коммунизм дырйи тані лоӧ сук коръя пуяса аллея?
abu
— Лоӧ!
А ми тэкӧд, офицеръяс нин, локтам гӧститны миян училищеӧ да пыралам татчӧ гуляйтыштны...
Тэ сэк кежлӧ лоан капитанӧн...
Лӧсьыд ӧд?
Капитан Мамуашвили!
Дадиколӧн радысла пыр жӧ гӧрдӧдісны яя банбокъясыс, нюжалісны кыз вомдоръясыс.
Сылы окота жӧ вӧлі шуны другыслы мыйкӧ приятнӧйӧс.
— А ме тэнӧ... ме тэнӧ... сэки кино вылӧ нуӧда... и мороженӧйӧн гӧститӧда! — Дадиколы кажитчис тайӧ будущӧй позянлунъяслӧн медыджыдторйӧн, и сійӧ дась вӧлі ставсӧ тайӧс сетны Володялы.
Сійӧ пӧрччис фуражкасӧ да бергӧдіс тӧвланьыс пӧсялӧм юрсӧ.
Дженьыдик чорыд юрсиыс сылӧн вӧлі сьӧд плюш кодь.
— Фуражкаасьӧй, прӧстудитчанныд, — кыліс Беседалӧн гӧлӧсыс, и Дадико неокотапырысь фуражкаасис.
2
Ӧбед бӧрын старшӧй ротаяс мунісны карса театрӧ.
Володя кольччис, сы вӧсна мый асывнас на кӧсйысис Павликлы да Илюшалы, кодъяс вӧліны прӧстӧсь наряд бӧрын, ветлыны гӧститны Боканов ордӧ — Сергей Павлович важӧн нин корліс найӧс ас ордас.
Бокановӧс найӧ суисны сарайсьыс, кӧні сійӧ, лӧз комбинезона, ноксис мотоцикл дорын.
Ребята окотапырысь заводитісны сылы отсасьны.
Кор часджынйӧн сёрӧнджык найӧ Сергей Павловичкӧд ӧтлаын пырисны керкаас, найӧс встретитіс Бокановлӧн гӧтырыс — зэв кельыд чужӧма, тэрыб, мелі синъяса ичӧтик тушаа нывбаба.
Сійӧ меліа нюммуніс, мый вӧсна пыр жӧ лои нывка-подросток кодь, да, ребята вылӧ видзӧдігтыр, шуис:
— Ме ачым тӧдмала...
Тайӧ Павлик Авилкин, боевӧй листокса изобретательнӧй редактор.
Павлик радысла паськыда нюммуніс.
— А тайӧ... — Нина Васильевна джӧмдіс, поліс ӧшибитчыны.
Лапкор кодь паськыд пельяс сертиыс, кодъяс йылысь сылы висьтавлывліс Сергей Павлович, мӧдыс вӧлі Кошелев.
— Суворовец Кошелев, — эз вермы кутчысьны да котшнитіс каблукъяснас Илюша.
— Ме сідзи и думайті, — меліа нюммуніс Нина Васильевна.
— А Володякӧд ми важся тӧдсаяс!
Кора тіянӧс, дона гӧстьяс, столӧвӧйӧ.
Илюша да Павлик тшапа пуксисны ыджыд пызан сайӧ, кодӧс вӧлі вевттьӧма кремӧвӧй рӧма пызандӧраӧн, пуктісны кияссӧ пидзӧсъяс вылас да любопытствоӧн кутісны гӧгӧр видзӧдны.
Кушетка весьтын ыджыд ковёр вылын ӧшалісны кӧр сюръяс, вӧралан сумка да ружье.
Кык ӧшинь костын — «Ковыльнӧй степь» картина, веськыдвылынджык — пианино.
Неыджыд пызан вылын, комната пельӧсас, коричневӧй лакӧн югъяліс радиоприёмник, кодӧс вӧлі вевттьӧма вышивайтӧм дорожкаӧн.
«Рижскӧй», — делӧсӧ тӧдӧмӧн пасйис Кошелев.
Боканов казяліс Илюшалысь видзӧдлассӧ да, приёмник дорас матыстчӧм бӧрын, включитіс сійӧс — передавайтісны музыкально-литературнӧй концерт «Чайковский Клинын».
Сергей Павлович петіс пӧрччыны комбинезонсӧ, а Нина Васильевна кутіс ваявны пызан вылӧ сёян-юан, ачыс юасис ребяталысь налӧн делӧяс йылысь.
«Жаль, мый Витюшка абу», — думыштіс сійӧ — пиыс муніс бабушкаыскӧд гӧститны.
Володя чувствуйтіс асьсӧ Бокановъяс ордын гортас моз, и сылы окота вӧлі, медым Кошелев да Авилкин первой локтӧмсянь жӧ чувствуйтісны тайӧ семьяыслысь прӧстлунсӧ да мелілунсӧ.
Детинкаяс, збыльысь, регыд збоймисны.
Регыд налы кутіс кажитчыны, мый найӧ важӧн тӧдӧны и внимательнӧй, мелі Нина Васильевнаӧс и татшӧм весел, бур Сергей Павловичӧс, коді ньӧти оз мун сдержаннӧй, подтянутӧй капитан Боканов вылӧ, кодӧс найӧ век почтительнӧя приветствуйтлісны училищеын да сы мыш сайын шӧпкӧдчылісны: «Первой ротаысь...
Стрӧг!»
Сергей Павлович пырис столӧвӧйӧ, сёрниыс лои гажаджык.
Чай юигӧн Нина Васильевна пуктіс пызан вылӧ шоколаднӧй кампетъяс тыра кӧрӧбка, а ачыс муніс, прӧщайтчигас шуис:
«Ті энӧ полӧй и ещӧ волӧй, а мем ковмас тіянӧс эновтны: муна больничаӧ дежурство вылӧ».
«Кутшӧм тешкодь нимыс — код вишня, — думайтіс Авилкин.
— Сюян вомад, пиньнад муртса лямӧдыштан — вомад юмов лоӧ».
Авилкин некор татшӧмсӧ эз сёйлы и пыр зілис кӧрӧбкасьыс босьтны ещӧ и ещӧ, но Кошелев гусьӧникӧн скӧрысь тальччис кок вылас.
Боканов юаліс Павликлысь бабушка йывсьыс — гижӧ-ӧ? велӧдчӧм йывсьыс — уна-ӧ бур оценка?
abu
— Тырмӧ! — гажаа ӧтветитіс Авилкин да тэрыба видзӧдліс Илюша вылӧ.
Но сэки шыасис Ковалёв.
— Сылӧн, Сергей Павлович, весиг двойкаяс эмӧсь, дышӧдчӧ, —
да скӧрыськодь видзӧдліс Авилкин вылӧ.
— Комсомолӧ лӧсьӧдчӧ пырны, а коді нӧ тэнӧ примитас?
Павлик гӧгӧрвотӧма броткыштіс:
— Случайнӧ кватиті...
Майор Веденкин придеритчис...
Став датаяссӧ тӧді, сӧмын ӧтиӧс вунӧді...
Людовиклысь...
Быд эксплуататорӧс помнит!
И, медым сёрнисӧ вуджӧдны тайӧ неприятнӧй темасьыс, зэв гажапырысь горӧдіс:
— А ме батареяӧ зураси да ранитчи!
Илюша, медым отсавны ёртыслы, зэв серьёзнӧя юаліс:
— Да но?
— Збыль!
Котӧрта вӧлі коридорӧд да батарея пельӧсас кыдзи зурася!
Но Ковалёв эз ӧвсьы:
abu
— А мыйла тэ тӧрыт тройка пӧлучитін математикаысь?
Тэ жӧ зэв спокойнӧй, меным висьтавліс Семён Герасимович, — сійӧ тіян экзаменъяс вылын вӧлӧма.
Мый нӧ артмӧ?
Миян странаса став йӧзыс сьӧлӧмсяньыс пятилетка выполняйтӧны, а тэ джын выннад уджалан.
Авилкин чӧв оліс.
Збыльысь, эз гӧтӧвитчы математика кузя кыдзи колӧ.
— Виччысьӧ варягъясӧс, а ачыс нинӧм оз вӧч, — шуис Кошелев.
Авилкинӧс сэтшӧма «топӧдісны», мый сылы быть лои кӧсйысьны тайӧ четвертьсӧ помавны бур оценкаясӧн.
И Павлик быттьӧ вӧчис итог муртса на кывзӧм неприятностьяслы да признайтчис:
— Зэв ог радейт, кор матысса ёртъяс абу дӧвӧльнӧйӧсь...
— А ме Володялысь стихотворениесӧ наизусть велӧді, — торжествуйтігтыр друг юӧртіс Илюша.
И, корӧмъяс виччысьтӧг, пельпомъяссӧ лэптыштӧмӧн да вывлань видзӧдігтыр заводитіс декламируйтны —
буракӧ, тайӧ сылы зэв ёна воліс сьӧлӧм вылас:
Володялы и приятнӧ вӧлі, мый Илюша, кыв ни джын сылы висьтавтӧг, гижӧма первой ротаса альманахысь стихотворениесӧ да велӧдӧма сійӧс, но такӧд тшӧтш Ковалёв чувствуйтіс асьсӧ лӧсьыдтӧма: Сергей Павлович вермас думыштны, мый сійӧ вӧтлысьӧ известность бӧрся.
А тайӧ невернӧ: кор гижан стихъяс, стремитчан сӧмын ӧтиторйӧ — петкӧдлыны чувствояс, кодъяс пуӧны морӧс пытшкад, петкӧдлыны сійӧс, мый волнуйтӧ.
— Абу омӧль стихотворение, — ошкана шуис Боканов, — но, тӧдан, Володя: колӧ упорнӧя корсьны ассьыд краскаяс, детальяс, уджавны быд строка вылын.
abu
«<rus>Услышим — запишем</rus>» — тайӧ слаб.
Тэ эн эновтчы гижӧмсьыд и кор офицерӧн лоан.
— Нинӧм вылӧ! — пӧся горӧдіс Володя. — Первойсӧ меным кажитчыліс: гашкӧ, ме, кыдзи дилетант, шыблася ӧтарӧ-мӧдарӧ: увлекайтчи театрӧн, сэсся поэзияӧн, сэсся боксӧн.
Герценлӧн кӧнкӧ шуӧма: «Дилетантъяс — йӧз, кодъяс йылысь гижӧны водзкывйын, заглавнӧй листын».
Тайӧ вернӧ.
Но яснӧ кӧ главнӧй цельыс — лоны офицерӧн, став мукӧдторйыс сӧмын отсалас воӧдчыны тайӧ цельӧдзыс, а менӧ озырмӧдас.
abu
Илюша да Павлик чӧв ланьтісны да сюся кывзісны Ковалёвлысь висьталӧмсӧ.
— Ме коркӧ гижа поэма миян училище йылысь, дружба йылысь, офицеръяс йылысь! — ас кӧсйытӧгыс друг шусис Володялӧн и синъясыс сылӧн кутісны югъявны. — Обязательнӧ гижа!
Гӧстьясӧс колльӧдӧм бӧрын Сергей Павлович пуксис пызан сайӧ, медым гижны сійӧ мӧвпъяссӧ, кодъясӧс кыпӧдісны ребята.
Сійӧ эз вермы ӧшибитчыны, — тайӧ вӧлі яснӧя тыдалӧ: суворовецъяс костын паськаліс дружба, код йылысь воспитательяс думайтлісны став тайӧ вояс чӧжыс, кодӧс радейтӧмӧн да терпеливӧя, лунысь лун быдтісны.
abu
abu
И дружба ёнмис, тыри вынъясӧн, пӧри училище олӧмлӧн драгоценнӧй подулӧ.
Та ради сулалӧ вӧлі сетны ставнас асьтӧ уджлы.
3
Бокановсянь Володя муніс Галинка ордӧ.
И кыдзи тайӧ пырджык овлывлӧ, встречаыс лои эз сэтшӧмӧн, кутшӧмӧс рисуйтліс сійӧ аслас воображениеын, а ёна бурджык.
Галинка вӧлі песласьӧ.
Луннас сійӧ тожӧ вӧлі субботник вылын и та вӧсна татшӧм сёрӧн заводитӧма песласьны.
Гожӧм чӧжӧн нывка зэв ёна гожъялӧма.
Кӧсаясыс, кодъясӧс вӧлі выльног, венок моз, гартыштӧма юр гӧгӧрыс, вӧчисны сійӧс аслас арлыд серти ыджыдджыкӧн.
Володяӧс аддзӧм бӧрын Галинка радпырысь нюммуніс, ки мышнас вештыштіс плеш вывсьыс кудриа юрси пратьсӧ да чышкис кисӧ партукас.
«Оз, сійӧ оз скӧрав ме вылӧ письмӧысь!» — вирдыштіс Володя юрын.
Нывка тэрыба лэдзис синъяссӧ, но, яндысьӧмсӧ венны зілигтыр, бара лэптіс найӧс. Ковалёв водзын сулаліс выль Галинка — воддза дорсьыс сёпӧв мичаджык да мусаджык.
И кӧть мый йылысь найӧ эз сёрнитны тайӧ рытас: книгаяс йылысь, кодъясӧс лыддисны каникул дырйи, выль пьесаяс йылысь, кодъясӧс видзӧдісны, — быд кывйын кыліс: «Кутшӧм гажтӧм вӧлі тэтӧг!
Но ӧні миян дружбаным лоӧ крепыдджык».
abu
Володялы дум вылас мыйлакӧ уси диван вылын мамыскӧд сёрниыс и думыштіс: «Талун жӧ гижа сылы...»
— Жаль, мый тэ он тӧд менсьым мамӧс, со видзӧдлы, кутшӧм сійӧ, —
и, видзчысьӧмӧн неыджыд карточка перйӧм бӧрын, Володя сетіс сійӧс Галинкалы.
abu
XI ГЛАВА
1
Медся пӧрысь старикъясыс карас оз помнитны, медым коркӧ октябрь шӧрын татшӧма кынмыліс.
Кык лун чӧж зэрис, а сэсся зэв ёна кӧдздӧдіс,
и став пуясыс лоины кузь увъяса бадьяс кодьӧсь.
Нюклясьысь увъяс, ещӧ вежӧсь на, но йизьӧмаӧсь, куйлісны му вылын, и уличаяс друг лоины югыдджыкӧсь, а тротуаръяс вошины — найӧс потшис йизьӧм чащоба.
Кывзысьтӧм пуяс потласисны гораа тратшкакылігтыр, пӧрласисны бертыштчӧм вужъяснас.
Училище сад вылӧ сьӧкыд вӧлі видзӧднысӧ.
Сійӧ копыртчис мулань, зиля-зёлякыліс стеклӧ кодь йи нёньясӧн, кыз стволъясыс дзуртісны.
А зэр киссис и киссис, орйӧдліс проводъяс, вевттис глазурӧн керкаяс да заборъяс.
Урокъяс бӧрын Володя гижис литература кузя сочинение.
Сійӧ бӧрйис тема:
«<rus>И Русь уже не та, и мы уже не те</rus>», —
и увлекайтчӧмӧн гижис черновик.
«Да, ми выль йӧз!
Миян народлысь могъяссӧ ми лыддям асланым личнӧй делӧясӧн.
Ми кутам овны Кошевой моз.
Миян киясӧ сетасны знамя, кодӧс ми ваям коммунизмӧ.
Сідзкӧ кутамӧй жӧ тышкасьны да побеждайтны!»
Сійӧ здукас, кор Володя, сочинениеыслысь черновиксӧ помалӧм бӧрын, матыстчис класслӧн джуджыд ӧшинь дорӧ, лӧз кымӧръяс сайысь мыччысис шонді, и садйыс быттьӧ ӧзйис, син ёрмӧн кутіс дзирдавны зэв ыджыд хрустальнӧй ваза моз.
Ковалёв кутіс любуйтчыны.
То сэні, то тані дзирдалісны лӧз, турунвиж, югыдвиж бияс — лэччысь шонділӧн югӧръяс.
Сад вочасӧн сыліс, шоналіс...
Володя решитіс сочинениесӧ перепишиттӧдз петавны ывлаӧ пальӧдчыштны.
Мунігмозыс сійӧ пыраліс музыкальнӧй комнатаӧ, неуна ворсыштіс, но талун эз пӧлучайтчы — кыскис ывлаӧ, воздух вылӧ.
Дворсӧ вомӧналан паськыд асфальтӧвӧй туй кузя локтіс Боканов.
— Решиті пальӧдчыштны, — шуис сылы Володя.
Сійӧ прӧйдитіс нин воспитатель дінті, но бӧр бергӧдчис да, неуна яндысигтыр, вӧзйис:
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— Кӧсъянныд кӧ...
Ме верма сетны тіянлы ассьым дневникӧс...
Ӧтчыд Боканов классын шуліс, мый сылы эськӧ зэв пӧлезнӧ вӧлі лыддьыны кодлыськӧ дневниксӧ.
— Ме важӧн нин вунӧді, мый йылысь думайтӧны да мечтайтӧны дас кӧкъямыс арӧсын, — висьтасис сійӧ сэки.
Ковалёвлӧн дӧверчивостьыс вӧрзьӧдіс сьӧлӧмсӧ Сергей Павловичлысь.
— Аттьӧ, —
сьӧлӧмсяньыс шуис сійӧ да нюммуніс восьса, быттьӧ сьӧлӧмсӧ восьтысь нюмӧн, коді век содтывліс Володялысь воспитатель дорӧ радейтӧм.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— Ме пырысь-пыр вая, — тэрыба шуис Ковалёв да котӧртіс корпусӧ.
Регыд сійӧ бӧр локтіс.
Сергей Павловичлы тубыртӧм тетрадьсӧ мыччигӧн яндысигтыр шуис:
— Гашкӧ, сэні ӧшибкаяс...
Либӧ йӧй сяма мӧвпъяс...
Ті кутӧй тӧдвыланыд, мый гижа аслым вылӧ...
эг чайтлы...
— Нинӧм, нинӧм, — лӧньӧдіс Боканов. — Меным ӧд главнӧйыс — бурджыка тӧдмавны тіянлысь пытшкӧсса мирнытӧ.
Ме талун рытнас лыддя, а аски бӧр сета,
и эскы меным, — некодлы ни ӧти кыв!
2
Тайӧ сёрни бӧрас Боканов куим часын кывзіс «Полӧвӧй воспитание йылысь» лекция, коді нюжаліс.
Санчастьса начальник полковник Райский гӧтӧвитчӧма омӧля да некутшӧм йитӧдтӧг бубнитіс трибуна вывсянь мыйкӧ полӧвӧй вопрослӧн история йылысь, грекъяс да арабъяс йылысь, пӧдтіс, кыдзи и век, латыньӧн.
«Ерунда кутшӧмкӧ артмӧ, — скӧраліс Сергей Павлович. — Нуӧдам лыдтӧм-щӧттӧм собраниеяс, совещаниеяс, сёрнитам, «кыдзи бурджык воспитывайтны», и огӧ вермӧй займитчывны настоящӧя тайӧ самӧй воспитаниенас, сы вӧсна мый... мерасьыс вывті заседайтам».
Сійӧ терпитны вермытӧг видзӧдлывліс Ковалёвсянь пӧлучитӧм тетрадьӧ, лыддяліс сэтысь торъя местаяс.
Гортас Боканов воис час дасын рытнас.
Чай юӧм да аскиа уроклысь конспектсӧ вӧчӧм бӧрын, — колӧ вӧлі велӧдны ручнӧй пулемётлысь материальнӧй частьяссӧ, — сійӧ, медбӧрын, пуксис лыддьыны дневниксӧ.
«Армия лои менам семьяӧн, — лыддис воспитатель. — Некутшӧм мӧд олӧм ме ог кӧсйы.
Гордитча сійӧн, мый меным лоӧ служитны мирас медся бур армияын, код морӧсӧ зурасьӧм бӧрын пасьмуні-жугалі фашизмлӧн сьӧд гыыс.
Ме чорыда решиті лоны пехотнӧй офицерӧн.
Дерт, мечтайта лётчикъяслӧн подвигъяс йылысь, разведчикъяслӧн героизм йылысь, но, веськыда кӧ сёрнитны, му вылас царицаыс — пехота.
Сылы, збыльысь, сьӧкыд, но кодлы война вылын кокни?
Колӧ лоны именнӧ пехотнӧй офицерӧн.
Ме вои тайӧ мӧвпас дзик на неважӧн.
Миян училищеын вӧлі встреча Сӧветскӧй Союзса Герой полковник Румянцевкӧд.
Сійӧ висьтавліс уна интереснӧйтор, и ме думышті: «Общевойсковик должен лоны медся культурнӧй офицерӧн, сійӧ оз вермы кольччыны узкӧй специальность тӧдӧмӧн.
Лоӧ сьӧкыд?
Мый нӧ, кымын сьӧкыдджык, сымын интереснӧйджык».
Окота гӧгӧрвоны военнӧй наукасӧ не механическӧя, а двигайтны сійӧс водзӧ, висьтавны выль кыв техникаын.
Революциялӧн миян вождьяс дас кӧкъямыс-кызь арӧсӧн вӧчалісны нин замечательнӧй делӧяс, и миянӧс найӧ велӧдӧны: повтӧг мунӧй водзӧ, штурмуйтӧй наука, венӧй сылысь крепостьяссӧ».
* * *
«Менӧ кутіс карса комендантскӧй надзорлӧн патруль сыысь, мый ме эг приветствуйт сержантӧс.
Кык автоматчик нуӧдісны менӧ комендатураӧ.
Друг паныд локтӧ миян капитан.
Ме уськӧдчи сы дінӧ, кыдзи менӧ дорйысь дінӧ, медым сійӧ менӧ мездіс, куті объясняйтны:
— Ме вӧлі муна... сержантсӧ эг казяв...
Капитан кывзіс да шуис боецъяслы:
— Выполняйтӧй ассьыныд долг.
Вот эг виччысь, мый сійӧ сэтшӧм чорыд сьӧлӧма.
Гижӧд бокас пасйӧд: «Кӧдзалі и гӧгӧрвои — правильнӧ!»
Боканов меліа нюммуніс, думыштіс: «Дзик тадзи жӧ эськӧ вӧчи и ме рӧднӧй пикӧд и сылы эськӧ бӧрыннас эг висьтась, мый звӧнитлі комендатураӧ да кори «внушитны да лэдзны».
* * *
«Тайӧ лунъясас, — лыддис водзӧ Боканов, — менам вӧлі интереснӧй сёрни Артёмкӧд.
Ми сёрнитім «Берлинӧс штурмуйтӧм» книга йылысь, и Каменюка, кодлы, буракӧ, дум вылас уси фашистъясӧн мучитӧм бать-мамыс, скӧрысь горӧдіс:
— Ме кӧ эськӧ Берлинсӧ штурмуйті, ме эськӧ налысь водзӧс босьті!
Сылӧн чувствоясыс меным гӧгӧрвоанаӧсь, но век жӧ колӧ вӧлі кыдзкӧ убедительнӧя да прӧстӧя висьтавны сылы миян армия-освободительницалӧн гуманизм йылысь, сы йылысь, мый сійӧ, фашизмлы паныд косясигӧн, спасайтіс мирсӧ ставнас, став человечествосӧ...
И ме висьталі эпизод, кодӧс кывлі майор Веденкинсянь.
...1945 вося май 1 лунӧ сотчысь Берлинын сӧветскӧй сержант, коді дорйис Сталинград да кодӧс наградитӧма уна орденъясӧн, спаситіс, олӧмнас рискуйтӧмӧн, немецкӧй кагаӧс, перйис сійӧс гитлеровецъясӧн бешеннӧя лыйлан «некодлӧн му» вылын развалинаяс улысь.
Тайӧ сержантыслысь фашистъяс виисны батьсӧ, гӧтырсӧ, челядьсӧ, лыйлісны ичӧтик воксӧ да чойсӧ, сотісны керкасӧ.
А сійӧ, сӧветскӧй салдат, война помасьтӧдз неуна водзджык кыссис, медым спаситны немецкӧй кагаӧс, и та дырйи сьӧкыда ранитчис.
Менам рассказӧй, буракӧ, вӧчис Артём вылӧ ыджыд впечатление.
Кор ме юалі сылысь:
— Кыдзи тэ думайтан, правильнӧ вӧчис тайӧ сӧветскӧй салдатыс?
Каменюка кельдӧдіс да решительнӧя шуис:
— Правильнӧ! —
Видзӧдліс меным синмӧ да чорыда содтіс:
— Ме эськӧ тадзи жӧ вӧчи...
* * *
«Тӧрыт, рытъя проверка бӧрын, генерал объявитіс миянлы благодарность кар благоустраивайтӧм кузя честнӧя уджалӧмысь.
Вӧлі зэв приятнӧ.
Ми збыльысь дружнӧя уджалім.
Вот гижи «ми» кыв и думышті: кутшӧм сыын ыджыд вын!
Кутшӧм рад чувствуйтны асьтӧ тайӧ «ми»-ыслӧн юкӧнӧн, тӧдны, мый тэкӧд орччӧн вернӧй другъяс.
Именнӧ дружбаыс вӧчӧ миянӧс свет вылас непобедимӧйӧн да медся озырӧн
(ог верит, медым Пашков эз гӧгӧрво тайӧс!)».
Тетрадь коймӧд юкӧнас Володя вӧлі гижӧма стихъяс.
Наивнӧйӧсь, незрелӧйӧсь, найӧ воисны сьӧлӧм вылӧ асланыс безыскусственность да сӧстӧмлун вӧснаыс.
Став сертиыс вӧлі тыдалӧ, Ковалёв сьӧкыда корсьӧма рифмаяс, унаысь черкайтӧма строкаяссӧ.
Бокановлы дум вылас уси Володя крӧватьдорса тумбочкаыс, код ӧдзӧсӧ вӧлі гижалӧма гӧгӧрвотӧм строкаяс.
Ӧні сійӧ дӧгадайтчис: «Навернӧ, войнас звирк-чеччывлӧма, гижалӧма».
Воспитатель сьӧкыдпырысь лыддис тетрадьсьыс посниа гижӧм строчкаяс: «Кӧсъя гижны поэма «Василий Тёркин демобилизация бӧрын».
Дневник помланьыс пыр частӧджык кутіс паныдасьлыны первой юношескӧй чувствоын полігтыр признайтчӧмъяс.
* * *
abu
«Ме сулалі эськӧ ворота дорас войбыд, югдытӧдзыс.
Галинка шуис, мый веритӧ меным, и ме шуда!
Ме юалі: гӧгӧрвоан-ӧ тэ, мыйла меным абу окота мунны? Сійӧ вочавидзис: «Да».
Войнас вӧтаси мамӧс.
Торъя ёна помнитчӧ сылӧн нюмъялысь чужӧмыс да мелі гӧлӧсыс, кор сійӧ шуис: «Ме тэнӧ бура гӧгӧрвоа».
Садьми да думышті: жаль, мый гожӧмнас сэтшӧм этша висьталі сылы Галинка йылысь.
Пукси гижны сылы кузьсьыс кузь письмӧ дружба йылысь, став медся буртор йывсьыс...»
* * *
«Аски четверг.
А коді бура тӧдӧ, мый сэтшӧм четвергыс?
Тайӧ сэтшӧм лун, кодсянь зэв нин матын субӧтаӧдз, а субӧтаӧ ми аддзысям.
Рытнас ме вӧлі локта Галинка ордсянь.
abu
Сійӧ менсьым юаліс:
«Володя, мыйла тэ чӧв олан, кор аддзысям, а мукӧддырйиыс быттьӧкӧ кӧсъян висьтавны зэв важнӧйӧс и ланьтан?»
Вои училищеӧ, воді, оз узьсьы.
Галинка, ме ог вермы тэныд висьтавны сійӧс, мый чувствуйта, пола шуны мыйкӧ лишнӧйӧс.
Оз тырмыны кывъясӧй.
Но, кыдзи объяснитны, мый кор ме кута тэнсьыд китӧ аслам киын, ме шуда?..»
* * *
abu
«А талун сійӧ меным шуис:
«Пета рытнас ывлаӧ и коръяс кышакылӧм пыр, неяснӧя шаркӧдчӧмъяс пыр кыла бӧрвылысь кок шыяс, быттьӧ кодкӧ вӧтӧдӧ менӧ.
И окота пышйыны, и окота надзмӧдны воськовъясӧс, а видзӧдла бӧрвылӧ, думайта, мый тайӧ тэ, — вӧлӧмкӧ, некод абу...»
* * *
Сӧмын сёрӧн войнас Боканов помаліс дневник лыддьӧмсӧ.
Ставыс вӧлі тайӧ дневникас и сідзи, кыдзи сійӧ думайтіс, и ёна бурджык — мичаджык, озырджык.
Сергей Павлович ӧшӧдчис креслӧ мыш вылас да тупкис синъяссӧ кияснас.
Бур-ӧ, мый Володялӧн серьёзнӧй чувство чужис Галя Богачёва дінӧ?
Абу-ӧ водз, оз-ӧ мешайт?
И решитіс: «Оз, татшӧм чистӧйыс, юношескӧйыс сӧмын мичмӧдас олӧмсӧ».
Дум вылас уси, кыдзи ещӧ кольӧм во на училищеын паськалӧма вӧлі дас куим-дас нёль арӧсаяслӧн тешкодь, противоестественнӧй «кавалерство».
Мыжаӧсь, дерт, асьным, офицеръяс.
Вечеръяс вылӧ мыйлакӧ корлывлім нывкаясӧс.
Видзӧдім сідз-тадз колльӧдчӧмъяс вылӧ, биӧн ыпъялысь сьӧлӧмъяса пошлӧй открыткаяс вылӧ, ӧграда вомӧн сеталӧм запискаяс вылӧ.
Русанов нюмъялігтыр шулывліс: «Миян кадетскӧй корпусын тожӧ...» — и ошкана шпынняліс.
Орчча школаясысь ӧткымын нывъяс, кодъясӧс бать-мамныс да воспитательясныс абу велӧдӧмаӧсь нывлӧн гордостьӧ, ляскывлісны запискаяссӧ училищелӧн улыс судта ӧшинь стеклӧясӧ.
Бокановлы эз ло лӧсьыд, кор сійӧ ӧтчыд рытнас паныдасис карса главнӧй улича вылын тутукинецкӧд, коді вӧлі мунӧ кутчысьӧмӧн ассьыс ыджыдджык тушаа нывкакӧд.
«Душа-военнӧй» гордӧя восьлаліс сувтса джуджыд воротник пиын сьылісӧ бергӧдлытӧг, но, кор казяліс офицерӧс, чепӧсйис бокӧ да позорнӧя эновтіс ассьыс «дамасӧ», — пышйис, навернӧ, сы вӧсна, мый эз вӧв увольнительнӧйыс.
Офицеръяс, правда, бӧрыннас кватитчисны.
Праздничнӧй вечеръяс кежлӧ кутісны гӧтӧвитавны пьесаяс, хорлысь, оркестрлысь выступлениеяс, и найӧ зырисны фокстротъяс.
Кутісны ёся серавлыны «жӧникъясӧс», кутісны интересуйтчыны семьяясӧн, кодъяс ордӧ ветлывлісны суворовецъяс; зілисны, и эз весьшӧрӧ, — детинкаяс да нывкаяс костын лои бур дружба.
Старшӧй ротаын, дас сизим – дас кӧкъямыс арӧса зонъяс пӧвстын, збыльысь тыдовтчалісны выль чувствояслӧн петасъяс, кыдзи тайӧ вӧлі и Володялӧн Галинкакӧд, но найӧ сӧмын вӧчлісны отношениеяссӧ бурджыкӧн.
Неважӧн Боканов видлаліс важ Россияын кадетскӧй корпусъясса офицеръяслӧн быд вося съездъяслысь печатайтӧм трудъяс.
Полігтыр да нинӧмтор вылӧ надеятӧг висьтавлісны воспитательяс кадетъяс пӧвстын венерическӧй висьӧмъяс паськалӧм йылысь, самоубийствояс йылысь, уна корпусъясын пьянствуйтӧм, видчӧм, ёсь шуткаяс да малышъяс вылын тешитчӧмъяс йылысь.
Вӧлі эськӧ неправильнӧ шуны, мый суворовскӧй училищеясын ставыс лючки-ладнӧ.
Вӧліны аморальнӧй поступокъяс и тані.
Но найӧ овлывлісны шоча и кыпӧдлісны лӧглун, а кор ёнмис коллектив, найӧ пӧшти дзикӧдз бырины.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
* * *
Боканов тупкис Ковалёвлысь дневниксӧ.
Ещӧ недыр пукыштіс пызан саяс, казьтывліс суворовецъяскӧд сёрнияс, педагогическӧй провалъяслысь да победаяслысь случайяс.
Думыштіс аслас зонкаяс йылысь:
«Накӧд ӧні быттьӧ и кокниджык уджавнысӧ — лоины самостоятельнӧйджыкӧн, но и сьӧкыдджык — воспитательнӧй воздействиеыс должен лоны мӧдногаджык».
Звӧнитіс телефон: подполковник Русанов корис ротаас.
Генерал немвиччысьтӧг индӧма петны муяс вылӧ.
Боканов кутіс тэрыба пасьтасьны.
Нина Васильевна дӧзмӧмпырысь юаліс узян гӧлӧсӧн:
— Бара корӧны?
— Узь, узь, мусаӧй, — меліа вочавидзис сійӧ, малыштіс юрӧдыс, окыштіс пӧсь банбоксӧ да, ӧдзӧссӧ шумтӧг пӧдлалӧм бӧрын, петіс ывлаӧ.
Кӧдзыд тӧв швачкис чужӧмас, пальӧдіс унзільсӧ.
Равновесиесӧ сьӧкыдпырысь кутігтыр ӧтка ветлысь-мунысьяслӧн фигураяс исковтісны-мунісны йизьӧм мостӧвӧй кузя.
Кор Боканов матыстчис училищелань, коридор ӧшиньяс югъялісны мудзӧм асъя югыдӧн.
Ыджыд зданиеыс муртса тӧдчис пемыдруд небеса фон вылын.
Училище коридоръясын вӧлі шынитӧв.
Спальня ӧдзӧсъяс сайын некымын сё мудзӧм детинка вӧталісны медся чӧскыд асъя вӧтъяс.
ХІІ ГЛАВА
1
Комсомолӧ пыран лун кежлӧ Артём гӧтӧвитчис, кыдзи ыджыд праздник кежлӧ,
но пӧраясӧн кыптывлісны сомнениеяс: а друг оз куж ӧтветитны кутшӧмкӧ политическӧй вопрос вылӧ?
Позор!
И Артём тэрыба листаліс газетаяс.
Сэсся опасностьыс кажитчыліс мӧдарладорсянь: вунӧдас мыйкӧ ВЛКСМ Устав кузя!
И Каменюка войнас, гусьӧн, крӧвать улас батарейка лӧсьӧдӧмӧн, некымынпӧв лыддис Уставлысь параграфъяс.
дӧзмӧдчис сійӧ рытнас ёртыслы.
— А но, прӧверит!
Став пунктъяссӧ прӧверит! —
Комсомолӧ примитан лун матысмӧмыс Артёмлысь сьӧлӧмсӧ тыртіс кывкутана чувствоӧн, олӧмын решающӧй событие ёна виччысьӧмӧн.
Химическӧй кружоклӧн занятие дырйи Каменюка горӧдіс Авилкин вылӧ, коді вӧлі сералӧ:
— Тырмас, кылан?
— А тэныд ставсьыс медся уна колӧ! — бронзоворыжӧй юрсӧ бергӧдлігтыр пинь пырыс сӧдзӧдіс Авилкин.
Артём нинӧм эз шу, сӧмын видзӧдліс Авилкин вылӧ сідзи, мый Павлик пыр жӧ ланьтіс.
Артёмлысь кӧ ӧні юавлісны: «Тэ збыльтор висьталан?»,
сійӧ дась вӧлі вочавидзны: «Дерт жӧ.
Ме ӧд гӧтӧвитча комсомолӧ!»,
но мыйкӧ кутіс тайӧс шуӧмысь.
И чӧв олӧмас вӧлі ёна унджыктор пӧся кӧсйысьӧмъясын дорысь.
Сетіс заявление комсомолӧ и Павлик Авилкин, но сылӧн тайӧ артмис зэв тӧлктӧг да кокниа, кыдзи ставторйыс, мый сійӧ вӧчлывліс.
Позьӧ вӧлі весиг думыштны: оз-ӧ кӧсйы Авилкин сӧмын ышнясьыштны пырысьлӧн славаӧн?
И — мый торъя эз во сьӧлӧм вылас Каменюкалы — вывті нин Авилкин быдлаын ошйысис: «Пыра комсомолӧ, пыра».
Сійӧ весиг водзвыв ньӧбис комсомольскӧй билетлы корка.
Но вот, медбӧрын, и комсомолӧ примитан лун.
Заявлениеяссӧ видлалісны коймӧд ротаса бюро вылын, сы вӧсна мый Тутукин ротаын вӧліны сӧмын на кык комсомолец.
Бюро вылӧ чукӧрӧн локтісны Беседа классысь детинкаяс.
Гӧгӧр видзӧдігтыр виччысисны событиеяс.
Алексей Николаевич эз вӧв — сійӧс корисны округӧ.
Локтіс майор Веденкин.
Пуксисны скамья вылӧ Гербов да Ковалёв, кодъяс сетісны рекомендацияяс Артёмлы.
Кумачӧн вевттьӧм кузь пызан сайӧ пуксялісны бюроса членъяс.
Комната стенын ӧшаліс старайтчӧмӧн гижӧм лозунг: «ВЛКСМ — партиялӧн вернӧй отсасьысь.
Примитам комсомолӧ медся достойнӧйясӧс».
«Молодечьяс, — торжественнӧя лӧсьӧдчӧмсӧ ошкигтыр думсьыс шуис Веденкин, — а то ми аслыным казявтӧг вӧчим комсомолӧ примитӧм быдлунъя делӧӧн.
Молодечьяс!»
Первой видлалісны Авилкинлысь заявление.
Сійӧ тэрыба матыстчис пызан дорӧ.
Ёнджыка кутісны тӧдчыны беринъясыс кельдӧдӧм чужӧм вылас, мудера кутісны гӧгравны вижоват синъясыс — буракӧ, и тані лӧсьӧдчис «мудеритны».
Майор Веденкин, кор тӧдмаліс, мый Авилкинӧс кӧсйӧны примитны комсомолӧ, зэв ёна чуймис да решитіс быть локны бюро вылӧ, медым ребята эз вӧчны ӧшибка.
Виктор Николаевич пукаліс бедь вылӧ мыджсьӧмӧн,
врачьяс шуисны, мый сылӧн ишиас, да тшӧктісны пыр жӧ водны госпитальӧ, но Веденкин эз сӧгласитчы, шуис: «Куйла гортын».
Гӧтырыслы сійӧ шулывліс:
— Чудакъяс!
Вермас ӧмӧй висьны учитель, да ещӧ четверть помын?
Ӧти мӧвпсьыс, мый программасӧ абу прӧйдитӧма, мый Дадиколӧн оценкаыс на абу, а Максим ачыс оз куж гӧтӧвитны доклад, меным лоӧ лёкджык.
И Веденкин асывнас гортас сідз-тадз лечитчывліс пӧсь лыа тыра мешочекъясӧн, а луншӧр кежлӧ упрямӧя варгыльтлывліс училищеӧ.
Ӧні, Авилкин вылӧ видзӧдігтыр, сійӧ думайтіс: «Водзкодь на тіянлы, Павел Анатольевич, комсомолад, водзкодь».
abu
Но Авилкинӧс бура гӧгӧрвоисны сразу и Виктор Николаевич сюйсьытӧг.
Та кузя ёна отсалісны отделение кузя Павликлӧн ёртъясыс, кодъяс примитісны медся ыджыд участие событиеясын.
— А мыйла тэ подсказкаяс вылын олан? — еджыд синлысъяссӧ тэрыба лапйӧдлігтыр места вывсяньыс юаліс Сенька Самсонов.
Авилкинлы эз сюр кывйыс, мый ӧтветитны.
— Ме чайта, — чорыда эскӧмӧн шуис Сенька, — бурджык аслад тройка йӧз пятёрка дорысь!
Бюроса членъяс сыкӧд сӧгласитчисны, но стӧчмӧдісны: медся бур век жӧ — аслад пятёрка.
— А тіян тройкаяс эмӧсь? — вежливӧя юаліс Авилкинлысь председательствуйтысь, коймӧд ротаысь, велӧдчӧм кузя отличник, комсомолец Толя Бирюков, коді неважӧн пӧлучитіс ВЛКСМ ЦК-лысь грамота.
— Войдӧр вӧвліны, — сідз-тадз вочавидзис Павлик.
«Но, мыйла пӧръясьнысӧ?» — дӧзмӧмӧн думайтіс Ковалёв.
Сійӧ лыддис асьсӧ ответственнӧйӧн и Авилкин вӧсна, кӧть и эз сет сылы рекомендация, кутшӧма кӧть мӧдыс эз кевмысь.
Бюроса членъяс пӧвстысь кодкӧ, неыджыд ведомость видлалігтыр, шуис:
— Да сылӧн и двойкаяс, вӧлӧмкӧ, эмӧсь...
— Ме кӧсъя лоны, кыдзи Маресьев, а гортса уджъяс выполняйтны гажтӧм! — друг крапнитіс-шуис Авилкин, коді чайтіс, мый тайӧн сійӧ водзвыв вештас ас вывсьыс кӧть кутшӧм мыжалӧм.
Ставныс серӧктісны.
Майор Веденкин лыддис коланаӧн шыасьны.
— А кыдзи ті чайтанныд, — шыасис сійӧ Авилкин дінӧ, — мыйла Маресьев вӧчис ассьыс подвигсӧ?
— Но, яснӧ, герой! — немдумайттӧг вочавидзис Павлик да ышнясьӧмӧн видзӧдліс учитель вылӧ: «Пӧлучитінныд?
Конйыштны кӧсйинныд!»
— А мый ышӧдіс сійӧс геройство вылас? — настойчивӧя водзӧ юасис Виктор Николаевич.
Павлик шӧйӧвошӧмӧн чӧв оліс.
Тешкодь вопрос: но, герой — герой и эм.
— Тайӧс ті онӧ гӧгӧрвоӧй, — жалитӧмпырысь шуис майор да, став вылас видзӧдлӧм бӧрын, объяснитіс: — Вирӧн ойдӧм Маресьев кыссис дас кӧкъямыс сутки чӧж асланым йӧз дінӧ, сы вӧсна мый сылӧн вӧлі развитчӧма долг чувство.
Сійӧ решитіс: кӧть кутшӧм тайӧ оз ло сылы сьӧкыд, бӧр воӧдчыны стройӧ, водзӧ нуӧдны тыш!
Сідзкӧ, коді кӧсйӧ лоны Маресьев кодьӧн, должен кужны венны миян Рӧдиналӧн благо вылӧ любӧй сьӧкыдлунъяс.
Училищеын миян героизм петкӧдлӧ сійӧ, коді настойчивӧя, вынсӧ жалиттӧг велӧдчӧ.
Татшӧм мортыс гӧтӧвитӧ асьсӧ будущӧй подвигъяс кежлӧ, закаляйтӧ ассьыс волясӧ.
Авилкик довкнитіс юрнас: яснӧ пӧ,
и ме тадзи думайті!
Председательствуйтысь шыасис сы дінӧ:
— Ті верманныд сетны бюролы чорыд кыв велӧдчыны сӧмын четыре да пять вылӧ?
— Ог вермы! — синъяснас гӧгӧр видзӧдлігтыр шуис Павлик.
— Мыйла?
Босьтӧны жӧ обязательствояс производствовывса стахановецъяс.
— Но да!
Сравнитінныд!
Миян жӧ уджным умственнӧй! — шуис Авилкин. — Меным кӧ эськӧ станок сетісны, ме эськӧ, ого-го, петкӧдлі!
А миян уджын ӧмӧй позьӧ точнӧя шуны, мый двойка он кватит?
Гарантия абу!
Председательствуйтысь эз вермы кутны асьсӧ:
— Колӧ лоны, Авилкин ёрт, серьёзнӧйджыкӧн да думайтны аслад училищелӧн честь йылысь!
Предложение поступитіс ӧти, и сійӧс примитісны ӧтсӧгласӧн: «Авилкинӧс, коді абу на достойнӧй лоны комсомолецӧн, примитӧмысь воздержитчыны».
Татшӧм предложениеыс эз ёна вӧрзьӧд Павликлысь сьӧлӧмсӧ.
Позьӧ вӧлі казявны сы чужӧм вылысь удовлетворение.
«Но, эз кӧ удайтчы, и эз удайтчы.
Зато бюро вылын вӧлі!
Йӧзыс специальнӧ ме вӧсна чукӧртчылісны».
Местаас пуксигмоз сійӧ увереннӧя кӧсйысис:
— Лоа достойнӧйӧн!
Бюроса секретарь Анатолий Бирюков корис, медым протоколас гижисны: «Комсомолецъяслы, кодъяс сетісны рекомендацияяс суворовец Авилкинлы, индыны, мый найӧ абу серьёзнӧя отнеситчӧмаӧсь делӧ дінас».
Владимир чӧв олігтыр кӧритіс асьсӧ.
«Ме тырмытӧма уджалі сы вылын...
Ковмас босьтчыны ёнджыка».
2
Павликлысь заявление видлалігчӧж Артём пукаліс кулӧма нисьӧ ловъя.
«И менӧ тадзи жӧ, и менӧ!»
Волнуйтчӧмыс содіс ещӧ и сы вӧсна, мый дзик собрание водзвылас Каменюкалы висьталісны, кыдзи неважӧн исключитісны комсомолысь Пашковӧс «индивидуализм» вӧсна.
Артём сэки юаліс полігтыр:
— А мый сійӧ сэтшӧмыс?
Авилкин быргыштіс:
— Оз тӧд, мый сэтшӧмыс индивидуализм!..
Тайӧ кор морт зумыштчас индюк моз да лыддьӧ, мый свет вылас ставсьыс медся бур.
— Ланьт больгынытӧ, — стрӧга дугӧдіс Павликӧс кодкӧ старшеклассникъяс пиысь. — Тайӧ кор ёртъясыскӧд оз лыддьысьны, ас йывсьыныс лишнӧй уна думайтӧны.
«Гашкӧ, и ме татшӧм? — ёна думайтіс Артём. — Ёртъяс вӧсна омӧля тӧждысьлі, Авилкинлы эг отсавлы...»
Но кор Артём Каменюка сувтіс да кутіс чувствуйтны ас вывсьыс уна дас внимательнӧй да дружескӧй син, сійӧ збоймыштіс, и сылы пыр жӧ лои кокниджык.
Веденкин меліа видзӧдліс Артём вылӧ.
Кутшӧма быдмис зонмыс бӧръя кык вонас!
Кымын арӧс сылы?
Дас вит кымын, буракӧ.
Ыджыд тушаа, статя, пемыдлӧз повтӧм синъяса — татшӧм синъястӧ сьӧкыд представитны повзьӧмаясӧн.
Веськыд кӧсичаас неважӧнся уличнӧй схватка йылысь казьтылантор — шрам, коді кажитчис сьӧд синкымыслӧн продолжениеӧн.
«Друг перевоспитайтӧмлӧн чудеса! — усины дум вылас Виктор Николаевичлы кодлӧнкӧ кывъясыс да шпыньмуніс: — Нинӧм думайттӧм вежӧръяслӧн выдумкаяс.
Сӧмын упорствоӧн, настойчивостьӧн верман шедӧдны тайӧ делӧас успех!
Вӧвліны, дерт, и Артёмлӧн поведениеас вывикъяс и, гашкӧ, лоасны ещӧ, нинӧмла радуйтчыны да идеализируйтны».
Кольӧм во Артём котыртіс аслас ротаын «ТОВГ» и «РЦС».
«ТОВГ» — Тайнӧй организация — вселеннӧйлӧн гроза, а «РЦС» — «Разведчикъяслӧн центральнӧй склад».
«РЦС» — тайӧ вӧлі пач сайын векньыдик, киӧн судзмӧн, розь, кодӧс бура тупкӧма кирпичӧн.
Розяс вӧлі дзебӧма электрическӧй пӧнар, компас, автомобиль фара да прачечнӧйысь босьтӧм гез.
Стенъяс да класснӧй дӧскаяс вылын, книгаясын лоины таинственнӧй букваяс «ТОВГ» и «РЦС».
Артём сэки сӧрис разведка йылысь, лыддис книгаяс сы йылысь, выдумывайтіс парольяс, планъяс, шифръяс.
Сійӧ мечтайтліс враг тылын подвиг йылысь, сы йылысь, кыдзи писькӧдчас на дінӧ штабас, гусялас ыджыд тӧдчанлуна документъяс.
Со сійӧ пукалӧ врагъяс пӧвстын, а найӧ нинӧм оз и тӧдны...
Кутшӧм выдержка колӧ, повтӧмлун, аслад Рӧдиналы преданность!
Тутукин, кор тӧдмаліс «ТОВГ» да «РЦС» йылысь, скӧрмис, кутіс горзыны «делӧлӧн политическӧй подкладка» йылысь, «вужъяс» йылысь, кыпӧдіс шум — партийнӧй собрание вылын, педагогическӧй сӧвет вылын.
Зорин корис ас дінас Тутукинӧс да кутіс объясняйтны сылы:
— Мый нӧ тэ, Владимир Иванович, горзыны кутін?
Думыштлы, эз-ӧ вӧв эськӧ кокниджык сійӧ жӧ Беседаыслы котыртны разведчикъяслысь кружок, шуам, сетны сылы ним «ПВК» — «Повтӧм воинъяслӧн кружок».
Но, тайӧ выдумывайтӧм.
И мед налӧн лоӧ «гуся склад» (сӧмын эськӧ сы йылысь мед ми тӧдім), и ачыд отсав гезсӧ аддзыны — мыйла нӧ налы прачечнӧйысь босьтны?
Злополучнӧй «ТОВГ»-ӧс да «РЦС»-ӧс эрдӧдӧм бӧрын Артёмкӧд паныдасигӧн полковник быдпӧрйӧ меліа юавлывліс:
— Кыдзи делӧясыд, вселеннӧйлӧн гроза?
И Каменюкалы окота вӧлі му пырыс мунны — сэтшӧм ыджыд йӧйталӧмӧн кажитчис ӧні тайӧ ставыс.
3
— Висьталӧй ассьыныд биографиянытӧ, — шыасис Артём дінӧ бюроса секретарь.
Каменюка тӧдіс, мый тайӧс юаласны, и век жӧ эз дзик пыр заводит:
abu
abu
— Чужи 1932 воын...
Куим класс помалі...
Сэсся война...
Бать да мам — учительяс, найӧс фашистъяс ӧшӧдісны прокламацияяс гижалӧмысь...
Миян йӧз воисны... ме Суворовскӧйӧ пыри...
Ланьтліс, думсьыс корсис мыйкӧ тӧдчанаӧсджык аслас олӧмысь, но эз аддзы да мыжапырысь помаліс:
— Ставыс.
А юрас дугдывтӧг юргис: «Эг на быдмы... эг на быдмы...»
— Каменюка ёрт дінӧ вопросъяс эмӧсь?
— Эм, — сувтіс бюроса член Горкин, ичӧтик тушаа, крут плешка, коді радейтлывліс сетавны олӧмысь важнӧй да принципиальнӧй вопросъяс.
— Висьталӧй, а ті личнӧ участвуйтанныд коммунизм стрӧитӧмын?
— Гӧтӧвитча лоны строительӧн, — Горкинлань бергӧдчигмоз сьӧлӧмсяньыс горӧдіс Артём. — Пятёрка пӧлучита — сідзкӧ, неуна гӧтӧвитчи нин.
abu
Уралын кӧ, например, домна лэдзисны — ми ставным радлам, а сэні тӧдмаласны: суворовец бура велӧдчӧ — и радуйтчӧны жӧ.
— Вернӧ, — удовлетворённӧя, быттьӧ мӧдпӧлӧс ӧтвет сійӧ эз и виччысь, довкнитіс юрнас Горкин.
Кыптіс ки пукалысьяс весьтын.
Впечатлительнӧй Дадико, гырысь сьӧд синъяссӧ паськӧдӧмӧн, полігтыр юаліс:
— А тэ кӧ врагъяслы киас веськалан и тэнӧ, Юрий Смирнов моз, пытайтны кутасны, тэ мыйкӧ-нибудь висьталан?
— Нинӧм вылӧ! — кыдзи клятва, шуис Артём. — Кор бать печатайтіс прокламацияяс, ме найӧс воротаясӧ клеиталі...
И менӧ кӧ эськӧ кутісны, нинӧм эськӧ эг висьтав!
Выступлениеяс вӧліны этша, и ставыс сэтшӧм бурӧсь, мый Артёмлы весиг эз ло лӧсьыд.
Сӧмын Ковалёв шуис:
— Ме сеті Каменюка ёртлы рекомендация — сідзкӧ, ручайтча сы вӧсна.
Но кӧсъя индыны сылӧн ӧти тырмытӧмтор вылӧ, — сійӧ бергӧдчис Артёмлань. — Колӧ лоны, Каменюка ёрт, воспитаннӧйджыкӧн.
Ті верманныд на грубитны ёртныдлы, видчыны, киястӧ зептад кутанныд, сьӧласянныд быд воськолын.
Тайӧс колӧ бырӧдны.
— Бырӧда, — Владимир вылӧ преданнӧй синъяснас видзӧдлігмоз ньӧжйӧник шуис Артём.
Сэсся Артёмлысь кутлісны кисӧ, поздравляйтісны — майор, Дадико, Сенька, мукӧд ротаясысь кутшӧмкӧ детинкаяс.
Сійӧ вӧлі быттьӧкӧ вӧтын.
Котӧрӧн петіс коридорӧ,
котӧртіс коймӧд судтаса радейтана ылі пельӧсӧ, медым ас кежсьыс думайтыштны лоӧмтор йывсьыс.
Том йӧзлӧн Ленинскӧй Союзса член...
Всесоюзнӧй!..
Коммунистическӧй!..
Комсомолецъясӧн вӧліны и Павка Корчагин, и Кошевой, и Матросов, и Зоя, и Серёжа Тюленин — Артёмлӧн радейтана герой, и коркӧ батьыс...
А ӧні сійӧ тожӧ...
Комсомолец Артём Каменюка!
Кор думыштан тайӧс — лолыд сувтлӧ...
Вот эськӧ бать кӧ вӧлі ловъя!
Жаль, миян капитанным ӧні абу...
Колӧ вурны билетыслы зептор гимнастёркаӧ, сьӧлӧм бердӧ.
Колӧ Толя Бунчик друглы гижны: лои ВЛКСМ-са членӧн.
Ок, и лӧсьыд!
Сійӧ гӧгӧр видзӧдліс — коридорын некод эз вӧв — и патурликсис.
Минута мысти, серьёзнӧй да асьсӧ кутысь, Артём тшапа лэччис пос кузя.
Ӧні оз позь, медым шуисны: «Каменюка недисциплинированнӧй», «Каменюка невоспитаннӧй». Оз позь!
Паныдасис математик Гаршев первой ротаысь.
abu
— А-а, комсомолец, поздравляйта! — и кисӧ кутліс.
«Приятнӧ!
Капитанныд, Алексей Николаевичыд, ставсьыс ёнджыка кутас радлыны».
abu
4
Бедь вылӧ мыджсьӧмӧн майор Веденкин сувтіс актӧвӧй зал ӧшинь дорӧ.
Конькобежецъяслӧн тэрыба котралысь фигураяс вылӧ видзӧдігтыр сійӧ зілис тӧдмавны, кутшӧм ротаяс участвуйтӧны ворсӧмас.
Ворсӧмыс шусис «Знамя вӧсна тыш».
«Буракӧ, медся посниясыс», — решитіс, медбӧрын, Виктор Николаевич.
Тайӧ здукас каток вылын дугдісны ворсӧмысь, малышъяс заводитісны тэрыба разявны конькияссӧ.
«Тревога серти сбор», — дӧгадайтчис майор.
Лэччысь шонді югӧръяс мичмӧдісны небесасӧ мичаысь-мича рӧмъясӧн.
Кажитчис, лӧз бумага лист вылӧ кужтӧм челядь ки нуӧдіс кыдзсюрӧ яркӧй визьяс, кодъяс вуджисны нежнӧй тонъясӧ — югыдвижсянь оранжевӧйӧдз.
Шонді саялі ю сайӧ.
Горизонт вылын эзысь рӧмӧн кутіс ворсны вӧсньыдик визь.
«Лоӧ мича поводдя», — тайӧ визь вылас видзӧдігмоз думыштіс Веденкин.
Синбӧжнас сійӧ аддзис орччӧн сулалысь Артёмӧс.
Майор тӧдіс, мый виччысьӧ Артём, и шуис именнӧ сійӧс, мый колӧ вӧлі детинкалы тайӧ здукас:
— Жаль, мый абу талун Алексей Николаевич, сійӧ эськӧ тожӧ миянкӧд радлыштіс.
Артём меліа нюммуніс.
Алексей Николаевич дырйи Каменюка зілис не петкӧдлыны ассьыс чувствояссӧ сы дінӧ.
Но ӧні воспитатель йылысь казьтыштӧм бӧрын сійӧ ставнас ӧзйис.
Артёмлы зэв окота вӧлі сёрнитыштны сы йылысь, висьтавны мыйкӧ сэтшӧмӧс, мый кыпӧдіс эськӧ капитанлысь авторитетсӧ, петкӧдліс сійӧс медся бур боксянь.
— Миян капитанным марксизм-ленинизм университетын велӧдчӧ! — гордитчӧмӧн юӧртіс сійӧ.
— Кытысь тэ тӧдан? — юаліс Веденкин.
Беседа збыльысь велӧдчис рытъя университетын, но ӧдвакӧ висьтавліс та йылысь детинкаяслы.
— Иосиф Виссарионович Сталинлысь книгасӧ сійӧ пызан вылӧ классӧ колис, а ачыс петіс.
Ме видзӧда: корешок вылас гижӧма «КПСС ЦК бердын марксизм-ленинизм институт», восьті, а сэні миян капитанлӧн зачётнӧй книжкаыс.
Ставыс пятёрка,
сӧмын ӧти четвёрка!
Вот кыдзи велӧдчӧ!
Вунӧді, кыдзи шусьӧ сійӧ предметыс, мыйысь четвёрка — «диа», кыдзкӧ «диа»...
— Диалектическӧй материализм, — висьталіс майор.
— Вернӧ!
Ті ставсӧ тӧданныд!
И историяыд тіян эм, — юӧртіс Артём. — Ребята ставныс кытшалісны менӧ...
Ставныслы сьӧлӧм вылас воис, мый история эм...
abu
Сідзкӧ, миян капитанлы сідзжӧ лоӧ датаяс велӧдны...
А зачётнӧй книжкаас благодарность бура велӧдчӧмысь.
Сійӧ сы вӧсна и миянсянь сідзи требуйтӧ.
— Имеитӧ право, — шуис Веденкин.
— Имеитӧ! — гордитчӧмӧн вынсьӧдіс Артём.
XIII ГЛАВА
1
Зоринлы дыр эз удайтчы аддзыны сэтшӧм библиотекарӧс, коді тӧдіс эськӧ не сӧмын книгаяс, но и вӧлі опытнӧй воспитательӧн.
Медбӧрын сылы везитіс.
Училищеӧ удж вылӧ примитісны Мария Семёновна Гринёваӧс — ыджыд рогӧвӧй ӧчкиа, шӧвк ковтаа да сьӧд юбкаа, ичӧтик тушаа еджыд юра старушкаӧс.
Ковтаыс век вӧлі лым кодь еджыдӧдз мыськӧма да бура гладитӧма.
Мудзлытӧм, быдсяматорсӧ думыштны кужысь Мария Семёновна то вӧчлывліс выставкаяс, то нуӧдліс лыддьысьысьяслысь конференцияяс, то мастеритавліс детинкаяскӧд монтажъяс: пятилетка йылысь, рӧднӧй кар йылысь, уджвывса геройяс йылысь; заводитліс переписывайтчыны выль интереснӧй повестьлӧн авторкӧд, а позьӧ кӧ вӧлі, корлывліс сійӧс училищеӧ.
То ли сы вӧсна, мый вӧлі сійӧ кутшӧмкӧ прӧстӧй, бур сьӧлӧма, то ли сы вӧсна, мый челядьлы ёна сьӧлӧм вылас воліс сылӧн мам сяма мелі синъясыс, тӧждысяна кывъясыс, но Гринёва дінӧ сибавлісны челядь ставныс.
Сы дінӧ волывлісны письмӧясӧн, висьтавлісны секретъяс, котӧртлывлісны юавны гӧгӧрвотӧм кывлысь тӧдчанлунсӧ, висьтавны классын вензьӧм йылысь, асланыс ӧбидаяс да радлунъяс йылысь.
И сійӧ некор да некодӧс эз вунӧдлы.
Сылӧн вӧлі ичӧтик комната, коді вӧлі читальнӧй залкӧд орччӧн. Сэні сійӧ кывзывліс медся гусяторъяссӧ.
abu
Часікӧд историясӧ Мария Семёновна тӧдіс жӧ да, кыдзи кужис, небзьӧдіс Артём дінӧ ёртъясыслысь относитчӧмсӧ.
А бӧрынджык сэтшӧм жӧ сьӧлӧмсянь кутіс дорйыны и Геннадийӧс.
Тайӧ эз вӧв ставсӧ меліа прӧститӧм.
Мария Семёновна кужліс и видыштны, кодӧс вӧлі колӧ, и збыльвылӧ скӧрмыны, но ставыс тайӧ сылӧн артмывліс мам моз тӧждысяна, сійӧ ӧдйӧ бӧр бурасьлывліс да эз вунӧдлывлы бӧрыннас кодӧс колӧ дорйыны, кодлы сетны бур сӧвет.
Сійӧ лои матыссаӧн ещӧ и сы вӧсна, мый война дырйи воштӧма ассьыс дзик ӧти писӧ, герой-артиллерист Федясӧ, и детинкаяс чувствуйтісны, мый ӧні на пиысь быдӧнын Мария Семёновна аддзӧ ассьыс Федясӧ, зільӧ вӧчны найӧс аслас Федяыс кодьӧн.
2
Бӧръя кадас Артём лыддьысис дугдывтӧг да быдлаын: мунігмозыс, ӧшинь вылӧ копыртчӧмӧн, удайтчывліс кӧ — урокъяс вылын, да кужліс та дырйи кывзыны и учительлысь висьталӧмсӧ, и лыддьыны парта вевт увсьыс книгасӧ.
Книгасӧ мырддьывлісны, Артёмӧс наказывайтлісны, но лыддьысян страстьыс содіс.
Веськыда кӧ шуны, лыддьысьӧм дінас относитчисны терпитана — аддзылісны буртор вылӧ задаток.
Кык лун сайын на Каменюка босьтіс книга «Кыдзи калитчис сталь» и бӧр нин сетіс.
Лыддис сійӧ шойччывтӧг, ёна волнуйтчӧмӧн.
— Но, кыдзи? — меліа юаліс Артёмлысь Мария Семёновна.
— Зэв бур!
А Корчагиныс...
Вот тайӧ морт — ставнымлы миянлы пример!
Некутшӧм сьӧкыдлунъясысь эз пов.
Мӧдарӧ! — и Каменюка тшӧкъялігтыр кутіс висьтавны содержаниесӧ книгаыслысь, кодӧс лыддис мӧдпӧв нин.
— А тэ казялін, кыдзи Павел тышкасьліс лёк привычкаяскӧд — шыбитіс куритны да видчыны? — юаліс Гринёва.
Артём шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ, — вот та вылӧ нин сійӧ и эз думыштлы веськӧдны внимание! — но друг дум вылас уси:
— Вернӧ!
Но, сійӧ жӧ ставсӧ вӧлі кужӧ!
Пустӧй больгӧмтӧ эз радейтлы.
Шуис: шыбита куритны — и шыбитіс!
А кыдзи Жухрайӧс мездіс!
Артём дась нин вӧлі бара висьтавлыны лыддьӧмтор йывсьыс, но Мария Семёновна, ӧчки стеклӧяс пырыс стрӧга видзӧдігтыр, юаліс:
— Висьталӧны, тэ видчан?
Каменюка джӧмдіс, но правдивӧя вочавидзис:
— Овлывлӧ, Мария Семёновна...
мукӧддырйиыс прӧстӧ абу позяна кутчысьнысӧ.
— Меным тайӧ зэв оз кажитчы, — дӧзмӧмпырысь шуис сійӧ, — менам Федя некор эз видчывлы.
Старайтчы, Тёма, и тэ не вӧчны тайӧс.
abu
— Старайтча, — сьӧлӧмсяньыс шуис Артём да чорыда содтіс: — Менам кывйӧй вернӧй — видчыны ог кут.
— Кутшӧм книга нӧ тэныд сетны? — быттьӧ найӧ сӧмын та йылысь и сёрнитісны, думыштчӧмӧн шуис Мария Семёновна. — Эм бур книга — Михаил Васильевич Фрунзе йылысь.
— Вайӧй, пӧжалуйста!
Сійӧ муніс полка дорӧ, и Артёмлы кажитчис, кималаснас босьтіс коричневӧй переплёта книгасӧ.
Сійӧс мыччигӧн сӧветуйтіс:
— Тэ веськӧд торъя внимание Арсенийлӧн чорыдлун вылӧ — тадзи рабочӧйяс шулісны том Фрунзеӧс.
Царскӧй судьяяс водзвыв дасьтісны сылы смертнӧй приговор.
Судитігас, перерыв дырйиыс, котӧрӧн матыстчӧ защитник да вӧзйӧ: «Выступитӧй, медбӧръя кывъяд ӧткажитчӧй, том морт, асланыд идеяясысь, шуӧй: «Ылавлі томлун вӧсна», тіянӧс и помилуйтасны!»
Арсений скӧрмис: «Ме убеждениеясӧн ог тӧргуйт!
Тіян кодь «защитникыд» меным оз ков».
Мария Семёновна ланьтіс.
— Мый нӧ водзӧ вӧлі? — нюжӧдчис сылань Артём.
— Приговоритісны Арсенийӧс смертнӧй казньӧ, а сійӧ, ӧтка камераын пукалігӧн, спокойнӧя кутіс велӧдны иностраннӧй кыв.
Сэсся бӧрйис кад да пышйис.
— Здорово!
Вот тайӧ герой, тайӧс ме гӧгӧрвоа!
— Бара тэнад, Тёма, киясыд зептад, — дивитана шуис Гринёва.
Артём мыжапырысь тракнитіс кияссӧ зепсьыс.
Дзик на тӧрыт капитан Беседа кӧсйысис, кутас кӧ сійӧ кияссӧ зептас видзны, вурны зепъяссӧ.
— Ме муні, аддзысьлытӧдз, Мария Семёновна, — шуис сійӧ да, мунігмозыс книгасӧ тэрыба листалігтыр, саялі ӧдзӧс сайӧ.
Авилкин вайис «Авиамодельяс стрӧитӧм кузя руководство»
да треплитӧм книганас яндысьтӧг швачнитіс стойкаас:
— Ставсӧ велӧдӧма!
Ӧні, медым лои прогресс, меным колӧ кызджык книга.
Мария Семёновна видзӧдліс вайӧм книга вылас да зумыштчис:
— Тэ он куж вӧдитчыны книгаясӧн.
Видзӧд: коркаыс няйтӧссьӧма, косяссьӧма.
Клеит, гартышт бумагаӧн, сэки пӧлучитан мӧдӧс.
Авилкин жӧдзыштіс места вылас, но вӧчны вӧлі немтор. Быттьӧ нинӧм эз и вӧв, гажаа шуис:
— Эм клеитны да гартыштны! — и тэрмасьӧмӧн муніс.
Ковалёв, Мария Семёновнакӧд здоровайтчӧм бӧрын, тӧждысьӧмпырысь шуис:
— Ме кӧсъя тіянлысь юавны.
Меным колӧ материал миян сӧветскӧй орденъяслӧн история йылысь.
Капитан Беседа тшӧктіс лэдзны альбом сійӧ отделениеын.
Ме гижышті приблизительнӧ.
Сёрниті майор Веденкинкӧд...
Колана журналъяс да книгаяс пӧлучитӧм бӧрын Володя муніс.
Сылысь местасӧ займитіс Кирюша Голиков. Сылӧн вӧлі зумыш, дӧзмӧм чужӧм,
и сійӧс ковмис нуӧдны комнатаӧ, кӧні мунлывліс веськыд сёрни.
Бӧръя куим тӧлысьсӧ Кирилл сэтшӧма ылаліс классӧ радиоприёмник лӧсьӧдӧмӧн да училище радиофицируйтӧмӧн, мый эновтіс велӧдчӧмсӧ.
Мыйӧн Голиков коли ӧтнасӧн Мария Семёновнакӧд, сійӧ Голиковлысь юаліс:
Гортсяньыд письмӧ пӧлучитін?
— Да, — шогпырысь довкнитіс юрнас Кирилл, — бать абу дӧвӧлен.
Со, — сійӧ мыччис конверт.
«Видза олан, пиук!
Ыста тэныд ассянь чолӧм да желайта здоровье.
Кирюша, тӧрыт ми пӧлучитім письмӧ капитансянь, тэнад воспитательсянь.
Сійӧ ыстӧма лист тэнад текущӧй успеваемостьӧн.
Шуа веськыда — радуйтанаыс этша.
Кӧть двойкаяс и абуӧсь, но тэ типичнӧй троечник.
Ме тэнсьыд юала: кутшӧм нӧ тэнад эм право кольччыны миянысь ставнымысь, меысь?
Водзӧ батьыс гижис заводса успехъяс йылысь, кӧні сійӧ уджаліс, и помалӧма письмӧсӧ требованиеӧн: «Гӧгӧрво олӧмсӧ!»
Честь йылысь вунӧдӧмыд!»
Письмӧсӧ лыддьӧм бӧрын Мария Семёновна пӧрччис ӧчкисӧ да сюся видзӧдліс Кирюша вылӧ.
— Неприятнӧй история, — мырдӧнсорӧн нюммуніс Кирилл.
— Да...
Но абу безнадёжнӧй! — успокоитіс сійӧс Гринёва. — Тэ талун жӧ гиж батьыдлы, мый гӧрдӧдны сылы тэ вӧсна оз ковмы.
А главнӧйыс — думышт аслад училищелӧн честь йылысь.
Странаса медбур йӧз тышкасьӧны первенство вӧсна, со видзӧдлы, — сійӧ мыччис свежӧй номер газета, кӧні вӧліны уджвывса геройяслӧн портретъяс. — Ми ӧмӧй вермам сулавны бокын всенароднӧй делӧысь, велӧдчыны сідз-тадз?
— Муна петкӧдла письмӧсӧ капитанлы, — решительнӧя курччис вомдоръяссӧ Голиков. — Ті ме вӧсна лоӧй спокойнӧйӧсь, Мария Семёновна.
3
abu
abu
abu
Алексей Николаевич чукӧстіс Володяӧс:
— Но, кыдзи альбомнад?
— Корся материал, — серьёзнӧя шуис Ковалёв да петкӧдліс сійӧс, мый пӧлучитіс библиотекаысь.
abu
Капитан кӧсйысис вайны ещӧ ӧти книга.
Ӧтисайын юаліс Авилкин йылысь:
— Сетсьӧ?
Владимир недӧвӧльнӧя кӧрис синкымъяссӧ:
— Омӧля.
— Не сразу, не сразу, — ышӧдіс воспитатель. — Да, вот ещӧ мый: сы вӧсна мый ті, сідз шуны кӧ, тӧждысянныд Авилкин вӧсна, кора сетны торъя внимание сылысь смеллунсӧ воспитайтӧм вылӧ.
Кутшӧмсюрӧ успехъяс таын эмӧсь нин,
колӧ найӧс ёнмӧдны да содтыны.
Капитан Беседа висьталіс сы йылысь, мый вӧчӧма, и сетіс Володялы некымын сӧвет.
Рытнас Володя думайтіс ветлыны Богачёвъяс ордӧ, но вӧлі на час-мӧд прӧст кад, и сійӧ вӧзйис Павликлы ветлыны кар сайӧ лыжиӧн.
Авилкин радпырысь сӧгласитчис.
Найӧ мӧдӧдчисны увлань Кутузовскӧй улича кузя.
Лымйыс то сапкис-уси, то дугдыліс усьӧмсьыс.
abu
Кор лыжникъяс сувтісны ю дорӧ лэччысь крут кыр йылӧ, Ковалёв шуис Авилкинлы:
— Вай исковтам!
Павлик полӧмпырысь видзӧдліс увлань.
Векньыдик кӧрт туй полотно кузя ветлысь-мунысь йӧз кажитчисны татысянь зэв посниӧн.
— <ns>В-вай</ns>, — муртса кывмӧн шуис Авилкин, ачыс пыр на надейтчис, мый Володя, гашкӧ, вежас думсӧ.
— Водзӧ!
Ме бӧрся! — горӧдіс Ковалёв да, лым-бус лэптігтыр, тӧвзьыштіс увлань.
Павлик шогпырысь видзӧдіс Володя бӧрся, кытчӧдз сійӧ эз во гӧра улӧдз.
«Сійӧ верстьӧ морт, — дорйис асьсӧ Авилкин. — Муна!
Шуа, кокӧй висьмис...
Вермас жӧ лоны?»
Но друг аддзис Ковалёвӧн вӧчӧм лыжи туйсӧ.
Володя улісяньыс ӧвтіс кинас.
Бара кутіс сапкыны-усьны лым.
Авилкин лэдзис шапкасӧ плеш вылас, ивӧстӧмӧн горӧдіс: «И-ех!» — и синъясас отчаяннӧй решимостьӧн йӧткыштчис да тӧвзьыштіс увлань.
Джынсӧ исковтӧм бӧрын сійӧ шӧйӧвоши, лыжиыс крестасис, и Павлик пурснитчис юрнас лым толаӧ.
Шапкаыс уси.
Гӧрдоват юрыс тыдаліс лым вылас, быттьӧ помидор.
Но Авилкин пыр жӧ чеччис, тэрыба лӧсьӧдіс лыжисӧ да исковтіс Володя дінӧ.
— Доймин? — юаліс Ковалёв.
— Пустяки, — веськодьпырысь шуыштіс Авилкин.
Банбокъясыс сылӧн гӧрдӧдӧмаӧсь, синъясыс ӧзйисны, а лымйӧсь шапкаыс куйліс ӧти пель вылас бокног.
abu
— Вай ещӧ ӧтчыд! — ышмӧмӧн шуис Павлик. — Ӧні полнӧй порядок лоӧ.
Вот аддзылан!
Найӧ бара кайисны кыр йылӧ.
4
Пӧттӧдзыс ислалӧм бӧрын мунісны училищеӧ.
Павлик вӧлі зэв рад,
сійӧ тшӧкъялігтыр висьтавліс Владимирлы гӧра йывсянь исковтігӧн аслас полӧм йылысь да эз казяв, мый другыс сылӧн эз сёрнит да думыштчис.
Ковалёв — кымынӧдысь нин! — юавліс ассьыс:
«Мунны али абу?»
Со кык недель нин коли Владимирлӧн Галинкакӧд вензьӧмсянь.
Тайӧ сійӧс зэв ёна мучитіс.
И спорыс заводитчис дзик нинӧмабусьыс, сійӧ лои дзик челядь сяма.
Заводитчис сысянь, мый сійӧ сёрмис.
Найӧ таӧдз сёрнитчисны ӧтлаын ветлыны кывзыны московскӧй скрипачлысь концерт, но Володя локтіс Богачёвъяс ордӧ эз квайт час да джынйын рытнас, а сизим час да джынйын.
Галинка, быттьӧ сідз прӧстӧ, интересуйтчис:
— Мешайтіс мыйкӧ важнӧйтор?
И водзті вӧвлі, мый сійӧ сёрмывлывліс, — задерживайтлісны комсомольскӧй либӧ училищеса делӧяс, — но Галинка некор эз кӧритлывлы.
Тайӧ пӧрйӧ Володя сёрмис сы вӧсна, мый ылаліс шахматӧн.
Сы вӧсна мый сійӧ эз кужлы пӧръясьны, Володя веськыда висьталіс та йылысь.
Нывка сразу вежсис, и чукыртӧм синкымъяс серти, веськодьпырысь да неокотапырысь ӧтвечайтӧмъяс серти Владимир гӧгӧрвоис, мый сійӧ дӧзмис.
Сійӧ заводитліс шутитны, зілис тайӧн небзьӧдны ассьыс мыжсӧ:
— Киськала юрӧс пӧимӧн да муна копыртчыла Каносслы!
Но Галя сӧмын лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Концерт вылӧ мунны первойсӧ сійӧ ӧткажитчис и сӧмын дыр кевмысьӧм бӧрын неокотапырысь муніс.
Сійӧ чӧв оліс театрӧ мунігчӧж, чӧв оліс антрактъяс дырйи фойеын.
Но скрипачлӧн зэв бура ворсӧмыс небзьӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ, и, буракӧ чайтӧмӧн, мый сетіс Володялы бур урок, сійӧ кутіс ӧтвечайтны Володя вопросъяс вылӧ.
Володя лои зэв рад, но, вӧлӧмкӧ, водз на радлыны.
Тайӧ абу вӧлӧма тыр «амнистия».
Сулалӧ вӧлі сылы заводитны висьтавны Эренбурглӧн бӧръя роман йылысь да шуны, мый «Бушков» сылы зэв ёна воис сьӧлӧм вылас, кыдзи Галинка решительнӧя шуис:
— Авторлӧн эз вӧв право вины Сергейӧс да кольны ловъяӧн сэтшӧм подлецъясӧс, кыдзи Рихтер!
— Этша ӧмӧй бур йӧз пӧгибнитіс война дырйи? — вочавидзис Владимир да думыштіс бать йывсьыс. — Оз позь думайттӧг тадзи шуны, кыдзи тэ вӧчан, книга йывсьыс ставнас сӧмын сы вӧсна, мый тэныд эз во сьӧлӧм вылад сійӧ, мый вӧчис писатель геройыскӧд.
Сёрнитан тэрмасьӧмӧн да логикатӧг.
— Именнӧ олӧмыслӧн логикаыс оз сет сылы право вины Сергейӧс, — дӧзмӧмӧн шуаліс нывка. — Сергей — тайӧ ставным ми, и, победитӧм бӧрын, сійӧ должен вӧлі овны!
А логика кузяыд — тайӧ ещӧ вопрос, коднымлӧн миян пиысь сійӧ вынаджык.
Ме, например, последовательнӧй и донъяла ассьым кывйӧс, — виччысьтӧг помаліс сійӧ.
— И ме ог шыблась аслам кывъясӧн! — скӧрмис Володя.
— Мыйкӧ оз тыдав! — пыркнитіс юрсӧ Галинка.
— Омӧля видзӧдан! — дӧзмӧмӧн вочавидзис Володя.
Найӧ чӧв олігтыр воисны туй чукыльтанінӧдз да, ӧта-мӧдыслы юрнас кӧдзыда довкнитӧм бӧрын, торйӧдчисны.
Тайӧ кык недель чӧжыс Володя некымынысь кӧсйыліс гижны Галинкалы письмӧ, но кутіс лӧжнӧй самолюбиеыс.
Медбӧрын сійӧ век жӧ муніс Богачёвъяс ордӧ.
Ӧдзӧссӧ сылы восьтіс Галинка.
Тыдалӧ, сійӧ абу виччысьӧма Володялысь локтӧмсӧ.
Сылы лои рад, но поліс тайӧс петкӧдлыны.
Володя заводитіс пырысь-пыр главнӧйсяньыс:
— Ме лыддя ачымӧс мыжаӧн, — коридорӧ сувтӧм бӧрын шуис сійӧ; Володя решитіс водзӧ не мунны, кытчӧдз оз висьтав ставсӧ. — Ме вӧлі грубӧй...
— Да тэ лок, лок татчӧ, — кыскыштіс сійӧс соскӧдыс Галинка, — тайӧ ме мыжа, со и мама менӧ видіс...
— А кыдзи нӧ тэнӧ, гордячкаӧс, не видны, — шыасис Ольга Тимофеевна; сійӧ петіс мӧд комнатаысь, — кор тэ первой шуан, а сэсся думыштан...
Сійӧ весиг извиняйтчана письмӧ тэныд лӧсьӧдчӧ вӧлі гижны, — шуис Ольга Тимофеевна.
— И ньӧти эг! — дӧзмис татшӧмтор висьталӧмысь нылыс.
— ...да ме эг тшӧкты, — спокойнӧя водзӧ висьталіс Ольга Тимофеевна, — шуа: сійӧ кӧ донъялӧ дружбасӧ, думыштас, да и локтас.
Вот ӧні и гӧгӧрвоана, кодныдлӧн логикаыс ёнджыка развитӧй!
Но, меным некор тіянкӧд унасӧ сёрнитны.
И сійӧ пырис да саялі ӧдзӧс сайӧ.
XIV ГЛАВА
1
Кор рытнас заводитан казьтывлыны, мый жӧ, шуны кӧ веськыда, вӧчин талун, тӧдвылад воӧны дженьыдик сёрнияс, кодъяс то напряжённӧйӧсь, стрӧгӧсь, то меліӧсь, дум вылад усьӧны помтӧм действиеяс, кодъяслӧн быттьӧ некутшӧм тӧдчанлун абу: ӧтилы казьтыштін сылысь кӧсйысьлӧмсӧ, мӧдлы объявитін благодарность бура вӧчӧмысь, коймӧдлы объяснитін, петкӧдлін.
Видзӧдін то зумыша, то ошкӧмӧн, то недӧвӧльнӧя; властнӧя приказывайтін да бурӧн тшӧктін; шутитін да требуйтін.
Став тайӧ уджас эз тыдав ортсыса эффектыс, сылысь итогъяссӧ оз позь вӧлі казявны сразу, пыр жӧ, кыдзи овлывлӧ любӧй мукӧд профессияын, и та вӧсна пӧраясӧн мучитіс мӧвп: «Нинӧм эг вӧч».
Колӧ вӧлі помнитны уна сё деталь йылысь, сёрни йылысь, кӧсйысьӧмъяс йылысь; то чукӧртны ассьыд волятӧ да подчиняйтны сылы, то сёрнитны сьӧлӧмсяньыд меліа да доверчивӧя.
Пытшкӧсса нервнӧй напряжение вӧсна, зэв уна делӧяс вӧсна, кодъяслы оз тыдав пом ни дор, вой кежлас чувствуйтан асьтӧ зэв ёна мудзӧмаӧн.
Но воас дженьыдик шойччӧг, и бара — кытысь сӧмын босьтсьӧ энергияыс? — кыскӧ челядь дінӧ, аддзан: эз, эз вош тэнад трудыд!
Ӧти татшӧм рытӧ, училищеысь гортас воӧм бӧрын, Сергей Павлович аддзис пызан вывсьыс «Сӧветскӧй педагогика» журналлысь свежӧй номер.
Сэні вӧлі закладка, и Боканов гӧгӧрвоис, мый Нина сійӧс лыддьӧма нин.
Сійӧ юаліс:
— Интереснӧ?
Нина Васильевна уджаліс врачӧн детскӧй больничаын, ёна интересуйтчис педагогикаӧн, и Боканов радейтліс висьтавлыны сылы аслас детинкаяс йылысь, сӧветуйтчыны да вензьыны.
— Тешкодь впечатление, Серёжа, менам коли, — «Нравственнӧй чувствояс воспитайтӧм йылысь» статья лыддьӧм бӧрын шензьӧмӧн шуис сійӧ. — Тӧдан, быттьӧ тэнӧ нырӧдыд авгур новлӧдлӧ...
Гӧгӧрвотӧм кыдзкӧ: и быттьӧ ставыс зэв тӧлкӧвӧй, а нинӧм абу висьталӧма.
— Тэ, колӧ чайтны, вывті суровӧя донъялан.
abu
Тайӧ журналсӧ Боканов выпишитіс неважӧн да терпитны вермытӧг виччысис первойя номерсӧ.
Кыдзи и любӧй воспитатель, сійӧ кӧсйис аддзыны сэтысь решающӧй сӧветъяс, чувствуйтны школа пульслысь тіпкӧмсӧ, живӧй творческӧй мӧвпсӧ передӧвӧй учительлысь, коді пыр корсьӧ, дерзайтӧ да обязательнӧ аддзӧ.
Сергей Павлович ыджыд радейтӧмӧн относитчис коммунистическӧй воспитание кузя великӧй наука дінӧ да эскис, мый тайӧ наукаыслӧн выныс — вот татшӧм рядӧвӧй учительяслӧн, кыдзи сійӧ ачыс, армия вылӧ мыджсьӧмын, и тайӧ сознайтӧмыс тыртліс сылысь сьӧлӧмсӧ гордостьӧн.
Аслас кабинетын удобнӧя пуксьӧм бӧрын, Боканов нюжӧдіс лунся котралӧм вӧсна юкалысь кокъяссӧ да восьтіс журналсӧ.
Сійӧ эз тэрмась заводитны лыддьыны: вӧлі аслыссяма мичлун тайӧ виччысьӧмас.
Весиг свежӧй типографскӧй краскалӧн дукыс вӧлі чӧскыд.
Боканов кӧсйис видзӧдлыны ставсӧ ӧтпырйӧ: оглавлениесӧ, статьяяслысь заголовокъяссӧ:
abu
«Безударнӧй гласнӧйяс велӧдӧмлӧн психология»,
«Киевскӧй академия XVI нэмын»,
«ХІХ нэмся 60 воясын ученическӧй форма йылысь вопрос»,
«Аддзӧм архивнӧй материалъяслӧн лыд содӧм йылысь».
«Но мый нӧ, но мый нӧ, — сӧгласитчӧмӧн думайтіс Сергей Павлович, — пӧжалуй, абу омӧль темаяс.
Но меным ӧні колӧ мӧдтор.
Кор корсян материал керка стрӧитӧм вылӧ, ӧдвакӧ кутас торъя волнуйтны излӧн историяыс, кӧть тайӧ и интереснӧ».
Сійӧ аддзис оглавлениесьыс статья, код йылысь висьталіс Нина Васильевна.
Коді гижӧ?
Профессор.
Бур, бур.
Сергей Павлович ещӧ лӧсьыдджыка пуксис креслӧас.
Но кымын водзӧ сійӧ лыддис статьясӧ, сымын зумышмис.
Нина вӧлі прав: статьялӧн автор пӧръясис.
Сійӧ сетӧ гербартъясысь, гегельясысь пыдзыртасъяссӧ — цитатаясысь сёйны шогмытӧм окрошка.
Дас кӧкъямыснан страница вылас вӧліны нимъяс: Эббингауз, Кульпе, Тутгенер, Липпс, Орт, Циген, Вудвортс, Гильфорд — иноземнӧй «оракулъяслӧн» помтӧм-дортӧм вереница.
Аслас ни ӧти мӧвп, олӧмсьыс ни ӧти пример — тайӧ компилятор, йӧз уджлысь сьӧмӧссӧ йирысь пучей.
«А кыдзи эськӧ ті, профессор, — думсьыс юаліс Сергей Павлович, — кыдзи эськӧ ті решитінныд задача менам Геннадий йылысь?»
abu
abu
abu
abu
abu
2
Партийнӧй собрание вӧлі индӧма сизим час рыт кежлӧ.
Училищеса став коммунистъяс, наысь кындзи, кодъяс вӧліны нарядын, чукӧртчисны читальнӧй залӧ мӧд судтаӧ.
Кыкӧн-кыкӧн пуксялісны кыз стеклӧӧн вевттьӧм пызанъяс сайӧ.
Залсӧ вӧлі ёна югдӧдӧма, мый вӧсна ӧшинь сайын пемыдыс кажитчис сукджыкӧн.
Сӧмын стадион сайын ылын, паркса пуяс костӧд, мигайтісны карлӧн биясыс.
Полковник Зорин кайис ляпкыдик трибуна вылӧ, пуктіс ас водзас спокойнӧй, ыджыд кияссӧ.
— Миянлы лоӧ талун, ёртъяс, сёрнитны воспитательнӧй уджын коммунистическӧй принципиальность йылысь, — шуис сійӧ.
Зорин некор эз лыддьывлы ассьыс докладъяссӧ, но часъясӧн гӧтӧвитліс найӧс думайтӧмӧн, неыджыд бумага лист вылӧ вӧчаліс пасйӧдъяс.
И сы вӧсна, мый сэтшӧм бура, быд посниторйӧдз водзвыв думайтліс сійӧ ассьыс локтан выступлениесӧ да эз вӧв кӧртассьӧма конспект дорӧ, Зорин висьтавліс век зэв яснӧя, кыдзкӧ торъя сьӧлӧмсяньыс, аслас, а не «казеннӧй» кывйӧн, мӧвпъяссӧ виччысьтӧг вежлалӧмӧн, и висьталӧмыс гӧгӧрвосьыліс бурджыка, йиджтысьліс сьӧлӧмӧдзыд. Тайӧ эськӧ эз ло, сійӧ кӧ лыддис идеальнӧя шыльӧдӧм строкаяс.
Сійӧ кужліс медся важнӧй мӧвпъяс шонтыны пытшкӧсса шоныдӧн, и тайӧ шоныдыс вуджліс кывзысьяслы.
— Ми, воспитатель ёртъяс, идеологическӧй фронтлӧн — выль мир да выль морт вӧсна тышса фронтлӧн — медся передӧвӧй линия вылын боецъяс, — тэрмасьтӧг висьталіс Зорин. — Миянлысь окопъяснымӧс йӧткыштӧма ылӧ водзӧ.
Бой мунігӧн миянлы колӧ совершенствуйтны ассьыным оружиенымӧс.
Полковник ланьтліс,
малыштіс кипыдӧснас паськыд мугов плешсӧ, пӧим рӧма кудриа юрсисӧ да водзӧ висьталіс:
— Нёль во тані уджалӧм ёна озырмӧдіс миянӧс, но ещӧ эз на сет мудрость.
А коді оз зіль сыӧ?
Правда, ми велалім эг мырдӧн веськӧдлыны челядь коллективӧн, миян пӧшти бырины «чрезвычайнӧй происшествиеяс», ми успешнӧя разрешайтам трудӧвӧй воспитаниелысь могсӧ, торйӧдны позьтӧма йитчӧмаӧсь Рӧдиналӧн олӧмкӧд, кужим вӧчны комсомолӧс асланым вернӧй отсасьысьӧн, унджык суворовецыслӧн тӧдчымӧнъя ёнмис долг, честь чувство...
Сулалӧ-ӧ лыддьӧдлыны став тайӧ победаяссӧ?
Найӧ миянлы эз кокниа сетчыны, и шедӧдӧма найӧс сы вӧсна, мый ми мыджсим сӧветскӧй школалӧн опыт вылӧ да асьным корсим.
Но эм-ӧ миян право ланьтӧдчыны шедӧдӧмтор вылын?
Абу, дерт, абу!
Ӧні главнӧйыс — исполнительность да воспитанность!
Страстнӧя да настойчивӧя, коммунистическӧй принципиальностьӧн добивайтчыны суворовецъяссянь тайӧ качествояссӧ!
Зорин казьтыштіс Тутукин да Русанов костын коркӧя споруйтӧм йылысь.
Олӧмыс важӧн нин разрешитіс стрӧглунлӧн мераяс йылысь тайӧ спорсӧ, и ротаса командиръяс важӧн нин гӧгӧрвоисны, мый дорйылісны крайностьяс.
Но Тутукин кӧ дзикӧдз веніс ассьыс лӧжнӧй мӧвпъяссӧ, то воспитанникъяс дінӧ Русановлӧн отношениеясын либерализм кутшӧмакӧ век на коли.
Сійӧ радейтліс тӧдчӧдны, мый вӧрзьӧдіс чувствояссӧ, воліс душаӧдзыс, радейтліс вегетарианскӧй проповедьяс да дась вӧлі кокниа сёрнитны питомецъяскӧд сэні, кӧні колӧны вӧлі кыв шутӧг стрӧглун, чорыд авторитет, кӧні ассьыд требованиеястӧ подулавны зільӧм, быть докажитны налысь правильность сӧмын вредитӧны, сы вӧсна мый унатор кага должен гӧгӧрвоны кыдзи правильнӧйтор сӧмын сы вӧсна, мый «тадзи шуис бать», а училищеын — командир.
Сы пыдди, медым категорическӧя дугӧдны воспитанникъясӧс куритчӧмысь, Русанов сёрнитіс комсомольскӧй собрание вылын тадзи:
— Но, ті кӧ онӧ вермӧй шыбитны куритчӧм, мый нӧ... ме шоча пыравлывла туалетнӧй комнатаӧ.
Но пыра кӧ да аддза, мый малышъяс сэні тіянкӧд куритчӧны, — ас выланыд элясьӧй.
Накажита!
Татшӧм «установка» бӧрад заводитісны куритчыны и найӧ, кодъяс водзсӧ эз куритлыны, а суворовец Братушкин, кор офицеръяс тшӧктісны мунны нарядӧ, ӧтвечайтліс:
«Но тайӧ жӧ нелогичнӧ, ме неважӧн вежси».
— Кӧйдыс серти и петас! — та йылысь висьталігӧн серамсор шуис Зорин, и подполковник Русанов, коді пукаліс первойя пызанъясысь ӧти сайын, тӧждысьӧмпырысь кутіс дзуртны улӧснас.
abu
Зорин недыр кежлӧ ланьтліс да убеждённӧя шуис:
— Сӧветскӧй педагогикалы комын во.
Тайӧ зрелостьлӧн арлыд.
Коли кад, кор позьӧ вӧлі надейтчыны «ен отсӧг» вылӧ да та вылын ланьтӧдчыны.
Ӧні ми, сӧветскӧй школаса работникъяс, долженӧсь тӧдны да веськӧдлыны коммунистическӧй воспитание кузя наукалӧн законъясӧн, прӧверитӧм стӧчлунӧн мунны цельӧ да воӧдчыны сыӧдз.
Но тайӧ движениеас медся первойя условиеяс: последовательность да коммунистическӧй поведение нормаясысь медся ичӧтик кежӧмъяскӧд некутшӧм миритчӧм.
Зорин бӧрын выступитіс майор Веденкин.
Неуна чотігтыр тэрыба муніс сійӧ зал вомӧн да, трибунакӧд орччӧн сувтӧм бӧрын, мыджсис ӧти кинас сыӧ.
Сійӧ сёрнитіс сьӧлӧмсяньыс да честнӧя, — тадзи кужӧны выступайтны сӧмын йӧз, кодъяс торъя ёна радейтӧны ассьыныс уджсӧ да ассьыныс ёртъяссӧ.
Кельыд чужӧмыс сылӧн гӧрдӧдыштіс, и еджыд юрси прать лэччис плеш вылас.
— Тайӧ понедельникӧ, — тэрыба заводитіс сійӧ, — уважайтана ротнӧй командир Русанов ёртлӧн коймӧд взводысь юалі урок вылын нёль суворовецӧс.
Ставныс найӧ вочавидзисны: «Ми тӧрыт уджалім кар благоустраивайтӧм кузя да эгӧ гӧтӧвитчӧй».
«Энлӧй, — шуа ме, — карса уджалысь йӧз ӧмӧй воскресник бӧрын пӧлучайтӧны шойччан лунъяс?»
И, дерт, пукті нёль единица.
Кыдзи жӧ та вылӧ реагируйтіс коммунист Русанов?
Русанов кевмысяна видзӧдліс Веденкин вылӧ, вӧрӧдыштіс вомдоръяссӧ, быттьӧ пожъяліс вом пытшкӧссӧ, но историк непримиримӧя висьталіс водзӧ:
— Сійӧ меным шуис: «Век жӧ кутшӧм ті чорыд морт, Виктор Николаевич!
Ті ӧд вӧлінныд жӧ томӧсь».
— Вӧлі! — сьӧлӧмсяньыс гораа шуис Веденкин, и ставныс нюммунісны. — Но комсомол сійӧ воясас нин воспитайтіс меын кывкутӧмлысь чувство.
«Зарни челядьдырыс ӧмӧй, — воськовтіс Виктор Николаевич Русановлань да быттьӧ сӧмын сылысь юаліс, — сійӧ думайттӧг олӧм, барчук моз олӧм?
Мыйла ми дас сизим арӧсӧн вӧлім нин семья вердысьясӧн, тӧдім, мый колӧ вӧчны, а миян татшӧм арлыда ӧткымын суворовецъяс тӧждысьтӧг виччысьӧны тшӧктӧм вылісянь — «заводитны самоподготовка»?
На йылысь думайтасны...
Ме дас квайт арӧсӧн уджалі грузчикӧн, а рытнас котралі школаӧ, кӧні велӧдчисны верстьӧ йӧз.
Мыйла нӧ миян ӧткымын суворовецъяс оз кужны ӧтвечайтны асланыс поступокъяс вӧсна, оз кужны ӧтказывайтчыны удовольствиеясысь, шойччӧмысь, кор тайӧс требуйтӧ долг?
Тайӧ абу аскетизм, а кывкутӧмлӧн чувство и, кӧсъянныд кӧ, вывті принципиальнӧй вопрос.
Местаас пуксьӧм бӧрын Веденкин думыштіс подполковник Русанов йылысь: «Эг-ӧ ёна ме стариксӧ дойд?» —
мӧдыслӧн вӧлі ӧбидитчӧм чужӧм.
Быттьӧ лыддис мӧвпъяссӧ Виктор Николаевичлысь да кыв корис генерал Полуэктов. Сійӧ эз пыдди пуктыв ӧткымын начальникъясӧн усвоитӧм правилӧ сёрнитны обязательнӧ медбӧръя мортӧн, медым ошкыны бур выступлениеяс да кокнидика веськӧдны неточностьяс.
— Ме вот кывзі коммунист Веденкинӧс да думайті: оз-ӧ гӧгӧрво Русанов ёрт тайӧ справедливӧй критикасӧ кыдзи ротнӧй командир да подполковник авторитет вылӧ усьласьӧм?
Думайта, оз.
Русанов, том коммунист, дерт, кывзысяс ёртъясыслӧн гӧлӧсӧ
и, ме надейтча, велалас, медбӧрын, торйӧдны убеждениеяс уговариваниеясысь.
Партийнӧй чорыдлун колӧ, Русанов ёрт! — Полуэктов видзӧдліс подполковник вылӧ.
Русанов вочавидзис сэтшӧм видзӧдласӧн, быттьӧкӧ висьталіс: «Да ме жӧ старайтча, а ті ставныд прӧстӧ решитінныд нӧйтны менӧ».
Генерал зумыштчис.
Вӧлӧмкӧ, жалитны оз позь, и сійӧ чорыда шуис:
abu
— Кыдзи эськӧ донъявны, например, тіянлысь татшӧм поступок, Русанов ёрт!
Ме накажиті тіянлысь суворовец Снопковӧс формасӧ мӧдысь нин нарушитӧмысь, а ті, «меліӧн» лоны зілиг, лэдзинныд мыжа мортлы локны ме дінӧ, училищеса начальник дінӧ, корны прӧща да шуны, мый сійӧ гӧгӧрвоис ӧшибкасӧ.
Миян военнӧй учебнӧй заведение али благороднӧй нывъяслы институт?
И корсянь ті заводитінныд велӧдны найӧс корны прӧща?
Генерал чӧв олыштіс да небыдика нин шуис:
— Нинӧм шуны, «капральскӧй тон», кор оз висьтавны, а равзӧны, «сійӧ прав, кодлӧн унджык право» принцип вреднӧйӧсь.
Но колӧ помнитны: коді зільӧ любӧй педагогическӧй задача кӧть мед мый-а разрешитны компромисснӧя, ёсь пельӧсъяс кытшовтӧмӧн, решительность да смеллун петкӧдлытӧг, сійӧ, кыдзи правилӧ, провалитчас:
олӧмыс регыд велӧдас сійӧс, а педагогика, — генерал мудера читкыртліс синъяссӧ, — мыйын ме, правда, слабкодь, но заводита нин мыйсюрӧ гӧгӧрвоны, дасьтас кутшӧмкӧ лёк шутка.
Кор выступитіс Русанов, сійӧ вӧлі ёна расстроитчӧма, юрсиыс дзугсьӧма. Сёрнитны заводиттӧдз сійӧ дыр малаліс юр шӧрсьыс дзор юрси пратьсӧ.
Куньӧм синъяса да бӧрлань чатӧртӧм юра, сійӧ вӧлі мунӧ ыджыд лэбач вылӧ, коді буретш юӧ ва.
Первойсӧ Русанов мыйкӧ шогпырысь нурбыляліс асьсӧ дорйӧм могысь, но друг решительнӧя веськӧдчис, тэрыба ниртыштіс плешсӧ да, тыдалӧ, ас вылас скӧрмӧмӧн шуис:
— Подчинённӧйяс дінӧ менам отношениелысь некытчӧ туйтӧм линиясӧ ковмас выльысь видзӧдлыны!
Боканов, Беседа, Тутукин, мӧдӧд ротаса офицеръяс мунісны собрание вылысь гортас чукӧрӧн да гажаа варовитісны.
На дінті тӧвзьыштіс генераллӧн машинаыс.
Вензьӧмъяс вӧсна офицеръяс эз на удитны кӧдзавны, но заводитісны нин прӧщайтчыны сквер дорын.
Боканов тэрмасьтӧг мӧдӧдчис паськыд уличаӧд.
Вугралісны войся стӧрӧжъяс полушубокъяс пиас.
Репродуктор разӧдіс скрипкалысь нежнӧй шыяс.
Кар помын ыпъяліс, кыдзи пӧжарысь, заводвесьтса небесаыс.
Бокановлы вӧлі кыдзкӧ аслыссяма долыд, быттьӧ сӧстӧм кӧдзыд воздухыскӧд ӧттшӧтш морӧсад пырис свежӧй вын.
abu
Окота вӧлі, медым регыдджык лои асыв, эз терпитсьы — окота вӧлі ӧдйӧджык босьтсьыны уджӧ да вӧчны энергичнӧя, настойчивӧя сійӧс, мый йылысь муртса на сёрнитісны собрание вылын.
3
Кыдзи воспитатель Боканов гӧгӧрволіс: вот ӧти татшӧм Гешаӧс сьӧкыдджык переделайтны куим Артёмӧс дорысь.
Пашковлӧн тырмытӧмторъясыс эз сэтшӧм явӧ тӧдчыны, кыдзи коркӧ Артёмлӧн ӧшибкаясыс.
Ортсысяньыс найӧ Геннадийлӧн вӧлі тупкысьӧмаӧсь быттьӧ бур воспитаниеӧн.
Да и вӧлі сійӧ ачыс сэтшӧм юношескӧй арлыдын, кор оз терпитны нравоучительнӧй беседаяс, кор повзьӧмпырысь бӧрыньтчӧны ставсьыс, мый казьтылӧ «подход», «обработка», ньӧти оз радейтны кузь нотацияяс.
Действуйтны колӧ вӧлі думайтӧмӧн да заводитны, пӧжалуй, разведкасянь.
Сергей Павлович корис библиотекарь Мария Семёновнаӧс кыдз быттьӧ «случайнӧ» сетны Пашковлы Макаренколысь «Башня вылын флагъяс» книга.
Бокановлы кажитчыліс, мый книгаса ӧти герой, Игорь Чернявкин, вӧлі мунӧ Геннадий вылӧ.
Сэсся Боканов гижис генерал Пашковлы ставсӧ, мый лои сылӧн пикӧд, да помаліс письмӧсӧ татшӧм кывъясӧн: «Кора извинитны субординация торкӧмысь, но Геннадий миянлы ӧткодь дона, и тайӧ сетӧ меным право шыӧдчыны тіян дінӧ оз кыдзи генерал дінӧ.
Ас вылысь мыжсӧ вештытӧг шуа веськыда: ті, кыдзи бать, унаторйын мыжаӧсь.
Но ӧні миянлы колӧ медводз решитны, кутшӧмногӧн бурджыка да регыдджык веськӧдны миянӧн вӧчӧм ӧшибкаяссӧ.
Лыддя, мый училищеӧ тіян волӧм вермас вайны ыджыд пӧльза, но колӧ локны тӧлысь мысти, не водзджык: тайӧ срокыс ковмас меным кутшӧмакӧ гӧтӧвитчӧм вылӧ».
4
Гербовкӧд ӧтнаскӧд сёрнитігӧн капитан Боканов требовательнӧя юасис сылысь:
— Тэ думайтан, исключитінныд Пашковӧс комсомолысь — и позьӧ киястӧ мыськыны!
Тэ ӧмӧй он гӧгӧрво, мый миян партия да комсомол — великӧй воспитательяс?
Тэ гӧгӧрво тайӧ кывсӧ — воспитательяс!
— Да ӧд зывӧк нин сыкӧд вӧдитчыныс!
Ичӧт али мый сійӧ? — кӧрис синкымъяссӧ Гербов.
Боканов эз чуймы, кор кыліс татшӧм мнениесӧ.
Весиг училищеса ӧткымын офицеръяс сулалісны сы дор, медым «решительнӧя чиститны комсомолӧс».
Татшӧм сёрнияснас найӧ дзеблісны ассьыныс беспомощностьсӧ, а мукӧддырйиыс и бездеятельностьсӧ.
— Тэ, Семён, том йӧзлӧн руководитель и он имеит право тадзи видзӧдны делӧ вылас! — пӧся убеждайтіс Боканов. — Геннадийлӧн эмӧсь и положительнӧй качествояс, тэ ачыд найӧс зэв бура тӧдан!
Сылы колӧ отсавны.
— Да сылӧн ӧд характерыс кутшӧм!
Татшӧмтӧ ӧмӧй перевоспитайтан? — мыйкӧ дум вылас уси да бара дӧзмис Гербов.
«Кыдзи объяснитны тайӧ том воспитательыслы, аския военнӧй педагоглы, — думайтіс Боканов, — кыдзи висьтавны сылы, мый, офицерӧн лоӧм бӧрын, сійӧ кутас уджавны аслас быд подчинённӧйлӧн характер вылын?
Кыдзи объяснитны сылы, мый ми вежам чужӧмбансӧ не сӧмын асланым страналысь, пустыняяс садъясӧ пӧртӧмӧн,
но и сюйсям характеръяс движениеӧ, вежам найӧс?»
abu
abu
Боканов пуксьӧдіс Семёнӧс ас дінас да дыр, тэрмасьтӧг висьтавліс сылы, — зілис бӧрйыны прӧстӧйджык кывъяс, убедительнӧйджык примеръяс, — объясняйтіс подувъяссӧ мирас медся мудрӧй да гуманнӧй педагогикалысь.
5
Боканов локтіс училищеӧ, кор ставныс на узисны.
Часджын мысти первой ротаӧс чеччӧдісны тревога серти: колӧ вӧлі вӧчны марш-бросок Краснӧй сиктӧдз.
abu
Мыйӧн сӧмын кыліс трубалӧн садьмӧдысь шыыс, детинкаяс, унзіляӧсь на, нинӧм гӧгӧрвотӧг на, мый лои, первой делӧӧн кватитісны сапӧгъяс да паськӧм.
Пасьтасисны ӧти здукӧн.
Карабин пельпом сайӧ, лыжи кокъясӧ — и походӧ.
Мунісны ӧдйӧ, мыйвынсьыс.
Вӧлі муртса кӧдздӧдыштӧма.
Муяс вылын лымйыс куйліс топыд массаӧн, воддзаясыслы ковмис вӧчны лыжня.
Югдігас Боканов, быттьӧ случайнӧ, лои Геннадийкӧд орччӧн.
Муртса тыдалісны водзвылын Володя да Семён.
Найӧ мунісны сторожевӧй дозорын.
Кӧнкӧ бӧрын, сён кодьын, пошкис Павлик Снопков:
степса ютор вомӧн вуджигӧн сійӧ удитліс вӧйлыны да ӧні весаліс йизьӧм лыжисӧ.
Геннадийкӧд орччаасьӧм бӧрын Боканов гажаа юаліс:
— Эн мудз?
— Эг, ещӧ та мында позьӧ!
Свитерыс мичаа пукаліс Геннадий вылын, шапкаыс неуна лэччыштӧма пӧсялӧм плеш вылас.
— Содтыны шаг! — командуйтӧ офицер.
Найӧ мӧдӧдчисны орччӧн дженьыдик фразаясӧн сёрнитігтыр.
Тэрыба мелькайтісны бедьяс, лыжияс ӧдйӧ исковтісны чарӧм вывті.
Интуитивнӧя, кутшӧмкӧ чутьёӧн, коді эм педагоглӧн, Сергей Павлович гӧгӧрвоис, мый ӧні Геннадийкӧд позьӧ сёрнитны главнӧй йывсьыс прӧстӧя да сьӧлӧмсянь.
Зэв мича асыв вӧсна, лыжиӧн котӧртӧмысь асьтӧ ёнджыкӧн, томджыкӧн чувствуйтӧм вӧсна Геннадийлӧн доверчивӧя воссис пытшкӧсса мирыс.
Сувтісны рас дорӧ, медым виччысьны ӧстальнӧйсӧ.
abu
Кутісны сёрнитны будущӧй йылысь, регыд торъялӧм йылысь, но и Боканов и Геннадий эз вунӧдлыны сы йылысь, медся важнӧй йывсьыс, мыйӧ муніс сёрниыс, мый виччысисны.
Первойӧн заводитіс Сергей Павлович.
— Ме дзик сьӧлӧмсянь висьтала тэныд ассьым мнениеӧс: тэ збыльвылас ёна бурджык сыысь, кодӧн петкӧдлан асьтӧ.
Уна ковтӧмыс, а збыльвылас тэ бур морт.
Геннадий благодарнӧя видзӧдліс капитан вылӧ, быттьӧ кӧсйис топӧдлыны сылысь кисӧ, но эз вӧрзьы места вывсьыс, щӧканас мыджсис майӧгӧ.
— Сыысь на унджык, — водзӧ висьталіс Боканов, — ме верита — тэ бӧр лоан комсомолын,
заслужитан сылысь дӧверие да уважение.
Сӧмын колӧ мужественнӧя тышкасьны татшӧм право вӧснаыс.
Мыйкӧ письтіс Геннадий пытшкӧсын.
Тэрыба, главнӧйсӧ вунӧдны полӧмӧн, фразаяссӧ помӧдз висьтавтӧг, ӧти мӧвпсянь мӧдӧ чеччалігтыр, зонка заводитіс висьтавны.
Сӧмын ӧні Боканов казяліс, кутшӧма омӧльтчӧма Геннадий бӧръя лунъясас, кыдзи вӧйӧмаӧсь синъясыс, мый сувтӧма сылы ковтӧм ышнясьӧмыс, кодӧн кӧсйис пӧдтыны сӧвестьыслысь беспокойнӧй гӧлӧссӧ.
Ӧні, дорйысян способсӧ, коді аслыс лои зывӧк, шыбитӧм бӧрын, Геннадий висьтавліс, висьтавліс...
сы йылысь, мый сюрӧм гижӧдъяссӧ вӧчліс сійӧ кольӧм во, мый ӧні сылӧн дзик мӧдпӧлӧс видзӧдласъясыс и ачыс сійӧ унаторйын мӧдпӧлӧс и сӧмын йӧйсяма гордость вӧсна эз признайтчы таын комсомольскӧй собрание вылын, мый сьӧкыд, зэв сьӧкыд лоны ёртъяс пӧвстысь тойыштӧмаӧн, зэв сьӧкыд овны, найӧ кӧ бергӧдчӧны мышкӧн тэысь, дугдӧны веритны...
Боканов успокаивайтігмоз чорыда кутліс сылысь кисӧ гырддзаӧдыс:
— Ме зэв бура гӧгӧрвоа тэнӧ, но ставыс тайӧ веськӧдны позяна.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Сергей Павлович мыйлакӧ тӧдвылас уськӧдіс неважӧнся партийнӧй собрание, Зоринӧс, сылысь пӧим рӧма, неуна кудриа юрсисӧ, дзик сьӧд, сук синкымъяссӧ, пыдын пукалысь синъяссӧ, кодъяс ӧти и сійӧ жӧ кадӧ и меліӧсь и скӧрӧсь, тӧдвылас уськӧдіс сылысь кывъяссӧ, кодъяс нэм кежлӧ колины паметьын, да, Геннадийлысь гырддзасӧ аслас киысь лэдзтӧг, сьӧлӧмсяньыс мӧдысь шуис:
— Тайӧ ставыс веськӧдны позяна.
Лои дзик югыд.
Вижоват небеса, лым шапкаа рас, ылын эзысьӧн югъялысь туй — ставыс вӧлі сэтшӧм свежӧйӧн, сэтшӧма радуйтіс мичлуннас, мый Геннадийлы зэв окота лои вот тані жӧ, пырысь-пыр вӧчны мыйкӧ сэтшӧмӧс, медым ставныс друг аддзисны: сійӧ налӧн ёрт, сійӧ налӧн друг, и дась налы вӧчны ставсӧ...
Но тайӧ здукас Боканов гораа командуйтіс взводыслы «ме дінӧ!», и кор суворовецъяс кытшалісны сійӧс, объявитіс:
— Неыджыд военнӧй игра.
Кыскӧй картаяс.
Корсьӧй нимтӧм, груша кодь высота, коді ю чукыльтанінын.
Аддзинныд?
— Аддзим! — ставныс пыдди вочавидзис Гербов.
— Менам мог, — водзӧ висьталіс офицер, — писькӧдчыны тайӧ высота вылас, тіян мог — менӧ не лэдзны.
Менам соскын лоӧ виж лента.
Нетшыштанныд кӧ лентасӧ, сідзкӧ, выполнитінныд задание.
Высота вылын засадаяс вӧчавны оз позь...
Ставыс гӧгӧрвоана?
— Ставыс!
— Ладнӧ.
Старшӧйӧн назначайта Гербовӧс.
Пасьтавны маскхалатъяс.
Еджыд бордъяс моз ӧвтыштчисны воздухын халатъяс.
Боканов пасьталӧ жӧ ассьыс халатсӧ, кӧрталӧ соскас кузь лента да видзӧдӧ часі вылӧ.
— Сизим час да вит минутаын верманныд заводитны действуйтны.
Игра заводитчигкежлас ме лоа рас войвывладорын.
Бедьяснас ёна йӧткыштчӧм бӧрын Боканов вошӧ пуяс костӧ.
Кажитчӧ, пуясыс вешйылісны сы водзын да бӧр топӧдчисны.
— Колӧ лӧсьӧдны действуйтӧм вылӧ план, — карта вылӧ видзӧдігтыр висьталӧ Гербов. — Братушкин!
— Ме!
— Займитан со тайӧ пунктсӧ — ю дорӧ лэччанінсӧ, а ми Ковалёвкӧд водам кустарник сайӧ...
Сурков да Пашков — тіянлы медся джуджыд точкаыс берегысь.
Найӧ разӧдчалӧны да займиталӧны ассьыныс местаяс.
Гербов да Ковалёв лоины орччӧн.
— Эз везит миянлы, — ньӧжйӧник шуӧ Гербов, — капитан, навернӧ, решитіс юсӧ вуджны пос дорті.
— Сэні сійӧс мукӧд кутасны! — вочавидзис Ковалёв, — а тӧдан, Сёма, збыльысь кӧ ковмас пукавны засадаын...
Сійӧ эз удит помавны.
Кык воськов сайын кустъясыс друг вӧрзисны, на вылысь гылаліс лымйыс.
Ковалёв да Гербов мышкын тыдовтчӧ да тӧвзьыштӧ капитанлӧн ыджыд еджыд фигураыс.
Кузь веж рӧма лента шпоргӧ да дӧлалӧ тӧв йылас.
— Ӧдйӧджык! — горзӧ Гербов. — Ӧдйӧджык!
Найӧ уськӧдчӧны суӧдны, кустъяс да пуяс кытшлалігтыр, бӧрвылас, лым вылын, кольӧ чукыльӧсь джуджыд туй.
Найӧ ӧдсӧ пыр содтӧны да заводитӧны суӧдны капитанӧс.
Но сійӧ крута бергӧдчӧ да выиграйтӧ неыджыд расстояние.
Тайӧ здукас Пашков, коді вӧлі дзебсьӧма ӧти пу сайӧ, мӧдӧдчӧ веськыда офицерлань.
Боканов, ӧдсӧ ньӧти чинтытӧг, вевъялӧ тӧвзьыштны сы дінті, кытшлалӧ пуяс костӧд, ас бӧрсьыс лым-бус лэптігтыр, и здук мысти тӧвзьӧ нин вӧлі мӧдар берегӧдыс.
— Прӧзевайтім! — горзӧ Ковалёв. — Эк, воякаяс, прӧзевайтім!
XV ГЛАВА
1
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Кияссӧ морӧс вылас кресталӧмӧн Зорин сувтіс аслас кабинет ӧшинь дорӧ, веськодьпырысь видзӧдліс вазьӧм лым толаяс вылӧ.
Гажмыштіс, кор бур кыйсьысьлӧн опытнӧй синмӧн пасйис тулыс воӧмлысь первойя петкӧдчӧмъяссӧ:
муртса тӧдчымӧн чушкӧдчӧмаӧсь пушыд кудрияс вӧсньыдик куш вожъяс вылын.
Петны кӧ ӧні ывлаӧ, сюсь пельӧн кылан керка вевтъяс вылысь виялысь войтвалысь шысӧ, лэбачьяслысь тулыс заводитчигӧн сьывны велӧдчӧмсӧ.
«Вӧрын, кӧнкӧ, сизьяс заводитісны тотшкӧдчыны.
abu
abu
abu
abu
Регыд рытъяснас кутас ливкйӧдлыны сьылысь пелыськай».
Зорин представитіс сійӧс аслыс: пукалӧ, виж морӧса, пу туган йылын, юрсӧ чатӧртӧма, бордъяссӧ шевгӧдӧма...
Зорин вешйис ӧшинь дорсьыс, листалыштіс пызан вывсьыс блокнот.
«Кутшӧм делӧяс талун?»
Автотранспорт кузя начальниклӧн машинаяс ремонтируйтӧм мыйкӧ оз ладмы.
Подсобнӧй овмӧсын нюжӧдісны гӧра-кӧдза кежлӧ инвентарь дасьтӧм...
Эновтны позьтӧм уна делӧяс матысмисны, требуйтісны ас дорас внимание, отвлекайтісны.
Сетчан кӧ тайӧ текучкаыслы, он кӧ казяв главнӧйсӧ — кутан мунны событиеяс бӧрся наӧн веськӧдлӧм пыдди.
И бара шуис аслыс, кыдзи шулывліс не ӧтчыд нин: «Главнӧйыс, дерт, личнӧй составӧс политическӧя воспитайтӧм...»
Мыйла майор Кубанцев дугдіс ветлыны рытъя университетӧ?
Зорин вӧлі тӧрыт естествознание кузя Кубанцевлӧн урок вылын, и сылы эз во сьӧлӧм вылас, кыдзи преподаватель висьтавліс мичуринскӧй учениелысь подувъяссӧ: артмыліс вывті бесстрастнӧя да коса.
«Ковмас сёрнитыштны сыкӧд та йылысь ещӧ ӧтчыд, — решитіс Зорин. — «Философия вопросъяс» журналын бӧръя номерас эм сылы интереснӧй статья.
Да, ещӧ не вунӧдны: корлыны мӧд ротаысь парторганизацияса секретарсӧ, сійӧ оз гӧгӧрво, мый политическӧй удж ӧні колӧ медся ёна нуӧдны отделениеясын — сэні решайтсьӧ успех».
Зорин думыштіс, мый воис кад, кор став воспитательясыс велалісны мунны цельлань ӧтвылысь, велалісны аддзыны основнӧй звеносӧ, мыджсьыны коллективлӧн вын вылӧ, гӧгӧрвоны уджсӧ да видзӧдны водзӧ.
Ӧні абуӧсь бӧрын кыссьысьяс, сӧмын ӧткымынъяс «дзугӧны стройын шагсӧ»,
налы колӧ отсавны пырмунігмозыс, критикаӧн да сӧветӧн
ёнджыка дӧверяйтны да бурджыка контролируйтны.
abu
abu
Зорин сюйис пызан вывсьыс бумагаяссӧ ящикӧ, пуктіс шкапӧ «Учительскӧй газеталысь» комплект.
Вит минута мысти колӧ вӧлі нуӧдны занятие воспитательяскӧд.
Генералкӧд сӧветуйтчыштӧм бӧрын сійӧ бӧрйис тема: «Суворовецъяслы общественно-политическӧй уджлысь навыкъяс прививайтӧм».
2
Ӧти минутатӧм дас часын воспитательяс чукӧртчисны Зорин кабинетӧ.
Боканов да Беседа пуксисны орччӧн.
Полковник Зорин сувтіс:
— Заводитам, ёртъяс...
Сійӧ заводитіс сысянь, мый воспитаниеын колӧ изобретайтны.
— Корсьны, думайтны!
Йӧткыны олӧмсӧ водзӧ! — ньӧжйӧник котшкӧдіс сійӧ чунь рӧтшъяснас пызанӧ,
и та вӧсна висьталӧмыс мыйлакӧ лолі торъя чёткӧйӧн.
— Миянӧс велӧдӧ партия лоны век движениеын, выль вӧсна тышын.
Объявитӧй война политическӧй уджын заседательскӧй чехардалы, формализмлы паныд.
Миян условиеын формаяслӧн естественнӧй ӧткодьлун требуйтӧ озыр содержание.
Энӧ удовлетворяйтчӧй тӧрытъянас, олӧмыс оз терпит косность, догматизм.
Мунӧй, ёртъяс, весиг творческӧй риск вылӧ!
Татӧг ыджыд делӧын оз позь.
Капитан Беседа, коді сюся кывзіс, ошкана довкнитіс юрнас да, тайӧс казялӧм бӧрын, ачыс шпыньмуніс: «Тадзи и менам кывзӧны».
— Ме кӧсйи эськӧ разберитны капитан Боканов взводысь ӧти случай, — водзӧ висьталіс Зорин. — Кольӧм воскресеньеӧ первой рота вӧчис поход.
Походӧ петтӧдз Боканов ёрт сетіс Андрей Сурковлы поручение: походас, привалъяс дырйи, лэдзны боевӧй листок.
Сэсся вунӧдіс задание йывсьыс да дум вылас уси сӧмын сэк, кор рота воис населённӧй пунктӧдз, коді вӧлі туйпомӧн.
Корӧ ас дінас Боканов ёрт Сурковӧс: «Вайӧй меным лыддьыны боевӧй листокнытӧ».
— «А ме сійӧс эг лэдз, — тӧждысьтӧг ӧтвечайтӧ мӧдыс, — эг босьт сьӧрысь цветнӧй карандашъяссӧ».
Гӧгӧрвоана, тайӧ абу помка, а делӧыс сыын, мый боевӧй листокса редактор эз серьёзнӧя донъяв общественнӧй обязанностьсӧ.
Мый жӧ вӧчис миян уважайтана Сергей Павлович?
Сетіс... дисциплинарнӧй взыскание.
Со и ставыс!
Но ӧд тайӧс, дона воспитатель ёрт, медся кокни вӧчны!
Думайтны уна оз ков,
взысканиеяс кузя шкала нуӧдін син пырыд и... — Зорин эз помав да внимательнӧя видзӧдліс Сергей Павлович вылӧ.
Боканов зумыштчис, думайтыштіс: «Кажитчӧ, збыльысь, эз лӧсьыда артмы».
— А бурджыка кӧ думыштны, — Зорин босьтіс преспапье да пуктіс пызан мӧдар помас, — Сурков пӧлучитіс эз приказ, а общественнӧй поручение, и сёрниыс, сідзкӧ, мунӧ общественнӧй поручениеяс олӧмӧ пӧртӧм кузя дисциплина йылысь.
Сідз?
И тані колӧ вӧлі действуйтны общественнӧй линия кузя жӧ, кыпӧдны сёрни Сурков авторитет йылысь ёртъяс пӧвстас.
Меным чайтсьӧ, колӧ вӧлі походысь воӧм бӧрас классын разберитны переходсӧ да, тырмытӧмторъяс вылӧ индалігӧн, шуны: «Тырмытӧмторъяс вӧліны эськӧ ёна этшаджык, Сурков кӧ эз подведит миянӧс ставнымӧс; кыдзи редактор, серьёзнӧя отнеситчис кӧ политическӧй задание дорӧ.
Война вылын, пехота наступайтны заводиттӧдз, нуӧдсьӧ артподготовка.
Но бой мунӧм вылӧ оз омӧльджыка влияйт боецъяслӧн политическӧй подготовка, бой дырйи политическӧй удж.
Великӧй Отечественнӧй война дырйи частӧ овлывліс сідзи.
Вот мунӧ бой танкъяс отсӧгӧн.
Медся сьӧкыд, решающӧй минутаясас тыдовтчӧ окопын боевӧй листок, сійӧ киысь киӧ вуджӧ салдатъяс пӧвстын.
Сэні сӧмын некымын строка: «Сержант Николаев муртса на вӧчис подвиг — прямӧй наводкаӧн жугӧдіс вражескӧй танк.
Слава геройлы!
Босьтӧй пример Николаев ёртлысь!»
Вот мый сэтшӧмыс боевӧй листок армияын, Сурков ёрт».
«Некымын во мысти, — висьталі водзӧ эськӧ ме воспитанникъяслы, — ті лоанныд не сӧмын строевӧй командиръясӧн, начальникъясӧн, но и салдатъяслӧн политическӧй, идейнӧй руководительясӧн, ті кутанныд веськӧдлыны подразделениеса партийнӧй, комсомольскӧй организацияяслысь уджсӧ.
Политическӧй уджӧ колӧ велӧдчыны ӧнісянь.
А сёрнитны кӧ суворовец Сурков йылысь, то меным, тыдалӧ, ковмас сійӧс тӧлысь кежлӧ дугӧдлыны общественнӧй поручениеяс выполняйтӧм вылӧ правоысь».
Эскӧда тіянӧс, — воськовтіс воспитательяслань полковник, — детинкаяс виччысисны именнӧ выговор, вот буретш тайӧ дисциплинарнӧй наказаниесӧ тіянлысь, Боканов ёрт, и, гашкӧ, бӧрыннас сочувствуйтісны Сурковлы.
Тадзи жӧ вӧчӧмыс, кодӧс ме тіянлы муртса на висьталі, вӧлі эськӧ налы дзик виччысьтӧмторйӧн.
Да и ачыс Сурков, самолюбивӧй детинка, но справедливӧй ассьыс поступокъяссӧ донъялӧмын. Сійӧ лыддьысьӧ общественнӧй мнениеӧн, аслас положениеӧн коллективын да ёнджыка эськӧ сылы мӧртчис татшӧм накажитӧмыс да сійӧ гӧгӧрвоис эськӧ, мый вӧчис неправильнӧ.
3
Воспитательясӧс лэдзӧм бӧрын Зорин муніс первой ротаӧ видзӧдлыны, кыдзи сэні лӧсьӧдісны политпросвет удж кузя комната.
Сійӧ разрешитіс ньӧбны абажуръяс, цветъяс, шахматнӧй пызанъяс, диванъяс, корис Русановлысь гӧтырсӧ — сійӧ вӧлі председательӧн женсӧветын — отсавны лӧсьыда сувтӧдавны мебель, вӧчны занавесъяс — вӧчны комнатасӧ уютнӧйӧн.
Кор Зорин кайис выліӧ, заводитчис ыджыд перемена, и ротаяс заводитісны петавны плац вылӧ, прогулка вылӧ оркестр шы улын.
abu
abu
Колонна сайысь Зорин казяліс сэтчӧ дзебсьӧм детинкаӧс.
Ар дас куима суворовец, чернильнӧй карандаш дуллялӧм бӧрын, гырысь букваясӧн гижис колонна вылӧ ёртчан кыв.
Зорин матыстчис сы дінӧ.
Детинка, коді эз виччысь тайӧс, дрӧгнитіс да сувтіс веськыда.
— Лыддьӧй гораа сійӧс, мый гижинныд! — тшӧктіс политотделса начальник.
Суворовец гӧрдӧдіс сэтшӧма, мый сразу чепӧсйис пӧсьыс, да шӧпнитіс муртса кывмӧн:
— Ог вермы!
— Лыддьӧй! — скӧрысь шуис полковник.
— Яндзим! — шуис суворовец, коді вӧлі дась мунны му пырыс.
— А гижавны ёртъясыдлы, офицеръяслы лыддьӧм вылӧ абу яндзим?
Лыддьӧй!
Детинка дзик шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс Зорин вылӧ.
Гӧгӧрвоана вӧлі, сійӧ нинӧм вылӧ оз вермы лыддьыны гораа.
— Пырысьтӧм-пыр жӧ чышкӧй, — прикажитіс офицер, — и некор энӧ гижалӧй да энӧ шуалӧй татшӧм кывъяссӧ.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои... — йӧлӧга моз кыліс воча.
— Мунӧй ротаад да висьталӧй лоӧмтор йывсьыс аслад воспитательлы!
— Кывза, висьтавны лоӧмтор йывсьыс аслам воспитательлы, — вывті шудтӧм морт гӧлӧсӧн повторитіс мыжа детинка.
И Зорин, сы бӧрся видзӧдігӧн, гажаа думыштіс, мый, пӧжалуй, пыр кежлӧ дугӧдіс тайӧ зонкаыслысь окотасӧ гижавны татшӧмсяма кывъяс.
Политпросвет удж кузя комнатаӧн полковник коли довольнӧйӧн, сӧмын шуис Русановлы:
— Непременнӧ ӧшӧдӧй татчӧ почёт дӧска, и бур эськӧ, вӧлі кӧ «Миян олӧм» нима фотоальбом.
Тіян жӧ зэв уна асланыд фотографъяс!
— Вӧчам, — кӧсйысис Русанов. — Да, — юӧртіс сійӧ, — комсомольскӧй бюро думайтӧ индыны комнатаӧн заведуйтысьнас Ковалёвӧс. Лӧсьӧдім комсомолецъяслысь дежурство.
— Тайӧ бур, — ошкана довкнитіс юрнас Зорин, — но тырмас Ковалёвсянь.
Сӧветуйтӧй индыны мӧдӧс, прӧстджык мортӧс.
Эк, — горӧдіс полковник, — рӧзӧритча!
Сета тіянлы аслам кабинетысь «Нева» радиоприёмник.
Русанов паськыда нюммуніс.
Сійӧ важӧн нин видзӧдлывліс тайӧ приёмникыс вылӧ.
XVI ГЛАВА
1
abu
Взводлӧн, а сэсся роталӧн вунӧдны позьтӧм комсомольскӧй собрание, кӧні Пашковӧс век жӧ шуисны кольны комсомолын, строгӧй выговор сетӧмӧн, ёртъясыслӧн относитчӧмыс (Пашков аддзис: сійӧс муртса-муртса терпитӧны),
лыжнӧй поход дырйи Сергей Павловичкӧд сёрни действуйтісны Геннадий вылӧ зэв ёна.
abu
Кыдзи и чайтіс Боканов, Геннадийлӧн «аристократизмыс» вӧлӧма унаторйын прӧстӧ йӧз водзын ошйысянторйӧн,
и кор Геннадий збыльысь гӧгӧрвоис ёртъяслысь критикасӧ, сійӧ вежсис, кыдзи вежсьӧ морт сьӧкыда висьӧм бӧрын, — быттьӧкӧ выльмӧ да выльысь чужӧ свет вылас.
Дерт, сыын эз на дзикӧдз быр эгоизмыс, оз-оз да и тыдовтчывлас поступокас либӧ сёрниас, но Геннадий велаліс ачыс казявны сійӧс, зілис венны, лои ёна прӧстӧйджык да скромнӧйджык.
Ставыс тайӧ шедіс эз кокниа да эз сразу.
Ӧткӧн шӧйтлывліс Пашков садлӧн ылі аллеяясӧд, бергаліс ӧти бок вывсяньыс мӧд бок вылас войяснас койка вылас, вӧтліс ас дінсьыс шуштӧм мӧвпъяссӧ, но найӧ, кыдзи сӧвесть, век вӧтлысисны сы бӧрся да сотісны.
«Тэ полан, оз кӧ тырмы мужествоыд веськыда ставныслы шуны: «Ме абу прав», — мыжавліс кодкӧ помся.
«Ог, ме ньӧти ог пов, — дорйысис Геннадий, — делӧыс самолюбиеын».
«Но тэ ӧд тӧдан, мый «Том гвардияысь» Стаховичлӧн и самолюбиеыс вӧлі тырмымӧн и асьсӧ любитӧмыс — чукйӧн, а мыйӧ тайӧ вайӧдіс?»
«Зывӧк весиг думайтны, — кельдӧдлісны Пашковлӧн вомдоръясыс, — мый ме верма лоны татшӧмӧн!»
Здук кежлӧ сійӧ бара, медся ичӧт подробностьясӧдз, тӧдвылас уськӧдліс комсомольскӧй собраниесӧ, ёртъясыслысь дивитана видзӧдласъяссӧ, другыслысь — Снопковлысь — кывъяссӧ, кодъяс пуртӧн моз кырыштісны сійӧс: — «Татшӧмъяссӧ кӧ не велӧдны, нечестнӧй йӧз лоӧны.
Налы некытчӧ делӧ абу, медым эськӧ аслыныслы сӧмын красуйтчыштны!..»
— Тайӧ абу сідзи, тайӧс тэ эновт! — шӧпкӧдіс Геннадий пемыдас.
abu
...Гораа, быттьӧ орччӧн, звӧнитіс улыс вестибюльын часі.
«Мыйла войнас ставыс кылӧ татшӧм яснӧя?
И гортын кор вӧлі...
Колӧ гижны батьлы письмӧ, висьтавны сылы ставсӧ, сьӧлӧмсянь, нинӧм дзебтӧг».
Но асъявылыс решитіс: «Нинӧмла аслым ачымӧс видны да сетны кӧсйысьӧмъяс.
Доказывайтны колӧ делӧясӧн.
Колӧ локны ребята дінӧ восьса сьӧлӧмӧн.
Кыдзи эськӧ вӧчис менам местаын Михаил Васильевич?»
Фрунзе вӧлі радейтана геройӧн Пашковлӧн.
Сійӧ лыддис сы йылысь став книгасӧ, кутшӧмӧс сӧмын вермис судзӧдны, ветліс та могысь весиг Ленинскӧй библиотекаӧ, кор каникул вылӧ воліс батьыс дінӧ Москваӧ.
Заветнӧй тетрадяс Пашков гижавліс Фрунзелысь высказываниеяссӧ, видзис сылысь портретсӧ.
Пашков нинӧмысь, некодлы эськӧ эз висьтась, мый аддзыліс ассьыс кутшӧмкӧ ӧткодьлун том Фрунзекӧд.
А ӧткодьлуныс збыльысь вӧлі лӧз синъясас, нежнӧй кучика гӧгрӧс банбокъясас, кыз, быттьӧ неуна пыктыштӧм вомдоръясас.
«Кыдзи эськӧ вӧчис менам местаын Михаил Васильевич? — бара юаліс ассьыс Геннадий да чорыда решитіс: — Ставсӧ колӧ решайтны честнӧя да веськыда».
Успокоитчӧм бӧрын сійӧ унмовсис.
Узис Геннадий кык часысь не дырджык, но чеччис зарядка вылӧ кыпыдӧн да свежӧйӧн.
Сійӧ садьмис сійӧ жӧ мӧвпнас:
«Ставсӧ колӧ решайтны честнӧя да веськыда».
Личкысь грузыс воши.
Тайӧ лунсяньыс Пашковлӧн поведениеыс вежсис: сійӧ лои видзчысьысь,
сьӧлӧмсяньыс отсавліс ёртъясыслы гӧгӧрвоны сложнӧй теорема, вӧзйыліс ассяньыс отсӧгъяс рота кузя хозяйственнӧй уджъясын — и ставсӧ тайӧс вӧчис леститчытӧг, благодарностьяс да ошкӧмъяс виччысьтӧг, а прӧстӧ сы вӧсна, мый заводитіс гӧгӧрвоны, мый сійӧ лоӧ «дружнӧя олӧм».
Тайӧ эз вӧв чудо зэв ӧдйӧ вежсьӧм вӧсна (дышиник воспитательяслӧн да кабинетнӧй теоретикъяслӧн радейтана тема).
abu
Перелом, коді муніс Геннадий пытшкын, важӧн дасьтысис, но колӧ вӧлі взрыв, ценностьяссӧ мучительнӧя выльысь донъялӧм, медым став бурыс, мый чӧжсис сы характерын, кутіс зырны лишнӧйсӧ, ковтӧмсӧ.
Ёртъясыс заводитісны гӧгӧрвоны, мый вӧчсьӧ Геннадийкӧд, и тожӧ, правда ньӧжйӧник, видзӧдӧмӧн, «вежисны курссӧ» — морӧсъяс личалісны.
Кыдзкӧ ӧтчыд, кор Геннадий эз вӧв классын, Павлик Снопков шуис сы йылысь Семёнлы, ставныс пиысь медся миритчытӧмыслы:
— Мыйла мортсӧ личкыны?
Велӧдыштім, — и тырмас.
Сійӧ унатор гӧгӧрвоис.
Павлик дор сувтіс Андрей:
— Сылы ӧні ки нюжӧдны колӧ.
Семён нинӧм эз вочавидз.
Зумыштчӧмӧн скӧрысь думыштіс: «Быдӧнӧс бурӧн донъялысьяс!»
Недель мысти Геннадий матыстчис Гербов дінӧ.
— Сетӧй меным поручение... общественнӧй поручение, — корис сійӧ.
«Комсомольскӧй» эз вермы шуны.
«Кутшӧм нӧ ӧні сійӧ комсомолец?!»
Гербов видзӧдліс недӧвӧльнӧя.
Кӧсйис крапнитны-шуны, мый оз ков миянлы отсӧг сэтшӧмъяссянь, кыдзи тэ, но дум вылас уси Сергей Павловичкӧд сёрниыс да, Пашков вылӧ серьёзнӧй, испытайтана синъясӧн видзӧдігтыр, шуис:
— Ладнӧ...
Сёрнитла бюро вылын.
Задание сетісны вывті ответственнӧйӧс да пасйисны, мый оз кодкӧ мӧд, а бюро поручайтӧ: гӧтӧвитны вечер Суворовлӧн память кузя.
Та могысь офицеръяслы отсӧг вылӧ торйӧдісны комсомолецъяслысь группа.
Геннадий сьӧлӧмсяньыс босьтчис уджӧ.
Частӧ сӧветуйтчис Веденкинкӧд да ачыс гӧтӧвитіс «Суворовскӧй наука побеждайтны» доклад.
Окота вӧлі вӧчны сійӧс интереснӧйӧн, ставлы тӧдса истинаяс повторяйттӧг.
Геннадий дыр лукйысис училищелӧн книжнӧй шкапъясын, быдса воскресенье пукаліс карса библиотекаын.
Материалыс вӧлі уна, но колӧ вӧлі бӧрйыны главнӧйсӧ, думыштны детальяс да вӧчны выводъяс.
Аслас мӧвпъясӧ вӧйтчӧмӧн Пашков переменаяс дырйи ветлӧдліс бӧрӧ-водзӧ, сэсся, дум вылас мыйкӧ друг усьӧм бӧрын, котӧртлывліс классӧ.
— Кыдзи выставкаӧн делӧыс? — юавліс сійӧ аслас отсасьысь Снопковлысь, коді вӧлі копыртчӧма пельӧсын сёй тыра ящик да проволокаяс весьтӧ: Павлик оборудуйтіс макет «Роталӧн оборона район».
— Ме сайын делӧыс оз сувт, — веськӧдчис Павлик, — а вот Савка нюжӧдӧ.
Гӧгӧрвоан, винтовкалысь макетсӧ вӧчӧма, но абу на электрифицируйтӧма.
Геннадий, Братушкинӧс корсьӧм бӧрын, настойчивӧя висьталіс сылы:
— Недель коли, тэ тайӧс кутан тӧдвылад?
Недель!
Но ставыс артмис вывті бура, и урчитӧм рытӧ Павлик Снопков, экспонатъяс костӧд важнӧя ветлӧдлігтыр, объясняйтіс гӧстьяслы:
— Сӧветскӧй стратегия мыджсьӧ нэмлӧн передӧвӧй техника вылӧ.
abu
Со, пӧжалуйста, радиолокация кузя рисунокъяс.
Миян изобретательяслӧн нововведение.
А тайӧ препятствиеяс полоса.
Либӧ со — управление пульт.
Сійӧ личкавліс кутшӧмкӧ кнопкаяс, бергӧдліс рычагъяс — и ломзьывлісны лампочкаяс, уджалісны механизмъяс.
«Суворовлӧн кабинетын» Андрей петкӧдліс гӧстьяслы рисунокъяс, кодъяс иллюстрируйтісны полководецлысь боевӧй деятельностьсӧ, макет «Измаил штурмуйтӧм», русскӧй чудо-багатыръяслӧн походъяслысь карта.
abu
abu
abu
Вечер шӧрас актӧвӧй залын тыдовтчис дзор юрсиа статя полковник, кодлӧн морӧсас вӧлі Суворовлӧн орден.
Гӧсть дінӧ матыстчис Зорин, благодарнӧя кутліс сылысь кисӧ:
— Вот бур, Пётр Данилович, — локтінныд!
А ме майшаси, мед эськӧ мыйкӧ эз мешайт.
Воысь полковникын ребята пыр жӧ тӧдісны гражданскӧй войнавывса геройӧс.
Плешкас сылӧн вӧлі джуджыд шрам, и сы вылысь Артём Каменюка эз вештыв югъялысь синъяссӧ.
Сійӧ представитіс аслыс пӧсь бой.
Кутшӧм окота вӧлі Артёмлы, мед эськӧ татшӧм жӧ шрам вӧлі сылӧн!
Шпораяснас зёлякылігтыр полковник кайис сцена вылӧ да, синъяссӧ читкыртӧмӧн, зал дінӧ шыасигмоз, шуис:
— Менӧ, миян муса наследникъяс, политотделса тіян начальникныд корис висьтавны Великӧй Отечественнӧй войнавывса бойясысь некымын эпизод.
Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі вывті гора, и полковник зілис чинтыны сійӧс, но быд кыв вӧлі кылӧ медся ылі радъясас.
Висьталігас вунӧдчис сійӧ да лэччис сцена вылысь, сувтіс первой рад дорӧ да сёрнитіс водзӧ.
Артёмлы кажитчис, мый полковник висьталӧ сылы ӧтнаслы.
Сійӧ пукаліс, лов шысӧ пыкӧмӧн, да поліс вӧрзьӧдчыны.
Кор полковник помаліс ассьыс рассказсӧ да ӧтветитіс вопросъяс вылӧ, сійӧ пуксис Каменюкакӧд орччӧн.
Гӧсть дінӧ пыр жӧ нюжӧдчисны найӧ, кодъяс пукалісны матынджык.
Окота вӧлі видзӧдлыны и Суворов орден вылӧ, и полковниклӧн мужественнӧй чужӧм вылӧ.
Сцена вылӧ петіс Пашков.
— Ӧні, — объявитіс сійӧ, — ми пуктам неыджыд инсценировка, кодӧс гижисны вице-сержант Ковалёв да суворовец Сурков: «Александр Васильевич Суворовлӧн внукъясыскӧд сёрни».
Плавнӧя воссис виж бархатнӧй занавес.
Ведущӧйыс, зал дінӧ шыасьӧмӧн, юаліс:
Заллӧн бӧръя радъясысь сувтіс боец — каскаа, морӧс вылас автомата.
Радъяс кузя кыліс шӧпкӧдчӧм: «Братушкин...
Братушкин...»
Боец гордитчӧмӧн шуис:
Илюша Кошелёв, коді пукаліс нёльӧд радын ӧшинь дорас, друг сувтіс да, заллань банӧн бергӧдчӧмӧн, шуис гора гӧлӧсӧн:
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Ӧти кывйӧн, вечер артмис зэв бура, и ребята разӧдчалісны дӧвӧльнӧйӧсь.
2
Инсценировка помасьӧм бӧрын Володя муніс колльӧдны Галинкаӧс гортас.
Кор найӧ петісны училищеысь, ныв кутіс Володяӧс киӧдыс.
Буретш тайӧ естественностьыс, кӧні эз вӧв ньӧти асьсӧ ыджыдӧ пуктӧм да тшапитчӧм, и медсясӧ воліс сылы сьӧлӧм вылас.
— Пашков меным кажитчис талун эз сэтшӧмӧн, кыдзи век, эз любуйтчы аснас.
Тэ казялін? — юаліс нывка.
Ковалёв эз висьтавлы сылы Геннадийлысь историяяссӧ: тайӧ вӧлі налӧн пытшкӧсса делӧ, и оз ков вӧлі петкӧдны сійӧс училищеысь ортсӧ.
— Да, сійӧ абу омӧль зон! — чорыда шуис Ковалёв.
abu
— Тӧрыт ме вӧлі пес поткӧдла, сійӧ ачыс вӧзйысис отсасьны, а кор аддзис, мый миян капитан матыстчӧ, бокӧ вешйис.
Мыйӧн капитан саялі, сійӧ бара мырддис менсьым черӧс.
Сідзкӧ, эз сы могысь меным отсав, медым начальство ошкис, а сьӧлӧмсяньыс.
Найӧ сулалыштісны Богачёвъяс керка ворота дорын.
Володялы сьӧкыд вӧлі лэдзны аслас киысь Галинкалысь ичӧтик пӧсь кисӧ, сійӧ вермис эськӧ тадзи сулавны зэв дыр.
— Бура узьны, — медбӧрын шуис Галинка, коді тӧдіс, мый Ковалёвлы кад мунны, да топӧдліс сылысь кисӧ.
— Бура узьны!
Ковалёв воис училищеӧ, кор спальняын ставныс нин лӧсьӧдалісны вольпасьяс.
Пашков вылӧ дружелюбнӧя видзӧдігтыр Гербов ошкис:
— Бура поручениесӧ выполнитін!
abu
3
Генерал Пашковлӧн училищеӧ воӧмыс кыпӧдіс челядьлысь ыджыд интерес.
Паськыд пельпомъяса, кузь тушаа, быттьӧ пытшкӧссьыд аддзысь видзӧдласа, сійӧ муніс дворӧд кокни воськовъясӧн, свободнӧя нуис ассьыс ыджыд телӧсӧ.
Пӧжалуй, чужӧмыслӧн сӧмын нежнӧй кучикыс, коді ньӧти эз лӧсяв мужественностьлӧн общӧй впечатлениелы, да синъяс улас вуджӧръясыс казьтылісны сы йылысь, мый тайӧ Геннадийлӧн бать.
Кор генерал пӧрччис шинельсӧ да кутіс кайны поскӧд училищеса начальник кабинетӧ, челядь пыр жӧ казялісны воысь морт китель вылысь нёль рад боевӧй наградаяс.
Ӧткымын наградаяс найӧ весиг эз вермыны тӧдмавны.
— Польскӧй? — бура тӧдмавтӧг шӧпнитіс Авилкин.
— Абу, болгарскӧй, — чорыда шуис Кошелёв.
Медся ыджыд впечатление Сенька вылӧ, — сійӧ ӧні лун и вой думайтіс артиллерия йылысь, торйӧн нин дальнобойнӧй йылысь, вӧчис генераллӧн фуражкаыс.
abu
Воас кад, и сійӧ, Самсонов, кутас новлыны татшӧмсӧ.
Кор жӧ генерал пӧрччис фуражкасӧ да тыдовтчис шыльыда бритӧм, гожъялӧм черепыс, Сенька чорыда решитіс: «Лоа артиллеристӧн — юрӧс бритны жӧ кута!
Да мый виччысьны, брита сійӧс ӧні — мед сӧмын сӧгласитчас парикмахер, дядя Вася».
Генерал воис училищеӧ кыдзкӧ друг, виччысьтӧг.
Дум вылас усины письмӧясыс пиыслӧн да Бокановлӧн, лыддис найӧс да, решительнӧя действуйтны велалӧм, дас минутаӧн лӧсьӧдчис, а ещӧ кызь минута бӧрын пукаліс нин самолётын, а ассьыс делӧяссӧ поручитіс отсасьысьыслы.
Туй вылас генерал Пашков скӧрысь думайтіс Боканов йылысь, воспитательяс йылысь: «Безобразие!
Оз вермыны асьныс справитчыны!»
abu
abu
Генерал Полуэктовӧс сійӧ эз су да пырис политотделса начальник кабинетӧ.
Зоринкӧд дыр сёрнитӧм бӧрын (некод эз тӧд, мый йылысь найӧ сёрнитісны) Геннадийлӧн батьыс петіс кабинетсьыс дӧзмӧмӧн.
Татшӧм чужӧмыс овлывлӧ мортлӧн, коді друг гӧгӧрвоӧ, мый сійӧ думайтліс неправильнӧ, мый ӧнӧдз на лыддис асьсӧ дзик правӧн.
Сійӧ пырис учительскӧйӧ. Офицеръяс сувтісны веськыда. Генерал кинас ӧвтыштӧмӧн тшӧктіс пуксьыны, прӧстӧ шуис:
— Бать...
Степан Тимофеевич Пашков! — и кутліс быдӧнлысь кисӧ.
Боканов представитчис кыдзи Геннадийлӧн воспитатель.
Пашков корис Сергей Павловичӧс торйӧдны сылы часджын.
Найӧ кыкӧн мунісны тыртӧм музыкальнӧй комнатаӧ.
Бать юаліс тӧждысьӧмӧн:
— Неужели оз позь исправитны?
Боканов подробнӧя висьталіс став йывсьыс, мый лои Геннадийлӧн бӧръя кадас.
Веськыда кӧ шуны, бать воӧмлы коланлуныс эз нин вӧв.
— Геннадий ачыс вӧчис колана выводъяс да, ме ногӧн, мунӧ ӧні коллективлань, а оз сы дорысь.
Генерал кокняммыштӧм сьӧлӧмӧн малыштіс кипыдӧснас волялысь черепсӧ, стӧч сідзи жӧ, кыдзи тайӧс вӧчлывліс Геннадий, кор шыльӧдліс ассьыс юрсисӧ, да сюйис кисӧ китель зептас.
Пиыслысь письмӧсӧ мыччигмоз сійӧ шуис Бокановлы:
— Кык тӧлысь сайын мӧдӧдліс, корис: «Вуджӧд мӧд училищеӧ».
— И мый ті сылы, Степан Тимофеевич, вочавидзинныд? — письмӧсӧ лыддьӧм бӧрын юаліс Боканов.
— Да ӧтветиті быттьӧкӧ кыдзи следуйтӧ, — быттьӧ сӧветуйтчигмоз видзӧдліс воспитатель вылӧ Пашков. — Гижи сылы: «Ачыд решайт личнӧй делӧястӧ.
Медводз лыддьысь коллективкӧд.
Бур, мый ас кадӧ тэнӧ ӧлӧдісны.
Миян партия ӧлӧдлывліс и тэысь ыджыдджык йӧзӧс, заслуженнӧйясӧс, кор найӧ заводитлісны ышнясьны».
Генерал ланьтіс, думайтіс, колӧ-ӧ ещӧ мый йылысь кӧ висьтавны, да, тыдалӧ, решитіс — мыччис мӧд письмӧ:
— А тайӧс ме сёрӧнджык... неважӧн... пӧлучиті.
Боканов лыддис и тайӧ письмӧсӧ.
Муртса казявмӧн, удовлетворённӧя дрӧгнитісны вомдоръясыс: сылы эз вӧв окота нюммунӧмнас ӧбидитны батьӧс.
Геннадий гижис: «Тайӧ тэ вӧчин менӧ эгоистӧн!
abu
Гожӧмнас, кор ме волі, балуйтін мый-вермӧмсьыд, сы пыдди, медым веськӧдны менсьым нравственнӧй развитиеӧс».
abu
abu
— Пӧжалуй, сійӧ прав, — думыштчӧмӧн мыжапырысь шуис генерал. — Салдатъясӧс воспитывайта, офицеръясӧс воспитывайта, а аслам пи вылӧ, артмӧ, кадыс эз тырмы...
Да, но сӧмын тоныс сылӧн кутшӧм дерзкӧй!
Эз вермы сы йылысь жӧ гижны вежливӧйджыка.
Но и петкӧдла жӧ ме сылы гаж! — дӧзмӧмӧн шуис сійӧ, но кватитчис да тӧждысьӧмпырысь юаліс: — Мый нӧ ӧні вӧчны?
— Ме чайта, — сӧветуйтіс Боканов, — сёрнитіны Геннадийкӧд став йывсьыс колӧ дженьыда да прӧстӧя: «Кыдзи коммунист, кора тэнӧ лоны честнӧй комсомолецӧн!»
И объяснитны, мый тайӧ лоӧ...
Кора тіянӧс: энӧ балуйтӧй сійӧс, но, кӧть нин сійӧ ыджыд денежнӧй переводъяснад, кодъясӧс ті ысталанныд.
Казьтыштӧй: Михаил Иванович Калинин нуӧдіс ассьыс челядьсӧ велӧдчыны Ленинградӧ да колис найӧс овны тӧдса рабочӧй ордӧ.
Михаил Иванович вермис эськӧ, дерт, шыӧдчыны горсоветӧ, сылы эськӧ ставсӧ вӧчисны, но сійӧ эз вӧч тайӧс.
Калинин сёрнитчис аслас тӧдсаыскӧд, мый кутас мӧдӧдны скромнӧй сумма челядьыслы сёйӧм-юӧм вылӧ: «Медым рабочӧй средаын пусясны».
Сергей Павлович думыштіс: «Лекция лыдди.
Лӧсьыдтӧма кыдзкӧ артмӧ», но решитіс висьтавны ещӧ ӧтитор йылысь:
— Геннадий должен помавны училищесӧ медальӧн, та могысь сылы ӧні колӧ уджавны ёна зэвтчӧмӧн, сійӧ жӧ велалӧма ставсӧ босьтны пырмунігмозыс.
— Вернӧ, — сӧгласитчис бать. — Сійӧ водз школаӧ муніс, паметьыс вывті бур, пыр ошкисны... и со ошкӧ пӧри.
— Вот-вот!
Ме кора тіянӧс внушитны сылы, сідз шуны, родительскӧй линия кузя, мый настӧящӧй знаниеяс уджын систематӧг да настойчивостьтӧг сійӧ оз пӧлучит.
Разрешитӧй, ме ӧні кора сійӧс? — сувтіс Боканов.
— Пӧжалуйста.
Генерал, ӧтнас кольӧм бӧрын, сьӧкыда думыштчис: «Кыдзи сылы сёрнитны?
Тайӧс-ӧ виччысис писяньыс?»
Ӧдзӧсӧ таркнитісны.
— Да, — ньӧжйӧник, быттьӧ мырдӧнсорӧн, бергӧдчис генерал Геннадийлань.
— Папа!
Зонка видзӧдӧ тӧждысьӧмпырысь, но чужӧм серти оз позь тӧдмавны, кыдзи относитчӧ батьыс лоӧмторйыс дінӧ, сочувствуйтӧ али видӧ.
Геннадий сулалӧ шӧйӧвошӧма.
— Мый висьталан? — юалӧ батьыс да, вочакывсӧ виччысьтӧг, водзӧ висьталӧ: — Гашкӧ, тэныд эновтны училищесӧ?
Кыдзи тэ думайтан?
— Ог, папа, ме тані помӧдз велӧдча.
Мунӧм лоӧ трусостьӧн.
— Помӧдз велӧдча... — Генераллӧн чужӧмыс лоӧ зумышӧн. — А ӧд тэ менӧ эн гӧгӧрво, Геннадий, — шогпырысь шуӧ сійӧ. — Тэ пуксьы...
Ме тэнӧ мӧдтор йылысь юалі: колӧ-ӧ тэныд вообщӧ гӧтӧвитчыны военнӧй служба нуны?
Не думыштны-ӧ мӧд профессия йылысь?
— Папа?!
— Ог кут вензьыны, тэнад эмӧсь ценнӧй качествояс: смеллун, решительность, но... способностьяс...
Мый нӧ, ставыс тайӧ эськӧ вӧлі тырмымӧн кутшӧмкӧ мӧд армиялы.
А миянлы тайӧ этша.
— Но ме...
— Этша!
Гӧгӧрвоан!
Радейтны йӧзӧс колӧ!
Налӧн шудын да миян Рӧдина шудын аддзыны ассьыд шудтӧ.
А командуйтны кӧ нин, то служит йӧзлы, а эн кедзовт найӧс.
— Мыйла тэ тадзи? — звиркнитӧ Геннадий. — Ме Рӧдиналы...
— Мый тэ Рӧдиналы?
Мый?
Тэ вот эн кывъяс вылад... куж сідзи олӧмсӧ овны, медым народ тэныд пасибӧ шуис...
Да, сьӧкыд меным, Геннадий... и яндзим...
Эг сы вылӧ ме мун война би пыр, медым тэ позоритін менӧ...
Синъясыс сылӧн лоины жугыльӧсь, Геннадий эз вермы видзӧдны на вылӧ.
— Но тӧд, — батьыслӧн гӧлӧсыс лои скӧрджык, — он кӧ сувт ӧти шеренгаӧ ставныскӧд — скромнӧй, настӧящӧй ёртӧн, тэ и меным он ло пиӧн...
Сійӧ дыр чӧв олӧ, медбӧрын, шуӧ:
— Рытнас ветлам тэкӧд гуляйтыштам...
А ӧні мун урок вылӧ.
Ӧтнасӧн кольӧм бӧрын генерал сэтшӧма думыштчис, мый эз кывлы, кор пырис Зорин.
— Но кыдзи, Степан Тимофеевич?
— Весиг сьӧкыд вочавидзны, — юрсӧ ньӧжйӧник лэптӧм бӧрын шуӧ Пашков, — вот ме... прӧйдиті ыджыд олан туй... аддзылі колана кыв и дипломатъяскӧд и учёнӧйяскӧд... но сэтшӧм-ӧ кывъяс, медым воисны сылы вежӧрӧдзыс, шуи ме ӧні?
Ог тӧд.
Найӧ чӧв олӧны, кыкнанныс думайтӧны мыйкӧ ассьыс и ӧти и сійӧ жӧ тор йылысь, мый вот кутшӧм видзчысьтӧм да унаысь сьӧкыд могъяс кыпӧдӧ олӧмыс.
— Да... — бара заводитіс Пашков, — ми мукӧддырйиыс вунӧдам, мый вот эм пи... мый тэ и бать.
Ыджыд государственнӧй делӧяс вӧсна вунӧдам ичӧтик, но тожӧ государственнӧй делӧяс...
Сійӧ тотшкӧдыштіс чуньяснас пызанӧ да сьӧлӧмсяньыс чорыда шуис:
— Сылӧн кӧ эм честь, уважайтӧ кӧ батьсӧ... — и падмис, тайӧ кывъясыс кажитчисны ковтӧмӧн.
Сійӧ дружескӧя нюммуніс да, мелі синъяснас Зорин вылӧ видзӧдігтыр, юаліс:
— Кыдзи ті сӧмын тані справляйтчанныд?
Ӧд кокниджык разработайтны операция.
Зорин нюммуніс жӧ.
— Абу кокни, но любӧ!
Да ӧтнадлы и не справитчыны, а мирӧн и не татшӧмъясӧс вежӧрӧдзыс вайӧдам.
И Пашковлань чужӧмсӧ матыстӧм бӧрын гусьӧник, дӧверительнӧя сознайтчис:
— Менам, Степан Тимофеевич, внучка эм... ӧтнас-единственнӧй...
И кор волывлӧ гӧститны, некыдзи огӧ справляйтчӧй.
Гашкӧ, сы вӧсна, мый дзик ӧти? — юаліс сійӧ да шога ышловзис. — Пыраламӧй ме ордӧ, Степан Тимофеевич, ӧбедайтам, важсӧ казьтыштам...
— Радпырысь, — чеччис Пашков.
XVII ГЛАВА
1
Квайтӧд урок бӧрын офицерскӧй состав дзоньнас да выпускникъяс оркестрӧн мӧдӧдчисны вокзалӧ участвуйтны гарнизоннӧй ученьеясын — «Эшелонӧ пуксялӧм».
Горнлӧн чуксасьӧм шы улын суворовецъяс, киясаныс карабинъясаӧсь, некымын секундаӧн чеччалісны вагонъясӧ, посъяс кузя пыртӧдалісны сэтчӧ вӧвъясӧс, йӧткалісны восьса платформаяс вылӧ повозкаяс.
Действуйтісны тэрыба, точнӧя.
Любӧ вӧлі видзӧдны налӧн дружнӧй удж вылӧ, коді муніс шумтӧг да ноксьытӧг, энергичнӧй коллективлӧн вына движениеяс, слаженность вылӧ.
Семён да Андрей, уджалан лӧз комбинезонаӧсь, индалісны, кыдзи грузитны вӧвъясӧс.
Снопков кыскис дом поводӧдыс неыджыд тушаа, рам вӧлӧс, кодӧс нимтісны Азимутӧн.
Йӧз чукӧрсьыс, непривычнӧй обстановкасьыс повзьӧмла Азимут бергаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, табанитчис, некыдз эз кӧсйы тальччыны пос вылӧ.
Тадзи найӧ сулалісны некымын секунда ӧта-мӧдныслы воча — скӧрмӧм Павлик да полӧмысла табанитчысь, упрямӧй «пассажир».
— Нуӧдӧй сійӧс бокӧ, — сӧветуйтіс Боканов, — мед успокоитчас.
— Ог, ме заставита сійӧс мунны! — пинь пырыс скӧрысь сӧдзӧдіс Павлик, кодлы дум вылас друг уси «закрутка» приём.
Тайӧ приёмас найӧс велӧдіс верзьӧмӧн ветлӧм кузя преподаватель Зинченко.
Снопков тэрыба гартыштіс тасманас вӧвлысь вылыс вомдорсӧ, и вӧв, коді друг лӧнис, кывзысьӧмӧн пырис вагонӧ.
Неуна мудзӧмаӧсь, но дӧвӧльнӧйӧсь бӧр воисны училищеӧ.
Суворовецъяслы сетісны час шойччыны, а офицеръяс разӧдчисны, коді гортас — сёйыштны, коді ротаӧ.
Боканов да капитан Беседа пуксисны дворын скамейка вылӧ, метеорологическӧй станция дорӧ матӧ, кодӧс стрӧитісны юнӧй географъяс.
Офицеръяслы важӧн нин эз сюрлы кад сёрнитны тэрмасьтӧг, ас кежас да ёнакодь нин гажтӧмчисны.
На костын лои сійӧ крепыд душевнӧй дружбаыс, коді мичмӧдӧ олӧмсӧ, вӧчӧ йӧзӧс свет вылас медся ыджыд озырлунӧн обладайтысьясӧн.
— Воюйтан, Алексей Николаевич? — меліа видзӧдліс ёртыс вылӧ Боканов.
— Воюйта, другӧ! — вочавидзис капитан Беседа да, ассьыс ичӧтик бӧчка кодь трубкасӧ перйӧм бӧрын, кутіс тыртны сійӧс табакӧн.
— Гӧгӧрвоан, Сергей Павлович, омӧля на воспитайтчӧмаӧсь миян пиянъясным.
А окота, медым менам Каменюка йылысь, кӧть кӧні сійӧ эз вӧв, шуисны: «Зэв бура воспитайтӧм том морт».
Ӧні сійӧ грубӧйкодь, абу мелі.
Тайӧ сы вӧсна, мый абу на менам уджын тонкостьыс, мый йылысь, помнитан, тэ меным Москвасянь гижлін.
Татысянь и провалъясыд, кыдзи лагерын злополучнӧй тасмакӧд...
Да... Артём йылысь.
abu
Артёмлӧн мода: юрсӧ чатӧртас и — сьӧвзяс пинь пырыс!
Неважӧн плац вылын, игра дырйи, ёна скӧрмӧм вӧсна ёрччыштіс.
Дінтіыс прӧйдитӧма Виктор Николаевичлӧн гӧтырыс, висьталіс та йылысь меным.
Но, ми сійӧс чорыда янӧдім восьса комсомольскӧй собрание вылын.
Ок, и янӧдыштім!
И Мария Семёновна вӧлі, казьтыштіс сылы: «Тэ жӧ сетлін меным кыв — не ёрччыны!»
Авилкин выступитіс: «Ме, — шуӧ, — кӧть эськӧ и беспартийнӧй, но татшӧмтортӧ эськӧ эг вӧч».
Действуйтіс, дерт, но настӧящӧй воспитанностьӧдз ылын на.
— Вежливость ковмӧма! — сералысь синъяснас видзӧдліс Боканов.
Сійӧ радейтліс неуна ышӧдны Алексей Николаевичӧс да бӧрыннас кывзыны сылысь мӧвпъяссӧ.
— Абу вежливостьын делӧыс, — спокойнӧя вочавидзис капитан Беседа. — Да вот, пӧжалуйста... — Сійӧ думыштчӧмӧн кутіс куритны трубкасӧ, синдоръясас сылӧн тӧдчисны чукыръяс. — Гожӧмнас, каникулъяс дырйи, пыралі Кирюша Голиков семьяӧ.
Пуксим юны чай:
Кирюшалӧн батьыс — отставкаӧ петӧм полковник, зэв симпатичнӧй морт, мамыс, Маргарита Ивановна, и менам бесподобнӧй Кирилл Петрович.
Юам чай, а ме быттьӧ доналӧм ӧгыръяс вылын пукала.
Эг кӧ вӧв ме гӧстьӧн, важӧн эськӧ вӧтлі яндысьтӧм детинкаӧс пызан сайсьыс:
бергалӧ, чеччывлӧ юасьтӧг, бӧр пуксьӧ, китырнас босьтӧ вазаысь вишня да, юрсӧ чатӧртӧмӧн, ӧтиӧн-ӧтиӧн шыблалӧ вомас.
Бать-мамыс оз казявны либӧ вӧчӧны вид, мый оз казявны, а ме... ме ӧдва выдержиті позорищесӧ.
Ок, и яндзим!
Тайӧ жӧ меным кӧрба — нинӧм шуны, воспитайті!
— Асьтӧ нӧйтан, — шуис Сергей Павлович да лукава видзӧдліс синбӧжнас другыс вылӧ.
abu
— Нӧйта!
Вывті мыжа: эг вермы помӧдз воспитайтны.
Важ армияса офицеръяс — дворяна пиян, кодъясӧс воспитайтісны гувернёръяс, тӧдлісны, кыдзи кутны асьсӧ обществоын.
Но тайӧ вӧлі ортсыса дзирд паркет шаркйӧдлысьяслӧн, кодъяс кужлісны тшапа окавны дамаяслысь кияс, ас кадӧ мыччыны улӧс.
Ен мед видзас — сёйны чери пурт йылысь!
А нӧйтны ассьыс денщиксӧ лыддьыліс естественнӧйӧн да нормальнӧйӧн.
И кадетъясӧс воспитайтлісны дзик жӧ тадзи.
Меным висьтавлісны: актӧвӧй залын, бал вылын, офицер матыстчӧ кадет дінӧ, и нежность, деликатность дзирдалӧ сы синъясын, а классын пинь пырыс скӧрысь вашкӧдӧ сійӧ жӧ детинкаыслы: «Пуксьы, мыр, мыр вылӧ!»
Дерт, ми долженӧсь велӧдны суворовецъясӧс приличие правилӧясӧ.
abu
Но воспитанность йылысь миян гӧгӧрвоӧмын главнӧйыс, ме чайта, лоӧ сыын, медым уджалысь йӧзлӧн пияныс вӧліны сознательнӧйӧсь, благороднӧйӧсь, внутренне интеллигентнӧйӧсь, — гӧгӧрвоан, внутренне, — уважайтісны социалистическӧй обществолысь правояс, уджалысь йӧзӧс да удж, вӧліны коллективистъясӧн.
abu
Но, ме вывті нин куті философствуйтны, — кватитчис Алексей Николаевич да кутіс пыркӧдны трубкасӧ скамья дорышӧ.
— Меным кажитчӧ, тэ прав, — серьёзнӧя шуис Сергей Павлович.
abu
abu
abu
— Менам Ковалёвлӧн дневникысь ме лыдди: «Ме кӧ пукала кино вылын да друг аддза — офицер видзӧдӧ картинасӧ сувтсӧн либӧ техничка миян, Алексеевна, коли местатӧг, ме ог вермы спокойнӧя пукавны,
меным кажитчӧ, найӧ ме йылысь думайтӧны: «Невежа, тэ невежа!
Та вылӧ тэнӧ велӧдӧны?»
Весиг настроениеӧй торксьӧ, картинасӧ абу интереснӧ видзӧдны.
Но мыйӧн сӧмын сета ассьым местаӧс, пыр жӧ сьӧлӧм вылын лоӧ спокойнӧ, и экран вылас приятнӧ видзӧдны».
— Бур, — ошкана шуис Алексей Николаевич, — збыльысь, бур!
А ми, тӧдан, — юӧртіс сійӧ, — отделениеын кутім быд лун лэдзны газета.
Кошелев редактируйтӧ.
А Каменюка — «постояннӧй корреспондент».
Ме сылы шуи: «Отсав Авилкинлы лоны комсомолецӧн, ми тэсянь кутам требуйтны».
— Тіян Авилкинныд пыр на сэтшӧм? — интересуйтчӧмӧн юаліс Боканов.
— Но, мый тэ! — сувтіс аслас питомец дор капитан Беседа. — Ӧні сійӧ ёна бурджык, да и талун ме сылы дасьті ӧти педагогическӧй «снаряд».
Но та йылысь бӧрынджык висьтала, извинит, колӧ мунны.
Классын терпитны вермытӧг виччысисны Алексей Николаевичӧс.
Тайӧ аслыссяма собраниесӧ сійӧ назначитіс кык недель сайын.
Дадико да Павлик сэки жӧ пӧлучитісны задание — велӧдны отрывокъяс «Обломовлӧн челядьдырысь»;
Артём да Илюша — бӧрйыны газетаясысь стахановецъяс да уджвывса геройяс йылысь материалъяс.
Челядь пуксялісны партаяс сайӧ да кутісны сюся видзӧдны капитан вылӧ.
Ӧдзӧсӧд мыччысис Веденкин.
Беседакӧд киасьӧм бӧрын сійӧ пуксис бӧръя парта сайӧ.
Капитан сетіс кыв Авилкинлы да Мамуашвилилы.
Найӧ лыддисны наизусть ӧчередьӧн:
— «Унджык прӧст кадсӧ сійӧ колляліс гырддзасӧ пызан вылас пуктӧмӧн, а гырддза вылас — юрсӧ...
Сійӧ строкасьыс водзӧ, код улӧ учитель, урок сетігӧн, вӧчліс гыжнас визь, сійӧ эз видзӧдлывлы, нинӧм сылысь эз юась да некутшӧм пояснениеяс эз требуйт».
— «...Мыйӧн чеччас асывнас вольпась вывсьыс, — водзӧ висьталіс Дадико, — чай юыштӧм бӧрын пыр жӧ водас диван вылӧ да думайтӧ, кытчӧдз юрыс оз висьмы сьӧкыд уджсьыс...
Тырмымӧн вӧчӧма талун общӧй делӧ».
— Кыдзи сійӧ тадзи вермӧ? — чуймӧмӧн вашнитіс Максим.
— Действительнӧ облом, — шӧпнитӧмӧн вочавидзис Артём, — сӧмын и кужӧ горзыны: «Эй, Васька, Ванька, мыччы, котӧртлы!»
Дзик паразит кодь! — помаліс сійӧ.
Кор Павлик да Дадико помалісны «Обломовысь» отрывокъяс лыддьӧм, на местаӧ петісны Артём Каменюка да Кошелёв.
Найӧ заводитісны висьтавлыны Донбасса шахтёръяс йылысь, Киргизияса колхозникъяс йылысь, йӧз йылысь, кодъяс восстанавливайтӧны Сталинград.
— Производство вылын уджалӧм бӧрын, рытнас, добровольнӧ мунӧны отсавны строительяслы, — увлечениеӧн висьтавліс Артём щӧкасӧ вӧрӧдігтыр.
abu
abu
Кирюша дивитана буркнитіс:
— И бать-мамныс мыжаӧсь, мый тадзи Обломовӧс воспитайтісны.
Алексей Николаевич нюммуніс ас кежас:
Голиков кутіс тӧдвылас, дерт, ассьыс мамсӧ, коді ёна балуйтіс сійӧс.
Артём Каменюка тактичнӧя висьталіс, фамилиясӧ шутӧг, но ставныс гӧгӧрвоисны, мый шуӧма Авилкин адрес кузя:
— Миян кӧ эськӧ обломлӧн осколокыс лои, урокъяс эз велӧд, ми ӧмӧй эськӧ тайӧс терпитім?
Факт, мый эгӧ!
Авилкин ошкана довкнитіс юрнас, а офицеръяс казявтӧг видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
2
Локтан луныс вӧлі воскресенье,
унджык суворовецыс мунісны филармонияӧ концерт вылӧ.
Авилкин, неуна копыртчыштӧмӧн, зэв ӧдйӧ тӧвзис плац кузя.
— Ребята, — горзіс сійӧ,
— уджвывса герой воис!
Ребята!
Оружие изобретайтысь!
Куим орден Ленина!
abu
Ставныс, кодъяс вӧліны плац вылын, уськӧдчисны клубӧ.
Сэтчӧ чукӧртчӧма майор Тутукинлӧн ротаыс дзоньнас.
Социалистическӧй Уджвывса Геройяскӧд, стахановецъяскӧд, учёнӧйяскӧд, важ большевикъяскӧд, Болгарияса, Албанияса демократическӧй том йӧзлӧн представительяскӧд татшӧм встречаясыс вӧчсьывлісны частӧ.
Зорин требуйтліс воспитательяссянь:
— Велӧдӧй челядьӧс аддзыны миянлысь олӧмнымӧс!
Кадетӧс кытшавлісны монастырскӧй стенаӧн, медым действительностькӧд паныдасигӧн эз жугавны сійӧ фальшивӧй идеалъясыс, кодъясӧс корпусас сюйисны сылы юрас.
Ми жӧ заинтересованӧсь Рӧдина олӧмкӧд йитчӧмын.
Ми сылӧн миллионнӧй юкӧн!
И збыльысь, челядь яснӧя чувствуйтісны училищелӧн джуджыд стенаяс сайысь страналысь ловшысӧ.
Народ, коді победаӧн помаліс война, лечитіс ранаяс. Тӧрытъя гвардеецъяс сувтісны домнаяс дорӧ, кайисны строительнӧй вымоскаяс вылӧ.
Сідзи жӧ частӧ, кыдзи война дырйи, позьӧ вӧлі кывны кывъяс: «форсируйтісны», «штурмуйтісны», «жугӧдісны», ӧні юргисны мӧдпӧлӧс кывъяс: «стрӧитісны», «лэдзисны», «кыпӧдісны руинаысь».
Ставыс тайӧ воспринимайтчыліс кыдзи бой поле вывсянь, пятилетка вӧсна тышкасян фронт вывсянь донесение.
Училищеын лоины пятилетка цифраяса стендъяс, комсомолецъяс вӧчавлісны субботникъяс, гижасисны шахтёръяскӧд, чукӧртісны посадочнӧй кӧйдысъяс, вӧчалісны Яблоневкаса олысьяслы радиоприёмникъяс.
Майор Веденкин урок вылын юасис:
— Ті казявлінныд, мый ӧні печатайтӧны газетаясын воддза юӧртӧмъяс «Бӧръя часӧ» местаӧ?
И сідз жӧ, кыдзи война воясӧ, Информбюролӧн сводкаяс, гортсянь да фронт вывсянь письмӧяс, верстьӧ йӧзлӧн висьтавлӧмъяс ӧтлаӧдлісны челядьӧс ӧти кӧсйӧмӧн — лоны пӧлезнӧйӧн Рӧдиналы, лоны достойнӧйӧн сылӧн славнӧй делӧяслы, сідзи и ӧні торйӧдны позьтӧмӧн вӧлі матыслуныс суворовецъяслӧн народ-строительяс дінӧ.
Суворовецъяс чувствуйтісны асьнысӧ ыджыд семьяса членъясӧн, олісны сылӧн интересъясӧн, подчиняйтлісны сылы ассьыныс личнӧй кӧсйӧмъяссӧ, чувствуйтлісны ассьыныс места великӧй народнӧй движениеын.
Тайӧ пӧрйӧ гӧстьӧн вӧлі знатнӧй оружейник, кодлӧн нимыс бура тӧдса став страналы.
Сійӧ воис командировкаӧ. Зорин корис сійӧс волыны училищеӧ. Гӧсть бӧрйис воскресенье
да та вӧсна встречаыс лои сӧмын тутукинецъяскӧд, мый вӧсна Зоринлы вӧлі дӧсаднӧ, — мукӧдыс вӧліны филармонияынӧсь.
Ыджыд тушаа, косіник пельпомъяса да еджыд добродушнӧй уска, гӧсть сразу воис челядьлы сьӧлӧм вылас.
Воис сьӧлӧм выланыс и волжскӧй сёрниыс, и мелі гажа синъясыс, и сьӧлӧмсянь сералӧмыс.
Сійӧ пуксис пызан сайӧ, предложитіс челядьлы, быттьӧ мыйкӧ кураліс ас дінас: «Матӧджык, матӧджык, кытшӧн!» —
и найӧ радпырысь кытшалісны сылысь улӧссӧ.
— Разрешитӧй тӧдмавны, мый ті ӧні изобретайтанныд? — суворовецъяслӧн топыд стена сайсянь здук кежлӧ мыччысьліс рыжӧй юрыс Павлик Авилкинлӧн.
Капитан Беседа дивитана видзӧдліс сы вылӧ, и Павлик дзебсис ёртъяс мыш саяс.
Гӧсть мудера читкыртіс синъяссӧ.
— Тайӧ военнӧй тайна, — чинтіс сійӧ гӧлӧссӧ, — но тіянлы ме висьтала.
Ребята кынмисны, нюжӧдчисны водзлань.
— Ме... — ставныс кутісны лов шынысӧ, виччысисны веськыда висьталӧмъяс, здук кежлӧ сьӧлӧмсяньныс веритісны, мый ӧні налы юӧртасны великӧй тайна, — бурмӧдала оружие! — помаліс Николай Васильевич да, улӧс бӧр вылӧ ӧшӧдчӧмӧн, кимышнас малыштіс уссӧ.
Ставныс гӧгӧрвоана кутісны нюмъявны.
Чудакъяс, мый ковмӧма!
Яснӧ, оз позь сылы висьтавны, присяга сетліс!
— А тіян изобретательяс эмӧсь? — интересуйтчис гӧсть.
abu
— Эмӧсь!
— Да!
— Максим реактивнӧй самолёт вӧчис!
— Дзик настоящӧй кодь!
— Каменюка электромоторчик чукӧртіс!
Сылы миян капитанным отсаліс.
— Сэтшӧм ичӧтик, а бергалӧ!
Николай Васильевич радпырысь шуис:
— Сідзкӧ, техникаӧн интересуйтчанныд?
Бур, бур!
Миян нэм требуйтӧ ыджыд культура да тӧдӧмлунъяс, ӧти храбростьыд этша.
А ноко, петкӧдлӧй ассьыныд моторъястӧ да самолётъястӧ!
Тутукинецъяс пыр жӧ кыскисны ставсӧ, мый налӧн вӧлі, объясняйтісны, заведиталісны, висьтавлісны:
— Ми гожӧмнас подсобнӧйын уджалім, и Максим думыштіс, кыдзи бурджык киськавны помидоръяс.
— А ӧтчыд, поход водзвылын, — петіс водзӧ Артём Каменюка, — Максим видзӧдӧ, винтовкаыслӧн боёкыс абу...
А аски лыйсьыны (правда, холостӧйясӧн).
Мый вӧчны?
Пыр жӧ котӧртіс сапожнӧйӧ, босьтіс кӧрт тув, чинтіс боёк кузьтаыс да кӧрт тув джынсӧ, гӧгӧрвоанныд, сійӧс, шляпта помсӧ, сюйис боевӧй личинка розьӧ...
abu
abu
— Гӧгӧрвоа, — шуис гӧсть.
— А кӧрт тувйыслӧн шляптыс кутӧ сійӧс боевӧй личинкаас.
Яснӧ?
Куроксӧ лэдзигӧн ударникыс боевӧй пружина действие вӧсна, — Артём гӧлӧсын кылісны капитан Беседалӧн интонацияяс, — мунӧ водзӧ, кучкӧ шляптас,
артмӧ лыйӧм.
— Бура думыштӧма! — ошкыштіс Николай Васильевич.
Максим скромнӧя зумыштчис.
— Военнӧй мортлы смекалка — первой делӧ.
Ӧдзӧсӧд тыдовтчис фотограф, кодӧс ыстіс Зорин.
— Разрешитӧй, Социалистическӧй Уджвывса Герой ёрт, ӧтчыд щёлкнитны?
Гӧсть окотапырысь сӧгласитчис, вӧзйис Алексей Николаевичлы аскӧдыс орччӧн места.
Челядь матысмисны налань, пуксялісны джоджӧ, сувталісны бӧрвылас.
Артём пуксис гӧсть кок улӧ.
Павлик топӧдчис боксяньыс.
Николай Васильевич шутитіс:
— Тӧда фотографъястӧ: щёлкайтӧны, щёлкайтӧны, а карточкаяс сетӧны шоча.
— Ми тіянлы обязательнӧ мӧдӧдам, — эскӧдісны челядь.
— Энӧ вунӧдӧй, сёрнитчӧм донаджык деньгаысь!
Прӧщайтчигӧн нин гӧсть шуис сьӧлӧмсяньыс:
— Коркӧ писатель Вольтер, кодӧс мучитісны тӧждысьӧмъяс да мытарствояс, аслас олӧм помлань, норасьліс: «Пӧрысьлун век вайӧ страдание».
А вот меным, том другъяс, сизимдас кӧкъямыс арӧс, но, шудысь кындзи, мӧд чувствояс менам абуӧсь.
Приятнӧ аддзыны, мый тэнад трудыд эз вош весь, мый тэ ваян пӧльза радейтана Рӧдиналы.
Ме, рабочӧйлӧн пи и ачым рабочӧй, Коммунистическӧй партия отсӧгӧн верми применитны ассьым способностьясӧс.
И кытчӧдз кутас тіпкыны менам сьӧлӧмӧй, ме кута служитны миян Отечестволы, сета сылы ассьым став вынъясӧс.
Нимкодь тӧдны, мый оружие, кодӧс создайтӧм вылын уджалім да уджалам ме да менам соратникъяс-конструкторъяс, мир дорйысьяслӧн надежнӧй киясын.
abu
Гӧсть дінӧ бокногӧн матыстчис Артём.
«Отделениелӧн честь дневник» мыччигмоз детинка корис сэтшӧм убедительнӧя, мый оз позь вӧлі ӧткажитны:
— Ми тіянӧс зэв ёна корам, гижӧй, пӧжалуйста, миянлы.
abu
— Радпырысь, — гӧсть бара пуксис да вӧсньыдик букваясӧн гижис:
«Уверен, мый ті, миян будущӧй славнӧй защитникъяс, любӧпырысь кутанныд ухаживайтны оружие бӧрся, совершенствоӧн овладейтанныд сійӧн.
Боевӧй оружие — тайӧ медся дона государственнӧй имущество.
Сӧветскӧй народ тӧждысьӧ сы понда, медым оснаститны ассьыс армиясӧ первокласснӧй, мирас медся мощнӧй техникаӧн.
Оружие — тайӧ салдатлы святыня, сӧветскӧй воинлӧн гордость.
Изучайтӧй оружие, видзӧй сійӧс.
Сійӧ имеитӧ всемирнӧй слава — содтӧй тайӧ славасӧ!»
Гижӧм бӧрас сійӧ меліа видзӧдліс суворовецъяс вылӧ.
— Эк, кутшӧм жаль, но колӧ мунны!
XVIII ГЛАВА
1
«Отбой» — приказ узьны — сетӧны дас час рытын.
Но и отбой бӧрын, гортаныс мунтӧдз, офицеръяс обязательнӧ пыравлӧны ротнӧй учительскӧйӧ.
И тані непременнӧ овлывлӧны либӧ Гаршев Веденкинкӧд, либӧ Русанов Бокановкӧд, а то и ставныс ӧтлаын.
— Ичӧтик педсӧвет, — тошсӧ малалігтыр шутитӧмӧн бормочитӧ Семён Герасимович.
Лунтырӧн ставныс мудзисны, жуялісны, а век жӧ окота пуктыны кутшӧмкӧ колана точка напряжённӧй трудӧвӧй лун бӧрын, шуны ӧта-мӧдлы ещӧ некымын кыв, мый йылысь кӧ висьтавны, юавны, вот и пыралӧны «случайнӧ» учительскӧйӧ.
Веденкин гажаа висьтавлӧ:
— Менам вӧлі тема: «Великӧй перелом во».
Ме и юала воспитанникъяслысь: «Ті кӧ эськӧ рабочӧй бригада составын мунінныд котыртны колхоз, кыдзи эськӧ ті местнӧй активистъясыслы, Макар Нагульный коддемлы, кутінныд доказывайтны, мый колӧ котыртавны оз коммуна, а сельскохозяйственнӧй артель?»
И мый жӧ? Правильнӧ ӧтветитісны!
abu
Боканов скӧрыськодь висьталӧ Веденкинлы:
— Сійӧ, мый найӧ увлекайтчӧны историяӧн, зэв бур, но вот мый ті, Виктор Николаевич, он тӧдӧ мера, кор сетанныд гортса удж, тайӧс ме решительнӧя осуждайта.
Тӧрыт найӧ долженӧсь вӧлі и история учебникысь лыддьыны ыджыд раздел, и конспектируйтны куим страница «Ленинизмлӧн вопросъясысь», и выпишитны страницаджын Ленин сочинениеясысь.
Рытъя подготовка дырйи пӧшти джын кадыс налӧн муніс история вылӧ.
Ме ог признайт татшӧм патриотизмсӧ учительлысь, кор сійӧ вунӧдӧ удж кузя ёртъяс йывсьыс, мукӧд учебнӧй предметъяс йылысь да велӧдчысьяслӧн збыль позянлунъяс йылысь.
Веденкин первойсӧ шӧйӧвошлі тайӧ наступлениесьыс, но бӧрыннас кутіс дорйысьны:
— Исключительнӧй случай...
Водзӧвылӧ заданиеясыс лоӧны ёна этшаджык.
Но сӧгласитчӧй, мый история найӧ долженӧсь тӧдны кыдз колӧ, мый тайӧ предметыс...
— ...важнӧй. Но важнӧй и математика! — помаліс Гаршев.
Веденкин гӧгӧрвоана видзӧдліс математик вылӧ да вак-вакӧн серӧктіс.
Портсигарсӧ гостеприимнӧя восьтӧм бӧрын Веденкин мыччис сійӧс офицеръяслы.
Боканов кӧсйис босьтны папироска, но дум вылас уси сетӧм кывйыс да жалитӧмпырысь бӧр кыскыштіс кисӧ:
— Ог курит... Шыбиті!
abu
Здук кежлӧ пыраліс капитан Беседа: сійӧ вӧлі училище кузя дежурнӧй, и эз вевъяв луннас тӧдмавны, кыдзи прӧйдитісны урокъяс сійӧ отделениеын.
— Кыдзи менам? — ставныскӧд здоровайтчӧм бӧрын тэрыба матыстчис Веденкин дінӧ Алексей Николаевич.
— Абу омӧль, — успокоитіс майор, — двойкаяс абуӧсь.
— А тройкаяс?
— Юалі квайтӧс, и на пиысь сӧмын кык тройка...
— Тайӧ жӧ зэв омӧль! — дӧзмис капитан Беседа.
Найӧ решитісны аддзӧдчывны аски, медым сёрнитны став йывсьыс.
Алексей Николаевич казяліс диван пельӧсысь чӧв олысь, мыйыськӧ дӧзмӧм капитан Васнецовӧс — литература кузя преподавательӧс.
Некымын лун сайын Беседа корис сылысь:
— Тайӧ кӧ оз торк тіянлысь планъястӧ, сетӧй, пӧжалуйста, менам пиянлы сочинение вылӧ тема: «Кутшӧм роль ворсӧ сӧстӧмлун да ӧкуратность коллективнӧй уджын».
Ӧні, капитан Васнецовлысь кисӧ кутлігӧн, Алексей Николаевич интересуйтчис:
— Гижисны?
Васнецов чӧв олігтыр перйис портфельсьыс Самсоновлысь тетрадьсӧ.
— «Корабль вылын мыйла сэтшӧм чёткость? —
заводитіс тэрыба лыддьыны капитан Беседа.
— Сэні чистота, порядок!
И производство вылын чистота: няйтінын ӧмӧй бур детальяс вӧчан?
Да мый примеръясысла ылӧ мунны: миян, суворовец кӧ неряха — няйт, мыссьытӧм, тетрадьыс сылӧн абу порядокын, ботинкиыс бусӧсь, — сы вылӧ видзӧдны прӧстӧ зывӧк.
Ме ачым татшӧм войдӧр вӧлі — тӧда!»
Капитан Беседа дӧвӧля серӧктіс.
Сійӧ сераліс сьӧлӧмсяньыс, сідзи, мый весиг синваыс доршасис синъясас. Сы вылӧ видзӧдігӧн кутісны нюмъявны и мукӧдыс, кӧть эз тӧдны, мыйын делӧыс.
— Лӧсьыда ми тайӧс тіянкӧд думыштім! — шуис сійӧ капитан Васнецовлы. — Ме аски аддзӧдла тіянӧс, мукӧдыслысь уджъяссӧ лыддя — тайӧ меным клад!
Васнецов зумыша довкнитіс юрнас.
Сійӧ некыдз эз вермы вунӧдны ассьыс мыжсӧ:
сылӧн урок вылын пукаліс полковник Белов да бӧрыннас справедливӧя кӧритіс: «Ті вунӧдінныд висьтавны иностраннӧй засильелы паныд Ломоносовлысь академияас тышкасьӧмсӧ».
Учитель эз вермы прӧститны аслыс тайӧ промахсӧ.
Капитан Беседа прӧщайтчис ставыскӧд да муніс, но, тыдалӧ, сылы зэв на вӧлі окота олыштны учительскӧйын.
Сы мунӧм бӧрын кутісны вензьыны отметкаяс кузя.
— Ог радейт гоньявны-видзӧдны тӧрытъя лунся баллъяс вылӧ, — скӧрыськодь шуис Веденкин. — Мый заработайтін, сійӧс и пӧлучайт!
Ме тіянлы унджык шуа: менам кӧ кыптӧ сы вылӧ моральнӧй право, кӧть и ичӧтик, ме радпырысь, гӧгӧрвоанныд, радпырысь, пукта пятёрка слабӧйлы и двойка отличниклы.
— Позьӧ ӧмӧй пуктыны пятёрка Савва Братушкинлы случайнӧ удачнӧй вопрос кузя, ме кӧ бура тӧда, мый сылӧн оз вермы лоны четвёркаысь бурджык отметка? — сувтіс паныд олӧма нин, косіник географ.
— Вреднӧй предельщина! — нервнӧя горӧдіс Веденкин. — Ті Савваӧс пуксьӧдінныд четвёрка вылӧ.
Водзвыв индінныд, и сійӧ ачыс заводитӧ думайтны, мый унджык вылӧ оз вермы! —
И водзӧ висьталіс спокойнӧйджыка нин:
— эмӧсь сторонникъяс, шочиника, но, кыдзи найӧ шуӧны, фундаментальнӧя юасьӧмъяс нуӧдӧм кузя, — ӧти ученикӧс юасьӧны кызь-комын минута чӧж.
Ме абу та дор.
Юасьны колӧ недыр, но частӧджык, и пыр прӧверяйтны четвертьнас, кӧкъямысысь-дасысь тормошитны.
Сэки некод некор оз вермы думайтны, мый сійӧс выльысь оз юавны.
Мукӧддырйиыс, — Веденкин мудера читкыртліс синъяссӧ, — колӧ вӧчны «честность прӧверяйтӧм», нёльысь-витысь дорвыв ӧти и сійӧ жӧ велӧдчысьсӧ юавны.
Либӧ вӧчавны «четвертьлӧн» бӧръя лунся сюрпризъяс».
Зонка успокоитчӧма нин: «Пятёрка лоӧ, позьӧ урок не велӧдны!» — а ме сійӧс: «Пӧжалуйста, ме дінӧ!»
Ті шуанныд: «Кыянныд, вредничайтанныд», а ме вочавидза: «Велӧда быд лун уджавны».
Яра вензьӧмыс помасис историк победаӧн, но Виктор Николаевич эз ланьтӧдчы да аддзис кось нуӧдӧм вылӧ выль тема:
— Ті сӧгласитчанныд, мый педагогикаын ёнджыка весиг медицинаын дорысь колана профилактика?
Унатор позьӧ водзвыв ӧлӧдны, предупредитны конфликт муртса чужигас.
Вернӧ?
Со свежӧй пример.
Отделениелы луншӧр кадӧ вӧчисны сыпнӧй тифысь прививка.
Рыт кежлас унаӧн висьмисны — кыптіс температура, кутіс локны ун, найӧ эз вӧчны урокъяс да водз водісны узьны.
Асывнас преподавательяс и ме, грешнӧй, сы вӧсна мый миянӧс некод эз предупредит, заводитім юасьны челядьӧс.
Лоины двойкаяс да единицаяс.
Челядь, кодъяс аддзисны явнӧй несправедливость, заводитісны нервничайтны, и тайӧ луныс пыртіс учительяс да велӧдчысьяскостса отношениеӧ уна лёктор.
А ставсьыс таысь позьӧ вӧлі кокниа мынтӧдчыны, воспитатель кӧ водзвыв висьталіс преподавательяслы тӧрытъя уколъяс йылысь.
2
Учительскӧйлӧн ылыс стен дорын, диван вылын, офицер-воспитательяс нуӧдӧны ассьыныс сёрни, особӧй, военно-педагогическӧй сёрни, татшӧм сёрнисӧ военнӧй учебнӧй заведениеын кындзи некытысь он кыв.
— Тэнад кымын суворовецлӧн эмӧсь двойкаяс? — юалӧ ӧти.
— Артмӧ кутшӧмкӧ тешкодь вилка четвертьса успеваемость костын да бӧръя диктантлӧн результатъяс серти успеваемость костын, — тӧждысьӧмӧн ӧтвечайтӧ мӧд.
— Ме сыкӧд нокся, нокся, а колана результат абу, — майшасьӧ коймӧд, — лоӧ пыр кутны сійӧс боевӧй взвод вылын.
— Сета юрӧс керыштны, — кылӧ гӧлӧсыс Веденкинлӧн, сійӧ удитӧма пуксьыны воспитатель дінӧ, — мый миян училищеын эмӧсь на кореннӧйяс да пристяжнӧйяс!
Кореннӧйяс честнӧя кыскӧны педагогическӧй грузсӧ, пристяжнӧйяс сӧмын вӧчӧны вид, мый кыскӧны, а асьныс пырмунігмозыс турун йирӧны.
Учительскӧй порог дорын тыдовтчӧ полковник Зорин.
Ставныс сувтӧны.
Офицеръяс дӧвӧльнӧйӧсь: налӧн торъя симпатия тайӧ ыджыд тушаа, мугов чужӧма мортыс дінӧ.
Бӧръя тӧлысьясас сійӧ сьӧкыда висис:
сетісны тӧдны ас йывсьыс ранаясыс,
но сійӧ крепитчис, пыр вӧвлывлі рытъя поверкаяс вылын, ротаясын.
Сӧмын мукӧддырйиыс чужӧмсӧ друг чукыртлӧмыс петкӧдліс доймӧмсӧ,
и сійӧ тэрмасьӧмӧн мунлывліс.
abu
— Пукалӧй, пукалӧй, — шуӧ Зорин.
Учительскӧйын лоӧ шумаджык.
— Вермас лоны, ме, кыдзи беспартийнӧй да ещӧ и математик, мыйкӧ ог сідзи гӧгӧрво, — шуӧ Семён Герасимович, — но, меным кажитчӧ, мый миян ӧткымын челядьлӧн эм торъялӧм патриотизм идеяяс теоретическӧя гӧгӧрвоӧм да налӧн асланыс практическӧй действиеяс костын.
Мукӧдыс на пиысь сэтшӧм бура объясняйтӧны, мый сэтшӧм сӧветскӧй патриотизмыс, а асьныс омӧля уджалӧны, торкӧны порядок.
Думайта, миянлы татшӧм теоретизированиеыс оз ков.
И заводитчисны сёрнияс: норасисны, мый суворовецъяс абу век тактичнӧйӧсь, мый абу ставныслӧн развитчӧма офицеръяс-воспитательяс дінӧ признательность чувство, мый мукӧд питомецъяслы кажитчӧ: мир бергалӧ сӧмын налы и на гӧгӧр.
Сёрнитісны тадзи, кыдзи векджык сёрнитӧны ас костаныс бать-мам.
Но кодкӧ кӧ мӧд лысьтліс мыжавны налысь питомецъяссӧ сыын, мый найӧ абу воспитаннӧйӧсь, абу благодарнӧйӧсь, мый найӧ эгоистъяс — стенаӧн эськӧ сувтісны дорйыны, аддзисны эськӧ налӧн благородство йылысь уна пример.
— Зэв интереснӧй удж нуӧдӧ капитан Беседа, — кыліс Зоринлӧн гӧлӧс. — Налӧн ӧні ротаас дас кымын комсомолец, а веськӧдлӧ наӧн Артём Иванович Каменюка.
Тутукин радуйтчыны оз вермы: и строевик, и общественник, командованиелӧн опора.
Ставныс дӧвӧля серӧктісны: кӧть мый эн сёрнит, а зэв приятнӧ чувствуйтны аслад мырсьӧмлысь плодъяс.
abu
abu
abu
— Капитан Беседа прививайтӧ аслас комсомолецъяслы общественнӧй деятельностьлысь, ме эськӧ шуи, предприимчивостьлысь навыкъяс, —
водзӧ висьталіс Зорин.
— Найӧ нуӧдісны интереснӧй собрание, разбирайтісны вопрос: «Мый сійӧ сэтшӧмыс лоны коммунистӧн?»
Лэдзисны альбом: «Народнӧй демократия странаяс», а Илюша Кошелев — помнитанныд, ичӧтик сэтшӧм?
Критическӧя анализируйтіс ротаса комсомолецъяслысь воджынся уджсӧ.
Кутшӧм?
Зорин видзӧдліс ставныс вылӧ торжествуйтысь синъясӧн.
— Весиг Авилкин, ребяталӧн ёна эскӧдӧм серти, успешнӧя «быдмӧ».
Артём лыддьӧ асьсӧ сы вӧсна кывкутысьӧн.
Но кор ёртъясыс шуисны Павликлы, мый ӧні пӧ тэныд, пӧжалуй, позьӧ комсомолӧ, сійӧ серьёзнӧя вочавидзис: «Водз на...
Гӧтӧвитчыны на колӧ.
Оз жӧ позь бара янавны!»
Полковник ёрт, а правильнӧ вӧчинныд, мый Пашковӧс сэки комсомолысь энӧ исключитӧй? — падъялігтыр юаліс кодкӧ офицеръяс пиысь.
Боканов зумыштчис: медся кокни татшӧм вопросъястӧ сетавны.
— Думайта, мый правильнӧ, — ньӧти падъявтӧг вочавидзис Зорин. — Ми асьным мыжаӧсь.
Омӧля зонмыскӧд уджалім и сразу бах — вӧтлім! Тадзтӧ кокни...
А кад эськӧ велӧдчыны, кыдзи шуліс Макаренко, «проектируйтны личность», аддзыны сылысь аскиа лунсӧ.
Сійӧ видзӧдліс Боканов вылӧ да, быттьӧ сы дінӧ ӧтнасыс дінӧ шыасигмоз, сьӧлӧмсяньыс шуис:
— Кажитчӧ эськӧ, Пашковӧс да Авилкинӧс ӧні оз позь уважайтны, но коді вермас сетны кыв, мый некымын во мысти найӧ кыкнанныс оз лоны зэв бур мортъясӧн?
Вот и оз ков вунӧдны та дінӧ талунъя отношениеын тайӧ позянлунъяс йывсьыс.
abu
Зорин тэрмасьтӧг ӧзтіс папирос.
abu
— Кор роталӧн собрание вылын решитісны кольны Пашковӧс, ме ӧд поддержиті.
Но энӧ вунӧдӧй, ёртъяс, кутшӧм условие дырйи?
Ми долженӧсь ёнджыка веськӧдны сы вылӧ вниманиенымӧс.
Полковник сувтіс.
Сувтісны и ставныс, кодъяс вӧліны учительскӧйын.
abu
— Меным талун тіянкӧд пӧпуттьӧ мунны, — шыасис Зорин Боканов дінӧ.
— Ме вокзалӧ: пиӧс встречайтны.
abu
ХІХ ГЛАВА
Боканов да Зорин мунісны аллея кузя.
Шоныд тувсов тӧв, кытысь кыліс сылӧм лым дук, пу гаръяслӧн дук, ю дук, приятнӧя пӧльтіс чужӧмӧ.
Тасмаалӧм шинельясӧн вӧлі жар.
— Ме ӧд дедушка, — пемыдас меліа нюмъялігтыр шуис Зорин. — Внучка Светлана аслас киӧн нин гижыштӧма меным письмӧас кык строчка: «Зарни дедуся, ме тэнӧ сё, кыксёпӧв окала».
Сергей Павлович эз аддзы Зоринлысь чужӧмсӧ, но дӧгадайтчис, мый сійӧ нюмъялӧ.
— Цифраяссӧ тӧдӧ,
сӧмын квайтӧс ӧкмысысь некыдзи торйӧдны оз вермы.
Алёша гижліс, мый сылы крӧвать весьтас ӧшӧдӧма картон вылӧ рисуйтӧм зэв ыджыд шестёрка.
Светка дыр абу вермӧма унмовсьны, ӧтарӧ бергалӧма.
Сэсся чукӧстӧма мамсӧ: «Босьт, пӧжалуйста, бӧра ӧкмыссӧ, сійӧ менӧ мучитӧ...»
abu
Сергей Павловичлы дум вылас уси, кыдзи сылӧн пиыс неважӧн на газированнӧй ва шуліс «чуткасьысьӧн».
Зорин видзӧдліс часі вылас.
— Поезд воас ветымын минута мысти.
Ті, гашкӧ, тэрмасянныд?
Боканов думыштіс: Нина вежсьӧ дас кык часын.
abu
— Ог, менам быдса час свободнӧй, — вочавидзис сійӧ.
— Сідзкӧ, вай неуна пукалыштам, — вӧзйис полковник. — Рытыс кутшӧм лӧсьыд!
Найӧ пуксисны пӧрысь каштанувса джуджыд скамья вылӧ.
— Ме, полковник ёрт, частӧ казьтывла миянлысь ӧти сёрни.
Лагерьясын кыдзкӧ ми тіянкӧд дыр пукалім, помнитанныд?
— Спектакль бӧрын, кодӧс ребята сувтӧдлісны?
— Да, — эскӧдіс Боканов. — Сэки ті висьталінныд татшӧм мӧвп: «Кымын бурджыка кутам тӧдны педагогикалысь законъяс, кодъясӧс восьтӧма нин да кодъясӧс колӧ на восьтыны, сымын ӧдйӧджык да грубӧй ӧшибкаястӧг кутам лӧсьӧдавны челядь характерлысь миянлы колана качествояс.
Садовод должен зэв бура тӧдны саженецъяс быдмӧмлысь условиеяссӧ, на бӧрся ухаживайтан методъяссӧ».
Но главнӧйыс, мый коли менам паметьӧ, сійӧ тіян кывъясыд: «Воспитательяс долженӧсь лоны рационализаторъясӧн, изобретательясӧн».
— Сыысь на унджык, Сергей Павлович, — шуис Зорин, — ме уверен: абу ылын сійӧ кадыс, кор лауреатъяслысь да Социалистическӧй Уджвывса Геройяслысь званиеяс кутасны сетавны педагогика кузя творческӧй работникъяслы, новаторъяслы, кодъяс жуглӧны важ представлениеяссӧ.
Сійӧторйыс, коді удовлетворяйтліс миянӧс кольӧм во, таво абу нин тырмымӧн.
Рабочӧйяс, колхозникъяс, наукаса йӧз корсьӧны, совершенствуйтӧны ассьыныс трудсӧ, восьталӧны выль методъяс да приёмъяс.
И миян коллективным должен лоны педагогическӧй лабораторияӧн, а быд воспитатель — творческӧй исследовательӧн...
Ӧд вот, Сергей Павлович, производствовывса мастер передайтӧ ассьыс «секретъяссӧ» том рабочӧйяслы.
А эм-ӧ миян право думайттӧг распыляйтны ассьыным опытнымӧс, кодӧс шедӧдӧма сэтшӧм сьӧкыда?
Миян характерын-ӧ корсьны покой, довольствуйтчыны шедӧдӧмнас нин?
Зоринлысь кывзігӧн Боканов думыштіс: «Да, миянлы эм нин мыйӧн юксьыны», а гораа шуис:
— Ӧні унджык офицерыс нуӧдӧны дневникъяс, гижалӧны наблюдениеяс, обобщайтӧны, корсьӧны законъяс да правилӧяс.
Тайӧ, дерт, кокньӧдас уджсӧ сійӧ воспитательяслысь, кодъяс воасны миянӧс вежны, сетас налӧн уджлы точность.
— И ті нуӧданныд татшӧм гижӧдъяссӧ? — збыльысь юаліс Зорин.
— Да, — прӧстӧя висьтасис Боканов, — тайӧ лои быть коланторйӧн.
Кӧть кутшӧма эг мудз, кӧть кутшӧм сёрӧн эг во гортӧ, а пукся да гижала.
— Абу кӧ тайӧ гусятор, мый, например, гижинныд ті тӧрыт? — вывті ёна интересуйтчӧмӧн юаліс Зорин.
На дінті тэрмасьӧмӧн муніс кӧрт туй станциялань пӧнара рабочӧй; видзчысьӧмӧн нуис кияс вылас унмовсьӧм кагасӧ нывбаба; матысса керкасянь кылісны пианиноӧн ворсӧм шыяс.
«Скрябинлӧн мӧд прелюдия», — думсьыс пасйис Боканов, но мӧвпыс вуджис сёрни дорӧ:
— Мый гижи тӧрыт?
Да!.. — дум вылас уси Бокановлы.
abu
— Но ог тӧд, вермас-ӧ лоны интереснӧ тайӧ тіянлы, — падъялігтыр шуис сійӧ, — ме гижи, мый расстояние, косталӧм (но абу пропасть!) должен кольны челядь да воспитательяс костын.
Тайӧ колана условие почтительность да уважение ради.
Шуны кӧ, тайӧ мӧвпыс абу выль, сійӧс висьталіс Антон Семёнович Макаренко.
Зэв важнӧ и офицерлы и суворовецлы велавны чувствуйтны, кӧні помасьӧ служба сылӧн официальностьӧн, стрӧглунӧн да заводитчӧны душевнӧй отношениеяс.
Делӧыс сыын, мый служба да быт сэтшӧма йитчӧмаӧсь миян училищеын, мый мукӧддырйиыс, аслыс казявтӧг, офицер внеслужебнӧй отношениеяс вылӧ вуджӧдӧ уставын гижӧм тон да действиеяс.
Питомецъяс пиысь кодсюрӧ, воинскӧй порядокъяслӧн стрӧг рамкаясысь час-мӧд кежлӧ мынӧм бӧрын, оз чувствуйт граньяссӧ, кӧні заводитчӧ позьтӧмтор, мисьтӧмтор, и вӧчӧ омӧль поступокъяс, кодъяс оз кажитчыны некутшӧм верстьӧ мортлы.
Тайӧ повзьӧдӧ ӧткымын офицеръясӧс.
Зорин гӧгӧрвоана довкнитіс юрнас.
— Медым аслас самолюбиеыс эз веськав неприятнӧй испытаниеяс улӧ, — водзӧ висьталіс Боканов, — миян пиысь мукӧдыс лыддьӧны бурджыкӧн, медым век вӧлі расстояние ас костас да воспитанникъяс костын, пӧжалуй, весиг ыджыдджык сы серти, кутшӧм колӧ.
Тадзи спокойнӧджык да кокниджык.
Ёна сложнӧйджык велӧдны челядьӧс гӧгӧрвоны арлыд да отношениеяслысь границасӧ, медым эз вунӧдны сы йылысь, кыдзи бур семьяын пи оз вунӧд, весиг медся нимкодь здукъясас, сы йылысь, мый сы водзын бать.
— Тайӧ вернӧ, — шуис полковник, — но, прӧститӧй, меным кажитчӧ, кыдзкӧ абу ставыс... тані ещӧ должен лоны мыйкӧ терпение йылысь.
Боканов чуймис, мый налӧн мӧвпъясыс ӧткодьӧсь.
— Представитӧй аслыныд, полковник ёрт, буретш та йылысь ме зэв уна думайті и вои выводӧ: сӧмын сійӧ миян пиысь шедӧдас воспитаниеын успех, коді терпеливӧй, последовательнӧй да настойчивӧй.
Кокни наказывайтны, горзыны, — ёна сьӧкыдджык мудзлытӧг, лунысь лун веськӧдавны натураяс.
Крестьянаӧс коллективистъясӧ терпеливӧя перевоспитайтӧмлысь, Сӧветскӧй странаса народъяс костын дружба любовнӧя развивайтӧмлысь великӧй образецъяс сетӧ миян партия.
И быд пӧрйӧ, кор меным, миянлы окота ӧткажитчыны «сьӧд уджысь», ми долженӧсь казьтыштны тайӧ образецъяссӧ да вооружайтчыны терпениеӧн.
Да! Зэв бур должность — лоны мортӧн му вылын, но кыкпӧв бурджык сӧветскӧй мортӧс воспитайтысьлӧн должность.
Сергей Павлович яндысьыштӧмӧн ланьтіс: «Вывті торжественнӧя артмис!
Мӧвпын ставыс ёна прӧстӧйджык».
Зорин гордитчӧмӧн кывзіс Бокановӧс.
«Збыльысь, найӧ ёна быдмӧмаӧсь, — думыштіс сійӧ воспитательяс йылысь, — и веськӧдлыны наӧн сідз жӧ, кыдзи ми тайӧс вӧчлывлім во мӧд-коймӧд сайын, оз нин позь:
суитчӧм, сӧветъяс долженӧсь лоны тӧлкӧвӧйӧсь да джуджыдджыкӧсь...
Миянлы аслыным колӧ унаторйӧ велӧдчыны, мӧдногӧн колям бӧрӧ, а олӧм оз терпит тайӧс».
Уличаяс вежӧнасянінын часілӧн светитысь стрелкаыс матысмис дас кыклань.
Офицеръяс чеччисны скамейка вылысь да прӧщайтчисны.
ХХ ГЛАВА
1
Авилкин да Самсонов катайтчӧны «гигант» вылын.
Найӧ ӧддзӧдчӧны да, воздухас гез йылын лэбигӧн, — вевъялӧны висьтавны ӧта-мӧдыслы выльторъяс.
abu
— Коваль шуӧ, Семён Герасимовичӧс чествуйтны талун кутасны! — висьталӧ Самсонов да зэв ӧдйӧ тӧвзьӧ улӧ.
Кокъяснас тэрыба ӧддзӧдчӧмӧн сійӧ йӧткыштчӧ да бара кыпӧдчӧ вывлань.
— Мыйысь чествуйтнысӧ? — удитӧ юавны Авилкин, коді другыскӧд тӧкӧтьӧ оз зурась.
— Педагогическӧй удж вылын нелямын во безупречнӧя уджалӧмысь! — «педагогическӧй» кывсӧ важнӧя шуигмоз объясняйтӧ Сенька да плавнӧя лэччӧ улӧ.
Йӧткыштчӧм.
Минутаджын кымын найӧ лэбӧны орччӧн.
— Коваль шуӧ — наградитасны Ленин орденӧн.
Асывнас пӧлучитӧмаӧсь Москвасянь чолӧмалан телеграмма миян главнӧй генералсянь.
abu
Сідзи и гижӧма: «Младшӧй лейтенант Гаршевлы».
Шензьӧдана народ!
Ортсысяньыс — тӧждысьтӧмӧсь, наивнӧй синъяс, быттьӧ нинӧм йылысь, мый инмӧ верстьӧ йӧзлы, оз тӧдны и оз кӧсйыны тӧдны, чужӧм вылас простачокъяслӧн тӧждысьтӧмлун, а збыльвылас шензьӧдӧны быдтор йылысь тӧдӧмӧн, быдтор казялӧмӧн.
Синдорса югӧрнас югдӧдіс ставсӧ, запомнитіс ставсӧ да дзебис югӧрсӧ синлысъяс улас, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы.
— Наградитасны, — вывті ыджыд опыта морт моз убеждённӧя эскӧдӧ Авилкин.
— Ме эськӧ сеті орденсӧ и миян капитанлы, и капитан Васнецовлы, — думайтан, сылы кокни менӧ русскӧй кыв кузя велӧдны, кор ме татшӧм гӧгӧрвотӧм? — Авилкин радпырысь шуис ӧтчыд кывлӧм кывсӧ. — Кывзы, а вай ми...
Найӧ падвеж лоины, вӧтӧдӧны ёрта-ёртсӧ.
Медбӧрын лоины ӧтлаын, и Павлик помаліс:
— ...вай ребятакӧд сёрнитчам да индам миян отделениесянь делегация чолӧмавны Семён Герасимовичӧс.
Сенькалы сьӧлӧм вылас воис предложениеыс.
— Вай! — окотапырысь сӧгласитчӧ сійӧ да, му вылӧ сувтӧм бӧрын, мездӧ коксӧ петлясьыс.
— Мунам ӧні!
abu
Мӧдӧд судтаса коридорӧд котӧртігӧн ӧшинь пырыс Самсонов аддзис улісьыс, улича вывсьыс, тактическӧй занятиеяс вылысь воысь первой ротаӧс.
— Видзӧд, видзӧд! — радпырысь горӧдіс Сенька да кватитіс Авилкинӧс пельпомӧдыс.
Суворовецъяслы воча локтісны салдатъяс.
Найӧ тожӧ вӧлӧмаӧсь занятие вылын, пельпомъяс вылас вайисны мишеньяса щитъяс, пулемётъяс.
Русановлысь ротасӧ вайӧдіс вице-старшина Гербов.
Кор суворовецъяс орччаасисны салдатъяскӧд, Гербов командуйтіс:
— <rus>Рота, смирно, равнение на-лево</rus>!
Кыкнан подразделениеыс вуджисны строевӧй шагӧ.
Ӧта-мӧдсӧ приветствуйтігӧн бергӧдісны юръяснысӧ мыйта вӧлі позяна да ордйысисны бур выправкаӧн.
— Мича! — став тушанас водзлань сетчӧмӧн радпырысь шуис Павлик.
Самсонов да Авилкин колльӧдісны синъяснаныс, кытчӧдз Русановлӧн ротаыс эз саяв ворота арка сайӧ, да котӧртісны водзӧ, но регыд бара ляскысисны тайӧ пӧрйӧ ичӧтик ӧшинь бердӧ, коді вӧлі видзӧдӧ училище дворӧ.
Водопроводнӧй кран дорын сулаліс кузь сьӧд пальтоа старушка — буракӧ, кутшӧмкӧ офицерлӧн мам.
Васӧ босьтӧм бӧрын сійӧ сьӧкыдпырысь кутіс нуны ведраяссӧ, сьӧкыд вӧснаыс неуна копыртчыштіс.
Гараж стен сайысь чепӧсйис Артём,
котӧрӧн матыстчис старушка дінӧ, мыйкӧ шуис.
Сійӧ здук кежлӧ пуктыліс ведраяссӧ муӧ, довкнитіс юрнас, тыдалӧ, аттьӧалігмоз, да мӧдӧдчис водзӧ.
Но Каменюка вӧтчис сы бӧрся, мыйкӧ йылысь сьӧлӧмсяньыс висьталіс сылы.
Медбӧрын сійӧ босьтіс ведраяссӧ и, тэрыба тувччалігтыр, панйис старушкаӧс да сувтіс сӧмын офицерскӧй общежитие кильчӧ вылӧ.
Авилкин завидьпырысь шуис Самсоновлы:
— Эк и Каменюка!
Ме эськӧ сы дорысь тэрыбджыка нуи!
Капитан шуӧ: вежливость — офицерлӧн мичлун.
2
Первой ротаса дежурнӧй офицерлы отсасьысьӧн тайӧ лунас вӧлі Пашков.
Кор ставныс чышкалісны ассьыныс карабинъяссӧ да сувтӧдалісны найӧс пирамидаӧ, Геннадий заводитіс прӧверяйтны оружиелысь сӧстӧмлунсӧ:
Андрей оружиелысь щёлкнитіс затворсӧ, видзӧдліс стволас, удовлетворитчис да пуктіс местаас,
лэптыштліс карабинсӧ Саввалысь, внимательнӧя видлаліс затыльниксӧ.
— Няйт, чиститны, — дженьыда прикажитіс Братушкинлы, и Савва кывзысьӧмӧн заводитіс весавны оружиесӧ.
Пашков вӧчис ещӧ некымын замечание да, синкымъяссӧ делӧвитӧя чукыртӧмӧн, муніс ружейнӧй паркысь ротаӧ — прӧверитны, ставыс-ӧ сэні лючки-ладнӧ.
Бачокын юан ва эз вӧв.
Дінтіыс тэрмасьтӧг довгис-муніс Ковалёв, коді киас кутіс книга да мунігмозыс листаліс, лыддис.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі дӧвӧльнӧй.
— Вице-сержант Ковалёв! — официальнӧя шыӧдчис сы дінӧ Геннадий. — Тыртӧй бачоксӧ ваӧн!
Ковалёвлӧн да Пашковлӧн вӧлі ӧткодь звание, но Пашков дор ӧні вӧлі дежурнӧйлӧн священнӧй правоыс.
Но Володя эз вермы вунӧдны, мый тайӧ абу вообщӧ дежурнӧй, а Пашков-дежурнӧй, да недӧвӧльнӧя сӧдзӧдіс пинь пырыс:
— Том на командуйтныд!
Пашков, коді войдӧр кужліс сӧмын серавны йӧз вылас, друг сувтіс веськыда, синкымъяс костас водіс волевӧй чукыр, дзик жӧ сэтшӧм, кутшӧм батьыслӧн.
Ковалёв вылӧ требовательнӧя видзӧдігтыр сійӧ отчётливӧя шуис:
— Аски тэ кутан командуйтны, тэныд тадзи жӧ ӧтвечайтны?
Тэ он меным подчиняйтчы, а назначитӧм командирлы, армейскӧй порядокъяслы!
Владимир, коді думсьыс кӧритыштіс асьсӧ: «Бара важмозыс!», нурбыльтіс:
— Ладнӧ, эн велӧд, тырта. —
Но поскӧд лэччигӧн нин думыштіс: «Сійӧ прав — служба!»
Кор Ковалёв, кипяток тыра бачок вугъясӧдыс кутігтыр вӧлі локтӧ ротаӧ, сылы паныдасис Авилкин.
— Муна радио пыр выступайтны! — волнуйтчиг висьталіс мунігмозыс Павлик.
abu
Сылӧн бронзӧвӧй юрыс, перилӧяс костӧд вуджӧртчылӧм бӧрын, саялі.
Беседа отделениеын Павлик лои лодырьяслӧн бесславнӧй племяысь «медбӧръя могиканӧн».
Важӧн вежсис Артём Каменюка, получайтіс нин четвёркаяс русскӧй кыв кузя Самсонов, и вообщӧ тройкаыс лолывліс отделениеын шоча, а Павлик Авилкин некыдз эз вермы венны ас пытшсьыс легкомыслиесӧ: надейтчис гашкӧ вылӧ, подсказка вылӧ, бур случай вылӧ.
Сійӧс эз ӧтчыд нин видлыны класснӧй собрание вылын, гижлісны боевӧй листокӧ.
Тайӧ действуйтліс кык лунысь эз дырджык, и бара — важыс.
Авилкин, кӧть и эз нин вӧв ичӧт, но вӧлі кывкуттӧм да несерьёзнӧй.
abu
Например, асьсӧ закаляйтӧм могысь сійӧ решитіс котравны лым кузя кӧмтӧг.
Мыйӧн сӧмын тайӧ гениальнӧй мӧвпыс пырис Павликлы юрас, сійӧ муртса вермис виччысьны отбой, пӧрччис ботинкисӧ, носкисӧ да кутіс котравны аслыс индӧм куим круг.
Бур, мый тайӧ здукас вӧлӧм стадион вомӧн мунӧ Веденкин.
Тешкодь котӧртысьӧс казялӧм бӧрын сійӧ сувтӧдӧма сійӧс да дугӧдӧма «закаляйтчӧмсӧ».
Ӧти кывйӧн, и отделение и Беседа вӧліны недӧвӧльнӧйӧсь Авилкинӧн.
Но вот вевъяліс воны отсӧг.
Локтіс письмӧ колхозса председательсянь, кӧні уджаліс Авилкинлӧн бабыс.
Бабушкасӧ Павлик радейтіс зэв ёна.
Сійӧс, коді коли рӧднӧйяс письыс дзик ӧтнасӧн, Авилкин медся ёна поліс дӧзмӧдны.
Каникулъяс дырйи Павлик мыйвермӧмсьыс зілис отсавны сылы.
Павлик, коді вӧлі зэв визув, коді эз вермывлы ӧти местаын дыр пукавны, гортас часъясӧн пукавліс бабыс дінын ляпкыдик скамейка вылын, отсасис сылы да висьталіс училище йылысь, генерал йылысь, аслас век кыпыд да героическӧй похождениеяс йылысь.
abu
Ӧтчыд Павлик, кор тӧдмаліс, мый капитан Беседа лӧсьӧдчӧ мӧдӧдны бабыслы письмӧ, мый вермис сӧмын шогӧ уськӧдны бабсӧ, кутіс кевмысьны воспитательыслы:
— Капитан ёрт, ті менӧ бурджык карӧ энӧ лэдзӧй!
Капитан ёрт, бурджык лишнӧй наряд сетӧй! —
Сійӧ сідзи видзӧдіс Алексей Николаевич вылӧ, мый капитан шуис: «Нӧрӧвитла».
Но делӧас босьтчис первой ротаса комсомольскӧй бюро.
Авилкинӧс корисны бюро вылӧ да требуйтісны сысянь, медым сійӧ эз подведит училищеӧс.
Кор жӧ и тайӧ эз отсав, то Боканов сӧвет серти тшӧктісны Владимирлы гижны письмӧ колхоз правлениеас сійӧ сиктас, кытысь воис Авилкин.
И со ӧні Павликлы гижис «Ильичлӧн туй» колхозса председатель Афанасий Лукич Севастьянов, ыджыд славаа партизан, сійӧ отрядсьыс, кодӧн командуйтлӧма Авилкинлӧн пӧгибнитӧм батьыс.
«Мый нӧ тэ миянӧс подведитан? — гижис Севастьянов.
abu
— Кутшӧм синъясӧн кутан видзӧдны, кор каникул вылӧ воан?
Тэ, гашкӧ, лыддян, бура али омӧля велӧдчыны — тайӧ сӧмын тэнад делӧ?
Абу сідзи.
Тайӧ делӧыс миян, всенароднӧй.
Став мирыс видзӧдӧ, кыдзи ми уджалам, кутшӧм миян успехъяс!
Босьт тӧдвылад тайӧс да поступайт государственнӧя.
Тэнад бабыд, кӧть сылы нин квайтымын куим арӧс, заслужитіс Социалистическӧй Уджвывса Геройлысь звание, а тэ сыкӧд он лыддьысь!
Думайтан сылы лӧсьыд, кор йӧзыс юалӧны: «Кыдзи внукыд велӧдчӧ?» — ӧтвечайтны: «Омӧля... кывкуттӧм сійӧ».
Кывзы, Павел, колхозлысь наказ: пыр жӧ выступит сэні радио пыр училище водзад да шу: «Сета геройскӧй партизан Анатолий Иванович Авилкин пилысь кыв, мый кута по-советски относитчыны аслам делӧ дінӧ».
Кор тайӧ кывсӧ сетан, гиж миянлы и, смотри, эн кеж аслад кывйысь.
Кежан аслад кывйысь — эн лок сиктӧ...
И бабыд, быдӧнӧн уважайтана Евдокия Петровна, гижны оз кут, позор да шог сылы тэ вӧсна».
3
Ковалёв эз на удит пуктыны местаас бачоксӧ, кор кыліс гӧлӧссӧ училищеса дикторлысь — Павлик Снопковлысь.
— Внимание, радио кывзысь ёртъяс, ӧні миян микрофон дорын выступитас суворовец Авилкин...
«Век жӧ действуйтӧма!» — радпырысь думыштіс Авилкин йылысь Владимир.
Сійӧ дум вылас уськӧдіс Геннадийкӧд неважӧнся паныдасьлӧмсӧ.
Комсомольскӧй собрание вылын, кӧні разбирайтісны Пашковлысь делӧ, аслас выступитӧм бӧрын первой кадас Володя эз думыштчывлы, справедливӧя-ӧ сійӧ сэки сёрнитіс.
Тайӧ вӧлі сылы дзик яснӧ: Геша вывті ёна ышнясис, сійӧс колӧ вӧлі велӧдыштны.
Но ни сэки, ни ӧні Ковалёв эз ненавидит Пашковӧс, и гӧлӧсуйтіс кӧ сійӧс вӧтлыны, то ёна дӧзмӧм вӧснаыс.
Неуна сёрӧнджык, кор аддзис, кутшӧм ёна действуйтіс Пашков вылӧ комсомолысь вӧтлӧм, кутшӧм ёна переживайтіс сійӧ, кыдзи сэсся решительнӧя, ньӧти леститчытӧг, вежис ассьыс отношениесӧ ёртъясыс дінӧ, Володя заводитіс думайтлывлыны: «Эгӧ-ӧ вывті ёна сы вылӧ уськӧдчӧй?
Велӧдыштім, нэм чӧжыс оз вунӧд, а калечитны оз ков».
Геннадий вылӧ лёка видзӧдӧмсӧ кутіс венны сійӧс уважайтан чувство.
Сійӧ мужественнӧя вуджӧдӧ шог и, став сертиыс тыдалӧ, вермас лоны бур ёртӧн.
Кор ротнӧй собрание вылын Геннадийлы сетісны строгӧй выговор «ёртъяссӧ уважайттӧмысь»,
сійӧ шуис: «Ме тӧда, мый абу достойнӧй... но вӧча ставсӧ, медым оправдайтны».
Ӧні, Пашковлы нинӧмабусьыс трубитӧм вӧсна, Владимир чувствуйтіс сы водзын асьсӧ мыжаӧн.
«Тадзи морттӧ позьӧ дзикӧдз кокавны», — думыштіс сійӧ.
Геннадий дінӧ матыстчӧм бӧрын Владимир джынвыйӧ серьёзнӧя, джынвыйӧ шуткаӧн доложитіс:
— Тіянлысь приказаниенытӧ пӧртӧма олӧмӧ.
— Бур, — прӧстӧя да делӧвӧя вочавидзис Пашков.
Володя меліа видзӧдліс Пашков вылӧ:
— Ме эг вӧв прав...
— Да но, оз сулав, — яндысигтыр нурбыльтіс Геннадий да тэрыба вешйис.
XXI ГЛАВА
1
Волейбольнӧй площадка вылын ворсӧны офицер-математикъяс историкъяслы паныд.
Семён Герасимович сулалӧ судья дінын да коллегаясыслӧн быд торксьылӧм дырйи сочувственнӧя кызӧктыштӧ.
Гӧгӧрыс сулалӧны болельщикъяс.
— Майор ёрт, тушитӧй!
— Увлань кучкӧй!..
— Медбӧръя удар!
Училище воротаӧд пырисны некымын автомашина: локталісны занятиеяс вылысь офицер-воспитательяс.
Среда налы неделяс медся сьӧкыд лун.
Обычнӧй обязанностьяс дінӧ тайӧ лунас содӧ ещӧ командирскӧй учёба:
философия, грамматика кузя диктантъяс, педагогика кузя лекцияяс, орудиелысь матчасть велӧдӧм, лыйсьӧмъяс.
Со и талун найӧ ветлісны локтан тактическӧй учениеяс кежлӧ местность рекогносцируйтны.
Гожъялӧм, воймӧм чужӧмъяс сертиыс, чышкалӧм, но сапӧгъясас нин йиджӧм арся няйт серти позьӧ вӧлі ӧшибитчытӧг тӧдны: генерал Полуэктов, коді нуӧдіс тайӧ занятиеяссӧ, тшӧктӧма офицеръяслы ёна ветлӧдлыны.
Строевӧй отделса начальник встретитіс Бокановӧс меліа чукӧстӧмӧн:
— Бур лун, майор ёрт!
— Корсянь тайӧ — майор? — чуймӧмӧн юаліс Сергей Павлович.
— Воис приказ тіянлы выль звание присвоитӧм йылысь.
Лӧсьӧдӧй кык просвета погонъяс да меным угощение бур юӧрысь, — шутитыштіс строевӧй отделса начальник.
Боканов муртса вевъяліс весасьыштны да мыссьыны — колӧ вӧлі нуӧдны взводсӧ тирӧ.
Выполняйтісны карабинысь лыйсьӧм кузя мӧд упражнение.
Первойӧн лыйліс ачыс Боканов: кык пуля веськалісны десяткаӧ, ӧти — девяткаӧ.
Оружиесӧ Ковалёвлы сетігмоз Боканов сӧветуйтіс:
— Метитчӧй дзик яблочко улас.
Огневӧй рубеж сайын Павлик Снопков гусьӧник сераліс ёртъясыслӧн быд лыйӧм бӧрын:
— Дерт, эз сійӧ синнас метитчы!
— Пуля муніс йӧв юны!
Сылысь шутитӧмъяссӧ век примитлісны сідз-тадз, но ӧні кодкӧ недӧвӧльнӧя ӧлӧдіс: «Оз ков лыйсигас шуасьны!»
— Суворовец Снопков Павел, огневӧй рубеж вылӧ! — кыліс Бокановлӧн гӧлӧс, и Павлик чёткӧй, мича шагӧн тэрыба матыстчис офицер дінӧ.
Лыйсис Снопков меткӧя и талун коли взводса медбур лыйсьысьысь, Владимирысь, сӧмын нёль очко вылӧ.
Лыйсьӧмлӧн общӧй результатъяс вӧліны бурӧсь; дӧвӧльнӧй Боканов тшӧктіс Братушкинлы да Пашковлы весавны оружие, а мукӧдсӧ нуӧдіс классӧ.
— Ӧні радио пыр кутасны висьтавны важнӧй правительственнӧй юӧртӧм, — висьталіс сійӧ мунігмозыс.
Классын сулаліс радиоприёмник, кодӧс мастеритіс Семён Гербов.
Тайӧ уджыс эз кокниа сетсьы Гербовлы.
Первой приёмникыс, кодӧс вӧчис сійӧ, эз сёрнит.
Ёртъясыс сӧмын шензисны.
Мӧдыс — тожӧ, ёртъясыс заводитісны нин серавлыны сы вылын.
Но Гербов упорнӧя бӧрйис колана материал да вӧчис коймӧд радиоприёмник, и сійӧ, медбӧрын, кутіс сёрнитны!
Муртса ланьтіс гӧлӧсыс дикторлӧн, коді передавайтіс правительственнӧй юӧртӧм народнӧй овмӧс восстановитӧм кузя выль заём лэдзӧм йылысь, Владимир звиркнитіс парта сайсьыс:
— Ёртъяс, — шуис сійӧ, — вайӧй тэччысям да ньӧбам ӧтувъя облигация!
Предложениеыс ставныслы воис сьӧлӧм вылас.
— Облигациясӧ видзны ротнӧй командир ордын!
— Сідзи и шуны сійӧс: коймӧд взводлӧн ӧтувъя облигация!
Выигрыш — роталы!
Андрей тані жӧ пуктіс нелямын вит шайт (ветымын шайтысь, кодӧс неважӧн пӧлучитліс мамсяньыс), Геннадий — сё кызь шайт («Ого, тэ озыр!»), эз висьтав, мый сетіс ассьыс капиталсӧ пӧшти ставнас: батьсяньыс переводъяс сэсся эз вӧвны, а тайӧ деньгасӧ видзис «ФЭД» фотоаппарат вылӧ.
Семён ветлӧдліс классӧд жугыль чужӧма: «Безобразие, лов сайын ни ӧти кӧпейка абу»,
но мыйкӧ думыштӧм бӧрын лои весел: «Вузала букинистлы ассьым некымын книга».
Чукӧртісны кӧкъямыссё шайт.
Боканов сӧветуйтіс:
— Шыӧдчӧй радио пыр мукӧд ротаяс дінӧ.
Бюроса членъяс тані жӧ решитісны мунны ротаясӧ.
Андрей пуксис гижны плакат: «Суворовскӧй рубль — народнӧй копилкаӧ!»
Тайӧ примерыс паськаліс училищеын пыр жӧ.
Павлик Авилкин гижис гортас: «Муса баб!
Ме гижси заём вылӧ комын вит шайт дон, кодӧс тэ меным пӧдаритлін, тэ эн скӧрав, пӧжалуйста!
Кора юӧртны, кыдзи мунӧ подпискаыс тіян колхозын?
Миян капитан шуӧ, мый ме лои серьёзнӧйджык и велӧдчӧм кузя менам делӧӧй бурджык нин, сідзкӧ, тэ эн шогсьы».
2
Воысь дырджык нин Беседа отделение костын да Чкалов нима мужскӧй школаса квайтӧд «А» класс костын артмисны дружескӧй отношениеяс.
Волывлісны ӧта-мӧд ордас гӧститны, вӧчлывлісны ӧтувъя вечеръяс, суворовецъяс пиысь унаӧн воскресеньеясӧ ветлывлісны асланыс выль ёртъяс дінӧ гортаныс.
Тайӧ дружбаыслы заводитчӧмсӧ вӧчис Артём.
Кыдзкӧ улича вылын сійӧ тӧдмасис витӧд класса велӧдчысь Митя Родинкӧд.
Митя юаліс:
— А тэ Суворов олӧм йылысь бура тӧдан?
— Но, дерт, — вывті самоувереннӧя вочавидзис Артём Каменюка.
— И ми, дерт, Суворов йылысь лыддьылім, — самолюбивӧя висьталіс Родин, — но бур эськӧ вӧлі унджык тӧдмавны.
— Да ме верма волыны тіян дінӧ да висьтавны, — ньӧти думайттӧг вӧзйис Артём.
— Збыль? — радлыны кутіс Митя. — Ме сёрнита Елена Дмитриевнакӧд, миян учительницакӧд, и тэ миян классӧ локтан!
Артём эз нин вӧв рад, мый кӧсйысис, но вӧчны нинӧм: шусин кӧ тшакӧн...
— Но, аддзысьлытӧдз! — тотшнитіс сійӧ каблукъяссӧ да, честь сетігмоз, лэптіс кисӧ фуражка бердас сэтшӧм ньӧжйӧник, быттьӧ киас ӧшаліс гира.
Артём яндысигтыр висьталіс Алексей Николаевичлы аслас кӧсйысьӧм йылысь.
Капитан Беседа радпырысь поддержитіс сійӧс да пыр жӧ донъяліс тайӧ поступоксӧ.
Сійӧ тшӧктіс Артёмлы кыкысь перепишитны Суворов йылысь рассказлысь конспектсӧ, мыйсюрӧ ачыс содтіс, училищелӧн историческӧй кабинетысь босьтіс Суворов йылысь альбом да Артёмкӧд ӧтлаын мӧдӧдчис индӧм часын школаӧ.
Найӧ мунісны шондіӧн югдӧдӧм улича кузя.
Май шыблалӧма муас топольлысь веж коръяссӧ, тыртіс карсӧ цветитысь садъяслӧн дукӧн.
Яблонялӧн нежнорозӧвӧй цвет весьтын дугдывтӧг дзизгисны мазіяс.
Мунігмозыс воспитатель сеталіс медбӧръя индӧдъяс.
— Кор пырам школаӧ, фуражкатӧ эн вунӧд пӧрччыны...
— Да ті энӧ полӧй, ме ог подведит! — офицерлӧн паськыд воськовъяс дінӧ лӧсьӧдчигмоз эскӧдіс Артём.
Ӧти киас Каменюкалӧн трубкаӧ гартыштӧм карта, мӧдас — альбом.
«Видзӧдтӧ, кутшӧма надейтчӧ ас вылас», — полігтыр думыштіс капитан.
Но гӧрдӧдны сылы збыльысь эз ковмы.
Артём кутіс асьсӧ зэв бура: бокысянь видзӧдны кӧ — бура воспитайтӧма!
Сійӧс оз позь вӧлі нинӧмын упрекнитны.
Докладсӧ заводиттӧдз сійӧ весиг дӧгадайтчис (дзик самостоятельнӧ, та йылысь сылы эз висьтавлы Алексей Николаевич) юавны олӧма учительницалысь: «Позьӧ заводитны?» «Правильнӧ, правильнӧ, — думсьыс шуис Беседа, — именнӧ сылысь и колӧ вӧлі юавны, а не менсьым».
abu
abu
Учительница видзӧдліс аслас велӧдчысьяс вылӧ: кывлінныд пӧ? Велӧдчӧй!
И разрешитіс.
Велӧдчысьяс кутісны видзӧдны Артём вылӧ любуйтчӧмӧн.
Вот тайӧ детинка!
Мундир кизьясыс дзирдалӧны, воротник вылас кутшӧмкӧ зарни штукаяс, гачас дзик генеральскӧй лампасъяс, еджыд перчаткисӧ сійӧ кыдзсюрӧ пуктіс фуражка пытшкас.
А кыдзи висьталӧ — кӧть век кывзы сійӧс!
И Измаил йылысь, и Швейцарскӧй поход йылысь, и весиг точнӧя висьталіс, мыйла училищеыс Суворовскӧйӧн шусьӧ.
Ачыс зэв выдержаннӧй, но тӧдчӧ, вӧрзьӧдан кӧ — асьсӧ ӧбидаӧ оз сет!
Каменюка чувствуйтіс асьсӧ зэв бура: кытысь сӧмын лои жестъясыслӧн уверенностьыс, спокойнӧя рассуждайтӧмыс!
Сійӧ эз тшапитчы, эз «ышнясь», но ичӧтик фигураыс сылӧн веськыда койис ас пытшсьыс достоинство.
— Ме со тіянлы ичӧтика лыддя на память, — шуис Артём, — тайӧс Александр Васильевич Суворов аслас племянниклы гижліс.
Дерт, позьӧ аслад кывъясӧн...
Но бурджык ме — точнӧя.
Каменюка видзӧдліс ставныс вылӧ, быттьӧкӧ висьталіс: «Ті сӧмын кывзӧй, кывзӧй», да заводитіс:
— «Ло отважнӧйӧн, но скӧравтӧг, подчиняйтчы унижайтчытӧг, ло чорыдӧн упрямствотӧг, скромнӧйӧн притворяйтчытӧг...
Мудзтӧд ассьыд телӧтӧ, медым сійӧ вӧлі здоровӧйджык»...
Артём лолыштіс.
— Тайӧ лоӧ, — эз вермы кутчысьны сійӧ, медым не висьтавны аслас кывйӧн: — сьӧкыд велӧдчигӧн — кокни бой дырйи.
Яснӧ».
— Яснӧ, — вочавидзисны дзикӧдз пӧкӧритӧм кывзысьяс.
— Но вот, ӧні мунам водзӧ, — майор Веденкинлы явӧ подражайтӧмӧн Каменюка шуис: — Ло умереннӧйӧн аслад нуждаясын да честнӧйӧн поступокъясад...»
Мӧд парта весьтын лыбис ки.
— Ло честнӧйӧн, — тайӧ кор деньга вылӧ абу горш?
— Вернӧ! — эскӧдіс Каменюка да, думыштӧм бӧрын, содтіс:
— И кор зілян мукӧд вӧсна, а ас йывсьыд он думайт!
«Аслад отечестволы служитігӧн, — водзӧ висьталіс сійӧ, — петкӧдлы сьӧлӧмсяньыд старайтчӧм!
Ло терпеливӧйӧн военнӧй сьӧкыдлунъяс дырйи, несчастье дырйи эн шогсьы да эн вошты надея!»
Кор Артём помаліс, кутісны сетавны вопросъяс.
Ӧти вылӧ — кымын награда вӧлі Суворовлӧн — сійӧ эз вермы ӧтветитны, кӧсйис честнӧя висьтасьны: «Ӧні ог помнит, тӧдмала, висьтала», но отсаліс капитан Беседа, и Каменюка эскӧмӧн шуис:
— Точно!
Дас ӧкмыс...
Шӧр парта сайысь чеччис лӧз косовороткаа, ёсь ныра еджыд юрсиа зонка.
Воинскӧй искусство ассьыс тӧдӧм петкӧдлыны зільӧмӧн сійӧ бергӧдчис капитан Беседалань:
— Капитан ёрт, разрешитӧй шыӧдчыны докладчик ёрт дінӧ?
— Шыӧдчӧй! — син дорас Алексей Николаевичлӧн чукӧрмисны чукыръяс.
— Докладчик ёрт, вайӧ кутамӧй дружитны — тіян класс и миян класс!
Миян авиакружокным областьын первой местаын.
— Областьын первой местаын! — Артёмлӧн синъясыс кутісны югъявны, и сылӧн степенностьыс пыр жӧ воши. — Да ми кӧть ӧні! — Сійӧ джӧмдіс, видзӧдліс воспитательлань,
мӧдыс ошкана довкнитіс юрнас.
Первой парта сайын пукаліс кудриа юрсиа, курткаа детинка.
Друг сійӧ чеччис да матыстчис Артём дінӧ.
Учительница чуймӧмӧн думыштіс: «Мый тайӧ Митяыс?»
Митя нюжӧдіс Каменюкалы кисӧ да серьёзнӧя шуис:
— Разрешитӧй коллектив нимсянь аттьӧавны тіянӧс!
Каменюка достоинствоӧн кутіс тракӧдны нюжӧдӧм кисӧ, синбӧжнас видзӧдліс капитан вылӧ: «Вот аддзанныд, а ті полінныд!»
3
Самоподготовка заводитчытӧдз Ковалёв решитіс ветлыны лыддьысян залӧ да вӧчны революциялӧн вождь Ленин олӧм йылысь стендъяс вылысь выпискаяс.
Залын эз вӧв ни ӧти морт.
Володя пырис джуджыд щит сайӧ да ставнас сетчис уджӧ.
Сійӧс торкис ротнӧй командирлӧн гӧлӧсыс.
Подполковник Русанов возмущайтчӧмӧн шуаліс кодлыкӧ:
— Тайӧ безобразие!
Тіян взводысь наряд муртса эз сёрмы талун развод вылӧ!
Владимир пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый Русанов видӧ налысь капитансӧ.
Збыльысь лӧсьыдтӧма артмис, но Боканов тані эз вӧв мыжа:
ребята, кодъяслы колӧ вӧлі мунны развод вылӧ, ылалісны спортивнӧй площадка вылын.
Ротаса дежурнӧй Сурков эз примит мераяс сы могысь, медым ас кадӧ чукӧртны найӧс да пӧлучитіс нин чорыд замечание Бокановсянь.
— Кутӧй тӧдвыланыд! — водзӧ сёрнитіс Русанов, — рытъя проверка вылын ме пасъя тіян взводлысь недисциплинированностьсӧ!
Тіян отсасьысьныд Сурков мыйкӧ нурбылялӧ вомгорулас, оз кӧсйы «портитны отношениеяс».
Ме сета сылы взыскание!
Владимир аслас дзебсянінсяньыс кыліс ӧнӧдз на чӧв олысь Бокановлысь гӧлӧссӧ:
— Разрешитӧй объяснитны, подполковник ёрт?
— Да, — недӧвӧльнӧя буркнитіс Русанов.
Ковалёв, коді кӧсйис петны аслас дзебсянінысь да корны разрешение мунны, эз решайтчы тайӧс вӧчны, сы вӧсна мый друг дум вылас уси: читальнӧй залӧ мунігӧн сійӧ пӧрччис няйт подворотничоксӧ, а выльсӧ эз удит вурны.
Тадзи петкӧдчӧмыс офицеръяс водзын вермис вайны ыджыд неприятностьяс.
— Ставсьыс мыжа ме, — чорыда шуис Боканов ротнӧй командирлы, — ни взвод, ни вице-сержант Сурков абу мыжаӧсь.
Ковалёв шӧйӧвошӧмӧн кынмис места вылас.
Мый тайӧ?
Мыйла капитаныс ас вылас ставсӧ босьтӧ?
Ӧд став делӧыс Андрюшкаын, и сыын, мый ылалім ворсӧмӧн.
— Мыжа ме, — выльысь шуис Боканов, — и дась кывкутны сыысь, мый эг велӧд найӧс дисциплинаӧ.
— И кывкутанныд, ковмас кӧ, — друг небзьыштіс ротнӧй командир да дзик мӧд тонӧн содтіс:
— Кора тіянӧс, Сергей Павлович, обратитны торъя внимание сы вылӧ, кыдзи найӧ нуӧны служба.
Тайӧ ӧні вывті важнӧ.
Мыйӧн офицеръяс мунісны, Ковалёв тӧвзьыштіс ротаас.
Сурковӧс бокӧджык нуӧдӧм бӧрын кыпыда вашнитіс:
— Тэ гӧгӧрвоан, сійӧ сідзи шуис, медым не позоритны взводнымӧс...
Сійӧ лыддьӧ, мый эз велӧд миянӧс... тэнсьыд мыжтӧ ас вылас босьтіс!
Тэ должен, Андрей, требуйтны устав серти, а то подведитан и сійӧс и взводнымӧс!
4
Велӧдчысьяс, кыдз правилӧ, ӧдйӧ да ӧшибитчытӧг тӧдмалӧны аслас воспитательлысь авторитетсӧ.
Кокни серамӧн найӧ относитчӧны сідз прӧстӧ бушуйтчыны да горзыны радейтысьяс дінӧ; муртса дзебӧм иронияӧн принимайтӧны панибратскӧй заигрываниеяс; регыд тӧдмалӧны позёръясӧс: «Шумыс уна, а тӧдӧмлунъясыс кизьӧрӧсь!» — шуӧны татшӧмъяс йылысь.
Бокановӧс класс радейтіс честностьысь да веськыдлунысь, сыысь, мый эз вӧвны сылӧн «патентованнӧй любимецъяс» да «беспросветнӧй парийяс», мый эз дӧзмӧдлы гажтӧм моральӧн, а колӧ кӧ вӧлі — видлывліс, эз оскорбительнӧя да кыдзкӧ зэв человеческӧя, кӧть и ыдждӧдліс гӧлӧссӧ.
Найӧ донъявлісны и сійӧс, мый кӧть и вӧлі сійӧ вывті принципиальнӧй, Сергей Павлович некор эз сувтӧдлы первойӧн аслас характерлысь тайӧ чертасӧ, лыддьысьліс инициативаӧн да коллектив мнениеӧн.
Сійӧ эз сетлывлы приказъяс, кодъясӧс абу позяна пӧртны олӧмӧ, и тайӧн мездывліс воспитанникъяссӧ лишнӧй взысканиеясысь.
Но зато требуйтліс кӧ, то вӧчліс тайӧс сэтшӧм тӧлка, сэтшӧм чорыд формаын, мый оз вӧлі позь не выполнитны — абу накажитӧмысь, а воспитательлысь бур отношение воштыны полӧм вӧсна.
Бокановлысь донъявлісны ӧкуратность, точность, коді воліс пунктуальностьӧдз, но эз вуджлы педантизмӧ.
Кодсюрӧ, сылӧн требовательностьысь дӧзмӧм вӧсна, броткывлісны вомгорулас, мый сійӧ вывті стрӧг да кос. Сылысь внутренньӧй сдержанностьсӧ, чувствояс петкӧдлӧмын скуплунсӧ найӧ ӧшибкаӧн примитлісны стрӧглун пыдди.
Эмӧсь бур сьӧлӧма йӧз, кодъяслӧн движениеясыс дзебӧма пыдӧ, йӧз, кодъяс оз кужны тӧрӧдны кывъясас вына да сӧстӧм чувствояс.
Тайӧс сьӧкыд овлывлӧ гӧгӧрвоны челядьлы да донъявсьӧ верстьӧ дырйи.
Офицеръяслӧн сёрниыс, кодӧс Володя аслас кӧсйытӧг кывзіс талун, восьтіс Володя водзын воспитательлысь характерсӧ дзик выль боксянь.
Володя тӧдіс, дерт, и водзті, мый Боканов бур сьӧлӧма морт, веритӧ аслас быд питомецлы, олӧ налӧн радлӧмъясӧн да шогсьӧмъясӧн.
Но мый сійӧ кужӧ сэтшӧм самоотверженнӧя дорйыны ассьыс взводсӧ, асьсӧ ньӧти жалиттӧг, — тайӧ вӧлі выльтор, и Сергей Павлович Володялы лои мусаджыкӧн да донаджыкӧн.
Некымын минута мысти сы бӧрын, кыдзи Володя Ковалёв висьталіс Андрейлы кывлӧм сёрнисӧ, Боканов локтіс ротаӧ.
Чужӧмыс сылӧн, кыдзи век, вӧлі спокойнӧй, руд синъясыс стрӧгӧсь.
— Вице-сержант Сурков, кыдзи нуӧ служба нарядыд? — официальнӧй тонӧн юаліс Боканов.
— Ставыс лючки-ладнӧ, капитан ёрт! — веськӧдчис Сурков.
Ковалёв видзӧдіс Сергей Павлович вылӧ радейтана синъясӧн.
Боканов чуймӧмӧн думыштіс: «Мыйла сійӧ шӧйӧвошӧмкодь?»
Володя казяліс сылысь видзӧдлӧмсӧ, и пыр жӧ синъясыс лоины суровӧйӧсь.
abu
— Рытъя поверкаӧдз вит минута водзджык доложитанныд меным взвод чукӧртчӧм йылысь, — прикажитіс Сурковлы Боканов.
— Кывза, доложитны тіянлы взвод чукӧртчӧм йылысь рытъя поверкаӧдз вит минута водзджык.
Боканов бергӧдчис, медым мунны, и друг казяліс, мый Ковалёвлӧн абу подворотничокыс.
Владимир мыжапырысь копыртіс юрсӧ.
— Тіянлы, вице-сержант Ковалёв, сета <rus>наряд вне очереди</rus>, — Ковалёв вылӧ сюся видзӧдлӧм бӧрын негораа объявитіс офицер. — Воротничок вурӧй ӧні жӧ!
— Кывза, — шогпырысь шуис Ковалёв да, кор офицер саялі, яндысьӧмӧн видзӧдліс Андрей вылӧ.
— Овлывлӧ, — жалитыштіс Сурков.
5
Рытъя поверка бӧрын Бокановӧс кытшалісны офицеръяс, поздравляйтісны звание присвоитӧм кузя.
Найӧ сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс топӧдлісны сылысь кисӧ, мый Сергей Павловичлы окота вӧлі быдӧнӧс кутлыны, шуны мелі, дружескӧй кыв, но сійӧ вевъявліс сӧмын ӧтвечайтны:
— Аттьӧ, аттьӧ, ёртъяс!
Кор пӧшти ставныс разӧдчисны, Веденкин, капитан Беседалы мигнитӧм бӧрын, горӧдіс:
— А ӧд событиесӧ, майор ёрт, ковмас пасйыны!
Бокановлы вӧлі тешкодь и приятнӧ кывны тайӧ выльнога шыӧдчӧмсӧ.
Сійӧ век спокойнӧя относитчывліс служебнӧй повышениеяс, наградаяс дорӧ, эз вӧчлы татысь главнӧйсӧ олӧмас, эз сетлы ыджыд тӧдчанлун, но ӧні сылы вӧлі приятнӧ.
«Кӧть мый эн шу, — радуйтчигтыр думайтіс сійӧ, — а миян пиысь быдӧнын эм неуна здоровӧй да законнӧй честолюбие, сы вӧсна мый век приятнӧджык кыпӧдчыны олӧмлӧн пос тшупӧдті вывлань увлань лэччӧм дорысь».
— Мунамӧй ме ордӧ.
Ӧні сэтшӧм окота лоны тіянкӧд ӧтлаын.
Ме тіянӧс зэв ёна кора, — шыасис сійӧ ёртъясыс дінӧ.
Офицеръяс петісны училищеысь.
Веденкин яснӧя представитіс, кыдзи найӧ ӧні воасны Боканов квартираӧ, кыдзи ичӧтик гӧтырыс сылӧн, Нина Васильевна, наысь яндысьтӧг, кутлас да окыштас ассьыс Серёжасӧ, а сійӧ тшӧктас: «Тэ миянлы лӧсьӧд чай...»
Найӧ пукаласны войшӧр бӧрӧдз, и кадыс коляс тӧдлытӧг, кыдзи тайӧ овлывлӧ ас йӧз кытшын.
И кӧть Веденкинлы колӧ вӧлі талун жӧ кутчысьны докладӧ, сійӧ решитіс, мый гӧтӧвитас сійӧс воскресеньеӧ.
— Другъяс, — сувтыштлӧмӧн торжественнӧя шуис сійӧ, — майор гӧтыр ордӧ куш киясӧн воны талун оз позь.
Гажаа сералігтыр да сёрнитігтыр найӧ мӧдӧдчисны главнӧй уличалань, кодӧс вӧлі югдӧдӧма рытъя югыд биясӧн.
XXII ГЛАВА
1
Решающӧй футбольнӧй матч лунӧ лыбис ыджыд тӧв.
Та вылӧ видзӧдтӧг стадион вылӧ болельщикъяс чукӧрмисны мукӧд дырся дорысь унджык: карса медбур студенческӧй команда «Наукакӧд» суворовецъяслӧн встречаыс решайтіс, коді пӧлучитас местнӧй газеталысь кубок.
Уна тысяча видзӧдысьяс пӧвстын трибуна вылын вӧлі и генерал Полуэктов да офицеръяслӧн ыджыд группа.
Ворсігас медся сьӧкыд минутаясас генерал, став корпуснас водзлань сетчӧмӧн, сюся видзӧдіс синъяснас мач бӧрся, ставныскӧд ӧтлаын переживайтіс быд промах, радліс быд удачалы.
Со Братушкин, коді ворсіс левӧй нападающӧйӧн, «мазитіс» ворота дорын, прӧзевайтіс сюйны гол — Полуэктов, пидзӧсас кулакнас дӧсадапырысь кучкалігтыр, шӧпкис:
— Мазилӧ, эк, мазилӧ!
Но Гербов, вылӧ чеччыштлӧмӧн да юрнас мичаа паныдалӧмӧн, мачсӧ мӧдӧдіс вылыс пельӧсас, самӧй штанга улас, и генерал, офицеръясӧс свидетельясӧ видзӧдласнас корӧмӧн, дӧвӧля вӧрӧдыштіс кинас уссӧ:
— Но-но, вот тайӧ удар!
Кор матч заводитчигас студенческӧй командаса капитанлы — кузь да зэв паськыд трусыа, «под бокс» шырӧм юрсиа, ыджыд тушаа зонлы сетісны право бӧрйыны ворота, сійӧ бӧрйис войвывладорсьыс.
«Первой джынъяс ковмас ворсны тӧв паныд, — думыштіс сійӧ. — Сюясны медуна кык гол...
Татшӧм тӧла дырйи нинӧмтор он вӧч.
Зато мӧд джынъяс, кор найӧ мудзасны, тӧлыс лоӧ миян союзник, отсалас миянлы, — дюжинаджынтӧ сюям».
Арталӧмсӧ вӧлі бура думыштӧма.
Недель чӧж нин московскӧй радио страналӧн первенство вылӧ футбольнӧй матчьяс йылысь репортажъясын пыр тӧдчӧдліс тӧвлысь ыджыд влияние тышлӧн помасьӧм вылӧ.
Первой таймыс помасис 2:0 счётӧн суворовецъяслы пӧльза вылӧ.
— Этша, — полковник Беловлань бергӧдчигмоз тӧждысьӧмпырысь шуис генерал, — этша!
Тӧлыс ӧні миянлы паныд... — Сійӧ тшӧктіс ӧти младшӧй офицерлы корны командаса капитан Гербовӧс.
Семён воис пыр жӧ, быттьӧ мусьыс чужи.
Алӧй майкаыс сылӧн кӧтасьӧма, пӧсьыс визувтіс чужӧм кузяыс.
— Порохыд пороховницаад эм на? — шутитігтыр юаліс Полуэктов.
— Так точно! — гажаа вочавидзис Семён.
— Вот мый, капитан, — серьёзнӧя шыасис Гербов дінӧ училищеса начальник, — висьталӧй сэні аслад йӧзлы, мый ми ставным виччысям насянь суворовскӧй натиск, гӧгӧрвоанныд, настоящӧй суворовскӧй натиск... тӧв вылӧ видзӧдтӧг, нинӧм вылӧ видзӧдтӧг.
Победа должен лоны миян училище сайын!
Шедӧдӧй сійӧс!
— Эм шедӧдны!
— Но-но, сиа успех, — ошкана нюммуніс Полуэктов.
Семён котӧртіс команда дорӧ да, сійӧс чукӧртӧм бӧрын, кутіс мый йылысь кӧ решительнӧя висьтавны.
Судьялӧн свистокыс юӧртіс перерыв помасьӧм йылысь.
Заводитчис ворсӧм, кутшӧмӧс стадион важӧн нин эз аддзыв.
Алӧй майкаяс усьласисны «Наука» вороталань.
Студенческӧй команда первой здукъясас шӧйӧвошлі, налы кажитчис, мый тӧлыс вежсьӧма, сы вӧсна мый мачыс пӧшти эз петавлы налӧн поле джынйысь.
Но эз, тӧв пӧльтіс сійӧ жӧ выннас да сыладорсянь жӧ, а суворовецъяслӧн яростнӧй атакаяс содісны.
Геннадий, доймӧм пидзӧс вылас видзӧдтӧг, век ӧтарӧ нуӧдіс мачсӧ да эз сет сійӧс прӧтивникъяслы.
Трибуна вывсянь равзісны радысла:
— Давай!
— Давай!
Детинкаяс, кодъяс асланыс обычай серти век недӧвӧльнӧйӧсь судьялӧн кутшӧмкӧ «незаконнӧй» действиеӧн, горзісны:
— Свистоктӧ ӧчки вылӧ веж! — да ёся шутьлялісны, мыйысь полісны видзӧдысьяс, мед эськӧ эз потны пель перепонкаясыс.
Асланыс интересъяс йылысь вунӧдчӧмӧн горзісны да клопайтісны студент-болельщикъяс.
Генерал пукаліс чӧла да нюмъяліс.
Суворовецъяс ещӧ сюйисны кык мач, асланыс воротаӧ лэдзисны ӧтиӧс.
abu
Кор Семён босьтіс горисполкомса представитель киысь джуджыд эзысь кубок, сійӧ лэптіс сійӧс чужӧм весьтӧдзыс да, радпырысь нюмъялігтыр, видзӧдліс генерал вылӧ.
Училищеса начальник чолӧмалігмоз лэптіс кисӧ кипыдӧснас водзлань.
2
Коймӧд судтасянь видзӧдіг футболистъяслӧн фигураясыс кажитчӧны Алексей Николаевич Беседалы посниӧн.
Сійӧ вӧлі ротаас дежурнӧйӧн да кольччис училищеӧ.
«Кодъяс миян: алӧй али лӧз майкаясаыс?
Талун найӧ пасьталісны выль майкаяс, — думайтіс сійӧ матч заводитчигас.
Сэсся казяліс, кыдзи «алӧйяслӧн» вратарыс шыбитіс бокӧ фуражкасӧ и сійӧс кутіс кодкӧ суворовец формаа, дӧгадайтчис: «Алӧйясыс — миян».
«Бокӧвӧй» вратарлысь буссьӧм фуражкасӧ эз кутны эськӧ сэтшӧм тӧждысьӧмӧн пыркӧдны.
«Тадзи чужӧны традицияяс», — думыштіс капитан Беседа да, ӧшинь курич вылӧ ӧшйӧмӧн, кутіс веськодьпырысь видзӧдны веж поле вылӧ.
...Кор матчлӧн перерыв дырйи Дадико Мамуашвили да Павлик Авилкин, училищеса медбур футболист вылӧ радейтчӧм синъясӧн видзӧдігтыр, кватитӧны сы киысь майкасӧ да котӧртӧны пыдзравны да косьтыны сійӧс шонді водзын, найӧ, навернӧ, оз подозревайтны, мый воспринимайтӧны традиция лыддьысьны карса медбур футбольнӧй командаӧн.
Кор городскӧй кросс дырйи, училищеса медбур котӧртысь Андрей Сурковлы, коді петіс водзӧ, уна сё суворовецъяс пӧся клопайтӧны, чукӧрӧн котӧртӧны стартӧвӧй дорожка пӧлӧн да тшӧкъялігтыр горзӧны: «Сурик, Андрюшечка, мусаӧй, зэлӧдчыв неуна!» — найӧ, навернӧ, нинӧм мӧд йылысь оз думайтны сыысь кындзи, мый училище должен лоны первой местаын, но чувствояслӧн тайӧ взрывас чужӧ единство.
Выль бур традициясӧ должен тӧждысьӧмӧн видзны коллективыс ставнас.
Капитан Беседалы тӧдвылас уси ӧти татшӧм традициялӧн чужан луныс.
Тайӧ вӧлі куим во сайын.
Найӧ воисны первомайскӧй парад вылӧ праздничнӧя мичмӧдӧм, ыджыд карӧ.
Войскакӧд ӧтлаын мунӧны найӧ церемониальнӧй маршӧн мича ыджыд площадь кузя.
Друг заводитіс ызгыны зэрны.
Зэрыс швачкӧ чужӧмад.
Но суворовецъяс юръяснысӧ чатӧртісны, банбокъясыс налӧн гӧрдӧдісны, синъясыс збоя югъялӧны.
Найӧ мунӧны главнӧй улича кузя.
Кутісны визувтны шоръяс; мундиръяс, дӧрӧмъяс кӧтасисны сунис помӧдз.
Но суворовецъяс мунӧны юръяссӧ вылӧ лэптӧмӧн, гажаӧсь да кыпыдӧсь, и няйт ваыс ылӧдз резсьӧ на кокъяс улысь.
Запевала заводитӧ сьывны,
и тэрмасьысь ветлысь-мунысьяс сувталӧны тротуаръяс пӧлӧн, яндысьӧмӧн лэдзалӧны пальто воротникъяссӧ.
Военнӧй городокса казармаын, кытчӧ сувтісны сійӧ волігӧн, заводитісны киськавны васӧ кӧмкотсьыс, косьтыны паськӧм.
Ни ӧти норасьӧм, ни ӧти вежыньтчӧм чужӧм:
— Колӧ велавны!
— Абу сакарысь вӧчӧмаяс...
— Ещӧ и не тадз ковмас...
Некымын лун мысти, рытъя проверка вылын, генерал Полуэктов лыддис строй водзын округӧн командующӧйлысь приказ, коді объявляйтіс благодарность училищеса личнӧй составлы безупречнӧй строевӧй подготовкаысь.
Сэксянь сідзи и кутіс мунны: парад вылын долженӧсь мунны ставсьыс медбура, вылын кутны училищелысь маркасӧ.
Чужис военнӧй олӧмлӧн эстетика сылӧн здоровьеӧн, ӧкуратностьӧн, стройлӧн святостьӧн.
Мича формаясӧ пӧри воспитаниелӧн системаыс.
И ставыс тайӧ: училище восьтан лун быд во празднуйтӧм, гожся лагерьясӧ ветлӧм, единӧй тон, стиль, цельлӧн ясность, Сӧветскӧй Армиякӧд йитчӧм сознавайтӧм, сылысь устойяссӧ преемствуйтӧм — ставыс тайӧ создавайтліс традицияяс, кодъяс донаӧсь быд суворовецлы, матыстіс да йитіс найӧс.
Коллективлӧн честь делӧӧн лои бура велӧдчӧм, побеждайтны став юношескӧй ордйысьӧмъясын, петкӧдлыны карын верстьӧ йӧз дінӧ бур отношение, не сетны ӧбидаӧ ичӧтджыкъясӧс, содтыны училищелысь славасӧ да гижны сы историяӧ страницаяс, кодъясӧн гӧрдитчыны кутісны эськӧ найӧ, кодъяс воасны на бӧрын.
3
Училище существуйтӧмлӧн нёльӧд во вылын Тутукин ротаӧ вӧлі примитӧма выль воспитанникӧс — Просвещение кузя министерство школаысь квайтӧд класса отличник Витя Полозовӧс.
Ротаяслӧн вӧлі тыр состав, коді эз вежсьыв училищеын став сизимнан велӧдчан во чӧжыс,
а Полозовӧс примитісны сы вӧсна, мый висьӧм вӧсна петіс ӧти суворовец.
Витя эз вӧв ышмысь, вӧлі дисциплинированнӧй,
но кутшӧм ёна сійӧ торъяліс «ветеранъясысь»!
Вот кор офицеръяс асланыс синъясӧн аддзисны, мый и челядьӧс военнӧя воспитайтӧмын вӧчӧма унатор: налӧн «воякаясыс» вӧліны нин армеецъясӧн, тайӧ тӧдчис быд движениеын, ӧбликын да привычкаясын.
Офицеръяс сэтшӧма нин велалісны асланыс питомецъяс дінӧ, мый эз казявлыны сэтшӧм яснӧя, кыдзи ӧні, Полозовкӧд сравнивайтӧм бӧрын, тайӧ пельклунсӧ, выправкасӧ, лӧсьыда бергӧдчӧмсӧ, повтӧм видзӧдлассӧ.
Налы кажитчис дзик естественнӧйӧн, быттьӧ сідзи и коланаӧн, старшӧйяс дінӧ тактичнӧя шыӧдчӧм, ӧкуратность да точность.
Суворовскӧй училищелӧн олӧмыс, сылӧн честьыс, нимыс лоины суворовецъяслӧн асланыс олӧмӧн, честьӧн да нимӧн.
Ассьыныс успехъяссӧ да благополучиесӧ найӧ торйӧдны позьтӧма йитлісны рӧднӧй училищелӧн успехъяскӧд да благополучиекӧд.
Челядь удитісны нин донъявны военнӧй олӧмлысь мичлунсӧ, кутісны радейтны медся стрӧг воспитательясӧс («Ок и скӧр! Вот тайӧ да!»), налы воліс сьӧлӧм вылас венны сьӧкыдлунъяс.
Привычкаяс вочасӧн вуджлісны характерлӧн качествоясӧ.
Чужліс стиль, коді висьтавліс коллективлӧн зрелость йылысь.
Сійӧ тӧдчис «медся посниторъясас»: ӧбедайтан пызанвывса лым кодь еджыд пызандӧраын, зэв мичаа ёсьтӧм карандашын, мундирлӧн дзирдалысь кизьясын, малышъяслы вылӧ гижтӧм правилӧын: не мунны столӧвӧйысь старшӧйясысь водз, колльӧдны найӧс сувтсӧн.
Определитчис коллективлӧн тон — бодрость, энергичность, выносливость.
Гӧгӧрвоны позьтӧмӧн вӧлі эськӧ, татшӧм содружествоас кӧ петкӧдчис зумыш мизантроп либӧ морт, коді норасьӧ сы вылӧ, мый сійӧ чувствуйтӧ асьсӧ лишнӧйӧн, неудовлетворённӧйӧн.
Та вӧсна литература урокъяс вылын и чужтылісны дӧзмӧм Печоринъяс, Онегинъяс.
Выль кадся геройяс эз кӧсйыны найӧс гӧгӧрвоны.
Налы шудыс эз вӧв ылі муысь лэбысь лэбачӧн, кутны позьтӧм дэльӧдысь мечтаӧн, а вӧлі реальнӧйӧн талун, яснӧйӧн аски.
Найӧ тӧдісны, кыдзи шедӧдны шуд, тӧдісны, мыйла олӧны.
4
Витя Полозов, коді сӧмын на воис училищеӧ, вӧлі ар дас нёля, весёлӧй, спокойнӧй детинка.
Сійӧ вӧчавліс военнӧй йӧз донъялӧм серти зэв ыджыд преступлениеяс, кодъясӧс ачыс эз казявлывлы:
канцелярияысь петігӧн вунӧдліс корны офицерлысь разрешение, а кор сылы индывлісны та вылӧ, сійӧ мыйкӧ броткис ныр улас, беспомощнӧя педзис места вылас.
Вӧлі сійӧ кутшӧмкӧ нярмӧм, укшаль.
Парта сайын пукаліс тшӧканас ки вылас мыджсьӧмӧн; учитель дінӧ ӧтвечайтны петӧм бӧрын кинас кутчысьліс дӧскаас, быттьӧкӧ поліс усьӧмысь, а классӧ пырысь офицерлы докладывайтігӧн довкйӧдліс юрнас, эз куж видзӧдны веськыда синмас.
Весиг Самсонов, кодӧс и офицеръяс и ёртъясыс век видлісны омӧль подтянутостьысь, вӧлі Полозов серти бравӧй гвардеецӧн.
Выль воысьӧс военнӧя воспитайтны босьтчис отделениеыс ставнас, и Виктор ӧдйӧ велаліс.
«Куим во мысти менам помаласны училище, — думайтіс Алексей Николаевич. — Кутшӧмӧн найӧ лоӧны?
Дерт, том коммунистъясӧн, кодъясӧс воспитайтӧма Великӧй Отечественнӧй войналӧн традицияяс вылын, формируйтӧма Сӧветскӧй Армияӧн и армиялы вылӧ, но и унджык армиялы серти, — тайӧ вообщӧ социализм странаса передӧвӧй йӧз.
Найӧ Суворовскӧй училищеын яснӧя нин петкӧдласны асьнысӧ, бӧръясны олан туй, налӧн лоӧны чорыд убеждениеяс да характер.
Татшӧмъясыслы абу страшнӧйӧсь зыркӧдӧмъяс да доймӧмъяс; повтӧмӧсь, кыпыдӧсь, вернӧй сьӧлӧмаӧсь, найӧ кутасны нинӧмысь повтӧг мунны водзӧ, и некутшӧм сьӧкыдлунъяс оз бырӧдны налысь оптимизмсӧ, волясӧ...
abu
Тайӧ граждана-воинъяс, военачальникъяс, кодъяслы высшӧй цельӧн лоӧ Рӧдиналы служитӧм.
Но, кыдзи шуӧ Зорин, «ӧні колӧ ёна и ёна уджавны...» —
и мӧвпъясас вӧйтчӧм капитан Беседалы дум вылас друг уси Павлик.
«Ох, Авилкин, Авилкин, не татшӧмӧн тэ должен лоны!»
abu
Тайӧ здукас кыліс зэв ыджыд шум да аплодисментъяс.
Алексей Николаевич аддзис, кыдзи веж полеыс тыри челядьӧн, качайтісны кодӧскӧ алӧй майкааӧс.
«Сідзкӧ, миян вермисны!» — нюммуніс капитан Беседа да радпырысь вешйис ӧшинь дорысь.
XXIII ГЛАВА
1
Алексей Николаевич стрӧга донъявліс Авилкинӧс,
ачыс жӧ зэв бура аддзыліс, мый Павлик ёна вежсис бурланьӧ, торъя нин бӧръя тӧлысьяснас: ворсісны ассьыныс рольсӧ и воспитательяс, и комсомолецъяс, и класс кузя ёртъясыс.
Алексей Николаевич зілис кыдз позьӧ тшӧкыдджыка казьтывны Павликлы бур поступокъяс йылысь: велӧдіс сійӧс юксьыны другъясыскӧд сійӧн, мый ыстӧма бабыс, велӧдіс шумтӧг прӧйдитны коридор кузя занятиеяс дырйи, став ёртъяс дырйи признайтны ассьыс ӧшибкаяссӧ, отсавны Дадиколы велӧдны роч кыв.
Воспитательлӧн став тайӧ зільӧмъясыс, дерт, гӧтӧвитісны Павлик характерын вежсьӧмъяс, чукӧртісны найӧс выль качествоӧ вуджӧм вылӧ.
Тӧлка воздействие улын муніс положительнӧйыслӧн дугдывтӧг содӧм, коді вайӧдліс медбӧрын татшӧм чеччыштӧмас.
Нинӧм тӧдтӧмъяслы тайӧ кажитчыліс видзчысьтӧмторйӧн — воспитательлы вӧлі водзвыв тыдалана результатӧн.
Тэ кӧ неопытнӧй, он вермы виччысьны тайӧ вежсьӧмсӧ, медводз аслад нервъяс вӧсна тӧждысьӧмла кӧ временнӧй неудачаяс дырйи дась шуны Ваняӧс либӧ Петяӧс исправитны позьтӧмъясӧн, эновтны найӧс, — тэ эн на ло настӧящӧй учительӧн.
Тэӧн пуктӧма нин кагаын кутшӧмкӧ положительнӧй началояс, найӧ сьӧкыда писькӧдчӧны ортсӧ да, кор дугдасны пӧлучайтны тэнсьыд поддержка, тэнад участиелысь шоныдсӧ, вермасны кусны ёна ӧдйӧджык чужӧм дорсьыс, и тайӧ вӧчас сьӧкыд осложнениеяс.
Педагогическӧй мастерстволӧн степеньыс донъявсьӧ именнӧ тайӧ пытшкӧсса количественнӧй накоплениеяссӧ развивайтны сяммӧмӧн, кагалысь быдмӧмсӧ направляйтны да сійӧн веськӧдлыны кужӧмӧн, сылысь ыджыд позянлунъяссӧ внушитны кужӧмӧн.
Мед талун, тэнад дыр кадся зільӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг, «некытчӧ туйтӧм детинка» кажитчӧ тэныд сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі воджын сайын, либӧ весиг омӧльджыкӧн воддза дорсьыс, — тайӧ педагоглӧн ӧшибайтчӧм.
Тэныд, неудачаясысь дӧзмӧм мортлы, сӧмын кажитчӧ, мый сійӧс нинӧмысь радейтны да оз сулав татшӧм ыджыд труд воштыны сійӧс воспитайтӧм вылӧ.
Но тӧдмав сылысь позянлунъяссӧ, сылысь матыссасӧ да ылыссасӧ, сійӧс, мый сы пытшкын содӧ да формируйтчӧ, и матыстчы ӧні сы дінӧ уважениеӧн да терпениеӧн, аддзы сійӧ решайтана приёмсӧ, мый ӧддзӧдас выль качествоӧ вуджӧмсӧ, вӧчас перелом, и лоӧ виччысьтӧмтор бокиса видзӧдысьлы, и тэнад лоӧ заслужитӧм победа.
abu
abu
abu
Но и сэки эн думайт сідзи, мый важыс оз вермы лоны.
Выльыс эз на ёнмы, сійӧс колӧ водзӧ ёнмӧдны.
Рецидивъяс абу нин характернӧйӧсь, но естественнӧйӧсь, найӧ медбӧръя выныштчӧмъяс лёкыслӧн, коді вочасӧн кулӧ нин.
Воспитатель кӧ оз сяммы аддзыны перспективасӧ, оз вермы гӧгӧрвоны выль качествояс быдмӧмлысь диалектикасӧ, оз верит терпеливостьӧ, сійӧ сэтшӧм жӧ опасностьын, кыдзи лётчик, коді воштіс ориентациясӧ.
2
Ӧтчыд капитан Беседа корис Павликӧс ас дінас да кутіс юасьны горт йывсьыс, баб йывсьыс.
— Сійӧ мелі да сэтшӧм тӧждысьысь, — синъяснас дзирдалігтыр висьтавліс Павлик. — Кор на ловъяӧсь вӧліны мам да бать, ме вӧчи град йӧрӧ шалаш да нарошнӧ ветлывлі гожся лагерьясӧ...
Но, ворсӧм сэтшӧм.
Гортысь нуи кастрюля, пурт, вилка, сэк баб сӧмын вид вӧчис, мый скӧрмис.
Павлик гӧлӧсын кылісны нежность, а синъясыс кутісны меліа югъявны.
Сійӧ видзӧдіс кытчӧкӧ Алексей Николаевич юр вывті, — буракӧ, аддзис ассьыс бабсӧ.
— Кор фашистъяс пырисны миян сиктӧ, ми став семьяӧн сизим лун чӧж степын, кукуруза пытшкын, дзебсясим.
Сэсся бать муніс партизанъяскӧд, а миянлы шуис: «Мунӧй гортӧ,
а мыйӧн сӧмын позьны кутас, ме тіянӧс отрядӧ босьта».
Фашистъяс миян хаталы паныда ворота вылӧ портрет ӧшӧдісны: «Гитлер — освободитель».
Мордаыс сэтшӧм прӧтивнӧй, сідзи и окота сьӧлыштны!
А баб шуӧ: «Збыльысь освободитель... муысь да шуда олӧмысь».
А ме хатаысь гусьӧникӧн петі да тайӧ Гитлерыслысь синсӧ перйи.
Баб ӧшиньӧд аддзылӧма.
Кор ме локті гортӧ, кутлӧ менӧ, бӧрдӧ — и рад, и полӧ...
— Ті, вӧлӧмкӧ, смел морт! — уважениеӧн шуис капитан Беседа.
Павлик скромнӧя копыртіс ассьыс бронзӧвӧй юрсӧ, чӧв олӧмӧн подтверждайтіс офицерлысь ошкана чайтӧмсӧ.
— Ме уверен, мый ті лоанныд Рӧдинаӧс храбрӧй дорйысьӧн, — шуис воспитатель.
Сэсся найӧ панісны книгаяс йылысь сёрни.
Павлик висьталіс, мый лыддис книгаяс Чапаев йылысь, Ворошилов йылысь, мый сылӧн радейтана геройыс — комсомолец, младшӧй лейтенант Виктор Талалихин.
— Смертьысь эз пов!
Главнӧйыс — выполнитны задание, и сійӧ, — Павлик копыртчис, быттьӧ лӧсьӧдчис чеччыштны, — вжж! вжжж! — муніс таран вылӧ!
Жугӧдіс фашистскӧй самолётлысь бӧжсӧ! — возбуждённӧя кияснас ӧвтчигтыр объясняйтіс сійӧ.
abu
Та бӧрын Алексей Николаевич эз вермы эськӧ висьтавны ни ӧти случай, кор Павликӧс позьӧ вӧлі мыжавны трусостьын, сыысь кындзи, кутшӧмӧс сійӧ вӧчис сэки, кор эновтіс улича вылын косясигӧн Артёмӧс.
Ӧні, пӧжалуй, колӧ вӧлі элясьны Авилкинлӧн самовоспитание кузя кутшӧмкӧ ковтӧмлун вылӧ.
Фантазёр Максимлы кыв вылас эскӧмӧн, мый училище сад пельӧсын войяснас ветлӧдлӧ кодкӧ зэв ыджыд, мурзӧ да лӧвтӧ, Авилкин решитіс прӧверитны ассьыс храбростьсӧ.
Отбой бӧрын сійӧ петіс спальнясьыс да кутіс мунны садлӧн страшнӧй, пемыд пельӧсӧ.
Йирмӧг котраліс мышку кузяыс.
Сійӧ муртса лэпталіс коксӧ.
Татшӧм состояниеыс овлывлӧ вӧтӧн, кор кодыськӧ пышъян, а кокъясыд оз кывзысьны.
Авилкин аддзис пельӧссьыс ыджыд из, пуксис сы вылӧ, кутіс сюся кывзысьны да виччысьны врагӧс.
Кажитчис, кодкӧ лолалӧ ӧграда дорын, вот-вот уськӧдчас.
Но некод эз петкӧдчы, и часджын мысти Павлик, гордӧй, кокняммӧм сьӧлӧма, бӧр пырис спальняӧ.
Тадзи сійӧ вӧчліс куимысь, кытчӧдз сійӧ эз дӧзмы опасностьсӧ виччысьны.
Но классын тайӧ войся путешествие йывсьыс некод эз тӧд, быдтор тӧдысь Алексей Николаевичысь кындзи, коді вӧчліс вид, мый оз казяв Павликлысь вошлывлӧмъяссӧ:
воспитатель мыйсюрӧ должен и «не казявны».
3
Войся путешествиеяс бӧрын недель мысти Павликӧс нуисны госпитальӧ; сылӧн вӧлі аппендицит.
Сыкӧд прӧщайтчигӧн капитан Беседа шуис сылы: «Ло молодечӧн!»
Санитарнӧй обработка бӧрын Авилкинӧс водтӧдісны офицерскӧй палатаӧ.
Соседнас сылӧн вӧлі письтиӧсь чужӧма, шӧр арлыда лётчик-лейтенант; сылӧн вӧлі доймӧма позвонокыс.
Лётчик зэв ёна висис.
Сійӧ йирис пиньяссӧ, ӧтарӧ чуксавліс сестраӧс да, кӧть и вӧлі запретитӧма, горша куритчис.
Павликлы лейтенант эз во сьӧлӧм вылас.
А кор сійӧ лёкысь ёрччыштіс, Авилкин бергӧдіс сыланьӧ бронзӧвӧй юрсӧ да скӧрысь шуис:
— Бур пример ті петкӧдланныд!
abu
— Ыджыд тай, кисейнӧй барышня, — сибдӧм гӧлӧсӧн шуис лётчик. — Благороднӧй девицаяслы институтысь!
Привыкайт!
— Ті тадзи училище йылысь не долженӧсь! — тшӧкъялігтыр горӧдіс Павлик. — Миян училищеным — тіянлы смена! — Сійӧ друг, быттьӧ сувтіс котӧртігӧн, чӧв ланьтіс да бергӧдчис мӧдарӧ.
Авилкинӧс водтӧдісны операционнӧй пызан вылӧ. Сійӧ чорыда решитіс не шуны ни ӧти кыв, кӧть сійӧс кутасны вундавны кусӧкъяс вылӧ:
«Медым тӧдӧны, кутшӧмӧсь суворовецъяс!»
Гольскакылісны инструментъяс;
кыліс врачлӧн гӧлӧсыс, кажитчис, сьӧкыдпырысь писькӧдӧ сук юмоват воздухсӧ; раздражайтана вирдыштлывліс сестралӧн соскыс.
Сестрасӧ вӧлі торйӧдӧма пызанысь еджыд канатӧн, код сайсянь мыччаліс инструментъяс.
Ёна доймӧмысла Павлик кунис синъяссӧ. Вӧлі сэтшӧм ощущение, быттьӧ кыскалісны сювсӧ.
Сійӧ топыдджыка курччис пиньяссӧ.
«Тадзи и бой мунан поле вылын...
Тадзи и бой мунан поле вылын», — убеждайтіс сійӧ асьсӧ.
Операциясӧ помалӧм бӧрын кузь тушаа, ыджыд ён кияса хирург ошкана шуис сестраыслы:
— Зонка характерын эм кӧрт!
Авилкин меліа нюммуніс кельдӧдӧм вомдоръяснас:
— А миян ставныс эськӧ тадзи...
Ӧкмысӧд луннас сійӧс выпишитісны.
Формаа нин, вылысас халата, Павлик пырис палатаас прӧщайтчыны соседъясыскӧд,
дружелюбнӧя нюммуніс лётчиклы.
Лейтенант сьӧкыдпырысь кыпӧдчыліс гырддза йылас:
— Тэ менӧ извинит, мый сэки...
— Да немтор, немтор!
Ме гӧгӧрвоа...
Сэки ӧд ме эг ас вӧсна...
— Молодеч, молодеч, — сьӧлӧмсяньыс шуис офицер. — Эн сет училищетӧ ӧбидаӧ.
Вернӧ, ті миян смена!
Павлик чӧв олігтыр, собственнӧй достоинство чувствоӧн довкнитіс юрнас да крепыда топӧдліс лейтенантлысь нюжӧдӧм кисӧ.
Классын сійӧс встретитісны радпырысь горӧдлӧмъясӧн.
Ӧбед дырйи Артём кисьтіс сылы компотсӧ унджык мукӧдыслы дорысь да ошкана шуис:
— Поправляйтчы!
Мӧд луннас, самоподготовка заводитчигӧн, Авилкин занимайтчис веськодьпырысь — неуна вунӧдчӧма госпитальын куйлігӧн, но кор казяліс асьсӧ, мый занимайтчӧ оз внимательнӧя, зэв стрӧга прикажитіс ачыс аслыс:
«Велӧд, Авилкин, а то шуасны: «Класснымӧс подведитан, бӧрӧ кольӧм элемент, обломлӧн осколок!»
Пельяссӧ чуньяснас тупкӧмӧн, ӧтарӧ-мӧдарӧ катласигтыр, Павлик заводитіс велӧдны правилӧ.
Сэсся пельяссӧ бӧр восьтіс, решитіс, мый тадзи лӧсьыдджык да бурджык.
Рытъя подготовкалӧн куим час сылы эз тырмы.
География эз ло велӧдӧма, а сійӧ кӧсйысис велӧдны и сійӧс, мый пропуститіс висигас.
Кывсӧ вежны сійӧ эз кӧсйы нинӧмысь.
Узьны водтӧдз Авилкин петаліс коридорӧ, улыс бельё кежсьыс котӧртліс дежурнӧй сержант дінӧ да, кок чунь йылас сувтӧмӧн, вашнитіс:
— Сержант ёрт, ме тіянӧс зэв ёна кора, чуксалӧй менӧ подъёмӧдз час водзджык, а то меным аски гӧрдӧдны ковмас.
— А мыйла талун эн велӧд?
— Гӧгӧрвоанныд, ме ӧні кык норма выполняйта.
Неуна эг удит.
Сержант эз кут юасьны ставсӧ да кӧсйысис садьмӧдны Павликӧс мукӧдсьыс часджын водзджык.
XXIV ГЛАВА
«Тадзи овлывлӧ семьяын: кага, Васенька, пиук, и друг кутшӧмкӧ асылӧ казялан — да ӧд сійӧ верстьӧ морт нин!
Дзик выльногӧн, серьёзнӧя видзӧдлас тэ вылӧ, сідз-тадз нюммунас тэнад шутка вылӧ, кодӧс шуӧма сылы.
Сылӧн ӧні ставтор вылас аслас видзӧдлас, аслас мнение, и сійӧ оз принимайт, кыдзи водзті, думайттӧг суждениеяслысь гӧтӧвӧй рецептъяссӧ.
Кор нӧ тайӧ лои?» —
театр фойеын гӧтырыскӧд, Семёнкӧд да Владимиркӧд, кодъясӧс корис театрӧ, ветлӧдлігӧн думайтіс Боканов.
Ӧнӧдз Сергей Павлович сэтшӧм матын сулаліс на дінын, сэтшӧма велаліс, мый эз казявлы тайӧ быдмӧмсӧ, верстьӧлунсӧ сэтшӧм яснӧя, кыдзи тані, йӧз водзын. Зонкаяс кутісны асьнысӧ достоинствоӧн, ӧти и сійӧ жӧ кадӧ и сдержаннӧя и непринуждённӧя.
Боканов гӧгӧрволіс: найӧ ӧти здук кежлӧ оз вунӧдлыны, мый представляйтӧны ассьыныс училище.
Серьёзнӧя негора гӧлӧсъясӧн сёрнитісны найӧ душевнӧй мичлун йылысь, благородство и гордость йылысь, сы йылысь, мый сэтшӧмыс мужество да героизм.
Видзӧдісны «Том гвардия» пьеса.
Сійӧс ӧтчыд видзӧдлісны нин училищенас ставнас, но воис столичнӧй театр — интереснӧ вӧлі сравнитны.
— Ме лыддя, — висьталіс Владимир, — мый героизм «вообщӧ» абу.
Сӧмын поступокыс, кодӧс вӧчӧма народлы пӧльза вылӧ, справедливӧй делӧ ради, — героическӧй.
А действиеяс, кодъясӧс диктуйтӧма честолюбиеӧн, фанатизмӧн, ылынӧсь героизмысь, кӧть эськӧ ортсысяньыс вермасны лоны эффективнӧйӧн.
Майор Боканов гордостьӧн кывзысис на гӧлӧсъясын выль интонацияясӧ, свежӧй мӧвпъясӧ, сюся, быттьӧ первойысь аддзис, видзӧдіс на вылӧ бокисянь да быттьӧ бокӧвӧй морт.
Володя зэв ёна возмужайтіс бӧръя тӧлысьясас.
Сылӧн вӧсни кос вылӧ видзӧдігӧн пельпомъясыс кажитчисны зэв паськыдӧн.
Дзикӧдз сложитчисны волевӧй чужӧмыслӧн чертаясыс.
Волялысь сьӧд юрсиыс ёнджыка тӧдчӧдіс паськыд чистӧй плешсӧ.
Сук синкымъяс увтіыс видзӧдісны серьёзнӧй синъяс, кӧні тыдалісны ловъя мӧвплӧн бикиньяс.
Артёмлӧн моз жӧ гурана, энергичнӧй щӧкаыс сетліс чужӧмыслы настойчивостьлысь да веськыдлунлысь выражение.
Семёнлӧн воши вӧвлӧм укшальлуныс.
Сылӧн движениеясыс, ён туловищеыслӧн вӧрасъясыс, шагыс вӧчисны пельклун йылысь впечатление, а чужӧмыслӧн лои твёрдостьлӧн отпечаток, коді эз вӧвлы войдӧр.
Спектакль помасис водз, и Нина Васильевна корис зонкаясӧс чай юны.
Сійӧ принимайтліс гӧстьясӧс зэв сьӧлӧмсяньыс.
Пызан сайын сёрни пансис Стахович йылысь.
— Нямӧд! — зывӧкпырысь шуис Владимир.
Да ме кӧ эськӧ веськалі ранитчӧмӧн фашистъяс киӧ, ме эськӧ вии следовательсӧ, либӧ — ачымӧс, гӧгӧрвои кӧ, мый физическӧй вынъяс бырӧны и ме ог выдержит.
Боканов видзӧдліс сылы смел синъясас, да думыштіс: «Оз ышнясь...»
И ещӧ думыштіс: «Тайӧ зрелость».
Зрелость воис серьёзнӧй комсомольскӧй делӧясӧн, «Сӧветскӧй наукалӧн приоритет йылысь» рефератӧн, логика урокъяс вылын определениеясӧн.
Сійӧ тыдаліс коллективлӧн йитчӧмын, уджавны кужӧмын, асьсӧ кутӧмын да исполнительнӧйӧн лоӧмын, петкӧдчывліс справедливостьын, смел критикаын, коммунизм победа делӧлы страстнӧя эскӧмын.
— Миянлы, — шуис Семён, — общественнӧй долг — велӧдчӧм.
И сэні, кыдзи бойын, победа ачыс оз во.
Сергей Павлович яснӧя представитіс: вот ӧні классын парта весьтӧ копыртчӧма Снопков либӧ Братушкин, на водзын «ВКП (б) историялӧн краткӧй курс», ленинскӧй сочинениеяслӧн ичӧтик том.
Найӧ вермисны эськӧ лыддьыны учебник и ставыс, но пытливӧй вежӧрыс тшӧктӧ найӧс войшӧрӧдз пукавны конспект дорын, лукйысьны газетаясысь да журналъясысь.
— Тӧрыт спальняын, — уси дум вылас Ковалёвлы, — ми дыр вензим, кор лоӧ стрӧитӧма коммунизм.
Ӧти скептик висьталӧ: «Ветымын во мысти, не водзджык, — капитализмлӧн пережитокъясыс сознаниеас, тӧданныд, кутшӧм вынаӧсь!»
А ме думайта, майор ёрт, ёна водзджык, — ӧд комын во чӧжӧн мыйта ми вевъялім вӧчны: народъяс дружитчисны, странасӧ вӧчисны индустриальнӧйӧн, видз-му овмӧс коллективизируйтісны,
да этша ӧмӧй ещӧ!
Вот ми тані, училищеын, сӧмын витӧд во, а кыдзи вежсим!
Ме ас серти чувствуйта.
Шуисны эськӧ меным ӧні: «Тэныд абу некутшӧм гижӧм законъяс — вӧч, мый окота».
И ме уверен, омӧльтор эг вӧч эськӧ, эг бездельничайт, — меным тайӧ абу нин сьӧлӧм серти.
Прӧстӧ ме тайӧс пытшкӧсӧн ог принимайт.
А ӧд найӧ, кодъяс миян бӧрын кутасны велӧдчыны, ёна бурджыкӧсь миянысь лоасны.
...Зонкаяс пукалыштісны ещӧ недыр да, прӧщайтчӧм бӧрын, мунісны училищеӧ.
abu
Боканов включитіс радио.
Бӧръя юӧръясын висьталісны муртса на стрӧитӧм блюминг йылысь, восстановитӧм электростанция йылысь, колхознӧй муяс вӧдитысь геройяс йылысь, вӧр садитан машинаяс йылысь, и тайӧ прӧстӧй, кажитчис эськӧ, быдлунъя кывъясыс юргисны, кыдзи зэв лӧсьыд поэма, кыдзи медбур музыка, кутшӧм сӧмын вермас лоны.
«Стрӧитам, регыд стрӧитам, Володя!» — неважӧнся сёрнисӧ думсьыс водзӧ нуӧдіг кӧсйысис Боканов.
Репродукторсянь кыліс Краснӧй площадьвывса шум, курантъяслӧн кучкалӧм.
— Помнитан? — юаліс Сергей Павлович гӧтырыслысь, и сійӧ кывъястӧг гӧгӧрвоис, мый йылысь верӧсыс юалӧ.
Кыдзи позьӧ вунӧдны вой, кор шӧйтісны Москваӧд, кывзысисны столицалӧн лӧньӧм лов шыӧ...
— Аддзылін, кутшӧмӧсь найӧ? — юаліс Боканов, и руд синъясыс сылӧн возбуждённӧя кутісны югъявны.
И тайӧ юалӧмсӧ, коді некутшӧма эз касайтчы ни кывзӧм передача дінӧ, ни Москва йылысь мӧвпъяс дорӧ, сідзжӧ ӧшибитчытӧг гӧгӧрвоис Нина Васильевна.
— Славнӧйӧсь, — шуис сійӧ.
— Вермасны петны самостоятельнӧй олан туй вылӧ, — гожъялӧм банбоксӧ думыштчӧмӧн кинас малалігтыр ньӧжйӧник шуис Боканов. — Быдмисны.
И миянлы воӧ зрелость.
Велалім быдӧн дінӧ матыстчыны.
Гӧгӧрвоим: душевнӧй шоныдлун, матыссалун зэв ёна колӧны, но тайӧ оз бырӧд справедливӧй стрӧглун да требование «видлыны мортсӧ алмаз вылӧ».
Гӧгӧрвоана лои: воспитательлы некор оз ков ланьтӧдчыны, колӧ мудзлытӧг корсьны выль приёмъяс, совершенствуйтны беседалысь техникасӧ, сдержанностьлысь искусствосӧ, волялысь концентрациясӧ.
Гӧгӧрвоан, весиг осанка, весиг чужӧмлӧн выражение — миян делӧын важнӧй детальяс.
Зрелость — удж тэрмасьтӧг, тӧлкӧн вӧчӧмын, и, кӧсъян кӧ, офицеръяслӧн, сержантъяслӧн, — медбӧрын и сержантъяслӧн! — миян коллективлӧн да Чкалов нима мужскӧй школаса учительяслӧн тӧрытъя ӧтувъя педсӧветын.
Тӧдан, кутшӧм вопрос ми ӧтвыв видлалім?
«Кутшӧм методъясӧн шедӧдны велӧдчысьяслысь воспитанность».
И таӧдз киясным судзисны!
Сергей Павлович пуксис диван вылӧ гӧтырыскӧд орччӧн; сійӧ меліа малыштіс сылысь кудриа еджгов юрсисӧ.
— Ӧні водзӧ мунӧм, Нина, миян лоӧ увереннӧйджык, — убеждённӧя шуис сійӧ: — лои опыт, традицияяслӧн крепыд фундамент, здоровӧй коллективлӧн вын — наӧн сӧмын веськӧдлы!
А коллективын бур качествоясыс ӧдйӧджык паськалӧны.
И, — Сергей Павлович внимательнӧя видзӧдліс гӧтырыс вылӧ, быттьӧ прӧверяйтіс асьсӧ, эз-ӧ ылав, — пола лоны самоувереннӧйӧн, но меным кажитчӧ, миян асланым тыдовтчӧ уджын сійӧ «микроннӧй точностьыс», мый йылысь ме, помнитан, гожӧмнас гижлі Алексей Николаевичлы...
Ми овладевайтам асланым делӧлӧн технологияӧн.
Тӧдам нин, кыдзи разнӧй обстоятельствояс дырйи сёрнитны воспитанниккӧд, сувтны, видзӧдлыны, нюммунны, выразительнӧя чӧв овны, кыдзи колӧ веськӧдлыны аслад гӧлӧсӧн, настроениеӧн, жестӧн.
Тӧдам, мый видзӧдлас вермас передавайтны чувствояслысь гаммаяс добродушиесянь суровостьӧдз.
Весиг приветствиелӧн, армейскӧй приветствиелӧн, став аслас уставнӧй ӧткодьлун дырйи, миян условиеяс дырйи эмӧсь дасысь унджык оттенокъяс.
abu
Сійӧ ланьтіс.
abu
Чӧв олыштіс, кывзіс мыйкӧ ас пытшсьыс,
да думайтігтыр шуис негораа:
— Ме, Ниночка, зэв яснӧ представляйта аслым миянлысь аскиа луннымӧс. Ми гӧтӧвитам училищеын не сӧмын воинъясӧс, но и прӧстӧ бур гражданаясӧс.
И уверяйта тэнӧ, найӧ лоӧны достойнӧйӧсь асланыс кадлы!
XXV ГЛАВА
1
Первой ротаын психология велӧдіс майор Веденкин.
Тайӧ предметнас челядь зэв ёна интересуйтчисны.
Весиг Савва Братушкин, коді выль предмет дорӧ первойсӧ относитчис скептическӧя да броткис: «Тыртӧны программасӧ, сетісны эськӧ унджык военнӧй дисциплина», и сійӧ регыд мысти ошкана шуис:
«Тӧлкӧвӧй делӧ.
Боецъясӧс воспитайтны кутам — згӧдитчас.
Ме неважӧн лыдди авиацияса генерал-полковник Громовлысь высказываниеяс.
«Авиацияын менам успехъясӧй, — шуӧ, — ӧкмысдас ӧкмыс процент вылӧ относитчӧны асьтӧ велӧдны да совершенствуйтны кужӧмлы».
Сӧветскӧй Союзса Герой тадзи висьтавліс!
Та вӧсна, кор майор Веденкин сетіс выпускникъяслы «Кыдзи ме воспитывайта ассьым воля» сочинение, найӧ окотапырысь босьтчисны уджӧ.
Мыйта вӧліны вензьӧмъяс, колана литература корсьӧм, планъяс думайтӧм!
Боканов корис Веденкинлысь тайӧ сочинениеяссӧ,
найӧс лыддьӧм вылын воштіс быдса рыт, но воштӧм кад йылысь эз жалит.
«Рӧдитчӧмсянь омӧлик, косіник, — гижис Ковалёв, — ме, кор веськалі училищеӧ, кӧні эз нин вӧв ме вӧсна тӧждысьысь мамӧй, сразу паныдаси уна сьӧкыдлунъяскӧд.
Ёртъяслӧн ӧбидитана снисходительность, офицеръяслӧн, врачьяслӧн жалитана видзӧдласъяс — ставыс тайӧ ёна дойдліс менсьым самолюбиеӧс.
Корйӧн висьӧм бӧрын ме ещӧ ёнджыка омӧльтчи.
Веськыд позор, но ме эг вермыв кияс вылын лэччывны да кыпӧдчыны джоджын весиг квайтысь — лигышмунлісны киясӧй.
Медбӧрын ме решиті бунтуйтны аслым паныд.
Мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
abu
И чорыда решиті нуны миритчытӧм тыш «вермытӧмлункӧд» — тырмас кывзысьны!
Тайӧ кад кежлас ме яснӧя представиті ассьым будущӧйӧс.
Лоны мирас медся бур армияса офицерӧн, — тайӧ обязывайтӧ унаторйӧ!
Но колӧ кӧсйыны кыдз колӧ — страстнӧя, сьӧлӧмсяньыд!
abu
«Кӧсйыны — сідзкӧ вермыны», — радейтліс шуавны большевик Котовский.
abu
Ме куті зіля занимайтчыны спортӧн, сы отсӧгӧн надейтчи воспитайтны упорство, сьӧкыдлунъяс венны кужӧм.
Миян капитанным отсаліс меным лӧсьӧдны занятиеяслысь система.
Быдлунъя тренировкаӧ велалӧм бӧрын ме недыр кад мысти шедӧді первойя неыджыд успехъяс.
Кутшӧм вӧлі меным нимкодь, кор верми кутны «угол»!
Первой воськов вӧлі вӧчӧма!
Сэсся велалі вӧчны стойка кияс вылын, вӧчавны уна упражнениеяс снарядъяс вылын, зачётъяс дырйи эг омӧля шыбит граната.
Лунысь лун настроениеӧй бурмис, ме весиг велӧдчыны куті бурджыка, вочасӧн быри характерын скрытность.
Но вот ӧти тешкодьтор коли менам ӧнӧдз: кор менӧ ошкӧны, пуктӧны пример пыдди, меным лоӧ яндзим да весиг неприятнӧ, сы вӧсна мый кажитчӧ, мый ме йылысь висьталӧны збыльвылас серти бурджыкӧс.
А недовольствуйтчӧмъяс да корсюрӧ овлысь неудачаяс даспӧв содтӧны энергия.
Ме велӧді ачымӧс видзӧдны аслам действиеяс вылӧ сідзи, быттьӧ бокисянь да частӧкодь альта ачымӧс: «Ышнясян?
Чайтан, унатор шедӧдін?
Водз на ланьтӧдчынытӧ!»
Ме абу на тырвыйӧ выдержаннӧй.
abu
Весиг ичӧтик победаяс ас вылын абуӧсь на — овлывлӧны срывъяс.
Ме зэв ёна, например, радейтлі футболӧн ворсӧм, но ӧні, меным кӧ шуӧны: «стадион вылын ворсӧны», ме ог эновт, кыдзи войдӧр, сійӧ колана да важнӧй делӧсӧ, мыйӧн занимайтча.
Ӧтчыд ме пасьталі нин футбольнӧй форма, бутсы, а дежурнӧй офицер тшӧктіс отсавны Пашковлы мыськыны джоджъяс: «Отсалӧй ёртыдлы».
Меным окота вӧлі горӧдны: «Абу менам ӧчередьыс!», но ме спокойнӧя шуи: «Кывзыся».
Тайӧ местасӧ лыддигӧн Боканов радпырысь нюммуніс; сылы дум вылас уси ещӧ ӧти случай.
Володя лӧсьӧдчис субӧта рытӧ мунны Богачёвъяс ордӧ, а сійӧ чукӧстіс Володяӧс да, письмӧ мыччигмоз, прикажитіс:
— Срочнӧ нуӧй майор Веденкинлы гортас.
Письмӧыс эз вӧв срочнӧйӧн, офицер вермис эськӧ мӧдӧдны сійӧс связнӧйкӧд, но колӧ вӧлі велӧдны Володяӧс кыв шутӧг подчиняйтчыны.
Недовольство вуджӧртіс сэки Ковалёв чужӧм кузя, но Володя вӧтліс сійӧс да вочавидзис:
— Кывзыся, нуны письмӧ майор Веденкинлы.
«...Ме ӧні чувствуйта, — лыддис Боканов водзӧ, — мый приказаниеяс выполняйтӧм дугдіс лоны меным сьӧкыдторйӧн, лои долгӧн, кодӧс ме вӧча кокниа да окотапырысь.
Дерт, менам абуӧсь на качествояс, кодъяс вӧліны збыльысь ыджыд воляа йӧзлӧн, — шуам, кыдзи Александр Матросовлӧн, — тайӧ оз сэтшӧм ӧдйӧ шед».
Тані Сергей Павлович эз вермы кутчысьны, —
кабинетысь петӧм бӧрын кыпыда горӧдіс:
— Да, да, Нина, тэ сӧмын кывзы!
abu
Сійӧ лыддис Володялысь сочинениесӧ сійӧ местаӧдз, кытчӧ ачыс сувтӧма, а сэсся водзӧ висьталіс:
— «Зэв важнӧ лоны век кыпыдӧн, веселӧн, жизнерадостнӧйӧн, кыдзи чешскӧй герой Фучик.
Сылысь «Казнь водзвывса кыв» книгасӧ ме неважӧн лыдди.
abu
Сійӧ гижӧ: «Ме радейтлі олӧм да заводиті воюйтны сы вӧсна...»
Да, выль олӧм вӧсна колӧ тышкасьны».
abu
abu
abu
Боканов видзӧдліс гӧтырыс вылӧ, быттьӧ висьталіс: «Кутшӧм миян Володяыд!»
— «Главнӧйыс — яснӧя представляйтны олӧмлысь цельсӧ, сылысь стерженьсӧ,
abu
частӧджык ассьыд юавны: «А мый шуас коллектив, тадзи кӧ ме вӧча?»
abu
abu
abu
Ӧні ме сюся видзӧда миян волевӧй офицеръяслӧн тактика бӧрся да зіля босьтны налысь медбур качествояссӧ».
— Найӧ збыльысь лоины верстьӧ йӧзӧн, — шуис Нина Васильевна, кор Боканов ланьтіс. — Лыддьы, пӧжалуйста, Гербовлысь уджсӧ, — корис сійӧ, — интереснӧ, мый сійӧ гижӧ?
Сергей Павлович вайис Семёнлысь тетрадьсӧ.
Гербов заводитӧма сочинениесӧ Суворов кывъясӧн:
«Кут паметяд великӧй йӧзлысь нимъяссӧ и аслад походъясын да действиеясын ло на кодьӧн».
А водзӧ гижис:
— «Суворовскӧй училищеӧдз ме кыдзкӧ думыштчывлі, волевӧй морт ме али абу.
И партизанскӧй отрядын и армияын ставыс артмис кыдзкӧ ачыс.
Но, кор вои татчӧ велӧдчыны, ме пыр частӧджык куті сетлывлыны аслым тайӧ, кыдзи ме гӧгӧрвои, основнӧй вопроссӧ.
Веськыда шуны, первойсӧ ме неуна «гордитчи», кӧть ортсысяньыс и тайӧс эг петкӧдлы, а думысь гордитчи колӧм сертиыс ёнджыка; кыдз жӧ, партизан, боец-артиллерист, медаленосец!
Мый сійӧ грамматикаыд да физзарядкаыд?
Но вот ӧтчыд миян капитанным шуис меным: «Воля формируйтчӧ быдлунъя олӧмлӧн тӧдчытӧм действиеясын.
abu
abu
Коді кӧсйӧ лоны геройӧн, должен школаас велӧдны асьсӧ уджӧ, исполнительностьӧ, честностьӧ.
Ті, Семён, унатор нин аддзылінныд да тӧданныд, — честь тіянлы да ошкӧм!
Но видзӧй сӧстӧмӧн бур нимсӧ и выль условиеясын.
Миян воля — тайӧ медводз организованнӧй удж да быт.
Физическӧй сьӧкыдлунъяс венны кокньыдджык ассьыныд характертӧ вежӧм дорысь.
Заводиті ме ичӧтторсянь. —
Чорыда решиті: соблюдайтны узьӧм кузя правилӧяс, куйлыны веськыд бок вылын, не шебрасьны юр вывті, петны физическӧй зарядка вылӧ сигнал бӧрын, весавны пинь.
Подполковник Богданов, миян полкса замполит, шулывліс: «Бур салдат должен ставсӧ вӧчны ас кадӧ».
Вӧлі эськӧ неправильнӧ шуны, мый ме ставсӧ ӧдйӧ да кокниа шедӧді.
Ас пытшкысь сьӧкыдпырысь венлі грешнӧй мӧвпъяс: «Но, мыйла тэ ачыд сьӧктӧдан ассьыд олӧмтӧ?
Удитан на...
Пӧльзуйтчы челядьлы вылӧ вӧчӧм скидкаӧн»,
ме вӧтлывлі юрысь татшӧм кокни рассуждениеяссӧ, зіли тренируйтны ассьым телӧӧс, велӧдны сійӧс лишениеясӧ.
Кольӧм во, кор миян вӧчлісны дальньӧй поход, ме первойсӧ кӧсйи уйкнитны: «мися, тӧда ме тайӧ походъястӧ, вӧчлывлі сійӧс вӧръясын эг ӧтчыд.
Но сэсся думышті — ӧд офицерскӧй училищеад курсантъяс поход дырйиыс кутасны видзӧдны ӧта-мӧд вылас: «А но, кыдзи прӧйдитас суворовец?
И колӧ ӧні жӧ закаляйтчыны, медым бӧрынджык не позоритны ассьыным училищенымӧс».
Боканов ланьтліс недыр кежлӧ,
видзӧдліс гӧтырыс вылӧ.
Гӧтырыс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн кывзіс.
Гырысь сьӧд синъясыс сылӧн вӧліны внимательнӧйӧсь.
abu
— Но оз-ӧ чайтны найӧ, Серёжа, волялысь вынсӧ, кыдзи способность венны сӧмын физическӧй сьӧкыдлунъяс?
— Но, оз, — решительнӧя вочавидзис Сергей Павлович, — эскӧда тэнӧ, оз!
А видзӧдлам водзӧ.
«...Ме казялі — сьӧкыдлунъяс венӧмын зэв колана товарищескӧй коллективлӧн отсӧг.
Со, например, кросс дырйи: ӧтнад кӧ котӧртан, сьӧкыд котӧртнысӧ, но аддзан кӧ — и водзвылад и бӧрвылад ёртыд котӧртӧ, думайтан: «Зэвтчыны, зэвтчыны, не кольччыны!»
А ещӧ кӧ тӧдан, мый тэ вӧсна «болейтӧны», виччысьӧны тэсянь победа, — любӧй «мёртвӧй точка» венан, туй вывсьыс нинӧм вылӧ он кеж!
Война дырйи ме эновтчи велӧдчӧмысь, но «мортлӧн воля да удж дивӧсьыс дивӧяс вӧчӧны».
Ковмис ёна развивайтны ассьым паметьӧс: быд дас лун бӧрын велӧдлывлі выль стихотворение, быд тӧлысь бӧрын — рассказ, — менам друг Ковалёв прӧверяйтліс менӧ.
Паметьӧй лои воддза серти ёна бурджык.
Торъя блокнотӧ ме гижала тӧдтӧм кывъяс, корся объяснение налы.
Ме кӧ вода узьны аскиа урокъяс велӧдтӧг, меным оз узьсьы, ме сэк мырдӧн чеччӧда ачымӧс, медым помавны уджӧс да сӧмын та бӧрын бӧр вода».
Пӧжалуйста! — Нина Васильевна вылӧ торжествуйтӧмӧн видзӧдігтыр горӧдіс Боканов.
abu
2
Первой экзаменӧдз ӧкмыс лун водзджык выпускникъяслы ковмис участвуйтны карса марш-бросокын.
Котӧртісны кӧкъямыс тысяча метр ёна пересечённӧй местностьӧд, колӧ вӧлі чеччыштны канаваяс вомӧн, кытшовтны ичӧтик вӧр-расъяс, кайны неыджыд крут гӧраяс паныд.
Училищелысь честьсӧ дорйис дас морта команда, на лыдын Андрей, Владимир да Геннадий.
Кар петкӧдіс дас квайт команда.
Андрей сразу жӧ чепӧсйис котӧртысьяс чукӧрысь да век котӧртіс водзын, некодӧс эз лэдз ас дінас дас вит метрысь матӧджык.
Геннадий видзис ассьыс вынсӧ, сӧмын кӧкъямысӧд километр вылас сійӧ панйис Владимирӧс да авиатехникумса сиреневӧй майкаа, косіник зонкаӧс.
Сійӧ вӧлі мӧд мортӧн, Сурков бӧрся.
Ӧні Геннадий водзвылын вӧлі сӧмын Сурков.
Мукӧдыс ставныс вӧліны ылынӧсь бӧрын.
abu
Коли кыксё метр кымын; колӧ вӧлі чеччыштны паськыд канава вомӧн.
abu
abu
abu
abu
Пашков чеччыштіс, но неудачнӧя да музгыльтіс веськыд коксӧ.
Пӧсьвывсьыс сійӧ котӧртіс кымынкӧ метр, ёна доймӧмысла сылы лои водны му вылӧ.
Сиреневӧй майкаа зонка тӧвзьыштіс сы дінті.
Владимир копыртчис Геннадий весьтӧ, коді куйліс доймӧмысла вежыньтчӧм чужӧма,
юаліс тӧждысьӧмӧн, сьӧкыда лолалігтыр:
— Мый лои?
— Кокӧй, — дойсӧ венігтыр пинь пырыс шуис Пашков. — Котӧрт! Финиш...
— Андрей! — вочакыв пыдди чукӧстіс Ковалёв.
Андрей Сурков котӧртігас видзӧдліс мышкас, эз гӧгӧрво, мый лоӧма.
Владимир ӧвтчис сылы кинас.
Андрей бергӧдчис, кутіс котӧртны Геннадийлань.
Пашковлӧн кокыс кок шег дінтіыс пыктіс, лои пӧдушка кодь.
— Ме тіянлы шуа, котӧртӧй:
училищенымӧс подведитам! — скӧрысь горӧдіс Пашков да зэв сьӧкыдпырысь сувтіс. — Ме ачым воа! —
Но сэки жӧ ёна доймӧм вӧсна мурч-курччис пиньяссӧ.
Ёртъясыс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Сёрнитчытӧг найӧ кресталісны кияссӧ, копыртчыштісны, решительнӧя босьтісны Геннадийӧс.
— Кутчысь ёна сьылінымӧ!
Верман?
— Верма! — пыр жӧ гӧгӧрвоис ёртъясыслысь мӧвпсӧ Пашков.
Найӧ видзчысьӧмӧн кутісны котӧртны, пӧшти мӧдӧдчисны восьлӧн, зілисны котӧртны ньӧжйӧник, омӧльджыка зыркӧдны Геннадийӧс.
Финиш дорӧ воисны мӧдъясӧн.
Пашковӧс нуисны санчастьӧ.
Полковник Райский, Пашковлысь коксӧ видзӧдлӧм бӧрын, тӧждысьӧмӧн шуис: «Дисторзия».
Кок вылас пуктылісны йи.
Геннадий тӧждысигтыр юасис Бокановлысь:
«Миянлысь котӧртӧмнымӧс лыддисны?»
Райский падъяліс, не мӧдӧдны-ӧ Пашковӧс госпитальӧ.
abu
— Ме кӧсъя тані гӧтӧвитчыны экзаменъяс кежлӧ, оз позь воштыны ни ӧти лун, — корис Геннадий.
— Да, но...
Боканов сувтіс Геннадий дор:
— Позьӧ кӧ, полковник ёрт, кольӧдӧй сійӧс татчӧ.
Другъясыс вайисны Геннадийлы книгаяс, медым гӧтӧвитчыны экзаменъяс кежлӧ.
Локтісны грамотаӧн, кодӧс сетіс училищелы физкультура кузя карса комитет.
Найӧ гӧгӧрвоисны, мый сійӧ мучитчӧ, — эз-ӧ подведит училищесӧ да висьталісны, медым успокоитны Пашковӧс:
— Миянлы век жӧ сетісны первой места!
Семён сюйыштіс Геннадийлы пӧдушка улас кутшӧмкӧ тубрас.
Мунігас чорыда кутліс кисӧ:
«Бурд ӧдйӧджык!»
Кор ставныс мунісны, Пашков разис тубрассӧ, — сэні вӧлі кампет, — лимоннӧй кампет, кодӧс Пашков зэв ёна вӧлі радейтӧ.
Классын быдӧн вӧлі тӧдӧ, мый сійӧ радейтӧ юмовторъяс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
XXVI ГЛАВА
1
Праздничнӧя мичмӧдӧм актӧвӧй залын ичӧтик торъя пызанъяс сайын пукалӧны выпускникъяс.
Блед да сосредоточеннӧй Гербов, нервнӧя курччалӧ улыс вомдорсӧ Ковалёв, гӧрдӧдыштӧма банбокыс Пашковлӧн.
Сійӧ нёровтӧма стен бердӧ кӧстыльсӧ.
Пыкӧсыс коксьыс пӧшти ямис, и врачьяс шуисны, мый кык недель мысти Геннадий вермас свободнӧя ветлӧдлыны.
Письменнӧй удж литература кузя!
Решайтсьӧ судьба...
Вӧчан ӧти ӧшибка — и ставыс торксяс.
Колӧ босьтны асьтӧ киӧ, чукӧртны став волятӧ да веськӧдны сійӧс сы вылӧ, медым гижны сочинениесӧ кыдзи колӧ.
Спокойнӧ, спокойнӧ — ставыс лоӧ бур!
abu
abu
Кузь пызан сайын, кодӧс вевттьӧма турунвиж нойӧн да код вылын сулалӧны цветъяс, государственнӧй комиссия:
параднӧй мундира сдержаннӧй да торжественнӧй генерал;
мелі видзӧдласнас спокойствие койӧ полковник Зорин;
генералсянь веськыдвылас — народнӧй образование кузя областнӧй отделса представитель.
Сійӧ еджыд шӧлкӧвӧй дӧрӧма да непривычнӧя торъялӧ кительяс пӧвстын.
Сы дінӧ копыртчис да мыйкӧ ньӧжйӧник висьталӧ Суворовскӧй училищеяс кузя управлениеысь дзор юрсиа полковник.
Ставыс ӧкмыс морт.
«Кӧть ӧкмысдас — думайтӧ Володя.
— Главнӧйыс — спокойствие.
Ставыс лоӧ бур!»
abu
Актӧвӧй зал ӧдзӧс дорын бергалӧны Артём Каменюка да Сенька Самсонов.
Котӧрӧн воис пошкигтыр Павлик Авилкин.
Шӧпкӧмӧн юаліс:
— Гижӧны?..
— Гижӧны...
И куим гоз син ляскысисны ӧдзӧсвывса щель бердӧ.
Ковалёв тайӧ здукас вӧлі гижӧ: «Ме радейта ассьым народӧс аслам том душалӧн став вынӧн.
Да и оз позь не радейтны народӧс, коді сетіс мирлы великӧй Ленинӧс, человеческӧй историяын первойӧн стрӧитіс социалистическӧй общество да увереннӧя мунӧ коммунизмӧ».
Час мысти актӧвӧй залысь петіс полковник Зорин сёрнитыштны телефон пыр.
Детинкаяс чепӧсйылісны ӧдзӧс дорысь, но пыр жӧ бӧр матыстчисны сэтчӧ:
— Полковник ёрт, кыдзи сэні миян?
— Полковник ёрт, гижасны?
Зоринлӧн меліа кутісны югъявны синъясыс:
— Ставыс лючки-ладнӧ.
abu
abu
abu
— Куим во мысти и ми кутам гижны! — думайтігтыр вашнитіс Самсонов.
— Гӧтӧвитчыны колӧ ӧнісянь нин, — сӧветуйтіс Зорин.
— Лоӧй спокойнӧйӧсь, полковник ёрт, — сьӧлӧмсяньыс шуис Авилкин, — училищенымӧс ми огӧ подведитӧй!
2
Младшӧй ротаын экзаменъяс заводитчытӧдз минута дас водз майор Тутукин дінӧ матыстчис олӧма нывбаба, коді вӧлі прӧстӧйиник платьеа да кӧсынкаа.
— Училищеса начальник менӧ лэдзис присутствуйтны история кузя экзамен вылын, — деликатнӧя шуис сійӧ.
— А ті коді лоанныд? — эскытӧг юаліс ротнӧй командир.
— Колхозница, — прӧстӧя ӧтветитіс нывбаба да, сумкасӧ восьтӧм бӧрын, мыччис СССР Верховнӧй Сӧветса депутатлысь мандат.
Тайӧ пӧрйӧ, история кузя ӧтвечайтігӧн, детинкаяс панйисны асьныс асьнысӧ.
Найӧ не сӧмын вывті бура висьтавлісны материалсӧ, но и кутісны асьнысӧ бравӧя.
abu
Найӧ сідзи бергӧдчывлісны, котшнитлывлісны каблукъяснас, сэтшӧм вежливӧя предупреждайтлісны: «Вопрос вылӧ ӧтвет помасис», либӧ корлісны разрешение заводитны висьтавны, мый капитан Беседа пукаліс синъяссӧ меліа читкыртӧмӧн да сӧмын «ньӧжйӧник кызӧктыштавліс, кор Артём либӧ Сеня сьылісны карта дорын соловейяс моз.
Знатнӧй гӧстя пукаліс достоинствоӧн, но эз ышнясь, да внимательнӧя, быттьӧ изучайтіг, видзӧдаліс детинкаяс вылӧ.
А кор экзаменъяс бӧрын Веденкин, воча ки ниртігтыр, гораа шуис:
— Но-с, артыштам урожайнымӧс! —
колхозница гӧгӧрвоана нюммуніс:
— Тіян тожӧ урожай? —
и недыр чӧв олыштӧм бӧрын шуис, капитан Беседа дінӧ шыасигмоз:
— Бура ӧтвечайтісны...
Ме найӧс татшӧмъясӧн и представляйтлі... — Быттьӧкӧ дорйысигмоз да училищеӧ ассьыс воӧмсӧ объясняйтігмоз гӧстя содтіс:
— Вои велӧдчыны колхозса председательяслӧн курсъяс вылӧ да думайта: вай пырала видзӧдла, кутшӧм миян защита быдмӧ.
Делӧыс ӧд ӧтувъя!
3
Июнь тӧлысся жар поводдя.
Телеграфнӧй проводъяс вылын сы мында юрсигусь, мый проводъясыс кажитчӧны колючӧйясӧн.
Быдӧнӧс, коді мунӧ училищелӧн дворӧд, кыскӧ нёль дзик ӧткодь пу вуджӧръяс улӧ — налӧн стволъясыс ӧтлаасьӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд, туганъясыс артмӧдӧны зэв ыджыд веж купол.
Первойясӧн помалісны велӧдчан восӧ младшӧй ротаяс.
Выпускникъяслы коли сдайтны ещӧ нёль предмет, кор училище дворӧ воалісны матысса колхозъясысь вӧла-доддяяс да автомашинаяс — воисны асланыс пиянла да внукъясла мамъясыс да бабъясыс.
Илюша Кошелев да Максим Гурыба, возбуждённӧйӧсь, пӧсялӧмаӧсь, кыскӧны прӧдукта тыра мешӧкъяс, пукталӧны найӧс додьясӧ.
Каникулъяс кежлӧ сетӧны тӧлысся паёк, и артмӧ кулёкъясысь да банкаясысь быдса гӧра.
abu
Самсонов скромнӧя мыччӧ ыджыдджык вокыслы, коді воис сыла, похвальнӧй грамота.
Уліас зӧлӧтӧй букваясӧн гижӧма: «Сьӧкыд велӧдчигӧн — кокни бойын».
— Правильнӧ шуӧма, — грамотасӧ внимательнӧя видлалігтыр ошкана шуӧ Самсоновлӧн ыджыдджык вокыс.
Сійӧ оз тэрмась ошкыштны, но Сенькалы оз терпитсьы кывны именнӧ сійӧс.
Павлик Авилкин бергалӧ бабыс гӧгӧр, оз тӧд, кытчӧ сійӧс пуксьӧдны.
— Бабӧ, а миян капитанным шуис: «Тэ ӧні честнӧй морт — трудитчин мыйвынсьыд», — и благодарность меным сетіс.
Бабӧ, а гортӧ воӧм бӧрын первойсӧ ме формаӧн кута ветлӧдлыны, правлениеӧ ветла, а сэсся трусик кежысь кута ветлыны...
Степан дед дінӧ град йӧрас кежала, висьтала, кыдзи ми тані овощи быдтам выль метод серти.
— Збыльысь? — интересуйтчис бабыс. — Тайӧс тэ и меным петкӧдлы.
Майор Кубанцев веськӧдлӧм улын детинкаяс гижасисны учёнӧйяскӧд, участок вылын нуӧдісны опытъяс ветвистӧй шобді быдтӧм кузя, быдтісны выль плодӧвӧй пуяс, лӧсьӧдісны картупельлысь коллекция (ветымын квайт сорт!),
а арнас восьтывлісны училищеын сельскохозяйственнӧй выставка, корлісны гӧститны колхозникъясӧс.
— Тайӧс тэ меным петкӧдлы, — мӧдысь шуис бабыс да меліа видзӧдліс Павлик вылӧ.
Бабыс вӧлі сьӧд жакета, лацкан вылас зӧлӧтӧй звезда, код вылысь Павлик эз вермы вештыны синъяссӧ.
Павлик юрысь фуражкасӧ босьтӧм бӧрын бабыс тӧждысьӧмпырысь чышкыштіс носӧвӧй чышъянӧн сылӧн плешкысь пӧсьсӧ.
Бабыслӧн чужӧмыс, сэтшӧм жӧ зарни беринъяса, кыдзи и внукыслӧн, сӧмын пемыдджык. Сійӧ гордитчӧмӧн нюмъяліс.
— Мунам ӧні! — чеччыштіс Павлик да кутіс кыскыны бабсӧ киӧдыс.
— Да ӧвсьы тэ, йӧюк, — бурпырысь шуӧ сійӧ, — оформитам документъястӧ да вӧлисти.
Матыстчис генерал, здоровайтчис бабкӧд да юаліс:
— Станциясяньыс гортӧдзныд тіян ылын?
— Миянӧс встретитасны, — шуис Павлик да джӧмдіс: мед эськӧ генерал эз думышт, мый сійӧ сюйсьӧ кытчӧ оз ков.
— Но-но... — нюжӧдіс генерал да интересуйтчис: — Успешнӧя помалінныд велӧдчан вотӧ?
— Успешнӧя!
Тройкаяс абуӧсь!
— Вот тайӧ бур, — ошкис училищеса начальник. — Гортаныд энӧ вунӧдӧй, мый ті суворовец, аслад училище йылысь помнитӧй.
— Некыдз ог вунӧд! — И друг шусис: — Генерал ёрт, кор ме воа гортӧ, кизьясӧс весала, ботинкиӧс весала да... — Павлик пыркнитіс юрнас, — правлениеӧ пыра, председатель дінӧ: «Афанасий Лукич, разрешитӧй шыӧдчыны?»
И висьтала: «Ме сэки радио пыр кыв сетлі, ӧні видзӧдлӧй: дисциплинаысь пять, и велӧдчӧм кузя пятёркаяс эмӧсь, и благодарность личнӧй делӧын!» — Авилкин лолыштіс. — А сэсся вартан машина вылын уджавны кута!
— Правильнӧ, — ошкис генерал. — Воанныд училищеӧ, висьталанныд меным, кыдзи отпускнытӧ коллялінныд.
— Кывзыся! — радлунсӧ кутігтыр сувтіс веськыда Павлик.
— Разрешитӧй лӧсьӧдчыны мунігкежлӧ? — Разрешение пӧлучитӧм бӧрын сійӧ мӧдӧдчис первойсӧ солиднӧя,
но, кор генерал саялі, кутіс тӧвзьыны чеччалігтыр да муртса эз уськӧд кок йывсьыс Семён Гербовӧс.
— Сёма, меным ӧні генерал...
Сема, ми тэкӧд аддзысьлам на? — И пыр жӧ жугыльмис: — Тэ мунан... век кежлӧ?
— Аддзысьлам на, другӧ, аддзысьлам, — успокоитіс сійӧс Семён. — Ми ӧні экзаменъяс сдайтам, сэсся пӧлучитам отпуск да сы бӧрын волам татчӧ аттестатъясла да назначениела.
Гербов зільӧ лоны спокойнӧйӧн, но сылӧн ыджыд неприятность:
литература кузя сочинениеясын сійӧ вӧчис ӧти грамматическӧй ӧшибка и ӧні сійӧ оз вермы надейтчыны весиг эзысь медаль вылӧ, кӧть во чӧж быд предмет кузя вӧліны пятёркаяс, да и ӧні сдайтӧ пятёркаяс вылӧ жӧ.
Но Семён зільӧ лоны кыпыдӧн.
— Аддзысьлытӧдз, — шуӧ сійӧ Павликлы, — прӧщайтчыны ми кутам бӧрынджык.
4
Кодлы абу тӧдса тайӧ долыд да страшнӧй минутаыс, кор матыстчан экзаменаторъяс пызан дорӧ да нюжӧдан китӧ билетла?
Кодлы абу тӧдсаӧсь мӧвпъяслӧн ӧдйӧ чеччалӧм ӧтветъяс думайтан здукъясӧ, кор вирыд кайӧ банбокъясад, окота кыйны, кыйны да кыдз позьӧ ӧдйӧджык гижны формулаяслӧн, нимъяслӧн, датаяслӧн юрад зэв ӧдйӧ бергалысь потокысь ӧтветлысь план — ставсӧ, мый вевъялан, и кажитчӧ, мыйкӧ вунӧдін, эн вевъяв, и чегъясьӧ карандашыд, и зэлӧдӧ воротникыд, а экзаменаторъяс видзӧдӧны стрӧга.
Но вот радейтана учительыд меліа довкнитіс юрнас, и таысь сьӧлӧм вылад сразу лоӧ кыдзкӧ торъя долыд и лоан увереннӧйджык.
Кодлы абу тӧдса чуймӧмлӧн да кокняммӧмлӧн чувство, кор ӧтветитін да петін классысь: мыйла полін, ӧд ставсӧ тӧдін, ставыс вӧлі сэтшӧм прӧстӧ?
И весиг кутшӧмкӧ неудовлетворённость сыысь, мый барьерыс вӧлӧма кажитчӧм сертиыс ляпкыдджык и пытшкӧсыд быттьӧ лои тыртӧм — гашкӧ, зэвтчылӧм, мудзӧм вӧснаыс.
Со и бӧрвылӧ коли сійӧ, мый кажитчыліс случайнӧй провалӧн, мучитліс: «А друг?», «А вермас лоны?», и быттьӧ сьӧкыд вӧт вӧталігӧн кузь кока тангенс пышйывліс эльтігтыр.
Медбӧръя экзамен сдайтӧма!
Шуны кӧ тайӧ фразасӧ гораа, он верит аслыд.
Да неужели оз ков сэсся войбыдъясӧн пукавны книга дорын, неужели позьӧ не инмӧдчыны тетрадьяс дорӧ, и ощущение, мый тэ свободнӧй, оз эновт тэнӧ час мысти, лун мысти?
Неужели прӧйдитіс кад, кор вежавлі возчиклы — сылы оз ков аски сдайтны экзамен; дворниклы, коді тӧждысьтӧг чышкыліс двор; быдӧнлы, коді прӧйдитӧ улича кузя, — налы оз ков аски сдайтны экзамен?
Неужели прӧйдитіс кад, кор ставыс эз вӧв тэныд вылӧ: липаяс цветитісны эз тэныд вылӧ, садйын музыкаыс ворсіс эз тэныд вылӧ, и частӧ шуалан аслыд: «Оз позь.
Оз позь ставыслы талы сетчыны...
Оз позь думайтны Галинка йылысь, встретитчӧм йылысь, — бӧрынджык!»
А тайӧ «бӧрынджыкыс» ылын, сійӧ пӧшти оз тыдав...
Володя тэрмасьӧмӧн муніс улича кузя.
Муртса на сдайтӧма медбӧръя экзамен.
Училище помалӧма!
Сылы то окота вӧлі, ас пытшкас унджык воздух апыштӧм бӧрын, горӧдны сьӧлӧмсяньыс: «О-го-го!», кыдзи горзӧны рытъя рӧмыд дырйи ю дорын, то друг лолі сьӧлӧм доймытӧдзыс жаль: тайӧ ставыс некор нин мӧдысь оз ло, кыдзи мӧдысь оз овлывлы дас кӧкъямыс арӧс.
Прӧщайтлӧй, дона Сергей Павлович!..
Прӧщай, пуӧй, кодӧс садитлім нёль во сайын!
Прӧщай, первой роталӧн аллея!
Прӧщайтлӧй ставныд, ставныд: муса швейцар Петрович, кодкӧд унаысь воюйтлі, медым писькӧдчыны актӧвӧй залӧ ещӧ ӧти киносеанс вылӧ; тётя Клава, коді вердліс столӧвӧйын уна тысячаысь; библиотекарь Мария Семёновна; бур сьӧлӧма Семён Герасимович, коді урок вылын кывлывліс очсалысьяслысь: «Гашкӧ, чайӧн юктӧдны?»
Абу, абу прӧщайтлӧй — аддзысьлытӧдз!
Офицерскӧй училище помалӧм бӧрын аддзысьлытӧдз, кор волам рӧднӧй гортӧ, рӧднӧй воспитательяс дінӧ.
XXVII ГЛАВА
1
Отпускысь старшӧй суворовецъяс воисны гожъялӧмаӧсь, шондісьыс быгалӧм юрсиаӧсь, ещӧ ёнджыка возмужайтӧмаӧсь.
Пемыдтурунвиж рӧма ной гимнастёркаяса, лӧз диагональысь брюкияса, яръюгыд звездаа пилоткаяса выпускникъяс группаясӧн ветлӧдлісны дворӧд, училище коридоръясӧд.
И тайӧ формаыс, и ньӧжмыд движениеясыс, и найӧс кытшалысь малышъяс дінӧ прӧщальнӧй, вок сяма нежность, и учительлысь кисӧ кутлӧм вӧчлісны выпускникъясӧс выль йӧзӧн, дзик верстьӧясӧн.
Найӧ вӧліны нин курсантъясӧн, аддзисны нин мыйкӧ водзвылысь, мый эз аддзыны мукӧд суворовецъясыс.
Думсьыс вӧліны ылынӧсь: танкӧвӧй, пехотнӧй, артиллерийскӧй училищеясын, пыравлісны начальникъяслӧн кабинетӧ, докладывайтлісны воӧм йылысь, разӧдчалісны батальонъясӧ да дивизионъясӧ.
Классъясӧд ветлӧдлігӧн найӧ, кажитчис, прӧщайтчисны быдторкӧд;
дыр видзӧдісны Андрей Сурковлӧн «Лагерьясын» картина вылӧ, коді ӧшаліс ӧдзӧс дорын; меліа инмӧдчылісны ӧшиньвывса цветъяс дорӧ — цветъяссӧ коркӧ ньӧблісны ӧтвылысь.
Дыр пукталісны ассьыныс кӧлуйнысӧ выль, муртса на пӧлучитӧм чемоданъясӧ, кодъяслӧн югъялісны никелированнӧй иганъясыс.
Медся уна вӧліны тетрадьяс — кӧть мешӧк сьӧрсьыд босьт!
И быд тетрадь жаль кольны.
abu
Со конспектъяс марксизм классикъяслӧн произведениеяс кузя — училищеын тайӧ обязательнӧ ковмас.
Важ контрольнӧй уджъяс, сочинениеяс.
Ковмас кольны!
Логика кузя тетрадь.
abu
Задачаяс да примеръяс.
Оз, кольны оз позь!
Военнӧй делӧ кузя гижӧдъяс йылысь и сёрнитны немтор!
И бара чукӧрмисны гӧра судта тетрадьяс.
2
Рытнас Володя муніс прӧщайтчыны Галинкакӧд:
сійӧ вӧлі мунӧ Ленинградскӧй педагогическӧй институтӧ.
Володя суис нывкаӧс мунігкежлӧ лӧсьӧдчигас.
Чемодан гӧгӧрыс пукталӧма книгаяс, платьеяс, тубрасъяс.
Расстроитчӧм Ольга Тимофеевна отсасис нылыслы пуктавны кӧлуйсӧ.
— Володя!
Збыльысь ӧмӧй лоӧ сідзи, мый тэ тожӧ кутан велӧдчыны Ленинградын? — юаліс Галинка, кор найӧ, чемодансӧ пӧдлалӧм бӧрын, петкӧдісны сійӧс мӧд комнатаӧ.
— Ог тӧд.
Кӧсйысисны мӧдӧдны ленинградскӧй пехотнӧйӧ...
Аскомысь кутам тӧдны...
— Вот эськӧ лӧсьыд вӧлі! — ас кӧсйытӧгыс горӧдсис Галинкалӧн.
— Тӧдан, сэтшӧм лӧсьыд, мый... пола та йылысь думайтны.
Часджын мысти найӧ мунісны парклӧн тӧдса аллея кузя.
Галинка вӧлі вӧсньыдик прӧшви воротничока, еджыд анькытш тусьяса коричневӧй платьеа.
Тайӧ медбӧръя рытас, кодӧс найӧ коллялісны ӧтлаын тані, карын, коді лои налы рӧднӧйӧн, ни Володялӧн, ни Галинкалӧн эз вӧв сэтшӧм чувство, мый найӧ торъялӧны век кежлӧ.
И сёрниас кӧ эз-эз да и чужлісны шог ноткаяс, торйӧдчӧмыс век жӧ эз кыпӧдлы шогсьӧмлысь чувство: водзвылын ставыс кажитчис тувсов шондіа лун кодь югыдӧн.
Галинкалӧн движениеясыс бӧръя воджыннас лоины сдержаннӧйджыкӧн,
каштанӧвӧй кӧсаыс вӧлі гартыштӧма мича юр гӧгӧрыс,
дзирдалісны вежӧрӧн да мусаа наянитӧмӧн карӧй синъясыс, а ичӧтик нырыс сетліс чужӧмыслы независимостьлысь выражение, —
татшӧм ныв оз сет асьсӧ ӧбидитны.
Найӧ мунісны да сёрнитісны пустякъяс йылысь, быттьӧ наӧн, тайӧ пустякъяснас, вӧтлісны мырдӧн кӧвъясьысь тӧждысьӧмсӧ: лоасны-ӧ ӧтлаын!
Оз-ӧ вунӧдны сійӧ донасӧ, мый лои на костын?
— Тэ тӧдан, — нюммуніс Галинка, — менӧ челядьдырйи мам век зэв шоныда пасьтӧдліс.
abu
И вот ӧтчыд ме видзӧді кино.
Аддза экран вывсьыс: лыжник босьтіс лым, вайӧдіс вомдорас.
Ме тай кыдзи звиркнита да став залтырнас горӧда: «Дядя, прӧстудитчан!»
Володя и кывзіс, и эз кывзы Галинкалысь висьталӧмсӧ.
Сераліс сыкӧд ӧтлаын, а думайтіс мыйкӧ ассьыс: «Мича...
Но кутшӧм тэ мича!..
И медым пӧдтыны душасьыс ӧти и сійӧ жӧ мӧвп, ачыс заводитліс висьтавлыны мыйкӧ серам петкӧдланаӧс:
— Менам эм ёрт, Шелест, а сылӧн дедыс — пач тэчысь, гном * кодь.
Кодкӧ шуӧма: «Буракӧ, сійӧ омӧля кылӧ».
И сыкӧд карын паныдасигӧн кутісны ставныс горзыны сылы пеляс — равзӧны сідзи, мый зэвтчӧмсьыс весиг гӧрдӧдӧны, а дед шензьӧ: «Мыйся дивӧ, мыйла ставныс татшӧма горзӧны?»
Висьталіс Володя и ачыс думыштіс: «Нинӧм серам петкӧдланаыс тані абу».
* Гном — зэв мисьтӧм карлик.
Некымын минута найӧ мунісны чӧв олігтыр.
abu
Кыліс тшын дук.
Керка ӧшиньясын ломзялісны бияс.
Володя вӧсньыдик ньӧрйӧн швачӧдіс-кучкаліс сапӧг гӧленяс.
Галинка мый йылысь кӧ думайтігтыр курччаліс вӧсньыдик вомдоръяссӧ.
— Тэ кутшӧмкӧ выль стихотворение гижин? — ньӧжйӧник юаліс сійӧ.
— Гижи! — ниртыштіс плешсӧ Володя.
— Лыддьы, — шуис нывка да ньӧжмӧдіс воськовъяссӧ.
— Тайӧ тэныд, — прӧстӧя шуис Володя да ньӧжйӧник, сьӧлӧмсяньыс заводитіс лыддьыны:
Галинка внимательнӧя кывзіс юрсӧ увлань лэдзӧмӧн.
Кор Володя помаліс, сійӧ кыв ни джын шутӧг кутліс сылысь кисӧ.
Найӧ кайисны векньыдик трӧпаӧд буретш сійӧ гӧра вылас, кӧні коркӧ — ӧні сійӧ кажитчис вывті нин важӧн — Ковалёв да Семён сетлісны дружба йылысь клятва.
Туй чукыльтанінас Володя да Галинка ӧттшӧтш, быттьӧ кодкӧ найӧс чукӧстіс, бергӧдчисны воча чужӧм.
Вомдоръясыс налӧн лоины орччӧн, сэтшӧм матын, мый найӧ кылісны лолалӧмыслысь шоныд струясӧ.
И кыкнанныс найӧ думыштісны ӧти и сійӧ жӧ тор: «Тайӧ нэм кежлӧ».
abu
abu
Найӧ сувтісны крут кыр йылӧ.
Уліас, ю кузя, кывтісны баржаяслӧн бияс, ньӧжйӧник сялькӧдчис берегӧ гы, рытъя ыркыдас чувствуйтчис ар.
Нывка доверчивӧя мыджсис Володялы ки вылас.
Юрсиыс сылӧн инмис Володялы чужӧмас.
Найӧ дыр сулалісны чӧв олігтыр, нинӧм мӧдтор эз желайтны да ёна эскисны, мый и водзӧвылӧ лоасны встречаяс да шуд.
И сэтшӧм ещӧ ёнджыка матыссаӧн лои Володялы Галинка.
Ставыс, ставыс сыын вӧлі особеннӧй, муса: и вӧсньыдик, нежнӧй сьыліыс, кытчӧ лэччӧма читкыля юрси прать, и сӧстӧм синъясыслӧн кельыдлӧз рӧма кодь синъеджыдъясыс, и еджыд воротничока тайӧ платьеыс, ичӧтик киясыс.
3
Пригороднӧй поезд воис лагерьясӧ водз асывнас.
Тані должен вӧлі лоны выпуск.
Дас часын училище выстроитчис праздничнӧя мичмӧдӧм плац вылын: дӧлалӧны вышкаяс вылын флагъяс, дзирдалӧны оркестрлӧн эзысь трубаясыс, цветъясӧн кытшалӧмаӧсь вождьяслысь портретъяс, трибуна, маршалъяслысь портретъяс.
Пуяс вылын коръясыс вижӧдыштӧмаӧсь.
Лӧнь, спокойнӧй ю кузя исковтӧны шонділӧн кӧдзалӧм югӧръясыс.
Плац гӧгӧр сулалӧны гӧстьяс —
тайӧ матысса колхозъясысь олысьяс, рабочӧйяс, студентъяс, училищеса вольнонаёмнӧй работникъяс — стӧрӧжъяс, монтёръяс, пӧваръяс, портнӧйяс.
Выпускникъяс сулалӧны торъя группаӧн, ротаяс водзвылын.
Колхозса челядь кавшасялӧмаӧсь матігӧгӧрса пуяс вылӧ.
Сысянь налы ставыс тыдалӧ кипыдӧс вылын моз.
Со ылын тыдовтчис генераллӧн машина, сувтіс вӧр дорӧ.
Петкӧдісны знамя.
Кыліс гора команда:
— Училище, смирно!
Веськыдвывсянь знамя улӧ...
abu
abu
Еджыд перчаткиа кияс кынмисны фуражка кӧзырёкъяс дорӧ.
Кынмисны места вылас радъяс.
Генерал Полуэктов, машинасӧ эновтӧм бӧрын, примитіс парад полковник Беловлысь да здоровайтчигтыр прӧйдитчис фронт пӧлӧн.
abu
— Здравствуйте, выпускник ёртъяс!
— Здравие желайтам, генерал ёрт! — гораа кылӧ воча.
Полуэктов кайӧ трибуна вылӧ микрофон дорӧ, лыддьӧ приказ:
— «...Ковалёв Владимирлысь, Андрей Сурковлысь нимъяссӧ, кодъяс помалісны училищесӧ зарни медальӧн, Пашков Геннадийлысь нимсӧ, коді помаліс эзысь медальӧн, гижны актӧвӧй залса мраморнӧй дӧска вылӧ...»
abu
abu
Торжественнӧй чӧв-лӧнь дырйи выпускникъяс принимайтӧны военнӧй присяга — верность йылысь святӧй клятва.
Плац шӧрын сулалысь неыджыд пызан дорӧ, кодӧс вевттьӧма гӧрд нойӧн, матыстчӧ Савва Братушкин.
Волнуйтчӧмысла сійӧ кельыд чужӧма.
abu
— Ме клянитча лоны честнӧй, повтӧм, дисциплинированнӧй воинӧн, — шуӧ сійӧ гора гӧлӧсӧн.
Семён Гербов принимайтӧ присягасӧ мӧдысь ас олӧмас.
Первойысьсӧ тайӧ вӧлі враг тылын, партизанскӧй отрядын.
Места вылас кынмӧм радъяс весьтын кылӧ величавӧй, коді петӧ самӧй сьӧлӧм пытшсяньыс:
— Клянитча... медбӧръя лолыштӧмӧдз лоны преданнӧйӧн аслам народлы, аслам Сӧветскӧй Рӧдиналы да Сӧветскӧй правительстволы... ассьым вирӧс да олӧмӧс жалиттӧг.
Присяга примитӧма, ӧні найӧ настӧящӧй армеецъяс.
Генерал поздравляйтӧ найӧс.
Кыз гӧлӧсъяссянь малышъяслӧн вӧсньыдик гӧлӧсъясӧдз кылӧ нэмӧвӧйся, кыдзи русскӧй слава, «ура» горӧдӧм.
Ставныслӧн торжественнӧй, кыпыд настроение.
abu
abu
Праздничнӧй ӧбедсӧ парад бӧрын вӧчисны джуджыд терраса вылын, коді вӧлі чургӧдчӧма ю весьтын мыс моз.
Юношаяс корисны учительясӧс, Зоринӧс, воспитательясӧс, пуксьӧдісны генералӧс асланыс пызан сайӧ.
Пызан сайын дзескыдкодь, но мунӧ сьӧлӧмсянь варовитӧм, кутшӧм овлывлӧ ыджыд дружнӧй семьяын, коді колльӧдӧ пиянӧс ылі туйӧ.
abu
И, кыдзи век овлывлӧ татшӧм случайясас, заводитчисны сьӧлӧмсянь петан сёрнияс, признайтчӧмъяс, «разоблачайтӧмъяс».
— А помнитанныд, — тошсӧ малалігтыр шыасис Володя дінӧ Семён Герасимович, — ме ӧтчыд пыри классӧ, а дӧска вылӧ гижӧма: «Сетӧма, мый Сёма кавшасьӧ ӧшиньӧд.
Докажитны, дыр-ӧ сійӧ кутас каттьысьны»?
— Тайӧ ми... тайӧ ми... — серамсьыс тшӧкъялігтыр объясняйтіс Володя, — эгӧ удитӧй чышкыныс...
— А помнитанныд, — юалӧ паськыд плешка, косіник географ аслас соседъясыслысь, — помнитанныд, во-мӧд сайын менам урок водзвылын класснӧй дӧска вылӧ кодкӧ рисуйтӧма некымын пробирка.
На пиысь быдӧнӧс шуӧма кутшӧмкӧ предмет нимӧн:
ӧтиӧс — физикаӧн, мӧдӧс — литератураӧн, коймӧдӧс — математикаӧн.
Рисунокъяс улас гижӧд: «Валӧн процент».
И быд пробиркаын индӧма тайӧ ваыслысь разнӧй уровень.
Медся уна ваыс «География» гижӧда пробиркаын.
Ме вӧчи вид, мый эг гӧгӧрво рисуноксӧ, но критикасӧ, веськыда кӧ шуны, примиті.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— Тайӧс жӧ рисуйтлі ме, — признайтчис Павлик Снопков. — Ті прӧститӧй, челядь вежӧр вӧсна.
— Нинӧм, нинӧм, — ӧбидитчытӧг вочавидзис географ, — но и тіян ӧтветъясын, сударь, вӧлі ӧти тӧдчана тырмытӧмтор. — Учитель лэптіс синкымсӧ.
— Кор омӧля тӧдінныд урокнытӧ, тіянлы друг дум вылад усьлі, мый воинныд Украинаысь, и заводитлінныд шуавны «<ukr>нехай</ukr>», «<ukr>мабуть</ukr>» да надейтчылінныд снисходительность вылӧ.
Павлик босьтіс ас вылас мыж и тайӧ манёврсӧ вӧчӧмысь.
abu
abu
abu
abu
Виктор Николаевич Веденкин перйис полевӧй сумкаысь неуна вижӧдыштӧм коркаа тетрадь.
Ковалёвлы мыччигмоз шуис:
— Тайӧ тіян уджныд история кузя.
Нёль во сайын гижлінныд.
Видзӧй кыдзи документ, коді петкӧдлӧ тіянлысь быдмӧм...
Володя любопытствоӧн кутіс листайтны тетрадьсӧ.
— Неужели тайӧс ме гижлі? — юасис сійӧ Веденкинлысь. — Да неужели ме?
Ребята заводитісны казьтывлыны, кутшӧмӧн найӧ воисны училищеӧ, ассьыныс медся первойя лунсӧ, кодӧс коллялісны тані.
Андрей воис валегиа, кодӧс вӧлі дӧмӧма гӧрд резинаӧн.
Павлик Снопковлӧн сьылі вылас вӧлі зэв кузь клетчатӧй шарф.
Вася Лыков, муса Василёк, кыдзи пуксис воӧм бӧрас комната пельӧсӧ зэв ыджыд ноп вылӧ, коді вӧлі тыр гортса пирӧгъясӧн да семечкиӧн, сідзи и эз чеччыв лунтыр.
Сійӧ воинственнӧя видзӧдіс гӧгӧр — оз-ӧ думайт кодкӧ уськӧдчыны сылӧн единоличнӧй добра вылӧ?
Кыкӧн косясисны кӧрт кӧрӧбка вӧсна.
Ӧні ребята казьтылӧны став тайӧтор йывсьыс пытшкӧсса недоумениеӧн: неужели зэв на неважӧн найӧ вӧліны татшӧмӧсь?
— Тайӧ, челядь, шусьӧ, — серам петкӧдны зільӧмӧн горӧдіс Павлик, — верстьӧ мортӧн лоан процессӧн! —
Веськыд кинас сійӧ сывйыштіс орччӧн пукалысь Геннадийӧс, вашнитіс пеляс:
— Бур, мый ми ӧтлаын мунам...
Другӧй, тайӧ бур!
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Кутісны казьтывлыны Сергей Павловичлысь училищеӧ воан лунсӧ, медся первойя тӧдмасьӧмсӧ классын.
— Ті миянлы сэки кӧсйысинныд: «Куим во мысти бара чукӧртчам да шуам: «Ми дружнӧя олім и эгӧ омӧля уджалӧй».
Сідзи и лои! — горӧдіс Андрей.
— Помнитанныд, — юаліс Бокановлысь Володя, — во-мӧд сайын ме вӧлі тіян ордын, а ті юалінныд: «Ті тӧданныд, Владимир, аслад характерлысь отрицательнӧй чертаяссӧ?»
Ме вочавидзи: «Тӧда».
Ті ме вылӧ юалана видзӧдлінныд.
«Неуравновешеннӧй, ӧдйӧ пузьысь», — заводиті ме лыддьӧдлыны.
«Ставыс?» — «Но и... грубӧй».
— «Вот-вот», — шуинныд ті, а синъясыд тіян сералӧны, быттьӧ висьталӧны: «А век жӧ ме шедӧді сійӧс, мый йылысь тэ должен вӧлі шуны веськыда».
Боканов эз помнит татшӧм сёрнисӧ, — этша ӧмӧй татшӧмыс воспитательлӧн, — но сылы вӧлі зэв приятнӧ, мый Володялы тайӧ сёрниыс абу лоӧма весьшӧрӧ.
«Ме кӧ эськӧ выльысь заводиті олӧмсӧ, — думыштіс Боканов, — ме эськӧ бара лои учительӧн».
Сы дінӧ матыстчис Семён.
— Разрешитӧй, майор ёрт?
— Да? — чуймис татшӧм кадӧ официальностьысь Сергей Павлович.
Семён мыччис Бокановлы восьтӧм папирос пачка:
— Кора не ӧткажитчыны.
Тӧрыт выпускникъясӧс босьтісны курсантскӧй довольствие вылӧ да сетісны комын пачка папиросӧн морт вылӧ.
«Соглашение» вӧчӧмсянь некод некор эз торклы ассьыс кывсӧ.
Сӧмын Май Первой лунлы паныд Гербов матыстчис Боканов дінӧ да корис:
— Разрешитӧй аски балуйтчыштны?
— Ог разрешайт, — нюмъялігтыр, но чорыда шуис воспитатель.
Талун договорлӧн срокыс помасис.
Боканов босьтіс Семён ордысь папироссӧ, бергӧдлыштіс киас.
— Вайӧ нюжӧдамӧй миянлысь договорнымӧс, — вӧзйис сійӧ.
— Да ӧд сетӧны, — ышловзис Гербов.
— А ті сы пыдди шоколад босьтӧй, — сӧветуйтіс Боканов.
Семён минута мында падъялыштіс.
— Эх, ладнӧ! — решительнӧя ӧвтыштіс сійӧ кинас. — Куритам медбӧръяӧс олӧмын!
Разрешитӧй, генерал ёрт? — шыасис сійӧ Полуэктов дінӧ да, разрешение пӧлучитӧм бӧрын, кутіс куритчыны Сергей Павловичкӧд.
Главнӧй делӧыс, дерт, вӧлі эз куритчӧмын, а восьсӧн, училищеса начальник дырйи тшынасьыштны кӧсйӧмын.
— Тэ тӧдан, — ньӧжйӧник шуис Снопковлы Геннадий, — менам вӧлі позянлун пырны московскӧй училищеӧ, но ме ӧткажитчи, — кӧсъя лоны миян йӧзкӧд ӧтлаын...
abu
abu
abu
abu
abu
Разӧдчалісны Сӧветскӧй Союзлӧн быд помӧ, но кыдзкӧ ачыс артмис сідзи, мый чукӧртчалісны нин войскалӧн родъяс серти группаяс.
Пехотнӧй училищеӧ лӧсьӧдчисны мунны Ковалёв, Пашков и ещӧ дас кык морт.
Весиг Гербов, ассьыс воддза планъяссӧ вежӧмӧн, решитіс мунны пехотаӧ.
Савва Братушкин лӧсьӧдчис артиллерияӧ,
Андрей — авиацияӧ.
Выпускникъяслӧн пельпомъяс вылын курсантскӧй гӧлубӧй, сьӧд, гӧрд погонъяс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Пызан сайысь чеччис генерал.
— Дона ёртъяс, — заводитіс сійӧ, — быд арлыдлӧн эм аслас мичлун, кыдзи эм аслас мичлун воын быд кадлӧн.
Тіян арлыдлӧн мичлуныс сыын, мый тіян водзын воссьӧны олӧмлӧн паськыд просторъяс.
Олӧй, наслаждайтчӧй олӧмнас, трудитчӧй народлӧн благо вылӧ, лоӧй миянлысь великӧй Рӧдинанымӧс честнӧй, стойкӧй дорйысьясӧн.
А миян арлыдлӧн мичлуныс, — Полуэктов дружескӧя мигнитіс Русановлы, коді пукаліс сыкӧд орччӧн, — сыын, мый ми аддзам тіянӧс асланым вежысьясӧн.
Гӧгӧрвоанныд, во дас-дас вит мысти ті воанныд миянӧ капитанъясӧн, майоръясӧн, — ми сэки пенсия вылын нин лоам, старикъяс моз кутам шашкыны-сёрнитны, — дзирдыштіс сійӧ том синъяснас, — вернӧ, вернӧ!
И казьтыштам ми тайӧ лунсӧ, миянлысь ӧтувъя олӧмнымӧс.
Паметьын кольӧ сӧмын медся бурыс...
Эскӧда тіянӧс, неприятностьяс вунасны...
И вермас лоны, мый тіян батальонӧ нин, кодӧн ті кутанныд командуйтны, воас служитны томиник лейтенант да сёрниас казьтыштас, мый помаліс N-скӧй Суворовскӧй училище.
«Да ӧд и ме сійӧс помалі!» — горӧданныд ті, и тайӧ томиник лейтенантыс лоӧ сразу рӧднӧйӧн, и кутанныд казьтывлыны миян муса училище йылысь...
XXVIII ГЛАВА
Аскинас ӧкмыс час асылын училище бара выстроитчис, медым прӧщайтчыны выпускникъяскӧд.
Выль первой ротаса медбур суворовецъяс петкӧдісны плац вылӧ знамя.
Кокньыдик тӧв меліа вӧрӧдіс сылысь шӧвк складкаяссӧ.
Морӧс бердас автоматъяса ассистентъяс восьлалісны знаменосец ӧтар-мӧдар бокӧд.
Найӧ сувтісны плац шӧрӧ.
Оркестр ланьтіс.
Первойӧн торйӧдчис выпускникъяс ротаысь Владимир Ковалёв.
Сійӧ матыстчис знамя дорӧ, пӧрччис пилоткасӧ, ньӧжйӧник пидзӧсчанясис.
Кыкнан кинас матыстіс чужӧм дінас знамя помсӧ, волнуйтчӧмысла косьмӧм вомдоръяснас инмӧдчис сыӧ.
А сьӧлӧмыс кынмис, а юрас вӧлі ӧти мӧвп:
«Клянитча дорйыны... медбӧръя лолыштӧмӧдз!
Клянитча!
Пыр кежлӧ!..»
Здук кежлӧ сувтліс син водзас мамыслӧн чужӧмыс сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн вӧлі сійӧ медбӧръя прӧщайтчигас.
Доршасьӧм синваа синъясыс вӧліны решительнӧйӧсь да стрӧгӧсь.
Татшӧм синъясӧн видзӧдӧны мамъяс, кор мӧдӧдӧны пиянсӧ бойӧ.
Сурков да Ковалёв бӧрын знамякӧд прӧщайтчис Семён Гербов.
Алӧй полотнище дорысь чеччӧм бӧрын сійӧ волнуйтчӧмысла оръясян гӧлӧсӧн шуис:
— Пасибӧ великӧй Коммунистическӧй партиялы, миян рӧднӧй Сӧветскӧй правительстволы сійӧ тӧждысьӧмсьыс, кодӧс ми чувствуйтам быд лун, быд минута.
Пасибӧ миян учительяслы, кодъяс эз жалитны вынъяссӧ миянӧс воспитывайтігӧн.
Прӧститӧй, содтім кӧ тіянлы дзор юрси сияс...
Кӧть ми кӧні огӧ лоӧй, ми лоам вернӧйӧсь училищелы.
Тіянлы некор оз ковмы гӧрдӧдны миян вӧсна... —
И, помӧдз висьтавтӧг, неуна тіралыштысь кияснас пилоткаасис, но ӧдйӧ успокоитчис да чорыд воськовъясӧн муніс строяс.
Веденкин сулаліс трибуна вылын генералкӧд орччӧн да думайтіс: «Татшӧм прӧщайтчӧмыс коляс морт олӧмын бырӧдны позьтӧм след...
Бур эськӧ вӧлі миян став школаяслы босьтны тайӧ традициясӧ».
Гӧстьяс лыдын вӧлі художник Михаил Александрович Крылатов, коді пиӧс моз кутіс радейтны Андрей Сурковӧс, кодӧс велӧдіс став тайӧ вояссӧ.
Художник напряжённӧя видзӧдіс плац вылӧ, суворовецъяслӧн радъяс вылӧ, гӧстьяс вылӧ.
Торъя ёна интересуйтісны художникӧс малышъяслӧн синъясыс, влюблённӧйӧсь да неуна шогӧсь, кор найӧ видзӧдӧны выпускникъяс вылӧ; любопытнӧйӧсь, горшӧсь, кор найӧ видзӧдісны трибуна вылӧ, кӧні сулалісны гӧстьяс, кинооператоръяс вылӧ, кодъяс жуисны веж му вылын, офицеръяс вылӧ, кодъяс кутлісны ассьыныс быдтасъяснысӧ.
Тайӧ синъясыс ас пытшкас босьтлісны ставсӧ...
То паськавлісны, кор радейтана Андрюшаныс пӧлучайтіс аттестат, то мудера читкыртчылісны, колӧ кӧ вӧлі матӧджык писькӧдчыны радиоустановкаа машина дорӧ.
И тані жӧ, строй бӧрвылын, трибуна дорын, полігтыр йӧжгылясис училищеӧ муртса на воӧм «гражданскӧй» мелюзга, кодъяс абу на удитӧмаӧсь пасьтавны суворовецъяслысь форма.
Новичокъяс кутчысисны на мамъясыслы киясас, завидьтӧмӧн видзӧдлывлісны суворовецъяслӧн еджыд перчаткияс вылӧ, повзьӧмӧн чепӧсйывлісны бокӧ быд офицерысь да пыр жӧ любопытствоӧн нюжӧдлісны сьыліяссӧ, лыддисны сы морӧс вылысь наградаяссӧ.
Новичокъяс дінӧ матыстчис офицер да, синъяснас знамя вылӧ индігмоз, шуис ньӧжйӧник, торжественнӧя:
— Видзӧй сылысь честьсӧ!
Выпускникъяс, трибуна дорын сулалӧмӧн, принимайтӧны суворовецъяслысь асланыс честь кузя медбӧръя парад.
Рота бӧрся рота прӧйдитӧны на дінті ёртъясыс.
Но вот воис кад мунны вокзалӧ.
Машинаяс виччысьӧны.
Сьӧкыд торйӧдчыны другъяс дінысь, окота окыштны воспитательӧс, кутлыны кисӧ генераллысь, полковник Зоринлысь.
Русанов, волнуйтчӧмсӧ дзебны зільӧмӧн, перйӧ портсигар.
Но и тайӧторйыс казьтылӧ торйӧдчӧм йылысь.
Портсигар вевт вылын — выпускникъяслӧн тӧрытъя пӧдарки вылын — гижӧд: «Бать сяма командирлы».
abu
Неылын дзор художник мыйкӧ гусьӧник висьталӧ Андрейлы.
Русанов кылӧ кывъяс: «удж радейтӧм, скромность».
Владимир сьӧлӧмсяньыс кутлӧ Артёмӧс:
— Сідзкӧ эн вунӧд, друг: менам карабинлӧн номерыс тысяча сизимдас квайт.
abu
Артём, ньӧти яндысьтӧг, кутлӧ сьыліӧдыс Володяӧс, видзӧдӧ сы вылӧ доршасьысь синваа лӧз синъяснас.
Ковалёв вешйӧ сыкӧд бокӧджык да висьталӧ:
— Медся важнӧйыс, Тёма, поддерживайтны дружба.
Та вылын миян ставыс должен стрӧитчыны.
abu
Да и миянӧс энӧ вунӧдӧй, ми кӧть ылісянь, а вермам отсавны училищелы...
Матыстчӧны прӧщайтчыны Тутукин, Веденкин, капитан Беседа, старшина Привалов.
Семён Герасимович велӧдӧ Ковалёвӧс:
— Помнит, век должен лоны мӧвпъяслы простор.
Нывбабаяс сеталӧны мунысьяслы киясас чӧскыдторъяса тубрасъяс, кодкӧ вайӧма моздортыр цвет.
Библиотекарь Мария Семёновна висьталӧ Геннадийлы дасӧдысь нин:
— Смотри, гиж.
Не то Авилкин, не то Самсонов сьӧлӧмсяньыс эскӧдӧны:
— Сёма, вот аддзылан, ми лоам сэтшӧмӧн жӧ, кыдзи тэ...
Вот аддзылан!
— Но, бур туй! — ӧвтчӧ генерал кинас. Зонкаяс кайисны нин машина кузовъясӧ Бокановкӧд да мукӧд офицеръяскӧд, кодъяс колльӧдӧны найӧс курсантскӧй училищеясӧ.
— Бур туй! — шуӧ и Зорин. — Волывлӧй!
abu
abu
abu
Тутӧстісны, вӧрзисны машинаяс.
Кутісны гӧгравны юръяс весьтын фуражкаяс.
Кияссӧ ёрта-ёртыслы пельпомъяс вылас пуктӧмӧн зонкаяс чӧв олігтыр прӧщайтчисны училищеыскӧд.
Найӧ колисны гортнысӧ, челядь вояссӧ, семьясӧ.
Машинаяс лоины пыр ичӧтджыкӧсь и ичӧтджыкӧсь и со, медбӧрын, саялісны паськыд туй чукыль сайӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
{Авдеенко А. (комиӧдіс Г. И. Торлопов) @ Тисса дорын @ повесьт @ А. Авдеенко. Тисса дорын @ 1957 @ Лб. 3‒214.}
abu
abu
1
Март тӧлысся пемыд войын, югдытӧдз час куим водзджык, миян пограничнӧй нарядъяс казялісны Карпаты весьтын тӧдтӧм самолёт, коді лэбис рытыв-лунвывсянь, Венгрия да Австрия дорсянь.
Сійӧ некымын минута лэбис вӧра горнӧй район весьтті, сэсся бергӧдчис рытыввылӧ да воши.
Воздушнӧй граница нарушитӧм йылысь недыр мысти тӧдіс Явор карын Внутренньӧй делӧяс кузя министерстволӧн городскӧй отделса начальник, майор Зубавин.
«Иностраннӧй самолёт, дерт, эз прӧстӧ лэбав татшӧм войнас сӧветскӧй му весьтті, — решитіс Зубавин. — Шыбитіс парашютистъясӧс».
Самолёт лэбис миян территория пытшлань сизим минута чӧж.
Сійӧ пырис войвывлань нелямын километрысь не этшаджык.
Но кытысь колӧ корсьны парашютистъяссӧ?
Зубавин паськӧдіс пызан вылӧ карта да думыштчис.
Думайтыштӧм бӧрын сійӧ кутіс видзӧдны Явор гӧгӧрса гӧраяс вылӧ.
Лазутчикъяс, кыв шутӧг, арталісны тайӧ ыджыд кар вылас: тані кокниджык дзебсьыны, тасянь кӧрт туйӧн да автострадаті позьӧ мунны дзик быдлаӧ.
Враг, коді гусьӧн писькӧдчис миян му вылӧ, — тайӧс бура тӧдіс Зубавин, — пырджык зільӧ ӧдйӧджык веськавны йӧз пӧвстӧ да саймовтчыны сэні.
Парашютистъясӧс чайтана шыбитанін асыв кежлас вӧлі кытшалӧма.
Корсьысьысь группаяс кытшалісны Явор гӧгӧрса вӧр да горнӧй ущельеяс.
Рытланьыс вӧлі аддзӧма кык парашют: ӧтисӧ дзебӧмаӧсь изъяс улӧ сук кустарник пиын, мӧдсӧ — «Тисса весьтын кыа» колхозлӧн ылі видзьясвывса кольӧм вося турун зорӧдын.
Сійӧ жӧ лунас витӧд погранзастава участокын, Соняшна гӧраса виноградникъясысь, пограничникъяс кутісны тӧдтӧм мортӧс, коді висьтасис «Москваысь агрономӧн».
Збыльысьсӧ сійӧ вӧлӧма парашютист.
Конвоируйтігӧн лазутчик кӧсйис пышйыны да сійӧс лои лыйны.
Мӧд парашютистӧс, кодӧс кӧть и ёна корсисны, эз удайтчы аддзыны ни войын, ни мӧд лунас.
Вӧра гӧраяслӧн да ущельеяслӧн паськыд районын сьӧкыд аддзыны мортӧс, кодӧс велӧдӧма дзебны ассьыс следъяссӧ.
Но аддзыны позьӧ и колӧ!
Оз жӧ вермы лазутчик помтӧг дзебсясьны.
Сійӧ быть петас дзебсясянінсьыс.
Зубавин арталіс, мый тайӧ должен лоны аскиа лунысь не сёрӧнджык; воскресенье асылӧ гӧраясса став туйяс кузя мӧдӧдчасны вӧлӧн и подӧн колхозникъяс, кодъяс кутасны тэрмасьны яворскӧй праздничнӧй базар вылӧ.
Зубавин помнитіс, мый враг вермис сюся видзӧдны дзебсясянінсяньыс сы бӧрся вӧтлысьысьяслӧн действие вылӧ да вӧчис сідзи, быттьӧ блокадасӧ снимитӧ.
Сійӧ зэв петкӧдланаӧн, кыдз позьӧ ёнджыка шумитӧмӧн, пуксьӧдіс корсьысян группаясӧс машинаясӧ да мӧдӧдіс найӧс увлань, долинаӧ.
Войнас Зубавин бӧр локтіс да прикажитіс аслас йӧзлы гусьӧн сувтавны быттьӧкӧ разблокируйтӧм районысь став петанінъясӧ.
Водз асылын, шонді петтӧдз на, гӧраса трӧпаяс да туйяс кузя кутісны лэччыны волъясӧ доддялӧм фураяс да мыш вылас дӧра волыс йылӧ ӧшӧдӧм баддьысь кыӧм кӧрзинкаяса колхозникъяс.
Томъясысь эз кольччыны и крепыд кокъяса старикъяс, кодъяс вӧліны сьӧд шляпааӧсь, цветнӧй вурун шӧртӧн вышивайтӧм паськӧмъясаӧсь, вомдораныс сьӧдӧдз сотчӧм каллянъясаӧсь, и гуняяса (еджыд кузь гӧнсӧ вывлань бергӧдӧм пасьяса), мугыд чужӧмъяса, сьӧд синъяса старукаяс.
Быдласянь локтысь йӧз ӧтлаасисны Яворӧ нуӧдысь главнӧй туй вылын.
Татчӧ, кӧрт туй вомӧн вуджанінын дежурнӧйлӧн будкаӧ и кольччис Зубавин.
Улісянь, Тиссасянь да Яворсянь, ньӧжйӧ матыстчӧ тӧварнӧй поезд.
Дежурнӧй — дзор усъяса, том синъяса морт — тупкис кӧрт туй вомӧн вуджанін.
Визьяса шлагбаум водзын кутісны чукӧрмыны йӧз.
Зубавин видзӧдаліс налысь чужӧмъяссӧ.
Шлагбаум вылӧ немтӧждысьтӧг лэдзчысьӧмӧн сулалісны шуда том гозъя.
Том верӧсыслӧн юр вылас — верховинскӧй вӧр лэдзысьлӧн либӧ пуръяс повтӧг кылӧдысьлӧн — югыдвиж шляпа, гӧгӧрыс гартыштӧма сьӧд шнурӧн да вылас сутшкӧма вӧсньыдик борд.
Вӧсньыдик коскас тасмаалӧма ыргӧн бляхаяса, кӧрт тувъяса, ромбикъяса да квадратикъяса паськыд тасма.
Ён пельпомъяс вылас павкнитӧма еджыд, зэв мичаа вӧчӧм, быттьӧ замшевӧй, киптар — сосъястӧм кожух, кодӧс вурлӧма цветнӧй вурун шӧртӧн.
Дӧрӧм морӧссӧ вышивайтӧма шӧвкӧн да бисерӧн.
Мичаа вӧччӧма и сылӧн русӧй юрсиа пӧдругаыс.
Сы вылын грубӧй вурунысь бордӧвӧй панёва, вишневӧй атласысь ковта, важ эзысь деньгаысь ожерелье да сердак — кыкнан пӧлаас мича вышивкаа лым кодь еджыд куртка.
Кытчӧ да мыйла найӧ мунӧны?
Дерт, кӧнкӧ, прӧстӧ сідз, некытчӧ да нинӧмла.
Оз пукавсьы ӧні налӧн гортас.
Петісны, медым ошйысьыштны асланыс шуднас, медым дивуйтчисны налӧн мичлун вылӧ бур, завидявтӧм йӧз.
Зубавин вештіс синсӧ том верховинецъяс вылысь да пыр жӧ кутіс видзӧдны чангыль ныра, бриттӧм да ёна пыктӧм, быттьӧ кынмӧм чужӧма зон вылӧ.
Паськӧмыс да кӧмыс сылӧн вӧлі прӧстӧй, весиг гӧлькодь: важ свитка, кодӧс вурӧма, кыдзи тӧдчӧ, батьыслӧн важ паськӧмысь, ёсь йыла да вушйӧм гӧна шапка.
Зонлӧн мышкас ӧшалӧ выль кӧрзина, и сы пиысь мыччӧма гӧрд нырсӧ дзодзӧг.
Йӧз чукӧрысь тайӧ мортыс торъяліс ещӧ ӧти детальӧн: свитка воротниксӧ вӧлі лэптӧма.
Мыйла?
Ӧд оз зэр, ни абу тӧла.
— Интереснӧй зонмыс!
Тшӧкыда сійӧ тіян дорті базар вылӧ ветлывлӧ? — юаліс майор железнодорожниклысь.
— Первойысь аддза.
Сійӧ абу татчӧс: миян тӧлӧн да гожйӧн сійӧс абу гожъялӧма, еджыд яя.
И нӧбовтасыс абу татчӧс.
— Кутшӧм нӧбовтас? — интересуйтчис Зубавин.
— Кӧмкотыс, паськӧмыс да шапкаыс.
Ме ас йӧзӧс ставнысӧ, кодъяс олӧны вылын и улын, тӧда — эз вӧвлы на пӧвстын татшӧмыс.
Зубавин кабыртіс зептас пистолетлысь серӧсь воропсӧ, восьтіс будка ӧдзӧс да матыстчис шлагбаум дінӧ.
— Гражданин, тіян документъясыд! — ньӧжйӧник, но чорыда шуис сійӧ.
— <ns>Пӧжалста</ns>!..
Но Зубавинлы эз нин ковмы видзӧдлыны паспорт вылӧ.
Тайӧ «<ns>пӧжалстаыс</ns>», кодӧс переведитӧма иностраннӧй кыв вылысь да кӧсйытӧг шусис, дзикӧдз висьталіс Зубавинлы, мый сійӧ эз ӧшибитчы.
Парашютистӧс шобисны.
Сы зепъясысь перйисны скорострельнӧй шумтӧм пистолет, кык граната, сё шайтаяслысь ыджыд пачка да главнӧй карпатскӧй кӧрт туй магистральлысь схема.
Кӧрзинаас вӧлі портативнӧй радиостанция да пистолетлы запаснӧй патронъяс тыра кык кӧрӧбка.
Шобӧмыс помасис сійӧн, мый Зубавин перйис цианистӧй калий тыра ампула, кодӧс вӧлі вурӧма кутӧм мортлӧн дӧрӧм юрйылас.
— Террорист?
Парашютист повзьӧмӧн кутіс пыркӧдны юрнас:
— Абу, абу!.. — Чӧв олыштӧм бӧрын содтіс: — Сӧмын диверсант.
— Сӧмын... — Зубавин нюмъёвтіс синъяснас. — Тайӧ сідзжӧ абу этша.
Ӧтнад локтін?
— Ӧтнам.
Пан майор, ме ставсӧ висьтала.
Менам вӧлі задание...
Зубавин ӧлӧдіс «каитчысь» диверсантӧс:
— Бӧрынджык висьталанныд, лӧсяланаджык местаын.
— Нинӧм, ме верма и ӧні.
Менам вӧлі задание...
Зубавин эз кывзы диверсантӧс, матыстчис сы дінӧ, друг босьтіс да лэдзис ас кыӧм свиткалысь воротниксӧ, видзӧдліс рыжоват юрсиа балябӧжас:
— Мыйла лэптін?
— Тіян бритӧны сьылісӧ, а ме...
— Гӧгӧрвоана.
Сідзкӧ, ылаліны тіян маскировщикъясыд.
Коді тіянӧс пасьтӧдіс?
Но да, бӧрын...
Машинаын парашютист эз нин зіль пӧкаитчыны.
Сійӧ чӧв оліс, зумыша, но и — казяліс Зубавин, — интересуйтчӧмӧн видзӧдаліс Яворӧ матыстчанінъяс да уличаяс, кодъяс вӧліны тырӧсь йӧзӧн.
abu
Машина сувтіс Внутренньӧй Делӧяс кузя министерстволӧн горотделса ажурнӧй литӧй ворота дорын.
Парашютист бара шыасис:
— Пан майор, энӧ вунӧдӧй, ме эг водзсась.
Вӧлі оружие, но нинӧм сійӧн эг вӧч.
— А таын ӧмӧй эм кутшӧмкӧ тӧдчанлун? — серьёзнӧя юаліс Зубавин.
— Енмӧй!
А кыдзи нӧ!
Эм!
Зэв ыджыд, — сьӧлӧмсьыс шуис парашютист. — Ме кӧ эськӧ оружьеӧн водзсаси, ме эськӧ пӧлучиті наказаниелысь ӧти мера, ӧні жӧ — мӧдӧс.
Збыль ӧд?
Зубавин чӧв оліс.
Машина ньӧжйӧник пырис паськыд дворӧ, кодӧс вӧлі вольсалӧма гырысь изъясӧн.
— Пан майор, — долис парашютист, — ме локті веськыда тіянӧ.
Сетчыны.
Эскӧй, ме важӧн, кор найӧ решитісны менӧ татчӧ мӧдӧдны, думышті сетчыны.
Ме ненавидита найӧс.
Найӧ мырддисны менсьым томлунӧс...
Зубавин восьтіс машина ӧдзӧс да кинас петкӧдлӧмӧн тшӧктіс парашютистлы петны.
Диверсант пелька чеччыштіс из вылӧ, кодъяс костӧд писькӧдчис тувсовъя турун.
Сійӧ виччысьӧмӧн видзӧдіс аслас конвоир вылӧ, зілис тӧдны приказание сійӧс сеттӧдз на.
Сэк жӧ сійӧ гусьӧник видзӧдіс гӧгӧрбок: пӧрысь плющӧн кыӧм джуджыд стенъяс вылӧ, ыджыд ӧшиньяса кык судта керка вылӧ.
— Мый, тӧдса обстановкаыс? — Зубавин нюмъёвтіс.
Парашютист довкнитіс юрнас.
— Тані войдӧр вӧлі мадьярскӧй банк, — шуис сійӧ.
Зубавин кайис аслас кабинетӧ, восьтіс форточкасӧ, пӧрччис плащсӧ, фуражкасӧ, чышкис пӧсялӧм плешсӧ чышъянӧн.
— Пӧрччысьӧй, — шуис сійӧ парашютистлы.
Сійӧ жӧдзис ыджыд комната шӧрын, ковёр помын.
— Пӧрччысьӧй, мися, пуксьӧй.
Парашютист пуксис.
Сылӧн бура кылысь пельыс пыр вӧлі чошкӧдӧма: кор нӧ сэсся сӧветскӧй майор гӧлӧсын кыласны тшӧктан шыясыс, кылас превосходство, зывӧктӧм?
Зубавин чӧв оліс, лыддис ассьыс бумагаяссӧ, быттьӧ вунӧдіс арестованнӧй йылысь.
Парашютист полігтырйи кызӧктыштӧмӧн гараліс ас йывсьыс.
— Куритчӧй! — юрсӧ лэптывтӧг шуис Зубавин да вӧзйис сылы сигарета.
— Пан майор, ме кӧсъя висьтавны...
— Кытчӧ миянлы тэрмасьнысӧ?
Торъя нин тіянлы.
Куритчӧй. — И Зубавин бара чӧв ланьтіс, водзӧ лыддяліс бумагаяс.
Парашютист довкнитіс юрнас да шогпырысь нюмъёвтіс, сетіс гӧгӧрвоны, мый иронияыс сыӧдз воис.
Сійӧ горша куритчис, терпитны вермытӧг вӧрис улӧс вылын.
Майорлӧн дыр чӧв олӧмыс нервируйтіс парашютистӧс.
Весьшӧрӧ сійӧ зілис дзебны полӧмсӧ, кор видзӧдіс роч вылӧ, коді сэтшӧма эз вӧв сійӧ чекистыс кодь, кутшӧмӧс рисуйтісны американскӧй да германскӧй газетаяс да журналъяс да висьтавлісны разведка школаса преподавательяс.
Диверсант думайтіс аддзыны сы чужӧм вылысь лёк нимкодясьӧм, ошйысьӧм аслас победаӧн, но майорлӧн чужӧмыс вӧлі спокойнӧй.
Майор кузь русыд юрсиа.
Сӧстӧм да небыд юрсиыс небыда гартчӧ ыджыд гӧгрӧс юр вылас балябӧжланьыс.
Синъясыс лӧзӧсь, шемӧсмымӧн вежласьысьӧсь: то стрӧгӧсь, то нюмъялысьӧсь, то гажтӧмӧсь, то шмонитысьӧсь.
Сылӧн вӧрасыс ньӧжмыд, тӧдчӧдӧмӧн ӧкуратнӧй.
Зубавин гӧгӧрвоис лазутчиклысь состояниесӧ.
Став сертиыс тӧдчис, сійӧ оз кут ӧтказывайтчыны висьтасьӧмысь, но и оз помӧдз висьтась.
Сійӧ сетас важнӧй признаниеяс, но оз висьтав медся важнӧйяссӧ.
Зубавин нюмъёвтіс аслыс: «Он тэ первой, он тэ бӧръя кутчысь татшӧм мудералӧмас!»
Сійӧ чукӧртіс бумагаяссӧ, личкис найӧс сьӧкыд прессӧн да, диверсант вылӧ веськыда видзӧдӧмӧн, юаліс:
— Овыд?
— Тарута, — дасьпырысь вочавидзис парашютист. — Иван Павлович Тарута.
Чужлі тысяча ӧкмыссё...
— Тарута? — выльпӧв юаліс Зубавин. — Бур, шуам сідз.
Кытчӧ мӧдӧдчин?
— Киевӧ.
— Кор тіянлы вӧчисны пластическӧй операциясӧ? — дзик дінӧдзыс матыстчис парашютист дорӧ да юаліс Зубавин.
Сійӧ видзӧдіс искусственнӧя чангыльтӧм нырсӧ да писти туйяссӧ, кодъясӧс хирурглӧн зэв кужан киясӧн чутӧдӧма банбок да щӧка пасьтаыс.
Парашютист тупкис синсӧ, дыр чӧв оліс.
Зубавин эз мешайт сылы.
Сійӧ терпениеӧн виччысис да вӧлі дась враглӧн мыйкӧ мында признание вылӧ да выль мудералӧм вылӧ.
— Куим во сайын, — вочавидзис парашютист.
— Мыйла?
Медым вежны чужӧмтӧ, кодӧс Яворын кодсюрӧ бура тӧдӧны? — Зубавин бӧр матыстчис пызан дорӧ да пуктіс ас водзас бумага стопка. — Овыд?
— Карел Грончак.
abu
abu
— Кличкаыд?
— «Ош».
— Велӧдісны, дерт?
— Помалі специальнӧй школа.
— Кутшӧмӧс?
Кыдзи сэтчӧ веськалінныд?
Кодлы служитанныд?
Грончак пыр жӧ вочавидзис став юасьӧмъяс вылас.
Сійӧ висьталіс, кор да кыдзи кутіс служитны американскӧй разведкалы.
Рӧдинаыс сылӧн Явор карсянь матын, паськыд виноградникъяс да фруктӧвӧй садъяс владейтысьлӧн пи, пышйис батьыскӧд Венгрияӧ, кор Закарпатьеӧ воис Сӧветскӧй Армия.
Недыр мысти, кор сӧветскӧй войска пырисны Будапешт помъясӧ, Грончаклы ковмис пышйыны хортистъяскӧд * ӧтлаын водзӧ, Германияӧ.
* Хортистъяс — Венгрияын фашистскӧй диктатор Хорти дор мунысьяс.
Сэсся сійӧ веськаліс американскӧй оккупационнӧй зонаӧ.
Тані, Мюнхенын, сійӧ и вербуйтчис.
Сійӧс ыстісны школаӧ, кодӧс вӧлі восьтӧма ылі джуджыд гӧра вылын санаторийясын.
Грончак оліс комнатаын, кысянь ӧшиньӧдыс вӧлі тыдалӧ сӧмын небесаыс.
Аддзысьліс сӧмын аслас преподавательяскӧд.
Сёянсӧ сылы ваявліс ӧти и сійӧ жӧ сёрниттӧм нывбаба.
Лолалыштны свежӧй сынӧдӧн сійӧс петкӧдлісны тупкӧса машинаын санаторийсянь некымын километр сайӧ.
Татшӧм гуляйтӧмыс кызвынсӧ ӧтлаасьліс пистолетысь лыйсьыны да скалаяс вылӧ да пуяс йылӧ кавшасьны велӧдчӧмкӧд.
Зубавинлы лои зывӧк, кор кывзіс Грончакӧс.
Сійӧ кокниа гӧгӧрвоис враглысь мудералана да пыдісянь пӧръясьӧмсӧ.
Важӧн да сьӧлӧмсяньыс радейтіс ассьыс уджсӧ Зубавин.
Радейтіс сыысь, мый сійӧ требуйтіс народ да партия водзын ыджыд кывкутӧм, творческӧй кывкутӧм, коді воспитывайтӧ вежӧр, вӧля, повтӧмлун.
Радейтіс ещӧ и сы вӧсна, мый служба долг кузя быд лун, быд час тышкасис рӧдиналӧн пеж врагъяскӧд.
Тышкасис да побеждайтіс.
Талун ӧтиӧс побеждайтігӧн велӧдчис аски побеждайтны мӧдӧс.
Допроссӧ водзӧ нуӧдігӧн Зубавин тӧдмаліс, мый школаын став олігчӧжыс Карел Грончак сідзи и эз тӧдлы, коді ещӧ велӧдчис сэні, но чувствуйтіс да казявліс, мый вӧвлӧм санаторийын эм не этша йӧз, кодъяс сы кодьӧсь жӧ, кӧть найӧ ньӧтчыд эз веськавлыны сылы син улас.
Общӧй курс прӧйдитӧм бӧрын Грончакӧс кутісны специализируйтны горнӧй рельефын вӧчӧм кӧрт туй делӧын.
А недыр мысти сылы веськыда висьталісны, мый сійӧс мӧдӧдасны Закарпатьеӧ.
Школа помалӧм бӧрын Карел Грончак пӧлучитіс деньга да Тарута ним вылӧ документъяс, профессия сертиыс паровознӧй слесарь вылӧ.
Март заводитчигӧн сійӧс пуксьӧдісны машинаӧ да нуисны военнӧй аэродром вылӧ, кысянь Грончак лэбзис аслас олӧмын медбӧръяысь.
Аслас пӧкаитчӧмлысь медбӧръя кывъяссӧ Грончак висьталіс тіралан гӧлӧсӧн, и сылӧн синъясас югнитісны синва войтъяс, но сійӧ паськӧм соснас пыр жӧ чышкис синъяссӧ, нюмъёвтіс:
— Эн думайтӧй, пан майор, мый тайӧ тіянлы вылӧ: Москва синвалы оз эскы.
Зубавин гижаліс ставсӧ, мый висьталіс Карел Грончак: и сійӧс, мыйӧ эскис, и сійӧс, мыйын сомневайтчис, и сійӧс, мый вӧлі явӧ пӧръясьӧмӧн.
Сёрӧнджык, кор коляс ӧтнас, сійӧ бура думыштас показаниеяс йывсьыс, бӧръяс коланасӧ, шыбитас лишнӧйсӧ.
Зубавин стрӧга кутчысис правилӧӧ, коді быть колана быд следствиелы.
Врагӧс допрашивайтігӧн сійӧ эз эскы сылӧн кывъяслы, кӧть найӧ и кажитчасны первойсӧ тырвыйӧ искренньӧйӧн.
Но сійӧ эз видлав арестованнӧйлысь показаниеяссӧ кыдзи и помӧдз ылӧдчанаӧс, кодъясӧс веськӧдӧма сы вылӧ, медым пӧръявны следствиеӧс.
Весиг сьӧлӧмсянь сетӧм признание сійӧ прӧверяйтіс объективнӧй даннӧйясӧн, вештыны позьтӧм фактъясӧн.
Тадзи сійӧ кӧсйис вӧчны и тані: не ӧтчыд прӧверитны, позяс кӧ, ставсӧ, мый висьталіс Грончак.
А ӧні кежлӧ Зубавин вӧчаліс ёнджыка либӧ Омӧльджыка тӧдчана пасъяс следственнӧй процесслӧн сьӧкыд туй вылын, эз мешайт Грончаклы петкӧдлыны аслас обороналысь системасӧ, сылысь ён да слаб местаяссӧ.
Тайӧ вӧлі бойӧн разведка.
Сылӧн сьӧкыдлуныс вӧлі сыын, мый противник быттьӧ некутшӧма оз водзсась, став вынсьыс зільӧ петкӧдлыны асьсӧ кывзысьысь баляӧн, дзикӧдз каитчысь мортӧн.
Мыйла ставыс тайӧ?
Сӧмын-ӧ мыждӧмысь полӧмла да надея вӧсна кӧть кыдзкӧ кокньӧдны наказаниесӧ?
А оз-ӧ та сайын дзебсьы лёк кӧсйӧм?
Оз-ӧ скӧр мудер кӧин зіль петкӧдлыны асьсӧ слабиник лэбачӧн?
Вермас лоны и дзик мӧдарӧ: Грончак гӧгӧрвоис аслас кӧзяевалысь не морт нога сямсӧ, кутіс ненавидитны найӧс да эз кӧсйы водзӧ лоны найӧ киясын орудиеӧн.
Зубавин тайӧ вопросъяссьыс ни ӧтиӧс на ещӧ эз решит.
Сійӧ чувствуйтіс, мый уна удж да кад лоӧ видзны, медым воны истинаӧдз.
— Кытчӧ тіянӧс индісны? — водзӧ юасис Зубавин. — Кутшӧм объектъяс вылӧ?
Карел Грончак висьтавліс ставсӧ, мый колӧ вӧлі взорвитны, мый мыйкӧ дыра кежлӧ петкӧдны стройысь, мый лӧсьӧдны диверсия кежлӧ.
— Абу-ӧ вывті ыджыд заданиеыс ӧти мортлы? — юаліс Зубавин.
— Ме должен вӧлі действуйтны не ӧтнамӧн, — вочавидзис парашютист.
— Ті вывті скромнӧйӧсь, Грончак, — нюмъёвтіс Зубавин. — Висьталӧй, кодъяс жӧ тіян отсасьысьясыд?
— Мый ті, пап майор: ме отсасьысьыс!
Збыль ме шуа.
Кабинет ӧдзӧс гурйыв воссис, и Зубавин ӧдзӧс дорсьыс аддзис пограничнӧй округлӧн войскаса начальник Громадалысь паськыд пельпомъяса ыджыд тушасӧ.
Генераллӧн паськыд морӧсын дзирдаліс Сӧветскӧй Союзса Геройлӧн Зӧлӧтӧй Звезда.
— Пыра юасьтӧг, сы вӧсна мый зэв ёна колӧ тӧдмасьны тайӧ господиныскӧд. — Генерал Громада довкнитіс дзорман юрнас парашютистлань. — Тайӧ и эм небесасянь усьысьыс?
— Тайӧ, генерал ёрт.
Громада тэрыба видзӧдліс парашютист вылӧ, ӧдйӧ, не арлыд сертиыс кокниа матыстчис улӧс вылысь чеччӧм майор дінӧ, топыда кутліс сылысь кисӧ.
Зубавин важысянь тӧдіс генерал Громадаӧс.
Войнаӧдз неуна водзджык, сэки ещӧ рядӧвӧй пограничник, Зубавин заводитіс служитны Дальньӧй Востокын, отрядын, кӧні начальникнас вӧлі Громада.
Первойя кутӧм нарушительысь первой благодарность пӧлучитліс Громадасянь.
Сійӧ жӧ, генерал Громада, присвоитіс Зубавинлы сержант звание.
Отряд штабын уджалігӧн, кор лоис младшӧй офицерӧн, Зубавин лунысь лун велӧдчис Громадалысь нарушительяскӧд тышкасян сложнӧй да сьӧкыд искусствоӧ.
Сэсся война, академияын велӧдчӧм да, медбӧрын, Яворын самостоятельнӧй удж.
— Но, мый интереснӧйсӧ сійӧ висьталӧ? — Громада ещӧ ӧтчыд, зэв сюся видзӧдліс Карел Грончак вылӧ, коді чеччис улӧс вылысь да увлань лэдзис кияссӧ. — Пуксьӧй!
Грончак пуксис.
Зубавин мыччис генераллы посни букваясӧн гижӧм листъяс.
Громада перйис рогӧвӧй оправаа ӧчки, чӧла лыддис парашютистлысь показаниеяссӧ.
Ӧткымын страницаяс лыддис кыкысь.
— Водзӧ нуӧдам миянлысь уджнымӧс, — шуис генерал, пӧрччис ӧчкисӧ да крута бергӧдчис Грончаклань. — Самолётыс, коді вайис тіянӧс татчӧ, вӧлі ӧти местаа?
— Эз, мый ті, пан генерал!
Уна местаа.
Транспортнӧй.
Медбӧръя модель «Дугласлӧн».
— И тайӧ уна местаа самолётас ті вӧлінныд ӧтнаныд?
Грончак чӧв оліс.
Генерал да майор спокойнӧя виччысисны: ӧтиыс пешис трубкасӧ табакӧн, мӧдыс мыйкӧ чертитіс бумагаӧ, и кыкнанныс, кыдзи казяліс Грончак, ироническӧя нюмъялісны.
Тыдалӧ, найӧ тӧдісны нин, мый сійӧ лэбзис татчӧ эз ӧтнасӧн.
— Менам вӧліны спутникъяс, — шуис Грончак.
— Кымынӧн? — Генерал биаліс истӧг, но трубкасӧ эз ӧзты.
— Сӧмын кыкӧн.
— Мужчинаяс?
— Сідзи.
— Ті найӧс тӧданныд?
— Ог, ме найӧс аддзи первойысь.
— Кутшӧмӧсь найӧ вӧліны?
Грончак подробнӧя висьталіс, кутшӧмӧсь вӧліны сылӧн спутникъясыс.
На пӧвстысь ӧтиыс, приметаяс серти, вӧлі «московскӧй агроном», кодӧс виисны кутігӧн; мӧдсӧ колӧ вӧлі тӧдмавны.
Таӧ и босьтчис генерал.
— Тіянлысь спутниктӧ, кодлӧн вӧліны сельскохозяйственнӧй академияса научнӧй работник вылӧ фальшивӧй документъяс, шуисны Пётр Иванович Каменевӧн.
Правильнӧ?
Грончак нинӧм шутӧг довкнитіс юрнас, и сылӧн кельдӧдӧм чужӧм вылас тӧдчисны искусственнӧй пистияс: сійӧ гӧгӧрвоис, мый сюрис эз ӧтнасӧн.
— Кыдзи нимыс тіян мӧд спутниклӧн?
Грончак топӧдіс кисӧ морӧс бердас да кевмысьӧмӧн видзӧдліс генерал вылӧ да майор вылӧ:
— Ог тӧд.
Клянитча, ог тӧд!
Сійӧ чеччыштіс водзджык, ми сыкӧд этша сёрнитім.
— Этша, но век жӧ сёрнитінныд? — Громада ӧзтіс трубкасӧ, чеччис да кутіс восьлавны кабинетті пельӧсысь пельӧсӧ. — Мый йылысь жӧ ті сёрнитінныд?
— Сійӧ шуис: «Надейтча, Тарута, тіян бур паметьыд чужӧмъяс тӧдӧм вылӧ?»
— Ставыс?
— Люкӧ шыбитчытӧдз сійӧ сетіс кисӧ меным да Каменевлы да шуис «Регыд аддзысьлытӧдз!»
— «Регыд аддзысьлытӧдз!» — сы бӧрысь шуис Громада. — Кыдзи ті тайӧс гӧгӧрвоинныд?
— Ме да Пётр Иванович Каменев гӧгӧрвоим, — ми ещӧ аддзысьлам на.
— Кӧні?
Тані, Закарпатьеын?
Яворын?
— Тайӧс ме ог тӧд.
— Ті, дерт, помнитанныд кадсӧ, кор тіян самолётыд кыпӧдчис?
— Кык час да комын квайт минутаын войнас.
— А кор чеччыштіс тіян спутникыд?
— Час мысти кымын.
«Тайӧ кӧ збыль, — мӧвпыштіс ас кежсьыс Громада, — сідзкӧ Грончаклӧн мӧд спутникыс пуксис венгерскӧй территория вылӧ.
Кор да кутшӧм ногӧн жӧ сійӧ веськалас татчӧ, Закарпатьеӧ?
Самолётӧн ӧні оз нин лэбзьыны.
Сідзкӧ, сухопутнӧй граница вомӧн.
Но сійӧс жӧ ыстісны Закарпатьеӧ, мыйла сійӧ чеччыштіс Венгрия весьтын?»
— Кутшӧм национальностьысь сійӧ? — гораа юаліс Громада.
— Ог тӧд.
Сёрниті ме сыкӧд сӧмын немецкӧй кыв вылын.
— И бура сійӧ сёрнитӧ немецкӧйнас?
Рӧднӧй кывйӧн моз?
— Оз, неыджыд акцентӧн.
— Кутшӧмӧн?
— Прӧститӧй, пан генерал, ме эг гӧгӧрво.
— Сійӧ вӧлі тӧдса тіян школьнӧй шефъяскӧд?
— Да, найӧ здоровайтчисны сыкӧд.
— Кыдзиджык?
— Ог гӧгӧрво. — Грончак мыжа морт моз да коран синъясӧн видзӧдліс генерал вылӧ.
— Ме юала, кыдзи здоровайтчисны: веськодьпырысь али бурысь?
Вермас лоны, кыдзи ӧтсяма ӧтсямакӧд?
— Другъяс моз, — шуис Грончак дыр чӧв олӧм бӧрын.
— Кыдзи тіянлы колӧ корсьны ӧта-мӧднытӧ?
— Ме висьталі, мый паныдасьӧм йылысь некыдзи эгӧ сёрнитчӧй.
Эскӧй, ме водзӧ нинӧм ог тӧд сы йылысь. — Грончак вежыньтіс парсӧ. — Сійӧ барин, а ме... сьӧд лы.
Генерал Громада да майор Зубавин видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Первой допрос вӧлі помалӧма.
Грончакӧс нуӧдісны.
— Но? — юаліс Громада, майор вылӧ видзӧдӧмӧн.
Зубавин велалӧма вӧлі гӧгӧрвоны генералӧс кывджынсянь.
Сійӧ лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Эска и ог эскы.
— Тайӧ, дерт, сідзсӧ правильнӧ, но мукӧддырйи колӧ аддзыны мужество, смеллун да рискуйтны эскыны весиг враглы.
Тайӧ пӧрйӧ ме должен эскыны, Зубавин ёрт.
Грончак спасайтӧ ассьыс юрсӧ.
Ӧні миянлы колӧ примитны мераяс Грончаклысь шефсӧ кутӧм могысь.
— Генерал ёрт, лэдзӧй менӧ юавны ӧтитор: ті чорыда нин решитінныд, мый Грончаклӧн шефыс зіляс писькӧдчыны миянӧ сухопутнӧй граница вомӧн?
— Сійӧ быть вуджас сухопутнӧй граница вомӧн.
— Мыйла, генерал ёрт?
Ме помӧдз ог на гӧгӧрво.
— Вай видзӧдлам. — Громада босьтіс бумага лист, чертитіс сьӧд карандашӧн венгеро-сӧветскӧй границалысь да сы дінӧ матысмысь Румыниялӧн, Чехословакиялӧн да Польшалӧн государственнӧй границаяслысь конфигурациясӧ. — Таті мунӧ важ шпионскӧй туй, код кузя писькӧдчылісны лазутчикъяс уна дас вояс чӧж.
Тані, тайӧ международнӧй туй вожас, некымын граница ӧтлаасянінын, колины иностраннӧй разведкаяслӧн ёна конспирируйтӧм гуся позъяс, кодъяс...
— Гӧгӧрвоа, генерал ёрт.
Барин шыбитіс Закарпатьеӧ сьӧд лы, медым эз веськав опасностьӧ аслас еджыд лыыс.
— Правильнӧ.
Парашютистъяскӧд кӧ операция оз артмы, мӧвпаліс Грончаклӧн шефыс, сэки ме коля дзоньвидза, сӧветскӧй правосудиеӧн судзтӧминын, гуся другъясӧн дорйӧм улын...
— А ставыс кӧ лоӧ порядокын, — водзӧ нуӧдіс Зубавин, — сійӧ ньӧти нюжмасьтӧг сухопутнӧй туй кузя воас индӧм местаӧ.
abu
— Вернӧ, — сӧгласитчис генерал.
— Грончаклӧн шефлы воас «Ошсянь» сигнал, мый ставыс порядокын.
— Та йылысь ме тӧждыси нин, генерал ёрт.
— Вот и бур.
Мукӧдторъяс йывсьыс ми тӧждысям.
Аддзысьлытӧдз!
Генерал Громадалӧн частьясыс видзисны границаӧс некымын сё километр кузя юяс да шоръяс берегъяс пӧлӧн, собавны вермытӧм гӧраясын, кодъясӧс тупкӧма нэмӧвӧйся лымйӧн, альпийскӧй видзьяс вылын, лӧнь, веж да шондіа долинаясын, равнинаса сьӧд муяс вылын, каръяслӧн окраинаясын, сиктъяс мышвылын.
Кытчӧ мунас нарушитель — буретш сійӧ, кодӧс парашютист Карел Грончак аддзыліс самолётысь?
Кодарӧд мунӧм сылы кажитчас медся шогманаӧн?
Генерал Громадалӧн озыр опытыс висьталіс, мый тайӧ вопросъяссӧ позьӧ да колӧ быть решитны.
Диверсант, шпион, связист служитӧны ӧти кӧзяинлы, вӧчӧны сылӧн индӧдъяс серти.
Сідзкӧ, быд нарушительлысь пӧвадкасӧ пыдди пуктӧмӧн, колӧ медводз тӧдны главнӧйсӧ: найӧ кӧзяинлысь пӧвадкасӧ да цельсӧ, кытчӧ сійӧ зільӧ воӧдчыны.
Пӧшти став нарушительяс, кодъяскӧд Громадалы лолі бӧръя воясӧ нуӧдны делӧсӧ, петлісны ӧти позйысь.
Громада тӧдіс не сӧмын географическӧй пунктъяссӧ, кысянь мӧдӧдалісны туйӧ лазутчикъясӧс, но и кодъяс велӧдісны да мӧдӧдалісны найӧс.
Сійӧ тӧдіс тайӧс да вермис водзвыв артыштны, кыдзи найӧ кутасны вӧчны сійӧ либӧ мӧд случайын.
Иностраннӧй разведка зільӧ зумыда сюйсьыны Закарпатьеӧ, мӧвпаліс Громада, да, дерт, медводз кутас интересуйтчыны Яворӧн, а торъя нин железнодорожнӧй диверсияяс вылын специализируйтчӧм лазутчик.
Видзӧдлӧй Закарпатскӧй область карта вылӧ.
Энӧ дыр сувтлӧй каръяс — Ужгород, Мукачево, Хуст, Рахов вылын.
Видзӧдлӧй кӧрт туйлӧн сьӧд чукльӧсь визь вылӧ, коді вундӧ гӧраяслысь светлокоричневӧй чутъяссӧ да закарпатскӧй равнина.
Со кӧнкӧ тані, Тисса дорын, Карпатскӧй гӧраяслӧн да венгерскӧй степьяслӧн ӧтлаасянінын и эм Явор.
Явор станциясянь поездъяс мунӧны вит туйӧд: войвылӧ — Карпатыӧ да водзӧ — Львовӧ, Киевӧ, Москваӧ; рытыв-войвылӧ — Польшалӧн горнӧй районъясӧ; рытыввылӧ — Чехословакияӧ; рытыв-лунвылӧ — Венгрияӧ; асыв-лунвылӧ — Румынияӧ.
«Светлӧн вит юкӧн» — тадзи шулісны железнодорожникъяс яворскӧй узелсӧ, тайӧ главнӧй закарпатскӧй пограничнӧй ӧдзӧссӧ.
Быд часын Яворӧ воӧны поездъяс граница сайсянь либӧ миян страналӧн пыді районъяссянь.
Некор абу тыртӧмӧсь тӧварнӧй парклӧн паськыд колеяа да векни колеяа туйяс.
Лунын ни войын оз дугӧдлы ассьыс зэвтчӧм уджсӧ перевалочнӧй база.
Подъёмнӧй кранъяс, лебёдкаяс да грузчикъяслӧн артельяс путкылялӧны импортнӧй да экспортнӧй грузъяс.
Яворса туйяс вылысь позьӧ аддзыны не сӧмын пӧката сьӧд вевтъяса заграничнӧй вагонъяс, но и заграничнӧй железнодорожнӧй формаа йӧзӧс: кондукторъясӧс, поезднӧй мастеръясӧс, паровозникъясӧс, коммерческӧй агентъясӧс.
Вокзалсянь неылын сулалӧ ыджыд бур гостиница, кӧні шойччӧны заграничнӧй бригадаяс.
Яворса паськыд вокзальнӧй залъясын — таможеннӧйын, концертнӧйын, рестораннӧйын, шойччан залын — пыр тырыс йӧз, шума, йӧзлӧн ӧти гы вежсьӧ мӧдӧн.
Быд нарушитель, граница вуджӧм бӧрын, зільӧ кыдз-мый позьӧ регыдджык воны пунктӧдз, кӧні эськӧ сійӧ вермис дзебсьыны ыджыд йӧз чукӧрын.
А видзчысьӧмӧн уджалысь лазутчиклы Яворын дзебсьыны медся кокни.
Некымын час Громада сӧветуйтчис аслас офицеръяскӧд, тӧдмаліс да уточняйтіс обстановка.
Ставныс ӧти кывйӧ воисны.
Границалысь зэв ыджыд местасӧ вӧлі условнӧ векньӧдӧма неыджыд, некымын километр пасьтаӧдз, коридорӧдз, кодӧс лыддисны торъя важнӧй направлениеӧн.
Тайӧ временнӧй коридорас пырисны Явор кар, сы гӧгӧрса вӧра горнӧй район да Тисса равниннӧй береглӧн юкӧныс.
Тайӧ коридорас виччысисны Карел Грончаклысь шефсӧ, кодлысь нимсӧ оз вӧлі тӧдны.
Локтан луныс коли операция кежлӧ лӧсьӧдчӧм кузя думайтӧм вылӧ.
Быдӧн, коді эз тӧдлы Громадаӧс кыдзи строевикӧс, боевӧй командирӧс да мудзлытӧм салдатӧс, ӧні, аслас делӧӧн зэв сьӧлӧмысь уджалысь генерал вылӧ видзӧдігӧн, прав вӧлі шуны, мый войскалысь начальникӧс чужтӧма карандашӧн да картаӧн уджалӧм вылӧ, мый сійӧ тайӧ удж вылӧ и чужлӧма, сійӧ ставнас штабист, и сӧмын штабист.
Но тадзи эз шу эськӧ сійӧ, коді аддзыліс Громадаӧс граница вылысь, заставаысь: кор сійӧ прӧверяйтӧ дозор, салдатскӧй сушилкаын ӧзтӧ ассьыс трубкасӧ, сёрнитӧ пограничникъяскӧд политпросвет удж нуӧдан комнатаын, восьлалӧ заставаса начальниккӧд сылӧн участокті.
...Коли вежон, а лазутчик, кодӧс встретитӧм могысь вӧлі нуӧдӧма ыджыд удж, эз петкӧдчы.
Яворскӧй участокын ставыс вӧлі шынитӧв.
Громада виччысис.
Сылӧн салдатъясыс сюся видзисны яворскӧй коридор.
2
Март тӧлысся сійӧ жӧ лунъясӧ карпатскӧй гӧра йывъяс вылысь, Вой-гӧраподдінса ӧти джуджыд пропастьысь, код гӧгӧр кытшлалӧмӧн мунӧ бур автомобильнӧй туй, аддзисны виӧм мортӧс.
Нежнӧй чужӧм серти, еджыд кудрияс серти, ён да еджыд пиньяс серти сылы вӧлі ар кызь вит-кызь квайт, не унджык.
Мортсӧ виӧмаӧсь предательскӧя: сылы кучкӧмаӧсь кутшӧмкӧ сьӧкыд кӧртӧн балябӧжас да жугӧдӧмаӧсь юр лысӧ.
Сы бӧрын нин, кор сійӧ усьӧма, сылы нарошнӧ вӧчӧмаӧсь морӧсас кык рана пуртӧн, пӧрччӧдӧмаӧсь пасьтӧг да шыбитӧмаӧсь вылісянь лымъя пропастьӧ.
Шойсӧ видлалігӧн Зубавин ёнджыка видзӧдліс веськыд килутш вылас.
Сійӧс вӧлі лёкысь парсалӧма, — сідзжӧ, кыдзи казяліс Зубавин, виӧм бӧрас.
Мыйла?
Дерт, сы могысь, медым бырӧдны гижӧд, кодӧс вӧлі татуируйтӧма кимыш вылас.
Виысьяс эз сяммыны помӧдз вӧчны, налы мыйкӧ мешайтіс: найӧ бырӧдісны татуировкалысь унджык букваяссӧ, но ӧти буква — «Е» — позьӧ вӧлі бура лыддьыны.
Зубавин прикажитіс бура шобны Вой-гӧрабердса местасӧ.
Виӧм местасянь неылысь вӧлі аддзӧма дзик ӧти улика: лымйӧн джынвыйӧ тыртӧм фотография, кодӧс вундӧма «Огонёк» журналысь да клеитӧма зарни дорыша, топыд, лӧсталысь картон вылӧ.
Фотография вылын вӧлі Терезия Симак, пограничнӧй «Тисса весьтын кыа» колхозса ставлы тӧдса ныв, Социалистическӧй Уджлӧн Герой.
Тайӧ, журналысь вундӧм фотографияыс, вӧлі-ӧ виӧм мортлӧн али кодлӧнкӧ мӧдлӧн?
Та вылӧ, кыдзи и уна мукӧдъяс вылӧ, ӧтветыс эз на вӧв.
Эз кокньӧд делӧсӧ и ачыс Терезия Симак, кодӧс корлісны майор Зубавин дінӧ беседа вылӧ.
Сійӧ пуктіс ныв водзӧ виӧм мортлысь ыдждӧдӧм снимок да юаліс:
— Ті паныдасьлінныд тайӧ мортыскӧд?
Ныв пыркнитіс юрнас: эг пӧ.
— Думыштлӧй бурджыка.
Вермас лоны, кӧть коркӧ ӧтчыд паныдасьлінныд?
— Некор.
Ни ӧтчыдысь.
Ме ог тӧд, коді сійӧ сэтшӧмыс.
Следственнӧй органъяслӧн ыджыд да кузь кадся зільӧм вылӧ видзӧдтӧг, тӧдмавны сэки эз удайтчы, коді вӧлі виӧм мортыс, и сійӧс лои дзебны, кыдзи тӧдмавтӧмӧс.
Сӧмын дыр мысти, уна йӧз отсӧгӧн вӧлі тӧдмалӧма, мый виӧм мортыс — Иван Фёдорович Белограй.
Экспресс, кодӧн Москваысь петіс Иван Белограй, вӧлі лӧз цельнометаллическӧй вагонъясысь.
Вагон бокъясын вӧліны эмалевӧй трафаретъяс: «Москва — Будапешт — Вена», «Москва — Прага», «Москва — Явор».
Яръюгыд ӧшиньясын сьӧкыд шторыяс да кокни занавескаяс вӧлі восьталӧма, и Белограй бура аддзис пассажиръясӧс, кодъяс меститчалісны недыр кадся олан местаӧ.
Белограй вӧлі варов да любопытнӧй морт, сійӧ эз тэрмась пырны аслас вагонӧ.
Том йӧз, гожъялӧм чужӧмъясаӧсь, ӧткодь спортивнӧй костюмъясаӧсь — кокчӧр дорас кӧрӧм лӧз ной шароварыаӧсь, морӧсас СССР-лӧн зарни герба курткааӧсь, — сулалісны ӧти вагонлӧн восьса ӧшиньяс дорын.
Вермис-ӧ Белограй, гиревик да волейболист, коді Сӧветскӧй Армиясянь некымынысь вӧвлі физкультурнӧй парадъяс вылын, не тӧдны спорт кузя мастеръясӧс, кодъяс тӧдсаӧсь став страналы!
— Смотри, капитан, — шуаліс футболистъяслы колльӧдысьясысь ӧти, — воскресеньеӧ надейтчам кывзыны радио пыр, мый пражскӧй стадион весьтын кыптіс победительлӧн гӧрд флаг.
Ми нин батькӧд и сё граммӧн морт вылӧ лӧсьӧдім.
Юам тіян здоровье вӧсна!
— Ті, гашкӧ, и юанныд, а вот ми...
Миян Иван Трофимыч регыд крем-сода шуас алкогольнӧй напитокӧн.
Белограй нюмъялігтырйи мӧдӧдчис водзӧ.
Мӧд вагон дорын сулалісны, кияснас полыштӧмпырысь кутчысьӧмӧн, томиник лейтенант да ныв.
Дыр кежлӧ, тыдалӧ, торйӧдчӧны радейтчысьяс.
Найӧ кӧсйисны кутлыны ӧта-мӧднысӧ, да сідзи и сулавны кутчысьӧмӧн поезд мӧдӧдчытӧдз, но найӧ некыдзи эз лысьтны та мында йӧз син водзын.
Белограй мыйкӧ дыра чӧла, нюмъялӧмӧн видзӧдіс тайӧ ныв-зон вылас, сэсся воськовтіс на дінӧ, пашкыртіс шинельсӧ, бергӧдчис мышнас да командуйтіс:
— Прӧщайтчӧй!
Радейтчысьяс серӧктісны да друг чувствуйтісны, мый налӧн сьӧлӧм выланыс зэв кокни лои.
abu
Ещӧ вагон дорті мунігӧн на Белограй казяліс котикӧвӧй пасьяса кык том нывбабаӧс.
Найӧ сулалісны ӧшинь дорын да сэтшӧм ёна видзӧдісны карта вылӧ, быттьӧ налы колӧ вӧлі мунны подӧн, туйястӧг, йӧзтӧм местаясті, а не мунны поездӧн, важӧн тӧдса, бура вӧчӧм туйяс кузя.
Иван Белограй нюмъёвтіс чойяслы либӧ пӧдругаяслы да мӧдӧдчис водзӧ.
Сійӧ сувтыштліс ещӧ ӧтчыд, кор аддзис ӧткодь лӧз блузаяса том китаецъяслысь ыджыд, морт дас вита кымын, группа.
Найӧ вӧліны кузь тушааӧсь да косӧсь, ёнӧсь да мускулистӧйӧсь, мугыдӧсь.
Найӧ кытшалісны том чужӧма, дзор юрсияса, морӧсас Социалистическӧй Уджвывса Геройлӧн Зӧлӧтӧй Звездаа мортӧс да зіля кывзісны сылысь висьталӧмсӧ.
Ӧчкиа, шыльыда сыналӧм, быттьӧ лакируйтӧм юрсиа ныв тэрыба переведитіс роч кыв вылысь.
Сылӧн алӧй, небыдик паръясыс эз тупкысьлыны здук кежлӧ, а киясыс тшӧкыда кыпавлісны вывлань, быттьӧ лэдзалісны вӧля вылӧ лэбачьясӧс.
Ещӧ вит минута, и экспресс мӧдӧдчас аслас ылі туйӧ — Москва дорса лымъя вӧръясті, тувсов украинскӧй му вывті, Днепр вомӧн, Киев да Львов дорті, Карпатылӧн хребётъяс вомӧн, уна ваа да гудыр Тиссалӧн пограничнӧй берегъяс дорӧ, Ыджыд Венгерскӧй равниналань, Асыввывса Словакиялӧн веж мылькъяслань.
Пӧшти куим сутки ковмас лоны Белограйлы туйын.
Кутшӧм жаль, думайтіс сійӧ, мый кассир сетіс сылы билетсӧ эз сійӧ вагонас, кӧні мунӧны китайскӧй зонъяс да Зӧлӧтӧй Звездаа дзор морт.
Мыйта эськӧ интереснӧйсӧ сійӧ кывліс...
Белограй пырис аслас вагонӧ.
Коридор кузя мунігӧн сійӧ сюся видзӧдліс пемыд платьеа олӧма нывбаба вылӧ.
Сылӧн чужӧмыс кажитчис Белограйлы чуймымӧн тӧдсаӧн, но сійӧ эз вермы уськӧдны тӧдвылас, кӧні да кор аддзыліс сійӧс.
Поезд вӧрзис.
Кык местаа купеын Белограйлӧн соседӧн вӧлі рогӧвӧй ӧчкиа, кос, бритӧм юра морт.
Белограй ӧдйӧ да кокниа тӧдмасьліс йӧзкӧд.
Сійӧ мыччис кисӧ аслас спутниклы, висьтасис.
Мӧдыс сідзи жӧ висьталіс нимсӧ:
— Стефан Янович Дзюба.
— Кыдзи? — юаліс Белограй.
— Стефан Янович Дзюба.
Дзюба!
Краснӧй, мӧдногӧн кӧ, стильнӧй, мебель вӧчысь яворскӧй артель правлениеса председатель.
— Гм!.. — Белограй читкыртіс ассьыс гажа лӧзоват синъяссӧ. — Стефан Янович Дзюба?..
Ним сертиыд ті кыдз быттьӧ мадьяр, вич сертиыд — чех либӧ поляк, а ов сертиыд — украинец.
Интереснӧ, кутшӧм жӧ тіян национальность?
— Закарпатец.
— Кутшӧм тайӧ выль национальность?
Эг кывлы татшӧмсӧ.
— Мӧдногӧн кӧ, украинец, русин важногӧнсӧ. — Дзюба чӧв олыштіс. — Стефанлысь да Янлысь нимъяссӧ кӧвъялісны миянлы, Дзюбаяслы, эз миян вӧля серти.
Ті жӧ тӧданныд, закарпатскӧй муӧн дас нэм чӧж владейтісны либӧ мадьярскӧй король, либӧ австрийскӧй корона, либӧ чехословацкӧй президент.
Австриецъяс миянӧс шулісны Карлъясӧн да Рихардъясӧн, мадьяръяс — Шандоръясӧн да Стефанъясӧн.
— Тайӧ збыль, — сӧгласитчис Белограй. — Но нинӧм налӧн эз артмы: украинецъяс колины украинецъясӧн.
— Тайӧ сідзи, — шуис Дзюба да тэрыба кутіс гогйӧдлыны аслас бритӧм юрӧн. — А ті? — юаліс сійӧ минута мысти. — Ті, дерт, настӧящӧй русак?
— А коді тӧдӧ!
Анкетаясӧ гижа, мый роч, кӧть овӧй...
— Эн видзӧд ярлык вылас, а видзӧд пытшкӧс вылас, — шмонитыштіс Дзюба.
Сійӧ пӧрччис ассьыс рогӧвӧй ӧчкисӧ да дзор синкымъяс улас пыдӧ дзебӧм бур, тамыш синъясӧн гажаа видзӧдіс здоровӧй, ён том морт вылӧ.
— Видзӧда со ме тэ вылӧ, Иванӧ, да гадайта: кӧні тіян вужъясыд?
Тыдалӧ, ті чужлінныд кӧнкӧ сэн, войвылын, лесниклӧн югыд керкаын, лӧз-лӧз ты берегын, еджыд кыдзьяс пӧвстын.
Мамыд купайтіс тіянӧс берегдорса нюрвыв виж цвета турун пӧвстын...
Белограй серӧктіс:
— Вот и ӧшибитчинныд!
Чужлі ме эг войвылын, а лунвылын, Николаевскӧй областьын, море дорын, чери кыйысьлӧн солассьӧм омӧлиник керкаын.
Проводник вайис вольпась, бельё.
Белограй тэрыба, салдат моз, пӧрччысис да суныштіс шебрас улӧ.
Водіс и сылӧн соседыс.
— Дум вылӧ уси! — друг горӧдіс Белограй да тэрыба чеччис. — Стефан Янович, ті тӧданныд сьӧд платьеа эсійӧ нывбабасӧ, коді мунӧ орчча купеын?
— Ог, ог тӧд, — жальпырысь шуис Дзюба. — А коді сійӧ?
Белограй бӧр водіс, лэптіс ассьыс вына кияссӧ юр саяс да, пӧтӧлӧкӧ, ӧтилаӧ видзӧдӧмӧн, висьталіс:
— Думыштӧй сибирскӧй магистраль вылысь ылысса полустанок.
Яг.
Лымйыс морт джуджда.
Бушковъяс.
Фронт вывсянь письмӧяс воӧны зэв дыр.
Квайт тӧлысь виччысис Вера Гавриловна аслас пиянсянь — двӧйни Викторсянь да Андрейсянь письмӧяс.
И вот ӧтчыд косяліс сійӧ казеннӧй конверт...
— Усьӧмаӧсь? — вӧрзьӧм гӧлӧсӧн юаліс Дзюба.
— Ӧти лунӧ пӧлучитісны Дунай вомӧн бойӧн вуджӧмысь Сӧветскӧй Союзса Герой звание да ӧти лунӧ усины.
Гуалісны найӧс ӧтлаӧ кык гӧраподдінӧ.
Найӧс шуӧны ӧні Андрейлӧн гӧра да Викторлӧн гӧра. —
Сійӧ чӧв олыштіс.
— Быд во, тулысын, сибирскӧй полустанокӧ воӧ иностраннӧй маркаяса конверт...
Вера Гавриловна судзӧдӧ крӧвать увсьыс ичӧтик чемодан, тэчӧ сэтчӧ другъяслы пӧдаркияс да мунӧ дас тысяча километр сайӧ, медым копыртчывны Андрейлӧн гӧралы да Викторлӧн гӧралы, аслас киӧн садитны дзоридзьяс пияныслӧн гу вылӧ.
Майын сійӧ бӧр локтӧ гортас.
abu
— Тыдалӧ, сэні, граница сайын, ті и аддзылінныд сійӧс? — юаліс Дзюба.
— Да, сійӧ воліс миян дінӧ Берлинӧ.
abu
— А тэнад мамыд, коді купайтліс тэнӧ берегдорса нюрвыв дзоридзьяс пӧвстын, кӧні сійӧ? — ньӧжйӧник юаліс Дзюба.
Белограй дыр эз вочавидз.
abu
— Абу менам мамӧй, — медбӧрын шыасис Белограй.
— Куліс?
abu
— Ленинградын.
Тшыгла.
— Батьыд?
— Усьлі Курскӧй дугаын.
Дзюба жаляддза чӧв олыштіс, сэсся юаліс:
— Вокъясыд?
— Некод абу, ставныс усины.
— Сідзкӧ, — лэдзчысьтӧг водзӧ юасис Дзюба, — енмыс кӧ босьтас Иван Белограйӧс небеснӧй райӧ, му вылын сы вӧсна некод оз и кисьт курыд синвасӧ?
— Кисьтас!
Райӧ ме ог мӧдӧдчы, кытчӧдз ог лӧсьӧд дюжинаджын пиянӧс.
Белограй кусӧдіс вылыс бисӧ да друг бергӧдчис стенлань.
Садьмис сійӧ водз: вагон ӧшиньясын тӧдчыштіс тувсов кадся руа югӧр.
Иван Белограй шынитӧв лэччис вылыс полкасянь да ньӧжйӧник, кок чунь йылас, медым эз садьмы соседыс, петіс купеысь.
Вера Гавриловна сулаліс коридорса ӧшинь дорын — халата, пельпом вылас пемыд пухӧвӧй чышъяна, дзормӧма.
Ӧшиньяс сайын, руа кымӧръяс пӧвстын, — помасьлытӧм гыӧра брянскӧй вӧр.
Гежӧдика кольлісны мугыд пемыдас пӧим рӧма керкаяс, путевӧй обходчикъяслӧн гӧрд керкаяс, силоснӧй башняяс, машинно-тракторнӧй станцияяслӧн зданиеяс.
Кӧрт туй полотно пӧлӧн тшӧкыда паныдасьлісны ыджыд воронкаяс, кодъяс вӧлі тырӧмаӧсь сьӧд ваӧн, гӧгӧрыс еджыд йидорышъясаӧсь.
Вермас лоны, тасянь, брянскӧй му вывсянь, и заводитісны ассьыныс военнӧй походсӧ двӧйни-вокъяс, Андрей да Виктор Мельниковъяс?
Шӧр Россиясянь Шӧр Европаӧдз.
Тыдалӧ, налӧн туй йылысь и мӧвпаліс сирӧтаӧн кольӧм мам, кор видзӧдіс руа ӧшиньӧ.
— Бур асыв, Вера Гавриловна!
Дзормӧм юра нывбаба дивуйтчӧмӧн бергӧдчис.
Белограйлӧн чужӧмыс вӧлі мелі, мичаа бритӧма, гӧрдӧдз зыртӧма.
И ставнас сійӧ, зэлӧдчӧма, погонъястӧм мундира, морӧсас орденъяса, шыльыда сынасьӧма, дзирдалысь синъяса, вӧлі сэтшӧм том, веж, рӧднӧй, мый стрӧг Вера Гавриловна эз вермы кутчысьны нюмъёвтӧмысь...
— Кутшӧм ӧдйӧ ті пӧкӧританныд йӧзӧс! — радпырысь шуис Дзюба, кор Белограй воис купеӧ.
Белограй чужӧм вылын вуджӧртіс дӧзмыштӧм...
Сійӧ перйис «Казбек» кӧрӧбка:
— Куритчӧй, папаша!
— Аттьӧ, ог куритчы, — Дзюба пуктіс сылы пельпом вылас кисӧ: — Видз и тэ ассьыд здоровьетӧ, пиӧ, эн кыскы тайӧ пежсӧ тшыгвылӧ.
Вай завтракайтыштам, а сэки сэсся тшынась мыйта колӧ. — Сійӧ зыралыштіс кипыдӧсъяссӧ. — Эм любительскӧй колбаса, сьӧд пӧк, сыр да весиг... коньяк.
Пӧдлав ӧдзӧссӧ, кутам пируйтны.
— Ог ӧткажитчы.
Завтракайтігӧн да юигӧн Дзюба казяліс гижӧд, кодӧс вӧлі вӧчӧма Белограйлӧн кимышкас.
Негырысь мича букваясӧн вӧлі татуируйтӧма «Терезия» — нывбаба ним, коді ёна паськалӧма Закарпатьеын.
— О, другӧ, — шыасис Дзюба, — да тэ тӧдмасьӧмыд нин миян нывъяскӧд! — Сійӧ мигнитіс да индіс татуировка вылӧ. — Невеста на, али гӧтыр нин?
— Некоднаныс.
Кык час мысти Дзюба мудер юасьӧмъясӧн пычкис коддзӧм Белограйлысь ставсӧ, мый сылы колӧ вӧлі.
Дзюба пӧлучитіс заграницасянь, аслас важся шефъяссянь, инструкцияяс, кӧть мед мый, тэрмасьӧмӧн судзӧдны кызь вит-кызь квайт арӧса сӧветскӧй мортлысь «вывті колана» документъяс.
Белограй вӧлі буретш сэтшӧм мортӧн.
Бур сюрӧм!
Тӧлысь на эз коль гвардияса старшина демобилизуйтчӧмсянь.
Вит во срокысь вывті служитіс Берлинын.
Ещӧ эськӧ служитіс, эз кӧ вӧвны торъялана лоӧмторъяс.
Делӧыс сыын, мый сылысь олӧмын планъяссӧ торкис том колхозница Терезия Симак, Социалистическӧй Уджлӧн Герой, кодлысь фотографиясӧ сійӧ аддзис журналысь.
Аслас первой письмӧын сійӧ поздравитіс Терезияӧс ыджыд наградаӧн да дженьыдика висьталіс ас йывсьыс.
Юӧртіс сылы, мый, «шуны кӧ, аслас киясӧн тысяча ӧкмыссё нелямын нёльӧд воын, октябрын, чышкис гитлеровскӧй пежъясӧс буретш сійӧ му вывсьыс, кӧні Терезия сетӧ ӧні рекорда урожайяс.
Сідзкӧ вот, бур ныв, эн вунӧд, коді восьтіс туй тэнад геройстволы», — висьталіс письмӧлӧн шмонитан помыс.
Терезия вочавидзис сылӧн письмӧ вылӧ.
Тадзи пансис гижасьӧм.
Ни сійӧ, ни мӧдыс чувствояс йылысь нинӧм эз висьтавлыны.
Но быд письмӧын Белограй корсис мыйкӧ строкаяс костсьыс да и, сы ногӧн кӧ, аддзис.
Помасис делӧыс сійӧн, мый сійӧ, служитан срокыс помасьӧм бӧрын, демобилизуйтчис, муніс Москваӧ да аслас ылі рӧдня ордын некымын лун олӧм бӧрын мӧдӧдчис Закарпатьеӧ.
Водзӧ арталысь Дзюба тӧдмаліс и сэтшӧм колана деталь: Белограй эз ыстыв Терезиялы ассьыс ни ӧти фотография.
— Мыйла? — юаліс Дзюба.
— Сідз...
Кулӧм фотография вермас ӧмӧй вежны ловъя мортӧс!
— Тайӧ збыль эськӧ, да тэ ӧд вермин фотографияӧн кӧть ылӧсас прӧверитны, воин-ӧ нывлы сьӧлӧм вылас.
— Бумагаӧн татшӧмторйыс оз прӧверитсьы.
— Кывзы, Иван, — юасис Дзюба, — кыдзи нӧ тэ лысьтін демобилизуйтчыны да мӧдӧдчыны та ылнаӧ, кор он тӧд, радейтӧ-ӧ, оз-ӧ сійӧ тэнӧ?
— Кыдзи ог тӧд!
Дерт, ылісянь, син сайын, збыльысь радейтны оз позь.
— Вот-вот!
Сідзкӧ, тэнад абу некутшӧм подув артавны...
— Ме нинӧм вылӧ ог и артав, а надея-матушкаысь ог ӧтказывайтчы. — Сійӧ жаляддза нюмъяліс собеседниклы, коді, кыдзи тыдалӧ, эз куж гӧгӧрвоны радейтчан делӧяс...
Гажмӧм, абу ёна код Иван Белограй регыд муніс орчча купеӧ.
Час мысти сійӧ тӧдмасис вагонса став пассажиръяскӧд.
Рам да яндысьысь морт — московскӧй каменщик — мӧдӧдчис Венгрияӧ пятилеткалӧн стройкаяс вылӧ сетны ассьыс стахановскӧй опытсӧ.
Певица муніс гастроли вылӧ Прагаӧ.
Инженер-полковникӧс корисны Закарпатьеӧ примитны пос, кодӧс вӧлі стрӧитӧма гӧраяс костын сылӧн проект серти.
Зонъяс да нывъяс вӧліны уджалысь том йӧз венгерскӧй Союзса делегатъясӧн.
Найӧ бӧр вӧлі мунӧны гортас Сталинградсянь.
Быдӧн мыйкӧ видзис ас ордас славитчӧм карын аслас олӧм йылысь: фотографияяс чукӧр, автографӧн сталинградскӧй новаторлысь книга, тракторлысь модель, сталинградскӧй сімтӧм стальлысь слиток, пуляӧн розьӧдӧм гвардейскӧй значок.
Купеын, кӧні мунісны венгерскӧй делегацияса руководительяс, Белограй аддзис сімтӧм стальысь вӧчӧм трубчатӧй древко вылысь гӧрд знамя.
Сталинградскӧй комсомолецъяс гижисны знамя вылӧ будапештскӧй комсомолецъяслы ассьыныс кывъяс: «Другъяс!
Вокъяс!
Тайӧ знамя улын ми стрӧитам коммунизм!»
— Ме воюйті тайӧ жӧ знамя улас! — Белограй видліс алӧй бархатнӧй стяглысь дорсӧ. — Сталинградын.
Курскӧй дугаын.
Днепр вылын.
Тисса дорын.
Дунай бердын.
Берлинын.
Гӧгӧрвоанныд?
Венгръяс довкйӧдлісны юръяснас да видзӧдісны Белограйлӧн гвардейскӧй значок вылӧ, сылӧн орденъяс да медальяс вылӧ.
Иван Белограй эз вешйыв венгръяс дорысь, кытчӧдз эз тӧдмав комын кымын кыв.
На отсӧгӧн сійӧ кӧсйис сёрнитны аслас выль другъяскӧд переводчиктӧг.
Будапештскӧй комсомолецъяс гажаа сералісны венгерскӧй кыв лёкысь вежньӧдлӧм вылын, но сэки жӧ бура гӧгӧрвоисны, мый сійӧ висьталіс, да ошкисны сылысь зільӧмсӧ.
Кокниа дружитчис Белограй и китаецъяскӧд.
Мугыд чужӧма, сьӧд юрсиа, небыд сьӧд фуражкаяса маньчжурскӧй комсомолецъяс, закалитчӧм салдатъяс, нанкинскӧй лодочникъяс, шаньдунскӧй шахтёръяс да мукденскӧй железнодорожникъяс зілисны видзӧдлыны быд ыджыд кар, коді паныдасьліс найӧ туй вылын.
Найӧ гажа чукӧрӧн петавлісны вагонысь, кытшавлісны китаянка-переводчицаӧс да тэрмасьлісны вокзалдорса площадь вылӧ, вокзалдорса матысса уличаяс да переулокъяс вылӧ.
Иван Белограй ӧтлаасьліс на дінӧ да ас вӧлясьыс, аслас сямлун серти, пӧртіс олӧмӧ экскурсоводлысь удж.
Киевын китаецъяс Белограйкӧд ӧтлаын пуксисны ыджыд восьса машинаясӧ да мунісны карӧ.
Поезд мӧдӧдчигкежлӧ найӧ бӧрсӧ эз воны.
Стефан Дзюба сійӧ кадас пӧдласис аслас купеӧ да бура шобис Белограйлысь чемодансӧ.
abu
Сійӧ нинӧм эз коль видлавтӧг, зілис гӧгӧрвоны, кутшӧма колӧны вӧлі гвардияса вӧвлӧм старшина олӧмын сійӧ либӧ мӧд кӧлуй: часі-будильник, код дінӧ йитӧма дарственнӧй гижӧда еджыд пластинка, боксёрскӧй перчатки, вӧсни, дзикӧдз бырӧм дора важиник бритва, гӧгрӧс зеркалӧ, кодлӧн гугладорас вӧлі Терезиялӧн фотография, книгаяс да блокнотъяс.
Торъя интересӧн Дзюба видлаліс письмӧяс, записнӧй книжкаяс.
Сійӧ дыр кежлӧ ылавліс сьӧд клеёнкаысь обложкаа кыз тетрадь бердӧ.
Тайӧ вӧлі Белограйлӧн дневник, кодӧс сійӧ нуӧдіс фронт вылын олӧм йылысь первойя лунсяньыс.
Дзюба колис нелямын ӧтиӧд, нелямын кыкӧд да нелямын коймӧд вояс да заводитіс тэрмасьӧмсорӧн, тіраліг, листавны страницаяс, кӧні вӧлі висьталӧма 1944 вося гожӧмын да арын вӧлӧм событиеяс йылысь да кӧні вӧлі ачыс Белограй: Карпаты районын, вылі полонинаясын — Закарпатьеса пӧскӧтинаяс вылын, железобетоннӧй «Арпада линия» * вылын да Тисса ю долинаын горнӧй война.
* Карпатыын укреплениеяслӧн фашистскӧй линия.
Тыдалӧ, Белограй гижис либӧ кӧсйис гижны аслас частьлысь история.
Дзюба торъя интересуйтчис книгаӧн, коді куйліс чемоданын — Юлиус Фучик сочинениеяслӧн томӧн.
«Зэв бур!
Бурджыксӧ и виччысьны оз позь!»
Дзюба бӧр пуктіс чемодансӧ сійӧ местаас, кытчӧ сійӧс колис Белограй, восьтіс купе ӧдзӧс да радлӧмӧн нюмъялігтыр петіс коридорӧ: сійӧ тӧдіс, мый Белограй да китаецъяс закарпатскӧй экспрессӧ суӧдасны.
Поездын радиоузелса диктор юӧртіс, мый посъяс ремонтируйтӧм вӧсна поезд Яворӧ мунас кытшовтӧмӧн.
Водз рытын лӧз экспресс, кодӧс югъявтӧдз вӧлі мыськалӧма украинскӧй зэръясӧн, ньӧжйӧник пырис львовскӧй вокзаллӧн джуджыд сводъяс улӧ.
Пассажиръяс терпитны вермытӧма сулалісны вагон ӧшиньяс дорын.
И кор пӧнарлӧн ыджыд матӧвӧй шар улын перрон вылын тыдовтчис китаецъяслӧн группа, а на пӧвстын и Белограй (ставнысӧ найӧс вайисны Львовӧ самолётӧн), пассажиръяс кутісны ӧвтчыны киясӧн, чышъянъясӧн, шляпаясӧн.
Стефан Дзюба став вынсьыс зілис, медым сылысь радлӧмсӧ казяліс Белограй, и сійӧ шедӧдіс тайӧс: Белограй сылы воча ӧвтыштіс фуражканас, дружескӧя нюмъёвтіс.
Перрон вылын Дзюба юӧртіс Белограйлы выльтор.
— Висьталісны, — шуис Дзюба, — мый экспресс оз вермы мунны веськыда: туй вылас временнӧй пу пос вежӧны выльӧн, капитальнӧйӧн.
Ковмас лэччыны закарпатскӧй равнина вылӧ кытшола туйӧд, Татарувскӧй да Яблоницкӧй перевалъяс вомӧн, а водзӧ автобусъясӧн мунны Тисса пӧлӧн.
Кутшӧм дӧсаднӧ! — Дзюба котшнитіс чуньяснас. — Ещӧ пӧшти кык сутки на туйын, а меным аски — гӧгӧрвоан, аски, колӧ лоны гортын!
Эк, вӧлі кӧ эськӧ машина — час нёль кымын мысти вӧлім нин Карпаты сайын!
— Воинныд, Стефан Янович?
Дзюба шемӧсмӧмӧн бергӧдчис.
Сы водзын сулаліс кузь тушаа сьӧд усъяса морт.
Сійӧ вӧлі маслӧӧссьӧм чукырӧсь шляпаа, кучик шофёрскӧй пальтоа, кучик перчаткиа да шоныд шарфа, кодӧн гартыштӧма сьылісӧ.
— Вот тайӧ сюрприз! — радпырысь горӧдіс Дзюба. — Мела?
— Кыдзи аддзанныд. — Шофёр нюмъёвтіс вижӧдӧм усъяс увтіыс да петкӧдліс металлическӧй пиньяссӧ. — Артельлӧн правление оз вермы виччысьны тіянӧс!
— Зэв бур!
Мӧдӧдчим! — Дзюба крута бергӧдчис Белограйлань: — А тэ, пиук?..
Кӧсъян кӧ вуджны Карпаты машинаӧн, и тэныд аддзысяс местаыс.
— Радпырысь!
Кутшӧм йӧй ӧткажитчас татшӧм туйысь!
Ӧти здук виччысьыштлӧй, пӧжалуйста, ме пыр жӧ бӧр локта.
Иван Белограй пырис аслас вагонӧ.
Сійӧ босьтіс чемодансӧ да пырис орчча купеӧ:
— Аддзысьлытӧдз, Вера Гавриловна!
abu
Мед лоӧ тіянлы шуда туй.
Бӧр муніганыд пыралӧй гӧститны.
Ме думайта вужъяссьыны Закарпатьеын.
Сійӧ яндысьӧмӧн нюмъёвтіс, перйис записнӧй книжка, мыйкӧ гижис сэтчӧ, нетшыштіс ӧти лист да мыччис нывбабалы:
— Корсьӧй татшӧм адрес серти: «Тисса весьтын кыа» колхоз, Гоголевскӧй, ӧкмысдас кык, Терезия Симаклы.
Любӧй справка пӧлучитанныд тайӧ нылыслысь.
Вера Гавриловна меліа да шога видзӧдліс аслас пиянлӧн тшӧтшъя вылӧ:
— Мый нӧ, пиук, гашкӧ и кежавла.
3
Львовскӧй вокзаллӧн яръюгыда югдӧдӧм площадь вылын, скверлӧн чугуннӧй ӧграда дорын сулаліс мисьтӧминик трофейнӧй грузӧвик, коді вӧлі стильнӧй мебель вӧчысь яворскӧй артельлӧн.
«Мерседеслӧн» ыджыд кабинаӧ кокниа тӧрисны куимӧн.
Сьӧд уска, кучик пальтоа морт, механик Скибан, кыдзи сійӧс шуис Дзюба, пуксис руль сайӧ.
Белограйӧс корисны пуксьыны шӧр местаас.
Веськыдвылас, кӧзяин моз, пуксис Дзюба.
Сійӧ лӧсьыда нюжӧдіс кокъяссӧ, сюркняліс ас улас пальтосӧ да нюмъёвтіс синъяснас рогӧвӧй ӧчкилӧн кыз стеклӧяс пырыс:
— Мӧдӧдчим, механик.
Ылькнитіс яръюгыд би зэрӧн мыськалӧм булыжник вылӧ, шуракылісны шинаяс; колины бӧрвыв шуйгавылын и веськыдвылын коръястӧм каштанъяс, керкаяс, колины костёллӧн пемыд стрельчатӧй ажурнӧй башняяс, тіньгисны гӧрд трамвайнӧй вагонъяс.
Машина петіс йӧзтӧм туй вылӧ, код пӧлӧн тшем сулалӧны зумыш, коръястӧм топольяс.
Туй бокъясын пуяс радъяс сайын пыр жӧ кыпӧдчисны тувсовъя рулӧн крут бужӧдъяс.
Котӧртісны бӧрвыв туйвывса указательяслӧн виж щитъяс.
Скибан копыртчис руль весьтӧ.
Белограй куритчис, видзӧдіс туй вылӧ.
Дзюба чӧла ланьтіс аслас пельӧсын, быттьӧ вуграліс.
Сійӧ вӧлі уверен, мый мӧвпыс тырвыйӧ пӧртсяс олӧмӧ.
abu
Машина сувтлытӧг тӧвзис лунвылӧ, Карпатылань.
Сикт бӧрся сикт колисны бӧрӧ.
Пыр тыртӧмджыкӧсь да пемыдджыкӧсь уличаяс.
Со вундыштіс вӧсньыдик руа пемыдсӧ туйдорса хаталӧн, кодӧс вевттьӧма идзасӧн, медбӧръя, тыдалӧ, вунӧдӧм би, и машина кутіс гӧгыльтчыны пемыдын, югдӧдіс туйлысь векньыдик визьсӧ.
Руыс вешйис туй бердысь.
Вешйисны туй дорысь и пуяс, шоссе кушмис.
Асфальт вежсис бура топӧдӧм щебёнкаӧн.
Гораджыка шуракылісны шинаяс.
Тӧв, коді таӧдз оз вӧлі кыв, шутьляліс стеклӧ дорышъясын.
Ӧвтыштіс кӧдзыдӧн.
Сынӧдыс лои сӧстӧмджык, сӧдзджык.
Небесаын тӧдчисны югыд тӧвся кодзувъяс, а му вылын, дзик горизонт дорын, тыдовтчисны пемыд да джуджыд кык йыла гӧраяс.
— А со и дыр виччысяна Карпаты! — шуис Белограй да швачӧдіс кучик перчаткиясӧн ӧта-мӧдас. — Здорово, Верховино!
Важӧн нин ми тэкӧд эгӧ аддзысьлӧй!
Карпатскӧй предгорьеяс ӧдйӧ матысмисны, кыптісны.
Машина котӧртіс кудриа мылькъяс костті.
Сэсся крута, пӧшти веськыд пельӧсӧн кежис шуйгавыв.
Дзажнитісны чукыльын шинаяс.
Белограйлӧн юрыс копыртчис Дзюбалы пельпом вылас.
— Кут сійӧс крепыдджыка, а то лэбзяс, — нюмъёвтіс мебельщик.
Машина ньӧжмӧдіс ӧдсӧ.
Сійӧ кыпӧдчис гӧра вылӧ, шыблаліс кӧлесаяс увсьыс посньыдик изъяс да дзуртіс йизьӧм гуранъясын.
Выльысь бергӧдчисны — и ещӧ крутджык лои туйыс, кодӧс вӧлі писькӧдӧма гӧра бокті.
Сійӧ чукыльтіс да пырис пуяс пӧвстӧ.
Сэні автомобильнӧй фараяс улын югнитісны кык дзирдалысь из.
— Руч! — кыпыда вашнитіс Белограй.
Дзирдалысь изъяс кусіны.
Руч тэрмасьтӧг, дышиника котӧртіг, лэччис туй бокӧ, воши вӧр пӧвстӧ.
Гӧраяс кыпалісны ӧта-мӧд вежмӧн.
Ставныс найӧ вӧліны сьӧдӧсь уліас, поддінас, рудӧсь — шӧрас, а вывланьыс — сім еджыдӧсь.
Лым лэччис улӧджык и улӧджык, пыр тшӧкыдджыка машина муніс мӧд скоростьӧн.
Со лымйыс матысмис туй бокӧдз, а километр мунӧм бӧрын вевттис ставнас туйсӧ.
Чӧв-лӧнь.
Вугралысь гырысь козъяс шогпырысь муӧдзыс ӧшӧдӧмаӧсь лапъяса едждӧдӧм увъяссӧ.
Сё вося дубъяс вылын — ни ӧти лым чир.
Кык сыв кыза пуяс.
Кос пӧим рӧма увъяс.
Кӧнсюрӧ тӧлысь югӧр улын гӧрдӧдісны кӧрт кодь ён коръяс: арбыд да тӧвбыд медся чизыр тӧвъяс, кодъяс дугдывтӧг пӧльтӧны Карпатылӧн войвыв пӧлӧныс, эз вермыны орӧдны найӧс.
Белограй дугдывтӧг видзӧдіс ӧшиньӧ.
Сійӧ чужис степнӧй Украинаын, море дорын; унджык кадсӧ, верстьӧ арлыдӧдз, оліс Москваын; недыр воюйтіс Закарпатьеын.
Но кутшӧм ёна радейтіс сійӧ тайӧ горнӧй крайсӧ, кутшӧм радпырысь лолаліс горнӧй сынӧдӧн!
Сійӧ эз дугдыв радейтны сӧветскӧй мулысь тайӧ мича пельӧссӧ и сэні, ылі Берлинын.
Полкӧвӧй библиотекаысь сійӧ лыддис став книгаяссӧ, кӧні вӧліны кӧть кутшӧмкӧ юӧръяс Закарпатье йылысь.
...Гӧраяс да гӧраяс кыпӧдчисны шуйгавылын и веськыдвылын, водзын и бӧрын.
Небесаӧдз.
Вӧрыс вевттьысьӧма дзор кудриясӧн.
Куш из юръясаӧсь.
Плешкаӧсь.
Ӧти пыкӧма мӧдсӧ.
Гӧра-вокъяс.
Гӧра-семьяяс.
Ӧтка гӧраяс.
Кӧть кытчӧ видзӧдлас Иван Белограй, быдлаын гӧраяс, кодъяс вӧліны тӧдсаӧсь, на вывті тырмымӧн ветлӧма 1944 вося вунӧдлытӧм октябрьскӧй лунъясӧ.
— Верховино, свет тэ миян...
Тэ кӧ эн кисьт ассьыд виртӧ тайӧ гӧраяс пӧвстас, тэ кӧ он радейт найӧс, сэки, гӧгӧрвоана, найӧ тэныд ставныс ӧткодьӧсь, тэ он торйӧд Горганыӧс Джуджыд Бескидаысь, Говерлоӧс Поп Иванысь, а Маковецӧс Петросысь.
Белограй аддзис да сьӧлӧмнас кыліс Карпатскӧй гӧраясӧс, кыдзи йӧзӧс.
На пӧвстысь быдӧнлӧн абу сӧмын асланыс нимъяс, но и аслас, вунӧдлытӧм профиль, характер, аслас места.
Сійӧ зургис аслас спутникъяслы — механикӧс шуйга гырддзанас, артельса председательӧс веськыднас.
— <ns>Но-ко</ns>, землякъяс, кора висьтавны: кутшӧм гӧраяс дорті ми мунам?
Кыдзи найӧ шусьӧны?
Шофёр букышӧн видзӧдліс ӧшиньлань, лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Дзюба чӧскыда очсаліг вочавидзис: — А коді нӧ сійӧс тӧдӧ, кутшӧм тайӧ гӧраяс!
Миян найӧ сы мында, быттьӧ кодзувкотъяс, вот и тӧд, коді кыдзи шусьӧ!
Иван Белограй серӧктіс: — Вот тэныд и «закарпатскӧй национальностя» морт!
Тайӧ гӧраясыс шусьӧны Горганъясӧн.
abu
Кыдз нӧ сідз, Стефан Янович, не тӧдны ассьыд чужан мутӧ! — Сійӧ чӧв олыштіс, сэсся шуис:
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— Тайӧ гӧраяс йылас гуалӧма менсьым кык другӧс, тані и Белограй кисьтіс ассьыс вирсӧ.
Туйлӧн крут чукыль сайын, лымйӧн едждӧдӧм кустъяс да томиник коз пуяс костын, тыдовтчис каменнӧй, шыльӧдӧм, тшӧтшӧдӧм йыла да нёль пельӧса массивнӧй основаниеа столб — Польша да Чехословакия костын бырӧм государственнӧй границалӧн ӧтка свидетель.
— Но вот ми и перевал вылын! — шыасис шофёр.
Тайӧ вӧліны сылӧн первой кывъяс, кодъясӧс кыліс Белограй.
Механик надзмӧдіс машинасӧ да юалан синъясӧн видзӧдліс Дзюба вылӧ.
Сійӧ югнитіс синъяснас ӧчки увтіыс да дженьыдика шуис:
— Водз на.
— Мый? — юаліс Белограй.
— Водз на, шуа.
— Мый водз?
— Куритчыны сувтлыны.
— Правильнӧ, мӧдӧдчим водзӧ, — тӧждысьтӧг шыасис Иван Белограй.
Мудзлытӧм «мерседеслысь» кабина вевтсӧ вештӧма гудӧк мек моз кузовлань, и Белограйлы бура тыдаліс джуджыд пемыдлӧз небесаыс, коді пасьталаыс дзирдаліс гырысь, югыд кодзувъясӧн.
Налысь став гажа, праздничнӧй югӧрсӧ, кажитчис сылы, вӧлі веськӧдӧма перевал вылӧ.
— Ті помнитанныд Фучиклысь Сӧветскӧй Союзӧ первойя путешествиесӧ? — юаліс Белограй.
— А сійӧ ӧмӧй вӧлі Россияын?
Сійӧ некытчӧ эз ветлы Яворысь.
Пыр чӧжис кронаяс *.
* Крона — деньга, миян 40‒60 кӧпейка дон мында.
— Фучикыс?
Да ті тӧданныд, коді сійӧ сэтшӧмыс?
Дзюба бура тӧдіс, коді сэтшӧм Юлиус Фучикыс, сійӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм места босьтіс Белограй сьӧлӧмын тайӧ чешскӧй геройыс, но кӧсйис лёкысь сералыштны радлысь зон вылын.
— Фучикӧс ме важысянь тӧда! — гажаа шыасис Дзюба. —
Сійӧ оліс Яворын, Массарик нима улича вылын, сылӧн вӧлі первокласснӧй кондитерскӧй.
Ме радейтлі чӧсмасьны сійӧ пирожнӧйясӧн...
— Да абу сійӧ тайӧ Фучикыс, абу сійӧ! — Белограй чужӧм вылын тӧдчис страдайтӧм. — Ме висьтала Юлиус Фучик йылысь, коммунист, Чехословакияса герой йылысь.
— А!.. — мыжа морт моз нюмъёвтіс Дзюба.
abu
abu
abu
Белограй перйис аслас кок улысь чемодан, ӧдйӧ корсис сэтысь пемыдгӧрд переплёта книга:
— Ӧзты бисӧ, механик.
Кывзӧй:
«Эй ті, апрельса шонді да пограничнӧй мылькъяс, ті радуйтанныд миянӧс!
Вит турист восьлалӧны тувсов трӧпаяс кузя, радлӧны, кыдзи и колӧ, природалӧн мичлунъяслы, а асьныс думайтӧны сы йылысь, мый куйлӧ тысяча верст сайын водзын.
А со и медся ыджыд тӧдчанаыс — пограничнӧй каменнӧй столб!
Тайӧ нитшсялӧм изйыс содӧ миян мӧвпъясын, найӧ уна сёӧн кыптӧны вынйӧра стенаӧ, сійӧ сулалӧ миян весьтын, сійӧ пуясысь джуджыдджык.
Кыдзи ми вуджам сы вомӧн?»
Лыддис Иван Белограй тӧдчӧдӧмӧн, тэрыба, кокниа да пӧшти книгаас видзӧдлытӧг.
Дай ставыс, мый инмис Закарпатьелы, сы кыв вылын юргис сьыланкыв моз.
Механик да Дзюба терпениеӧн кывзісны.
Дзик ӧтитор, мый найӧ лэдзисны аслыныс, — тӧдлытӧг видзӧдлывны ӧта-мӧд выланыс да нюмъявны сӧмын синъяснас.
Войвывладорсянь гӧраяс вылысь лэччаніныс крут, тшӧкыда паныдасьлӧны туй чукыльяс весьтын ӧшйӧм ёсь дорыша скалаяс.
Но быд километр мунӧм бӧрын пыр этшаджык чукльӧдлӧмъясыс, ылӧджык вешйӧны куш утёсъяс, тӧдчымӧн ляпкалӧны гӧраяс.
abu
Со и долина нин, а сэні го, сьӧрт, видзьяс.
abu
Гӧралӧн ньывкӧс бокъясыс горувсяньыс йылӧдзыс тупкысьӧмаӧсь лымйӧссьытӧм шоныд муясӧн.
Кажитчӧ, найӧ весиг ӧні, войнас, сетӧны лунтырӧн чӧжӧм шоныдсӧ.
Ӧти долина вуджӧ мӧд долинаӧ, ӧтиыс мӧдсьыс паськыдджык, кыпыдджык.
Тшӧкыдджыкӧсь да гырысьджыкӧсь населённӧй пунктъяс.
Шоръяс да посни юяс лӧньӧдісны ассьыныс котӧртӧмсӧ да визувтісны эз гӧраяслы падвеж, кыдзи Горганыын, а на поддін пӧлӧн.
Карпатыын тайӧ медся благодатнӧй му.
abu
abu
Машина кайис пос вылӧ, кодӧс вӧлі вӧчӧма пропасть вомӧн — сійӧ торйӧдіс кык гӧра поддін.
— Помнитан, Белограй ёрт, тайӧ местасӧ? — юаліс гвардияса вӧвлӧм старшина да ачыс аслыс вочавидзис: — Кыдз нӧ он помнит!
Со-о эстӧн, дзик йылас, пастух оланінын миян разведывательнӧй группа лунйис.
Рытнас ми лэччим тайӧ ущельеас.
Войнас писькӧдчим Латорица пыдӧсӧд пос бердӧдз и... став Карпаты пасьта юрӧбтіс миян гвардейскӧй гым...
Стоп, механик!
Машина лабутнӧя сувтіс.
— Кылан?
Белограй ланьтіс, нюмъялігтыр кывзіс чӧв-лӧньсӧ.
Кӧнкӧ ылын гӧраясын кыліс пастух дудкалӧн шыыс.
А вермас лоны, сійӧ абу дудка, а тӧв шутьлялӧ бук чалльӧн либӧ скала дорышӧн орӧдӧмла.
— Кылан? — мӧдысь юаліс Белограй. — И ӧні на Карпатыын йӧлаыс кылӧ сійӧ тувсов гымсьыс...
Мӧдӧдчим, механик.
Лэччӧм помасис.
Долинаяс колины бӧрӧ.
Гӧраяс быдмисны.
Туйыс бара кутіс гартчыны крута.
Заводитчис гӧра йывъяслӧн мӧд визь, Украинскӧй Карпатылӧн вынйӧра визь — Полонинаяс *.
* Джуджыд гӧра йылын пӧскӧтинаяс.
Вылӧдз кыпӧдчӧмаӧсь Полонинаяс да ылӧдз — сё кӧкъямысдас километр вылӧ кузьтанас, Уж юсянь Тиссаӧдз, да уна дас километр вылӧ пасьтаногыс.
Найӧ аснаныс Закарпатскӧй областьлысь неуна эз джынсӧ тыртны.
Асыв-лунвылын Полонинаяс помасьӧны Говерло гӧраӧн, кодлӧн судтаыс кык тысяча метр сайӧ, а рытыв-войвылын — крут Лаутинска Голица лыаясӧн.
На костын гырысь, ён хребетъяс, кодъяслӧн йывъясыс шыльыдӧсь, куполъяс кодьӧсь, кӧні оз быдмыны пуяс, а сэні видзьяс вылын позьӧ йирӧдны лыдтӧм стадаяс.
Пыкӧны кымӧръяссӧ асланыс ёсь пирамидаясӧн да пикаясӧн сӧмын горнӧй позъяс: Свидовец, Котел-Вельки, Ближнице, Петрос — ледникӧвӧй эпохаысь кольӧмъяс.
Тайӧ гӧра бокъясас куйлӧны гӧлубӧй, пыдӧсӧдзыс тыдалан тыяс, кодъясӧс верховинецъяс шуӧны «мирскӧй синъясӧн».
Свидовица гӧраяс йылын тысяча воясӧн уджаліс чудеснӧй мастер — природа.
Йи йывъясӧн, ва да шонді югӧр зіль уджӧн вӧчӧма сэні джуджыд, крут стенъяса чашаяс.
Налысь каменнӧй пыдӧсъяссӧ тупкӧма му слӧйӧн, сук веж турунӧн, кустарникӧн да дзоридзьясӧн.
Закарпатьеын тайӧ медбур пӧскӧтинаяс — горнӧй пастухъяслӧн гожся красуйтчанінъяс.
...Ньӧжйӧ гылалісны лым чиръяс.
На чукӧр пыр тыдаліс югыд, гӧравывса тыясын первойя йи кодь рӧшкыд, небеса.
Гӧгрӧс тӧлысь сувтлытӧг, быттьӧ оз сюр мыджӧд аслас шыльыд бокъяслы, котӧртіс вильыд мыльк вывті да вот-вот, кажитчӧ, дась усьны гӧра йывъяс вылӧ да посниторъясӧдз жугавны.
Кутшӧм эськӧ сэки шог лӧнь шы кыліс долинаясын да ущельеясын, кутшӧм эськӧ пемыд да гажтӧм лоис Карпатыын!
Тӧлысь оз усь и час и кыкӧс, лэбзьӧ, югдӧдӧ и югдӧдӧ...
Гӧгӧр джуджыд гӧраясвывса сӧстӧм лым, еджыд край, кодӧс абу чутӧдыштӧма весиг мак кӧйдысӧн.
Ставыс лымъя: муыс, пуяс, гӧраяс, изъяс, пӧкатаинъяс, туйыс.
Кольӧм вося турунлысь быд сі, коз пулысь быд ем — ставсӧ киськалӧма лымйӧн, ставыс мичаа дзирдалӧны.
Лым вӧрзьывтӧг куйлӧ пуяс вылын, вевсьӧн слӧй вылын слӧй — ноябрса, декабрса, январса, мартса, — первой арся лымсянь медбӧръя тувсовъяӧдз.
Вежонъясӧн, тӧлысьясӧн татчӧ эз видзӧдлы тӧвру.
Тані венны позьтӧм лӧнь зона, сылӧн поз, сылӧн зыбка.
Ӧні кӧ эськӧ юрӧбтіс лыйӧм, кутшӧм лым бушков эськӧ кыптіс Карпатылӧн тайӧ заколдованнӧй пельӧсас, кыдзи эськӧ кутісны киссьыны помтӧм лымйысь дивӧ кодь артмӧм керкаяс, чомъяс, вевттьӧдъяс, шапкаяс!
abu
— Стоп! — Дзюба бергӧдіс Белограйлань ассьыс мехӧвӧй шапкаӧн вевттьӧм юрсӧ. — Куритчамӧй свежӧй воздух вылын, гвардияса старшина!
Машина сувтіс джуджыд пропасть дорын, а пыдӧсас едждӧдісны лым толаяс.
Джуджыд гӧравывса кӧдзыдӧн бура южмӧдӧм туй дзуртіс Белограйлӧн сапӧгъяс улын.
— Эй, Иванӧ, вай неуна вермасьыштам!
Дзюба лӧсьӧдіс веськыд пельпомсӧ да воинственнӧя чеччалӧмӧн, коді вӧлі дзик лӧсявтӧм сылӧн кыз тушалы, мӧдӧдчис Белограй вылӧ.
Мӧдыс неокотапырысь тшӧтш заводитіс.
Найӧ паныдасисны, кучкысисны ӧта-мӧдыслы сэтшӧма — муртса ӧшйисны кок йыланыс.
— Ого! — серӧктіс Иван. — Вот тэныд и «папаша»!
Да тэнад, другӧ, вынъясыд багатырлӧн кодь на.
Видзчысь!
Ещӧ ӧтчыд кучкысисны да бара торъялісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
И мӧдӧдчис, и мӧдӧдчис...
Кыкнанныс гӧрдӧдісны, сьӧкыда лолалісны.
На весьтын ру кайис, а лымсӧ талялӧма да лойӧма изйӧдзыс.
— Бур, бур! — горӧдлывліс Дзюба.
Шофёр Скибан, кыкнан кисӧ кучик пальто зепъясас сюйӧмӧн, куритчис, чӧв олӧмӧн нюмъяліс да терпениеӧн виччысис Дзюбалысь ӧвтыштӧм, медым кучкыны Белограйлы юрас сьӧкыд гираӧн.
...Водз асылын, шонді петандор, гыӧртӧм «мерседес» лэччис закарпатскӧй равнина вылӧ.
Кор машина тӧвзис шыльыд шоссе кузя, Латорица пӧлӧн, Свалявасянь Мукачевоӧдз, сійӧ воліс тулыслӧн некымын зонаӧ: сынӧда да югыд тулысӧ, ваа тулысӧ, дзоридзьяса тулысӧ.
Сваляваысь войвывладорын фруктӧвӧй садъяс вӧліны на кушӧсь, гӧра бокъясын кӧнсюрӧ куйліс сьӧкыд лым да эз тыдав ни ӧти турун сі.
Но тулыс кыліс нин небыд да шоныд сынӧдын.
Тулыс бузгис зэв визув горнӧй шоръясын.
Тулыс кыпӧдчис аслас югыд бордъяс вылын лымва весьтын, муяс весьтын.
Тулыс видзӧдіс мича синъясӧн джуджыд, сэзь небесасянь.
Тулыс котӧртіс зеркалӧ кодь ӧти ва гурансянь мӧдлань да быд водзын мичмӧдчис.
Свалява сайын, сылӧн лунвыв бокын, Латорица берегъяс вылын, вежӧдісны бадьяс.
Юлӧн став сьӧртыс вӧлі тупкысьӧма мича веж турунӧн.
Пасекаын еджыд тшынӧн ыпнитіс терновник.
Чинадиевосянь Колчиноӧдз туйсӧ машина муніс дзоридзалысь яблоняяслӧн кык рад костӧд.
Мукачево дорын, туйлӧн кыкнан бокас, куйлісны муяслӧн гӧрӧм, агсалӧм да кӧдзӧм сьӧд квадратъяс.
Мылькъяс бокъясӧд кыпӧдчисны вывлань еджыд кокъяса, белитӧм стволъяса садъяс: быд пу кытшалӧма розӧвӧй, еджыд либӧ гӧрдоват кымӧрӧн.
Виноградникъясын нокошитчӧны йӧз.
Градъяс весьтын вольсасис тшын — сэні сотісны кольӧм вося ботва.
Кӧмтӧм кокъяса, ӧти дӧрӧма зонкаяс, неуна гожъялӧмаӧсь нин тувсов шонді водзын, ветлӧдлісны шатинъясаӧсь Латорица берегті.
Кӧзаяс йирисны том турун каналлӧн лунвыв берег вывсьыс.
Гулюяс лэбалісны керкаяслӧн черепичнӧй вевтъяс весьтын.
Шоныд тӧв, атлантическӧй гӧсть, пӧльтіс равнинасянь, Ыджыд Венгерскӧй низменностьсянь.
Эз нин аддзыв Иван Белограй тулыслысь закарпатскӧй му вывті тайӧ лӧня да сэк жӧ торжественнӧя локтӧмсӧ.
Сійӧс виисны Вой-гӧра поддінын.
Сійӧс аддзисны некымын лун мысти, кор шоныд тӧвъяс да жар шонді улын кутіс сывны лымйыс весиг сибавны вермытӧм карпатскӧй йывъяс вылын, кор кутісны воссьыны медся гажтӧм да пемыд ущельеяс.
4
Апрель заводитчигӧн, субӧтаӧ, шонді пуксьытӧдз неуна водзджык Будапештысь петіс кузь мотора да зэв ыджыд багажника, кык местаа восьса машина.
Зӧлӧта рӧма, пытшкӧссӧ кучикӧн эжӧм «линкольн» руль сайын пукаліс морӧсас еджыд кӧр рисуйтӧм свитера водитель.
Тайӧ вӧлі Файн — зэв зіль чери кыйысь, вӧралысь, альпинист, купайтчысь (сійӧ купайтчыліс Дунайын неуна эз во гӧгӧр).
Джон Файнлӧн туйӧ ветлӧмыс эз нин вӧв выльторйӧн сійӧс тӧдысь будапештсаяслы.
Американец кык во чӧж нин быд субӧтаӧ ветліс ылі прогулкаяс вылӧ: Балатон ты вылӧ, либӧ лунвывлань — Сегедлань, кӧні Тисса визувтіс Югославиялань, либӧ Альпыяслӧн отрогъяслань — Румыниякӧд граница вылӧ, либӧ аслас бур винаясӧн кывсян Токайӧ, коді куйлӧ Ыджыд Венгерскӧй равнина помын, Сӧветскӧй Закарпатьесянь неылын.
Тайӧ пӧрйӧ «линкольн» веськӧдчис асыввылӧ.
Бӧрӧ колины автострада вылын сулалысь каръяс: Монор, Цеглед, Сольнок, Дебрецен.
Бӧръяыс, кӧні вӧлі ӧзтӧма нин электрическӧй бияс, вӧлі медся ыджыд.
Тані туйыс вожаліс.
Позьӧ вӧлі мунны Трансильваниялань, Карпатскӧй гӧраяслань либӧ Ньиредьхазаӧ да Тиссалань, Токайлань.
Джон Файн мӧдӧдчис Ньиредьхазаӧ да Токайӧ.
Войсӧ сійӧ колляліс бипур дорын, токайскӧй чери кыйысьяс син водзын.
Асывнас босьтчис воскресеньеса лӧсьыд шойччӧмӧ.
Тиссаын ваыс вӧлі кӧдзыд на, но Джон Файн повтӧг пырис ваӧ, купайтчис, ызакылӧмӧн вартчис.
Сэсся сійӧ пестіс бипур, шонтысьыштіс, вуграсьыштіс, пуис юква, юис вина бутылка.
Луншӧр кадӧ сійӧ чӧскыда унмовсис кусӧм бипур дорын, а шонді пуксьӧм бӧрын мӧдӧдчис бӧр гортас.
Прогулкаыс помасис стӧч сідзи, кыдзи кольӧм субӧтаӧ да кольӧм воскресеньеӧ.
Кӧть мед Джон Файн бӧрся кыйӧдчисны, сійӧс сьӧкыд вӧлі мыйынкӧ подозревайтны.
Сӧмын дыр мысти тыдовтчис, мый субӧтаӧ рытнас Джон Файн сувтліс Ньиредьхазасянь неылын тыртӧм туй вылын, восьтіс ыджыд багажниксӧ да лэдзис сэні дзебсьӧм кык пассажирӧс: Кларкӧс да сылысь ассистент Ярослав Грабӧс, закарпатскӧй украинецӧс.
Прӧщайтчисны дженьыдика, сёрниттӧг: ставсӧ вӧлі висьталӧма водзджык нин, посольствоын.
Пемыдын да заводитчысь зэр улын Кларк да Граб кытшовтісны ыджыд кар рытыввывті, петісны сылӧн войвыв помас, кӧрт туй дорӧ.
Тані туйдорса сад пиӧ дзебсьӧмӧн найӧ виччысисны тӧварнӧй поезд да ещӧ войшӧрысь ёна водзджык вӧліны пограничнӧй станциясянь матын.
Семафор дорӧ вотӧдз найӧ чеччыштісны поездысь да шытӧг вошины пемыдас.
Часджын мысти найӧ таркӧдчисны кӧрт туй дорын ӧткӧн сулалысь неыджыд керка ӧшиньӧ.
Путевӧй обходчик виччысис найӧс.
Сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ, видзӧдліс гӧстьяс вылӧ да юрсӧ копыртӧмӧн чӧла нуӧдіс Кларкӧс да Грабӧс чӧскыд дука турун тыра чардакӧ.
Чукырӧсь чужӧма, гӧрба ныра железнодорожник вӧлі тырмымӧн опытнӧй мортӧн, кодлӧн эм нарушительяслы гуся квартира, сійӧ эз кут нинӧм юасьны.
Кларк бура донъяліс сылысь чӧв олӧмсӧ.
— Дась? — юаліс сійӧ, зэрысь пыркӧдчиг да ваӧсь чужӧмсӧ чышкаліг.
Кӧзяин довкнитіс юрнас.
— А кыдзи налӧн... миян пӧпутчикъяслӧн?
— И сэні ставыс лючки.
— Кор верманныд вуджӧдны?
— Виччысьлам сукджык ру.
Шойччӧй.
Дыр виччысьны оз ковмы.
Шытӧг восьлалӧмӧн кӧзяин лэччис улӧ, топыда пӧдлаліс чардак ӧдзӧссӧ.
Кларк пӧрччысьтӧг пуксис турун чукӧр вылӧ чардак ӧшиньсянь неылӧ да аскӧдыс орччӧн пуктіс пистолет.
Сійӧ гартыштіс кыз чигарка да чӧскыда кутіс куритчыны.
Зэр кобис, кымӧръяс костӧд дзирдыштісны кодзувъяс.
Регыд тӧлыс разӧдіс медбӧръя кымӧр пластъяс, и небесаыс дзикӧдз весассис.
— Мичаммис поводдяыс, проклятӧйыд! — ёрччыштіс Кларк.
Будапештын американскӧй посольствоысь петӧм бӧрын, кӧні сійӧ дзебсясис, Кларк не сӧмын сёрнитіс рочӧн, но и тшӧктіс асьсӧ думайтны рочӧн.
Сійӧ чеччис да матыстчис чардак ӧшинь дорӧ, коді видзӧдӧ асыввылӧ, границалань; чышкыштіс буссӧ да черань везъяссӧ, топӧдчис стеклӧ бердӧ.
Тӧлысь югӧръяс улын бура тыдаліс Тисса вомӧн кӧрт туй пос.
Сы сайын пыр жӧ да юбердса садъяс сайын заводитчис Явор, кытчӧ колӧ вӧлі писькӧдчыны Кларклы да Граблы.
Югыд небесаын бура тӧдчисны кирпичнӧй заводъяслӧн трубаяс, манастырлӧн купол, элеватор...
Металлическӧй дзирдӧн дзирдалісны керка вевтъяс.
Пӧртмасисны лыдтӧм бияс.
Бура дыр видзӧдӧм бӧрын Кларк аддзис, вернӧджык гӧгӧрвоис, вӧвлӧм Народнӧй радалӧн зэв ыджыд часіа башнялысь силуэт, кодӧс сійӧ бура тӧдіс фотографияяс серти.
Джуджыд кӧрт мачтаяс йылӧ сувтӧдӧм вынйӧра прожекторъяс нёльладорсянь ёна югдӧдісны железнодорожнӧй узеллысь районсӧ еджыд нёль судта вокзалӧн, водокачкаӧн, депоӧн да уна туйясӧн.
Уна дас морт некымын во чӧж уджалісны сы вылын, медым Кларк кыдз позьӧ унджык тӧдіс Явор йылысь да сэні олысьяс йылысь, медым сійӧ вермис артавны сообщникъяс вылӧ, медым сылӧн вӧлі надея бура да йӧзасьтӧг писькӧдчыны граница вомӧн.
И век жӧ сылӧн тырвыйӧ надея эз вӧв, мый дыр кадся, вермас лоны бӧр бергӧдчывтӧм вылӧ, командировкаыс помасяс колананогӧн бура.
Кутшӧм матынӧсь да шеданаӧсь кажитчӧны татысянь тайӧ яворскӧй керкаясыс, тайӧ дзирдалысь шоныд биясыс...
Нормальнӧя кӧ мунны, наӧдз позьӧ воӧдчыны часджынйӧн.
Но код тӧдас, мыйта кад да вын мунас сы вылӧ, медым венны тайӧ ичӧтик туйкостсӧ гусьӧн!
Коді тӧдас, гашкӧ Яворын Кларклысь плансӧ став детальяснас нин тӧдӧны: сӧветскӧй разведчикъяс кужӧны уджавны.
Тайӧс бура гӧгӧрвоӧны стратегическӧй служба кузя управлениеын.
Буретш та вӧсна Джон Файн, сямтӧм-тӧлктӧм да бӧб мортыс, Пентагонын * аслас вылысса покровительяс улын колис лышкыдавны тувсов Будапештын, а сійӧ, таланта да вежӧра Кларк, рискуйтӧ олӧмнас.
* Военнӧй ведомство Вашингтонын (Америкаса Соединённӧй Штатъясын).
Тайӧ мӧвпъяс вӧснаыс дӧзмӧм Кларк зумыштчис да ӧдйӧ вешйис ӧшинь дорысь.
Сійӧ эз виччысь ассяньыс татшӧм слаблунсӧ.
И кор сійӧ петкӧдчис!
Буретш зэв сьӧкыд поход заводитчигӧн, сӧветскӧй му дорын.
Мӧмӧт!
Зырымбедь!
Сійӧс йирмӧг босьтіс.
Думсьыс асьсӧ видӧм бӧрын сійӧ перйис зепсьыс коньяк тыра плавкӧс доз да горша юыштіс сэтысь.
— Но вот, кум, — шуис сійӧ пробкасӧ бӧр винтитіг, — миян путешествиелӧн первой воськолыс помасис тырвыйӧ бура.
Чӧв олысь да зумыш Граб мурчкис пельӧса черлыяснас копчёнӧй колбаса.
«Мӧс! — думыштіс Кларк Граблысь шняпкӧмсӧ кывзіг. — Гиппопотам!»
Кларклӧн ыджыд планъясын Ярослав Граблы вӧлі торйӧдӧма зэв ичӧт мог.
Сійӧ, кыдзи татчӧс морт, коді бура тӧдӧ Тиссалысь веськыдвыв берегсӧ да ставнас Закарпатьесӧ, кызь во сайӧ оліс Явор карын, должен вуджӧдны Кларкӧс граница вомӧн да границабердса район вомӧн.
Тайӧ могсӧ олӧмӧ пӧртӧм бӧрын да аслас важ другкӧд, кум Чеканюккӧд йитӧд лӧсьӧдӧм бӧрын сійӧ вермас тайӧ жӧ туйӧд бӧр мунны Венгрияӧ.
Делӧыс кӧ бура артмас, Граб кӧ стӧча пӧртас олӧмӧ Джон Файнлысь став индӧдъяссӧ, сійӧ пӧлучитас сёрнитчӧм серти долларъяс да вермас мунны, кыдзи вӧлі сылы кӧсйысьӧма, аслас семьяыскӧд Америкаӧ.
Джон Файнлӧн инструкцияыс урчитіс Граблысь поведениесӧ и сэк кежлӧ, ковмас кӧ сылы паныдасьны сӧветскӧй пограничникъяскӧд.
Сюран минутаӧ сылы колӧ вины асьсӧ.
Та могысь сылы ковмас матыстны вом дорас дӧрӧм юрйывлысь пельӧссӧ да пиньнас курччӧмӧн жугӧдны сэтчӧ вурыштӧм яд тыра ампула.
Ярослав Граблы кӧ ковмас пӧртны олӧмӧ Джон Файн инструкциялысь тайӧ пунктсӧ, сэки долларъяслӧн лыдыс, кодӧс сылы кӧсйысьӧма Кларкӧс колльӧдӧмысь, содӧ даспӧв.
Тадзи помасьӧм бӧрас деньгасӧ пӧлучитас семьяыс, коді овмӧдчас Рытыввыв Германияын переместитӧм йӧзлы лагерын.
Граб кӧ ловйӧн веськалас пограничникъяс киӧ, сылӧн семьяыс не сӧмын нинӧм оз пӧлучит, но и веськалас чорыд мыждӧм улӧ.
Аслас колльӧдысь вылӧ видзӧдӧмӧн Кларк думнас смекайтчис сылӧн надеяяс вылӧ, мый «нажӧтка вылӧ ветлӧмыс» помасяс бура.
Кыкнанногыс — и неудача дырйи и удача дырйи — Граблы ковмас кувны.
Мый сійӧ кутшӧмкӧ Граблӧн олӧмыс!
Кларк эськӧ эз жалит и дас мортлысь олӧм, мед аслыс овны Яворын спокойнӧя.
Сэтшӧм вына противниккӧд, кыдзи сӧветскӧй разведка, колӧ тышкасьны ыджыд кужӧмӧн, оз ков брезгуйтны нинӧмӧн.
Кларк арталіс, мый Граблы воштыны ассьыс следъяссӧ оз удайтчы.
Граб сыкӧд муніс эз колльӧдысь пыдди, кыдзи сійӧ ачыс чайтіс, а сайӧд пыдди.
Кларк ас кадӧ лӧсьӧдіс, мед Граб, ассьыс делӧсӧ вӧчӧм бӧрын, кыдз позьӧ регыдджык веськаліс пограничникъяс киӧ.
И сійӧ вӧлі уверен, мый Граб колана кадӧ ачыс быть курччас яд тыра ампула — мӧд туй сылӧн абу: сійӧ оз сетчы ловйӧн.
Война воясӧ Граб служитіс карательнӧй войскаын, соталіс керкаяс Воронежын да Киевын, лыйліс нинӧмысь мыжтӧм йӧзӧс Закарпатьеын.
Дас вит во чӧж велӧдчис Кларк механическӧя вӧдитчыны аслас нервъясӧн да чувствоясӧн, покорнӧя пӧртны олӧмӧ аслас кӧдзыд да артасян вежӧрлысь приказъяс.
Сійӧ унатор таын шедӧдіс, но век жӧ, кыдзи петкӧдліс талунъя луныс, эз вермы дзикӧдз венны асьсӧ.
Сылы колӧ вӧлі эськӧ ӧні унмовсьны либӧ кӧть нин ещӧ ӧтчыд бура прӧверитны, абу-ӧ сылӧн планын кутшӧмкӧ нелючки, а сійӧ думайтӧ чӧртыс тӧдӧ мый йылысь, завидьтӧ посольствоын кольӧм Джон Файнлы.
Дас вит во сайын полковник Франклин Кларк сетіс ассьыс дзик ӧти писӧ гуся американскӧй колледжъясысь ӧтиӧ, кодъяс гӧтӧвитісны шпионъяслысь вылын квалификацияа кадръясӧс.
Дас арӧса детинкаӧс быд школаын овлан предметъяскӧд тшӧтш велӧдісны специальнӧй предметъясӧ.
Вит во мысти Кларк пӧлучитіс общӧй средньӧй образование да сійӧс дзикӧдз вуджӧдісны быд шпионлы Россияса сьӧкыд условиеясын гусьӧн олан искусство велӧдӧм вылӧ.
Колледжын велӧдісны Сӧветскӧй Союзса Коммунистическӧй партиялысь история, сӧветскӧй государстволысь история.
Кларк зэв пыдісянь тӧдмаліс «Коммунистическӧй манифест», велӧдіс сійӧс наизусть, кутіс паметяс партия историялысь датаяс, лыддис подлинникын ӧнія кадся сӧветскӧй книгаяс.
Велӧдіс сӧветскӧй да важ роч сьыланкывъяс, сӧветскӧй йӧзлысь олӧмсӧ да бытсӧ, налысь привычкаяссӧ, характернӧй кывъяссӧ, пӧслӧвичаяссӧ, сёрнитанногсӧ.
И, дерт, сійӧ тшӧтш велӧдчис актёрскӧй искусствоӧ, снайперскӧй лыйсьӧмӧ, акробатическӧй пельклунӧ, ядъясӧн вӧдитчӧмӧ да уна мукӧдторйӧ.
Сійӧ велӧдіс паровознӧй слесарлысь, шофёрлысь, парикмахерлысь профессияяс.
Инженерно-техническӧй работникъяс пӧвстын сійӧ вермис эськӧ чувствуйтны асьсӧ сэтшӧм жӧ кокниа, кыдзи и салдатъяс пӧвстын.
Ковмис кӧ, сійӧ лои эськӧ циркӧвӧй артистӧн, либӧ баянистӧн, да весиг математика кузя преподавательӧн.
Сьӧкыд вӧлі школаын, но сы пыдди ӧні Кларк вермис нюмъявны весиг смертельнӧй опасность минутаясӧ.
Ортсысяньыс веськодьлуна, сійӧ пыр дась виччысьтӧг перйыны зепсьыс пистолет да мӧдӧдны аслас противниклы пуля сьӧлӧмас либӧ юрас.
Сійӧ кужис чеччавны куим судта керка джудждасянь, вартчыны да сунласьны чери моз, ӧдйӧ ветлыны лыжиӧн небыд лым вывті, бура кавшасьны скалаяс да пуяс вылӧ, кокниа, вынсӧ воштытӧг тшыгъявны куим суткиӧн дорвыв, кузя терпитны горш косьмӧм, юны вина стӧканъясӧн.
Ставнас американец, сійӧ зэв бура сёрнитӧ рочӧн.
Сяммӧ ӧмӧй та вылӧ Джон Файн?
И аслас соотечественникъяс пӧвстын Кларк эз дугдыв лоны гусьӧн олысь мортӧн.
Зэв кывзысьысь, сійӧ гусьӧн ненавидитіс ассьыс чинъясын ӧдйӧ кыптысь начальникъяссӧ, кодъяс некор оз рискуйтны олӧмнаныс.
Завидьтӧмӧн чужтӧм ненависть некутшӧма эз мешайт сылы выслуживайтчыны, вӧчны карьера.
А вӧчны сійӧс, карьерасӧ, сійӧ решитіс, мыйӧ кӧть оз сувт, любӧй донӧн.
Сійӧ оз сувт джын туй вылас, некутшӧм опасностьяс вылӧ видзӧдтӧг.
Кутшӧм сійӧ олӧм озырлунтӧг, ыджыд мортӧн лотӧг?
Кларк бура тӧдіс, мый сылы некор оз удайтчы кайны вывлань служебнӧй пос кузя, оз кӧ вен сійӧ тайӧ коймӧд либӧ нёльӧд, ставсӧ решайтана, пос тшупӧдсӧ — карпатскӧйӧс.
Не аддзывны сылы не сӧмын полковниклысь, но и майорлысь погонъяс, сійӧ кӧ оз вермы вӧчны тайӧ пӧручитӧм делӧсӧ.
Сійӧ вӧчас ставсӧ.
Сійӧ восьтас аслыс туй Пентагонлӧн медся важнӧй, гуся кабинетъясӧ, сійӧ суӧдас да панъяс Джон Файнӧс, коді аслас долларъяс да йитӧдъяс отсӧгӧн босьтіс разведчикъяс мирын тӧдчана места, мыйӧ право сертиыс сійӧ оз туй.
Колӧ нетшыштчыны водзӧ, петны тайӧ некодӧн тӧдтӧм зывӧктана нюрсьыс, посни йӧз пӧвстсьыс.
Мед ӧні сы бӧрся дугдывтӧг вӧтлысьӧ смерть, но сы пыдди бӧрас, вит-квайт во мысти, лоӧны — ыджыд счёт банкын, полковничӧй погонъяс, аслас вилла, мича «лимузин», кутшӧмкӧ государственнӧй сановниклӧн либӧ деньгаа тузлӧн ныв вылӧ выгӧдаӧн гӧтрасьӧм — и помтӧм право вылісянь видзӧдны на вылӧ, кодъяс ӧні асьныс видзӧдӧны сы вылӧ тадзи.
О, та вӧсна Кларк дась быдтор вылӧ!
Кларк да сылӧн спутникыс войбыд да лунтыр пукалісны железнодорожнӧй будкаса чардакын.
Мӧд лунся рытын путевӧй обходчик нуӧдіс ассьыс моресайса гӧстьяссӧ эновтӧм садъясті сук руӧн вевттьысьӧм Тисса дорӧ.
Ю дорын, джуджыд воронкаын, Кларкӧс виччысисны «пӧпутчикъяс» — паськыд пельпомъяса, ӧткодь курткаяса куим зон.
Ыж ку воротникъяссӧ лэптӧма, кепкаяссӧ пыдӧдз, дзик пельясӧдзыс сюйӧма.
Чужӧмъясныс оз тӧдчыны.
Быдӧнлӧн киас автомат, тасмаясас пысалӧма дискъяс, гранатаяс.
Тайӧ вӧлі «прикрытие группа», Кларклӧн ещӧ ӧти мудералӧм да гусятор.
Куимнанныс найӧ служитлісны немецкӧй фашистъяслы.
Война бӧрын вӧліны бандаясын, кодъяс дзебсясисны Карпатылӧн мӧдар, войвывладорас, сьӧкыда веськалан районъясын.
Петавлісны сэтысь войясын: виалісны пельӧсъяс сайсянь сӧветскӧй работникъясӧс, терроризируйтісны сэтчӧс олысьясӧс.
Найӧ пышйисны, кор вӧлі грӧмитӧма да бырӧдӧма бандит шайкаяслысь медъён дзебсясянінъяссӧ.
Граница сайын регыд аддзысисны выль кӧзяева — американецъяс.
Куимнанныс выгоднӧя донъясисны накӧд да со ӧні бара мунісны сӧветскӧй му вылӧ, дасьӧсь бара виавны, грабитны, сотны.
Тайӧ йӧзыс, Граб моз жӧ, эз тӧдны Кларк план серти кутшӧм налӧн збыль могныс.
Найӧ чайтісны, мый нуӧдӧны зэв ыджыд мог.
Найӧ думайтісны, мый Кларк асланыс кӧзяевалӧн дӧвереннӧй морт, кодлы тшӧктӧма колльӧдны найӧс кузь туйӧ.
Но эз тӧдны, мый границасӧ вуджӧмӧн налы колӧ вӧлі аснаныс сӧмын ылӧдны пограничникъясӧс Кларк дінысь.
Кларк дженьыдика, муртса кывмӧн вашкӧдӧмӧн медбӧръяысь инструктируйтіс тайӧ смертникъяссӧ да сетіс знак заводитны вуджны.
Пыжыс мыйӧн торъяліс берег дорысь, пыр и воши пемыд ру пиӧ.
Кларк да Граб чӧла куйлісны воронка дорын да муртса лолаліг видзӧдісны руа Тисса вылӧ, виччысисны лыйӧмлысь би ыпнитӧм.
Коли дас... дас вит... кызь минута.
Тисса вӧлі чӧв.
Кларк кокньыдика лолыштіс: ставыс порядокын.
Ру пиысь лӧня мыччысис кокньыдик пӧльтӧм пыж.
Пыжа босьтіс выль пассажиръясӧс да небыдика тойыштчис пелыснас берегысь.
Минута дас мысти кымын Тиссалӧн визулыс нуис резинӧвӧй пыжсӧ сэтчӧ, кытчӧ сылы и колӧ вӧлі сувтны Кларклӧн мӧвп серти: асыввыв берег дорӧ, ыджыд кӧрт туй пос да баканщиклӧн киссьӧм керка костын, первой группалӧн чеччанінсянь километр дорысь не матынджык.
Тані пыжсӧ вӧйтісны.
Кӧть кутшӧма лӧсьӧдчис Кларк граница вуджигкежлӧ, сӧветскӧй му вылӧ сійӧ тувччис венны позьтӧм полӧмӧн.
Ӧти делӧ — вуджны граница думнад, теоретическӧя, а мӧд — со тадз, збыльысь.
Сійӧ ясыда, кыдзи некор на войдӧр, кыліс сійӧс, мый вылӧ муніс.
Быд воськолын — дзик быд воськолын — сійӧс кыйӧдіс смерть.
Кларк да сылӧн спутникыс мыйкӧ дыра чӧла видзчысьӧмӧн кывзысисны.
Кларк куйліс Граб вылын, эз инмӧдчыв му бердӧ весиг чуньнас.
Сійӧ кӧсйис вуджны границасӧ Граб мыш вылын, мед не кольны ассьыс ни ӧти след.
Граница вылын вӧлі чӧв.
Гежӧдика Тиссаладорсянь кывліс друг сялькнитӧм.
Сійӧ киссис, кыдзи тӧдісны лазутчикъяс, берег, кодӧс кырӧдіс туӧм юыслӧн визулыс.
Берегдорса муыс вӧлі тулысъя кодь небыд, кӧдзыд, ӧвтіс водоросльяс, чери сьӧм, кольӧм вося сісьмӧм коръяс дукӧн.
Кларк личкыштіс Граблы пельпомас.
Граб видзчысьӧмӧн, арталӧм вӧрасъясӧн кыпӧдчис да пыр жӧ мӧдӧдчис сӧветскӧй территория пытшлань.
abu
Став вынъяссӧ, став зільӧмсӧ сійӧ пуктіс сы вылӧ, медым пӧдтыны мунӧмыслысь шыяссӧ.
Кларк пукаліс аслас колльӧдысь вылын верзьӧмӧн да видзӧдіс гӧгӧр, кывзіс, гадайтіс: кӧнӧсь ӧні сӧветскӧй пограничникъяс?
Мый найӧ вӧчӧны?
Налӧн нарядъяс пиысь ӧтиыс ӧні вермас лоны тасянь метр кыксё сайын, кӧрт туй пос улын, либӧ ылынджык, баканщиклӧн киссьӧм керкаын.
Нарядыс кӧ сэні, ставыс лоӧ бур, кӧть нин тайӧ здукнас.
Но Кларк бура тӧдіс, мый сӧветскӧй пограничникъяс видзӧны государственнӧй граница оз шаблон серти, мый найӧ сюсьӧсь быдсикас тор вылӧ, кодъясӧс вӧчӧны нарушительяс.
Налӧн нарядыс вермас лоны медся виччысьтӧм местаын, найӧ вермасны повзьӧдны тэнӧ асланыс «Сувт!» горӧдӧмӧн буретш сійӧ здукас, кор нин тэ лыддин асьтӧ ӧпаснӧйтӧм местаын.
Тайӧ кӧ лоӧ, сэки, кыдзи и водзвыв артыштӧма, Граб водас муӧ, кутас лыйсьыны медбӧръя патронӧдз, сылы отсаласны «пӧпутчикъяс», а Кларк сэк кості мыйвынсьыс уськӧдчас Тиссалань.
Мед юлӧн тувсов ваыс йи кодь кӧдзыд, визув горнӧй поток кодь, — мед, сійӧ вартчас бӧр шуйга берегас да дзебсяс водзвыв бӧрйӧм щелльын.
Водзвыв артыштӧма ставсӧ, дзик ставсӧ, мый вермас усьны Кларк пай вылӧ.
Мунӧмыслысь быд воськов муртыштӧма тысячапӧв.
Любӧй случайностьлы паныд сувтӧдӧма кӧдзыд артыштӧм, кӧсйӧм, уна воясся тренировкаясӧн босьтӧм пельклун, но, кӧть и сідзи, полӧмыс Кларклӧн эз быр.
Граб сувтіс, шӧпнитіс:
— Полоса...
Эз, тайӧ шыыслӧн эз вӧв нинӧм сэтшӧмыс, мый йӧз шуӧны шӧпкӧмӧн.
Сійӧ регыдджык вӧлі змейлӧн чушйӧдлӧм кодь, кодӧс вермис гӧгӧрвоны змей пӧрӧдаа жӧ пемӧслӧн пельыс.
Кларк бура тӧдіс тайӧ кывйыслысь гусялунсӧ.
Кымынысь, разведывательнӧй школаын дырйи на, сійӧ, сыкӧд велӧдчысьяс моз жӧ, корсьысис тайӧ векньыдик му полосасӧ венан способъяс.
Уна способъяс вӧлі думыштӧма, и век жӧ полоса кольліс мытшӧдӧн лазутчикъяслӧн гуся туйяс вылын.
Не сӧмын мортлӧн след, но весиг кӧч лапа ясыда тӧдчис сы вылын.
Сы вомӧн он уй, сійӧс он кытшовт.
Быдлаын сійӧ: и равнина вылын, и ю берегъясын, и нюръяс пӧлӧн, и весиг гӧраясын.
Служебнӧй полоса вылӧ кольӧм след серти пограничникъяс тӧдмалӧны, кодарӧ нарушительыс муніс, тӧдмалӧны сылысь весиг приметаяссӧ.
Тасянь заводитӧны ассьыныс туйсӧ розыскнӧй понъяс.
И кымын опытнӧйджык сійӧ, коді тувччӧ тайӧ небзьӧдӧм му вылас, кымын унджык сійӧ тӧдӧ та йылысь, сымын страшнӧджык полосаыс.
Кларк сӧгласитчис эськӧ чеччыштны парашютӧн кӧть кытчӧ, сӧмын мед не вуджны тайӧ, видзӧдӧм сертиыс неммыжтӧм му полосасӧ.
Мыйлакӧ буретш ӧні, сы водзын, Кларк мӧвпыштіс, мый сійӧ ещӧ том на да абу гӧтыра, мый, вермас лоны, некор оз ковмы новлыны полковничӧй погонъяс, мый куйлӧ сійӧ Тисса берегын, а сэк кості Джон Файн красуйтчӧ аслас небыд вольпасьын либӧ ворсӧ покерӧн *.
* Сьӧм вылӧ картіасьӧм.
Думыштіс и сы йылысь, мый ставыс, мый сійӧ вӧчис ӧнӧдз, вӧлі сӧмын лӧсьӧдчӧм сы вылӧ, мый сылы колӧ вӧчны со ӧні.
— Полоса, — бара шуис Граб, коді ас ногыс гӧгӧрвоис Кларклысь чӧв олӧмсӧ да падмыштӧмсӧ.
Кларк зумыда личкис Граблы пельпомас.
Сійӧ видзчысьӧмӧн пидзӧсчанясис, вӧчис кутшӧмкӧ казявтӧм, исковтан вӧрзьыштӧм водзлань и водіс, а водзвылас вольсаліс резинӧвӧй дорожка.
Кларк ошкыштіс думнас ассьыс ылӧдз абу спортсмен кодь спутниксӧ.
Сійӧ небыдика лапкӧдыштіс Грабӧс шоныд чукырӧсь балябӧжас.
Тайӧ инмӧдчылӧмыс вӧлі водзвыв сёрнитчӧм приёмъяс лыдын, кодъяс отсӧгӧн Кларк веськӧдліс аслас «вӧвнас».
Сійӧ вӧлі: «Ставыс порядок».
Граб плавгысис резинӧвӧй дорожка вылӧ, сьӧкыда лолалігтырйи шойччис да виччысис приказаниеяс.
Паськӧм пырыс Кларк кыліс сылысь пӧсь, вазьӧм мышсӧ.
Кларк кӧ эськӧ эз вӧв разведчикъяслӧн знаменитӧй школаса ыджыд надеяяс сетысь велӧдчысьӧн, сійӧ эськӧ, гашкӧ, эз вермы кутчысьны кӧсйӧмысь вуджны границасӧ буретш ӧні, медся лӧнь минутаас.
Но Кларк арталіс ставсӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый лоӧ бӧрыннас.
Войся дозор быть аддзас следсӧ.
След кузя лэдзӧм пон суӧдас сійӧс надежнӧй дзебасӧ вотӧдз на.
И Кларклӧн став карьераыс, кодӧс сэтшӧм яръюгыда заводитӧма, некутшӧм славатӧг помасяс.
Кларк гыжъялыштіс Граблысь балябӧжсӧ.
Тайӧ лоис, мый сійӧ должен бӧрыньтчыны.
Граб шытӧг кыссис бӧр Тисса дорӧ.
Метр, кык, куим... квайт.
Йӧнъяс.
Ичӧтик мыр...
Сісьмӧм, нитшсялӧм пу...
Лыа гу...
Вот ӧні тырмас.
Кларк кокньыдика кучкис Граблы юрас, и сійӧ пыр жӧ сувтіс сьӧкыда лолалігтырйи.
abu
abu
abu
abu
abu
Кларк горша кывзысис границалӧн чӧв-лӧньӧ.
Сійӧ виччысис дозор, коді мыччысяс либӧ веськыдвывсянь, чардбиӧн поткӧдӧм дубладорсянь, либӧ шуйгавывсянь, баканщиклӧн киссьӧм керкаладорсянь.
Пограничникъяс ньӧжйӧник мунасны служебнӧй полоса пӧлӧн, сійӧс югдӧдӧмӧн.
Флангсянь флангӧдз.
Сэсся шойччыштӧм бӧрын дозор выльпӧв мунас сэті жӧ.
Сідзкӧ, мӧвпаліс Кларк, сійӧ кӧ оз вудж полосасӧ ӧні, дозор воӧм водзвылын, а бӧрыннас, кор пограничникъяс мунасны бӧр, сылӧн кадыс лоӧ час дорысь не этшаджык.
Тайӧ каднас позьӧ дзебсьыны.
И тайӧ медся лёк условие дырйи: следсӧ кӧ регыд аддзасны.
Аддзасны кӧ первойсӧ оз сылысь следсӧ, а соседъяслысь, мый вылӧ Кларк чорыда эскис, сэки ещӧ унджык надеяыс удача вылӧ.
Кык часӧн сійӧ сэтшӧм ылӧдз мунас граница дорсянь, мый и сё пон отсӧгӧн сійӧс он суӧд.
Кларк да Граб ӧтпырйӧ дрӧгмуніны, кор веськыдвылын, пемыд ру пиын, улын, му бердас, ыпнитіс электрическӧй пӧнарлӧн векни би.
Кларклӧн сюсь пельыс кыліс ньӧжмыд воськовъяслысь шыяс.
Дозор воис Граб да Кларк весьтӧдз.
Луч ӧтмоза, спокойнӧя шыльӧдіс небыд мусӧ.
Салдатъяслӧн воськовъяс шыыс вешйис шуйгавылӧ.
Кларк ышловзис, нюлыштіс паръяссӧ.
Пӧнар би кусі.
«Воисны киссьӧм керка дорӧдз, — думыштіс Кларк. — Ӧні мӧдӧдчасны бӧр».
Сійӧ кокньыдика личкыштіс Граблысь пельпомсӧ, мый вӧлі: «Ло дась».
abu
abu
Би луч ыпнитліс, бара кылісны воськов шыяс.
Ӧні тӧдчымӧн зумыдджыка, тшӧкыдджыка.
Кларк нимкодя нюмъёвтіс.
Сійӧ, кажитчис сылы, гӧгӧрвоис салдатъяслысь кӧсйӧмнысӧ: тэрмасьӧны заставаӧ.
Пӧнарлысь векни лучсӧ полосаті нуӧдігмоз дозор муніс мӧдарлань.
5
Вылынджык гижӧм событиеясӧдз некымын лун водзджык витӧд погранзаставаса начальник капитан Шапошников, код участокын дзебсисны нарушительяс, индіс нарядӧ ефрейтор Каблуковӧс да старшина Смолярчукӧс сылӧн розыскнӧй пон Витязькӧд.
Водз асылын, шонді петігӧн, пограничникъяс петісны застава воротаысь да мӧдӧдчисны Тиссалань, кӧні налы колӧ вӧлі нуны службасӧ.
Каблуков да Смолярчук — пӧшти тшӧтшъяӧсь, но найӧ ёна торъялӧны ӧта-мӧдсьыс.
Каблуков ён, паськыд пельпомъяса, укшаль, ньӧжмыд вӧраса, гырысь ныр-вомъяса, войвывса моз русӧй юрсиа.
Пыдын пукалысь серьёзнӧй синъясыс тревожнӧя видзӧдӧны пашкыр еджгов синкымъяс улысь.
Ыджыд плешсӧ визьйӧдлӧма пельӧсъяса чукыръясӧн.
abu
Каблуков чӧв олӧ, но чужӧмыс, сылӧн видзӧдласыс висьталӧны сы йылысь, мый сьӧлӧм вылас сылы сьӧкыд.
Смолярчук неуна абу кык юр судтаӧн джуджыдджык Каблуковысь, стройнӧй, тэрыб вӧраса.
Сылӧн розӧвӧй банбокъясас зарниӧн лӧсталӧ небыдик гӧн.
Пиньясыс гырысьӧсь, еджыдӧсь, ставыс ӧткодьӧсь.
Гӧрд паръясас дугдывтӧг ворсӧ быттьӧ вунӧдӧм нюм.
Гажа синъясыс кодзлалӧны Тиссасянь небеса вылӧ, винограднӧй склонъяссянь гӧраяс вылӧ, кодъясӧс югдӧдӧма асъя шондіӧн.
abu
Быдӧн, коді видзӧдлас старшина Смолярчук вылӧ, шуас эськӧ, мый стройын сійӧ правофлангӧвӧй, первойя морт службаын да велӧдчӧмын, гажӧдысь да шмонитысь шойччигӧн, мый сійӧс радейтӧны нывъяс, уважайтӧны ёртъясыс да другъясыс, мый сылӧн завидьтана здоровье да вын.
— Луныс, быттьӧкӧ, заводитчӧ медся тувсовъя.
Помасисны зэръяс.
Ок, шонтысьыштчам жӧ ми талун тэкӧд шонді водзас!
Кыдз, Андрюша, он мун паныд шондіыслы?
Каблуков эз вочавидз.
Сійӧ бергӧдчыліс сӧмын сэки, кор Смолярчук пуктіс кисӧ сы пельпом вылӧ да юаліс выльысь.
Сійӧ видзӧдіс ёрт вылас, и синъяс сертиыс вӧлі тӧдчӧ, мый ӧні сылӧн абу тані мӧвпъясыс, а сэні, ылі Поморьеын, гортас.
Заставаын быдӧн вӧлі тӧдӧны, мый вӧсна Каблуков гажтӧмчӧ.
Некымын лун сайын сылы воис письмӧ, кӧні юӧртісны мамыслӧн друг сьӧкыда висьмӧм йылысь.
Капитан Шапошников, заставаса начальник, мӧдджык кадӧ кӧ пыр жӧ эськӧ корис командованиелысь сетны Каблуковлы краткосрочнӧй отпуск, но ӧні эз вермы тайӧс вӧчны: граница торъя ёна видзӧм вӧсна некутшӧм отпуск оз позь сетны.
Таысь кындзи, матысмис Каблуковлӧн служитан сроклы пом.
Вежон-мӧд мысти сійӧ дзикӧдз мунас гортас, демобилизуйтчас.
Старшина перйис зепсьыс эзысь портсигар, котшӧдыштіс папироснас вевтас, кытчӧ вӧлі гравируйтӧма:
«Отличнӧй следопытлы — закарпатскӧй пионеръяссянь», да юаліс:
— Андрей, тэ, буракӧ, мамсяньыд письмӧ пӧлучитін?
— Эг, — буркнитіс Каблуков. — Чойсянь.
Сійӧ вештыштіс шинель пӧласӧ, перйис гач зепсьыс чукыръястіыс зыртчӧм тетрадь лист, кытчӧ вӧлі сука гижалӧма чернильнӧй карандашӧн.
Сійӧ лэдзис син пырыс листбок да лыддис чойыслӧн письмӧысь сійӧ местасӧ, коді, тыдалӧ, сотіс сылысь сьӧлӧмсӧ: «...татшӧм лунас, вокӧй, миян мамыд ачыс аскӧдыс нинӧм вӧчны оз вермы: перъяс сундукысь тіянлысь став фотографияястӧ, разӧдас найӧс пызан вылӧ да асывсянь войӧдз синъяссӧ на вылысь оз вештыв».
Каблуков кусняліс письмӧсӧ, сюйис сійӧс зептас, лӧсьӧдіс шинельсӧ ёна зэвтӧм тасма улас:
— Гӧгӧрвоан ӧні, мыйла ме татшӧм зумыш?
— Кывзы, Андрей, — друг шыасис Смолярчук, — а мый, Ольга Фёдоровна кӧ эськӧ тӧдмаліс, мый миян тані вӧчсьӧ?
Кутшӧм кывъяс эськӧ гижис тэныд?
Каблуков интересӧн видзӧдліс Смолярчук вылӧ.
— Кӧсъян кӧ, висьтала — кутшӧмӧс.
Сійӧ эськӧ тэныд гижис тадзи, — водзӧ нуӧдіс Смолярчук: — «Прӧстит, менам дона Андрюша, ассьыд пӧрысь да висьысь мамтӧ.
Кӧвъясис меным шог, вот ме и эг вермы терпитныс, норася чойыдлы аслам сирӧталун вылӧ.
А сійӧ, йӧйыд, тэныд гижӧма.
И кодыр!
Буретш сійӧ часас, кор тэ лӧсьӧдчан потшны туйсӧ миян рӧдиналӧн врагъяслы!
Прӧстит, ещӧ ӧтчыд прӧстит.
Топыдджыка кут ружьетӧ, Андрюшенька.
Благословляйта тэнӧ, пиук.
Вӧч ставсӧ сідзи, мед ме ошйыси тэӧн, кыдзи ошйыся герой-вокъяснад...» — Смолярчук нюмъёвтіс. — Сӧглас али абу тэ аслад мамыдкӧд?
Каблуков эз вермы не вочавидзны Смолярчуклӧн другсяма нюм вылӧ.
— Сӧгласен, — шуис сійӧ.
Смолярчук да Каблуков кайисны джуджыд скала вылӧ, кӧні быдмис сук кустарник.
Витязьӧс Смолярчук водтӧдіс небыд нитш вылӧ.
Каблуковлӧн да Смолярчуклӧн обязанностьясыс вӧліны сыын, медым бура маскируйтчӧмӧн видзӧдны граница визь бӧрся, а сідзжӧ сы бердса местаыс бӧрся.
Пограничниклысь уджсӧ да долгсӧ позьӧ шуны дженьыда: успешнӧя тышкасьны граница нарушайтысьяскӧд.
Но кутшӧм унасикас, а мукӧддырйиыс и кузь тайӧ тышыс, кутшӧм уна вын видзсьӧ сы вылӧ, медым лӧсьӧдны тайӧ тыш вылас медся бур условиеяс!
Граница да сы бердса места бӧрся видзӧдӧмыслӧн могыс медсясӧ таын и эм — лӧсьӧдны нарушительяскӧд успешнӧя тышкасьӧм вылӧ условиеяс.
Скала вылӧ кайӧм мысти Каблуков пуксис из тшупӧд вылӧ, чӧла видзӧдіс стереотрубаӧ да дыр кежлӧ вунӧдіс аслас ёрт йылысь.
Смолярчук, мӧдарӧ, чувствуйтіс асьсӧ наблюдательнӧй пунктын вӧльнӧя, кӧзяйскӧя, кӧть тані сылы, кыдзи следопытлы, служебнӧй понъяслӧн инструкторлы, эз тшӧкыда ковмывлы волыны.
abu
Смолярчук видзӧдліс лунвывлань, сэсся асыввывлань да рытыввывлань.
Сійӧ и куш ас синнас аддзис зэв бура.
Визув Тисса, коді нуис ассьыс васӧ лымъя на карпатскӧй гӧра костъясысь, руаліс кокньыдик, пырыстыдалана руӧн.
Юлӧн рытыввыв крут берегыс югъяліс веж турунӧн, тавося первойя турунӧн.
Дзордзалысь садъяс пӧвстын разалӧм венгерскӧй керка трубаясысь пуркйис асъя тшын.
Асыввыв латшкӧс берегыс торъя местаясті вӧлі тырӧма гӧпъясӧн — тувсовъя ытвалӧн колясъясӧн, торъя местаясті тупкысьӧма свежӧй илӧн, гырысь вужляясӧн, бертӧм пуясӧн, кодъясӧс, вермас лоны, нуис ваыс таинственнӧй Верховинаысь, кӧні ӧтлаасьӧны Сьӧд да Еджыд Тисса.
Пограничнӧй столбъяс йывъясӧ крепитӧм сімтӧм стальысь гербъяс дзирдалісны асъя шонді югӧрын, следӧвӧй полоса лӧсталіс войся лысваысь.
Гӧра бок пӧлӧн, чукльӧсь изъя туй кузя, винограднӧй бедьяс костті мунісны колхозникъяс.
Чардбиӧн жугӧдӧм дублӧн кос увъяс вывті збоя чеччаліс катша.
Малярлӧн ӧшӧдӧм зыбкаысь вуджӧрыс куйліс ва вылын кӧрт туй пос фермалӧн переплётъяскӧд орччӧн.
Путевӧй обходчик копыртчӧмӧн тӧждысяна стучитіс ичӧтик мӧлӧтӧн рельсъясӧ: кучкас да кывзыштас, кучкас да кывзыштас.
Скала весьтын, кӧні пукалісны наблюдательяс, неуна сыысь бокынджык, сьыліс колипкай.
Ыркыд, вуджӧра на Карпатыын шӧйтіс ӧтка кымӧртор — ыджыд кымӧрлӧн коляс.
Сійӧ ӧдйӧ вешйис да сывйыштліс руа шарфӧн гӧраяссӧ, тупкыліс веж эрдъяс, сибдыліс зумыш коз пуяс йывъясӧ да, медбӧрын, ӧтлаасис Вой-гӧралӧн еджыд шапкакӧд.
abu
abu
Тайӧ вӧвлытӧм мирас, граница мирас, Смолярчук кутас овны сэтчӧдз, кытчӧдз, кыдзи сійӧ чорыда решитіс, оз прӧйдит став пограничнӧй должностьяссӧ — рядӧвӧйсянь генералӧдз.
Смолярчук пуксис из вылӧ, Каблуковкӧд орччӧн.
— Менам видзӧдлас серти, граница вылын абу нинӧм подозрительнӧйыс, — шуис сійӧ. — А кыдзи тэ ногӧн, Каблуков?
Мый тэ аддзан вооружитчӧм синнад?
— Ӧні кежлӧ нинӧм интереснӧйыс.
Сійӧ дыр, чӧла да вӧрзьывтӧг, быттьӧ измӧм, пукаліс стереотруба дорын, эз вештыв сылысь ставсӧ аддзысь синсӧ Тиссалӧн шуйга берегысь.
Кажитчӧ, сійӧ дась вӧлі пукавны вот тадзи, час бӧрся час, кӧть рытӧдзыс.
Но сійӧ регыд вешйис прибор дорысь да тревожнӧ-рада видзӧдліс ёртыс вылӧ.
Сылӧн видзӧдлас серти, гӧрдӧдӧм чужӧм серти Смолярчук гӧгӧрвоис, мый Каблуков аддзис мыйкӧ зэв важнӧйӧс.
— Аддзан мӧдар берегсьыс киссьӧм кирпичнӧй заводлысь трубасӧ? — юаліс Каблуков. — Аддзан шӧрсьыс розьсӧ, снарядӧн писькӧдӧм розьсӧ?
Смолярчук гогнитіс юрпас.
— Видзӧд! — Каблуков тойыштіс Смолярчукӧс приборлань да терпитны вермытӧма видзӧдіс, кыдзи Смолярчук пуксис из вылӧ, корсис выгӧднӧй позиция.
— Но, аддзан?
— Аддза... — Смолярчук гӧгӧрвотӧма видзӧдліс пельпом вомӧныс ефрейтор вылӧ. — Аддза нинӧмсӧ...
— Да тэ бурджыка видзӧд.
— Да кыдзи нин бурджыкасӧ! — Сійӧ бара топӧдчис окуляръяс бердӧ. — Со труба, со снаряднӧй розь сійӧ трубаас.
— А розяс нинӧм нин абу?
— Нинӧм.
— Сайӧдчис, сідзкӧ.
Прӧверитам.
Каблуков бара пуксис прибор дорӧ да терпеливӧя виччысис и виччысис.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— Эм, эм! — недыр мысти горӧдіс Каблуков да кабыртіс Смолярчукӧс киӧдыс. — Видзӧдлы тэрыбджыка!
Смолярчук матыстчис окуляръяс бердӧ да бура аддзис бинокль, а сы сайысь куш юр да зэв ыджыд усъяс.
И юрыс и бинокльыс регыд бара вошины, но пограничникъяс вӧчисны нин ассьыныс делӧсӧ: кыкнанныс, ӧта-мӧдсӧ прӧверитӧм бӧрын, убедитчисны, мый застава участок бӧрся сюся видзӧдӧ враг.
Смолярчук йитчыліс заставаса начальниккӧд да висьталіс наблюдениелӧн результатъяс йылысь.
Кык минута мысти тӧдліс та йылысь и генерал Громада.
Мӧдджык кадӧ сылӧн штабыс эськӧ сетіс отряд пыр прӧстӧй индӧдъяс.
Ӧні жӧ сэсянь веськыда заставаӧ воис Громадалӧн личнӧй приказание: водзӧ сюся видзӧдны.
Водз тулысын Тисса долинаын, торйӧн нин сійӧ местаясас, кӧні ю петліс гӧраясысь равнина вылӧ, пӧшти быд лун югдігӧн кыптыліс пемыд, уна слӧя сук ру.
Руӧн заводитчис и сійӧ луныс, кор капитан Шапошников да старшина Смолярчук генерал Громадалысь приказсӧ пӧртӧм могысь маскируйтчисны скала потасӧ.
Позициясӧ лӧсьӧдӧм бӧрын капитан Шапошников пуксис скалалӧн войвыв пӧкатӧ, коді вӧлі ставнас тупкысьӧма кыз нитшкӧн.
abu
Сійӧ сюся видзӧдіс сыланьӧ, кысянь кыліс Тиссалӧн омӧлика сяльгӧмыс.
Сылӧн гӧгрӧс банбокъяса, пӧшти детинкалӧн кодь чужӧм вылас, кӧні эз вӧв ни ӧти чукыр, бура тӧдчис радлана терпитны вермытӧм.
abu
abu
Сійӧ часъясас да лунъясас, кор граница участокын обстановкаыс вӧвлі торйӧн зэлӧдчӧма, чӧв олысь Шапошников лоліс вӧвлытӧма уджач, вӧраса, гажа, сёрниа, ёна томджык аслас комын нёль арӧсысь.
abu
abu
abu
Ру пиын полігпырысь дзирдыштіс луч, сэсся мӧд — повтӧгджык, коймӧд, нёльӧд...
Шонді петӧм бӧрын руыс тӧдчымӧн вӧсняліс да лоис розӧвӧйджык.
Ру пырыс вочасӧн кутісны тӧдчыны краситны помавтӧм послӧн бокыс, гырысь пуяслӧн чукӧр, юлӧн кусӧкыс.
Кымын вылӧджык кыпӧдчис шонді, кымын пӧсьджыкӧсь лоисны сылӧн лучьясыс, сымын пыр ёнджыка да ёнджыка лои гӧлубӧйджык Тиссалӧн ваыс.
Сэсся дзикӧдз воссис мӧдар берегыс: пос помын ва тыра пӧжарнӧй бӧчкаяс, светофор, пограничнӧй стражалӧн виж керка, асфальтируйтӧм шоссе, визя шлагбаум да крут черепичнӧй вевта железнодорожнӧй будка, кирпичнӧй заводлӧн труба.
Шапошников да Смолярчук первойя часас жӧ казялісны наблюдательӧс, коді вӧлі маскируйтчӧма тӧрытъя местаын.
Сідзкӧ, врагъяс водзӧ тӧдмасьӧны границаӧн.
Настӧящӧй военнӧйяслӧн, лейтенантсянь генералӧдз, эм чорыд правилӧ: мукӧддырйиыс «думайтны противник пыдди», мӧдногӧн кӧ, бура артыштны аслыд обстановкасӧ сійӧ либӧ мӧд участокын противник видзӧдлас боксянь, эрдӧдны сылысь кӧсйӧмъяссӧ да, сідзкӧ, парализуйтны сылысь действиеяссӧ.
Капитан Шапошников мӧвпнас пырис трубаын розьӧдӧминӧ да вражескӧй наблюдатель синъясӧн кутіс тӧдмавны заставалысь участоксӧ.
Пӧшти шӧртіыс сійӧс вундӧ ыджыд кӧрт туй пос.
Лун и вой тані уджалӧны контрольно-пропускнӧй пунктса пограничникъяс.
Некутшӧм ногӧн он вудж граница тайӧ местатіыс.
А муртса ылітіджык, чардбиӧн жугӧдӧм дуб дорті?
Да, таті позьӧ: Тиссалӧн берегыс тупкысьӧма сук кустарникӧн, служебнӧй полоса сайын пыр жӧ заводитчӧ джуджыд увтас, коді вуджӧ горнӧй ущельеӧ.
Эн эскы, эн эскы кажитчана позянлуныслы, сійӧ пӧръялас.
Буретш тайӧ увтасас лэччанінын тэнӧ и кутасны.
Некор, дерт, сійӧс оз кольны видзтӧг.
Корсь мӧд пыран туй.
Капитан Шапошников опытнӧй, быдтор вылӧ дась синъясӧн корсис витӧд заставаын слаб местаяс да эз аддзы найӧс.
Оз вермы прӧйдитны враг лунын, оз вермы прӧйдитны и войын.
Сійӧс кыласны, аддзасны быдлаысь, пограничнӧй мулӧн быд метр вылын.
Враг тӧдӧ тайӧс да кутас виччысьны торйӧн лӧсялана поводдя: тӧлӧн зэр либӧ сук ру.
Сӧмын татшӧм войын позьӧ артавны вуджӧм вылӧ.
...Пистолета да сумкаа, топыда кизялӧм шинеля адъютант восьтіс машиналысь водз ӧдзӧссӧ, лэдзис генерал Громадаӧс да пелька чеччыштіс бӧръя сиденье вылӧ.
Шофёр бергӧдіс юрсӧ да чӧла, сӧмын синъяснас, юаліс: «Кытчӧ прикажитанныд?»
— Граница вылӧ.
Тшӧкыда сигналитіг машина ньӧжйӧ, видзчысьӧмӧн мӧдӧдчис кар кузя.
Сук, сьӧкыд ру тыртіс уличаяссӧ.
Руд пемыдас тревожнӧя шыалісны автомобильяс.
Сільгис зэр.
Лои кӧдзыд да васӧд, уль.
Кар сайын шофёр содтіс ӧдсӧ.
Муртса тӧдчан уль ру пиын вуджрасисны телеграфнӧй столбъяс.
Регыд ру пиысь кутісны тӧдчыны ыджыд сиктса керкаяслӧн сьӧд силуэтъяс.
Шофёр муртса бергӧдыштіс юрсӧ генераллань да бара чӧла, сӧмын синъяснас, юаліс: «Пыралам али огӧй?»
Громада шеныштіс кинас.
Машина кежис веськыдвылӧ, просёлочнӧй туй вылӧ.
Улын тыдовтчис Тисса.
Вездеход дыр котӧртіс граница пӧлӧн, ю берегті, пӧшти дзик служебнӧй полоса бердті.
Машина уджаліс кыкнан ведущӧй осьнас, но и сэки ньӧжмыда шыльдіс джуджыда кодйӧм колеяті, кӧлесаяс улысь лэбисны ва да няйт.
Шофёр тшӧкыда сувтӧдліс машинасӧ, чышкаліс няйтӧн резсьӧм воддза стеклӧсӧ.
Татшӧм минутаясас торъя вынӧн тӧдчис границалӧн чӧв-лӧньыс.
Вӧр дзик матысмис туй бердӧдз — пемыд, ветлытӧм, пограничнӧй полосабердса таинственнӧй вӧр.
Кор юлӧн берегыс вӧлі алькӧс, ляпкыд, вӧрыс вешйыліс ю бердысь гӧраяслань да сетліс места кустарниклӧн да камышлӧн прӧйдитны позьтӧм расъяслы.
Ӧти бӧрся мӧд вуджрасисны виж-гӧрд пограничнӧй столбъяс да джуджыд дозорнӧй вышкаяс.
Грунтӧвӧй туй петіс вӧрысь веськыда шоссе вылӧ.
«Газик» гажаа шаргис посни галькаӧн да мӧдӧдчис ӧдйӧджык.
— Комендатура, — ньӧжйӧник шуис адъютант.
Фараяслӧн лучьяс нетшыштісны ру пиысь неыджыд пруд, коді вӧлі вевттьысьӧма камышӧн, плӧтина, мельничалысь каменнӧй стенъяс да берегысь ляпкыдик здание.
Тылсяньыс комендатура дінӧ матысмис сук вӧр.
Мӧдарладорас, юлӧн рытыввыв берегын, дзирдалісны сиктлӧн бияс.
Шофёр, тыдалӧ, думыштіс, мый генерал дзик сувтлас комендатураӧ, да надзмӧдіс «газиклысь» мунӧмсӧ.
— Водзӧ! — шуис Громада. — Заставаӧ!
Витӧд застава вӧлі Тиссаысь неылын, границасянь кыксё метр ылнаын, «Тисса весьтын кыа» колхозлӧн муяскӧд орччӧн.
abu
Капитан Шапошников тӧдмаліс орчча заставасянь, мый генерал Громада мӧдӧдчис налань, пыр жӧ лӧсьӧдыштіс кительсӧ, сувтіс да, ӧшиньӧ видзӧдіг, код пыр муртса тӧдчис Тисса, думайтіс: порядокын-ӧ сылӧн овмӧсыс, код вӧсна сылы ковмас кывкутны генерал водзын?
Шапошников думайтіс граница йылысь.
Эз, эз паськыд ю йылысь, эз служебнӧй полоса йылысь, эз погранзнакъяс йылысь, эз границалӧн ортсыса петкӧдласъяс йылысь.
abu
abu
abu
Заставаса начальник думайтіс йӧз йылысь, на йылысь, кодъяс сайын и эм государственнӧй границаӧс сюся видзӧмыс.
Сійӧ мӧвпнас видзӧдліс аслас участоклысь передньӧй крайсӧ, флангсянь мӧд флангӧдзыс.
И сы водзын сувтісны сэтшӧм унапӧлӧс, но ставныс ӧткодь дона салдатъяс, ефрейторъяс, сержантъяс, старшинаяс, офицеръяс.
Шапошников сюся видзӧдаліс тайӧ ловъя границасӧ да думайтіс: лючки-ӧ сійӧ сувтӧдіс йӧзсӧ, эз-ӧ коль кӧнкӧ пыранін нарушительлы, став пограничникъяс-ӧ дасьӧсь кывны враглысь кок шысӧ и пемыд ру пыр?
Шапошников чорыда вочавидзис: да, ставныс.
Ставныслы эскис капитан Шапошников, быдӧн вылӧ надейтчис.
Генерал Громадалӧн частьясыс видзисны Сӧветскӧй Союз границалысь медся том участокъясысь ӧтиӧс.
Лоис сійӧ СССР да Чехословацкӧй Республика костын договор вӧчӧмла.
Закарпатьеӧс Украинакӧд ӧтлаалӧм бӧрын вӧлі помалӧма украинскӧй народӧс ӧти семьяӧ ӧтувтан великӧй делӧ.
Шапошников, сэки ещӧ лейтенант, уна мукӧд офицеръяс лыдын веськаліс закарпатскӧй граница вылӧ сійӧс котыртан первой лунъясӧ жӧ.
Сэки Тисса берег вылын эз на вӧвны ни погранзнакъяс, ни границалӧн мукӧд оборудование.
Упорнӧя да уджсӧ радейтӧмӧн, воысь-воӧ Шапошников ёнмӧдіс да бурмӧдіс аслас участок вылын граница видзӧм.
abu
Вӧлі мӧвп, мый гӧраясын оз позь сувтӧдны нарушитель туй вылын сэтшӧм кутӧд, кыдзи служебнӧй полоса.
А Шапошников лӧсьӧдіс сійӧс.
abu
Сэн, кӧні крутӧсь вӧліны гранитнӧй пӧкатъясыс да муыс эз ӧшйы, вӧчлісны тшупӧм йӧртӧдъяс, ӧтиӧс мӧд весьтын, посъясӧн, тыртлісны сьӧкыд изъясӧн, а сэсся вевттисны небыд муӧн, код вылын бура тӧдчӧны следъяс.
abu
Шапошников пуктіс уна вын заставалысь участоксӧ лӧсьӧдӧмӧ.
Но ещӧ унджык ковмис сылы уджавны, медым бура тӧдмавны аслас подразделениеса йӧзӧс: тӧдны, коді мый вылӧ сяммӧ, тӧдны вкусъяссӧ да наклонностьяссӧ и, медбӧрын, весиг быдлунъя настроениесӧ Ивановлысь либӧ Петровлысь, Каблуковлысь либӧ Смолярчуклысь.
abu
О, тайӧ абу сэтшӧм нинӧмабу — пограничниклӧн бур настроение.
Ставнысӧ, кодъяс сійӧ либӧ мӧд помка вӧсна петлісны пограничникъяс обычнӧй колеяысь, Шапошников босьтліс аслас видзӧдӧм улӧ.
Сӧмын на талун Шапошниковлӧн заместительыс, том лейтенант, коді неважӧн помаліс школа, предложитіс мыйкӧ дыра кежлӧ вештыны служба вылысь ефрейтор Каблуковӧс сы вӧсна, мый сійӧ бӧръя лунъясас олӧ думыштчӧмӧн да рассеяннӧя: оз пӧ позь татшӧм дырйи сылы дӧверяйтны граница видзӧмсӧ.
abu
Шапошников кӧ сӧгласитчис аслас заместителькӧд, Каблуков, дерт, ещӧ эськӧ ёнджыка зумышмис.
Эз ошкы эськӧ тадзи вӧчӧмсӧ и генерал Громада.
abu
Генерал, дерт, висьталіс эськӧ: «Эг виччысь, Шапошников ёрт!
Кутшӧм бура ті оборудуйтінныд границатӧ, а мортлы... мортлы онӧ кужӧй сьӧлӧм сетны!»
Гӧраяссянь лэччис ва бусӧн йиджтысьӧм пемыд ру.
Питомник йӧрын кутісны увтны понъяс.
Увтчӧм пӧвсын бура торъяліс Витязьлӧн гӧлӧсыс.
Конюшняысь кыліс вӧв кок шы да вӧв пӧсьлӧн, дьӧгӧдьӧн мавтӧм кучик кӧлуйлӧн да куйӧдлӧн сорласьӧм дук.
Стальнӧй перекладина вылын тренируйтчис оранжевӧй майкаа, еджговат, шырӧм юра пограничник.
Казармалӧн восьса форточка пыр дорвыв кыліс зуммер, а сэсся и дежурнӧйлӧн стрӧг гӧлӧс:
— Яблоня кывзӧ.
Мый?
Телефонограмма?
Вай, гижа.
Некымын минута мысти дежурнӧй корсис Шапошниковӧс застава дворысь.
— Разрешитӧй доложитны, капитан ёрт?
Телефонограмма отряд штабсянь. — Сьӧд синкымъяса сержантлӧн кыз, тӧв йылын косьмӧм паръясыс кутны вермытӧма воссисны нюмъёвтны. — Ефрейтор Каблуков йылысь.
Демобилизуйтісны.
Водзӧ Шапошниковлы ставыс вӧлі гӧгӧрвоана, но дежурнӧй эз ӧткажит аслыс кывйысь кывйӧ мӧдпӧв висьтавны сійӧс, мый вӧлі гижӧма демобилизация йылысь приказын.
Канцелярияын Шапошников лыддис телефонограмма.
Сержант сулаліс порог дорын да чӧла аслас синъясӧн юаліс: «Разрешитӧй?
Ме тӧда, мый колӧ вӧчны водзӧ».
Заставаса начальник нюмъёвтіс:
— Юӧртӧй Каблуковлы.
abu
Сы пыдди нарядӧ мунас Пилипенко.
— Эм юӧртны!
Дежурнӧй стӧча, гажаа да тэрыба повторитіс капитанлысь приказсӧ да ӧдйӧ котӧртіс казармаӧ.
Шапошниковлы дивуйтчӧм вылӧ, Каблуков эз ёна радлы дыр виччысян приказлы.
Но сы чужӧм вылын тайӧ омӧля тӧдчис: чужӧмыс воддзамозыс вӧлі серьёзнӧй, думыштчӧм.
abu
— Мыйын делӧыс, Каблуков ёрт? — юаліс Шапошников, недыр мысти казармаӧ пырӧм бӧрын.
— Ставыс бур, капитан ёрт.
Мам радлыны кутас.
Сӧмын... — Ефрейтор гӧрдӧдіс. — Кыдз нӧ ме муна, кор тані...
Каблуков ланьтіс, но Шапошников ставсӧ гӧгӧрвоис.
— Нинӧм, мунӧй спокойнӧй сӧвестьӧн, — шуис сійӧ. — Тіян местаӧ заставаын сувтас Степанов.
Бура вежас.
Сиа тіянлы шуда мирнӧй олӧм!
Шапошников мыччис ефрейторлы кисӧ.
Сійӧ кутіс кисӧ да эз пыр лэдз.
— Капитан ёрт, лэдзӧй медбӧръяысь ветлыны нарядӧ сійӧ том пограничник Степановыскӧд.
Лэдзӧй, капитан ёрт!
Шапошниковлы окота вӧлі кутлыны Каблуковӧс, но сӧмын шуис:
— Бур, мунанныд.
Граница вылӧ воӧм бӧрын генерал Громада прӧверитіс заставаын удж планируйтӧм, охрана котыртӧм, нарядъяслысь служба, занятиеяслысь расписание олӧмӧ пӧртӧм, кутшӧма дӧзьӧритӧны оружие, бура-ӧ песлалӧны салдатскӧй прӧстыняяс, чӧскыда-ӧ да норма серти-ӧ пуӧма ужын.
Быдлаын вӧлі тыр порядок.
Генерал лыддис аслас долгӧн висьтавны та йылысь заставаса начальниклы.
...Кык пограничник автоматъясӧн пырисны комнатаӧ, кӧні вӧліны генерал Громада да заставаса начальник.
Ефрейтор Каблуков доложитіс, мый наряд локтіс пӧлучитны государственнӧй граница видзӧм вылӧ приказ.
Пограничникъяс сувтісны джуджыд подставка вылын, ыджыд, ляпкыд доръяса ящик дорӧ, кытчӧ вӧлі пуктӧма участоклысь да сы дінӧ матыстчанінъяслысь бура вӧчӧм макет: ю, вӧр дор, гӧра бокъяс, шоссе да просёлочнӧй туй, трӧпаяс, кладбище, ӧтка пу, кустарник, шоръяс.
Каблуковӧс генерал тӧдіс; мӧд еджыд синкымъяса салдатсӧ сійӧ аддзис первойысь.
— Кыдзи тіян овыд? — юаліс Громада салдатлысь.
— Степанов, генерал ёрт.
— Знаменитӧй ов.
Коді погранвойскаын эз кывлы куим вок Степановъяс йылысь!
Ӧти уси рытыввыв граница вылын, мӧд ранитчис Карелияын, коймӧд служитіс Забайкальеын.
Ӧні генерал Громада водзын сулаліс знаменитӧй Степановъяслӧн нёльӧд, ичӧт вокыс.
— Важӧн заставаын?
— Неважӧн, генерал ёрт.
Вежон на сӧмын.
Менӧ призывайтісны сӧмын на куим тӧлысь сайын.
— Но мӧдногӧн кӧ артавны ассьыныд службатӧ, во дас вит кымын чукӧрмас, не этшаджык.
Правильнӧ?
— Стӧч сідз, генерал ёрт.
— Сідзкӧ, ті абу выль морт граница вылын.
Тіян вокъяс йылысь ме важӧн кывлі. — Громада бергӧдчис заставаса начальниклань: — Капитан ёрт, сетӧй боевӧй приказ.
Шапошников зіля, юрсяньыс кокъясӧдзыс видзӧдліс пограничникъясӧс, прӧверитіс оружие, патронъяс, паськӧмнысӧ, телефоннӧй трубка.
Торъя зіля прӧверитіс ракетнӧй пистолет — став цветъяса ракетаясыс-ӧ пуктӧма.
И медбӧрын, кор тӧдмаліс, мый пограничникъяслӧн эмӧсь индивидуальнӧй медицинскӧй пакетъяс, ва тыра флягаяс да электрическӧй пӧнар, Шапошников сетіс боевӧй приказ.
Генерал сулаліс бокынджык, татшӧм случайясын колана «смирно» вӧчӧмӧн.
Пограничникъяс кывзісны капитанӧс.
Сэсся на лыдысь старшӧйыс, Каблуков, кывйысь кывйӧ повторитіс приказ: кыдзи да кытчӧ налы колӧ мунны, кутшӧм видзчысьӧмӧн, мый вӧчны, аддзасны кӧ нарушительӧс.
Каблуков гӧлӧсын ясыда кылісны заставаса начальниклӧн торжественнӧй приказнӧй шыясыс.
Унаысь сетліс Громада ачыс да кывзыліс приказ Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяс Союзлысь государственнӧй граница видзӧм вылӧ.
И быдпӧрйӧ — вӧлі-ӧ тайӧ Хасан тыдорса сопкаяс вылын либӧ Тихӧй океан берегын, Днестр дорын либӧ Черноморьеын — татшӧм здукъясас волнуйтчыліс.
Кор пограничникъяс мунісны, Громада матыстчис капитан дінӧ:
— Ті пыр тадзи сетанныд приказсӧ?
— Пыр, генерал ёрт. — Шапошников юалан синъясӧн видзӧдліс Громада вылӧ.
— Правильнӧ вӧчанныд!
Государственнӧй граница видзӧм вылӧ приказ сетӧм — сійӧ пограничнӧй службалӧн медся торжественнӧй здукъясысь ӧти.
Татшӧм случайясас командирлы колӧ сёрнитны сідзи, медым сылӧн кывъясыс пырисны салдат сьӧлӧмӧдз.
abu
Громада пуктіс кисӧ ящик вылӧ, кунис синъяссӧ, и чуньясыс сылӧн видзчысьӧмӧн видлалісны макет: увтасін, мыльк, туш, ю берег, торъя пу.
— Ме верми эськӧ со тадзи, тупкӧса синъясӧн, мунны быдлаті, кӧні видзлі граница.
Уна сё километръяс.
Океан берегті.
Тайгаті.
Гӧраясті...
А тӧдінныд кӧ эськӧ ті, кутшӧм вӧлі границаыс комын во сайын!
Ӧти пӧвса проволочнӧй заграждение, да и сійӧ гежӧда.
Орчча заставакӧд йитӧд вылӧ вӧла посыльнӧйӧс мӧдӧдлывлім.
А кӧмъясным кутшӧм вӧлі.
Меным колана ыджда ботинки, помнита, эз сюр цейхгаузысь, и меным ковмис кӧмавны сыромятнӧй кучикысь молдаванскӧй кӧтіяс.
Обмундирование эз жӧ вӧв ас серти.
Но и сэки шпионъясӧс ми вӧйтлім Днестрӧ, бырӧдлім му вылын, босьтлім ловйӧн...
Кыдзи олӧ Смолярчук? — крута сёрнисӧ вежӧмӧн юаліс Громада.
— Ставыс порядокын, генерал ёрт.
— Оз нин асьсӧ вылӧ пукты?
Кӧть эськӧ и Громада небзьӧдіс юалӧмсӧ нюмъёвтӧмӧн, тайӧ эз вӧв куш шмонитӧм.
Сійӧ кадсяньыс, корсянь Смолярчук лоис знаменитӧйӧн, сійӧ кузьджыка быдтіс юрсисӧ да пашкыр усъяссӧ, мед эз шыбитчы йӧзыслы синмас сылӧн томлуныс, мыйысь Смолярчук яндысис на.
Шуд вылӧ, Смолярчуклӧн «асьсӧ вылӧ пуктӧмыс» тайӧн и помасис.
Мыйӧн сӧмын старшина петавліс граница вылӧ, сійӧ пыр жӧ лоліс сійӧ Смолярчукнас, кодӧс правительство наградитіс Ленин орденӧн.
— Старшина Смолярчук дзикӧдз бритіс ассьыс усъяссӧ, — шуис капитан.
— Тіян воспитательнӧй удж вӧсна? — юаліс генерал.
Шапошниковлӧн синъясыс гажаа югнитісны:
— Миян метеоролог Олена Комарчуккӧд ӧтувъя удж вӧсна.
— Но, сідзи инӧ...
Час мысти, кор генерал Громада ужнайтіс салдатскӧй столӧвӧйын, воссис ӧдзӧс, порог вылӧ сувтіс заставаысь дежурнӧй.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі решительнӧй, тшӧктана.
— <rus>В ружьё</rus>! — командуйтіс сійӧ.
Став пограничникъяс чеччыштісны пызанъяс сайысь, уськӧдчисны ывлаӧ.
Генерал Громада юаліс ассьыс: «Эз-ӧ сійӧ, главнӧйыс, лок?»
6
Рытъя кыа пуксигӧн карпатскӧй хребётъяссянь друг ӧвтыштіс кӧдзыдӧн, и Тиссалӧн шоныд долинаыс кутіс вочасӧн тырны уль руӧн.
abu
abu
Казармаысь петӧм бӧрын Каблуков да Степанов пыр жӧ вошины еджговат уль ру пиӧ.
Дзуртысь гравийнӧй туй кузя юлань некымын воськов мунӧм бӧрын Каблуков сувтіс, видзӧдліс заставалӧн бияс вылӧ, кодъяс тӧдчисны ру пиын.
Медбӧръяысь Каблуков аддзӧ ассьыс рӧднӧй заставасӧ войын.
Воас нарядысь асылын нин, тэрмасьӧмӧн чукӧртас ассьыс салдатскӧй овмӧссӧ да мӧдӧдчас Яворӧ, а сэсянь — Москваӧ да водзӧ, Белӧй море дорӧ.
Погранзастава!..
Лунысь лунӧ, вежонысь вежонӧ, воысь воӧ погранзастава требуйтліс тэсянь сьӧкыд удж, и век жӧ тэ радейтін сійӧс, сы вӧсна мый сэні чужис тэнад том мужествоыд.
abu
Татчӧ тэ воин, кор щӧкаад вӧлі сӧмын ловгӧн, эз на вӧв тэнад олӧмлӧн аслад опытыд.
Казьтышт ассьыд первойя пограничнӧй войястӧ.
Кутшӧм кузьӧсь кажитчисны найӧ, кутшӧм тшӧкыда кылін тэ тревога да ас вылад надейтчытӧм!
И кутшӧм тэ спокойнӧй ӧні.
Заставаын тэ олін сӧмын сыӧн, мый видзӧдін, туялін да бырӧдін, сійӧ кӧ эз сетчы, тэнад Рӧдиналысь пеж врагӧс — граница нарушитысьӧс.
Но тайӧ пыдісянь зэвтчӧмыс ньӧти эз кут тэӧн олӧм гӧгӧрвоӧмсӧ.
Мӧдарӧ.
Тышӧ, подвиг вылӧ тэнад пыркадся дасьлуныд, испытаниеяс, мыйясӧ тэ веськавлін быд лун, вӧля да ёсь бдительность дугдывтӧг чӧжӧм, аслад решениеясысь да вӧчӧмъясысь кывкутан привычка — ставыс тайӧ гӧтӧвитіс тэнӧ ыджыд олӧмӧ.
Кытчӧ кӧть тэ он веськав пограничнӧй служба бӧрын, быдлаын тэнад вернӧй отсасьысьӧн да мудрӧй сӧветчикӧн лоӧ опыт, кодӧс чӧжӧма заставаын.
Уна вушъяс тэнад паметьысь, но граница вылын тэнад олӧмын недыр кадыс кольӧ нэм кежлӧ.
И тэ кутан сы йылысь висьтавлыны пияныдлы да внукъясыдлы...
— Но и поводдя! — броткыштіс Каблуков.
Сійӧ перйис куртка зепсьыс вӧсниа кыӧм гез, мыччис сылысь ӧти помсӧ Степановлы: — Кут!
Тӧдан, мыйла тайӧ гезйыс?
abu
abu
abu
— А мыйла сійӧ? — юаліс Степанов.
Каблуков окотапырысь да кузя висьталіс.
Талунъя моз татшӧм омӧля тӧдчигӧн пограничнӧй нарядлы колӧ надейтчыны медсясӧ аслас пельяс вылӧ.
Пограничникъяс кӧ кутасны мунны дозорнӧй трӧпаті орччӧн либӧ ӧта-мӧдсьыс ичӧт костӧн, найӧ оз кывны, мый вӧчсьӧ граница вылын: ӧта-мӧдыслӧн воськовъясыс мешайтасны.
Кыдзи нӧ татшӧм случай дырйиыс мунны?
Торйӧдчӧмӧн.
Тайӧс колӧ вӧчны ещӧ и сы вӧсна, мый ру пиын верман дзик паныдасьны врагкӧд, кӧсйытӧг веськӧдан асьтӧ враг пуляяс улӧ — ӧти ӧчередьӧн нарушитель вермас бырӧдны нарядсӧ.
Но, ру пиын торйӧдчӧмӧн, дозорнӧйяс воштӧны колана тыдалан йитӧдсӧ.
Вот сэні и лӧсялӧ гезйыд, кыдзи сигнальнӧй йитӧд: нетшыштін помтіыс ӧтчыд — «Водзӧ!», кыкысь — «Бӧрӧ!», куимысь — «Сувт.
Внимание».
— Ӧні гӧгӧрвоин? — Каблуковлӧн гӧлӧсыс вӧлі мелі, а киыс дружескӧя куйліс Степанов пельпом вылын.
— Гӧгӧрвои, ефрейтор ёрт, — вочавидзис Степанов.
Сійӧ тӧдӧ, мый тадзи шуӧмыс, дерт, воӧ сьӧлӧм вылас нарядса старшӧйлы.
— Кутчысь гез помас ёнджыка, — шуис Каблуков.
Метр кыксё сайын, эжа вывті талялӧм трӧпа кузя видзчысьӧмӧн восьлаліг, Каблуков да Степанов петісны служебнӧй полоса дорӧ.
Ефрейтор киын ыпнитіс электрическӧй пӧнар.
Вына луч сьӧкыда вундыштіс русӧ да гудыракодь югдӧдіс мулысь неыджыд юкӧн.
Пограничнӧй мувывса служебнӧй полоса...
abu
Пограничниклы сійӧ тӧдса сідз жӧ, кыдзи аслас кипыдӧсыс, — сылӧн быд чукыр, ичӧтик быд мыльктор.
Дублӧн либӧ топольлӧн кор усяс сэтчӧ — оз коль казявтӧг.
Лэбач либӧ кӧч котӧртас сы кузя — ставсӧ аддзас пограничник.
Наряд ньӧжйӧ да видзчысьӧмӧн муніс веськыдвыв фланглань.
Руыс воддзамоз улӧдз лэччис му бердӧ, сійӧс сьӧкыда веніс электрическӧй луч, но Каблуков бура ставсӧ аддзис.
Сылы кажитчис, мый талун сійӧ и аддзӧ и кылӧ даспӧв бурджыка тӧрытъя либӧ вежон сайся дорысь.
Сылӧн сюсь пельын кылісны войся шыяс.
Сялькӧдчис обрыв улын тэрыб Тисса.
Кадысь кадӧ киссис ваӧн кырӧдӧм берег.
Шувгис тӧв кушмӧм пуяс йывъясын.
Кӧнкӧ тявгис руч.
Горзіс сюзь.
abu
Сук ру эз мешайт Каблуковлы ориентируйтчыны.
Ӧтилаын и мӧдлаын разалӧм пасйӧдъяс серти сійӧ кокниа тӧдмаліс, кӧні ӧні сійӧ.
Со бӧрӧздалӧн изъя пыдӧс, — сідзкӧ, мунӧма туйыслысь коймӧд юкӧнсьыс унджык.
Ветымын воськов мысти колӧ лоны важ дублӧн мыр.
Да, сідзи и эм, со сійӧ.
Сизим минута мысти ру пыр кутас сьӧдӧдны чардбиӧн жугӧдӧм дублӧн куш ствол, сэсся воас баканщиклӧн киссьӧм керка.
Медбӧръя наряд.
Медбӧръя дозор Каблуковлӧн пӧшти куим вося пограничнӧй олӧмын.
Сэні, гортас, оз лоны нарядъяс да войся тревогаяс, оз ӧзйы сигнальнӧй ракета.
Гортас сійӧ вермас лӧня узьны рытсянь асылӧдз.
Вермас, но код тӧдас, унмовсяс-ӧ?
Оз ӧтчыд и оз кыкысь, кӧнкӧ, казьтыштлы сьӧлӧмас дойӧн и тайӧ руа войсӧ, и тайӧ Карпатскӧй гӧраяссӧ, гажа Смолярчукӧс, заставаса начальникӧс, другъяссӧ да ёртъяссӧ, ассьыс мӧдысь лолытӧм нин пограничнӧй олӧмсӧ.
Каблуков нюмъёвтіс, сійӧ гӧгӧрвоис, мый ещӧ эз на ло штатскӧй мортӧн, эз на пӧрччы обмундированиесӧ, эз на мун граница вылысь, а ӧні нин, кадысь водз, шогсьӧ граница йывсьыс.
Улісянь, Тиссаладорсянь, кыліс кутшӧмкӧ выль шы, кодӧс ӧнӧдз эз кывлы Каблуков.
Ефрейтор пыр жӧ сувтіс, кывзысис.
Да, сійӧ эз ӧшибитчы: сэні, ю берегын, повзьӧмӧн горзісны чавканъяс.
Мый повзьӧдіс найӧс?
Каблуков крута нетшыштіс гезсӧ.
Сьӧкыда лолаліг, кок чуньяс йылас котӧрӧн локтіс Степанов.
— Кылан? — юаліс ефрейтор.
Степанов пуктіс кисӧ шуйга пель бердас.
— Чавканъяс.
Буракӧ, мӧдарладорас, Венгрияын, — неувереннӧя вашкӧдӧмӧн вочавидзис сійӧ.
— Матынджык.
Миян берегын. — И ефрейтор бара ланьтіс, кывзіс войсӧ. — Прӧверитам! — чорыда шуис сійӧ да кыскис ас бӧрсяыс Степановӧс.
Метр комын кымын сайын сійӧ местаӧдзыс, кӧні, Каблуковлӧн арталӧм серти, горзісны чавканъяс, сійӧ водіс да кутіс лов шысӧ.
Виччысисны вит... дас... кызь минута.
Войся дзор пемыдысь кыліс Тиссалӧн видзчысяна сёрни, путевӧй обходчиклӧн сьӧкыд дорӧм сапӧгъяс улын щебеньлӧн шы.
И сэсся нинӧм, некутшӧм шы.
...Векньыдик му полоса торйӧдіс ӧні нарушительясӧс да пограничникъясӧс.
Найӧ эз аддзыны ӧта-мӧднысӧ да эз кывны, куйлісны служебнӧй полосалӧн ӧтар-мӧдар бокын.
Кларк либӧ Граб кӧ эськӧ вешйыштісны водзӧ кӧть ӧти метр, Каблуков пыр жӧ кыліс медся видзчысяна вӧрзьӧм да колана кадӧ сувтіс эськӧ на туй вылын.
Но Кларк да Граб эз вӧрзьӧдчыны, эз вӧрзьӧдны и чуньнаныс.
Найӧ тӧдісны, мый наряд прӧверяйтӧ полоса, найӧ видлалісны сійӧс веськыдвыв флангын, но сэсся нарядыс виччысьтӧг воши.
Вермас лоны, мый ӧні сійӧ дзик орччӧн.
Кларк виччысис.
abu
Виччысис и Каблуков.
abu
Но сійӧ чеччис муысь буретш сійӧ здукас, кор кӧсйӧ вӧлі чеччыны и вужля сайӧ дзебсьӧм Кларк.
Ефрейтор бӧрся кыпӧдчис и Степанов.
Том пограничник, коді став сьӧлӧмнас кӧсйис аддзыны, кутны нарушительӧс, эз чайт, кутшӧм матын вӧлі сійӧ тайӧ могсяньыс.
Каблуков югдӧдіс пӧнарсӧ да тэрмасьтӧг мӧдӧдчис водзлань небзьӧдӧм мусӧ бура видзӧдігтыр.
Ставыс порядокын, некутшӧм следъяс.
А чавканъясыс?
Мый найӧс повзьӧдіс?
Смолярчук да Витязь?
Налы ӧні колӧ лоны мӧдар помас.
А гашкӧ, чавканъяслӧн шумыс и збыльысь кыліс Тисса мӧдар боксянь?
Дерт, кӧнкӧ.
Татшӧм руанад кокни ӧшибитчыны.
Асьсӧ такӧдӧм бӧрын Каблуков лоис гажаджык, и сылы бара окота лои кажитчыны бур сьӧлӧмаӧн.
Сійӧ сувтіс да, ёна зэлалӧм гезсӧ каттигтыр, виччысьыштіс, кор матысмас Степанов.
— Но, слухач, уджалыштін пельяснад? — юаліс сійӧ нарядса младшӧй дінӧ копыртчӧмӧн. — Ӧні колӧ уджалыштны и синъясӧн.
Босьт со пӧнарсӧ, восьлав головнӧй пыдди.
Степанов топыда кабыртіс пӧнарсӧ да мӧдӧдчис граница пӧлӧн участоклӧн шуйга фланглань.
Сійӧ вӧлі шуда, мый ефрейтор дӧверитіс сылы видзӧдны служебнӧй полоса.
Эз, сійӧ эз прӧстӧ видзӧдав сійӧс — сійӧ тӧдмасис полосанас.
Враглӧн следъясыс тшӧкыда овлӧны сэтшӧм мудерӧсь, мый весиг опытнӧй пограничник шӧйӧвошлӧ: нарушительяс чышкӧны следсӧ корӧсьясӧн, турун китырӧн, агсалӧны куранъясӧн.
abu
Торъя пельк, тренируйтчӧм нарушительяс зільӧны вуджны следӧвӧй полосасӧ специальнӧ вӧчӧм кузь кокъяс йылын либӧ кузь бедь отсӧгӧн чеччыштӧмӧн.
Медым не кольны асланыс кокъяслысь следъяс, шпионъяс да диверсантъяс тупкӧны небзьӧдӧм мусӧ турун дорожкаясӧн, коврикъясӧн, пӧвъясӧн, керъясӧн.
Медым пӧръявны следопытъясӧс, найӧ кӧмалӧны идзас да гын лаптияс, специальнӧй «модельнӧй» кӧмкот, коді кольӧ ошлысь либӧ дикӧй кабанлысь, мӧслысь либӧ вӧвлысь след.
abu
Пограничникъяс воисны заставалӧн веськыдвыв флангӧдз, баканщиклӧн киссьӧм керка дорӧдз, а сэсся бергӧдчисны бӧр.
Степанов муніс служебнӧй полоса пӧлӧн, сюся видзӧдіс небыд васӧд мусӧ.
Километр.
Мӧд.
Паськыд град моз нюжаліс небзьӧдӧм мулӧн полоса.
Ещӧ километр, медбӧръя нин.
Руыслӧн еджыд шебрас сайысь тӧдчис кӧрт туй послӧн пемыд ӧшкамӧшка.
Со и ыджыд из, коді зэв важӧн, гашкӧ, тысяча во сайын, гӧгыльтчӧма гӧра вылысь.
Тайӧ заставалӧн шуйга фланг.
abu
Каблуков пуксис нитшсялӧм из вылӧ, а Степанов кольччис дозорнӧй трӧпа дорӧ, видзӧдіс да кывзысис руа чӧв-лӧняс.
— Эх, завидьта ме, вокӧ, тэныд! — друг вашкӧдӧмӧн шуис ефрейтор.
— Завидьтан?
Сійӧ нӧ мыйла? — шемӧсмис Степанов.
— Тэныд ещӧ куим во новлыны звёздочкаа виж фуражка, а меным колӧ аски либӧ вежон мысти пуктыны юрӧ шапка либӧ кизя кепка.
— Мыйын делӧыс?
Кольччы граница вылӧ.
— Ог, муна.
Ӧти кокӧй менам сэні нин, мам дорын... — Сійӧ курыда нюмъёвтіс. — А мӧдыс, вермас лоны, сідзи и кольӧ татчӧ.
Ышлолалыштӧм бӧрын Каблуков чеччис, босьтіс Степановлысь пӧнарсӧ да мӧдӧдчис бӧр дозорнӧй трӧпаті.
Бара электрическӧй луч муніс сьӧд лӧсталысь полоса кузя, бара Каблуков эз вештыв сы вылысь синъяссӧ.
Чардбиӧн жугӧдӧм пу дорын сійӧ сувтіс.
Дыр видзӧдӧм бӧрын Каблуков казяліс зэв слаб, он вермы тӧдмавны, кутшӧмкӧ пасъяс.
Ставыс вӧлі кызь квайт.
Куйлӧны найӧ ӧта-мӧдсяньыс кӧкъямысдас сантиметр ылнаын кымын, став полоса пасьтаыс, ӧти дорсяньыс мӧд дорӧдзыс.
Пасъясыс эз вӧвны ни мортлӧн след кодьӧсь, ни зверлӧн след кодьӧсь.
— Тыдалӧ, мудер след. — Каблуков сувтіс пидзӧс вылас, бура видзӧдіс пасъяссӧ. — Да, маскируйтӧм.
Нарушительяс! — чорыда шуис сійӧ кыпӧдчигмозыс.
Пӧжалуй, некутшӧм кыв оз действуйт пограничник вылӧ сэтшӧм вынаа, кыдзи тайӧ кывйыс — нарушитель.
Сэні, тылын, сэсся тӧдмаласны, коді сійӧ, тайӧ нарушительыс, кутшӧм чина, кытчӧ да кысянь муніс, кутшӧм заданиеӧн.
Пограничник водзын жӧ, кор сы участок вылын нарушитель писькӧдчӧ государственнӧй рубеж вомӧн, сулалӧ ӧти мог: кыдз позьӧ регыдджык кутны врагӧс, мед сійӧ эз удит вӧчны некутшӧм вред.
Шуӧй медся гуся вашкӧдӧмӧн висьысь пограничник юр водзын: «Нарушитель» — и сійӧ став вынсӧ пуктас, медым чеччыны.
Шуӧй тайӧ кывсӧ мудзӧм салдатлы, коді сӧмын на воис нарядысь, — и сійӧ ӧти здукӧн кӧмасяс да пасьтасяс, кватитас штыксӧ, лӧсьӧдӧм винтовкасӧ да лоӧ дась врагкӧд медся чорыд бойӧ, ӧткӧн сыкӧд тышкасьӧм кежлӧ, ыджыд вӧтӧдӧм кежлӧ — ущельеясті да гӧраясті, тшем вӧрті, нюрті, сук камышӧвӧй расъясті, лыа пустыняті.
Ставсӧ, мый вӧлі Каблуков мӧвпын, сійӧ шыбитіс, вунӧдіс.
Аддзис сӧмын следъяс.
— Кылан? — ньӧжмыда шӧпкӧмӧн юаліс Степанов да кутіс ефрейторӧс пельпомӧдыс. — Кодкӧ локтӧ.
Каблуков кусӧдіс пӧнарсӧ да веськӧдіс автоматсӧ границалань, ӧдйӧ матысмысь воськовъяс шы вылӧ.
Сійӧ жӧ рытнас граница видзны петіс старшина Смолярчук.
Сыкӧд вӧлі рядӧвӧй Салтанов.
Заставасянь найӧ мунісны трӧпаті, коді нуӧдіс границалань.
Вуджисны служебнӧй полоса да пыр жӧ веськалісны зонаӧ, коді веськыда мытшасьӧ государственнӧй граница визь бердӧ.
Смолярчук быд асыв и рыт, любӧй поводдя дырйи петаліс татчӧ да восьлаліс Витязь бӧрся сылы бура тӧдса трӧпаті Тисса берег пӧлӧн.
Смолярчук лэдзис Витязьӧс, пыді гӧлӧсӧн командуйтіс:
— Корсь!
Аслас ён небыд лапаяснас шытӧг восьлаліг, ыджыд юрсӧ улӧдз копыртӧмӧн, бӧжсӧ нюжӧдӧмӧн Витязь тэрмасьтӧг муніс трӧпа пӧлӧн.
Ставыс сылы вӧлі тані тӧдса: и местаыс и сылӧн дукъясыс.
Сылы вӧлі дзик веськодь сійӧ, мый войыс вӧлі сап пемыд: сійӧ вермис казявны нарушительӧс и кыз ру пыр.
abu
abu
abu
abu
Ӧткодь кадъяс косталӧмӧн, быд кык минута мысти, выработайтӧм рефлекс серти Витязь видзӧдлывліс инструктор вылӧ, кыдз быттьӧ виччысис приказаниеяс.
Смолярчук командуйтіс вашкӧдӧмӧн, кодӧс вермис кывны сӧмын сюсь пон:
— Кывзы!
Ыджыд юра, паськыд морӧса, кузь кокъяса тэрыб Витязь кынмыліс — сійӧ кывзіс.
Сэсся ньӧжйӧ, спокойнӧя бергӧдліс юрсӧ Смолярчуклань да мичаа лапкыліс пельяссӧ: ставыс пӧ порядокын, позьӧ мунны водзӧ.
Старшина шеныштӧмӧн мӧдӧдліс понйӧс водзӧ.
Вит во сайын Смолярчук пӧлучитіс Витязьӧс служебнӧй понъяс быдтан школаысь.
Смолярчук веськаліс сэтчӧ мукӧдъясысь сёрӧнджык, кор став понъяссӧ вӧлі юклӧма нин.
Колис сӧмын ӧти, став курсантъясӧн бракуйтӧм понпи.
Сійӧ вӧлі бур пӧрӧдаысь, бур рӧдысь, но омӧльтчӧма дыр висьӧм вӧсна.
Сыкӧд дыр ноксисны да медбӧрын эськӧ шыбитісны, эз кӧ во Смолярчук.
Сійӧ босьтіс омӧлик, кузь кокъяса, усьӧм гӧна понпиӧс аслыс вылӧ да эз жалит ни удж, ни кад, медым бурдӧдны сійӧс.
Став том понъяслы первой велӧдан лунъяссянь жӧ сетісны нимъяс.
Пӧлучитіс ним и Смолярчуклӧн понпиыс.
Витязьӧн нимтісны сійӧс, дерт, шмонитӧм могысь.
Быд курсант лыддис коланаӧн сералыштны кузь кока Витязь вылын, сылӧн лэччӧм пельяс вылын, гӧнтӧм бӧж да кучик пырыс тӧдчысь ордлыяс вылын.
abu
Смолярчук ноксис Витязькӧд понъяслӧн шумысь ылын бокын.
Велӧдіс да лечитіс.
И во мысти Витязь лоис тӧдны позьтӧмӧн.
Ёнмис.
Вынсяліс.
Арӧн-джынйӧн кежлӧ сійӧ прӧйдитіс велӧдӧмлысь полнӧй курс, уна да окотапырысь тренируйтчис.
Смолярчук эз ӧшибитчы, бӧрйис кӧ аслыс другӧн Витязьӧс.
Сійӧ вӧлі ставсьыс бур сторожевӧй служба вылын да корсьысигӧн.
Бура уджаліс и сэні, кӧні эз сяммыны уджавны и бур понъяс: босьтліс дас час бӧрся след.
...Метр ветымын кымын котӧртӧм бӧрын Витязь сувтіс, кутіс легӧдны бӧжнас да надзӧник никсіс — сійӧ стӧча петкӧдліс, мый кӧнкӧ неылын нуӧны служба ас йӧз, ас пограничникъяс.
Заставаса быд салдатлысь да офицерлысь дуксӧ Витязь бура тӧдіс да некор эз сорлавлы мукӧд йӧзлӧн дуккӧд.
Смолярчук кывзыштіс.
Веськыдвылын, служебнӧй полоса визь сайын, видзчысьӧмӧн да тэрмасьтӧг муніс наряд.
«Каблуков да Степанов» — думыштіс старшина.
Витязь пыр легӧдіс бӧжнас, виччысис приказаниеяс.
Смолярчук чукӧстіс сійӧс ас дінас да меліалӧмӧн пуксьӧдіс дзик кок дорас.
Найӧ шойччигкості полоса мӧдар бокын служба нуысь наряд муніс ылӧ водзӧ.
Муніс сійӧ пӧнар бисӧ бура маскируйтӧмӧн.
Но вот пемыд русӧ друг вундыштіс электрическӧй пӧнарлӧн луч.
Сійӧ вӧчис кытш да тревожнӧя лэччис мулань, тӧждысьӧмӧн корсис мыйкӧ.
Опытнӧй следопыт Смолярчук пыр жӧ гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс: небзьӧдӧм му вылысь аддзисны следъяс.
Сійӧ чеччӧдіс Витязьӧс да кисӧ водзлань нюжӧдӧмӧн: тшӧктан шыӧн шуис:
— Водзӧ!
Инструкторлӧн тревогаыс пыр жӧ вуджис понлы, сійӧ уськӧдчис сук ру пиӧ, кыскис ас бӧрсяыс Смолярчукӧс.
Смолярчук кутіс понсӧ, дженьдӧдіс домсӧ.
Кык либӧ куим минута мысти Витязь зэв ёна помала кутіс нетшкысьны: сійӧ усьласис дозорнӧй трӧпасянь веськыдвылӧ и шуйгавылӧ, бӧр косаліс, уськӧдчыліс котӧртны водзӧ.
Смолярчук гӧгӧрвоис, мый пон кылӧ след.
И збыльысь, метр дас кымын мысти Витязь лэдзис юрсӧ муӧ, скӧрысь лэптіс гӧнсӧ да крута кежис веськыдвылӧ.
Смолярчук котӧртіс сы бӧрся, миян тылӧ, ӧні эз нин лыддьысь сыкӧд, мый талялӧ служебнӧй полоса.
Сійӧ здукыс, кор пон сӧмын на сувтіс лазутчик след вылӧ, — медся кывкутана инструктор уджын.
Пон дурмӧм моз лёк вынӧн уськӧдчӧ нарушитель бӧрся, нетшкӧ домсӧ инструктор киысь, зільӧ босьтны аслыс тыр вӧля.
abu
abu
abu
Смолярчук бура тӧдіс аслас нёль кока друглысь торъя агрессивностьсӧ.
Некыдзи оз позь лэдзны сійӧс кузь дом йылын.
Мӧдарӧ, колӧ пыр кутны.
Но кутны тӧлкӧн, вочасӧн, мед не ылӧдны могсьыс да не кежӧдны следысь.
abu
Смолярчук надзӧник кутіс овчаркаӧс дом йылын да сэки жӧ ышӧдіс командаӧн: «След! След!», тэрыб воськовъясӧн вӧтчис Витязь бӧрся.
— Сувт, коді локтӧ? — кыліс руысь сук стена сайсянь Степановлӧн гӧлӧс.
Смолярчук ньӧжйӧник висьталіс пропуск.
Ыпнитліс да водіс сы кок улӧ электрическӧй пӧнарлӧн луч.
Ефрейтор Каблуков доложитіс:
— Старшина ёрт, полоса вылысь казялӧма следъяс.
Маскируйтӧмаясӧс.
— Кымынӧс? Свежӧйӧсь? — Вочакыв виччысьтӧг Смолярчук мӧдӧдчис служебнӧй полосалань.
Югдӧдіс сійӧс, тэрыба видзӧдаліс да прикажитіс: — Юӧртӧй заставаӧ.
Витязь лёкысь эрыштіс пиньяссӧ, сы вомысь шлапкис-киссис быг.
Смолярчук нуӧдіс понсӧ бокӧ, мед сійӧ неуна лӧньыштас, прикажитіс сылы пукавны, а ачыс бӧр локтіс нарушитель след дінӧ.
— Но, видзӧдлам, кутшӧм маска тайӧ, — шуис сійӧ, югдӧдіс пӧнарсӧ да сетіс сійӧс Степановлы. — Югдӧд.
Смолярчук медводз видзӧдіс тӧдчан следӧ.
Сійӧ корсис вочакыв нёль медколана юалӧм вылӧ, кодъяс сувтісны сы водзын: кымын нарушитель писькӧдчис сӧветскӧй му вылӧ?
Кор тайӧ лоис?
Кодарлань найӧ мунісны?
Мый висьталӧны следъясыс лазутчикъяслӧн ӧблик йылысь?
— Н-да, маскаыс тӧлка, — шуис сійӧ.
Смолярчук муніс служебнӧй полоса бокыті аддзӧм следъяс пӧлӧныс да аддзис, мый сылӧн аслас следъясыс да йӧзыслӧн куйлӧны пӧшти ӧтвесьтын.
Вывод воис ачыс аснас: таті мудерасьӧмӧн мунісны мортъяс, кодъяслӧн кокъясас вӧліны специальнӧй кӧмъяс — гырысь кабанъяслӧн гыжъяс.
Кор найӧ мунісны?
Сьӧкыд ру ӧтсяма кӧтӧдіс полоса вылысь небзьӧдӧм мусӧ.
Но кыті мунісны следъясыс, сэті муыс эз на вевъяв сьӧдӧдны да вӧлі неуна косджык, мукӧдлаын дорысь.
Сідзкӧ, следыс абу на важся, нарушительяс ылӧдз мунны эз на вевъявны.
Кодарӧ мунісны лазутчикъяс — гӧраясӧ али Тисса сайӧ дзебсисны?
Тайӧс колӧ тӧдмавны стӧча, оз позь веритчыны тэрыба видзӧдлӧм вылӧ.
Нормальнӧя восьлалігӧн морт тушаыслысь сьӧктасӧ личкӧ водзӧ воськовтан кок чунь вылас.
И кӧть кутшӧм кӧма вӧлі нарушитель, сійӧ быть коляс джуджыдджык пасъяс кок чуньладорас.
Следъяссӧ мерайтӧм бӧрын Смолярчук аддзис, мый налӧн медся джуджыдіныс вӧлі куйлӧ миян тыллань.
Коли ӧні тӧдмавны, кымын нарушитель да кодъяс найӧ.
Тайӧс тӧдтӧг оз позь заводитны вӧтӧдны.
Смолярчуклы колӧ стӧча тӧдны, кутшӧм противниккӧд сылы ковмас аддзысьны.
abu
Югыд дырйи нарушительяс вермисны восьлавны ӧти кок туйӧ.
Руа дырйи тайӧс найӧ эз вермыны бурасӧ вӧчны, кӧть и зілисны.
Смолярчук кокньыда аддзис границасӧ группаӧн вуджӧмлысь пасъяс; следъяслӧн абу ӧтыджда пасьтаыс да кузьтаыс, на костын эмӧсь аслыссяма тшупӧдъяс.
Медбӧрын Смолярчук мерайтіс нарушительяслысь воськовъяссӧ — сизимдас кӧкъямыс-кӧкъямысдас сантиметр.
Сідзкӧ, тайӧ куимнан лазутчикыс вӧліны мужчинаяс, да и кузь тушааӧсь.
Смолярчук копыртчӧмӧн тэрмасьтӧг гижаліс став аддзӧмъяссӧ аслас гӧрд кучик переплёта, ичӧтик книжкаӧ да спокойнӧя, бура пасъяліс ассьыс выводъяссӧ.
Медбӧрын сійӧ перйис зепсьыс алебастрӧвӧй пызь тыра кӧтасьтӧм мешӧктор, босьтіс ва тыра фляга, вӧчис нӧк кодь масса да тыртіс сыӧн ӧти след.
abu
abu
Тревога заставаын!..
Коді кӧть сэні вӧлі — пограничнӧй служба кузя комын вося боевӧй опыта генерал либӧ том пограничник — ӧткодь, сьӧлӧмтӧ кынтыштас тревога, кор горӧдасны: «В ружьё!»
Заставаын дежурнӧй сержант воськовтіс Громадалань, матыстіс кисӧ кӧзырёк дорас:
— Генерал ёрт, нарядын старшӧй...
Громада довкнитіс капитанлань:
— Докладывайтӧй заставаса начальниклы.
— Капитан ёрт, старшина Смолярчук содтӧд докладывайтӧ границасянь: следыс группӧвӧй, миянлань.
Куимӧн.
Мужчинаяс.
— Куимӧн?
Со кыдзи!
Делӧыс крута бергӧдчӧ.
Кодарланьӧ следыс?
— Нарушительяс мӧдӧдчисны войвылӧ.
— Войвылӧ? — Громада видзӧдліс заставаса начальник вылӧ.
Войвылын, гӧраясын да вӧрын этша населённӧй пунктъяс, сэні лазутчикъяскӧд тыш лоӧ тэрыб да дженьыд.
Даспӧв сьӧкыдджык лоисны эськӧ и вӧтчӧмыс и корсьӧмыс, следъясыс кӧ нуӧдісны ыджыд карӧ — Яворӧ.
Шуд вылӧ, тайӧ эз ло.
Да, ставыс тайӧ сідз, но... мыйла нарушительясыс мунісны войвылӧ?
Мый налы сэтысь колӧ?
Кутшӧм налӧн могныс?
На пӧвстын кӧ сійӧ, код йылысь висьталіс парашютист Карел Грончак, — мыйла сійӧ пырис тупикас?
Мый вӧчны железнодорожнӧй диверсияяс кузя специалистлы гӧраясын да вӧрын?
abu
— Важ-ӧ следыс? — юаліс Громада.
Шапошников веськӧдіс синсӧ сержант вылӧ, и синмас тӧдчис тревога: мый висьталас сержант?
— Смолярчук докладывайтӧ, мый следыс ӧнія на.
Час сайын мунӧмаӧсь.
— Коді вӧтчӧ на бӧрся?
— Смолярчук Витязькӧд, ефрейтор Каблуков да рядӧвӧй Степанов.
Смолярчуклӧн напарникыс колис вуджрасьны служебнӧй полоса вылын.
— Бур. — Громада юрнас довкнитӧмӧн лэдзис сержантӧс да бергӧдчис заставаса начальниклань: — Тіян решениеыд, капитан ёрт?
Шапошников тэрыб вӧрасӧн, быттьӧ керыштіс, шыбитіс кисӧ витӧд заставаса граница участоклӧн схема вылӧ:
— Татчӧ мӧдӧда содтӧд нарядъяс граница видзӧм вылӧ.
Таті, — сійӧ кучкис мӧд кинас карта улі дорті, — потша став туйяссӧ да кута параллельнӧя вӧтчыны.
— Сӧглас, — шуис Громада. — Правильнӧ вӧчан.
Ыстӧй ещӧ ӧти наряд нарушительяслысь лоны вермана туйсӧ орӧдӧм могысь.
Кӧні сійӧ, тайӧ туйыс? — юаліс Громада.
Шапошников здук мында думыштӧм бӧрын вочавидзис:
— Ышӧдана со тайӧ пемыд логыс: сук кустарник, чорыд пыдӧса неджуджыд шор.
Петӧ автомобильнӧй туй дорӧ.
— Да, и менам мӧвп серти, лазутчикъяслӧн тайӧ медся лоны вермана туй визь.
Мӧдӧдӧй нарядсӧ логыслӧн вылыс помӧ.
И ӧні, пыр жӧ мӧдӧдӧй дозор шуйга флангӧ.
Медбур, татчӧ кӧ ті мунанныд асьныд.
Вермас лоны ещӧ кутшӧмкӧ виччысьтӧмтор.
Бӧръя приказаниесӧ сетігӧн Громада петліс сыысь, мый сэки, кор нарушительяслӧн ӧти группа муніс заставалӧн веськыдвыв флангті, мӧдыс вермис мунны шуйгаті.
abu
Мукӧддырйиыс граница демонстративнӧя нарушайтлісны ӧтпырйӧ кык туй визьӧд, медым босьтны успех коймӧдын, быттьӧкӧ омӧльджыка колана местаын, кытчӧ и веськӧдчӧ главнӧй нарушительыс.
Застава дворын, руа ӧшинь сайын кылісны вӧвъяслӧн кок шыяс, сторожевӧй понъяслӧн ярмӧм увтӧм, пограничникъяслӧн кутчысяна гӧлӧсъяс.
Застава, кыдзи и пыр, стӧча действуйтіс приказ серти, кодӧс сетіс капитан Шапошников.
Пограничникъяслӧн группа розыскнӧй понкӧд муніс нарушительяслӧн след кузя, мӧд группа — параллельнӧ, коймӧд тэрмасис орӧдны враглысь населённӧй пунктъясӧ, шоссейнӧй да кӧрт туйяс дорӧ петны верман туйяссӧ.
Флангъяс тупкисны орчча заставаяс.
Став тайӧ участокас граница вӧлі тупкӧма — тупкисны враглысь бӧр мунан туйсӧ, сійӧ кӧ думайтас бергӧдчыны бӧр сэтчӧ, кытысь локтіс.
Тэрыб да бура вооружитчӧм пограничнӧй нарядъяс долженӧсь медся дженьыд кадӧн топӧдны кытшӧ нарушительясӧс.
abu
Но Громадалӧн опытыс висьталіс сы йылысь, мый первойя кытш, кодӧс вӧчӧма сӧмын застава вынъясӧн, оз век сет нарушительяс вылын победа.
Колӧ вӧчны кытш тӧдчана ыджыдджык площадь вылын да топыдджыкӧс, медым эз вермыны лоны быдсяма видзчысьтӧмторъяс.
Генерал телефон пыр прикажитіс аслас штаблы вайӧдны действиеӧ резервнӧй подразделениеяс.
abu
Громада бура арталіс, кытчӧдз вермас граница вуджӧм бӧрын воӧдчыны ӧти часӧн либӧ, шуам, вит часӧн медся пельк да наян лазутчик.
abu
Быд минутаӧн пыр топыдджыка и топыдджыка топаліс враг гӧгӧр кытш.
Часі стрелка матысмис сійӧ часӧ, кор, генераллӧн арталӧм серти да татшӧм жӧ сяма операцияяслӧн результатъяс серти, нарушительясӧс колӧ нин вӧлі кутны.
Громада виччысис...
abu
...Следъяс бура тӧдмалӧм бӧрын Смолярчук бӧр локтіс пон дінӧ.
Витязь вевъяліс шойччыштны да лӧньны.
Старшина босьтіс сійӧс домӧдыс да спокойнӧй, но чорыд гӧлӧсӧн сетіс команда:
— Исав!
След!
Витязь лэдзис юрсӧ, тэрмасьӧмӧн исаліс следъяссӧ да уськӧдчис водзӧ.
— Бур!
Бур! — ошкис старшина понйӧс да, сійӧс дом йылын муртса кутӧмӧн, котӧртіс сы бӧрся.
Степанов котӧртіс тыдалан выйын.
Сыкӧд орччӧн котӧртіс Каблуков.
abu
Смолярчук котӧртіс тӧлкӧн, торъя ышмытӧг, коді дыр вӧтчигӧн лёк.
Сылӧн поведениеыс вуджис Витязьлы.
Пон веськыда муніс след кузя — первой тшем кустъяса логті, сэсся горнӧй пӧкатті, вӧрса шор пыдӧсті.
Сук ру эз мешайт сылы.
Ставсӧ, мый вӧлі Витязьлӧн: смеллун, мудзлытӧм, йӧз киысь сёянтор дінӧ зывӧктӧм, тӧдтӧм йӧз дінӧ лӧглун, ёсь пырис, бура велалӧм пель, пос кузя кайны кужӧм, потшӧсъяс вомӧн чеччавны кужӧм, аслас кӧзяинлысь кывзысьӧм да преданность, — ставсӧ, дзик ставсӧ вӧлі сетӧма сылы мортӧн.
Уна сё, уна тысяча километр вӧчис Смолярчук Витязькӧд тренировка часъясӧ.
Вӧрті и нюръясті, степті и нюръясті.
Лунын и войын.
Сё километрӧдз войвылӧ, асыввылӧ да асыв-войвылӧ ветлӧдлісны Смолярчук да Витязь Явор гӧгӧр.
Со и тані, кытчӧ ӧні найӧ локтісны, сідзжӧ вӧліны не ӧтчыд.
abu
Кымӧръяс сайысь петіс тӧлысь.
Кымын крутджыка войвылӧ кыптісны гӧраяс, сымын тӧдчанаджык лои руыс.
Со нин кельыд кисея пыр тыдалӧны пуяс, быдӧн торйӧн, а недыр мысти вӧр кутіс тӧдчыны пыдӧдз.
Ӧні, кӧть и местаыс крута джудждаммис, котӧртны лои кокниджык.
Смолярчук видзӧдліс бӧрвыв.
Каблуков эз кольччы ни ӧти воськов.
Сійӧ воддзамозыс котӧртіс старшинаысь шуйгавывті, неуна бӧрынджык.
Ефрейтор пельпом вывті Смолярчук аддзис ыджыд черлыяса, гӧрдӧдӧм, збоймӧм чужӧмсӧ Степановлысь.
Смолярчукӧн вӧтчан туйсянь кӧнкӧ шуйгавылын да веськыдвылын муніс параллельнӧй вӧтчӧм.
Ылын водзын, сэні, гӧраясын, туйяс ӧтлаасянінӧ да перевалъяс дорӧ гӧнитісны верзьӧма пограничникъяс, кодъяс тэрмасисны босьтны врагӧс кытшӧ.
Смолярчук эз на аддзыв сійӧ группаяссьыс ни ӧти пограничникӧс, но сійӧ бура тӧдіс, мый заставаса начальник ыстіс сылы отсӧг.
И сылӧн мӧвпыс, мый оружие кузя ёртъясыс, сылӧн другъясыс — ставнас рӧднӧй витӧд заставаыс сувтіс тревога серти, сыкӧд ӧтлаын нуӧны кывкутӧм нарушительясӧс кутӧмысь, — тайӧ мӧвпыс сетіс Смолярчуклы вынъяс, ёнмӧдіс ас вылас эскӧмсӧ.
Витязь ӧтмоза кыскис домсӧ.
Нюраина увтасын, коді заводитчис виччысьтӧг, следъяс друг вошины.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Эз, найӧ эз вошны, тайӧс бура тӧдіс Смолярчук, найӧ эмӧсь, но Витязь найӧс эз аддзы ва улысь.
abu
abu
Нюрӧд визувтан шор пӧлӧн вывланьыс али увланьыс мӧдӧдчисны нарушительяс?
Дерт, налы выгӧднӧджык мунны со сэтчань, кыдз раскас, коді быдмӧ увтаслӧн мӧдарладор помас, кӧні косджык.
Нарушительяскӧд тышкасян озыр опыт, налысь тактикасӧ тӧдӧм отсалісны Смолярчуклы казявны враглысь мудералӧмсӧ, экономитны кад, дженьдӧдны вӧтчан туйсӧ.
Витязь, кыдзи и чайтіс Смолярчук, ӧдйӧ аддзис следлысь водзӧ мунӧмсӧ шор мӧдар бокын, кыдз раскын.
Чукльӧдлӧмӧн следъяс мунісны гӧраӧ, сэсся петкӧдісны югыд эрд вылӧ, а сэсянь бара сук да васӧд вӧрӧ, кытчӧ пӧшти эз письтлы тӧлысьлӧн югӧрыс.
Витязь нетшкысис водзӧ да никсіс.
Понлӧн тадзи асьсӧ кутӧмыс висьталӧ, мый матын дзебсисны нарушительяс.
Смолярчук эз сувтыштлы, сійӧ тӧдіс, мый вӧрын, васӧд нитшкаинын да кӧні сынӧдыс омӧля бергалӧ, выль след кутчысьӧ зэв дыр.
Витязь ярмис буретш та вӧсна — выльджык, «пӧсьджык» лои следыс.
Опыт сідзжӧ висьталіс Смолярчуклы, мый нарушительяс став вынсьыс зілисны не воштыны ни ӧти минута, мед кыдзи позьӧ ылӧдзджык мунны граница дорысь, регыдджык петны запретнӧй зонаысь паськыдінӧ.
Сідзкӧ, позьӧ вӧтчыны смелджыка, дона кадсӧ видзчысьӧмӧн мунӧм вылӧ воштытӧг.
Видзчысьӧмыс ӧні кежлӧ лишнӧй на.
Ӧні кежлӧ!
Пон олӧ исасян олӧмӧн.
Вӧрын дукъясыс унасикасаӧсь.
Морт оз кыв и сёӧд юкӧнсӧ сылысь, мый вермӧ кывны пон.
Витязь туй вылын кылісны зэв уна дукъяс — эфирнӧй маслӧяслӧн, уна воясся быдмӧг вужъяслӧн, нитшъяслӧн, вӧрзьӧдӧм мулӧн, сісь коръяслӧн, вӧрын унасикас олысьяслӧн.
Витязь на пӧвстысь торйӧдіс нарушительяслӧн следъяслысь сійӧ дзик ӧти дуксӧ, кодӧс первойсӧ кыліс граница вылын.
Весиг бокшӧн пӧльтан тӧв эз вермы дзикӧдзсӧ бырӧдны корсян йӧзлысь тайӧ аслыссяма дуксӧ.
— Бур, бур! — ышӧдіс другсӧ Смолярчук.
Витязь друг яра никӧстіс, друг тшем сувтіс.
Старшина лэдзис домсӧ.
Пон тэрыба уськӧдчис боклань.
Некымын метр котӧртӧм бӧрын сійӧ сувтіс пу улӧ нарушительясӧн шыбитӧм немецкӧй образеца сумка дорӧ.
Смолярчук босьтіс сійӧс, сетіс Каблуковлы да котӧртіс водзӧ, пон бӧрся.
Туй!
abu
Витязь падмыштіс, сувтіс.
Прӧстӧй синмӧн вӧлі тыдалӧ, кутшӧм уна таті, туй кузяыс, мунісны йӧз, мӧсъяс, вӧвъяс.
Уль му вылын бура тӧдчисны кӧмкотъяслӧн, гыжъяслӧн, кӧлесаяслӧн следъяс.
Понлӧн падмӧмыс эськӧ содіс, Смолярчук кӧ кӧть ӧти здук кежлӧ воштыліс надеясӧ пон вылӧ.
Сӧмын тракнитышт дом помӧд — и пон вермис эськӧ ӧти здукӧн «вунӧдны» следсӧ.
— Корсь, корсь след! — тшӧктана кывйӧн сетіс сійӧ команда.
И Витязь бара мӧдӧдчис водзӧ.
Сійӧ котӧртіс туй кузя метр кыксё кымын да ёна исасигтырйи сувтіс.
Сэсся крута, веськыд пельӧсӧн, кежис веськыдвылӧ, кыскис старшинаӧс вӧрӧ да петкӧдіс эрд вылӧ, код шӧрын вӧлі тэчӧма кыдз пу пес чипасъяс.
Чипас сайын тӧв ньылыд кайис бипурсянь тшын да кылісны гӧлӧсъяс.
«Найӧ!» — мӧвпыштіс Смолярчук, бергӧдчыштлӧмӧн видзӧдліс Степанов вылӧ да Каблуков вылӧ, пуктіс чуньсӧ пистолет курок вылӧ.
Но тешкодь: Витязь эз зэв волнуйтчы.
Понлӧн поведениеыс шемӧсмӧдіс старшинаӧс.
Абу-ӧ ылалӧм след вылын Витязь?
«Эска ме тэныд, другӧ, но колӧ контролируйтны», — мӧвпыштіс Смолярчук.
Сійӧ кинас тшӧктіс Витязьлы мунны аскӧдыс орччӧн.
Пон кывзысис, но эз окотапырысь.
Смолярчук шытӧг петіс пес чипас сайысь да командуйтіс:
— <rus>Руки вверх</rus>!
Кык олӧма морт, кодъяс пукалісны бипур дорын, чеччыштісны.
Найӧ ньӧти эз повзьыны.
Смолярчук тӧдіс нин, мый сы водзын бокӧвӧй йӧз, мӧдногӧн кӧ, налы ньӧти оз инмы сійӧ, мый лоис войнас граница вылын.
Но сійӧ придирчивӧя прӧверитіс налысь документъяссӧ.
Тайӧ вӧліны вӧр лэдзысь-сезонникъяс.
Кӧні да кор пон кежис след вылысь?
Смолярчук вӧр лэдзысьяслысь юасьӧмӧн тӧдмаліс, кутшӧм туй кузя найӧ локтісны татчӧ, эрд вылас, да гӧгӧрвоис, кӧні налӧн следъясыс вуджисны нарушительяс следъяс вомӧн.
Бӧр бергӧдчӧм бӧрын Витязь босьтіс кольлӧм след да бара тӧвзис водзӧ.
«Молодчина! — думыштіс Смолярчук. — Ӧдйӧ кужис корсьны».
abu
abu
Уна вӧлі Витязьлӧн вермӧдчӧмыс, но эз вӧв помасьтӧм.
Смолярчук гӧгӧрвоис, мый понйыс кутіс мудзны.
Эз сы вӧсна, мый котӧртіс сизим либӧ кӧкъямыс километр, — ён понлы тайӧ нинӧм.
Витязьлӧн вынъясыс бырины уна мукӧд дукъяс пӧвстысь нарушительяслысь следсӧ корсьӧм вылӧ.
Тайӧ абу кокни удж.
Понлы кӧ он сет ас кадӧ шойччыштны, сылӧн мыйкӧ дыра кежлӧ ныжмылӧ исасян выныс.
Смолярчук сувтӧдіс Витязьӧс да водтӧдіс сійӧс турун вылӧ, орешник куст улӧ.
Старшиналӧн зептас вӧлі лӧсьӧдӧма кӧдзыд яй кусӧкъяс да сакар торъяс.
Сійӧ водіс понкӧд орччӧн да кутіс вердны сійӧс.
abu
А сэк кості Каблуков да Степанов куйлісны сісьмӧм коръяс вылын да чӧла, сюся видзӧдалісны гӧгӧр.
Шойччӧм бӧрын кутісны вӧтчыны водзӧ.
Заводитіс югдыны.
Неокотапырысь вешйис руа, зумыш рӧмыдыс.
Ӧні кокни вӧлі торйӧдны пипу ловпуысь, дуб клёнысь, бук кыдз пуысь.
Лӧставны кутіс войся лысва нитш вылын; на кузя тӧдчисны нарушительяслӧн кок туйясыс.
Бокша тӧлӧн пӧльтан восьса гӧрайывса эрд вылӧ петӧм бӧрын Витязь мӧдӧдчис ньӧжйӧ, надеятӧг.
Кадъясӧн сійӧ нюжӧдчыліс струна моз, кынӧм вылас кыссис изъяс вывті.
Медбӧрын лои гӧгӧрвоана, мый пон воштіс следсӧ: Витязь шогӧ уси, шӧйӧвошӧмӧн зулясьліс то ӧтарӧ, то мӧдарӧ.
Вӧтчигчӧжӧн старшина первойысь прамӧя повзис.
Враг вермас ылӧдз мунны!
Смолярчук босьтіс понсӧ дженьыд дом йылӧ — мед успокоитчас, и кутіс видзӧдавны местасӧ.
Кодарӧ веськӧдчисны нарушительяс?
— Кыдзи тэ мӧвпалан, Степанов? — юаліс Смолярчук.
Степанов висьталіс, мый шогмана со эсійӧ джуджыд логыс, кӧні быдмӧ сук коз пу рас, но сійӧ нуӧдӧ перевалъясысь бокӧ да сы вӧсна абу выгӧднӧй.
Каблуков чайтіс, мый пышйысьяс регыдджык уськӧдчисны веськыда, сійӧ ущелье вомӧныс, кӧні пукалӧ на лым, со эсійӧ сьӧд скалаяс вомӧныс.
Смолярчук юаліс: а мый, нарушительяс кӧ бӧрйисны аслыныс медся шогмытӧм туйсӧ — со гӧраыслысь эсійӧ лажмыд пӧкатсӧ, коді муртса вежӧдыштӧ тувсов турунӧн?
Да, вермас лоны.
Сійӧ туйыс сӧмын омӧля видзӧдлӧм мысти кажитчӧ шогмытӧмӧн.
Ньывк пӧкатӧд мунны кыкпӧв кокниджык, изйӧсь, крут да туйтӧминті дорысь.
Ворссян кӧ ылынджык мунӧмнас, воан каднас да и выныд этшаджык ковмас.
abu
Улісянь, гӧра горувсянь, кӧні сулалісны пограничникъяс, тӧв ньылыд кылыштіс кӧлӧкӧльчиклӧн муртса-муртса тіньгыштӧм.
Шыыс вӧлі сэтшӧм слаб, сійӧс кыліс сӧмын Каблуков.
— Кылан? — юаліс сійӧ Смолярчуклысь.
Сійӧ чошкӧдіс пельяссӧ, но кыліс сӧмын гӧравывса вӧрлысь шувгӧмсӧ да лымъя ущелье пыдӧсын тувсов шорлысь гора ызгӧмсӧ.
— Ыж стада!
Сӧмын Каблуков шуис тайӧс, Смолярчук пыр жӧ кыліс кӧлӧкӧльчиклысь тіньгӧмсӧ да сійӧ аслыспӧлӧс дуксӧ, кодӧс ылӧдз паськӧдӧ ас гӧгӧрыс ыджыд ыж стада.
— Аддзылім ми найӧс, понъюраясӧс, аддзылім! — пограничникъяс матысмытӧдз да юасьны заводиттӧдз на горӧдіс сивӧй усъяса, сьӧд шляпаа, нопъя, сотчӧм калляна верховинец. — Ми Васыльӧс мӧдӧдім заставаӧ.
Эз паныдась?
— Вежӧн сыкӧд лоим, — шуис Смолярчук. — Кытчӧ найӧ мунісны?
— Мунӧй со эсійӧ чукля пу весьтас, ті найӧс регыд суӧданныд.
Пастух веськӧдіс вернӧй туй вылӧ: чукля джуджыд горнӧй коз улысь Витязь аддзис воштӧм следсӧ, и понъюраясӧс (тадзи Закарпатьеын народ шуис аслас мойдкывъясын злӧдейясӧс) кутісны водзӧ вӧтӧдны.
Витязь, кодлӧн выныс да скӧрмӧмыс, содісны, вайӧдіс пограничникъясӧс важ высокогорнӧй вӧрӧ.
Эз бур вӧв тайӧ вӧрыс: зумыш, пӧшти сьӧдасьӧм козъяс, дзор нитш, му улын кодь уль руа да чӧв.
Подозрительнӧй вӧлі тайӧ чӧв-лӧньыс.
Быд пу сайын, любӧй куст улын, коз пу увъяс костын вермис дзебсьыны автомата нарушитель.
Смолярчук кужис аддзыны ӧтпырйӧ ставнас вӧрсӧ да быд пу да быд ичӧтик куст торйӧн.
Кӧнкӧ тані, решитіс сійӧ, ланьтӧдчисны лазутчикъяс.
abu
abu
Смолярчук торъя ёна видзӧдліс сука быдмӧм козъяс вылӧ — налӧн ёсь йывъясыс тіралісны.
Старшина дзебсис пу сайӧ да водтӧдіс ас дінас понсӧ.
Топӧдчисны козъяс бердӧ и старшинакӧд локтысь пограничникъяс.
— Кывзӧй! — вашнитӧмӧн командуйтіс Смолярчук.
Ёсь пельяссӧ скӧрысь вӧрӧдӧмӧн, эргигтырйи, чеччыштны видзӧдчӧмӧн Витязь видзӧдіс коз пуяс чукӧрӧ.
Сылӧн гӧныс сувтіс щӧть моз.
— Ньӧжйӧджык, дружок, ньӧжйӧ!
Смолярчук босьтіс кос бедь да кратшнитӧмӧн чегис.
Пыр жӧ кутіс таркӧдны вражескӧй автомат.
Каблуков да Степанов сетісны воча кыкпӧвста очередь — бияс кузя.
Заводитчис лыйсьӧм.
Пограничникъяс гӧгӧрвоисны, мый нарушительяс оз сетчыны.
Смолярчук решитіс найӧс бырӧдны.
Сійӧ прикажитіс Каблуковлы лыйсьӧмӧн ас вылас ылӧдны диверсантъясӧс.
Степановлы сувтӧдіс мог кытшовтны коз пу чукӧрсӧ шуйгавывсянь, а ачыс гусьӧн, пуысь пуӧ котӧрталӧмӧн, вешйис веськыдвылӧ.
Кытшалӧмсӧ вӧчисны Каблуковлӧн дугдывтӧг лыйсьӧм улын.
abu
Кытшыс пыр топыдджык лои диверсантъяс гӧгӧр.
Наладорсянь лыйсьӧм друг слабмис, сэсся дзикӧдз ланьтіс.
Смолярчук чуймис.
Мыйла тайӧ?
Колисны ӧмӧй заслон да сы дзебас улын мунісны?
Автомат пуляясӧн кузяла и вомӧнногыс вундалӧм пуяса вӧр лои гежӧдджык, кутісны бура тыдавны тувсовъя му вылын куйлысь кык сьӧд вӧрзьытӧм морт.
Сӧмын кыкӧн.
А кӧні коймӧдыс?
Вевъяліс пышйыны?
Да, быттьӧ сідзи и эм.
Смолярчук первойӧн котӧртіс виӧмаяс дінӧ.
Найӧ куйлісны кымыньӧн муӧ сутшкысьӧмӧн.
Старшина гатшӧдіс найӧс да аддзис тошсялӧм да пыктӧм чужӧмъяс.
Ён салдатскӧй тасмаяс вылын ӧшалӧны гранатаяс да автоматнӧй дискъяс.
abu
— Шобны!..
Мый тэкӧд? — горӧдіс Смолярчук, кор казяліс, кыдзи Степановлӧн банйӧм чужӧмыс кутіс кельдӧдны.
— Буракӧ... ранитчи. Кокӧй... — Степановлӧн паръясыс дрӧгмуніны. — Ранитчи, — бара шуис ньӧжйӧник.
Смолярчук босьтіс Степановлысь автоматсӧ, прикажитіс Каблуковлы кӧртавны раненӧйӧс да кольччыны виӧмаяс дорын, а ачыс уськӧдчис водзӧ вӧтчыны.
Оз позь вӧлі воштыны ни ӧти минута.
Сійӧ котӧртіс Витязь бӧрся да вӧлі дась быд минутаын восьтыны враг кузя би.
Зэр ваа коз лысъяс кучкалісны пӧсялӧм чужӧмас.
Пӧсьыс лэччис синмас.
Вужъясӧ, изъясӧ да кустарникӧ крукасьліг кокъясыс веськавлісны тувсов ва тыра гӧпъясӧ.
Сійӧ усявліс да бӧр ӧдйӧ чеччыліс, Витязь эз удитлы зэлӧдны домсӧ.
Вӧтчӧмӧн ышмӧм Смолярчук вунӧдіс опасность йылысь.
Вражескӧй автоматлӧн дженьыдик очередьыс казьтыштіс сы йылысь.
Смолярчук уськӧдчис-водіс кыз пожӧм бердӧ да кутіс шӧтны пуляясӧн кустарниксӧ, код сайӧ дзебсис диверсант.
Уськӧдчигас сійӧ командуйтіс понйыслы: «Вод!»
Витязь кывзысис, но кыдзкӧ вӧвлытӧм ньӧжмыда.
Сійӧ первой лэдзчысис пидзӧс вылас, сэсся нырсӧ сутшкис муӧ да друг вермытӧма пӧрӧдчис веськыд бок вылас, сы юр гӧгӧр нитшкыс сука гӧрдӧдіс да кутіс руавны кӧдзыд сынӧд вылын.
Смолярчук лэдзис автоматсӧ да видзӧдіс Витязьлӧн паськыда восьтӧм синъясӧ, сылӧн гежӧд усъяс вылӧ, пӧрӧм пельяс вылӧ, кодъяс вӧліны атласнӧ-розӧвӧйӧсь пытшкӧссяньыс да замшевӧйӧсь ортсысяньыс, дзирдалысь еджыд клыкъяс вылӧ.
Кор старшина вештіс синъяссӧ ранитчӧм пон вылысь, диверсант эз нин вӧв кустъясын.
Сылӧн мышкыс тыдаліс ылі пуяс костын.
Нарушитель ӧдйӧ муніс, гежӧдика бергӧдчыліс бӧрвыв, кӧин моз, коді ылӧдз нин муніс сы бӧрся вӧтчысьясысь.
Смолярчук гӧгӧрвоис: нарушитель чайтӧ, мый виис и пограничникӧс и понйӧс.
Тайӧ бур.
Сійӧ ӧні мӧдӧдчас спокойнӧйджыка.
Сійӧ, тыдалӧ, крута бергӧдчас веськыдвылӧ, медым воӧдчыны населённӧй пунктӧдз.
— Он во! — Смолярчук тэрыба кӧрталіс ранасӧ Витязьлысь, пӧрччис шапкасӧ, курткасӧ, сапӧгсӧ да мӧдӧдчис котӧрӧн.
Витязь кӧсйис кыссьыны сы бӧрся.
Смолярчук прикажитіс сылы кольччыны места вылас.
Пон водіс, но никсӧмысь эз дугды.
Старшина эз ӧшибитчы арталӧмъяснас.
Диверсант петіс буретш сэтчӧ, кыті Смолярчук орӧдіс сылысь туйсӧ.
Враг, сьӧкыда лолаліг, писькӧдчис пемыд горнӧй трӧпаті — сьӧд чужӧма, улӧ вӧнясьӧма, дӧрӧмсьыс став кизьяссӧ разялӧма, ён, гӧна морӧсыс ставнас тыдалӧ.
Киас сійӧ кутіс автомат.
Он вермы татшӧмӧс босьтны ловйӧн, но век жӧ колӧ видлыны.
Кустъясӧ дзебсьӧмӧн Смолярчук командуйтіс:
— Шыбит оружиетӧ!
<rus>Руки вверх</rus>!
Диверсант вочавидзис кузь автоматнӧй очередьӧн — сьӧдас, гӧлӧс вылас.
Смолярчук пуляяс шерӧн резыштіс диверсантлы кокъясас.
Сійӧ джӧмдіс, уси, но и усигас лыйсис.
abu
abu
abu
Кор Смолярчук видзчысьӧмӧн видзӧдліс засадасянь, вӧрса трӧпа вылын куйліс нарушительлӧн шойыс нин.
Старшина босьтіс сылысь автоматсӧ да эбӧстӧг пуксис мыр вылӧ, гимнастёрка соснас чышкис пӧсялӧм плешсӧ, чужӧмсӧ...
Пӧсялӧм вӧв вылын верзьӧма пограничникъяс пӧвстын гӧнечӧн воис заставаса начальник.
Шапошников матыстчис виӧма дінӧ, чӧла, зумыштчӧмӧн видзӧдліс сылӧн пыктӧм, тошсялӧм чужӧм вылӧ.
Смолярчук мыжа морт моз нюмъёвтіс:
— Лёка артмис менам тайӧ пӧрйӧ, капитан ёрт, эг помӧдз пӧрт олӧмӧ ассьым могӧс.
Кӧть ӧтиӧс колӧ вӧлі ловйӧн босьтны.
Шапошников вештіс стрӧг видзӧдлассӧ старшина вылӧ: жаль, жаль, и тайӧ сунисторйыс ори.
— Бура пӧртінныд олӧмӧ могтӧ, Смолярчук ёрт.
Бура!..
А кӧні Витязьыд? — друг юаліс сійӧ.
— Ранитчис, капитан ёрт.
Виччысьӧ менӧ.
Разрешитӧй?..
— Босьтӧй вӧв, — торкис сійӧс Шапошников.
7
Витӧд заставаын событиеяс мунісны асланыс чередӧн.
Генерал Громада эз весьшӧрӧ спасайтчы: нарушительяслӧн первойя, куимпӧвста следсянь вӧлі аддзӧма ещӧ ӧтиӧс.
Сійӧс видлалӧм бӧрын капитан Шапошников воис выводӧ, мый главнӧй лазутчикыс, кыдзи и чайтіс генерал Громада, муніс таті, заставалӧн шуйга флангті, а сэті, веськыдвылӧдыс, группа муніс ылӧдлӧм могысь.
Ёнмӧдӧм отрядӧн юрнуӧдӧмӧн, комендатура штабысь вайӧдӧм розыскнӧй понйӧн капитан Шапошников мӧдӧдчис корсьысьӧм вылӧ.
Выль нарушитель следъяссӧ вӧлі кольӧма зэв мудера: служебнӧй полоса вомӧн вуджтӧдз сійӧ посйӧма полосасӧ резинӧвӧй дорожкаӧн, кодӧс вӧчӧма сэтшӧм бура, мый сійӧ колис му вылӧ зэв слаб туйяс.
Полоса вомӧн вуджӧм бӧрын нарушитель, тыдалӧ, гартіс ассьыс передвижнӧй резинӧвӧй дорожкасӧ рулонӧ да мудерасьтӧг нин мӧдӧдчис тылӧ.
Со сылӧн следъясыс.
Кольӧм след сертиыс, нарушитель кӧмалӧма кыз пыдӧса, резинӧвӧй набойкаа башмак.
Мунӧма сійӧ видзчысьӧмӧн, тшӧкыда сувтавліг.
Сійӧ пырӧма «Тисса весьтын кыа» колхозлӧн виноградникъясӧ.
Сэні, тыдалӧ, сылы кодкӧ мешайтӧма, лоӧма дзебсьыны сарайӧ.
Пӧлӧстчӧм, ӧтар боксяньыс керйӧн пыкӧм пу сарай сулаліс бокын, гӧра пӧкатын, сылӧн куим боксяньыс вӧліны виноградниклӧн небзьӧдӧм муяс.
Сьӧд веркӧс вылын бура тӧдчисны башмак туйясыс.
Следъясыс мунісны не топыда пӧдлалӧм сарай ӧдзӧслань.
Бӧр мунан следъяс эз тӧдчыны.
Наряд водзын мунысь понъя инструктор падмыштӧмӧн сувтіс, сійӧ мӧвпаліс, мый вӧчны водзӧ.
Мунан овчаркакӧд ӧтлаын — веськалан автоматнӧй очередь улӧ.
Лэдзны сӧмын овчаркаӧс?
Но и сылы ӧтнасыслы оз ло бур.
Дзик ӧти правильнӧй решение, думайтіс инструктор, — кытшавны сарайсӧ да заводитны сійӧс штурмуйтны.
Тайӧ бӧръя мӧвпсӧ и висьталіс сійӧ заставаса начальниклы.
Шапошников матӧ эз сибӧд сэтшӧм мӧвпсӧ.
— А нарушительыс кӧ сэні абу нин?
Сарайсӧ кытшалігкості сійӧ, тӧданныд, кытчӧдз вермас мунны!..
Лэдзӧй водзӧ понтӧ...
— Капитан ёрт!
Шапошников ньӧжмыд да тшӧктан гӧлӧсӧн мӧдпӧв шуис:
— Лэдзӧй!
Инструктор разис ошейникысь пряжкасӧ, и овчарка лэптіс вывлань чошкӧдӧм пельяса юрсӧ да уськӧдчис сарайлань.
Сійӧ матыстчис ӧдзӧс дорӧ, тэрыба сюйис ассьыс ёсь нырсӧ пемыд розьӧ да кыссис сарайӧ.
— Аддзанныд, некод абу! — шуис Шапошников.
Пон бӧр локтіс да пуксис инструктор кок бердӧ, коран синъясӧн видзӧдліс сы вылӧ да легӧдіс бӧжнас.
Инструктор гӧгӧрвоис понсӧ да нюжӧдіс кисӧ.
Пон восьтіс вомсӧ да уськӧдіс инструктор кипыдӧс вылӧ пистолет-автоматысь патрон.
Нарушитель выльысь зарядитӧма оружиесӧ.
Сарай видлалӧм бӧрти Шапошниковлы бӧръя стенсьыс сюри розь.
Шойччӧм да куритчӧм бӧрын (сюри истӧг да чигарка пом), сы пыр и нарушитель мунӧма.
Границасянь ылыстчыштӧм бӧрын чорыд му вылын следъясыс пыр омӧльджыка тӧдчисны, медбӧрын, изъя трӧпа вылын, коді чукльӧдліс «Тисса весьтын кыа» колхозлӧн виноградникъяс пӧвстын, лунвыв пӧкатті, дзикӧдз вошины.
Тӧдчытӧм след исалӧмӧн пон петкӧдіс пограничникъясӧс шоссе вылӧ да тані ӧткажитчис уджавны.
Вермас лоны, мый нарушитель сӧліс машинаӧ.
А вермас лоны, сійӧ сӧмын петкӧдліс, мый сӧліс машинаӧ; вермас лоны, сійӧ муніс мыйкӧ мында шоссе кузя, сэсся кежис бокӧ да ӧні тэрыба мунӧ бокыса трӧпаясті, карбердса садъяс да виноградникъяс пыр, Яворлань.
— Комаров, корсьӧй следъяссӧ туй бердысь! — прикажитіс Шапошников инструкторлы.
Пон муніс кык кымын километр шоссе шуйга бокті, сы мында жӧ веськыдтіыс, сэсся шобис туй кыкнан бокысь паськыд места, но следъяссӧ некысь эз казяв.
— Эк, Витязьӧс эськӧ татчӧ, сійӧ эськӧ тайӧ тупыльсӧ пыр жӧ разис! — шыасис кодкӧ заставаса начальник бӧрся локтысь салдатъяс пӧвстысь.
«Да, — мӧвпыштіс Шапошников, — Витязь татчӧ миянлы эськӧ колі».
— Корсьӧй водзӧ, Комаров, ме регыд бӧр локта...
Ремизов, Марчук — вӧвъяс вылӧ!
Гӧнитысь вӧвъяслӧн дорӧм кокъясыс бикиньяс резіг клёнӧдісны изъя туй кузя, коді нуӧдіс гӧраясӧ, и регыд лӧнисны югдӧмводзвывса сук пемыдын.
Пограничниклӧн уджыс донъявсьӧ не сӧмын сійӧн, кужис-ӧ сійӧ али эз куж кутны нарушительясӧс граница самӧй вуджан здукӧ.
Зэв бур мастер сійӧ, коді кутіс врагӧс да эз сет мунны сылы сӧветскӧй му кузя и дас воськов.
Но бур и сійӧ салдатыс, коді казяліс нарушительлысь мудерасян следсӧ да вӧтчӧ сы бӧрся куим, вит, дас час, а вермас лоны, и кызь нёль час — и век жӧ кутас либӧ бырӧдас врагӧс.
Мед враг вермис орӧдчывны вӧтӧдысьясысь некымын час кежлӧ, найӧс зэв лёк да выгӧдатӧм условиеясӧ сувтӧдӧмӧн, мед сійӧ весиг дзикӧдз дзебсис — ӧткодь, вӧтчӧмыс да корсьысьӧмыс кутасны мунны водзӧ.
...Югдігӧн Громада решитіс ачыс мунны нарушитель след кузя.
Сыкӧд орччӧн восьлаліс и майор Зубавин, кодӧс тшӧтш корисны граница вылӧ.
На бӧрся неылын муніс пограничнӧй наряд.
Громада да Зубавин чӧла мунісны пограничнӧй зонаті, колхознӧй садъясті, кайисны трӧпаті, коді муніс виноградникъяс вомӧн, да петісны автомагистраль вылӧ, буретш сійӧ местаас, кӧні розыскнӧй пон ӧткажитчис босьтны следсӧ.
Тані найӧ, водзджык сёрнитчытӧг, сувтісны, видзӧдлісны шуйгалань да веськыдлань — туйлӧн асфальтӧвӧй вевттьӧд вылӧ, свежӧй лыаӧн киськалӧм туй доръяс вылӧ, сьӧда-еджыда краситӧм путевӧй указательяс вылӧ: кӧнкӧ тані заводитчис лазутчиклӧн выль, налы тӧдтӧм туй.
Первойӧн торкис чӧв олӧмсӧ Громада:
— Стӧча кутӧ туйсӧ, мерзавецыд!
— Да, увереннӧя мунӧма, быттьӧ гортас, — шыасис Зубавин.
— Сійӧ и эм.
Сідзкӧ, бура тӧдӧ, местасӧ.
Сідзкӧ, сійӧ Яворса олысь, эмигрантъяс пӧвстысь, либӧ...
— ... либӧ бура ориентируйтӧма, — водзӧ нуӧдіс генераллысь сёрнисӧ Зубавин. — Тайӧ маршрутсӧ сійӧ босьтӧма ещӧ сійӧ лунъясас да вежонъясас, кор лӧсьӧдчис вуджны граница.
— Вермас лоны, — сӧгласитчис Громада. — А туй вылас петіс, медым тупкыны следсӧ.
— Да пуксьыны пӧпутнӧй машинаӧ.
— А колӧкӧ и эз пӧпутнӧйӧ.
— Да, — шыасис Зубавин, — вермас лоны, мый кӧнкӧ матын виччысис машина, коді и нуис...
Кытчӧ?..
Аддзанныд, генерал ёрт, шоссе мӧдар боксьыс гӧрд вевта керкасӧ?
Сэні олӧ путевӧй обходчик Певчук.
Пыралам?
Путевӧй обходчик сулаліс юкмӧс дорын, перйис ведраысь чеп.
Ставыс тайӧ мортас вӧлі чорыд, быттьӧ вӧчӧма гранитысь: и ыджыд, паськыд плеша юрсӧ, и гырысь черлыяса мугыд чужӧмсӧ, и сӧнъяса сьылісӧ, и паськыд ён пельпомъяссӧ, и ён, гаддьӧссьӧм кияссӧ.
— Бур лун! — Генерал мыччис кисӧ. — Ваторнад онӧ юктӧдыштӧй?
Кӧдзыд ва юыштӧм бӧрын, железнодорожниккӧд морт чигаркаӧн куритӧм да сылы некымын вопрос сетӧм бӧрын, висьтавтӧг, кутшӧм делӧ кузя юасьӧны, — Громада да Зубавин тӧдмалісны, мый тӧрыт, сёр рытын, Певчук казявліс грузӧвӧй машина, коді сулаліс шоссе бокын.
Аддзис сійӧс первойысь час дас ӧтиын.
Войын ассьыс участоксӧ кытшовтіг сійӧс чуймӧдіс, мый машинаыс эз на мун.
Шуйга бӧр кӧлесасӧ вӧлі перйӧма, а ось улас сулаліс домкрат.
Мый вӧлі кузовас?
Кубометр куим кымын дӧскаяс.
А йӧзыс?
Йӧзӧс сійӧ эз казяв.
Машина локтіс Яворысь?
Эз, сійӧ муніс Яворӧ.
Громада да Зубавин аттьӧалісны путевӧй обходчикӧс да мӧдӧдчисны Яворӧ.
Туйын радист примитіс радиограмма.
Капитан Шапошников юӧртіс отрядлӧн рация пыр: «Куимнан нарушительсӧ бырӧдӧма Сьӧд вӧрын.
Виччыся тіянлысь индӧдъяс».
Громада вочавидзис ӧти кывйӧн: «Пета».
Громада да Зубавин пыралісны Яворӧ, пуксьӧдісны ыджыд вездеход кузовӧ парашютист Карел Грончакӧс да шонді петігкежлӧ вӧліны Сьӧд вӧрын.
Диверсантъяслӧн шойясыс куйлісны пемыд лапъя коз улын.
— Коді? — юаліс Зубавин парашютистлы кельдӧдӧм да видзчысяна чужӧм вылас видзӧдӧмӧн.
Карел Грончак воськовтіс водзӧ, кутчысис кинас коз лаптӧ да видзӧдліс виӧмаяс вылӧ.
Ӧти вылысь мӧд вылӧ синсӧ чӧвталіг сійӧ эз вермы дзебны Зубавинлӧн сюсь синмысь радлунсӧ, коді кӧсйытӧг ӧзйис сы синъясын.
Майор нюмъёвтіс:
— Ни сійӧ, ни мӧдыс, ни коймӧдыс.
Сідз?
Карел Грончак довкнитіс юрпас:
— Тайӧ йӧзсӧ ме...
— Энӧ тэрмасьӧй, — ланьтӧдіс Зубавин парашютистӧс. — Мӧвпыштанныд прӧста олігмозыд.
Гашкӧ, и уськӧданныд тӧдвылад, кӧні да кор найӧс аддзылінныд.
Сійӧ тшӧктіс конвоиръяслы нуӧдны парашютистӧс.
— Тіян чайтӧмъясыд збыльмисны, генерал ёрт, — шуис Зубавин бандитъяслысь кӧлуйсӧ видлаліг. — Грончаклӧн шефыс, тыдалӧ, сійӧ и эм, кодлӧн следъясыс вошины, а тайӧяс... сідз жӧ «сьӧд лыяс».
Оружие да яд тыра ампулаяс кындзи, нарушительяслӧн вӧлі вель уна деньга сӧветскӧй да мыйтакӧ иностраннӧй валютаӧн, компасъяс, вӧра Карпаты районлӧн картаяс.
— Аддзанныд, генерал ёрт: тайӧ молодчикъясыслӧн деньгаыс сійӧ жӧ серияа, кутшӧм и парашютистъяслӧн.
Ӧткодь и кӧлуйныс.
— Да, ставнысӧ найӧс лэдзӧма ӧти позйысь.
Зубавин тэчис став тайӧ вещественнӧй доказательствояссӧ ичӧтик чемоданӧ.
Громада кырымаліс акт да тшӧктіс фотографируйтны шойяссӧ да гуавны.
Ас ордас воӧм бӧрын Зубавин пыр жӧ, автомобильнӧй инспекция отсӧгӧн, заводитіс корсьны машина, кодӧн муніс нёльӧд нарушитель.
Но эз вӧв кокни тайӧс вӧчны.
Тӧрытъя лун чӧжӧн Явор да Карпатскӧй гӧраяслӧн войвыв район костын ветлӧдліс кыксё сайӧ грузӧвӧй машина.
Та мында машинаяс пӧвстысь пыр жӧ вӧлі торйӧдӧма грузӧвикъяс, кодъяс новлісны сӧмын леснӧй грузъяс.
Татшӧмъясыс сідзжӧ лоис не этша: нелямын кӧкъямыс.
Ӧні колӧ вӧлі тӧдмавны, кодъяс на лыдысь воисны Яворӧ сёр рытын да жугалӧм скатӧн.
Тайӧ кокни вопрос вылас бара жӧ вермисны вочавидзны стӧча да ӧдйӧ путевӧй листъяс.
Инспекторъяс видлалісны найӧс, но эз аддзыны ни ӧти вӧр тыра машина, коді эськӧ воис Яворӧ сёрӧн рытнас.
Эз аддзысь и сэтшӧм, коді эськӧ вайис жугалӧм покрышка.
Делӧыс лои ёна сложнӧйджык, но Зубавин вӧлі дась таӧ.
Нарушительлӧн отсасьысьыс абу сэтшӧм бӧб, медым не примитны видзчысяна мераяс.
Коді жӧ нелямын кӧкъямыс шофёрысь, кодъяс уджалісны яворскӧй организацияясын, дзебис ассьыс рытъя рейссӧ, эз пасйы сійӧс путёвкаын либӧ кыдзкӧ мӧдног мудераліс?
Зубавин сетіс задание тӧдмавны тайӧс, а ачыс мӧдӧдчис гӧраясӧ.
Сійӧ воліс лесозаводъясӧ да складъясӧ да тӧдмаліс, коді тӧрытъя лун чӧжӧн пӧлучайтіс пиломатериалъяс.
Сэсся, ассьыс даннӧйяссӧ автоинспекциялӧн даннӧйяскӧд ӧтлаӧдӧм бӧрын, сійӧ кокниа аддзис на костын торъялӧмсӧ.
Зубавин списокын вӧлі «Укрвино» трестлӧн автобазаса шофёр, коді пӧлучитіс вит кубометр ӧбрезнӧй дӧскаяс.
Автоинспекторъяслӧн гижӧдъясын жӧ вӧлі висьталӧма, мый тайӧ трестыслӧн машинаыс, путёвка да наряд серти, лунтыр кыскаліс лыа да гравий.
Мӧдысь бура прӧверитӧм бӧрын аддзысис: шофёр збыльысь пӧлучитіс дӧскаяс, но веськаліны найӧ не «Укрвино» складъясӧ, а яворскӧй олысьяс пиысь ӧти дворӧ.
Машинасӧ ректісны, аддзылысьяс висьталӧм серти, сёрӧн рытнас.
Став даннӧйясыс висьталісны кыдз быттьӧ сы йылысь, мый майор Зубавин вернӧй туй вылын, но сійӧ ылӧдз на эз эскы таӧ.
Мыйла иностраннӧй разведкаса опытнӧй агент пӧпуттьӧ вӧчис сложнӧйджыкӧн ассьыс уджсӧ гусясьӧмӧн?
Дерт враг, гӧгӧрвоана, оз брезгуйт нинӧмӧн, но сӧмын сэки, кор брезгуйттӧмторйыс отсалӧ сылы воӧдчыны ас водзас сувтӧдӧм могас.
Кутӧм шофёрӧс первойысь допроситӧм бӧрын жӧ Зубавин сетіс сылысь делӧсӧ милицияӧ: прӧстӧ жулик, а абу граница нарушитысьлӧн отсасьысь.
Лазутчиклысь отсасьысьсӧ колӧ корсьны мӧдлаысь.
И майор Зубавин водзӧ корсис: видзчысьӧмӧн, ньӧжйӧ, мед не повзьӧдны найӧс, кодъясӧс сійӧ корсис.
Водзӧ корсисны и пограничникъяс.
Генерал Громада эз и артавлы сы вылӧ, мый парашютист Карел Грончак виӧм диверсантъяс пиысь аддзас ассьыс яворскӧй шефсӧ, кодкӧд сійӧ лэбзис самолётын.
Громада помӧдз гӧгӧрвоис, мый куимнан виӧм нарушительыс вӧліны сӧмын ылӧдан группаӧн.
Колӧ вӧлі решитны ӧні, кытысь да кыдзи корсьны нёльӧдсӧ, главнӧйсӧ.
Громадалӧн уверенностьыс, мый тайӧ нарушительыс оз вермы мунны Яворысь бокыті, лои и штабса став офицеръяслӧн.
Но тайӧ эз на вӧв, мый сійӧс корсисны сӧмын карысь.
Сійӧс корсисны быдлаысь.
Нарушитель вермис мунны Яворысь машинаӧн либӧ поездӧн войвылӧ.
Громада тӧждысис сы вӧсна, медым тайӧ туйсӧ вӧлі надежнӧя тупкӧма.
Вермис лоны и татшӧм ногӧн: нарушитель писькӧдчис важӧн дасьтӧм дзебасӧ да овмӧдчис сэні бурджык кадӧдз.
И тадзи лоны вермӧмсӧ арталіс Громадалӧн решениеыс: пограничникъяс корсьысисны участокъясын, кӧні эм уна дзебсянінъяс.
Да, враг мудер, быдтор арталӧ, мӧвпаліс Громада, татшӧмтӧ абу кокни кутны!
Лазутчикъяслӧн ӧти туй.
И уна сё, уна тысяча туйяс пограничникъяслӧн, кодъяс корсьӧны врагӧс.
Шпион мунӧ колхознӧй керкаяс сайті, тшем вӧрті либӧ, мед ылӧдны понъясӧс след вылысь, неджуджыд ю кузя.
Пограничникъяслы колӧ корсьны сійӧс ӧтпырйӧ тысяча местаысь: нюрысь, вӧрысь, туйбердса киссьӧм керкаысь, каменоломняысь, станция перрон вылысь, колхознӧй ыж гидысь, жугӧдӧм кирпичнӧй завод трубаысь.
Уна фабрикантъяс, заводчикъяс, помещикъяс, тӧргӧвечьяс пышйисны оккупантъяскӧд ӧтлаын, но эз этшаӧн кольны найӧ и татчӧ.
Ужгородын, Мукачёвоын, Хустын, Береговоын да мукӧд каръясын олісны колбаснӧйяслӧн, кафеяслӧн, пивнӧйяслӧн, мебельнӧй фабрикаяслӧн, универсальнӧй магазинъяслӧн, лавочкаяслӧн, быдсикас мастерскӧйяслӧн, силикатнӧй заводъяслӧн вӧвлӧм кӧзяинъяс.
Да и границалӧн ачыс «фронтыс» эз вӧв омӧльджыка сложнӧй тыл дорысь.
Кузь государственнӧй граница вылын, веськыда пограничнӧй столбъяссянь некымын метр сайын, бадьясысь вӧчӧм потшӧсъяс сайын вӧліны сиктъяслӧн да посёлокъяслӧн керкаяс.
Гӧгӧрвоана, татшӧминъясын пограничникъяслы сьӧкыд уджавны.
Тайӧ сьӧкыдлунъясыс вӧліны эськӧ венны позьтӧмӧсь, врагкӧд кӧ тышкасисны сӧмын ӧтнанныс пограничникъяс.
Нарушительяслы паныд сулалысь вынъяс лыдтӧмӧсь.
Границалысь первойя оборона линия орӧдӧм бӧрын нарушитель паныдасьӧ мӧд линиякӧд, сэсся коймӧдкӧд.
Оз мун лазутчик.
Уна тысяча йӧзлӧн — салдатъяслӧн, чекистъяслӧн, рабочӧйяслӧн, колхозникъяслӧн — вынъясыс веськӧдӧма сы вылӧ, медым кутны сійӧс, не сетны пырны пыдӧ миян му вылӧ.
Легендарнӧй Антей босьтліс вынсӧ му-мамлысь.
Границавывса салдат — народӧн сылы помтӧм поддержкаысь.
8
Сӧветскӧй му вылын мӧд час олӧм помасигкежлӧ Кларк да Граб мунісны виноградникъяс пыр, вӧчисны ыджыдкодь круг да петісны гӧраса шоссе вылӧ.
Кларк пуксис из вылӧ да перйис зепсьыс махорка кӧшӧль.
— Медся страшнӧйыс бӧрӧ коли, слава богу!
Куритчам, мед гортын эз шогсьыны.
Сійӧ збояліс, но гӧлӧсыс тіраліс, а чуньясыс, кодъяс пыр вӧвлісны сэтшӧм кывзысьысьӧсь да пелькӧсь, некыдз эз вермыны гартыштны чигаркасӧ.
Граб нимкодясис удачаыслы чӧла: сьӧкыда лолалігтыр сійӧ чышкаліс пӧсялӧм юрсӧ да ружтігтыр небыдика малаліс мудзӧм мышсӧ.
Грузӧвӧй машина виччысис найӧс, кыдзи и вӧлі сёрнитчӧма, путевӧй обходчик керкасянь неылын.
Кузовас тэчӧм свежӧй пилитӧм дӧскаяс сетісны Кларклы тӧдны, мый шоссе вылын сулаліс эз случайнӧй машина, а буретш сійӧ, коді колӧ сылы.
— Бур рыт! — шуис Кларк водзвыв сёрнитчӧм парольлысь заводитчӧмсӧ.
— Кодлы бур, а кодлы... — броткис шофёр да кучкис зэлыда качайтӧм баллонӧ. — Мучитіс проклятӧй кӧлесаыс: кык час монтируйта!
— А ӧні ставыс лючки?
— Лючки.
— Нуан Яворӧдз, вокӧ?
Кыксё грамм столичнӧй вылӧ нажӧвитан.
— Пуксьӧй.
Кларк да Граб пуксисны ыджыд кабинаӧ.
Шофёр Скибан донъялана синъясӧн видзӧдліс, кодыс пассажиръяссьыс шефыс.
Бӧрйис томсӧ.
Аддзис пемыдын сылысь кисӧ да топыда кутліс:
— Бура воӧмӧн!
Кларк вочавидзис спокойнӧя да сералан гӧлӧсӧн:
— Видзӧдтӧ, кутшӧм нор, меысь ёнджыка радлан.
— И тіянлы абу грек радуйтчыштны, — шуис шофёр: — татшӧм мытшӧдъяс пыр писькӧдчыны, думыштлӧй!
— Мӧдім, унмӧй локтӧ. — Кларкӧс очсӧдіс.
Но и но!
Скибан, ачыс важся шпион да морт виысь, уважайтӧмӧн видзӧдліс аслас выль шеф вылӧ.
Пырисны Яворӧ сёрӧн рытнас, войвывсянь, Карпатыладорсянь, кысянь медся омӧля вермисны виччысьны карын, налӧн арталӧмъяс серти, граница нарушитысьясӧс.
Ӧти пемыд улича вылын Скибан сувтӧдіс машинасӧ да, Граб дінӧ шыӧдчӧмӧн, шуис:
— Пельӧс саяс пивнӧй, вӧвлӧм Имре Варге.
Помнитан?
Сэні ӧні нуръясьӧ тэнад кум Чеканюкыд. — Скибан восьтіс машина ӧдзӧссӧ: — Став бурыс!
— А абу кӧ сійӧ сэні? — эскытӧмӧн шуис Граб.
Скибан видзӧдліс часі вылӧ:
— Сэні, эн тӧждысь.
Сійӧ быд рыт тайӧ кадас красуйтчӧ сур кружка дорын.
Граб петіс машинаысь, полігтырйи нюжӧдіс кисӧ.
Кларк тэрыба кутліс сійӧс:
— Здоровье тэныд, друг!
Лун куим мысти паныдасям.
Ме ачым корся тэнӧ.
Ачым!
Кылан?
Бур вой.
Катласигтырйи, брусчатка из вылӧ ассьыс чукля кокъяссӧ сьӧкыда пукталіг, Граб муніс пемыд да тыртӧм уличаті.
Сы бӧрся видзӧдігтыр Кларк шуис:
— Скибан, аски донеситан сы вылӧ.
— Ме?.. Донеситны?.. — повзис Скибан.
— Да, тэ.
— Мыйла ті тадзи шмонитанныд, пан?
— Шмонитны меным некор.
Ме висьтала дзик збыльысь: тэ должен сійӧс выдайтны.
Мастер Чеканюк тэнад сосед?
— Да.
— Вот и бур.
Тэ быттьӧ аддзылін, кыдзи Чеканюк вайӧдіс ас ордас кутшӧмкӧ подозрительнӧй мортӧс, и сідз водзӧ.
Гӧгӧрвоин?
— Кӧть виӧй, пан... Белограй ёрт, нинӧм ог гӧгӧрво!
— Граб лишнӧй миян компанияын.
Сы бӧрся кыссьӧ след, код серти...
Ӧні гӧгӧрвоин?
— Но... найӧ кӧ босьтасны Грабӧс, сійӧ вермас и миянӧс ас бӧрсяыс кыскыны.
— Оз кыскы, верман эскыны.
Та йылысь вевъялісны тӧждысьны.
— Кывза! — вочавидзис Скибан да аслыс содтіс: «Вермас лоны, и ме коркӧ лоа лишнӧй?.. — Сійӧ серӧктіс. — А кодкӧд сэки найӧ кольччасны?»
— Мӧдім!
Да эн тэрмась: вӧч сідз, медым вокзал дорӧ воны стӧч.
Скибан чеччӧдіс Кларкӧс яворскӧй вокзалсянь неылӧ, лӧнь переулокӧ да ачыс муніс.
Ни фарасӧ, ни бӧрса светсӧ сійӧ эз биавлы, кытчӧдз эз кеж пельӧс сайӧ.
«Молодеч!
Тӧдӧ ассьыс делӧсӧ!» — мӧвпыштіс Кларк, морӧс вылас да пельпом вылас важ шинельсӧ зіля шыльӧдіг.
Сука садитӧм декоративнӧй японскӧй вишняяса улича вайӧдіс Кларкӧс крут кӧрт пос дорӧ.
Первойысь Кларк аддзис тайӧ поссӧ, но увереннӧя, быттьӧ ветліс таті тысячапӧв, кайис вылӧ да воис подӧн ветлан джуджыд пос вылӧ, кодӧс нюжӧдӧма уна лыда кӧрт туйяс вомӧн.
Муніс сійӧ да тӧждысьӧм петкӧдлытӧг куритіс кыз чигарка, зымӧдіс подковъяснас кок улас вольсалӧм пӧвъяс кузя.
Зильгисны орденъяс да медальяс.
Тисса сайса свежӧй тӧв дӧлӧдіс шинель пӧлаяссӧ.
Бус кодь зэр кӧтӧдіс фуражка увсьыс петӧм юрсисӧ.
Кларк прӧйдитіс пос, лэччис сы кузя, и буретш сэки сы дорті тӧвзис московскӧй поездса пассажирскӧй вагонъяслӧн кузь состав.
Кларк видзӧдліс часі вылӧ: стӧч!
Ставыс, дзик ставыс артмӧ стӧч сідзи, кыдзи водзвыв арталӧма!
«Демобилизуйтчӧм старшина» тӧдлытӧг петіс вокзалбердса пемыдысь да кокниа воши шума, уна йӧза перрон вылын, салдат-отпускникъяс пӧвстын, кодъяс мунісны заграницаын олан асланыс частьясӧ.
Накӧд ӧтлаын сійӧ пырис бура югдӧдӧм вокзалӧ.
Гӧгӧр видзӧдаліг шуис:
— Со и сӧветскӧй мулӧн помыс.
Ещӧ час, кык — и бара йӧз му.
Эх, олӧм тэ, салдатскӧй олӧм...
Кыдзи и арталіс Кларк, сылӧн кывъясыс вӧрзьӧдісны сыкӧд орччӧн мунысь том йӧзлысь сьӧлӧмнысӧ.
На пӧвстысь ӧти, погонъяс вылас артиллерийскӧй эмблемаа, гӧгрӧс да гӧрд чужӧма старшина шуис:
— Чӧв ов, друг, эн нормӧд...
— Гӧгӧрвоа... — Кларк мигнитіс. — Том гӧтыр дорысь мунін?
— Быттьӧ ва пыр видзӧдін.
А тэ мыйла погонъястӧм? — юаліс старшина, кор найӧ пуксисны виччысян залын скамья вылӧ.
— Новлыссис менам погонъястӧ, тырмас.
Ӧні ме <ns>де-мо-би-лизованнӧй</ns>.
Завидьтан, а?
Артиллерист ышловзис:
— Меным эськӧ кӧть ещӧ вежон овны отпускын!
— И тӧлысь эськӧ тэныд, вокӧ, эз тырмы.
Шудаясыд лунъястӧ оз лыддьыны.
Кыдзи тэнсьыд том гӧтыртӧ шуӧны?
— Клаваӧн ӧнӧдз шулісны, — яндысяна нюмъёвтіс артиллерист.
— А тэнӧ?
— Грицькоӧн. Григорий Воловик.
— Гриша, сідзкӧ.
А менӧ — Иванӧн.
Иван Белограй. — Кларк перйис плавкӧс гӧлубӧй пачка «Верховины»: — Куритчы, Григорий батьысович, зэв бур, средство шогсьӧмсьыд.
Артиллерист босьтіс аслас кыз да гӧгрӧс чуньяснас сигарета, лабутнӧя небзьӧдіс сійӧс, ӧзтіс да пыдӧдз кыскыштігмоз тшын пыр меліа видзӧдліс сёрнитысь вылӧ:
— И важӧн тэ демобилизуйтчин?
— Неважӧн.
Тайӧ тӧлысьын.
— А кӧні служитін?
— <ns>Сэ-эні</ns>. — Кларк довкнитіс рытыввыв. — Оккупационнӧй войскаын.
— А ӧні кытчӧ?
Кларк яндысьӧмпырысь копыртіс юрсӧ, лэдзис син вылас фуражкасӧ.
— Туйыс менам веськыд, а вот ог тӧд, мый артмас, — вочавидзис сійӧ кытшлалӧмӧн. — Вообщӧ, синтӧм шуис: видзӧдлам.
— А век жӧ кодарлань веськӧдчин? — юасис артиллерист.
— Да сідз, эм му вылас сэтшӧм ӧти заветнӧй пельӧс. — Кларк кыпӧдіс юрсӧ, мигнитіс. — Веськӧдчи ме, вокӧ, «Тисса весьтын кыа» колхозӧ, Гоголевскӧй улича вылӧ, ӧкмысдас кыкӧд керкаӧ, кӧні олӧ Терезия Симак.
Кывлін?
<ns>Те-ре-зия</ns>!..
Старшина-артиллеристлӧн зумыш чужӧмыс вочасӧн югдіс.
— Коді тэныд сійӧ лоӧ, Терезияыс? — юаліс сійӧ эз, дерт, мудерасьтӧг. — Тьӧтка?
Бабушка?
— Ачым на ог тӧд, збыль кӧ тэныд висьтавны.
Ыджыд мечтаяс на сӧмын.
— Мый нӧ тані пукалан, а он котӧрт сы дінӧ? — шемӧсмис артиллерист.
«Демобилизуйтчӧм старшина» шогпырысь видзӧдліс войся пемыд ӧшинь вылӧ:
— Рад эськӧ райӧ, да грекъясӧй оз лэдзны... — Сійӧ чӧв олыштіс да збыль гӧлӧсӧн содтіс: — Кытчӧ мунан войулас?
Местаясыс омӧля тӧдсаӧсь, ещӧ и граница вылӧ веськалан.
Бурджык виччысьла асылӧдзыс. — Сійӧ котшкӧдыштіс часі стеклӧас. — Кадыс кутшӧм ньӧжйӧ мунӧ!
Чай али мый юны?
Юан мекӧд, друг?
Артиллерист гугӧдіс гач зепъяссӧ:
— Абу лӧсялана компаньон ме тэныд.
— Нинӧм, мунам.
Кларк босьтіс киӧдыс старшинаӧс да кыскис сійӧс ас бӧрсяыс.
Мӧд судтаӧ восьса крут пос кузя кайигӧн сійӧ видзчысьӧмӧн да сюся, юрсӧ бергӧдлытӧг, кытшлаліс синъяснас: оз-ӧ кодкӧ видзӧд сы бӧрся?
Оз, кыдз быттьӧ сы бӧрся некод оз кыйӧдчы.
Ресторанлӧн ыджыд залын йӧзыс вӧлі уна.
Найӧ пуксисны тыртӧм пызан сайӧ, закажитісны вина, сур, закуска.
Сёйисны да юисны ньӧжйӧ: «демобилизуйтчӧм» пыр висьтавліс, кутшӧм сылӧн Терезияыс, кыдзи да кор сійӧс кутіс радейтны, кыдзи решитіс мунны сы дінӧ, а старшина-артиллерист сӧмын кывзіс, ошкӧмӧн дакайтіс да шога нюмъяліс.
Кларк сёрнитіс асьсӧ вунӧдӧмӧн, сэтшӧма сёйис синъяснас ассьыс ёртсӧ, мый, бокысянь кажитчӧм серти, нинӧм эз аддзы да эз кыв ас гӧгӧрсьыс.
Но збыльысьсӧ сійӧ ни ӧти здук кежлӧ эз воштыв ас вылас властьсӧ, дугдывтӧг видзӧдаліс быд мортӧс, коді вӧлі ыджыд залын: эз-ӧ интересуйтчы кодкӧ сыӧн?
Мӧд мортӧн Кларк эз и вермы лоны сӧветскӧй му вылын.
Зэвтчӧмӧн пыр овны — ӧні сылӧн тайӧ дорвыв олӧм.
Сійӧ, гусьӧн олысь морт, пыр должен чайтны, мый бура нуӧдӧ ассьыс рольсӧ, мый сійӧс некод оз подозревайт.
Орчча прӧстмӧм пызан сайӧ пуксис выль морт — сьӧд форменнӧй тужуркаа, бура вурӧм да сӧстӧма весалӧм фуражка вылын еджыд металлическӧй паровозика том морт.
Кларк велалӧм синъясӧн удитіс казявны и зонмыслысь мукӧд колана приметаяс: русӧй кудритчысь юрси прать, коді петіс лакируйтӧм кӧзырёк улысь, банбокъяссьыс гӧрд чутъяс, бритӧм щӧка, дзирдалысь синъяс.
Быд морт, коді веськавліс Кларклы син улас, пыр жӧ тшӧктыліс сійӧс асьсӧ юавны: коді тэ да мый тэ?
Повны колӧ тэысь, корсьны тэкӧд дружба али леститчыны тэ водзын?
Мортыс кӧ эз повзьӧд Кларкӧс, сійӧ пыр жӧ арталіс: «А оз-ӧ позь тэысь босьтны кутшӧмкӧ пӧльза?»
Сук мартовскӧй сур юигмоз да артиллеристкӧд сёрни дугӧдтӧг Кларк мӧвпаліс том железнодорожник йылысь.
Кларклӧн чайтӧм серти, зон неважӧн, вермас лоны вежон сайын, эз кӧ весиг тӧрыт, пӧлучитіс право ас кежсьыс веськӧдлыны паровозӧн.
Тайӧс и висьталӧ сылӧн параднӧй формаыс да ресторанӧ локтӧмыс.
Праздничайтӧ.
Официантка шуӧ сійӧс нимнас — сідзкӧ, сійӧ татчӧс, яворса.
«Шуда йӧз бур сьӧлӧмаӧсь, — нюмъёвтіс аслыс Кларк, — найӧ веритчысьӧсь да радӧсь шонтыны кодӧскӧ асланыс борд улын.
Мый нӧ, заводитам атака».
Кларк кыпӧдіс юрсӧ да, кыдз быттьӧ виччысьтӧг, видзӧдліс синмас том железнодорожниклы.
Минута мысти сійӧ вӧчис тайӧс жӧ, но ӧні нюмъёвтіс нин синъяснас.
Ещӧ минута мысти мигнитіс пызансайса соседлы да шуис кодъюра гӧлӧсӧн:
— На вӧсна, коді петіс самостоятельнӧй туй вылӧ!
Тэ вӧсна, механик! — содтіс Кларк да лэптіс кружкасӧ.
Том железнодорожник, коді эз виччысь татшӧм бура гӧгӧрвоӧмсӧ тӧдтӧм мортсянь, пӧся, синва петтӧдзыс гӧрдӧдіс, но ассьыс сур тыра кружкасӧ сідзжӧ лэптіс да юис пыдӧсӧдзыс.
Кларк радліс.
Кутшӧм ӧдйӧ сійӧ пуктіс сылы сэтшӧма колана тайӧ зонмыскӧд дружбалысь подувсӧ!
Сійӧ грӧзитіс сылы чуньнас да шуис, быттьӧ важ тӧдсалы:
— Ачыд мыжа, вокӧ, мый ме тэнсьыд секретъястӧ тӧдмалі: найӧ дзирдалӧны тэнад быд кизьын.
Завидьта: ар витӧн томджык меысь, а эм нин сэтшӧм специальность!
— Тэныд-ӧ завидьтыны! — Железнодорожник видзӧдліс демобилизуйтчӧм старшиналӧн орденъяс да медальяс вылӧ.
— «Эн видзӧд, мый морӧсас, а видзӧд, мый водзӧвылас», — шулывліс Вася Тёркин.
Водзын менам — ыджыд ключ, зубилӧ, домкрат да паровознӧй слесарлӧн либӧ кочегарлӧн коймӧд разряд.
Гашкӧ, тэнад ученикӧн лоа.
— Мый, служба помалін?
— Ага.
Тані, Яворын, думайта якӧритчыны.
Позьӧ?
Лэдзан?
— Позьӧ, — серӧктіс паровозник. — Лэдза.
Кларк решитіс, мый водзӧ матыстчыны позьӧ нин смелджыка.
— Кыдзи тэнӧ мамыд шуӧ, механик?
Железнодорожник сералігмоз вочавидзис:
— Васильӧн.
— А йӧзыс?
Ёрт...
— Гойда, — висьталіс Василь.
Кларк видзӧдліс том морт вылӧ кок увсяньыс юр вылӧдзыс донъялана видзӧдласӧн:
— Ставыс тэныд лӧсялӧ, другӧ: овыд, нимыд, профессияыд.
А менам зэв мисьтӧм и овӧй и нимӧй.
Иван!
Белограй!
Кларк казяліс пограничнӧй наряд, коді пырис ресторанӧ, да видзчысьӧмӧн помаліс Василь Гойдакӧд сэтшӧм удачнӧя заводитӧм сёрнисӧ, бара бергӧдчис старшина-артиллеристлань, коді вевъяліс нин шогӧ воны.
— Юам, дружба, ещӧ морт стӧканӧн тэнад Клава вӧсна!
Кларк юис да водзӧ нуӧдіс сёрни артиллеристкӧд, и ни ӧтчыд эз видзӧдлы пограничникъяслань, кодъяс прӧверяйтісны пассажир-военнослужащӧйяслысь документъяссӧ.
Пызан дорӧ матыстчис пограничнӧй наряд — том лейтенант да автоматъяса кык салдат.
Офицер корис петкӧдлыны документъяс.
Кларк помаліс юны сур, чышкыштіс парсӧ кипыдӧснас да тэрмасьтӧг пырис зептас.
Кор сійӧ, орденъяснас да медальяснас зильӧдчиг, перйис кыз бумажниксӧ, старшина-артиллерист вевъяліс мыччыны лейтенантлы коричневӧй обложкаа ичӧтик книжка да нёльпельӧ чукыртӧм бумажка — отпускнӧй билет.
Офицер сюся видлаліс документъяссӧ.
Кларк сэк кості перйис быдторсӧ нин аддзывлӧм кучик бумажник, пуктіс сійӧс пызан дорас да восьтіс сійӧс сэтшӧм небрежнӧя, мый сы пытшкысь ставыс киссис джоджӧ.
Мыйыс сӧмын эз вӧв тайӧ салдатскӧй бумажникас: Отечественнӧй война кадся газетаясысь вундалӧм гижӧдъяс, отличиеясысь благодарностьяс объявитӧм йылысь главнокомандующӧйлӧн приказъясысь выпискаяс, письмӧяс, кутшӧмкӧ справкаяс, почтӧвӧй квитанцияяс, сынан да зеркалӧ, деньга, орденскӧй книжка, украинскӧй костюма, кыз русӧй кӧсаясас кӧрталӧм лентаяса мича нывлӧн фотография.
Бумажникысь киссьӧмторсӧ джоджысь ӧктігмоз Кларк нюмъяліс:
— Извиняйтча, ёртъяс!
Тайӧс ме радлун вӧсна ассьым став шылльӧ-мылльӧсӧ путкыльті...
Ӧти здук!
— Мыйла погонтӧм? — стрӧга юаліс пограничник. — Кора петкӧдлыны документъяс.
— Документъяс?
Пӧжалуйста!
Кларк копыртчис, босьтіс джоджысь бумага чукӧр, мыччис лейтенантлы.
— Лыддьӧй, сэні висьталӧма, мыйла старшина Иван Белограй погонтӧм.
Воюйтсис!
Служиті честнӧя да благороднӧя, ен мед сетас быдӧнлы.
— Кор ті пӧлучитінныд пограничнӧй зонаӧ пропусктӧ? — юаліс лейтенант.
— Кор?..
Да сэні жӧ ставсӧ гӧгӧрвоана, рочӧн гижӧма.
Лыддьӧй!
Тавося март витӧд лунӧ.
— Помасьӧ тіян пропускыдлӧн действуйтан срокыс.
Тіян запасын сӧмын ӧти вежон.
— Эн тӧждысьӧй, лейтенант ёрт!
Нюжӧдам, оз кӧ тшӧктыны бӧр косны.
Пограничник пуктіс пызандорӧ бумагаяссӧ:
— Кутшӧм поездӧн воинныд?
— Да эсійӧн, московскӧйнас.
— Билетыд коли?
— Билет?
Позьӧ и билет.
Со. — Кларк пыркнитіс носӧвӧйысь картонтор. — Москва — Явор.
Шогмӧ — куим сутки.
Сулалӧ...
— Сӧветуйта, ёрт, мунны гостиницаӧ да водны, — шуис прӧщайтчигмозыс лейтенант коддзӧм, вывті сёрниа демобилизованнӧй старшиналы.
— Гостиница...
А кӧні сійӧ?
— Тані, вокзалын.
Коймӧд судтаас.
Лейтенант кӧзырнитіс да муніс.
Быд морт, коді кӧсйӧмӧн либӧ кӧсйытӧг видзӧдіс Белограй да Воловик бӧрся, дерт, эськӧ думыштіс, мый найӧ ӧтлаын локтісны поездӧн, тӧдмасисны туйын да со ӧні ужнайтӧны торйӧдчӧм водзвылын.
Буретш та вылӧ и арталіс Кларк.
Диктор юӧртіс радио пыр, мый часджын мысти заводитчас Будапештӧ да Венаӧ, Братиславаӧ да Прагаӧ мунысь поездъясӧ пуксьӧм.
Старшина-артиллерист шогпырысь видзӧдліс часі вылӧ, ышловзис:
— Жаль.
— Мый тэныд жаль? — юаліс Кларк, коді эз и чайт, кутшӧм ӧпаснӧй лоӧ вочакывйыс, коді унаторйын решитіс сылысь судьбасӧ.
— Сӧмын на тӧдмасим, а колӧ нин торйӧдчыны.
Вот и жаль.
Дивуйтча, Иван: сӧмын ӧти час тӧда тэнӧ, а кажитчан сэтшӧма — быттьӧ ми тэкӧд став олӧм чӧж дружитім.
Мыйӧн ворожитін?
— Э, эм сэтшӧм заветнӧйтор.
Сӧмын ог висьтав, кутшӧм.
Эн и юась.
Вай юам, бурджык лоӧ!
Медбӧръяӧс!
Кларк кисьтіс кружкаӧ сур, сорлаліс сійӧс неуна винаӧн, точкысис старшинакӧд.
Ставсӧ тайӧс вӧчигӧн сійӧ гусьӧн кыйгис синбӧжнас орчча пызан сайын пукалысь железнодорожник бӧрся — кывліс-ӧ сійӧ старшиналысь ковтӧм висьтасьӧмсӧ, эз-ӧ кыпӧд сылысь насторожитчӧмсӧ.
Том машинист веськодя юис сур, тшынасис сигаретаӧн.
«Нинӧм эз кывлы», такӧдіс асьсӧ Кларк.
Диктор выльпӧв висьталіс, мый регыд заводитчас заграницаӧ мунысь поездъясӧ пуксьӧм, да юӧртіс Мукачёво — Явор — Ужгород пригороднӧй поезд воӧм йылысь.
Старшина-артиллерист неокотапырысь чеччис пызан сайысь:
— Но, Иван, перйы деньгатӧ... мынтысь, ӧти кывйӧн кӧ шуны, а ме муна.
Кад.
— Энлы, тэ сідз, другӧ, он мун! — Кларк грубӧякодь кыскыштіс ас дінас Воловикӧс, пуркӧшитыштіс сылысь юрсисӧ, сэсся окаліс банбокас. — Ло здоров, Грицько!
Радлысь старшинаӧс залысь петан ӧдзӧс дорӧдз колльӧдӧм бӧрын Кларк тэрыба бӧр пырис ресторанӧ, но Василь Гойда сэні эз нин вӧв.
Эз аддзы Кларк сылы сэтшӧма колана машинистӧс и виччысян залысь, и парикмахерскӧйысь, и почта вылысь, и <rus>камера хранения</rus>ысь.
«Муніс пригороднӧйӧн Мукачёвоӧ», — гӧгӧрвоис Кларк.
Сійӧ дӧсадапырысь тяпкӧдыштіс паръяснас да мӧдӧдчис коймӧд судтаӧ, вокзалса гостиницаӧ.
Час сайын сійӧ эз думайтлы, мый сэні ковмас узьны.
Арталіс выль друглӧн гортса вольпась вылӧ, сылӧн нянь-сов вылӧ.
«Нинӧм, голубчик, и тэӧдз воӧдча!
Тэ меным колан, ёна колан».
9
Сёрӧн рытнас Громада воис граница вылысь да штабӧ мунтӧдз пыраліс гортас.
Пос кузя кайигӧн сійӧ аддзис Зубавинлысь паськыд пельпомъяссӧ да тӧдса кудриа балябӧжсӧ.
— Евгений Николаевич, ті? — горӧдіс сійӧ майорлы аслас вынйӧра басӧн. — Мый войяснас шӧйтанныд?
— Оз узьсьы, Кузьма Петрович.
Вот ме и кӧсйи тіянӧ гӧститны вӧзйысьны.
Зубавин тшӧкыда волывліс Громада ордӧ, сійӧ бура тӧдіс генераллысь гӧтырсӧ, Ольга Константиновнаӧс, сылысь нывъяссӧ, Майяӧс да Светланаӧс, дружитіс накӧд.
Но Кузьма Петрович гӧгӧрвоис, мый Зубавинлӧн талунъя войын виччысьтӧг воӧмыс лои кутшӧмкӧ торъя лоӧмторъяс вӧсна.
Ольга Константиновна ӧдзӧс восьтігас на лои рад, кор аддзис Зубавинӧс:
— А, Женя!
Чолӧм, пропадитӧм морт! — Лӧз чутъяса кокни еджыд платьеа, кывзысьтӧм пемыд юрсиа, кодӧс вӧлі кӧрталыштӧма вушйӧм гӧлубӧй лентаӧн, сійӧ кутіс Зубавинӧс пельӧдыс аслас небыд да шоныд чуньяснас:
— Вот тэныд, вот...
— Мыйысь менӧ татшӧма мыжданныд, Ольга Константиновна?
Сійӧ долыда видзӧдліс верӧс вылас, коді мӧдӧдчис ваннӧйӧ:
— Кывлін, Кузя?
Сійӧ, сэтшӧм-татшӧм, весиг оз тӧд ассьыс мыжсӧ! — Ольга Константиновна видзӧдліс Зубавин вылӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс лӧгасьӧм синъясӧн. — Коді кокпӧвнас эз пырав коймӧд вежон?
Вит квартал сайын кытшовтӧ миянлысь керканымӧс!
Нывкаяс тэнӧ дзикӧдз нин вунӧдісны...
— Мама, коді локтіс?
Ольга Константиновна тӧждысьӧмӧн видзӧдліс детскӧй ӧдзӧс вылӧ, код сайсянь кыліс ыджыдджык йылыслӧн, дас вит арӧса Майялӧн гӧлӧсыс.
— Тайӧ папаыд.
— Кутшӧм нӧ тайӧ папа, сылӧн кӧ гӧлӧсыс Евгений Николаевичлӧн кодь!
— Тэныд кажитчис.
Узь!
— Да ми ӧмӧй пельтӧмӧсь, мама! — вензис ичӧтджыкыс, Светлана.
abu
Ольга Константиновна топыда пӧдлаліс детскӧйӧ ӧдзӧссӧ, кыкысь бергӧдіс ключсӧ да довкнитіс Зубавинлы, медым сійӧ пырис комнатаӧ.
— Со, кывлін! — шуис сійӧ Зубавин бӧрся столӧвӧйӧ пыригмоз. — Сійӧс оз вермыны виччысьны, а сійӧ...
— Некор вӧлі, Ольга Константиновна.
Сэтшӧм делӧяс ӧні миян...
Прӧститӧй, мыжа.
Ольга Константиновна серӧктіс:
— Тӧлка мужикыс Ириналӧн.
Весиг завидь босьтӧ.
Кызь во чӧжӧн эз на вӧвлы, медым менам верӧс шуис: «Ме мыжа, Оля».
Пыр гӧтыр мыжа: нывъяс пӧлучитісны тройкаяс — мама эз видзӧд; нывъяслӧн аппетитыс абу — мама оз куж вердны; нывъяс тшӧкыда ветлӧны киноӧ — мама найӧс балуйтӧ; нывъяс сёрӧн водӧны узьны — мама ышӧдӧ; нывъяс висьмисны — мама эз видз.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, пыр мам мыжа.
Столӧвӧйӧ пырис Громада, васӧд юрсиа, гӧрдӧдз ниртӧм чужӧма.
— Объективнӧй действительность, нинӧм он вӧч, — синъяснас сераліг шуис сійӧ.
— Ме висьталі нин: праведник, а абу верӧс! — Ольга Константиновна мам ногӧн, быттьӧ сы водзын эз сулав великан Громада, а детинка, шыльӧдіс сылысь юрсисӧ, лӧсьӧдіс дӧрӧм юрйывсӧ.
— Олӧм чӧжыд лоан мыжа, Олечка: кодлы уна сетӧма, сысянь уна и юавсьӧ! — гажаа читкырасиг Кузьма Петрович видзӧдліс ветчина, вый, сыр, калбас да свежӧй редиска тыра тарелкаяс вылӧ. — А кӧні коньяк, Оля?
Со тэнад ещӧ ӧти мыж!
Ольга Константиновна перйис буфетысь вит звёздочкаа бутылка.
— Бур.
Мед ставыс тайӧ виччысьӧ миянӧс. — Громада восьтіс ӧдзӧс орчча комнатаӧ да лэдзис Зубавинӧс водзвылас.
Найӧ пуксисны креслӧясӧ ӧта-мӧдыслы воча.
— Сідз, Евгений Николаевич, мый выльыс?
Зубавинлӧн юӧртӧмыс эз вӧв виччысьтӧмторйӧн Громадалы.
Выль даннӧйяс серти, кодъясӧс пӧлучитӧма ӧттшӧтш кыклаысь, куттӧм нарушитель, кыдзи и чайтіс Громада, дзебсис Яворын.
Шпионӧс дзебысьӧн висьталісны железнодорожнӧй депоса мастер Стефан Чеканюкӧс.
Войдӧр, буржуазнӧй режим дырйи, сійӧ вӧлі «сичевикӧн», оружиеӧн служитіс «сьӧд патерлы» — Августин Волошинлы.
Громада юаліс, коді да кыдзи эрдӧдіс Чеканюкӧс.
Зубавин висьталіс татчӧс олысьяслысь нимъяссӧ.
На пӧвстысь ӧти, Фёдор Степняк, Яворын железнодорожнӧй депоса слесарь, войся дежурство вылысь гортас локтігӧн аддзис аслас лӧнь, тӧлысь югӧра улича помысь кык мортӧс.
Найӧ мунісны тэрыб воськовъясӧн, сайӧдчӧмӧн кирпичнӧй тротуар пӧлӧн быдмысь черешняяс вуджӧрӧ.
Слесарлӧн виччысьтӧм петкӧдчӧмыс повзьӧдіс найӧс.
Найӧ кежисны матыса переулокӧ да сэні вошины.
Фёдор Степняк насторожитчис.
Кодъяс найӧ?
Честнӧй йӧз кӧ, мыйла налы дзебсясьнысӧ?
Бокӧвӧйяс кӧ, мый налы колӧ тайӧ улича вылас, кӧні абу ни закусочнӧй, ни аптека, ни телефон-автомат?
Фёдор Степняк уськӧдліс дум вылас став йӧзсӧ, кодъяс олісны Первомайскӧйлӧн веськыд либӧ шуйга бокас, и эз сюр ни ӧти мужчина, коді эськӧ вермис сэтшӧм сёр кадӧ локны гортас либӧ мунны удж вылӧ.
Юалӧм вылӧ, кутшӧм керкаӧ эськӧ, сы чайтӧм серти, вермисны пырны тайӧ подозрительнӧй йӧзыс, налы кӧ эз мешайтны, Фёдор Степняк эз сет стӧч вочакыв.
Тыдалӧ, сійӧ эз кӧсйы, медым Первомайскӧй уличавывса кӧть ӧти олысь вылӧ уси кутшӧмкӧ подозревайтӧм.
Даннӧйяс, кодъясӧс пӧлучитӧма грузӧвӧй машинаса шофёр Скибансянь, коді олӧ мастер Чеканюккӧд орччӧн, кыдз быттьӧ водзӧ висьталісны да гӧгӧрвоӧдісны слесарь Степняклысь висьталӧмсӧ.
Скибан висьталіс, мый кольӧм войын сійӧ омӧля узис: мучитісны юр висьӧм да пӧдтан кызӧм.
Асъядорыс, пельпом вылас пальто чӧвтӧмӧн, сійӧ петіс садйӧ лолалыштны сӧстӧм асъя сынӧдӧн.
Регыд сылы лои кокниджык да кӧсйис пырны гортас ещӧ узьыштны.
Эз на сійӧ удит вӧчны и кык воськов, аддзис аслас сад сайысь, малинникысь, кык мужичӧйӧс.
Ӧтиыс вӧлі тӧдтӧм.
Мӧдсӧ, видзӧдӧм бӧрын, Скибан тӧдіс, сійӧ вӧлі мастер Чеканюк.
«Сосед, тэ?» — шыасис Скибан.
Йӧз повзьӧмӧн уськӧдчисны заборлань, но пыр жӧ сувтісны.
Кыліс мастерлӧн сибдӧм серам:
«Мый, Стефан, повзин?
Эн пов, другӧ, тэнсьыд курӧгъястӧ да индюкъястӧ некод эз вӧрзьӧд».
Скибан сідзжӧ серӧктіс да кӧсйис матыстчыны, но сосед чеччыштіс забор вомӧн.
Аслас кильчӧ вывсянь нин сійӧ шуис:
«Прӧстит, сосед, ми кумкӧд прӧстӧ локтігмоз, неуна талялім тэнсьыд малинниктӧ.
Аски лӧсьӧда.
Став бурыс».
Асывнас мастер Чеканюк локтіс Скибан ордӧ да, сійӧс сигаретаӧн гӧститӧдіг, ещӧ ӧтчыд корис прӧститны войся дӧзмӧдӧмысь да эскӧдӧмӧн висьталіс:
«Ачыд тӧдан, сосед, регыд Ыджыдлун.
И вот праздник кежлӧ дона гӧсть воис, менам важ кум.
И эз тыртӧм зепъясӧн — быд зептын литр самӧкур.
Сы вӧсна ми и шӧйтім садъястіыд. — Чеканюк кракнитіс, нюлыштіс паръяссӧ: — Первой виӧдӧмыс...
Волы, Стефан, гӧститны.
Да смотри, другӧ, эн висьтав кодлыкӧ самӧкур йывсьыс.
Став бурыс».
Ставыс тайӧ кажитчис Скибанлы подозрительнӧйӧн, торйӧн нин шуӧмыс, мед сійӧ некодлы эз висьтав.
Тайӧ показаниеяссӧ лыддьӧм бӧрын Громада пуктіс креслӧ дорышас топыда кабыртӧм кулакъяссӧ да юалан синъясӧн видзӧдліс Зубавин вылӧ:
— Шофёр, Скибан сійӧ лунас уджаліс?
Зубавин довкнитіс юрнас:
— Да.
Воис Яворӧ сёрӧн рытнас.
Но лесоматериалъяс сійӧ эз кыскав.
— Кутшӧм мераяс примитӧма? — юаліс Громада.
— Пӧшти некутшӧмӧс на абу.
Нарушитель, кыдзи ми тӧдам, дзебсясьӧ турун сарайын.
Арестуйтам лун-мӧд мысти, кор дзикӧдз тӧдмалам став йитӧдъяссӧ.
— А ті уверенӧсь, мый тайӧ сійӧ, нёльӧд нарушительыс?
— Огӧ вермӧй ми не эскыны, генерал ёрт! — Зубавин нюмъёвтіс.
Видлалім след сертиыс, коді вӧлі кольӧма граница вылын.
Зубавин прӧщайтчис да муніс.
Быд ыджыд пограничнӧй операцияын эм ӧти тӧдчана торъялӧм.
Корсьысьӧмыс заводитчӧ зэв ыджыд площадь вылын.
Сы серти, кыдзи штабӧ воӧны корсян морт йылысь пыр ёнджыка да ёнджыка стӧч даннӧйяс, корсьысьӧмлӧн кытшыс чинӧ, вынъяс чукӧртсьӧны, топалӧ враг гӧгӧр кытш.
Зубавинӧн сетӧм даннӧйяс тшӧктісны генерал Громадаӧс думыштчыны: абу-ӧ кад матыстны вынъяс?
Ыджыд вӧлі кӧсйӧмыс топӧдны кытшсӧ, но Громада веніс тайӧ кӧсйӧмсӧ.
Абу на ставыс гӧгӧрвоана.
Врагъяскӧд тыш нуӧдан ыджыд опыт велӧдіс Громадаӧс лоны видзчысьысьӧн, примитны решениеяс дзик нин стӧч даннӧйяс подув вылын.
И та вӧсна сійӧ чорыда шуис аслыс: водз на.
И весиг Зубавинлысь даннӧйяссӧ прӧверитӧм бӧрын да налысь стӧчлунсӧ аддзӧм бӧрын Громада эз веж ассьыс решениесӧ.
Сійӧ дугӧдас корсьӧмсӧ сӧмын сэки, кор лоӧ стӧч, мый кутӧма дзик нин Карел Грончаклысь шефсӧ.
Кажитчӧ, тайӧ сӧмын нин кад йылысь вопрос.
Враглы воис пом.
Зубавин вӧчӧ лючки, мый виччысьӧ.
Талун водз на помавны.
Код тӧдас, оз-ӧ дзебсясь ӧти нарушитель сайын быдса шпионскӧй шайка?
Оз ков тэрмасьны.
Но и сёрмыны оз позь.
Татшӧм мӧвпъясӧн Громада и унмовсис, первойысь некымын узьтӧм вой бӧрын.
Сійӧс садьмӧдіс дорвыв триньган телефоннӧй звонок.
Громада кыліс Зубавинлысь гӧлӧссӧ.
— Эмӧсь зэв тӧдчана выльторъяс, генерал ёрт.
abu
Зубавин корис, медым генерал пыр жӧ воис сы ордӧ горотделӧ.
Громада корис машина, пасьтасис да часджын мысти вӧлі Зубавин кабинетын.
Генерал пырӧм бӧрын железнодорожник формаа морт, коді пукаліс майор пызан дорын креслӧын, чеччыштіс да мыжа морт моз кутіс лапйӧдлыны еджыд синкымъяснас.
Зубавин чеччис:
— Тӧдмасьӧй, генерал ёрт: мастер Чеканюк, Пётр Петрович.
— Здравствуйте! — Громада копыртліс юрсӧ.
Сылӧн мугыд чужӧмыс вӧлі спокойнӧй да нинӧм эз петкӧдлы.
Сы бӧрын, мый генерал тӧдіс мастер йылысь, тайӧ «тӧдмасьӧй» кывйыс вӧлі тешкодь да шемӧсмӧдіс Громадаӧс.
Но сійӧ ӧдйӧ гӧгӧрвоис, мый Чеканюк вылӧ Зубавинлӧн видзӧдӧмыс вежсьӧма.
Зубавин мыччис генераллы некымын лист бумага, кодъясӧс вӧлі гижӧма посни почеркӧн.
Протокол бура висьталіс Громадалы сійӧс, мыйла мастер локтіс Зубавин кабинетӧ.
Сійӧ локтіс, кыдзи вӧлі висьталӧма первой строкаас жӧ, пӧртны олӧмӧ сӧветскӧй гражданинлысь долг.
Водзӧ вӧлі гижӧма делӧ йывсьыс.
Кольӧм вой, стӧчджык — сёрӧн рытнас, Чеканюк локтіс кинотеатрысь.
Гортӧ локтігмоз сійӧ пырис Ужгородскӧй уличавывса пивнӧйӧ, коді войдӧр вӧлі Имре Варгелӧн.
Сэні сійӧ корис тӧдса официанткалысь, кыдзи тайӧс тшӧкыда вӧчліс некымын во чӧж, бутылка сур, сё грамм вина, гӧрд пӧкъя бутерброд да кутіс ужнайтны.
Некымын минута мысти сы дінӧ матыстчис руд курткаа морт.
Сійӧ юаліс, прӧст абу орчча пызаныс да пуксис сэтчӧ, сідзжӧ корис сур.
Сійӧ кисьтіс кружкаӧ, муртса котшкис пыдӧснас пызанӧ да вашкӧдӧмӧн шуис:
«Тіян здоровье вӧсна, Петро Петрович!»
«Аттьӧ!» — пыр жӧ шыасис мастер.
Сійӧ юаліс, кытысь тӧдтӧм мортыс тӧдӧ сылысь нимсӧ да вичсӧ.
Сійӧ пыдісянь видзӧдліс мастерлы синмас да ньӧжйӧник шуис:
«Эн тӧд, кум?»
Чеканюк дыр видзӧдіс небыд, лапъя синкыма тӧдтӧм чужӧмӧ.
И вочасӧн воссисны важӧн вунӧдӧм серъяс: ыджыд пудпас банбокас, ыджыд пиньяс, паськыд ныр помас писти серъяс, упрам щӧка, шӧрыс нёптола.
Кум Ярослав!
Ярослав Граб, коді война воясӧ пасьталіс эсэсовецлысь форма.
Граб казяліс, мый сійӧс тӧдісны.
Сэки сійӧ зумыштчис, лэдзис синкымъяссӧ: ньӧжйӧджык пӧ, нинӧм эн юась — ӧні пӧ абу кад дай абу места висьтавлыны, кысянь да кыдзи ме вои.
Найӧ ещӧ юисны, закуситісны да мынтысьӧм бӧрын петісны ывлаӧ.
Сэні Граб шуис, мый сылы некӧні узьны да сійӧс должен овмӧдны, важ дружба сертиыс, мастер Чеканюк.
Локтісны Первомайскӧй вылӧ.
Воисны эз уличаті, а садъясті да градъяс вомӧн.
Мыйла?
Мастер гӧгӧрвоис нин, кутшӧм тӧв вайис сылысь вунӧдӧм кумсӧ Закарпатьеӧ.
Кор пырисны керкаӧ, Граб веськыда висьталіс, мый вуджис граница да требуйтіс мастерсянь дзебны сійӧс лун кык-куим кежлӧ, не дырджык.
Сыысь сійӧ бура мынтысис: шыбитіс пызан вылӧ сё шайта деньгаяслысь ыджыд пачка.
Со сійӧ тані, делӧас, крестӧн кӧрталӧма еджыд бумага торъясӧн.
Мастер Чеканюк босьтіс деньгасӧ, кумсӧ дзебис турун сарайын.
Со и ставыс.
Генерал Громада лыддис Чеканюклысь показаниеяссӧ.
Сэсся ещӧ ӧтчыд.
Сэсся бара выльпӧв.
— Мыйла кумыд локтіс буретш ті ордӧ? — юаліс сійӧ да тэрыба видзӧдліс мастер вылӧ.
— Вот та йылысь ме, генерал ёрт, и ачым пыр думайта: мыйла? — Сійӧ зумыштчис, видзӧдіс аслас сӧнӧда кияс вылӧ. — Ме важ режим дырйи... Августин Волошин дырйи вӧлі сичевикӧн.
Ме йылысь ӧні быдторсӧ позьӧ думайтны.
— Ми сёрнитам морт йылысь сылӧн делӧяс серти.
— Медбур мастер яворса депоын, — шуис Зубавин.
Громада мыччис Чеканюклы кисӧ:
— Примитӧй, Петро Петрович, пограничникъяссянь ыджыд аттьӧ...
Тіян кумыдлӧн оружие эм?
— Абу быттьӧ, а сэсся коді сійӧс тӧдӧ!
— Планъяссӧ висьтавліс?
— Эз на вевъяв.
Да ме эг и петкӧдлы, мый менӧ тайӧ интересуйтӧ.
— Колӧ вӧчны сідз, мед Грабӧс арестуйтігӧн некутшӧма не дӧзмӧдчыны ни Пётр Петровичлы, ни сылӧн гортсаяслы, — сӧветуйтіс Громада майор Зубавинлы.
— Граб думайтӧ, мый ті ӧні удж вылын? — юаліс Чеканюклысь Зубавин.
— Да.
Асывнас ме петалі сы дінӧ да висьталі, мися, муна депоӧ.
— Висьталӧй, Петро Петрович, а кор ті юинныд Грабкӧд, самӧкурыс эз разь сылысь кывсӧ?
— Кутшӧм нӧ самӧкур пивнӧйын! — шемӧсмис мастер.
— Пивнӧйын самӧкурыс эз вӧв, но, вермас лоны, кумыдлӧн аддзысис? — нюмъёвтӧмӧн юаліс Зубавин, шофёр Скибанӧс допроситан делӧ листъяс видлалігӧн.
— Эг, гортын ми нинӧм эгӧ юӧй.
— Кыдзи ті Грабкӧд пыринныд керкаӧ? — сетіс выль вопрос майор дыр чӧв олӧм бӧрын.
— Ми керкаӧ эгӧ пыралӧй.
Веськыда сарайӧ.
Керка мышвывті мунім.
— А кор ті пыринныд, тіянӧс некод эз аддзыв?
Шуам, соседъяссьыд.
— Эз быттьӧ.
Зубавин видзӧдліс Громада вылӧ, тупкис папкасӧ да лэдзис Чеканюкӧс.
— Но, кутшӧм тіян мӧвпныд, майор ёрт? — Громада зумыштчӧмӧн пешис трубка.
— Тайӧ нарушительсӧ арестуйттӧдз ме ог вермы лыддьыны стӧчӧн ни Чеканюклысь показаниеяссӧ, ни Скибанлысь.
— Да. — Генерал лэдзис сук тшын да тупкис синъяссӧ. — Прав кӧ шофёр Скибан, — думайтчӧмӧн шуис Громада, — сэки мыйла локтіс тіянӧ мастер Чеканюк?
Мӧд версия: Чеканюк ставсӧ сьӧлӧмсяньыс висьталӧ, сійӧ рискуйтӧ олӧмнас.
Но сэки мыйла ковмис шофёр Скибанлы клеветайтны сы вылӧ?
— Вермас лоны, сылы колӧ, медым веськӧдны корсьысьӧм лӧжнӧй туй кузя, — вочавидзис Зубавин. — Оз во сьӧлӧм вылӧ меным тайӧ Скибаныс.
Вермас лоны, ме ӧшибайтча, но меным кажитчӧ, сійӧ эз прӧстӧ волы миянӧ.
Менам эм подозрение, мый сійӧ кыдзкӧ йитчӧма тайӧ делӧыскӧд.
— Мыйӧн подулалӧма тайӧ подозрениесӧ?
Ӧні кежлӧ, генерал ёрт, менам абуӧсь некутшӧм объективнӧй даннӧйяс.
Кута чукӧртны фактъяс.
Сійӧ жӧ лунся рытын тувсов зэр улын Зубавин да сійӧс колльӧдысь йӧз воисны Первомайскӧй уличалӧн вылыс помӧ.
Найӧ колисны татчӧ машинасӧ да мӧдӧдісны кытшовтысьясӧс, а асьныс мӧдӧдчисны мастер Чеканюк керка дорӧ.
Сӧмын на найӧ воськовтісны дзиръяӧдыс, пемыд вевт улысь шытӧг петіс Петро Петрович.
Сійӧ, тыдалӧ, важӧн виччысис гӧстьясӧс.
Зубавин видзӧдліс дворлӧн ылі помӧ, кӧні ваӧн лӧсталіс сарайлӧн оцинкуйтӧм вевтыс.
— Таркӧдчӧй.
Висьталӧй, мый вайинныд ужын.
Видзчысигтырйи восьлалӧмӧн да полігтыр бергалӧмӧн, мастер мӧдӧдчис пемыд сарайлань.
Зубавин шытӧг муніс орччӧн, кисӧ сылӧн вӧлі сюйӧма плащ зептӧ, сійӧ кытшовталіс ва гӧпъяс.
Матыстчисны ӧдзӧс дорӧ нёльӧн: шӧрас — Чеканюк, веськыдвылын — Зубавин, шуйгавылын — кык вооружитчӧм офицер.
Мастер эз вермы вӧчны медбӧръясӧ, медколанасӧ — зымӧдны сарай ӧдзӧсӧ.
Тайӧс ковмис вӧчны Зубавинлы.
— Кум, тайӧ ме... рытйысьны... — шӧпкӧдіс Чеканюк, сарӧгӧсь, ваӧн тыасьӧм ӧдзӧс пӧв костӧ парнас топӧдчӧмӧн.
Вочакыв эз ло.
Весиг ичӧтик вӧрыштӧм эз кыв сарай пытшкӧссянь.
Зубавин стучитіс ещӧ да, недыр олыштӧм бӧрын, стучитіс коймӧдысь.
Сарайын вӧлі чӧв.
Зубавин видзӧдліс пельпом вомӧныс пемыдас, шеныштіс кинас.
Некымын морт лоисны сы мыш сайын.
На пӧвстысь кыкӧн чӧла нёль киӧн кутчысисны пу скӧбаӧ, кодӧс вӧлі тувъялӧма ӧдзӧсӧ, вынӧн нетшыштісны сійӧс.
Ӧзйис карманнӧй пӧнар.
Сійӧ лучлӧн йылыс югдӧдіс Ярослав Грабӧс буретш сійӧ здукас, кор сы пинь улын варчмуні яд тыра ампула.
Нарушительлӧн ещӧ ӧти шой.
Алкоголиклӧн сьӧкыд да нярзьӧм чужӧм, пӧимӧн киськалӧм кодь руд юрси, ыж ку воротника ной куртка, кыз пӧтшваа, нырсӧ тувъялӧм, сыромятнӧй ремешокъясӧн шнуруйтӧм ботинки...
Зубавин босьтіс мастер Чеканюкӧс киӧдыс, нуӧдіс сійӧс бокӧджык керка кильчӧ вевт улӧ, спокойнӧя, быттьӧ нинӧм эз ло, юаліс:
— Петро Петрович, тіян эм рӧдвужыд?
Абу тані, Яворын, а кутшӧмкӧ ыліса карын?
— Эм.
Чой.
Ужгородын.
А... а мый?
— Ті сыкӧд бурынӧсь?
— Да, зэв бурӧсь.
— Ті сыкӧд важӧн энӧ аддзысьлӧй?
— Воысь дырджык...
А мыйла тайӧ тіянӧс интересуйтӧ? — Мастер гӧгӧрвотӧг да полӧмпырысь видзӧдіс майор вылӧ.
— Мыйла? — Зубавин чӧв олыштіс. — Ме кӧсйи эськӧ, медым ті мунінныд чойыд ордӧ гӧститны.
Быдса вежон кежлӧ, а не регыдджык кежлӧ.
Талун жӧ.
Вот дзик ӧні.
Менам машинаӧн.
— Ме ог гӧгӧрво, но...
— Пӧжалуйста, мунӧй.
И зільӧй не петкӧдчывны Ужгородса уличаяс вылын.
Чеканюк кватитіс майорлысь кисӧ:
— Ставсӧ гӧгӧрвои!
— Вот и бур.
Шофёр Скибан локтіс удж вылӧ, кыдзи и пыр, водз асылын.
Артельса председатель Дзюба встретитіс сійӧс кӧзяин моз стрӧга:
— Машина дась ылі рейс кежлӧ?
— Дась.
— Прӧверитам!
Дзюба видлаліс грузӧвик да видіс шофёрӧс сыысь, мый кузовыс няйтӧсь, омӧля пӧльтӧма баллонъяс.
Кор матын некод эз ло, Дзюба юаліс:
— Кыдзи олӧ-вылӧ тэнад суседыд?
— Талун войнас сы ордын вӧліны гӧстьяс.
— Но? — Дзюба дугдіс лолавны, чужӧм чукыръясас кутісны дзирдавны пӧсь войтъяс.
Скибан дивитӧмӧн довкйӧдлыштіс юрнас:
— Позьӧ ӧмӧй тадзи дӧжнасьны?
Весьшӧрӧ.
Гӧстьясыс эз вӧвны зэв дӧзмӧдчысьӧсь.
Найӧ ньӧжйӧник да тӧдлытӧг босьтісны «кумӧс» да мунісны.
— Ловйӧн?
— Мый ті, пан голова!
Ставыс артмис сідзи, кыдзи и вӧлі индӧма.
Аслас кумкӧд воши и Чеканюк.
Дзюба чышкыштіс плешсӧ ыджыд бордӧвӧй чышъянӧн:
— Уф!
Сідзкӧ, найӧ тэныд эскисны.
А ме, веськыда висьтася, полі. — Сійӧ друг кыпӧдіс гӧлӧссӧ: — Безобразие!
Ог лэдз петны няйт машинаӧн!
Ӧні жӧ весав!
10
Узис Кларк вокзалса гостиницаын.
Асывнас сійӧ мыссис гостиницаса душевӧйын, завтракайтыштіс да мӧдӧдчис карӧ лӧсьӧдны ассьыс делӧяссӧ.
Первой, кодӧс решитіс атакуйтны Кларк, вӧлі яворскӧй военком, майор Пирожниченко.
Сы отсӧгӧн Кларк думайтіс вужъясьны яворскӧй мусинмӧ.
Сы вӧсна, мый Кларк школаын специализируйтчис горнӧй кӧрт туйяс вылын диверсияяс кузя, сійӧс интересуйтіс яворскӧй узел.
Сійӧ вӧлі уверен, мый лӧсьӧдас тані вынйӧра кулак, коді, война кӧ лоас, вермас петкӧдны стройысь медся колана стрӧйбаяс — тоннельяс, посъяс.
Кларклӧн ӧткымын коллегаяс, кодъяс вӧліны омӧльджыка лӧсьӧдчӧмаӧсь гуся олӧм вылӧ, эз вӧвны уверенӧсь асланыс вынъясын.
Сӧветскӧй Союзӧ веськалӧм бӧрын мунлісны талялӧм туй кузя: корсисны аслыныс дзебас йӧз ордын, кодъяслӧн важыс либӧ ӧніяыс сетлісны либӧ вермисны сетны подозрение сӧветскӧй власть органъяслы.
Неылысь аддзысь йӧз буретш тайӧн асьнысӧ сюйлісны водзӧ кежлӧ быть провалитчӧм вылӧ.
Эз, Кларк бӧрйис мӧд туй.
Сійӧ вермис дзебсьыны граница вуджӧм бӧрын американскӧй разведкаса кутшӧмкӧ важ агент квартираын, шуам Дзюба кодь ордын, но лыддис бурджыкӧн мунны вокзалӧ, кодӧс контролируйтісны пограничнӧй патрульяс да железнодорожнӧй охрана.
Сылӧн кодь документъясӧн, чайтіс Кларк, сэтшӧм ортсыса даннӧйясӧн да сэтшӧм велӧдчӧмӧн сылы оз ков дзебсясьны.
Кымын смелджыка сійӧ кутас асьсӧ, сымын этшаджык лоӧны сы вылӧ подозрениеяс.
Кларк бура тӧдіс, мый пограничнӧй зонаӧ сылӧн воӧмыс йитчӧма опаснӧйторйӧн.
Кутшӧм видзчысяна мераяс кӧть эз примит, век жӧ, кодлы тайӧ колӧ, корсьысясны стӧча, ӧти часӧдз, кор тэ воин татчӧ, кысянь, кутшӧм могӧн да с. в.
Сідзкӧ, оз ков дзебсясьны, а действуйтны чорыда да збоя.
Военком Пирожниченкокӧд аддзысьлӧмыс вӧлі первойя тшупӧдӧн сійӧ кузь поскыслӧн, кыті кӧсйис кайны Кларк.
Майор Пирожниченко, дерт, эз и вермы чайтны, кутшӧм роль сылы ковмас ворсны Кларк судьбаын.
Сійӧ, гӧгӧрвоана, ёна эськӧ дӧзмис, тӧдліс кӧ Кларклӧн кӧсйӧмъяс йылысь.
Майор Пирожниченко аслас став олӧм чӧжыс эз вӧчлы нинӧм сэтшӧмсӧ, мый няйтӧсьтіс эськӧ сылысь нимсӧ, вӧчис эськӧ кутшӧмкӧ воськов, мед иностраннӧй разведчикъяс кӧвъясисны сы дінӧ, шантажируйтісны.
Дженьыда кӧ шуны, майор ӧнӧдз, сы туй вылын Кларклӧн петкӧдчытӧдз, оліс спокойнӧя, сӧвестьыс мучиттӧг, ни рӧдина водзын, ни семья да другъяс водзас долг нарушайттӧг.
И тадзи сійӧ думайтіс овны аслас медбӧръя лунъясӧдз.
Сылысь биографиясӧ, сылысь характерсӧ, сылысь привычкаяссӧ тӧдтӧг Кларк век жӧ арталіс, мый сылӧн кӧсйӧмторйыс артмас.
Мӧд мирӧвӧй войналӧн первой воясӧ СССР-ын олігӧн Кларк зіля велӧдіс роч йӧзлысь оласногсӧ, характерсӧ да национальнӧй особенностьяссӧ.
Быдса лунъясӧн сійӧ, омӧлика пасьтасьӧмӧн, лӧнь да тӧдчытӧм, ветлӧдліс продовольственнӧй магазинъясті, кинотеатръяслӧн фойеясті, рынокъясті, сулаліс ӧчередьясын, гуляйтіс культура да шойччан паркъясын, эз кольлы ни ӧти футбольнӧй матч, лыддис некымынысь став выль романъяс да повестьяс.
Союзнӧй державаса представительлӧн право серти сылы ковмыліс аддзысьлыны военнӧй йӧзкӧд, наукаын, культураын да искусствоын уджалысьяскӧд.
Бӧрынджык аслас тайӧ тӧдмалӧмъяс подув вылын сійӧ гижис сочинение, кодӧс нимтіс: «Сӧветскӧй йӧзлӧн сьӧлӧмъясӧ гуся ключьяс».
Кларклӧн начальствоыс ошкис сылысь гижӧдсӧ да сувтӧдіс сы водзӧ мог: вынсьӧдны ассьыс теориясӧ практикаӧн.
«Сӧветскӧй йӧзлӧн сьӧлӧмъясӧ гуся ключьяс» гижӧдын кыксё миллион сӧветскӧй гражданаӧс вӧлі юкӧма некымын ыджыд группа вылӧ: рабочӧйяс, колхозникъяс, военнӧйяс, техническӧй да художественнӧй интеллигенция, мӧдногӧн кӧ, искусствоясса да литератураса представительяс, гортса кӧзяйкаяс, том нывъяс, юношаяс, руководящӧй. партработникъяс да с. в.
Сійӧ либӧ мӧд группа характеризуйтігӧн Кларк зілис сетны рецептъяс, кутшӧм ногӧн разведчик вермас на пӧвстын пырӧдчыны дӧвериеӧ.
Со мый гижис Кларк сӧветскӧй йӧз йылысь, кодъясӧс сійӧ ӧтувтіс военнӧйяс группаӧ:
«Тайӧ медся чорыд из кодь йӧз, кодъяс пасьталӧмаӧсь сюсьмӧдчӧмлысь писькӧдны вермытӧм броня.
Найӧ осторожнӧйӧсь выль морткӧд асланыс волысьӧмъясын.
Найӧ дзебӧны ассьыныс став гусяторсӧ сизим томан сайӧ.
Найӧ ёна унджыкыс зэв честнӧйӧсь, преданнӧйӧсь да сідз водзӧ да сідз водзӧ.
Найӧ радейтӧны ассьыныс оружиесӧ, гордитчӧны сыӧн, видзӧны сійӧс синмӧс моз.
Найӧ став мир водзын петкӧдлӧны бойяс нуӧдігӧн ассьыныс помтӧм повтӧмлунсӧ, смерть дінӧ ассьыныс зывӧктӧм, ассьыныс талантливость.
Йӧй сійӧ, коді видлас атакуйтны тайӧ группасӧ веськыда.
Тайӧ йӧзсӧ колӧ босьтчывны венны кытшовтӧмӧн.
Сӧветскӧй военнӧйяслысь слаб местаяссӧ позьӧ аддзыны сӧмын налысь достоинствояссӧ пыдісянь тӧдмалӧм бӧрын.
Тайӧ веритны позьтӧм, но тайӧ факт.
Военнӧй радейтӧ ассьыс оружиесӧ — ворс тайӧ струна вылас.
Сійӧ вылӧ донъялӧ ассьыс войдӧръя боевӧй заслугаяссӧ, орденъяссӧ — видлы тайӧ законнӧй гордостьсӧ гудыртны леститчӧмӧн.
Кутшӧма кӧть абу донъялӧма фронтӧвӧй заслугаяссӧ сійӧ либӧ мӧд военнӧйлысь официальнӧя, сылы вермас кажитчыны и тэнад ошкӧмыд.
Помнит чорыда: фронтовик радейтӧ казьтывны ассьыс войдӧръя военнӧй олӧмсӧ.
Тэ кӧ кӧсъян кыскыны ас бердад, зіля да нимкодя кывзы сылысь висьталӧмсӧ.
Дугдывтӧг лӧдсав биас ломтас.
Ӧткымын местаясын вежлы ассьыд нимкодясьӧмтӧ завидьтӧм вылӧ.
Ышлолав жалитӧмпырысь сы вӧсна, мый тэ морт тӧдчытӧм, ӧткодявны кӧ висьталысьыскӧд.
Енмыс мед видзас заводитны сетавны вопросъяс.
Тырмӧдчы сійӧн, мый тэныд висьталасны, и эн перйы некутшӧм сведениеяс вопросъяс отсӧгӧн.
Тэныд сӧмын позьӧ горӧдлыны сэтшӧм репликаяс, кодъяс ышӧдӧны тэкӧд сёрнитысьтӧ висьталӧмсӧ водзӧ нуӧдӧм вылӧ...»
«Ме, Иван Белограй, прӧйдиті Сталинградсянь Берлинӧдз, ме киськалі аслам вирӧн да пӧсьӧн тайӧ великӧй туйсӧ, ме, Иван Белограй, военнӧй став сьӧлӧмӧн, ме, эстшӧм выжыв, демобилизуйтчи, сы вӧсна ӧні курыда шогся...»
Татшӧм мӧвпъясӧн, кодъяс бура тӧдчисны чужӧм вылас, Кларк таркӧдчис военком кабинетӧ, личкис ӧдзӧс вугйӧ, видзчысьӧмӧн, но сэк жӧ и лишнӧй кутчысьтӧг, восьтіс ӧдзӧссӧ да гораа, аслас став ыджыд гӧлӧсӧн, порогсӧ воськовттӧг, горӧдіс:
— Разрешитӧй, майор ёрт?
Военком пукаліс аслас креслӧын, восьса ящика письменнӧй пызан дорын, коді вӧлі сылы буфетнӧй стойкаӧн, да завтракайтіс.
Кларк, коді кужис аддзыны унатор, мый он аддзы прӧстӧй синмӧн, пыр жӧ донъяліс ассьыс драматизмсӧ.
Ӧти-кӧ, сійӧ гӧгӧрвоис, мый пырис буретш сійӧ здукас, кор майор вундіс гортса гослысь кусӧктор, пуктіс сійӧс нянь вылӧ, тупкис ӧгурцы джынйӧн да лӧсьӧдчис сёйны.
Мӧд-кӧ, сійӧ гӧгӧрвоис, мый майор дӧзмис сылӧн не колана кадӧ пырӧмысь.
Коймӧд-кӧ, сылы лои гӧгӧрвоана, мый сылы колӧ пыр жӧ да быттьӧ медся бур помкаӧн бӧрыньтчыны.
— Чӧскыда сёйны! — Кларк кутчысьӧмӧн нюмъёвтіс, дерт, некутшӧм угодитӧм петкӧдлытӧг. — Мыжа, майор ёрт, мешайті.
Разрешитӧй петны? — И вочакыв виччысьтӧг сійӧ матыстліс кисӧ кӧзырёк дінас да места вылас тшапа бергӧдчис.
— Нӧрӧвитлы! — кыліс сы бӧрвылын тшӧктана, но небыда шуӧм гӧлӧс майорлӧн.
Майор Пирожниченко вӧлі зумыш на, эз на быр сы чужӧм вылысь дӧзмӧмыс, но синъясыс видзӧдісны бура.
Найӧ, тайӧ синъясыс, юалісны: «Кытысь тэ босьтчин, татшӧм шаньыс да бурыс?
Мыйла тэ, юр вывсяньыд кок улӧдзыд военнӧй, а погонтӧм?»
— Ме кывза тіянлысь, майор ёрт! — шуис Кларк кабинетӧ бӧр пырӧмӧн (ӧдзӧссӧ сійӧ эз вунӧд пӧдлавны) да военкомсянь прамӧй ылӧ сувтӧмӧн.
Военкомлӧн вӧлі ыджыд, гӧгрӧс, куш юр, ёсь пельӧсъяса плеш да паськыд, кыз яя ныр.
Дзик выль, утюжитӧм да ӧкуратнӧя вурӧм воротничока мундир вылын — орденъяс, кодъясӧс ӧшлӧма симметрияӧн, колана просветӧн, да мелӧн весалӧм, быттьӧ час сайын чеканитӧм, медальяс.
Майор юр весьтын ӧшаліс Закарпатьелӧн карта.
Сэні, кыдзи гӧгӧрвоис Кларк, вӧлі петкӧдлӧма Пирожниченколӧн подразделениелысь туй, кодӧс вӧчӧма Закарпатье мездан кадӧ: ичӧтик алӧй флагъясӧн вӧлі чутӧдӧма Тиссалысь став горнӧй долинасӧ.
Некымын секунда ковмис Кларклы, медым сійӧ помӧдз гӧгӧрвоис, мый сы водзын пукалӧ пӧрысь служака, коді эз кокни туй прӧйдит салдатсянь майорӧдз.
Сы вӧсна сэтшӧм донаӧсь сылы майорскӧй звездаясыс, сы вӧсна сы мында радлун вайис сылы демобилизуйтчӧм старшиналӧн полана почтительностьыс.
— Но, мый тэ повзин? — юаліс майор да меліа серӧктіс: — Ме ӧмӧй вӧча мыйкӧ шогмытӧмӧс?
Аддзан, завтракайта. — Сійӧ котшкис гыжнас стӧканчикӧ: — И йӧв юа...
Фронтовик? — нянь кусӧк курччигмоз юаліс майор.
— Так точно! — Кларк гажаа да преданнӧя видзӧдліс военком вылӧ. — Сталинградец.
Гвардеец Иван Фёдорович Белограй.
Демобилизованнӧй.
Старшина.
Служиті Берлинын.
Сійӧ воськовтіс пызанлань, пуктіс военнӧй билетсӧ, пограничнӧй зонаӧ пропуск.
Военком зіля видлаліс став документъяссӧ.
— Мыйла демобилизуйтчин?
Вӧвлӧм старшина копыртіс юрсӧ да, аслыс кок улас видзӧдіг, шуис:
— Служитан срокыс помасис, майор ёрт.
И сэсся... сьӧлӧмӧй.
— Гӧгӧрвоана.
Радейтны кутін?
Семейнӧй олӧмӧ кыскӧ?
— Так точно, майор ёрт.
— Тэнад невестаыд, дерт, олӧ менам округын?
Демобилизуйтчӧм старшина радпырысь гогйӧдліс юрнас.
Военкомлы пыр ёнджыка окота лои быдтор тӧдны да сійӧ юасис водзӧ:
— Ог кӧ ӧшибайтчы, тэ кӧсъян овмӧдчыны закарпатскӧй му вылын да вужъяссьыны сэні?
— Так точно, майор ёрт, — бура, военнӧй ногӧн стӧча, видзчысьӧмӧн да почтительнӧя вочавидзис Белограй. — Отечественнӧй война дырйи рӧднитчи ме тайӧ муыскӧд, вир сы вӧсна кисьті.
— Тэ воюйтін Закарпатьеын?
Кутшӧм частьясын?
— Генерал Гастиловичлӧн гвардейскӧй корпусын.
— Но? — радпырысь горӧдіс майор.
— Да. — Кларк довкнитіс юрнас карта вылӧ, кытчӧ вӧлі сатшйӧдлӧма флажокъяс. — Став тайӧ туйсӧ муні: кыті кыссьӧмӧн, кыті бауӧн, кыті котӧрӧн.
Яблоницкӧй перевалсянь Марморошскӧй котловинаӧдз. — Сійӧ висьталіс полксӧ, кӧні служитіс Белограй.
— Вот тайӧ аддзысьӧм!
Ми жӧ тэкӧд землякъяс, однополчана.
Ме командуйті батальонӧн. — Майор дзик нин меліа видзӧдліс вӧвлӧм старшина вылӧ. — Но, земляклы, кыдз шуласны, и пельысь сикӧтшӧс абу жаль.
Некутшӧм ӧчередьтӧг сетам квартира, Яворын пропишитам да сетам удж.
Кытчӧ кӧсъян мунны — мельнича комбинатӧ, мебельнӧй фабрикаӧ, дортрансӧ, железнодорожнӧй депоӧ?
«Белограй» лэптыштліс пельпомъяссӧ да шевгӧдіс кияссӧ:
— Тӧданныд, майор ёрт, меным дзик ӧткодь: быдлаын кута уджавны сідз, медым правдайтны рекомендациятӧ.
— Сӧветуйта бӧрйыны депо.
Пыран кочегарӧн либӧ слесарӧн, а во-мӧд мысти лоан паровозса машинистӧн.
— Эм, майор ёрт, бӧрйыны железнодорожнӧй депо! — Кларк кӧзырнитіс да аттьӧалӧм могысь нюмъёвтіс.
Медым дзикӧдз петкӧдлыны оружие кузя ёртлы сы дінӧ ассьыс ёна матыслунсӧ, военком юаліс:
— Невестаыд туяна?
Оз ло яндзим сыкӧд ывла вылын петкӧдчывны?
Тайӧ вӧлі дыр виччысяна юалӧм, и Кларк гусьӧн радліс аслас кутчысьӧм вылӧ да вочасӧн татшӧм сёрниӧдз воӧдчӧм вылӧ, перйис бумажниксӧ, а сэтысь перйис Терезиялысь став газетнӧй да журнальнӧй фотографияяссӧ, кодъясӧс вӧлі радейтӧмӧн клеиталӧма картон вылӧ.
— Энлы, другӧ... — сувтӧдіс сійӧс военком. — Да тайӧ жӧ миян Терезия!
Терезия Симак, Социалистическӧй Уджлӧн Герой.
Мича нылыс!
Но, вокӧ, вылӧдз тэ лэбзьӧмыд!
Кларк ышловзис, довкйӧдлыштіс юрнас:
— Мечтаӧн, майор ёрт, ме, дерт, вылӧдз лэбзи, а вот... ог тӧд кытчӧ пуксьынысӧ ковмас, вермас лоны, гӧп шӧрӧ.
— Сідзкӧ, энӧ на сёрнитӧй?
— Эг, майор ёрт.
Сійӧ оз на тӧд, мый ме...
— Мый тэ гӧтрасьны сы вылӧ кӧсъян? — шыасис военком да серӧктіс: — Но и жӧник!
— Сёрми ме, майор ёрт, жӧникасьнытӧ.
Бӧр кӧ эськӧ бергӧдчывны во вит кымын вылӧ...
Ок, кутшӧм ме вӧлі нелямын нёльӧдын!
Со!..
Кларк перйис ӧкуратнӧя чукыртӧм, дыр олӧмысла вижӧдӧм, чукыръястіыс зыртчӧм газета лист, многотиражка ыджда.
Военком аддзис сылы бура тӧдса армейскӧй газета, кодӧс быд лун лыддьыліс фронт вылын.
Первой страница вылас вӧлі печатайтӧма ыджыд статья: «Гвардеец Иван Белограйлӧн подвиг».
Сэн жӧ вӧлі и геройлӧн снимокыс: еджыд пиньяса нюм, шапка улысь тыдалӧ сьӧкыд юрси прать, сьылі вылас автомат тасма, морӧстырыс орденъяс да медальяс.
Тайӧ фальшивкасӧ вӧлі аслас кадӧ лӧсьӧдӧма американскӧй типографияын да сетӧма Кларклы кыдзи торъя охраннӧй грамота.
— Со, майор ёрт, кутшӧм вӧлі ме коркӧ, аслам том кадӧ.
Да! — Кларк ышловзис. — Мый вӧлі, сійӧ бӧрӧ коли.
— Мича гвардеец! — Майор, близорук синъяссӧ читкыртӧмӧн, видзӧдіс Кларклысь снимоксӧ. — Да и ӧні абу омӧльджык.
Верман не ышлолавны.
— Мый ті, майор ёрт! — Демобилизуйтчӧм старшина скромнӧя лэдзис синъяссӧ. — Нюжйӧдлісны сивкаӧс крут гӧраяс.
— Но, но, эн омӧльт асьтӧ... эн жӧ весьшӧрӧ тэ Терезиялы сьӧлӧм вылас во!
— Сідз быттьӧ нин и вои сьӧлӧм вылас!
Кларк пуктіс пызан дорас веськыд кисӧ.
Военкомлы уси син вылас сылӧн килутшас татуируйтӧм гижӧд: «Терезия».
— Кыдз нӧ тайӧ сідз, другӧ: Терезиякӧд сёрнитчытӧг клеймитан асьтӧ нэм кежлад сы нимӧн?
— Да тайӧ сідз, майор ёрт, йӧйталӧм вӧсна, — Кларк петкӧдліс, мый сійӧ яндысьӧ, тупкис татуировкасӧ соснас.
Майор Пирожниченко сералыштіс, звӧнитліс яворскӧй железнодорожнӧй депоса начальник инженер Мазепалы, аслас друглы да кыйсьыны ветлан аслас пыр кадся ёртлы, да корис сійӧс «тэрыба да ӧкуратнӧя, мый вылӧ тэ ыджыд мастер, босьтны удж вылӧ паровознӧй слесарӧн Отечественнӧй войнаса герой Иван Фёдорович Белограйӧс».
Сэки жӧ, демобилизуйтчӧм старшина дырйи, Пирожниченко звӧнитліс аслас мӧд друглы, яворскӧй милицияса начальниклы, да корис сійӧс пропишитны постояннӧй олӧм вылӧ «Белограй ёртӧс, демобилизуйтчӧм старшинаӧс, менсьым однополчанинӧс, заслуженнӧй гвардеецӧс, коді кисьтіс ассьыс вирсӧ Закарпатье мездӧм вӧсна».
Коймӧд отсӧгыс, кодӧс радпырысь вӧчис майор Пирожниченко, вӧлі ичӧтджык, но век жӧ колана: военком гижис записка Яворскӧй горсоветлӧн жилищнӧй отделӧ да корис некутшӧм волокитатӧг сетны квартира «демобилизуйтчӧм доблестнӧй воинлы, кодӧс не ӧтчыд наградитӧма боевӧй орденъясӧн да медальясӧн, — Иван Фёдорович Белограйлы».
Тадзи ӧти лунӧн Кларк вужъяссис яворскӧй му вылӧ.
Сійӧ лунас, кор Кларк лӧсьӧдчис удж вылӧ депоын, приказъяс да юӧртӧмъяс ӧшлӧм вылӧ дӧскаысь сійӧ аддзис приказысь выписка, кодӧс клеитӧма мукӧдъяскӧд ӧтлаын.
Сэні стӧча, сьӧдӧн еджыд вылӧ, вӧлі гижӧма: «Индыны слесарь Иван Павлович Тарутаӧс Хижняклӧн паровознӧй бригадаӧ».
Кларк ортсысяньыс нинӧмӧн эз петкӧдлы ассьыс радысла волнуйтчӧмсӧ, а сьӧлӧмыс сылӧн помтӧг нимкодясис.
Дерт жӧ!
Парашютист Карел Грончак, кодлы вӧлі сетӧма Иван Тарута ним вылӧ документъяс, вӧлі самолётын сылӧн спутникӧн сійӧ войнас, кор Кларк чеччыштіс Венгрия весьтын.
Карел Грончакӧс индӧма сылы отсасьысьӧн горнӧй кӧрт туй вылын диверсияяс вӧчӧм вылӧ.
Кӧні сійӧ, слесарь Тарутаыс?
Ассьыс отсасьысьсӧ корсигӧн Кларк нинӧм некодлысь эз юась, сійӧ пӧльзуйтчис сӧмын сійӧн, мый кывліс.
Местасӧ, кӧні уджалӧ Хижняклӧн бригадаыс, аддзыны эз вӧв сьӧкыд.
Депоті ветлӧдлігӧн Кларк кежис мӧд, хижняковскӧй, канавалань.
Тані сійӧ кывліс сёрни пом, мый Тарута куйлӧ больничаын.
Кажитчис, мый видзчысьӧмӧн овны ӧні лишнӧй нин.
Но Кларк эз мун больничаӧ, сійӧ шуис аслыс, мый паныдасяс Тарутакӧд сёрӧнджык.
Карел Грончак эз признайт аслас яворскӧй шефӧн и нёльӧд нарушительӧс, коді примитіс яд.
Громада водзӧ сувтісны выль, зэв сьӧкыд вопросъяс: эз кӧсйы мыйкӧ вӧсна Карел Грончак признайтны Грабӧс аслас яворскӧй шефӧн либӧ збыльысь тайӧ абу сійӧ?
Граб кӧ абу зэв колана морт, мыйла вражескӧй разведка сы вӧсна сэтшӧм ёна тӧждысис?
Громада тӧдмасис Зубавинӧн чукӧртӧм материалъясӧн да воис выводӧ, мый Граб эз вермы лоны кӧрт туй вылын диверсионнӧй группаса руководительӧн, сійӧ пӧртіс олӧмӧ кутшӧмкӧ отсасяна удж.
И сӧмын.
А кутшӧмӧс?
Мастер Чеканюклӧн показаниеяс серти кӧ, Граб эз кӧсйы дыр овны сӧветскӧй му вылын.
Сідзкӧ, сійӧс, кыдзи татчӧс олысьӧс, коді бура тӧдӧ пограничнӧй район, мӧдӧдӧма Тисса сайӧ йитӧд вылӧ либӧ колльӧдысь пыдди.
Лӧсьӧдны кодкӧдкӧ, Чеканюкысь кындзи, йитӧд сійӧ эз зіль.
Сідзкӧ — колльӧдысь.
Кодӧс жӧ сійӧ вайӧдіс?
Найӧ куимсӧ, кодъясӧс виӧма Сьӧд вӧрын?
Али ещӧ кодӧскӧ?
Став тайӧ вопросъяс вылас вочакывсӧ генерал Громада шуис корсьны бара граница вылын, витӧд застава вылын.
...Тиссалӧн берег.
Генерал Громада да капитан Шапошников, кыкнанныс тупкӧса плащаӧсь, кодъяс дзебӧны налысь погонъяссӧ, ӧткодь виж фуражкааӧсь, ньӧжйӧ сёрнитіг, мунӧны трӧпа кузя.
Югыд лун, ясыд небесаын ни ӧти кымӧртор.
Бура шонтӧ шонді.
Слаб тӧвру ӧвтӧ сӧстӧм, чӧскыд сынӧдӧн гӧраяссянь.
Но пограничникъяслӧн чужӧмъяс выланыс абу тувсов гажлуныс.
Найӧ серьёзнӧйӧсь, зэлӧдчӧмаӧсь.
Шапошников ещӧ ӧтчыд, весиг ичӧтик деталь кольӧмысь поліг, висьталӧ генераллы, кӧні да кыдзи вӧлі вуджӧма граница, кыдзи вӧлі котыртӧма вӧтӧдӧмсӧ ӧти участок вылын да корсьӧмсӧ мӧдын.
Генерал зіля кывзіс, гежӧдика сетліс скуп вопросъяс.
Сёрнитны кӧ налӧн характер серти, войскаса начальник воис заставаӧ эз операция разберитӧм могысь, эз сы могысь, медым вӧчны событиеяслы итог.
Сійӧ корсис ключ кутшӧмкӧ выль сьӧкыдтор восьтӧм вылӧ.
И тайӧ вӧлі торйӧн интереснӧ капитан Шапошниковлы, сы вӧсна мый сійӧ сідзжӧ эз лыддьы операциясӧ помалӧмӧн.
Шапошников вӧлі вывті видзчысьысь аслас мӧвпъясын, висьталіс сӧмын объективнӧй даннӧйяс да виччысис шогмана минута, медым висьтавны генераллы ассьыс чайтӧмъяссӧ, кодъясӧс кӧть и абу прӧверитӧма, но, Шапошников серти, ыджыд тӧдчанлунаӧсь.
Застава участок фланг вылӧ петӧм бӧрын Громада пуксис наблюдательнӧй вышкалӧн улыс пос тшупӧд вылӧ, перйис каллян, видзчысьӧмӧн котшкӧдіс пос перилӧӧ, пыркӧдіс пӧимсӧ.
Куритчӧм бӧрын сійӧ мыйкӧ дыра чӧла видзӧдіс Тисса вылӧ.
Тисса тэрыба нуис ассьыс гудыр тувсов васӧ пӧшти берегъясыскӧд ӧттшӧтшӧн.
Ва мерайтан визьӧсь рейка вошлас, мыччысьлас, бара вошлас сьӧкыд, свинеч кодь гыяс пиын.
— Тыдалӧ, Тисса заводитіс прамӧя бушуйтны, — шуис Громада. — Ещӧ ӧти чорыд зэр, юыс ставсӧ ойдӧдас. — Сійӧ друг бергӧдчис заставаса начальниклань да друг юаліс: — Но, капитан, кор думайтанныд празднуйтны операциясӧ сэтшӧм бура помалӧм кузя?
— Ог на кӧсйы, генерал ёрт.
Лыддя, мый празднуйтнысӧ водз на.
— Мыйла ті сідзи чайтанныд? — Громадалӧн суров гӧлӧсыс небзис, стрӧг синъясыс лоины шоныдӧсь. — Тіян эмӧсь подувъяс?
— Подувъясыс этша на, генерал ёрт.
Унджыкыс — подозревайтӧм.
Тшӧктанныд кӧ, ме висьтала.
Оз кажитчыны миянлы эсійӧ нёльӧд нарушительыслӧн следъясыс — меным да старшина Смолярчуклы.
Мыйла сійӧ тупкыліс служебнӧй полосасӧ резинӧвӧй амортизационнӧй коврикӧн?
Дзебны ассьыс следъяссӧ?
Но мыйла сійӧ эз дзеб найӧс бӧрыннас, водзӧсӧ, виноградникъясын?
А сы вӧсна, мый чорыд му вылын пограничникъяс эз нин вермыны бура лыддьыны сылӧн следъяс серти, тыртӧг сійӧ муніс али кутшӧмкӧ грузӧн.
Дженьыдика кӧ висьтавны, генерал ёрт, ме да Смолярчук подозревайтам, мый Граб вуджис границасӧ эз ӧтнас.
Громада кывзіс заставаса начальникӧс да радліс, мый сійӧ, следопыт Смолярчуккӧд ӧтвыв, аслас туйӧд писькӧдчис сэтшӧм жӧ мӧвпӧ, кутшӧмӧ воис и округса штаб.
— Кӧні ӧні старшина Смолярчук?
— Пыр на тӧдмалӧ Граблысь следъяссӧ.
Разрешитӧй корны?
Громада довкнитіс юрнас.
Недыр мысти зэв кужысь следопыт, кодлӧн вӧлі тырӧма лолыс, а киас вӧлі кутшӧмкӧ тубрас, чужӧмыс брӧдва пӧсялӧма, котӧрӧн локтіс вышка дорӧ:
— Генерал ёрт, старшина Смолярчук воис тіян приказание серти!
— Но, висьталӧй, мый выльсӧ удайтчис тіянлы тӧдмавны?
— Сюри интереснӧй след... — тэрмасьтӧг заводитіс Смолярчук.
— Кӧні?
Кутшӧм след йылысь ті висьталанныд?
— Сэні, тылын. — Смолярчук шеныштіс кинас «Тисса весьтын кыа» колхозлӧн виноградникъяслань.
— Торъя сарайысь.
— Кутшӧм след сійӧ?
— Да пыр сійӧ жӧ: кызь квайт сантиметр...
Сійӧ нарушительыслӧн, коді отравитчис.
— Граб?
Но и мый?
— А вот, пырысь-пырсӧ эгӧ пыдди пуктӧй, а сэні эм ыджыд выльтор.
Видзӧдӧй!
Смолярчук серьезнӧя разис ӧти тубрассӧ да пуктіс му вылӧ гипсӧвӧй отливкаяс: кимӧдзьяс ӧта-мӧдыслы параллельнӧ, а кок лапаяссӧ на бӧрвылӧ.
— Со, генерал ёрт, аддзанныд: нёльӧд нарушительыс сулаліс бауӧн, шойччис.
— Но и мый нӧ? — Громадалӧн терпениеыс эз тырмы.
— Мӧд местаын, сё ӧкмысдас кык метр сайын, — водзӧ нуӧдіс Смолярчук, — ме аддзи ещӧ ӧти след: нарушитель бара сулаліс бауӧн, шойччис.
Коймӧд следыс колис кыксё дас метр сайын.
Но сэні, сарайын, воддза следъясыскӧд орччӧн, лоисны нин мӧд морт кӧмкотлӧн туйяс.
Сійӧ сулаліс места вылас.
Сэсся сійӧ пуксис, ӧшйис ки вылас.
Муыс сэні васӧд, ки туйыс бура колис.
Со!..
Юавсьӧ: кысь лоисны тайӧ следъясыс?
Ме сідз думайта, генерал ёрт: Граб нуис кутшӧмкӧ мортӧс ас вылас.
Старшина разис мӧд тубрассӧ, и Громада аддзис ещӧ куим гипсӧвӧй отливка.
— Кокыслӧн да кимӧдзыслӧн следъясыс сылӧн, витӧд нарушительыслӧн, коді пукаліс Граб мыш вылын.
Джын туйсӧ тыдавтӧм мортӧн муніс, а ӧти местаын эз жӧ куж видзчысьны да колис следсӧ.
Громада зумыштчӧмӧн видлаліс отливкаяссӧ.
— Да тайӧ жӧ армейскӧй сапӧгъяслӧн следъясыс! — медбӧрын шуис сійӧ.
— Збыль тайӧ.
Витӧд нарушительыс вӧлі армейскӧй сапӧга.
— А мыйӧн тэ верман висьтавны, мый тайӧ абу кутшӧмкӧ пограничниклӧн следъяс?
— Эм, генерал ёрт, и та вылӧ вочакыв.
Понйӧн вӧдитчысь инструктор, заставаса начальник да став пограничникъяс, кодъяс вӧліны сійӧ войнас сарайын, вӧліны важ сапӧгаӧсь, а сійӧ, витӧдыс, дзик выль сапӧга.
Аддзанныд, кутшӧма тӧдчӧны каблукъясыслӧн туйясыс?
Быд кӧрт тув тӧдчӧ.
— Аттьӧ, Смолярчук ёрт! — Громада сетіс старшиналы кисӧ.
«Да, ӧні збыльысь тыдовтчис «сійӧ»...» — мӧвпыштіс генерал.
11
Сійӧ жӧ лунас Кларк судзӧдіс велосипед, ньӧбис базар вылысь моздортыр сирень, кӧрталіс цветъяссӧ руль бердӧ да тӧвзис кар сайӧ, асыв-лунвылӧ, Тиссалань.
Ыб вылын, шуйгавылын и веськыдвылын лӧзӧдысь Карпаты вылӧ да вежӧдысь няньясӧн паськыд муяс вылӧ видзӧдіг сійӧ горӧдіс сьывны:
<rus>«Летят перелётные птицы...»</rus>
Велосипед вылын пукаліс Иван Белограй, радліс тувсов асывводзлы сідзжӧ Иван Белограй, и сьыліс Иван Белограй Терезиякӧд аддзысьӧм водзвылын, а Кларк вежӧктӧмӧн видзӧдіс сы бӧрся бокысянь да сералігтыр ошкис: «Бур, бур. Молодеч!»
«Тисса весьтын кыа» колхозлӧн муясыс шыльквидзисны венгеро-сӧветскӧй граница пӧлӧн.
Виноградникъяс кайисны Соняшнӧй гӧралӧн лунвыв пӧкатъяс пӧлӧн.
Еджыд колхознӧй хатаяс паськӧдчӧмаӧсь Тисса берег пӧлӧн, ӧшиньяснас границалань.
Сиктса площадь шӧрын сулаліс выль Культура керка.
Колхознӧй дворецлӧн ӧшиньясыс сідзжӧ видзӧдісны Тисса вылӧ да водзӧ, Ыджыд Венгерскӧй равнина вылӧ.
Крут кык ската гӧрд вевт вылын бура тӧдчисны черепицалӧн еджыд звенояс.
Наӧн паськыда, став вевт пасьтаыс, гижӧма: «Тисса весьтын кыа».
Лым кодь еджыд тайӧ гижӧдыс тыдалӧ и шуйга берегса венгерскӧй олысьяслы.
Дамба подув дорын, коді тупкӧ Тиссасӧ, кӧні сылӧн крут берегыс тӧдчымӧн лэччӧ, куйлісны эновтӧм, пуктас быдмытӧм муяс, кодъясӧс код тӧдас корсянь нин шуӧны Чӧрт позйӧн.
Тайӧ муяссьыс неуна вылынджык, гӧраяс пӧлӧн, кыпӧдчис тувсов дзоридз йӧлӧн киськалӧм терновник.
abu
Сэні, кӧні помасис гырысь пуяслӧн шатёр кодь вуджӧрыс, туруна да ыркыд увтас пыдӧсын, мунӧ вӧла туй.
Тайӧ туй кузяыс и пырис Кларк сиктӧ.
Сійӧ бура тӧдіс, кӧні олӧ Терезия Симак, но лыддис коланаӧн юавны та йылысь первойя паныдасьысь мортлысь.
Паныд первой веськалысьӧн вӧлі беддя, вижоват дзор тошка, кузь тушаа, гӧрбыльтчӧм морт.
Кӧть и вӧлі шоныд тувсов лун, сы вылын вӧлі мехӧвӧй жилетка.
— Эй, дед! — чеччыштіс му вылӧ да горӧдіс Кларк. — Дзоньвидза лоӧй!
Дед сьӧкыда бергӧдіс юрсӧ, видзӧдліс Кларк вылӧ васӧд синъясӧн, куснясьтӧм кинас кӧсйис пӧрччыны шапкасӧ, чирӧм гӧлӧсӧн броткис:
— Здорово.
— Дед, висьталӧй, лоӧй бурӧсь, кӧні олӧны Симакъяс?
— А? — Старик матыстіс кисӧ пель бердас. — Гораджыка сёрнит, ог кыв!
— Ме юала, кӧні олӧны Симакъяс, — лэптіс гӧлӧссӧ Кларк: — Мария Васильевна да сылӧн нылыс Терезия?
— Кыдз нӧ, тӧда! — друг гажмыштіс дед. — Гоголь нима, ӧкмысдас кык.
Сӧмын найӧ абу гортанысӧсь — ни нылыс, ни мамыс.
Удж вылынӧсь.
Томана кильчӧныс.
— А кӧні найӧ уджалӧны, он висьталӧй? — Кларк матыстчис сьӧкыд пеля старик дінӧ, мед не горзыны став улича пасьта да мед эз кывны мукӧдъяс.
— Висьтала. — Старик нюмъёвтіс. — Быд православнӧй морт висьталас тіянлы, кӧні олӧ Мария Симак.
Вузаліс сійӧ ассьыс ловсӧ нечистӧй силалы. — Сійӧ скӧрысь котшкис бедьнас. — Чӧрт позйӧ вужъяссьӧ миян Мария Симак.
Сійӧ курыд да сола му вылас эз кӧдзлыны некор менам помнитӧмсянь.
И австриякъяс дырйи, и мадьяръяс дырйи, и чехъяс дырйи сэні вӧліны пӧскӧтинаяс, а сійӧ, йӧй Марияыд, небзьӧдіс нинӧм чужтытӧм, кӧдзны позьтӧм мусӧ да кӧсйӧ кукуруза пуктыны.
— А Терезияыс сэні жӧ, Чӧрт позъяс?
Дед шеныштіс матысса гӧралань:
— Абу, сійӧ виноградникъяс вылын, Соняшнӧй вылын.
— Аттьӧ! — Кларк чеччыштіс велосипед вылӧ да курӧгъясӧс повзьӧдӧмӧн тӧвзис «Тисса весьтын кыа» колхозлӧн виноградникъяслань.
Векни изъя туй кытшовтіс Соняшнӧй гӧралысь крут да веж, бура шонтӧм пӧкатъяссӧ.
Кӧть и уна выныс вӧлі Кларклӧн, и сійӧ эз вермы венны ставнас крут каянінсӧ.
Коймӧд медся крут чукыляс сійӧ чеччис велосипед вылысь да сійӧс ас водзас тойлаліг мӧдӧдчис подӧн.
И бара муніс Белограй, а Кларк видзӧдіс сы бӧрся бокысянь.
Шонділӧн пӧсь югӧръясыс усины му вылӧ, кыссис кизьӧриник тшын — ловзьӧм виноградникъяслӧн тувсовъя лолалӧм.
Кысянькӧ кыліс мазіяслӧн зіля уджалан шы.
Тиссалӧн берегдорса тӧвру вайис аслас бордъяс вылын дзоридзалысь садъяслысь коддзӧдан дуксӧ да юлысь ыркыдсӧ.
Вылі, сӧстӧм небеса да веж-сьӧд му костын нӧйтчис, кусыштлӧмӧн, кыпавлӧмӧн, аслыс спокойлун аддзытӧг, нывъяслӧн сьыланкыв.
Белограй сувтіс, кывзыштіс.
Сьылісны кӧнкӧ вылын, виноградникъясын, тыдалӧ, Терезиялӧн делянкаын.
Да, дерт жӧ, сэні.
Сьыланкывлысь кывъяссӧ Белограй эз гӧгӧрво.
Да и абу наын делӧыс.
Некутшӧм кывъяс эз вермыны эськӧ висьтавны сылы унджыксӧ мелодиясьыс, коді вӧлі тырӧма мывкыдӧн, неуна курыдкодь да сьӧлӧмсянь помтӧг сьылӧмӧн.
Белограй кывзіс сьыланкывсӧ став сьӧлӧмсьыс, и сідз вӧлі гӧгӧрвоана, мый йылысь висьталіс сійӧ, мыйӧ чуксаліс да кытчӧ нуӧдіс.
«Ах, Иван, Иван, — висьталіс сьыланкывйыс, — кӧні тэ?
Мыйла ӧні тэ абу нывъясыскӧд орччӧн да он видзӧд гӧра йывсянь Тисса вылӧ, садъяс вылӧ, муяс вылӧ?
Лок регыдджык и он кут тэ жалитны».
Кларк нюмъёвтіс: «Молодеч!
Ворсӧма зэв бура.
Со ӧд мый сійӧ лоӧ кужны ворсны Иван туйӧ!»
Сійӧ чеччыштіс велосипед вылӧ да, крут каянін вылӧ видзӧдтӧг, муніс гӧра вылӧ, нывъяслӧн сьылӧмлы воча.
Нывъяс аддзисны велосипедистӧс, коді видзчысьтӧг воис гӧра сайсянь, да ланьтісны.
Найӧ вӧліны витӧнӧсь — ставныс пемыд юбкааӧсь, кӧмтӧм да гожъялӧм кокъясаӧсь, еджыд вышивайтӧм ковтааӧсь; кианыс налӧн вӧліны сьӧкыд коканъяс, кодъясӧн найӧ небзьӧдісны виноградниксӧ.
Терезия на пӧвстын эз вӧв.
Кӧні нӧ сійӧ?
Иван Белограй эновтіс туй вылӧ велосипедсӧ, сьӧкыда лолаліг, гӧрдӧдӧм да васӧд чужӧма, быттьӧ сӧмын на сунліс Тиссаӧ, матыстчис нывъяс дінӧ.
— Бур здоровье тіянлы, мича гӧлӧса ангелъяс!
Честь уджлы! — Сійӧ пӧрччис фуражкасӧ да копыртчыліс нывъяслы, ставнысӧ ӧткодя лелькуйтіс гажа синъясӧн.
Нывъяс гажаа здоровайтчисны.
— Юрӧс пукта, эг ӧшибитчы адреснас, — шуис Белограй. — Нывъяс, тайӧ Соняшна гӧра?
— Соняшна! — вочавидзисны виноградаршаяс.
— Терезия Симаклӧн бригада?
— Збыль.
— А ті... — Сійӧ видзӧдліс став нывъяс вылӧ да водзӧ кутіс висьтавны: — Тӧді ме ставнытӧ тіянӧс, дона пӧдругаяс.
Быд йылысь гижліс Терезия.
Ганна!
Василина!..
Вера...
Евдокия...
Марина...
Но, а ме... —
Кларк ӧкуратнӧя, форма серти, лӧсьӧдіс юрсьыс фуражкасӧ, дернитіс тасмаӧн зэвтӧм гимнастёркасӧ, кыпӧдіс морӧссӧ орденъясӧн да медальясӧн зильгиг:
— Висьтася: демобилизуйтчӧм старшина, матушка-пехоталӧн пи, Иван Фёдорович Белограй.
— Иван!.. Белограй!.. — кучкис воча кияснас ӧти виноградарша — мугыд, гажа синъяса ныв. — И ми тіянӧс тӧдам, тіян быд письмӧын чолӧмъяс волывлісны!
— Да, буретш сійӧ, Иван Белограй, дзикӧдз бусӧссьӧм да солассьӧм пехотинец...
сійӧ, код йылысь сьыланкывйын висьталӧма: «лётчикъясӧс радейтӧны миян.
Кавалерияӧс зэв лэптӧны.
Видзӧдлӧй жӧ, ёна корам, мам-пехота вылӧ.
Кытшовтӧй ті ставнысӧ — сыысь бурджыксӧ он аддзӧй: мелі синъястӧ ті, дона нывъясӧй, пехота вылӧ чӧвтлӧй...»
Нывъяс асланыс коканъяс вылӧ мыджсьӧмӧн сулалісны орччӧн да дзик ставныс нюмъялісны демобилизуйтчӧм старшиналы, видзӧдісны сы вылӧ дӧверчивӧя да меліа.
— А кӧні Терезия?
Мыйла сійӧ оз уджав?
Али барствуйтӧ сійӧ кадсяньыс, корсянь геройлӧн звезда кутіс дзирдавны морӧс вылас?
— Терезия ылі туйӧ мӧдӧдчӧ, — вочавидзис мугыд чужӧма ныв. — Венгрияӧ мунӧ делегациякӧд, первомайскӧй праздник вылӧ да тӧдмӧдны аслас геройскӧй опытнас заграницаса колхозникъясӧс.
— Со кыдзи! — Кларклӧн чужӧмыс лои тӧждысяна. — Кор нӧ сійӧ мунӧ?
— Регыд.
Аскомысь. — Мугыд чужӧма нывлӧн гажа, лукав синъясыс содтісны: тэрмась, Иван, сёрман.
— Н-да... — мӧвпалӧмӧн, быттьӧ ас кежсьыс, шуис Кларк. — Сідзкӧ, сёрми.
Кутшӧма тэрмаси, кутшӧма зіли — и век жӧ... — Сійӧ друг кызӧктіс, сьӧлыштіс кипыдӧсъясас, гораа чышкыштіс найӧс ӧта-мӧдас: — <ns>Но-ко</ns>, нывъяс, вайлӧй мырсьысьлы ассьыныд уджалан ӧрудиетӧ!
Ӧти ныв мыччис сылы кокан.
Кларк босьтіс сійӧс да молотобоец моз вылӧ кыпӧдіс юр весьтас.
У-ух!
Сійӧ выныштчӧмӧн сатшкис сьӧкыд, еджыд дора стальнӧй кокан нырсӧ изъя муӧ.
Кокниа качліс да тэрыба усьліс, шонді водзын дзирдаліг, сылӧн коканыс.
Гольскакыліс сталь, изъясысь сявкйисны бикиньяс.
Сьӧд бархатӧн лӧсталіс небзьӧдӧм му.
Шуйгавылӧ и веськыдвылӧ боръясӧ лэбисны неыджыд шылялӧм изъяс, кодъясӧс асланыс местаяссьыс путкыляліс Кларклӧн коканыс.
Кларк стӧча арталіс, мыйӧн вермас дзикӧдз пӧкӧритны Терезиялысь пӧдругаяссӧ.
Петкӧдлана уджалыштӧм, коді кыссис сӧмын кызь минута, матыстіс сійӧс аслас цельӧ ёнджыка став кывъяс, видзӧдласъяс да нюмъяс дорысь.
Кор сійӧ веськӧдчис да, пӧсялӧм чужӧмсӧ чышкаліг, мыжа морт моз яндысьӧмпырысь видзӧдліс том виноградаршаяс вылӧ, кыдз быттьӧ корис прӧститны уджӧн аслас ылавлӧмысь, сійӧ нин вӧлі налы дзикӧдз ас мортӧн, прӧстӧй зонмӧн, на кодь жӧ уджалысь мортӧн, коді на ног жӧ думайтӧ да чувствуйтӧ.
Ӧні, мӧвпаліс Кларк, быд ныв сёысь висьталас пӧдругаыслы: ок, кутшӧм тэнад Иваныд, Терезия!..
Вот та вӧсна Кларк и пуктіс сы мында кад да вын Соняшнӧй гӧра вылын.
Водзӧ вӧчны тані нинӧм.
Позьӧ мунны водзӧ.
Небыд вӧла туй петкӧдіс Кларкӧс берегдорса садъясӧ.
Сійӧ муніс сад дорті веж дамба вывті Тисса пӧлӧн да ёна видзӧдіс мӧд, венгерскӧй берегӧ.
Сэні, юкмӧс дорын, сулалісны уна рӧма паськӧмъяса нывбабаяс.
Тайӧ вӧлі сійӧ юкмӧсыс, код дорті Кларк муніс сійӧ страшнӧй руа войнас.
Чери кыйысьяс ӧшлісны бедьяс йылӧ ыджыд тыв.
Гӧрд кӧлесаяса трактор, пӧшти ӧти места вылын бергалігтыр, гӧрис увтасін — буретш сійӧс, кӧні куйліс Кларк Тисса дорӧ писькӧдчигӧн.
— Гражданин, сувтӧй!
Кустъяс сайысь петісны кык пограничник: старшина (тайӧ вӧлі Смолярчук) да рядӧвӧй.
Кларк тормозитіс велосипедсӧ да чеччыштіс му вылӧ.
Больгигтырйи сійӧ перйис документъяссӧ:
— Тіянлы, ёртъяс, дерт, ме ог ачым ков, а менам бумагаясӧй.
Лоӧй ласковӧсь.
Со военнӧй билет, со пограничнӧй зонаӧ пропуск.
Старшина дыр да сюсьмӧдчӧмӧн видлаліс документъяссӧ.
— Кытчӧ ті мунанныд? — медбӧрын юаліс сійӧ, военнӧй билетлысь страницаяссӧ листаліг.
— А со татчӧ, «Тисса весьтын кыа» колхозӧ, Гоголевскӧй, ӧкмысдас кыкӧд керкаӧ, Терезия Симак ордӧ.
Энӧ кывлӧй татшӧм бур ныв йывсьыс?
Смолярчук эз вочавидз, а водзӧ видлаліс документъяссӧ.
Ставыс вӧлі тыр порядокын, но сійӧ эз тэрмась лэдзны демобилизуйтчӧм старшинаӧс.
Кларк терпениеӧн виччысис.
— Гашкӧ, тіянлы мыйкӧ абу гӧгӧрвоана? — небыдика нюмъяліг юаліс сійӧ, кор пограничник вывті дыр кутіс видлавны сылысь документъяссӧ.
Смолярчук бара эз вочавидз, думыштіс: «Мыйла сійӧ нервничайтӧ?»
И ещӧ бурджыка кутіс видлавны военнӧй билетсӧ.
— Но и служба тіян, виж шапкаяс! — тешпырысь шуис Кларк. — Весиг кӧть рӧднӧй мамыдкӧд паныдасян — эн эскы, мый сійӧ тэнад мам, кытчӧдз оз петкӧдлы ассьыс документсӧ. — Сійӧ перйис махорка тыра кӧшӧль, гартыштіс кыз чигарка. — Куритчӧй!
Онӧ?
Тіян вӧля...
Кывзӧй, зонъяс! — воштіс терпениесӧ да шуис сійӧ. — Энӧ весьшӧрӧ кутӧй зонмӧс, энӧ чинтӧй сылысь шудсӧ.
Кларклӧн став медся бур арталӧмъяс серти, сылы колӧ вӧлі висьтавны сійӧс, мый висьталіс.
Мед пограничникъяс чувствуйтасны, — сійӧ накӧд ӧткодь.
— Кутшӧм шуд йылысь ті сёрнитанныд? — юаліс пограничник Кларк вылӧ видзӧдлӧмӧн.
Сійӧ ещӧ ӧтчыд видзӧдліс Кларкӧс юр вывсяньыс кок улӧдзыс да торъя ёна сутшкысьліс синъяснас армейскӧй образеца сапӧг вылӧ.
— Да буретш сы йылысь, код йылысь сьыланкывъясын сьывсьӧ. — Кларк восьтіс бумажниксӧ, перйис сэтысь Терезиялысь цветнӧй журнальнӧй фотография, кодӧс вӧлі клеитӧма зарни дора картон вылӧ: — Со, видзӧдӧй.
Тайӧ ӧмӧй абу шуд!
Смолярчук нинӧм сылы эз вочавидз да бӧр сетіс документъяссӧ.
Кларк мыччис кисӧ пограничниклы да кӧсйис видзӧдлыны сылы сьӧлӧмас, тӧдмавны, мыйла сійӧ сэтшӧм дыр видлаліс сылысь вывті бур документъяссӧ.
Старшиналӧн чужӧмыс эз петкӧдлы некутшӧм тӧждысьӧм.
«Ставыс порядокын!» — решитіс Кларк.
Сійӧ дзикӧдз успокоитчис, кор Смолярчук друг моз вочавидзис сылӧн прӧщайтчӧм вылӧ да весиг нюмъёвтіс.
Кларк лэччис дамба вылысь трӧпа вылӧ, коді нуӧдіс сиктӧ, да некымын минута мысти вӧлі Гоголевскӧй вылын, 92 номера куим ӧшиня керка водзын, код гӧгӧр вӧлі быдмӧ сук сад.
Сійӧ нарошнӧ грымнитіс ӧдзӧслӧн кӧрт вугйӧн, надейтчис, мый сійӧс кыласны.
Сідзжӧ шумӧн котӧртіс кильчӧ вылӧ, чукӧстчис:
— Позьӧ пырны?
Восьса ӧшиньын тыдовтчис Терезия — юрыс русӧй юрси кытшын, ӧти киас лӧз шӧвк платье, мӧдас утюг.
Нывлӧн чужӧмыс ыпъяліс яръюгыд гӧрдӧн, а синъясыс шемӧсмӧмӧн видзӧдісны виччысьтӧм гӧсть вылӧ.
— Здравствуй, Терезия! — Кларк пӧрччис фуражкасӧ да кийывсӧн нуӧдіс кудриа юрситіыс.
— Бур лун, здравствуйте, — яндысьӧмӧн вочавидзис ныв.
— Он тӧд? — Кларк веськыда любуйтчис Терезияӧн.
Терезия пыркӧдыштіс юрнас.
— Видзӧдлы, ещӧ видзӧдлы...
Гашкӧ, тӧдан.
Терезия эз вештыв гӧсть вылысь синсӧ.
Эз, некор эз паныдасьлы сыкӧд.
Кӧть эськӧ ӧтчыд кӧ кыськӧ аддзыліс, дерт, тӧдіс сэки.
Татшӧм бравӧй воякатӧ он регыдӧн вунӧд.
Кларк бура гӧгӧрвоис, кутшӧма сійӧ кажитчис нывлы, — эз ичӧтджыка сыысь, кутшӧмӧс виччысис.
А мый лоӧ, кор кутасны киссьыны сылӧн юмов, соловейлӧн кодь сёрниясыс!..
Аслас гуся гижӧдъясын Кларк гижліс:
«Тэныд кӧ ковмас босьтны ас дорыд зонлысь либӧ нывлысь сьӧлӧмсӧ, эн сетчы посниторъяс вылӧ.
Ворссьӧ сійӧ, коді яндысьӧмпырысь да гажтӧма корӧ вӧчны сійӧ либӧ мӧд услуга, кузя висьталӧ, мыйла тайӧ ковмис.
Кымын унджык, кымын кузьджыка висьталан, сымын этшаджык эскӧны.
abu
Ворс медся святӧйтор вылас, мыйӧн олӧ тэӧн бӧрйӧм мортыс.
Дженьыдика кӧ висьтавны, петкӧдлы унджык доверчивость, лолав радейтӧмӧн — и тэ сэки ставсӧ венан».
Татшӧм вӧлі «ключыс», код отсӧгӧн Кларк думайтіс писькӧдчыны Терезиялӧн сьӧлӧмӧ.
— Лэдзӧй висьтасьны, — Кларк видзчысьӧмӧн рапортуйтіс: — демобилизуйтчӧм гвардияса старшина Иван Фёдорович Белограй.
Терезия пуктіс утюгсӧ ӧшинь вылӧ, коді пыр жӧ кутіс тшынавны, шыбитіс платьесӧ да топӧдіс кияссӧ морӧс бердас.
— Иванӧ!
Иван Белограй!
Тэ?..
Кларк чышкыштіс ӧшинь вылысь сьӧдасьӧм краскасӧ, пуктіс пӧсь утюгсӧ кильчӧ тшупӧд вылӧ да сӧмын та бӧрын, синъяссӧ увлань лэдзӧмӧн, ньӧжйӧ шуис:
— Да, буретш сійӧ, Иван Белограй.
Терезия чеччыштіс ӧшинь пыр кильчӧ вылӧ, мыччис сылы ассьыс гожъялӧм кияссӧ.
Кларк босьтіс найӧс, ёна топӧдіс.
Сійӧ эськӧ вермис ӧні нинӧм воштытӧг — таӧ сійӧ вӧлі чорыда эскӧ — кутлыны да окавны Терезияӧс.
Кутчысис.
Нинӧмла водзвыв тэрмасьны.
Мед ставыс мунӧ аслас чередӧн.
Кларк дзугис кудрисӧ да, гӧгӧр видзӧдіг, ышловзис став морӧстырнас:
— Лӧсьыд тіян тані!..
Гӧгрӧс гӧрд шонді выліті гӧгыльтчис Венгерскӧй равнина весьтті.
Гӧраяслӧн кузь ыркыд вуджӧръяс нюжалісны дзик ю дорӧдз.
Ущельеясысь, кӧні едждӧдіс лым, ӧвтіс асъя ыркыдӧн.
Яблӧк садъясын сьылісны соловейяс.
Керка вевтъяс весьтын Тисса ӧтар и мӧдар дорын кыпалісны пырыстыдалан тшын сюръяяс.
— Кыдзи тэ татчӧ веськалін, Иван? — кватитчис Терезия. — Тэ жӧ Берлинын служитан!
— Служиті Берлинын, а ӧні... — сійӧ кыпӧдіс юрсӧ, унатор висьталан синъясӧн видзӧдліс Терезия вылӧ, — ӧні татчӧ вои служитны («Тэныд служитны», — содтісны сылӧн синъясыс).
Мый нӧ керкаад он пырт, бур ныв?
— Ой, мый нӧ тайӧ! — Сійӧ котӧртіс ӧдзӧс дорӧ, восьтіс сійӧс: — Пырӧй, лоӧй ласковӧсь.
Кларк торжественнӧя воськовтіс порог вомӧн, а нюжӧдӧм киясас кутіс сиреньысь букет:
— Кымынысь аслам мӧвпъясын ме воськовтлі тайӧ порогсӧ...
Мир да шуд тайӧ керкаыслы! — Кларк видзӧдліс пельпом вомӧныс Терезия вылӧ. — А тіянлы, гашкӧ, и ассьыныд шудсӧ некытчӧ воштыны, а?
— Огӧ ӧткажитчӧй и тіян шудысь, — серӧктіс Терезия. — Сідзкӧ, демобилизуйтчин?
— Демобилизуйтчи.
Ранитчӧм сьӧлӧма салдатыд абу нин салдат.
Тайӧ ылӧсӧ шуӧмыс вӧлі тырмымӧн гӧгӧрвоана, но Терезия сӧстӧм синъясӧн видзӧдіс Кларк вылӧ да радпырысь нюмъяліс.
— Тэ талун сёйлін, юлін, Иван?
Йӧв юан?
«Э-э, голубушкаӧй, — мӧвпыштіс Кларк, — да тэ дзик прӧстӧй!»
— Йӧв?
Тэнад киясысь?
Радпырысь!
Терезия котӧртіс да регыд бӧр локтіс, вайис шоныд сынӧд вылын ньылӧдӧм пемыд кувшин.
— Сідзкӧ, Венгрияӧ мунан? — юаліс Кларк туйӧ лӧсьӧдӧм восьса чемодан вылӧ довкнитӧмӧн. — Лыддьылі.
И завидьті...
Венгрия!
Кузялаыс муні, гудыр Тиссасянь гӧлубӧй Дунайӧдз. — Кларк тупкис синъяссӧ, шогпырысь юмыртіс паръяссӧ да ышловзис. — Другӧс ме гуалі Тиссавараын. — Сійӧ шеныштіс кинас, кыдз быттьӧ вӧтліс сьӧкыд казьтылӧмъяс. — Сідзкӧ, мунан... — шуис сійӧ да шогпырысь видзӧдліс ныв вылӧ.
— Регыд бӧр воа.
Кык вежон мысти. — Терезия сёрнитіс, быттьӧ мыйыськӧ дорйысис.
Кларк пыр жӧ кыліс тайӧс.
Сійӧ пуктіс сирень букет пызан вылӧ зеркалӧ водзӧ, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма вышивайтӧм кичышкӧдӧн.
— Но вот, видзӧдлі тэ вылӧ, а ӧні... — чӧв олыштіс, читкыртіс синъяссӧ, — ӧні позьӧ и мунны.
Кларклы вӧлі сетӧма Белограйлысь не сӧмын гусялӧм документъяссӧ, но и Терезиялысь письмӧяссӧ.
Сійӧ бура тӧдмасис письмӧяснас да гӧгӧрвоис, мый ныв весиг ылісянь вӧлі зэв матын Иван Белограйӧс радейтӧмӧдз.
Иванлӧн первой письмӧ вылӧ сійӧ шыасис скуп открыткаӧн.
Но вочасӧн, сылӧн уна письмӧяс бӧрын, дугдіс лоны видзчысьысьӧн.
Иван гижліс сылы кыдзи радейтана чойлы либӧ важся друглы.
Нывлы тайӧ вӧлі воӧ сьӧлӧм вылас, и сійӧ вочавидзис сідз жӧ — кыдзи чой да друг.
Иван Белограй сылы кажитчис.
Морт, коді воськовтіс сійӧ керкалысь порогсӧ, вӧлі стӧч сэтшӧм, кутшӧмӧн мӧвпаліс сійӧ Иван йылысь сылӧн письмӧяс серти.
— Мыйла нӧ тіянлы... тэныд сэтшӧм регыд муннысӧ? — волнуйтчӧмӧн да тӧждысьӧмӧн юаліс Терезия. — Олышт миянын, виччысь черешня, ягӧд...
— Да ме эськӧ не сӧмын черешняясӧдз олі тані — виноградӧдз, сэтчӧдз, кытчӧдз жолудьысь дуб оз быдмы, — шуаліс Кларк, радпырысь ныв вылӧ видзӧдіг. — Тэ сайын, Терезия, муна ме татысь кык лун мысти либӧ кольчча овны век кежлӧ. — Сійӧ ланьтіс, лэдзис юрсӧ да бура лӧсьӧдіс гимнастёркасӧ выль, дзуртысь тасма улысь.
Кыдзи видзӧдлас ныв сылӧн висьтасьӧм вылӧ, Кларклы вӧлі веськодь.
Примитас ныв сылысь радейтӧмсӧ — бур.
Оз примит — сідзжӧ абу лёк.
И сідзи и тадзи матігӧгӧрын паськалас сёрни, мый Отечественнӧй войнаса герой Иван Белограй воис Закарпатьеӧ да овмӧдчис Яворӧ сы вӧсна, Терезия вӧсна...
Татчӧ ӧні и витіс Кларк.
Сійӧ босьтіс нылӧс киӧдыс.
— Тэ ӧмӧй он гӧгӧрво, мыйла ме татчӧ тӧвзи Берлинсянь?
Он гӧгӧрво, да? — юасис Кларк да топӧдліс сылысь кисӧ, видзӧдіс сы вылӧ кевмысяна синъясӧн.
Ныв чӧв оліс, чукраліс платье вӧньсӧ.
— Висьтав жӧ, кольччыны меным татчӧ али мунны? — Кларклӧн паръясыс сырмисны, гӧлӧсыс оръясис.
Терезия мездіс кисӧ, бӧрыньтчис восьса ӧшинь дорӧ, серӧктіс:
— Мый тэ мӧвпалан, Иван!
Кажитчӧ овны миян му вылын — кольччы.
— Кажитчӧ, — шыасис сійӧ. — Ёна кажитчӧ.
— Но и ов кӧть сё во.
Мунам, тӧдмасям мамакӧд.
Колӧ тайӧ али оз ков, пыр жӧ юаліс ассьыс Кларк.
Оз, решитіс сійӧ, таын абу на коланлуныс.
И сэсся, коді сійӧс тӧдӧ, кутшӧм синъясӧн видзӧдлас сы вылӧ Терезиялӧн мамыс.
Бурджык виччысьыштны.
— Мӧдысь, Терезия, тӧдмася тэнад мамкӧд.
Талун тэрмася.
Колӧ лӧсьӧдчыны железнодорожнӧй депоӧ удж вылӧ.
Слесарӧн.
Во мысти лоа машинистӧн, вот аддзылан.
Ӧні... — сійӧ меліа видзӧдліс Терезия вылӧ, — эм менам право овны да уджавны закарпатскӧй му вылын. — Сійӧ босьтіс нывлысь кисӧ, тэрыба матыстіс сылысь кипыдӧссӧ аслас банбок бердӧ: — Аскиӧдз!
Терезия петіс керкасьыс сыкӧд ӧтлаын.
— Эн колльӧд, оз ков, — эз лэдз Кларк.
— Да ме ог тэкӧд... ме кӧсъя мам дінӧ.
— А, Чӧрт позйӧ мунан? — серӧктіс Кларк. — Верма дженьдӧдыштны тэнсьыд туйтӧ.
Седлӧав менсьым скакунӧс, тэрыба!
Терезиялысь сӧглассӧ виччысьтӧг сійӧ босьтіс сійӧс, пуксьӧдіс велосипеднӧй рама вылӧ, чеччыштіс седлӧӧ, тойыштчис муысь да тӧвзис крут туй кузя Тиссалань.
Тӧлыс пӧльтіс Терезиялы чужӧмас, петіс синваыс.
Виноградникъяслӧн веськыд визьясыс ӧтлаасисны ӧти веж садйӧ.
— Ньӧжйӧджык, Иван! — горӧдіс Терезия. — Сувтӧд!
Туйяс вожаланінын, кодъяс нуӧдісны эновтӧм муяс вылӧ, Чӧрт позлань, да Явор карӧ, Кларк друг тормозитіс велосипедсӧ, чеччыштіс му вылӧ, босьтіс шемӧсмӧм Терезияӧс ки вылас, топӧдіс ас бердас да окаліс паръясас.
Секунда мысти сійӧ колис Терезияӧс ӧтнассӧ туйяс вожаланінӧ да тӧвзис Яворлань.
Терезия видзӧдіс Иванӧс, кытчӧдз сійӧ эз вош пуяс сайӧ.
Ышловзис, довкнитіс юрнас, нюмъёвтіс да мӧдӧдчис Тиссалань.
Некор закарпатскӧй край эз кажитчыв Терезиялы сэтшӧм мичаӧн, кыдзи талун.
Долинаын, Тиссалӧн крут берегъясын, муяс вылын, весиг изйысь вӧчӧм сиктса потшӧс костъясын — быдлаын ыпъялӧ тулыслӧн веж би.
Черешняяс, яблоняяс, грушаяс котӧртӧны мылькъяслӧн лунвыв бокъяс пӧлӧн, паськыд террасаясті.
Найӧ сулалӧны пидзӧсӧдз ваын Тиссалӧн мӧдар, ойдлан берегас.
Найӧ разалісны колхознӧй усадьбаяс мышкын.
Найӧ сулалӧны чукӧръясӧн керка ӧшиньяс улын.
Найӧ стражъясӧн сулалӧны автомобильнӧй туйлӧн кыкнан бокас.
И став пуяссӧ, гырысьяссӧ и поснияссӧ, быттьӧ шымыртӧма еджыд тшынӧн.
Муыс, кӧні уджаліс мамыслӧн бригадаыс, шыльквидзис дзик Тисса дорын.
Сы весьтын кыліс гусеничнӧй тракторлӧн гажа ургӧм, сійӧ кыскис ас бӧрсяыс кӧрт агасъяслысь кузь цепочка.
Терезия ылісянь аддзис бура тыдалан тушасӧ мамыслысь.
Статя, кузь сьӧд юбкаа да паськыд ковтаа, сійӧ сулаліс мукӧд колхозницаяс пӧвстын дамба вылын да, кисӧ син бердас матыстӧмӧн, видзӧдіс Тисса вылӧ.
Терезия кывлытӧг матыстчис мамыс дінӧ, кутіс пельпомъясӧдыс да сералан кывъясӧн прикажитіс колхозницаяслы чӧв овны.
Мамыс нуӧдіс синъяснас шуйгавылӧ и веськыдвылӧ, аддзис нывлысь ён, ладнӧй кияссӧ, кодъяс куйлісны пемыд, анькытш сера сатин ковта вылас.
— Терезия!.. — шуис сійӧ синсӧ читкыралӧмӧн да нюмъялӧмӧн.
Терезия топӧдчис морӧснас мам мыш бердас, пуктіс сы пельпом вылӧ русӧй юрсиа, зэлыд кӧсаа юрсӧ:
— Кыдз нӧ ті тӧдінныд менӧ, мамо?
Тиссаӧ зеркалӧӧ моз видзӧдінныд, а?
Мамыс мездысис нылыслӧн сывйысь, лӧсьӧдыштіс сьӧд, лӧзоват рӧма юрси вывсьыс пель вылас лэччӧм чышъянсӧ, стрӧга видзӧдліс Терезия вылӧ:
— Кыдз тӧді?..
Вот кор рӧдитан Иванӧс да Петырӧс, Стефанияӧс да Ганкаӧс, сэки и ачыд велалан тӧдмавны тупкӧса синъясӧн аслад челядьлысь дуксӧ.
Колхозницаяс серӧктісны.
Сераліс и Терезия.
Мамыс сюся видзӧдліс розӧвӧй банбокъяса, дзирдалысь синъяса ныв вылас.
— Но, кутшӧм радлун ещӧ тэнад талун? — юаліс мамыс.
Терезия чӧв оліс.
Висьтавны абу Иван Белограй воӧм йылысь?
Став дырйи оз позь.
Бӧрынджык висьталас, кор мамыс воас гортас.
Терновник пӧвстысь петісны кык пограничник.
Ӧтиыс вӧлі старшина Смолярчук, мӧдыс — салдат Степанов.
Найӧ кайисны дамба вылӧ, здоровайтчисны.
Смолярчук вӧлі тшӧкыда волысь гӧстьӧн сиктас.
abu
Колхозницаяс важӧн нин велалісны, мый шахтёрскӧй пилы, Иван Смолярчуклы, интереснӧйӧсь налӧн став колхознӧй делӧясыс, гырысьясыс и посниясыс.
— Видзӧдам со, — висьталіс колхозница, — асланым заграничнӧй соседъяс вылӧ да радлам.
Быдлаын, кытчӧ сӧмын судзис синмыд, куйлісны дивӧ кодь шыльыд, быттьӧ зэв ыджыд утюгӧн гладитӧм Тисса сайса муяс — Ыджыд Венгерскӧй низменностьлӧн асыввыв дорыс.
Тайӧ веж скатерть вылас, сылӧн веськыдвыв пельӧсын, дзик Тисса дорын, кыпӧдчисны садъяс да алӧй рӧмӧн пӧртмасисны еджыд керкаяслӧн черепичнӧй вевтъяс; осокорьяслӧн рад, кодъяс сідзжӧ шатёр кодьӧсь да кыпӧдчисны небесаӧ, кыдзи и тайӧ берегас, сулалісны стройӧн моз дамба подув дорын.
Став мукӧдыс — равнина, помтӧм ни дортӧм равнина: нежнӧй веж ӧзим муяс, пӧим рӧма, руд, тӧлалӧм да шондіӧн косьтӧм коськӧм, шӧвк кодь сьӧд тувсов гӧрӧм му, сук туруна уна рӧма видзьяс, нюрвывса кустарник, нитш, эжӧрлӧн том петасъяс, дзоридзалысь терновник, тувсов ваӧн ойдӧм тыяс.
И быдлаын, ылын и матын, — гӧрд кӧлесаяса, лӧз тшынӧн тшынасьысь тракторъяс, плугъяс, кӧдзан машинаяс, кӧйдыс тыра телегаяс, ыджыд сюръяса волъяс.
Венгръяс, кодъяс уджалісны Тиссасянь матынджык, важӧн казялісны дамба вылын сулалысь сӧветскӧй колхозникъясӧс.
На весьтӧ асланыс трактор либӧ плугйӧ доддялӧм пара вӧв вылын воӧм бӧрын найӧ пӧрччылісны шляпаяссӧ, ӧвтчисны чышъянъяснас.
— Сідзкӧ, бара ордйысьӧм, Мария Васильевна? — нюмъёвтіс Смолярчук.
— Артмӧ, мый сідз, — Мария Васильевна сьӧд чышъян помнас чышкыштіс тӧлалӧм парсӧ. — Сӧмын налы суӧдны ковмас.
Сёрӧнджык босьтчисны.
Ми ещӧ арнас Чӧрт позлысь ассьыным юкӧнсӧ гӧрлім, а найӧ сӧмын на заводитӧны.
— Ті энӧ жалитӧй ассьыныд соседъястӧ, мам, — шуис Терезия, — суӧдасны!
— Ме ог жалит найӧс, нылук, а радла на вылӧ видзӧдіг...
Нывъяс, ас местаясӧ!
Колхозницаяс лэччисны дамба вылысь, разӧдчисны му пасьта да кӧрт зыръясӧн, куранъясӧн, сьӧкыд коканъясӧн рӧвняйтісны сійӧ гӧпъяссӧ, гуранъяссӧ, бӧрӧздаяссӧ да важ шор визьяссӧ, кодъясӧс эз вермы босьтны тракторнӧй агас.
Смолярчук эз вешйыв Терезия дорысь.
— Мунам, — чукӧстіс сійӧ нылӧс.
— Кытчӧ? — шемӧсмис сійӧ. — Миянлы тэкӧд абу пӧпуттьӧ.
Старшина гогнитіс юрнас да ньӧжйӧник шуис:
— Талун, Терезия, миянлы пӧпуттьӧ.
Тэкӧд кӧсйӧ аддзысьлыны заставаса начальник.
— Мун, корӧны кӧ, — шуис мамыс. — Весьшӧрӧ пограничникъяс оз корны.
— Тэ он тӧд, мыйла ме ковми тіян начальниклы? — Терезия тӧждысьтӧг, гажа синъясӧн видзӧдіс Смолярчук вылӧ.
— Тӧда.
Вӧліны тэ ордын талун гӧстьяс?
— Вӧліны.
Сӧмын эз гӧстьяс, а гӧсть.
— Коді сійӧ сэтшӧмыс?
Терезия сувтіс.
— Иван Белограй! — вочавидзис сійӧ да шемӧсмӧмӧн юаліс: — А мый?
— Да сідз...
Сійӧ миянӧс интересуйтӧ...
— Мед менам гӧсть тіянӧс оз беспокоит.
Гвардеец!
Воис Берлинысь.
Морӧстырыс орденъяс да медальяс.
Смолярчук кывзіс муӧ видзӧдӧмӧн.
— Важӧн тэ сійӧс тӧдан, Терезия?
— Важӧнкодь.
Воысь дырджык.
— А кӧні тэ сыкӧд аддзысьлін?
— А ми талунӧдз эгӧ на аддзысьлӧй.
— Энӧ аддзысьлӧй? — шемӧсмис Смолярчук. — Кыдз нӧ ті тӧдмасинныд?
— Письмӧяс пыр.
— И уна письмӧ гижинныд ӧта-мӧдныдлы?
Терезия серӧктіс: сійӧ гӧгӧрвоис, медбӧрын, мыйла старшина интересуйтчис Иван Белограйӧн.
— Уна кутан тӧдны, зонмӧ, регыд пӧрысьман, — шуис Терезия да зілис став сёрнисӧ вайӧдны шуткаӧ.
Смолярчук босьтіс нылӧс киӧдыс.
— А тэ стӧч тӧдан, — серьёзнӧя юаліс сійӧ, — мый тэнсьыд гӧстьтӧ шуӧны Иван Белограйӧн?
— Но, а кыдз жӧ?
Иван.
Иван Фёдорович Белограй.
— Тайӧ сідзсӧ сійӧ шуӧ...
Терезия эз вочавидз Смолярчуклӧн юалӧм вылӧ да повзьӧмӧн видзӧдліс старшина вылӧ, сійӧ друг думыштіс Вой-гӧра поддінын тӧдтӧм мортӧс виӧм йылысь да майор Зубавинкӧд мартын аслас сёрни йылысь.
Уна сё йӧзӧс аддзыліс Смолярчук аслас туй вылын сійӧ кадсяньыс, кор сійӧ тӧдіс, мый витӧд нарушитель писькӧдчис граница вомӧн да гуляйтӧ вӧля вылын.
Быд тӧдтӧм мортӧс Смолярчук сюся видзӧдіс, но мыйлакӧ сӧмын ӧтнас Иван Белограй кыпӧдіс ас вылас прамӧй подозрение, кӧть демобилизуйтчӧм старшиналысь документъяссӧ видлалӧм бӧрын Смолярчук эз аддзы нинӧм подозрительнӧйсӧ.
И сапӧгыс Белограйлӧн дзик эз вӧв сэтшӧм, коді колис следсӧ сарайын: абу выль армейскӧй, кирзӧвӧй, а хромӧвӧй, бура дыр нин новлӧма.
Но Смолярчук тӧдіс, кутшӧм мудера дзебсясьӧны врагъяс, сюся видзӧдіс тӧдтӧм морт вылӧ да медбӧрын аддзис сійӧс, кодӧс корсис.
Кутшӧм кӧть гажаа эз нюмъяв Терезиялӧн гӧстьыс, но сійӧ эз вермы дзебны пограничниклӧн сюсь синмысь аслас чужӧмлысь зэвтчӧмсӧ.
«Мыйла, — мӧвпыштіс Смолярчук, — мыйла сійӧ нервничайтӧ?»
Смолярчук кыліс и гвардеец гӧлӧсысь кутшӧмкӧ зэлӧдчӧм.
Белограйлӧн синъясыс, кӧть сійӧ зілис видзӧдны спокойнӧй да гажаа, петкӧдлісны полӧм.
Да и велосипед руль кутысь да документъяс тыра бумажник восьтысь киясыс оз-оз дай тіралыштасны.
Смолярчуклӧн став тайӧ подозрениеясыс вынсьӧдчисны сійӧн, мый Вой-гӧра районын тӧдтӧм мортӧс виӧм места гӧгӧр шобсигӧн сійӧ аддзис Витязь отсӧгӧн Терезиялысь журнальнӧй фотографиясӧ, кодӧс вӧлі джынвыйӧ талялӧма лымйӧ.
Фотографиясӧ вӧлі клеитӧма зарни дорыша лӧсталысь картон вылӧ.
Терезиялысь стӧч татшӧм жӧ фотография Смолярчук ӧні аддзыліс и демобилизуйтчӧм старшина Иван Белограй киысь.
Кыдзи колӧ гӧгӧрвоны тайӧ лӧсялӧмсӧ?
Смолярчук решитіс, мый гӧраысь аддзӧм фотография да тайӧыс, кодӧс сійӧ аддзис Иван Белограй киысь, ӧти мортлӧн.
Но кодлӧн збыльысьсӧ?
Демобилизуйтчӧм старшиналӧн али сылӧн, тӧдтӧмыслӧн?
Терезиялӧн висьтасьӧмыс, мый сійӧ тӧдса Иван Белограйкӧд сӧмын гижасьӧм пыр, отсаліс решитны тайӧ сьӧкыд вопроссӧ.
Гӧгӧрвоана, мый нывлӧн став фотографияясыс вӧліны Белограйлӧн.
Да, тайӧ сідз.
Но кутшӧмногӧн Терезиялӧн фотографияыс веськаліс Карпатыӧ, виӧм морт дінӧ, кор Иван Белограй и матын сэні эз вӧв?
А вермас лоны, и вӧлі?
Сідзкӧ, сійӧ инмӧдчылӧма тайӧ пемыд делӧ дінас.
Да и сійӧ-ӧ тайӧ Иван Белограйыс?
Вой-гӧра подув дорын виӧм мортлӧн кимӧддзӧ вӧлі татуируйтӧма кутшӧмкӧ гижӧд.
Сыысь коли сӧмын ӧти буква «Е».
Уна лунъяс да вежонъяс сійӧ кадсяньыс, кор аддзис сійӧс Смолярчук, сулаліс тайӧ букваыс сы син водзын.
Кор Смолярчук аддзис Иван Белограй ки вылысь татуируйтӧм гижӧд «Терезия», сійӧ друг казяліс, мый и тӧдтӧм мортлӧн ки вылас вӧлі татшӧм жӧ гижӧд — «Терезия».
Вермас лоны, тайӧыс босьтіс виӧм мортлысь документъяссӧ, копируйтіс татуировкасӧ?
Вермас лоны, сійӧ, виӧм мортыс, и вӧлі збыль Иван Белограйыс, а тайӧыс, коді дзебсис демобилизуйтчӧм старшина ним улӧ, и эм вражескӧй лазутчик, вошӧм витӧд нарушитель?
Но ставыс тайӧ вӧліны чайтӧмъяс.
Смолярчук кӧ вӧлі чорыда тӧдӧ, мый сы водзын враг, сійӧ эськӧ пыр жӧ кутіс тайӧ мортсӧ.
12
Матысса средаӧ, стӧч дас кык часын, Дзюбакӧд водзвыв сёрнитчӧм лунӧ да часӧ, Кларк пырис Ужгородскӧй да Киевскӧй уличаяс пельӧсын парикмахерскӧйӧ.
Ичӧтик передньӧйын, гӧгрӧс пызан сайын, кӧні вӧліны важ журналъяс, пукалісны шырсьыны да бритчыны ассьыныс ӧчередьсӧ виччысьысь йӧз.
На пӧвстын вӧлі и Кларклӧн матысса отсасьысь, мебель вӧчысь артельса председатель.
Сійӧ веськодьпырысь, ӧчкияс вевдортіыс, видзӧдліс выль пырысь вылӧ, очсӧдіс да бара кутіс зунясьны журналын, видлаліс картинкаяс.
Кӧть кутшӧм кужӧмӧн Дзюба зілис дзебны ассьыс повзьыштӧмсӧ, Кларк лыддис сы чужӧм вылысь да видзӧдлӧмсьыс збыль серсӧ.
Мый вермис лоны?
abu
Кларк пуксис тыртӧм улӧс вылӧ Дзюбакӧд орччӧн, гартыштіс чукля чигарка да корис соседыслысь ӧзтыны.
Истӧг кӧрӧбкакӧд ӧтлаын Дзюба сетіс записка.
Кларк тупкысис журналӧн да лыддис сійӧс, сэсся чукраліс да гусьӧн ньылыштіс.
Дзюба юӧртіс, мый безопасность органъяс интересуйтчӧны артельлӧн грузӧвӧй машинаӧн.
— Шофёрыд мыйкӧ тӧдӧ? — шӧпкӧдӧмӧн юаліс Кларк, кор найӧ колины пызан дорӧ ӧтнанныс.
— Скибан нинӧм на оз тӧд.
— Бур... — Кларк зумыштчис.
Сылӧн чорыд гыжъясыс заводитісны таркӧдны пызан дорӧ.
Кутан лов шыӧн сьӧкыда лолаліс едждӧдӧм ныр пырыс.
Чӧв оліс и Дзюба, терпениеӧн виччысис шефлысь бӧръя кыв.
Сійӧ водзвыв тӧдіс, мый сылы тшӧктасны, и дась вӧлі пыр жӧ сійӧс пӧртны олӧмӧ.
Дзюба весиг вевъяліс мӧвпыштны, кутшӧм ногӧн бырӧдны Скибанӧс.
— Оз висьтась, лоӧ кӧ?.. — юаліс шеф.
Дзюба лэптыштліс пельпомъяссӧ, и сы чужӧм вылын петкӧдчис шемӧсмӧм: мыйла рискуйтны, кор позьӧ вӧчны ставсӧ ёна надежнӧджыка да прӧстӧйджыка!
— Ме и ас кузя эськӧ эг вермы сетны кыв... — шуис сійӧ.
— Позьӧ талун либӧ аски вуджӧдны сійӧс Тисса сайӧ?
— Ӧні оз позь.
— Жаль воштыны татшӧм мортсӧ, — но... мый вӧчан, ковмас. — Кларк став синтырнас видзӧдліс аслас отсасьысь вылӧ.
Дзюба тэрыба копыртіс сьӧкыд бритӧм юрсӧ.
— Водзӧ! — ӧдзӧс весьтысь штора восьтігмоз чукӧстіс сьӧд усъяса, нетшкӧм синкымъяса, кудриа парикмахер.
Дзюба чеччис да, кинас шевгӧдлӧмӧн, муртса копыртчыштіс Кларклань:
— Лоӧй бурӧсь, гвардеец ёрт, окотапырысь сета ассьым ӧчередьӧс.
— Ог ӧткажитчы, ме ёна тэрмася.
Аттьӧ! — Тыр тшаплунӧн, медальяснас да орденъяснас зильӧдчиг (тайӧ артмис быттьӧкӧ ачыс аснас) демобилизуйтчӧм старшина мӧдӧдчис орчча комнатаӧ.
Кад висьтавны кӧть дженьыдика Скибан да Дзюба олӧмлысь историясӧ.
Американскӧй разведкалань Скибанлӧн туйыс вӧлі кузь, чукыльӧсь.
Скибан лои шофёрӧн войнабӧрса воясӧ.
Сыӧдз сійӧ вӧлі пу кузя резчикӧн да оліс ӧти уличаа ичӧтик закарпатскӧй карын, коді вӧлі дзескӧдчӧма векньыдик горнӧй долинаӧ, куим государстволӧн, Румыниялӧн, Венгриялӧн, Чехословакиялӧн граница ӧтлаасянінын.
Сылӧн керка ӧшиньясыс петісны веськыда граница вылӧ.
Из ӧграда сайын, юкмӧссянь кык воськов сайын, вӧлі сувтӧдӧма кордоннӧй столб, кытчӧ рисуйтӧма бӧр лапаяс вылас сувтӧм левӧс.
Градсӧ кодйигӧн либӧ юкмӧссьыс ва судзӧдігӧн Скибан сёрнитліс румынъяскӧд да венгръяскӧд — сылӧн гӧлӧсыс кокниа кыліс венгерскӧй да румынскӧй муяс вылын.
Поводдя йылысь, локтан урожай йылысь, вурун да брынза вылӧ, ас кыӧм полотно да винограднӧй вина вылӧ базарнӧй дон йылысь сёрнитіг Скибан кокниа вермыліс юӧртны условнӧй шифрӧн йӧз муса аслас соседъяслы, кор да кутшӧм контрабанднӧй тӧварӧн найӧ долженӧсь виччысьны сійӧс да мый сійӧ кӧсйӧ босьтны насянь водзӧс.
Пемыд, руа войясын сійӧ писькӧдчыліс граница вомӧн.
Асыв кежлас вӧвлі нин гортас.
Кутшӧмсюрӧ кордоннӧй стражникъяс тӧдісны Скибанлысь войясын ветлӧмъяс йылысь, но чӧв олісны, сы вӧсна мый пу кузя резчик бура мынтысис сыысь.
Быд воскресеньеӧ Скибан, додь пыдӧсӧ контрабанда дзебӧмӧн, ветліс Яворӧ вузавны вежон чӧжӧн вӧчӧм шкатулкаяс, чачаяс ыджда ичӧт гуцульскӧй чер кодь туристскӧй бедьяс, донӧдӧм кӧртӧн сотӧм вина бӧчкаяс, дубысь да букысь вӧчалӧм тарелкаяс да блюдъяс.
Ассьыс вӧчӧмторъяссӧ Скибан вузавліс пражскӧй мебельнӧй фирма «Короналӧн» яворскӧй филиаллы, кӧні директорӧн вӧлі Стефан Янович Дзюба.
Сылы жӧ вузавліс контрабандасӧ.
Скибанлысь да Дзюбалысь гуся дружбасӧ торкис война.
Хортистскӧй правительство, коді тайӧ кад кежлас, Гитлерлӧн милӧсть вӧсна, паськӧдіс властьсӧ и Закарпатьелӧн ыджыдджык юкӧн вылӧ, мобилизуйтіс Скибанӧс.
Некымын во сійӧ служитіс полевӧй жандармерияын, мадьярскӧй армияын, коді кисьтіс ассьыс вирсӧ Гитлер дор сӧветскӧй мулӧн паськыд местаяс вылын.
Пу кузя резчик, контрабандист, велӧдчис шофёрӧ.
Воронеж да Сталинград дорын хортистскӧй дивизияясӧс жугӧдӧм бӧрын Скибан дезертируйтіс.
Скибан виис немецкӧй офицерӧс, коді муніс висьӧм вӧсна отпускӧ, босьтіс документъяссӧ, пышйис фронт вылысь да воис Яворӧ.
Стефан Янович Дзюба эз пӧръяв Скибанӧс: сійӧ босьтіс другсӧ, сетіс сылы шогмана олӧм Гитлерӧс да Хортиӧс жугӧдтӧдз.
1944 вося октябрын Закарпатьеӧс мездісны сӧветскӧй войскаяс.
Скибан вермис бӧр локны гортас.
Но Дзюба кутіс сійӧс Яворын.
«Тэ меным тані со кыдзи ковман!» — Дзюба ки дорышнас нуӧдіс аслас голяті.
Скибан дыр эз думайт.
Гортад ӧні он паськӧдчы — вежсисны кадъясыс.
Границасӧ эз нин видзны сёрнитчыны дась стражникъяс, кодъяс уджалісны контрабандистъяскӧд ӧтвылысь, эз жандармъяс, кодъяс вузавлісны паспортъяс да пропускъяс пышйысьяслы, а подкупитны позьтӧм сӧветскӧй пограничникъяс.
Скибан овмӧдчис Яворын, кутіс уджавны шофёрӧн мебель вӧчысь артельын, кодӧс котыртіс водзӧ думайтысь Стефан Янович Дзюба.
Регыд тыдовтчис, мыйла Скибан ковмис Дзюбалы.
Областьті ветлӧдлігӧн Скибан бура тӧдіс, мый да кӧні вӧчӧны, кӧні да кутшӧм войскаяс сулалӧны, кутшӧм грузъяс новлӧдлӧны поездъяс, кӧні да кутшӧм посъяс да складъяс стрӧитӧны.
Дзюба тшӧктіс Скибанлы бура помнитны ставсӧ, мый аддзӧ да кылӧ, да ставсӧ висьтавлыны сылы.
Скибан пыр жӧ гӧгӧрвоис, мыйӧн интересуйтчӧ сылӧн другыс да кутшӧм адрес кузя мунӧны сійӧ юӧръясыс.
Бӧрынджык, кор Скибан дінӧ лои дӧверие, Дзюба веськыда висьталіс сылы, кодлы найӧ уджалӧны.
Сійӧ кад кежлас, кор вӧлі пӧлучитӧма задание судзӧдны Кларклы «кӧрт» документъяс, Скибан вӧлі нин Дзюбалӧн бур отсасьысьӧн.
И век жӧ, та вылӧ видзӧдтӧг, Дзюба некутшӧм тӧждысьтӧг чорыда решитіс мездысьны Скибанысь: сійӧ вывті уна тӧдіс.
Дзюбалы регыд тырӧ ветымын куим арӧс.
Аслас олӧмлысь ыджыдджык юкӧнсӧ, комын вит во чӧж, сійӧ служитіс американскӧй разведкалы.
Закарпатье некор эз вӧв Америкаса Соединённӧй Штатъяслӧн составнӧй юкӧнӧн.
И век жӧ вӧлі кад, кор Вашингтон кӧзяйничайтіс Мукачёвоын да Ужгородын, Сваляваын да Береговоын, Верховинаын да Марморошскӧй котловинаын.
Закарпатскӧй областнӧй государственнӧй архивын эмӧсь документъяс, кодъяс висьталӧны сы йылысь, мый жӧ кыскис США-са правительствоӧс да сылысь президент Вудро Вильсонӧс «1918‒1920 воясын Прикарпатскӧй Русьлӧн проблема» дінӧ.
Первой империалистическӧй война, кыдзи тӧдса, помасис Германиялӧн да сылӧн союзник — Австро-Венгриялӧн поражениеӧн.
Гӧгӧрвоана, мый народъяс, кодъясӧс вӧлі мырдӧн йӧршитӧма лӧскут кодь австро-венгерскӧй империяӧ, казялісны асланыс нэмӧвӧйся увтыртысьяслысь слаблунсӧ да решитісны самоопределитчыны.
Венгрияын ыпнитіс революция, власть вуджис народлы.
Шпорӧдчисны гӧрд знамяяс Ужгородын, Сваляваын, Мукачёвоын, Береговоын, Хустын, Верховинаын, Раховщина гӧраясын, Тисса долинаын.
Закарпатскӧй украинецъяс кыссисны том Сӧветскӧй республикалань, асланыс единокровнӧй роч да украинец вокъяс дінӧ.
«Ми кӧсъям ӧтувтчыны Сӧветъяскӧд Украинаын, — торжественнӧя юӧртіс манифест Свалявскӧй народнӧй радалӧн, кытчӧ пырлісны вӧр лэдзысьяс, горнӧй пастухъяс да видз-му вӧдитысьяс. — Кӧсъям ӧтувтчыны Украинакӧд — Руськӧд, кӧні миян роч кыв да кӧні гӧль йӧз пӧлучайтӧны му да вӧля».
США-са президент Вудро Вильсон 1918 вося октябрь 21 лунӧ юӧртіс, мый закарпатскӧй украинецъяслӧн зільӧмъясыс абу «практичнӧйӧсь да союзнӧй государствояс сӧглассӧ сы вылӧ оз сетны».
Вашингтон личкис аслас союзникъяслӧн военнӧй штабъяс вылӧ да сэк жӧ используйтіс и местнӧй американскӧй позянлунъяс.
Америкаса разнӧй каръясын олісны уна закарпатецъяс, кодъяс пышйисны асланыс му вылысь помтӧм корысялӧмысь, тшыгъялӧмысь да кӧдзыдысь.
Вот на пӧвстын первой кадас и кутіс уджавны американскӧй разведка.
Сійӧ ыстіс закарпатскӧй эмигрантъяс дінӧ ассьыс надежнӧй агентура — униатскӧй попъясӧс, и найӧ лӧсьӧдісны аслыныс быдторйын покорнӧй организацияяс: «США-ын греко-католическӧй роч вокъяслысь объединение» да «греко-католическӧй вичко вокъяслысь объединение».
Тайӧ кыкбана поповскӧй «братствоас» паськыда лӧсьӧдалісны Сӧветскӧй Россия вылӧ уна клеветаяс, кодъясӧс сэсся паськӧдісны Америкаын да ваялісны ылі Закарпатьеӧ.
Ризіясӧ пасьтасьӧм американскӧй шпионъяскӧд орччӧн действуйтісны обычнӧй паськӧма светскӧй шпионъяс.
Журналист Лагута да кутшӧмкӧ Жаткович, «Дженераль моторс» фирмалӧн юристконсульт, лӧсьӧдісны «Русинъяслысь американскӧй народнӧй рада».
Сэтчӧ председательӧн найӧ пуктісны Ю. Гардошӧс, фабрикантӧс.
Тайӧ «сӧветыс» паськӧдіс яр агитация Закарпатьеӧс Сӧветскӧй Россия дінӧ ӧтувтӧмлы паныд да сы вӧсна, медым ӧтлаӧдны Прикарпатскӧй Русь буржуазнӧй Чехословакия дінӧ, коді кывзысис США-лысь.
1918 вося ноябрь 12 лунӧ Скронтонын, американскӧй карын, вӧлі русинъяслӧн конгресс.
Сійӧс котыртысь Жаткович тшӧктӧм улын конгрессвывса делегатъяс примитісны сэтшӧм решение, кодӧс вӧлі диктуйтӧма сылы Вашингтонын.
Уолл-стритлы вернӧя служитысь пыр жӧ ошйысис аслас победаӧн президент Вудро Вильсонлы.
Белӧй дом шыӧдчис мелі телеграммаӧн: «Уважаемӧй господин Жаткович!
Благодарита тіянӧс ноябрь 15 лунся письмӧысь.
Вопросъяс, кодъяс йылысь ті юӧртанныд, менӧ ёна интересуйтӧны.
Радла тіянкӧд успехлы, кодӧс ті шедӧдінныд водзӧкежлӧ бурджык олӧмӧ туй вылын.
Тіянлы сьӧлӧмсянь благодарнӧй Вудро Вильсон».
Буретш сійӧ, США-са президент, благословитіс Жатковичӧс да Гардошӧс мунны Парижӧ мирнӧй конференция вылӧ.
Американскӧй разведкалӧн агентъяс выступайтісны 1919 вося февральын Версальскӧй дворецын кыдзи Прикарпатскӧй Русьлӧн представительяс.
Вашингтон да сылӧн военнӧй разведка «закарпатскӧй проблема» разрешитны зілигӧн, гӧгӧрвоана, тшӧктылісны асланыс агентъяслы уджавны не сӧмын США-ын.
Закарпатьеӧ вӧлі мӧдӧдӧма военнӧй миссия, кӧні юрнуӧдіс гуся делӧяс кузя важ, испытаннӧй мастер полковник Бенджамин Паркер.
Тайӧ вӧлі Россиялы паныд Америкалӧн восьса интервенция кадӧ.
Океансайса наёмнӧй войска нуӧдісны бойяс том Краснӧй Армиялы паныд Войвылын, Дальньӧй Востокын, Закавказьеын.
Полковник Паркер да сылӧн военнӧй миссияыс атакуйтісны Сӧветъяслысь страна рытыввывсянь, Карпатскӧй гӧраяс вомӧн.
Бенджамин Паркер овмӧдчис французскӧй генерал Эннокелӧн штаб бердын, коді командуйтіс белӧй карпато-русскӧй армияӧн.
А сійӧ армияыс нуӧдіс пӧщадатӧм тыш закарпатскӧй партизанъяскӧд да красногвардейскӧй отрядъяскӧд.
Паркер лӧсьӧдіс зумыд диверсионнӧй да шпионскӧй базаяс, кодъясӧс вӧлі арталӧма дыр олӧм вылӧ, лӧсьӧдаліс агентура да ысталіс сійӧс Россияӧ, велӧдіс военнӧй интервентъясӧс, белорумынъясӧс, белочехъясӧс да белофранцузъясӧс, кыдзи налы колӧ раммӧдны да пӧкӧритны гӧрд Закарпатьеӧс, лӧсьӧдаліс националистическӧй террористъяслысь кадръяс да корсяліс марионеточнӧй правительствоса министръясӧ кандидатураяс.
Полковник Паркер миссияын тшӧтш вӧлі капитан Франклин Кларк, Ральф Кларклӧн батьыс.
Закарпатьеын Паркерлысь военнӧй миссиясӧ став олан кад чӧжыс поддерживайтіс американскӧй черносотеннӧй «духовнӧй миссия», кодӧс татчӧ ыстісны быдлаӧ сюйсьысь иезуитъяс.
Сійӧн веськӧдлісны римскӧй папалӧн личнӧй посол Нярадий да американец Гордон.
«Духовнӧй миссия» сюяліс вичкоясӧ ассьыс агентурасӧ, кодӧс вербуйтӧма превелебнӧй униатскӧй духовенство пӧвстысь, клевещитіс народнӧй власть вылӧ, повзьӧдліс кывзысьтӧмъясӧс небеснӧй караясӧн, лӧсьӧдіс почва оккупантъяслы.
Интервентъяс жугӧдісны Сӧветскӧй Украина бердӧ Закарпатьеӧс ӧтлаалӧм вӧсна народнӧй движение.
Талун победитӧм бӧрын Паркер тӧждысис и аскиа лун йылысь.
1919 вося майын сійӧ котыртіс Ужгородын американскӧй разведкалысь юкӧн, кодӧс вӧлі дзебӧма «Гражданскӧй информация кузя американскӧй комитет» ним улӧ.
Стефан Янович Дзюба, сэки «Корона» фирмалӧн коммивояжёр, вӧлі тайӧ комитетыслӧн первой «корреспондентъясысь» ӧтиӧн.
Сійӧ, кыдзи и став завербованнӧйяс, сеталіс американецъяслы колана информация Закарпатьелӧн став помъяссянь да пӧртіс олӧмӧ полковник Паркерлысь торъя индӧдъяс.
Дзюбалы пай вылӧ уси «Гражданскӧй информация кузя американскӧй комитетлӧн» ыджыд дӧверие: Сӧветскӧй Украинаын петлюровецъясӧс оружиеӧн да деньгаӧн снабжайтӧм.
Дзюба служитіс американецъяслы, налы ковмӧм серти, и президент Массариклӧн, и регент Хортилӧн, и Гитлерлӧн режимъяс дырйи.
Закарпатьеӧс Сӧветскӧй Украина дінӧ ӧтлаалӧм бӧрын американскӧй разведка, медым не воштыны опытнӧй агентӧс, кутіс Дзюбаӧс особӧй резервын да пӧльзуйтчис сы уджӧн торъя нин колӧмъяс дырйи.
13
«Победалӧн» бӧрса пуклӧс вылӧ майор Зубавин пуксьӧдіс кык автоматчикӧс да мӧдӧдчис гӧраясӧ — войвылӧ, Карпатылӧн буретш сьӧлӧмас.
Кар сайын пыр жӧ заводитчисны муяслӧн сьӧд, агсалӧм да муртса вежӧдысь квадратъяс.
abu
Гӧраясын кӧнсюрӧ куйліс на васӧд, небыд лым, но гӧра поддінын, туй пӧлӧнса бӧрӧздаясын бузгисны тувсов шоръяс, да сімӧм коръяс улысь писькӧдчисны вижъюръяс.
Горнӧй апрель!
Сылысь радлӧмъяссӧ кыліс Зубавинлӧн сьӧлӧмыс, кӧть сійӧ и муніс Карпатыӧ эз гуляйтӧм вылӧ, а «Кӧр оланін» леспромхозӧ шофёр Скибанла.
— Войвыв полюс! — шуис водитель, куртка зепсьыс еджыд мехӧн кышӧм кепысь перйигмоз.
Уна дас автомобильяс лэччисны лымъя Верховинаысь.
Чукыль сайысь грузӧвиклысь гудок кылӧм бӧрын шофёр тормозитыштліс машинасӧ, кежыштліс бокӧ, а Зубавин сюся видзӧдіс, надейтчис аддзыны кабина стеклӧ сайысь Скибанлысь чужӧмсӧ.
Витӧд нарушитель йылысь пограничникъяссянь содтӧд даннӧйяс воӧм бӧрын Зубавин тырвыйӧ — ӧні сійӧ таӧ помӧдз нин эскис — уськӧдіс дум вылас март тӧлысся руа войын витӧд застава участок вылын вӧвлӧмтор йывсьыс.
Сійӧ графическӧй, условнӧй знакъясӧн ыджыд чертёжнӧй бумага лист вылын рисуйтіс Карел Грончак шефлысь туйсӧ Тисса берегсянь пивнӧйӧдз.
Сылӧн водзӧ мунӧмыс сюрӧ вӧлі сьӧкыда, оръясяна даннӧйяс серти да чайтӧмъяс серти.
Сійӧ лунас, кор вуджисны граница витӧд застава участокын, Скибан, путёвкаын пасйӧд серти, тыртӧг воис Львовсянь, кытчӧ нуис мебель.
Зубавин километр бӧрся километр тӧдмаліс Скибанлысь маршрутсӧ да стӧча аддзис, кӧні сійӧ вӧлі да мый вӧчис.
Тыдовтчис, мый куим тоннаа тыртӧм грузӧвӧй машина 23‒13 номера сулаліс минеральнӧй источник Студенец дорын: шофёр мыськаліс кузовсӧ.
Кык час мысти тайӧ жӧ машинасӧ, букӧвӧй дӧскаяс грузӧн нин (сійӧс сетіс накладнӧйтӧг мӧд лесозаводса кладовщик), вӧлі казялӧма Ключари сиктӧ пыригӧн.
Воис Скибан гаражӧ сёрӧн рытнас, дӧскаястӧг.
Тӧдмалісны, мый Скибан Львовысь Яворӧ вотӧдз вӧлӧма пограничнӧй районын.
Буретш сылӧн, Скибанлӧн, машинаыс сулалӧма некымын час путевӧй обходчик керкасянь неылын, быттьӧкӧ скат ремонтируйтӧм вӧсна, а збыльысьсӧ мӧдар берегсянь «гӧстьясӧс» виччысьӧм вӧсна.
23‒13 номера машина аддзылісны сійӧ войнас вокзал районысь.
Сигнальнӧй биястӧг сійӧ тӧвзис Железнодорожнӧй улича кузя да неуна эз таляв туйсӧ вуджигӧн карса телеграфысь телефонисткаӧс.
Случайнӧ-ӧ веськаліс машина 23‒13 вокзал районӧ али ас водзӧ водзвыв пуктӧм могӧн?
Муніс Скибанлӧн мӧд пассажирыс кутшӧмкӧ мӧд карӧ али кольччис Яворӧ?
Став тайӧ вопросъяс вылас вермас сетны тыр вочакыв сӧмын шофёр Скибан.
И лоӧмторъяс пиын медбӧръяыс: автоинспектор, коді нарошнӧ видлаліс Скибанлысь машинасӧ, аддзис, мый став витнан покрышкаыс дзоньӧсь.
Ӧні Зубавинлы вӧлі гӧгӧрвоана, мыйла клеветайтісны мастер Чеканюкӧс.
Шуисны Скибанӧс арестуйтны.
Но арестуйтнысӧ эз удитны, шофёрӧс машинанас артельсянь командируйтӧмаӧсь ылі карпатскӧй леспромхозӧ.
Виччысисны сійӧс лун, кыкӧс — Скибан бӧрсӧ эз во.
Сэки Зубавин ачыс муніс Карпатыӧ.
Шофёр бергӧдіс юрсӧ Зубавинлань:
— Со и «Кӧр оланін»!
Эсійӧ вичко саяс — леспромхозлӧн контора.
— Кежам гаражӧ, — шуис Зубавин.
Гаражын машина 23‒13 эз вӧв.
Яворскӧй артельса председатель Дзюба, коді вӧлі вылынджык, гӧраясын, каменицкӧй вӧр лэдзысьяс дорын, корӧма талун асывнас Скибанӧс ас дінас.
Каменицкӧй участокӧ нуӧдіс векни, лымъя, омӧля ветлан да зэв чукыльӧсь туй.
«Победа» муніс обрыв весьтті, медся ичӧт скоростьӧн.
Крут чукыль сайын туйыс друг лэччис увлань.
Лым вылын бура тӧдчисны паськыд кыкпӧвста шинаяслӧн выль следъяс.
Найӧ дыр мунісны колеяті, ущелье пӧлӧн.
Туйлӧн йиа местаын, пос дорӧ вотӧдз, следыс друг петіс колеяысь да крута кежис веськыдвыв, пропастьлань.
— Стоп!
Шофёр видзчысьӧмӧн тормозитіс да сувтіс пос вылӧ.
Зубавин восьтіс автомобиль ӧдзӧссӧ да петтӧг видзӧдліс увлань.
— Сёрмим!
Сьӧд, кынмытӧм ю пыдӧсын куйліс грузӧвӧй машина, коді путкыльтчӧма вывлань кӧлесаясӧн.
Сылысь номерсӧ аддзытӧг на Зубавин дась вӧлі шуны, мый тайӧ буретш сійӧ, скибановскӧй грузӧвикыс.
Зубавин эз на тӧд катастрофалысь помкасӧ, но помӧдз мӧвпыштіс, мый сійӧ абу случайнӧй, мый сійӧс котыртӧма сыӧн, кодлы Скибанӧс арестуйтӧмыс вермис лоны зэв ӧпаснӧйӧн.
Да, ёна видзисны витӧд нарушительӧс!
Нитшсялӧм изъяс вывті скӧра бузгысь да кизьӧр руӧн вевттьӧм ю дорӧ лэччигӧн Зубавин мӧвпаліс сы водзӧ сувтӧм выль мог йылысь.
Эз виччысь сійӧ корсьысьӧмыслысь татшӧм крута бергӧдчӧмсӧ.
Лӧсьыда ставсӧ вӧчӧма.
Вермас лоны, автоинспекциялӧн комиссия, коді час либӧ кык мысти кутас корсьны авариялысь помкасӧ, вӧчас вывод, мый катастрофаыс лоис ёна код водительӧн лёка тормозитӧм вӧсна.
Вермас лоны, авария дырйи жугалӧм Скибанӧс видлалӧмыс петкӧдлас, мый сійӧ веськӧдліс машинанас пӧшти садьтӧм кодӧн.
Да, ортсысяньыс, вермас лоны, ставыс тайӧ лоӧ дзик сідз, а збыльысьсӧ...
Комиссияӧн составитӧм актлысь копиясӧ Скибан делӧ дінӧ вурыштӧм бӧрын Зубавин веськӧдас ассьыс став работникъяссӧ сы вылӧ, медым тӧдмавны авариялысь збыль помкаяссӧ.
Коді тойыштіс Скибанӧс пропастьӧ?
Сӧмын видзчысьны кужтӧм да водка али сылӧн водзвыв арталысь гуся сообщникыс.
Тӧдмавны тайӧс — сідзкӧ разьны став гӧрӧдсӧ, кодӧс сэтшӧм бура кужис гӧрддзавны витӧд нарушитель.
Зубавин ки улын эм озыр материал, коді уна висьталӧ жугалӧм машинаса шофёр йылысь.
Да, сійӧ эз первойысь пет кодъюрӧн ылі рейсӧ.
Скибан, дерт, радейтліс юны, но вӧчліс пыр кужӧмӧн.
Сыкӧд уджавлысь шофёръяс висьтавлісны, мый сійӧ вермӧ ньылыштны ӧтпырйӧ литр водка да та бӧрын нуӧдны машинасӧ горнӧй туйті.
Скибанӧс нарошнӧ виисны, мӧдног нинӧм и думайтны.
Колӧ корсьны сійӧс, коді тайӧс вӧчис.
Зубавин петіс эбӧссьыс ущельелӧн скалистӧй бокті лэччигӧн.
Сійӧ сьӧкыда лолаліг да чужӧм вывсьыс пӧсьсӧ чышкаліг пуксис из вылӧ.
Шойччыштӧм бӧрын куритчис да, тшынсӧ кинас разӧдіг, тӧждысян синмӧн видзӧдліс вывлань, туй вылӧ да пос вылӧ, кӧсйис гӧгӧрвоны, кыдзи вӧлі вӧчӧма авариясӧ.
Тыдалӧ, коді пукаліс кабинаын Скибанкӧд орччӧн, пос дорӧ матыстчигӧн корис шофёрӧс сувтлыны да сэсся кучкис сылы юрас садь бырмӧныс либӧ весиг веськыда виис.
Мый сэсся вӧчис Скибанӧс виысь, кор босьтіс машинасӧ?
Сійӧ вуджис шуйга крыло вылӧ, крута бергӧдіс рульсӧ пропастьлань, дзикӧдз кыскис ручнӧй газ рычажок, переключитіс скоростьяс рычаг первой передача вылӧ, лэдзис сцепление педаль да веськӧдіс грузӧвиксӧ пос вылӧ, а ачыс чеччыштіс сэтысь...
Машина, кӧні пукаліс виӧм шофёр, жугӧдіс послысь перилӧсӧ да уси пропастьӧ.
Ваӧдз вотӧдз сійӧ, дерт, витпӧв кымын бергӧдчис сынӧдын.
Зубавин шыбитіс помавтӧг папироссӧ да лэччис водзӧ.
Некымын минута мысти сійӧ сулаліс пидзӧсӧдзыс йиа ваын лёкногӧн кусняссьӧм кӧрт чукӧр водзын да зумыштчӧмӧн, парсӧ курччалігтырйи видзӧдіс кулӧм шофёр вылӧ, кодӧс вӧлі топӧдӧма кузовлӧн жугалӧм воддза стенка да пружиннӧй шофёрскӧй пуклӧс костӧ.
Ыджыд да куш юра балябӧжсӧ розьӧдӧма.
Былялӧм кынмӧм синъяс весьтас дзор синкымъяс...
Виӧма вӧлі абу шофёр Скибанӧс, а мебель вӧчысь яворскӧй артель правлениеса председатель Стефан Янович Дзюбаӧс, кодӧс бура тӧдіс Зубавин.
Шофёр Скибан эз вӧв жугалӧм грузӧвик улын.
Эз вӧвны сылӧн следъясыс и ю берегын, выльӧн усьӧм лым вылын.
Сылысь сапӧг туйяссӧ аддзисны выліысь, туй вывсьыс.
След кузя лэдзӧм пон вайӧдіс автострада дорӧ, а водзӧ эз аддзы.
Кларк овмӧдчис Явор лунвыв помын, Степнӧй улича вылын.
Тайӧ лӧнь, этша йӧза уличаыс, коді эз югдӧдсьы войясын да ещӧ и москиястӧм, вӧлі аслыспӧлӧс: сылӧн став ӧти судта важ керкаясыс дзик трубаясӧдзыс дзебсисны веж винограднӧй лозаяс, черешняяс да яблоняяс, топольяс да липаяс, дзоридзалысь сирень да вишняяс пӧвстын.
Степнӧй уличавывса любӧй керкаӧ веськавтӧдз быть колӧ прӧйдитны сад пыр, виноградник пыр либӧ палисадник пыр.
...Кларк локтіс гортас сёр рытын.
Степнӧй ставнас, помсяньыс помӧдз вӧлі пемыд.
Ни ӧти биа ӧшинь абу.
Липаяслӧн да топольяслӧн том коръяс пӧвстын кышӧдчис Закарпатьеын тшӧкыда овлан лӧнь, посни зэр.
Пемыдас скупа лӧсталісны выль ва гӧпъяс.
Кларк, шапкатӧм, войся тувсов сынӧдсӧ горша лолаліг, ньӧжйӧник локтіс ловъя потшӧс пӧлӧн.
Сирень чальяс да японскӧй вишняяслӧн вожъяс меліа ляскысьлісны сылы банбокъясас, дзугсьылісны юрсиас, ыркӧдісны асланыс кӧдзыдӧн.
Кларк шойччис.
Ок, кутшӧм красуйтчӧм — кор тэ видзӧдан гӧгӧр тэнӧ кутшӧмкӧ подозрительнӧй синъясӧн корсьтӧг, кор оз ков помӧдз зэвтны нервъястӧ, оз ков быд водзын мудеравны.
Кутшӧм лӧсьыд, кор олан Иван Белограй туйӧ, коді пыр долыд, быдторйӧн дӧвӧлен, заслуженнӧй морт, ассьыс донсӧ бура тӧдысь фронтовик да сэки жӧ прӧстӧй да раминик роч зон.
Кларк воис аслас керка дорӧдз, восьтіс дзиръясӧ, воськовтіс порог вомӧн да сувтіс.
Оз, сійӧ оз пыр ӧти ӧшиня, ӧти улӧса, чорыд да векни крӧватя пӧдан комнатаас, коді келья либӧ тюрьмаса камера кодь.
Став войсӧ, соловейяс сьывны заводиттӧдз, коллялас сійӧ тувсов садйын.
Сійӧ кималасӧн аддзис пемыдсьыс скамейка, пуксис да мышнас нинпуӧ мыджсьӧмӧн лэптіс чужӧмсӧ небесалань, кунис синсӧ да нюмъёвтіс.
Лӧсьыд!
Пӧдыштӧм вашкӧдана гӧлӧс виччысьтӧг торкис Кларклысь красуйтчӧмсӧ:
— Бур рыт, Белограй ёрт!
— Коді... коді сэн? — Сӧмын став сӧнъяссӧ зэвтӧмӧн Кларк тшӧктіс асьсӧ не чеччыштны скамейка вылысь.
— Тайӧ ме, Скибан.
Шофёр...
Энӧ полӧй.
Ловъя Скибан, а абу орт.
Сирень куст сайсянь петіс брезентӧвӧй пальтоа да шляпаа неуна гӧрбыльтчӧм морт.
Сійӧ пуксис скамейка вылӧ Кларккӧд орччӧн.
Сысянь ӧвтіс вина дукӧн.
— Извиняйтча, дерт, дӧзмӧдӧмысь, пан Белограй, но меным ёна колӧ сёрнитны тіянкӧд.
Сёрнитіс сійӧ джын гӧлӧсӧн, пӧшти шӧпкӧмӧн да веськодьпырысь шыблаліс ӧти кипыдӧс вывсьыс мӧд вылас восьса пурт, коді вӧлі кузь да векни, ёрис Кларклысь синсӧ аслас терпитны вермытӧм дзирдалӧмӧн.
— Ме рад, дона друг, мый тэ локтін.
Кутшӧмӧсь делӧясыс? — юаліс Кларк.
Сійӧ петкӧдліс, мый быттьӧ абу шемӧсмӧма Скибан локтӧмӧн да быттьӧ эз казяв сы киысь ӧпаснӧй чачасӧ.
— Радӧсь али абу радӧсь, а ме вот босьті да и локті.
И ог мун, кытчӧдз быдтор йылысь огӧ сёрнитӧй.
— Лоис мыйкӧ? — тӧждысьыштіс Кларк.
— Энӧ лэдзчысьӧй тӧдтӧм улӧ, пан Белограй.
Мекӧд тайӧ лишнӧй. — Сійӧ матыстчис да зургис Кларклы гырддзанас. — Эн кодйы, кыдз шуласны, мӧдлы гу, ачыд сэтчӧ усян.
Думыштлӧй, эсійӧ паназыр Дзюба, царство небеснӧй сылы, кӧсйис менӧ мӧдаръюгыдӧ мӧдӧдны.
Эз сы шӧрӧ веськав! — Сійӧ нюммуніс да ещӧ ӧтчыд зургис Кларклы. — Тіянлы ӧні гӧгӧрвоана, пан Белограй, коді ме? — И, вочакывсӧ виччысьтӧг, садьпырысь нин да збыльысь, тшӧктан гӧлӧсӧн шуис: — Кывзӧй менсьым сюся.
Аскомысь аслас первойя заграничнӧй рейсӧ мӧдӧдчӧ Василь Гойдалӧн комсомольскӧй паровоз.
Войнас, асъядорыс, ме пыра тайӧ паровоз улас.
Менам лоӧ кыкпӧвста асбестӧвӧй мешӧк, кытчӧ ті менӧ сюянныд да дзебанныд паровознӧй топкалӧн колосникӧвӧй решетка улӧ, поддувалоас. —
Скибан чӧв олыштіс, пурт дорсӧ гыжнас видлаліг да Кларк вылӧ югъялысь синъяснас видзӧдіг.
— Вопросъяс лоӧны?
Кларк шуис:
— Ставыс гӧгӧрвоана.
Ме сета тіянлы долларъяс да явка.
— Вот и бур, сёрнитчим!
Радейта сюсь да гӧгӧрвоысь йӧзӧс.
Бур вой! — Скибан чеччис да топӧдліс сылысь чуньяссӧ сэтшӧма, мый найӧ дзуртыштісны. — Энӧ ворссьӧй ещӧ ӧтчыд, пан Белограй!
— Выиграйті!..
Выиграйті!..
Татшӧм кывъясӧн слесарь Белограй котӧрӧн петіс ӧбед дырйи паровознӧй депоса краснӧй уголокысь.
Сійӧ ӧвтчис юр весьтас еджыд коркаа брошюраӧн.
— Уна-ӧ? — завидьтӧмӧн юаліс слесарь Степняк, код дінын Белограй уджаліс отсасьысьӧн.
Белограй кутчысис юрас:
— Ой, сы мында, вокӧ, висьтавнысӧ весиг полан!
— Тысяча?
— Унджык.
— Кык?
Белограй нимкодя кунис синъяссӧ:
— Лэпты вылӧджык!
— Вит?
— Ещӧ вылӧджык.
— Дас?
— Ещӧ сы мында содты — и сэки он тӧд.
— Кызь тысячаысь унджык? — шемӧсмӧмӧн юаліс Степняк.
Иван Белограй мыжа морт моз нюмъёвтіс:
— Да, вокӧ, мый вӧчан, везитіс.
Четвертнӧй.
Гӧгӧрвоан, кызь вит!
Том слесарлы эз эскыны, шенасисны кияснас:
— Ошйысян!
— Онӧ веритӧй?
Вот чудакъясыс!
Видзӧдлӧй таблицасӧ. — Сійӧ сюйис ставлы киясаныс брошюра. — Эн тайӧ тиражсьыс видзӧдӧй, а кольӧм восяысь.
Дасӧд страница вылын.
Коймӧд строчка.
Аддзинныд?
Сійӧ менам серия да менам номер.
abu
Первойысь став олӧм чӧж Белограй пай вылӧ уси татшӧм шудыс!
Мыйта вӧліны облигацияясыс — ни ӧти эз выиграйт, а тайӧ кызь витӧс!
Белограй синъясын воляліс синва — сэтшӧм вӧлі сійӧ рад, сэтшӧма шемӧсмӧма сылы виччысьтӧг да тӧдлытӧг усьӧм выигрышӧн.
Степняк ещӧ на эз эскы:
— Таблицаас ставсӧ правильнӧ печатайтӧма, а вот кыдзи сэн?..
Кӧні сійӧ, выигрышнӧй облигацияыс?
— Тані! — Белограй шевгӧдіс кияссӧ, кодъяс вӧлі гырддзаӧдзыс ляксьӧмаӧсь маслӧӧн. — Перйы.
Шуйгаас.
Перйы ӧтпырйӧ став пачкасӧ.
Збыльысь, облигацияяс пӧвстысь Степняк аддзис «шудасӧ», код вылӧ уси ыджыд выигрыш.
Сійӧ казяліс, мый тайӧ заёмыслӧн тиражыс вӧлі матӧ во сайын.
— Да тэ жӧ важӧн капиталист, Иван, кольӧм восянь нин!
— Да, вӧлӧма менам татшӧм капитал и ачым сы йылысь эг тӧдлы. — Белограй босьтіс юр вывсьыс форменнӧй фуражкасӧ, шыбитіс сійӧс муӧ: — Но, вокъяс, дзик нин ньӧба «Победа» машина!
Ставнытӧ кута катайтны.
Ставнытӧ тіянӧс кора ресторанӧ.
Эк, гуляйтыштам!.. — Сійӧ кыскыштіс асланьыс ассьыс учительсӧ, слесарь Степнякӧс, шӧпнитіс сылы пеляс: — И тэныд сета тысяча куим кымын, ог этшаджык.
Радлунысла Кларк воштыліс лов шысӧ, но сэк жӧ сійӧ сюся видзӧдіс паровозникъяс вылӧ, кыдзи найӧ примитасны сылысь ыджыд выигрышсӧ: эз-ӧ кыптыны налӧн кутшӧмкӧ подозрениеяс, видзчысьӧм, эскытӧм?
Эз, ставыс лючки.
Удж бӧрын Иван Белограй воис сберкассаӧ.
Выигрыш сылы эз сетны.
Кӧсйисны мынтыны облигациясӧ прӧверитӧм бӧрын.
— Пӧжалуйста, прӧверяйтӧй, тіян делӧ.
Кларк и збыльысь эз пов некутшӧм, медся сюсь прӧверкаысь.
Сылӧн облигацияыс вӧлі настӧящӧй.
Сійӧс пӧлучитіс ӧтлаын мукӧд документъяскӧд Джон Файнсянь.
А Джон Файн пӧлучитіс сійӧс Москваысь, аслас агентсянь, заёмъяс кузя гуся специалистсянь.
Рынокъяс вылысь облигацияяс гусьӧн ньӧбалігӧн тайӧ «специалистыслы» кадысь кадӧ сюрліны уна облигацияяс пӧвстысь выигрышнӧйяс да найӧс сійӧ мӧдӧдавліс кӧзяеваыслы — американскӧй разведкалы.
Ӧні некод оз думыштлы, кытысь демобилизуйтчӧм старшина Белограйлӧн сэтшӧм уна деньгаыс.
Ставныс тӧдӧны, мый сійӧ выиграйтіс ыджыд сумма.
Кызь вит тысяча!
Тайӧ выигрыш улас сайӧдчӧмӧн сійӧ смела вермас видзны ещӧ сё тысячаысь не этшаджык.
abu
abu
Тысячаяс и тысячаяс ковмасны сылы сӧмын найӧс гӧститӧдӧм вылӧ, кодъяскӧд решитіс тӧдмасьны, матыстны ас дінас.
Оз этша тысячаяс мунны и найӧс гусьӧн и явӧ вердӧм вылӧ, кодъяс бӧрынджык, кор ковмас, взорвитасны горнӧй кӧрт туй вылысь туннельяс, лэптасны сынӧдӧ посъяс.
И автомашинаыс Кларклы колӧ не гажӧдчан прогулкаяс вылӧ, а сылӧн гуся делӧяс вылӧ.
Бур туйяс вундалісны Закарпатьеӧс быд вожын.
Куим-нёль час ӧдйӧкодь мунны — и позьӧ лоны областьлӧн медся ылі пельӧсын.
Прогулка пыдди позьӧ тӧвзьыны гӧраясӧ, лӧсьӧдны кутшӧмкӧ эрд вылын рация да стучитны шифрӧн аслас кӧзяевалы став колана юӧръяс.
14
Подъезднӧй туйяс вылын, депо ылі пельӧсын, из шом складса транспортёр улын сулаліс экипировка улын паровоз, кодлы час мысти колӧ нуӧдны граница сайӧ харьковскӧй гусеничнӧй тракторъяс тыра платформаяслысь состав.
Паровоз неважӧн петіс ремонтысь да дзирдаліс ыргӧнӧн, никельӧн, алӧй да еджыд нитроэмальӧн.
Дымогарнӧй трубаӧ, паровознӧй будкалӧн став ӧшиньясӧ вӧлі крепитӧма сирень чальяс.
Сиреньысь зэв ыджыд букет сулаліс и машинистлӧн кӧрт пызан вылын.
Тайӧ лунъясас Явор вӧлі вӧйӧма сирень пӧвстӧ.
Сылӧн сьӧкыд чальясыс личкисны увъяссӧ карса паркын, скверъясын, бульвар вылын.
Сиреньлӧн дзоридзыс быдмис заборкаясысь вылӧджык, ӧшаліс тротуаръяс весьтын, вевттис ветлысь-мунысьясӧс.
Кӧть кытчӧ эн видзӧдлы — быдлаын сійӧ, еджыд, тшын сяма розӧвӧй, югыд сиреневӧй, пемыдлӧз: зонлӧн пинжак вылыс зептас, нывлӧн юрсиас, автомобильлӧн ветрӧвӧй стеклӧын, велосипедистлӧн руль вылын, парикмахерскӧй ӧшиньын, профессорлӧн письменнӧй пызан вылын да инструментальщиклӧн джадж вылын.
Гӧгӧрвоана, мый сиреньӧн мичмӧдӧм паровоз яворскӧй депоын некодлы эз шыбитчы синмас.
Вомкӧтшас чигаркаа, балябӧжас вештӧм фуражкаа, выль комбинезона, кодӧс вевъялӧма нин лякӧсьтны, банбокъясас сьӧд визьяса, синъяснас дзирдаліг, гажаа шумитысь, быдӧнлы друг да ёрт, Кларк матыстчис паровоз дорӧ, таркӧдіс алюминиевӧй портсигарнас послӧн кӧрт перилӧӧ.
Паровознӧй будка ӧшиньын мыччысис кудриа юрсиа, мугыд чужӧма машинист Василь Гойда:
— А, демобилизуйтчӧм гвардия!
Лок пыр.
Кларк кыпӧдчис крут пості паровозӧ, мыччис кисӧ механиклы:
— Сідз, шуан, тэ дінӧ позьӧ докладывайттӧг пырны и коймӧд разряда слесарлы?
Молодеч, абу бюрократӧн лоӧмыд.
Здорово, Петро!
— Кӧть ме и абу Петро, — шыасис машинист, — а здоровье.
Васильӧн менӧ ӧнӧдз шулісны.
Вунӧдін?
Кларк нарошнӧ шуис Василь Гойдаӧс Петроӧн.
Сійӧ некор нинӧм эз вӧчлы сідз, прӧстӧ сьӧлӧм тшӧктӧм серти, ставсӧ вӧлі сылӧн арталӧма, водзвыв думайтӧма.
Медбӧръя часъясас Кларк виччысьтӧг тӧдмаліс, мый сылӧн случайнӧй вокзальнӧй тӧдсаыс, том машинист Василь Гойда — тӧдчана морт Яворын.
Тыр арлыдӧ вотӧдз на сійӧ прӧйдитіс нин ыджыд туй — некымын во партизаналіс.
Медыджыдыс жӧ, мый кыпӧдіс Кларклысь полӧмсӧ, — карпатскӧй хребетъяс вӧсна бойяс дырйи Василь Гойда вӧлі сійӧ жӧ частьын, кӧні служитліс Белограй.
1944 вося арын сӧветскӧй войска штурмуйтісны укрепитӧм горнӧй хребёт Яблоницкий да пырисны Закарпатскӧй область пытшкӧ.
Татчӧс олысьясысь да партизанъясысь уна сё проводникъяс индалісны ротаяслы, батальонъяслы да полкъяслы фашистъяслысь сопротивление местаяс.
Василь Гойда, сэки ещӧ детинка на, вӧлі проводникъяс лыдын.
Сійӧ пемыд войын сӧветскӧй сапёръяскӧд писькӧдчис Ясинскӧй ворота дорӧ, коді тупкис Тисса долинаӧ пыранін, да орӧдіс муувса кабельяс, кодъясӧс фашистъяс вӧлі нюжӧдӧмаӧсь ыджыд скала улӧ, а сы улӧ пуктӧмаӧсь некымын тонна взрывчатӧй вещество.
Орӧдӧмлысь следъяссӧ дзебӧм бӧрын Василь Гойда да сылӧн ёртъясыс ӧдйӧ мунісны.
Мӧд войнас разведчикъяс бӧр воисны Ясиня карӧ да вайӧдісны штурмӧвӧй батальонъясӧс.
Буретш сійӧ скалаыс, кодлы колӧ вӧлі взорвитчыны сӧветскӧй войскаясӧн ущельеӧ пырӧм бӧрын, эз шыбит наступайтысьяс юр вылӧ пи ӧти из.
Партизан Василь Гойда бура тӧдіс Ясинскӧй укреплённӧй район, став нелямын кык амбразураа дотсӧ, налысь стӧч местаяссӧ, обстреллысь секторъяс да на дінӧ подступъяс.
Гуся трӧпаясті штурмӧвӧй группаяс кытшовтісны миннӧй полеяс, электрифицируйтӧм проволочнӧй заграждениеяс да уськӧдчисны веськыда укреплённӧй районӧ.
Шыблалісны гранатаяс амбразураясӧ, тупкалісны найӧс изъясӧн, муӧн.
Вот тайӧ закарпатскӧй бойясас, тыдалӧ, — чайтіс Кларк, — паныдасисны Василь Гойда да Иван Белограй.
Но кӧть тайӧ и лоис, ӧдвакӧ сійӧ сложнӧй обстановкаас найӧ вермисны бура помнитны ӧта-мӧднысӧ.
Сідзкӧ, мӧвпаліс Кларк, колӧ не дзебсьыны Гойдаысь, а повтӧг атакуйтны сійӧс.
Могыс вӧлі кокниджык сы вӧсна, мый Василь Гойда вӧлі сӧмын неунаӧн ыджыдджык кызь арӧсысь.
Аслас гуся гижӧдын Кларк гижліс сӧветскӧй том йӧз йылысь:
«Томлун пыр кольӧ томлунӧн любӧй социальнӧй потрясениеяс дырйи.
Некутшӧм доктринаяс да проповедьяс, некутшӧм заклинаниеяс оз вермыны вӧчны пӧсь сьӧлӧма зонмӧс верстьӧ мужикӧн, кодлӧн эм нин суров мудрость.
Томлун лышкыд природа сертиыс да небыд сьӧлӧма: пӧдаритӧ ассьыс дзоридзьяссӧ быдӧнлы, коді нюжӧдӧ сылань кисӧ.
Аслас петӧ на веж устор, а радейтӧ пин покровительствуйтны.
Доверчивость — сылӧн медся овлантор.
Сійӧ тшӧкыда босьтӧ мортӧс сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн мортыс кӧсйӧ петкӧдлыны асьсӧ.
Бурлы преданнӧй томлун оз вермы думыштны, мый сыкӧд орччӧн кодкӧ олӧ мӧд законъяс серти.
Шуд да тыш тшӧкыда кажитчӧны сылы ӧта-мӧдныслы дзик вочаӧн.
Сійӧ радейтӧ шудӧн помасьысь сьыланкывъяс».
Тайӧ «ключыс», кодӧн Кларк матысмис Терезия сьӧлӧм дінӧ, кажитчис сылы лӧсяланаӧн и тані.
— Гойда ёрт, а ми ӧд важ тӧдсаяс! — Кларклӧн синъясыс нюмъялісны. — Гашкӧ, помнитан, кӧні ми паныдасьлім?
— Да ме тэнӧ пырысь-пыр жӧ тӧді.
Позьӧ ӧмӧй вунӧдны татшӧм боевӧй гвардеецӧс...
Вокзалын ми тэкӧд паныдасьлім.
Ещӧ и юим ӧта-мӧднымлӧн здоровье вӧсна.
— Эг, ми ёна водзджык тэкӧд паныдасьлім.
— Кӧні?
Кор?
— Збыль ӧмӧй вунӧдін?
Эк, а кажитчӧ, став олӧм чӧжыд кутан помнитны...
А ме тэнӧ вот збыльысь пырысьпыр тӧді.
Ёна тэ вежсин...
Быдмин.
Верстьӧммин...
Но, а ме?..
Видзӧд бурджыка ме вылӧ да казьтыштлы, Гойда ёрт.
Кларк кыкысь бергӧдчис каблук вылас, петкӧдліс асьсӧ быд боксянь.
— Но, уськӧдін тӧдвылад? — Сійӧ босьтіс Гойдаӧс киӧдыс, гырддзасьыс вылітіджык, ёна топӧдіс.
— Яблоницкий хребет...
Ясинскӧй укреплённӧй район...
Арпада линия штурмуйтӧм...
Розаясысь венок...
Сержант Иван Белограй...
А-а!
Синъяс сертиыд аддза, мый заводитін помнитны.
Другӧ, ӧтчаяннӧй юр, тэ водзын сулалӧ буретш сійӧ Иван Белограйыс, коді тэкӧд ӧтлаын штурмуйтіс Ясиняын железобетоннӧй дотъяс, коді кавшасис Полонина вылӧ.
Да, да!
Ставсӧ тайӧс ме кӧсйи тэныд висьтавны ещӧ сэні, вокзалын, а тэ босьтін да пышйин.
— Иван?.. Белограй?..
«Воюйтлі ме сыкӧд али эг воюйтлы? — юаліс ассьыс Василь Гойда да чорыда шуис аслыс: — Эг, эг воюйтлы».
Кларк перйис зепсьыс бумага чукӧр, ньӧжмыда шыльӧдіс найӧс:
— Тӧдсаӧсь кырымпасъясыс?
Корпусса командир генерал Гастилович!
Корпус штабса начальник полковник Шуба!
Полкса командир Сӧветскӧй Союзса Герой Угрюмов!..
Сэсся Кларк перйис бура куснялӧм, дыр олӧм вӧсна вижӧдӧм многотиражка.
Первой листбокас вӧлі печатайтӧма ыджыд статья — «Гвардеец Иван Белограйлӧн подвиг».
Василь Гойда кажитчис Кларклы ыджыд мытшӧдӧн, венны сійӧс абу кокни.
Но и мый нӧ!
Аслас могын Василь Гойдаӧс используйтан планыс зэв рискуйтана, но тайӧ ӧмӧй ёнджыка рискуйтана ставсьыс, мый вӧчис Кларк?
Гойда вылӧ атакаыс кӧ удайтчас, Кларк ёна дженьдӧдас ассьыс туйсӧ победаӧ.
Гойда, дерт, медбӧрынсӧ гӧгӧрвоас, кодкӧд дружитчис, кутшӧм бур вӧчис враглы, но лоӧ сёр — Кларк сэк кежлӧ пышъяс.
Но кӧть кутшӧм вылӧ эз пукты ассьыс противниксӧ Кларк, а век жӧ эз тырмымӧн донъяв сійӧс.
Василь Гойда, аслас кызь кык арӧс вылӧ видзӧдтӧг бура кужис тӧдмавны мортӧс.
Сійӧ кӧ сетліс ассьыс сьӧлӧмсӧ, сетліс ставнас, но эз кокниа сійӧс сет да и эз быдӧнлы.
Сылӧн вӧлі пӧсь сьӧлӧм, но сэк жӧ пыр тӧдіс, мыйысь радейтӧ сійӧ либӧ мӧд мортӧс, мыйӧн йитӧма сыкӧд дружбасӧ.
Закарпатскӧй партизанъяс эз эськӧ сетны сылы серьёзнӧй делӧяс, сійӧ кӧ уна даспӧв эз петкӧдлы, мый кужӧ лоны повтӧмӧн да видзчысьысьӧн, тӧлкаӧн да сюсьӧн.
Олӧмсӧ жалиттӧг сійӧ пӧртіс олӧмӧ партизанскӧй соединениеса командирлысь важнӧй тшӧктӧмъяс.
Верховинскӧй пастух ним улын, либӧ каникул вылӧ мунысь школьник ним улын, либӧ шӧйтысь музыкант нимӧн сійӧ писькӧдчыліс Мукачёвоӧ, Ужгородӧ, Яворӧ да весиг румынскӧй Сигетӧ, коді сулалӧ Закарпатье да румынскӧй Трансильвания граница вылын.
Бӧр воліс партизанскӧй штабӧ пыр некытчӧ сюрлытӧг, озыр юӧръясӧн: кӧні да кымын карательнӧй эсэсовскӧй полк сулалӧ; войска тыра кымын эшелон муніс асыввыв фронт вылӧ; кутшӧм выль приказъяс закарпатецъяслы юръяс вылас лэдзисны марионеточнӧй бургомистръяс; Германияӧ мӧдӧдӧм вылӧ лӧсьӧдӧм кутшӧм эмбур куйлӧ яворскӧй пакгаузъясын.
Действуйтіс, кӧні арлыд улӧ да челядь нюм улӧ сайӧдчӧмӧн, кӧні сиктса нинӧм тӧдысьӧн асьсӧ петкӧдлӧмӧн, а кӧні и вернӧй партизанскӧй другъяс отсӧгӧн.
Василь Гойда матӧ куим во нуӧдіс разведкаяс враглӧн пыді тылын и пыр правдайтіс командованиелысь дӧвериесӧ.
Сійӧ кӧ эськӧ эз куж тӧдмавны йӧзӧс, эз кӧ эськӧ гӧгӧрво да эз чувствуйт, кодлы позьӧ дӧверитчыны, а кодӧс подозревайтны, эз кӧ эськӧ велав лыддьыны неправдалысь посни пасйӧдъяс, не кутчысьны эськӧ сылы сэтшӧм дыр дзебсясьӧмӧн олігӧн.
Шуд вылӧ, Кларк нинӧм эз тӧд та йылысь Гойда олӧмын.
Иван Белограйлӧн леститчана сёрниыс да напористостьыс эз кажитчыны Василь Гойдалы.
Шенасьӧ приказъясӧн, кӧвъясьӧ фронтӧвӧй другӧ...
Мый сылы колӧ?
Со тадз, дерт, сійӧ сюйсис другӧ и старшина-артиллеристлы, кодкӧд пируйтіс яворскӧй вокзалын.
Гойда уськӧдіс дум вылӧ ставнас сійӧ сёрнисӧ, кодӧс сійӧ кӧсйытӧг кывліс орчча пызан сайын пукалігӧн.
Торъя ӧні мӧрччисны сылы старшинаӧн шуӧм кывъясыс: «Дивуйтча, Иван: сӧмын ӧти час тӧда тэнӧ, а кажитчан сідз — быттьӧ ми тэкӧд став олӧм чӧжным дружитім».
— Белограй!.. Уськӧді тӧдвылӧ!.. — горӧдіс Гойда. — Тэ ранитчылін Ясиняын, кор штурмуйтім укреплённӧй район.
Сідз?
— Вот и вунӧдчӧмыд! — небыда нюмъёвтіс Кларк. — Эг Ясиняын, а Рахов сайын.
Ясиняын ме петкӧдлі на фрицъяслы пуж.
— Правильнӧ.
Ставсӧ уськӧді тӧдвылӧ.
Тэнӧ кӧсйисны нуны пӧпутнӧй танкӧн госпитальӧ, а тэ прӧтивляйтчин: «Ранаыс менам ичӧтик, кольӧй менӧ фронт вылӧ».
Вӧлі татшӧм делӧыс?
Кларк вӧлі вывті сюсь, медым пыр жӧ кутчысьны тайӧ спасательнӧй кругас, кодӧс сылы шыбитіс Гойда.
— Ог тӧд, мый ме горзі, ог тӧд, мыйӧн менӧ нуисны Раховӧ.
Садьӧ вои ме госпитальын нин. — Кларк ещӧ ӧтчыд видзӧдліс Гойда вылӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс. — Но и нюжалӧмыд жӧ тэ — топольлы тэ бӧрся не вӧтчыны!
А ме сідз жӧ, висьтав веськыда, ёна вежси, а?
— Ог тӧд.
Ог помнит, кутшӧм тэ вӧлін сійӧ кадас.
— Вӧлі, Петро, сэтшӧм, мый став верховинскӧй нывъяс вежалісны.
— Куритчы! — Гойда мыччис «Верховина» сигаретаяслысь гӧлубӧй пачка.
— Оз меным шогмы татшӧм панскӧй нярлуныд, ме вӧдитча громобойнӧй махоркаӧн. — Кларк заводитіс гартны кыз чукля чигарка. — Но, кыдзи машинаыд? — юаліс сійӧ минута мысти да меліа тапкӧдыштіс котёллысь пӧсь кожухсӧ.
Том машинистлӧн синъясыс, кыдзи и виччысис Кларк, дзирдыштісны.
— Зэв бур.
Бура ремонтируйтісны.
— Кыскавны тэныд, Петро, не помавлыны кыскавнытӧ поездъяс: Венгрияӧ и Чехословакияӧ, Румынияӧ и Карпатыӧ.
— Ме жӧ тэныд висьталі: абу Петро ме, а Василь, — терпениеӧн, ӧбидитчытӧг шуис Гойда.
— Талун кытчӧ мӧдӧдчин? — Кларк лэдзис сук тшын.
— Тисса вомӧн, Венгрияӧ.
— Венгрия!.. Ставнас сійӧс прӧйдиті, Тиссасянь самӧй Дунайӧдз... — Кларк кунис синъяссӧ, шогпырысь топӧдіс паръяссӧ да ышловзис: — Другӧс ме гуалі Тиссаварын.
— Тиссаварын?
Братскӧй могилаын?..
Кыдзи другыдлӧн овыс?
Ме ставнысӧ тӧда, коді сэні куйлӧ.
— Сержант Петро Сергеевич Иванчук, — вочавидзис Кларк. — Зонмыс вӧлі — лы пырыс вемыс тыдалӧ.
Синъясыс гӧлубӧйӧсь.
Плешладорас русыд прать... — Кларк чӧв олыштіс. — Сталинградсянь ӧтлаын воюйтім.
Вокысь матысаджык сійӧ меным вӧлі.
Эскан-ӧ, быд мортӧс, коді кажитчӧ меным, сійӧ кадсяньыс Пётрӧн шуа.
Кларк нюмъёвтіс.
Ӧні, дерт, Василь гӧгӧрвоис, мыйла сійӧ дугдывтӧг шуис сійӧс Пётрӧн.
Кларк тальыштіс чигарка помсӧ каблукнас.
Юрсӧ кыпӧдтӧг шуис сибдӧм, шог гӧлӧсӧн:
— Копыртчыв, Петро, сійӧ братскӧй могилаыслы да пукты сэтчӧ сирень чаль.
Кларк лэптіс юрсӧ да быттьӧ первойысь аддзис еджыд сирень букет тыра кувшин.
Синсӧ сурова читкыртӧмӧн сійӧ дыр видзӧдіс цвет вылӧ.
Сэсся чӧла пӧрччис аслас морӧсысь Слава орден, торйӧдіс сыысь муаровӧй ленточка, сатшкис сійӧс булавкаӧн цветъясӧ.
— Со, тадзи и пукты! — шуис сійӧ тӧдчанаа. — Став орденъяссьыс медся ёна радейтліс менам Петро прӧстӧй салдатскӧй орден Слава.
...Бойясын усьӧмъяс куйлісны орудийнӧй лафетъяс вылын, найӧс вӧлі тупкӧма гӧрд знамяясӧн да пемыдалӧй розаясӧн.
Найӧ усины тані, тиссаварскӧй плацдарм вылын, Тиссалӧн шуйга берегын, венгерскӧй мулӧн первойя вершӧкъяс вӧсна бойясын.
Найӧс гуалісны 1944 вося октябрын суровӧй лунӧ.
Киссис посни да тшӧкыд, шоныд да помасьлытӧм зэр, кутшӧм овлӧ сӧмын Закарпатьеын.
Еджыд юръяса сьӧд кымӧръяс кыссисны гӧраяссянь да тупкисны равнинасӧ.
Ӧти бӧрся мӧд усины уль руа пемыдӧ тиссаварскӧй вичко кӧлӧкӧлӧ звӧнитӧмлӧн шыясыс.
Траурнӧй процессия ньӧжйӧ муніс кар кузя.
Уна тысяча венгръяс, юръяснысӧ копыртӧмӧн, киясас ӧзтӧм факелъясӧн, мунісны сӧветскӧй боецъяслӧн да офицеръяслӧн строй бӧрся.
Оружие кузя вокъяс — сержант и полковник, капитан и ефрейтор, рядӧвӧй и лейтенант, пехотинец и артиллерист, сапёр и танкист — водісны орччӧн, кыдзи и воюйтісны, ӧти братскӧй могилаӧ Тиссавар карса центральнӧй площадь вылын.
Эзысь рӧма козъяс, том карпатскӧй пожӧмъяс сулалісны кисьтӧм бронзӧвӧй ӧграда гӧгӧр.
Обелиск подулын вижӧдіс некор нярмывтӧм горнӧй нитш.
Неуна оз во чӧж дзоридзавны тані розаяс: еджыд и алӧй, розӧвӧй и оранжевӧй розаяс, Дунай берег вылысь и Балатон ты дорысь, гӧраяс и равнинаяс вылысь — ставпӧлӧс розаясыс, кутшӧмъяс эмӧсь Венгрияын.
Венгръяс пуктӧны гувывса плита мрамор вылӧ горнӧй фиалкаяс, вижъюръяс, тюльпанъяс, незабудкаяс, сирень, японскӧй вишнялысь чальяс дзоридз розъясӧн, пашкыра гвоздикаысь венокъяс, уна рӧма макъяс.
Лунын и войын кыз матӧвӧй стеклӧ улын, кытчӧ гижӧма усьӧмаяслысь нимъяссӧ, ломалӧ неоновӧй би.
И тайӧ вечнӧй биыскӧд орччӧн тшӧкыда ӧзйывлӧ неыджыд воскӧвӧй сись, кодӧс пуктӧма земледельческӧй кооперативысь крестьянкаӧн либӧ Тиссавар карса кутшӧмкӧ работницаӧн.
Пионерскӧй колонна, сӧветскӧй воинъяслӧн гу дорті мунігӧн, дружнӧя лэптӧ кияссӧ юр весьтас да горӧдӧ:
— Элоре, пайташок!
Водзӧ, другъяс!
Венгерскӧй салдатъяс таті мунігӧн сетӧны честь великӧй армияса боецъяслы.
Тайӧ армияыс отсаліс уна миллион йӧзлы перйыны вӧля да мир.
Быдӧн, коді мунӧ Венаысь Будапештӧ либӧ Сӧветскӧй Союзӧ, мунӧ Москваысь Будапештӧ да Венаӧ, лыддьӧ аслас долгӧн сьӧлӧмысь копыртлыны юрсӧ гранитнӧй обелиск водзын.
Сӧветскӧй граница вуджигкежлӧ лӧсьӧдчигӧн Кларк юӧртіс аслас тиссаварскӧй сообщникъяслы, мый «командировка» кӧ бура помасяс, сійӧ юӧртас налы аснас думыштӧм ногӧн: мӧдӧдас сӧветскӧй геройяслӧн тиссаварскӧй гу вылӧ сирень букет, кытчӧ лоӧ сутшкӧма муаровӧй ленточка.
Аски, а вермас лоны, талун нин Кларклӧн сообщникыс пӧлучитас орденскӧй ленточка, кӧні шифрӧн лоӧ гижӧма выль яворскӧй агентлысь первойя донесение: «Артмӧдчи, кыдзи водзвыв кӧсйылім».
«Старикӧс» виисны.
Вермам сюрны.
Примиті мераяс.
50‒49 номера русскӧй паровозӧн локтан кутшӧмкӧ рейсӧн лоӧ вуджӧдӧма поддувалоын, асбестӧвӧй мешӧкын «Горттӧмӧс».
Дзебӧй надёжнӧй местаӧ.
Кузьджыка юӧрта сёрӧнджык».
...Иван Белограй гораа кучкис аслыс плешкас:
— Да, Петро, неуна эг вунӧд!
Кывлін, кутшӧм шуд меным уси?
Выиграйті заём вылӧ.
Да ещӧ кыдзи!
Кызь вит тысяча небесасянь уси...
Ньӧба «Победа». —
Сійӧ мигнитіс Василь Гойдалы.
— Волы удж бӧрад — пызйыштам сідз, мый Карпатыын йӧлаыс кывлас!
Адресӧс эн вунӧд: Степнӧй, дас квайтӧд керка, бабка Мария ордын.
Аддзысьлытӧдз!
15
Василь Гойда воис гортас Венгрияӧ ветлӧм бӧрын мӧд лунас, воскресеньеӧ.
Муртса сійӧ вевъяліс мыссьыны да пасьтавны праздничнӧй костюм, гортас пырис тэрыб да гажа, коддзыштӧм нин Иван Белограй.
— Ньӧби!
Некутшӧм ӧчередьтӧг, — юӧртіс сійӧ. — Дзик выль.
Спидометр вылас сӧмын сё километр.
Мӧдім!
Сійӧ кутіс Гойдаӧс киӧдыс, кыскис улича вылӧ.
Керка дорын, кӧмтӧм детинкаяс кытшын, шонді водзын никельӧн да выль полируйтӧм нитроэмальӧн дзирдаліг, бура регулируйтӧм моторӧн муртса мургыштіс лыа рӧма «Победа».
Сылысь брезентӧвӧй вевтсӧ вӧлі гудӧк мек ногӧн вештӧма бӧрвыв.
Водз стеклӧ увсянь тювӧ небесалань ичӧт выдвижнӧй антенна.
Бӧръя сиденье вылын туплясисны «Гастрономлӧн», «Араратлӧн» да «Главкондитерлӧн» фирменнӧй штампъяса тубрасъясысь да пакетъясысь быдса чукӧр.
— Мӧдім, Вася, обкатка вылӧ!
Кларк йӧткыштіс Гойдаӧс воддза пуклӧс вылӧ, крапкис сы бӧрся ӧдзӧссӧ, пуксис руль дорӧ.
— Дяденька, гуляйтӧдышт! — ӧтпырйӧ горӧдісны детинкаяс.
«Кыдз эськӧ вӧчис ӧні Иван Белограй?»
Татшӧм вопросъяссӧ ӧні Кларк сетліс аслыс луннас тысячаысь.
Сійӧ мыйвынсьыс зілис вунӧдны, мый сылӧн эм, кличка «Колумбус», кодӧс регистрируйтӧма американскӧй «Си-Ай-Си» разведкаын 655/19 номер улын.
Гуся школаын Кларклӧн велӧдысьяс индылісны асланыс велӧдчысьлы: кӧть кутшӧм сюся эз уджав разведчик ортсыса приёмъяс отсӧгӧн, ӧткодь — коркӧ, сёрӧнджык либӧ водзджык, сійӧ сюрӧ кутшӧмкӧ водзвыв артыштны позьтӧм ичӧттор вылын.
Сійӧ кӧ кужас шуны аслыс кутшӧмкӧ кад кежлӧ, мый сійӧ абу американец, абу гуся колледжын велӧдчӧм морт, абу диверсант, сійӧ кӧ кужас колана здукӧ пытшкӧснас пӧртсьывны сӧветскӧй мортӧ, сылӧн лоӧ кузь олӧм.
— Вай пуксьӧй, тэрыба! — Кларк босьтіс няйтӧссьӧм, кузь юрсиа детинкаӧс да шыбитіс бӧр пуклӧс вылӧ. — Ставныд пуксьӧй!
Челядь чукӧр, ӧта-мӧднысӧ тойлалігтыр, радпырысь горзӧмӧн уськӧдчисны машинаӧ.
Белограй сетіс кузь сигнал, тӧв моз ӧддзис места вывсяньыс да лэбис Железнодорожнӧй улича кузя, Явор центрлань.
— Но кыдзи? — юаліс Белограй да мигнитіс Василь Гойдалы.
— Тӧлка!
Том машинист вӧлі шемӧсмӧма, кажитчис Кларклы, и машиналӧн мичлунӧн и сійӧн, кутшӧм бура веськӧдлӧ сійӧн вӧвлӧм пехотинец.
Главнӧй бульварнӧй уличаяс кузя мунісны ньӧжйӧ, зэлыда качайтӧм шинаясӧн шаракылігтыр да искусственнӧй кучиклысь, резиналысь да тӧлавтӧм краскалысь ёсь дук паськӧдӧмӧн.
Уна сё йӧз шойччисны бульваръяс вылын каштанъяслӧн да липаяслӧн вуджӧр сайын, и ставӧн шемӧсмӧмӧн да радпырысь встречайтісны да колльӧдісны восьса «Победа», коді вӧлі тыр радлысь детинкаясӧн.
Василь Гойда горша, гордостьӧн, кажитчис Кларклы, кыйис тайӧ видзӧдласъяссӧ, быттьӧ ачыс вӧлі машиналӧн кӧзяинӧн.
«Гордитчы, дурак! — мӧвпыштіс Кларк. —
Тэныд вылӧ нарошнӧ ставсӧ тайӧс вӧчӧма».
Кывзы, Иван, а мыйла тэ он юав, пукті ме дзоридзьяссӧ тэнад друглӧн гу вылӧ али эг пукты?
Кларк тормозитыштіс машинасӧ да шемӧсмӧмӧн бергӧдчис Гойдалань.
Сылӧн сук сьӧд синкымъясыс кыптісны вывлань.
— Васёк, а мыйла ме кута та йылысь юасьны, бура кӧ тӧда, мый тэ...
Менам корӧмыс святӧй, сійӧс оз позь не пӧртны олӧмӧ.
Кларк куимысь муніс карлӧн центральнӧй юкӧнті.
Мед яворсаяс аддзыласны, кыдзи демобилизуйтчӧм старшина Иван Белограй, Терезия Симаклӧн верӧспуыс, радейтӧ челядьӧс, кыдзи сійӧ дружитчис яворскӧй тӧдчана морт Василь Гойдакӧд.
— Но, а ӧні кытчӧ? — юаліс Кларк, кор бӧр воисны Железнодорожнӧй улича вылӧ да чеччӧдісны челядьӧс.
— Кытчӧ кӧсъян, — сетчӧм шыӧн вочавидзис Василь Гойда, — кӧть му помас.
Радейта машина! — Сійӧ меліа малалыштіс лым кодь еджыд рульсӧ. — Буракӧ, ме эг сійӧ туй кузяыс мӧдӧдчы.
Ковмас вежны уджӧс шофёр вылӧ.
Белограй клопкис Гойдалы пидзӧсас:
— Васёк, вай тӧвзьылам Закарпатье кузя.
— Мӧдім!
Мӧдӧдчисны войвылӧ, центральнӧй туй кузя.
Цветитны помасьӧм яблоняяс да грушаяс топӧдчисны дзик автострада бердӧдз.
Машина мунӧмысь гартыштчӧм тӧвныр нетшкис пуясысь еджыд нисьӧ розӧвӧй цвет да вольсаліс сыӧн асфальтсӧ да туй бокъяссӧ.
— Видзӧд, Васёк, кыдзи мунам! — мигнитіс Кларк.
Гойда чӧла, нимкодьпырысь нюмъялігтыр гогнитіс юрнас.
Ыджыд железнодорожнӧй тоннель водзын путевӧй обходчиклӧн кирпичнӧй будка бердӧ Кларк сувтӧдіс машинасӧ, тӧждысяна видзӧдліс приборъяс вылӧ:
— Куритчам.
Мотор шоналыштіс.
Топӧді радла лишнӧй километръяс.
Мед кӧдзалыштас ваыс и мӧдӧдчам водзӧ.
Кӧть мыйла виччысьныс.
Вай вежам васӧ.
Со и юкмӧс миянлы шуд вылӧ.
Кларк да Гойда мӧдӧдчисны ляпкыдик потшӧсӧн кытшалӧм керкалань, код ӧшинь улын быдмисны черешняяс.
Галькаӧн вольсалӧм, выль лыаӧн киськалӧм туй йитіс автострадасӧ путевӧй обходчиклӧн керкакӧд.
Тайӧ вӧлі буретш сійӧ железнодорожнӧй будкаыс, коді вӧлі Кларклы пас туйӧн руа войын, кор сійӧ вуджис граница.
Сувтіс сійӧ татчӧ эз случайнӧ.
Ещӧ сійӧ лунъясас на, кор лӧсьӧдчис вуджны граница, кӧсйис вербуйтны Певчукӧс да вочасӧн вӧчны сыысь аслыс матысса отсасьысьӧс.
Делӧыс кажитчис Кларклы вернӧйӧн.
Тарас Кузьмич Певчук вӧлі рӧднӧй вок Денис Певчуклӧн, Закарпатьеын чужлӧм американецлӧн, коді кызь во олӧ Нью-Йоркын, американка гӧтырӧн, челядьӧн да американскӧй портӧвӧй полицияса лейтенант званиеӧн.
Водзӧ арталысь Джон Файн, коді мӧдӧдіс Кларкӧс Яворӧ, сетіс Кларклы письмӧ, кодӧс аслас киӧн гижис Денис Певчук.
Путевӧй обходчиклӧн вокыс первойсӧ, кыдзи овлӧ, гижис чолӧмъяс, сэсся гижис ылі Америкаын аслас олӧм йылысь да корис Тарасӧс не вунӧдны сійӧс, гижны сылы тшӧкыдджыка «тайӧ письмӧсӧ сетысь пыр».
Ачыс аснас гӧгӧрвоана, Кларк эз кӧсйы ӧні жӧ, первой паныдасигӧн, сетны Тарас Певчуклы вокыслысь письмӧсӧ.
Оз восьты асьсӧ сы водзын и мӧдысь, вермас лоны, и коймӧдысь.
Агент, кодлы сетісны задание уджавны ылӧдз метитчӧмӧн, вермӧ не тэрмасьны.
Певчук дінӧ талунъя волӧмыс вӧлі зэв скромнӧй: тӧдмасьны путевӧй обходчиккӧд, кажитчыны сылы Василь Гойда отсӧгӧн да облигация вылӧ воӧм деньга отсӧгӧн.
Со и ставыс.
Кларк, кодӧс вӧлі ньӧбӧма деньга вылӧ, рискуйтіс олӧмнас деньга вӧсна, вӧлі дась виавны да жуглыны деньга вӧсна, лыддис деньгасӧ аслас медся вына оружиеӧн, медыджыдторйӧн, коді ӧткодя шогмӧ механик Гойдаӧс да путевӧй обходчик Певчукӧс вербуйтӧм вылӧ.
Кларк вӧлі чайтӧ, мый деньга вылӧ ставсӧ позьӧ ньӧбны, ставсӧ позьӧ вузавны.
Колӧ сӧмын кужны тайӧс вӧчны.
Кларк матыстчис ӧграда дорӧ, стучитіс сапӧг бӧрнас калиткаӧ.
Каменнӧй кильчӧ вылӧ петіс кӧзяин.
— Эй, деду, ва ведра эн жалит пролетарскӧй туристъяслы!
Кӧзяин эз тэрмась вочакывнас.
Ён, паськыд плеша, сійӧ сулаліс кокъяссӧ паськӧдӧмӧн вуджӧр улын.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі паськыд черлыяса, гожъялӧма сьӧдӧдз.
Сьыліыс кыз, сӧнӧд, киясыс багатырскӧйӧсь.
Тайӧ и вӧлі Певчук, путевӧй обходчик.
Сійӧ чӧла, син дорас кисӧ матыстӧмӧн, видзӧдіс йӧзӧс, кодъяс сулалісны пос дорын.
— Здоровье тіянлы, Тарас Кузьмич! — Гойда пӧрччис фуражкасӧ, копыртчис.
— А, тайӧ тэ, Васыль! — Уна сё посньыдик чукыръяс котӧртісны Певчуклӧн чорыд, быттьӧ гранитысь лӧсалӧм, чужӧмті: сійӧ нюмъёвтіс. — Здорово, механик!
Гойда да Певчук вӧліны тӧдсаӧсь.
Быдпӧрйӧ поездӧн гӧраӧ кайигӧн Василь аддзыліс обходчиклысь вынйӧра тушасӧ либӧ туй вомӧн вуджан шлагбаум дорын лэптӧм киас виж флажокӧн, либӧ пӧнарӧн ыджыд тоннельӧ пыранінын, либӧ пропасть дорын, горнӧй ю Латорица вомӧн пос дорын.
Железнодорожникъяс киасисны.
Гойда довкнитіс Кларклань:
— Тайӧ менам друг, демобилизуйтчӧм старшина, со тайӧ мичасьыс-мича машинаыслӧн кӧзяин.
Кларк матыстліс кисӧ фуражка кӧзырёк бердас, лӧня содтіс:
— И яворскӧй депоса слесарь.
Коймӧд разряд. — Сійӧ серӧктіс да тракнитіс Певчуклысь сьӧкыд гаддьӧсь кисӧ.
— Слесарь? — петкӧдлана жалитӧмӧн шуис Певчук. — Сӧмын и ставыс?
А ме думайті, ті министръяс.
Абу ичӧтджыкӧсь.
— Министрпуяс, папаша.
Ми олам, асьныд тӧданныд, сэтшӧм кадӧ, кор и сьӧд кухаркалы колӧ кужны веськӧдлыны государствоӧн, — Кларк пельпом вомӧныс видзӧдліс машина вылас. — Эм абу ваыд, Тарас Кузьмич?
Миян красавицалы юны колӧ.
Вайлӧй ведратӧ.
— Юкталам тіянлысь красавицатӧ, энӧ полӧй.
Кытчӧ ті веськӧдчинныд, министрпуяс?
— Да сідз, некытчӧ.
abu
Катайтчам Закарпатьеті.
Шуда выигрыш кузя.
— Кутшӧм сэтшӧм выигрыш?
— Васёк, висьтав папашалы государственнӧй заёмъяслӧн пӧльза йылысь, а ме сэк кості ассьым шофёрскӧй делӧӧс вӧча.
Кларк лэдзис моторсьыс пӧсь ва, лэптіс юкмӧсысь ведра кӧдзыд ва, заправитіс машинасӧ, тупкис капот да бӧр локтіс черепичнӧй вевтувса кильчӧ вылӧ.
Сы киын вӧлі еджыд булка, колбаса кытш да бутылка водка.
— Но ӧні миян шуд йылысь тӧдмалін, папаша?
Со тэныд натуроплата ваысь.
Ю Иван да Василь здоровье вӧсна да си миянлы, мед ещӧ ӧти облигация миян выиграйтіс.
— Кытчӧ тіянлы ещӧ! — сьӧлӧмсяньыс завидьтіс Певчук. — Кызь вит тысяча!..
Да менам пай вылӧ кӧ эськӧ татшӧм шудыс кӧть ӧтчыд уси, ме эськӧ...
— Интереснӧ, — шыасис Кларк, — мый эськӧ ті вӧчинныд татшӧм капиталнас?
— О, ме эськӧ кӧзяйскӧя сійӧс видзи!
— Но-но, кыдз?
Тарас Кузьмич кусыньтіс певсӧ:
— Перво-наперво ме эськӧ вежи важ мӧскӧс. — Сійӧ кусыньтіс мӧд чунь: — Сэсся эськӧ пасьтӧді дзик ставнас выльӧн, юр вывсяньыс кок улӧдзыс, первойысь олӧм чӧжӧн, ассьым став певческӧй пасьтӧм командаӧс: Иванӧс да Пётрӧс, Марьяӧс да Галинаӧс, Явдохаӧс да Степанӧс, Миколаӧс да Вераӧс.
— Кутшӧм тайӧ певческӧй команда?
— Пиян да нывъяс, ен мед видзас найӧс.
Найӧ менам кӧкъямысӧн.
Ӧкмысӧд регыд лоӧ.
— Вот тайӧ да! — нимкодя дивуйтчӧмӧн шуис Кларк. — Сідзкӧ, ті абу прӧстӧ бать, а бать-герой!..
Но, висьталӧй водзӧ, мый вылӧ эськӧ видзинныд капиталсӧ?
— Ньӧби эськӧ приданнӧй ӧкмысӧдыслы.
— Ещӧ? — юасис Кларк, и мудер нюм пыр ёнджыка кӧрис сылысь паръяссӧ.
— Пируйті эськӧ Галина свадьба вылын.
— Ещӧ?
— Ставыс!
Энлы, нӧрӧвитлы, абу на ставыс.
Ещӧ ӧти дум эм... — Тарас Кузьмич гыжйыштіс балябӧжсӧ. — Закажиті эськӧ ме аслым фамильнӧй часі, сэтшӧм точнӧйӧс, мед менсьым став машинистъясыс прӧверяйтісны стӧч кадсӧ.
И сэтшӧм дыр олысьӧс, мед часіыс пиянлы коли. — Певчук лолыштіс, яндысьӧмпырысь нюмдіс. — Вот, ӧні ставыс.
— Н-да... — Кларк видзӧдліс Василь Гойда вылӧ да друг дурӧмӧн мигнитіс сылы, гораа кучкис аслас зептӧ: — Эх, папаша, мед лоӧ тэ ног, мед ставыс сідз лоӧ, кыдзи сійӧ мойдкывъяс! — Сійӧ кыскис выль сё шайтаа деньга пачка да шыбитіс сійӧс кильчӧ вылӧ, путевӧй обходчик кок улӧ: — Веж мӧстӧ.
Вӧч Галинаыдлысь свадьбатӧ.
Пасьтӧд юр вывсяньыс кок улӧдзыс ассьыд певческӧй командатӧ.
Закажит фамильнӧй часі.
Ло здоров, капиталист!
Да эн больгы миян пӧдарки йылысь, сэки миянлы, час кежлӧ озыръяслы, не мынтӧдчыны корысьясысь.
Кларк лапкӧдіс пельпомас шемӧсмӧм Певчукӧс, босьтіс киӧдыс Василь Гойдаӧс да, сійӧс ас бӧрсяыс кыскиг, котӧртіс машина дорӧ.
Минута мысти «Победа» саяліс скала сайӧ.
Но сылӧн гора сигналыс дыр на кыліс вылісянь, кӧні туйыс гартчис гӧраяс пӧлӧн.
Лунтыр ислаліс Кларк горнӧй Закарпатьеті.
Воліс вой тӧлӧн пӧльтан Бескид плато вылӧ.
Ӧбедайтіс перевал вылын, Воловецын.
Юис «шома ва» свалявскӧй минеральнӧй источникъясысь.
Любуйтчис ойдӧм Тиссаӧн Хуст карвесьтса гӧраяс вывсянь.
Гуляйтіс верховинскӧй Раховса главнӧй улича кузя.
И быдлаын сыкӧд ӧтлаын вӧлі Василь Гойда.
Сёрӧн рытнас «пролетарскӧй туристъяс» ёна мудзӧмӧн бӧр воисны Яворӧ.
«Победа» сувтіс Железнодорожнӧй улича вылын.
Том механик петіс машинаысь шатлалігтырйи.
— Ог, вокӧ, ме ог нин думайт велӧдчыны шофёр вылӧ, — шуис сійӧ Кларккӧд прӧщайтчигӧн. — Паровоз вылын ёна спокойнӧйджык.
Гортас пырӧм бӧрын Василь Гойда пыркнитіс ас вывсьыс петкӧдлан мудзӧмсӧ да и збыль мудзсӧ, пуксис пызан сайӧ, восьтіс кыз тетрадь да гижис ставсӧ аслас воскресеньеса ветлӧдлӧм йылысь: кӧні вӧліс слесарь Белограйкӧд, мыйӧн сійӧ интересуйтчис, кодкӧд да мый йылысь сійӧ сёрнитіс.
Водз асылын, депоӧ удж вылӧ мӧдӧдчытӧдз, Гойда локтіс Внутренньӧй делӧяс кузя министерстволӧн городскӧй отделӧ да корис дежурнӧйӧс доложитны ас йывсьыс начальниклы.
...Василь Гойда да Евгений Николаевич Зубавин важысянь, партизанскӧй кадъяссянь на вӧліны тӧдсаӧсь.
1944 вося гожӧмын немецъяс сьӧкыда веськалан горнӧй районын блокируйтісны партизанскӧй отряд, кодӧн командуйтіс Зубавин.
Вӧра Карпаты районӧн Зубавин сэки сӧмын на вӧлі тӧдмасьӧ, и сылы вывті ёна колӧ вӧлі бур проводник, медым петны топӧдӧм кытшысь.
И буретш сійӧ лунас дозорнӧйяс вайӧдісны ущельеӧ, кӧні дзебсясисны партизанъяс, еджыд юрсиа детинкаӧс — пастухлы отсасьысьӧс, коді вӧлі пасьтасьӧма киссьӧм пасьӧн да кӧмалӧма сыромятнӧй кучикысь киссьӧм горнӧй постолъяс.
Киас сылӧн вӧлі пастухлӧн пӧлян.
Сылысь кутісны юасьны, мыйла сійӧ локтіс партизанъяс олан местаӧ, да сійӧ висьталіс:
«А сідз, мед ті кывзыштінныд менсьым пӧлян шыӧс.
Быдтор верма: и «Камаринскӧй», и <rus>«Верховино, свитку ты наш»</rus>, и <rus>«Выходила на берег Катюша»</rus>, и <rus>«Кто ж его знает, чего он моргает»</rus>, и «Каховка», и весиг «Интернационал»...
Партизанъяс радпырысь кывзісны зонкалысь став репертуарсӧ да бара заводитісны юасьны.
И кор тайӧ сёрниыс заводитчис мунны эз нин шутка моз, пастушок кыз гӧлӧсӧн юаліс:
«Коді тіян тані ыджыдыс?»
Сьӧд буркаа да кӧч ку шапкаа партизан петіс водзлань:
«Висьтав».
Детинка мерайтіс сійӧс юр вывсяньыс кок улӧдзыс эскытӧм видзӧдласӧн да пыркӧдыштіс юрнас:
«Ог!
Ме кӧсъя сёрнитны медся ыджыдыскӧд».
Сійӧс вайӧдісны шалашӧ, кодӧс вӧлі вӧчӧма коз лапъясысь.
Зэв ыджыд тушаа, Черноморлӧн кодь страшнӧй тошка дед пукаліс мыр вылын да кутіс пидзӧс вылас карта.
Сы кок дорын куйліс овчарка пон.
Черномор шыльӧдыштіс ассьыс пашкыр тошсӧ, мигнитіс автоматчикъяслы.
«Кутшӧм сьылысьӧс ті тайӧ вайӧдінныд, а?
Кытысь сійӧ босьтчис?..
Тэ коді сэтшӧмыс?» — стрӧга юаліс командир.
«Ме Степан Грозныйсянь, — вочавидзис пастух. — А ті Батя, да?»
Вочакыв виччысьтӧг сійӧ пуксис муӧ да зэв збыльысь кутіс резьӧдны дӧра гачсьыс вурыссӧ.
«Со!» — Сійӧ мыччис командирлы гӧгрӧсӧн гартӧм бумага.
Батя дыр лыддис запискасӧ, кӧть сэні делӧсӧ — Василь бура тӧдіс та йылысь — вӧлі гижӧма дженьыдика да гӧгӧрвоана аслас Батя дорысь не омӧльджык партизан киӧн: «Мӧдӧда тіянлы проводникӧс.
Петкӧдас тіянӧс, кытчӧ кӧсъянныд, кӧть Говерло гӧра йылӧ».
«Сідз... — шуис Черномор. — Ноко, пиӧй, матыстчы ме дінӧ».
Василь бердӧдзыс матыстчис сьӧд, бипур тшын дука тош дінӧ.
Веськыда, мигайттӧг, видзӧдіс сійӧ Батялы синмас да нюмъялігтырйи виччысис, мый лоӧ водзӧ.
«Сулав веськыда! — командуйтіс командир. — Эн копрась, со эсійӧ куш ыб вылын ньӧр мозыс.
Со кыдзи!»
Сійӧ окаліс партизанъясӧн мӧдӧдӧм киссьӧм паськӧма детинкаӧс.
Детинка смутитчис синва петтӧдзыс, дзикӧдз гӧрдӧдіс.
«Сідзкӧ, кӧсйысян тыр безопасность?»
Василь гогнитіс юрнас.
«А кутшӧм гарантия сетан?»
abu
Гойдалӧн гожъялӧм, тӧв йылын потласьӧм паръяса чужӧмыс лои серьёзнӧй, стрӧг:
«Мед ме победасӧ ог вермы виччысьны, тіянӧс кӧ ог петкӧд паськыдінӧ».
«Вот ӧні некутшӧм эскытӧм менам абу! — Зубавин серӧктіс. — Мый кӧсъян награда пыдди?
Кӧсйыся вӧчны быдтор, мый тэ коран»...
Тадзи паныдасисны Василь Гойда да Евгений Николаевич Зубавин.
Ещӧ быдса во воюйтісны найӧ Карпатыын, Трансильванияын да Альпыын.
Налы лои волыны и Берлинӧ.
Война бӧрын налӧн туйясыс торъялісны, но эз коль весьшӧрӧ Зубавинкӧд дружбаыс.
Партизанскӧй ёсьлун да смеллун, настойчивость да йӧзӧс тӧдмавны кужӧм, любӧй сьӧкыдлунъяс венны дасьлун шогмисны Василь Гойдалы и мирнӧй кадся уджын.
Сійӧ мукӧдъясысь ёна ӧдйӧджык, куим во чӧжӧн, перйис паровозӧн управляйтӧм вылӧ право.
...Майор Зубавин чеччис пызан сайысь да кияссӧ шевгӧдӧмӧн мӧдӧдчис Гойдалы паныд.
— А, Дудошник!
(Тайӧ вӧлі Гойдалӧн партизанскӧй ним).
Здорово, Василий Иваныч!
Тэ нӧ мый сэтшӧм дыр он петкӧдчыв?
Тӧлысь куим эг аддзысьлӧй.
Вылӧ пуксьыны кутін, али мый?
— Кыдзи он вылӧ пуксьы, Евгений Николаевич! — нюмдіс Гойда. — Механик!..
Коймӧд вежон ас кежысь новлӧдла поездъяс Карпатыӧ да заграницаӧ.
— Кывлі, кывлі...
Поздравляйта!..
Пуксьы да висьтав, кыдзи олан.
— Мӧдысь, Евгений Николаевич, висьтала, а ӧні...
Гойда разис шинель кизьяссӧ да пӧла увсьыс перйис муртса нярмыштӧм, нярмӧмсьыс ёсь аромат паськӧдысь сирень букет сатшкӧм орденскӧй ленточкаӧн.
Сэсся сійӧ перйис клеёнка обложкаа кыз тетрадь.
— Друг менам лоис, Евгений Николаевич.
Прӧст зон.
Гвардеец.
Орденъясыс — дас морт вылӧ.
Гажа.
Сьылысь.
Нывъяс сы вылӧ вежалӧны, а ме...
Подозрительнӧй тип сійӧ.
Дерт, вермас лоны, ме ӧшибайтча...
Со, видзӧдлӧй.
Гойда пуктіс пызан вылӧ сирень букет да восьтіс тетрадьсӧ сійӧ страница вылас, кӧні вӧлі гижӧма, кыдзи, кор да кутшӧм ногӧн сійӧ первойысь паныдасис Иван Белограйкӧд.
Майор Зубавин чӧла, Гойда вылӧ ни ӧтчыд видзӧдлытӧг, лыддис сылысь гижӧдъяссӧ.
Василь эз вештыв синсӧ Зубавин чужӧм вылысь, кӧсйис тӧдмавны, ӧшибитчис сійӧ али эз ӧшибитчы.
Но лыддьӧма нин медбӧръя страницасӧ, а Зубавинлӧн чужӧмыс воддзамозыс ӧткодь спокойнӧй.
— Но? — медбӧрын эз вермы терпитны майорлысь сьӧкыд чӧв олӧмсӧ да юаліс Гойда.
Зубавин эз вочавидз.
Сійӧ восьтіс пызан ящик, перйис лупа, бура чышкаліс сійӧс замшаӧн да копыртчис букет весьтӧ.
Сійӧ эз аддзы нинӧм синмӧ шыбитчанаӧс да вештіс дзоридзьяссӧ, кутіс сюся видлавны орденскӧй ленточка.
— Ме сідзи и думайті! — горӧдіс сійӧ да видзӧдліс Гойда вылӧ бур да аттьӧалана синъясӧн. — Молодеч, Вася!
— Мый, Евгений Николаевич?
— Ӧні ставсӧ тӧдмалам.
Терпитышт.
Зубавин дыр бергӧдліс ленточкасӧ киас, сэсся сюйліс сійӧс стӧканӧ кисьтӧм кутшӧмкӧ ваӧ.
— Почта!
Шифруйтӧм! — Висьталіс сійӧ, лента вылас зэв мудера гижӧм цифраяс лупа пыр видзӧдіг.
Зубавин звӧнитіс.
Пырис капитан погонъяса олӧма морт.
Зубавин видзчысьӧмӧн пинцетӧн босьтіс ленточкасӧ, гартыштіс сійӧс гижтӧм бумага листӧ:
— Тэрыба расшифруйтӧй.
Капитан довкнитіс юрнас, чӧла петіс.
— Сідзкӧ, тэнад другыд медся ёна интересуйтчис тоннельясӧн да кӧрт туй посъясӧн? — Гойдалань бергӧдчигмоз юаліс Зубавин.
— Да.
Видзчысьӧмӧн интересуйтчис, быдсяма помкаяс улын, но меысь он дзебсьы.
— А мыйла тайӧ сылы колӧ, кыдз тэ думайтан?
— Думайта, ӧні видзӧдалӧ на — кыдзи да мый.
Бӧрйӧ туяна позицияяс да отсасьысьясӧс.
Оз сюр.
Ни ӧтиӧс оз аддзы.
— А эсійӧ... путевӧй обходчикыс, Певчук?
— Ворссяс и сыкӧд!
Бӧр сетас Тарас Кузьмич деньгасӧ, вот аддзыланныд.
Либӧ тіянлы ваяс.
Юрӧс керыштны сета.
— Эм мыйӧн ручайтчыныс! — Зубавин малыштіс механиклысь сук, шобді кодь кудрисӧ. — Аттьӧ, Василий Иванович.
Молодеч!
Кутшӧмӧн вӧлін, сэтшӧмӧн и колин.
...Ӧти прӧстӧй уджалан лунӧ майор Зубавин локтіс яворскӧй депо дорӧ Грончаккӧд.
Йӧзлы петкӧдчывтӧг найӧ пырисны депоса начальник кабинетӧ.
Кабинет ӧшиньті бура тыдалісны став канаваясыс, кодъяс весьтын ремонтируйтісны паровозъяс.
Первой канава весьтын уджаліс слесарь Белограй.
Лӧз спецовкаа, еджыд юрсиа, гажаа да тӧждысьтӧма шутьляліг, сійӧ пукаліс паровознӧй будка вевт вылын, монтируйтіс ыргӧнӧн дзирдалысь сигнал.
Зубавин эз вермы вештыны сы вылысь синсӧ.
Кажитчӧ, ставыс тыдалана, а сійӧ пыр видзӧдіс и видзӧдіс, кыдз быттьӧ кӧсйис аддзыны лазутчиклысь ещӧ кутшӧмкӧ гусятор.
Дыр да сложнӧй мытшӧдъяс пыр писькӧдчис Зубавин тайӧ еджыд юрсиа понъюра дінас.
Дзюба кувсьӧм да шофёр Скибан вошӧм бӧрын майор Зубавин воштіс визьсӧ, коді веськыда вайӧдіс главнӧй нарушитель дінӧ.
Ӧні став корсьысьӧмъяссӧ колӧ вӧлі заводитны выльысь.
Зубавин решитіс тӧдмавны быд мортӧс, коді воис Яворӧ граница нарушитӧм лун бӧрын.
Йӧз чукӧрмис прамӧй уна.
Зубавинӧс медводз интересуйтісны сизим морт — найӧ, кодъяс пырисны уджавны депоӧ да кӧрт туй вылӧ: кык паровознӧй слесарь, кочегар, стрелочник, составитель, телеграфист; сӧветскӧй морт маска улын, вермас лоны, и дзебсясьӧ Карел Грончаклӧн шефыс.
abu
Дерт, Зубавин вӧлі дась и виччысьтӧмторйӧ.
Сійӧторйыс, мый Грончаклӧн шефыс должен вӧлі действуйтны кӧрт туй вылын, эз на ещӧ висьтав, мый сійӧ быть кутас служитны тані жӧ.
Сійӧ вермис кольччыны и, карын, уджавны парикмахерӧн, счетоводӧн, вузасьысьӧн.
Враг вӧлі опытнӧй да видзчысьысь — сійӧ эз веськав кыянінӧ, эз лок больничаӧ аслас отсасьысь дінӧ.
Сизим мортысь, кодъясӧн Зубавин интересуйтчис, нинӧмӧн эз торъяв паровознӧй слесарь, демобилизуйтчӧм старшина Иван Фёдорович Белограй.
Сылӧн документъясыс вӧліны тыр порядокын.
Эсканаӧн кажитчисны и помкаясыс, кодъяс вӧсна сійӧ воис Яворӧ.
Уджаліс Белограй любӧй мӧд слесарысь эз омӧльджыка, зільӧмӧн да кужӧмӧн.
Но ӧти деталь вылӧ Зубавин торйӧн видзӧдліс.
Тӧдмалігӧн, кыдзи Белограй веськаліс депоӧ, сійӧ аддзис, мый рекомендуйтіс сійӧс военком Пирожниченко кыдзи ассьыс фронтӧвӧй другсӧ.
Зубавин мӧдӧдчис военком дінӧ, медым прӧверитны ассьыс бур видзӧдлассӧ Белограй йылысь да кольны сійӧс спокойын.
Но майор Пирожниченко нинӧм эз висьтав, мӧдарӧ, сійӧ колис Зубавин сьӧлӧмӧ эскытӧмлун.
Вӧлӧмкӧ, найӧ ньӧти абу вӧлӧмаӧсь фронтӧвӧй другъясӧн.
Весиг Яворӧдз абу паныдасьлӧмаӧсь.
Мыйла жӧ военком рекомендуйтіс Белограйӧс?
Пирожниченко эз шӧйӧвош: а мыйла и не рекомендуйтны, кажитчис кӧ мортыс!
Сійӧ ӧд тӧдчана фронтовик, геройӧн асьсӧ петкӧдліс Закарпатье мездӧм вӧсна бойясын.
Зубавин терпениеӧн водзӧ видзӧдіс депо вылӧ да станция вылӧ.
Слесарь Белограйӧс торйӧн видзӧдіс.
Сійӧ тӧдіс, мый враг, сідз либӧ мӧдногӧн, сёрӧнджык либӧ водзджык, но йитчас аслас сообщникъяскӧд, и виччысис тайӧ йитчӧмсӧ.
И вот — пограничник Смолярчуклӧн тӧлка чайтӧмъясыс, Терезиялы Иван Белограйлӧн берлинскӧй письмӧяс да некымын чаль сирень, код дінӧ сатшкӧма ӧні лыддьӧм нин шифровкаа орденскӧй ленточка.
Смолярчук лоис прав.
Зубавин пуктіс орччӧн письмӧяс, кодъясӧс ыстӧма Терезиялы Берлинсянь, да демобилизуйтӧм старшина Иван Белограйлысь депоса начальниклы удж вылӧ примитӧм йылысь шыӧдчӧмсӧ, и кокниа аддзис почеркъясын ыджыд торъялӧм.
Ассьыс тайӧ аддзӧмсӧ сійӧ прӧверитіс специальнӧй экспертизаӧн да Терезия Симаклӧн висьталӧмӧн.
Зубавин корис нылӧс ас дінас мӧд беседа вылӧ, петкӧдліс сылы не Белограйлысь заявлениесӧ да юаліс:
— Тӧдса почеркыс?
Белограйлӧн?
Сійӧ пыркнитіс юрнас да тупкис чужӧмсӧ кинас.
Эз ӧшибитчы и Василь Гойда, кор локтіс Зубавин дінӧ.
Шифруйтӧм письмӧа орденскӧй ленточка, Закарпатьеті «Победаын» воскресеньеӧ ветлӧдлӧм йылысь гижӧм да деньга, кодӧс «пӧдаритӧма» путевӧй обходчик Певчуклы, сідзжӧ пуктӧма делӧӧ кыдзи зэв тӧдчана доказательствояс витӧд нарушитель уджъяс да кӧсйӧмъяс йылысь.
Сійӧ жӧ лунъясас выль, виччысьтӧм источниксянь Зубавинлы воисны даннӧйяс, кодъяс дзикӧдз восьтісны трагическӧй нэм помсӧ Карпатыын виӧм мортлысь.
Ӧтчыд Зубавинлы звӧнитіс генерал Громада да юӧртіс, мый пражскӧй поездӧн Яворӧ воис тӧдса Вера Гавриловна Мельникова, Сӧветскӧй Союзса Геройяс Викторлӧн да Андрейлӧн мам, кодъяс усины Чехословакия мездӧм вӧсна гитлеровецъяслы паныд бойясын.
Контрольно-пропускнӧй пунктын сійӧ корис пограничникъясӧс отсавны сылы воӧдчыны «Тисса весьтын кыа» колхозӧ, медым аддзӧдчывны демобилизуйтчӧм старшинакӧд, кодкӧд сійӧ тӧдмасис тӧлысь сайын поездын.
Майор Зубавин пыр жӧ муніс вокзалӧ.
Сійӧ сёрнитіс Вера Гавриловнакӧд, содтіс сылысь висьталӧмсӧ делӧын вӧлӧм нин документъяс дінӧ да гӧгӧрвоис кыдзи, кор да мый могӧн вӧлі виӧма Иван Белограйӧс да коді сылысь нимсӧ аслыс босьтіс.
Зубавин матыстіс парашютистӧс ӧшинь дорӧ, видзчысьӧмӧн восьтіс занавессӧ, юаліс:
— Сійӧ?
Да, тайӧ вӧлі самолётын спутник.
Карел Грончак пыр жӧ тӧдіс сійӧс, кӧть шефыс вӧлі мӧд паськӧма.
Но вочакывнас Грончак эз тэрмась.
Мучитчӧмӧн кӧсйис висьтавны: «Абу».
Но Зубавинлӧн нюмъялан чужӧмыс ясыда висьталіс, мый ӧні делӧыс абу нин сыын, шуас сійӧ «да» либӧ «абу».
Парашютист чӧла копыртіс юрсӧ.
16
Пемыд, лӧнь Степнӧй улича петкӧдіс Кларкӧс Железнодорожнӧй вылӧ.
Сы шуйга бокті мунӧмӧн, кӧні сука быдмисны дженьыдик вишняяс, сійӧ петіс Явор станциялӧн подъезднӧй туйяс вылӧ да мӧдӧдчис деполань.
Ни ӧти кодзув эз тыдав кымӧръясӧн вевттьӧм небесаын.
Киссис посни кӧдзыд зэр, коді заводитчис рытсяньыс на.
Карпатскӧй предгорьеясті кыссисны тӧлын кодь еджыд доръяса пемыд кымӧръяс.
Зэр пыр муртса тӧдчисны прожекторъяс, кодъясӧс сувтӧдӧмаӧсь стальнӧй башняяс вылӧ.
Подъезднӧй туйяс Кларк прӧйдитіс бура, эз паныдась ни ӧти морткӧд.
Паровоз 50‒49 сулаліс депо территориялӧн ылі, пемыд пельӧсын, поворотнӧй круг сайын.
Кларк тӧдіс сійӧс дымогарнӧй коробка вылас комсомольскӧй значок серти да котёл вылас мича ыргӧн визьяс серти.
Кык час сайын Гойдалӧн машинаыс воис Карпатыӧ сьӧкыд туйысь да ӧні, выль рейс водзын, сулалӧ пӧсь резервын, парлӧн ичӧт давление улын.
Югдігӧн 50‒49 паровоз вылӧ воас Василь Гойда, лэптас пар нормальнӧй давлениеӧдз да нуӧдас поездсӧ Тисса вомӧн, Венгрияӧ.
Кларк видзӧдліс часілӧн югъялысь циферблат вылӧ.
Сылӧн кадыс коли этша, колӧ тэрмасьны.
Комсомольскӧй локомотив топкаын бисӧ кутіс дежурнӧй кочегар.
Сійӧ дежуритіс некымын резервнӧй машина вылын, и сылы ковмис ветлыны ӧти машинасянь мӧдӧ.
Вӧлі асъя югдан кад, кочегар дыр вошлі быд паровоз вылын: вуграліс котёл пӧсь кожух бердӧ ӧшӧдчӧмӧн.
Кларклы тайӧ вӧлі кивыв.
Сійӧ гусьӧн пырис локомотив улӧ.
Скибан важӧн вӧлі дзебсьӧма кык кӧлеса костын, тендер улын.
Кларк топӧдіс сылысь пельпомсӧ да шӧпкӧдӧмӧн, — сідзи, мый эз нин кыв метр сайын, — шуис:
— Кад!
Ставыс дась?
— Да. — Скибан топӧдчис пӧсь, косьмӧм паръяснас Кларк пель бердӧ да дженьыдика висьталіс, мый да кыдзи колӧ вӧлі сылы вӧчны.
— Но, став шудыс!
Со тэныд деньга да явка...
Кларк кутліс Скибанлысь кисӧ да сэсся пелька, быттьӧ ставсӧ тайӧс вӧчӧ тысячапӧв, лӧсьӧдіс, мый колӧ: сюйис Скибанӧс кыкпӧвста асбестӧвӧй мешӧкӧ, кытчӧ вӧлі кольӧма марляӧн тупкӧм лолалан розь, босьтіс, быттьӧкӧ кын аканьӧс, да сюйис сійӧс поддувалоӧ юрнас водзлань, чужӧмнас увлань, решеткалань, код пыр паровоз топкаӧ воис ывлавывса сынӧд.
Сэсся сійӧ кайис паровоз вылӧ, топыда пӧдлаліс ӧдзӧсъяссӧ да бура гудраліс топкасӧ.
Доналӧм шлак да помӧдз сотчытӧм посни из шом киссисны колосникӧвӧй решетка пыр поддувалоӧ да маскируйтісны асбестӧвӧй полокалӧӧс.
Та вылын Кларклӧн могыс помасис, позьӧ вӧлі и мунны, но сійӧ эз тэрмась.
Уна лыда удачаяс, кодъяс колльӧдісны Кларкӧс быд воськолын, кыдзи сылы кажитчис, вӧчисны сійӧс ас вылас зэв надейтчысьӧн.
Тендер улын копыртчӧмӧн пукаліг да кулакас топӧдӧм сигарета куритіг сійӧ шойччис да любуйтчис аслас киӧн вӧчӧмтор вылӧ.
«Бура думайтӧма, понйыд!
Скибан моз жӧ вӧча, кор воас кад усйысьны», — думыштіс сійӧ.
Куритӧм бӧрын петіс паровозлӧн пемыдладорӧ, джуджыд бетоннӧй забор улӧ, да, ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдалігтыр, уна заряда автоматическӧй пистолет киас кабыртӧмӧн, мӧдӧдчис бӧр.
Зэр пыр на тшӧкыда киськаліс мусӧ.
Ни ӧти морт эз паныдась Кларклы дзик Степнӧй уличаӧдз.
И бӧрвылас, быдса квартал сайысь, некод эз тыдав.
Но сійӧ лыддис коланаӧн и ӧні ёна видзчысьны.
Муніс Степнӧй улича дорті, кежис Винограднӧй вылӧ да, сійӧс пӧшти сквӧзь мунӧм бӧрын, пырис эновтӧм муяс вылӧ, кӧні быдмис кузь ёг турун.
Сійӧ дзебсис война дырйи кисьтӧм кирпичнӧй керка дорын да сюся кывзысис да видзӧдіс, оз-ӧ лок кодкӧ сы кок туй кузя.
Вӧлі лӧнь.
Сӧветскӧй му вылын аслас став олан кад чӧжӧн Кларк эз ов спокойнӧя ни ӧти час.
Ставыс быттьӧ муніс бура, но век жӧ сійӧ пыр вӧлі зэвтчӧма, пыр вӧлі дась паныдасьны воча чужӧм аслас смертельнӧй противниккӧд.
Кодлӧнкӧ ёсьджыка видзӧдлӧм, сы мышкын кодлӧнкӧ мунӧм, кӧть весиг сійӧ ньӧти эз вӧв Кларк бӧрысь мунӧмӧн, пыр тшӧктылісны топыдджыка кабыртны пистолетсӧ.
Гортӧ локтігӧн сійӧ пыр виччысис сійӧс нарошнӧ кыйӧдӧм.
Мӧдногӧн эз и вермы лоны.
Яворын аслас удачаяс вылӧ видзӧдтӧг, Кларк эз ёна надейтчы: сёрӧнджык либӧ водзджык сы йылысь ставсӧ тӧдмаласны.
Кыдзи петкӧдліс сыӧдз уджалысьяслӧн провалитчӧмныс, тайӧ тшӧкыдджыкасӧ лоӧ виччысьтӧг, друг.
Сідзкӧ, колӧ пыр лоны дасьӧн тайӧ «друг» кежлас.
Кларк овмӧдчис Степнӧй вылӧ да ёна корсис и аддзис тайӧ улича вылас некодлы тӧдтӧм некымын пыранін да некымын петанін, кодъяс пыр и сійӧ тшӧкыда ветлывліс.
abu
Таысь кындзи, сійӧ корсис надежнӧй туй пышйыны керкасьыс, друг кӧ ковмас: чулан пӧтӧлӧкын вӧчӧм розь пыр да ыджыд пӧдвал пыр, кодлӧн вӧлі кык петанін — кухняӧ да садйӧ.
Кларк важӧн, ещӧ заграницаын на, став детальясӧдзыс тӧдмаліс Явор кар да сылысь помъяссӧ.
Сідзжӧ сійӧ ёна тӧдмасис государственнӧй границабердса районӧн.
Пышйигкежлӧ сійӧ артыштіс зэв бур маршрут: дзебсяс высокогорнӧй вӧръясын, румынскӧй Альпыкӧд орччӧн, медым кутшӧмкӧ руа войын писькӧдчыны кордон вомӧн.
Аслас пышйӧм йылысь Кларклӧн татшӧм ёна тӧждысьӧмыс эз мун падвеж сылӧн пытшкӧслы, сы вӧсна мый сэтшӧм жӧ бура велӧдчис отступайтны, кутшӧма и наступайтны.
Американскӧй разведка школаын олан воясӧ помала тренируйтчӧмӧн Кларк шедӧдіс сійӧс, мый кавшасис скалаяс вылӧ первокласснӧй альпинистысь не омӧльджыка, вермис чеччыштны ю вомӧн пуӧ кӧрталӧм гез отсӧгӧн, зэв бура веськӧдліс мотоциклӧн, став системаяса автомобильясӧн, вартчис, чери моз суналіс, мудзтӧг котраліс некымын дас километрӧдз, лыйсис промахтӧг, кужис шыавны уна лэбачьяс да зверьяс гӧлӧсъясӧн.
Весиг медся тӧлка, повтӧм, ӧтчаяннӧй, пыдӧдз маскируйтчӧм агент, кодлӧн олӧмыс мунӧ первобытнӧй олӧм ногысь ёна торъялӧмӧн, должен лоны, — висьтавлісны Кларклӧн школьнӧй инструкторъясыс, — универсальнӧй спортсмен-рекордистӧн, коді коланлун дырйи дась тырвыйӧ пӧльзуйтчыны аслас физическӧй вынӧн, пельклунӧн да сямӧн.
А гуся агентлӧн олӧмыс тыр быдсикас виччысьтӧмторъяснас.
Унмовсигад ло дась уськӧдчыны.
Садьмигад виччысь пельӧс сайсянь кучкӧм.
Быдӧнсянь бур аддзигӧн сюся корсь ас гӧгӧрыд тэныд лёкӧс кӧсйысьӧс, завидьтысьӧс да с. в.
Некор эн мун веськыда, позьӧ кӧ вӧчны кытш.
Скромнӧя да тӧждысьтӧма нюмъяв, но сьӧлӧмнад пыр ло тигрӧн.
Кыйӧд быдӧнӧс, коді тэныд кӧсйӧ пысавны наручникъяс.
Татшӧмӧсь вӧліны гижӧм да гижтӧм велӧдӧмъяс, кодъясӧс висьтавлісны Кларклӧн школьнӧй инструкторъяс.
Сійӧ стрӧга пыдди пуктіс найӧс аслас гуся олӧмын...
Кларк петіс важ кирпичнӧй киссьӧм керкаысь, вуджис куш муяс да видзчысьӧмӧн петіс Степнӧй сайӧ, буретш 16-ӧд номера керка весьтӧ.
Том яблоняяслӧн коръясын шарӧдчис зэр.
Скупа лӧсталісны ва гӧпъяс садйын чорыд трӧпаяс вомӧн.
Сьӧд небеса рӧм вылын руа чутӧн тӧдчыштіс керкалӧн еджыд оцинкуйтӧм вевтыс.
Пемыдӧ велалӧм синмыс Кларклӧн сюся видзӧдіс пес чипас, вевт ув, дворлысь став пемыд пельӧсъяс — оз-ӧ виччысь сійӧс кӧнкӧ засада?
Сійӧ эз казяв нинӧм подозрительнӧйсӧ да шытӧг вуджис ляпкыдик из забор вомӧн, коді торйӧдіс садсӧ кушинысь, збоя мӧдӧдчис керкалань.
Ньӧжйӧ сюйис ключсӧ томанӧ, кыкысь бергӧдіс сійӧс, личкыштіс пидзӧснас зэрысла тыассьӧм ӧдзӧссӧ да ньӧжйӧник, мед эз дзуртышт, восьтіс сійӧс.
Но воськовтны порог вомӧн сійӧ эз тэрмась.
Мыйкӧ сувтӧдіс сійӧс.
Важ пу керка, кодлы важӧн нин колі помавны ассьыс олӧмсӧ, ӧвтыштіс Кларк вылӧ важ дукӧн да ещӧ мыйӧнкӧ виччысьтӧм выльторйӧн, кажитчӧ, табак тшынӧн.
Кларк кузя кыскыштіс нырнас.
Да, збыльысь — папирос тшын, эз ӧшибитчы.
Кытысь сійӧ босьтчис, Мария баб ӧд оз куритчы?
А сыысь кындзи ӧд некод оз вермы лоны керкаас.
Юрсӧ пельпомланьыс пӧлыньтӧмӧн да пистолетсӧ веськыд киас, а неыджыд выключитӧм электрическӧй фонарик шуйгаас кутӧмӧн, Кларк сулаліс кильчӧ вылын да мӧвпнас муніс коридорті, кодӧс тыртӧма быдсикас кӧлуйнас: жугласьӧм улӧсъясӧн, джынвыйӧ сісьмӧм кӧрзинкаясӧн, сьӧд бутылкаясӧн, потӧм гырничьясӧн.
Со векньыдик ӧдзӧс, коді пыртӧ чуланӧ.
Медся лӧсялана, мый татчӧ дзебсис сійӧ, коді первойӧн кватитас Кларкӧс.
Водзӧ, пач сайын, вермас лоны, сулалӧ ещӧ ӧти морт.
Кухняын — коймӧд.
Вот найӧ, пемыд коридорын сійӧс некымын час чӧж виччысигӧн, и куритчисны сэтшӧма, — нинӧмӧн лолыштны.
Кларк, места вывсьыс вӧрзьытӧг, видзӧдліс пельпом вомӧныс — абу-ӧ орӧдӧма нин и бӧрыньтчан туйсӧ.
Кильчӧ вылын да матігӧгӧрын некод эз вӧв.
Шынитӧв и дворын да садйын.
Некутшӧм шы эз кыв и пемыд, табак тшынӧн тырӧм керка пытшкысь.
Кларк лолыштіс пыдісянь, чышкыштіс плешсьыс йи кодь кӧдзыд ньылӧмсӧ да ёна нӧйтчан сьӧлӧмӧн воськовтіс порог вомӧн, электрическӧй фонарикӧн югдӧдіс, медым прӧверитны весьшӧрӧ повзьӧмсӧ.
И сійӧ жӧ здукнас кодкӧ пелька да тэрыба уськӧдчис Кларк вылӧ пыран ӧдзӧс сайсянь, зілис кватитны сійӧс киясӧдыс да уськӧдны кок йывсьыс.
abu
Но Кларк бура тӧдіс рукопашнӧй тышлӧн лыяс жуглан став способъяссӧ.
Сійӧ виччысьтӧм вынӧн да капканӧ веськалӧм зверлӧн отчаяниеӧн шыбитіс уськӧдчысьсӧ ас вомӧныс кильчӧлӧн из пос тшупӧд вылӧ да уськӧдчис садйӧ.
Пуяс костті чукльӧдлӧмӧн, увъяс вылысь юрнас лысвасӧ кисьтіг, петіс Винограднӧй вылӧ.
Сы бӧрся лэдзисны некымын очередь автоматъясысь, но ни ӧти пуля сылы эз инмы.
Винограднӧй улича вылысь Кларк восьса дворті петіс Днепровскӧй улича вылӧ.
Сэсся сылы, водзвыв арталӧмъяс серти, колӧ вӧлі петны Каменнӧй переулокті косьмӧм лунвыв канал дорӧ да сылӧн чорыд пыдӧсті мунны вӧрӧ, а сэсся гӧраясӧ.
Виччысьтӧмтор тӧдчымӧн прӧстмӧдіс сылысь сьӧкыд могсӧ.
Йӧзтӧм, лӧнь Днепровскӧй улича вылысь Кларк аддзис нянь новлан неыджыд машина, коді сулаліс булочнӧй бердын.
Сылӧн моторыс ньӧжйӧник мургис.
Шофёр местаын некод эз вӧв.
Кларк восьтіс кабина ӧдзӧссӧ, пуксис руль сайӧ, личкис сцепление, включитіс первой скорость да ньӧжйӧник, медся ичӧт газ вылын, нуӧдіс машинасӧ.
Пельӧс сайӧ кежигӧн сійӧ бергӧдчыліс да аддзис булочнӧйысь котӧрӧн петысь шофёрӧс.
Кияснас шенасиг, мыйкӧ горзігтырйи сійӧ уськӧдчис суӧдны ассьыс машинасӧ.
Но кыдз нӧ суӧдан сійӧс, сэтшӧм ӧдйӧ мунысьсӧ да кывзысьысьсӧ!
Аслыс омӧль вылӧ шофёр неважӧн ремонтируйтіс моторсӧ, регулируйтіс сійӧс, быттьӧ часі.
Сё километрӧдз позьӧ сылысь пычиктыны.
И Кларк пычиктіс.
Сійӧ тӧвзис Киевскӧй кузя, кежис Ужгородскӧй вылӧ, сэсся Краснӧй вылӧ да Тарас Шевченко нима бульвар вылӧ.
Медым воштыны следсӧ, выключитіс фараяссӧ, грымӧдіс Нагорнӧй сторонаса пемыд да векни переулокъясті да петіс кӧрт туй вылӧ.
Веськыда рельсъяс да шпалъяс вывті вуджис кӧрт туйсӧ, лэччис камышӧн да идзасӧн вевттьӧм сёйысь тэчӧм керкаяса Цыганскӧй слободкаӧ, коді вӧлі сулалӧ шоссе кыкнан бокын.
Тані дзебсясьтӧг нин, ыджыд би включитӧмӧн, Кларк сетіс тыр газ да тӧвзис гӧраясӧ.
Зэрӧн мыськалӧм асфальтӧвӧй туй, код пӧлӧн сулалісны еджыд столбикъяс, вӧлі тыртӧм: ни ӧти машина паныд эз лок, ни ӧти вӧла, ни ӧти пода морт.
Югдытӧдз кадыс коли уна — кык часысь унджык.
Тырмымӧн вӧлі и машина бакын бензин.
Бура уджаліс мотор.
Позьӧ вӧлі тӧвзьыны и тӧвзьыны асыв-войвылӧ, гӧраясӧ, Карпатскӧй перевалъяслань, странаса ыджыд туйяс вылӧ.
Но Кларк сувтіс нелямынӧд километрын, ыджыд сиктӧ, Дубровкаӧ, матысмытӧдз.
Тані ӧд сійӧс вермасны кутны, встретитны лыйсьӧмӧн.
Моторсӧ выключиттӧг Кларк лэдзис ручнӧй тормоз, петіс машинаысь.
Машина кокниа гӧгыльтчис гӧра горув, пыр ӧтарӧ ӧддзис.
Сійӧ тювис веськыда, но кӧлесалӧн быд бергӧдчӧмӧн ӧтарӧ кежис ветлӧм туйюж вылысь веськыдвылӧ, бокас, пропастьлань.
Туйлӧн крута кежанінын машина вундіс воддза буфернас туйпӧлӧнса столбикъяссӧ да кустарникъяс да, неыджыд пуяс жугліг, лэбис увлань, ущельеӧ, коді вӧлі тупкысьӧма югдӧмводзвывса руӧн.
Асывнас сійӧ группаясысь ӧти, кодъясӧс шыбитӧма пограничникъясӧн да МВД органъясӧн быд вожӧ, кыті вермис мунны Кларк, аддзис пропастьысь жугалӧм хлебовоз, кодӧс пышйӧдӧма Яворысь.
Но пышйысьлысь следсӧ, кодӧс вӧлі ёна киськалӧма химикалийясӧн, эз вермы босьтны став Закарпатьеын медбур розыскнӧй пон.
Асыв кежлӧ Кларк петіс горнӧй районӧ, кӧні помасисны кӧлесаа туйяс.
Тасянь заводитчисны векни гожся трӧпаяс, кодъясӧс уна нэмъяс чӧжӧн писькӧдісны пастухъяс.
Нуӧдісны найӧ паськыд альпийскӧй лугъяс вылӧ, асыввыв полониналӧн зэв джуджыд плоскогорье вылӧ, главнӧй карпатскӧй гӧраяс вылӧ.
Тайӧ трӧпаяссьыс ӧтиті Кларк вермис ӧдйӧ, медся дженьыд туйӧд, медся этша вын видзӧмӧн петны граница дорӧ.
Тшем вӧрті туйтӧг писькӧдчӧм серти скӧтӧс вӧтлан трӧпаясті мунны, дерт, вӧлі ёна кокниджык, но Кларк дыр мӧвпаліс, мый решитны.
Делӧыс сыын, мый пастухъясӧн талялӧм трӧпа вылын сійӧ вермис паныдасьны йӧзкӧд.
Кӧть коді лоӧ сійӧ мортыс, кодкӧд паныдасяс Кларк, ӧткодь, — сійӧ вывті ӧпаснӧй сылы.
Ӧні Кларк некодлы эз эскы.
Ӧні быд мортын сійӧ аддзис ассьыс смертельнӧй врагӧс.
Пиньтӧм старик либӧ челядь-нывка паныдасяс сылӧн туй вылын, сьылысь детинка либӧ чӧв олысь чера вӧр лэдзысь — любӧйӧс оз лэдз ас дортіыс.
Некод не должен тӧдны, кытчӧ мунас Кларк.
Муніс сійӧ сувтлытӧг, час бӧрся час, поліс воштыны шойччӧм вылӧ кӧть ӧти минута.
Бушковӧн пӧрӧдӧм, нитшсялӧм кыз стволъяса букъяс, кодъяс сісьмӧмаӧсь нин сьӧдасьтӧдзыс либӧ сӧмын на заводитӧмаӧсь сісьмыны, куйлісны трӧпа ӧтар-мӧдарын.
И ставныс йывъяснас увлань, долиналань.
Пӧшти быд из вылын ясыда вижӧдіс нитшлӧн кыз плюшевӧй вевт, коді йиджтысьӧма ваӧн.
Трӧпалӧн небыд местаясӧ йӧзлӧн да зверьяслӧн кольӧм кок туйяс тырӧмаӧсь гудыр зэр ваӧн.
Сімӧм рӧма ва петіс скалаяслӧн руд потасъясысь.
Крут, зэрӧн кӧтӧдӧм трӧпаті кыпӧдчыны прӧстӧй, шипъястӧм да кӧрт кошкаястӧм сапӧгӧн вӧлі зэв сьӧкыд.
Луншӧркад гӧгӧр Кларк ньӧжмӧдіс мунӧмсӧ, кӧть эськӧ выныс сылӧн вӧлі уна на дай сійӧ тӧдіс, мый сійӧс, дерт, корсьӧны.
Сэсся торъя водзсасьтӧг лэдзис аслыс сувтны.
Шойччис быдса часджын.
Ыджыд пемыд рӧма коз пу улын, коді пӧшти му бердӧдз вӧлі тупкысьӧма кузь лапта увъясӧн, пукалӧмӧн сійӧ арталіс, уна-ӧ сылы ковмас кадыс, медым воӧдчыны Поп Иван гӧра йылӧдз, румыно-сӧветскӧй граница дорӧдз.
Мунны кӧ талунъямоз, некод кӧ оз торк сійӧс тайӧ туй визьысь, дзик кӧ не узьны да сӧмын муртса-муртса, регыдик шойччыштны, удайтчас кӧ вунӧдчывны, мый тэ тшыг, весиг сэки ковмасны вой, лун да ещӧ ӧти, коймӧд узьтӧм войлӧн джынйыс.
Абу-ӧ уна?
Оз-ӧ тупкыны тайӧ кад кежлас пограничникъяс став медся сибавтӧм трӧпаяссӧ.
Кларк чеччыштіс да паръяссӧ курччӧмӧн мӧдӧдчис гӧралань.
Вӧр регыд шочмис.
Тшӧкыда паныдасьлісны эрдъяс, кодъяс тырӧмаӧсь изъясӧн, турунӧн, быдмисны еджыд катшасинъяс.
Ӧти татшӧм эрд вывті мунігӧн Кларк друг кыліс вӧвлысь корскӧм да изъя трӧпаӧ дорӧм коклысь зяткӧм.
Бӧрыньтчыны вӧлі сёр: сійӧ тыдаліс кыдз быттьӧ кипыдӧс вылын.
Лоис сійӧ, мыйысь поліс Кларк.
Сылы воча ичӧтик пегӧй вӧвкӧд орччӧн локтіс паськыд сьӧд шляпаа, вывлань гӧнӧн бергӧдӧм пася, сыромятнӧй постола, беддя морт.
Кларк воськовъяссӧ чинтытӧг матыстчис мортлань, кодӧс сійӧ, кӧть эз тӧд сылысь ни овсӧ ни нимсӧ, ни кытысь сійӧ, кӧсйис вины.
Верховинскӧй пастух, коді паныдасис Кларккӧд, сувтіс, пӧрччис шляпасӧ да приветливӧя, кыдзи бур тӧдсалы, копыртчыліс:
— Со и ті!
Здравствуйте.
Ми тіянӧс виччысям нин кык лун.
Ті Ужгородысь, да?
Ветеринар?
Коді тіянӧс колльӧдіс?
Кӧні сійӧ?
Кларк чӧв оліс, сюся видзӧдіс мортӧс, кодлы коли овнысӧ ӧти либӧ кык минута.
Юрсиыс сылӧн пӧим рӧма, кӧсича дорас дзормӧма.
Джуджыд плешсӧ вундалӧма вомӧна визьясӧн.
Пемыд синкымъяс улас югъялісны ыджыд руд синъяс.
Ыджыд нырыс, банбокъясыс да щӧкаыс тӧв йылын воймӧмаӧсь.
Ён пиньясас тӧдчис ыджыд потас.
Кларклӧн мисьтӧма чӧв олӧмыс, сылӧн зумыштчӧмыс, нинӧм бурсӧ кӧсйытӧм видзӧдласыс повзьӧдісны пастухӧс.
Сійӧ дугдіс нюмъявны да бӧрыньтчис вӧвланьыс, кыдз быттьӧ корсис сысянь дорйӧм.
Кларк лыйис плащ зепсьыс кисӧ кыскывтӧг.
Ёна шочмӧм сынӧд эз паськӧд лыйӧмлысь шысӧ — сійӧ кыліс кыксё метрысь не ылӧджык.
Вӧв вылӧ ӧшӧдӧм сумкаясын эз вӧв сёянторйыс да Кларклы нинӧм коланаыс.
Сійӧ кыскис шойсӧ матысса кустъяс сайӧ, нуӧдіс вӧлӧс вӧрӧ, кӧрталіс пу бердӧ, мед сійӧ эз тыдав трӧпа вывсянь, да мӧдӧдчис водзӧ.
Но муніс сійӧ ӧні пастухъяс трӧпаысь бокыті.
Нинӧм тыдавтӧм тшем вӧрті.
Компас серти.
Восьса местаясӧ эз петав.
Сӧмын пемдӧм мысти сійӧ бара петіс пастухъяслӧн ветлан трӧпа вылӧ.
Пуксис вой, а Кларк пыр на муніс.
Югдӧм водзвылын неуна шойччыштіс.
Узис коз пу лапъяс вылын, восьса небеса улын.
Водз асылын, муртса югдігӧн, бара восьлаліс.
Высокогорнӧй граница матысмис, но и вынъясыс Кларклӧн вӧліны помасянвыйын.
Войдӧрлун на заводитӧм посни тшӧкыд зэр эз коб.
Войвывсянь, перевалъяссянь, ӧти бӧрся мӧд кыссисны сьӧкыд, пемыд кымӧръяс, кодъяс вайисны шоныд Закарпатьеӧ тӧлын кодь кӧдзыд зэр.
Ущельеясын ӧти кыасянь мӧд кыаӧдз эз бырлы рӧмыдыс.
Коз да пожӧм вӧръяс, кодъяс дзикӧдз йиджтысьӧмаӧсь ваӧн, зумыша тӧдчыштісны гӧра бокъясын тшын кодь ру пыр.
Шоръяс да ичӧтик ёльяс гораа бузгисны нитшсялӧм валун изъяс вывті да дурмӧм моз визувтісны увлань, Тиссалань.
Медбӧръя сунисӧдз кӧтасьӧм, помӧдз омӧльтчӧм, эбӧссьыс петӧм Кларклы ковмис медбӧрын Кӧр оланінса тшем вӧрысь веськӧдчыны ӧпаснӧй пӧскӧтинаяс вылӧ.
Вӧлі ыджыд рискуйтӧм паныдасьны йӧзкӧд, но вӧлі ещӧ ыджыдджык да венны позьтӧм кӧсйӧм косьтысьны жар бипур дорын, сёйыштны пастухъяслысь нянь, юны ыж йӧв да куритчыны.
Ичӧтик шор, коді писькӧдчис сім рӧма нитшъяс пыр, петкӧдіс Кларкӧс туруна эрд вылӧ, кодӧс вӧлі топӧдӧма куим боксянь крут изъя пӧкатъясӧн.
Гӧра йывъясыс вӧліны альпийскӧй видзьяслӧн медвылысса местаӧн.
Пастухъяслӧн керйысь тшупӧм чом — колыба — сулаліс шор дорын.
Насянь неылын — восьса потшӧминъяс скӧтлы.
Ыжъяслӧн да мӧсъяслӧн неыджыд стада йирсис эрд вылын.
Ичӧтик тӧвру, коді пӧльыштіс Кларклань, вайис шома вурунлысь да пӧсь йӧвлысь юртӧ кольмӧдтӧдз чӧскыд дук.
Кӧть кутшӧма вӧлі сюмалӧ кынӧмыс, Кларклӧн тырмис выныс кутчысьны, пуксис пемыдлӧз коз пуяс пӧвстӧ да видзӧдіс ставсӧ, мый сылы вӧлі колӧ.
Пӧскӧтина вылын пастухъясыс вӧліны этшаӧн — сӧмын кыкӧн.
Налы отсасисны кузь гӧна овчаркаяс — кӧинъяс вылӧ мунысьяс.
Ыжъясӧс да мӧсъясӧс лысьтӧм бӧрын пастухъяс йӧвсӧ пу ведраясысь кисьтісны бӧчкаӧ, тупкисны сійӧс еджыд дӧраӧн, нуисны кӧбрегӧ, кодӧс вӧлі кодйӧма сэтчӧ жӧ, гӧра улас, да мунісны шойччыны.
Регыд бӧръя колыба весьтын, вевтас писькӧдӧм паськыд розь весьтын, кыпӧдчис джуджыд да сук, бикиньясӧн югъялысь тшын.
Пастухъяс заводитісны ужнайтны.
Кларк решитіс медводз пӧттӧдзыс сёйны.
Кӧбрегын, сійӧ думайтӧм серти, колӧ вӧлі лоны не сӧмын йӧв, но и брынза.
Но кыдзи сэтчӧ веськавнысӧ понъясӧс вӧрзьӧдтӧг?
Сійӧ кытшовтіс эрдсӧ выліті, гӧра пӧлӧнті, да сэсся лэччис кӧбрег дорӧ тӧв сайсяньыс.
Понъяс куйлісны колыба порог бердын бипур дорын.
Найӧ виччысисны пастухъяслысь ужынысь колясъяссӧ да эз казявны бокӧвӧйӧс.
Кларк сёйис пӧттӧдзыс, босьтіс прамӧй ыджыд кусӧк брынза да муніс кӧбрегысь.
Но сійӧ эз на вевъяв вӧчны и некымын воськов, кыдзи ас бӧрвывсьыс кыліс понъяслысь лёкысь увтчӧм.
Сувтіс да кутіс мӧвпавны, кыдзи бурджык вӧчны: тышкасьны волкодавъяскӧд беддьӧн, лыйны найӧс кыкнаннысӧ, чӧла пышйыны кӧин улӧ лэдзчысьӧмӧн («он мун, курччаласны»), али, медбӧрын, чукӧстны отсӧг вылӧ пастухъясӧс.
Сувтіс медбӧръя вылас: вывті нин ёна кӧтасис да кынмис Кларк, мудзис, ёна нин окота вӧлі сылы косьтысьны да узьыштны кӧть ӧти час мында бипур дорын, куритны чигарка, вывті нин сійӧ кутіс надея сы вылӧ, мый оз кыпӧд пастухъяслысь подозрениесӧ.
Кларк шыбитіс матысмысь понъяслы брынзасӧ да кавшасис ляпкыдик чукля пожӧм вылӧ, горӧдіс:
— Ого-го-го!..
Колыба ӧдзӧсын тыдовтчисны пастухъяслӧн сьӧд тушаясныс, найӧ аснаныс тупкисны бипурлысь яръюгыд бисӧ.
— Коді сэні? — стрӧга юаліс том, ён гӧлӧс.
Понъяс лёкысь увтчисны, нетшкисны гыжъяснас да пиньяснас пожӧмлысь кырсьсӧ.
— Спаситӧй, бур йӧз, пурасны!
Сійӧ жӧ том, ён гӧлӧсыс мыйкӧ горӧдіс понъяслы, и найӧ ланьтісны, неокотапырысь мӧдӧдчисны колыбаӧ, бӧрвыв видзӧдлывліг да лӧгпырысь эргиг.
Кларк лэччис му вылӧ.
Матыстчисны пастухъяс.
Найӧ кыпӧдісны юръяс весьтас керосинӧвӧй пӧнаръяс да чӧла видзӧдісны бокӧвӧй морт вылӧ.
Кларк пӧрччис фуражкасӧ, шыльӧдыштіс кинас ва кудрисӧ да мыччис кисӧ, а ачыс зілис лоны ёна повзьӧмаӧн:
— Бур рыт!
Пастухъяс видзчысьӧмӧн вочавидзисны.
— Но и повзьӧдісны жӧ менӧ тіян зверьясыд!
Весьӧпӧртӧдз.
Мед эз кутны юасьны, Кларк висьтасис областнӧй ветеринарӧн, кодӧс командируйтісны ылысса пӧскӧтинаяс вылӧ научнӧй могъясӧн.
— Ветлӧдла со пӧскӧтинаысь пӧскӧтина вылӧ, дӧзмӧда понъясӧс... — Сійӧ друг мигнитіс, серӧктіс. — Да и йӧзыс кӧсӧя ме вылӧ видзӧдӧны: а код нӧ тэнӧ тӧдӧ, ветеринар тэ али бандит паськыд туй вылысь!
Збыль ме шуа?
Тӧді тэнсьыд мӧвпъястӧ?
Тӧді, синъяс сертиыд аддза!
Кларк ёрт моз лапнитіс том пастухлы пельпомас, коді видзӧдіс сы вылӧ зумыш подозрительностьӧн.
Еджыд юрсиа, кульсьӧм ныра зон яндысьӧмпырысь нюмъёвтіс, лэдзис пӧнарсӧ.
Пасьталӧма сійӧ вӧлі сьӧд ватнӧй фуфайка, клетчатӧй дӧрӧм, руд чорыд вурунысь гач.
Кӧмалӧма кок сертиыс лӧсялана, кӧрт подковъяса, кыз пӧтшва вылын ён ботинки.
Юрас — алӧй звёздочкаа важ салдатскӧй шапка.
Киас — тульскӧй одностволка да «летучӧй <rus>мышь</rus>» пӧнар.
— Тіян детинкаыдлы, тыдалӧ, быд выль мортын шпион кажитчӧ? — серӧктіс Кларк пӧрысь пастух вылӧ видзӧдӧмӧн.
Важ сьӧд шляпаа да васӧд гӧннас вывлань пася, виж, бырӧм пиньясас сотчӧм калляна, дзор уска верховинец довкнитіс юрнас.
— Ветеринар ёрт, пырӧй миян колыбаӧ, — пӧнарнас ӧвтчигтыр шуаліс старик. — Кора!
Тшупӧм чомйын, кодӧс бура сюялӧма нитшкӧн, стенъяс пӧлӧныс пукталӧма скамьяяс, вӧлі дивӧ кодь шоныд, весиг жар.
Кларк пӧрччис плащсӧ, матыстчис бипур дорӧ.
Сылӧн ва паськӧмысь кайис ру.
— Лӧсьыд!
Райскӧй олӧм! — нимкодя читкырасиг шуаліс сійӧ, бергаліс билань мышнас, морӧснас, бокнас.
— Миянлысь йӧвсӧ видлӧй, ветеринар ёрт. — Сивӧй усъяса верховинец пуктіс Кларк водзӧ ыджыд сёй кувшин.
— Нӧрӧвит, бать, лэдз шонтысьны!
Ме кӧть и сибиряк, но радейта шонтыштны ассьым том лыясӧс. — Сійӧ шевгӧдіс кияссӧ, быттьӧ кутліс бипурсӧ. — Лӧсьыд!
abu
Би дорын красуйтчиг Кларк ни ӧти минута кежлӧ эз дугдыв гусьӧник видзӧдны том пастух вылӧ: дзикӧдз-ӧ сійӧ ланьтӧдчис, оз-ӧ петкӧдлы ассьыс подозрительностьсӧ кутшӧмкӧ тӧдлытӧм видзӧдлӧмӧн.
Еджыд юрсиа том морт пӧрччис ботинкисӧ, фуфайкасӧ да шапкасӧ, колыба ӧдзӧс дорын пукалӧмӧн мастеритіс ичӧтик гуцульскӧй черӧн сийӧспу.
Кадысь кадӧ сійӧ эновтліс уджсӧ, полігтыр видзӧдлывліс гӧсть вылӧ.
Сыкӧд синъяснас паныдасьлігӧн Кларк быдпӧрйӧ меліа нюмъёвтліс.
Кларк косьтысьыштіс, юис йӧв, пӧрччис сапӧгсӧ, пуктіс юр улас моздортыр лыс лапъяс, радпырысь водіс лабич вылӧ да ӧзтіс чигарка:
— Дзик быттьӧ тьӧща ордын паччӧр вылын.
Аттьӧ тіянлы, вокъяс, мездінныд.
И аттьӧала жӧ ме тіянӧс!
Мукӧд пӧскӧтинаяс вылын лекция лыддя часджын, а тіянлы кык час чӧж висьтала.
Том морт лэптіс юрсӧ, сюся видзӧдліс Кларк вылӧ.
Кларк серӧктіс:
— Аддза, наукаӧ кыссян.
Терпит аскиӧдз.
Асылыс рытысь тӧлкаджык. — Кларк очсӧдіс, тупкис синъяссӧ. — Узьны!
Узьны... узь...
Помӧдз куриттӧм чигарка уси муӧ, кыліс багатырлӧн кодь шкоргӧм.
Но Кларк эз узь.
Сійӧ мучитчӧмӧн вермасис ункӧд да виччысис, мый кутасны вӧчны пастухъяс.
Найӧ кӧ эз веритны, мый сійӧ областьса ветеринар, тӧдмалісны кӧ, чувствуйтісны кӧ сыын заграничнӧй гӧстьӧс, сэки тэрыб том морт, гӧгӧрвоана, пыр жӧ мӧдӧдчас пограничникъяс дінӧ да юӧртас налы пӧскӧтинаяс вылын подозрительнӧй морт йылысь...
Колис вит, дас минута, нёль час, а колыбаысь некод эз пет.
Кларк муртса восьтыштіс синсӧ.
Сивӧй усъяса верховинец лӧня вуграліс стен бердӧ стариковскӧя ӧшӧдчӧмӧн да вомсьыс ассьыс каллянсӧ босьттӧг.
Сылӧн еджыд юрсиа отсасьысьыс зіля вӧлаліс чер дорнас сийӧспусӧ.
Бипур ваймис.
Сюмӧд вевтӧ шаргис зэр.
Кӧнкӧ, тыдалӧ, увланьын, матысса ущельеын, омлялісны кӧинъяс.
Кларклӧн синкымъясыс лэччисны, сійӧ кунис синъяссӧ, эз вермы кутчысьны да унмовсис.
Узис сійӧ, гашкӧ, час, кыкӧс либӧ куимӧс — он тӧд.
Садьмис да аддзис ас весьтсьыс колыбалысь сьӧд пӧтӧлӧк шӧрас гӧгрӧс розь, кытчӧ кайис войся небесалань бипурлӧн тшыныс.
Сійӧ кӧсйис бергӧдчыны мыш вывсьыс бок вылас, мед видзӧдлыны, асланыс местаясын-ӧ пастухъяс, но эз вермы.
Но сійӧ эз кӧсйы эскыны сылы, мый лоис.
Зэвтіс став вынъяссӧ, нетшыштчис, зілис сувтны.
Гезъясыс, кодъясӧн Кларкӧс вӧлі кӧрталӧма бук плака бердӧ, вӧліны ёнӧсь да гӧрӧдъясыс надежнӧйӧсь.
Кларк ёрччыштіс, никӧстіс, лёкысь омляліс.
Колыба ылі пельӧссянь кыліс дзор уска верховинецлӧн сералан гӧлӧс:
— Шойччы, шойччы, понъюр!
Асылыс рытысь бурджык...
Асывнас пӧскӧтина вылӧ воисны верзьӧма пограничникъяс.
Найӧ пуксьӧдісны кӧрталӧм Кларкӧс вӧв вылӧ да нуисны улӧ, Яворӧ.
Сійӧ жӧ лунас сійӧс сетісны майор Зубавинлы.
Скибан первой допрос вылын жӧ окотапырысь висьталіс ставсӧ ас йывсьыс, Дзюба йылысь да аслас медбӧръя шеф — «пан Белограй» йылысь.
Майор Зубавин сетіс Скибанӧс следовательлы, а ачыс босьтчис витӧд нарушитель дінӧ.
«Пан Белограй», кодӧс вайӧдісны кабинетӧ конвойнӧйяс, мисьтӧма да лӧга видзӧдіс юр вывсяньыс кок улӧдзыс Зубавинӧс.
Кларк сійӧ дженьыд каднас, кор вӧлі пӧскӧтинасянь МВД-лӧн горотделӧдз туй вылын, вевъяліс мӧвпавны асьсӧ спаситан план.
Сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый босьтӧма и Скибанӧс, мый найӧ помӧдз ставныс сюрины.
Тешкодь ӧні соссьыны, петкӧдлыны асьтӧ мыжтӧг оскорбитӧм слесарь Иван Белограйӧн.
Скибан, дерт, висьталіс нин, кыдзи да коді виис демобилизуйтӧм старшинаӧс.
Сідзкӧ, колӧ действуйтны тайӧ став лоӧмторсӧ пыдди пуктӧмӧн.
— Сідзкӧ, тайӧ ті вӧсна ме веськалі татшӧминас? — юаліс сійӧ гӧлӧссӧ лэптӧмӧн нарошнӧ асьсӧ вылӧджык пуктӧм могысь.
Зубавин лӧсьӧдчис сьӧкыд, уна лунъясся сёрни кежлӧ, кӧні вермасны лоны, кыдзи сылы кажитчис, быдсикас виччысьтӧм крут кежласьӧмъяс.
abu
— Да, ог соссьы, — серьёзнӧя вочавидзис Зубавин, — и ме тӧждысьышті менам вынъяс серти, медым ті веськалінныд со татшӧм положениеӧ: сюрӧм диверсантӧн, террористӧн да шпионӧн.
Кларк чукыртчыліс:
— Видзӧй, майор, тайӧ сьӧлӧм кырлӧдлан кывъястӧ слаб нерваяслы.
Сійӧ пуксис матысса улӧс вылӧ, пуктіс ӧти коксӧ мӧд вылас да ышнясьӧмӧн нюмъялігтыр виччысис допроссӧ водзӧ нуӧдӧм.
«Ме опытнӧйджык тіянысь, майор, — кыдз быттьӧ шуис аслас став петкӧдласӧн. — Тӧлкаджык.
Наянджык.
Ылӧдзджык аддза.
abu
Мекӧд, майор, уджыс тіян лоӧ адын кодь сьӧкыд».
Зубавин ӧзтіс папирос.
«Пан Белограй» тшӧктӧм виччысьтӧг, яндысьтӧг нюжӧдіс кисӧ папиросла.
Зубавин перйис выль кӧрӧбка «Казбек», пуктіс арестованнӧй водзӧ.
Кыкнанныс мыйкӧ дыра чӧла тшынасисны, восьсӧн, веськыда видзӧдісны ӧта-мӧдсӧ да лӧсьӧдчисны поединок кежлӧ.
Кӧть кыдзи эз лэптысь тайӧ витӧд нарушительыс, сійӧ вӧлі вынтӧм дзебны Зубавинысь ассьыс вывті ёна повзьӧмсӧ.
Животнӧй полӧмлӧн сер, дзикӧдз сюрӧмлӧн сер, сылӧн кӧсйытӧг, ясыда тӧдчис ышнясяна-яндысьтӧм чужӧм вылын.
Вӧйӧм, повзьӧмысла гӧрдӧдӧм синъяс улын ӧшйисны лӧз мешӧкъяс.
Паръясыс кулӧмалӧн моз едждӧдісны, лоисны вӧсниджыкӧсь, косьмисны.
Ныр йылыс ёсьмис, едждӧдіс, быттьӧ кынмӧма.
Голяыс лои ёсь, ёна тӧдчысь кадыка — сэні ветліс кутшӧмкӧ йӧг.
Кларк дугдывтӧг ньылаліс дульсӧ.
Зубавин матыстіс асланьыс бумага чукӧр, чуткыліс перӧсӧ чернилаӧ да сетіс сійӧ первойя вопроссӧ, кодӧн заводитчӧ быд следствие:
— Овыд?
Арестованнӧй чӧв оліс нюмъялӧмӧн.
— Иван Фёдорович Белограй, — шуис сійӧ. — Тайӧ кӧ тіянлы оз кажитчы, сэки — Сидоров.
Либӧ Петров.
Сӧгласен и Иванов вылӧ.
— Меным медся ёна кажитчӧ тіян прамӧй овыд?
— О, майор, ті вывті уна кӧсъянныд.
Сэтшӧмторъяс, кыдзи прамӧй ов, ми абу обязанӧсь видзны паметьын.
Ми найӧс зумыда вунӧдам.
Нэм кежлӧ!
— А ті век жӧ зільлӧй уськӧдны тӧдвыланыд.
— Рад эськӧ, да...
— Отсавны?
«Пан Белограй» ыджыд интересӧн видзӧдліс майор вылӧ.
«Мыйкӧ сійӧ тӧдӧ, али босьтӧ ылӧг вылӧ?
Нинӧм сійӧ оз тӧд.
Весиг Америкаын сӧмын ӧткымынъяс тӧдӧны менсьым важ овӧс».
Гораа сійӧ шуис:
— Майор, ті весьшӧрӧ воштанныд ассьыныд выннытӧ — менам паметьӧй абу варов.
— И век жӧ ми видлам. — Зубавин сійӧ жӧ ӧткодь, спокойнӧй гӧлӧсӧн, кыдзи сёрнитіс и ӧнӧдз, шуис: — Кларк.
Ральф Кларк.
«Колумбус».
Кулӧм мортлӧн кодь кельдӧдӧмыс, коді тӧдчис «пан Белограйлӧн» паръясас, паськаліс сылӧн банбокъясас, плешас, щӧкаас.
Минута, эз кӧ кыкӧс, чӧв оліс.
Медбӧрын Кларк вежыньтіс вомсӧ, нюмъёвтіс:
— Поздравляйта, майор! — сійӧ ӧзтіс выль папирос. — Тіянлы, дерт, лӧсьӧдӧма нин подполковниклысь погонъяс, должностьын кыпӧдӧм да сідз водзӧ.
Зубавин виччысис, кор Кларк помалас сёрнисӧ, матыстчис кабинетлӧн бӧрса стен дінӧ, ньӧжйӧ кыскыштіс шнур, вештіс занавескаяс:
— Ловзьӧдыштӧй ассьыныд варовтӧм паметьтӧ, «Колумбус», ещӧ и тайӧ даннӧйяснас, кодъяс воисны миянӧ ӧти фотолюбительсянь, Москваті гуляйтігӧн тіян пыр кадся колльӧдчысьсянь.
Ті тӧданныд, сійӧ провалитчис, сійӧ сюри.
Кларк аддзис ыджыд фанернӧй щит.
Сэтчӧ вӧлі ӧшлӧма ыдждӧдӧм фотографияяс, кодъяс вылын петкӧдлӧма сійӧс, Ральф Кларкӧс, аслас олӧмлӧн сійӧ кадӧ, кор оліс Сӧветскӧй Союзын восьсӧн, кыдзи «союзнӧй державалӧн» миссияса член.
Со группӧвӧй военнӧй кадся снимок, кодӧс вӧчӧма Москваын.
Морт кызь том йӧз, выль, новлытӧм на офицерскӧй формааӧсь, артиллерийскӧй училищеса выпускникъяс, чукӧртчӧмаӧсь театральнӧй кассалӧн тупкӧса ӧшинь дорын.
Наысь неуна бокынджык, скромнӧй пальтоа, кузь кӧзырёка кепкаа, сулалӧ Кларк.
Сы киын сійӧ колана бумажкаяс, кодъяс сетӧны право видзӧдны спектакль.
Уна дас офицеръяслӧн синъясыс завидьӧн веськӧдӧма «лишнӧй билетъяс» вылӧ.
Кларк нюмъялӧ, рад эськӧ вӧчны став офицеръясӧс шудаясӧн, но кӧть и жаль...
Сійӧ петкӧдлӧ кык чунь: сӧмын кык билет вермас сетны.
Со ещӧ фотография, кӧні Кларкӧс петкӧдлӧма вокзалын.
Сійӧ пукалӧ скамья вылын уна йӧза виччысян залын да, синсӧ джынвыйӧ куньӧмӧн, быттьӧ вуграліг, кывзысьӧ, мый йылысь сёрнитӧны пассажиръяс, кодъяс воисны столицаӧ Сӧветскӧй страналӧн быд бокысь.
Коймӧд фотография петкӧдліс Кларкӧс сійӧ здукӧ, кор сійӧ, руль сайын пукаліг, мыйкӧ фотографируйтӧ автомобильнӧй стеклӧ пыр.
Нёльӧд, витӧд, квайтӧд, сизимӧд, дасӧд да дас кыкӧд фотографияяс сідзжӧ восьтісны Кларкӧс сэтшӧм уджын, коді ньӧти оз лӧсяв сыкӧд, мый колӧ вӧчны дружественнӧй союзнӧй державаса представительлы.
— Но кыдзи, энӧ вунӧдӧй став тайӧ картинаяссӧ?
Да, Кларк бура помнитіс, мый став тайӧ снимокъяссӧ вӧлі гусьӧн вӧчӧма аслас кадӧ посольство кузя сылӧн коллегаӧн, младшӧй клерк Джексонӧн.
Збыльысь, сійӧ вӧлі Кларклӧн колльӧдчысьӧн Москваті гуляйтігъясӧн.
abu
abu
Зубавин тупкис занавескаяссӧ фотографияяса щит весьтысь:
— Сідз, Ральф Кларк, «Колумбус», гуся колледжын велӧдчысь...
Кларк тэрыба довкнитіс юрнас.
Сы чужӧм вылын эз нин вӧв ни ышнясяна нюм, ни вылӧ пуксьӧм.
Сійӧ петкӧдліс ёна повзьӧм.
Но некымын секунда мысти чужӧм серыс вежсис мӧдӧн — надеяӧн.
Зубавин, коді сюся видзӧдіс Кларк вылӧ, нюмъёвтіс аслыс:
«Сылы абу на ставыс вошӧма.
Сылы тыдовтчис петан туй петны позьтӧм туй вылын.
Интереснӧ, мый вылӧ сійӧ надейтчӧ?»
Кларк веськӧдчис, лэптіс юрсӧ, шуис гӧлӧсас торжественнӧй шыясӧн:
— Майор, ме решиті помӧдз висьтасьны.
Но ме кӧсйи эськӧ, мед менсьым став висьталӧмсӧ вӧлі гижӧма тырвыйӧ.
Корӧй стенографисткаӧс.
Зубавин босьтіс телефоннӧй трубка, наберитіс номер да дженьыдика шуис:
— Пыралӧй ме дінӧ.
Пырис том лейтенант югыд рогӧвӧй ӧчкиа, киас сылӧн линуйтӧм бумага пачка.
Сійӧ чӧла пуксис ичӧтик пызан сайӧ кабинет пельӧсын.
— Ме тіянӧс кывза, — Зубавин видзӧдліс Кларк вылӧ.
— И вот... — «Колумбус» паськӧдӧм чуньяснас сыналіс дзугсьӧм юрсисӧ, сэсся нуӧдіс кипыдӧснас, быттьӧ мыссьӧ, чужӧмтіыс. — Меным неважӧн тырис кызь кӧкъямыс арӧс.
Сы лыдысь ме пӧшти дас вит во сьӧлӧмысь служиті американскӧй разведкалы.
Ме вылӧ пыр кутісны ыджыд надеяяс: гуся колледжын, стажируйтчан воясӧ, самостоятельнӧй удж воясӧ.
Меным дӧверяйтісны.
Менӧ гӧтӧвитісны ыджыд делӧяс вылӧ.
Меным сиисны гырысь постъяс...
Зубавин зіля кывзіс Кларкӧс, зілис гӧгӧрвоны, мый вӧсна сійӧ решитіс «помӧдз висьтасьны», кутшӧм мог кузя.
Кларк водзӧ нуӧдіс ассьыс пӧкаитчӧмсӧ тэрмасяна, шыльыда гӧгрӧстӧм, явӧ водзвыв лӧсьӧдӧм кывъясӧн.
Сійӧ кузя висьталіс, кор, кӧні да мый вевъяліс вӧчны американскӧй разведкалы, индіс ассьыс став шефъяссӧ, налысь кличкаяссӧ, висьталіс найӧ характерлысь чертаяссӧ, налысь олан модаяссӧ, лыддьӧдліс ставнысӧ, кодкӧд вӧлі йитчӧма ас кадӧ, казьтыліс уна важ явкаяс, эз вунӧд и выльясӧс, висьталіс ставсӧ стӧча, коді отсаліс сылы вуджны граница да мыйла овмӧдчис Яворын.
Кларк лолыштіс, юис стӧкан ва.
— Аддзанныд, кутшӧм дона ме тіянлы.
Кыдзи ті казялінныд, ме помӧдз висьтася сы могысь, мед ог пӧлучит «наказаниелысь высшӧй мера», ме ог кӧсйы сійӧс.
Ме кӧсъя овны!
Любӧй донӧн.
Да и тіянлы абу выгӧдаыс мӧдӧдны менӧ мӧдаръюгыдӧ.
Дженьыда кӧ шуны, ме вӧзъя тіянлы ассьым услугаясӧс, майор.
Менам опыт, менам сям, менам йитӧдъяс — ставсӧ тіянлы сета.
Ме верма сетны тіянлы зэв ыджыд пӧльза сэні, заграницаын...
Зубавин муртса вермис кутчысьны, медым не нюммунны.
Сійӧ зіля да сюся кывзіс Кларкӧс.
Мед пӧкаитчӧ.
Абу ӧмӧй ӧткодь, кутшӧм ногӧн восьтас американскӧй разведкалысь медся гусяторсӧ!
— Сюйӧй менӧ асбестӧвӧй мешӧкӧ да мӧдӧдӧй граница вомӧн, — водзӧ висьталіс Кларк кыпыда. — Ме воа Файн дінӧ да висьтала, мый ковмис пышйыны, сы вӧсна мый муртса эг сюр Скибан да Дзюба вӧсна.
Меным пыр жӧ веритасны, энӧ тӧждысьӧй.
Водзӧ ме вӧча, сійӧ жӧ Файн пырыс, ставсӧ сідз, мед менӧ мӧдӧдасны Рытыввыв Германияӧ ӧти разведывательнӧй школаӧ.
Эскӧда тіянӧс: менӧ пуктасны старшӧй инструкторӧн.
Ме кута тӧдны быдӧнӧс, кодъясӧс «Си-Ай-Си» планируйтӧ мӧдӧдны тіян странаӧ.
Ті пӧлучитанныд став диверсантъяслысь да террористъяслысь список ёна водзджык найӧӧн уджавны босьтчытӧдз.
Во мысти либӧ кык мысти ме кыпта служба кузя, ме кута тіянлы ыставны...
Зубавин лэдзчысис креслӧ мыш вылӧ, тупкис синъяссӧ.
— Ті менсьым онӧ кывзӧй, майор? — усьӧм гӧлӧсӧн юаліс Кларк.
Зубавин очсӧдіс, шевгӧдіс кияссӧ юр весьтас, чӧскыда нюжмасьыштіс.
— Кад помавны. — Сійӧ бергӧдчис нюмъялысь лейтенантлань: — Нуӧдӧй!
— Господин майор! — нетшыштчис Кларк Зубавинлань.
— Ставыс помӧдз гӧгӧрвоана, «Колумбус».
Делӧыс ӧні Военнӧй трибунал сайын.
Кларк чеччис да гӧрбыльтчӧмӧн, гусялӧм армейскӧй фуражка киас кусняліг, мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
{Максим Горькӧй (комиӧдіс Морозов С. М.) @ Мам @ роман @ Максим Горькӧй. Мам @ 1957 @ Лб. 3–334.}
Горькӧй Максим.
Мам
ПЕРВОЙ ЧАСТЬ
I
Быд лун рабочӧй слӧбӧда весьтын, тшына да маслӧ моз гӧвкъялысь сук воздухын, дрӧжжитіс да мургис фабричнӧй гудок. Гудок чуксаліс, и сійӧс кывзысь зумыш чужӧма йӧз, кодъяс абу удитӧмаӧсь шойччӧдны войнас ассьыныс мускулъяссӧ, повзьӧдӧм тӧрӧканъяс моз тэрмасьӧмӧн петалісны ичӧтик руд керкаясысь ывла вылӧ.
Кӧдзыд асъя рӧмыдын найӧ мунісны изйӧн вольсавтӧм улича кузя фабрикалӧн джуджыд каменнӧй клеткаяслань; квадратнӧй уна дас синъясӧн няйт туйсӧ югдӧдіг, сійӧ веськодьпырысь виччысис найӧс.
Кокъяс улын чавкакыліс няйт.
Кылісны унзіль чирӧм гӧлӧсъяс, лёкысь ёрччӧм скӧрысь косявліс воздухсӧ, а йӧзлы воча кывтісны мӧдпӧлӧс шыяс — машинаяслӧн сьӧкыда ноксьӧм, парлӧн чушкӧм.
Слӧбӧда весьтын гажтӧма да стрӧга чурвидзисны джуджыд сьӧд трубаяс. Найӧ кыз зоръяс моз кыпӧдчисны вывлань.
Рытнас, кор вӧлі лэччӧ шонді да керка ӧшинь стеклӧяс вылын мудзпырысь дзирдалісны сылӧн гӧрд югӧръясыс, — фабрика быликтыліс йӧзсӧ аслас из гырк пытшкысь ковтӧм шлакӧс моз, и найӧ, тшынассьӧмаӧсь, сьӧд чужӧмаӧсь, машиннӧй маслӧлысь чӧскыдтӧм дуксӧ воздухын разӧдіг да тшыг пиньяснас дзирдышталігтыр, бара восьлалісны уличаяс кузя.
На гӧлӧсъясын ӧні кыліс варовмыштӧм да весиг радлӧм, — талун кежлӧ помассис катарга кодь удж, гортас виччысис ужын да шойччӧг.
Лунсӧ ньылыштіс фабрика, йӧз мускулъясысь машинаяс нёньыштісны сы мында вын, мыйта вӧлі налы колӧ.
Лунсӧ некутшӧм следтӧг черкнитӧма олӧмсьыс, морт вӧчис ещӧ ӧти воськов аслас нэм помлань, но сійӧ аддзис ас водзсьыс матысь шойччӧг, табак тшын тыра кабакысь радлун и — вӧлі дӧвӧлен.
Праздник лунъясӧ узьлісны час дасӧдз, сэсся солиднӧй да гӧтыра йӧз кӧмавлісны-пасьтавлісны медбур кӧм-пасьсӧ да мунлісны кывзыны ӧбедня. Мунігмозыс найӧ пинялісны том йӧзӧс вичко вылӧ веськодя видзӧдӧмысь.
Вичкоысь воӧм бӧрын сёйисны пирӧгъяс да бара водавлісны узьны — рытӧдз.
Уна вояс чӧж чукӧрмӧм мудзыс вӧсна йӧзлӧн эз вӧв аппетитыс, и сы могысь, медым сёйны, уна юисны да водканас тшыкӧдлісны ассьыныс желудокнысӧ.
Рытнас дышиника гуляйтісны уличаяс кузя, и найӧ, кодъяслӧн вӧліны колошияс, колошиасьлісны, кӧть и эз вӧв няйт, а кодлӧн вӧлі зонтик, новлӧдліс сійӧс сьӧрсьыс, кӧть и дзирдаліс шонді.
Ёрта-ёртныскӧд аддзысьӧм бӧрын сёрнитісны фабрика йылысь, машинаяс йылысь, видісны мастеръясӧс, — сёрнитісны да думайтісны сӧмын сы йылысь, мый йитчӧма уджкӧд.
Ӧтка мӧвпъяслӧн бикиньяс муртса тыдыштісны век ӧтсяма гажтӧм лунъясын.
Гортас воӧм бӧрын пинясьлісны гӧтыръясныскӧд да, кулакъяссӧ жалиттӧг, тшӧкыда нӧйтлывлісны найӧс.
Том йӧз пукалісны трактиръясын либӧ вӧчлывлісны ӧта-мӧд орданыс войпукъяс, ворсісны гудӧкӧн, сьылісны лёк, мисьтӧм сьыланкывъяс, йӧктісны, пеж кывъясӧн ёрччисны да юисны.
Сьӧкыд уджысь ёна мудзӧм йӧз ӧдйӧ коддзылісны, и быдӧнлӧн морӧсас чужліс сьӧлӧм дойдысь гӧгӧрвотӧм скӧрлун.
Сійӧ корсис петан туй.
И медым тайӧ тревожнӧй чувствосӧ личӧдны, йӧз дзик немторабусьыс уськӧдчывлісны ӧта-мӧд выланыс скӧр зверьяс моз.
Пансьылісны вир кисьтана тышъяс.
Мукӧддырйиыс найӧ помасьлісны сьӧкыда ранитчӧмъясӧн, шочиника — морт виӧмӧн.
Йӧз кост отношениеясын медся уна вӧлі кыйӧдчысь лӧглунлӧн чувство, сійӧ вӧлі сэтшӧм жӧ нэмӧвӧйсяӧн кыдзи и мускулъяслӧн бурдӧдны позьтӧм мудзӧмыс.
Йӧзыс чужлісны тайӧ висьӧмнас; сійӧ вӧлі налӧн душаас да вуджліс налы батьяссяньыс, и сьӧд вуджӧр моз сійӧ вӧтлысис на бӧрся кувтӧдзыс да нэм чӧжыс тойлаліс найӧс вӧчны уна сэтшӧмторъяс, кодъяс зывӧкӧсь некодлы ковтӧм лёклуннас.
Праздник лунъясӧ том йӧз волісны гортас сёрӧн войнас, косясьлӧм паськӧмаӧсь, няйтӧсьӧсь да бусӧсьӧсь, вирӧсь чужӧмаӧсь да, скӧрысь радлігтыр, ошйысисны ёртъяссӧ нӧйтӧмӧн, либӧ дӧзмӧмаӧсь, ӧбидитӧм вӧсна зэв скӧрӧсь да лёкысла бӧрдісны. Найӧ вӧліны быттьӧ садьтӧмӧсь да коньӧркодьӧсь, шудтӧмӧсь да зывӧкӧсь.
Мукӧддырйиыс пиянсӧ вайӧдлісны гортас батьясыс, мамъясыс.
Найӧ корсьлісны да аддзылісны найӧс кытыськӧ улича вылысь забор дорысь либӧ кабакъясысь садьтӧм кодӧн, быдсяманогыс пинявлісны, нӧйтлісны кулакъяснас челядьыслысь водкаӧн кизьӧрмӧм, небыд телӧсӧ, сэсся тӧждысьӧмпырысь водтӧдлісны узьны, медым аски асывнас, кор воздухын сьӧд шорӧн кутас визувтны гудоклӧн скӧр шыыс, садьмӧдны найӧс удж вылӧ.
Видлісны да нӧйтлісны челядьсӧ ёна, но том йӧзлӧн юӧмыс да косясьӧмыс старикъяслы кажитчыліс тырвыйӧ лӧсяланаторйӧн, — кор батьяс вӧліны томӧсь, найӧ юлісны да косясьлісны жӧ, найӧс сідзжӧ нӧйтлісны мамъясыс да батьясыс.
Олӧмыс век вӧлі татшӧм, — уна вояс чӧж сійӧ век ӧтмоза да тэрмасьтӧг визувтіс кытчӧкӧ гудыр потокӧн да ставнас вӧлі йитчӧма крепыд, ёна важся привычкаяскӧд лунысь лун думайтны да вӧчны ӧти и сійӧ жӧ тор.
И некодлӧн эз вӧв кӧсйӧм заводитлыны сійӧс вежны.
Слӧбӧдаӧ шочиника волывлісны кытыськӧ бокӧвӧй йӧз.
Первойсӧ найӧ кыскылісны ас выланыс внимание прӧстӧ сійӧн, мый вӧліны тӧдтӧм йӧзӧн, сэсся чужтылісны ас дораныс кокньыдик, ортсыса интерес рассказъясӧн сійӧ местаяс йылысь, кӧні найӧ уджавлӧмаӧсь, сэсся выльыс на вылысь вушйыліс, на дорӧ велавлісны, и найӧ нинӧмӧн эз торъявлыны мукӧдъясысь.
Налӧн рассказъясыс бура висьталісны сы йылысь, мый рабочӧйлӧн олӧмыс быдлаын ӧткодь.
А тайӧ кӧ тадзи — мый йылысь нӧ сёрнитнысӧ?
Но мукӧддырйи на пиысь ӧткымынъяс висьтавлісны сэтшӧмторъяс йылысь, мый йылысь слӧбӧдаын эз на кывлыны.
Накӧд эз вензьыны, но налысь тешкодь сёрнияссӧ кывзісны да омӧля налы эскисны.
Тайӧ речьясыс чужтылісны ӧтияслысь гӧгӧрвотӧм дӧзмӧм, мукӧдъяслысь гудыр тревога, коймӧдъясӧс беспокоитіс мыйкӧ вылӧ надейтчӧмлӧн ичӧтик вуджӧртор, и найӧ заводитлісны ёнджыка юны, медым вӧтлыны дзикӧдз ковтӧм да мешайтысь тревогасӧ.
Бокӧвӧй мортлысь мыйкӧ аслыспӧлӧстор казялӧм бӧрын слӧбӧдаса олысьяс дыр кад чӧж эз вермыны вунӧдны тайӧс да наысь торъялысь морт дінӧ относитчисны гӧгӧрвотӧм полӧмӧн.
Найӧ быттьӧ полісны, мый бокӧвӧй мортыс шыбитас олӧмас мыйкӧ сэтшӧмӧс, мый торкас олӧмлысь правильнӧй визьсӧ, коді вӧлі кӧть и сьӧкыд, но спокойнӧй.
Йӧз велалӧмаӧсь, медым олӧмыс личкис найӧс век ӧткодя и, бурлань некутшӧм вежсьӧмъяс виччысьтӧг, чайтлісны, мый став вежсьӧмъясыс сӧмын вермасны содтыны сьӧкыдлунсӧ.
Сэтшӧм йӧз дорысь, кодъяс висьтавлісны выль йылысь, слӧбӧдаса олысьяс кыв ни джын шутӧг вешйылісны бокӧ.
Сэки тайӧ йӧзыс вошлісны, мунлывлісны кытчӧкӧ, а кольччылісны кӧ фабрикаӧ, найӧ олісны ас кежаныс, эз кӧ сяммывны йитчыны слӧбӧдаса олысьяскӧд...
Татшӧм ногӧн во ветымын олӧм бӧрын — морт кувсьывліс.
II
Тадзи оліс и Михаил Власов, слесарь, коді век вӧлі шырсьытӧм-бритчытӧм, зумыш, ичӧтик синъяса; найӧ видзӧдісны сук синкымъяс увсяньыс подозрительнӧя, ёся.
Фабрикаын медбур слесарь да слӧбӧдаын первой силач, сійӧ грубӧя кутіс асьсӧ начальствокӧд да та вӧсна этша нажӧвитліс, быд праздникӧ кодӧскӧ нӧйтліс, и ставныс сійӧс эз радейтны, полісны сыысь.
Сійӧс заводитлісны жӧ нӧйтны, но нинӧм таысь эз артмы.
Кор Власов казявліс, мый сы вылӧ воӧны йӧз, сійӧ кватитліс киас из, пӧв, кӧрт тор да, кокъяссӧ паськыда тажгӧдӧмӧн, кыв ни джын шутӧг виччысьліс врагъясӧс.
Синъяссяньыс сьыліӧдзыс сьӧд тошкӧн вевттьысьӧм чужӧмсьыс да гӧна кияссьыс ставныс зэв ёна полісны.
Торйӧн ёна полісны сылӧн синъясысь, кодъяс вӧліны ичӧтикӧсь, ёсьӧсь; найӧ писькӧдлісны йӧзсӧ быттьӧ ичӧтик стальнӧй напаръяяс, и быдӧн, коді паныдасьліс сы синъяскӧд, чувствуйтліс ас водзас дикӧй вын, коді дзик нинӧмысь оз пов да дась немжалиттӧг нӧйтны.
— Но, вешйӧй, сволочьяс! — негораа шулывліс сійӧ.
Сылӧн сук ус-тош пыр дзирдыштлісны паськыд, виж пиньяс.
Йӧз разӧдчылісны да быдсяманогыс видлісны сійӧс.
— Сволочь! — дженьыда шуліс сійӧ налы, и сылӧн синъясыс югъялісны шыла моз ёся.
Сэсся, юрсӧ тшапа чатӧртӧмӧн, сійӧ мӧдӧдчывліс на бӧрся да горӧдлывліс:
— Но, — коді кӧсйӧ кувны?
Некод эз кӧсйы.
Сійӧ сёрнитліс этша, и «сволочь» кывйыс вӧлі сылӧн радейтана кывйӧн.
Тайӧ кывнас сійӧ шуліс фабрикаса начальствоӧс да полицияӧс, тайӧ жӧ кывнас сійӧ шыӧдчыліс гӧтырыс дорӧ.
— Тэ, сволочь, он аддзы — гачӧй киссьӧма!
Кор Павеллы, сылӧн пилы, вӧлі дас нёль арӧс — Власовлы окота лои кыскалыштны сійӧс юрсиӧдыс.
Но Павел босьтіс киас сьӧкыд мӧлӧт да дженьыда шуис:
— Эн вӧрзьӧд...
— Мый? — пиыслӧн кыдз пу вуджӧр кодь кузь, вӧсньыдик фигуралань матыстчигмоз юаліс батьыс.
— Тырмас! — шуис Павел.
— Ме сэсся ог сетчы...
И шеныштчис мӧлӧтнас.
Батьыс видзӧдліс сы вылӧ, дзебис мыш саяс гӧна кияссӧ да шпыннялігтыр шуис:
— Ладнӧ...
Сэсся, сьӧкыда ышловзьӧм бӧрын, содтіс:
— Эк тэ, сволочь...
Та бӧрын регыд мысти сійӧ шуис гӧтырыслы:
— Месянь деньга сэсся эн виччысь, тэнӧ Пашка вердас...
— А тэ ставсӧ юны кутан? — смелмӧдчис юавны гӧтырыс.
— Абу тэнад делӧ, сволочь!
Ме пӧдруга лӧсьӧда...
Пӧдругаӧс сійӧ эз лӧсьӧд, но сэксянь пӧшти кык во чӧж, аслас кувтӧдзыс, быттьӧ эз казявлы писӧ да эз сёрнит сыкӧд.
Вӧлі сылӧн пон, ас кодьыс жӧ ыджыд да сук гӧна.
Понйыс быд лун колльӧдліс сійӧс фабрикаӧдз да быд рыт виччысьліс ворота дорын.
Праздник лунъясӧ Власов мунліс ветлӧдлыны кабакъясӧд.
Ветлӧдліс сійӧ чӧв олігтыр да, быттьӧ кодӧскӧ корсис, парсаліс аслас синъясӧн йӧзлысь чужӧмъяссӧ.
И понйыс, кузь, пашкыр бӧжсӧ улӧ лэдзӧмӧн, лунтыр ветлӧдліс сы бӧрся.
Гортас сійӧ воліс кодъюрӧн, пуксьыліс ужнайтны да вердліс понсӧ аслас тасьтіысь.
Понсӧ сійӧ эз нӧйтлы, эз видлы, но и некор эз лелькуйтлы.
Ужнайтӧм бӧрын, гӧтырыс кӧ эз вевъявлы ас кадӧ идравны тасьті-паньсӧ, сійӧ ставсӧ шыблавліс пызан вылысь джоджӧ, ас водзас сувтӧдліс водка бутылка да, мышнас стен бердӧ мыджсьӧмӧн, мурган гӧлӧсӧн, код вӧсна лолі гажтӧм, омляліс сьыланкыв; та дырйи сійӧ паськыда паськӧдліс вомсӧ да куньліс синъяссӧ.
Гажтӧм, мисьтӧм шыясыс дзугсьывлісны сылӧн ус пиӧ да гылӧдісны сэтчӧ ӧшйӧм нянь крӧшкияс, слесарь лӧсьӧдыштавліс ус-тошсӧ кыз чуньяснас да — сьыліс.
Сьыланкывйыслӧн кывъясыс вӧліны гӧгӧрвотӧмӧсь, кузя нюжалысьӧсь, мелодияыс вӧлі кӧинъяслӧн тӧвъясын омлялӧм кодь.
Сьывліс сійӧ сэтчӧдз, кытчӧдз вӧлі бутылкаас водкаыс, а сэсся пӧрліс лабичӧ либӧ юрсӧ пуктыліс пызан вылӧ да тадзи узис гудокӧдз.
Понйыс куйліс сыкӧд орччӧн.
Кувсис сійӧ грыжаысь.
Лун вит сійӧ, ставнас сьӧдӧдӧма, синъяссӧ топыда куньӧмӧн, бергаліс вольпась вылас да герчкис пиньяснас.
Мукӧддырйиыс гӧтырыслы шуліс:
— Вай мышьяк, отравит...
Доктор тшӧктіс пуктыны Михаиллы шонтанторъяс, но шуис, мый колӧ вӧчны операция да та могысь талун жӧ колӧ сійӧс нуны больничаӧ.
— Весась сэсь, — ме ачым кула!..
Сволочь! — кирган гӧлӧсӧн горӧдіс Михаил.
А кор доктор муніс да гӧтырыс бӧрдігтыр кутіс кевмысьны, медым верӧсыс сӧгласитчис вӧчны операция, сійӧ кабыртіс кулаксӧ да, гӧтырыслы грӧзитігтыр, шуис:
— Бурда — тэныд жӧ лёкджык лоӧ!
Власов кувсис асывнас, сійӧ минутаясӧ, кор гудок чуксаліс удж вылӧ.
Гортъяс куйліс восьса вома, но синкымъяссӧ вӧлі скӧрысь кӧрӧма.
Дзебисны-гуалісны сійӧс гӧтырыс, пиыс, понйыс, важ пьяница да вӧр Данила Весовщиков, кодӧс вӧтлісны фабрикаысь, да слӧбӧдаысь кымынкӧ корысь.
Гӧтырыс бӧрдіс ньӧжйӧник да регыдик, Павел — эз бӧрд.
Улича вылын горткӧд паныдасигӧн слӧбӧдаса олысьяс сувтлывлісны да пернапасасигтыр шуалісны ӧта-мӧдныслы:
— Дерт, Пелагеяыс радсьыс-рад, мый сійӧ кувсис...
Кодсюрӧяс стӧчмӧдлісны:
— Эз кувсьы, а — чергӧдчис...
Кор гортсӧ гуалісны, — йӧз муналісны, а понйыс кольччис да, свежӧй гу вылас пукалігтыр, дыр чӧла исаліс гусӧ.
Кымынкӧ лун мысти сійӧс кодкӧ виис...
III
Бать кулӧм бӧрас недель кык мысти кымын, воскресеньеӧ, Павел Власов локтіс гортас зэв код.
Шатласигтыр сійӧ пырис енувпельӧсӧ да, батьыс моз жӧ кулакнас пызанӧ кучкӧм бӧрын, горӧдіс мамыслы:
— Ужнайтны!
Мамыс матыстчис сы дінӧ, пуксис орччӧн да, аслас морӧс бердӧ пиыслысь юрсӧ топӧдіг, сывйыштіс сійӧс.
Пиыс, мамыслы пельпомас кияснас мыджсьӧмӧн, венласис да горзіс:
— Мам, — ӧдйӧ!..
— Йӧюк тэ! — сійӧс сывйыштӧм бӧрын шогпырысь да меліа шуис мамыс.
— И — куритчыны кута!
Вай меным батьлысь каллянсӧ...
— кывзысьтӧм кывсӧ сьӧкыда песлӧдлігтыр нурбыляліс Павел.
Коддзытӧдз сійӧ юис первойысь на.
Водкаыс слабмӧдіс сылысь телӧсӧ, но эз кусӧд сознаниесӧ, и юрас стучитіс вопрос:
«Код?
Код?»
Сылы вӧлі яндзим мамыслӧн мелуйтӧмысь и сьӧлӧмыс доймис сы синъясын шогысь.
Окота вӧлі бӧрдны, и, медым пӧдтыны тайӧ кӧсйӧмсӧ, сійӧ зілис лэдзчысьны ёнджыка код улӧ сы серти, кутшӧмӧн вӧлі збыльвылас.
А мамыс малаліс кинас сылысь ньылӧмӧсь, дзугсьӧм юрсисӧ да ньӧжйӧник шуаліс:
— Оз ков эськӧ тэныд тадзисӧ...
Павелӧс кутіс шогӧдны.
Сійӧс зэв ёна восӧдіс, и мамыс водтӧдіс сійӧс вольпасьӧ да кельыд плеш вылас пуктіс ва кичышкӧд.
Павел неуна палялыштіс, но ставыс сы улын и сы гӧгӧрын качайтчис, сылӧн синлапъясыс сьӧктаммисны, вом пытшкӧсыс вӧлі зэв чӧскыдтӧм, курыд, сійӧ видзӧдіс синлысъяс пырыс мамыслӧн ыджыд чужӧм вылӧ да думайтіс:
«Тыдалӧ, водзджык на меным.
Мукӧдъяс юӧны и — нинӧм, а менӧ шогӧдӧ...»
Кытісянь кӧ ылісянь кыліс мамыслӧн небыд гӧлӧсыс:
— Кутшӧм нӧ вердысьӧн лоан тэ меным, тадзи кӧ кутан юны...
Синъяссӧ топыда куньӧм бӧрын Павел шуис:
— Быдӧн юӧны...
Мам сьӧкыда ышловзис.
Павел вӧлі прав.
Мам ачыс тӧдіс, мый, кабакысь кындзи, йӧзлы некытысь корсьны радлун.
Но век жӧ шуис:
— А тэ — эн ю!
Тэ пыдди, мыйта колӧ, батьыд юис.
И менӧ сійӧ мучитіс тырмымӧнъя...
сідзкӧ, тэ кӧть нин мед жалитыштін мамтӧ, а?
Мамыслысь шог, небыдик кывъяссӧ кывзігӧн Павеллы дум вылас уси, мый, кор батьыс вӧлі ловъя, мамыс гортас быттьӧ эз тыдав, век чӧв оліс да полӧмӧн виччысис нӧйтӧм.
Медым батьыскӧд не паныдасьны, Павел шоча волывліс гортас бӧръя кадас, ӧтдортчис мамсьыс да ӧні, вочасӧн паляліг, сюся видзӧдіс сы вылӧ.
Мамыс вӧлі кузь тушаа, муртса мышкыртчыштӧма, сылӧн телӧыс, кодӧс вӧлі жугӧдӧма сьӧкыд уджӧн да мужикыслӧн нӧйтӧмъясӧн, ветлӧдліс шумтӧг да кыдзкӧ бокногӧн, быттьӧ сійӧ век поліс мыйӧкӧ крукасьӧмысь.
Чукырӧсь да пыктыштӧмкодь паськыд, кузьмӧсног гӧгрӧс чужӧмыс сылӧн югдӧдсис пемыд синъясӧн, кодъяс вӧліны, кыдзи и слӧбӧдаса унджык нывбабаяслӧн, век мыйыськӧ повзьӧмаӧсь да жугыльӧсь.
Веськыд синкым весьтас вӧлі джуджыд шрам, сійӧ неуна кыпӧдыштліс синкымсӧ вывлань, кажитчыліс, мый и веськыд пельыс вылынджык шуйга пель сертиыс, тайӧ сетліс чужӧмыслы сэтшӧм выражение, быттьӧкӧ сійӧ век полігтыр мыйӧкӧ кывзысьӧ.
Сук, сьӧд юрсиас дзирдалісны дзор пратьяс.
Ставнас сійӧ вӧлі небыдик, жугыль, кывзысьысь...
И банбокъясӧдыс ньӧжйӧник визувтіс синва.
— Эн бӧрд! — негораа корис пиыс.
— Вай меным юны.
— Ме тэныд йиа ва вая...
Но кор мамыс локтіс, сійӧ вӧлі унмовсьӧма нин.
Мамыс сулалыштіс сы дінын, кӧшыс сы киын дрӧжжитіс, и йиыс надзӧникӧн таркӧдіс кӧш доръясас.
Пызан вылӧ кӧшсӧ пуктӧм бӧрын сійӧ кыв ни джын шутӧг пидзӧсчанясис ӧбразъяс водзӧ.
Ӧшинь стеклӧясӧ зурасьлісны кодъюраяслӧн гӧлӧсъяс.
Арся рытлӧн пемыдас да васӧд воздухас нязгис гудӧк, кодкӧ гораа сьыліс, кодкӧ ёрччис лёк кывъясӧн, кылісны нывбабаяслӧн тревожнӧй, мудз гӧлӧсъяс...
Власовъяслӧн ичӧтик керкаын олӧмыс кутіс визувтны лӧньджыка воддза серти да спокойнӧйджыка, и слӧбӧдаын серти неуна мӧдногӧнджык.
Налӧн керкаыс сулаліс слӧбӧда помас, абу ёна джуджыд, но нюрлань крута лэччысь керӧс йылын.
Керкалысь коймӧд юкӧнсӧ босьтіс кухня да вӧсньыдик дӧскаясысь вӧчӧм ичӧтик комната, кӧні узьліс мам.
Ӧстальнӧй юкӧныс — кык ӧшиня квадратнӧй комната; сылӧн ӧти пельӧсын — Павеллӧн крӧвать, енувпельӧсас — пызан да кык лабич.
Кымынкӧ улӧс, бельё видзан камод, сы вылын ичӧтик зеркалӧ, сундук, стенын ӧшалысь часі да пельӧсас кык ӧбраз — со и ставыс.
Павел вӧчис ставсӧ, мый колӧ том мортлы: ньӧбис гудӧк, крахмалитӧм морӧса дӧрӧм, яркӧй рӧма галстук, колоши, кӧрт бедь да лои сэтшӧм жӧ, кыдзи и сыкӧд арлыда мукӧд зонъясыс.
Ветлӧдліс войпукны, велӧдчис йӧктыны кадриль да полька, праздник лунъясӧ гортас волывліс юыштӧма да век зэв ёна мучитчыліс водка юӧм вӧсна.
Аски асывнас висис юрыс, сотіс сьӧлӧмсӧ, чужӧмыс вӧлі блед, жугыль.
Ӧтчыд мамыс юаліс сылысь:
— Но мый, тӧрыт тэныд гажа вӧлі?
Сійӧ ӧтветитіс мый вылӧ кӧ дӧзмӧмӧн:
— Зэв гажтӧм!
Ме бурджык вуграсьны кута.
Либӧ — ньӧба аслым ружье.
Уджаліс сійӧ зіля, прогулъястӧг да штрафъястӧг, некодкӧд ёна эз варовит, и мамыслӧн кодь гӧлубӧй, ыджыд синъясыс сылӧн видзӧдісны недӧвӧльнӧя.
Сійӧ эз ньӧб аслыс ружье и эз кут вуграсьны, но тӧдчымӧн заводитіс кежны ставӧн талялӧм туй вылысь: шочджыка кутіс ветлыны войпукъясӧ да праздник лунъясӧ кӧть кытчӧкӧ и ветлывліс, но воліс дзик садьӧн.
Мамыс сюся следитіс сы бӧрся да казяліс, мый пиыслӧн мугов чужӧмыс кутіс лоны ёсьджыкӧн, синъясыс видзӧдісны век серьёзнӧйджыка да вомдоръясыс сылӧн топавлісны тешкодь стрӧга.
Кажитчис, сійӧ кыв ни джын шутӧг мыйкӧ вылӧ скӧраліс либӧ сійӧс мучитӧ кутшӧмкӧ висьӧм.
Водзті сы дінӧ пыравлісны ёртъясыс, ӧні, кор сійӧс тшӧкыда эз сулывлыны гортсьыс, найӧ дугдісны волывлыны.
Мамлы вӧлі долыд аддзыны, мый сылӧн пиыс эз кут лоны фабричнӧй том йӧз кодь, но кор сійӧ казяліс, мый пиыс упрямӧя петӧ олӧмлӧн пемыд потокысь кытчӧкӧ бокӧ, — тайӧ чужтіс сы душаын помӧдз гӧгӧрвотӧм полӧм.
— Тэ, Павлуша, гашкӧ, абу здоров? — мукӧддырйиыс пиыслысь юавлывліс сійӧ.
— Мыйла, ме здоров! — вочавидзліс сійӧ.
— Омӧльтчин тэ ёна! — ышловзьӧмӧн шуліс мамыс.
Сійӧ заводитіс ваявны книгаяс да зілис лыддьыны найӧс гусьӧник, а лыддьӧм бӧрас кытчӧкӧ дзеблывліс.
Мукӧддырйиыс сійӧ гижавліс книгаяссьыс мыйсюрӧ торъя бумага вылӧ да сійӧс дзебліс жӧ...
Ӧта-мӧдныскӧд найӧ сёрнитлісны этша да аддзысьлывлісны шоча.
Асывнас сійӧ чӧв олігтыр юліс чай да мунліс удж вылӧ, луншӧр кадӧ воліс ӧбедайтны, пызан сайын шулывлісны гоз-мӧд кыв, и сійӧ бара вошліс рытӧдзыс.
А рытнас бура мыссьыліс, ужнайтліс да бӧрас дыр лыддьыліс ассьыс книгаяссӧ.
Праздник лунъясӧ мунлывліс асывсяньыс, бӧр воліс сёрӧн войнас.
Мамыс тӧдіс, мый сійӧ ветлывлӧ карӧ, овлӧ сэні театрын, но карысь сы дінӧ некод эз волывлы.
Мамыслы кажитчис, мый пиыс сёрнитӧ пыр этшаджык, и, такӧд тшӧтш, сійӧ кутіс казявны, мый мукӧддырйиыс сійӧ шулывлӧ кутшӧмкӧ выль кывъяс, кодъяс абу гӧгӧрвоанаӧсь сылы, а грубӧй да резкӧй выражениеяс, кодъяс дорӧ мамыс вӧлі велалӧма нин, — бырӧны сылӧн сёрниысь.
Асьсӧ кутӧмын сылӧн тыдовтчисны уна посниторъяс, кодъяс ас вылас кыскисны мамлысь вниманиесӧ: Павел эз кут тшапитчыны, ёнджыка кутіс тӧждысьны телӧлӧн да паськӧмлӧн сӧстӧмлун вӧсна, ветлӧдліс свободнӧйджыка, пелькджыка. Но ортсыладорбоксяньыс прӧстӧйджыкӧн, характернас небыдджыкӧн лоӧмыс чужтыліс мамыслысь тревожнӧй внимание.
И мам дінӧ отношениеын вӧлі мыйкӧ выль: сійӧ мукӧддырйиыс чышкывліс комната джодж, праздник лунъясӧ ачыс идравліс ассьыс вольпасьсӧ, вообщӧ зілис кокньӧдны мамыслысь уджсӧ.
Слӧбӧдаын тадзисӧ некод эз вӧчлы...
Ӧтчыд сійӧ вайис да ӧшӧдіс стенӧ картина — гажаа да кыпыда мунісны кытчӧкӧ сёрнитігтырйи куим морт.
— Тайӧ ловзьӧм Христос мунӧ Эммаусӧ! — объяснитіс Павел.
Мамлы сьӧлӧм вылӧ воис картинкаыс, но сійӧ думыштіс:
«Христосӧс пӧчитайтан, а вичкоӧ он ветлы...»
Пыр унджык книгаяс кутісны лоны джаджйын, кодӧс мичаа вӧчис Павеллы столяр ёртыс.
Комнатаыс лои кыпыдджык.
Мамыс дінӧ шыасигӧн Павел шулывліс «ті» да «мамаша», но мукӧддырйи друг шыасьліс сы дінӧ меліа:
— Тэ, мам, пӧжалуйста, эн тӧждысь, ме сёрӧн воа гортӧ...
Мамлы тайӧ воліс сьӧлӧм вылас, пиыс кывъясын сійӧ чувствуйтіс мыйкӧ серьёзнӧйӧс да зумыдӧс.
Но содіс сылӧн полӧм.
Вель уна прӧйдитӧм кад вылӧ видзӧдтӧг тайӧ полӧмыс век ёнджыка гильӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ мыйкӧ вӧвлытӧмтор водзысь чувствуйтӧмӧн.
Мукӧддырйи мамлӧн чужліс пи вылас недовольство, сійӧ думайтліс:
«Став йӧзыс — кыдзи йӧз, а сійӧ — манак кодь.
Вывті нин стрӧг.
Тайӧ абу арлыд серти...»
Корсюрӧ сійӧ думайтліс:
«Гашкӧ, сійӧ кутшӧмкӧ нылӧс аддзис?»
Но нывъяскӧд ноксьӧм вылӧ колӧ деньга, а сійӧ ассьыс удж донсӧ пӧшти ставнас сетліс мамыслы.
Тадзи колисны недельяс, тӧлысьяс, и век ӧтарӧ содысь гудыр думъясӧн да полӧмъясӧн тыр тешкодь чӧв олӧмын казявтӧг коли кык во.
IV
Ӧтчыд ужын бӧрын Павел занавесаліс ӧшиньсӧ, пуксис пельӧсӧ, юр весьтас стенас ӧшӧдіс жӧч лампа да заводитіс лыддьысьны.
Мамыс идраліс тасьті-пань, петіс кухняысь да осторожнӧя матыстчис пи дінас.
Павел лэптіс юрсӧ да юалана синъясӧн видзӧдліс сылы чужӧмас.
— Нинӧм, Паша, тайӧ ме прӧстӧ сідз! — тэрыба шуис сійӧ да, яндысьӧмӧн синкымъяссӧ вӧрӧдіг, муніс.
Но, кухня шӧрас здук дыра думайтігтыр сулалыштӧм бӧрын, сійӧ бура мыськис кияссӧ да бара петіс пиыс дінӧ.
— Ме кӧсъя юавны тэнсьыд, — ньӧжйӧник шуис сійӧ, — мый тэ век лыддян?
Павел тупкис книгасӧ.
— Тэ — пуксьы, мамаша...
Мамыс сьӧкыда пуксис сыкӧд орччӧн да веськӧдчис, лӧсьӧдчис кывзыны мыйкӧ важнӧйӧс.
Мамыс вылӧ видзӧдтӧг, негораа да мыйлакӧ зэв суровӧя Павел заводитіс висьтавны:
— Ме лыддя запретитӧм книгаяс.
Найӧс запрещайтӧны лыддьыны сы вӧсна, мый найӧ висьталӧны миян, рабочӧй олӧм йылысь правда...
Найӧс печатайтӧны гусьӧн, и тайӧ книгаяссӧ кӧ аддзасны ме ордысь — менӧ пуксьӧдасны тюрьмаӧ, — тюрьмаӧ сыысь, мый ме кӧсъя тӧдны правдасӧ.
Гӧгӧрвоин?
Мамлы друг лои сьӧкыд лолавны.
Синъяссӧ паськӧдӧмӧн сійӧ видзӧдіс пиыс вылӧ, пиыс кажитчис сылы бокӧвӧйӧн.
Пиыслӧн вӧлі дзик мӧднога гӧлӧс — кызджык да гораджык.
Сійӧ нетшкис чуньяснас ассьыс вӧсньыдик, небыдик уссӧ да тешкодя, букышӧн видзӧдіс кытчӧкӧ пельӧсӧ.
Мамлы лои жаль сійӧ и страшнӧ сы вӧсна.
— Мыйла нӧ тэ тайӧс, Паша? — бара юаліс сійӧ.
Пиыс лэптіс юрсӧ, видзӧдліс мамыс вылӧ да негораа, спокойнӧя вочавидзис:
— Кӧсъя тӧдны правдасӧ.
Гӧлӧсыс сылӧн эз вӧв гора, но юргис чорыда, синъясыс югъялісны упрямӧя.
Мамыс сьӧлӧмнас гӧгӧрвоис, мый сылӧн пиыс асьсӧ ставнас век кежлӧ сетӧма кутшӧмкӧ тайнӧй да страшнӧй делӧлы.
Мамлы кажитчис олӧмас ставыс быть лоанаӧн, сійӧ велаліс кывзысьны думайттӧг и сӧмын ӧні, кор шогӧн да печальӧн топӧдӧм сьӧлӧмсьыс эз аддзы колана кывъяс, шытӧг бӧрддзис.
— Эн бӧрд! — меліа да муртса кывмӧн шуис Павел, а сылы кажитчис, мый пиыс прӧщайтчӧ.
— Думыштлы, кыдзи ми олам?
Тэныд нелямын арӧс, — а тэ ӧмӧй олін?
Бать тэнӧ нӧйтліс, — ме ӧні гӧгӧрвоа, мый сійӧ тэнад бокъяс вылын босьтліс водзӧс аслас шогысь, — аслас олӧмлӧн шогысь, коді личкис сійӧс, а сійӧ эз гӧгӧрволы — кытысь тайӧ шогыс?
Сійӧ уджаліс комын во, заводитіс уджавны, кор на фабрикаыс вӧлі кык корпусын, а ӧні — сизим корпус!
Мам кывзіс писӧ полігтыр да горша.
Синъясыс пиыслӧн ӧзйисны мичаа да югыда; пызан вылӧ морӧснас мыджсьӧмӧн сійӧ матыстчис матӧджык мамыслань да висьталіс гӧгӧрвоӧм правда йылысь ассьыс первой речсӧ мамыслы веськыда чужӧмас, код кузя визувтіс синва.
Томлунлӧн став вынӧн да школьниклӧн кыпыдлунӧн, коді гордитчӧ аслас тӧдӧмлунъясӧн да помӧдз веритӧ налӧн истинаӧ, сійӧ висьтавліс сы йылысь, мый вӧлі гӧгӧрвоана аслыс, — висьтавліс эз сы мында мамыслы, мыйта прӧверяйтіс ачыс асьсӧ.
Кор эз сюрлыны колана кывъяс, сійӧ чӧв ланьтліс и сэки ас водзсьыс аддзыліс шог чужӧм, кӧні чусыда югъялісны синваӧн тырӧм мелі синъяс.
Найӧ видзӧдісны полігтырйи, гӧгӧрвотӧг.
Сылы вӧлі жаль мамыс, сійӧ заводитліс висьтавлыны выльысь, но сы йылысь нин, сылӧн олӧм йылысь.
— Кутшӧм радлунъяс тэ тӧдлін? — юавліс сійӧ.
— Мыйӧн тэ верман казьтывны ассьыд олӧмтӧ?
Мам кывзіс да шога довкйӧдліс юрнас. Висьталӧмторсьыс сійӧ чувствуйтіс мыйкӧ выльӧс, сылы тӧдтӧмӧс, шогӧс да радланаӧс, — сійӧ меліа ласкайтіс сылысь дойӧн тырӧм сьӧлӧмсӧ.
Ас йывсьыс, аслас олӧм йылысь татшӧм речьяссӧ сійӧ кыліс первойысь на, и найӧ садьмӧдісны сыын важӧн унмовсьӧм, неяснӧй мӧвпъяс, надзӧник пӧльтісны олӧмӧн недовольствуйтчӧмлысь кусӧм чувствояс, — бӧрӧ кольӧм том кадлысь думъяс да чувствояс.
Пӧдругаясыскӧд сійӧ сёрнитлывліс олӧм йылысь, сёрнитлывліс дыр, ставтор йывсьыс, но ставныс — и сійӧ ачыс — сӧмын норасьлісны, некод эз объясняйтлы, мыйла олӧмыс сэтшӧм лёк да сьӧкыд.
А со ӧні сы водзын пукалӧ сылӧн пиыс, и сійӧ, мый висьталӧны сылӧн синъясыс, чужӧмыс, кывъясыс, — ставыс тайӧ йиджӧ сьӧлӧмӧдзыс, и мам гордитчӧ пинас, коді вернӧя гӧгӧрвоӧма аслас мамыслысь олӧмсӧ, висьталӧ сылы сылӧн страданиеяс йылысь, жалитӧ сійӧс.
Мамъясӧс — оз жалитны.
Тайӧс сійӧ тӧдіс.
Ставыс, мый пиыс висьталіс нывбаба олӧм йылысь, — вӧлі курыд, тӧдса правда, и морӧсас сылӧн муртса тіралісны чукӧрмӧм ощущениеясыс, кодъяс пыр ёнджыка шонтісны сійӧс некор тӧдлытӧм мелілунӧн.
— Мый нӧ тэ кӧсъян вӧчны? — юаліс мамыс.
— Велӧдчыны, а сэсся — велӧдны мукӧдӧс.
Миянлы, рабочӧйяслы, колӧ велӧдчыны.
Ми долженӧсь тӧдмавны, долженӧсь гӧгӧрвоны — мый вӧсна миян олӧмным татшӧм сьӧкыд.
Мамлы вӧлі лӧсьыд аддзыны пиыслысь гӧлубӧй синъяссӧ, кодъяс, век серьёзнӧйӧсь да стрӧгӧсь, ӧні ӧзйисны сэтшӧм небыда да меліа.
Мамлӧн вомдоръясыс дӧвӧльнӧя, муртса-муртса нюммуныштісны, а банбокса чукыръясас тіралісны на синва войтъяс.
Сы пытшкын венласисны кыкпӧлӧс гордость чувство пи йывсьыс, коді сэтшӧм бура аддзӧ олӧмыслысь шогсӧ, но сійӧ эз вермы вунӧдны пиыслӧн томлун йылысь и сы йылысь, мый сійӧ сёрнитӧ оз сідзи, кыдзи ставныс, мый сійӧ ӧтнасӧн решитіс сувтны паныд тайӧ олӧмыслы, мыйӧ вӧлі велалӧмаӧсь ставныс — и сійӧ тшӧтш.
Мамлы окота вӧлі шуны сылы: «Мусаӧй, мый тэ верман вӧчны?»
Но сійӧ поліс торкны асьсӧ пинас любуйтчӧмысь, коді друг кажитчис сылы сэтшӧм тӧлкаӧн...
кӧть и неуна бокӧвӧйӧн.
Павел аддзис мам вомдоръясысь нюмъялӧм, чужӧм вывсьыс внимание, сы синъясысь радейтӧм, сылы кажитчис, мый сійӧ заставитіс мамыслы гӧгӧрвоны ассьыс правда, и кывлӧн вынӧн том гордость кыпӧдіс аслыс эскӧм.
Возбуждениеӧн шымыртӧм, сійӧ сёрнитіс то шпыннялігтыр, то синкымъяссӧ воча топӧдлӧмӧн, мукӧддырйи сылӧн кывъясын юргис ненависть, и кор мам кывліс сылысь юргысь, чорыд кывъяссӧ, сійӧ повзьӧмӧн довкйӧдліс юрнас да надзӧник юавліс пиыслысь:
— Сідз-ӧ, Паша?
— Сідзи! — сьӧлӧмсяньыс да чорыда вочавидзліс сійӧ.
И висьтавліс мамыслы йӧз йылысь, кодъяс кӧсйисны вӧчны народлы бурӧс да кӧдзисны народ пӧвстын правда, а олӧмлӧн врагъяс найӧс таысь зверьясӧс моз кутавлісны, пуксьӧдавлісны тюрьмаясӧ, мӧдӧдавлісны катаргаӧ...
— Ме татшӧм йӧзсӧ аддзылі! — пӧся горӧдіс сійӧ.
— Тайӧ медбур йӧзыс му вылас!
Мам сьӧлӧмын тайӧ йӧзыс чужтылісны полӧм, сійӧ бара кӧсйыліс юавны пиыслысь: «Сідз-ӧ?»
Но эз решитчы да чӧв ланьтӧмӧн кывзіс рассказъяс йӧз йылысь, кодъяс эз вӧвны гӧгӧрвоанаӧсь сылы, кодъяс велӧдісны сылысь писӧ сёрнитны да думайтны сылы аслыс опаснӧйторъяс йылысь.
Медбӧрын сійӧ шуис пиыслы:
— Регыд югдыны кутас, водін эськӧ да узьыштін!
— Да, ме пырысь-пыр вода! — сӧгласитчис Павел.
И, мамыслань копыртчӧмӧн, юаліс: — Тэ менӧ гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои! — пыдісянь ышловзьӧм бӧрын вочавидзис мам.
Сылӧн синъясысь бара тюрӧбтіс синва, да сыркъялігтыр сійӧ содтіс:
— Пропадитан тэ!
Павел сувтіс, прӧйдитчис комнатаӧд, сэсся шуис:
— Но, вот, ӧні тэ тӧдан, мый ме вӧча, кытчӧ ветла, ме тэныд ставсӧ висьталі!
Ме тэнӧ, мам, кора, тэ кӧ менӧ радейтан — эн мешайт меным!..
— Сьӧлӧмшӧрӧй тэ менам! — горӧдыштіс мам.
— Гашкӧ, — бурджык эськӧ вӧлі нинӧм не тӧдны меным!
Пиыс босьтіс мамыслысь кисӧ да ёна топӧдліс сійӧс.
Мамлы сьӧлӧмӧдзыс йиджис «мам» кывйыс, кодӧс пиыс шуис пӧся, и кисӧ тайӧ топӧдлӧмыс, коді вӧлі сылы выльӧн да тешкодьӧн.
— Нинӧм ме ог кут вӧчны! — оръясян гӧлӧсӧн шуис мам.
— Сӧмын видз тэ асьтӧ, видз!
Мам эз тӧд, мыйысь колӧ пиыслы асьсӧ видзны, да жугыльпырысь содтіс:
— Век тэ омӧльтчан...
И, пиыслӧн зумыд, стройнӧй телӧ вылӧ мелі, шоныд синъясӧн видзӧдлӧм бӧрын, кутіс висьтавны тэрыба да гусьӧник:
— Ен тэкӧд!
Ов кыдзи кӧсъян, ме тэныд ог кут мешайтны.
Сӧмын ӧтитор йылысь кора — эн сёрнит йӧзкӧд повтӧг!
Повны колӧ йӧзсьыс — ставныс ӧта-мӧдсӧ ненавидитӧны!
Олӧны горшлунӧн, олӧны вежалӧмӧн.
Ставныс радӧсь лёктор вӧчны.
Кыдзи заводитан тэ найӧс янӧдны да мыжавны — синнас оз кутны аддзыны тэнӧ, пӧгубитасны!
Мамыслысь шог сёрнисӧ кывзігтыр пиыс сулаліс ӧдзӧс дорас, а кор мамыс помаліс, нюмъялігтырйи шуис:
— Йӧз лёкӧсь, да.
Но кор ме тӧдмалі, мый свет вылын эм правда, — йӧзыс лоины бурджыкӧсь!..
Сійӧ бара нюммуніс да водзӧ висьталіс:
— Ачым ог гӧгӧрво, кыдзи тайӧ артмис!
Ичӧтысянь ставсьыс повлі, быдмышті
— заводиті ненавидитны, кодъясӧс подлость вӧсна, кодъясӧс — ог тӧд мыйысь, сідзи, прӧстӧ!
А ӧні ставныс мӧдпӧлӧсӧсь лоины — жальӧсь ставныс ли, мый ли?
Ог вермы гӧгӧрвоны, но сьӧлӧмӧй небзис, кор тӧдмалі, мый асланыс няйтысь абу ставныс мыжаӧсь...
Сійӧ чӧв ланьтіс, быттьӧ мыйкӧ кывзіс ас пытшсьыс, сэсся негораа да думайтігтыр шуис:
— Со кыдзи правдаыс лолалӧ!
Мамыс видзӧдліс сы вылӧ да надзӧник шуис:
— Ёна тэ вежсин, о, господьӧй!
Кор Павел водіс да унмовсис, мамыс видзчысьӧмӧн чеччис аслас вольпась вылысь да надзӧник матыстчис сы дінӧ.
Павел куйліс гатшӧн, и еджыд пӧдушка вылын зэв бура тӧдчис сылӧн мугов, упрямӧй да стрӧг чужӧмыс.
Кияссӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн, кӧмтӧм да улыс дӧрӧм кежысь мам сулаліс пиыслӧн вольпась дорын, вомдоръясыс сылӧн тіралісны, а синъяссьыс ӧти бӧрся мӧд надзӧникӧн да рӧвнӧя визувтісны гырысь, гудыр синва войтъяс.
И бара найӧ кутісны овны чӧла, ӧта-мӧдныслы бокӧвӧйӧсь и матыссаӧсь.
V
Ӧтчыд недель шӧрас, праздник лунӧ, гортсьыс мунігӧн Павел шуис мамыслы:
— Субӧтаӧ ме ордӧ воасны карысь гӧстьяс.
— Карысь? — тайӧ кывсӧ жӧ шуис мам да — друг — бӧрддзис.
— Но, мамаша, мый вӧсна? — недӧвӧльнӧя горӧдіс Павел.
Мамыс, чужӧмсӧ фартукнас чышкышталігтыр да пыдісянь ышлолалігтыр, ӧтветитіс:
— Ог тӧд, — сідз нин...
— Полан?
— Пола! — веськыда висьталіс сійӧ.
Павел копыртчис мамыс чужӧм весьтӧ да скӧрысь — батьыс моз жӧ — шуис:
— Полӧм вӧсна ми ставным и пропадайтам!
А найӧ, кодъяс командуйтӧны миян вылын, пӧльзуйтчӧны миян полӧмӧн да ещӧ ёнджыка повзьӧдлӧны миянӧс.
Мамыс сыркъялӧмӧн шога бӧрддзис:
— Эн лӧгась!
Кыдзи нӧ меным не повны!
Нэм чӧж полӧмӧн олі, — душаӧй ставнас тырӧма полӧмӧн.
Надзӧнджык да небыдджыка нин Павел шуис:
— Тэ прӧстит менӧ, — мӧдног оз позь!
И муніс.
Куим лун чӧж тіраліс-дрӧжжитіс мамлӧн сьӧлӧмыс, кынмыліс быдпӧрйӧ, кор сылы дум вылас усьлі, мый на ордӧ воасны кутшӧмкӧ тӧдтӧм, страшнӧй йӧз.
Тайӧ найӧ индісны пиыслы туйсӧ, код кузя сійӧ мунӧ...
Субӧтаӧ, рытнас, Павел воис фабрикаысь, мыссис, вежис паськӧмсӧ, лӧсьӧдчис кытчӧкӧ бара мунны да, мам вылӧ видзӧдтӧг, шуис:
— Воасны, — висьтав, мый ме регыд локта.
И, пӧжалуйста, эн пов...
Мам, лигышмунӧма, пуксис лабичӧ.
Пиыс зумыша видзӧдліс сы вылӧ да шуис:
— Гашкӧ, тэ...
кытчӧкӧ мунан?
Тайӧ ӧбидитіс мамсӧ.
Сійӧ юрнас пыркнитӧмӧн ӧткажитчис да шуис:
— Ог.
Мыйла нӧ?
Вӧлі ноябрь тӧлысь пом.
Кын му вылӧ луннас уси кос, посни лым, и ӧні вӧлі кылӧ, кыдзи сійӧ дзуртӧ пиыслӧн кок улын.
Ӧшинь стеклӧяс бердӧ ӧшйис сук пемыд, коді скӧралӧмӧн мыйкӧ кыйӧдіс.
Кияс вылас ӧшйӧмӧн мам пукаліс лабичын да, ӧдзӧс вылӧ видзӧдігтыр, виччысис...
Сылы кажитчис, мый пемыдас быдладорсянь на керкалань гусьӧник, мышкыртчыштӧмӧн да ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдлывлігтыр, локтӧны тешкодь паськӧма, лёк сьӧлӧма йӧз.
Со кодкӧ ветлӧдлӧ нин керка гӧгӧрыс, кималаснас видлалӧ стенсӧ.
Кутіс кывны шутьлялӧм шы.
Чӧв-лӧняс сійӧ, гажтӧм да мелодичнӧй, гартчис вӧсньыдик струяӧн, думайтіг шӧйтіс тыртӧм сап пемыдас, мыйкӧ корсис, матыстчис.
И друг воши ӧшинь улын, быттьӧ пырис керка стен пытшкас.
Посводзын кутісны кывны кодлӧнкӧ кок шыяс, мам дрӧгнитіс да, синкымъяссӧ напряжённӧя лэптӧмӧн, сувтіс.
Ӧдзӧс воссис.
Комнатаӧ первой чургӧдчис гӧна, ыджыд шапкаа юр, сэсся мышкыртчӧмӧн, надзӧник пырис кузь телӧ, веськӧдчис, тэрмасьтӧг лэптіс веськыд кисӧ да, шумӧн пыдісянь ышловзьӧм бӧрын, кыз, груднӧй гӧлӧсӧн шуис:
— Бур рыт!
Мам чӧв олігтыр копыртчыштліс.
— А Павел абу гортын?
Морт тэрмасьтӧг пӧрччис мехӧвӧй курткасӧ, кыпӧдыштліс ӧти коксӧ, сапӧг вывсьыс пыркнитіс шапканас лымсӧ, сэсся тадзи жӧ вӧчис мӧд кокыскӧд, шыбитіс шапкасӧ пельӧсӧ да, кузь кокъяс йылын лайкъялігтыр, пырис комнатаӧ.
Матыстчис улӧс дорӧ да видзӧдліс сы вылӧ, быттьӧ кӧсйис тӧдмавны, ён-ӧ сійӧ, сэсся пуксис да, вомсӧ кинас тупкӧмӧн, очсыштіс.
Юрыс сылӧн вӧлі гӧгрӧс да шыльыда шырӧма, бритӧм банбокъяс да кузь ус.
Былькйыв, гырысь, руд синъяснас комнатасӧ внимательнӧя видзӧдлӧм бӧрын сійӧ кресталіс коксӧ да, улӧс вылын качайтчигтыр, юаліс:
— Мый нӧ, тайӧ хатаыс асланыд, али — квартираын оланныд?
Сылы паныдӧн пукалысь мам ӧтветитіс:
— Квартираын.
— Хатаыс лёкиник! — шуис сійӧ.
— Паша регыд локтас, ті виччысьлӧй! — надзӧникӧн корис мам.
— Да ме нин и виччыся! — спокойнӧя шуис кузь тушаа морт.
Сылӧн спокойствиеыс, небыдик гӧлӧсыс да чужӧмыслӧн прӧстлуныс личӧдыштісны мамлысь сьӧлӧмсӧ.
Морт видзӧдіс сы вылӧ немтор дзебтӧг, зэв бурысь, сылӧн сӧдз синъясын ворсіс гажа бикинь, а кузь кокъяса, укшалькодь, мышкыра фигураас вӧлі мыйкӧ тешкодь да приятнӧй.
Сійӧ вӧлі лӧз дӧрӧма да паськыд сьӧд гача; гач помъяссӧ сюялӧма сапӧг пытшкас.
Мамлы вӧлі окота юавны сылысь — коді сійӧ, кытысь, важысянь-ӧ тӧдӧ сылысь писӧ, но воысь морт став тушанас друг нёровтчис да ачыс юаліс мамлысь:
— Коді нӧ плештӧ поткӧдіс тіянлысь, ненько? *
Сійӧ юаліс ласкова, синъяснас меліа нюмъялігтыр, но — нывбабаӧс тайӧ юалӧмыс ӧбидитіс.
Мам топӧдіс вомдоръяссӧ да, чӧв олыштӧм бӧрын, вежливӧя, но кӧдзыда шуис:
— А тіянлы, батюшка, кутшӧм таӧдз делӧ?
Мӧдыс став тушанас копыртчис сылань.
— Да ті энӧ скӧралӧй, мыйысь нӧ!
Ме сы вӧсна юалі, мый менам приёмнӧй мамлӧн юрыс тожӧ вӧлі потӧма, дзик жӧ тадзи, кыдзи тіян.
Сылысь, видзӧдтӧ, сыкӧд олысьыс, сапожник, балаӧн поткӧдлӧма.
Мам вӧлі песласьысь, а сійӧ сапожник.
Мам, — сы бӧрын нин, кыдзи менӧ босьтӧма пи пыдди, — аддзӧма сійӧс кытыськӧ, пьянникӧс, аслыс ыджыд шог вылӧ.
Висьтала тіянлы, нӧйтліс жӧ сійӧ мамӧс!
Полӧмысла менам кучикӧй потласьліс...
Мамлы эз ло лӧсьыд, воысь морт дзикӧдз веніс сійӧс аслас веськыд сёрниӧн, и сійӧ думыштіс, мый, пӧжалуй, Павел дӧзмас сы вылӧ тайӧ чудак кодь мортыслы лёка ӧтветитӧмысь.
Мыжа морт моз нюмъялігтыр мам шуис:
— Ме эг скӧрмы, а ті вывті нин друг...
юалінныд.
Мужикӧй тайӧ менӧ гӧститӧдіс, царство сылы небеснӧй!
Ті абу-ӧ татарин?
Морт дернитіс кокъяссӧ да сэтшӧм паськыда нюммуніс, мый весиг пельясыс сылӧн балябӧжланьыс вешйылісны.
Сэсся сійӧ серьёзнӧя шуис:
— Абу на.
— Сёрниыд тіян быттьӧ абуджык рочьяслӧн кодь! — сылысь шуткасӧ гӧгӧрвоӧм бӧрын нюмъялігтырйи объяснитіс мам.
— Сійӧ — рочьяслӧн дорысь бурджык! — юрнас гажаа довкнитӧмӧн шуис гӧсть.
— Ме хохол, Канев карысь.
— А важӧн танӧсь?
— Карын олі во кымын, а ӧні, тӧлысь сайын, вуджи тіян фабрикаӧ.
Тані аддзи бур йӧзӧс, — тіянлысь питӧ да мукӧдъясӧс.
Тані — олышта! — уссӧ нетшкиг висьталіс сійӧ.
Тайӧ мортыс воис сьӧлӧм вылас мамлы и сылы вӧлі окота мынтыны мыйӧнкӧ водзӧс пи йывсьыс сылӧн кывъясысь, и сійӧ шуис:
— Гашкӧ, чай юыштанныд?
— Мый нӧ ме ӧтнамӧн гӧститны кута? — пельпомъяссӧ лэптыштліг ӧтветитіс сійӧ.
— Вот кор нин ставныс чукӧртчасны, ті и гӧститӧдӧй...
Мамлы ӧні уси тӧдвылас аслас полӧмыс.
«Ставныс кӧ эськӧ татшӧмӧсь вӧліны!» — сьӧлӧмсяньыс думыштіс мам.
Бара кылісны посводзын кок шыяс, ӧдзӧс тэрыба воссис — мам бара сувтіс.
Но, сылӧн шензьӧм вылӧ, кухняӧ пырис неыджыд тушаа, крестьянкалӧн кодь прӧстӧй чужӧма да русӧй кыз кӧсаа ныв.
Сійӧ надзӧник юаліс:
— Ме эг сёрмы?
— Да эн жӧ! — комнатасянь видзӧдлӧм бӧрын вочавидзис хохол.
— Подӧн?
— Дерт жӧ!
Ті — Павел Михайловичлӧн мам?
Видза оланныд!
Менӧ шуӧны — Наташа...
— А овнаыд? — юаліс мам.
— Васильевна.
А тіянӧс?
— Пелагея Ниловна.
— Но вот ми и тӧдмасим...
— Да! — кокниа ышловзиг да ныв вылӧ нюмъялӧмӧн видзӧдігтыр шуис мам.
Хохол отсаліс сылы пӧрччысьны да юаліс:
— Кӧдзыд?
— Муяс вылын — зэв!
Тӧла...
Нывлӧн гӧлӧсыс вӧлі сочнӧй, яснӧй, вомыс ичӧтик, небыдик, и ставнас сійӧ вӧлі гӧгрӧсіник, свежӧй.
Сійӧ пӧрччысис, ёнакодь ниртіс гӧрдӧдӧм, ичӧтик кияснас банйӧм банбокъяссӧ да, каблука ботинкияснас гораа тотшӧдігтыр, ӧдйӧ прӧйдитіс комнатаӧ.
«Колошитӧг ветлӧ!» — вирдыштіс мамлӧн юрас.
— Да-а! — дрӧжжитігтыр нюжӧдіс ныв.
— Ёна и кынми ме... ок кутшӧма!
— А вот ме ӧні тіянлы самӧвар пузьӧда! — кухняӧ петігмоз шуис мам.
— Пырысь-пыр...
Ниловналы кажитчис, мый сійӧ важысянь нин тӧдӧ тайӧ нывсӧ да радейтӧ сійӧс, кыдзи сӧмын вермӧ радейтны мам.
Нюмъялігтырйи сійӧ кывзіс комнатаысь сёрнисӧ.
— Ті мыйкӧ жугыльӧсь, Находка? — юаліс ныв.
— А — сідзи, — негораа вочавидзис хохол.
— Дӧваыслӧн синъясыс меліӧсь, и меным уси дум вылӧ, мый, гашкӧ, менам мамлӧн татшӧмӧсь жӧ?
Ме, тӧданныд, мам йылысь частӧ думайта, и меным век кажитчӧ, мый сійӧ ловъя.
— Ті висьтавлінныд — кувсьыліс?
— Сійӧ — приёмнӧй кувсьыліс.
А ме — рӧднӧй мам йылысь.
Меным кажитчӧ, мый сійӧ кӧнкӧ Киевын милӧстина корӧ.
И водка юӧ.
А кор сійӧ код, полицейскӧйяс банбокас кучкалӧны.
«Ок тэ, сьӧлӧмшӧрӧй!» — думыштіс мам да пыдісянь ышловзис.
Наташа заводитіс мыйкӧ йылысь висьтавны тэрыба, пӧся да гусьӧник.
Бара кыліс хохоллӧн гора гӧлӧсыс:
— Э, ті, ёртӧй, томӧсь на, луксӧ этша на сёйинныд!
Рӧдитны — сьӧкыд, велӧдны мортӧс буртор вылӧ ещӧ сьӧкыдджык...
«Видзӧдтӧ кутшӧм!» — думсьыс горӧдіс мам, и сылы окота лои шуны хохоллы мыйкӧ меліӧс.
Но ӧдзӧс надзӧник воссис, и пырис Николай Весовщиков, Данила вӧрлӧн пи, кодӧс слӧбӧдаын тӧдісны, кыдзи йӧзысь ӧтдортчысьӧс.
Сійӧ век зумыша ӧтдортчыліс йӧзысь, и та вӧсна сы вылын издевайтчылісны.
Мам чуймӧмпырысь юаліс сылысь:
— Тэ мый, Николай?
Паськыд кипыдӧснас сійӧ чышкыштіс гырысь черлыа, писти сера чужӧмсӧ да здоровайтчытӧг, пӧдӧм гӧлӧсӧн юаліс:
— Павелыд гортад?
— Абу.
Сійӧ видзӧдліс комнатаӧ, пырис сэтчӧ да шуис:
— Видза оланныд, ёртъяс...
«Тайӧ?» — дӧзмӧмпырысь думыштіс мам да зэв ёна кутіс шензьыны, кор аддзис, мый Наташа нюжӧдӧ сылань кисӧ меліа да радпырысь.
Сэсся локтісны кык зон, пӧшти детинкаяс на.
На пиысь ӧтисӧ мам тӧдіс, — тайӧ пӧрысь фабричнӧй рабочӧй Сизовлӧн племянник — ёсь чужӧма, джуджыд плешка да кудриа юрсиа Фёдор.
Мӧдыс, шыльыда сыналӧм юрсиа да раминик, мамлы эз вӧв тӧдса, но сідзжӧ эз вӧв страшнӧй.
Медбӧрын локтіс Павел да сыкӧд кык том морт, мам тӧдіс найӧс, кыкнанныс — фабричнӧйяс.
Пиыс меліа шуис сылы:
— Самӧвар сувтӧдін?
Вот и бур!
— Гашкӧ, водка ньӧбны? — вӧзйис мамыс да ачыс эз тӧд, кыдзи висьтавны сылы ассьыс благодарность мыйыськӧ, мый ачыс на эз гӧгӧрво.
— Оз ков, тайӧ лишнӧй! — сылы меліа нюмъялігтыр шуис Павел.
Мам друг думыштіс, мый пиыс нарошнӧ лишнӧй ыдждӧдӧма собраниелысь опасностьсӧ, медым шутитыштны сы вылын.
— Вот тайӧяс и лоӧны — запретитӧм йӧзыд? — гусьӧник юаліс сійӧ.
— Буретш найӧ! — комнатаӧ пыригмоз вочавидзис Павел.
— Эк тэ!..
— колльӧдіс сійӧс мамыс меліа горӧдӧмӧн, а ас кежас ньӧти скӧравтӧг думыштіс: «Кага кодь на!»
VI
Самӧвар пузис, мам пыртіс сійӧс комнатаӧ.
Гӧстьяс топыд кытшӧн пукалісны пызан сайын, а Наташа, киас книгаа, лӧсьӧдчӧма пельӧсӧ, лампа весьтӧ.
— Медым гӧгӧрвоны, мыйла йӧзыс олӧны лёка...
— висьталіс Наташа.
— И мый вӧсна найӧ асьныс лёкӧсь, — содтіс хохол.
— ...
Колӧ видзӧдлыны, кыдзи найӧ заводитісны овны...
— Видзӧдлӧй, мусаяс, видзӧдлӧй! — чай заваритігӧн нурбыльтыштіс вомгорулас мам.
Ставныс чӧв ланьтісны.
— Ті мый, мамаша? — синкымъяссӧ кӧрӧмӧн юаліс Павел.
— Ме?
— Сійӧ гӧгӧр видзӧдліс да, кор казяліс, мый ставныс видзӧдӧны сы вылӧ, яндысьӧмпырысь объяснитіс:
— Ме сідзи, ас кежысь, — видзӧдлӧй, мися!
Наташа серӧктіс, и Павел шпыньмуніс, а хохол шуис:
— Аттьӧ тіянлы, ненько, чайсьыд!
— Эн на юӧй, а аттьӧаланныд нин! — шыасис сійӧ да, пи вылас видзӧдлӧм бӧрын, юаліс:
— Ме ӧд ог мешайт?
Вочавидзис Наташа:
— Кыдзи нӧ ті, кӧзяйка, верманныд гӧстьяслы мешайтны?
И челядь моз нориника корис:
— Голубушка!
Вайӧй ӧдйӧнджык меным чайтӧ!
Став тушаӧй тіралӧ, зэв ёна кокъясӧй кынмисны!
— Пырысь-пыр, пырысь-пыр! — тэрыба да гора шуис мам.
Чай чашка юӧм бӧрын Наташа ыджыда ышловзис, шыбитіс кӧсасӧ пельпом саяс да заводитіс лыддьыны виж коркаа, картинкаяса книга.
Мам зілис не гольӧдчыны пӧсуданас да, чай кисьталігтыр, кывзіс нывлысь лабутнӧя сёрнитӧмсӧ.
Юргысь гӧлӧс ӧтлаасьліс самӧварлӧн вӧсньыдика сьылӧмкӧд, комнатаын мича лентаӧн гартчис рассказ дикӧй йӧзъяс йылысь, кодъяс овлӧмаӧсь пещераясын да изъясӧн виавлӧмаӧсь зверьясӧс.
Тайӧ вӧлі мойд кодь, и мам некымынысь видзӧдліс пиыс вылӧ, кӧсйис юавны сылысь — мый нӧ тайӧ историяас позьтӧмторйыс?
Но сійӧ регыд мудзис кывзыны рассказсӧ да кутіс видзӧдавны гӧстьяссӧ, мый эз казявны ни гӧстьясыс, ни пиыс.
Павел пукаліс Наташакӧд орччӧн; сійӧ вӧлі медмича.
Наташа улӧдз копыртчӧма книга весьтӧ да частӧ лӧсьӧдышталіс кӧсичаяс вылас лэччысь юрсисӧ.
Юрсӧ чатӧртыштӧмӧн да гӧлӧссӧ чинтыштӧмӧн висьтавліс мыйкӧ ассяньыс, книгаӧ видзӧдтӧг, кывзысьяслӧн чужӧмъяс вылӧ меліа видзӧдігтыр.
Хохол ӧшӧдчӧма паськыд морӧснас пызан пельӧсӧ да, кӧсӧя видзӧдігтыр, зілис аддзыны нетшкӧмысла дзугсьӧм ус помъяссӧ.
Весовщиков пукаліс улӧс вылын веськыда, быттьӧ пуысь вӧчӧма, кипыдӧсъяснас мыджсис пидзӧсъясас, и сылӧн вӧсни вомдоръяса, синкымъястӧм писти сера чужӧмыс маска моз эз вӧрзьыв.
Сійӧ эз лапйӧдлы векньыдик синъяссӧ да упорнӧя видзӧдіс аслас чужӧм вылӧ, коді тыдаліс самӧварлӧн дзирдалысь ыргӧн пыр, да, кажитчис, эз лолав.
Ичӧтик Федя кывзіс лыддьӧмсӧ да шумтӧг вӧрӧдіс вомдоръяссӧ, быттьӧкӧ повторяйтіс книгасьыс кывъяссӧ, а сылӧн ёртыс, гырддзаяснас пидзӧсъяс вылас мыджсьӧмӧн, копыртчӧма, топӧдӧма банбокъяссӧ кипыдӧсъяснас да мӧвпалігтыр нюмъяліс.
Павелкӧд воысь зонъяс пиысь ӧтиыс вӧлі рыжӧй, кудриа юрсиа, турунвиж рӧма кыпыд синъяса, сылы, буракӧ, окота вӧлі мыйкӧ шуны, и сійӧ дугдывтӧг дзӧрис места вылас; мӧдыс, дженьыда шырӧм, еджгов юрсиа, малаліс ассьыс юрсӧ да видзӧдіс джоджӧ, чужӧмыс сылӧн оз вӧлі тыдав.
Комнатаын кыдзкӧ вӧлі торъя лӧсьыд.
Мам чувствуйтіс тайӧ гӧгӧрвотӧм лӧсьыдсӧ да, Наташа лыддьӧм шы улын, казьтывліс аслас том кадся шума войпукъяс, лёк кывъяссӧ зонъяслысь, кодъяссянь век кыліс вина дук, налысь мисьтӧма шутитӧмъяссӧ.
Казьтывліс, — и асьсӧ жалитӧмлӧн сьӧкыд чувство дойдіс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Дум вылас уси покойник верӧсыслӧн корасьӧмыс.
Ӧти войпуканінын сійӧ кутіс Пелагеяӧс пемыд посводзын, топӧдіс стен бердӧ да кыз гӧлӧсӧн скӧрысь юаліс:
— Ме сайӧ верӧссайӧ мунан?
Сылы вӧлі сьӧкыд и ӧбиднӧ, а зон доймытӧдзыс шамраліс морӧсъяссӧ, чушкис нырнас, да ва руӧн лолаліс сылы чужӧмас.
Сійӧ заводитліс мынтӧдчыны сыысь, чепӧсйис боклань.
— Кытчӧ! — горӧдіс сійӧ.
— Тэ — ӧтвечайт, но?
Яндзимысла да ӧбидаысла сьӧкыда лолалігтыр Ниловна чӧв оліс.
Кодкӧ восьтіс посводз ӧдзӧссӧ, зон тэрмасьтӧг лэдзис сійӧс да шуис:
— Воскресеньеӧ корасьысьӧс ыста...
И ыстіс.
Мам тупкис синъяссӧ да сьӧкыда ышловзис.
— Меным оз ков сійӧс тӧдны, кыдзи йӧзыс овлісны, а кыдзи колӧ овны! — кыліс комнатаын Весовщиковлӧн недӧвӧльнӧй гӧлӧсыс.
— Буретш сійӧс! — места вывсьыс чеччигмоз поддержитіс сійӧс рыжӧй зон.
— Абу сӧгласен! — горӧдіс Федя.
Лыбис спор, дзирдыштісны би моз ярскӧб кывъяс.
Мам эз гӧгӧрво, мый йылысь горзӧны.
Возбуждение вӧсна ставныслӧн чужӧмъясныс гӧрдӧдісны, но некод эз скӧрав, эз шуав мамлы тӧдса лёк кывъяс.
«Барышнясьыс яндысьӧны!» — решитіс сійӧ.
Мамлы сьӧлӧм вылас воис серьёзнӧй чужӧмыс Наташалӧн, коді внимательнӧя видзӧдіс ставныс бӧрся, быттьӧ тайӧ зонъясыс вӧліны сылӧн челядь.
— Энлӧй, ёртъяс! — друг шуис сійӧ.
И, Наташа вылӧ видзӧдігтыр, найӧ ставныс ланьтісны.
— Правӧсь найӧ, кодъяс шуӧны — ми долженӧсь ставсӧ тӧдны.
Миянлы колӧ аслыным асьнымӧс ӧзтыны разумлӧн светӧн, медым пемыд йӧз аддзисны миянӧс, миянлы колӧ ставтор вылас вочавидзны честнӧя да вернӧя.
Колӧ тӧдны став правдасӧ, став лӧжсӧ...
Хохол кывзіс да довкйӧдліс юрнас.
Весовщиков, рыжӧй зон да Павелӧн вайӧдӧм фабричнӧй сулалісны куимнанныс ӧтчукӧрын да мыйлакӧ эз воны сьӧлӧм вылас мамлы.
Кор Наташа помаліс, сувтіс Павел да спокойнӧя юаліс:
— Ми ӧмӧй кӧсъям лоны сӧмын пӧтӧн?
Огӧ! — куимнан вылас чорыда видзӧдігтыр ачыс аслыс вочавидзис сійӧ.
— Ми долженӧсь петкӧдлыны налы, кодъяс пукалӧны миян сьыліяс вылын да тупкӧны миянлысь синъяснымӧс, мый ми ставсӧ аддзам, — ми абу йӧйӧсь, абу зверьяс, огӧ сӧмын сёйны кӧсйӧй, — ми кӧсъям овны, кыдзи долженӧсь овны йӧз!
Ми долженӧсь петкӧдлыны врагъяслы, мый миян каторжнӧй олӧмным, кодӧс найӧ миянлы кӧвъялісны, оз мешайт миянлы лоны на кодь жӧ тӧлкаӧн да весиг кыптыны наысь вылӧджык!..
Мам кывзіс сійӧс, и сы морӧсын дрӧжжитіс гордость — со сійӧ кутшӧм бура сёрнитӧ!
— Пӧт йӧзыд уна, честнӧйяс абуӧсь! — висьталіс хохол.
— Ми долженӧсь стрӧитны пос тайӧ сісь олӧмыслӧн нюр вомӧныс сьӧлӧмсянь петан бурлунлӧн будущӧй царствоӧ, вот миян могным, ёртъяс!
— Воис кад тышкасьны, сідзкӧ некор бурдӧдны кияс! — паныд шуис Весовщиков.
Вӧлі нин войшӧр кадысь сёрджык, кор найӧ кутісны разӧдчыны.
Первойясӧн мунісны Весовщиков да рыжӧй зон, тайӧ мамлы бара эз кажитчы.
«Видзӧдтӧ, тэрмасьӧны!»
— накӧд кӧдзыда прӧщайтчиг думыштіс сійӧ.
— Ті колльӧданныд менӧ, Находка? — юаліс Наташа.
— А кыдзи нӧ! — вочавидзис хохол.
Кор Наташа пасьтасис кухняын, мам шуис сылы:
— Чулкиыд тіян вӧсньыдик, а ӧд кӧдзыд!
Ті нин эн ӧткажитӧй, ме тіянлы вурун чулки кыа?
— Аттьӧ, Пелагея Ниловна!
Вурун чулкиыд чуткасьӧ! — сералігтырйи вочавидзис Наташа.
— А ме тіянлы сэтшӧмӧс кыа, мый оз кут чуткасьны! — шуис Власова.
Наташа видзӧдіс сы вылӧ синъяссӧ неуна читкыртӧмӧн, и тайӧ дзик веськыда видзӧдӧмыс шӧйӧвоштіскодь мамӧс.
— Ті энӧ дивитӧй менӧ, — ме ӧд став сьӧлӧмсянь! — ньӧжйӧник содтіс сійӧ.
— Кутшӧм ті шаньӧсь! — сідзжӧ негораа шуис Наташа да тэрыба кутліс мамлысь кисӧ.
— Бура узьны, ненько! — мамлы веськыда синъясас видзӧдігтыр шуис хохол, копыртчис да петіс посводзӧ Наташа бӧрся.
Мам видзӧдліс пиыс вылӧ — сійӧ сулаліс комната ӧдзӧс дорын да нюмъяліс.
— Тэ мый сералан? — яндысигтыр юаліс мамыс.
— Сідзи, — гажа!
— Дерт, ме пӧрысь да йӧй, но буртортӧ и ме гӧгӧрвоа! — неуна ӧбидитчӧмӧн шуыштіс сійӧ.
— Вот и зэв бур! — вочавидзис пиыс.
— Ті эськӧ водінныд узьны, кад!..
— Пырысь-пыр вода!
Мам, дӧвӧльнӧй да приятнӧя волнуйтчыштӧм вӧсна весиг пӧсялӧма, ноксис пызан дорын, идраліс пӧсуда, — сійӧ вӧлі рад, мый ставыс вӧлі сэтшӧм лӧсьыд да бура помассис.
— Бура тэ думыштӧмыд, Павлуша! — сёрнитіс сійӧ.
— Хохолыс зэв шань!
И барышняыс, — ок, кутшӧм тӧлка!
Коді сэтшӧмыс?
— Учительница! — комнатаӧд бӧрӧ-водзӧ ветлӧдлігтыр дженьыда вочавидзис Павел.
— Сійӧ жӧ — гӧль!
Пасьтасьӧма лёка — ок, кутшӧм лёка!
Дыр-ӧ прӧстудитчыны?
Бать-мамыс сылӧн кытӧнӧсь?..
— Москваын! — шуис Павел да, мамыс водзӧ сувтӧм бӧрын, серьёзнӧя, негораа кутіс висьтавны:
— Со, кывзы: батьыс сылӧн — озыр, кӧрта кӧлуйӧн вузасьӧ, эм некымын керка.
Сы понда, мый нылыс мунӧма тайӧ туйӧдыс, сійӧ — вӧтлӧма нывсӧ.
Ичӧтдырйиыс сійӧ воспитывайтчылӧма бура, сійӧс быдторйӧн, мый сӧмын кӧсйыліс, балуйтӧмаӧсь, а ӧні вот мунас сизим верст войнас, ӧтнасӧн...
Тайӧ зэв ёна шемӧсмӧдіс мамӧс.
Сійӧ сулаліс комната шӧрын да, синкымъяссӧ чуймӧмпырысь кӧрӧмӧн, кыв ни джын шутӧг видзӧдіс пиыс вылӧ.
Сэсся надзӧникӧн юаліс:
— Карӧ мунас?
— Карӧ.
— Ай-ай.
И — оз пов?
— Вот — оз пов! — шпыньмуніс Павел.
— Да мыйла?
Тані эськӧ узис, — водіс эськӧ мекӧд!
— Абу лӧсьыд!
Аски асыв сійӧс вермасны татысь аддзывны, а татшӧмторйыс миянлы оз ков.
Ӧшинь пыр думайтігтыр видзӧдлӧм бӧрын мам гусьӧник юаліс:
— Паша, ме ог гӧгӧрво, мый тані — опаснӧйыс, запретитӧмаыс?
Ӧд нинӧм лёкторйыс абу, а?
Таын мам эз вӧв уверен, сылы вӧлі окота кывны писяньыс утвердительнӧй ӧтвет.
Мамыслы синмас веськыда видзӧдігтыр пиыс чорыда шуис:
— Лёктор — абу.
А век жӧ ставнымлы миянлы — тюрьма.
Тэ нин сідзи и тӧд...
Мамлӧн дрӧгнитісны киясыс.
Повзьӧм гӧлӧсӧн сійӧ шуыштіс:
— А гашкӧ, — ен кӧ отсалас, кыдзкӧ-мыйкӧ сытӧг прӧйдитас?..
— Оз! — меліа шуис пиыс.
— Тэнӧ пӧрйӧдлыны ме ог вермы.
Сытӧг оз прӧйдит!
Павел нюмъёвтіс.
— Вод, мудзин ӧд.
Бура узьны!
Ӧтнасӧн кольӧм бӧрын мам матыстчис ӧшинь дорӧ да кутіс видзӧдны ывла вылӧ, кӧні вӧлі кӧдзыд да гудыр.
Ичӧтик унзіль керка вевтъяс вылысь лымсӧ нӧбӧдігтыр ворсіс тӧв, зурасьліс стенъясӧ да мыйкӧ тэрыба вашкӧдіс, усьлі му вылӧ да вӧтліс улича пӧлӧн кос лым чиръяс...
— Иисус Христос, видз миянӧс! — надзӧник вашкӧдіс мам.
Сьӧлӧмас заводитіс сӧдзны синва и, войся бобув моз, нинӧм аддзытӧг да тіралігтыр виччысис шог, код йылысь сэтшӧм спокойнӧя да увереннӧя висьталіс пиыс.
Сы синъяс водзӧ сувтіс лымйӧн вевттьысьӧм паськыд, шыльыд эрд.
Вӧсньыда шутьлялігтыр чепсасьӧ чизыр, кӧдзыд тӧв.
Эрд шӧрті сьӧкыда восьлалӧ-мунӧ нывлӧн ичӧтик сьӧд ӧтка фигура.
Тӧв гартчӧ сы кокъяс гӧгӧр, шпорӧдчӧ юбканас, койӧ сылы чужӧмас чуткасьысь лым чиръяс.
Мунны сьӧкыд, ичӧтик кокъясыс вӧйласьӧны лым пиӧ.
Кӧдзыд да шуштӧм.
Ныв копыртчис водзлань и — сійӧ быттьӧ гудыр эрд шӧрын, арся кӧдзыд тӧвйылын ӧтка турун сі.
Сысянь веськыдвылын, нюр вылын, пемыд стенаӧн сулалӧ вӧр, сэні гажтӧма шумитӧны вӧсньыдик, пасьтӧм кыдз пуяс да пипуяс.
Кӧнкӧ ылын водзвылын муртса тыдовтчылӧны карлӧн биясыс...
— Енмӧй, прӧстит! — повзьӧмысла чур-чермунӧм бӧрын вашнитіс мам...
VII
Чётки мольяс моз ӧти бӧрся мӧд исковтісны лунъяс да артмалісны недельяс, тӧлысьяс.
Быд субӧтаӧ Павел ордӧ волывлісны ёртъясыс, быд собрание вӧлі кузь, ньывкӧс пос тшупӧдӧн, — сійӧ нуӧдіс кытчӧкӧ ылӧ да надзӧникӧн кыпӧдіс йӧзсӧ вывлань.
Воавлісны выль йӧз.
Власовъяслӧн ичӧтик комнатаын кутіс лоны дзескыд да душнӧ.
Волывліс Наташа, турдӧма, мудзӧма, но век кыпыд да тэрыб.
Мам кыис сылы чулки да ачыс кӧмӧдіс ичӧтик кокъясас.
Первойсӧ Наташа сераліс, а сэсся друг чӧв ланьтіс, думыштчис да надзӧникӧн шуис:
— Вӧвлі менам няня, — сідзжӧ зэв шань!
Кутшӧм тешкодь, Пелагея Ниловна, — рабочӧй народ олӧ сэтшӧм сьӧкыд, сэтшӧм ӧбиднӧй олӧмӧн, а ӧд сылӧн сьӧлӧмас мелілуныс унджык налӧн дорысь!
И, кытчӧкӧ ылӧ, зэв ылӧ индігмоз, ӧвтыштіс кинас.
— Со ті кутшӧмӧсь! — шуис Власова.
— Бать-мам дорсьыд торъялӧмныд и ставсьыс, — мам эз сяммы помавны ассьыс мӧвпсӧ, ышловзис да, Наташалы чужӧмас видзӧдіг да сы дінӧ мыйыськӧ благодарность чувствуйтігтыр, чӧв ланьтіс.
Сійӧ пукаліс джоджас сы водзын, а ныв, юрсӧ копыртӧмӧн да мыйкӧ думайтігтыр, нюмъяліс.
— Бать-мамысь торъялі? — повторитіс сійӧ.
— Тайӧ нинӧм!
Бать менам сэтшӧм грубӧй, вокӧй сідзжӧ.
И — пьянник.
Ыджыдджык чойӧй — шудтӧм...
Петіс верӧссайӧ ас сертиыс ёна пӧрысьджык морт сайӧ...
Зэв озыр, гажтӧм, горш.
Мам — жаль!
Сійӧ менам тіян кодь жӧ прӧстӧй.
Ичӧтик сэтшӧм, шырпи кодь, сідзи жӧ тэрыба котралӧ да ставсьыс полӧ.
Мукӧддырйиыс — сэтшӧм окота сійӧс аддзывны...
— Коньӧрушкаӧй ті менам! — юрнас шога довкйӧдлігтыр шуис мам.
Ныв друг чатӧртіс юрсӧ да чургӧдіс кисӧ, быттьӧ мыйкӧ вӧтліс ас дінсьыс.
— О, абу!
Ме мукӧддырйи чувствуйта сэтшӧм радлун, сэтшӧм шуд!
Сылӧн кельдӧдыштіс чужӧмыс да лӧз синъясыс яркӧя ыпнитісны-ӧзйисны.
Мам пельпомъяс вылӧ кияссӧ пуктӧм бӧрын сійӧ шуис надзӧникӧн да внушительнӧя:
— Ті кӧ эськӧ тӧдінныд...
ті кӧ эськӧ гӧгӧрвоинныд, кутшӧм ыджыд делӧ вӧчам ми!..
Власовалысь сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдіс мыйкӧ завидь кодь.
Джоджысь чеччигмоз сійӧ жугыля шуис:
— Пӧрысь нин ме та вылӧ, неграмотнӧй...
... Павел сёрнитіс век тшӧкыдджыка, унджык, пыр сьӧлӧмсяньысджык вензьыліс и — вочасӧн омӧльтчис.
Мамлы кажитчыліс, мый кор сійӧ сёрнитӧ Наташакӧд либӧ видзӧдӧ сы вылӧ, — сылӧн стрӧг синъясыс югъялӧны небыдджыка, гӧлӧсыс юргӧ меліджыка и ачыс ставнас лоӧ прӧстӧйджыкӧн.
«Ен мед отсалас!» — думайтіс мам.
И нюмъяліс.
Собраниеяс вылын век, мыйӧн сӧмын вензьӧмъяс лолісны пӧсьджыкӧсь, хохол сувтліс да, кӧлӧкӧл кыв моз ӧтарӧ-мӧдарӧ качайтчигтыр, висьтавліс аслас гора, брунгысь гӧлӧснас мыйкӧ прӧстӧйӧс да бурӧс, мый вӧсна ставныс лоліны спокойнӧйджыкӧсь да серьёзнӧйджыкӧсь.
Весовщиков век кытчӧкӧ ставнысӧ тэрмӧдліс, сійӧ да рыжӧй, кодӧс шуисны Самойловӧн, первойясӧн панлісны ставпӧлӧс вензьӧмъяссӧ.
На дор сувтлывліс гӧгрӧс юра, быттьӧ кунваӧн мыськалӧмаӧсь быгалӧм юрсиа Иван Букин.
Шыльыд да сӧстӧм Яков Сомов сёрнитліс этша, надзӧник, серьёзнӧй гӧлӧсӧн, сійӧ да ыджыд плешка Федя Мазин вензигъясӧ век сувтлывлісны Павел да хохол дор.
Карысь мукӧддырйи Наташа пыдди волывліс Николай Иванович, ичӧтик, еджгов тошка, ӧчкиа морт, рӧдинанас кутшӧмкӧ ылі губернияысь, — сы сёрниын ёна торъяліс «о».
Сійӧ ставнас вӧлі кутшӧмкӧ ылыссаӧн.
Висьтавліс сійӧ прӧстӧйторъяс йылысь — семейнӧй олӧм йылысь, челядь йылысь, торговля йылысь, полиция йылысь, нянь да яй вылӧ донъяс йылысь — ставтор йывсьыс, мыйӧн йӧз олӧны быд лун.
И ставторъяс сійӧ эрдӧдліс фальш, путаница, мыйкӧ глупӧйӧс, мукӧддырйи тешкодьӧс, век — йӧзлы явӧ невыгӧднӧйӧс.
Мамлы кажитчыліс, мый сійӧ воӧма кытыськӧ зэв ылысь, мӧд царствоысь, сэні ставныс олӧны честнӧй да кокни олӧмӧн, а тані — ставыс сылы бокӧвӧй, сійӧ оз вермы велавны тайӧ олӧм дінас, примитны сійӧс, кыдзи коланаӧс, тайӧ олӧмыс оз во сылы сьӧлӧм вылас и чужтӧ сыын спокойнӧй, упрямӧй кӧсйӧм лӧсьӧдны ставсӧ сідзи, кыдзи сылы кажитчӧ.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі вижоват, синъяс гӧгӧрыс посньыдик чукыръяс, гӧлӧсыс абу гора, а киясыс век пӧсьӧсь.
Власовакӧд киасигӧн сійӧ шымыртліс сылысь кисӧ ставнас крепыд чуньяснас, и татшӧм киасьӧм бӧрын сьӧлӧм вылад лолі кокниджык, спокойнӧджык.
Карысь волывлісны ещӧ и мукӧдъяс, медтшӧкыда — косіник блед чужӧма, зэв гырысь синъяса, кузь тушаа стройнӧй барышня.
Сійӧс шуисны Сашенькаӧн.
Сылӧн походкаын да движениеясын вӧлі мыйкӧ мужскӧй, сійӧ скӧрысь кӧрліс сук, сьӧд синкымъяссӧ, а кор сёрнитіс — веськыд нырыслӧн вӧсньыдик нырбордъясыс тіралісны.
Сашенька первой шуис гораа да чорыда:
— Ми — социалистъяс...
Кор мам кыліс тайӧ кывсӧ, сійӧ повзис да кыв ни джын шутӧг кутіс видзӧдны барышнялы веськыда чужӧмас.
Мам кывліс, мый социалистъяс виӧмаӧсь царӧс.
Тайӧ вӧлі сійӧ лунъясӧ, кор сійӧ вӧлі том на; сэки сёрнитісны, мый помещикъяс, кодъяс кӧсйисны босьтны царлысь водзӧс крестьянаӧс освободитӧмысь, сетісны клятва не ланьтӧдчыны сэтчӧдз, кытчӧдз найӧ оз вины сійӧс, таысь и найӧс кутісны шуны социалистъясӧн.
И ӧні мам эз вермы гӧгӧрвоны — мыйла нӧ социалист сылӧн пиыс да ёртъясыс сылӧн?
Кор ставныс муналісны, сійӧ юаліс Павеллысь:
— Павлуша, тэ ӧмӧй социалист?
— Да! — кыдзи век веськыда да зумыда сы водзын сулаліг шуис сійӧ.
— А мый?
Мам сьӧкыда ышловзис да, джоджӧ видзӧдігтыр, юаліс:
— Сідзи-ӧ, Павлуша?
Найӧ ӧд — царлы паныд, найӧ ӧд виисны ӧтикӧс.
Павел прӧйдитчис комнатаӧд, малыштіс банбокъяссӧ да, шпыньмунӧм бӧрын, шуис:
— Миянлы тайӧ оз ков!
Павел дыр висьталіс мыйкӧ сылы надзӧникӧн да серьёзнӧй гӧлӧсӧн.
Мам видзӧдіс сылы чужӧмас да думайтіс:
«Сійӧ оз вӧч нинӧм лёксӧ, сійӧ оз вермы!»
А сэсся страшнӧй кывйыс кутіс повторяйтчыны век тшӧкыдджыка, эз нин ло сэтшӧм страшнӧйӧн, и сійӧ лои сы пельяслы сэтшӧм жӧ привычнӧйӧн, кыдзи и уна дас гӧгӧрвотӧм кывъяс.
Но Сашенька эз кажитчыв сылы, и кор сійӧ волывліс, мам чувствуйтліс асьсӧ кыдзкӧ лӧсьыдтӧма...
Вомдоръяссӧ недӧвӧльнӧя топӧдӧмӧн ӧтчыд сійӧ шуис хохоллы:
— Сашенькаыс мыйкӧ зэв нин стрӧг!
Век приказывайтӧ — ті и тайӧс долженӧсь, ті и этійӧс долженӧсь...
Хохол гораа серӧктіс.
— Вернӧ казялӧмныд!
Ті, ненько, веськыда синмас инминныд!
Павел, сідзи?
И, мамлы мигнитігтыр, синъяснас нюмъялӧмӧн шуис:
— Дворянство!
Павел коса шуыштіс:
— Сійӧ бур морт.
— Тайӧ вернӧ! — эскӧдіс хохол.
— Сӧмын оз гӧгӧрво, мый сійӧ — должен, а ми — кӧсъям и вермам!
Найӧ кутісны вензьыны мыйкӧ гӧгӧрвотӧмтор йылысь.
Мам сідзжӧ казяліс, мый Сашенька медся стрӧга относитчӧ Павел дінӧ, мукӧддырйиыс весиг сы вылӧ горзӧ.
Павел шпыннялігтыр чӧв оліс да видзӧдіс нывлы чужӧмас сэтшӧм мелі синъясӧн, кыдзи водзті сійӧ видзӧдіс Наташалы чужӧмас.
Мамлы тайӧ сідзжӧ эз кажитчы.
Мукӧддырйи мамӧс шензьӧдліс зэв ёна радлӧмыс, коді друг да дружнӧя шымыртліс ставнысӧ.
Тайӧ векджык овлывліс сійӧ рытъясӧ, кор найӧ лыддьывлісны газетаясысь заграницаса рабочӧй народ йылысь.
Сэки ставныслӧн синъясыс дзирдалісны радлунӧн, ставныс лоліны кыдзкӧ челядь моз шудаӧсь, сералісны кыпыд, яснӧй серамӧн, меліа тапкӧдлісны ӧта-мӧдныслы пельпомас.
— Молодечьяс Германияса ёртъяс! — горзіс кодкӧ, быттьӧ коддзӧма аслас гажсьыс.
— Мед оласны Италияса рабочӧйяс! — горзісны мӧдысь.
И, тайӧ горӧдӧмъяссӧ кытчӧкӧ ылӧ, другъяслы, кодъяс эз тӧдны найӧс да эз гӧгӧрвоны налысь кывсӧ, мӧдӧдіг, найӧ, кажитчӧ, вӧлі уверенӧсь, мый йӧз, кодъясӧс найӧ оз тӧдны, кылӧны да гӧгӧрвоӧны налысь ёна радлӧмсӧ.
Хохол, синъяснас дзирдалігтыр, сьӧлӧмсянь висьталіс:
— Бур эськӧ гижны налы сэтчӧ, а?
Медым тӧдісны найӧ, мый Россияын олӧны налӧн другъяс, кодъяслӧн ӧткодь революционнӧй убеждениеяс, олӧны ӧтсяма цельясӧн да радуйтчӧны налӧн победаяслы!
И ставныс мечтательнӧя, чужӧмъяс вылас тӧдчысь нюмӧн, дыр сёрнитлісны французъяс, англичанаяс да шведъяс йылысь, кыдзи асланыс другъяс йылысь, матысса йӧз йылысь, кодъясӧс найӧ уважайтӧны, олӧны налӧн радлунъясӧн, чувствуйтӧны налысь шогсӧ.
Дзескыд комнатаын чужис став мувывса рабочӧйяс костын духовнӧй рӧдстволӧн чувство.
Тайӧ чувствоыс ставнысӧ йитліс ӧти душаӧ да волнуйтіс и мамӧс; кӧть и тайӧ чувствоыс сылы эз вӧв гӧгӧрвоана, но веськӧдліс сійӧс аслас кыпыд да том выннас, коді небыда коддзӧдыштліс да вӧлі тыр надеяӧн.
— Кутшӧмӧсь ті! — хохоллы кыдзкӧ ӧтчыд шуис сійӧ.
— Тіянлы ставныс ёртъяс — армяна, и еврейяс, и австриякъяс, — ставныс вӧсна шогсянныд да радланныд!
— Ставныс вӧсна, менам ненько, ставныс вӧсна! — кыпыда горӧдіс хохол.
— Миянлы абуӧсь нацияяс, абуӧсь племяяс, эмӧсь сӧмын ёртъяс, сӧмын врагъяс.
Став рабочӧйяс — миян ёртъяс, став озыръяс, став правительствояс — миян врагъяс.
Кор видзӧдлан бур синъясӧн му вылас, кор аддзан, кутшӧм унаӧнӧсь ми, рабочӧйяс, мыйта выныс миян, — сэтшӧм радлун шымыртӧ сьӧлӧмтӧ, сэтшӧм ыджыд праздник морӧсад!
И тадзи жӧ, ненько, чувствуйтӧ француз и немец, кор найӧ видзӧдласны олӧм вылас, и тадзи жӧ радуйтчӧ итальянец.
Ми ставным — ӧти мамлӧн — му вылын став странаясса рабочӧй народ костын братство йылысь непобедимӧй мӧвплӧн — челядь.
Сійӧ шонтӧ миянӧс, сійӧ справедливость небесаын шонді, а тайӧ небесаыс — рабочӧйлӧн сьӧлӧмас, и кӧть коді сійӧ эз вӧв, кӧть кыдзи сійӧ асьсӧ эз шу, социалист — дух сертиыс век миян вок, ныне и присно и во веки веков!
Тайӧ челядь сяма, но зумыд эскӧмыс век тшӧкыдджыка чужлывліс на пӧвстын, век кыпаліс да быдмис.
И кор мам аддзыліс тайӧ эскӧмсӧ, сійӧ аслыс казявтӧг чувствуйтіс, мый збыль чужис мирын мыйкӧ великӧй да югыд, кыдзи небесаын шонді, кодӧс сійӧ аддзис.
Частӧ сьывлісны сьыланкывъяс.
Прӧстӧй, ставлы тӧдса сьыланкывъяс сьывлісны гораа да кыпыда, но мукӧддырйи сьывлісны выльясӧс, кыдзкӧ торйӧн лӧсьыдъясӧс, но гажтӧмъясӧс да мотив сертиыс аслыспӧлӧсъясӧс.
Найӧс сьывлісны джын гӧлӧсӧн, серьёзнӧя, быттьӧ вичкоса молитваяс.
Сьылысьяслӧн чужӧмъясыс кельдӧдлісны, ӧзйылісны, и юргысь кывъясас чувствуйтсис ыджыд вын.
Ӧти выль сьыланкыв торъя ёна вӧрзьӧдліс да волнуйтліс нывбабалысь сьӧлӧмсӧ.
Тайӧ сьыланкывсьыс оз вӧлі кыв шог думыс душалӧн, кодӧс ӧбидитӧма да ӧтнасӧн шӧйтӧ шог недоумениеяслӧн пемыд трӧпаясӧд, оз вӧлі кыв ойзӧмыс душалӧн, кодӧс личкӧма нуждаӧн, повзьӧдӧма и коді безличнӧй да бесцветнӧй.
И сыын эз юргыны шога ышлолалӧмъяс вынлӧн, коді муртса писькӧдчӧ простор вылӧ, эз юргыны томлунлӧн кыпыд горӧдлӧмъяс, коді ӧткодя дась пасьвартны и лёксӧ и бурсӧ.
Сыын эз вӧв местьлӧн да ӧбидалӧн слепӧй чувство, коді вермӧ ставсӧ жугӧдны да оз вермы мыйкӧ создайтны, — тайӧ сьыланкывъяс нинӧм эз кыв важ, рабскӧй мирысь.
Тайӧ сьыланкывйыслӧн чорыд кывъясыс да суровӧй мотивыс эз волыны сьӧлӧм вылас мамлы, но кывъяс да мотив саяс вӧлі мыйкӧ ыджыдджыктор, сійӧ вевттьыліс звуксӧ да кывсӧ аслас выннас да сьӧлӧмын чужтыліс предчувствие мыйкӧ позьтӧмторлысь, кодӧс оз позь шымыртны вежӧрӧн.
Тайӧ мыйкӧсӧ мам аддзис том йӧз чужӧмъяс вылысь, синъясысь, сійӧ чувствуйтіс налӧн морӧсъясысь да, кывъясӧ да звукъясӧ тӧртӧм сьыланкывлӧн вынлы сетчӧмӧн, век кывзыліс сійӧс торъя ыджыд вниманиеӧн, став мукӧд песняясӧс серти пыдісяньджык волнуйтчӧмӧн.
Тайӧ сьыланкывсӧ сьывлісны мукӧдъяс серти надзӧнджык, но сійӧ юргис ставсьыс гораджыка да шымыртліс йӧзӧс, кыдзи март тӧлысся лунлӧн — локтысь тулыс первойя лунлӧн воздух.
— Кад миянлы тайӧс сьывны ывла вылын! — зумыша шуис Весовщиков.
Кор сылӧн батьыс бара мыйкӧ гусяліс да веськаліс тюрьмаӧ, Николай спокойнӧя шуис ёртъясыслы:
— Ӧні ме ордӧ позьӧ чукӧртчывлыны...
Пӧшти быд рыт удж бӧрын Павел ордын пукавліс кодкӧ ёртъяс пиысь, и найӧ весиг мыссьытӧгыс зіля лыддьысисны, мыйкӧ гижалісны книгаясысь.
Ужнайтлісны да юлісны чай, киясас книгааӧсь, и век гӧгӧрвотӧмджыкӧсь вӧліны мамлы налӧн речьясыс.
— Миянлы колӧ газета! — частӧ шулывліс Павел.
Олӧмыс кутіс лоны тэрмасяна да лихорадочнӧй, йӧз век ӧдйӧджык вуджлісны ӧти книгасянь мӧдӧ, быттьӧ мазіяс ӧти дзоридзсянь мӧд дзоридз вылӧ.
— Миян йылысь сёрнияс ветлӧны! — шуис ӧтчыд Весовщиков.
— Ми регыд долженӧсь провалитчыны...
— Сы вылӧ и квайтпалич, медым дзугйӧ шедны! — шыасис хохол.
Мамлы сійӧ век ёнджыка воис сьӧлӧм вылас.
Кор хохол шуліс сійӧс «ненькоӧн», тайӧ кывйыс быттьӧкӧ малыштлывліс мамлысь банбокъяссӧ челядьлӧн кодь небыдик киӧн.
Воскресеньеясӧ, Павел кӧ оз вӧлі эшты, хохол поткӧдлывліс пес, ӧтчыд пельпом вылас вайис пӧв, босьтіс чер да, ӧдйӧ да кужӧмӧн вежис сісьмӧм кильчӧ пос, мӧдысь сідзжӧ некодӧн казявлытӧг лӧсьӧдіс пӧрны заводитӧм забор.
Уджалігас сійӧ шутьляліс, и сылӧн шутьлялӧмыс вӧлі мича да жугыль.
Ӧтчыд мам шуис пиыслы:
— Вай босьтам хохолӧс ас ордӧ.
Тіянлы кыкнанныдлы бурджык лоӧ — онӧ кутӧй ӧта-мӧд дінад котравны.
— Мыйла тіянлы асьнытӧ дзескӧдны? — пельпомъяссӧ лэптыштлігтыр юаліс Павел.
— Но, вот ещӧ!
Нэм чӧж дзескӧдчылі, ачым эг тӧд кодлы, — бур мортыдлы позьӧ!
— Вӧчӧй, кыдзи кӧсъянныд! — шуис пиыс.
— Сійӧ кӧ вуджас — ме лоа рад...
И хохол вуджис на ордӧ овны.
VIII
Слӧбӧда помын сулалысь ичӧтик керка кыскис ас дорас йӧзлысь внимание; сы вылӧ унаӧн нин видзӧдлывлісны подозрительнӧя.
Сы весьтӧд беспокойнӧя лэбалісны паськалӧм сёрнилӧн уна рӧма бордъяс, — йӧз зілисны повзьӧдны, эрдӧдны мыйкӧ, коді дзебсьӧма оврагдорса керка стенъяс сайӧ.
Войяснас видзӧдлывлісны ӧшинь пыр, мукӧддырйиыс кодкӧ таркнитіс стеклӧас да ӧдйӧ, полігтыр пышйыліс.
Ӧтчыд Власоваӧс сувтӧдіс улича вылын трактирщик Бегунцов, мичаа пасьтасьӧм старик, коді новліс сирень рӧма кыз плюшысь вурӧм жилетка да гӧрд чукырӧсь сьылісӧ тупкывліс сьӧд шӧвк кӧсынкаӧн.
Сылӧн ёсь да югъялысь ныр вылын вӧлі черепаха панцырысь вӧчӧм ободокъяса ӧчки, и та вӧсна сійӧс шулісны — Лы Синъяс.
Власоваӧс сувтӧдӧм бӧрын сійӧ сразу да ӧтветъяс виччысьтӧг кутіс шӧтны трачкакылысь да кос кывъяс.
— Пелагея Ниловна, кутшӧма оланныд-выланныд?
Пиыд кутшӧма?
Онӧ на лӧсьӧдчӧй гӧтравны, а?
Том мортыс гӧтрасьӧм вылӧ тыр вынйӧра.
Водзджык гӧтралан питӧ — бать-мамлы спокойнӧджык.
Семьяын мортыд бурджыка сохраняйтчӧ и духнас и телӧнас, семьяын сійӧ — быттьӧ уксус пиын тшак!
Ме кӧ эськӧ тіян местаын гӧтралі сійӧс.
Миян кад требуйтӧ морт существо бӧрся стрӧга видзӧдӧм, йӧз заводитӧны овны ас юрнас.
Мӧвпъясыс кытчӧсюрӧ веськӧдчӧны и вӧчӧны сэтшӧмторъяс, мыйысь колӧ дивитны.
Том йӧз кедзовтӧны енлысь вичко, публичнӧй местаясысь ӧтдортчӧны да, пельӧс сайӧ дзебсьӧмӧн, гусьӧн шӧпкӧдчӧны.
Мыйла шӧпкӧдчӧны, висьталӧй?
Мыйла йӧзсьыс ӧтдортчӧны?
Ставыс, мый морт оз лысьт висьтавны йӧз дырйи — трактирын, например, — мый тайӧ сэтшӧмыс?
Тайна!
Тайналы жӧ местаыс — миян святӧй, равноапостольнӧй вичко.
Став мукӧдпӧлӧс тайнаяс, кодъяс вӧчсьӧны пельӧс сайын, — вежӧр торксьӧм вӧсна!
Сиа тіянлы бур здоровье!
Кыдзкӧ тешкодя кусыньтӧм кинас сійӧ пӧрччис картузсӧ, ӧвтыштіс сійӧн воздухас да муніс. Мам коли шӧйӧвошӧма.
Власовъяслӧн соседка, покойник кузнечлӧн гӧтыр Марья Корсунова, коді тӧргуйтіс сёянторъясӧн фабрика ворота дорын, мамкӧд базар вылын паныдасьӧм бӧрын сідзжӧ шуис:
— Пелагея, пи бӧрсяыд видзӧд!
— Мый сэтшӧмыс? — юаліс мам.
— Сёрни мунӧ! — гусьӧник шуис Марья.
— Лёк сёрни, менам матушкаӧй!
Быттьӧ сійӧ котыртӧ сэтшӧм артель, коді лоӧ хлыстъяслӧн кодь жӧ.
Секта — шусьӧ сійӧ.
Ӧта-мӧдсӧ кучкавны-нӧйтны кутасны...
Дугды, Марья, нинӧмабусӧ сӧрны!
— Оз сійӧ пӧръясь, коді резьӧдӧ, а сійӧ, коді вурӧ! — вочавидзис торговка.
Став татшӧм сяма сёрнияссӧ мам висьтавлывліс пиыслы, коді кыв ни джын шутӧг лэптыштлывліс пельпомъяссӧ, а хохол серавліс аслас мича, мелі серамнас.
— Нывъяс сідзжӧ ёна элясьӧны тіян вылӧ! — водзӧ висьталіс мам.
— Быд нывлы ті бур жӧникъяс да работникъяс, вина онӧ юӧй, а нывъяс тіянлы быттьӧ абуӧсь!
Сёрнитӧны, быттьӧ тіян дінӧ карысь волывлӧны кокни мывкыда барышняяс...
— Но, дерт жӧ! — чужӧмсӧ зывӧкпырысь чукыртӧмӧн шуис Павел.
— Нюрын ставсьыс сісь дук кылӧ! — пыдісянь ышловзьӧм бӧрын шуис хохол.
— А ті, ненько, налы, йӧюкъяслы, висьталінныд эськӧ, мый сэтшӧмыс лоӧ верӧссайӧ мунӧм, медым найӧ эз тэрмасьны ассьыныс лыяссӧ чегъявны...
— Эк, батюшка! — шуис мам.
— Найӧ шогсӧ аддзӧны, найӧ гӧгӧрвоӧны, да таысь кындзи ӧд налы воштысьнысӧ некытчӧ!
— Омӧля гӧгӧрвоӧны, а то эськӧ аддзисны туйсӧ! — шуис Павел.
Мам видзӧдліс пиыслӧн стрӧг чужӧм вылӧ.
— А ті — велӧдыштӧй найӧс!
На пиысь тӧлкаджыкъяссӧ эськӧ коринныд ас дінаныд...
— Тайӧс вӧчны абу лӧсьыд! — коса шуыштіс пиыс.
— А видлыны кӧ? — юаліс хохол.
Павел чӧв олыштіс да вочавидзис:
— Заводитчасны параясӧн колльӧдчӧмъяс, сэсся ӧткымынъяс гӧтрасясны, вот и ставыс!
Мам думыштчис.
Павеллӧн суровостьыс эз во сылы сьӧлӧм вылас.
Сійӧ аддзис, мый пиыслӧн сӧветъясӧ кывзысьӧны весиг ёртъяс письыс сэтшӧмъяс, кодъяс — кыдзи хохол — арлыднас ыджыдджыкӧсь, но мамлы кажитчис, мый ставныс полӧны письыс да некод оз радейт сійӧс вывті чорыд сьӧлӧм вӧснаыс.
Кыдзкӧ ӧтчыд, кор сійӧ водіс нин узьны, а пиыс да хохол лыддьысисны на, вӧсньыдик перегородка сайсянь мам кывзіс налысь надзӧник сёрнитӧмсӧ.
— Тӧдан, меным сьӧлӧм вылӧ воӧ Наташа? — друг надзӧникӧн шуис хохол.
— Тӧда! — недыр чӧв олыштӧм бӧрын вочавидзис Павел.
Вӧлі кылӧ, кыдзи хохол надзӧник сувтіс да заводитіс ветлӧдлыны.
Джодж кузя чушкисны-ветлӧдлісны кӧмтӧм кокъяс.
И кутіс кывны жугыля шутьлялӧм шы.
Сэсся бара кутіс брунгыны сылӧн гӧлӧсыс:
— А казялӧ сійӧ тайӧс?
Павел чӧв оліс.
— Кыдзи тэ чайтан? — гусьӧнджык нин юаліс хохол.
— Казялӧ! — вочавидзис Павел.
— Та вӧсна и ӧткажитчис занимайтчыны миянын...
Хохол сьӧкыда кыскаліс кокъяссӧ джодж кузя, и комнатаын бара дрӧжжитіс сылӧн вӧсньыда шутьлялӧмыс.
Сэсся сійӧ юаліс:
— А ме кӧ сылы висьтала...
— Мый?
— Мый вот ме...
— надзӧникӧн заводитіс хохол.
— Мыйла? — торкис сійӧс Павел.
Мам кыліс, мый хохол сувтіс, и чувствуйтіс, мый сійӧ шпыннялӧ.
— Да ме чайта, мый нылӧс кӧ радейтан, то колӧ жӧ та йылысь висьтавны сылы, мӧдногӧн некутшӧм тӧлк оз артмы!
Павел гораа клопнитіс-пӧдлаліс книгасӧ.
Кыліс сылӧн юалӧм:
— А кутшӧм тӧлк тэ виччысян?
Кыкнанныс дыр чӧв олісны.
— Но? — юаліс хохол.
— Колӧ, Андрей, бура аслыд тӧдны, мый тэ кӧсъян, — заводитіс надзӧник висьтавны Павел.
— Шуам, и сійӧ тэнӧ радейтӧ, — ме тайӧс ог чайт, — но шуам, мый сідзи!
И ті — гӧтрасянныд.
Интереснӧй гӧтрасьӧм — интеллигентка да рабочӧй!
Лоасны челядь, уджавны ковмас тэныд ӧтнадлы...
и — уна.
Тіян олӧмыд лоӧ нянь кусӧк вӧсна олӧмӧн, челядь вӧсна, квартира вӧсна олӧмӧн; делӧлы — ті сэсся онӧ лоӧй.
Онӧ лоӧй кыкнанныд!
Лои чӧв-лӧнь.
Сэсся Павел кутіс сёрнитны небыдджыка:
— Тэ, Андрей, бурджык эновт ставсӧ тайӧс.
И эн повзьӧдлы сійӧс...
Чӧв-лӧнь.
Точкӧ часі маятник да век ӧтмоза лыддьӧ секундаяс.
Хохол шуис:
— Сьӧлӧмджынйыд — радейтӧ, мӧд джынйыс ненавидитӧ, тайӧ ӧмӧй сьӧлӧм, а?
Кышакывны кутісны книгалӧн страницаяс — буракӧ, Павел бара заводитіс лыддьысьны.
Мам куйліс куньса синъясӧн да поліс вӧрзьӧдчыштны.
Сылы сьӧлӧм доймытӧдзыс вӧлі жаль хохол, но ещӧ ёнджыка жаль пиыс.
Мам думайтіс сы йылысь:
«Мусаӧй тэ менам...»
Друг хохол юаліс:
— Сідзкӧ — чӧв овны?
— Тайӧ — бурджык, — надзӧник шуис Павел.
— Тайӧ туй кузяыс и кутам мунны! — шуис хохол.
И некымын секунда мысти водзӧ висьталіс шога да надзӧник:
— Сьӧкыд лоӧ тэныд, Паша, кор тэ ачыд вот тадзи...
— Меным сьӧкыд нин...
Керка стенӧ шарӧдчис тӧв.
Чёткӧя лыддис мунысь кадсӧ часілӧн маятник.
— Та вылын — он серав! — жугыль гӧлӧсӧн шуис хохол.
Мам топӧдіс чужӧмсӧ пӧдушка бердас да шытӧг бӧрддзис.
Аски асывнас Андрей кажитчис мамлы тушанас ичӧтджыкӧн да мусаджыкӧн.
А пиыс, кыдзи век, омӧлик, абу варов.
Водзті мам шуліс хохолӧс Андрей Онисимовичӧн, а талун, ачыс эз и казявлы, шуис сылы:
— Тіянлы, Андрюша, сапӧгтӧ эськӧ колӧ пӧчинитыштны, — тадзитӧ ті кокъястӧ прӧстудитанныд!
— А ме пӧлучка бӧрын выльӧс ньӧба! — вочавидзис сійӧ, серӧктіс да друг, ассьыс кузь кисӧ мамлы пельпом вылас пуктӧм бӧрын, юаліс:
— А гашкӧ, ті и лоанныд менам рӧднӧй мамӧн?
Сӧмын ті та йылысь веськыда онӧ кӧсйӧй висьтавны йӧзыслы, сы вӧсна мый ме зэв мисьтӧм, а?
Мам кыв ни джын шутӧг тапкӧдыштіс сылы киас.
Мамлы окота вӧлі шуны уна мелі кыв, но сьӧлӧмсӧ сылысь топӧдіс жалитӧм, и некутшӧм кывъяс эз сюрны.
IX
Слӧбӧдаын сёрнитісны социалистъяс йылысь, кодъяс разӧдалӧны лӧз чернилаӧн гижӧм листъяс.
Тайӧ листъясас скӧрысь гижлісны фабрикаын порядокъяс йылысь, Петербургын да Россия лунвылын рабочӧйяслӧн стачкаяс йылысь, чуксалісны рабочӧйясӧс ӧтувтчыны да тышкасьны асланыс интересъяс вӧсна.
Олӧма йӧз, кодъяс бура зарабатывайтісны фабрикаын, видчисны:
— Мутитысьяс!
Таысь колӧ нырвомнысӧ разьны!
И листокъяссӧ вайлывлісны контораӧ.
Том йӧз лыддисны прокламацияяссӧ радпырысь:
— Правда!
Унджык рабочӧйыс, кодъясӧс вӧлі личкӧма уджыс да кодъяслы вӧлі ставыс веськодь, дышпырысь шыасьлывлісны:
— Нинӧм оз ло, — позьӧ ӧмӧй?
Но листокъяс волнуйтісны йӧзсӧ, и, найӧ кӧ эз вӧвны недель чӧж, йӧз шуалісны нин ӧта-мӧдныслы:
— Дугдісны, буракӧ, печатайтнысӧ...
А понедельникӧ листокъяс бара лоліны, и бара рабочӧйяс ызгисны-шумитісны.
Трактирын да фабрикаын казявлісны выль, тӧдтӧм йӧзӧс.
Найӧ юасисны, сюся видзӧдалісны, исалісны да быдӧнлы сразу шыбитчылісны синмас.
Ӧтияс — подозрительнӧя видзчысьӧмӧн, мӧдъяс — йӧз дінӧ лишнӧй ёна сибӧдчӧмӧн.
Мам гӧгӧрволіс, мый тайӧ шумсӧ вӧчис сылӧн пиыс аслас уджӧн.
Сійӧ аддзис, кыдзи пыр унджык йӧз содӧны пи гӧгӧрыс. И Павеллӧн судьба вӧсна полӧмъяс ӧтлаасьлісны сыӧн гордитчӧмкӧд.
Ӧтчыд рытнас ывласянь таркӧдыштіс ӧшиньӧ Марья Корсунова, и, кор мам восьтіс ӧшиньсӧ, Корсунова, гораа шӧпкӧдігтыр, кутіс висьтавны:
— Кутчысь, Пелагея, ворссьӧмаӧсь гӧлубчикъясыд!
Тавой тіянын, Мазин ордын, Весовщиков ордын решитӧма нуӧдны обыск...
Марьялӧн кыз вомдоръясыс тэрыба шлёпкакылісны воча инмалӧмысь, кыз нырыс чушкис, синъясыс мигайтісны да ӧтарӧ-мӧдарӧ кӧсӧйтчылісны, кодӧскӧ кыйӧдісны улича вылысь.
— А ме нинӧм ог тӧд, и тэныд ме нинӧм эг висьтав да весиг эг аддзыв тэнӧ талун, — кылан?
Сійӧ саялі.
Ӧшиньсӧ пӧдлалӧм бӧрын мам надзӧникӧн пуксис улӧс вылӧ.
Но пиыслы грӧзитысь опасностьсӧ гӧгӧрвоӧмыс ӧдйӧ сувтӧдіс сійӧс кокъяс йылас, сійӧ тэрыба пасьтасис, мыйлакӧ топыда гартыштіс шальнас юрсӧ да котӧртіс Федя Мазин ордӧ, — сійӧ вӧлі висьӧ да эз уджав.
Кор мам локтіс сы ордӧ, Федя пукаліс ӧшинь улас, лыддис книга да качайтіс шуйга кинас веськыдсӧ, певсӧ вӧлі чургӧдӧма водзӧ.
Выльтор йылысь кывлӧм бӧрын сійӧ звирк чеччис места вывсьыс, чужӧмыс сылӧн кельдӧдіс.
— Вот тэныд и на...
— нурбыльтіс сійӧ.
— Мый вӧчнысӧ колӧ? — тіралысь кинас чужӧм вывсьыс пӧсьсӧ чышкалігтыр юаліс Власова.
— Энлӧй, — ті энӧ полӧй! — кудриа юрсисӧ здоров кинас шыльӧдіг вочавидзис Федя.
— Да ӧд ті асьныд поланныд! — горӧдыштіс мам.
— Ме? — Федялӧн банбокъясыс гӧрдӧдыштісны да, яндысьӧмпырысь нюмъялігтыр, сійӧ шуис: — <ns>Да-а</ns>, чӧрт...
Колӧ Павеллы юӧртны.
Ме пырысь-пыр сы дінӧ ыста!
Ті мунӧй, — нинӧм!
Нӧйтны ӧд оз кутны?
Гортас воӧм бӧрын мам чукӧртіс став книгаяссӧ да, морӧс бердас найӧс топӧдӧмӧн, дыр ветлӧдліс керкаӧдыс: видзӧдліс кымыныськӧ пачас, пач улас, весиг ва тыра пельсаӧ.
Сылы кажитчис, мый Павел пырысьтӧм-пыр жӧ эновтас уджсӧ да воас гортас, а сійӧ век эз лок.
Медбӧрын, мудзӧмысла мам пуксис кухняӧ лабичас, пуктіс ас улас книгаяссӧ, да тадзи, полігтыр, пукаліс сэтчӧдз, кытчӧдз эз воны фабрикаысь Павел да хохол.
— Тӧданныд? — места вывсьыс чеччытӧг гораа шуис мам.
— Тӧдам! — нюмъялігтырйи шуис Павел.
— Полан?
— Сэтшӧма пола, сэтшӧма пола!..
— Оз ков повны! — шуис хохол.
— Полӧм — нинӧмторлы оз отсав.
— Весиг самӧвар абу пузьӧдӧмыд! — казяліс Павел.
Мам сувтіс да, книгаяс вылӧ индіг, мыжа морт моз объяснитіс:
— Да ме со век накӧд...
Пиыс да хохол серӧктісны, мамӧс тайӧ быттьӧ ловзьӧдыштіс.
Павел торйӧдіс кымынкӧ книга да петкӧдіс найӧс дзебны дворас, а хохол, самӧвар сувтӧдіг, висьталіс:
— Дзик немтор абу страшнӧйыс, ненько, сӧмын йӧз вӧснаыс яндзим, мыйла найӧ нинӧмабунас занимайтчӧны.
Воасны верстьӧ мужчинаяс, бокъясас сабляясаӧсь, шпораа сапӧгаӧсь, да быдлаысь лукйысьӧны.
Видзӧдласны крӧвать улӧ да пач улӧ, кӧбрег кӧ эм — кӧбрегӧ пыраласны, чардакӧ кайласны.
Сэні налы рожаяс вылас чераньвезъяс кӧласьӧны, найӧ прыськайтӧны.
Гажтӧм налы, яндзим, та вӧсна найӧ петкӧдлӧны, быттьӧ найӧ зэв скӧр йӧз да скӧралӧны тіян вылӧ.
Зывӧк удж, найӧ ӧд гӧгӧрвоӧны!
Ӧтчыд менсьым дзик ставсӧ лукйисны, асьныс жӧ яналісны да сідзи и мунісны, а мӧдысь и менӧ аскӧдныс нуӧдісны.
Тюрьмаӧ пуксьӧдісны, тӧлысь нёль ме пукалі.
Пукалан-пукалан, корасны ас дорас, нуӧдасны салдатъяскӧд улича кузя, юаласны мыйкӧ.
Найӧ абу тӧлка йӧз, висьтавлӧны мыйкӧ дзик лӧсявтӧмторъяс, сёрнитыштасны — и бара тшӧктасны салдатъяслы нуӧдны тюрьмаӧ.
Тадзи и новлӧдлӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ, — колӧ жӧ налы жалованье доныс мыйкӧ вӧчны!
А сэсся лэдзасны вӧля вылӧ, — вот и ставыс!
— Кыдзи ті сёрнитанныд, Андрюша! — сьӧлӧмсяньыс шуис мам.
Хохол пидзӧсчань вылас сулаліс самӧвар дорын да зіля пӧляліс самӧвар трубаӧ, но сэки лэптіс чужӧмсӧ, коді вӧлі зэвтчӧм вӧснаыс гӧрдӧдӧма, да, кыкнан кипас уссӧ лӧсьӧдышталігтыр, юаліс:
— А кыдзи сёрнита?
— Да быттьӧкӧ тіянӧс некод некор абу ӧбижайтлӧма...
Сійӧ сувтіс, пыркнитіс юрсӧ да нюмъялігтырйи кутіс сёрнитны водзӧ:
— Му вылас ӧмӧй эм кӧнкӧ кӧть ӧти морт, кодӧс эз ӧбидитлыны?
Менӧ сэтшӧма ӧбижайтлісны, мый ме мудзи нин ӧбижайтчынысӧ.
Мый вӧчан, йӧзыс кӧ мӧдногсӧ оз вермыны?
Ӧбидаяс торкӧны делӧ вӧчны, на вӧсна сувтны — весьшӧрӧ кад воштыны.
Сэтшӧм олӧмыс!
Ме водзті, вӧвлі, скӧрала йӧз вылас, а кор думышті, — аддза — оз сулав.
Быдӧн полӧны, мед эськӧ соседыс эз кучкы, но и ачыс зільӧ ӧдйӧнджык пельбокас сетны.
Олӧмыс сэтшӧм, менам ненькоӧй!
Сылӧн сёрниыс киссис спокойнӧя да вӧтліс кытчӧкӧ бокӧ обыск виччысьӧм кузя полӧмсӧ, былькйыв синъясыс югыда нюмъялісны, и сійӧ ставнас вӧлі кокни вӧраса.
Мам пыдісянь ышловзис да сьӧлӧмсяньыс сиис сылы:
— Мед эськӧ енмыс сетіс тэныд, Андрюша, шуд!
Хохол паськыда воськовтіс самӧварлань, бара пидзӧсчанясис сы дорӧ да надзӧникӧн нурбыльтіс:
— Сетасны шуд — ог ӧткажитчы, корны — ог кут!
Дворысь пырис Павел да увереннӧя шуис:
— Оз аддзыны! — и кутіс мыссьыны.
Сэсся, кисӧ чышкалігтыр, паніс сёрни:
— Ті кӧ, мамаша, налы петкӧдланныд, мый повзинныд, найӧ думыштасны: сідзкӧ, тайӧ керкаас мыйкӧ эм, мамыс оз прӧста сідзи тірав.
Ті ӧд гӧгӧрвоанныд — лёктор ми огӧ кӧсйӧ, правдаыс миянладорын, и нэм чӧж ми кутам уджавны сылы — вот миян став мыжыс.
Мыйысь нӧ повнысӧ?
— Ме, Паша, кутчыся, — кӧсйысис мам.
И та бӧрын сылӧн шогпырысь шусис:
— Регыдджык эськӧ нин мед воисны найӧ!
А найӧ эз воны тайӧ вояс, и асывнас, медым водзджык ӧлӧдны сылӧн полӧм кузя шмонитӧмъяс, мам ачыс кутіс шутитны:
— Кадысь водз повзи!
X
Найӧ воисны пӧшти тӧлысь мысти тревожнӧй вой бӧрын.
Павел ордын пукаліс Николай Весовщиков, и куимӧн найӧ сёрнитісны асланыс газета йылысь.
Вӧлі сёр нин, войшӧр гӧгӧр.
Мам водіс нин и унмовсигас кыліс тӧждысьысь гӧлӧсъяс.
Со Андрей, осторожнӧя восьлалігтыр, прӧйдитіс кухняӧд, надзӧникӧн пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ.
Посводзын гиль-голь уси ведра.
И друг ӧдзӧс гурйыв воссис — хохол пырис кухняӧ да гораа шӧпнитіс:
— Шпораяс зилякылӧны!
Мам звирк чеччис вольпась вывсьыс да тіралысь кияснас босьтіс платьесӧ, но комнатаысь петіс Павел да спокойнӧя шуис:
— Ті куйлӧй, — ті висянныд!
Посводзын кыліс шура-шаракылӧм.
Павел матыстчис ӧдзӧс дорӧ да, сійӧс кинас йӧткыштӧм бӧрын, юаліс:
— Коді сэні?
Ӧдзӧсӧд тешкодя ӧдйӧ пырис кузь, руд фигура, сы бӧрся мӧд, кык жандарм зырисны Павелӧс, сувтісны ӧтар-мӧдар бокас, и кыліс серамсора, вӧсньыдик гӧлӧс:
— Абу найӧ, кодъясӧс ті виччысинныд, а?
Тайӧс шуис шочиник, сьӧд уска, кузь тушаа, косіник офицер.
Мам вольпась дорӧ сувтіс слӧбӧдаса полицейскӧй Федякин да, ӧти кисӧ картуз бердас кутігтыр, а мӧднас — мамлы чужӧмас индіг, синъяссӧ паськӧдӧмӧн шуис:
— Со тайӧ сылӧн мамыс, ваше благородие!
И, Павеллань кинас ӧвтыштӧм бӧрын, содтіс:
— А этійӧ — буретш сійӧ!
— Павел Власов? — синъяссӧ читкыртӧмӧн юаліс офицер и, кор Павел кыв ни джын шытӧг довкнитіс юрнас, уссӧ гартігтыр, офицер шуис:
— Ме должен тэ ордын вӧчны обыск.
Старука, чеччы!
Сэні — коді? — комнатаӧ видзӧдігтыр юаліс сійӧ да воськовтіс ӧдзӧслань.
— Тіян овъясныд? — кыліс сылӧн гӧлӧсыс.
Посводзсянь пырисны кык понятӧй — пӧрысь литейщик Тверяков да сы ордын олысь кочегар Рыбин, ыджыд тушаа, сьӧд юрсиа мужик.
Кыз гӧлӧсӧн да гораа сійӧ шуис:
— Видза олан, Ниловна!
Мам вӧлі пасьтасьӧ да, медым асьсӧ збодермӧдыштны, надзӧник броткис:
— Мый нин тайӧ!
Локтӧны войын, — йӧзыс водалісны узьны, а найӧ локтӧны!..
Комнатаас вӧлі дзескыд да мыйлакӧ ёна кыліс вакса дук.
Кык жандарм да слӧбӧдаса пристав Рыскин, кокъяснас гораа зымӧдігтыр, лэдзалісны джаджъясысь книгаяс да пукталісны найӧс пызан вылӧ офицер водзӧ.
Мӧд кыкыс стучитісны кулакъяснас стенъясӧ, видзӧдлісны улӧсъяс улӧ, ӧтиыс кайис паччӧрӧ.
Ӧта-мӧд бердас топӧдчӧмӧн хохол да Весовщиков сулалісны пельӧсын.
Миколайлӧн писти сера чужӧмыс лои гӧрд пятнаяса, сылӧн ичӧтик, руд синъясыс орӧдчывтӧг видзӧдісны офицер вылӧ.
Хохол гартіс уссӧ, и, кор комнатаӧ пырис мам, сійӧ шпыньмуніс да меліа довкнитіс сылы юрнас.
Ассьыс полӧмсӧ пӧдтыны зілиг мам восьлаліс эз бокногӧн, кыдзи век, а веськыда, морӧссӧ водзлань чургӧдӧмӧн, — та вӧсна сылӧн фигураыс лолі тешкодь, аслысногӧн важнӧй.
Сійӧ восьлаліс ыджыд кок шыӧн, а сылӧн синкымъясыс тіралісны...
Офицер тэрыба кватлаліс книгаяссӧ вӧсньыдик чуньяснас, листайтіс найӧс, пыркӧдыштліс да пелька шыбитліс бокӧ.
Мукӧддырйи книгаыс шлёпнитчыліс-усьлі джоджӧ.
Ставныс чӧв олісны, вӧлі кылӧ ньылӧдӧм жандармъяслӧн сьӧкыда кашкӧмыс, зилякылісны шпораяс, мукӧддырйи кывліс негораа юалӧм:
— Татысь видзӧдлін?
Мам сувтіс стен дорӧ Павелкӧд орччӧн, пиыс моз жӧ кресталіс кияссӧ да сідзжӧ видзӧдіс офицер вылӧ.
Мамлӧн дрӧжжитісны пидзӧсъясыс да синъяссӧ вевттис кос ру.
Чӧв-лӧняс друг кыліс Николайлӧн пельтӧ косялысь гӧлӧсыс:
— А мыйла сійӧ колӧ, — шыблавны книгаяссӧ джоджӧ?
Мам чур-чермуні.
Тверяков довкнитіс юрнас, быттьӧ сылы зургисны балябӧжас, а Рыбин пыдісянь кызӧктіс да внимательнӧя видзӧдліс Николай вылӧ.
Офицер читкыртіс синъяссӧ да здук кежлӧ найӧс сувтӧдліс писти сера, вӧрзьытӧм чужӧм вылӧ.
Сылӧн чуньясыс ещӧ тэрыбджыка кутісны листавны книгаяслысь листбокъяссӧ.
Мукӧддырйи сійӧ сэтшӧма паськӧдліс ассьыс гырысь, руд синъяссӧ, быттьӧ сылы вӧлі вывті сьӧкыд и сійӧ дась вӧлі гораа горӧдны вынтӧм скӧрлунӧн тайӧ дой вылас.
— Салдат! — бара шуис Весовщиков.
— Лэпты книгаяссӧ...
Став жандармъясыс бергӧдчисны сылань, сэсся видзӧдлісны офицер вылӧ.
Офицер бара кыпӧдіс юрсӧ да, Николайлӧн ыджыд фигура вылӧ донъялігтыр видзӧдлӧм бӧрын, ныр пырыс шуис:
— <ns>Н-но</ns>...
лэптӧй...
Ӧти жандарм копыртчис да, Весовщиков вылӧ кӧсӧя видзӧдігтыр, кутіс чукӧртны джоджысь кыдзсюрӧ шыблалӧм книгаяс...
— Мед эськӧ чӧв оліс Николайыс! — гусьӧник вашнитіс Павеллы мам.
Павел лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Хохол копыртіс юрсӧ.
— Коді библиясӧ тайӧс лыддьӧ?
— Ме! — шуис Павел.
— А кодлӧн став тайӧ книгаясыс?
— Менам! — вочавидзис Павел.
— Сідз! — улӧс бӧр вылӧ став тушанас лэдзчысьӧмӧн шуис офицер.
Рутшка-ратшка вӧчис вӧсньыдик чуньяссӧ, нюжӧдіс пызан улын кокъяссӧ, лӧсьӧдыштіс уссӧ да юаліс Николайлысь:
— Тайӧ тэ — Андрей Находкаыс?
— Ме! — водзлань воськовтіг ӧтветитіс Николай.
Хохол нюжӧдіс кисӧ, босьтіс сійӧс пельпомъясӧдыс да йӧткыштіс бӧрлань.
— Сійӧ ӧшибитчис!
Ме — Андрей!..
Кисӧ лэптӧмӧн да Весовщиковлы ичӧтик чуньяснас грӧзитігтыр офицер шуис:
— Смотри тэ менам!
Сійӧ кутіс лукйысьны аслас бумагаясын.
Ывласянь видзӧдіс кӧдзыд синъяснас тӧлыся, югыд вой.
Кодкӧ надзӧник ветлӧдліс ӧшинь улын, дзуртіс лым.
— Тэ, Находка, кыскыссьылін нин кывкутӧмӧ политическӧй преступлениеяс кузя? — юаліс офицер.
— Да, Ростовын, и Саратовын...
Сӧмын сэні жандармъяс меным шулісны — «ті»...
Офицер мигнитіс веськыд синнас, тільыштіс сійӧс да, посньыдик пиньяссӧ жергӧдӧмӧн, водзӧ сёрнитіс:
— Онӧ-ӧ тӧдӧй ті, Находка, буретш ті, — сійӧ мерзавецъяссӧ, кодъяс шыблалӧны фабрикаясын преступнӧй воззваниеяс, а?
Хохол шатовкерис кокъяс йылас да, паськыда нюмъялігтыр, кӧсйис мыйкӧ шуны, но — бара кыліс Николайлӧн дӧзмӧм гӧлӧсыс:
— Мерзавецъяссӧ ми первойысь аддзам...
Пуксис чӧв-лӧнь, здук кежлӧ ставыс сувтліс.
Мам чужӧм вылысь вурысыс кельдӧдіс, и веськыд синкымыс лыбис вывлань.
Рыбинлӧн тешкодя кутіс тіравны ичӧтик сьӧд тошкыс; джоджӧ видзӧдіг сійӧ кутіс надзӧникӧн сынавны сійӧс чуньяснас.
— Петкӧдӧй татысь эсійӧ скӧтсӧ! — шуис офицер.
Кык жандарм кутісны киясӧдыс Николайӧс да лёкысь петкӧдісны кухняӧ.
Джоджас кокъяснас зумыда пыксьӧмӧн сійӧ сувтіс да горӧдіс:
— Энлӧй...
ме пасьтася!
Дворысь пырис пристав да шуис:
— Нинӧм абу, ставсӧ видлалім!
— Но, дерт жӧ! — шпыннялігтыр горӧдіс офицер.
— Тані — опытнӧй морт...
Мам кывзіс сылысь слабиник, дрӧгнитлывлысь да тіралысь гӧлӧссӧ да, виж чужӧмас полӧмӧн видзӧдіг, тайӧ мортас чувствуйтіс врагӧс, коді некодӧс оз жалит, кодлӧн сьӧлӧмыс тырӧма йӧз дінӧ барскӧй зывӧктӧмӧн.
Мам этша аддзывліс татшӧм йӧзсӧ да пӧшти вунӧдіс, мый найӧ эмӧсь.
«Со кодӧс тревожитны ковмӧма!» — думайтіс мам.
— Тіянӧс, господин Андрей Онисимов Находка, незаконнорождённӧйӧс, ме арестуйта!
— Мыйысь? — спокойнӧя юаліс хохол.
— Тайӧс ме тіянлы бӧрынджык висьтала! — скӧр вежливостьӧн вочавидзис офицер.
И, Власова дінӧ шыасьӧмӧн, юаліс:
— Тэ грамотнӧй?
— Абу! — вочавидзис Павел.
— Ме ог тэнсьыд юав! — стрӧга шуис офицер да бара юаліс:
— Старука, — ӧтвечайт!
Тайӧ морт дорас ненависть чувстволы ас тӧдлытӧгыс сетчӧмӧн мам, быттьӧ кӧдзыд ваӧ чеччыштлӧм бӧрын, друг кутіс дрӧжжитны, сувтіс дзик веськыда, плешкас вурысыс сылӧн гӧрдӧдіс, а синкымыс лэччис увлань.
— Ті энӧ горзӧй! — сылань кияссӧ нюжӧдӧмӧн шуис мам.
— Ті том морт на, ті шогсӧ онӧ тӧдӧй...
— Успокоитчӧй, мамаша! — дугӧдіс сійӧс Павел.
— Энлы, Павел! — пызанлань чепӧсйиг горӧдіс мам.
— Мыйла ті йӧзсӧ кватайтанныд?
— Тайӧ тіянлы оз касайтчы, ланьтӧй! — чеччигмозыс горӧдіс офицер.
— Пыртӧдӧй арестованнӧй Весовщиковӧс!
И кутіс лыддьыны кутшӧмкӧ бумага, кодӧс вайӧдіс дзик чужӧм бердас.
Пыртӧдісны Николайӧс.
— Пӧрччы шапкатӧ! — лыддьыны дугдылӧм бӧрын горӧдіс офицер.
Власова дінӧ матыстчис Рыбин да, пельпомнас сійӧс йӧткыштӧм бӧрын, надзӧникӧн шуис:
— Эн скӧрав, мам...
— Кыдзи нӧ ме шапкаӧс пӧрчча, менӧ кӧ киясӧд кутӧны? — протокол лыддьӧмсӧ гӧлӧснас вевттиг юаліс Николай.
Офицер шыбитіс бумагасӧ пызан вылӧ.
— Кырымалӧй!
Мам видзӧдіс, кыдзи кырымалӧны протокол, сылӧн пузьылӧмыс лӧнис, сьӧлӧмыс кынмис, синъясас доршасис синва ӧбида вӧсна, вынтӧмлун вӧсна.
Тайӧ синванас сійӧ бӧрдіс кызь во чӧж, кор вӧлі верӧссайын, но бӧръя вояснас пӧшти вунӧдліс налысь курыд кӧрсӧ; офицер видзӧдліс сы вылӧ да, чужӧмсӧ зывӧкпырысь вежыньтӧмӧн, шуис:
— Ті, сударыня, кадысь водз бӧрданныд!
Бӧрынджык синваныд оз тырмы!
Выльысь скӧрмӧм бӧрын мам шуис:
— Мамлӧн синваыс став вылӧ тырмас, став вылӧ!
Тіян кӧ эм мам — сійӧ тайӧс тӧдӧ, да!
Офицер тэрмасигтыр сюяліс бумагаяссӧ дзирдалысь томана выль портфельӧ.
— Марш! — командуйтіс сійӧ.
— Аддзысьлытӧдз, Андрей, аддзысьлытӧдз, Николай! — ёртъясыслысь кияссӧ топӧдлігтыр пӧся да надзӧник шуаліс Павел.
— Збыль сідзи — аддзысьлытӧдз! — шпыннялігтыр повторитіс офицер.
Весовщиков сьӧкыда лолаліс.
Сылӧн кыз сьыліыс гӧрдӧдіс, синъясыс югъялісны ыджыд скӧрлунӧн.
Хохол меліа нюмъяліс, довкйӧдліс юрсӧ да мыйкӧ висьтавліс мамлы; мам пернапасавліс сійӧс да мыйкӧ сідзжӧ висьтавліс:
— Ен аддзӧ мыжтӧмъясӧс...
Медбӧрын руд шинеля йӧз чукӧр петіс посводзӧ да, шпораяснас зиля-зёлякыліг, муніс.
Медбӧръяӧн петіс Рыбин, сійӧ сьӧд синъяснас внимательнӧя видзӧдліс Павел вылӧ, сэсся, мыйкӧ думайтігтыр, шуис:
— Н-но, прӧщайтлӧй!
И, тош пытшкас кызіг, тэрмасьтӧг петіс посводзӧ.
Кияссӧ мышкас пуктӧмӧн Павел надзӧникӧн ветлӧдліс комнатаӧд, джоджын туплясьысь книгаяс да бельё вомӧн восьлаліг, да жугыля сёрнитіс:
— Аддзан, — кыдзи тайӧ вӧчсьӧ?..
Пузувтӧм комната вылӧ гӧгӧрвотӧг видзӧдігтыр мам шогпырысь вашнитіс:
— Мыйла Николайыс дӧзмӧдіс сійӧс?..
— Повзис, тыдалӧ, — ньӧжйӧник шуис Павел.
— Локтісны, кватитісны, нуисны, — кияссӧ шевгӧдліг ропкис мам.
Пиыс коли гортас, мамлӧн сьӧлӧмыс кутіс тіпкыны спокойнӧйджыка, а думыс вӧрзьӧдчывтӧг сулаліс лоӧм факт водзын да эз вермы шымыртны сійӧс.
— Смекайтчӧ эсійӧ виж чужӧмаыс, грӧзитӧ...
— Ладнӧ, мам! — решительнӧя друг шуис Павел.
— Вай ставсӧ тайӧс идралам...
Пиыс шуис сылы «мам» и «тэ», кыдзи шулывліс сӧмын сэки, кор лолі матынджык сы дінӧ.
Мам матыстчис пи дорас, видзӧдліс сылы чужӧмас да надзӧник юаліс:
— Ӧбидитісны тэнӧ?
— Да! — вочавидзис сійӧ.
— Тайӧ сьӧкыд!
Бурджык эськӧ накӧд...
Мамлы кажитчис, мый пиыслӧн синъясас доршасьӧ синва, да, медым кыдзкӧ бурӧдны, сійӧ пыдісянь ышловзис да шуис:
— Энлы, босьтасны и тэнӧ!..
— Босьтасны! — вочавидзис сійӧ.
Чӧв олыштӧм бӧрын мам шога шуыштіс:
— Кутшӧм тэ, Паша, суровӧй!
Кӧть эськӧ тэ коркӧ ӧтчыд меным сьӧлӧм сетін!
А то — ме шуа страшнӧйӧс, а тэ ещӧ страшнӧйджыкӧс.
Павел видзӧдліс мамыс вылӧ, матыстчис сы дінӧ да надзӧник шуис:
— Ог куж ме мӧдногсӧ, мам!
Колӧ тэныд велавны та дорӧ.
Мам ышловзис да, чӧв олыштӧм бӧрын, полӧмысла дрӧжжитӧмсӧ кутігтыр, заводитіс висьтавны:
— А гашкӧ, найӧ пытайтӧны йӧзсӧ?
Косявлӧны телӧсӧ, чегъялӧны лыяссӧ?
Кыдзи думышта ме та йылысь, Паша, донаӧй, страшнӧ!..
— Найӧ душатӧ чегъялӧны...
Тадзи доймӧджык — кор няйт кияснас душатӧ...
XI
Аскинас лои ставлы тӧдса, мый арестуйтӧмаӧсь Букинӧс, Самойловӧс, Сомовӧс да ещӧ вит мортӧс.
Рытнас пыраліс Федя Мазин — сы ордын шобсьӧмаӧсь жӧ, и, тайӧн дӧвӧльнӧй, сійӧ чувствуйтіс асьсӧ геройӧн.
— Полін, Федя? — юаліс мам.
Сійӧ кельдӧдіс, чужӧмыс ёсьмис, нырбордъясыс дрӧгнитісны.
— Полі, мый офицерыс кучкас!
Сійӧ — сьӧд тошка, кыз, чуньясыс гӧнаӧсь, а ныр вылас сьӧд ӧчки, быттьӧ — синтӧм.
Горзіс, кокъяснас зымӧдіс!
Шуӧ, тюрьмаын пӧ сісьта!
А менӧ некор эз нӧйтлыны, ни бать, ни мам, ме — ӧтка пи, найӧ менӧ радейтлісны.
Сійӧ здук кежлӧ куньліс синъяссӧ, топӧдіс вомдоръяссӧ, кыкнан кинас тэрыба дзугис юрсисӧ да, Павел вылӧ гырдмӧм синъяснас видзӧдігтыр, шуис:
— Меным кӧ коркӧ кучкасны, ме пурт моз сатшкыся мортлы, — пиньясӧн кута йирны, — мед нин сразу виасны!
— Косіник тэ, слабиник! — шуис мам.
— Кысь нин тэныд тышкасьны?
— Кута! — надзӧник вочавидзис Федя.
Кор сійӧ муніс, Павеллы мамыс шуис:
— Тайӧ ставсьыс водз чегас!..
Павел кыв ни джын эз шу.
Кымынкӧ минута мысти надзӧникӧн воссис кухня ӧдзӧс, пырис Рыбин.
— Видза оланныд! — шпыннялігтыр шуис сійӧ.
— Со — бара ме.
Тӧрыт вайӧдісны, а талун — ачым вои!
Сійӧ топыда кутліс Павеллысь кисӧ, кутіс мамӧс пельпомӧдыс да юаліс:
— Чайӧн юкталан?
Павел чӧла видзӧдіс сылысь сук, сьӧд тошка мугов, паськыд чужӧмсӧ да сьӧдоват синъяссӧ.
Спокойнӧй видзӧдласас югъяліс мыйкӧ ыджыдтор.
Мам муніс кухняӧ пузьӧдны самӧвар.
Рыбин пуксис, шыльӧдыштіс тошсӧ да, гырддзаяссӧ пызан вылӧ пуктӧм бӧрын, сьӧдоват синъяснас видзӧдліс Павел вылӧ.
— Сідзкӧ вот! — кыдз быттьӧ орӧдлӧм сёрни водзӧ нуӧдігмоз шуис сійӧ.
— Меным тэкӧд колӧ веськыда сёрнитыштны.
Ме тэ бӧрся дыр видзӧді.
Олам ми пӧшти орччӧн; аддза — тэ ордӧ уна йӧз волывлӧны, а пьянствуйтӧм да кутшӧмкӧ лёкторъяс ог аддзы.
Тайӧ ӧти.
Йӧз кӧ оз пакӧститны, найӧ сразу торъялӧны — мый сэтшӧмыс?
Вот.
Ме ачым йӧзлы синъясас шыбитча сійӧн, мый бокын сулала.
Сёрниыс сылӧн визувтіс сьӧкыда, но свободнӧя, сійӧ малаліс тошсӧ сьӧд кинас да веськыда видзӧдіс Павеллы чужӧмас.
— Сёрнитам тэ йылысь.
Менам кӧзяинъяс шуӧны еретикӧн — вичкоӧ тэ он ветлы.
Ме ог жӧ ветлы.
Сэсся этійӧ листокъясыд тыдовтчисны.
Тайӧс тэ думыштін?
— Ме! — вочавидзис Павел.
— Тэ нин, дерт! — кухнясянь видзӧдігтыр повзьӧмӧн горӧдіс мам.
— Эн тэ ӧтнадӧн!
Павел шпыньмуніс.
Рыбин сідзжӧ.
— Сідз! — шуис Рыбин.
Мам гораа кыскыштіс нырнас воздухсӧ да муніс. Сійӧ неуна ӧбидитчис сыысь, мый найӧ ньӧти эз пыдди пуктыны сылысь кывъяссӧ.
— Листокъяс — тайӧ бура думыштӧма.
Найӧ беспокоитӧны народсӧ.
Дас ӧкмыс вӧлі?
— Да! — вочавидзис Павел.
— Сідзкӧ, — ме ставсӧ лыдди!
Сідз.
Эм сэні гӧгӧрвотӧмтор, эм лишнӧй, — но, кор морт уна сёрнитӧ, сылы кыв дастӧ быть лоӧ весьшӧрӧ шуны...
Рыбин нюммуніс, — пиньясыс сылӧн вӧліны еджыдӧсь да ёнӧсь.
— Сэсся — обыск.
Тайӧ медся ёна менӧ бергӧдіс тіянланьӧ.
И тэ, и хохол, и Николай — ті ставныд воссинныд...
Сылы эз сюр колана кывйыс да чӧв ланьтіс, видзӧдліс ӧшиньӧд, таркӧдыштіс чуньяснас пызан пӧвйӧ.
— Воссис тіян решениеныд.
Тэ пӧ, ваше благородие, вӧч ассьыд делӧтӧ, а ми кутам вӧчны — ассьыным.
Хохол бур морт жӧ.
Мукӧддырйиыс вӧлі ме кывза, кыдзи сійӧ фабрикаын йӧз костас сёрнитӧ, и думайта — тайӧс он песовт, сійӧс сӧмын смерть вермас.
Крепыд морт!
Тэ меным, Павел, эскан?
— Эска! — юрнас довкнитӧмӧн шуис Павел.
— Вот.
Видзӧд — меным нелямын арӧс, ме тэ серти кыкпӧв пӧрысьджык, кызьпӧв унджык аддзылі.
Салдатын куим воысь дырджык вӧлі, кыкысь гӧтрасьлі, ӧтиыс кулі, мӧдсӧ эновті.
Кавказын вӧлі, духоборецъясӧс* тӧда.
Найӧ, вокӧ, олӧмтӧ оз венны, оз!
Мам горша кывзіс сылысь чорыд речсӧ; вӧлі приятнӧ аддзыны, мый пи дінас воис олӧма морт да сёрнитӧ сыкӧд, быттьӧ пӧкаитчӧ сылы.
Но мамлы кажитчис, мый Павел зэв абу мелі гӧсть дорӧ, и, медым пиыслысь отношениесӧ небзьӧдны, сійӧ юаліс Рыбинлысь:
— Гашкӧ, кынӧмыд сюмалӧ, Михайло Иванович?
— Аттьӧ, мам!
Ме ужнайті.
Сідзкӧ вот, Павел, тэ, значит, думайтан, мый олӧмыс мунӧ незаконнӧя?
Павел сувтіс да, кияссӧ мышкас пуктӧмӧн, кутіс ветлӧдлыны комната кузя.
— Олӧмыс мунӧ вернӧя! — шуис сійӧ.
— Со сійӧ вайӧдіс тэнӧ ме дінӧ восьса душаӧн.
Миянӧс, кодъяс нэм чӧжыс уджалӧны, сійӧ йитӧ вочасӧн; воас кад — йитас ставнымӧс!
Олӧмсӧ миянлы лӧсьӧдӧма несправедливӧя, сьӧкыда, но ачыс жӧ и восьтӧ миянлысь синъясӧс да петкӧдлӧ ассьыс курыдлунсӧ, ачыс индӧ мортлы, кыдзи ӧддзӧдны сылысь водзӧ мунӧмсӧ.
— Вернӧ! — торкис сійӧс Рыбин.
— Мортӧс колӧ выльмӧдны.
Зэв кӧ ёна няйтчас — нуӧдлы сійӧс пывсянӧ, — мыськав, пасьтӧд сӧстӧм паськӧм — справитчас!
Сідзи!
А кыдзи нӧ мортлысь пытшкӧссӧ весавны?
Вот!
Павел заводитіс пӧся сёрнитны начальство йылысь, фабрика йылысь, сы йылысь, кыдзи рабочӧйяс заграницаын дорйӧны ассьыныс правояссӧ.
Рыбин кадысь кадӧ тотшнитлывліс чуньнас пызан пӧвйӧ, кыдз быттьӧ пуктыліс точка.
Унаысь сійӧ горӧдліс:
— Сідз!
И ӧтчыд серӧктіс да надзӧник шуис:
— Э-эк, том тэ!
Йӧзсӧ этша тӧдан!
Сэки Павел сувтіс сы водзӧ да серьёзнӧя шуис:
— Огӧ кутӧй сёрнитны пӧрысьлун да томлун йылысь!
Бурджык видзӧдлам, коднымлӧн мӧвпъясным вернӧйджыкӧсь.
— Сідзкӧ, тэ ногӧн, и ен кузя миянӧс пӧръялісны?
Сідзи.
Ме сідзжӧ чайта, мый миян религияным — фальшивӧй.
Сэки сёрниӧ сюйсис мам.
Кор пиыс сёрнитліс ен йылысь да ставтор йывсьыс, мый инмис енлы эскӧм дорӧ, мый вӧлі сылы дона да святӧй, мам век зілис паныдасьны пиыскӧд синъяснас; сылы окота вӧлі кыв ни джын шутӧг корны пиыслысь, медым пиыс эз парсав сылысь сьӧлӧмсӧ ёсь да чорыд кывъясӧн.
Но пиыслӧн енлы эскытӧм сайын мам чувствуйтіс эскӧм, и тайӧ лӧньӧдліс сійӧс.
«Кытысь меным гӧгӧрвоны сылысь мӧвпъяссӧ?» — думайтіс сійӧ.
Сылы кажитчис, мый Рыбинлы, олӧма мортлы, сідзжӧ оз воны сьӧлӧм вылас да весиг дӧзмӧдӧны Павеллӧн речьясыс.
Но кор Рыбин спокойнӧя сувтӧдіс Павел водзӧ ассьыс вопроссӧ, мам петіс терпеньесьыс да дженьыда, но настойчивӧя шуис:
— Господь йылысь — ті эськӧ видзчысьӧмӧнджык!
Ті — кыдз кӧсъянныд!
Сьӧкыда лолыштӧм бӧрын сійӧ ещӧ ёнджыка ӧзйӧмӧн водзӧ висьталіс:
— А меным, старукалы, нинӧм вылӧ лоӧ мыджсьынысӧ аслам шогын, ті кӧ менсьым господь енмӧс мырддянныд!
Синъясыс сылӧн тырины синваӧн.
Сійӧ мыськаліс тасьті-пань, и чуньясыс сылӧн тіралісны.
— Ті миянӧс энӧ гӧгӧрвоӧй, мамаша! — ньӧжйӧник да меліа шуис Павел.
— Тэ, мам, прӧстит! — тэрмасьтӧг да кыз гӧлӧсӧн содтіс Рыбин да шпыннялігтыр видзӧдліс Павел вылӧ.
— Ме вунӧдчи, мый тэ пӧрысь нин, медым тэнсьыд зӧртусьяс вундавны...
— Ме висьталі, — водзӧ сёрнитіс Павел, — эг сійӧ бур да милӧстя ен йывсьыс, кодлы ті эсканныд, а сы йылысь, кодӧн попъяс грӧзитӧны миянлы, кыдзи беддьӧн, — ен йылысь, кодлӧн нимӧн кӧсйӧны заставитны став йӧзсӧ подчинитчыны некымынлӧн лёк волялы...
— Вот тадзи, да! — пызан пӧвйӧ чуньяснас тотшнитӧм бӧрын горӧдіс Рыбин.
— Найӧ и енсӧ миянлы вежисны, найӧ ставсӧ, мый найӧ киын, веськӧдӧны миянлы паныд!
Тэ помнит, мам, ен лӧсьӧдіс мортӧс аслас образ да подобие серти, — сідзкӧ, енмыс морт кодь жӧ, мортыс кӧ сы кодь!
А ми — абу ен кодьӧсь, а дикӧй зверьяс кодьӧсь.
Вичкоын миянлы повзьӧдчысьӧс петкӧдлӧны...
Вежны колӧ енсӧ, мам, весавны сійӧс!
Лӧжӧн да клеветаӧн пасьтӧдӧмаӧсь сійӧс, чужӧмсӧ сылысь тшыкӧдӧмаӧсь, медым вины миянлысь душаяснымӧс!..
Сійӧ сёрнитіс надзӧник, но быд кыв сьӧкыда уси мам юр вылӧ.
И Рыбинлӧн паськыд, траурнӧй чужӧмыс, кодӧс кытшалӧма сьӧд тошкӧн, повзьӧдліс мамӧс.
Сьӧд синъясыслысь дзирдалӧмсӧ вӧлі сьӧкыд терпитны, сійӧ чужтыліс сьӧлӧмын полӧм.
— Ме бурджык муна! — юрнас пыркӧдігтыр шуис мам.
— Тайӧс кывзыны — менам вынъясӧй оз тырмыны!
И ӧдйӧ петіс кухняӧ. Сійӧс колльӧдісны Рыбинлӧн кывъяс:
— Вот, Павел!
Абу юрын, а сьӧлӧмын — заводитчӧмыс!
Морт душаын сійӧ сэтшӧм места, кӧні нинӧм мӧдтор оз быдмы...
— Сӧмын вежӧр мездас мортӧс! — чорыда шуис Павел.
— Вежӧрыд вынтӧ оз сет! — гораа да настойчивӧя паныд шуис Рыбин.
— Вын сетӧ сьӧлӧм, — а оз юр, вот!
Мам пӧрччысис да юрбиттӧг водіс вольпасьӧ.
Сылы вӧлі кӧдзыд, сьӧлӧм вылас шог.
И Рыбин, коді первойсӧ сылы кажитчис сэтшӧм солиднӧйӧн, тӧлкаӧн, ӧні сыын чужтіс вражда чувство.
«Еретик!
Мутитысь! — Рыбинлысь гӧлӧссӧ кывзігӧн думайтіс мам.
— Тожӧ, — воис, — ковмӧма!»
А Рыбин висьталіс увереннӧя да спокойнӧя:
— Святӧй места не должен лоны тыртӧмӧн.
Сэні, кӧні олӧ ен, — висян места.
Душаысь кӧ сійӧ бырӧ, сэні лоӧ рана — вот!
Колӧ, Павел, выль вера думыштны...
колӧ сотворитны енмӧс, коді эськӧ йӧзлы вӧлі другӧн!
— Вот — Христос вӧлі! — горӧдіс Павел.
— Христослӧн духыс эз вӧв чорыд.
Месянь ыліті пӧ мед шогыс мунас.
Кесарӧс признавайтліс.
Ен оз вермы признавайтны йӧз вылын мортлысь власть, став властьыс — сійӧ!
Ассьыс душасӧ сійӧ оз юк: тайӧ — енлӧн, тайӧ — мортлӧн...
А Христос — тӧргуйтлӧм признавайтліс, гӧтрасьӧм признавайтліс.
И смоковницаӧс неправильнӧ проклянитіс, — сійӧ ӧмӧй аслас воля серти эз рӧдит?
Душа сідзжӧ не аслас воля серти оз вермы чужтыны бурсӧ, — ачым-ӧ душаӧ ме пырті скӧрлунсӧ?
Вот!
Комнатаын дугдывтӧг юргисны кык гӧлӧс, кодъяс ӧта-мӧдныскӧд кутчысьлісны да вермасисны.
Восьлаліс Павел, дзуртіс джодж сылӧн кокъяс улын.
Кор Павел сёрнитіс, став звукъясыс вошліны сылӧн речас, а кор спокойнӧя да надзӧник киссис Рыбинлӧн сьӧкыд речыс, — вӧлі кылӧ часілӧн точкӧмыс да кӧдзыдлӧн трачкӧдчӧмыс, коді керка стенъяссӧ парсаліс ёсь гыжъяснас.
— Висьтала тэныд ас ногӧн, кочегаръяс ногӧн: ен — би кодь.
Сідз!
Сійӧ олӧ сьӧлӧмын.
Шулӧмаӧсь: ен — кыв, а кыв — дух...
— Вежӧр! — настойчивӧя шуис Павел.
— Сідз!
Значит — енмыс сьӧлӧмын да вежӧрын, а — абу вичкоын!
Вичко — енлӧн гу.
Мам унмовсис да эз кывлы, кор муніс Рыбин.
Но сійӧ кутіс волывлыны частӧ, и, Павел ордын кӧ вӧлі кодкӧ ёртъяс пиысь, Рыбин пуксьыліс пельӧсӧ да чӧв оліс, сӧмын шочиника шулывліс:
— Вот.
Сідз!
А ӧтчыд, пельӧссянь сьӧд синъяснас ставныс вылӧ видзӧдіг, сійӧ зумыша шуис:
— Колӧ сёрнитны сы йылысь, мый эм, а мый лоӧ — ми огӧ тӧдӧй, — вот!
Кор народ мездмас, сійӧ ачыс аддзас, кыдзи бурджык.
Сылы юрас вывті уна нин тувъявлісны, мый сійӧ ньӧти эз кӧсйы, — тырмас!
Мед ачыс думыштас.
Гашкӧ, сійӧ ставсӧ йӧткыштас бокӧ — олӧмсӧ ставнас и став наукаяссӧ, гашкӧ, сійӧ казялас, мый ставсӧ веськӧдӧма сылы паныд, — кыдзи, шуам, вичкоса ен.
Ті сӧмын сетӧй сылы киас став книгаяссӧ, а сійӧ нин ачыс ӧтветитас, — вот!
Но Павел кӧ вӧлі ӧтнасӧн, найӧ пыр жӧ панлісны помасьлытӧм, но век спокойнӧй вензьӧм, и мам полӧмӧн кывзіс налысь сёрнисӧ, сюся видзӧдіс на бӧрся да зілис гӧгӧрвоны — мый йылысь найӧ сёрнитӧны?
Мукӧддырйи сылы кажитчыліс, мый паськыд пельпомъяса, сьӧд тошка мужик да сылӧн пиыс, стройнӧй, зумыд, — кыкнанныс синтӧммӧмаӧсь.
Найӧ шӧйтӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ, корсьӧны петан туй, кватлалӧны ставсӧ ён кияснаныс, тракйӧдлӧны, вешталӧны ӧти местаысь мӧд местаӧ, гылӧдӧны джоджӧ да пазӧдлӧны кокъяснаныс.
Инмӧдчылӧны быдлаӧ, видлалӧны быдтор да йӧткыштӧны ас дорсьыс, та дырйи найӧ эскӧны да надейтчӧны...
Найӧ велӧдісны сійӧс кывзыны сэтшӧм кывъяс, кодъяс страшнӧйӧсь асланыс веськыдлунӧн да смеллунӧн, но тайӧ кывъясыс мамӧс эз нин нӧйтны сэтшӧм чорыда, кыдзи первойысь, — сійӧ велаліс йӧткавны найӧс ас дорсьыс.
И мукӧддырйиыс сійӧ кывъяссьыс, кодъяс отрицайтісны енмӧс, мам чувствуйтіс енлы жӧ ёнджыка эскӧм.
Сэки сійӧ нюмъяліс муртса тӧдчысь, ставсӧ прӧститысь нюмӧн.
И кӧть Рыбин эз волы сылы сьӧлӧм вылас, но эз нин чужты скӧралӧм.
Недельнас ӧтчыд мам нулывліс тюрьмаӧ хохоллы бельё да книгаяс,
ӧтчыд сійӧс лэдзлісны аддзӧдчывны Хохолкӧд, и, гортас воӧм бӧрын, мам сьӧлӧмсяньыс висьталіс:
— Сійӧ и сэні — кыдзи гортас.
Ставныскӧд — мелі, ставныс сыкӧд шмонитӧны.
Сьӧкыд сылы, сьӧкыд, а — петкӧдлыны оз кӧсйы...
— Сідзи и колӧ! — шуис Рыбин.
— Ми ставным шогӧ вӧйӧмаӧсь, — шогӧн лолалам, шогӧн пасьтасям.
Ошйысьны тані нинӧмӧн.
Абу ставныслысь синъяссӧ тупкӧма, мукӧдъяс асьныс тупкӧны, — вот!
А бӧб кӧ — терпит!..
XII
Власовъяслӧн рудіник, ичӧтик керкаыс век ёнджыка и ёнджыка кыскис ас дорас слӧбӧдаса олысьяслысь вниманиесӧ.
Тайӧ вниманиеас вӧлі уна подозрительнӧй осторожность да гӧгӧрвотӧм скӧралӧм, но заводитіс чужны и эскана любопытство.
Мукӧддырйи волывліс кутшӧмкӧ морт да, осторожнӧя гӧгӧр видзӧдігтыр, шыасьліс Павел дінӧ:
— Ноко, вокӧ, тэ уна книгаяс лыддян, законъяс тэныд тӧдсаӧсь.
Вот тэ объяснит меным...
И висьтавліс Павеллы полициялӧн либӧ администрациялӧн кутшӧмкӧ несправедливость йылысь.
Сложнӧй случайяс дырйи Павел сетлывліс гижӧдтор да ыстывліс карӧ тӧдса адвокат ордӧ, а кор вермыліс — ачыс объясняйтліс делӧсӧ.
Йӧз пӧвстын вочасӧн чужис уважение серьёзнӧй том морт дінӧ, коді ставтор йывсьыс сёрнитліс прӧстӧя да смела, коді ставтор вылас видзӧдіс да ставсӧ кывзіс ыджыд вниманиеӧн, упрямӧя корсьысьліс быд торъя случайын да пыр, быдлаын аддзыліс кутшӧмкӧ общӧй, помасьлытӧм йитӧд, коді уна тысяча петляясӧн йитліс йӧзсӧ.
Торйӧн ёна йӧз син водзын Павел кыптіс «болотнӧй кӧпейка» кузя история бӧрын.
Фабрика сайын вӧлі зэв паськыд нюр, кӧні быдмисны коз пуяс да кыдз пуяс. Тайӧ нюрыс кытшавліс фабрикасӧ сісь кытшӧн.
Гожӧмнас сэтысь кыліс клящӧй дук да слӧбӧдаӧ лэбисны ном чукӧръяс, кодъяс разӧдісны лихорадка висьӧм.
Тайӧ нюрыс вӧлі фабрикалӧн, и выль директор, коді кӧсйис босьтны тайӧ нюрсьыс пӧльза, думыштіс косьтыны сійӧс да тшӧтш перйыны сэтысь торф.
Сійӧ висьталіс рабочӧйяслы, мый тайӧ мераыс мездас висьӧмъясысь да ставныслысь бурмӧдас олан условиеяссӧ, и сійӧ тшӧктіс рабочӧйяслӧн удж донысь быд шайтысь кутны ӧти кӧпейка нюр косьтӧм вылӧ.
Рабочӧйяс шызисны.
Торйӧн нин найӧс дӧзмӧдіс сійӧ, мый выль налог мынтысьяс лыдӧ эз пырны служащӧйяс.
Субӧтаӧ, кор ӧшӧдісны кӧпейка чукӧртӧм йылысь директорлысь объявлениесӧ, Павел вӧлі висьӧ; сійӧ эз уджав да та йылысь нинӧм эз тӧд.
Аскинас, ӧбедня сьывсьӧм бӧрын, сы ордӧ воисны старик, литейщик Сизов, кузь тушаа, скӧр слесарь Махотин да висьталісны Павеллы директорлӧн решение йылысь.
— Чукӧртчим ми, олӧмаджык йӧз, — тэрмасьтӧг висьталіс Сизов, — сёрнитім та йылысь, и вот, мӧдӧдісны миянӧс ёртъяс тэнсьыд юавны,— тэ жӧ быдтор тӧдан, — эм абу сэтшӧм законыс, медым директор миян кӧпейкаӧн тышкасис номъяслы паныд?
— Гӧгӧрво! — векньыдик синъяснас югъялігтыр шуис Махотин.
— Найӧ, жуликъяс, нёль во сайын пывсян стрӧитӧм вылӧ чукӧртлісны.
Куим тысяча кӧкъямыссё вӧлі чукӧртӧма.
Кӧні тайӧ деньгаыс?
Пывсяныс — абу!
Павел объяснитіс, мый тайӧ налогыс абу справедливӧй да мый тайӧ зільӧмъясыс явӧ выгӧднӧйӧсь фабрикалы; найӧ, кыкнанныс, мунісны зумышӧсь.
Найӧс колльӧдӧм бӧрын мам нюмъялігтыр шуис:
— Со, Паша, и старикъяс кутісны тӧлкла тэ ордӧ волывлыны.
Павел нинӧм эз вочавидз, тӧждысьӧмпырысь пуксис пызан сайӧ да заводитіс мыйкӧ гижны.
Некымын минута мысти сійӧ шуис мамыслы:
— Ме кора тэнӧ:
ветлы карӧ, сет тайӧ запискасӧ...
— Тайӧ опаснӧ? — юаліс мам.
— Да.
Сэні миянлы печатайтӧны газета.
Колӧ, медым кӧпейка йылысь историяыс веськаліс локтан номерӧ...
— Но-но! — кывзысьӧмӧн шуис мам.
— Ме пырысь-пыр...
Тайӧ вӧлі первой поручение, кодӧс сетіс сылы пиыс.
Мам лои рад, мый пиыс веськыда сылы висьталіс, мыйын делӧыс.
— Тайӧс ме гӧгӧрвоа, Паша! — пасьтасигас шуаліс сійӧ.
— Тайӧ нин найӧ грабитӧны!
Кыдзи мортсӧ шуӧны, — Егор Иванович?
Мам бор воис рытнас сёрӧн нин. Сійӧ вӧлі мудзӧма, но дӧвӧльнӧй.
— Сашенькаӧс аддзылі! — висьталіс сійӧ пиыслы.
— Поклон тэныд ыстіс.
А эсійӧ Егор Ивановичыс сэтшӧм прӧстӧй, шмонитысь!
Тешкодя сёрнитӧ.
— Ме рад, мый найӧ тэныд сьӧлӧм вылад воӧны! — надзӧник шуис Павел.
— Прӧстӧй йӧз найӧ, Паша!
Бур, кор йӧзыс прӧстӧйӧсь!
И ставныс тэнӧ уважайтӧны...
Понедельникӧ Павел бара эз мун удж вылӧ, сылӧн юрыс висис.
Но ӧбед дырйи котӧрӧн воис Федя Мазин да кашкигтыр юӧртіс:
— Мунам!
Фабрика ставнас кыпӧдчис.
Тэла ыстісны.
Сизов да Махотин шуӧны, мый ставсьыс бурджыка верман объяснитны тэ.
Мый вӧчсьӧ!
Павел, кыв ни джын шутӧг, кутіс пасьтасьны.
— Бабаяс воисны — чилзӧны!
— Ме муна жӧ! — шуис мам.
— Мый найӧ сэні панӧмаӧсь?
Ме муна!
— Мун! — шуис Павел.
Улича кузя мунісны ӧдйӧ да сёрниттӧг.
Волнуйтчӧм вӧснаыс мамлӧн лолыс тырис, сійӧ чувствуйтіс — мыйкӧ матыстчӧ важнӧйтор.
Фабрика ворота дорын сулалісны нывбабаяс да увгисны.
Кор найӧ куимнанныс пырисны двор пытшкӧ, сразу жӧ веськалісны сук, сьӧд йӧз чукӧрӧ, коді скӧрысь ызгис-шумитіс.
Мам казяліс, мый ставныс юръяссӧ бергӧдӧмаӧсь ӧтиладорӧ, кузнечнӧй цехлӧн стенлань, кӧні, важ кӧрт чукӧр вылын да гӧрд кирпич фон вылын, кияснас ӧвтчигтыр, сулалісны Сизов, Махотин, Вялов да ещӧ влиятельнӧй рабочӧйяс пиысь морт вит.
— Власов локтӧ! — горӧдіс кодкӧ.
— Власов?
Вай сійӧс татчӧ...
— Ланьтӧй! — горзісны ӧтпырйӧ некымынлаын.
И кӧнкӧ матын кыліс Рыбинлӧн рӧвнӧй гӧлӧсыс:
— Оз ков кӧпейка вӧсна сулавны, а — справедливость вӧсна, — вот!
Миянлы дона абу миян кӧпейканым, — сійӧ мукӧдлӧн серти абу гӧгрӧсджык, но — сійӧ сьӧкыдджык, — директорскӧй шайтын серти сыын морт вирыс унджык, — вот!
И абу кӧпейкаыс жаль, — вирыс, правдаыс, — вот!
Сылӧн кывъяс вылӧ йӧз чукӧрысь кылісны сьӧлӧмсяньыс горӧдӧмъяс:
— Вернӧ, Рыбин!
— Правильнӧ, кочегар!
— Власов локтіс!
Уна гӧлӧсъясысь артмис шума бушков, коді вевттис машинаяслысь сьӧкыда жургӧмсӧ, парлысь чушкӧмсӧ да проводъяслысь кышакылӧмсӧ.
Быдладорсянь тэрмасьӧмӧн котӧртісны йӧз, ӧвтчисны кияснаныс, ӧта-мӧдсӧ ӧзтісны би кодь пӧсь, ёсь кывъясӧн.
Лӧгыс, коді век вугралігтыр дзебсясис-оліс мудзӧм морӧсъясын, кутіс садьмыны, требуйтіс петан туй, торжествуйтӧмӧн лэбаліс воздухӧд, сьӧд бордъяссӧ век ӧтарӧ паськыдджыка паськӧдіс, йӧзӧс век крепыдджыка шымыртіс, найӧс ас бӧрсяыс чуксаліс да ӧта-мӧд костас ӧзтіс вензьӧм.
Йӧз чукӧр весьтын гӧвкъяліс са да бус сора кымӧр, ньылӧдӧм чужӧмъяс ӧзйисны, банбокъясыслӧн кучикыс бӧрдіс сьӧд синваӧн.
Сьӧд чужӧмъяс вылын югъялісны синъяс, дзирдалісны пиньяс.
Сэтчӧ, кӧні сулалісны Сизов да Махотин, кыпӧдчис Павел, и юрӧбтіс сылӧн горӧдӧм:
— Ёртъяс!
Мам аддзис, мый пиыслӧн чужӧмыс бледӧдіс да вомдоръясыс дрӧжжитӧны; йӧзсӧ йӧткалігтыр сійӧ ас тӧдлытӧгыс мӧдӧдчис водзлань.
Сылы дӧзмӧмпырысь шулісны:
— Кытчӧ сюйсян?
Мамӧс тойлалісны.
Но тайӧ эз сувтӧд сійӧс; пельпомнас да гырддзаяснас йӧзсӧ вешталігтыр сійӧ надзӧник писькӧдчис век матӧджык пиланьыс. Мамлы вӧлі окота сувтны пиыскӧд орччӧн.
А Павел, тайӧ кывсӧ шуӧм бӧрын, мыйӧ сійӧ велалӧма пуктыны ыджыд да важнӧй смысл, кутіс чувствуйтны, мый сылысь горшсӧ топӧдіс боевӧй радлун; сійӧс шымыртіс кӧсйӧм шыбитны йӧзлы ассьыс сьӧлӧмсӧ, кодӧс ӧзтӧма правда йылысь мечта биӧн.
— Ёртъяс! — повторитіс сійӧ.
— Ми — сійӧ йӧзыс, кодъяс стрӧитӧны вичкояс да фабрикаяс, дорӧны чепъяс да деньга, ми — сійӧ ловъя выныс, коді вердӧ да гажӧдӧ ставнысӧ потансянь кувтӧдзыс...
— Вот! — горӧдіс Рыбин.
— Ми век и быдлаын — уджын первойяяс да олӧмас медбӧръя местаын.
Коді миян вӧсна тӧждысьӧ?
Коді миянлы кӧсйӧ бур вӧчны?
Коді миянӧс лыддьӧ морт пыдди?
Некод!
— Некод! — йӧлӧга моз шыасис кодлӧнкӧ гӧлӧсыс.
Павел асьсӧ босьтіс киас да кутіс сёрнитны прӧстӧйджыка, спокойнӧйджыка; йӧз чукӧр, коді лои тысяча юра телӧӧн, надзӧникӧн матыстчис сылань.
Сійӧ видзӧдіс Павел чужӧмӧ уна сё внимательнӧй синмӧн, нёняліс ас пытшкас сылысь кывъяссӧ.
— Ми огӧ вермӧй шедӧдны бурджык олӧм сэтчӧдз, кытчӧдз огӧ кутӧй чувствуйтны ӧта-мӧднымӧс ёртъясӧн, дружнӧй семьяӧн, кодъяс крепыда йитчӧмаӧсь ӧти кӧсйӧмӧн — миян правояс вӧсна тышкасьны кӧсйӧмӧн.
— Висьтав делӧ йылысь! — грубӧя горӧдіс кодкӧ мам дорын матын.
— Эн мешайт! — разнӧйладорсянь кыліс кык гӧлӧс.
Сьӧдасьӧм чужӧмъяс вӧліны зумышӧсь; уна дас син видзӧдісны Павеллы чужӧмас серьёзнӧя.
— Социалист, но — абу дурак! — шуис кодкӧ.
— Ок!
Смела сёрнитӧ! — мамлы пельпомас тувкнитӧм бӧрын шуис кузь тушаа, синпӧла рабочӧй.
— Кад нин, ёртъяс, гӧгӧрвоны, мый некод, асьнымысь кындзи, миянлы оз отсав!
Ӧти морт став вӧсна, ставӧн ӧти вӧсна — вот миян законным, кӧсъям кӧ ми венны врагӧс!
Ребята, делӧ йылысь висьталӧ! — горӧдіс Махотин.
И, кинас паськыда шеныштӧм бӧрын, гӧгрӧдлыштіс кулаксӧ воздухас.
— Колӧ директорсӧ корны! — водзӧ висьталіс Павел.
Йӧз чукӧр пӧвстӧд быттьӧ тӧвныр прӧйдитіс.
Сійӧ вӧрзис, и уна дас гӧлӧс горӧдісны ӧтпырйӧ:
— Татчӧ директорсӧ!
— Ыстыны сыла депутатъясӧс!
Мам писькӧдчис водзлань да видзӧдіс пиыс вылӧ улісянь. Сылы сьӧлӧм вылас вӧлі долыд: Павел сулаліс олӧма, ставӧн радейтана рабочӧйяс пӧвстын, ставныс сійӧс кывзісны да сыкӧд сӧглашайтчисны.
Мамлы кажитчис, мый Павел, кыдзи мукӧдъяс, оз скӧрав, оз видчы.
Кӧрт лист вылӧ шер моз кутісны киссьыны дженьыдик горӧдлӧмъяс, видчӧмъяс, скӧр кывъяс.
Павел видзӧдіс йӧз вылӧ вылісянь да паськыда восьтӧм синъяснас мыйкӧ корсис на пӧвстысь.
— Депутатъясӧс!
— Сизовӧс!
— Власовӧс!
— Рыбинӧс!
Сылӧн пиньясыс страшнӧйӧсь!
Йӧз чукӧрын друг кылісны горӧдӧмъяс:
— Ачыс локтӧ!..
— Директор!..
Йӧз чукӧр вешйыштіс, сетіс туй ёсь тошка, кузьмӧс чужӧма, кузь тушаа мортлы.
— Лэдзӧй! — аслас туй вылысь рабочӧйясӧс вешталіг шуаліс директор, но на дорӧ кинас эз инмӧдчыв.
Синъяссӧ вӧлі читкыртӧма, и опытнӧй владыкалӧн кодь видзӧдласӧн сійӧ сюся видзӧдаліс рабочӧйяслы чужӧмас.
Сы водзын пӧрччалісны шапкаяссӧ, копрасисны сылы, — сійӧ восьлаліс, эз вочавидз копрасьӧмъяс вылӧ; директор прӧйдитӧм бӧрын йӧз чукӧр лӧнис, яндысьӧмсорӧн нюмъяліс, кылісны горӧдыштӧмъяс, кӧні нин кыліс челядьлӧн кодь каитчӧм сыысь, мый найӧ вильшасисны да мыжаӧсь.
Со сійӧ прӧйдитіс мам дінті да пырмунігмоз видзӧдліс стрӧг синъяснас сы чужӧм вылӧ, сувтіс кӧрт чукӧр дорӧ.
Вылісяньыс кодкӧ нюжӧдіс сылы кисӧ, — сійӧ эз кутчысь сыӧ, кокниа кайис вылӧ, сувтіс Павел да Сизов водзӧ да юаліс:
— Тайӧ — мый сяма чукӧртчӧм?
Мыйла дугдінныд уджалӧмысь?
Некымын секунда вӧлі чӧв-лӧнь.
Йӧзлӧн юръясыс шепъяс моз копрасьыштісны.
Сизов, воздухас картузнас ӧвтыштӧм бӧрын, лэптыштліс пельпомъяссӧ да копыртіс юрсӧ.
— Ме юала! — горӧдіс директор.
Павел сувтіс сыкӧд орччӧн да, Сизов да Рыбин вылӧ индігмоз, гораа шуис:
— Миянӧс куимӧс ёртъяс уполномочитісны требуйтны, медым ті дугӧдінныд ассьыныд распоряжениетӧ кӧпейка бергӧдӧм йылысь...
— Мыйла? — Павел вылӧ видзӧдлытӧг юаліс директор.
— Ми огӧ лыддьӧй справедливӧйӧн татшӧм налогсӧ! — гораа шуис Павел.
— Ті нӧ мый, нюр косьтыны менам кӧсйӧмын аддзанныд сӧмын рабочӧйясӧс эксплуатируйтны кӧсйӧм, а он аддзӧй налысь бытсӧ бурмӧдӧм вӧсна тӧждысьӧм?
Сідзи?
— Сідзи! — вочавидзис Павел.
— И ті сідзжӧ? — Рыбинлысь юаліс директор.
— Ставным ӧтиног! — ӧтветитіс Рыбин.
— А ті, почтеннӧй? — сійӧ шыасис Сизов дінӧ.
— Да и ме тшӧтш кора: ті нин миянлысь кӧпейкаторсӧ кольӧй аслыным!
И, бара юрсӧ копыртӧмӧн, Сизов мыжапырысь нюммуніс.
Директор тэрмасьтӧг видзӧдліс йӧз чукӧр вылӧ, лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Сэсся зэв внимательнӧя видзӧдліс Павел вылӧ да шуис сылы:
— Ті кажитчанныд тырмымӧнъя интеллигентнӧй мортӧн — неужели и ті онӧ гӧгӧрвоӧй тайӧторйыслысь пӧльзасӧ?
Павел гораа вочавидзис:
— Фабрика кӧ нюрсӧ косьтас аслас деньга вылӧ — тайӧс ставныс гӧгӧрвоасны!
— Фабрика оз занимайтчы филантропияӧн! — коса шуис директор.
— Ме приказывайта ставныдлы пырысь-пыр жӧ заводитны уджавны!
И сійӧ, кӧртторъяс вылӧ видзчысьӧмӧн тувччигтыр да некод вылӧ видзӧдтӧг, заводитіс лэччыны улӧ.
Йӧз чукӧрын кыліс недӧвӧльнӧя ропкӧм.
— Мый? — сувтлӧмӧн юаліс директор.
Ставныс чӧв ланьтісны, сӧмын кысянькӧ ылісянь кыліс ӧтка гӧлӧс:
— Ачыд уджав!..
— Дас вит минута мысти кӧ ті онӧ заводитӧй уджавны — ме прикажита ставнытӧ штрафуйтны! — коса да ярскӧба шуис директор.
Сійӧ бара мӧдӧдчис йӧз чукӧр пыр, но ӧні сы бӧрын кыптіс ропкӧм, и кымын пыдӧджык пырис йӧз чукӧр пӧвстӧ сылӧн фигураыс, сымын ёнджыка кыліс ропкӧмыс.
— Сёрнит сыкӧд!
— Со тэныд и правояс!
Эк, олӧм...
Юасисны Павеллысь, горзісны сылы:
— Эй, законник, мый ӧні вӧчнысӧ?
— Сёрнитін тэ, сёрнитін, а сійӧ воис — чышкыштіс ставсӧ!
— Ноко, Власов, мый вӧчны?
Кор горзӧмъясыс содісны, Павел шуис:
— Ме, ёртъяс, предлагайта не заводитны уджавны сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧ оз ӧткажитчы кӧпейка бергӧдӧмысь...
Кылісны скӧрысь горӧдӧмъяс:
— Аддзин йӧйясӧс!
— Стачка?
— Кӧпейка вӧсна?
— А мый?
Но, и стачка!
— Таысь ставнымӧс тодмышкаласны...
— А коді кутас уджавны?
— Сюрасны!
— Иудаяс?
XIII
Павел лэччис улӧ да сувтіс мамыскӧд орччӧн.
Гӧгӧрын ставныс кутісны ызгыны, вензьыны ӧта-мӧдныскӧд, волнуйтчыны, горзыны.
— Он кыпӧд стачкатӧ! — Павел дінӧ матыстчӧм бӧрын шуис Рыбин.
— Народыд кӧть и горш, а полысь.
Тэ дор сувтасны морт куимсё, оз унджык.
Та ыджда куйӧд чукӧртӧ ӧти вилаӧн он лэпты.
Павел чӧв оліс.
Сы водзын вӧрис йӧз чукӧрлӧн зэв ыджыд, сьӧд чужӧмыс да требуйтӧмӧн видзӧдіс сылы синъясас.
Сьӧлӧмыс тіпкис тревожнӧя.
Власовлы кажитчис, мый сылӧн кывъясыс вошины йӧз пӧвстӧ весьшӧрӧ, кыдзи шочиник зэр войтъяс, кодъяс усины кузя кыссьысь засухаысь вынтӧммӧм му вылӧ.
Гортас муніс сійӧ жугыль, мудзӧма.
Сы бӧрся локтісны мамыс да Сизов, а орччӧн восьлаліс Рыбин да кыз гӧлӧснас брунгис пеляс:
— Тэ бура сёрнитан, но — он сьӧлӧмлы, — вот!
Колӧ бикиньсӧ уськӧдны сьӧлӧмӧ, медся пыдіас.
Вежӧрӧн йӧзтӧ он босьт, абу кок сертиыс кӧмыс — векни, ичӧт!
Мамлы Сизов висьталіс:
— Кад миянлы, пӧрысьяслы, Ниловна, кладбище вылӧ!
Чужӧ выль народ.
Мый ми олім да?
Пидзӧсъяс вылын кысъясим да век муӧдз копрасим.
А ӧні йӧзыс, — не то тӧлкаммисны, не то — ещӧ ёнджыка ӧшибайтчӧны, но — абу миян кодьӧсь.
Со найӧ, том йӧзыд, директоркӧд сёрнитӧны, кыдзи аскоддемкӧд...
<ns>да-а</ns>!
Аддзысьлытӧдз, Павел Михайлов, тэ, вокӧ, йӧз вӧснаыс бура сулалан!
Ен мед отсалас, — гашкӧ, аддзан пыран-петан туйяссӧ, — ен мед отсалас!
Сійӧ муніс.
— Да, бурджык кулӧй! — ропкис Рыбин.
— Ті нин и ӧні абу йӧз, а — замазка, тіянӧн сӧмын щельяс замазитны.
Тэ, Павел, казялін, кодъяс горзісны, медым тэнӧ депутатӧн бӧрйыны?
Найӧ, кодъяс шуӧны, мый тэ социалист, йӧзсӧ мутитысь, — вот! — найӧ!
Вӧтласны кӧ пӧ сійӧс — сэтчӧ сылы и туй.
— Ас ногыс найӧ правӧсь! — шуис Павел.
— И кӧинъяс правӧсь, кор ёртсӧ косявлӧны...
Рыбинлӧн чужӧмыс вӧлі зумыш, гӧлӧсыс кыдзкӧ аслысногӧн дрӧгнитлывліс.
— Куш кывйыдлы йӧзыд оз веритны, — страдайтны колӧ, вирӧн мыськыны кывсӧ...
Лунтыр Павел ветлӧдліс гажтӧм, мудзӧма, тӧждысьысь, синъясыс сылӧн ӧзйисны да быттьӧ мыйкӧ корсисны.
Мам тайӧс казяліс да осторожнӧя юаліс:
— Мый тэкӧд, Паша, а?
— Юрӧй висьӧ, — мӧвпалігтыр шуис сійӧ.
— Водін эськӧ, — а ме докторӧс корла...
Сійӧ видзӧдліс мамыс вылӧ да тэрыба вочавидзис:
— Оз, оз ков!
И друг надзӧникӧн кутіс висьтавны:
— Том, вынтӧм ме, — вот мый!
Эз веритны меным, эз мунны менам правда бӧрся, — сідзкӧ — ме эг сяммы сы йылысь висьтавнысӧ!..
Сьӧлӧм вылын абу лӧсьыд, — ас вӧсна ӧбиднӧ!
Мам видзӧдіс сылӧн гажтӧм чужӧм вылӧ да кӧсйис бурӧдны писӧ. Сійӧ надзӧникӧн шуис:
— Тэ — нӧрӧвитышт!
Талун эз гӧгӧрвоны — аски гӧгӧрвоасны...
— Долженӧсь гӧгӧрвоны! — горӧдіс Павел.
— Ӧд весиг ме аддза тэнсьыд правдатӧ...
Павел матыстчис мамыс дінӧ.
— Тэ, мам, — бур морт...
И Павел бергӧдчис мӧдарӧ.
Мамӧс быттьӧ сотыштісны тайӧ мелі кывъясыс. Сійӧ дрӧгнитіс, пуктіс кисӧ сьӧлӧм бердас да муніс.
Войнас, кор мам узис, а пиыс, вольпась вылас куйлӧмӧн, лыддис книга, воисны жандармъяс да скӧрысь заводитісны лукйысьны быдлаын, дворын, чардакын.
Виж чужӧма офицер асьсӧ кутіс сідзи жӧ, кыдзи и первойысьсӧ, — смекайтчис, издевайтчис, зілис дойдны сьӧлӧмтӧ.
Мам пукаліс пельӧсын да, пиыс чужӧм вылысь синъяссӧ вештывтӧг, чӧв оліс.
Павел зілис не петкӧдлыны ассьыс волнуйтчӧмсӧ, но кор офицер сераліс, Павеллӧн тешкодя вӧрисны чуньясыс, и мам чувствуйтіс, мый пиыслы сьӧкыд не ӧтвечайтны жандармлы, сьӧкыд терпитны сылысь шуткаяссӧ.
Мамлы ӧні эз вӧв сэтшӧм страшнӧ, кыдзи вӧлі первой обыск дырйиыс, сійӧ чувствуйтіс унджык ненависть тайӧ руд паськӧма, шпораа сапӧгъяса войся гӧстьяс дорас, и ненавистьыс ас пытшкас ньылыштіс полӧмсӧ.
Павел удитіс сылы вашнитны:
— Менӧ босьтасны...
Юрсӧ копыртыштӧмӧн мам надзӧник вочавидзис:
— Гӧгӧрвоа...
Мам гӧгӧрвоис — писӧ пуксьӧдасны тюрьмаӧ сыысь, мый сійӧ талун висьталіс рабочӧйяслы.
Но сійӧн, мый сійӧ висьталіс, сӧглашайтчисны ставныс, и ставныс долженӧсь дорйыны сійӧс, сідзкӧ — писӧ дыр пукӧдны оз кутны...
Мамлы окота вӧлі кутлыны писӧ, бӧрддзыны, но орччӧн сулаліс офицер да, синъяссӧ читкыртӧмӧн, видзӧдіс сы вылӧ.
Офицерлӧн вомдоръясыс дрӧгнитлывлісны, ускыс вӧрис — Власовалы кажитчис, мый тайӧ мортыс виччысьӧ синва, норасьӧм да кевмысьӧм.
Мам чукӧртіс став вынъяссӧ да зілис этшаджык сёрнитны. Сійӧ топӧдліс пиыслысь кисӧ да, лов шысӧ пыкӧмӧн, ньӧжйӧник шуис:
— Аддзысьлытӧдз, Паша.
Ставсӧ босьтін, мый колӧ?
— Ставсӧ.
Эн гажтӧмчы...
— Христос тэкӧд...
Кор писӧ нуӧдісны, мам пуксис лабичӧ да, синъяссӧ тупкӧмӧн, надзӧник бӧрддзис.
Стен бердӧ мышнас топӧдчӧмӧн, кыдзи тайӧс вӧчлывліс сылӧн верӧсыс, сійӧ, юрсӧ чатӧртӧмӧн, дыр бӧрдіс. Тайӧ бӧрдӧмнас сійӧ небзьӧдіс аслас ранитчӧм сьӧлӧмлысь дойсӧ. Мамӧс топыда шымыртіс шогыс да ассьыс вынтӧмлунсӧ гӧгӧрвоӧмыс.
А сы водзын вӧрзьывтӧм пятнаӧн сулаліс шочиник уска виж чужӧм, и читкыртӧм синъясыс видзӧдісны радлігтыр.
Мамлӧн морӧс пытшкас сьӧд тупыльӧ гартчис ыджыд скӧрлун да лӧглун йӧз вылӧ, кодъяс мырддьӧны мамлысь писӧ сыысь, мый пиыс корсьӧ правда.
Вӧлі кӧдзыд, ӧшинь стеклӧясӧ сяргис-стучитіс зэр, кажитчис, мый керка гӧгӧрыс кыйӧдчигтырйи ветлӧдлӧны руд фигураяс, кодъяслӧн паськыд гӧрд чужӧмъяс вылас абуӧсь синъясыс, а киясыс зэв кузьӧсь.
Ветлӧдлӧны да муртса кывмӧн зильӧдчӧны шпораяснас.
«Босьтісны тшӧтш мед эськӧ и менӧ», — думайтіс мам.
Омляліс гудок, чуксаліс йӧзӧс удж вылӧ.
Талун сійӧ омляліс кыза да неувереннӧя.
Воссис ӧдзӧс, пырис Рыбин.
Сійӧ сувтіс мам водзӧ да, тош вывсьыс кипыдӧснас зэр войтъяс чышкалігтыр, юаліс:
— Нуӧдісны?
— Нуӧдісны, проклятӧйясыд! — пыдісянь ышловзьӧмӧн вочавидзис мам.
— Сэтшӧм делӧыс! — шпыньмуныштӧмӧн шуис Рыбин.
— И менӧ — шобисны, да-а.
Зэв ёна видісны...
Но — эз ӧбидитны.
Сідзкӧ, нуӧдісны Павелӧс!
Директор мигнитіс, жандарм юрнас гогнитіс, и — морт абу?
Найӧ дружнӧя олӧны.
Ӧтияс народӧс лысьтӧны, а мӧдъяс — сюръясӧдыс кутӧны...
— Тіянлы эськӧ сувтны Павел дор! — чеччигмозыс сьӧлӧмсяньыс шуис мам.
— Ӧд сійӧ став народ вӧсна сувтіс.
— Кодлы сувтнысӧ? — юаліс Рыбин.
— Ставнымлы!
— Кутшӧм — тэ!
Оз, тайӧтор оз ло.
Шпыннялігтыр сійӧ петіс аслас сьӧкыд походкаӧн да аслас кывъяслӧн суровӧй безнадёжностьнас содтіс мамлысь шогсӧ.
«Друг нӧйтны кутасны, пытайтны?..»
Мам аслыс представитіс пиыслысь нӧйтӧм телӧсӧ, кодӧс лёкысь чашйӧмаӧсь да сійӧ ойдӧма вирӧн, и полӧмыс кӧдзыд йи пластӧн водіс сылы морӧс вылас, личкис сійӧс.
Синъясыс доймисны.
Мам эз ломты пач, эз пу аслыс ӧбед, эз ю чай, сӧмын рытнас сёрӧн сёйис нянь тор.
И кор водіс узьны — мамлы кажитчис, мый сылӧн олӧмыс некор на эз вӧв татшӧм ӧткаӧн да тыртӧмӧн.
Бӧръя вояссӧ сійӧ велаліс овны сідзи, мый век виччысис мыйкӧ важнӧйӧс, бурӧс.
Сы гӧгӧр шумӧн да кыпыда гартчисны том йӧз, и син водзас век вӧлі пиыслӧн серьёзнӧй чужӧмыс, тайӧ тревожнӧй, но бур олӧм вӧчысьлӧн чужӧмыс.
А вот абу сійӧ, и — нинӧм абу.
XIV
Надзӧник прӧйдитіс лун, узьтӧм вой и ещӧ надзӧнджык колис мӧд лун.
Мам кодӧскӧ виччысис, но некод эз лок.
Пуксис рыт.
И — вой.
Шарӧдчис стенӧ кӧдзыд зэр, пач трубаын омляліс тӧв, гӧбӧчын мыйкӧ шура-шаракыліс.
Керка вевт вывсянь вияліс войтва, и войтва виялӧм шыыс тешкодя ӧтлаасьліс часі точкӧмкӧд.
Кажитчис, керкаыс ставнас надзӧникӧн качайтчӧ, и гӧгӧр ставыс вӧлі ковтӧмӧн, кусӧмаӧн...
Ӧшиньӧ надзӧник таркнитісны, — ӧтчыд, мӧдысь...
Мам велалӧма вӧлі татшӧм таркнитӧмъясас, найӧ эз повзьӧдлыны сійӧс, но ӧні сьӧлӧмыс радпырысь топавліс да ачыс ставнас дрӧгнитіс.
Кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм надейтчӧм ӧдйӧ кыпӧдіс сійӧс кок йылас.
Пельпом вылас плавгис шаль да восьтіс ӧдзӧс...
Пырис Самойлов, а сы бӧрся ещӧ кутшӧмкӧ морт, коді чужӧмсӧ тупкӧма пальто воротникнас да синъясӧдзыс лэдзӧма шапкасӧ.
— Садьмӧдім ми тіянӧс? — здоровайтчытӧг юаліс Самойлов, коді вӧлі мукӧддырся серти тӧждысьысь да зумыш.
— Ме эг узь! — вочавидзис мам да кыв ни джын шутӧг кутіс видзӧдны на вылӧ.
Сьӧкыда да киргӧмӧн пыдісянь лолалігтыр Самойловкӧд воысьыс пӧрччис шапкасӧ да, дженьыд чуньяса паськыд кисӧ мамлы нюжӧдӧм бӧрын, важся тӧдсалы моз сылы дружескӧя шуис:
— Видза оланныд, мамаша!
Энӧ тӧдӧй?
— Тайӧ ті? — мый вылӧ кӧ друг радлігтыр горӧдіс Власова.
— Егор Иванович?
— <rus>Аз есмь</rus>!
— псаломщиклӧн кодь кузь юрсиа ыджыд юрсӧ копыртӧмӧн вочавидзис сійӧ.
Сылӧн гӧгрӧс чужӧмыс кыпыда нюмъяліс, ичӧтик руд синъясыс видзӧдісны мамлы чужӧмас меліа да яснӧя.
Сійӧ вӧлі самӧвар кодь, — сэтшӧм жӧ гӧгрӧс, ичӧтик тушаа, кыз сьыліа да дженьыдик кияса.
Чужӧмыс воляліс да югъяліс, лолаліс сійӧ сьӧкыда, и морӧс пытшкас мыйкӧ век булькакыліс, киргис...
— Пырӧй комнатаас, ме пырысь-пыр пасьтася! — тшӧктіс мам.
— Тіян дінӧ миян делӧ эм! — мам вылӧ букышӧн видзӧдлӧм бӧрын тӧждысьӧмӧн шуис Самойлов.
Егор Иванович пырис комнатаӧ да сэтысянь сёрнитіс:
— Дона мамаша, талун асыв тюрьмаысь петіс тіянлы тӧдса Николай Иванович...
— Сійӧ ӧмӧй сэні? — юаліс мам.
— Кык тӧлысь да дас ӧти лун.
Сэні аддзылӧма хохолӧс, коді ыстӧма тіянлы поклон, и Павелтӧ, коді — сідзжӧ ыстӧма поклон, корӧма, медым тэ эн тӧждысь да тшӧктӧма висьтавны тіянлы, мый сылӧн туй вылын мортлӧн шойччан местаӧн век овлӧ тюрьма — тадзи нин лӧсьӧдӧма миян тӧждысьысь начальствоӧн.
Та бӧрын, мамаша, ме вуджа делӧӧ.
Ті тӧданныд, кымын мортӧс тӧрыт татысь кватитӧмаӧсь?
— Ог!
Пашаысь кындзи ӧмӧй ещӧ? — горӧдіс мам.
— Сійӧ — нелямын ӧкмысӧд! — спокойнӧя торкис сійӧс Егор Иванович.
— И колӧ виччысьны, мый начальство босьтас ещӧ морт дасӧс кымын!
Со этійӧ господинсӧ тшӧтш...
— Да, и менӧ! — зумыша шуис Самойлов.
Власова кутіс чувствуйтны, мый сылы лолавнысӧ лои кокниджык...
«Сійӧ сэні абу ӧтнасӧн!» — вирдыштіс мамлӧн юрас.
Пасьтасьӧм бӧрын мам пырис комнатаӧ да кыпыда нюммуніс гӧстьлы.
— Колӧ чайтны, сэтшӧм унаӧс кӧ босьтісны, дыр пукӧдны оз кутны...
— Правильнӧ! — шуис Егор Иванович.
— А миян кӧ тырмас мудерлунным торкны налысь тайӧ ӧбеднясӧ, сэки найӧ и дзикӧдз вӧвъясӧн колясны.
Делӧыс, татшӧмнога: ӧні кӧ ми дугдам нуавны фабрикаӧ миянлысь книгаяснымӧс, жандармъяс тайӧторъяс и кутчысясны да веськӧдасны сійӧс Павеллы да сыкӧд ӧтлаын пукалысь ёртъяслы паныд...
Кыдзи нӧ тайӧ сідзи? — повзьӧмӧн горӧдіс мам.
— А зэв прӧстӧя! — небыдика шуис Егор Иванович.
— Мукӧддырйи и жандармъяс правильнӧ тӧлкуйтӧны.
Ті думыштлӧй: вӧлі Павел — вӧліны книгаяс да бумагаяс, Павел абу — абуӧсь ни книгаяс, ни бумагаяс!
Сідзкӧ, тайӧ сійӧ разӧдіс книгаяссӧ, ага-а?
По, и заводитасны найӧ ставнысӧ йирны — жандармъяс радейтӧны сідзи кедзовтны мортӧс, медым сыысь пӧшти нинӧм эз коль!
— Ме гӧгӧрвоа, гӧгӧрвоа! — шогпырысь шуис мам.
— Ак, господьӧй!
Кыдзи нӧ сэсся ӧні?
Кухнясянь кыліс Самойловлӧн гӧлӧсыс:
— Пӧшти ставнысӧ кыйисны, — чӧрт мед найӧс лыяс!..
Ӧні миянлы колӧ делӧсӧ нуӧдны важмоз, не сӧмын делӧ ради, — а ёртъясӧс спаситӧм ради.
— А — уджавны некодлы! — шпыннялігтыр содтіс Егор.
— Миян эм зэв бур качествоа литература, — ачым вӧчи!..
А кыдзи сійӧс фабрикаӧ пыртны — тайӧс ог тӧд!
— Ворота дорын ставнысӧ мӧдісны шобны! — шуис Самойлов.
Мам чувствуйтіс, мый сысянь мыйкӧ кӧсйӧны, виччысьӧны, и тэрмасьӧмӧн юавліс:
— Но, мый нӧ сідзкӧ?
Кыдзи нӧ?
Самойлов сувтіс ӧдзӧс дорӧ да шуис:
— Пелагея Ниловна, ті тӧдсаӧсь Корсунова торговкакӧд?
— Тӧдса, но?
— Сёрнитлӧй сыкӧд, оз-ӧ сійӧ ну?
Мам кутіс ӧвтчыны кияснас.
— Ой, оз!
Сійӧ бабаыс больгысь, — оз!
Кыдзи тӧдмаласны, мый ме пыр, — тайӧ керкасьыс, — оз-оз!
И друг юрас воис виччысьтӧм мӧвп, и сійӧ гусьӧник шуис:
— Ті меным вайӧй, вайӧй — меным!
Ме нин вӧча, ме ачым аддза туйсӧ!
Марьяӧс жӧ и ме кора, медым босьтас менӧ отсасьысьӧ!
Меным нянь сёйны колӧ, уджавны колӧ жӧ!
Вот ме и кута ӧбедъяс сэтчӧ новлыны!
Ме нин тайӧс вӧча!
Морӧс бердас кияссӧ топӧдӧмӧн сійӧ тэрмасис эскӧдны, мый ставсӧ вӧчас бура, гусьӧн, да медбӧрын кыпыда шуис:
— Найӧ аддзасны — Павел абу, а сылӧн киыс судзӧ весиг тюрьмасянь, — найӧ аддзасны!
Куимнанныс быттьӧ ловзисны.
Воча ки ниртігтыр Егор нюмъяліс да висьталіс:
— Чудеснӧ, мамаша.
Тӧдінныд кӧ эськӧ ті, кутшӧм тайӧ бур!
Веськыда — тайӧ зэв буртор.
— Тайӧ кӧ удайтчас, тюрьмаӧ ме креслӧӧ моз пукся! — воча ки ниртігтырйи шуис Самойлов.
— Ті — красавица! — кирган гӧлӧсӧн горзіс Егор.
Мам нюммуніс.
Сылы вӧлі гӧгӧрвоана: ӧні кӧ фабрикаын лоасны листокъяс, — начальство должен гӧгӧрвоны, мый найӧс разӧдӧ оз сылӧн пиыс.
И чувствуйтӧмӧн, мый сылӧн тырмас сямлуныс олӧмӧ пӧртны тайӧ могсӧ, радысла мам ставнас дрӧгнитлывліс.
— Кор мунанныд Павел дінӧ, — шуис Егор, — висьталӧй сылы, мый сылӧн зэв бур мам...
— Ме сійӧс водзджык аддза! — нюмъялігтыр кӧсйысис Самойлов.
— Ті сылы сідзи и висьталӧй — ме ставсӧ, мый колӧ, вӧча!
Медым сійӧ тӧдіс тайӧс!
— А сійӧс кӧ оз пуксьӧдны? — Самойлов вылӧ индігмоз юаліс Егор.
— Но — мый нӧ вӧчан сэк!
Найӧ кыкнанныс вак-вакӧн серӧктісны.
И мам, ассьыс ӧшибитчӧмсӧ казялӧм бӧрын, кутіс серавны надзӧникӧн да яндысьыштӧмӧн.
— Аслад сайысь — йӧзыдлӧн омӧля тыдалӧ! — увлань видзӧдігтыр шуис мам.
— Тайӧ — сідзи и должен лоны! — кыпыда шуис Егор.
— А Павел вӧснаыд ті энӧ тӧждысьӧй, энӧ шогсьӧй.
Тюрьмаысь сійӧ ещӧ бурджыкӧн, шаньджыкӧн воас.
Сэні шойччан да велӧдчан, а вӧля вылын ми воклӧн та вылӧ кадыс оз тырмы.
Ме со куимысь нин пукалі и быдпӧрйӧ, кӧть и эг зэв сьӧлӧмсянь, но шедӧдлі пӧльза умлы да аслам душалы.
— Ті сьӧкыда лолаланныд! — сылӧн прӧстӧй чужӧм вылӧ дружелюбнӧя видзӧдігтыр шуис мам.
— Та вылӧ эмӧсь особӧй помкаяс! — чуньсӧ вывлань лэптӧмӧн вочавидзис сійӧ.
— Сідзкӧ, мамаша, решитӧма?
Аски ми ваям тіянлы материал, и бара кутас бергавны нэмӧвӧйся пемыдсӧ жуглысь пила.
Мед олас свободнӧй кыв, и мед олас мамлӧн сьӧлӧм!
А пока — аддзысьлытӧдз!
— Аддзысьлытӧдз! — мамлысь кисӧ топыда кутлігтыр шуис Самойлов.
— А ме вот аслам мамлы татшӧмторъяс йывсьыд кыв ог лысьт шуны, — да!
— Ставныс гӧгӧрвоасны! — Самойловлы мыйкӧ приятнӧйӧс вӧчны зілиг шуис Власова.
Кор найӧ мунісны, сійӧ игналіс ӧдзӧссӧ да, пидзӧсчань вылас сувтӧмӧн, заводитіс юрбитны.
Юрбитіс молитва лыддьытӧг да ӧти ыджыд думӧн йӧз йылысь, кодъясӧс Павел пыртіс сы олӧмӧ.
Найӧ быттьӧ прӧйдитісны мам да ӧбразъяс костті, прӧйдитісны ставныс сэтшӧм прӧстӧйӧсь, ӧта-мӧдныс дінӧ матыссаӧсь да ӧткаӧсь.
Асывнас водз мам муніс Корсунова Марья ордӧ.
Торговка, коді век вӧлі лякӧссьӧма выйӧн да зэв варов, мамӧс встретитіс жалитӧмпырысь.
— Шогсян? — госа кинас мамлы пельпомас тапкӧдігтыр юаліс сійӧ.
— Эновт!
Босьтісны, нуисны, ыджыд тай шог!
Лёкыс сэні нинӧм абу.
Тайӧ водзті вӧвлі — гусясьӧмысь тюрьмаӧ пуксьӧдлывлісны, а ӧні правда вӧсна кутісны пуксьӧдавны.
Павел, гашкӧ, и эз сідзи мыйкӧ шу, но сійӧ ставныс вӧсна сувтіс — и ставныс сійӧс гӧгӧрвоӧны, эн тӧждысь!
Оз ставныс веськыда шуны, а ставӧн тӧдӧны, коді бур.
Ме пыр на кӧсъя вӧлі пыравны тэ ордӧ, да век некор.
Пӧжася да вузася, а кула, тыдалӧ, корысьӧн.
Любовникъяс меным олан туй оз сетны, анафемаясыд!
Сідзи и йирӧны, сідзи и йирӧны, быттьӧ тӧрӧканъяс нянь тупӧсь.
Чӧжыштан шайт дас, локтас кутшӧмкӧ еретик — и нюлыштас деньгатӧ!
Лёк делӧ — лоны бабаӧн!
Му вылын тайӧ пӧганӧй должность!
Ӧтнадлы овны сьӧкыд, кыкӧнлы — гажтӧм!
— А ме тэныд отсасьысьӧ вӧзйысьны локті! — сылысь больгӧмсӧ торкис Власова.
— Тайӧ кыдзи? — юаліс Марья да, пӧдругаыслысь кывзӧм бӧрын, довкнитіс юрнас.
— Позьӧ!
Помнитан, тэ менӧ мужикысь дзеблывлін?
Но, ӧні ме тэнӧ нуждасьыс дзеба...
Тэныд ставӧн долженӧсь отсавны, сы вӧсна мый — тэнад пиыд общественнӧй делӧ вӧсна пропадайтӧ.
Сійӧ тэнад бур зон, тайӧс ставныс шуӧны и ставныс сійӧс жалитӧны.
Ме висьтала — тайӧ арестъяссьыс начальстволы бурыс оз ло, — тэ видзӧдлы, мый фабрикаас вӧчсьӧ?
Оз бурторъяс йылысь сёрнитны, мусаӧй!
Найӧ сэні, начальникъясыд, думайтӧны — мортлысь коклябӧрсӧ курччисны, ылӧдз оз мун!
А збыльвылас артмӧ сідзи, мый дас мортӧс кучкисны — сёяс скӧрмисны!
Сёрни помасис сійӧн, мый аскинас ӧбед дырйи Власова вӧлі фабрикаын; кык ыджыд сёй гырничын сійӧ вайис Марьялысь пӧжалӧм-пуӧмторсӧ, а ачыс Марья муніс вузасьны базар вылӧ.
XV
Рабочӧйяс пырысь-пыр жӧ казялісны выль торговкаӧс.
Ӧтияс, сы дінӧ матыстчӧм бӧрын, ошкигмоз шулісны:
— Делӧ бердӧ босьтчин, Ниловна?
И ӧтияс бурӧдісны, доказывайтісны, мый Павелӧс регыд лэдзасны, мукӧдъяс дойдалісны сылысь шогсьысь сьӧлӧмсӧ жалитана кывъясӧн, коймӧдъяс зэв скӧрысь видісны директорӧс, жандармъясӧс.
Вӧліны йӧз, кодъяс радлісны мамлӧн шог вылӧ, а табельщик Исай Горбов пинь пырыс сӧдзӧдіс:
— Ме кӧ вӧлі губернатор, ме эськӧ тэнсьыд питӧ — ӧшӧді!
Народсӧ тӧлк вывсьыс мед оз дзуг!
Тайӧ грӧзитчӧмсьыс мамлӧн сьӧлӧмыс топавліс.
Сійӧ нинӧм эз шу Исайлы, сӧмын видзӧдліс сылӧн ичӧтик, беринӧсь чужӧмас да, ышловзьӧм бӧрын, лэдзис синъяссӧ улӧ.
Фабрикаын эз вӧв спокойнӧ, рабочӧйяс чукӧртчывлісны чукӧръясӧ, мый йылысь кӧ ас костаныс вашкӧдчисны, быдлаын шныряйтісны шызьӧм мастеръяс, корсюрӧ кывлісны ёрччӧмъяс, скӧрысь серӧктӧмъяс.
Кык полицейскӧй нуӧдісны мам дінті Самойловӧс; ӧти кисӧ сійӧ вӧлі сюйӧма зептас, а мӧднас малаліс ассьыс гӧрдоват юрсисӧ.
Сійӧс колльӧдісны морт сё рабочӧй, найӧ шӧтісны полицейскӧйясӧс видчан да смешитана кывъясӧн...
— Гуляйтны мӧдӧдчин, Гриша! — кодкӧ горӧдіс сылы.
— Ми воклы почёт! — отсаліс мӧд.
— Стража улын ветлам...
И чорыда ёрччыштіс.
— Вӧръясӧс кутавны, тыдалӧ, эз ло выгӧднӧ! — зэв скӧрысь да гораа шуаліс кузь тушаа синпӧла рабочӧй.
— Заводитісны честнӧй йӧзӧс кыскавны...
— Мед кӧть нин войын кыскалісны! — йӧз чукӧрысь сылы отсаліс кодкӧ.
— А то лунын — яндысьтӧг, — сволочьяс!
Полицейскӧйяс мунісны зумыша, ӧдйӧ, зілисны нинӧм не аддзыны да быттьӧ эз кывны горӧдӧмъяссӧ, кодъясӧн найӧс колльӧдісны.
Налы паныд куим рабочӧй вайисны ыджыд кӧрт лист да, на вылӧ сійӧс веськӧдӧмӧн, горзісны:
— Кежӧй, чери кыйысьяс!
Власова дінті мунігӧн Самойлов нюмъялігтыр довкнитіс сылы юрнас да шуис:
— Кыскӧны!
Мам кыв ни джын шутӧг улӧдз копыртчыліс сылы, сылысь сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдлісны тайӧ том, честнӧй, тӧлка йӧзыс, кодъяс мунӧны тюрьмаӧ нюмъялігтыр; сылӧн чужис на дінӧ мамлӧн кодь жалитана радейтӧм.
Фабрикаысь воӧм бӧрын мам лунтыр вӧлі Марья ордын, отсасис сылы да кывзіс сылысь больгӧмсӧ, а сёрӧн рытнас воис гортас, кӧні вӧлі тыртӧм, кӧдзыд да гажтӧм.
Мам дыр ветлӧдліс пельӧсысь пельӧсӧ, эз аддзы аслыс места да эз тӧд, мый вӧчны.
И сійӧ тӧждысис, мый регыд нин вой, а Егор Иванович, кыдзи сійӧ кӧсйысьліс, литературасӧ век на эз вай.
Ӧшинь пыр тыдаліс, кыдзи шлапкӧ-усьӧ уль лым.
Сійӧ ляскысьліс стеклӧ бердӧ, исковтліс увлань да сывліс, ас бӧрсяыс колис васӧд туй.
Мам думайтіс пиыс йылысь...
Ӧдзӧсӧ видзчысьӧмӧн таркнитісны, мам котӧртіс да восьтіс каличсӧ, — пырис Сашенька.
Мам сійӧс важӧн нин эз аддзыв, и ӧні первой, мый шыбитчис сылы синмас, вӧлі нывлӧн лишнӧя кызӧм.
— Видза оланныд! — шуис мам; сылы лои рад, мый локтіс морт и войсӧ оз ковмы коллявны ӧтнаслы.
— Важӧн нин ті онӧ тыдалӧй.
Кытчӧкӧ ветлінныд?
— Эг, ме тюрьмаын пукалі! — нюмъялігтыр вочавидзис ныв.
— Николай Ивановичкӧд ӧтлаын, — помнитанныд сійӧс?
— Кыдзи нӧ ог помнит! — шуис мам.
— Тӧрыт меным Егор Иванович висьталіс, мый сійӧс лэдзӧмаӧсь, а тіян йылысь ме эг тӧд...
Некод весиг эз и висьтав, мый ті сэнӧсь...
— Да мый нӧ та йылысь сёрнитнысӧ?..
Меным, — Егор Иванович вотӧдз — колӧ паськӧмӧс вежны! — гӧгӧр видзӧдлігтыр шуис ныв.
— Ті ӧти сунисӧдз кӧтасьӧмныд...
— Ме листовкаяс да книгаяс вайи...
— Вайӧй, вайӧй! — тэрмасьны кутіс мам.
Ныв тэрыба разис пальто кизьяссӧ, пыркнитчис, и сы вылысь, быттьӧ пу вылысь коръяс, шарӧдчигтырйи джоджӧ киссисны бумага пачкаяс.
Мам сералігтырйи чукӧртіс найӧс джоджсьыс да висьталіс:
— А ме видзӧда — ті сэтшӧм кызӧсь, чайті верӧссайӧ мунӧмныд, кага виччысянныд.
Ой-ой, мыйта вайӧмныд!
Неужели подӧн?
— Да! — шуис Сашенька.
Ӧні сійӧ, кыдзи и водзті, бара лои стройнӧй да вӧсньыдик.
Мам аддзис, мый сылӧн банбокъясыс вӧйӧмаӧсь, синъясыс лоӧмаӧсь ыджыдӧсь да на улын тӧдчисны пемыд пятнаяс.
— Тіянӧс муртса на лэдзисны, — тіянлы эськӧ шойччыштны, а ті! — юрнас довкйӧдлігтырйи ышловзис мам.
— Колӧ! — дрӧгниталігтырйи вочавидзис ныв.
— Висьталӧй, кыдзи Павел Михайлович, — ничево?..
Эз ёна волнуйтчы?
Юасигас Сашенька эз видзӧд мам вылӧ; юрсӧ копыртӧмӧн сійӧ лӧсьӧдіс юрсисӧ, и сылӧн чуньясыс дрӧжжитісны.
— Ничево! — вочавидзис мам.
— Да ӧд сійӧ асьсӧ оз выдайт.
— Ӧд сылӧн здоровьеыс бур? — ньӧжйӧникӧн юаліс ныв.
— Эз висьлыв, некор! — вочавидзис мам.
— Ті дрӧжжитанныд.
Вот ме тіянӧс юктала ӧмидз вареньеа чайӧн.
— Тайӧ эськӧ бур вӧлі!
Сӧмын сулалӧ-ӧ тіянлы тӧждысьны?
Сёр нин.
Вайӧ, ме ачым...
— Ті жӧ мудзинныд?.. — кӧритӧмӧн шуис мам да заводитіс ноксьыны самӧвар дорын.
Саша петіс кухняӧ жӧ, пуксис лабичӧ да, кияссӧ балябӧжас пуктӧмӧн, кутіс сёрнитны:
— Век жӧ, — тюрьмаыд слабмӧдӧ.
Немуджтӧг олӧмыс сёйӧ!
Таысь омӧльджыкыс нинӧм абу.
Тӧдан, кутшӧм ёна колӧ уджавны, и — зверь моз клеткаын пукалан...
— Коді аттьӧалас тіянӧс ставсьыс? — юаліс мам.
И, ышловзьӧм бӧрын, ачыс аслыс вочавидзис:
— Енмысь кындзи, некод!
Ті, колӧ чайтны, онӧ жӧ веритӧй енмыслы?
— Ог! — юрнас пыркнитӧмӧн дженьыда вочавидзис ныв.
— А ме вот тіянлы ог верит! — друг быттьӧ скӧрмыштӧмӧн шуис мам.
И, саӧссьӧм кияссӧ партукас ӧдйӧ чышкалігтыр, зэв сьӧлӧмсяньыс висьталіс водзӧ:
— Ті онӧ гӧгӧрвоӧй ассьыныд веранытӧ!
Кыдзи позьӧ енлы вериттӧг овны татшӧм олӧмӧн?
Посводзын кылісны гора кок шыяс, мам дрӧгмуніс, ныв ӧдйӧ чеччыштіс места вывсьыс да кутіс тэрыба вашкӧдны:
— Энӧ восьтӧй!
Тайӧ кӧ — найӧ, жандармъяс, ті менӧ онӧ тӧдӧй!
Ме — ӧшибитчи керканас, тіянӧ пыри случайнӧ, уси обморокӧ, ті менӧ пӧрччӧдінныд, аддзинныд книгаяс, — гӧгӧрвоинныд?
— Мусаӧй тэ менам, — мыйла? — меліа юаліс мам.
— Энлӧй! — кывзысигтырйи шуис Сашенька.
— Тайӧ, буракӧ, Егор...
Тайӧ вӧлі сійӧ, кӧтасьӧма, мудзӧмысла кашкис.
— Ага!
Самӧвар? — горӧдіс сійӧ.
— Олӧмын тайӧ, мамаша, медбуртор!
Ті, Сашенька, танӧсь нин?
Сьӧкыд пальтосӧ ньӧжйӧник пӧрччиг сибдӧм гӧлӧсӧн сійӧ висьталіс:
Со, мамаша, ныв, коді оз во сьӧлӧм вылас начальстволы!
Кор сійӧс ӧбидитіс тюрьмаса смотритель, ныв сылы шуис, мый кытчӧдз смотритель оз извинитчы сы водзын, сэтчӧдз сійӧ кутас тшыгъявны, и кӧкъямыс лун эз сёй, мый вӧсна тӧкӧтьӧ кокъяссӧ эз нюжӧд.
Абу лёк?
Кынӧмӧй менам со кутшӧм?
Больгигтыр да зэв мисьтӧма ӧшйӧм кынӧмсӧ дженьыдик кияснас кутігтыр сійӧ пырис комнатаӧ, ас бӧрсяыс игналіс ӧдзӧссӧ, но и сэні мыйкӧ водзӧ броткис-висьталіс.
— Збыль ӧмӧй ті кӧкъямыс лун тшыгъялінныд? — шензьӧмӧн юаліс мам.
Колӧ вӧлі, медым сійӧ ме водзын извинитчис! — пельпомъяссӧ лэптышталігтыр вочавидзис ныв.
Нывлӧн спокойнӧя сёрнитӧмыс да суровӧй настойчивостьыс мам сьӧлӧмын чужтісны мыйкӧ дивитанаӧс.
«Со кыдз!..»
— думыштіс мам да бара юаліс:
— А кулінныд кӧ?
— Нинӧм он вӧч! — надзӧник вочавидзис ныв.
— Сійӧ век жӧ извинитчис.
Морт не должен прӧститны ӧбидасӧ.
— Да-а...
— ньӧжйӧник шыасис мам.
— А вот миян коддемъяссӧ нэм чӧж ӧбижайтӧны...
— Ме ректыси! — ӧдзӧссӧ восьтігмоз шуис Егор.
— Самӧвар гӧтов?
Энлӧй, ме сійӧс пырта...
Сійӧ босьтіс самӧвар да пыртіс комнатаӧ; мунігмозыс сёрнитіс:
— Менам рӧднӧй бать чайтӧ луннас юлывліс кызь стӧканысь эз этшаджык, мый вӧсна и тайӧ му вылас оліс висьӧмъяс тӧдтӧг да мирнӧя сизимдас куим во.
Сылӧн сьӧктаыс вӧлі кӧкъямыс пуд и вӧлі дьячокӧн Воскресенскӧй сиктын...
— Ті отец Иванлӧн пи? — горӧдіс мам.
— Сё збыль!
А кыдзи ті сійӧс тӧданныд?
— Да ме Воскресенскӧйысь!..
— Землячка?
Кодлӧн лоанныд?
— Тіян соседъяс.
Серёгина ме.
— Чотысь Ниллӧн ныв?
Сійӧ мортыс меным тӧдса, эз ӧтчыд пельӧд нетшкыв...
Найӧ сулалісны паныдӧн, юасисны ӧта-мӧдыслысь да сералісны.
Нюмъялігтыр на вылӧ видзӧдлӧм бӧрын Сашенька кутіс заваритны чай.
Дозмукӧн гольӧдчӧмысь мам быттьӧ садьмис.
— Ой, прӧститӧй, сёрнинас дзикӧдз ылалі!
Зэв нин любӧ ас сиктсаыдкӧд аддзысьӧмыд...
— Тайӧ меным колӧ корны прощение сыысь, мый ме тані кӧзяйничайта!
Но дас ӧтикӧд час нин, а меным мунны колӧ ылӧдз...
— Кытчӧ мунны?
Карӧ? — чуймӧмӧн юаліс мам.
— Да.
— Мый ті?
Пемыд, ва лым шлапкӧ, — ті мудзӧмныд!
Узьӧй тані!
Егор Иванович кухняӧ водас, а ми тіянкӧд татчӧ...
— Ог, меным колӧ мунны! — прӧстӧя шуис ныв.
— Да, землячка, колӧ, медым барышня муніс.
Тані сійӧс тӧдӧны.
И аски кӧ сійӧс аддзасны улича вылысь, тайӧ оз ло бур! — шуис Егор.
— Кыдзи нӧ сійӧ?
Ӧтнасӧн мунас?..
— Мунас! — шпыннялігтыр шуис Егор.
Ныв кисьтіс аслыс чай, босьтіс рудзӧг нянь тор, солалыштіс да, мам вылӧ думыштчӧмӧн видзӧдігтыр, кутіс сёйны.
— Кыдзи тайӧ ті ветлӧдланныд?
И ті, и Наташа?
Ме эськӧ эг мун, — пола! — шуис Власова.
— Да и Сашенька полӧ! — шуис Егор.
— Саша, ті поланныд?
— Дерт жӧ! — вочавидзис ныв.
Мам видзӧдліс ныв вылӧ, Егор вылӧ да ньӧжйӧник горӧдіс:
— Кутшӧм ті...
стрӧгӧсь!
Чай юӧм бӧрын Сашенька кыв ни джын шутӧг топӧдліс Егорлысь кисӧ да петіс кухняӧ, а мам петіс сійӧс колльӧдны.
Кухняын Сашенька шуис:
— Кор аддзысянныд Павел Михайловичкӧд — висьталӧй сылы месянь поклон!
Пӧжалуйста!
А ӧдзӧс вугйӧ кутчысьӧм бӧрын друг бергӧдчис да негораа юаліс:
— Тіянӧс позьӧ окыштны?
Мам кыв ни джын шутӧг сывйыштіс сійӧс да пӧся окыштіс.
— Аттьӧ! — ньӧжйӧник шуис ныв да, юрнас довкнитыштӧм бӧрын, муніс.
Комнатаӧ пырӧм бӧрын мам тревожитчӧмӧн видзӧдліс ӧшиньӧд.
Пемыдас сьӧкыда шлапкис-усис ва лым.
— А Прозоровъясӧс помнитанныд? — юаліс Егор.
Сійӧ пукаліс кокъяссӧ паськыда тажгӧдӧмӧн да лёкысь пӧляліс чай стӧканӧ.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі гӧрдӧдӧма, пӧсялӧма, дӧвӧльнӧй.
— Помнита, помнита! — бокногӧн пызан дорӧ матыстчигмоз думайтігтыр шуис мам.
Пуксис да, жугыль синъясӧн Егор вылӧ видзӧдігмоз, ньӧжйӧникӧн нюжӧдіс: — Ай-ай-ай!
Сашенькаыс?
Кыдзи сійӧ воас?
— Мудзас! — сӧгласитчис Егор.
— Тюрьмаыд сійӧс ёна слабмӧдӧма, водзті нылыс крепыдджык вӧлі...
Сійӧс жӧ нежнӧя воспитайтлӧмаӧсь...
Буракӧ — ассьыс тыяссӧ висьмӧдӧма нин...
— Коді сійӧ сэтшӧмыс? — надзӧник юаліс мам.
— Ӧти помещиклӧн ныв.
Батьыс, кыдзи висьталӧ Сашенька, ыджыд прохвост.
Мамаша, ті кывлінныд, мый найӧ кӧсйӧны гӧтрасьны?
— Кодъяс?
— Сійӧ да Павел...
Но — вот, век оз удайтчы, — Павел вӧля вылын, Сашенька тюрьмаын, и мӧдарӧ!
— Тайӧс ме эг тӧдлы! — чӧв олыштӧм бӧрын вочавидзис мам.
— Паша ас йывсьыс нинӧм оз висьтав...
Мамлы ӧні ещӧ жальджык лои нылыс, и, гусьӧник скӧралігтыр гӧсть вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, сійӧ шуис:
— Ті эськӧ сійӧс колльӧдінныд!..
— Оз позь! — спокойнӧя вочавидзис Егор.
— Тані менам юрвывтыр удж, и ме асывсяньыс должен ветлӧдлыны, ветлӧдлыны, ветлӧдлыны.
Занятиеыс абу зэв муса, кор ветлӧдлынытӧ сьӧкыд...
— Шань нылыс, — сідз-тадз шуис мам; ачыс думайтіс сы йылысь, мый висьталіс сылы Егор.
Мамлы вӧлі ӧбиднӧ кывны тайӧс не писяньыс, а бокӧвӧй мортсянь, и мам топыда топӧдіс вомдоръяссӧ, кӧрис синкымъяссӧ.
— Шань! — довкнитіс юрнас Егор.
— Ме аддза — тіянлы сійӧ жаль.
Весьшӧрӧ!
Тіян сьӧлӧмныд оз тырмы, ті кӧ кутанныд жалитны миянӧс ставнымӧс, крамольникъясӧс.
Шуны кӧ веськыда, ставныслы овсьӧ оз зэв кокньыда.
Со неважӧн ссылкаысь воис менам ёртӧй.
Кор сійӧ мунӧма Нижний пыр — гӧтырыс да кагаыс виччысьӧмаӧсь сійӧс Смоленскын, а кор сійӧ воӧма Смоленскӧ — найӧ нин вӧлӧмаӧсь московскӧй тюрьмаын.
Ӧні ӧчередьыс Сибирӧ мунны гӧтырыслӧн.
Менам вӧлі жӧ гӧтыр, зэв бур морт, вит во чӧж тадзи олӧмысь сійӧ кулі...
Сійӧ ӧтпырйӧ юис чай стӧкан да висьталіс водзӧ.
Лыддьӧдліс вояс да тӧлысьяс тюрьмаын, ссылкаын олӧмлысь, висьтавліс унапӧлӧс несчастьеяс йылысь, тюрьмаясын нӧйтӧмъяс йылысь, Сибирын тшыгъялӧм йылысь.
Мам видзӧдіс сы вылӧ, кывзіс да шензис, кутшӧм прӧстӧя да спокойнӧя висьтавліс сійӧ тайӧ олӧм йывсьыс, коді тырӧма страданиеясӧн, преследуйтӧмъясӧн, йӧз вылын издевайтчӧмъясӧн...
— Но — сёрнитыштам делӧ йылысь!
Гӧлӧсыс сылӧн вежсис, чужӧмыс лои серьёзнӧйджык.
Сійӧ заводитіс юасьны мамлысь, кыдзи сійӧ думайтӧ пыртны фабрикаӧ книгаяссӧ, а мам шензис сы вылӧ, кыдзи сійӧ тӧдӧ став посниторъяссӧ.
Та йылысь сёрнитӧм бӧрын найӧ бара кутісны казьтывлыны асланыс рӧднӧй сикт йылысь;
Егор Иванович шутитіс, а мам думъяснас шӧйтіс аслас важся олӧмас, и сійӧ кажитчис сылы вутшка нюр кодьӧн, кӧні быдмӧны тіралысь вӧсни пипуяс, ляпкыдик коз пуяс да еджыд кыдз пуяс, кодъяс дзебсьӧмаӧсь вутшъяс костӧ.
Кыдз пуяс быдмисны надзӧн да, зыбуч, сісь почва вылын во вит сулалӧм бӧрын, пӧрлісны да сісьмылісны.
Мам видзӧдіс тайӧ серпас вылас, и сылы вӧлі мыйкӧ вывті, вывті жаль.
Сы син водзын сулаліс резкӧй, упрямӧй чужӧма нывлӧн фигураыс.
Ӧні сійӧ мунӧ шлапкысь-усьысь уль лым улын, ӧтнасӧн, мудзӧма.
А пи пукалӧ тюрьмаын.
Гашкӧ, сійӧ оз на узь, думайтӧ...
Но думайтӧ оз сы йылысь, мам йывсьыс, — сылӧн эм сы серти мусаджык морт.
Уна рӧма, дзугсьӧм кымӧрӧн кыссисны сы вылӧ сьӧкыд мӧвпъяс да крепыда шымыртлісны сьӧлӧмсӧ...
— Мамаша, ті мудзинныд!
Вайӧ жӧ водамӧ узьны! — нюмъялігтыр шуис Егор.
Мам прӧститчис сыкӧд да бокногӧн, осторожнӧя петіс кухняӧ. Ас сьӧлӧмас нуис шог чувство.
Асывнас, чай юигӧн, Егор сылысь юаліс:
— А тіянӧс кӧ кутасны да юаласны, кытысь ті босьтінныд став тайӧ еретицкӧй книгаяссӧ, — мый ті вочавидзанныд?
— «Тіянлы татчӧдз делӧыс ичӧт» — шуа! — ӧтветитіс мам.
— Та вылӧ найӧ оз сӧгласитчыны! — шуис Егор.
— Найӧ пыдісянь эскӧны, мый тайӧ — буретш налӧн делӧ!
И кутасны юасьны мудзлытӧг, дыр!
— А ме ог висьтав!
— А тіянӧс тюрьмаӧ!
— Но, мый нӧ?
Слава богу — та вылӧ кӧть туя! — ышлолалігтыр шуис сійӧ.
— Кодлы ме кола?
Некодлы.
А пытайтны пӧ оз кутны, шуӧны...
— Гм! — сы вылӧ внимательнӧя видзӧдлӧм бӧрын шуис Егор.
— Пытайтны — оз кутны.
Но тӧлка морт должен асьсӧ видзны...
— Татшӧмтор вылад тіянлысь он велӧдчы! — шпыньмунігтыр вочавидзис мам.
Чӧв олыштӧм бӧрын Егор прӧйдитчис комнатаӧд, сэсся матыстчис мам дорӧ да шуис:
— Сьӧкыд, землячка!
Чувствуйта ме — зэв сьӧкыд тіянлы!
— Ставнымлы сьӧкыд! — кинас ӧвтыштӧмӧн шуис мам.
— Гашкӧ, сӧмын налы, кодъяс гӧгӧрвоӧны, налы — кокньыдджык...
Но ме неуна гӧгӧрвоа жӧ, мый кӧсйӧны бур йӧзыс...
— А тайӧс кӧ ті, мамаша, гӧгӧрвоанныд, сідзкӧ, ті налы ставныслы колана морт — ставныслы! — серьёзнӧя шуис Егор.
Мам видзӧдліс сы вылӧ да кыв ни джын шутӧг нюммуніс.
Луншӧр кадын мам спокойнӧя да делӧвитӧя сюяліс питшӧгас книгаяс и тайӧс вӧчис сэтшӧм пелька да лӧсьыда, мый Егор радпырысь шлочнитіс кывнас да шуис:
— Зер гут!
кыдзи шуӧ бур немец, кор юас ведра сур.
Тіянӧс, мамаша, литература нинӧмӧн эз веж: ті колинныд бур сьӧлӧма, олӧма нывбабаӧн, коді кызіник да ыджыд тушаа.
Мед благӧслӧвитасны енъяс тіянлысь заводитӧмтӧ!..
Часджын мысти, аслас сьӧкыд ношаысь гӧрбыльтчыштӧма, мам сулаліс фабрика ворота дорын.
Кык стӧрӧж, кодъясӧс дӧзмӧдлісны рабочӧйяслӧн на вылын сералӧмъясыс, грубӧя шобисны дворӧ пырысьяс пиысь быдӧнӧс да видчисны накӧд.
Бокын сулаліс полицейскӧй да гӧрд чужӧма, тэрыб синъяса, вӧсни кокъяса морт.
Карнансӧ ӧти пельпом вывсьыс мӧд пельпом вылас вешталігтыр мам бугжыльӧн видзӧдіс сы бӧрся да чувствуйтіс, мый сійӧ шпион.
Кузь тушаа, кудриа юрсиа, балябӧжланьыс йӧткыштӧм шапкаа том зон горзіс сійӧс шобысь стӧрӧжъяс вылӧ:
— Ті, чӧртъяс, юрысь корсьӧй, а энӧ зептысь!
Стӧрӧжъяс пиысь ӧтиыс ӧтветитіс:
— Тэнад юрын, тойясысь кындзи, нинӧм абу...
— А ті буретш той корсьысьяс кодь и эмӧсь! — шыасис ӧти рабочӧй.
Шпион тэрыба видзӧдліс рабочӧй вылӧ да сьӧвзис.
— Менӧ эськӧ кӧть лэдзинныд! — корис мам.
— Аддзанныд, мортыс груза, мышкӧй висьӧ!
— Мун, мун! — скӧра горӧдіс стӧрӧж.
— Сёрнитӧ ещӧ...
Мам воис аслас местаӧ, сувтӧдіс гырничьяссӧ муӧ да, ньылӧмсӧ чышкалігтыр, гӧгӧр видзӧдліс.
Пырысь-пыр жӧ сы дінӧ матыстчисны слесарьяс Гусев кык вок, и ыджыдджыкыс, Василийыс, зумыштчӧмӧн гораа юаліс:
— Пирӧгъяс эмӧсь?
— Аски вая! — вочавидзис мам.
Тайӧ вӧлі пароль.
Вокъяслӧн чужӧмъясыс югдыштісны.
Иван эз вермы терпитнысӧ да горӧдіс:
— Эк тэ...
Василий лажыньтчис да видзӧдліс гырнич пытшкӧ, и тайӧ жӧ здукас сы питшӧгын лои листовка пачка.
— Иван, — гораа сёрнитіс сійӧ, — гортӧ огӧ мунӧй, вай тані ӧбедайтам!
А ачыс тэрыба сюяліс сапӧг гӧлень пытшкас книгаяс.
— Выль торговкасӧ колӧ поддержитны...
— Колӧ! — сӧгласитчис Иван да вак-вакӧн серӧктіс.
Мам, гӧгӧр видзӧдалігтыр, горӧдыштавліс:
— Шыд, пӧсь лапша!
И пачка бӧрся пачка книгаяс перъялігтыр сюяліс найӧс вокъяслы киясас.
Быдпӧрйӧ, кыдзи сы киясысь книгаяс вуджлісны вокъяс киӧ, сы син водзын ыпнитліс виж пятнаӧн жандармскӧй офицерлӧн чужӧмыс, и мам зэв скӧр чувствоӧн думсьыс шуаліс сылы:
«На тэныд, батюшка...»
Быд выль пачка сетігӧн сійӧ радпырысь содтывліс: «На жӧ...»
Матыстчывлісны кианыс тасьтіяса рабочӧйяс; кор найӧ матысмылісны, Иван Гусев заводитліс гораа серавны, и Власова спокойнӧя дугдыліс сетавны книгаяс, заводитліс кисьтавны шыд да лапша, а Гусевъяс шмонитісны сы вылын:
— Сюся действуйтӧ Ниловна!
— Нуждаыд и шыръясӧс кыйны велӧдас! — зумыша шуис кутшӧмкӧ кочегар.
— Вердысьсӧ — нетшыштісны.
Сволочьяс!
Ноко, куим кӧпейка дон лапша.
Нинӧм, мам!
Кыдзкӧ олан.
— Аттьӧ бур кыв шуӧмысь! — нюммуніс сылы мам.
Мунігмозыс кочегар броткис:
— Бур кывйыд меным оз дона сулав...
Власова горзіс:
— Пӧсь лапша, кизьӧр шыд...
И думайтіс сы йылысь, кыдзи висьталас пиыслы аслас первой опыт йылысь, а сы син водзын век сулаліс офицерлӧн виж чужӧмыс.
Чужӧм вылас шӧйӧвошӧмӧн вӧрис сьӧд ускыс, и вылыс вомдор увсьыс, коді скӧрмӧмысла лыбӧма вывлань, дзирдалісны мурч курччӧм пиньяс.
Мамлӧн морӧсас лэбач моз сьыліс радлун, синкымъясыс лукава дрӧгнитлывлісны, и сійӧ, ассьыс делӧсӧ пелька вӧчиг, ачыс аслыс шуаліс:
— А вот — ещӧ!..
XVI
Рытнас, кор мам юис чай, ӧшинь улын кутіс кывны вӧв кок шы да юрӧбтіс тӧдса гӧлӧс.
Мам звирк чеччис, уськӧдчис кухняӧ, ӧдзӧслань, посводзті кодкӧ тэрыба восьлаліс, мамлӧн синъясыс пемдісны да, ӧдзӧс курич бердӧ мыджсьӧмӧн, сійӧ йӧткыштіс кокнас ӧдзӧссӧ.
— Бур рыт, ненько! — кыліс тӧдса гӧлӧс, и мам пельпомъяс вылӧ водісны косіник, кузь кияс.
Мам сьӧлӧмын ыпнитісны разочаруйтчӧм и — Андрейӧс аддзӧм вӧсна радлун.
Ыпнитісны, сорсисны ӧти ыджыд, сотысь чувствоӧ; тайӧ чувствоыс шымыртіс сійӧс пӧсь гыӧн, шымыртіс, кыпӧдіс, и мам ляскысис чужӧмнас Андрейлы морӧс бердас.
Андрей топӧдіс сійӧс, киясыс дрӧжжитісны, мам шумтӧг, ньӧжйӧ бӧрдіс, Андрей малаліс сылысь юрсисӧ да шуаліс, быттьӧ сьыліс:
— Энӧ бӧрдӧй, ненько, энӧ мучитӧй сьӧлӧмтӧ!
Висьтала тіянлы честнӧя — сійӧс регыд лэдзасны!
Сылы паныдсӧ налӧн нинӧм абу, ребята ставныс пуӧм черияс моз чӧв олӧны...
Мамӧс пельпомъясӧдыс сывйыштӧмӧн Андрей пыртӧдіс сійӧс комнатаӧ, а мам, сы бердӧ топӧдчӧмӧн, ур моз тэрыба чышкышталіс чужӧмсьыс синвасӧ да горша, став морӧснас, ньылаліс сылысь кывъяссӧ.
— Поклон тіянлы ыстіс Павелыд, здоров да весел, кыдзи сӧмын вермас лоны.
Дзескыд сэні!
Йӧзсӧ — сёысь унджык кватлалісны, и миянысь и карысь, ӧти камераас куимӧн да нёльӧн пукалӧны.
Тюрьмаса начальствоыс ничево, абу лёк, и мудзӧмаӧсь найӧ — налы сэтшӧм уна удж вӧчисны проклятӧй жандармъяс!
Начальство оз сэтшӧм стрӧга командуйт, а век шуалӧ: «Ті нин, господа, чӧвджыка олӧй, миянӧс энӧ подведитӧй!» Но, и ставыс мунӧ бура.
Сёрнитӧны, ӧта-мӧдныслы книгаяс сеталӧны, сёянӧн юксьӧны.
Бур тюрьма!
Важиник сійӧ, няйт, а — небыдик сэтшӧм, кокни.
Уголовнӧйяс сідзжӧ бур йӧз, миянлы ёна отсалӧны.
Лэдзисны менӧ, Букинӧс да ещӧ нёль мортӧс.
Регыд и Павелӧс лэдзасны, тайӧ нин збыль!
Ставсьыс дыр Весовщиков кутас пукавны, сы вылӧ зэв ёна скӧралӧны.
Сійӧ мудзлытӧг ставнысӧ видӧ!
Жандармъяс синнас сійӧс оз вермыны аддзыны.
Пӧжалуй, судитасны сійӧс либӧ коркӧ ёна нӧйтасны.
Павел ӧлӧдӧ сійӧс: «Дугды, Николай!
Найӧ ӧд бурджык оз лоны, тэ кӧ найӧс быдногыс видан!» А сійӧ горзӧ: «Му веркӧссьыс ме найӧс чирейӧс моз пычикта!» Бура асьсӧ кутӧ Павел, рӧвнӧя, чорыда.
Сійӧс регыд лэдзасны, тіянлы веськыда шуа...
— Регыд! — успокоитчӧм бӧрын меліа нюмъялігтыр шуис мам.
— Ме тӧда, регыд!
— Вот и бур, тӧданныд кӧ!
Но, кисьтӧй меным чай, висьтасьӧй, кыдзи олінныд.
Андрей видзӧдіс мам вылӧ нюмъялігтыр, сійӧ вӧлі сэтшӧм матысса, гӧгрӧс синъясас ӧзйис радейтана, неуна жугыль бикинь.
— Ме тіянӧс зэв ёна радейта, Андрюша! — сылӧн омӧльтчӧм чужӧм вылӧ видзӧдігтыр пыдісянь ышловзьӧмӧн шуис мам.
— Ичӧтика кӧ, и сійӧ шань.
Ме тӧда, мый ті менӧ радейтанныд, — ті ставсӧ верманныд радейтны, сьӧлӧмныд тіян ыджыд! — улӧс вылын катласиг висьталіс хохол.
— Абу сідз, ме тіянӧс торйӧн ёна радейта! — эз ӧвсьы мам.
— Вӧлі кӧ тіян мамныд, йӧзыс эськӧ вежалісны сылы, мый сылӧн татшӧм пи...
Хохол довкнитіс юрнас да кыкнан кинас сійӧс ёна ниртыштіс.
— Кӧнкӧ и менам эм мам...
— надзӧник шуис сійӧ.
— А тӧданныд, мый ме талун вӧчи? — горӧдіс мам да тэрмасьӧмӧн, радысла тшӧкъялігтыр, неуна мичмӧдыштӧмӧн висьталіс, кыдзи сійӧ пыртіс фабрикаӧ литература.
Андрей первойсӧ чуймӧмӧн паськӧдіс синъяссӧ, сэсся вак-вакӧн серӧктіс, кучкаліс чуньяснас юрас да радлігтыр горзіс:
— Ого!
Но, — тайӧ абу шутка!
Тайӧ делӧ!
Павелыд кутшӧм рад лоӧ, а?
Тайӧ — буртор, ненько!
И Павеллы и ставнымлы!
Сійӧ зэв радпырысь шлочйӧдліс чуньяснас, шутьляліс да катласис. Андрей вӧлі зэв рад, и тайӧ радлуныс вуджис тшӧтш мамлы.
— Андрюша, мусаӧй ті менам! — заводитіс мам сідзи, кыдз быттьӧ сылӧн сьӧлӧмыс воссис да сы пытшкысь шор моз ыльӧбтісны да ворсігтыр кутісны бузгыны радлунӧн тыр кывъяс.
— Думайті ме аслам олӧм йылысь — господьӧй енмӧй!
Но, мыйла ме олі?
Нимтӧмъяс...
удж...
верӧсысь кындзи, нинӧм эг аддзыв, полӧмысь кындзи, нинӧм эг тӧдлыв!
И кыдзи быдмис Паша — эг казявлы, и радейтлі-ӧ сійӧс, кор вӧлі верӧсӧй ловъя, — ог тӧд!
Став тӧждысьӧмъясӧй менам, став мӧвпъясӧй вӧліны ӧтитор йылысь — медым ассьым зверӧс чӧскыда, пӧттӧдзыс вердны, ас кадӧ ставсӧ вӧчны сылы, медым сійӧ эз скӧрмы, эз повзьӧдлы нӧйтӧмӧн, ӧтчыд кӧть эськӧ жалитіс.
Ог помнит, медым коркӧ жалитліс.
Нӧйтліс сійӧ менӧ сідзи, быттьӧ оз ассьыс гӧтырсӧ нӧйт, а — ставнысӧ, кодъяс вылӧ лӧгыс петӧ.
Кызь во чӧж тадзи олі, а мый вӧлі верӧссайӧ петтӧдз — ог помнит.
Казьтывла — и, кыдзи синтӧм, нинӧм ог аддзы!
Воліс ме ордӧ Егор Иванович — ми сыкӧд ӧти сиктысьӧсь, висьтавлӧ сійӧ ӧтитор и мӧдтор йылысь, а ме — керкаяссӧ помнита, йӧзсӧ помнита, а кыдзи йӧзыс овлісны, мый йылысь сёрнитлісны, кодлӧн мый вӧвлі — вунӧді!
Пӧжаръяс помнита, — кык пӧжар вӧлі.
Тыдалӧ, ме пытшкысь ставсӧ вӧлі пыркӧдӧма, душаӧс тупкӧма, синтӧммӧдӧма сійӧс, нинӧм оз кыв...
Мам пыдісянь ышловзис да, ваысь лэптӧм чери моз воздухсӧ горша апалігтыр, копыртчис водзлань да, гӧлӧссӧ чинтыштӧм бӧрын, висьталіс водзӧ:
— Верӧсӧй кувсис, ме кутчыси пи дорӧ, — а сійӧ мӧдӧдчис тайӧ делӧяс кузя.
Вот сэки сьӧкыд меным лои и жаль сійӧ...
Пропадитас, кыдзи ме кута овны?
Мыйта полӧм, тӧждысьӧм ас вывті ме вуджӧді, сьӧлӧмӧй вӧлі потӧ, кор думайтлі сылӧн судьба йылысь...
Мам чӧв ланьтіс да, юрнас надзӧникӧн довкйӧдлігтыр, шуис тӧдчӧдӧмӧн:
— Нечистӧй сійӧ, бабаяслӧн любовыд!..
Любитам ми сійӧс, мый миянлы колӧ.
А вот видзӧда ме тіян вылӧ, — мам вӧснаыд шогсянныд, — мыйла сійӧ тіянлы?
И став мукӧд йӧзыс народ вӧсна страдайтӧны, тюрьмаясӧ и Сибирӧ мунӧны, кулӧны...
Том нывъяс мунӧны войшӧра-войӧ ӧтнанныс, няйтӧд, лымйӧд собӧны, зэригӧн мунӧны, — локтӧны карсянь сизим верст.
Коді найӧс вӧтлӧ, коді тойлалӧ?
Любитӧны найӧ!
Вот найӧ — чистӧя любитӧны!
Веруйтӧны!
Веруйтӧны, Андрюша!
А ме — ог куж сідзи!
Ме любита ассьым, матыссаӧс!
— Ті верманныд! — шуис хохол да, чужӧмсӧ бергӧдӧмӧн, чорыда, кыдзи век, ниртыштіс кияснас юрсӧ, банбокъяссӧ да синъяссӧ.
— Ставныс любитӧны матыссаӧс, но — ыджыд сьӧлӧмын и ылыссаыс — матын!
Ті унатор верманныд.
Зэв ыджыд тіян материнскӧйыс...
— Ен мед сетас! — ньӧжйӧник шуис мам.
— Ме ӧд чувствуйта, — лӧсьыд тадзи овны!
Вот ме тіянӧс радейта, — гашкӧ, тіянӧс ме радейта Пашаӧс дорысь ёнджыка.
Сійӧ — абу варов...
Со сійӧ гӧтрасьны кӧсйӧ Сашенька вылӧ, а меным, мамыслы, та йылысь эз висьтав...
— Невернӧ! — паныдаліс хохол.
— Ме та йылысь тӧда.
Невернӧ.
Павел сійӧс любитӧ и сійӧ Павелӧс — збыль.
А гӧтрасьӧм — тайӧ оз ло, оз!
Сашенька эськӧ и кӧсйӧ, да Павел оз кӧсйы...
— Со кыдзи? — думыштчӧмӧн да ньӧжйӧник шуис мам, и сылӧн синъясыс жугыля кутісны видзӧдны хохоллы чужӧмас.
— Да.
Со кыдзи?
Йӧз ӧтказывайтчӧны асланыс шудысь...
— Павел кодьыд — шоч морт! — ньӧжйӧник шуис хохол.
— Кӧртысь вӧчӧм морт...
— Ӧні со — тюрьмаын сійӧ пукалӧ! — думайтігтыр водзӧ висьталіс мам.
— Тревожнӧ тайӧ, полан, — а — он нин сэтшӧма!
Став олӧмыс абу сэтшӧм, и полӧмыс мӧднога, — став вӧснаыс тревожитчан.
И сьӧлӧмӧй мӧдпӧлӧс, — душаӧй синъяссӧ восьтіс, видзӧдӧ: шог сылы и гажа.
Унатор ме ог гӧгӧрво, и сэтшӧм ӧбиднӧ, шог меным, мый ті енлы онӧ эскӧй!
Но, тайӧ нин — нинӧм он вӧч!
Но аддза — ті бур, шань йӧз, да!
И асьнытӧ сетінныд народ вӧсна да правда вӧсна сьӧкыд олӧм вылӧ.
Тіянлысь правдатӧ ме гӧгӧрвои жӧ: кытчӧдз лоасны озыръяс — народ нинӧм оз шедӧд, ни правда, ни радлун, нинӧм!
Вот ола ме тіян пӧвстын, мукӧддырйи войнас тӧдвылад усьлас важыс, аслад выныд, кодӧс талялісны, аслад коньӧр том сьӧлӧмыд — ачым аслым жаль, зэв ӧбиднӧ!
Но век жӧ овны меным лои бурджык.
Пыр ёнджыка ме ачым ачымӧс аддза...
Хохол сувтіс да осторожнӧя кутіс ветлӧдлыны комнатаӧд; зілис не чушкыны кокъяснас.
Сійӧ вӧлі кузь тушаа, косіник да мый йылысь кӧ думайтіс.
— Ті бура шуинныд! — ньӧжйӧник горӧдіс сійӧ.
— Бура.
Керчын вӧлі томиник еврей, сійӧ гижис стихъяс да ӧтчыд гижис татшӧмӧс:
<rus>И невинно убиенных —</rus>
<rus>Сила правды воскресит!..</rus>
Сійӧс асьсӧ сэні, Керчас, полиция виис, но тайӧ — абу важнӧ!
Сійӧ тӧдіс правдасӧ да сійӧс уна кӧдзис йӧз пӧвстын.
Сідзкӧ, ті — мыжтӧг виӧм морт...
— Сёрнита ме ӧні, — водзӧ висьталіс мам, — сёрнита, ачым ачымӧс кывза, — ачым аслым ог верит.
Нэм чӧж думайтлі ӧтитор йылысь — кыдзи эськӧ лунсӧ колльыны тӧдлытӧг, медым сӧмын менӧ эз чуткыны.
А ӧні ставныс йылысь думайта, гашкӧ, и ог сідзи ме гӧгӧрво тіянлысь делӧястӧ, а ставныс меным — матыссаяс, ставнысӧ жалита, ставныслы — окота буртор вӧчны.
А тіянлы, Андрюша, — торйӧн нин окота!..
Андрей матыстчис сы дінӧ да шуис:
— Аттьӧ!
Босьтіс мамлысь кисӧ аслас киӧ, крепыда топӧдліс, тракӧдыштіс да ӧдйӧ бергӧдчис мӧдарӧ.
Волнуйтчӧмысла мудзӧм мам тэрмасьтӧг мыськаліс чашкаяс да чӧв оліс, сылӧн морӧсас надзӧникӧн ӧзйис сьӧлӧмсӧ шонтысь, кыпыд чувство.
Хохол ветлӧдлігтырйи висьтавліс сылы:
— Вот эськӧ тіянлы, ненько, ӧтчыд Весовщиковкӧд меліа сёрнитыштны!
Тюрьмаын пукалӧ сылӧн батьыс — некытчӧ туйтӧм старик.
Николай аддзас сійӧс ӧшинь пыр да видӧ.
Тайӧ абу лӧсьыд!
Николайыс бур сьӧлӧма, — понъясӧс любитӧ, шыръясӧс да быдсяма пежсӧ, а йӧзӧс — оз любит!
Со кытчӧдз позьӧ тшыкӧдны морттӧ!
— Сылӧн мамыс код тӧдас кытчӧ воши, батьыс — вӧр да пьянник, — думайтігтыр шуис мам.
Кор Андрей муніс узьны, мам гусьӧник пернапасаліс сійӧс, а кор Андрей водіс да коли часджын, мам ньӧжйӧник юаліс:
— Андрюша, он на узь?
— Ог, — а мый?
— Бура узьны!
— Аттьӧ, ненько, аттьӧ! — сьӧлӧмсяньыс вочавидзис Андрей.
XVII
Аскинас, кор Ниловна аслас ношаӧн матыстчис фабрика ворота дорӧ, стӧрӧжъяс лёкысь сувтӧдісны сійӧс да, гырничьяссӧ муӧ пуктыны прикажитӧм бӧрын, гӧгӧрбок шобисны.
— Сёянсӧ ті кӧдзӧданныд менсьым! — спокойнӧя шуис мам сэки, кор стӧрӧжъяс лёкногӧн видлалісны сылысь став паськӧмсӧ.
— Ланьт! — зумыша шуис стӧрӧж.
Мӧдыс, мамлы кокньыдика пельпомас тувкыштӧм бӧрын, увереннӧя шуис:
— Ме шуа — забор вомӧн шыблалӧны!
Мам дінӧ медпервой матыстчис старик Сизов да, гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын, ньӧжйӧник юаліс:
— Мам, кывлін?
— Мый?
— Бумагаясыс!
Бара тыдовтчисны!
Веськыда — быттьӧ нянь шӧрӧм вылӧ сов разӧдӧмаӧсь найӧс быдлаӧ.
Со тэныд и арестъяс да шобсьӧмъяс!
Мазинӧс, менсьым племянникӧс, пуксьӧдісны тюрьмаӧ, — но, и мый жӧ?
Пуксьӧдісны тэнсьыд питӧ, — ӧд со, ӧні тыдалӧ, мый тайӧс абу найӧ вӧчлӧмаӧсь!
Сійӧ чукӧртіс киас ассьыс тошсӧ, видзӧдліс мам вылӧ да мунігмозыс шуис:
— Мый он пырав ме ордӧ?
Кӧнкӧ, ӧтнадлы гажтӧм...
Мам аттьӧаліс сійӧс да, сёянторъяссӧ гораа шуалігтыр, сюся видзӧдіс фабрикаын вӧвлытӧм оживление бӧрся.
Ставныс вӧлі шызьӧмаӧсь, чукӧртчылісны ӧтчукӧрӧ, бӧр разӧдчылісны, ветлӧдлісны ӧти цехсянь мӧдӧ.
Саа воздухын, чувствуйтсис, мыйкӧ гӧвкъяліс кыпыд, смелӧй.
То тані, то сэні кылісны ошкана горӧдлӧмъяс, смешитчӧмъяс.
Олӧма рабочӧйяс гусьӧникӧн шпыннялісны.
Тӧждысян видӧн ветлӧдліс начальство, котралісны полицейскӧйяс, и, найӧс казялӧм бӧрын, рабочӧйяс надзӧник разӧдчылісны либӧ, места вывсьыс вӧрзьытӧг, дугдылісны сёрнитны да кыв ни джын шутӧг видзӧдісны зэв скӧр чужӧмъяс вылӧ.
Рабочӧйяс кажитчисны, мый быттьӧ найӧ ставныс чистӧя мыссьӧмаӧсь.
Вирдыштлывліс Гусевлӧн кузь фигураыс; утка моз ветлӧдліс сылӧн вокыс да сераліс.
Мам дінті тэрмасьтӧг мунісны столярнӧй цехса мастер Вавилов да табельщик Исай.
Ичӧтик, косіник табельщик, юрсӧ чатӧртӧмӧн, песовтіс сьылісӧ шуйгавыв да, мастерлӧн ньӧти вӧрзьытӧм, польдчӧм чужӧм вылӧ видзӧдігтыр, тэрыба висьталіс:
— Найӧ, Иван Иванович, сералӧны, — налы тайӧ кажитчӧ, кӧть и делӧыс мунӧ государство путкыльтӧм йылысь, кыдзи шуис господин директор.
Тані, Иван Иванович, оз ков ёг весавны, а гӧрны колӧ...
Вавилов восьлаліс кияссӧ мышкас пуктӧмӧн, и чуньяссӧ сійӧ вӧлі крепыда топӧдӧма...
— Тэ сэні, сукин сын, печатайт, мый тэныд колӧ, гораа шуис сійӧ, — а ме йылысь — эн лысьт!
Матыстчис Василий Гусев да шуис:
— А ме бара тэ ордын кута ӧбедайтны, чӧскыд!
И, гӧлӧссӧ чинтӧмӧн да синъяссӧ читкыртыштӧмӧн, гусьӧник содтіс:
— Меткӧя веськалім...
Эк, мамаша, зэв бур!
Мам меліа довкнитіс сылы юрнас.
Сылы кажитчис, мый тайӧ зонмыс, слӧбӧдаын первой вильшасьысьыс, секретнӧя сыкӧд сёрнитігӧн шуӧ тіӧн, кажитчис фабрикаын общӧй возбуждениеыс, и мам ас кежас думайтіс:
«А ӧд — не кӧ ме...»
Неылӧ сувтісны куим чернорабочӧй, и ӧтиыс ньӧжйӧникӧн, жалитӧмпырысь шуис:
— Некытысь эг аддзы...
— А кывзыштнысӧ эськӧ колӧ!
Ме абу грамотнӧй, но аддза, мый налы век жӧ прамӧя сюрыштіс!..
— шуис мӧдыс.
Коймӧдыс видзӧдліс гӧгӧр да вӧзйис:
— Мунамӧй котельнӧйӧ...
— Действуйтӧ! — мигайтігтыр вашнитіс Гусев.
Ниловна гортас воис кыпыд сьӧлӧма.
Йӧзыс сэні элясьӧны, мый абу грамотнӧйӧсь! — Андрейлы шуис сійӧ.
— А ме вот томдырйи кужлі лыддьысьнысӧ, да вунӧді...
— Велӧдчыштӧй! — вӧзйис хохол.
— Менам арлыдын?
Мыйла йӧзыслысь серамсӧ петкӧдлыны...
Но Андрей босьтіс джаджйысь книга да, корка вывсьыс буква пурт йылӧн индігмоз, юаліс:
— Тайӧ мый?
— <rus>Рцы</rus>! — сералігтыр вочавидзис мам.
— А тайӧ?
— <rus>Аз</rus>...
Сылы вӧлі ӧбиднӧ да кыдзкӧ лӧсьыдтӧм.
Кажитчис, мый Андрейлӧн синъясыс гусьӧникӧн сералӧны сы вылын, и мам зілис не паныдасьны сылӧн синъяскӧд.
Но Андрейлӧн гӧлӧсыс юргис небыда да спокойнӧя, чужӧмыс вӧлі серьёзнӧй.
— Ті ӧмӧй, Андрюша, збыльысь думайтанныд менӧ велӧдны? — невольнӧя нюмъялігтыр юаліс мам.
— А мый? — шыасис сійӧ.
— Ті кӧ лыддьысьлінныд — тӧдвылад уськӧдны абу сьӧкыд.
Он кӧ велав — ладнӧ, велалан — тожӧ ладнӧ!
— А то ещӧ шуӧны: ӧбраз вылӧ видзӧдлӧмысь — святӧйӧн он ло!
— Э! — юрнас довкнитӧм бӧрын шуис хохол.
— Поговоркаыд уна.
Этшаджык тӧдан — чорыдджыка узян, мыйӧн абу вернӧ?
Поговоркаясӧн — желудок думайтӧ, сійӧ наысь душалы дом поводъяс кыӧ, медым кокниджык вӧлі сійӧн веськӧдлынысӧ.
А тайӧ кутшӧм буква?
— <rus>Люди</rus>! — шуис мам.
— Сідз!
Со кыдзи найӧ тажгӧдчӧмаӧсь.
Но, а этійӧ?
Синкымъяссӧ кӧрӧмӧн мам мыйвынсьыс видзӧдіс да зілис уськӧдны тӧдвылас вунӧдӧм букваяссӧ да аслас тӧдлытӧг друг вунӧдчис.
Но регыд сылӧн мудзисны синъясыс, и чепӧсйис синва, а сэсся шогысла сыркъялӧмӧн бӧрддзис.
— Грамотаӧ велӧдча! — сыркъялӧмӧн шуис сійӧ.
— Нелямын арӧс, а ме сӧмын на грамотаӧ велӧдчыны заводиті...
— Оз ков бӧрдны! — шуис хохол меліа да ньӧжйӧ.
— Мӧдногӧн овны ті энӧ вермӧй, — а вот век жӧ гӧгӧрвоанныд, мый олінныд лёка!
Уна тысяча йӧз вермӧны овны тіянысь бурджыка, — а олӧны скӧтъяс моз, да ещӧ ошйысьӧны — бура олам!
А мый сыын бурыс — и талун морт уджаліс да сёйис и аски — уджаліс да сёйис, да тадзи нэм чӧжыс быд во — уджалӧ да сёйӧ?
Тайӧ делӧяс костас рӧдитас аслыс челядьӧс да первойсӧ любуйтчӧ наӧн, а кыдзи и найӧ заводитасны уна сёйны, сійӧ — скӧралӧ, видӧ найӧс — ӧбжӧраяс, ӧдйӧджык быдмӧй, уджавны кад!
И кӧсйис эськӧ вӧчны ассьыс челядьсӧ скӧтъясӧн, но найӧ заводитӧны уджавны, медым пӧткӧдны ассьыныс рушкусӧ, — и бара зэв сьӧкыда кыскӧны олӧмсӧ!
— Настӧящӧй йӧзыс сӧмын найӧ, кодъяс морт разум вылысь орйӧдлӧны цепьяссӧ.
Со ӧні и ті, асланыд вынъяс серти, тайӧторъяс босьтчинныд.
— Но, метӧ мый? — ышловзис мам.
— Кытысь нин меным?
— А — кыдзи нӧ?
Тайӧ зэр кодь жӧ — быд войт кӧйдыссӧ юкталӧ.
А заводитанныд ті лыддьысьны...
Андрей серӧктіс, сувтіс да кутіс ветлӧдлыны комнататі.
— Да, ті велӧдчӧй!..
Павел воас, а ті — эгэ?
— Эк, Андрюша! — шуис мам.
— Томыдлы — ставыс прӧстӧ.
А кыдзи олыштан, — шогыд — уна, выныд — этша, а тӧлкыд — ньӧти абу...
XVIII
Рытнас хохол муніс, мам ӧзтіс лампа да пуксис пызан дорӧ чулки кыны.
Но регыд мысти сувтіс, падъялігтыр прӧйдитчис комнатаӧдыс, петіс кухняӧ, каличаліс ӧдзӧссӧ да, синкымъяссӧ мыйвынсьыс кӧрӧмӧн, бӧр пырис комнатаас.
Ӧшиньяссӧ занавесаліс да, джаджйысь книга босьтӧм бӧрын, бара пуксис пызан дорӧ, гӧгӧр видзӧдліс, копыртчис книга весьтӧ, вомдоръясыс сылӧн кутісны вӧрны.
Кор ывла вывсянь кыліс шум, сійӧ дрӧгнитліс, тупкыліс книгасӧ кипыдӧснас да сюся заводитліс кывзысьны...
И бара, то синъяссӧ куньӧмӧн, то бӧр восьтӧмӧн, вашкӧдіс:
— <rus>Живёте, иже — жи, земля, наш</rus>...
Ӧдзӧсӧ таркнитісны, мам звирк чеччыштіс, сюйыштіс книгасӧ джаджйӧ да полігтырйи юаліс:
— Коді сэні?
— Ме...
Пырис Рыбин, солиднӧя малыштіс тошсӧ да шуис:
— Водзті йӧзсӧ юасьтӧг лэдзлывлін.
Ӧтнадӧн?
Сідз.
А ме чайті — хохол гортын.
Ме сійӧс талун аддзылі...
Тюрьмаыд морттӧ оз тшыкӧд.
Пуксис да шуис мамлы:
— Вай сёрнитыштам...
Сійӧ видзӧдіс значительнӧя, таинственнӧя да тайӧн вӧчис мамлы гӧгӧрвотӧм беспокойство.
— Ставыс деньга вылӧ вӧчсьӧ! — заводитіс сійӧ аслас кыз гӧлӧснас.
— Прӧстӧ вылӧ он чуж, он кув — вот.
И книгаяс и листовкаяс — деньга сулалӧны.
Тэ тӧдан, кытысь деньгаыс книгаяс вылас мунӧ?
— Ог тӧд, — мыйкӧ опаснӧйӧс чувствуйтігтыр ньӧжйӧник шуис мам.
— Сідз.
Ме ог жӧ тӧд.
Мӧдтор — коді книгаяссӧ гижӧ?
— Учёнӧйяс...
— Господа! — шуис Рыбин, и тошка чужӧмыс зэвтчис, гӧрдӧдіс.
— Сідзкӧ — господа книгаяс гижӧны, разӧдӧны найӧс.
А тайӧ книгаясас гижсьӧ — господаяслы паныдтор.
Ӧні, — тэ меным висьтав, — налысӧ кутшӧм пӧльза видзны деньга сы вылӧ, медым аслыныслы паныд кыпӧдны народсӧ, а?
Мам, синъяснас мигнитӧм бӧрын, повзьӧмӧн горӧдіс:
— Тэ мый думайтан?..
— Ага! — шуис Рыбин да кутіс ош моз бергавны улӧс вылас.
— Вот.
Ме сідзжӧ, кыдзи вои тайӧ мӧвпӧдзыс, — йирмӧг босьтіс.
— Мыйкӧ тӧдмалін?
— Пӧръясьӧм! — вочавидзис Рыбин.
— Чувствуйта — пӧръясьӧм.
Нинӧм ог тӧд, а — пӧръясьӧм эм.
Вот.
Господа мыйкӧ мудритӧны.
А меным правда колӧ.
И ме правдасӧ гӧгӧрвои.
А господаяскӧд ог кӧсйы мунны.
Найӧ, кор налы ковмас, тойыштасны менӧ водзӧ, — да менам лыяс вывті, кыдзи пос кузя, водзӧ мунасны...
Сійӧ быттьӧ кӧртавліс мамлысь сьӧлӧмсӧ гажтӧм кывъяснас.
— Господьӧй! — шогпырысь горӧдіс мам.
— Неужели Паша оз гӧгӧрво?
И ставныс, кодъяс...
Сы син водзын кыптісны Егорлӧн, Николай Ивановичлӧн, Сашенькалӧн серьёзнӧй, честнӧй чужӧмъясыс, мамлӧн сьӧлӧмыс вӧрзис.
— Ог, ог! — юрпас пыркӧдігтыр кутіс шуавны мам.
— Ог вермы веритны.
Найӧ — сӧвесть вӧсна.
— Код йылысь сёрнитан? — думыштчӧмӧн юаліс Рыбин.
— Ставныс йылысь...
ӧтитӧг ставныс йылысь, кодъясӧс аддзылі!
— Он сэтчӧ видзӧд, мам, видзӧд ылӧджык! — юрсӧ ӧшӧдӧмӧн шуис Рыбин.
— Найӧ, кодъяс матӧ матыстчисны миян дінӧ, найӧ, гашкӧ, асьныс нинӧм оз тӧдны.
Найӧ веритӧны — тадзи колӧ!
А гашкӧ — на сайын мукӧдъяс эмӧсь, кодъяслы мед сӧмын выгӧда вӧлі.
Мортыд аслыс паныд прӧстӧ оз кут мунны...
И, крестьянинлӧн сьӧкыд убеждениеӧн, сійӧ содтіс:
— Господаяссянь некор нинӧм бурыс оз ло!
— Мый тэ думыштін? — бара падъялігтыр юаліс мам.
— Ме? — Рыбин видзӧдліс мам вылӧ, чӧв олыштіс да шуис: — Господаясысь колӧ ылынджык лоны.
Вот.
Сэсся бара чӧв олыштіс зумыштчӧмӧн.
— Ме кӧсйи том йӧз дінӧ йитчыны, медым накӧд ӧтлаын.
Тайӧ делӧас ме туяна морт — тӧда, мый колӧ йӧзлы висьтавны.
Вот.
Но, а ӧні ме муна.
Ме ог вермы веритны, должен мунны.
Сійӧ ӧшӧдіс юрсӧ, думайтыштіс.
Кута ветлӧдлыны ӧтнамӧн сиктъясӧд, грездъясӧд.
Кута народсӧ бунт вылӧ кыпӧдны.
Колӧ, медым народыс ачыс босьтчис.
Сійӧ кӧ гӧгӧрвоас — туйястӧ сійӧ аслыс восьтас.
Вот ме и кута зільны, медым гӧгӧрвоис — абу сылӧн некутшӧм надея, ас вылас кындзи, абу некутшӧм разум аслас кындзи.
Со кыдзи!
Мамлы жаль лои сійӧ, мам поліс тайӧ морт вӧснаыс.
Тайӧ мортыс сылы некор эз волы сьӧлӧм вылас, а ӧні друг лои кыдзкӧ матыссаджыкӧн; мам гусьӧник шуис:
— Кутасны тэнӧ...
Рыбин видзӧдліс сы вылӧ да спокойнӧя вочавидзис:
— Кутасны, — бӧр лэдзасны.
А ме — бара...
Мужикъяс асьныс кӧрталасны.
И кутан тюрьмаын пукавны...
— Пукалышта — бӧр пета!
Бара муна.
А мужикъяс йылысь кӧ сёрнитны — ӧтчыд кӧрталасны, мӧдысь, а сэсся гӧгӧрвоасны, — оз ков кӧртавны менӧ, а — колӧ кывзыны.
Ме шуа налы: «Ті меным энӧ веритӧй, ті сӧмын кывзӧй».
А кутасны кывзыны — веритасны!
Сійӧ висьталіс надзӧник, быттьӧ шутӧдзыс быд кыв торйӧн видлаліс.
— Ме тані, бӧръя кадас, уна кывзі.
Мыйсюрӧ гӧгӧрвои...
— Пропадитан, Микайло Иванович! — юрнас жугыля довкйӧдлігтыр шуис мам.
Пемыд, джуджыд синъясӧн сійӧ видзӧдіс мам вылӧ, быттьӧ мыйкӧ юасис да виччысис.
Сылӧн крепыд телӧыс копыртчыштӧма водзлань, кияснас мыджсьӧма улӧсӧ, сьӧд тошка, мугов чужӧмыс кажитчис бледӧн.
— А кывлін, кыдзи кӧйдыс йылысь Христос шулӧма?
Он кув — он ловзьы выль шептын.
Кувтӧдз меным дыр на.
Ме — мудер!
Рыбин дзӧрыштіс улӧс вылас да тэрмасьтӧг чеччис.
Трактирӧ ветла, йӧзыскӧд пукалышта сэні.
Хохол мыйкӧ дыр эз лок.
Заводитіс хлопочитны?
— Да! — нюмъялігтыр шуис мам.
— Сідзи и колӧ.
Тэ висьтав сылы ме йылысь...
Найӧ дзик орччӧн восьлалігтыр петісны кухняӧ да, ӧта-мӧд вылас видзӧдтӧг, шуалісны дженьыдик кывъяс.
— Но, прӧщай!
— Прӧщай.
Кор расчёттӧ босьтан?.
— Босьті.
— А кор мӧдӧдчан?
— Аски.
Асывнас водз.
Прӧщай!
Рыбин мышкыртчис да неокотапырысь петіс посводзӧ.
Мам недыр сулалыштіс ӧдзӧс дорын, кывзіс сьӧкыд кок шыяссӧ да сомнениеяссӧ, кодъяс чужисны сы морӧсын.
Сэсся надзӧникӧн бергӧдчис, пырис комнатаӧ да, занавескасӧ лэптыштӧм бӧрын, видзӧдліс ӧшиньӧд.
Ывлаын вӧлі сап пемыд.
«Войнас ола!» — думыштіс сійӧ.
Мамлы вӧлі жаль лабутнӧй мужикыс — сійӧ сэтшӧм паськыд, ён.
Воис Андрей.
Сійӧ вӧлі кыпыд да весел.
Кор мам висьталіс сылы Рыбин йылысь, сійӧ горӧдіс: Но, и мед ветлӧдлӧ сиктъясӧд, звӧнитӧ правда йылысь, садьмӧдӧ народсӧ.
Сылы миянкӧд сьӧкыд.
Сылӧн юрас аслас, мужицкӧй мӧвпъяс кыптӧмаӧсь, миян мӧвпъяслы — сэні дзескыд...
— Вот — господа йылысь сійӧ сёрнитіс, — сэні мыйкӧ эм! — видзчысьӧмӧн шуис мам.
— Мед эськӧ эз пӧръявны!
— Оз кажитчы? — сералігтырйи горӧдіс хохол.
— Эк, ненько, деньга!
Вӧлі кӧ эськӧ сійӧ миян!
Ми век на йӧз деньга вылӧ олам.
Со Николай Иванович тӧлысьнас сизимдас вит шайт пӧлучайтӧ — ветымынсӧ сетӧ миянлы.
Тадзи жӧ и мукӧдъясыс.
Да тшыгъялысь студентъяс, кӧпейкаӧн морт вылысь чукӧртӧм бӧрын, мукӧддырйиыс неуна ыстыштасны.
А господаыд, дерт, унапӧлӧс овлӧны.
Ӧтияс — пӧръяласны, мӧдъяс — бӧрӧ колясны, а миянкӧд — медся буръясыс мунасны.
Сійӧ шлопкис-кучкис воча ки да чорыда висьталіс водзӧ:
— Миян праздникӧдз — кутш оз вермы лэбзьыны, а ми вот первой май век жӧ пасйыштам!
Гажа лоӧ!
Андрейлӧн кыпыдлуныс вӧтліс тревогасӧ, кодӧс вайис Рыбин.
Хохол ветлӧдліс комнатаӧд, ниртіс кинас юрсӧ да, джоджӧ видзӧдігтыр, висьтавліс:
— Тӧданныд, мукӧддырйиыс сьӧлӧмын олӧ сэтшӧм, — шензьӧдана!
Кажитчӧ, быдлаын, кытчӧ кӧть тэ мунан, — ёртъяс, ставныс ӧзйӧны ӧти биӧн, ставныс веселӧсь, бурӧсь, шаньӧсь.
Ӧта-мӧднысӧ кыв шутӧг гӧгӧрвоӧны...
Ставныс олӧны ӧтлаын, а быд сьӧлӧм сьылӧ ассьыс сьыланкыв.
Став сьыланкывъясыс, кыдзи шоръяс, визувтӧны — усьӧны ӧти юӧ, и юыс паськыда да свободнӧя визувтӧ выль олӧмлӧн югыд радлунлӧн мореӧ.
Мам зілис не вӧрзьыны места вывсьыс, медым не мешайтны сылы, не торкны сылысь речсӧ.
Мам кывзіс сійӧс век ыджыдджык вниманиеӧн, — сійӧ висьтавліс мукӧдсьыс прӧстӧйджыка, и сылӧн кывъясыс пыдӧдзджык йиджлісны сьӧлӧмас.
Павел некор эз висьтавлы сы йылысь, мый аддзӧ водзвылысь.
А тайӧ, кажитчис мамлы, век вӧлі сьӧлӧмыслӧн кутшӧмкӧ юкӧнӧн, сылӧн речьясын юргис мойд будущӧй праздник йылысь, коді лоӧ мувывса став йӧзлы.
Тайӧ мойдыс югдӧдіс мамлы пиыслӧн да став ёртъясыслӧн олӧмлысь да уджлысь смыслсӧ.
— А кор ас садяд воан, — юрнас пыркнитӧм бӧрын шуис хохол, — гӧгӧр видзӧдлан — кӧдзыд да няйт!
Ставныс мудзӧмаӧсь, скӧрмӧмаӧсь...
Зэв жугыля сійӧ водзӧ висьталіс:
— Ӧбиднӧ тайӧ, — а мортлы оз ков веритны, колӧ повны сыысь да весиг — ненавидитны!
Тешкодь мортыд.
Тэ эськӧ — кӧсйин сӧмын радейтны, а кыдзи тайӧс позьӧ?
Кыдзи прӧститан мортлы, сійӧ кӧ тэ вылӧ зверь моз видзӧдӧ, тэын оз признайт ловъя душатӧ да тэнад чужӧмӧ кокнас чужъялӧ?
Оз позь прӧститны!
Не ас вӧсна оз позь, — ме ас вӧсна став ӧбидасӧ терпита, — но насильникъяслы пӧтакайтны ог кӧсйы, ог кӧсйы, медым менам спина вылын велӧдчисны мукӧдъясӧс нӧйтны.
Ӧні сылӧн синъясыс ыпнитісны кӧдзыд биӧн, сійӧ упрямӧя копыртіс юрсӧ да сёрнитіс чорыдджыка:
— Ме не должен прӧщайтны нинӧм вреднӧйсӧ, кӧть весиг сійӧ меным и оз вредит.
Ме — му вылас абу ӧтнамӧн!
Талун ме лэдза ачымӧс ӧбидитны и, гашкӧ, сӧмын сералышта ӧбида вылас, сійӧ менӧ оз дойд, — а аскинас, ме вылын ассьыс вынсӧ мерайтӧм бӧрын, ӧбидчик мунас мӧдлысь кучиксӧ кульны.
И лоӧ йӧз вылӧ видзӧдны разнӧя, быть лоӧ сьӧлӧмтӧ кутны стрӧга, бӧрйыны йӧзсӧ: тайӧ — ас йӧз, тайӧ — бокӧвӧйяс.
Справедливӧ — а сьӧлӧмтӧ оз кокньӧд!
Мамлы мыйлакӧ тӧдвылас уси офицер да Сашенька.
Ышлолалігтыр сійӧ шуис:
— Кутшӧм нин артмас нянь пожнавтӧм пызьсьыд!..
— Сыын и шогыс! — горӧдіс хохол.
— Да-а! — шуис мам.
Сылӧн паметяс кыптіс верӧсыслӧн сьӧкыд, зумыш фигураыс, быттьӧ нитшсялӧм ыджыд из.
Мам представитіс аслыс хохолӧс Наташалӧн верӧсӧн да писӧ Сашенька вылӧ гӧтыраӧн.
— А мый вӧсна? — юаліс хохол.
— Тайӧ сэтшӧм бура тыдалӧ, мый весиг тешкодь.
Сӧмын сы вӧсна, мый йӧзыс оз ӧтвесьтын сулавны.
Сідзкӧ, вайӧ ставнысӧ рӧвняйтамӧ!
Ӧтмындаӧн юкам ставсӧ, мый вӧчӧма разумӧн, ставсӧ, мый вӧчӧма киясӧн!
Огӧ мӧдӧй ӧта-мӧднымӧс кутны полӧмлӧн да вежалӧмлӧн рабствоын, горшлунлӧн да йӧйлунлӧн пленын!..
Найӧ частӧ кутісны сёрнитлыны тадзи.
Находкаӧс бара босьтісны фабрикаӧ, сійӧ ассьыс удж донсӧ ставсӧ сетліс мамлы, и мам тайӧ деньгасӧ босьтліс сідзи жӧ спокойнӧя, кыдзи примитлывліс Павел киысь.
Мукӧддырйи Андрей нюмъялігтырйи шулывліс мамлы:
— Лыддьысьыштам, ненько, а?
Мам шутитігтыр, но настойчивӧя ӧтказывайтчывліс, сылы эз кажитчыв тайӧ нюмъялӧмыс да, неуна ӧбидитчӧмӧн, сійӧ думайтліс:
«Тэ кӧ сералан, — сідзкӧ, мыйла тайӧ?»
И век тшӧкыдджыка юавлывліс сылысь, мый лоӧ сійӧ либӧ мӧд кыв, коді дзик абу гӧгӧрвоана сылы.
Юалігас мам видзӧдіс бокӧ, сылӧн гӧлӧсыс юргис веськодя.
Андрей гӧгӧрвоис, мый мам надзӧникӧн велӧдчӧ ачыс, гӧгӧрвоис мамлысь яндысьӧмсӧ да дугдіс корны, медым сійӧ сыкӧд лыддьысис.
Регыд мысти мам сылы шуис:
— Андрюша, менам синъясӧй слабмӧны.
Ӧчки эськӧ колӧ.
— Бур! — вочавидзис Андрей.
— Вот воскресеньеӧ тэкӧд мунам карӧ, петкӧдла тэнӧ докторлы, и лоас ӧчки...
XIX
Мам куимысь нин ветліс корны Павелкӧд свидание, и жандармскӧй генерал, гӧрд чужӧма да ыджыд ныра дзор старик, быдпӧрйӧ меліа ӧтказывайтліс сылы.
— Недель мысти, матушка, не водзджык!
Недель мысти — ми видзӧдлам, — а ӧні — оз позь...
Сійӧ вӧлі гӧгрӧсіник, кыз и мамлы кажитчис воӧм слива кодьӧн, коді куйлӧма нин да муртса бакшасьыштӧма.
Сійӧ дугдывтӧг мыйкӧ перъяліс ёсь желльӧн аслас посни еджыд пиньяс костысь, сылӧн турунвиж рӧма ичӧтик синъясыс меліа нюмъялісны, гӧлӧсыс юргис любезнӧя, дружескӧя.
— Вежливӧй! — думайтігтыр висьтавліс хохоллы мам.
— Век нюмъялӧ...
— Да, да! — шуис хохол.
— Найӧ — ничево, меліӧсь, нюмъялӧны.
Налы шуасны: «А ноко, вот тайӧ тӧлка да честнӧй морт, сійӧ миянлы опаснӧй, ӧшӧдӧй сійӧс!» Найӧ нюммунасны да ӧшӧдасны, а сэсся бара кутасны нюмъявны.
— Сійӧ, коді воліс миянӧ шобсьыны, сійӧ прӧстӧйджык, — висьтавліс мам.
— Сразу тыдалӧ, мый пон...
— Ставныс найӧ — абу йӧз, а сідзи, мӧлӧтъяс, медым кучкавны йӧзсӧ.
Инструментъяс.
На отсӧгӧн лӧсйӧны-гогналӧны ми воксӧ, медым ми вӧлім удобнӧйджыкӧсь.
Найӧс асьнысӧ вӧчӧмаӧсь удобнӧйӧн нин миянӧн веськӧдлан кияслы — вермӧны вӧчны любӧй удж, мый налы тшӧктасны. Та дырйи найӧ оз думайтны да оз юавны, мыйла тайӧ колӧ.
Медбӧрын сылы лэдзисны вӧчны свидание, и воскресеньеӧ мам чӧла пукаліс тюрьма канцелярия пельӧсын.
Сыысь кындзи, ляпкыд пӧтӧлӧка дзескыд да няйт комнатаын вӧліны ещӧ некымын морт, кодъяс виччысисны свидание жӧ.
Колӧ чайтны, мый найӧ тані вӧвлӧмаӧсь абу нин ӧтчыд да тӧдісны ӧта-мӧднысӧ; на костын дышиника да надзӧник пансис сёрни, коді муртса кыліс да чераньвез моз быттьӧ лемасьліс.
— Кывлінныд? — висьталіс рушмӧм чужӧма кыз нывбаба, кодлӧн пидзӧс вылас вӧлі саквояж.
— Талун асъя ӧбедня дырйи соборнӧй регент певчӧй детинкаӧс пельӧдыс нетшкӧма...
Отставнӧй военнӧй мундира олӧма морт гораа кызӧктіс да шуис:
— Певчӧйяс — юр вундысьяс!
Канцелярияӧд ӧтарӧ-мӧдарӧ шӧйтіс ичӧт тушаа, дженьыдик кокъяса, кузь кияса да водзлань чургӧдчӧм черлыяса куш юра морт.
Сійӧ висьтавліс тревожнӧй да сибдӧмкодь гӧлӧсӧн:
— Олӧмыс донсялӧ, та вӧсна и йӧзыс скӧрджыкӧсь.
Мӧд сорт мӧс яй — дас нёль кӧпейка фунт, нянь бара лои кык да джын кӧпейка...
Корсюрӧ пыравлісны арестантъяс, руд паськӧмаӧсь, ставныс ӧткодьӧсь, кучикысь вурӧм сьӧкыд башмакаӧсь.
Джынвыйӧ пемыд комнатаӧ пыригӧн найӧ лапйӧдлісны синъяссӧ.
Ӧтилӧн кокъясас зилякылісны кандалъяс.
Ставыс вӧлі аслыснога спокойнӧ да зэв прӧстӧ.
Кажитчис, мый ставныс важысянь нин велалӧмаӧсь, миритчӧмаӧсь асланыс положениеӧн; ӧтияс — спокойнӧя пукалӧны, мӧдъяс — дыша караулитӧны, коймӧдъяс — ӧкуратнӧя да мудзӧмпырысь волывлӧны заключённӧйяс дінӧ.
Мамлӧн сьӧлӧмыс эз вермы терпитнысӧ да дрӧжжитіс, сійӧ гӧгӧрвотӧм синъясӧн видзӧдіс ставсӧ да шензис тайӧ сьӧкыд прӧстлун вылас.
Власовакӧд орччӧн пукаліс ичӧтик старука, кодлӧн чужӧмыс вӧлі чукырӧсь, а синъясыс томӧсь.
Вӧсньыдик сьылісӧ бергӧдлігтыр сійӧ кывзысис сёрниясӧ да ставныс вылӧ видзӧдіс кыдзкӧ тшапа.
— Тіян коді тані? — ньӧжйӧник юаліс сылысь Власова.
— Пиӧй.
Студент, — гораа да тэрыба вочавидзис старука.
— А тіян?
— Пи жӧ.
Рабочӧй.
— Кыдзи овыс?
— Власов.
— Эг кывлы.
Важӧн пукалӧ?
— Сизимӧд недель...
— А менам — дасӧд тӧлысь! — шуис старука, и сы гӧлӧсысь Власова кыліс мыйкӧ тешкодьӧс, гордитчана сямаӧс.
— Да, да! — тэрыба висьтавліс куш юра старик.
— Терпение бырӧ...
Ставныс скӧрмӧны, ставныс горзӧны, ставыс донсялӧ.
А йӧз донтӧммӧны.
Лӧньӧдысь гӧлӧсъяс оз кывны.
— Дзик вернӧ! — шуис военнӧй.
— Безобразие!
Колӧ, медым медбӧрын кыліс чорыд гӧлӧс — ланьт!
Со мый колӧ.
Чорыд гӧлӧс...
Сёрнитны кутісны варовджыка.
Быдӧн тэрмасис висьтавны олӧм йылысь ассьыс мнениесӧ, но ставныс сёрнитісны джын гӧлӧсӧн, и ставас мам чувствуйтіс сылы мыйкӧ бокӧвӧйӧс.
Гортын сёрнитісны мӧдногӧн, гӧгӧрвоанаджыка, прӧстӧйджыка да гораджыка.
Квадратнӧй гӧрд тошка кыз надзиратель горӧдіс сылысь овсӧ, видзӧдліс мам вылӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс да чотігтыр мӧдӧдчис. Мамлы шуис:
— Лок ме бӧрся...
Мам восьлаліс, и сылы окота вӧлі зургыны надзирательлы мышкас, медым сійӧ муніс ӧдйӧджык.
Ичӧтик комнатаын сулаліс Павел, нюмъяліс, нюжӧдіс кияссӧ.
Мам кватитіс сылысь кисӧ да, синъяссӧ частӧ лапйӧдлігтыр, серӧктіс. Мамлы эз сюрны колана кывъяс и сійӧ ньӧжйӧник шуаліс:
— Видза олан...
видза олан...
— Да тэ, мам, успокоитчы! — сылысь кисӧ куйлігтыр шуаліс Павел.
— Нинӧм.
— Мам! — ышловзьӧм бӧрын шуис надзиратель.
— Ті вай торйӧдчыштӧй, — медым ӧта-мӧдсяньыд вӧлінныд ылынӧсь...
И гораа очсыштіс.
Павел юасис мамыслысь здоровье йылысь, горт йылысь...
Мам виччысис кутшӧмкӧ мӧдпӧлӧс вопросъяс, корсис найӧс пиыслӧн синъясысь да эз аддзы.
Павел, кыдзи и век, вӧлі спокойнӧй, сӧмын чужӧмыс кельдӧдӧма да синъясыс быттьӧ лоӧмаӧсь гырысьджыкӧсь.
— Саша поклон ыстіс! — шуис мам.
Павеллӧн дрӧгнитісны синлапъясыс, чужӧмыс лои небыдджык, сійӧ нюммуніс.
Мамлы эз ло лӧсьыд сьӧлӧм вылас.
— Кор нӧ найӧ лэдзасны тэнӧ! — заводитіс мам ӧбидапырысь да дӧзмӧмӧн.
— Мый вӧсна пуксьӧдіснысӧ?
Ӧд со эсійӧ бумагаясыд бара тыдовтчисны...
Павеллӧн синъясыс радпырысь дзирдыштісны.
— Бара? — тэрыба юаліс сійӧ.
— Татшӧмторъяс йылысь сёрнитны оз позь! — дышпырысь шуыштіс надзиратель.
— Позьӧ сӧмын семейнӧй делӧяс йылысь...
— А тайӧ ӧмӧй абу семейнӧй? — шуис мам.
— Ме нин ог тӧд.
Сӧмын — оз позь, — веськодьпырысь шуис надзиратель.
— Висьтав, мам, семейнӧй йылысь, — шуис Павел.
— Мый тэ вӧчлывлан?
Мам, ас пытшкас кутшӧмкӧ том задор чувствуйтӧмӧн, вочавидзис:
— Фабрикаӧ новла ставсӧ тайӧс.
Чӧв ланьтліс да нюмъялігтыр водзӧ висьталіс:
— Шыд, рок, Марьялысь пӧжалӧмторъяссӧ, да мукӧдсикас сёянтор...
Павел гӧгӧрвоис.
Петысь серамсӧ кутӧм вӧсна Павеллӧн чужӧмыс кутіс дрӧжжитны, сійӧ дзугис юрсисӧ да меліа, сэтшӧм гӧлӧсӧн, кутшӧмӧс мам некор на сысянь эз кывлы, шуис:
— Бур, мый тэнад эм делӧ, — он гажтӧмчы!
— А кор тайӧ листокъясыс тыдовтчисны, менӧ сідзжӧ кутісны шобны! — ошйысьыштӧмӧн шуис мам.
— Бара сы йылысь! — шуис надзиратель.
— Ме висьтала — оз позь!
Мортӧс воляысь лишитісны, медым сійӧ нинӧм эз тӧд, а тэ — ассьыд!
Колӧ гӧгӧрвоны, мый оз позь.
— Но эновт, мам, тайӧс! — шуис Павел.
— Матвей Иванович бур морт, оз ков сійӧс дӧзмӧдны.
Ми сыкӧд дружнӧя олам.
Сійӧ талун свидание дырйи случайнӧ пукалӧ — векджык пукавлывлӧ начальниклӧн отсасьысьыс.
— Свидание помасис! — часі вылӧ видзӧдігтыр шуис надзиратель.
— Но, аттьӧ, мам! — шуис Павел.
— Ыджыд аттьӧ.
Тэ — эн тӧждысь.
Менӧ регыд лэдзасны...
Павел топыда кутыштліс мамсӧ, окыштіс, и мам, расстроитчӧм да шуда, бӧрддзис.
— Торйӧдчӧй! — шуис надзиратель да, мамӧс колльӧдігӧн, нурбыльтіс сылы:
— Эн бӧрд, — лэдзасны!
Ставнысӧ лэдзалӧны...
Дзескыд лои...
Паськыда нюмъялігтыр да синкымъяснас тэрыба вӧрӧдігтыр мам гортас висьтавліс хохоллы:
— Сюся ме сылы шуи, — гӧгӧрвоис сійӧ!
И шога ышловзис.
— Гӧгӧрвоис!
А то эськӧ эз кутлы да окав, — татшӧмтортӧ сійӧ некор эз вӧчлы!
— Эк ті! — серӧктіс хохол.
— Коді мый корсьӧ, а мам век ласка...
— Абу сідз, Андрюша, — йӧзыс, мися, ме шуа! — друг шензьӧмӧн горӧдіс сійӧ.
— Ӧд кыдзи велалӧмаӧсь!
Торйӧдісны на дорысь челядьсӧ, тюрьмаӧ пуксьӧдісны, а найӧ — нинӧм, воӧмаӧсь, пукалӧны, виччысьӧны, сёрнитӧны, — а?
Тадзи кӧ нин образованнӧйяс велалӧны, мый нин сёрнитны пемыд йӧз йылысь?
— Тайӧ гӧгӧрвоана, — аслысногӧн шпыннялігтыр шуис хохол, — на дорӧ законыд век жӧ меліджык миян дорӧ серти и найӧ миян дорысь ёнджыка сыын нуждайтчӧны.
Сідзкӧ, кор сійӧ налы плешкас кучкас, найӧ кӧть и чукрасьӧны, но оз зэв ёна.
Аслад беддьыд — кокньыдджыка кучкалӧ...
XX
Ӧтчыд рытнас мам пукаліс пызан дорын, кыис носки, а хохол гораа лыддис римскӧй рабъяслӧн восстание йылысь книга, кодкӧ ёна кутіс игӧдчыны, и кор хохол восьтіс ӧдзӧссӧ, пырис Весовщиков; киняулас ичӧтик ноптор, шапкасӧ вештӧма балябӧжланьыс да пидзӧсӧдзыс резсьӧма няйтӧн.
— Локта — аддза тіян биа.
Пыри здоровайтчыны.
Веськыда тюрьмасянь! — шуис сійӧ тешкодь гӧлӧсӧн, кватитіс Власовалысь кисӧ, тракнитіс да шуис:
— Павелсяньыд поклон...
Сэсся улӧс вылӧ падъялігтыр пуксьӧм бӧрын кытшовтіс комнатасӧ аслас гажтӧм, подозрительнӧй синъяснас.
Мамлы сійӧ эз волы сьӧлӧм вылас.
Сылӧн пельӧса, кушӧдз шырӧм юрас, ичӧтик синъясас вӧлі мыйкӧ сэтшӧм, мый век повзьӧдлывліс мамӧс, но ӧні сійӧ вӧлі рад сылы да, меліа нюмъялігтыр, варова сёрнитіс:
— Омӧльтчӧмыд тэ!
Андрюша, чайӧн вай сійӧс юкталам...
— А ме нин самӧвар сувтӧда! — кухнясянь шыасис хохол.
— Но, Павелыс кыдзи?
Кодӧс ещӧ лэдзисны али сӧмын тэнӧ?
Николай копыртіс юрсӧ да вочавидзис:
— Павел пукалӧ, — терпитӧ!
Лэдзисны менӧ ӧтнамӧс!
Сійӧ кутіс дзоргыны-видзӧдны мамлы чужӧмас да надзӧник, пинь пырыс, шуис:
— Ме налы шуи — тырмас, лэдзӧй менӧ вӧля вылӧ!..
А то ме виа кодӧскӧ, и ачымӧс тшӧтш.
Лэдзисны.
— М-да-а! — сы дінысь вешйыштігмоз шуис мам да, кор сылӧн синъясыс паныдасисны Весовщиковлӧн векньыдик, ёсь синъяскӧд, аслас тӧдлытӧг мигнитіс.
— А кыдзи Федя Мазин? — кухнясянь горӧдіс хохол.
— Стихъяс гижӧ?
— Гижӧ.
Ме сійӧс ог гӧгӧрво! — юрнас довкйӧдлыштӧм бӧрын шуис Николай.
— Мый сійӧ — чиж?
Пуксьӧдісны клеткаӧ — сьылӧ!
Ме вот ӧтитор гӧгӧрвоа — гортӧ мунны меным абу окота...
— Да мый сэні, гортад? — думайтігтыр шуис мам.
— Тыртӧм керка, пачыд ломтывтӧм, ставыс кӧдзалӧма...
Синъяссӧ читкыртӧмӧн Весовщиков чӧв оліс.
Зепсьыс кыскис папирос пачка, тэрмасьтӧг ӧзтіс папирос да, руд тшын гӧгыльяс вылӧ, кодъяс пыр жӧ сы син водзын разавлісны, видзӧдігтыр шпыньмуніс.
— Да, колӧ чайтны, кӧдзыд.
Кынмӧм тӧрӧканъяс джоджын туплясьӧны.
И шыръяс тшӧтш кынмисны.
Пелагея Ниловна, лэдз менӧ ас ордад узьны, — позьӧ? — мам вылӧ видзӧдтӧг кыз гӧлӧсӧн юаліс сійӧ.
— А дерт жӧ, батюшка! — тэрыба шуис мам.
Мамлы кыдзкӧ эз вӧв лӧсьыд сыкӧд.
— Ӧні кадыс сэтшӧм, мый челядьлы бать-мам вӧснаыс яндзим...
— Мый? — дрӧгнитӧмӧн юаліс мам.
Весовщиков видзӧдліс сы вылӧ, кунис синъяссӧ, и сылӧн писти сера чужӧмыс лои синтӧм мортлӧн кодь.
— Челядь, мися, бать-мам вӧснаыс кутісны яндысьны! — мӧдысь шуис сійӧ да ыджыда ышловзис.
— Тэ вӧсна Павелыд некор оз кут яндысьны.
А меным вот бать вӧсна яндзим.
И сылӧн керкаӧ...
ме сэсся ог мун.
Абу менам бать...
и керка абу!
Сетісны менӧ полиция надзор улӧ, а то ме эськӧ Сибирӧ муні...
Ме эськӧ сэні ссыльнӧйясӧс мездалі, отсалі эськӧ налы пышйыны...
Мам чуткӧй сьӧлӧмнас гӧгӧрвоис, мый тайӧ мортыслы сьӧкыд, но сылӧн дойыс мам сьӧлӧмын эз чужты жалитӧм.
— Да, тадзи кӧ нин... то бурджык мунны! — шуис сійӧ, медым чӧв олӧмнас не ӧбидитны Весовщиковӧс.
Кухняысь пырис Андрей да сералігтырйи шуис:
— Мый тэ проповедуйтан, а?
Чеччигмозыс мам шуис:
— Сёйыштны мыйкӧ колӧ лӧсьӧдны...
Весовщиков сюся видзӧдліс хохол вылӧ да друг шуис:
— Ме сідзи чайта, мый ӧткымын йӧзӧс колӧ виавны!
— Угу!
А мыйла? — юаліс хохол.
— Медым найӧ эз вӧвны...
Хохол, коді вӧлі кузь тушаа да косіник, кокъяс йылас качайтчигтыр сулаліс комната шӧрын да, кияссӧ зептас сюйӧмӧн, видзӧдіс Николай вылӧ, а Николай, табак тшынӧн кытшалӧм, зумыда пукаліс улӧс вылын да сылӧн руд чужӧм вылын чепӧсйисны гӧрд пятнаяс.
— Исай Горбовлысь юрсӧ ме орӧда, — аддзылан!
— Мыйысь? — юаліс хохол.
— Мед оз шпионит, оз соритчы.
Сы вӧсна батьӧй туй вывсьыс воши, сы вӧсна ӧні сійӧ сыщикӧн кӧсйӧ лоны, — Андрей вылӧ зэв скӧрысь видзӧдіг висьталіс Весовщиков.
— Со мый! — горӧдіс хохол.
— Но — тэнӧ таысь коді мыжалас?
Дуракъяс!..
И дуракъяс и тӧлкаяс — ставныс ӧткодьӧсь! — чорыда шуис Николай.
— Вот тэ тӧлка и Павел сідзжӧ, а ме тіянлы ӧмӧй сэтшӧм жӧ морт, кыдзи Федька Мазин, либӧ Самойлов, либӧ ті кыкнанныд ӧта-мӧдныдлы?
Эн пӧръясь, ме всё равно ог верит...
И ті ставныд зыранныд менӧ бокӧ, торъя местаӧ...
— Николай, тэнад душаыд висьӧ! — сыкӧд орччӧн пуксьӧм бӧрын ньӧжйӧник да меліа шуис хохол.
— Висьӧ.
И тіян — висьӧ...
Сӧмын тіян дойыд кажитчӧ тіянлы менам дой серти благороднӧйджыкӧн.
Ӧта-мӧднымлы ми ставным сволочьяс, вот мый ме шуа.
А мый тэ меным верман висьтавны?
Ноко?
Сійӧ веськӧдіс ёсь синъяссӧ Андрей чужӧмӧ да, пиньяссӧ жергӧдӧмӧн, виччысис.
Сылӧн писти сера чужӧмыс эз вӧр, а кыз вомдоръясыс тіралісны, быттьӧ сійӧ сотіс найӧс мыйӧнкӧ пӧсьторйӧн.
— Ме тэныд нинӧм ог висьтав! — заводитіс хохол да жугыль синъяснас меліа видзӧдіс Весовщиковлӧн скӧр синъясӧ.
— Ме тӧда — вензьыны морткӧд сэки, кор сылӧн сьӧлӧмас быд гыжна туйысь сӧдзтысьӧ вир, — тайӧ лоӧ сӧмын ӧбижайтны сійӧс; ме, вокӧ, тӧда!
— Мекӧд вензьыны оз позь, ме ог куж! — джоджӧ видзӧдігтыр нурбыльтіс Николай.
— Ме чайта, — водзӧ висьталіс хохол, — миян пиысь быдӧн сьӧкыда страдайтліс, мучитчис, быдӧн аслас сьӧкыд часӧ лолаліс вот тадзи, кыдзи тэ...
— Нинӧм тэ он вермы меным висьтавны! — ньӧжйӧник шуис Весовщиков.
— Менам душаӧй кӧин моз омлялӧ!..
— И ог кӧсйы!
Сӧмын ме тӧда — тайӧ тэнад прӧйдитас.
Гашкӧ, оз дзикӧдз, но прӧйдитас!
Сійӧ шпыньмуніс да, Николайлы пельпомас тапнитӧм бӧрын, водзӧ висьталіс;
— Тайӧ, вокӧ, челядь висьӧм, корь сяма жӧ.
Сійӧн ми ставным висям, ёнджыкъяс — омӧльджыка, слабджыкъяс — ёнджыка.
Тайӧ висьӧмыс сэки венӧ ми воксӧ, кор морт асьсӧ — гӧгӧрвоӧ, а олӧмсӧ да олӧмас ассьыс местасӧ оз на аддзы.
Тэныд кажитчӧ, мый тэ му вылас ӧтнадӧн зэв мича да бур ӧгурец, и ставныс кӧсйӧны тэнӧ сёйны.
Сэсся прӧйдитыштас неуна кад, и тэ аддзан, мый тэнад душалӧн бур кусӧкыс и мукӧд морӧсын абу омӧльджык — тэныд лоӧ кокниджык.
И неуна яндзим — мыйла кӧлӧкольня вылӧ кавшасин, кор тэнад кӧлӧкӧльчикыд сэтшӧм ичӧтик, мый оз и кыв сійӧ праздничнӧй звӧн дырйи?
Водзӧ аддзан, мый тэнад звӧныд хорын кылӧ, а кор сійӧ ӧтнас — важ кӧлӧкӧлъяс асланыс бовгӧмнас пӧдтӧны сійӧс, кыдзи вый пытшкын гутӧс.
Тэ гӧгӧрвоан, мый ме висьтала?
— Гашкӧ, гӧгӧрвоа! — юрнас довкнитӧм бӧрын шуис Николай.
— Сӧмын ме — ог верит.
Хохол серӧктіс, звирк чеччис, кутіс зэв ӧдйӧ ветлӧдлыны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Вот и ме эг жӧ веритлы.
Ок тэ, — тыра додь!
— Мыйла — тыра додь? — хохол вылӧ видзӧдігтыр гажтӧма нюммуніс Николай.
— А — сы кодь!
Весовщиков друг гораа серӧктіс.
— Тэ мый? — сы водзӧ сувтӧм бӧрын шензьӧмӧн юаліс хохол.
— А ме думышті — дуракӧн лоӧ сійӧ, коді тэнӧ ӧбидитас! — юрсӧ пыркӧдігтыр шуис Николай.
— Да мыйӧн менӧ ӧбидитан? — пельпомъяссӧ лэптышталіг юаліс хохол.
— Ме ог тӧд! — бурпырысь либӧ снисходительнӧя пиньяссӧ жергӧдӧмӧн шуис Весовщиков.
— Ме сӧмын сы йылысь, мый вывті нин лоӧ яндзим мортлы сы бӧрын, кор сійӧ ӧбидитас тэнӧ.
— Со кытчӧ тэнӧ шыбелитіс! — сералігтыр шуис хохол.
— Андрюша! — кухнясянь чукӧстіс мам.
Андрей муніс.
Ӧтнасӧн кольӧм бӧрын Весовщиков гӧгӧр видзӧдліс, нюжӧдіс ӧти коксӧ, кытчӧ вӧлі кӧмалӧма сьӧкыд сапӧг, видзӧдліс кок вылас, копыртчис, видліс кинас кыз кокпӧксӧ.
Лэптіс кисӧ чужӧм бердас, внимательнӧя видзӧдліс кипыдӧс вылас, сэсся бергӧдіс кикарсӧ.
Киыс вӧлі кыз, чуньясыс дженьыдӧсь, рыжӧй гӧнаӧсь.
Сійӧ ӧвтыштіс кинас воздухас, сувтіс.
Кор Андрей пыртіс самӧвар, Весовщиков сулаліс зеркалӧ водзын да Андрейӧс встретитіс татшӧм кывъясӧн:
— Важӧн нин ме эг аддзыв ассьым рожаӧс...
Шпыньмуніс да, юрнас довкйӧдлігтыр, содтіс:
— Зэв мисьтӧм менам рожаӧй!
— А мый тэныд сыӧдз? — сы вылӧ любопытнӧя видзӧдлӧм бӧрын юаліс Андрей.
— А вот Сашенька шуӧ — чужӧмыд душалӧн зеркалӧ! — надзӧникӧн шуис Николай.
— И абу вернӧ! — горӧдіс хохол.
— Сылӧн аслас нырыс — чангыля, черлыясыс — быттьӧ ножичьяс, а душаыс — кыдзи кодзув.
Весовщиков видзӧдліс сы вылӧ да нюммуніс.
Пуксисны чай юны.
Весовщиков босьтіс ыджыд картупель, кыза солаліс нянь шӧрӧм да спокойнӧя, тэрмасьтӧг заводитіс сёйны.
— А тані кыдзи делӧясыс? — тыра вомнас юаліс сійӧ.
И кор Андрей гажаа висьталіс фабрикаын пропаганда паськалӧм йылысь, сійӧ бара зумыштчис да муртса кывмӧн шуыштіс:
— Дыр тайӧ ставыс, дыр!
Ӧдйӧджык колӧ...
Мам видзӧдліс сы вылӧ, и сы морӧсын ньӧжйӧник кутіс вӧрӧшитчыны тайӧ морт дінас враждебнӧй чувство.
— Олӧмыд абу вӧв, плетьӧн сійӧс он вӧтлы! — шуис Андрей.
Весовщиков упрямӧя пыркнитіс юрнас.
— Дыр!
Менам терпениеӧй оз тырмы!
Мый меным вӧчны?
Хохоллы чужӧмас видзӧдігтыр сійӧ шевгӧдіс кияссӧ да чӧв ланьтіс, виччысис ӧтвет.
— Миянлы ставнымлы колӧ велӧдчыны да велӧдны мукӧдӧс, вот миян могным! — юрсӧ увлань лэдзиг шуис Андрей.
Весовщиков юаліс:
— А кор кутам тышкасьны?
— Сійӧ кадӧдзыс миянӧс не ӧтчыд нӧйтасны, тайӧс ме тӧда! — шпыннялігтырйи ӧтветитіс хохол.
— А кор миянлы ковмас воюйтны — ог тӧд!
Первой, ме ногӧн, колӧ юртӧ вооружитны, а сэсся китӧ...
Николай бара кутіс сёйны.
Мам зумыштчӧмӧн гусьӧник видзӧдіс сылӧн паськыд чужӧм вылӧ да зілис сэтысь аддзыны мыйкӧ сэтшӧмӧс, мый эськӧ миритіс сійӧс Весовщиковлӧн сьӧкыд квадратнӧй фигураыскӧд.
И, кор сылӧн синъясыс паныдасьлісны Весовщиковлӧн ёсь синъяскӧд, мам яндысьӧмӧн кӧрліс синкымъяссӧ.
Андрей асьсӧ кутіс беспокойнӧя, — друг заводитліс сёрнитны, сераліс да, немвиччысьтӧг сёрнисӧ орӧдӧм бӧрын, заводитліс шутьлявны.
Мамлы кажитчис, мый сійӧ гӧгӧрвоӧ Андрейлысь тревогасӧ.
А Николай пукаліс лӧня, и кор хохол юавліс сылысь мый йылысь кӧ, сійӧ ӧтвечайтліс дженьыдика, явӧ неокотапырысь.
Кык олысьлы ичӧтик комнатаын кутіс лоны душнӧ, дзескыд, и найӧ, то ӧтиыс, то мӧдыс, кадысь кадӧ видзӧдлывлісны гӧсть вылӧ.
Медбӧрын Николай сувтіс да шуис:
— Ме эськӧ воді узьны.
А то пукалі, пукалі, друг лэдзисны, муні.
Мудзи.
Кор сійӧ муніс кухняӧ да, неуна ноксьыштӧм бӧрын, быттьӧ друг кулі, мам, чӧв-лӧняс кывзысигтыр, вашнитіс Андрейлы:
— Страшнӧйтор йылысь сійӧ думайтӧ...
— Зонмыс сьӧкыд характера! — юрнас довкйӧдлігтыр сӧгласитчис хохол.
— Но тайӧ прӧйдитас!
Ме татшӧм жӧ вӧлі.
Кор сьӧлӧмад чусыда ӧзйӧ биыс — сэні саыс уна чӧжсьӧ.
Но, ті, ненько, водӧй узьны, а ме пукалышта на, лыддьысьышта.
Мам муніс пельӧсӧ, кӧні ситеч занавес сайын сулаліс крӧвать, и Андрей, пызан дорас пукалігӧн, дыр кыліс мамлысь сьӧлӧмсяньыс юрбитӧм да ыджыда ышлолалӧм.
Книгасӧ тэрыба листайтігтыр Андрей ниртіс плешсӧ, кузь чуньяснас гартіс уссӧ, чушкис кокнас.
Точкис-муніс часі, ывлаын омляліс тӧв.
Кыліс мамлӧн шӧпкӧм:
— О, господьӧй!
Мыйта йӧзыс свет вылас и быдӧн ас ногыс ойзӧ.
А кӧнӧсь нӧ найӧ, кодъяслы овнысӧ нимкодь?
— Эмӧсь нин и сэтшӧмъяс, эмӧсь!
Регыд — найӧ лоасны унаӧн, — эк, унаӧн! — вочавидзис хохол.
XXI
Олӧмыс визувтіс ӧдйӧ, лунъясыс эз вӧвны ӧткодьӧсь.
Быд торъя лун вайліс аскӧдыс мыйкӧ выльӧс, и тайӧ выльыс эз нин повзьӧдлы мамӧс.
Рытъясын век частӧджык волывлісны тӧдтӧм йӧз, тӧждысигтыр, гусьӧник сёрнитлісны Андрейкӧд да войнас сёрӧн, воротникъяссӧ лэпталӧмӧн, шапкаяссӧ синмӧдзыс лэдзӧмӧн, видзчысигтыр, шумтӧг мунлісны пемыдас.
Быд мортын чувствуйтсис дзебӧм возбуждение, кажитчис — ставныслы окота сьывны да серавны, но налы вӧлі некор, найӧ век тэрмасисны.
Ӧтияс шмонитысьӧсь да серьёзнӧйӧсь, мӧдъяс веселӧсь, кодъяслӧн том выныс пуӧ, коймӧдъяс думыштчӧмаӧсь, чӧлӧсь — найӧ ставныс мамлы кажитчисны ӧткодь настойчивӧйӧн, увереннӧйӧн, и кӧть быдӧнлӧн вӧлі аслыспӧлӧс чужӧм — мамлы став чужӧмъясыс ӧтлаасьлісны ӧти чужӧмӧ: омӧльтчӧм, спокойнӧ решительнӧй, яснӧй чужӧмӧ, кӧні бура торъялӧны мелі да стрӧг сьӧд синъяс, быттьӧкӧ Христослӧн синъясыс, кор сійӧ муніс Эммаусӧ.
Мам лыддис найӧс да думсьыс чукӧртіс ӧтчукӧрӧ Павел гӧгӧр, — тайӧ йӧз чукӧрас Павел лолі врагъяслы тыдавтӧмӧн.
Карысь ӧтчыд воис кудриа юрсиа, збой ныв, Андрейлы сійӧ вайис кутшӧмкӧ тубрас да, гажа синъяснас дзирдалігтыр, мунігас шуис Власовалы:
— Аддзысьлытӧдз, ёрт!
— Прӧщайтлӧй! — нюмсӧ дзебӧмӧн вочавидзис мам.
А нылӧс колльӧдӧм бӧрын мам матыстчис ӧшинь дорӧ да сералігтырйи видзӧдіс, кыдзи улича кузя, ичӧтик кокъяснас частӧ восьлалігтыр, муніс сылӧн ёртыс. Сійӧ вӧлі тувсов дзоридз кодь свежӧй да бобув кодь кокни.
— Ёрт! — шуис мам, кор гӧсть саяліс.
— Эк тэ, мусаӧй!
Ен мед тэныд сетас нэм кежлад честнӧй ёртӧс!
Мам частӧ казявлывліс карсянь быд воысьын мыйкӧ челядь сямаӧс да дивиттӧг нюмъявліс, но сійӧс волнуйтліс да радпырысь шензьӧдліс налӧн эскӧмыс, кодлысь вынсӧ сійӧ чувствуйтіс век яснӧйджыка, мамӧс ласкайтісны да шонтісны справедливостьлӧн торжество йылысь налӧн мечтаясыс, — кор кывзыліс найӧс, мам ас тӧдлытӧгыс ышлолаліс мыйыськӧ шогсьӧмла.
Но мамлы торйӧн волісны сьӧлӧм вылас налӧн асьнысӧ прӧстӧя кутӧмыс да ас дораныс ньӧти тӧждысьтӧмлуныс.
Мам унатор нин гӧгӧрволіс сыысь, мый найӧ висьтавлісны олӧм йылысь, чувствуйтіс, мый найӧ правильнӧ восьтісны сійӧ помкасӧ, мый вӧсна став йӧзыс шудтӧмӧсь, да велаліс сӧглашайтчыны налӧн мӧвпъяскӧд.
Но душанас эз эскы, мый найӧ вермасны олӧмсӧ выльмӧдны ас ногныс да мый налӧн тырмасны вынъясыс кыскыны асланыс биӧ рабочӧй народсӧ ставнас.
Быдӧн кӧсйӧ лоны пӧтӧн талун, некод оз кӧсйы ассьыс ӧбедсӧ эновтны весиг аскиӧдз, вермӧ кӧ сійӧс сёйны талун.
Оз унаӧн мӧдӧдчыны тайӧ кузь да сьӧкыд туйӧдыс, оз уна син аддзы тайӧ туй помсьыс йӧзкостса братстволысь мойдын кодь царствосӧ.
Со мый вӧсна ставныс найӧ, тайӧ бур йӧзыс, налӧн тошъяс вылӧ да мукӧддырйи мудзӧм чужӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг, сылы кажитчисны челядьӧн.
«Мусаясӧй ті менам!» — юрнас довкйӧдлігтыр думайтліс мам.
Но найӧ ставныс ӧні олісны нин бур, серьёзнӧй олӧмӧн, сёрнитісны буртор йылысь и кӧсйисны велӧдны йӧзсӧ сыӧ, мый найӧ асьныс тӧдісны. Тайӧс найӧ вӧчисны асьнысӧ жалиттӧг.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый татшӧм олӧмсӧ позьӧ любитны, кӧть сійӧ и опаснӧй, да ышлолалігтырйи казьтывліс ассьыс важся олӧмсӧ, коді кыссис сьӧд, векни визьӧн.
Казявтӧг сылӧн чужис спокойнӧй сознание сы йылысь, мый сійӧ колана морт тайӧ выль олӧмыслы, — водзті сійӧ некор эз чувствуйтлы, мый сійӧ кодлыкӧ колана морт, а ӧні яснӧя аддзис, мый сійӧ колана уналы, тайӧ вӧлі выльторйӧн, воис сьӧлӧм вылас да кыпӧдіс сылысь настроениесӧ...
Мам ӧкуратнӧя нуаліс фабрикаӧ листовкаяс, та вылӧ видзӧдіс кыдзи аслас обязанность вылӧ да сы дорӧ велалісны и сыщикъяс, сы вӧсна мый сійӧ частӧ сюрлывлі налы син улас.
Некымынысь сійӧс шоблісны, но век — сы бӧрын, кыдзи листовкаяс лолісны фабрикаын.
Кор сылӧн сьӧрсьыс нинӧм эз вӧв, мам кужліс веськӧдны ас вылас сыщикъяслысь да стӧрӧжъяслысь вниманиесӧ, найӧ кватайтлісны сійӧс, шоблісны, а сійӧ зільліс петкӧдлыны асьсӧ ӧбидитӧмаӧн, вензьыліс накӧд да, найӧс жӧ янӧдӧм бӧрын, мунліс. Сійӧ сэки гордитчыліс аслас сюсьлунӧн.
Мамлы татшӧм ворсӧмыс воліс сьӧлӧм вылас.
Весовщиковӧс фабрикаӧ эз босьтны, сійӧ медасис вӧрӧн тӧргуйтысь ордӧ да слӧбӧда кузя кыскаліс керъяс, тьӧс да пес.
Мам аддзыліс сійӧс пӧшти быд лун: ёна зэлӧдчӧмсьыс дрӧжжитысь кокъяснас муас крута мыджсьӧмӧн восьлалісны кык воронӧй вӧв, найӧ кыкнанныс вӧліны пӧрысьӧсь, лыясыс чурвидзисны, юръясныс налӧн бовъялісны мудзпырысь да шога, гудыр синъясыс мигайтісны муртса-муртса.
На бӧрся кыссис дрӧгниталігтыр кузь уль кер либӧ тьӧс чукӧр, кодъяс гораа швачӧдчисны помъяснас, а боктіыс, вӧжжияссӧ лэдзӧмӧн, восьлаліс Николай. Сійӧ вӧлі киссьӧм паськӧма, няйт, ыджыд сапӧга, шапкасӧ йӧткыштӧма балябӧжланьыс, муысь бертыштӧм мыр кодь укшаль.
Аслыс кокъяс улас видзӧдігтыр сійӧ сідзжӧ бовйӧдлӧ юрсӧ.
Сылӧн вӧвъясыс зурасьлӧны паныдасьысь телегаясӧ, йӧз вылӧ, сы гӧгӧр чушканзі моз гартчӧны скӧрысь ёрччӧмъяс-видчӧмъяс, воздухсӧ вундӧны лёкысь горӧдӧмъяс.
Юрсӧ лэптывтӧг, налы ӧтвечайттӧг Николай зэв ёся шутёвтӧ да кыз гӧлӧсӧн броткӧ вӧвъяс вылас:
— Но, восьлалӧй!
Быдпӧрйӧ, кор Андрей дінӧ чукӧртчылісны ёртъясыс лыддьыны заграничнӧй газеталысь выль номер либӧ брошюра, воліс и Николай, пуксьыліс пельӧсӧ да чӧла кывзыліс час, мӧдӧс.
Лыддьӧм бӧрас том йӧз дыр вензьылісны ас костаныс, но Весовщиков эз участвуйтлы споръясас.
Сійӧ пукавліс медся дыр и, кор кольлісны Андрейкӧд кыкӧн, Николай зумыша юавліс:
— А коді ставсьыс ёнджыка мыжа?
— Мыжа, тӧдан кӧ, сійӧ, коді медся первой шуис — тайӧ менам!
Тайӧ мортыс кувсис нин некымын тысяча во сайын, и скӧравны сы вылӧ оз сулав! — шутитігмоз шулывліс хохол, но синъясыс сылӧн видзӧдісны беспокойнӧя.
— А — озыръяс?
А найӧ, кодъяс сулалӧны на дор?
Хохол кутчысьліс юрас, нетшкис уссӧ да прӧстӧй кывъясӧн дыр висьтавліс олӧм йылысь да йӧз йылысь.
Но сылӧн век артмыліс сідз, мый быттьӧ мыжаӧсь став йӧзыс вообщӧ, и тайӧ Николайлы эз кажитчывлы.
Кыз вомдоръяссӧ топыда топӧдӧмӧн сійӧ пыркӧдіс юрсӧ, эскытӧг шуліс, мый тайӧ абу сідзи, а сэсся, недӧвӧльнӧй да зумыш, мунліс гортас.
Ӧтчыд сійӧ шуис:
— Абу сідз, мыжаяс долженӧсь лоны, — найӧ танӧсь!
Тэныд ме шуа — миянлы колӧ олӧмсӧ ставнас ёгӧссьӧм муӧс моз мӧдпӧв гӧрны, — дзик немжалиттӧг!
— Вот ӧтчыд тадзи жӧ тіян йылысь шуліс Исай-табельщик! — тӧдвылас уси мамлы.
— Исай? — чӧв олыштӧм бӧрын юаліс Весовщиков.
— Да.
Лёк морт!
Став бӧрся кыйӧдӧ, юасьӧ, миян улича кузя кутіс ветлӧдлыны, ӧшинь пыр видзӧдны.
— Ӧшинь пыр видзӧдӧ? — мӧдпӧв шуис Николай.
Мам куйліс нин вольпасьын да эз аддзы сылысь чужӧмсӧ, но сійӧ гӧгӧрвоис, мый шуис мыйкӧ лишнӧйӧс, сы вӧсна мый хохол тэрыба шуис:
— А мед, колӧ кӧ сылы, ветлӧдлӧ да видзӧдӧ!
Эм сылӧн прӧст кад — сійӧ и гуляйтӧ...
— Абу сідзи, энлы! — шуис Николай.
— Со сійӧ, мыжаыс!
— Мыйла? — тэрыба юаліс хохол.
— Мый сійӧ бӧб?
Весовщиков нинӧм эз вочавидз да муніс.
Чераньлӧн кодь вӧсньыдик кокъяснас ньӧжйӧник чушкигтыр хохол надзӧник да мудзпырысь ветлӧдліс комнатаӧд.
Сапӧгъяссӧ сійӧ пӧрччис. Тадзи сійӧ вӧчлывліс век, медым не стучитны да не беспокоитны Власоваӧс.
Но мам эз узь и, кор Николай муніс, сійӧ шуис:
— Пола ме сыысь!
— <ns>Да-а</ns>! — ньӧжйӧник нюжӧдіс хохол.
— Детинкаыс скӧр.
Ті, ненько, Исай йылысь сыкӧд энӧ сёрнитӧй, тайӧ Исайыс збыльысь шпионитӧ.
— Мый сэні шензянаыс?
Сылӧн кумыс — жандарм! — шуис мам.
— Пӧжалуй, дубитас сійӧс Николай! — полӧмӧн водзӧ висьталіс хохол.
— Со аддзанныд, кутшӧм чувствояс воспитайтісны миян олӧмлӧн господа командиръяс низшӧй чинъяслысь?
Кор татшӧм йӧзыс, кыдзи Николай, кутасны чувствуйтны ассьыныс ӧбидасӧ да петасны терпениесьыс, — мый тайӧ лоӧ?
Небесасӧ вирӧн резасны, и муыс вир пытшкас майтӧг моз быгзяс...
— Страшнӧ, Андрюша! — ньӧжйӧник горӧдыштіс мам.
— Гутъясӧс кӧ эз ньылавны, эз эськӧ восӧд! — чӧв олыштӧм бӧрын шуис Андрей.
— И век жӧ, ненько, налӧн быд вир войт водзвыв мыськалӧма народнӧй синваӧн...
Андрей друг серӧктіс да содтіс:
— Справедливӧ, но — сьӧлӧмтӧ оз бурмӧд!
XXII
Ӧтчыд праздник лунӧ мам локтіс лавкаысь, восьтіс ӧдзӧссӧ да сувтіс порог дорас. Сійӧ друг ойдіс радлунӧн, быттьӧ гожся шоныд зэрӧн, — комнатаын юргис Павеллӧн вына гӧлӧсыс.
— Со сійӧ! — горӧдіс хохол.
Мам аддзис, кутшӧм тэрыба бергӧдчис Павел, аддзис, мый сылӧн чужӧмыс ыпнитліс чувствоӧн, коді сылы кӧсйысис мыйкӧ ыджыдтор.
— Со и воин...
гортын! — немвиччысьтӧмысла шӧйӧвошӧмӧн нурбыльтіс мам да пуксис.
Павел копыртчис мам весьтӧ блед чужӧма, синъясас дзирдалісны югыд синва войтъяс, вомдоръясыс тіралісны.
Здук дыра сійӧ чӧв оліс, мам сы вылӧ видзӧдіс сідзжӧ кыв ни джын шутӧг.
Юрсӧ копыртӧмӧн да ньӧжйӧник шутьлялігтыр хохол прӧйдитіс на дінті да петіс ывлаӧ.
— Аттьӧ, мам! — кыз гӧлӧсӧн заводитіс Павел. Сійӧ топыда кутліс мамыслысь кисӧ аслас тіралысь чуньяснас.
— Аттьӧ, рӧднӧй!
Пиыслӧн чужӧм выражениеыс да гӧлӧсыс зэв ёна вӧрзьӧдісны мамлысь сьӧлӧмсӧ. Сійӧ малаліс пиыслысь юрсӧ да, сьӧлӧм тіпкӧмсӧ кутігтыр, ньӧжйӧникӧн шуаліс:
— Христос тэкӧд!
Мыйысь?..
— Сыысь, мый отсасян миян великӧй делӧлы, аттьӧ! — висьталіс сійӧ.
— Кор морт вермӧ шуны ассьыс мамсӧ рӧднӧйӧн и дух серти — тайӧ зэв ыджыд шуд!
Восьса сьӧлӧмӧн Павеллысь кывъяссӧ горша ньылалігтыр мам кыв ни джын шутӧг любуйтчис пинас, коді сулаліс мамыс водзын сэтшӧм кыпыд, матысса.
— Ме, мам, аддзылі, — унатор эз вӧв тэныд сьӧлӧм сертиыд, сьӧкыд вӧлі тэныд.
Думайтлі — некор тэ он миритчы миянкӧд, он примит миянлысь мӧвпъяснымӧс, кыдзи ассьыд, а сӧмын чӧла кутан терпитны, кыдзи нэм чӧжыд терпитін.
Тайӧ вӧлі сьӧкыд!..
— Андрюша меным ёна отсаліс гӧгӧрвоны! — шуис мам.
— Сійӧ меным висьталіс тэ йылысь! — сералігтыр шуис Павел.
— Сідзжӧ Егор.
Ми сыкӧд землякъяс.
Андрюша весиг заводитліс грамотаӧ велӧдны...
— А тэныд яндзим лои да ачыд заводитін гусьӧник велӧдчыны?
— Сійӧ нин казялас! — яндысигтыр горӧдіс мам.
И вывті ёна радлігтыр шуис Павеллы: — Колӧ эськӧ корны сійӧс!
Нарошнӧ муніс, медым не мешайтны.
Сылӧн — мамыс абу...
— Андрей!..
— ӧдзӧс восьтігмоз горӧдіс Павел.
— Кӧні тэ?
— Тані.
Пес поткӧдлыны кӧсъя.
— Лок татчӧ!
Сійӧ эз сразу лок, а кухняӧ пырӧм бӧрын хозяйственнӧя шуис:
— Колӧ висьтавны Николайлы, медым пес вайис, — песным этша миян.
Аддзанныд, ненько, кутшӧм сійӧ. Павелыд?
Накажитӧм пыдди начальство сӧмын тшӧгӧдӧ бунтарьясӧс...
Мам серӧктіс.
Сылы зэв на вӧлі нимкодь сьӧлӧм вылас, сійӧ быттьӧ коддзыштіс ыджыд радлунсьыс, но мыйкӧ муртса кылысь да осторожнӧй чужтіс нин сыын кӧсйӧм аддзыны писӧ спокойнӧйӧн, сэтшӧмӧн, кыдзи век.
Сьӧлӧм вылас вӧлі вывті лӧсьыд, и мам кӧсйис, медым сы олӧмын первой — зэв ыджыд — радлуныс сьӧлӧмас пуксис сразу да нэм кежлӧ сэтшӧм ловъя да вына, кутшӧмӧн сійӧ воис.
Сійӧ поліс, мед эськӧ эз чин шудыс, да тэрмасис ӧдйӧджык сайӧдны сійӧс, быттьӧ птицелов, коді кыйис зэв шоча паныдасьлысь лэбачӧс.
— Вайӧ ӧбедайтамӧй!
Тэ, Паша, эн на сёй? — тӧждысьӧмӧн шуис сійӧ.
— Эг.
Ме тӧрыт тӧдмалі надзирательсянь, мый менӧ решитӧмаӧсь лэдзны, и талун — оз ков юны ни сёйны...
— Первой морт меным тані паныдасис Сизов, — висьталіс Павел.
— Аддзис сійӧ менӧ, вуджис туй вомӧн, здоровайтчис.
Ме сылы шуа: «Ті ӧні мекӧд осторожнӧйджыка, ме опаснӧй морт, полиция надзор улын кута овны».
— «Нинӧм», — шуӧ.
И тӧдан, кыдзи сійӧ юаліс племянник йывсьыс?
«Мый, шуӧ, Фёдорыс асьсӧ бура кутіс?» — «Мый сійӧ лоӧ — асьтӧ бура кутны тюрьмаын?» — «Но, шуӧ, эз-ӧ мыйкӧ лишнӧй больгы ёртъясыслы паныд?» И кор ме шуи, мый Федя честнӧй да тӧлка морт, сійӧ малыштіс тошсӧ да гордӧя шуис: «Ми, Сизовъяс, асланым семьяын лёкъясӧс огӧ видзӧй!»
— Старикыс сійӧ тӧлка! — юрнас довкйӧдлігтыр шуис хохол.
— Сыкӧд ми частӧ сёрнитам, — бур мужикыс.
Федясӧ регыд лэдзасны?
— Ме чайта, ставнысӧ лэдзасны!
Налӧн нинӧм абу, Исайлӧн показаниеяс кындзи, а сійӧ мый вермис висьтавны?
Мам ветлӧдліс бӧрӧ-водзӧ да видзӧдіс пиыс вылӧ, Андрей, кияссӧ мыш саяс пуктӧмӧн, сулаліс ӧшинь дорын да кывзіс сылысь висьтавлӧмсӧ.
Павел ветлӧдліс комнатаӧд.
Сылӧн быдмыштӧма тоштор, банбокъясас сука гартчисны вӧсньыдик, сьӧд гӧн чикыльяс, сы вӧсна эзджык синмад шыбитчы чужӧмыслӧн мугов рӧмыс.
— Пуксьӧй! — пӧсь шыд тасьті пызан вылӧ пуктігмоз корис мам.
Ӧбедайтігӧн Андрей висьталіс Рыбин йылысь.
И кор сійӧ помаліс, Павел жалитӧмпырысь шуис:
— Ме кӧ вӧлі гортын — ме эськӧ эг лэдз сійӧс!
Мый сійӧ сьӧрсьыс нуис?
Скӧрмӧмлысь ыджыд чувство да юрас дзугсьӧм мӧвпъяс.
— Но, — шпыннялігтырйи шуис хохол, — кор мортлы нелямын арӧс да сійӧ ачыс дыр тышкасис ошъяскӧд аслас душаын — сьӧкыд сійӧс вӧчны мӧдногаӧн...
Заводитчис сійӧ споръяс пиысь ӧти, кор йӧз заводитлісны сёрнитны сэтшӧм кывъясӧн, кодъяс эз вӧвны гӧгӧрвоанаӧсь мамлы.
Ӧбедайтсис нин, а век на ӧта-мӧдсӧ чорыда киськалісны гӧгӧрвотӧм кывъяса сяргысь шерӧн.
Мукӧддырйиыс сёрнитісны прӧстӧя.
— Ми долженӧсь мунны асланым туйӧд, ни ӧти воськов не кежны бокӧ! — чорыда шуліс Павел.
— И туй вылын зурасьны уна дас миллион йӧзкӧд, кодъяс встретитасны миянӧс, кыдзи врагъясӧс...
Мам кывзіс вензьӧмсӧ да гӧгӧрволіс, мый Павел оз любит крестьянаӧс, а хохол дорйӧ найӧс, доказывайтӧ, мый и мужикъясӧс колӧ велӧдны буртор вылӧ.
Мам ёнджыка гӧгӧрволіс Андрейӧс, и сійӧ кажитчывліс сылы правӧн, но быдпӧрйӧ, кор сійӧ висьтавліс Павеллы мый йылысь кӧ, мам, лов шысӧ пыкӧмӧн, виччысис пиыслысь ӧтвет, медым регыдджык тӧдмавны — эз-ӧ хохол ӧбидит писӧ?
Но найӧ ньӧти скӧравтӧг горзісны ӧта-мӧд вылас.
Мукӧддырйи пиыслысь мам юавліс:
— Паша, сідзи-ӧ?
Нюмъялігтыр сійӧ вочавидзліс:
— Сідзи!
— Ті, господин, — меліа шмонитігтыр шуліс хохол, — пӧттӧдзыд сёйинныд, да лёка курччалінныд, тіян горшад кусӧктор сибдӧма.
Ваӧн кылӧдӧй сійӧс!
— Эн дур! — сӧветуйтліс Павел.
— Да ме — кыдзи панихида дырйи!..
Мам гусьӧник сералігтыр довкйӧдліс юрнас.
XXIII
Матысмис тулыс, кутіс сывны лым да петкӧдіс ортсӧ ас пытшкас дзеблӧм няйтсӧ да сасӧ.
Быд лун няйтыс ёнджыка шыбитчис синмад, слӧбӧдаыс ставнас кажитчис мыссьытӧмӧн, пасьтасьӧма киссьӧм паськӧмӧн.
Луннас керка вевтъяс вылысь вияліс войтва, мудзпырысь тшынасисны керкаяслӧн руд стенъясыс, а войнас быдлаын ӧшалісны йинёньяс.
Небесаын век частӧджык тыдовтчывліс шонді.
И гораджыка заводитісны жургыны нюрлань визувтысь шоръяс.
Лӧсьӧдчисны празднуйтны Май первой лун.
Фабрикаын и слӧбӧдаын тыдовтчисны листовкаяс, кодъяс объясняйтісны тайӧ праздникыслысь тӧдчанлунсӧ, и, найӧс лыддигӧн, том йӧз, кодъяс ӧнӧдз вӧліны пропагандаысь бокын, шуалісны ӧта-мӧдныслы:
— Тайӧс колӧ вӧчны!
Зумыша нюмъялігтыр Весовщиков горӧдлывліс:
— Кад нин!
Тырмас дзебсясьӧмӧн ворсны!
Радліс Федя Мазин.
Сійӧ зэв ёна омӧльтчӧма, аслас нервнӧя дрӧжжитысь движениеяснас да речьяснас сійӧ вӧлі клеткаын пукалысь колипкай кодь,
сыкӧд ӧтлаын век ветлӧдліс чӧв олысь, не аслас арлыд серти серьёзнӧй Яков Сомов, коді ӧні уджаліс карын.
Самойлов, коді ещӧ ёнджыка рыжӧймӧма тюрьмаын, Василий Гусев, Букин, Драгунов да ещӧ ӧткымынъяс доказывайтісны, мый колӧ мунны оружиеӧн, но Павел, хохол, Сомов да мукӧдъяс вензисны накӧд.
Воис Егор, коді век мудзӧма, пӧсялӧма, да кутіс шутитны:
— Существуйтысь стройӧс вежӧм кузя удж, ёртъяс, — великӧй удж, но сы могысь, медым сійӧ муніс успешнӧйджыка, ме должен ньӧбны аслым выль сапӧг! — аслас киссьӧм да кӧтасьӧм ботинки вылӧ индігмоз висьтавліс сійӧ.
— Колошиӧй сідзжӧ дзикӧдз косясьліс, и быд лун кокъясӧй кӧтасьӧны.
Ме ог кӧсйы водны кыз му улӧ сэтчӧдз, кытчӧдз ми огӧ путкыльтӧй важ мирсӧ публичнӧя да явнӧя, а та вӧсна отклоняйта вооружённӧй демонстрация йылысь Самойлов ёртлысь предложениесӧ да предлагайта вооружитны менӧ бур да ён сапӧгӧн, либӧ бура тӧда, мый социализм торжествуйтӧмлы тайӧ лоас пӧлезнӧйджыкӧн пельбокъяссӧ мыйвынысь колсйӧдлӧм дорысь!..
Татшӧм жӧ шмонитана кывъясӧн сійӧ висьтавліс рабочӧйяслы сы йылысь, кыдзи разнӧй странаясын народ заводитліс кокньӧдны ассьыс олӧмсӧ.
Мам радейтліс кывзыны сылысь речьяссӧ, и найӧс кывзӧмысь сылӧн лои тешкодь впечатление — народлӧн медся мудер врагъясӧн, кодъяс медся ёна да частӧ пӧръявлісны сійӧс, вӧліны ичӧтик, кызіник, гӧрд кучика мортъяс, горшӧсь да немъяндысьтӧмӧсь, мудерӧсь да зэв чорыд сьӧлӧмаӧсь.
Кор налы овсис сьӧкыда царьяслӧн власть улын, найӧ усьӧдлісны пемыд народӧс царскӧй власть вылӧ, а кор народ кыпӧдчыліс да тайӧ властьсӧ мырддьыліс король киясысь, тайӧ ичӧтик мортъясыс пӧръясьӧмӧн босьтлісны властьсӧ асланыс киясӧ да вӧтлывлісны народсӧ няйт оланінъясӧ, народ кӧ заводитліс вензьыны накӧд — нӧйтлісны на пӧвстысь уна сёясӧс да тысячаясӧс.
Ӧтчыд мам смелмӧдчис да висьталіс сылы олӧмлысь тайӧ картинасӧ, коді артмис сылӧн речьяс бӧрын, да, яндысьӧмӧн сералігтыр, юаліс:
— Егор Иванович, сідзи-ӧ?
Егор Иванович семдытӧдзыс сераліс, тшӧкъяліс, ниртіс морӧссӧ кияснас.
— Збыльысь сідзи, мамаша!
Ті кватитінныд сюръясӧдыс историялысь ӧшкӧс.
Тайӧ вижоват фон вылас эмӧсь ӧткымын орнаментъяс, модногӧн кӧ вышивкаяс, но — найӧ делӧсӧ оз вежны!
Буретш кызіник ичӧтик мортъясыс главнӧй грекӧвӧйтысьясыс да медся ядӧвитӧй насекомӧйясыс, кодъяс курччалӧны народӧс.
Французъяс найӧс удачнӧя шуӧны буржуа.
Эн вунӧдӧй, мамаша, — буржуа.
Няклялӧны миянӧс найӧ, няклялӧны да нёнялӧны...
— Сідзкӧ, озыръяс? — юаліс мам.
— Буретш сідзи!
Таын налӧн шудтӧмлуныс.
Видзӧдтӧ, кагалы сёянас кӧ ичӧтикаӧн содтавны ыргӧн, тайӧ торкас лыясыслысь быдмӧмсӧ и сійӧ лоӧ карликӧн, а отравляйтны кӧ мортӧс зарниӧн — сылӧн душаыс лоӧ ичӧтик, кулӧмакодь да руд, дзик резинӧвӧй мач кодь, сылы доныс вит кӧпейка...
Ӧтчыд, Егор йылысь сёрнитігӧн, Павел шуис:
— А тӧдан, Андрей, медся ёна шмонитӧны сэтшӧм йӧз, кодъяслӧн сьӧлӧмыс висьӧ...
Хохол чӧв олыштіс да, синъяссӧ читкыртӧмӧн, вочавидзис:
— Тэ ног кӧ вӧлі, — Россия ставнас эськӧ вак-вакӧн сераліс...
Воис Наташа, сійӧ сідзжӧ пукалӧма тюрьмаын, кӧнкӧ мӧд карын, но тайӧ сійӧс абу вежӧма.
Мам казяліс, мый Наташа дырйи хохол лолі веселджык, ёна шутитіс, чуткывліс быдӧнӧс аслас небыдика ехидничайтӧмнас да тайӧн петкӧдліс Наташалысь гажа серам.
Но, кор Наташа мунліс, Андрей заводитліс жугыля шутьлявны ассьыс помасьлытӧм сьыланкывъяссӧ да, кокъяснас чушйӧдлігтырйи, дыр ветлӧдліс комнатаӧд.
Тшӧкыда волывліс Саша. Сійӧ век вӧлі зумыш чужӧма, век тэрмасис да мыйлакӧ век крутджык характера.
Кыдзкӧ ӧтчыд, кор Павел петіс посводзӧ сійӧс колльӧдны да эз топыда пӧдлав ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ, мам кыліс тэрмасьӧмӧн сёрнитӧм.
— Знамясӧ ті нуанныд? — гусьӧник юаліс ныв.
— Ме.
— Тайӧ решитӧма нин?
— Да.
Тайӧ менам право.
— Бара тюрьма?!
Павел чӧв оліс.
— Ті эськӧ энӧ вермӧй...
— заводитіс Саша да бӧр ланьтіс.
— Мый? — юаліс Павел.
— Сетны мӧдлы...
— Ог! — гораа шуис Павел.
— Думыштлӧй, — ті сэтшӧм влиятельнӧйӧсь, тіянӧс любитӧны!..
Ті да Находка — тані первой йӧз, — мыйта ті верманныд вӧчны вӧля вылын, — думыштлӧй!
А ӧд таысь тіянӧс ыстасны — ылӧ, дыр кежлӧ!
Мамлы кажитчис, мый ныв гӧлӧсын юргӧны тӧдса чувствояс — шогсьӧм да полӧм.
И Сашалӧн кывъясыс кутісны войтавны сылӧн сьӧлӧм вылӧ, быттьӧ йиа ва войтъяс.
— Да, ме решиті! — шуис Павел.
— Тайӧторсьыс ме нинӧм вылӧ ог ӧткажитчы.
— Весиг кӧть ме кута корны?..
Павел друг кутіс висьтавны тэрыба да кыдзкӧ торйӧн нин стрӧга:
— Ті не долженӧсь тадзи сёрнитны, — мый ті?
Ті не долженӧсь!
— Ме жӧ морт! — ньӧжйӧник шуис ныв.
— Бур морт! — сідзжӧ ньӧжйӧник, но кыдзкӧ аслысногӧн, быттьӧ сьӧкыда лолалігтыр, шуис Павел.
— Меным дона морт.
И — та вӧсна...
та вӧсна тадзи сёрнитны оз ков...
— Прӧщай! — шуис ныв.
Сылӧн кок шы серти мам гӧгӧрвоис, мый ныв муніс ӧдйӧ, пӧшти котӧрӧн.
Павел петіс сы бӧрся дворӧ.
Сьӧкыда личкысь полӧм шымыртіс мамлысь морӧссӧ.
Сійӧ эз гӧгӧрво, мый йылысь сёрнитісны, но чувствуйтіс, мый сійӧс водзын виччысьӧ ыджыд шог.
«Мый сійӧ кӧсйӧ вӧчны?»
Павел пырис керкаӧ Андрейкӧд ӧтлаын; юрнас довкйӧдлігтыр хохол шуаліс:
— Эк, Исайка, Исайка, — мый сыкӧд вӧчны?
— Колӧ висьтавны сылы, медым сійӧ эновтчис татшӧм уджсьыс! — зумыша шуис Павел.
— Паша, мый тэ кӧсъян вӧчны? — юрсӧ копыртӧмӧн юаліс мам.
— Кор?
Ӧні?
— Май... Май первой лунӧ?
— Ага! — горӧдіс Павел.
— Ме кута нуны миянлысь знамянымӧс, — муна сійӧн медводзын.
Таысь менӧ, колӧ чайтны, бара пуксьӧдасны тюрьмаӧ.
Мам синъясын чепӧсйис синва и горшдіныс гӧрддзассис.
Павел босьтіс мамыслысь кисӧ, малалыштіс сійӧс.
— Тайӧ колӧ, гӧгӧрво!
— Ме нинӧм ог шу! — надзӧникӧн юрсӧ лэптӧм бӧрын шуис мам.
И, кор сылӧн синъясыс паныдасисны Павеллӧн упрямӧя югъялысь синъяскӧд, бара копыртіс юрсӧ.
Павел лэдзис сылысь кияссӧ, ыджыда ышловзис да кӧритӧмӧн кутіс шуавны:
— Оз шогсьыны тэныд ков, а радлыны.
Кор лоасны мамъяс, кодъяс и смерть вылӧ ыстасны ассьыныс челядьсӧ кыпыд сьӧлӧмӧн?..
— Гоп, гоп! — броткыштіс хохол.
— Ышмис миян пан!..
— Ме ӧмӧй шуи мыйкӧ сэтшӧмӧс? — юаліс мам.
— Тэныд ме ог мешайт.
А меным кӧ тэ жаль, — тайӧ нин мам сьӧлӧм!..
Павел вешйис сы дінысь, и мам кыліс чорыд, ёсь кывъяс:
— Эм любовь, коді мешайтӧ мортлы овны...
Мам дрӧгнитіс; сійӧ повзис, мый пиыс шуас ещӧ мыйкӧ сэтшӧмӧс, сьӧлӧмтӧ дойданаӧс, да тэрыба кутіс шуавны:
— Паша, оз ков!
Ме гӧгӧрвоа, — мӧдногӧн тэныд оз позь, — ёртъясыдлы вылӧ...
— Ог! — шуис Павел.
— Ме тайӧс — аслым.
Ӧдзӧс дорын тыдовтчис Андрей — сійӧ вӧлі ӧдзӧссьыс джуджыдджык и ӧні, ӧдзӧс дорын, кыдзи рама пытшкын, сулалігтыр, тешкодя кусыньтӧма пидзӧсъяссӧ, ӧти пельпомнас мыджсьӧма кӧсякас, а мӧд пельпомсӧ, сьылісӧ да юрсӧ чургӧдӧма водзлань.
— Ті, господин, дугдінныд эськӧ больгынытӧ! — былькйыв синъяснас Павеллы чужӧмас зумыша видзӧдігтыр шуис сійӧ.
Андрей ӧні вӧлі изъяс костӧд мыччысьӧм лёкгаг кодь.
Мамлы окота вӧлі бӧрддзыны.
Но сійӧ эз кӧсйы, медым сылысь синвасӧ аддзис пиыс, и мам друг нурбыльтіс:
— Ой, батюшки, — вунӧдчи ме...
И петіс посводзӧ.
Сэні, пельӧсӧ топӧдчӧмӧн, сійӧ сетіс вӧля аслас ӧбидалӧн синвалы да бӧрдіс чӧла, шытӧг. Бӧрдӧмсьыс мам сэтшӧма слабитіс, мый быттьӧ синваыскӧд тшӧтш визувтіс ортсӧ сьӧлӧмсьыс вирыс.
А кальк кольӧм ӧдзӧсӧд кыліс вензьӧм.
— Тэ нӧ мый, — любуйтчан аснад, кор мучайтан сійӧс? — юаліс хохол.
— Тэ он вермы тадзи сёрнитны! — горӧдіс Павел.
— Бур ёрт эськӧ вӧлі ме тэныд, чӧв олі кӧ, кор ас синъясӧн аддза тэнсьыд йӧйталана, кӧза моз чеччалӧмтӧ!
Тэ мыйла тайӧс шуин?
Гӧгӧрвоан?
— Колӧ век чорыда шуны мый сідзи и мый абу сідзи!
— Тайӧ мамыдлы?
— Быдӧнлы!
Меным оз ков ни любовь, ни дружба, коді гартчӧ кокъяс гӧгӧрыд, торкӧ мунны...
— Герой!
Ныр увтӧ чышкышт!
Чышкы да — мун, висьтав ставсӧ тайӧс Сашенькаыдлы.
Сылы тайӧс колӧ вӧлі висьтавны...
— Ме висьталі!..
— Да?
Пӧръясян!
Сылы тэ висьталін меліа, нежнӧя, ме эг кывлы, а — тӧда!
А мамыд водзын петкӧдлін асьтӧ геройӧн...
Гӧгӧрво, кӧза, — грӧш доныс тэнад героизмлы!
Власова заводитіс тэрыба чышкавны синвасӧ аслас банбокъясысь.
Сійӧ повзис, мый хохол ӧбидитас Павелӧс, тэрмасьӧмӧн восьтіс ӧдзӧс, пырис кухняӧ да шуис дрӧжжитігтырйи.
— У-у, кӧдзыд!
А — тулыс...
Сійӧ кутіс вештавны ӧтилаысь мӧдлаӧ кухняысь кӧлуйяс, медым вевттьыны комнатаысь гӧлӧсъяссӧ, ачыс ещӧ гораджыка шуаліс:
— Ставыс вежсис, — йӧз лоины крутджыкӧсь, поводдяыс кӧдзыдджык.
Водзті тайӧ кадас овлывліс шоныд нин, небесаыс мича, шондіа...
Комнатаын гӧлӧсъяс ланьтісны.
Мам сувтіс кухня шӧрӧ да виччысис.
— Кывлін? — кыліс хохоллӧн ньӧжйӧник юалӧм.
— Тайӧс колӧ гӧгӧрвоны, — чӧрт!
Тані — унджык тэнад дорысь...
— Чай юны кутанныд? — тіралан гӧлӧсӧн юаліс мам.
И, ӧтветсӧ виччысьтӧг, медым дзебны тайӧ дрӧжжитӧмсӧ, гораа шуис:
— Мый тайӧ, ме зэв ёна кынма!
Сы дінӧ надзӧник петіс Павел.
Сійӧ видзӧдіс букыша, мыжапырысь нюмъялігтыр.
— Мам, прӧстит менӧ! — гусьӧник шуис сійӧ.
— Ме детинка на, — йӧй...
— Эн дойдав тэ менӧ! — сылысь юрсӧ аслас морӧс бердӧ топӧдігтыр шога горӧдыштіс мам.
— Эн шу нинӧм!
Ен тэкӧд — тэнад олӧм — тэнад делӧ!
Но — эн дойдав сьӧлӧмӧс!
Вермас ӧмӧй мам не жалитны?
Оз вермы...
Меным ставныс жальӧсь!
Ті ставныд — рӧднӧйяс, ставныд — достойнӧйӧсь!
Меысь кындзи, коді тіянӧс жалитас?.
Тэ мунан, тэ бӧрся — мукӧдъяс, ставсӧ эновтісны, мунісны...
Паша!
Сы морӧсын вӧрис ыджыд, пӧсь мӧвп, тыртліс сьӧлӧмсӧ жугыль, страдайтысь радлунлӧн кыпыд чувствоӧн, но мамлы эз сюрны кывъяс да, кияснас ӧвтчигтыр, видзӧдіс пиыслы чужӧмас сэтшӧм синъясӧн, кодъяс ӧзйисны яркӧй да ыджыд дойысь...
— Ладнӧ, мам!
Прӧстит, — ме аддза! — юрсӧ копыртӧмӧн нурбыльтіс Павел, и, мамыс вылӧ синсӧ чӧвтлӧм бӧрын, бергӧдчис мӧдарӧ да яндысигтыр, но кыпыда нюммунӧмӧн содтіс:
— Тайӧс ме ог вунӧд, — честнӧя шуа!
Мам вештыштіс ас дінсьыс писӧ да, комнатаӧ видзӧдлӧм бӧрын, шуис Андрейлы меліа да быттьӧ корӧмӧн:
— Андрюша!
Ті сы вылӧ энӧ горзӧй!
Ті, дерт, ыджыдджыкӧсь...
Мамлы мышкӧн сулаліг да места вывсьыс вӧрзьӧдчытӧг хохол тешкодя да серам петкӧдлана мурӧстіс:
— У-у-у!
Кута сы вылӧ горзыны!
Да ещӧ и нӧйтны кута!
Кияссӧ водзлань чургӧдӧмӧн мам надзӧник мӧдӧдчис сылань да шуис:
— Муса мортӧй ті менам...
Хохол бергӧдчис, ӧш моз лэдзис юрсӧ увлань да, мышкас воча ки топӧдӧмӧн, муніс мам дінті кухняӧ.
Сэтысянь кыліс сылӧн смешитчана гӧлӧс:
— Вешйы, Павел, медым ме тэнсьыд юртӧ эг орӧд!
Тайӧ ме шутита, ненько, ті энӧ веритӧй!
Вот ме самӧвар пукта.
Да!
Шомыс ӧд миян...
Уль, некытчӧ оз туй!
Сійӧ чӧв ланьтіс.
Кор мам петіс кухняӧ, Андрей пукаліс джоджын да пӧльтіс самӧварысь бисӧ.
Мам вылӧ видзӧдтӧг хохол бара заводитіс:
— Ті энӧ полӧй, — ме сійӧс ог чуткы!
Ме пӧжӧм паренча кодь небыд!
И ме...
эй, тэ, герой, эн кывзысь, — ме сійӧс любита!
Но ме — сылысь жилеткасӧ ог любит!
Видзӧдтӧ, сійӧ пасьталіс выль жилетка, и тайӧ жилеткаыс сылы зэв ёна сьӧлӧм вылас воӧ, вот сійӧ и ветлӧдлӧ кынӧмсӧ чургӧдӧмӧн да быдӧнӧс тойлалӧ:
а видзӧдлӧй, кутшӧм жилеткаӧй менам!
Жилеткаыс лӧсьыд — збыльысь, но — мыйла тойласьнысӧ?
И сытӧг дзескыд.
Шпыньмунӧм бӧрын Павел юаліс:
— Дыр кутан ропкыны?
Пинялыштін менӧ пӧттӧдз — тырмас нин!
Самӧвар ӧтар-мӧдар бокас кокъяссӧ нюжӧдӧмӧн хохол пукаліс джоджын да видзӧдіс самӧвар вылӧ.
Мам сулаліс ӧдзӧс дорын, меліа да жугыля видзӧдіс Андрейлӧн гӧгрӧс балябӧжӧ да кузь сьылі вылас.
Став тушанас бӧрвыв сетчӧмӧн Андрей мыджсис кияснас джоджӧ, неуна гырдмыштӧм синъяснас видзӧдліс мам да пи вылӧ да мигайтігтыр ньӧжйӧник шуис:
— Бур йӧз ті, — да!
Павел копыртчис, кватитіс сылысь кисӧ.
— Эн тракйӧдлы! — кыз гӧлӧсӧн шуис хохол.
— Тадзи тэ менӧ уськӧдан...
— Мый яндысянныд? — шогпырысь шуис мам.
— Окасинныд эськӧ, зэв топыда кутлінныд ӧта-мӧднытӧ...
— Кӧсъян? — юаліс Павел.
— Позьӧ! — чеччигмозыс вочавидзис хохол.
Зэв топыда кутчысьӧмӧн найӧ здук кежлӧ кынмылісны места вылас — кык телӧ — ӧти душа, коді жара ӧзйис дружба чувствоӧн.
Мам чужӧм кузя визувтісны синва войтъяс.
Найӧс чышкалігтыр сійӧ яндысьӧмӧн шуис:
— Баба радейтӧ бӧрдыштны, шог суас — бӧрдӧ, рад лоӧ — бара бӧрдӧ!..
Хохол йӧткыштіс Павелӧс да, синъяссӧ чуньяснас чышкалігтыр жӧ, шуис:
— Тырмас!
Куканьяс дзизъялыштісны, кад сэсся яй вылӧ!
Но и некытчӧ жӧ туйтӧм шомыс!
Пӧльті, пӧльті — синмӧй буснас тыри...
Юрсӧ копыртӧмӧн Павел пуксис ӧшинь дорӧ да ньӧжйӧник шуис:
— Татшӧм синваысь абу яндзим...
Мам матыстчис сы дінӧ, пуксис орччӧн.
Сылӧн сьӧлӧмыс шоныда да небыдика вевттьысис кыпыд чувствоӧн.
Мамлы вӧлі шог, но сьӧлӧм вылас лӧсьыд да спокойнӧ.
— Ме ваяла пӧсудасӧ — ті, ненько, пукалӧй! — комнатаӧ пыригмоз шуис хохол.
— Шойччыштӧй!
Зурӧдісны тіянлы морӧсад...
И комнатаын кутіс кывны сылӧн нюркйӧдлана гӧлӧсыс:
— Бура ми кутім чувствуйтны ӧні олӧмсӧ — настӧящӧй, морт сяма олӧмсӧ!..
— Да! — мамыс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис Павел.
— Ставыс мӧднога лои! — шыасис мам.
— Шог мӧдног, радлун — мӧднога жӧ...
— Тадзи и должен лоны! — висьталіс хохол.
— Сы вӧсна мый быдмӧ выль сьӧлӧм, менам муса ненькоӧй, — олӧмас быдмӧ выль сьӧлӧм.
Мунӧ морт, югдӧдӧ олӧмсӧ разум биӧн да горзӧ, чуксалӧ: «Эй, ті!
Став странаясса йӧз, ӧтувтчӧй ӧти семьяӧ!»
И сылӧн чуксалӧм серти став сьӧлӧмъясыс асланыс здоров кусӧкъясӧн йитчӧны зэв ыджыд сьӧлӧмӧ, коді вына да юргӧ эзысь кӧлӧкӧл моз...
Мам топӧдіс вомдоръяссӧ, медым найӧ эз дрӧжжитны, да мыйвынсьыс кунис синъяссӧ, медым найӧ эз бӧрддзыны.
Павел лэптіс кисӧ, кӧсйис мыйкӧ шуны, но мам кутіс сійӧс мӧд киӧдыс да вашнитіс:
— Эн мешайт сылы...
— Тӧданныд? — ӧдзӧс дорын сулалігмоз шуис хохол.
— Йӧзлӧн водзын уна шог, налысь уна вир на пычкасны, но ставыс тайӧ, менам став шогӧй да вирӧй, — ичӧтик дон сыысь, мый эм нин менам морӧсын, менам юр вемын...
Ме озыр нин, кыдзи кодзув югӧръяснас, — ме ставсӧ вуджӧда ас вывті, ставсӧ терпита, — сы вӧсна мый ме пытшкын эм радлун, кодӧс некод, нинӧм, некор оз ви!
Тайӧ радлунын — выныс!
Юисны чай, пукалісны пызан сайын войшӧрӧдз да сьӧлӧмсяньыс сёрнитісны олӧм йылысь, йӧз йылысь, будущӧй йылысь.
И кор мысльыс мамлы лои гӧгӧрвоана, сійӧ казьтывліс аслас важся олӧмсьыс мыйкӧ сьӧкыдӧс да грубӧйӧс, и аслас сьӧлӧмысь босьтӧм тайӧ изнас вынсьӧдліс мысльсӧ.
Ас костса прӧстӧй сёрниын полӧмыс сылӧн вошлі, ӧні мам чувствуйтіс асьсӧ сідз, кыдзи сійӧ лунӧ, кор батьыс скӧра шуис сылы:
— Нинӧм рожатӧ чукрӧдлыны!
Сюри дурак, босьтӧ тэнӧ верӧссайӧ — мун!
Став нывъяс верӧссайӧ мунӧны, став бабаяс челядьӧс рӧдитӧны, став бать-мамлы челядьыд — сӧмын шог!
Тэ мый — абу морт?
Тайӧ кывъяс бӧрас мам ас водзсьыс аддзис трӧпа, коді чӧв-лӧня нюжаліс тыртӧм, пемыд места гӧгӧр.
И тайӧ трӧпа кузяыс быть мунӧмыс сылысь морӧссӧ тыртіс гӧгӧрвотӧм покойӧн.
Сідз жӧ и ӧні.
Но, выль шоглысь матыстчӧмсӧ чувствуйтӧмӧн, сійӧ думсьыс кодлыкӧ шуаліс:
«Наӧй, босьтӧй!»
Тайӧ чинтыштіс гуся дойсӧ сьӧлӧмсьыс, коді дрӧгниталігтырйи сьыліс сы морӧсын зэлыд струна моз.
И сылӧн душа пыдӧсын, коді шогсӧ виччысьӧмысла волнуйтчис, эз ёна, но куслытӧг ӧзйис надейтчӧм, мый ставсӧ сылысь оз босьтны, оз нетшыштны!
Мыйкӧ да кольӧ...
XXIV
Водз асывнас, кор муртса на мунісны Павел да Андрей, ӧшиньӧ таркнитіс Корсунова да тэрмасьӧмӧн горӧдіс:
— Исайӧс виӧмаӧсь!
Мунам видзӧдлам...
Мам дрӧгнитіс, сылӧн вежӧрас бикинь моз югнитліс виысьыслӧн нимыс.
— Коді? — пельпом вылас шальсӧ плавгигмоз юаліс мам.
— Сійӧ сэні оз пукав, Исай дорас, тотшкӧбтіс да и муніс! — вочавидзис Марья.
Ывлаын нин сійӧ шуис:
— Ӧні бара заводитасны рушйысьны, мыжаӧс корсьны.
Бур, мый тэнад войнас гортадӧсь вӧліны, — талы ме свидетель.
Войшӧр бӧрын ме тіян керка дорті муні, ӧшинь пырыд видзӧдлі, ті ставныд пукалінныд пызан сайын...
— Мый тэ, Марья?
На вылӧ ӧмӧй позьӧ думыштны? — горӧдіс мам.
— А коді сійӧс виис?
Дерт нин тіян йӧз! — эскӧмӧн шуис Корсунова.
— Ставныс тӧдӧны, мый сійӧ кыйӧдіс найӧс...
Мам, сьӧкыда лолалігтыр, сувтіс, кисӧ пуктіс морӧс бердас.
— Да тэ мый?
Тэ эн пов!
Мый корсис, сійӧс и пӧлучитіс!
Мунам ӧдйӧджык, а то нуасны сійӧс!..
Мамӧс шатлӧдліс Весовщиков йылысь сьӧкыд мӧвп.
«Со кытчӧдз воис!» — думайтіс сійӧ.
Фабрика стенсянь матын, неважӧн сотчӧм керка местаын, кокъяснас шомсӧ таляліг да пӧимсӧ лэптігтыр, сулаліс йӧз чукӧр да лӧдзьяс моз ызгис.
Вӧліны уна нывбабаяс, ещӧ унджык челядь, лавочникъяс, трактирысь джодж мыськалысьяс, полицейскӧйяс да жандарм Петлин — кузь тушаа, эзысь рӧма пашкыр тошка, морӧс вылас медальяса старик.
Сотчӧм керъяс бердӧ мышнас мыджсьӧмӧн да шапкатӧм юрсӧ веськыд пельпом вылас ӧшӧдӧмӧн Исай джынвыйӧ куйліс муын.
Веськыд кисӧ вӧлі сюйӧма гач зептас, а шуйга ки чуньяснас сатшкысьӧма небыд муас.
Мам видзӧдліс сылы чужӧмас — Исайлӧн ӧти синмыс чусыда видзӧдіс шапка вылас, коді куйліс паськӧдӧм кокъяс костас, вомыс быттьӧ шемӧсмӧмысь джынвыйӧ калькнитчӧма, сылӧн ичӧтик гӧрд тошкыс чургӧдчӧма бокӧ.
Ёсь юра да чургӧдчӧм черлыяса беринӧсь чужӧма косіник телӧыс смертьӧн топӧдӧм вӧсна лоӧма ещӧ ичӧтджыкӧн.
Мам ышловзис да пернапасасис.
Сійӧ ловъядырйиыс мамлы вӧлі зывӧк, а ӧні лои жалькодь.
— Вирыс абу! — джын гӧлӧсӧн шуис кодкӧ.
— Буракӧ, кулакнас лӧсыштӧмаӧсь...
Скӧр гӧлӧс гораа шуис:
— Тупкисны вомсӧ ябедниклысь...
Жандарм пыркнитчис да, нывбабаясӧс кинас вешталігтыр, грӧзитӧмӧн юаліс:
— Тайӧ коді рӧссуждайтӧ, а?
Сылӧн лёкысь тойлалӧмысь йӧз разӧдчисны.
Ӧткымынъяс ӧдйӧ пышйисны.
Кодікӧ скӧрысь да мисьтӧма серӧктіс.
Мам мӧдӧдчис гортас.
«Некод оз жалит!» — думайтіс сійӧ.
А сы син водзын вуджӧр моз сулаліс Николайлӧн ыджыд фигураыс, сылӧн векньыдик синъясыс видзӧдісны кӧдзыда, скӧра, и веськыд киыс лётъяліс, быттьӧ сійӧс дойдӧма...
Кор воисны ӧбедайтны пиыс да Андрей, мам медводз юаліс налысь:
— Но мый?
Некодӧс эз арестуйтны — Исайӧс виӧмысь?
— Оз кывсьы! — шыасис хохол.
Мам аддзис, мый найӧ кыкнанныс зумышӧсь.
— Николай йылысь нинӧм оз сёрнитны? — ньӧжйӧникӧн юаліс мам.
Пиыс стрӧг синъясӧн видзӧдліс мам чужӧм вылӧ да ярскӧба шуис:
— Оз сёрнитны.
И ӧдвакӧ сы вылӧ думайтӧны.
Сійӧ абу гортас.
Сійӧ тӧрыт луншӧр кадӧ мунӧма ю дорӧ да абу на бӧрсӧ воӧма.
Ме юаси сы йылысь...
— Но, слава богу! — кокниа ышловзігтыр шуис мам.
— Слава богу!
Хохол видзӧдліс мам вылӧ да копыртіс юрсӧ.
— Сійӧ куйлӧ, — думайтігтыр висьтавліс мам,— да быттьӧ шензьӧ, — чужӧмыс сылӧн сэтшӧм.
И некод оз жалит сійӧс, некод эз шу сы йылысь бур кыв.
Ичӧтик сэтшӧм, тыдавтӧм.
Быттьӧ кутшӧмкӧ ковтӧмтор, — торъялӧма кытыськӧ, усьӧма да куйлӧ...
Ӧбедайтігӧн Павел друг шыбитіс паньсӧ да горӧдіс:
— Ме тайӧс ог гӧгӧрво!
— Мый? — юаліс хохол.
Вины животнӧйӧс сӧмын сы вӧсна, мый колӧ сёйны, — и тайӧ нин зэв зывӧк.
Вины зверӧс, хищникӧс...
тайӧ гӧгӧрвоана!
Ме ачым эськӧ верми вины мортӧс, коді лои йӧзлы зверӧн.
Но вины татшӧм коньӧрӧс — кыдзи сӧмын киыс лыбӧма?..
Хохол лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Сэсся шуис:
— Сійӧ вӧлі вреднӧй зверысь эз омӧльджыка.
Ном неуна юыштас миянлысь вирнымӧс — ми виам! — содтіс хохол.
— Но да!
Ме ог сы йылысь...
Ме шуа — зывӧк!
— Нинӧм он вӧч, — бара пельпомъяссӧ лэптыштӧмӧн шуис Андрей.
— Тэ эськӧ вермин вины татшӧмсӧ? — дыр чӧв олӧм бӧрын думайтігтыр юаліс Павел.
Хохол видзӧдліс сы вылӧ аслас гӧгрӧс синъяснас, чӧвтліс синъяссӧ мам вылӧ да шогпырысь, но чорыда шуис:
— Ёртъяс вӧсна, делӧ вӧсна — ме ставсӧ верма!
И виа.
Кӧть пиӧс...
— Ой, Андрюша! — ньӧжйӧник горӧдыштіс мам.
Андрей нюммуніс мамлы да шуис:
— Мӧдногсӧ оз позь!
Олӧмыс сэтшӧм!..
— <ns>Да-а</ns>!..
— надзӧник нюжӧдіс Павел.
— Олӧмыс сэтшӧм...
Друг возбудитчӧм вӧсна, ас пытшкӧсса кутшӧмкӧ вынлысь кывзысьӧмӧн, Андрей сувтіс, ӧвтыштіс кияснас да кутіс висьтавны:
— Мый ті вӧчанныд?
Быть лоӧ ненавидитны мортӧс, медым регыдджык воис сійӧ кадыс, кор кутас позьны сӧмын любуйтчыны йӧзӧн.
Колӧ бырӧдавны найӧс, кодъяс торкӧны мунны олӧмыслы водзӧ, кодъяс вузалӧны йӧзӧс деньга вылӧ, медым тайӧ деньга вылас ньӧбны аслыс спокой либӧ почёт.
Честнӧйяслӧн туй вылын кӧ сулалӧ Иуда, виччысьӧ вузавны найӧс — ме лоа ачым Иудаӧн, кытчӧдз ог бырӧд сійӧс!
Менам правоӧй абу?
А налӧн, миян кӧзяеванымлӧн, — налӧн эм право имеитны салдатъясӧс да палачьясӧс, публичнӧй керкаяс да тюрьмаяс, катарга да ставсӧ тайӧс, пӧганӧйсӧ, мый видзӧ налысь спокойсӧ, налысь уютсӧ?
Мукӧддырйи меным быть лоӧ киӧ босьтны налысь паличсӧ, — мый нӧ вӧчан?
Босьта ме, ог ӧткажитчы.
Миян пӧвстысь найӧ виалӧны уна дасъясӧс да сёясӧс, — тайӧ меным сетӧ право лэптыны киӧс да кучкыны сійӧн врагӧс, коді ме дорӧ медся матӧ матыстчис да коді менам олӧмлӧн делӧлы мукӧдъяс серти вреднӧйджык.
Олӧмыс сэтшӧм.
Сылы паныд ме и муна, сійӧс ме и ог кӧсйы.
Ме тӧда, — налӧн вирӧн нинӧм оз создавайтсьы, налӧн вирыс абу плодотворнӧй!..
Бура быдмӧ правда, кор мусӧ зэр моз киськалӧ миян вир, а налӧн правдаыс сісь да весьшӧрӧ вошӧ, тайӧс ме тӧда!
Но ме босьта ас вылӧ грексӧ, виа, аддза кӧ — мый колӧ!
Ме ӧд сӧмын ас йылысь висьтала.
Менам грекӧй мекӧд кулас, сійӧ оз вод пятнаӧн будущӧй вылӧ, меысь кындзи, сійӧ некодӧс оз лякӧсьт — некодӧс!
Сійӧ ветлӧдліс комнатаӧд да аслас чужӧм водзын кинас ӧвтчис сідзи, быттьӧ воздухас мыйкӧ кераліс, торйӧдліс ас дорсьыс.
Мам видзӧдіс сы вылӧ шогпырысь да тревожитчӧмӧн; сійӧ чувствуйтіс, мый Андрей пытшкын мыйкӧ поті, сьӧкыд сылы.
Виӧм йылысь страшнӧй, опаснӧй мӧвпъяс вешйисны сы дінысь: «Весовщиков кӧ эз ви, Павеллӧн ёртъяс пиысь некод тайӧс вӧчны эз вермы», — думайтіс мам.
Юрсӧ ӧшӧдӧмӧн Павел кывзіс хохолӧс, а мӧдыс настойчивӧя да чорыда висьтавліс:
— Водзлань мунігӧн и аслыд паныд ковмывлӧ мунны.
Колӧ кужны сетны ставсӧ, сьӧлӧмтӧ ставнас.
Олӧмтӧ сетны, делӧ вӧсна кувны — тайӧ прӧстӧ!
Сет — унджык, и сійӧс, мый тэныд аслад олӧмсьыд донаджык, — сет, — сэки ёна быдмас и тэнад медся донаторйыд — тэнад правдаыд!..
Бледӧдыштӧма, синъяссӧ читкыртӧма, сійӧ сувтіс комната шӧрӧ да, кисӧ лэптӧм бӧрын, торжественнӧя заводитіс висьтавны:
— Ме тӧда — воас кад, кор йӧз кутасны ӧта-мӧднас любуйтчыны, кор мукӧдъяс водзын быдӧн пыр лоӧ югыд кодзув кодьӧн!
Му кузя кутасны ветлыны вӧльнӧй йӧз асланыс мездмӧм вӧсна великӧйӧсь, ставныс мӧдӧдчасны восьса сьӧлӧмӧн, некодлӧн оз ло сьӧлӧмас завидьтӧм, и скӧравны некод оз кут.
Сэки оз олӧм ло, а — мортлы служитӧм, образыс сылӧн кыптас ёна вылӧ; свободнӧйяслы — ставторйыс лоӧ позяна!
Сэки кутасны овны мичлун вӧсна правда да свобода серти, и медбуръясӧн лыддьысьны кутасны найӧ, кодъяс сьӧлӧмнас паськыдджыка шымыртасны мирсӧ, кодъяс пыдісяньджык кутасны радейтны сійӧс, медся буръясӧн лоӧны медся свободнӧйяс — наын медуна мичлуныс!
Тайӧ олӧмыслӧн йӧзыс лоӧны великӧйясӧн...
Сійӧ чӧв ланьтіс, веськӧдчис, шуис пӧдӧм гӧлӧсӧн, став морӧснас:
— Сідзкӧ — тайӧ олӧм вӧснаыс — ме ставтор вылас муна...
Сылӧн чужӧмыс дрӧгнитіс, синъяссьыс визувтісны ӧти бӧрся мӧд гырысь да сьӧкыд синва войтъяс.
Павел чатӧртіс юрсӧ да видзӧдіс сы вылӧ синъяссӧ паськыда восьтӧмӧн, чужӧмыс вӧлі блед; мам чеччис улӧс вылысь да кутіс чувствуйтны, кыдзи быдмӧ, матыстчӧ сылань сьӧкыд тревога.
— Мый тэкӧд, Андрей? — надзӧник юаліс Павел.
Хохол пыркнитіс юрсӧ, струпа моз веськӧдчис да, мам вылӧ видзӧдігтыр, шуис:
— Ме аддзылі...
Тӧда...
Мам сувтіс, тэрыба матыстчис сы дінӧ, кватитіс сылысь кисӧ — Андрей заводитліс мынтӧдны веськыд кисӧ, но мам ёна кутіс сійӧс да вашкӧдіс пӧсь кывъяс:
— Гулюӧй менам, ньӧжйӧджык!
Мусаӧй менам...
— Энлӧй! — муртса кывмӧн броткис хохол.
— Ме висьтала тіянлы, кыдзи тайӧ вӧлі...
— Оз ков! — доршасьысь синва пырыс сы вылӧ видзӧдігтыр шӧпкӧдіс мам.
— Андрюша, оз ков...
Ёрт вылас вазьӧм синъясӧн видзӧдігтыр надзӧник матыстчис Павел.
Сійӧ вӧлі блед чужӧма да шпыннялігтыр шуис негораа, надзӧник:
— Мам полӧ, мый тайӧ тэ...
— Ме — ог пов!
Ог верит!
Аддзылі кӧ — и то эг верит!
— Энлӧй! — на вылӧ видзӧдтӧг, юрнас пыркӧдіг да кисӧ мынтӧдны зілигтыр шуис хохол.
— Тайӧ эг ме, — но ме верми не лэдзны...
— Эновт, Андрей! — шуис Павел.
Ӧти кинас сылысь кисӧ кутліг мӧдсӧ сійӧ пуктіс хохоллы пельпом вылас, быттьӧ кӧсйис дугӧдны сы пытшкысь дрӧжжитӧмсӧ.
Хохол копыртіс налань юрсӧ да ньӧжйӧник, коставлӧмӧн кутіс висьтавны:
— Ме тайӧс эг кӧсйы, тэ жӧ тӧдан, Павел.
Артмис сідзи: кор тэ мунін водзӧ, а ме сувті пельӧсас Драгуновкӧд — Исай петіс пельӧс сайсьыс, — сійӧ сувтіс бокӧ.
Видзӧдӧ миян вылӧ, шпыннялӧ...
Драгунов шуис: «Аддзан?
Тайӧ ме бӧрся кыйӧдӧ, войбыд нин кыйӧдӧ.
Ме сійӧс виа».
И муніс, — ме думайті — гортас...
А Исай матыстчис ме дінӧ...
Хохол пыдісянь ышловзис.
Некод менӧ эз ӧбижайтлы сэтшӧм лёка, кыдзи сійӧ, пон.
Мам кыв ни джын шутӧг кыскис сійӧс киӧдыс пызан дорӧ, и медбӧрын сылы удайтчис пуксьӧдны Андрейӧс улӧс вылӧ.
А ачыс сійӧ пуксис сыкӧд дзик орччӧн.
Павел сулаліс сы водзын да зумыштчӧмӧн нетшкис тошсӧ.
— Сійӧ меным висьталіс, мый ставнымӧс миянӧс тӧдӧны жандармъяс да мый ставнымӧс пуксьӧдасны Май водзвылын.
Ме эг ӧтвечайт, сералі, а сьӧлӧмӧй пузис.
Сійӧ кутіс шуавны, мый ме тӧлка зон да меным татшӧм туй кузя мунны оз ков, а бурджык...
Андрей ланьтіс, чышкыштіс чужӧмсӧ шуйга кинас, синъясыс сылӧн коса дзирдыштісны.
— Ме гӧгӧрвоа! — шуис Павел.
— Бурджык, шуӧ, заводитны служитны законлы, а?
Хохол шеныштіс кинас да грӧзитыштіс кабыртӧм кулакнас.
— Законлы, — ёрӧм лов сійӧ! — пинь пырыс сӧдзӧдіс Андрей.
— Бурджык эськӧ мед банбокӧ меным сійӧ лӧсыштіс...
кокньыдджык эськӧ меным вӧлі, — и сылы, гашкӧ.
Но кор сійӧ менам сьӧлӧмӧ сьӧвзис аслас дука дульнас, ме эг вермы терпитны.
Андрей мыйвынсьыс тракйис ассьыс кисӧ Павел киысь да зывӧкпырысь висьтавліс:
— Ме кучки сылы банбокас да муні.
Кыла — бӧрвылын Драгунов ньӧжйӧник шуӧ:
«Сюрин?»
Сійӧ сулалӧма, буракӧ, пельӧс саяс...
Чӧв олыштӧм бӧрын хохол шуис:
— Ме эг бергӧдчыв, кӧть и чувствуйті...
Кывлі кучкӧм шысӧ...
Муна сідзи, спокойнӧя, быттьӧ жабаӧс чужйи.
Сувті уджавны, горзӧны:
«Исайӧс виӧмаӧсь!»
Эз веритсьы.
Но киӧй кутіс юкавны, — оз кывзысь менсьым, — оз доймы, но быттьӧ сійӧ дженьыдджык лои...
Сійӧ кӧсӧя видзӧдліс ки вылас да шуис:
— Нэм чӧж, навернӧ, ог вермы ӧні мыськыны тайӧ пӧганӧй пятнасӧ...
— Мед сӧмын сьӧлӧмыд тэнад вӧлі сӧстӧм, — гулюӧй менам! — ньӧжйӧник шуис мам.
— Ме ог мыжав ачымӧс — ог! — чорыда шуис хохол.
— Но зывӧк меным тайӧ!
Лишнӧй тайӧ меным.
— Ме омӧля гӧгӧрвоа тэнӧ! — пельпомъяссӧ лэптыштігтыр шуис Павел.
— Эн тэ ви, но весиг кӧть и...
— Вокӧ, тӧдны, мый виӧны, и не дугӧдны...
Павел чорыда шуис:
— Ме тайӧс ньӧти ог гӧгӧрво...
Да, думайтыштӧм бӧрын, содтіс:
— Гӧгӧрвоны верма, но чувствуйтны — ог.
Кыліс гудок шы.
Хохол пӧлыньтіс юрсӧ, кывзіс чорыда гудитӧмсӧ да пыркнитчӧм бӧрын, шуис:
— Уджавны ог мун...
— Ме ог жӧ, — шыасис Павел.
— Пывсянӧ муна! — шпыннялігтыр шуис хохол да, кыв ни джын шутӧг лӧсьӧдчӧм бӧрын, ӧдйӧ муніс.
Мам колльӧдіс сійӧс жалитана видзӧдласӧн да шуис пиыслы:
— Кыдзи кӧть эн шу, Паша!
Тӧда — мортӧс вины грек, — но некодӧс ог лыддьы мыжаӧн.
Исайыс жаль, ичӧтик кӧрт тув кодь сійӧ вӧлі, видзӧдлі ме сы вылӧ, уси тӧдвылӧ, кыдзи сійӧ грӧзитчыліс ӧшӧдны тэнӧ, — и ни скӧралӧм сы вылӧ, ни радлӧм, мый сійӧ кувсис.
Прӧстӧ жаль лои.
А ӧні — весиг абу и жаль...
Мам чӧв ланьтіс, думайтыштіс да, шензьӧмӧн нюмъялігтыр, шуис:
— Господьӧй енмӧй, — кылан, Паша, мый ме висьтала?..
Павел, буракӧ, эз кыв.
Юрсӧ копыртӧмӧн сійӧ надзӧник ветлӧдліс комнатаӧд да зумыша шуис:
— Со сійӧ, олӧмыс!
Аддзан, кыдзи сулалӧны йӧзыс ӧта-мӧдныслы паныд?
Он кӧсйы, а — нӧйт!
И кодӧс?
Сэтшӧм жӧ некутшӧм правоястӧм мортӧс.
Сійӧ тэысь на шудтӧмджык, сы вӧсна мый — бӧб.
Полиция, жандармъяс, шпионъяс — ставыс тайӧ миян врагъяс, — а ставныс найӧ сэтшӧм жӧ йӧз, кыдзи и ми, налысь сідз жӧ нёнялӧны вирсӧ да сідз жӧ найӧс оз лыддьыны йӧз пыдди.
Ставыс — сідз жӧ!
А вот сувтӧдісны йӧзӧс ӧта-мӧдныслы паныд, синтӧммӧдісны бӧбйӧдлӧмӧн да повзьӧдлӧмӧн, кӧрталісны ставныслысь кияссӧ и кокъяссӧ, топӧдісны да нёнялӧны найӧс, ӧтиясӧс мӧдъяс отсӧгӧн личкӧны да нӧйтӧны.
Пӧртісны йӧзсӧ ружьеясӧ, бедьясӧ, изъясӧ да шуӧны: «Тайӧ государство!..»
Сійӧ матыстчис мам дінӧ матӧджык.
— Тайӧ — преступление, мам!
Уна миллион йӧзӧс виалӧм, йӧзлысь душаяссӧ виалӧм...
Гӧгӧрвоан, — душатӧ виӧны.
Аддзан торъялӧмсӧ миян костын да на костын — кучкис морт, и сылы зывӧк, яндзим, сьӧкыд.
Зывӧк, главнӧйыс!
А найӧ — уна тысяча йӧзӧс виалӧны спокойнӧя, ньӧти жалиттӧг, весиг сьӧлӧмъясныс оз дрӧгнитлыны, виалӧны радпырысь!
И сӧмын сы вӧсна кувтӧдз талялӧны ставнысӧ и ставсӧ, медым видзны эзысь, зарни, некодлы ковтӧм бумагаторъяс, став тайӧ дряньсӧ, коді сетӧ налы йӧз вылын власть.
Гӧгӧрво — оз асьнысӧ видзны йӧз, кодъяс дорйысьӧны народӧс виалӧмӧн, йӧзлысь душаяссӧ чегъялӧмӧн, оз асьныс ради тайӧс вӧчны, — асланыс эмбур ради.
Асьнысӧ видзӧны оз пытшкӧссяньыс, а ортсысянь...
Павел кутіс мамыслысь кияссӧ, копыртчис да, найӧс кокниа тракӧдігтырйи, шуис:
— Тэ кӧ эськӧ чувствуйтін став тайӧ пежсӧ да позорнӧй няйтсӧ — тэ эськӧ гӧгӧрвоин миянлысь правданымӧс, аддзин эськӧ, кутшӧм сійӧ ыджыд да югыд!..
Мам сувтіс волнуйтчигтыр да вӧлі тыр кӧсйӧмӧн йитны ассьыс сьӧлӧмсӧ пиыслӧн сьӧлӧмкӧд ӧти ыпъялысь биӧ.
— Энлы, Паша, энлы! — тшӧкъялігтыр нурбыльтіс сійӧ.
— Ме — чувствуйта, — энлы!..
XXV
Посводзын кутіс кывны кок шы.
Найӧ кыкнанныс дрӧгнитісны да видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Ӧдзӧс надзӧникӧн воссис, и сьӧкыда пырис Рыбин.
Вот! — юрсӧ лэптӧм бӧрын да нюмъялігтырйи шуис сійӧ.
— Миянлысь Фомаӧс кыскӧ быдтор дорӧ — нянь дорӧ, вина дорӧ, копрасьӧй сылы!..
Сійӧ вӧлі дьӧгӧдьӧсь пася, нинкӧма, тасма костас чурвидзисны сьӧд кепысьяс, юрас — кузь гӧна шапка.
— Дзоньвидзаӧсь-ӧ?
Павел, тэнӧ лэдзисны?
Сідз.
Кутшӧма олан-вылан, Ниловна? — еджыд пиньяссӧ петкӧдлігтыр сійӧ паськыда нюмъяліс, гӧлӧсыс сылӧн юргис воддза серти небыдджыка, тошкыс быдмӧма кузьджыка.
Мам лои рад, матыстчис сы дінӧ, топӧдліс сылысь ыджыд, сьӧд кисӧ да, дьӧгӧдь дуксӧ апалігтыр, шуаліс:
— Ак, тэ ...
но, ме рад!..
Павел видзӧдіс Рыбин вылӧ да нюмъяліс.
— Бур мужик!
Надзӧник пӧрччысигмоз Рыбин висьталіс:
— Да, бара мужикӧн лои, ті надзӧникӧн господаӧн лоанныд, а ме — бӧрӧ бӧрыньтча...
вот!
Ас кыӧм сера дӧрӧмсӧ лӧсьӧдышталігмоз сійӧ пырис комнатаӧ, внимательнӧя гӧгӧр видзӧдліс да шуис:
— Эмбурыд тіян, тыдалӧ, абу содӧма, а книгаяс унджык лоӧмаӧсь, — сідз!
Но, висьталӧй, кыдзи делӧясныд?
Кокъяссӧ паськӧдӧмӧн сійӧ пуксис, кипыдӧсъяснас мыджсис пидзӧсъясас и, сьӧд синъяснас Павел вылӧ юалана видзӧдігтыр, меліа нюмъяліс да виччысис ӧтвет.
— Делӧяс мунӧны ӧдйӧ! — шуис Павел.
— Гӧрам да кӧдзам, ошйысьны огӧ кужӧй, а урожай чукӧртам — пуам сур, и водам шойччыны — сідз? — больгис Рыбин.
— Кыдзи ті, Михайло Иванович, оланныд? — сылы паныдӧн пуксигмоз юаліс Павел.
— Ничево.
Бура ола.
Егильдеевоӧ сувті, кывлінныд — Егильдеево?
Бур сикт.
Вонас овлӧ кык ярмарка, кык тысяча сайӧ олысь, лёк йӧз!
Му абу, уделысь арендуйтӧны, омӧлик му.
Медаси ме батракӧн ӧти мироедлы — найӧ сэні шой вылын гутъяс мында.
Дьӧгӧдь вӧчам, шом вӧчам.
Пӧлучайта тані серти нёльпӧв этшаджык, а уджавны лоӧ кыкпӧв ёнджыка — вот!
Мироед ордас ми сизимӧн.
Ничево, — народыс ставыс том йӧз, ставныс, меысь кындзи, сэтчӧс олысьяс, — ставныс грамотнӧйӧсь.
Ӧти зон — Ефим, сэтшӧм збой, беда!
— Ті нӧ мый, беседуйтанныд накӧд? — кыпыда юаліс Павел.
— Чӧв ог ов.
Менам сьӧрысь босьтӧма татысь став листовкаяссӧ — комын нёль ставыс вӧлі.
Но ме ёнджыкасӧ библияӧн действуйта, сэні эм мый босьтны, книгаыс кыз, казеннӧй, синод печатайтӧма, веритны позьӧ!
Сійӧ мигнитіс Павеллы да шпыннялігтыр водзӧ висьталіс:
— Сӧмын тайӧ этша.
Ме тэ ордӧ книгаясла вои.
Ми тані кыкӧнӧсь, мекӧд Ефим,— дьӧгӧдь вайим, но вӧчим кытшов да пырим тэ ордӧ!
Тэ вай меным книгаяссӧ Ефим вотӧдз, — сылы унасӧ тӧдны лишнӧй...
Мам видзӧдіс Рыбин вылӧ, и сылы кажитчис, мый сійӧ ас вывсьыс, пинжаксьыс кындзи, ещӧ мыйкӧ пӧрччис.
Эзджык ло солиднӧйӧн, и синъясыс видзӧдісны мудерджыка, эз сідзи веськыда, кыдзи водзті.
— Мам, — шуис Павел, — ті ветлӧй да вайӧй книгаяс.
Сэні тӧдӧны, мый сетны.
Висьталӧй — сиктлы.
— Ладнӧ! — шуис мам.
— Вот самӧвар пузяс и ветла.
— И тэ, Ниловна, тайӧ делӧяс кузяыс мӧдӧдчин? — нюмъялігтыр юаліс Рыбин.
— Сідз.
Миян сэні унаӧн окотитӧны книгаястӧ лыддьыны.
Учитель велӧдӧ та вылӧ, — висьталӧны, том мортыс бур, кӧть и духовнӧй званиеысь.
Учительша эм жӧ, верст сизим сайын.
Но, найӧ запретитӧм книгаясӧн оз действуйтны, тайӧ народыс казеннӧй, — полӧны.
А меным колӧ запрещённӧй, ёся гижӧм книга, ме тайӧс кута разӧдны...
Станӧвӧй либӧ поп кӧ казяласны запретитӧм книгаяссӧ, чайтасны — учительяс разӧдӧны!
А ме, мыйкӧ дыра кежлӧ, бокӧ коля.
И, аслас мудростьнас дӧвӧльнӧй, сійӧ весела жергӧдіс пиньяссӧ.
«Эстшӧм тэ! — думыштіс мам.
— Видзӧдан ош моз, а руч кодь мудер вӧлӧмыд...»
— Кыдзи ті чайтанныд, — юаліс Павел, — казяласны кӧ, мый учительяс запретитӧм книгаяс разӧдӧны, — найӧс таысь пуксьӧдасны тюрьмаӧ?
— Пуксьӧдасны, — а мый? — юаліс Рыбин.
Книгаяссӧ разӧдінныд ті, а — эз найӧ!
Тіянлы и тюрьмаас мунны...
— Чудак! — пидзӧсас кинас швачнитӧм бӧрын шпыньмуніс Рыбин.
— Коді ме вылӧ думыштас?
Прӧстӧй мужик татшӧм делӧӧн занимайтчӧ, тадзи ӧмӧй овлӧ?
Книгаыд господскӧй делӧ, налы таысь и кывкутны...
Мам чувствуйтіс, мый Рыбинӧс Павел оз гӧгӧрво, да аддзис, мый сійӧ читкыртіс синъяссӧ, — сідзкӧ, скӧралӧ.
Мам осторожнӧя да небыдика шуис:
— Михаил Иванович сідзи кӧсйӧ, медым делӧсӧ вӧчис сійӧ, а кывкутны сы пыдди мукӧдъяс кутісны...
— Вот! — тошсӧ малалігтыр шуис Рыбин.
— Кутшӧмкӧ кадӧдз.
— Мам! — сы дінӧ шыасис Павел.
— Миян йӧз пӧвстысь кӧ кодкӧ, шуам, Андрей, вӧчас мыйкӧ менам нимсянь, а менӧ тюрьмаӧ пуксьӧдасны — тэ мый шуан?
Мам дрӧгнитіс, гӧгӧрвотӧг видзӧдліс пиыс вылӧ да, юрнас пыркӧдігтыр, шуис:
— Позьӧ ӧмӧй ёртлы паныд тадзи вӧчны?
— Ага-а! — нюжӧдіс Рыбин.
— Тэнӧ ме, Павел, гӧгӧрвои!
Мудера мигнитӧм бӧрын сійӧ шыасис мам дінӧ:
— Тані, мам, делӧыс сэтшӧм.
И бара шыасис Павел дінӧ:
— Нэриникӧсь на тэнад, вокӧ, мӧвпъясыд!
Гуся делӧын — честьыд абу.
Думыштлы: первой-кӧ, тюрьмаӧ пуксьӧдасны медводз сійӧс, код ордысь книгасӧ аддзасны, а оз учительясӧс — ӧти.
Мӧд-кӧ, учительяс кӧть и сеталӧны разрешитӧм книгаяс, но сэні гижсьӧ сы йылысь жӧ, мый йылысь и запретитӧм книгаас, сӧмын кывъясыс мӧдпӧлӧсӧсь, правдаыс этшаджык — мӧд.
Сідзкӧ, найӧ кӧсйӧны сійӧс жӧ, мый и ме, сӧмын мунӧны векни туйӧд, а ме миртуй кузя, — начальство водзын ӧд ми ӧткодя мыжаӧсь, вернӧ?
А коймӧд-кӧ, меным, вокӧ, наӧдз некутшӧм делӧ абу, — пода морт верзьӧмалы абу ёрт.
Мужиклы паныд тадзи вӧчны, гашкӧ, ме эг и кут.
А найӧ — ӧтиыс поп пи, мӧдыс помещиклӧн ныв, — налы мыйла колӧ народсӧ кыпӧдны — ме ог тӧд.
Налӧн господскӧй думъясыс меным, мужиклы, абу тӧдсаӧсь.
Мый ме ачым вӧча — ме тӧда, а мый кӧсйӧны найӧ — та йылысь ме ог тӧд.
Тысяча во чӧж йӧз вӧліны господаясӧн, мужиклысь кучиксӧ кулисны, а друг — садьмисны и давай мужиклысь синсӧ восьтыны.
Ме, вокӧ, мойдъястӧ ог зэв радейт, а тайӧ — мойд кодь.
Ставпӧлӧс господаясыс месянь ылынӧсь.
Мунан тӧлын эрд вомӧн, водзвылын мыйкӧ ловъя вӧрӧ, а мый сійӧ?
Кӧин, руч али прӧстӧ пон — ог аддзы!
Ылын.
Мам видзӧдліс пиыс вылӧ.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі жугыль.
А Рыбинлӧн синъясыс дзирдалісны, сійӧ видзӧдіс Павел вылӧ самодовольнӧя да, чуньяснас тошсӧ возбуждённӧя сыналігтыр, висьталіс:
— Любезничайтны кадыс менам абу.
Олӧмыс видзӧдӧ стрӧга; пон видзанінын — абу ыж гидын, быд пон чукӧр увтӧ ас ногыс...
— Эмӧсь господа, — шыасис мам; сылы тӧдвылас усины тӧдсаяс, — кодъяс олӧмсӧ ассьыныс сетӧны народ вӧсна, нэм чӧжыс тюрьмаясын мучитчӧны...
— Найӧ и мукӧдпӧлӧс господа лыдынӧсь и почётыс налы мӧднога! — шуис Рыбин.
— Мужик кӧ озырмӧ — баринӧ сюйсьӧ, барин гӧльмӧ — мужикъяс дорӧ локтӧ.
Быть лоӧ душаыд чистӧй, деньга кӧшельыд кӧ тыртӧм.
Павел, помнитан, тэ меным висьтавлін, мый коді кыдзи олӧ, сідзи и мӧвпалӧ, и рабочӧй кӧ шуӧ — да, кӧзяиныс должен шуны — абу сідзи, а рабочӧй кӧ шуӧ — абу сідзи, кӧзяин жӧ, аслас природа серти, обязательнӧ горзӧ — да!
Сідзкӧ и мужиклӧн да баринлӧн природаясыс абу ӧткодьӧсь.
Мужик кӧ пӧт — барин войсӧ оз узь.
Дерт, быд званиеын — аслыспӧлӧс сукин сын, и став мужикъясӧс дорйыны ме ог кӧсйы...
Сійӧ чеччис, сьӧдӧдӧма, зумыд.
Чужӧмыс сылӧн чусмӧма, тошкыс дрӧгнитіс, быттьӧ сійӧ шытӧг герчнитіс пиньяснас, да водзӧ висьталіс кызджык гӧлӧсӧн:
— Фабрикаысь фабрикаӧ ме шляйтчи вит во чӧж, вунӧді сиктсӧ, вот!
Вои сэтчӧ, тӧдмалі, аддза — тадзи овны ме ог вермы!
Гӧгӧрвоан?
Ог вермы!
Ті тані оланныд — ті сэтшӧм ӧбидаяссӧ онӧ аддзӧй.
А сэні — тшыгъялӧм вӧтлысьӧ морт бӧрся вуджӧр моз и абу надея нянь вылӧ, абу!
Тшыгъялӧм душаяссӧ жӧритіс-сёйис, йӧзыслысь чужӧм серсӧ бырӧдіс, йӧзыс оз овны, а сісьмӧны сьӧкыд нуждаын...
И гӧгӧр, кырнышъяс моз, начальство кыйӧдӧ, абу-ӧ тэнад лишнӧй кусӧк?
Казялас, нетшыштас, пельбокад тэныд сетӧбтас...
Рыбин видзӧдліс гӧгӧр, копыртчис Павеллань, ачыс мыджсис пызан вылӧ кинас.
— Меным весиг зывӧк лои, кор ме выльысь видзӧдлі тайӧ олӧм вылас.
Аддза — ог вермы!
Но век жӧ вені ачымӧс, — абу сідзи, думайта, дуран, душаӧй!
Ме кольчча.
Ме тіянлы няньтӧ ог судзӧд, а рок пуа, — ме, вокӧ, пуа сійӧс!
Ас пытшкын ӧбида нуа йӧз вӧсна и йӧз вылӧ.
Сійӧ менам сьӧлӧмын пурт моз сулалӧ да качайтчӧ.
Сылӧн плешкыс пӧсяліс, сійӧ надзӧник матыстчис Павел дінӧ да пуктіс кисӧ сылы пельпом вылас.
Киыс тіралыштіс.
— Вай отсӧг меным!
Вай книгаяс, да сэтшӧмъясӧс, медым, найӧс лыддьӧм бӧрын, морт воштіс ассьыс спокойсӧ.
Юр лы пытшкас ёжӧс колӧ пуксьӧдны, чуткасьысь ёжӧс!
Висьтав аслад карсаяслы, кодъяс тіянлы гижӧны, — сиктлы вылӧ мед тшӧтш гижӧны!
Мед гижасны сідзи, медым сиктсӧ ызйӧдіс-кыпӧдіс, — медым смертьысь повтӧг кыпӧдчис народ!
Сійӧ лэптіс кисӧ да, быд кыв торйӧн шуалігтыр, ньӧжйӧник шуис:
— Смертьсӧ смертьӧн дорйы — вот!
Сідзкӧ — кув, медым йӧзыс ловзисны.
И мед куласны уна тысяча морт сы вӧсна, медым ловзисны став мувывса йӧз!
Вот.
Кувнытӧ кокни.
Медым сӧмын ловзисны!
Кыпӧдчисны мед йӧзыс!
Рыбин вылӧ кӧсӧя видзӧдігтыр мам пыртіс самӧвар.
Рыбинлӧн кывъясыс, кодъяс вӧліны сьӧкыдӧсь да вынаӧсь, личкисны сійӧс.
И Рыбинын вӧлі мыйкӧ сэтшӧм, мый казьтывліс мамлы верӧссӧ; верӧсыс — тадзи жӧ жерйӧдліс пиньяссӧ, сосъяссӧ пуджӧмӧн шенасис кияснас, сыын оліс татшӧм жӧ кутны позьтӧм скӧрлун, кутны позьтӧм, но сійӧ скӧрлуныс вӧлі немӧй.
Тайӧ — сёрнитіс.
И эзджык вӧв страшнӧй.
— Тайӧ колӧ! — юрнас пыркнитӧм бӧрын шуис Павел.
— Вайӧй миянлы материал, ми кутам печатайтны тіянлы газета...
Мам нюмъялігтыр видзӧдліс пиыс вылӧ, довкйӧдлыштіс юрсӧ да, кыв ни джын шутӧг пасьтасьӧм бӧрын, петіс керкасьыс.
— Вӧч!
Ставсӧ ваям.
Гижӧй прӧстӧйджыка, медым куканьяс гӧгӧрвоисны! — шуаліс Рыбин.
Воссис кухня ӧдзӧс, кодкӧ пырис.
— Тайӧ Ефим! — кухняӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис Рыбин.
— Лок татчӧ, Ефим!
Со — Ефим, а тайӧ мортсӧ шуӧны — Павел, ме тэныд висьтавлі сы йылысь.
Киас шапкасӧ кутігтыр да Павел вылӧ руд синъяснас букышӧн видзӧдіг сы водзын сулаліс еджгов юрсиа, паськыд чужӧма, дженьыдик пася зон. Сійӧ вӧлі стройнӧй да, колӧ чайтны, ён.
— Видза оланныд! — сибдӧмкодь гӧлӧсӧн шуис сійӧ да, Павеллысь кисӧ топӧдлӧм бӧрын, кыкнан кинас шыльӧдыштіс ассьыс веськыд юрсисӧ.
Видзӧдліс гӧгӧрбок комнатасӧ да надзӧник, быттьӧ кыйӧдчигтыр, мӧдӧдчис книга джаджъяс дорӧ.
— Аддзис! — Павеллы мигнитӧм бӧрын шуис Рыбин.
Ефим бергӧдчис, видзӧдліс Павел вылӧ да кутіс видлавны книгаяссӧ, ачыс шуис:
— Мыйта лыддянторйыс тіян!
А лыддьысьнытӧ, дерт, некор.
Сиктын тайӧ делӧ вылад кадыс унджык...
— А кӧсйӧмыс этшаджык? — юаліс Павел.
— Мыйла?
И кӧсйӧм эм! — щӧкасӧ ниртігтыр вочавидзис зон.
— Народ кутіс ёнджыка думайтны.
«Геология» — тайӧ сэтшӧмыс мый?
Павел объяснитіс.
— Миянлы оз ков! — книгасӧ джаджйӧ пуктігмоз шуис зон.
Рыбин ышловзис да висьталіс ассьыс мӧвпсӧ:
— Мужиклы абу сійӧ интереснӧ, кытысь муыс лои, а кыдзи сійӧс юклӧма, — кыдзи народ кок улысь мусӧ господа нетшыштісны?
Сулалӧ сійӧ ӧти местаын али бергалӧ, тайӧ абу важнӧ — тэ кӧть сійӧс кӧв йылӧ ӧшӧд, — мед сӧмын пӧткӧдіс кынӧм; кӧть небеса бердас кӧрт тувйӧн тувъяв, — мед сӧмын йӧзсӧ вердіс!..
— «Рабстволӧн история», — бара лыддис Ефим да юаліс Павеллысь:
— Миян йылысь?
— Эм и крепостнӧй право йылысь! — сылы мӧд книга сетігмоз шуис Павел.
Ефим босьтіс сійӧс, бергӧдлыштіс киас да, бокӧ пуктӧм бӧрын, спокойнӧя шуис:
— Тайӧ — кольӧма нин!
— Тіян асланыд — муыс эм? — юаліс Павел.
— Миян?
Эм!
Ми куим вок, а видз-муыс — нёль десятина.
Лыа — сійӧн ыргӧн весавны бур, а нянь быдтыны тайӧ муыс оз вермы!..
Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ висьталіс водзӧ:
— Ме мынтӧдчи мусьыс, — мыйла сійӧ?
Вердны оз верд, а киястӧ кӧрталӧ.
Нёльӧд во нин батракӧн уджала.
А арнас меным салдатӧ мунны.
Микайлӧ дядь шуӧ — эн мун!
Ӧні, шуӧ, салдатъясӧс мӧдӧдӧны народӧс нӧйтны.
А ме думайта мунны.
Войска и Степан Разин дырйи нӧйтліс народӧс, и Пугачёв дырйи.
Кад татшӧмторсӧ дугӧдны.
Кыдзи тіян ногӧн? — Павел вылӧ дзоргигтыр юаліс сійӧ.
— Кад! — нюмъялігтыр ӧтветитіс мӧдыс.
— Сӧмын — сьӧкыд!
Колӧ тӧдны, мый висьтавны салдатъяслы да кыдзи висьтавны...
— Велӧдчыштам — кужам! — шуис Ефим.
— Тайӧс вӧчигӧн кӧ сюран начальстволы — вермас лыйлыны! — Ефим вылӧ любопытствоӧн видзӧдігтыр помаліс Павел.
— Милӧсть сысянь оз ло! — спокойнӧя сӧгласитчис зон да бара кутіс видлавны книгаяс.
— Ефим, ю чайсӧ, регыд мӧдӧдчам! — шуис Рыбин.
— Пырысь-пыр! — шыасис зон да бара юаліс: — Революция — бунт?
Воис Андрей, коді вӧлі гӧрдӧдӧма, пӧсялӧма да зумыш.
Кыв ни джын шутӧг топӧдліс Ефимлысь кисӧ, пуксис Рыбинкӧд орччӧн да, сы вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, шпыньмуніс.
— Мый жугыля видзӧдан? — кипыдӧснас сылы пидзӧсас кучкӧм бӧрын юаліс Рыбин.
— Да сідзи, — вочавидзис хохол.
— Рабочӧй жӧ? — Андрейлань юрнас довкнитӧмӧн юаліс Ефим.
— Да! — ӧтветитіс Андрей.
— А мый?
— Сійӧ первойысь на аддзӧ фабричнӧйястӧ! — объяснитіс Рыбин.
— Аслыспӧлӧс народ пӧ, шуӧ...
— Мыйӧн? — юаліс Павел.
Ефим внимательнӧя видзӧдліс Андрей вылӧ да шуис:
— Лыясыд тіян ёсьӧсь.
Мужиклӧн лыясыд гӧгрӧсджыкӧсь...
— Мужикыд кокъяс йылас спокойнӧйджыка сулалӧ! — содтіс Рыбин.
— Сійӧ кокъяс увсьыс чувствуйтӧ мусӧ, кӧть и сійӧ сылӧн абу, но сійӧ чувствуйтӧ — му!
А фабричнӧйыд — лэбач кодь: рӧдина абу, керка абу, талун — тані, аски — сэні!
Сылы и гӧтырыс оз вермы мешайтны, муртса мыйкӧ — прӧщай, мусаӧй, ов кыдз кужан!
И мунӧ корсьны, кӧні бурджык.
А мужик, места вывсьыс вӧрзьытӧг, ас гӧгӧрсӧ кӧсйӧ вӧчны бурджыкӧн.
Со мамыд воис!
Ефим матыстчис Павел дінӧ да юаліс:
— Гашкӧ, сетанныд меным кутшӧмкӧ книга?
— Пӧжалуйста! — радпырысь шуис Павел.
Зонлӧн синъясыс горша ыпнитісны, и сійӧ кутіс тэрыба висьтавны:
— Ме бӧр сета!
Миян йӧз тасянь матын дьӧгӧдь кыскалӧны, найӧ и ваясны.
Рыбин, коді вӧлі пасьтасьӧма нин да зэлыда тасмаасьӧма, шуис Ефимлы:
— Мӧдім, кад!
— Вот, лыддьышта ме! — книгаяс вылӧ индігмоз да паськыда нюмъялігтыр горӧдіс Ефим.
Кор найӧ мунісны, Павел гажаа горӧдіс Андрейлы:
— Чӧртъяссӧ аддзылін?..
— <ns>Да-а</ns>! — надзӧникӧн нюжӧдыштіс хохол.
— Быттьӧ сьӧд кымӧръяс...
— Микайлӧыс кутшӧм? — гораа шуис мам.
— Быттьӧ фабрикаын некор абу и овлӧма, дзик мужикӧн лоӧма!
И кутшӧм страшнӧй!
— Жаль, тэ эн вӧв! — шуис Павел Андрейлы, коді пукаліс пызан сайын да зумыша видзӧдіс аслас чай стӧканӧ.
— Вот видзӧдлін эськӧ тэ сьӧлӧмлӧн ворсӧм вылӧ, — тэ век сьӧлӧм йылысь висьталан!
Тані Рыбин сэтшӧмтор висьтавліс, мый увлань юрӧн путкыльтіс менӧ, дзикӧдз лямӧдіс!..
Ме сылы и паныд кыв шуны весиг эг вермы.
Кутшӧма сійӧ оз эскы йӧзлы, и кутшӧм донтӧма сійӧ донъялӧ найӧс!
Збыль шуӧ мам — тайӧ мортыслӧн пытшкӧсас эм страшнӧй вын!..
— Тайӧс ме казялі! — зумыша шуис хохол.
— Отравитны йӧзсӧ!
Кор найӧ кыпӧдчасны — найӧ кутасны дорвыв ставсӧ путкылявны!
Налы колӧ сӧмын му, — и найӧ сійӧс кушӧдасны, ставсӧ чышкыштасны!
Сійӧ сёрнитіс надзӧник, и тыдалӧ вӧлі, мый думайтӧ мӧдтор йылысь.
Мам видзчысьӧмӧн инмӧдчыліс сы дінӧ.
— Тэ эськӧ, Андрюша, вештін бокӧ гажтӧм мӧвпъястӧ!
— Энлӧй, ненько, рӧднӧйӧй менам! — ньӧжйӧ да меліа шуис хохол.
И друг пыркнитчис, кучкис кулакнас пызанӧ да кутіс висьтавны:
— Да, Павел, мужик весалас аслыс мусӧ, сійӧ кӧ сувтас кок йылас!
Чума бӧрын моз — сійӧ ставсӧ сотас, медым аслас ӧбидаяслысь став следъяссӧ пӧимӧ разӧдны...
— А сэсся сувтас миян туй вылӧ! — надзӧник шуис Павел.
— Миян делӧ — не лэдзны тайӧс!
Миян делӧ, Павел, кутны сійӧс!
Ми сы дорӧ медся матынӧсь, — миянлы сійӧ веритас, миян бӧрся мунас!
— Тӧдан, Рыбин вӧзйӧ миянлы лэдзны сиктлы вылӧ газета! — юӧртіс Павел.
— И — колӧ!
Павел шпыньмуніс да шуис:
— Меным ӧбиднӧ, мый ме эг вензьышт сыкӧд!
Юрсӧ ниртігтыр хохол спокойнӧя шуис:
— Кутам на вензьыны!
Тэ ворс аслад ворсанӧн — кодъяслӧн кокъясыс муас абу вужъясьӧмаӧсь, найӧ кутасны йӧктыны тэнад музыка шы улӧ!
Рыбин вернӧ шуис — ми асланым кок улысь мусӧ огӧ чувствуйтӧй, да и не долженӧсь, сы вӧсна мый миянлы колӧ качнитны сійӧс.
Ӧтчыд качнитам — йӧзыс торъяласны, мӧдысь качнитам — и ещӧ!
Мам шпыннялігтыр шуис:
— Тэныд, Андрюша, ставыс кажитчӧ прӧстӧйӧн!
— Но да! — шуис хохол.
— Прӧстӧ!
Олӧмыс кодь, прӧстӧ!
Кымынкӧ минута мысти сійӧ шуис:
— Ме муна муяс вылӧ, ветлӧдлышта...
— Пывсьӧм бӧрад?
Тӧла, прӧстудитчан! — ӧлӧдіс мам.
— Вот и колӧ пальӧдчыштны! — вочавидзис сійӧ.
— Смотри, прӧстудитчан! — меліа шуис Павел.
— Вод бурджык.
— Ог, ме муна!
И, пасьтасьӧм бӧрын, кыв ни джын шутӧг муніс...
— Сьӧкыд сылы! — ышловзьӧм бӧрын шуис мам.
— Тӧдан мый, — шуис сылы Павел, — тэ бура вӧчин, мый та бӧрын кутін сыкӧд сёрнитіны тэ вылӧ!
Мам, пиыс вылӧ шензьӧмӧн видзӧдлӧм бӧрын, вочавидзис:
— Да ме эг и казявлы, кыдзи тайӧ артмис!
Сійӧ меным сэтшӧм матыссаӧн лои, — ог и куж, кыдзи висьтавны!
— Бур сьӧлӧмыд тэнад, мам! — ньӧжйӧник шуыштіс Павел.
— Сӧмын эськӧ тэныд, — и тіянлы ставныдлы, — кӧть кыдзкӧ да отсышті ме!
Мед сӧмын кужи!..
— Эн пов — кужан!..
Мам ньӧжйӧник серӧктіс да шуис:
— А вот повтӧгыд ме ог и куж!
— Ладнӧ, мам!
Чӧв олам! — шуис Павел.
— Тӧд — ме тэнӧ зэв ёна аттьӧала!
Мам муніс кухняӧ, медым пиыс эз аддзыв сылысь синвасӧ.
Хохол бӧр воис рытнас сёрӧн да пырысь-пыр жӧ водіс. Сійӧ шуис:
— Ме чайта, верст дас прӧйдиті...
— Отсаліс? — юаліс Павел.
— Эн мешайт, узьны кута!
И ланьтіс, быттьӧ кулі.
Мыйкӧ дыра мысти воис Весовщиков. Сійӧ вӧлі киссьӧм паськӧма, няйт да, кыдзи пыр, недӧвӧльнӧй.
— Эн кывлы, коді Исайӧс виӧма? — комната кузя укшаля восьлалігтыр юаліс сійӧ Павеллысь.
— Эг! — дженьыда вочавидзис Павел.
— Сюри морт — абу брезгуйтӧма!
А ме пыр на кӧсйи ачым сійӧс пӧдтыны.
Тайӧ менам делӧ, — меным медся лӧсялана!
— Эновт тэ, Николай, татшӧм сёрниястӧ! — друглы моз шуис сылы Павел.
— Мый тайӧ, збыльысь! — меліа шыасис мам.
— Сьӧлӧмыд небыд, а ачыд эрган.
Мыйла тайӧ?
Мамлы тайӧ здукас приятнӧ вӧлі аддзыны Николайӧс, весиг сылӧн писти сера чужӧмыс кажитчис мичаджыкӧн.
— Татшӧм делӧяс вӧчӧм вылӧ кындзи, ме нинӧм вылӧ ог туй! — пельпомъяссӧ лэптыштігтыр шуис Николай.
— Думайта, думайта, кӧні менам местаӧй?
Абу меным местаыс!
Колӧ сёрнитны йӧзкӧд, а ме — ог куж!
Ме аддза ставсӧ, йӧзлысь став ӧбидаяссӧ чувствуйта, а висьтавны — ог вермы!
Душаӧй немӧй.
Сійӧ матыстчис Павел дінӧ да, юрсӧ копыртӧмӧн, пызансӧ чуньнас парсалігтыр, шуис кыдзкӧ челядь ногӧн нориника:
— Вокъяс, сетӧй ті меным кутшӧмкӧ сьӧкыд удж!
Ог вермы ме тадзи, тӧлктӧг овны!
Ті ставныд делӧ вӧчанныд.
Ме аддза — сійӧ быдмӧ, а ме — бокын!
Кыскала керъяс, тьӧсъяс.
Та вӧсна ӧмӧй сӧмын позьӧ овны?
Вайӧй сьӧкыд удж!
Павел кутіс сійӧс киӧдыс да кыскыштіс асланьыс.
— Сетам!..
Но занавес сайсянь кыліс хохоллӧн гӧлӧсыс:
— Ме тэнӧ, Николай, велӧда букваяс набирайтны, и тэ лоан наборщикӧн, — ладнӧ?
Николай муніс сы дінӧ да шуис:
— Велӧдан кӧ, ме тэныд таысь пурт пӧдарита...
— Вешйы сэтысь пуртнад! — горӧдіс хохол да друг серӧктіс.
— Пуртыс бур! — эз ӧвсьы Николай.
Павел серӧктіс жӧ.
Сэки Весовщиков сувтіс комната шӧрас да юаліс:
— Тайӧ ті ме вылын?
— Но да! — вольпась вывсьыс чеччыштӧм бӧрын вочавидзис хохол.
— Вот мый — мунамӧй муяс вылӧ, гуляйтны.
Войыс тӧлыся, лӧсьыд.
Мунам?
— Ладнӧ! — шуис Павел.
— И ме муна! — шуис Николай.
— Ме радейта, хохол, кор тэ сералан...
— А ме — кор тэ пӧдаркияс вӧзъян! — шпыннялігтыр вочавидзис хохол.
Кор сійӧ пасьтасис кухняын, мам шуис сылы:
— Шоныдджыка пасьтась...
А кор найӧ куимнанныс мунісны, мам видзӧдліс на вылӧ ӧшинь пыр, сэсся ӧбразъяс вылӧ да ньӧжйӧникӧн шуис:
— Господьӧй — отсав налы!..
XXVI
Лунъяс ӧти бӧрся мӧд тӧвзьыштісны сэтшӧм ӧдйӧ, мый мам эз удитлы думайтны Май первой лун йылысь.
Сӧмын войяснас, кор, лунся шума, волнуйтана ноксьӧмысь мудзӧма, сійӧ водліс вольпасьӧ, сьӧлӧмыс сылӧн ньӧжйӧник ёнтыліс.
«Ӧдйӧнджык эськӧ...»
Югдігӧн горзіс фабричнӧй гудок, пиыс да Андрей тэрмасьӧмӧн юлісны чай, сёйыштлісны да мунлісны. Мамлы кольлісны найӧ уна дас поручение.
И лунтыр сійӧ ноксьыліс юртӧм петук моз, пуліс ӧбед, пуліс прокламацияяслы лӧзов студень да найӧс ляскалӧм вылӧ клей, волісны кутшӧмкӧ йӧз, кольлісны запискаяс Павеллы да асьныс сэки жӧ вошлісны кытчӧкӧ. Мамлы насянь вуджліс налӧн возбуждениеыс.
Листокъяссӧ, кодъяс чуксалісны рабочӧйясӧс празднуйтны Май первой лун, пӧшти быд вой ляскавлісны заборъясӧ, найӧс позьӧ вӧлі аддзыны весиг полицейскӧй управление ӧдзӧсъяс вылысь, найӧ быд лун сюрліны фабрикаысь.
Асывъяснас полиция видчигтыр ветлӧдліс слӧбӧдаӧд, косявліс да вуштіс заборъяс вылысь тайӧ бумагаторъяссӧ, а ӧбед дырйи найӧ бара нин лэбалісны ывла вылын да гылалісны ветлысь-мунысьяс кок улӧ.
Карсянь мӧдӧдісны сыщикъясӧс. Найӧ сулалісны пельӧсъясын да сюся кыйӧдісны рабочӧйяс бӧрся, кодъяс гажаа варовитігтырйи волісны фабрикасянь ӧбед вылӧ да бӧр мунлісны сэтчӧ.
Быдӧнлы любӧ вӧлі аддзыны полициялысь вынтӧмлунсӧ, и весиг олӧма рабочӧйяс шпыннялігтырйи шулывлісны ӧта-мӧдныслы:
— Мый вӧчӧны, а?
Быдлаын чукӧртчылісны йӧз да пӧся тӧлкуйтісны волнуйтана призыв йылысь.
Олӧмыс заводитіс пуны, тайӧ тулыснас сійӧ вӧлі ставныслы интереснӧйджыкӧн, ставныслы вайис мыйкӧ выльӧс, ӧтияслы — скӧралӧм вылӧ помка, крамольникъясӧс лёкысь видӧм, мӧдъяслы — гӧгӧрвотӧм тревога да надея, а коймӧдъяслы, — найӧ вӧліны этшаджыкӧнӧсь, — зэв ыджыд радлун сійӧс гӧгӧрвоӧмысь, мый тайӧ найӧ лоӧны сійӧ выннас, коді ставнысӧ садьмӧдӧ.
Войяснас Павел да Андрей пӧшти эз узьлыны, гортас волісны пӧшти дзик гудок водзвылын, кыкнанныс мудзӧмаӧсь, сибдӧм гӧлӧсаӧсь, бледӧсь.
Мам тӧдіс, мый найӧ нуӧдӧны собраниеяс вӧрын, нюр вылын, сійӧ тӧдіс, мый войясын слӧбӧда гӧгӧр гӧняйтӧны верзьӧма полицейскӧйяс, кысъясьӧны сыщикъяс, кодъяс куталӧны да шобӧны торъя рабочӧйясӧс, вӧтлалӧны йӧз чукӧръяс да мукӧддырйиыс арестуйталӧны кодсюрӧӧс.
Мам гӧгӧрволіс, мый быд вой вермасны арестуйтны писӧ да Андрейӧс, и сійӧ талы вӧлі пӧшти рад — сылы кажитчис, мый тайӧ налы эськӧ вӧлі бурджык.
Табельщикӧс виӧм йылысь делӧыс тешкодя друг лӧнис.
Местнӧй полиция кык лун чӧж юасис та йылысь йӧзлысь да, морт дасӧс кымын допроситӧм бӧрын, эз кут интересуйтчыны.
Марья Корсунова, коді оліс дружнӧя и полициякӧд, кыдзи и мукӧд йӧзыскӧд, мамкӧд аслас сёрниын висьталіс полициялысь имениесӧ:
— Аддзан ӧмӧй та кузя мыжаӧс?
Сійӧ асылас, гашкӧ, сё морт аддзылӧмаӧсь Исайӧс и ӧкмысдасыс, не кӧ унджыкыс, вермисны тотшкӧбтыны сійӧс.
Сизим во чӧжыд сійӧ ставныслы лёктӧ вӧчис...
Хохол тӧдчымӧн вежсис.
Сылӧн вӧйины банбокъясыс да сьӧктаммисны синлапъясыс, кодъяс ӧшйисны былькйыв синъяс вылас да джынвыйӧ тупкисны найӧс.
Векньыдик чукыр лоис сы чужӧм вылын нырбордъяссяньыс вом пельӧсъясӧдзыс.
Сійӧ кутіс этшаджык сёрнитны быдлунъя вещьяс да делӧяс йылысь, но век тшӧкыдджыка пузьывліс да, ставнысӧ коддзӧдысь радлунлы сетчӧмӧн, висьтавліс будущӧй йылысь — свободалӧн да разумлӧн зэв мича, югыд праздник торжествуйтӧм йылысь.
Кор Исайӧс виӧм йылысь делӧыс лӧнис, сійӧ, зывӧкпырысь да шога шпыннялігтыр, шуис:
— Не сӧмын народ, но и найӧ, кодъясӧс понъясӧс моз усьӧдӧны миян вылӧ, — налы абу донаӧсь.
Оз ассьыныс вернӧй Иудасӧ жалитны, а — серебреникъяссӧ ...
— Андрей, тырмас та йылысь! — чорыда шуис Павел.
Мам ньӧжйӧник содтіс:
— Йӧткыштісны сісь пуӧс — сійӧ и пасьмуніс!
— Вернӧ, но — абу кокниджык! — гажтӧма вочавидзис хохол.
Тайӧ кывъяссӧ сійӧ шулывліс частӧ, и налӧн вӧлі кутшӧмкӧ торъя, ставсӧ шымыртысь смысл, коді вӧлі курыд да сотысь...
... И вот воис тайӧ луныс — Май первой лун.
Гудок горзіс, кыдзи и век, требовательнӧя да властнӧя.
Мам, коді войбыд эз куньлы синъяссӧ, чеччыштіс вольпась вывсьыс, рытсяньыс лӧсьӧдӧм самӧварӧ сюйис би, кӧсйис, кыдзи и век, таркнитны пиыслӧн да Андрейлӧн комната ӧдзӧсӧ, но, думайтыштӧм бӧрын, ӧвтыштіс кинас да пуксис ӧшинь дорӧ. Сійӧ кутчысис банбокас, быттьӧ сылӧн пиньыс висьӧ.
Кельыдлӧз небесаӧд ӧдйӧ кывтісны еджыд да розӧвӧй кымӧръяс, быттьӧ лэбзисны гырысь лэбачьяс, кодъяс повзьӧмаӧсь гудок горзӧм шыысь.
Мам видзӧдіс кымӧръяс вылӧ да мӧвпаліс ас йывсьыс.
Юрыс сылӧн вӧлі сьӧкыд, и синъясыс, кодъяс узьтӧм вӧсна гырдмӧмаӧсь, вӧліны косӧсь.
Морӧс пытшкас вӧлі шензьӧдана спокойнӧ, сьӧлӧмыс тіпкис рӧвнӧя, и думайтсис прӧстӧйторъяс йылысь...
«Самӧварсӧ ме водз сувтӧді, пакталас!
Мед найӧ талун дырджык узясны.
Мудзисны кыкнанныс...»
Гажаа ворсігтыр ӧшиньӧд пырис шонді югӧр, мам чургӧдіс кисӧ, и кор шонді югӧрыс водіс ки кучик вылас, мӧд кинас мам, меліа нюмъялігтыр, ньӧжйӧник малыштіс сійӧс.
Сэсся чеччис, самӧвар вылысь шумтӧг босьтіс трубасӧ, мыссис да, зэв зіля пернапасасиг да вомдоръяссӧ шытӧг вӧрӧдігтыр, заводитіс юрбитны.
Чужӧмыс сылӧн югдіс, а веськыд синкымыс то надзӧникӧн кыптыліс вывлань, то друг бӧр лэччыліс...
Мӧдысь гудокыс горӧдіс ньӧжйӧджык, эз нин сэтшӧм увереннӧя, кыз да васӧд звукыс дрӧжжитіс.
Мамлы кажитчис, мый талун сійӧ мукӧд лунъяс серти горзӧ кузьджыка.
Комнатаын кыліс хохоллӧн гора да ярскӧб гӧлӧсыс:
— Павел!
Кылан?
На пиысь кодыскӧ шлёпиктіс джодж кузяыс кӧмтӧм кокъяснас, кодыскӧ очсыштіс...
— Самӧвар пузис! — горӧдіс мам.
— Чеччам! — весела вочавидзис Павел.
— Шонді петӧ! — сёрнитіс хохол.
— И кымӧръяс кывтӧны.
Найӧ талун лишнӧйӧсь, — кымӧръясыс...
И петіс кухняӧ, дзугсьӧм юрсиа, но кыпыд.
— Бур асыв, ненько!
Кутшӧма узинныд?
Мам матыстчис сы дінӧ да ньӧжйӧник шуис:
— Тэ нин, Андрюша, сыкӧд орччӧн мун!
— А дерт жӧ! — шӧпнитіс хохол.
— Пока ми ӧтлаынӧсь — ми быдлаын кутам мунны орччӧн, — сідзи и тӧдӧй!
— Мын ті сэні вашкӧдчанныд? — юаліс Павел.
— Паша, ми сідзи!
— Сійӧ меным шуӧ — бурджыка мыссьы!
Нывъяс пӧ кутасны видзӧдны! — посводзӧ мыссьыны петігмоз вочавидзис хохол.
— «<rus>Вставай, поднимайся, рабочий народ</rus>!» — ньӧжйӧник заводитіс Павел.
Луныс век водзӧ мичаммис, кымӧръяссӧ разӧдіс тӧв.
Мам ваяліс пызан вылӧ блюд-чашка да, юрнас довкйӧдлігтыр, думайтіс сы йылысь, кутшӧм ставыс тешкодь: кыкнанныс найӧ шмонитӧны, нюмъялӧны тайӧ асылас, а луннас найӧс виччысьӧ — коді тӧдӧ — мый?
И сылы аслыс мыйлакӧ сьӧлӧм вылас спокойнӧ, лӧсьыд.
Чай юисны дыр да тадзи зілисны дженьдӧдны виччысьӧмсӧ.
И Павел, кыдзи век, надзӧник да бура гудраліс стӧканысь сакарсӧ, ӧкуратнӧя солаліс нянь край, кодӧс сійӧ радейтліс сёйны.
Пызан улас хохол ноксис кокъяснас, — сійӧ некор эз вермыв сразу удобнӧя пуктыны ассьыс кокъяссӧ, — да, пӧтӧлӧкӧд да стенӧд котралысь шонді кӧч бӧрся видзӧдігтыр, висьталіс:
— Кор ме вӧлі ар даса детинкаӧн, сэки меным окота лои шонді кӧчсӧ кутны стӧканӧн.
Вот ме босьті стӧкан, гусьӧникӧн матыстчи да — клоп кучки стенӧ!
Киӧс вунді, нӧйтісны менӧ таысь.
А нӧйтӧм бӧрас ме петі дворӧ, шонді кӧчсӧ аддзи ва гуранысь да давай сійӧс талявны.
Няйтӧсси дзикӧдз — менӧ ещӧ нӧйтісны...
Мый вӧчны меным?
И ме куті горзыны шонділы: «А менам яйӧй эз доймы, рыжӧй чӧрт, эз доймы!» И век ӧтарӧ кывйӧс сылы петкӧдлі.
Тайӧ — бурмӧдліс сьӧлӧмӧс.
— Мыйла сійӧ тэныд рыжӧйӧн кажитчис? — сералігтырйи юаліс Павел.
— А миянлы воча оліс кузнеч, гӧрд чужӧма да рыжӧй тошка.
Весел, бур сьӧлӧма мужик.
И шондіыс, меным кажитчис, сы кодь жӧ вӧлі...
Мам эз вермы терпитнысӧ да шуис:
— Ті эськӧ тӧлкуйтыштінныд сы йылысь, кыдзи кутанныд мунны!
— Решитӧмтор йылысь сёрнитны — сӧмын дзугны сійӧс! — небыдика шуис хохол.
— Миянӧс кӧ ставнымӧс босьтасны, тіян ордӧ, ненько, воас Николай Иванович, и сійӧ тіянлы висьталас, мый вӧчны.
— Ладнӧ! — ышловзьӧм бӧрын шуис мам.
— Ывлаӧ эськӧ петны! — мӧвпалігтыр шуис Павел.
— Оз ков, бурджык гортын пукав! — шыасис Андрей.
— Мыйла весьшӧрӧ петкӧдчыны полиция син улӧ?
Тэ сылы бура тӧдса!
Котӧрӧн воис Федя Мазин, гӧрдӧдӧма, нюмъялӧ.
Сійӧ аслас ёна радлӧмнас вӧтліс-разӧдіс пукалысьяслысь гажтӧмчӧмсӧ.
— Заводитчис! — шуис сійӧ.
— Народ вӧрзис!
Сюйсьӧны улича вылӧ, чужӧмъясыс ставныслӧн — нимкодьӧсь.
Фабрика ворота дорын пыр на сулалісны Весовщиков, Гусев Вася да Самойлов. Найӧ речьяс висьталісны.
Унаӧн муналісны бӧр гортаныс!
Мунамӧй, кад!
Дас час нин!..
— Ме муна! — решительнӧя шуис Павел.
— Вот аддзыланныд, — висьталіс Федя, — ӧбед бӧрын фабрика ставнас петас!
И сійӧ котӧртіс.
— Тӧвйылын воскӧвӧй сись моз ӧзйӧ! — колльӧдіс сійӧс мам, чеччис да петіс кухняӧ, заводитіс пасьтасьны.
— Кытчӧ ті, ненько?
— Тіянкӧд! — шуис мам.
Уссӧ нетшкигтыр Андрей видзӧдліс Павел вылӧ.
Павел тэрыба лӧсьӧдыштіс кинас юрсисӧ да петіс мамыс дінӧ.
— Ме тэныд, мам, нинӧм ог шу...
И тэ меным нинӧм эн шу!
Ладнӧ?
— Ладнӧ, ладнӧ, — ен тіянкӧд! — нурбыльтіс сійӧ.
XXVII
Кор мам петіс ывлаӧ да кыліс тревожнӧй, мыйкӧ виччысьысь гӧлӧсъяс, кор аддзис ӧшиньяс дорысь да воротаяс дорысь йӧзӧс, кодъяс, любопытнӧя видзӧдігтыр, колльӧдісны сылысь писӧ да Андрейӧс, — мамлӧн чепӧсйис синваыс да син водзас кутіс веравны.
Накӧд здоровайтчисны, и чолӧмалӧмас вӧлі мыйкӧ аслыспӧлӧс.
Мамлӧн пельясыс кылісны дженьыдик, негора замечаниеяс:
— Со найӧ, воеводаясыс...
— Ми огӧ тӧдӧй, коді воеводитӧ...
— Да ӧд ме нинӧм лёкторсӧ ог шу!..
Мӧдлаын кӧнкӧ дворас кодкӧ скӧрысь горзіс:
— Куталас найӧс полиция — найӧ и пропадитасны!..
— Кутавліс!
Ӧшинь пыр кыліс нывбабалӧн бӧрдан гӧлӧс:
— Думыштлы!
Мый тэ, гӧтыртӧм али мый?
Кор мунісны коктӧм Зосимовлӧн керка дорті, коді аслас увечьеысь фабрикасянь пӧлучайтіс быд тӧлысь пособие, сійӧ чургӧдіс юрсӧ ӧшинь пырыс да горӧдіс:
— Пашка!
Юртӧ тэнсьыд, подлецлысь, орӧдасны тэнад делӧясысь, аддзылан!
Мам дрӧгнитіс, сувтіс.
Тайӧ горӧдӧмыс сы пытшкын чужтіс ыджыд скӧрлун.
Сійӧ видзӧдліс калекалӧн пыктӧм, кыз чужӧм вылӧ, мӧдыс видчигтырйи дзебис юрсӧ.
Сэки мам тэрмасьӧмӧн вӧтӧдіс писӧ да, ньӧти кольччытӧг, кутіс мунны сы бӧрся.
Павел да Андрей, кажитчӧ, нинӧм эз казявны, эз кывны горӧдӧмъяссӧ, кодъяс колльӧдісны найӧс.
Мунісны спокойнӧя, тэрмасьтӧг.
Со найӧс сувтӧдіс Миронов, олӧма, скромнӧй морт, кодӧс быдӧн уважайтісны сылӧн бура олӧмысь.
— Данило Иванович, онӧ жӧ уджалӧй? — юаліс Павел.
Менам — гӧтырӧй регыд кага ваяс.
Но, и луныс сэтшӧм, беспокойнӧй! — ёртъяс вылӧ сюся видзӧдігтыр висьталіс Миронов да надзӧникӧн юаліс:
— Сёрнитӧны, мый ті пӧ кӧсъянныд вӧчны директорлы скандал, ӧшинь стеклӧяссӧ сылысь жуглыны?
— Ми ӧмӧй кодӧсь? — горӧдіс Павел.
— Ми прӧстӧ ывла вывті прӧйдитам флагъясӧн да сьылам сьыланкывъяс! — шуис хохол.
— Вот кывзӧй миянлысь сьыланкывъяссӧ — наын миян вераным!
— Тіянлысь вератӧ ме тӧда! — думыштчӧмӧн шуис Миронов.
— Сійӧ бумагаяссӧ лыдди.
О, Ниловна! — тӧлка синъяснас мамлы нюмъялігтыр горӧдіс сійӧ.
— И тэ мӧдӧдчин бунтуйтны?
— Кувтӧдз кӧть правдаыскӧд орччӧн колӧ гуляйтыштны!
— Видзӧдтӧ кутшӧм! — шуис Миронов.
— Тыдалӧ, тэ йылысь збыльысь сёрнитӧны, мый тэ гуся книгаяс фабрикаӧ новлӧдлӧмыд!
— Коді тайӧс шуӧ? — юаліс Павел.
— Да нин — сёрнитӧны!
Но, прӧщайтлӧй, кутӧй асьнытӧ бура!
Мам гусьӧник сераліс, сылы сьӧлӧм вылас вӧлі лосьыд, мый тадзи сёрнитӧны сы йылысь.
Шпыннялігтыр Павел сылы шуис:
— Пуксьӧдасны тэнӧ тюрьмаӧ, мам!
Шонді кыпӧдчис пыр вылӧджык да шонтіс тувсовъя лунсӧ.
Кымӧръяс шлывгисны надзӧнджык, налӧн вуджӧръясыс лоины вӧсньыдджыкӧсь, сӧдзджыкӧсь.
Найӧ кокниа кыссисны улича кузя да керка вевтъяс вывті, вевттьылісны йӧзсӧ да быттьӧ весалісны слӧбӧдасӧ, чышкисны керка стенъяс да вевтъяс вылысь няйтсӧ да буссӧ, чужӧмъяс вылысь шогсӧ.
Кутіс лоны гажаджык, гӧлӧсъяс юргисны гораджыка да пӧдтісны ылын жургысь машинаяслысь шумсӧ.
Бара мам пельясӧдз быдладорсянь ӧшиньяс пыр, дворъяссянь кыссисны да лэбисны гӧлӧсъяс, тревожнӧйӧсь да скӧрӧсь, тӧлкаӧсь да кыпыдӧсь.
Но ӧні мамлы окота вӧлі шуны паныд, аттьӧавны, объяснитны, окота вӧлі сюйсьыны тайӧ луныслӧн унапӧлӧс рӧма олӧмас.
Улича чукыль сайын, векньыдик переулокын, чукӧртчӧмаӧсь морт сё, и сэні кыліс Весовщиковлӧн гӧлӧсыс.
— Миянлысь пычкӧны вир, кыдзи турипувлысь соксӧ! — йӧзлы юръяс вылас гылалісны сьӧкыд кывъяс.
— Вернӧ! — сразу гораа вочавидзисны некымын гӧлӧс.
— Старайтчӧ зонмыс! — шуис хохол.
— А ноко, ветла, отсышта сылы!..
Сійӧ копыртчыштіс да, кыдзи пробкаӧ штопор, сюйис ассьыс кузь, пельк телӧсӧ йӧз чукӧрӧ. Павел эз удит весиг сувтӧдны сійӧс.
Юрӧбтіс сылӧн мича гӧлӧсыс:
— Ёртъяс!
Висьталӧны, му вылын пӧ разнӧй народъяс олӧны — еврейяс и немецъяс, англичана и татаринъяс.
А ме — талы ог верит!
Эм сӧмын кык народ, кык племя — озыръяс да гӧльяс, кодъяс ӧта-мӧдныскӧд некор оз миритчыны!
Йӧзыс оз ӧтмоза пасьтасьны и оз ӧтиногӧн сёрнитны, а видзӧдланныд кӧ, кыдзи озыр французъяс, немецъяс, англичана обращайтчӧны рабочӧй народкӧд, то аддзанныд, мый ставныс найӧ рабочӧйлы — сэтшӧм жӧ рӧзбойникъяс, сир пинь налы горшас!
Йӧз чукӧрын кодкӧ серӧктіс.
— А мӧдарладорсянь кӧ видзӧдлам — то аддзам, мый и французскӧй рабочӧй, и татарин, и турок — олӧны сэтшӧм жӧ пон олӧм, кыдзи и ми, русскӧй рабочӧй народ!
Улича вывсянь йӧзыс воалісны век унджык, и найӧ кыв ни джын шутӧг, сьыліяссӧ нюжӧдӧмӧн да кок чуньяс йылас кыпӧдчӧмӧн, ӧти бӧрся мӧд писькӧдчисны переулокӧ.
Андрей ыдждӧдіс гӧлӧссӧ.
— Заграницаса рабочӧйяс гӧгӧрвоисны нин тайӧ прӧстӧй истинасӧ да талун, Май первой лунӧ...
— Полиция! — горӧдіс кодкӧ.
Улича вывсянь веськыда переулокса йӧз вылӧ локтісны, плетьяснас ӧвтчигтыр, верзьӧма нёль полицейскӧй да горзісны:
— Разӧдчӧй!
Вӧвъяслы туйсӧ неокотапырысь сетігмоз йӧз зумыштчисны.
Ӧткымынъяс кавшасисны заборъяс вылӧ.
— Пуксьӧдӧмаӧсь порсьясӧс вӧвъяс вылӧ, а найӧ руксӧны — вот и ми воеводаяс! — горзіс кодлӧнкӧ гора гӧлӧс.
Хохол коли ӧтнасӧн переулок шӧрӧ, юръяснас довкйӧдлігтыр сы вылӧ наступайтісны кык вӧв.
Хохол кежыштіс бокӧ, и сійӧ жӧ здукас мам кватитіс соскӧдыс да кыскис ас бӧрсяыс, а ачыс броткис:
— Кӧсйысин лоны Пашакӧд ӧтлаын, а ачыд сюйсян кытчӧ оз ков ӧтнадӧн!
— Мыжа! — нюмъялігтыр шуис хохол.
Ниловнаӧс шымыртіс виръяйсӧ юкалысь тревожнӧй мудзӧм, коді кыптіс пытшкӧссяньыс да кольмӧдіс юрсӧ. Та вӧсна и сьӧлӧм вылас вӧлі и шог и нимкодь.
Кӧсйыссис, медым регыдджык горӧдіс ӧбед кадся гудок.
Петісны площадь вылӧ, вичко дорӧ.
Вичко гӧгӧр, ӧграда пытшкас, сулалісны да пукалісны йӧз, тані вӧлі витсё сайӧ том йӧз да челядь.
Йӧз чукӧр быттьӧ гыаліс, унаӧн чатӧртлісны юръяссӧ вывлань да видзӧдісны водзӧ да мыйкӧ виччысисны.
Чувствуйтсис мыйкӧ кыпыд, ӧткымынъяс видзӧдісны шӧйӧвошӧмӧн, мукӧдъяс зілисны петкӧдлыны ассьыныс удаллунсӧ.
Надзӧник юргисны нывбабаяслӧн гӧлӧсъяс, мужчинаяс дӧсадапырысь бергӧдчылісны на дінысь, мукӧддырйи кывліс ёрччыштӧм.
Скӧралӧмысь мургӧм шыыс шымыртліс йӧз чукӧрсӧ.
— Митенька! — надзӧник дрӧжжитіс нывбаба гӧлӧс.
— Асьтӧ жалитышт!..
— Вешйы! — юрӧбтіс воча.
А Сизовлӧн лабутнӧй гӧлӧсыс висьталіс спокойнӧя, убедительнӧя:
— Том йӧзӧс миянлы эновтны оз ков!
Найӧ лоины миянысь тӧлкаджыкӧсь, найӧ смелджыка олӧны!
Коді болотнӧй кӧпейка дорйис?
Найӧ!
Тайӧс помнитны колӧ.
Таысь найӧс тюрьмаясті новлӧдлісны, — а выиграйтісны ставныс!..
Горӧдіс гудок, и аслас шынас ньылыштіс йӧзлысь гӧлӧссӧ.
Йӧз чукӧр дрӧгнитіс, пукалысьяс чеччалісны, здук кежлӧ ставыс кынмыліс, чӧв ланьтліс, и уна чужӧм лои блед.
— Ёртъяс! — юрӧбтіс Павеллӧн гора да ён гӧлӧсыс.
Кос, пӧсь ру сотыштіс мамлысь синъяссӧ, и сійӧ, друг ёнмӧм телӧыслӧн ӧти движениеӧн, сувтіс пиыс мышкӧ.
Ставныс бергӧдчисны Павеллань да кытшалісны сійӧс, быттьӧ магнитлысь кусӧксӧ посни кӧрт торъяс.
Мам видзӧдіс пиыслы чужӧмас да аддзис сӧмын синъяссӧ, кодъяс вӧліны гордӧйӧсь да повтӧмӧсь...
— Ёртъяс!
Ми решитім веськыда висьтавны, кодъяс ми, ми кыпӧдам талун ассьыным знамя, разумлысь, правдалысь, свободалысь знамя!
Еджыд да кузь зіб вирдыштліс воздухын, нёровтчис, поткӧдіс йӧз чукӧрсӧ, воши сы пытшкӧ, и здук мысти йӧзлӧн вывлань чатӧртӧм чужӧмъяс весьтын кутіс шпорӧдчыны гӧрд лэбачӧн рабочӧй народ знамялӧн паськыд полотно.
Павел лэптіс кисӧ вывлань — зібйыс шатовмуні, сэки уна дас ки кватитісны еджыд шыльыд пусӧ, и на лыдын вӧлі мамлӧн киыс.
— Мед олас рабочӧй народ! — горӧдіс Павел.
Уна сё гӧлӧс шыасисны сылы воча гора йӧлӧгаӧн.
— Мед олас социал-демократическӧй рабочӧй партия, миян партия, ёртъяс, миян духовнӧй рӧдина!
Йӧз чукӧр пуис, сы пыр знамя дорӧ писькӧдчисны найӧ, кодъяс гӧгӧрвоисны сылысь тӧдчанлунсӧ.
Павелкӧд орччӧн сувтісны Мазин, Самойлов, Гусевъяс; юрсӧ копыртӧмӧн йӧткаліс йӧзсӧ Николай, и ещӧ кутшӧмкӧ ӧзъян синъяса том йӧз, кодъясӧс мам эз тӧд, тойлалісны сійӧс...
— Мед оласны став странаясса рабочӧй йӧз! — горӧдіс Павел.
И сылы вочавидзис душатӧ вӧрзьӧдысь шыӧн уна тысяча гӧлӧса йӧлӧга.
Мам кватитіс Николайлысь кисӧ да ещӧ кодлыськӧ, сійӧс пӧдтіс синваыс, но эз бӧрд, сылӧн дрӧжжитісны кокъясыс, и тіралысь вомдоръяснас мам шуаліс:
— Рӧднӧйяс...
Николайлӧн писти сера чужӧмыс паськыда нюммуніс, сійӧ видзӧдіс знамя вылӧ да, сылань кисӧ нюжӧдігтыр, мыйкӧ буаліс, а сэсся друг кватитіс тайӧ кинас мамӧс сьыліӧдыс, окыштіс сійӧс да серӧктіс.
— Ёртъяс! — йӧз чукӧрлысь шумсӧ аслас небыдик, нюркйӧдлана гӧлӧснас вевттьӧмӧн заводитіс хохол.
— Ми ӧні мӧдӧдчим крестнӧй ходӧн выль ен ним вӧсна, югыдлӧн да правдалӧн ен вӧсна, разумлӧн да бурлунлӧн ен вӧсна!
Миян цельным миянсянь ылын, терновӧй венокъяс — матынӧсь!
Коді оз верит правдалӧн вынлы, кодлӧн абу смеллуныс кувтӧдзыс сулавны тайӧ правдаыс вӧсна, коді оз верит ачыс аслыс да полӧ страданиеясысь — вешйы миянысь бокӧ!
Ми чуксалам ас бӧрся найӧс, кодъяс веритӧны миян победаӧ; найӧ, кодъяслы миян цельным оз тыдав, — мед оз мунны миянкӧд, сэтшӧмъяссӧ виччысьӧ сӧмын шог.
Ёртъяс, сувталӧ радъясӧ!
Мед олас свободнӧй йӧзлӧн праздник!
Мед олас Май первой лун!
Йӧз чукӧр ещӧ ёнджыка топаліс.
Павел ӧвтыштіс знамянас, сійӧ паськаліс воздухас да, шондінас югдӧдӧма, мича да паськыда нюмъялігтыр, кутіс кывтны водзӧ.
<rus>Отречёмся от старого мира</rus>...
— кыліс Федя Мазинлӧн гора гӧлӧсыс, и уна дас гӧлӧс босьтісны небыд, вына гыӧн:
<rus>Отрясём его прах с наших ног</rus>!..
Сьӧлӧмсяньыс нюмъялігтыр мам восьлаліс Мазин бӧрся да сы юр вомӧн видзӧдіс пиыс вылӧ да знамя вылӧ.
Сы гӧгӧрын быдлаын тыдалісны нимкодь чужӧмъяс, уна рӧма синъяс — медводзын мунісны сылӧн пиыс да Андрей.
Сійӧ кыліс налысь гӧлӧсъяссӧ — Андрейлӧн небыдик гӧлӧсыс дружнӧя йитчис ӧти шыӧ пиыслӧн гора да кыз гӧлӧскӧд.
<rus>Вставай, подымайся, рабочий народ,</rus>
<rus>Вставай на борьбу, люд голодный!..</rus>
И народ котӧртіс гӧрд знамялы воча, сійӧ мыйкӧ горзіс, йитчыліс йӧз чукӧркӧд да муніс сыкӧд бӧр, и сылысь горзӧмъяссӧ вевттьылісны сьыланкывлӧн шыясыс — сійӧ сьыланкывйыслӧн, кодӧс гортас сьывлывлісны мукӧдъяс серти надзӧнджык, — ывлаын сійӧ юраліс рӧвнӧя, веськыда, страшнӧй вынӧн.
Сыын юргис чорыд мужество, да, кузь туйӧ будущӧйланьӧ йӧзӧс чуксалігтыр, сійӧ честнӧя висьталіс туйлӧн сьӧкыдлунъяс йылысь.
Сылӧн спокойнӧй ыджыд биын сыліс бӧрӧ кольӧм олӧмлӧн ковтӧм колясыс, быдлунъя чувствояслӧн сьӧкыд гӧрӧдыс да пӧимӧдз сотчис выльторйысь проклятӧй полӧмыс...
Кодлӧнкӧ повзьӧм да рад чужӧмыс вӧрис мамкӧд орччӧн, и дрӧжжитысь гӧлӧс сыркъялігтыр горӧдлывліс:
— Митя!
Тэ кытчӧ?
Мунігмозыс мам шуис:
— Мед мунӧ, — ті энӧ тӧждысьӧй!
Ме сідзжӧ зэв ёна повлі, — менам пиӧй медводзын.
Коді знамясӧ нуӧ — сійӧ менам пи!
— Рӧзбойникъяс!
Ті кытчӧ?
Сэні салдатъяс!
И, мамлысь кисӧ кос кинас друг кватитӧм бӧрын, кузь тушаа, косіник нывбаба горӧдіс:
— Мусаӧй ті менам, — сьылӧнысӧ кыдзи!
И Митя сьылӧ...
— Ті энӧ тӧждысьӧй! — шуаліс мам.
— Тайӧ святӧй делӧ...
Ті думыштлӧй — ӧд и Христос эськӧ эз вӧв, сы вӧсна кӧ йӧз эз пуктыны ассьыныс юрнысӧ!
Тайӧ мӧвпыс друг чужи сы юрын да ёна шензьӧдіс сійӧс аслас яснӧй, прӧстӧй правданас.
Мам видзӧдліс нывбабалы чужӧмас, коді крепыда кутіс сылысь кисӧ, да, шензьӧмӧн нюмъялігтыр, шуис мӧдысь:
— Эз эськӧ вӧв Христосыд, йӧзыс кӧ эз пуктыны ассьыныс юрнысӧ сы вӧсна!
Мамкӧд орччӧн лои Сизов.
Сійӧ пӧрччис шапкасӧ, ӧвтчис сійӧн да висьталіс:
— Повтӧг мӧдӧдчисны, мам, а?
Сьыланкыв лӧсьӧдӧмаӧсь.
Кутшӧм сьыланкывйыс, мам, а?
<rus>Царю нужны для войска солдаты,</rus>
<rus>Отдавайте ему сыновей.</rus>
— Нинӧмысь оз повны! — висьталіс Сизов.
— А менам пиӧй гуын...
Мамлӧн сьӧлӧмыс заводитіс вывті ёна тіпкыны, и сійӧ кутіс кольччыны.
Сійӧс ӧдйӧ йӧткыштісны бокӧ, топӧдісны забор бердӧ, и сы дінті, быттьӧ гыалігтыр, мӧдіс визувтны йӧвлӧн вына поток — йӧзыс вӧлі уна, и тайӧ радуйтіс мамӧс.
<rus>Вставай, подымайся, рабочий народ</rus>!..
Кажитчис, воздухас сьылӧ зэв ыджыд ыргӧн труба, сьылӧ да садьмӧдӧ йӧзсӧ, чужтӧ ӧтияс морӧсын тыш кежлӧ дасьлун, мӧдъясын — чусыд радлун, мыйкӧ выльӧс предчувствуйтӧм, зэв ыджыд любопытство, сэні — надейтчӧмъяс вӧсна волнуйтчӧм, тані — восьтӧ петан туй уна во чӧжӧн чукӧрмӧм скӧрлунлы.
Ставныс видзӧдлывлісны водзлань, кӧні воздухын качайтчис да дӧлаліс гӧрд знамя.
— Мӧдімӧ! — юраліс кодлӧнкӧ кыпыд гӧлӧсыс.
— Лӧсьыд, ребята!
И, тыдалӧ, мыйкӧ ыджыдтор, мый йылысь эз вермы висьтавны кывъясӧн, чувствуйтӧмла морт чорыда ёрччис.
Но и ыджыд скӧрлуныс, раблӧн пемыд, синтӧм скӧрлуныс, чушкис змей моз, кодӧс тревожитіс сы вылӧ веськалӧм югыдыс.
— Еретикъяс! — кулакнас грӧзитігтыр ӧшинь пыр горзіс сибдӧм гӧлӧс.
И мамлы пеляс мырдӧн писькӧдчис кодлӧнкӧ ёся чилзӧмыс:
— Государь-императорлы паныд, его величество царлы паныд?
Бунтуйтны?
Мам дінті прӧйдитісны шӧйӧвошӧм чужӧма йӧз, чеччалігтырйи котӧртісны мужчинаяс, нывбабаяс, народыс муніс, пом ни дор оз тыдав. Сійӧс водзӧ нуӧдіс тайӧ сьыланкывйыс, коді, кажитчис, аслас шыясӧн весаліс ас туй вывсьыс ставсӧ, мый сылы мешайтіс.
Гӧрд знамя вылӧ видзӧдіг, коді вӧлі ёна водзын, мам, кӧть и эз аддзы писӧ, аддзис сылысь чужӧмсӧ, бронза кодь плешсӧ да синъяссӧ, кодъяс ӧзйисны эскӧмлӧн яр биӧн.
Но вот мам йӧз чукӧр бӧрвылын, сэтшӧмъяс пӧвстын, кодъяс мунісны тэрмасьтӧг, веськодьпырысь, кӧдзыд любопытствоӧн видзӧдісны водзлань, кодъяс водзвыв тӧдісны, мыйӧн ставыс помассяс.
Восьлалісны да сёрнитісны ньӧжйӧник, увереннӧя.
— Ӧти рота сулалӧ школа дорын, а мӧдыс фабрика дорын...
— Губернатор воис...
— Збыль?
— Ачым аддзылі, — воис!
Кодкӧ радпырысь ёрччыштіс да шуис:
— Век жӧ ми вокысь повны кутісны!
И войска, и губернатор.
«Рӧднӧйяс!» — тіпкис мам морӧсын.
Но сы гӧгӧрын кывъясыс юргисны кӧдзыда.
Мам ӧддзӧдіс воськовъяссӧ, медым мунны тайӧ йӧз дорсьыс, и сылы кокни вӧлі панйыны найӧс.
И друг йӧз чукӧрлӧн юрыс быттьӧкӧ мыйӧкӧ зурасис, сылӧн телӧыс сувтлытӧг шатовмуніс бӧрлань.
Сьыланкывйыс дрӧгмуні жӧ, сэсся кутіс юргыны тэрыбджыка, гораджыка.
И бара шыяслӧн вына гыыс чиніс, вешйис бӧрлань.
Хорысь гӧлӧсъяс ланьталісны ӧти бӧрся мӧд, кылісны ӧтка горӧдлӧмъяс, кодъяс зілисны кыпӧдны сьыланкывсӧ важ судтаӧдзыс, йӧткыштны сійӧс водзӧ:
<rus>Вставай, подымайся, рабочий народ!</rus>
<rus>Иди на врага, люд голодный!..</rus>
Но тайӧ чуксалӧмас эз нин вӧв ӧтувъя уверенностьыс, и сыын кыліс нин тревога.
Мам эз аддзы ни эз тӧд, мый лои водзын, но тэрыба писькӧдчис йӧз чукӧр пыр водзӧ, а сылы воча бӧрыньтчисны йӧз, ӧтияс — юръяссӧ копыртӧмӧн да синкымъяссӧ кӧрӧмӧн, мӧдъяс — яндысьӧмӧн нюмъялігтыр, коймӧдъяс — смешитчӧмӧн шутьлялігтыр.
Мам шогпырысь видзӧдаліс налӧн чужӧмъясӧ, сылӧн синъясыс кыв ни джын шутӧг юасисны, корисны, чуксалісны...
— Ёртъяс! — юрӧбтіс Павеллӧн гӧлӧсыс.
— Салдатъяс сэтшӧм жӧ йӧз, кыдзи и ми.
Найӧ оз кутны нӧйтны миянӧс.
Мыйысь нӧйтнысӧ?
Сыысь, мый ми нуам правда, коді колӧ быдӧнлы?
Тайӧ правдаыс ӧд и налы колӧ.
Тайӧс найӧ оз на гӧгӧрвоны, но матын нин сійӧ кадыс, кор и найӧ сувтасны миянкӧд орччӧн, кор найӧ мӧдӧдчасны оз грабитны да йӧзӧс виавны, а свободалӧн миян знамя улын.
И сы ради, медым найӧ регыдджык гӧгӧрвоисны миянлысь правданымӧс, ми долженӧсь мунны водзӧ.
Водзӧ, ёртъяс!
Пыр — водзӧ!
Павеллӧн гӧлӧсыс юргис чорыда, кывъясыс воздухас кылісны яснӧя, но йӧз чукӧр разаліс, йӧзыс ӧти бӧрся мӧд вешъялісны веськыдвылӧ да шуйгавылӧ керкаяслань, сувталісны заборъяс дорӧ.
Ӧні йӧз чукӧрыс вӧлі тув кодь, ёсь помнас вӧлі Павел, и сылӧн юр весьтын гӧрдӧн ӧзйис рабочӧй народлӧн знамяыс.
И ещӧ йӧз чукӧрыс вӧлі сьӧд лэбач кодь — ассьыс бордъяссӧ паськыда шевгӧдӧмӧн сійӧ кывзысьӧ, но дась ӧні жӧ кыпӧдчыны да лэбзьыны, а Павел вӧлі сылӧн нырнас...
XXVIII
Улича помын, — аддзис мам, — сулалісны руд паськӧма зэв уна йӧз, кодъяс тупкисны площадь вылӧ петан туй.
Пельпомъяс весьтас быдӧнлӧн кӧдзыда да вӧсньыда дзирдалісны штыкъяс.
И тайӧ чӧла да вӧрзьӧдчытӧг сулалысь йӧзсяньыс ӧвтіс рабочӧйяс вылӧ кӧдзыдӧн, сійӧ личкис мамлысь морӧссӧ да писькӧдчис сылӧн сьӧлӧмӧ.
Мам пырис йӧз чукӧр пытшкӧ, сэтчӧ, кӧні знамя дорын сулалысь сылы тӧдса йӧзыс йитчисны тӧдтӧм йӧзкӧд, быттьӧ мыджсисны на вылӧ.
Мам топыда топӧдчис кузь тушаа бритӧм юра морт дорӧ, коді вӧлі синпӧла да, медым видзӧдлыны мам вылӧ, крута бергӧдіс юрсӧ.
— Тэ мый?
Тэ кодлӧн?.. — юаліс сійӧ.
— Павел Власовлӧн мам! — вочавидзис мам да чувствуйтіс, мый сылӧн тіралӧны пидзӧсъясыс да улыс вомдорыс вӧрӧ.
— Ага! — шуис синпӧла.
— Ёртъяс! — висьталіс Павел.
— Нэм чӧж водзӧ — миянлы мӧд туй абу!
Лои чӧв-лӧнь.
Знамя лыбис, лайкнитчис да, йӧз юръяс весьтын надзӧник шпорӧдчигтыр, плавнӧя мӧдӧдчис салдатъяслӧн руд стеналань.
Мам дрӧгнитіс, тупкис синъяссӧ да акнитіс — йӧз чукӧрысь торъялісны сӧмын нёльӧн: Павел, Андрей, Самойлов да Мазин.
Но воздухын ньӧжйӧник кутіс дрӧжжитны Федя Мазинлӧн мича гӧлӧсыс:
<rus>Вы жертвою пали</rus>... — заводитіс сійӧ.
<rus>В борьбе... роковой...</rus>
— кыкысь сьӧкыда лолыштӧмӧн шыасисны кыз гӧлӧсъяс.
Йӧз воськовтісны водзӧ.
И юрӧбтіс выль сьыланкыв, решительнӧй да збой.
<rus>Вы отдали всё, что могли за него...</rus>
— яркӧй лентаӧн гартчис Федялӧн гӧлӧсыс.
<rus>За свободу...</rus>
— дружнӧя сьылісны ёртъясыс.
— Ага-а! — лёкысь горӧдіс кодкӧ.
— Панихида заводитінныд, беспиян!..
— Кучкы сылы! — кыліс зэв скӧр гӧлӧс.
Мам топӧдіс кияссӧ морӧс бердас, гӧгӧр видзӧдліс да аддзис, мый йӧз чукӧр, кодӧн вӧлі тыр уличаыс, сулалӧ нерешительнӧя, падъялӧ да видзӧдӧ, кыдзи сы дорысь мунӧны знамя нуысьяс.
На бӧрся мунісны кымынкӧ дас морт, и быд воськов заставляйтліс кодӧскӧ чепӧсйыны бокӧ, быттьӧ улича шӧртіыс туйыс вӧлі калитчӧма, сотіс кӧмкот пыдӧсъяссӧ.
<rus>Падёт произвол...</rus>
— пророчитіс Федя...
<rus>И восстанет народ!..</rus>
— увереннӧя да скӧрысь отсаліс сылы вына гӧлӧсъясысь хор.
Но сылӧн мичаа юргӧмсорыс кылісны ньӧжйӧник шуӧм кывъяс:
— Командуйтӧ...
— Кияс вылӧ! — водзын кыліс лёкысь горӧдӧм.
Воздухын лайкнитчисны штыкъяс да чургӧдчисны знамялы паныд.
— <ns>Ма-арш</ns>!
— Мӧдӧдчисны! — шуис синпӧла да, кияссӧ зептас сюйӧм бӧрын, ыджыда воськовтіс бокӧ.
Мам видзӧдіс да эз лапнитлы синъяссӧ.
Салдатъяслӧн руд стенаыс вӧрзис да, улича пасьтаыс нюжӧдчӧмӧн, мӧдӧдчис рӧвнӧя, кӧдзыда, ас водзвылас штыкъяс нуигтыр.
Мам ыджыда восьлалігтыр сувтіс матӧджык пиыс дорӧ, сійӧ аддзис, кыдзи Андрей сідзжӧ пановтіс Павелӧс да аслас кузь тушанас сайӧдіс сійӧс.
— Ёрт, восьлав орччӧн! — чорыда горӧдіс Павел.
Андрей сьыліс, киясыс сылӧн вӧлі кресталӧма мышкас, юрсӧ сійӧ чатӧртіс вывлань.
Павел зургис сійӧс пельпомнас да бара горӧдіс:
— Орччӧн!
Оз позь тадзи!
Водзвылын — знамя!
— Разӧдчӧй! — еджыд сабляӧн шенасигтыр вӧсньыдик гӧлӧсӧн горзіс ичӧтик тушаа офицер.
Кокъяссӧ сійӧ лэпталіс вылӧ да, пидзӧсъяссӧ куснявтӧг, мыйвынсьыс котшкӧдіс пӧтшванас муас.
Мамлы син улас усины сылӧн дзирдавтӧдз весалӧм сапӧгъясыс.
А сы бокті да неуна бӧрынджык сьӧкыда восьлаліс кузь тушаа, бритӧм юра морт. Сійӧ вӧлі дзор уска, гӧрд увтыса кузь руд пальтоа да виж лампасъяса паськыд гача.
Сійӧ хохол моз жӧ кисӧ кресталӧма мышкас, вылӧ кыпӧдӧма сук дзор синкымъяссӧ да видзӧдіс Павел вылӧ.
Мам аддзис зэв унатор, сылӧн морӧсас вӧрзьӧдчытӧг сулаліс гораа горӧдӧм, коді вӧлі дась быд лолыштігӧн чепӧсйыны вӧля вылӧ, сійӧ пӧдтіс мамӧс, но мам, кияснас морӧссӧ топӧдӧмӧн, кутіс, эз лэдз сійӧс.
Мамӧс тойлалісны, сійӧ качайтчис кокъяс йылас да муніс водзӧ некутшӧм мӧвптӧг, пӧшти садьтӧгыс.
Сійӧ чувствуйтіс, мый сы мышкын йӧзыс ӧтарӧ чинӧ, налы паныд воис кӧдзыд гы да разӧдіс найӧс.
Век матӧджык матыстчисны ӧта-мӧд дінас гӧрд знамя нуысьяс да руд йӧзлӧн топыд цепыс, бура вӧлі тыдалӧны салдатъяслӧн чужӧмъясыс — улича пасьтаыс чужӧмъяс, кодъясӧс уродливӧя топӧдӧма векньыдик виж няйт полосаӧ, — сэтчӧ кыдзсюрӧ войтӧдалӧмаӧсь разнӧй рӧма синъяс, а мам син водзын скӧра дзирдалісны штыкъяслӧн ёсь йывъясыс.
Йӧз морӧсъяслань чургӧдчӧмӧн да наӧ инмӧдчытӧг на, найӧ торйӧдлісны йӧз чукӧрысь ӧти бӧрся мӧдӧс, кисьтісны сійӧс.
Мам кыліс ас бӧрвывсьыс котӧртысьяслысь кок шысӧ.
Подавленнӧй, тревожнӧй гӧлӧсъяс горзісны:
— Ребята, разӧдчӧй...
— Власов, пышйы!..
— Павлуха, бӧрыньтчы!
— Павел, шыбит знамятӧ! — зумыша шуис Весовщиков.
— Вай татчӧ, ме дзеба!
Сійӧ кватитіс зібсӧ, знамя шатовмуні бӧрлань.
— Вешйы! — горӧдіс Павел.
Николай дернитіс кисӧ, быттьӧ сійӧс сотыштіс.
Сьыланкыв ори.
Павелӧс топыда кытшалӧмӧн йӧз сувтісны, но сійӧ писькӧдчис водзӧ.
Пуксис чӧв-лӧнь, друг, сразу, быттьӧ сійӧ казявтӧг лэччис вывсянь да шымыртіс йӧзсӧ пырыстыдалысь кымӧрӧн.
Знамя улын сулалісны морт кызь, эз унджык, но найӧ сулалісны зумыда. Мамӧс найӧ кыскисны ас дінас на вӧсна полӧм чувствоӧн да гӧгӧрвотӧм кӧсйӧмӧн мыйкӧ налы висьтавны...
— Поручик, босьтӧй сылысь сійӧс! — кыліс кузь тушаа стариклӧн рӧвнӧй гӧлӧсыс.
Кисӧ нюжӧдӧмӧн сійӧ индіс знамя вылӧ.
Павел дінӧ чепӧсйис ичӧтик тушаа офицер, кутчысис флаг зібйӧ да чирӧм гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Шыбит!
— Киястӧ босьт! — гораа шуис Павел.
Веськыдвылӧ да шуйгавылӧ катласигтыр знамя дрӧжжитіс воздухын, и бара кыптіс веськыда — ичӧтик офицер лэбыштіс, пуксис муас.
Мам дінті зэв ӧдйӧ прӧйдитіс Николай, коді вӧлі кабыртӧм кулаксӧ чургӧдӧма водзлань.
— Босьтӧй найӧс! — муас кокнас зымкнитӧм бӧрын равӧстіс старик.
Кымынкӧ салдат уськӧдчисны водзӧ.
На пиысь ӧти шеныштіс прикладнас — знамя дрӧгнитіс, нёровтчис да воши салдатъяс чукӧрӧ.
— Эк! — горӧдіс кодкӧ шога.
И мам горӧдіс зверь сяма омлялан гӧлӧсӧн.
Но салдатъяс чукӧрысь сылы вочавидзис Павеллӧн яснӧй гӧлӧсыс:
— Аддзысьлытӧдз, мам!
Аддзысьлытӧдз, рӧднӧйӧй...
«Ловъя.
Абу вунӧдӧма!» — кыкысь кучкис мамлы сьӧлӧмас.
— Аддзысьлытӧдз, менам ненькоӧй!
Кок чуньяс йылас кыпӧдчӧмӧн, кияснас шенасигтыр мам зілис аддзыны найӧс да салдатъяслӧн юръяс вывті аддзис Андрейлысь гӧгрӧс чужӧмсӧ — сійӧ нюмъяліс, сійӧ копрасис сылы.
— Рӧднӧйясӧй менам...
Андрюша!..
Паша!..
— горзіс мам.
— Аддзысьлытӧдз, ёртъяс! — горӧдісны салдатъяс чукӧрысь.
Налы вочавидзис оръясян йӧлӧга.
Сійӧ кыліс ӧшиньяссянь, кытысянькӧ вылісянь, керка вевтъяс вывсянь.
XXIX
Мамлы зургисны морӧсас.
Ру пыр моз сійӧ аддзис ас водзсьыс ичӧтик офицерӧс, кодлӧн чужӧмыс вӧлі гӧрд, зэвтчӧма, и сійӧ горзіс сылы:
— Весась татысь, баба!
Мам видзӧдліс сы вылӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс, казяліс сы кок улысь знамялысь зібсӧ, коді чегӧма шӧри — ӧти джынъяс кольыштӧма гӧрд матерьетор.
Мам копыртчис да лэптіс сійӧс.
Офицер нетшыштіс сы киясысь зібджынсӧ, шыбитіс сійӧс бокӧ да, кокъяснас зымӧдігтыр, горзіс:
— Весась татысь, шуа!
Салдатъяс пӧвстын ӧзйис да кутіс юргыны сьыланкыв:
<rus>Вставай, подымайся, рабочий народ...</rus>
Ставыс гартчис, качайтчис, дрӧжжитіс.
Воздухын кыліс телеграфнӧй проволокаяс сяма тревожнӧй шум.
Зэв скӧрысь чирзігтыр офицер чеччыштіс бокӧ:
— Дугӧдны сьылӧмсӧ!
Фельдфебель Крайнов...
Шатласигтырйи мам матыстчис офицерӧн шыбитӧм знамя зіб дорӧ да бара лэптіс сійӧс.
— Тупкыны налысь вомъяссӧ!..
Сьыланкыв торксис, кутіс дрӧжжитны, ори, кусі.
Кодкӧ мамӧс кутіс пельпомъясӧдыс, бергӧдіс сійӧс, тувкис мышкас:
— Мун, мун...
— Весасьӧй улича вывсьыс! — горзіс офицер.
Воськов дас сайысь мам бара аддзис ыджыд йӧз чукӧр.
Найӧ ызгисны, ропкисны, шутьлялісны да, улича помлань надзӧникӧн бӧрыньтчигтыр, разӧдчалісны дворъясӧ.
— Восьлав, дьявӧл! — мамкӧд орччаасьӧм бӧрын сылы веськыда пеляс горӧдіс уска том салдат да йӧткыштіс сійӧс тротуар вылӧ.
Знамя зіб вылӧ мыджсьӧмӧн мам мӧдӧдчис, кокъясыс сылӧн лёталіны.
Медым не усьны, мӧд кинас сійӧ кутчысис керка стенъясӧ да заборъясӧ.
Сы водзын бӧрыньтчисны йӧз, сыкӧд орччӧн да сы бӧрся мунісны салдатъяс. Найӧ горзісны:
— Восьлав, восьлав...
Салдатъяс панйисны сійӧс, мам сувтіс, гӧгӧр видзӧдліс.
Улича помын сулалісны найӧ жӧ, салдатъяс, да тупкисны площадь вылӧ петан туйсӧ.
Площадьыс вӧлі тыртӧм.
Водзвылын сідзжӧ качайтчисны руд фигураяс да надзӧникӧн матыстчисны йӧзлань...
Мам кӧсйис бергӧдчыны, но ас тӧдлытӧгыс бара мӧдӧдчис водзӧ да, переулокӧ воӧм бӧрын, кежис сэтчӧ, коді вӧлі векньыдик да тыртӧм.
Бара сувтіс.
Сьӧкыда ышловзис, кывзысьыштіс.
Кӧнкӧ водзын ызгисны йӧз.
Знамя зіб вылӧ мыджсьӧмӧн, кияснас шенасигтыр, синкымъяссӧ да вомдоръяссӧ вӧрӧдігтыр, сійӧ мӧдӧдчис водзӧ.
Сылӧн сьӧлӧмын бикиньясӧн ыпнитлывлісны кутшӧмкӧ кывъяс, ыпнитлывлісны, зыртчисны да настойчивӧя, властнӧя ӧзтісны кӧсйӧм висьтавны найӧс, мыйвынсьыс горӧдны...
Переулокыс крута кежис шуйгавылӧ, и пельӧс сайсьыс мам аддзис ыджыд йӧз чукӧр; кодлӧнкӧ гӧлӧсыс чорыда да гораа висьталіс:
— Балуйтӧм ради, вокъяс, штыкъяс йылӧ оз сюйсьывлыны!
— <ns>Кы-ыдзи</ns> найӧ, а?
На вылӧ локтӧны — сулалӧны!
Сулалӧны, вокъясӧй менам, нинӧмысь повтӧг...
— Вот тіянлы и Паша Власов!..
— А хохолыс?
— Киясыс мышкас, нюмъялӧ, чӧртыд...
— Гулюясӧй!
Бур йӧзӧй! — йӧз чукӧрӧ писькӧдчигмоз горӧдіс мам.
Сылы сетісны туй.
Кодкӧ серӧктіс:
— Видзӧдтӧ — флага!
Киас — флаг!
— Ланьт! — скӧрысь шуис мӧд гӧлӧс.
Мам паськыда шевгӧдіс кияссӧ...
— Кывзӧй, Христос ним кузя!
Ставныд ті — рӧднӧйяс...
ставныд ті — сьӧлӧмшӧръяс...
видзӧдлӧй повтӧг, — мый лои?
Мунӧны мирнӧя челядь, вирным миян, мунӧны ставнымлы правда вӧсна!..
Тіян вӧсна, тіян челядь вӧсна сувтісны сьӧкыд туй вылӧ...
корсьӧны югыд лунъяс.
Кӧсйӧны мӧд олӧм, кӧні эськӧ вӧлі правда, справедливость...
ставнымлы кӧсйӧны бурӧс!
Мамлӧн чашйысис сьӧлӧмыс, морӧсас вӧлі дзескыд, горшыс дзикӧдз косьмис.
Сы пытшкын пыдын чужисны ставсӧ да ставнысӧ шымыртысь ыджыд радейтӧмлӧн кывъяс, найӧ сотісны сылысь кывсӧ, вӧрӧдісны сійӧс ӧдйӧджык, свободнӧйджыка.
Мам аддзис — сійӧс кывзӧны, ставныс чӧв олӧны; чувствуйтіс — сійӧс топыда кытшалӧмӧн йӧзыс думайтӧны, и сыын содіс кӧсйӧм — ӧні сылы аслыс яснӧй нин — ызйӧдны йӧзсӧ мунны сэтчӧ, пи бӧрсяыс, Андрей бӧрся, став бӧрсяыс, кодъясӧс сетісны салдатъяс киӧ, колисны ӧтнаннысӧ.
Ас гӧгӧрсьыс зумыш, внимательнӧй чужӧмъяссӧ видзӧдігтыр сійӧ висьталіс водзӧ:
— Мунӧны миян челядь радлун корсьны, — мунӧны найӧ ставным вӧсна да Христослӧн правда вӧсна — ставыслы паныд, мыйӧн миянӧс тыртісны, кӧрталісны, дзикӧдз личкисны миян лёк, фальшивӧй да горш йӧз!
Сьӧлӧмшӧръясӧй менам — тайӧ ӧд миян том вирным кыпӧдчис став народ вӧсна, став мир вӧсна, став рабочӧй йӧз вӧсна найӧ мунӧны!..
Энӧ жӧ вешйӧй наысь, энӧ ӧтказывайтчӧй, энӧ кольӧй ӧтка туй вылӧ ассьыныд челядьтӧ.
Жалитӧй асьнытӧ...
веритӧй пиян сьӧлӧмъяслы — найӧ правда чужтісны, сы ради пӧгибайтӧны.
Веритӧй налы!
Мамлӧн гӧлӧсыс ори, эбӧсыс быри, сійӧ шатовмуні, кодкӧ кватитіс сійӧс киӧдыс.
— Ен ногаӧс висьталӧ! — волнуйтчӧмӧн горӧдіс кодкӧ.
— Ен ногаӧс, бур йӧзӧй!
Кывзӧй!
Мӧд жалитыштіс:
— Эк, кутшӧма шогсьӧ!
Сійӧс паныдалісны кӧритӧмӧн:
— Оз шогсьы сійӧ, а миянӧс, бӧбъясӧс, нӧйтӧ, — гӧгӧрво!
Йӧз чукӧр весьтын юрӧбтіс ёсь, гора гӧлӧс:
— Православнӧйяс!
Менам Митяӧй — сӧстӧм душа, — мый сійӧ вӧчис?
Сійӧ муніс радейтана ёртъяс бӧрсяыс...
Вернӧ висьталӧ Ниловна, — мыйла ми челядьнымӧс эновтам?
Мый найӧ лёксӧ миянлы вӧчисны?
Тайӧ кывъяссьыс мам кутіс дрӧжжитны да гусьӧник бӧрддзис.
— Ниловна, мун гортад!
Мун, мам!
Дзикӧдз мучитчин! — гораа шуис Сизов.
Сизов вӧлі блед, тошкыс сылӧн дзугсьӧма да тіраліс.
Сійӧ друг кӧрис синкымъяссӧ, стрӧг синъясӧн видзӧдліс ставныс вылӧ, став тушанас веськӧдчис да ярскӧба шуис:
— Фабрикаын лямӧдіс менсьым пиӧс, Матвейӧс, — ті тӧданныд.
Но сійӧ кӧ вӧлі ловъя — ме эськӧ ачым мӧдӧді сійӧс ӧти радын накӧд, эсійӧяскӧд — ачым эськӧ шуи:
«Мун и тэ, Матвей!
Мун, тайӧ — вернӧй, тайӧ — честнӧй!»
Сійӧ тшӧкмуні, ланьтіс, и ставныс зумыша чӧв олісны. Найӧс шымыртіс мыйкӧ ыджыд, выль, но сійӧ эз нин повзьӧдлы некодӧс.
Сизов лэптіс кисӧ, грӧзитыштіс сійӧн да водзӧ висьталіс:
— Старик сёрнитӧ, — ті менӧ тӧданныд.
Комын ӧкмыс во уджала тані, ветымын вит во му вылас ола!
Менсьым племянникӧс, дзик мыжтӧм, тӧлка детинкаӧс, талун бара босьтісны.
Медводзын жӧ муніс, Власовкӧд орччӧн, — дзик знамя дорас...
Сійӧ шеныштіс кинас, йӧжгыльтчис да, мамӧс киӧдыс босьтӧм бӧрын, шуис:
Тайӧ нывбабаыс правда висьталіс.
Миян челядьным кӧсйӧны овны бура, тӧлкӧн, а ми вот эновтім найӧс, — мунім, да!
Ниловна, мун...
— Рӧднӧйяс ті менам! — ставныс вылӧ бӧрдӧм синъяснас видзӧдлӧм бӧрын шуис мам.
— Челядьлы — олӧм, налы — му!..
— Мун, Ниловна!
На, босьт бедьтӧ, — знамя зіб сетігмоз шуис Сизов.
Мам вылӧ видзӧдісны шогпырысь, уважениеӧн, сочувствиелӧн шум колльӧдіс сійӧс.
Кыв ни джын шутӧг Сизов вешталіс йӧзсӧ туй вылысь, найӧ чӧла вешйылісны да, гӧгӧрвотӧм вынлысь кывзысьӧмӧн, коді кыскис найӧс мам бӧрся, тэрмасьтӧг мунісны сы бӧрся ас костаныс ньӧжйӧник сёрнитігтыр.
Аслас керка ворота дорын мам бергӧдчис йӧзлань, копыртчыліс налы да сьӧлӧмсяньыс, ньӧжйӧник шуис:
— Аттьӧ тіянлы...
И бара ассьыс мӧвпсӧ, — выль мӧвпсӧ, кодӧс, сылы кажитчис, чужтіс сылӧн сьӧлӧмыс, тӧдвылас уськӧдӧм бӧрын, — сійӧ шуис:
— Эз вӧв эськӧ миян Иисус Христосным, йӧзыс кӧ эз пӧгибнитны сылӧн слава вӧсна...
йӧз чукӧр кыв ни джын шутӧг видзӧдіс мам вылӧ.
Мам ещӧ копыртчыліс йӧзлы да пырис аслас керкаӧ, а Сизов, юрсӧ копыртӧмӧн, пырис сыкӧд.
Йӧз сулалісны ворота дорын, мый йылысь кӧ сёрнитісны.
И тэрмасьтӧг разӧдчисны.
МӦД ЧАСТЬ
I
Лун помыс колис унапӧлӧс казьтылӧмъясын. Мам зэв ёна мудзис. Тайӧ ставыс топыда шымыртіс сылысь телӧсӧ и душасӧ.
Руд пятнаӧн чеччаліс ичӧтик офицер, югъяліс Павеллӧн бронзӧвӧй чужӧмыс, нюмъялісны Андрейлӧн синъясыс.
Мам ветлӧдліс комнатаӧд, пуксьыліс ӧшинь дорӧ, видзӧдліс ывла вылӧ да, синкымсӧ лэптӧмӧн, дрӧгниталігтыр да гӧгӧр видзӧдігтыр, бара ветлӧдліс, нинӧм думайттӧг мыйкӧ корсис.
Юис ва, но горшыс эз веськав, эз вермы кусӧдны морӧссьыс шоглысь да ӧбидалысь сотысь бисӧ.
Лунсӧ вӧлі орӧдӧма, — сылӧн первой джынъяс вӧлі содержание, а ӧні сэтысь ставыс визувтіс, сы водзын кутіс шыльквидзны гажтӧм кушин, да гӧвкъяліс гӧгӧрвотӧм юалӧм:
«Мый нӧ ӧні?..»
Воис Корсунова.
Сійӧ шенасис кияснас, горзіс, бӧрдіс да радуйтчис, зымӧдіс кокъяснас, мыйкӧ вӧзйис да кӧсйысис, кодлыкӧ грӧзитіс.
Ставыс тайӧ эз вӧрзьӧд мамлысь сьӧлӧмсӧ.
— Ага! — кыліс сійӧ Марьялысь горзан гӧлӧссӧ.
— Народсӧ век жӧ вӧрзьӧдісны!
Фабрикаыс ставнас кыпӧдчис!
— Да, да! — юрнас довкйӧдлігтыр надзӧник шуаліс мам, а синъясыс сылӧн вӧрзьывтӧг аддзисны сійӧс, мый вӧлі кольӧма нин бӧрӧ да муніс сы дінысь Андрейкӧд да Павелкӧд ӧтлаын.
Мам бӧрдны эз вермы, — сьӧлӧмыс топаліс, косьмис, вомдоръясыс косьмисны жӧ, и вом пытшкӧсыс вӧлі кос.
Киясыс тіралісны, мыш кузяыс котраліс йирмӧг.
Рытнас воисны жандармъяс.
Мам встретитіс найӧс чуймытӧг, повзьытӧг.
Найӧ шумӧн пырисны, и вӧліны мыйлакӧ веселӧсь, дӧвӧльнӧйӧсь.
Пиньяссӧ жерйӧдлігтыр виж чужӧма офицер шуаліс:
— Но, кыдзи оланныд-выланныд?
Ми коймӧдысь паныдасим, а?
Кос кывнас вомдоръяссӧ нюлігтыр мам чӧв оліс.
Офицер сёрнитіс уна, сеталіс сӧветъяс, мам чувствуйтіс, мый сылы сёрнитнысӧ кажитчӧ.
Но офицерлӧн кывъясыс эз йиджны мам сьӧлӧмӧ, эз мешайтны сылы.
Сӧмын кор сійӧ шуис: «Тэ, матушка, ачыд мыжа, эн кӧ питӧ куж велӧдны, медым уважайтіс енмӧс да царӧс...», ӧдзӧс дорас сулалігтыр, сы вылӧ видзӧдтӧг мам негораа шуис:
— Да, миянлы судьяяс — челядь.
Найӧ правильнӧ мыжаласны сыысь, мый ми эновтам найӧс татшӧм туй вылын.
— Мый? — горӧдіс офицер.
— Гораджыка!
— Ме шуа: судьяясыс — челядьным! — ышлолалігтыр мӧдысь шуис мам.
Сэки офицер кутіс сёрнитны мый йылысь кӧ ӧдйӧ да скӧрысь, но сылӧн кывъясыс гартчисны гӧгӧр, а мамӧс эз вӧрзьӧдны.
Понятӧйнас вӧлі Марья Корсунова.
Сійӧ сулаліс мамкӧд орччӧн, но сы вылӧ эз видзӧд, и кор офицер шыӧдчыліс Корсунова дінӧ кутшӧмкӧ вопросӧн, сійӧ, тэрмасьӧмӧн да улӧдз копыртчылӧмӧн, век ӧтсяма ӧтвечайтіс:
— Ог тӧд, ваше благородие!
Ме пемыд нывбаба, занимайтча торговляӧн, аслам йӧйлун вӧсна нинӧм ог тӧд...
— Но, ланьт! — уссӧ вӧрӧдіг приказывайтліс офицер.
Марья копыртчывліс да, сылы гусьӧникӧн пига петкӧдлігтыр, вашкӧдіс мамлы:
— Со сылы, мед йирӧ!
Сылы прикажитісны шобны Власоваӧс.
Сійӧ кутіс лапйӧдлыны синъяссӧ, арыштіс найӧс офицер вылӧ да повзьӧмӧн шуис:
— Ваше благородие, тайӧс ме ог куж!
Офицер зымнитіс кокнас, горӧдіс.
Марья лэдзис синъяссӧ да надзӧник шуис мамлы:
— Мый нӧ, — разясь, Пелагея Ниловна...
Сылысь платьесӧ малаліг-видлалігтыр сійӧ зэв скӧрысь вашкӧдіс:
— Ак, понъяс, а?
— Тэ сэні мыйкӧ сёрнитан? — пельӧслань видзӧдліг, кӧні Марья шобис Власоваӧс, скӧрысь горӧдіс офицер.
— Нывбаба делӧяс йылысь, ваше благородие! — повзьӧмӧн вочавидзис Марья.
Кор офицер прикажитіс мамлы кырымавны протокол, мам кывзысьтӧм киӧн, печатнӧй, кыза дзирдалысь букваясӧн парсаліс:
«Рабочӧй мортлӧн дӧва Пелагея Власова».
— Мый тэ гижин?
Мыйла тайӧс? — зывӧкпырысь чужӧмсӧ кӧрӧмӧн горӧдіс офицер да сэсся шпыннялігтыр шуис: — Дикарьяс...
Найӧ мунісны.
Кияссӧ морӧс бердас кресталӧмӧн мам сувтіс ӧшинь дорӧ да, синкымъяссӧ вывлань кыпӧдӧмӧн, синъяссӧ лапнитлытӧг, нинӧм аддзытӧг дыр видзӧдіс ас водзас, топӧдіс вомдоръяссӧ да мурч-курччис пиньяссӧ.
Лампаысь карасиныс быри, трачкакылігтыр биыс кутіс чинны.
Мам пӧльыштіс бисӧ да лои пемыдын.
Некутшӧм думъястӧг шог олӧмлӧн сьӧд кымӧрыс тыртіс сылысь морӧссӧ да сьӧктӧдіс сьӧлӧмлысь тіпкӧмсӧ.
Сійӧ сулаліс дыр — мудзисны кокъясыс и синъясыс.
Кывліс, кыдзи ӧшинь улын сувтыштліс Марья да код гӧлӧсӧн горзіс:
— Пелагея?
Узян?
Коньӧрушкаӧй менам, узь!
Мам пӧрччысьтӧг водіс вольпасьӧ да ӧдйӧ, быттьӧ вӧйи джуджыд йирӧ, унмовсис сьӧкыд унмӧн.
Вӧтасис сійӧ нюр сайысь, карӧ мунан туй дорысь виж лыаа курган.
Сэні, бужӧд дорын, коді лэччис гуранъяслань, кытысь босьтісны лыа, сулаліс Павел да Андрейлӧн гӧлӧсӧн надзӧникӧн сьыліс:
<rus>Вставай, подымайся, рабочий народ...</rus>
Мам муніс туй кузя курган пӧлӧн да, кисӧ плеш бердас пуктӧмӧн, видзӧдіс пиыс вылӧ.
Сылӧн фигураыс гӧлубӧй небеса фон вылын тыдаліс чёткӧя да резкӧя.
Мам яндысис матыстчынысӧ сы дінӧ, сы вӧсна мый вӧлі нӧбасьӧ.
И моздорас сылӧн сідзжӧ вӧлі кага.
Муніс водзӧ.
Эрд вылын челядь ворсісны мачӧн, найӧ вӧліны унаӧн, а мачыс вӧлі гӧрд.
Кагаыс нюжӧдчис налань да гораа бӧрддзис.
Мам сетіс сылы нёньсӧ да бӧр бергӧдчис, а курган вылын сулалісны нин салдатъяс да сы вылӧ веськӧдісны штыкъяссӧ.
Сійӧ ӧдйӧ котӧртіс вичколань, коді сулаліс эрд шӧрас; вичкоыс вӧлі зэв джуджыд да еджыд рӧма, быттьӧ стрӧитӧмаӧсь кымӧръясысь.
Сэні кодӧскӧ дзебисны, гортйыс вӧлі ыджыд, сьӧд, зэв топыда вевттьӧма.
Но попыс да дьякӧныс ветлӧдлісны вичкоад еджыд ризіаӧсь да сьылісны:
<rus>Христос воскрёсе из мёртвых...</rus>
Дьякӧн бовйӧдліс кадилӧсӧ, копрасис мамлы, нюмъяліс, юрсиыс сылӧн вӧлі рыжӧй да чужӧмыс, кыдзи Самойловлӧн.
Вывсяньыс, куполсяньыс, усисны кичышкӧд пасьта шонді лучьяс.
Кыкнан клиросын надзӧник сьылісны детинкаяс:
<rus>Христос воскресе из мёртвых...</rus>
— Босьтны найӧс! — вичко шӧрас сувтӧм бӧрын друг горӧдіс поп.
Сы вылысь ризіыс воши, чужӧм вылас лои дзор, стрӧг ус.
Ставныс уськӧдчисны пышйыны, и дьякӧн, кадилӧсӧ бокӧ шыбитӧм бӧрын да хохол моз кияснас юрас кутчысьӧмӧн, чепӧсйис пышйыны.
Мам уськӧдіс кагасӧ джоджӧ, йӧз кок улӧ, найӧ, ичӧтик куш телӧ вылӧ полӧмӧн видзӧдігтыр, кытшовтлісны бокиті, а мам пидзӧсчанясис да горзіс налы:
— Энӧ эновтӧй кагасӧ!
Босьтӧй сійӧс...
<rus>Христос воскресе из мёртвых...</rus> — кияссӧ мышкас кресталӧмӧн да нюмъялігтыр сьыліс хохол.
Мам копыртчис, лэптіс кагасӧ да пуксьӧдіс тьӧс тыра телега вылӧ, кодкӧд орччӧн ньӧжйӧник муніс Николай да сераліс; сійӧ шуис:
— Сетісны меным сьӧкыд удж...
Уличаыс вӧлі няйт, керка ӧшиньясӧд мыччысьӧмаӧсь йӧз да шутьлялісны, горзісны, ӧвтчисны кияснас.
Луныс вӧлі мича, яркӧя ӧзйис шонді, а вуджӧръяс некӧн эз вӧвны.
— Сьылӧй, ненько! — шуис хохол.
— Олӧмыс сэтшӧм!
И, аслас гӧлӧснас став шыяссӧ пӧдтіг, сьыліс.
Мам муніс сы бӧрся; друг конйыштчис, тӧвзис-уси пыдӧстӧм гуӧ, и тайӧ джудждаыс повзьӧдлӧмӧн омляліс сылы воча...
Мам садьмис; тушаыс ставнас дрӧжжитіс.
Быттьӧкӧ кодлӧнкӧ сарӧг, сьӧкыд киыс кватитіс сылысь сьӧлӧмсӧ да, скӧрысь ворсігтыр, надзӧникӧн топӧдӧ сійӧс.
Дугдывтӧг равзіс гудок, мам гӧгӧрвоис, мый тайӧ мӧд нин.
Комнатаын кыдзсюрӧ туплясисны книгаяс, паськӧм, — ставсӧ вӧлі вештӧма ас местасьыс, путкыльтӧма, джоджыс няйт.
Мам чеччис да мыссьытӧг, енлы юрбиттӧг заводитіс идравны комнатасӧ.
Кухнясьыс син улас уси кумач торъя зібйыс, сійӧ веськодьпырысь босьтіс сійӧс киас да кӧсйис сюйны пач улас, но ышловзис, зіб йывсьыс босьтіс знамя торсӧ, лючкиа-бура сюркняліс гӧрд лӧскутсӧ да дзебис сійӧс зептас, а зібсӧ шӧри чегис пидзӧснас да шыбитіс пачводзӧ.
Сэсся кӧдзыд ваӧн мыськаліс ӧшиньяссӧ да джоджсӧ, сувтӧдіс самӧвар, пасьтасис.
Пуксис кухняас ӧшинь дорӧ, и сы водзын бара кыптіс вопрос:
«Мый ӧні вӧчны?»
Тӧдвылас уси, мый эз на юрбит, да сувтіс ӧбразъяс водзӧ и, кымынкӧ секунда сулалӧм бӧрын, бара пуксис — сьӧлӧмас вӧлі тыртӧм.
Вӧлі тешкодь чӧв-лӧнь, — быттьӧкӧ йӧзыс, кодъяс тӧрыт сэтшӧм ёна горзісны улича вылын, талун дзебсьӧмаӧсь гортъясас да чӧла думайтӧны аслыссяма лун йылысь.
Друг мамлы тӧдвылас уси картина, кодӧс сійӧ ӧтчыд аддзыліс томдырйиыс: Заусайловъяс господалӧн важ паркын вӧлі ыджыд пруд, кӧні быдмис лапкор.
Ӧтчыд арся зэра лунӧ сійӧ муніс пруд дорті да ва шӧрсьыс аддзис пыж.
Прудйыс вӧлі пемыд, спокойнӧй, и пыжсӧ быттьӧ клеитӧмаӧсь сьӧд ва бердас, кодӧс гажтӧма мичмӧдӧма виж коръясӧн.
Гӧгӧрвотӧм, ыджыд шогӧн ӧвтіс тайӧ пыжсяньыс, кӧні некод эз вӧв и эз вӧвны пелысъяс; пыжыс дзик ӧтнасӧн гӧвкъяліс матӧвӧй ва веркӧс вылын кулӧм коръяс пӧвстын.
Мам сэки дыр сулаліс пруд берегын да думайтіс — коді йӧткыштӧма пыжсӧ, мыйла?
Сійӧ жӧ рытнас кывсис, мый прудъяс вӧйтчӧма Заусайловъяслӧн приказчик гӧтыр, век дзугсьӧм сьӧд юрсиа, тэрыб вӧраса ичӧтик тушаа нывбаба.
Мам ниртыштіс кинас чужӧмсӧ, и сылӧн мӧвпыс дрӧжжитігтыр кутіс кывтны тӧрытъя лунлӧн впечатлениеяс весьтті.
Тайӧс думайтігтыр сійӧ дыр пукаліс да видзӧдіс кӧдзалӧм чай чашка вылӧ, а душаас сылӧн ӧзйис кӧсйӧм аддзӧдлыны кодӧскӧ тӧлкаӧс, прӧстӧйӧс, юавны сылысь унатор йылысь.
И кыдз быттьӧ сылӧн кӧсйӧм вылӧ вочавидзиг, ӧбед бӧрын воис Николай Иванович.
Но кор мам аддзис сійӧс, пыр жӧ шымыртіс полӧм, да, Николай Ивановичлӧн чолӧмалӧм вылӧ вочавидзтӧг мам надзӧникӧн шуис:
— Ак, батюшкаӧй менам, вот нин дзик весьшӧрӧ ті воинныд!
Неосторожнӧ тайӧ!
Кутасны ӧд тіянӧс, казяласны кӧ...
Мамлысь кисӧ крепыда кутігтыр сійӧ лӧсьӧдышталіс ӧчкисӧ да, мам весьтӧ улӧдз копыртчӧмӧн, тэрыба объяснитіс:
— Ме сёрнитчи Павелкӧд да Андрейкӧд, мый найӧс кӧ арестуйтасны, аскинас жӧ ме должен тіянӧс вуджӧдны карӧ! — висьталіс сійӧ меліа да тӧждысьӧмӧн.
— Вӧлі тіянын обыск?
— Вӧлі.
Шобисны, ставсӧ видлалісны.
Тайӧ йӧзыслӧн ни яндысьӧм, ни сӧвесть абу! — горӧдіс сійӧ.
— Мыйла налы яндысьнысӧ? — пельпомъяссӧ кыпӧдлігтыр шуис Николай да заводитіс висьтавны, мыйла мамлы колӧ овны карын.
Мам кывзіс тӧждысьысь дружескӧй гӧлӧссӧ, видзӧдіс сы вылӧ муртса нюмъялігтыр да, сылысь доказательствояссӧ гӧгӧрвотӧг, шензис тайӧ морт дорас мелі дӧвериелӧн чувствоысь.
— Тадзи кӧ Паша тшӧктіс, — шуис мам, — да ог кӧ тіянӧс дзескӧд...
Николай Иванович торкис мамӧс:
— Та йылысь энӧ тӧждысьӧй.
Ме ола ӧтнам, сӧмын шочиника волывлӧ чойӧй.
— Прӧста нянь сёйны ог кут, — гораа думайтіс мам.
— Кӧсъянныд кӧ — делӧыд сюрас! — шуис Николай.
Делӧ йылысь понятиекӧд, мам чайтӧм серти, дзикӧдз нин йитчис пиыслӧн да Андрейлӧн ёртъясыскӧд удж йылысь представление.
Мам матыстчис Николай дінӧ да, сылы синмас видзӧдлӧм бӧрын, юаліс:
— Сюрас?
— Овмӧсӧй менам ичӧтик, гӧтыртӧм мортлӧн...
— Ме ог сы йылысь, ог гортса йылысь! — надзӧникӧн шуис мам.
И шогпырысь ышловзис, сы вӧсна мый Николай эз гӧгӧрво сійӧс.
Николай Иванович, тамыш синъяснас нюмъялігтыр, думыштчӧмӧн шуис:
— Вот эськӧ Павелыдкӧд свидание дырйи кӧ тӧдмалінныд адрессӧ сійӧ крестьянаыслысь, кодъяс корӧмаӧсь газетаяс...
— Ме тӧда найӧс! — радпырысь горӧдіс мам.
— Аддза и ставсӧ вӧча, кыдзи тшӧктанныд.
Коді кужас думыштны, мый ме запретитӧмаӧс нуа?
Фабрикаӧ новлі — ен век видзис!
Мамлы друг окота лои мунны кытчӧкӧ туйяс кузя, вӧръяс да сиктъяс пӧлӧн, мышкас нопторйӧн да киас беддьӧн.
— Ті, бур мортӧй, ыстӧй менӧ тайӧ удж вылас, ме тіянӧс кора! — висьтавліс сійӧ.
— Ме быдлаӧ вола.
Быд губернияӧ, став туйяссӧ аддза!
Кута ветлӧдлыны тӧв и гожӧм — дзик кувтӧдз — странницаӧн, — тайӧ ӧмӧй меным лёк?
Сылы лои шог, кор сійӧ асьсӧ аддзис горттӧм странницаӧн, коді ветлӧдлӧ да корӧ милӧстина сиктса керка ӧшиньяс улын.
Николай видзчысьӧмӧн босьтіс сылысь кисӧ да малыштіс аслас шоныд кинас.
Сэсся, часі вылас видзӧдлӧм бӧрын, шуис:
— Та йылысь ми сёрнитам бӧрынджык!
— Бур мортӧй! — горӧдіс мам.
— Челядь, сьӧлӧмлӧн медся донаторъяс, сетӧны ассьыныс волясӧ да олӧмсӧ, пӧгибайтӧны асьнысӧ жалиттӧг, — а мый нӧ ме, мам?
Николайлӧн чужӧмыс бледӧдіс, сійӧ, мам вылӧ меліа видзӧдігтыр, надзӧник шуыштіс:
— Ме, тӧданныд, первойысь кыла татшӧм кывъястӧ...
— Мый ме верма висьтавны? — шогпырысь юрнас довкйӧдлігтыр шуис мам да шевгӧдіс кияссӧ.
— Менам кӧ эськӧ вӧліны кывъяс, медым шуны аслам мам сьӧлӧм йылысь...
Мам сувтіс. Сійӧс кыпӧдіс вын, коді содіс сы морӧсын да коддзӧдіс юрсӧ скӧр кывъяслӧн чорыда писькӧдчӧмыс.
— Бӧрддзисны эськӧ — унаӧн...
Весиг лӧгалысьяс, немъяндысьтӧмъяс...
Николай сувтіс жӧ, бара видзӧдліс часі вылӧ.
— Сідзкӧ решитӧма — ті вуджанныд овны карӧ ме ордӧ?
Мам кыв ни джын шутӧг довкнитіс юрнас.
— Кор?
Ті регыдджык! — шуис Николай да небыдика содтіс: — Ме тіян вӧсна тӧждысьны кута, збыльысь!
Мам шензьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ, — мый сылы сыӧдз?
Юрсӧ копыртӧмӧн, яндысьӧмсорӧн нюмъялігтыр сійӧ сулаліс мам водзын мышкыртчӧма, прӧстӧй сьӧд пинжака, и сы вылын ставыс вӧлі бокӧвӧй...
— Деньганыд тіян эм? — джоджӧ видзӧдігтыр юаліс Николай.
— Абу!
Сійӧ тэрыба перйис зепсьыс кӧшелёксӧ, восьтіс сійӧс да чургӧдіс мамлы.
— Со, босьтӧй, пӧжалуйста...
Мам аслас кӧсйытӧг нюммуніс да, юрнас довкйӧдлігтыр, шуис:
— Ставыс — выльног!
И деньгалы доныс абу!
Сы вӧсна йӧзыс ловнысӧ пуктӧны, а тіянлы найӧ — сідз прӧста!
Кыдз быттьӧ йӧзлы милӧсть вӧчӧм вӧсна ті ас ордад деньгасӧ новлӧдланныд...
Николай надзӧникӧн серӧктіс.
— Деньга — вывті неудобнӧй да неприятнӧйтор!
Век абу лӧсьыд и босьтны сійӧс и сетны...
Николай босьтіс мамлысь кисӧ, чорыда топӧдліс да ещӧ ӧтчыд шуис:
— Сідзкӧ ті регыдджык!
И, кыдзи век чӧв-лӧнь, муніс.
Сійӧс колльӧдӧм бӧрын мам думыштіс:
«Сэтшӧм бур сьӧлӧма — а эз жалит...»
И эз вермы гӧгӧрвоны — тайӧ сылы оз кажитчы али сӧмын чуймӧдӧ?
II
Николай ордӧ мам лӧсьӧдчис мунны сійӧ волӧм бӧрын нёль лун мысти.
Кор телега, кӧні вӧлі кык сундук, петіс слӧбӧдаысь муяс вылӧ, мам, бӧрланьӧ видзӧдлӧм бӧрын, друг кутіс чувствуйтны, мый век кежлӧ эновтӧ места, кӧні колис сы олӧмлӧн пемыд да сьӧкыд кад, кӧні заводитчис мӧд олӧм, коді вӧлі тыр выльпӧлӧс шогӧн да радлунӧн да коді ӧдйӧ ньылаліс лунъяссӧ.
Сасьыс сьӧдасьӧм му вылын, ассьыс трубаяссӧ вылӧ небесаас чургӧдӧмӧн зэв ыджыд пемыдгӧрд чераньӧн паськӧдчӧма фабрика.
Сы бердӧ топӧдчӧмаӧсь рабочӧйяслӧн ӧти судта керкаяс.
Рудӧсь, лямалӧмаӧсь, найӧ дзескыда сулалісны нюр пӧлӧн да гажтӧма видзӧдісны ӧта-мӧд вылас ичӧтик, чусыд ӧшиньяснас.
На весьтын кыпӧдчис вичко, фабрика кодь жӧ пемыдгӧрд рӧма, сылӧн кӧлӧкӧльняыс вӧлі фабричнӧй трубаясысь ляпкыдджык.
Ыджыда ышловзьӧм бӧрын мам лӧсьӧдыштіс ковта юрйывсӧ, коді зэлӧдіс голясӧ.
— Восьлав! — вӧвсӧ вӧжжинас вӧтлігтыр броткис ямщик.
Тайӧ вӧлі чукля кока, шочиник юрсиа, бесцветнӧй синъяса, код тӧдас кымын арӧса морт.
Отарӧ-мӧдарӧ катласигтыр сійӧ муніс телегакӧд орччӧн, и вӧлі тыдалӧ, мый сылы дзик веськодь, кодарӧ мунны — веськыдвылӧ али шуйгавылӧ.
— Восьлав! — горӧдлывліс сійӧ аслыспӧлӧс гӧлӧсӧн да тешкодя восьлаліс няйтчӧм сьӧкыд сапӧга чукля кокъяснас.
Мам видзӧдліс гӧгӧр.
Эрд вылын душаас моз жӧ вӧлі тыртӧм...
Юрнас гажтӧма довкйӧдлігтыр вӧлыс сьӧкыда тувччаліс джуджыд, пӧсь лыа вывті; лыаыс надзӧник шура-шаракыліс.
Дзуртіс омӧлика мавтӧм, жугалӧм телега, и став шыясыс, бусыскӧд ӧтлаын, колисны бӧрӧ...
Николай Иванович оліс кар помын, тыртӧм улича вылын, ичӧтик турунвиж флигельын, кодӧс вӧлі стрӧитӧма важиник, сьӧдассьӧм кык судта керка бердӧ.
Флигель водзас вӧлі палисадник, и куим комнатаа квартира ӧшиньясӧ видзӧдісны сиреньлӧн, акациялӧн вожъясыс, том топольяслӧн эзысь коръясыс.
Комнатаясын вӧлі чӧв-лӧнь, сӧстӧм, джоджын шумтӧг дрӧжжитісны узора вуджӧръяс, стенъяс кузяла вӧліны джаджъяс, кӧні дзескыда сулалісны книгаяс, да ӧшалісны кутшӧмкӧ стрӧг йӧзлӧн портретъяс.
— Тіянлы тані лӧсьыд лоӧ? — юаліс Николай, кор мамӧс пыртӧдіс ичӧтик комнатаӧ, кодлӧн ӧти ӧшиньыс видзӧдіс палисадникӧ, а мӧдыс — сук турунӧн вевттьысьӧм дворӧ.
И тайӧ комнатаас став стенъясыс сідзжӧ вӧліны занятӧсь шкапъясӧн да книга тыра джаджъясӧн.
— Меным эськӧ кухняад бурджык! — шуис мам.
— Кухняыс югыд, сӧстӧм...
Мамлы кажитчис, мый Николай мыйыськӧ повзис.
А кор сійӧ яндысигтыр кутіс корны кольччыны комнатаӧ да мам сӧгласитчис, — пыр жӧ лои весел.
Став куимнан комнатаас вӧлі кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс воздух, — лолавны вӧлі кокни да лӧсьыд, но гӧлӧс шы кыдзкӧ ачыс чинліс, гораа сёрнитны эз вӧв окота, медым не торкны мирнӧя думайтӧмсӧ йӧзлысь, кодъяс сосредоточеннӧя видзӧдісны стенъяссянь.
— Цветъястӧ киськавны колӧ! — ӧшинь вылысь цвет гырничьясысь мусӧ видлӧм бӧрын шуис мам.
— Да, да! — мыжапырысь шуис кӧзяин.
— Ме, тӧданныд кӧ, радейта найӧс, а дӧзьӧритнысӧ некор...
Мам казяліс, мый и аслас уютнӧй квартираын Николай сідзжӧ ветлӧдлӧ видзчысьӧмӧн, ставыс сылы вӧлі бокӧвӧйӧн да ылыссаӧн.
Ассьыс чужӧмсӧ матыстліс дзик бердӧдзыс, мый вылӧ видзӧдіс, да ӧчкисӧ веськыд киса вӧсньыдик чуньяснас лӧсьӧдігтыр, читкыртліс синъяссӧ да кыв ни джын шутӧг видзӧдіс сійӧ предмет вылас, коді сійӧс интересуйтліс.
Мукӧддырйи мыйкӧ босьтліс киас, матыстліс чужӧм бердас да бура дыр видзӧдіс сы вылӧ, — кажитчис, сійӧ пырис комнатаас мамкӧд ӧтлаын да, кыдзи и мамлы, сылы тані ставыс вӧлі тӧдтӧм, непривычнӧй.
Сійӧс татшӧмӧн аддзӧм бӧрын мам кутіс чувствуйтны асьсӧ ас местаас тайӧ комнатаясас.
Мам ветлӧдліс Николай бӧрся да видзӧдіс, кӧні мый сулалӧ, юасис олан порядок йылысь.
Николай ӧтвечайтіс сылы мыжа морт моз, коді тӧдӧ, мый сійӧ ставсӧ вӧчӧ оз сідзи, кыдзи колӧ, а мӧдногсӧ оз куж.
Цветъяс киськалӧм да пианино вылӧ кыдзсюрӧ разӧдӧм нотаяс правильнӧй стопаӧ тэчӧм бӧрын мам видзӧдліс самӧвар вылӧ да шуис:
— Весавны колӧ...
Николай ниртыштіс чуньнас чусмӧм металлсӧ, матыстіс чуньсӧ ныр бердас да серьёзнӧя видзӧдліс сы вылӧ.
Мам меліа шпыньмуніс.
Кор мам водіс узьны да тӧдвылас уси аслас луныс, сійӧ, гӧгӧр видзӧдігтыр, шензьӧмӧн кыпӧдіс юрсӧ пӧдушка вывсьыс.
Сійӧ первойысь ас олӧмас вӧлі бокӧвӧй морт керкаын, и тайӧ эз шогӧд сійӧс.
Николай йылысь мам думайтіс тӧждысьӧмӧн, чувствуйтіс кӧсйӧм вӧчны сылы ставсӧ кыдзи позьӧ бурджыка, зілис меліа шонтыны сылысь олӧмсӧ.
Мамлысь сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдліс Николайлӧн яндысьӧмыс, тешкодь кужтӧмлуныс, быдлунъясьыс сылӧн ӧтдортчӧмыс да югыд синъясас мыйкӧ челядь сяма мудрӧйыс.
Сэсся мамлӧн мӧвпыс вуджис пиыс вылӧ, а сы син водзӧ бара сувтіс Май первой лун, коді пасьтасьӧма выль шыясӧ да бордъяссьӧма выль смыслӧн.
И тайӧ лунся шогыс вӧлі, кыдзи сійӧ ачыс ставнас, аслыспӧлӧс — сійӧ эз копырт юртӧ мулань, кыдзи садь быртӧдзыд кулакӧн кучкӧм, сійӧ ёнтіс сьӧлӧмтӧ да чужтіс сыын скӧрлун, веськӧдіс спинатӧ.
«Челядь мунӧны мирнӧя», — карса войлӧн тӧдтӧм шыясӧ кывзысиг думайтіс мам.
Палисадникын коръяснас кышӧдчигтыр тайӧ шыясыс пырисны восьса ӧшиньӧд, лэбисны ылісянь, мудзӧмаӧсь, бледӧсь, да надзӧник ланьтлісны комнатаын.
Водз асывнас мам весаліс самӧвар, пузьӧдіс сійӧс, шумтӧг лӧсьӧдіс пӧсуда да, кухняын пукалігтыр, кутіс виччысьны, кор садьмас Николай.
Кыліс сылӧн кызӧм шы, и сійӧ, ӧти кинас ӧчкисӧ кутіг, а мӧднас голясӧ тупкиг, пырис ӧдзӧсӧд.
Сылӧн чолӧмалӧм вылӧ ӧтветитӧм бӧрын мам нуис самӧварсӧ комнатаӧ, а сійӧ, васӧ джоджӧ койигтыр, майтӧгсӧ, зубнӧй щӧткасӧ уськӧдалігтыр да ас вылас резігтыр, кутіс мыссьыны.
Чай юигӧн Николай висьталіс мамлы:
— Земскӧй управаын ме занимайтча зэв гажтӧм делӧӧн — видзӧда, кыдзи рӧзӧритчӧны миян крестьяна...
И, мыжапырысь нюмъялігтыр, шуис:
— Тшыгъялӧм вӧсна омӧльтчӧм йӧз кадысь водз кулӧны, челядь чужӧны слабӧсь, кулалӧны гутъяс моз, — ставсӧ тайӧс ми тӧдам, тӧдам несчастьеяслысь помкасӧ да найӧс видлалӧмысь пӧлучайтам жалованье.
А водзӧсӧ сэсся нинӧм...
— А ті коді — студент? — юаліс сылысь мам.
— Абу, ме учитель.
Менам бать — Вяткаын заводса управляющӧй, а ме муні учителявны.
Но сиктын ме куті сетавны мужикъяслы книгаяс, и таысь менӧ пуксьӧдісны тюрьмаӧ.
Тюрьмаын пукалӧм бӧрын — служиті книжнӧй магазинын приказчикӧн, но — ачымӧс куті неосторожнӧя да бара веськалі тюрьмаӧ, сэсся — Архангельскӧ мӧдӧдісны.
Сэні менам сідзжӧ артмисны неприятностьяс губернаторыскӧд, менӧ мӧдӧдісны Белӧй море берег дорӧ, ичӧтик сиктӧ, кӧні ме олі вит во чӧж.
Шонді югӧръясӧн югдӧдӧм комнатаын сылӧн гӧлӧсыс юргис спокойнӧя да рӧвнӧя.
Татшӧм историяяссӧ мам кывліс унаӧс нин да некор эз гӧгӧрволы — мыйла на йылысь висьталӧны сэтшӧм спокойнӧя да на дінӧ относитчӧны, кыдзи мыйкӧ быть лоанатор дінӧ?
— Талун менам чойӧй воас! — юӧртіс сійӧ.
— Верӧссайын сійӧ?
— Дӧва.
Сылысь верӧссӧ ыстылісны Сибирӧ, но сэтысь пышйис да кык во сайын заграницаын кулі чахоткаысь.
— Сійӧ тіянысь томджык?
— Квайт арӧсӧн пӧрысьджык.
Меным сійӧ унатор вӧчис.
Ті вот кывзыштӧй, кыдзи сійӧ ворсӧ!
Тайӧ пианиноыс сылӧн...
тані унджык кӧлуйыс сылӧн, менам — книгаяс...
— А сійӧ кӧні олӧ?
— Быдлаын! — нюмъялігтыр вочавидзис сійӧ.
— Кӧні колӧ смел морт, сэні и сійӧ.
— Сідзжӧ — тайӧ делӧ кузяыс? — юаліс мам.
— Дерт жӧ! — шуис сійӧ.
Николай регыд муніс служба вылӧ, а мам кутіс думайтны «тайӧ делӧ» йывсьыс, кодӧс лунысь лун упрямӧя да спокойнӧя вӧчӧны йӧзыс.
И сійӧ чувствуйтіс асьсӧ на водзын, кыдзи войын гӧра водзын.
Луншӧр гӧгӧрын воис сьӧд платьеа, кузь тушаа, стройнӧй дама.
Кор мам восьтіс сылы ӧдзӧссӧ, дама шыбитіс джоджӧ ичӧтик виж чемодансӧ да, Власовалысь кисӧ кватитӧм бӧрын, юаліс:
— Ті Павел Михайловичлӧн мам, сідзи?
— Да, — сылӧн бур паськӧмысь яндысигтыр вочавидзис мам.
— Ме тіянӧс татшӧмӧн и чайті!
Вок гижліс, мый ті кутанныд сы ордын овны! — зеркалӧ водзын шляпасӧ пӧрччигмоз висьталіс дама.
— Павел Михайловичкӧд ми важысянь нин другъяс.
Сійӧ висьтавліс меным тіян йылысь.
Сылӧн гӧлӧсыс эз вӧв гора, сёрнитіс сійӧ надзӧник, но ветлӧдліс тэрыба.
Ыджыд руд синъясыс нюмъялісны яснӧя, а кӧсичаас дзирдалісны вӧсньыдик чукыръяс, и пельяс весьтас эзысьӧн дзирдалісны дзор сияс.
— Кынӧм сюмалӧ! — шуис сійӧ.
— Ӧні эськӧ кофе чашка юыштны...
— Ӧні жӧ ме пуа! — шыасис мам да, шкапысь кофейнӧй прибор судзӧдігтыр, ньӧжйӧник юаліс: — А ме йылысь ӧмӧй Паша мыйкӧ висьтавліс?
— Уна...
Дама перйис ичӧтик кучик портсигар, ӧзтіс папирос да, комнатаӧд ветлӧдліг, юасис:
— Ті сы вӧсна ёна поланныд?
Мам видзӧдіс, кыдзи кофейник улын дрӧжжитӧны спиртӧвӧй лампа билӧн лӧз кывъясыс, да нюмъяліс.
Дамаысь яндысьӧмыс сылӧн быри.
«Менам сьӧлӧмшӧрӧй, ме йылысь сідз висьтавлӧма!» — думайтіс мам, а ачыс ньӧжйӧник сёрнитіс: — Дерт, — абу кокни, но войдӧр вӧлі эськӧ сьӧкыдджык, — ӧні ме тӧда — сійӧ абу ӧтнас...
И, нывбабалы чужӧмас видзӧдіг, сылысь юаліс:
— А кыдзи тіян нимыд?
— Софья! — вочавидзис сійӧ.
Мам сюся видзӧдіс сы вылӧ.
Тайӧ нывбабаас вӧлі мыйкӧ размашистӧй, вывті збой да тэрмасяна.
Кофесӧ тэрыба юигтыр сійӧ увереннӧя висьталіс:
— Главнӧйыс, медым найӧ эз дыр пукавны тюрьмаын, ӧдйӧнджык эськӧ мед судитісны найӧс!
А мыйӧн сӧмын мӧдӧдасны — ми пырысь-пыр жӧ отсалам Павел Михайловичлы пышйыны, — сійӧ колӧ тані.
Мам эскытӧг видзӧдліс Софья вылӧ, а Софья видзӧдіс гӧгӧр, кытчӧ эськӧ шыбитны папирос помсӧ, да сюйыштіс цвет дозйӧ.
— Таысь цветъяс тшыкӧны! — машинальнӧя шуис мам.
— Извинитӧй! — шуис Софья.
— Николай сідзжӧ меным тадзи век шуӧ!
И, папирос помсӧ цвет дозйысь перйӧм бӧрын, Софья шыбитіс сійӧс ӧшинь пыр.
Мам яндысьӧмӧн видзӧдліс сылы чужӧмас да мыжапырысь шуис:
— Ті менӧ извинитӧй!
Думайттӧг менам тадзисӧ шусис.
Ме ӧмӧй верма тіянӧс велӧдны?
— А мыйла эськӧ и не велӧдны, ме кӧ дурка ола? — пельпомъяссӧ лэптыштлігтыр шуис Софья.
— Кофеыд гӧтов?
Аттьӧ!
А мыйла ӧти чашка?
Ті онӧ кутӧй юны?
И друг кутіс мамӧс пельпомъясӧдыс, кыскыштіс асланьыс да, синъясас видзӧдігтыр, шензьӧмӧн юаліс:
— Ті ӧмӧй яндысянныд?
Мам нюмъялігтыр вочавидзис:
— Тіянлы муртса на со папирос пом йывсьыд шуи, а ті менсьым юаланныд — ог-ӧ яндысь!
И, ассьыс шензьӧмсӧ дзебтӧг, мам паніс сёрни, быттьӧ юасис:
— Тіянӧ тӧрыт вои, а кута ачымӧс гортын моз, нинӧмысь ог пов, висьтала мый кӧсъя...
— Тадзи и колӧ! — сӧгласитчис Софья.
— Менам юрӧй бергӧдчӧ, и кыдзи быттьӧ ме — ачым аслым бокӧвӧй, — водзӧ висьталіс мам.
— Вӧвлі — бергалан, бергалан морт дорын, медым сылы мыйкӧ висьтавны сьӧлӧмсяньыд, а ӧні — душаыд век восьса, и сразу висьталан сэтшӧмтор, мый йылысь водзті эськӧ думыштны эн кужлы...
Аслас руд синъяснас меліа да чӧла мам вылӧ видзӧдігтыр Софья бара ӧзтіс папирос.
— Ті шуанныд — отсаланныд пышйыны?
Но, а кыдзи нӧ сійӧ кутас овны — пышйӧм мортыс? — юаліс мам.
— Тайӧ пустяки! — ещӧ кофе аслыс кисьтіг ӧтветитіс Софья.
Кутас овны, кыдзи олӧны уна дас пышйӧм йӧз...
Ме со сӧмын на встретиті да колльӧді ӧтиӧс, — сідзжӧ зэв колана морт, — вӧлі мӧдӧдӧма ссылкаӧ вит во кежлӧ, а оліс сэні куим тӧлысь да джын...
Мам сюся видзӧдліс сы вылӧ, нюммуніс да, юрнас довкйӧдлігтыр, ньӧжйӧник шуис:
— Тыдалӧ, падмӧдіс менӧ тайӧ Май первой луныс!
Меным кыдзкӧ абу лӧсьыд, и быттьӧ ме сразу кык туй кузя муна: то меным кажитчӧ, мый ставсӧ гӧгӧрвоа, то друг быттьӧ ру пытшкӧ веськалі.
Со ӧні ті, — видзӧда тіян вылӧ — барыня, — занимайтчанныд тайӧ делӧнас...
Пашаӧс тӧданныд — и донъяланныд сійӧс, аттьӧ тіянлы...
— Но, таысь нин тіянлы аттьӧ! — серӧктіс Софья.
— Мый — ме?
Та вылӧ сійӧс эг ме велӧд! — ышловзьӧм бӧрын шуис мам.
Папирос помсӧ Софья пуктіс аслас чашка блюдйӧ, пыркнитіс юрсӧ, сылӧн зарни рӧма юрсиыс разаліс мыш пасьтаыс сук пратьясӧн, и сійӧ мунігмозыс шуис:
— Но, кад меным пӧрччыны став тайӧ мича паськӧмсӧ...
III
Рытъявылыс локтіс Николай.
Ӧбедайтісны, и ӧбедайтігӧн Софья сералігтырйи висьталіс, кыдзи сійӧ встречайтӧма да дзеблалӧма ссылкаысь пышйысь мортӧс, кыдзи полӧма шпионъясысь, и кутшӧм тешкодя асьсӧ кутӧма тайӧ пышйысьыс.
Сылӧн сёрниыс мамлы кажитчис рабочӧйлӧн ошйысьӧм кодь, коді бура вӧчӧма сьӧкыд удж да — дӧвӧлен.
Софья ӧні вӧлі пемыдруд паськыд платьеа.
Тайӧ платьенас сійӧ кажитчис кузьджыкӧн, синъясыс лоӧмаӧсь быттьӧ пемыдджыкӧсь, и движениеясыс лоины спокойнӧйджыкӧсь.
— Тэныд, Софья, — ӧбед бӧрын шуис Николай, — ковмас босьтны ещӧ ӧти делӧ.
Тэ тӧдан, ми заводитім лэдзны сиктлы газета, но сиктса йӧзкӧд йитӧдъяс вошины бӧръя арестъяс бӧрын.
Вот сӧмын Пелагея Ниловна вермас отсавны миянлы, кыдзи аддзыны мортӧс, коді босьтчас разӧдны газета.
Тэ ветлы сэтчӧ сыкӧд.
Колӧ — регыдджык.
— Ладнӧ! — папироссӧ куритігмоз шуис Софья.
— Ветлам, Пелагея Ниловна?
— Мый нӧ, ветламӧ...
— Ылын?
— Верст кӧкъямысдас...
— Зэв бур!..
А ӧні ме ворсышта.
Ті кыдзи, Пелагея Ниловна, верманныд терпитыштны музыка?
— Ті менсьым энӧ юасьӧй — ме быттьӧ абу тані! — диван пельӧсӧ пуксигмоз шуис мам.
Мам аддзис, мый чоя-вока быттьӧ оз обращайтны сы вылӧ внимание, и сэк жӧ артмыліс сідзи, мый сійӧ ас тӧдлытӧгыс ӧтарӧ суитчыліс налӧн сёрниӧ.
— Вот кывзы, Николай!
Тайӧ — Григ.
Ме талун вайи...
Пӧдлав ӧшиньяссӧ.
Софья восьтіс нотаяссӧ, кокньыдика кучкис клавишаясас шуйга кинас.
Гораа да кыза юрӧбтісны струнаяс.
Пыдісянь ышловзьӧм бӧрын на дорӧ йитчис ещӧ нота.
Веськыд ки чуньяс увсьыс, лӧсьыда юргиг, повзьӧм стаяӧн лэбзисны струнаяслӧн тешкодь сӧдз шыяс да, кыдзи повзьӧдӧм лэбачьяс, кутісны качайтчыны, тіравны.
Тайӧ шыясыс первойсӧ эз вӧрзьӧдны мамлысь сьӧлӧмсӧ, наын сійӧ кыліс сӧмын юргысь хаос.
Сылӧн пельясыс эз вермыны кыйны уна нотаяслӧн сложнӧй тіралӧмысь мелодияяссӧ.
Джынвыйӧ вугралігтыр мам видзӧдіс Николай вылӧ, коді, ас улас кокъяссӧ сюркнялӧмӧн, пукаліс паськыд диван помын, видзӧдіс Софьялысь стрӧг профильсӧ да сылысь зарни рӧма сук юрсисӧ.
Шонділӧн югӧрыс первойсӧ шоныда югдӧдіс Софьялысь юрсӧ да пельпомсӧ, сэсся водіс рояль клавишаяс вылӧ да кутіс тэрыба тіравны-вӧрны нывбаба чуньяс улын.
Музыкаыс пыр ёнджыка тыртіс комнатасӧ да садьмӧдіс мамлысь сьӧлӧмсӧ.
И мыйлакӧ кольӧм олӧмлӧн пемыд гуысь сы син водзӧ кыптіс ӧти ӧбида, кодӧс сійӧ важӧн нин вунӧдліс, но коді ӧні ловзис.
Ӧтчыд покойник верӧсыс локтіс войнас сёрӧн зэв код, кватитіс сійӧс киӧдыс, шыбитіс вольпась вылысь джоджӧ, чужйис кокнас бокас да шуис:
— Весась татысь, сволочь, дӧзми ме тэысь!
Сійӧ, медым видзны асьсӧ верӧсыслӧн кучкалӧмъясысь, кватитіс моздорас кык арӧса писӧ да, пидзӧсчаньӧн сулалігтыр, тупкысис, кыдзи щитӧн, пиыслӧн телӧӧн.
Пиыс, повзьӧма, пасьтӧм да шоныд, бӧрдіс, вийсис моздорас.
— Весась! — мыйвынсьыс горзіс Михаил.
Мам тэрыба чеччис, уськӧдчис кухняӧ, пельпомъяс вылас плавгис ковтасӧ, шалльӧн тубыртіс кагасӧ да кыв ни джын шутӧг, бӧрдтӧг, норасьтӧг, кӧмтӧгыс, дӧрӧм вылас плавгӧм ковта кежсьыс, мӧдӧдчис улича кузя.
Вӧлі май тӧлысь, войыс вӧлі ыркыд, уличавывса бусыс кӧдзыда ляскысис кокъяс бердӧ, пырис кок чуньяс костӧ.
Кага бӧрдіс, пессис.
Мам восьтіс морӧссӧ, топӧдіс писӧ телӧ бердас да полігтырйи муніс улича кузя, муніс да ньӧжйӧник бурӧдіс кагасӧ:
— О-о-о...
о-о-о!..
А ывлаыс югдіс нин, сійӧ поліс да вӧлі яндзим виччысьны, мый кодкӧ петас улича вылӧ, аддзас сійӧс — джынвыйӧ пасьтӧмӧс.
Сійӧ лэччис шор дорӧ да пуксис муас том пипуяс улӧ.
И, войнас шымыртӧм да паськыда восьтӧм синъяснас пемыдас вӧрзьӧдчытӧг видзӧдігтыр, дыр пукаліс тадзи. Унмовсьӧм кагасӧ да ассьыс ӧбидитӧм сьӧлӧмсӧ баййӧдлігтыр сійӧ сьыліс...
— О-о-о!..
о-о-о...
о-о-о!..
Сы юр весьтті лэбзис-вирдыштліс кутшӧмкӧ сьӧд лэбач — сійӧ садьмӧдіс мамӧс, сувтӧдіс кок йылас.
Кӧдзыдысла тіралігтыр сійӧ мӧдӧдчис гортас, кӧні сійӧс виччысисны нӧйтӧмъяс да выль ӧбидаяс...
Медбӧръяысь ыджыда ышловзис гора аккорд, коді вӧлі безразличнӧй, кӧдзыд, ышловзис да ланьтіс.
Софья бергӧдчис да негораа юаліс вокыслысь:
— Воис сьӧлӧм вылад?
— Зэв ёна! — быттьӧ садьмӧм бӧрын дрӧгнитігтыр шуис сійӧ.
— Зэв ёна...
Мамлӧн морӧсас сьыліс да дрӧжжитіс казьтылӧмъяслӧн йӧлӧгаыс.
И кӧнкӧ бокын чужис мӧвп:
«Со, — йӧзыс олӧны дружнӧя, спокойнӧя.
Оз пинясьны, водка оз юны, няньтор вӧсна оз вензьыны...
кыдзи тайӧ овлӧ сьӧд олӧмӧн олысь йӧзлӧн...»
Софья куритіс папирос.
Сійӧ куритіс уна, пӧшти дорвыв.
— Тайӧс радейтліс Костя покойник! — тшынсӧ ас пытшкас тэрмасьӧмӧн кыскиг шуис сійӧ да бара босьтіс негора, шог аккорд.
— Кутшӧма радейтлі ме ворсны сылы.
Кутшӧм вӧлі сійӧ чуткӧй, отзывчивӧй ставтор вылас, — ставнас интересуйтчис...
«Верӧс йывсьыс казьтывлӧ, буракӧ, — думыштіс мам.
— А — нюмъялӧ...»
— Мыйта шуд сетіс меным тайӧ мортыс...
— струнаяслӧн кокньыдик шыясӧн аслас думъяслы аккомпанируйтігтыр надзӧник висьталіс Софья.
— Кыдзи сійӧ кужис овны...
— <ns>Да-а</ns>! — тошсӧ нетшкигтыр шуис Николай.
— Сьылысь душа!..
Софья кытчӧкӧ шыбитіс куритны заводитӧм папироссӧ, бергӧдчис мамлань да юаліс сылысь:
— Тіянлы оз мешайт менам шумыс, оз?
Мам вочавидзис дӧзмӧмпырысь, кодӧс эз вермы кутны:
— Ті менсьым энӧ юасьӧй, ме нинӧм ог гӧгӧрво.
Пукала, кывза, ас кежысь думайта...
— Абу сідзи, — ті долженӧсь гӧгӧрвоны! — шуис Софья.
— Нывбаба оз вермы не гӧгӧрвоны музыка, торйӧн нин сылы кӧ шог...
Софья мыйвынсьыс кучкис клавишаясӧ, и кыліс лёкысь горӧдӧм, быттьӧ кодкӧ вайис зэв омӧль юӧр, — тайӧ юӧрыс кучкис сылы сьӧлӧмас да нетшыштіс шемӧсмӧдана горӧдӧмсӧ.
Повзьӧмӧн тіралісны том гӧлӧсъяс да уськӧдчисны кытчӧкӧ тэрмасьӧмӧн, шӧйӧвошӧмӧн; бара, ставсӧ вевттиг, горӧдіс гораа скӧр гӧлӧс.
Буракӧ — лои несчастье, но чужтіс эз норасьӧм, а скӧрмӧм.
Сэсся локтіс кодкӧ мелі да ён и, уговаривайтіг, ас бӧрсяыс чуксалігтыр, горӧдіс сьывны прӧстӧй мича песня.
Мамлӧн сьӧлӧмыс тырис кӧсйӧмӧн висьтавны тайӧ йӧзыслы мыйкӧ бурӧс.
Мам нюмъяліс, музыкасьыс коддзыштӧма, да чувствуйтіс асьсӧ способнӧйӧн вӧчны мыйкӧ коланаӧс чоя-вокалы.
И гӧгӧр видзӧдліс — мый эськӧ позьӧ вӧчны? — да ньӧжйӧник петіс кухняӧ пуктыны самӧвар.
Но тайӧ кӧсйӧмыс сылӧн эз быр, и, чай кисьталігмоз яндысьыштӧмӧн шпыннялігтыр да кыдз быттьӧ ассьыс сьӧлӧмсӧ мелі кывъясӧн; чышкалігтыр, мам висьталіс:
— Ми, сьӧд олӧмын олысь йӧз, — ставсӧ чувствуйтам, но миянлы сьӧкыд висьтавны, миянлы яндзим, мый вот — гӧгӧрвоам, а висьтавны огӧ вермӧй.
И частӧ — яндысьӧм вӧсна — скӧралам ми асланым мӧвпъяс вылӧ.
Олӧмыс — быд боксянь и нӧйтӧ и бытшйӧдлӧ, шойччыны окота, а мӧвпъяс — мешайтӧны.
Ӧчкисӧ чышкалігтыр Николай кывзіс.
Софья кывзіс паськыда восьтӧм синъясӧн да папироссӧ вунӧдӧмӧн.
Сійӧ пукаліс пианино дорын бокногӧн да веськыд киса вӧсньыдик чуньяснас корсюрӧ ньӧжйӧник инмӧдчыліс клавишаясӧ.
Аккордыс осторожнӧя йитчыліс мамлӧн сёрникӧд, коді тэрмасьӧмӧн тыртліс чувствояссӧ прӧстӧй, душевнӧй кывъясӧн.
— Ме вот ӧні верма кыдзкӧ-мыйкӧ висьтавны ас йылысь, йӧз йылысь, сы вӧсна мый — куті гӧгӧрвоны, верма сравнитны.
Водзті олі — нинӧмкӧд вӧлі сравнитнысӧ.
Миян олӧмын — ставныс олӧны ӧткодя.
А ӧні аддза, кыдзи мукӧдъяс олӧны, казьтыла, кыдзи ачым овлі, и — шог, сьӧкыд!
Сійӧ чинтыштіс гӧлӧссӧ да водзӧ висьталіс:
— Вермас лоны, ме мыйкӧ и ог сідзи висьтав и тайӧс висьтавнысӧ оз ков, сы вӧсна мый ті асьныд ставсӧ тӧданныд...
Сы гӧлӧсын кыліс синва, и, синъяснас нюмъялӧмӧн на вылӧ видзӧдігтыр, мам шуис:
— А меным окота тіян водзын восьтыны ассьым сьӧлӧмӧс, медым ті аддзинныд, кыдзи ме кӧсъя тіянлы бурӧс!
— Ми тайӧс аддзам! — надзӧник шуис Николай.
Мам эз вермы пӧткӧдны ассьыс кӧсйӧмсӧ да бара висьталіс налы сійӧс, мый сылы вӧлі выльӧн да мый кажитчис вывті коланаӧн.
Кутіс висьтавны ӧбидаын да терпеливӧй страданиеын аслас олӧм йылысь, висьталіс скӧравтӧг, курыда шпыннялігтыр. Лыддьӧдліс верӧсыслысь нӧйтӧмъяссӧ, и ачыс шензис дзик нинӧмабусьыс нӧйтӧмъяс вылас, ачыс шензис асьсӧ дорйыны кужтӧмлун вылас...
Чоя-вока кывзісны чӧв олігтыр. Налысь сьӧлӧмсӧ топӧдіс прӧстӧй историяыс мортлӧн, кодӧс лыддьывлісны скӧтӧн да коді ачыс дыр да кыв шутӧг чувствуйтіс асьсӧ сійӧн, мыйӧн лыддисны.
Кажитчис, сёрнитӧны уна тысяча йӧз; быдлунъя да прӧстӧй вӧлі ставыс, мыйӧн сійӧ оліс, но — тадзи прӧстӧя да обычнӧя олісны му вылын уна йӧз, и мамлӧн историяыс вӧлі символ кодь.
Николай мыджсис гырддзаяснас пызан вылӧ, пуктіс юрсӧ кипыдӧсъяс вылас да читкыртӧм синъяснас ӧчки пырыс вӧрзьӧдчывтӧг видзӧдіс мам вылӧ.
Софья чатӧртчис улӧс бӧр вылас и шочиника дрӧгнитлывліс да отрицательнӧя пыркӧдіс юрсӧ.
Сылӧн чужӧмыс лои ещӧ омӧльджык да бледджык, сійӧ эз куритчы.
— Ӧтчыд ме ачымӧс лыдди шудтӧмӧн, меным кажитчис, мый олӧмӧй менам — лихорадка, — юрсӧ копыртӧмӧн надзӧник заводитіс Софья.
— Тайӧ вӧлі ссылкаын.
Ичӧтик уезднӧй кар, вӧчны нинӧм, думайтны немтор йылысь, ас йывсьыд кындзи.
Ме тӧдвылӧ уськӧдлі ассьым став несчастьеясӧс да прӧстӧ олігмоз донъявлі найӧс: вот — пиняси батькӧд, кодӧс радейтлі, вӧтлісны гимназияысь да оскорбитісны, тюрьма, менам матысса ёртлӧн предательство, верӧсӧс арестуйтӧм, бара тюрьма да ссылка, верӧслӧн кулӧм.
И меным сэки кажитчыліс, мый медся шудтӧм мортыс — тайӧ ме.
Но менам став несчастьеясыс — и даспӧв унджык — оз сулавны, Пелагея Ниловна, тіян ӧти тӧлысся олӧм дон...
Тайӧ быдлунъя истязаниеыс уна вояс чӧж...
Кытысь йӧзыс гумлалӧны страдайтӧм вылӧ вынсӧ?
— Велалӧны! — ыджыда ышловзьӧм бӧрын вочавидзис Власова.
— Ме чайтлі — олӧмсӧ тӧда! — мӧвпалігтыр шуис Николай.
— Но, кор сы йылысь висьталӧ оз книга и оз менам ӧта-мӧдсьыс торъялысь впечатлениеяс, а вот тадзи, ачыс олӧмыс, — страшнӧ!
И страшнӧйӧсь посниторъясыс, страшнӧ — ничтожнӧйыс, минутаясыс, мыйясысь артмӧны вояс...
Сёрниыс кыссис водзӧ, паськаліс, шымыртліс сьӧд олӧмсӧ быд боксянь, мам век пыдӧджык пырис аслас казьтылӧмъясӧ да, бӧрӧ кольӧм сьӧд пемыд олӧмсьыс быдлунъя ӧбидаяссӧ перъялӧмӧн, вӧчис немӧй ужаслысь, кытчӧ вӧйи сылӧн томлуныс, сьӧкыд картина.
Медбӧрын сійӧ шуис:
— Ой, ылӧді ме тіянӧс аслам сёрниӧн, пӧра тіянлы шойччыны!
Ставсӧ он висьтав...
Чоя-вока прӧститчисны сыкӧд кыв ни джын шутӧг.
Мамлы кажитчис, мый Николай копыртчыліс улӧджык да чорыдджыка топӧдліс кисӧ.
А Софья колльӧдіс сійӧс комнатаӧдзыс да, ӧдзӧс дорас сувтӧм бӧрын, надзӧник шуис:
— Шойччӧй, бура узьӧй!
Сы гӧлӧсысь ӧвтіс шоныдӧн, руд синъясыс небыда мелуйтісны мамлысь чужӧмсӧ...
Мам босьтіс Софьялысь кисӧ да, сійӧс топӧдлігтыр, вочавидзис:
— Аттьӧ тіянлы!..
IV
Некымын лун мысти мам да Софья локтісны Николай дінӧ гӧлиника пасьтасьӧм мещанкаясӧн, важиник ситеч платьеаӧсь да ковтааӧсь, мышканыс ноптор да кианыс бедь.
Тайӧ паськӧмнас Софья кажитчис ичӧтджык тушаа да стрӧгджык чужӧма.
Чойыскӧд прӧщайтчигӧн Николай крепыда топӧдліс сылысь кисӧ, и мам ещӧ ӧтчыд казяліс на костса отношениеяслысь прӧстлунсӧ да спокойствиесӧ.
Тайӧ йӧзыслӧн ни окасьӧмъяс, ни мелі кывъяс, а ӧта-мӧд дорас найӧ относитчӧны сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс, тӧждысьӧмӧн.
Сэні, кӧні овліс мам, йӧз ёна окасьӧны, частӧ шуалӧны мелі кывъяс да ӧта-мӧдсӧ век тшыг понъяс моз пурӧны.
Нывбабаяс кыв ни джын шутӧг прӧйдитісны карса уличаяс кузя, петісны муяс вылӧ да кутісны восьлавны дзик орччӧн тёпканӧсь, паськыд туй кузя, кӧні ӧтар-мӧдар бокас быдмисны пӧрысь кыдз пуяс.
— А ті онӧ мудзӧй? — Софьялысь юаліс мам.
— Ті чайтанныд, ме этша ветлывлі?
Тайӧ меным тӧдса...
Весела, быттьӧ ошйысис челядьдырся дурӧмъяснас, Софья кутіс висьтавлыны мамлы аслас революционнӧй удж йылысь.
Сылы ковмыліс овны йӧз нимӧн да пӧльзуйтчыны фальшивӧй документъясӧн, шпионъясысь дзебсясигӧн вежлавны паськӧмъяс, нуавны разнӧй каръясӧ уна пуд запретитӧм книгаяс, ссыльнӧй ёртъяслы отсавны пышйыны, колльӧдны найӧс заграницаӧ.
Сылӧн квартираын вӧлӧма гуся типография, и кор жандармъяс тӧдмалӧмаӧсь та йылысь да воӧмаӧсь обыскӧн, сійӧ ӧти здукӧн удитӧма пасьтасьны горничнӧйӧн, петӧма ывлаӧ, ворота дорын паныдасьӧма аслас гӧстьяскӧд да пальтотӧгыс, юр вылас плавгӧм кокньыдик чышъянторъя да киас карасин банкаа, тӧлын, зэв кӧдзыд дырйи, мунӧма кар кузяыс ӧти помсяньыс мӧд помӧдзыс.
Мӧдысь сійӧ воӧма йӧз карӧ аслас тӧдсаяс ордӧ да, кор нин кайӧ вӧлӧм пос кузяыс найӧ квартираӧ, казялӧма, мый на ордын мунӧ обыск.
Бӧр бергӧдчыны вӧлӧма сёр, сэки сійӧ смела звӧнитӧма дзик тӧдтӧм йӧз квартираӧ — тӧдсаяссьыс ӧти судтаӧн улынджык квартираӧ, да, аслас чемоданнас тӧдтӧм йӧз ордӧ пырӧм бӧрын, веськыда висьталӧма аслас положение йылысь.
— Кӧсъянныд кӧ, верманныд вузавны менӧ, но ме чайта, ті татшӧмторсӧ онӧ вӧчӧй, — увереннӧя шуӧма сійӧ.
Найӧ ёна повзьӧмаӧсь да войбыд абу узьӧмаӧсь — виччысьӧмаӧсь быд минутаын, мый на ордӧ кутасны йиркӧдчыны, но абу решитчӧмаӧсь выдайтны сійӧс жандармъяслы, а асывнас сыкӧд ӧтлаын сералӧмаӧсь на вылын.
Ӧтчыд сійӧ, монахиняӧ пасьтасьӧмӧн, мунӧма ӧти вагонын да ӧти скамья вылын шпионкӧд, коді кыйӧдӧма сы бӧрся да, аслас сюсьлуннас ошйысигтыр, висьталӧма сылы, кыдзи сійӧ тайӧс вӧчӧ.
Шпион чайтӧма, мый Софья мунӧ тайӧ поезднас мӧдӧд класса вагонын, петавлӧма быд остановкаын да, пырӧм бӧрас, шулывлӧма сылы:
— Оз тыдав, — буракӧ, узьны водӧма.
Найӧ ӧд мудзӧны жӧ, — олӧмныс миян кодь жӧ сьӧкыд!
Мам кывзіс Софьялысь рассказъяссӧ, сераліс да видзӧдіс сы вылӧ мелі синъясӧн.
Кузь тушаа, косіник, Софья стройнӧй кокъяснас кокньыда да зумыда восьлаліс туй кузя.
Сылӧн походкаын, кывъясын, негора, но збодер гӧлӧсын, сылӧн веськыд фигураын вӧлі уна душевнӧй здоровье, гажа смеллун.
Ставтор вылас сійӧ видзӧдіс том синъясӧн и найӧ быдлаысь аддзисны мыйкӧ сэтшӧмӧс, мый радуйтліс сійӧс том радлунӧн.
— Видзӧдлӧй, кутшӧм мича пожӧмыс! — пу вылӧ индігмоз горӧдлывліс Софья.
Мам сувтлывліс да видзӧдіс, — пожӧмыс эз вӧв джуджыдджык ни сукджык мукӧдъяссьыс.
— Пуыс мича! — нюмъялігтыр шулывліс мам.
И казявліс, кыдзи тӧв ворсӧ нывбаба пель весьтса дзор юрсиӧн.
— Колипкай!
Софьялӧн руд синъясыс меліа ӧзйылісны и телӧыс быттьӧкӧ кыпӧдчыліс мусяньыс музыкалы воча, коді тыдавтӧг юргис сӧдз небесаас.
Мукӧддырйи сійӧ копыртчывліс да нетшыштліс дзоридз да аслас вӧсньыдик тэрыб чуньяснас любовнӧя малаліс дрӧжжитысь лепестокъяссӧ.
И мыйкӧ сьыліс, надзӧник да лӧсьыда.
Ставыс тайӧ ёнджыка матыстіс сьӧлӧмсӧ югыд, сӧдз синма нывбаба дінӧ, и мам кыдзкӧ ас тӧдлытӧгыс зілис мунны сы дінын матынджык.
Но мукӧддырйиыс Софья кывъясын друг кывліс мыйкӧ резкӧй, мамлы сійӧ кажитчыліс лишнӧйӧн да сыын чужтыліс опаснӧй мӧвпъяс:
«Микайлӧлы сійӧ оз во сьӧлӧм вылас...»
А минута мысти Софья бара нин сёрнитіс прӧстӧя, сьӧлӧмсяньыс, и мам нюмъяліс, видзӧдлывліс сылы синмас.
— Кутшӧм на ті томӧсь! — ышловзьӧм бӧрын шуис мам.
— О, меным нин комын кык арӧс! — горӧдіс Софья.
Власова нюммуніс.
— Ме ог сы йылысь, — чужӧм сертиныд тіянлы унджык позьӧ сетны.
А видзӧдлан тіянлы синъясад, кывзыштан тіянӧс да весиг шензян, — ті быттьӧкӧ ныв.
Тіян олӧмныд беспокойнӧй да сьӧкыд, опаснӧй, а сьӧлӧмныд тіян — нюмъялӧ.
— Ме ог чувствуйт, мый меным сьӧкыд, и ог вермы представитны таысь бурджык, интереснӧйджык олӧм...
Ме кута тіянӧс шуны Ниловнаӧн;
Пелагея — тайӧ тіянлы оз мун.
— Шуӧй, кыдзи окота! — думыштчӧмӧн шуис мам.
— Кыдзи окота, сідзи и шуӧй.
Ме вот видзӧда тіян вылӧ, кывза, думайта.
Меным лӧсьыд аддзыны, мый ті тӧданныд морт сьӧлӧмӧ туйяссӧ.
Ставыс тіян водзын воссьӧ повтӧг, — душаыс ачыс воссьӧ тіянлы.
И думайта ме ставныд йылысь — олӧмсьыс лёксӧ венасны найӧ, непременнӧ венасны!
— Ми победитам, сы вӧсна мый ми — рабочӧй народкӧд! — увереннӧя да гораа шуис Софья.
— Сыын эм став позянлунъясыс, и сыкӧд — ставсӧ позьӧ вӧчны!
Колӧ сӧмын садьмӧдны сылысь сознаниесӧ, кодлы быдмыны свободасӧ оз сетны...
Софьялӧн речыс мам сьӧлӧмын садьмӧдіс сложнӧй чувство — сійӧ мыйлакӧ дружескӧя жалитіс Софьяӧс да окота вӧлі кывны сысянь мӧдсяма кывъяс, прӧстӧйджык кывъяс.
— Коді тіянӧс наградитас тіян уджысь? — юаліс сійӧ надзӧникӧн да шога.
Софья вочавидзис гордӧя, кыдзи кажитчис мамлы:
— Ми наградитӧмаӧсь нин!
Ми аддзим аслыным олӧм, коді удовлетворяйтӧ миянӧс, ми олам душалӧн став вынъясӧн — мый ещӧ колӧ?
Мам видзӧдліс сы вылӧ да копыртіс юрсӧ. Сійӧ бара думыштіс: «Микайлӧлы сійӧ оз во сьӧлӧм вылас...»
Чӧскыд воздухсӧ морӧстырнас апалігтыр найӧ мунісны эз тэрмасьӧмӧн, но ӧдйӧ, и мамлы кажитчис, мый сійӧ мунӧ вичкоӧ юрбитны.
Мамлы уси тӧдвылас челядьдырыс да сійӧ радлуныс, кор сійӧ ветлывліс сиктсянь праздник вылӧ ылі манастырӧ чудотворнӧй ен дінӧ.
Мукӧддырйиыс Софья негораа, но мичаа сьывліс небеса йылысь, любовь йылысь кутшӧмкӧ выль песняяс либӧ друг заводитліс висьтавлыны стихъяс муяс да вӧръяс йылысь, Волга йылысь, а мам кывзіс нюмъялігтыр да ас тӧдлытӧгыс довкйӧдліс юрнас стихъяслӧн ритм серти.
Сьӧлӧм вылас сылы вӧлі шоныд, лӧнь, быттьӧ гожся рытӧ ичӧтик важ садйын.
V
Коймӧд луннас воисны сикт дорӧ, мам юаліс мужиклысь, коді уджаліс му вылын, кӧні дьӧгӧдь вӧчан завод, и найӧ регыд лэччисны вӧрса крут трӧпаӧд, — пуяслӧн вужъясыс куйлісны сы вылын быттьӧ пос тшупӧдъяс, — ичӧтик гӧгрӧс эрд вылӧ, кӧні тырыс вӧлі шом да дьӧгӧдьӧсь чагъяс.
— Со и воим! — полӧмӧн гӧгӧр видзӧдігтыр шуис мам.
Потшъясысь да лапъясысь вӧчӧм чом дорын, стружиттӧм куим пӧвйысь вӧчӧм пызан сайын, пукалісны да ӧбедайтісны — Рыбин, кодлӧн чужӧмыс вӧлі дзик сьӧд, дӧрӧмсӧ разялӧма, Ефим да ещӧ кык том морт.
Рыбин первой казяліс найӧс да, синъяс бердас кисӧ пуктӧмӧн, кыв ни джын шутӧг виччысис.
— Видза оланныд, Микайлӧ вокӧ! — ылісянь на горӧдіс мам.
Рыбин сувтіс, тэрмасьтӧг мӧдӧдчис налы паныд, мамӧс тӧдӧм бӧрын сувтіс да нюмъялігтыр кутіс сьӧд кинас шыльӧдны тошсӧ.
— Енлы юрбитны мунам! — матыстчигмозыс висьталіс мам.
— Вай, думайта, пырала, видла вокӧс!
Со менам пӧдругаӧй, Аннаӧн шуӧны...
Аслас выдумкаяснас гордитчигтыр сійӧ кӧсӧя видзӧдліс Софьялӧн серьёзнӧй да стрӧг чужӧмӧ.
— Видза олан! — гажтӧма шпыннялігтыр шуис Рыбин, кутліс мамлысь кисӧ, копыртчыліс Софьялы да висьталіс водзӧ: — Эн пӧръясь, тані абу кар, пӧръясьӧмыд оз ков!
Ставныс — ас йӧз...
Пызан сайын пукалысь Ефим сюся видзӧдіс странницаяс вылӧ да мыйкӧ висьтавліс ёртъясыслы.
Кор нывбабаяс матыстчисны пызан дорӧ, сійӧ сувтіс да кыв ни джын шутӧг копыртчыліс налы, сылӧн ёртъясыс пукалісны вӧрзьӧдчытӧг, быттьӧ эз казявны гӧстьясӧс.
— Тані ми манакъяс моз олам! — Власовалы пельпомас кокньыдика тапкӧдігтыр шуис Рыбин.
— Некод миян дінӧ оз волывлы, кӧзяиныс сиктын абу, кӧзяйкасӧ больничаӧ нуисны, и ме управляющӧй пыдди.
Пуксьӧй пызан саяс.
Чай юыштанныд?
Ефим, йӧв вай!
Ефим тэрмасьтӧг муніс чомйӧ, странницаяс пӧрччисны нопторъяссӧ, ӧти том мортыс, кузь тушаа да косіник, сувтіс пызан сайысь да кутіс отсавны налы, мӧдыс, паськыд пельпомъяса да дзугсьӧм юрсиа, пызан вылас ӧшйӧмӧн мыйкӧ думайтігтыр, видзӧдіс на вылӧ, гыжъяліс юрсӧ да ньӧжйӧник мургис-сьыліс.
Дьӧгӧдь дукыс ӧтлаасьліс сісь коръяс дуккӧд да кольмӧдіс юртӧ.
— Со этійӧс шуӧны Яковӧн, — кузь тушаа том морт вылӧ индігмоз шуис Рыбин, — а тайӧс — Игнатийӧн.
Но, кыдзи тэнад пиыд?
— Тюрьмаын! — ышловзьӧм бӧрын шуис мам.
— Бара тюрьмаын? — горӧдіс Рыбин.
— Тыдалӧ, сылы сэні кажитчӧма...
Игнатий дугдіс сьывны, Яков босьтіс мам киысь бедьсӧ да шуис:
— Пуксьы!..
— А ті нӧ мый?
Пуксьӧй! — Софьялы шуис Рыбин.
Сійӧ кыв ни джын шутӧг пуксис кер помӧ да внимательнӧя видзӧдіс Рыбин вылӧ.
— Кор босьтісны? — мамлы паныдӧн пуксигмоз юаліс Рыбин, да, юрнас довкнитӧм бӧрын, горӧдіс: — Оз везит тэныд, Ниловна!
— Нинӧм! — шуис сійӧ.
— Но?
Велалан?
— Ог велав, а аддза — татӧг оз позь!
— Сідз! — шуис Рыбин.
— Но, висьтав...
Ефим вайис кринчатыр йӧв, босьтіс пызан вылысь чашка, пожйыштіс ваӧн да, мамлысь висьталӧмсӧ внимательнӧя кывзігтыр, кисьтіс сэтчӧ йӧв да вештыштіс Софьялань.
Сійӧ ветлӧдліс да вӧчис ставсӧ шумтӧг, осторожнӧя.
Кор мам помаліс ассьыс дженьыдик висьтсӧ — ӧта-мӧд вылас видзӧдтӧг здук дыра ставныс чӧв олісны.
Пызан сайын пукалігмоз Игнат рисуйтіс гыжнас пӧв вылас кутшӧмкӧ узор, Ефим, Рыбин пельпом вылӧ гырддзанас мыджсьӧмӧн, сулаліс сы мышкын, Яков, пу бердӧ нёровтчӧмӧн, кресталӧма кияссӧ морӧс вылас да копыртӧма юрсӧ.
Софья видзӧдіс мужикъяс вылӧ...
— <ns>Да-а</ns>! — надзӧник да гажтӧма нюжӧдіс Рыбин.
— Со кыдзи, — восьсӧн!..
— Миянын кӧ эськӧ вӧчны татшӧм парадтӧ, — шуис Ефим да гажтӧма шпыньмуніс, — мужикъяс эськӧ кувтӧдзыд нӧйтасны!
— Нӧйтасны! — юрнас гогнитӧмӧн эскӧдіс Игнат.
— Ме фабрикаӧ муна, сэні бурджык...
— Шуан, Павелтӧ судитны кутасны? — юаліс Рыбин.
— И мый нӧ, кутшӧм наказание, эн кывлы?
— Катарга либӧ нэм кежлас Сибирӧ...
— надзӧник вочавидзис мам.
Куимнан том мортыс видзӧдлісны мам вылӧ, а Рыбин копыртіс юрсӧ да надзӧник юаліс:
— А сійӧ, кор заводитіс тайӧ делӧсӧ, тӧдіс, мый сылы грӧзитӧ?
— Тӧдіс! — гораа шуис Софья.
Ставныс чӧв ланьтісны, эз вӧрзьӧдчыны, быттьӧ кынмисны места выланыс.
— Сідз! — водзӧ нуӧдіс Рыбин суровӧя да важнӧя.
— Ме сідзи жӧ думайта, мый тӧдіс.
Водзвыв мерайттӧг — сійӧ оз чеччышт, мортыс серьёзнӧй.
Вот кыланныд, ребята?
Мортыс тӧдіс, мый и штыкӧн сійӧс вермасны зургыны, и катаргаӧ мӧдӧдасны, а — муніс.
Мамыс кӧ водіс кок улас — воськовтіс эськӧ сы вомӧн.
Воськовтіс эськӧ тэ вомӧн, Ниловна?
— Воськовтіс эськӧ! — дрӧгнитігтыр шуис мам да, сьӧкыда ышловзьӧм бӧрын, гӧгӧр видзӧдліс.
Софья кыв ни джын шутӧг малыштіс сылысь кисӧ да, синкымъяссӧ кӧрӧмӧн, веськыда видзӧдліс Рыбин вылӧ.
— Тайӧ — морт! — негораа шуис Рыбин да став вылас видзӧдліс сьӧд синъяснас.
И бара квайт морт чӧв олісны.
Шонділӧн вӧсньыдик югӧръясыс зарни лентаясӧн ӧшалісны воздухын.
Кӧнкӧ гораа кравзіс рака.
Мам пукаліс да видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ; сійӧ расстроитчис Май первой лун йылысь казьтылӧмъясысь, шогсис пиыс вӧсна да Андрей вӧсна.
Ичӧтик эрд вылын туплясисны дьӧгӧдь бӧчкаяс, чурвидзисны вывлань вужъяса мыръяс.
Эрд гӧгӧр сука быдмисны дубъяс да кыдз пуяс, кодъяс сулалісны вӧрзьӧдчытӧг да койисны му вылӧ пемыд, шоныд вуджӧръяс.
Яков друг шатовмуні пу бердсьыс, воськовтіс бокӧ, сувтіс да, юрнас пыркнитӧм бӧрын, гораа юаліс:
— Тайӧ татшӧмъясыслы паныд миянӧс Ефимкӧд сувтӧдасны?
— А тэ чайтін кодлы паныд? — вочавидзис Рыбин.
— Миянӧс джагӧдӧны миян киясӧн жӧ, таын и фокусыс!
— Ме век жӧ салдатӧ муна! — негораа да упрямӧя шуис Ефим.
— Коді оз тшӧкты? — горӧдіс Игнат.
— Мун!
И, Ефим вылӧ веськыда видзӧдігтыр, шпыннялӧмӧн шуис:
— Сӧмын кор кутан меным лыйны, метитчы юрӧ...
эн калечит, а сразу ви!
— Ме тайӧс кывлі нин! — лёкысь горӧдіс Ефим.
— Энлӧй, ребята! — на вылӧ видзӧдігтыр шуис Рыбин да тэрмасьтӧг лэптіс кисӧ.
— Со — нывбаба! — мам вылӧ индігмоз шуис сійӧ.
— Колӧ чайтны, пиыс сылӧн ӧні пропадитас...
— Тэ мыйла тайӧс висьталан? — шога да негораа юаліс мам.
— Колӧ! — зумыша вочавидзис Рыбин.
— Колӧ, медым тэнад юрсиыд эз весьшӧрӧ дзормы.
Но, мый нӧ — тайӧн сійӧс виисны?
Ниловна, книгаяс вайин?
Мам видзӧдліс сы вылӧ да, чӧв олыштӧм бӧрын, вочавидзис:
— Вайи...
— Сідз! — кипыдӧснас пызанӧ кучкӧм бӧрын шуис Рыбин.
— Ме тайӧс сразу гӧгӧрвои, мыйӧн тэнӧ аддзи, — мыйла тэныд татчӧ локны, не кӧ та могысь?
Аддзанныд?
Писӧ пуксьӧдісны тюрьмаӧ — мамыс сы местаӧ сувтіс!
Кинас зэв скӧрысь грӧзитігтыр сійӧ мисьтӧма ёрччыштіс.
Мам повзис сылӧн горӧдӧмысь, сійӧ видзӧдіс Рыбин вылӧ да казяліс, мый Микайлӧлӧн чужӧмыс ёна вежсьӧма — омӧльтчӧма, тошкыс лоӧма нерӧвнӧй, сы улын тӧдчисны черлыясыс.
Синъеджыдас лоӧмаӧсь гӧрд сӧнъяс, быттьӧ сійӧ дыр нин абу узьлӧма, нырыс сылӧн нюжалӧма да хищнӧя крукыльтчӧма.
Дьӧгӧдьӧссьӧм дӧрӧмыс коркӧ вӧвлӧма гӧрд; дӧрӧм юрйылыс вӧлі разялӧма, ключица лыясыс чурвидзисны, морӧсыс вӧлі сук сьӧд гӧна, и сылӧн фигураыс ставнас кажитчис ӧні ещӧ гажтӧмджыкӧн, траурнӧйджыкӧн.
Гырдмӧм синъясыслӧн кос дзирдыс югдӧдіс пемыд чужӧмсӧ скӧр биӧн.
Софья кельдӧдіс, синъяссӧ вештывтӧг чӧв олігтыр видзӧдіс мужикъяс вылӧ.
Игнат довкйӧдліс юрнас синъяссӧ читкыртӧмӧн, а Яков бара сулаліс шалаш дорын да сьӧд чуньяснас скӧрысь нетшкис потш вылысь кырсьсӧ.
Мам мышкын пызан пӧлӧн ньӧжйӧ ветлӧдліс Ефим.
— Неважӧн, — водзӧ висьталіс Рыбин, — корис менӧ земскӧй, — меным шуӧ: «Тэ мый, мерзавец, шуин попыслы?» — «Мыйла ме — мерзавец?
Ме кынӧмӧс поткӧда аслам гӧрбӧн, йӧзыслы лёксӧ ме нинӧм эг вӧч, — шуа, — вот!»
Сійӧ равӧстіс, зяткӧбтіс пиньӧ...
куим сутки пукалі арестын.
Тадзи ті сёрнитанныд народкӧд!
Тадзи?
Эн виччысь, дьявол, прӧща!
Ог кӧ ме — мӧд, оз кӧ тэныд — тэнад челядьлы вештасны менам ӧбидаысь, — кут тӧдвылад!
Кӧрт гыжъясӧн ті гӧринныд народлысь морӧссӧ, на пытшкӧ кӧдзинныд скӧралӧм — энӧ виччысьӧй пӧщада, дьявӧлъяс!
Вот.
Сійӧ вӧлі зэв ёна скӧрмӧма, и сы гӧлӧсын дрӧгнитлывлісны шыяс, кодъяс повзьӧдлісны мамӧс.
— А мый ме шуи попыслы? — спокойнӧйджыка нин водзӧ висьталіс сійӧ.
— Сиктын сход бӧрын сійӧ пукалӧ мужикъяскӧд ывлаын да висьтавлӧ налы, мый, быттьӧкӧ, йӧз — стадо, налы век пастух колӧ, — сідз!
А ме шмонитышті: «Вӧрын кӧ воеводаӧн индасны ручӧс, гӧныс лоӧ уна, а лэбачьяс оз лоны!» Сійӧ кӧсӧя видзӧдліс ме вылӧ, паніс сёрни сы йылысь, мый народлы колӧ терпитны да енлы юрбитны, медым сійӧ терпитӧм вылӧ сетіс вын.
А ме шуи — мый, мися, народыс ёна юрбитӧ, да, тыдалӧ, енмыслӧн кадыс абу, — оз кыв!
Вот.
Сійӧ кӧласис ме дінӧ — кутшӧм молитваясӧн ме кевма?
Ме шуа — кыдзи и став народыс нэм чӧж ӧти молитваӧн: «Енмӧй, велӧд кыскавны баринъяслы кирпичьяс, сёйны изъяс, сьӧлавны пес чуркаяс!» Сійӧ меным и помавнысӧ эз сет.
Ті — барыня? — друг орӧдіс ассьыс висьтсӧ да юаліс Софьялысь Рыбин.
— Мыйла ме барыня? — виччысьтӧмысла дрӧгнитӧм бӧрын тэрыба юаліс сылысь Софья.
— Мыйла! — шпыньмуніс Рыбин.
— Сэтшӧм судьбаныд, сыӧн чужлӧмныд!
Вот.
Чайтанныд — ситеч чышъяннад дворянскӧй гректӧ позьӧ дзебны йӧзысь?
Ми тӧдам поптӧ и рӧгӧза паськӧмӧн.
Ті вот гырддзанытӧ кӧтӧдыштінныд пызан вылас — дрӧгнитінныд, чукыртчылінныд.
И спинаыд тіян веськыд, абу рабочӧй мортлӧн кодь.
Мам повзис, мый Рыбин вермас ӧбидитны Софьяӧс аслас сьӧкыд гӧлӧснас, шпыннялӧмнас да сёрнинас, и тэрыба да стрӧга шуис:
— Сійӧ менам пӧдруга, Микайло Иванович, сійӧ — бур морт, — тайӧ делӧас юрсиыс дзормис.
— Тэ — эн вывтісӧ...
Рыбин сьӧкыда ышловзис.
— Ме ӧмӧй ӧбиднӧйӧс висьтала?
Рыбин вылӧ видзӧдлӧм бӧрын Софья коса юаліс:
— Ті кӧсйинныд мыйкӧ висьтавны меным?
— Ме?
Да!
Вот татчӧ неважӧн воис выль морт, Яковлӧн воча вокыс, сійӧ чахоткаӧн висьӧ.
Сійӧс корны — позьӧ?
— Мый нӧ, корӧй! — вочавидзис Софья.
Синъяссӧ читкыртӧмӧн Рыбин видзӧдліс Софья вылӧ да, гӧлӧссӧ чинтӧмӧн, шуис:
— Ефим, тэ эськӧ ветлін сы ордӧ, — висьтав, медым вой кежлас воас, — вот.
Ефим картузасис да чӧла, некод вылӧ видзӧдтӧг, тэрмасьтӧг саяліс вӧрӧ.
Рыбин довкнитіс юрнас сыланьӧ да негораа шуис:
— Мучитчӧ!
Сылы салдатӧ мунны, — сылы да вот Яковлы.
Яков прӧстӧ шуӧ: «Ог вермы», а сійӧ оз жӧ вермы, а кӧсйӧ мунны...
Думайтӧ — салдатъясӧс позяс тревожитны.
Ме чайта — стентӧ юрнад он жугӧд...
Со найӧ — киясӧ штыкъяс и мӧдӧдчисны.
<ns>Да-а</ns>, мучитчӧ!
А Игнатий дойдалӧ сылысь сьӧлӧмсӧ, — весьшӧрӧ!
— Ньӧти ог весьшӧрӧ! — Рыбин вылӧ видзӧдтӧг зумыша шуис Игнат.
— Сэні сійӧс обработайтасны, кутас лыйсьыны мукӧдсьыс оз лёкджыка...
— Ӧдвакӧ! — мӧвпалігтыр шуис Рыбин.
— Но, дерт, бурджык пышйыны таысь.
Россия паськыд — кытысь аддзан?
Паспорт судзӧдін и ветлӧдлы сиктъясӧд...
— Ме тадзи и вӧча! — аслас кокӧ чагйӧн кучкалігтыр шуис Игнат.
— Кыдзи нин решитім мунны паныд — мун веськыда!
Сёрни ори.
Чӧв-лӧняс дзизгисны-гӧгралісны мазіяс да лӧдзьяс.
Чипсісны лэбачьяс, и кӧнкӧ ылын, муяс весьтын, юргис песня.
Чӧв олыштӧм бӧрын Рыбин шуис:
— Но, — миянлы уджавны колӧ...
Ті, гашкӧ, шойччыштанныд?
Сэні, чомъяс, наръяс эмӧсь.
Яков, вай кос коръяс...
А тэ, мам, книгаястӧ вай...
Мам да Софья кутісны разьны нопторъяссӧ.
Рыбин копыртчис на весьтӧ да дӧвӧльнӧя сёрнитіс:
— Уна вайӧмныд, — видзӧдтӧ!
Важӧн нин тайӧ делӧас, — кыдзи тіянӧс шуӧны? — Рыбин шыасис Софья дінӧ.
— Анна Ивановна! — ӧтветитіс сійӧ.
— Дас кык во...
А мый?
— Нинӧм.
Тюрьмаын, дерт, вӧвлінныд?
— Вӧвлі.
— Аддзан? — негораа да кӧритыштӧмӧн шуис мам.
— А тэ сы дырйи грубӧйторъяс шуалін...
Рыбин чӧв оліс да, книга чукӧр киас босьтӧм бӧрын, пиньяссӧ жергӧдлігтыр шуис:
— Ті ме вылӧ энӧ ӧбижайтчӧй!
Мужиклы баринкӧд — сьӧкыд!
— Ме абу барыня, а морт! — муртса шпыннялігтыр вочавидзис Софья.
— И тайӧ вермас лоны! — шыасис Рыбин.
— Висьталӧны, быттьӧ пон войдӧр кӧинӧн вӧлӧма.
Муна, дзеба тайӧс.
Игнат да Яков матыстчисны сы дінӧ да нюжӧдісны кияссӧ.
— Вай миянлы! — шыасис Игнат.
— Ставыс ӧткодь? — Софьялысь юаліс Рыбин.
— Разнӧй.
Сэні газета эм...
— О?
Найӧ куимнанныс тэрмасьӧмӧн мунісны чомйӧ.
— Пуӧ мужикыс! — синъяснас найӧс колльӧдігтыр надзӧник вашнитіс мам.
— Да, — шуис Софья.
— Ме некор на эг аддзыв сылысь кодь чужӧмсӧ, — кутшӧмкӧ великомученик!
Мунам и ми сэтчӧ, меным окота видзӧдлыны на вылӧ...
— Ті сы вылӧ энӧ скӧралӧй, мый сійӧ суров...
— гусьӧник шуыштіс мам.
Софья шпыньмуніс.
— Кутшӧм ті бурӧсь, Ниловна...
Кор найӧ восьтісны ӧдзӧссӧ, Игнат лэптіс юрсӧ, тэрыба видзӧдліс на вылӧ да, кудриа юрсисӧ чуньяснас сыналігтыр, копыртчис газета весьтӧ, коді куйліс сылӧн пидзӧсъяс вылын;
Рыбин сулаліс да бумага вылӧ усьысь шонді югӧр улын, коді писькӧдчис чомйӧ вевтса розьӧд, лыддис газетасӧ вомдоръяссӧ вӧрӧдігтыр;
Яков пидзӧсчанясьӧма да, морӧснас нар помӧ ӧшйӧмӧн, лыддьысис жӧ.
Мам прӧйдитіс чом пельӧсӧ да пуксис, а Софья сывйыштіс сійӧс пельпомъясӧдыс да чӧв олігтыр видзӧдіс.
— Микайлӧ дядь, видӧны миянӧс, мужикъясӧс! — бергӧдчывтӧг ньӧжйӧник шуис Яков.
Рыбин бергӧдчис, видзӧдліс сы вылӧ да шпыннялігтыр вочавидзис;
— Оз лёкысь!
Игнат апыштіс ас пытшкас воздухсӧ, лэптіс юрсӧ да, синъяссӧ куньӧмӧн, шуис:
— Тані гижӧма — «крестьянин дугдіс лоны мортӧн», — дерт, дугдіс!
Сылӧн прӧстӧй чужӧм кузяыс вуджӧртчис ӧбида.
— Волы видлы, пасьтав менсьым кучикӧс, бергалышт сы пытшкын, ме видзӧдла, мыйӧн тэ лоан, — сюсь вежӧр!
— Ме вода! — гусьӧник шуис Софьялы мам.
— Ичӧтика мудзи, и дуксьыс юрӧй бергӧдчӧ.
А ті?
— Ог кӧсйы.
Мам водіс нар вылӧ да ойбыртіс.
Софья пукаліс сы дінын да видзӧдіс лыддьысьысьяс бӧрся, и кор заводитлісны мам чужӧм весьтын лэбавны чушканзіяс либӧ лӧдзьяс, сійӧ тӧждысьӧмпырысь вӧтлыліс найӧс.
Мам аддзис тайӧс джынвыйӧ восьса синъяснас, и сылы сьӧлӧм вылас воис Софьялӧн тӧждысьӧмыс.
Матыстчис Рыбин да гораа вашкӧдӧмӧн юаліс:
— Узьӧ?
— Да.
Сійӧ чӧв олыштіс, сюся видзӧдліс мам чужӧмӧ, ыджыда ышловзис да гусьӧник шуис:
— Сійӧ, гашкӧ, первой, коді мӧдӧдчис пи бӧрсяыс сылӧн туй кузя, первой!
— Огӧ кутӧй сылы мешайтны, мунам! — шуис Софья.
— Да, миянлы уджавны колӧ.
Сёрнитыштны эськӧ окота, да рытнас нин!
Мунамӧй, ребята...
Найӧ куимнанныс мунісны, Софья коли чом дорӧ.
А мам думыштіс:
«Но, нинӧм, слава богу!
Дружитчисны...»
И, вӧрлысь да дьӧгӧдьлысь чӧскыд дуксӧ апалігтыр, спокойнӧя унмовсис.
VI
Воисны дьӧгӧдь вӧчысьяс, дӧвӧльнӧйӧсь сы вӧсна, мый уджсӧ помалісны.
Мам садьмис налӧн гӧлӧсъясысь да, очсаліг да нюмъялігтыр, петіс чомйысь.
— Ті уджалінныд, а ме, быттьӧ барыня, узи! — мелі синъясӧн ставныс вылӧ видзӧдігтыр шуис мам.
— Тэныд прӧщайтсьӧ! — шыасис Рыбин.
Сійӧ вӧлі спокойнӧйджык, мудзӧмыс ньылыштӧма лишнӧй возбуждениесӧ.
— Игнат, — шуис сійӧ, — вай жӧ чайтӧ пузьӧд!
Ми тані ӧчередьӧн кӧзяйничайтам, — талун миянӧс вердӧ, юкталӧ Игнатий!
— Ме эськӧ ассьым ӧчередьӧс мӧдлы сеті! — шуис Игнат да кутіс чукӧртны бипур пестыны чагъяс да увъяс.
— Гӧстьяс ставнымлы интереснӧйӧсь! — Софьякӧд орччӧн пуксигмоз нурбыльтіс Ефим.
— Игнат, ме тэныд отсышта! — чомйӧ мунігмоз надзӧник шуис Яков.
Сійӧ петкӧдіс сэтысь нянь тупӧсь, заводитіс шӧравны сійӧс да пукталіс пызан вылӧ.
— Энлӧй! — надзӧник горӧдыштіс Ефим.
— Кодкӧ кызӧ...
Рыбин кывзысьыштіс да, юрнас довкнитӧм бӧрын, шуис:
— Да, локтӧ...
И, Софья дінӧ шыасигмоз, объяснитіс:
— Ӧні воас свидетель.
Ме эськӧ новлӧдлі сійӧс каръясӧд, сувтӧдлі площадьяс вылӧ, медым сійӧс народыс кывзіс.
Висьталӧ сійӧ век ӧтитор, но тайӧс ставныслы колӧ кывлыны...
Чӧв-лӧньыс да пемыдыс лоины сукджыкӧсь, йӧзлӧн гӧлӧсъяс юргисны небыдджыка.
Софья да мам видзӧдісны мужикъяс бӧрся — найӧ ставныс ветлӧдлісны ньӧжйӧник, сьӧкыда, кыдзкӧ тешкодя видзчысигтыр, да сідзжӧ видзӧдісны нывбабаяс бӧрся.
Вӧрысь эрд вылӧ петіс кузь тушаа, мышкыртчӧм морт, сійӧ восьлаліс ньӧжйӧник, бедь вылӧ чорыда мыджсьӧмӧн, и кылӧ вӧлі сылӧн киргӧмӧн лолалӧмыс.
— Вот и ме! — шуис сійӧ да кутіс курксыны-кызны.
Сійӧ вӧлі коклябӧрӧдзыс кузь, важ пальтоа, чукрасьӧм, гӧгрӧс шляпа увсьыс тыдалісны веськыд юрси пратьяс.
Еджгов тош быдмис сылӧн вижӧдӧм, косіник чужӧм вылын, вомыс сылӧн вӧлі джынвыйӧ восьса, синъясыс пыдӧ вӧйӧмаӧсь да пемыд сингуранъяссяньыс лихорадочнӧя дзирдалісны.
Кор Рыбин тӧдмӧдіс сійӧс Софьякӧд, сійӧ юаліс сылысь:
— Ме кывлі, книгаяс вайӧмныд?
— Вайи.
— Аттьӧ...
народ вӧсна!..
Ачыс сійӧ оз на вермы гӧгӧрвоны правдасӧ...
сідзкӧ вот ме, коді гӧгӧрвоис...
аттьӧала сы пыдди.
Воздухсӧ частӧ, горша апалігтыр сійӧ лолаліс тэрыба.
Сылӧн гӧлӧсыс оръясьліс, вынтӧммӧм киясыслӧн косіник чуньясыс вӧрисны морӧс кузяыс да зілисны кизявны пальтосӧ.
— Тіянлы вреднӧ лоны вӧрын татшӧм сёрӧн...
Вӧрыс — лыска, воздухыс уль да душнӧй! — шуис Софья.
— Меным вылӧ пӧлезнӧйыс абу нин! — сьӧкыда лолалігтыр вочавидзис сійӧ.
— Меным сӧмын кувны полезнӧ...
Сьӧкыд вӧлі кывзыны сылысь гӧлӧссӧ, и сылӧн фигураыс ставнас чужтіс сійӧ лишнӧй жалитӧмсӧ, коді сознайтӧ ассьыс вынтӧмлунсӧ да чужтӧ гажтӧм дӧсада.
Сійӧ пуксис бӧчка вылӧ да пидзӧсъяссӧ сэтшӧм видзчысьӧмӧн кусыньтіс, быттьӧ поліс, мый кокъясыс сылӧн чегасны, сэсся чышкыштіс пӧсялӧм плешсӧ.
Юрсиыс сылӧн вӧлі кос, кулӧма.
Ыпнитіс-ӧзйис бипур, ставыс гӧгӧр дрӧгнитіс, кутіс вӧрны, вуджӧръяс повзьӧмӧн уськӧдчисны вӧрӧ, и би весьтын вирдыштліс Игнатлӧн польдчӧм банбокъяса гӧгрӧс чужӧмыс.
Би кусі.
Кутіс кывны тшын дук, бара лон эрд вылын чӧв-лӧнь да пемыд, виччысьӧмӧн кывзісны висьысьлысь кирган гӧлӧссӧ.
— А народлы ме верма на вайны пӧльза кыдзи преступлениелӧн свидетель...
Со, видзӧдлӧй ме вылӧ...
меным кызь кӧкъямыс арӧс, но регыд кула!
А дас во сайын торъя выныштчытӧг ме кыпӧдлі пельпомъяс вылӧ дас кык пудйӧдз — нинӧм!
Татшӧм здоровьеӧн, думайтлі ме, ар сизимдасӧдз ола, ог конйыштчы.
А олі дас во — сэсся ог вермы.
Гусялісны менсьым олӧмӧс кӧзяева, олӧмлысь нелямын восӧ грабитӧмӧн грабитісны, нелямын во!
— Со сійӧ, сылӧн песняыс! — шуис Рыбин.
Бара ыпнитіс би, но ёнджыка нин, югыдджыка, бара уськӧдчисны-разӧдчисны вӧрлань вуджӧръяс, бӧр матыстчисны билань да кутісны дрӧжжитны бипур гӧгӧрыс чӧла да враждебнӧя йӧктігтыр.
Биын трачкӧдчисны да чискисны уль увъяс.
Шӧпкӧдчисны, кышакылісны пуяслӧн коръясыс, кодъясӧс вӧрзьӧдіс шоналӧм воздухлӧн гыыс.
Ловъя, гажа бикывъяс ворсісны, кутчысьлісны, вижӧсь да гӧрдӧсь, кыпӧдчылісны вывлань да кӧдзисны бикиньяс, лэбис биӧн сотчысь кор, а небесаын кодзувъяс нюмъялісны бикиньяслы да кыскисны найӧс асланьыс.
— Тайӧ — абу менам песня, сійӧс уна тысяча морт сьылӧны, но асланыс шудтӧм олӧмын найӧ оз гӧгӧрвоны народлы вылӧ целебнӧй уроксӧ.
Мыйта калека чӧла кулӧны тшыгъялӧм вӧсна...
— Сійӧ кутіс кызны кусыньтчӧмӧн, дрӧгниталігтыр.
Яков сувтӧдіс пызан вылӧ квас тыра ведра, пуктіс свежӧй лук да шуис висьысьлы:
— Лок, Савелий, тэныд ме йӧв вайи...
Савелий пыркнитіс юрнас, но Яков босьтіс сійӧс киняулӧдыс, кыпӧдіс да нуӧдіс пызан дорӧ.
— Кывзӧй, — кӧритӧмӧнмоз надзӧник шуис Рыбинлы Софья, — ті мыйла сійӧс татчӧ коринныд?
Сійӧ быд здукын вермас кувны...
— Вермас! — сӧгласитчис Рыбин.
— Покасӧ — мед висьталӧ.
Пустякъяс вӧсна олӧмсӧ пӧгубитіс — йӧзлы ради мед ещӧ терпитыштас, — нинӧм!
Вот.
— Ті быттьӧкӧ мыйӧнкӧ любуйтчанныд! — горӧдыштіс Софья.
Рыбин видзӧдліс сы вылӧ да зумыша вочавидзис:
— Тайӧ господа любуйтчӧны Христосӧн, кыдзи сійӧ крест вылын ымзіс, а ми мортлысь велӧдчам да кӧсъям, медым ті неуна велӧдчыштінныд...
Мам повзьӧмӧн лэптіс синкымъяссӧ да шуис Рыбинлы:
— А тэ — ньӧжйӧджык!..
Висьысь бара кутіс сёрнитны:
— Йӧзсӧ виалӧны уджӧн, — мыйла?
Мортлысь олӧмсӧ гусялӧны, — мыйла, юала?
Миян кӧзяин, — ме вошті олӧмӧс Нефедовлӧн фабрикаын, — миян кӧзяин пӧдаритіс ӧти певицалы зарни пӧсуда, весиг войся горшокыс зарни!
Тайӧ горшокас менам вынӧй, менам олӧмӧй.
Со мый вылӧ сійӧ муніс, — морт виис менӧ уджӧн, медым ассьыс любовницасӧ гажӧдны менам вирӧн, — сылы ньӧбис менам вир вылӧ зарни горшок!
— Мортӧс создайтӧма дзик жӧ сэтшӧмӧн, кыдзи и енмӧс, — шпыньмунігтыр шуис Ефим, — а сійӧс со кытчӧ видзӧны...
— А эн чӧв ов! — пызанӧ кипыдӧснас кучкигмоз горӧдіс Рыбин.
— Эн терпит! — надзӧник содтіс Яков.
Игнат шпыньмуніс.
Мам казяліс, мый куимнан том мортыс кывзісны тшыгъялӧм душаяслӧн пӧтлытӧм вниманиеӧн да быдпӧрйӧ, кор сёрнитліс Рыбин, найӧ видзӧдісны мыйкӧ виччысьӧмӧн сылы чужӧмас.
Савелийлӧн речыс налӧн чужӧмъяс вылын чужтыліс тешкодь, ёсь серам.
Наын эз чувствуйтсьы висьысьӧс жалитӧм.
Мам копыртчис Софьялань да надзӧник юаліс:
— Неужели збыльтор сійӧ висьталӧ?
Софья ӧтветитіс гораа:
— Да, тайӧ збыль!
Татшӧм подарок йывсьыс газетаясын гижлісны, тайӧ вӧлі Москваын...
— И сійӧс некыдзи эз накажитны! — зумыша шуис Рыбин.
— А колӧ эськӧ вӧлі накажитны, — петкӧдны народ водзӧ да керавлыны посниторъяс вылӧ и сылысь пеж яйсӧ шыбитны понъяслы.
Ыджыд казнь вӧчас народ, кор сійӧ кыпӧдчас.
Уна вир сійӧ кисьтас, медым мыськыны ассьыс ӧбидаяссӧ.
Тайӧ вирыс — сылӧн вир, сылӧн сӧнъясысь сійӧс юисны, тайӧ вирыслы кӧзяиныс сійӧ.
— Кӧдзыд! — шуис висьысь.
Яков отсаліс сылы сувтны да нуӧдіс бипур дорӧ.
Бипур яра сотчис, и, билысь гажаа ворсӧмсӧ шензьӧмӧн видзӧдігтыр, сы гӧгӧр дрӧжжитісны вуджӧръяс.
Савелий пуксис мыр вылӧ да нюжӧдіс билань пырыстыдалана, косіник кияссӧ.
Рыбин довкнитіс юрнас сыланьӧ да шуис Софьялы:
— Тайӧ — книгасьыд вынаджык!
Кор машина орӧдас китӧ либӧ виас рабочӧйӧс, объясняйтӧны — ачыс мыжа.
А вот кор мортлысь вирсӧ нёняласны да шыбитасны сійӧс шойӧс моз, — тайӧс некыдзи объяснитны.
Быдпӧлӧс виӧм ме гӧгӧрвоа, а истязание — шутка ради — ог гӧгӧрво!
Мыйла истязайтӧны народсӧ, мыйла ставнымӧс миянӧс мучитӧны?
Шутка ради, гажӧдчӧм ради, медым му вылын овны вӧлі гажа, медым ставсӧ вӧлі позьӧ ньӧбны вир вылӧ — певицаӧс, вӧвъясӧс, эзысь пуртъяс, зарни пӧсуда, челядьлы дона чачаяс.
Тэ уджав, унджык уджав, а ме тэнад трудӧн чӧжа деньга да любовницалы зарни урыльник пӧдарита.
Мам кывзіс, видзӧдіс, и пемыдас сы син водзӧ ещӧ ӧтчыд сувтіс да югыд визьӧн водіс Павеллӧн да сы ёртъяслӧн туйыс.
Ужнайтӧм бӧрын ставныс пуксялісны бипур гӧгӧр, на водзын, кер помсӧ тэрмасьӧмӧн сёйигтыр, ӧзйис би, бӧрвыланыс ӧшйис пемыд, вевттис вӧрсӧ да небесасӧ.
Синъяссӧ паськыда восьтӧмӧн висьысь видзӧдіс би вылӧ, дугдывтӧг кызіс, ставнас дрӧжжитіс — кажитчис, мый олӧмыслӧн колясъясыс мырдӧн писькӧдчӧны сы морӧсысь ортсӧ да зільӧны эновтны телӧсӧ.
Кулӧм кучиксӧ ловзьӧдтӧг билӧн югӧръясыс ворсісны сылӧн чужӧм вылын.
Сӧмын висьысьлӧн синъясыс ӧзйисны кусысь биӧн.
— Гашкӧ, чомйӧ мунан, Савелий? — сы весьтӧ копыртчӧмӧн юаліс Яков.
— Мыйла? — мырдӧнсорӧн вочавидзис сійӧ.
— Ме пукалышта, — меным эз нин дыр коль йӧз пӧвстын лоны!..
Сійӧ видзӧдліс став вылас, чӧв олыштіс да, муртса нюммуныштӧм бӧрын, висьталіс водзӧ:
— Тіянкӧд меным лӧсьыд.
Видзӧда тіян вылӧ да мӧвпала — гашкӧ, тайӧяс босьтасны водзӧс на вӧсна, кодъясӧс грабитісны, народ вӧсна, кодӧс пӧдтӧма горшлун ради...
Сылы эз вочавидзны, и сійӧ, морӧс вылас юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, регыд вугыртіс.
Рыбин видзӧдліс сы вылӧ да надзӧникӧн кутіс висьтавны:
— Воас миян дінӧ, пуксяс да висьталӧ век ӧтитор — морт вылын тайӧ издевайтчӧм йывсьыс.
Сыын — сылӧн душаыс ставнас, быттьӧ тайӧн сылысь синъяссӧ перъялӧмаӧсь да сэсся сійӧ нинӧм оз аддзы.
— Да ӧд мый нӧ ещӧ колӧ? — думайтігтыр шуис мам.
— Уна тысяча йӧз кӧ лунысь лун вийсьӧны уджын сы ради, медым кӧзяин вермис шутка вылӧ шыблавны деньга, мый нӧ?..
— Гажтӧм сійӧс кывзынысӧ! — ньӧжйӧник шуис Игнат.
— Тайӧс и ӧтчыд кывлан — он вунӧд, а сійӧ век ӧтитор висьталӧ!
— Тайӧ ӧтиторъяс — ставсӧ сюйӧма... олӧмсӧ ставнас, гӧгӧрво! — зумыша пасйис Рыбин.
— Ме дасысь нин кывлі сылысь судьбасӧ, а век жӧ, мукӧддырйиыс, он дзик эскы.
Овлӧны сэтшӧм часъяс, кор абу окота веритны мортлӧн гадостьӧ, сылӧн безумиеӧ...
кор ставныс жальӧсь, и озыр, и гӧль...
и озыр сідзжӧ ылалӧма!
Ӧтиыс синтӧм тшыгъялӧмла, мӧдыс — зарни вӧсна.
Эк, йӧзӧй, думайтан, эк, вокъясӧй!
Пыркнитчы, думышт честнӧя, думышт, асьтӧ жалиттӧг, думышт!
Висьысь шатовмуніс, восьтіс синъяссӧ, водіс муӧ.
Яков шумтӧг чеччис, ветліс чомйӧ, вайис сэтысь полушубок, пасьтӧдіс воксӧ да бара пуксис Софьякӧд орччӧн.
Весела нюмъялігтыр билӧн банйӧм чужӧмыс югдӧдіс сы гӧгӧр пукалысьяслысь пемыд фигураяссӧ, и йӧзлӧн гӧлӧсъясыс йитчисны билӧн надзӧник трачкӧдчӧмкӧд.
Софья висьтавліс олӧм вылӧ право вӧсна народлӧн всемирнӧй тыш йылысь, Германияса крестьяналӧн важся битваяс йылысь, ирландецъяслӧн несчастьеяс йылысь, свобода вӧсна уна тышъясын рабочӧй-французъяслӧн великӧй подвигъяс йылысь...
Войлӧн бархатӧн пасьтӧдӧм вӧрын, ичӧтик эрд вылын, кодӧс кытшалӧмаӧсь пуяс да вевттьӧма пемыд небеса, бипур дорын, враждебнӧя шемӧсмӧм вуджӧръяс кытш пытшкын — ловзьылісны событиеяс, кодъяс вӧрзьӧдлісны пӧт да горш йӧзлысь мирсӧ, прӧйдиталісны ӧти бӧрся мӧд мувывса народъяс, кодъяс ойдӧмаӧсь вирӧн, мудзӧмаӧсь тышъясысь, усьліны тӧдвылӧ свобода да правда вӧсна борецъяслӧн нимъясыс.
Надзӧник юргис нывбабалӧн негора гӧлӧсыс.
Сійӧ, кыдз быттьӧ важ кадся гӧлӧс, ловзьӧдіс надеяяс, кыпӧдіс уверенность, и йӧз чӧла кывзісны дух серти асланыс вокъяс йылысь повесть.
Найӧ видзӧдісны нывбабалӧн омӧльтчӧм, блед чужӧмӧ; на син водзын век яркӧйджыка югдіс мирса став народъяслӧн святӧй делӧыс — свобода вӧсна помасьлытӧм тышыс.
Морт аддзис ассьыс кӧсйӧмъяссӧ да думъяссӧ ылысь важ кадысь, кодӧс тупкӧма вирӧн йиджтысьӧм сьӧд занавесӧн, сылы тӧдтӧм иноплеменникъяс пӧвстысь, и ставнас, — вежӧрнас и сьӧлӧмнас, — йитчыліс миркӧд, кытысь аддзис другъясӧс, кодъяс важӧн нин ӧтвылысь да чорыда решитісны шедӧдны му вылын правда, освятитісны ассьыныс решениесӧ лыдтӧм-щӧттӧм страданиеясӧн, кисьтісны юясӧн ассьыныс вир выль, югыд да радлунӧн тыр олӧм торжествуйтӧм вӧсна.
Чужис да быдмис духовнӧй матыслунлӧн чувство, чужис мулӧн выль сьӧлӧм, коді тыр пӧсь зільӧмӧн ставсӧ гӧгӧрвоны, ас пытшкас ставсӧ йитны.
— Воас лун, кор став странаясса рабочӧйяс кыпӧдасны юръяссӧ да чорыда шуасны — тырмас!
Миянлы оз ков сэсся татшӧм олӧмыд! — увереннӧя юргис Софьялӧн гӧлӧсыс.
— Сэки пасьмунас призрачнӧй выныс асланыс горшлунӧн ён йӧзлӧн, вешъяс найӧ кокъяс улысь муыс да налы нинӧмӧ лоӧ мыджсьынысӧ...
— Тадзи и лоӧ! — юрсӧ копыртігтыр шуис Рыбин.
— Эн жалит асьтӧ — ставсӧ венан!
Мам кывзіс синкымъяссӧ вылӧдз кыпӧдӧмӧн, радпырысь нюмъялігтыр.
Сійӧ аддзис, мый став резкӧйыс, гораыс, размашистӧйыс, — ставыс, мый сылы кажитчыліс лишнӧйӧн Софьяын, — ӧні быри, вӧйи Софья висьтлӧн пӧсь, рӧвнӧй потокын.
Мамлы сьӧлӧм вылас воис войлӧн чӧв-лӧньыс, билӧн ворсӧмыс, Софьялӧн чужӧмыс, но ставсьыс ёна — мужикъяслӧн стрӧг вниманиеыс.
Найӧ пукалісны вӧрзьӧдчытӧг да зілисны не торкны рассказлысь спокойнӧя визувтӧмсӧ, полісны орӧдны югыд суниссӧ, коді найӧс йитіс миркӧд.
Сӧмын кадысь кадӧ кодкӧ на пиысь осторожнӧя содтыліс бипурйӧ пес да, кор бипурйысь пуркнитлісны бикиньяс да тшын, — воздухын кинас ӧвтчигтыр, вӧтліс нывбабаяс дорысь бикиньяссӧ да тшынсӧ.
Ӧтчыд Яков сувтіс, надзӧник корис:
— Дугдыштлӧй висьтавнытӧ...
Котӧртліс чомйӧ, вайис сэтысь паськӧм, да Игнаткӧд ӧтвылысь найӧ чӧла вевттисны нывбабаяслысь пельпомъяссӧ да тубралісны кокъяссӧ.
Софья бара висьталіс, рисуйтіс победа лун, йӧзлы внушайтіс асланыс вынъясӧ эскӧм, наын садьмӧдіс общностьлысь сознание ставныскӧд, кодъяс сетӧны ассьыныс олӧмнысӧ бесплоднӧй трудлы эксплуататоръяслӧн йӧй сяма гажӧдчӧмъяс вылӧ.
Кывъясыс мамӧс эз волнуйтны, но Софья рассказӧн чужтӧм ыджыд, ставнысӧ шымыртысь чувствоыс тыртіс и сылысь морӧссӧ бур думъясӧн сійӧ йӧз йывсьыс, кодъяс мунӧны опасностьяс пыр на дінӧ, кодъясӧс дорӧма трудлӧн чепъясӧн, и вайӧны сьӧрсьыс налы честнӧй разумлысь, правда дорӧ любовлысь даръяс.
«Енмӧй, отсав!» — синъяссӧ куньӧмӧн думайтіс мам.
Югдігас нин Софья мудзис, ланьтіс да нюмъялігтыр видзӧдліс ас гӧгӧрсьыс думыштчӧм, югдыштӧм чужӧмъяс вылӧ.
— Миянлы кад мунны! — шуис мам.
— Кад! — мудзпырысь шуис Софья.
Кодкӧ том йӧз пиысь ыджыда ышловзис.
— Жаль, мый ті мунанныд! — аслыссяма мелі гӧлӧсӧн шуис Рыбин.
— Бура висьталанныд!
Ыджыд делӧ тайӧ — вӧчны йӧзӧс ас костас рӧдняясӧн!
Кор вот тӧдан, мый уна миллион йӧз кӧсйӧны сійӧс жӧ, мый и ми, сьӧлӧмыд лоӧ меліджык.
А мелілунын — ыджыд вын!
— Тэ сійӧс бурӧн, а сійӧ тэнӧ — майӧгӧн! — гусьӧник шпыньмунӧм бӧрын шуис Ефим да тэрыба сувтіс кок йылас.
— Микайлӧ дядь, налы кад мунны, пока некод эз аддзыв.
Разӧдам книгаястӧ — начальство кутас корсьны — кытысь найӧ лоины?
Кодлыкӧ усьӧ тӧдвылас — а вот странницаяс волісны...
— Но, мам, аттьӧ тэнад трудысь! — Ефимӧс торкӧмӧн шуис Рыбин.
— Видзӧда тэ вылӧ да век Павел йывсьыд думайта, — бур туй кузя тэ мӧдӧдчӧмыд!
Рыбинлӧн сьӧлӧмыс небзьыштіс, и сійӧ нюмъяліс паськыда да бурпырысь.
Вӧлі ыркыдкодь, а сійӧ сулаліс ӧти дӧрӧм кежысь, морӧсыс вӧлі восьса.
Мам видзӧдліс сылӧн ыджыд фигура вылӧ да меліа сӧветуйтіс:
— Пасьталін эськӧ мыйкӧ — кӧдзыд!
— Пытшкӧссянь шонтӧ! — вочавидзис сійӧ.
Бипур дорын сулалігтыр куим том морт надзӧник беседуйтісны, а найӧ кокъяс дорын куйліс полушубокъясӧн вевттьӧм висьысь.
Кельдӧдіс небеса, сылісны вуджӧръяс, дрӧжжитісны пу коръяс, виччысисны шонді петӧм.
— Но, сідзкӧ, прӧщайтлӧй! — Софьялысь кисӧ топӧдлігтыр шуаліс Рыбин.
— А кыдзи тіянӧс карысь аддзыны?
— Тайӧ тэ менӧ корсь! — шуис мам.
Зонъяс ньӧжйӧник, ӧтчукӧрӧ топӧдчӧмӧн, матыстчисны Софья дінӧ да кыв ни джын шутӧг топӧдлісны сылысь кисӧ.
Куимнанныс найӧ вӧліны сьӧлӧмсяньныс дӧвӧльнӧйӧсь, и тайӧ чувствоыс, тыдалӧ, смущайтіс найӧс.
Узьтӧмла кос синъяснас нюмъялігтыр найӧ чӧла видзӧдісны Софья чужӧмӧ да педзисны места вылас.
— Туйӧ петтӧдз онӧ-ӧ йӧв юыштӧй? — юаліс Яков.
— Да эм-ӧ сійӧ? — шуис Ефим.
Юрсисӧ яндысьӧмӧн шыльӧдіг Игнат шуис:
— Абу, — ме сійӧс кисьті...
И куимнанныс шпыньмунісны.
Сёрнитісны йӧв йылысь, но мам чувствуйтіс, мый найӧ думайтӧны мӧдтор йылысь, сиӧны Софьялы да сылы медся бурсӧ.
Тайӧ тӧдчымӧнъя волнуйтіс Софьяӧс да сідзжӧ чужтіс смущение, целомудреннӧй скромность, коді эз лэдз сылы шуны мыйкӧ мӧдӧс, татшӧм кывъясысь кындзи:
— Аттьӧ, ёртъяс!
Найӧ видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас, быттьӧ тайӧ кывйыс небыдика лайкнитіс найӧс.
Кыліс висьысьлӧн кызӧм.
Кусіны бипурйысь ӧгыръяс.
— Прӧщайтлӧй! — джын гӧлӧсӧн шуалісны мужикъяс, и шог кывйыс дыр колльӧдіс нывбабаясӧс.
Найӧ тэрмасьтӧг мунісны асъя рӧмыдас вӧрса трӧпаӧд, и мам, коді восьлаліс Софья бӧрся, висьталіс:
— Лӧсьыд ставыс тайӧ, быттьӧ вӧтын, сэтшӧм лӧсьыд!
Йӧзыс кӧсйӧны тӧдны правдасӧ, мусаӧй ті менам, кӧсйӧны!
И тайӧ быттьӧ вичкоын ыджыд праздник водзвылӧ затреньяӧдз...
Священник эз на во, вичкоын пемыд да чӧв-лӧнь, шуштӧм, а йӧзыс чукӧртчӧ нин...
сэні ломзьӧдасны ӧбраз водзын сись, тані ӧзтасны и — вочасӧн вӧтлӧны пемыдсӧ, югдӧдӧны енлысь керкасӧ.
— Вернӧ! — гажаа ӧтветитіс Софья.
— Сӧмын тані енлӧн керкаыс — му шарыс ставнас!
— Му шарыс ставнас! — мӧвпалігтырйи юрнас довкйӧдліг шуис мам.
— Сэтшӧм тайӧ лӧсьыд, и веритнысӧ весиг сьӧкыд...
И бура ті висьталінныд, мусаӧй менам, зэв бура!
А ме полі — онӧ воӧй ті налы сьӧлӧм вылас...
Чӧв олыштӧм бӧрын Софья вочавидзис надзӧник да жугыля:
— Накӧд лоан прӧстӧйджыкӧн...
Найӧ мунісны да сёрнитісны Рыбин йылысь, висьысь йылысь, зонъяс йылысь, кодъяс сэтшӧм внимательнӧя чӧв олісны да сэтшӧм неловкӧя, но красноречивӧя петкӧдлісны благодарнӧй дружбалысь ассьыныс чувствосӧ нывбабаяс вӧсна тӧждысьӧмъясӧн.
Петісны муяс вылӧ.
Паныд кыпӧдчис шонді.
Сійӧ эз на тыдав синъяслы, но паськӧдіс нин небеса пасьта розӧвӧй лучьяслысь пырыстыдалана веер, и быдмӧгъяс вылын лысва войтъяс кутісны дзирдавны кыпыд, тувсовъя радлунлӧн уна рӧма бикиньясӧн.
Асывсӧ гажа шыясӧн ловзьӧдіг садьмалісны лэбачьяс.
Мыйвынсьыс кравзіг да бордъяснас сьӧкыда ӧвтчигтыр лэбзисны кыз ракаяс, кӧнкӧ тревожнӧя шутьляліс иволга.
Паськыда воссис гӧгӧр ывлаыс.
— Мукӧддырйи морт висьталӧ, висьталӧ, а тэ сійӧс он гӧгӧрво, кытчӧдз сылы оз удайтчы шуны тэныд кутшӧмкӧ прӧстӧй кыв, и тайӧ кывйыс ставсӧ югдӧдас! — думайтігтыр висьтавліс мам.
— Тадзи и тайӧ висьысьыс.
Ме кывлі и ачым тӧда, кыдзи нартитӧны рабочӧйясӧс фабрикаясын и быдлаын.
Но та дорӧ ичӧтысянь велалан, и тайӧ оз сэтшӧма сьӧлӧмтӧ дойд.
А сійӧ друг шуис сэтшӧм ӧбиднӧйӧс, сэтшӧм лёкӧс.
Господьӧй!
Неужели йӧзыс став олӧмсӧ сетӧны уджлы сы ради, медым кӧзяева смекайтчисны?
Талы — оправданиеыс абу!
Мамлы уси тӧдвылас ӧти случай, и сійӧ аслас тупӧй, нахальнӧй дзирдалӧмнас югдӧдіс сы водзын уна ӧтсяма выходкаяс, кодъясӧс сійӧ коркӧ тӧдліс да вунӧдӧма нин вӧлі.
— Тыдалӧ — ставнас нин найӧ пӧтӧсь да восӧдӧ найӧс!
Тӧда ме — ӧти земскӧй начальник мужикъясӧс заставляйтліс вӧлыслы копрасьны, кор сійӧс сикт кузя нуӧдлісны, и коді эз копрасьлы, сійӧс арестуйтлывліс.
Но, мыйла тайӧ сылы колӧ вӧлі?
Он вермы гӧгӧрвоны, он!
Софья негораа заводитіс сьывны асылыс кодь жӧ кыпыд сьыланкыв...
VII
Ниловналӧн олӧмыс визувтіс спокойнӧя.
Тайӧ спокойствиеыс мукӧддырйиыс шензьӧдліс сійӧс.
Пиыс пукаліс тюрьмаын, мам тӧдіс, мый писӧ виччысьӧ сьӧкыд наказание, но быдпӧрйӧ, кор сійӧ думайтліс та йылысь, сылӧн паметьыс аслас кӧсйытӧг сувтӧдліс сы водзӧ Андрейӧс, Федяӧс да уна мукӧд йӧзӧс.
Пиыслӧн фигураыс, ас кодьыс ӧтсяма судьбаа йӧзӧс ас пытшкас кыскӧмӧн, мам синъяс водзын ёна ыдждыліс, Павел йылысь думъяс невольнӧя да казявтӧг паськӧдіг, найӧс быдладорӧ вешталіг кыпӧдліс созерцательнӧй чувство.
Павел йылысь думъясыс разавлісны быдлаӧ вӧсньыдик, неровнӧй лучьясӧн; быдлаӧ инмӧдчылӧмӧн найӧ зілисны ставсӧ югдӧдны, чукӧртны ӧти картинаӧ да мешайтісны сылы сувтны мыйкӧ ӧтитор вылӧ, мешайтісны дзикӧдз сетчыны пи вӧснаыс шогсьӧмлы да полӧмлы.
Софья регыд мысти кытчӧкӧ муніс, лун вит мысти бӧр воис гажа, кыпыд, а некымын час бӧрын бара воши да бӧр воис недель кык мысти кымын.
Кажитчис, мый олӧмас сійӧ шӧйтӧ ыджыд кытшъясӧн да мукӧддырйи вокыс ордӧ пыравлӧ сы могысь, медым сылысь квартирасӧ тыртны аслас кыпыдлуннас да музыкаӧн.
Мамлы музыкаыс кутіс воны сьӧлӧм вылас.
Сійӧс кывзігӧн мам чувствуйтліс, мый сы морӧс пытшкӧ пырӧны шоныд гыяс, найӧ тыртӧны сьӧлӧмсӧ, коді тіпкӧ рӧвнӧйджыка и, кыдзи кӧйдыс, кодӧс кӧдзӧма бура киськалӧм да джуджыда гӧрӧм муӧ, — сыын ӧдйӧ, бодрӧя быдмӧны думъяслӧн гыяс, кокниа да мичаа цветитӧны кывъяс, кодъясӧс садьмӧдӧма музыка вынӧн.
Мамлы сьӧкыд вӧлі миритчыны Софьялӧн дурклункӧд; сійӧ быдлаӧ шыблавліс ассьыс кӧлуйсӧ, папирос помъяссӧ, разӧдліс пӧимсӧ, и ещӧ сьӧкыдджык вӧлі сылӧн размашистӧй речьяс вӧсна, — ставыс тайӧ ёна шыбитчис синмӧ сэк, кор Николайлӧн — спокойнӧй уверенность да серьёзностьӧн йиджтысьӧм век ӧткодь кывъяс.
Софья кажитчис мамлы подростокӧн, коді тэрмасьӧ петкӧдлыны асьсӧ верстьӧ мортӧн, а йӧз вылӧ видзӧдӧ кыдзи любопытнӧй чачаяс вылӧ.
Сійӧ уна сёрнитліс трудлӧн святость йылысь да аслас дурклунӧн тӧлктӧг содтыліс мамлысь уджсӧ, сёрнитліс свобода йылысь и мамлы казявмӧн ставнысӧ дзескӧдліс чорыд нетерпимостьӧн, дугдывтӧг вензьӧмъясӧн.
Софьяын вӧлі уна противоречивӧйыс, и мам аддзис тайӧс да относитчис сы дорӧ ёна видзчысьӧмӧн, ӧлӧдана вниманиеӧн, сы сьӧлӧмын эз вӧв Николайӧс моз быдлунъя мелуйтӧмыс.
Николай, коді вӧлі век тӧждысьысь, лунысь лун оліс ӧтсяма, тэрмасьтӧм олӧмӧн: кӧкъямыс час асылын юис чай да, газетаяс лыддигмоз, висьтавліс мамлы выльторъяс.
Сійӧс кывзігӧн мам шензьӧдана бура гӧгӧрволіс, кыдзи олӧмлӧн сьӧкыд машинаыс изӧ йӧзӧс да пӧртӧ деньгаӧ.
Мам чувствуйтіс сыын мыйкӧ ӧтсямаӧс Андрейкӧд.
Хохол моз жӧ сійӧ сёрнитіс йӧз йылысь скӧравтӧг да лёк олӧмсьыс мыжаӧн лыддис ставсӧ, но выль олӧмӧ эскӧмыс сылӧн эз вӧв сэтшӧм пӧсь да яркӧй, кыдзи Андрейлӧн.
Николай век сёрнитліс спокойнӧя, честнӧй да стрӧг судьялӧн кодь гӧлӧсӧн, и кӧть — весиг страшнӧйтор йылысь висьталіг — нюмъявліс жалитӧмпырысь, — но сылӧн синъясыс югъявлісны кӧдзыда да чорыда.
Мам гӧгӧрволіс, мый тайӧ мортыс некодлы да нинӧм оз прӧстит, — оз вермы прӧститнысӧ, — и чувствуйтіс, мый сылы тайӧ чорыдлун вӧснаыс сьӧкыд, да жалитіс Николайӧс.
И век ёнджыка сійӧ воис сьӧлӧм вылас мамлы.
Ӧкмыс часын сійӧ мунліс служба вылӧ, мам пелькӧдіс комнатаяс, гӧтӧвитліс ӧбед, мыссьыліс, пасьтавліс чистӧй платье да, аслас комнатаын пукалігтыр, видзӧдіс книгаясысь картинкаяс.
Сійӧ велаліс нин лыддьысьны, но тайӧ век сысянь требуйтіс напряжение, и лыддьысигас сійӧ ӧдйӧ мудзліс да дугдыліс гӧгӧрвоны кывъяслысь смыслсӧ.
А картинкаяс видзӧдӧмыс сылы кажитчыліс челядьлы моз, — найӧ сы водзын восьтылісны гӧгӧрвоана, выль да чудеснӧй мир.
Сы син водзӧ сувтлісны ыджыд каръяс, зэв мича керкаяс, машинаяс, корабльяс, монументъяс, лыдтӧм-щӧттӧм озырлун, кодӧс шедӧдісны йӧз, да природа творчестволӧн разнообразиеыс, коді шензьӧдліс вежӧртӧ.
Олӧмыс помтӧг паськаліс, коді быд лун синъяслы восьтіс зэв ыджыдӧс, тӧдтӧмӧс, чудеснӧйӧс, да нывбабалысь садьмӧм тшыг душасӧ век ёнджыка ызйӧдіс аслас ыджыд озырлуннас, помтӧм мичлуннас.
Сійӧ ёна радейтліс видлавны зоологическӧй атласлысь ыджыд кыз книга, и кӧть сійӧс вӧлі печатайтӧма иностраннӧй кыв вылын, но сетліс сылы медся яркӧй представление му шарлӧн мичлун, озырлун да ыджда йылысь.
— Му шарыс зэв ыджыд! — шулывліс сійӧ Николайлы.
Сылы медъёна кажитчылісны насекомӧйяс да торйӧн нин бобувъяс, сійӧ ёна шензьӧмӧн видзӧдаліс рисунокъяс, кытчӧ вӧлі рисуйтӧма найӧс, да тӧлкуйтліс:
— Николай Иванович, кутшӧм мича, а?
И мыйта тайӧ муса мичлуныс быдлаын, — а ставсӧ миянысь тупкӧма да ставыс бокиті лэбзьӧ, кодӧс ми огӧ аддзӧй.
Йӧзыс шӧйтӧны — нинӧмсӧ оз тӧдны, нинӧмӧн оз вермыны любуйтчыны, та вылӧ налӧн ни кадыс, ни кӧсйӧмыс абу.
Мыйта радлун эськӧ вермисны босьтны, тӧдісны кӧ, кутшӧм озыр муыс, кутшӧм уна сы вылын олӧ шензьӧданаыс.
И ставыс — ставныслы вылӧ, быдӧн — быдтор вылӧ, — сідзи-ӧ?
— Стӧч сідзи! — нюмъялігтыр шулывліс Николай.
И вайліс ещӧ картинаа книгаяс.
Рытъясын Николай ордӧ частӧ чукӧртчывлісны гӧстьяс — воліс Алексей Васильевич, кельыд чужӧма, сьӧд тошка, солиднӧй да чӧв олысь мича мужчина;
Роман Петрович, прыщикӧсь чужӧма, гӧгрӧс юра морт, коді век быттьӧ жалитӧмпырысь чупйӧдліс вомнас;
Иван Данилович, косіник да ичӧтик тушаа, ёсь тошка да вӧсньыдик гӧлӧса; сійӧ вӧлі вензьысь, горзысь да шыла кодь ёсь;
Егор, коді пыр шмонитліс ас вылас, ёртъяс вылас да аслас век ӧтарӧ ӧддзысь висьӧм вылын.
Волывлісны и мукӧд йӧз разнӧй ылі каръясысь.
Николай дыр да надзӧник сёрнитліс накӧд век ӧтитор йылысь — мувывса рабочӧй йӧз йылысь.
Вензьылісны, скӧралісны, шенасисны кияснас, уна юлісны чай, мукӧддырйиыс Николай чӧв олігтыр сочиняйтліс прокламацияяс, сэсся лыддьыліс ёртъясыслы, найӧс сэні жӧ переписывайтлісны печатнӧй букваясӧн, мам ставсӧ ӧтитӧг чукӧртавліс косявлӧм черновикъяслысь торъяссӧ да сотліс.
Мам кисьталіс чай да шензис, кутшӧм пӧся найӧ сёрнитісны рабочӧй народлӧн олӧм да судьба йылысь, сы йылысь, кыдзи ӧдйӧджык да бурджык сы пӧвстын кӧдзны правда йылысь мӧвп, кыпӧдны сылысь сьӧлӧм.
Частӧ найӧ скӧралігас эз волыны ӧти кывйӧ ӧта-мӧдныскӧд, ӧтиыс мӧдсӧ мыйыськӧ мыжавлісны, ӧбижайтчылісны да бара вензьылісны.
Мам чувствуйтліс, мый рабочӧйяслысь олӧмсӧ сійӧ тӧдӧ бурджыка тайӧ йӧз дорсьыс, сылы кажитчыліс, мый сійӧ яснӧйджыка аддзӧ наӧн ас выланыс босьтӧм моглысь ыдждалунсӧ, и тайӧ сылы сетліс позянлун ставныс дінӧ относитчыны снисходительнӧй, неуна шог чувствоӧн, сідзи, кыдзи верстьӧ морт относитчӧ челядь дорӧ, кодъяс ворсӧны, быттьӧ найӧ верӧс да гӧтыр, но оз на гӧгӧрвоны на костса отношениеяслысь драмасӧ.
Сійӧ ас тӧдлытӧгыс сравнивайтліс налысь речьяссӧ пиыслӧн, Андрейлӧн речьяскӧд да сравнивайтігас чувствуйтіс торъялӧм, кодӧс первойсӧ эз вермы гӧгӧрвоны.
Мукӧддырйи сылы кажитчыліс, мый тані горзӧны ёнджыка сы серти, кыдзи, вӧвлі, горзывлісны слӧбӧдаын, и тайӧс сійӧ аслыс объясняйтліс тадзи:
«Тӧдӧны унджык — сёрнитӧны гораджыка...»
Но сійӧ вывті частӧ казявліс, мый став тайӧ йӧзыс кыдз быттьӧ нарошнӧ ӧзтӧны ӧта-мӧдсӧ да горячитчӧны тайӧс петкӧдлӧм ради, быттьӧ на пиысь быдӧн кӧсйӧ докажитны ёртъясыслы, мый налы дорысь сылы правдаыс матынджык да донаджык, а мукӧдъясыс ӧбижайтчисны та вылӧ да, правда дорӧ ассьыныс матыслунсӧ доказывайтӧмӧн, заводитлісны вензьыны резкӧя, лёкысь.
Мамлы кажитчис, мый быдӧн кӧсйис чеччыштны мукӧд серти вылӧджык, и тайӧ чужтыліс сылысь тревожнӧй шогсьӧм.
Сійӧ кӧрліс синкымъяссӧ да, ставныс вылӧ кевмысяна синъясӧн видзӧдіг, думайтіс:
«Вунӧдісны Пашаӧс да сылысь ёртъяссӧ...»
Мам век сюся кывзывліс споръяссӧ да, дерт, эз гӧгӧрволы найӧс, а кывъясысь корсис чувство да аддзис — кор слӧбӧдаын сёрнитлісны буртор йылысь, сійӧс босьтлісны гӧгрӧсіникӧс, ставнас, а тані ставсӧ торйӧдлісны торпыригъяс вылӧ; сэні пыдісяньджык да ёнджыка чувствуйтлісны, тані вӧлі лэчыд, ставсӧ вундалысь думъяс.
И тані ёнджыка сёрнитлісны важсӧ кисьтӧм-жугӧдӧм йылысь, а сэні мечтайтлісны выль йылысь, та вӧсна пиыслӧн да Андрейлӧн речьясыс вӧліны сылы матынджыкӧсь, гӧгӧрвоанаджыкӧсь...
Мам казявлывліс, мый кор Николай дінӧ волывліс кодкӧ рабочӧйяс пиысь, — кӧзяин лолі зэв прӧстӧйӧн, чувствуйтіс асьсӧ свободнӧя, чужӧмыс лолі меліджык, а сёрнитліс сійӧ мӧдногӧн — не то грубӧйджыка, не то видзчысьтӧмджыка.
«Зільӧ, медым гӧгӧрвоисны сійӧс!» — думайтліс мам.
Но тайӧ эз успокоитлывлы мамӧс, и сійӧ казявліс, мый гӧсть-рабочӧй сідзжӧ чукрасьӧ, быттьӧ сылысь пытшкӧссӧ кӧрталӧма да оз вермы сёрнитны сэтшӧм кокниа да свободнӧя, кыдзи сійӧ сёрнитӧ сыкӧд, прӧстӧй нывбабакӧд.
Ӧтчыд, кор Николай петіс, кутшӧмкӧ том мортлы мам шуис:
— Мый тэ яндысян?
Абу ӧд экзамен вылын...
Мӧдыс паськыда нюмъёвтіс.
— Велавтӧгыд и ракъяс гӧрдӧдӧны...
всё-таки абу аскоддем...
Мукӧддырйи волывліс Сашенька, сійӧ некор дыр эз пукавлы, век сёрнитліс делӧвитӧя, серамтӧг, и быдпӧрйӧ мунігас юавліс мамлысь:
— Павел Михайлович здоров?
— Ен отсӧгӧн! — шулывліс мам.
— Нинӧм, весел!
— Поклон сылы месянь! — шуліс ныв да мунліс.
Мукӧддырйи мам норасьліс сылы, мый дыр кутӧны Павелсӧ, оз висьтавны, кор лоас суд.
Сашенька зумыштчывліс да чӧв оліс, а чуньясыс тэрыба вӧрисны.
Ниловналы зэв окота вӧлі шуны сылы:
«Мусаӧй тэ менам, ме ӧд тӧда, мый тэ радейтан сійӧс...»
Но эз решитчывлы — нывлӧн суровӧй чужӧмыс, сылӧн плӧть топӧдӧм вомдоръясыс да сӧмын делӧ йылысь сёрниыс кыдз быттьӧ водзвыв вештылісны мелуйтӧмсӧ.
Ышлолалігтыр мам кыв ни джын шутӧг топӧдлывліс сылысь кисӧ да думайтліс:
«Шудтӧмӧй тэ менам...»
Ӧтчыд воис Наташа.
Мамӧс аддзӧм бӧрын сійӧ лои зэв рад, окыштіс сійӧс да, сідз прӧстӧ, кыдзкӧ друг да ньӧжйӧник юӧртіс:
— А менам мамӧй кувсьӧма, кувсьӧма, коньӧрушкаыд!..
Пыркнитіс юрсӧ, тэрыба чышкыштіс синъяссӧ да висьталіс водзӧ:
— Жаль меным сійӧ, сылы ветымын арӧс на эз вӧв, вермис эськӧ дыр на овны.
А мӧдар боксянь видзӧдлан да и думайтан — кувны тайӧ олӧм дорсьыс бурджык.
Век ӧтнасӧн, ставныслы бокӧвӧй, некодлы ковтӧм, бать горзӧмъясӧн повзьӧдӧм — сійӧ ӧмӧй оліс?
Олӧны — кор виччысьӧны мыйкӧ бурӧс, а сылы, ӧбидаясысь кындзи, виччысьнысӧ вӧлі нинӧм...
— Збыльтор ті висьталанныд, Наташа! — думайтыштӧм бӧрын шуис мам.
— Олӧны — кор бурӧс виччысьӧны, а нинӧм кӧ виччысьнысӧ — кутшӧм олӧм?
И, нывлысь кисӧ меліа малыштӧм бӧрын, сійӧ юаліс:
— Ӧтнанныд ӧні колинныд?
— Ӧтнам! — кокниа вочавидзис Наташа.
Мам чӧв олыштіс да нюмъялігтыр друг шуис:
— Нинӧм!
Бур морт ӧткӧн оз ов — сы дінӧ йӧз век сибаласны...
VIII
Наташа пырис уджавны учительницаӧн уездӧ ткацкӧй фабрикаӧ, и Ниловна кутіс ваявны сылы запрещённӧй книгаяс, прокламацияяс, газетаяс.
Тайӧ лои сылӧн делӧӧн.
Монахиняӧн, прӧшвиӧн да дӧраӧн вузасьысьӧн, зажиточнӧй мещанкаӧн либӧ богомолка-странницаӧн пасьтасьӧмӧн сійӧ ветлӧдліс губернияӧд; мышкас сылӧн вӧлі ноптор либӧ киас чемодан.
Вагонъясын и пароходъяс вылын, гостиницаясын и постоялӧй дворъясын — сійӧ быдлаын кутіс асьсӧ прӧстӧя да спокойнӧя, первойӧн панліс сёрни тӧдтӧм йӧзкӧд, повтӧг кыскис ас дорас внимание аслас йӧз дорӧ сибалана мелі сёрнинас да уналаын вӧвлӧм, уна аддзылӧм мортлӧн увереннӧй манераяснас.
Сылы кажитчыліс сёрнитны йӧзкӧд, кажитчыліс кывзыны олӧм йылысь налысь рассказъяс, норасьӧмъяс да падъялӧмъяс.
Сылӧн сьӧлӧмыс тырліс радлунӧн быдпӧрйӧ, кор сійӧ казявліс мортын ыджыд недовольство, — сійӧ недовольствосӧ, коді, судьбалӧн ударъяслы паныд протестуйтіг, напряжённӧя корсьӧ ӧтветъяс вопросъяс вылӧ, кодъяс кыптӧмаӧсь нин вежӧрас.
Сы син водзын век паськыдджыка да унапӧлӧс рӧмӧн воссис морт олӧмлӧн картинаыс — пӧтлун вӧсна тышын суетливӧй, тревожнӧй олӧмлӧн картинаыс.
Быдлаын вӧлі яснӧя тыдалӧ грубӧя да восьсӧн, немъяндысьтӧг да откровеннӧя мортӧс пӧръявны зільӧм, рӧзӧритны сійӧс, пычкыны сыысь аслыс вылӧ унджык пӧльза, юны сылысь вирсӧ.
И мам аддзис, мый му вылын быдторйыс уна, а народ нуждайтчис да оліс помтӧм богатствояс пӧвстын — тшыг нисьӧ пӧт.
Каръясын сулалӧны храмъяс, кӧнъясын тырыс зарни да эзысь, коді оз ков енлы, а храмъяслӧн папертьясын дрӧжжитӧны корысьяс да весьшӧрӧ виччысьӧны, кор налы киас сетасны ыргӧн грӧш.
Мам и водзті аддзывліс тайӧс — озыр вичкояс да попъяслысь зарниӧн вурӧм ризіяс, корысь народлысь лачугаяс да сылысь киссьӧм паськӧмсӧ, но водзті тайӧ сылы кажитчыліс естественнӧйӧн, а ӧні миритчыны позьтӧмторйӧн да гӧль йӧзӧс оскорбляйтанторйӧн, кодъяслы — сійӧ тӧдіс — вичкоыс матынджык да коланаджык озыръяслы дорысь.
Картинкаяс серти, кытчӧ вӧлі рисуйтӧма Христосӧс, сы йылысь рассказъяс серти мам тӧдіс, мый сійӧ гӧльяслӧн друг, пасьтасьліс прӧстӧя, а вичкоясысь, кытчӧ гӧльяс волісны сы дорӧ утешениела, аддзылісны сійӧс зарни да шӧвк пытшкысь, коді зывӧкпырысь кышакыліс корысьясӧс аддзигӧн.
И мамлы тӧдвылас усины Рыбинлӧн кывъясыс:
«И енмӧн миянӧс пӧръялісны!»
Аслыс казявтӧг мам кутіс этшаджык юрбитны, но пыр унджык думайтіс Христос йылысь да йӧз йылысь, кодъяс, сылысь нимсӧ казьтывтӧг, весиг быттьӧ сы йылысь тӧдтӧг, олісны — кажитчис сылы — сылӧн заветъяс серти да, сы моз жӧ мусӧ гӧльяслӧн царствоӧн лыддьӧмӧн, кӧсйисны юкны мулысь став озырлунсӧ йӧз костын ӧтмындаӧн.
Та йылысь сійӧ думайтліс уна, и тайӧ думыс содіс сылӧн душаын, джудждаммис да шымыртіс сыӧн став аддзанторсӧ, ставсӧ, мый кывліс сійӧ, содіс да кутіс лоны молитвалӧн югыд чужӧм кодь; молитваыс рӧвнӧй биӧн ойдӧдӧ пемыд мирсӧ, став олӧмсӧ да став йӧзсӧ.
И сылы кажитчис, мый ачыс Христос, кодӧс мам век радейтліс гӧгӧрвотӧм любовӧн — сложнӧй чувствоӧн, кӧні полӧм вӧлі топыда йитчӧма надеякӧд да нежнӧй чувствояс шогкӧд, — Христос ӧні лои сы дорӧ матынджык да вӧлі нин эз воддзакодьӧн — ыджыдджык да сылы тыдаланаджык, кыпыдджык да югыдджык чужӧма, — быттьӧ сійӧ, кодӧс мыськалӧма да ловзьӧдӧма пӧсь вирӧн, кодӧс йӧз кисьтісны сы ним кузя, збыльысь ловзьыліс олӧм вылӧ.
Аслас путешествиеясысь мам век волывліс Николай дорӧ кыпыда возбуждённӧй сійӧн, мый аддзыліс да кывліс туйын, збодер да дӧвӧльнӧй вӧчӧм уджнас.
— Лӧсьыд быдлаӧ ветлыны да унатор аддзывны! — Николайлы рытъяснас висьтавліс сійӧ.
— Гӧгӧрвоан, кыдзи стрӧитсьӧ олӧмыс.
Народсӧ зырӧны, тойлалӧны олӧм дорйылас, сійӧ, ӧбидитӧма, луасьӧ сэні, но — кӧсйӧ кӧть оз, а думайтӧ — мыйысь?
Мыйла менӧ кытчӧкӧ вӧтлӧны?
Мыйла ставторйыс уна, а ме тшыг?
И мыйта быдлаын вежӧрыс, а ме бӧб да неграмотнӧй?
И кӧні сійӧ, милӧстя енмыс, код водзын абуӧсь озыръяс ни гӧльяс, но ставныс — челядь, кодъяс донаӧсь сьӧлӧмлы?
Народ вочасӧн заводитӧ возмущайтчыны аслас олӧмӧн, — чувствуйтӧ, ачыс кӧ ас йывсьыс оз кут думайтны, неправдаыс сійӧс пӧдтас!
И век тшӧкыдджыка мам кыліс ас пытшсьыс кӧсйӧм, коді требуйтіс, медым ас кывйӧн висьтавны йӧзлы олӧмлӧн несправедливость йылысь; мукӧддырйиыс — сылы сьӧкыд вӧлі пӧдтыны тайӧ кӧсйӧмсӧ...
Николай, кор сулывліс мамӧс картинаяс видзӧдігӧн, нюмъялігтыр висьтавліс мыйкӧ век чудеснӧйӧс.
Морт водзын сулалысь могъяслӧн дерзостьнас шензьӧмла мам падъялігтыр юавлывліс Николайлысь:
— Да тайӧс ӧмӧй позьӧ?
И сійӧ, аслас пророчествоӧ падъявтӧг веритӧмӧн, ӧчки пырыс мамлы чужӧмас меліа видзӧдігтыр, настойчивӧя висьтавліс будущӧй йылысь мойдъяс.
— Мортлӧн кӧсйӧмъяслы помыс абу, сылӧн выныс — бырӧдны позьтӧм!
Но мирыс век жӧ зэв на ньӧжйӧ озырмӧ духнас, сы вӧсна мый ӧні быдӧн, коді кӧсйӧ асьсӧ мездыны зависимость улысь, быть должен чӧжны оз знаниеяс, а деньга.
А кор йӧзыс виасны горшлунсӧ, кор найӧ мынтӧдасны асьнысӧ подневольнӧй труд пленысь...
Мам шоча гӧгӧрволіс сы кывъяслысь смыслсӧ, но спокойнӧя эскӧмлӧн чувствоыс, коді ловзьӧдліс найӧс, лолі век ёнджыка доступнӧйӧн сылы.
— Му вылын вывті этша свободнӧй йӧзыс, вот сылӧн несчастьеыс! — висьталіс Николай.
Тайӧ вӧлі гӧгӧрвоана — мам тӧдіс горшлунысь да скӧралӧмысь мынтӧдчӧмъясӧс, сійӧ гӧгӧрволіс, мый татшӧм йӧзыс кӧ эськӧ вӧлі унджык, — олӧмлӧн пемыд да страшнӧй чужӧмыс лои эськӧ приветливӧйджык да прӧстӧйджык, меліджык да югыдджык.
— Морт аслас кӧсйытӧг должен лоны чорыд сьӧлӧмаӧн! — шогпырысь шулывліс Николай.
Мам эскӧмӧн довкйӧдліс юрнас, кор усьліны тӧдвылас хохоллӧн речьясыс.
IX
Ӧтчыд Николай, коді вӧлі век ӧкуратнӧйӧн, служба вывсьыс воис мукӧд лунъяс серти ёна сёрӧнджык да пӧрччысьтӧгыс, возбуждённӧя воча ки ниртіг, тэрмасьӧмӧн висьталіс:
— Тӧданныд, Ниловна, тюрьмаысь талун пышйӧма миян ёртъяс пиысь ӧти.
Но коді сійӧ?
Тӧдмавны эз удайтчы...
Волнуйтчӧмысла мам шатовмуні, пуксис улӧс вылӧ да вашкӧдӧмӧн юаліс:
— Гашкӧ, Паша?
— Вермас лоны! — пельпомъяссӧ лэптыштлігтыр вочавидзис Николай.
— Но кыдзи сылы отсавны дзебсьыны, кытысь сійӧс аддзыны?
Ме ӧні ветлӧдлі уличаяс кузя — огӧ-ӧ, мися, паныдасьӧй?
Тайӧ, дерт, йӧйталӧм, но колӧ мыйкӧ вӧчны!
И ме бара муна...
— Ме муна жӧ! — горӧдіс мам.
— Ті мунӧй Егор ордӧ, оз-ӧ сійӧ мыйкӧ тӧд? — тэрмасьӧмӧн петігмоз шуис Николай.
Мам плавгис юр вылас чышъянсӧ да, ыджыд надея кутігтыр, тэрыба петіс Николай бӧрся ывлаӧ.
Синъяс водзас вераліс, и сьӧлӧмыс тіпкис тэрыба да заставляйтіс сійӧс пӧшти котӧртны.
Юрсӧ ӧшӧдӧмӧн мам муніс вермана позянаторлы воча да ас гӧгӧрсьыс нинӧм эз казяв.
«Воа сэтчӧ, а сійӧ сэні!» — югнитлывліс надея да тойлаліс сійӧс водзӧ.
Вӧлі жар, мудзӧмысла мамлӧн тырис лолыс да, кор воис Егор квартира пос дорӧдз, сувтіс, медым лолыштны, видзӧдліс мышкас да, чуймӧмӧн горӧдыштӧм бӧрын, здук кежлӧ куньліс синъяссӧ — сылы кажитчис, мый ворота дорын сулалӧ, кияссӧ зептас сюйӧмӧн, Николай Весовщиков.
Но кор сійӧ мӧдысь видзӧдліс — некод эз вӧв...
«Каститчис!» — пос тшупӧдъясӧд восьлалігтыр да кывзысигтыр думсьыс шуис мам.
Улын дворас кылӧны вӧлі ньӧжмыд кок шыяс.
Пос площадка вылӧ сувтӧм бӧрын мам копыртчӧмӧн видзӧдліс увлань да бара аддзис писти сера чужӧм, коді нюмъяліс сылы...
— Николай!
Николай... — сылы паныд лэччигмоз горӧдіс мам, а сьӧлӧмсӧ шогысла ёнтіс.
— А тэ пыр!
Пыр! — кинас ӧвтыштӧмӧн негораа вочавидзис сійӧ.
Мам котӧрӧн кайис поскӧд, пырис Егор комнатаӧ да, диван вылын куйлысь Егорӧс аддзӧм бӧрын, пошкигтыр вашкӧдіс:
— Николай пышйӧма...
тюрьмаысь!..
— Кутшӧм? — пӧдушка вывсьыс юрсӧ кыпӧдігмоз сибдӧм гӧлӧсӧн юаліс Егор.
— Сэні кык Николай...
— Весовщиков...
Татчӧ локтӧ!..
— Зэв бур!
Весовщиков пырис нин комнатаӧ, каличаліс ӧдзӧссӧ да, шапкасӧ пӧрччӧм бӧрын да юрсисӧ шыльӧдігмоз, надзӧник сераліс.
Диванӧ гырддзаяснас мыджсьӧмӧн Егор кыпӧдчис, юрнас довкйӧдлігтыр кызӧктіс.
— Пӧжалуйста...
Паськыда нюмъялігтыр Николай матыстчис мам дінӧ, кватитіс сылысь кисӧ:
— Тэнӧ кӧ эг аддзы ме — кӧть бӧр мун тюрьмаӧ!
Карын тӧдсаыс некод абу, а слӧбӧдаӧ мунны — пырысь-пыр жӧ кутасны.
Ветлӧдла да думайта — дурак!
Мыйла муні?
Друг аддза — Ниловна котӧртӧ!
Ме тэ бӧрся...
— Кыдзи тэ пышйин? — юаліс мам.
Весовщиков пуксис диван помӧ да, пельпомъяссӧ яндысьӧмӧн лэптышталігтыр, висьталіс:
— Сэтшӧм случай сюри!
Ме гуляйті, а уголовникъяс кутісны нӧйтны надзирательӧс.
Сэні эм ӧти сэтшӧм, жандармъяс пӧвстысь, гусясьӧмысь вӧтлӧмаӧсь, — шпионитӧ, соритчӧ, некодлы олан туй оз сет!
Найӧ сійӧс нӧйтӧны, надзирательяс повзисны, котралӧны, тюрзӧны.
Ме аддза воротаыс восьса, площадь, кар.
И тэрмасьтӧг мӧдӧдчи...
Быттьӧ вӧтын.
Неуна мунышті, ас садьӧ вои — кытчӧ мунны?
Видзӧда — а тюрьма воротаыс пӧдса нин...
— Гм! — шуис Егор.
— А ті эськӧ, господин, бӧр мед бергӧдчинныд, вежливӧя йиркӧдчинныд ӧдзӧсас да коринныд лэдзны.
Извинитӧй пӧ, ме неуна ылавлі...
— Да, — шпыннялігтыр водзӧ висьталіс Николай, — тайӧ йӧйталӧм.
Но, век жӧ ёртъяс водзын абу лӧсьыд, — некодлы нинӧм эг висьтав...
Муна.
Аддза — покойникӧс нуӧны, кагаӧс.
Мӧдӧдчи горт бӧрсяыс, юрӧс ӧшӧді, некод вылӧ ог видзӧд.
Пукалышті кладбище вылын, пальӧдыштіс менӧ воздухыс, и ӧти мӧвп меным юрӧ воис...
— Ӧти? — юаліс Егор да, ыджыда ышловзьӧм бӧрын, содтіс: — Ме чайта, сылы сэні абу дзескыд...
Юрнас пыркнитӧм бӧрын Весовщиков дӧзмытӧг серӧктіс.
— Но, ӧні менам юрӧй абу нин сэтшӧм тыртӧм, кутшӧм вӧвлі.
А тэ, Егор Иванович, век висьӧдчан...
— Быдӧн вӧчӧ сійӧс, мый вермӧ! — семдӧмӧн кызігтыр вочавидзис Егор.
— Водзӧ висьтав!
— Сэсся муні земскӧй музейӧ.
Ветлӧдлышті сэні, ставсӧ видзӧді, а ачым век думайта — кыдзи нӧ, кытчӧ ӧні меным?
Весиг ас вылӧ скӧрми.
И кынӧмӧй зэв ёна кутіс сюмавны!
Петі ывла вылӧ, ветлӧдла, шог меным...
Аддза — полицейскӧйяс быдӧн вылӧ сюся видзӧдӧны.
Но, думайта, менам рожаӧн регыд веськала божий суд вылӧ!..
Друг Ниловна паныд котӧртӧ, ме кежышті, да сы бӧрся, — вот и ставыс!
— А ме тэнӧ эг и казявлы! — мыжапырысь нурбыльтіс мам.
Сійӧ видзӧдіс Весовщиков вылӧ, и сылы кажитчис, мый сійӧ быттьӧ кокняммӧма.
— Ёртъяс, кӧнкӧ, майшасьӧны...
— юрсӧ гыжъялігтыр шуис Николай.
— А начальствоыд тэныд абу жаль?
Найӧ ӧд майшасьӧны жӧ! — шуис Егор.
Сійӧ восьтіс вомсӧ да кутіс сідзи вӧрӧдны вомдоръяссӧ, быттьӧ курччаліс воздухсӧ.
— Тырмас шутитны!
Тэнӧ колӧ дзебны, мый абу кокни, кӧть и приятнӧ.
Ме кӧ эськӧ верми сувтны...
— сійӧ тшӧкмуні, шыбитіс кисӧ морӧс вылас да ньӧжйӧник кутіс зыравны морӧссӧ.
— Ёна тэ висьмӧмыд, Егор Иванович! — шуис Николай да копыртіс юрсӧ.
Мам ышловзис, тревожнӧя видзӧдліс гӧгӧр ичӧтик, дзескыд комнатасӧ.
— Тайӧ менам личнӧй делӧ! — вочавидзис Егор.
— Ті, мамаша, юасьӧй Павел йылысь, нинӧм чӧв овны!
Весовщиков паськыда нюммуніс.
— Павел ничево!
Здоров.
Сійӧ сэні старӧста пыдди.
Начальствокӧд сёрнитӧ и вообщӧ — командуйтӧ.
Сійӧс уважайтӧны...
Весовщиковлысь висьталӧмсӧ кывзігӧн Власова довкйӧдліс юрнас да синбӧжнас видзӧдіс Егорлӧн пыктӧм, лӧзоват чужӧм вылӧ.
Вӧрзьывтӧг кынмӧм, некутшӧм выражениетӧм чужӧмыс сылӧн кажитчис плавкӧсӧн, и сӧмын синъясыс югъялісны тэрыба да гажаа.
— Вердыштінныд эськӧ менӧ, — ей-богу, зэв ёна кынӧмӧй сюмалӧ! — немвиччысьтӧг горӧдіс Николай.
— Мамаша, джаджйын эм нянь, сэсся петалӧй коридорӧ, шуйгавылас мӧд ӧдзӧсыс — таркнитӧй сэтчӧ.
Восьтас нывбаба, и ті сылы висьталӧй, мед локтас татчӧ да сьӧрсьыс босьтас ставсӧ, мый эм сёянторйыс.
— Кытчӧ нӧ — ставсӧ? — паныд сувтіс Николай.
— Эн волнуйтчы — абу уна...
Мам петіс, таркнитіс ӧдзӧсӧ да, чӧв-лӧняс кывзысигтыр, шога думайтіс Егор йылысь:
«Кулӧ...»
— Коді сэні? — юалісны ӧдзӧс сайсянь.
— Егор Ивановичсянь! — негораа ӧтветитіс мам.
— Тіянӧс корӧ ас ордас...
— Ӧні жӧ воа! — ӧдзӧссӧ восьтывтӧг вочавидзисны сылы.
Мам виччысьыштіс недыр да бара таркнитіс.
Сэки ӧдзӧсыс тэрыба воссис, и коридорӧ петіс кузь тушаа, ӧчкиа нывбаба.
Чукрассьӧм ковта соссӧ тэрыба веськӧдалігтыр сійӧ суровӧя юаліс мамлысь:
— Мый тіянлы колӧ?
— Ме Егор Ивановичсянь...
— Ага!
Мунамӧй.
О, да ме жӧ тіянӧс тӧда! — надзӧникӧн горӧдыштіс нывбаба.
— Видза оланныд!
Тані пемыд...
Власова видзӧдліс сы вылӧ да тӧдвылас уси, мый сійӧ шочиника волывліс Николай ордӧ.
«Ставныс ас йӧз!» — вирдыштіс мам вежӧрын.
Нывбаба заставитіс Власовалы мунны водзвылас, а ачыс, бӧрсяньыс восьлалігтыр, юасис:
— Лёк сылы?
— Да, куйлӧ.
Корис тіянӧс, медым вайинныд сёйыштны...
— Но, тайӧ лишнӧй...
Кор пырисны Егор ордӧ, найӧ кылісны киргӧмӧн шуӧм:
— Кувны куті, другӧй менам.
Людмила Васильевна, тайӧ мортыс мунӧма тюрьмаысь начальство разрешениетӧг!
Первой вердыштӧй сійӧс, сэсся кытчӧкӧ дзебӧй.
Нывбаба довкнитіс юрнас да, висьысьлы чужӧмас внимательнӧя видзӧдіг, стрӧга шуис:
— Ті, Егор, долженӧсь вӧлі мела ыстыны пыр жӧ, мыйӧн сӧмын воисны тіян ордӧ!
И ті кыкысь нин, ме видзӧда да, абу юӧмныд лекарство — мыйсяма небрежность?
Ёрт, мунӧй ме ордӧ!
Ӧні татчӧ воасны больничасянь Егорла.
— Всё-таки больничаӧ? — юаліс Егор.
— Да.
Ме лоа сэні тіянкӧд.
— И сэні?
О, господьӧй!
— Энӧ дурӧй...
Сёрнитігтырйиыс нывбаба лӧсьӧдыштіс Егор морӧс вылысь эшкынсӧ, сюся видзӧдліс Николай вылӧ, синъяснас мерайтіс пузырёкысь лекарствосӧ.
Сёрнитіс сійӧ рӧвнӧя, ньӧжйӧник, движениеясыс сылӧн вӧліны плавнӧйӧсь, чужӧмыс блед, сьӧд синкымъясыс пӧшти ӧтлаасьлісны.
Сылӧн чужӧмыс мамлы эз во сьӧлӧм вылас — сійӧ кажитчис гордӧйӧн, а синъясыс видзӧдісны нюмъявтӧг, кӧдзыда.
И сёрнитіс сійӧ сідзи, быттьӧ командуйтіс.
— Ми мунам! — водзӧ висьталіс сійӧ.
— Ме регыд бӧр воа!
Ті сетӧй Егорлы со этійӧс паньтыр.
Энӧ лэдзӧй сійӧс сёрнитны...
И сійӧ муніс Николайкӧд.
— Чудеснӧй нывбаба! — ышловзьӧмӧн шуис Егор.
— Зэв бур нывбаба...
Тіянӧс, мамаша, колӧ эськӧ сы дінӧ назначитны, — сійӧ зэв ёна мудзӧ...
— А тэ эн сёрнит!
На со, юышт!.. — меліа корис мам.
Сійӧ ньылыштіс лекарствосӧ да, синъяссӧ читкыртӧмӧн, висьталіс водзӧ:
— Всё равно кула, кӧть и кута чӧв овны...
Мӧд синнас сійӧ видзӧдіс мам чужӧмӧ, вомдоръясыс сылӧн ньӧжйӧник нюмъёвтісны.
Мам копыртіс юрсӧ, сійӧс жалитӧмла доршасис синваыс.
Нинӧм, тайӧ естественнӧ...
Олыштім, колӧ и кувны...
Мам пуктіс кисӧ сылы юр вылас да бара надзӧникӧн шуис:
— Чӧв олышт, а?
Егор кунис синъяссӧ, быттьӧ кывзіс аслас морӧс пытшкысь киргӧмсӧ, да упрямӧя висьталіс водзӧ:
— Весьшӧрӧ чӧв овны, мамаша!
Чӧв олӧмнас мый ме выиграйта?
Агониялысь кымынкӧ лишнӧй секунда, а ворсся бур морткӧд больгӧмысь удовольствие.
Ме думайта, мый мӧдаръюгыдас абуӧсь татшӧм бур йӧзыс, кыдзи тані...
Мам тӧждысигтыр торкис сылысь речсӧ:
— Вот воас сійӧ, барыняыс, и кутас видны менӧ сыысь, мый тэ сёрнитан...
— Сійӧ абу барыня, а — революционерка, ёрт, чудеснӧй душа.
Тіянӧс, мамаша, видны сійӧ обязательнӧ кутас.
Быдӧнӧс видӧ, век...
И, вомдоръяссӧ сьӧкыдпырысь вӧрӧдіг, Егор ньӧжйӧникӧн кутіс висьтавны аслас соседкалӧн олӧм йылысь.
Сылӧн синъясыс нюмъялісны, мам аддзис, мый сійӧ нарошнӧ дэльӧдышталӧ сійӧс да, Егорлӧн лӧзӧдыштӧм чужӧм вылӧ видзӧдіг, тревожнӧя думайтіс:
«Кулас...»
Пырис Людмила да, ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ топыда пӧдлалӧм бӧрын, кутіс висьтавны Власовалы:
— Тіян тӧдсалы колӧ пасьтасьны мӧд паськӧмӧн да кыдзи позьӧ регыдджык мунны ме ордысь, сідзкӧ ті, Пелагея Ниловна, ӧні жӧ мунӧй, судзӧдӧй сылы паськӧм да ставсӧ вайӧй татчӧ.
Жаль — Софья абу, тайӧ сылӧн специальность — дзеблавны йӧзӧс.
— Сійӧ аски воас! — пельпомъяс вылас чышъянсӧ плавгигмоз шуис Власова.
Быдпӧрйӧ, кор сылы сетлывлісны кутшӧмкӧ поручение, сійӧс крепыда шымыртліс кӧсйӧм ӧдйӧ да бура вӧчны тайӧ делӧсӧ, и сійӧ эз нин вермы немтор йылысь думайтны, аслас мог йылысь кындзи.
И ӧні, синкымъяссӧ тӧждысьӧмӧн кӧрӧмӧн, делӧвитӧя юасис:
— Кыдзи ті думайтанныд сійӧс пасьтӧдны?
— Всё равно!
Сійӧ мунас войын...
— Войнас лёкджык — уличаяс вылын йӧзыс этша, ёнджыка следитӧны, а сійӧ абу сэтшӧм пельк...
Егор киргӧмӧн серӧктіс.
— А позьӧ тіян дінӧ больничаӧ волыны? — юаліс мам.
Кызігтырйи сійӧ довкнитіс юрнас.
Людмила сьӧд синъяснас видзӧдліс мамлы чужӧмас да шуис:
— Кӧсъянныд ӧчередьӧн мекӧд дежуритны сы дінын?
Да?
Бур!
А ӧні — мунӧй ӧдйӧджык...
Меліа, но властнӧя мамӧс киӧдыс босьтӧм бӧрын, сійӧ петкӧдіс ӧдзӧс сайӧ да сэні надзӧникӧн шуис:
— Энӧ ӧбижайтчӧй, мый ме вӧтла тіянӧс!
Но сылы сёрнитны вреднӧ...
А менам эм надея...
Сійӧ кабыртіс кисӧ, чуньясыс ратшмунісны, а синъяссӧ мудзпырысь куньліс...
Тайӧ объяснениеыс шӧйӧвоштіс мамӧс, и сійӧ нурбыльтіс:
— Мый тайӧ ті?
— Видзӧдӧй, абуӧсь-ӧ шпионъяс? — надзӧник шуис нывбаба.
Кияссӧ чужӧм бердас лэптӧм бӧрын сійӧ кутіс ниртны кӧсичаяссӧ, вомдоръясыс сылӧн тіралісны, чужӧмыс лои меліджык.
— Тӧда!..
— гордитчыштӧмӧн вочавидзис сылы мам.
Ворота сайӧ петӧм бӧрын, чышъянсӧ лӧсьӧдышталігмоз, сійӧ здук кежлӧ сувтыштліс да некод казявтӧг, но сюся видзӧдліс гӧгӧр.
Сійӧ пӧшти ӧшибитчытӧг нин кужис торйӧдны йӧз чукӧрысь шпионӧс.
Сійӧ бура тӧдіс синмӧ шыбитчана беспечнӧй походкасӧ, кияснас веськодьпырысь шенасьӧмсӧ, мудзӧм да гажтӧм выражениеа чужӧмсӧ да беспокойнӧй, неприятнӧ ёся видзӧдысь синъяслысь мыжапырысь югъялӧмсӧ.
Тайӧ пӧрйӧ мам эз казяв тӧдса чужӧмсӧ да тэрмасьтӧг мӧдӧдчис улича кузя, а сэсся медаліс извозчикӧс да тшӧктіс нуны рынок вылӧ.
Николайлы паськӧм ньӧбигӧн сійӧ ёна тӧргуйтчис вузасьысьяскӧд да сэки жӧ видіс ассьыс пьянник-мужиксӧ, кодлы ковмӧ чуть ли не быд тӧлысь ньӧбны выль паськӧм.
Тайӧ выдумкаыс омӧля действуйтіс тӧргӧвечьяс вылӧ, но ёна кажитчис сылы аслыс, — мунігас сійӧ думыштіс, мый полиция, дерт, гӧгӧрвоас Николайлысь паськӧмсӧ вежны быть колӧм да ыстас рынок вылӧ сыщикъясӧс.
Татшӧм жӧ наивнӧй предосторожностьясӧн сійӧ бӧр воис Егор квартираӧ, сэсся сылы ковмис колльӧдны Николайӧс кар помӧдз.
Найӧ мунісны Николайкӧд улича ӧтар-мӧдар бокӧдыс, и мамлы вӧлі приятнӧ и тешкодь аддзыны, кыдзи Весовщиков, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн да кузь рыжӧй пальто пӧлаясас кокъяснас гантайтчигтыр, сьӧкыда восьлаліс да кыдзи сійӧ ӧтарӧ лӧсьӧдіс шляпасӧ, коді лэччыліс син улас.
Ӧти йӧзтӧм улича вылын найӧс встретитіс Сашенька, и мам, юрнас довкнитӧмӧн Весовщиковкӧд прӧщайтчӧм бӧрын, мӧдӧдчис гортас.
«А Паша пукалӧ...
И — Андрюша...» — шога думайтіс сійӧ.
X
Николай встретитіс сійӧс тревожнӧя горӧдӧмӧн:
— Ті тӧданныд — Егорлы зэв сьӧкыд, зэв!
Сійӧс нуӧмаӧсь больничаӧ, татчӧ воліс Людмила, сійӧ корӧ тіянӧс локны сэтчӧ ас дінас...
— Больничаӧ?
Нервнӧй движениеӧн ӧчкисӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын Николай отсаліс мамлы пасьтавны ковта да, сылысь кисӧ кос, шоныд кинас топӧдлігтыр, тіралан гӧлӧсӧн шуис:
— Да!
Босьтӧй сьӧрсьыд со тайӧ тубрасторсӧ.
Устроитінныд Весовщиковӧс?
— Ставыс бур...
— Ме воа жӧ Егор дінӧ...
Мудзӧмысла мамлӧн юрыс бергӧдчис, а Николайлӧн тревожнӧй настроениеыс дзикӧдз шогӧдіс сійӧс.
«Кулӧ», — шувгис сы юрын мӧвп.
Но кор сійӧ воис больничаӧ ичӧтик, чистӧй да югыд комнатаӧ да аддзис, мый Егор пукалӧ койка вылын еджыд пӧдушкаяс пӧвстын да кирган гӧлӧсӧн сералӧ, — тайӧ пырысь-пыр успокоитіс сійӧс.
Нюмъялігтыр мам сувтіс ӧдзӧс дорӧ да кывзіс, кыдзи висьысь висьтавліс докторлы:
— Лечение — тайӧ реформа...
— Егор, эн больгы! — вӧсньыдик гӧлӧсӧн тӧждысьӧмӧн горӧдыштіс доктор.
— А ме — революционер, ненавидита реформаяссӧ...
Доктор осторожнӧя пуктіс Егорлысь кисӧ сылӧн пидзӧс вылӧ, чеччис улӧс вылысь да, тошсӧ думыштчӧмӧн нетшкигтыр, кутіс видлавны чуньяснас висьысь чужӧм вылысь пыкӧссӧ.
Мам бура тӧдіс докторӧс, сійӧ вӧлі Николайлӧн матысса ёртъяс пиысь ӧти, сійӧс шуисны Иван Даниловичӧн.
Мам матыстчис Егор дінӧ — мамлы воча Егор нюжӧдіс кывсӧ.
Доктор бергӧдчис.
— А, Ниловна!
Видза оланныд!
Мый тіян кианыд?
— Навернӧ, книгаяс.
— Сылы оз позь лыддьысьны! — шуис ичӧтик доктор.
— Доктор кӧсйӧ вӧчны менӧ идиотӧн! — норасис Егор.
Егор морӧсысь киргӧмсорӧн петісны дженьыдик, сьӧкыд ышловзьӧмъяс, сылӧн чужӧмыс вӧлі вевттьысьӧма посньыдик ньылӧм войтъясӧн, да, кывзысьтӧм, сьӧкыд кияссӧ ньӧжйӧник лэптӧмӧн, сійӧ ниртіс кипыдӧснас плешсӧ.
Банбокъясыс пыктӧмаӧсь, и тайӧ урӧдуйтіс паськыд, мелі чужӧмсӧ, став чертаясыс вошӧмаӧсь кулӧм мортлӧн кодь маска улын, и сӧмын синъясыс, кодъяс пыдӧ вӧйӧмаӧсь пыкӧсас, видзӧдісны яснӧя, снисходительнӧя нюмъялісны.
— Эй, наука!
Ме мудзи, — позьӧ водны?.. — юаліс сійӧ.
— Оз! — дженьыда вочавидзис доктор.
— Но, ме вода, кор тэ мунан...
— Ті, Ниловна, энӧ лэдзӧй тайӧс вӧчны сылы!
Лӧсьӧдыштӧй пӧдушкаяссӧ.
И, пӧжалуйста, энӧ сёрнитӧй сыкӧд, тайӧ сылы вреднӧ...
Мам довкнитіс юрнас.
Доктор муніс тэрыба восьлалігтыр.
Егор чатӧртіс юрсӧ, кунис синъяссӧ да чӧв ланьтіс, сӧмын чуньясыс ньӧжйӧник вӧрисны.
Ичӧтик комнаталӧн еджыд стенъяссянь ӧвтіс кос кӧдзыдӧн, шогӧн.
Ыджыд ӧшиньӧ видзӧдісны нинпуяслӧн кудриа туганъясыс, пемыд, буса коръяс пӧвстын яркӧя дзирдалісны виж пятнаяс — локтысь арлӧн признакъяс.
— Ме дінӧ смертьыс матыстчӧ ньӧжйӧник...
неокотапырысь...
— вӧрзьӧдчытӧг да синъяссӧ восьтытӧг заводитіс Егор.
— Сійӧ, буракӧ, менӧ неуна жалитӧ — сэтшӧм пӧ винёв вӧлі зонмыс...
— Тэ эськӧ, Егор Иванович, мед чӧв олін! — сылысь кисӧ ньӧжйӧник малалігтыр корис мам.
— Энлы, ланьта...
Пыдісянь лолаліг, кывъяссӧ сьӧкыда шуалігтыр да дыр кежлӧ ланьтлывлӧмӧн сійӧ висьталіс водзӧ:
— Тайӧ зэв бур, мый ті миянкӧд, — приятнӧ аддзыны тіянлысь чужӧмтӧ.
Мыйӧн сійӧ помалас? — юала ме ассьым.
Гажтӧм, кор думайтан, мый тіянӧс — кыдзи и ставнымӧс — виччысьӧ тюрьма да быдпӧлӧс свинствоыс.
Ті онӧ полӧй тюрьмасьыс?
— Ог! — прӧстӧя ӧтветитіс мам.
— Но да, дерт.
А всё-таки тюрьмаыд — дрянь, тайӧ сійӧ менӧ калечитіс.
Шуны кӧ веськыда — меным абу на окота кувны...
«Гашкӧ, он на кув!» — кӧсйис шуны мам, но, сы чужӧм вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, нинӧм эз шу.
— Ме эськӧ верми на уджавны...
Но, уджавны кӧ оз позь, нинӧмӧн овны и — дзик нинӧмла овны...
«Справедливӧ, а — оз бурмӧд сьӧлӧмтӧ!» — невольнӧя усины мамлы тӧдвылас Андрейлӧн кывъясыс да сьӧкыда ышловзис.
Сійӧ зэв ёна мудзис лунбыдӧн, сылӧн сюмаліс кынӧмыс.
Висьысьлӧн век ӧтсяма шӧпкӧмыс беспомощнӧя кысъясис шыльыд стенъясӧд.
Ӧшинь сайын нинпуяслӧн туганъясыс вӧліны улӧдз ӧшйӧм сім сьӧд кымӧръяс кодьӧсь да шензьӧдісны асланыс гажтӧмлуннас.
Ставыс тешкодя чӧв ланьтліс вой кежлӧ.
— Кутшӧм меным сьӧкыд! — шуис Егор да, синъяссӧ куньӧм бӧрын, чӧв ланьтіс.
— Узьышт! — сӧветуйтіс мам.
— Гашкӧ, кокниджык лоӧ.
Сэсся кывзіс сылысь лолалӧмсӧ, гӧгӧр видзӧдліс, кӧдзыд шогӧн шымыртӧма, пукалыштіс кымынкӧ минута вӧрзьӧдчывтӧг, и вугыртіс.
Ӧдзӧс дорын кышакылӧм садьмӧдіс сійӧс, — мам дрӧгнитіс-садьмис да аддзис Егорлысь восьса синъяссӧ.
— Прӧстит, ойбыртсьӧма! — надзӧник шуис мам.
— И тэ прӧстит...
— сідзжӧ надзӧник шуис Егор.
Ӧшиньӧ видзӧдіс рытъя рӧмыд, гудыр кӧдзыдыс личкис синъястӧ, ставыс тешкодя чусаммис, висьысьлӧн чужӧмыс лои пемыд.
Кыліс кышакылӧм да Людмилалӧн гӧлӧс:
— Пукалӧны пемыдын да шӧпкӧдчӧны.
Кӧні нӧ тані выключательыс?
Комнатаыс друг ойдіс гажтӧм югӧрӧн.
Комната шӧрын сулаліс Людмила. Сійӧ вӧлі сьӧд паськӧма, кузь тушаа, веськыд.
Егор дрӧгнитіс став тушанас, лэптіс кисӧ морӧсланьыс.
— Мый? — сы дінӧ котӧрӧн матыстчиг горӧдіс Людмила.
Егор видзӧдіс мам вылӧ вӧрзьытӧм синъясӧн, и ӧні найӧ кажитчисны ыджыдӧн да тешкодя дзирдалісны.
Вомсӧ паськӧдӧмӧн сійӧ кыпӧдіс юрсӧ вывлань, а кисӧ нюжӧдіс водзӧ.
Мам видзчысигтыр босьтіс сылысь кисӧ да, лов шысӧ пыкӧмӧн, видзӧдіс Егорлы чужӧмас.
Сьыліыслӧн судорожнӧй да вына движениеӧн сійӧ чатӧртіс юрсӧ да гораа шуис:
— Ог вермы, — пом!..
Сылӧн телӧыс муртса дрӧгнитіс, юрыс вынтӧма лётмуні-уси пельпом вылас, и паськыда восьтӧм синъясас шуштӧма отразитчис койка весьтын ӧзйысь лампалӧн кӧдзыд югӧрыс.
— Сьӧлӧмшӧрӧй менам! — шӧпнитіс мам.
Людмила ньӧжйӧник вешйис койка дінысь, сувтіс ӧшинь дорӧ да, кытчӧкӧ ас водзвылас видзӧдіг, вывті гора гӧлӧсӧн шуис:
— Кулі...
Сійӧ копыртчис, пуктіс гырддзаяссӧ ӧшинь вылӧ да друг, быттьӧ сылы кучкисны юрас, бессильнӧя пидзӧсчанясис, тупкис чужӧмсӧ кияснас да кутіс ымзыны-бӧрдны.
Мам пуктіс Егорлысь кияссӧ морӧс вылас, лӧсьӧдыштіс пӧдушка вывсьыс юрсӧ да, синвасӧ чышкалігтыр, матыстчис Людмила дінӧ, копыртчис сы весьтӧ, ньӧжйӧник малыштіс сылысь сук юрсисӧ.
Нывбаба надзӧник бергӧдчис мамлань, сылӧн матӧвӧй синъясыс паськалісны, сійӧ сувтіс кокъяс йылас да тіралан вомдоръясӧн кутіс шӧпкӧдны:
— Ми ӧтлаын олім ссылкаын, мунім сэтчӧ, пукалім тюрьмаясын...
Мукӧддырйиыс вӧлі вывті сьӧкыд, унаӧн воштылісны став надеяяс...
Горшдіныс сылӧн гӧрддзассис; сійӧ веніс асьсӧ, медым не бӧрддзыны да, чужӧмсӧ мам чужӧм дорӧ матыстӧм бӧрын да синватӧг бӧрдігтыр, тэрыба висьталіс водзӧ:
— А сійӧ век вӧлі мудзлытӧм весел, шутитліс, сераліс да мужественнӧя дзебис ассьыс страданиеяссӧ...
зілис кыпӧдны слабъясӧс.
Мелі, чуткӧй, муса...
Сэні, Сибирын, уджтӧг олӧм тшыкӧдӧ йӧзӧс, тшӧкыда ловзьӧдӧ омӧль чувствояс — кыдзи сійӧ кужліс тышкасьны налы паныд!..
Ті кӧ эськӧ тӧдінныд, кутшӧм тайӧ вӧлі ёрт!
Сьӧкыд, мучительнӧй вӧлі сылӧн личнӧй олӧмыс, но некод эз кывлы сысянь норасьӧмъяс, некод, некор!
Ме вӧлі сылӧн матысса ёртӧн, ме унатор кузя обязан сы сьӧлӧмлы, сійӧ сетіс меным ставсӧ, мый вермис, аслас вежӧрысь и, ӧтка, мудзӧма, некор эз корлы водзӧс пыдди ни мелуйтӧм, ни внимание...
Сійӧ матыстчис Егор дінӧ, копыртчис да, сылысь кисӧ окалігтыр, шога, надзӧник шуаліс:
— Ёрт, донаӧй менам, мусаӧй, став сьӧлӧмсянь аттьӧала, прӧщай!
Кута уджавны тэ моз жӧ, мудзлытӧг, ньӧти падъявтӧг, нэм чӧж!..
Прӧщай!
Сыркъялӧмӧн бӧрдӧмысь тіраліс сылӧн телӧыс и, сьӧкыда лолалігтыр, сійӧ пуктіс юрсӧ койка вылӧ Егор кок дорӧ.
Мам чӧла бӧрдіс.
Сійӧ мыйлакӧ зілис кутны синвасӧ, сылы вӧлі окота бурӧдны Людмилаӧс, окота вӧлі сёрнитны Егор йылысь бур кывъясӧн.
Синва пырыс сійӧ видзӧдіс Егорлӧн омӧльтчӧм чужӧм вылӧ, синъяс вылас, лӧзӧдӧм вомдоръяс вылас.
Вӧлі чӧв-лӧнь да гажтӧм югыд...
Пырис Иван Данилович, кыдзи век, тэрыб воськовъясӧн, — пырис, друг сувтіс комната шӧрӧ да, кияссӧ зепъясас тэрыба сюйӧм барын, нервнӧя да гораа юаліс:
— Важӧн?
Сылы эз ӧтветитны.
Сійӧ, ньӧжйӧник довъяліг да плешсӧ ниртігтыр, матыстчис Егор дінӧ, топӧдліс сылысь кисӧ да вешйис бокӧ.
— Абу шензяна, сылӧн сьӧлӧмлы тайӧ должен вӧлі лоны...
воджын сайын нин...
Сылӧн гора, спокойнӧй гӧлӧсыс друг ори.
Стен бердӧ мышнас нёровтчӧмӧн сійӧ чуньяснас тэрыба гартліс тошсӧ да, синъяссӧ частӧ лапйӧдлігтыр, видзӧдіс койка дорын пукалысь йӧз вылӧ.
— Ещӧ ӧти! — надзӧник шуис сійӧ.
Людмила сувтіс, муніс ӧшинь дорӧ, восьтіс сійӧс.
Минута мысти найӧ куимнанныс, ӧта-мӧд бердас топыда топӧдчӧмӧн, сулалісны ӧшинь дорын да видзӧдісны арся войлӧн гажтӧм чужӧмӧ.
Пуяслӧн сьӧд туганъяс весьтын дзирдалісны кодзувъяс, кодъяс джудждӧдісны небесалысь ылнасӧ...
Людмила босьтіс мамӧс киӧдыс да кыв ни джын шутӧг топӧдчис сы пельпом бердӧ.
Доктор, юрсӧ улӧдз копыртӧмӧн, носӧвикнас чышкаліс пенснесӧ.
Ӧшинь сайын чӧв-лӧняс мудзпырысь ышлолаліс карлӧн рытъя шумыс, ыркыдыс ӧвтіс чужӧмъясӧ, вӧрӧдіс юрси.
Людмила дрӧгнитлывліс, сылӧн банбокӧдыс визувтіс синва.
Больнича коридорын кылісны оръяссьӧм, повзьӧм шыяс, тэрыб кок шыяс, лӧвтӧмъяс, гажтӧма шӧпкӧдчӧмъяс.
Ӧшинь дорын вӧрзьӧдчытӧг сулалігтыр йӧз видзӧдісны пемыдас да чӧв олісны.
Мам кутіс чувствуйтны асьсӧ лишнӧйӧн да, кисӧ осторожнӧя мынтӧдӧм бӧрын, мӧдӧдчис ӧдзӧслань Егорлы копрасигтыр.
— Ті мунанныд? — надзӧник да мышкас бергӧдчывтӧг шуис доктор.
— Да...
Ывла вылын сійӧ думыштіс Людмила йылысь, тӧдвылас уси сылӧн скуп синваыс:
«И бӧрднысӧ оз куж...»
Егорлысь кулӧмводзвывса кывъяссӧ казьтыштӧм бӧрын мам ышловзис.
Улича кузя ньӧжйӧник восьлалігтыр мам казьтывліс сылысь тэрыб синъяссӧ, сылысь шуткаяссӧ, олӧм йылысь рассказъяссӧ:
«Бур мортлы овны сьӧкыд, кувны — кокни...
Кыдзи бара ме кута кувны?..»
Сэсся представитіс аслыс вывті югыд, еджыд комната ӧшинь дорысь Людмилаӧс да докторӧс, на мышкысь Егорлысь кулӧм синъяссӧ да, йӧз дорӧ ыджыд жалитӧмӧн шымыртӧм, сьӧкыда ышловзис да мӧдӧдчис ӧдйӧджык — кутшӧмкӧ гудыр чувство тэрмӧдліс сійӧс.
«Колӧ ӧдйӧджык!» — думайтіс мам, ачыс сетчис шог, но кыпыд вынлы, коді кокниа йӧткаліс сійӧс пытшкӧссяньыс.
XI
Аскинас мам лунтыр ноксис, лӧсьӧдчисны покойникӧс дзебигкежлӧ, а рытнас, кор сійӧ, Николай да Софья юисны чай, воис Сашенька, коді вӧлі зэв кыпыд настроениеа.
Банбокъясыс гӧрдӧдыштӧмаӧсь, синъясыс весела югъялісны, и ставнас сійӧ, кажитчис мамлы, вӧлі тырӧма кутшӧмкӧ радуйтана надеяӧн.
Сылӧн настроениеыс резкӧя да бурнӧя пырис кулӧм йылысь шог казьтылӧмъясӧ и, сыкӧд йитчытӧг, ставнысӧ шензьӧдіс да синъяссӧ ёрис, быттьӧ би, коді немвиччысьтӧг ыпнитіс-ӧзйис пемыдын.
Чуньяснас пызанӧ думыштчӧмӧн таркӧдігтыр Николай шуис:
— Ті, Саша, талун абу ас кодьыдӧсь...
— Да?
Вермас лоны! — вочавидзис сійӧ да серӧктіс шуда серамӧн.
Мам видзӧдліс сы вылӧ кӧритӧмӧн, а Софья казьтыштіс:
— А ми сёрнитім Егор Иванович йылысь...
— Кутшӧм чудеснӧй морт, сідзи ӧд? — горӧдіс Саша.
— Ме эг аддзыв сійӧс нюмъявтӧг, шутиттӧг.
И кыдзи сійӧ уджавліс!
Сійӧ вӧлі революциялӧн художник, сійӧ владейтліс революционнӧй мысльӧн, кыдзи великӧй мастер.
Кутшӧм прӧстӧя рисуйтліс сійӧ пӧръясьӧмлысь, насилиеяслысь, неправдалысь картинаяс.
Саша сёрнитіс ньӧжйӧник, синъяснас мӧвпалігтыр нюмъялӧмӧн, но тайӧ нюмъялӧмыс эз кусӧд сы синъясын некодлы гӧгӧрвотӧм бисӧ, но ставлы яснӧя тыдалысь радлӧмсӧ.
Найӧ эз кӧсйыны сетчыны ёрт йывсьыс шог настроение дырйи радлун чувстволы, кодӧс вайис Саша, да, шогсьӧмсӧ бессознательнӧя дорйиг, найӧ невольнӧя зілисны кыскыны нылӧс асланыс настроение кытш пытшкӧ...
— И со сійӧ кувсис! — сы вылӧ внимательнӧя видзӧдігтыр настойчивӧя шуис Софья.
Саша видзӧдліс ставныс вылӧ тэрыб, юалана синъясӧн, сылӧн синкымъясыс топалісны.
И, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, чӧв ланьтіс да кутіс ньӧжйӧник лӧсьӧдны юрсисӧ.
— Кулі? — чӧв олыштӧм бӧрын гораа шуис сійӧ да бара ставныс вылӧ видзӧдліс скӧр синъясӧн.
— Мый сійӧ лоӧ — кулі?
Мый — кулі?
Куліс ӧмӧй Егор дорӧ менам уважениеӧй, сійӧс, кыдзи ёртӧс, менам радейтӧмӧй, сы мӧвплӧн уджалӧм йылысь паметь, куліс ӧмӧй тайӧ уджыс, бырисны ӧмӧй чувствояс, кодъясӧс сійӧ чужтіс менам сьӧлӧмын, пасьмуні-жугалі ӧмӧй менам представление сы йылысь кыдзи мужественнӧй, честнӧй морт йылысь?
Тайӧ ставыс ӧмӧй кулі?
Тайӧ меным некор оз кув, ме тӧда.
Меным кажитчӧ, ми вывті тэрмасям шуны морт йылысь — сійӧ кулі?
«Куліны сылӧн вомдоръясыс, но кывйыс вечнӧй и мед кутас овны ловъяяслӧн сьӧлӧмын!»
Волнуйтчигтыр сійӧ бара пуксис пызан дорӧ, ӧшйис гырддзаяснас сы вылӧ да, руӧн моз вевттьысьӧм синъяснас ёртъяс вылас нюмъялӧмӧн видзӧдігтыр, ньӧжйӧджык, думайтӧмӧнджык висьталіс водзӧ:
— Гашкӧ, ме сёрнита нинӧмабусӧ, но — ме, ёртъяс, верита честнӧй йӧзлӧн бессмертиеӧ, налӧн бессмертиеӧ, кодъяс сетісны меным шуд овны прекраснӧй олӧмӧн, кодӧн ме ола, коді радлана коддзӧдӧ менӧ аслас шензьӧдана сложностьнас, явлениеяслӧн унапӧлӧслуннас да идеяяслӧн быдмӧмнас, кодъяс донаӧсь меным, кыдзи аслам сьӧлӧмӧй.
Ми, гашкӧ, вывті ёна жалитам ассьыным чувствояснымӧс, уна олам мӧвпалӧмӧн, и тайӧ кутшӧмакӧ искажайтӧ миянӧс, ми донъялам, а огӧ чувствуйтӧй...
— Тіянкӧд лои мыйкӧ буртор? — нюмъялігтыр юаліс Софья.
— Да! — юрнас довкнитігтыр шуис Саша.
— Зэв буртор, меным кажитчӧ!
Ме войбыд беседуйті Весовщиковкӧд.
Ме водзті эг радейтлы сійӧс, сійӧ кажитчыліс меным грубӧйӧн да пемыдӧн.
Да, кыв шутӧг, сэтшӧмӧн и вӧлі сійӧ.
Сійӧ став вылас скӧравліс, сійӧ кыдзкӧ убийственнӧ сьӧкыда сувтӧдліс асьсӧ став шӧрас да грубӧя, скӧрысь шулывліс — ме, ме, ме!
Таын вӧлі мыйкӧ мещанскӧй, дӧзмӧдана...
Саша нюммуніс да бара видзӧдліс ставныс вылӧ югъялысь синъясӧн.
— Ӧні сійӧ шуӧ — ёртъяс!
И колӧ кывзыны, кыдзи тайӧс сійӧ шуӧ.
Кутшӧмкӧ яндысяна, меліа радейтӧмӧн, — кывъясӧн тайӧс он вермы висьтавны!
Лоӧма вывті прӧстӧй да искренньӧй, и ставнас тырӧма уджавны кӧсйӧмӧн.
Сійӧ аддзӧма асьсӧ, аддзӧ ассьыс вынсӧ, тӧдӧ, мый сылӧн абу; главнӧйыс, сыын чужӧма збыльвылӧ товарищескӧй чувство...
Власова кывзіс Сашалысь речсӧ, и сылы вӧлі приятнӧ аддзыны суровӧй нылӧс небзьыштӧмаӧн, радлысьӧн.
Но такӧд тшӧтш кӧнкӧ пыдын сьӧлӧмас чужис ревнивӧй мысль:
«А кыдзи нӧ Пашаӧй?..»
— Сійӧ, — водзӧ висьталіс Саша, — ӧтарӧ сёрнитӧ ёртъяс йывсьыс, и тӧданныд, мыйын менӧ убеждайтӧ?
Отсавны налы пышйыны, да!
Сійӧ висьталӧ, мый тайӧс вӧчны зэв прӧстӧ да кокни...
Софья лэптіс юрсӧ да кыпыда шуис:
— А ті кыдзи думайтанныд, Саша?
Тайӧ — делӧ!
Мам киын чашкаыс кутіс тіравны.
Ассьыс варовлунсӧ кутігтыр Саша кӧрис синкымъяссӧ, чӧв олыштіс да серьёзнӧй гӧлӧсӧн, но радпырысь нюмъялігтыр, торксялӧмӧн шуис:
— Ставыс кӧ збыльысь сідзи, кыдзи сійӧ висьталӧ, — ми долженӧсь заводитлыны!
Тайӧ миян обязанность!..
Сійӧ гӧрдӧдіс, пуксис улӧс вылӧ, чӧв ланьтіс.
«Мусаӧй тэ менам, мусаӧй!» — нюмъялігтыр думайтіс мам.
Софья нюммуніс жӧ, а Николай, Сашалы чужӧмас меліа видзӧдігтыр, гусьӧник серӧктіс.
Сэки блед чужӧма ныв лэптіс юрсӧ, стрӧга видзӧдліс ставныс вылӧ да, синъяснас дзирдыштлӧм бӧрын, коса, ӧбидапырысь шуис:
— Ті сераланныд, ме гӧгӧрвоа тіянӧс...
Ті чайтанныд, мый меным личнӧ тайӧ колӧ?
— Мыйла, Саша? — лукава юаліс Софья; сійӧ чеччис да матыстчис Саша дінӧ.
Тайӧ юалӧмыс мамлы кажитчис лишнӧйӧн да ӧбиднӧйӧн, сійӧ ыджыда ышловзис да, синкымъяссӧ лэптӧмӧн, кӧритана видзӧдліс Софья вылӧ.
— Но — ме ӧтказывайтча! — горӧдіс Саша.
— Ме ог кут участвуйтны вопроссӧ решитӧмын, ті кӧ сійӧс кутанныд видлавны...
— Ӧвсьӧй, Саша! — спокойнӧя шуис Николай.
Мам матыстчис жӧ Саша дінӧ, копыртчис сы весьтӧ да осторожнӧя малыштіс сылысь юрсӧ.
Саша кватитіс мамлысь кисӧ да, гӧрдӧдӧм чужӧмсӧ вывлань лэптӧм бӧрын, яндысьӧмӧн видзӧдліс мамлы чужӧмас.
Мам нюммуніс, эз сюр кывйыс, мый шуны Сашалы, да шогпырысь ышловзис.
А Софья пуксис улӧс вылӧ Сашакӧд орччӧн, кутіс пельпомъясӧдыс да, любопытнӧя нюмъялӧмӧн сылы синъясас видзӧдлывлігтырйи, шуис:
— Ті чудачка!..
— Да, ме, буракӧ, йӧйталышті...
— Кыдзи ті верминныд думыштны...
— водзӧ висьталіс Софья.
Но Николай делӧвитӧя да серьёзнӧя торкис сійӧс:
— Пышйӧм котыртӧм йылысь, сійӧс кӧ позьӧ вӧчны, — кык мнение оз вермы лоны.
Медвойдӧр — ми долженӧсь тӧдны, кӧсйӧны-ӧ тайӧс тюрьмаын пукалысь ёртъяс...
Саша копыртіс юрсӧ.
Папироссӧ ӧзтігмоз Софья видзӧдліс вокыс вылӧ да шыбитіс истӧгтувсӧ кытчӧкӧ пельӧсӧ.
— Кыдзи, кӧнкӧ, оз кӧсйыны найӧ! — ышловзьӧм бӧрын шуис мам.
— Сӧмын ме ог верит, мый тайӧ позяна...
Ставныс чӧв олісны, а сылы сэтшӧм окота вӧлі кывзыштны пышйӧм котыртны позянлун йылысь!
— Меным колӧ аддзӧдчывны Весовщиковкӧд! — шуис Софья.
— Аски ме висьтала, кор да кӧні! — гусьӧник вочавидзис Саша.
— Мый кутас сійӧ вӧчны? — комнатаӧд ветлӧдлігӧн юаліс Софья.
— Сійӧс решитім индыны выль типографияӧ наборщикӧн.
А таӧдз олыштас лесник ордын.
Сашалӧн синкымъясыс топалісны, чужӧмыс лои, кыдзи и век, суровӧй, и гӧлӧсыс юргис кӧдзыда.
Николай матыстчис мам дінӧ, коді мыськаліс чашкаяс, да шуис сылы:
— Ті аскомысь мунанныд свидание вылӧ, колӧ Павеллы сетны записка.
Гӧгӧрвоанныд — колӧ тӧдны...
— Ме гӧгӧрвоа, гӧгӧрвоа! — тэрыба шыасис мам.
— Ме нин сета...
— Ме муна! — шуис Саша да, ставныслысь кияссӧ кыв ни джын шутӧг топӧдлӧм бӧрын да кыдзкӧ аслысногӧн зумыда тувччалігтыр, муніс; сійӧ вӧлі веськыд тушаа да косіник.
Софья пуктіс кияссӧ мам пельпомъяс вылӧ да, улӧс вылын сійӧс качайтіг, нюмъялігтыр юаліс:
— Ті, Ниловна, радейтінныд эськӧ татшӧм нывсӧ?..
— О, господьӧй!
Кӧть эськӧ ӧти лун аддзыны найӧс ӧтлаын! — горӧдіс Власова, коді вӧлі дась бӧрддзыны.
— Да, неуна шуд — тайӧ быдӧнлы лӧсьыд!..
— надзӧник шуис Николай.
— Но абуӧсь йӧз, кодъяс кӧсйисны эськӧ неуна шуд.
А кор сійӧ уна — сійӧ донтӧм...
Софья пуксис пианино сайӧ да кутіс ворсны мыйкӧ гажтӧмӧс.
ХII
Аски асывнас некымын дас мужчина да нывбаба сулалісны больнича ворота дорын да виччысисны, кор петкӧдасны ывла вылӧ найӧ ёртлысь гортсӧ.
На дінын гусьӧник гӧгралісны шпионъяс, кодъяс асланыс сюсь пельясӧн кывзісны торъя горӧдӧмъяс, тӧдмалісны йӧзлысь чужӧмъяс, налысь манераяс да сёрнитанногсӧ, а улича мӧдарладорсянь на вылӧ видзӧдісны полицейскӧйяс, кодъяслӧн бокъясас ӧшалісны револьверъяс.
Шпионъяслӧн нахальствоыс, полициялӧн серамсорӧн нюмъялӧмыс да сылӧн дасьлуныс петкӧдлыны ассьыс вынсӧ скӧрмӧдісны йӧзӧс.
Ассьыныс скӧрмӧмсӧ дзебны зільӧмӧн ӧтияс шмонитісны, мӧдъяс зумыша видзӧдісны муӧ да зілисны не казявны оскорбительнӧйсӧ, коймӧдъяс, кодъяс эз вермыны кутны ассьыныс скӧрлунсӧ, ироническӧя сералісны администрация вылын, коді полӧ йӧзысь, кодъяс вооружитчӧмаӧсь сӧмын кывйӧн.
Арся кельыдлӧз небеса югыда видзӧдіс улича вылӧ, кодӧс вольсалӧма гӧгрӧс руд изъясӧн да коді вевттьысьӧма виж коръясӧн, и тӧлыс нӧбӧдіс коръяссӧ да шыблаліс найӧс йӧз кок улӧ.
Мам сулаліс йӧз чукӧрын да, тӧдса чужӧмъяс вылӧ видзӧдіг, шога думайтіс:
«Этшаӧнӧсь ті, этшаӧнӧсь!
А рабочӧй народыс — пӧшти абу...»
Воссис ворота ӧдзӧс, улича вылӧ петкӧдісны гӧрд лентаясӧн мичмӧдӧм венокъяса горт вевт.
Йӧз дружнӧя пӧрччалісны шапкаяснысӧ — быттьӧ найӧ юръяс весьтті лэбзис сьӧд лэбачьяслӧн стая.
Гӧрд чужӧма, сук сьӧд уска, кузь тушаа полицейскӧй офицер тэрыба пырис йӧз чукӧрӧ, сы бӧрся, йӧзсӧ лёкысь тойлаліг да изъяс вывті сьӧкыд сапӧгъяснас гораа котшкӧдігтыр, восьлалісны салдатъяс.
Сибдӧм, командуйтан гӧлӧсӧн офицер шуис:
— Кора лентаяссӧ босьтны!
Сійӧс кытшалісны мужчинаяс да нывбабаяс, ӧвтчисны кияснас, волнуйтчисны, тойлалісны ӧта-мӧдсӧ, мыйкӧ висьталісны сылы.
Мам син водзын вирдышталісны тіралысь вомдоръяса кельыд чужӧмъяс, ӧти нывбабалӧн банбокъяс кузяыс визувтіс ӧбидалӧн синва...
— Долой насилие! — горӧдіс кодлӧнкӧ том гӧлӧс да ӧтнасӧн воши шумас.
Мам дӧзмис жӧ да скӧрпырысь шыасис аслас сосед дінӧ, лёкиника пасьтасьӧм том морт дінӧ:
— И гуавны мортсӧ оз лэдзны, кыдзи ёртъясыслы окота, — мый нин тайӧ!
Содіс скӧралӧм, йӧз юръяс весьтын качайтчис горт вевт, тӧв ворсіс лентаясӧн да вӧлі кылӧ шӧвклӧн шпорӧдчӧмыс.
Мам повзис, мый вермас лыбны кось, да тэрмасьӧмӧн да негораа шуаліс веськыдвылӧ и шуйгавылӧ:
— Чӧрту накӧд, сідзи кӧ, — босьтны эськӧ лентаяссӧ!
На ног нин мед лоӧ!..
Шумсӧ вевттьӧмӧн юргис гора да резкӧй гӧлӧс:
— Ми требуйтам, медым миянлы эз мешайтны колльӧдны медбӧръя туйӧ тіянӧн мучитӧм мортӧс...
Кодкӧ вӧсни гӧлӧсӧн горӧдіс сьывны:
<rus>Вы жертвою пали в борьбе...</rus>
— Кора босьтны лентаяссӧ!
Яковлев, вунды!
Кыліс шашкаӧн гольснитӧм шы.
Мам кунис синъяссӧ, виччысис горӧдӧм.
Но лои лӧньджык, йӧз ропкисны, мургисны, кыдзи йӧршитӧм кӧинъяс.
Сэсся чӧв олігтыр, юръяссӧ улӧдз ӧшӧдӧмӧн да уличасӧ кок шыяснас тыртӧмӧн, найӧ мӧдӧдчисны водзӧ.
Водзын кывтіс воздухӧд дзугӧм венокъяса горт вевт, да, ӧтарӧ-мӧдарӧ качайтчиг, мунісны верзьӧма полицейскӧйяс.
Мам муніс тротуар кузя, сылы оз вӧлі тыдав гортйыс сійӧс топыда кытшалысь йӧз чукӧр пӧвстысь, коді казявтӧг ыдждіс да тыртіс уличасӧ ставнас.
Йӧз чукӧр бӧрын сідзжӧ тыдалісны верзьӧмаяслӧн руд фигураясыс, бокъясӧд, кияссӧ шашкаяс вылын кутіг, восьлаліс пода полиция, и быдлаын вирдыштавлісны шпионъяслӧн мамлы тӧдса ёсь синъясыс, кодъяс внимательнӧя видзӧдісны йӧзлысь чужӧмъяссӧ.
<rus>Прощай, наш товарищ, прощай...</rus> — жугыля сьылісны кык мича гӧлӧс.
— Оз ков! — кыліс горӧдӧм.
— Кутамӧй чӧв овны, господа!
Тайӧ горӧдӧмас вӧлі мыйкӧ суровӧй, внушительнӧй.
Жугыль сьыланкыв ори, сёрнитны кутісны надзӧнджык, и сӧмын из вылын зумыд кок шыяс тыртісны уличасӧ рӧвнӧй шыӧн.
Сійӧ качис йӧз юръяс весьтӧ, кыпӧдчис сӧдз небесаӧ да йиркакыліс воздухас кыдзи ылысса гымлӧн шыыс.
Век ӧтарӧ ыдждіс кӧдзыд тӧв да враждебнӧя вайис йӧзлы паныд карса уличаяс вылысь бус да ёг, пӧльтіс платьеяс да дзугис юрси, тыртіс синъяс, швачӧдіс морӧсӧ, уськӧдіс кок йывсьыд...
Попъястӧг да душатӧ гажтӧммӧдысь сьылӧмтӧг тайӧ дзебӧм-гуалӧмыс, думыштчӧм чужӧмъясыс, кӧрӧм синкымъясыс чужтісны мамлысь зэв гажтӧм чувство, а сылӧн мӧвпыс, надзӧникӧн кытшлаліг, впечатлениеяссӧ пасьтӧдіс шог кывъясӧн.
«Этшаӧнӧсь ті, кодъяс правда вӧсна...»
Сійӧ восьлаліс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, и сылы кажитчис, мый тайӧ дзебӧны оз Егорӧс, а мыйкӧ мӧдтор, привычнӧйӧс, матыссаӧс да сылы коланаӧс.
Мамлы вӧлі шог, гажтӧм.
Сьӧлӧмыс тырліс сэтшӧм чувствоӧн, мый сійӧ эз вӧв сӧгласен Егорӧс колльӧдысь йӧзкӧд.
«Дерт, — думайтіс сійӧ, — енлы Егорушка эз эскыв, и найӧ ставныс сідзжӧ...»
Но эз вӧв окота помавны ассьыс мӧвпсӧ да ышлолаліс, зілис тойыштны душа вывсьыс сьӧкыд изсӧ.
«О, господьӧй, господьӧй Иисус Христосӧй!
Неужели и менӧ вот тадзи...»
Воисны кладбище вылӧ да дыр кытшлалісны сэні гуяс костӧд векньыдик трӧпаяс кузя, кытчӧдз эз петны кушинӧ, кӧні тырыс сулалісны ляпкыдик еджыд крестъяс.
Чукӧртчисны гу дорас да чӧв ланьтісны.
Ловъяяслӧн суровӧя чӧв олӧмыс гуяс пӧвстын вӧлі зэв страшнӧйӧн, мыйысь мамлӧн сьӧлӧмыс дрӧгнитіс да кынмис.
Крестъяс костын шутьляліс да омляліс тӧв, горт вевт вылын шога вӧрисны нярмӧм цветъяс...
Асланыс начальник вылӧ видзӧдігтыр полиция кутіс лӧсьӧдчыны, дасьтысьны.
Гу дорӧ сувтіс кузь юрсиа, сьӧд синкымъяса, кельыд чужӧма кузь тушаа том морт; сійӧ вӧлі шапкатӧм.
И сэки жӧ кыліс полицияса начальниклӧн сибдӧм гӧлӧсыс:
— Господа...
— Ёртъяс! — гораа заводитіс сьӧд синкыма том морт.
— Энлӧй! — горӧдіс полицейскӧй.
— Объявляйта, мый ог вермы лэдзны висьтавны речьяс.
— Ме шуа сӧмын некымын кыв! — спокойнӧя шуис том морт.
— Ёртъяс!
Миян учительлӧн да друглӧн гу дорын вайӧ сетамӧ клятва, мый некор огӧ вунӧдӧй сылысь заветъяссӧ, мый миян пиысь быдӧн нэм чӧжыс кутас мудзлытӧг кодйыны гу став шогъяс вайысь источниклы, лёк вынлы, коді угнетайтӧ рӧдинаӧс, — самодержавиелы!
— Арестуйтны! — горӧдіс полицейскӧй, но сылысь гӧлӧссӧ вевттисны уна гӧлӧсъяс:
— Долой самодержавие!
Йӧзӧс тойлалігтыр полицейскӧйяс уськӧдчисны оратор дінӧ, а сійӧ, быдладорсянь топыда кытшалӧма, кинас ӧвтыштӧм бӧрын, горӧдіс:
— Мед олас свобода!
Мамӧс тойыштісны бокӧ, сійӧ повзьӧмысла нёровтчис крест бердӧ да кунис синъяссӧ, виччысис кучкӧм.
Кыдзсюрӧ горзӧмъяс пельтӧммӧдісны сійӧс, муыс сы кокъяс улын качайтчис, тӧлыс да повзьӧмыс сьӧктӧдісны лолавны.
Воздухын тревожнӧя кылісны полицейскӧйяслӧн свистокъяс, кыліс грубӧй, командуйтысь гӧлӧс, истеричнӧя горзісны нывбабаяс, ратшкакыліс ӧграда, и негораа кылісны кос му кузя сьӧкыд кок шыяс.
Тайӧ кыссис дыр, и куньса синъясӧн мамлы сулавны лои вывті страшнӧ.
Сійӧ видзӧдліс да, горӧдӧм бӧрын, уськӧдчис кияссӧ водзӧ чургӧдӧмӧн.
Сысянь неылын, гуяс пӧвстын, векньыдик туй вылын, полицейскӧйяс кытшалӧмаӧсь кузь юрсиа мортӧс да дорйысисны йӧз чукӧрысь, коді зырис найӧс быдладорсянь.
Воздухын, йӧз юръяс весьтын кыпӧдчыліг да увлань ӧдйӧ лэччиг, кӧдзыда вирдыштлісны еджыд шашкаяс.
Вирдыштлісны бедьяс, ӧградаысь нетшыштӧм зоръяс, кылісны тышкасьысь йӧзлӧн горзӧмъяс, тыдаліс том мортлӧн кельыд чужӧмыс, — скӧр раздражениелӧн бушков весьтын юргис сылӧн чорыд гӧлӧсыс:
— Ёртъяс!
Мыйла ті тадзисӧ?..
Сійӧ веніс.
Бедьяссӧ шыблалӧмӧн йӧз ӧти бӧрся мӧд вешъялісны бокӧ, а мам, кодӧс кыскис венны позьтӧм вын, век на писькӧдчис водзӧ да аддзис, кыдзи Николай, кодлӧн шляпаыс вешйӧма балябӧжас, йӧткаліс скӧрмӧм йӧзӧс, кыліс сылысь кӧритана гӧлӧс:
— Ті йӧйминныд!
Да успокоитчӧй жӧ!..
Мамлы кажитчис, мый сылӧн ӧти киыс гӧрд.
— Николай Иванович, вешйӧй! — сы дінӧ уськӧдчигмоз горӧдіс мам.
— Ті кытчӧ?
Тіянӧс сэні нӧйтасны...
Мамӧс пельпомӧдыс кватитӧмӧн сыкӧд орччӧн сулаліс Софья, шляпатӧм, дзугсьӧм юрсиа, да кутіс том мортӧс, пӧшти детинкаӧс.
Том морт чышкаліс кинас вирӧсь чужӧмсӧ да тіралысь вомдоръяснас шуаліс:
— Лэдзӧй, нинӧм...
Займитчӧй сыӧн, нуӧдӧй миянӧ!
Со чышъян, кӧрталӧй чужӧмсӧ!..
— тэрыба висьталіс Софья да, зонлысь кисӧ мам киӧ пуктӧм бӧрын, котӧртіс кытчӧкӧ водзӧ да горӧдіс: — Регыдджык мунӧй, арестуйтасны!..
Кладбище пасьта быдлаӧ разӧдчисны йӧз, на бӧрся, гуяс костӧд, восьлалісны полицейскӧйяс, кодъяс видчисны да шенасисны шашкаяснаныс.
Зон колльӧдіс найӧс кӧинлӧн кодь скӧр видзӧдласӧн.
— Ӧдйӧджык мунам! — сылысь чужӧмсӧ чышъянӧн чышкалігтыр надзӧник горӧдыштіс мам.
Вирсӧ сьӧлалігтыр сійӧ ропкис:
— Да ті энӧ тӧждысьӧй, — эг доймы ме.
Сійӧ меным сабля воропнас...
Но, и ме сылы, — кыдзи тай беддьӧн сетышта!
Весиг ымӧстіс!..
И, вирӧсь кулакнас грӧзитігтыр, сибдӧм гӧлӧсӧн помаліс:
— Энлӧй, оз на тайӧ ло.
Ми тіянӧс тальыштам тышкасьтӧг, кор ми кыпӧдчам, ставнас рабочӧй народ!
— Ӧдйӧджык! — ичӧтик калиткалань восьлалігтыр тэрмӧдліс мам.
Мамлы кажитчис, мый сэні, ӧграда саяс, муяс вылын дзебсьӧма полиция да виччысьӧ найӧс и, мыйӧн сӧмын найӧ петасны, — сійӧ уськӧдчас на вылӧ, заводитас нӧйтны.
Но кор, калитка ӧдзӧссӧ восьтӧм бӧрын, мам видзӧдліс муяс вылӧ, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь арся рӧмыдӧн, — чӧв-лӧньыс пырысь-пыр успокоитіс сійӧс.
— Вайӧ ме кӧртала тіянлысь чужӧмтӧ, — шуис мам.
— Да оз ков, меным и тадзи абу яндзим!
Косьыс честнӧй: сійӧ — менӧ, ме — сійӧс...
Мам тэрмасьӧмӧн кӧрталіс ранасӧ.
Вир вылӧ видзӧдӧмыс тыртіс сылысь морӧссӧ жалитӧмӧн, и кор сылӧн чуньясыс инмылісны вирас, мам чур-чермунлі.
Сійӧ чӧв олігтыр да киӧдыс кутӧмӧн тэрыба нуӧдіс раненӧйӧс муяс вомӧн.
Вом вывсьыс кӧртӧдсӧ вештӧм бӧрын зон серамсорӧн шуис:
— Кытчӧ ті, ёртӧй, менӧ кысканныд?
Ме ачым верма мунны!..
Но мам чувствуйтіс, мый сійӧ шатласьӧ, кокъясыс сылӧн восьлалӧны оз зумыда да киыс дрӧжжитӧ.
Слабитысь гӧлӧсӧн сійӧ висьталіс мамлы да юасис сылысь:
— Ме жестяник Иван, — а ті коді?
Егор Иванович кружокын ми куимӧн вӧлім, — жестяникъяс пиысь куимӧн...
а ставыс дас ӧтиӧн.
Ми сійӧс зэв ёна радейтлім — царство небеснӧй сылы!..
Кӧть ме и ог верит енлы...
Ӧти улича вылын мам медаліс извозчикӧс, пуксьӧдіс Иванӧс экипажӧ да вашнитіс сылы:
— Ӧні чӧв олӧй! — и осторожнӧя тупкис сылысь вомсӧ чышъянӧн.
Сійӧ лэптіс кисӧ чужӧмланьыс и — эз нин вермы вештыны вом вывсьыс чышъянсӧ, киыс лёткысис-уси пидзӧсъяс вылас.
Но век жӧ водзӧ ропкис чышъян пырыс:
— Тайӧ нӧйтӧмтӧ, мусаясӧй менам, ме ог вунӧд...
А сыӧдз миянкӧд занимайтчис студент Титович...
политическӧй экономия кузя...
Сэсся арестуйтісны...
Мам сывйыштіс Иванӧс да топӧдіс сылысь юрсӧ аслас морӧс бердӧ, зон друг сьӧктаммис да чӧв ланьтіс.
Садьтӧгыс полігтыр мам видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ, сылы кажитчис, мый вот кысянькӧ пельӧс сайсянь уськӧдчасны полицейскӧйяс, казяласны Иванлысь кӧртӧда юрсӧ, кватитасны сійӧс да виасны.
— Юӧма? — пуклӧс вылас бергӧдчӧмӧн да меліа нюмъялігтыр юаліс извозчик.
— Бучкӧма синва петтӧдзыс! — ышловзьӧм бӧрын вочавидзис мам.
— Пи?
— Да, сапожник.
А ме кухаркаӧн уджала...
— Шогсян.
<ns>Сі-ідз</ns>...
Вӧлыслы плетьнас ӧвтыштӧм бӧрын извозчик бара бергӧдчис да надзӧнджык висьталіс водзӧ:
— А ӧні, кылан, кладбище вылын кось вӧлі!..
Гуалісны, значит, ӧти политическӧй мортӧс, — сэтшӧм лыдысь, кодъяс начальстволы паныд мунӧны...
налӧн сэні начальствокӧд спорнӧй делӧяс.
Гуалісны сійӧс сэтшӧмъяс, сылӧн другъясыс, буракӧ.
И давай сэні горзыны — долой начальство, сійӧ пӧ народӧс рӧзӧритӧ...
Полиция нӧйтны найӧс!
Сёрнитӧны, кодсюрӧӧс кувтӧдзыс кералӧмаӧсь.
Но, и полициялы сідзжӧ сюрӧма...
— Сійӧ чӧв ланьтіс да, дивитӧмӧн юрнас довкйӧдліг, тешкодь гӧлӧсӧн шуис: — Кулӧмаясӧс беспокоитӧны, покойникъясӧс садьмӧдӧны!
Телега зыркакыліс изъяс вывті, Иванлӧн юрыс кокниа зурӧдіс мамлы морӧсас, извозчик, джынвыйӧ бергӧдчӧмӧн пукалігмоз, мӧвпалігтыр броткис:
— Народ пӧвстын волнение мунӧ, — мусянь беспорядок кыпӧдчӧ, да!
Тӧрыт войнас миян соседъяс ордӧ жандармъяс воисны, асылӧдзыс мыйкӧ ноксисны, а асывнас босьтісны ӧти кузнечӧс да нуӧдісны аскӧдныс.
Сёрнитӧны, войнас нуӧдасны сійӧс ю дорӧ да гусьӧн вӧйтасны.
А кузнечыс — эз вӧв лёк морт...
— Кыдзи сійӧс шуӧны? — юаліс мам.
— Кузнечсӧ?
Савёл, а прозвищеыс Евченко.
Том на, а унатор нин гӧгӧрволіс.
Гӧгӧрвонысӧ, тыдалӧ, — оз позь!
Локтас, вӧлі, да висьталӧ: «Кутшӧм тіян олӧм, извозчикъяс?» — «Збыль, — шуам, — пон олӧмысь лёкджык».
— Сувт! — шуис мам.
Иван садьмис зыркнитӧмсьыс да ымӧстіс.
— Ёна коддзӧма зонмыс! — шуис извозчик.
— Эк тэ, водка — водочка...
Сьӧкыдпырысь восьлаліг, став тушанас шатласигтыр Иван муніс дворӧд да шуаліс:
— Нинӧм, — ме верма...
XIII
Софья вӧлі гортас нин, сійӧ встретитіс мамӧс; тӧждысьысь да возбуждённӧй, Софья куритіс папирос.
Раненӧйӧс диван вылӧ водтӧдӧм бӧрын сійӧ пелька разис юрсьыс кӧртӧдсӧ да, папирос тшынсьыс синъяссӧ читкыралігтыр, распоряжайтчис.
— Иван Данилович, вайисны!
Ниловна, ті мудзинныд?
Ёна повзинныд, да?
Но, шойччӧй.
Николай, сетӧй Ниловналы портвейн румка!
Сьӧкыда лолалігтыр мам нурбыльтіс:
— Ті ме вӧсна энӧ тӧждысьӧй...
И аслас став существонас тшӧктіс петкӧдлыны ас дорас внимание, мелуйтӧм, коді эськӧ успокоитіс сійӧс.
Орчча комнатаысь петісны кӧртӧда киа Николай да доктор Иван Данилович, коді вӧлі пошкыртчӧма ёж моз.
Сійӧ тэрыба матыстчис Иван дінӧ, копыртчис сы весьтӧ да шуис:
— Ва, унджык ва, сӧстӧм рузумъяс, вата!
Мам мӧдӧдчис кухняӧ, но Николай шуйга кинас босьтіс сійӧс киӧдыс да, мамӧс столӧвӧйӧ нуӧдігмоз, меліа висьталіс:
— Тайӧ оз тіянлы шуны, а Софьялы.
Муса мортӧй, ті ёна волнуйтчинныд, да?
Мамлӧн синъясыс паныдасисны Николайлӧн дзик веськыда да жалитӧмӧн видзӧдысь синъяскӧд и сыркъялӧмӧн, мыйысь эз вермы кутчысьны, горӧдіс:
— Мый сэні вӧлі, мусаӧй менам!
Кералісны, йӧзсӧ кералісны!
— Ме аддзылі! — сылы вина мыччигмоз да юрнас довкнитіг шуис Николай.
— Кыкнанладорыс лишнӧй горячитчисны.
Но ті энӧ тӧждысьӧй — найӧ кучкалісны тышладорнас, и серьёзнӧя ранитӧмаӧсь, буракӧ, сӧмын ӧтиӧс.
Сылы кучкисны менам син водзын, ме сійӧс и кыски сэтысь...
Николайлӧн чужӧмыс да гӧлӧсыс, комнатаын шоныдыс да югыдыс успокаивайтісны Власоваӧс.
Меліа сы вылӧ видзӧдлӧм бӧрын мам юаліс:
— Тіянлы кучкисны жӧ?
— Тайӧ, буракӧ, менам, аслам, кытчӧкӧ зургысьӧма киӧс да кучикыс кульыштчӧма.
Юӧй чайсӧ, — кӧдзыд, а ті кокни паськӧмаӧсь...
Мам нюжӧдіс кисӧ чашкалань да аддзис, мый чуньяс вылас косьмӧмаӧсь вир войтъяс. Сійӧ ас кӧсйытӧгыс лэдзис кисӧ пидзӧс вылас — юбкаыс вӧлі васӧд.
Синъяссӧ паськӧдӧмӧн, синкымъяссӧ кӧрӧмӧн сійӧ кӧсӧя видзӧдіс аслас чуньяс вылӧ, юрыс сылӧн бергӧдчис и сьӧлӧмыс стучитіс:
«Тадзи вот и Пашаӧс тожӧ, — вермасны!»
Пырис Иван Данилович, жилеткаа, дӧрӧм сосъяссӧ пуджӧма, да шуис аслас вӧсни гӧлӧсӧн:
— Чужӧмас ранаыс ичӧтик, а юр лыыс жугалӧма, кӧть и абу ёна, — зонмыс здоров!
Но вирсӧ воштӧма уна.
Мӧдӧдам больничаӧ?
— Мыйла?
Мед тані олас! — горӧдіс Николай.
— Талун позьӧ, но, пӧжалуй, аски ещӧ, а сэсся меным удобнӧджык лоӧ, медым сійӧ водіс больничаӧ.
Менам кадыс абу, медым вӧчавны визитъяс!
Тэ гижан кладбище вылын событие йылысь листок?
— Дерт жӧ! — вочавидзис Николай.
Мам ньӧжйӧник чеччис да мӧдӧдчис кухняӧ.
— Кытчӧ ті, Ниловна? — тӧждысигтыр Николай сувтӧдіс сійӧс.
— Соня ӧтнасӧн справитчас!
Мам видзӧдліс сы вылӧ да, тіралӧмӧн да тешкодя шпыннялігтыр, вочавидзис:
— Ме вирӧсь...
Аслас комнатаын паськӧмсӧ вежигӧн мам ещӧ ӧтчыд думыштіс тайӧ йӧзыслӧн спокойствие йылысь, страшнӧйтор ӧдйӧ переживайтны налӧн кужӧм йылысь.
Тайӧ пальӧдіс мамӧс да вӧтліс сы сьӧлӧмысь полӧмсӧ.
Кор мам пырис комнатаӧ, кӧні куйліс раненӧй, Софья, сы весьтӧ копыртчӧмӧн, шуаліс:
— Эн сёрнит нинӧмабусӧ, ёртӧй!
— Да ме дзескӧдны кута тіянӧс! — вочавидзис сійӧ слабиник гӧлӧсӧн.
— А ті чӧв олӧй, тіянлы тайӧ пӧлезнӧджык...
Мам сувтіс Софья мышкӧ да, сылы пельпом вылас кияссӧ пуктӧм бӧрын да раненӧйлӧн блед чужӧм вылӧ нюмъялӧмӧн видзӧдігтыр, заводитіс висьтавны, кыдзи сійӧ садьтӧгыс сӧрис вӧлӧн локтігӧн да повзьӧдліс сійӧс немвиччысьтӧм кывъясӧн.
Иван кывзіс, сылӧн синъясыс лихорадочнӧя ӧзйисны, сійӧ тяпйӧдліс вомдоръяссӧ да надзӧник, яндысьӧмӧн горӧдлывліс:
— Ок...
кутшӧм йӧй!
— Но, ми тіянӧс колям ӧтнанытӧ! — сы вылысь эшкынсӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын шуис Софья.
— Шойччыштӧй!
Найӧ мунісны столӧвӧйӧ да сэні дыр сёрнитісны талунъя событиеяс йылысь.
И относитчисны тайӧ драма дінас кыдзи важӧн нин вӧвлӧмтор дінӧ, увереннӧя видзӧдісны будущӧйӧ, тӧлкуйтісны, мый вӧчны аски.
Чужӧмъясыс вӧлі мудзӧмаӧсь, но мӧвпъясыс кыпыдӧсь, и, асланыс делӧ йылысь сёрнитіг, эз дзебны аснаныс недовольствуйтчӧмсӧ.
Улӧс вылын нервнӧя дзӧригтыр, ассьыс лэчыд гӧлӧссӧ чинтыны зілиг, доктор висьталіс:
— Пропаганда, пропаганда!
Тайӧ ӧні этша нин, рабочӧй том йӧз правӧсь!
Колӧ паськыдджыка нуӧдны агитация, — рабочӧйяс правӧсь, ме шуа...
Николай гажтӧма шыасис:
— Быдлаысь воӧны норасьӧмъяс литература тырмытӧм вылӧ, а ми век на огӧ вермӧй лӧсьӧдны бур типография.
Людмила став вынсӧ пуктӧ, сійӧ висьмас, огӧ кӧ сетӧй сылы отсасьысьясӧс...
— А Весовщиков? — юаліс Софья.
— Сійӧ оз вермы овны карын.
Сійӧ босьтчас делӧӧ сӧмын выль типографияын, а Людмилалы оз тырмы ещӧ ӧти морт...
— Ме ог туй? — ньӧжйӧник юаліс мам.
Найӧ куимнанныс видзӧдлісны сы вылӧ да кымынкӧ минута чӧв олісны.
— Зэв бур мӧвп! — горӧдіс Софья.
— Он, тайӧ тіянлы сьӧкыд, Ниловна! — коса шуис Николай.
— Тіянлы сэки ковмис эськӧ овны кар сайын, дугӧдны Павелкӧд свиданиеяс да вообщӧ...
Ышловзьӧм бӧрын мам вочавидзис:
— Паша та вӧсна уна оз вошты, да и менсьым тайӧ свиданиеясыс сӧмын душаӧс нетшкӧны!
Сёрнитны нинӧм йылысь оз позь.
Сулалан пиыдлы паныдӧн бӧб моз, а тэныд вомад видзӧдӧны, виччысьӧны — он-ӧ мыйкӧ лишнӧйӧс висьтав...
Бӧръя лунъясса событиеясысь мам мудзис, и ӧні, кор кыліс, мый сылы позьӧ овмӧдчыны кар сайын, мам горша кутчысис тайӧ позянлунас.
Но Николай сёрнисӧ мӧдарӧ бергӧдіс.
— Мый йылысь думайтан, Иван? — доктор дінӧ шыасис сійӧ.
Пызан весьтӧ улӧдз копыртӧм юрсӧ лэптӧм бӧрын доктор гажтӧма вочавидзис:
— Этшаӧнӧсь ми, вот мый йылысь!
Колӧ уджавны энергичнӧйджыка...
и колӧ убедитны Павелӧс да Андрейӧс, медым найӧ пышйисны.
Найӧ кыкнанныс вывті донаӧсь, медым пукавны нинӧм вӧчтӧг...
Николай кӧрис синкымъяссӧ да, мам вылӧ тэрыба видзӧдлӧм бӧрын, эскытӧг довкйӧдлыштіс юрнас.
Мам гӧгӧрвоис, мый сы дырйи сёрнитны налы сылӧн пи йылысь абу лӧсьыд да муніс аслас комнатаӧ; думсьыс сійӧ ӧбижайтчис йӧз вылӧ сыысь, мый найӧ сэтшӧм невнимательнӧйӧсь сылӧн кӧсйӧм дорӧ.
Восьса синъясӧн вольпась вылас куйлігӧн гусьӧник вашкӧдчӧмсӧ кывзігмоз мам кутіс тревожитчыны.
Кольӧм луныс вӧлі гӧгӧрвотӧм да тырӧма водзӧвылӧ лёк туналӧмъясӧн, но мамлы сьӧкыд вӧлі думайтны сы йылысь, да, ас дорсьыс зэв гажтӧм впечатлениеяс вешталӧмӧн, сійӧ кутіс думайтны Павел йылысь.
Сылы окота вӧлі аддзыны сійӧс вӧля вылысь, и такӧд тшӧтш тайӧ повзьӧдліс сійӧс: мам чувствуйтіс, мый сы гӧгӧрын ставыс ёсьмӧ, грӧзитӧ чорыд столкновениеясӧн.
Йӧзлӧн чӧв олӧмӧн терпитӧмыс кутіс бырны, тӧдчымӧнъя содіс раздражение, юргисны чорыд кывъяс, быдладорсянь ӧвтіс мыйӧнкӧ ызйӧданаӧн...
Быд прокламация кыпӧдліс базар вылын, лавкаясын, прислугаяс да ремесленникъяс пӧвстын ыджыд сёрнияс, карын быд арест чужтыліс сылӧн помкаяс кузя сёрнияслысь гӧгӧрвотӧм, а мукӧддырйи и бессознательно-сочувственнӧй йӧлӧга.
Век тшӧкыдджыка мам кывліс прӧстӧй йӧзсянь коркӧ сійӧс повзьӧдлысь кывъяс: бунт, социалистъяс, политика; тайӧ кывъяссӧ шулывлісны серамсорӧн, но та сайӧ кужтӧма дзебсьыліс пытливӧй вопрос; скӧрысь — и сы сайын кыліс полӧм; думыштчӧмӧн — надея да грӧзитӧм.
Ньӧжйӧ, но паськыд кытшъясӧн паськаліс нэмӧвӧйся пемыд олӧмӧд волнение, садьмис унзіль мӧвп, и лунлӧн содержание дорӧ велалӧм, спокойнӧй отношениеыс колебайтчис.
Ставсӧ тайӧс мам аддзис мукӧдъяс дорысь яснӧйджыка, сы вӧсна мый бурджыка тӧдіс олӧмлысь гажтӧм чужӧмбансӧ, и ӧні, думыштчӧмлысь да раздражениелысь чукыръяссӧ аддзигӧн, сійӧ и радліс и поліс.
Радліс — сы вӧсна мый лыддис тайӧс аслас пиыслӧн делӧӧн, поліс — сы вӧсна мый тӧдіс, мый сійӧ кӧ петас тюрьмаысь, то сувтас ставсьыс водзӧ, медся опаснӧй местаас.
И пӧгибнитас.
Мукӧддырйи пиыслӧн образыс быдмыліс сы син водзын мойдса герой кодьӧдз, пиыс йитліс ас пытшкас став честнӧй, смелӧй кывъяссӧ, кодъясӧс мам кывліс, став йӧзсӧ, кодъяс сылы волісны сьӧлӧм вылас, став героическӧйсӧ да югыдсӧ, мый сійӧ тӧдіс.
Сэки, нимкодь, гордӧй, любуйтчис пинас да, надеяясӧн тыр, думайтіс:
«Ставыс лоӧ бур, ставыс!»
Сылӧн радейтӧмыс — мамлӧн радейтӧмыс — вочасӧн содіс, топӧдліс сьӧлӧмсӧ пӧшти доймытӧдз, сэсся материнскӧйыс мешайтліс быдмыны человеческӧйлы, сотліс сійӧс, и великӧй чувство пыдди, тревогалӧн руд пӧим пиын, полігтыр вийсьыліс гажтӧм мӧвп:
«Пӧгибнитас...
пропадитас!..»
XIV
Луншӧр кадын мам пукаліс тюремнӧй канцелярияын Павеллы паныдӧн да, сылӧн тошсялӧм чужӧм вылӧ ру пыр моз видзӧдіг, кыйӧдіс здук, медым сетны сылы записка, кодӧс вӧлі топӧдӧма чуньяс костас.
— Дзоньвидза, и ставныс дзоньвидзаӧсь! — негораа висьталіс Павел.
— Но, а тэ кыдзи?
— Ничево.
Егор Иванович кувсис! — друг шуис мам.
— Да? — горӧдыштіс Павел да ньӧжйӧник копыртіс юрсӧ.
— Гуалігас полиция тышкасис, ӧтиӧс арестуйтісны! — водзӧ висьталіс мам.
Тюрьмаса начальниклӧн отсасьысьыс тяпйӧдлыштіс вӧсньыдик вомдоръяснас да, улӧс вылысь звирк чеччыштӧм бӧрын, кутіс броткыны:
— Тайӧс запретитӧма, колӧ жӧ гӧгӧрвоны!
Политика йылысь сёрнитны запретитӧма!..
Мам чеччис жӧ улӧс вылысь да, кыдз быттьӧ гӧгӧрвотӧг, мыжапырысь содтіс:
— Ме ог политика йылысь, а косясьӧм йылысь.
А тышкасисны найӧ, тайӧ збыль.
И весиг ӧтилысь юрсӧ поткӧдісны...
— Всё равно!
Ме кора тіянӧс ланьтны!
Чӧв овны ставтор йывсьыс, мый оз касайтчы лично тіянлы — семьяыдлы да вообщӧ тіян гортсалы!
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый дзугсис сёрнинас, пуксис пызан сайӧ да, бумагаяс видлалігмоз, гажтӧма да мудзпырысь содтіс:
— Ме — кывкута, да...
Мам гӧгӧр видзӧдліс да, Павеллы киас запискасӧ ӧдйӧ сюйыштӧм бӧрын, кокниа ышловзис:
— Он гӧгӧрво, мый йылысь сёрнитны...
Павел шпыньмуніс.
— Ме ог жӧ гӧгӧрво...
— Сідзкӧ нинӧмла и свиданиеясыс! — дӧзмӧмпырысь шуис чиновник.
— Сёрнитны нинӧм йылысь, а ветлӧдлӧны, беспокоитӧны...
— Судыс нӧ кор лоӧ? — чӧв олыштӧм бӧрын юаліс мам.
— Кольӧм лунъясӧ прокурор воліс, висьталіс, мый регыд...
Найӧ шуалісны ӧта-мӧдныслы неинтереснӧй, ковтӧм кывъяс, мам аддзис, мый Павеллӧн синъясыс видзӧдӧны сылы чужӧмас меліа, радейтӧмӧн.
Век сэтшӧм жӧ рӧвнӧй да спокойнӧй, кыдзи и пыр, Павел абу вежсьӧма, сӧмын тошкыс ёна быдмӧма, мый пӧрысьмӧдіс сійӧс, да киыс лоӧма кельыдджык.
Мамлы окота лои вӧчны сылы мыйкӧ бурӧс, висьтавны Николай йылысь, и мам, гӧлӧссӧ вежтӧг, сідзи жӧ, кыдзи висьталіс ковтӧм да неинтереснӧйторъяс йылысь, водзӧ висьталіс:
— Вежапитӧ аддзылі...
Павел сюся видзӧдліс мамыслы синъясас.
Медым казьтыштны Весовщиковлӧн писти сера чужӧм йылысь, мам чутӧдыштіс чуньнас ассьыс банбоксӧ...
— Нинӧм, детинкаыс ловъя да дзоньвидза, регыд пырас уджавны.
Пиыс гӧгӧрвоис, довкнитіс сылы юрнас да, синъяснас кыпыда нюмъялігтыр, вочавидзис:
— Тайӧ — бур!
— Но, вот! — удовлетворённӧя шуис мам.
Мамыскӧд прӧщайтчигӧн Павел чорыда топӧдліс сылысь кисӧ.
— Аттьӧ, мам!
Мам быттьӧ коддзис пиыс дорӧ сьӧлӧмсянь петысь матыслунлӧн радуйтана чувствоысь, эз аддзы кывъяс, медым ӧтветитны да вочавидзис кыв ни джын шутӧг кисӧ топӧдлӧмӧн.
Гортас сійӧ суис Сашаӧс.
Ныв векджык волывліс Ниловна ордӧ сійӧ лунъясас, кор мам ветлывліс свидание вылӧ.
Сійӧ некор эз юасьлы Павел йылысь, и мам кӧ ачыс эз панлы сёрни сы йылысь, Саша сӧмын внимательнӧя видзӧдлывліс мамлы чужӧмас.
Но ӧні сійӧ тӧждысьӧмпырысь юаліс мамлысь:
— Но, кутшӧм сійӧ?
— Ничево, дзоньвидза!
— Запискасӧ сетінныд?
— Сеті!
Ме сэтшӧм пелька сійӧс сюйышті...
— Сійӧ лыддис?
— Кор нӧ?
Позьӧ ӧмӧй!
— Да, ме вунӧді! — ньӧжйӧник шуис ныв.
— Виччысьлам ещӧ недель, ещӧ недель!
А кыдзи ті чайтанныд — сійӧ сӧгласитчас?
Саша кӧрис синкымъяссӧ да видзӧдіс мамлы чужӧмас сувтса синъясӧн.
— Да ме ог тӧд, — думайтіс мам.
— Мыйла не пышйыны, тайӧ кӧ абу опаснӧ?
Саша пыркнитіс юрсӧ да коса юаліс:
— Ті онӧ тӧдӧй, мый позьӧ сёйны висьысьлы?
Сійӧ сёйны корӧ.
— Ставсӧ позьӧ, ставсӧ!
Ме пырысь-пыр...
Мам муніс кухняӧ, Саша ньӧжйӧник мӧдӧдчис сы бӧрся.
— Тіянлы отсыштны?
— Аттьӧ, мый ті?!
Мам копыртчис пач дорӧ.
Ныв надзӧник шуис сылы:
— Энлӧй...
Сылӧн чужӧмыс кельдӧдіс, синъясыс шогпырысь паськалісны, и тіралысь вомдоръяснас пӧся да тэрыба шӧпкӧдіс:
— Ме кӧсъя тіянӧс корны.
Ме тӧда — сійӧ оз сӧгласитчы!
Уговоритӧй сійӧс!
Сійӧ — колӧ тані, висьталӧй сылы, мый сійӧ колӧ делӧлы, мый ме пола — сійӧ висьмас.
Ті тӧданныд — судсӧ век на абу урчитӧма, кор лоӧ...
Сылы, буракӧ, сёрнитнысӧ вӧлі сьӧкыд.
Сійӧ веськӧдчис, видзӧдіс бокӧ, гӧлӧсыс сылӧн юргис эз рӧвнӧя.
Мудзпырысь синлапъяссӧ лэдзӧмӧн ныв курччаліс вомдоръяссӧ, а чорыда кабыртӧм чуньясыс ратшкакылісны.
Мам шӧйӧвошис, но гӧгӧрвоис нывлысь тӧждысьӧмсӧ да, волнениеӧн да шог чувствоясӧн тыр, сывйыштіс Сашаӧс да надзӧник вочавидзис:
— Донаӧй ті менам!
Сійӧ некодлысь, ассьыс кындзи, оз кывзы, некодлысь!
ӧта-мӧд бердас топӧдчӧмӧн найӧ кыкнанныс чӧв олісны.
Сэсся Саша виччысигтыр мынтӧдіс аслас пельпомъяс вылысь мамлысь кияссӧ да дрӧгниталігтырйи шуис:
— Да, ті правӧсь!
Ставыс тайӧ йӧйталӧм, нервъяс...
И друг, серьёзнӧй нин, прӧстӧя помаліс:
— Вай жӧ вердам висьысьсӧ...
Иван вольпась дорын пукалігӧн сійӧ тӧждысьӧмӧн нин да меліа юасис:
— Юрыд ёна висьӧ?
— Оз ёна, сӧмын ставыс гудыр!
И слаб зэв, — щӧка бердӧдзыс шебрассӧ яндысьӧмӧн кыскигтыр ӧтвечайтіс Иван да читкыраліс синъяссӧ, быттьӧ найӧс ёрис югыд би.
Саша казяліс, мый Иван яндысьӧ сы дырйи сёйны, чеччис да муніс.
Иван пуксис вольпась вылас, видзӧдліс сы бӧрся да, синсӧ лапйӧдлігтыр, шуис:
— <ns>Ми-и-ича</ns>!..
Иванлӧн синъясыс вӧліны югыдӧсь да веселӧсь, пиньясыс посниӧсь, топыдӧсь, гӧлӧсыс вӧсньыдик на.
— Тіянлы кымын арӧс? — думыштчӧмӧн юаліс мам.
— Дас сизим...
— Бать-мамныд нӧ кытӧнӧсь?
— Деревняын; ме тані дас арӧссянь, — школа помалі и — татчӧ!
А тіянӧс, ёрт, кыдзи шуӧны?
Мамлысь век петкӧдліс серам да сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдліс тайӧ кывйыс, кор сы дінӧ шыӧдчылісны тадзи.
И ӧні нюмъялігтыр сійӧ юаліс:
— Мыйла тіянлы тӧднысӧ?
Яндысьӧмӧн чӧв олыштӧм бӧрын том морт объяснитіс:
— Тӧданныд, миян кружокса студент, коді лыддьысис миянкӧд, сійӧ висьтавліс миянлы Павел Власовлӧн мам йылысь, — тӧданныд, Май первой лунся демонстрация йылысь?
Мам довкнитіс юрнас да лӧсьӧдчис кывзыны.
Сійӧ первойӧн кыпӧдіс йӧз син водзын миян партиялысь знамя! — гордӧя шуис том морт, и сылӧн гордостьыс кыліс мам сьӧлӧмын.
— Ме сэки эг вӧв, — ми сэки думайтлім тані ассьыным демонстрация котыртны — эз артмы!
Ми сэки этшаӧнӧсь вӧлім.
А локтан воӧ — пӧжалуйста!..
Аддзыланныд!
Будущӧй событиеяс йылысь думъясысь волнуйтчӧмысла сійӧ тшӧкмуні, сэсся, воздухас паньнас ӧвтчиг, висьталіс водзӧ:
— Сідзкӧ вот Власовлӧн — мамыс, мися.
Та бӧрын сійӧ партияӧ жӧ пырӧма.
Сёрнитӧны, сэтшӧм — прӧстӧ чудеса!
Мам паськыда нюмъёвтіс, сылы сьӧлӧм вылас воис детинкалӧн ошкӧмыс.
Мам весиг кӧсйис шуны сылы: «Власоваыс тайӧ ме!..», но кутчысис да шпыннялігтыр, шогпырысь шуис думсьыс: «Эк тэ, пӧрысь выжыв!..»
— А ті — унджык сёйӧй!
Бур делӧ вылӧ ӧдйӧджык бурдӧй! — сы весьтӧ копыртчӧмӧн волнуйтчигтыр друг шуис мам.
Ӧдзӧс воссис, ӧвтыштіс арся кӧдзыд воздухӧн, пырис банйӧм чужӧма кыпыд Софья.
— Ме бӧрся шпионъяс ухаживайтӧны, быттьӧ жӧникъяс озыр невеста бӧрся, честнӧй кыв!
Меным колӧ татысь весасьны...
Но, Ваня, кыдзи?
Бур?
Ниловна, кыдзи Павелыд?
Саша тані?
Папироссӧ ӧзтігмоз сійӧ юасис да эз виччысь ӧтветъяс, руд синъяснас меліа видзӧдіс мам вылӧ да том морт вылӧ.
Мам видзӧдіс сы вылӧ да нюмъялігтыр думайтіс:
«Со и ме тшӧтш лоа бур йӧз лыдын!»
И бара копыртчис Иван весьтӧ да шуис:
— Бурдӧй, пиукӧй!
И муніс столӧвӧйӧ.
Сэні Софья висьталіс Сашалы:
— Сылӧн гӧтов нин куимсё экземпляр!
Сійӧ ловсӧ оз жалит татшӧм удж вылад!
Вот — героизмыс!
Тӧданныд, Саша, тайӧ ыджыд шуд овны татшӧм йӧз пӧвстын, лоны налӧн ёртӧн, уджавны накӧд...
— Да! — надзӧник вочавидзис ныв.
Рытнас чай юигӧн Софья шуис мамлы:
А тіянлы, Ниловна, бара ковмас сиктӧ ветлыны.
— Но, мый нӧ!
Кор?
— Лун куим мысти — верманныд?
— Ладнӧ...
— Ті вӧлӧн мунӧй! — негораа сӧветуйтіс Николай.
— Медалӧй почтӧвӧй вӧвъясӧс и, пӧжалуйста, мӧд туйӧд, Никольскӧй вӧлӧсть пыр...
Николай чӧв ланьтіс да зумыштчис.
Тайӧ тешкодя да мисьтӧма вежис сылысь векся спокойнӧй выражениесӧ.
— Никольский пыр ылын! — шуис мам.
— И вӧвнад мунны дона...
— Тӧданныд мый, — водзӧ висьталіс Николай.
— Ме, вообщӧ, прӧтив тайӧ ветлӧмыслы.
Сэні абу спокойнӧ, — вӧлӧмаӧсь нин арестъяс, босьтӧмаӧсь кутшӧмкӧ учительӧс, колӧ лоны осторожнӧйӧн.
Колӧ эськӧ виччысьыштлыны...
Пызанӧ чуньяснас таркӧдігтыр Софья шуис:
— Миянлы важнӧ, медым литературасӧ разӧдны коставлытӧг.
Ниловна, ті онӧ полӧй муннысӧ? — друг юаліс сійӧ.
Мамлы тайӧ эзкодь кажитчы.
— Кор нӧ ме повлі?
И первойысьсӧ тайӧс ме вӧчи повтӧг...
а тані друг...
— Помӧдз висьтавтӧг сійӧ копыртіс юрсӧ.
Быдпӧрйӧ, кор сылысь юавлісны — оз-ӧ пов сійӧ, удобнӧ-ӧ сылы, вермас-ӧ сійӧ вӧчны тайӧс либӧ этійӧс, — татшӧм юасьӧмъяссьыс сійӧ кыліс корӧм, сылы кажитчис, мый йӧзыс сійӧс вештӧны ас дінсьыс бокӧ, относитчӧны сы дінӧ оз сідзи, кыдзи ёрта-ёрт дінас.
— Весьшӧрӧ ті менсьым юаланныд — пола ог ме, — ышлолалігтыр заводитіс мам, — ӧта-мӧдныдлысь ті онӧ юавлӧй полӧм йылысь.
Николай тэрмасьӧмӧн пӧрччис ӧчкисӧ, сэсся бӧр ӧчкиасис да веськыда видзӧдліс чойыслы чужӧмас.
Яндысьӧмӧн чӧв олӧмыс повзьӧдіс Власоваӧс, сійӧ мыжапырысь чеччис улӧс вылысь да кӧсйис мыйкӧ налы шуны, но Софья кутчысис сылы киас да надзӧник шуис:
— Прӧститӧй менӧ!
Ме сэсся ог кут!
Тайӧ серамсӧ петкӧдіс мамлысь, и некымын минута мысти найӧ куимнанныс тӧждысьӧмпырысь да дружнӧя сёрнитісны сиктӧ ветлӧм йылысь.
XV
Югдандорыс мам зыркӧдіс-муніс почтӧвӧй бричкаӧн арся зэрӧн нильзьӧдӧм туй кузя.
Пӧльтіс васӧд тӧв, резсис кизьӧр няйт, а ямщик пукаліс мамлань мышкӧн да назган гӧлӧсӧн норасис:
— Ме сылы шуа — воклы — мый нӧ, вай юксям!
Заводитім ми юксьыны...
Сійӧ друг швачкис шуйгаладорса вӧлыслы да скӧрысь горӧдіс:
— Но-но!
Ӧдйӧджык вӧр, ведьма рӧд!..
Арся тшӧг ракаяс, гӧгӧр видзӧдалігтыр, ветлӧдлісны гӧрӧм муяс кузя, жвичкис-пӧльтіс кӧдзыд тӧв.
Ракаяс лӧсьӧдчисны тӧвлы бокног, тӧв пӧльтіс налысь гӧнъяссӧ да уськӧдліс кок йывсьыс. Сэки найӧ, асланыс вын вылӧ надейтчытӧг да бордъяснас дышиника ӧвтышталігтыр, лэбзьылісны мӧд местаӧ.
— Но, юксигас ӧбидитіс сійӧ менӧ.
Ме аддза — босьтсьыны меным нинӧмӧ, — висьталіс ямщик.
Мам кывзіс сылысь кывъяссӧ быттьӧ вӧтын моз, сы син водзӧ сувтісны уна событиеяс, кодъясӧс лои пережитӧма бӧръя воясӧ, и, на вылӧ выльысь видзӧдігӧн, сійӧ быдлаысь аддзис асьсӧ.
Водзті олӧмыс создавайтчыліс кӧнкӧ ылын, код тӧдас кодӧн да мый вылӧ, а вот ӧні унатор вӧчсьӧ сы син водзын, сы отсӧгӧн.
И тайӧ чужтыліс сылысь ас дорас недовериелысь да аснас дӧвӧльнӧйӧн лоӧмлысь, падъялӧмлысь да гуся шоглысь дзугсьӧм чувство...
Ставыс гӧгӧр ньӧжйӧник катласис, небесаын, ӧта-мӧдсӧ сьӧкыда ордйӧдігтыр, кывтісны руд кымӧръяс, туй ӧтар-мӧдарас вирдыштавлісны кӧтасьӧм пуяс, качайтчисны налӧн пасьтӧм туганъясыс, гӧгӧр шыльквидзисны муяс, тыдовтчылісны гӧраяс, бӧр вошлісны.
Ямщиклӧн назган гӧлӧсыс, кӧлӧкӧльчикъяслӧн шыыс, тӧвлӧн шутьлялӧмыс йитчылісны жургысь, чукльӧдлысь шорӧ, сійӧ визувтіс муяс весьтӧд век ӧтсяма вынӧн...
— Озырлы и райын дзескыд, — сэтшӧм делӧыс!..
Заводитіс сійӧ топӧдны, начальство сылӧн другъяс, — пуклӧс вылын катласигтыр водзӧ висьталіс ямщик.
Кор воисны станцияӧ, сійӧ лэдзаліс вӧвъяссӧ да шыӧдчис мам дінӧ:
— Сетін кӧть эськӧ тэ меным пятак, — ме эськӧ кӧть юышті!
Мам сетіс монета, и, кипыдӧс вылас сійӧс гӧгльӧдлігтыр, ямщик сэтшӧм жӧ ногӧн шуис мамлы:
— Куим вылас — водка юа, кык вылас — нянь сёя...
Луншӧр бӧрын мам, коді ёна мудзис да кынмис, воис Никольскӧй сиктӧ, пырис станцияӧ, корис аслыс чай да, ассьыс сьӧкыд чемодансӧ лабич улӧ пуктӧм бӧрын, пуксис ӧшинь дорӧ.
Ӧшинь пыр тыдаліс ичӧтик площадь, коді вӧлі вевттьысьӧма талялӧм веж турун ковёрӧн, волостнӧй правление — киссьӧм вевта пемыдруд керка.
Правление кильчӧ вылын пукаліс куш юра, кузь тошка мужик да куритчис каллянӧн.
Эжа вывті муніс порсь.
Пельяссӧ недӧвӧльнӧя вӧрӧдігтыр сійӧ парсаліс нырнас мусӧ да пыркӧдіс юрсӧ.
Пемыд массаӧн кывтісны кымӧръяс да кавшасисны ӧта-мӧд выланыс.
Вӧлі чӧв-лӧнь, пемыд да гажтӧм, олӧмыс быттьӧ кытчӧкӧ дзебсьӧма, ланьтӧма.
Площадь вылӧ друг скачӧн воис верзьӧма урядник, друг сувтӧдіс рыжӧй вӧвсӧ правление кильчӧ дорӧ да, воздухас нагайканас шенасигтыр, горӧдіс мужик вылӧ — горзӧмыс зурасьліс ӧшинь стеклӧӧ, но кывъясыс оз вӧлі кывны.
Мужик сувтіс, кисӧ чургӧдӧмӧн индіс кытчӧкӧ ылӧ, урядник чеччыштіс муӧ, шатовмуні кокъяс йылас, шыбитіс мужиклы дом поводсӧ, перилӧас кутчысьӧмӧн сьӧкыда кайис кильчӧ вылӧ да воши правление ӧдзӧс сайӧ...
Бара лои чӧв-лӧнь.
Вӧлыс кыкысь кокыштіс гыжнас мусӧ.
Комнатаӧ пырис дженьыдик виж кӧсаа, гӧгрӧс чужӧма да мелі синъяса нывка.
Вомдоръяссӧ курччӧмӧн водзлань нюжӧдӧм кияс вылас сійӧ вайис нюклясьӧм дора ыджыд поднос, кӧні вӧліны пӧсудаяс, да частӧ копрасис.
— Видза оланныд, бур нылӧй! — меліа шыасис мам.
— Видза оланныд!
Пызан вылӧ тарелкаяс да чайнӧй пӧсуда пукталігмоз нывка друг шуис:
— Ӧні рӧзбойникӧс кутісны, вайӧдӧны!
— Кутшӧм рӧзбойникӧс?
— Ог тӧд...
— А мый сійӧ вӧчӧма?
— Ме ог тӧд! — вочавидзис нывка.
— Ме сӧмын кывлі — кутӧмаӧсь!
Вӧлӧстьса стӧрӧж котӧрӧн муніс станӧвӧйла.
Мам видзӧдліс ӧшиньӧд, — площадь вылӧ локталісны мужикъяс.
Ӧтияс восьлалісны надзӧник да лабутнӧя, мукӧдъяс — мунігмозыс тэрыба кизявлісны пасьяснысӧ.
Правление кильчӧ дорӧ сувталӧм бӧрын ставныс видзӧдісны кытчӧкӧ шуйгавылӧ.
Нывка видзӧдліс жӧ ывла вылӧ да, ӧдзӧссӧ клоп-пӧдлалӧм бӧрын, котӧрӧн петіс комнатаысь.
Мам дрӧгнитіс, йӧткыштіс чемодансӧ пыдӧджык лабич улас да, шальсӧ юр вылас плавгӧм бӧрын, мӧдӧдчис ӧдзӧслань. Сійӧ тэрмасис да сэк жӧ кутіс асьсӧ ӧдйӧ мунны кӧсйӧмысь, коді друг шымыртіс сійӧс...
Кор сійӧ петіс кильчӧ вылӧ, чизыр тӧв кучкис сылы синъясас, морӧсас, мам тшӧкмуні, и сылӧн кынмисны кокъясыс — площадь шӧрті восьлаліс мышкас кӧрталӧм кияса Рыбин, сыкӧд орччӧн восьлалісны кык сотскӧй, кодъяс ӧтмоза кучкалісны муӧ бедьясӧн, а правление кильчӧ дорын сулаліс йӧз чукӧр да чӧла виччысис.
Шӧйӧвошӧм мам синъяссӧ вештывтӧг видзӧдіс, — Рыбин мыйкӧ висьталіс, мам кыліс сылысь гӧлӧссӧ, но кывъясыс вошліны йӧлӧгатӧг сы сьӧлӧмлӧн дрӧжжитысь пемыд тыртӧминӧ.
Сійӧ воис ас садяс, ыджыда лолыштіс — кильчӧ дорын сулаліс паськыд тошка мужик да сюся видзӧдіс гӧлубӧй синъяснас мамлы чужӧмас.
Кызігтыр да повзьӧм вӧснаыс слабитӧм кияснас горшсӧ ниртігтыр мам сьӧкыдпырысь юаліс сылысь:
— Тайӧ нӧ мый?
— А вот — видзӧдӧй! — вочавидзис мужик да бергӧдчис.
Матыстчис ещӧ мужик да сувтіс орччӧн.
Сотскӧйяс сувтісны йӧз чукӧр водзӧ, сійӧ век ӧтарӧ содіс, но чӧв оліс, и вот сы весьтын друг юрӧбтіс Рыбинлӧн кыз гӧлӧсыс:
— Православнӧйяс!
Кывлінныд ті вернӧй грамотаяс йылысь, кӧні гижсис миян крестьянскӧй олӧм йылысь правда?
Вот — тайӧ грамотаяс вӧснаыс страдайта, найӧс ме народ пӧвстӧ разӧді!
Йӧз топыдджыка кытшалісны Рыбинӧс.
Сылӧн гӧлӧсыс юргис спокойнӧя, ӧтмоза.
Тайӧ успокоитіс мамӧс.
— Кылан? — гӧлубӧй синъяса мужиклы бокас тувкӧм бӧрын надзӧник юаліс мӧдыс.
Сійӧ, нинӧм вочавидзтӧг, лэптіс юрсӧ да бара видзӧдліс мамлы чужӧмас.
И мӧд мужикыс сідзжӧ видзӧдліс сы вылӧ — сійӧ вӧлі первойсьыс томджык, сьӧдоват тошка да беринӧсь, косіник чужӧма.
Сэсся найӧ кыкнанныс вешйисны кильчӧ дорысь бокӧ.
«Полӧны!» — ас кӧсйытӧгыс думыштіс мам.
Мамлӧн вниманиеыс век ӧтарӧ ыдждіс.
Кильчӧ вывсянь сійӧ бура аддзис Михаил Ивановичлысь парсалӧм, сьӧд чужӧмсӧ, торйӧдіс сы синъяслысь пӧся дзирдалӧмсӧ, мамлы вӧлі окота, медым Рыбин аддзис жӧ сійӧс, и сійӧ, кок чуньяс йылас кыпӧдчӧмӧн, нюжӧдіс сылань сьылісӧ.
Йӧзыс видзӧдісны сы вылӧ зумыша, эскытӧг да чӧв олісны.
Сӧмын бӧръя радъясын вӧлі кылӧ негораа сёрнитӧм.
— Крестьяна! — кыз гӧлӧсӧн висьталіс Рыбин.
— Сійӧ бумагаясыслы веритӧй, — ме ӧні на вӧсна, гашкӧ, юрӧс пукта, нӧйтісны менӧ, кӧсйисны тӧдмавны — кытысь ме найӧс босьті, и ещӧ нӧйтны кутасны, — ставсӧ терпита!
Сы вӧсна мый — тайӧ грамотаясас правда гижӧма, тайӧ правдаыс должен лоны миянлы няньысь донаджык, — вот!
— Мыйла сійӧ тайӧс висьталӧ? — надзӧник горӧдыштіс кильчӧ дорын сулалысь мужикъяс пиысь ӧтиыс.
Гӧлубӧй синъясаыс ньӧжйӧник вочавидзис:
— Ӧні всё равно — кыкысь он кув, ӧтисьыс он пышйы...
Йӧз сулалісны чӧла, видзӧдісны букышӧн, гажтӧма, ставныс вылын быттьӧ куйліс мыйкӧ тыдавтӧм, но сьӧкыдтор.
Кильчӧ вылӧ петіс урядник да шатласигтыр код гӧлӧсӧн равӧстіс:
— Коді тайӧ сёрнитӧ?
Сійӧ друг исковтіс кильчӧ вылысь, кватитіс Рыбинӧс юрсиӧдыс да, сылысь юрсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ мыйвынсьыс тракӧдіг, горзіс:
— Тайӧ тэ сёрнитан, пон, тайӧ тэ?
Йӧз чукӧр вӧрзис, кутіс ызгыны.
Мам шогпырысь копыртіс юрсӧ.
И бара кыліс Рыбинлӧн гӧлӧс:
— Вот, видзӧдӧй, бур йӧзӧй...
— Ланьт!
Урядник кучкис сылы пельбокас.
Рыбин шатовмуні, лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Кӧрталісны тіянлысь киястӧ да мучитӧны, кыдзи кӧсйӧны...
— Сотскӧйяс!
Нуӧдӧй сійӧс!
Разӧдчӧй!
Чепйыв пон моз Рыбин водзын чеччалігтыр урядник тувкӧдіс сылы кулакнас чужӧмас, морӧсас, кынӧмас.
— Эн нӧйт! — горӧдіс кодкӧ йӧз чукӧрын.
— Мыйла нӧйтан? — сувтіс сы дор мӧд гӧлӧс.
— Мунам! — юрнас довкнитӧмӧн шуис гӧлубӧй синъяса мужик.
И найӧ кыкнанныс тэрмасьтӧг мӧдӧдчисны правлениелань, а мам колльӧдіс найӧс меліа видзӧдігтыр.
Сійӧ кокньыдджыка ышловзис — урядник бара сьӧкыдпырысь кайис кильчӧ вылӧ да сэтысянь, кулакнас грӧзитігтыр, мыйвынсьыс горзіс:
— Вайӧд сійӧс татчӧ!
Ме шуа...
— Оз ков! — йӧз чукӧрын кыліс ён гӧлӧс — мам гӧгӧрвоис, мый тайӧ сёрнитіс гӧлубӧй синъяса мужик.
— Ребята, энӧ лэдзӧй!
Пыртӧдасны сэтчӧ — кувтӧдзыс нӧйтасны.
Да бӧрыннас миян вылӧ жӧ шуасны, — ми быттьӧ виим!
Энӧ лэдзӧй!
— Крестьяна! — юргис Микайлӧлӧн гӧлӧсыс.
— Ті ӧмӧй онӧ аддзӧй ассьыныд олӧмнытӧ, онӧ гӧгӧрвоӧй, кыдзи тіянӧс грабитӧны, кыдзи пӧръявлӧны, тіянлысь вирнытӧ юӧны?
Ставыс тіян вылын кутчысьӧ, ті — му вылын первой вын, — а кутшӧм правояс тіян эмӧсь?
Тшыглы кувны — тіян ӧти право!..
Ӧта-мӧднысӧ торкалігтыр мужикъяс друг горӧдісны:
— Правильнӧ висьталӧ!
— Станӧвӧйӧс корӧй!
Кӧні станӧвӧйыс?
— Урядник сыла верзьӧмӧн скачитіс...
— Кодъюраыс!..
— Абу миян делӧ начальствоӧс чукӧртны...
Ызгӧмыс век ыдждіс, содіс.
— Висьтав!
Нӧйтны огӧ лэдзӧй...
— Кисӧ разьӧй сылысь...
— Смотри — мед лёктор эз ло!..
— Киясӧй менам доймӧны! — став гӧлӧсъяссӧ вевттьӧмӧн рӧвнӧя да гораа висьталіс Рыбин.
— Мужикъяс, ме ог пышйы!
Аслам правдаысь ог дзебсьы, сійӧ ме пытшкын олӧ...
Джын гӧлӧсӧн сёрнитіг да юръяснас до Акйӧдлігтыр некымын морт солиднӧя вешйисны йӧз чукӧр дорысь.
Но пыр унджык воалісны йӧз, кодъяс вӧлі омӧлика да тэрмасьӧмӧн пасьтасьӧмаӧсь.
Найӧ жуисны Рыбин дінын, а сійӧ сулаліс на пӧвстын, быттьӧ вӧрын часовня, кияссӧ юр весьтас лэптӧмӧн да, наӧн ӧвтчигтыр, горзіс:
— Аттьӧ, бур йӧзӧй, аттьӧ!
Ми асьным долженӧсь ӧта-мӧднымлысь кияснымӧс разявны — сідзи!
Коді миянлы отсалас?
Сійӧ чышкыштіс тошсӧ да бара лэптіс кисӧ, коді вӧлі ставнас вирӧсь.
— Со менам вирӧй, — правда вӧсна киссьӧ!
Мам лэччис кильчӧ вылысь, но улісяньыс Микайлӧ, кодӧс кытшалӧмаӧсь йӧз, оз вӧлі тыдав, и сійӧ бӧр кайис кильчӧ пос вылӧ.
Мамлӧн морӧс пытшкас вӧлі жар, и мыйкӧ гӧгӧрвотӧм радлана тіраліс сэні.
— Крестьяна!
Корсьӧй грамотаяссӧ, лыддьӧй, энӧ веритӧй начальстволы да попъяслы, кор найӧ висьталӧны, мый безбожникъяс да бунтовщикъяс сэтшӧм йӧз, кодъяс миянлы правда вайӧны.
Правдаыс гусьӧн ветлӧдлӧ му пасьта, сійӧ корсьӧ позъяссӧ народ пӧвстын, — начальстволы сійӧ пурт да би кодь, оз вермы начальство примитны сійӧс, правдаыс сійӧс пӧдтас, сотас!
Тіянлы правдаыс — бур друг, а начальстволы — зэв лёк враг!
Вот мый вӧсна сійӧ дзебсясьӧ!..
Йӧз чукӧрын бара кылісны горӧдӧмъяс:
— Кывзӧй, православнӧйяс!..
— Эй, вокӧ, пропадитан тэ...
— Коді тэнӧ вузаліс?
— Поп! — шуис ӧти сотскӧйыс.
Кык мужик чорыда ёрччыштісны.
— Ребята, видзӧдлӧй! — кыліс горӧдӧм.
XVI
Йӧз чукӧрлань локтіс станӧвӧй пристав, кузь тушаа, гӧгрӧс чужӧма ён морт.
Картузсӧ сійӧ пуктӧма бокногӧн, ӧти ус помыс читкыльтчӧма вывлань, а мӧдыс ӧшӧдчӧма увлань, и та вӧсна чужӧмыс сылӧн кажитчис пӧлаӧн.
Шуйга киас сылӧн вӧлі шашка, а веськыднас шенасис воздухас.
Вӧлі кылӧны сылӧн сьӧкыд да зумыд воськовъясыс.
Йӧз чукӧр бӧрыньтчис сы водзын.
Чужӧмъясыс лоины гажтӧмӧсь, зумышӧсь, ызгӧм вочасӧн ланьтіс, чиніс, быттьӧ му пытшкас пырис.
Мам чувствуйтіс, мый сылӧн плешкас кучикыс тіралӧ да синъясыслы лои пӧсь.
Сылы бара окота лои мунны йӧз чукӧрӧ, сійӧ копыртчис водзлань да кынмис места вылас.
— Мый тайӧ? — Рыбинлы паныд сувтӧмӧн да синъяснас сійӧс мерайтіг юаліс пристав.
— Мыйла кияссӧ абу кӧрталӧма?
Сотскӧйяс!
Кӧртавны!
Сылӧн гӧлӧсыс вӧлі вӧсни да гора.
— Кӧрталӧмаӧсь вӧлі, — народ разис! — вочавидзис ӧти сотскӧйыс.
— Мый?
Народ?
Кутшӧм народ?
Станӧвӧй видзӧдліс йӧз вылӧ, кодъяс сулалісны сы водзын.
И сійӧ жӧ гӧлӧснас, кодӧс эз ыдждӧд ни эз чинты, юасис водзӧ:
— Коді сійӧ — народыс?
Сійӧ тувкис шашка воропнас гӧлубӧй синъяса мужиклы морӧсас.
— Чумаков, тайӧ тэ народыс?
Но, коді ещӧ?
Мишин, тэ?
И тракнитіс кодӧскӧ веськыд кинас тошкӧдыс.
— Разӧдчы, сволочь!..
А то ме тіянӧс, — ме тіянлы петкӧдла пуж!
Сы гӧлӧсын, чужӧм вылас эз тӧдчы ни скӧрмӧм, ни грӧзитӧм, сійӧ сёрнитіс спокойнӧя, нӧйтіс йӧзӧс крепыд, кузь киясыслӧн привычнӧй, рӧвнӧй движениеясӧн.
Юръяссӧ увлань копыртӧмӧн да чужӧмъяссӧ бокӧ бергӧдӧмӧн йӧз бӧрыньтчисны сы водзын.
— Но?
Ті нӧ мый? — шыасис сійӧ сотскӧйяс дінӧ.
— Кӧрталӧй!
Ёрччыштіс лёк кывъясӧн, бара видзӧдліс Рыбин вылӧ да гораа шуис сылы:
— Тэ, — киястӧ мышкад!
— Ме ог кӧсйы, медым менсьым киясӧс кӧрталісны! — кутіс шуавны Рыбин.
— Пышйыны ог кӧсйы, ог тышкась, — мыйла менӧ кӧртавнысӧ?
— Мый? — сыланьӧ воськовтӧм бӧрын юаліс пристав.
— Тырмас тіянлы, зверьяслы, народсӧ мучитны! — гӧлӧссӧ ыдждӧдӧмӧн водзӧ шуаліс Рыбин.
— Регыд воас и тіянлы «гажа» лун...
Станӧвӧй сулаліс сы водзын да, уссӧ вӧрӧдігтыр, видзӧдіс сылы чужӧмас.
Сэсся сійӧ бӧрыньтчыштіс да чуймӧмпырысь нюжӧдіс:
— А-а-ах, пон рӧд!
<ns>Ку-утшӧм</ns> кывъяс!
И друг тэрыба да ёна кучкис Рыбинлы чужӧмас.
— Правдатӧ кулакнад он ви! — сылань воськовтігмоз горӧдіс Рыбин.
— И нӧйтны менӧ тэ он лысьт!
— Ог лысьт?
Ме? — равӧстіс станӧвӧй.
И, Рыбинлы юрас метитчӧмӧн, бара ӧвтыштіс кинас.
Рыбин лажыньтчыштіс, кулакыс эз инмы сылы, и станӧвӧй шатовмуніс да ӧдва кутчысис кок йылас.
Йӧз чукӧрын кодкӧ гораа прысьнитіс-серӧктіс, и бара юрӧбтіс Микайлӧлӧн скӧрысь горӧдӧм:
— Эн лысьт, мися, менӧ нӧйтны, дьявол!
Станӧвӧй видзӧдліс гӧгӧр — йӧзыс зумыша да чӧв олігтыр топӧдчисны сы гӧгӧр...
— Никита! — лёкысь горӧдіс станӧвӧй.
— Никита, эй!
Йӧз чукӧрысь водзлань петіс дженьыдик пася, шӧркодь тушаа, ён мужик.
Дзугсьӧм юрсиа ыджыд юрсӧ увлань лэдзӧмӧн сійӧ видзӧдіс муӧ.
— Никита! — уссӧ гартлігтыр да тэрмасьтӧг шуис станӧвӧй.
— Сетышт сылы пельбокас!
Мужик воськовтіс водзӧ, сувтіс Рыбинлы паныдӧн, лэптіс юрсӧ.
Сылы веськыда чужӧмас Рыбин кучкаліс сьӧкыд, вернӧй кывъясӧн:
— Со, видзӧдӧй, бур йӧзӧй, кыдзи зверьяс пӧдтӧны тіянӧс тіян жӧ киясӧн!
Видзӧдӧй, думайтӧй!
Мужик ньӧжйӧник лэптіс кисӧ да кокньыдика кучкис сылы юрас.
— Тадзи ӧмӧй, чӧрт кусынь?! — чилӧстіс станӧвӧй.
— Эй, Никита! — негораа шуисны йӧз чукӧр пӧвстын.
— Енсӧ эн вунӧд!
— Нӧйт, мися! — мужикӧс сьыліӧдыс тойлалігтыр горӧдіс станӧвӧй.
Мужик воськовтіс бокӧ да, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, зумыша шуис:
— Ог сэсся кут...
— Мый?
Станӧвӧйлӧн чужӧмыс дрӧгнитіс, сійӧ мӧдіс зымӧдны кокъяснас да ёрччигтырйи уськӧдчис Рыбин вылӧ.
Кыліс швачнитӧм-кучкӧм шы, Микайлӧ шатовмуніс, ӧвтыштіс кинас, но станӧвӧй мӧдысь кучкис да уськӧдіс сійӧс муӧ да, сы гӧгӧр чеччалігтыр, кутіс чужъявны Рыбинлы морӧсас, бокъясас, юрас.
Йӧз чукӧр дӧзмӧмӧн заводитіс ызгыны-шумитны, вӧрзис да кутіс матыстчыны станӧвӧйлань. Сійӧ казяліс тайӧс, чеччыштіс бокӧ да пуртӧссьыс нетшыштіс шашкасӧ.
— Ті тадзи?
Бунтуйтны?
А-а?..
Со сійӧ мый?..
Гӧлӧсыс сылӧн дрӧгнитіс, чилӧстіс да быттьӧ чеги, кутіс киргыны.
Гӧлӧсыскӧд тшӧтш сійӧ друг воштіс ассьыс вынсӧ, лэптіс пельпомъяссӧ, мышкыртчис да, тыртӧм синъяснас гӧгӧрбок видзӧдігтыр, мӧдіс бӧрыньтчыны.
Бӧрыньтчигмозыс сійӧ сибдӧм гӧлӧсӧн да тревожнӧя горзіс:
— Ладнӧ!
Босьтӧй сійӧс, ме муна!
Тӧданныд-ӧ ті, проклятӧйяс, мый сійӧ политическӧй преступник, царлы паныд мунӧ, бунтъяс котырталӧ, тӧданныд?
А ті сійӧс дорйыны, а?
Ті бунтовщикъяс?
Ага-а!..
Вӧрзьӧдчытӧг, синъяссӧ лапнитлытӧг да нинӧм думайттӧг мам сулаліс сьӧкыд вӧтын моз. Сійӧс дзикӧдз личкисны повзьӧм да жалитӧм.
Сы юрын чушканзіяс моз ызгисны йӧзлӧн дӧзмӧм, гажтӧм да скӧр кывъяс, дрӧжжитіс станӧвӧйлӧн гӧлӧс, кышакылісны кодъяслӧнкӧ шӧпкӧмъяс...
— Сійӧ кӧ мыж вӧчис — судит!..
— Ті, ваше благородие, прӧститӧй сійӧс...
— Мый ті, сё збыль, некутшӧм законтӧг?..
— Позьӧ ӧмӧй?
Тадзи кӧ ставныс кутасны нӧйтны, сэки мый лоӧ?..
Йӧз юксисны кык группа вылӧ — ӧтиыс, станӧвӧйӧс кытшалӧмӧн, горзіс да уговаривайтіс сійӧс, мӧдыс, лыд сертиыс этшаджык, кольччис нӧйтӧм морт дінӧ да ызгис-шумитіс.
Кымынкӧ морт кыпӧдісны сійӧс муысь, сотскӧйяс бара кӧсйисны кӧртавны сылысь кияссӧ.
— Ті, чӧртъяс, энлӧй! — горзісны налы.
Микайлӧ, гӧгӧр видзӧдлывлігтыр, чышкаліс чужӧмсьыс да тошсьыс няйтсӧ, вирсӧ да чӧв оліс.
Сылӧн видзӧдласыс здук кежлӧ сувтліс мам чужӧм вылӧ, — мам дрӧгнитіс да, ас тӧдлытӧгыс кинас шеныштӧм бӧрын, мӧдӧдчис сылань, — Рыбин бергӧдчис мӧдарӧ.
Но некымын минута мысти сылӧн синъясыс бара видзӧдісны мамлы чужӧмас.
Мамлы кажитчис — сійӧ веськӧдчис, лэптіс юрсӧ, вирӧсь банбокъясыс кутісны дрӧжжитны...
«Тӧдіс, — неужели тӧдіс?..»
И, шог, зэв шог радлӧмла тіралӧмӧн, мам довкнитіс сылы юрнас.
Но сэки жӧ сійӧ аддзис, мый сы дорын сулалӧ гӧлубӧй синъяса мужик да сідзжӧ видзӧдӧ сы вылӧ.
Мужиклӧн видзӧдласыс здук кежлӧ садьмӧдіс сыын опасность йылысь мӧвп...
«Мый нӧ тайӧ ме?
И менӧ ӧд кутасны!»
Мужик мыйкӧ шуис Рыбинлы, сійӧ пыркнитіс юрнас да дрӧжжитысь гӧлӧсӧн, но ярскӧба да кыпыда кутіс висьтавны:
— Нинӧм!
Му вылас ме абу ӧтнам, — став правдасӧ найӧ оз кутавны!
Кӧні ме вӧлі, сэні менӧ казьтывлыны кутасны, — вот!
Кӧть и рӧзӧритісны позйӧс, абуӧсь сэні ӧні другъяс-ёртъясӧй...
«Тайӧ меным висьталӧ!» — гӧгӧрвоис мам.
— Но воас лун, петасны вӧля вылӧ орёлъяс, мездмас народ!
Кутшӧмкӧ нывбаба вайис ведра ва да, окайтігтыр да лыддьӧдлӧмӧн бӧрдігтыр, кутіс мыськыны Рыбинлысь чужӧмсӧ.
Сылӧн вӧсньыдик, нориник гӧлӧсыс йитчыліс Микайлӧлӧн кывъяскӧд да мешайтіс мамлы гӧгӧрвоны найӧс.
Матыстчисны кымынкӧ мужик; на водзвылын восьлаліс станӧвӧй; кодкӧ гораа горӧдіс:
— Вайӧй вӧв арестантӧс нуны, эй!
Кодлӧн ӧчередьыс?
Сэсся кыліс станӧвӧйлӧн гӧлӧс:
— Ме верма тэныд кучкыны, а тэ менӧ он, он вермы, он лысьт, бӧлбан!
— Сідз!
А тэ коді — ен? — горӧдіс Рыбин.
Кыдзсюрӧ да негораа горӧдӧмъяс вевттисны сылысь гӧлӧссӧ.
— Дядьӧ, эн вензьы!
Тані — начальство!..
— Ваше благородие, энӧ скӧралӧй!
Мортыс абу ас садяс...
— Тэ чӧв ов, чудак!
— Вот ӧні тэнӧ карӧ нуасны...
— Сэні законыс унджык!
Йӧз чукӧр пӧвстын юргисны лӧньӧдана горӧдӧмъяс, найӧ йитчылісны гӧгӧрвотӧм ноксьӧмкӧд, и сэні ставыс вӧлі безнадёжнӧй, нориник.
Сотскӧйяс нуӧдісны Рыбинӧс киӧдыс кутӧмӧн правление кильчӧ вылӧ, саялісны ӧдзӧс сайӧ.
Мужикъяс ньӧжйӧник разӧдчисны площадь кузя, мам аддзис, мый гӧлубӧй синъяса мужик локтӧ сылань да зумыштчӧмӧн видзӧдӧ сы вылӧ.
Мамлӧн кутісны тіравны пидзӧсъясыс, гажтӧм чувство йирис сьӧлӧмсӧ да кӧсйис восӧдны.
«Оз ков мунны! — думыштіс мам.
— Оз ков!»
И, перилӧас чорыда кутчысьӧмӧн, виччысис.
Станӧвӧй сулаліс правление кильчӧ вылын да, кияснас шенасигтыр, висьталіс кӧритана, бара нин бездушнӧй гӧлӧсӧн:
— Дуракъяс ті, чӧрт кусыньяс!
Нинӧм гӧгӧрвотӧг сюйсянныд татшӧм делӧӧ, — государственнӧй делӧӧ!
Скӧтъяс!
Аттьӧавны менӧ долженӧсь, кок улӧдз копыртчывны меным менам бурлунысь!
Кӧсъя кӧ ме — ставныд катаргаӧ мунанныд...
Шапкаяссӧ пӧрччалӧмӧн сулалісны кызь сайӧ мужик да кывзісны.
Кутіс пемдыны, кымӧръяс ӧшйисны улӧдз.
Гӧлубӧй синъяса мужик матыстчис кильчӧ дорӧ да ышловзьӧмӧн шуис:
— Со кутшӧмӧсь миян делӧясыс...
— Да-а, — ньӧжйӧник вочавидзис мам.
Гӧлубӧй синъяса мужик видзӧдліс мам вылӧ веськыда да юаліс:
— Мыйӧн занимайтчанныд?
Бабаяслысь прӧшвияс ньӧбала, и дӧраяс сідзжӧ...
Мужик ньӧжйӧник шыльӧдыштіс тошсӧ.
Сэсся, правлениелань видзӧдігтыр, жугыля да негораа шуис:
— Татшӧмторъясыд миян оз сюрны...
Мам видзӧдіс сы вылӧ да виччысис сэтшӧм здук, кор удобнӧджык мунны комнатаӧ.
Мужиклӧн чужӧмыс вӧлі мича, синъясыс жугыльӧсь.
Паськыд пельпомъяса да кузь тушаа, сійӧ вӧлі дӧмаса сӧстӧм ситеч дӧрӧма, ас кыӧм ной гача да кӧтіа...
Мам мыйлакӧ кокниа ышловзис.
И друг, гӧгӧрвотӧм мӧвп чужтысь чутьёлысь кывзысьӧмӧн, мам ас тӧдлытӧг юаліс сылысь:
— А мый, тэ ордын узьны позьӧ?
Юаліс, и сыын ставыс зэлаліс — мускулъясыс, лыясыс.
Мужик вылӧ сувтса синъясӧн видзӧдігтыр мам веськӧдчис.
Юрас сылӧн тэрыба вирдалісны мӧвпъяс:
«Николай Ивановичӧс погубита.
Пашаӧс ог аддзыв — дыр ог аддзыв!
Нӧйтасны!»
Муӧ видзӧдігмоз да тэрмасьтӧг мужик вочавидзис дукӧссӧ кизявлігтыр:
— Узьны?
Позьӧ, мыйла оз?
Менам сӧмын керкаӧй лёкиник...
— Ме абу нежитчӧм! — сідз-тадз ӧтветитіс мам.
— Позьӧ! — мам вылӧ донъялана видзӧдігтыр повторитіс мужик.
Пемдіс нин, и рӧмыдас сылӧн синъясыс югъялісны кӧдзыда, чужӧмыс кажитчис вывті кельыдӧн.
Мам, быттьӧ гӧра ньылыд лэччис, надзӧник шуис:
— Сідзкӧ, ме ӧні жӧ и муна, а тэ менсьым чемоданӧс нуан...
— Ладнӧ.
Мужик лэптыштліс пельпомъяссӧ да шуыштіс:
— Со — вӧла локтӧ...
Правление кильчӧ вылын тыдовтчис Рыбин, кияссӧ сылысь бара вӧлі кӧрталӧмаӧсь, юрсӧ да чужӧмсӧ тӧбӧмаӧсь мыйӧнкӧ рудӧн.
— Прӧщайтлӧй, бур йӧзӧй! — рытъя рӧмыдлӧн кӧдзыдас юргис сылӧн гӧлӧсыс.
— Корсьӧй правда, видзӧй сійӧс, веритӧй мортлы, коді ваяс тіянлы чистӧй кыв, энӧ жалитӧй асьнытӧ правда вӧсна!..
— Ланьт, пон! — кытысянькӧ горӧдіс станӧвӧйлӧн гӧлӧс.
— Сотскӧй, вӧтлы вӧвъяссӧ, дурак!
— Мый тіянлы жалитнысӧ?
Кутшӧм тіян олӧмныд?..
Телега вӧрзис.
Рыбин пукаліс телегаас кык сотскӧй костын да горзіс:
— Мый ради тшыглы пӧгибайтанныд?
Зільӧй шедӧдны свобода, сійӧ сетас и нянь и правда, — прӧщайтлӧй, бур йӧзӧй!..
Телега кӧлесаяслӧн шумыс, вӧв кок шыяс, станӧвӧйлӧн гӧлӧсыс вевттисны сылысь речсӧ, торкисны да пӧдтісны сійӧс.
— Дерт жӧ! — юрнас пыркнитӧм бӧрын шуис мужик да, мам дінӧ шыасигмоз, надзӧник содтіс: — Ті сэні, станцияас, пукалыштӧй, — ме недыр мысти воа...
Мам пырис комнатаӧ, пуксис пызан сайӧ самӧварлы воча, босьтіс нянь тор, видзӧдліс сы вылӧ да ньӧжйӧник бӧр пуктіс тарелкаас.
Кынӧмыс эз сюмав, морӧспань улыс бара кутіс доймыны, кӧсйис восӧдны.
Сійӧ дзикӧдз уси эбӧссьыс, и юрыс кутіс бергӧдчыны.
Сы син водзын сулаліс гӧлубӧй синъяса мужиклӧн чужӧмыс — тешкодь, быттьӧ абу помалӧма, сылы оз позь вӧлі эскыны.
Мамлы мыйлакӧ эз вӧв окота думыштны веськыда, мый тайӧ мужикыс вузалас сійӧс, но тайӧ мӧвпыс чужис нин сылӧн и, тупӧй да вӧрзьӧдчытӧм, сьӧкыда пукаліс сьӧлӧм вылас.
«Казяліс сійӧ менӧ! — дыша да эбӧстӧг думайтіс мам.
— Казяліс, дӧгадайтчис...»
А водзӧ мӧвпыс эз развивайтчы, коді вӧйис некутшӧм надеятӧм шогӧ, восӧдны кӧсйӧмлӧн гудыр чувствоӧ.
Ӧшинь сайӧ дзебсьӧм чӧв-лӧньыс, коді вежис ывла вылысь шумсӧ, эрдӧдіс сиктысь мыйкӧ личкӧмаӧс, повзьӧдӧмаӧс, морӧсын содтыліс ӧткалун чувствуйтӧм да душатӧ тыртліс пӧим кодь руд да небыд пемыдӧн.
Пырис нывка да, ӧдзӧс дорӧ сувтӧмӧн, юаліс:
— Яичница вайны?
— Оз ков.
Нинӧм оз ков, повзьӧдісны менӧ горзӧмнас!
Возбуждённӧя, но негораа висьталігтыр нывка матыстчис пызан дорӧ:
— Станӧвӧйыс кыдзи нӧйтіс!
Ме матын сулалі, аддзылі, став пиньсӧ сылысь чегъяліс, — сійӧ сьӧлыштас, а вирыс сук-сук, сьӧд!..
Синъясыс ньӧти оз тыдавны!
Дьӧгӧдь вӧчысь сійӧ.
То эстӧн, миянын, урядник куйлӧ, зэв код, и век на вина корӧ.
Висьталӧ — найӧ дзонь шайка пӧ вӧлӧмаӧсь, а тайӧ, тошкаыс, старшӧйыс, атаманыс, сідзкӧ.
Куимӧс кутӧмаӧсь, а ӧти пышйӧма, кылан.
Ещӧ учительӧс кутӧмаӧсь, накӧд жӧ вӧлӧма.
Енлы найӧ оз эскыны и мукӧдъясӧс уговаривайтӧны, медым вичкояс грабитісны, со найӧ кутшӧмӧсь!
А миян мужикъяс — ӧткымынъяс жалитӧны сійӧс, а мукӧдъясыс шуӧны — вины пӧ эськӧ сійӧс!
Миян эмӧсь сэтшӧм скӧр мужикъясыд — ай-ай!
Мам внимательнӧя кывзіс нывкалысь бессвязнӧя, тэрыба висьталӧмсӧ да зілис пӧдтыны ассьыс тревогасӧ, такӧдны гажтӧм виччысьӧмсӧ.
А нывка, буракӧ, вӧлі рад, мый сійӧс кывзӧны да, кывъяснас тшӧкмуналігтыр да гӧлӧссӧ чинтӧмӧн, век сьӧлӧмсяньджык больгис-висьталіс:
— Батьӧ шуӧ — тайӧ пӧ неурожай вӧсна ставыс!
Мӧдӧд во нин миян муыс оз чужты, дзик матӧвоим!
Та вӧсна ӧні татшӧм мужикъясыс лоалӧны — веськыд мат!
Сходъяс вылын горзӧны, тышкасьӧны.
Неважӧн, кор Васюковлысь эмбурсӧ недоимкаясысь вузалісны, сійӧ тай кыдзи лӧсыштас-кучкас старӧсталы нырвомас.
Со пӧ тэныд менам недоимкаӧй, шуӧ...
Ӧдзӧс сайын кутісны кывны сьӧкыд кок шыяс.
Пызанӧ кияснас мыджсьӧмӧн мам сувтіс кок йылас...
Пырис гӧлубӧй синъяса мужик да, шапкасӧ пӧрччытӧг, юаліс:
— Кӧні нӧ багажыд?
Сійӧ кокниа кыпӧдіс чемодансӧ, тракнитіс сійӧс да шуис:
— Тыртӧм!
Марька, колльӧд туй мортсӧ ме ордӧ.
И, некытчӧ видзӧдлытӧг, муніс.
— Тані узянныд? — юаліс нывка.
Да!
Прӧшвиясла ме, прӧшвияс ньӧбала...
— Миян оз кыны!
Тиньковоын сійӧс кыӧны, Дарьиноын, а миян — оз! — объясняйтіс нывка.
— Аски ме сэтчӧ...
Чайысь мынтысьӧм бӧрын мам сетіс нывкалы куим кӧпейка, и нывка лои та вылӧ зэв рад.
Ывлаын, кӧмтӧм кокъяснас васӧд му кузя шлёпсьӧдіг, нывка висьталіс:
— Кӧсъянныд кӧ, Дарьиноӧ ме котӧртла, висьтала бабаяслы, медым прӧшвияссӧ татчӧ вайисны?
Найӧ воасны, а тіянлы сэтчӧ ветлыны оз ковмы.
Дас кык верст ӧд...
— Мусаӧй, оз ков тайӧс вӧчны! — сыкӧд орччӧн восьлалігтыр вочавидзис мам.
Кӧдзыд воздухыс пальӧдіс сійӧс шогсьыс, и сылӧн ньӧжйӧ чужис неяснӧй решение.
Гудыр, но мыйкӧ обещайтысь, сійӧ развивайтчис сьӧкыда, и, сылысь содӧмсӧ ӧддзӧдны зільӧмӧн, нывбаба настойчивӧя юасис ассьыс:
«Мый вӧчны?
Веськыда кӧ, сӧвесть серти...»
Вӧлі пемыд, воздухыс васӧд да кӧдзыд.
Чусыда ломтысисны керка ӧшиньясын бияс вӧрзьытӧм, гӧрдоват биӧн.
Чӧв-лӧняс вугралігтыр баксіс скӧт, кылісны горӧдлӧмъяс.
Пемыдыс личкис-шымыртіс сиктсӧ...
— Татчӧ! — шуис нывка.
— Омӧль узянін бӧрйӧмныд ті, — зэв нин гӧлиника олӧ мужикыс...
Нывка корсис ӧдзӧссӧ, восьтіс сійӧс, збоя горӧдіс керкаас:
— Татьяна тьӧтка!
И котӧрӧн бӧр муніс.
Пемыдсьыс кыліс сылӧн гӧлӧс:
— Прӧщайтлӧй!..
XVII
Мам сувтіс порог дорӧ да, синъяс весьтас кисӧ пуктӧмӧн, гӧгӧр видзӧдліс.
Керкаыс вӧлі дзескыд, ичӧтик, но сӧстӧм, — тайӧ пырысь-пыр шыбитчис синмӧ.
Пач сайсянь видзӧдліс том нывбаба, чӧла копыртчыліс да бӧр саялі.
Водз пельӧсас пызан вылын ӧзйис лампа.
Кӧзяиныс пукаліс пызан сайын, чуньяснас таркӧдіс пызан дорышӧ да веськыда видзӧдіс мамлы синъясас.
— Прӧйдитӧй! — чӧв олыштӧм бӧрын шуис сійӧ.
— Татьяна, ветлы, кор Петырӧс, тэрыба!
Гӧстя вылӧ видзӧдлытӧг нывбаба тэрыба муніс.
Кӧзяинлы паныдӧн лабичын пукалігтыр мам гӧгӧр видзӧдаліс, — сылӧн чемоданыс оз вӧлі тыдав.
Сьӧкыд чӧв-лӧнь сулаліс керкаын, сӧмын лампаын биыс муртса кывмӧн трачнитлывліс.
Мужиклӧн тӧждысьысь, чукыртчӧм чужӧмыс неопределённӧя качайтчис мамлӧн синъяс водзын да чужтіс сыын гажтӧм дӧсада.
— А кӧні менам чемоданӧй? — друг да немвиччысьтӧг гораа юаліс мам.
Мужик лэптыштліс пельпомъяссӧ да мӧвпалігтырйи вочавидзис:
— Оз вош...
Гӧлӧссӧ чинтӧмӧн сійӧ висьталіс водзӧ:
— Ме ӧнтай нывка дырйиыс нарошнӧ шуи, мый сійӧ тыртӧм, — абу, сійӧ абу тыртӧм!
Сьӧкыдторйӧн сійӧс тыртӧма!
— Но? — юаліс мам.
— Сідзкӧ мый?
Мужик сувтіс, матыстчис мам дінӧ, копыртчыштіс да надзӧник юаліс:
— Тайӧ мортсӧ тӧданныд?
Мам дрӧгнитіс, но чорыда ӧтветитіс:
— Тӧда!
Тайӧ дженьыдик кывйыс мамӧс быттьӧ югдӧдіс пытшкӧссяньыс да вӧчис яснӧйӧн ставсӧ ортсысяньыс.
Мам кокниа ышловзис, вешйыштіс лабич вывсьыс, пуксис зумыдджыка...
Мужик паськыда нюмъёвтіс.
— Ме казялі, кор ті сылы знак сетінныд и сійӧ сідзжӧ.
Ме пеляс вашнитӧмӧн сылысь юалі — тӧдса, мися, кильчӧ вылас сулалысьыс?
— А сійӧ мый? — тэрыба юаліс мам.
— Сійӧ?
Шуис — ми унаӧнӧсь.
Да!
Унаӧнӧсь, шуӧ...
Гӧстялы синъясас юалӧмӧн видзӧдлӧм бӧрын да бара нюмъялігтыр висьталіс водзӧ:
— Ыджыд вына морт!..
Повтӧм...
веськыда шуӧ — ме!
Нӧйтӧны сійӧс, а сійӧ век ассьыс дольӧ...
Сылӧн неувереннӧй да негора гӧлӧсыс, мелі чужӧмыс да югыд, восьса синъясыс пыр ёнджыка успокаивайтісны мамӧс.
Тревога да шогсьӧм пыдди вочасӧн кутіс кыптыны Рыбинӧс став сьӧлӧмсяньыс жалитӧм.
Кутчысьны вермытӧг сійӧ друг зэв скӧрысь горӧдіс:
— Рӧзбойникъяс, изуверъяс!
И бӧрддзис.
Гажтӧма юрнас довкйӧдлігтыр мужик вешйис бокӧ.
— Начальство нажӧвитіс аслыс другъясӧс, — <ns>да-а</ns>!
И, мамланьӧ друг бергӧдчӧм бӧрын, сійӧ надзӧникӧн шуис сылы:
— Ме со мый, ме сідзи чайта, мый чемоданад — газета, — вернӧ?
— Да! — синвасӧ чышкалігтыр прӧстӧя ӧтветитіс мам.
— Сылы вӧлі вая.
Синкымъяссӧ кӧрӧмӧн мужик шамыртіс кинас тошсӧ да, бокӧ видзӧдігтыр, чӧв ланьтіс.
— Волісны миянӧдз газетаясыд, книгаяс сідзжӧ волісны.
Тайӧ мортсӧ ми тӧдам...
аддзывлім!
Мужик ланьтіс, думайтыштіс, сэсся юаліс:
— Ӧні, сідзкӧ, мый ті кутанныд вӧчны сійӧн — чемоданнад?
Мам видзӧдліс сы вылӧ да шуис веськыда:
— Тіянлы коля!..
Мужик эз чуймы, эз кут ӧтказывайтчыны, сӧмын дженьыдика повторитіс:
— Миянлы...
Юрнас эскана довкнитӧм бӧрын лэдзис тошсӧ, сыналыштіс сійӧс чуньяснас да пуксис.
Венны позьтӧм упорнӧй настойчивостьӧн сувтіс мам синъяс водзӧ сцена, кыдзи нӧйтісны Рыбинӧс, сылӧн образыс мам вежӧрысь кусӧдіс став мӧвпъяссӧ, морт вӧсна ӧбида тупкис став чувствояссӧ, сійӧ эз нин вермы думайтны ни чемодан йылысь, ни мукӧдтор йылысь.
Сы синъясысь кутны вермытӧг тюргис-визувтіс синва, а чужӧмыс вӧлі зумыш да гӧлӧсыс эз тірав, кор керкаса кӧзяиныслы сійӧ висьталіс:
— Ӧкаяннӧйясыд, грабитӧны, личкӧны, талялӧны няйтӧ мортӧс!
— Вын! — надзӧник вочавидзис мужик.
— Налӧн выныс ыджыд!
— А кытысь босьтӧны? — дӧзмӧмпырысь горӧдіс мам.
— Миянлысь жӧ босьтӧны, народлысь, ставсӧ миянлысь босьтӧма!
Мамӧс дӧзмӧдіс тайӧ мужикыс аслас югыд, но гӧгӧрвотӧм чужӧмнас.
— <ns>Да-а</ns>! — думыштчӧмӧн нюжӧдіс мужик.
— Кӧлеса...
Кутіс сюся кывзыны, копыртіс юрсӧ ӧдзӧслань да, кывзыштӧм бӧрын, надзӧник шуис:
— Локтӧны...
— Кодъяс?
— Ас йӧз...
колӧ лоны...
Пырис сылӧн гӧтырыс, сы бӧрся керкаӧ воськовтіс мужик.
Шыбитіс шапкасӧ пельӧсӧ, тэрыба матыстчис кӧзяин дорӧ да юаліс сылысь:
— Но, кыдзи?
Мӧдыс эскӧдана довкнитіс юрнас.
— Степан! — пач дорын сулалігмоз шуис нывбаба.
— Гашкӧ, сійӧ, туй мортыс, сёйыштны кӧсйӧ?
— Оз ков, мусаӧй, аттьӧ! — вочавидзис мам.
Мужик матыстчис мам дінӧ да тэрыба кутіс висьтавны:
— Сідзкӧ, тӧдмасямӧй!
Менӧ шуӧны Пётр Егоров Рябинин, прӧзвищеӧй — Шыла.
Тіян делӧясын ме неуна гӧгӧрвоа.
Грамотнӧй и абу йӧй, сідз шуны...
Сійӧ кватитіс мамлысь кисӧ да, сійӧс тракӧдігтыр, шыасис кӧзяин дорӧ:
— Со, Степан, видзӧд!
Варвара Николаевна бур сьӧлӧма барыня, вернӧ!
А став тайӧтор йывсьыс шуӧ — пустяки, сӧрӧм!
Быттьӧкӧ детинкаяс да разнӧй студентъяс асланыс йӧйлун вӧсна народсӧ мутитӧны.
Но ми тэкӧд аддзам — ӧнтай арестуйтісны солиднӧй мужикӧс, ӧні со — тайӧ, олӧма нывбаба, и, кыдзи тыдалӧ, абу господскӧй рӧдысь.
Энӧ лӧгасьӧй, — ті кутшӧм рӧдысь лоанныд?
Сійӧ сёрнитіс тэрмасьӧмӧн, ярскӧба, ӧтырышъя, ичӧтик тошкыс сылӧн нервнӧя дрӧжжитіс и читкыртӧм синъясыс тэрыба видзӧдісны нывбабалӧн чужӧм да фигура вылӧ.
Киссьӧм паськӧма, дзугсьӧм юрсиа, сійӧ, кажитчис, муртса на кодкӧдкӧ тышкасьӧма, вермӧма противниксӧ да ӧні став сьӧлӧмсяньыс радлӧ аслас победа вылӧ.
Мамлы сьӧлӧм вылас воис сійӧ аслас збойлуннас да сійӧн, мый пырысь-пыр сёрнисӧ паніс веськыда да прӧстӧя.
Сылы чужӧмас меліа видзӧдігтыр мам вочавидзис сылӧн юалӧм вылӧ, — мужик ещӧ ӧтчыд тракнитіс сылысь кисӧ да надзӧник серӧктіс.
— Степан, делӧыс чистӧй, аддзан?
Делӧыс зэв бур!
Ме тэныд висьтавлі — тайӧ народыс аслас киясӧн заводитӧ.
А барыня — сійӧ правдатӧ оз висьтав, правдаыд сылы вреднӧ.
Ме сійӧс уважайта, мый соссьынысӧ!
Морт бур и миянлы бурӧс кӧсйӧ, но — неуна — и медым аслыс убытка эз вӧв!
А народ — сійӧ кӧсйӧ веськыда мунны и ни убыткаысь, ни вредысь оз пов — аддзылін?
Сылы олӧмыс ставнас вреднӧй, быдлаын — убытка, сылы некытчӧ бергӧдчынысӧ, гӧгӧр — нинӧм абу, сулав, эн вӧрзьы! — кындзи, кодӧс быдладорсянь горзӧны.
— Ме аддза! — юрнас довкйӧдлігтырйи шуис Степан да сэки жӧ содтіс: — Багаж вӧснаыс сійӧ тӧждысьӧ.
Пётр мудера мигнитіс мамлы да, кинас шенасигтыр, бара кутіс висьтавны:
— Энӧ тӧждысьӧй!
Ставыс лоӧ лючки-ладнӧ, мамаша!
Чемоданыд тіян ме ордын.
Ӧнтай, кор сійӧ висьталіс меным тіян йылысь, мый ті пӧ сідзжӧ тайӧ делӧыскӧд йитчӧмныд да тӧданныд эсійӧ мортсӧ, — ме сылы шуа, — сюся видзӧд, Степан!
Татшӧм стрӧг случайын оз позь вомтӧ паськӧдлыны!
Но, и ті, мамаша, буракӧ, казялінныд жӧ миянӧс, кор ми тіян дорын сулалім.
Честнӧй йӧзлӧн чужӧмъясыс торъялӧны, сы вӧсна мый, — веськыда шуны, — оз унаӧн найӧ ывлаад ветлыны!
Чемоданныд тіян ме ордын...
Сійӧ пуксис мамкӧд орччӧн да, сылы синмас корана видзӧдігтыр, водзӧ висьталіс:
— Ті кӧ кӧсъянныд сійӧс ректыны — ми радпырысь тіянлы отсалам.
Книгаяс миянлы колӧны...
— Сійӧ кӧсйӧ ставсӧ миянлы сетны! — шуис Степан.
— И зэв бур, мамаша!
Ставныслы места аддзам!..
Сійӧ сувтіс кокъяс йылас, серӧктіс да, керкаӧд бӧрӧ-водзӧ тэрыба восьлаліг, зэв дӧвӧльнӧя висьталіс:
— Случай, кыдз шуасны, шензьӧдана!
Кӧть и дзик прӧстӧй.
Ӧти местаын ори, мӧдлаын гӧрддзассис!
Нинӧм!
А газетаыд, мамаша, буртор, и сійӧ ассьыс делӧсӧ тӧдӧ — синъястӧ восьтӧ!
Господалы — неприятнӧ.
Ме тані верст сизим сайын ӧти барыня ордын уджала, столярнӧй делӧ кузя — колӧ шуны, бур нывбаба, разнӧй книгаяс сетӧ, — мукӧддырйиыс лыддян — сідзи и ставсӧ гӧгӧрвоан!
Вообщӧ — ми сылы благодарнӧйӧсь.
Но петкӧдлі ме сылы ӧти газета номер — сійӧ весиг неуна дӧзмискодь.
«Эновтӧй, шуӧ, тайӧс, Пётр!
Тайӧс, шуӧ, вежӧртӧм детинкаяс вӧчӧны.
И таысь сӧмын тіян шогныд содас, тюрьма да Сибирь, шуӧ, таысь...»
Сійӧ бара друг чӧв ланьтіс, думайтыштіс да юаліс:
— А висьталӧй, мамаша, эсійӧ мортыс — тіянлы рӧдня?
— Бокӧвӧй! — вочавидзис мам.
Пётр гусьӧник серӧктіс, мыйӧнкӧ зэв дӧвӧльнӧй, да кутіс довкйӧдлыны юрнас, но здук бӧрын мамлы кажитчис, мый «бокӧвӧй» кывйыс Рыбинлы оз лӧсяв да ӧбижайтӧ мамӧс.
— Ме сылы абу рӧдня, — шуис мам, — но сійӧс тӧда важысянь да уважайта, кыдзи рӧднӧй вокӧс...
ыджыдджыкӧс!
Колана кыв эз сюр, та вӧсна мамлы эз вӧв лӧсьыд, и бара сійӧ эз вермы кутны асьсӧ надзӧникӧн бӧрддзӧмысь.
Зэв гажтӧм, виччысьысь чӧв-лӧнь тыртіс керкасӧ.
Пельпом вылас юрсӧ пӧлыньтӧмӧн Пётр сулаліс да быттьӧ мыйкӧ кывзіс.
Пызан вылӧ гырддзаяснас мыджсьӧмӧн Степан мый йылысь кӧ думайтіс да дугдывтӧг таркӧдіс чуньяснас пызан пӧвйӧ.
Сылӧн гӧтырыс нёровтчӧма пач бердӧ, мам чувствуйтіс сылысь видзӧдлассӧ да мукӧддырйиыс ачыс видзӧдіс сылы чужӧмас, коді вӧлі кузьмӧскодь, мугов, мича ныра да крут щӧкаа.
Внимательнӧя да сюся югъялісны вижоват синъясыс.
— Друг, сідзкӧ! — надзӧник шуис Пётр.
— Чорыд характера, н-да!..
Асьсӧ вылӧ донъяліс, — кыдз колӧ!
Вот, Татьяна, мортыс, а?
Тэ шуан...
— Сійӧ гӧтыра? — Пётрлысь сёрнисӧ торкӧмӧн юаліс Татьяна и вӧсньыдик вомдоръясыс сылӧн топалісны.
— Дӧвеч! — шога вочавидзис мам.
— Сы вӧсна и смел! — кыз гӧлӧсӧн шуис Татьяна.
— Гӧтыра морт татшӧм туй кузя оз мун — повзяс...
— А ме?
Гӧтыра и быдӧн, — горӧдіс Пётр.
— Ӧвсьы, кум! — сы вылӧ видзӧдтӧг да вомдоръяссӧ пӧлыньтыштӧмӧн висьталіс нывбаба.
— Но, мый тэ сэтшӧмыс?
Сӧмын сёрнитан да шочиника книга лыддян.
Йӧзыслы пӧльзаыс зэв этша сыысь, мый ті Степанкӧд пельӧсъясын вашкӧдчанныд.
— Менӧ, нылӧ, унаӧн кылӧны! — ӧбидитчӧмӧн да надзӧник шуис мужик.
— Ме — рокӧс кодь тані, тэ тайӧ весьшӧрӧ...
Степан кыв ни джын шутӧг видзӧдліс гӧтырыс вылӧ да бара копыртіс юрсӧ.
— И мыйла мужикъясыс гӧтрасьӧны? — юаліс Татьяна.
— Шуӧны, уджалысь пӧ колӧ, — а мый уджавнысӧ?
— Тэныд ещӧ этша! — нурбыльтіс Степан.
— Кутшӧм тӧлк тайӧ уджсьыс?
Всё равно тшыг нисьӧ пӧт олан лунысь лун.
Челядь чужасны — на бӧрся видзӧднысӧ кадыс абу, — удж вӧснаыс, коді няньтӧ оз сет.
Настойчивӧя, норасьтӧг да шогсьытӧг висьтавлігтыр Татьяна матыстчис мам дінӧ...
— Менам — кык вӧлі.
Ӧтиыс, кык арӧса, пуан ваӧн сотчис, мӧдсӧ — эг помӧдз новлӧдлы, кулӧмаӧс чужті, — тайӧ проклятӧй удж вӧснаыс!
Рад ме талы?
Ме шуа — весьшӧрӧ мужикъяс гӧтрасьӧны, сӧмын ассьыныс ки-коксӧ кӧрталӧны, олісны эськӧ свободнӧя, зілисны эськӧ колана порядок лӧсьӧдӧм вӧсна, петісны эськӧ правда вӧснаыс веськыда, повтӧг, кыдзи эсійӧ мортыс!
Вернӧ висьтала, матушка?..
— Вернӧ! — шуис мам.
— Вернӧ, мусаӧй, — мӧдногӧн овны он вермы...
— Тіян верӧсыд эм?
— Кувсис.
Пи менам...
— А сійӧ кӧні, тіянкӧд олӧ?
— Тюрьмаын пукалӧ! — ӧтветитіс мам.
И кутіс чувствуйтны, мый тайӧ кывъясыс, кодъяс век чужтылісны шог, мыйӧ мам важӧн нин велаліс, ӧні сылысь морӧссӧ тыртісны спокойнӧй гордостьӧн.
— Мӧдысь нин пуксьӧдісны — и век сыысь, мый сійӧ гӧгӧрвоис енмӧн сетӧм правдасӧ да восьсӧн кӧдзис-разӧдіс сійӧс...
Том сійӧ, мича, тӧлка!
Газетасӧ — сійӧ думыштіс, и Микайлӧ Ивановичӧс сійӧ жӧ туй вылӧ сувтӧдіс, — кӧть и сыысь кыкпӧв ыджыдджык арлыднас Микайлӧыс!
Ӧні со — судитны кутасны таысь менсьым пиӧс и — судитасны, а сійӧ Сибирсьыд пышъяс да бара кутас вӧчны ассьыс делӧсӧ...
Мам висьталіс, а морӧсас век ӧтарӧ содіс гордость чувство да геройлысь образсӧ создайтӧмыс требуйтіс выль кывъяс, топӧдіс горшдінсӧ.
Сылы колӧ вӧлі ӧткодявны мыйкӧ яркӧйӧн да разумнӧйӧн сійӧ гажтӧмторсӧ, мый сійӧ аддзыліс талун да мый личкис сылысь юрсӧ бессмысленнӧй ужасӧн, яндысьтӧм жестокостьӧн.
Здоровӧй душалӧн тайӧ требованиеыслы бессознательнӧя подчиняйтчӧмӧн мам чукӧртіс ставсӧ, мый аддзыліс югыдсӧ да чистӧйсӧ, ӧти биӧ, коді ёрис сылысь синъяссӧ аслас чистӧя сотчӧмнас...
— Татшӧм йӧзыс чужисны уна нин, пыр унджык чужӧны, и ставныс найӧ, кувтӧдзныс, кутасны сулавны свобода вӧсна, правда вӧсна...
Мам вунӧдіс лоны осторожнӧйӧн да, кӧть и нимъяс эз шуав, но висьталіс ставсӧ, мый вӧлі сылы тӧдса гуся удж йылысь, медым мездыны горшлунлӧн цепьясысь народӧс.
Сы сьӧлӧмлы дона образъяс рисуйтігӧн мам аслас кывъясӧ пуктыліс став вынсӧ, став радейтӧмсӧ, коді сэтшӧм сёрӧн лои садьмӧдӧма сы морӧсын олӧмлӧн тревожнӧй зыркнитлӧмъясӧн, и ачыс пӧся радуйтчӧмӧн любуйтчис йӧзӧн, кодъясӧс сійӧ казьтывліс да югдӧдіс да мичмӧдіс аслас чувствоӧн.
— Став му пасьта, став каръясын мунӧ общӧй удж, бур йӧзлӧн вынлы — абу ни мера, ни арталӧм, сійӧ век ӧтарӧ быдмӧ и кутас быдмыны миян победнӧй часӧдз...
Гӧлӧсыс мамлӧн визувтіс рӧвнӧя, кывъяссӧ сійӧ аддзаліс кокниа да ӧдйӧ пысавліс найӧс, уна рӧма сикӧтш мольясӧс моз, тайӧ луныслӧн вирысь да няйтысь сьӧлӧмсӧ весавны аслас кӧсйӧмлӧн ён сунис вылӧ.
Сійӧ аддзис, мый мужикъяс быттьӧ вужъясисны сэтчӧ, кытчӧ суис сылӧн речыс, оз вӧрзьӧдчывны, видзӧдӧны серьёзнӧя сылы чужӧмас, кыліс сыкӧд орччӧн пукалысь нывбабалысь сьӧкыда лолалӧмсӧ, и ставыс тайӧ содтіс вынсӧ сылӧн эскӧмлысь сыӧ, мый сійӧ висьталіс да кӧсйысис йӧзлы...
— Ставныс, кодъяслы сьӧкыда овсьӧ, кодъясӧс личкӧ нужда да беззаконие, кодъясӧс матӧвоштісны озыръяс да налӧн прислужникъясыс, — ставныс, народыс ставнас должен мунны сійӧ йӧзыскӧд, кодъяс на вӧсна тюрьмаясын пӧгибайтӧны, сьӧкыд смерть вылӧ мунӧны.
Дзик веськыда найӧ объяснитасны, кӧні куйлӧ став йӧзлы шудӧ туйыс, пӧръявтӧг висьталасны — туйыс сьӧкыд — и мырдӧн ас бӧрсяныс некодӧс оз нуӧдны, но кыдзи сувтан накӧд орччӧн — на дінысь некор он мун, аддзан — ставыс правильнӧ, туйыс тайӧ, а — абу мӧд!
Мамлы вӧлі приятнӧ пӧртны олӧмӧ ассьыс важся кӧсйӧмсӧ — со, сійӧ ачыс висьтавлӧ йӧзлы правда йылысь!
— Татшӧм йӧзыскӧд позьӧ мунны народлы, найӧ этша вылӧ оз миритчыны, оз сувтны, кытчӧдз оз венны став пӧръясьӧмъяссӧ, став скӧралӧмсӧ да горшлунсӧ, найӧ кияссӧ оз креставны, кытчӧдз народыс ставнас оз йитчы ӧти душаӧ, кытчӧдз сійӧ ӧти гӧлӧсӧн оз шу — став вылас ыджыдыс — ме, ставлы равнӧй законъяс лӧсьӧда ме ачым!..
Мам мудзис, чӧв ланьтіс да гӧгӧр видзӧдліс.
Сы морӧсӧ спокойнӧя водіс уверенность, мый сылӧн кывъясыс оз вошны весьшӧрӧ.
Мужикъяс видзӧдісны сы вылӧ да ещӧ виччысисны мыйкӧ.
Пётр кияссӧ кресталӧма морӧс вылас, читкыртӧма синъяссӧ, и сы чужӧм вылын дрӧжжитіс нюм.
Ӧти кинас пызан вылӧ ӧшйӧмӧн Степан став тушанас сетчӧма водзлань, сьылісӧ нюжӧдӧма да быттьӧ век на кывзіс.
Сы чужӧм вылын куйліс вуджӧр, и та вӧсна сійӧ кажитчис лӧсьыдджыкӧн.
Сылӧн гӧтырыс, коді пукаліс мамкӧд орччӧн, кияссӧ пидзӧсъяс вылас пуктӧмӧн, копыртчӧма да видзӧдіс кок улас.
— Со кыдзи! — ньӧжйӧник шуис Пётр да, юрнас довкйӧдлігтыр, осторожнӧя пуксис лабичӧ.
Степан ньӧжйӧник веськӧдчис, видзӧдліс гӧтырыс вылӧ да паськӧдіс кияссӧ, быттьӧ кӧсйис мыйкӧ сывйыштны...
— Тайӧ делӧас кӧ босьтчыны, — думайтігтыр да негораа заводитіс сійӧ, — то нин, збыльысь, колӧ став сьӧлӧмсяньыд...
Пётр падъялігтыр содтіс:
— Н-да, бӧрӧ эн видзӧд!..
— Тайӧс заводитӧма паськыда! — водзӧ висьталіс Степан.
— Став му пасьтаыс! — бара содтіс Пётр.
XVIII
Мам ӧшӧдчис мышнас стен бердӧ да, юрсӧ чатӧртӧмӧн, кывзіс налысь негора, донъялысь кывъяссӧ.
Татьяна сувтіс, гӧгӧр видзӧдліс да бӧр пуксис.
Кор сійӧ недовольнӧя да зывӧкпырысь видзӧдліс мужикъяс вылӧ, сылӧн виж синъясыс югъялісны кӧдзыда.
— Ті, буракӧ, уна шог аддзылӧмныд? — мам дінӧ шыасигмоз друг шуис сійӧ.
— Вӧлі! — вочавидзис мам.
— Бура сёрнитанныд, — тіян сёрниныд регыд сьӧлӧмӧдз йиджӧ.
Думайтан — господьӧй!
Кӧть нин щель пыр видзӧдлыны татшӧм йӧз вылас и олӧм вылас.
Мый олан?
Ыж!
Ме вот грамотнӧй, лыддя книгаяс, уна думайта, мукӧддырйиыс дум вӧснаыс и войсӧ он узь.
А мый тӧлкыс?
Ог кут думайтны — весьшӧрӧ косьма, кута — сідзжӧ весьшӧрӧ.
Татьяна висьталіс синъяснас шпыннялӧмӧн да мукӧддырйиыс друг быттьӧ орӧдліс ассьыс сёрнисӧ сунисӧс моз.
Мужикъяс чӧв олісны.
Тӧлыс малаліс ӧшинь стеклӧяс, шарӧдчис керка вевт вылын идзасӧн, ньӧжйӧник шумитіс пач трубаын.
Омляліс пон.
И неокотапырысь, шочиника таркӧдісны ӧшиньӧ зэр войтъяс.
Лампаын биыс дрӧгнитіс, чиніс, но здук мысти бара кутіс ломзьыны рӧвнӧя да югыда.
— Кывзі тіянлысь речтӧ — со мый вӧсна йӧзыс олӧны!
И сэтшӧм тешкодь, — кывза ме тіянӧс да аддза — да ӧд ме тайӧс тӧда!
А тіянӧдз татшӧмтортӧ нинӧм эг кывлы и татшӧм думъясыс менам эз вӧвны...
— Сёйыштны эськӧ, Татьяна, колӧ да кусӧдны бисӧ! — зумыша да надзӧник шуис Степан.
— Казяласны йӧзыс — Чумаковъяслӧн биыс сёрӧдз ӧзйис.
Миянлы тайӧ нинӧм, а гӧстялы, гашкӧ, оз ло ладнӧ...
Татьяна сувтіс да муніс пач дорӧ.
— <ns>Да-а</ns>! — надзӧник да нюмъялігтыр заводитіс Пётр.
— Ӧні, кум, пельястӧ чошкӧдӧмӧн кут!
Кыдзи народ пӧвстын тыдовтчас газета...
— Ме ог ас йылысь шу.
Менӧ кӧ арестуйтасны — абу ыджыдтор сійӧ!
Гӧтырыс матыстчис пызан дорӧ да шуис:
— Вешйы...
Сійӧ сувтіс, вешйис бокӧ, кутіс видзӧдны, кыдзи гӧтырыс ваялӧ пызан вылӧ сёян, да шпыннялігтыр шуис:
— Ми воклы доныс — потӧм грӧш...
Мамлы друг жаль лои сійӧ — мамлы пыр ёнджыка кутіс воны сьӧлӧм вылас тайӧ мужикыс.
Аслас речь бӧрын мам кутіс чувствуйтны асьсӧ шойччӧмаӧн, вӧлі аснас дӧвӧльнӧй да кӧсйис ставныслы бурӧс да лӧсьыдӧс.
— Неправильнӧя ті сёрнитанныд, кӧзяин! — шуис мам.
— Мортлы оз ков сӧглашайтчыны сійӧн, кыдзи сійӧс донъялӧны сійӧ йӧзыс, кодъяслы, сылӧн вирысь кындзи, нинӧм оз ков.
Ті долженӧсь асьныд асьнытӧ донъявны, пытшкӧссяньыд, не врагъяслы вылӧ, а другъяслы...
— Кутшӧм миян другъяс? — ньӧжйӧник горӧдыштіс мужик.
— Первой кусӧкӧдз...
— А ме шуа — народлӧн другъяс эмӧсь...
— Эмӧсь, да — абу танӧсь, — вот мый! — думыштчӧмӧн шуис Степан.
— А ті найӧс татысь аддзӧй.
Степан думайтыштіс да надзӧник шуис:
— Н-да, колӧ эськӧ да...
— Пуксьӧй пызан сайӧ! — корис Татьяна.
Ужнайтігӧн Пётр, коді падмыштліс да шӧйӧвошлі мам речысь, бара кыпыда да тэрыба сёрнитіс:
— Тіянлы, мамаша, медым не веськавны йӧз син улӧ, мунны колӧ татысь асывнас водзджык.
И мунӧй ті мӧд станцияӧдз, а энӧ карӧ, — почтӧвӧй вӧвъясӧн мунӧй...
— Мыйла?
Ме нуӧда, — шуис Степан.
— Оз ков!
Мыйкӧ кӧ лоӧ — юаласны тэнсьыд — узис тэ ордын?
Узис.
Кытчӧ муніс?
Ме нуӧді.
Ага-а, тэ нуӧдін?
Мун жӧ тюрьмаӧ!
Гӧгӧрвоин?
А тюрьмаӧ тэрмасьны мыйла?
Ставыслы аслас ӧчередь, — кад воас — и царь кулас, шуӧны.
А тадзи прӧстӧ — узис, медаліс вӧвъясӧс, муніс!
Коді код ордын эськӧ оз узьлы да?
Сиктным миртуй вылын...
— Кӧні тэ, Пётр, велӧдчылін повнысӧ? — серамсорӧн юаліс Татьяна.
— Ставсӧ колӧ тӧдны, кума! — аслыс пидзӧсас кучкӧм бӧрын горӧдіс Пётр.
— Куж повны, куж и збойӧн лоны!
Тэ помнитан, кыдзи тайӧ газета вӧснаыс Вагановӧс земскӧй кыскаліс?
Ӧні Вагановыдлы зэв ыджыд деньга вылӧ он вермы тшӧктыны босьтны киас книга, да!
Ті, мамаша, меным веритӧй, ме быдтор вылӧ сюсь морт, тайӧ ставныслы бура тӧдса.
Книгаястӧ да бумагаястӧ ме кӧдза зэв бура, мыйта колӧ!
Миян народ, дерт, абу зэв грамотнӧй и полысь, но кадыс сідзи топӧдӧ бокъяссӧ, мый морт ас кӧсйытӧгыс синъяссӧ арыштӧ — мыйын делӧыс?
А книга дзик прӧстӧя сылы ӧтвечайтӧ: а со мыйын делӧыс — думайт, соображайт!
Эмӧсь примеръяс, мый неграмотнӧйыс грамотнӧй дорысь унджык гӧгӧрвоӧ, торйӧн нин, кор грамотнӧйыс пӧт!
Ме тані быдлаті ветлӧдла, унатор аддза — нинӧм!
Овны позьӧ, но колӧ вежӧр да ыджыд сюсьлун, медым сразу ва гӧптӧ не пуксьыны.
Начальство — сійӧ нырнас кылӧ жӧ, мый быттьӧ мужиксянь кӧдзыдӧн кутіс ӧвтны — нюмъялӧ сійӧ шоча да ньӧти оз меліа, — вообщӧ начальствоысь ылыстчыны кӧсйӧ!
Неважӧн Смоляковоӧ — тасянь неылын ичӧтик сикт эм — воисны налогъяс перйыны, а мужикъяс паныд сувтісны да майӧгъясӧ кутчысисны!
Станӧвӧй веськыда шуӧ:
«Ак ті, чӧртпиян!
Да ӧд тайӧ — царлы паныд!»
Вӧлі сэні ӧти мужик, Спивакин, сійӧ и шуӧ:
«А но тіянӧс чӧрту царыдкӧд!
Кутшӧм сэні царь, кор пельпомъяс вылысь медбӧръя дӧрӧмӧс кульӧны?..»
Со сійӧ, мамаша, кытчӧ мӧдӧдчис!
Спивакинӧс, дерт, кватитісны да тюрьмаӧ, а кывйыс — коли, и весиг ичӧтик детинкаяс сійӧс тӧдӧны, — сійӧ горзӧ, олӧ!
Сійӧ эз сёй, а тэрыба вашкӧдӧмӧн сёрнитіс, збоя югнитавліс сьӧдоват, мудеркодь синъяснас да ньӧти скупитчытӧг висьтавліс сиктса олӧм бӧрся наблюдениеяс йылысь, быттьӧ кисьтіс портманетысь ыргӧн деньгаяс.
Степан кыкысь кымын шуліс:
— Тэ эськӧ мед сёйыштін...
Пётр кватитліс нянь кусӧк, босьтліс пань да бара кисьтіс-висьталіс рассказъяс, быттьӧ лэбач сьыліс ассьыс песнясӧ.
А сэсся, ужын бӧрын, чеччис пызан сайысь да шуис:
— Но, меным гортӧ мунны кад!..
Сувтіс мам водзӧ да, юрнас довкйӧдлігтыр, тракӧдіс сылысь кисӧ да шуаліс:
— Прӧщайтлӧй, мамаша!
Гашкӧ, некор сэсся огӧ и аддзысьлӧй!
Должен тіянлы висьтавны, мый ставыс тайӧ зэв бур!
Тіянӧс встретитӧм да тіян речьясыд — зэв бур!
Тіян чемоданын, печатайтӧмтор кындзиыс, ещӧ мыйкӧ эм?
Шерстянӧй чышъян?
Чудеснӧ — Степан, эн вунӧд, шерстянӧй чышъян!
Пырысь-пыр сійӧ ваяс тіянлы чемодантӧ!
Мунам, Степан!
Прӧщайтлӧй!
Став бурсӧ тіянлы!..
Кор найӧ мунісны, кутіс кывны, кыдзи шарӧдчӧны тӧрӧканъяс, керка вевт вылын тотшӧдчӧ да таркӧдчӧ труба юшкаӧн тӧв, посни зэр век ӧтмоза швачкӧ ӧшиньӧ.
Татьяна лӧсьӧдіс мамлы вольпась; паччӧрысь да пӧлатьысь лэччӧдіс кӧлуй да вольсаліс найӧс лабичӧ.
— Тэрыб мортыс! — шуис мам.
Мам вылӧ букышӧн видзӧдлӧм бӧрын кӧзяйка ӧтветитіс:
— Жынгӧ, жынгӧ, а — оз ылӧдз кыв.
— А кыдзи тіян верӧсыд? — юаліс мам.
— Ничево.
Бур мужик, оз ю, олам сӧветӧн, ничево!
Сӧмын слаб характера...
Татьяна веськӧдчис да, чӧв олыштӧм бӧрын, юаліс:
— Ӧні ӧд мый колӧ, — народлы колӧ бунтуйтны?
Дерт жӧ!
Та йылысь быдӧн думайтӧны, сӧмын быдӧн ӧтнасӧн, ас кежсьыс.
А колӧ, медым ставлы кывмӧн сёрнитісны...
и первойсӧ должен кодкӧ ӧти решитчыны...
Сійӧ пуксис лабичӧ да друг юаліс:
— Висьталанныд — и том барышняяс тайӧн занимайтчӧны, ветлӧны рабочӧйяс дінӧ, лыддьысьӧны, — оз зывӧктыны, оз повны?
И, Мамлысь ӧтветсӧ внимательнӧя кывзӧм бӧрын, сьӧкыда ышловзис.
Сэсся, синъяссӧ увлань лэдзӧмӧн да юрсӧ копыртӧмӧн, бара кутіс висьтавны:
— Ӧти книгаысь ме лыдди татшӧм кывъяс — безмысленнӧй олӧм.
Тайӧс ме пыр зэв бура гӧгӧрвои!
Татшӧм олӧмсӧ ме тӧда — мӧвпъяс эмӧсь, а абу йитчӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд да шӧйтӧны пастухтӧм ыжъяс моз, — нинӧмӧн, некодлы найӧс чукӧртны...
Тайӧ и лоӧ — безмысленнӧй олӧм.
Пышйи эськӧ ме сыысь да эг и видзӧдлы бӧрӧ, — сэтшӧм шог босьтӧ, кор мыйкӧ гӧгӧрвоан!
Мам аддзис тайӧ шогсӧ нывбабалӧн кӧдзыда югъялысь виж синъясысь, сылӧн омӧльтчӧм чужӧм вылысь, кыліс гӧлӧссьыс.
Мамлы окота лои бурӧдны, мелуйтыштны сійӧс.
— Ті, мусаӧй, гӧгӧрвоанныд, мый вӧчны...
Татьяна надзӧникӧн торкис сійӧс:
— Колӧ кужны.
Тіянлы вольпась лӧсьӧдӧма, водӧй!
Татьяна муніс пач дорӧ да чӧла сувтіс сэтчӧ. Сійӧ вӧлі дзик веськыд, суровӧй, сосредоточеннӧй.
Мам водіс пӧрччысьтӧгыс; лысьӧмыс мудзӧмысла юкаліс, и мам ньӧжйӧник ымӧстіс.
Татьяна кусӧдіс лампа, и кор керкасӧ тыртіс дзурс пемыд, кутіс кывны сылӧн кыз, рӧвнӧй гӧлӧсыс.
Сійӧ юргис сідзи, быттьӧ мыйкӧ вуштіс пӧдтысь пемыдыслӧн плавкӧс чужӧмысь.
— Ті онӧ юрбитӧй.
Ме сідзжӧ думайта, мый енмыс абу.
И чудесаяс абуӧсь.
Мам бергӧдчис мӧд бок вылас, — веськыда сы вылӧ ӧшиньӧд видзӧдіс пыдӧстӧм пемыд, и чӧв-лӧняс настойчивӧя кыссис-пырис пельяслы муртса кылысь шарӧдчӧм.
Сійӧ шуис пӧшти вашкӧдӧмӧн да полігтырйи:
— Ен йылысь — ме ог тӧд, а Христослы верита...
И сылӧн кывъяслы верита — радейт матыссатӧ, кыдзи асьтӧ, — таӧ верита!..
Татьяна чӧв оліс.
Пемыдсьыс мам аддзис сылӧн веськыд фигуралысь слабиник мыгӧрсӧ, коді вӧлі пачлӧн сьӧд фон вылын рудӧн.
Сійӧ сулаліс вӧрзьӧдчывтӧг.
Мам шогысла кунис синъяссӧ.
Друг кыліс кӧдзыд гӧлӧс:
— Аслам челядь кулӧмысь ме ог вермы прӧститны ни енлы, ни йӧзлы, — некор!..
Тайӧ кывъяссӧ чужтысь дойлысь вынсӧ сьӧлӧмнас гӧгӧрвоӧм бӧрын Ниловна беспокойнӧя кыпӧдчыштіс.
— Ті томӧсь, челядьыд лоасны на, — меліа шуис сійӧ.
Чӧв олыштӧм бӧрын нывбаба вашкӧдӧмӧн вочавидзис:
— Оз!
Менам торксьысьӧма, доктор висьталіс, — некор сэсся ог рӧдит...
Джодж кузя котӧртіс шыр.
Мыйкӧ коса да гораа трачмуні, косяліс чӧв-лӧньсӧ тыдавтӧм шы.
И бара кутісны бура кывны шарӧдчӧм да керка вевтса идзасӧн арся зэрлӧн кышӧдчӧм; идзасыс кышакыліс, быттьӧ кодлӧнкӧ повзьӧм вӧсни чуньяс.
Арся войлысь ньӧжйӧ кольӧмсӧ пасйиг гажтӧма гылалісны му вылӧ зэр войтъяс...
Ойбырасигтыр мам кыліс ывла вылысь, посводзысь сьӧкыд кок шыяс.
Ӧдзӧсыс осторожнӧя воссис, кыліс ньӧжйӧник чукӧстӧм:
— Татьяна, водін али мый нин?
— Эг.
— А сійӧ узьӧ?
— Узьӧ, тыдалӧ.
Ыпнитліс би, тіралыштіс да вӧйи пемыдас.
Мужик матыстчис мам вольпась дорӧ, лӧсьӧдыштіс тулупсӧ да тубраліс сылысь кокъяссӧ.
Тайӧ мелуйтӧмыс небыда вӧрзьӧдіс мамлысь сьӧлӧмсӧ аслас прӧстлуннас, да, бара синъяссӧ куньӧм бӧрын, сійӧ нюммуніс.
Степан чӧла пӧрччысис, кайис пӧлатьӧ.
Лои чӧв-лӧнь.
Вугралысь чӧв-лӧняс сюся кывзысигтыр мам куйліс вӧрзьӧдчывтӧг, а сы син водзын пемыдас качайтчис Рыбинлӧн вирӧн ойдӧм чужӧмыс...
Пӧлатьсянь кыліс вашкӧдчӧм.
— Аддзан, кутшӧм йӧз босьтчӧны тайӧ делӧас?
Олӧмаӧсь нин, шогсӧ аддзылӧмаӧсь пӧттӧдзныс, уджалӧмаӧсь, налы эськӧ кад шойччыны, а найӧ — со!
Тэ жӧ том, тӧлка, — эк, Стёпа...
Мужиклӧн улисоват да кыз гӧлӧсыс вочавидзис:
— Водзвыв думышттӧг татшӧм делӧӧ босьтчыны оз позь...
— Кывлі ме тайӧс...
Гӧлӧс шыяс ланьтлісны да кутісны кывны бара — мургис Степанлӧн гӧлӧсыс:
— Колӧ сідзи — первой сёрнитны мужикъяскӧд торйӧн, — со Маков, Алёша — збой, грамотнӧй дай начальствоӧн ӧбидитӧма.
Шорин, Сергей — тӧлка мужик жӧ.
Князев — честнӧй, повтӧм морт.
Пока тырмас!
Колӧ тӧдмавны йӧзсӧ, кодъяс йылысь висьталіс тайӧ нывбабаыс.
Ме вот босьта чер да шутёвтла карӧ, быттьӧ пес поткӧдлыны, нажӧвитчыны, мися, мӧдӧдчи.
Тані колӧ лоны осторожнӧйӧн.
Сійӧ правильнӧ висьталӧ: мортлӧн доныс — сылӧн делӧыс.
Вот кыдзи эсійӧ мужикыс.
Сійӧс кӧть ен водзӧ сувтӧд, сійӧ оз сетчы...
А Никитаыс, а?
Яндзим лои, — чудеса!
— Тіян дырйи мортӧс нӧйтӧны, а ті — вомъястӧ паськӧдӧмныд...
— Тэ — нӧрӧвитлы!
Тэ шу — слава богу, мый ми асьным эгӧ нӧйтӧй, эсійӧ мортсӧ, — вот мый!
Сійӧ дыр шӧпкӧдіс, то гӧлӧссӧ чинтыліс сідзи, мый мам ӧдва кыліс сылысь кывъяссӧ, то друг заводитліс мургыны гораа да кыза.
Сэки гӧтырыс ӧлӧдліс сійӧс:
— Надзӧнджык!
Садьмӧдан...
Мам унмовсис сьӧкыд унмӧн — сійӧ сразу ӧшйис сы вылӧ пӧдтысь кымӧрӧн, шымыртіс да нуис.
Татьяна садьмӧдіс сійӧс, кор ӧшиньӧд муртса на писькӧдчис асывлӧн руд рӧмыдыс да сикт весьтын кӧдзыд чӧв-лӧняс унзіля гӧвкъяліс да сьыліс вичкоса сторожевӧй кӧлӧкӧллӧн ыргӧн шыыс.
— Ме самӧвар пузьӧді, юыштӧй чайсӧ, а то кӧдзыд лоӧ унзільйывсьыд муннытӧ...
Дзугсьӧм тошсӧ чуньяснас сыналігтыр Степан делӧвитӧя юасис мамлысь, кыдзи аддзыны сійӧс карысь, а мамлы кажитчис, мый талун мужиклӧн чужӧмыс лоӧма лӧсьыдджык.
Чай юигӧн сійӧ шпыннялігтыр шуыштіс:
— Кутшӧм тешкодя тайӧ артмис!
— Мый? — юаліс Татьяна.
— Да вот тӧдмасьӧмыс!
Прӧстӧ сідз...
Мам мӧвпалігтырйи, но падъявтӧг шуис:
— Тайӧ делӧас ставыс шензьӧдана прӧстӧй.
Кӧзяева торйӧдчисны мамкӧд сдержаннӧя. Найӧ лишнӧй эз сёрнитны да, медым мамлы вӧлі удобнӧ, сьӧлӧмсяньыс тӧждысисны быд поснитор вӧсна.
Бричкаын пукалігӧн мам думайтіс, мый тайӧ мужикыс кутас уджавны вурдысь моз осторожнӧя, шумтӧг да мудзлытӧг.
И пыр кутас сы дінын кывны гӧтырыслӧн недӧвӧльнӧй гӧлӧсыс, кутасны скӧрысь югъявны сылӧн виж синъясыс да оз кув сы пытшкысь, кытчӧдз сійӧ ловъя, мамлӧн мстительнӧй, кӧинлӧн сяма шогсьӧмыс пӧгибнитӧм челядь вӧснаыс.
Дум вылас уси Рыбин, сылӧн вирӧсь чужӧмыс, биӧн ӧзйысь синъясыс, сылӧн кывъясыс, — сьӧлӧмыс топавліс зверьяс водзын вынтӧмлунлӧн курыд чувствоысь.
И дзик карӧдз став туй чӧжыс, руд лунлӧн фон вылын, мам син водзын сулаліс сьӧд тошка Микайлӧлӧн зумыд фигураыс, косясьлӧм дӧрӧма; мышкас кӧрталӧм кияса, дзугсьӧм юрсиа.
Мам думайтіс помтӧм сиктъяс йылысь, кодъяс полігтыр топӧдчӧмаӧсь му бердӧ, йӧз йылысь, кодъяс гусьӧн виччысьӧны правдалысь воӧм, и уна тысяча йӧз йылысь, кодъяс, нинӧм виччысьтӧг, нэм чӧжныс уджалӧны безмысленнӧя да чӧв олігтыр.
Олӧмыс кажитчис гӧртӧм, мылькйӧсь му кодьӧн, коді зэлӧдчӧмӧн да чӧла виччысьӧ уджалысьясӧс и кыв ни джын шутӧг кӧсйысьӧ свободнӧй, честнӧй кияслы:
«Вынсьӧдӧй менӧ разумлӧн да правдалӧн кӧйдысъясӧн — ме мынта тіянлы сёпӧв унджык!»
Ассьыс успехсӧ казьтылігӧн мам морӧс пытшсьыс чувствуйтіс радлун да яндысьӧмӧн пӧдтіс сійӧс.
XIX
Гортас воӧм бӧрын ӧдзӧссӧ восьтіс Николай, дзугсьӧм юрсиа, киас книгаа.
— Воин нин? — радпырысь горӧдыштіс сійӧ.
— Ті ӧдйӧ ветлінныд!
Сылӧн синъясыс ӧчки пырыс мигайтісны меліа да тэрыба, сійӧ отсаліс мамлы пӧрччысьны да, меліа нюмъялӧмӧн сылы чужӧмас видзӧдлывлігтыр, висьталіс:
— А ме ордын войнас, кыдзи аддзанныд, шобсисны, ме думышті — мый вӧсна?
Эз-ӧ мыйкӧ ло тіянкӧд?
Но — эз арестуйтны.
Ӧд тіянӧс кӧ арестуйтісны, то и менӧ эськӧ эз кольны!..
Варова сёрнитігтыр Николай нуӧдіс мамӧс столӧвӧйӧ:
— Но — служба вылысь ӧні вӧтласны.
Таысь — абу шог.
Ме дӧзми нин лыддьыны вӧвтӧг олысь крестьянаӧс!
Комнаталӧн видыс вӧлі сэтшӧм, быттьӧ кодкӧ зэв вына морт прӧстӧ ышмӧмӧн йӧйталігас зыркйӧдлӧма ывласяньыс керка стенас сэтчӧдз, кытчӧдз пытшсьыс ставсӧ абу путкыльтӧма.
Портретъяс туплясисны джоджын, шпалерсӧ вӧлі косявлӧма да ӧшаліс лестукъясӧн, ӧти местаын лэптыштӧма джодж плакасӧ, пач дорын джоджас киськассьӧма пӧим.
Тайӧ став вылас видзӧдігтыр мам довкйӧдлыштіс юрнас да сюся видзӧдліс Николай вылӧ, сыын чувствуйтіс мыйкӧ выльӧс.
Пызан вылын сулаліс кӧдзалӧм самӧвар, мыськавтӧм пӧсуда, тарелка пыдди бумага вылын калбас да сыр, туплясисны нянь торъяс да нянь крӧшкияс, книгаяс, шом.
Мам шпыньмуніс, Николай сідзжӧ яндысьӧмӧн нюммуныштіс:
— Тайӧ нин ме содті погромлысь картинасӧ, но нинӧм, Ниловна, нинӧм!
Ме чайта, найӧ бара воасны, сы вӧсна и эг идрав.
Но, кыдзи ті ветлінныд?
Юалӧмыс сьӧкыда зургис мамлы морӧсас — сы син водзӧ сувтіс Рыбин, и сійӧ кутіс чувствуйтны асьсӧ мыжаӧн сыысь, мый эз сразу висьтав сы йылысь.
Сійӧ матыстчис Николай дінӧ да, спокойнӧйӧн лоны зільӧмӧн, мыйкӧ вунӧдны полігтыр, заводитіс висьтавны.
— Кутісны сійӧс...
Николайлӧн чужӧмыс дрӧгнитіс.
— Да?
Мам шеныштіс кинас да водзӧ висьталіс сідзи, быттьӧ сійӧ пукаліс справедливость водзын да норасис сылы мортӧс мучитӧмысь.
Николай ӧшӧдчис мышнас стул бӧр вылӧ, бледӧдіс да, вомдорсӧ курччӧмӧн, кывзіс.
Сійӧ ньӧжйӧник пӧрччис ӧчкисӧ, пуктіс сійӧс пызан вылӧ, малыштіс кинас чужӧмсӧ, быттьӧ чышкыштіс сэтысь тыдавтӧм чераньвез.
Чужӧмыс сылӧн лои ёсь, тешкодя чургӧдчисны банлыясыс, дрӧгнитлісны нырбордъясыс, — мам первойысь аддзис сійӧс татшӧмӧн, и сійӧ неуна повзьӧдіс мамӧс.
Кор мам помаліс, Николай чеччис да, кияссӧ пыдӧ зептас сюйӧмӧн, минута чӧж ветлӧдліс комнатаӧд.
Сэсся пинь пырыс нурбыльтіс:
— Тӧдчана морт, тыдалӧ.
Тюрьмаын сылы лоӧ сьӧкыд, сэтшӧмъяс, кыдзи сійӧ, сэні лёка чувствуйтӧны!
Ассьыс волнуйтчӧмсӧ кутігтыр сійӧ пыдӧджык дзебис кияссӧ, но век жӧ сійӧс мам чувствуйтіс да сылы сійӧ вуджис.
Синъясыс сылӧн лоины пурт йыв кодь векниӧсь.
Бара комнатаӧд ветлӧдлігтыр сійӧ кутіс сёрнитны кӧдзыда да скӧрысь:
— Ті аддзанныд, кутшӧм ужас!
Йӧй йӧз чукӧр, коді дорйӧ ассьыныс гибельнӧй властьсӧ народ водзын, нӧйтӧ, пӧдтӧ, личкӧ ставсӧ.
Содӧ одичание, жестокость заводитӧ лоны олӧмлӧн законӧн — думыштлӧй!
Ӧтияс нӧйтӧны да звермӧны безнаказанность вӧсна, висьмӧны истязаниеяс вӧчӧм вылӧ ыджыд кӧсйӧмӧн — тайӧ рабъяслӧн зэв мисьтӧм висьӧм, кодъяслы сетӧма свобода петкӧдлыны рабскӧй чувствояслысь да скӧт сяма привычкаяслысь став вынсӧ.
Мукӧдъяс отравляйтчӧны водзӧс босьтны кӧсйӧмӧн, коймӧдъяс, кодъясӧс дзикӧдз личкӧма, лоӧны немӧйясӧн да синтӧмъясӧн.
Народсӧ развращайтӧны, став народсӧ!
Сійӧ дугдіс висьтавны да, пиньяссӧ мурч-курччӧмӧн, ланьтіс.
— Аслад кӧсйытӧг ачыд зверман тайӧ зверинӧй олӧмас! — надзӧник шуис сійӧ.
Но, асьсӧ киас босьтӧм бӧрын, синъяснас югъялігтыр, пӧшти спокойнӧя видзӧдліс мамлы чужӧмас, коді вӧлі ойдӧма синваӧн.
— Миянлы, век жӧ, Ниловна, кадсӧ воштыны оз позь!
Вайӧ, дона ёртӧй, заводитлам босьтны асьнымӧс киӧ.
Жугыля нюмъялігтыр сійӧ матыстчис мам дінӧ, копыртчыштіс да, сылысь кисӧ топӧдлігтыр, юаліс:
— Кӧні тіян чемоданныд?
— Кухняын! — вочавидзис мам.
— Миян ворота дорын сулалӧны шпионъяс — татшӧм уна бумагасӧ гусьӧн петкӧдны керкаысь ми огӧ вермӧй, — а дзебны некытчӧ, а ме думайта, найӧ бара воасны тавой.
Сідзкӧ, кӧть кутшӧм жаль трудыс, — ми ставсӧ тайӧс сотам.
— Мый? — юаліс мам.
— Ставсӧ, мый чемоданад.
Мам гӧгӧрвоис сійӧс, и — кӧть кутшӧм сылы эз вӧв шог — аслас сюсьлунӧн гордитчӧмла сійӧ нюммуніс.
— Нинӧм сэні абу, ни ӧти бумага лист! — шуис мам да, вочасӧн успокоитчигтыр, заводитіс висьтавны Чумаковкӧд аслас встреча йылысь.
Николай кывзіс сійӧс, первойсӧ беспокойнӧя кӧрис синкымъяссӧ, сэсся, висьтсӧ торкӧмӧн, чуймӧмпырысь горӧдіс:
— Кывзӧй, — да тайӧ жӧ зэв бур!
Ті вывті, вывті шуда морт...
Мамлысь кисӧ топӧдлӧм бӧрын Николай надзӧник горӧдыштіс:
— Ті йӧзлы асланыд эскӧмӧн сідзи вӧрзьӧдінныд менсьым сьӧлӧмӧс...
ме, збыльысь, тіянӧс радейта, кыдзи рӧднӧй мамӧс!..
Нюмъялігтыр, любопытствоӧн мам видзӧдіс сы бӧрся, кӧсйис гӧгӧрвоны — мыйла сійӧ лои сэтшӧм яркӧй да тэрыб?
— Вообщӧ — чудеснӧ! — воча ки ниртіг шуис сійӧ да меліа сераліс.
— Тӧданныд кӧ, бӧръя лунъясас ме вывті бура олі — век рабочӧйяскӧд, лыдди налы, сёрниті, видзӧді.
И душаын чукӧрмис сэтшӧмтор — шензьӧдана здоровӧй, сӧстӧм.
Ниловна, кутшӧм бурӧсь йӧзыс!
Ме сёрнита том рабочӧйяс йылысь — крепыдӧсь, чуткӧйӧсь, ставсӧ кӧсйӧны гӧгӧрвоны.
Видзӧдан на вылӧ да аддзан — Россия лоас му вылын медся яркӧй демократияӧн!
Сійӧ эскана кыпӧдіс кисӧ, быттьӧ сетіс клятва, да, чӧв олыштӧм бӧрын, висьталіс водзӧ:
— Ме пукалі тані, гижи и — кыдзкӧ кӧдзалі, бакшаси книгаяс да цифраяс вылын.
Во кӧ тадзи олан — урӧдӧ пӧран.
Меным окота лоны рабочӧй народ пӧвстын, и кор орӧдча наысь, меным сэки сьӧлӧм вылын абу лӧсьыд, — тӧданныд, тайӧ олӧмыслы ме зэлӧдча, нюжӧдча.
А ӧні бара верма овны свободнӧя, кута накӧд аддзысьлыны, занимайтчыны.
Ті гӧгӧрвоанныд — лоа выльысь чужӧм мӧвпъяслӧн зыбка дорын, том, творческӧй энергия водзын.
Тайӧ шензьӧдана прӧстӧ, мича да зэв ёна возбуждайтӧ, — лоан томӧн да зумыдӧн, олан озыра!
Сійӧ серӧктіс яндысьыштӧмӧн да гажаа; и сылӧн радлуныс шымыртліс мамлысь сьӧлӧмсӧ.
— А сэсся — ті шензьӧдана бур морт! — горӧдіс Николай.
— Кутшӧм бура ті висьталанныд йӧз йылысь, кутшӧм бура найӧс аддзанныд!..
Кыпыд чужӧмсӧ яндысьӧмӧн мӧдарлань бергӧдіг да юрсисӧ шыльӧдігтыр Николай пуксис мамкӧд орччӧн, но регыд бӧр бергӧдчис сылань да, мам вылӧ видзӧдіг, горша кывзіс сылысь плавнӧй, прӧстӧй да яркӧй висьтсӧ.
— Вывті ёна удайтчӧма! — горӧдіс сійӧ.
— Тіян вӧлӧма тыр позянлун веськавны тюрьмаӧ, и — друг!
Да, буракӧ, крестьянин вӧрӧшитчыны заводитӧ, — но тайӧ гӧгӧрвоана!
Сійӧ нывбабаыс — ме сійӧс зэв бура аддза!..
Миянлы колӧ сиктса делӧяс дорӧ специальнӧй йӧзӧс индыны.
Йӧзӧс!
Найӧ миян оз тырмыны...
Олӧмыс требуйтӧ уна сё ки...
— Вот эськӧ Пашалы петны вӧля вылӧ.
И — Андрюшалы! — надзӧник шуис мам.
Николай видзӧдліс сы вылӧ да копыртіс юрсӧ увлань.
— Видзӧдтӧ, Ниловна, тіянлы сьӧкыд лоӧ тайӧс кывны, но ме всё-таки висьтала: Павелӧс ме бура тӧда — тюрьмаысь сійӧ оз мун!
Сылы колӧ суд, сылы колӧ петкӧдлыны ассьыс правдасӧ, — сійӧ таысь оз ӧткажитчы.
И оз ков!
Сійӧ пышъяс Сибирысь.
Мам ышловзис да надзӧник шуис:
— Но, мый нӧ?
Сійӧ тӧдӧ, кыдзи бурджык...
— Гм! — ӧчки пырыс мам вылӧ видзӧдігтыр шуис Николай.
— Эсійӧ тіянлы тӧдса мужикыс кӧ эськӧ регыдджык воис татчӧ!
Тӧданныд, Рыбин йылысь колӧ гижны сиктлы вылӧ бумага, тайӧ сылы лёксӧ нинӧм оз вӧч, сійӧ кӧ сэтшӧм смела асьсӧ кутӧ.
Ме талун жӧ гижа. Людмила зэв ӧдйӧ печатайтас...
А вот кыдзи тайӧ бумагаыс сэтчӧ веськалас?
— Ме нуа...
— Он, аттьӧ! — тэрыба горӧдіс Николай.
— Ме думайта — тайӧ делӧ вылас оз-ӧ лӧсяв Весовщиков, а?
— Сыкӧд сёрнитны?
— Да, видлӧй!
И велӧдӧй сійӧс.
— А мый нӧ ме кута вӧчны?
— Энӧ тӧждысьӧй!
Николай пуксис гижны.
Сы вылӧ видзӧдлывлігтыр мам идраліс пызан да аддзис, кыдзи тіралӧ сы киын перӧыс; бумага вылӧ водісны чорыд, ён кывъяслӧн радъяс.
Мукӧддырйиыс сы сьылі вылын кучикыс дрӧгнитлывліс, сійӧ, синъяссӧ куньӧмӧн, чатӧртліс юрсӧ, сылӧн дрӧжжитіс щӧкаыс.
Тайӧ волнуйтіс мамӧс.
— Со и дась! — чеччигмозыс шуис сійӧ.
— Ті дзебӧй тайӧ бумагасӧ кытчӧкӧ ас вылад.
Но — тӧдӧй, воасны кӧ жандармъяс, тіянӧс шобасны жӧ.
— Чӧрт накӧд! — спокойнӧя вочавидзис мам.
Рытнас воис доктор Иван Данилович.
— Мый вӧсна начальствоыс друг кутіс сідзи тӧждысьны? — комнатаӧд ӧдйӧ ветлӧдлігтыр сёрнитіс сійӧ.
— Войнас сизимлаын шобсьӧмаӧсь.
Кӧні нӧ висьысьыс, а?
— Сійӧ тӧрыт нин мунліс! — вочавидзис Николай.
— Талун субӧта, сылӧн лыддьысян лун, и сійӧ оз кӧсйы кольны...
— Но, тайӧ нин йӧйталӧм, пукавны сэні поткӧдӧм юрӧн...
— Ме сылы доказывайті, но весьшӧрӧ...
— Ёртъясыс водзын ошйысьыштны окота, — шуис мам, — со пӧ, видзӧдӧй — ме нин ассьым вирӧс кисьті...
Доктор видзӧдліс мам вылӧ, вӧчис скӧр чужӧм да пинь пырыс сӧдзӧдіс:
— У-у, вир вылӧ горшасян...
— Но, Иван, тэныд тані вӧчны нинӧм, а ми гӧстьясӧс виччысям — мун!
Ниловна, сетӧй сылы бумагасӧ...
— Ещӧ бумага? — горӧдіс доктор.
— Со!
Босьт да сет типографияӧ.
— Босьті.
Сета.
Ставыс?
— Ставыс.
Ворота дорын — шпион.
— Аддзылі.
Менам ӧдзӧс дорын сулалӧ жӧ.
Но, аддзысьлытӧдз!
Аддзысьлытӧдз, зэв скӧр нывбаба.
А тӧданныд, другъяс, кладбище вылын тышкасьӧм — буртор!
Сы йылысь сёрнитӧ став карыс.
Та кузя тэнад бумагаыд — зэв бур и ас кадӧ вевъяліс.
Ме век шулывлі, мый бура пинясьӧм лёкногӧн миритчӧмысь бурджык...
— Ладнӧ, тэ мун...
— Абу зэв любезно!
Ниловна, китӧ!
А зонмыс век жӧ йӧйталӧма.
Тэ тӧдан, кӧні сійӧ олӧ?
Николай сетіс адрес.
— Аски колӧ сы ордӧ ветлыны, — шань зонкаыс, а?
— Зэв...
— Сійӧс колӧ видзны, — сылӧн вемыс здоров! — мунігмозыс висьталіс доктор.
— Буретш татшӧм ребятасьыс должен быдмыны истиннӧ пролетарскӧй интеллигенция, коді вежас миянӧс, кор ми мунам сэтчӧ, кӧні, колӧ чайтны, классӧвӧй противоречиеяс абуӧсь нин...
— Тэ, Иван, уна кутін больгыны...
— А — меным гажа, тайӧ сы вӧсна.
Сідзкӧ — виччысян тюрьма?
Желайта тэныд шойччыштны сэні.
— Аттьӧ.
Ме эг мудз.
Мам кывзіс налысь сёрнисӧ, и сылы сьӧлӧм вылас воис рабочӧй вӧсна тӧждысьӧмыс.
Докторӧс колльӧдӧм бӧрын Николай да мам, войся гӧстьясӧс виччысигмоз да надзӧник сёрнитігтыр, кутісны юны чай да закусывайтны.
Николай дыр висьталіс мамлы ёртъяс йывсьыс, кодъяс вӧвлӧмаӧсь ссылкаын, на йылысь, кодъяс сэтысь пышйисны нин да водзӧ уджалӧны йӧз нимъяс улын.
Комнаталӧн куш стенъясыс бӧр йӧткалісны сы гӧлӧслысь шысӧ, быттьӧ зэв ёна шензисны да эз эскыны скромнӧй геройяс йылысь тайӧ историяясыслы, кодъяс бескорыстнӧя сетісны ассьыныс вынъяссӧ мирсӧ выльмӧдан великӧй делӧлы.
Шоныд вуджӧр меліа кытшаліс нывбабаӧс да тӧдтӧм йӧз дінӧ радейтан чувствоӧн шонтіс сьӧлӧмсӧ, и сы вежӧрын найӧ йитчылісны ӧти зэв ыджыд мортӧ, коді зэв мужественнӧй, вына.
Сійӧ ньӧжйӧник, но мудзлытӧг мунӧ му кузя да ассьыс труд радейтысь кияснас весалӧ сы вылысь пӧръясьӧмлысь нэмӧвӧйся баксӧ, эрдӧдӧ йӧз син водзын олӧмлысь прӧстӧй да яснӧй правдасӧ.
И великӧй правдаыс ловзигас ставнысӧ ӧткодя меліа корӧ ас дінас, ставныслы ӧткодя кӧсйӧ сетны свобода горшлунысь, скӧралӧмысь да лӧжысь — тайӧ куим чудовищесьыс, кодъяс поработитісны да асланыс циничнӧй выннас повзьӧдісны мирсӧ ставнас...
Тайӧ образыс чужтыліс сы душаын сэтшӧм чувство, мыйӧн сійӧ ен водзӧ сувтлывліс да помавліс кыпыд да благодарнӧй молитваӧн сійӧ лунсӧ, коді сылы кажитчыліс мукӧд лунъясысь кокньыдджыкӧн.
Ӧні мам вунӧдіс тайӧ лунъяссӧ, а чувствоыс, кодӧс чужтылісны найӧ, паськаліс, лои югыдджык да кыпыдджык, пыдӧджык вужъяссис душаас да, ловъя, ӧзйыліс век югыдджыка.
— А жандармъяс оз локны! — ассьыс висьтсӧ друг орӧдӧм бӧрын горӧдіс Николай.
Мам видзӧдліс сы вылӧ да, чӧв олыштӧм бӧрын, дӧсадапырысь шуис:
— Но и чӧрт накӧд!
— Дерт сідзи!
Но — тіянлы, Ниловна, кад узьны, ті, колӧ чайтны, зэв ёна мудзинныд, — ті шензьӧдана крепыдӧсь, веськыда шуны!
Мыйта волнениеяс, тревогаяс — и сэтшӧм кокниа ті ставсӧ переживайтанныд!
Сӧмын вот юрсиыд ӧдйӧ дзормӧ.
Но, мунӧй, шойччӧй.
XX
Мам садьмис кухня ӧдзӧсӧ гораа йиркӧдӧмысь.
Йиркӧдчисны дугдывтӧг, чорыда.
Вӧлі пемыд на, чӧв-лӧнь, и чӧв-лӧняс йиркӧдчӧмыс чужтыліс тревога.
Тэрмасьӧмӧн пасьтасьӧм бӧрын мам ӧдйӧ петіс кухняӧ да, ӧдзӧс дорас сулалігтыр, юаліс:
— Коді сэні?
— Ме! — вочавидзис тӧдтӧм гӧлӧс.
— Коді?
— Восьтӧй! — коран гӧлӧсӧн да надзӧник ӧтветитісны ӧдзӧс сайсянь.
Мам лэптіс каличсӧ, чужйыштіс кокнас ӧдзӧссӧ — пырис Игнат да радпырысь шуис:
— Но, — эг ӧшибитчы!
Сійӧ вӧлі коскӧдзыс резсьӧма няйтӧн, чужӧмыс рудӧдыштӧма, сингуранъясыс вӧйӧмаӧсь, и сӧмын кудриа юрсиыс чурвидзис ӧтарӧ-мӧдарӧ шапка увсьыс.
— Миян — беда! — ӧдзӧссӧ игналӧм бӧрын вашнитіс сійӧ.
— Ме тӧда...
Тайӧ шензьӧдіс зонмӧс.
Синъяснас мигнитӧм бӧрын сійӧ юаліс:
— Кытысь?
Мам дженьыда да тэрмасьӧмӧн висьталіс.
— А эсійӧ кыксӧ босьтісны жӧ?
Ёртъястӧ?
— Найӧ — эз вӧвны.
Найӧ явка вылӧ мунісны — рекрутъяс!
Вит мортӧс босьтісны, на лыдын тшӧтш и Микайлӧ дядьӧс...
Сійӧ кыскыштіс нырнас воздухсӧ да шпыннялігтыр шуис:
— А ме — коли.
Колӧ чайтны — корсьӧны менӧ.
— Кыдзи нӧ тэ колин? — юаліс мам.
Комната ӧдзӧс ньӧжйӧник воссис.
— Ме? — лабичын пукалігмоз да гӧгӧр видзӧдігтыр горӧдіс Игнат.
— Наысь минута водзджык котӧрӧн воис лесник — ӧшиньӧ таркӧдӧ, — ребята, виччысьӧй, шуӧ, тіян дінӧ локтӧны...
Сійӧ ньӧжйӧник серӧктіс, чышкыштіс дукӧс пӧланас чужӧмсӧ да водзӧ висьталіс:
— Но — Микайлӧ дядьлӧн мӧлӧтӧн кучкӧмысь садьыс оз быр.
Сійӧ меным пырысь-пыр: «Игнат — карӧ, ӧдйӧ!
Помнитан олӧма нывбабатӧ?»
А ачыс записка стрӧчитӧ-гижӧ:
«На, мун!..»
Ме кысся кустъяс пӧвстті, кыла — локтӧны!
Унаӧнӧсь найӧ, быдладорын шумитӧны, дьявӧлъясыд!
Заводсӧ петляӧн моз кытшалӧмаӧсь.
Воді кустъяс пӧвстӧ, — прӧйдитісны бокиті.
Сэки ме чеччи да давай восьлавны, и давай!
Шойччытӧг муні кык вой дай быдса лун.
Вӧлі тыдалӧ, мый сійӧ аснас дӧвӧлен, сылӧн карӧй синъясын ӧзйис нюм, гырысь гӧрд вомдоръясыс дрӧгнитлывлісны.
— Ме пырысь-пыр тэнӧ чайӧн юктала! — самӧвар кватитӧм бӧрын тэрыба шуис мам.
— Ті запискасӧ босьтӧй...
Сійӧ сьӧкыдпырысь лэптіс коксӧ, ружтігтыр пуктіс сійӧс лабич вылӧ.
Порог дорын тыдовтчис Николай.
— Видза оланныд, ёрт! — синъяссӧ читкыралігтыр шуис сійӧ.
— Вайӧ ме тіянлы отсала.
И копыртчӧмӧн тэрыба кутіс разьны няйт нямӧдъяссӧ.
— Но, — коксӧ тракнитігтыр надзӧник горӧдыштіс зон да чуймӧмпырысь видзӧдліс мам вылӧ.
Сылысь видзӧдлассӧ казявтӧг мам шуис:
— Кокъяссӧ сылысь колӧ водкаӧн ниртны...
— Дерт жӧ! — шыасис Николай.
Игнат яндысьӧмпырысь прысьнитіс.
Николай аддзис запискасӧ, паськӧдіс сійӧс, матыстіс чужӧм бердас чукрасьӧм бумагаторсӧ да лыддис:
«Мам, эн эновт делӧтӧ, висьтав ыджыд тушаа барыняыдлы, медым эз вунӧд, медым унджык гижисны миян делӧяс йылысь, кора.
Прӧщай.
Рыбин».
Николай ньӧжйӧник лэдзис запискаа кисӧ да негораа шуис:
— Тайӧ вывті бур!..
Няйт кок чуньяссӧ ньӧжйӧник вӧрӧдігтыр Игнат видзӧдіс на вылӧ; синваӧн кӧтасьӧм чужӧмсӧ дзебӧмӧн мам матыстчис сы дінӧ ва тыра тазйӧн, пуксис джоджӧ да нюжӧдіс кияссӧ сы кокъяслань — Игнат ӧдйӧ сюйис сійӧс лабич улӧ да повзьӧмӧн горӧдыштіс:
— Мыйла?
— А тэ ӧдйӧджык вай коктӧ...
— Ме пырысь-пыр вая спирт, — шуис Николай.
Зон век пыдӧджык сюйис коксӧ лабич улӧ да броткис:
— Мый ті?
Больничаын, али мый...
Сэки мам заводитіс разьны мӧд коксӧ.
Игнат гораа чушнитіс нырнас и, сьылісӧ бергӧдлігтыр да вомдоръяссӧ тешкодя чургӧдӧмӧн, видзӧдіс мам вылӧ.
— Тэ тӧдан, — тіралысь гӧлӧсӧн заводитіс мам, — нӧйтісны Михаил Ивановичӧс.
— Но? — надзӧник да повзьӧмӧн горӧдыштіс зон.
— Да.
И вайӧдісны сійӧс нӧйтӧмаӧс, и Никольскӧйын урядник нӧйтіс, станӧвӧй — и чужӧмас кучкаліс, и чужъяліс...
вирӧдз!
— Найӧ татшӧмтортӧ кужӧны! — синкымъяссӧ кӧрӧмӧн шыасис зон.
Пельпомъясыс сылӧн дрӧгнитісны.
— Пола ме наысь — кыдзи чӧртъясысь!
А мужикъясыс — эз нӧйтны?
— Ӧти кучкис, станӧвӧй сылы прикажитіс.
А мукӧдыс — эз, весиг дорйыны кутісны — шуӧны, нӧйтны пӧ оз позь...
— <ns>М-да-а</ns>, — мужикъясыд заводитӧны гӧгӧрвоны, коді кӧні сулалӧ да мыйла.
— Сэні эмӧсь жӧ тӧлкаясыс...
— Кӧні найӧ абуӧсь?
Нужда!
Быдлаын найӧ эмӧсь — аддзынысӧ сьӧкыд.
Николай вайис спирт бутылка, содтіс самӧварӧ шом да чӧла бӧр петіс.
Любопытнӧй синъясӧн сійӧс колльӧдӧм бӧрын Игнат надзӧник юаліс мамлысь:
— Бариныс — доктор?
— Тайӧ делӧын господаяс абуӧсь, ставныс — ёртъяс...
— Меным тешкодь кажитчӧ! — эскытӧг да шӧйӧвошӧмӧн нюмъялігтыр шуис Игнат.
— Мый — тешкодь?
— Да — сідзи.
Ӧти помас нырвомтӧ разьӧны, мӧдас — кокъястӧ мыськалӧны, а шӧрас — мый?
Комната ӧдзӧс воссис, и, порог дорын сулалігмоз, Николай шуис:
— А шӧрас йӧз, кодъяс нюлӧны киносӧ налысь, кодъяс нырвомтӧ разьӧны, и юӧны вирсӧ налысь, кодъяслы нырвомас кучкалӧны, — вот шӧрыс!
Игнат видзӧдліс сы вылӧ да, чӧв олыштӧм бӧрын, шуис:
— Тайӧ — лӧсялана!
Зон сувтіс, педзыштіс места вылас, кокъяснас джоджас зумыда мыджсьӧмӧн, да шуис:
— Вылькодьӧсь лоины!
Аттьӧ тіянлы...
Сэсся пукалісны столӧвӧйын да юисны чай, а Игнат висьталіс солиднӧй гӧлӧсӧн:
— Ме вӧлі газетаяс разӧдысьӧн; кокъясӧй менам ёнӧсь.
— Народыс уна лыддьӧ? — юаліс Николай.
— Ставныс, кодъяс грамотнӧйӧсь, весиг озыръяс лыддьӧны, — найӧ, дерт, оз миянлысь босьтны...
Озыръясыд ӧд гӧгӧрвоӧны — крестьяна ассьыныс вирсӧ оз жалитны баринъяслысь мусӧ мырддьӧм вӧсна, сідзкӧ, асьныс и кутасны сійӧс юкны, а найӧ нин сідзи юкасны, медым сэсся эз вӧвны ни кӧзяинъяс, ни работникъяс, — кыдзи нӧ!
Мый вӧсна нӧ сэсся и тышкас сюйсьыны, не кӧ та вӧсна!
Сійӧ весиг быттьӧ ӧбидитчис да видзӧдіс Николай вылӧ недӧверчивӧя.
Николай чӧв олігтыр нюмъяліс.
— А талун кӧ тышкасисны ставныс — вермисны, сідзкӧ, — а аски бара — ӧти озыр, мӧд гӧль, — сэки — ыджыд аттьӧ!
Ми бура гӧгӧрвоам — озырлуныд лыа кодь жӧ, сійӧ чӧла оз куйлы, а бара визувтас быдладорӧ!
Абу сідзи, тайӧ нӧ мыйла нин!
— А тэ эн скӧрав! — шутитігмоз шуис мам.
Николай мӧвпалігтыр горӧдіс:
— Кыдзи эськӧ миянлы регыдджык ыстыны сэтчӧ Рыбинӧс арестуйтӧм йылысь листок.
Игнат чошкӧдіс пельяссӧ.
— А листокыс эм? — юаліс сійӧ.
— Да.
— Вайӧй — ме нуа! — воча ки ниртіг шуис зон.
Сы вылӧ видзӧдтӧг мам ньӧжйӧник серӧктіс.
— Да ӧд мудзин тэ и полан, шуан?
Кудриа юрсисӧ паськыд кипыдӧснас шыльӧдігмоз Игнат делӧвитӧя да спокойнӧя шуис:
— Полӧм — полӧмӧн, а делӧ — делӧӧн!
Ті мый смешитчанныд?
Видзӧдтӧ, кутшӧмӧсь!
— Эк тэ, — дитяӧй тэ менам! — друг горӧдыштіс мам.
Игнат яндысьӧмсорӧн шпыньмуніс.
— Но, вот — дитя!
Читкыртӧм синъясӧн зон вылӧ бурпырысь видзӧдіг Николай шуис:
— Ті сэтчӧ онӧ мунӧй...
— А — мый?
Ме нӧ кытчӧ? — юаліс Игнат.
— Тіян пыдди мунас мӧд, а ті сылы подробнӧя висьталанныд, мый колӧ вӧчны да кыдзи — ладнӧ?
— Ладнӧ! — эз друг да неокотапырысь шуис Игнат.
— А тіянлы ми судзӧдам бур паспорт да устроитам лесникӧн.
Зон тэрыба лэптіс юрсӧ да тӧждысьӧмӧн юаліс:
— А мужикъяс кӧ песла воасны либӧ сэні...
вообщӧ, — кыдзи нӧ ме?
Кӧртавны?
Тайӧ — меным оз лӧсяв...
Мам серӧктіс и Николай тожӧ, тайӧ бара шӧйӧвоштіс да дӧзмӧдіс зонмӧс.
— Энӧ тӧждысьӧй! — бурӧдіс сійӧс Николай.
— Мужикъясӧс кӧртавлыны тіянлы оз ковмы, — веритӧй!..
— Но, ладнӧ! — гажаа нюмъялігтыр шуис Игнат да успокоитчис.
— Меным эськӧ фабрикаӧ, сэні, сёрнитӧны, ребятаыс зэв тӧлкаӧсь...
Мам чеччис пызан сайысь, видзӧдліс ӧшинь пыр да шуис:
— Эк, олӧм!
Луннас витысь сералан, витысь бӧрдан!
Но, Игнатий, помалін?
Мун узьны...
— Да ме ог кӧсйы...
— Мун, мун...
— Тіян тані стрӧг!
Но, муна...
Аттьӧ чай-сакарысь, мелуйтӧмысь...
Мам вольпась вылӧ водігӧн сійӧ броткис:
— Ӧні тіян ставсьыс дьӧгӧдь дук кутас кывны...
эк!
Весьшӧрӧ тайӧ ставыс...
Менам унмӧй оз лок...
Кыдзи сійӧ шӧр йывсьыс шуис...
Чӧртъяс...
И, друг гораа шкоркнитӧм бӧрын, сійӧ унмовсис, синкымъяссӧ вывлань лэптӧмӧн да вомсӧ калькнитӧмӧн.
XXI
Рытнас Игнат пукаліс пӧдвалын ичӧтик комнатаын Весовщиковлы паныдӧн да, синкымъяссӧ кӧрӧмӧн, висьтавліс сылы:
— Шӧр ӧшиняс нёльысь...
— Нёльысь? — тӧждысьӧмӧн повторитіс Николай.
— Первой — куимысь, со тадзи!
И тотшнитіс пызанӧ кусыньтӧм чуньнас да лыддис:
— Ӧти, кык, куим.
Сэсся, виччысьыштӧм бӧрын, ещӧ ӧтчыд.
abu
— Восьтас рыжӧй мужик, юалас — бабитчысьла?
Ті шуанныд — да, заводчиксянь!
Сэсся нинӧм, сійӧ нин гӧгӧрвоас!
Найӧ пукалісны ӧта-мӧдныслань юръяснас копыртчӧмӧн, кыкнанныс зумыдӧсь, крепыдӧсь да, гӧлӧсъяссӧ чинтӧмӧн, сёрнитісны, а мам, кияссӧ морӧс вылас кресталӧмӧн, сулаліс пызан дорын да видзӧдіс на вылӧ.
Став тайӧ гуся котшкӧдчӧмъясыс, условнӧй вопросъясыс да ӧтветъясыс мамлысь шедӧдлісны пытшкӧсса нюм, сійӧ думайтіс:
«Челядь на...»
Стенын ӧзйис лампа, коді югдӧдіс джоджысь нёптовтчӧм ведраяс, кӧрт лист торъяс.
Комнатасьыс кыліс сім дук, маслянӧй краска дук да улис дук.
Игнат вӧлі кыз пальтоа, кодӧс вурӧма гӧна матерьеысь, и сійӧ сылы кажитчис, мам казяліс, кыдзи сійӧ радпырысь малаліс кипыдӧснас соссӧ, кыдзи, ён кыз сьылісӧ сьӧкыда бергӧдлігтыр, видзӧдіс асьсӧ гӧгӧрбок.
И мам меліа думайтіс:
«Челядь.
Рӧднӧйясӧй менам...»
— Вот! — чеччигмозыс шуис Игнат.
— Сідзкӧ, помнитӧй — первой Муратов ордӧ, юаланныд дедӧс...
— Помнита! — вочавидзис Весовщиков.
Но Игнат, буракӧ, эз верит сылы, бара повторитіс став котшнитӧмъяссӧ, кывъяссӧ да знакъяссӧ и медбӧрын чургӧдіс кисӧ:
— Поклон налы!
Народыс бур — асьныд аддзанныд...
Сійӧ видзӧдліс ас вылас дӧвӧльнӧй синъясӧн, шыльӧдыштіс кияснас пальтосӧ да юаліс мамлысь:
— Мунны?
— Туйсӧ аддзан?
— Но!
Аддза...
Аддзысьлытӧдз, сідзкӧ, ёртъяс!
И, пельпомъяссӧ вылӧдз лэптӧмӧн, морӧссӧ водзлань чургӧдӧмӧн, выль шапкасӧ юр вылас пӧлыньтыштӧмӧн, кияссӧ зепъясас солиднӧя сюйӧмӧн, муніс.
Кӧсичаас сылӧн весела дрӧжжитіс югыд кудри.
— Но, — вот и меным удж сюри! — мам дінӧ матыстчӧм бӧрын шуис Весовщиков.
— Меным гажтӧм нин лолі...
пышйи тюрьмаысь — мыйла?
Сӧмын дзебсяся.
А сэні ме велӧдчи, сэні Павел сідзи нажимайтліс юр вемъяс вылӧ — ӧти удовольствие!
А мый, Ниловна, кыдзи решитісны тюрьмаысь пышйӧм йылысь?
— Ог тӧд! — ышловзьӧм бӧрын вочавидзис мам.
Мамлы пельпом вылас сьӧкыд кисӧ пуктӧм бӧрын да сылань чужӧмсӧ матыстӧм бӧрын Николай шуис:
— Тэ висьтав налы — найӧ тэнсьыд кывзасны, — тайӧ зэв кокни!
Тэ ачыд видзӧд, со — тюрьмалӧн стенаыс, сы дорын — пӧнар.
Паныдӧн — эрд, шуйгавылын — кладбище, веськыдвылын — уличаяс, кар.
Пӧнар дорӧ локтӧ пӧнар ӧзталысь — луннас, лампаяссӧ весавны, — сувтӧдӧ степ бердас пос, кайӧ, стен вевдорас сатшкӧ гез послысь крукъяссӧ, лэдзӧ сійӧс тюрьма дворӧ и — мунӧ!
Сэні, стена саяс, тӧдӧны кадсӧ, кор тайӧс лоӧ вӧчӧма, корасны уголовникъясӧс лэптыны шум либӧ асьныс лэптасны, а найӧ, кодъяслы колӧ, тайӧ каднас пос кузяыс стена вомӧныс — раз, два — гӧтов!
Ассьыс плансӧ висьталіг сійӧ шенасис кияснас мам чужӧм водзын, ставыс сылӧн артмыліс прӧстӧя, яснӧя, пелька.
Мам тӧдліс сійӧс укшальӧн, дуркӧн.
Николайлӧн синъясыс водзті видзӧдісны ставтор вылас зэв скӧра да эскытӧг, а ӧні быттьӧ найӧ выльысь потӧмаӧсь, югъялісны рӧвнӧй, шоныд светӧн, убеждайтісны да волнуйтісны мамӧс...
— Тэ думыштлы, ӧд тайӧ лоӧ — лунын!..
Непременнӧ лунын.
Кодлы юрас воас, мый заключённӧй решитчас пышйыны луннас, став тюрьмалӧн син водзын?..
— А лыясны кӧ! — дрӧгнитӧм бӧрын шуис нывбаба.
— Коді?
Салдатъяс — абуӧсь, надзирательяс револьверъяснас кӧрт тувъяс тувъявлӧны...
— Зэв нин ставыс прӧстӧ...
— Аддзылан — вернӧ!
Збыльысь, тэ сёрнит накӧд.
Менам ставыс дась — гезйысь вӧчӧм пос, крукъяс, — кӧзяин лоӧ пӧнар ӧзталысьнас...
Ӧдзӧс сайын кодкӧ ноксис, кызіс, клёнакыліс кӧрт.
— Со сійӧ! — шуис Николай.
Восьса ӧдзӧсӧд мыччысис жӧч ванна, сибдӧм гӧлӧс броткис:
— Прӧйдит, чӧрт...
Сэсся тыдовтчис шапкатӧм гӧгрӧс дзор юр; тайӧ старикыс вӧлі былькйыв синъяса, уска да зэв мелі чужӧма.
Николай отсаліс пыртны ваннасӧ, ӧдзӧс порог вомӧн воськовтіс кузь тушаа, мышкыра морт. Бритӧм банбокъяссӧ польдчӧдӧмӧн сійӧ кутіс кызны, сьӧвзис да сибдӧм гӧлӧсӧн здоровайтчис:
— Добра здоровье...
— Со, юав сылысь! — горӧдіс Николай.
— Менсьым?
Мый йылысь?
— Пышйӧм йылысь...
— А-а! — сьӧд чуньяснас уссӧ чышкалігтыр шуис кӧзяин.
— Со, Яков Васильевич, сійӧ оз верит, мый тайӧ прӧстӧ.
— Мм, — оз верит?
Сідзкӧ — оз кӧсйы.
А ми тэкӧд кӧсъям, но и — веритам! — спокойнӧя шуис кӧзяин да, друг кык кусыньӧн кусыньтчӧмӧн, кутіс ёна кызны.
Дугдіс кызӧмысь, кутіс ниртны морӧссӧ, сьӧкыда лолалігтыр да мам вылӧ дзоргигтыр, дыр сулаліс комната шӧрын.
— Тайӧс решитасны Паша да ёртъясыс, — шуис Ниловна.
Николай думыштчӧмӧн копыртіс юрсӧ.
— Тайӧ коді — Пашаыс? — пуксигмозыс юаліс кӧзяин.
— Менам пи.
— Кыдзи овыс?
— Власов.
Сійӧ довкнитіс юрнас, перйис табак кӧшельсӧ, каллянсӧ да, сійӧс табакӧн тыртіг, висьталіс:
— Кывлі.
Менам племянник тӧдӧ сійӧс.
Сійӧ тюрьмаын жӧ, племянникӧй — Евченко, кывлінныд?
А менам овӧй — Гобун.
Вот регыд став том йӧзсӧ тюрьмаӧ пуксьӧдаласны, сэки миянлы, старикъяслы, вӧля лоӧ!
Жандармскӧй меным кӧсйысьӧ племянникӧс весиг Сибирӧ мӧдӧдны.
Ыстас, понйыд!
Каллянсӧ ӧзтӧм бӧрын сійӧ шыасис Николай дінӧ, ачыс ӧтарӧ сьӧлаліс джоджӧ:
— Сідзкӧ оз кӧсйы?
Сылӧн делӧ.
Морт ачыс тӧдӧ, мудзин пукавны — мун, мудзин мунны — пукав.
Грабитісны — чӧв ов, нӧйтӧны — терпит, виисны — куйлы.
Тайӧ быдӧнлы тӧдса.
А ме Савкаӧс мезда.
Мезда.
Сылӧн дженьыдик фразаясыс падмӧдісны мамӧс, а медбӧръя кывъясыс кыпӧдісны вежалӧм.
Кӧдзыд тӧвлы да зэрлы паныд улича кузя мунігӧн мам думайтіс Николай йылысь:
«Кутшӧмӧн лоӧма, — видзӧдтӧ!»
И, Гобун йылысь казьтылігӧн, думайтіс:
«Тыдалӧ, ог ме ӧтнамӧн выльысь овны заводит!..»
А такӧд тшӧтш сьӧлӧмас чужисны пиыс йылысь думъяс:
«Сійӧ кӧ эськӧ сӧгласитчис!»
XXII
Воскресеньеӧ, тюрьма канцелярияын Павелкӧд прӧщайтчигӧн, мам кыліс аслас киысь бумага шарик.
Мам дрӧгнитіс, быттьӧ сылысь кипыдӧссӧ сотыштіс тайӧ шарикыс, видзӧдліс пиыслы чужӧмас, но ӧтветсӧ эз аддзы.
Павеллӧн кельыдлӧз синъясыс нюмъялісны мамлы тӧдса спокойнӧй да чорыд нюмӧн.
— Прӧщай! — ышлолалігтыр шуис мам.
Пиыс бара нюжӧдіс сылы кисӧ, и мыйкӧ мелі дрӧгнитіс сылӧн чужӧм вылын.
— Прӧщай, мам!
Кисӧ лэдзтӧг мам виччысис.
— Эн тӧждысь, эн скӧрав! — шуис Павел.
Тайӧ кывъясыс да плеш вылас упрямӧй чукырыс ӧтветитісны мамлы.
— Но, мый тэ? — юрсӧ увлань лэдзӧмӧн нурбыляліс мам.
— Мый сэн...
И, пиыс вылӧ видзӧдлытӧг, медым не петкӧдлыны ассьыс чувствосӧ доршасьысь синванас да тіралысь вомдоръяснас, тэрмасьӧмӧн муніс.
Мунігас сылы кажитчис, мый ки лыясыс, кӧні сійӧ чорыда кутіс пиыслысь ӧтветсӧ, юкалӧны да киыс ставнас сьӧктаммис, быттьӧ кучкисны пельпомас.
Гортас, Николайлы киас запискасӧ сюйыштӧм бӧрын, сувтіс сы водзӧ да кутіс виччысьны, кор сійӧ веськӧдас топыда чабралӧм бумагасӧ, бара кутіс кывны кутшӧмкӧ надея.
Но Николай шуис:
— Дерт жӧ!
Со мый сійӧ гижӧ: «Ми, ёртъяс, огӧ мунӧй, огӧ вермӧй.
Миян пиысь некод.
Сэки эськӧ асьнымӧс эгӧ кутӧй уважайтны.
Веськӧдӧй вниманиенытӧ крестьянин вылӧ, кодӧс неважӧн арестуйтісны.
Сійӧ заслужитіс тіянлысь тӧждысьӧмъястӧ.
Сылы тані вывті сьӧкыд.
Начальствокӧд быд лун вензьӧ.
Пукаліс нин сутки карцерын.
Сійӧс дзикӧдз мучитасны.
Ми ставӧн корам сы вӧсна.
Бурӧдӧй менсьым мамӧс.
Висьталӧй сылы, сійӧ ставсӧ гӧгӧрвоас».
Мам кыпӧдіс юрсӧ да ньӧжйӧник, тіралан гӧлӧсӧн шуис:
— Но, мый нӧ меным висьтавнысӧ?
Ме гӧгӧрвоа!
Николай тэрыба бергӧдчис мӧдарӧ, перйис носӧвӧйсӧ, гораа сульсис да нурбыльтіс:
— Насмука босьтіс...
Сэсся, кияснас синъяссӧ тупкӧм бӧрын, медым лӧсьӧдны ӧчкисӧ, да комнатаӧд ветлӧдлігтыр сійӧ шуис:
— Видзӧдтӧ, ми эськӧ всё равно эгӧ удитӧй...
— Нинӧм!
Мед судитӧны! — синкымъяссӧ кӧрӧмӧн шуис мам, а морӧсыс тыри шогӧн.
— Со, ме пӧлучиті Петербургысь ёртсянь письмӧ...
— Сійӧ ӧд и Сибирысь вермас пышйыны...
вермас?
— Дерт жӧ!
Ёрт гижӧ — делӧсӧ кутасны регыд видлавны, приговорыс тӧдса нин — ставнысӧ ыстасны Сибирӧ.
Аддзанныд?
Тайӧ посни жуликъясыс ассьыныс судсӧ пӧртӧны зывӧк комедияӧ.
Ті гӧгӧрвоанныд — приговорсӧ лӧсьӧдӧма Петербургын, судӧдзыс...
— Николай Иванович, ті эновтӧй тайӧс! — решительнӧя шуис мам.
— Оз ков менӧ бурӧдны, оз ков объясняйтны.
Паша лёка оз вӧч, оз кут прӧста мучитны ни асьсӧ, ни мукӧдъясӧс!
И менӧ сійӧ радейтӧ, — да!
Ті аддзанныд — ме йылысь думайтӧ.
Висьталӧй пӧ, гижӧ, бурӧдӧй, а?..
Мамлӧн сьӧлӧмыс тіпкис тэрыба-тэрыба, юрыс бергӧдчис возбуждениесьыс.
— Тіян пиыд — зэв бур морт! — мукӧддырйи серти гораджыка шуис Николай.
— Ме сійӧс зэв ёна уважайта!
— Вот мый, вайӧ Рыбин йылысь думыштламӧ! — шуис мам.
Мамлы окота вӧлі мыйкӧ вӧчны ӧні жӧ, мунны кытчӧкӧ, мудзтӧдз ветлӧдлыны.
— Да, ладнӧ! — комнатаӧд ветлӧдлігтыр вочавидзис Николай.
— Колӧ эськӧ Сашенькаӧс...
— Сійӧ — локтас.
Сашенька век волывлӧ сэки, кор ме аддзысьла Пашакӧд...
Юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, вомдоръяссӧ курччаліг да тошсӧ гартігтыр Николай пуксис мамкӧд орччӧн диван вылӧ.
— Жаль — чойӧй абу...
— Тайӧс бур вӧчны ӧні, пока Паша сэні, — сылы лӧсьыд лоас! — шуис мам.
Чӧв олыштісны, и мам друг шуис, надзӧник да ньӧжйӧник:
— Ог гӧгӧрво, — мыйла сійӧ оз кӧсйы?..
Николай звирк чеччис, но кыліс звӧнок.
Найӧ сразу видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
— Тайӧ — Саша, гм! — ньӧжйӧник шуис Николай.
— Кыдзи висьталан сылы? — сідзжӧ ньӧжйӧник юаліс мам.
— Да-а, тӧданныд...
— Зэв жаль сійӧ...
Звӧнитісны мӧдысь, но эз нин сэтшӧм гораа, быттьӧ ӧдзӧссайса мортыс сідзжӧ поліс.
Николай да мам сувтісны да мӧдӧдчисны ӧтлаын, но кухня ӧдзӧс дорын Николай вешйис бокӧ да шуис:
— Бурджык — ті...
— Эз сӧгласитчы? — чорыда юаліс ныв, кор мам восьтіс сылы ӧдзӧссӧ.
— Эз.
— Ме водзвыв тӧді тайӧс! — прӧстӧ шуис Саша, но чужӧмыс сылӧн кельдӧдіс.
Сійӧ разис пальто кизьяссӧ да, кык кизь бӧр кизялӧм бӧрын, заводитліс пӧрччыны сійӧс.
Но пӧрччыны эз вермы.
Сэки сійӧ шуис:
— Зэрӧ, тӧла, — прӧтивнӧ!
Дзоньвидза?
— Да.
— Дзоньвидза да весел, — аслас ки вылӧ видзӧдігтыр негораа шуис Саша.
— Гижӧ, медым Рыбинӧс мездісны! — ныв вылӧ видзӧдтӧг юӧртіс мам.
— Збыльысь?
Меным кажитчӧ — ми долженӧсь используйтны тайӧ плансӧ, — ньӧжйӧник шуис ныв.
— Ме сідзжӧ думайта! — шыасис Николай, коді тыдовтчис ӧдзӧс дорын.
— Видза оланныд, Саша!
Кисӧ нюжӧдӧм бӧрын ныв юаліс:
— Мыйын нӧ делӧыс?
Ставныс сӧгласенӧсь, мый планыс удачнӧй?..
— А коді организуйтас?
Ставныс занятӧсь...
— Вайӧ меным! — сувтігмозыс тэрыба шуис Саша.
— Кадыс менам эм.
— Босьтӧй!
Но колӧ мукӧдъяслысь юавны...
— Ладнӧ, ме юала!
Ме ӧні жӧ и муна.
И бара заводитіс кизявлыны пальто кизьяссӧ вӧсньыдик чуньяснас.
— Ті эськӧ мед шойччыштінныд! — шуис мам.
Саша нюммуныштіс да меліджык гӧлӧсӧн вочавидзис:
— Энӧ тӧждысьӧй, ме эг мудз...
И, кыв ни джын шутӧг налысь кияссӧ топӧдлӧм бӧрын, муніс.
Ӧшинь дорӧ матыстчӧм бӧрын мам да Николай видзӧдісны, кыдзи ныв прӧйдитіс двор вомӧн да саяліс ворота сайӧ.
Николай кутіс ньӧжйӧник шутьлявны, пуксис пызан сайӧ да заводитіс мыйкӧ гижны.
— Босьтчас тайӧ делӧас, и сылы лоӧ кокниджык! — думайтігтыр да ньӧжйӧник шуис мам.
— Да, дерт жӧ! — шыасис Николай да, мамланьӧ бергӧдчӧм бӧрын, меліа нюмъялігтыр юаліс: — А ті, Ниловна, татшӧмторсӧ энӧ тӧдлӧй — ті энӧ шогсьывлӧй радейтана морт вӧсна?
— Чӧв! — кинас ӧвтыштӧм бӧрын горӧдыштіс мам.
— Кутшӧм сэні шог?
Полан вӧлі — мед эськӧ эз сетны верӧссайӧ сійӧ либӧ мӧд сайӧ.
— И некод сьӧлӧм выланыд эз волы?
Мам думайтыштіс да вочавидзис:
— Ог помнит, донаӧй!
Кыдзи, кӧнкӧ, эз волы сьӧлӧм вылӧ?..
Навернӧ, кодкӧ кажитчыліс, сӧмын — ог помнит!
Видзӧдліс Николай вылӧ да прӧстӧя, спокойнӧя шогсигтыр помаліс:
— Ёна нӧйтліс менӧ верӧсӧй, ставыс, мый сыӧдз вӧлі, — кыдзкӧ вушйис-быри паметьысь.
Николай бергӧдчис пызанлань, а мам здук кежлӧ петаліс комнатаысь, и, кор бӧр пырис, мам вылӧ меліа видзӧдлывлігтыр Николай заводитіс висьтавны; надзӧник да радейтӧмӧн малаліс кывъяснас ассьыс казьтылӧмъяссӧ.
— А менам, видзӧдтӧ, кыдзи и Сашалӧн, вӧлі история!
Радейтлі нылӧс — сійӧ вӧлі шензьӧдана, чудеснӧй морт.
Ар кызь меным вӧлі, кор ме сыкӧд аддзыси, и сэксянь радейта, и, шуны кӧ веськыда, ӧні радейта!
Радейта век сідзи жӧ — став сьӧлӧмсянь и кута нэм радейтны...
Мам сулаліс сыкӧд орччӧн, аддзис синъяс, кодъяс ӧзйисны мелі да югыд светӧн.
Улӧс бӧр вылӧ кияссӧ, а кияс вылас — юрсӧ пуктӧмӧн Николай видзӧдіс кытчӧкӧ ылӧ, и сылӧн косіник, вӧсньыдик, но вына телӧыс, кажитчис, нюжӧдчӧ водзӧ, быттьӧ быдмӧглӧн заыс шонді югӧрлань.
— Мый нӧ ті — гӧтрасинныд эськӧ! — сӧветуйтіс мам.
— О!
Сійӧ витӧд во нин верӧссайын...
— А водзджыксӧ нӧ мый?
Думайтыштӧм бӧрын сійӧ вочавидзис:
— Видзӧдтӧ, миян кыдзкӧ век сідзи артмыліс — ме тюрьмаын — сійӧ вӧля вылын, ме вӧля вылын — сійӧ тюрьмаын либӧ ссылкаын.
Збыльысь, тайӧ зэв ёна мунӧ Сашалӧн положение вылӧ!
Медбӧрын сійӧс ыстісны ссылкаӧ Сибирӧ дас во кежлӧ, ыстісны зэв ылӧ!
Ме весиг кӧсйи мунны сы бӧрся.
Но лои яндзим и сылы и меным.
А сійӧ сэні паныдасьӧма мӧд морткӧд, — менам ёрт, зэв бур морт!
Сэсся найӧ ӧтлаын пышйӧмаӧсь, ӧні олӧны заграницаын, да...
Николай помаліс висьтсӧ, пӧрччис ӧчкисӧ, чышкаліс стеклӧяссӧ, видзӧдліс найӧс югыд вылын да бара кутіс чышкавны.
— Эк, мусаӧй тэ менам.
— юрнас довкйӧдлігтыр меліа шуис нывбаба.
Мамлы вӧлі жаль сійӧ и ӧттшӧтш сыын вӧлі мыйкӧ сэтшӧмтор, коді заставляйтіс мамӧс меліа нюмъявны.
А Николай пуксис мӧдногӧн, бара киас босьтіс перӧ да, кинас шенасигтыр, кутіс висьтавны водзӧ.
— Семейнӧй олӧмыд чинтӧ революционерлысь энергиясӧ, век чинтӧ!
Челядь, нинӧм оз тырмы, нянь кусӧк вӧсна лоӧ уна уджавны А революционер должен развивайтны ассьыс энергиясӧ мудзлытӧг, век джуджыдджыка да паськыдджыка.
Тайӧс требуйтӧ кадыс — ми долженӧсь век мунны ставсьыс водзын, сы вӧсна мый ми — рабочӧйяс, кодъясӧс историялӧн выныс чуксалӧ пасьйыны-жугӧдны важ мирсӧ, лӧсьӧдны выль олӧм.
А ми кӧ кольччам бӧрӧ либӧ увлекитчам ичӧтиктор шедӧдӧм могысь матысса позянлунӧн, — тайӧ лёк, тайӧ пӧшти измена кодь!
Абу некод, кодкӧд эськӧ ми вермим мунны орччӧн, не кӧ торкны миянлысь веранымӧс, и ми некор не долженӧсь вунӧдны, мый миян мог — абу посни завоеваниеяс, а сӧмын тыр победа.
Гӧлӧсыс сылӧн лои чорыд, чужӧмыс бледӧдіс, и синъясас ӧзйис быдлунъя, асьсӧ кутны вермысь да рӧвнӧй вын.
Бара гораа звӧнитісны да торкисны Николайлысь речсӧ, — тайӧ воис не кад серти кокни пальтоа Людмила, кодлӧн кӧдзыдсьыс гӧрдӧдӧмаӧсь банбокъясыс.
Киссьӧм колошисӧ пӧрччигмоз сійӧ скӧр гӧлӧсӧн шуис:
— Индӧма суд, — недель мысти!
— Тайӧ збыль? — комнатасянь горӧдіс Николай.
Мам тэрмасьӧмӧн пырис Николай дінӧ, эз гӧгӧрво — полӧм али радлӧм волнуйтӧны сійӧс.
Мамкӧд орччӧн восьлалігтыр Людмила аслас кыз гӧлӧснас ироническӧя висьталіс:
— Збыль!
Судын дзик веськыда сёрнитӧны, мый приговорыс дась нин.
Но мый нӧ тайӧ?
Правительство полӧ, мый сылӧн чиновникъясыс небыда относитчасны сылӧн врагъяс дорӧ?
Сэтшӧм дыр, сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс ассьыс слугаяссӧ развращайтӧмӧн сійӧ век на оз эскы сылы, мый найӧ дасьӧсь лоны тырвыйӧ подлецъясӧн?..
Омӧльтчӧм банбокъяссӧ кипыдӧснас ниртігтыр Людмила пуксис диван вылӧ, сылӧн матӧвӧй синъясын ӧзйис зывӧктӧм, гӧлӧсас век ёнджыка кыліс скӧралӧм.
— Людмила, ті весьшӧрӧ видзанныд порокнытӧ! — лӧньӧдігмоз шуис Николай.
— Найӧ ӧд оз кывны тіянӧс...
Мам зэвтчӧмӧн кывзіс Людмилалысь речсӧ, но нинӧм эз гӧгӧрво да ас кӧсйытӧгыс повторяйтіс думсьыс ӧти и сійӧ жӧ кывъяс:
«Суд, недель мысти суд!»
Мам друг кутіс чувствуйтны мыйкӧ сувтӧдны позьтӧмторлысь, немортнога стрӧгторлысь матысмӧмсӧ.
XXIII
Тадзи, помӧдз гӧгӧрвотӧмла шогсигтыр, мам чӧла виччысис ӧти лун, мӧдӧс, а коймӧд лунас воис Саша да шуис Николайлы:
— Ставыс дась!
Талун часын...
— Дась нин? — чуймис Николай.
— Да мый нӧ сэсся?
Меным колӧ вӧлі сӧмын аддзыны Рыбинлы паськӧм да места, став мукӧдторсӧ ас вылас босьтіс Гобун.
Рыбинлы ковмас прӧйдитны сӧмын ӧти квартал.
Улича вылын сійӧс встретитас Весовщиков — дерт, гримируйтчӧма, — павгас сы вылӧ пальто, сетас шапка да индас туйсӧ.
Ме кута виччысьны сійӧс, вежа паськӧмсӧ да нуа вӧлӧн.
— Абу лёка думыштӧма!
А коді сійӧ Гобуныс? — юаліс Николай.
— Ті аддзылінныд сійӧс.
Сы квартираын ті занимайтчинныд слесарьяскӧд.
— А!
Помнита.
Чудак кодь старик...
— Сійӧ вӧвлӧм салдат, кровельщик.
Абу зэв развитӧй морт, но став сьӧлӧмсяньыс ненавидитӧ быдпӧлӧс насилие...
Неуна философ, — ӧшиньӧд видзӧдігтыр думыштчӧмӧн шуис Саша.
Мам чӧла кывзіс сійӧс, и мыйкӧ неяснӧйтор надзӧник чужис сыын.
— Гобун кӧсйӧ мездыны ассьыс племянниксӧ, — помнитанныд, тіянлы вӧлі кажитчӧ Евченко, сэтшӧм тшапитчысь да сӧстӧм морт?
Николай довкнитіс юрнас.
— Сылӧн ставсӧ дасьтӧма-лӧсьӧдӧма бура, — водзӧ висьталіс Саша, — но ме ог вермы помӧдз эскыны успехлы.
Прогулкаяс — общӧйӧсь; ме чайта, кор заключённӧйяс аддзасны пос — уналы лоӧ окота пышйыны...
Саша кунис синъяссӧ да чӧв олыштіс, мам матыстчис сы дінӧ матӧджык.
— И торкасны ӧта-мӧдныслы...
Найӧ куимнанныс сулалісны ӧшинь дорын, мам — Николай да Саша мышкын.
Налӧн тэрыба сёрнитӧмыс садьмӧдіс мам сьӧлӧмын гудыр чувство...
— Ме муна сэтчӧ! — друг шуис мам.
— Мыйла? — юаліс Саша.
— Энӧ мунӧй, донаӧй!
Ещӧ кутшӧмкӧ ногӧн сюранныд!
Оз ков! — сӧветуйтіс Николай.
Мам видзӧдліс сы вылӧ да ньӧжйӧнджык, но настойчивӧйджыка шуис мӧдысь:
— Ме муна...
Найӧ тэрыба видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас; Саша, пельпомъяссӧ кыпӧдлыштігтыр, шуис:
— Тайӧ гӧгӧрвоана...
Мамлань бергӧдчӧм бӧрын Саша босьтіс сійӧс киӧдыс, копыртчис сылань да кутіс висьтавны прӧстӧй да мам сьӧлӧмлы матысса гӧлӧсӧн:
— Ме всё-таки тіянлы висьтала, ті весьшӧрӧ виччысянныд...
— Донаӧй! — Сашаӧс ас бердас дрӧжжитысь кинас топӧдӧм бӧрын горӧдыштіс мам.
— Босьтӧй менӧ, — ог кут мешайтчыны!
Меным — колӧ.
Ме ог верит, мый позьӧ пышйыны!
— Сійӧ тшӧтш мунас! — шуис Николайлы ныв.
— Тайӧ тіян делӧ! — юрсӧ копыртігмоз вочавидзис сійӧ.
— Лоны ӧтлаын миянлы оз позь.
Ті мунӧй муяс вылӧ, градъяслань.
Сэтысянь тыдалӧ тюрьма стенаыс.
Но — юаласны кӧ тіянлысь, мый ті тані вӧчанныд?
Мам, кодлы лои зэв рад, падъявтӧг вочавидзис:
— Сямма, мый шуны!..
— Энӧ вунӧдӧй, мый тіянӧс тӧдӧны тюрьмаса надзирательяс! — висьталіс Саша.
— И найӧ кӧ аддзасны тіянӧс сэтысь...
— Оз аддзыны! — гораа шуис мам.
Сы морӧсын друг яра ыпнитіс дыр кад чӧж трундитӧмӧн сотчысь надея да ловзьӧдіс сійӧс...
«А гашкӧ, и сійӧ тшӧтш...» — тэрыба пасьтасигӧн думайтіс мам.
Час мысти мам вӧлі тюрьмасайса муяс вылын.
Лэчыд тӧв жвучкис сы гӧгӧр, пӧльтіс платьесӧ, нӧйтчис кын му бердӧ, шатлӧдліс град норлысь важмӧм заборсӧ, код пӧлӧн муніс сійӧ, да ӧддзӧдчӧмйывсьыс зурасьліс тюрьмалӧн ляпкыдик стенаӧ.
Стена сайӧ вуджӧм бӧрын кыпӧдліс дворсьыс кодъяслыськӧ горзӧм шыяс, шыблаліс найӧс воздухӧ да нуис небесаас.
Сэні тэрыба котӧртісны кымӧръяс.
Мам мышкын вӧліны градъяс, водзын кладбище, а веськыдвылын, сажень дас сайын кымын, тюрьма.
Кладбище дорын кузь гез йылын салдат гӧняйтӧдіс вӧлӧс, а мӧд салдат сулаліс сыкӧд орччӧн, гораа зымӧдіс кокнас муӧ, горзіс, шутьляліс да сераліс.
Тюрьма дорын сэсся некод эз вӧв.
Синбӧжнас ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдлывлігтыр мам надзӧник муніс на дінті водзӧ кладбище ӧградалань.
И друг кутіс чувствуйтны, мый кокъясыс лигышмуніны, сьӧктаммисны, быттьӧ му бердас кынмисны — тюрьма пельӧс сайсянь тэрмасьӧмӧн, кыдзи век ветлывлӧны пӧнар ӧзталысьяс, петіс мышкыра морт, коді пельпом вылас нуис пос.
Синъяссӧ повзьӧмысла куньлӧм бӧрын мам тэрыба видзӧдліс салдатъяс вылӧ — найӧ педзисны места вылас, а вӧлыс гӧняйтіс на гӧгӧр; видзӧдліс поска морт вылӧ — сійӧ нин поссӧ сувтӧдӧма стена бердӧ да тэрмасьтӧг кайис сы кузя.
Дворлань кинас ӧвтыштӧм бӧрын сійӧ тэрыба бӧр лэччис да воши пельӧс сайӧ.
Мамлӧн сьӧлӧмыс тіпкис ӧдйӧ, секундаяс кыссисны ньӧжйӧ.
Тюрьмалӧн няйт стена вылын поскыс муртса тӧдчис.
И друг стена весьтын тыдовтчис сьӧд юр, сэсся телӧ, вуджис стена вомӧн, исковтіс сы кузя.
Тыдовтчис гӧна шапкаа мӧд юр, му вылӧ быгыльтчис сьӧд комӧк да ӧдйӧ воши пельӧс сайӧ.
Микайлӧ веськӧдчис, гӧгӧр видзӧдліс, пыркнитіс юрнас...
— Пышйы, пышйы! — вашкӧдіс мам.
Мам пельясын звӧнитіс, кылісны горӧдӧмъяс — со стена весьтын тыдовтчис коймӧд юр.
Мам видзӧдіс морӧс бердас кияссӧ пуктӧмӧн да лов шысӧ пыкӧмӧн.
Еджгов юрсиа, тоштӧм юр нюжӧдчис вывлань, быттьӧ кӧсйис орӧдчыны, да друг — воши стена сайӧ.
Горзісны пыр гораджыка, ёнджыка, тӧлыс разӧдіс воздухас тюрзанъяслысь ёсь шыяссӧ.
Микайлӧ муніс стена пӧлӧн, со сійӧ прӧйдитіс нин сійӧс, вуджис эрд вомӧн, коді вӧлі тюрьма да карса керкаяс костын.
Мамлы кажитчис, мый сійӧ мунӧ вывті надзӧн да дзик весьшӧрӧ сэтшӧма чатӧртӧма юрсӧ, — быдӧн, коді видзӧдлас сылы чужӧмас, кутас нэмсӧ помнитны сылысь чужӧмсӧ.
Сійӧ шӧпкӧдіс:
— Тэрыбджыка... тэрыбджыка...
Тюрьма стена сайын мыйкӧ клопнитіс, — кыліс жугалӧм стеклӧлӧн зёльмунӧмыс.
Муас кокъяснас пыксьӧмӧн салдат кыскис асланьыс вӧвсӧ, мӧдыс, кулаксӧ вом дорас пуктӧмӧн, мыйкӧ горзіс тюрьмалань да, горӧдӧм бӧрас, пельнас кывзысиг, бергӧдліс юрсӧ сылань.
Ставнас зэвтчӧмӧн мам бергаліс-видзӧдіс гӧгӧр, сылӧн синъясыс, кӧть и аддзисны ставсӧ, нинӧм эз веритны — вывті ӧдйӧ да прӧстӧя артмис сійӧ, мый мам чайтліс страшнӧйӧн да сложнӧйӧн, и тайӧ тэрыблуныс, коді шемӧсмӧдіс сійӧс, унмовськӧдіс вежӧрсӧ.
Улича вылын Рыбин эз нин тыдав, муніс кузь пальтоа кутшӧмкӧ ыджыд тушаа морт, котӧртіс нывка.
Тюрьма пельӧс сайсянь чепӧсйисны куим надзиратель, найӧ котӧртісны ӧта-мӧдсяньыс матын да ӧтарӧ чургӧдлывлісны веськыд кияссӧ водзӧ.
Салдатъяс пиысь ӧтиыс уськӧдчис налы паныд, мӧдыс котраліс вӧв гӧгӧрыс да зілис чеччыштны-пуксьыны сы вылӧ, но вӧлыс эз сетчы, чеччаліс, и ставыс сы гӧгӧрын чеччаліс жӧ сыкӧд ӧтлаын.
Воздухсӧ дугдывтӧг вундалісны тюрзӧмъяс.
Налӧн тревожнӧй, отчаяннӧй горзӧмъясыс чужтісны нывбабалысь полӧм; мам дрӧгнитіс да мӧдӧдчис кладбище ӧграда пӧлӧн, ачыс следитіс надзирательяс бӧрся, но найӧ да салдатъяс котӧртісны тюрьмалӧн мӧд пельӧс сайӧ да саялісны.
Сэтчӧ жӧ на бӧрся котӧртіс тюрьмаса смотрительлӧн отсасьысьыс, коді вӧлі мамлы тӧдса.
Кытыськӧ воис полиция, чукӧртчисны йӧз.
Тӧлыс гудрасис, шыбласис, быттьӧ радліс мый вылӧ кӧ, и нывбаба пельясӧдз вайис оръясяна, дзугсьӧм горзӧм, шутьлялӧм шыяс...
Тайӧ суматохаыс радуйтіс мамӧс, сійӧ мӧдӧдчис ӧдйӧджык да думайтіс:
«Сідзкӧ — вермис эськӧ и сійӧ!»
Сылы воча, ӧграда пельӧс сайсянь, друг петісны кык полицейскӧй.
— Сувт! — сьӧкыда лолалігтыр горӧдіс ӧтиыс.
— Тошка мортӧс эн аддзыв?
Мам индіс кинас градъяслань да спокойнӧя вочавидзис:
— Сэтчӧ котӧртіс, — а мый?
— Егоров!
Тюрзы!
Мам мӧдӧдчис гортас.
Сылы мыйкӧ вӧлі жаль, сьӧлӧм вылас куйліс мыйкӧ курыд.
Кор сійӧ пырис муяс вывсянь улича вылӧ, туйсӧ сылысь вомӧналіс извозчик.
Мам лэптіс юрсӧ да аддзис еджгов уска да блед, мудзӧм чужӧма том мортӧс.
Сійӧ сідзжӧ видзӧдліс мам вылӧ.
Пукаліс сійӧ бокногӧн да, колӧ чайтны, та вӧсна веськыд пельпомыс вӧлі вылынджык шуйга пельпом сертиыс.
Николай встретитіс мамӧс радпырысь.
— Но, мый сэні?
— Буракӧ, удайтчис...
Аслас паметьӧ став посниторъяссӧ чукӧртны зільӧмӧн мам заводитіс висьтавны пышйӧм йылысь да висьталіс сідзи, быттьӧ передайтіс кодлыськӧ рассказ, а ачыс эз помӧдз эскы сылӧн збыльлунлы.
— Миянлы везитӧ! — воча ки ниртігтыр шуис Николай.
— Но — кутшӧма ме полі тіян вӧсна!
Чӧртыс тӧдӧ кутшӧма!
Тӧданныд, Ниловна, примитӧй менсьым дружескӧй сӧвет — энӧ полӧй судысь!
Кымын регыдджык сійӧ лоас, сымын матынджык Павеллӧн свободаыс, эскӧй меным!
Гашкӧ — сійӧ пышъяс мунігас.
А суд — сійӧ приблизительнӧ татшӧмтор...
Сійӧ кутіс рисуйтны мамлы суд заседаниелысь картина, мам кывзіс да гӧгӧрвоис, мый Николай мыйыськӧ полӧ, кӧсйӧ сылы сетны сьӧлӧм.
— Гашкӧ, ті чайтанныд, ме сэні шуа мыйкӧ судьяясыслы? — друг юаліс мам.
— Кора найӧс мыйкӧ вӧчны?
Николай звиркнитіс места вывсьыс, кутіс шенасьны кияснас да ӧбидитчӧмпырысь горӧдіс:
— Мый ті!
— Ме пола, вернӧ!
Мыйысь пола — ог тӧд!..
— Мам чӧв ланьтіс, нинӧм аддзытӧм синъяснас гӧгӧр видзӧдліс комнатасӧ.
— Мукӧддырйиыс кажитчӧ — заводитасны найӧ Пашаӧс ӧбижайтны, издевайтчыны сы вылын.
Ак тэ, мужик, шуасны, мужиклӧн пи!
Мый панін?
А Паша — гордӧй, налы сійӧ сідзи ӧтветитас!
Либӧ — Андрей сералас найӧс.
И ставныс найӧ сэні пузьысьӧсь-скӧрмысьӧсь.
Вот и думайтан — друг да оз вермы кутчысьнысӧ...
И судитасны сідзи, мый сэсся некор нин он аддзыв сійӧс!
Ассьыс ичӧтик тошсӧ нетшкигтыр Николай зумыша чӧв оліс.
— Татшӧм думъяссӧ юрсьыд он вӧтлы! — ньӧжйӧник шуис мам.
— Страшнӧ тайӧ — суд!
Кыдзи заводитасны ставсӧ разбирайтны да донъявны!
Зэв страшнӧ!
Абу наказаниеыс страшнӧ, а — судыс.
Ог куж ме тайӧс висьтавнысӧ...
Мам чувствуйтіс, мый Николай оз гӧгӧрво сійӧс, и тайӧ ещӧ ёнджыка сьӧктӧдіс аслас полӧм йылысь висьтавны кӧсйӧмсӧ.
XXIV
Тайӧ полӧмыс, быттьӧ бак, коді сьӧктӧдӧ лолалӧмтӧ уль руӧн, ыдждіс мам морӧсын, и кор воис суд лун, сійӧ пыртіс аскӧдыс заседание мунан залӧ сьӧкыд, пемыд груз, коді кусыньтіс сылысь мышсӧ да сьылісӧ.
Ывла вылын сыкӧд здоровайтчисны слӧбӧдаса тӧдсаяс, мам кыв ни джын шутӧг копрасис да писькӧдчис йӧз чукӧр пыр.
Суд коридоръясын да залын мамӧс встретитісны подсудимӧйяслӧн рӧдвужыс да сідзжӧ мый йылысь кӧ надзӧник сёрнитісны.
Кывъясыс кажитчисны мамлы ковтӧмӧн, найӧс сійӧ эз гӧгӧрво.
Став йӧвсӧ вӧлі шымыртӧма ӧти и сійӧ жӧ шог чувство — тайӧ вуджис мамлы да ещӧ ёнджыка личкис сійӧс.
— Пуксьы орччӧн! — лабич вылысь вешйыштігмоз шуис Сизов.
Мам кывзысьӧмӧн пуксис, лӧсьӧдыштіс платьесӧ, гӧгӧр видзӧдліс.
Син водзас кутісны веравны кутшӧмкӧ турунвиж да ӧмидз рӧма паськыд визьяс, кытшъяс.
— Пӧгубитіс тэнад пиыд миянлысь Гришанымӧс! — надзӧник шуис нывбаба, коді пукаліс мамкӧд орччӧн.
— Ланьт, Наталья! — зумыша вочавидзис Сизов.
Мам видзӧдліс нывбаба вылӧ — тайӧ вӧлі Самойлова, сэсся пукаліс сылӧн верӧсыс, куш юра, паськыд гӧрд тошка морт.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі косіник; синъяссӧ читкыртӧмӧн сійӧ видзӧдіс водзлань, и сылӧн тошкыс дрӧжжитіс.
Джуджыд ӧшиньяс пыр залӧ рӧвнӧя пырис югыдыс, ывлаладорсяньыс стеклӧяс кузя исковтіс лым.
Ӧшинь костын ӧшаліс кыз, ёна дзирдалысь зарни рама пытшкын царлӧн ыджыд портрет, ӧшиньясын сьӧкыд занавесъясыс рамасӧ тупкисны бокъясӧдыс веськыд складкаясӧн.
Портрет водзын, пӧшти зал кузьтаыс, сулаліс турунвиж нойӧн вевттьӧм пызан, веськыдвылас стен дорын сулалісны решётка сайын кык пу скамья, шуйгавылас — кык радӧн ӧмидз рӧма креслӧяс.
Залӧд шумтӧг котралісны ӧтарӧ-мӧдарӧ турунвиж воротникъяса, морӧс да кынӧм вылас зарни кизьяса служащӧйяс.
Гудыр воздухас кыліс надзӧник шӧпкӧдчӧм шы, ныръясӧ ӧвтіс аптека дук.
Тайӧ ставыс — унапӧлӧс рӧмыс, дзирдалӧмыс, шыясыс да дукыс — личкис синъяс вылӧ, писькӧдчис морӧс пытшкӧ да тыртліс шогсьысь сьӧлӧмтӧ полӧмӧн.
Йӧз пиысь ӧти друг мыйкӧ гораа шуис, мам дрӧгмуні, ставныс сувтісны; сійӧ, Сизовлы киас кутчысьӧмӧн, сувтіс жӧ.
Зал шуйга пельӧсын воссис джуджыд ӧдзӧс, сэті катласигтыр петіс ичӧтик тушаа ӧчкиа старик.
Ичӧтик руд чужӧм вылас тіралісны еджыд бакенбардъяс, вылыс парйыс вӧйӧма вомас, ёсь банлыясыс да щӧкаыс мыджсисны мундирыслӧн джуджыд воротникӧ, и кажитчис, мый воротник улас сьыліыс абу.
Мышсяньыс сійӧс киӧдыс кутышталіс кузь тушаа, банйӧм гӧгрӧс чужӧма том морт, а сы бӧрся надзӧник восьлалісны зарниӧн мичмӧдӧм мундиръяса ещӧ куим морт да куим штатскӧй.
Креслӧясас пуксялігӧн найӧ дыр ноксисны пызан саяс, а кор пуксялісны, на пиысь ӧти, кизявтӧм мундира, бритӧм чужӧма, кызкодь вомдоръяссӧ шытӧг да сьӧкыда вӧрӧдігтыр, заводитіс мыйкӧ висьтавны стариклы.
Дзик веськыда да вӧрзьӧдчытӧг пукалігмоз старик кывзіс, сылӧн ӧчки стеклӧяс сайысь мам аддзис кык ичӧтик, бесцветнӧй чутторъяс.
Пызан помас конторка дорын сулаліс кузь тушаа куш юра морт, кызӧктышталіс да кышӧдчис бумагаясӧн.
Старик копыртчис водзлань, заводитіс висьтавны.
Первой кывъяссӧ сійӧ шуис ярскӧба, а мукӧд кывъясыс быттьӧкӧ исковтісны сылӧн вӧсньыдик, руд вомдоръяс кузяыс.
— Восьта...
Пыртӧдӧй...
— Видзӧд! — мамлы ньӧжйӧник зургигтыр шӧпнитіс Сизов да сувтіс.
Решёткасайса стенын воссис ӧдзӧс, петіс пельпом вылас сабляа салдат, сы бӧрся тыдовтчисны Павел, Андрей, Федя Мазин, кыкнан Гусевыс, Самойлов, Букин, Сомов да ещӧ вит кымын том морт, кодъяслысь нимъяссӧ мам эз тӧд.
Павел меліа нюмъяліс, Андрей, пиньяссӧ жергӧдӧмӧн, сераліс жӧ, гогйӧдліс юрнас; залын лои кыдзкӧ югыдджык, прӧстӧйджык налӧн нюмъялӧмысь, кыпыд чужӧмъясысь да движениеясысь, кодъясӧс пыртісны найӧ зэв стрӧг чӧв-лӧняс.
Мундиръяс вылын зарнилӧн сук рӧмыс лои слабджык, небыдджык, кыпыд уверенностьлӧн ӧвтӧмыс, ловъя вынлӧн пӧльыштӧмыс инмӧдчис мам сьӧлӧмӧ да садьмӧдіс сійӧс.
И сы мышкын скамьяяс вылын, кӧні ӧнӧдз йӧзыс сьӧкыда виччысисны, ӧні сідзжӧ лыбис негора шум.
— Оз повны! — мам кыліс Сизовлысь вашнитӧм, а веськыдладорас надзӧник бӧрддзис Самойловлӧн мамыс.
— Ланьтӧй! — кыліс лёкысь горӧдӧм.
— Предупреждайта...
— шуис старик.
Павел да Андрей пуксисны орччӧн, накӧд ӧтлаӧ первой скамья вылӧ пуксисны Мазин, Самойлов да Гусевъяс.
Андрей бритӧма тошсӧ, ускыс сылӧн нюжалӧма да ӧшӧдчӧма, мый вӧсна гӧгрӧс юрыс вӧлі кань юр кодь.
Мыйкӧ выль вӧлі сылӧн чужӧм вылын: вомдорса чукыръясас — ёсь да едкӧй, синъясас — пемыд.
Мазинлӧн вылыс вомдорас — кык сьӧд визь, чужӧмыс лоӧма кызджык, Самойлов вӧлі сэтшӧм жӧ кудриа юрсиа, кыдзи и водзті, и сідз жӧ паськыда нюмъяліс Иван Гусев.
— Эк, Федька, Федька! — юрсӧ копыртӧмӧн шӧпкӧдіс Сизов.
Мам кывзіс стариклысь юалӧмъяссӧ, — сійӧ юасис подсудимӧйяс вылӧ видзӧдтӧг, и сылӧн юрыс куйліс мундир воротник вылас да эз вӧр. Мам кыліс пиыслысь спокойнӧй, дженьыдик ӧтветъяссӧ.
Сылы кажитчис, мый старшӧй судьяыс да сылӧн став ёртъясыс оз вермыны лоны скӧр, лёк йӧзӧн.
Судьяяслӧн чужӧмъяс вылӧ внимательнӧя видзӧдіг да мыйкӧ водзвыв тӧдмавны зілигтыр мам ньӧжйӧник кывзысис, кыдзи аслас морӧс пытшкын быдмӧ выль надея.
Фарфорӧвӧй морт, некод вылӧ видзӧдтӧг, лыддис бумага, сылӧн рӧвнӧй гӧлӧсыс лои гажтӧм, и йӧзыс пукалісны вӧрзьӧдчытӧг, быттьӧ места вылас кынмӧмаӧсь.
Нёль адвокат гусьӧник, но кыпыда сёрнитісны подсудимӧйяскӧд, ставныс найӧ ветлӧдлісны тэрыба, зумыда да кажитчисны ыджыд, сьӧд лэбачьясӧн.
Старик ӧтарлабокын креслӧын пукаліс ичӧтик синъяса кыз судья, мӧдарлабокас — блед чужӧм вылас гӧрдов уска мышкыра судья.
Сійӧ мудзӧмпырысь чатӧртӧма улӧс бӧр вылӧ юрсӧ, да, синъяссӧ джынвыйӧ куньӧмӧн, мый йылысь кӧ думайтіс.
Прокурорлӧн чужӧмыс вӧлі сідзжӧ мудзӧма, гажтӧм.
Банбоксӧ думыштчӧмӧн малалігтыр судьяяс мышкын пукаліс городскӧй голова — кыз, ён мужчина; дворянстволӧн предводитель — ыджыд, мелі синъяса, паськыд дзор тошка да гӧрд чужӧма морт; кӧрӧм коска кузь пальтоа, кыз кынӧма волостнӧй старшина. Сійӧ, буракӧ, яндысис аслас кыз кынӧмысь да зілис тупкыны сійӧс пальто пӧланас, а кынӧмыс ӧтарӧ чургӧдчыліс.
— Тані абуӧсь преступникъяс, абуӧсь судьяяс, — кыліс Павеллӧн чорыд гӧлӧсыс, — тані сӧмын пленнӧйяс да победительяс...
Лои чӧв-лӧнь, некымын здук чӧж мам кыліс сӧмын перӧлысь тэрыба дзуртӧмсӧ да аслас сьӧлӧмлысь тіпкӧмсӧ.
И старшӧй судья сідзжӧ быттьӧкӧ мыйӧкӧ кывзысис, виччысис.
Сылӧн ёртъясыс кутісны вӧрӧшитчыны.
Сэки сійӧ шуис:
— М-да, Андрей Находка!
Ті признайтанныд...
Андрей ньӧжйӧник чеччис, веськӧдчис да, ассьыс уссӧ нетшкигтыр, бугжыльӧн видзӧдліс старик вылӧ.
— Да мыйысь нӧ ме верма ачымӧс лыддьыны мыжаӧн? — пельпомъяссӧ лэптыштлӧм бӧрын, кыдзи и век нюркйӧдлӧмӧн да тэрмасьтӧг, заводитіс хохол.
— Ме некодӧс эг ви, нинӧм эг гусяв, ме прӧстӧ абу сӧгласен олӧмлӧн сэтшӧм порядокӧн, кор йӧзлы быть лоӧ грабитны да виавны ӧта-мӧднысӧ.
— Дженьыдджыка ӧтвечайтӧй, — мырдӧнсорӧн, но ярскӧба шуис старик.
Скамьяяс вылысь, мышсьыс, мам чувствуйтіс вӧрӧшитчӧм, шум, йӧз мый йылысь кӧ вашкӧдчисны да кутісны вӧрны, быттьӧкӧ мездалісны асьнысӧ фарфорӧвӧй морт кывъясысь кыӧм чераньвезйысь.
— Кылан, кыдзи найӧ? — вашнитіс Сизов.
— Фёдор Мазин, ӧтвечайтӧй...
— Ог кӧсйы! — звирк чеччыштӧм бӧрын ярскӧба шуис Федя.
Волнуйтчӧм вӧснаыс сылӧн чужӧмыс гӧрдӧдыштіс, синъясыс кутісны дзирдавны, сійӧ мыйлакӧ кияссӧ дзебис мыш саяс.
Сизов гусьӧник акнитіс, мам шензьӧмӧн паськӧдіс синъяссӧ.
— Ме ӧткажитчи защитаысь, ме нинӧм ог кут висьтавны, тіянлысь судтӧ лыддя незаконнӧйӧн!
Кодъяс ті?
Народ-ӧ сетіс тіянлы право миянӧс судитны?
Эз, сійӧ эз сетлы тіянлы татшӧм правосӧ!
Ме ог кӧсйы тӧдны тіянӧс!
Сійӧ пуксис да сайӧдіс ассьыс гӧрд чужӧмсӧ Андрей пельпомъяс сайӧ.
Кыз судья копыртіс юрсӧ старшӧйланьыс да мыйкӧ вашнитіс.
Блед чужӧма судья восьтіс синъяссӧ, бугжыльӧн видзӧдліс подсудимӧйяс вылӧ, чургӧдіс кисӧ пызанлань да карандашӧн вӧчис пасйӧд бумага вылӧ, коді куйліс сы водзын.
Волостнӧй старшина довкйӧдлыштіс юрнас, видзчысьӧмӧн мӧдног лӧсьӧдіс кокъяссӧ, пуктіс кынӧмсӧ пидзӧсъяс вылас да тупкис сійӧс кияснас.
Юрсӧ бергӧдтӧг старик ассьыс тушасӧ бергӧдіс рыжӧй судьялань, шытӧг сёрнитыштіс сыкӧд, мӧдыс, юрсӧ копыртӧмӧн, кывзіс сійӧс.
Дворянстволӧн предводитель вашкӧдчис прокуроркӧд, банбокъяссӧ ниртігтыр голова кывзіс сійӧс.
Бара кутіс кывны старшӧй судьялӧн гажтӧм речыс.
— Кыдзи вундыштіс?
Збыльысь ставсьыс медбура! — мамлы пеляс вашкӧдіс Сизов.
Мам, нинӧм гӧгӧрвотӧг, нюмъяліс.
Ставыс, мый тані вӧчсис, первойсӧ сылы кажитчис лишнӧй да зэв гажтӧм предисловиеӧн мыйкӧ страшнӧйлы, мый тыдовтчас да сразу личкас ставнысӧ немжалиттӧг.
Но Павеллӧн да Андрейлӧн спокойнӧй кывъясыс юрӧбтісны сэтшӧм повтӧма да чорыда, быттьӧкӧ найӧс вӧлі шуӧма слӧбӧдаса ичӧтик керкаын, а эз суд вылын.
Федялӧн збоя шуӧмыс ловзьӧдыштіс мамӧс.
Залын кыптіс мыйкӧ повтӧм, и, ас мышкас йӧзлӧн вӧрӧм серти, мам дӧгадывайтчис, мый тайӧс чувствуйтӧ оз ӧтнасӧн сійӧ.
— Ті мый висьталанныд? — шуис ичӧтик старик.
Куш юра прокурор сувтіс да, конторкаӧ ӧти кинас кутчысьӧмӧн да цифраяс лыддьӧдлігтыр, кутіс тэрыба висьтавны.
Сы гӧлӧсын оз вӧлі кыв нинӧм страшнӧйыс.
Но такӧд тшӧтш мыйкӧ дойдаліс да тревожитіс мамлысь сьӧлӧмсӧ — сійӧ став пытшкӧснас кыліс мыйкӧ враждебнӧйӧс.
Сійӧ эз грӧзит, эз горзы, а быдмис тыдавтӧг, казявтӧг.
Сійӧ дыша да тупӧя гӧвкъяліс кӧнкӧ судьяяс гӧгӧр да кыдз быттьӧ вевттис найӧс сэтшӧм кымӧрӧн, код пыр на дорӧ эз вермы прӧйдитны ортсысяньыс дзик нинӧм.
Мам видзӧдіс судьяяс вылӧ, и ставныс найӧ вӧліны сылы гӧгӧрвотӧмӧсь.
Найӧ эз скӧравны Павел вылӧ да Федя вылӧ, кыдзи сійӧ виччысис, эз ӧбижайтны найӧс кывъясӧн, но ставыс, мый йылысь найӧ юасисны, мамлы кажитчис дзик ковтӧмӧн налы, найӧ быттьӧ неокотапырысь юасьӧны, дышиника кывзӧны ӧтветъяссӧ, ставсӧ водзвыв тӧдӧны, нинӧмӧн оз интересуйтчыны.
Со на водзын сулалӧ жандарм да кыз гӧлӧсӧн висьталӧ:
— Павел Власовӧс ставныс шуисны главнӧй зачинщикӧн...
— А Находкасӧ? — дыша да негораа юаліс кыз судья.
— И сійӧс тожӧ...
Адвокатъяс пиысь ӧти сувтіс да шуис:
— Меным позьӧ?
Старик юалӧ кодлыськӧ:
— Ті нинӧм он висьталӧй?
Став судьяясыс мамлы кажитчисны висьысь йӧзӧн.
Висьысь мортлӧн кодь мудзӧм тӧдчис налӧн позаясын да гӧлӧсъясын, сійӧ жӧ тӧдчис налӧн мудзӧм да гажтӧм чужӧмъяс вылын.
Тыдалӧ, налы сьӧкыд да ковтӧмтор ставыс тайӧ — мундиръяс, зал, жандармъяс, адвокатъяс, креслӧясын пукавны обязанность, юасьны да кывзыны.
Сулалӧ на водзын виж чужӧма тӧдса офицер да тшапа, кывъяссӧ нюжйӧдлӧмӧн, гораа висьтавлӧ Павел йылысь, Андрей йылысь.
Мам кывзіс сійӧс да ас кӧсйытӧгыс думайтіс:
«Этша тэ тӧдан».
И решётка сайын пукалысь йӧз вылӧ видзӧдіс повтӧг нин, жалиттӧг нин — жалитӧмыс налы эз лӧсяв, найӧ ставныс чужтісны мам пытшкын сӧмын шензьӧм да радейтӧм, коді шоныда шымыртіс сылысь сьӧлӧмсӧ; шензьӧмыс вӧлі спокойнӧй, радейтӧмыс — яснӧй.
Томӧсь, крепыдӧсь, найӧ пукалісны бокын стен дорын да пӧшти эз сюйсьывны свидетельяслӧн да судьяяслӧн век ӧтсяма сёрниӧ, адвокатъяслӧн прокуроркӧд вензьӧмъясӧ.
Корсюрӧ кодікӧ зывӧкпырысь нюммунліс, мыйкӧ висьтавліс ёртъясыслы, на чужӧмъяс вылын сідзжӧ тыдовтчыліс смешитчана нюм.
Андрей да Павел пӧшти дугдывтӧг беседуйтісны защитникъяс пиысь ӧтикӧд — тӧрыт мам сійӧс аддзыліс Николай ордысь.
Налысь сёрнисӧ кывзіс Мазин, коді вӧлі мукӧдъяс серти кыпыдджык да визувджык, Самойлов мыйкӧ висьтавліс Иван Гусевлы, и мам аддзис, мый быдпӧрйӧ Иван, ёртсӧ гырддзанас гусьӧникӧн тувкышталігтыр, муртса вермӧ кутны серамсӧ, чужӧмыс сылӧн гӧрдӧдлӧ, банбокъясыс польдчылӧны и сійӧ копыртӧ юрсӧ.
Кыкысь кымын сійӧ прысьнитліс-серӧктыліс нин, а та бӧрын кымынкӧ минута пукаліс зумыштчӧмӧн да зілис лоны солиднӧйджыкӧн.
И быдӧнлӧн сідзи либӧ модногӧн ворсіс томлуныс да кокниа венліс зільӧмъяс кутны сылысь ловъя ворсӧмсӧ.
Сизов кокньыдика инмӧдчыліс мам гырддзаӧ, сійӧ бергӧдчис сылань — Сизовлӧн чужӧмыс вӧлі дӧвӧльнӧй да муртса тӧждысяна.
Сійӧ вашкӧдіс:
— Тэ видзӧдлы, кыдзи найӧ, ерӧмаканьясыд, укрепитчӧмаӧсь, а?
Баронъяс, а?
Залын сёрнитісны свидетельяс — тэрмасьӧмӧн, судьяяс — неокотапырысь да веськодьпырысь.
Небыдик яя кинас вомсӧ тупкӧмӧн кыз судья очсаліс, рыжӧй уска ещӧ ёнджыка кельдӧдіс, мукӧддырйиыс сійӧ кыпӧдлывліс кисӧ да, кӧсичасӧ чуньнас личкӧмӧн, веськодьпырысь видзӧдіс пӧтӧлӧкӧ.
Прокурор шочиника мыйкӧ визьнитлывліс бумага вылӧ карандашӧн да бара ньӧжйӧник сёрнитіс дворянстволӧн предводителькӧд, а мӧдыс, дзор тошсӧ малалігтыр, паськӧдліс мича синъяссӧ да нюмъяліс юрсӧ тшапа гогйӧдліг.
Городскӧй голова, ӧти коксӧ мӧд кок вылас пуктӧмӧн, пукаліс, шумтӧг барабанитіс чуньяснас пидзӧсъясас да сюся видзӧдіс чуньяс вӧрӧм бӧрсяыс.
Сӧмын волостнӧй старшина, кынӧмсӧ пидзӧсъяс вылас пуктӧмӧн да кияснас сійӧс осторожнӧя кутігтыр, пукаліс юрсӧ копыртӧмӧн, да, кажитчис, ӧтнасӧн кывзіс ӧтмоза кылысь гӧлӧсъяссӧ, да ичӧтик старик, кодӧс быттьӧ сатшкӧмаӧсь креслӧас, чурвидзис сэні вӧрзьӧдчытӧг, быттьӧ лӧнь поводдя дырйи флюгер.
Тайӧ кыссис дыр, и бара быттьӧ ӧти местаӧ кынмӧм гажтӧмыс пемдӧдіс йӧзлысь синъяссӧ.
— Объявляйта... — шуис ичӧтик старик да, вӧсньыдик вомдоръяснас ещӧ кымынкӧ кыв шуӧм бӧрын, сувтіс.
Шум, ышловзьӧмъяс, надзӧник горӧдыштӧмъяс, кызӧктӧмъяс да кокъясӧн чушкӧм шыяс тыртісны залсӧ.
Подсудимӧйясӧс нуӧдісны. Найӧ петіганыс нюмъялігтыр довкйӧдлісны юръяснаныс рӧднӧйяслы да тӧдсаяслы, а Иван Гусев негораа горӧдіс кодлыкӧ:
— Эн шогсьы, Егор!..
Мам да Сизов петісны коридорӧ.
— Трактирӧ чай юны мунан? — тӧждысьӧмӧн да думыштчӧмӧн юаліс мамлысь старик.
— Миян эм часӧн-джынйӧн прӧст кад!
— Оз ков.
— Но, и ме ог мун.
Аддзан, — ребятаыс кутшӧмӧсь, а?
Пукалӧны, кыдзи быттьӧ найӧ и эмӧсь настӧящӧй йӧзыс, а мукӧдыс — нинӧм!
Федькаыс, а?
Шапкасӧ киас кутігтыр на дінӧ матыстчис Самойловлӧн батьыс.
Сійӧ гажтӧма нюмъяліс да висьталіс:
— Менам Григорийыс?
Защитникысь ӧткажитчис да сёрнитны оз кӧсйы.
Первой морт, кылан, сійӧ татшӧмсӧ думыштӧма.
Тэнад, Пелагея, сулалӧма адвокатъяс вӧсна, а менам шуӧма — ог кӧсйы!
И сэки нёльӧн ӧткажитчӧмаӧсь...
Сыкӧд орччӧн сулаліс гӧтырыс.
Синъяссӧ частӧ лапйӧдлігтыр сійӧ чышкаліс нырсӧ чышъян помнас.
Самойлов шамыртіс тошсӧ кинас да, джоджас видзӧдігтыр, висьталіс водзӧ:
— Со ӧд кутшӧм!
Видзӧдан на вылӧ, чӧртъяс вылӧ, и гӧгӧрвоан — дзик прӧста ставсӧ тайӧс найӧ панісны, весьшӧрӧ асьнысӧ губитӧны.
И друг заводитан думайтны — а гашкӧ, найӧ правӧсь?
Казьтыштан, мый фабрикаын найӧ век содӧны и содӧны, найӧс ӧтарӧ куталӧны, а найӧ, кыдзи юын йӧршъяс, оз чинны, оз!
Бара думайтан — а гашкӧ, и выныс на сайын?
— Сьӧкыд миянлы, Степан Петров, гӧгӧрвоны тайӧ делӧсӧ! — шуис Сизов.
— Сьӧкыд, — да! — сӧгласитчис Самойлов.
Сылӧн гӧтырыс, воздухсӧ нырнас кыскыштӧм бӧрын, шуис:
— Ӧкаяннӧйясыд, ставныс дзоньвидзаӧсь...
И, паськыда нюмъялігтыр, водзӧ висьталіс:
— Тэ, Ниловна, эн скӧрав, — ӧнтай ме болькниті-шуи, мый, мися, тэнад мыжа.
А чӧртыс найӧс тӧдас, коді на пиысь мыжаджык, сёрнитны кӧ веськыда!
Со мый миян Григорий йылысь жандармъяс шпионъяскӧд сёрнитісны.
Видзӧдтӧ, зільӧма, — рыжӧй чӧртыд!
Самойлова, тыдалӧ, гордитчис аслас пинас, гашкӧ, ассьыс чувствосӧ гӧгӧрвотӧг, но сылӧн чувствоыс мамлы вӧлі тӧдса, и сійӧ ӧтветитіс Самойловалӧн кывъяс вылӧ сьӧлӧмсяньыс нюммунӧмӧн, мелі кывъясӧн:
— Том сьӧлӧмыд правда дорад век матынджык...
Коридор кузя ӧтарӧ-мӧдарӧ шӧйтісны йӧз, чукӧртчывлісны чукӧръясӧ, возбуждённӧя да думайтӧмӧн сёрнитісны.
Пӧшти некод эз сулав ӧтнасӧн — ставныслӧн чужӧмъяс вылас тыдаліс сёрнитны, юасьны, кывзыны кӧсйӧм.
Векньыдик коридорын жуисны йӧз, быттьӧ ён тӧв пӧльыштлывліс да, кажитчис, ставныс корсисны позянлун сувтны кутшӧмкӧ зумыд да крепыдтор вылӧ.
Букинлӧн ыджыдджык вокыс, коді вӧлі кузь тушаа да сідзжӧ кельыд чужӧма, ӧвтчис кияснас да доказывайтіс:
— Волостнӧй старшина Клепанов тайӧ делӧас абу аслас местаын...
— Ланьт, Константин! — лӧньӧдіс сійӧс батьыс, ичӧтик тушаа старик, да полігтыр гӧгӧр видзӧдлывліс.
— Ог ланьт, ме висьтала!
Сы йылысь сёрнитӧны, мый кольӧм во ассьыс приказчиксӧ виӧма сылӧн гӧтырыс вӧсна.
Приказчикыслӧн гӧтырыс сыкӧд олӧ — тайӧс кыдзи гӧгӧрвоны?
И ещӧ сійӧ ставлы тӧдса вӧр...
— Ой тэ, сёморӧ, Константин!
— Вернӧ! — шуис Самойлов.
— Вернӧ!
Судыс — абу зэв правильнӧй...
Букин кыліс сылысь гӧлӧссӧ да тэрыба матыстчис, ставнысӧ ас бӧрсяыс кыскӧмӧн. Сійӧ, возбуждение вӧснаыс гӧрдӧдӧма, кияснас ӧвтчигтыр горӧдіс:
— Гусясьӧмысь, морт виӧмысь — судитӧны присяжнӧйяс, прӧстӧй йӧз, — крестьяна, мещана, — энлӧй!
А йӧзӧс, кодъяс мунӧны начальстволы паныд, судитӧ начальство, — кыдзи сідзи?
Тэ кӧ менӧ ӧбидитан, а ме тэныд пиняд сета, а тэ менӧ таысь судитны кутан — дерт, ме лоа мыжа, а первойсӧ коді ӧбидитіс — тэ?
Тэ!
Морӧс вылас медальяса, гӧрба ныра, дзор юрсиа стӧрӧж тойлаліс йӧзӧс да, чуньнас грӧзитігтыр, шуис Букинлы:
— Эй, эн горзы!
Тані кабак али мый?
— Энлӧй, кавалер, ме гӧгӧрвоа!
Кывзӧй — ме кӧ тіянлы кучка да ме жӧ тіянӧс кута судитны, кыдзи ті думайтанныд...
— А вот ме тшӧкта тэнӧ петкӧдны татысь! — стрӧга шуис стӧрӧж.
— Кытчӧ нӧ?
Мыйла?
— Ывла вылӧ.
Медым тэ эн горзы...
Букин видзӧдліс ставныс вылӧ да негораа шуис:
— Налы главнӧйыс, медым йӧзыс чӧв олісны...
— А тэ кыдзи думайтін?! — стрӧга да грубӧя равӧстіс старик.
Букин шевгӧдліс кияссӧ да кутіс сёрнитны ньӧжйӧджык:
— И бара жӧ, мыйла народсӧ эз лэдзны суд вылас, а сӧмын рӧднӧйяссӧ?
Тэ кӧ судитан справедливӧя, тэ судит став дырйиыс — мыйысь повнысӧ?
Самойлов повторитіс, но гораджыка нин:
— Оз сӧвесть серти судитны, тайӧ вернӧ!..
Мамлы окота вӧлі висьтавны сылы сійӧс, мый сійӧ кывліс Николайсянь судлӧн незаконность йылысь, но мам тайӧс омӧля гӧгӧрвоис да кутшӧмсюрӧ кывъяс вунӧдіс нин.
Найӧс тӧдвылӧ уськӧдны зільӧмӧн сійӧ вешйыштіс йӧзысь бокӧджык да казяліс, мый сы вылӧ видзӧдӧ русӧй уска кутшӧмкӧ том морт.
Веськыд киыс сылӧн вӧлі гач зептас, та вӧсна шуйга пельпомыс вӧлі улынджык, и фигураыслӧн тайӧ особенностьыс кажитчис мамлы тӧдсаӧн.
Но том морт бергӧдчис мамлы мышнас, а мам думайтіс мӧдтор да пыр жӧ вунӧдіс том морт йылысь.
Но минута мысти сылӧн пельясыс кылісны негораа юалӧм:
— Этійӧ?
И кодкӧ гораа, радпырысь вочавидзис:
— Да!
Мам видзӧдліс мышкас.
Пӧлыньтчӧм пельпома морт сулаліс мамлы бокногӧн да мыйкӧ висьталіс аслас соседлы, сьӧд тошка, дженьыдик пальтоа да пидзӧсӧдзыс гӧленя сапӧга том мортлы.
Мамлӧн паметьыс бара беспокойнӧя дрӧгнитіс, но нинӧм яснӧя эз вермы думыштны.
Сы морӧсын век ӧтарӧ ӧзйис кӧсйӧм висьтавны йӧзлы пиыслӧн правда йылысь, сылы окота вӧлі кывны, мый шуасны йӧзыс тайӧ правдаыслы паныд, окота вӧлі дӧгадайтчыны налӧн кывъяс серти судлӧн решение йылысь.
— Тадзи ӧмӧй судитлӧны? — Сизов дінӧ шыасигмоз видзчысьӧмӧн да надзӧник заводитіс мам.
— Пычкӧны сы йылысь — мый коді вӧчис, а мыйла вӧчис — оз юасьны.
И найӧ ставныс пӧрысьӧсь, томъясӧс — томъяслы колӧ судитны...
— Да, — шуис Сизов, — тайӧ делӧсӧ миянлы гӧгӧрвоны сьӧкыд, зэв сьӧкыд!
И думайтігтыр довкйӧдлыштіс юрнас.
Зал ӧдзӧс восьтӧм бӧрын стӧрӧж горӧдіс:
— Родственникъяс!
Петкӧдлӧй билетъяс...
Кодкӧ тэрмасьтӧг, зумыша шуис:
— Билетъяс, — быттьӧ циркӧ!
Йӧзыс ставныс ӧні лоины скӧрджыкӧсь, регыдджык дӧзмылісны, найӧ заводитісны асьнысӧ кутны повтӧмджыка, шумитісны, вензисны стӧрӧжъяскӧд.
XXV
Скамья вылӧ пуксигӧн Сизов мыйкӧ броткис.
— Тэ мый? — юаліс мам.
— Сідзи!
Народыс йӧй...
Триньӧбтіс кӧлӧкӧльчик.
Кодкӧ веськодьпырысь объявитіс:
— Суд локтӧ...
Бара ставныс сувтісны, и бара сідзи жӧ пырисны судьяяс, пуксялісны.
Пыртӧдісны подсудимӧйясӧс.
— Кутчысь! — вашнитіс Сизов.
— Прокурор кутас сёрнитны.
Мам нюжӧдіс сьылісӧ, став тушанас сетчис водзлань да, бара страшнӧйӧс виччысигтыр, кынмис места вылас.
Судьяяслань бокногӧн сулаліг, налань юрсӧ бергӧдӧмӧн, гырддзанас конторка вылӧ мыджсьӧмӧн, прокурор ышловзис да, веськыд кинас ӧвтышталігтыр, кутіс висьтавны.
Первой кывъяссӧ мам эз гӧгӧрво, прокурорлӧн гӧлӧсыс вӧлі плавнӧй, кыз да визувтіс эз рӧвнӧя, то — ньӧжйӧ, то — ӧдйӧ.
Кывъясыс, быттьӧ вурыс, ӧтмоза нюжӧдчылісны кузь радӧ и друг лэбзьылісны тэрмасьӧмӧн, гартчисны-гӧгралісны, кыдзи сакар тор весьтын гутъяс.
Но мам тайӧ кывъяссьыс эз аддзы нинӧм страшнӧйсӧ, нинӧм грӧзитанасӧ.
Лым кодь кӧдзыдӧсь да пӧим кодь рудӧсь, найӧ гылалісны, тыртісны залсӧ посньыдик, кос бус кодь мыйкӧ ёна дӧзмӧданаӧн.
Тайӧ речыс, коді вӧлі скуп чувствоясӧн да лишнӧй уна кывъяса, колӧ чайтны, эз волы Павел да сылӧн ёртъяс пельясӧдз — буракӧ, ньӧти эз задевайт найӧс, — ставныс пукалісны спокойнӧя да, важмоз шумтӧг беседуйтігтыр, мукӧддырйи нюмъялісны, мукӧддырйи зумыштчывлісны, медым дзебны нюмсӧ.
— Пӧръясьӧ! — вашкӧдіс Сизов.
Мам эз вермы эськӧ тайӧс шуны.
Сійӧ кыліс прокурорлысь кывъяссӧ, гӧгӧрвоис, мый прокурор, некодӧс торйӧдтӧг, мыжалӧ ставнысӧ; Павел йылысь висьталӧм бӧрын сійӧ заводитліс сёрнитны Федя йылысь, а сійӧс Павелкӧд орччӧн сувтӧдӧм бӧрын настойчивӧя вайӧдліс на дорӧ Букинӧс — кажитчис, сійӧ ставнысӧ, ӧта-мӧд бердас топыда тэчӧмӧн, упакуйтӧ да вурӧ ӧти мешӧкӧ.
Но сы кывъяслӧн ортсыса смыслыс эз удовлетворяйт, эз вӧрзьӧдлы да эз повзьӧдлы сійӧс, мам век жӧ виччысис страшнӧйӧс да упорнӧя корсис сійӧс прокурорлӧн чужӧм вылысь, синъяссьыс, гӧлӧссьыс, сылӧн еджыд киысь, коді тэрмасьтӧг вирдыштавліс воздухын.
Мыйкӧ вӧлі страшнӧй, тайӧс мам чувствуйтіс, но — сійӧс оз позь вӧлі определитны, и мам сьӧлӧмын бара чужліс шог.
Мам видзӧдіс судьяяс вылӧ — налы, тӧдӧмысь, вӧлі гажтӧм кывзыны тайӧ речсӧ.
Налӧн вына да руд чужӧмъясыс нинӧм эз петкӧдлыны.
Прокурорлӧн кывъясыс разӧдісны воздухас синъяслы тыдавтӧм ру, сійӧ век содіс да сукмис судьяяс гӧгӧр, пыр топыдджыка тубраліс найӧс веськодьлунлӧн да мудзӧмӧн виччысьӧмлӧн кымӧрӧн.
Старшӧй судья эз вӧрзьӧдчыв, быттьӧ кынмӧма места вылас, ӧчки стеклӧяс саяс руд пятнаясыс мукӧддырйиыс дзикӧдз вошлісны.
И, тайӧ мёртвӧй безучастиесӧ, тайӧ скӧравтӧм веськодьлунсӧ аддзиг, мам шӧйӧвошӧмӧн юасис ассьыс:
«Судитӧны?»
Вопросыс топӧдліс сылысь сьӧлӧмсӧ да, страшнӧйтор виччысьӧм сы пытшкысь вочасӧн пычкигтыр, горшсӧ чепляліс ӧбидалӧн ёсь чувство.
Прокурорлӧн речыс ори кыдзкӧ друг, немвиччысьтӧг — сійӧ тэрыба шуис некымын кыв, копыртчыліс судьяяслы да, воча ки ниртіг, пуксис.
Дворянстволӧн предводитель довкнитіс сылы юрнас, городскӧй голова нюжӧдіс кисӧ, а старшина видзӧдіс аслас кынӧм вылӧ да нюмъяліс.
Но судьяяслы сылӧн речыс, буракӧ, эз во сьӧлӧм вылас, найӧ эз вӧрзьӧдчывны.
— Кыв сетсьӧ, — чужӧм бердас кутшӧмкӧ бумага вайӧдігтыр заводитіс ичӧтик старик, — Федосеевлӧн, Марковлӧн да Загаровлӧн защитниклы.
Сувтіс адвокат, кодӧс мам аддзыліс Николай ордысь.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі мелі, паськыд, сылӧн ичӧтик синъясыс нюмъялісны, кажитчис, рыжӧйкодь синкымъяс увсьыс чурвидзӧны кык ёсьтор да ножич моз мыйкӧ шырӧны воздухас.
Кутіс висьтавны сійӧ тэрмасьтӧг, гораа да ярскӧба, но мам эз вермы бура кывны сылысь речсӧ — Сизов шӧпкӧдіс сылы пеляс:
— Гӧгӧрвоин, мый сійӧ висьталіс?
Гӧгӧрвоин?
Йӧзыс, шуӧ, дӧзмӧмаӧсь, тӧлктӧмӧсь.
Тайӧ — Фёдор?
Мам эз ӧтвечайт, сійӧс личкис сьӧкыд разочарование.
Ӧбидаыс содіс, дойдіс душасӧ.
Ӧні Власовалы лои гӧгӧрвоана, мыйла сійӧ виччысис справедливость, думайтіс аддзыны стрӧг, честнӧй вензьӧм пиыслӧн правда да сійӧс судитысьяслӧн правда костын.
Сійӧ чайтліс, мый судьяяс кутасны юасьны Павеллысь дыр, внимательнӧя да дзик ставсӧ сы сьӧлӧмлӧн олӧм йылысь, асланыс сюсь синъясӧн видзӧдласны да донъяласны пиыслысь став думъяссӧ да делӧяссӧ, сылысь став лунъяссӧ.
И кор найӧ аддзасны, мый сійӧ прав, то справедливӧя, гораа шуасны:
— Тайӧ мортыс прав!
Но нинӧм татшӧмыс эз вӧв — кажитчӧ, мый подсудимӧйяс зэв ылынӧсь судьяясысь, судьяяс — налы лишнӧйӧсь.
Мам мудзис, воштіс интерессӧ суд дорӧ да, сёрнисӧ кывзытӧг, дӧзмӧмӧн думайтіс:
«Тадзи ӧмӧй судитӧны?»
— Сідзи найӧс! — ошкӧмпырысь вашнитіс Сизов.
Сёрнитіс нин мӧд адвокат, ичӧтик тушаа, косіник, блед чужӧма, а судьяяс торкалісны сійӧс.
Звирк чеччис прокурор, тэрыба да скӧрысь шуис мыйкӧ протокол йылысь, сэсся лӧньӧдігтыр кутіс сёрнитны ичӧтик старик, — юрсӧ увлань копыртӧмӧн защитник кывзіс найӧс да бара кутіс водзӧ висьтавны.
— Гудйы! — шуис Сизов.
— Ёна гудйы...
Залыс быттьӧ ловзьыштіс, дзирдаліс боевӧй задор, адвокат ёсь кывъяснас раздражайтіс судьяяслысь пӧрысь кучиксӧ.
Судьяяс быттьӧкӧ топӧдчыштісны ӧта-мӧд бердас, зумыштчисны, медым дорйысьны ёсь кывъясысь.
Но вот сувтіс Павел, и друг лои виччысьтӧм чӧв-лӧнь.
Мам став тушанас копыртчис водзлань.
Павел заводитіс висьтавны спокойнӧя:
— Партияса морт, ме признайта сӧмын менам партиялысь суд да кута сёрнитны ог ачымӧс дорйӧм могысь, а — менам ёртъяс кӧсйӧм серти, кодъяс сідзжӧ ӧткажитчисны защитаысь, — видла объяснитны тіянлы сійӧс, мый ті энӧ гӧгӧрвоӧй.
Социал-демократия знамя улын миянлысь выступлениенымӧс прокурор шуис верховнӧй властьлы паныд бунтӧн да первойсяньыс помӧдзыс видлаліс миянӧс кыдзи царлы паныд бунтовщикъясӧс.
Ме должен заявитны, мый миянлы самодержавиеыд абу куш ӧти чеп, коді дорӧма страналысь телӧсӧ, сійӧ сӧмын первой да медматысса чеп, кодӧс ми обязанӧсь нетшыштны народ вылысь...
Чорыд гӧлӧсысь чӧв-лӧньыс джудждаммис, сійӧ быттьӧ паськӧдіс заллысь стенъяссӧ, Павел быттьӧ вешйис йӧзсьыс ылӧ бокӧ да лои тӧдчанаджыкӧн.
Судьяяс кутісны сьӧкыда да беспокойнӧя вӧрны.
Дворянстволӧн предводитель мыйкӧ вашнитіс дыш чужӧма судьялы, мӧдыс довкнитіс юрнас да шыӧдчис ичӧтик старик дорӧ, а мӧдар боксяньыс сэки жӧ сылы пеляс мыйкӧ висьталіс висьысь судья.
Веськыдвылӧ да шуйгавылӧ креслӧас качайтчиг ичӧтик старик мыйкӧ шуис Павеллы, но сылӧн гӧлӧсыс вӧйи Власовлӧн рӧвнӧй да паськыд речын.
— Ми — социалистъяс.
Тайӧ лоӧ, мый ми врагъяс частнӧй собственностьлӧн, коді торйӧдӧ йӧзӧс, вооружайтӧ найӧс ӧта-мӧдныслы паныд, вӧчӧ интересъяс костын миритны позьтӧм вражда, пӧръясьӧ, медым дзебны либӧ оправдайтны тайӧ враждасӧ, да развращайтӧ ставнысӧ пӧръясьӧмнас, лицемериенас и скӧралӧмнас.
Ми шуам: общество, коді морт вылӧ видзӧдӧ сӧмын кыдзи аслас озырмӧмлӧн орудие вылӧ — противочеловечнӧй, сійӧ миянлы враждебнӧй, ми огӧ вермӧй миритчыны сылӧн моралькӧд, коді кык бана да пӧръясьысь; личность дінӧ сылӧн яндысьтӧма да лёка относитчӧмыс миянлы прӧтивнӧй, ми кӧсъям да кутам тышкасьны татшӧм обществоӧн мортӧс физическӧя да моральнӧя увтыртӧмлӧн став формаяслы паныд.
Ми, рабочӧйяс, — йӧз, кодъяс уджӧн вӧчсьӧ ставыс — гигантскӧй машинаяссянь челядьлы игрушкаясӧдз, ми — йӧз, кодъяс оз вермыны тышкасьны асланыс человеческӧй достоинство вӧсна, миянӧс быдӧн зільӧны да вермасны пӧртны оружиеӧ, мыйӧн позяс шедӧдны ассьыныс цельяссӧ. Ми кӧсъям имеитны ӧні сы мында свобода, медым сійӧ сетіс миянлы позянлун мыйкӧ дыра мысти босьтны став властьсӧ.
Миян лозунгъяс прӧстӧйӧсь — долой частнӧй собственность, производствоса став средствояс — народлы, став власть — народлы, труд — обязательнӧй быдӧнлы.
Ті аддзанныд — ми абу бунтовщикъяс!
Павел шпыньмуніс, ньӧжйӧник шыльӧдыштіс юрсисӧ, кельыдлӧз синъясыс ыпнитісны-ӧзйисны югыдджыка.
— Кора тіянӧс, — матӧджык делӧ дорӧ! — ярскӧба да гораа шуис председатель.
Сійӧ бергӧдчис Павеллань, видзӧдліс сы вылӧ, и мамлы кажитчис, мый сылӧн чусыд шуйга синмыс заводитӧ ӧзйыны лёк, горш биӧн.
И став судьяясыс видзӧдісны сылӧн пи вылӧ сідзи, мый кажитчис — налӧн синъясыс ляскысьӧны сылӧн чужӧм бердӧ, сатшкысьӧны телӧ бердас, горша кӧсйӧны юны сылысь вирсӧ, медым сійӧн ловзьӧдны ассьыныс пӧрысьмӧм телӧяссӧ.
А пиыс веськыд, кузь тушаа, зумыда да чорыда сулалігтыр, налань нюжӧдлывліс кисӧ да негораа, но бура кывмӧн висьталіс:
— Ми — революционеръяс и лоам сэтшӧмъясӧн сэтчӧдз, кытчӧдз ӧтияс — сӧмын командуйтӧны, мӧдъяс сӧмын уджалӧны.
Ми сулалам сійӧ обществолы паныд, кодлысь интересъяссӧ тіянлы прикажитӧма дорйыны, кыдзи миритчытӧм врагъяс сылӧн и тіян, и миян костын миритчӧм оз ло сэтчӧдз, кытчӧдз ми огӧ победитӧй.
Победитам ми, рабочӧйяс!
Тіян доверительясыд ньӧти абу сэтшӧм вынаӧсь, кыдзи налы кажитчӧ.
Сійӧ жӧ собственностьыс, кодӧс чӧжӧм да видзӧм вылӧ найӧ жертвуйтӧны уна миллион поработитӧм йӧзӧн, сійӧ жӧ выныс, коді сетӧ налы миян вылын власть, чужтӧ на костын враждебнӧй трение, разрушайтӧ найӧс физическӧя и моральнӧя.
Асьсӧ дорйӧм вылӧ собственность требуйтӧ вывті ыджыд напряжение, и, збыльвылас, ставныд ті, миян владыкаяс, ёнджыка рабъяс, чем ми, — тіянӧс поработитӧма духовнӧя, миянӧс — сӧмын физическӧя.
Ті онӧ вермӧй ӧткажитчыны предубеждениеяс да привычкаяс гнётысь, — гнётысь, коді духовнӧя виис тіянӧс, — миянлы нинӧм оз мешайт лоны внутренньӧ свободнӧйӧн, — ядъяс, кодъясӧн ті отравляйтанныд миянӧс, слабджыкӧсь сійӧ противоядиеяссьыс, кодъясӧс ті жалиттӧг сюянныд миян сознаниеӧ.
Тайӧ противоядиеыс быдмӧ, дугдывтӧг развивайтчӧ, век ёнджыка ӧзйӧ да ас бӧрсяыс кыскӧ став бурсӧ, став духовнӧя дзоньвидзасӧ весиг тіян пӧвстысь.
Видзӧдлӧй — тіян абуӧсь нин йӧз, кодъяс эськӧ вермисны идейнӧя тышкасьны тіян власть вӧсна, тіян бырины нин став доказательствоясыд, кодъяс вермисны видзны тіянӧс историческӧй справедливостьысь, ті онӧ вермӧй вӧчны нинӧм выльсӧ идеяяс юкӧнын, ті духовнӧя бесплоднӧйӧсь.
Миян идеяяс быдмӧны, найӧ век ёнджыка ӧзйӧны, найӧ шымыртӧны народнӧй массаясӧс да котыртӧны найӧс свобода вӧсна тышӧ.
Рабочӧйяслысь великӧй рольсӧ гӧгӧрвоӧмыс йитӧ мирысь став рабочӧйяссӧ ӧти душаӧ, — ті нинӧмӧн, чорыдлунӧн да цинизмӧн кындзи, онӧ вермӧй кутны олӧм выльмӧмлысь тайӧ процессӧ.
Но цинизмыс — тыдалӧ, чорыдлуныс — дӧзмӧдӧ.
И кияс, кодъяс талун миянӧс пӧдтӧны, регыд кутасны ёртъяслысь моз топӧдлыны миянлысь кияснымӧс.
Тіян энергияыд — зарни содӧмлӧн механическӧй энергия, сійӧ йитӧ тіянӧс группаясӧ, кодъяс призванӧсь ньылавны ӧта-мӧдсӧ, миян энергия — став рабочӧйяс костын солидарность содысь сознаниелӧн ловъя вын.
Ставыс, мый вӧчанныд ті, преступнӧ, сы вӧсна мый сійӧс веськӧдӧма йӧзӧс нартитӧм вылӧ, миян уджным мездӧ мирсӧ призракъясысь да чудовищеясысь, кодъясӧс чужтісны тіян пӧръясьӧмыд, скӧрлуныд, горшлуныд, чудовищеясысь, кодъяс весьӧпӧртісны народсӧ.
Ті торйӧдінныд мортсӧ олӧмсьыс да разрушитінныд сійӧс; социализм йитӧ тіянӧн разрушитӧм мирсӧ ӧти великӧй целӧйӧ, и тайӧ — лоӧ!
Павел здук кежлӧ ланьтліс да повторитіс ньӧжйӧнджык, но вынаджыка:
— Тайӧ — лоӧ!
Чужӧмъяссӧ тешкодя кӧрлӧдлігтыр судьяяс вашкӧдчисны ас костаныс да век на эз вештывны ассьыныс горш синъяссӧ Павел вылысь, а мам чувствуйтіс, мый найӧ асланыс видзӧдласъяснас няйтӧсьтӧны Павеллысь пельк, крепыд телӧсӧ да вежалӧны сылӧн здоровьелы, вынлы, сӧстӧмлунлы.
Подсудимӧйяс внимательнӧя кывзісны ёртыслысь речсӧ, налӧн чужӧмъясыс бледӧдісны, синъясыс дзирдалісны радпырысь.
Мам ньылаліс пиыслысь кывъяссӧ, и найӧ пуксялісны сы паметьӧ стройнӧй радъясӧн.
Ичӧтик старик некымынысь торкліс Павелӧс, мыйкӧ висьталіс сылы, ӧтчыд весиг жугыля нюммуніс — Павел чӧла кывзыліс сійӧс да бара заводитліс висьтавны суровӧя, но спокойнӧя, заставляйтіс кывзыны асьсӧ, подчиняйтліс аслас волялы — судьяяслысь волясӧ.
Но медбӧрын старик, Павеллань кисӧ нюжӧдӧмӧн, горӧдіс; сылы воча, неуна серамсорӧн, ӧтмоза кыліс Павеллӧн гӧлӧсыс:
— Ме помала.
Ме личнӧ тіянӧс ӧбидитны эг кӧсйы, мӧдарӧ — тайӧ комедия вылас, кодӧс ті шуанныд судӧн, ас вӧлятӧг присутствуйтӧмӧн, ме пӧшти жалита тіянӧс.
Всё-таки — ті йӧз, а миянлы век ӧбиднӧ аддзыны йӧзӧс, кӧть и миян цельлы паныд сулалысьясӧс, но насилиелы татшӧм позорнӧя служитысьясӧс, кодъяс дзикӧдз воштӧмаӧсь асланыс морт достоинстволысь сознаниесӧ...
Судьяяс вылӧ видзӧдтӧг Павел пуксис, мам, лов шысӧ пыкӧмӧн, сюся видзӧдіс судьяяс вылӧ, виччысис.
Андрей, меліа нюмъялігтыр, чорыда топӧдліс Павеллысь кисӧ, Самойлов, Мазин да мукӧдыс ставныс радпырысь матыстчисны сы дорӧ; Павел, ёртъясыслӧн радлӧмысь неуна яндысиг, нюмъяліс да видзӧдліс сэтчӧ, кӧні пукаліс мамыс да довкнитіс сылы юрнас, быттьӧ юаліс:
«Тадзи?»
Мам ӧтветитіс сылы радлӧмысла пыдісянь ышловзьӧмӧн.
— Вот, — судыс заводитчис! — шӧпкӧдіс Сизов.
— <ns>Кы-ыдзи</ns> найӧс сійӧ, а?
Мам чӧв олігтыр довкйӧдліс юрнас, сылы вӧлі нимкодь, мый пиыс сэтшӧм смела висьталіс, — гашкӧ, ещӧ нимкодьджык вӧлі сыысь, мый сійӧ помаліс.
Мам ӧтарӧ юасис ассьыс:
«Но? ыдзи нӧ ӧні ті?»
XXVI
Сійӧ, мый висьталіс пиыс, мамлы эз вӧв выльторйӧн, сійӧ тӧдіс тайӧ мӧвпъяссӧ, но первойысь тані, суд вылын, сійӧ кутіс чувствуйтны сылӧн эскӧмлысь тешкодь, ас бӧрсяыс кыскысь вын.
Мамӧс чуймӧдіс Павеллӧн спокойствиеыс, и сылӧн речыс мам морӧсын йитчис сылӧн правлун йылысь да сыӧн шедӧдӧм победа йылысь чорыда эскӧмӧ.
Мам ӧні виччысис, мый судьяяс кутасны чорыда вензьыны пиыскӧд, скӧрысь видны сійӧс да доказывайтны ассьыныс правдасӧ.
Но вот сувтіс Андрей, шатовмуніс, букышӧн видзӧдліс судьяяс вылӧ да заводитіс висьтавны:
— Господа защитникъяс...
— Тіян водзын суд, а абу защита! — скӧрысь да гораа вомаліс сійӧс висьлӧс чужӧма судья.
Андрей чужӧм серти мам гӧгӧрвоис, мый сійӧ кӧсйӧ смешитчыны, ускыс сылӧн дрӧжжитіс, синъясас ӧзйис мамлы тӧдса нин каньлӧн кодь мудер мелілун.
Сійӧ мыйвынсьыс ниртыштіс кузь кинас юрсӧ да ыджыда ышловзис.
— Сідз ӧмӧй? — юрнас довкйӧдлігтыр шуис сійӧ.
— Ме чайті — ті абу судьяяс, а сӧмын защитникъяс...
— Ме кора тіянӧс сёрнитны делӧ йылысь! — кӧдзыда шуис старик.
— Делӧ йылысь?
Ладнӧ!
Ме нин ачымӧс заставиті думыштны, мый ті збыльысь судьяяс, некодысь зависиттӧм, честнӧй йӧз...
— Суд оз нуждайтчы тіян характеристикаын!
— Оз нуждайтчы?
Гм, — но, ме век жӧ кута висьтавны водзӧ...
Ті йӧз, кодъяслы абуӧсь ни ас йӧз, ни бокӧвӧйяс, ті — свободнӧй йӧз.
Вот тіян водзын сулалӧны кык сторона, и ӧтиыс норасьӧ — сійӧ менӧ грабитіс да нӧйтіс дзикӧдз!
А мӧдыс ӧтвечайтӧ — менам эм право грабитны да нӧйтны, сы вӧсна мый менам эм ружье...
— Тіян эм мыйкӧ висьтавны делӧ йылысь? — гӧлӧссӧ ыдждӧдӧмӧн юаліс старик.
Сылӧн дрӧжжитіс киыс, и мамлы вӧлі лӧсьыд аддзыны, мый сійӧ скӧралӧ.
Но Андрейлӧн поведениеыс мамлы эз во сьӧлӧм вылас — сійӧ эз йитчы пиыслӧн речкӧд, — сылы вӧлі колӧ серьёзнӧя да стрӧга вензьӧм.
Хохол чӧла видзӧдліс старик вылӧ, сэсся, юрсӧ ниртігтыр, серьёзнӧя шуис:
— Делӧ йылысь?
Да мыйла нӧ ме кута сёрнитны тіянкӧд делӧ йылысь?
Мый колӧ вӧлі тіянлы тӧдны — ёртӧй висьталіс.
Ӧстальнӧйсӧ, воас кад, тіянлы висьталасны мукӧдъяс...
Старик кыпӧдчыштіс да объявитіс:
— Лишайта тіянӧс кывйысь!
Григорий Самойлов!
Вомдоръяссӧ ёна топӧдӧмӧн хохол дыша пуксис скамья вылӧ; сыкӧд орччӧн, кудриа юрсӧ пыркнитӧм бӧрын, сувтіс Самойлов.
— Прокурор шуис ёртъясӧс дикарьясӧн, культуралы врагъясӧн...
— Колӧ висьтавны сӧмын сы йылысь, мый касайтчӧ тіян делӧлы!
— Тайӧ — касайтчӧ.
Абу сэтшӧмтор, мый эськӧ эз касайтчы честнӧй йӧзлы.
И ме кора не торкавны менӧ.
Ме тіянлысь юала — кутшӧм сійӧ тіян культураыс?
— Ми тані тіянкӧд абу диспут вылынӧсь!
Делӧ йылысь! — пиньяссӧ жерйӧдлігтыр шуис старик.
Андрейлӧн поведениеыс явӧ вежис судьяясӧс, сылӧн кывъясыс быттьӧ мыйкӧ чышкыштісны на вылысь, руд чужӧмъяс вылын кутісны тӧдчыны пятнаяс, синъясас ӧзйисны кӧдзыд, турунвиж бикиньяс.
Павеллӧн речыс скӧрмӧдіс найӧс, но кутіс налысь скӧралӧмсӧ аслас вынӧн, кодӧс быть ковмис уважайтны. Хохол нетшыштіс тайӧ сдержанностьсӧ да эрдӧдіс сійӧс, мый вӧлі сы улын.
Найӧ шӧпкӧдчисны ас костаныс да кутісны вӧрны вывті тэрыба.
— Ті воспитывайтанныд шпионъясӧс, ті развращайтанныд нывбабаясӧс да нывъясӧс, ті вайӧданныд мортӧс гусясьысьӧдз да морт виысьӧдз, ті отравляйтанныд сійӧс водкаӧн, — международнӧй бойняяс, всенароднӧй пӧръясьӧм, разврат и одичание — со тіян культураныд!
Да, ми врагъяс татшӧм культуралӧн!
— Кора тіянӧс! — зэв скӧрысь горӧдіс старик.
Но Самойлов, дзикӧдз гӧрдӧдӧма, синъяснас дзирдалігтыр, горзіс водзӧ:
— Но ми уважайтам да донъялам мӧдпӧлӧс культура, кодлысь творецъяссӧ ті сісьтінныд тюрьмаясын, йӧймӧдінныд...
— Лишайта кывйысь!
Фёдор Мазин!
Ичӧт тушаа Мазин сувтіс, быттьӧ друг чургӧдчис шыла, да оръясян гӧлӧсӧн шуис:
— Ме... ме клянитча!
Ме тӧда — ті менӧ судитанныд.
Сійӧ тшӧкмуні, бледӧдіс, чужӧм вылас сылӧн колины сӧмын синъясыс, и, кисӧ водзлань нюжӧдӧмӧн, сійӧ горӧдіс:
— Ме — честнӧй кыв!
Кӧть кытчӧ менӧ он ыстӧй — пышъя, бӧр воа, кута уджавны век, нэм чӧж.
Честнӧй кыв!
Сизов гораа кызӧктіс, кутіс вӧрны места вылас.
И публикаыс ставнас, возбуждениелӧн век ӧтарӧ содысь гылы сетчӧмӧн, ызгис.
Бӧрдіс кутшӧмкӧ нывбаба, кодкӧ кызіс.
Жандармъяс видзӧдісны подсудимӧйяс вылӧ шензьӧмӧн, публика вылӧ — скӧралӧмӧн.
Судьяяс качайтчисны, старик вӧсни гӧлӧсӧн горзіс:
— Гусев Иван!
— Ог кӧсйы сёрнитны!
— Василий Гусев!
— Ог кӧсйы!
— Букин Фёдор!
Сьӧкыда кыпӧдчис еджгов юрсиа том морт да, юрнас довкйӧдлігтыр, надзӧник шуис:
— Яндысинныд эськӧ!
Ме морт сьӧкыд и то гӧгӧрвоа справедливостьтӧ!
Сійӧ лэптіс кисӧ юрсьыс вылӧджык да, синъяссӧ джынвыйӧ куньӧмӧн, чӧв ланьтіс, кыдз быттьӧ видзӧдіс кытчӧкӧ ылӧ.
— Мый сэтшӧмыс? — креслӧас чатӧртчӧмӧн, скӧрысь да шензьӧмӧн горӧдіс старик.
— А, но тіянӧс...
Букин зумыштчӧмӧн пуксис скамья вылӧ.
Сылӧн скӧр кывъясын вӧлі зэв ыджыд, важнӧйтор, вӧлі мыйкӧ шога кӧритӧм.
Тайӧс кылісны ставныс, и весиг судьяяс кывзісны да быттьӧкӧ виччысисны, оз-ӧ кыв тайӧ кывъяссьыс яснӧйджык йӧлӧга.
И скамьяяс вылын, кӧні пукалісны йӧз, ставыс быттьӧ кулі, сӧмын кыліс гусьӧникӧн бӧрдӧм шы.
Сэсся прокурор, пельпомъяссӧ лэптыштлӧм бӧрын, шпыньмуніс, дворянстволӧн предводитель гораа кызӧктіс, и бара вочасӧн чужисны шӧпкӧдчӧмъяс да возбуждённӧя паськалісны зал пасьта.
Сизовлань копыртчыштӧмӧн мам юаліс:
— Судьяясыс кутасны сёрнитны?
— Ставыс помасис...
сӧмын приговор лыддясны...
— Сэсся нинӧм?
— Да...
Мам эз верит сылы.
Скамья вылын инас ӧшйытӧг вӧрис Самойлова, тойлаліс мамӧс пельпомнас да гырддзанас да гусьӧник шуаліс верӧсыслы:
— Кыдзи нӧ тайӧ?
Тадзи ӧмӧй позьӧ?
— Аддзан — позьӧ!
— Мый нӧ лоӧ сылы, Гришаыдлы?
— Ланьт...
Ставныс кутісны чувствуйтны, мый на пытшкын мыйкӧ вешйис ас местасьыс, торксис, пасьмуні-жугалі, йӧзыс шӧйӧвошӧмӧн лапйӧдлісны синъяссӧ, быттьӧкӧ на водзын ыпнитіс-ӧзйис мыйкӧ зэв яркӧй, гӧгӧрвотӧм значениеа, неяснӧй мыгӧра, коді кыскӧ ас дорас.
И, друг кыптысь ыджыдторсӧ гӧгӧрвотӧг, йӧз тэрмасьӧмӧн рӧскодуйтісны ассьыныс выльпӧлӧс чувствояссӧ ичӧтторъяс вылӧ, коді налы вӧлі гӧгӧрвоана.
Старшӧй Букин, некодысь яндысьтӧг, гораа шӧпкӧдіс:
— Кывзӧй, — мыйла оз сетны сёрнитнысӧ?
Прокурор вермӧ висьтавны ставсӧ и мыйта кӧсйӧ...
Скамьяяс дорын сулаліс чиновник да, йӧзлань кияснас шенасигтыр, джын гӧлӧсӧн ӧлӧдіс:
— Ньӧжйӧджык!
Ньӧжйӧджык...
Самойлов бергӧдчӧма да гӧтыр мыш саяс лёкысь шуаліс:
— Дерт, шуам, найӧ мыжаӧсь.
А тэ лэдз объяснитнысӧ!
Мыйлы паныд найӧ мунӧны?
Ме кӧсъя гӧгӧрвоны!
Менам сідзжӧ эм аслам интерес...
— Ньӧжйӧджык! — чуньяснас сылы грӧзитіг горӧдіс чиновник.
Сизов зумыштчӧмӧн довкйӧдліс юрнас.
А мам, синъяссӧ вештывтӧг, видзӧдіс судьяяс вылӧ да аддзис — найӧ, ас костаныс тэрыба сёрнитігтыр, век ӧтарӧ скӧрмисны.
Найӧ сёрнилӧн шыыс, коді вӧлі кӧдзыд да нильӧг, инмӧдчыліс сы чужӧмӧ, тайӧ инмӧдчылӧмсьыс дрӧжжитісны банбокъясыс, а вом пытшкас лолі кутшӧмкӧ чӧскыдтӧм кӧр.
Мамлы мыйлакӧ кажитчис, мый найӧ век сёрнитӧны пиыслӧн да сійӧ ёртъяслӧн телӧ йылысь, том зонъяслӧн пӧсь вирӧн, ловъя вынӧн тыр мускулъяс да ки-кокъяс йылысь.
Тайӧ телӧыс ӧвтӧ наын корысьяслысь кодь вежалӧм, омӧльтчӧм да висьысь йӧзлысь горшлун.
Найӧ тяпйӧдлӧны вомдоръяссӧ да жалитӧны тайӧ телӧяссӧ, кодъяс вермӧны уджавны да озырмӧдны, наслаждайтчыны да творитны.
Телӧясыс ӧні мунӧны олӧмлӧн делӧвӧй оборотысь, ӧтказывайтчӧны сыысь, аскӧдныс нуӧны наӧн владейтны позянлун, используйтны налысь вынсӧ, ньылыштны сійӧс.
И та вӧсна том йӧз чужтӧны пӧрысь судьяяслысь мстительнӧй, шог раздражение. Тадз овлӧ слабмӧм зверкӧд, коді аддзӧ свежӧй сёян, но сійӧс кватитны выныс абу нин, оз нин вермы пӧткӧдчыны йӧз вынӧн да скӧрысь мурзӧ, гажтӧма омлялӧ, кор аддзӧ, мый мунӧ сы дорысь пӧтлунлӧн источникыс.
Тайӧ грубӧй да тешкодь мӧвпыс лолі сымын яркӧйджык, кымын внимательнӧйджыка мам видзӧдіс судьяяс вылӧ.
Сылы кажитчис, мый найӧ оз дзебны лишнӧй ыджыд горшлунсӧ да скӧралӧмсӧ тшыгъялысьяслысь, кодъяс коркӧ вермылісны сэтшӧм уна жӧритны.
Сылы, нывбабалы да мамлы, кодлы пиыслӧн телӧыс донаджык сыысь, мый шусьӧ душаӧн, — сылы волі страшнӧ аддзыны, кыдзи этійӧ кусӧм синъясыс видзӧдісны сы чужӧм вылӧ, видлалісны сылысь морӧссӧ, пельпомъяссӧ, кияссӧ, ниртчисны пӧсь кучик бердас, быттьӧкӧ корсисны позянлун ыпнитны, ӧзйыны да шонтыны вирсӧ джынвыйӧ кулӧм йӧзлӧн кынмӧм сӧнъяссьыс, важмӧм мускулъяссьыс, кодъяс неуна ловзьыштісны том олӧм дорӧ горшлунлӧн да завидьтӧмлӧн уколъясӧн, тайӧ том олӧмсӧ ӧні найӧ долженӧсь вӧлі судитны да мырддьыны ассьыныс жӧ.
Мамлы кажитчис, мый пиыс чувствуйтӧ тайӧ васӧд, лёкысь гильӧдысь инмӧдчӧмъяссӧ да дрӧгниталігтыр видзӧдӧ сы вылӧ.
Павел видзӧдіс мамыслы чужӧмас неуна мудзӧм синъясӧн спокойнӧя да меліа.
Мукӧддырйиыс довкнитлывліс сылы юрнас, нюмъяліс.
«Регыд свобода!» — висьталіс мамлы тайӧ нюмыс да быттьӧ небыдика малаліс мамлысь сьӧлӧмсӧ.
Судьяяс ӧтпырйӧ друг сувтісны.
Мам сідзжӧ ас тӧдлытӧгыс сувтіс.
— Мӧдӧдчисны! — шуис Сизов.
— Приговор вӧчны? — юаліс мам.
— Да...
Мамлӧн напряжениеыс друг разаліс, виръяйсӧ шымыртіс сьӧкыда мудзӧм, синкымъясыс кутісны дрӧжжитны, и плеш вылас чепӧсйис ньылӧм.
Разочарованиелӧн да ӧбидалӧн сьӧкыд чувство ыльнитіс сьӧлӧмас да ӧдйӧ вуджис судьяясӧс да судӧс зывӧктӧмӧ.
Мам мыйвынсьыс ниртыштіс кипыдӧснас плешсӧ, гӧгӧр видзӧдліс — подсудимӧйяслӧн рӧдвужыс матыстчалісны решётка дорӧ, залыс тырис сёрни шумӧн.
Мам тожӧ матыстчис Павел дінӧ да, сылысь кисӧ ёна топӧдӧм бӧрын, бӧрддзис.
Павел шуаліс сылы мелі кывъяс, хохол шмонитіс да сераліс.
Став нывбабаясыс бӧрдісны, но ёнджыкасӧ привычка серти, а эз шог вӧсна.
Шог, коді немвиччысьтӧг юрад кучкӧмӧн бырӧдӧ садьтӧ, эз вӧв, — вӧлі шогпырысь гӧгӧрвоӧм, мый быть колӧ торйӧдчыны пиянкӧд, но и тайӧ вӧйи, разалі сійӧ впечатлениеясас, кодъяс лоины талун.
Батьяс да мамъяс видзӧдісны челядь вылас гудыр чувствоӧн, кӧні томлун дорӧ недӧвериеыс, челядь вылын ассьыныс превосходствосӧ привычнӧя гӧгӧрвоӧмыс тешкодя йитчыліс мӧд чувствокӧд, найӧс уважайтӧмлӧн чувствокӧд, и юрысь петавтӧм шог дум, кыдзи ӧні овны, ныжмыліс любопытствоӧн. Тайӧс чужтісны том йӧз, кодъяс смела да повтӧг висьталӧны мӧдпӧлӧс, бур олӧм лоны позянлун йылысь.
Чувствояссӧ кутісны, сы вӧсна мый эз кужны найӧс висьтавнысӧ, кывъяс тратитісны уна, но сёрнитісны прӧстӧйторъяс йылысь, бельё да паськӧм йылысь, здоровье видзны полӧмлун йылысь.
А Букинлӧн вокыс, кияснас шенасигтыр, убеждайтіс ичӧтджык воксӧ:
— Именнӧ — справедливость!
И сэсся нинӧм!
Ичӧт вокыс ӧтвечайтіс:
— Тэ скворецӧс видз...
— Лоӧ дзоньвидза!..
А Сизов кутіс племянниксӧ киӧдыс да надзӧникӧн шуаліс:
— Сідз, Фёдор, сідзкӧ, тэ мӧдӧдчин...
Федя копыртчис да, мудера нюмъялігтыр, мыйкӧ вашнитіс сылы пеляс.
Конвойнӧй салдат нюммуніс жӧ, но пырысь-пыр жӧ зумыштчис да кызӧктіс.
Мам сёрнитіс Павелкӧд, кыдзи и мукӧдыс, сы йылысь жӧ — паськӧм йылысь, здоровье йылысь, а сы морӧсын жуисны уна дас вопросъяс Саша йылысь, ас йывсьыс, Павел йылысь.
Но тайӧ ставтор улас куйліс да ньӧжйӧ быдмис-паськаліс пи дорас лишнӧй ёна радейтӧмлӧн чувство, ыджыд кӧсйӧм воны сылы сьӧлӧм вылас, лоны матынджык сылӧн сьӧлӧм дорӧ.
Страшнӧйтор виччысьӧм кусі. Сійӧ колис ас бӧрас сӧмын судьяяс йылысь казьтылігӧн неприятнӧя дрӧжжитӧм да кӧнкӧ бокын на йылысь лёк мӧвп.
Мам чувствуйтіс, кыдзи сы пытшкын чужӧ ыджыд, югыд радлун, эз гӧгӧрволы сійӧс да яндысис.
Кор казяліс, мый хохол сёрнитӧ ставныскӧд, мам гӧгӧрвоис, мый сылы мелі кывъясыс колӧны Павеллы серти ёнджыка, и сійӧ паніс сёрни сыкӧд:
— Эз кажитчы меным судыс!
— А мыйла, ненько? — меліа нюмъялігтыр горӧдіс хохол.
— Мельничаыс важ, а век жӧ изыштӧ...
— И абу страшнӧ, и йӧзыслы абу гӧгӧрвоана, код сайын правдаыс? — падъялігтыр шуис мам.
— О-о, мый ті кӧсъянныд! — горӧдіс Андрей.
— Да тані ӧмӧй правда вӧсна мырсьӧны?..
Мам ышловзис да нюмъялігтыр шуис:
— А ме ӧд чайті, мый — страшнӧ...
— Суд локтӧ!
Ставныс тэрмасьӧмӧн уськӧдчисны асланыс местаясӧ.
Ӧти кинас пызанӧ мыджсьӧмӧн да чужӧмсӧ бумаганас тупкӧмӧн старшӧй судья заводитіс лыддьыны мазі моз дзизган гӧлӧсӧн.
— Лыддьӧ приговор! — шуис Сизов.
Лои чӧв-лӧнь.
Старик вылӧ видзӧдігтыр ставныс сувтісны.
Ичӧтик тушаа, косіник, веськыд, сійӧ мыйӧнкӧ ёна муніс бедь вылӧ, кодӧс кутіс некодлы тыдавтӧм ки.
Судьяяс сулалісны жӧ: волостнӧй старшина — юрсӧ пельпом вылас пӧлыньтӧмӧн да пӧтӧлӧкӧ видзӧдігтыр, городскӧй голова — морӧс вылас кияссӧ кресталӧмӧн, дворянстволӧн предводитель — тошсӧ малалігтыр.
Висьлӧс чужӧма судья, сылӧн кыз ёртыс да прокурор видзӧдісны подсудимӧйяс вылӧ.
А судьяяс мышсянь, портрет вывсянь, налӧн юръяс вомӧн, видзӧдіс царь, гӧрд мундира, безразличнӧй еджыд чужӧма, и сылӧн чужӧм кузя визъяліс кутшӧмкӧ гаг.
— Поселениеӧ! — кокниа ышловзьӧм бӧрын шуис Сизов.
— Но, дерт жӧ, слава тебе, господи!
Сёрнитісны — катаргаӧ!
Нинӧм, мам!
Тайӧ нинӧм!
— Ме ӧд — тӧді, — мудз гӧлӧсӧн вочавидзис мам.
— Век жӧ!
Ӧні нин вернӧ!
А то коді найӧс тӧдас? — Сизов бергӧдчис подсудимӧйяслань, кодъясӧс нуӧдалісны нин, да гораа шуис:
— Аддзысьлытӧдз, Фёдор!
И — ставныд!
Мед ен сетас тіянлы овны!
Мам чӧв олігтыр довкйӧдліс юрнас пиыслы и ставныслы.
Окота вӧлі бӧрддзыны, но вӧлі яндзим.
XXVII
Мам петіс суд залысь да чуймис, мый кар весьтын вой нин, уличаяс вылын ӧзйисны пӧнаръяс, а небесаын — кодзувъяс.
Суд дорын жуисны йӧз, кӧдзыд воздухын дзуртіс лым, юргисны том гӧлӧсъяс.
Руд башлыка морт видзӧдліс Сизовлы чужӧмас да тэрмасьӧмӧн юаліс:
— Мый судитісны?
— Поселение.
— Ставныслы?
— Ставныслы.
— Аттьӧ.
Морт вешйис.
— Аддзан? — шуис Сизов.
— Юасьӧны...
Друг найӧс кытшалісны морт дас том зонъяс да нывъяс, и кылісны горӧдлӧмъяс, кодъяс ас дорас кыскисны йӧзӧс.
Мам да Сизов сувтісны.
Юасисны приговор йылысь, сы йылысь, кыдзи асьнысӧ кутісны подсудимӧйяс, кодъяс висьталісны речьяс, мый йылысь, и став вопросъясас кыліс став сьӧлӧмсяньыс петан да пӧсь любопытство, кодӧс колӧ вӧлі могмӧдны.
— Господа!
Тайӧ Павел Власовлӧн мамыс! — негораа горӧдыштіс кодкӧ, и эз пырысь-пыр, но регыд ставныс чӧв ланьтісны.
— Лэдзӧй топӧдлыны тіянлысь кинытӧ!
Кодлӧнкӧ крепыд киыс топӧдіс мамлысь чуньяссӧ, кодлӧнкӧ волнуйтчана гӧлӧс шуис:
— Тіян пиыд ставнымлы миянлы лоас мужество вылӧ примерӧн...
— Мед олас русскӧй рабочӧй! — юрӧбтіс горӧдӧм.
Горӧдӧмъяс содісны, ыдждісны, ыпнитлісны сэні и тані, быдладорсянь котӧртісны йӧз да кытшалісны Сизовӧс да мамӧс.
Поткӧдісны воздухсӧ полициялӧн свистокъяс, но найӧ эз вермыны венны горзӧмъяссӧ.
Старик сераліс, а мамлы ставыс тайӧ кажитчис мича вӧтӧн.
Сійӧ нюмъяліс, топӧдавліс кияс, копрасис, и бур, югыд синва гӧрддзаліс горшдінсӧ, кокъясыс дрӧжжитісны мудзӧмысла, но сьӧлӧмыс, коді вӧлі тырӧма радлунӧн, ньылаліс ставсӧ ас пытшкас да впечатлениеясыс отражайтчисны сэні, кыдзи тылӧн югыд веркӧс вылын.
А сысянь матын кодлӧнкӧ яснӧй гӧлӧс нервнӧя висьталіс:
— Ёртъяс!
Чудовище, коді сёйӧ русскӧй народӧс, талун бара ньылыштіс аслас пыдӧстӧм, горш вомнас...
— Мам, вай ми век жӧ мунам! — шуис Сизов.
И сійӧ жӧ здукас кытыськӧ воис Саша, босьтіс мамӧс киӧдыс, ӧдйӧ кыскис ас бӧрсяыс улича мӧдарладорас да шуаліс:
— Мунӧй, — пӧжалуй, нӧйтны кутасны.
Либӧ арестуйтасны.
Поселение?
Сибирӧ?
— Да, да!
— А кыдзи сійӧ сёрнитіс?
Но ме тӧда.
Сійӧ вӧлі ставсьыс вынаджык да прӧстӧйджык, дерт, ставсьыс суровӧйджык.
Сійӧ чуткӧй, нежнӧй, но сӧмын яндысьӧ петкӧдлыны асьсӧ.
Сашалӧн джынвыйӧ вашкӧдӧмыс, сылӧн радейтӧмӧн йиджтысьӧм кывъясыс лӧньӧдісны мамӧс.
— Кор мунанныд сы дорӧ? — сылысь кисӧ аслас телӧ бердӧ топӧдӧмӧн надзӧник да меліа юаліс Сашалысь мам.
Падъявтӧг водзӧ видзӧдігтыр ныв вочавидзис:
— Мыйӧн сӧмын аддза кодӧскӧ, коді эськӧ босьтіс менсьым уджӧс.
Ме ӧд виччыся жӧ приговор.
Навернӧ, менӧ Сибирӧ жӧ мӧдӧдасны, — ме сэки кора, медым менӧ ыстісны сійӧ местаас, кӧні лоӧ сійӧ.
Бӧрвылас кыліс Сизовлӧн гӧлӧс:
— Сэки висьталӧй месянь поклон!
Сизовсянь пӧ.
Сійӧ тӧдӧ.
Фёдор Мазинлӧн дядь...
Саша сувтіс, бергӧдчис, нюжӧдіс кисӧ.
— Федякӧд ме тӧдса.
Менӧ шуӧны Александраӧн.
— А овнаыд кыдзи?
Саша видзӧдліс сы вылӧ да вочавидзис:
— Менам батьӧй абу.
— Сідзкӧ, кувсис...
— Эз, сійӧ ловъя! — возбуждённӧя вочавидзис ныв, и мыйкӧ упрямӧй, настойчивӧй кыліс сы гӧлӧсын, тыдовтчис чужӧм вылас.
— Сійӧ помещик, ӧні — земскӧй начальник, сійӧ грабитӧ крестьянаӧс...
— <ns>Сі-ідз</ns>! — сьӧкыда нурбыльтіс Сизов да, чӧв олыштӧм бӧрын, нывкӧд орччӧн восьлаліг да сы вылӧ боксяньыс видзӧдлывлігтыр, шуис:
— Но, мам, прӧщай!
Меным шуйгавылӧ колӧ.
Аддзысьлытӧдз, барышня, — бать йывсьыд ті стрӧга!
Дерт, тіян делӧ...
— Ӧд тіян кӧ пиыд — некытчӧ туйтӧм морт, йӧзлы вӧчӧ лёктор, тіянлы прӧтивнӧй — ті тадз шуанныд? — сьӧлӧмсяньыс горӧдіс Саша.
— Но, — шуа! — падъялігтыр вочавидзис старик.
— Сідзкӧ, справедливостьыс тіянлы — письыд донаджык, а меным сійӧ — батьысь донаджык...
Юрсӧ довкйӧдлігтыр Сизов нюммуніс, сэсся, ышловзьӧм бӧрын, шуис:
— Но, но!
Сюся ті!
Ті кӧ дыр кежлӧ тырманныд — старикъястӧ венанныд, — тіян вынныд ыджыд...
Прӧщайтлӧй, сиа тіянлы став бурсӧ!
И йӧз дорас — бурджык сьӧлӧмӧн, а?
Прӧщай, Ниловна!
Аддзӧдлан Павелӧс, висьтав — сылысь речсӧ кывзі.
Абу ставыс гӧгӧрвоана, весиг мукӧдторйыс страшнӧй, но — висьтав — вернӧ!
Сійӧ лэптыштліс шапкасӧ да тэрмасьтӧг кежис пельӧс сайӧ.
— Колӧ чайтны, мортыс шань! — аслас гырысь синъяснас нюмъялӧмӧн колльӧдігтыр шуис Саша.
Мамлы кажитчис, мый талун, мукӧддырйи серти, нывлӧн чужӧмыс меліджык да бурджык.
Гортас найӧ, ӧта-мӧд бердас топӧдчӧмӧн, пуксисны диван вылӧ, и мам, чӧв-лӧняс шойччигтыр, бара паніс сёрни Паша дорӧ Сашалӧн ветлӧм йылысь.
Сук синкымъяссӧ вывлань лэптӧмӧн ныв видзӧдіс гырысь синъяснас кытчӧкӧ ылӧ, сылӧн блед чужӧмыс вӧлі спокойнӧй.
— Сэсся, кор тіян чужасны челядь, — локта ме тіян дінӧ, кута видзны найӧс.
И кутам овны сэні тані серти не омӧльджыка.
Уджтӧ Паша аддзас, сылӧн зарни кияс...
Мам вылӧ сюся видзӧдлӧм бӧрын Саша юаліс:
— А тіянлы ӧмӧй абу окота ӧні мунны сы бӧрся?
Ышловзьӧм бӧрын мам шуис:
— Мый вылӧ ме сылы?
Сӧмын мешайта, пышйыны кӧ удайтчас.
Да и оз сӧгласитчы эськӧ сійӧ...
Саша довкнитіс юрнас.
— Оз сӧгласитчы.
— А менам удж эм! — гордитчыштӧмӧн содтіс мам.
— Да! — думыштчӧмӧн шуис Саша.
— Тайӧ бур...
И друг, дрӧгнитӧм бӧрын, быттьӧ ас вывсьыс мыйкӧ шыбитігтыр, кутіс висьтавны прӧстӧя да надзӧник:
— Сэні овны сійӧ оз кут.
Сійӧ — дерт, пышъяс...
— А ті нӧ кыдзи?..
И кага, лоӧ кӧ?..
— Сэки аддзам.
Сійӧ не должен менӧ жалитны, и ме ог кут сійӧс дзескӧдны.
Меным лоӧ сьӧкыд торйӧдчыны сыкӧд, но, тӧдӧмысь, ме справитча.
Ме ог дзескӧд сійӧс, ог.
Мам чувствуйтіс, мый Саша вермас вӧчны сідзи, кыдзи висьталӧ, сылы лои жаль нылыс.
Сійӧс сывйыштӧм бӧрын мам шуис:
— Мусаӧй ті менам, сьӧкыд тіянлы лоӧ!
Мам бердӧ став тушанас топӧдчӧмӧн Саша меліа нюммуніс.
Воис Николай. Сійӧ вӧлі мудзӧма и пӧрччысигмозыс тэрмасьӧмӧн висьталіс:
— Но, Сашенька, пока дзоньвидзаӧсь, весасьӧй татысь!
Ме бӧрся асывсяньыс гуляйтӧны кык шпион да сэтшӧм явӧ, мый делӧыс мунӧ арестуйтӧмлань.
Ме — водзвыв чувствуйта.
Кӧнкӧ мыйкӧ лоӧма.
Да, со ме ордын Павеллӧн речыс, сійӧс решитім печатайтны.
Нуӧй сійӧс Людмилалы, корӧй, мед уджалас тэрыбджыка.
Ниловна, Павел сёрнитіс бура!..
Саша, видзчысьӧй шпионъясысь...
Висьталігмозыс сійӧ ниртіс турдӧм кияссӧ да, пызан дорӧ матыстчӧм бӧрын, тэрмасьӧмӧн кутіс кыскавны пызан йӧръяссӧ, босьталіс сэтысь бумагаяс, ӧтиясӧс косявліс, мӧдъясӧс пукталіс бокӧ.
— Важӧн-ӧ ме ставсӧ весавлі, а со бара нин мыйта чукӧрмӧма быдсяма кламыс!
Ниловна, тіянлы, пӧжалуй, бурджык жӧ лоӧ, онӧ кӧ узьӧй гортын, а?
Тайӧ музыка дырйиыс овны зэв гажтӧм, а найӧ вермасны и тіянӧс пуксьӧдны, — а тіянлы ковмас Павел речӧн ветлӧдлыны и сэтчӧ и татчӧ...
— Но, мый вылӧ ме налы? — шуис мам.
Синъяс водзас кинас ӧвтчигтыр Николай увереннӧя шуис:
— Менам эм нырис.
А ті эськӧ верминныд отсыштны Людмилалы, а?
Бурджык мунӧй грексьыс ылӧджык...
Пиыслысь речсӧ печатайтӧмын участвуйтны позянлуныс сылы воис сьӧлӧм вылас, и сійӧ ӧтветитіс:
— Сідзкӧ — ме муна.
И, друг увереннӧя, но ньӧжйӧник шуис:
— Ӧні ме нинӧмысь ог пов!
— Зэв бур! — сы вылӧ видзӧдтӧг горӧдіс Николай.
— Вот мый — ті висьталӧй меным, кӧні менам чемоданӧй да бельёӧй, а то ті ставсӧ босьтінныд асланыд хищническӧй киясад, и ме ньӧти ог вермы свободнӧя распоряжайтчыны аслам собственностьӧн.
Саша кыв ни джын шутӧг сотіс пачын бумага торъяс и, кор найӧ сотчылісны, бура гудраліс пӧимсӧ.
— Ті, Саша, мунӧй! — сылы кисӧ нюжӧдігмоз шуис Николай.
— Аддзысьлытӧдз!
Энӧ вунӧдӧй ыстыны книгаяс, мыйкӧ кӧ интереснӧй лоӧ.
Но, аддзысьлытӧдз, дона ёрт!
Лоӧй осторожнӧйӧсь...
— Дыр-ӧ кежлӧ ті лӧсьӧдчанныд? — юаліс Саша.
— А чӧртыс тӧдӧ!
Колӧ чайтны, мыйкӧ ме сайын эм.
Ниловна, мунӧй ӧтлаын, а?
Кык бӧрсяыд следитнысӧ сьӧкыдджык, — ладнӧ?
— Муна! — вочавидзис мам.
— Пырысь-пыр пасьтася...
Мам сюся видзӧдіс Николай бӧрся, но, тӧждысьӧмысь кындзи, коді вевттис чужӧмыслысь мелі выражениесӧ, нинӧм эз казяв.
Ни лишнӧй ноксьӧм, ни волнуйтчӧм эз аддзы мам тайӧ мортыслысь, коді мукӧдъяс серти вӧлі мусаджык.
Став дорӧ ӧткодя внимательнӧй, ставныскӧд мелі, век ӧтнасӧн, сійӧ быдӧнлы кольліс сэтшӧмӧн жӧ, кыдзи и водзті, коді оліс гуся олӧмӧн ас кежсьыс и кӧнкӧ йӧз водзвылын.
Но мам тӧдіс, мый сійӧ сы дорӧ матыстчис став сертиыс матӧджык, да любитіс сійӧс осторожнӧй да кыдз быттьӧ ачыс аслыс эскытӧм радейтӧмӧн.
Ӧні мамлы сьӧлӧм доймытӧдзыс вӧлі жаль сійӧ, но мам кутіс ассьыс чувствосӧ, сы вӧсна мый тӧдіс, мый петкӧдлас кӧ ассьыс чувствосӧ, Николай шӧйӧвошас, яндзим лоӧ да лоас кыдзи век неуна тешкодьӧн, — мамлы эз вӧв окота аддзыны сійӧс сэтшӧмӧн.
Мам бара пырис комнатаӧ.
Николай, Сашалысь кисӧ кутлігтыр, шуаліс:
— Зэв бур!
Ме эска, тайӧ сылы и тіянлы зэв бур.
Неуна личнӧй шуд — сійӧ абу вреднӧ.
Ниловна, ті дасьӧсь?
Нюмъяліг да ӧчкисӧ лӧсьӧдігтыр сійӧ матыстчис мам дінӧ.
— Но, аддзысьлытӧдз, ме чайта — тӧлысь куим, нёль кежлӧ, медбӧрын, воджын кежлӧ!
Воджын — олӧмын тайӧ ыджыд кадколаст...
Пӧжалуйста, видзӧй асьнытӧ, а?
Вайӧ кутчысьлам...
Косіник да вӧсньыдик, сійӧ аслас вына киясӧн шымыртіс мамлысь сьылісӧ, видзӧдліс сылы синмас да сералігтыр шуис:
— Ме, буракӧ, радейтны мӧді тіянӧс, век кутчысьла!
Николайлысь плешсӧ да банбоксӧ окалігтыр мам чӧв оліс, а киясыс сылӧн тіралісны.
Медым сійӧ тайӧс эз казяв, мам вешйис.
— Кывзӧй, аски видзчысьӧмӧнджык!
Ті вот мый, асывнас ыстылӧй детинкаӧс — сэні Людмилалӧн эм детинка — мед сійӧ видзӧдлас.
Но, аддзысьлытӧдз, ёртъяс!
Быд бурсӧ!..
Ывла вылын Саша надзӧникӧн шуис мамлы:
— Вот тадзи жӧ прӧстӧя сійӧ мунас смерть вылӧ, ковмас кӧ, и тадзи жӧ, колӧ чайтны, кутас неуна тэрмасьны.
А кор смертьыс видзӧдлас сылы чужӧмас, сійӧ лӧсьӧдыштас ӧчкисӧ да шуас — чудеснӧ! — и кулас.
— Ме любита сійӧс! — шӧпкӧдіс мам.
— Ме шензя, а любитны — ог!
Уважайта зэв ёна.
Сійӧ кыдзкӧ кӧдзыд, кӧть и бур сьӧлӧма да весиг, пӧжалуй, мукӧддырйиыс нежнӧй, но ставыс тайӧ — мортлы абу на тырмымӧн...
Буракӧ, миян бӧрся следитӧны?
Вайӧ торйӧдчамӧй.
И энӧ пырӧй Людмила ордӧ, казяланныд кӧ, мый эм шпион.
— Ме тӧда! — шуис мам.
Но Саша тӧдчӧдӧмӧн содтіс:
— Энӧ пырӧй!
Сэки ме ордӧ.
Ӧні кежлӧ прӧщайтлӧй!
Сійӧ тэрыба бергӧдчис да муніс.
XXVIII
Некымын минута мысти мам пукаліс нин Людмила ордын ичӧтик комнатаын да шонтысис пач дорын.
Кӧзяйка вӧлі сьӧд платьеа, код вылӧ тасмаасьӧма; сійӧ ньӧжйӧник ветлӧдліс комнатаӧд, кӧні кыліс платьеыслӧн кышакылӧмыс да командуйтысь гӧлӧс.
Пачын трачкӧдчис да омляліс би, кыскис комнатаысь воздухсӧ, рӧвнӧя юргис нывбабалӧн речыс.
— Йӧзыс ёнджыка йӧйӧсь, чем скӧрӧсь.
Найӧ кужӧны аддзыны сӧмын сійӧс, мый на дорын матын, мый позьӧ босьтны ӧні.
А став матыссаторйыс — донтӧм, донаторйыс — ылын.
Ӧд збыльысь, ставныслы вӧлі эськӧ выгӧднӧ да приятнӧ, олӧмыс кӧ лои мӧдпӧлӧс, кокньыдджык, йӧзыс — тӧлкаджыкӧсь.
Но та могысь дзик ӧні жӧ колӧ асьтӧ беспокоитыштны...
Мамлы воча сувтӧм бӧрын сійӧ друг шуис надзӧнджык да быттьӧкӧ извиняйтчигтыр:
— Йӧзсӧ аддзывла шоча, и кор кодкӧ пыралас, заводита сёрнитны.
Тешкодь?
— Мыйла нӧ? — шыасис мам.
Сійӧ зілис гӧгӧрвоны, кӧні тайӧ нывбабаыс печатайтӧ, и эз аддзы нинӧм сэтшӧмторсӧ.
Комнатаын, кодлӧн куим ӧшинь видзӧдісны улича вылӧ, сулалісны диван, книгаяс тыра шкап, пызан, улӧсъяс, стен бердын вольпась, сы дінын пельӧсас мыссян доз, мӧд пельӧсын — пач, стенъясын фотографияяс.
Ставыс вӧлі выль, крепыд, сӧстӧм, и став вылас усьлі монахинялӧн кодь фигураа кӧзяйкалӧн кӧдзыд вуджӧрыс.
Чувствуйтсис, мый мыйкӧ гусялӧма, дзебӧма, но эз вӧв гӧгӧрвоана кытчӧ.
Мам видзӧдліс ӧдзӧсъяс вылӧ — ӧтиӧд сійӧ пырис татчӧ ичӧтик прихожӧйысь, пач дорас вӧлі мӧд ӧдзӧс, векньыдик да джуджыд.
— Ме тіян дінӧ могӧн! — яндысьӧмсорӧн шуис мам, кор казяліс, мый кӧзяйкаыс сюся видзӧдӧ сы бӧрся.
— Ме тӧда!
Ме ордӧ сідз прӧста оз волывлыны...
Мыйкӧ тешкодьтор кыліс Людмила гӧлӧсысь мам, сійӧ видзӧдліс чужӧмас Людмилалы, коді муртса нюмъяліс вӧсни вомдоръяснас, ӧчки стеклӧяс саяс югъялісны матӧвӧй синъяс.
Бокӧ видзӧдігтыр мам сетіс сылы Павеллысь речсӧ.
— Со, корӧны регыдджык печатайтны...
И заводитіс висьтавлыны, мый лӧсьӧдчӧны арестуйтны Николайӧс.
Бумагасӧ тасма костас чӧла сюйӧм бӧрын Людмила пуксис улӧс вылӧ, сылӧн ӧчки стеклӧяс вылын дзирдыштіс би югӧр, коді кутіс ворсны сылӧн вӧрзьытӧм чужӧм вылын.
— Кор найӧ воасны ме ордӧ — ме кута лыйлыны найӧс! — мамлысь висьталӧмсӧ кывзӧм бӧрын негораа да решительнӧя шуис сійӧ.
— Менам эм право дорйысьны насилиеысь, и ме должен тышкасьны налы паныд, ме кӧ ачым та вылӧ чуксала мукӧдъясӧс.
Сылӧн чужӧм вылысь исковтісны-вешйисны би югӧръяс, и чужӧмыс бара лои суровӧйӧн.
«Овны тэныд абу кокни!» — друг меліа думыштіс мам.
Павеллысь речсӧ Людмила заводитіс лыддьыны неокотапырысь, сэсся пыр ёнджыка копыртчис бумага весьтӧ, тэрыба вешталіс бокӧ лыддьӧм листъяссӧ, а лыддьӧм бӧрас сувтіс, веськӧдчис да матыстчис мам дінӧ.
— Тайӧ — бур!
Минута кежлӧ юрсӧ копыртлӧмӧн сійӧ думайтыштіс.
— Ме эг кӧсйы сёрнитны тіянкӧд тіян пи йылысь — ме сыкӧд эг паныдасьлыв да ог радейт шог сёрнияс.
Ме тӧда, мый сійӧ лоӧ, кор матысса морт мунӧ ссылкаӧ!
Но — меным окота тіянлысь юавны — бур имеитны татшӧм пиӧс?..
— Да, бур! — шуис мам.
— И — страшнӧ, да?
Спокойнӧя нюмъялігтыр мам вочавидзис:
— Ӧні нин — абу страшнӧ...
Мугов кинас шыльыда сыналӧм юрсисӧ лӧсьӧдышталігтыр Людмила бергӧдчис ӧшиньлань.
Кокньыдик вуджӧр тіраліс сы банбокъяс вылын.
— Ме ӧні жӧ наберита.
Ті водӧй, тіян вӧлі сьӧкыд лун, мудзинныд.
Водӧй татчӧ, крӧвать вылас, ме узьны ог кут, и войнас, гашкӧ, садьмӧдла тіянӧс, медым отсыштны меным...
Кор воданныд, кусӧдӧй лампасӧ.
Людмила сюйис пачӧ кык пес чурка, веськӧдчис да петіс пачдорса векньыдик ӧдзӧсӧд. Ас бӧрсяыс сійӧ топыда пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Мам видзӧдліс сы бӧрся да, кӧзяйка йылысь думайтігтыр, кутіс пӧрччысьны.
«Мый вӧсна кӧ шогсьӧ...»
Мудзӧмысла бергӧдчис юрыс, а душа вылас вӧлі зэв спокойнӧ да синъясас ставыс югъяліс небыдик, мелі светӧн, коді надзӧник да рӧвнӧя тыртіс морӧссӧ.
Тайӧ спокойствиесӧ мам тӧдіс нин, сійӧ век волывліс ёна волнуйтчӧм бӧрын и — водзті — сійӧс неуна тревожитлывліс, но ӧні сійӧ сӧмын ыдждӧдіс душасӧ, ёнмӧдіс сійӧс ыджыд да ён чувствоӧн.
Мам кусӧдіс лампа, водіс кӧдзыд вольпасьӧ, читкыльтчис эшкын улын да регыд мысти чорыда унмовсис...
А кор восьтіс синъяссӧ — комнатаыс вӧлі тыр кӧдзыд тӧвся лунлӧн югыда дзирдалӧмӧн, кӧзяйкаыс, киас книгаа, куйліс диван вылын да, сылы лӧсявтӧмногӧн нюмъялігтыр, видзӧдіс мамлы чужӧмас.
— Ой, батюшки! — яндысьӧмӧн горӧдыштіс мам.
— Со ме кыдзи, — уна-ӧ кадыс нин, а?
— Бур асыв! — шыасис Людмила.
— Регыд дас час, чеччӧй, кутам чай юны.
— Мыйла нӧ ті менӧ энӧ садьмӧдӧй?
Кӧсйи.
Матыстчи тіян дорӧ, а ті сэтшӧм меліа нюмъяланныд унйывсьыд...
Сійӧ пелька чеччис диван вылысь, матыстчис вольпась дорӧ, копыртчис мам весьтӧ, и сылӧн матӧвӧй синъясысь мам аддзис мыйкӧ роднӧйӧс, матыссаӧс да гӧгӧрвоанаӧс.
— Меным жаль лои мешайтны тіянлы, гашкӧ, ті мыйкӧ шудаӧс вӧтасинныд...
— Нинӧм эг вӧтав!
— Но и мед!
Но меным сьӧлӧм вылӧ воис тіян нюмъялӧмныд.
Спокойнӧй сэтшӧм, мелі...
ыджыд!
Людмила серӧктіс, сылӧн серамыс юргис эз гораа, но небыда.
— Ме и думайті тіян йылысь...
Сьӧкыда тіянлы овсьӧ!
Синкымъяссӧ вӧрӧдіг да думайтігтыр мам чӧв оліс.
— Дерт, сьӧкыда! — горӧдіс Людмила.
— Ог нин тӧд! — видзчысьӧмӧн шуис мам.
— Мукӧддырйиыс кажитчӧ сьӧкыд.
А сэтшӧм ставыс уна, ставыс сэтшӧм серьёзнӧй, шензьӧдана, ӧти бӧрся мӧдтор мунӧ ӧдйӧ, сэтшӧм ӧдйӧ...
Мамлы тӧдса возбуждениелӧн гы содіс сы морӧсын да тыртіс сьӧлӧмсӧ образъясӧн да мӧвпъясӧн.
Сійӧ пуксис вольпась вылас да тэрыба кутіс висьтавны:
— Мунӧ, мунӧ, — ставыс ӧти туйӧд...
Тӧданныд, сьӧкыдыс уна!
Йӧзыс страдайтӧны, нӧйтӧны найӧс, немжалиттӧг нӧйтӧны, и унапӧлӧс радлӧмъяс налы тупкӧма, — тайӧ зэв сьӧкыд!
Юрсӧ чатӧртӧмӧн Людмила видзӧдліс мам вылӧ да шуис:
— Ті онӧ ас йывсьыд висьталӧй!
Мам видзӧдліс сы вылӧ, чеччис вольпась вывсьыс да пасьтасигмозыс шуаліс:
— Да кыдзи нӧ асьтӧ вештан бокӧ, кор и сійӧс радейтан, и эсійӧ дона, и ставныс вӧсна полан, быдӧн жальӧсь, ставыс пуӧ сьӧлӧм пытшкад...
Кыдзи нӧ вешъян бокӧ?
Комната шӧрын сулаліг сійӧ здук мында думыштчыліс.
Мамлы кажитчис, мый сійӧ абу, коді оліс пи вӧснаыс тӧждысьӧмӧн да полӧмӧн, сылысь телӧсӧ видзӧм вӧсна мӧвпъясӧн, сійӧ ӧні абу сэтшӧм, сійӧ торйӧдчис, вешйис кытчӧкӧ ылӧ, а вермас лоны, дзикӧдз сотчис волнуйтчӧмлӧн биын, и тайӧ кокньӧдіс, сӧстӧммӧдіс душасӧ, выльмӧдіс сьӧлӧмсӧ выль вынӧн.
Мам сулаліс да кывзіс, зілис видзӧдлыны аслыс сьӧлӧм пытшкас да сэк жӧ поліс садьмӧдны сэтысь мыйкӧ важӧс, тревожнӧйӧс.
— Мый йылысь думайтанныд? — сы дінӧ матыстчигмоз меліа юаліс кӧзяйка.
— Ог тӧд! — вочавидзис мам.
Ӧта-мӧд вылас видзӧдігтыр чӧв олыштісны, кыкнанныс нюммунісны, сэсся комнатасьыс петігӧн Людмила шыасис:
— Мый нин сэні менам самӧварӧй вӧчӧ?
Мам видзӧдліс ӧшиньӧд, ывла вылын дзирдаліс кӧдзыд лун, сы морӧсын сідзжӧ вӧлі югыд, но жар.
Окота вӧлі висьтавны ставтор йывсьыс уна, радпырысь, кодӧскӧ тӧдтӧмӧс аттьӧалӧмӧн ставсьыс, мый пырис душаас да ӧзйис сэні рытъя кыалӧн гӧрд рӧмӧн.
Сійӧ, мый сылӧн важӧн нин эз чужлы юрбитны кӧсйӧм, волнуйтіс мамӧс.
Кодлӧнкӧ том чужӧм уси тӧдвылас, паметяс гора гӧлӧс горӧдіс — «тайӧ Павел Власовлӧн мам!..»
Радпырысь да нежнӧя дзирдыштісны Сашалӧн синъясыс, сувтіс Рыбинлӧн пемыд фигураыс, нюмъяліс пиыслӧн бронзӧвӧй, чорыд чужӧмыс, яндысигтыр мигайтіс Николай, и друг ставыс вӧрзис пыдісянь, кокниа ышловзьӧмӧн, йитчис да гудрасис сӧдз, уна рӧма кымӧрӧ, коді став мӧвпъяссӧ шымыртіс спокойлӧн чувствоӧн.
— Николай вӧлӧма прав! — пыригмозыс шуис Людмила.
— Сійӧс арестуйтӧмаӧсь.
Кыдзи ті тшӧктінныд, ме мӧдӧдлі сэтчӧ детинкаӧс.
Сійӧ висьталіс, мый дворас полиция, аддзылӧма полицейскӧйӧс, коді дзебсьӧма ворота саяс.
И ветлӧдлӧны сыщикъяс, детинка найӧс тӧдӧ.
— Сідз! — юрнас довкйӧдлігтыр шуис мам.
— Ок, коньӧрӧй...
Ышловзис, но — шогсьытӧг, и шензьыштіс та вылӧ.
— Бӧръя кадас сійӧ частӧ лыддьысис карса рабочӧйяс пӧвстын да и вообщӧ сылы кад вӧлі провалитчыны! — зумыша да спокойнӧя шуис Людмила.
— Ёртъясыс сылы шулісны — мун татысь!
Эз кывзысь!
Ме ногӧн — татшӧм случайяс дырйиыс колӧ заставитны, а не уговаривайтны...
Ӧдзӧсӧд тыдовтчис мича лӧз синъяса, гӧрбакодь ныра, сьӧд юрсиа, банйӧм чужӧма детинка.
— Самӧварсӧ ме пырта? — гораа юаліс сійӧ.
— Пӧжалуйста, Серёжа!
Менам воспитанник.
Мамлы кажитчис, мый талун Людмила мӧдпӧлӧс, прӧстӧйджык да матыссаджык сы дінӧ.
Стройнӧй телӧыслӧн кокни вӧрасас вӧлі уна мичлун да вын, мый кутшӧмакӧ небзьӧдліс сылысь стрӧг да блед чужӧмсӧ.
Войнас ещӧ ёнджыка вӧйӧмаӧсь сингуранъясыс.
И сыын чувствуйтчис напряжённӧя выныштчӧм, душаяс ёна зэлӧдӧм струна.
Детинка пыртіс самӧвар.
Серёжа, тӧдмась!
Пелагея Ниловна, мам сійӧ рабочӧйыслӧн, кодӧс тӧрыт судитісны.
Серёжа кыв ни джын шутӧг копыртчыліс, кутліс мамлысь кисӧ, петіс, вайис булки да пуксис пызан сайӧ.
Чай кисьталігӧн Людмила корис мамӧс не мунны гортас сэтчӧдз, кытчӧдз оз ло тӧдмалӧма, кодӧс сэні виччысьӧ полиция.
— Вермас лоны — тіянӧс!
Тіянлысь, навернӧ, кутасны юасьны...
— Мед юасьӧны! — вочавидзис мам.
— И арестуйтасны кӧ — абу зэв ыджыд шог.
Сӧмын эськӧ мед удиті Пашалысь речсӧ разӧдны.
— Сійӧс наберитӧма нин.
Аски сійӧс позьӧ нин разӧдны карын да слӧбӧдаын...
Ті тӧданныд Наташаӧс?
— Кыдз нӧ!
— Нуанныд сылы...
Детинка лыддис газета да быттьӧкӧ нинӧм эз кыв, но мукӧддырйиыс сылӧн синъясыс газета лист сайсянь видзӧдісны мамлы чужӧмас, и кор мам паныдасьліс сылӧн сюсь синъяскӧд, сылы вӧлі сьӧлӧм вылас лӧсьыд, мам нюмъяліс.
Людмила бара казьтыштіс Николайӧс, эз жалит, мый сійӧс арестуйтісны, а мамлы кажитчис сылӧн сёрниыс дзик естественнӧйӧн.
Кадыс муніс мукӧд лунъяс серти ӧдйӧджык, — кор помалісны чай юны, вӧлі нин пӧшти луншӧр кад.
— Век жӧ! — горӧдіс Людмила.
И тайӧ жӧ здукас тэрыба йиркнитісны.
Детинка сувтіс, синъяссӧ читкыртӧмӧн юалана видзӧдліс кӧзяйка вылӧ.
— Серёжа, восьты.
Коді эськӧ тайӧ?
И сійӧ спокойнӧя сюйис кисӧ юбка зептас да шуис мамлы:
— Жандармъяс кӧ, ті, Пелагея Ниловна, сувтӧй со татчӧ, этійӧ пельӧсас.
А тэ, Серёжа...
— Ме тӧда! — петігмозыс гусьӧникӧн вочавидзис детинка.
Мам нюммуніс.
Сійӧс тайӧ лӧсьӧдчӧмъясыс эз волнуйтны — сійӧ эз чувствуйт нинӧм лёксӧ.
Пырис ичӧтик тушаа доктор.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн висьталіс:
— Ӧти-кӧ, Николайӧс арестуйтӧмаӧсь.
Ага, ті, Ниловна, танӧсь?
Арестуйтігас ті энӧ вӧлӧй?
— Сійӧ менӧ ыстіс татчӧ.
— Гм, — ме ог чайт, мый тайӧ тіянлы пӧльза вылӧ!..
Мӧд-кӧ, тавой разнӧй том йӧз печатайтӧмаӧсь гектографъяс вылын штук витсё кымын речь.
Ме аддзылі — абу лёка вӧчӧмаӧсь, чёткӧй, яснӧй.
Найӧ кӧсйӧны рытнас разӧдны карын.
Ме — прӧтив, — карлы бурджык печатайтӧм листъяс, а тайӧс колӧ мӧдӧдны кытчӧкӧ мӧдлаӧ.
— Вот ме и нуа найӧс Наташалы! — тэрыба шыасис мам.
— Вайӧй!
Сылы вывті окота вӧлі ӧдйӧджык разӧдны Павеллысь речсӧ, став мусӧ вевттьыны пиыслӧн кывъясӧн, и сійӧ видзӧдіс докторлы чужӧмас ӧтвет виччысьысь синъясӧн да дась вӧлі кевмысьны.
— Чӧртыс тӧдӧ, ёна-ӧ удобнӧ лоӧ ӧні тіянлы босьтчыны тайӧ делӧас! — падъялігтыр шуис доктор да перйис часісӧ.
— Ӧні дас ӧти час да нелямын куим минута, — поезд мунӧ кык час да вит минутаын, сэтчӧдз мунны — вит час да дас вит минута.
Ті воанныд рытнас, но онӧ ёна сёрӧн.
И абу таын делӧыс...
— Абу таын! — синкымъяссӧ кӧрӧмӧн повторитіс кӧзяйка.
— А мыйын? — налань матыстчигмоз юаліс мам.
— Сӧмын сыын, медым бура вӧчны...
Людмила сюся видзӧдліс сы вылӧ да, плешсӧ ниртігтыр, шуис:
— Тіянлы — опаснӧ...
— Мыйла? — зэв сьӧлӧмсяньыс да требовательнӧя горӧдіс мам.
— Вот — мыйла! — кутіс висьтавны доктор ӧдйӧ да тшӧкъялігтырйи.
— Ті гортсьыд мунінныд Николайӧс арестуйттӧдз час водзджык.
Ті мунінныд заводӧ, кӧні тіянӧс тӧдӧны, кыдзи учительницалысь тьӧткаӧс.
Тіян воӧм бӧрын заводын лоины вреднӧй листовкаяс.
Ставыс тайӧ гартыштчӧ петляӧн тіян сьылі гӧгӧр.
— Менӧ сэні оз казявны! — ещӧ сьӧлӧмсяньысджык шуис мам.
— А воӧм бӧрын арестуйтасны, юаласны, кӧні вӧлін...
Здук кежлӧ ланьтыштлӧм бӧрын сійӧ гораа шуис:
— Ме тӧда, кыдзи висьтавны!
Сэтысянь ме муна веськыда слӧбӧдаӧ, сэні менам тӧдса эм, Сизов, — вот ме и висьтала, мый суд бӧрын веськыда муні сы ордӧ, шогӧй, мися, нуӧдіс.
А сылы шог жӧ — племянниксӧ судитісны.
Сизов висьталас тадзи жӧ.
Аддзанныд?
Мам чувствуйтіс, мый найӧ сетчасны, зілис, медым тайӧс регыдджык найӧ вӧчисны, да сёрнитіс пыр настойчивӧйджыка.
И найӧ сетчисны.
— Мый нӧ, мунӧй! — неокотапырысь сӧгласитчис доктор.
Людмила ветлӧдліс комнатаӧд да чӧв оліс.
Сылӧн чужӧмыс кельдӧдӧма, омӧльтчӧма, а юрсӧ сійӧ кутіс сьылі мускулъяссӧ тӧдчымӧнъя зэвтӧмӧн, быттьӧкӧ юрыс друг сьӧктаммис да ачыс лётмуні морӧс вылас.
Мам казяліс тайӧс.
— Ті век менӧ видзанныд! — нюмъялігтыр шуис мам.
— Асьнытӧ онӧ видзӧй...
— Абу сідз! — вочавидзис доктор.
— Ми асьнымӧс видзам, долженӧсь видзны!
И зэв ёна видам сійӧс, коді пӧльзатӧг видзӧ ассьыс вынсӧ, да!
Ӧні со мый — речсӧ ті пӧлучитанныд вокзалын...
Сійӧ висьталіс мамлы, кыдзи тайӧс лоӧ вӧчӧма, сэсся видзӧдліс сылы чужӧмас да шуис:
— Но, сиа став бурсӧ!
И муніс, век жӧ мыйӧнкӧ недӧвӧльнӧй.
Кор сы бӧрся ӧдзӧсыс пӧдлассис, Людмила матыстчис мам дінӧ, ачыс шытӧг сераліс.
— Ме гӧгӧрвоа тіянӧс...
Сійӧ босьтіс мамӧс киӧдыс да бара кутіс ньӧжйӧник ветлӧдлыны комнатаӧд.
— Менам эм жӧ пи.
Сылы дас куим арӧс нин, но сійӧ олӧ батьыскӧд.
Менам верӧсӧй — прокурорлӧн отсасьысь.
И детинкаӧй — сыкӧд.
Мыйӧн сійӧ лоӧ? — частӧ думайта ме.
Сылӧн небыд гӧлӧсыс дрӧгнитіс, сэсся бара кутіс ньӧжйӧник висьтавны водзӧ.
— Пиӧс воспитывайтӧ сознательнӧй враг сійӧ йӧзлӧн, кодъяс меным матыссаӧсь, кодъясӧс ме лыддя му вылын медся бур йӧзӧн.
Пиӧй вермас быдмыны менам врагӧн.
Мекӧд овны сылы оз позь, ме ола йӧз ним улын.
Кӧкъямыс во эг аддзыв ме сійӧс, — тайӧ уна — кӧкъямыс во!
Людмила сувтіс ӧшинь дорӧ, видзӧдіс блед, тыртӧм небесаӧ да водзӧ висьталіс:
— Сійӧ кӧ вӧлі мекӧд — ме эськӧ вӧлі вынаджык, сьӧлӧмын эськӧ эз вӧв сійӧ ранаыс, коді век ёнтӧ.
И весиг сійӧ кӧ кувсис — меным эськӧ кокньыдджык вӧлі...
— Гулюӧй ті менам! — надзӧник шуис мам, коді чувствуйтіс, кыдзи ёна шогсьӧмыс сотӧ сылысь сьӧлӧмсӧ.
— Ті шудаӧсь! — шпыньмунігмоз шуис Людмила.
— Тайӧ зэв бур — мам да пи орччӧн, — тайӧ шоча овлӧ!
Власова друг гораа шуис:
— Да, бур!
И, быттьӧ гусятор юӧртіг, гӧлӧссӧ чинтӧмӧн висьталіс:
— Ставныд — ті, Николай Иванович, правда вӧсна сулалысь став йӧзыс — сідзжӧ орччӧн!
Немвиччысьтӧг йӧзыс лоины рӧднӧйӧсь, — ставнысӧ гӧгӧрвоа.
Кывъяссӧ ог гӧгӧрво, а став мукӧдторсӧ — гӧгӧрвоа!
— Вот кыдз! — шуис Людмила.
— Вот кыдз...
Мам пуктіс кисӧ сылы морӧс вылас да, кокньыдика тувкӧдігтыр, висьталіс пӧшти вашкӧдӧмӧн да быттьӧ ачыс аддзис сійӧс, мый йылысь висьталіс.
— Челядь мунӧны став мирыскӧд!
Вот мый ме гӧгӧрвоа — челядь мунӧны мир пасьтала, став му пасьтала, ставныс, быдласянь — ӧтиланьӧ!
Мунӧны медбур сьӧлӧмъяс, честнӧй вежӧра йӧз, дугдывтӧг наступайтӧны став лёк вылас, мунӧны, зумыд кокъяснас талялӧны лӧжсӧ.
Томӧсь, здоровӧсь, ассьыныс венны позьтӧм вынъяссӧ нуӧны ӧтиланьӧ — справедливостьлань!
Мунӧны победитны мортлысь став шогсӧ, кыпӧдчисны став мувывса несчастьеяс бырӧдӧм вылӧ, мунӧны венны безобразнӧйсӧ и — венасны!
Выль шонді ӧзтам, висьтавліс меным ӧти морт, и — ӧзтасны!
Дойдӧм сьӧлӧмъяс йитам ӧтлаӧ — и йитасны!
Мамлы тӧдвылас усины вунӧдӧм молитваяслӧн кывъясыс, кодъяс ӧзтылісны выль эскӧм, но сійӧ шыблаліс найӧс аслас сьӧлӧм пытшкысь, быттьӧ бикиньяс.
— Быдтор дінӧ радейтӧм вайӧны челядь, кодъяс мунӧны правдалӧн да разумлӧн туйясӧд, и ставсӧ вежӧны выль небесаӧн, ставсӧ югдӧдӧны куслытӧм биӧн, коді петӧ сьӧлӧмсянь.
Челядьлӧн став мирсӧ радейтан вынъясысь чужӧ выль олӧм.
И коді кусӧдас тайӧ радейтӧмсӧ, коді?
Кутшӧм вын вылынджык сыысь, коді венас сійӧс?
Муыс чужтіс сійӧс, и олӧмыс ставнас кӧсйӧ, медым сійӧ веніс, — олӧмыс ставнас!
Мам вешйис Людмила дорысь, волнуйтчӧмысла мудзӧма, да, сьӧкыда лолалігтырйи, пуксис.
Людмила вешйис жӧ, шумтӧг, осторожнӧя, быттьӧкӧ поліс мыйкӧ торкны.
Сійӧ пелька ветлӧдліс комнатаӧд, видзӧдіс водзӧ мудзӧм синъяснас да лои быттьӧ ещӧ ыджыдджык, веськыдджык, вӧсньыдджык.
Сылӧн омӧльтчӧм, стрӧг чужӧмыс вӧлі думыштчӧма, и вомдоръяссӧ нервнӧя топӧдӧма.
Комнатаын чӧв-лӧньыс ӧдйӧ успокоитіс мамӧс; Людмилалысь настроениесӧ казялӧм бӧрын сійӧ мыжапырысь да ньӧжйӧник юаліс:
— Ме, гашкӧ, мыйкӧ эг сідзи шу?
Людмила тэрыба бергӧдчис, видзӧдліс сы вылӧ быттьӧ повзьӧмӧн да, сылань кияссӧ нюжӧдӧмӧн, быттьӧ зілис мыйкӧ ӧлӧдны, тэрмасьӧмӧн кутіс висьтавны.
— Ставыс сідзи, сідзи!
Но — та йылысь сэсся огӧ кутӧй сёрнитны.
Мед сійӧ кольӧ сэтшӧмӧн, кыдзи эм.
— И спокойнӧйджыка нин висьталіс водзӧ: — Тіянлы регыд нин мунны колӧ, — ылын ӧд!
— Да, регыд!
Ок, кутшӧм ме рад, ті кӧ эськӧ тӧдінныд!
Пилысь кывъяссӧ нуа, аслам вирлысь кывъяссӧ!
Ӧд тайӧ — кыдзи аслам душаӧй!
Мам нюмъяліс, но сылӧн нюмъялӧмыс эз яснӧя тӧдчы Людмилалӧн чужӧм вылын.
Мам чувствуйтіс, мый Людмила аслас сдержанностьнас кӧдзӧдӧ сылысь радлунсӧ, и сылӧн друг чужис ыджыд кӧсйӧм кисьтны тайӧ суровӧй душаас ассьыс ыпъялысь бисӧ, ӧзтыны сійӧс, — мед сійӧ сідзжӧ юргӧ, кыдзи и сылӧн радлунӧн тыр сьӧлӧмыс.
Мам босьтіс Людмилалысь кияссӧ, крепыда топӧдліс найӧс да шуис:
— Донаӧй ті менам!
Кутшӧм лӧсьыд, кор тӧдан, мый эм нин олӧмас став йӧзыслы югыд и — воас кад — аддзасны найӧ сійӧс, кутчысьласны сыкӧд душанас!
Мамлӧн паськыд, мелі чужӧмыс дрӧгнитлывліс, синъясыс кыпыда нюмъялісны да синкымъясыс тіралісны на весьтын, быттьӧ сетлісны бордъяс налӧн югъялӧмлы.
Сійӧс коддзӧдісны ыджыд мӧвпъясыс, мам кисьтліс наӧ ставсӧ, мыйӧн ӧзйис сылӧн сьӧлӧмыс, ставсӧ, мый удитіс ас вывтіыс вуджӧдны, и топӧдіс мӧвпъяссӧ югыд кывъяслӧн чорыд кристаллъясӧ.
Найӧ век ёнджыка чужлісны арся сьӧлӧмын, кодӧс югдӧдіс тувсовъя шонділӧн творческӧй выныс, пыр яркӧйджыка дзоридзалісны да дзирдалісны сэні.
— Ӧд найӧ — быттьӧ йӧзыслы выль ен чужӧ!
Ставныс — ставныслы, ставныс — ставтор вылӧ!
Тадзи ме гӧгӧрвоа тіянӧс ставнытӧ.
Ті ставныд — ёртъяс, ставныд — рӧднӧйяс, ставныд — ӧти мамлӧн — правдалӧн челядь!
Мам бара кутіс волнуйтчыны, сійӧ чӧв ланьтіс, пыдісянь ышловзис да, кияссӧ паськыда шевгӧдӧмӧн, быттьӧ кӧсйис кодӧскӧ сывйыштны, шуис:
— И кор ме шуа думысь — ёртъяс! — кывсӧ, сьӧлӧмӧн кыла — локтӧны!
Мам шедӧдіс, мый кӧсйис, — Людмилалӧн чужӧмыс шензьӧдана ыпнитіс-ӧзйис, вомдоръясыс дрӧжжитісны, синъяссьыс молльӧн визувтісны гырысь, сӧдз синва войтъяс.
Мам топыда кутіс сійӧс, шытӧг серӧктіс, мам гордитчис сійӧн, мый сылӧн сьӧлӧмыс победитіс.
Кор найӧ прӧщайтчисны, Людмила видзӧдліс мамлы чужӧмас да надзӧник юаліс:
— Ті тӧданныд, мый тіянкӧд — лӧсьыд?
XXIX
Ывла вылын кӧдзыд воздухыс чорыда шымыртіс телӧсӧ, писькӧдчис горшӧ, кутіс гильӧдчыны ныр пытшкын да здук кежлӧ топӧдліс лолалӧмсӧ.
Мам сувтіс да гӧгӧр видзӧдліс: сысянь матын, керка пельӧсын сулаліс гӧна шапкаа извозчик, ылын муніс кутшӧмкӧ морт, мышкыртчӧма, пельпомъяссӧ лэптӧма, а сы водзвылын котӧртіс салдат да ниртіс пельяссӧ.
«Буракӧ, лавкаӧ ыстӧмаӧсь салдатсӧ!» — думыштіс мам да мӧдӧдчис. Ачыс сьӧлӧмсяньыс кывзіс, кыдзи лӧсьыда да гораа дзуртӧ сы кокъяс улын лымйыс.
Вокзалӧ сійӧ воис водз, сылӧн поездыс эз на вӧв дась, но тшынассьӧм, няйт залын чукӧрмӧмаӧсь нин уна йӧз — кӧдзыдыс вӧтлӧма татчӧ кӧрт туй вылын уджалысь рабочӧйясӧс, воӧмаӧсь шонтысьыштны извозчикъяс да кутшӧмкӧ лёк паськӧма йӧз, кодъяслӧн абуӧсь оланінъясыс.
Вӧліны и пассажиръяс, некымын крестьянин, енот ку пася кыз купеч, поп да сылӧн писти сера чужӧма нылыс, морт вит салдат, инас ӧшйытӧм мещана.
Йӧзыс куритчисны, варовитісны, юисны чай, водка.
Буфет дорын кодкӧ гораа сераліс, юръяс весьтын гӧвкъяліс лӧз тшын.
Пыригпетігъясӧ дзуртіс ӧдзӧс, дрӧжжитісны да зилякылісны стеклӧяс, кор ӧдзӧссӧ чорыда клопкылісны-пӧдлавлісны.
Табак тшын дук да сола чери дук ӧвтіс нырад.
Мам пуксис ӧдзӧс дорӧ ставлы син водзӧ да виччысис.
Кор воссьыліс ӧдзӧс — сы вылӧ ӧвтыштліс кӧдзыд воздух, тайӧ вӧлі приятнӧ сылы, и мам морӧстырнас лолаліс сійӧс.
Киясас тубрасъясаӧсь пыралісны йӧз — найӧ эз сразу тӧрлыны ӧдзӧсӧд, видчисны да, джоджӧ либӧ лабичӧ кӧлуйсӧ шыбитӧм бӧрын, пыркнитлывлісны пальто воротникъяс да сосъяс вывсьыс гыӧр, чышкалісны тошъяссьыс, усъяссьыс, мурзігтыр кызісны.
Пырис виж чемодана том морт, тэрыба видзӧдліс гӧгӧр да мӧдӧдчис веськыда мам дінӧ.
— Москваӧ? — ньӧжйӧник юаліс сійӧ.
— Да.
Таня ордӧ.
— Со!
Сійӧ пуктіс чемодансӧ мам дорӧ лабичӧ, кыскис папирос, ӧзтіс сійӧс да, шапкасӧ лэптыштлӧм бӧрын, кыв ни джын шутӧг муніс мӧд ӧдзӧс дорӧ.
Мам малыштіс кинас чемоданлысь кӧдзыд кучиксӧ, ӧшйис гырддзанас сы вылӧ да, дӧвӧльнӧй, кутіс видзӧдны йӧз вылӧ.
Минута мысти сійӧ сувтіс да муніс мӧд лабич вылӧ, коді вӧлі матынджык перрон вылӧ петанінын.
Чемодансӧ сійӧ кутіс киас кокниа, сійӧ эз вӧв ыджыд, и мам муніс юрсӧ чатӧртыштӧмӧн, сы дінті мунысьяс чужӧмъясӧ видзӧдлывлігтырйи.
Лэптӧм воротника дженьыдик пальтоа кутшӧмкӧ том морт зурасис мамкӧд да, кинас ӧвтыштӧм бӧрын, кыв ни джын шутӧг чеччыштіс бокӧ.
Мамлы кажитчис сыын мыйкӧ тӧдса, сійӧ видзӧдліс да казяліс, мый том морт ӧти синнас видзӧдӧ сы вылӧ воротник сайсяньыс.
Тайӧ сюся видзӧдлӧмыс бытшкис мамлысь сьӧлӧмсӧ, киыс, коднас сійӧ кутіс чемодансӧ, дрӧгнитіс, и чемоданыс друг сьӧктаммис.
«Ме кытыськӧ аддзылі сійӧс!» — думыштіс мам, зілис тайӧ думнас личкыны морӧс пытшсьыс неприятнӧй да гӧгӧрвотӧм ощущениесӧ, эз сет мукӧд кывъяслы определитны сійӧ чувствосӧ, коді надзӧник, но властнӧя топӧдіс сьӧлӧмсӧ.
А тайӧ чувствоыс быдмис да кыпӧдчис горшлань, вомыс лолі курыд, мамлы зэв окота вӧлі бергӧдчывны, видзӧдлыны ещӧ ӧтчыд.
Мам бергӧдчис, — морт сулаліс сійӧ жӧ местаас да педзис; кажитчис, мый сійӧ мыйкӧ кӧсйӧ вӧчны да оз лысьт.
Веськыд кисӧ сійӧ вӧлі сюйӧма пальто кизьяс костас, мӧд кисӧ — зептас, та вӧсна веськыд пельпомыс кажитчис шуйга пельпом сертиыс вылынджык.
Мам тэрмасьтӧг матыстчис лабич дорӧ да пуксис видзчысьӧмӧн, надзӧник, быттьӧкӧ поліс ас пытшсьыс мыйкӧ орӧдны.
Мамлы уси тӧдвылас, мый тайӧ мортыскӧд сійӧ паныдасьліс кыкысь нин — первойысьсӧ муяс вылын, кар сайын, Рыбин пышйӧм бӧрын, мӧдысь — суд вылын.
Сэки сыкӧд орччӧн сулаліс сійӧ околодочнӧйыс, кодлы мам лӧжнӧя индіс, кодарлань пышйис Рыбин.
Мамӧс тӧдісны, сы бӧрся следитісны — тайӧ вӧлі гӧгӧрвоана.
«Сюрин?» — ачыс ассьыс юаліс мам.
А здук мысти вочавидзис дрӧгниталігтырйи:
«Гашкӧ, эг на...»
И сэк жӧ, асьсӧ венӧмӧн, стрӧга шуис:
«Сюри!»
Гӧгӧр видзӧдіс да нинӧм эз аддзы, а мӧвпъясыс ӧти бӧрся мӧд ыпнитлывлісны вежӧрас да бӧр куслісны.
«Эновтны чемодансӧ, — мунны?»
Но яркӧйджыка вирдыштіс мӧд бикинь:
«Пилысь кывъяссӧ эновтны?
Татшӧм киясӧ...»
Мам топӧдіс ас бердас чемодансӧ.
«А — чемоданнас мунны?..
Пышйыны...»
Тайӧ мӧвпъясыс кажитчисны сылы бокӧвӧйясӧн, быттьӧкӧ найӧс кодкӧ мырдӧн тувъяліс сы пытшкӧ.
Найӧ сійӧс сотісны, дойдісны юр вемсӧ, кучкалісны сьӧлӧмас, кыдзи биа сунисъяс.
И найӧ дӧзмӧдісны нывбабаӧс, вӧтлісны сійӧс кытчӧкӧ ылӧ ас дорсьыс, Павел дінсьыс и став дінсьыс, мый йитчӧма нин сы сьӧлӧмкӧд.
Мам чувствуйтіс, мый сійӧс век ёнджыка топӧдӧ враждебнӧй вын, личкӧ сылы пельпомъяс вылас да морӧс вылас, зэв ёна повзьӧдлӧмнас омӧльтӧ сійӧс; кӧсичаясас мыйвынсьыс кутісны тіпкыны сӧнъясыс, и юрси вужъясыслы лои шоныд.
Сэки, сьӧлӧмыслӧн ӧти ыджыд да резкӧй выныштчӧмӧн, коді быттьӧкӧ пыркнитіс-тракнитіс сійӧс, мам кусӧдіс став тайӧ мудер, ичӧтик, слабиник биторъяссӧ да аслыс чорыда шуис:
«Яндысь!»
Сылы сразу лои лӧсьыдджык, и сійӧ дзикӧдз успокоитчис да содтіс:
«Питӧ эн янӧд!
Некод оз пов».
Сылӧн синъясыс паныдасисны кодлӧнкӧ гажтӧм, полысь синъяскӧд.
Сэсся паметяс вирдыштіс Рыбинлӧн чужӧмыс.
Кымынкӧ здук падъялыштӧмыс быттьӧ топӧдіс ставсӧ сы пытшкын.
Сьӧлӧмыс кутіс тіпкыны спокойнӧйджыка.
«Мый нӧ ӧні лоӧ?» — гӧгӧр видзӧдігтыр думайтіс мам.
Шпион корис ас дорас стӧрӧжӧс да, мам вылӧ синъяснас индіг, мыйкӧ шӧпкӧдіс сылы.
Стӧрӧж видзӧдіс шпион вылӧ да бӧрыньтчис.
Матыстчис мӧд стӧрӧж, кывзіс, кӧрис синкымъяссӧ.
Сійӧ вӧлі кузь тушаа, дзор, бритчытӧм старик.
Со сійӧ довкнитіс юрнас шпионлы да мӧдӧдчис лабичлань, кӧні пукаліс мам, а шпион регыд воши кытчӧкӧ.
Старик восьлаліс тэрмасьтӧг да скӧр синъясӧн сюся видзӧдіс мамлы чужӧмас.
Мам вешйис скамья помлань.
«Сӧмын эськӧ мед эз нӧйтны...»
Старик сувтіс сыкӧд орччӧн, чӧв олыштіс да ньӧжйӧник, суровӧя юаліс:
— Мый видзӧдан?
— Нинӧм.
— Гӧгӧрвоа, воровка!
Пӧрысь нин, а — сэтчӧ жӧ!
Мамлы кажитчис, мый стариклӧн кывъясыс кучкисны сылы чужӧмас, ӧтчыд и мӧдысь; тайӧ кывъясыс зэв ёна дойдісны мамлысь сьӧлӧмсӧ, быттьӧ нетшкисны сылысь банбокъяссӧ, перъялісны синъяссӧ...
— Ме?
Пӧръясян, ме абу воровка! — став морӧстырнас горӧдіс мам, и ставыс сы водзын кутіс бергавны-гартчыны сы скӧрмӧмлӧн тӧвнырын да сьӧлӧмсӧ коддзӧдіс курыд ӧбидаӧн.
Мам нетшыштіс чемодансӧ, и сійӧ воссис.
— Видзӧд!
Ставныд видзӧдӧй! — сувтігмозыс горзіс сійӧ да юр весьтас ӧвтыштіс прокламация пачкаӧн.
Пельясас шум пыр сійӧ кыліс чукӧртчысь йӧзлысь горӧдӧмъяс да аддзис — котӧртӧны ӧдйӧ, ставныс, быдладорсянь.
— Мый сэтшӧмыс?
— Со, сыщик...
— Мый тайӧ?
— Шуӧ, гусялі...
— Сэтшӧм шань нывбаба, — ай-ай-ай!
— Ме абу воровка! — гораа шуаліс мам, ачыс неуна успокоитчыштіс, кор аддзис сы дорӧ быдладорсянь чукӧртчысь йӧзӧс.
— Тӧрыт судитісны политическӧйясӧс, сэні вӧлі менам пиӧй — Власов, сійӧ висьталіс речь — со сійӧ!
Ме нуа сійӧс йӧзлы, медым найӧ лыддисны, думайтісны правда йылысь...
Кодкӧ видзчысьӧмӧн кыскыштіс сы киысь бумагаяссӧ, мам ӧвтыштіс наӧн воздухас да шыбитіс йӧз чукӧрӧ.
— Таысь оз жӧ ошкыны! — горӧдіс кодкӧ повзьӧм гӧлӧсӧн.
Мам аддзис, мый бумагаяссӧ кватлалӧны, дзеблалӧны питшӧгас, зепъясас, — тайӧ бара зумыда сувтӧдіс мамӧс кок йылас.
Ставнас зэвтчӧмӧн да чувствуйтіг, кыдзи сыын содӧ садьмӧдӧм гордостьыс, ӧзйӧ пӧдтылӧм радлуныс, сійӧ спокойнӧйджыка да гораджыка висьталіс бумага пачкаяс чемодансьыс кватлаліг да кодлӧнкӧ тэрыб горш киясӧ веськыдвылӧ да шуйгавылӧ шыблалігтыр.
— Мыйысь судитісны менсьым пиӧс да ставнысӧ, кодъяс вӧліны сыкӧд, — ті тӧданныд?
Ме висьтала тіянлы, а ті веритӧй мам сьӧлӧмлы, сылӧн дзор юрсилы — тӧрыт йӧзсӧ судитісны сыысь, мый найӧ став йӧзыслы вайӧны правда!
Тӧрыт ме тӧдмалі, мый тайӧ правдаыс...
сыкӧд некод оз вермы вензьыны, некод!
Йӧз чукӧр чӧв оліс да содіс, сійӧ век ёнджыка топаліс да кытшаліс нывбабаӧс ловъя телӧяс кытшӧн.
— Гӧльлун, тшыгъялӧм да висьӧмъяс — со мый сетӧ йӧзлы налӧн уджыс.
Ставыс миянлы паныд — ми мырсям-уджалам лунысь лун нэм чӧж, век няйт пиынӧсь, пӧръялӧмаӧсь, а миян удж помысь тешитчӧны да тшӧгӧдчӧны мукӧдъяс и кутӧны миянӧс, кыдзи понъясӧс чеп йылын, невежествоын — ми нинӧм огӧ тӧдӧй, да полӧмын — ми быдторйысь полам!
Миян олӧмным — вой, пемыд вой!
— Сідзи! — кыліс кыз гӧлӧс.
— Тупкы сылысь вомсӧ!
Йӧз чукӧр бӧрвылысь мам казяліс шпионӧс да кык жандармӧс, и сійӧ тэрмасис сетны медбӧръя пачкаяссӧ, но кор сійӧ сюйис кисӧ чемоданас, сэтысь аддзис кодлыськӧ бокӧвӧй ки.
— Босьталӧй, босьталӧй! — копыртчигмозыс шуис сійӧ.
— Разӧдчӧй! — йӧзсӧ тойлалігтыр горзісны жандармъяс.
Йӧз неокотапырысь вешйылісны, асланыс массаӧн топӧдісны жандармъясӧс да, гашкӧ, асланыс кӧсйытӧг, мешайтісны налы.
Йӧзсӧ кыскис ас дорас честнӧй гырысь синъяса, мелі чужӧма дзор нывбаба. И олӧмнас ӧта-мӧдсьыс торйӧдӧмаӧсь, найӧ ӧні йитчисны мыйӧкӧ ӧтиӧ, кодӧс шонтіс биыс кывлӧн, кодӧс, гашкӧ, важӧн нин корсисны да кӧсйисны уна сьӧлӧмъяс, кодъясӧс вӧлі ӧбидитӧма олӧмлӧн несправедливостьясӧн.
Медматыссаясыс сулалісны чӧла, мам аддзис налысь зэв сюся видзӧдысь синъяссӧ да аслас чужӧм вылысь чувствуйтіс шоныд лов шы.
— Пӧчӧ, мун татысь!
— Пыр жӧ босьтасны!..
— Эстшӧм, повтӧм!
— Весасьӧй!
Разӧдчӧй! — век матынджык кылісны жандармъяслӧн горзӧмъясыс.
Мам водзвылын сулалысь йӧзыс шатласисны-лайкъялісны кокъяс йылас да кутчысьлісны ӧта-мӧд бердас.
Мамлы кажитчис, мый ставныс дасьӧсь гӧгӧрвоны сійӧс, эскыны сылы, и сійӧ кӧсйис, тэрмасис висьтавны йӧзлы ставсӧ, мый тӧдіс, став мӧвпъяссӧ, кодъяслысь вынсӧ сійӧ чувствуйтіс.
Найӧ кокниа кыпӧдчылісны сьӧлӧм пытшсьыс да наысь артмылісны сьыланкывъяс, но мам ӧбидапырысь чувствуйтіс, мый сылӧн оз тырмы гӧлӧсыс, сійӧ чирӧма, дрӧжжитӧ, оръясьӧ.
— Менам пилӧн кыв — рабочӧй мортлӧн чистӧй кыв!
Тӧдмалӧй смеллун серти чистӧйсӧ, сӧстӧмсӧ!
Кодлӧнкӧ том синъяс видзӧдісны мамлы чужӧмас радлігтыр да полӧмӧн.
Мамлы тувкисны морӧсас, сійӧ шатовмуні да пуксис лабичӧ.
Йӧз юръяс весьтын шенасисны жандармъяслӧн киясыс, найӧ кватлалісны воротникъясӧд да пельпомъясӧд, мыйвынсьыс тойлалісны бокӧ, нетшкалісны шапкаяс да ылӧдз шыблалісны найӧс.
Мам синъяс водзын ставыс сьӧдӧдіс, кутіс качайтчыны, но, ассьыс мудзӧмсӧ венӧмӧн, сійӧ медбӧръя гӧлӧснас ещӧ на горзіс:
— Народ, чукӧрт ассьыд вынъястӧ ӧти ыджыд вынӧ!
Жандарм ыджыд гӧрд кинас кватитіс мамӧс шошаӧдыс да тракнитіс.
— Ланьт!
Мамлӧн балябӧжыс клёнгысис стен бердӧ, сьӧлӧмыс здук кежлӧ повзьыліс да бара ыпнитіс-ӧзйис.
— Мун! — шуис жандарм.
— Нинӧмысь энӧ полӧй!
Абу курыдджык шогыс сыысь, кодӧн ті нэм чӧжныд лолаланныд...
— Ланьт, шуа!
Жандарм кватитіс мамӧс киӧдыс, тракнитіс.
Мӧд жандарм кватитіс мӧд киӧдыс да, гырыся восьлалігтыр, найӧ кутісны нуӧдны мамӧс.
— ... коді быд лун йирӧ сьӧлӧмтӧ, косьтӧ морӧстӧ!
Шпион котӧртіс водзӧ да, мамлы чужӧмас кулакнас грӧзитігтыр, чирӧм гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Ланьт, тэ, сволочь!
Мамлӧн синъясыс паськалісны, югнитісны, вомдоръясыс кутісны тіравны.
Джоджлӧн нильӧг изъясӧ кокъяснас пыксьӧмӧн мам горӧдіс:
— Ловзьӧм душаӧс — оз вины!
— Пон!
Кинас шеныштчӧмӧн шпион кучкис мамлы чужӧмас.
— Сідзи сійӧс, пӧрысь стервоӧс! — горӧдіс кодкӧ скӧрысь радлігтыр.
Мыйкӧ сьӧд да гӧрд пемдӧдліс здук кежлӧ мамлысь синъяссӧ, сола вир тыртіс вомсӧ.
Гораа горзӧмъяс ловзьӧдісны мамӧс.
— Эн лысьт нӧйтны!
— Ребята!
— Ак тэ, пеж лов!
— Кучкы сылы!
— Разумтӧ оз вермыны ойдӧдны вирӧн!
Мамлы тувкӧдісны сьыліас, мышкас, кучкалісны пельпомас, юрас, ставыс кутіс бергавны-гӧгравны пемыд тӧвнырӧн горзӧмъясын, омлялӧмын, шутьлялӧмын, мыйкӧ сук, пельтӧммӧдана писькӧдчис пельясас, топӧдіс горшсӧ, пӧдтіс, джоджыс быттьӧ воши сы кокъяс улысь, кокъясыс лигышмуніны, телӧыс дрӧгнитлывліс доймӧмысь, сьӧктаммис да шатласис.
Но синъясыс сылӧн эз куслыны да аддзисны уна мукӧд синъяс — найӧ ӧзйисны сылы тӧдса повтӧм, ёсь биӧн, — сылӧн сьӧлӧмлы рӧднӧй биӧн.
Сійӧс тойлалісны ӧдзӧслань.
Мам нетшыштіс кисӧ, кутчысис ӧдзӧс куричӧ.
— Вир мореӧн правдатӧ он кусӧд...
Кучкисны киас.
— Сӧмын ыджыд скӧрлун кыпӧданныд, безумнӧйяс!
Тіян юр вылӧ сійӧ усьӧ!
Жандарм кватитіс мамӧс горшӧдыс да кутіс джагӧдны.
Мам киргис.
— Шудтӧмъяс...
Кодкӧ вочавидзис мамлы гораа бӧрддзӧмӧн.
1906–1907 вояс.
{Галина Николаева (комиӧдіс Д. В. Конюхов) @ Вундандыр @ роман @ Галина Николаева. Вундандыр @ 1952 @ Лб. 3-508.}
Галина Николаева
Вундандыр
ПЕРВОЙ ЧАСТЬ
1. Куимӧн
Юрас сьӧкыда ранитчӧм бӧрын Василий Бортников кык во чӧж куйліс госпитальын.
Кага моз нинӧм вӧчны вермытӧм, личлэдзлытӧм висьӧмӧ, быттьӧкӧ юкмӧсӧ, вӧйтӧм Василий ни ӧти строчка эз гижлы гортсаясыслы: ӧд, страданиеясысь кындзи, сійӧ налы нинӧм нин эз вермы вайны.
Ротаса ёртсяньыс, кодкӧд случайнӧ аддзысис госпитальын, Василий тӧдмаліс, мый полкын сійӧс лыддьӧны усьӧмӧн да юӧртӧмаӧсь та йылысь Авдотья гӧтырыслы.
— Гижны сылы, мый тэ ловъя? — юаліс ёртыс.
— Не кыкысь жӧ сылы гуавны менӧ, — привычнӧй дойӧн топӧдӧм черлыяссӧ сьӧкыдпырысь калькӧдӧмӧн вочавидзис Василий. — Ӧтчыд олляліс и тырмас.
1946 воын Батумиса профессор решитчис вӧчны рискованнӧй да пӧшти безнадёжнӧй операция.
Василий мӧдіс бурдны, быттьӧ чудо лои.
Сылӧн ён телӧыс, вӧрны верманлун вылӧ радуйтчӧмӧн, гӧгӧрвотӧма ӧдйӧ заводитіс тырны вынӧн.
Василийлы эз веритчыссьы, сійӧ поліс, мый сылӧн немвиччысьтӧм шудлуныс надежнӧй.
Сійӧ выпишитчис госпитальысь, семьяыслы нинӧм эз юӧрт, лэбис самолётӧн Москваӧ да сутки мысти муніс нин пригороднӧй поездӧн рӧднӧй местаясті.
Кымын матӧджык гортланьыс воис Василий, сымын ёнджыка сійӧ мӧдіс тревожитчыны гӧтыр да челядь вӧснаыс.
Ӧні, кор сійӧ бӧр лои ачыс аснас кор бӧр воис аслас воддза олӧмас, сійӧс шымыртісны семья вӧснаыс сэтшӧм шоглун да сы дорӧ сэтшӧм нетерпеливӧй радейтӧм, кутшӧмъясӧс сійӧ некор на эз испытайтлы.
Медбӧръясьыс воддзаджык переездын Василий аддзысьліс орчча сиктса тӧдса колхозниккӧд.
Кор тӧдмаліс, мый соседыс неважӧн на аддзылӧма базар вылысь сылысь гӧтырсӧ да нывкаяссӧ, Василий тыртіс сійӧс вопросъясӧн.
Сылы важнӧ вӧлі ставыс: кутшӧм пальтоа вӧлі Авдотья, мый сійӧ ньӧбаліс, кутшӧмджыкӧсь нывкаясыс, — но соседыс долис ӧтитор.
— Дзоньвидзаӧсь, воан гортад — ачыд аддзан...
Тайӧ вӧлі этша, но и тайӧ некымын кывсьыс Василий лои шудаӧн.
Сійӧ дугдіс тревожитчыны, и ещӧ ёнджыка сійӧс шымыртіс гортас воӧм кузя радлун.
Сӧмын нёль лун сайын на сійӧ ветлӧдліс ӧти гимнастёрка кежысь шонді югӧръясӧн ойдӧдӧм Батумиса уличаяс кузя, а ӧні вагон ӧшинь сайын вӧлі турӧба вой и сувтлігъясӧн кыліс, кыдзи скӧрысь шувгис вӧр, коді эз тыдав гартчысь лым пӧвсттіыс.
Ни тайӧ зэв водзся да ноябрын шоча овлывлысь турӧбыс, ни пемыд войыс эз повзьӧдны Василийӧс.
Сійӧ петавліс вагонысь быд полустанокын, сёрнитліс долыд кывъясӧн пемыдсьыс аддзытӧм йӧзкӧд, видзӧдаліс керкаяслысь сьӧд мыгӧръяссӧ, ляпкыдик станционнӧй заборъяссӧ да радуйтчис пемыд пӧвстын тӧдчысь быд коз пулы.
И йӧзыс, и вагонъясыс, и коз пуясыс вӧліны асӧн, асланыс районсаӧн, Угреньсаӧн.
Василий чеччис поездысь разъездын.
Ас чужан сиктӧдзыс — Крутогорыӧдз — вӧлі вит километр.
Вагонын сійӧ ӧтпырйӧ юис четвертушка вина, велавтӧмвывсьыд сылӧн кокъясыс слабмисны да быттьӧкӧ суставъяссьыс личалісны винтъяс.
Гӧгӧр мӧдіс гартчыны, бушуйтчыны сапкысь лым.
Эз тыдав ни му, ни небеса — сӧмын чужӧмад швачӧдысь, шыбласьысь гудыр тупйӧд да вӧрлӧн дугдывтӧг шувгӧм, коді либӧ кыптывліс, кыдзи прибойлӧн шум, либӧ ланьтыштліс.
Вӧрыс сідзжӧ пӧшти эз тыдав.
Но, кӧть и эз тыдав, сійӧ чувствуйтчис быдторйын да ыджыдаліс став вылас.
Пемыдыс вӧлі тырӧма сы шувгӧмӧн.
Кыліс, кыдзи гораа шувгисны пемыд пӧвстас пожӧмъяс, дзуртісны нюдз коз пуяс, шарӧдчисны йизьӧм уввожъяснас кын кыдз пуяс.
Мукӧдлатіыс вӧрыс матыстчыліс дзик туй дорӧдзыс, и сэки, быттьӧ бӧр кокъяс вылас сувтӧм ошъяс, мыччысьлісны сьӧд коз пуяс да кватайтісны уввожъяснас полушубоклысь сосъяссӧ, пӧласӧ.
Мукӧд дырйиыс тӧлыс лӧньыштліс, быттьӧ дзебсьыліс, а сэсся минута мысти уськӧдчыліс выль вынӧн, гартчис, швачӧдіс ва полотнищеӧн то ӧти, то мӧд банбокад.
Василий лэптіс воротниксӧ, лэдзис кымӧс вылас шапкасӧ, ӧні сӧмын лымйӧн швачӧдӧм синкым вевдоръясыс и сотчисны и кынмисны ӧттшӧтш, да пельясыс, быттьӧ ваӧн, вӧлі тырӧмаӧсь вӧр шувгӧм шынас да тӧв шутьлялӧмнас.
Сійӧ муніс ош моз юрсӧ копыртӧмӧн, кымӧснас водзлань сетчӧмӧн; сійӧ косявліс турӧбсӧ став тушанас, кыдзи орйӧдлӧны валысь визувсӧ, а турӧбыс шыбласис ещӧ на скӧрджыка да век топӧдліс бушуйтчан кытшсӧ.
Василийлы тайӧ кажитчис мыйкӧ война кодьӧн, паметьысь вушйытӧм на, сійӧ лунъяс кодьӧн, кор сійӧ ӧтлаын аслас полккӧд писькӧдчӧ вӧлі окружениеысь.
Сы вежӧрын, коді коддзӧма винаысь, радлунысь да мудзӧмысь, война, турӧб, горт да победа сӧльнитчисны ставыс ӧтлаӧ.
И дум вылас усьліс аслас став олӧмыс сійӧ кадсянь, кор медбӧръяысь муніс сійӧ тайӧ туй кузяыс.
Кор турӧбыс уськӧдчыліс зэв ыджыд вынӧн, Василий чатӧртчывліс да шулывліс: -
— Паныдасим, здоровайтчим, важӧн эг аддзысьлӧй!
Эк, тайӧ ставыс радлун кузя!
Сійӧ пидзӧсӧдзыс вӧйласис лымйӧ, зэв частӧ воштывліс лымйӧн тыртӧм туйсӧ.
Сылы вӧлі сьӧкыд и долыд муннысӧ.
Немвиччысьтӧг веськыда сы водзын сувтісны пашкыр козъяс.
Сійӧ воськовтіс веськыдвылӧ — зурасис толаӧ, сетчис шуйгавылӧ — сійӧс кыйӧдісны гуранын куйлысь вужляяс.
— Вот тайӧ окружение! — вужлясӧ кинас вештігӧн гораа шуис сійӧ. — Кытчӧ мунны?
Мед кӧть эськӧ небесаын кодзув... Сап пемыд...
Сійӧ видзӧдаліс вазьӧм синъяснас, читкыраліс йизьӧм сибдысь синлысъяссӧ.
Гӧгӧр вӧлі сап пемыд, и сӧмын водзвывсьыс сійӧ аддзис эз югыд, а тайӧ пемыдыслысь кутшӧмкӧ муртса тӧдчысь вижоват оттенок.
Сійӧ мӧдӧдчис веськыда сутшкасьысь коз пу вожъясысь мездысяліг.
Кор сійӧ кайис рӧч йылӧ, то аддзис виччысьтӧмтор: ылын дзирдалысь еджыд пятноясӧн ломалісны пӧнаръяс.
— Гидростанция!
Видзӧд жӧ! — шензьыштіс сійӧ да котӧрӧн лэччис рӧч вылысь.
Увтасінас пыр жӧ лои лӧньджык, и мунны лои кокньыдджык.
Турӧбыс бӧрыньтчис сы дорысь.
Кымӧръяс костті дзирдыштіс тӧлысь, и тыдовтчис керӧс паныд кайысь туй, коді вӧлі сӧстӧм джуджыд мегыр кодь.
Василий мӧдӧдчис кайны тӧдса крут гӧра паныд, мый вӧсна и сиктсӧ шуисны Крутогорыӧн.
Сиктын некод некӧн эз тыдав.
Некымын пӧнар ломалісны керка вевтъяс весьтын, джуджыд коз пу лапъяс весьтын, да кӧнсюрӧ еджыд югӧрӧн югъялісны ӧшиньяс.
Пельӧс сайысь друг тыдовтчисны кык баба.
Василий тӧдіс на пиысь ӧтисӧ да горӧдіс:
— Видза олан, Ксенофонтовна!
Нывбаба сідзжӧ тӧдіс сійӧс, но эз рад ло, а повзис:
— Господи помилуй!
Абу-ӧ Василий Бортников!
Да тэ ӧмӧй нӧ ловъя?!
— Ловъяджык на тэысь, Ксенофонтовна!
Сійӧ мӧдысь шуис: «Господи помилуй!» — да друг котӧрӧн мӧдӧдчис переулокӧ.
— Вот йӧй бабаыд! — сы бӧрся горӧдіс Василий да гораа серӧктіс.
Пӧнаръясӧн югдӧдӧм лым турӧбъяс да пашкыр козъяс вӧліны праздничнӧйӧсь.
Турӧбыс тані эз вӧв скӧр, а ворсӧдчысь да мелі.
Быттьӧкӧ сійӧ сыналӧ уличасӧ ыджыд сынанӧн и кузь юрси пратьясыс, толаяс да керка вевтъяс весьтӧ здук кежлӧ кыпӧдчылӧм бӧрын, кокньыдика усьӧны бӧр.
«Вот менам дыр виччысян лун, менам воан лун!» — мӧвпаліс Василий.
Кымын матыстчис сійӧ гортланьыс, сымын ӧдйӧджык восьлаліс и воӧм мыстиыс дзикӧдз тыри лолыс.
Сійӧ жӧ еджыд наличникъяс вӧліны пемыд ӧшиньяс гӧгӧрыс, а керка пельӧсас век сідз жӧ чурвидзис ӧти кер, самӧй сійӧ, код бердӧ Василий домавліс вӧвсӧ лесоучастокысь волывлігъясӧ.
Василий кайис кильчӧ вылас, и важмоз жӧ ӧти пос тшупӧд вӧлі векниджык мукӧдсьыс, и ки улын сэтшӧм жӧ гӧгрӧсӧсь да вильыдӧсь кынмӧм перилӧясыс.
Сійӧ лэптіс кисӧ, медым таркӧдчыны, но сьӧлӧмыс сэтшӧма мӧдіс тіпкыны, мый сылы лолыштнысӧ лолі сьӧкыд.
Полушубок соссьыс кутіс кывны котшӧс дук — пемыдас папироссӧ ӧзтігӧн Василий чишкалӧма сійӧс.
Сійӧ лолыштіс кӧдзыдын сукмӧм да чорыдджыкӧн лоӧм тайӧ котшӧс дуксӧ да друг уси сылы тӧдвылас, кыдзи ӧтчыд, бипур дорӧ унмовсьӧм бӧрын, сылӧн чишкасьліс полушубокыс.
Здук кежлӧ кажитчыліс сылы, мый сылӧн полкыс ставнас — орудиеяснас, повозкаяснас, кухняяснас — воис ӧтлаын сыкӧд да сулалӧ сы бӧрвылын.
Василий мыйвынсьыс кутіс зымӧдны ӧдзӧсӧ.
— Коді сэні?
Аминьӧй!
Коді сэні?
Сійӧ тӧдіс тьӧщаыслысь гӧлӧссӧ.
— Мам!
Тайӧ ме, Василий!
Эн повзьӧй, мам, ме ловъя!
Ме вои госпитальсянь!
Тьӧщаыс восьтіс ӧдзӧссӧ, уси Василийлы кияс вылас.
— Васенька, ловъя!
Тэ-ӧ тайӧ!
Господи!
Василий кутліс сылысь лёталӧм телӧсӧ, кыліс ки увсьыс сылысь вӧрысь лопаткаяссӧ, и мыйкӧ топӧдны мӧдіс Василийлысь горшсӧ.
Посводзсьыс кыліс шома капуста дук, а кыдзи сӧмын сійӧ пырис керкаас, ӧвтыштіс сы вылӧ шоныд руӧн да сійӧ муса нянь дукӧн, коді вӧлі йиджтысьӧма самӧй стенъясӧдзыс.
Василий зэв ӧдйӧ муніс горничаас да еджыд тӧлысь югӧр улын аддзис Авдотьясӧ.
Сійӧ чеччис вольпась вывсьыс, тӧдіс Василийӧс, горӧдіс:
— Васенька! — чеччыштіс джоджӧ да дрӧжжитігтыр ляскысис сы бердӧ.
— Рӧднӧйӧй!
Дзоньвидза!
Ловъя!
Кыдзи нӧ тэ?
Кытысь?
Мыйла чӧв олін?
— Кык во чӧж кер моз куйлі госпитальын,
вӧрзьӧдчыны эг вермыв.
Эг кӧсйы лоны тэныд сьӧктӧдӧн.
Авдотья ставнас вӧлі сы киясын — небыдик, шоныд, дрӧжжитӧ.
Сылӧн телӧыс вӧлі дзик аслыссямаӧн, сэтшӧмӧн, кутшӧм эз вӧв свет вылын ни ӧти нывбабалӧн, — рӧднӧйӧн, кывзысьысьӧн, гӧгӧрвоанаӧн, пӧшти сылӧн асласӧн.
Авдотья кутліс сійӧс, и сылӧн киясыс вӧліны Василий кияслы водзӧ содтӧдӧн, пельпомъясыс ӧтлаасисны Василий пельпомъяскӧд.
Сійӧ топӧдліс гӧтырсӧ ас бердас, и Василийлы кажитчис, мый гӧтырыслӧн бурлуныс, шоныдыс — сійӧ и эм гортыс, рӧднӧй, вежсьытӧм, муса гортыс.
И быттьӧ мыйкӧ сылӧн личаліс ас пытшкас.
Прӧйдитіс вывті ыджыд напряжениеыс, кутшӧмын сійӧ оліс став тайӧ кадсӧ.
Василий слабмис, лэдзчысис юрнас гӧтырыслӧн шоныд сьылі вылӧ, и синва кӧтӧдіс сылысь банбокъяссӧ.
Сэки сійӧ аддзис крӧвать дорйывсьыс мужскӧй фигура.
Василий аддзис кӧсичасӧ, и уссӧ, и векньыдик пельпомъяссӧ улыс еджыд дӧрӧм увсьыс.
Сійӧ тойыштіс гӧтырсӧ да горӧдіс:
— Би!
Би!
— Васенька!.. — Гӧтырыс эз лэдзчысь сы дорысь, но Василий тойлаліс сійӧс ас дорсьыс да горзіс:
— Би!
Тьӧщаыс кималаснас корсис пемыдас выключатель да бергӧдіс сійӧс.
Крӧвать вылын пукаліс мужчина да тэрмасьӧмӧн кӧмаліс сапӧгсӧ.
Сійӧ сьӧкыдпырысь чеччис, и Василий тӧдіс сійӧс — тракторист Степан Моховӧс.
Еджыд дӧрӧма, векни пельпомъяса, омӧлик Степан сулаліс крӧвать дінын, и Василий казяліс, кыдзи мыйкӧ пессьӧ сылӧн сьылі вылас, ключицаяскостса гуранторъяс.
Ӧти здукӧн Василийлы тӧдвылас уси ставыс: и Дуняшкакӧд первойя аддзысьлӧмъясыс, и рукопашнӧй дырйи виӧм первойя враг, и медся нин — сійӧ часыс, кор сійӧ, ранитчӧм, куйліс вӧрын, ньылаліс лым да, думсьыс Авдотьякӧд прӧщайтчиг, бӧрдіс шогысла, гӧтырсӧ радейтӧмла да сійӧс жалитӧмла.
Сійӧс шымыртіс висяндырся скӧрлунлӧн приступъяс пӧвстысь ӧти. Тайӧ приступъясыс сылӧн лоины ранитчӧм бӧрас.
Пемыдыс и югыдыс сорласисны сы синъяс водзын, мӧвпъясыс вошины.
Сійӧ воськовтіс Степанлань.
Кулакъясыс сылӧн ыдждісны, сьӧктаммисны, и сійӧ ачыс чувствуйтіс налысь сьӧктасӧ.
— Васенька! — горӧдіс гӧтырыс.
Лампочкаыс качайтчис провод йылын, и вуджӧръясыс, дженьдаммыліг да нюжаммыліг, вирдалісны стенъястіыс.
Василий матыстчис Степан дінӧ да лэптіс кисӧ:
— У!.. Тэ!..
Степан эз думыштлы дорйысьны.
Сійӧ сулаліс веськыда да ёся видзӧдіс Василий синъясӧ сӧдз, пӧшти еджыд синъяснас.
И Василий друг аддзис аслас лэптӧм кулак весьтысь Степан кӧсичаысь лынас срӧститчӧм, пиньӧсь дора рана туй.
Кӧсича лысӧ вӧлі уродуйтӧма и кажитчис трӧпӧкӧн, вӧсниӧн, йӧнгыляӧн.
Лэптӧм кияса Василий сувтіс: сійӧ эз вермы кучкыны тайӧ лыас, эз вермы инмӧдчыны немецкӧй пуляясӧн кольӧм вурысъясас.
Сійӧ сулаліс лэптӧм киӧн да видзӧдіс ӧттшӧтш и скӧрысь и нора.
Сэки Степан эз гораа, но чорыда шуис:
— Мыйысь, Василь Кузьмич?
Ме тэнад керкаӧ эг вӧр моз лок...
— Васенька! — горӧдіс гӧтырыс. — ӧд виччыси, виччыси!..
— Дыр-ӧ тэ виччысин?
Лун?
Час? — Сійӧ бергӧдчис Степан дінысь да сибдӧм гӧлӧсӧн шуис: — Челядьӧс!..
Авдотья уськӧдчис челядь крӧвать дорӧ.
Василий мышкуті прӧйдитіс йирмӧг, — сійӧ аддзис ассьыс чужӧмсӧ, ичӧтик, гӧрдӧдыштӧма, но аслас.
Сійӧ тӧдіс ассьыс са сьӧд синкымъяссӧ, кодъясӧс быттьӧ чегӧма шӧрӧдыс, увдорсяньыс вундыштӧм кодь нырбордъяссӧ да ассьыс привычкасӧ кутны юрсӧ лэдзыштӧмӧн да чукыльтыштӧмӧн.
Сэтшӧм лӧсьыд да долыд вӧлі аддзыны да тӧдмавны аслыс асьсӧ, олӧмӧн пеславтӧм на ассьыс медводдза челядьдырсӧ, мый Василий вунӧдіс став йывсьыс, дрӧгнитіс да нюжӧдчис аслас рӧднӧй, кровнӧй, ылӧдчытӧм шоныд комӧк дорӧ.
— Вай! — шуис гӧтырыслы Василий.
Но ичӧтик Дуняшка чукыртчыліс, бӧрддзис, кутіс горзыны:
— Мун!
Мун! — да нюжӧдчис Степанлань.
Дуняшка то чабыртліс кулакъяссӧ, то мыйвынсьыс паськӧдліс чуньяссӧ да требуйтіс, корис, скӧраліс, бӧрдіс:
— Папук жӧ!
Папук!
Степан сулаліс орччӧн да эз лысьт матыстчыны сы дінӧ.
— Босьт! — шуис батьыс Степанлы и петіс кухняас.
Катюша пыр жӧ тӧдіс сійӧс, чеччыштіс паччӧрсьыс да вашкӧдӧмӧн шуис:
— Папа!
Сійӧ лоӧма дзик барышня кодьӧн нин, кӧсаяссӧ вӧлі кыӧма дзик кӧсичаяс дорсяньыс да гартлӧдлӧма карса ног.
Сійӧ топӧдчис батьыс бердӧ небыдик нырнас да вашкӧдіс:
— Папа!
Степан муніс кухняӧ.
Василий водіс крӧвать вылӧ.
Гӧтырыс матыстчис сы дінӧ.
— Вася...
Василий лэдзчысис узьӧм улӧ.
Став вӧлӧмторсьыс сійӧ измис и эз вермы ни думайтны, ни сёрнитны, ни чувствуйтны.
Авдотья водіс лабичӧ, и войбыд измӧм вунӧдчӧм пыр Василий кыліс, кыдзи сійӧ бӧрдіс.
Войбыдӧн Василий паляліс, и вежӧрыс сылӧн сайкаліс.
Асывнас сійӧ петіс ывлаӧ.
Степан вӧлі поткӧдлӧ пес да, Василийӧс аддзӧм бӧрын, шӧйӧвоши да мӧдӧдчис вороталань.
— Эн мун! — горӧдіс сылы Василий.
Заборсӧ вӧлі дзоньталӧма выль тьӧсъясӧн, свинарникас вольсалӧма джодж, быдлаын чувствуйтчис тӧждысьысь мужскӧй ки.
Амбарын ӧшаліс кынтӧм ыж туша.
Василий тэрмасьтӧг кытшовтіс овмӧссӧ да пырис керкаас.
— Но, Прасковья Петровна, гӧститӧд!
Гӧтырыс да тьӧщаыс кутісны лӧсьӧдны пызан,
ӧшинь сайын ветлӧдлісны тӧдсаяс, некымынысь таркӧдчылісны ӧдзӧсӧ, корлісны Петровнаӧс, но пырны эз лысьтлыны.
Василийлӧн аймамыс да вокъясыс тӧрыт мунӧмаӧсь Угреньӧ, базар вылӧ, и Василий вӧлі рад сылы, мый оз аддзы найӧс тайӧ сьӧкыд лунас.
— Пуксялӧй! — шуис Василий, кор пызан вылӧ вӧлі лӧсьӧдӧма сёйны. — И тэ пуксьы, Степан Никитич.
Авдотья вӧлі рудов-блед, чужӧмыс сылӧн пыктӧма бӧрдӧмысла.
Сійӧ тӧждысис овмӧс кузя, но мукӧд дырйиыс кынмыліс места вылас тасьті либӧ кринча киас кутігтыр.
Василий матыстіс асланьыс тарелкасӧ, ньӧжйӧник, ёся видзӧдліс пукалысьяс вылӧ да шуис:
— Но, висьтавлӧй: кыдзи колхозаныд?
— Да мый колхозад...
Мусӧ изӧрмӧдісны — оз куйӧдавны мӧдӧд во...
Ме ачым МТС-ын уджала, а тані йӧзыс некыдз делӧсӧ оз ладмӧдны, — вочавидзис Степан.
Найӧ сёрнитісны колхознӧй делӧяс йылысь, и быттьӧкӧ ставыс муніс кыдзи колӧ, сӧмын куимнанныслӧн синъясыс эз вӧрны, да Авдотья зэв тшӧкыда сувтлывліс кывджын вылас.
— Но, а тіян кыдзи МТС-ад? — юаліс Василий.
— Эз гӧрны — паръялісны мусӧ.
Трактористъясыс томӧсь, абу опытнӧйӧсь.
Тракторъясыс важӧсь, запаснӧй частьяс абуӧсь...
Сійӧ сёрнитіс коставлӧмӧн.
Тӧдчӧ вӧлі, мый быд кыв шедліс сылы сьӧкыда.
— А ӧні кыдзи?
— Таво бурмыштіс.
Гӧрам предплужникъясӧн.
Кыті позьӧ, гӧрам джуджыда.
Миян колхозын джуджыда гӧрны ӧні оз позь: назьӧмыс ляпкыд, полам подзолсӧ лэптӧмысь.
Куйӧдалӧма кӧ эськӧ мусӧ, сэки мӧд делӧ,
позьӧ вӧлі эськӧ вочасӧн джуджыдджыка гӧрны.
Василий кывзіс Степанлысь да аслыс кӧсйытӧг думыштіс: «Бур, мый сійӧ миян МТС-ын, талы дӧверитан мутӧ — он ӧшибитчы».
— Партийнӧй организацияад кымын коммунист? — юаліс Василий.
— Партийнӧй организация абу.
А коммунистъяс — ме да тэ.
Василий лэдзис паньсӧ.
Сійӧ тӧдіс войнаӧн вайӧм воштӧмъяс да разрушениеяс йылысь, но сы вӧсна, мый тані, тышъяс мунанінсянь ылысса рӧднӧй колхозас, эз лоны куим коммунист, медбур куим мортыс, сійӧ став мукӧд дырся серти медъёна да пыдісянь гӧгӧрвоис войналысь масштабъяссӧ да народлысь героизмсӧ, коді шедӧдіс победа.
— Алексей Лукич усьӧма Эльба дорын, — висьтавліс Степан, — сэтчӧ сійӧс и дзебӧмаӧсь.
— Алексей Лукич... — Василий лэптіс кисӧ, медым пӧрччыны шапкасӧ, но шапкаыс эз вӧв, и сійӧ, юрсисӧ вынӧн чабыртіг, нуӧдіс кисӧ юр вывтіыс.
Бура сувтіс син водзас «колхозлӧн бать», ичӧтик щӧтка кодь, дзор уска, яръюгыд, долыд карӧй синъяса морт.
Тӧдвылас уси, кыдзи сійӧ веськӧдліс колхозӧн да кыдзи йӧктывліс вприсядку колхознӧй праздникъяс вылын.
Сійӧ вӧлі кӧреннӧй русскӧйӧн, Угреньса мортӧн, и сьӧкыд вӧлі думыштны, мый сылӧн телӧыс куйлӧ йӧз немецкӧй муын и кылӧ сы гу весьтын гӧгӧрвотӧм немецкӧй сёрни.
— Алексей Лукич... — Василий чеччис, прӧйдитчис комнатаӧд. — Но, а мукӧдыс?..
— Карпов ловъя, сӧмын коксӧ воштӧма Кенигсберг дорын.
Сапожничайтӧ артельын, карын.
Митриев кадрӧвӧйын.
Шуӧны, капитанӧдз пӧ воӧма...
— Сідз...
Чӧв олыштісны.
Василий матыстчис ӧшинь дорас.
Бӧрвылас комнатаын вӧлі сьӧкыд чӧв-лӧнь.
Сійӧ кыв ни джын шутӧг видзӧдіс ньылӧдӧм ӧшиньӧд.
Лӧсьыда поздысьӧмаӧсь толаяс пӧвстӧ керкаяс, абу вежсьӧмаӧсь, сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь вӧліны война водзвылын.
Тӧдвылас усины Украинаса каръяс да сиктъяс, кодъяс дінті сійӧ прӧйдитлывліс ӧти госпитальысь мӧд госпитальӧ кочуйтігӧн, зданиеяслӧн сотчӧм стенъяс да выль стрӧйбаяслӧн кыпӧдчӧм.
Кӧрттуйяс вылын составъяс, кытчӧ грузитӧма строительнӧй материал.
— Колхознӧй пятилетка прорабатывайтінныд?
— Колхознӧйӧс — эгӧ, а государственнӧйӧс ме неважӧн проработайті колхозникъяскӧд райком тшӧктӧм серти...
— Сідз...
Бара чӧв лои.
Сэсся Степан шуис, быттьӧкӧ и ошйысьыштіс:
— Чорыда босьтчим!..
Тадзи ещӧ эз на вӧвлы!.. — сылӧн гортӧм гӧлӧсас тӧдчыштны кутіс кыпыдлун.
Сы вӧсна, мый мӧдісны сёрнитны ыджыд делӧяс йылысь, семья кост нелючкияс лоины быттьӧкӧ посниджыкӧсь.
Тадзи предметъяс, кодъяс зэв гырысьӧсь гортса ичӧтик мирын, друг чинӧны ыджданас, петкӧдны кӧ найӧс простор вылӧ.
Василий бӧр пуксис пызан сайӧ.
— Кыдзи комсомол?
— Действуйтӧ.
Алёша сэні веськӧдлӧ, Алексей Лукичлӧн пиыс.
Тӧдвылас уси яблок кодь гӧгрӧс чужӧма да батьыслӧн кодь яръюгыд синъяса детинка.
— Детинка на ӧд вӧлі...
— Быдмӧма...
Ар дас ӧкмыс лоӧ.
Бур морт.
Бать туйӧдыс мӧдіс, кӧть и батьтӧгыс быдмис.
Бара чӧв ланьтісны.
Сэсся Василий друг йӧткыштіс тарелкасӧ да видзӧдліс Степан чужӧмӧ.
— Но, кыдз нӧ мый, Степан Никитич?..
Степанлӧн синъясыс лоины гырысьӧсь да вӧртӧмӧсь, быттьӧ синтӧмлӧн.
Сійӧ индіс Авдотья вылӧ:
— Сылысь колӧ юавны...
Сылы бӧрйынысӧ...
— Абу сідз! — Василий пуктіс пызан дӧра вылас гырысь лыяса паськыд кисӧ. — Сылысь ме ог кут юасьны!
Авдотья ӧдйӧ лэптіс юрсӧ.
Чуймӧм да мыйкӧ оскорбитӧм гордость сяма югдӧдлісны здук кежлӧ сылысь чужӧмсӧ и сэки жӧ кусіны.
Василий вӧлі сылӧн мужик, код водзын сійӧ лои мыжаӧн, Василий вӧлі сылӧн первойя радейтан мортӧн, коді нинӧм лёксӧ эз вӧчлы сылы, сійӧ вӧлі Авдотья нывъяслӧн бать да тайӧ керкаас кӧзяин.
Сылӧн властьыс да сылӧн кӧзяитан нога гӧлӧсыс тайӧ часӧ кажитчисны Авдотьялы справедливӧйӧн да законнӧйӧн.
Став мунанторлысь «законностьсӧ» чувствуйтӧмыс вӧлятӧммӧдіс да личкис Авдотьяӧс.
Падмӧм, шӧйӧвошӧм Авдотья ветлӧдліс да сёрнитіс, кывъяссӧ да поступокъяссӧ пӧшти вежӧрттӧг.
И став выныс сылӧн мунліс сы вылӧ, медым кутчысьны кок йылас да не дрӧжжитны, ӧд сылӧн телӧыс лёкысь сырмис.
Василий бара петіс пызан сайысь, прӧйдитчис кухняӧдыс да зургис кокнас важ сундукӧ:
— Ректы сундуксӧ, Авдотья!
Синваыс мӧдіс визувтны нывбаба синъясысь.
— Мый тэ думыштін, Василий Кузьмич?!
— Ланьт, Авдотья, ланьт...
Ректы, мися, сундуксӧ.
Кор сундуксӧ лои ректӧма, Василий юаліс:
— Лӧз шевиотӧвӧй параыс эм на?
— Эм, Василий Кузьмич!
Да мый нӧ тэ?
— Ланьт, Авдотья, ланьт...
Прӧстыняяссӧ пуктав сундукас.
Да дзоньяссӧ пуктав!
Мый нӧ киссьӧмъяссӧ тэчан?
— Господи!
Василий Кузьмич!
Васенька!
Да мый нӧ тайӧ?
— Ланьт, Авдотья!
Кичышкӧдъяссӧ пуктав, кодъяс выльджыкӧсь.
Авдотья дрӧжжитысь кияснас пукталіс кӧлуйсӧ, и сылӧн синъясыс корсисны эз Василийлысь, а Степанлысь синъяссӧ.
Авдотьялӧн Степанлань, Степанлӧн Авдотьялань видзӧдӧмъясын мыйкӧ чепсасис: нето полӧм, нето гуся надея да дзебӧм радлун.
И Василий аддзыліс тайӧс.
Степан пукаліс ставнас нюжӧдчӧма да вӧрзьытӧг, и сылӧн паськыда восьтӧм, сӧдз, пӧшти еджыд синъясас тӧдчисны полӧм, зэвтчӧмӧн виччысьӧм, благодарность.
— Степан Никитич, керав шӧри ыж тушасӧ да гартышт джынсӧ рӧгӧзаӧн.
А ті, мам, ветлӧй конюшняӧ, корӧй подвода.
— Да мый нӧ тэ, Васенька?!
Да кытчӧ нӧ тэ?
— Чӧв олӧй, мам, чӧв!
Мунӧй!
Кор сундукыс лои тыр, а ыж тушаджынсӧ вӧлі гартыштӧма рӧгӧзаӧн, Василий пуксис скамья вылӧ, пуктіс кыкнан кисӧ пызан вылӧ да шуис:
— Но, Степан Никитич, меным кольччыны, тэныд мунны...
Миян кык челядь, найӧс шӧри он керав, и ме найӧс тэныд ог сет.
Ме тэ вылӧ ог скӧрав, и тэ ме вылӧ эн.
Ми тэкӧд ӧти поле вылын воюйтім, ӧти поле вылын и кутам кӧдзны.
Эмбуртӧ ме тэныд чукӧрті, а ещӧ кӧ колӧ, босьт, мый кӧсъян.
Авдотьялӧн вежсис чужӧмыс.
Степан уськӧдчис сы дорӧ.
— Он вермы тэ ӧтнад решайтны, Василь Кузьмич!..
Сійӧ кватитіс Авдотьясӧ киӧдыс, но Авдотья повзьӧмысла нетшыштіс кисӧ да шатовтчис сы дінысь.
— Эн вӧрзьӧд, Стёпа!..
Лучше ӧтпырйӧ!..
Челядь!
Ӧд челядь!
Василий бергӧдчис да петіс, медым не мешайтны налы прӧститчынысӧ.
Сійӧ дыр сулаліс горничаса ӧшинь дорын, сэтчӧдз, кытчӧдз эз пет подводаыс дворсьыс.
Ичӧтик турунвиж сундук ӧткӧн сулаліс паськыд рӧзвалльын.
Степан, гӧрбыльтчӧма, омӧлик, муніс сы бӧрся бушуйтчысь турӧб дырйи.
Василий бӧр пырис кухняӧ.
Ӧдзӧссӧ вӧлі абу дзикӧдз пӧдлалӧма, и кухняӧ путкыртіс-пырис кӧдзыд воздух.
Сундукыс сулаліс джодж шӧрас, и сылыштӧм ыж тушаыс орччӧн куйліс рӧгӧза вылын.
Авдотья, кияссӧ ӧшӧдӧмӧн, пельпомъяссӧ лэдзӧмӧн, пукаліс ӧдзӧсдорса лабичын да эз нин бӧрд, а сӧмын тшӧкыдджыка лолаліс.
Василий бура гӧгӧрвоис, мый сійӧ радейтӧ вӧлӧм Степанӧс.
«Но мый нӧ? — думайтіс сійӧ, став вӧлясӧ ассьыс зэвтӧмӧн, медым лоны спокойнӧйӧн. — Мый нӧ?
Дуня абу сэтшӧм баба, медым овны мужиккӧд кутшӧмкӧ выгӧда ради либӧ нинӧм вӧчӧм вӧсна...
Сійӧ абу сэтшӧм баба!..»
Василий пуксис сыкӧд орччӧн да пуктіс сы пельпом вылӧ кисӧ.
Авдотья нёровтчис сы дінӧ да бӧрддзис.
— Дуня, мӧдног оз позь, миян челядь!..
Сійӧ эз скӧрав ни Авдотья вылӧ, ни Степан вылӧ.
Василийлы уси дум вылас корасьӧм и гӧтрасьӧм и сійӧтор, кыдзи нӧбасьысь Авдотьяыс дзонь лун чӧж ытшкӧм бӧрын котӧрӧн воліс сы дінӧ полевӧй станӧ сизим километр сайӧ сӧмын сы могысь, медым вердны сійӧс выя шаньгаясӧн, кодъясӧс радейтліс сійӧ да кодъясӧс гӧтырыс гартлывліс шаль пиӧ, медым эз кӧдзавны.
Сылы дум вылас уси и сійӧтор, кыдзи, карысь воӧм бӧрын, гӧтырыс вайлывліс став семьяыслы пӧдаркияс и сӧмын аслыс вылӧ сылӧн некор эз тырмыв деньгаыс.
Кор Василий видліс сійӧс таысь, Авдотья мыжа морт моз шулывліс сылы: «Васенька, ме мӧдысь дзик нин».
Унатор усьлі дум вылас Василийлы и унатор выльпӧв переживайтіс сійӧ.
— Ме правлениеӧ ветла, Дуня.
Сійӧ кутіс лӧсьӧдчыны мунны, а Авдотья отсаліс сылы, и синъясыс сылӧн вӧліны сэтшӧмӧсь, быттьӧ сы пытшкын мыйкӧ зэв ёна висьӧ.
Татшӧм синъяссӧ Василий аддзывліс морӧсӧ да кынӧмӧ ранитчӧмаяслысь.
Кокӧ да киӧ ранитчӧмаяслӧн эз вӧвлыны татшӧм синъясыс.
Сійӧ бара кыскыштіс гӧтырсӧ ас бердас да шуис:
— Крепитчы, Дуня, оз жӧ позь мӧдног!
Челядь ӧд!
И бара сійӧ, мужикыс дорӧ топӧдчӧмӧн, вочавидзис:
— Ме ӧмӧй мыйкӧ шуа?
Василийлы вӧлі сьӧкыд, сійӧ кажитчис ӧткаӧн да вӧлі ӧбиднӧ ас вӧснаыс, Авдотья вӧсна, на вӧсна, кодъяслысь судьбасӧ песлӧдлӧма война.
«Вот сійӧ, менам дыр виччысян лунӧй!
Менам воан лунӧй!» — думыштіс сійӧ зэв шогпырысь, но дзебис шоглунсӧ да спокойнӧя шуис:
— Венам и тайӧс, Дуня.
Не татшӧмторъяс венлывлім, — и муніс колхоз правлениеӧ.
2. Асыв
Ӧшинь стеклӧяс вылӧ морозӧн вӧчалӧм мича узоръяс ворсісны да дзирдалісны. Кыпӧдчысь шондіысь кӧдзыд асылӧ найӧ лоины розӧвӧйӧн.
Комнатасӧ пӧтӧлӧкӧдзыс югдӧдысь шонді югӧръяс вӧліны сӧстӧмӧсь да ёсьӧсь. Тайӧ югӧръясас тӧдчисны и толаяслӧн немжалиттӧм дзирдалӧмыс и тӧвся небесалӧн кӧдзыд лӧзов рӧмыс.
Татшӧм часъясӧ лӧсьыд вӧлі думайтны.
Лунъя помтӧм делӧясӧн шымырттӧм на юр вем уджаліс торъя точностьӧн, мӧвпъяс вӧліны свежӧйӧсь да свободнӧйӧсь.
Пызан вылын стеклӧ улын куйліс районлӧн уна пасйӧдъяса карта.
Карандаш йывсӧ вӧлі веськӧдӧма точка вылӧ, коді обозначайтіс Первой май нима колхоз.
Тайӧ колхозса председательыс, юсьӧм морт да бездельник, коді кӧзяйничайтіс сэні нелямын коймӧд — нелямын нёльӧд воӧ, кор война кадся сьӧкыдлунъяс требуйтісны торъя бура уджалӧм, торкис севооборотъяс, эз куйӧдавлы мусӧ и сэтшӧма кисьтіс колхознӧй овмӧссӧ, мый сійӧ кадсяньыс колхозыс омӧльтчис да косьмис, кыдзи омӧльтчӧ да косьмӧ керыштӧм пу.
«Областьса медся омӧль районын, медся омӧль сельсӧветса медся омӧль колхоз, — думайтіс Андрей, а ачыс тӧдлытӧг вӧчаліс стеклӧ вылӧ Первомайскӧй дінӧ кытшъяс, — и сьӧкыд накӧд уджавны».
Сылы пыр жӧ уси тӧдвылас сійӧ чувствоыс, коді век лолі тайӧ колхозӧ ветлӧм бӧрын, — чувствоыс вӧлі сэтшӧм, быттьӧкӧ ковмыліс лэптыны мыйкӧ кизьӧрӧс, форматӧмӧс и сійӧ эз ӧшйыв киясӧ, шливдыліс.
«Абу стерженьыс... — водзӧ думайтіс сійӧ.
— Но стержень лоӧ лӧсьӧдӧма, кыдзи лӧсьӧдӧма сійӧс тані и тані!..»
Сійӧ нуӧдіс син пырыс картавывса уна гӧрд точкаяс.
Точкаяснас вӧлі пасъялӧма колхозъясӧс, кӧнъясын вӧліны партийнӧй организацияяс.
Зэв нин этша колины сэтшӧм колхозъясыс, кӧні партийнӧй организацияяс век на эз вӧвны.
«Тайӧ выль председательыс да Михаил Буянов — кыкӧн нин.
Коймӧднас вермис эськӧ лоны Мохов, но Мохов колӧ МТС-лы...
Мохов колӧ МТС-лы... — думсьыс мӧдпӧв шуис Андрей, зумыштчис да чорыда ниртыштіс кымӧс шӧрсӧ.
— Мыйла нӧ ме бара думайта та йылысь?
Та йылысь ме ставсӧ решиті нин и гӧгӧр думайті.
Гӧгӧр думайті и решиті...
Но гӧгӧрвоас-ӧ тайӧс Валя?
Гӧгӧрвоас!
Гӧгӧрвоас сідз жӧ, кыдзи гӧгӧрвоӧ ставсӧ...»
Андрейӧс шымыртіс нежность сэтшӧм вынӧн, мый сійӧ гӧгӧр видзӧдліс: эз-ӧ кодкӧ случайнӧ тӧдмав сы чужӧм серти мӧвпъяссӧ, кутшӧмъяс абу лӧсяланаӧсь райкомса первой секретарь кабинетын?
Кабинетын важмоз вӧлі тыртӧм да лӧнь, и сӧмын стен сайсянь кыліс телефонӧ горзысь дежурнӧйлӧн сибдӧм гӧлӧсыс:
— Делӧвӧй древесина кымын кубометр?
Алло!
Алло!
Лесоучасток!
Делӧвӧй древесина...
— Петровичыс сэні? — торкис дежурнӧйӧс Буяновлӧн гӧлӧсыс.
Андрей век на ещӧ эз вермы привыкнитны «Петрович» ним дорӧ, мыйӧн шуисны сійӧс районын. Тайӧ нимыс сы чайтӧм серти лӧсялӧ кодлыкӧ солиднӧйлы, дзик абу сы кодь мортлы.
— Дерт, тані, — скӧра вочавидзис дежурнӧй.
— Позьӧ сы дорӧ?
— Раз Стрельцов ёрт корис тэнӧ кӧкъямыс кежлӧ, сідзкӧ и примитас тэнӧ стӧч кӧкъямыс ноль-нольын.
Андрей топыдджыка пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да ӧдйӧ бӧр локтіс пызан дорас.
Кӧкъямысӧдз коли кызь минута, и колӧ вӧлі помавны сэтчӧдз вӧрлэдзысьяслы письмӧ.
Письмӧсӧ водзӧ гижигӧн Андрейлы тӧдвылас уси ӧти лесоучастокын нуӧдӧм медбӧръя собрание, важ скит, кӧні муніс собраниеыс, да краснӧй деревоысь вӧчӧм резнӧй киот, кытчӧ вӧлі пуктӧма соцордйысьӧм йылысь договор.
Тайӧс казьтылігӧн Андрей долыда нюммуніс:
«Вот шензьыштісны эськӧ пӧрысь богомазъяс!»
Районын эз этша вӧвны татшӧм виччысьтӧмторъясыс да контрастъясыс, кутшӧмъясӧс сьӧкыд вӧлі аддзыны кыськӧ мӧд местаысь.
Воджын сайын Андрей бӧрйис тайӧ районсӧ буретш сылӧн аслыспӧлӧслун вӧснаыс.
Войнаӧдз Андрей уджаліс райкомса секретарӧн Кубаньын, и ёртъясыс шуткаӧн эз ӧтчыд шулыны сылы:
— Тэныд «передовӧйнад» кокньыд лоны: тэнӧ чернозём кыскӧ.
И сэки на ещӧ сылӧн кыптіс ыджыд кӧсйӧм петкӧдлыны мукӧдлы, мый делӧыс абу чернозёмын, а веськӧдлан методъясын, и кӧсйис прӧверитны асьсӧ удж вылын сьӧкыд условиеясын.
Демобилизуйтчӧм бӧрас Андрейӧс мӧдӧдісны нечернозёмнӧй областьӧ, коді видзму овмӧс боксянь вӧлі омӧль.
Сійӧ кыдз-мый вермис ӧтказывайтчис обком аппаратын уджалӧмысь да сьӧлӧмсяньыс вӧзйысис районӧ.
Омӧль почваяса да суров климата Угренскӧй район кыскыліс сійӧс, кыдзи кыскӧ вына борецӧс достойнӧй соперник.
Угреньлӧн не сӧмын природнӧй, но и историческӧй особенностьясыс кажитчисны Андрейлы интереснӧйӧн.
Районас революцияӧдз пӧшти ньӧти абу вӧлӧма настоящӧй хлеборобыс, муыс абу вердлӧма, и йӧзыс олӧмаӧсь отхожӧй промыселъяс помысь.
Знаменитӧй Угренскӧй ярмарка да Москвасянь Сибирӧ Угрень пыр мунысь туй, кыті кыскылісны зарни да нуӧдлісны каторжникъясӧс, кольӧмаӧсь районӧ ассьыныс след: татчӧс местаясса летописьяс листбокъяс вылӧ уна гижалӧма тӧргӧвечьяс да кулакъяс йылысь, ярмаркавывса воротилояс йылысь.
Район историяын вӧлі и ещӧ ӧти аслыспӧлӧс черта.
Зэв важысянь, ещӧ Пётр Первый дырсянь на, татчӧс вӧръясӧ овмӧдчылӧмаӧсь ссыльнӧйяс, пышйӧм раскольникъяс, и пӧрысь йӧз паметьын оліс унапӧлӧс сектаяслӧн помтӧм уна ним.
— Унатор кузя дзик аслыспӧлӧс да сьӧкыд район, — шуисны обкомын Андрейлы.
— Передовӧй районын ме уджавлі, — вочавидзис Андрей. — Оформитӧй Угреньӧ.
Муна.
Сэксянь коли некымын тӧлысь.
Андрей эз каитчы примитӧм решение кузяыс, кӧть ставыс на кажитчис сложнӧйджыкӧн да сетчытӧмӧн сы виччысьӧм серти.
abu
Сылы дум вылас усьліны помтӧм-дортӧм просторъяс да мича шобдіӧн гыалысь муяс.
Сійӧ ёна гажтӧмчис озыр кубанскӧй степысь, степса лӧсьыд природаысь, сэті ньӧв моз тӧвзьысь да веськыд туйясысь.
Но ещӧ ёнджыка гажтӧмчис кубанскӧй йӧзысь, кодъяскӧд сійӧ зэв бура тӧдмасьліс, кодъяс кажитчисны сылы паськыд размаха йӧзӧн, гажтӧмчис семья кодь дружнӧй бригадаясысь, тракторнӧй колоннаясысь, кодъяс петавлісны тулысын кӧдза водзвывса смотр вылӧ, кыдзи танкӧвӧй колоннаяс первомайскӧй парадъяс дырйи петӧны Краснӧй площадь вылӧ, гажтӧмчис удж графикъясысь да уборочнӧй агрегатъяслӧн маршрутъясысь, кодъясӧс ӧшӧдалӧма быд полевӧй станӧ да кодъяс являйтчӧны торкны позьтӧмӧн, кыдзи закон.
«Степь, менам рӧдинаӧй!
Мыйла ме торйӧдчи тэысь? — думайтліс сійӧ торъя минутаясӧ и сэки жӧ паныдавліс асьсӧ: — Ачыд окотитін!
Али правӧсь вӧліны ёртъясыд, кор шулісны, мый «чернозём кыскӧ» тэнӧ?»
Андрей матыстчыліс районлӧн перспективнӧй карта дінӧ.
Ещӧ вӧчтӧм на шоссейнӧй туй вомӧнавліс картасӧ.
Кык выль кӧрттуй ветка пырисны пыдӧ вӧр массивъясӧ.
Вынйӧра межколхознӧй гидростанция сулаліс ю дорын.
Бура оборудуйтӧм ремонтнӧй мастерскӧйяса выль МТС гыпвидзӧ Угреньсянь неылын.
«Тайӧ ставыс лоӧ! — зумыштчӧмӧн думайтіс сійӧ. — Ещӧ куим-нёль во — и ми венласьны мӧдам Кубанькӧд!»
Сійӧ помаліс письмӧсӧ и стӧч кӧкъямыс часын (Андрей радейтіс кад кузя военнӧй точность) корис кабинетас Буяновӧс.
Зумыда восьлалігтыр комнатаӧ пырис бура шыльӧдӧм русӧй кудриа, беринӧсь чужӧма, статя том морт. Сійӧ вӧлі дзик выль костюма, а сы сайысь тыдаліс дӧрӧмыслӧн югъявтӧдзыс утюжитӧм лым еджыд воротник.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі ӧбиженнӧй да мыйкӧ виччысяна. Та серти Андрей думыштіс:
«Тӧдӧ... — и сэки жӧ водзӧ нуӧдіс ассьыс думсӧ:
— Но, мый нӧ, дженьыдджык сёрни!
Кыдзи сылӧн ставыс утюжитӧма!
Тыдалӧ, уважайтӧ асьсӧ мортыс!..»
— Тӧдан, Михаил Осипович, мыйла тэнӧ ме кори?
— Кывлі, Андрей Петрович, да эг верит, — ӧбидитчӧмӧн вочавидзис Буянов.
— Мыйла нӧ сідзи?
— Велалӧма тэнсьыд, Андрей Петрович, кывны справедливӧй кывъяс...
— А ӧні, мый нӧ, тэ ногӧн, ме ог справедливӧя сёрнит?
— А кутшӧм сэні справедливость? — Буяновлӧн векни да тэрыб синъясыс кӧритӧмӧн видзӧдлісны Андрей вылӧ.
— Морт велӧдчис, мортлӧн специальность лои,
«отлично» вылӧ помаліс колхознӧй электрикъяслысь курсъяс, сӧмын на босьтчис удж бердӧ — и со тэныд!
Кытчӧ жӧ сійӧ мортсӧ сюйӧны?
Медомӧль колхозас, бригадирӧ!
Тешкодь!
— Первомайскӧйын эм гидростанция.
Тайӧ тэныд абу дас керкаа сикт.
— Гидростанция! — лёкногӧн вежыньтліс вомдоръяссӧ том морт. — Кызь вит киловатт!
Тайӧ ӧмӧй мощность?!
— А тэ ыджыд мощностьяс дорӧ велалӧмыд? — Андрей нюммуніс нето ошкӧмпырысь, нето неуна смешитӧмӧн.
— Ыджыдъяс дорӧ не ыджыдъяс дорӧ — тані, Андрей Петрович, нинӧмла серавнысӧ, — ӧбидитчис Буянов, — сӧмын Угреньса гидростанцияын ме кодь электриклы гажаджык и пӧльза месянь ыджыдджык...
Первомайскӧй колхозын масштабыс не сэтшӧм...
Тайӧ жӧ быдӧнлы гӧгӧрвоана!.. — сійӧ топӧдіс векньыдик вомдоръяссӧ, лыддис асьсӧ тырвыйӧ правӧн.
— Тэ Угреньса гидростанцияын уна сё киловатт вылын пукалан, а мый вӧчан?
Командуйтан, кодлы уна-ӧ энергия сетны, да счётъяс прӧверайтан?
И тайӧ, тэ ногӧн, «сійӧ масштаб»?
А мунны аслад рӧднӧй колхозӧ, и кыпӧдны сійӧ колхозсӧ, и петкӧдны сійӧс бӧрӧ кольччысьяс лыдысь водзын мунысьяс лыдӧ — тайӧ, тэ ногӧн, «не сійӧ масштаб»?!
Али тэнад оз вись сьӧлӧмыд аслад рӧднӧй местаяс вӧсна?
— Меным ӧні Волоколамскӧй шоссесянь самӧй границаӧдзыс дзик ставыс рӧднӧй местаяс.
Кытчӧ миян дивизия воліс, сэні и рӧднӧй места.
Мый нӧ ӧні меным, тысяча километръяс сайӧ шыбласьны?
Не та боксянь та вылӧ колӧ видзӧдлыны.
Быд мортлӧн аслас специальность.
Электрикӧс бригадирӧн мӧдӧдны? Тешкодь!
— Ми тэнӧ ог сӧмын бригадирӧн, но и электрикӧн мӧдӧдам.
— Гашкӧ, ӧттшӧтш и конюхӧн, и мӧс лысьтысьӧн, и счетоводӧн?
— Да, и конюхӧн, и мӧс лысьтысьӧн, и счетоводӧн.
Райком тэнӧ коммунистӧн мӧдӧдӧ аслад рӧднӧй колхозӧ, Михаил Осипович. — Андрей чеччис: неыджыд, но зумыд киясыс сылӧн гӧрддзасисны кулакӧ. — Коммунистӧн!
Мӧд места ӧні кежлӧ колхозын ми тэныд огӧ индӧй.
Ачыд аддзан, кытчӧ колӧ сувтны коммунистлы, сэтчӧ и сувтан.
Найӧ видзӧдісны ӧта-мӧд выланыс, быттьӧкӧ мерайтчисны выннаныс.
Буянов лыддьыліс асьсӧ «самостоятельнӧй» мортӧн, сы вӧсна мый ставтор йывсьыс вӧчліс аслас вежӧрӧн прӧверитӧм ассьыс заключение.
«Биаиз, — думайтіс Андрей йылысь Буянов. — Кывъяссӧ быттьӧкӧ шуалӧ вернӧйясӧс, да ӧд, овлывлӧ, правильнӧй кывъясӧн пустӧй делӧяс вевттьӧны!
Тайӧ кывъяс кузяыс колӧ на думыштлыны».
Буянов эз кӧсйы сетчыны:
— Энлы, Андрей Петрович, тэ висьтав меным: мыйла буретш менӧ тэ шуан мӧдӧдны?
— Не буретш тэнӧ.
Уна коммунистъясӧс ми мездалам районнӧй учреждениеясын уджалӧмысь да мӧдӧдалам муяс вылӧ.
Первомайскӧйын ӧні кежлӧ сӧмын ӧти коммунист — Бортников.
Сэні колӧ создайтны партийнӧй организация.
— Кык коммунистысь кутшӧм нӧ партийнӧй организация?
— Ыстам коймӧдӧс.
— Кодӧс?
— Ыстам!.. — зумыштчис Андрей; сійӧ и ачыс эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла сылы абу окота висьтавны тайӧ коймӧдсӧ.
— Лоанныд ті куимӧн, а сэсся кутанныд быдтыны выль коммунистъясӧс.
Йӧзыс сэні зарни.
Ставыс гӧгӧрвоана, Михаил Осипович?
Кык недель тэныд заместительтӧ гӧтӧвитӧм вылӧ да гидростанция сдайтӧм вылӧ.
Кык недель мысти мунны Первомайскӧйӧ.
Сёрнитчим?
abu
— Кута протестуйтны официальнӧя, — шуис сійӧ скӧрысь букыштчӧмӧн.
Андрей чӧвтліс сы вылӧ гӧгӧр донъялана мудер видзӧдлас.
— Он кут! — шуис сійӧ увереннӧя.
— Тэ ли мый, Андрей Петрович, он лэдз? — аслас кӧсйытӧг небзьӧдчыштӧмӧн, но стрӧглунсӧ кутны зілигтыр, шуис Буянов.
— Тэнад партийнӧй сӧвестьыд тэныд оз лэдз!
Но, ӧні кежлӧ, Михаил Осипович!
Буянов чеччис да ньӧжмыд воськовъясӧн мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Сылӧн став косіник фигураыс петкӧдліс недовольствуйтчӧм да шӧйӧвошӧм.
Дзик ӧдзӧс дорас сійӧ сувтіс да нетшыштіс юрсьыс сӧмын на пуктӧм шапкасӧ.
— Эк!
Ме жӧ гӧтраси Угреньса вылӧ колян недельын!
И гуляйтыштны свадьба бӧрын тэ меным эн сет!
— Сідзкӧ, выль гӧтрасьӧм морт?
Сідзкӧ, поздравитны тэнӧ?
Мися жӧ, ме видзӧда да, нимлун дырйи моз ветлӧдлан!
Но, раз сэтшӧм делӧ, тэнсьыд мунан сроктӧ нюжӧда ещӧ недель кежлӧ.
Андрей сераліс, а юрас сылӧн пыр жӧ чужи мӧвп, коді личкис став мукӧд мӧвпъяссӧ.
«Сідзкӧ, «коймӧд» йывсьыс гӧгӧрвоана...»
Кӧть тайӧ вӧлі гӧгӧрвоана важӧн нин, кӧть сійӧ эз и думайт выльысь решайтны, сылы всё-таки здук кежлӧ лолі сьӧкыд: быттьӧ выль гӧтрасьӧм морткӧд сёрни мырддис сылысь решение вежӧм кузя медбӧръя позянлунсӧ.
«Да, да!..
Ставсӧ нин решитӧма!..» — думсьыс мӧдысь шуис сійӧ.
Кор Буянов муніс, сійӧ видзӧдліс часі вылӧ.
Вӧлі кӧкъямыс час да кызь вит минута.
Кӧкъямыс да джын кежлӧ сійӧ корис ас дорас Первомайскӧй колхозса выль председательӧс, кодкӧд эз на вӧв тӧдса.
Сійӧ кӧсйис личкыны звоноклысь кнопкасӧ, медым корны председательӧс кабинетас, но ӧдзӧсыс друг воссис, и скӧр сьӧд синъяса, сьӧд юра ён морт тыдовтчис порог дорын.
Андрей кыпӧдчис сылы паныд.
Немвиччысьтӧмысла первой здуксӧ Василий сулалыштіс порог дорас.
Сійӧ уна кывліс первой секретарь йылысь.
Сёрнияс серти и ещӧ сы серти, мый районын ставыс — и пӧрысьяс и томъяс — бурпырысь да радейтӧмӧн шулісны секретарӧс Петровичӧн, Василий чайтліс тайӧ мортсӧ олӧмаӧн, солиднӧйӧн, сэтшӧм жӧ дзор ускаӧн, сэтшӧм жӧ кызысь мортӧн, кыдзи Алексей Лукич, колхозса председатель, коді пӧгибнитіс.
Ыджыд кымӧса да паськыд розӧвӧй чужӧма, энергическӧй профиля, ичӧт тушаа том мортӧс аддзӧм бӧрын Василий первойсӧ шӧйӧвошлі.
Сійӧ корсис синъяснас мӧд секретарӧс, коді вӧлі сійӧ вежӧрын тэчсьӧм образ кодь.
Сэтшӧмсӧ сійӧ эз аддзы и зумыштчис да, юрсӧ копыртӧмӧн, пырис комнатаас.
Сійӧ разочаруйтчис, сылы весиг лои дӧсаднӧ.
Сылы окота вӧлі нуӧдны солиднӧй сёрни солиднӧй морткӧд, а ичӧтик крепыд морт, кодлӧн синъясыс вӧліны югыдӧсь да гажаа видзӧдісны ыджыд кымӧс увсьыс, Василийлы кажитчис детинка сямаӧн.
Ас кӧсйытӧгыс сылӧн сёрнитны заводитӧмыс артмис резкӧйджыкӧн сы дорысь, кыдзи сійӧ думайтліс:
— Мыйся нӧ тайӧ порядокъяс миян районын, Стрельцов ёрт?
Бӧрӧ кольччысь колхоз кӧ, сідзкӧ, став организацияяслы веськодь тайӧ ставыс?
Андрей зумыштчис.
Председательлӧн шумӧн пырӧмыс сылы эз во сьӧлӧм вылас.
— Бортников ёрт, тӧді кӧ ме?
Тӧдмасям.
Кодлы тіян колхозныд веськодь?
— Райисполкомлы веськодь и тіян нимӧн вевттьысьӧны!
— Ми партия райкомын, Бортников ёрт.
Давай шумтӧг, сідзи, медым ме верми гӧгӧрвоны, мыйын делӧыс.
— Да кыдзи тані он шумит?
Районлӧн омӧль колхоз — кыдзи тьӧтпом челядь.
Быдторйӧн удзӧдӧны! — скӧрысь синъяснас дзирдаліг висьталіс Василий.
— Мыйӧн удзӧдісны колхозтӧ?
— Мӧдӧдӧмаӧсь «Сельэлектроысь» электричествоӧн вартӧм да пилитчӧм вылӧ электрооборудованиелысь куим комплект.
Справедливость серти, кодлы колӧ сетны?
Сійӧ колхозъяслы, кӧні уджалысь йӧзыс этшаджык, кӧні уджавнысӧ сьӧкыдджык.
А кодлы сетісны?
Медбур колхозъясӧ юклісны!
А кӧні нӧ тані бӧрӧ кольччысьяслы отсӧгыс?
— Помалінныд, Бортников ёрт?
Энӧ?
Но, висьталӧй водзӧ, а ме ещӧ кывзышта. — Василий чӧв оліс. — Сідзкӧ, ставыс?
Ладнӧ, объяснита: тайӧ недельын воис куим комплект, а мӧд недельӧ воас ещӧ дас кык.
Медводдза куим комплектсӧ ми сетім сійӧ колхозъяслы, кодъяс вермасны используйтны оборудованиесӧ пыр жӧ.
Тіян гидростанцияыд уджалӧ торксявлӧмӧн, вӧрлэдзӧм кузя план оз выполняйтсьы, ӧнӧдз энӧ переработайтӧй да энӧ сдайтӧй пыш-шабді.
Менам арталӧмъяс серти, ті матысса недельӧ электрооборудованиеӧн займитчыны он вермӧ.
Ми кӧ ӧшибитчим да колхозыдлы кӧ электрооборудованиеыс колӧ пыр жӧ, висьталӧй шумтӧг.
Райкомса секретарлӧн тӧдчӧдана спокойнӧй гӧлӧсыс, колхознӧй делӧяс стӧча тӧдӧм и вопроссӧ обсудитны да выльпӧв видлавны дасьлуныс, ковмас кӧ сійӧ, пыр жӧ раммӧдісны Василийӧс.
«И пыш-шабді йылысь казьтыліс, сюсь синмыд!» — думыштіс сійӧ да, секретарлӧн спокойнӧй гӧлӧслы подчиняйтчӧмӧн, вочавидзис спокойнӧйджыка нин:
— Оз...
Мый нӧ...
Локтан недельын кӧ... сійӧ позьӧ терпитыштны.
Здук кежлӧ комнатаын лолі дзик шынитӧв.
— Ті примитінныд нин овмӧстӧ? — юаліс секретарь. — Мыйсянь думайтанныд заводитны?
— Заводиті нин.
Тӧрыт нуӧді собрание.
Юклі йӧзсӧ бригадаясӧ.
Вои ме тэ дорӧ отсӧгла да сӧветла.
И уджйӧзъяс кузя и ссудаяс йылысь.
Государство водзын колхозлӧн чукӧрмӧма уна уджйӧз.
Сьӧкыд лоӧ рассчитайтчыны таво арын.
Нюжӧдісны кӧ эськӧ мынтан сроксӧ...
И ссудаяс кузя...
Оз-ӧ позь государствосянь получитны отсӧг — няньӧн либӧ деньгаӧн?
Кыдз не кыдз, районын медслаб колхоз, кодлы сэсся отсавны, не кӧ миянлы?
— Государство тіян колхозлы отсалас, но мыйӧн да кыдзи, ме ӧні висьтавны ог вермы.
Бӧрӧ кольччысь колхозъяслы отсӧг йылысь вопрос решайтчӧ областнӧй организацияясын.
Чайта, мый тӧлысьӧн сета стӧч ӧтвет.
Ещӧ мый?
— Ещӧ семфондысь кӧйдыс вежӧм йылысь.
Миян кӧйдысыс абу кондиционнӧй.
Зэв лёк кӧйдыс.
Колӧ вежны!
— Тайӧс миян артыштӧма, та кузя отсалам.
А главнӧйыс, ми отсалам колхозыдлы йӧзӧн.
Кык большевикӧс, кык специалистӧс ыстам тіянлы.
— Кодӧс?
— Электрик Буяновӧс... мӧд йывсьыс ме ӧні кежлӧ ог на висьтав.
Кадръяс кузя отделкӧд ещӧ эг на сӧгласуйт, но лоӧ и мӧдыс.
Муніс быд лунъя кодь делӧвӧй сёрни, и нинӧм эз висьтав ни мӧвпъяслӧн сійӧ «подводнӧй» течение йылысь, коді сопровождайтліс быд кыв, ни сы йылысь, кутшӧм видзчысьӧмӧн видзӧдлывлісны ӧта-мӧд вылас кык морт, кодъяс пӧшти абу на тӧдсаӧсь, но ӧта-мӧдсьыс зависимӧйӧсь нин да ӧта-мӧдыскӧд топыда йитчӧмаӧсь.
Бокысянь видзӧдӧмӧн кӧть эз тӧдчы, но сюся да упорнӧя изучайтісны найӧ ӧта-мӧднысӧ: ӧтиыс — сӧдз, кӧдзыдоват да тэрыб синъясӧн, мӧдыс — сук синлысъяс пиӧ вӧйӧм, сьӧд, пӧсь синъясӧн.
Ичӧтик тушаа, ыджыд кымӧса секретарь эз нин кажитчы Василийлы сэтшӧм прӧститны позьтӧм томӧн, кутшӧмӧн сійӧ кажитчис первойсӧ.
Секретарь вӧлі серьёзнӧй, и сы вӧсна сылӧн сӧдз югыд синъяса паськыд чужӧм вылын бура тӧдчисны мудзӧмлӧн следъяс.
Синкымъяс костас вӧсньыдик чукыр, коді вӧлі вундӧмтуй кодь, сингӧгӧрса вуджӧръясыс, топыда топӧдӧм вомдоръясыслӧн суров визьыс — ставыс тайӧ висьталіс сэтшӧм морт йылысь, коді ас дорас немжалиттӧм да унатор аддзылӧма.
«Петрович... — думыштіс Василий. — Оз весьшӧрӧ век жӧ тадзи шуны том мортӧс!..
Тыдалӧ, крепыд мужик!»
«Кӧзяин быттьӧкӧ бур, — думайтіс Андрей. — А кутшӧмджык сійӧ партийнӧй боксянь?»
Сійӧ пуксис свободнӧйджыка, мыччис Василийлы портсигар и дзик мӧднога гӧлӧсӧн нин, сьӧлӧмсяньыс сетіс вопрос, коді быттьӧкӧ кажитчис немвиччысьтӧмӧн да делӧ дорӧ веськыда касайтчытӧмӧн:
— Ті тайӧ колхозсьыс, Василий Кузьмич?
— Нэмӧвӧйся олысь.
— Войнаӧдзыс бур вӧлі колхозныд?
Тэрыб да кутны вермытӧм нюм друг ыпнитіс Бортников чужӧм вылын.
Сы вӧсна, мый пиньяссӧ вӧлі топыда курччӧма, нюмыс кажитчис чорыдкодьӧн да вильыш сямаӧн, но сьӧд синъясыс лоины рамджыкӧсь, и чужӧм вылас тыдовтчис ӧттшӧтш мыйкӧ и пӧсь и збой, и яндысяна и бур.
— Колхозным кутшӧм вӧлі!
Алексей Лукич йылысь, миян председатель йылысь, эз удайтчыв кывлыны?
— Кыдзи жӧ! Тӧдлі ме сійӧс.
— Справедливӧй морт вӧлі и вывті тӧлка.
Балябӧжнас аддзӧ вӧлі.
Овмӧсным сы дырйи кутшӧм вӧлі!
Мунан конюшняӧд — джоджъяссӧ зыртӧма, перегородкаяссӧ белитӧма, вӧвъясыс ставыс ӧткодьӧсь, бокъясыс — быттьӧ тупӧсьяс, бӧжъяссӧ кӧртавлӧма.
Быд вӧвлӧн джаджйын аслас сийӧс-завод, а налӧн ыргӧн кольчаясыс дзирдалӧны зарни моз. — Бортников висьталіс сьӧлӧмсяньыс, синъясыс сылӧн югъялісны, чужӧмыс нюмъяліс и кывъяссӧ шуавны отсаліс гырысь сьӧдов кияснас ӧвтышталӧмӧн. — А му вылӧ петан — тӧданныд пӧскӧтина сайын вывтасін? — петан, а сэні стена моз сулалӧ нянь, весиг трактор оз тыдав!
Вундан машинаӧн мунан, а няньыс шумитӧ, быттьӧ гы, тӧв кыптӧ сыысь.
Кызь вит центнерӧн волывліс... вит килограммӧн трудодень вылӧ сетлывлісны.
Казьтылӧмъяснас сійӧ ылаліс да видзӧдіс ӧшиньӧд.
— Мыйла нӧ, Василий Кузьмич, омӧльтчис Первомайскӧй колхозыд?
Василий, быттьӧ садьмӧм мысти, пыркнитіс юрсӧ:
— Да сійӧ гӧгӧрвоана, мыйла.
Коммунистъяс мунісны фронт вылӧ.
Медбур уджалысьясыс сідзжӧ мунісны.
Да кызь вӧв сетісны армиялы.
Став уджсӧ колӧ вӧлі лӧсьӧдны выльногӧн.
Татшӧм сьӧкыд кадӧ колӧ вӧлі крепыд кӧзяин, а председательӧ, рӧкыд вылӧ, веськалӧма некытчӧ туйтӧм морт.
Кӧні председатель омӧль, сійӧ колхозын и омӧль делӧясыс.
Колхозникъяс кодсюрӧ решитӧмаӧсь не ӧтувйӧн уджавны, а ӧткӧн-ӧткӧн, важся ногӧн.
Ӧткымынъяс бергӧдчӧмаӧсь колхозыслы мышнас, вӧрлань чужӧмӧн.
— А кыдзи ті планируйтанныд колхозлысь водзӧ олӧмсӧ?
— Кыдзи? — председатель копыртіс юрсӧ, водзлань сетчис крут сьӧдов кымӧснас. — Отсаланныд кӧ тяглоӧн да кӧйдысӧн, то первой урожайсянь петам бӧрӧ кольччысьяс лыдысь, мӧдсянь — кыпӧдчам буръяс лыдӧдз, коймӧдсянь — петам передовӧйяс лыдӧ.
Либӧ ме ловъя ог ло, либӧ вӧча, кыдзи шуи!
Бортников кыскис питшӧгсьыс кыкпельӧ кусыньтӧм тетрадь:
— Видзӧд!
Ставсӧ тані арталӧма:
уна-ӧ кутшӧм бригадалы кутшӧм удобрениеяс, кытчӧ кыскавны вӧвъясӧн и кытчӧ дадьясӧн,
уна-ӧ кутшӧм мӧскысь да кутшӧм дояркалы шедӧдны удой.
Полнӧй план.
abu
Уверенностьыс, кыдзи председатель сёрнитіс будущӧй йылысь; волнениеыс, кор сійӧ казьтыліс важ йывсьыс; сійӧторйыс, мый казьтылігас сійӧ медводз висьталіс колхознӧй нянь да вӧвъяс йылысь и сӧмын муртса гарыштіс трудоденьяс йылысь, — ставыс тайӧ вӧліны частнӧйторъяс, но опытнӧй партийнӧй работниклӧн чутьёыс отсаліс Андрейлы аддзыны частнӧйторъяс сайсьыс общӧйӧс: кывсянь кывйӧ тырвыйӧджык петкӧдчыліс коммунистлӧн чужӧмыс.
Воис сійӧ чувствоыс, коді йитӧ быдпӧлӧс родственнӧй да дружескӧй чувствоясысь крепыдджыка.
Мыйын сійӧ заключайтчис, Андрей эськӧ эз вермы стӧча определитны: вӧлі-ӧ сійӧ пельлӧн единство, мӧвпалан сямын ӧткодьлун, самӧй олӧм гӧгӧрвоӧмас общность, соратниклӧн соратниклы нинӧмӧн сравнитны позьтӧм ыджыд доверие либӧ ставсӧ тайӧс ӧтлаӧ босьтӧм — Андрей эз вермы эськӧ висьтавны, но сійӧ вӧлі главнӧйнас, мый корсьліс йӧзысь медводз да донъявліс медъёна.
Тайӧ аслыснога чувствосӧ Андрей думсьыс шуліс «партийностьлӧн чувствоӧн».
Андрей чужӧм вылын тыдовтчис челядьлӧн кодь, нинӧмӧн сайӧдтӧм да кыпыд выражение, мыйысь зэв ёна вежсьыліс сійӧ да тайӧ ёна лӧсяліс сылы.
Найӧ пукалісны мӧда-мӧдыслы паныд: ичӧтик тушаа, еджгов юрсиа, тэрыб Андрей да ыджыд тушаа, мугов, зумыштчыштӧм Василий — дзик разнӧйӧсь и сэки жӧ мыйӧнкӧ ӧткодьӧсь ӧта-мӧдыскӧд, кодъяс ӧткодя ылалӧмаӧсь сёрнинас.
— Тэныд сьӧкыд лоӧ, — висьталіс Андрей, — медся нин первойсӧ.
Но тӧдан, мый лоӧ медся ышӧдананас да характернӧйнас?
Кыптӧмлӧн ӧд.
Тэ лэбавлін коркӧ самолётӧн?
Сулалӧ му вылын эстшӧм грӧмадина, кажитчӧ — местасьыс он вӧрзьӧд.
И вот сійӧ вӧрзис.
Первойсӧ сьӧкыда, ньӧжйӧ, катласигтыр котӧртыштас му вывті — и друг торйӧдчас мусьыс, и вот лэбӧ нин быд минутаын вылынджык, ӧдйӧджык, рӧвнӧйджыка.
Ме некымынысь аддзылі, кыдзи слаб колхозъяс быдмылісны бур веськӧдлысьяс воӧм бӧрын, и быдпӧрйӧ менӧ чуймӧдліс именнӧ кыптӧмлӧн ӧдыс.
Збыль, тіянлысь кодь слаб колхоз меным эз удайтчыв аддзывны, но ме верита, мый и тіян лоӧ сідз жӧ!
Сёрнинас ылалӧмӧн Андрей свободнӧя сетчис сылӧн визувлы, вунӧдіс сёрнинас веськӧдлыны коланлун йылысь, но сэки жӧ друг торкис асьсӧ.
Райкомса секретарлы делӧвӧй сёрниыд вӧлі колана, радейтана да интереснӧй уджӧн, но сійӧ требуйтіс напряжение да целеустремлённость.
Андрей тӧдмаліс нин председательӧс, мыйын сійӧ вына, но тайӧ вӧлі сӧмын джын делӧӧн на; колӧ вӧлі аддзыны сылысь слаб местаяссӧ и, сійӧс водзӧ тӧдмалігӧн, Андрей юаліс:
— Но мый жӧ, Василий Кузьмич, тэ думайтан вӧчны накӧд, кодъяс сулалӧны колхозыдлы мышкӧн, а вӧрлань чужӧмӧн?
Быттьӧ увдорсяньыс вундыштӧм, вӧрысь нырбордъясыс муртса дрӧгнитісны:
— Эн шогсьы, Андрей Петрович, ме найӧс велӧда.
Гӧгӧрвоасны!
На пӧвстысь унджыкыс ӧні нин вежӧртісны, кытчань налы видзӧднысӧ.
А кодъяс асьныс оз бергӧдчыны, найӧс и вынӧн бергӧда.
Чорыд кывйыс лёкысь вундыштіс Андрейӧс.
Сійӧ сразу зэвтіс став вниманиесӧ:
— Кыдзи сійӧ «вынӧн», Василий Кузьмич?
Кутасны кӧ менӧ бергӧдны «вынӧн» йӧв юяслань, кисель берегъяслань, сідзтӧ ме и кисельсӧ ог видлы.
— Видлан! — немвиччысьтӧг шуис Бортников да друг гажаа, скупа шпыньмуніс; сійӧ нюмъяліс, быттьӧ кӧсйис шутитыштны, но сы гӧлӧсысь кыліс тырвыйӧ эскӧм.
«Чайтӧм серти тайӧ серьёзнӧйджык, — думайтіс Андрей. — Но сыкӧд лоӧ сьӧкыдкодь...»
— Не сёрни тайӧ!
Ӧтиӧс «вынӧн» бергӧдан асланьыд — сы пыдди дасӧн бергӧдчасны тэысь.
Кодкӧд кутан кыпӧдны колхозтӧ?
Ӧтнад?
Кывлін тэ татшӧм морскӧй присказка: матросъястӧг капитаныд — нинӧм, а матросъяс и капитантӧгныс — команда.
Тэ кӧ имеитан делӧ врагкӧд, то вӧтлыны сійӧс колӧ да судитны.
Тэ водзын кӧ асланым, сӧветскӧй морт, то сійӧс оз вынӧн ков босьтны, а убеждениеӧн.
Кыкнанныс чӧв ланьтісны.
Чӧв-лӧняс бура кылісны Андрейлӧн воськовъясыс — сійӧ ветлӧдліс комнатаӧдыс.
Андрей сувтіс Василийлы паныд.
— Убедитны йӧзӧс, ызйӧдны найӧс, вӧчны сідзи, медым найӧ асьныс бергӧдчисны тэлань чужӧмӧн да мӧдісны мунны тэ бӧрся.
Мунны йӧз водзвылын, но йӧзкӧд быть ӧтлаын.
А тэ — «вынӧн»!.. Не татшӧм кывъясӧн колӧ заводитны уджавнытӧ, Василий Кузьмич!
Василий кывзіс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн.
— Да ӧд тайӧ сідз шусис... случайнӧй кыв...
— Ӧні тэнад случайнӧй кывъяс абуӧсь.
Тэ колхозса председатель, тэ сельсӧветса депутат, быд кыв тэнсьыд кылӧны нёль сикт.
Тэ сӧветскӧй властьлӧн представитель, тэнад кывъясӧн ӧні сӧветскӧй власть сёрнитӧ, Василий Кузьмич!..
Андрей прӧйдитчис комнатаӧдыс, сэсся пуксис да шуис мӧднога гӧлӧсӧн нин, кыдзи векджык сёрнитлӧ, делӧвӧй ногӧн:
— Сета ме тэныд письмӧ, ветлы семеннӧй фондтӧ вежӧм йылысь.
Волан ещӧ ме дорӧ куим часын.
Лӧсьӧда тэныд передвижнӧй библиотека, ыста агитаторӧс.
Мунанныд ӧтлаын.
Тэ кӧшовкаа али рӧзвалля?
Андрей кывъяс бӧрын, кодъясӧс шуис сійӧ серьёзнӧя, Василийлы тешкодь вӧлі кывны кутшӧмкӧ кӧшӧвкаяс да рӧзвальяс йылысь.
— Рӧзвалля, — ассьыс мӧвпъяссӧ выль лад вылӧ сьӧкыдпырысь веськӧдігмоз тэрмасьтӧг вочавидзис Василий.
— Но, бур!
Сідзкӧ, ставныд тӧранныд!
Регыд аддзысьлытӧдз, Василий Кузьмич!
Секретарь чеччис да ичӧтик крепыд кинас энергичнӧя тракнитіс Василийлысь кисӧ.
Василий сувтіс, веськӧдіс пельпомъяссӧ и, мудзтӧдана напряжениеысь мездысьӧмӧн, сідзи пыркнитіс юрсӧ, мый сім сьӧд юрси пратьыс сявкмуніс пашкыр синкымъяс весьтас.
Сьӧкыда да видзчысигтыр тувччаліг, быттьӧ поліс дзирдалысь джоджӧдыс вильдӧмысь, сійӧ муніс ӧдзӧслань.
Андрей видзӧдіс сы бӧрся:
«Бур!
А ӧні, кытчӧдз сылӧн абу на опытыс, колӧ кутны сійӧс век син улын.
Вывті нин «ассяма», властнӧй, пуысь.
Но всё-таки бур!
Ещӧ и ачым на бура ог гӧгӧрво мыйӧн, а воис сьӧлӧм вылӧ.
Но видзӧдны сы бӧрся колӧ сюся!»
Сійӧ ӧзтіс папироска, матыстчис ӧшинь дорас, восьтіс форточка.
Дзирдалысь да лымъя ывлавывсӧ аддзигӧн сылы мыйлакӧ пыр жӧ уси дум вылас Валентинаыс.
Регыд мысти сійӧ воас да кутас уджавны районын.
И позяс вот тадзи матыстчыны ӧшинь дорӧ да друг аддзыны сійӧс!
Татшӧм позянлун йылысь ӧти мӧвпсьыс сійӧ лоліс шудаӧн.
Комнатаӧ путкыртіс-пырис кӧдзыд, васӧд воздух.
Кильчӧ дорын сулаліс рӧзвалля гнедӧй вӧла.
Рӧзвалляс идзас вылын пукалісны сельсӧветса председатель да кык нывбаба.
«Сельсӧветлӧн, тыдалӧ, кӧбылаыс, выезднӧй.
Бура дӧзьӧритӧмаӧсь!» — любуйтчыштіс Андрей.
Кильчӧ вывсянь кокниа котӧртыштӧмӧн лэччис Бортников.
Ывлавылас сійӧ дзик эз кажитчы зэв ыджыдӧн, сьӧкыдӧн да меститчытӧмӧн, кыдзи комнатаын, а, мӧдарӧ, вӧрис пелька да кокниа.
Тасмаӧн топыда зэлӧдӧм рыжӧй полушубока вына фигураыс сылӧн вӧлі лӧсялӧ толаӧсь паськыд уличалы, ылын дзирдалысь лымъя просторлы.
Тыдалӧ, дыр пукалӧмысь да напряжённӧй сёрниысь мудзӧм вӧсна сійӧ радліс, мый вермӧ ветлӧдлыны, вӧрӧдіс паськыд пельпомъяссӧ, клопайтіс кияснас.
Сійӧ разис домповодсӧ, чеччыштіс рӧзвалльӧ да зэлӧдіс вӧжжисӧ.
Сійӧ веськӧдліс сувтсӧн, неуна нёровтчӧма бӧрвыв да мича юрсӧ чатӧртыштӧма.
Кӧбылаыс капризничайтіс, ворсӧдчис да зілис кежны туйсьыс.
Василий ещӧ ёнджыка зэлӧдіс вӧжжисӧ, шпыньмуніс да збоя, вильыша горӧдіс вӧлыс вылӧ:
— А но, кывзы сӧветскӧй властьлысь!
Сійӧ и красуйтчис, и гордитчис аснас, и сераліс ас вылас.
Ставныс серӧктісны.
Кабинет ӧшинь сайын серӧктіс и Андрей — сійӧс радуйтіс председательлӧн удаллуныс.
— Атаман! — и ещӧ ӧтчыд шуис ачыс аслыс: — Да, бур мортыс, бур!
Абу кокниа сетчысь, а бур!
Бур да просторнӧй... абу миян ног, абу Кубаньса ног... сылӧн аслас размах, но эм тайӧ сыын.
Кӧбыла мӧдӧдчис рӧдтӧмӧн, и лым ёкмыльяс мӧдісны чеччавны кокъяс увсьыс.
Андрей пӧдлаліс форточкасӧ.
Сы вӧсна, мый районын делӧяс мунісны бурлань, сы вӧсна, мый бӧрӧ кольччысь колхозса выль председатель туяна да надежнӧй морт, мӧвпъяссьыс, мый Валентина регыд воас, да сы вӧсна, мый асылыс вӧлі праздничнӧй мича, Андрейлы долыд вӧлі сьӧлӧм вылас.
Часі петкӧдліс ӧкмыс час.
Андрей восьтіс ӧдзӧссӧ.
Паныд ыльнитіс райкомса рабочӧй лунлӧн тӧдса, негора шум.
Приёмнӧйын виччысисны некымын морт.
Стен сайын таркӧдчис машинка.
Секретарша, телефоннӧй трубкасӧ кинас тупкыштӧмӧн, сёрнитіс:
— Карповка!
Мыйла торкинныд?
Алло!
Станция, Катя, мыйла он видзӧдӧй райкомса телефонъяс бӧрся?
Мыйла орӧдінныд?
Карповка, агитаторӧс ыстам аски!
Алло!
— Крепёж сетім, план серти сё кызьӧс.
Трелёвка вылын ордйысьӧны куим бригада, — кыпыда висьталіс орччӧн пукалысьыслы дубитӧм полушубока морт.
— Ӧти суперфосфатсӧ нёльсё тонна, кыдзи сэні оз во урожайыд?!
— кыліс пельӧсысь.
Олӧмыс привычнӧя да ланьтлытӧг гыаліс, ичӧтик комнатасӧ тыртіс вевдорӧдзыс.
Андрей сувтіс комната порог дорас, кыдзи сувтлӧны берег дорӧ ваӧ чеччыштӧм водзвылын.
Здук кежлӧ сылы дум вылас усьлі челядь кадыс, Ока и сійӧ ачыс, русӧй юрсиа детинка, коді пельпомнас вундӧ гысӧ.
Окота лои уськӧдчыны пыр жӧ районнӧй делӧяслӧн привычнӧй потокӧ да кывтны сэні, ассьыс линиясӧ упорнӧя нуӧдӧмӧн, потоксӧ аслас волялы подчинитӧмӧн.
Андрей тэрыба нуӧдіс син пырыс став йӧзсӧ, ӧшибитчытӧг бӧрйис сійӧс, коді воӧма медся важнӧй да срочнӧй делӧ кузя — ведущӧй лесоучастокса лесозаготовительӧс, — да гажаа шуис сылы:
— Сергей Сергеевич, вай пырав ме ордӧ!
Тыр ӧдӧн муніс быд лунъя райкомовскӧй лун.
3. Гез
Быдпӧрйӧ, овмӧс кытшовтігӧн, Василийлы лолі сьӧкыд дӧсадаысла да шогысла.
«Госпиталь кузя ёртъяс асланыс письмӧясын гижӧны, мый налӧн колхозъясын культура да озырлун.
Соседъяс вылӧ видзӧдлан — кыптӧм и порядок.
А ме лун и вой мечтайті миян колхоз йылысь, думайті: миян мукӧдъяслӧн кодь жӧ, ещӧ бурджык лоӧма воддза серти, — и со тэныд!»
Фермаясын, кодъясӧн коркӧ гордитчыліс став район, сулалісны омӧлик вӧвъяс да мӧсъяс.
— Ме ассьым вӧвъясӧс йӧзсьыс дзеба, кыдзи ныв дзебӧ чирейсӧ, — шогпырысь висьталіс Василийлы конюх Пётр Матвеевич.
Сійӧ сулаліс, кузь кокъяссӧ тажгӧдӧмӧн, да яндысигтыр чепляліс дзор тошсӧ.
Рӧдинанас сійӧ вӧлі орчча сиктысь — Темтыысь.
Темтысаяс коркӧ гордитчылісны, мый рӧдыс налӧн кыссьӧ оз староверъяссянь, а стрелецъяссянь, кодъясӧс ыстылӧмаӧсь стрелецкӧй бунт бӧрын, Пётр Первый дырйи на.
Темтысаяс вӧліны ыджыд тушааӧсь, ёнӧсь да статяӧсь, а Пётр Матвеевич войнаӧдз весиг ас йӧз пӧвстас торъявліс тушанас да вӧвлытӧм фасона ыджыд тошнас: зарни рӧма, сук, кудритчӧм тошкыс вожавліс кыкпельӧ да кык паськыд зыр моз вевттьыліс голясӧ да морӧссӧ.
Василий век видзӧдліс уважайтӧмӧн да вежӧктӧмӧн стариклӧн вынйӧра фигура вылас да томдырйиыс зілис кутны асьсӧ сылы лӧсялана модаӧн да сёрнитны сы моз жӧ лабутнӧя.
Ӧні сылы сьӧкыд вӧлі видзӧдны Матвеичлӧн шог чужӧм вылӧ да гӧрбыльтчӧм мыш вылас.
«Омӧльтчӧма старик, косьмӧма, кыдзи и вӧвъяс», — думыштіс Василий.
— И мыйсянь нӧ тайӧ заводитчис? — дасӧдпӧв ассьыс и мукӧдлысь юавліс сійӧ.
Мӧвпыштӧм бӧрын старик шуис думыштчӧмӧн:
— Пӧжалуй, тайӧ заводитчис Валкинсянь.
Первойсӧ сыӧн вӧліны ёна дӧвӧленӧсь.
Сійӧ мужик рам, кывзысьысь...
Век шуавліс «дона мортӧй» да «дона мортӧй»...
поговорка сылӧн сэтшӧм вӧлі.
Трудоденьяс вылӧ няньтӧ сетіс мыйта пӧлагайтчӧ.
Но, бабаяс, дерт, радӧсь.
Валкинлы йӧзсянь почёт да уважение, а кыдзи воис кӧдза кад — видзӧдан да кӧдзнысӧ нинӧм!
Вот и донааліс!
Бӧр кутісны чукӧртны кӧйдыссӧ колхозникъяс ордысь...
Меным сідзжӧ тшӧктісны ветлӧдлыны, — гажтӧмпырысь казьтыліс Матвеич:
— «Ветлы пӧ, тэысь пӧ йӧзыд сӧвеститчасны».
Но, чукӧртім ог тӧд мый: нето кӧйдыс, нето жуг.
Валкинӧс, дерт, вештісны удж вылысь, но ӧд няньыд сыысьтӧ оз быдмы!
Клевер кӧдзлӧминъяс, дерт, эз кутны гӧрны: сьӧкыд найӧс гӧрнысӧ, эжа лэптӧм кодь жӧ.
Сійӧ местаясыс посни козйӧн туӧмаӧсь.
Севооборотъяс торксисны.
Тадзи и омӧльтчим.
Тасянь и заводитчис!
Мусӧ дзикӧдз изӧрмӧдісны.
Ӧні миян непӧштӧ скӧтлысь куйӧд, а весиг пыста миян муяс вылӧ помётсӧ оз сет.
И пысталӧн миянын нинӧм вылӧ вежыс оз пет!
Тадзи и лоим ми район пасьтаын бӧрӧ кольччысьӧн.
Первойсӧ ми ещӧ ӧбижайтчим, кор миянӧс шуисны «бӧрӧ кольччысьӧн», а сэсся велалім.
И ассьыным нимнымӧс воштім!..
Абу «Первой май» колхоз, а «бӧрӧ кольччысь».
Кор Угреньын совещание вылын шуасны «бӧрӧ кольччысь», сэки ми балябӧжнымӧс гыжъялам — миян йылысь, сідзкӧ.
Сӧмын овцеферма вайис Василийлы немвиччысьтӧм радлун: тані эз чувствуйтчы омӧльтчӧм, а, мӧдарӧ, война водзвывса кад серти тӧдчис бурмӧм.
Кор Василий аддзыліс фермасӧ медбӧръяысь, ыжъясыс вӧліны пӧрӧдатӧмӧсь да унапӧлӧсӧсь и сӧмын выльӧн вайӧм цыгейскӧй межъяс — Рогач да Беляк — торъялісны лым еджыд тшӧкыд вуруннас.
Ӧні, кор овцеводческӧй фермаса кӧзяйка — бабушка Василиса — вайӧдіс Василийӧс фермаӧ, сылы лои зэв нимкодь.
Ляпкыда потшӧм вежӧсъяс сайысь гырысь ыжъяс нюжӧдлісны Василисалы сьӧд синма нырвомъяссӧ, а баляясыс, сылысь гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын, пух моз сявмуніны вежӧсъяс сайысь посньыдик ӧдзӧсъясӧд, кодъясӧс вӧлі вӧчӧма налы вылӧ потшӧсъясас.
Найӧ кытшалісны Василисаӧс.
Сылӧн мелі да чукырӧсь чужӧм вылас тӧдчыштіс яндысьыштана гордость.
«Тӧда, мый ошкан менӧ, — висьталісны сылӧн югъялысь синъясыс, — да и кыдзи тэныд не ошкыны менӧ, а меным не гордитчыны!»
Василиса копыртчыштіс баляяс дорӧ, пемыдгӧрд чукырӧсь кияснас малаліс налысь пушыд мышвывъяссӧ:
— Со кыдзи чукӧртчисны, быттьӧ ма дорӧ мазіяс.
Уна колхозъясын-ӧ татшӧм баляясыд!
Еджыдӧсь, пушыдӧсь, быттьӧ небесаса кымӧръяс!
Зэв ыджыд меж нюжӧдіс нырвомсӧ потшӧс сайсянь да век зілис инмӧдчыны Василий дорӧ штопор кодь некымынпӧв гартыштчӧм, зэв ыджыд сюрнас.
— Видзӧ мукӧдъяссӧ! — межӧн гордитчигтыр висьталіс Василиса. — Сійӧ миян стрӧг!
Сӧмын ылалышт, эн виччысьышт — тэнӧ сійӧ сюрнас!
Распоряжайтчысь сэтшӧм!
Гажмӧм мысти Василий нюжӧдіс «распоряжайтчысь» межлы кисӧ.
Сійӧ видзӧдліс синкым увтіыс, метитчис да зутшкӧбтіс сюр помнас стӧч кипыдӧс шӧрас.
— Со кутшӧм сылӧн характерыс! — ошйысьыштіс Василиса. — Гожӧмнас ми бурмӧдыштім стаданымӧс, ме ачым пастухкӧд ветлывлі видзны, став пӧскӧтинаяссӧ сикт гӧгӧрысь тӧдмалі.
Налы ӧд уна оз и ков!
А ӧні бӧр мӧдісны омӧльтчыны...
«Вот, — фермаысь мунігӧн думайтіс Василий, — сэні, кӧні йӧз абу воштӧмаӧсь ассьыныс колхознӧй сознаниесӧ да ассьыныс сӧвестьсӧ, сэні и омӧль председатель абу торкӧма делӧсӧ!
Но, председательяс омӧльӧсь, но, правлениеын беспорядок, а ті нӧ, ті кытчӧ видзӧдінныд?! — думсьыс шыасис сійӧ колхозникъяс дінӧ.
— Бур лунъясӧ ӧтлаын, а сьӧкыд часӧ тӧрӧканъяс моз разӧдчинныд щельясӧ».
Ӧтчыд Василий пырис коннӧй дворӧ.
Сӧмын на помасьӧма ӧбедайтан кад, и коннӧй дворын вӧлі уна йӧз.
Унаӧн локтӧмаӧсь вӧвъясла, медым мунны удж вылӧ — вӧрӧ да муяс вылӧ.
Джынвыйӧ пемыдын дзӧрисны да корсйӧдлісны вӧвъяс.
Восьтыштӧм ӧдзӧсӧд пырис розӧвӧй кӧдзыд югӧр.
Идзас вылӧ ӧдзӧс дорас пуксьӧмаӧсь Матвеич, банйӧм чужӧма Алёша, колхозса вӧвлӧм председательлӧн пиыс, да Любава Большакова, найӧ ноксисны сийӧс-заводӧн.
Войнаӧдз Любава вӧлі ӧмидз кодь чужӧма, гажа, варов мортӧн.
Сы бӧрын, кор мужикыс уси фронт вылӧ да сійӧ коли вит челядя дӧваӧн, шогыс быттьӧ чишкаліс нывбабасӧ.
Суров лои сылӧн характерыс, и немвиччысьтӧг тыдовтчис чужӧм вылас ӧбразъясвывса кодь мичлун.
— Но, вот и ладнӧ лоӧ, — шуис Любава чорыд гӧлӧсӧн, мый дорӧ Василий абу на велалӧма, чеччис да петкӧдіс конюшняысь буланӧй вӧлӧс.
Уж муніс падъялігтыр, слабиник кокъяссӧ паськыда пукталігтыр.
Асыкъяс моз тӧдчисны ордлыясыс.
Былялӧм синъясыс вӧліны косӧсь да жугыльӧсь.
— Эк, йӧз! — эз вермы кутчысьны Василий. — Мыйӧдз вайӧдӧмаӧсь Буланӧйсӧ!
Колхозникъяс!
Тіянлы непӧштӧ йӧзлы, а и вӧвъяслы синмас, дерт, сӧвестнӧ видзӧдны!
Любава чатӧртіс юрсӧ:
— Тэ тайӧ кодлы шуан?
— А кӧть и тэныд!
Любава шыбитіс дом поводсӧ да матыстчис дзик Василий бердӧдз.
Восьса ӧдзӧсӧд пӧлӧсӧн усьысь югӧръяс улын Любавалӧн банйыштӧм мугов чужӧмыс, зэвтӧм бандзибъяс вылас ыпнитӧм пятнаяснас, нето пемыдруд, нето сьӧд синъяснас, кодъяс лёкысь дзирдалісны кӧрӧм синкымъяс увсьыс, Василийлы кажитчис сэтшӧм мичаӧн да скӧрӧн, мый сійӧ бӧрыньтчис.
— Ни му вылын, ни море вылын, ни небесаын абу на лӧсьӧдӧма сэтшӧм кывъяс, кутшӧмъясӧн тэ верман укӧрайтны менӧ! — чорыда шуис Любава. — Тэ омӧль вӧлӧс аддзан, а сійӧс тэ эн аддзыв, кыдзи ми нелямын коймӧд воын челядьлысь няньсӧ мырддьылім, добровольнӧ сетлім боецъяслы, армиялы, тэныд, председатель?!
Тэ ставнымӧс миянӧс ӧткодялін кык-куим лодыркӧд, а найӧ миянлы аслыным — ловъя яй вылын чирей кодьӧсь.
— Миян колхоз войналӧн первой воясас содтӧдӧн тыртавліс нянь поставкаяс кузя план! — кыліс нывлӧн вӧсньыдик гӧлӧс: конюшняса ылыс пельӧсысь тыдовтчис комсомолка Татьяналӧн гӧгрӧс банйӧм чужӧм.
— Вот!
План содтӧдӧн тыртавлім! — Татьяна кывъясӧ кутчысис Любава да матӧджык матыстчис Василийлань.
Любавалӧн скӧр чужӧмыс пыр матыстчис сылань.
— А тэ думайтан, кутшӧмджык тайӧ — плантӧ содтӧдӧн тыртӧмыс миян омӧль муяс вылын, нелямын кыкӧд вося зэв кӧдзыд тӧлын?!
Кор йӧзыс мунісны воюйтны, кор медбур вӧвъяссӧ сетім армиялы да кор...
Любавалӧн гӧрддзасис горшыс, сійӧ ньылыштіс воздухсӧ да выныштчӧмӧн шуис:
— Кор миян дӧваяслӧн синваныс ещӧ синъясас эз на косьмы.
Сійӧ лэдзыштіс пельпомъяссӧ, нёровтчис вӧв стойлӧ бердӧ да, Василий вылӧ видзӧдтӧг, не сылы нин, а ачыс аслыс висьтавліс:
— Сійӧ луннас, кор ме получиті пӧвестка... мужикӧй йылысь... сійӧ луннас зэра поводдя бӧрын тӧлысьнас первойысь мичаммис...
А миян эз на вӧв вундӧма зӧр...
Вунда ме зӧр, а синваӧй тупкӧ лунъюгыдсӧ, и чарлаӧй киын оз кывзысь.
Вунда зӧр, нинӧм ог чувствуйт, сӧмын кыла, Прасковья ме весьтын окнитіс: «Любушка!
Да ӧд вунданіныд ставыс вир!»
Видзӧдлі ме, а кокъясӧй менам чарлаӧн вундыссьӧмаӧсь. — Любава ышловзис, шынитӧв лои конюшняын, быттьӧкӧ весиг вӧвъясыс ланьтісны. — Сідзи вот... — помаліс Любава. — Эг эськӧ висьтав ме, да тэ менӧ вайӧдін сэтчӧдз аслад кӧритӧмнад!
Тэ ӧти мераӧн ставсӧ эн мерайт!
Унапӧлӧс йӧз эмӧсь миян пӧвстын!
Тэныд эськӧ локны да кок вылас юрбитны не меным, а аслад гӧтырыдлы, — Авдотьялы, код тӧждысьӧм вӧсна миян мӧсъясным ловъяӧсь, да тайӧ томиник Алёшкаыслы, коді дас нёль арӧссянь мужскӧй удж вӧчис, да бабушка Василисалы — сылӧн овцефермаас война водзвывса дорысь абу омӧльджык, а бурджык.
А тэ ставсӧ ӧткодялан да укӧрайтан!
Абу на лӧсьӧдӧма ещӧ сэтшӧм кывъяс, кодъясӧн тэ верман кӧритны миянӧс, кодъясӧн тэ верман миян водзын ошйысьны!
Эк тэ, председатель!..
Вешйы жӧ тэ, эн сулав туй вылас!
Кор Любава петіс, Василийӧс кытшалісны колхозникъяс.
Ставныс заводитісны сёрнитны ӧтпырйӧ.
— Вот тэ укӧрайтан миянӧс, мый севооборотъяс торким, — висьталіс ставӧн уважайтана олӧма колхозник Пимен Яснев. — Тайӧ вернӧ!
Торким!
А мыйла сідзи лои?
А сы вӧсна, кор фашистъяс босьтісны Украинаысь чернозёмъяс, то сылӧн тӧждлуныс водіс миян пельпомъяс вылӧ.
Миян водзӧ сувтіс ӧти мог: нянь, нянь и нянь!..
Рӧдиналы, армиялы!
Война первой воясӧ ми няньсӧ сетлім унджык войнаӧдзса дорысь.
Тэ думыштлы та йылысь — унджык!
Но и эз тырмыв став вылас вынным.
А главнӧйыс — сэтшӧм сьӧкыд кадас ещӧ и председатель веськаліс некытчӧ туйтӧм.
Таын главнӧйыс.
И йӧз миян, дерт, сідзжӧ быдсямаыс эмӧсь.
Но, и ассьыным мыжнымӧс ми сідзжӧ ог вештӧй ас вылысь.
Колхознӧй веськӧдлӧмын ми петкӧдлім жӧ слаблун, сы вӧсна и та выйӧдз воим.
Сӧмын Любава кодьясӧс грек рӧвняйтны лодырьяскӧд.
Ичӧтик тушаа, стройнӧй, ньӧжмыд вӧраса да унджыкысьсӧ абу варов Яснев стрӧга да кӧритӧмӧн видзӧдіс веськыда Василийлы синъясас.
— Мый ті меным войнасӧ казьтыланныд?
Тайӧ ставыс нин эжсяліс.
Гашкӧ, водзджык воясас ті бура уджалінныд, а мыйла таво омӧля кӧзяйствотӧ нуӧдінныд?
Али тэ, Пётр Матвеевич, и тэ, Пимен Иванович, асланыд колхозын абу кӧзяеваяс?
Быттьӧкӧ вензьӧмас правӧн коли Василий, а век жӧ рытнас сійӧ дыр эз вермы унмовсьны: пыр сулаліс син водзас Любавалӧн скӧр чужӧмыс, пыр кыліс сылӧн гӧлӧсыс: «Эк тэ, председатель!..»
Василийӧс мучитіс ещӧ тырвыйӧ гӧгӧрвотӧм на кутшӧмкӧ ӧшибка чувствуйтӧм.
Сійӧ чувствуйтіс, мый тайӧ ӧшибкаыс сылӧн вӧлі не сӧмын уджын, но и гортас.
abu
Ортсысяньыс ставыс вӧлі шыльыд, эз вӧвны пинясьӧмъяс, ни горзӧмъяс, но эз вӧв и радлун.
Керкаас вӧлі напряжённӧй, неспокойнӧй чӧв-лӧнь.
Ӧтчыд рытгорувнас, райкомӧ ветлӧм бӧрын регыд мысти, Василий вештіс ас дінсьыс бумага чукӧр да шуис:
— Пом!..
Кӧть ӧти рыт колльӧда не кыдзи бӧрӧ кольччысь колхозса председатель, а кыдзи прӧстӧй морт.
Лолыштны колӧ!
Лӧсьӧдчы, Дуняшка, ветлам рытйысьны бать ордӧ.
Василий важӧн нин вӧлі дась, а Авдотья век на ещӧ лӧсьӧдчис — сійӧ мерайталіс то ӧти, то мӧд ковта.
— Мый тэ невеста моз кутін лӧсьӧдчыны? — шуис Василий.
— Да ӧд мам аслысруа.
Пола, мед эськӧ эз вомав, — правдайтчис Авдотья.
Лӧз сатин ковтаа да сьӧдов вӧня, раминик, гырысь синъяса, кельыд чужӧма Авдотья кажитчис мудзӧм да повзьӧм нывкаӧн, коді кадысь водзджык босьтӧма ас вылас нывбаба долялысь сьӧктасӧ.
Василийлы окота лои кутлыштны сійӧс, но кутчысис.
Кыдзи стекляннӧй, тыдавтӧм, но вуджны позьтӧм стена, сулаліс на костын ӧта-мӧдысь виччысьӧм.
Быдпӧрйӧ, кор сылы окота вӧлі меліавны гӧтырсӧ, сылы усьлывліс дум вылас гӧтырыслӧн Степанкӧд неважӧнся ӧтлаын олӧмыс, и тайӧ казьтыштӧмыс дорліс Василийӧс.
Сійӧ кутчысис и тайӧпӧрйӧ, эз кутлы гӧтырсӧ, но видзӧдліс мукӧддырся серти меліджыка, и гӧтырыс пыр жӧ дрӧгмуніс, лои розӧвӧйӧн и привычка сертиыс, косіник вомдоръяссӧ муртса водзлань чургӧдыштӧмӧн, ышловзис, быттьӧкӧ здук кежлӧ шыбитіс пельпом вывсьыс сьӧктасӧ.
Василий петіс кильчӧ вылас да, Авдотьяӧс виччысигмоз, сувтіс.
Веськыда юр весьтас, стеклӧ кодь сӧстӧм небесаын, вӧлі лэччысь шондіысь вижӧдыштӧм кокни кымӧр.
Керкаыс сулаліс крут гӧра йылын, и джуджыд кильчӧ вывсяньыс Василийлы вӧлі тыдалӧ веськыдвылас дорвыв стенаӧн быдмысь вӧр.
Шуйгавылас дзик горизонтӧдзыс куйлісны муяс.
Чорзьӧм лым веркӧсыс дзирдаліс шонді водзын слюда кодь да неуна розӧвӧй дзирдӧн; сӧмын мусӧ вомӧналысь небзьӧдӧм туй вӧлі лӧз, быттьӧ синькаӧн киськалӧма, да ылысса оврагдорса вуджӧр вӧлі рытъя ногӧн бура тӧдчысь.
Василий веськӧдіс пельпомъяссӧ, пыдісянь ышловзис да мӧдіс чувствуйтны, кыдзи став туша кузяыс паськаліс чуткасьысь свежлун.
Авдотья тэрмасьӧмӧн петіс кильчӧ вылас да сувтіс Василийкӧд орччӧн. Сійӧ вӧлі лӧз пася да руд пухӧвӧй шалля.
Василий эз бергӧдчы сылань.
Сійӧ сулаліс вӧрзьывтӧг, дугдывтӧг видзӧдіс лымъя эрд вылӧ.
— Шондіыс кутшӧм! — шондісьыс синсӧ куньтыралігтыр шуис Авдотья.
— Помнитан, Дуня, войдӧр батьлӧн муыс вӧлі овраг дорас, а оврагыс вӧлі Павловичлӧн, а сэсся водзынджык вӧліны Конопатовъяслӧн муясыс, — сійӧ серӧктыштіс.
— Сідзжӧ ӧд «муясӧн» шулывлім ми ассьыным лестукторъяснымӧс!
Кӧзяйствуйтлім серьёзнӧя, кыдзи настоящӧй овмӧсын.
Ӧні сійӧ эз нин вермы представитны аслыс тайӧ муяссӧ торйӧдлӧмаӧн, посни участокъяс вылӧ юклӧмаӧн.
Неылын, сэні, кӧні вӧрыс матыстчыліс му дорас, друг югнитіс мыйкӧ би кодь да кокнитор.
— Дуня, видзӧд жӧ, видзӧд — руч.
Югыдвиж югӧр улын ручыс вӧлі би кодь гӧрдӧн.
Ылысяньыд сійӧ кажитчис каньпиысь не ыджыдджыкӧн, но бура тыдалісны сылӧн вӧсни кокъясыс, нюжӧдӧм кузь бӧжыс да быд вӧрзьӧмлӧн пельклуныс.
Сійӧ то котӧртліс чукльӧдліг, то сувтлывліс лапасӧ лэптӧмӧн, кыдзи пон пӧткаӧс аддзигӧн, то ляскысьліс му бердас, тӧ ньӧв моз лэбис бӧжсӧ пашкыртӧмӧн.
— Видзӧд жӧ, видзӧд, шыръясӧс куталӧ!
Эк, ерӧмакань! — детинка моз радлігтырйи пӧшти горӧдіс Василий.
А руч мӧдіс чеччавны, гӧрд, тэрыб, кыдзи лым вылын ловъя шонді югӧр, здук кежлӧ нюжӧдчыліс му вылӧ да друг сэтшӧм вылӧ чеччыштліс воздухас, мый Василий акнитіс.
Нырвомсӧ му бердӧдз лэдзӧмӧн, лапаяснас аслыс отсалӧмӧн да бӧжнас ворсігтыр, ручыс нетшкис мыйкӧ тыдавтӧмӧс.
Тайӧ зверсӧ аддзӧмысь, коді радпырысь ворсіс лым эрд вылын, Василийлы лои долыд, и сылы кажитчис, мый шудыс — со сійӧ быдлаын, кӧть ю сійӧс дор вывтіыс, кӧть гумлав содзтырнад!
Ю берег дорті, чой сайысь, туй вылӧ петіс мужчина.
Ас бӧрсяыс сійӧ кыскис том нинпуяс тыра дадь.
Видзӧдыштӧм бӧрын Василий тӧдіс Матвеичӧс да дӧсадапырысь шуис:
— И тайӧ мукӧд дорсьыс абу бурджык!
Колӧ му вылӧ куйӧд кыскавны, а сійӧ нинла вӧрӧ ветлӧдлӧ.
Гез вузавлӧмысь позьӧ вӧлі босьтны уна деньга, и колхозникъяс частӧ эновтлісны колхознӧй уджсӧ, мунлісны вӧрӧ, керавлісны том нинпуяс, кульлісны найӧс, кӧтӧдлісны кырсьсӧ да вӧчлісны сэтысь гез.
Первойсӧ Василий эз сет талы тӧдчанлун: оз вермы нинпу кырсь мунны мулы паныд!
Сэсся гез вӧчӧмӧн ылалӧмыс мӧдіс скӧрмӧдны сійӧс.
Сійӧ думыштіс котыртны гез вӧчӧм сэтшӧм ногӧн, медым юклыны доходсӧ трудоденьяс вылӧ, но колхозникъяс та вылӧ эз сӧгласитчыны:
— Виччысь, кор колхоз мынтысяс!
А сэні сдайтін гез — и получайт деньга киысь киӧ!
Помасис сійӧн, мый Василийлӧн лӧгыс кутіс петны быдпӧлӧс гез вылӧ да туй вылысь аддзӧм гез пом скӧрысь чужйыліс бокӧ.
Гез вӧчӧм кузя опасностьлысь джудждасӧ сійӧ гӧгӧрвоис сӧмын ӧні, кор аддзис даддьӧн том пуяс кыскысь Матвеичӧс.
— Удобрениеяс абу кыскалӧма, инвентарь ставыс киссьӧма, а найӧ лун и вой сӧмын гез вӧчӧны.
Водас тайӧ меным мыш вылӧ!.. — скӧрысь броткис сійӧ.
— Мый тэ, Вася, скӧралан?
Колӧ жӧ йӧзыслы нажӧвитчыштны.
— Кӧчьяс моз овны, сідзкӧ, решитінныд? — язвительнӧя юаліс Василий. — Колхоз оз вермы вердны, му оз вермы вердны, а нинпу вердас?
Ок, пола ме, мед кӧть тайӧ гезйыс эз нюжӧдчы му вомӧнным!..
Керкасӧ, кӧні быдмис Василий, вӧлі заборитӧма выль заборӧн, сэтшӧм джуджыдӧн, кутшӧмыс сиктын некодлӧн эз вӧв.
Кӧин кодь руд пон, чирӧм гӧлӧсӧн увтчигтырйи, уськӧдчис Василий вылӧ.
Василийлӧн тьӧтыс, Степанида, петіс ыж гидысь да ырыштчис пон вылӧ зырйӧн:
— Ланьт!
Ланьт тэ, еретник!
Степанида вӧлі ыджыд тушаа, статя. Сылӧн вӧлі мужичӧй нога гырысь чертаяса, правильнӧй пӧрысиник чужӧм, синлапъясыс век джынвыйӧ лэччыштӧмаӧсь стрӧг руд синъяс вылас.
— А менам збыль тӧдсьӧма, мый ті воанныд!
Ельдӧга пирӧг пӧжалі. Дунялӧн радейтанторйыс.
Киасьӧм бӧрын сійӧ гӧстьяс водзвылын мӧдӧдчис керкаас.
Степанида муніс зэв лӧсьыда, муніс, быттьӧ кывтіс, ни ӧти юрси си эз вӧрзьыштлы сы юр вылын, и Василий, сы бӧрвылын восьлалігӧн, думыштіс:
«Пукты сылы юр вылас стопкатыр вина — и ни ӧти войт оз солькнитчы».
Комнатаын, кӧні вӧліны карсаяслӧн кодь дона мебель да зэв уна цветъяс, пукалісны Василийлӧн батьыс, кык вок да гӧстя, томиник учительница.
Пельӧсас ыджыд енджадж водзын ӧзйис лампада.
Зэв нин этша колины Угреньын важ обычайясӧ кутчысьысь, староверческӧй семьяяс, и тайӧ не уна лыдас вӧлі Василий аймамлӧн семьяыс.
Первой видзӧдлӧмсянь кажитчыліс, мый семьялӧн кӧзяиныс — батьыс.
Степанида мужикыскӧд асьсӧ кутіс бура, нинӧмын сылы эз шыасьлыв паныд, но збыльвылассӧ керкаас ыджыднас вӧлі Степанида.
Ещӧ важся кадъяссянь на, кор Степанида, зажиточнӧй семьяысь петӧм мича, лэчыд да балуйтӧдӧм ныв, радейтны кутіс дӧвечӧс да беднякӧс и батьмам сӧгласиетӧгыс петіс сы сайӧ верӧссайӧ, Кузьмалӧн коли сы дорӧ бур да долыд отношение.
Керкаын кӧзяйкаӧн лоӧм мысти Степанидалӧн тыдовтчисны немвиччысьтӧм «талантъяс»: кужліс ньӧблыны соседъясыслысь прӧдуктаяс джын донысь да вузавны найӧс карын куимпӧв донӧнджык.
Сяммыліс сорлавны йӧвсӧ ваӧн, гудравны нӧк пиӧ пызь сора вылльӧв да эскӧдны ньӧбасьысьӧс, мый сылӧн тӧварыс медбур.
Сійӧ регыд гӧгӧрвоис, мый мужикыс оз сяммы вӧчны татшӧм сяма «оборотъяс» и весиг полӧ наысь, и век кежлӧ решитіс кутны сійӧс аслас делӧясысь бокын.
Кузьмалы сымын шензьӧданаджык кажитчис виччысьтӧм озырлуныс.
Кузьма нэм чӧжыс уджаліс и нэм чӧжыс эз вермыв мынтӧдчыны нуждаысь, и сійӧтор, мый керкаӧ Степанида воӧмкӧд судзсяна олӧм воис тӧдлытӧг, сылы кажитчис чудоӧн.
Семьяын лои уджъяс аслысногӧн юкӧм, и Кузьма да Степанида зэв бура ладмисны.
Кузьма ведайтіс «хозяйственнӧй базаӧн», «основнӧй капиталӧн», дворса стрӧйбаясӧн да ремонтӧн, няньӧн, турунӧн, а Степанида обязанностьясӧ пырліс ыджыдджык прибыльӧн лэдзны тайӧ капиталсӧ оборотӧ.
«Тэсянь керкаын нянь, месянь кисельяс», — шулывліс Степанида.
Вочасӧн олӧм вежласис.
Найӧ пырисны колхозӧ, и Кузьма Бортниковлӧн колхозын уджыс лои пыр ыджыдджыкӧн да тӧдчанаджыкӧн.
Воис сэтшӧм кад, кор сійӧ вайис гортас тоннаясӧн нянь да овощи, кодъясӧс получитіс трудоденьяс вылӧ.
Тайӧ озырлуныс вӧлі Степанидалӧн базарнӧй прибыльяс серти ыджыдджыкӧн, надежнӧйджыкӧн: эз нин сӧмын няньыс керкаын, но и кисельясыс вӧліны эз Степанидасянь, а мужиксяньыс.
Но сылӧн, пӧрысь, кӧть и крепыд мортлӧн, пыр кежлӧ коли убеждение, мый семьялӧн бур олӧмыс да шудыс подулавсьӧны Степанида вылӧ, мый Степанидатӧг сійӧ бӧр воас аслас воддза, омӧль олӧмӧ, кор сійӧ, дӧвеч, ичӧтик Василийыскӧд кыкӧн, оліс пӧлыньтчӧм, тыртӧм керкаын.
Дзик ӧти тьӧтпом писӧ Степанида видзис стрӧг справедливостьӧн, нинӧмӧн эз торйӧдлы аслас челядьысь.
Но Василий эз вермы ладмыны сыкӧд сы вӧсна, мый характерыс эз вӧв сы дорысь небыдджык, и сы вӧсна, мый, кыдзи шуліс Василий, налӧн вӧліны «олӧмыслӧн разнӧй туйяс».
Первойысь трактор аддзӧм бӧрын Василий шуис кӧть мый, а лоны трактористӧн.
Кӧть и аймамыс сувтісны сылы паныд, но сійӧ муніс трактористъяс школаӧ да кутіс уджавны МТС-ын.
Сылы ковмывліс волывлыны уна сиктъясӧ, и быдлаын сійӧ вӧлі виччысяна да шензьӧдана гӧстьӧн.
Детинкаяс чукӧртчывлісны трактор дінӧ, а нывъяс чукӧръясӧн ветлӧдлісны Василий бӧрся.
Регыд мысти сійӧ лои район пасьталаын тӧдса мортӧн, медбур трактористӧн.
Сійӧ ветлӧдліс быттьӧ коддзӧма уджлӧн яр азартысь, районнӧй славаысь, коді уси детинкалӧн кодь на сы юр вылӧ, нывъяслӧн сьыланкывъясысь, синваысь, ышлолалӧмъясысь.
Кор кык во мысти сылы удайтчис овны некымын тӧлысь батьыс ордын, ставыс кажитчис бокӧвӧйӧн, и сьӧкыд лои овны аслас гортын.
Став дорас содтӧд, окота лои гуляйтыштны, а Степанида вӧлі сэтшӧмъяс пӧвстысь, код дырйи он небось гуляйт.
Первой помка сюрӧм мысти Василий муніс гортсьыс.
Вояс кольӧм мысти семьякостса споръяс да зыкъяс вунлісны и век ёнджыка волывлісны дум вылас сійӧ вояс йылысь казьтылӧмъяс, кор град йӧрӧ садитӧм сэтӧр пуяс кажитчылісны на таинственнӧй да ас дорас кыскысь чащаӧн, кор батьыс первойысь пуксьӧдіс сійӧс вӧв вылӧ, кор шондіа асылӧ сійӧ батьыскӧд ӧтлаын медводдзаысь муніс му кузя агас бӧрся.
Василий ёна радейтліс батьсӧ.
Батьыс вӧлі рам, тӧждысьысь, зэв зіль да кужліс вӧчны любӧйтор: гӧрысь, кузнеч, плӧтник, сапожник, гындей, — сійӧ быдтор вӧчліс сэтшӧм радейтӧмӧн да кужӧмӧн, мый батькӧд уджалӧмыс ичӧтик Василийлы кажитчыліс ворсӧм кодь интереснӧйӧн.
Василий вештыштіс цветъяссӧ лабичысь да пуксис батьыскӧд орччӧн.
Комнатаысь кыліс кучик дук, коді муса вӧлі Василий сьӧлӧмлы.
Батьыс, сьӧд синкыма, мугов чужӧма, дзормӧмысла эзысь рӧма юрсиа, мый вӧсна чужӧмыс ещӧ кажитчис сьӧдджыкӧн, тувъявліс колодка вылӧ заготовкаяс.
Сылӧн косіник киясыс унаысь инмӧдчывлісны Василийӧ.
Ичӧт вокыс, дас сизим арӧса Петруня, «курас-карас», кыдз сійӧс шуліс Степанида, сапожничайтіс жӧ. Сійӧ пукаліс ӧшинь дорас ляпкыдик скамья вылын, кодӧс джынвыйӧ вевттьӧмаӧсь пашкыр веж фикусъяс да гераньяс.
Сійӧ вӧлі батьыс кодь жӧ сьӧд синкыма да сьӧд синма, но еджыд чужӧм вӧснаыс да шабді кудель кудрияс вӧснаыс вӧлі мамыс кодь.
Сійӧ вӧлі мастер быдтор кузя, вильыш, инас ӧшйытӧм, и сійӧс, став пиян пытшкысь ӧтнассӧ, батьыс не ӧтчыд нӧйтлывліс седелка сюмысӧн.
Степанида да Анфиса моньыс вурсисны, а мӧд вокыс, еджыд юрсиа, топыд тэчаснога Финоген, сёрнитіс учительницакӧд.
Финоген уджаліс лесозаготовительнӧй контораын, лыддис асьсӧ карса мортӧн да лэдзӧма ёсь тош.
Улӧс бӧр вылӧ нёровтчӧмӧн сійӧ неуна дзирнясис учительница водзын да сёрнитіс збодьӧра, но збыль кыпыдлунӧн.
Сёрниыс муніс книгаяс йылысь.
Семья пытшкын радейтлісны сёрнитны гырысь, отвлечённӧй темаяс вылӧ.
Финогенлысь ставныс кывзылісны сьӧлӧмсяньыс и гордитчылісны сылӧн вежӧрӧн да образованностьӧн.
— «Обрыв» — сійӧ, кыв шутӧг, колана книга, — висьталіс Финоген. — Ме сійӧс лыддьылі и бара жӧ мӧдысь лыдди.
Вераыс кӧть и тӧлка, но, кыв шутӧг, вошӧм, тшыкӧм морт, кутшӧмӧсь войдӧр вӧліны шевааяс.
Но, а Марфинька — тайӧ и кӧзяйственнӧй и аснас ничево, но настоящӧй сурьёзыс сыын абу.
Но коді сійӧс тӧдас? — Финоген пӧлыньтіс юрсӧ да сомневайтчигтыр водзӧ висьталіс: — Гашкӧ, быдмыштас да прамӧйджык лоӧ?
Кӧть ӧд и абу нин сэтшӧм том, ар кызь сылы, кыдзи ме чайта.
Марк — сійӧ мужик, кутшӧмӧсь и став мужикъясыс.
Сійӧ ассьыс босьтіс и корсь сійӧс!
А Райский — сійӧ хлюст.
Сэтшӧмъясыд и ӧні унаӧн чеччалӧны.
Тайӧ, кыв шутӧг, медся вреднӧй порода.
А вот коді бур, дак сійӧ бабушка — тӧлка, рассудительнӧй нывбаба, нинӧм он шу!
Сійӧ кӧть и том дырйиыс ноксьылӧма соседыскӧд, но асьсӧ абу янӧдӧма.
Ар дас вит кӧ шыбитан, бурджык гӧтыр оз ков.
— Кодлы нӧ тэ гӧтырсӧ книга кузя мырсян-корсян? — юаліс Степанида. — Али ӧнія обычайяс серти аслыд мӧдӧс лӧсьӧдны кӧсъян?
— Тайӧ ме Петрунька йылысь тӧждыся, — шпыньмуніс Финоген.
Пётр лэптіс юрсӧ.
Герань коръяс сайысь югдыліс Василийлӧн кодь жӧ тэрыб нюм.
— И сійӧ збыль, тӧждысьышт ме вӧсна, вокӧ, а то ме ачым ог сяммы невестапу бӧрйыны!
— Оз та йылысь тэныд ков думайтны! — зумыштчис Степанида да меліа шыасис учительница дінӧ: — А вот ті, красавица менам Елена Степановнаӧй, мыйла верӧссайӧ онӧ петӧй?
Ті ныв мича, образованнӧй, мича и тіян паськӧмныд, дерт, жӧникъяс ті бӧрся унаӧн вӧтлысьӧны.
Мыйла нӧ тіянлы овны ӧткӧн?
— Сійӧ менӧ виччысьӧ! — пашкыр цветъяс сайысь дзирдыштіс пиньяснас Пётр.
— Оз мун сійӧ тэ сайӧ, пель вундысь сайӧ.
Сылӧн бур жӧникъяснас, гашкӧ, кӧть пруд прудит!
Степанида зэв бура тӧдӧ вӧлі, мый учительница олӧ ӧтнас.
Жӧникъяс йылысь сёрнисӧ сійӧ паніс мыйтакӧ любопытство ради, а главнӧйыс, гуся кӧсйӧм ради шуны мыйкӧ омӧльтор «ӧтдор» мортлы, коді, Степанида чайтӧм серти, олӧ кокни олӧмӧн да кутӧ асьсӧ барышня моз, кодлӧн абу ни мужик, ни приданнӧй, ни керка.
Учительница гӧрдӧдіс, нюммуніс да шуис:
— Война дырйи не жӧникъясӧдз вӧлі, Степанида Акимовна.
А ӧні ме думайта пырны педагогическӧй институтӧ.
Выль пятилетка дырйи учебнӧй заведениеяс лоӧны война водзвывса серти ещӧ унджык.
Регыд мысти миян став учительяс лоӧны высшӧй образованиеаӧсь, и ме ог кӧсйы кольччыны йӧзсьыс.
Кор учительница лӧсьӧдчис мунны, Степанида дыр уговаривайтіс сійӧс:
— Кольччӧй ужнайтны, миян красавица!
Эн брезгуйтӧй миян необразованностьӧн!
А кор учительница муніс, Степанида сьӧлыштіс:
— Тьпу!
Ковтасӧ зэвтӧма, быттьӧ пасьтӧм ветлӧдлӧ!
— Учительница! — кулитӧмӧн шуис бать. — Платьеыс пидзӧс вевдорӧдзыс.
Татшӧмыд мыйӧ велӧдас?
И бара Василий вылӧ ӧвтыштіс сійӧ тшыксьӧм воздухыс, мыйысь коркӧ пышйыліс сійӧ.
— Мыйла серамвыв лэптанныд нывсӧ? — зумыштчӧмӧн юаліс сійӧ. — Сійӧ бур кузя локтӧма, а ті...
Тіян кывъясныд — чад кодьӧсь!
Талун пыралі ме Любава Большакова ордӧ, дӧва, олӧ вит челядьӧн, сьӧкыд сылы, и сэні тіянын дорысь лолавсьӧ кокньыдджыка, быттьӧ воздухыс керкаас унджык.
А тіян ордӧ пыран — быттьӧ кӧбрегӧ веськалан.
— Мый тэ вугзьысин? — шыасис Степанида.
— И шутитыштны оз позь?
И «кӧбрег» тэныд, и «чад»!
Лучше пуксьы пызан дорас батьыдлысь керкасӧ кулитӧм дорысь.
Степанида вайис пызан вылӧ шома капустаа шыд, шӧраліс нянь, пуктіс паньяс.
— Матыстчӧй пызан дорас...
Бласлӧвит, бать...
Сёйисны ӧти тасьтіысь, обрядъяс серти, тэрмасьтӧг, лабутнӧя, ӧчеред соблюдайтӧмӧн, сёйисны сідзи, быттьӧкӧ вӧчисны зэв ыджыдтор.
Сёрнитны пызан сайын оз вӧлі позь, сӧмын шочиника ӧта-мӧдныслы шулывлісны некымын кывйӧн:
— Мыччӧй няньсӧ...
— Ен видзас...
Кор панявсис пӧшти став шыдыс, Кузьма таркнитіс паньнас тасьтіӧ да дженьыдика шуис:
— Яйнас!
Сэки кутісны панявны пыдӧссьыс шыдсӧ яйнас.
Сы бӧрын сёйисны студень, сола ӧгурцыа да выя картупель, ельдӧга пирӧг.
Сёян вӧлі унапӧлӧс, но быд блюдоысь сёйисны этшаникӧн, — татшӧм вӧлі обычайыс.
Медбӧрын Степанида вайис самӧвар и гӧстьяс воӧм кузя — маа пув, сакарӧн пуӧм озйысь варенье да патокаа сэтӧр варенье.
Ужин бӧрын, кор Анфиса моньыс идраліс тасьті-пань, Степанида шуис:
— Ог радейт, кор кияс нинӧм оз вӧчны.
Вай жӧ, моньӧй, вӧчыштам гез.
— Бара гез! — дӧсадапырысь шуис Василий.
Сійӧ ещӧ век на скӧраліс учительницаӧс серамвыв лэптӧмысь.
— А мыйӧн тэныд гезйыс сьӧлӧм вылад оз во?
— А сӧмын нин сійӧн, мам, мый сійӧ йӧз нинысь!
Енлы кевманныд, а нинысла гусьӧн йӧз вӧрӧ ветланныд!
Василий гӧгӧрвоис, мый сёрнитӧ лишнӧйджык, но сылӧн характерас вӧлі веськыдлун, коді мукӧд дырйи воліс грубостьӧдз.
Сійӧ, кыдзи и век, кӧсйис и эз вермы кутчысьны да скӧраліс та вӧсна ас вылас, Степанида вылӧ, и сылӧн сьӧд синъясыс кодзлалісны.
Степанида зумыштчис.
Сійӧ эз кӧсйы зычитны, но и уступитны эз вермы:
— Вӧрыс абу йӧзлӧн и абу миян.
Вӧрыд — енсянь.
— Тіян град йӧрын капустаыд сідзжӧ енсянь, а мед воас кодкӧ капустаыдла тіянлысь юасьтӧг?
Мый сэки лоӧ!
— Вӧрсӧ абу садитӧма, сы улысь мусӧ абу гӧрӧма...
А тэ батьмамыдлы нинпу кырсьтӧ жалитан?
Вокъясыс да батьыс чӧв олісны.
Моньыс шуис тэрыба:
— Ми кӧ ог, мукӧдъяс нинтӧ кулясны.
Всё равно, ми кӧ ог, то мукӧдъяс.
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн Пётр шпыньмуніс да кыдзкӧ тешкодя, ёся видзӧдліс батьыс вылӧ.
Батьыслӧн чужӧмыс лои пу кодь, синъясыс саялісны синкымъяс улас.
— Колӧ жӧ йӧзыслы нажӧвитчыштны, — водзӧ висьталіс Анфиса.
— Но, ме видзӧда да, ті таын онӧ нуждайтчӧй, — шыасис Василий.
— А важӧн-ӧ ми кок йылӧ сувтім?
Эз кокни вӧв миянлы.
Важӧн-ӧ батьыд мельникӧн лои?
Война чӧж конюшняын ноксис.
Степанидалӧн кывъясыс кучкисны Василийлы:
«Гӧгӧрвоис-ӧ сійӧ, кутшӧм кыв шусис сылӧн?»
Пыр жӧ сы вежӧрын кыптісны помӧдз висьтавтӧм, ылӧсас шуӧм кывъяс, кодъясӧс сійӧ кывлывліс йӧзсянь.
Пыр жӧ сылы лои жар да нелӧсьыд пукавнысӧ.
Сійӧ вешйыштіс пызан дорсьыс сідзи, мый улӧсыс грыммуніс джоджас, да, ассьыс кывъяссӧ думайтны вевъявтӧг на, шуис:
— Но и мый нӧ, мельник кӧ?
Конюшняын да колхознӧй мельничаын абу ӧмӧй ӧткодь трудоденьясыс?
Лои сэтшӧм напряжённӧй шынитӧв, мый Василий кыліс батьыслысь ловшысӧ да часілысь гораа точкӧмсӧ.
Финоген копыртіс юрсӧ, Анфиса кутіс ноксьыны пызан дорас, и сӧмын Пётр эновтіс уджсӧ да веськыда, ыджыд любопытствоӧн видзӧдіс батьыс вылӧ да Василий вылӧ.
Степанида веськӧдчис:
— Тэ мый вӧсна тадзи сёрнитан?
Батьмамтӧ кӧсъян судитны?
Тэ эськӧ мед шуин миянлы аттьӧ сыысь, мый ми батьыдкӧд нелямын кыкӧд воын вердім тэнсьыд нывъястӧ, эбӧсысь петлім.
Василий муртса кыліс тьӧтыслысь кывъяссӧ.
Мӧвпъясыс сылӧн шыбласисны ӧтарӧ-мӧдарӧ, ӧтияс вештылісны мӧдъясӧс.
«Выль зеркалӧ.
Чай дырйи куимпӧлӧс варенье.
Выль забор.
Бӧръя вонас трудоденьяс вылӧ сетлӧмаӧсь зэв этшаӧн.
Кыдзи нӧ тайӧ?..»
Батьыс чеччис да матыстчис Василий дінӧ.
Чужӧмыс сылӧн эз вӧв скӧр, эз вӧв обиженнӧй, а напряжённӧй, шог да гӧгӧрвотӧм.
Ещӧ ёнджыка радейтӧмӧн, быттьӧ янсӧдчӧм водзвылын, Василий видзӧдіс тайӧ чукырӧсь чужӧм вылас.
«Бать, батьӧ, самӧй сійӧ, кодлӧн олӧмас ӧти радлун — удж.
Сійӧ ачыс сідзи овліс и миянӧс велӧдліс уджӧ.
Мый сійӧ ӧні шуас?
Вӧтлас-ӧ керкасьыс заслужиттӧм ӧбида вӧсна?
А друг ещӧ лёкджык... друг?..
Меным-ӧ вӧйпны сійӧс?»
Батьыслӧн кос вомдоръясыс дрӧгнитісны да вежыньтчисны, но вомсьыс эз пет ни ӧти шы.
— Мый нӧ ті, збыльысь? — гораа заводитіс Финоген. — Батьлы петіс сизимдасӧд вылӧ, и сійӧ уджалӧ кисӧ личлэдзлытӧг.
Став мельничасӧ аслас киясӧн выльысь лӧсьӧдіс.
Колхозын сійӧс донъялӧны, сылы нинӧм кузя оз ӧтказывайтны.
И тырмӧ тэнад сӧвестьыд?..
Комнатаӧ пырис соседкаыс.
Василий кокнипырысь ышловзис.
abu
Видзӧднысӧ ставыс лои мирын-ладын: семьяын вӧлі гижтӧм да торкны позьтӧм закон — керкаысь ёг не петкӧдны.
Василий да Авдотья кутісны прӧщайтчыны.
Посводзас найӧ зурасисны гез кӧлыш вылӧ.
Василий скӧрысь чужйис сійӧс.
— Сӧмын кутчысь тайӧ гез помас, кыдзи сійӧ тэ гӧгӧр шырк гартчас.
Войнас Василий дыр эз вермы унмовсьны:
«Кутшӧм ӧбида ме вӧчи батьлы.
Бур кӧть сійӧ, мый кывъясӧн нинӧм эг висьтав, ставыс кывъяс костӧд прӧйдитіс.
И мыйла пырис меным юрӧ тайӧ тӧлктӧмторйыс?
Кӧзяйственнӧя олӧны — вот и ставыс.
А йӧзыс вежалӧмысла сідзи сёрнитӧны.
Финоген лесоучастокын уджалӧ, бать да Анфиса — колхозын, да град йӧр, да скӧт, да базар вылын некод сідзи оз вермы вузавны тӧварсӧ, кыдзи миян Степанида.
Сылысь ӧти аслас фигура вӧсна куимпӧв донӧнджык ньӧбӧны.
Да сапожничайтӧны, да плӧтничайтӧны, да столярничайтӧны, став семьянас ӧти здук уджтӧг оз пукавны.
Кыдзи сэсся тырбур олӧм оз вермы лоны?»
Тайӧ мӧвпыс успокоитіс сійӧс, но унмовсьны эз вермы.
Пемыд пӧвстас кыліс ичӧтик Дуняшкалӧн тяпкӧдчӧм.
Гӧгӧр вӧлі шынитӧв, а Василийлӧн сьӧлӧм вылас эз вӧв спокойнӧ да мӧвпъясас эз вӧв ясность.
Бать керкаас колльӧдӧм мирнӧй рытысь пуксис гудыр коляс, а казьтывны Любавалысь скӧрысь шуалӧм, зывӧктана, курыд кывъяс йылысь мыйлакӧ вӧлі тешкодь.
«Быттьӧкӧ сійӧ и прӧстӧй, миян олӧмным, а он сразу вермы тӧдмавны пыдӧсӧдзыс, он вермы сразу разберитчыны, мый омӧль, мый бур.
Талун ме ветлі бать ордӧ гӧститыштны, шойччыштны, а петі сы ордысь да сьӧлӧм вылын вӧлі сэтшӧм сьӧкыд, мый лучше эськӧ абу колӧма сэтчӧ пыравны.
Тӧрыт видіс менӧ Любава, кыдзи кутюпиӧс, а меным сылӧн кывъясыс донаӧсь.
И мыйлакӧ, кор казьтышта Любаваӧс, пыр жӧ мӧвпъясӧс веськӧда Петрович вылӧ.
Мый сэки висьтавліс Петрович, сійӧ и лои.
Лучше эськӧ меным вӧлі кывзысьны сылысь, эз пиняв эськӧ менӧ аслам жӧ колхозница!»
Василий ышловзис да мӧдіс бергавны крӧвать вылас.
— Вася, он узь? — гусьӧник шуис Авдотья. — Гашкӧ, юрлӧстӧ омӧля пушӧдӧма?
Гашкӧ, менсьым босьтан?
«Кутшӧм сэні юрлӧсъяс, на йылысь-ӧ тӧждысьны?» — думыштіс Василий да дженьыдика вочавидзис:
— И тадзи ладнӧ...
Кыкнанныс найӧ минута кымын чӧв олісны, сэсся Авдотья бара шыасис:
— Телятникысь, Вася, джоджъяссӧ эськӧ выльысь лӧсьӧдны колӧ...
— Абу телятникӧдз ӧні...
Сійӧ — коймӧд делӧ... — вочавидзис Василий и сійӧс босьтіс дӧсада сыысь, мый гӧтырыс вештӧ сылысь вниманиесӧ сійӧ ыджыдторсьыс, мый вӧлі сыын;
мӧвпъясыс, быттьӧ щупальцы, нюжӧдчисны то ӧтиладорӧ, то мӧдладорӧ.
Василий должен вӧлі не сӧмын гӧгӧрвоны сы гӧгӧр пуысь став сложнӧй олӧмсӧ, но и веськӧдны тайӧ олӧмсӧ веськыд туй кузя:
«Меным колӧ колхознӧй олӧмсӧ нуӧдны колана визь кузя, а ме ещӧ ассьым визьӧс на ог тӧд, кыдзи колӧ.
Мый вӧчны, медым йӧзыс менам горзытӧг да кӧриттӧг асьныс мӧдӧдчисны ме бӧрся?
Кыдзи нуӧдны меным ассьым партийнӧй визьӧс йӧзкӧд?
Менам эм удж дорӧ горшлун, а опыт абу».
Сылы дум вылас усины война водзвывса вояс, кор колхозын уджалісны и Алексей Лукич да мукӧд коммунистъяс, кор вӧлі, кыдзи ӧти семья, крепыд да торйӧдны позьтӧм партийнӧй организация.
«Мед кӧть регыдджык воис Буянов! — думайтіс Василий.
— Петрович кӧсйысис ыстыны коймӧд коммунистӧс, сэки лоӧ асланым партийнӧй организация, сэки сразу меным кокньыдджык лоӧ.
Сӧмын коді нӧ коймӧдыс?
Бур эськӧ вӧлі, ыстісны кӧ делӧвӧй, опытнӧй мужикӧс.
А кыдзи заводитчас партийнӧй удж, сідзи и быдмыны мӧдам.
Во-мӧд мысти, видзӧдан да, колхоз кыдзи колхоз, эм партийно-комсомольскӧй ядро, беспартийнӧй актив — ставыс мукӧдъяслӧн кодь жӧ».
Тайӧ мечтаяснас сьӧлӧмсӧ бурмӧдӧм бӧрын Василий ойбыртіс. Сэки орччӧн кыліс тешкодь, оръясяна шы.
Василий кывзысьыштіс.
Авдотья эз ӧтмоз рӧвнӧя лолав...
«Бӧрдӧ али мый сійӧ?»
Василий пуксис, ӧзтіс истӧг.
Авдотьялӧн синъясыс вӧліны вазьӧмаӧсь, но сійӧ читкыртіс синъяссӧ, кутіс тільны найӧс кияснас, медым петкӧдлыны, мый сійӧ сӧмын на быттьӧ садьмӧма.
— Тэ мый? — юаліс Василий.
— Нинӧм, унмовсьлі... — тэрыба шуис сійӧ.
Василий гӧгӧрвоис, мый гӧтырыс бӧрдӧма да мый оз кӧсйы петкӧдлыны сылы тайӧс.
Василий кусӧдіс истӧгсӧ да водіс.
«Мыйла сійӧ бӧрдӧ?
Ставсӧ прӧститі сылы, прӧститі, быттьӧ вундышті, ни эг казьтыштлы, ни лёк кывъяс эг шулы...
Мыйла сылы бӧрднысӧ?
Степан вӧсна?
Сійӧс казьтылӧ?
Эк, бабаяс!
Тані колхозкӧд беда, он тӧд, кутшӧм боксянь босьтчыны, кутшӧм помӧд кыскыны, а сылӧн ӧти тӧждысьӧм — мусук вӧснаыс синва кисьтны...
Ме кӧ эськӧ виді сійӧс либӧ мӧді юасьны, мый вӧлі!..
Ставсӧ терпиті!..
Ставсӧ примиті кыв шутӧг!..
Век абу сідз!..
Бӧрдӧ!..»
Сійӧ шурк бергӧдчис Авдотьялы мышнас да вешйыштіс крӧвать дорланьыс.
4. Ващурка
Ӧтчыд, кор тракторист Василий Бортников нималіс на первойя лунъяс, Уста юдорса эжа вылын, кытчӧ рытъяснас чукӧртчывлісны томйӧз, сюйсис гырысьджык арлыда зонъяс да нывъяс чукӧрӧ ар дас нёля томиник нывка.
Ворсісны-ӧ кутасьӧмысь, котралісны-ӧ шыра-каняӧн, танцуйтісны-ӧ вальс, тайӧ нывкаыс сідзи и гартчис гырысьяс пӧвстын, котраліс быдӧнысь медӧдйӧ, сераліс ставсьыс медгораа.
Друг уськӧдчас тӧвныр моз сьӧдов коз пуяс сайысь, сывйыштас ыджыдджык пӧдругасӧ, турбыльтас сійӧс эжа вылӧ, гильӧдыштас, сералыштас да саймовтчас, быттьӧкӧ вӧйӧ войся воздухас, и минута мысти чикышысь кокниджыка тӧвзьӧ-лэбӧ эрдтор кузьталаыс, сераліг да чирзігтырйи, киас кутӧ кодлыськӧ картуз, а сы бӧрся вӧтчӧ кутшӧмкӧ зон:
— Дуняшка, титимера, вай!
Томйӧз юксьылісны параяс вылӧ, кыліс вашкӧдчӧм, нывъяслӧн ньӧжйӧник серӧктылӧм; берегын тайӧ войся гуляйтӧмъяслӧн ӧдвакӧ эз главнӧй интересӧн вӧвны сьӧлӧмъяслӧн волнуйтчӧмъяс, ньӧжйӧник сёрнитӧмъяс, гусьӧн окасьӧмъяс да вежӧктӧмлӧн сценаяс, и сӧмын нывка вӧлі паратӧм, сійӧ эз участвуйтлы сьӧлӧмъяс гантайтчӧмын, да и эз нуждайтчы сыын.
Кокньыдик, быттьӧ коддзӧма уна кодзула войся джуджыд небесасьыс, пожӧм пу дукӧн да юса уль руӧн ёна ӧвтысь воздухсьыс, сійӧ бергаліс сідзжӧ немтӧждысьтӧма да вӧльнӧя, кыдзи рытъя кыа дырйи бергалӧны ю весьтын радуйтчысь джыджъяс — тювъялӧны воздухын, наслаждайтчӧны просторнас, ньӧв моз ӧдйӧ лэбӧмнас.
Василий шыбитіс бипур вылӧ кос пожӧм лыс.
Бикиньясыс кольтаӧн сявкнитісны небесалань.
Зонъяс мӧдісны чеччавны джуджыд би вомӧныс, а нывъяс видзӧдісны окайтігтырйи:
— Дуняшка, сотчан!
Аминьӧй!
Да эн лэдзӧй ті сійӧс!
А русӧй юрси вылас бокӧ вешйыштӧм чышъяна нывка, лэчыда да лёкысь чирзігтыр, котӧртіс бипурлань. Сэтчӧ воӧм мысти чеччыштіс да, вӧсньыдик, нюдз, лэбыштіс би вомӧныс.
Сӧмын еджыд чышъяныс сылӧн уси бипуръяс, и тӧлыс мӧдіс нуны ӧзйӧм чышъянсӧ эрд кузяыс.
Сійӧс кутісны да кусӧдісны.
— Пелька тэ чеччалан, нылук! — Василий кӧсйис кутны сійӧс, но Дуняшка пышйис, сералігтырйи да копыртчӧмӧн, и тювкнитіс кустъяс пӧвстӧ.
— Ващурка! — сы бӧрся видзӧдіг шуис Василий.
Прӧйдитіс во.
Урожай лунӧ чествуйтісны колхозысь да МТС-ысь медбур йӧзсӧ.
Василий сулаліс аслас трактор вылын, кутіс киясас переходящӧй знамя да висьталіс речь.
Тракторсӧ ставнас вӧлі мичмӧдӧма кисьмӧм пелысь розъясӧн, алӧй роз весиг ӧшаліс Василий картузын.
Василий сулаліс сыӧн гӧрӧм зэв паськыд му дорын, коді вӧлі мичаа петӧм ӧзим вӧснаыс изумруд рӧма, сулаліс знамяяс улын, кодъяс, шӧвк тугъяснас вӧрӧдчигтыр, частӧ инмывлісны сылы банбокъясас.
Сулаліс и чувствуйтіс ас вывсьыс уна сё видзӧдлас, красуйтчис да гордитчис аснас:
— Со сійӧ, миян муным, быттьӧ шӧвкӧн вевттьӧма, сійӧс абу юклӧма торпыригъяс вылӧ, сылӧн абуӧсь боръяс, межаяс. Ӧтторъя сійӧ, кыдзи миян олӧмным!
Торйӧдны позьтӧм, кыдзи миян тіянкӧд судьбаным, ёртъяс!
Сылысь кывзісны шынитӧв, и сы вылӧ веськӧдӧм уна сё син пӧвстысь сійӧ пыр аддзис да кыдзкӧ аслысногӧн тревожитісны сійӧс паськыда восьтӧм, дзирдалысь нач кык син, кодъяс видзӧдісны напряжённӧя да радуйтчӧмӧн.
Кор Василий помаліс речсӧ да лэччис трактор вывсьыс, поздравлениеяс, шуткаяс, вопросъяс вылӧ вочавидзалігтыр, сійӧ думайтіс: «Коді нӧ тадзисӧ видзӧдіс ме вылӧ?
Да со бара сійӧ синъясыс!
Да ӧд тайӧ дзик эсійӧ — Ващурка!»
Нывка вӧлі век на колян вося кодь жӧ вӧсньыдик, но сылӧн челядь сяма, омӧля на тӧдчысь чертаяса чужӧмыс лоӧма гырысьджыкъяслӧн кодь нин, и кутіс сійӧ асьсӧ дзик мӧдног: чӧв-чӧв да степеннӧя пукаліс пӧдругаяс дінас.
Кор йӧзыс заводитісны гуляйтны, кор мыйвынсьыс личлэдзлытӧг кутіс ворсны гудӧк, зонъяс мӧдісны пуксявны нывъяс дінӧ.
Василийлы сідзжӧ пӧлагайтчис бӧрйыны аслыс пӧв сы вылӧ видзӧдысь уна нывъяс пӧвстысь, но сылы вӧлі сэтшӧм кокни да долыд тайӧ лунас, мый эз ковны некутшӧм тревожнӧй чувствояс ни любовнӧй волнениеяс.
«Волан ныв дорӧ здук кежлӧ, а сійӧ тэ понда во чӧж кутас косьмыны!
А, эновтны найӧс ставнысӧ!»
Подростокъяс чукӧрті писькӧдчиг Василий матыстчис нывка дінӧ да, сыкӧд орччӧн пуксьыны думайтіг, шутитӧмӧн шуис:
— Он вӧтлы менӧ, Ващурка?
Нывка ыпнитіс би моз.
Василий пуксис сыкӧд орччӧн да рытывбыд шутитігтыр ухаживайтіс сы бӧрся.
Василийсянь тайӧ эз требуйт некутшӧм обязательствояс: нывкаыс вӧлі зэв на том, быдӧн гӧгӧрволісны, мый тракторист шутитӧ.
И Василий чувствуйтіс асьсӧ немтӧждысьтӧмӧн да кыпыдӧн.
Нывка бура танцуйтіс, а кор Василий мудзис да водіс эжа вылӧ, нывка сьыліс сылы слабиник, но зэв чистӧй да правильнӧй гӧлӧсӧн.
Прӧщайтчигас Василий весиг эз окышт сійӧс и муніс кокнилун да сӧстӧмлун чувствуйтіг.
Сэксянь сійӧ ӧткымынысь танцуйтлывліс Ващуркакӧд, колльӧдлывліс сійӧс гортӧдзыс да шуткаӧн сорӧн ухаживайтліс сы бӧрся.
Кор сійӧ дыр эз аддзывлы Ващуркаӧс, сылы быттьӧкӧ эз нин тырмыв нывкалӧн вӧсньыдик гӧлӧсӧн сьылӧмыс, сылӧн шуда виччысьӧмӧн тыр синъясыс.
Найӧ частӧ аддзысьлывлісны тӧвнас, а гожӧмнас налы лои уджавны му вылын ӧтлаын.
Уджын нывка эз кольччыв гырысьясысь да эз тӧдлы мудзӧм.
Василий велаліс нин Дуняшка дорӧ, новліс сы киӧн вышивайтӧм кисетъяс да носӧвикъяс.
Ставыс тайӧ эз мешайт Василийлы гуляйтны мукӧд нывъяскӧд.
Дуняшка дорӧ сійӧ ветлывліс сэки, кор сылы окота вӧлі шойччыштны, кывзыштны сьыланкывъяс да немтӧждысьтӧг куйлыны кодзувъяс улын эжа вылын.
Тайӧ кыссис сэтчӧдз, кытчӧдз соседкаыс эз шу сылы:
— Дзикӧдз тэ косьтін нывсӧ, сідзи и бергалӧ керка дортіыд!
— Тайӧ кодӧс нӧ сэтшӧмсӧ? — шпыньмуніс Василий.
— Да Дуняшка Озероваӧс.
— Дуняшкаыс нӧ кутшӧм на ныв?
Нывка сійӧ!
— Татшӧм нывкаясыдлӧн войдӧр асланыс нывкаяс нин вӧвліны.
Видзӧд жӧ, невеста нин!
Тайӧ сёрниыс шызьӧдіс Василийӧс.
Сійӧ и водзджык нин тӧдліс, мый Дуняшка ёна радейтӧ сійӧс, но та вылӧ видзӧдліс кокньыдпырысь да шуткаӧн.
Думайтыштӧм бӧрын Василий гӧгӧрвоис, мый колана серти пырсьӧма пыдӧджык, да шуис помавны пыр жӧ.
Рытйысьӧм бӧрын нывсӧ гортӧдзыс колльӧдігӧн Василий шуис:
— Но, Дуняшка, вай прӧщайтчам.
Миянлы тэкӧд водзӧвылӧ не гуляйтны.
Ныв лэптіс сы вылӧ повзьӧм синъяссӧ:
— Мыйла, Вася?
— Тэ ӧні ыджыд нин.
Шутитны ӧні тэкӧд оз позь, а невеста тэ ещӧ том на, да и ме ог на кӧсйы гӧтрасьны.
Тӧлысь югӧр улын сійӧ аддзис, кыдзи ёсьмыліс да измис нывлӧн чужӧмыс.
Василий думайтіс, мый сійӧ бӧрддзас, уськӧдчас сылы сьылі вылас.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ мыжаӧн: важӧн тӧдіс, мый нывкаыс эз шуткаӧн кӧртась сы дінӧ, но эз вӧв окота думайтны та йылысь, эз вӧв окота беспокоитны асьсӧ тӧждысьӧмъясӧн.
Нывкалӧн чужӧмыс вӧлі кулӧм мортлӧн кодь и гырысь синъясыс тырӧмаӧсь синваӧн. Сы вылӧ видзӧдігӧн Василий лӧсьӧдчыліс нин бурӧдны сійӧс да правдайтчыны.
Но нывка эз уськӧд ӧти синва войт, эз шу ни ӧти кӧритана кыв.
Юрсӧ копыртӧмӧн сійӧ спокойнӧя шуис:
— Сідзкӧ, до свиданья тіянлы, Василий Кузьмич! — и тэрмасьтӧг кайис кильчӧ вылас.
Тайӧ шензьӧдіс Василийӧс.
Быдногыс сылы лолі янсӧдчывны нывъяскӧд, но татшӧм спокойнӧй достоинствосӧ сійӧ эз на аддзыв.
Василий муніс шызьӧма, янӧдӧма да думайтіс: «А ӧд бур нывкаыс!
И абу скӧралысь, и тӧлка, и чорыд характера, нинӧм кӧть и том!»
Прӧщайтчӧм бӧрас тӧлысь мысти Василийлӧн сэтшӧм-татшӧм «мусаяс» пӧвстысь ӧти вежӧктыны мӧдіс не сы дінӧ, код дінӧ колӧ, да водзӧс босьтӧм могысь сочинитіс Дуня да Василий йылысь лёк частушка.
Частушкаыс мӧдіс гуляйтны сикт пасьтаыс.
Василийлы сьӧлӧмсяньыс лои жаль Дуняыс, и сійӧ локтіс сы дінӧ.
Дыр сылӧн эз вун тайӧ аддзысьлӧмыс.
Вӧлі рыт, и сэзь гожся небесаыс муртса гӧрдӧдыштӧма.
Дуня вӧлі кайӧ кильчӧ вылас, киас кутӧ чарла, — тыдалӧ, сӧмын на воӧма му вылысь.
Кор Василий чукӧстіс сійӧс, Дуня повзьӧмӧн бергӧдчис, уськӧдіс кисьыс чарласӧ да, вомсӧ калькнитыштӧмӧн, кельдӧдӧмӧн, нёровтчис кильчӧ сюръя бердӧ.
Сылӧн джынвыйӧ челядь сяма чужӧм вылас вӧлі сы мында шог да калькнитыштӧм вомдоръясас тӧдчис сэтшӧм жугыль да неммыжтӧм выражение, мый Василийлӧн сьӧлӧмыс ёкмуні.
— Мамыд тэнӧ видӧ, Дуня?
— Оз... жалитӧ...
Василий гӧгӧрволіс, мый сылы, арлыда, опытнӧй мортлы, колӧ вӧлі видзны нывсӧ клеветаысь.
Мыжсӧ чувствуйтӧмысь сьӧкыд вӧлі Василийлы.
Сійӧ велалӧма йӧз водзын чувствуйтны асьсӧ правӧн.
Немвиччысьтӧг кыптӧм желаниелы кывзысьӧмӧн Василий шпыньмуніс да шуис решениеяс принимайтӧм кузя сылы лӧсялана тэрыблунӧн:
— Но мый, Дуняшка!..
Сідзкӧ нин артмис, миян йылысь кӧ частушкаяс нин лӧсьӧдӧмаӧсь...
Сідзкӧ нин, ме ог ӧтказывайтчы...
Корала тэнӧ, кӧсъян кӧ.
Воас кад, венчайтчам...
Сійӧ шуис да ачыс повзис аслас кывъясысь.
А друг сійӧ ӧні жӧ кутчысяс тайӧ кывъясас?
Прӧщай сэки бурлачитан кад!
Дуня довкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Тэ кӧ эськӧ менӧ радейтін, Вася, меным тайӧ гудрасьӧмъясыд вӧліны эськӧ веськодьӧсь.
Менӧ кӧ эськӧ тэ радейтін, ме эськӧ эг кут донъявны ачымӧс.
А тэ кӧ менӧ он радейт, сідзкӧ, мыйла нӧ меным венчайтчынысӧ?
Ог ме сы понда шогсьы, мый йӧзыс ме йылысь сёрнитӧны, а сы вӧсна...
Сійӧ эз помав сёрнисӧ да копыртчис чарлаысла, медым дзебны синвасӧ.
Ӧкуратнӧя ӧшӧдіс кильчӧ юрйылӧ чарласӧ, ышловзис да сӧмын сэки бергӧдчис сылань:
— Мун нин, Вася...
И бара сійӧ муніс тревожитчӧмлӧн, мыжлӧн, шензьӧмлӧн гӧгӧрвотӧм чувствоӧн...
МТС-сӧ вуджӧдісны мӧд, орчча сиктӧ.
Василий муніс да дыр эз аддзыв Дуняшкаӧс.
Мукӧд нывъяскӧд аддзысьлывлігӧн Василий, ас кӧсйытӧгыс, сравнивайтліс найӧс Дунякӧд да шензигтырйи думайтліс:
«А ӧд Дуняшка бурджык!»
Василий ас пайсьыс прамӧя нин гуляйтліс, арлыд содіс.
Гуляйтӧмъяс, сьыланкывъяс, нывъяслӧн ышлолалӧмъяс эз нин кыскыны сійӧс воддза моз.
Ӧтчыд Дунялӧн пӧдругаыс шуис сылы:
— Тэ тӧдан, Дуняшка мӧдіс нимавны!
Картупель босьтӧма нёльсё центнерӧн гектар вылысь.
Районын выступитӧма докладӧн.
Сылӧн сизимсё трудодень, а мамыслӧн да ичӧтджык чойыслӧн — нёльсё.
abu
Снимайтӧмаӧсь найӧс газетаӧ лэдзӧм вылӧ.
А Дуняшкаыд кутшӧм лӧсьыд лоӧма, кисьмӧма, он тӧд!
Жӧникъясысь веськыд мат!
— Но и мый?
— Оз мун верӧссайӧ.
Быдӧнлы ӧтказывайтӧ.
Фёдор Петров кыкысь коралӧма.
Дуняшка сылы веськыда шуӧма:
«Кыдзи нӧ ме тэ сайӧ муна, Федюшка, мӧд йылысь кӧ ме думайта?»
Василий решитіс гижны Дунялы письмӧ.
«Тэнад кывъясыд усины меным дум вылӧ, — гижис сійӧ. — Волы сійӧ пожӧм пу дорас, кӧні аддзысьлывлім».
Василий воис сыысь водзджык да водіс эжа вылас.
Кутшӧмджык сійӧ воас?
Кӧритӧмӧн, эскытӧмӧн, шогӧн, важ ӧбидаӧн, синваӧн тыр синъясӧн?
Ковмас бурӧдны, уговаривайтны.
Кӧть и бӧрдыштас, мыжыс Василийлӧн, правоыс Дунялӧн.
Либӧ сійӧ воас чӧв олысь, мыйкӧ ёна видзчысьысь?
Либӧ беззаветнӧй, раминик?
Вӧр сайын тыдовтчыштліс Дунялӧн платьеыс.
Сійӧ эз восьлӧн лок, — котӧртіс.
Дуня воис дзик выль паськӧма, сэтшӧм рад, быттьӧкӧ водзджыксӧ абу вӧлӧмаӧсь нин ӧбидаяс, ни ӧткӧн олӧмлӧн да виччысьӧмлӧн сьӧкыд тӧлысьяс.
Эз вӧвны ни сомневайтчӧмлӧн вуджӧр, ни упрёкъяс, ни синва.
Дуня сэтшӧм доверчивӧя да бур сьӧлӧмӧн петкӧдчис радлунлы паныд, сідзи ворсіс, сідзи сьыліс, сідзи малаліс луг вылысь быд турун си, мый Василийлӧн гилявны мӧдіс горшдіныс.
«Татшӧмӧс ӧбидитны — сэтшӧм жӧ, мый ичӧтик кагаӧс прӧстӧысь нӧйтны», — думайтіс сійӧ Дуняӧс меліаліг.
Шуд воӧм бӧрын некымын недель чӧжӧн Дуня, став колхозлы шензьӧм вылӧ, мӧдіс лоны зэв лӧсьыд, шань.
Василий сы вылӧ видзӧдіс мӧдногӧнджык нин.
Василийлӧн грубӧйкодь горячитчӧм вылӧ Дуня видзӧдіс полӧмӧн, но терпеливӧя.
Нывлӧн мичлуныс да став сьӧлӧмсянь радейтӧмыс сэтшӧма волнуйтісны да кыскисны Василийӧс, мый сійӧ ӧтчыд шуис, быттьӧкӧ пырмунігмоз, серампырысь, но батьыс чужӧм вылӧ сюся видзӧдіг:
— Гӧтралінныд эськӧ мед ті менӧ, бать, кытчӧдз ме бур нылӧс эг на тшыкӧд!..
— Тэнад век на важкодь сӧвестьыд, йӧзсӧ грекӧвӧйтысьлӧн? — шензьыштіс Степанида да, кияссӧ чышкалігмоз, пуксис пызан дорӧ. — Дуняшка Озероваӧс думайтан вайны?
— Сійӧс...
Свадьба вылын Василий уна юис да ёна кутлаліс невестасӧ.
Кор Дуня пырис узьланінӧ да пуксис крӧвать дорйылӧ, сылӧн сьӧлӧмыс тіпкис сэтшӧм гораа, мый сійӧ ачыс кыліс сылысь тіпкӧм шысӧ.
Сійӧ здуксяньыс, кор Дуня аддзис Василийӧс пелысь розъясӧн мичмӧдӧм трактор вылысь знамя дінысь, сійӧ здуксяньыс, кыдзи кыліс сылысь вӧвлытӧм пӧсь речсӧ, сійӧ век оліс шуда виччысьӧмӧн.
Сійӧ ачыс эз тӧд, мый виччысис.
Кутшӧмкӧ шензьӧдана олӧм, коді тыр став душевнӧй вынъясӧн, чайтсис сылы водзвылысь, и Василий вӧлі сійӧн, медся бур, медся радейтана мортӧн, кодкӧд сійӧ дасьтысис мунны тайӧ олӧмас.
Мый переживайтӧма Василийкӧд, вӧлі радуйтанаӧн, но сійӧ кажитчис мыйкӧ ыджыдтор виччысянаӧн.
Кор сійӧ заводитчас, тайӧ виччысянторйыс?
Мый сійӧ, кутшӧм сійӧ?
Кутшӧм кывъяс шуас Василий?
Сьӧлӧмлы кутшӧм матыссатор висьталас?
Кыдзи заводитчас тайӧ чассянь сылӧн олӧмыс?
Василий пырис, топӧдіс сійӧс ас бердас:
— Дуняшка, муртса ме верми виччысьны!..
Кӧдзыд асылыс вӧлі шондіа.
Дуня куйліс, поліс вӧрзьӧдчыны, медым не торкны мужикыслысь унсӧ, да радейтана синъясӧн видзӧдаліс сылысь чужӧмсӧ.
Ньӧжйӧник, медым не садьмӧдны сійӧс, бӧрйӧдліс сылысь кудриа юрсисӧ, муртса инмӧдчывліс синкымъяс, синлысъяс дорас.
— Авдотья, ичмоньӧй, абу-ӧ пӧра чеччыны? — мелі стрӧглунӧн шыасис ӧдзӧс сайсянь Степанида.
Дуня звирк чеччис, пасьтасис да петіс кухняӧ.
— Верд тэ, ичмонь, порсьясӧс, — шуис Степанида, а ачыс сюся видзӧдіс моньыс вылӧ.
Тайӧ вӧлі ритуал, испытание.
Степанида ньӧти эз кӧсйы первой лунъяссянь доддявны моньсӧ удж бердӧ, но сылы вӧлі колӧ пыр жӧ гӧгӧрвоӧдны, мый Дуняӧс гортас босьтісны «эз блин сёйны», а уджавны и мый керкаын ыджыдыс — Степанида.
Сылы колӧ вӧлі пыр жӧ прӧверитны, кывзысьысь-ӧ да зіль-ӧ моньыс.
Кор Степанида аддзис, кыдзи Авдотья тэрмасьӧмӧн муніс порсь вердан ведра дорӧ, сылы лои тырвыйӧ сьӧлӧм сертиыс и сэки жӧ сійӧ жалитыштіс моньсӧ:
— Видзӧда да, тэ абу на пӧттӧдзыд узьӧмыд.
Сёйышт вот да мун ещӧ узьышт, скӧттӧ ме и ачым верда.
Сійӧ ыстіс Дуняӧс узьланінас.
Дуня бара лои мужикыскӧд орччӧн, но ставыс нин вӧлі мӧднога.
Праздничнӧй радлун чувствуйтӧмыс быри: ичмонь, пельсӧ чошкӧдӧмӧн, кывзіс выльысь сійӧс чукӧстӧм да приказание.
Степанида шедӧдіс ассьыс: Дуня первой здуксянь жӧ чувствуйтны мӧдіс, мый сійӧ йӧз домын, йӧз мам ордын, и мый эз праздничайтны босьтны сійӧс тайӧ домас.
Сэсянь заводитчис сьӧкыд олӧм.
Авдотьялы кажитчис, мый сійӧ веськаліс кутшӧмкӧ мӧд мирӧ, кодӧс крепыда потшӧма Степанидалӧн чорыд кияснас привычнӧй да рӧднӧй мирсьыс.
— Колхозын тэныд уджавны нинӧмла: и гортын уджыд тырмас! — первой лунъяссяньыс жӧ шуис Степанида.
Дунялы тешкодь да сьӧкыд вӧлі торйӧдчыны привычнӧй да радейтана колхознӧй уджысь, но сійӧ эз кӧсйы первойсяньыс паныд мунны энькаыслы да кыпӧдны зык-шум мужик семьяас.
Сійӧ кывзысис и тырвыйӧ лои Степанида кипод улын.
Василий пӧшти эз и волывлы гортас.
Степанида сетіс Дуня ки улӧ овмӧссӧ ставнас, а ачыс сӧмын и тӧдіс ассьыс радейтана занятиесӧ — котравліс базаръяс вылӧ.
Ӧти-мӧд бӧрся кыссисны лунъяс, и сӧмын, кор чужис ныв, торкис налысь ӧткодьлунсӧ.
Дуня быдтіс кагасӧ, вӧчліс гортса уджсӧ и аслас семьяыслы и айка семьяыслы, дӧзьӧритіс скӧт, ноксис град йӧрын.
Сійӧ уджаліс коссӧ веськӧдлытӧг, вӧлі шуда пырмунігмоз шуӧм ӧти ошкӧмысь.
Но и тайӧ ошкӧмъясыс эз частӧ усьлыны сы пай вылӧ.
Мужчинаяс дзонь лунъясӧн эз вӧвны гортаныс да эз аддзывны сылысь уджсӧ, а Степанида сійӧс шоча ошкывліс син водзас, медым эз торксьы, и сӧмын син саяс ошйысьліс «зарни моньнас».
Авдотья лун-лун уджаліс ӧтнасӧн, и век жӧ сійӧ вӧлі шуда.
Сылӧн вӧлі шоча паныдасьлысь шуд, коді овлывлӧ сӧстӧм сьӧлӧма да удж радейтысь мортлӧн.
Ичӧтик нылукыслӧн нюммунӧмыс, гыӧртӧм ӧшинь стеклӧяс вылын шонділӧн ворсӧдчӧм, бура банйӧм нянь — и вот сійӧ радлӧ нин, мӧсъяслы юан вӧчигӧн сьылӧ вӧсньыдик, дрӧжжитыштысь гӧлӧснас.
А пырас кӧ керкаас кӧдзыдысла банйӧм, нюмъялысь Василий, топӧдас кӧ сійӧс гыӧртӧм ус бердас да босьтас кӧ ордас нывкасӧ, то свет вылас абу нин Дуняысь шудаджык нывбабаыс.
Медся сьӧкыд уджсӧ сійӧ вӧчліс сэтшӧм жӧ радлунӧн, кыдзи ворслывліс коркӧ рытнас эжавывса бипур дорын.
— Вот джодж вольӧс пыркӧдам, джодж мыськыштам, порсьясӧс вердыштам да мунам град йӧрӧ пуктас киськавны, — джодж мыськавны помалігӧн шулывліс сійӧ арӧса нылыслы сэтшӧма радлігтыр, быттьӧ вывті гажа да сьӧлӧмлы кажитчана уджъяс виччысисны сійӧс водзын.
Но мунісны тӧлысь бӧрся тӧлысь, и Дунялӧн радлуныс вочасӧн мӧдіс косьмыны, кыдзи вынтӧм му вылын косьмӧ дзоридз.
Ӧтчыд сійӧ вӧлі керӧ град йӧрысь картупель.
Гортас сійӧ вӧлі ӧтнас: Степанида нуис базар вылӧ вузавны овощи, мужчинаяс асывсяньыс мунісны удж вылӧ, нывсӧ Авдотья нуис аслас мам ордӧ.
Буситіс-зэрис.
Нетшкӧм розъяса ӧтка пелысь пу дрӧгнитавліс тӧв йылын.
Дунялы дум вылас уси, кыдзи сійӧ керліс картупель, кор вӧлі колхозын звеньевӧйӧн.
Нывъяс разӧдчӧмаӧсь став му пасьталаыс.
Му шӧрас кыпӧдчӧмаӧсь картупель гӧраяс, а на весьтын ыджыд бадь пу вож вылын пукалӧ учётчица, школьница Тамара.
Сійӧ вӧчӧма газетаысь рупор да горзӧ став му пасьтаыс:
— Нывъяс! Катя да Наташа вайӧны сёӧд кӧрзина, а Марусялӧн абу на и кӧкъямысдасыс!
Луныс вӧлі кӧдзыд, но ставныс пӧсялӧмаӧсь уджалӧмысла да шыблалісны фуфайкаяссӧ.
Мукӧд дырйи нывъяс пӧвстысь кодкӧ лэптывліс вывлань ыджыд картупельяса дзонь позтыр, да горзыліс:
— Нывъяс!
Пӧдругаяс!
Видзӧдлӧй жӧ!
Кутшӧм уна!
Пионеръяс асланыс вожатӧйкӧд сэні жӧ бӧрйылісны медбур картупельсӧ кӧйдыс вылӧ, медым му вывсянь нуны сійӧс кӧйдыс складӧ.
Найӧ пукалісны кытшӧн да сьылісны тешкодь, гажа сьыланкыв: «Ок, картупельысь он умлы!»
Волісны колхозса председатель да районнӧй агроном.
Ставныс радуйтчисны да поздравляйтісны Дуняӧс, и ставныс шензисны, мый сійӧ сэтшӧм томиник на, а лоӧма нин звеньевӧйӧн, кужӧма быдтыны вӧвлытӧм урожай.
И Дуня казявліс, мый найӧ ставныс гордитчӧны да любуйтчӧны сыӧн, кӧть сійӧ вӧлі важиник ичӧтик чышъяна да сылӧн эз сӧмын киясыс, но весиг юрсиыс вӧлі муӧссьӧмаӧсь.
Кор уджалан кад помасис, некодлы эз вӧв окота мунны му вывсьыс, ставныс кольччисны пемыдӧдзыс.
Мунісны гортас рӧмыдын нин картупель тыра медбӧръя машинаӧн.
Мунісны сьылігтыр, и кор воисны правление весьтӧ, то ставныс, кодъяс вӧлӧмаӧсь сэні, — колхозникъяс, председатель да районнӧй агроном, — петісны кильчӧ вылас паныд да шуткаӧн шуисны нывъясӧс «картупель кузя стахановкаясӧн».
Мыйта радлун да гаж вӧлі, и ставыс вӧлі праздник лунся кодь!
А ӧні...
Быттьӧкӧ дзик жӧ сэтшӧм картупель и урожай абу омӧль, а ставыс абу сэкся кодь.
Тыртӧм дворын чӧвлӧнь.
Сӧмын шочиника бакӧстлас карта вылын Бурёнка да друг беспокоитчӧмӧн готсыштасны дворын дзодзӧгъяс.
Град йӧрсӧ кытшалысь заборыс — быттьӧ клетка, и некодкӧд сёрнитыштны.
Картупельыс — и сійӧ абу сэтшӧм.
Сэні вӧлі чӧскыд, зумыд, сэтшӧм вӧлі, кӧть кыннас сійӧс сёй.
Сэтшӧмсӧ вӧлі киад босьтны любӧ, быттьӧкӧ дзоньнас сійӧс меліалӧма нывъяс киясӧн, видзӧдласъясӧн, сьыланкывъясӧн.
А таысь кодлы любӧыс?
Василий оз и казявлы,
сійӧ оз таӧн ов.
Степанида да Финоген рытъяснас мӧдасны артавны, уна-ӧ лишнӧй деньга воас бур урожайысь.
Ӧтнас старик воас любуйтчыны Дуня уджӧн, радейтӧмӧн видлас видзчысьысь сьӧд кияснас мича картупельсӧ.
Сійӧ ачыс Дуня кодь жӧ, уджалӧ да радуйтчӧ сы вылӧ, мый бура вӧчӧма, — сыын и олӧмыс.
Дуня здук кежлӧ веськӧдліс коссӧ, видзӧдліс картупель му вылас:
«Рытӧдз тырмас керны...
Сідзкӧ, рытӧдзыс ӧтнам тайӧ клеткаас...
Гашкӧ, мамӧй, волас, вайӧдас ичӧтик Катюшаӧс.
Век жӧ гажаджык лоӧ!..»
Сійӧ бара босьтчис картупель керны.
Сылы сьӧкыд вӧлі помтӧм, ӧтка, некодӧс, пӧрысьясӧс кындзи, радуйттӧм уджыс, но ещӧ ёнджыка сьӧкыд вӧлі сьӧлӧм вылас сыысь, мый Василий век ылӧджык и ылӧджык ӧтдальтчис сы дорысь.
Ортсысяньыс видзӧдны налӧн муніс ставыс зэв бура.
Василий уна зарабатывайтліс.
Став заработоксӧ вайліс семьялы, эз ю мукӧдъяс серти ёнджыка, вӧлі вернӧйӧн гӧтырыслы, радейтіс нывсӧ.
Налӧн семьяыс вермис лыддьыссьыны образцовӧйӧн.
Збыльвылас жӧ найӧ свадьба бӧрас эз матыстчыны, а ылыстчисны ӧта-мӧдсьыс.
Василий оліс МТС-са аслас уджӧн.
Дзонь тӧлысьясӧн сійӧ эз волывлы гортас, а кор воліс, вайлывлывліс пӧдаркияс, вӧлі мелі, но налы нинӧм йылысь вӧлі сёрнитнысӧ.
Сылы гажтӧм вӧлі гӧтырыскӧд, эз вермы пукавны гортас да тэрмасис йӧз дорӧ — МТС-ӧ, колхоз правлениеӧ либӧ прӧстӧ ёртъяс ордас гӧститны.
Мукӧд дырйиыс сійӧ корлывліс ёртъяссӧ гортас.
Волывлісны сылӧн другъясыс — трактористъяс да МТС-са механик Тоша Бузыкин гӧтырыскӧд.
Торъя вниманиеӧн Авдотья видзӧдлывліс тайӧ пара вылас, быттьӧ поліс аддзыны сыын мыйкӧ ылысса ӧткодьӧс аслас ӧнія олӧмкӧд.
Тошаӧс районын тӧдісны томысяньыс весел, ӧтчаяннӧй, кудриа зонмӧн, кодлӧн уджыс пуис киясас.
Сійӧс заводитлісны мӧдӧдны карӧ велӧдчыны, но гӧтырыс — Маланьяыс — кутіс лёкысь бӧрдны да эз лэдз сійӧс.
Маланья вӧлі мисьтӧм нывбабаӧн, уджавны абу спровор, абу сюсь вежӧра и сэтшӧм верӧсӧс, кыдзи Тоша, аддзӧм бӧрын кутіс овны пыр полігтырйи да омӧльтор виччысиг: поліс, мый мужикыс эновтас сійӧс да мунас мӧд дорӧ.
Медым кутны Тошаӧс гортас, Маланьялӧн век вӧлі запасын шкалик и, кыдз сӧмын Тоша лӧсьӧдчыліс мунны, лэптыліс тайӧ шкаликсӧ пызан вылас.
Маланья тӧдіс, мый сійӧ оз кут пукавны гортын винатӧг, и вочасӧн юктавліс сійӧс дзик ӧти помка вӧсна — кутны гортас.
Мужикыс сідзи и коли нэм кежлас «Тошаӧн», сідзи и эз ло «Антонӧн».
Тоша быдторйӧ босьтчыліс да заводитліс зэв бура и нинӧм эз вермы вайӧдлыны помӧдз.
Кор сійӧ юсьыліс, сэки лоліс весел, кыв вылас сюсь, а сэсся бӧрдліс, кучкаліс аслыс морӧсас да горзіс: «Ме тӧда: ме талант!»
Юны радейтысь гажа морт, сьылысь да гудӧкасьысь, сійӧ вӧлі постояннӧй гӧстьӧн быд вечер вылын да юигъясӧн.
Ичӧт тушаа, вертлян да весел мужикыс бӧрся вешйывтӧм вуджӧр моз ветлӧдліс кыз Маланья.
Сійӧ быдлаӧ кыв шутӧг ветлывліс мужик бӧрсяыс и вечер вылын пукавліс неуна бӧрынджык сыысь, унджыкысьсӧ вечер чӧжӧн эз шулы ни ӧти кыв.
Коддзӧм бӧрын Тоша зывӧктӧмӧн видзӧдіс гӧтыр вылас да нюркйӧдлӧмӧн шуліс:
— Кун-сук пель-са!
Менам олӧмлысь синъяссӧ тэ тупкин!
Маланья сувтӧдліс синъяссӧ да пыр чӧв оліс.
Сідзи пукаліс сійӧ некодлы ковтӧм, коді эз вермы ни гажӧдны, ни шогӧ уськӧдны, ни ӧбидитны, ни бурӧдны, ни висьтавны мыйкӧ интереснӧйӧс, ни шыасьны йӧз сёрни вылӧ. Сійӧ вӧлі студень кодь да ньӧти нинӧмӧн тӧдчытӧм.
Повзьӧмпырысь видзӧдлывліс Авдотья тайӧ существо вылас, коді пӧртӧма асьсӧ мужикыслы некытчӧ ковтӧм придатокӧ.
«Ог-ӧ Маланья туй кузя и ме мун?» — ӧткымынысь думыштлывліс Авдотья.
Вӧлі и мӧд нывбаба, код вылӧ Авдотья видзӧдлывліс сэтшӧм жӧ вниманиеӧн, но эз зывӧктӧмӧн, а вежалӧмпырысь.
Кор комнатаӧ пырліс область пасьта тӧдса трактористка Настасья Огородникова, то ставлы лолі кыпыд,
весиг Василий збодьӧрмыліс, гажмыліс да заводитліс молодец моз, аслысногӧн шыльӧдны уссӧ.
А Настасья мунліс королева моз, пуксьыліс медглавнӧй местаас, быттьӧ мӧд места сылы и лоны эз вермы.
И пыр жӧ став сёрниыс мӧдліс гартчыны сы ним гӧгӧр.
Мужчинаяскӧд Настасья асьсӧ кутліс стрӧга да весиг резкӧя, пинявлывліс да велӧдлывліс найӧс посни челядьӧс моз, а найӧ полісны сыысь, чӧв ланьтлісны, кор Настасья сёрнитіс, и сибӧдчывлісны сы дінӧ, кор сійӧ гажмӧм бӧрын лоліс мукӧд дырся серти небыдджыкӧн да кывйӧ сетчысьӧнджык.
Авдотья дыр чӧв оліг чукӧртіс наблюдениеяс да мӧвпъяс и, медбӧрын, решитіс сёрнитыштны Василийкӧд.
— Вася! — здук сюрӧм мысти шуис сійӧ. — Мый тайӧ ми тэкӧд кыдзкӧ неладнӧ олам?
— Мыйӧн неладнӧ? — лэптіс сійӧ чуймӧм синъяссӧ.
— Да ӧд тэ он и сёрнитыштлы мекӧд некор...
— А мый йылысь тэкӧд сёрнитнысӧ? — шензьӧмӧн юаліс Василий.
Авдотья шӧйӧвоши: и збыльысь — «мый йылысь»?
— Да ӧд тэ сёрнитан жӧ Настасьякӧд?
Василий мӧвпалыштіс, кыдзи и унджыкысьсӧ, юрсӧ пӧлыньтыштӧмӧн.
Сійӧ гӧгӧрволіс, мый гӧтырыс юасьӧ сылысь серьёзнӧя да оз весьшӧрӧ, сійӧ радейтліс лоны справедливӧйӧн да кӧсйис сетны правильнӧй ӧтвет.
Минута кымын думайтыштӧм бӧрын сійӧ тӧдчӧдӧмӧн шуис:
— Настасьякӧд миян кыкнаннымлы колана сёрни, — да чеччис, лӧсьӧдчис мунны.
Василий лыддис, мый вопроссӧ решитӧма и ӧтветсӧ сетӧма справедливость кузя.
Сійӧ муніс, а Авдотья коли места вылас, быттьӧ тувъялӧма Василий кывъясӧн.
Сьӧкыд вӧлі дженьыдджыка, чорыдджыка да веськыдджыка висьтавны Авдотьялы аслас беда йылысь.
Сылӧн мужикыскӧд эз клеитчыв «кыкнаныслы колана сёрни».
И збыльысь: мый сійӧ вермас висьтавлыны мужикыслы?
Челядь йылысь?
Не челядь йылысь жӧ сӧмын сёрнитны!
Бурёнка да град йӧр йылысь уна он сёрнит!..
Авдотья уськӧдліс чӧрссӧ да пукавліс...
Еджыдӧдз вуштӧм джоджын куйлісны ӧшиньсянь усьысь квадратнӧй шонді югӧръяс.
Лабичьясын гырничьясын вӧліны пашкыр веж гераньяс.
Вӧлі сӧстӧм, лӧсьыд, гӧгӧр лючки-ладнӧ.
Авдотья видзӧдіс аддзытӧм синъясӧн.
«Вася бур, коран кӧ, сійӧ лоӧ варовджык.
Но лоӧ-ӧ тайӧ кыкнаннымлы колана сёрниӧн?»
Гажтӧмчӧм Катюша корӧ:
«Мам!
Сёрнитышт мекӧд!»
Василий кутас сёрнитны сідзи, кыдзи Авдотья сёрнитӧ Катюшаыскӧд, колӧм кузя, а оз интерес вӧсна.
Колӧ-ӧ Авдотьялы татшӧм сёрниыс?
«Ог миритчы ме колӧм кузя сёрниӧн!
Ме абу ичӧт!
И абу Маланья!
Ме абу сэтшӧм, Василий — абу Тоша.
Мыйла нӧ миян артмӧ на моз жӧ?
Разнӧйногӧн ми Васякӧд олам.
Сылӧн — колхоз, сельсӧвет, район, партия, а менам — став мирыс порог дорӧдз».
Авдотья чеччис, ёна шызьӧмӧн матыстчис ӧшинь дорас.
Гераньлӧн ӧгыр кодь пӧсь югыдгӧрд дзоридз воссьӧма асывнас гырничын.
Авдотья кӧсйис чукӧстны нывсӧ любуйтчыштны дзоридзнас.
Сійӧ кужліс вӧчлыны быд поснитор кузя ичӧтик праздникъяс: выль воссьӧм дзоридз кузя, тешкодя быдмӧм морковь кузя, нылыслӧн выль дӧрӧм кузя.
— Катюшенька!
Видзӧдлы жӧ!.. — привычнӧй радлунӧн корис сійӧ да друг тшӧкмуніс.
Чукӧстӧм бӧрын котӧрӧн воис нылыс.
— Мый?
Мам!
Мам!
Юрсӧ копыртыштӧмӧн мамыс чӧв оліс.
«Гӧгӧрын абу праздникыс, и менам радлунӧй весьшӧрӧ чайтана и абу менам олӧмын алӧй дзоридзыс...»
Сійӧ мырдӧн сорӧн мездысис аслас мӧвпъясысь, нюммуніс:
— Видзӧд жӧ, нылукӧй, кутшӧм дзоридзыс!
Ӧтчыд Василий котӧрӧн пырис комнатаас кизявтӧм фуфайкаа, боквыв пӧлыньтчӧм шапкаа.
— Настя эз волы?
— Эз.
Да мый тэкӧд лои, Вася?
Мый тэ?
— Ме сійӧ гадинаӧс велӧда!
Сійӧ тӧдны мӧдас, кутшӧмджык суклявны йӧзӧс! — вочавидзтӧг броткис Василий.
— Настя кӧ локтас — висьтав, ме сы ордӧ муні.
Василий муніс, сідзи эз и висьтав, мыйын делӧыс.
Йӧз сёрниысь Авдотья тӧдмаліс, мый МТС-са директор тшӧктӧма уджавны Василийлы йӧз, неисправнӧй тракторӧн.
Василий ӧткажитчӧма, сы вӧсна мый гӧрӧмыс лоӧ лёк, но дыр шумитӧм бӧрын быть лоӧма подчинитчыны, ӧд срокъясыс колины, муыс сідзи куйліс, а мӧд трактор абу вӧлӧма.
Районнӧй агроном аддзӧма омӧля гӧрӧмсӧ да составитӧма акт.
Директор став мыжсӧ вештӧма Василий вылӧ. Мыжа пӧ сійӧ сыысь, мый гӧригас вӧлӧма код.
Василийлы грӧзитіс судебнӧй делӧ.
Авдотьяӧс волнуйтіс мужик весьтас ӧшйӧм бедаыс да бытшкыштіс сьӧлӧмсӧ сійӧтор, мый сьӧкыд минутаӧ Василийлы тӧдвылас первой уси эз сійӧ, а мӧд нывбаба.
Регыд мысти Василий да Настасья пырисны керкаас.
— Да эн шумит тэ!
Эн пу!
Чукӧрт ассьыд став почётнӧй грамотаястӧ, — командуйтіс Настасья. — Веськыда райкомӧ мунам, Трофим Иванович дорӧ.
Настасья пуксис лабичӧ — быттьӧ настоящӧй кӧзяйка, властнӧй жестӧн кыскис ас дорас Авдотьялысь Катюшкасӧ да распоряжайтчис Авдотья мужикӧн, кыдзи асласӧн.
Василий видзӧдіс Настасья вылӧ кывзысьысь синъясӧн да детинка моз рама юасис сылысь:
— «Заря» колхозсянь благодарность босьтны али оз ков, Настюш?
Олігчӧжыс ни ӧтчыдысь сійӧ эз сёрнитлы Авдотьякӧд татшӧм ногӧн.
— Босьт! — распорядитчис Настасья. — Трофим Ивановичкӧд ме ачым тэ йылысь кута сёрнитны.
Сійӧ менӧ тӧдӧ и меным веритас.
Гӧтов, али мый?
— Пырысь-пыр!
Ме эсійӧ гадинаыслы...
— Да эн шумит тэ... пузьысь!
Ставыс лючки лоӧ! — Настасья чеччис да пырмунігмоз, мелі небрежностьӧн шылькнитіс кинас Василийлысь юрсисӧ. — Эк тэ, порох!..
Ио, мӧдім, вай?
Настасьялӧн стрӧг, мугов, неуна писти серӧсь чужӧмыс Авдотьялы кажитчис вӧвлытӧм мичаӧн.
«Быд мужчиналӧн вежыс петӧ татшӧм нывбаба вылас!» — думайтіс Авдотья.
— Вӧвъясыс конюшняын абуӧсь.
Кыдзи нӧ мунам, Настюш?
— А подӧн мунам!
Туй вылас кодкӧ да суӧдас и пуксьӧдас.
Найӧ мунісны варовитігтырйи и вунӧдісны прӧщайтчыны Авдотьякӧд.
Авдотья, пиньсӧ мурч-курччӧмӧн, видзӧдіс на бӧрся.
Эз вежӧктӧм кеслы сійӧс: сійӧ тӧдіс и Василийӧс и Настасьяӧс да эскис налы кыкнанныслы.
Сійӧ весиг вӧлі благодарнӧйӧн тайӧ нывбабаыслы, коді прӧстӧ да лышкыда сетіс сы мужиклы сійӧс, мый Авдотья ачыс эз куж да эз вермы сетны.
Вежӧктӧмысь да подозрениеясысь курыдджыкӧн вӧлі сознавайтны, мый мужикыслӧн сьӧкыд часӧ сійӧ лои слабӧн, некытчӧ ковтӧмӧн, вынтӧмӧн, мый мӧд нывбаба дорӧ муніс сылӧн мужикыс отсӧгла да поддержкала, мӧдыс сылы лои матыссаджыкӧн.
Тайӧ регыдик кежлӧ волӧмыс коли Авдотья паметьӧ нэмыс кежлӧ.
Кыссьыны мӧдісны шынитӧв мӧвпалӧмӧн тыр лунъяс.
«Кытчӧ мунӧ менам олӧмӧй? — думайтіс Авдотья. — Кодлы вайӧны радлун менам уджъясӧй, менам вынӧй?
Сӧмын энькалы ӧтнаслы бур да лишнӧй тысяча запасын.
Менӧ сійӧ оз радуйт.
Василийӧс сідзжӧ.
Кӧді ме сылы?
Мый ме сылы вылӧ верма вӧчны?
Шыд пуны?
Вина дорӧ закуска вайны?
Кутшӧм нин некытчӧ туйтӧм мужик Тоша — и сійӧ тӧкӧтьӧ эз пышйы сэтшӧм гӧтыр дінсьыс.
Василий — абу Тоша.
Дивӧ-ӧ, мый Василийӧс мӧдас кыскыны бокӧ?
Абу-ӧ ме мыжа сыын?
И мыйла меным мучитчыны, мыйла меным нёль стен сайын овны?
Челядь понда?
А налы мый ме верма вӧчны?
Рок пуны да дӧрӧмъяс пеславны?
Тайӧс любӧй нянька вермас вӧчны.
Таын-ӧ мамлӧн тӧждысьӧмыс?
Верма ӧмӧй найӧс велӧдны, кыдзи овны, кор ме ачым ог куж овнысӧ?
Быдмасны — сідз жӧ, кыдзи Василий, сӧветуйтчыны, отсӧгла, серьёзнӧя сёрнитны мунасны йӧз дорӧ, ордйӧдасны менӧ.
И таковскӧй: мам эн пӧртсьы нянькаӧ, гӧтыр — кухаркаӧ.
Тадзсӧ ме ачым ачымӧс сувтӧді.
Али ме нинӧм ог вермы вӧчны мӧдтор?
Али ме Маланья, медым меным миритчыны татшӧм долякӧд?»
Решениеыс кисьмис ньӧжйӧ, но сымын сійӧ вӧлі зумыдджык.
— Вася! — ӧтчыд ужнайтігӧн шуис Авдотья сылы лӧсявтӧм чорыда.
— Ме решиті мунны колхознӧй удж вылӧ.
Василий лэптіс чуймӧм синъяссӧ:
— Мыйла тайӧ тэныд дум вылад воис?
А нывканым кыдзи?
— Нывканымӧс яслиӧ нуам либӧ мам ордӧ.
Устроитча, кыдзи мукӧдъясыс устраивайтчӧны.
— Да мыйла тэныд уджавнысӧ и кутшӧм тэысь уджалысь?
И мый тэ кутан вӧчны: порсьясӧс вердны?
Первойяысь Авдотья чувствуйтны мӧдіс, мый мужикыс несправедливӧя да чорыда оскорбитіс сійӧс.
Василий эз казяв Авдотьялысь сійӧтор, мый сійӧ медъёна донъявліс,
прӧстӧ шыбитіс щӧт вылысь гӧтырыслысь медбур лунъяссӧ, сылысь гордостьсӧ да радлунсӧ.
Ӧбидасьыс Авдотья первой здукнас шӧйӧвошис:
— Ме... ме районын доклад вӧчлі!
Ме медбур звеньевӧйӧн вӧвлі... а тэ...
Сы гӧлӧсысь кылысь немвиччысьтӧм ӧбидаыс да синваыс чуймӧдісны Василийӧс:
— Да тэ мый, Дуняшка?
Мый йылысь тэ?
Но Авдотья веніс нин здук дырся шӧйӧвошлӧмсӧ, и Василий аддзис сійӧс сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн эз аддзывлы водзджык.
Авдотья сулаліс сы водзын синъяссӧ читкыртыштӧмӧн да веськыда:
— Коді тэ, Вася?
И кутшӧм гӧтырӧс тэ аслыд корсян?
Али тэ юсьӧм Тоша, кодлы олӧмсьыс колӧ сӧмын ӧтитор: вольпась да закуска?
Сӧмын ӧд ме абу Маланья!
Али тэ эн аддзыв, код вылӧ гӧтрасин?
Ме аслам звеноын ставсьыс медтом вӧлі, а юав: коді меысь бурджыка звеноӧн веськӧдліс?
Ӧнӧдз менӧ колхозын казьтылӧны.
Абу Маланья ме тэныд, Вася, а тэкӧд ӧткодь, кылан?
«Да Дуняшка-ӧ тайӧ? — думайтіс Василий. — Мый сыкӧд лоӧма?
Вот найӧ, бабаясыд!
Олан-олан сыкӧд, быттьӧкӧ тӧдан нин, кыдзи ассьыд вит чуньтӧ, а тэныд друг кырссьыштас-шуас загадка!»
А Авдотья, быттьӧ став пузьӧмасӧ кисьтӧм бӧрын, слабмис, пуксис скамья вылӧ да спокойнӧйджыка нин висьталіс водзӧ:
— Мыйӧ пӧри менам олӧмӧй?
Челядьлы нянька, верӧслы кухарка!
Ме тэнӧ ог мыжав: быдӧн аслас туша серти ньӧбӧ паськӧм, ачыс аслыс вежӧр сертиыс бӧрйӧ доля.
Сӧмын сійӧ паськӧмыс, кодӧс ме ӧшибкаӧн бӧрйи, дженьыд меным, Вася!
Степанида гӧгӧрвоис, мый йылысь мунӧ сёрниыс, да кырныш моз лэбыштіс орчча комнатасьыс:
— Да тэ йӧймӧмыд, бабаӧй!
А коді гортсӧ идравны мӧдас, пусьыны, песласьны?
Авдотья тэрмасьтӧг бергӧдіс юрсӧ да видзӧдліс энька вылас сэтшӧм гордӧя да стрӧга, мый мӧдыс тшӧкмуні кывъяссӧ шуигӧн.
— Локта удж вылысь, ставсӧ вӧча, вура, песлала.
Ме быдтор вевъяла, ставсӧ вӧча, мам.
Авдотья зілис справитчыны и колхознӧй уджӧн и бурмӧдны сьӧлӧмсӧ зэв ёна скӧрмӧм энькаыслысь. Сы вӧсна сійӧ некымын лун чӧжӧн сэтшӧма омӧльтчис, мый Василий шуис сылы:
— Сэтшӧм мужик бур, кодлӧн бабаыс справнӧй, а тэ менам косьмин, кыдзи омӧлик кӧзяйкалӧн порсьпи.
Ньӧбам керка и мунам овны асланым овмӧсӧ.
Найӧ мунісны овны выль керкаӧ нелямын ӧтикӧд вося январын.
Кор воис Василий усьӧм йылысь юӧр, Авдотьялы эз веритсьы.
Сылы кажитчис лоны вермытӧмӧн, мый сійӧ ачыс важмоз ловъя да здоров, кор мужикыс абу нин свет вылын.
Сэтшӧм ёна сійӧ радейтліс мужиксӧ, мый сы кулан часӧ должен вӧлі торксьыны и сылӧн олӧмыс.
— Энӧ веритӧй, бать, энӧ веритӧй!
Эг вермы эськӧ ме не чувствуйтны сылысь кулӧмсӧ! — шуаліс айкаыслы Авдотья. — Ловъя сійӧ!
Чувствуйта, аддза, тӧда: ловъя!
Оз вермы менам сьӧлӧмӧй пӧръявны!
Авдотья гижис частьӧ письмӧ да, ӧтветсӧ виччысигӧн, вӧлі воддза серти зумыдджык, спокойнӧйджык, быттьӧ спокойствиенас кӧсйис тупкысьны страшнӧй мӧвпъясысь.
Частьсьыс мӧдпӧв воис юӧр, а Василийлӧн ёртыс гижӧма сылы письмӧ:
«Куйліс сійӧ овраг дорын, кулӧма юрас ранитчӧмысь.
Кытчӧ дзебисны, ог тӧд, мунім ми атакаӧ, кор ме и ачым ранитчи».
Авдотья лыддис письмӧсӧ, пукалыштіс минута кымын вӧрзьӧдчытӧг да друг кыв ни джын шутӧг грыммуні-уси джоджас.
Садьмис нин сійӧ мӧд мортӧн.
Ӧнӧдз став олӧмыс сылӧн вӧлі Василий; ӧшиньвывса быд дзоридз, джоджын быд джодж дӧра олісны, лолалісны, нюмъялісны сылы сы вӧсна, мый найӧс аддзыліс либӧ вермис на ещӧ аддзыны Василий.
Ӧні, кор Авдотья тӧдмаліс, мый Василий абу нин, вещиясыс друг воштісны душасӧ.
Керкаыс пыр жӧ лои кулӧма кодьӧн да тыртӧмӧн, кӧть сэтысь эз петкӧдны весиг ӧти плошка.
Улӧсъяс, стенъяс, чашкаяс, кодъяс войдӧр вӧліны ловъяӧсь Василий лолалӧмысь, ӧні куліны да видзӧдісны сы вылӧ кулӧм, тыртӧм синъясӧн.
Вот и ставыс.
Вот и помасис олӧм.
Авдотья и ачыс эз нин вӧв ловъя, быттьӧ сылысь душасӧ и олӧмсӧ нуис Василий, а гортас коли сӧмын Авдотьялӧн вуджӧрыс, ловтӧм существо, надеяястӧг, кӧсйӧмъястӧг, будущӧйтӧг, весиг страдайтны вермытӧг.
Дыр сійӧ эз вермы ни уберитны керкасӧ, ни мыськавны, ни овмӧс бӧрся видзӧдны, сы вӧсна мый ставсӧ, мый сійӧ вӧчліс водзті, сійӧ вӧчліс Василий ради.
И кор сійӧ эз ло, став уджъясыс воштісны смыслсӧ.
Войяснас сійӧ матыстчывліс ичӧтджык нылыс дінӧ, коді вӧлі бать кодьыс.
Сійӧ видзӧдлывліс батьыслысь кодь сьӧд синкымъяссӧ, кодъяс шӧрӧдыс быттьӧ чегӧмаӧсь, да вашкӧдӧмӧн шуаліс:
— Вася!
Васюшенька!
Васенька!..
Авдотьялы кажитчис, мый кыйӧдыштны кӧ да гусьӧн аддзыны садьмысь нылыслысь медводдза видзӧдлассӧ, то сутш кежлӧ нылыс синкымъяс улысь видзӧдласны батьыслӧн сэтшӧм тӧдса, вывті колана, сералыштысь мелі синъясыс.
Авдотьялӧн кӧ эськӧ эз вӧвны челядьыс, сійӧ эськӧ прӧстӧ водіс вольпась вылӧ да куйліс, дась кувны, тырвыйӧ эскӧмӧн, мый воис сылы пом.
Челядьыс заставляйтісны сійӧс ветлӧдлыны.
Вочасӧн шогыс сотчис сы пытшкын, и сійӧ ловзьыштіс — петіс кулӧм мортлӧн кодь состояниеысь.
Ловзьыштӧм бӧрас став радейтӧмсӧ, кутшӧм вӧлі мужикыс дорӧ, сійӧ вуджӧдіс челядьыс вылӧ.
Авдотья и войдӧр радейтліс найӧс вывті ёна, но ӧні мӧдіс радейтны пӧшти сьӧлӧм доймымӧн, ёна переживайтӧмӧн.
Весиг медся шог здукас, кор сійӧ эз вермы думайтны ас йывсьыс да нинӧм эз вермы вӧчны аслыс, сылӧн век жӧ коли потребность мыйкӧ вӧчны мукӧдлы.
Сійӧ окотапырысь выполняйтліс йӧзлысь просьбаяс и таысь сылы лолі кокньыдджык.
Код йылысь кӧ тӧждысьны коланлун вӧснаыс жӧ сійӧ и лэдзис ас ордас квартираӧ тракторист Степан Моховӧс.
Василий серти Степан вӧлі дзик мӧднога: спокойнӧй да внимательнӧй синъяса, еджгов юрсиа, косіник да абу мича. Сійӧ ставсӧ вӧчис гӧгӧрбок арталӧмӧн да тэрмасьтӧг.
Сійӧтор, мый Степан абу на вӧлі дзикӧдз справитчӧма сьӧкыда ранитчӧм бӧрын, кыпӧдіс нывбабалысь пыр овлан жалитӧм да сы вӧсна, кыдзи кага вӧсна, тӧждысьны коланлун.
Первойсӧ Степан видзӧдіс Авдотьялӧн тӧждысьӧмъяс дорӧ видзчысьӧмӧн да подозрительнӧя:
думайтіс, мый Авдотья ӧтка олӧмысь жугыльтчӧм вӧсна кӧсйӧ матӧджык овмӧдчыны сыкӧд.
Кор Степан бура тӧдны кутіс сійӧс, сэки сылы яндзим лои аслас подозрениеясысь.
Сійӧ казяліс, мый Авдотья сідзи жӧ, кыдзи и сы вӧсна, тӧждысьӧ висьмӧм соседка вӧсна, ӧткӧн олысь старик вӧсна, бедаӧ веськалӧм любӧй морт вӧсна.
Сэтшӧм жӧ тӧждысьӧмӧн да став сьӧлӧмсяньыс, кыдзи сійӧ относитчыліс йӧз дінӧ, сійӧ относитчыліс и колхознӧй удж дінӧ.
Кажитчӧ, кӧть сійӧ и кӧсйис эськӧ, то эз вермы нинӧм вӧчны омӧля, кыдзсюрӧ, сідз-тадз.
Кор Степан помӧдз гӧгӧрвоис сійӧс, то чуймис сылӧн выносливость вылӧ, мыйӧн торъявліс тайӧ еджгов юрсиа раминик нывбабаыс.
— Пуксьыштлін кӧть эськӧ мед час кежлӧ кымын тэ, Авдотья Тихоновна.
Пестӧ ме тэныд ачым поткӧдла, абу бабьей удж сійӧ.
Пуксьы, шойччышт!
— Менӧ, Степан Никитич, уджыд радуйтӧ, а уджтӧгыд меным гажтӧм.
Степан эз сразу справитчы ранитчӧм бӧрас, и висьӧм вӧснаыс частӧ лолі сылы пукавны гортас.
Кузь тӧвся рытъясын Авдотья вурсис, Прасковья кыис, а Степан сапожничайтіс.
Тайӧ чӧв-лӧнь рытъясыс сьӧлӧмсянь нуӧдан негора сёрнияснас вӧліны вывті кыпыдӧсь, — Авдотья татшӧм кыпыдлунсӧ эз тӧдлы войдӧр.
Тайӧ тӧвнас медводдзаысь Авдотья олӧмӧ зумыда пырис книга.
— Лыддьышт, Катюша, академик Василий Робертович Вильямслысь книгасӧ, — шулывліс Степан.
Катюша босьтліс газетаӧн лӧсьыдика эжӧм книга:
— Кыт ми тӧрыт лыддим, дядя Стёпа?
— Кор биыс кусі, ми лыддим бесструктурнӧй почваын ва запас йылысь.
Вай инда сійӧ местасӧ.
Семья пытшкын аслас ответственнӧй рольӧн гордитчӧмӧн Катюша пуксьыліс матӧджык лампа дорӧ, лыддьыліс, строкаяс кузя чуньнас новлӧдлӧмӧн, мичаа старайтчис шуавны кывъяссӧ.
— «Лымйыс сыліс, — лыддис сійӧ, — зэрны дугдіс.
Кыдзи жӧ кутас водзӧ мунны ваыс бесструктурнӧй почваын?»
Татчӧ, дядя Стёпа, сувтӧдӧма вопросительнӧй знак.
Немвиччысьтӧм мытшӧдӧ зурасьӧм бӧрын Катюша тревожитчӧмӧн заводитліс видзӧдны Степан вылӧ.
— Вопросительнӧй знактӧ, нылук, оз ков шуны, а колӧ петкӧдлыны гӧлӧсӧн.
Первойсӧ Авдотья не сы мында кывзыліс, мый йылысь лыддьылісны, мыйта наслаждайтчис семья пытшкын лӧнь лыддьысьӧмлӧн тайӧ выль радлуннас, Катюшалӧн вӧсньыдик гӧлӧснас, сійӧн, кыдзи нылыс зэв бура шуаліс книгаӧ гижӧм кывъяссӧ.
«Рытйысьыштан и кокниджык тадзтӧ... быттьӧ сотчӧминӧ тӧв пӧльыштас», — думайтіс Авдотья.
Но регыд мысти Авдотьяӧс заразитіс Степанлӧн волнуйтчӧмыс: трактористлы став лыддьӧмторйыс кажитчыліс открытие кодьӧн, коді касайтчыліс аслас личнӧй судьбалы.
— Видзӧд жӧ, кыдзи олӧ муыс! — шензис Авдотья. — А ми нэм чӧж сы помысь пӧтӧсь, нэм чӧж ветлам сы вывті и огӧ гӧгӧрвоӧй.
Эз сӧмын Степан да Авдотья, но и Прасковья кыйлывліс быд кыв.
— «Пластлӧн вылысса юкӧныс оз вермы крӧшитчыны, и весьшӧрӧ сійӧс босьтчывны крӧшитны, сыысь колӧ мездысьны.
Мездысьӧны предплужник отсӧгӧн».
— Дядя Стёпа, тайӧ нӧ кутшӧм предплужник? — юавлывліс Катюша.
— Тэ ӧд миянлы петкӧдлан?
— Сыын и омӧльторйыс, нылук, мый миян МТС-ын предплужникъясыс абуӧсь.
Степан чеччыліс места вывсьыс, ветлӧдліс комнатаӧд:
— Мед менам киясӧй косьмасны, пета кӧ ме кӧть ӧтчыд му вылӧ предплужниктӧг.
Оз кӧ лӧсьӧд МТС, то ме ачым кузнечаын кузнечкӧд вӧча, а предплужниктӧг гӧрны ог кут!
Кор Степан вайис карысь медводдза предплужникъяс, тайӧ вӧлі событиеӧн, кӧні участвуйтісны став семьяыс.
Степан лӧсьӧдіс предплужникъяс, сы дінысь эз вешйывны Катюша да ичӧтик Дуняшкаыс.
А Авдотья перерыв дырйи вунӧдіс ӧбед йылысь да дзикӧдз ылаліс МТС дорӧ.
Кор помалісны лыддьыны академик Вильямслысь книгасӧ, то сэсянь нин велалісны лыддьысьӧм дорӧ.
Ӧтчыд Авдотья вайӧма читальняысь Маргарита Алигерлысь поэма «Зоя».
— Стихъяс?
Тайӧ челядьлы! — гажтӧмпырысь шуис Степан.
Сылы колӧны вӧлі солиднӧй, делӧвӧй книгаяс.
— Мукӧдпӧлӧсыс эз вӧв! — правдайтчис Авдотья.
abu
— Лыддьыны али оз ков, дядя Стёпа?
— Лыддьы но!
Буретш тэныд тайӧ книжкаыс.
Рытыс вӧлі торъя нин кӧдзыд.
Ӧшиньясӧд да джоджӧд пырис кӧдзыдыс, и ставныс, Степанысь ӧтдор, кайисны паччӧрас.
Степан сапожничайтіс сундук вылын.
Керка стенъясыс ратшкӧдчисны кӧдзыдысла, тюрзіс сверчок, ӧвтіс пач шоныдӧн, кыліс ыж ку да нянь дук.
Кокъяссӧ ас улас куткыртӧмӧн Катюша пукаліс вольӧстор вылын.
Стикъясыс вочасӧн шымыртісны ставныслысь сьӧлӧмнысӧ.
<rus>Коптящая лампа, остывшая печка.</rus>
<rus>Ты спишь или дремлешь, дружок?</rus>
<rus>Какая-то ясная, ясная речка,</rus>
<rus>Зелёный, крутой бережок, — </rus>
оръяссяна гӧлӧсӧн лыддис Катюша, и волнуйтчӧмысла вӧрисны сылӧн кок чуньясыс — сійӧ вӧлі кӧмтӧм.
Сылӧн синъясыс тырисны синваӧн.
— Дядя Стёпа, тайӧ збыльысь вӧлӧма али прӧста сідз?
Катюша бӧрддзис.
Сылы колӧ вӧлі, медым тайӧ абу збыль, — вывті нин жаль вӧлі Зоя нывкаыс.
— Збыль тайӧ, Катюша.
Ставыс тайӧ збыльысь вӧлі.
<rus>Слетелись к Марусеньке серые гуся,</rus>
<rus>Большими крылами шумит,</rus>
<rus>Вода подошла по колена Марусе,</rus>
<rus>Но б-елые нош гор-я-ат!..</rus>
Сійӧ кияснас тупкис чужӧмсӧ да кутіс бӧрдны горӧн.
— Дядя Стёпа, кӧні нӧ тэ вӧлін сэки?
Ылын-ӧ тэ вӧлін тайӧ юсяньыс?
— Лыддьы, нылукӧй, лыддьы!
Бӧрдіс небыд сьӧлӧма Прасковья, и Авдотья эз нин чышкав синвасӧ...
Кажитчӧ, эз ылын, а орчча керкаас кулӧ ныв, рӧднӧй, матысса, гӧгӧрвоана, сэтшӧм жӧ радейтана, кутшӧм и Катюша.
— Зоюшка... нылукӧй!..
Вот найӧ, йӧзыд!..
Вот сійӧ, олӧмыс!..
Выль, пӧсь благодарностьӧн да радейтӧмӧн Авдотья думыштіс на йылысь, кодъяс дорйисны сійӧс да сылысь челядьсӧ, выль ыджыд жальлунӧн видзӧдіс сійӧ Степанлӧн ранитчӧм кӧсича вылас.
Эз-ӧ тайӧ рытсяньыс заводитчы этайӧ выльыс, коді дзикӧдз вежис Авдотьялысь став олӧмсӧ?
Прасковья, коді став сьӧлӧмсяньыс кӧсйис нылыслы шуд, важӧнсянь нин видзӧдлывліс, эз-ӧ пыр Авдотья дінӧ горничаас Степан.
Важӧн нин соседъясыс чайтісны, мый найӧ олӧны гозъя моз, а Степан да Авдотья век на полісны инмӧдчывны ӧта-мӧд дінас, важся серти ёнджыка ыдждӧдлісны ӧта-мӧднысӧ ним-вичӧн и весиг мукӧд дырйи заводитлісны сёрнитны ӧта-мӧдныскӧд «ті» вылӧ.
Кыкнанныслӧн асьнысӧ видзчысьӧмӧн кутӧмыс волнуйтіс найӧс кыкнансӧ медся пӧсь кывъясысь ёнджыка, и тайӧ медбура висьталіс найӧ чувствояслысь джудждалунсӧ.
Кор войяснас Степан ветлӧдліс комнатаӧд видзчысигтыр, медым эз дзуртны джодж плакаясыс, сэки Авдотья, стен сайын куйлігӧн, видзӧдіс пемыдас да нюмъяліс шудысла да волнуйтчӧмсьыс.
Авдотья тӧдӧ вӧлі, мый Степан мучитчӧ сы кузя, но оз матыстчы сы вӧсна, мый помтӧг радейтӧ да уважайтӧ сійӧс, сы вӧсна, мый полӧ сы водзын да оз кӧсйы торкны да воштыны довериелысь, тӧждлунлысь висьтавтӧм, но чулькйӧн пуысь нежностьлысь сійӧ атмосферасӧ, кутшӧм установитчис на костын.
Кутшӧма кӧть эз радейтлы Василийӧс Авдотья, но некор сійӧ эз тодлы чувствояслысь да мӧвпъяслысь татшӧм единствосӧ, быдтор кузя татшӧм крепыд согласиесӧ.
Кыкнанныс найӧ уджалісны лун-лун, и кыкнанныслӧн лои привычка виччысьны ӧта-мӧднысӧ рытъяснас.
Степан кӧ воліс гортас водзджык, сійӧ эз ужнайтлы Авдотьятӧг, виччысис сійӧс дась пызан сайын;
Авдотья сідзжӧ эз ужнайтлы Степантӧг.
Степан частӧ волывліс сёрӧн, кор Прасковья да челядьыс узисны нин.
Авдотья встречайтліс сійӧс сэтшӧм рада, быттьӧ важӧн нин абу аддзылӧма.
Кыкнанныслӧн лунтыр уджалігӧн чукӧрмыліс уна сэтшӧмтор, мый колӧ вӧлі висьтавны ӧта-мӧдныслы, и ужнайтігӧн найӧ дыр варовитлісны ньӧжйӧник, медым не садьмӧдны узьысьяссӧ.
Торйӧн нин матыстіс найӧс ферма участок вылын ӧтлаын уджалӧм.
Авдотья заведуйтіс молочнӧй фермаӧн да решитіс аслас уджалысьяс вынъясӧн кӧдзны неыджыд участок вылӧ клевер.
— Авдотья Тихоновна, — кыдзкӧ ӧтчыд шуис Степан, — тӧдан ылысса сён дорсьыд эновтӧм клевер мусӧ?
Тыдалӧ, во куим-нёль нин сійӧс абу гӧрлӧмаӧсь, гӧгӧр быдмӧны томиник кыдз пуяс да пожӧмъяс, а на костын кӧйдыс вылӧ кӧдзлӧм клевер.
Юръясыс бура воӧмаӧсь, буретш кад убирайтны.
Клевер кузя районын лёк делӧыс, кӧйдысыс абу, вот эськӧ чукӧртны мӧд во кежлӧ!
Авдотья чукӧртіс кӧйдыссӧ, а мӧд во тулыснас шыӧдчис Степан дінӧ:
— Степан Никитич, МТС планӧ тайӧ оз пыр, а тэ эн служба кузя, дружба кузя гӧр меным эжаторсӧ клевер кӧдза улӧ.
Степан воис гӧранінӧ войнас, аслас прӧст кадӧ.
Уль руа тувсов войыс ӧвтіс му дукӧн.
Ӧтмоза таргис трактор, и кывтісны пемыд пӧвстас фараясысь сявкйысь еджыд югӧр кольтаяс.
Югӧр улӧ пемыд пӧвстысь веськалӧм турунъясыс кажитчисны еджыдӧн, гырысьӧн да тешкодя сорласьӧмӧн.
Авдотья пукаліс корчуйтӧм том пожӧмъяс чукӧр вылын и быдпӧрйӧ, кор Степан прӧйдитліс сы дінті, сійӧ аддзыліс Авдотьялысь сьӧдов фигурасӧ да гырысь синъяса нюмъялысь кельыд чужӧмсӧ.
— Мунін эськӧ мед гортад, Авдотья Тихоновна.
Кӧнкӧ, мудзин?
— Мый нӧ ме тэнӧ ӧтнадтӧ коля!
Ме виччысьла тэнӧ.
abu
Войнас, кыкӧн пемыд му вылын, найӧ сёйыштісны йӧв сорӧн сӧчӧн.
— Аски буретш кӧдзны.
Муыс, видзӧдтӧ, мелі, сідзи и корӧ кӧйдыстӧ, — сёрнитіс Авдотья.
— Аски зэв бур лоӧ.
Мед сӧмын эз косьмы.
Кывъясыс вӧліны быд лунъя кодьӧсь, но кыкнанныс найӧ сёрнитісны ньӧжйӧник, быттьӧ сёрниыс муніс мыйкӧ важнӧйтор йылысь.
Сэсся мӧдӧдчисны гортас, и Авдотья, джынвыйӧ унмовсьӧма нин, мечтайтіс гораа:
— Таво кӧйдыс воас, а мӧд во бара кӧдзам.
Кутас овмӧсным кыптыны, думыштасны колхозын кӧдзны клевер — пӧжалуйста!
Коді та йылысь тӧждысис?
Ми тэкӧд!
И кыкнанныс найӧ мӧдісны чувствуйтны ӧта-мӧдсӧ сэтшӧм матыссаясӧн, быттьӧкӧ нинӧм эз вермы вӧчны найӧс ещӧ матыссаӧнджык.
Кор воис Победа Лун, Авдотья ещӧ ӧтчыд бӧрдіс курыд синваӧн.
Тайӧ луныс сылы вӧлі тыр и радлунӧн и курыд шогӧн сы вӧсна, мый тайӧ лунсӧ эз аддзыв Василий.
Сійӧ ньӧжйӧник бӧрдіс сьӧлӧмсӧ сотысь, курыд синваӧн, но сійӧ бӧрдіс недыр: шоглуныс сыліс ӧтувъя радлунын.
Вӧліны уна сьӧкыдлунъяс, но вӧлі уверенность, мый тайӧ сьӧкыдлунъяслы регыд пом.
Победалӧн радлун кысис Авдотьяӧс шымыртысь выль чувство радлункӧд.
Степан ещӧ ни ӧтчыд на эз инмӧдчыв, сы дінӧ, но вӧлі нин сылӧн верӧсӧн сійӧ сӧгласие сертиыс, сійӧ характеръяс, чувствояс, быт ӧткодьлун сертиыс, кодъяс топыда установитчисны на костын.
Авдотья быттьӧ первойысь тырвыйӧ тӧдмаліс семейнӧй олӧм.
Сійӧ ветлӧдліс шудысла томмӧм да раммӧм.
Ӧтчыд Степанлы эз вайны горючӧй, и сійӧ босьтіс коса да муніс видз вылӧ став колхозникъяскӧд тшӧтш...
Ытшкисны заливнӧй видзьяс.
Авдотья, Прасковья да Татьяна босьтчисны ытшкыны ылыссаджык видз.
Ытшкисны пемыдӧдз.
Ю сайын, полевӧй станын, ӧзйис нин бипур: сэні гӧтӧвитісны ужин,
сэсянь кылыштіс тшын дук.
Небесаыс дзикӧдз кельдӧдіс, а кустъяс да пуяс сьӧдӧдісны.
Югдӧм небесасӧ отражайтысь куръя ачыс лои зэв югыдӧн, зеркалӧ кодь сӧстӧмӧн да торъявліс пемыд зелень пӧвстын, быттьӧ кыптыліс сукмӧм воздухсьыс.
Торъя бура да мичаа отражайтчисны куръяас берегдорса кустъяс да важ перевоздорса эновтӧм ылысса керка.
Медводдза кодзув ӧзйис небесаын, и пыр жӧ мӧд кодзув водіс ва вылӧ.
Купавалӧн гырысь пемыд коръясыс; быттьӧ восьса кипыдӧсъяс, доверчивӧя да спокойнӧя куйлісны дзирдалысь ва веркӧс вылын.
Кор Авдотья ытшкӧ вӧлі вадорса медбӧръя сён, коса увсьыс чепӧсйис степнӧй байдӧг да, чеччалігтыр да бордъяснас клопайтігтыр, мӧдіс котӧртны.
— Тані сылӧн позйыс, со, кыдзи ылӧдлӧ!
Авдотья павтыртіс турунсӧ да аддзис гӧнсялӧм нин гырысь байдӧгпиянӧс.
Степан копыртчис поз весьтас, инмӧдчис Авдотья пельпомӧ, и сійӧ кыліс Степанлысь не ӧтмоза лолалӧмсӧ.
— Оз ков найӧс тревожитны, — тэрмасьӧмӧн Степан дінысь вешйигмоз шуис сійӧ.
— Эн пов, ог тревожит, — Авдотьялы синъясас видзӧдлігмоз ньӧжйӧник шуис Степан.
И Авдотья гӧгӧрвоис сы кывъяслысь медгуся смыслсӧ: тайӧ сійӧс успокаивайтіс Степан.
Сійӧ эз кӧсйы сылы вӧчны вред ни тревога.
Радлун, волнуйтчӧм, сы дорӧ благодарность шымыртісны Авдотьяӧс.
Найӧ видзчысигтыр тупкисны позсӧ турунӧн да мунісны керка дорӧ ужнайтны.
Степан нетшкис еджыд да виж запанкияс да сетіс Авдотьялы, коді сатшкис найӧс юрсиас.
Ю сайын сьылісны нывъяс.
Авдотья, Степан, Прасковья да Танюшка нюркйӧдлісны на бӧрся:
<rus>Коса руса до пояса,</rus>
<rus>В косе лента голуба.</rus>
Лэбис да сыліс сьыланкывйыс.
Авдотьялы вӧлі кокни, гажа, и сы пытшкын мыйкӧ сьыліс:
«Талун!..
Талун лоӧ тайӧ!..»
Видз бокланьын мыльк йылын сулаліс ичӧтик турун зорӧд, пиньсӧ вӧлі сэтысь нетшыштӧма.
Авдотья лӧсьӧдыштіс турунсӧ да водіс.
Юрас вӧліны на запанкиясыс.
Найӧ неуна нярмыштӧмаӧсь, и та вӧсна ёнджыка кыліс дукыс.
На дінысь ӧвтіс уль руа чӧскыд дук.
Дукыс налӧн вӧлі сьӧкыд и чӧскыд.
Авдотья куйліс мыш вылас, чужӧмнас кодзула небесалы паныд.
Веськыда юр весьтас кывтісны, дзӧрисны, пӧртмасисны лыдтӧм уна кодзув.
Тыдалӧ вӧлі, кыдзи писькӧдчис налӧн югӧрныс; кажитчӧ, найӧ дугдывтӧг да старайтчӧмӧн кыӧны кодзувъясысь чераньвез, тыртӧны став небесасӧ.
Сёрмӧм бригада сьылігтырйи прӧйдитіс ытшканінсянь берегдорса трӧпаӧд.
Юргис нывлӧн гӧлӧс:
<rus>С неба звездочка упала</rus>
<rus>Мне на самое лицо.</rus>
<rus>До чего доцеловала —</rus>
<rus>Стало сердцу горячо.</rus>
Авдотья кывзіс ылысь кылысь сьыланкывсӧ да видзӧдіс небесаӧ.
Кокни кодзув гӧгыльтчис накӧсӧн небеса дорӧдыс, колис здук кежлӧ ас бӧрсяыс би след.
«Мыйта кодзулыс!
Коді нӧ сэні менамыс? — думайтіс Авдотья. — Кутшӧм кодзув нӧ сэні менамыс?!
Шыась! — сійӧ нюжӧдіс кисӧ небесалань, и, быттьӧ вочакыв пыдди, нетшыштчис кодзув самӧй зенитсьыс, дзирдыштіс да воши.
Авдотья радлыны кутіс та вылӧ, мед кӧть и вӧлі суевернӧйӧн:
— Локтас-ӧ Степан?
Дӧгадайтчас-ӧ?
Да кыдзи сійӧ оз лок?!»
Авдотья кыліс кокньыдика восьлалӧм.
Степан дыр эз лысьт матыстчыны Авдотья дінӧ.
Сійӧ и тӧдіс, мый Авдотья виччысьӧ сійӧс, и поліс ӧшибитчыны, ненарошнӧ оскорбитны сійӧс да воштыны ӧта-мӧдлы дӧверяйтӧм кузя радлун, мыйӧн оліс став тайӧ во чӧжыс.
Степан ветлӧдліс, куритчис, шыбитліс да бӧр ӧзтыліс папироссӧ и дыр мысти думыштіс:
«Босьта шинель, вая сылы, быттьӧкӧ шебравны, быттьӧкӧ пола, мед сійӧ эз кынмы.
А сэні тыдавны мӧдас».
И муніс видз вылӧ, киас нуис шинель, но матыстчӧм мыстиыс дӧсада босьтіс сійӧс полӧмсьыс.
Шыбитіс шинельсӧ, швырнитіс папироссӧ.
«Мый ме, быттьӧ ичӧтик!
Кодӧс пӧръявлыны кута?»
Тіпкан сьӧлӧмӧн сійӧ матыстчис зорӧд дорӧ:
— Эн повзьы меысь, Авдотья Тихоновна!
Авдотья нюжӧдіс сылань кияссӧ:
— Стёпа!..
Степан да Авдотья гӧтрасисны.
Авдотья вӧлі шуда, и кор сійӧ велаліс аслас шуд дорӧ, кор сылы мӧдіс кажитчыны, мый шудыс зумыд да торкны позьтӧм, воис Василий.
5. Гортын
Найӧ петісны карысь вит час сайын.
Грузӧвик тӧвзис-муніс помасьлытӧм вӧр туй кузя, и туктаяса, дзугсьӧм пашкыр лапъяса пуяс, ӧта-мӧдсӧ зыригтыр, сулалісны дзик туй бокас.
Лена вӧлі жугыль.
Сійӧ быдмис ыджыд карын и во сайын медводдзаысь воис сиктӧ да аслыс шензьӧм вылӧ ӧдйӧ велаліс выль оланінӧ, но гортас быд ветлӧм выльысь дойдліс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Квайтӧд час нин сійӧ муніс лымъя вӧр пыр да толаяса муяс дорті, а войся ыджыд карыс аслас яръюгыд витринаяснас да трамвайяслӧн гажаа шыасьлӧмъяснас век на сулаліс Лена син водзын.
Сійӧ гӧгӧр видзӧдаліс сідзи, быттьӧкӧ ставсӧ аддзӧ первойысь на, и ставыс сылы кажитчыліс ӧтдорӧн, непривычнӧйӧн.
Улӧдз ӧшйӧм руд небеса улын тыдалісны сьӧдов ляпкыдик вӧръяс, кодъясӧс ӧткымынлаті торйӧдлісны эрдъяс.
Пипу рас петӧма туй вылас.
Руд небесаыс шашаритчӧма сэтшӧм жӧ руд куш увъясӧ.
Сёнъясын да тшӧтшкӧсінъясын куйліс ещӧ ляпкыдик на лым, а керӧс бокъясысь лымсӧ тӧлӧдӧма, и сьӧд куш му пятноясыс кажитчисны дӧмасъясӧн.
Сьӧдов чышъяна да гынсапӧга тӧдтӧм нывбаба кежис туй вывсьыс, медым прӧйдитіс машинаыс, да, быттьӧ тӧдсаяслы, нюммунігтыр довкнитіс юрнас:
— Видза оланныд!
Найӧ водзӧ мунісны, а тӧдтӧм нывбаба век на сулаліс да думыштчӧмӧн видзӧдіс на бӧрся, быттьӧ юасис: кодъяс да мыйла?
Вӧръяс вешйисны — заводитчис пӧрӧдӧмин, кӧні быдмисны томиник пуяс.
Со дзик нин матынӧсь ляпкыдик керкаяс, плетеньяс, небесаӧ мыджсьӧм жаравеча юкмӧс.
— Воны мӧдім... — ньӧжйӧник да радпырысь шуис Валентина.
Лена видзӧдліс сы вылӧ да кутіс шензьыны: Валентиналӧн сӧдз карӧй синъясас тӧдчис гӧгӧрвотӧм, радлана выражение да чужӧм вылас нюмыс сідзи и кольӧма.
«Кутшӧм тешкодя сійӧ нюмъялӧ!.. — думыштіс Лена.
— Сійӧ чужлӧма тані и дыр нин татчӧ абу волӧма...
Кутшӧмджык сійӧ?
Дерт, бур.
«Петровичлӧн» оз вермы лоны омӧль гӧтыр...»
Тюкъяс да кӧрзинаяс костын кузовын пукаліг Валентина видзӧдаліс гӧгӧр сэтшӧм жӧ ёся, кыдзи и Лена, но эз шоглун, а радуйтана волнуйтчӧм шымыртіс сійӧс пыр ёнджыка.
Керкаясӧн сайӧдтӧм помтӧм паськыд небесаыс сэтшӧм небыдика сывйыштӧма мусӧ, сэтшӧм меліа ляскысьӧма горизонт дорын пушыд еджыд муяс бердӧ, мый Валентиналы окота лои сувтны тюкъяс вылас да инмӧдчыны тайӧ небесаас.
Воздух вӧлі уна, сійӧ кывтіс паськыд, лӧнь ульсов гыясӧн, тыртліс морӧстӧ свежестьӧн.
Пӧрӧдӧминса томиник кыдз пуяс повзьӧмпырысь пышйылісны бокӧ, вӧсньыдик пожӧмъяс мӧвпалігтыр довкйӧдлісны туганъяссӧ, муртса дрӧгнитлывлісны пипуяслӧн нежнӧй рудов увъясыс, ичӧтик коз пуяс доверчивӧя нюжӧдлісны пашкыр лапъяссӧ, быттьӧ челядь шергӧдӧм чуньяса кияснысӧ.
Кор тӧдтӧм нывбаба бурпырысь здоровайтчис туй вылын да сувтіс, сюсь видзӧдласӧн найӧс колльӧдіг, Валентина серӧктіс долыдысла.
Сылы муса вӧлі паськыд небесалӧн да лӧнь вӧръяслӧн тайӧ мирыс, кӧні сэтшӧм дона морт, мый быдӧн, кодӧс случайнӧ аддзан помтӧм вӧрса туй вылысь, интересуйтӧны, кажитчӧны матыссаӧн да коланаӧн.
«Кутшӧм лӧсьыд! — думайтіс Валентина. — И кыдзи ме верми овны сы мында во чӧж тайӧ ставтӧгыс?
Тайӧ пӧрӧдӧминас ми Алёшакӧд волывлім ӧмидз вотны.
Со амбар, век сійӧ на жӧ важ амбарыс, кытчӧ ми дзебсьывлім зэрысь.
Чеччыштны машинасьыс да котӧртны трӧпаӧдыс!
Со и карнана ныв.
Кутшӧм лӧсьыда сійӧ мунӧ, кокниа, небыда!
Да тайӧ Дуня!»
— Дуня!
Дунюшка, видза олан, Дуня! — борт вомӧн нюжӧдчӧмӧн горӧдіс Валентина.
— Аминьӧй!
Да тайӧ жӧ Валюшка Березова!
Дыр-ӧ кежлӧ, Валенька?
Дыр-ӧ миянын овны кутан?
— Ог дыр!
Кор машинаыс сувтіс, Валентина чеччыштіс да котӧрӧн кайис кильчӧ вылас.
— Валюшка, внучкаӧй, сьӧлӧмшӧрӧй!
Василиса бабыс встретитіс сійӧс кильчӧ вылас, сывйыштіс косіник, кокньыдик кияснас, топӧдіс ас бердас.
Ёна ӧвтыштіс нянь дукӧн, гераньӧн, йӧлӧн.
— Донаӧй менам!
Кынмин, дерт?
Алёшатӧ нӧ тӧдан он?
— Алёшка, вокӧ, тэ-ӧ тайӧ?
Ок, лязӧдіс менӧ, ошкыд!
Да кысь тэ татшӧмыс лоин?
Тэ жӧ ичӧтик вӧлін!
Баб, мыйӧн тэ сійӧс, татшӧмсӧ, вердін-юкталін? — баб дорсянь воча вок дінас мунігӧн сёрнитіс Валентина.
Комнатаӧ пырис ставӧн вунӧдӧм Лена да падмӧмӧн сувтіс порог дорас.
Сійӧ и поліс рӧднӧйяс аддзысьӧмлы мешайтны и лыддис невежливӧйӧн мунны гортас Валентинакӧд прӧщайтчытӧг.
— Аддзысьлытӧдз, Валя, — шуис сійӧ тэрмасьӧмӧн да яндысигтыр.
— Кытчӧ нӧ ті, Лена?
Ме тіянӧс ог лэдз!
Миян сэтшӧм радлун, а ті мунанныд!
Алёша, пасьсӧ пӧрччӧд гӧстя вывсьыс, — командуйтіс Валя.
— И збыльысь, Леночка, — шуис Василиса. — Мыйла тіянлы муннысӧ?
И комнататӧ тіянлысь абу ломтӧма: Поленька ньӧтчыд эз ломтыв тіянтӧг.
Кӧдзыдыс чукӧрмис сэтчӧ.
Талун узьӧй миянын!
Василисалӧн синъясыс вӧлі быгалӧмаӧсь, найӧ небыдика югъялісны. Чукырӧсь чужӧм вылас сэтшӧм зэв спокойнӧй ясностьлӧн выражение, кутшӧм овлывлӧ зэв бур пӧрысь йӧзлӧн, кодъяс олӧмаӧсь сӧстӧм, трудӧвӧй олӧм.
Бур кывъясыс отсалісны Леналы венны яндысьӧмсӧ, сійӧ пӧрччис пасьсӧ да гажмис.
Валентина дугдывтӧг сёрнитіс:
— Со кутшӧм тэ лоӧмыд, Алёша!
Но, коді эськӧ вермис думыштны, кутшӧм тэ лоӧмыд!
Тэ жӧ кыкпӧв кузьджык меысь!
И сэтшӧм тэ лоӧмыд ыджыд и сэтшӧм мича, мый ме прӧстӧ гордитча, мый ме тэнад чой!
Сійӧ сераліс, но тӧдчымӧн любуйтчис вокнас.
Вокыс вӧлі ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса; сылӧн карӧй синъяса зумыд, мича чужӧмыс вӧлі правильнӧй, торъя лӧсьыдӧсь вӧліны синъясыс.
Синъеджыдъясыс дзирдалісны вазьӧм гӧлубӧйкодь дзирдӧн,
муртса тӧдчысь лилӧвӧй кытшъяс вӧліны зарни-коричневӧй синаканьяс гӧгӧрыс.
Чужӧмсяньыс ставнас ӧвтіс спокойствиеӧн да здоровьеӧн.
— Алёша, бабушка, висьталӧй, кыдзи оланныд, кыдзи колхоз! — корис Валентина.
— Олӧм вылӧ огӧ норасьӧй, а колхозын омӧль...
— Кыдзи сідз?
Мыйла?
Кыдзи нӧ ті лэдзинныд?
Алёшка, силач, великан, тэ жӧ комсомолец, висьтав меным: кыдзи тэ личнӧ вермин татшӧмторсӧ лэдзны?
Алексей чӧв оліс синкымъяссӧ кӧрӧмӧн.
Василиса мӧдіс дорйыны сійӧс:
— Сійӧ ӧд миян ӧти воӧн тадзсӧ быдмис.
Нелямын кыкӧд воын сылы тыри дас нёль арӧс, а сійӧ нин став мужичӧй уджсӧ вӧчис.
Верстьӧ йӧз миян лыда вӧлі, да и найӧ — бабаяс!
Петам му вылӧ — коді кӧдзӧ?
Зонкаяс да бабаяс.
Коді вундӧ?
Бара жӧ найӧ.
Коді вӧрлэдзанінын кынмалӧ?
Бара найӧ!
Шоналыштӧм да неуна шойччыштӧм бӧрын Валентина мӧдіс тэрмӧдлыны:
— Алёшенька, ӧдйӧджык ветлам сельсӧветӧ, звӧнитлам Андрейлы.
Сійӧ оз виччысь менӧ.
Ме ачым ог вӧлі тӧд, мый вевъяла талун петны.
Лена тэрыба муніс школаӧ, а Валентина да Алексей мӧдӧдчисны сельсӧветӧ.
Сельсӧветын Валентина сэтшӧм топыда мыджсис банбокнас кӧдзыд эбонитӧвӧй трубка бердӧ, быттьӧкӧ сы банбокъясса шоныдыс вермис мунны проводъяс кузяыс Андрейӧдз.
Кор бокӧвӧй гӧлӧс вочавидзис сылы, мый Андрей Петрович муніс орчча районӧ да воас лун мысти, трубкаыс вильснитіс сы киясысь.
Сідзкӧ, ещӧ ӧти лун торйӧн.
Кымын татшӧм луныс нин вӧлі водзті и ещӧ тайӧ!..
Медся кузь...
Орччӧн нин и всё-таки абу ӧтлаын!
— Валенька, вот и бур...
Лун олан миянын, — кольччыны тшӧктана гӧлӧсӧн шуис Алексей.
Сылӧн воӧмыс налы вӧлі праздникӧн, и Валентиналы лои яндзим сыысь, мый сійӧ эз думыштлы та йылысь.
— Да, Алёша, и збыльысь бур.
Сёрнитышта тэкӧд, видзӧдла, кыдз-мый колхозаныд.
Некымын час сійӧ пукаліс гортас Алексейкӧд да Василисакӧд да аддзӧдчывны воӧм гӧстьяскӧд, сэсся сійӧ прӧйдитіс главнӧй уличаті, видзӧдліс фермаяс да петіс му вылӧ.
Ляпкыд небесасянь небыдика усис лым.
И муыс и небесаыс вӧліны ӧткодь кокниӧсь, пушыдӧсь, еджыдӧсь, лӧньӧсь, и сиктыс сулаліс гӧра йылын, быттьӧкӧ быд боксянь тӧбӧма ватаӧн.
Сэтшӧм лӧнь вӧлі, мый кажитчис — кывзысьышт и кылан, кыдзи усьӧны му вылӧ лымчиръясыс.
Валентина кежис туй вывсьыс да мӧдіс мунны му кузя, ляпкыдик да кокад сибдалысь лым вывті.
Амбар дінысь Валентина аддзис Василийӧс.
Василий пыраліс асывнас, найӧ аддзысьлісны, но сёрнитны эз вевъявны.
— Видзӧдлін ставсӧ, Валентина Алексеевна? — юаліс Василий.
— Видзӧдлі, Василий Кузьмич.
Тайӧ тэ распорядитчин видзны скӧтсӧ джын рацион вылын?
— Ме.
Найӧ пырисны амбарӧ, кӧні вӧлі тырыс пыш-шабді да пуксисны джекъяс вылӧ.
— Скӧтлы колӧ сетны не джын рацион, а ӧтиӧн-джынйӧн.
Тэ кӧ он кӧсйы помавны стадатӧ, колӧ талунсянь жӧ — кылан, талунсянь! — содтыны рационсӧ кыкпӧв.
— А ме, дурачок, ог и тӧд, мый колӧ! — серампырысь шуис Василий. — Аттьӧ тэныд, тӧлка мортӧй, велӧдӧмсьыд.
— Эн скӧрав.
Тадзи кӧ тэ он вӧч, март-апрель тӧлысьясын дорвыв мӧдас усьны скӧтыд.
— А ме кӧ тэ ног вӧча, то скӧт мӧдас кувны февральын, сы вӧсна мый тыр рацион дырйи кӧрымыс тырмас муртса-муртса февральӧдз.
— Февраль кежлӧ колӧ этша вылӧ судзӧдны сё тысяча шайт да ньӧбны кӧрым.
Синсӧ читкыртыштӧмӧн, серампырысь да любопытствоӧн Василий видзӧдіс Валентиналы упрямӧй чужӧм вылас.
Сылӧн татшӧм нога сёрниыс скӧрмӧдіс Василийӧс:
— Шуан, колӧ корсьны сё тысяча.
Ме вот тожӧ шӧйта вӧрті, видзӧдала, оз-ӧ туплясьны туй вылас тысячаясыс.
— Сюри али эз?
— Эз сё тысяча сюр, а дзонь миллион.
Куйлӧ кияс улын, а киӧ оз сетчы.
— Мый йылысь тэ, Василий Кузьмич?
Сылы эз вӧв окота сёрнитны Валентинакӧд сьӧлӧмсянь да восьсӧн, но нывбаба видзӧдіс сэтшӧм внимательнӧя да ёся, мый Василий немвиччысьтӧг варовмис.
— Со найӧ, тысячаясыд, миян кокъяс улын, — сійӧ босьтіс киас туплясьысь руд пыш китыр. — Пышсӧ кӧ бура, кӧзяйскӧя обработайтны кудельӧ да сдайтны государстволы не пышӧн, а вылі сорт кудельӧн, то ӧти центнерысь позьӧ босьтны витсёсянь кӧкъямыссё шайтӧдз.
Со тэныд и медводдза комын тысяча.
Правильнӧя артыштӧма?
— Водзӧ, Василий Кузьмич!
— Водзӧ, вопросыс мунӧ нинпу йылысь.
Мӧд пурысь сайын миян асланым нинпу расъяс.
Куль нинсӧ, вӧч гез, кы рӧгӧза.
Со тэныд мӧд комын тысяча.
— Но, мый сайын нӧ делӧыс сулалӧ, Василий Кузьмич?
— Вӧрысь нинсӧ колӧ кыскавны дас вит километр сайсянь, а вӧвъяс ставыс вӧрлэдзанінынӧсь.
Вот тэныд ӧти кутӧд.
Кудель вӧчны — колӧны кияс, а тайӧ киясыс кок йылынӧсь, ветлӧдлӧны мӧдлаӧ.
Павка Конопатовӧс тӧдан?
Босьтны кӧть, шуам, сійӧс.
«Ме пӧ трудоденьяслысь минимум заработайті, а ӧні кута вурдысьясӧс кыйны».
Вурдысьяс вылӧ договор заключитӧма.
Кыкпӧрйӧ ме сыла ыстылі, сідзи эз и волы вреднӧйыд!
Сідз вот, Валентина Алексеевна.
Мӧдім ли, мый!
Кор найӧ воисны Павка Конопатов керка весьтӧ, Василий шуис:
— Пыралам сы ордӧ, вреднӧй ордӧ, вопроссӧ бурджыка гӧгӧрвоӧм могысь.
Жара ломтӧм керкаын няйт лабичын пукаліс мичаа бритчӧм том морт. Чужӧм чертаясыс сылӧн вӧліны вӧсниӧсь, правильнӧйӧсь, а вомдоръясыс вежыньтчӧмаӧсь, тешкодьӧсь.
Сійӧ паняліс тасьтіысь шыд.
Сылӧн сьӧд синъясыс, кодъяс ӧта-мӧдсяньыс вӧліны матынӧсь, ӧти и сійӧ жӧ кадӧ видзӧдісны и выщитчӧмӧн и подозрительнӧя.
Василийӧс аддзӧм бӧрын сійӧ эновтіс шыдсӧ да нарошнӧ лёкногӧн лэдзчысис лабичас.
— Олан-вылан, Павел Михайлович!
— Оланныд-выланныд, — неокотапырысь шыасис Павка.
— Мый нӧ тэ пуксьынысӧ он тшӧкты?
Али тэнад керкаад лабичьястӧ водзвыв закажитӧма?
Али гӧстьяс непӧру воисны?
— Пуксьӧй, воинныд кӧ.
Джынвыйӧ пемыд паччӧр вылын мӧдіс вӧрны тулуп и сы увдорысь мыччысис дзор тошка юр. Сылӧн синъясыс Павкалӧн кодь жӧ сьӧдӧсь да ӧта-мӧдсяньыс матынӧсь.
Тайӧ юрыс вӧлі косіник, сьӧд, вӧрзьытӧм, быттьӧ важ керка стенъяс, и кажитчӧ, мый сійӧ быдмӧ веськыда тайӧ стенъяссьыс, пӧтӧлӧксьыс да мый ачыс керкаыс видзӧдӧ пемыдсьыс скӧр, лапнитлытӧм сьӧд синъяснас.
— Оланныд-выланныд, Михаил Павлович! — шыасис старик дінӧ Василий. — Воим тэнсьыд питӧ видлыны.
Сійӧ председатель дорӧ оз лок, сідзкӧ, председатель локтӧ сы дінӧ поклонӧн.
Ми абу тшап йӧз.
Тӧждысям. Энӧ-ӧ нин висьмӧ?
Василий сёрнитіс кыпыда, и сӧмын сы серти, кыдзи векняммисны сылӧн сьӧдов синъясыс да кыдзи дрӧгнитавлісны нырбордъясыс, позис казявны сы пытшкын пуысь скӧрлунсӧ.
Кӧзяева чӧв олісны.
— Кутшӧмджык тіян донасьыс-дона здоровьеныд, Павел Михайлович? — водзӧ нуӧдіс Василий. — Эз-ӧ коскад сюйышт тіянлы?
Эз-ӧ кила лэдз, кыдзи колян субботаын, кор ковмис мунны вӧр участокӧ?
Мыйкӧ кӧ лои, ми докторӧс тіян дорӧ вайӧдлам.
Василийысь бергӧдчӧмӧн Павел видзӧдіс ӧшиньӧд.
Сійӧ кӧсйис петкӧдлыны независимӧй да зывӧктана вид, но чужӧмыс сылӧн вӧлі скӧр да напряжённӧй.
— Мыйла тэ эн ветлы, кор корліс председатель? — юаліс Валентина.
— А мыйла меным ветлынысӧ?
— Кыдзи сійӧ «мыйла ветлынысӧ»?
Колхозник тэ али абу?
— Менам ассьым трудоденьяс уджалӧма.
Ещӧ мый?
Паччӧрвывса юр кыв шутӧг да вӧрзьытӧг чурвидзис тулуп увдорысь.
— Сідзкӧ, доктор оз ковмы? — шуис Василий.
Чӧв лолі.
— Кывлі ме, мый тэ заключитӧмыд договор вурдысь да ур кыйны?
— Но и заключиті...
— Вурдысь кыйысьӧн, сідзкӧ, лоин?..
Но, мый нӧ!
Виав вурдысьясӧс!
Тэныд абу первойысь.
Кодъяскӧ фашистскӧй гадъясӧс нӧйтісны, а кодъяскӧ и вурдысьясӧс.
Сідзкӧ, бур делӧ!
Виав!
Озырмы!
Вузась.
А колхозын ош кутас уджавны.
Но тэысь оз омӧльджыка мӧд уджавны...
— А мед кӧть и ош...
— Ме видзӧда да ош аслас гу вӧсна ёнджыка тӧждысьӧ, чем тэ аслад колхоз вӧсна...
— Кывлывлім... — ӧшинь дорысь синсӧ вештывтӧг нюжӧдіс Павка. — Колхозсяньыд мый менам эм?
— Мый эм?
Дженьыд тэнад паметьыд, Павел Михайлович.
Приусадебнӧй участок, кыдзи колхозниклӧн, эм.
Тэныд Милка мӧстӧ эз-ӧ колхознӧй фермаысь сетны нелямын ӧтикӧд воын?
Пач бокад куйлысь тайӧ пессӧ абу-ӧ колхознӧй вӧлӧн кыскалӧма?
Тэнад бабаыд — Поляыд — эз-ӧ колхознӧй родильнӧй домын кагасӧ вай?
Тэнсьыд стариктӧ эз-ӧ колхознӧй вӧлӧн больничаӧ нулыны?
Керка саяд пывсянтӧ тэ стрӧитін эн колхознӧй вӧрысь?
— Кывлывлім... — важмозыс упорнӧя ӧшиньӧд видзӧдіг нарошнӧ гажтӧма нюжӧдіс Павка.
— Но, а тэ кӧ кывлін тайӧс, то ми ог кутӧй тэкӧд сёрнитны та йылысь.
Ми тэкӧд собрание вылын мӧдног кутам сёрнитны, — шуис Василий. — Мӧдім, Валентина Алексеевна.
Павка эз вӧрзьӧдчы.
Паччӧрвывса юр кыв шутӧг бергӧдчыштліс да видзӧдліс мунысьяс бӧрся век сэтшӧм жӧ сьӧд, лапйӧдлытӧм синъясӧн.
— Паразит!
Кӧин! — уличаті Валентинакӧд орччӧн восьлаліг видчис Василий. — Тыдалӧ, яблонясьыд яблокыд оз ылӧ усь!
Тайӧ сійӧс батьыс гудыртӧ, вичкоса корысь!
— Мыйла сійӧс корысьӧн эльтӧны?
— А сы вӧсна, мый сійӧ озырмӧдчыліс тайӧторсьыс.
Ме ещӧ сэки детинкаӧн на вӧлі, а помнита, кыдзи сійӧ доддялас кӧбыла, доддяс ӧбраз тувъялас да мунас озыр сиктъясӧ чукӧртны «сотчӧм вичко вылӧ».
Тӧлысь кык ветлас, а воас — ӧбразсӧ енджаджйӧ, деньгасӧ сундукӧ, нянь тыра мешӧкъяссӧ амбарӧ, ставыс лючки-ладнӧ!
Тулыснас кӧдзас, арнас идралас, а тӧвсяньыс бара чукӧртны «сотчӧм вичко вылӧ».
— Папа, папа! — туй кузяыс мыйвынсьыс котӧртіс Катюша. — И кӧні тэ ветлан, папа?
Ми сикт пасьталаысь корсим, райисполкомысь кутшӧмкӧ локтіс, уліас сьӧд пальто, вевдорас тулуп,
пидзӧссӧ кучикӧн вурӧма дай бӧрас кучик! — тэрмасьӧмӧн юӧртіс Катюша.
— Мунам ӧдйӧджык, сійӧ миянын, горничаын.
— Но, вот и бур!
Кыйсьысьлы паныд и зверь котӧртӧ, — шуис Валентина. — Колӧ вӧлі миянлы районӧ мунны сӧветуйтчыны да отсӧгла, а ӧні тані, места вылын, сёрнитыштам да думайтыштам.
— Да и збыльысь, кад кежлӧ воӧма гӧсть!
Мунам ӧдйӧджык, Валентина Алексеевна! — тэрмӧдліс Василий.
Туй вывсянь Валентина кежис гортас, а Василий веськыда муніс асланыс керкаӧ.
Неыджыд тушаа, банйӧм чужӧма морт ветлӧдліс комнатаӧдыс. Сійӧ вӧлі френча да галифе гача, кытчӧ пидзӧсъясас и бӧрладорас вурӧма кучик.
— Дыр, дыр, председатель ёрт, заставляйтан виччысьны асьтӧ! — шуис сійӧ Василийлы да дзирдалысь сапӧга ичӧтик кокнас шумӧн кыскыштіс асланьыс табуретка.
Василийлы эз кажитчы воӧм мортлӧн начальственнӧй тоныс да сійӧтор, мый гӧстьыс йӧз керкаын кутіс асьсӧ сідз-тадз да веськодьпырысь, быттьӧ вокзалын.
Василий пӧрччис полушубоксӧ, ӧшӧдіс сійӧс тувйӧ да юаліс:
— Коді ті лоанныд, извиняйтча?
Миянлы абу тӧдса.
— Ме Травницкий, райисполкомысь.
Кывлін татшӧм овсӧ?
— Эг, эг кывлы.
Бабаев ёртӧс, председательнытӧ, тӧда и Белкин ёртӧс, заместительсӧ, тӧда, а тіянлысь овнытӧ эг кывлы.
Конопатовъяс ордын на чукӧрмӧм скӧрлуныс бара кутіс шымыртны Василийӧс, но, ассьыс пузьӧмсӧ тӧдӧмӧн, сійӧ зілис сёрнитны сымын спокойнӧйджыка да рӧвнӧйджыка, кымын ёнджыка кыпаліс сы пытшкын скӧрлуныс.
— Вердіс эз тіянӧс гӧтырӧй?
Туй бӧрад сёйыштінныд?
— Яичница регыд лоӧ гӧтов.
Пӧжӧм йӧв оз-ӧ ков? — волнуйтчыны мӧдіс Авдотья.
— Йӧвтӧ юышта, а яичницаыд оз ков, тэрмася.
Председатель ёрт, ме тэ дорӧ сувті пырмунігмоз.
Ме пыралі коннӧй дворӧ.
Вӧвъясныд сэтшӧмӧсь, мый тайӧ лоӧ позорӧн став районлы.
Кык вӧвлысь ме ачым аддзи зыртӧминъяс.
Тайӧ безобразиесӧ колӧ бырӧдны.
Да...
Вӧрлэдзӧм делаыд тэнад сідз жӧ лёк.
Колӧ уджавны сизим вӧвлы, а уджалӧ сӧмын вит.
Таысь тэ сідзжӧ кутан ӧтвечайтны районнӧй руководство водзын.
Личнӧ ме доложита тайӧ момент йывсьыс Бабаев ёртлы...
Да...
Василий чӧв оліс.
Сійӧ тӧдіс, мый заводитас кӧ сёрнитны, то оз вермы кутны асьсӧ да висьталас уна лишнӧйтор.
Травницкий прӧйдитчис комнататі да сувтіс Василий водзӧ.
Пельпомъяссӧ тшапа паськӧдӧмӧн сійӧ тӧдмалӧмпырысь видзӧдіс Василий вылӧ векни синъяснас, быттьӧ лӧсьӧдчис, кыдзи удобнӧджык кутчысьны сы дінӧ.
Сэсся Травницкий, тыдалӧ, решитіс, мый тӧдчытӧм ылыс колхозса председатель йылысь оз сулав и думайтнысӧ, да прӧйдитчис комнатаӧд, воддзамозыс жӧ начальственнӧя, небрежнӧя восьлалігтыр, и бурджык гӧлӧсӧн нин шуис:
— Овцефермаад тэнад делӧыд бурджыка мунӧ.
Весиг эмӧсь ӧткымын достижениеяс.
Цыгейскӧй ыжъясыд тэнад бурӧсь.
Ме сэтысь бӧрйи кык баляӧс детдомлы, ӧтикӧс кӧсъя ньӧбны аслым.
И сы кывъяслӧн вежӧртасыс, и Травницкийлӧн вылӧ пуксьӧмыс ку пытшсьыс петкӧдісны Василийӧс.
«Колхозса баляясӧс сылы сетны! — думайтіс Василий. — Аддзылім ми татшӧмъястӧ!
Зэвтӧма ассьыс бексӧ кучикӧн да думайтӧ, мый сійӧ тані царь и ен.
А но, ме тэнӧ ещӧ ӧтчыд заводитла тӧдмавны, голубчикӧс, мыйся тэ морт».
Нырбордъяссӧ вӧрӧдіг да став пинь тыдавмӧн лёкысь нюмъялігтыр, кодлысь значениесӧ гӧгӧрвоис ӧтнас пырысь-пыр жӧ повзьӧм Авдотья, Василий шуис:
— Куим баля, сідзкӧ, цыгейскӧй породааӧс?
Тіян бӧрйӧм серти?
Пырысь-пыр!..
А дзодзӧгъяс оз ковны?
Дзодзӧгъяс миян госаӧсь, тшӧгӧсь.
Он-ӧ босьтӧй пара?
— Но, мый нӧ, ог ӧткажитчы и дзодзӧгъясысь, — шуис Травницкий, и ляпкыд кымӧс увсяньыс сылӧн векни синъясыс видзӧдлісны ещӧ бурджыка.
— Пырысь-пыр...
Ӧти здук...
Пырысь-пыр... — шуаліс Василий. ійӧ зілис вештыны кыптысь ыпнитӧмсӧ и сэки жӧ чувствуйтіс, мый сійӧ быть лоӧ.
— А висьталӧй ті меным, Травницкий ёрт: тайӧ мый нӧ, баляяс вӧсна ті ыстылінныд мела став сикт пасьтала посолъясӧс?
Али ещӧ кутшӧмкӧ мог вӧлі тіян ме дорӧдз?
Травницкий чуймӧмысла быттьӧ кынмис места вылас:
— А мыйся тэ барин сэтшӧм, мый тэнӧ и беспокоитны оз позь?
— Ме тэныд абу барин, а колхозса председатель! — эз вермы кутчысьны да аслас ярлунӧн наслаждайтчӧмӧн нин мӧдіс грӧмитны Василий.
— Баляяс сылы кажитчӧмаӧсь!
Ме тэныд сэтшӧм баляяс да дзодзӧгъясӧс петкӧдла, мый тэ верст он кут матыстчывны менам колхоз дорӧ!
Мед тэнад дукыд тані эз вӧв!
Василий гурйыв восьтіс ӧдзӧссӧ да шыбитіс ывла вылӧ Травницкийлысь дохасӧ.
Комнатаӧ мӧдіс путкыртны-пырны еджыд ру.
Перегородка сайын бӧрдіс ичӧтик Дуняшка.
Но Василий ставсӧ кыліс ыджыд шум пыр: жувгис сылӧн юрыс.
Здук кежлӧ вуджӧртчыліс Травницкийлӧн шоммӧм теста кодь ляпмунӧм, повзьӧм чужӧмыс, и кыськӧ дворсьыс нин кыліс сылӧн немвиччысьтӧм вӧсньыдик да оръясяна гӧлӧс:
— Ме тайӧс сідзи ог коль!
Кор воис Валентина, Василий пукаліс пызан саяс кизявтӧм дӧрӧма да горша юис капуста рӧсов.
— Кӧні нӧ воӧм мортыд? — юаліс Валентина.
— Муніс.
— Коді вӧліс?
— Сідз, ӧти свист...
Василийлы эз вӧв окота сёрнитны, и Валентина муніс.
Рытнас Валентина куйліс паччӧр вылын.
Лена пукаліс пызан сайын да гӧтӧвитчис урокъяс кежлӧ, а Василиса лӧсьӧдчис водны пӧлатьӧ.
Комнатаӧ пырис Алексей.
Сылӧн гӧна шапкаыс да ыж ку воротникыс вӧлі вевттьысьӧмаӧсь йи коркаӧн, сэтчӧ сибдӧм лымчиръясӧн.
Лымйӧссьӧма да сибдӧма кымӧс вылас юрси прать.
Сылӧм лымйысь вазьӧм чужӧмыс банйӧма, синъеджыдъясыс лӧсталісны.
Валентина чургӧдіс юрсӧ паччӧрсянь.
— Воин? — шуис сійӧ скӧрысь да ӧбидитчӧмӧн.
— Синъяса пипу чурка!
Лена чуймис тадзи чолӧмалӧмысь, но Алексей эз чуймы, а серӧктіс.
— Гигзьӧ! — скӧраліс Валентина.
Сійӧ чеччыштіс паччӧрысь, гынсапӧгасис, матыстчис вокыс дінӧ да лёкысь тракнитіс васӧд юрси пратьӧдыс:
— Меж плеш!
Пуксьы рок сёйны!
Гынсапӧгъяса, пухӧвӧй чышъяна, небыдик, пелькиник, сійӧ вӧлі дзик кань кодь.
Мыйкӧ каньлӧн сяма вӧлі и сы чужӧмын — гырысь синъяса, ичӧтик вома, решительнӧй щӧкаа, паськыд бандзибъяса гӧгрӧс чужӧмын.
— Ті тӧданныд, кытысь ӧні воис тайӧ асныраыс?
Сиктса томйӧзлӧн рытъя школаысь, а школаыс вит километр сайын!
Во чӧж ме сылы гижлі, талун кык час ме сійӧс уговаривайті: «Мунам, кывйӧ сетчытӧм, прӧтивнӧй морт, мекӧд Угреньӧ!
Ов ме ордын да велӧдчы.
Квартира миян сэні ыджыд, куш диваныс куим!»
Ок, и лёкала ме тэ вылӧ! — скӧрысь шыасис сійӧ вокыс дінӧ.
— Мыйла ті онӧ кӧсйӧй мунны? — юаліс Лена.
— Мыйла нӧ ме муна? — весиг быттьӧ ӧбидитчис Алёша.
— Мый ме, висьысь али туйтӧм морт, медым овны рӧдвуж мыш сайын!
— Вот сёрнит сэсся сыкӧд!
Доля, доля, доля — некутшӧм тӧлк!
Дзик оз вермы нинӧм гӧгӧрвоны.
Мучитіс сійӧ менӧ...
У-у! Пу меж.
Валентина мӧдіс кучкавны ичӧтик кулакъяснас вокыслы мышкас.
Алёша ышловзис, пуктіс паньсӧ, пукаліс зэв спокойнӧя да бурпырысь, довольнӧя нюмъяліс, виччысиг, дыр-ӧ чойыс оз дугды кучкалӧмсьыс.
— Нюмъялӧ!
Киясӧй доймыны кутісны, а сылы дзик веськодь.
Нинӧм сылы оз мӧрччы! — Валентина немвиччысьтӧг вежис гӧлӧссӧ, сывйыштіс Алёшаӧс да банбокнас топӧдчис сы банбок бердӧ.
— Воканӧй!
Мунам Угреньӧ!
Ужнайтӧм бӧрас Алёша пуксис Леналы паныд да пуктіс ассьыс учебникъяссӧ пызан мӧдар помас.
Лена аддзис сылысь мылькъя да шыльыд кымӧссӧ, ныр вевдорас ӧтлаасьысь мича синкымъяслысь бордъяссӧ, лэдзӧм синлысъяссӧ.
Алёша зіля занимайтчӧмысла вӧрӧдіс вомдоръяссӧ да вунӧдчӧмӧн шӧпкӧдіс: «Синус альфа плюс косинус бета...» Сылӧн зільлуныс вуджліс Леналы.
Леналы гажаджык вӧлі уджавны сы вӧсна, мый найӧ тшукӧдлывлісны перӧяссӧ ӧти чернильницаӧ да пуктавлісны книгаяссӧ сідзи, медым не мешайтны ӧта-мӧдныслы.
Мукӧд дырйи найӧ паныдасьлісны синъяснас, и сэки Алексей кыв ни джын шутӧг нюмъяліс Леналы.
Валентина видзӧдіс на вылӧ паччӧрсянь.
— Вот и кольччы овны миянӧ, Лена! — шуис сійӧ. — Кыкӧннад тіянлы гажаджык лоӧ занимайтчынытӧ!
— И збыльысь! — пыр жӧ быттьӧ ловзис Алексей. — Мыйла тіянлы овны Поля ордын?
Аски ме вая тіянлысь кӧлуйтӧ, и ставыс.
— Горничаысь крӧватьсӧ позьӧ пачланьыс вештыштны, — содтіс Василиса.
А Лена чувствуйтіс нин асьсӧ гортын моз.
Занимайтчӧмсӧ помалӧм бӧрын сійӧ водіс орччӧн Валентинакӧд да топӧдчис банбокнас сылӧн шоныд пельпом бердӧ.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Валентина вӧлі арлыднас неуна ыджыдджык Ленаысь, тушанас ичӧтджык да вӧсниджык, Леналы сійӧ кажитчис ыджыдӧн, вынаӧн да мам кодь бурӧн.
«Валя кӧ эськӧ эз мун, меным эськӧ тані вӧлі зэв лӧсьыд...» — унмовсигас думайтіс Лена.
Валентина воис Угреньӧ Андрейсьыс водзджык да ӧтнас пырис тыртӧм квартираас.
— Вот, медбӧрти, ме гортын... гортын... гортын...
— Сійӧ ветлӧдліс комнатаысь комнатаӧ да шуаліс тайӧ чуймӧдана — «гортын» — кывсӧ.
abu
Войнаӧдз сійӧ оліс «гӧтыртӧм олӧмӧн», сы вӧсна мый велӧдчис Горькийын, Сельскохозяйственнӧй институтын, а Андрей уджаліс районын.
Сэсся воис война да шыблаліс найӧс разнӧй фронтъяс вылӧ.
Война бӧрын Валентина бӧр воис институтӧ, а Андрей бара муніс районӧ, и бара найӧ олісны торйӧн.
Вот и помалӧма институт, получитӧма назначение Угренскӧй районӧ, и Валентина воис гортас пыр кежлӧ.
«Гортӧ пыр кежлӧ» — тайӧ кывъясыс сылы означайтісны зэв ыджыд, помтӧм шуд.
Сэсся оз нин лоны торйӧн олӧм да мунӧмъяс, позяна лоӧ садьмыны асылын да аддзыны мужикыслысь чужӧмсӧ аскӧдыс орччӧн, позяс аддзывны сійӧс быд лун.
Валентина серӧктіс, пуксис медводдза веськалӧм улӧс вылӧ да кывмӧн шуис аслыс:
— Вот ме и гортын.
Гортын!..
Миян Андрейкакӧд дом.
Сэсся сійӧ выль нагрудникасис — нагрудникыс вӧлі уборкаа — да заводитіс кӧзяйничайтны.
Колӧ, медым мужикыс локтігкежлӧ комнатаыс вӧлі гажа да пызан вылын вӧлі ужин.
Сійӧ вольсаліс пызан вылӧ еджыд скатерть, вевттис тумбочкаяссӧ вышивайтӧм еджыд салфеткаясӧн, ӧшӧдіс лампа вылӧ выль шӧвк абажур.
Сійӧ ещӧ эз на помав лӧсьӧдчӧмсӧ, кор зэв ӧдйӧ пырис квартираас мужикыс да, ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ пӧдлавтӧг, пальтосӧ да шапкасӧ пӧрччытӧг, уськӧдчис гӧтырыс дінӧ да кыскис сійӧс ас бердас.
— Энлы, ме мысся...
Киясӧй... бусӧсь жӧ киясӧй... — гӧтырыс мынтӧдліс сылысь кияссӧ, а Андрей окаліс сылысь пачкайтчӧм кипыдӧсъяссӧ, чужӧмсӧ, юрсисӧ.
— Андрейка... йӧй...
Лэдз жӧ меным мыссьыштны...
Лэдз кӧть нагрудникӧс пӧрччыны...
Валентина сьӧкыдпырысь мездысис сыысь, пӧдлаліс восьса ӧдзӧссӧ, заставитіс сійӧс пӧрччыны пальтосӧ.
— Пуксьы спокойнӧя! — уговаривайтіс Валентина. — Тэ туй вывсянь, тэ мудзин, кынмин, тшыг.
Ме лӧсьӧді ужин...
— Валенька!
Чӧрту ужиныд!..
Гажтӧмчи жӧ!
Кор дыр мысти Валентиналы удайтчис пуксьӧдны сійӧс пызан сайӧ, ставыс нин вӧлі кӧдзалӧма.
Сійӧ выльысь бара мӧдіс шонтыны ужин, а Андрей ньӧти кольччывтӧг вӧтлысис сы бӧрся.
Найӧ пуксисны пызан сайӧ, и Валентина шуис:
— Но вот ми и гортынӧсь, Андрейка!
Кутшӧм шуд, мый сэсся оз нин ковмы некытчӧ мунны ӧта-мӧд дінысь!
Андрей чужӧм вылын пыр жӧ тыдовтчис шӧйӧвошӧм да страдание, а Валентина эз казяв тайӧс да водзӧ висьталіс:
— Тэ сӧмын думыштлы: асывнас ме восьта синъясӧс — и тэ тані.
Тані!
И тадзи быд лун!
Сійӧ серӧктіс, а Андрей бӧр пуктіс яй торсӧ.
— Тэныд оз кажитчы менам гӧтӧвитӧмыс?
— Кажитчӧ.
Андрейлы лои сьӧкыд видзӧдны сэтшӧм старайтчӧмӧн сыӧн вольсалӧм тайӧ еджыд салфеткаяс вылас, тайӧ выль нагрудник вылас да тайӧ абажур вылас.
— Валя...
— Да?..
Но Андрей эз вермы ӧні висьтавны сылы, эз вермы шогӧ уськӧдны сразу.
Колӧ вӧлі подготовитны Валяӧс тайӧ сёрни кежлас, медым сійӧ ставсӧ гӧгӧрвоис да эз мӧд шогсьыны сэтшӧм ёна.
Андрей кутіс висьтавлыны районнӧй делӧяс йылысь.
Валентина кывзіс кокъяссӧ креслӧас сюркнялӧмӧн.
Висьталігас сійӧ увлекитчис, кыдзи и век.
Сійӧ чеччыштліс места вывсьыс; мимикаӧн, жестъясӧн, интонацияясӧн изображайтліс найӧс, кодъяс йылысь висьтавліс, торкавліс асьсӧ ёна серӧктылӧмъясӧн, немвиччысьтӧг юрас воӧм выль эпизодъясӧн.
Валентина любуйтчис сылӧн муса да быдпӧрйӧ радуйтана способность вылӧ увлекайтчыны йӧзӧн да делӧясӧн.
Кор найӧ прамӧя сёрнитісны, Андрей матыстчис гӧтыр дінас да кутіс сійӧс пельпомъясӧдыс:
— Ӧні, Валенька, ме должен шогтор тэныд висьтавны.
Кывзы менсьым бура да гӧгӧрво, кыдзи тэ менӧ пыр гӧгӧрволан...
Валентина чошкӧдіс пельяссӧ.
Андрейлы сьӧкыд вӧлі сёрнитнысӧ, кывъясыс артмылісны официальнӧйӧсь, косӧсь.
— Валенька...
Кыдзи ме тэныд висьтавлі нин, миян век на абу лючки партийнӧй кадръясӧн.
Ми мобилизуйталам коммунистъясӧс районнӧй центрысь да мӧдӧдалам местаясӧ.
Тэ тӧдан, тайӧ — миян общӧй положение. — Сійӧ сувтіс, малалыштіс сылысь пельпомъяссӧ, топыда топӧдіс ас дінас.
— Тэнад рӧднӧй Первомайскӧй колхозыд миян медся омӧль...
Сідз вот...
Тайӧ колхозас эм кык коммунист.
Медым вӧлі партийнӧй организация, колӧ коймӧд...
И ещӧ...
И ещӧ тайӧ слаб сельсӧветас штат кузя пӧлагайтчӧ агроном...
Миян абу ни ӧти агроном, кодӧс ми вермим эськӧ мӧдӧдны...
Тайӧ ӧти.
Мӧд...
Тані, Угреньын, агрономъяслӧн став штатнӧй местаясыс занятӧсь...
Андрей чӧв ланьтіс.
Валентина гӧгӧрвоис сылысь, но сы йылысь мӧвп, мый, муртса виччысьны вермӧм бӧрын, Андрей ачыс торйӧдӧ гӧтырсӧ ас дінсьыс да бара мӧдӧдӧ уна километръяс сайӧ, кажитчис некытчӧ шогмытӧмӧн да омӧльӧн, и Валентина шуис падъялігтыр:
— Тэ?..
Тэ кӧсъян мӧдӧдны менӧ сэтчӧ?..
— Валенька, гӧгӧрво, мӧдног оз позь.
Тэ коммунистка, тэ агроном, тэ чужин да быдмин сэні — ставыс висьталӧ сы йылысь, медым мӧдӧдны тэнӧ сэтчӧ.
Талы паныд сӧмын ӧтитор — сӧмын сійӧ, мый тэ менам гӧтыр.
Но ӧд эн кӧ вӧв эськӧ тэ менам гӧтырӧн, ме мӧдӧді жӧ эськӧ тэнӧ сэтчӧ.
Кыдзи нӧ ме верма ӧні мӧдног вӧчны.
Ме кӧ мӧдног вӧча, сідзкӧ лишита ачымӧс пытшкӧсса правоысь мӧдӧдны кӧть кытчӧкӧ мукӧд йӧзӧс.
Гӧгӧрво, мӧдног миянлы оз позь!
Оз жӧ позь снимитны мортӧс, коді уджалӧ Угреньын уна во, да мӧдӧдны сійӧс Первомайскӧйӧ, а тэнӧ назначитны сы местаӧ сӧмын сы вӧсна, мый тэ менам гӧтыр.
abu
Валентина лэптіс пыр жӧ жугыльтчӧм кельдӧдӧм чужӧмсӧ да шуис:
— Сідзкӧ, бара мунны?
Сідзкӧ, бара овны тэтӧг?
Сідзкӧ, тайӧторъясыс нинӧм оз лоны?.. — сійӧ гӧгӧр видзӧдліс комнатасӧ.
— Ме сэтшӧма радлі тайӧ став вылас...
Ме сэтшӧм шуда вӧлі...
Сэки лои Андрейлы мыйкӧ дзик немвиччысьтӧмтор.
Сылӧн Валькаыс, кодлы Андрей сэтшӧма веритліс, нетшыштіс тумбочка вылысь еджыд салфеткасӧ, кытчӧ вышивайтӧма пӧлӧзничаяс, видзӧдліс сы вылӧ, тупкис сійӧн чужӧмсӧ да кутіс сыркъялӧмӧн ёна бӧрдны.
Гӧтырыслысь синвасӧ медводдзаысь аддзӧмысь Андрей шӧйӧвоши.
Вывті чорыдӧн кажитчис сылы сійӧтор, мый уна во чӧж горттӧм олӧм бӧрын сійӧ бӧр торйӧдіс ас дінсьыс гӧтырсӧ, бара лишайтіс кыкӧн олӧм кузя прӧстӧй человеческӧй шудлунысь.
Андрейлӧн эз тырмы выныс видзӧдны, кыдзи, чужӧмсӧ салфеткаӧн тупкӧмӧн, гӧтырыс бӧрдіс, а ӧд салфеткасӧ неважӧн на вӧлі зэв бура утюжитӧма сы киясӧн.
Волясӧ зэвтӧмӧн Андрей веніс волнуйтчӧмсӧ, коді кыптыліс гӧтырыслысь синвасӧ аддзӧм бӧрын.
«Нинӧм трагическӧйыс эз ло, — шуаліс сійӧ аслыс. — Ӧд ставыс лючки, и ми нервничайтам весьшӧрӧ.
Валя кутас овны месянь кызь километр сайын.
Миян эм машина, ми мӧдам аддзысьлыны быд недель, ми мӧдам уджавны ӧтлаын.
Ми шудаӧсь и лоам шудаӧсь.
И мыйла сэні мучитчынысӧ и мыйла вӧчавны трагедияяс?»
Сійӧ матыстчис гӧтырыс дінӧ да кыв ни джын шутӧг кутіс малавны сылысь пельпомъяссӧ да кияссӧ.
Валентина виччысис, мый сійӧ шуас: «Кольччы, эн мун!» — но мужикыс чӧв оліс.
Валентина ачыс должен гӧгӧрвоны ставсӧ да успокоитчыны.
Сійӧ видзӧдліс Андрей вылӧ да аддзис мелі, спокойнӧй синъяссӧ да топыда топӧдӧм вомдоръяссӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый мужиксяньыс оз позь виччысьны сылы ни бурӧдӧм, ни уступкаяс.
Андрей кӧсйис, медым гӧтырыс вӧлі «колана вылнаын», да чӧла, чорыда виччысис, кытчӧдз Валентина оз босьт асьсӧ киясас.
Валентина тӧдіс сылысь сетчытӧмсӧ, коді ӧткымынысь волывліс немжалиттӧм чорыдлунӧдз, и радейтліс сійӧс сідз жӧ, кыдзи радейтліс сылысь ставторсӧ.
Сійӧ дугдіс бӧрднысӧ да топӧдчис банбокнас Андрей сьылі бердӧ.
— Боже мой, Андрейка, кутшӧм тайӧ ставыс тэлӧн кодь!.. — шуис сійӧ ньӧжйӧник да шогпырысь.
— Виччысьны гӧтыртӧ сизим во, воис — и дзик сійӧ жӧ луннас вӧтлыны сійӧс чӧрт тӧдас кытчӧ!
Кыдзи тайӧ ставыс тэлӧн кодь!..
Валентина ышловзис да нюммуніс.
Сійӧ радейтіс Андрейсӧ буретш сыысь, мый тайӧ вӧлі сылӧн кодь.
— Кор ковмас меным мунны?
Андрей эз вермы шуны сылы, мый мунны ковмас регыд.
— Валенька!
Тэ ветлан первойысьсӧ лун кежлӧ, видзӧдлан ачыд, аддзан, кутшӧм кадӧдз тані овны.
Валентина пытшкын кыптіс кӧсйӧм ордйысьны мужикыскӧд, коді частӧ кыпӧдлывліс татшӧм кӧсйӧмсӧ гӧтырыслысь.
Окота вӧлі лоны сыысь не слабджыкӧн, сэтшӧм жӧ чорыдӧн да делӧлы ставсӧ подчиняйтысьӧн, окота лои и задоритыштны сійӧс и вылынджык лоны сыысь.
— Ме сэні вӧлі нин и аддзылі, — шуис сійӧ эльтӧмӧн. — Кӧсъян кӧ тӧдны менсьым мӧвпӧс, то сэтчӧ колӧ мунны аски жӧ.
Андрей шӧйӧвоши да повзис:
— Но, сӧмын... не аски!
Мыйла нӧ аски?..
Он, он!
Олыштан гортын недель-мӧд, оз ков аски!
Валентина тӧдіс, мый сыысь кындзи некод некор оз аддзыв мужикыслысь волевӧй, упрямӧй чужӧмсӧ шӧйӧвошанаӧн, кевмысянаӧн, повзьӧмаӧн, и сы вӧсна вӧлі шуда здук кежлӧ аддзывны сійӧс татшӧмӧн.
— Всё-таки любитан менӧ?..
— Но, а кыдз жӧ, йӧюк тэ!
Ме некытчӧ ог лэдз тэнӧ аски, тайӧ нин морт вынысь вывті.
Андрей унмовсис Валентинаысь водзджык.
Гӧтырыс куйліс сыкӧд орччӧн да думайтіс.
Сы вӧсна, мый Андрей мӧдӧдӧ сійӧс районӧ, сійӧ любитіс мужиксӧ воддза дорысь ещӧ ёнджыка.
Валентина думайтіс, мый районын Андрейсӧ, секретарьяс пӧвстысь дзик ӧтнассӧ, оз случайнӧ шуны «Петровичӧн» сэтшӧм пӧся да уважайтӧмӧн, сідз жӧ, кыдзи шуӧны старикъясӧс, быттьӧ тайӧн утверждайтӧны мукӧдъяс вылын сылысь старшинствосӧ, сылысь зрелостьсӧ да вынсӧ.
«Тэ, тэ, тэ, сӧмын тэ...» — банбокнас мужик киас инмӧдчӧмӧн думсьыс шуаліс сійӧ, шуаліс эз сы вӧсна, медым лишнӧйысь эскӧдны асьсӧ аслас бӧрйӧмын, но сы вӧсна, мый тайӧс шуавнысӧ вӧлі шудӧн.
Валентиналы помтӧм дона вӧлі ас дінсьыс аддзыны тайӧ мортсӧ, код кодьӧн сылы окота вӧлі лоны быдтор кузя, коді вӧлі буретш сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн должен лоны сы чайтӧм серти настоящӧй морт да настоящӧй мужчина.
Кор сизим во сайын пӧдругаясыс да рӧднӧйясыс юалісны сылысь, мыйла сійӧ мӧдіс радейтны Андрейӧс, Валентина эз вермы объяснитны.
— Сійӧ мича? — юалісны сылысь.
— Ак, да абу жӧ!.. — вочавидзис сійӧ дӧсадапырысь.
— Сійӧ тӧлка, талантливӧй?
Валентиналы окота вӧлі шуны, мый Андрей талантливӧй, но сійӧ эз вермы объяснитны, мыйын Андрейлӧн талантыс.
Сылӧн талантливостьыс петкӧдчывліс олӧм дорӧ горшлунын.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс, горша вӧчліс ставсӧ: уджаліс, веськӧдліс йӧзӧн, радейтліс, дружитліс, лыддьыліс книгаяс, серавліс да скӧравліс, думайтліс да пӧртліс мӧвпъяссӧ действиеясӧ.
Тайӧ вӧлі действиеяс дорӧ настоящӧй горшлун, олӧмӧ активнӧя да властнӧя суитчыны горшлун.
Андрейлӧн узигас воссьыліс кулакыс да бӧр гӧрддзасис.
Валентина топыдджыка инмӧдчис банбокнас мужикыс ки бердӧ:
— Сӧмын тэ...
Андрей садьмис.
Сылы тырмымӧн вӧлі узьыштны дас вит минута, медым запаситчыны лунтыр кежлӧ свежестьӧн да збодьӧрлунӧн.
Сійӧ кыліс Валентиналысь банбоксӧ аслас ки бердысь и ас ногыс гӧгӧрвоис сылысь движениесӧ.
— Валенька, тэ он узь?
Тэ сӧмын на воин и регыд мысти бӧр мунан, а ме унмовси, быттьӧ колода!
Валентина эз мешайт сылы гӧгӧрвоны сійӧс ас ногыс: Андрей вӧлі сыкӧд орччӧн, и ставыс, мый кӧть эз вӧч мужикыс, вӧлі шудӧн.
6. «Жалейка»
Валентина кайис мыльк йылӧ да пуксис шойччыштны валежник чукӧр вылӧ.
Сылӧн ур ку пасьыс вӧлі коскӧдзыс лымйӧссьӧма.
Сійӧ асывсяньыс путешествуйтіс толаӧсь муяс вывті — чукӧртіс анализ вылӧ почвалысь образецъяс.
Мешӧк волысъясыс вундісны пельпомъяссӧ пась пырыс: мешӧкас вӧлі сӧвтӧма кын му ёкмыльяс.
Валежник чукӧр вылӧ пуксьӧм бӧрын сійӧ пӧрччис мешӧксӧ да вӧрӧдыштіс пельпомъяссӧ.
Луныс вӧлі шоныд да уль руа.
Вӧсньыдик кымӧрторйӧн сайӧдыштӧм шонді уліті быгыльтчис вӧръяс весьтті.
Вӧрыс матыстчыліс сьӧд кытшджынйӧн рытыввывсянь, а асыввывсянь нюжӧдчӧмаӧсь муяс.
Гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь да нинӧм эз вӧр.
Сӧмын тола шӧрын чурвидзысь вӧсньыдик ӧтка ньӧртор муртса дрӧгнитлывліс.
Сьӧлӧмтӧ ёнтысь простор шыавтӧг да кывзысьӧмӧн вольсассис кок улын лӧзов толаяслӧн кынмӧм гыясӧн.
Кыськӧ ылысь кыліс тешкодь, оръясяна да кузь шы.
Тӧлыс-ӧ шутьляліс век ӧткодь сьыланкывсӧ, али ылыс ключын ваыс писькӧдчис йи пырыс да муртса кывмӧн жургис пуяс костӧд?
Тайӧ вӧсньыдик шыыс да дрӧгниталысь ньӧрторйыс вӧліны ӧткодя норӧсь да дзик ӧткаӧсь.
Куш увъяссӧ нюжӧдӧмӧн да мыйкӧ терпитӧмӧн виччысиг сулалісны сьӧд кустъяс.
Валентина видзӧдіс на вылӧ.
«Важӧн-ӧ ме прӧйдитлі таті да думайті сы йылысь, медым заставитны тіянӧс дзоридзавны мичаа, пушыда, сідзи, кыдзи ті эн на дзоридзавлӧй некор... — думсьыс шуис налы Валентина.
— Мый нӧ ме сямма тіянкӧд вӧчны?
Кыдзи ті овлінныд?
Кыдзи ті мӧданныд овны?»
Став муыс, кодӧс аддзис мыльк йывсянь Валентина, вӧлі сылӧн муӧн — сельсӧветлӧн муӧн, кӧні сійӧ уджаліс агрономӧн.
Муяс куйлісны, быттьӧкӧ зэв ыджыд лыддьытӧм книгалӧн листбокъяс.
Тайӧ муясыслӧн быд лестуктор имеитіс ассьыс история, имеитіс ассьыс важсӧ, ӧніясӧ да будущӧйсӧ, и Валентиналы колӧ вӧлі тӧдны на пӧвстысь любӧйӧс «куим кадын да куим измерениеын», кыдзи шулывліс почвоведение кузя профессор.
Валентина воис кык лун сайын и тайӧ кад чӧжыс изучайтіс земельнӧй документъяс.
Севооборотъяс вӧлі торкӧма, муяслӧн история эз нуӧдсьы.
Сы могысь, медым тӧдмавны, мый, кор и кутшӧм му вылӧ кӧдзӧма, кутшӧм удобрениеяс петкӧдӧма, колӧ вӧлі юасьны председательлысь, бригадиръяслысь, и частӧ тыдовтчыліс, мый сюсӧ кӧдзӧмаӧсь зӧр бӧрын, мый том вӧрӧн тырӧм эновтӧм клевер быдмӧма ӧти местаын уна во чӧж, некод сы вылӧ абу видзӧдлывлӧма.
— Мыйла энӧ гӧрлӧй клевер муястӧ?
— Да ӧд сьӧкыд найӧс гӧрнысӧ, эжа кодь жӧ,
некыдз оз чукты, — вочавидзлісны сылы. — Первойсӧ та вӧсна эгӧ гӧрӧй, а сэсся кыдз пуяс быдмисны...
Сы могысь, медым муясыс лоины бурӧсь, колӧ вӧлі землеустроителькӧд ӧтлаын выльпӧв лӧсьӧдны севооборотъяс, колӧ вӧлі выльпӧв заводитны муяслысь история, колӧ вӧлі выльпӧв изучитны почваяслысь составсӧ да выработайтны удобрениеяслысь рецептура.
Водзӧ лоан уджыслӧн сложностьыс повзьӧдліс Валентинаӧс.
Сійӧ кутіс кажитчыны ачыс аслыс ичӧтикӧн, коді вошӧма толаӧсь муяс пӧвстӧ.
«Овмӧс» менам абу ичӧт, — думайтіс сійӧ, — и быд гектар ме должен тӧдны, кыдзи тӧдӧны кӧзяйкаяс асланыс кладӧвӧйысь быд джадж.
Справитча-ӧ?
Ог-ӧ ачымӧс янӧд?
Комсомолецъяс, томйӧз, колхознӧй актив — вот менам надеяыс.
Торйӧдча наысь — воша лым пӧвстӧ, кыдзи тола пиын тайӧ ньӧрторйыс.
И абу лӧсьыд вот тадзи, кыдзи талун, ӧтнамлы ветлӧдлыны муяс вывті, лукйыны мусӧ.
Тайӧ ме сӧмын заводитӧм могысь, а сэні колӧ ставсӧ стрӧитны мӧдног...
Мый тайӧ бара сьылӧ сэтшӧм нора, сэтшӧм шога?
Кӧні сійӧ сьылӧсӧ?»
Валентина кутіс лэччыны мыльк йылысь.
Мыльк шӧрсяньыс заводитчыліс сиктыс, и медводдзаӧн туй дорас сулаліс ичӧтик школа.
Кымын матӧджык Валентина воис школалань, сымын бурджыка кутісны кывны гӧгӧрвотӧм шыяс.
Регыд найӧ воштісны быдпӧлӧс загадочность, и лои гӧгӧрвоана, мый кодкӧ ньӧти кужтӧг, но сьӧлӧмсяньыс ворсӧ пӧлян сяма инструментӧн.
Кор Валентина воис школа весьтӧ, загадкасӧ дзикӧдз лои тӧдмалӧма:
кильчӧ вылас пукаліс Матвеичлӧн ичӧтик внукыс, кодӧс нимтылісны Славка-ыджыд юрӧн, да зіля пӧлясис ас вӧчӧм пӧлянӧн. Татшӧм пӧлянсӧ нор шыяс вӧснаыс сиктын шуисны «жалейкаӧн».
Шарпӧн вӧнялӧм выль пасьыс Славка вылын пукаліс пурк-порк, Славкалӧн ыджыд юрыс пӧлыньтчӧма боквыв, гӧна шапкаыслӧн ӧти пельыс чурвидзис вевдорын.
Тайӧ чурвидзысь шапка пель вӧснаыс Славка вӧлі паськыд кузь пеля кычан кодь, коді чошкӧдӧма пельсӧ.
Славка пӧлясис ставсӧ вунӧдӧмӧн, и сы вӧсна эз казяв Валентинаӧс.
Тэ жалит менӧ, жалейкаӧй... —
старайтчӧмӧн шуаліс сійӧ и сэки — зіля заводитліс выльысь:
Тэ жалит менӧ...
Тыдалӧ, тайӧ фраза саяс Славкалӧн музыкальнӧй талантъясыс эз петавлыны.
— Тайӧ тэ менӧ петкӧдін терпениеысь, неладнӧ мед лоӧ тэкӧд, Славка! — нораа шуис сылы Валентина. — Муна му вывті, кыла: дзуртӧ и дзуртӧ мыйкӧ, а мый — ог вермы гӧгӧрвоны.
Дзикӧдз мучитін, збыль!..
Славка босьтіс вомсьыс пӧлянсӧ, пыркнитіс чурвидзысь шапка пельсӧ да сибдӧм гӧлӧсӧн делӧвӧя шуис:
— Меным Мефодий дед жалейкасӧ пӧдаритіс...
— Аддза, мый пӧдаритӧма, мед тіянлы кыкнанныдлы неладнӧ лои!
Валентина босьтіс гижӧм вылӧ Леналысь тетрадь, и найӧ ӧтлаын мӧдӧдчисны гидростанцияӧ видзӧдлыны, мый сэні вӧчсьӧ, да тӧдмавны, лоас-ӧ рытнас би.
Славка вӧтчис тшӧтш на бӧрся.
Электростанция вӧлі матын.
Выль электрик Михаил Буянов, коді вежис Тоша Бузыкинӧс, воис колхозӧ некымын лун сайын.
Колхозникъяс бура помнитісны беринӧсь, вертлян, мисьтӧминик зонмӧс — Мишка Буяновӧс — да шензисны, мый сійӧ сэтшӧма вежсьӧма.
Ӧні Михаил вӧлі стройнӧй, статя морт, коді галифе гача да пасьталӧма районын ӧнӧдз аддзывтӧм фасона ной куртка.
Тайӧ курткаыс топыда пукаліс кос гӧгӧрыс, увдортіыс паськавліс и доргӧгӧрсӧ вӧлі вурӧма аддзывлытӧм пемыдгӧрд куӧн.
Ставсӧ тӧдысь Фроська висьталіс, мый тайӧ курткаыс шусьӧ «венгеркаӧн».
Электрик юрын вӧлі папаха сэтшӧм жӧ аддзывлытӧм куысь.
Электриклӧн неуна беринӧсь кельыд чужӧм вылын тӧдчис шоглун да асьсӧ вылӧ пуктӧм.
Сыкӧд орччӧн ветлывліс сылӧн чангыль ныра, прӧстӧйиник гӧтырыс и, колхознӧй нывъяс шуӧм серти, ньӧти эз лӧсявлы мужикыслы пӧв вылӧ.
Найӧ ветлывлісны век ӧтлаын и кор казявлісны пӧлыньтчӧм кузнеча либӧ птицефермаысь розя вевт, то видзӧдлывлісны ӧта-мӧд выланыс гӧгӧрвоана, курыд-зывӧктана видзӧдласъясӧн, быттьӧ кӧсйисны шуны ӧта-мӧдныслы: «И кытчӧ вайӧдіс миянӧс вӧрсаыс?»
Электриклӧн сёрниясыс вӧліны интереснӧйӧсь и наын зэв уна паныдасьлывлісны книжнӧй кывъяс.
Прӧйдитысь шофёръяслы сійӧ висьтавлывліс сы йылысь, кыдзи кыптӧ тонно-километраж бур туй дырйи, фермаын висьтавлывліс «рацион таблицаяс» йылысь да автоматическӧй юктасян йылысь.
Колхознӧй томйӧз вылӧ выль электрик вӧчис ыджыд впечатление, но старикъяс видзӧдісны сы вылӧ эскытӧмпырысь, и Матвеич броткис:
— Кык больгысь воисны колхознӧй нянь сёйны...
Воысьяс дорӧ эскытӧмыс кыптіс сы бӧрын, кор колхозын кусі би и гидростанция дыр кежлӧ сувтіс ремонт вылӧ.
Отставнӧй электрик Тоша Бузыкин ветлӧдліс сикт кузя, таинственнӧя да лёкалӧмӧн синсӧ куньтыраліг, пыркнитлывліс шочиник тошсӧ и став аслас виднас висьталіс: «Тайӧ-ӧ ещӧ лоӧ...»
Мустӧм кажитчис Валентиналы да Леналы рытъясын битӧг олӧмыс, и найӧ шуисны пыравны электростанцияӧ да подробнӧя тӧдмавны, мыйын делӧыс.
Кор Лена да Валентина матыстчисны гидростанция дінӧ, найӧ аддзисны вевт вылын пукалысь Тошаӧс.
Тоша краситіс шпильсӧ гӧлубӧй краскаӧн, тошкыс сылӧн сідзжӧ вӧлі гӧлубӧй краскаӧсь, а вевт вывтіыс шоръяс моз визувтісны гӧлубӧй визьяс.
Ӧти пельпом вылас чӧвтӧм «венгеркаа» выль электрик чеччаліс гидростанция кильчӧ дорын, грӧзитіс Тошалы кулакнас да горзіс:
— Ме тэныд вевтсӧ али мый тшӧкті краситны, кӧза тош?
Ме тэныд, кыдзи мортлы, тшӧкті шпильсӧ мавтны.
Тэ мыйла став вевтсӧ визьйӧдлӧмыд?
Лэччы, чӧрт тэкӧд!
Буянов чеччалыштіс, видчыштіс да пырис гидростанцияӧ.
Тоша шогпырысь мӧдіс вуштавны вевт вывсьыс пятнояссӧ.
Валентина да Лена видзӧдлісны сы вылӧ да мӧдӧдчисны Буянов бӧрся.
Порогсӧ муртса воськовтӧм бӧрын найӧ кылісны электриклысь дженьыдика горӧдӧм:
— Видзчысьӧй!..
Кокъяс улын дзуввидзис гу.
Джодж плакаяссӧ вӧлі босьталӧма, пемыд ваыс шумитіс да ызгис пыдын.
Джоджас, гу мӧдарладорас, куйлісны механизмъяслӧн сьӧд да сімӧм частьяс, а электрик куйліс частьяс костын да, юрсӧ джодж увдорӧ лэдзӧмӧн, горзіс кодлыкӧ:
— Чышкав бурджыка!
Эн мися жалит киястӧ!
Гӧгӧр ставсӧ вӧлі вешталӧма ас местасьыс, разялӧма да шыблалӧма разі-пельӧ.
Маланья, коді чышкаліс ӧшинь стеклӧ, аддзис пырысьяслысь повзьӧм синъяссӧ да лёкалӧмпырысь нюммуніс.
— Кыдзи, тыдалӧ, би регыдӧн оз ло, — шуис Лена.
— Кысь нин сэні! — шыасис Маланья. — Светопреставление вӧчисны!
Джодж увсяньыс тювкнитіс электриклӧн лыжнӧй гача, чангыль ныра гӧтырыс, видзӧдліс пырысьяс вылӧ да здоровайтчытӧг шуис:
— Механизмъясыс вӧвлытӧм лёк состояниеынӧсь, сэтчӧдз лэдзӧмаӧсь, — босьтіс ветьӧк да тювкнитіс бӧр гуас.
— Видзчысьӧй! — бара горӧдіс электрик.
Ӧдзӧс дорын сулаліс Василий.
— О-о! — шуис сійӧ нето ошкӧмпырысь, нето эскытӧмпырысь да мӧдӧдчис восьса джодж вомӧн пуктӧм векньыдик пӧв кузя.
Лена да Валентина прӧйдитісны сы бӧрся.
Ӧдзӧсӧд мыччысьліс Славка, но сы вылӧ горӧдісны, и сійӧ пуксис кильчӧ вылӧ, кытысянь здук мысти мӧдіс кывны дзуртысь сьыланкыв:
Тэ, жалейка, жалейкаӧй...
Василий уважениеӧн видлаліс разьӧм механизмъяслысь частьяссӧ.
Буянов напилокӧн кесліс шестерняяслысь пиньяссӧ да висьталіс:
— Воас кӧ колхозӧ гӧгӧрвоысь морт — кытчӧ сылы медводз видзӧдлыны?
Мый сылы ставсьыс медбура первой видзӧдлӧмсянь петкӧдлас колхозлысь пытшкӧс олӧмсӧ?
Яснӧ, гидростанция!
Гидростанциясӧ кӧ омӧль состояниеӧдз вайӧдӧма да жугӧдӧма, сідзкӧ, водзӧ и видзӧднысӧ нинӧмла.
— А татчӧс йӧз тайӧс оз гӧгӧрвоны, — джодж улысь тювкнитӧм бӧрын шуис чангыль ныра. — Талун кори бухгалтерлысь бумага отчётность нуӧдӧм вылӧ, а сійӧ оз сет.
— Несознательность... — зывӧктӧмӧн шыасис Буянов.
Гӧгӧрвоана вӧлі, мый тайӧ кык мортыс чувствуйтӧны асьнысӧ колхозын медся главнӧй йӧзӧн.
Василий ыджыд интересӧн да торъя уважениеӧн сёрнитіс Буяновкӧд турбина да генератор йылысь.
Валентина да Лена пуксисны скамейка вылӧ, кывзісны налысь сёрнисӧ ва булькӧдчӧм шы улын, коді кыліс гуын.
Валентина эз варовит, сы вӧсна, мый эз на тырвыйӧ тӧд аслас уджлысь планъяссӧ, а Лена, выль пӧдругаӧс аддзӧмысь радуйтчӧмӧн, мукӧд дырся серти вӧлі кыпыдджык да варовджык.
— Некымын лун бӧрын мӧдам кывзыны Москваӧс! — сёрнитіс сійӧ. — А ми бротким сы вылӧ, мый кусі би!
Ме дась дзонь тӧлысь чӧж пукавны битӧг, мед сӧмын кывзыны Москваӧс.
Ӧдзӧс гурйыв воссис, Буянов горӧдіс: «Видзчысь!» — и порог дорын тыдовтчис Матвеич.
Лым сюръя кодь, гӧрд чужӧма да ыджыд тошка, быттьӧ рӧштво дырся дед, сійӧ сулаліс порог дорын да сайӧдіс аслас вына, ён фигуранас ӧдзӧссӧ.
— Тэ тані, Василий Кузьмич?
Ме тэ дорӧ пыри.
— А-а, — шуис Василий.
Ыджыд еджыд гынсапӧгъяснас кокньыдика восьлалігтыр Василий матыстчис Матвеичлань да сувтіс гу мӧдарладорас сылы воча.
Ӧшиньӧд тыдалісны коз пуяслӧн ёсь сьӧд йывъясыс да на сайын улын ӧшалысь шонділӧн руӧн вевттьыштӧм вир гӧрд пятно.
Василийлӧн топыда вӧнялӧм полушубокыс тайӧ шонді югӧр улас кажитчис би кодь гӧрдӧн.
Матвеич тэрмасьтӧг чышкис ус-тошсӧ ӧмидз рӧма ыджыд носӧвикӧн да быттьӧкӧ сідз прӧста шуис:
— Пыри ме тэныд юӧртны, мый эг удитӧй ми кыскыны колхознӧй лесосекаысь керъяссӧ.
Кывъясыс сылӧн вӧліны прӧстӧйӧсь, Матвеич найӧс шуис зэв спокойнӧя, и гырысь гӧрд кияссӧ вӧрӧдіс нарошнӧ ньӧжмыда.
Валентиналы ещӧ нин лои гӧгӧрвотӧмӧн Василийлӧн пельсӧ чошкӧдӧмыс, напряжениеыс, кутшӧмӧн друг лои сылӧн чужӧмыс.
Василий юрсӧ кыскыштіс пельпомъясас да матыстчис дзик гу дорас.
— Кыдз нӧ сійӧ «эг удитӧй»?
Председательлысь приказ эн выполнитӧй, а тэ, бригадир, висьталан меным та йылысь, быттьӧ сідзи и колӧ лоны?
Кӧні нӧ колхозаным дисциплинаыс?
Матвеич ӧкуратнӧя сюйис зептас носӧвиксӧ да, ӧшиньӧд кытчӧкӧ дзоргигтыр, воддзамозыс жӧ спокойнӧя да тэрмасьтӧг шуис:
— Ӧні эг удитӧй и аски бара жӧ ог удитӧй...
— И аски удитам и ӧні долженӧсь удитны, — шуис Василий, ачыс пуктіс ыджыд еджыд гынсапӧга коксӧ гусӧ вомӧналысь пӧв вылӧ, — и тэныд, бригадирлы, ӧні оз ков председатель бӧрся котравны, а колӧ мӧдӧдавны лесосекаӧ вӧлаясӧс!
Эн лотайт весьшӧрӧ кадсӧ, Пётр Матвеич, давай конюшняӧ!
Василийлӧн скӧр сёрни серти, Матвеичлӧн дженьыдик фразаяс да надзмыд жестъяс серти Валентина гӧгӧрвоис, мый тайӧ сёрниыс абу случайнӧй и мый быд кывйын эм сылы гӧгӧрвотӧм кутшӧмкӧ гуся помка.
Матвеич эз вӧрзьы места вывсьыс.
— Тайӧ нӧ кыдзи войнас шӧйтны-собавны лесосекаясті? — ӧшиньӧд важмоз видзӧдіг ньӧжйӧник шуис сійӧ и друг, ассьыс спокойствиесӧ воштӧм бӧрын, бергӧдчис Василийлань да заводитіс шуавны кӧритӧмӧн:
— Вӧрлэдзӧм, удобрение, куйӧд — тайӧ колана да эновтны позьтӧм делӧ.
А тані, тэнад тайӧ строительствоад, прӧстит старикӧс веськыд кывйысь, абу ни прамӧя артыштӧм, ни думыштӧм.
Муртса-муртса колана уджъясӧн справляйтчам, а тэ — строительствоӧн!
Мыйӧн сӧмын сёрниыс пансис строительство йылысь, Василийлӧн чужӧмыс измис, и Валентина гӧгӧрвоис: со сійӧ сёрнилӧн тӧдтӧм помкаыс!
Валентина эз ӧшибитчы.
Некымын лун сайын правление вылын утверждайтісны строительнӧй уджъяс кузя план, кодӧс лӧсьӧдӧма Василий.
Плансӧ ёна чинтісны да утвердитісны кузя кыссьысь вензьӧм бӧрын, кор Василий ассьыс главнӧй противниксӧ, Бузыкинӧс, вӧтліс заседание вывсьыс кыдзи код мортӧс, а Матвеичӧс шуис «бӧрӧ кольӧм элементӧн».
Колхознӧй лесосекаысь строительнӧй вӧр кыскалӧм йылысь талунъя сёрниыс и Василийлы и Матвеичлы вӧлі правление заседаниевывса неважӧнся вензьӧмлӧн веськыд продолжениеӧн.
— Вӧвъяслы миян оз тырмы кӧрым, а ми кутам стрӧитны вартанінъяс да фермаяс, — водзӧ висьталіс Матвеич.
— Сідзитӧ артмас буретш пословица серти:
«Кынӧм вылас шӧвк, а кынӧмас шутьлялӧ тӧв!»
— «Шӧвк!» — нерыштіс сійӧс Василий.
— Шӧвк йылысь ӧмӧй тані сёрниыс!
Шуӧны, колхознӧй сиктлы пӧ гидростанцияыд всё равно, мый сьӧлӧм, а колхознӧй мулы вартаніныд — сьӧлӧм жӧ!
Миян кӧдза муяслӧн сьӧлӧм!
А тэ «шӧвк»!
А арыс воас — бара кутам вартны ывла вылын да киссьӧм важ лэбувъясын?
— Арӧдзыс, артышт, во на.
Позяс и гумла стрӧитны и фермаяс дзоньтавны — ставсӧ позяс вӧчны, тӧлкӧн кӧ.
А миян мый артмӧ?
Ӧти лунӧ и вӧручастокӧ мун, и удобрение кыскав, и колхознӧй лесосекаысь стройматериал кыскав.
Вой ли, лун ли, тэ та вылӧ он видзӧд!
Думыштін тэ — и мед пырысь-пыр жӧ вӧлі!
Быттьӧ арӧдзыс и кадыс абу, талунъя лунысь кындзи!
— А кутшӧм кад арӧдзыс?
Ӧні кӧ ог кыскалӧй стройматериалсӧ, кор нӧ сэсся?
Ӧні абу на кӧдзыд, а то сійӧс и виччысь — троньӧбтас кӧдзыд!
Ӧні ми матысса вӧр участокын уджалам, мӧд недельнас куим тӧлысь кежлӧ ылысса участокӧ вуджӧдасны, ещӧ на унджык лоӧ уджыс и вӧвъяслы и йӧзлы.
Ӧні кӧ ог чорыдджыка босьтчылӧй, водзын ещӧ сьӧкыдджык лоӧ.
А сэні, видзӧдан да, рӧспута, а сэні, видзӧдан да, гӧра-кӧдза.
Ӧні колӧ кыскавнысӧ.
Тайӧ недельын шуӧма миян план серти кыскавны кер будущӧй гумла вӧчӧм вылӧ.
Эн торкав плансӧ, Пётр Матвеич, эн лотайт весьшӧрӧ кадсӧ!
— Вой улӧ ме йӧзӧс вӧрӧ ог вӧтлы.
Йӧзыс ӧд абу кӧинъяс — войясӧ лесосекаясті шӧйтны.
— А коді мыжаыс, мый войӧдз нюжӧдінныд!
Кӧкъямыс час асылын колӧ вӧлі петны вӧрӧ, а петінныд дасын.
Тайӧ дисциплина?
— Ми жӧ ветлім станцияӧ удобрениела.
— А удобрениесӧ колӧ вӧлі даддьӧн кыскавны, челядь да бабаяс эськӧ кык лунӧн кыскалісны.
Татшӧм вӧлі менам распоряжение.
Ті самовольничайтінныд, энӧ кывзӧй, а ӧні шуанныд: «Эг удитӧй».
Давай энӧ нюжӧдчӧй.
Лесосекаӧ югыднас на воанныд, а бӧрсӧ пӧнаръясӧн локтанныд — абу нин сэтшӧм лёк.
Валентина видзӧдліс Матвеичлӧн мудз чужӧм вылӧ да дзор тошкыс вылӧ, думыштіс муясвывса, толаяспӧвстса чӧв-лӧньын рыт пуксьӧм, зэв бура помнитіс ӧтка ньӧрторсӧ, коді дзик ӧтнас дрӧжжитіс ылысь кылысь жалейка шыяс улын, и сэтшӧм жаль лои сылы Матвеич да найӧ, кодъяслы колӧ вӧлі мунны вой улӧ йӧз овтӧминӧ, мый немвиччысьтӧг шусис сылӧн:
— Сёр нин талун, Василий Кузьмич!
Аски!
Василий ӧдйӧ бергӧдіс сылань юрсӧ.
Щӧть кодь дженьыдик ускыс дрӧгнитіс: сійӧ кӧсйис мыйкӧ шуны скӧрысь, но кутчысис.
Сылӧн ӧтдортана да скӧр видзӧдлӧм серти Валентина гӧгӧрвоис, кутшӧмӧн тайӧ здукас аддзис сійӧс Василий: ур ку пася белоручкаӧн, коді полӧ и вӧрысь, и войысь, и уджысь.
— Чӧв олін эськӧ мед тэ, Валентина Алексеевна! — шуыштіс сылы Василий.
Немвиччысьтӧм поддержкаысь збодьӧрмыштӧм Матвеич матыстчис Василийлань да шуис:
— Куим километр сайсянь ас вылын кыскавны удобрениеяс...
Стройматериалъясла войнас лесосекаӧ мунны...
Тэ йӧзсӧ он жалит, Василий Кузьмич!
— Ме тіянӧс ог жалит?!
— Василий воськовтіс водзлань.
Сійӧ ӧні сулаліс шумитысь сьӧд ва весьтын, куснясьысь тьӧс вылын.
Сьӧд вир сӧн польдчис синкым весьтас да вомӧналіс кымӧссӧ. — А ті асьныд жалитанныд асьнытӧ, кор вартанныд ывла вылын да уна тонна нянь лэдзанныд тӧв йылӧ?
Ті асьныд жалитанныд асьнытӧ, кор тіян вӧвъясныд дрӧжжитӧны кӧдзыд конюшняын?
Тіянлы кутшӧм жалитӧм месянь колӧ?
Со сы дінӧ, Маланья дінӧ, мунӧй жалитана кывъясла!
А менам жалитӧм — менам приказ!
Вӧр кыскавны, удобрениеяс кыскавны, стройматериалъяс кыскавны!
Вот сійӧ, менам жалитӧмыс!
Сійӧ вуджис гу вомӧныс да гурйыв восьтіс ӧдзӧссӧ.
Славкалӧн дӧзмӧдана сьыланкывйыс пырис комнатаӧ:
Тэ, жалейка, жалейкаӧй...
Василий апыштіс кӧдзыд воздухсӧ да лӧсьӧдыштіс бокӧ вешйӧм шапкасӧ.
— Председательлӧн приказ эм приказ.
Тані делӧыс абу сӧмын керйын, а принципын, Мӧдім, Матвеич, конюшняӧ.
Ме ачым тэкӧд муна.
Колӧ велӧдчыны порядокӧ да дисциплинаӧ.
Василий бергӧдчыліс порог дорас да ёся шуис Валентиналы:
— А тэныд, Валентина Алексеевна, медся лӧсялана занятие — жалейкаӧн пӧлясьны.
Матвеич петіс сы бӧрся да чирыштіс Славкаӧс:
— А мый тэ сэні аслад чипсаннад!..
Найӧ мунісны.
Гидростанцияын лои чӧв.
Рытнас Валентина муніс агроминимум кузя занятиеяс вылӧ, кодъясӧс Алёша нуӧдліс томйӧзкӧд.
Муяс вывті кытшовтігӧн Валентина думайтіс сы йылысь, кыдзи овладейтны му массивӧн, кыдзи лоны сельсӧветувса муяс да видзьяс вылын збыль кӧзяйкаӧн.
Сылы вӧлі гӧгӧрвоана, мый ӧткӧн он вермы справитчыны тайӧ могнас, мый колӧ корсьны кутшӧмкӧ «приводнӧй» ременьяс, колӧ формируйтны ассьыныс «армия», коді вермас нуӧдны му вылӧ наступление.
Сы вӧсна сійӧ рад лои, кор тӧдмаліс, мый колхозын эм агроминимум велӧдӧм кузя кружок.
Сійӧ ачыс гӧтӧвитіс воксӧ ӧчереднӧй занятие кежлӧ да велӧдіс сійӧс, кыдзи прӧстӧй ногӧн позьӧ тӧдмавны почвалысь кислотность.
Алёша сьӧлӧмсяньыс, челядь моз велӧдчис вӧдитчыны пипеткаясӧн, пробиркаясӧн да реактивъясӧн, и та вӧсна Валентиналы вӧлі любӧ.
Валентина задержитчис сельсӧветын, и кор воис правлениеӧ, занятиеыс вӧлі матыстчӧ помлань нин.
Порог дорсянь сійӧ видзӧдліс пу стенъяса комнатасӧ, кӧні сулаліс гӧрд скатертьӧн вевттьӧм ыджыд пызан.
Тайӧ комнатаыс сылы кажитчис лӧсьыдӧн, гажаӧн эз мичаа пелькӧдӧм вӧснаыс да обстановка вӧснаыс, а тані пукалысь йӧз вӧснаыс.
И Фроська, и Татьяна, и лӧсьыдіник Ксюша Большакова, и Лена, и Яснев Любавакӧд, кодъяс сідзжӧ вӧліны тані, пукалісны Алёша гӧгӧр топыд кытшӧн, гортаныс моз жӧ спокойнӧя да кывзісны сылысь сьӧлӧмсяньыс да интересӧн.
«Со сійӧ, менам будущӧй армиялӧн ядроыс, — комнатаӧ пыригӧн думыштіс Валентина. — Меным везитіс.
Сійӧс лӧсьӧдӧма меӧдз нин.
Менам делӧ ёнмӧдны да быдтыны сійӧс».
Ставныс нюммунісны сылы, а Лена вешйыштіс, медым тӧрӧдны сійӧс аскӧдыс орччӧн.
Чойсӧ аддзигӧн Алексей здук кежлӧ падмыштліс да гӧрдӧдыштіс, но сэки жӧ бӧр спокойнӧй лои да мӧдіс висьтавны водзӧ.
Валентинаӧс шензьӧдіс сылӧн ярскӧб да чистӧй сёрниыс.
— Почвалысь тайӧ образецсӧ босьтӧма Кӧза йӧр сайысь, а тайӧс — керӧсысь.
Дум вылӧ уськӧдлам, кутшӧма быдмыліс тайӧ местаясын миян шобді.
— Керӧсын шобдіыс бура быдмыліс, а Кӧза йӧр сайын, кыдз ме помнита, век воліс омӧля, — шуис Яснев.
— Вот ӧні босьтчылам тӧдмавны тайӧ явлениеыслысь помкасӧ.
Тӧдмалам тайӧ местаясса почвалысь кислотностьсӧ.
Елена Семёновна, пӧжалуйста!
Лена чеччис да муніс отсасьны сылы. Сійӧ нюммунӧмӧн видзӧдліс Валентина вылӧ, быттьӧ кӧсйис сылы шуны: «Видзӧдлы, кутшӧм бура да настоящӧя миян ставыс артмӧ!»
Валентина видзӧдіс вок бӧрсяыс.
Сійӧ, быттьӧ опытнӧй лаборант, пелька вӧдитчис пробиркаясӧн да пипеткаясӧн.
«И он шу, мый тӧрыт рыт ме первойысь петкӧдлі сылы, кыдзи колӧ кутны пипетка», — думыштіс Валентина.
Сылӧн сьӧдов да паськыд водз чуньыс муртса инмӧдчӧма пипетка розь дорӧ.
Гырысь войтъяс войталісны ӧтмоза да стӧча, и пробиркаясын растворъясыс вочасӧн вежлалісны рӧмсӧ: еджыдысь лоліны розӧвӧйӧсь, — и, быттьӧ накӧд ӧттшӧтш, вочасӧн югдіс Алёшалӧн чужӧмыс.
Сійӧ поліс, мый сылӧн медводдза самостоятельнӧй опытыс оз артмы, и сійӧтор, мый опытыс муніс зэв бура, и радуйтіс и шензьӧдіс Алёшаӧс.
— Ӧні ті асланыд синъясӧн аддзанныд, мый миян почваяслӧн кислотностьыс ыджыд и Кӧза йӧр сайын вылынджык на керӧс серти, — шуис Алёша.
— Ме жӧ шулі, мый Кӧза йӧр саяд шобдіыд омӧля быдмӧ, — шуис Яснев.
— Мый кӧть сыкӧд вӧч, оз быдмы! — эскӧдіс Любава.
— А огороднӧй участокын кутшӧмджыкӧсь почваясыс? — интересуйтчис Татьяна.
Кывзысьяс син водзын почваяслы прӧстӧйиник анализ вӧчӧм пыр жӧ варовмӧдіс ставныссӧ, висьталӧмторйыс пыр жӧ лои збыльӧн да конкретнӧйӧн.
— Вот тэ вай мусӧ огороднӧй участокысь, ми ӧтлаын вӧчам анализ, а прӧверитӧм могысь ыстам районнӧй лабораторияӧ.
«Ӧні найӧ асьныс мунасны му вылӧ, асьныс мӧдасны исследуйтны почва, — думайтіс Валентина. — Меным оз ковмы ӧтнамлы собавны лымті да оз ковмы гижны приказъяс да распоряжениеяс.
Найӧ асьныс ставсӧ вӧчасны окотапырысь да интересӧн.
И тайӧс вӧчӧм могысь колӧ вӧлі сӧмын думыштны, буриника занимайтчыштны Алёшакӧд да дасьтыны кымынкӧ пробирка да реактив!..»
— Мый нӧ ӧні вӧчны миянлы? — юаліс Любава. — Али дзикӧдз ӧткажитчыны шобдісьыс, муясыс кӧ миян шогмытӧмӧсь?
Алёша бергӧдчис сылань:
— Оз ков шобдіысь ӧткажитчыны, а мусӧ колӧ переделывайтны!
Кислотность нейтрализуйтӧм кузя, мӧдногӧн кӧ сійӧс бырӧдӧм кузя эм прӧстӧй да бур способ.
Тайӧ способыс — почвасӧ известкаалӧм.
Известка туфъяс миян эмӧсь овраг сайын, и миянлы тайӧ жӧ недельын колӧ заводитны кыскавны муяс вылӧ туфсӧ.
Ӧні Валентиналы Алексейыс кажитчис дзик мӧд кодьӧн.
Быд часын сійӧ лоліс мӧд кодьӧн, и зумыда шуӧм кывъясыс сылон бара висьталісны Валентиналы, мый сійӧ вермӧ веськӧдлыны йӧзӧн.
Удачнӧй опытысь Алексей лои ещӧ увереннӧйджык, сылӧн сёрниыс лои ещӧ точнӧйджык да свободнӧйджык, а гӧлӧсыс ещӧ зумыдджык.
— Вӧчам вай известкаалӧм кузя расчёт.
Решитам чистӧ практическӧй задача: артыштам, уна-ӧ ковмас туф, медым нейтрализуйтны кислотность Кӧза йӧр сайса ӧти гектар му вылысь.
Ксюша, петав дӧска дорӧ.
Ёртъяс, босьталӧй ставныд карандаш да бумага.
«И кысь мый босьтсьӧ, прӧстӧ он гӧгӧрво! — нежностьӧн да радлігтыр думайтіс Валентина. — Збыльысь, кӧть сійӧс кафедра вылӧ сувтӧд и сэні оз шӧйӧвош!
Молодчина!»
Ӧдзӧс воссис, и комнатаӧ пырис ыджыд тушаа зон. Юрсиыс сылӧн вӧлі русӧй, синкымъясыс сьӧдӧсь да чужӧмыс шензьӧдана еджыд.
Сійӧ пуксис Валентинакӧд орччӧн, шпыньмуніс, яндысьтӧм сьӧд синъяснас, видзӧдліс сы вылӧ, копыртчис сылань да юаліс:
... Валентина Алексеевна Стрельцова, агрономша, кыдзи ме чайта?
Сійӧ серампырысь ёся видзӧдліс чужӧмас.
Валентина бергӧдчис.
«Кодлӧн тайӧ татшӧм юр вундысьыс?
Вина дукӧн сысянь ӧвтӧ.
Кодлӧн тайӧ татшӧм ӧтчаяннӧйыс: абу-ӧ нин Петрунька Бортников тадзи быдмӧма?»
Зон бергӧдчис нин Валентинаысь мӧдарӧ да сёрнитіс Татьянакӧд:
— Коді тайӧ тэныд гӧлубӧй исергасӧ пӧдаритіс, Танюшка?
Алексей бергӧдчис сылань:
— Петро!
Тэ бара?
Спокойнӧя да чорыда юрӧбтісны кывъясыс.
Валентиналы шензьӧм вылӧ, сьӧд синма зон пыр жӧ раммис да бурпырысь вочавидзис:
— Ме мый, Алёша?
Ме жӧ нинӧм ог вӧч!
— Но, «нинӧм» кӧ, сідзкӧ, пукав да кывзы!
Кывзы либӧ усйысь татысь!
Занятиеяс водзӧ кутісны мунны важмозыс.
Алёшаӧс тыртісны вопросъясӧн.
Сійӧ ӧтвечайтіс увереннӧя да точнӧя.
Кор занятиеяс помасисны, томйӧз кытшалісны Алексейӧс, а Любава матыстчис Валентина дінӧ.
— Сідзи регыдик кежлӧ петі, да и сибді, — объяснитіс сійӧ тані пукалӧмсӧ.
— Тадзи вот пукыштан, казьтылан, кыдзи войдӧр став колхозӧн чукӧртчывлім агроучёба вылӧ!..
Любава видзӧдіс кытчӧкӧ ыліӧ, сылӧн кос вомдоръясыс нюмъялісны, тӧдчӧ вӧлі, мый агроучёба йылысь тайӧ казьтылӧмъясас эм мыйкӧ сылы поэтичнӧй да дона.
— Аслам Пашакӧд ӧтлаын ветлывлім ми... — ньӧжйӧник содтіс сійӧ.
— Тадзи и пукавлывлім орччӧн...
Сійӧ век ньӧбавліс агротехника кузя книгаяс, радейтліс ёна...
Карӧ кӧ ветлас, книгаястӧг оз и во...
Быттьӧ вунӧдчылӧм бӧрын сійӧ чурмуніс:
— Но, аттьӧ наукасьыд, Алёшенька... — да шуткаӧн моз веськӧдіс: — Алексей Алексеевич!
Вочасӧн томйӧз разӧдчалісны.
Алексей матыстчис сьӧд синма зон дінӧ:
— Петро, тэ бара кодӧн локтін краснӧй уголокӧ?
— Ме жӧ, Алёша, уважительнӧй причина кузя!
Васька вокӧй, чӧрт председатель, тшӧктіс войнас керла мунны вӧрӧ.
Но и шонтысьышті ме неуна.
Кыдз нӧ сытӧг?
Ок, и лӧсьыд жӧ вӧрад! — кыпыда висьталіс сійӧ водзӧ.
— Овраг сайын руч кыдзи югнитіс кок улысь, менам ружьеӧй эз вӧв сьӧрысь!
Кӧть бӧрд забеднӧла!
— Керсӧ вайинныд?
— Вайим керъяссӧ, ректім мыльк йылӧ, кытчӧ гумласӧ кутасны вӧчны.
«Вайӧмаӧсь жӧ, сідзкӧ! — думыштіс Валентина сёрнисӧ кывзігӧн да яндысьӧмпырысь казьтыліс ассьыс не местаӧ сюйсьӧмсӧ, кор вензисны председатель да Матвеич. — Ас кыв вылас сулалӧма Василий!»
— Мый тэнад причинаыд «уважительнӧй», ме ог возражайт, — шуис Алексей. — Сӧмын юин кӧ — и пукалін эськӧ мед гортад.
Абу делӧ локны краснӧй уголокӧ код юрӧн.
— А тэныд жаль?
— А тэ кыдзи думайтан?
— А ме некыдзи ог думайт.
Тайӧ тэ миян «думайтысьыс!»
Татшӧмыд и ӧтнас став колхозлы тырмас! — сераліс Пётр да зілис сійӧс сывйыштны. — Эк, Алёшка, ӧд кыдзи радейта ме тэнӧ, но веськыда, кыдзи ныв радейтӧ, сё ей бог, сӧмын вывті нин тэ кутшӧмкӧ сверхпланӧвӧй!
Ставсӧ тэнад думыштӧма пятилеткаясӧн сё во вылӧ водзӧ.
Но мыйла том зонъяслы думайтнысӧ?
Мед пӧрысьяс думайтӧны!
А ми сідз кутам овны!
— Сідзкӧ, олӧй, кор овсьӧ, юӧй, кор юсьӧ, гуляйтӧй, кор гуляйтсьӧ!
Тэ думайтан, мый тайӧ кывъяссӧ тэ ассяньыд шуалан, а найӧс важӧн нин тэӧдз вӧлі шуӧма!
Юав миян старикъяслысь, мыйӧ найӧс миян сиктса кабатчик велӧдлӧма!
Нывъяс кольччисны оформляйтны газета, а Лена, Валентина да Алексей мӧдӧдчисны гортаныс.
Алексей кутіс Ленаӧс да Валентинаӧс киӧдыс, медым найӧ пемыдас эз вильдавны юж туй вывті мунігӧн.
— Збыльысь, бурӧсь миян комсомолецъяс?
Збыль? — юасис Валентиналысь Лена.
— Дерт жӧ!
А тэ вылӧ, Алёшка, ме шензьыны ог вермы!
Вывті лӧсьыда нуӧдін занятиетӧ!
Ме эськӧ сідзисӧ ачым эг куж!
Академик да и сӧмын!
— Дерт жӧ! — шуис Лена сідзи, быттьӧ сылӧн вӧлі право гордитчыны Алёшаӧн Валентина водзын.
Леналы вӧлі долыд.
«Сійӧ и збыльысь лоӧ учёнӧйӧн! — Алёша йылысь думайтіс Лена. — Ӧд уна знаменитӧй йӧз заводитлісны вот тадз жӧ, агроминимумсянь, сиктса томйӧзлы школасянь.
Ми кутам ӧтлаын велӧдчыны.
Сійӧ томджык меысь и образованиеыс сылӧн ичӧтджык, но тайӧ ӧмӧй сэтшӧм важнӧ?
Сійӧ, гашкӧ, став зонъяс пӧвстысь, кодъясӧс ме тӧдлі, медся бур?
И ӧд абу сійӧ дружбаыс дона, кӧр дружитӧны йӧз, кодъяс шедӧдӧмаӧсь нин и успех и слава.
А вот татшӧм дружбаыд, коді заводитчӧ вот тані, агроминимум кузя занятие вылын, ичӧтик колхознӧй керкаын, ӧти рабочӧй пызан сайын, татшӧм дружбаыд оз вун, оз быр, оз изменит некор олӧмын!
Мед ми лоам учёнӧйясӧн, профессоръясӧн, кӧть мед кодӧн, вот тайӧ лунъяссӧ ми огӧ вунӧдӧй, и воысь воӧ, быд успехкӧд найӧ кутасны кажитчыны миянлы ещӧ мусаджыкӧн...»
Лун чӧжӧн мудзӧм Валентина водіс узьны быдӧнысь медводз.
Паччӧрӧ лӧсьыдика меститчӧмӧн сійӧ видзӧдіс уліӧ сы сьӧлӧмлы мыйӧнкӧ муса да привычнӧй нин картина вылӧ.
Василиса печкис, а Лена да Алексей, асланыс тетрадьяс весьтӧ копыртчӧмӧн, пукалісны ӧти пызан сайын, ӧта-мӧдныслы паныд.
Важӧнсянь нин лоӧм привычка серти Валентина унмовсьӧм водзвылас думайтіс ставтор йывсьыс, мый вӧлі лун чӧжӧн.
«Бур лун вӧлі... — думайтіс сійӧ. — Бура видлалі земельнӧй документъяс, прӧвериті кык колхозысь кӧйдыс да инвентарь, видзӧдлі муяс, но медся главнӧйыс, медся бурыс — агроминимум кузя занятие.
Бур, мый гӧтӧвиті Алёшаӧс, бур, мый вайи сьӧрысь тайӧ пробиркаяссӧ да реактивъяссӧ.
Бур луныс, ставыс бур, сӧмын ӧтитор омӧль — сійӧ ковтӧм кывъясыс Василий да Матвеич сёрнитігӧн».
«Тэныд эськӧ жалейкаӧн ворсны — медлӧсялана удж...» — Василийлӧн тайӧ кывъясыс кӧрттув моз сатшисны сылы паметяс.
«Тайӧс кӧ ставсӧ кывліс Андрей, сійӧ эськӧ нинӧм эз шу, но лэптіс эськӧ синкымъяссӧ да кӧритӧмӧн видзӧдліс ме вылӧ.
Сійӧ мӧдӧдіс менӧ татчӧ эз сӧмын кыдзи агрономӧс, но и кыдзи коммунисткаӧс.
Кыдзи агроном ме заводиті правильнӧ, а кыдзи партияса член ме ещӧ эг на заводитлы действуйтны.
Да, заводиті нин.
Ме заводиті — и заводиті ӧшибкасянь — йӧйталӧмӧн сюйси Василий да Матвеич сёрни костӧ.
Да, колӧ точнӧя шуны аслым: тайӧ направлениеын менам медводдза воськолӧй ӧшибка,
мӧд воськолӧй менам — тайӧ ӧшибкасӧ признайтӧм!
Кутшӧм лоӧ менам коймӧд воськолӧй?»
7. Тысячаясысь донаджык
Медводдза партийнӧй собрание вылӧ Василий муніс ӧтлаӧ сорсьӧм кыкпӧлӧс чувствоӧн: удовлетворение да разочарование чувствоӧн.
Удовлетворитчӧма сійӧ вӧлі сыысь, мый тайӧ лунсяньыс Первомайскӧй колхозын заводитчӧ существуйтны партийнӧй организация, а разочаруйтчӧма сы вӧсна, мый солиднӧй да опытнӧй коммунистъяс пыдди Андрей мӧдӧдӧма колхозӧ Буяновӧс да Валентинаӧс, том войтырӧс, кодъяслӧн, Василий чайтӧм серти, абу тыр крепыдлуныс.
Валентинаӧс Василий помнитіс дзодзӧг видзысь Валькаӧн, коді видзліс дзодзӧгъясӧс овраг дорын, помнитіс юр вундысь Валькаӧн, кузь вӧсньыдик кокъяса вертлян нывкаӧн, кодлӧн гырысь сӧдз синъясыс видзӧдісны кыдзкӧ торъя збоя, гажаа да доверчивӧя.
Нывкаыс вӧлі бур, тӧлка, нинӧмысь повтӧм, дурны радейтысь да делӧвӧй.
Сійӧ вӧлі нырщикӧн томйӧз пӧвстын и эз омӧльджыка гырысьясысь уджав му вылын нянь идралан кадӧ.
Валентинаӧс радейтісны колхозын; кор ковмыліс пыр жӧ чукӧртны йӧзӧс собрание вылӧ либӧ котӧртлыны му вылӧ корны бригадирӧс, век дум вылас усьлі сійӧ, и ставсӧ сійӧ вӧчліс ӧдйӧ да долыдпырысь.
Сьӧлӧмсяньыс казьтывліс Василий тайӧ нывка йывсьыс да жалитіс, мый юр вундысь Валькаысь лоӧма ур ку пася неженка, коді некытчӧ лӧсявтӧг сюйсис сёрниӧ, коді муніс Василий да Матвеич костын гидростанцияын.
Некымын лун нин колхозын олысь Буянов нинӧмӧн на торъя эз петкӧдлы асьсӧ.
Луннас сійӧ аслас том гӧтырыскӧд ноксис гидростанцияын, а рытъяснас найӧ век ӧтлаын пукалісны пач сайын ӧти колхозница ордын, кодӧс нимтісны «Таня-барыняӧн», — сылысь найӧ занимайтісны комната, — киллисны семечки да вашкӧдчисны, кытчӧдз Танялӧн нылыс Фроська эз горӧдлы налы:
— Тырмас тіянлы меліасьны, том гозъя!
А то менсьым веж петкӧдланныд!
Локтӧй лучше ужнайтны!
Асьнысӧ тшапа кутӧм вӧсна да пач сайын пукалӧмысь колхозын том гозъяӧс нимтісны «пачсайса принцъясӧн».
«Абу кыдз колӧ думыштӧмыд, Петрович! — думсьыс кӧритіс Андрей Стрельцовӧс Василий. — Татшӧм коммунистъясӧс-ӧ колӧ мӧдӧдны бӧрӧ кольччысь колхозъясӧс ёнмӧдӧм могысь!
«Том мужик» да «мужиклӧн гӧтыр»!
«Пачсайса принц» да «жалейка»!
Артмас ӧмӧй партийнӧй сёрни?
Эк, Алексей Лукич, Алексей Лукич, тэнӧ эськӧ татчӧ!»
Собрание водзвылын Василий бура бритчис да ӧшӧдіс ассьыс став орденъяссӧ да медальяссӧ.
Колхозын сійӧ вӧлі медся вына, медся опытнӧй и тайӧ став вӧснаыс медся ответственнӧй: овмӧс вӧсна и партийнӧй удж вӧсна.
Сылы некодкӧд вӧлі юкны тайӧ ответственностьсӧ, сійӧ чувствуйтіс сылысь став сьӧктасӧ аслас пельпомъяс вывсьыс да кӧсйис колхозлы торъя важнӧй тайӧ медводдза партийнӧй собрание вылас воны полнӧй формаа, кыдзи полнӧй формаа генерал петӧ сражение водзвылын армия дінас.
Бура пасьтасьӧма, асьсӧ бура кутіг, но жугыль, сійӧ восьлаліс пемыд улича кузя.
Рытыс вӧлі кӧдзыд, сотіс чужӧмтӧ, мунігас йизисны ускыс да синлысъясыс.
Пӧнаръяс эз ӧзйыны, ӧшиньясӧд дзузгисны карасин лампа бияс, уличаыс вӧлі велавтӧм пемыдӧн.
«Со и би абу, — думайтіс Василий. — Сёрнияс серти, быттьӧкӧ Буянов — абу омӧль специалист, но ӧд коймӧд лун абу би.
Ремонт пӧ, гидростанциясӧ пӧ запуститӧма...
Сӧмын код нӧ сійӧс тӧдас, сідзи али абу?
Торъя ёна оз жӧ позь надейтчыны пришлӧй, прӧвериттӧм морт вылад.
Кутшӧм пемыд, быттьӧ чернила пытшкын кывтан!»
Василий кималаснас кайис правление кильчӧ вылӧ, пырис посводзас, йӧткыштіс ӧдзӧссӧ да сувтіс порог дорас: сійӧс шензьӧдіс аслас комнаталӧн вӧвлытӧм, стрӧг порядокыс.
Пызан вылӧ вольсалӧм кумач пызан дӧра, выль этажерка вылӧ ӧкуратнӧя пукталӧм книга стопаяс тӧдтӧмӧдз вежӧмаӧсь комната пытшкӧссӧ.
— Ми тані кӧзяйничайтыштім тэтӧг, Василий Кузьмич, — шуис Валентина.
Ачыс Валентина сылы кажитчис мӧд кодьӧн.
Паськыд пельпомъяса югыдруд костюм вӧснаыс сійӧ видзӧднысӧ вӧлі стрӧг да делӧвӧй.
Орденскӧй ленточкаяслӧн ӧшкамӧшкалӧн кодь уна рӧма планкаыс бура шыбитчис синмад руд материал вывсьыс.
Василий первойысь аддзис сылысь синкымъяссӧ: вӧсньыдикӧсь, кокниӧсь, ӧтлаасьӧмаӧсь ныр весьтас да бордъяс моз кыпӧдчыштӧмаӧсь кӧсичаяс дінас. Татшӧм синкымъяс вӧснаыс сылӧн чужӧмыс ставнас выражайтіс стремительность да смеллун.
«Кутшӧма вежласьӧ сійӧ! — думыштіс Василий. — Нёльӧдысь аддза — и быдпӧрйӧ мӧд кодь.
Коді нӧ сійӧ сэтшӧмыс?
Юр вундысь Валька-ӧ, ур ку пася «жалейка» али вот татшӧм решительнӧй, стрӧг?
И он разберитчы тані сразу!
Бабаяс!..»
Валентинакӧд орччӧн пукаліс Буянов. Сійӧ вӧлі офицерскӧй формаа и морӧсас сідзжӧ вӧлі орденскӧй планка.
Василий гӧгӧрвоис, мый найӧ, кыдзи и сійӧ, лыддисны асьнысӧ колхозын важнӧй да ответственнӧй йӧзӧн да кӧсйисны лоны медводдза партийнӧй собрание вылын колана вылнаын.
Сёрнитчытӧг найӧ куимнанныс пасьтасьӧмаӧсь праздник дырйи моз, бура кутӧны асьнысӧ ортсысянь и пытшкӧссянь, ставныс чувствуйтӧны, мый быдӧнлӧн пельпомъяс саяныс сулалӧ ыджыд да бур олӧм, и ставныс выльногӧн воисны сьӧлӧм выланыс ӧта-мӧдныслы.
Василий чӧвтліс синъяссӧ аслас вежсьӧм комната вылӧ, Валентина да Буянов вылӧ — полувоеннӧй, полуштатскӧй, том, мича, увереннӧй войтыр вылӧ, — нюммуніс да думсьыс шуис:
«А ӧд, пӧжалуй, ничево артмӧ...
Пӧжалуй, крепыд...»
Татшӧм жӧ чувство вӧлі и Валентиналӧн и Буяновлӧн.
Буянов радейтіс да уважайтіс ассьыс профессиясӧ, и тайӧ зэв ыджыд уважениесӧ вуджӧдліс ас вылас.
Сійӧ думайтліс, мый будущӧйыс мыджсьӧ радио да электричество вылӧ.
Электричество да радио кындзи, сійӧ признавайтліс сӧмын атомнӧй энергия, а техникалӧн став мукӧд завоеваниеяс вылӧ видзӧдліс серампырысь, кыдзи зэв том да зэв интересуйтчысь морт.
Колхозын сійӧ лыддис асьсӧ техническӧй интеллигенциялӧн дзик ӧти представительӧн да ӧнія техника тӧдысь дзик ӧти мортӧн, кодлы лои вешйыны «настоящӧй масштаба» уджысь лёк случай вӧсна.
Войнаӧдз, кор сійӧ велӧдчис да уджаліс ыджыд гидростанция строительство вылын, и война дырйи сійӧ сулавліс ён партийнӧй организацияясын.
На серти куим коммуниста колхознӧй партийнӧй организация сылы кажитчис ичӧтӧн да слабӧн.
Собрание вылӧ мунігӧн сійӧ эскис, мый тані сійӧ медся бывалӧй да культурнӧй морт.
Сёрнитанторъясысь первой вопроссӧ — секретарӧс бӧрйӧм — решитісны ӧдйӧ да ӧтсӧгласӧн: бӧрйисны Валентинаӧс.
Помлань матыстчис и мӧд вопросыс — колхозын удж организуйтӧм йылысь.
— Но, кыдзи быттьӧ ставыс гӧгӧрвоана?
Обсудитім, постановитім лишнӧй волокитатӧг! — шуис Василий.
Валентина чеччис места вывсьыс:
— Абу, абу ставыс!
Разрешитӧй меным, ёртъяс.
Сылӧн лэбысь стрӧг синкымъясыс кыпӧдчыштӧмаӧсь, и таысь чужӧмыс лоӧма решительнӧйӧн да самоувереннӧйӧн.
— Давай, Валентина Алексеевна!
Мый йылысь тэ кӧсъян содтыны?
— Миян йылысь ставным йылысь, а медсясӧ тэ йылысь, Василий Кузьмич!
— Ме йылысь?!
Но, давай, давай!
Мыйкӧ дыра Валентина чӧв олыштіс, сэсся заводитіс сёрнитны, и сьӧкыда сюрӧм, тэрмасьтӧг шуалӧм кывъясыс быттьӧ эз лӧсявны Валентина видлы, коді кажитчис Василийлы кӧританаӧн:
— Думайта ме та йылысь самӧй воан лунсянь...
И тӧда, мый думайта правильнӧ, а прамӧйджык кывъяс ӧнӧдз на эг аддзы...
Но ме висьтала сідзи, кыдзи артмас, сідзи, кыдзи думайта, а ті менсьым гӧгӧрвоанныд...
Валентина бара чӧв ланьтіс, а Василий да Буянов интересӧн виччысисны, мый сійӧ висьталас.
Валентина водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ:
— Быд бригадалы ми индім уджлысь объём да уджлысь срокъяс.
Аски-аскомысь миянлысь постановлениенымӧс мӧдам обсуждайтны общӧй собрание вылын.
Быттьӧкӧ ставыс лючки-ладнӧ.
Но вот думайта ме ас кежын, кыдзи тайӧ решениеыс кутас выполняйтсьыны.
Аддза ме миянсьыным конюшнянымӧс...
Аддза ме, кыдзи йӧзыс ӧткӧн-ӧткӧн локталӧны вӧвъясла...
Кыдзи часъясӧн пукалӧны виччысянінын, шпуткӧны-куритӧны чигаркаяс...
Ставсӧ ме тайӧс думышта — и сьӧкыд меным лоӧ сьӧлӧм вылын.
— Миян пиысь ӧтилы колӧ асывсяньыс лоны конюшняын да дугӧдны тайӧ пукалӧмсӧ, вӧтлыны найӧс удж вылӧ! — зумыштчис Василий.
Валентина ӧдйӧ бергӧдчис сылань:
— Вот!
Вот самӧй сійӧ!
«Вӧтлыны»!
Вот ме думайта тэ йылысь, Василий Кузьмич!
Тэ уджалан сьӧлӧмсяньыд, удж вылӧ горш и вӧчӧмыд абу этша, но тэ жӧ ёна унджык вермин вӧчны!
Аслад вермӧм серти мыйла тэ этшаджык вӧчин?
Вот со мый вӧсна: тэ радлунтӧг уджалан, и йӧзыслы тэ дорын абу лӧсьыд!
Вот казьтыла строительство вылӧ керъяс кыскалӧм кузя историятӧ.
Строительнӧй уджъяс кузя план тэ лӧсьӧдӧмыд правильнӧ, а сійӧс выполнитӧм вылӧ йӧзсӧ абу кужӧмыд мобилизуйтны.
Меным висьтавлісны, кыдзи тэ правление вылын обсуждение нуӧдӧмыд.
Бузыкинӧс, кор сійӧ тэныд паныд шыасьӧма, вӧтлӧмыд, шуӧмыд сійӧс быттьӧкӧ кодӧн.
Но сійӧ и сэтчӧдз вӧлӧма код, но тэ сійӧс абу вӧтлӧмыд, кытчӧдз сійӧ тэныд паныд абу шыасьӧма!
Матвеичӧс шуӧмыд «бӧрӧ кольӧм элементӧн», Яснев вылӧ горӧдӧмыд сыысь, мый сійӧ «думайттӧг сёрнитӧ».
Валентиналысь кывзігӧн Василий пель йылӧдзыс гӧрдӧдіс дӧсадаысла.
Сійӧ эз думайт сы йылысь, справедливӧйӧсь-ӧ Валентиналӧн кывъясыс.
Василий гӧгӧрвоис сӧмын сійӧс, мый Валентина «нападайтӧ» сылӧн радейтанатор вылӧ — строительнӧй уджъяс нуӧдӧм кузя план вылӧ, кодӧс сійӧ сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс лӧсьӧдіс да сэтшӧм сьӧкыда лои примитӧма правление вылын.
— Тэнад поведениеыд ӧмӧй, Василий Кузьмич, вӧлі правильнӧй?
Тайӧ ӧмӧй партийнӧй поведение?
— А мый, тэ ногӧн, правильнӧыс? — пузис Василий. — Председательлы ӧмӧй лӧсялӧ шуавны жалитана кывъяс — сійӧ правильнӧ?
Думышттӧг сюйсьыны председатель распоряжениеясӧ, уськӧдны колхозникъяс водзын сылысь авторитетсӧ — тайӧ, тэ ногӧн партийнӧй поведение?
— Абу.
Тайӧ — абу партийнӧй поведение, — сылы синмас веськыда видзӧдігтыр чорыда шуис Валентина. — Гидростанцияын менам поведениеӧй вӧлі непартийнӧй да неправильнӧй.
Ме тайӧс гӧгӧрвои сэки жӧ, но эг куж исправитны.
Василий эз виччысь Валентинасянь тадзи тырвыйӧ да веськыда ӧшибкасӧ признайтӧм да шӧйӧвоши немвиччысьтӧмысла.
Чужан лунсяньыс асныра, сійӧ эз радейтлы висьтавлыны аслас ӧшибкаяс йылысь не сӧмын йӧзлы, но и ачыс найӧс эз кӧсйы вежӧртны.
Простотаыс да падъявтӧмыс, кыдзи Валентина признайтіс сы водзын ассьыс ӧшибкасӧ, пыр жӧ кусӧдіс Василийлысь скӧрлунсӧ и сёрниыс лои мӧднога.
Кыдзкӧ гӧгӧрвотӧма артмис сідзи, мый Валентина, ӧшибкасӧ признайтӧм бӧрын, эз сетчы, а, мӧдарӧ, веніс Василийӧс.
— Мися жӧ...
«Неправильнӧ»!
— эз тӧд, мый шунысӧ, да броткыштіс Василий.
— Ме кӧ эг вӧв тырвыйӧ прав, то тайӧ ещӧ оз на висьтав, мый тэ вӧлін тырвыйӧ прав, — падъявтӧг водзӧ висьталіс Валентина, — и тэнад главнӧй неправдаыс сыын, мый тэ уджалан гажтӧма, радлунтӧг.
— Но, тӧдан, колхозса председатель — сійӧ абу гажӧдчанінса гудӧкасьысь!
— А тэ думыштлы Алексей Лукич йылысь!
Сійӧ ӧмӧй вӧлі гажӧдчанінын гудӧкасьысьӧн.
И кутшӧм кокниа да бура йӧзыслы и уджавсис и овсис сы дырйи!
И ас йывсьыд думыштлы тэ, Василий Кузьмич!
Ӧд и тэ ачыд мӧд кодь вӧвлін!
Валентиналӧн вӧсньыдик синкымъясыс дрӧгнитісны.
Дзодзӧг видзысь ичӧтик Валька видзӧдліс Василий вылӧ ыджыд Валентина синаканьяс пыдӧссянь, и Василий аддзис: сійӧ вӧлі век сэтшӧмӧн жӧ — шензьымӧн вежласьысь Валентина пыр кольліс вежсьытӧмӧн, пыр кольліс, сэтшӧмӧн жӧ, орчча уличаса, дзик помӧдз гӧгӧрвоана, надежнӧй нывкаӧн, коді быдмыліс сэні жӧ, кӧні и Василий, оліс сійӧн жӧ, мыйӧн оліс Василий.
Василий волнуйтчис, а Валентина, сы ки вылӧ кисӧ пуктӧмӧн, шуаліс:
— Тэ сӧмын думыштлы, кутшӧм тэ ачыд вӧвлін: биа бордъя, смел, кыпыд.
Василий Кузьмич, «дядя Вася», мый тэкӧд лои?
Бергӧдчы бӧр, дядя Вася!
Ло сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧн ме тэнӧ помнита, кутшӧмӧн став колхозным тэнӧ помнитӧ...
— Томлунтӧ он бергӧд, — ньӧжйӧник шуис Василий.
— Ме гӧгӧрвоа...
Тэ вывті прӧйдитіс уна сьӧкыдлун...
И война и ранитчылӧм...
Но ӧд и бурыс уна жӧ!
Неужели сійӧ бурыс оз сет тэныд вын, медым нюммунны сьӧкыд здукӧ?
Тайӧ абу сӧмын тэныд, тайӧ колӧ йӧзыслы, кодъяскӧд тэ уджалан.
Вот тэ вӧч тайӧс налы, йӧзыслы!
— Кутшӧмкӧ тешкодь сёрни.
Партийнӧй собрание вылын председатель нюмъялӧм йылысь сёрнитан.
Мый нӧ, тэ меным протоколас гижан:
«Постановитісны сы мындаысьтӧ нюмъёвтны луннас»?
Василий кӧсйис грубӧякодь шутитӧмнас вевттьыны ассьыс волнуйтчӧмсӧ.
— Он кӧсйы тэ менсьым гӧгӧрвоны, Василий Кузьмич!
Ме жӧ тэкӧд медглавнӧй йывсьыс сёрнита, — зумыштчис Валентина:
— Мыйла тэ сэтшӧм зумыш?
Сы вӧсна, мый тэ эн кут надейтчыны тэнӧ кытшалысь йӧз вылас.
— Пустяк тайӧ ставыс!
— Тэ ногӧн, тайӧ пустяк! — чорыда вундыштіс Валентина. — Кор ме заводита сёрнитны тэкӧд медколантор йывсьыс, тэнад ӧшибкаяслӧн вужъяс йылысь, тайӧс тэ шуан пустякӧн.
Ладнӧ!
Ме тэкӧд кута сёрнитны мӧдногӧн!
Валентина петіс пызан сайсьыс, сюйис кияссӧ зепъясас да сувтіс Василийлы паныд.
Василий син водзын сійӧ бара вежсис.
Ӧні Валентинаын эз коль и следыс сійӧ дзодзӧг видзысь Валькалӧн, коді сӧмын на венліс Василийлысь сьӧлӧмсӧ.
«Но и гормӧг жӧ баба! — думайтіс сійӧ. — Тыдалӧ, абу прӧста сійӧ Петровичлӧн гӧтыр.
Татшӧмыдкӧд мӧмъявнытӧ оз позь!
Сійӧ тэнӧ кытшлӧдлас да сэтчӧ вайӧдас, мый и вомтӧ он восьты!»
— Тэ главнӧй йывсьыс он кӧсйы сёрнитны, Василий Кузьмич?
Ладнӧ!
Мӧдам тэкӧд сёрнитны сы йылысь, кыдзи тыдовтчӧ тайӧ главнӧйыс, сы йылысь, кутшӧм методӧн тэ веськӧдлан йӧзӧн.
Тэ уджалан дзонь тӧлысь и эн вермы лад вылӧ вайӧдны сэтшӧм прӧстӧйтор, медым йӧзыс ас кадӧ петісны удж вылӧ.
Мый вӧсна?
Тэ либӧ пукалан правлениеын, либӧ приказъясӧ гижан выговоръяс, либӧ — сыысь на лёкджык — заводитан ветлӧдлыны керкаясті да «вӧтлавны» йӧзсӧ удж вылӧ.
А частӧ-ӧ вӧвлін йӧзыскӧд му вылын либӧ лесоучастокын?
И мый тэ вӧчин сы могысь, медым интересуйтны колхозникъясӧс уджнас да петкӧдлыны налы сылысь перспективаяссӧ?
Мый тэ вӧчин, медым настоящӧй ногӧн котыртны ордйысьӧм?
Показательяс дӧска ӧшӧдін?
А кужин-ӧ тэ интересуйтны йӧзсӧ тайӧ показательяснас?
Кодлы, кор и кӧні тэ висьтавлін тэнад медбур бригадиръяслӧн удж методъяс йылысь?
— Да и сэтшӧмъясыс колхозын абуӧсь!
Некутшӧм сэтшӧм медбур методъяс абуӧсь!
— Абуӧсь кӧ, сідзкӧ — сыын тэнад мыж.
Сідзкӧ, тэ эн куж ышӧдны йӧзсӧ тайӧ медбур методъяс вылас?
Сідзкӧ, грӧш тэныд доныс кыдзи руководительлы.
Кымын чорыдджыка сёрнитіс Валентина, сымын кокниджык лои Василийлы.
Сійӧ аскӧдыс орччӧн аддзис мортӧс, коді сы моз жӧ висьӧ колхоз вӧсна, оз омӧльджыка сыысь разбирайтчы делӧясын, вермӧ сёрнитны сьӧлӧмсяньыс да веськыда, вермӧ индыны ӧшибкаяс вылӧ, веськӧдны колана мӧвп вылӧ, сӧветуйтны.
Сійӧ кыліс самӧй сійӧ партийнӧй сёрнисӧ, коді колӧ сылы вӧлі воздух моз, и Валентиналӧн шуӧм быд чорыд кыв бӧрын сылы лолі кокньыдджык.
— Ме Валентина Алексеевнаӧс став кузяыс поддерживайта, — шыасис Буянов. — Вопроссӧ практическӧя разрешитӧм йылысь кӧ сёрнитны, ме думысь оз ков из моз пукавны да ветлӧдлыны керкаясті гӧликӧн, а аскиа лунсянь быдӧнлы мунны бригадаясӧ уджаланінас.
Индам, коді кутшӧм бригадаӧ, и мунам.
Йӧз дорӧ подход йылысь да мукӧдтор йылысь кӧ шуны, то Валентина Алексеевна правильнӧ висьталӧ.
Тэ ӧтитор вӧч, Василий Кузьмич: дум вылад уськӧдлы Алексей Лукичӧс, и ачыд тэ казьтыштлы ассьыд том кадтӧ.
Василий лэптіс копыртӧм юрсӧ.
Сылӧн пыр немвиччысьтӧм да задоритан шпыньмунӧм здук кежлӧ ыпнитліс чужӧм вылас:
— Сідзкӧ, партийнӧй собрание вылын постановитісны да гижисны, мый председательлы колӧ томмӧдчыны?
Но, сэтшӧм кӧ нин партийнӧй собраниелӧн решениеыс, то кытчӧ нӧ меным воштысьны?
Лоӧ томмӧдчыны!
Кор заводитісны обсуждайтны коймӧд вопрос — колхоз электрифицируйтӧм йылысь, Буянов збодьӧрмис да босьтіс кыв:
— Но, стрӧитіс колхоз гидростанция — тайӧ ӧд абу на достижение! — пӧся висьталіс сійӧ.
— Но, сулалӧ сійӧ ю дорын!
Но, лампочкаяс керкаясын ӧзйӧны.
Гидростанциялы ӧмӧй тайӧ настоящӧй удж?
«Рӧдмӧдӧм вылӧ» али мый ми сійӧс стрӧитім да полам уджӧн беспокоитны?
Тайӧ жӧ сӧмын важся кадъясӧ кажитчыліс достижениеӧн: ой, керкаын электричество!
Миянлы гидростанциясянь удж колӧ, миянлы сійӧс доддявны колӧ, кыдзи прамӧй битюгӧс, миянлы колӧ, медым сійӧ вартанінын нянь ворочайтіс тоннаясӧн, медым сійӧ фермаясӧ ва вӧтліс, медым сійӧ керъяс пилитіс миянлы да градъяс киськаліс!
— Мый нӧ вӧчан, кор сылӧн мощностьыс ичӧт: ставыс кызь киловатт! — шыасис Василий.
— Турбинаыс сылӧн оз тыр нагрузкаӧн уджав, позьӧ сувтӧдны мӧд генератор.
— Кытысь сійӧс босьтан?
— Абу сюсь морт тэ, Василий Кузьмич!
Миянлы долженӧсь отсавны?
Долженӧсь!
Кодлы нӧ сэсся отсавнысӧ долженӧсь, оз кӧ миянлы, кор ми район пасьталаын медся бӧрӧ кольӧмаяс! — кудриа юрси пратьсӧ пыркӧдігтыр сьӧлӧмсяньыс сёрнитіс Буянов. — Воам ми районӧ веськыда руководитель дінас: сідз пӧ и сідз, вайӧй бӧрӧ кольччысь колхоз электрифицируйтӧм вылӧ кредитъяс!
Мунам Сельэлектроӧ: вайӧй рассрочкаӧн бӧрӧ кольччысь колхозлы генератор.
Мунам электрооборудование видзан складӧ: вайӧй бӧрӧ кольччысь колхозлы роликъяс, проводъяс, двигательяс некутшӧм ӧчередтӧг!
А мед видлас кодкӧ не сетны!
Пыр жӧ обкомӧ, главнӧй начальство дорӧ, и газета редакцияӧ: сідз пӧ и сідз, бӧрӧ кольччысь колхозлы оз отсавны!
Да сюрас кӧ татшӧм кӧзырыд писькӧс мортлы — сійӧ кольччысь колхоз ним улын самӧй чӧртыслысь бисӧ вермас судзӧдны.
Сэні нинӧмла и корны, а требуйтны колӧ.
Вот мый ме тэныд шуа, Василий Кузьмич!
— Но, тайӧ тэ сідзжӧ вывтіджык босьтін, — шуис Василий. — Оз позь миянлы кӧзыряйтны асланым бӧрӧ кольччӧмӧн!
Государство водзын абу ыджыд заслуга — колхоз рӧзӧритны!
Миян бӧрӧ кольччӧм вылын ме ог лӧсьӧдчы спекулируйтны и корысьӧн ассьым колхозӧс став область пасьта ог кӧсйы нимӧдны.
Колхозлӧн, кыдзи и мортлӧн, должен лоны аслас честь.
Но корны отсӧг — сійӧ позьӧ.
Чайта ме, районын и областьын отсаласны.
Сёрнитанторъясын медбӧръя вопросӧн вӧлі колхозын массӧвӧй удж котыртӧм йылысь.
Кор решениесӧ вӧлі гижӧма нин, Василий видзӧдліс Буянов вылӧ да шуис косіника, мыйысь нинӧм бурсӧ оз позь вӧлі виччысьны:
— Тайӧ агитмассӧвӧй вопроскӧд йитӧдын ме кӧсъя сёрнитыштны миян электрик, уважаемӧй Буянов ёртлӧн поведение йылысь.
— Менам поведение йылысь?!
— Буянов шурк бергӧдчис улӧс вылас. — Кутшӧм нӧ менам поведениеӧй?
Свадьба бӧрын тӧлысь мысти, том гӧтырыслӧн бӧрдӧм вылӧ видзӧдтӧг, Буянов кывзысьӧмӧн воис бӧрӧ кольӧм колхозӧ, честнӧя да зіля уджаліс гидростанцияын и аслыс ачыс кажитчис мыйкӧ подвижник кодьӧн.
Сы чайтӧм серти, сійӧс кытшалысь йӧз долженӧсь вӧлі донъявны сылысь подвигсӧ да относитчыны сы дорӧ сочувствуйтӧмӧн да благодарностьӧн; сійӧтор, мый сылӧн поведениеыс кодлыкӧ вермис не кажитчыны, вӧлі сылы дзик виччысьтӧмторйӧн.
— Ӧні ме тэныд висьтала, кутшӧм тэнад поведениеыд! — зумыштчӧмӧн кӧсйысис сылы Василий. — Агитмассӧвӧй удж — сійӧ абу сӧмын недельын ӧтчыд доклад вӧчны да колхозникъяскӧд газета лыддьыны.
Колхознӧй коммунистлӧн агитмассӧвӧй удж — сійӧ сылӧн став олӧмыс, а кутшӧм тэнад олӧмыд колхозын и коді тэ ачыд колхозын?
Тэ колхозса электрик, колхозын первой морт, миян интеллигенция!
Тэсянь колхозын би, тэсянь колхозын механизация, тэсянь колхозын радио, тэсянь колхозын культура.
Тэ мунан уличаті — тэ вылӧ ӧшиньясӧдыс видзӧдӧны нывъяс: «Электрик мунӧ!»
abu
Тэ тайӧн лыддьысьны должен али не?
Ме татшӧм положениеас вӧлі жӧ и ачым испытайтлі уна во сайын, кор вӧлі колхозын медбур трактористӧн.
Сизимӧн ми воим сэки областнӧй курсъяс вылысь районӧ.
Ми мунам улича кузя, а миян бӧрся челядь чеччалӧны: «Трактористъяс воисны!»
Медбур йӧзӧн ми сэки сиктын вӧлім и быдтор кузя медводзын мунім!
Йӧзкӧд беседа нуӧдны — ми первойяяс, субботник вылӧ петны — трактористъяс медводзын!
Заём вылӧ гижсьыны — ми ставсьыс медпервой, спектакль вӧчны — миянтӧг эз овлы, видз вылӧ томйӧз чукӧртчӧмаӧсь — миян гудӧк медгораа ворсӧ!
Вот кыдзи ми асьнымӧс гӧгӧрволім!
А тэ мый жӧ?
Гидростанцияын ноксьыштан, а сэсся — кук-ку пач сайӧ аслад ичмоньыдкӧд.
Оз весьшӧрӧ тіянӧс гӧтырыдкӧд нимтыны колхозын «пачсайса принцъясӧн».
И кыдзи не нимтыны?
Пач сайын пукавны да семечки трачкӧдны — электриклы ӧмӧй тайӧ туяна поведение?
— Вернӧ!.. — поддержитіс Василийӧс Валентина. — Миян пиысь кӧ быдӧн кутам ӧтдортчыны йӧзысь, то кутшӧм нӧ олӧм лоӧ колхозын?
Тэ, Буянов ёрт, морт и культурнӧй и бывалӧй, а асьтӧ петкӧдлін сідзи, мый колхозникъяс первойя лунъяссяньыс жӧ тэнӧ нимтісны тешкодь, но справедливӧй нимӧн.
Тайӧ нимсьыд колӧ мездысьны: сійӧ оз лӧсяв коммунистлы.
Буянов шай-паймуні да вӧлі обиженнӧй.
И янӧдана ним «пачсайса принц» и дивитана гӧлӧсныс, кыдзи сёрнитісны сыкӧд Валентина да Василий, дойдісны сійӧс.
Ичӧтик колхознӧй партийнӧй организация, код йылысь кык час сайын Василий думайтіс мыйтакӧ падъялӧмӧн, медводдза воськовъяссяньыс жӧ лои требовательнӧй да подчиняйтысь вынӧн.
Валентина да Василий видісны Буяновӧс детинкаӧс моз и вӧліны правӧсь.
Буяновлы лои сьӧкыд, сійӧ ӧбидитчис, скӧрмис, но сэки пыр жӧ быри сійӧс мучитысь гажтӧмлуныс.
Важӧн нин вӧлі разрешитӧма медбӧръя вопроссӧ, важӧн нин вӧлі гижӧма протокол, а найӧ век на эз вермыны янсӧдчыны.
Найӧ планируйтісны водзӧ олӧм, сӧветуйтчисны ӧта-мӧдныскӧд, критикуйтісны ёрта ёртнысӧ да прӧста радуйтчисны сы вылӧ, мый «Первой май» колхозын эм нин партийнӧй организация, мый чувствуйтчӧ нин сылӧн направляющӧй да руководящӧй выныс.
Найӧ вӧліны сӧмын куимӧн, куим коммунист, ставныс мукӧд йӧз кодьӧсь жӧ, кодъяслӧн вӧліны слабинъяс да тырмытӧмторъяс, но сы вӧсна, мый найӧ ставныс зілисны ӧти ыджыд цельлань да зумыда мунісны сылань партияӧн индӧм туйяс кузя, ӧта-мӧднысӧ чорыда критикуйтӧмӧн, исправляйтӧмӧн да чуйдӧдалӧмӧн, найӧ асьныс лолісны вынӧн, кодлӧн нимыс — партия.
Некымынысь найӧ лӧсьӧдчылісны разӧдчыны, но кыптыліс кутшӧмкӧ выль вопрос, и найӧ бара кольччылісны, бара сёрнитісны да эз вермыны помавны сёрнисӧ, кыдзи йӧз, кодъяс важысянь нин гажтӧмчӧмаӧсь ӧта-мӧдсьыс.
Валентина видзӧдліс часі вылас:
— Аминьӧй!
Дас кык час нин!
Варовмим ми тіянкӧд!
Пӧра нин гортӧ!
Василий Кузьмич, вай протоколтӧ!
Василий нюжӧдіс сылы протоколсӧ, но эз сет, а, бумага листсӧ дорӧдыс машинальнӧя кутігмоз, бара заводитіс сёрнитны:
— Энлы, Валентина Алексеевна!
Вот ещӧ кутшӧм сёрни.
Ми сӧветуйтчим кӧрым ньӧбӧм вылӧ средствояс корсьӧм йылысь, а пыш-шабді йылысь нинӧм эгӧ и сёрнитӧй.
Кӧть и этша кӧдзлім, а пыш-шабді миян уна: шабді таво рекорднӧй быдмис!
И ӧнӧдз сійӧс абу сдайтӧма.
Ме нарошнӧ нюжӧдчи.
Сійӧс кӧ сдайтны кудельӧн, и государстволы выгоднӧджык и колхоз уна тысяча вермас босьтны.
Вот ме и думайта разӧдны колхозникъяс ордӧ, мед быдӧн гортас уджалӧны.
Шабдітӧ и водзті ми этша кӧдзлім, кудельсӧ вӧчлісны гортаныс.
— Шабді йылысь ме и ачым думайтлі, Василий Кузьмич.
Дерт, колӧ сдайтны кудельӧн.
Мыйла нӧ киысь лэдзны колхознӧй капитал?
Сӧмын не гортаныс сетавны, не уджавны ӧткӧн-ӧткӧн, а ӧтув.
— Ӧтув?!
Да мый ми, шабді вӧдитысь колхоз, али мый!
План серти ми шабдісӧ зэв этша кӧдзам!
Машинаяс ни нинӧм миян абу, а тэ — ӧтув!
Разӧдам колхозникъяс ордӧ, кыдзи век разӧдлывлім, вот и ставыс.
— Тадз вӧчлывлінныд век, а ӧні колӧ вӧчны, кыдзи некор энӧ вӧчлӧй!
Али тэ он гӧгӧрво?
Ӧні колӧ дзик аслысногӧн.
Мед миян льнопунктын ни агрегатъяс, ни машинаяс абуӧсь, а всё-таки ӧні кудель вӧчӧмсӧ колӧ ӧбязательнӧ котыртны ӧтув.
И не сарайын, не пывсянын, не ывла вылын, а керкаын, и ӧбязательнӧ гажӧн, и ӧбязательнӧ сьылігтыр!
— Сьылігтыр? — чуймискодь Василий. — Сьыланкывъястӧ сьывны — абу сьӧкыдтор.
Сӧмын Фроськалы ӧтнаслы вашнит — и сійӧ тэныд куим сиктлы голькйыны мӧдас.
А кытысь керкаыс?
Коді лэдзас аслас керкаӧ эсы мында бус кыпӧдны?
— Корам Таня-барынялысь важ керкасӧ, — предложитіс Буянов.
— Оз сет.
— Сійӧ ставсӧ вӧчас, мый Фроськаыс сылы шуас, а Фроськакӧд позьӧ сёрнитчыны.
— Всё равно керкаас пачьясыс киссьӧмаӧсь.
— Комсомолецъяскӧд Алексей пачтӧ тэчас.
Дыр-ӧ налы?
Кыдзи тэ он гӧгӧрво, Василий Кузьмич, мый тайӧ зэв важнӧй мероприятие?
Колӧ вӧчны ставсӧ, медым вӧлі гажа, дружнӧ, бур, медым йӧзыс бӧр мӧдісны радейтны ӧтувъя уджсӧ.
Сяммам кӧ котыртны тадзи, то ыджыд удж вӧчам, огӧ сяммӧ — артмас ерунда.
— Ладнӧ, вӧчам.
Котыртам.
Пачьяс кузя ме ачым босьтча.
Гортас мунігӧн Василий думайтіс сы йылысь, мый Петрович абу ӧшибитчӧма да мӧдӧдӧма колхозӧ туяна йӧзӧс.
Сійӧ думайтіс, мый нэмӧвӧйся «первомаец», электрик да коммунист Буянов — колхозлы зарни клад, Валентина — коммунистка, агроном — быд боксянь шогмана да прамӧй нывбаба.
Колхознӧй партийнӧй организация ӧнія тайӧ составнас Василийлы кажитчис боеспособнӧйӧн да вынаӧн.
Войнас, унмовсьтӧдзыс, сійӧ думайтіс Валентина кывъяс йылысь да казьтыліс, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі война водзвывса ылӧ кольӧм воясын.
«И збыльысь, ӧні ме абу важсякодь.
Упорство да вын ас пытшкысь чувствуйта унджык, а лолала сьӧкыдджыка.
И сійӧ вернӧ, мый уна кад колля правлениеын».
Василий мӧдіс действуйтны сылы лӧсялана ретивлунӧн.
Ещӧ абу на вӧлі югдӧма, кор сійӧ верзьӧмӧн рӧдтіс нин лымйӧн тырыштӧм туй кузя. Киас сылӧн вӧлі ичӧтик пӧнар.
«Видзӧдла аслам синъясӧн, кыдз-мый тӧрыт вӧчӧмаӧсь, и встретита йӧзсӧ ог конюшня дорын, а му вылын.
Мед йӧзыс тӧдасны: кӧть кутшӧм водз найӧ эз петны удж вылӧ, а председательныс му вылын нин.
Та йылысь ӧти мӧвпыс йӧзлы лоӧ мӧрччанаджык став приказъяс да выговоръяс дорысь».
Ӧзтӧм пӧнарсянь артмӧм югыд кытш кывтіс, дрӧгнитавліс, кватлаліс пемыдсьыс то вужля, то сьӧкыд лым шапкаа ыджыд коз пу лап.
Тайӧ кытш саяс пемыдыс ещӧ ёнджыка сукмис да сулаліс топыд, письтны позьтӧм гӧгрӧс стен моз.
Василий видзӧдаліс колхознӧй лесосека.
Томиник пожӧм пуяс костъясын куйлісны кыскыны дасьтӧм керъяс.
Найӧ вӧліны шыльыдӧсь, кузьӧсь, увйӧмаӧсь.
Василий лэччис вӧв вывсьыс, пӧрччис кепысьсӧ да малыштіс кипыдӧснас сарӧгӧсь кодь керсӧ.
Керйыс вӧлі кеняссьӧма вӧсни шӧвк кодь плёнкаӧн и кажитчис Василийлы кималас улас шоныдӧн.
Эз керъяс аддзы Василий ас водзсьыс: тайӧ тӧвся асъя пемыд часӧ лымъя вӧрын сійӧ аддзис арся сэзь лун, и нянь вӧрӧкъяс, и колхознӧй муяс шӧрысь выль, лӧсьыд да югыд вартанін.
Тайӧ эз вӧв прӧстӧй вартанін, а электрифицируйтӧм, а сыкӧд орччӧн — и выль сторожевӧй вышка, и стӧрӧжка, и инвентарь видзан склад.
Тайӧ вӧлі сылӧн мечтаӧн, сэтшӧм дона мечтаӧн, мый сійӧ весиг стесняйтчис подробнӧя висьтавны сы йылысь.
Сэні, мыльк дорас, кӧні вартанінын сулаліс идзасӧн вевттьӧм лёкиник лэбув, Василий думсьыс лэптіс ассьыс радейтана стрӧйбасӧ.
Выль керъясысь тшупӧм тайӧ ыджыд выль вартаніныс, уна электрическӧй проводъяса, сулаліс сиктсяньыс неылын, орччӧн выль сторожевӧй вышкакӧд, стӧрӧжкакӧд, складкӧд, и вӧла и пода быдӧн прӧйдитӧны сы дінті да кылӧны ставныс, кыдзи шумитӧны электрическӧй моторъяс, и быдӧн аддзӧны, кутшӧм тэрыба визувтӧ молотилкаяс дорысь нянь.
Няньыс эз вӧр сэтшӧм дышпырысь да ньӧжйӧ, кыдзи воддзамоз вартігӧн: электрическӧй вынӧн ловзьӧдӧм, сійӧ, гажаа бергалігтыр, ӧдйӧ визувтіс, и мешӧкӧ лӧдысьяс эз вевъявны сійӧс куравны молотилкаяс дорысь.
Мича керъяссӧ пемыдас малаліг Василий сэтшӧм бура аддзис тайӧ картинасӧ, мый читкыртіс синъяссӧ.
«Омӧля увйӧмаӧсь, — думайтіс сійӧ. — И лыссӧ рытсяньыс абу чукӧртӧмаӧсь.
Ӧні лымъялыштӧма, и чукӧртны лоӧ тӧрытъя дорысь сьӧкыдджык».
Лесосекасянь сійӧ муніс му вылӧ и сэтысь сідзжӧ аддзис тырмытӧмторъяс.
Куйӧдсӧ ректалӧмаӧсь посньыдик чукӧръясӧн му ӧтиладор бокас, туй пӧлӧныс.
Муяс видзӧдлӧм бӧрын Василий муніс туй вежӧ, чеччис вӧв вывсьыс да домаліс вӧвсӧ пожӧм пу бердӧ.
Тайӧ туй кузяыс колхозникъяс долженӧсь вӧлі мунны и вӧрӧ и му вылӧ.
Петны вӧлі шуӧма кӧкъямыс часын, а кадыс вӧлі ӧкмысӧд вылын нин.
«Регыд прӧйдитасны... — думайтіс Василий. — Вот-вот долженӧсь тыдовтчыны.
Тані аддзыся накӧд».
Муртса мӧдіс югдыштны, и муясыс дзирдалісны лӧзов рӧмӧн пемыд вӧр діяс костын.
Чӧв сулалісны пожӧмъяс.
Гӧгӧр вӧлі тыртӧм, эновтӧма, шынитӧв, и сӧмын тӧвзис и тӧвзис толаяс весьтысь кокньыдик бус.
Йӧзтӧг, ӧткӧн виччысьӧмыс личкис Василийӧс, кыдзи кӧдзыд еджыд туктаяс личкӧмаӧсь да нюкыльтӧмаӧсь пожӧм лыс лапъяссӧ.
«Мый нӧ найӧ оз воавны?..
Дыр-ӧ?..» — думайтіс сійӧ.
Медым не кынмыны, сійӧ ветлӧдліс гырысь воськовъясӧн телеграфнӧй столб дорсянь, лыс чукӧр дінті, кодӧс вӧлі чукӧртӧма туй бокас да тыртыштӧма лымйыс, вожа, чукля ыджыд пожӧм пу дорӧдз.
Выль усьӧм лым вылын сы ветлӧдлӧмысь лои нин трӧпа, и кокъясыс сылӧн век тэрыбджыка восьлалісны: сійӧ нервничайтіс.
«Валентина шуис, мый ме этша вӧчи.
И збыльысь, ме местаын кӧ вӧлі Алексей Лукич, сійӧ эськӧ вӧчис унджык.
И первойя лунъяс сертиыс ме быттьӧкӧ весиг ылыстчи йӧзсьыс.
Эк, кӧні нӧ сійӧ Васька Бортниковыс, кодлӧн ки улас ставыс пуис, али тэ дзикӧдз нин бырин?»
Сійӧ веськӧдчис, вештыштіс шапкасӧ балябӧжланьыс, лэдзис полушубок воротниксӧ, восьтіс ставнас чужӧмсӧ кӧдзыд воздухыслы.
— Давай фронт вылын моз, давай эн шогсьы!
Ло молодец кодьӧн, томдырсяыд кодьӧн! — збодьӧрмӧдіс сійӧ асьсӧ. — Ме тэныд ог сетчы! — сійӧ чужйис муын куйлысь лыскӧ. — Ми тэкӧд ещӧ воюйтыштам на! — грӧзитчис сійӧ дзик туйдорса толалы. — Ме всё равно тіянӧс виччыся! — шыасис сійӧ сёрмысь колхозникъяс дінӧ. — Ті меысь он мынӧй!
Пӧнарлӧн вижов югӧрыс сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн кватлаліс лӧзов рудӧбысь столб, лыс чукӧр, пожӧм пу.
Василий дӧзмис нин ветлӧдлыны тайӧ векньыдик ӧтипӧлӧс кытшӧдыс.
«Столб — лыс чукӧр — пожӧм.
Столб — лыс чукӧр — пожӧм.
Некод абу, чӧрт накӧд!
Некод!
Важӧн нин кад!..
Столб — лыс чукӧр — пожӧм.
Ме йӧршитчи татчӧ.
Кор нӧ найӧ воасны, нюжмасьысьясыс?!»
Коркӧ ылын кылісны ливкйӧдлана сьыланкывъяс и керӧс йылын тыдовтчис вӧла.
Ямщичайтіс Алексей, а рӧзвалляс пукалісны нывъяс,
«Часджын сёрмисны!» — дӧсадапырысь думыштіс Василий, но эз петкӧдлы дӧсадасӧ, кыпӧдіс пӧнарсӧ да збодьӧра шуис:
— Сувт!
Коді локтӧ?
Сійӧ эз вид найӧс, а сӧмын син водзас налы вайӧдліс пӧнарсӧ да петкӧдліс часісӧ.
— Кӧкъямыс да джын!
Часджын тіян сайын!
Тайӧ ті, невестаяс, лесосекасьыс лыссӧ тӧрыт абу чукӧртӧмныд?
Эн вунӧдӧй, верӧссайӧ сетігӧн жалуйтча жӧникъясныдлы!
Мися, найӧ менам идӧртӧмӧсь, рытсяньыс асылӧдзыс керкаын ёг видзӧны!
— Да ми жӧ, Василий Кузьмич, тӧрыт сёрӧн помалім!
Ми чайтім, ті миянӧс ошкыштанныд, первойяясӧн мунам да, а ті укӧрайтанныд миянӧс.
— Часджын сёрмисны да медым ме найӧс ошки!
Оз артмы тадзи, нывъяс!
Аски кӧ тайӧ кадӧ аддза туй вылысь — вӧрӧ ог лэдз!
Рӧзваль саяліс туй чукыль сайӧ, пыр омӧльджыка мӧдісны кывны ныв гӧлӧсъяс.
Кыдзи сӧмын рӧзвалльыс муныштіс водзлань, Василий чужӧм вылысь быри нюм.
Дугдывтӧг да зумыша ветлӧдліс сійӧ юждӧм трӧпаті, и пӧнар югӧр улас пыр тыдовтчывлісны: столб — лыс чукӧр — пожӧм.
Сы вӧсна, мый сійӧ виччысис колхозникъясӧс тані, туй вылын, сёрмӧмыс кажитчис ещӧ нин мучитанаӧн, некытчӧ туйтӧмӧн.
Кор нин югдіс, тыдовтчисны куим вӧла:
Любава, Пётр да Ксюша катӧдісны му вылӧ куйӧд.
Василий бара найӧс виччысис туй вежын да петкӧдліс часі.
— Мый нӧ ті куйӧдсӧ он ӧткодя быдлаӧ ректалӧй да он талялӧй чукӧръяссӧ?
Тадзи кыскавны — добра весьшӧрӧ воштыны.
Сэсся лесосекаӧ прӧйдитіс Матвеичлӧн бригадаыс.
— Татшӧм сёрӧн, Матвеич! — вомаліс сійӧс Василий. — Шуӧны, пӧрысьяс пӧ курӧгъяскӧд тшӧтш чеччӧны, томъяслы узьны оз сетны, а миян мӧдарӧ!
Алексей ассьыс нывъяссӧ важӧн нуӧдіс, а тэ аслад бабаяскӧд сӧмын на мунан!
Матвеичлы яндзим кодь лои:
— Да ӧд локталӧны ӧти — ӧти кадӧ, мӧд — мӧд кадӧ, некыдз он вермы найӧс виччысьны!
— А ті энӧ и виччысьӧй!
Коді сёрмас, мед лесосекаӧдз подӧн тапиктас.
Матвеич бӧрся йӧз кутісны воавны ӧткӧн-ӧткӧн.
Василий видзӧдіс часі вылас да шуаліс:
— Мый нӧ ті талун бӧжын кыссянныд?
Бур колхозникъяс важӧн нин удж вылынӧсь!
Ӧткымынъяслы сійӧ нинӧм эз шу, а чӧла колльӧдіс найӧс синъяснас.
Кор удж вылӧ ньӧжйӧ петӧмыс помасис, Василий бӧр муніс му вылӧ.
Сійӧ вӧлі расстроитчӧма уджалан лун заводитӧмсӧ нюжӧдӧмысь.
Быд лунъя личкысь недовольствоыс бара шымыртіс сійӧс.
Сы дінті рӧзвалльын муніс Валентина.
Сійӧ горӧдіс кыпыд гӧлӧсӧн:
— Дядя Вася, а меным сӧмын на Андрей звӧнитліс!
Районӧ электрооборудование вайӧмаӧсь.
Позьӧ получитны электродвигательяс.
Миянлы ыстасны пӧпутнӧй машинаӧн.
Рӧзваль дзужнитіс да саяліс туй чукыль сайӧ.
Додь сювъяслӧн выль туйыс дзирдыштіс асъя шонді водзын.
Валентиналӧн гажа да лабутнӧй гӧлӧсысь, сыысь, мый сэтӧні, уна дас километр сайын, ичӧтик тушаа мудзлытӧм Петрович дугдывтӧг думайтӧ да тӧждысьӧ колхозныс йылысь, Василийлы лои кокниджык.
И сійӧ ещӧ ӧтчыд босьтіс асьсӧ киас да ещӧ ӧтчыд веніс ассьыс лёк настроениесӧ.
«И мыйла ме нырӧс ӧшӧді, кыдзи медбӧръя няргун?
Талун омӧль — аски лоӧ бур!
А но, ло томдырся кодьыд!»
Кизявтӧм полушубока, збодьӧр, гажа Василий колис вӧвсӧ да мӧдӧдчис му кузя, сэтчӧ, кӧні олӧма колхозницаяс ректісны куйӧд.
— Кынминныд, ичмоньяс? — гажаа горӧдіс сійӧ. — Кодӧс шонтыштны? — Сійӧ пӧрччис полушубоксӧ, чӧвтіс сійӧс Любава пельпомъяс вылӧ да босьтіс сылысь зырсӧ.
— Давай ме тіянкӧд шыблалышта, ичмоньяс! — Сійӧ тэрыба уджаліс зырнас да шуаліс: — Бабуньяс, кӧдзыд?
Нинӧм, шоналам!
Сьӧкыд уджыс?
Нинӧм!
Кокниджык лоас!
Вот быдтам тайӧ му вылас бур урожай — гуляйтны мӧдам, ставнытӧ верӧссайӧ сетала!
Сійӧ и ачыс эз виччысь, мый сылӧн прӧстӧйиник шуткаясыс сэтшӧма мӧрччасны йӧзлы.
Ставныслы лои долыд и уджыс мӧдіс мунны кыпыдджыка.
— Мый тайӧ тэ талун татшӧм гажа? — юаліс Любава.
— А видісны тӧрыт менӧ партийнӧй собрание вылын, вот ме и гажа лои.
— Сідзкӧ, видӧмысь гажман?
— А тэ кыдзи думайтан?
Важ самӧварыд сэки и дзирдавны кутас, кор наждакӧн сійӧс зыраласны.
А кӧсъян кӧ, ме и тэнӧ гажӧдышта?
— Тайӧ кыдзи нӧ гажӧдыштан?
Аслад ногӧн?
Видны али мый кӧсъян?
— Вот именнӧ.
Кӧні нӧ тэнад вежӧрыд?
Кажитчӧ, тӧлка баба, а тайӧ мый?
Штабельясыд рӧшкыдӧсь, талявтӧмӧсь!
Куйӧдсӧ жӧ весьшӧрӧ воштанныд!
Али он гӧгӧрвоӧй сувтӧдны талялысьсӧ?
И, ещӧ.
Мӧд лун куйӧд кыскалан, а он дӧгадайтчы вӧчны ящикыслысь ӧти боксӧ босьталанаӧн.
Сразу кокниджык лоӧ ректынысӧ.
Петро! — став му пасьтаыс кывмӧн горӧдіс сійӧ.
— Эй! Петро!
Мун конюшня дорӧ, вӧч ящикъяслысь ӧти боксӧ босьталанаӧн.
Аддзан кыдзи? — сійӧ петкӧдліс Пётрлы, кыдзи колӧ вӧчны. — Давай ӧти здукӧн.
Делӧыс пустякӧвӧй — кык минутаӧн лоӧ гӧтов.
Сэсся Василий муніс лесосекаӧ, варовитыштіс кер пӧрӧдысьяскӧд да чуйдӧдіс найӧс вӧчны керъяслы скатсӧ мыльк мӧдарладорсянь да кыскавны керсӧ веськыд туйӧд.
— Да ӧд сійӧ туй вылас канава, — заводитліс протестуйтны Матвеич, кодлы дӧсаднӧ вӧлі, мый ачыс эз вермы водзджык думыштны та йылысь.
— Канаваыс арнас вӧлі, а ӧні ставсӧ тыртӧма лымйӧн, ещӧ пуяс шыблалыштны, лымнас рӧвняйтны — и ставыс бур лоӧ!
Василий воис канава дорӧдз да отсаліс рӧвняйтны сійӧс.
Сійӧ шутитіс да варовитіс уджалігас, а юрас пессисны тревожнӧй мӧвпъяс:
«Интерестӧг уджалӧны йӧзыс: пустякъяс вылӧ лоӧ индавны, асьныс оз вермыны думыштны.
Тайӧ нӧ кутшӧм удж!»
Ӧбед кадӧ Василий колхозникъяскӧд тшӧтш воис конюшня дорӧ. Сэки сійӧ тӧдмаліс, мый ящикъяс сы тшӧктӧм серти вӧчӧм бӧрын куйӧд ректӧм ӧддзӧма и мый выль туйӧд лунджынйӧн вӧрсӧ кыскӧмаӧсь сы мында жӧ, мыйтӧм тӧрыт лунтырнас.
Мукӧд дырся серти йӧз вӧліны кыпыдджыкӧсь да бурпырысь видзӧдісны сы вылӧ, а Василиса шуис сылы:
— Но вот, Василий Кузьмич, ӧні тэ ачыд ас кодьыд кутін лоны, а ми нин чайтім, мый бокӧвӧй мужикӧс бӧрйисны председательӧ.
Бӧрйыны бӧрйисны, а коді сэтшӧмыс, огӧ тӧдӧй.
Некымын лун чӧж Алексей да Пётр ноксисны-ремонтируйтісны важ няръясян машина, кодӧс Василий ньӧбис орчча колхозысь.
Алексей, коді радейтліс быдпӧлӧс машинаяс, сьӧлӧмсяньыс гудйысис механизмын, а Пётр кутчысис тайӧ уджас медсясӧ Алексей вӧсна.
Пыр ӧткодь яснӧй да чорыд руа Алексей дінын окота вӧлі лоны вильыш да инас ӧшйытӧм зонлы.
Алексей кажитчыліс Пётрлы гӧгӧрвотӧмӧн, весиг загадочнӧйӧн, кыдзи мӧд породаса существо.
— И мый кутшӧм морт тэ, Алёшка?
Быттьӧкӧ и небыд, а видлы тэнӧ лямӧдны! — машина дінӧ лажыньтчӧмӧн слабмӧм гайка зэлӧдігмоз сёрнитіс Пётр.
— Быттьӧкӧ тэ и сетчысь, а видлы вӧрзьӧдны тэнӧ места вывсьыд!
И спокойнӧй тэ кутшӧмкӧ, быттьӧ пу.
Мукӧд дырйиыс веж петӧ тэ вылӧ.
Вӧлі кӧ ме нылӧн, некод вылӧ эськӧ, тэысь кындзи, эг видзӧдлы.
А мукӧд дырйиыс скӧрмыла: старик тэ али мый?
Олан — быттьӧ линейка кузя мунан.
— Абу сыын делӧыс, мый старик, а сыын, мый менам юрын став гайкаыс крепыда пукалӧны, — нюммуніс Алексей.
— А менам?
— Тэнад, Петруня, став гайкаыс бура пукалӧны, сӧмын дасӧд гайкаыс оз тырмы.
— Тайӧ кутшӧм нӧ ещӧ «дасӧд гайка»?
— А вот эм сэтшӧмыс.
Тӧдан, овлӧ сідзи: машиналӧн став частьясыс лючкиӧсь и передачаыс уджалӧ, и шестерняяссӧ крепитӧма, а оз тырмы ӧти ичӧтик, тӧдчытӧм дасӧд гайка, и та вӧсна машиналӧн абу нин полнӧй ходыс.
Пач тэчисны, керкасӧ лӧсьӧдісны, пукталісны сэтчӧ скамьяяс, кӧрзинкаяс, дасьтісны зуяс да ниранъяс, вайисны складысь да тэчисны посводзас шабді.
Первой видзӧдлӧмсянь вермис кажитчыны, мый ставыс вӧчсис кокниа да кыдзкӧ пырмунігмоз, збыльвылас жӧ Валентина помтӧг уна ноксис да клопочитіс тайӧс организуйтігӧн.
Выльӧн лӧсьӧдӧм льнопунктын первойя уджалан лунсӧ, Валентина думыштӧм серти, кыдзи ыджыд праздник лун, колӧ вӧлі бура лӧсьӧдны да организуйтны.
Сійӧ зілис кыскыны тайӧ лӧсьӧдчӧмас кыдз позьӧ унджык йӧзӧс: сійӧ кӧсйис, медым быдӧн чувствуйтісны асьнысӧ выль льнопунктын кӧзяинъясӧн.
Алексей да Пётр ремонтируйтісны машинаяс, Матвеич вӧчаліс скамьяяс, Яснев видзӧдіс пачьяс ремонтируйтӧм бӧрся, Ксюша кыскаліс пачьяс тэчӧм вылӧ кирпич да сёй.
Лена аслас школьникъяскӧд мыськис ӧшиньяс, мичмӧдіс стенъяссӧ портретъясӧн да гирляндаясӧн.
Льнопункт организуйтӧм кузя прӧстӧй уджыс Валентинасянь требуйтіс уна тӧждысьӧм да вын.
Ӧні сійӧ пӧшти эз вӧвлы ӧтнасӧн: сулалӧ вӧлі сылы петны улича вылӧ, кыдзи кодкӧ аддзӧма нин сійӧс да кодлӧнкӧ лоӧма нин сы дінӧ срочнӧй мог.
То школьникъяс котӧртлісны сы дінӧ петкӧдлыны выль плакатъяс, кодъясӧс найӧ судзӧдӧмаӧсь льнопунктлы, то Матвеич воліс сӧветуйтчыны, джуджыдӧсь-ӧ колӧны скамьяясыс, то Ксюша сувтӧдліс сійӧс, медым норасьны омӧль сёй вылӧ.
Валентинаӧс век пыр кытшавлісны делӧяс да йӧз, сійӧ вӧлі быттьӧ вабергачын.
— Тэ пияна курӧг кодь жӧ, — шулывліс сылы Василий, — ӧткӧн он ветлӧдлы.
Быдӧн аддзылісны сылысь тӧждысьӧмсӧ, но некод эз тӧд, мый сійӧ думыштӧма да артыштӧма тайӧн вӧчны, некод эз тӧд и сы волнуйтчӧм йылысь, надея да полӧм йылысь, кодъяс вӧлі йитчӧмаӧсь тайӧ тӧждысьӧмыскӧд.
«Артмас али оз артмы? — думайтіс сійӧ. — Тысячаяс, мый ми заработайтам кудель вӧчӧмысь, тайӧ абу главнӧйыс.
Главнӧйыс — сяммам-ӧ ми ичӧтикторсӧ пӧртны ыджыдторйӧ, прӧстӧй лунсӧ — праздничнӧйӧ?
Ставыс кӧ артмас сідзи, кыдзи думыштӧма, то тайӧ луныс колхоз олӧмын лоӧ зэв тӧдчана лунӧн, оз кӧ артмы, то ми заработайтам миянлы колана деньга — и сӧмын!»
Кор Андрей аддзысьлігъясын да телефон кузя юасьлывліс Валентиналысь сы йылысь, кыдзи мунӧ партийнӧй удж, сійӧ вочавидзліс:
— Омӧля на.
Менам сэтшӧм чувство, мый ме ещӧ эг на босьтчы кыдзи колӧ, мый ме ещӧ эг на оправдайт партийнӧй организацияса секретарлысь нимсӧ.
Колхозын делӧыс лои неуна бурджык, кыптісны йӧзлӧн дисциплина да настроение, но тӧдчана перелом абу на.
Ещӧ абу на сэтшӧмыс нинӧм, мый кузя ме верми эськӧ шуны: да, тайӧс ме вӧчи!
Кыдзи партийнӧй организацияса секретарь, ме тайӧс добитчи!
Льнопунктын уджалӧмлы Василий эз сетлы сійӧ тӧдчанлунсӧ, кутшӧмӧс сетліс сылы Валентина.
Василийлы льнопункт вӧлі сӧмын способӧн заработайтны колана деньга.
Сійӧ отсасис Валентиналы энергичнӧя да окотапырысь, но сійӧс матӧвоштылісны сомнениеяс.
— Уджалыштасны колхозникъяс миян льнопунктын кык лун, а сэсся эновтасны.
Колана уджъяс вылӧ — и то довгӧны-мунӧны, а рытъя «сверхурочнӧй» вылад и ньӧти он вермы кыскыны.
А постояннӧй йӧзӧс сувтӧдны — некысь босьтнысӧ, и сідзи оз тырмы йӧзыс.
То вӧрлэдзӧм, то куйӧд кыскалӧм, то фермаяс ремонтируйтӧм да с. в.
Кор льнопунктсӧ лои дасьтӧма восьтігкежлӧ, Таня-барыня пырис видзӧдлыны да, кияссӧ воча швачнитӧм бӧрын, шуис:
— Аминьӧй!
Да мый вылӧ нӧ тайӧ гирляндаяссӧ, да портретъяссӧ, да став тайӧ мичмӧдӧмыс!
Ӧти здукӧн жӧ ставыс бусӧссяс!
— Колӧ, медым йӧзыс пырисны бура гажӧдӧм керкаӧ, — вочавидзис Валентина.
Выльӧн организуйтӧм льнопунктӧ кутісны чукӧртчывлыны удж бӧрын, сизим час рытын.
Алексей локтіс вӧччӧма да торжественнӧй, сійӧ мичаа шыльӧдӧма кудриа юрсисӧ боквыв, сӧмын на утюжитӧм дӧрӧма.
Сылӧн праздник дырся кодь радлана видыс воис сьӧлӧм вылас Валентиналы:
«Ставсӧ гӧгӧрвоӧ!» — думыштіс сійӧ.
Воисны колхозса комсомолецъяс, медводзын гажа Татьяна, воис бур сьӧлӧма да став выльтор вылӧ ыштысь Авдотья, воис быдтор аддзывны кӧсйысь, варов бабушка Василиса, воис старшӧй поколениелӧн почётнӧй представитель пыдди Матвеич, воис ёртъясыскӧд Пётр, воисны став корӧмаяс, а на бӧрся локтавны мӧдісны и кортӧмъясыс, кодъяс интересуйтчисны комсомолецъясӧн панӧм вӧвлытӧмторнас.
Разнӧй рӧма синъяса Фрося — ӧтчаяннӧй ныв — пырис синмӧ шыбитчысь кӧсынкаа да выль исергаа.
Зэв гӧрд вомдора да посни кудриа юрсиа, сійӧ картина вылын моз сувтіс ӧдзӧс дорас, медым ставныс вермисны пӧттӧдзныс нимкодясьны сылӧн мичлунӧн.
Синъясыс сылӧн вӧліны мичаӧсь да разнӧйӧсь: ӧтиыс югыдлӧз, мӧдыс каньлӧн кодь югыдвиж.
Синъяс вӧснаыс сійӧ ньӧти эз майшась и тайӧ эз мешайт сылы лыддьысьны сиктын сьӧлӧмъяс пӧкӧритӧм кузя медводдза нылӧн.
— Тіян войпук али мый?
Мыйла ті та водзасӧ чукӧртчинныд да кутшӧм сэтшӧм помка вӧсна менӧ эн чукӧстӧй?
Кутшӧм тайӧ порядок?
— А мый тэнӧ чуксавнысӧ, кор тэ и сідзи ачыд локтан?
Василийӧн да Валентинаӧн индӧм план серти колӧ вӧлі Алексейлы висьтавны речь комсомол нимсянь.
Алексей сувтіс пызан дорӧ да зільпырысь дыр шыльӧдіс кияснас кудрияссӧ.
Ставныс видзӧдісны сы вылӧ.
Валентина мӧдіс волнуйтчыны.
«Сійӧс-ӧ тэ висьталан?
Мый нӧ тэ чӧв олан? — думсьыс юасис сійӧ вокыслысь.
— Тырмас тэныд шыльӧдчынытӧ!
Серам нин петӧ!
Заводит!»
Медбӧрын Алексей юрсисӧ лӧсьӧдіс сідзи, кутшӧмӧн, сы чайтӧм серти, должен лоны ораторлӧн, коді выступайтӧ ответственнӧй речӧн.
— Ёртъяс! — заводитіс сійӧ. — Миянлы колӧ кыпӧдны колхознымӧс важся мичлунӧдзыс.
Миянлы колӧ бурмӧдны скӧт, миянлы колӧ бура куйӧдавны му, миянлы колӧ бура гӧтӧвитчыны тулыс кежлӧ.
Та вылӧ ковмас содтӧд деньга.
Кӧсйысисны миянлы государствосянь ссуда, но оз позь миянлы пукавны кыккирудз, виччысьны отсӧг.
Ми, комсомолецъяс, сетім колхоз правлениелы кыв, мый ми шедӧдам колхозлы январь первой лун кежлӧ этша вылӧ комын тысяча шайт.
Миян арталӧмъяс серти, ми вермам шедӧдны тайӧ деньгасӧ, бура кӧ вӧчам да сдайтам вылын качествоа шабді кудель.
Колхозын эм уна удж, а йӧз миян этша.
Сы вӧсна ми шуим кудель вӧчны рытъясын, удж бӧрын.
Сійӧ, коді кӧсйӧ кыпӧдны миянлысь колхознымӧс, мед ачыс, ас вӧлясьыс, кольччас миянкӧд да гижсяс миян звеноясӧ аслас кӧсйӧм серти.
Та вылын ме помала, ёртъяс, ассьым выступлениеӧс.
Юксьӧй звенояс вылӧ, и заводитам уджавны!
Комнатаыс пыр жӧ тыри шумӧн.
— Фрося, лок миян звеноӧ, тэкӧд гажаджык! — корис Валентина.
— А ме кӧсъя Алёшенька дорӧ.
Алёша, ті босьталанныд гажаяссӧ, али тіян сӧмын сознательнӧйяс?
— Ми быдӧнӧс босьталам, коді радейтӧ удж.
— Вай пыртӧй шабдісӧ чуланысь.
Кышакылісны шабді чукӧръяс.
Бус кыпӧдчис воздухас.
Комнатаысь кутіс кывны шабділӧн чӧскыдіник дук.
Алексей пуджис сосъяссӧ да сувтіс машина дорӧ.
Кышакылысь шабділӧн первойя порцияяс мӧдӧдчисны конвейер кузя сортировкасянь сеталысьлань, сэсянь машиналань, и рудов шӧвк кодь кудельлӧн первойя китыр водіс пызан вылӧ.
Пётр кыпӧдіс сійӧс вылӧ:
— Видзӧдӧй!
Вот миян планысь вывті медводдза чӧлкӧвӧй!
— Вай ме сійӧс стенӧ ӧшӧда! — Татьяна гартыштіс кудельнас коз пу гирлянда. — Мед тані и коляс тайӧ лунсӧ казьтылӧм вылӧ.
Мунісны кыпыд сёрнияс:
— Миян колхоз почётӧн войдӧр овліс и бара кутас почётӧн овны!
— Помнитанныд, вӧлі воам Угреньӧ совещание вылӧ, и ӧти вӧвъяс серти тӧдчӧ, мый первомайсаяс локтӧмаӧсь.
Воронӧйӧсь, шыльыдӧсь, быттьӧ юсьяс!
Ми вӧлі мунам, а гӧгӧр вежалӧны!
— Мыйла тэ, Фрося, выль чышъянасин? — вомаліс кӧзяйственнӧй Авдотья. — Бусӧсьтан!
— Ӧтиӧс бусӧсьта, мӧдӧс ньӧба!
А миян первой комсомольскӧй звенолы да миян зарни бригадир Алёшенькалы не сӧмын чышъян, но и ачымӧс ог жалит!
— Сідзкӧ, ми тэкӧд, Василиса Михайловна, сідзжӧ комсомолӧ пырим? — шмонитіс Пётр Матвеевич.
— А мыйӧн ми абу комсомолецъяс?
Тайӧ сӧмын сідзи шуӧны, мый важ режим кадся пӧрысьяс, а ме чайта, мый ми, пӧрысь войтыр, медся важ колхозникъясыс! — вочавидзис варов бабушка Василиса.
Сійӧс радуйтісны привычнӧй уджыс, ыджыд дружнӧй обществоыс, томйӧзлӧн пыдди пуктӧм.
Сылӧн косіник киясыс, пелька вӧригтыр, сортируйтісны вӧсньыдик рӧшкыд идзьяссӧ.
— Томйӧзыд ӧні балуйтчӧмаӧсь!
Тіянлы кӧть мый эн сет, — комсомолецъяс дінӧ шыасис Василиса, — век этша да нинӧм оз шензьӧд!
Со Фрося локтӧма удж вылӧ выль чышъянӧн.
«Ӧтикӧс пӧ бусӧсьта, мӧдӧс ньӧба».
А ме тіянлы, менам муса томйӧз, висьтала ас йылысь, — сійӧ син пырыс нуӧдіс ставнысӧ да, общӧй вниманиесьыс дӧвӧльнӧй, пуксис бурджыка да водзӧ мӧдіс висьтавны:
— Ньӧбисны меным, ті муса томйӧзӧй, вот татшӧм кукань! — сійӧ лэптіс шабді китырсӧ джоджсяньыс метр вылнаӧ.
— А сійӧ быдмис, быдмис да и мӧскӧн лои.
Василисалӧн чужӧмыс петкӧдліс радуйтчана шензьӧм, быттьӧкӧ куканьлӧн мӧскӧн лоӧмыс вӧлі шоча да радуйтана овланторйӧн.
— Сэки менам вӧлі чышъян, ме сійӧс песлалі да ӧшӧді ӧшинь улӧ косьтыны.
А сэки мӧскыд сійӧс и няклялӧма!
А-а-а! — Василиса читкыртіс синъяссӧ да мӧдіс катласьны, быттьӧ висигӧн. — Ме кыдз видзӧдлі да лёкысь мӧді бӧрдны!
Ӧд дзик ӧти чышъян менам — и сійӧс мӧс няклялӧма!
Ог тӧд, веританныд-ӧ онӧ ті меным, ассьым юрсиӧс нетшки.
Сэки ме дорӧ локтіс айка да шуӧ: «Тэ мый бӧрдан?»
А меным яндзим висьтавны, мый менсьым чышъянӧс мӧс няклялӧма.
Полі, мый менӧ айка кутас видны некытчӧ туйтӧмӧн.
Ме нинӧм ог шу.
А сійӧ бара юалӧ: «Да висьтав, мый лимзалан?»
— «Да мӧсным менсьым чышъянӧс няклялӧма».
— «Сідзкӧ, тэ чышъян понда бӧрдан?
Да ветлам Угреньӧ базар вылӧ, сэки и ньӧбам!»
Ме сэтшӧм рад лои, мый и висьтавнысӧ он вермы.
И мый жӧ ті думайтанныд, менам муса томйӧзӧй? — Василиса эновтіс шабдісӧ, видзӧдліс быдӧн вылӧ скӧр синъясӧн, быттьӧ тшӧктіс ставныслы скӧравны да шензьыны аскӧдыс ӧттшӧтш.
— Ӧд эз ньӧб меным энькаӧй чышъянтӧ и мужикыслы нинӧм вылӧ эз тшӧкты ньӧбны!
Сідзи и ветлӧдлі ме няклялӧм чышъянӧн, меным юр яндзим вылӧ.
Василиса чӧв ланьтіс да вӧрзьӧдчытӧг видзӧдіс водзлань, быттьӧ аддзис ас водзсьыс эз керкалысь пу стенсӧ, а ылӧ кольӧм важ олӧмсӧ.
Комнатаын лои чӧв, кылісны сӧмын шабділӧн кышакылӧмыс да машиналӧн шум.
— Да-а... — думыштчӧмӧн нюжӧдіс Матвеич. — Таво арнас менам внук лӧсьӧдчӧ вӧлі мунны школаӧ да ыджыд горшӧн бӧрдӧ: мамыс абу ньӧбӧма сылы гынсапӧг вылас колош.
Ме шуа внуклы: «А тэ гарт нямӧд да кӧмав нинкӧм, вот и ладнӧ лоас!»
Шуи, и ас вылӧ эг ло рад.
Став семьяӧн ме вылӧ уськӧдчисны: мый пӧ тэ внуктӧ позоритан!
А ме нелямын арӧсӧдз колош эг новлыв, а сапӧгтӧ праздникъяс дырйи кӧмавлі.
Мӧдӧдчан вӧлі вичкоӧ, ачыд кӧмтӧг мунан, а сапӧгтӧ мыш саяд нуан.
Воан вичко дорӧ, кӧмасян, сулалан служба мунігӧн, форситыштан, а мыйӧн петан — сапӧгтӧ бара мыш саяд.
Сідзи вот!
Пыр джуджыдджыка быдмисны сортируйтӧм шабді чукӧръяс.
Бабушка Василиса заводитіс кудель зуавны да пукаліс рудов-еджыд лӧсталысь пашкыр пратьяс пӧвстын, быттьӧ кымӧръяс кытшын.
Тайӧ пратьясыс пуксялісны пызан вылӧ, вуджрасисны воздухын; кажитчис, став комнатасӧ да став йӧзсӧ кыӧма нежнӧй да кокни кудель сиясӧн.
Авдотья лэптіс юрсӧ, лӧсьӧдыштіс чышъянсӧ да заводитіс сьывны:
<rus>Уж я сеяла, сеяла ленок,</rus>
<rus>Уж я сеяла, приговаривала,</rus>
<rus>Чеботами приколачивала...</rus>
Сьыліс сійӧ слабиник, вӧсньыдик, но зэв сӧстӧм да вернӧй гӧлӧсӧн.
<rus>Ты удайся, удайся, ленок! — </rus>
вӧсньыдика мечтайтіс сійӧ кывмӧн.
<rus>Ты удайся, наш белый лён... — </rus>
ёськодь, вына гӧлӧсӧн заводитіс сьывны Любава.
Сійӧ быттьӧ приказывайтіс да требуйтіс аслас сьылӧмӧн.
<rus>Лён, наш лён,</rus>
<rus>Белый лён, — </rus>
мӧдісны ливкйӧдлыны уна дас гӧлӧсъяс кудельлӧн, шабділӧн пушыд чукӧръяс весьтын.
Шабді чукӧр сайын Фроська сюйсис Пётр дінӧ да сьылӧм шы улас вашкӧдіс ньӧжйӧник да лукавӧя:
— Кудриясыд тэнад вежӧсь, шабді сӧдз кодь еджыдӧсь!
— Ой, Фроська! — ньӧжйӧник да бурпырысь шуис Пётр. — Зонъяс грӧзитчисны тэнӧ нӧйтны колян тӧлын.
— А ӧд эз и прӧстаысь грӧзитчыны:
эн гуляйт нёлькӧд! — падъявтӧг шуис Фроська.
— Тэ виччысь, мед эськӧ тэнӧ и таво эз пӧвсавны!
Фроська эз вочавидз, серӧктіс, копыртчис сы дінӧ да мӧдіс сьывны дзик чужӧм бердас:
<rus>Бе-е-елый лён.</rus>
А Авдотья нуӧдіс нин сьыланкывсӧ водзӧ:
<rus>Я трепала, трепала ленок.</rus>
<rus>Я трепала, приговаривала.</rus>
Кымӧр кодь лыбӧм бус пиын тыдовтчывлісны шабді кудель пратьяс, пӧсялӧм розӧвӧй чужӧмъяс, а сьыланкывйыс, и нюркйӧдлана и гажа, пыр лывкйӧдліс, то лэччывліс, то кыптывліс, качайтчис качай моз.
И кажитчис, мый сыкӧд тшӧтш качайтчӧны шӧвк кодь кудельыс, кывтӧны нюмъяс, видзӧдласъяс, лыблывлӧны тэрыб кияс.
Комнатаӧ ӧта-мӧд бӧрся пыралісны йӧз.
Найӧ пуксявлісны уджавны, заводитлісны сьывны.
Кывлісны торъя гӧлӧсъяс:
— Важӧн эськӧ миянлы тадзи...
«Ладмис!
Артмис! — радпырысь думайтіс Валентина. — Мыйта йӧзыс чукӧрмис!
Пӧшти ставныс локтісны!
Вот эг нин чайт, мый весиг Маланья локтас!
Андрейка ӧні волнуйтчӧ ме вӧсна.
Петала, котӧртла правлениеӧдз, звӧнитла сылы: «Артмис!
Бурджыка артмис виччысьӧм дорысь!»
Комната мӧдарладор пельӧссянь Валентина вылӧ меліа видзӧдіс Василий.
Тайӧ часӧдзыс льнопунктса гажа удж йылысь да сьыланкывъяс йылысь Валентиналӧн сёрниясыс кажитчылісны сылы прӧстӧй, «нывбабьей» сёрниясӧн.
Ӧні сійӧ аддзис Валентиналӧн став поведениесьыс ӧти сквознӧй да упрямӧй линия — гидростанцияын Матвеичкӧд сёрнитігӧн Валентиналӧн сюйсьӧмсянь «председатель нюмъяс» йылысь партийнӧй собрание вылын сёрниӧдз да льнопунктса тайӧ рытӧдзыс.
«Ми сыкӧд быттьӧ ӧти карнан вылӧ ӧшӧдӧм кык ведра либӧ телегалӧн кык кӧлеса: ӧтиыс мӧдтӧгыс оз вермы гӧгыльтчыны, а ӧтлаын — кӧть тысяча километръяс сайӧдз».
Сійӧ матыстчис Валентина дінӧ да меліа пуктіс сы пельпом вылӧ сьӧкыд пӧсь кисӧ.
Видзӧдласас сылӧн тыдалісны благодарность, признание.
Эз важкодь тшӧктана, грубӧйкодь гӧлӧсӧн, а вӧвлытӧм небыда сійӧ шуис Валентиналы:
— Бур, мый чуйдӧдін миянӧс, Валентина Алексеевна.
Быттьӧ кислород лолыштім...
И, колӧ шуны, тысячаджын вылӧ талун вӧчам.
Валентина лэптіс синъяссӧ:
— Тысячаысь унджык, Василий Кузьмич, вӧчам!
Тэ кывзы, кыдзи йӧзыс сёрнитӧны: «ми», «миянлы», «миян».
Тайӧ кывъясыс миянлы тысячаясысь донаджыкӧсь!
8. Степан ордын
Сиктса улича шӧрӧ сувтӧма машина, и шофёр видчигтырйи ноксис мотор дорас.
Сэтчӧ зэв ӧдйӧ тюрӧдіс-воис Дуняшка. Сійӧ вӧлі шалля, пальтоа да зэв ыджыд гынсапӧга.
— Тэ ньӧжйӧджык сёрнит: тані со ичӧт кага, — шуис Василий, коді отсасис шофёрлы.
Сійӧ заводитліс кыскыны ас дінас нывсӧ, но мӧдыс кыв шутӧг мездысис сы киясысь да збоя муніс мотор дорӧ, сулалыштіс чӧв олігтыр, мотор вылысь шомгаг кодь сьӧд синъяссӧ вештывтӧг, да друг шуис дженьыдика да лабутнӧя:
— Карбюраторас ёг веськалӧма.
Василийлӧн да шофёрлӧн немкӧсйытӧг петіс серамныс.
— Видзӧдтӧ, кутшӧм специалист! — гораа сераліс шофёр. — Быттьӧкӧ ва вылӧ видзӧдлӧма!
Збыльысь, карбюраторас ёг веськалӧма.
Но и нывка тэнад, Василий Кузьмич!
Ми тэкӧд сы кадӧ эг тӧдлӧй, кутшӧм овлӧны машинаяс, а сійӧ — кыдзи вундыштіс.
Видзӧдтӧ: «Карбюраторас ёг веськалӧма».
Василийлы долыд лои и сійӧ босьтіс нывсӧ ки вылас:
— Молодчина, Дуняй!
Тадзи и действуйт.
Коді нӧ тэныд висьтавліс карбюратор йывсьыс?
— Папа...
Василий гӧгӧрвоис: нылыс шуис Степан йылысь.
И пыр жӧ быттьӧ сылі сылӧн гажлуныс.
Ичӧтик нывка вӧснаыс сылӧн пыр кынтывлісны сьӧлӧм дойяс.
Дуняшка эз признавайт сійӧс да эз вермы вунӧдны Степанӧс, а Василий радейтіс ичӧтджыксӧ весиг ёнджыка ыджыдджык ныв дорсьыс.
Сійӧ ачыс эз тӧд, мыйла сідзи.
Гашкӧ, тайӧ вӧлі сы вӧсна, мый Катюша быдмис сы том кадӧ да семьякостса благополучие воясӧ, кор Василийлы ещӧ оз на вӧлі сэтшӧма ков мелілуныс да сійӧс радейтӧмыс.
Дуняшка вӧлі веськыда сёрнитысь, збой да эз вермы овны нинӧм вӧчтӧг.
Кор мамыс нӧйтліс сійӧс, Дуняшка тӧждысьӧмпырысь юавлывліс:
— Мамук, мамук, тэ менӧ нӧйтін али тапкӧдыштін?
Сылы эз вӧв важнӧ доймӧмыс, а накажитӧмлӧн принципыс.
Мамыс кӧ шуліс: «Ме тэнӧ тапкӧдышті, медым тэ эн вӧч мыйсюрӧ», — Дуняшка миритчӧмӧн терпитліс медся ёна нӧйтӧмъяссӧ, но мамыс кӧ шуліс: «Нӧйті ме тэнӧ, вильышӧс!», — то Дуняшка бӧрдліс курыд синваӧн ӧти инмӧдчыштлӧмысь.
Ни ӧти здук кежлӧ сійӧс оз позь вӧлі лэдзны син улысь: сійӧ помтӧг дурис и унджыкысьсӧ эз зіль дзебны пакӧститчӧмсӧ.
— Катюша, петав видзӧдлы, мый сэні посводзас Дуняшкаыс вӧчӧ, — тшӧктыліс Авдотья, кор лолі немвиччысьтӧм, подозрительнӧй шынитӧв.
Катюша петавліс да шулывліс:
— Нинӧм сійӧ оз вӧч.
Сулалӧ ӧшинь дорас.
— Омӧля видзӧдӧмыд, — кывліс посводзсянь Дуняшкалӧн гортӧминик, кызіник гӧлӧсыс. — Ме ӧшиньсӧ жугӧда...
Авдотья уськӧдчыліс посводзӧ.
Дуняшка сулаліс ӧшинь дорас да мыйвынсьыс нырнас и плешнас личкис ӧшинь стеклӧсӧ.
— Мый тайӧ тэ вӧчан, ӧкаяннӧй?
— Мамук, а сійӧ куснясьӧ, — радпырысь висьтавліс Дуняшка.
Сылӧн ёна вӧлі развитчӧма чувство лоны веськыдӧн.
Ӧтчыд Василий здук кежлӧ пырис гортас да чуймис — сэтшӧм вӧлі шынитӧв...
Гортас вӧлі Дуняшка ӧтнас, коді чӧв олігтыр сулаліс пачсайса пельӧсын, кытчӧ мамыс сійӧс векджык сувтӧдлывліс лёктор вӧчӧмысь, да веськодьпырысь гудйис чуньнас сёйсӧ.
— Мамыд накажитіс тэнӧ, али мый?
— Эз, эз накажит, — сідз-тадз вочавидзис Дуняшка.
— Мый нӧ тэ сулалан?
— Сідз прӧстӧ... сувті да и сулала...
— Омӧльтор вӧчин, али мый?
Дуняшка чӧв оліс.
— Лои мыйкӧ?
— Да со эстӧн... кухняын... тасьті жугалӧма... — вочавидзис Дуняшка нарошнӧ веськодьпырысь, быттьӧ жугалӧм тасьтіыс ньӧти эз касайтчы сылы.
— А-а!..
Кухняын, сідзкӧ, тасьті жугалӧма, а тэ сідзкӧ, «прӧстӧ сідзи» сулалан пельӧсын?
Кыдзи нӧ сійӧ жугаліс?!
Кань али мый сійӧс бӧжнас йӧткыштіс?
Дуняшка копыртіс юрсӧ:
— Кань... бӧжнас...
— Ок, сійӧ пакӧститчысь!..
Петкӧдла ме сылы!..
Вот ме сійӧс ньӧрйӧн!
Дуняшка тэрыба мӧдіс лапйӧдлыны синъяссӧ, и розӧвӧй банбокъястіыс кутісны тшӧкыда-тшӧкыда визувтны синва тусьяс.
— Оз ков каньсӧ ньӧрйӧн.
Тайӧс ме-е-е!
abu
Сійӧ сыркъялӧмӧн бӧрддзис, ыльӧбӧн визувтіс синваыс.
Дуняшка дрӧгнитавліс став тушанас да топӧдчис Василий бердӧ.
Бабыслысь радейтана тасьтісӧ жугӧдӧм бӧрын сійӧ зэв ёна повзьӧма и, медым кыдзкӧ кокньӧдны ассьыс страданиесӧ, решитӧма ачыс сувтны пельӧсӧ.
Кымын сьӧкыдджык сылы вӧвлі, сымын самостоятельнӧйджыка кутліс асьсӧ.
«Кыдзи и ме! — думайтіс Василий.
— Дзик ме кодь жӧ характерыс».
Дуняшка быдтор кузя шензьӧдіс да радуйтіс Василийӧс,
ставыс сылы кажитчис вӧвлытӧмӧн, а нывкаыс велалӧма Степан дорӧ да шогсис сы кузя и ӧтдортіс Василийӧс: сы чайтӧм серти сійӧ вӧлі мыжаӧн радейтана «батьыскӧд» торйӧдӧмысь.
Эз сӧмын нывкаыслысь, но и гӧтырыслысь Василий пыр казявліс гӧгӧрвотӧм, гуся ӧтдортчӧм.
Авдотья тӧждысис сы вӧсна да вӧлі мелі сы дінӧ, но тайӧ тӧждысьӧмыс эз вӧв воддзакодьыс пӧсь, и гӧтырыслӧн мелілуныс Василийлы кажитчис нарошнӧ петкӧдланаӧн да эз радуйт сійӧс.
Авдотья лӧсьӧдлывліс сылы чӧскыд сёян, зільліс сы локтігкежлӧ ставсӧ югъявтӧдз чиститны, но эз аддзыв сылы вылӧ ни шуткаяс, ни кыпыд нюм, а Василий пыравліс здук кежлӧ, пуксьыліс пызан сайӧ нинӧм вылӧ видзӧдтӧг да дженьыдика приказывайтліс:
— Дуня, мыйкӧ сёйыштны колӧ!
Регыдджык.
Василий сёйис тэрмасьӧмӧн да чӧв олігтыр, гӧгӧр видзӧдаліс аддзытӧм синъясӧн: сійӧс ӧдӧлитлісны тӧждысьӧмъяс.
Сы пельпомъяс сайын век вӧліны унапӧлӧс уна сё делӧяс, кодъяс йылысь сійӧ эз радейтлы да эз кужлы висьтавлыны, а Авдотья эз кужлы да эз лысьтлы юасьны.
Чӧв олігтыр ӧбедайтӧм бӧрын Василий мунліс рытӧдзыс, а рытнас волывліс мудз, расстроитчӧма, Авдотьялы тӧдтӧмтор йылысь тӧждысьліс да тревожитчыліс.
А Авдотья, коді гусьӧн шогсис Степан вӧсна, эз зіль лоны мужикыслы делӧясын да тӧждысьӧмъясын равнӧй ёртӧн, а пыр ёнджыка пӧрліс чӧв олысь нянькаӧ.
Весиг ылӧ кольӧм кадын тайӧ рольыс эз вӧв Авдотьялы сьӧлӧм сертиыс, ӧні жӧ сійӧ тӧдіс Степанӧс, тырвыйӧ тӧдіс настоящӧй муслун и аслас кӧсйытӧг сравнивайтіс ассьыс ӧнія олӧмсӧ воддзаыскӧд, Степанӧс Василийкӧд да пыр ёнджыка шогсис Степан вӧсна.
Авдотьялӧн жугыль чужӧмыс, мыйкӧ гусятор кутысь повзьӧм видзӧдласыс скӧрмӧдісны Василийӧс.
«Мужикыс воис, а сійӧ ветлӧдлӧ быттьӧ кулӧм мортӧс дзебигӧн, — думайтіс Василий. — Сійӧс ставторсьыс прӧститі, и ме ӧмӧй абу мужик?
Артмӧ мӧдарӧ.
Видзӧдӧ сідзи, быттьӧкӧ эз сійӧ менӧ ӧбидит, а ме сійӧс».
Сійӧ арталіс, мый Авдотья оз тырвыйӧ донъяв сылысь бурлунсӧ, и, аслас мӧвпъясысь скӧрмӧмӧн, век лёкджыка да косджыка мӧдіс видзӧдны гӧтырыс вылӧ.
А Авдотьялӧн вӧлі аслас ӧбида.
«Сылӧн ӧти кыв серти ме друг нетшышті Стёпаӧс олӧмсьыс.
Мыйла нӧ сійӧ видзӧдӧ ме вылӧ сідзи, быттьӧкӧ сы водзын ме некытчӧ туйтӧм? — думайтіс Авдотья.
— Сёрнитыштны эськӧ...
Сёрнитчыны эськӧ помӧдз...
Да мый ме сылы шуа?
Мый лёк меным сыкӧд, мый помнита ме Стёпаӧс?
А висьтала кӧ, кыдзи жӧ водзӧ овнысӧ?
А не овны кӧ ӧтлаын, челядьным нӧ кыдзи?
Оз ков...
Чӧв овны колӧ...
Ставыс кыдзкӧ-мыйкӧ чӧв олӧмын прӧйдитас...»
И найӧ чӧв олісны.
Чӧв олісны найӧ и сы вӧсна, мый вежӧктӧмыс, коді век ёнджыка шымыртліс Василийӧс, заставляйтіс сійӧс дзик мӧдарӧ гӧгӧрвоны гӧтырыслысь быд кыв.
— Фрося бара вӧзйысьӧ Пётркӧд ӧти бригадаӧ.
Абу окота янсӧдчынысӧ.
Тыдалӧ, радейтӧны ӧта-мӧднысӧ, — висьталіс Авдотья.
«Степан йывсьыс думайтӧ, — пыр жӧ вӧчліс вывод Василий.
— Шогсьӧ, мый Степанкӧд торъяліс.
Со, ышловзис.
Степан вӧсна ышлолалӧ.
Пӧиктӧ!
Челядь йылысь эськӧ мед думайтіс!»
И Авдотьялы гӧгӧрвотӧм скӧрлунӧн орӧдліс сійӧ сылысь сёрнисӧ:
— А тэныд мый шогсьынысӧ Фроська вӧснаыс?
Мужик грубостьсьыс повзьӧм Авдотья тэрмасьліс петны комнатасьыс.
— Нылукӧй, тэ нӧ мыйла ассьыд грузӧвиктӧ жугӧдін? — пинявліс сійӧ Дуняшкаӧс.
Василий сэки жӧ думыштліс:
«Грузӧвиксӧ Степан вӧчӧма, вот сылы и жаль...»
Сійӧ шыбитіс грузӧвиксӧ пачӧ.
— Керкаын быдпӧлӧс кламсӧ видзан!
Ветлін Угреньӧ, мед вайин эськӧ нывкаыдлы бурджык чача!
Став керкасӧ тыртӧмыд!
Томысяньыс нывбаба вниманиеӧн балуйтӧдӧм Василийлы тешкодь вӧлі вежӧктӧмыс, и сымын вынтӧмджыкӧн чувствуйтіс асьсӧ, сымын ёнджыка думайтліс Авдотья йылысь и сымын ёнджыка дойдліс гӧтырыс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Фермаын Авдотьялӧн уджыс вермис эськӧ матыстны найӧс, но фермаӧн Василий эз занимайтчы, сы вӧсна мый фермаын уджыс вӧлі бурджык, колхознӧй овмӧсса мукӧд участокъясын серти.
Авдотья моз жӧ кӧ эськӧ уджаліс бокӧвӧй нывбаба, сійӧ эськӧ мӧдіс ошкыны сійӧс, но Авдотья вӧлі сылӧн гӧтырӧн, а сідзкӧ, сы чайтӧм серти, должен вӧлі уджавны ставсьыс медбура.
Артмис сідзи, мый найӧ лунысь лунӧ пыр ёнджыка ылыстчисны ӧта-мӧд дорсьыс, и мукӧдпӧлӧс отношениеяс дорӧ велалӧм Авдотья лунысь-лун шогсьыліс пыр ёнджыка.
Кӧть кытчӧ сійӧ эз видзӧдлы — ставыс казьтыліс Степанӧс.
Пызанвесьтса джаджсӧ вӧчӧма сійӧ, кӧлесаяс пыддиыс сунис тюрикъяса автобуссӧ сійӧ мастеритіс Дуняшкалы,
Авдотьялысь гынсапӧгсӧ дӧмис сійӧ, и карта вевтсӧ сійӧ жӧ дзоньталіс.
Быдтор, кытчӧ инмӧдчылісны сылӧн киясыс, вӧлі югдӧдӧма семьякостса сійӧ прӧстӧйиник да сьӧлӧмсянь петысь радлунъяс югӧрӧн, кодъястӧг оз вермы лоны му вылын тыр шуд.
Помнитісны Степанӧс да гажтӧмчисны сыысь челядьыс, торйӧн нин Дуняшка.
Ӧтчыд, кор Василий кӧмасигас мыджсис кокнас кучикӧн эжӧм ичӧтик скамейка бердӧ, Дуняшка скӧрысь шуис сылы:
«Вай!
Тайӧ папалӧн!»
Дуняшка кыскис тайӧ скамейкасӧ сы кок улысь да нуис аслас пельӧсӧ: тайӧ вӧлі Степанлӧн радейтана скамейкаыс, и Дуняшка бура видзис сійӧс.
«Степанлӧн ныв, Степанлӧн гӧтыр, Степанлӧн керка...» — шогпырысь думайтіс Василий.
Василийлысь гажӧдліс сьӧлӧмсӧ сӧмын ыджыдджык нылыс — Катюшка.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм жӧ веж юрсиа, гырысь синъяса да мелі, кутшӧм и мамыс.
Сійӧ велӧдчис школаын и став прӧст кадсӧ коллявліс скӧтнӧй дворын аслас радейтана ӧш — Сиротинка — дінын.
Асывъяснас, школаӧ мунтӧдз, сійӧ ӧтлаын Василийкӧд ветлывліс фермаӧ Сиротинка дінӧ.
Тайӧ часъясыс Василий олӧмын регыд мысти лоины медся долыд часъясӧн.
Нывка тэрыба восьлаліс сыкӧд орччӧн лымъя пемыд уличаяс кузя, сылы киас кутчысьӧмӧн, да дугдывтӧг варовитіс.
«Воробей моз чирксӧ», — радпырысь думайтіс Василий, и сылы вӧлі лӧсьыд кывзыны нылыслысь гӧлӧссӧ.
— Папа, а Белянкалӧн куканьыс дзик Сиротинка кодь!
И еджыд кока, и еджыд чута, но дзик сэтшӧм!
А мамӧ шуӧ меным: «Тэ миян бабушка, тэнад внучка нин эм!»
Нывка сераліс, и Василий, ассьыс став тӧждысьӧмъяссӧ вунӧдӧмӧн, сераліс сыкӧд тшӧтш.
Катюшкалӧн ӧш видзӧм кузя историяыс вӧлі дзик аслысногаӧн.
Кор врагысь мездӧм Украинаӧ бӧр вӧлі нуӧдӧны мӧс стадаясӧс, сэки мӧс нуӧдысьясыс вайисны колхознӧй фермаӧ ичӧтик ӧшпиӧс:
— Босьтӧй сійӧс,
сійӧ параличӧн висьӧ, водз кокъяс вылас оз вермы сулавны, мый ми сійӧн вӧчам?
Смоль сьӧд, быттьӧ лакӧн мавтӧма, еджыд юра да розӧвӧй ныра ӧшпи куйліс муын, пидзӧсӧдзыс парализуйтӧм водз кокъяссӧ кусыньтӧмӧн.
Сійӧ видзӧдіс жугыля, вежӧра да рама.
— Сійӧс дом йылын видзны, али мый? — думыштчӧмӧн шуис Авдотья.
— Мамук, вай сійӧс меным,
ме мӧда дӧзьӧритны.
Вай, мамук! — эз лэдзчысь мам дорсьыс Катюшка. — Ме ачым кута турун ытшкыны да юан лӧсьӧдны.
Вай!
Тайӧ лунсянь Катюшка вунӧдіс ставпӧлӧс ворсӧмъяс да тешитчӧмъяс.
Сійӧ мӧдіс видзны ӧшписӧ град йӧр пельӧсын, ачыс мастеритіс потшӧс бокас чом кодьӧс, ачыс ветлывліс понӧльясӧн тырӧм, эндӧдӧм му вылӧ клеверла, ачыс мыськывліс да чиститліс дӧзьӧританторсӧ.
Сійӧ кӧртавлывліс сылысь юрсӧ кӧсынкаӧн, ӧшӧдлывліс сьыліас пелысьысь да лежнӧгйывъясысь вӧчӧм сикӧтш, баййӧдліс сійӧс кагаӧс моз, сёрнитліс сыкӧд, быттьӧ матысса морткӧд, да лыддьӧдліс, быттьӧ висьысь дінын:
— Сиротинушкаӧй тэ менам!
Сиротиночка!
Коньӧрӧй тэ менам, ичӧтикӧй!
Сиротинка сідзжӧ ёна кутіс радейтны Катюшкаӧс.
Сійӧ эз вермы ни чеччыны, ни ветлӧдлыны.
Аслас пельӧсторйын олігӧн сійӧ вӧлі торъялӧма ас кодьяссьыс, пӧшти эз аддзывлы йӧзӧс, и ӧшпи впечатлениеяслӧн, олӧмлӧн да прӧстӧйиник радлӧмъяслӧн Катюшка вӧлі дзик ӧти источникӧн.
Сійӧ гажтӧмчис Катюшкаысь пӧшти морт ногӧн.
Сійӧс аддзӧм мысти ӧшпи лёкногӧн кыссис сылы паныд, нюліс нывкалысь кокъяссӧ, кияссӧ, юрсисӧ, видзчысьӧмӧн босьтліс вомас платьесӧ.
Кор Катюшка мунліс, ӧшпи лёкысь баксіс чирӧм гӧлӧсӧн, люкаліс мусӧ муртса на мыччысьӧм сюръяснас да нетшкысис домӧд йывсьыс.
Ӧшпи зэв бура велаліс гӧгӧрвоны Катюшалысь кывъяссӧ.
— Вешйышт, Сиротинушка!
Вай вольӧстӧ вежа, — шулывліс Катя, и ӧшпи кывзысьӧмӧн вешйыліс бокӧ.
— Со няйтӧссьӧмыд!
Вай боктӧ тэнсьыд весалышта.
Сиротинка бергӧдліс боксӧ.
— Морт кодь миян лои ӧшкыд, — шензис Прасковья, — став сёрнисӧ гӧгӧрвоӧ, а видзӧдӧсӧ кыдзи, мый весиг оз ло лӧсьыд сьӧлӧм вылад!
Ӧтчыд Катюша котӧрӧн воис гортас, радысла тырӧма лолыс:
— Мамук, бабушка, Сиротинканым кокъяссӧ вӧрӧдӧ!
Первой шуйга коксӧ веськӧдліс да нюкыльтіс, сэсся веськыдсӧ.
Куйлӧ да вӧрӧдӧ кокъяссӧ!
Ветеринар сӧветуйтӧм Серти Катя мӧдіс видзлывлыны Сиротинкалысь кокъяссӧ пӧсь ваннаын да зыравны найӧс.
Ӧш быттьӧ гӧгӧрволіс процедураяслысь пӧльзасӧ да окотапырысь нюжӧдлывліс Катялы клешняяс кодь чурвидзысь, гырысь гыжъяса дженьыдик кокъяссӧ.
Регыд мысти сійӧ велаліс сулавны, но ӧдйӧ мудзліс, и Катя лӧсьӧдіс сылы кер пом.
Мудзӧм бӧрас ӧшпи воліс тайӧ кер пом дінас, морӧснас ӧшӧдчыліс сы вылӧ и эз сулав, а джынвыйӧ ӧшаліс, джынвыйӧ куйліс сы вылын.
Коли ещӧ воджын, сылӧн кокъясыс ёнмисны, и Сиротинка, ставлы шензьӧм вылӧ, лои зэв ыджыд здоров ӧшкӧн.
Породаыс-ӧ сылӧн вӧлі сэтшӧм, али Катялӧн тӧждысьӧмыс ворсіс сэтшӧм роль, но став мукӧд ӧшъясыс, сыкӧд тшӧтшъяясыс, сы дорысь вӧліны посньыдджыкӧсь да косджыкӧсь.
Вынйӧра морӧсас гырысь кучик чукыръясыс пӧшти кыссисны муӧдыс.
Ён гыжъяса, паськыда тажгӧдӧм кокъяснас сійӧ сьӧкыда тувччаліс, кокъясыс вӧйласисны муас.
Сьӧкыд юрсӧ сійӧ пыр вӧлі лэдзӧма,
скӧрысь чурвидзисны гырысь сюръясыс.
Сійӧ вӧлі век ас кежасджык, шуштӧм, но важмозыс жӧ ёна радейтіс Катяӧс.
— Сиротинка тэ менам!
Ичӧтикӧй менам!
Чудовище кодь ӧш чӧла сулаліс Катя пидзӧс дорӧ нырвомсӧ лэдзӧмӧн да видзӧдіс сэтшӧм рама да коньӧр моз, быттьӧ сійӧ збыльысь вӧлі «ичӧтикӧн» да «сиротинкаӧн».
Вочавидзӧм пыдди сійӧ баксіс да зілис тайӧс вӧчны нежнӧйджыка.
Та вӧсна сылӧн баксӧмыс друг лолі лёкысь киргӧм кодь да страшнӧй чушкӧм кодь, мыйысь полошуйтчылісны птицефермаын дзодзӧгъяс.
Чушкӧм да киргӧм бӧрын Сиротинка шогӧ усьлі да чӧв ланьтліс: сійӧ гӧгӧрволіс, мый оз вермы висьтавны сійӧс волнуйтысь чувствосӧ.
Сылӧн зэв мича пемыдлӧз синъясыс лоліны аслыснога шогӧсь.
Кажитчӧ, сійӧ мучитчигтыр зілис петны аслас ӧш ку пиысь да тӧдмавны мирсӧ, кодӧс сійӧ эз вермыв гӧгӧрвонысӧ.
Ёсь, корсьысян да жугыль видзӧдласыс сылӧн лолі пӧшти мортлӧн кодь жӧ.
Сійӧ, кодлы сиӧма ӧшлысь судьба, лэдзліс юрсӧ да часъясӧн вермис сулавны вӧрзьӧдчывтӧг, Катялысь ичӧтик кияссӧ ас вывсьыс чувствуйтігӧн.
Ӧтчыд, кор Василий аддзис Катя дінысь жугыль синъяса тайӧ раммӧм сьӧд глыбасӧ, сійӧ, ас вылас шогпырысь сералӧмӧн, друг думыштіс, мый сійӧ ачыс мыйӧнкӧ неуна Сиротинка кодь.
— Нылукӧй, а ӧд ме Сиротинка кодь жӧ, абу омӧльджык тэнад ошкысь.
Малалышт тшӧтш и менӧ... — шутитыштіс сійӧ да копыртіс Катюшалань ассьыс сьӧд кудриа ыджыд юрсӧ.
Авдотья сідз жӧ, кыдзи и Василий, вунӧдлывліс шогсӧ челядь дінас да удж вылын.
Фермаын сылӧн быд лун вӧліны кутшӧмкӧ удачаяс да радуйтчӧм.
Сэксянь, кыдзи Буянов пыртіс фермаӧ электричество, торъя лӧсьыд сэні лои рытъясын.
Кыдзкӧ ӧтчыд рытъя лысьтысьӧм бӧрын, кор дояркаяс, учётчиклы йӧв сдайтӧм бӧрын, разӧдчалісны гортаныс, Авдотья дінӧ котӧрӧн пырис Катюша:
— Мамӧ, свинарникын Пеструха чирзӧ, пианасьӧ, а Ксенофонтовна некӧн абу.
— Нинӧм йылысь тайӧ Ксенофонтовнаыд оз тӧждысь! — скӧрмис Авдотья да ачыс муніс Пеструха дінӧ.
Ыджыд сера порсь куйліс ньӧжйӧник чирзігтырйи.
Ичӧтик гӧрд порсьпи вӧрӧдіс еджыд гыжъя кокъяссӧ.
Свинарникын вӧлі шынитӧв.
Шочиника кывлывліс порсьлӧн пыдісянь руксыштӧм, да то муртса чирзышталіс, либӧ зэв гораа рукӧстліс Пеструха.
Авдотья босьталіс ваӧсь, гӧрд, пӧсь порсьпиянӧс.
Кӧкъямыс лов нин вӧрисны рӧгӧзаӧн вевттьӧм кӧрзинаын, а Пеструха пыр содтӧд ваяліс.
Нинӧм вӧчны вермытӧм ловъя ёкмыльяс небзьӧдісны Авдотьялысь сьӧлӧмсӧ.
— Кутшӧм ми бурӧсь!
Кутшӧм ми мичаӧсь! — ӧкмысӧд порсьписӧ чышкалігӧн шуаліс сійӧ.
Авдотья босьтіс сійӧс кынӧм увтіыс, и сійӧ рама да вӧрзьӧдчытӧг куйліс сы кипыдӧс вылын еджыд гыжъяса бӧр кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн да розӧвӧй нырйывнас чушкигтыр.
Друг фермаын кусі биыс.
Пеструха гораджыка кутіс руксыны, мӧдіс пессьыны, тӧждысьны.
Авдотья уськӧдчис телефон дорӧ:
— Алло!
Алло!
Гидростанция!
Алло!
Гидростанция, мыйла фермаысь бисӧ кусӧдінныд?
Миша, тайӧ тэ, Миша?
Вай ӧдйӧджык сет бисӧ!
Миян Пеструха пианасьӧ, а тэ бисӧ выключитін!
Колӧ жӧ думыштлыны!
— Аддзӧмыд тай, кутшӧмкӧ принцесса али мый тіян Пеструханыд! — кыліс Буяновлӧн веськодя висьталӧм. — Кымын во чӧж пемыдінын пианасьліс — нинӧм сыкӧд эз лолы, а ӧні, пӧжалуйстаӧн-джынйӧн, оз вермы сійӧ электричествотӧг пианасьны!
— Миша, донаӧй, да ӧд ӧкмысӧд порсьпи, да ещӧ уна на лоӧ.
Кыдзи нӧ ме накӧд пемыдінас?
Авдотьялӧн-ӧ нор гӧлӧсыс действуйтіс Буянов вылӧ либӧ жӧ порсьпи лыдсьыс небзис сылӧн сьӧлӧмыс, но минута мысти сійӧ сетіс би.
Вӧлі сёр нин, кор мудзӧм Пеструха, бурпырысь руксышталігтырйи, куйліс бок вылас, а дас кык порсьпи ӧтторъя розӧвӧй ёкмыльӧн вӧрисны кык кӧрзинаын.
Авдотья сдайтіс порсьпиянсӧ стӧрӧжлы да мӧдӧдчис гортас.
Ньӧжйӧ муніс сійӧ пемыд уличаті: зілис нюжӧдны ӧткалунлысь минутаяссӧ, дырджык не аддзысьны мужикыскӧд.
«Войыс кутшӧм кодзула, пушыд! — думайтіс Авдотья. — Мыйта сэні кодзулыс!
Коді нӧ менамыс сэні вӧлі?
Усьӧ вӧлі сійӧ менам кипыдӧс вылӧ, да тӧвзьыштіс бокӧд!»
Неылын, орчча переулокын, тӧлысь югӧр улын бура тыдаліс Степан керкалӧн лымъя крут вевтыс.
Степан эз нин вӧв сэні: сійӧ договор серти босьтчис вӧрлэдзны во кежлӧ орчча областьын да некымын лун сайын муніс сиктысь.
Мунігас сійӧ эз прӧщайтчы Авдотьякӧд.
Василий да Авдотья костын лёк олӧмсӧ вӧлі дзебӧма йӧз синъясысь, соседъясыс чайтісны, мый найӧ олӧны бура, и Степан мунӧм водзвылас эз кӧсйы аддзӧдчывны прӧщайтчӧм могысь, медым не мучитны асьсӧ да не тревожитны Авдотьяӧс.
Тайӧ овтӧм керкасӧ аддзӧм мысти Авдотьялы ещӧ на лои шогджык.
Сылы окота лои кӧть думсьыс колльӧдны Степансӧ туйӧ, прӧщайтчыны сыкӧд, видзӧдлыны сійӧ ӧшиньясӧд, кыті ещӧ некымын лун сайын на видзӧдліс Степан, прӧйдитны трӧпаӧдыс, кыті некымын лун сайын муніс сійӧ.
Пемыд дырйи сёр кадын некод оз аддзыв, некод оз кут вӧйпны...
Сылӧн друг кежсис керкаланьыс.
Кокъясыс асьныс нуисны сійӧс.
Керкаас вӧлі пемыд.
Дзик на неважӧн сійӧ оліс тайӧ чӧв сулалысь пу стенъяс саяс...
Ӧні сійӧ абу нин...
И эз прӧщайтчы...
Эз лэдз видзӧдлыны ас вылас медбӧръяысь...
Вежӧрнас Авдотья гӧгӧрволіс, мый тадзисӧ кыкнанныслы бурджык, но синваыс сотіс сылысь синъяссӧ.
— Стёпа... — ньӧжйӧник чукӧстіс сійӧ.
Авдотья вӧлі тӧдӧ, мый сійӧ ылын, но лӧсьыд вӧлі дыр кад чӧжӧн первойысь шуны сылысь нимсӧ, кывны, кутшӧм небыда да кокниа юргӧ сійӧ гулыд кӧдзыд чӧв-лӧняс.
Керкаыс куткырвидзис толаяс пӧвстын, шынитӧв да ӧтветтӧм.
Тыртӧм уличаыс вӧлі пемыд да чӧв.
Немвиччысьтӧг дзик орччӧн торъя ёна кыліс кокшы дзуртыштӧм.
Авдотья дрӧгмуніс, шатовтчис, нёровтчис забор бердӧ да аддзис Василийӧс.
Степанида настойкаысь неуна гажмыштӧм сійӧ мунӧ гортас.
...Найӧ паныдасисны воча чужӧм войшӧр кадын Степан керка дінын, пемыд улича вылын.
— Мый тайӧ тэ, Вася?
Кутшӧма повзьӧдін! — сьӧлӧмас кутчысьӧмӧн нурбыльтіс Авдотья.
Сійӧ ӧдйӧ восьлаліс гортланьыс, тэрмасис регыдджык мунны Степан ӧшинь улысь.
— Тэ мый шӧйтан татшӧм сёрӧдз код тӧдӧ кӧні?
— Да порсь талун...
Пеструха талун пианасис... — Авдотьялы муртса шедіс ловшыыс.
— Пеструха пианасис, а Ксенофонтовна эз вӧв...
— Мый сійӧ дзонь войясӧн пианасьӧ тіян Пеструханыд?
— Да ӧд дас кык порсьпи вайис.
Этша ӧмӧй?
Повзьӧмыс вылӧ видзӧдтӧг Авдотьялӧн гӧлӧсыс всё-таки дрӧгмуніс радысла:
ещӧ син водзас на сулаліс свинарняын колльӧм лӧнь рытыс, син водзас вӧліны нинӧм вӧчны вермытӧм, розӧвӧй ичӧтик порсьпиян.
— А кутшӧм бес вайӧдіс тэнӧ тайӧ улича вылас?
Авдотья чӧв оліс.
Сійӧ асьсӧ кутіс мыжа морт моз да вывті нин кыдзкӧ тэрмасис. Та серти Василий гӧгӧрвоис, мыйла сійӧ воис татчӧ.
Сылӧн лӧгыс петіс гӧтырыс вылӧ и тайӧ чӧв олӧмсьыс, и веськодьпырысь бокӧ видзӧдӧмсьыс, и Степан ӧшинь улын тайӧ войся тешкодь аддзысьӧмсьыс.
Василий кватитіс сійӧс пельпомӧдыс да тракнитӧмӧн бергӧдіс асланьыс:
— Мый чӧв олан?
Висьтав, кор юасьӧны!
Чӧв олігтыр пырисны найӧ гортас, и из кодь сьӧкыдӧсь кажитчисны налы керка стенъясыс.
Асывнас Василий думайтіс аддзыны Авдотьяӧс бӧрдӧм да мыжа чужӧмаӧн, но сійӧ вӧлі воддза дорсьыс спокойнӧйджык да зумыдджык.
Авдотьялӧн эз тӧдчы асьсӧ видзчысьӧмӧн кутӧмыс да полӧмыс.
«Вежӧрсявны мӧдіс, али мый?
Быттьӧкӧ бурлань бергӧдчӧ...
Гашкӧ, и бӧр ладмас ставыс...»
Василийлы зэв ёна колӧ вӧлі, медым тадзи лои.
Авдотьялы тайӧ войыс вӧлі переломнӧйӧн.
«Мыйысь сійӧ менӧ? — думайтіс Авдотья.
— Ме ӧмӧй сьӧлӧмӧс ог невӧлит?
Ме кӧть и думайта Стёпа йылысь, да абу-ӧ Василий сыысь мыжаыс?
Ӧбидаысь кындзи нинӧм сысянь ог аддзы.
А мый вӧсна?
Ме зіля быд бурсӧ вӧчны сылы, ог тӧд, кыдзи угодитны».
Медводдзаысь сійӧ садьмис ассьыс правотасӧ чувствуйтӧмӧн, тайӧ сетіс сылы зумыдлун да ещӧ ывдортіс сійӧс Василийысь, коді думайтіс тайӧс матыстчыны заводитчӧмӧн.
9. Гречуга нянь
Семьяын олӧм торксьӧм бӧрын Василий бара матыстчис бать дінас да велаліс ветлывлыны батьыс ордӧ.
Аслас семьяын отношениеясыс вӧліны сложнӧйӧсь да гӧгӧрвотӧмӧсь, а тані ставыс вӧлі лючки-ладнӧ, олісны сӧгласӧн да мирӧн. Татшӧм олӧм йывсьыс сійӧ думайтлывліс войналӧн первой вояссянь на, но аслас гортын сэтшӧмыс эз вӧв.
Батьыс висьтавтӧг гӧгӧрволіс, мый вӧчсьӧ Василий сьӧлӧмын да семьяын, пиыс вылӧ видзӧдіс торъя бура, и ӧта-мӧдсӧ найӧ кутісны радейтны воддза сертиыс ещӧ ёнджыка да пыдісяньджык.
«Вӧліны кӧ эськӧ миян ставыс бать кодьӧсь, эз эськӧ удж вӧв, а удовольствие! — думайтіс Василий. — Кыдзи сійӧ тӧждысьӧ мельнича вӧснаыс, абу мельнича — аптека!
Сӧстӧмлун, точность, порядок, и мый кӧть сылы эн тшӧкты вӧчны, сійӧ ставсӧ вӧчас зэв бура.
Тайӧ нин сылӧн вирас: оз вермы лёка уджавны, и гортас сылӧн ладнӧ да складнӧ...
А сы дінын и меным, кокньыдджык».
Батьыскӧд орччӧн Василий пыр чувствуйтліс асьсӧ спокойнӧя да кокньыда.
Сійӧ окотапырысь сетчыліс тайӧ чувствоыслы, сы вӧсна мый и колхознӧй делӧяс мӧдісны ньӧжйӧникӧн бурмыны: электрифицируйтісны фермаяс, запаситісны удобрениеяс, тыртлісны вӧрлэдзӧм кузя план, и мукӧд минутаясӧ Василийлы кажитчыліс, мый медся сьӧкыдыс коли нин бӧрӧ.
Воддзамоз жӧ бать керкаса оланногын эз ставыс вӧв Василийлӧн мӧвпъяс да настроениеяс серти.
И обычайясас и сёрниясас мыйкӧ вӧлі омӧльтор, паськыда интересуйтчӧм эз тыдав, и Василий век ёнджыка чувствуйтліс тайӧс, но сэтшӧма колӧ вӧлі сылы семья костын ладӧн олӧм да уют, мый сійӧ зілис не кывны, мый кыліс, не аддзыны, мый аддзис.
Первойсӧ сьӧкыд вӧлі кутны асьсӧ татшӧм ногӧн, и эз ӧтчыд сійӧ мунлы дӧсадапырысь да думайтлы:
«Ог кут сэсся волывлыны на ордӧ.
Степанида да Финоген — ӧтдор йӧз меным».
Но воліс рыт, аслас керкаын Авдотьякӧд кыкӧн вӧлі важмозыс сьӧкыд, кӧдзыд, и Василийлӧн эз пукавсьы гортас.
Вочасӧн сійӧ велаліс бать семья дорас да зілис не казявны сійӧс, мый сылы вӧлі зывӧк.
Сылы ёна колӧ вӧлі шойччӧг да спокой, и та вӧсна сійӧ эз ло сэтшӧм неммиритчытӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧ вӧвлі томдырсяньыс.
Удачнӧя лун колльӧм бӧрын рытнас сійӧ пукаліс бать керкаса горничаын, и ставныс обычай серти рытгорув коллялісны, мӧдногӧн кӧ, шойччисны.
Семьяыс ставнас вӧлі гортас, ставныс вӧчисны прӧстӧйиник гортса удж да сёрнитісны.
Ичӧтик Дуняшка, кодӧс Василий вайӧдіс аскӧдыс, пуксис герань кустъяс костӧ да ворсіс книгаӧн.
Бӧръя каднас сійӧ велаліс Василий дінӧ да эз казьтывлы Степанӧс.
Дуняшка вештыштіс цвет вожъяссӧ, мыччис югъявтӧдз мугов сьӧд синкыма чужӧмсӧ, водзлань да боквыв копыртіс юрсӧ да лукавӧя шуис батьыслы:
— А ме кӧсъя кӧ, то петкӧдла тэныд книга!
— Кӧсйы, нылук.
Петкӧдлы вай, петкӧдлы!
— Ме кӧсъя нин!
Дуняшка пуксис батьыскӧд орччӧн:
— Папа, а папа, тайӧ кутшӧм буква?
— Тайӧ буква «р».
Кор пон усьласьӧ кань вылӧ, то кыдзи сійӧ эргӧ?
— Э-ррр-р-р!
— Вот сійӧ и эм «р» букваыд.
Ӧні тӧдан?
— Тӧда, папа.
Видзӧд жӧ, трактор рисуйтӧма.
— Нылук, тайӧ танк, а абу трактор.
— Он тӧд тэ, он.
Тайӧ трактор, меным ачыс Славка висьталіс, мый тайӧ трактор.
— Ме жӧ, нылук, тэнад Славка дорысь тӧда неуна унджык, — ӧбидитчис Василий.
— Ме век жӧ неуна ыджыдджык...
А кутшӧм буква нӧ тайӧ?
Эк тэ!
А кӧсйысин не вунӧдны...
Дуняшка здук кежлӧ думыштчыліс, сэсся дум вылас усьӧм бӧрын пыр жӧ мӧдіс нюмъявны, чеччавны:
— Тайӧ букваыс «ув-ув-ув»!
Ставныс серӧктісны.
— Велӧдіс, велӧдіс батьыс нывсӧ!
Велӧдіс увтчыны! — сераліс Степанида.
— Да абу «ув-ув», нылук, а «р» р-р!
Но Дуняшкалы кажитчис «увтчӧмыс».
— Ув-ув-ув! — горзіс сійӧ. — Оз ков «р»!
Мед лоас ув-ув-ув!
— Но, ладнӧ, мед «ув-ув»!
Сӧмын ланьт ен могысьӧн.
Василий водтӧдіс нывсӧ кушетка вылӧ, и сійӧ регыд мысти унмовсис.
Мирнӧя муніс семьяын сёрни.
— Видзӧда ме талун ӧшиньӧд, — висьталіс Степанида, — да аддза: керка дінті шавксьӧдӧ Фроська, вӧччӧма юр вывсяньыс кок улӧдзыс!
Сійӧ кучик воротника пальтоа, резинӧвӧй сапожкиа.
Юрас берет.
Вӧччӧдӧ сійӧс Таня-барыня, кыдзи королеваӧс.
— А мыйла сійӧ оз вӧччӧд!
Ӧтка ныв! — шыасис Финоген.
— Война чӧж кыкнанныс базар вылысь эз ветлывлыны.
Фроськалы приданӧй пыдди кӧсйӧ ньӧбны ярославскӧй породаа мӧс.
Пётр, а Пётр, мыйӧн тэныд Фроськаыс абу невеста?
Пётр шпыньмуніс Василий моз жӧ задоритӧмӧн, друг да тэрыба:
— Меным оз ков мӧска гӧтырыд.
Кутасны шуны: «Кор мӧскыс лысьтіс — радейтіс, а кор дугдіс лысьтынысӧ — сэки и радейтнысӧ дугдіс».
Степанида читкыртіс гырысь стрӧг синъяссӧ да лыддьӧдлӧмӧн моз шуис:
— Фроська быд боксянь бур — и кыз, и здоров, и лӧсьыд гӧлӧса.
Ставыс эськӧ лада, да вот ӧти лёктор нылыслӧн — дыш, коньӧр!
— Сійӧ абу дыш, сійӧс балуйтӧмаӧсь, — шуис Финоген, — мыйла сылы уджавнысӧ?
Сійӧс Пётр кутас вердны.
— Сылӧн и аслас зептыс тыртӧм.
— Сійӧ Павка Конопатов кодь жӧ — вурдысьясӧн кутас гӧститӧдны гӧтырсӧ.
Пётр бара нюмъёвтіс:
— Павкалӧн Поляыс соседъяс ордас ӧбедайтӧ.
Та вылӧ сійӧ мастер!
Василий, диван вылӧ удобнӧя нёровтчӧмӧн, ойбырасигтыр думайтіс:
«Вот и ставыс ладвыв пуксьӧ.
Вот и Дуняшка шуӧ менӧ папаӧн да оз казьтыв Степанӧс!
И колхозын кымынӧд лун нин ставыс мунӧ лючки-ладнӧ.
И Авдотья, тыдалӧ, юрсьыс шыбитӧма омӧль мӧвпъяссӧ.
И батькӧд олам ёна лӧсялӧмӧн.
Ставыс лючки, ставыс бур».
Куньсьӧм синлысъяс пырыс писькӧдчисны би югӧръяс — тыдалӧ вӧлі, кыдзи найӧ разӧдчӧны лампасяньыс, вералӧны да вевттьӧны комнатасӧ унзіля вӧсньыдик, югыд вевттьӧдӧн.
Гераньясыс кажитчисны вывті гырысьӧн.
Степанида лои ичӧтикӧн да ылыссаӧн.
Сійӧ нюжмыштчис, веськӧдіс пельпомъяссӧ да шуис:
— Мунны да гӧтӧвитны гречуга нянь?
— Бара гречуга нянь?
Василий пыр жӧ восьтіс синъяссӧ да веськӧдчис.
Недель сайын сійӧ ачыс вайис мельничаӧ подшефнӧй детскӧй домысь гречуга да ачыс бӧр мӧдӧдіс гречуга пызьсӧ.
Мый висьталӧны тайӧ кывъясыс: «Бара гречуга нянь»?
Гречугаыс важӧн нин абу ни колхозын, ни базар вылын.
— Тіян ӧмӧй частӧ вердлӧны гречуга няньнас?
— Мӧд лун.
Миян мамным кыдзи заводитас ӧтитор гӧтӧвитны, сідзи сэтчӧдз и вердӧ, кытчӧдз горшад оз тасась.
Василий петіс кухняӧ Степанида бӧрся.
Гречуга пызьыс вӧлі «самӧй сійӧ»: Василий тӧдіс сійӧс гырся сертиыс, дыр олӧм вӧсна неуна пӧдыштӧм да ульсалӧм греча сертиыс.
Найӧ кыкнанныс бӧр воисны комнатаӧ.
Комнатаын нинӧм абу вежсьӧма.
Сійӧ жӧ мир да спокой, коді радуйтіс Василийӧс вит минута сайын.
Сэтшӧм жӧ пашкырӧсь вӧліны гераньяс, сідзжӧ кургис лежанка вылын кань, сідзжӧ узис кушетка вылын ичӧтик Дуняшка.
Пыр сідзжӧ спокойнӧя пукаліс батьыс, коді вӧлі довольнӧй аснас да став ас гӧгӧрсанас.
Сылӧн чужӧмыс важмозыс жӧ вӧлі бур, петкӧдліс превосходство да аскӧдыс тыр согласие.
Нинӧм абу вежсьӧма, но Василий асьсӧ чувствуйтіс сідзи, быттьӧкӧ гажаа гуляйтігӧн сійӧ немвиччысьтӧг аддзис дзик кок увсьыс пропасть.
Гӧгӧр ставыс лои пӧръясянаӧн, весиг гераньяс лоины мӧд кодьӧсь — быд кор висьталіс мыйкӧ омӧльтор йылысь, гусятор йылысь.
«Вот тайӧ мый... — думайтіс Василий, — сідзкӧ, ставыс тані лӧж...
Кор сёрнисӧ панны: ӧні али бӧрынджык?
Ӧтпырйӧ али вочасӧн?»
Но сійӧ эз куж вочасӧнсӧ.
Василий сувтіс комната шӧрас, ӧшӧдіс нӧш кодь сьӧкыд кулакъяссӧ, ӧш моз копыртіс юрсӧ да шуис:
— Бать, кытысь тіян гречуга пызьыс?
— Пызь?..
Кутшӧм пызь?..
Бать чужӧм вылысь бурлунсӧ да превосходствосӧ быттьӧ ваӧн мыськыштісны...
Ӧти здукӧн чужӧмыс ёсьмис, топаліс, лои ичӧтикӧн.
Финоген бергӧдчис улӧс вылас, кань повзис Степанида вӧрзьӧмысь да чеччыштіс паччӧр вылысь.
— Гречуга пызьыд, коді тай кухняад, кытысь сійӧ тіянлы, бать?
Василийлы дзескыд лои комнатаас.
Сійӧ ачыс чувствуйтіс, кутшӧм сійӧ ыджыд да укшаль.
Степанида, морӧссӧ чургӧдӧмӧн, матыстчис сы дінӧ:
— Угреньысь ньӧбим, базар вылысь.
А мый?
— Энӧ вӧлӧй ті базар вылас, да и оз вузавны сэні гречугасӧ.
— Кыдзи сійӧ эгӧ вӧлӧй?
Да тэ кутшӧм-сэтшӧм юасьысь? — Степанидалӧн чужӧмыс зэв ёна гӧрдӧдӧма, синъясыс ӧзйисны — наын тӧдчис яндысьӧм да скӧралӧм.
— Ме тайӧ пызьсӧ аслам пельпомъяс вылын новлі мельничаӧ.
Ті энӧ ньӧбӧй сійӧс!
Пӧръявланныд ті менӧ!
— Тэ татшӧм кывъяс шуалан мамыдлы?
Немъяндысьтӧм!
Тэнӧ кыдзи ас мортӧс керкапомӧ лэдзам, а тэ гусьӧникӧн ветлӧдлан да кыйялан пельӧсъясысь.
Весась тэ, лёк пон, кӧні сёян, сэтчӧ и пакӧститан!
Василий бергӧдчис сы дінысь.
— Вешйӧй ті...
Бать, кыдзи нӧ мый тайӧ?
Ті кӧ нин... ті кӧ нин... — Василий эз вермы шуны тайӧ кывсӧ.
— Ті кӧ нин... гусясянныд...
Батьыс кыкнан кинас тэрыба бергӧдліс вӧнь помсӧ.
Сійӧ вӧлі коньӧр кодь.
— Тайӧ... абу колхознӧй пызь...
— Детдомлӧн тайӧ пызьыс...
Тайӧ сійӧ сирӧтаясыслӧн пызьыс, кодъяслӧн батьясныс усины бой мунан сійӧ поле вылын, кӧні и ме коркӧ куйлі...
Энӧ куйлӧй ті сійӧ поле вылас, бать!
— Мый тэ шумсӧ кыпӧдін гоз-мӧд гречуга нянь вӧсна? — шуис Финоген, — Аддзӧмыд, мыйысь!
— Мый нӧ, мельниклы оз позь и киськасьӧмъяссӧ чышкыштавны? — лӧгпырысь висьталіс Степанида, но синъясыс тешкодя кодзлалісны и нинӧм вылӧ эз вермыны сувтны.
— Бура куралӧмныд!
Мӧд лун пӧжаланныд...
А ӧд став гречугаыс и кык центнер эз вӧв.
Сідзкӧ, ті...
Висьтавлісны меным, бать, шулывлісны...
Ме и думыштнысӧ та йылысь эг лысьтлы...
Старик куткыртчис, лэдзис юрсӧ да лои сэтшӧм коньӧр кодьӧн, мый Василий кунис синсӧ, мед сӧмын не аддзыны батьсӧ.
«Пӧрысь да челядь ӧткодьӧсь.
Эз ков эськӧ меным тадз вӧчны».
— Янӧд батьтӧ, янӧд! — немвиччысьтӧг бӧрддзигмоз горӧдіс Степанида.
— Гоз-мӧд гречуга нянь вӧсна няйтӧсьт батьтӧ.
Ми тэсянь заслужитім — вердім-быдтім, тэнӧ, змейӧс!
Батьыс ӧлӧдіс сійӧс:
— Ланьт, мам!
Сьӧлӧмас кутчысьӧмӧн старик сьӧкыда лолаліс.
Сылӧн косіник тушаыс ставнас нюкырмуніс, и мыйкӧ тешкодя киргис морӧс пытшкас.
Финоген швачкӧбтіс-шыбитіс улӧссӧ да матыстчис Василий дінӧ:
— Тэ мыйла миян керкаӧ волывлан?
Бать вылын тешитчыны?
Тэ висьтав, мый тэныд колӧ?
Мый тэ корсян йӧзсьыс?
— Честь корся!
— Кутшӧм-сэтшӧм «честь» тэ корсян?
Колхозад эмбурыс исковтӧ кияс костті, а сійӧ честь корсьӧ.
Финогенлы кымӧс вылас чепӧсйисны гӧрд чутъяс.
Сійӧ тӧдӧ вӧлі Степанидалысь проделкаяссӧ да пӧльзуйтчис прӧдуктаяснас, кодъясӧс сійӧ ваявліс мельничаысь.
Сы вӧсна, мый Финоген эз чувствуйт асьсӧ сӧстӧмӧн, сылы окота вӧлі думайтны, мый мукӧдыс абу бурджыкӧсь сыысь, окота вӧлі кӧть кыдз да суклявны, омӧльтны колхозникъясӧс.
— Чайтан, МТФ-сьыд выйтӧ оз гусявлыны? — водзӧ висьталіс сійӧ.
— Гусявлӧны!
Тэ чайтан, складсьыд няньтӧ оз гусявлыны?
Гусявлӧны!
— Сӧран!
— Ог, ог сӧр!
Гусявлӧны, да сӧмын тэ тӧдлытӧг, оз сибӧдны тэнӧ ас дінаныс.
А ми тэнӧ кыдзи ас мортӧс сибӧдім.
Батьным тэысь нинӧм оз соськы — вот тэ батьтӧ няйтӧсьт гоз-мӧд гречуга нянь вӧсна, а найӧс, кодъяс гусясьӧны, кыпӧд небесаӧдз!
— Коді гусясьӧ?
Висьтав!
Но Финоген эз тӧд, мый шуны.
Сылӧн синъясыс скӧрысь да шӧйӧвошӧмӧн котралісны.
Сійӧ зілис уськӧдны тӧдвылас кӧть ӧти факт, код вылӧ позьӧ эськӧ вӧлі ыстысьны, но паметьсьыс нинӧм сэтшӧм сямасӧ эз вермы корсьны.
— Висьтав! — наступайтіс сы вылӧ Василий.
— Ачыд видзӧд.
— Энлы, тэ докажит!
Заводитін кӧ, докажит. — Сійӧ кватитіс Финогенӧс пинжак пӧлаӧдыс. — Висьтав, мый тӧдан!
Мыйла чӧв олан?
Кодӧс дзебан?!
Пӧръялін кӧ — мыйла пӧръясьлан?!
Мыйла йӧзсӧ няйтӧсьтан?
— Лэдз менӧ, дурмӧм ӧш!
Мый тэ менӧ кватайтан?
Ме тэныд сэтшӧмӧс петкӧдла!
— Висьтав, кытчӧдз ловъя на!
Садьмис да бӧрддзис повзьӧмысла Дуняшка.
— Мун татысь!
Мун! — Степанида кватитіс вешалка вылысь Василийлысь полушубоксӧ, шарпсӧ, шапкасӧ да шыбитіс восьса ӧдзӧсӧд.
— Мун, супостат!
Жалитышт батьтӧ!
Видзӧд, кулӧм морт кодь лои.
Оз тырмы ещӧ вӧлі сылы енлы душасӧ сетны тайӧ гречуга нянь вӧснаыс — мед му пыр мунасны найӧ!
Мун!
Со тэныд ен, со и порог!
Ошъяс оз гӧститлыны кӧинъяс ордын!
Ручьяс оз волыны кӧчьяс ордӧ!
Весась татысь!
— Ӧтвечайтны мӧданныд колхознӧй собрание водзын, — порог дорсянь горӧдіс Василий.
Кор Василий воис гортас, Авдотья эз вӧв, а Прасковья да Катюша узисны нин.
Некод эз виччысь Василийӧс.
Идравтӧм комнатаяссьыс ӧвтыштіс кӧдзыдӧн, найӧ вӧліны тыртӧмӧсь.
«Кӧні нӧ Авдотьяыс?
Эз-ӧ Степан во?
Эз, ме эськӧ тӧді та йылысь.
Кӧні нӧ сійӧ?»
Дзуртыштіс ӧдзӧс, Авдотья сулалыштіс порог дорас: корӧсьӧн пыркӧдіс гынсапӧг вывсьыс лымсӧ.
— Мый татшӧм сёрӧдз ветлӧдлан?
— Эг вевъяв водзджыксӧ.
Василий куньтыртіс синъяссӧ.
— Али бара порсьыд пианасис?
Авдотья муртса видзӧдліс сы вылӧ да мунігмозыс крапкис-шуис курыда да серампырысь:
— Эз...
Ӧш куканясис...
Сувтлытӧг сійӧ пырис горничаӧ.
Василий кынмис места вылас: сійӧс дзикӧдз чуймӧдіс Авдотьялӧн асьсӧ независимӧя кутӧмыс да сылӧн лёкысь зывӧктана, гӧгӧрвотӧм гӧлӧс шыыс.
Сійӧ эз гӧгӧрво, мый лоӧма Авдотьякӧд, сійӧ гӧгӧрвоис ӧтитор — Авдотья вӧлі бокӧвӧй мортӧн.
Дыр пукаліс Василий вевттьытӧм пызан сайын тыртӧм комнатаын.
Збыль ӧмӧй Финоген эз пӧръяв да кодкӧ збыльысь гусявлӧ складысь нянь?
Оз вермы лоны!
Али быдтор вермас лоны?
Ставыс гӧгӧр мӧдіс киссьыны.
Час сайын сылӧн вӧліны и батьмам, и вок, и кӧть кутшӧмкӧ да гӧтыр.
Сӧмын кык кыв: «бара гречуга няньяс», «ӧш куканясис» — и ставыс пасьмуніс-киссис.
Ни гӧтыр... ни бать эз лоны...
10. Пленум бӧрын
Райком бюро помасис, а йӧзыс жуисны секретарь гӧгӧр, мунӧм водзвылас куритчисны тані жӧ, кабинетас, гылӧдісны пӧимсӧ кумач пызан дӧра вылас.
И пызан дӧра вылын пӧимыс, и юръяс весьтын лӧзов тшыныс, и вешталӧм улӧсъясыс — ставыс вӧлі явӧ беспорядокӧн, коді эз лӧсяв век зэв сӧстӧм кабинетлы, но Андрей радейтліс сёръя райкомовскӧй часъясса тайӧ беспорядоксӧ, радейтліс чукӧртчӧм йӧзсӧ, кодъяс пыр лӧсьӧдчӧны мунны да некыдз оз вермыны разӧдчыны, радейтліс ызгигтыр серӧктылӧмъяс, вензьӧмъяс да кывъясӧн щӧтясьӧмъяс — волнуйтчысь вежӧръяслысь да сьӧлӧмъяслысь пуӧм.
Тані вӧлі сылӧн стихияыс.
Колян вой сійӧ воис карысь да эз узь асылӧдзыс: гӧтӧвитчис бюро кежлӧ.
Луныс прӧйдитіс пӧся.
Андрей эз петав райкомысь, эз думайт ас йывсьыс, эз кыв асьсӧ и сӧмын ӧні, кор помасис бурнӧй совещание, друг чувствуйтны мӧдіс, мый телӧыс сылӧн слабитыштӧма да лоӧма тешкодь кокниӧн.
Колӧ вӧлі мунны узьны, но сылы эз вӧв окота муннысӧ.
Сійӧ пуксис креслӧӧ, балябӧжнас лэдзчысис джуджыд креслӧ бӧр вылӧ да, узьтӧмысла лазгӧдчӧм синлапъяссӧ читкыртыштӧмӧн, видзӧдіс коймӧд секретарь Лукьянов вылӧ.
Лукьяновлӧн татаринлӧн кодь мугов-виж чужӧмыс двоитчис да вошлывліс син водзсьыс, а сылӧн кывъясыс кылісны кыськӧ зэв ылысь.
Лукьянов кучкаліс кулакнас газетнӧй листӧ, кытчӧ вӧлі печатайтӧма Февральскӧй пленумлысь решениесӧ, да эз висьтав, а чӧвталіс кывъяссӧ райисполкомлӧн строительнӧй отделса начальниклы — кага кодь розӧвӧй Лаптевлы — чужӧмас:
— Тані, решениеас, индӧма кыптӧм вылӧ, лэбӧм вылӧ став позянлунъяссӧ, а ми?!
Решающӧй звено — МТС, а миян ӧнӧдз абу помалӧма строительство да оборудование.
— Апрель кежлӧ помалам, — шуис Лаптев.
— Ой, тӧда ме тэнсьыд вӧрастӧ!
— Сійӧ менӧ вӧрзьӧдас... — Андрей вылӧ синбӧжнас видзӧдлігмоз да сыкӧд вӧлӧм ыджыд сёрни вылӧ намекайтӧмӧн вочавидзис Лаптев. — Сійӧ менӧ томмӧдас...
Андрей серӧктіс челядь сямӧн:
— И томмӧда!
ӧтикысьӧн оз артмы — кыкысьӧн артмас!
— Ме тэнӧ тӧда! — ышловзис Лаптев.
— Тэ он сет спокой мортыдлы!
— Петрович спокойтӧ оз сет!.. — сьӧлӧмсяньыс эскӧдіс Волгин — кадръяс кузя райкомса секретарь.
Совещание водзвылын сійӧ воис командировкаысь, косіник чужӧмыс сылӧн варччӧма, синлапъясыс гӧрдӧдӧмаӧсь, но гӧгрӧс ӧчкиа синъясыс кыпыда югъялісны: Андрейлӧн моз жӧ сылӧн унмыс локтіс, но и эз вӧв окота мунны райкомысь.
— Колӧ!
Колӧ апрель кежлӧ! — шуис Андрей. — Миян ичӧтик вит МТС пыдди — ӧти ыджыдӧс.
Сё тысяча трактор нелямын сизимӧд — нелямын кӧкъямысӧд воын! — мечтательнӧя водзӧ висьталіс сійӧ. — Пятилетка помасигкежлӧ куимсё кызь вит тысяча трактор, сійӧ миллионлӧн коймӧд юкӧныс!
Ті гӧгӧрвоанныд, мый тайӧ значитӧ? — висьталігас сійӧ пыр лои кыпыдджык. — Куим-нёль во мысти районын лоӧ сё ветымын трактор.
Тайӧ унджык сыысь, мыйта менам вӧлі Кубаньын!
Помнита: тулыснас пробнӧй выезд дырйи миян мунлісны трактор бӧрся трактор став станица кузяла!
Муыс юралӧ!
Пӧтӧлӧкъясысь штукатуркаыс киссьӧ!
Ыджыд вын! — Сійӧ здук кежлӧ куньтыртліс синсӧ, медым бурджыка уськӧдны тӧдвылас вунӧдтӧм картинасӧ, и нето ышловзис любӧысла, нето нюжӧдіс: — Да-а-а!
Пятилетка помасигкежлӧ ми асьным огӧ кутӧй тӧдны асьнымӧс!
Сійӧ аддзис сы гӧгӧрса йӧзлысь бура нюмъялӧмсӧ да ачыс нюммуніс.
Районлӧн вӧвлытӧм будущӧй йылысь сёрнитны радейтӧм да Кубань йылысь помтӧм казьтылӧмъяс — тайӧ вӧлі секретарлӧн кык слабость, кодъясӧс бура тӧдісны сылӧн ёртъясыс, прӧститлісны сійӧс таысь да весиг радейтлісны.
«Петрович лэбалӧ кымӧръяс сайын!» — татшӧм случайясын шулывлісны райкомовецъяс.
Андрей и ачыс вӧлі тӧдӧ ассьыс тайӧ слабостьяссӧ и векджык кутчысьліс найӧс петкӧдлӧмысь, но ӧні, мудз вылын да ёна матысса ёртъясыс пӧвстын, сылы окота лои мечтайтны гораа.
— Тэ мый нюмъялан? — шыасис сійӧ Лаптев дінӧ. — Видзӧдлам, коді миян пӧвстысь кутас нюмъявны тысяча ӧкмыссё ветымынӧд воын?
— Да ӧд, ме делӧыслы абу паныд!
Ме жӧ ог удж вылас нюмъяв, а сёрнияс вылас.
— А та йылысь ӧмӧй сёрнитны оз ков? — мечтательнӧя паныд шуис Андрей. — Тайӧ ӧмӧй омӧль сёрни?
Совещаниеӧн кыпӧдӧм волнениеыс оліс на сы пытшкын, и сійӧс кытшалысь йӧзыс кажитчисны торъя бурӧн.
Кор комнатаыс тыртӧммис да Андрей сідзжӧ лӧсьӧдчис мунны гортас, ӧдзӧсӧд мыччысис райисполкомса работниклӧн — Травницкийлӧн — юрыс:
— Позьӧ тіян дорӧдз, Андрей Петрович?
— Мыйкӧ тіян зэв нин срочнӧй?
— Весиг вывті и вывті!
— Пырӧй, — косіника шуис Андрей. Сійӧ чошкӧдіс пельсӧ, чувствуйтіс, мый тайӧ польдчӧм банбокъяса, векни синма мортыскӧд праздник дырся кодь кыпыд кабинетас пырӧ тшӧтш мыйкӧ ковтӧм да гажтӧмтор.
Травницкий воис районӧ неважӧн на, вайис бур характеристикаяс, уджаліс зіля да точнӧя, вӧлі щӧгӧль да подтянутӧй.
Чужӧм вылас сылӧн пыр тӧдчис збодьӧр дасьлун, Андрейкӧд сійӧ сёрнитіс лаконичнӧя, кыдзи гижӧны рапортъясын, корлігъясӧн волывліс стӧч индӧм кадын да демонстративнӧя видзӧдлывліс часі вылӧ, со пӧ кутшӧм ме ӧкуратнӧй.
Став поведениеыс сылӧн ӧти и сійӧ жӧ кадӧ и кажитчис Андрейлы, коді радейтіс уджын стрӧг организованность, и скӧрмӧдіс сійӧс нарошнӧ сідзи асьсӧ петкӧдлӧмӧн, коді вӧлі подозрительнӧй, кыдзи быд нарошнӧ вӧчӧмтор.
Видзчысигтыр да ярскӧба восьлалігтыр Травницкий пырис, и став аслас видӧн петкӧдліс, мый вывті ёна уважайтӧ райкомса секретарӧс да сылысь кабинетсӧ.
«Парад вылын моз маршируйтӧ», — думыштіс Андрей.
— Пуксьӧй.
Мый тіян?
— Ме эськӧ эг кут тіянӧс беспокоитны, меным кӧ эськӧ зз висьтавны, мый ті аски асывсяньыс мӧдӧдчанныд колхозъясӧ.
Делӧыс сыын, мый ме талун личнӧ паныдаси факткӧд, мый йылысь ме лыддя коланаӧн юӧртны личнӧ тіянлы, а не аслам инстанция кузя.
— Да, да? — ещӧ внимательнӧйджыка юаліс Андрей.
— «Заря», «Трактор», «Югыд туй» колхозъясын ме кывлі йӧзыслысь сёрни сы йылысь, мый Первомайскӧй колхозын пленум решениекӧд йитӧдын колхозникъясыс эновтӧмаӧсь лесоучастокын уджсӧ.
— Кыдзи?
Кыдзи?.. — Андрей копыртчис Травницкийлань.
— Меным висьталісны та йылысь именнӧ тадзи, — скромнӧя да достоинствоӧн эскӧдіс Травницкий.
— Лесоучастокса начальниклӧн став протестъяс вылӧ видзӧдтӧг первомайса вӧрлэдзысь босьтӧмаӧсь вӧвъяссӧ да мунӧмаӧсь вӧрысь.
Фактыс имеитӧ ыджыд резонанс и кыпӧдӧ районын уна ковтӧм сёрни.
— Сідз, сідз, сідз... — тэрыба шуаліс Андрей, ачыс зілис думыштны висьталӧмыслысь смыслсӧ да гӧгӧрвоны сылысь збыль помкасӧ.
Мый помкаыс вӧлӧма, сійӧ ӧшибитчытӧг чувствуйтіс, но мыйын сійӧ, эз на вермы урчитны.
— Ті заводитчылінныд стӧчджыка тӧдмавны, мыйын делӧыс? — юаліс Андрей.
— Та йылысь ме кӧсъя висьтавны.
Ме сувтлі Первомайскӧй колхозӧ, председательсӧ эг су, а колхозникъяс висьталӧмъяс серти тӧдмалі, мый ставыс тайӧ йитчӧма председательӧн демократия торкалӧмкӧд.
Председательыс быттьӧкӧ Февральскӧй пленумлӧн решение подув вылын думыштӧма джынвыйӧ чинтыны приусадебнӧй участокъяссӧ.
Колхозникъяс шызьӧмаӧсь да протест петкӧдлӧм могысь эновтӧмаӧсь уджсӧ.
Ме лыдди коланаӧн юӧртны тіянлы тайӧ факт йывсьыс, медым тӧдінныд ті, мый сёрнитӧны йӧзыс.
— Ладнӧ.
Ещӧ мый?
Кутшӧмджык председательыс?
— Да кыдзи тіянлы висьтавны!
Сёрнитӧны, юӧ пӧ, торкалӧ демократия, гӧтырыскӧд сылӧн кутшӧмкӧ ерунда и вообще вывті, вывті... кыдзи эськӧ сійӧс шунысӧ...
— Но?
Кыдзи шуанныд?
— Ог сяммы...
Ог сяммы шунысӧ, но лыддя коланаӧн сигнализируйтны.
— Ладнӧ.
Ме аски жӧ тӧдмала, а тӧдмавтӧдзыс ті энӧ висьтавлӧй та йылысь, медым эз лоны лишнӧй сёрнияс.
Травницкий муніс.
Андрей прӧйдитчис комнатаӧдыс.
Сылы колӧ вӧлі ставтор йывсьыс сёрнитны Валентинакӧд.
Некымын лун сайын сійӧ муніс карӧ агроном-мичуринецъяслӧн тӧлысся курсъяс вылӧ, и ӧні Андрейлӧн ас вылас кыптіс дӧсада сыысь, мый лэдзис Валентинаӧс не ас кадӧ.
Андрей личкис кнопка да корис Волгинӧс.
Волгин пырис тэрыб воськолӧн, кокнас чушкигтыр.
Ропмунӧм банбокъяссьыс сылӧн кульсис кучикыс.
Кельыд вомдоръясыс косьмӧмаӧсь да потласьӧмаӧсь, югыд шань синъясыс гӧрдӧдӧмаӧсь да долыда читкыртчӧмаӧсь гӧгрӧс ӧчки саяс.
Видзӧднысӧ сійӧ вӧлі ӧттшӧтш и мудзӧм морт кодь и дӧвӧлен.
— Тэ менӧ корин, Петрович? — сійӧ нюммуніс, и банбокъясас лоліны гырысь чукыръяс.
— Пуксьы.
Висьтав ветлӧм йывсьыд.
— Сизим колхозӧ волі.
Ещӧ и гортын на эг вӧв — машинасянь веськыда бюро вылӧ.
Кокъяс вылын ог вермы кутчысьны, — креслӧӧ пуксигӧн висьтавліс Волгин. — Кытчӧ кӧть эн инмӧдчы — быдлаті висьӧ.
Век ӧтарӧ пӧрысьман.
Войдӧр вӧлі суткиӧн куимсё километр мунан машинанад — и дзик нинӧм, а тӧрыт муртса сё ветымынӧс прӧйдиті.
Но выдержиті.
— Важӧнсянь-ӧ тэ уджтӧ километръясӧн мерайтан?
Абу ӧд железнодорожнӧй состав, медым ставсӧ вуджӧдны тонно-километраж вылӧ!
Тэ меным вот мый висьтав: кор тэ вӧлін Первомайскӧй, «Заря» да «Трактор» колхозъясын?
— Да тӧрыт и вӧлі и «Заряын» и Первомайскӧйын!
— Но вай висьтав!
— Мый нӧ тэныд висьтавнысӧ?
Вӧрлэдзӧм кузя планъяс выполняйтӧны.
Куйӧд кыскалӧны.
Лекторъяс волӧмаӧсь колян недельын.
— Кутшӧмджык настроениеыс первомайсаяслӧн?
— Мый нӧ настроениеыс...
Боевӧй настроениеыс!
Кыптӧны вочасӧн.
Председательыс авторитетнӧй, энергичнӧй.
Йӧзыс дисциплинированнӧйӧсь.
Андрей скӧрысь вештыштіс чернильницасӧ.
— Вот и разберитчы тан!
Талун Травницкий сэні вӧлӧма, воис да висьталӧ: вӧрысь пӧ мунӧмаӧсь, район пасьтала омӧль сёрнияс ветлӧны: председательыс пӧ — пьянник да безобразник.
Тӧрыт тэ вӧлін, висьталан: ставыс лючки-ладнӧ, йӧзыс дисциплинированнӧйӧсь, настроениеныс боевӧй.
— Бортниковӧс ме ещӧ войнаӧдз на тӧдлі, Андрей Петрович.
— Да ӧд ме тэнсьыд ог война водзвывса кад йылысь юась, а тӧрытъя лун йылысь.
Мый сэні тӧрыт вӧчсис?
Вӧрлэдзысь бригадаса бригадир Матвеичӧс, эстшӧм тошка старикӧс, аддзылін?
Волгин чышкыштіс ӧчки стеклӧяссӧ, быттьӧкӧ найӧ мешайтісны сылы, вӧрӧдыштіс синкымъяссӧ да мыжа морт моз вочавидзис:
— Эг аддзыв, Андрей Петрович.
— А комсомольскӧй бригадаса бригадирӧс — Алексей Березовӧс — аддзылін?
abu
abu
— Тӧднысӧ тӧда, но аддзывны эз удайтчы.
— Кодӧс нӧ тэ аддзылін?
— Асьсӧ Бортниковӧс.
— Мый нӧ, сійӧ ӧтнасӧн вӧлі правлениеас?
— Да ме правлениеас эг пырав.
— Кӧн нӧ тэ вӧлін?
Фермаясын?
Му вылын?
— Фермаясын ме эг вӧв.
— Но, кӧні нӧ сідзкӧ? — пыр ӧтарӧ скӧрмиг, но скӧралӧмсӧ петкӧдлытӧг, юасис Андрей.
Волгин бара кутіс ноксьыны ӧчкинас, и тайӧ жест сертиыс тӧдчис, мый сылы абу лӧсьыд.
Андрей терпитігтыр виччысис, кор Волгин дугдас ноксьыны ӧчкинас.
Коркӧ Волгин эновтіс ӧчкисӧ да решительнӧя шуис:
— Веськыда кӧ тэныд висьтавны, Андрей Петрович, ме веськалі Первомайскӧйӧ медбӧрын, и сэтшӧма менам став суставъясӧй юкалӧны, мый кокъяс эз восьлавны.
Кори ме Бортниковӧс машина дорӧ да и сёрнитышті сыкӧд...
Андрей чеччис.
— Сідзкӧ, мыйла тэ сэтчӧ ветлін?
Энлы, тэ висьтав мыйла?
Тэ нӧ мый, районӧд ветлӧдлан, медым лыддьыны километръяс?
А? Семён Семёнович, уважайта ме тэнӧ, уважайта да донъяла, но тэнсьыд тайӧ привычкатӧ ог вермы терпитны!
Да и не тэнсьыд ӧтнадлысь, а уналысь аддза, кодъяс радейтӧны ветлӧдлыны гастролёръяс моз, и та вылӧ ог вермы ме видзӧдны.
Волыны дас колхозӧ, а сэсся пукавны мученик моз, коді эз выполнит ассьыс обязанностьяссӧ!
А кутшӧм след кольӧ татшӧм ветлӧдлӧмъяссьыд?
Кодлы тайӧ колӧ?
Вот тэ висьтав: кодлы тайӧ колӧ? — Волгин вылӧ наступайтіс Андрей.
Волгин ӧбидитчис, веськӧдчис креслӧас, и чужӧмыс сылӧн лои стрӧг.
— Тэ менӧ аскӧдыд эн ӧткодяв, Андрей Петрович.
Тэ тані восӧ на он ов, а ме тані пастухсянь заводитлі.
Ме ӧти минутаӧн сы мында аддза, мый тэ лунтырӧн он аддзы.
Ме не сӧмын быд колхознӧй семьяӧс коймӧд кӧленаӧдзыс тӧда, а и быд колхознӧй вӧлӧс став рӧднас.
— И та вӧсна тэ и лыддян, мый и веськӧдлыны позьӧ «эмкаысь» петавтӧг?
Тэ висьтав, кыдзи проработайтісны колхозын Февральскӧй пленумлысь решениесӧ?
— Та йылысь ме эг сёрнит Бортниковкӧд.
— Но, вот аддзан... эг сёрнит!..
А ме кывлі, мый найӧ, быттьӧкӧ пленумлӧн решение подув вылын, джынвыйӧ чинталӧны приусадебнӧй участокъяссӧ.
А тэ, райкомовец, тӧрыт сэні вӧлін, а нинӧмтор эн тӧдмав, колин делӧсьыс бокын, нинӧм он тӧд, нинӧм он вермы объяснитны.
Тэ вай висьтав меным: мыйла тэ сэтчӧ ветлін? — выль энергияӧн мӧдіс атакуйтны Волгинӧс Андрей.
— Мый тэ сэні вӧчин, мый вылӧ видзӧдін, мый йылысь думайтін?
Волгин мунӧм бӧрын Андрей дыр на ветлӧдліс кабинетӧдыс да эз вермы сайкавны.
И Травницкийлӧн юӧртӧмыс, и Первомайскӧй колхозын нелючкиясыс, и Волгинлӧн тӧлктӧм ветлӧмыс — ставыс тайӧ вӧлі йитсьӧма ӧтилаӧ.
«Со уджалан, — думайтіс Андрей,
— ставыс мунӧ кыптӧмлань, ставыс бур, тэнӧ заводитӧны ошкыны, тэ вочасӧн сайкалан да видзӧдалан ӧти нелючкитор бӧрся мӧдӧс, а найӧ водзджык либӧ бӧрынджык тыдовтчасны».
Мӧд луннас, югдігӧн, Андрей мӧдӧдчис Первомайскӧй колхозӧ.
Сійӧ вӧлі туйын час гӧгӧр нин.
Асъя чим гӧрд кӧдзыд шондіыс шочиника тыдовтчывліс пуяс сайысь, сылӧн югӧрыс писькӧдчис пу лапъяс костӧд.
Кынмӧм чӧв-лӧняс гораа сьылісны пилаяс, тронякылісны черъяс: неылын вӧлі лесоучасток.
Частӧ паныдасьлісны кертыра машинаяс.
Банйӧм чужӧма нывъяс да зонъяс вылӧ видзӧдігӧн босьтліс шензьӧм: кыдзи сӧмын найӧ вермӧны кутчысьны керъяс вылас.
Тёпканъяс прӧйдитігӧн найӧ горӧдлывлісны да гораа сералісны.
— Движениеыс — Москваса опернӧй театр дорын кодь жӧ, — шуис шофёр. — Ӧти кывйӧн кӧ — трасса!
Водзӧ миртуй кузяыс мунны али веськыда, вӧр туйӧдыс?
— Веськыда, — сідз-тадз вочавидзис Андрей, кодлӧн юртырыс жуисны мӧвпъяс.
Сійӧ казьтыліс Первомайскӧй колхозӧ волӧмъяссӧ.
Машинаыс кайис нӧрыс йылӧ.
Шонді югӧрӧн югдӧдӧм гӧрдов пожӧм пуяс сулалісны ӧтар-мӧдар туй бокас струна кодь веськыдӧсь.
Сӧстӧм небесаыс тыдышталіс пуяс костӧдыс.
Тайӧ вӧлі «мачтовка» участок, область пасьтаын тӧдса лесничӧй Михеевлӧн радейтана участокыс.
Андрейлы тӧдса морт, кӧкъямысдас арӧса старик Михеев, нэмсӧ оліс вӧрын, сылӧн челядьыс вӧліны лесничӧйясӧн, внукъясыс велӧдчисны леснӧй институтын.
Асьсӧ сійӧ шуліс эз лесничӧйӧн, а лесоводӧн либӧ вӧр радейтысьӧн.
Сійӧ тӧдіс быд пожӧм пу, лечитліс висьысь пожӧмъяссӧ, керавліс кос увъяссӧ, весавліс вӧрсьыс валежниксӧ, и быттьӧ бура дӧзьӧритӧм вылӧ благодарность пыдди «мачтовка» тані быдмис шензьӧдана — шыльыд, ён да чистӧй.
Андрей видзӧдіс, кыдзи вӧрышталӧны лӧз небеса рӧм вылын гӧрдов лымъя туганъясыс. И сэки немвиччысьтӧг волнуйтчигтыр сійӧ думыштіс ас йывсьыс, аслас ёртъяс йылысь, районса коммунистъяс йылысь:
«Ставным ми лесоводъяс да вӧр радейтысьяс, тадзи жӧ весавны миянлы асланым вӧръясысь валежниксӧ да гылалӧм кос увъяссӧ да быдтыны йӧзӧс татшӧм жӧ веськыдъясӧс да ёнъясӧс, кутшӧмӧсь тайӧ мачтовкаясыс!»
Сылы окота вӧлі ӧдйӧджык кутчысьны делӧ бердӧ, ӧдйӧджык разберитчыны сыын, мый вӧчсьӧ Первомайскӧй колхозын.
Сійӧ копыртчис шофёрланьыс да тэрыба вӧрӧдыштіс сійӧс пельпомӧдыс:
— Мый тэ кыссян, сержант, быттьӧ миннӧй поле вывті?
Содты вай скоростьсӧ!
Вешйисны ӧтарӧ-мӧдарӧ вӧръяс, тыдовтчис джуджыд керӧс, кипыдӧс вылын моз сулаліс гажаник ичӧтик сикт, керкаяссӧ вӧлі пукталӧма джуджыд керӧс бокас.
Андрей решитіс кежны председатель ордӧ гортас.
— Видза олан, Василий Кузьмич! — туйын кузя мунӧм вӧсна кӧдзалӧм пельпомъяссӧ веськӧдіг шуис сійӧ. — Извинит, мый веськыда тэ ордӧ.
Окота лои первой сёрнитыштны ас кежын.
— Зэв рад, Андрей Петрович.
Важӧн нин эн волы.
Пӧрччысь!
— Тэ ещӧ ыджыдджыкӧн лоӧмыд сэкся серти, кор ме тэнӧ аддзылі.
Кӧзяйка, кыдзи сійӧ тіян керкаад тӧрӧ?
Видза оланныд!
Извинитӧй, мый ме тіянӧ вои водзвыв висьтавтӧг.
Гырысь синъяса вӧсньыдіник нывбаба кыдзкӧ кужтӧг мыччис куснясьтӧм, чорыд кисӧ:
— Милости просим!
Извинитӧй, мый керкаыс идравтӧм.
«Мыйлакӧ сійӧ ёна воӧ сьӧлӧм вылӧ.
Васнецов картинаяс вылысь, али мый, ме аддзылі татшӧм чужӧмсӧ?
Сӧмын мыйлакӧ синъясыс шогӧсь и чужӧм вылас мыйлакӧ оз тӧдчы выражениеыс.
А вообще мича пара, и нывкаыс лӧсьыдіник».
Сьӧд синкыма нывка видзӧдлывліс мамыс юбка сайсянь.
— Видза олан, сьӧдіник юр!
Сійӧ пӧлыньтыштіс юрсӧ, лэптыштіс кымӧссӧ, пыр жӧ лои дзик батьыс кодь да нюммуніс Василий моз жӧ немвиччысьтӧм да кутны позьтӧм нюмӧн:
— Видза олан...
А ме тэнӧ тӧда...
— Вот тэныд и на!
А коді ме сэтшӧмыс?
— Тэ миянлы ёлка вылӧ чачаяс мӧдӧдлін...
Тэ Андрей Петрович, райком...
— Вот тайӧ ов! — гораа серӧктіс Андрей.
— А мый сэтшӧм райкомыс?
— Райком — сійӧ кӧні Сталин видзӧдӧ ӧшиньсяньыс.
— Но и молодец!
Василий Кузьмич, тэ кывлін, мый сійӧ шуис?
Ӧд бурджыка, пӧжалуй, он и вермы думыштны!
Райком — сійӧ кӧні Сталин видзӧдӧ ӧшиньсяньыс!
Но и шензьӧдін тэ менӧ, сьӧд юр!
— Праздник дырйи нуӧдлім сійӧс Угреньӧ.
Райкомын ӧшиньяс весьтас вӧлі ӧшлӧма вождьяслысь портретъяссӧ, сійӧ абу вунӧдӧма, — висьталіс мамыс.
Секретарь воӧмлы Авдотья вӧлі рад, — сылы сьӧкыд вӧлі кольччыны Василийкӧд ас кежаныс.
Бӧръя кадас Авдотья кутіс чувствуйтны, мый сылы кутшӧмкӧ тӧдтӧм сьӧкта личкӧ мужиксӧ, но Василий пыр чӧв оліс.
Найӧ ӧта-мӧд дінсьыс сэтшӧма ӧтдортчисны, мый Авдотья эз нин босьтчыв торкны чӧв олӧмсӧ: сёрнитны вӧлі ещӧ сьӧкыдджык.
Прасковья да Катюша висьӧдчисны, Авдотья пессис-уджаліс фермаын и гортас, и вӧлі рад, мый сы мында сылӧн уджыс да тӧждысьӧмыс: сэки сійӧ вунӧдсьыліс и эз бергавны юрас гажтӧм мӧвпъясыс.
Кор сійӧ гӧтӧвитіс завтрак, Василий да Андрей сёрнитісны.
— Кыдзи делӧясыд?
Кутшӧм настроениеыд, Василий Кузьмич?
— Настроение — бурджыкыс оз ков.
Со сійӧ, менам настроениеӧй, — сійӧ индіс газета вылӧ, кытчӧ вӧлі печатайтӧма пленумлысь решениесӧ. — Пӧдарок.
Быттьӧкӧ нимлун менам.
— Но, бур, бур.
А меным мыйсӧ эз висьтавны.
Быттьӧкӧ тэнад колхозникъясыд лесоучастокысь мунӧмаӧсь, уджавны дугдӧмаӧсь.
— Коді висьталіс?
— Травницкий.
— Но, сійӧ тэныд висьталас! — букыштчис Василий. — Некытчӧ туйтӧм мужик.
Сэтшӧмторйыс миян эз вӧв, а недоразумение вӧлі.
Тайӧ збыль!
Мыйӧн ми получитім решение, пыр жӧ думыштім выльпӧв мерайтны приусадебнӧй участокъяс.
Тані веськыда гижӧма.
Со видзӧд: «Колхознӧй муяс таргайтӧм».
Аддзан?
Миян татшӧмторйыс вӧвлӧма жӧ ӧтка случайясын.
Кутім ми мерайтны участокъяс, а сэки кодкӧ и суклясяс, быттьӧкӧ пӧ ме став участокъяссӧ джынвыйӧ кӧсъя чинтыны.
Йӧзыд кор кылӧмаӧсь та йылысь, сідзи и мӧдісны локтавны вӧрысь...
Аски бӧр мӧдӧда.
Андрей зумыштчис:
— Кымын лун прогуляйтісны?
— Тӧрыт лунджын да талун.
— Пӧшти кык лун прогуляйтісны. — Кыкнан певсӧ гимнастёрка тасма костас сюйӧмӧн Андрей прӧйдитчис комнатаӧдыс.
— Кыдзи нӧ тайӧ век жӧ вермис лоны?
А? Тэ йӧзыдкӧд проработайтін пленумлысь решениесӧ?
— А мый сійӧс проработайтнысӧ?
Сэні ставсӧ зэв гӧгӧрвоана гижӧма.
Босьт да лыддьы!
Йӧз миян грамотнӧйӧсь.
Смерть ог любит ме сёрнитнысӧ!
— Тэ кӧ он сёрнитышт — кодкӧ мӧд сёрнитыштас, да сӧмын не сэтшӧм кывъясӧн, кутшӧмӧн колӧ.
Тайӧ факт!
Тэ абу сёрнитӧмыд йӧзыдкӧд, а кодкӧ тайӧн воспользуйтчӧма, и вот тэнад кык лун прогул.
Коді мыжаыс?
Ӧтнад тэ!
А главнӧйыс абу таын.
Главнӧйыс — политика боксянь вопроссӧ сувтӧдӧмыс.
Кодкӧ воспользуйтчис тэнад ӧшибкаӧн, и вот район пасьталаті нин ветлӧдлӧны ковтӧм сёрнияс!
Тайӧ, другӧ, не сӧмын тэнад административнӧй кужтӧмлунлӧн результат, но и тэнад политическӧй близорукостьлӧн результат!
Василий эз прӧстӧ кывзы Андрейлысь, а кыяліс кывъяссӧ, и вӧлі тӧдчӧ, мый вежӧрас сылӧн визувтӧны аслас мӧвпъяс, мый сы юрын Андрейлӧн быд кыв кыдзкӧ бергӧдчӧ ас ногыс, перерабатывайтсьӧ и тайӧ переработка процессыс оз сетчы кокниа.
— Ӧд тэ не сӧмын хозяйственник, тэ коммунист да политическӧй руководитель, — водзӧ висьталіс Андрей, — сулалӧ вӧлі тэныд вунӧдны та йылысь — и вот тэнад весиг пленумлӧн решениеыс вежньӧдлӧмӧн мӧдіс мунны.
Тэ кӧсъян выполнитны пленумлысь решениесӧ, а тэнад прогулъяс, и тэ йылысь, тэнад колхоз йылысь ветлӧдлӧны район пасьтала ковтӧм сёрнияс!
Фактыс быттьӧкӧ абу и ыджыд, а сійӧ петкӧдлӧ тэнсьыд ыджыд ӧшибкаястӧ, Василий Кузьмич.
— Тайӧ овлывлӧ... — сьӧкыда ышловзис Василий. — Мукӧд дырйи ставсӧ кык кыв и шуан, а найӧ тэныд сэтшӧмтор восьтасны, мый вирыд сувтлас!
«Мыйкӧ неладнӧ тайӧ мортыскӧд», — думыштіс Андрей.
Сійӧ пуксис Василийкӧд орччӧн да мӧдіс висьтавны ньӧжйӧник, гусьӧн:
— Ме ачым, кор гӧгӧр думайті пленум решение йылысь, уна ӧшибка аддзи ассьым.
И сэтшӧм дӧсаднӧ меным лои.
Ӧд сійӧтор, мый ме ӧнӧдз эг займитчыв по-большевистски тіян колхозӧн — менам ӧшибка...
Да...
Долга ме тэ водзын, Василий Кузьмич, вот мый йылысь меным висьталіс миян партияса Центральнӧй Комитетлӧн пленум...
Сы пыдди медым видны Василийӧс уджын вӧчӧм ӧшибкаысь, секретарь ачыс мӧдіс висьтавны сылы аслас ӧшибкаяс йылысь.
Татшӧм нога поведениеыс эз вӧв Василийлӧн, и сійӧ чуймискодь.
Андрей мыччис сылы портсигар, и найӧ заводитісны куритчыны.
Тшынлӧн лӧзов кык струя ӧтлаасисны да мӧдісны кывтны комнатаӧдыс.
Перегородка сайын кыліс висьысь Катюшалӧн вӧсньыдик, слабиник гӧлӧсыс да Авдотьялӧн гӧгӧрвотӧм мелі кывъясыс.
Неважӧн киськалӧм гераньяс вылын дзирдалісны ва войтъяс.
Лым еджыд занавеска кузя, мыйӧн вӧлі вевттьӧма дозмук видзан джаджсӧ, восьлаліс крестӧн-крестӧн вышивайтӧм алӧй петукъяслӧн шеренга.
«Вышивкаясыс менам Валентинкалӧн кодь жӧ, — думыштіс Андрей.
— И лӧсьыд керка пытшкӧсыс, и абу лӧсьыд...
Тані олігчӧжӧн ме эг на кывлы налысь ӧта-мӧдныслы шуӧм ни ӧти кыв».
Сійӧ сатшкис пепельницаӧ помӧдз куриттӧм папироссӧ да юаліс:
— Кодъяс ӧні тіян бригадиралӧны?
Алёшаӧс ме тӧда — шоч зон сэтшӧмыд.
А коді мӧд бригадаын?
Коді лесоучастокын, градъяс дорын да фермаясын?
— Мӧд бригадаын Пимен Яснев.
— Зарни старик, сӧмын... туяна-ӧ бригадирӧ?
Сэтчӧ колӧ пӧсь сьӧлӧма морт!
— Колӧ эськӧ, да кытысь босьтан?
Лесоучастокын Матвеич, огороднӧй бригадаын ӧні кежлӧ бригадирыс абу на, а фермаын — со сійӧ! — юрнас довкнитӧмӧн Василий индіс гӧтырыс вылӧ.
Секретарлӧн вывті ёся видзӧдӧмыс падмӧдіс Авдотьяӧс.
— Кутшӧмджык тіян пӧскӧтинаясыд?
— Абу ошканаӧсь.
Пӧскӧтинаяс ылынӧсь, да и туруныс омӧль.
— Ю сьӧртдорса нюрсӧ тіянлы колӧ виддзӧ вӧчны, — пырысь-пыр варовмис Андрей. — Ме мунігмоз гожӧмнас видзӧдлі сьӧртсӧ: сэні и уджыс абу сэтшӧм уна!
Кодйыны сквознӧй канава, а сэсянь ӧтар-мӧдар бокас ещӧ кыкӧс — и сразу позьӧ косьтыны гектар дас!
Ті гӧгӧрвоанныд? — Андрей косяліс блокнотсьыс листок, босьтіс карандаш, стӧча нуӧдӧм визьясӧн ӧдйӧ чертитіс план.
— Тані сьӧрт.
Пӧкатыс татчань.
Канаваыс должен мунны тадзи и тадзи...
Мыр бертны тан уна оз ков: вит-квайт мыр да гектарджын кымын кустъяс.
Известкаавны почвасӧ, кӧдзны турун — и бурджык пӧскӧтина оз ков.
И матын, и юыс орччӧн.
Авдотья эскытӧг видзӧдіс чертёжвывса лэбысь визьяс вылӧ.
«Бумага выладтӧ ӧдйӧ...
А делӧ вылас колана уджъяснас огӧ справляйтчӧй.
Канаваӧдз-ӧ тані?»
А секретарь тыртіс нин сійӧс выль вопросъясӧн:
— А кыдзи кормовӧй севооборотъясӧн?
Уна-ӧ чукӧртінныд уна вося турунъяслысь кӧйдыс?
Авдотья ӧтвечайтіс тышкас-мышкас.
Сійӧ уджаліс фермаын зіля: соблюдайтіс чистота да лунлысь режим, бура нуис продукциялысь учёт, следитіс сы бӧрся, медым дояркаяс бура лысьтісны мӧсъяссӧ;
сылы кажитчыліс, сійӧ вӧчӧ ставсӧ, мый позяна вӧчны, но секретарлӧн вопросъясыс заставитісны сійӧс выльног видзӧдлыны аслас удж вылӧ да тревожитісны сійӧс:
«Мый йылысь сійӧ медводз юасьӧ, сійӧ менам медбӧръя местаын.
Али ме ог сійӧ помсяньыс босьтчы?»
Андрей аддзис Авдотьялысь шӧйӧвошӧмсӧ да ланьтіс и мыйкӧ мӧдіс думайтны.
Авдотья киясын вижов-еджыд тарелкаясыс частӧ зурасьлісны мӧда-мӧдыскӧд, то пань, то вилка усьлі джоджӧ.
«Мый нӧ тайӧ мекӧд? — думсьыс элясис сійӧ ас вылас. — Недокуньӧн менӧ чайтас мортыс».
— Ті вӧлінныд животноводство кузя курсъяс вылын?
Мый ті лыддянныд?
— Курсъяс вылын ме эг вӧв, а книгаяс менам эмӧсь.
Сӧмын сэні унджыкыс клевер да концентратъяс йылысь...
Абу миян колхоз серти.
— Вот тэныд и на!
— Абу миян позянлунъяс серти, ме тадзи кӧсйи шуны.
Секретарлӧн еджгов синкымъясыс дрӧгнитісны да лыбыштісны кӧсичаяс дорӧдыс,
ёнджыка мӧдісны тӧдчыны банлыясыс.
Быттьӧкӧ Авдотьялӧн кывъясыс кучкисны сылы доя местаас.
— Вот мый ӧбиднӧ кывзынысӧ, — ньӧжйӧник шуис Андрей. — Ми ассьыным позянлунъяснымӧс мукӧд дырйи не сӧмын огӧ используйтӧй, но и огӧ казялӧй.
Но, найӧ кӧ эськӧ эз вӧвны — мӧднога сёрни!
Но ӧд найӧ миян эмӧсь, эмӧсь!
Сӧмын уджалышт на вылын, сӧмын китӧ пукты!
А ми на вывті ветлӧдлам, кыдзи зарни вывті синтӧм морт! — Ӧбида, дӧсада, упрёк кылісны сы кывъясысь.
«Ненарошнӧ менам ӧбидитсис мортсӧ», — шензигтыр думыштіс Авдотья, а секретарь водзӧ висьталіс:
— Кутшӧм видзьяс позьӧ лӧсьӧдны тані жӧ, сикт дораныд, сьӧрт пӧлӧн!
Клевер улын найӧс видзны во кык, и шедӧдам урожай кызь вит центнерӧн!
Кӧдзаліс тарелкаясын шыд, пач бокӧ мыджсьӧмӧн, шынитӧв кывзіс секретарлысь Авдотья; сійӧ, кыдзи кӧзяйка, вунӧдіс ассьыс обязанностьяссӧ.
Кор Андрей да Василий мунісны, керкаын пыр жӧ лои тыртӧм да лӧнь, кыдзи овлывлӧ праздник бӧрын.
Авдотья торъя ёна мӧдіс чувствуйтны ассьыс ӧткалунсӧ.
«Мунісны...
Ветлӧдлыштны эськӧ накӧд колхознӧй овмӧсӧд, кывзыштны, мый йылысь сёрнитӧны...
Быттьӧ мойд висьталіс...
Но век жӧ отсаліс судзӧдны колхозлы удобрение кредит кузя, кӧсйысис машинаӧн отсавны.
Мӧд генератор судзӧдӧма заводысь.
Тайӧ абу нин мойд!..»
Авдотьялы окота вӧлі мунны собрание вылӧ накӧд ӧтлаын, но колӧ вӧлі ветлыны фермаӧ рытъя лысьтысьӧм нуӧдны, и оз позь дыр кежлӧ эновтны ас кежаныс кык висьысьӧс — Катюшкаӧс да мамсӧ.
Рытӧдзыс Андрей да Василий ӧтлаын ветлӧдлісны фермаясті, складъясті, амбаръясті, ӧтлаын лӧсьӧдісны план, индісны бригадаясӧ йӧзӧс, сёрнитісны бригадиръяскӧд.
Кыкнанныс вӧліны кыпыд сьӧлӧмаӧсь, бур настроениеаӧсь, рыт кежлас найӧ гӧгӧрвоисны нин ӧта-мӧднысӧ кывджынсянь да чувствуйтісны, мый на костын чужӧ медбур дружба, дружба-соратничество, коді век кежлӧ йитӧ ӧти и сійӧ жӧ удж вӧчысь йӧзӧс.
— Мунӧй собрание вылӧ!
Андрей Петрович воис... — ветлӧдліс керкаысь керкаӧ да юӧрталіс детинка-десятскӧй.
Собрание, кӧні лоӧ «ачыс Петрович», кодӧс бура тӧдісны колхозын, вӧлі событиеӧн.
Тайӧ событие вылас окота вӧлі присутствуйтны ставныслы.
Индӧм час кежлӧ воисны эз сӧмын гырысьяс, но и зэв уна колхознӧй челядь да зэв пӧрысь старикъяс, кодъяс важӧн нин эз петавлыны гортсьыныс.
Луншӧр кадсянь на ещӧ поводдяыс немвиччысьтӧг шондӧдіс, и заводитіс сывны лым.
Сулаліс март тӧлысся сэтшӧм рыт, кор рӧмыдыс ӧвтышталӧ тувсов дукӧн.
Тувсовъя ног ӧвтіс ульдӧм лымйӧн, шоръясӧн, ульсалӧм кырсьӧн;
вижов шоныд небесаын тувсовъя ног бура тӧдчисны и пуяслӧн кӧтасьӧм сьӧд лапъясыс.
Ылысса вӧрыс сідзжӧ эз кажитчы воддзамоз рудӧн, а вӧлі сьӧд бархат кодь да свежӧй.
Матыстчысь тулыслӧн тайӧ первойя югнитӧмыс радуйтіс йӧзӧс, эз вӧв окота пырны ывла вылысь.
Йӧз пуксявлісны скамейкаяс вылӧ да мудӧдъяс вылӧ.
Мудӧд дінті прӧйдитіс Павкалӧн гӧтырыс, Полюшка Конопатова.
Сійӧ вӧлі омӧлик, и кузь сьыліыс сылӧн дзик морӧссяньыс дзодзӧглӧн моз чургӧдчӧма водзӧ.
Тайӧ тешкодь сьылі вылас тшапа чатрасис ичӧтик юр, а юр вылас вӧлі металлическӧй бляшкаӧн мичмӧдӧм берет.
Полюшкалӧн батьыс заведуйтіс сельпоӧн, вокыс служитіс кӧрттуй вылын проводникӧн, воча вокыс уджаліс карса рынок вылын веситчысьӧн.
Тайӧ сложнӧй да зэв шань рӧдвужыс вӧсна Полюшка Конопатова лои сэтшӧмӧн, мый сылысь сьӧлӧмсӧ эз вӧрзьӧдлыны некутшӧм бедствиеяс да стихияяс, сійӧ некодлы эз подчиняйтчыв.
Колхозын сійӧ вӧлі сӧмын сы могысь, медым ас саяс кольны приусадебнӧй участок, дзонь тӧлысьясӧн кӧнкӧ ветлӧдліс да видзис пач саяс важнога дорӧм сундук, код помысь ключсӧ видзис гусьӧн весиг аслас мужиксьыс — Павкасьыс.
— Видзӧдлӧй жӧ, Полюшка воис собрание вылӧ! — шензис Татьяна.
— А мыйла ме ог лок?
Думышті, да и вои.
Гашкӧ, абу тэысь омӧльджык!
— А кӧні нӧ тэнад мужикыд?
— А бес сійӧс тӧдӧ!
— Али сійӧ сэтшӧма мӧдіс радейтны вурдысьяссӧ, мый и тэнӧ эновтіс?
— А ме, сьӧлӧмшӧрӧй менам, тэныд абу пӧв!
Тэнӧ, гашкӧ, кодкӧ и эновтіс, а менам кӧ видлас менӧ эновтны, сразу жӧ кутас ветлӧдлыны сикт кузя юртӧгыс, — збоя вундыштіс Полюшка да победоноснӧя кайис кильчӧ вылас.
Правлениеса ичӧтик комнатаын вочасӧн лои дзескыдджык.
Кодъяс эз нин тӧрны лабичьяс вылӧ, пуксялісны ӧшинь вывъясӧ.
Колхозникъяс вӧлі пасьтасьӧмаӧсь праздник дырйи моз.
Кизявтӧм пальтояс да полушубокъяс улысь тыдалісны карсалӧн кодь костюмъяс да синтӧ ёрысь блузкаяс.
Воддза скамья вылӧ пуксисны комсомолецъяс. Юрнуӧдысьнас сэні вӧліны Алексей да Авдотьялӧн воча чойыс — Татьяна Грибова.
Авдотьялӧн кодь жӧ думыштчӧм руд синъяса мугов да статя Татьяна пукаліс рама да свободнӧя, юрсӧ муртса чатӧртыштӧмӧн.
Нывъяс топӧдчисны сылань, сійӧ вочавидзліс найӧ больгӧм вылӧ то нюммунӧмӧн, то кокньыдика синкымсӧ вӧрӧдыштӧмӧн да шочиника копыртчывліс Алексейлань, медым мӧда-мӧдныслы гусьӧник шуны кыв-мӧд.
Кыдзи и быд важнӧй случайын, Алексейлӧн видыс вӧлі праздничнӧй, наивно-параднӧй.
Собраниеыс, кӧні лоӧ райкомса секретарь Андрей Петрович, Алёшалы вӧлі важнӧй событиеӧн.
Бӧръя скамья вылын тшапа пукалісны Бортниковъяс — Степанида, Кузьма Васильевич да Пётр.
Куимнанныс вӧліны ыджыд тушааӧсь, паськыд пельпомаӧсь, степеннӧйӧсь, но старикыс тӧдчымӧн омӧльтчӧма.
Банбокъясыс сылӧн нюкырмунӧмаӧсь, мугов кымӧс вылас эзысьӧн югъяліс дзор юрси прать, юрсӧ частӧ копыртлывліс, и кор сійӧ вунӧдчывліс, сэки гӧрбыльтчыліс.
Тӧдчӧ вӧлі, мый сылы сьӧкыд кутчысьны веськыда.
Чужӧм вылас сылӧн эз вӧв бурлун петкӧдлан воддзакодь выражениеыс, чужӧмыс вӧлі коньӧрлӧн кодь, быттьӧ старикӧс мыйкӧ мучитӧ.
Ӧшинь вылын, президиум дорын, синмӧ шыбитчис Фроська.
Сійӧ пуксьӧма ӧшинь вылас абу сы вӧсна, мый эз тырмы местаыс, а сы вӧсна, медым ёнджыка шензьӧдны татчӧ воӧм йӧзсӧ аслас выль резинӧвӧй полусапожкияснас, кодъяс ёна дзирдалісны.
Тайӧ полусапожкияссӧ вӧлі веськӧдӧма вообще став вылас да торйӧн Андрей вылӧ.
Фроська эськӧ эз вӧв Фроськаӧн, эз кӧ эськӧ мечтайт смилитны райкомса секретарӧс.
Фроська сьӧлӧмсяньыс лӧсьӧдӧма кымӧс вылас кудрияссӧ, краситӧма синкымъяссӧ, но медся ёна сійӧ надейтчис шензьӧдны йӧзсӧ зеркалӧ моз дзирдалысь полусапожкияснас.
Медым найӧ, ен мед видзас, эз кольны кодӧнкӧ казявтӧг, Фроська кадысь кадӧ кусыньтлывліс коксӧ, бергӧдліс сійӧс йӧзлань нырӧн, либӧ каблукӧн, либӧ бокногӧн да дыр лӧсьӧдліс эзысь пражасӧ.
Комнатаын вӧлі шума да гажа.
Алёша ӧшӧдіс стенӧ колхозлысь план, кодӧс тэрмасьӧмӧн чертитіс Андрей тшӧктӧм серти.
План вылын вӧліны и севооборотъяс вылӧ юклӧм муяс, и будущӧй гумла, и выль фермаяс, кодъяс ещӧ эз на вӧвны.
Пырисны Андрей да Василий.
Ставныс пыр жӧ ланьтісны.
Кыкнанныс найӧ вӧлі выльӧн на бритчӧмаӧсь, кыкнанныслӧн морӧс выланыс дзирдалісны ӧшкамӧшка рӧмӧн орденскӧй ленточкаяс.
Кыкнанныс ӧкуратнӧя кутісны асьнысӧ, эз вӧчавны лишнӧй движениеяс, и долыд вӧлі видзӧдны на вылӧ.
Еджгов юрсиа, ичӧтик тушаа, топыд да тэрыб Андрей, кодлӧн чужӧм выражениеыс петкӧдліс ставсӧ, мый сійӧ думайтіс, муніс водзвылас сылы ӧтнаслы лӧсялана энергичнӧй походкаӧн.
Сы бӧрся восьлаліс ыджыд тушаа сьӧд Василий. Юрсӧ сійӧ копыртӧма ӧш моз, ӧзйысь, жугыль синъяссӧ дзебӧма сук вӧр кодь синкымъяс да синлысъяс пӧвстас.
Василийӧс мучитіс сёрнитанторъяс кузя медбӧръя вопросыс.
Медбӧръя вопросыс вӧлі Кузьма Бортниковӧс мельникалӧмысь мездӧм йылысь.
Василий сёрнитчис батьыскӧд, мый сійӧ оз кӧсйы уджавны быттьӧкӧ висьӧм вӧсна.
Луннас некымынысь Василий кӧсйыліс висьтавны став йывсьыс секретарлы, но делӧыс вӧлі вывті сьӧкыд.
Василий сідзи эз и решитчы сёрнитны веськыда, и ӧні сійӧс мучитіс и тайӧ чӧв олӧмыс, и аслас половинчатӧй действиеяссӧ вежӧртӧмыс, и батьсӧ жалитӧмыс.
Василий матыстчис пызан дорӧ да мӧдіс лёкысь зильӧдны кӧлӧкӧльчиӧн.
Векджык тайӧ зильгӧмыс сылы казьтыліс районса либӧ областьса собрание да сы син водзын собраниеыс, кӧні сійӧ председателяліс, та вӧсна лолі солиднӧйӧн и сылӧн бурмыліс сьӧлӧмыс.
Специальнӧ та могысь кӧлӧкӧльчисӧ вӧлі босьтӧма колхознӧй мӧс — Беглянка — сьыліысь.
Василий зильӧдіс дыр.
Чукӧртчӧм йӧз терпеливӧя кывзісны, а пӧрысь пастух Марефий Райский тӧждысьӧмпырысь видзӧдлывліс гӧгӧрыс.
Сылы пыр кажитчис, мый Беглянка торъялӧма стадасьыс, мый колӧ сійӧс корсьны мунны.
Кор пукалысьясыс дзикӧдз ланьтісны, Василий восьтіс собраниесӧ.
— Ёртъяс! — шуис сійӧ. — Тулысыс ныр улын!
И ог сійӧ тулыс йылысь ме сёрнит, коді эстӧні, ывлаас, — юрнас довкнитіс сійӧ ӧшиньлань, — а сійӧ тулыс йылысь, коді локтӧ миян колхозӧ тасянь, тайӧ газетнӧй лист вывсяньыс. — Сійӧ пуктіс газетасӧ кипыдӧс вылас. — Февральскӧй пленумлӧн решениеяс йылысь доклад вӧчӧм вылӧ кыв сетсьӧ райкомса первой секретарлы — Стрельцов ёртлы.
Андрей сувтіс да воськовтіс водзлань.
Сы чужӧмӧ сявкнитісны шонді югӧръяс, но сійӧ эз вешйы, а сӧмын читкыртыштіс шондіӧн зӧлӧтитӧм еджгов синлысъяссӧ.
Юр вывсяньыс кок улӧдзыс шондіӧн югдӧдӧм, ичӧт тушаа, еджгов юрсиа Андрей кажитчис дзик томӧн.
Сійӧ сёрнитіс ньӧжйӧ, прӧстӧя да думайтӧмӧн, быттьӧ эз доклад вӧч, а пукаліс да сёрнитіс другъясыскӧд.
— Быдӧн-ӧ тані гӧгӧрвоӧны, ёртъяс, кутшӧм ӧдйӧ кутас кыптыны война бӧрын видзму овмӧс, кодлӧн кыптӧмыс заводитчис Февральскӧй пленумсянь.
Быдӧн-ӧ бура представляйтӧны, мый лоӧ странаын некымын во мысти?
Быдӧн-ӧ представляйтӧны, мый лоӧ тіян колхозын куим-нёль во мысти?
Омӧль тіян колхозныд, ӧтнас район пасьталаын татшӧмыс.
Но сыын и миян вынным, мый зэв ӧдйӧ ми кужам петкӧдны колхозӧс прорывысь, дружнӧя кӧ босьтчам удж бердӧ.
Быттьӧ мыйкӧ матысса да сомневайтчытӧмтор йылысь, сійӧ висьтавліс кызь-комын центнера урожайяс йылысь, высокопродуктивнӧй животнӧйяс йылысь, уна уджъяс электрифицируйтӧм йылысь, колхозсӧ дзоньнас радиофицируйтӧм йылысь.
Первомайсаяслы сьӧкыда эскыссис, мый татшӧм ӧдйӧ да татшӧм ыджыд вежсьӧмъяс лоӧны регыдъя кадӧн, но секретарь сэки жӧ висьталіс колхозлысь уджйӧз снимитӧм йылысь, семеннӧй ссуда йылысь, кредитӧн сетӧм уна тонна удобрение йылысь, районса медбур трактористка Настя Огородникова йылысь, кодӧс прикрепитӧма Первомайскӧй колхозӧ, выль производительяс йылысь, кодъясӧс долженӧсь вайны племеннӧй совхозысь, сьӧртса нюрысь видз вӧчӧм кузя уджъяс йылысь, мыйын кӧсйысьӧма отсӧг сетны МТС, электростанциялы судзӧдӧм мӧд генератор йылысь.
Сійӧ петкӧдліс цельсӧ да дженьыдика тшупышталӧмӧн индывліс тайӧ цель дорас нуӧдысь посъяссӧ.
Быд кыв шуӧмкӧд будущӧйыс лолі матынджык да веританаджык.
— Район отсалас тіянлы, но тіян главнӧй выныс ті асьныд, — висьталіс сійӧ, — Ловъяӧсь и тіян колхозын сійӧ вынъясыс, кодъяс шензьӧдана ӧдйӧ кыпӧдӧны Украинаса да Белоруссияса сотӧм каръясӧс, кодъяс нуӧдӧны странаӧс победаясӧ.
— Ог гӧгӧрво, мый йылысь сійӧ, — вашнитіс Матвеичлы Василиса.
— Мый йылысь ме сёрнита, ёртъяс?
Сӧветскӧй патриотизм йылысь да йӧзлӧн трудӧвӧй доблесть йылысь.
Код йылысь ме сёрнита, ёрт? — Андрей бергӧдчис Василисалань, и Василиса яндысьӧмӧн да мыжа моз эз мӧд инасьны места вылас: сійӧ думыштіс, мый Петрович кывлӧма Матвеичлы шуӧм кывъяссӧ да скӧрмӧма таысь сы вылӧ, мыйла сійӧ мешайтӧ сылы Сёрнитнысӧ. — Шуам, тіян йылысь, Василиса Михайловна. — Василиса кынмис чуймӧмысла. — Шензьӧдана удж ті вӧчӧмныд овцефермаын.
Пӧрысь, слабиник нывбаба, ті сяммӧмныд тіян колхозлы сьӧкыд кадӧ не сӧмын видзны ферманытӧ, но и бурмӧдӧмныд породасӧ да кыпӧдӧмныд продуктивностьсӧ.
Кылісны вашкӧдчӧмъяс, быттьӧкӧ тӧвру лэбыштіс комнатаас.
Некод эз виччысь, мый ылысса Москваын заседайтысь Центральнӧй Комитетлӧн решениеӧ йитсяс и ставлы тӧдса да привычнӧй бабушка Василисалӧн судьбаыс да уджыс.
— Ог вермы не висьтавны и тіян делӧяс йылысь, Пётр Матвеевич. — Андрей бергӧдчис Матвеичлань.
— Омӧльтчӧмаӧсь тіян вӧвъясныд кӧрымтӧм дырйи, но ни ӧти зыртчӧмин, ни ӧти сынавтӧм бурысь ме эг аддзы налысь, шензьымӧн бура ті асланыд киясӧн ремонтируйтӧмныд и важ телегаяс и важ сийӧс-завод.
А кыдзи не висьтавны, ёртъяс, тіян томйӧз йылысь!
Со сійӧ выныс, коді нуӧдас тіянлысь колхознытӧ будущӧйӧ!
«Ставсӧ видзӧдлӧма, — думайтіс Пётр, — и кыдзи сийӧс-завод ремонтируйтӧма и кыдзи Василиса вердӧ баляясӧс».
— Колӧ сӧмын кужны организуйтны ассьыныд вынъястӧ да используйтны ассьыныд позянлунъястӧ, — водзӧ висьталіс Андрей.
— Войдӧр тіянлы эз везитлы председательяс бӧрйӧм кузя,
ӧні тіян председательныд бур.
Ӧні колӧ правильнӧ бӧръявны бригадиръясӧс.
Правление да бригадиръяс — тайӧ тіян боевӧй штаб.
Правильнӧя бригадаясӧс котыртӧм да бригадиръясӧс бӧрйӧм, налы инвентарь да севооборотъяс кузя муяс закрепитӧм, урожай босьтӧм серти сдельнӧй оплата организуйтӧм, государстволысь тіянлы сетӧм техникасӧ тырвыйӧ используйтӧм — вот основнӧй могъясыс талунъя лунлӧн.
Андрей помаліс.
Ставныс гӧгӧрвоисны, мый колхозын олӧм талунсянь должен вежсьыны, но быдӧн ас ногыс думайтіс будущӧй йылысь.
Став тушанас водзлань сетчӧмӧн да вӧрзьӧдчывтӧг кывзіс Яснев.
Сійӧ и эскис матысса кадын колхоз кыптӧмлы и поліс ӧшибитчыны.
Вӧчӧм дорсьыд шунытӧ кокньыдджык.
Отсӧг воӧ быд боксянь — и машинаясӧн, и ссудаӧн, и кӧйдысӧн.
Гашкӧ, ӧти воӧн и збыльысь петасны бӧрӧ кольӧмъяс лыдысь.
И татшӧм случайясыд ӧд вӧліны орчча сельсӧветъясын.
Любава босьтіс юрсьыс чышъянсӧ, и коркӧ привычнӧй, ио бӧръя воясӧ вунӧдӧм нюммуныштӧм тыдовтчис сы вомдоръясын.
Зэв уна планъяс жуисны сы юрын.
— Коді кӧсйӧ сёрнитны? — юаліс Василий.
— Ме кӧсъя сёрнитыштны! — Любава чеччис местасьыс.
— Тайӧ дыр виччысян лун кузяыс миянлы, первомайсаяслы, эськӧ сьыланкывъяс сьывны, сӧмын ме и сьывнысӧ нин ог куж да и сьыланкывъяссӧ вунӧді.
Ме дженьыдика тіянлы висьтала, мый йылысь думайта.
Медся главнӧйыс — кӧсъя висьтавны содтӧд оплата йылысь.
Кольӧм во Алёша бригадаын босьтісны урожай ӧтиӧн-джынйӧн дорысь унджык мукӧд бригадаясын серти, а получитісны ставныс ӧтмында.
Таысь ӧмӧй абу ӧбиднӧ комсомолецъяслы?
И ещӧ кӧсъя висьтавны: колӧ йӧзсӧ закрепитны бригадаясӧ, а то миян нывъяс шӧйтӧны бригадаысь бригадаӧ, быттьӧ омӧлиник кӧзаяс градйысь градйӧ.
Оз ладмыны ӧта-мӧдныскӧд пустякъяс вӧсна — и сразу мӧд бригадаӧ.
Тайӧ ӧмӧй порядок?
Коймӧд вопрос ме сувтӧда звенояс йылысь.
Мӧдӧд во нин ми котырталам тулыснас звенояс, а арнас найӧ ставныс ӧтлаасьӧны.
Мый и вӧчны накӧд?
Али найӧ дзик оз ковны нин, али закрепитны сідзи, медым найӧ воысь воӧ кутчысисны?
Мый вӧчны, ме ог решайт, сӧмын тӧда, мый миян колхозын, муяс вылын, звеноясыд омӧля овмӧдчӧны.
Любавалысь делӧвитӧй выступлениесӧ кывзісны внимательнӧя.
Кор сійӧ помаліс, бӧръя скамейка вывсянь кыліс Маланья Бузыкиналӧн пыскыля гӧлӧсыс:
— А збыль-ӧ, мый усадьбаяссӧ джынвыйӧ чинтасны?
И пыр жӧ сэки шыасис Полюшка:
— Мыйла участокъяссӧ выльпӧв мерайтісны?
— Збыль-ӧ висьталӧны, мый решениеас шуӧма джынвыйӧ чинтыны участокъяс? — кыліс бӧръя радсянь.
Василий зильӧдыштіс кӧлӧкӧльчинас, ланьтӧдіс йӧзсӧ да юаліс:
— Да коді тайӧс тіянлы висьталіс?
Кытысь тайӧс ті кывлінныд, колхозник ёртъяс?
— Да со Полюшка лесосека дінті вӧлі мунӧ да висьталіс, участокъястӧ пӧ джынвыйӧ чинталӧны.
— Пелагея Конопатова, висьталӧй, кытысь тіянлы татшӧм сведениеясыс?
Висьталӧй, кутшӧм подув вылын ті татшӧм сёрнияссӧ паськӧдінныд?
— А мыйла меным не висьтавны?
И висьтала.
Меным Ксенофонтовна висьталіс.
А меным нӧ мый?
Ме мыйысь ньӧби, сыысь и вузалі.
— Ксенофонтовна тайӧ сёрнисӧ став сикт пасьтала разӧдіс, — шуис Любава.
— Гражданка Татьяна Ксенофонтовна Блинова, ме, кыдзи собраниевывса председатель, кора тіянӧс сувтны да ӧтвечайтны тіянлы сеталӧм вопросъяс вылас.
Кытысь ті кывлінныд, мый приусадебнӧй участокъяс кутасны джынвыйӧ чинтавны?
Ксенофонтовна дзӧрны мӧдіс места вылас,
сылӧн польдчӧм банбокъясыс мешӧк моз ӧшӧдчисны увлань.
— А мыйла меным сувтнысӧ?
Ме и пуксӧн верма!..
— Абу сідз, ті сувтӧй да став йӧз водзас ӧтвечайтӧй асланыд разӧдӧм тайӧ лёк сёрнияс кузяыс.
Ксенофонтовна сувтіс.
Сійӧ ӧттшӧтш и збояліс и поліс.
— Но и мый?
Абу збыль али мый?
Тэ и ачыд шулін, Василий Кузьмич, мый джынсӧ чинтан,
тайӧ тэнад кывъясыс!
Ылӧдла али мый ме?
— А кодлысь ме кӧсйи джынсӧ чинтыны?
Тэнсьыд?
— Но, менсьым...
— Вот сійӧ и эм!
Кыдзи тэнсьыд он чинты джынсӧ, кор тэ дзонь гектар курыштӧмыд.
Ёртъяс, став ответственность ас вылӧ босьтӧмӧн, тіянлы висьтала, мый участокъяс прӧверитігӧн став колхоз пасьтаысь лишнӧй муыс сюрис сӧмын куимлӧн: Конопатовъяслӧн, Кузьма Васильевич Бортниковлӧн да Блиновъяслӧн.
Василий тэрыба видзӧдліс батьыс вылӧ.
Батьыс да Степанида пукалісны веськыда, вӧрзьӧдчывтӧг, быттьӧ измӧмаӧсь.
— Бортниковъяс, менам записка кузя, паныд кыв шутӧг сетісны мусӧ колхознӧй фондӧ.
Вопросыс кольӧ Конопатовъяс да Блиновъяс йылысь, налӧн гектар му йылысь.
— Да кӧні нӧ менам сэні гектарыс! — волнуйтчыны кутіс Ксенофонтовна.
— Бур йӧзӧй! Тайӧ жӧ лӧж висьталӧны, и ставыс менам сӧмын гектарджын!
— Гектарджын горт дінад да гектарджын керӧсын.
— Да сэні ӧмӧй му?
Мыръяс да козъяс, мылькъяс да гуяс!
— Тайӧ муыс колхозын медбурыс.
Став колхозысь он аддзы татшӧм мусӧ.
Тайӧ мутӧ босьтас колхоз.
— Вот ещӧ!
Да мый нӧ тайӧ? — немвиччысьтӧг шыасис Фроська, коді важӧн нин лёкысь дзӧрис ӧшинь вылын.
— Да сэтысь ми мамӧкӧд став мыръяссӧ бертім!
— А ставыссӧ сэні дзик ӧти ичӧтик мыр и вӧлі! — бӧрвывсянь кыліс Матвеичлӧн тош пиас вӧйӧм кыз гӧлӧсыс.
— И ньӧти абу ӧти!
Вот ещӧ!
Ми асланым киясӧн став мырсӧ бертім.
Мыйта труд пуктім, мыйта пӧсь кисьтім!
— Коді тіянлы тшӧктіс кисьтнысӧ?
И кыдзи ті тайӧ мусӧ курыштінныд?
— Тайӧ мусӧ налы сетіс Валкин, миян воддза председательным, Фроська синъяс вылӧ.
— И ньӧти эз «синъяс вылӧ», а прӧстӧ сідзи.
«Владейт пӧ, Фрося, всё равно пӧ тырас муыс.
Весав пӧ да владейт дас во чӧж».
Кутшӧма ме коскӧс куснялі, мыйта куйӧдсӧ кыскавлі тайӧ керӧс бокас!
А ӧні сійӧс менсьым босьтӧны.
Да кӧні нӧ сійӧ правдаыс? — пузис Фроська.
Ораторствуйтігас сійӧ эз вунӧдлыв полусапожкияссӧ мыччӧдлыны да Андрей вылӧ видзӧдлывлыны.
— Кӧні нӧ сійӧ справедливостьыс, райкомса секретарь ёрт? — Ӧбидитчӧм чужӧмӧн сійӧ веськыда шыасис Андрей дорӧ.
— Кӧні нӧ татшӧмыс овлӧ?
— А ми вӧчам справедливӧя, — нюммуніс Андрей. — Медым тіян уджныд эз вош весьшӧрӧ, ме предлагайта тайӧ мусӧ сетны тіян бригадалы.
И тіян уджныд кольӧ тіянкӧд.
— Да мый нӧ тайӧ?..
Да кыдзи нӧ бригадалы?
Да тайӧ меным нинӧмла! — шӧйӧвошис Фроська.
— Вудж главнӧяс, — вашнитіс Василийлы Андрей.
Ӧттшӧтш кытысянькӧ бӧрвывсянь кыліс Матвеичлӧн кыз гӧлӧсыс:
— Тырмас пустякъяс йылысь сёрнитны.
Тані сёрниыс не должен лоны керӧс йылысь, а гырысь делӧяс йылысь!
— Правильнӧ! — сы дор шыасисны колхозникъяс.
— Ёртъяс! — шуис Василий. — Ме чайта, участокъяс йылысь вопрос ӧні тіянлы ставныдлы гӧгӧрвоана.
Некод найӧс джынвыйӧ чинтыны оз кӧсйы, а мый касайтчӧ Блиновъяс да Конопатовъяс кузя, то ми налысь лишнӧй мусӧ босьтам положение серти, и тайӧ вопрос кузя сёрнитны нинӧмла нин.
Вуджам, ёртъяс, главнӧй вопросӧ.
Коді кӧсйӧ сёрнитны та кузя?
— Вайлӧ меным кыв! — шуис Матвеич.
Ставныс пыр жӧ ланьтісны.
Матвеичӧс уважайтісны да радейтісны.
Сійӧ сувтіс, шыльӧдыштіс ассьыс пушыд, параднӧй тошсӧ, ачыс вӧлі степеннӧй да тӧдіс, мый колхозын сылӧн кывъясыс имеитӧны ыджыд вес да тӧдчанлун.
Сійӧ шоча выступайтлывліс собраниеяс вылын, но, кор райкомса секретарь аслас докладын ошкӧмӧн да благодарностьӧн казьтыштіс сылысь нимсӧ, Матвеич мӧдіс волнуйтчыны, и тайӧ казьтыштӧмыс быттьӧкӧ сы водзӧ сувтӧдіс асланыс колхоз будущность вӧсна торъя ответственность.
Пока сёрнитіс Любава да шыбласисны кывъясӧн Фроськакӧд, Матвеич думайтіс ассьыс речсӧ.
— Колхозник ёртъяс! — заводитіс сійӧ торжественнӧя.
— Кыдзи выступитіс миян водзын уважаемӧй ёрт райкомса первой секретарь Андрей Петрович, то ме кӧсъя выступитны тайӧ выступление кузяыс аслам выступлениеӧн!
Сьӧкыдпырысь да радейтӧмӧн дасьтӧм тайӧ зэв мича кывъяссӧ шуӧм бӧрын Матвеич тшӧкмуніс да ланьтіс.
Минутаджын чӧв олӧм бӧрын сійӧ гӧгӧрвоис, мый татшӧм нога гартлӧдлана стильӧн водзӧ он вермы нуӧдны речсӧ.
Сійӧ ӧтчыд кинас ӧвтыштӧмӧн помаліс тайӧ стильсӧ да мӧдіс висьтавны волнуйтчӧмӧн да ньӧжйӧник:
— Кор омӧльтчис миян колхоз, быттьӧкӧ пож пыр визувтіс колхознӧй эмбурным, думайтлі ме, ёртъяс: вузала ассьым Белянкаӧс,
ог жалит, мед кӧть ведра лысьтӧ, ньӧба билет сизимдас витӧд поездӧ, да муна ме Москваӧ, самӧй Сталин ёрт дорӧдз.
Эг ветлы ме Сталин ёрт дорӧдз, а сійӧ меным письмӧ ыстіс.
Со сійӧ письмӧыс! — Матвеич кыскис питшӧгсьыс газета.
— Став туйсӧ тані пасъялӧма, быд ичӧтик разъездлы ним сетӧма, паровоз да вагонъяс миян эмӧсь — пуксьы да мун!
Вот кывзі ме доклад, видзӧді тіян вылӧ, ёртъяс, да думайті: правильнӧ шуис Андрей Петрович, во оз коль, кыдзи ми асьным огӧ кутӧй тӧдны асьнымӧс.
Председатель ӧні миян бур.
Деньга нажӧвитыштім, кӧрым вылӧ получитім государствосянь ссуда, лёк кӧйдыс вежим бур вылӧ, таво ми сідзи встретитам тулыссӧ, кыдзи важӧн нин эгӧ встречайтлӧй.
И медым кыпӧдчыны сэтчӧдз, мый йылысь висьталіс Андрей Петрович, миянлы колӧ ӧтитор: медым миян пӧвстысь быдӧнлӧн сьӧлӧмыс воддза серти ёнджыка висис аслас колхоз вӧсна!
И ещӧ шуа ме: му да инвентарь быть колӧ закрепитны бригадаяс сайӧ, а то миян мый жӧ артмӧ?
Эновтӧмаӧсь миян коннӧй дворӧ сеялка, а кодлӧн сійӧ, кутшӧм бригадалӧн — некод оз тӧд.
Ладнӧ ме сійӧс дӧзьӧрита, а то дзик туйтӧмӧдз эськӧ воис.
И сідзжӧ му йылысь — медым бригадаяс тӧдісны ассьыныс мусӧ, кыдзи мам ассьыс кагасӧ тӧдӧ.
Кор Матвеич помаліс, сылы ёна клопайтісны.
Дыр да пӧся обсуждайтісны бригадаяслысь составсӧ.
— Вайлӧ меным кыв, — шуис Алексей.
Сійӧ пӧрччис полушубоксӧ да сулаліс аслас лӧз костюм кежысь, сэтшӧм ӧзйысь синъяса да кудриа юрсиа, мый ставныслӧн вежыс петіс сы вылӧ.
Фроська здук кежлӧ вунӧдіс Андрейлысь сьӧлӧм пӧкӧритӧм йылысь ассьыс решениесӧ да полусапожкиясыслысь нырсӧ веськӧдіс Алексей вылӧ.
— Алёшеньканым талун кутшӧм мича!
Весиг сьӧлӧмӧй оз терпит! — вашнитіс сійӧ Татьяналы.
Фроська некыдзи эз вермы думыштлыны, мый Алексей кутас сёрнитны сы йылысь.
— Став предложениеяснас, кодъясӧс тані висьталісны, ми, молодёжнӧй бригада, сӧгласенӧсь, — шуис Алексей.
— Ми, молодёжнӧй бригада, корам став собраниелысь закрепитны миян сайӧ семеннӧй участок.
Кӧсйысям став собрание водзын тайӧ участок кӧдзӧм вылӧ кӧйдыссӧ бӧрйыны асланым киясӧн ӧти тусьӧн абсолютнӧй вес сертиыс.
Кӧсйысям ми исследуйтны ассьыным почванымӧс да удобритны сійӧс рецептура серти, кодӧс лоӧ лӧсьӧдӧма анализ серти.
Кӧсйысям ещӧ бурджыка организуйтны агроучёба да выполняйтны наукалысь став индӧдъяссӧ, но миян эм правлениелы ӧти возражение бригадаяслӧн выль состав кузя.
Сэки Алёша сатшкис Фроська вылӧ немжалиттӧм синъяссӧ да бытшкис сійӧс самӧй сьӧлӧмӧдзыс.
— Бригадаяслӧн сійӧ составӧн, кодӧс предлагайтӧ правление, ме сӧгласен, но правление предлагайтӧ, медым звеньевӧйӧн менам вӧлі кольӧм воын моз жӧ Евфросинья Блинова.
Ме абу сӧгласен тайӧ предложениеыскӧд.
Ме аслам бригадаӧн и ӧтнам справитча.
Евфросинья кодь звеньевӧйясыд меным оз отсавны, а сӧмын сьӧктӧдӧны.
— Мыйӧн ме тэныд эг угодит уджын?! — пузис чуймӧм Фроська.
— Кыдзи ми кӧдза дырйи уджалім, тэ ачыд миянӧс ошкылін!
— Кӧдзигӧн тэ уджалін, а нянь идралігӧн базаръяс вылӧ котралін.
— Базаръястӧ тані нинӧм кыскавны!
— Тэ ӧти лун гӧраяс вешталан, а кык лун тэнӧ асьтӧ колӧ вештавны.
Тайӧ, ёртъяс, абу удж, и ме, кыдзи бригадир, шуа: татшӧм звеньевӧйясыд меным оз ковны.
— Вот ещӧ!
Кыдз тайӧ некутшӧм предупреждениетӧг менӧ звеньевӧйысь снимитны! — скӧраліс Фроська.
Сылы эз везит тайӧ рытас, неприятностьяс киссисны сы юр вылӧ, но сійӧ эз шогсьы да эз сетчы:
— Тэ меным замечаниеяс вӧчлін?
Эн!
Тэ меным выговор гижлін?
Эн!
Тэ кӧ бригадир, тэ сет меным замечание, а сэсся выговор, а оз кӧ нин действуйт, сэки тэнад тыр право вежны менӧ.
— Ёртъяс, ме, кыдзи комсомольско-молодёжнӧй бригадаса бригадир... — заводитіс Алексей, но Фроська эз сет сылы помавнысӧ.
— Тэ кӧ комсомольскӧй секретарь, то тэ должен имеитны ме дорӧ индивидуальнӧй подход.
Тэ должен менӧ не тойлавны сэтчӧ да татчӧ, а воспитывайтны!
Воспитывайт менӧ!
Вот тэныд! — ӧти коксӧ мӧд вылас пуктӧмӧн требуйтіс сійӧ да видзӧдліс йӧз вылӧ сідзи, быттьӧ сійӧ лои вермысьӧн.
Ставныс серӧктісны.
Ӧтнас Алексей вӧлі важмозыс серьёзнӧй.
— И воспитайті эськӧ ме тэнӧ, кывзысин кӧ тэ менсьым! — серьёзнӧя да тырвыйӧ эскӧмӧн шуис сійӧ.
— Но, ладнӧ, кута тэнсьыд кывзысьны! — бурпырысь сӧгласитчис Фроська.
— Оз ков меным тэнад «но ладнӧыд».
Тэ уджӧн кӧсйысь да став йӧз дырйиыс тані.
— Со ещӧ кутшӧм крукасьысь сюрис!
Шуи: сета кыв, а ме кӧ нин шуи, то лоӧ вӧчӧма.
— Кӧть Алёша и шуӧ, мый бригадаӧн ӧтнас справитчас, — шуис Василий, — но ме чайта, мый вежны привычнӧй порядок миянлы абу на кад.
Сетам Евфросиньялы вося срок, видзӧдлам, мый артмас.
Обсудитісны бригадаяслысь составсӧ, закрепитісны бригадаяс сайӧ участокъяс да примитісны подробнӧй решение.
Ставлы вӧлі праздник дырйи кодь кыпыд, и эз вӧв окота торкны тайӧ чувствосӧ.
Кутіс нин пемдыны, Алёша ӧзтіс электричество.
Гидростанцияын вӧлі сувтӧдӧны мӧд генератор, перестройкаыс муніс тыр ӧдӧн, и напряжениеыс пыр вежласис.
Электрическӧй биыс то пемдыліс здук кежлӧ да ставыс лолі гӧрдов рӧма, то югдыліс дзик еджыдӧдз, и сэки йӧзлӧн чужӧмъясыс лоліны сэтшӧм жӧ югыдӧсь да праздник дырся кодьӧсь.
Сёрнитанторъясын ещӧ ӧти вопросыс вӧлі Конопатовъяс йылысь.
— Вуджӧдны тайӧ сёрнисӧ мӧд собрание вылӧ, — шуис Татьяна. — Ӧні быдӧн думайтӧны миян будущӧй йылысь, а оз Конопатовъяс йылысь.
Неокота на йылысь сёрнитнысӧ — настроение торкны.
— Правильнӧ! — кыліс некымын гӧлӧс.
— Ӧні Конопатовъяс йылысь сёрнитны — сійӧ сэтшӧм жӧ, мый праздник лунӧ няйт бельё пеславны! — Татьяна дор сувтіс Любава.
— Пеславтӧг ми ӧні огӧ вермӧй кольччыны! — паныдаліс Буянов. — Вайлы меным кыв, Василий Кузьмич!
Ме тіянлы категорическӧя паныд сувта, ёртъяс: тайӧ вопросыслы ӧні самӧй кад.
Керкаын кутшӧм праздник, пельӧсъяссьыс кӧ ёгсӧ абу чышкӧма!
И ещӧ шуа: коді мӧдӧдчӧ ылыс туйӧ, став лёк лӧпсӧ шыблалӧ пельпом вывсьыс.
Миянлы ӧні самӧй кад разберитчыны, дзикӧдз чышкыны тайӧ ёгсӧ.
— Конопатовъяслысь семья ми ставным тӧдамӧй, — заводитіс ассьыс выступлениесӧ Василий.
— Войнаӧдз на ещӧ мучитчим ми тайӧ семьяыскӧд.
Разберитам тайӧ семьясӧ по-порядку.
Кытчӧ сӧмын ми эгӧ пуктывлӧй старик Конопатовӧс!
И пастухӧн сійӧ вӧлі миян, и стӧрӧжӧн, и складын уджавліс.
И быдлаын сылы неладнӧ.
Пасекаӧ индылім — мый вермас лоны таысь кокньыдджыкыс?
И сэні эз окотит уджавны.
Пиыс сылӧн — миянлы ставлы тӧдса Павка Конопатов — бать туйӧдыс мунӧ.
Кытчӧ ми сійӧс эгӧ сувтӧдлӧй, быдлаын артмӧ ӧти канитель.
А медбӧръя куим тӧлысьнас, кор сійӧ лои вурдысь кыйысьӧн, сійӧ и дзикӧдз ӧткажитчис уджавны, кытчӧ корлан сійӧс, оз волы, и собрание вылӧ талун сідзжӧ эз лок, висьӧдча пӧ.
Ӧні видзӧдлам сы гӧтыр вылӧ — Полюшка вылӧ.
Кольӧм во сылӧн вӧлі квайтымын трудодень, а таво и сы мындаыс абу.
Колхоз правление корліс Конопатовъясӧс, но найӧ эз волыны правлениеӧ, а десятскӧйлы шуӧмаӧсь, мый пӧ «ми огӧ нуждайтчӧй колхозсьыд».
Колхоз правление шуис найӧс вӧтлыны колхозысь.
— Онӧ имеитӧй ті законнӧй право вӧтлыны, Павкалӧн кӧ эм трудоденьяс кузя минимум!
А правлениеӧ сійӧ эз ветлы кила вӧсна.
— Тіянлы сёрнитнытӧ сетасны на, гражданка Конопатова.
Тайӧ ассьыс решениесӧ правление сувтӧдӧ тіян обсуждение вылӧ, ёртъяс.
А шуны кӧ правояс йылысь, то ми имеитам право вӧтлыны колхозысь лодырьясӧс да дезорганизаторъясӧс.
— А кытчӧ нӧ ми воштысям, тіян ногӧн?!
— Кытчӧ гажыд, — чорыда вочавидзис Василий.
— Коді кӧсйӧ выскажитчыны, ёртъяс?
Колхозникъяс чӧв олісны.
Конопатовъясӧс эз радейтлыны, но век жӧ найӧ вӧліны «ас йӧзӧн», кодъяскӧд нэм чӧжыс олісны орччӧн.
— Тайӧ нӧ, кыдзи сідз? — юаліс Полюшка, кодӧс ыштӧдіс ставныслӧн чӧв олӧмыс.
— Нэм чӧж тані олім, кымын во колхозын вӧлім, а ӧні мун, сідзкӧ, кытчӧ гажыд.
Тэ вот кольӧм тулысын эн вӧв колхозын, а коді Кӧза йӧр сайын кӧдзис?
Миян старик кӧдзис!
Старик эбӧстӧм нин, и сылӧн эм тыр право не уджавны, а сійӧ ас вӧлясьыс ветліс кӧдзны, аслас сознательность вӧснаыс.
— Правильнӧ!
Тайӧ вӧлі!
— Кӧдзліс старик!
— Сійӧ и эм!
Кӧдзліс!
Татшӧм порядокъяс лӧсьӧдӧ миян выль председатель. — Оборонасянь Полюшка вуджис наступлениеӧ.
— Да ме Андрей Петрович дырйи шуа: тадзтӧ став колхозсӧ вӧтлыны позьӧ.
Полюшкалӧн чужӧмыс лолі кыпыдӧн, быттьӧ кӧсйис шуны Андрейлы: «Ми тані кыкӧн тіянкӧд образованнӧйясыс да ӧта-мӧдӧс гӧгӧрвоысьясыс».
Кыв босьтіс Матвеич:
— Ме сідзи думайта, колхозник ёртъяс, мый ӧні оз на ков вӧтлыны, а сетам ми Конопатовъяслы медбӧръя предупреждение.
Кыдз-некыдз, йӧз найӧ тані чужисны, нэмсӧ тані олісны.
Дерт, жальӧсь йӧзыс.
Сыысь на унджык, тайӧ вернӧ, аслас висьӧдчӧм вылӧ видзӧдтӧг, старик Конопатов петаліс тулыснас кӧдзны.
Петкӧдліс тыр сознательность.
— А вот ме висьтала, кутшӧм сознательность сійӧ петкӧдліс! — немвиччысьтӧг пӧся да зэв скӧрысь шыасис собраниеяс вылын векджык чӧв олысь Василиса.
— Кок вылас заставитіс юрбитны немъяндысьтӧм старик!
Тулыснас казялім ми Танюшкакӧд, мый муыс ёна косьмӧ.
Срок кольӧ, шонді сотӧ, а миян бригадаын и муджынсӧ абу кӧдзӧма.
Сьӧлӧмтӧ ёнтӧ, кор видзӧдлан!
И кӧдзны некодлы!
Павка аслас килаӧн Угреньӧ мунӧма.
Сійӧ век тадзи вӧчӧ.
Кор гӧра-кӧдза либӧ вундан кад, сэки сійӧ нуӧ киласӧ Угреньӧ.
Танюшка муніс старик Конопатов ордӧ: ветлы пӧ кӧдзны.
Оз мун!
«Ог пӧ вермы, шуӧ.
Вися пӧ, кокъяс оз новлӧдлыны!»
Ӧтчыд сійӧ сы ордӧ ветліс, мӧдысь ветліс — оз сетчы!
А ачыс лун-лун ветлӧдлӧ нинла.
Тайӧс сійӧ вермӧ!
Сэки сылӧн висьӧмыс абу!
Коймӧдысь муніс сы ордӧ Танюшка — бара абу петӧма.
Сэки ме вені сьӧлӧмӧс да муні сы ордӧ, лёк вӧрса ордӧ, кок вылас юрбитны.
Кок улӧдзыс ме сылы копыртчылі.
Копыртчи ме чин-чинӧн сылы джоджӧдзыс, да и шуа: «Милӧсьт кузя, ветлы кӧдзны!
Беда воис!
Муным, рӧдимӧй матушканым, кӧдзтӧг пропадайтӧ!
Колхозыд тэныд абу жаль, кӧть мусӧ жалитышт!»
Но, сэки сылы збыльысь яндзим лои, муніс да кӧдзис рытӧдзыс.
Да тайӧ ӧмӧй сознательность, медым йӧзӧс заставляйтны кок вылас юрбитны?
Волнуйтчысь да скӧр Василиса пуксис места вылас.
— Сідзкӧ ті поддерживайтаныд Конопатовъясӧс колхозысь вӧтлӧм йылысь предложениесӧ? — юаліс сылысь Василий.
— Тайӧс ме ог вермы шуны, — пыр жӧ небзис Василиса.
— Ме сӧмын сы могысь висьталі, мый сознательностьыс налӧн абу потӧм грӧш дон.
А сідзсӧ, дерт, жальӧсь йӧзыс.
Мед олӧны! — помаліс сійӧ тырвыйӧ миритчӧмӧн.
Василисалы эз ӧпаснӧйӧн кажитчыны Конопатовъяс.
Ассьыс воддза олӧмсӧ ӧніяыскӧд сравнивайтігӧн сійӧ бура вежӧртліс, мый ачыс, пӧрысь, ӧтка старука, томдырся сертиыс омӧльджыка беспомощнӧй да ӧтка.
Сылӧн внукъясыс вӧліны учительясӧн, агрономъясӧн.
Вӧлі сылӧн мый вайны пызан вылӧ, мый пасьтавны, а главнӧйыс — сійӧ ачыс вӧлі колхозын колана да важнӧй мортӧн.
Сійӧ лыддьыліс ассьыс шудсӧ зэв зумыдӧн, и некутшӧм Павка Конопатовъяс эз повзьӧдлыны сійӧс.
Тайӧ повтӧмлун вӧснаыс, аскиа лунӧ эскӧм вӧснаыс да лӧгавны вермытӧм вӧснаыс сійӧ и видзӧдіс Конопатовъяс вылӧ мирӧн да бурпырысь.
— Жальӧсь!
Челядяӧсь ӧд! — ышловзис сійӧ медбӧрын.
— Жальӧсь!
Челядяӧсь! — скӧрысь шуис Любава.
— И кыдзи тэнад кывйыд бергалӧ, Василиса?
Татшӧмъяс вӧснаыс, кутшӧмӧсь найӧ, колхозным киссьӧ.
Тэныд найӧ жальӧсь, а налӧн сералӧмъясыс менсьым сьӧлӧмӧс шомӧдз сотісны!
Медбӧръя письмӧас мужикыс вӧлі гижӧма Любавалы: «Муна ме бойӧ Рӧдина вӧсна да миян радейтана Первомайскӧй колхоз вӧсна».
Любава некор эз вунӧдлыв тайӧ кывъяссӧ, и сьӧлӧмыс сылӧн пузьыліс быд ӧбида дырйи, кодӧс вӧчлісны колхозныслы.
Сійӧ некодлы эз висьтавлы та йылысь, но буретш та вӧсна сы мында скӧрыс да пӧсьыс вӧлі сы кывъясын.
— Меным налысь смешитчӧмъяссӧ кывзыны — тайӧ сьӧлӧм вылӧ пуан ваӧн койыштӧм кодь жӧ!
Арнас ми вӧлі вундам, а Поляшка, выль туфлиа, миян дінті ветлӧдлӧ да смешитчӧ.
Ми сылысь юалам: «Мыйла тэ он уджав?»
А сійӧ вочавидзӧ: «Тіян кодь йӧйясыд и метӧг тырмӧны!»
Дыр-ӧ кутас сійӧ серавны миян вылын? — Любава сувтіс дзик веськыда, вижоват банбокъясыс лёкысь да друг банйыштісны. — Кытчӧдз сійӧ кутас сьӧлавны колхоз вылӧ, миян судьба вылӧ, миян доля вылӧ?
Кытчӧдз сійӧ мӧдас няйтӧсьтны сійӧтор, мый вӧсна миян мужикъясным да пиянным юрнысӧ пуктісны?
Кытчӧдз сійӧ мӧдас бытшлӧдлыны менсьым сьӧлӧмӧс?
Тэ, Василиса, жалитан Конопатовъясӧс, а менам вит сирӧтаыс тэныд абу жальӧсь?
Вӧтлыны тайӧ Конопатовъяссӧ!
Мед дукыс налӧн тані эз вӧв!
Тырмас налы издевайтчыны миян вылын!
Вот и став сёрни менам.
Любава висьталӧм бӧрын пыр жӧ вежсис собраниеыслӧн настроениеыс.
— Да ӧд ми омӧля уджавлім, кор колхозыс дзоньнас омӧля уджаліс, — шуис Полюшка падъялыштӧмӧн нин, — колхоз кыпӧдчас — и ми кутам уджавны.
— Со сійӧ мый! — пузис Василий, коді вунӧдіс, мый сійӧ председатель.
— Йӧз киясӧн кӧсъянныд ӧгыр куравны?
Ми мӧдам керка стрӧитны, а ті сэтчӧ овны локтанныд дась вылас?
Оз артмы тадзи, Поля Конопатова!
Андрей внимательнӧя видзӧдаліс йӧз чужӧмъяс вылӧ.
Алёшалӧн гӧгрӧс чужӧмыс лои чорыдджык, серьёзнӧйджык.
Мӧд скамья вылын пукалысь нывъяс мый йылысь кӧ волнуйтчӧмӧн вашкӧдчисны, тыдалӧ, вензисны.
Ышлолаліс да довкйӧдліс юрсӧ Василиса.
Полюшка эз кут лэптавны нырсӧ, но век на збояліс: сійӧ надейтчис ас сиктса йӧзлӧн бурлун вылӧ да жалитӧм вылӧ.
«Вежсяс али оз сійӧ тайӧ собрание бӧрас? — думайтіс Андрей.
— Омӧля ме сійӧс тӧда: кольны сійӧс позьӧ сӧмын сэки, колхоз вылӧ кӧ оз кут видзӧдны воддза моз».
Андрей сувтіс:
— Пелагея Конопатова, ті и тіян мужикныд кыдзсюрӧ уджыштлінныд колхозын, кор колхозныд вӧлі озыр, но мыйӧн сӧмын воисны сьӧкыд лунъяс, ті сьӧлыштінныд колхоз вылӧ.
А коланныд-ӧ колхозыслы ті асьныд?
Мый ті вӧчинныд тані уна вояс чӧжӧн?
Ті не сӧмын ӧтдортчинныд уджысь: ті сераланныд медбур колхозникъяссӧ.
Ті, Василиса Михайловна, и ті, Пётр Матвеевич, «жалитанныд» Конопатовъясӧс?
Вот ме и кӧсъя сёрнитыштны тіянкӧд жалитӧм йылысь...
Мый сэтшӧм жалитӧмыс?
И эз-ӧ прав вӧв Любава, кор висьталіс, мый, Конопатовъясӧс жалитӧмӧн, ті петкӧдланныд ачыс Любава дінӧ да сы челядь дінӧ немжалиттӧмлун да чорыдлун, сы вӧсна мый Конопатовъяс кодь йӧз кыскӧны колхознысӧ увлань да мешайтӧны овны сэтшӧмъяслы, кыдзи Любава, и тіянлы аслыныд?
И кор тіянлы жаль лоӧ кодкӧ, то ме сӧветуйта тіянлы тӧдвылад уськӧдлыны, мый, дышӧдчысьӧс жалитӧмӧн, нӧйтан зіль мортӧс, трусӧс жалитӧмӧн, нӧйтан повтӧмӧс, вӧрӧс жалитӧмӧн, нӧйтан честнӧйӧс.
Оз ков жалитны, а колӧ думыштлыны, вермасны-ӧ Конопатовъяс уджнаныс вештыны колхоз водзын ассьыныс мыжсӧ, — помаліс Андрей.
Сэки сувтіс Полюшка.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый делӧыс сылӧн омӧль.
Сійӧ ещӧ эз на тырбура вежӧрт, кыдз тайӧ овлӧ, кор йӧзыс ас дорсьыныс шыбитӧны вреднӧй да ӧпаснӧй существоӧс, но водзвыв чувствуйтіс, мый грӧзитӧ ыджыд катастрофа.
Повзьӧмысла сійӧ бӧрддзис.
— Мый нӧ ті, колхозник ёртъяс...
Кыдз нӧ сідзи?
Сьӧкыд воясӧ ӧтлаын, а ӧні, кор колхоз заводитіс кыптыны, миянӧс вӧтлыны?!
Кӧні нӧ сӧветскӧй странаын эм татшӧм законъясыс?
Ни тэныд предупреждениеяс, ни выговоръяс, ни серьёзнӧй сёрни...
Ме тайӧ улича вылас чужлі, ме тайӧ улича вылас олӧмӧс олі...
Кыдзи нӧ тайӧ?
Ме, дерт, мыжа...
Несознательность вӧсна ставыс тайӧ...
Бӧрдӧмӧн ме тіянлысь кора, сетӧй ті миянлы выговор, сетӧй предупреждение, а ми асьнымӧс оправдайтам.
Кланяйтча ме собраниелы и сета кыв ас вӧсна и мужик вӧсна — водзӧвылӧ уджавны став асланым колхознӧй сознательностьӧн.
— Сетны налы строгӧй выговор да медбӧръя предупреждение, — шуис Матвеич.
— А сэки, вуджасны кӧ найӧ ассьыныс кывсӧ, мед ас выланыс элясьӧны.
Сы предложениеӧн ставныс сӧгласитчисны.
Воис кад вуджны медбӧръя вопросӧ, коді Василийлы вӧлі медся сьӧкыдӧн.
Василий, быттьӧ вунӧдчӧма, вӧрзьӧдчытӧг пукаліс аслас председательскӧй места вылын. Йӧзыслы тайӧ вӧлі гӧгӧрвотӧм.
Улӧдз копыртӧм кымӧс весьтас лэччӧма смоль сьӧд юрсиыс.
Сійӧ сайӧдіс зумыштчӧм чужӧмсӧ, и ещӧ ёнджыка шыбитчисны синъясӧ сылӧн киясыс.
Киясыс сылӧн вӧліны муговӧсь, сьӧкыдӧсь, быттьӧ изкияс, чуньясыс гырысьӧсь да плавкӧсӧсь, кияс сертиыс еджыдджык чорыд гыжъяӧсь. Найӧ корсисны пызан вывсьыс, мыйӧ эськӧ кутчысьны, нинӧм эз аддзыны шогманасӧ да мӧдісны нямравны еджыд листок, кытчӧ вӧлі гижӧма сёрнитанторъяссӧ.
Тешкодь вӧлі аддзыны, кыдзи тайӧ зэв гырысь лапаясыс дурка да зіля нямралӧны дрӧжжитысь ичӧтик листоксӧ, кыдзи сійӧ оз сетчы налы да, дортіыс чукрӧдлӧм бӧрын, шӧрыс кольӧ шыльыдӧн.
Колхозникъяс видзӧдісны председатель вылӧ, виччысисны, а сійӧ думыштчӧма да эз казяв сы вылӧ веськӧдӧм уна дас синъяссӧ.
Андрейӧс шензьӧдіс Василий, коді мыйлакӧ став собрание водзын «йӧршитчис ас пытшкас».
— Мый нӧ тэ нюжӧдан? — ньӧжйӧник юаліс сійӧ.
Пӧшти сэк жӧ кыліс Василисалӧн шензяна гӧлӧс:
— Василий Кузьмич, али тэнӧ унзіль босьтіс?
Василий чурмуніс.
Смоль сьӧд юрси пратьыс пыркнитчис кымӧс вевдорас.
Киясыс сэтшӧма чабыртчисны, мый ещӧ ёнджыка едждӧдісны гыжъясыс.
— Ёртъяс, сёрнитанторъясын медбӧръя вопросӧн сулалӧ Кузьма Васильевич Бортниковӧс мельникалӧмысь мездӧм йылысь.
— Вот тэныд и на!
— Тайӧ нӧ кутшӧм помка вӧсна?
— Мыйла нӧ сідзи?
— Ассяньыс сетӧм заявление кузя... — нурбыльтіс Василий.
— А кутшӧм помка вӧсна заявлениесӧ сетіс?
— Мый тайӧ тэ думыштін, Кузьма Васильевич?
— Мый гижӧма заявлениеас?
Мыйла ӧтказывайтчӧ?
— Омӧль здоровье вӧсна... — ещӧ гортӧмджыка кылісны Василийлӧн кывъясыс.
— Да кутшӧм притча сійӧс суӧма?
— Кутшӧм висьӧм кӧвъясьӧма?
— Ыджыд арлыдыс да здоровьеыс вообще... — Василий мучитчигтыр нямраліс киясас бумагасӧ.
— Мед ачыс висьталас!
Ставныс чувствуйтісны мыйкӧ неладнӧӧс да видзӧдлывлісны то батьыс вылӧ, то пиыс вылӧ.
Старик пукаліс гӧрбыльтчӧмӧн, ставнас сьӧдӧдӧма. Мугов чужӧм вевдорас эзысясис дзор юрсиыс.
Джуджыд чукыръяс визьйӧдлісны сылысь быттьӧ шомӧдз сотчӧм чужӧмсӧ.
Колхозникъяс велалӧмаӧсь сійӧс аддзыны статяӧн, величественнӧйӧн, сьӧд синъясас буртор петкӧдлана важнӧй выражениеӧн, и ӧні ставнысӧ чуймӧдіс сылӧн друг омӧльтчӧмыс.
Омӧльтчӧмаӧн кажитчис эз мышкыртчӧм вӧснаыс да джуджыд чукыръяс вӧснаыс, а чужӧм вылас тӧдчысь беспомощнӧй, страдайтана, неспокойнӧй выражение вӧснаыс.
Татшӧм выражениеыс овлӧ висьысьяслӧн, кор и дойыс, и страдайтӧмыс, и ас дорас зывӧктӧмыс, и беспомощностьыс сорсьӧны терпитны позьтӧм, личкана ӧти чувствоӧ.
Стариклӧн тайӧ беспомощнӧй чужӧмыс торъя ёна шыбитчыліс синмӧ ӧзйысь, скӧр чужӧма Степанидакӧд орччӧн пукалігӧн. Степанида эз лэдзлы Василий вылысь ёсь да зывӧктысь синъяссӧ.
Василий некод вылӧ эз видзӧд.
«Мыйкӧ лоӧма на костын», — думайтсис уналӧн.
Лои чӧв-лӧнь.
Ӧтнас Фроська нинӧм эз чувствуйт, дзӧрыштіс ӧшинь вылын да чӧв-лӧнь дырйи тешкодь лэчыд гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Кузьма Васильевич, али тэ мельничаад умин пирӧгъясысь да блинъясысь?
Тэ менӧ корлы, ме зэв окоч на вылӧ!
— Ланьт тэ, заборвывса катша! — скӧрысь ӧлӧдіс сійӧс Матвеич.
— Тані делӧыс серьёзнӧй.
Кузьма Васильевич, корам висьтавны, кутшӧм сэтшӧм помка вӧсна петан.
— Заявлениеас ставсӧ гижӧма...
— Тэ нӧ мый, дзикӧдз больничнӧй положение вылӧ петан?
— Дзикӧдз дугдан уджавны?
— Ог.
— Но, кыдзи нӧ сідз?
Кутшӧм удж нӧ тэныд мельникалӧмсьыд кокньыдджык?
— Пукав да кывзы сӧмын, кыдзи ваыс ызгӧ, — шыасис Василиса. — Мешӧкъясӧн вӧдитчыны — тэнад отсасьысь эм.
Тэ колхозлы кыдзи специалист колан.
— Кузьма Васильевич кодь мельниктӧ район пасьтаысь он аддзы! — небыдика нюркнитіс Ксенофонтовна.
— Василий Кузьмич, мый нӧ тэ он сёрнитышт батьыдкӧд, медым сійӧ колхоз вӧсна тӧждысис?
Ая-пиа эз видзӧдны ӧта-мӧдныс вылӧ.
Налӧн ӧткодь мугов, ӧткодь сьӧд синкымъяса чужӧмъяс вылас мыйкӧ вӧлі тӧдмавны позьтӧм, трагичнӧй.
Комнатаын лои зэв шынитӧв.
— Кора менӧ мездыны... — гортӧминика мӧдысь шуис старик.
Сылӧн мучитчана видыс тревожитіс колхозникъясӧс:
— Да мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
— Эн-ӧ нин тэ случайнӧ ӧбидитчы?
— Эз-ӧ нин шу тэныд кодкӧ омӧль кыв?
— Он-ӧ нин тэ кутшӧмкӧ сукльӧдлӧмъяс вӧсна кӧсйы петны?
Старик лэптіс синъяссӧ.
— Батюшка, Кузьма Васильевич, — волнуйтчигтыр да жалитӧмӧн заводитіс Василиса, — мый нӧ тэ быд больгӧмсӧ кывзан?
Да коді нӧ татшӧмасӧ ӧбидитіс тэнӧ?
Старик чӧв оліс, и колхозникъяс гӧгӧрвоисны, мый аддзисны сійӧ чӧвтчӧмлысь збыль помкасӧ.
Пыр жӧ мӧдісны шумитны, сёрнитны.
— Пон увтӧ — тӧв нуӧ!
— Ми тэнӧ огӧ первой во тӧдӧй!
Старик сувтіс.
Сійӧ видзӧдіс зэв шога, беспокойнӧя.
Киясыс пӧрысьлӧн моз тіралісны, синлысъясыс дрӧгнитлывлісны, вомдоръясыс да банбокъясыс друг вӧрзьыштавлісны.
Сылӧн чужӧмыс ставнас кыдзкӧ пӧрысьлӧн моз, слабиника тірзис.
Сійӧ вомдоръяснас кватлаліс воздухсӧ.
— Кора менӧ мездыны...
Сідзкӧ ме... — сійӧ лолыштіс, Кӧсйис мыйкӧ шуны, но Степанида тракнитіс сійӧс соскӧдыс и пӧшти вынӧн пуксьӧдіс места вылас.
Василий ӧні лэптіс синъяссӧ да дугдывтӧг видзӧдіс батьыс вылӧ — сійӧ вунӧдіс ас йывсьыс, колхозникъяс йылысь, сы йылысь, мый сылы колӧ нуӧдны собраниесӧ.
— Мый нӧ тэ он веськӧдлы собраниенас? — ньӧжйӧник шуис сылы Андрей.
— Тэнад ставыс самотёкӧн мунӧ.
Андрей чувствуйтіс мунанторйыслысь кутшӧмкӧ гуся помка, но эз вермы гӧгӧрвоны, мыйын делӧыс.
Василий босьтіс асьсӧ киас:
— Надзӧнджык, ёртъяс!
Коді кӧсйӧ сёрнитны?
— Кора кыв! — сувтіс Пимен Яснев.
Неыджыд тушаа, зэв стройнӧй, сійӧ вӧлі том морт кодь пельк и эз вӧчав лишнӧй движениеяс.
Сылӧн вӧлі лӧсьыдіник стрӧг чужӧм, век сэні тӧдчис пытшкӧсса олӧмлӧн напряжение.
Война дырйи сійӧ нималіс сы кузя, мый сетіс оборона фондӧ ассьыс став чӧжӧм деньгасӧ — комын тысяча.
Сылысь, кыдзи колхозса медбур уджалысьлысь да медся надежнӧй мортлысь, кывзісны торъя вниманиеӧн.
— Ёртъяс, — заводитіс сійӧ, кыдзи и пыр, зэв ньӧжйӧник.
— Кузьма Васильевич аслас киясӧн ремонтируйтіс мельничанымӧс ставнас.
Сэксянь, кор сійӧ лои мельникӧн, миян мельничаным заводитіс уджавны сувтлытӧг да мӧдіс вайны доход.
Тайӧ ставыс миянлы тӧдса.
Татшӧм мӧд специалист колхозын абу.
А шуны кӧ суклясьӧмъяс йылысь, то йӧзлысь вомтӧ пӧ киӧн он тупкы.
Ми Кузьма Васильевичкӧд ӧти улича вылын олім кага дырсянь дзормытӧдз.
Ми сійӧс тӧдам.
Миян колхозын абу сэтшӧм морт, кодлы эськӧ сійӧ эз вӧч буртор да эз сет отсӧг.
Бара жӧ мельничаын колӧ не сӧмын специалист, но и чорыд морт, медым эз ышты кокни нажӧтка вылӧ.
Став колхозӧн ми корам тэнӧ, Кузьма Васильевич, эн чӧвтчы мельникысь.
Кыв босьтіс Тоша Бузыкин.
Сійӧ вештіс фетрӧвӧй шляпасӧ юрчук йылас, сюйис кияссӧ зепъясас.
— Ёртъяс! — шуис сійӧ, — Миян колхоз кыптӧ, и быд морт должен лоны аслас местаын.
Миян, кыдзи и асланым государстволӧн, лоӧны на ещӧ сьӧкыдлунъяс, и личӧдчыны миянлы нинӧмла на!
Ёртъяс, ме думайта, кыдзи мунӧ миян пытшкӧсса да международнӧй положение (тайӧ кывъяссӧ шуигӧн Тоша кӧсӧйтчыліс Андрей вылӧ: и ми пӧ абу дуракъяс), кыдзи мунӧ миян международнӧй положение, то бур мельникъясӧн шыбласьны оз позь!
Предлагайта Бортниковлысь заявлениесӧ кольны могмӧдтӧг!
Сылы клопайтісны.
— Вопросыс гӧгӧрвоана!
— Гӧлӧсуйт, председатель!
— Мый сэні!
Оз ков мездыны!
— Гӧлӧсуйт, Василь Кузьмич, да помав собраниесӧ.
Кымынӧд час пукалам!
Кад гортӧ.
И бара сувтіс старик Бортников да бара шуис:
— Кора менӧ мездыны...
— Да мыйла нӧ?
— Мый вӧсна нӧ, чудак тэ?
— Висьтав ассьыд помкатӧ.
— Сы вӧсна мый... меным оз доверяйтны...
Сы вӧсна... кора мездыны...
— Ми доверяйтам тэныд.
— Гӧлӧсуйт, председатель!
Мый сёрнитнысӧ!
— Доверяйтӧ тэныд колхоз.
— Коді тэныд оз доверяйт?
— Ме ог доверяйт... — нямралӧм бумагаыс пыр жӧ воши Василийлӧн кабырас да сэки жӧ уси,
и лёталӧм киясыс усины пызан пӧв вылӧ.
Бара лои шынитӧв.
Фроська, кыдзи восьтіс вомсӧ выльысь горӧдӧм могысь, сідзи и вунӧдіс бӧр тупкыны.
«Сідзкӧ, вот мый сійӧ! — думыштіс Андрей.
— Вот мый вӧсна сійӧ мучитчӧ».
Василий и жалитіс батьсӧ и гӧгӧрволіс, мый мӧдног вӧчны оз вермы и оз лысьт.
Тайӧ здукас сійӧ эз вӧв рад аслас олӧм вылӧ.
Веськыд киыс сылӧн кватитіс ручка, чегис сійӧс да сідзи чабыртіс, мый перӧыс сатшис чернилаӧссьӧм сардмӧм кипыдӧсас.
Андрей босьтіс сы киысь ручкаджынсӧ.
— Мыйла он доверяйт батьыдлы?
Висьтав, мый тӧдан! — тшӧктіс Любава.
— Ырыштчин кӧ, кучкы нин! — лёкысь горӧдіс Степанида.
Сійӧ вылӧ чатӧртіс юрсӧ, банбокъясыс сылӧн ӧзйисны, синъясыс лӧгпырысь бытшлалісны Василийлысь чужӧмсӧ, кельдӧдыштӧм кымӧс вылас бура кутісны тӧдчыны мегыр кодь синкымъясыс.
Опасностькӧд паныдасьӧм мысти сійӧ, кыдзи и век, зырӧдны мӧдіс сы вылӧ веськыда морӧснас.
И ещӧ омӧльджыкӧн да слабджыкӧн лои став йӧз син водзын старик.
Эз тӧдчы сылӧн ни скӧралӧм, ни лӧгалӧм, ни полӧм.
Кагалӧн кодь беспомощнӧй да синваӧсь синъясӧн сійӧ видзӧдіс пиыс вылӧ, быттьӧкӧ, став лоӧмторъяслы паныд мунӧмӧн, сӧмын сыын корсис спасение.
Яндысьӧмыс мучитіс сійӧс.
Йӧзыс ставыс ӧтлаын мунӧны водзӧ.
Кыдзи нӧ артмис, мый буретш сійӧ, ставӧн уважайтана Кузьма Бортников, лои найӧ туй вылын изйӧн?
Андрей ньӧжйӧник шуис Василийлы:
— Висьтав собраниеыслы, мыйын делӧыс, Василий Кузьмич.
Василий сувтіс.
— Ме висьтала... — лолыштіс сійӧ. — Ме пыр жӧ висьтала...
Колян недельын вайлісны детскӧй домсянь изны гречуга...
А некымын лун мысти бать ордын менӧ гӧститӧдісны гречуга няньӧн...
А гречугаыс сылӧн таӧдз эз вӧв...
и ньӧбны сійӧс некысь жӧ...
Василий сулаліс став йӧз водзын, корсис ещӧ кывъяс, но эз сюрны, и эз дӧгадайтчы пуксьынысӧ.
Комнатаын эз вӧв спокойнӧй да веськодь чужӧма ни ӧти морт.
Весиг Ксенофонтовналӧн чужӧмыс эз вӧв векся кодь мелочнӧй да мудер.
Маска моз шлювдісны подозрительнӧй читкырасьӧмыс, веждӧг нюмыс.
Тыдовтчис шогпырысь волнуйтчана мортлӧн чужӧм.
Торктӧм чӧв-лӧньын чеччис места вывсьыс Кузьма Бортников.
Став йӧз пӧвстысь ӧні сулалісны ая-пиа.
Сулалісны найӧ став йӧз син водзын ӧта-мӧдныслы паныдӧн, воча чужӧм: ӧтиыс — председательскӧй местаын, мӧдыс — бӧръя скамейка дінын.
— Мыжа ме тіян водзын.
Вӧлі тайӧ гречугаыс менам керкаын...
Мыждӧй...
Кыдзи мыжданныд, сійӧс ас вылӧ босьта...
Сэки, старикӧс пельпомнас йӧткалігтыр, веськыда сувтіс Степанида.
— «Вӧлі тайӧ гречугаыс менам керкаын»! — зэв скӧрысь шуис стариклысь кывъяссӧ Степанида.
— Да мый тэ, Кузьма Васильевич, сёрнитан?
Мый тэ ас вылад лӧжсӧ висьтавлан, вежӧртӧм юр тэнад!
Энӧ кывзӧй сылысь ті, колхозник ёртъяс!
Сійӧ ас вылас лӧж висьталӧ ичӧтик кага моз аслас вежӧрттӧм сӧвесть вӧснаыс.
Сійӧ грексӧ ас вылас босьтӧ, мыйын абу мыжа.
Ме сыын мыжаыс, но и ме ас вылӧ ог босьт ыджыд грек, и кыдзи вӧлі, став йывсьыс висьтала тіянлы, и свидетельяс менсьым быд кыв подтвердитасны.
Сійӧ лолыштіс да водзӧ мӧдіс висьтавны падъявтӧг да чорыда: — А и делӧыс вӧлі сэтшӧм, мый сёрни доныс оз сулав.
Кор петкӧдлісны мельничаысь тайӧ гречугасӧ, то разсис мешӧк кӧвйыс да неуна киссьыштіс гречугаыс муас.
А сэні и ёг, и дзодзӧгъяс пакӧститӧмаӧсь, асьныд тӧданныд, мельнича дінӧ сикт пасьтаысь дзодзӧгъяс ветлывлӧны.
Кӧсйи ме тайӧ киссьӧм гречугасӧ куравны, но детдомса ямщик шуис: «Мый тэ, матушка, ми ӧмӧй кутам вердны татшӧм гречугаӧн челядьӧс — сэні быдпӧлӧс ёгыс эм.
Тайӧ пӧ налы вреднӧ».
Тадзи шуис да и муніс.
А мый тайӧ тадзи вӧлі — вермасны висьтавны детдомса ямщик да Пимен Иванович Яснев.
Сы дырйи вӧлі делӧыс!
— Вернӧ, вӧлі, подтверждайта! — радпырысь шуис Яснев.
Сылы сэки жӧ дум вылас уси гречуга киссьылӧмыс.
Збыль, киссьӧма вӧлі зэв этша, сійӧ эз тырмы эськӧ и дас гречуга нянь вылӧ, но Ясневлы сэтшӧм сьӧкыд вӧлі видзӧдны старик Бортников позор вылӧ да сэтшӧм окота вӧлі веритны важысянь уважайтана да матысса мортлӧн сӧстӧмлунӧ да честностьӧ, мый киссьӧм китыр гречуга сы вежӧрын мӧдіс кажитчыны унаӧн.
«Гашкӧ, гречугаыс и унджык вӧлі, — думайтіс сійӧ.
— Ме жӧ эг мерайт!
А мый киссьыліс — тайӧ збыль, тайӧс ме аддзылі».
И сійӧ ещӧ ӧтчыд ставлы кывмӧн радпырысь подтвердитіс:
— Тайӧ збыль!
Тайӧс ме кӧть присяга вылын висьтала.
Збыль висьталӧ Степанида Ильинична!
— Но вот, — водзӧ висьталіс Степанида.
— А кор ямщикыс муніс, ме тайӧ гречугасӧ чышкӧмӧн чукӧрті, да пожналі, да пуан ваӧн завариті, да рудзӧг пызь сорӧн кӧті гречуга нянь вылӧ.
Со и став грекыс менам.
Мыждӧй, эм кӧ мыйысь мыждынысӧ!
— О, господьӧй! — кыліс Василисалӧн гора да нор гӧлӧс.
— Да мыйла нӧ тэнӧ мыжавнысӧ гоз-мӧд гречуга няньысь?
Да мый ми, абу ӧмӧй йӧз!
Йӧртӧдъяс чышкыштны, мешӧкъясысь буссӧ пыркӧдыштны — со тэныд и гречуга нянь!
Бара кылісны гӧлӧсъяс:
— Ен тэкӧд, Кузьма Васильевич!
— Нинӧм тані и сёрнитнысӧ!
Йӧзыс ёна уважайтісны Кузьма Бортниковӧс.
Кыв босьтіс Матвеич.
Сійӧ волнуйтчис, кыдзи и ставныс мукӧдыс.
Сійӧ и жалитіс Василийӧс да Кузьмаӧс и ӧттшӧтш мыжаліс найӧс кыкнаннысӧ — Василийӧс батьсӧ немжалиттӧм вӧсна, а Кузьмаӧс сыысь, мый Степанидаыс сулалӧ сыысь вылынджык.
Сы син водзын прӧйдитӧм сценаыс кыпӧдіс сылысь, кыдзи и ставныслысь, мӧвпъяс, кодъяс ещӧ эз на вӧвны яснӧйӧсь, но волнуйтанаӧсь, и ӧттшӧтш сьӧкыдӧсь и радуйтанаӧсь.
— Ёртъяс, ми ставным тӧдам Кузьма Васильевичӧс кыдзи справедливӧй да хозяйственнӧй мортӧс.
Коді миянлы мельнича вӧчис?
Сійӧ.
Коді таӧдз некор ӧткажитчывтӧг петавліс любӧй удж вылӧ?
Бара жӧ сійӧ.
Найӧ кӧ чышкӧмӧн чукӧртісны килоджын киссьӧм гречуга, то мӧд мельниклӧн непӧштӧ килоджын — дас кило джоджас киськассяс.
Бур туй вылӧ петӧ миян колхоз.
Кыдзи нӧ ми старик Васильичтӧг!
Сьӧкыд лунъясӧ сійӧ уджаліс миянкӧд мудз тӧдлытӧг.
Предлагайта Васильичӧс кольны мельникӧ да не вештыны сы вылысь миянлысь доверие.
Ӧти-мӧд бӧрся выступайтісны колхозникъяс Бортников дор.
Бӧръя скамья вылын пукаліг, синъясас сӧдзтысьӧм синвасӧ дзебтӧг, старик кывзіс сы йылысь сёрнитысьяслысь сідзи, быттьӧ делӧыс муніс сылӧн олӧм да кулӧм йылысь.
Сійӧ и ачыс бурасӧ эз тӧд, правда али неправда висьталіс Степанида.
Степанида частӧ волывліс мельничаӧ «уберитчыны».
Сійӧ мыськавліс джодж, пыркӧдіс мешӧкъяс, лӧсьӧдліс идеальнӧй порядок, а сэсся гортас немвиччысьтӧг лоліны ид тупӧсьяс да гречуга няньяс.
— Кытысь? — юавлывліс Кузьма.
Степанида стрӧга топӧдліс вомдоръяссӧ, видзӧдіс веськыда сылы синмас да вочавидзліс:
— Базар вылысь ньӧби.
Мыйкӧ ас пытшкас Кузьма чувствуйтіс неладнӧ, но зілис не думайтны та йылысь — сэтшӧм бура, сэтшӧм лӧсьыда да спокойнӧя сылы овсис Степанида дінын.
Степанида и том дырйиыс пуктыліс асьсӧ мужиксьыс вылӧджык, а пӧрысьмӧм бӧрас старик ставнас лои сы кипод улын.
Кузьмалӧн душаыс водзджык пӧрысьмис телӧ сертиыс.
Сійӧ ещӧ кокниа на ветлӧдліс да тушасӧ кутіс веськыда, но пӧрысьяслӧн моз сылы мусаӧн лоины шоныдін да спокой, поліс гӧтырсьыс да подчиняйтчис сылы, и тайӧ подчиняйтчӧмсӧ найӧ кыкнанныс дзеблісны сідзи, мый, ортсысяньыс видзӧдігӧн, семья пытшкын кӧзяинӧн вӧлі Кузьма.
Кузьмалӧн став олӧмыс муніс шыльыда да ӧтмоз.
Сійӧ уджаліс, кывзысис Степанидалысь, вӧлі семья пытшкын шудаӧн: олісны судзсьымӧн, сійӧс ставныс пыдди пуктылісны, и Кузьма эз думыштлыв сы йылысь, кытысь да кыдзи воис сылы тайӧ шудыс.
Тайӧ рытӧ Кузьма Васильевич испытайтіс первойя ыджыд дой, сьӧлӧмсӧ сотысь первойя позор и гӧгӧрвоис, мый абу донаӧсь сылы ни шифоньеркаяс, ни диванъяс.
Ӧтдортчис гӧтыр дінсьыс и слабиник да челядьлӧн кодь сьӧлӧмнас мӧдіс кыссьыны пиыслань.
Сійӧ эз дӧсадуйт пиыс вылӧ.
Сійӧ воддза серти ёнджыка кутіс уважайтны Василийсӧ, и бать ногӧн курыда шогсис сы кузя, мый пиыс сы дінысь ылыстчис.
Колхозникъяс пыр на выступайтісны.
Быд выль выступление бӧрын Василийлы лолі ещӧ сьӧкыдджык, Яснев кывъяс вылӧ видзӧдтӧг сійӧ эз верит Степанидалы.
Василий чувствуйтіс, мый сылӧн висьталӧмыс — мудера мынтӧдчыны зільӧм, но докажитны нинӧм эз вермы.
«Дзугис батьӧс, мудер бабаыд! — думайтіс сійӧ.
— Дзугис, а ачыс вильскӧбтіс, быттьӧ киысь налим.
Тӧда ме тайӧс, а докажитны ме нинӧмӧн ог вермы.
Висьтавны ассьым сомнениеясӧс собрание водзын?
Да мый нӧ висьталан?
Доказательствоястӧг, фактъястӧг оз жӧ позь шуны мортӧс вӧрӧн.
И батьӧй жаль.
Ок, кутшӧм жаль батьӧй!»
Василий жугліс пызан вылысь ставсӧ, мый сылы веськавлі ки улас.
Сійӧ кутшӧмкӧ ногӧн чегис аслас радейтана кӧлӧкӧльчилысь пыссӧ да торпыригӧдз чегъяліс став ручкаяссӧ да карандашъяссӧ.
Сійӧ эз кывзы, мый висьталісны колхозникъяс.
Сійӧ аддзис, кыдзи гӧрбыльтчӧма батьыс, и эз вермы вештыны синсӧ сылӧн дрӧгниталысь вомдоръяс вылысь, косіник бур кияс вылысь, кодъяс сэтшӧм частӧ да сэтшӧм нежнӧя инмӧдчывлісны Василий юрӧ челядь дырйиыс, а ӧні лётмунӧмӧн ӧшалісны.
Медым лоӧ мый лоас!..
Тайӧ собрание бӧрын Степанида ӧти ёгчир оз петкӧд мельничаысь.
Ӧні сійӧ раммыштас.
Андрей видзчысигтыр, быттьӧ лунатик ордысь, босьтіс Василий киысь чернильница да пуктіс сійӧс пызан мӧдар помас.
Василий, беспомощнӧй да слабитӧма, юаліс сылысь:
— Мый тэ шуан?
Мый тэнад сӧвестьыд сӧветуйтас миянлы, Петрович?
Сьӧкыд вӧлі разберитчыны Андрейлы став лоӧмторъяс.
И сійӧ эз жӧ помӧдзыс верит Степанидалы, но аддзис кутшӧм радейтӧмӧн да уважениеӧн видзӧдӧны старик Бортников вылӧ ас сиктсаясыс, аддзис, кутшӧм ёна да кутшӧм сьӧкыда переживайтӧ старик ассьыс позорсӧ.
«Вӧруйтӧмсӧ кӧ эськӧ вӧлі докажитӧма, сэки эськӧ мӧд делӧ, — думайтіс Андрей.
— Но ӧні ни ӧти суд оз мӧд судитны: абуӧсь доказательствояс.
И ӧти чайтӧмъяс серти оз позь мортсӧ шуны вӧрӧн.
Да и абу вӧр сійӧ, тайӧ старикыс, став сертиыс тыдалӧ, мый абу вӧр!
Мыйӧнкӧ кӧть и мыжа, то сӧмын аслас слабостьӧн, синтӧг олӧмӧн. Сылы тайӧ йиджис сьӧлӧмӧдзыс, мый кувтӧдзыс оз вунӧд талунъя собраниесӧ.
Правильнӧ мунӧ собраниеыс, правильнӧ решайтӧны йӧзыс вопроссӧ!»
Тадзи думайтіс Андрей и сы вӧсна обсуждение чӧжыс чӧв оліс да сы вӧсна Василий вопрос вылӧ вочавидзис:
— Колхозникъяс ме дорысь бурджыка тӧдӧны Кузьма Васильевичӧс, и тайӧ делӧ кузяыс ог кӧсйы лоны сӧвет сетысьӧн.
Решайтӧй, кыдзи лыддянныд коланаӧн, ёртъяс, тіянлы тыдаланаджык!
Тіянӧс кӧ интересуйтӧ та йылысь менам мӧвпӧй, то ме верма висьтавны.
Ме думайта, мый Кузьма Васильевич оліс став йӧз син водзын кузь, трудӧвӧй олӧм, кодӧс долженӧсь уважайтны, и оз мӧд сійӧ пӧрысьӧ нэмӧ позоритны тайӧ олӧмсӧ!
Ме думайта, ёртьяс, мый Кузьма Васильевичлы гоз-мӧд гречуга няньысь честьыс донаджык.
Думайта, мый колӧ кольны Бортниковӧс мельникӧн, а, медым эз кыптыны быдсяма сёрнияс да недоразумениеяс, став бокӧвӧй йӧзлы, а сідзжӧ сылӧн гӧтырыслы дзикӧдз тупкыны туйсӧ мельничаӧ.
— Да ме и порог дорас матӧ ог матыстчыв! — чатӧртіс юрсӧ Степанида.
— Но, гӧлӧсуйт, Василий Кузьмич!
Единогласнӧ постановитісны кольны Бортниковӧс мельникӧн.
Собрание бӧрын Василий да Андрей петісны ӧтлаын.
Кор найӧ матыстчисны нин Василий керка дорӧ, Василий сувтіс.
— Энлы пыр, Петрович...
Ме мыйкӧ тэныд кӧсъя, висьтавны...
Кодзула войыс вӧлі лӧнь и ывлаын эз ветлӧдлыны йӧз.
Кӧнкӧ дзуртыштісны кокшыяс, гольснитіс дзиръя.
И бӧр ставыс лӧнис.
Чӧв оліс и Василий.
— Кывза тэнсьыд, Василий Кузьмич.
Андрей видзӧдіс пемыдас джынвыйӧ тыдалысь сы чужӧмӧ, кодӧс быттьӧ вундыштӧма паськыд синкымъяснас.
— Вот ме мый йылысь...
Ог верит ме тьӧтлы.
Пелька олысь сійӧ, писка, оз мӧд пӧжавны сійӧ дзодзӧг помёт сора гречугаысь нянь.
Да и абу сыын делӧыс...
Ме вошті на дорӧ доверие...
Эг бать дорӧ — сійӧ бокын...
Гӧтырыс дорӧ...
Эз весьшӧрӧ сійӧ сэтшӧм частӧ мӧд ветлывлыны мельничаӧ то уберитны, то мешӧкъяс дӧмлыны.
— Фактъяс тэнад эмӧсь?
— Вӧліны кӧ эськӧ, ме сідзи ӧмӧй сёрниті!..
Фактъяс абуӧсь, а вот мыйкӧ ёнтӧ менам сьӧлӧмӧй и ог вермы сыысь мынтӧдчыны...
— Старикыс честнӧй, шуан?
— Старик абу горшасьысь.
Зіль старик, йӧзлысь босьтӧм дорысь регыдджык ассьыс кияссӧ кералас.
Ачыс сідзи овліс и миянӧс сэтчӧ велӧдіс.
— Колхозлы колана уджалысь?
— Татшӧмӧсь кӧ эськӧ ставыс вӧліны!
Ачыд кывлін, кыдзи колхозникъяс сёрнитісны сы йылысь!
— Сідзкӧ, став мыжыс сылӧн слаблунын, синтӧг олӧмын...
А кыдзи тэ чайтан, водзӧвылӧ сійӧ бурджыка али омӧльджыка кутас уджавны?
— Гӧраяс кутас путкылявны...
Ме тӧда сійӧс!
— А тьӧтыдкӧд кыдзи-мый?..
— И мельнича дорӧ матӧ оз лок.
Бать сійӧс оз лэдз сэтчӧ.
Сійӧ небыд сьӧлӧма, кытчӧдз терпениесьыс он петкӧд.
А кор петкӧдан — кӧрт!
Оз ло водзӧвылӧ найӧ керкаын татшӧмторйыс.
Дзуртыштіс ӧдзӧс, и пельпом вылас чӧвтӧм полушубока Авдотья тыдовтчис кильчӧ вылын.
— Мый нӧ ті сулаланныд?
Кыла, быттьӧ сёрнитӧны...
Думайта: мыйла оз пырны?..
Сы гӧлӧсын кыліс ӧбида.
Сы дорӧ вевъялӧма пыравны Танюшка да висьталӧма сылы собрание йылысь.
Василий ни ӧти кывйӧн эз казьтышт сы дырйи сійӧ делӧ йывсьыс, кодӧс сьӧкыда сійӧ переживайтіс да коді касайтчис найӧ семьялы. Таысь мӧдіс ёнтыны Авдотьялӧн сьӧлӧмыс.
А сыысь, мый мужикыс да райкомса секретарь сулалісны кильчӧ дорын, быттьӧ полісны пырнысӧ, мед сійӧ эз кыв налысь сылы да колхозлы важнӧй кутшӧмкӧ сёрнияс, ещӧ ёнджыка мӧдіс ёнтыны Авдотьялӧн сьӧлӧмыс.
Авдотья тшӧктіс налы пырны керкаас, а ачыс муніс видзӧдлыны, бура-ӧ игналӧма свинарникӧ порсьяссӧ.
Дзуртіс кок улын двор вомӧн мунысь трӧпа.
Авдотья восьлаліс ньӧжйӧ.
«Гусьӧн видзӧны меысь ассьыныс сёрнияссӧ.
Мешайта ме налы.
Кутшӧм этша ми сёрнитлам Васякӧд — бокӧвӧй йӧз кодьӧсь лоим.
«Лоим»...
А войдӧр ӧмӧй бурджык вӧлі?
Ещӧ кор гуляйтім на сыкӧд, сійӧ менсьым сьыланкывъяс кывзывліс, менсьым пӧдаритӧм кисетъяс новлӧдліс, пӧттӧдзыс гуляйтӧм бӧрын менам пидзӧсъяс вылӧ юрсӧ пуктывліс, а меӧдз сылӧн и делӧ эз вӧв.
Кыдзи ме ола, мый менам сьӧлӧм вылын, тайӧ сылы ньӧти эз вӧв интереснӧ».
Авдотья прӧверитіс игансӧ, ньӧжйӧник кайис йизьӧм пос тшупӧдъясӧд кильчӧ вылас да сувтіс ӧдзӧс дорас.
Сылы сьӧкыд вӧлі пырны гортас.
11. «Тайӧ гыыс оз вӧйт»
Фермаын ӧзйис на би, но вӧлі нин войын кодь лӧнь да йӧзтӧм.
Дзирдалысь кыпыд пӧдӧнчаяс, кодъяс лунтыр тыртлісны фермасӧ тронякылӧмӧн, жӧчӧ чилскысь йӧв шыӧн, ӧні раммӧмаӧсь да косьмӧны шоныд паччӧр вылын, тыртӧмӧсь да шытӧмӧсь. Найӧс ӧкуратнӧя тэчӧма чукӧрӧн-чукӧрӧн, ӧта-мӧд выланыс кымынявлӧмӧн.
Стӧрӧж Мефодыч лӧсьӧдчис шойччыштны пачдорса лежанка вылын, а сылӧн отсасьысьыс, кузь гӧна ыджыд понйыс, синсӧ куньӧмӧн, но ӧти пельсӧ чургӧдӧмӧн, вуграліс порог дорын.
Авдотья, кыдзи и пыр, кольччывліс ставсьыс медбӧрӧдз да мунӧм водзвылас кытшовтліс ферматі.
Сійӧ радейтліс тайӧ войся обходъяссӧ.
Лунся тӧждысьӧмъясысь да ноксьӧмысь мынӧм бӧрын быттьӧкӧ бурджыка тыдавліс бӧръя кадын став вӧчӧмторйыс, кыдзи бурджыка тыдовтчӧны выль керкалӧн контуръясыс, кор босьталӧны вымоскаяссӧ.
Проведитісны электричество, и лампочка радъяс нюжӧдчисны став ферма кузяла.
Ремонтируйтісны вевтсӧ да стенъяссӧ — и эз лоны ни сквознякъяс, ни эз кут виявны, мыйысь мучитчыліс скӧт.
Кодйисны канаваяс куйӧд ва визувтӧм вылӧ, и идзас вольӧсыс ӧні оз талявсьы няйтӧ, а куйлӧ, зарни рӧма, кос да пушыд.
Бокӧвӧйлы тайӧ ставторйыс кажитчас посниторйӧн, но сылы, коді пуктыліс на дорӧ кияссӧ, быдторйыс — радлун.
Авдотьялӧн вӧлі лӧсяланаӧсь радлун кузя органическӧй потребность да буртор вылын мӧвпъяснас кутчысьны кужӧм, сы вӧсна сійӧ и муніс ферматі нюмъялігтыр — нюмъяліс ас вылас и сы вылӧ, мый кытшаліс сійӧс.
Бокӧвӧй мортлы кажитчис эськӧ тешкодьӧн тайӧ зрелищеыс: мунӧ ферматі важиник фуфайкаа, олӧма, мудз нывбаба, мунӧ дзик ӧтнасӧн, и гӧгӧрвотӧм нюм тӧдчӧ сылӧн кос вомдоръясас.
Авдотья восьлаліс да кусӧдаліс бияс.
Сійӧс радуйтісны выключательяслӧн кокньыдик трачмунӧмъясыс, радуйтіс сійӧ, мый сы команда серти фермаын пуксьӧ вой.
Сійӧ бергӧдіс медбӧръя выключатель.
Пыр жӧ тӧдчыны мӧдісны лӧзов ӧшиньяс да бурджыка кутіс кывны скӧтлӧн ловшыыс да рӧмидзтӧмыс.
Став уджсӧ нин вӧлі вӧчӧма, а сійӧ век на ещӧ сулаліс пемыдінын ӧдзӧс дорас, быттьӧ корсис, мый эськӧ ещӧ вӧчны да мый вылӧ эськӧ ещӧ нюммунны.
Пӧра гортӧ...
Горт йывсьыс мӧвпыштігӧн сійӧ пыр жӧ шогӧ уси, сулалыштіс ещӧ да, сы пыдди, медым мунны, пырис матысса перегородка сайӧ, пуксис скамейка вылӧ да топӧдчис пельпомнас да банбокнас мӧслы шоныд бок бердас.
Ӧшинь сайын шлывгис ыджыд тӧлысь.
Лым толаясыс гыясӧн матыстчылісны фермалань.
Авдотья видзӧдіс тӧлысь вылӧ, толаяс вылӧ, а юрас пессис пыр сійӧ жӧ вешйывтӧм мӧвп: «Кыдзи меным поступитны?
Мый нӧ меным вӧчны?»
Тайӧ мӧвпыс лунтыр вуджрасис кӧнкӧ юр вем пытшкас, но сулалӧ вӧлі кусӧдны бисӧ да кольччыны ӧтнаслы, кыдзи тайӧ мӧвпыс тыртліс юрсӧ да зырліс мукӧд мӧвпъяссӧ.
«Овлӧны жӧ сэтшӧм бабаяс, кодъяс серамсорӧн ӧтлаасьлӧны да торйӧдчылӧны ӧтикӧд, мӧдкӧд, коймӧдкӧд.
А ме кыдзи сибді морт дінӧ, то сӧмын яйӧн позьӧ нетшыштны.
Меным эськӧ овны ӧтикӧд кувтӧдз, а буретш меным уси сэтшӧм судьба.
Стёпа дінӧ мунны?
Да ӧд и Вася менам рӧднӧй.
Кӧть кыдзи он бергӧдчы — пыр ӧтиккӧд овны, мӧдӧс паметьын видзны.
Овлӧны сэтшӧмъяс, кодъяс ворсігмоз тадзи кужӧны, а ме ӧмӧй нӧ сямма?
Кытчӧ тувчча, ме ставнам сэні.
Кутшӧм берегын менам веськыд кокӧй, сэні и шуйгаыс.
Мый нӧ меным вӧчны?
Ӧтнамлы эськӧ меным овны!..»
Ньӧжйӧ гӧгыльтчис тӧлысь, ӧта-мӧд бӧрся кусалісны керкаясын бияс, а Авдотья пыр на эз аддзы ас пытшсьыс вын мунны гортас...
Угреньсянь Авдотья ним вылӧ воис вызов — сійӧс корӧны животноводъяслӧн кык неделься курсъяс вылӧ.
Василийлы зэв эз кажитчы тайӧ.
Сылы ковмас тӧждысьны челядь вӧснаыс, а главнӧйыс — сійӧ кывліс, мый карын лоӧ куим областьса вӧрлэдзысь-отличникъяслӧн съезд и мый Степан лоӧ тайӧ съезд вылас.
Став дорас содтӧд — Прасковья некыдзи эз вермы бурдны, — тӧлысьысь дырджык ревматизмысь пыктӧм суставъяса куйліс сійӧ вольпась вылын.
— Но, кыдзи нӧ Авдотья мунас? — скӧра шуліс Валентиналы Василий.
— Челядь посниӧсь, мамыс висьӧ, ме ӧд абу жӧ пу, сідзжӧ сёйны-юны колӧ.
Миян мӧсным регыд мысти куканясяс, а сійӧ думыштӧма мунны!
— Прасковья Петровнаӧс да нывкаястӧ ми Василиса бабкӧд босьтам ас ордӧ видзны,
миян джын керканым пустуйтӧ.
Мӧстӧ да курӧгъястӧ ми сідзжӧ нуӧдам.
Тэ дінӧ воас тэнад Агафья бабыд, сійӧ мӧдас пуны-пӧжасьны.
Авдотья эз суитчыв спорас, а чӧв олігтыр пукаліс крӧвать вылын.
— Но, чӧрт сыкӧд, мед мунас!
Рытнас, кор Авдотья тэчис кӧлуйсӧ ичӧтик сундукӧ, Василий видзӧдліс Авдотьялы кыпыд чужӧм вылас, и бара шымыртіс сійӧс скӧрлун:
«Радуйтчӧ! мунӧ шляйтчыны да!»
Авдотья кӧ эськӧ кужис висьтавны, мый сійӧ ачыс переживайтліс, Василий кӧ эськӧ кужис гӧгӧрвоны и ассьыс ӧшибкаяссӧ и ставсӧ сійӧс, мый ӧтлаӧдіс Авдотьяӧс да Степанӧс, сійӧ эськӧ аддзис ставсӧ мӧдногӧн, но Василий эз вермы ни тӧдны, ни гӧгӧрвоны тайӧс.
Мунӧм водзвылас гӧтырыслӧн кыпыд настроениеыс вӧлі Василийлы зывӧк, сы вӧсна мый сы чайтӧм серти гӧтырыс радлӧ карын Степанкӧд гусьӧн аддзысьлӧм понда.
Сы вылӧ скӧрысь видзӧдігтыр Василий шуис:
— Мыйла выль ковтасӧ босьтан?
Чайтан, мыйӧн вӧччан, сідзи и уськӧдчасны тэ дінӧ?
Эз аддзывны сэні тэ кодьястӧ...
Ковтаыс уси Авдотья киысь.
— Челядь дырйиыс! — сӧмын и вермис сійӧ шуны.
Нывкаясыс видзӧдлісны повзьӧмпырысь.
Василий, ӧдзӧссӧ крапкӧмӧн, муніс гортсьыс.
«Воис кад висьтавны, — думайтіс Авдотья. — Колӧ помавны».
Решениеыс кисьмис важӧн нин.
Ещӧ сійӧ лунсяньыс на, кор Василийыс, гречуга нянь йылысь сылы ни ӧти кыв висьтавтӧг, муніс собрание вылӧ, Авдотья гӧгӧрвоис, кутшӧм ёна найӧ ылыстчисны ӧта-мӧд дінсьыныс.
abu
Кор Василий бӧр воис, Авдотья матыстчис сы дінӧ да пуксис орччӧн.
— Мый татшӧм олӧмсьыд, Вася? — ньӧжйӧник шуис сійӧ. — Ог сӧмын ми тэкӧд мучитчӧй, а и челядьнымӧс оз позь тӧдны, сэтшӧма вежсисны.
— А коді мыжаыс?
— Мед ме мыжаыс, Вася...
Эг думайт ме омӧльтор, кӧсйи овны тэкӧд бурногӧн.
Но вот артмис тадзи...
помнита ме Степанӧс.
Тэ мыжалан менӧ таысь.
Тэ сійӧ луннас тшӧктін шӧри керавны ыж туша.
Тэ и радейтчӧмсӧ кӧсйин сідз жӧ ыж тушаӧс моз... шӧри... черӧн...
Оз позь тадзи, Вася!
Ми ӧд йӧз жӧ...
Ай кӧинӧс энь кӧинысь торйӧд — и то кутасны шогсьыны.
Ме эськӧ тайӧс ас пытшкысь вені, тэ кӧ эськӧ ставсӧ гӧгӧрвоин, отсалін кӧ эськӧ меным бур сьӧлӧмӧн, мелі кывйӧн.
Ме эськӧ ставсӧ верми ас пытшкысь венны!
А тадзи, Вася...
Видзӧдан тэ ме вылӧ кыдзи медомӧль да тэ водзын мыжа морт вылӧ.
А мыйӧн ме мыжа?
Эг кӧсйы ме сы йылысь думайтнысӧ, да тэ ачыд кыпӧдін менсьым татшӧм мӧвпъяссӧ.
Тадзи и артмис.
Помнита ме Степанӧс.
Абу гӧтыр ме тэныд...
«Со сійӧ...
Пом...» — думыштіс Василий.
Сылӧн пыр жӧ вом пытшкӧсыс и горшыс лоины косӧсь.
Кывсӧ сьӧкыдпырысь бергӧдліг сійӧ юаліс:
— Сы дорӧ мунан?
— Ог.
Ог вермы ме сы дорӧ мунны...
Ӧд и тэ меным абу бокӧвӧй.
Сыкӧд кӧ кута овны — тэ вӧсна кутас висьны сьӧлӧмӧй.
Торйӧн миянлы колӧ олыштны, Вася.
Гӧгӧр думыштлыны, гӧгӧр артыштны.
Мый водзӧ лоас — ог вермы тӧдны.
Гашкӧ, воасны на ещӧ сэтшӧм лунъяс, кор ӧта-мӧднымлы аддзам мӧднога кывъяс...
Гашкӧ... выльногӧн...
Тайӧс ме ог тӧд.
Ме сӧмын ӧтитор тӧда: сідзи, кыдзи ми олам, ме водзӧ ог вермы овны.
Ӧтнам ме кута овны, Вася.
Сійӧ дойыд ӧдйӧджык бурдӧ, код дорӧ нинӧмӧн он инмӧдчыв.
Василийлӧн вӧлі ӧти аслыспӧлӧслун.
Векджык ӧдйӧ пузьысь да невыдержаннӧй, сійӧ сьӧкыд да решительнӧй минутаясӧ друг лоліс кӧрт кодь спокойнӧйӧн да тырбура яснӧя мӧвпавліс.
Тадзи лои и ӧні.
«Абу гӧтыр...
Сійӧ радейтӧ Степанӧс...
Радейтӧ...
Колӧ-ӧ меным баба, коді шогсьӧ мӧд понда?
Оз ков, оз!
Колӧ-ӧ сэтшӧм гӧтыр, кодлы он верит?
Оз!
Челядь?
Мый нӧ, челядьлы этша радлуныс татшӧм батьмамсьыд, кодъяс прамӧй кыв оз шулыны ӧта-мӧдныслы.
И нинӧм наысь он дзеб — ставсӧ гӧгӧрвоасны».
Кутшӧм яснӧйӧн да правильнӧйӧн кажитчыліс решениеыс, кодӧс вӧлі примитӧма воӧм бӧрас сьӧкыд лунӧ...
Ставыс абу сэтшӧм прӧстӧ...
— Вася, — водзӧ висьталіс Авдотья, — талун ме нуӧда мамӧс да челядьӧс Валя ордӧ.
Тайӧ и буретш кадӧ.
Сэтчӧ ме и кольчча.
Василий чабыртіс кулакъяссӧ, копыртіс юрсӧ.
Сьӧкыд синлапъясӧн джынвыйӧ тупкыштӧм синъясыс дзирдыштісны дойысь моз.
— Но мый нӧ...
Водз асывнас, ещӧ пемыднас на, Авдотья муніс Угреньӧ.
Рӧзваль гылыда исковтіс юж туй кузя.
Матвеич, быттьӧ унзільпырысь, горӧдлывліс вӧв вылас.
Вуджӧртлісны сьӧд вӧр діяс, ёсь йыла пемыд коз пуяс.
Котӧртісны бокӧ телеграфнӧй столбъяс.
Авдотья куйліс рӧзвалляс, идзас вылын, тулупӧн вевттьысьӧмӧн.
Сылы вӧлі шог да гажтӧм тайӧ лымйӧн тыртӧм пемыд туй вылас.
Сійӧ век на ещӧ мӧвпаліс сӧмын горт йывсьыс, и семья костын олӧм торксьӧмыс из моз куйліс пельпомъяс вылас.
«Василиса ордӧ вуджигӧн Катюшка да Дуняшка радлісны.
Ставыс налы выльтор, ставыс ворсӧм, оз тӧдны бедасӧ.
Вася ӧтнас Агафьякӧд тыртӧм керкаын.
Кыдзи сійӧ сэні?
Ок, и мый лои миян олӧмкӧд!
Оз позь вӧлі меным мӧдногӧн.
Кыдзи овны мужиккӧд, сы дінӧ кӧ измӧма сьӧлӧмыд?
А кутшӧм сьӧкыд, кутшӧм сьӧкыд...
Сьӧлӧм вылын из гӧра...»
Югдӧм бӧрын воисны Угреньӧ.
Авдотья прӧщайтчис Матвеичкӧд да котӧртіс райисполкомӧ, кытысь колӧ вӧлі босьтны командировочнӧй удостоверение.
Уборщицаысь кындзи, райисполкомын ещӧ некод на эз вӧв.
Поезд мунас часджын мысти.
Авдотья шӧйӧвоши.
Командировочнӧй удостоверениетӧг оз позь мунны, а виччысьны кӧ райисполкомса уджалысьясӧс — сідзкӧ, не веськавны поездӧ да сёрмыны курсъяс воссигкежлӧ.
Сійӧ то шӧйтіс исполкомса тыртӧм коридоръяс кузя, то котӧрӧн петавліс ывла вылӧ.
Ас вылас дӧсадаысь сійӧ вӧлі дась бӧрдны: «Этатшӧм ме тӧлктӧм!
Мӧдӧдісны менӧ курсъяс вылӧ, кыдзи бур мортӧс, а ме аслам оплошность вӧсна сёрмӧмӧн воа...»
Шальсӧ кинас кутыштӧмӧн да волнуйтчиг гӧгӧр видзӧдалігтыр сійӧ сулаліс райисполком ворота дінын, кор пельӧс сайсянь тыдовтчис Андрей.
Авдотья кӧсйис чукӧстны секретарӧс, но эз лысьт: «Мый ме сюйся сы дінӧ аслам ӧшибкаӧн?
Сылы, дерт, абу меӧдз».
Андрей ачыс аддзис сійӧс да матыстчис сы дінӧ:
— Авдотья Тихоновна!
Ті ӧмӧй энӧ на мунӧй?
Ті онӧ сёрмӧй занятиеяс заводитчигкежлӧ?
— Андрей Петрович, — нора шуис сійӧ, — поезд регыд мунас, а менам командировочнӧй абу, и райисполкомын некод абу.
Ог тӧд, мый и вӧчны.
— Ветлам мекӧд райкомӧ.
Ме гижышта командировкатӧ.
Райкомӧ Авдотья воис первойысь на.
Сійӧ видзчысигтыр пуксис приёмнӧй ӧдзӧсдорса улӧс вылӧ да шынитӧв пукаліс, кор Андрей да сьӧд синъяса томиник дежурнӧй, кодӧс Андрей шуис Аняӧн, оформляйтісны сылы удостоверение.
Сӧстӧм, гырысь да югыд комнатаясыс, кӧні эз вӧв нинӧм лишнӧйыс, успокоитісны Авдотьяӧс.
Сылысь синъяссӧ радуйтісны пельӧсъясын сулалысь ичӧтик пызанъяс да пу бокалъяс, кодъяс вылӧ мичаника рисуйталӧма зарни узоръяс.
Андрей да Аня покровительство улын сійӧ лои увереннӧйӧн да спокойнӧя, терпеливӧя виччысис, тыр надея на вылӧ кутӧмӧн.
«Бур морт сійӧ, — думайтіс Андрей йылысь Авдотья.
— Восьса сьӧлӧмӧн олӧ.
Сы дінын быдпӧлӧс ноп кокньыдджык.
Лӧсьыд сыкӧд.
И Анечкаыс бур, тыдалӧ, ныв на».
Авдотьялы дзик паныдӧн ӧшаліс Сталинлӧн ыджыд портрет.
Авдотья бура тӧдліс Сталинлысь чужӧмсӧ, но тані, райкомын, сійӧ кажитчис сылы выльӧн, кыдзи выльногӧн воссьӧ мортлӧн чужӧмыс, кор первойысь аддзан сійӧс рӧднӧй керкасьыс.
Сталинлӧн синъясыс муртса вӧлі читкыртчыштӧмаӧсь да видзӧдісны сідзи, быттьӧ сійӧ мыйкӧ аддзӧ ылысь, коді оз на тыдав мукӧдлы, вомдоръясыс вӧлі джынвыйӧ гажаа нюммуныштӧмаӧсь.
Чужӧм вылас тӧдчис яснӧй мудрость.
Авдотья друг думыштіс сы йылысь, мый Сталинкӧд орччӧн йӧзыслы, дерт, зэв бур, спокойнӧ, рад, увереннӧ.
Талун сійӧ аслыспӧлӧсног, асногыс аддзис вождьлысь чужӧмсӧ, и сійӧ шуис Авдотьялы:
«Ов честьӧн, уджав сӧвестьӧн, и ставыс лоӧ бур».
Андрей сетіс сылы командировка.
— Но, ӧні котӧртӧй мыйвынсьыд.
Аня колльӧдас тіянӧс да отсалас судзӧдны билет.
Кор Авдотья да Аня котӧрӧн воисны вокзал дінӧ, поездыс вӧлі матыстчӧ нин станция дорас.
Аня муніс станцияса дежурнӧй дінӧ да минута мысти бӧр воис, сетіс Авдотьялы билет, отсаліс сылы кайны вӧрзьӧдчӧм нин вагонлӧн джуджыд пос тшупӧд вылӧ да тшӧктіс тамбурын сулалысь мужичӧйлы:
— Босьтӧй жӧ сылысь сумкасӧ!
Мый нӧ ті сулаланныд!
Отсыштӧй жӧ сылы!
Поезд ньӧжйӧник муніс, а Аня восьлаліс орччӧн, перилӧас кутчысьӧмӧн, да шуаліс:
— Шуда туй, сиа успехъяс!
Велӧдчӧй отлично вылӧ!
— Кутшӧм лӧсьыдіник барышняыс!
Татарка, али мый? — шуис мужичӧй, коді Аня тшӧктӧм серти босьтіс да кутіс Авдотьялысь сумкасӧ.
Вокзалыс пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык коли бӧрӧ, а Аня пыр на ещӧ котӧртіс орччӧн, сераліс да ӧвтчис узоръяса сера кепысьнас.
Медбӧръяысь тыдовтчыліс да саяліс розӧвӧй чужӧмыс.
«Но, бур час!» — ачыс аслыс шуис Авдотья.
Лым шапкаяснас копрасиг бӧрлань котӧртісны важысянь тӧдса Угреньса керкаяс.
Паныд тӧвзис еджыд да гӧлубӧй простор, и, быттьӧ сылӧн ловшыысь, вугзьысьліс тамбурӧ свежӧй да сук воздух.
Сійӧ нетшыштліс чышъян увсьыс юрси пратьяссӧ, швачӧдіс пальто пӧлаясӧн кокъясӧ, ӧвтіс кӧдзыдӧн да сотіс банбокъяс.
Орччӧн вуджӧртлісны вӧръяс да вӧр діяс; ӧтияс, син пыр мунӧм бӧрын, вошлісны, мӧдъяс тыдовтчылісны на местаын, медым сідз жӧ здук мысти вошны.
Вӧр діяс вешйылісны пыр ылӧджык, муяс матыстчылісны дзик кӧрттуй дорӧдзыс, паськавлісны, лоліны рӧвнӧйджыкӧн, поезд тӧвзис пыр ӧдйӧджык, и паныд тӧвзьысь мирыс быд здукӧн кажитчыліс паськыдджыкӧн да ӧдйӧджык лэбысьӧн.
Авдотья сулаліс тамбурын: сійӧ вунӧдчис быд боксянь лэбысь просторӧн шымыртӧмысь.
— Гражданочка, сы вӧсна мый тіянӧс сдайтісны менам попечение улӧ, мунамӧй менам купеӧ! — Авдотьялысь сумкасӧ кутысь мужичӧй мӧдӧдчис вагонӧ,
Авдотья восьлаліс сы бӧрся.
Вагонын вӧлі дзескыд да жар.
Унапӧлӧс гӧлӧсъяса, негора да ӧтмоза сёрнитӧм тыртліс сійӧс вевдорӧдзыс.
Кӧлесаяслӧн ӧтмоза стучитӧм шы пыр кывлісны торъя кывъяс да горӧдӧмъяс, и Авдотьялы кажитчис, мый тӧвзьӧ оз вагоныс, оз поездыс, оз йӧзыс, а помтӧм поток тӧвзьӧ водзӧ да шумитӧ рӧвнӧй, вына шумӧн.
— Дзескӧдчыштӧй! — шуис мужичӧй.
— Ещӧ пассажиркаӧс вайӧді.
— Пӧжалуйста!
Доршасьысь синваа, гӧлубӧй синъяса, ичӧтик тушаа, банйӧм чужӧма нывбаба вешйыштіс да сетіс Авдотьялы места.
Авдотья пуксис.
— Эй, ӧдзӧссӧ!
Коді сэні восьтіс ӧдзӧссӧ? — гора кыз гӧлӧсӧн горӧдіс Авдотьялӧн спутникыс, и сэки омӧльджыка заводитліс кывны вагонса уна гӧлӧса сёрниыс.
Мужичӧйыс сулаліс веськыда Авдотья водзвылын да видзӧдіс сы вылӧ.
Сылӧн сьӧд кучик пальтоа паськыд фигураыс тупкыліс векньыдик проходсӧ ставнас, киясыс сылӧн вӧліны зепъясас.
Сійӧ асьсӧ кутіс свободнӧй уверенностьӧн, а нелямын арӧса, зэв здоров мортлӧн ыджыд чужӧм вылын тӧдчис бур да неуна сералыштана внимание.
Став сертиыс тыдаліс, мый вагонын сійӧ чувствуйтӧ асьсӧ гортас моз, мый сылы ветлӧм-мунӧмыд привычнӧй да радейтана делӧ.
— Некыдзи онӧ вермӧй успокоитчыны?
Карӧ мунанныд?
— Карӧ...
Авдотья и збыльысь век на ещӧ эз вермы успокоитчыны Угреньса уличаяс кузя котӧртӧмысь да вунӧдны переживайтӧм волнениеяссӧ.
— Бур, бур...
Свободнӧя, быттьӧ рӧвнӧй местаӧд восьлалігтыр, мужичӧй прӧйдитіс проходті, кытчӧ вӧлі пукталӧма мешӧкъяс да бидонъяс, да пуксис ӧшинь дорӧ.
Ӧшинь сайын, поездыскӧд ӧтсудтаын, лэбӧ асъя гӧрд шонді.
Кор поездыс муніс видзьяс вывті, шондіыс надзмӧдліс мунан ӧдсӧ да кывтіс сы бӧрся тэрмасьтӧг да рӧвнӧя; кор поездыс пырліс вӧръясӧ, шондіыс тӧвзис лэбач моз, пуяс костӧд тыдовтчывліг да пу йывъяс сайӧ вошлавліг.
Авдотьялы уна во чӧж нин эз удайтчыв ветлыны кӧрттуй кузя, и ӧні сылы ставыс кажитчис выльторйӧн: и уна йӧзлӧн сёрниыс, и вагонлӧн дрӧгниталӧмыс, и ӧшинь сайын ӧдйӧ лэбысь шондіыс.
Первойсӧ сійӧ эз рӧзьнит чужӧмъяссӧ да сёрнияссӧ — ставыс сӧльнитчыліс ӧтлаын мунысьӧ, и сӧмын вочасӧн рӧзьнитчисны торъя фразаяс да горӧдлӧмъяс.
Общӧй шум пӧвстысь кыськӧ перегородка сайсьыс кыліс дрӧжжитысь гӧлӧс:
— И кыдзи мӧдіс сійӧ кыпӧдчыны, кыдзи мӧдіс!
Шепъясыс весьт кузяӧсь!
Сэки локтіс Олюшка дорӧ сійӧ агрономыс, коді паныд мунліс сылы, да мыжа морт моз шуӧ...
Гӧлӧсыс воши шум пӧвстӧ, а сы пыдди кылісны да ёна юрӧбтісны зэв гора да яснӧй кывъяс:
— Менам заготовка эз на помась, а район шуӧ: давай трелюйтны!
Латшкӧс тушаа том морт, коді пукаліс Авдотьялы паныд, сьӧлӧмсяньыс сёрнитіс да ӧвтчис кияснас.
Сійӧ вӧлі гажакодь.
Сы вылын чурвидзис выль полушубок и, быттьӧ изйысь вӧчӧмаӧсь, сулалісны чукрасьыштӧм на еджыд гынсапӧгъясыс.
Сылӧн банбокъясыс ыпъялісны, вӧліны нывлӧн моз сӧстӧма банйӧмаӧсь, и кажитчӧ, мый сылӧн чужӧмыс сэтшӧм жӧ вылиник, ён, новлытӧм, кутшӧмӧсь полушубокыс да гынсапӧгъясыс.
— Меным колӧ этшавылӧ кӧкъямыс бригада, — водзӧ висьталіс сійӧ, — а менам уджалӧны нёль да джын.
— Комплектуйт... — ӧшинь вылысь синсӧ вештывтӧг гора кыз гӧлӧсӧн шуис кучик пальтоа морт.
— А ме ог комплектуйт али мый?!
— юрӧбтіс сійӧ жӧ гора да яснӧй гӧлӧсыс. — Ме, Аверьян Макарович, кадрӧвӧй составлы стрӧиті вит керка-коттедж да коридорнӧй системаа общежитие.
Ме, Аверьян Макарович, клуб стрӧита, кутшӧмӧс став район пасьталаысь онӧ аддзӧй!
Орччӧн кыліс настойчивӧй, сералана да шӧйӧвошӧм гӧлӧс:
— Энлы тэ, Ваня друг, со мый меным висьтав!
Но, кыска ме сизимдас тысяча кубометр?
Но, а мый водзӧсӧ?
Сизимдас тысячаысь унджыксӧ юыс жӧ оз лыбӧд!
Крепёж артавтӧг менам сӧмын мачтовкаыс, сӧмын корабельнӧй вӧрыс сё тысячаӧдз!
Но, кытчӧ ме мӧда кыскавны? — сідзжӧ неуна гажакодь, кудриа юрсиа морт, долыдпырысь шай-паймунӧмӧн, шевгӧдіс кияссӧ.
«Вӧрлэдзысьяс мунӧны, — гӧгӧрвоис Авдотья. — Кутшӧм ладаӧсь йӧзыс!
Юыштӧмаӧсь мунӧны, а оз буянитны ни мыйсюрӧ йылысь оз сӧрны.
Винасьыс сӧмын ёнджыка ӧзйӧмаӧсь удж вылӧ».
Вагонын лои ыркыдкодь.
Кӧнкӧ гораа бӧрддзис кага.
— Ӧдзӧссӧ! — властнӧя юрӧбтіс Аверьян Макарович. — Коді сэні кӧдзӧдӧ вагонсӧ?
Вагонын челядь мунӧны!
И, быттьӧ ваӧ шыбитӧм изйысь кытшъяс, паськалісны вагон пасьтала горӧдӧмъяс:
— Ӧдзӧссӧ!
Пӧдлалӧй ӧдзӧссӧ!
Коді оз гӧгӧрво?
Кӧдзыдыс дугдіс пырны.
Аверьян Макарович успокоитчис да мӧдіс видзӧдны ӧшиньӧд.
— Вӧрыс... — мечтайтігтыр нюркнитіс сійӧ минута мысти кыз гӧлӧснас. — Вӧрыс бур!
Хакасскӧй автономнӧй областьын вот татшӧм жӧ.
Зэв озыр край!
Сэні ӧти изшомыс нёльсё во кежлӧ тырмас.
— Со кытысь крепёжтӧ колӧ лэдзны! — ыштӧмӧн шыасис банйӧм чужӧма морт.
— Ме налы крепёж лэдзлі.
Кык составӧн суткинас мӧдӧдлі, и век эз тырмыв.
Весиг серамыд петас... — юраліс Аверьян Макарович. — Ӧти состав мӧдӧда — этша, кыкӧс мӧдӧда — бара этша.
Ӧзйим ми асланым атаманъяскӧд.
Куим состав грузитім — бара кучкисны телеграмма: вай нёльӧдӧс!
— Эг тӧдлы ме, мый Хакасскӧй областьын эм изшом, — шензис кудриа юрсиа морт. — Ме чайтлі, сэні скӧтвидзӧм паськӧдӧма!
— И скӧтвидзӧм сэні ёна паськалӧма.
Арнас видзӧдлан ӧшиньӧд — гӧраяссӧ быттьӧ ковёрӧн шебралӧма: тайӧ ыж табунъяс гӧра вомӧн вуджӧны.
Лун видзӧдан — мунӧны, мӧдӧс видзӧдан — мунӧны, коймӧдӧс видзӧдан — мунӧны!
Мича видзӧднытӧ! — удовольствиеысла Аверьян Макарович читкыртіс синъяссӧ да пыркнитіс юрсӧ.
Авдотья интересӧн кывзіс сылы тӧдтӧм Хакасскӧй автономнӧй область йылысь висьт, коді ӧтувтчыліс му йылысь, вӧр йылысь матысса да тӧдса сёрниясӧ, кыдзи усьӧ степса лӧнь юӧ ылыс гӧраясса шор.
Авдотья горша кыйис торъя кывъяс — сы гӧгӧрса уна морта пуан олӧмлысь сёрнисӧ.
Авдотьякӧд орччӧн пукалысь нывбаба разис нопторсӧ да мӧдіс быдӧнӧс гӧститӧдны семечкиӧн.
Авдотья босьтіс китыр семечки, перйис сумкасьыс сӧчӧнъяс да гӧститӧдіс соседъяссӧ сӧчӧнъясӧн.
Вӧрлэдзысьяс босьтісны морт ӧти сӧчӧнӧн, сёйисны да ошкисны.
Ӧти полустанокын шумӧн да сералігтыр вагонӧ пырисны томйӧз.
На чукӧр шӧрын вӧлі ичӧтик тушаа еджыдіник нывбаба. Сылӧн югыд рудов синъясыс видзӧдісны збоя, и кызіник гора гӧлӧсыс юраліс властнӧя. Нывбабаыс нуӧдіс киӧдыс шинеля тешкодь мортӧс.
Тайӧ мортыслысь синъяссӧ тупкӧма сьӧд ӧчкиӧн, шуйга банбок вомӧныс тӧдчис джуджыд вурыс туй, сылӧн юрыс дугдывтӧг дергайтчис да вомдоръясыс пӧлӧстчывлісны.
Кажитчӧ, сійӧ вежыньтліс вомдоръяссӧ сы вӧсна, мый сійӧ весьшӧрӧ зілис кутны тайӧ дергайтчысь юрсӧ.
Пельпом саяс сылӧн ӧшаліс гудӧк.
Сійӧ эз шу ни ӧти кыв, но сійӧс аддзысьяс ставныс чӧв ланьтісны.
Тайӧ мортыскӧд, шинельыскӧд да дергайтчысь юрыскӧд тшӧтш вагонса гажа да куслытӧм пуан олӧмӧ пырис война йылысь ловъя казьтылӧм. Войнаыс вӧлі неважӧн на, но кажитчис нин помтӧм ылыссаӧн, коді колис быдӧн вылӧ вушйытӧм след и век жӧ воштіс нин реальностьсӧ.
Сійӧ вӧлі тайӧ войнаыслӧн посланецӧн.
Сыкӧд тшӧтш пырис мыйкӧ важнӧй да тревожнӧй, мый йылысь оз позь вӧлі вунӧдны.
Сійӧ кыліс немвиччысьтӧм ланьтӧмсӧ, и полана нюм — синтӧмлӧн нюм — нето гажтӧм, нето корана вӧрзьӧдыштіс сылысь вомдоръяссӧ.
— Татчӧ, ёртъяс!
Татчӧ, Миша!
Тані быдӧнлы местаыс тырмас, — долыдпырысь шуис еджыдіник нывбаба, видзчысигтыр пуксьӧдіс шинелясӧ да стрӧга видзӧдліс йӧз вылас, быттьӧкӧ водзвыв ӧлӧдіс лишнӧй кывъяс да вопросъяс шуӧмысь.
Пырысьяс шумитігтыр пуксялісны.
— Тайӧ нӧ кодъяс ті лоанныд? — тӧдны кӧсйис старушка.
— Ми самодеятельнӧй коллектив, — достоинствоӧн вочавидзис еджыдіник нывбаба. — Мунам неылӧдз, мӧд станцияӧдзыс, выступайтны вечер вылын колхозникъяс корӧм серти.
— А ті случайнӧ абу Алексеев? — ёна интересуйтчигтыр бергӧдчис гудӧкасьысьлань Аверьян Макарович.
— Алексеев и эм! — нюммуніс шинеля морт воддза мозыс жӧ небыдика да падъялігтыр.
— Рад тіянкӧд тӧдмасьны!
Аверьян Аверьянов — лесоучастокса начальник.
Унатор тіян йылысь кывлі.
И пыр жӧ некымын гӧлӧс шыасисны:
— И ми кывлім!
— Тіян йылысь кывлім, а тіянлысь кывзыны эз удайтчыв.
Минута мысти быдӧн нин тӧдісны, мый Михаил Алексеев — став район пасьтала тӧдса гудӧкасьысь да сьылысь, мый сійӧ ачыс сочиняйтӧ сьыланкывъяс и ачыс бӧрйӧдлӧ налы музыка, мый сійӧ вӧлі ранитчӧма Берлин дорын, мый еджыдіник нывбабаыс — сылӧн гӧтыр да мый налӧн эм кык арӧса пи, кодӧс ветліганыс кольлывлӧны бабушка ордас.
Торъя радуйтчӧмӧн ӧні видзӧдісны гудӧкасьысь вылӧ, торъя пӧся да уважениеӧн сёрнитісны сы гӧтыркӧд, — гӧтырыс быттьӧ ӧти здукӧн быдмис пассажиръяс син водзын и сразу лои тӧдчанаджыкӧн да интереснӧйджыкӧн.
Ставныс кутісны корны гудӧкасьысьӧс сьылыштны.
Сійӧ, тыдалӧ, рад вӧлі тайӧ корӧмъясыслы, лои кыпыдджык, гӧрдӧдыштіс да бергӧдчис гӧтырланьыс:
— Мый эськӧ меным сьывны, Лидуша?
— Сьылӧй сьӧлӧм вӧрзьӧданаӧсджык, — корис старушка, — сэтшӧмӧс, медым йиджис сьӧлӧмӧдз...
— Сьыв, Мишенька, ассьыд выльтӧ... — шуис гӧтырыс.
Гудӧкасьысь босьтіс пельпом сайсьыс гудӧксӧ.
Гудӧклӧн лэчыд, нюркйӧдлысь да чуксалана шы лэбыштіс вагон пасьталаті.
Пыр жӧ ставныс ланьтісны.
Орчча купеясса йӧз локталісны матӧджык да кытшалісны гудӧкасьысьӧс.
Сійӧ ӧдйӧ бӧрйӧдліс ладъяссӧ да вынӧн топӧдіс мексӧ.
Гудӧкыс дженьыдика дрӧгнитіс нораа да пыр жӧ сявкнитіс переливӧн; раздольеӧн да удаллунӧн ӧвтыштіс тайӧ переливсьыс.
Здук кежлӧ кымын кык чувство — шог да удаллун — тышкасисны ӧта-мӧдыскӧд, сэсся быттьӧкӧ ладмисны, и рӧвнӧй, ӧтмоза киссьысь мелодия, коді вӧлі тыр ыджыд мужествоӧн, мӧдіс кывны вагонын.
Тайӧ дженьыдик аккордас вӧлі висьталӧма став войнасӧ, и медводдза ыджыд шоглун, и став страна пасьталаті разалысь вынйӧра чукӧстчӧм, кор йӧзыс чукӧрӧн-чукӧрӧн мунісны военкоматъясӧ, и кутны позьтӧм, вынйӧра наступление.
Ставсӧ тайӧс вӧлі обобщитӧма да висьталӧма, но тайӧ общӧй висьталӧмас ещӧ эз на вӧв ловъя вир-яйыс, ловъя морт судьбаыс.
И йӧзыс виччысигмоз чошкӧдісны пельяссӧ.
Гудӧкасьысь пыркнитіс юрсӧ, кыпӧдіс чужӧмсӧ да заводитіс сьывны неуна чирӧм, но ён гӧлӧсӧн, коді йиджис сьӧлӧмӧдзыд:
Ме воин и ранитчи бойын,
Эн бӧрд, менам донаӧй, эн,
Лёк вӧрӧгысь тэнӧ тшӧтш дорйи
Странанымӧс дорйигӧн ме.
Гудӧкасьысьлӧн синъясыс вӧлі джынвыйӧ куньсаӧсь, юрыс дугдіс дергайтчыны.
Талунъя ыджыд радлун пыр сьыланкывйын век ёнджыка юраліс кольӧм грознӧй кадыс.
Сійӧс эз позь торйӧдны талунъясьыс,
сійӧ тӧвзис дзик тыр вагонын, тайӧ мортас да сылӧн сьыланкывъяс воплотитчӧмӧн.
Сійӧ сьыліс куплет, ланьтіс, а гудӧкыс выныштчӧмӧн повторитіс мелодиясӧ и сэки жӧ быттьӧ шуаліс кывъяссӧ.
Шыясыс тӧвзисны ӧтлаын вагоныскӧд да сэні пукалысь йӧзкӧд, и визулыс налӧн вӧлі сэтшӧм жӧ унапӧлӧс гӧлӧса да кутны позьтӧм, кутшӧм и вагон олӧмлӧн визулыс, коді шымыртіс Авдотьяӧс.
Ставныс пукалісны вӧрзьӧдчывтӧг.
Ставныс чӧв олісны, найӧс шымыртісны ӧткодь мӧвпъяс, найӧ лоины матыссаӧн, кыдзи лоӧны матыссаӧн ӧткодь судьбаа йӧз, общӧй бедаӧс уджӧн да честьӧн вермысь йӧз.
Мӧвпъяс вӧліны ӧткодьӧсь да ёрта-ёртныслы гӧгӧрвоанаӧсь.
И тайӧ мӧвпъясыс кӧртысь крепыдджыка матыстісны да ӧтувтісны йӧзсӧ.
Гудӧк ланьтіс, а гӧгӧр пыр на ещӧ чувствуйтчис сьыланкыв.
Ставыс тані кутіс кажитчыны мӧдногаӧн.
Ставныс мӧдісны чувствуйтны, мый тайӧ вагонас мунӧны оз прӧстӧ полеводъяс, животноводъяс, вӧрын уджалысьяс, а аслыспӧлӧс тэчаснога йӧз, кодъяс вермисны и вермасны любӧй врагӧс любӧй тышын.
Ньӧжйӧник бӧрдіс старушка, вазьӧм синъяссӧ эз чышкав Авдотья.
Весиг томйӧз, кодъяс оз нин первойысь кывны тайӧ сьыланкывсӧ, ланьтісны.
Поезд мӧдіс мунны ньӧжйӧджык.
— Но вот и воим... — очаруйтчӧмсӧ торкигмоз шуис еджыдіник нывбаба. — Мунам петанінланьыс, Миша!
Быдладорсянь гудӧкасьысьлы нюжӧдісны кияссӧ да зэв унаӧн корисны сійӧс гӧститны.
Кор Алексеев муніс, Аверьян Макарович кыпӧдіс копыртӧм юрсӧ да думыштчӧмӧн шуис:
— Дона морт!..
Медбурсӧ, мый эм йӧзлӧн, сійӧ тӧдмалӧ да сьылӧ.
— Вунӧді ме сійӧс корны аслам лесоучастокӧ, — шыасис банйӧм чужӧма морт. — Но ме сылы письмӧ гижа.
Командируйта ме сійӧс миян клубӧ, пукта жалӧваньӧ квайтсё шайт.
Медым самодеятельность котыртӧ да вӧрлэдзысьяслы сьыланкывъяс сьылӧ...
— Мый нӧ сійӧ квайтсё шайтыд?!
— чеччыштіс коймӧд полка вылысь здоровьеӧн ыпъялысь чужӧма томиник ныв. — Ми пӧдругакӧд обточка вылын босьтлывлам кык тысячаӧдз.
Ӧтчыд кык тысяча да джын воліс.
Маруся, а Марусь, декабрын, али мый, кык тысяча да джынсӧ босьтлім?
— Январын, — кыліс вылісянь.
— Дивӧ, миян купеын «тысячнӧй» нывъяс мунӧны, а ми огӧ и тӧдӧй! — радуйтчана-шензяна гӧлӧсӧн шуис кудриа морт.
Ныв лӧсьӧдыштіс дона пухӧвӧй шальсӧ, нёдзовтчигмоз тапкӧдыштіс выль ботыа кокъяснас, задоритӧмӧн видзӧдліс вӧрлэдзысьяс вылӧ да заводитіс сьывны:
Вывті кузьӧсь пожӧм пуяс,
Шыльыдӧсь да веськыдӧсь.
Ставным ми тысячнӧй нывъяс —
Вӧрлэдзам, ог весь олӧй.
«Сразу тӧдан вӧрлэдзысь нывъясӧс, — думайтіс Авдотья, — пасьтасьӧмаӧсь бура, збойӧсь, самостоятельнӧйӧсь.
Олӧны вӧрын, ылын батьмамсьыныс, компания налӧн ыджыд, уджыс мужичӧй, деньга получайтӧны уна, мыйла налы не ышнясьны?»
— Плантӧ ті кыдзи выполняйтанныд, «тысячнӧйяс»?
— стрӧга да ошкытӧмпырысь юаліс Аверьян Макарович.
— Прӧста сьӧм огӧ получайтӧй.
Ӧд абу сэтшӧм-татшӧмӧсь! — ӧбидитчис ныв. — Пятилеткалӧн нёльӧд воын олам!
Стахановскӧй слёт вылӧ именнӧй вызов эм.
— Тайӧ бур!
Та йылысь интересӧн позьӧ кывзыштны!
А то «тысячаяс» да «тысячаяс»!
Аддзӧмныд, мыйӧн ошйысьны!
— Кӧсйысьӧны Москваӧ ыстывны.
Кывлінныд Луша Соболева йылысь?
Сійӧс комсомоллӧн ЦК-ӧ корисны.
Орчча сиктысь нывкаыс.
— Тайӧ кутшӧм Соболева?
Коді тай куимсё процентӧн плансӧ тырталӧ?
— Сійӧ и эм.
А мыйла сылы куимсёӧн не сетны?
Сылӧн выль конструкцияа электропилаяс да тырвыйӧ механизируйтӧма.
Ми, гашкӧ, сы местаын кӧ, сетім эг куимсёӧс, а витсёсӧ ставнас.
Маруся, мыччы леденцысӧ.
Видлӧй!
Шоманикӧсь!
— А менам моньӧй таво награда получитӧма шабдіысь.
Ветлі ме сы ордӧ быттьӧкӧ гӧститӧм могысь и сэки жӧ колхозсянь командировка кузя, опыт босьтӧм могысь, сідзкӧ.
— Уна-ӧ босьтӧмаӧсь шабдісӧ? — интересуйтчис банйӧм чужӧма морт.
Авдотьялы окота лои висьтавны сыкӧд мунысьяслы, мый сійӧ сідзжӧ оз прӧстӧ мун, а государственнӧй делӧ кузя.
Сійӧ некор на эз ветлы командировкаӧ да гордитчис аслас командировочнӧйӧн.
Сійӧ кыскис удостоверениесӧ, веськӧдіс сійӧс, кыйис лӧсялана кад да шуис:
— Ме командировка кузя жӧ муна.
Райкомсянь менам командировкаыс.
Аверьян Макарович босьтіс удостоверениесӧ, бура лыддис сійӧс да ошкыштіс:
— Курсъяс вылӧ, сідзкӧ?
Бур делӧ.
Ті нӧ фермаын уджаланныд?
— Ме заведующӧйӧн уджала.
Авдотьялысь подробнӧя юасисны ферма йылысь, скӧт состояние йылысь.
Сійӧ ӧтвечайтіс волнуйтчигтыр, быттьӧкӧ отчитывайтчис йӧз водзын, кодъяс правӧсь требуйтны сысянь отчёт.
— Велӧдчыштӧй! — сёрни помас шуис Аверьян Макарович. — Тіян киын абу кык-куим мӧс, а уна сё.
Велӧдчытӧг тіянлы оз позь.
Но, да курсъяс вылын тіянӧс велӧдасны.
«Кутшӧм самостоятельнӧй да тӧлка!
Став сертиыс тыдалӧ — партийнӧй морт», — Аверьян Макарович йылысь думайтіс Авдотья.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый поездыс вӧлі пригороднӧй и йӧзыс мунісны ӧтлаын сӧмын некымын час на, найӧ чувствуйтісны нин асьнысӧ эз быдӧн ас кежаныс пассажиръясӧн, а ӧти коллективӧн, коді организуйтчис дженьыдик кад кежлӧ, но выдвинитіс нин ассьыс вожакӧс, Аверьян Макаровичӧс, лӧсьӧдіс нин ассьыс порядокъяс, обычайяс да правилӧяс.
Тайӧ коллективас долыд вӧлі и гӧститӧдны ӧта-мӧднысӧ, и висьтавлыны ас йывсьыныс, и интересуйтчыны мукӧдъясӧн, и тӧждысьны сы йылысь, медым эз восьсӧн видзны ӧдзӧссӧ.
Авдотья ыджыд интересӧн видзӧдіс да кывзіс ставсӧ, мый вӧчсис да висьтавсис тайӧ выль обществоас.
Мачтӧвӧй вӧр, Хакасияса изшом, раненӧй йылысь сьыланкыв, Луша Соболева, кодӧс корӧмаӧсь комсомоллӧн ЦК-ӧ, — ставыс тайӧ быттьӧкӧ вӧліны ыджыд олӧмлӧн гыясыс, а тайӧ олӧмыс гыаліс сы гӧгӧр да быд боксянь ойдӧдліс векньыдик вагонсӧ.
«Паськыда олӧны йӧзыс... — думайтіс Авдотья. — Бура олӧны...
А ме нӧ мый?
Мыйла нӧ ме некыдз ог вермы лад вылӧ вайӧдны ассьым олӧмӧс?»
Аскӧдыс мунысьяс пӧвстысь сійӧ аддзис не ӧтка симпатичнӧй либӧ несимпатичнӧй йӧзӧс, но торйӧдны позьтӧм да зэв ыджыд коллективӧс — народӧс, коді тӧрыт, сплотитчӧмӧн да ӧти ловшыӧн лолалӧмӧн, победитіс вывті сьӧкыд войнаын, коді талун сідзжӧ дружнӧя, кыдзи ӧти, радуйтчигтыр да сьӧлӧмсяньыс уджаліс да кыпӧдіс страналысь овмӧссӧ.
Авдотья эз вермы эськӧ тайӧ ставтор йывсьыс висьтавны кывъясӧн, но сійӧ чувствуйтіс буретш тадзи, и сы вӧсна юрас сылы воис мӧвп:
«Вот эськӧ висьтавны тайӧ йӧзыслы дзик веськыда аслас став беда йывсьыс.
Со, мися, кутшӧм менам положениеӧй, бур йӧзӧй, и ог вермы думыштны, мый меным вӧчны!
Кыдзи, мися, ті меным сӧветуйтанныд, сідзи мед и лоас».
Но сійӧ нинӧм эз висьтав, а сӧмын пыр ёнджыка кывзіс сы гӧгӧрын кылысь ланьтлытӧм сёрнияссӧ.
Поезд содтіс ӧдсӧ и тӧвзис пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык, йӧзыс пыр ӧтарӧ варовмисны да сёрнитісны пыр пӧсьджыка.
И Авдотьялы бара кажитчис, мый тайӧ оз поезд, а олӧмыслӧн кутны позьтӧм визулыс босьтіс сійӧс да лэбӧдӧ ас бӧрсяыс.
«Кор нӧ татшӧмыс вӧлі? — дум вылас зілис уськӧдны сійӧ татшӧм сяма ощущениесӧ. — Вӧлі коркӧ важӧн нин татшӧм сямаыс, а мый — некыдзи ог вермы думыштны.
Али вӧтӧн татшӧмсӧ аддзылі?
А, дум вылӧ уси!
Тайӧ жӧ тётя Груня дырйи сола тыын вӧлі!»
Сизим арӧсӧн Авдотья ветліс гӧститны ылысса рӧдня ордас, и тьӧткаыс нуӧдліс сійӧс купайтчыны сола тыӧ.
Авдотья таӧдз омӧля купайтчывліс, — ас чужан сикттіыс визувтліс сӧмын векньыдик, ичӧтик ютор.
Джуджыд тысьыс повзис нывка да сулаліс постор вылын.
Ыджыд тушаа, паськыд шань чужӧма Груня тьӧткаыс пукаліс из вылын, сюяліс кӧсынка улас дзор юрсисӧ да шуаліс:
— Мый полан, Дуняшка?
Чеччышт да вартчы!
Эн пов, миян тыӧ кӧть и кӧсъян — он вӧй!
Дуня чеччыштіс, заводитліс вартчыны и друг шензьӧмпырысь кутіс чувствуйтны, кыдзи шоныд сук ваыс кытшаліс сійӧс да быттьӧ кипыдӧс вылын лэптіс веркӧсас.
Тушаыс лои кокниӧн, и ки-кокыс быттьӧ асьныс мӧдісны вӧрны.
Тыыс качайтіс Дуняӧс, сійӧ радысла да шензьӧмысла сераліс и серам пырыс кыліс, кыдзи Груня тьӧткаыс бурпырысь, ладӧн шуаліс:
— Сук да сола да шоныд тыным, тайӧ гыыс оз вӧйт, кӧть кокад гира кӧрталӧма — оз лэдз вӧйны, веркӧс вылас кыпӧдас.
Тайӧ ставыс быд посниторйӧдз сэтшӧм немвиччысьтӧг бура сувтіс Авдотья син водзӧ, мый Авдотья здук кежлӧ куньтыртліс синъяссӧ.
Кадыс муніс тӧдлытӧг, и кор матыстчисны карланьыс, Авдотья шензьыштіс:
— Воим нин!
Прӧщайтчигас сійӧ шуис вагонса компаниялы ставныслы:
— Воланныд кӧ миян районӧ — пыралӧй гӧститны!
— А ті энлӧй прӧщайтчӧй миянкӧд, — шыасис Аверьян Макарович, — ми тіянӧс дзик колхозникъяс керкаӧдз нуӧдам.
Колхозникъяс керкаын карса ног пасьтасьӧм тэрыб морт видзӧдліс сы удостоверение вылӧ да шуис мичаник чужӧма нывлы:
— Надя, нуӧдӧй командировочнӧйӧ.
Дуняӧс вайӧдісны гажа комнатаӧ, кӧні сулалісны никелируйтӧм кык крӧвать да стенас ӧшаліс ыджыд зеркалӧ.
Пызан саяс пукаліс олӧма нывбаба. Сійӧ вӧлі Любава кодь кымын — сы кодь жӧ статя да сы кодь жӧ стрӧг чужӧма.
Нывбаба нюммуніс Авдотьялы:
— Но вот и бур, мый воинныд, меным гажаджык лоӧ!
А велавтӧгыд ӧтнадлы комнатаын гажтӧм.
Аскиӧдз миянлы вӧчны нинӧм, а асывнас мунам занятиеяс вылӧ.
Надя лӧсьӧдыштіс крӧвать вылысь юрлӧсъяссӧ.
— Тайӧ тіян койканыд, и тумбочкаыс сідзжӧ тіян.
Овмӧдчӧй татчӧ.
Тіянлы кӧ ковмас мыссьыны либӧ чай юыштны, то тайӧс позяс.
Авдотья видзӧдліс лым еджыд бельёӧн вевттьӧм мича крӧвать вылӧ, кӧні вӧліны кык юрлӧс, да юаліс:
— Уна-ӧ нӧ тайӧ кутас сулавны суткинас?
— Ньӧти оз, — нюммуніс Надя.
Командируйтӧм курсантъяслы сетсьӧ общежитие, — шуис Авдотьялӧн соседкаыс. — Мунамӧй, ме тіянӧс мыссянінӧ нуӧда...
Мыссьӧм бӧрын да паськӧмсӧ вежӧм мысти Авдотья аслас соседкаыскӧд ӧтлаын юис чай да наслаждайтчис гажа да сӧстӧм тайӧ бокӧвӧй комнатанас, коді друг лои сылӧн асласӧн.
Чай бӧрын Авдотья, соседкаыс сӧветуйтӧм кузя, муніс курсъяс вылӧ, медым сувтны учёт вылӧ да получитны столуйтчӧм вылӧ талонъяс.
Курсъясыс вӧліны сельскохозяйственнӧй институтын.
Авдотья любуйтчыштіс колоннаяса зэв ыджыд зданиеӧн, кайис паськыд пос тшупӧдъяс кузя да пырис.
Гора коридоръясын вӧліны уна зонъяс да нывъяс.
Найӧ чувствуйтісны тані асьнысӧ гортаныс моз, гораа сёрнитісны, сералісны да ставныс кытчӧкӧ тэрмасисны.
Уна кузь коридоръясті ветлӧдлӧм бӧрын Авдотья муртса аддзис курсъяслысь помещениесӧ, но ӧдзӧсыс вӧлі игана, и кутшӧмкӧ нывбаба висьталіс сылы, мый курсъясса секретарь локтас часджын мысти.
Ставсӧ тӧдмавны кӧсйӧм могысь Авдотья водзӧ ветлӧдліс коридоръяс кузя.
Сійӧ муніс ньӧжйӧник да видзӧдаліс восьса ӧдзӧсъясӧд.
Ӧдзӧс сайясысь тыдовтчылісны зэв сӧдз жидкостьяс тыра тешкодя нюкльӧдлӧм стекляннӧй сосудъяс, подставкаяс вылын животнӧйяслӧн жервидзысь скелетъяс, гӧгӧрвотӧм зэв гырысь таблицаяс.
Сылы вӧлі ӧбиднӧ, мый сійӧ тані бокӧвӧй морт, и кажитчис — гӧгӧрвотӧм таблицаясыс и жидкостьяс тыра сосудъясыс ӧттшӧтш и кыскӧны ас дораныс, и эльтӧны сійӧс, и оз сетчыны сылы.
«Тайӧ жӧ ставсӧ позьӧ тӧдмавны! — зумыштчӧмӧн думайтіс сійӧ. — Тайӧ нывъясыс да зонъясыс, буракӧ, сэтшӧм жӧ колхозникъяс».
Сылы окота вӧлі чувствуйтны асьсӧ тані свободнӧя да кӧзяин ногӧн, кыдзи найӧ.
Ӧти ӧдзӧсысь сійӧ аддзис гижӧд «Буфет» и любопытство ради пырис.
— Мый тіянлы, гражданочка? — меліа юаліс вузасьысь.
Авдотья яндысис висьтавны, мый сылы нинӧм оз ков, босьтіс стӧкан чай да пуксис.
Буфетыс вӧлі пӧшти тыртӧм, сӧмын матысса пызан сайын пукалісны куим мужичӧй.
Ӧти мортыс вӧлі косіник, кузь тушаа, нырыс кутшлӧн кодь, вӧсньыдик синлапъясӧн тупкыштӧм сьӧдов синъясыс зэв мылькъяӧсь, и сылӧн юрыс дзоньнас вӧлі вугралысь ыджыд лэбач юр кодь;
мӧдыс вӧлі ичӧтик тушаа, банйӧм чужӧма да тэрыб, а коймӧдыс — шензьӧмпырысь да долыда кыпӧдӧм синкымъяса кыз морт.
Авдотья кутіс кывзыны налысь сёрнисӧ.
Найӧ сёрнитісны клевер семенникъяс йылысь.
Тайӧ темаыс волнуйтіс Авдотьяӧс: колхозас налӧн эз вӧв ставыс лючки семенникъяс кузя.
— Абу сідз, Евгений Евгеньевич, — сёрнитіс ичӧтикыс, — кӧть и клевер кузя ті Союзын медбур специалист, но тайӧ случайын ме ог вермы сӧгласитчыны тіянкӧд.
Лэбач чужӧма морт муртса вӧрзьӧдыштіс сьӧдов синлапъяссӧ да неокотапырысь, быттьӧ сылы сьӧкыд вӧлі сёрнитнысӧ, шуис:
— Практикаӧн прӧвериттӧм, абстрактнӧй возражение — абу возражение.
Найӧ водзӧ сёрнитісны, а Авдотья кывзіс налысь да думайтіс:
«Клевер кузя Союзын медбур специалист!
О, господьӧ, кутшӧм случай веськалі!
Абу лӧсьыд сыкӧд сёрнитнысӧ, но оз жӧ позь и сёрниттӧг овны татшӧм случай дырйи!
Юала!
Юала!
Бурӧсь кӧ йӧзыс, то оз дивитны, а омӧльӧсь кӧ, мый меным налӧн дивитӧмӧдз?
Юала!»
Сійӧ чышкыштіс вомдорсӧ носӧвикӧн, лӧсьӧдчыштіс, сюрис стрӧка, кыпӧдіс зэв гырысь дзирдалысь синъяссӧ да смела суитчис на сёрниӧ:
— Ті менӧ извинитӧй, мый тіянӧс торка, а сӧмын миян колхозын дзик сідз жӧ!
Ӧти клевер му вылын семенникъяс — кӧть содзтырӧн курав, а мӧд му вылын клеверыс ньӧти оз вай кӧйдыссӧ,
сӧмын турун быдмӧ!
Беда!
Сёрнитысьяс ланьтісны да видзӧдлісны Авдотья вылӧ.
Найӧ аддзисны кузьмӧсіник кельыд чужӧм, волнуйтчӧмысла сійӧ неуна банйыштӧма. Сылӧн вӧліны гырысь лӧз синъяс.
Чужӧмыс абу нин том, но сылӧн чертаясыс вӧліны ещӧ челядьлӧн кодь на омӧля выразитӧмаӧсь; чужӧмыс быттьӧкӧ мыччысьӧма асъя ру пыр, и та вӧсна сылӧн визьясыс эз сэтшӧма тӧдчыны, и чужӧмыс вӧлі мыйкӧ асъя кодь сӧстӧмӧн.
Первойя здукас сёрнитысьясӧс шензьӧдіс тӧдтӧм колхозницалӧн сёрниӧ немвиччысьтӧм суитчӧмыс, но сэки жӧ найӧ казялісны, мый сійӧ сідзжӧ сьӧлӧмсяньыс интересуйтчӧ делӧнас, кыдзи и найӧ асьныс, да гӧгӧрвоисны сійӧс.
А Авдотья надеяпырысь видзӧдіс на вылӧ да падъявтӧг водзӧ висьталіс:
— И мый вӧсна эськӧ тайӧ, ми некыдз огӧ вермӧй гӧгӧрвоны.
Районнӧй агрономъясӧс корлім — нинӧм эз вермыны объяснитны.
Наукаын пӧ помкасӧ абу на тӧдмалӧма.
— А ті кытысьӧсь?
— Ме Угренскӧй районысь, «Первой май» колхозысь.
— А пасекаястӧ ті нулінныд клевер вылӧ? — шыасис медся кызыс.
— Нулім.
Збыль, пасекаяс миян абу озырӧсь, ставыс сӧмын сизим улей.
Но ме шуа веськыда: миян мазіясысь этша пӧльзаыс.
abu
Кор пуксяс вӧлі мазіыс цветок вылӧ, ме сэк копырта юрӧс да видзӧда сы вылӧ увдорсяньыс.
Авдотья лэптіс пызан дӧра весьтӧ кисӧ, копыртіс юрсӧ да боксянь видзӧдліс кипыдӧс вылас. Тайӧн сійӧ петкӧдліс, кыдзи видзӧдӧ мазі вылӧ увдорсяньыс.
Здук дырся тайӧ жестас вӧлі сы мында природнӧй, вежӧрттӧм мичлун да сэтшӧм надеяпырысь да серьёзнӧя видзӧдісны нывбабалӧн лӧз синъясыс, мый ставныслӧн петіс сы вылӧ нюмыс.
— Но и мый? — тэрмӧдліс кыз морт.
— А оз босьт сійӧ пыдісьыс! — висьталіс Дуня, — Шмель — сійӧ мӧд делӧ!
Сійӧ став цветоксӧ пузувтас.
— Пуксьӧй миян пызан сайӧ! — тшӧктіс кузь тушааыс.
Сійӧ лои кыпыд, сылӧн синлапъясыс лыбыштісны, и юрыс ньӧти нин эз вӧв унзіль лэбач юр кодь, — мӧдарӧ, ёсь чертаяса чужӧм вылас, мылькъя лэчыд синъясас тӧдчыны пондіс кутшӧмкӧ кутны позьтӧм ярлун.
— Вайӧй жӧ тӧдмасямӧй.
Академик Петров, а тайӧ менам другъяс: профессор Толстов — аддзанныд, сылӧн тэчасногыс дзик ов сертиыс — и профессор Лукин.
— Зэв приятнӧ, — шуис Дуня.
— А ме Первомайскӧй колхозысь.
МТФ-ын заведующӧй.
Менам овӧй Бортникова.
Авдотья рад лои, мый сылӧн выль тӧдсаясыс, кыдзи сійӧ и виччысис, вӧлӧмаӧсь бур да тӧдысь йӧзӧн и унатор вермасны сӧветуйтны, да пуксис на дінӧ пызан сайӧ.
— А кутшӧм муяс вылын тіян клеверныд? — юаліс Петров.
— Суглинокъяс вылын.
Миян быдлаын суглинок.
Ӧти клевер муыс керӧсын, мӧдыс — увтасінын, нюр дорын.
— А ті энӧ видлӧй вужъяссӧ?
Энӧ видлӧй, кутшӧм вужъясыс клеверыслӧн увтасінас и кутшӧмӧсь керӧсас?
— Мыйла эгӧ видлӧй?
Видлім!
Нетшыштам вужнас да и видзӧдам, кӧні кутшӧмӧсь.
Ёна торъялӧны.
— Но, а мыйын нӧ торъялӧмыс?
Пыр ӧтарӧ найӧ варовмисны.
— Вот, Александр Данилович, — шуис Лукинлы Петров, — ме жӧ тіянлы шулі: миян наукалӧн дзик ӧти вернӧй туй — сійӧ паськыда йитчыны колхозникъяскӧд.
Ті колхозӧ онӧ мунӧй, но вот колхозыс ачыс локтіс тіян дінӧ!
И кыдзи воиссӧ!
Ті видзӧдлӧй, ӧд сійӧ, — Петров пуктіс ыджыд кисӧ Дуня ки вылӧ, — ӧд сійӧ ставсӧ казялӧма — и кыдзи мазі пуксьӧ клевер вылӧ, и кыдзи шмель, и кутшӧмӧсь вужъясыс увтасінын, и кутшӧмӧсь керӧсын.
Со ме сыкӧд и дас минута на ог сёрнит, а ӧд ме эськӧ сылы любӧй опыт дӧвериті и эг ӧшибитчы эськӧ.
Ті менӧ извинитӧй, мый ме тіянӧс син водзаныд ошка, — шыасис сійӧ Дуня дінӧ, ачыс ёнджыка топӧдіс сылысь кисӧ, — но ӧд ме збыльысь шуа!
Ылын зильӧбтіс звонок.
— Меным кад мунны лекция вылӧ! — шуис Петров. — Но ми тікӧд аддзысьлам на.
Ті пыралӧй ме ордӧ, ме тіянлы сета ӧттор-мӧдтор лыддьыштны. — Сійӧ чеччис, медым мунны, но прӧщайтчигас задержитчис. — Гашкӧ, ті кӧсъянныд пукавны менам лекция вылын?
Тайӧ абу планӧвӧй, абу учебнӧй лекция.
Тіянлы лоӧ сьӧкыдкодь, но ме мӧда висьтавны сідзи, медым гӧгӧрвоана вӧлі тіянлы.
Академик Петровкӧд ӧтлаын Авдотья пырис аудиторияӧ.
«Кӧлдуйтӧма кодь менам талунъя луныс, — думыштіс Авдотья. — Мый окотита, сійӧ и збыльмӧ!»
Часджын сайын на сӧмын сійӧ вежаліс на вылӧ, кодъяс свободнӧя пырӧны институтса аудиторияӧ, а ӧні ачыс спокойнӧя пырис сэтчӧ академик Петровкӧд орччӧн.
Студентъяс встретитісны академикӧс аплодисментъясӧн.
Петров лэптіс кисӧ, медым ланьтӧдны аудиториясӧ, и, кор ставныс ланьтісны, шуис:
— Миянын талун колхознӧй гӧстя.
Кора сійӧс бура примитны да сетны удобнӧйджык места!
Дунялы сетісны местасӧ первой радысь.
Кор ассистентъясыс, Петров индӧд серти, разялісны да ӧшлісны стенӧ таблицаяс, Авдотья видзӧдліс гӧгӧр.
Быдладорсянь сы вылӧ видзӧдісны дружескӧй да любопытнӧй синъяс.
«Кӧсаясыс еджыдӧсь и гартлӧдлӧма менам Катюшалӧн моз жӧ, дай чужӧмыс сылань муныштӧ... — думыштіс Авдотья ӧти ныв йылысь. — Синъясыс кутшӧм сӧстӧмӧсь, дзик жӧ миян Алёшалӧн кодьӧсь...» — думыштіс сійӧ мӧд ныв йылысь.
Пӧшти быд чужӧмысь сійӧ аддзыліс кутшӧмкӧ тӧдса черта, и, гашкӧ, та вӧсна сійӧ пыр жӧ мӧдіс чувствуйтны асьсӧ ас йӧз пӧвстын моз да долыда нюмъяліс сылы нюмъялӧмъяс вылӧ.
— Тіян карандашныд да бумаганыд абу? — юаліс сылысь Катюшалӧн кодь кӧсаяса ныв. — Нывъяс, кодлӧн эм лишнӧй карандаш?
Пырысь-пыр жӧ некымын ки нюжӧдісны Авдотьялы карандаш, бумага, перочиннӧй пурт.
Кор академик матыстчис пюпитр дорӧ, томиник соседкаясыс зілисны пуксьӧдны Авдотьяӧс лӧсьыдджык местаӧ.
— Но, сюрис местаыд? — юаліс Авдотьялысь Петров.
Ӧтвет пыдди сійӧ яндысьӧмпырысь да тэрмасьӧмӧн копрӧдлыштіс юрсӧ.
Академик лэптіс юрсӧ и бара лои ыджыд лэбач кодь, но абу унзіль, а лэбзьыны лӧсьӧдчӧм смел лэбач кодь.
Ставныс ланьтісны.
Авдотья любопытствоӧн да сомневайтчигтыр видзӧдіс Петров чужӧм вылӧ.
Татшӧм выражениеыс вӧлі Любава мужик чужӧм вылын, кор выступайтіс сійӧ доброволецъяс нимсянь 1941 воын, фронт вылӧ мунан лунӧ.
Татшӧм выражениеыс вӧлі Степан чужӧм вылын Победа лунӧ, кор сійӧ сёрнитіс колхознӧй собрание вылын.
Сэки татшӧм выражениеыс вӧлі лӧсялана да гӧгӧрвоана, но ӧні, кор сёрниыс муніс клевер йылысь, нинӧмӧн торъялана, прӧстӧй турун йылысь, сійӧ кажитчис Авдотьялы тешкодьӧн да лӧсявтӧмӧн.
— Став фронтъяс вылын сӧветскӧй наука нуӧдӧ наступление... — заводитіс академик.
— Сӧветскӧй пилотъяс да физикъяс наступайтӧны стратосфера вылӧ, сӧветскӧй океанографъяс изучайтӧны джуджыд мореяс, сӧветскӧй учёнӧйяс тӧдмалӧны быд боксянь атомнӧй ядро, сӧветскӧй мичуринецъяс веськӧдлӧны ловъя клеткаяслӧн протоплазмаӧн.
И ми, сӧветскӧй хлеборобъяс, сідзжӧ нуӧдам дугдывлытӧм наступление миян муяс вылӧ, тышкасям сталинскӧй вит вося планын индӧм уна тонна нянь вӧсна.
Авдотьялы сьӧлӧм вылас воисны академиклӧн кывъясыс:
«Ми, сӧветскӧй хлеборобъяс».
Тайӧ кывъясыс ӧтувтӧны академикӧс и студент-колхозникъясӧс.
«Ми, сӧветскӧй хлеборобъяс», — думсьыс мӧдпӧв шуис Авдотья.
Академик висьталіс чернозёмнӧй да нечернозёмнӧй почваяс йылысь.
— Со! Видзӧдӧй! — кузь указкаӧн сійӧ гӧгрӧдліс стенын ӧшалысь картавывса ыджыд участокъяс гӧгӧр, кодъясӧс вӧлі краситӧма пемыдгӧрд рӧмӧн.
— Тайӧ ставыс нечернозёмнӧй муяс.
Тайӧ муяс вылын шӧркодь урожайыс войдӧр эз вӧв ыджыдджык вит-квайт центнерысь гектар вылысь.
Тані лыа почваяс да дерново-подзолистӧй суглинокъяс. — Академик видзӧдліс Авдотья вылӧ да дженьыдика висьталіс: — Тадзи шусьӧны почваяс, кӧні зернӧвӧйяслы колана совъясыс да веществоясыс этша.
Авдотья тэрмасигтыр довкйӧдлыштіс юрсӧ — тайӧн петкӧдліс, мый сійӧ гӧгӧрвоис, и академик мӧдіс висьтавны водзӧ.
— Уна нэмъяс чӧж тайӧ муясыс нинӧм эз вайлыны и куйлісны пӧшти вежсьывтӧг.
На вылӧ наступление нуӧдӧмӧн ми наступайтам ог сӧмын уна сё тысяча гектар му вылӧ, но самӧй кад вылас, будущӧй ним кузя уна нэмся, важ кад вылас.
И тайӧ наступлениеын миянлы отсалӧны оз пушкаяс, оз танкъяс, оз самолётъяс...
Со миян артиллерияным! — академик индіс таблица вылӧ: сэні мичаа цветитісны Авдотьялы бура тӧдса турунъяс.
— Со миян местаясын ёна паськалӧм водз воысь клевер, — водзӧ висьталіс Петров, — тайӧ торъялӧ сёр воысь клеверысь сійӧн, мый прилистникъясыс сылӧн дженьыдджыкӧсь да паськыдджыкӧсь, а коръяскостса узелыс вит-сизим...
И, Авдотья вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, сійӧ бара дженьыдика висьталіс, мый сэтшӧм прилистникъясыс да коръяскостса узелъясыс.
Часӧн-джынйӧн чӧж лекция лыддигӧн сійӧ ни ӧтчыд эз вунӧдлы дженьыдика да мукӧдӧн казявтӧг объяснитны Авдотьялы быд тӧдтӧм кыв.
Сійӧ муніс лекция вылӧ полігтырйи, мый нинӧм оз гӧгӧрво, но радпырысь да шензьӧмӧн убеждайтчис, мый гӧгӧрвоӧ ставсӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоис эз сӧмын лекциялысь содержаниесӧ, но и народнӧй овмӧсын турун кӧдзӧмлысь тӧдчанлунсӧ и сійӧтор, мыйла, клевер йылысь висьталігӧн, академиклӧн чужӧмыс лолі дзик мӧд кодьӧн.
Впечатлениеясӧн тырӧм, сійӧ воис ас оланінас.
Сылӧн соседкаыс куйліс вольпась вылын.
Крӧватьдорса тумбочка вылысь Авдотья аддзис тетрадь чукӧр да карандашъяс.
— Тайӧ нӧ кодлӧн? — юаліс сійӧ.
— Сійӧ тіян.
Курсъяс вылысь воліс тӧдмасьны ӧти морт, вайис тетрадьяс да занятиеяслысь расписание.
Дуня нюммуніс да босьтіс тетрадьяссӧ.
Найӧ вӧліны вӧсньыдикӧсь, лӧз мышкаӧсь, а ӧти тетрадь вӧлі сьӧд клеёнка мышка.
Дуня листаліс сійӧс да думайтіс:
«Тайӧ тетрадьсӧ торйӧн пукта...
Мый медся важнӧйыс, то татчӧ мӧда гижавны...
Али лучше Катюшкалы нуны?
Сылӧн ещӧ эз на вӧвлыны татшӧмъясыс.
Ог...
Кута гижавны татчӧ сійӧс, мый миян колхозлы медважнӧйторйыс».
Авдотья пуксис пызан сайӧ да гырысь букваясӧн, ӧкуратнӧя гижис тетрадь вылас заголовок: «Миян колхозлы важнӧйтор».
Сэсся думайтыштіс, мый висьталіс лекция дырйи академик, да мӧдіс водзӧ гижны:
«1. Известкаавны клевер улӧ почва.
2. Дрессируйтны клевер вылӧ мазіясӧс».
Авдотья бара думайтыштіс, выльпӧв лыддис сійӧс, мый вевъяліс гижны лекция вылын, да мӧдіс водзӧ гижавны выль мича тетрадьӧ сійӧторъяссӧ, кодъяс кажитчылісны сылы торъя важнӧйӧн.
Помалӧм бӧрас сійӧ кусӧдіс бисӧ, водіс да долыдпырысь нюжӧдчис чистӧй прӧстыня вылӧ...
Ӧшинь сайын тыдаліс яръюгыд пӧнаръяса улича, кыті кывтісны трамвайяслӧн да автомашинаяслӧн биясыс.
Автомобильнӧй фараяссянь югдылісны керка пытшкын стенъясыс. Первойсӧ югӧръясыс ыпнитлісны ӧшинь кодь квадратъясӧн да ӧдйӧ кывтісны, комната пельӧсъясын найӧ нюжавлісны, разавлісны, сэсся ӧти здукӧн топавлісны да, стенті вильснитӧм бӧрын, вошліны.
Авдотья сьӧлӧмлы мусмӧм нин ыджыд, пуан карыс мудзлытӧг оліс ӧшинь сайын.
Мудзӧмысла, волнуйтчӧмысла да велавтӧм ветлӧм-мунӧмысь Авдотьяӧс качайтіс, и сылы кажитчис, мый тайӧ баййӧдлігтыр качайтӧдӧ сійӧс карыс.
Сійӧ минутасяньыс, кор Авдотья аддзысис Андрейкӧд, сійӧ дугдывтӧг быттьӧ чувствуйтіс кодлыськӧ кияссӧ, кодъяс передавайтлісны сійӧс ӧтияс ордсянь мӧд ордӧ.
Первойсӧ тайӧ вӧліны аслас Андрейлӧн киясыс, сэсся Анялӧн, сы бӧрын сійӧс примитіс аслас покровительство улӧ Аверьян Макарович да кватитіс вагонса олӧмлӧн ӧдйӧ мунысь визулыс.
Сэсся сійӧс босьтісны асланыс тӧжд улӧ Надя да комнатаса соседкаыс, и, медбӧрти, Петров нуӧдіс сійӧс ас бӧрсяыс; и кодлӧнкӧ тыдавтӧм кияс тӧждысьӧмӧн дасьтӧмаӧсь сылы лӧсьыдиник комната да еджыд вольпась, кодкӧ тӧдтӧм морт пуктӧма сы крӧватьдінса тумбочка вылӧ тетрадь чукӧр.
Ставыс вӧлі радуйтана да загадочнӧй, и ставыс сӧльнитчыліс сылӧн ӧти кывйӧ — «кар».
«Кыдзи ставыс ладмӧ!
Кутшӧм ставыс бур! — думайтіс сійӧ. — Мыйла нӧ менам гортынсӧ сэтшӧм неладнӧ?..
Пуксяс лад вылӧ!
Меным эськӧ сӧмын уджалӧм кузя простор вылӧ петны, а мукӧдторйыс ставыс пӧпуттьӧ лоӧ!..»
Ун личкис сійӧс, сійӧ кунис синъяссӧ, и пыр жӧ пемыд пӧвстысь тыдовтчис тётя Грунялӧн шань чужӧмыс, и кыліс сылӧн нюркйӧдлана, небыд гӧлӧсыс:
«Сук да сола да шоныд тыным, тайӧ гыыс оз вӧйт, кӧть кокад гира кӧрталӧма — оз лэдз вӧйны...»
МӦД ЧАСТЬ
1. «Миян колхозлы важнӧйтор»
Рытнас Авдотья воис машинаӧн ас чужан сиктас.
Март тӧлысся морозъяс кынтӧмаӧсь луннас сылыштлӧм туйсӧ.
Грузӧвик буксуйтіс крут керӧсдорса йи вылын, неылын сійӧ керкасяньыс, кӧні Авдотья оліс сы мында во.
Авдотья эз вермы вештыны синсӧ гӧлубӧй резнӧй наличникъяс вылысь, джуджыд кильчӧ вылысь, кодӧс сійӧ сэтшӧма радейтліс еджыдӧдз вуштыны асывъяснас...
«Гашкӧ, Вася гортын, гашкӧ, видзӧдӧ ӧшиньӧд...
Чеччыштны, котӧртны, чукӧстны: «Вася!»
Коркӧ и машина прӧйдитіс крутінсӧ, и Авдотья веніс асьсӧ, эз кут видзӧдны керка вылас, бергӧдчис.
Грузӧвик сувтіс Василиса керка водзӧ.
Коді эськӧ вермис думайтны, мый сэтшӧм сьӧкыд лоӧ прӧйдитны машина дорсянь кильчӧ пос тшупӧдъясӧдз тайӧ некымын воськовсӧ йизьӧм трӧпа кузя, кайны йӧз кильчӧ вылӧ, кутчысьны йӧз ӧдзӧс вугйӧ, непривычнӧй, ичӧтик вугйӧ?
«Йӧткыштны ӧдзӧссӧ да пырны...
И нинӧмла кӧйявны!..
Мый нӧ ме сулала?
Мый нӧ ме думайта?»
Ставсӧ вӧлі чорыда решитӧма мунтӧдзыс, но сӧмын ӧні воис срок помӧдз пӧртны олӧмӧ примитӧм решениесӧ.
Авдотья сулаліс кильчӧ вылын, пыдісянь лолыштіс, ньылыштіс кӧдзыд воздухсӧ да восьтіс ӧдзӧссӧ.
— Но вот и ме, бабушка Василиса!..
Валентина да Василиса ставсӧ лӧсьӧдісны сідзи, медым Авдотья пыр жӧ мӧдіс чувствуйтны асьсӧ гортас моз.
Ыджыд, бур керкаыслысь джынсӧ вӧлі сетӧма Авдотьялы.
Катюшкалӧн «пионерскӧй уголок», кӧні вӧліны рисунокъяс да занятиеяслӧн расписание, Дуняшкалӧн ворсан пызан, Авдотья крӧвать вылын пушыд параднӧй юрлӧсъяс, ыджыд кухняса джадж дорын узоръяса занавескаяс — ставыс быттьӧкӧ дыр олан керкаын, ставыс ас местаас.
«Овмӧдчӧмаӧсь, меститчӧмаӧсь, — челядьсӧ кутлігӧн думайтіс Авдотья, — но, кыдзи нӧ сэні, Вася ордын?
Мыйла петукъяса занавескасӧ сылысь вайӧмаӧсь?
Тыртӧм, буракӧ, сэні...»
Сылы окота лои бӧрдны.
Валентина гӧгӧрвоис сылысь состояниесӧ, зілис лоны торъя кыпыдӧн да варовӧн.
— Дунюшка, донаӧй, мыйта книгасӧ вайӧмыд!
Дзонь библиотека!
И тетрадьяс!
Конспектъяс!
Кутшӧм тэ молодчина!
Но, ӧні мӧдӧдчас уджным миян фермаясын! — кыпыда сёрнитіс сійӧ.
— А ми тэнӧ ёна виччысим,
пирӧгъяс пӧжалім.
Бабушка, Лена, нывкаяс! Ставныд пызан сайӧ!..
Петкӧдлы жӧ, мый вайин, висьтав, мый аддзылін...
Кор юклӧма вӧлі пӧдаркияс да лӧньыштіс встреча кузя кыптылӧм шызьӧмыс, Валентина юаліс:
— Кутшӧм тэнад планъясыд?
Мыйсянь думайтан заводитны?
Авдотья ещӧ ӧтчыд видзӧдліс гӧгӧр.
Звӧнитысь важ часі, пельӧсын сулалысь ыджыд книжнӧй шкап, лампа весьтын сыръя абажур — ставыс вӧлі непривычнӧйӧн, бокӧвӧйӧн да ылыссаӧн.
Войдӧр Авдотья эз казявлы важысянь тӧдса тайӧ вещьяссӧ, а ӧні на пӧвстысь быдӧн кыпӧдліс дой.
Не видзӧдны!
Не думайтны!
Некымын здук пукаліс, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, синъяссӧ лэдзӧмӧн, сэсся чеччис, вайис сьӧд клеёнка мышка вӧсньыдик тетрадь.
— Со сійӧ, Валенька, менам олӧмлӧн заводитчӧмыс.
«Миян колхозлы важнӧйтор», — лыддис Валентина старайтчӧмӧн да гырысь букваясӧн гижӧм заголовок.
Улынджык, мӧдпӧлӧс чернилаӧн, зэв посниа, кыдзи гижлӧны сӧмын аслыс вылӧ, вӧлі гижӧма:
«Аддзыны миянлысь позянлунъяс, эскыны миян позянлунъясӧ, кужӧмӧн используйтны тайӧ помтӧм позянлунъяссӧ!»
Авдотьялӧн сідзи ыпнитліс чужӧмыс, быттьӧ лыддисны сылы ӧтнаслы касайтчысь, гуся кывъяс.
— Академик Петровлӧн кывъясыс... сы книга вылысь гижи.
Валентина видзӧдліс гӧгӧрвотӧмпырысь:
«Мыйла гӧрдӧдіс?
Мыйла сэтшӧм старайтчӧмӧн гижӧма тайӧ кывъяссӧ?
Кутшӧм ыджыдджык смысл сійӧ ассяньыс сюйӧма тайӧ кывъясас?»
Авдотьялӧн омӧльтчӧм чужӧмыс, посньыдик чукыръяс вылас видзӧдтӧг, кажитчис томӧн.
Томмӧдіс сійӧс лӧз синъясыслӧн дӧверчивӧй, думайтчана да нежнӧй выражениеыс.
Ичӧтик вомыслӧн визьыс вӧлі зумыд, тӧв йылын чорзьыштӧм пелькиник киясыс спокойнӧя листалісны гижалӧм тетрадь страницаяссӧ, а гижӧдъясыс вӧліны яснӧйӧсь да дженьыдикӧсь, кыдзи законлӧн параграфъяс.
«Ой, ог тӧд на ещӧ, ог тӧд ме тайӧ нывбабасӧ!» — долыдпырысь да шензигтыр думыштіс Валентина.
Быттьӧкӧ, шорӧ видзӧдлӧм бӧрын, сійӧ друг аддзис сылысь немвиччысьтӧм да волнуйтана джудждасӧ.
— Вот планируйті ме «зелёнӧй конвейер», — яндысьыштӧм прӧйдитӧм бӧрын водзӧ висьталіс Авдотья. — Тэнад эмӧсь тані севооборотъяслӧн планъяс?
Гырысь бумага листъяс муртса тӧрисны пызан вылас.
Комнатаын вӧлі шынитӧв.
Нывкаяс ворсісны выль чачаясӧн спальняын.
Прасковья да Василиса мӧда-мӧд вежмӧн кыисны.
Перегородка сайын Лена кышӧдчис ученическӧй тетрадьясӧн: прӧверяйтіс письменнӧй уджъяс.
Чӧв-лӧняс кылісны Авдотьялӧн да Валентиналӧн дженьыдика висьтавлӧмъяс:
— «Сьӧртын вӧчны видз этшавылӧ комын гектар».
— «Витӧд му вылӧ кӧдзны вика сорӧн зӧр»...
Прасковья друг сыркмуніс-бӧрддзис, уськӧдіс кысянсӧ да ӧдйӧ муніс перегородка сайӧ.
Сёрни торксис.
— Дуняшка... гашкӧ, ещӧ выльпӧв думыштлан? — юаліс Василиса.
Авдотья эз лэпты синъяссӧ план дорысь.
Лӧз, турунвиж, пемыдгӧрд прямоугольникъяс ӧдйӧ-ӧдйӧ котӧртісны синъяс водзтіыс.
— Ог вермы... да и мый йылысь сёрнитнысӧ?
Решитӧма.
— Ме эськӧ эг жӧ вермы, — ньӧжйӧник шыасис Валентина. — Ӧд сійӧ абу сват, абу вок, абу сосед, ӧд сійӧ мужик...
Кыдзи нӧ мужиккӧд сӧгласиетӧг, дружбатӧг?
Кипыдӧсъяснас Авдотья шыльӧдыштіс план кусыньясысь чукыръяссӧ, лэптіс синваӧн тыр синъяссӧ да надзӧник шуис:
— Но вот, Валенька, ме и шуа: сьӧрт йылысь ме районын сӧгласуйті нин — МТС-са планад найӧ сюясны.
Тайӧ первойя ыджыд вопрос!
А мӧд ыджыд вопросыс — кӧрым кухня электрифицируйтӧм йылысь.
Корнерезкатӧ да кормомойкатӧ позьӧ йитны ременнӧй передачаӧн жмыходробилкакӧд, а та вылӧ сӧмын колӧ некымын киловатт мощностя ӧти электромотор!
Василиса пуктіс кысянсӧ да ылаліс Авдотья вылӧ видзӧдӧмӧн.
Нэм чӧжыс Василиса оліс юысь мужикыскӧд, и некор сылы дум вылас эз волы мунны сы дінысь.
Сійӧ эз гӧгӧрволы Авдотьяӧс да мыжавліс сійӧс Василий дорысь мунӧм вӧсна: «Татшӧмтор-ӧ ме терпитлі аслам мужиксянь?» — но аслас бурлун вӧсна чӧв оліс да эз вӧйплы.
И сӧмын ӧні, сёрни кывзігӧн, кыдзи Авдотья распоряжайтчӧ уна дас гектар колхознӧй муӧн, кыдзи сійӧ свободнӧя сёрнитӧ электромоторъяс йылысь да Василисалы гӧгӧрвотӧм киловаттъяс йылысь, Василиса друг гӧгӧрвоис эз вежӧрнас, а сьӧлӧмнас, мый Авдотья оз вермы и не должен терпитны сійӧс, мый терпитліс ачыс Василиса.
«Да вӧлі кӧ ме сы местаын, терпиті ӧмӧй эськӧ?
Эг, Лука Миронович, эг, батюшка! — думсьыс шыасис сійӧ мустӧм мужикыс дорӧ, коді кулӧма комын во сайын. — Тэ эськӧ ӧні ме вылын эн ыджыдав!
Ме эськӧ тадзи жӧ вот пескыльтчи, да и корсь менӧ!
А ӧні нӧ мый меным!
Ме кияс улын и ферма, и йӧзыс уважайтӧны, ме и аслам удж вылын и аслам овмӧсын.
Тэ либӧ ов мекӧд, кыдзи колӧ овны, бурногӧн, бур семья пытшкын, либӧ весась менам керкаысь!»
Василиса ошкӧмпырысь нин видзӧдіс Авдотья вылӧ да думсьыс сэтшӧма ярзис, быттьӧ Лука Миронович и збыльысь вермис чеччыны гусьыс да Василисалӧн став олӧмыс вермис заводитчыны выльысь да бергӧдчыны выльногӧн.
Скӧтвидзан тӧдса стрӧйбаяс, потшӧсъяс да трӧпаяс кажитчисны Авдотьялы выльмӧдӧмаӧн.
Сійӧ сэтшӧм дыр да быд боксянь думайтіс будущӧй фермалысь став подробностьяссӧ, сэтшӧм реальнӧя сійӧ сулаліс сы син водзын, мый эз нин вермы торйӧдны ӧніясӧ водзӧ лоансьыс и аддзыліс ставсӧ ӧтпырйӧ: и сійӧс, мый эм, и сійӧс, мый лоӧ.
Кудриа клевер матыстчыліс дзик туй дорӧдзыс, ылын, сьӧрт бокын, вежӧдӧны пӧскӧтинаяс вылӧ ӧкуратнӧя юклӧм видзьяс, кӧрым гӧтӧвитан кухняын шумитӧны электромоторъяс, выль телятник сулалӧ керӧс йылын — ставыс тайӧ вӧлі сэтшӧм збыльманаӧн да матыссаӧн, мый кажитчӧ найӧ эмӧсь нин.
Сійӧ новлӧдліс ас пытшкас ассьыс планъяссӧ, кыдзи ыджыд вынӧс да ыджыд радлунӧс.
Тешкодь вӧлі, мый мукӧдыс оз аддзыны сійӧс, мый сэтшӧм бура аддзӧ ачыс Авдотья, и ӧткымыныс ӧтвечайтӧны сы висьталӧмъяс вылӧ шӧйӧвошан видзӧдласъясӧн.
Мукӧд здукъясӧ Авдотьялы кажитчыліс, мый сійӧ став сьӧлӧмсяньыс нюжӧдӧ йӧзыслы чӧскыд кӧра, свежӧй пӧсь нянь, а йӧзыс эскытӧмпырысь видзӧдӧны сылӧн сьӧлӧмсяньыс сетӧмтор вылас да сы радлун вылӧ.
Ӧтчыд рытгорулын сылы дыр лои овны фермаын. Сэки сійӧ паніс сёрни животноводъяскӧд будущӧй стадаяс да фермаяс йылысь.
Сёрнинас ылалӧм бӧрын сійӧ эз сразу казяв, кыдзи очсалігтырйи видзӧдлывлӧ стенын ӧшалысь часі вылӧ Ксенофонтовна, кыдзи ӧшиньӧдыс видзӧдчӧ кодкӧдкӧ кукань видзысь Дуся, кыдзи веськодьпырысь видзӧдӧ кытчӧкӧ бокӧ Матвеич.
— Интереснӧ вӧлі кывзыны... — тыдалӧ сійӧс збодьӧрмӧдны кӧсйӧм могысь шуис Василиса. — Сӧмын тайӧ ставыс абу миян колхозлы, кыдзи ме чайта...
— Да ме жӧ тіян йылысь, миян йылысь висьталі! — шуис Авдотья. — Кыдзи нӧ ті онӧ аддзӧй?.. — Гӧлӧсыс ори, сылы лои дӧсаднӧ йӧз вылас, кодъяс оз кӧсйыны гӧгӧрвоны сылысь, и ас вылас, мыйла эз куж убедитны найӧс.
Пыр жӧ тӧдвылас сылы уси райкомса секретаркӧд сёрни, коді вӧлі февральса собрание водзвылын.
Сэки ӧбидапырысь дрӧгнитіс секретарлӧн гӧлӧсыс.
Кутшӧм гӧгӧрвоана ӧні лои Авдотьялы тайӧ ӧбидаыс!
Кутшӧм окота вӧлі сылы, медым ӧні секретарыс вӧлі орччӧн!
— «Зарни вывті ми ветлӧдлам... быттьӧ синтӧмъяс...» — ас кӧсйытӧгыс шуис сійӧ Стрельцовлысь кывъяссӧ.
— Вот быттьӧ ме тіянӧс эг и вермы убедитны, мый во-мӧд мысти ми асьным огӧ кутӧй тӧдны асьнымӧс.
Быттьӧ ті онӧ и веритӧй менам кывъяслы.
Но ме тіянлы докажита.
Примеръяс вылын лунысь-лун тіянлы кута доказывайтны.
Вот талун жӧ бӧръя ӧти мӧскӧс да петкӧдла, мый сыысь позьӧ вӧчны научнӧй подход дырйи.
Неудачнӧй сёрни бӧрын Авдотья пырис фермаӧ.
Важӧн нин быд боксянь тӧдса гӧрд да сьӧд сера мӧсъяс сулалісны пыр сійӧ стойлоясын.
Авдотья видзӧдаліс на вылӧ сідзи, быттьӧ первойысь на аддзӧ.
Эз, тайӧ эз вӧвны прӧстӧ мӧсъяс.
На пӧвстысь быдӧн — секретнӧй куд, кытчӧ дзебӧма донаторъяс.
Кыдзи аддзыны на дінӧ ключсӧ да кодӧс на пӧвстысь бӧрйыны пример вылӧ, доказательство вылӧ?
Гашкӧ, Звёздочкаӧс?
Оз позь, сійӧ зэв яя, ыджыд юра, бур, но став сертиыс тыдалӧ, абу сетчысь, йӧвтӧ сылысь регыдӧн он содты.
Бурёнкаӧс?
Пӧрыськодь нин.
Гашкӧ, Думкаӧс?
Авдотья гӧгӧр видзӧдаліс Думкаӧс:
«Абу ыджыд, но зумыд.
Нырвомыс ичӧтик, косіник, а крестецыс зэв ён, и бӧр кокъяссӧ тажгӧдӧма паськыда.
А гӧныс, гӧныс!
Шыльыд, лӧсталӧ, быттьӧ вылас кучик клеитӧма!»
Авдотьялы тӧдвылас уси, мый и воддзаджык воясас Думка шензьӧдліс ӧдйӧ йӧв содтӧмӧн, кӧть и регыд сэтшӧмнас вӧвлывлі.
Ӧні колӧ вӧлі бӧрйыны туяна дояркаӧс.
Авдотьялы дум вылас уси, кыдзи кывзіс сылысь Ксюша Большакова.
Сӧмын сійӧ, гашкӧ, ӧтнас гӧгӧрвоис ставсӧ, мый волнуйтіс Авдотьяӧс.
Ксюша, быттьӧ водзвыв тӧдмалӧма сылысь мӧвпъяссӧ, тыдовтчис порог дорын. Сыкӧд тшӧтш пырисны Дуняшка да Катюшка.
— Мам, мамук, ми тэнӧ корсям!
Нывкаяс котӧрӧн матыстчисны мамыс дінӧ, коді, на вылӧ видзӧдтӧг, кутіс найӧс, топӧдіс ас бердас да шуис Ксюшалы:
— Думкаӧс ме бӧрйи йӧв содӧм петкӧдлӧм вылӧ.
Лысьтӧ сійӧ шӧркодя, да вывті нин экстерьерыс бур! — Сійӧ радпырысь шуис тайӧ кывсӧ, коді ещӧ сылы вӧлі выльӧн на.
— Тайӧс ме, Ксюша, тэныд поручита.
Тайӧ делӧыс оз сӧмын тэныд касайтчы,
тайӧ быдӧнлы должен лоны доказательствоӧн.
Гӧгӧрвоан, Ксюша?
Томиник тэ,
фермаын ставсьыс томджык.
А ме тэнӧ бӧрйи.
Надейтча тэ вылӧ.
Ксюша видзӧдліс сідзи, быттьӧкӧ сійӧс мӧдӧдӧны ёна интереснӧй да ӧпаснӧй разведка вылӧ.
— Ме ставсӧ дзик сідзи вӧча, кыдзи тэ тшӧктан, тётя Дуня!
Ксюша мӧдіс выльног лысьтысьны — кулакнас.
Кӧрым вылӧ колхозӧн получитӧм ссуда Авдотья видзис экономнӧя.
Торъя внимание сійӧ веськӧдіс медбур животнӧйяслӧн рацион вылӧ.
Ксюшакӧд сёрнитӧм бӧрын сійӧ составитіс наукалӧн став правилӧяс серти Думкалы рацион.
Луннас нёльысь сійӧ петкӧдліс Думкаӧс прогулка вылӧ.
Ксюша ноксис мӧс дінас лунтыр.
Рытланьыс, кор вӧчисны итогъяс, тыдовтчис, мый Думка лысьтӧма куимсё граммӧн этшаджык.
— Тадзи и должен лоны! — успокаивайтіс Авдотьяӧс да Ксюшаӧс Валентина. — Мӧскыс ещӧ эз на велав выль режимас.
Ксюша ещӧ оз на бура куж лысьтыны кулакнас.
Энӧ маитчӧй!
Аски ставыс лоӧ бурджык нин!
Мӧд луннас Думка ещӧ чинтіс сё грамм.
Ксюша воис Авдотья дінӧ, кыв ни джын шутӧг пуксис пачдорса лабичӧ да бӧрддзис.
Авдотья да Валентина уськӧдчисны сы дінӧ:
— Ксюша!
Да мый тэ?
Мый?
Ксюша чышкаліс синвасӧ сыръя сьӧд шаль помнас да видзӧдіс Авдотья вылӧ ёна ӧбидитчӧмӧн.
— Зонъяс смеквыв лэптісны...
«Клад корсьысь» пӧ.
«Клад пӧ кодйӧмыд куйӧд зарни пиысь?»
— Коді тадзсӧ шуӧ?
— Да Петро...
— Аддзӧмыд, кодлысь кывзыны! — скӧрысь шуис Авдотья. — Колӧ эськӧ вӧлі меным тайӧ удж вылас сувтӧдны пӧрнӧй мортӧс, а ме тырбура вежӧрттӧмлы дӧвериті.
Ксюша пыр жӧ дугдіс бӧрдны:
— Тётя Дуня, да ӧд меным ӧбиднӧ!
Ме Пётр дырйиыд эг бӧрд, а дорйыси, татчӧ вои — эг вермы терпитны!
— Кутшӧм тэнад комсомолыд матын синваа! — вомаліс Алёшаӧс Валентина. — Омӧля, омӧля воспитывайтан ассьыд комсомолкаястӧ!
— Но вот, тэ вӧсна и меным тшӧтш сюрыштіс! — нюммуніс Алексей. — Эг виччысь ме тэсянь!
Но да ладнӧ!
Пуксьы пока пызан дорас!
Косьтан ассьыд вазьӧм синъястӧ, сэки лоӧ серьёзнӧй сёрни!
Йӧлыс чиніс не сӧмын Думкалӧн, но и мукӧд мӧсъяслӧн.
Тайӧ событиеыс волнуйтіс колхозсӧ ставнас.
Валентина, Алёша, Лена, Василиса, Любава, Татьяна да Авдотьялӧн заместительыс Серёжа Сергеев, кодӧс мукӧд колхознӧй Серёжаясысь торйӧдӧм могысь нимтісны «Серёжа-сержантӧн», сёрӧдз пукалісны Василиса кухняын, пызан сайын, да пыр зілисны бурӧдны Авдотьяӧс да Ксюшаӧс.
Серёжа йӧзсьыс гусьӧн кутіс киӧдыс Ксюшаӧс да вашкӧдіс, мый топӧдлас Пётрӧс.
Ксюша пукаліс, быттьӧ кынмӧма и шоглун вӧсна и блаженство вӧсна ӧттшӧтш.
— Миян тані дзонь штаб артмис ас тӧдлытӧгным! — шмонитіс Валентина.
Асывнас правлениеын Авдотья аддзысис Василийкӧд.
Авдотья частӧ аддзысьлывліс сыкӧд, век йӧз дырйи, и сёрнитлісны найӧ век пырмунігмоз, дженьыдика и сӧмын медколантор йывсьыс.
— Мый тэнад фермаад?
Мыйла век йӧлыс чинӧ? — зумыштчӧмӧн юаліс Василий.
— Эз на ещӧ велавны дояркаяс лысьтысьны выльногӧн дай мӧсъясыс эз привыкнитны выль порядокъясӧ, — волнуйтчигтыр вочавидзис Авдотья.
Василий чӧв ланьтіс да синкым увтіыс видзӧдліс сы вылӧ, эскытӧмпырысь да ӧдйӧ.
«Кутшӧм лӧсьыд, мый ме тайӧ лунъясӧ абу сы дінын, а Валя да Алёша ордын!» — кӧсйытӧг думыштсис Авдотьялӧн.
Лун чӧжӧн Думка ещӧ чинтіс кыксё грамм.
Мӧд лун асывсянь Авдотья муніс делӧясӧн Угреньӧ, а некымын лун мысти, кор сійӧ бӧр воис, Ксюша аддзис сійӧс да кутіс котӧртны машинаыскӧд орччӧн.
Тӧлыс тӧлӧдіс шаль помъяссӧ нывлӧн гӧрдӧдӧм чужӧм вылӧ.
— Литрӧн-джынйӧн!
Литрӧн-джынйӧн! — шаль помъяссьыс чужӧмсӧ мездыны зілигтыр горзіс Ксюша.
— Мый литрӧн-джынйӧн?
Ещӧ литрӧн-джынйӧн чинтіс? — повзьӧмпырысь юаліс Авдотья — сійӧ вӧлі дась нуны ас вывтіыс любӧй беда.
Сійӧ ӧшӧдчис машина борт вомӧныс, быттьӧ лӧсьӧдчис чеччыштны мунігмозыс да котӧртны фермаӧ.
Ксюша дырӧн мездысис юр гӧгӧрыс гантайтчӧм шалльысь, и Авдотья аддзис радуйтчысь, шуда чужӧм.
— Содтіс!
Литрӧн-джынйӧн!
Сы бӧрын некымын лун чӧжӧн Думка ещӧ содтіс литрджын да водзӧ мӧдіс век лысьтыны пыр унджык.
Сійӧ ньӧжйӧ, но збыльвылӧ мӧдіс петны рекордисткаӧ.
Думкакӧд история вӧчис впечатление не сӧмын первомайсаяс вылӧ, но и матыс колхозъясса животноводъяс вылӧ.
Фермаӧ частӧ мӧдісны волывлыны гӧстьяс: быдӧнлы окота вӧлі тӧдмавны «Ксюшалысь секретсӧ».
Первомайсаяс бӧръя воясӧ медводдзаысь почувствуйтісны, мый налӧн эм мыйӧн гордитчыны.
Фермаын настроение вежсис, но медся шензьӧдана вежсьӧмъяс лоины Ксюшалӧн.
Ксюша судьбаын Думкакӧд история ворсіс решайтана роль.
Ксюшаӧс воспитайтіс стрӧг да требовательнӧй мамыс, и сійӧ важысянь нин колхозын нималіс раминик да скромнӧй нылӧн.
Тадзи шуӧмлы помкаясӧн тшӧтш вӧліны и сылӧн чӧв олӧмыс, и сылӧн вӧсньыдик мугов-блед чужӧмыс, и виччысьӧмӧн, полӧмпырысь асьсӧ кутӧмыс.
Сійӧ пыр ветлывліс аслас пӧдругаыскӧд — Танякӧд.
Колхозникъяс велалісны аддзыны найӧс ӧтлаын.
Ыджыд тушаа, гӧгрӧс чужӧма задорнӧй Татьяна векджык мунліс водзвылас, детинкаяс моз гырыся восьлалігтыр, а неуна бӧрынджык тірӧдіс-муніс ёсь чужӧма вӧсньыдик Ксюша.
— И мый тэ век Танюшка сайӧ дзебсясян? — юасьліс сылысь Пётр, а Ксюша чӧв оліс, эз тӧд, мый вочавидзны.
Фермаын, Авдотья дінын, Ксюша вочасӧн збоймис, а Думкакӧд история быттьӧкӧ завершитіс сы пытшкын мунысь переломсӧ.
Сійӧ збоя висьтавліс и матыс колхозса колхозникъяслы и районса гӧстьяслы Думкаӧс дӧзьӧритӧм йылысь, «кормовӧй единицаяс» йылысь, «переваривайтан белок» йылысь, «поддерживайтысь» да «продуктивнӧй» кӧрым йылысь.
Сійӧ велаліс выступайтны собраниеяс вылын да гижны стенгазетаӧ лёкторъяс йылысь заметкаяс.
Локтӧм бӧрас регыд мысти Авдотьялы сетісны ыджыдджык должность — сылы поручитісны став колхознӧй скӧтсӧ.
Ас местаас молочнӧй фермаӧ сійӧ предложитіс пуктыны Ксюшаӧс.
— Том на!
Раминик!
Чӧв олысь!
Мам борд улын быдмӧм ныв! — паныд шыасисны колхозникъяс.
— Меным сыкӧд уджавнысӧ, а фермаысь сыысь бурджыксӧ ме некодӧс ог тӧд, — дорйис ассьыс выдвиженкасӧ Авдотья.
— И оз ӧд ӧтнас сійӧ ло — ставныс ме дінынӧсь!
Тадзи Ксюша лои молочнӧй фермаын заведующӧйӧн.
Ассьыс выль обязанностьяссӧ сійӧ выполняйтіс зэв сьӧлӧмсяньыс да настойчивостьӧн.
Кӧрым сетавліс сӧмын весӧн, стрӧга следитіс рационъяс бӧрся да лунся распорядок бӧрся, сепараторнӧй да приёмочнӧй комнатаяссӧ мичмӧдіс крахмалитӧм марляысь вурӧм занавескаясӧн да салфеткаясӧн.
Сійӧ ӧні новліс лым еджыд халат, а юрас вӧлі сэтшӧм жӧ лым еджыд кӧсынка, кодӧс кӧрталӧма юр гӧгӧрыс.
Вӧнь йылас сылӧн пыр ӧшаліс быдпӧлӧс ключ чукӧр — сепараторнӧйысь да йӧв складысь, кӧрым видзанінысь, документъяс видзан пызанысь да мукӧд уна сундукъясысь да ящикъясысь — мый вылӧ найӧс лӧсьӧдӧма, сійӧ сӧмын ӧтнасӧн тӧдіс.
Ключьясыс зильӧдчисны унапӧлӧс шыӧн, халатсяньыс гӧгӧрыс сявкйис еджыд свет, сьӧдов синъясыс дзирдалісны кӧсынка увдорсьыс, и ставыс тайӧ, Ксюшалӧн томлункӧд да деловитостькӧд ӧттшӧтш, вӧчлісны зэв ыджыд впечатление и первомайсаяс вылӧ и став волысьяс вылӧ.
— Ставыс заводитчис Думкасянь! — шуліс стӧрӧж Мефодий.
— Видзӧд жӧ, кутшӧм талант воссис Ксюшкалӧн самӧй тайӧ Думка дінӧ!
Ксюшалӧн да сы судьбалӧн вежсьӧмъясыс, кодъяс лоины чуймӧдана ӧдӧн кык-куим недель чӧжӧн, шызьӧдісны став первомайскӧй томйӧзӧс, торйӧн нин найӧ волнуйтісны Татьянаӧс, коді велалӧма асьсӧ лыддьыны пӧдругасьыс вылынджыкӧн да делӧвитӧйджыкӧн.
Татьяна сідзжӧ тырвыйӧ эскӧмӧн чувствуйтіс ас пытшсьыс «талант», сӧмын тайӧ талантыс ещӧ эз на «воссьы», и Татьяна некыдзи эз вермы тӧдмавны, мыйын жӧ сійӧ сылӧн заключайтчӧ.
«Ксюшалӧн воссис талант Думка дінӧ, — мӧвпаліс сійӧ, — а менам мый дінӧ воссяс?
Менам сійӧ сідзжӧ должен воссьыны, сытӧг ме ог вермы овны!
Регыдджык эськӧ мед сійӧ воссис!
А то ветлӧдлан быттьӧ некутшӧм таланттӧм: йӧзыд ӧд оз аддзыны, мый тэ пытшкӧ дзебсьӧма!»
Думкакӧд история ещӧ ёнджыка кыпӧдіс Авдотьялысь ас вылас уверенность да ассьыс ыджыд мӧвпъяссӧ олӧмӧ пӧртны позянлун вылӧ эскӧм.
Кутшӧм ичӧтӧн да кужтӧмӧн сылы ӧні кажитчис фермаын воддза уджыс, кор колӧ вӧлі сӧмын ас кадын вердны да лысьтыны мӧсъясӧс!
Ӧні фермаясын стрӧга лӧсьӧдлісны рационъяс, тӧдмавлісны, мый вермасны сетны животнӧйяс, торйӧдалісны племеннӧй скӧтлысь да уна лысьтысь мӧсъяслысь группаяс, бонитируйтісны стадаяс, занимайтчисны производительясӧс бӧрйӧмӧн, выльысь оборудуйтісны да электрифицируйтісны кормӧвӧй кухня.
Тайӧ быд лунъя сложнӧй удж кындзиыс, зіля лӧсьӧдчисны тулыс кежлӧ — лугопастбищнӧй да фермабердса севооборотъяс освоитӧм кежлӧ, сьӧртӧ видз вӧчӧм кежлӧ, стрӧитчан сезон кежлӧ.
Овмӧсыс лои сэтшӧм паськыдӧн да сложнӧйӧн, мый лои нин позьтӧмӧн став бӧрсяыс видзӧдны аслыс Авдотьялы, и личнӧй примерыслӧн выныс лои тырмытӧмӧн.
Воддза методъясыс, кыдзи Авдотья руководитліс, лоины явӧ туйтӧмӧсь.
Ӧні колӧ вӧлі и велӧдны йӧзсӧ, и быдтыны наысь организаторъясӧс, и ыштӧдны найӧс аслад планъясӧн, и вӧчны наысь аслыд отсасьысьясӧс.
Авдотьялы отсалісны аслас нэмӧвӧйся настойчивостьыс да аслас уджӧ ставнас сетчыны сяммӧмыс.
Сійӧ нинӧм эз кужлы вӧчны джынвыйӧ, — тайӧ вӧлі сы характерлӧн основнӧй чертаӧн.
Ворсіс-ӧ сійӧ видз вылын, кор вӧлі на Ващурка нывкаӧн, веськӧдліс-ӧ картупель му вылын бригадаӧн, котӧртіс-ӧ рытын радейтана мортлы паныд, велӧдчис-ӧ курсъяс вылын — ставсӧ сійӧ вӧчліс тыр душевнӧй вынъясӧн, нинӧмӧн артасьтӧг да лышкыда, вунӧдліс ас йывсьыс, аслас удобствояс да неудобствояс йылысь, выгӧдаяс да невыгӧдаяс йылысь.
Сідзжӧ сылы лӧсялана асьсӧ вунӧдӧмӧн Авдотья уджаліс фермаын, и сы дінын уджалысьяс эз вермыны не аддзыны тайӧс.
Авдотья некор эз думыштлыв сы йылысь, кыдзи «шедӧдны» аслыс авторитет да кутшӧмджык ногӧн сетны приказание.
Сійӧ помнитіс да тӧдіс ӧтитор: став думыштӧмторсӧ колӧ вӧчны кыдзи позьӧ бурджыка да кыдзи позьӧ регыдджык.
— Тайӧс колӧ вӧчны! — шуліс сійӧ, и ньӧжйӧник шуӧм дженьыдик кывъясас кыліс сьӧлӧмтӧ шымыртысь сэтшӧм убеждённость, мый ставныс гӧгӧрволісны: збыльысь, колӧ вӧчны.
И вӧчлісны...
Эз век ӧдйӧ, эз век бура, но вӧчлісны.
Збыль, первой кадас быд, весиг ичӧтик, выльтор пыртӧм вылӧ ковмыліс пуктыны уна вын.
Весиг сэтшӧм прӧстӧй выльтор — лысьтігӧн мӧсъяслысь бӧжъяссӧ кӧрталӧм — эз вужъясь сразу и ковмис петкӧдлыны упорство да изобретательность.
Но кыпыд вӧлі сы вӧсна, мый Авдотья аддзис нин ас гӧгӧрсьыс отсасьысьясӧс да сійӧс дорйысьясӧс.
Ӧтчыд лысьтысигӧн сійӧ сувтіс Таня-барынясянь да Ксюшасянь неылӧ. Найӧ эз казявны сійӧс.
Авдотьялы окота вӧлі видзӧдлыны, кыдзи томиник Ксюша справляйтчӧ асныра старукакӧд, кодӧс неважӧн пуктісны дояркаӧ, кӧть Авдотьялы оз кажитчы вӧлі тайӧ.
— Тӧрыт ті, Татьяна Ксенофонтовна, бара чуньяснад лысьтысьӧмныд, а абу кулакнад, — стрӧга да кӧритӧмӧн висьталіс Ксюша.
— Коді тайӧ бара тэныд нинӧм абусӧ сӧрис?
— Тіян мӧсъясныд висьталісны меным!
Мыйла йӧлыд чині?
Ставныслӧн содӧ, а тіян чинӧ!
Метӧ тӧда нин!
Мыйӧн мӧдасны то ӧтиног, то мӧдног лысьтыны, сэки этшавылӧ быд мӧслӧн литрджын чинӧ!
— Кулакӧн лысьта... он аддзы, али мый? — букыштчӧмӧн нурбыльтіс Ксенофонтовна.
— Кватлавны колӧ вылысяньджык!
И массажсӧ ті вӧчанныд дышпырысь.
Ӧд висьталан тіянлы, висьталан, кутшӧм пӧльзаыс массажысь, весиг забеднӧ лоӧ.
Зарни вылын сулалам — копыртчыны дышӧдчам! — Авдотьялы явӧ подражайтӧмӧн скӧрысь шуис Ксюша.
Авдотья ньӧжйӧник серӧктіс да дзебсис стойло стен сайӧ.
Ксюшалӧн кывъясыс не сӧмын радуйтісны, но и волнуйтісны сійӧс.
«Вот кыдзи сійӧ паськалӧ! — думайтіс Авдотья.
— Петровичсянь тайӧ кывъясыс меным вуджисны, месянь — миян Ксюшалы, а сысянь, видзӧдан да, ещӧ кодлыкӧ!
Ок тэ, Ксюша, тэ ачыд миян зарниыс!» — ныв йылысь меліпырысь думайтіс сійӧ.
А Ксюша век на вомаліс Таня-барыняӧс.
— И бара тіян мӧскыд бӧжнас ӧвтчӧ пӧдӧнча весьтад! — аддзис сійӧ выль тырмытӧмтор. — Мыйла энӧ кӧрталӧй сылысь бӧжсӧ?
— А мыйла сійӧс кӧртавнысӧ?
Бӧжыс ӧд — абу ныв кӧса!
Нэм чӧж тадзи лысьтысьлім, а лёкторйыс нинӧм эз вӧв!
— Гортад кӧть пач чышкан лыс пыркӧдӧй пӧдӧнча весьтад, а фермаын колӧ соблюдайтны санитарнӧй правилӧяс.
Йӧлыс мед вӧлі сӧстӧм.
— Быттьӧкӧ сійӧ нин и няйт!
— Няйт.
Ӧд сёрнитліс тіянкӧд тётя Дуня, петкӧдліс картинкаяс вылысь, кутшӧмӧсь овлӧны микробъяс, висьӧм новлӧдлысьяс!
Мӧс бӧжын татшӧм микробъясыс уна тысяча, а мӧскыд тіян ӧвтчӧ бӧжнас дзик пӧдӧнча весьтад!
— Но ладнӧ, сідзкӧ...
Мӧдысь кӧртала нин! — неокотапырысь шуис Ксенофонтовна.
Авдотья думыштіс отсавны Ксюшалы.
Сійӧ петіс аслас дзебсьыланінысь:
— Волы татчӧ, Ксюшенька!
Ксюша котӧрӧн локтіс сы дінӧ:
— И мый меным вӧчны сыкӧд, тётя Дуня?
Он жӧ сулав сы дінын сутки чӧж!
И индісны жӧ миян фермаӧ татшӧм омӧльсӧ.
— Энлы, нылук!
Ми сылы петкӧдлам пуж!
Кор став нёльнан дояркаыс вайисны учётчиклы йӧв, Авдотья вӧчис ватаысь нёль фильтр да торйӧн-торйӧн мӧдіс сысъявны нёльнан порциясӧ.
— Мый тэ думыштін, Авдотья Тихоновна? — кутісны тӧждысьны дояркаяс.
— А ме, нывъяс, няйт кыя.
Тӧдмала, коді тіян пӧвстысь медуна няйтсӧ лэдзис йӧв пытшкӧ.
Став фильтрыс, ӧтиысь кындзи, вӧліны сӧстӧмӧсь. Сӧмын Ксенофонтовналӧн фильтрыс, код пыр сысъялісны йӧвсӧ, вӧлі няйт.
Авдотья индӧд серти, Ксюша тувъяліс найӧс показательяс доска вылӧ, коді вӧлі ферма дінын, да на весьтӧ ӧкуратнӧя гижис мелӧн:
«Колхозник ёртъяс!
Видзӧдлӧй, кыдзи уджалӧны миян дояркаяс!
Медся идӧртӧм дояркаыс — Татьяна Ксенофонтовна Блинова.
Видзӧдӧй, мыйта няйтсӧ сійӧ лэдзӧма йӧв пытшкӧ!»
Авдотья виччысьӧм серти впечатлениеыс лои ыджыдджык.
Фермаӧ пыранінса ыджыд комнатаыс вӧлі сборнӧй пунктӧн, кытчӧ чукӧртчывлісны бригадаяс асывнас и перерыв бӧрын, муяс вылӧ мунӧм водзвылын.
Татчӧ жӧ колхозникъяс волывлісны йӧвла.
Тані пыр вӧвлі уна йӧз.
Йӧзыс жуисны показательяс доска дорын, видзӧдісны Авдотьялысь «экспонатъяссӧ» да сералісны Ксенофонтовна вылын.
Ксенофонтовна чӧв пукаліс пельӧсын да виччысис, кор учётчица корас сійӧс йӧв сдайтны.
Кор сійӧ петіс пельӧссьыс, то тыдовтчис, мый сылӧн синъясыс ваӧсь.
— Аттьӧ тіянлы, Авдотья Тихоновна! — шогпырысь кӧритӧмӧн шуис сійӧ.
— Тэ ещӧ со этатшӧм на вӧлін, кор ме тэнӧ баййӧдлі.
Мамыд тэнад вӧлі мунас удж вылӧ, а тэнӧ ме ордӧ коляс.
А кызь витӧд воын ме тэныд резинӧвӧй пӧлян ярманга вылысь вайлі да краситӧм кык петук!
Важся обычайяс серти, бурысь бурӧн мынтысьӧны, а тіян, ӧніяяслӧн, тыдалӧ, мӧд порядок.
И сы вылӧ аттьӧ, мый менӧ идӧртӧмӧн шуинныд!
Муӧдз поклон таысь тіянлы!
Сійӧ копыртчыліс коскӧдзыс да петіс.
Авдотья шӧйӧвоши, сылы жаль лои Таня-барыняыс, а дояркаяс сералісны:
— Тыдалӧ, чорыда тэ сійӧс видӧмыд, сійӧ кӧ нин казьтылӧ кызь витӧд вося резинӧвӧй пӧлян.
Авдотья тшӧтш сераліс накӧд, а ас кежас думайтіс: «Ыджыдтор-ӧ — мӧс бӧжъяс, а мыйта накӧд ноксьӧмыс!
Дзонь витрина на вӧсна лои лӧсьӧдны...
Мӧдногӧн он убедит йӧзтӧ».
Фермаын удж бура мунӧм радуйтіс Авдотьяӧс да сылы кокниджык вӧлі нуны семьякост торксьӧм бӧрын сьӧкыд олӧмсӧ.
Авдотьяӧс шызьӧдіс ӧти случайнӧй аддзысьлӧм, мый вӧсна сылӧн дыр эз вермы инасьны сьӧлӧмыс.
Авдотья вӧлі мунӧ грузӧвикӧн Угреньӧ.
Орчча сиктас, кӧні оліс Степанлӧн мамыс, грузӧвик сувтіс, и сэтчӧ котӧрӧн воисны куим нывбаба.
На пӧвстысь Авдотья тӧдіс ассьыс вӧвлӧм энькасӧ — Аннаӧс — да тэрмасьӧмӧн дзебсис мешӧкъяс сайӧ, медым эз аддзы сійӧ.
Анна некор эз радейтлы Авдотьяӧс и эз вермы прӧститны сійӧс, сы вӧсна мый Авдотья, абу нин том да челядя нывбаба, «смилитіс» Степанӧс, коді вӧлі сыысь томджык, вермис гӧтрасьны томиник вылӧ да имеитны ассьыс челядь.
Старука отсаліс пуксьыны грузӧвикӧ аслас кык спутницалы — олӧма нывбабалы да беринӧсь чужӧма, лӧсьыдіник, зэв на том нывлы.
— Ой, банкаясыс мед эськӧ эз лязавны! — долыда сёрнитіс томиникыс.
— Мам, вай ме тайӧ банкасӧ ки йылын нуа.
Пувъя вареньеыд — Степан Никитичлӧн радейтанатор.
— Вурун носкисӧ ме эг вевъяв кынысӧ!
Шӧртсӧ пукті куим тупыль — мед сетас кыны! — велӧдіс старука.
— Энӧ маитчӧй, Анна Николаевна, ми Олюшкакӧд асьным кыам!
Энӧ маитчӧй! — шуаліс олӧмаыс.
— Да висьталӧй сылы, медым шарпӧн ветлӧдліс!
Сійӧ морӧснас слаб!
— Ми сы бӧрся видзӧдам! — ливкйӧдлан, гажа гӧлӧсӧн шуис томиникыс.
Кор нывбабаясыс пуксисны нин, Анна, быттьӧ сійӧс йӧткыштісны мышсяньыс, друг нюжӧдчис томиникыслань, тэрыба сывйыштіс сійӧс да окаліс.
Анналӧн синъясыс вазисны, сійӧ видзӧдіс нежнӧя да важнӧя.
И сідз жӧ тэрыба вочавидзис сылӧн меліалӧм вылӧ ныв.
Сійӧ пыр жӧ ыпнитіс да видзӧдліс мамыс вылӧ повзьӧм да шуда синъясӧн.
Авдотья быттьӧ кынмис.
Мый тайӧ вӧлі?
Чӧв олӧмӧн благӧслӧвитӧм?
Шыавтӧг сёрнитчӧм сы йылысь, мый йылысь ещӧ водз на сёрнитны кывъясӧн?
Машина вӧрзьӧдчис.
Нывбабаяс вӧліны зэв сибыдӧсь, варовӧсь и регыд мысти став мунысь йӧзыслы найӧ воисны сьӧлӧм выланыс.
— Индісны сійӧс миян ордӧ квартираӧ, ме первойсӧ эг сӧгласитчы, лесоучастокса начальник дінас ветлі норасьны! — долыдпырысь висьталіс олӧма нывбабаыс. — А сійӧ вӧлӧма сэтшӧм морт, сэтшӧм морт, но, аслад пи дорысь бурджык!
Ӧні Угреньӧ волім, ыджыд нылӧй менам Угреньын верӧссайын, и шуим пӧпуттьӧ пыравны сы мам ордӧ, посылка сысянь нуны да прӧстӧ тӧдмасьны.
Миянын олысь морт кодьыд вывті нин шоча паныдасьлӧ.
— Сылы кӧсйӧны лесоучастокас керка стрӧитны... — ас водзас веськыда видзӧдігтыр ньӧжйӧник шуис нылыс.
Ыджыд дойӧн да сьӧлӧм нюкыртана любопытствоӧн видзӧдіс Авдотья томиник, пӧшти челядьлӧн кодь на чужӧм вылӧ.
Тайӧ ӧтлаӧ сорсьӧм полӧмас да радлунас, полігтыр да горша шудсӧ водзвыв чувствуйтӧмын Авдотья гӧгӧрволіс асьсӧ, ассьыс медводдза, муртса садьмӧм, ещӧ аслыс на гӧгӧрвотӧм любовсӧ.
Авдотьялысь медводдза радлунсӧ вӧлі зэв ӧдйӧ кусыньтӧма, и сӧмын любовыслӧн да томлуныслӧн ыджыд выныс отсаліс сылы сувтны да бара мунны Василийлӧн первойя корӧм серти шудлуныслы паныд.
Степан — абу Василий.
Степан бура видзас нывлысь сьӧлӧмсӧ, оз йӧткы сылы паныд нюжӧдӧм кияссӧ.
Авдотья бара и бара видзӧдлывліс ныв чужӧм вылӧ.
Бӧрйис кӧ сійӧ невестаӧс пиыслы, вокыслы, медбур ёртыслы, то бӧрйис эськӧ буретш татшӧмӧс — долыдӧс, нежнӧйӧс, радейтысьӧс, восьса сьӧлӧмаӧс.
Угреньын Авдотья чеччис грузӧвикысь, сувтіс да кутіс гӧгӧр видзӧдны, кытысь эськӧ аддзыны сэтшӧм дзебсьыштанін, медым регыдик кежлӧ сайӧдчывны став йӧзсьыс, олыштны ӧтнаслы, кисьтыштны синдоръясас чукӧрмӧм синвасӧ.
Сэтшӧм местаыс эз вӧв.
Сійӧ муніс райисполкомӧ да сулалыштіс ыджыд зеркалӧ водзын.
Синдоръясас вӧсньыдик чукыръяса, пӧрысьмыны заводитӧм нывбаба видзӧдіс Авдотья вылӧ жугыля да раминика.
Лун-мӧд мысти Авдотья получитіс Степансянь письмӧ:
«Дуня, сьӧлӧмшӧрӧй, сӧмын на кывлі, мый тэ мунӧмыд Василий дінысь.
Волыны ӧні ог вермы, удж вылысь оз лэдзны: ӧні медся пӧсь кад — помалам сезон.
Кора гижны меным дзик пыр жӧ, кыдзи-мый?
Гашкӧ, ачыд татчӧ воан али меным тэ дінӧ локны?
Ог тӧд, мый гижны водзӧ.
Кута виччысьны тэнсьыд письмӧ
тэнӧ радейтысь Степан».
Дуня эз узь войбыд — думайтіс, кыдзи ӧтветитны, а асывнас гижис:
«Стёпушка, муні ме Вася дінысь временнӧ, миян костын лоӧм недоразумение вӧсна.
Пыр кежлӧ меным оз позь торйӧдчыны сыкӧд — челядьтӧ бать дорсьыд он торйӧд.
Шуа ме тэныд, менам рӧдимӧйӧй, ов, ме йылысь эн думайт, ассьыд шудтӧ кисьыд эн лэдз.
Вася — менам челядьлӧн бать, и меным сы дінысь не мунны, а миян костын лоӧм недоразумениеыс должен прӧйдитны».
Авдотья гижис «недоразумение» йылысь, коді «должен прӧйдитны», сы могысь, медым не мучитны Степанӧс весьшӧрӧ надейтчӧмӧн да тревогаясӧн.
Збыльвылассӧ Авдотья пыр омӧльджыка веритіс Василийкӧд выльысь ӧтлаасьны позянлунлы да пыр ёнджыка ылыстчис сы дінысь.
Ӧтчыд рытын сійӧ паныдасис Василийкӧд воча чужӧм.
Василий локтӧ вӧлі Буяновсянь.
Сэні сійӧ гӧститӧма и ёна юӧма.
Авдотьяӧс аддзӧм бӧрын Василий кватитіс сійӧс киясӧдыс:
— Дуня, мый нӧ ми вӧчим ӧта-мӧднымкӧд?
Дуня!
Авдотья повзис да нетшыштчис сы киысь.
Тайӧ кывъяссӧ кылӧм бӧрын сылӧн сьӧкыдпырысь шедӧдӧм спокойствиеыс пыр жӧ быри, сійӧ эз узь войбыд — тревожитчис да надейтчис.
Василий кӧ ещӧ мӧдпӧв шуис тайӧ кывъяссӧ, шуис кӧ найӧс садь юрӧн, Авдотья эськӧ эз вермы тадзи овны водзӧ, сійӧ эськӧ бӧр муніс мужикыс ордӧ.
Сійӧ эськӧ муніс сьӧлӧм вылас радлунтӧг, шудӧ эскытӧг, но желаниеӧн быдторйын лоны мужикыслы отсасьысьӧн да ставсӧ лӧсьӧдны выльног.
Но сэки Василий эз шу тайӧ кывъяссӧ мӧдпӧв.
А сэсся, правлениеын либӧ фермаын Авдотьякӧд аддзысьлігӧн, сійӧ воддза серти асьсӧ кутіс ещӧ суровджыка да сёрнитіс ещӧ грубӧйджыка.
Вӧлі-ӧ случайнӧйӧн, вунӧдіс-ӧ туй вылын код юрӧн шуӧм тайӧ кывъяссӧ, али Василий гӧгӧрвоис Авдотьялысь повзьӧмсӧ да сылысь нинӧм шутӧг пышйӧмсӧ кыдзи сы дінӧ локтӧм кузя век кежлӧ ӧтказ?
Авдотья эз тӧд тайӧс, но сійӧ вӧлі рад, мый Василий эз нин некор шулы тайӧ кывъяссӧ, мый сылы оз ков выльпӧв ставсӧ думайтны, выльпӧв дзикӧдз вежны ассьыс олӧмсӧ да дойдавны бурдтӧм ранаяссӧ.
Сӧмын кутшӧмкӧ выль ыджыд да бур поступокъяс да чувствояс вермисны отсавны налы вунӧдны важсӧ да заводитны ставсӧ выльысь.
Ӧні кежлӧ тайӧ ыджыд поступокъясыс да чувствоясыс эз вӧвны, и Авдотья эз вермы заставитны асьсӧ матыстчыны Василий дінӧ да повзьыліс сы ордӧ мунӧм йылысь ӧти думыштӧмсьыс.
Первойсӧ Авдотья поліс, мый челядьыслы йӧз керкаын да батьтӧгыс лоӧ лёк, но регыд мысти сійӧ казяліс, мый лои дзик мӧдног.
Василисалӧн уна йӧза да гажа керкаын нывкаяс чувствуйтісны асьнысӧ ёна бурджыка батьыслӧн шуштӧм керкаын дорысь.
Василиса мойдлывліс налы, Алёша вӧчавліс чачаяс да кыскавліс даддьӧн, Валентина ворслывліс накӧд гораньӧн, шыра-каняӧн,
Лена ваявліс налы книгаяс.
Авдотьялы шензьӧм вылӧ, нывкаясыс, кӧть и шогсисны бать вӧснаыс, лоины спокойнӧйджыкӧсь, асьнысӧ кутісны бурджыка, на сёрниын лоины выль темаяс да выль кывъяс.
Торъя нин ӧдйӧ выльторъяссӧ кватлаліс Дуняшка, коді пыр сорлавліс Василиса ордса ыдждӧм семьяысь йӧзсӧ.
Кор Василиса сылы вайис Угреньысь резинӧвӧй петук, Дуняшка пӧлыньтіс юрсӧ, видлаліс петуксӧ гӧгӧрбок да Авдотьялӧн кодь гӧлӧсӧн лабутнӧя шуис:
— Экстерьерыс ничево.
Сылӧн аслас лоины политическӧй убеждениеяс да планъяс.
— Черчилльыд — зэв лёк! — ставлы кывмӧн сійӧ висьталіс ужнайтігӧн. — Кор ме ыджыд лоа, ме сійӧс вӧтла.
— Кытчӧ нӧ тэ сійӧс вӧтлан? — интересуйтчис Валентина.
Дуняшка эз дыр думайт да шуис:
— Сахара пустыняӧ!
— А мый сійӧ сэні мӧдас вӧчны?
Дуняшка и сэки эз шӧйӧвош,
Черчилль судьба йылысь сылӧн водзвыв нин думыштӧма:
— Сэні сійӧ ветрякъяс кутас стрӧитны, медым моресьыс васӧ миян фермаӧ вӧтлыны.
— Ставсӧ гудыртӧма ӧтилаӧ! — сераліс Валентина. — Черчилльӧс сійӧ медсясӧ Алёшасянь кывлӧма, Сахара пустыня — Ленасянь, а фермалы ветрякъяс да ва — тайӧ менам да Дунялӧн тӧждысянторъясным!
Карысь воӧм бӧрын регыд мысти, Валентина тшӧктӧм серти, Авдотья вӧчис томйӧзлы доклад сы йылысь, мый сійӧ кывліс курсъяс вылын.
Лена да Алёша отсӧгӧн сійӧ лӧсьӧдіс таблицаяс да рисунокъяс, и обязательнӧ кӧсйис томйӧзсӧ чукӧртны школаӧ:
— Меным колӧ, медым и дӧска вӧлі, и пызанъяс, мый вылын кутасны гижны, и пызанъяс вылас чернильницаяс!
Прасковья тшӧтш воис кывзыны да волнуйтчис нылыс вӧсна.
Катюша да Дуняшка пукалісны бӧръя парта сайын Прасковьякӧд ӧтлаын да гордитчӧмӧн видзӧдлывлісны на гӧгӧрын пукалысьяс вылӧ.
Быд выль пырысьлы Дуняшка юӧртліс:
— А миян мама талун лоас учительницаӧн!
Кор ставныс пуксялісны, Авдотья петіс дӧска дорӧ.
Сійӧ вӧлі чутӧсь выль сатин ковтаа.
Волнуйтчӧмысла сылӧн банбокъясыс гӧрдӧдӧмаӧсь.
Гырысь синъяса, омӧльтчӧм, банйӧм чужӧма, сійӧ кажитчис зэв томӧн.
«Сяммас оз бара Дуня? — думайтіс Валентина. — Кыдзи уджалысь, сійӧ зарни, но чӧв олысь.
Но да кыдзкӧ-мыйкӧ!
Мый сійӧ оз сяммы висьтавнысӧ, то ме содта».
Авдотья некымынысь вӧрӧдыштіс вомдорсӧ сідзи, быттьӧкӧ кӧсйис и эз вермы заводитны сёрнитнысӧ.
И кор кывзысьясыс мӧдісны нин волнуйтчыны сы вӧсна, друг заводитіс висьтавны спокойнӧя да лабутнӧя:
— Картупель и нянь, вӧвъяс и мӧсъяс — ставсӧ, мыйӧн ми олам, мый ми сёям да мый вылын кутчысьӧ мортлӧн олӧм — ставсӧ тайӧс создайтӧма морт уджӧн да киясӧн.
Видзӧдлан кӧ кияс вылад, — сійӧ нюжӧдіс кипыдӧсъяссӧ: — ичӧтикӧсь!
Мый найӧ вермасны вӧчны?
А кыдзи думыштан, да кывзыштан учёнӧй йӧзлысь, да гӧгӧр видзӧдлан, то дивӧыд босьтас: мый сӧмын наӧн абу вӧчӧма!
Кутшӧм ногӧн жӧ лоӧны этша йӧла животнӧйясысь ведраӧн йӧв сетысь мӧсъяс да ичӧтик картупельысь килограммджынъя картупельяс?
Создайтсьӧны найӧ ӧти туйӧд, а тайӧ туйыслӧн кык трӧпа — отбор да воспитание...
«Сьӧлӧмшӧрӧй, Дуняшенькаӧй! — нежнӧя думайтіс Валентина. — Некымын фраза шуин — и восьтін мичуринскӧй учениелысь самӧй пытшкӧсса содержаниесӧ».
А Дуня водзӧ висьталіс:
— Воспитаниеӧн позьӧ воздействуйтны любӧй быдмӧглӧн свойствояс вылӧ.
Примеръясла оз ков ылӧ мунны.
Помнитанныд, кыдзи миян орчча колхозын — «Заря»-ын — водз кутіс воны капустаыс.
Найӧ быдтылісны сійӧс торф тыра ичӧтик гырничьясын.
Кольӧм во некодлӧн на ещӧ район пасьталаын эз вӧв капустаыс, а найӧ додьтыръясӧн кыскалісны.
Капустаыд сэки ещӧ дивӧ кодьӧн на вӧлі, сійӧс зэв ёна босьталісны, уна сьӧм мынтылісны...
Авдотья сёрнитіс дзонь час, и сылысь докладсӧ кывзісны зэв ыджыд вниманиеӧн.
Ставныс вӧліны дӧвӧльнӧйӧсь, и сӧмын Татьяна вылӧ — огороднӧй бригадаса бригадир вылӧ — докладыс вӧчис дзик немвиччысьтӧм впечатление.
Сійӧ докладсӧ кывзігӧн быд кыв бӧрын пыр ӧтарӧ зумышмис, видзӧдіс докладчик вылӧ тӧдчана лӧглунӧн, а ӧткымын здукъясӧ бергӧдчывліс Валентиналань да дзирдыштліс скӧр да кӧритана синъяснас.
Мыйӧн сӧмын Авдотья помаліс докладсӧ, Татьяна чеччис да оръясяна гӧлӧсӧн шуис:
— А ӧні, раз доклад помасис, ме кора мездыны менӧ бригадиралӧмысь.
Кӧть мый, а бригадирӧн ме ог ло!..
Татьяна пуксис, копыртіс юрсӧ да сідзи лӧсьӧдіс чышъянсӧ, мый эз кут тыдавны чужӧмыс.
Став висьталӧмсьыс некод эз виччысь татшӧм выводсӧ.
Ставныс шай-паймуніны.
— Вот тэныд и на!
— Да тэ мый, Танюша, йӧймин али мый?
— Вот тайӧ и висьтыштіс нылыс!
Мый сыкӧд лои?
Авдотья матыстчис Татьяна дінӧ:
— Танюша, да мый тэкӧд?
Татьяна ещӧ улӧдзджык копыртіс юрсӧ да чӧв оліс.
— Танюша, а Танюша!
Да мый тэ?
Ог гӧгӧрво...
Авдотья вӧрзьӧдіс Татьянаӧс пельпомӧдыс.
Татьяна йӧткыштіс сійӧс да кыпӧдіс юрсӧ.
Гӧгрӧс банбокъясыс вӧлі гӧрдӧдӧмаӧсь да кӧтасьӧмаӧсь синванас.
Гырысь лӧз синъясыс дзирдыштісны скӧрлунӧн да ӧбидаӧн.
Татьяна гӧгӧрвоис, мый сы пытшкын дзебсьӧмӧн олысь «талантыс», кодӧс сійӧ терпитны вермытӧг виччысис, вермис петкӧдчыны буретш водз воысь капуста дінын.
Сійӧ пыр жӧ думыштіс, кыдзи сьӧкыд лунъясӧ выль урожай водзвылын тыртӧммӧм колхознӧй кассаӧ пыралӧны тысячаяс, кодъясӧс шедӧдӧма аслас киясӧн — Татьяна киясӧн.
Торф гырничьяс йылысь сійӧ лыддьывліс, но эз гӧгӧрволы налысь став вынсӧ и ӧні скӧраліс и ас вылас, и Авдотья вылӧ, и Валентина вылӧ.
— Аттьӧ тэныд, Дунюшка, аттьӧ!
И тіянлы сідзжӧ аттьӧ, Валентина Алексеевна.
Бӧрйисны менӧ бригадирӧн, а ме, йӧйыд, надейтчи, кывзыси: мый мися ог тӧд, сыӧ велӧдасны, отсаласны, мед эз ло меным позор, велӧдасны, мед эг ло омӧльджыкӧн йӧзсьыс!
А ті...
Эн вермы тэ меным гижны, тётя Дуня, мый сідз пӧ и сідз, Танюшка, дасьты торф гырничьяс, водз кадся рӧсада вылӧ?
Думка йывсьыд, небось, гижлін фермаад?
И рационъяс и быдпӧлӧс сӧветъяс пӧшти быд лун мӧдӧдавлін, а огороднӧй бригада йылысь тэ он и шогсьы!
А тіян вылӧ, Валентина Алексеевна, ме и видзӧдны ог кӧсйы.
И энӧ матыстчӧй ті ме дінӧ!
Шуанныд, «Заря» колхоз водз воысь капуста вузалӧмысь тысячаяс босьтӧма.
А ми ӧмӧй эгӧ вермӧй?
Мыйӧн ми омӧльджыкӧсь?
Да висьталісны кӧ меным та йылысь кык недель сайын, ме эськӧ ставсӧ дасьті.
А ӧнітӧ мый?
Рӧсада пуктам нин.
Тысячаяс вӧліны киясын — и киясысь исковтісны.
Аттьӧ тіянлы кыкнанныдлы!
Татьяна пуксис и йӧз син водзын кутіс бӧрдны.
Бӧрдіс скӧралігтыр да мичаа: кыз вомдорсӧ курччӧма, сьӧдов синкымъяссӧ чукыртӧма.
Авдотья да Валентина асьнысӧ мӧдісны чувствуйтны мыжаясӧн да шӧйӧвошины.
Валентина вӧлі юрвывтырыс занят зернӧвӧй овмӧсӧн, — и должность кузяыс и специальность сертиыс сійӧ вӧлі полеводӧн, — и тайӧн эз позь правдайтчыны сылы, и сійӧ эз вермы асьсӧ прӧститны сыысь, мый вунӧдіс огороднӧй бригада йылысь.
— Танюша, мыжа ме, юрвывтыр вӧлі тырӧма уджӧн зернӧвӧй овмӧс кузя, а градвыв пуктасъяс йылысь вунӧді, — каитчис сійӧ Татьяналы.
— Вот тэныд менам мыжа юрӧй.
— А мый ме кута вӧчны тэнад юрӧн?
Капуста сыысь он быдты! — скӧрысь сыркъяліс Таня.
— Танюша, эз на ставыс вош: тэ рӧсадатӧ пукты парникъясӧ, и пикируйтны кутам торф гырничьясӧ.
— А кӧнӧсь сійӧ торф гырничьясыс?
— Вӧчам.
— Кор?
Дуняша со висьталӧ, «Заря»-ын пӧ найӧс тӧвнас вӧчалӧмаӧсь...
— А ми недельӧн вӧчам!
Ми ас кежын Авдотьякӧд, медым тэ эн кут скӧравны миян вылӧ, вӧчам тэныд витсё гырнич.
Да эн бӧрд ен могысь!..
Всё равно ывлаас мороз, тэнад шудлун вылӧ, тӧлыс нюжаліс, вевъялам на ми тэнад капустаӧн!
Но Татьяна казяліс, мый сылӧн синваыс йиджӧ йӧзлы сьӧлӧмӧдзыс, да кутіс бӧрдны ещӧ ёнджыка.
— Алёша, вай ӧні жӧ восьтам комсомольскӧй собрание, — шуис Валентина.
— Комсомолецъяс ставныс танӧсь.
Мукӧдсӧ сідзжӧ корам кольччыны.
Решитам тайӧ вопроссӧ.
Алёша восьтіс собрание.
— Предлагайтам быд комсомолецлы да быд сознательнӧй колхозниклы вӧчны матысса кык-куим лунӧн куимсёысь не этшаджык куйӧд сора торф гырнич, — сёрнитіс Валентина. — Торфсӧ аски жӧ ваяс Василий Кузьмич, а куйӧд да минеральнӧй удобрениеяс миян эмӧсь, кык-ӧ-куим вой пукалыштам и вӧчам.
Вӧчалан приспособлениеяссӧ Алёша мастеритас.
Валентиналысь предложениесӧ дыр да активнӧя обсуждайтісны ставныс, Татьянаысь кындзи.
Татьяна участвуйтіс обсуждениеас дзик аслысногӧн: сійӧ чӧв оліс, кор сёрнитісны Валентина предложение дор, да заводитліс гораа сыркъявны, кор сёрнитісны прӧтив.
И сӧмын сэки, кор Валентиналысь предложениесӧ вӧлі примитӧма, сійӧ успокоитчис да шуис:
— А парникъяснас кыдзи?
Гырничьясын кӧ быдтыны, то и парникъяс колӧ содтыны.
Содтӧд парникъясыс миян эмӧсь, да стеклӧясыс сэні абуӧсь.
Бара заводитісны пӧся сёрнитны.
— Петруня, петалам здук кежлӧ, зэв колана делӧ эм, — шум дырйи Пётрлы мигнитіс Фроська.
Найӧ петісны.
Ксенофонтовна спокойнӧя пукаліс самӧвар сайын да эз вермы тӧдны сы весьтӧ ӧшйӧм бедасӧ.
Сылӧн настроениеыс вӧлі зэв бур.
Асывнас найӧ Фроськакӧд ветлісны базар вылӧ вузавны рысь, нӧк, сола тшак, и Фроська радуйтіс Ксенофонтовнаӧс аслас талантъясӧн.
Сійӧ сьӧлӧм бурмытӧдзыс донъясьліс быд гривенник вӧсна.
Сійӧ вузавліс и бара чуксавліс ньӧбасьысьясӧс, чикрӧдліс синъяссӧ мужичӧйяслы да, гӧлӧссӧ жалиттӧг, ошкис ассьыс тӧварсӧ сідзи, мый кылӧ вӧлі километр сайӧдз.
Сійӧ ворсіс сэні дзонь спектакльяс, кӧні ньӧбасьысь зэлыдлун вылӧ ӧбидаыс вежсьыліс ышнясьӧмӧн, а ышнясьӧмыс вежсьыліс немвиччысьтӧм прӧстлунӧн, и сэки жӧ лолі некодлы сетчытӧмӧн.
Ксенофонтовна асьсӧ лыддьыліс опытнӧй вузасьысьӧн, но и сылы лои вешйыны бокӧ да сӧмын кыв ни джын шутӧг любуйтчыны нывнас.
Блюдйысь чай юигмоз сійӧ казьтыліс Фроськалысь талантъяссӧ да думайтіс: «Зарни ныв!
Ветымын шайт вылӧ унджык тӧргуйтіс менам водзвыв артыштӧм серти — ставыс сы вӧсна.
Бура кужӧ нажӧвитчыны!»
Тайӧ здукас комнатаӧ шурк-шарк пырис Фроська, нинӧм шутӧг муніс чуланӧ, кӧні Ксенофонтовна видзис главнӧй озырлунсӧ, кутіс сэтысь ӧта-мӧд бӧрся петкӧдавны гырысь, вундавтӧм стеклӧ листъяс да сетавны Пётрлы.
Колян во, кор Фроська уна деньга босьтіс картупель вузалӧмысь, сійӧ кӧсйис пуктавны ӧшиньясас выль рамаяс, кӧні оз лоны тасъяс и ӧшиньыс лоӧ ӧтторъя стеклӧысь.
Татшӧм ӧшиньясыс вӧліны модаын пригороднӧй колхозын, кытчӧ муніс верӧссайӧ Фроськалӧн пӧдругаыс.
Фроськалӧн характерыс вӧлі решительнӧй, и, ӧтторъя зеркальнӧй стеклӧысь вӧчӧм ӧшинь рамаяс йылысь думыштӧм бӧрын, сійӧ сэки жӧ ньӧбис стекольщиклысь стеклӧсӧ зэв донысь — стӧч тысяча шайт дон.
Кор Ксенофонтовна тӧдмаліс та йылысь, сійӧ первой бӧрдыштіс, но регыд мысти успокоитчис.
Стеклӧыс вӧлі ловъя капиталӧн, — сыла колӧ вӧлі ветлыны карӧ, — и Ксенофонтовнакӧд некодлы вӧлі конкурируйтны: сійӧ корліс стеклӧ тор вылӧ, мыйта окотитліс.
Тӧдмалӧм мысти, мый Фроська нуӧ тайӧ ловъя капиталсӧ, Ксенофонтовна тшӧкмунліс чайнас да юаліс:
— Кытчӧ?
— Колхозлы.
— Донысь-ӧ вузалін?
— Эн сюйсьӧй ме дорӧ, мама, асланыд пережитокъяснад! — гордӧя шуис Фроська. — Мӧдім, Петро!
Фроська сідз жӧ ӧти здукӧн воши, кыдзи и пыраліс керкаас.
Ксенофонтовна вӧрзьӧдчывтӧг пукаліс: сійӧс босьтіс шемӧс нылыслӧн чардби моз пыралӧмысь.
Сійӧ некыдз эз вермы гӧгӧрвоны ассьыс нывсӧ, разнӧйпӧлӧс синъяса Фроськасӧ, кодӧс сійӧ чужтіс, но коді лои дзик мӧд кодьӧн, гӧгӧрвотӧм породаа мортӧн.
— Господи! — вашкӧдіс сійӧ.
— И кутшӧм тайӧ ныв?!
Гривенник вӧсна вензьӧ базар вылын ӧкаяннӧй моз, а тысячаяс шыблалӧ синсӧ лапнитлытӧг.
Кор Фроська да Пётр воисны собрание вылӧ, пыртісны ас водзвыланыс морт судта, ыджыд стеклӧ листъяс, ставныс акнитісны.
— Кора комсомольскӧй собраниеӧс примитны месянь пӧдарок, — ярскӧба да тшапа шуис Фроська.
— Фросюшка! — Татьяна уськӧдчис окавны Фроськаӧс; и мӧдыс бурпырысь лӧсьӧдіс сылы гӧгрӧс банбоксӧ.
Валентина вӧчис став верманторсӧ, медым бырӧдны ассьыс мыжсӧ.
Мӧд луннас жӧ сійӧ ачыс сёрнитчис орчча колхозын, кодлӧн вӧліны торфа нюръяс, и ачыс кыскасьысьяскӧд да комсомолецъяскӧд ӧтлаын муніс торфла.
Сійӧ сёрнитыштіс школьникъяскӧд.
Аскиа рытнас тыртӧм керкаын, кӧні коркӧ вӧчлісны кудель, некытчӧ вӧлі чуньтӧ сюйны: воисны и комсомолецъяс, и школьникъяс Лена юрнуӧдӧм улын, и Валентина, и Прасковья Василисакӧд.
Некымын судтаӧн пукталӧм пӧвъяс вылын косьмисны куйӧд сора торфысь вӧчӧм уна сё выль ичӧтик гырнич.
Татьяна мудритіс аслас капуста вылын.
Сійӧ киськавліс гырничьяссӧ пӧимӧн, медым рӧсадаыс эз килаӧссьы, сійӧ эз торйӧдчыв термометркӧд, кодӧс, колхозникъяслы шензьӧм вылӧ, зурйӧдліс разнӧй местаясӧ: то парник муас, то парник стен костъясас, то парникъяс пытшкас, то ортсыас.
Кор рӧсадаыс мыччысис, Татьяна мӧдіс восьтыштавлыны парник рамаяссӧ.
— Танюша, тэ вывті нин увлекайтчан. Кынтан рӧсадасӧ! — ӧлӧдліс Валентина.
— Асьныд жӧ ті Дунякӧд шуанныд: бӧрйыны да воспитывайтны.
Менам пуктӧма тшӧкыда, запасӧн: кодъяс кынмасны, найӧс ме нетшка, а на местаӧ выльясӧс пукта, а кодъяс кольӧны, найӧ нин лоӧны бӧрйӧдлӧмаӧн, кӧдзыдысь повтӧмӧсь, ёнӧсь!
Сійӧ ноксис аслас рӧсадаӧн, кыдзи курӧг аслас пияныскӧд: то вевттьывліс, то восьтлывліс парникъяссӧ, то нетшкывліс нэриникъяссӧ, то пуктывліс выльясӧс, то подкормка вӧчліс, то киськавліс.
Сылӧн вӧлі кутшӧмкӧ аслас система, кодӧс эз гӧгӧрволыны бокӧвӧйяс.
Ӧтилаын сылӧн быдмис калийӧн подкормитӧм рӧсада, мӧдлаын — подкормиттӧм, первой парникас вӧліны кӧдзыдысь медся повтӧм быдмӧгъяс — мукӧдъяс серти сійӧс дырджык видзліс восьсӧннас; мӧдыс вӧлі медся шоныдӧн — сійӧс шочджыка восьтлывліс мукӧдъяс сертиыс.
Татьяна тӧдіс пӧшти став стебельсӧ торйӧн-торйӧн и весиг сетавліс налы нимъяс.
Ӧти стебельӧс сійӧ нимтіс «пионерчикӧн», сы вӧсна мый сійӧ мыччысис медводз да корйыс сылӧн лои медводз.
Некымын недель чӧж Татьяна нинӧм йылысь эз вермы сёрнитны, капустаысь кындзи.
Василийлысь сійӧ пыр корлывліс то ӧтитор, то мӧдтор: либӧ сылы колӧны вӧлі матъяс, либӧ срочнӧя колісны калийнӧй удобрениеяс, либӧ сылы эз во сьӧлӧм вылас капуста улӧ торйӧдӧм участок, и сійӧ синвасорӧн корис мӧдӧс — керӧсысь шонділадорсӧ.
— Пӧвадитісны тэнӧ бӧрдны, — шуткаӧн нисьӧ збыльысь шулывліс Василий, — торф гырничьястӧ бӧрдӧмӧн шедӧдін, парникъяслы стеклӧтӧ бӧрдӧмӧн жӧ.
Пӧвадитісны нывсӧ!
Татьяна видзӧдлывліс сы вылӧ кӧсӧйтчӧмӧн, синванас вазьӧм сералана синъясӧн: сійӧ и збыльвылӧ эз вӧв бӧрдысьӧн да надейтчис синва вылас кыдзи «воздействие способ» вылӧ, коді сійӧс мездывліс нин сьӧкыд случайяс дырйи.
И рӧсадаыс быдмис зэв бура.
Кудриа, ичӧтик, кыз быдмӧгъяс радуйтісны огородникъясӧс.
Ӧтчыд сёрӧн тулыснас уси лым, и регыд мысти Василий дорӧ воис скӧрмӧм Матвеич.
— Пӧгубитіс ӧд рӧсадатӧ сямтӧм нылыд!
Дзонь рама кынтӧма, абу этшаджык.
А кутшӧм вӧлі рӧсадаыс!
Любуйтчыны позис!
— Мыйла тэ думайтан, мый пӧгубитіс?
— Муна вӧлі парникъяс дінті, видзӧда: рамаыс восьса, а рӧсада вылас лым!
Ме чукӧсті Татьянаӧс, а сійӧ меным чужӧмӧ градусникӧн тувкӧдӧ и кывзыны нинӧм оз кӧсйы.
Василий корис Татьянаӧс.
— Тэ мый бара мудритан рӧсадаыскӧд?
Мыйла сійӧс эн видз лымсьыс?
Сы могысь ме тэныд торф кыскалі, сы могысь парникъяс ремонтируйті, медым рӧсадаӧс кынтыны?!
— Сійӧс менам воспитайтӧма часъяс серти да градусъяс серти, — збоя вочавидзис Татьяна.
— Видзӧд тэ, помӧдз воспитайтан!
— Ме тӧда, мый вӧча!
Талун вӧлі кык градус кӧдзыд, тайӧ сылы абу опаснӧ.
Йӧз дырйи сійӧ збояліс, но гортас, ас кежас сылы друг лолі страшнӧ.
Алексей лӧсьӧдчис нин водны, кор кодкӧ таркнитіс ӧшиняс.
Сійӧ петіс кильчӧ вылас и тӧлысьӧн югдӧдӧм ывлаысь аддзис Татьяналысь гырысь синма нор чужӧмсӧ.
— Алёшенька, ветлам мекӧд парникъяс дорӧдз.
— Мый тэнад лои?
Мыйла войшӧр войын парникъяс дорӧ котравны?
— Да пола ме, Алёша... мед эськӧ эз жӧ кынмы рӧсадаыс...
— Став рӧсадасӧ кынтӧмысь полан? — повзьӧмпырысь юаліс Алексей.
— Да ог жӧ, Алёшенька, сӧмын первой рамасӧ.
Да меным сійӧ рамаыс меджаль.
Тайӧ рамаыс менам опытнӧй, медся оз пов кӧдзыдысь.
Ветлам, Алёшенька, видзӧдлам.
Мыйкӧ кӧ лоӧма, ме ӧтнам и гортӧдз ог во.
Кыдзи вода первой рама вылас, сідзи и кула сэтчӧ!
Алексей босьтіс пӧнар, и найӧ мӧдӧдчисны туйӧ.
Мунны вӧлі сьӧкыд.
Луннас сылӧм няйтыс войнас кынмӧма, и туйыс эз вӧв шыльыд, а чорасӧсь.
Тувсовъя кодь уль руа, ыджыд тӧлыс швачӧдіс чужӧмад да мовкйӧдліс Алёша киысь пӧнарсӧ.
Найӧ мунісны сёрниттӧг да тэрмасьӧмӧн.
Парникъяс весьтын вӧлі сап пемыд.
Пӧнарысь би югӧрыс отражайтчис стеклӧяссяньыс и пӧшти нинӧм эз тыдав стеклӧяс сайсьыс.
Здук кежлӧ пемыд пӧвстсьыс парник пельӧсысь тыдовтчыліс ӧти зумыд стебелёк.
— «Пионерчик»... — вашнитіс Татьяна.
— Кутшӧм пионерчик? — эз гӧгӧрво Алексей.
— Первойя мыччысьысьсӧ ме тадзи нимті.
Сулалӧ!
Видзӧд жӧ, Алёша:
ӧд абу водӧма!
Ӧд сулалӧ!
— Гашкӧ, сійӧ ещӧ оз на пырысь-пыр вод?
— Лёшенька, вай вевттям парникъяссӧ вевдорсяньыс матъясӧн.
— То тэ найӧс кынтан, то матъясӧн вевттялан.
Вешйы сэсь!
Мунам гортӧ, асылыс рыт дорсьыд бурджык!
Но Татьяналӧн сьӧлӧмыс эз бурмы.
Пемыднас сійӧ корсис матъяс да вевттис рамасӧ.
Войнас сійӧ узис омӧля, а асывнас котӧртіс парникъяс дінӧ.
Матыстчӧм бӧрас сійӧ куньтыртіс синъяссӧ: поліс видзӧдлынысӧ да аддзыны бедасӧ.
Сэсся думсьыс лыддис: «Ӧтик, кык, куим!» — да восьтіс синъяссӧ.
Быдмӧгъясыс вӧліны воддзакодь жӧ зумыдӧсь, и сӧмын некымын стебель нярмунӧма, водӧма муас.
Татьяна пукаліс парник помын да видзӧдаліс быд кор, ачыс успокоитчӧма, раммӧма радысла.
Полеводъяс прӧйдитісны сэті да кежавлісны огородникъяс дінӧ.
— Но, кыдз-мый тэнад? — начальник моз юаліс Фроська.
Огороднӧй бригадалы стеклӧ пӧдаритӧм бӧрын сійӧ лыддис асьсӧ парникъяс вылын медся ыджыд мортӧн.
— Бур, — ньӧжйӧник шуис Татьяна.
— Тэ видзӧд, эн кынты рӧсаданымӧс! — распорядитчис Фроська. — Матвеич — и сійӧ тӧждысьӧ.
А Матвеич да Алёша вӧліны нин орччӧн.
— Сулалӧны? — шензис Матвеич.
— Сулалӧны.
— Дивӧ!
Абу кынмӧмаӧсь!
— Воспитаннӧйӧсь! — Таня ляскысис банбокнас стеклӧ бердӧ. — Сулалӧны, менам мусаясӧй, сулалӧны, менам тӧлкаясӧй, сулалӧны, донаясӧй...
— Окась накӧд! — шпыньмуніс Пётр. — Лучше эськӧ мед менӧ окыштін!
Мӧдімӧй, ёртъяс!
Эз на вевъявны мунны полеводъяс, кыдзи парникъяс дінӧ воис Авдотья.
— Но мый, Танюшка?
Абу кынмӧмаӧсь?
— Ловъяӧсь!
Тувсов шондіыс отражайтчис парник стеклӧясын.
Синсӧ читкыртӧмӧн Авдотья зілис видзӧдны парник пытшкас.
— Шондіыс ёрӧ синтӧ, оз тыдав... — шуис сійӧ да аддзӧм мыстиыс друг радпырысь акнитіс: — Ставыс ӧтрӧвнӧ, да кыпыдӧсь, да кутшӧм гырысьӧсь!
Турунвиж зумыд быдмӧгъяс нюжӧдчӧны шонділань, чургӧдӧмаӧсь ичӧтик коръяссӧ, и найӧ зумыдлунын чувствуйтчис олӧмлӧн сэтшӧм вын, мый Авдотья дыр эз вермы вештыны на вылысь синъяссӧ.
Пӧттӧдзыс любуйтчӧм бӧрын сійӧ муніс парникъяс дінысь, займитчис аслас уна лыда да ноксяна уджъясӧн, но лунтырнас частӧ сувтлывліс синъяс водзас сылӧм лым колясъяса васӧд муыс, парник стеклӧяс вылын дзирдалысь шондіыс, да вежӧдысь крепыд ичӧтик коръясыс.
«Мыйла ме талун пыр казьтыла найӧс?
Ставныс сулалӧны ме водзын! — думайтіс Авдотья. — Ни кӧдзыдла найӧ абу кынмӧмаӧсь, ни миян сёрмӧмысь абу омӧль лоӧмаӧсь.
Петӧмаӧсь мусьыс, быдмӧны, и нинӧм найӧс оз вермы кутны, быттьӧкӧ кутшӧмкӧ бур знак петкӧдлӧны.
Кодлы тайӧ знакыс?
Миян колхозлы?
А, гашкӧ, меным аслым?..
Ок, абу!
Нинӧмла меным ас йылысь думайтны!»
Авдотья пыр жӧ дугдіс думайтны ас йывсьыс, вӧтліс тайӧ мӧвпъяссӧ пыдӧ, игналіс сизим томан сайӧ.
«Тайӧ знакыс миян колхознӧй удача вылӧ!
Бур во вылӧ!»
2. Темп
Февральскӧй пленумлы сиӧм собрание завершитіс заводитчӧм переломсӧ.
Бӧрӧ коли «гезйыс», код вылӧ лӧгыс петіс Василийлӧн,
зато льнопунктын пыр тырыс вӧлі йӧз.
Льнопунктлӧн нимыс коли важ паметь кузя: шабді важӧн нин помасис да кудель лои сдайтӧма, и ӧні льнопунктын вӧчисны быдпӧлӧс сверхурочнӧй уджъяс.
Тані видзисны пожъяс, и рытъяснас татчӧ волывлісны комсомолецъяс, медым бӧрйыны медбур кӧйдыссӧ семеннӧй участоклы тані Алёша нуӧдліс агроучёба, тані мӧс лысьтысьяс вурлісны молочнӧй фермалы халатъяс, кичышкӧдъяс, марля занавескаяс, тані старикъяс ремонтируйтісны сийӧс-завод.
Василийлы кажитчис, быттьӧкӧ дыр да ёна катлӧдлісны сьӧкыд да дзуртысь додь, коді некыдз эз вӧрзьы места вывсьыс и друг вӧрзис да мӧдӧдчис ыджыд ӧдӧн.
Медся шензьӧдана вӧлі тайӧ кыптӧмыслӧн пӧшти веритны позьтӧм ӧдыс.
Василий гӧгӧрволіс, мый тайӧ закономернӧ, мый гӧгӧр ставыс отсалӧ кыптӧмлы, мый колхозлӧн вынъясыс да опытыс оз создайтчыны выльпӧв, а быттьӧкӧ палялӧны унмысь, и век жӧ сійӧ ачыс эз вермы не шензьыны дивӧ кодь вежсьӧмыслы.
Дзик на неважӧн семеннӧй складын куйліс ёг сора посни кӧйдыс, фермаын нора баксісны омӧля вердӧмысь омӧльтчӧм мӧсъяс, амбаръясын туплясис чукӧрӧ шыблалӧм киссьӧм инвентарь, удж вылӧ петавлісны йӧзыс дышпырысь да сёрӧн.
Ӧні ставыс вежсис.
Асланыс нянь вылӧ вежӧм кӧйдысыс вӧлі сӧстӧм да гырысь; мӧсъяс справитчисны — турунсӧ вӧлі мыйтакӧ ньӧбӧма да получитӧма государствосянь отсӧг пыдди; амбарын вӧлі ремонтируйтӧм инвентарь, йӧз петлісны удж вылӧ стӧч индӧм кадын.
Ещӧ лыдтӧмӧсь на вӧліны сійӧ сьӧкыдлунъясыс, кутшӧмъясӧс испытывайтліс колхоз, но лои нин уна сэтшӧмтор, мый эз вӧвлы некор на, мый вевтыртліс весиг медбур лунъяссӧ.
Колхозлӧн войдӧр некор эз вӧвлыны ни электромоторъяс, ни дождевальнӧй установкаяс, ни та мында минеральнӧй удобрение...
Выль тулыс локтіс кыдзи машинаяслӧн да бур агротехникалӧн тулыс.
Василий лӧсьӧдчис мунны пӧпутнӧй полуторатонкаӧн Угреньӧ международнӧй положение йылысь лекция вылӧ, кодӧс вӧлі должен лыддьыны партактивлы обкомса лектор.
Сійӧ тэрмасьтӧг восьлаліс складъяслань, кӧні вӧлі заправляйтчӧ грузӧвик.
Заводитчис апрель, тулысыс сӧльнитчис нюжалысь тӧвкӧд, — луныс вӧлі тӧвся моз лымъя, тувсовъя моз улис да шоныд.
Сибдалысь сьӧкыд ва лым дышпырысь усис кымӧра небесасянь.
Инвентарь видзан склад весьтӧ воӧм бӧрын Василий ещӧ надзмӧдіс воськовъяссӧ да мӧдіс корсьны зепсьыс ключьяс.
Сылы сюрины ключьясыс. Сійӧ пыркнитіс синлысъяс да синкымъяс вывсьыс лымсӧ, синсӧ читкыртӧмӧн видзӧдліс водзлань, сэтчӧ, кӧні сулаліс жуысь йӧзӧн кытшалӧм полуторатонка, да збоя воськовтіс складлань.
Тані вӧліны райком отсӧгӧн кредит кузя судзӧдӧм дзик выль механизмъяс: триер, лобогрейка, кык электромотор да электрическӧй дождевальнӧй установка.
Василий вайис найӧс колян недельын и сэксянь пыр чувствуйтіс найӧс ас дорсьыс, кыдзи чувствуйтӧны ас дінсьыс радейтана мортӧс.
Частӧ прӧст здукъясӧ, некутшӧм коланлунтӧг, сійӧ восьтлывліс складсӧ (сэтысь ключьяссӧ сійӧ некодлы эз доверяйтлы) да ветлӧдліс машинаяс дінын, ас кежас нимкодясис аслас сокровищеясӧн.
И тайӧ пӧрйӧ сійӧ эз вермы кутчысьны, восьтіс зэв ыджыд томансӧ да пырис.
Ӧдзӧсӧдыс пырысь чусыд югӧрыс югдӧдіс рӧмыд пӧвстсьыс механизмъяслысь таинственнӧя дзирдалысь металлсӧ.
Машинаяс сулалісны вӧрзьытӧг, сьӧкыдӧсь, унзільӧсь и век жӧ дасьӧсь овны да действуйтны.
Весиг налӧн вӧрзьытӧг сулалӧмас чувствуйтчис вугралысь ыджыд вын, коді кыскис Василийӧс.
Сійӧ мӧдіс радейтны машинаяссӧ ылӧ кольӧм лунъяссяньыс, кор медводдзаысь аддзис трактор.
Воясӧн тайӧ радейтӧмыс, лои быдлунъя коланторйӧн, и машинаясысь торйӧдӧм муыс сылы кажитчис сэтшӧм жӧ пустаӧн да эновтӧмаӧн, кыдзи овтӧм керка.
Сійӧ видзӧдіс механизмъяс вылӧ да думайтіс дыр виччысян час йывсьыс, кор лоӧ сувтӧдӧма электромоторъясӧс, кор кутасны уджавны электроэнергияӧн триеръяс да вартан машинаяс.
Выль гумла йылысь, электричествоӧн вартӧм йылысь мечта лунысь-лун лолі реальнӧйджыкӧн.
Коркӧ дзик ӧти реальнӧйторйӧн вӧліны лесосекаса сарӧгӧсь керъясыс, кодъясӧс Василий пемыд тӧвся асылӧ видзӧдаліс пӧнар би югӧр улын.
Ӧні тайӧ керъясыс, кырссьӧмаӧсь да шыльыдӧсь нин, куйлісны штабельын нӧрыс дорын, а тані, складын, сулалісны электромоторъяс.
Василий ещӧ ни ӧтчыд на эз кывлы налысь горсӧ, налысь сьӧлӧм тіпкӧмсӧ, но сійӧ вермис нин инмӧдчывны кинас налӧн шыльыд кӧдзыд металл бердӧ да видлавны став детальяссӧ.
Сійӧ вевттис найӧс чистӧй мешӧкъясӧн, медым эз бусӧссьыны.
Василий петіс складысь, и чужӧмыс сылӧн вӧлі долыд, таинственнӧй да дӧвӧльнӧй и ёна ӧткодь вӧлі ичӧтик Дуняшка чужӧмкӧд, кор сійӧ, киас кампет кутӧмӧн да юрсӧ пӧлыньтыштӧмӧн, лукава да гусьӧник висьтавліс:
— А менам мыйкӧ эм...
Василий воис полуторатонка дінӧ сэк жӧ, кор сэтчӧ воисны Валентина да МТС-са директор Прохарченко, коді вӧлі кыз ён тушаа да ыджыд уска, быттьӧ морж.
МТС-сӧ куим тӧлысь сайын вуджӧдісны мӧд местаӧ, и Прохарченко аскӧдыс нуис складъясӧ кольӧм инвентарь да оборудование.
— Пуксялӧй!
Мӧдӧдчам! — шуис Прохарченко.
— Кабинаӧ, Валюшка?
— Ог, дядя, ме — кузовӧ!
Ог любит кӧрӧбкаын ветлыны.
— Но, сідзкӧ, ме ачым пукся кабинаас.
Прохарченко кутіс Валентинаӧс да ӧтчыд мӧвкнитӧмӧн кыпӧдіс грузӧвикӧ.
Валялы Прохарченко вӧлі ылысса рӧдня да кутіс сыкӧд асьсӧ сідз жӧ, кыдзи и кызь во сайын.
Василий пуксис орччӧн тӧдтӧм нывбабакӧд, и сьӧкыд груза машина, неуна лайкъялігтыр, бергӧдчис да мӧдіс гӧгыльтчыны мусӧ вомӧналысь паськыд туй кузя.
Василий чӧв оліс.
Амбарӧ дзебӧм выль машинаясӧс видзӧдӧм да бӧръя лунъясса шыльыда мунысь бур уджыс дзикӧдз успокоитісны сійӧс, и сылӧн вӧлі блаженнӧй состояние.
Кузовӧ кыдзсюрӧ меститчӧм бӧрын сійӧ либӧ вуграліс, либӧ думайтіс простодушнӧй самодовольствиеӧн, мыйӧн частӧ грешитліс:
«Вӧчны колхозын татшӧм перелом — шутка-ӧ?
И воджын на эз коль колхоз примитӧмсянь, а мыйта удж вӧчӧма тайӧ каднас!
Кытчӧ кӧть он видзӧдлы, быдлаын кыптӧм да достижениеяс!
Кӧдза кежлӧ лӧсьӧдчим честь-честьӧн...
Кӧйдыс весалӧма да сортируйтӧма, инвентарь ремонтируйтӧма, куйӧд кыскалӧма, минеральнӧй удобрениеяс дасьтӧма, станцияӧ мӧд генератор сувтӧдӧма, машинаяс лӧсьӧдӧма — вот мый сійӧ кужӧмӧн босьтчӧмыд!
Оз быдӧн тадзи сяммыны.
Сэтшӧм председатель, коді петкӧдӧ колхозӧс бӧрӧ кольччысьяс лыдысь, — вын!
Районын тайӧ тӧдчана морт!
Оз ӧд весьшӧрӧ сэтшӧма интересуйтчы миян колхозӧн Петрович».
Сійӧ вунӧдіс нин сы йылысь, мый машинаяс да генератор кредитӧн судзӧдны отсаліс сылы райкомса секретарь, мый бур кӧйдыссӧ сылы сетісны «Заготзерноысь» — вежисны колхозлысь некондиционнӧй кӧйдыссӧ.
Быдтор кузя Василий аддзыліс сӧмын аслас старайтчӧмлысь результат да гордитчис аснас.
Тайӧ гордитчӧмыслы эз этша отсав и районнӧй газетаӧ печатайтӧм статья.
Статьяын висьтавсис Первомайскӧй колхозын вежсьӧмъяс йылысь, сылӧн ӧдйӧ кыптӧм йылысь да кӧдза кежлӧ бура дасьтысьӧм йылысь.
Василий думайтіс ас йывсьыс, кыдзи сійӧ пырас райкомӧ, кыдзи радлігтыр сылы паныд сувтас Петрович, кыдзи уважайтӧмӧн встретитасны сійӧс мукӧд райкомовецъяс, да видзӧдлывліс Валентина вылӧ: Василийлы окота вӧлі ошйысьыштны гораа, но Валентина, важ токарнӧй станок бердӧ никыльтчӧмӧн, вуграліс.
«Меститчӧма!
Дзик кань кодь!» — думыштіс Василий сы йылысь.
Валентиналӧн вӧлі шензьӧдана способность пырысь-пыр жӧ да лӧсьыдика меститчыны любӧй, весиг медся неудобнӧй местаясӧ и сідз жӧ ӧти здукӧн вуджны уютсянь да унзільсянь тэрыб да энергичнӧй действиеясӧ.
— Унмовсин, али мый? — ньӧжйӧник юаліс Василий.
Валентина эз шыась, но сійӧ эз узь.
Сэтшӧм ньӧжйӧ муніс уль руа, кымӧра луныс, сэтшӧм унзіля да дыша куйлісны ньывкӧс керӧсъяс бокса тыртӧм еджыд муяс, сэтшӧм видзчысьӧмӧн усьліс кӧдзалӧм банбокъяс вылӧ ва лым, мый Валентиналы эз вӧв окота ни сёрнитны, ни вӧрзьӧдчыны.
Кролик гӧнысь кыӧм руд чышъяна тӧдтӧм нывбаба заводитіс ньӧжйӧник сьывны:
<rus>Звон бубенчиков трепетный может</rus>
<rus>Разогнать набежавшую тень,</rus>
<rus>Мою душу опять растревожит...</rus>
<rus>И прогонит недолгую лень...</rus>
Сійӧ дзугаліс и кывъяссӧ и мотивсӧ, но Валентиналы кажитчис, мый сідзсӧ весиг бурджык, мый татшӧм нэриник, задумчивӧй да неправильнӧй мотива сьыланкывйыс ёнджыка лӧсялӧ тайӧ букыд луныслы, кынмӧм тыртӧм муясыслы.
Син водзын ӧшаліс кисея кодь лым вевттьӧд, кокньыдика лайкйӧдліс машина, баййӧдліс сьыланкыв.
Друг чӧв-лӧньсӧ косяліс дзужгысь лэчыд шы, сы дорӧ ӧтлаасисны кӧртлӧн троньгӧм да йӧзлӧн гӧлӧсъяс.
Грузӧвик сувтіс.
Валентина пуксис.
Веськыда сы водзвылын сулалісны радӧн-радӧн лӧсьыдіник выль керкаяс.
Автосваркалӧн синтӧ ёрысь, ыпъялысь би швачкис синъясад, и лым вевттьӧдыс сыліс югыдлӧз би кольтаяс улын.
Кузь лэбув сулаліс ляпкыдик потшӧс пӧлӧн, и сэні парад вылын моз стройын сулалісны машинаяс.
Ён латшкӧс тракторъяс дасьӧсь вӧлі мӧдӧдчыны веськыда лымъя эрд вылӧ; кусыньтӧм крут бокъяса культиваторъяс быттьӧ кынмӧмаӧсь места вылас мунігкостіыс, и дугӧдӧм движениеыс тӧдчис налӧн быд линияын; ичӧтик «севернӧй» комбайнъяс кытшалӧмаӧсь зэв ыджыд самоходнӧй комбайнӧс, коді вӧлі выль да дзирдаліс.
— Ой! — шуис Валентина.
Сійӧ первойысь аддзис выль МТС, и лымъя унзіль чӧвлӧнь дырйи автосварка биӧн югдӧдӧм металлсӧ друг аддзӧм мысти, сійӧ шӧйӧвошис.
Прохарченко матыстчис грузӧвик борт дінӧ да нюжӧдіс Валентиналы кисӧ:
— Вай отсала чеччынытӧ.
Колӧ вӧлі тэныд кабинкаас мунны!
Позялісны бокъясыд?
Доймӧны бокъясыд, мися?
— Ой, дядя, ме кӧсъя уджавны МТС-ын! — юалӧм вылас вочавидзтӧг челядьлӧн кодь упрямӧй, нор гӧлӧсӧн унзільпырысь на шуис Валентина, но сэки жӧ сійӧ пыркнитіс унзільсӧ, Прохарченко отсӧгтӧг чеччыштіс машинасьыс да котӧртіс МТС-ӧ.
Грузӧвикысь груз ректіг да заправляйтчигкості Валентина видзӧдаліс станциясӧ.
Сійӧ аддзыліс бура оборудуйтӧм гырысь мастерскӧйяс, кытчӧ сувтӧдалісны выль станокъяс, аддзыліс диспетчерскӧй, агрегатъяс обкатайтӧм да прӧверяйтӧм вылӧ специальнӧй площадкаяс, каменнӧй фундаментъяс вылӧ сувтӧдӧм цистернаяса нефтебаза, и уджлысь нӧшта тӧдтӧм на выль масштабъяс водзвыв чувствуйтӧм волнуйтіс сійӧс.
Колхозъясын аслас уджыс сылы друг кутіс кажитчыны ичӧтӧн, кустарнӧйӧн, и сійӧс босьтіс шог.
Кутшӧмкӧ друг кыптӧм беспокойство, кутшӧмкӧ чувство, коді вӧлі и ёна радлӧм кодь и вежӧктӧм кодь, вӧтліс сійӧс мастерскӧйясысь нефтебазаӧ, сэсянь — складъясӧ, складъяссянь — бӧр мастерскӧйясӧ.
Сылы окота вӧлі владейтны став тайӧ озырлуннас: сылы вӧлі ӧбиднӧ, мый сійӧ эз казяв, лэдзис ас боктіыс тайӧ вынсӧ.
Кор Валентина воис Первомайскӧй колхозӧ, МТС ещӧ эз на вӧв тані.
Кымынкӧ важиник стрӧйба да важ машинаяс сулалісны овраг сайын, сикт помас, и Валентиналӧн эз петлы на вылӧ вежыс.
МТС МТС и эм: воас гӧра-кӧдза кад — сетасны трактор, воас вундан кад — сетасны кымынкӧ лун кежлӧ комбайн, — нинӧм сэтшӧмыс абу, ставыс прӧстӧ, и мыйӧн сэні торъя интересуйтчынысӧ?
Тані ставторйыслӧн выль размах да выль смысл.
— Мый тэ шӧйтан дворӧдыс? — шыасис Валентина дінӧ Прохарченко. — Пуксьы!
Вот грузитчысяс и мӧдӧдчам!
Прохарченко пукаліс конторадінса скамейка вылын да видзӧдіс, кыдзи грузитӧны кузовӧ маслӧ вайӧм вылӧ бидонъяс.
Валентина пуксис сыкӧд орччӧн.
— Тэрыбджыка, войтыр! — шуис Прохарченко.
Тронякылісны бидонъяс, дзужгис автосварка, тэрыба да лэчыда клёнӧдчисны станокъяс.
— Кӧні мӧд «ХТЗ»-лӧн ремонтнӧй картаыс?! — горзіс кодкӧ мастерскӧйяссянь, ачыс эз тыдав.
— Кытчӧ воштінныд ремонтнӧй картасӧ?
— Ванюшка, вай сувт тӧчитны подшипникъяс! — кыліс подростоклӧн оръясяна лэчыд гӧлӧс.
Валентина чӧв пукаліс Прохарченкокӧд орччӧн, кывзіс сёрнисӧ, металлысь тронякылӧмсӧ, да пыр на беспокоитчис.
<rus>Звон бубенчиков трепетный может</rus>
<rus>Разогнать набежавшую тень,</rus>
<rus>Мою душу опять растревожит... — </rus>
ас тӧдлытӧгыс сійӧ мӧдіс сьывны тӧдтӧм нывбабалысь кывлӧм сьыланкывсӧ.
Валентина казяліс, мый сьылӧ, да скӧрмис ас вылас:
— Аддзӧмыд мый сьывны!
Сирасис тайӧ сьыланкывйыс ме бердӧ... и мый сыын?
Сӧмын, тӧданныд-ӧ, дядя, ме вывті ёна мӧді ӧні тревожитчыны...
Прохарченко вӧрзьӧдыштіс уссӧ:
— Тайӧ мый вӧсна?
— Дядя, ті тӧданныд муяссӧ, кодъяс тай вӧр саясӧсь?
Сэні, тшӧтшкӧсас, куим колхозлӧн кӧдзаясыс.
Ӧтувтны найӧс, сувтӧдны трактор — и мыськовтны веськыда.
Ті гӧгӧрвоанныд тайӧс, да?
Кутшӧм уджъяс сэні позяс вӧчны!
Сійӧ чӧв ланьтыштліс, сэсся бара мӧдіс сьывны: «<rus>Звон бубенчиков...</rus>» и бара торкис асьсӧ.
— Дядя, коммунистическӧй обществоын кӧ йӧзыслӧн и лоӧны неприятностьяс, то тӧданныд, кутшӧмъяс?
— Кутшӧмъяс? — Прохарченко любопытнӧя видзӧдіс аслас племянница вылӧ.
Сыын разберитчыны Прохарченколы мешайтіс сійӧтор, мый зэв бура на сы син водзын сулаліс дзодзӧг видзысь Валька, кӧмтӧм нывка.
— А вот сэтшӧмъяс, кутшӧмӧсь менам...
Уджалан, уджалан и век думайтан: бур, правильнӧ, а олӧмыс тэнӧ ордъяс, и тэ друг казялан: абу сійӧс вӧчсьӧма, абу сідзи вӧчсьӧма, позьӧ вӧчны унджык, позьӧ бурджыка!
Дядя, ті асьныд думыштлӧй: но мый сэтшӧмыс райзолӧн участковӧй агроном?
Олӧмысь бырӧм категория!
МТС-са агроном, код киясын машинаяс, код распоряжение улын трактористъяслӧн дзонь армия, — сійӧ да!
Сійӧ вын...
Дядя, меным сэтшӧм ӧбиднӧ друг чувствуйтны ачымӧс олӧмысь бырӧм тайӧ категориянас!
Прохарченко серӧктіс:
— Олышт на ешӧ этшаник, «олӧмысь бырӧм категория», гашкӧ ковман на!
Тэ вывті нин тэрыб быдтор вылӧ!
А шуны кӧ, тэ правильнӧ висьталан.
Главнӧй выныс ӧні — МТС-са агроном.
Та йылысь и пленум решениеын гижӧма.
Ӧні колӧ виччысьны, кытчӧдз Видзму овмӧс кузя Министерство ӧтар бок вывсяньыс оз бергӧдчы мӧдар бок вылас.
Найӧ сьӧлӧмсяньыс видыштісны министерствоӧс.
Сэсся Прохарченко кӧсйысис Валентиналы:
— Мыйӧн сӧмын содтасны миянлы штатнӧй единицаяс, тэнӧ медводдзаӧн босьта.
Василий, кыдзи и Валентина, кытшовтіс МТС-сӧ.
Сійӧ аддзыліс уна выльтор, но век жӧ тані вӧлі сылы тӧдса да радейтана обстановкаыс, мый дорӧ Василий велалӧма вӧлі том дырсяньыс да мый кузя ас тӧдлытӧгыс гажтӧмчис ӧнӧдз.
Сійӧ радейтіс ремонтнӧй мастерскӧйяслысь металлическӧй шумсӧ, и трактористъяслысь аслыссяма — точнӧй да паськыд размаха — повадкасӧ, и лэбулын сулалысь вынйӧра машинаяссӧ.
Сылы матыссаӧн вӧліны тракторъяс, кодъясӧс вӧчӧма мудзлытӧм да упорнӧй движение вылӧ, сы могысь, медым лэптавны да бергӧдавны му пластъяс.
Сійӧ аддзыліс наысь ассьыс тяжеловеснӧй прямолинейностьсӧ, чувствуйтіс найӧс кыдзи ассьыс продолжение и эз вежӧртлы натӧг олӧмсӧ, но торъя ыджыд радлун кыпӧдісны сы пытшкын самоходнӧй комбайнъяс, кодъясӧс таво медпервой на вайисны МТС-ас.
Сійӧ ньӧтчыд на эз уджавлы татшӧм комбайнӧн да вежаліс аслас важся ёртыс вылӧ — Настасья Огородникова вылӧ.
Василий аддзис сійӧс комбайн дорысь да матыстчис сы дінӧ.
— Бур машинаыс!
Уджалігас Настасья весиг эз бергӧдчыв да эз Василийлы, а ачыс аслыс шуис дӧсадапырысь:
— Ременнӧй передача... чӧртыс мед сійӧс нуас!
Думайта цепьясӧн вежны...
Ременьясыс лёкӧсь, первойысь мунігӧн жӧ подведитасны!
Василий любопытствоӧн видзӧдіс тӧдтӧм машина вылӧ.
Любопытство дорас ӧтувтчис уважение сяма чувство, коді кыптіс тайӧ сложнӧй да тӧдтӧм механизмъяссӧ аддзӧмысь.
«Кӧдзавны нин менам мӧдсьӧма МТС-сьыд!.. — думайтіс Василий. — Сулала, видзӧда, быттьӧ детинка, а мыйсянь кутчысьны тайӧ самоход бердас, ог тӧд.
А Настюшка, быттьӧ нэмыс сы вылын ветлӧма, вӧдитчӧ сідз жӧ, кыдзи Агафья баб самӧварӧн».
Василий аддзис, мый Настасья машинаяс дорӧ сэтшӧм жӧ горш, кутшӧмӧн вӧлі и сійӧ ачыс, да сьӧлӧмсяньыс видзӧдіс сылӧн мужик кодь вына да пельк кияс бӧрся.
Русӧй тшӧкыд синкымъяссӧ Настасья кӧрӧма, джуджыд кымӧс вылас лэччыштӧма сьӧдов веськыд юрси прать.
Чужӧмыс вӧлі скӧр да недовольнӧй.
Сылӧн ньӧти эз тӧдчы сійӧ уважительнӧй любопытствоыс, кутшӧм ногӧн видзӧдіс комбайн вылӧ Василий.
Настасья видзӧдіс машина вылас кӧзяин моз стрӧга да критическӧя:
— Быттьӧкӧ и бур машинаыс, но гӧгӧрбок видзӧдлан да — ӧтилаын неладнӧ, мӧдлаын нелючки.
— Медводдза серия лэдзӧны.
Заводас сӧмын на осваивайтӧны найӧс, — дорйыны босьтчис машинасӧ Василий.
— А меным кутшӧм мог, мый медводдза!
Кор ме тулыснас первой круг вӧча, меным некутшӧм скидка сыысь небось оз вӧчны.
Гӧра, кыдзи пӧлагайтчӧ!..
Аттӧ, кутшӧм ременьяс пуктӧмаӧсь!
Видзӧдлы жӧ!
Ковмас вежлавны!
Василий тӧдіс Настасьялысь сямсӧ быть мыйкӧ да вӧчны ас ногыс, вежлавны да совершенствуйтны.
Тайӧ вӧлі эз сӧмын машинаяс кузя.
Кӧні кӧть Настасья эз уджав, сійӧ быдлаын лӧсьӧдліс ассьыс порядокъяс.
Сыысь полісны да сылысь кывзысисны и МТС-ын, и районын, и областьын.
— Муні эськӧ ме сійӧ заводас, сёрниті эськӧ, кыдзи пӧлагайтчӧ, сэтчӧс инженеръясыскӧд,
эз кывлыны найӧ сэні миянлысь комбайнерскӧй сёрнинымӧс, — скӧрысь помаліс сійӧ, веськӧдчис, чышкыштіс няйтӧсь да кӧдзыдысла гӧрдӧдӧм кияссӧ, лэптіс кымӧс вывсьыс лэччӧм юрси пратьсӧ да, синсӧ читкыртӧмӧн, видзӧдліс комбайнсӧ.
Нето сералана, нето ошкана нюм муртса тыдовтчыліс сылӧн кыз вомдоръяс вылас.
— Всё-таки, дерт, бур... — эз вермы не признайтны сійӧ.
— И комбайныс бур, и комбайнершаыс бур! — Настасьяӧн любуйтчиг шыасис Василий.
Уна во чӧж Василий тӧдіс Настасьяӧс, и воысь воӧ сійӧ ёнджыка воліс сылы сьӧлӧм вылас.
«Вот бабаыс ме серти! — гажтӧма думайтіс сійӧ.
— Настюшкакӧд ми эськӧ буретш ладмим».
А Настасья, быттьӧ сылысь мӧвпсӧ тӧдӧмӧн, видзӧдліс сы вылӧ стрӧга да кӧритӧмӧн, но сэки жӧ вунӧдіс сы йылысь, кокниа кайис кӧрт пос кузя, сувтіс медбӧръя пос тшупӧд вылас да пыр сідзжӧ, муртса тӧдчыштана, нето сералана, нето ошкана нюмӧн норасис Василийлы:
— Ог тӧд, кыдзи ме верма виччысьны самоход вылын мунӧмсӧ.
Трактор дінӧ быттьӧ оз и кыскы.
— Ме туя тракторлы, а тэ — комбайнлы, — Настасьяӧн любуйтчиг шуткаӧн шуис Василий.
— Тайӧ нӧ мыйла?
Василий эз вермы объяснитны, мыйла, но сылы кажитчис, мый Настасьялӧн местаыс абу латшкӧс трактор сайын, а комбайнлӧн джуджыд мостик вылын.
— Эй!
Василь Кузьмич! — чукӧстіс сійӧс Прохарченко, и Василий тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчис грузӧвиклань.
Валентинакӧд да Василийкӧд ӧтлаын лекция вылӧ Угреньӧ мунісны МТС-ысь некымын морт.
Василийкӧд орччӧн пукаліс МТС-са старшӧй механик Семёнов, каракулевӧй воротника сьӧд пальтоа да каракулевӧй папахаа сьӧд юрсиа косіник морт.
Сьылісӧ кыдзкӧ аслыссямӧн сійӧ гартыштӧма клетчатӧй турунвиж шарпӧн, кодлӧн сыръя помыс петӧма воротник увсьыс да павъяліс тӧв йылын.
Василий неошкӧмпырысь видзӧдлывліс и тайӧ вывті яръюгыд рӧма шарп вылас и механикыс вылӧ, кодӧс важысянь нин тӧдіс да эз радейтлы самоуверенность вӧснаыс да асьсӧ вылӧ пуктӧмысь.
— Ме таво удж нуӧм кузя организуйта бригадно-узловӧй метод, — висьталіс Валентиналы механик.
— Запаснӧй узелъяс да детальяс мӧдасны менам видзсьыны складын.
Андрей Петрович областьса представительяскӧд вӧлі менам мастерскӧйясын колян недельын.
«Ті пӧ чудесаяс вӧчанныд, Иван Петрович!
Тіян мастерскӧйясыд пӧ долженӧсь лоны область пасьтаын медбуръясӧн!»
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Семёнов висьтавліс дзик веськыда и збыльысь вӧлі бур механикӧн, ставторйыс сылӧн скӧрмӧдіс Василийӧс — и ас йывсьыс вывті частӧ казьтывлӧмыс, и сёрнитігас синкымъяссӧ лэптӧмыс да синъяссӧ читкыртӧмыс, и турунвиж шарпыс.
«Эстшӧм тэ «меалысь»!
— думайтіс Василий. — «Менам», «ме», «менам мастерскӧйяс», быттьӧкӧ, тэысь кындзи, МТС-ын и йӧзыс абу».
Сійӧ эз суитчыв сёрниас, бергӧдчывліс мӧдарӧ да чӧв оліс.
Угреньын Валентина чеччис асланыс керка дінӧ, а мукӧдыс веськыда мунісны райкомӧ.
Райком кильчӧ вылын жуисны нин йӧз.
Уна йӧзыс вӧліны и ыджыд югыд прихожӧйын да коридорын.
Быд боксянь Василийлань нюжӧдавлісны кияс.
— Первомайскӧйлы чолӧм!
— Василий Кузьмичлы почтение!
— Видза олан, вӧвлӧм бӧрӧ кольччысь!
Василий вочавидзліс шуткаяс да киасьӧмъяс вылӧ и гырысь воськовъясӧн муніс коридор кузя заседаниеяс нуӧдан ыджыд залӧ.
Тані сідзжӧ вӧліны уна йӧз и гӧгӧр кыліс сёрни.
Медся тыдаланінас, ичӧтик трибунасянь неылын, сулалісны куим морт — район пасьтаысь медвына куим колхозысь председательяс. Тайӧ колхозъясыс ордйысисны ӧта-мӧдныскӧд.
Куимнан председательыс вӧліны дзик разнӧйӧсь.
Добродушно-лукавӧй, гӧгрӧсіник Лобов, абу сэтшӧм ыджыд, но крепыд колхозса председатель, долыда читкыраліс карӧй синъяссӧ да видзӧдіс аслас кык сёрнитысь вылӧ сідзи, быттьӧ кӧсйис шуны:
«Кӧть ті и ыджыдджыкӧсь меысь, а ми ещӧ бертчам на вынӧн!
Ми кӧть и ичӧтӧсь, но писькӧсӧсь!»
Область пасьта нималысь Угаров, коді кызь во чӧж вежсьывтӧг вӧлі председательӧн «Заря коммунизма»-ын, ыджыд да озыр колхозын, кутіс асьсӧ суров достоинствоӧн.
Орёллӧн кодь профиля да пашкыр тошка, ыджыд тушаа, сійӧ видзӧдіс йӧз юръяс вывті веськодьпырысь да кӧдзыда и сӧмын аслас сосед Малышко вылӧ видзӧдлывліс внимательнӧя да видзчысьӧмӧн.
Угаров ветліс аслас гӧлубӧй «победаӧн», видзис колхозас сьӧд ручьясӧс, кык-куим тӧлысь пиын ӧтчыд ньӧблывліс карса театрысь джын местаяссӧ да нуӧдлывліс колхозникъяссӧ театрӧ специальнӧй вагонын.
Сылӧн авторитетыс районын вӧлі вывті ыджыд.
Тулыснас, кор матыстчыліс гӧра-кӧдза кад да колхозъясӧ лэбисны ӧти кывъя приказъяс: «кӧдзны!», колхозникъяс тайӧ приказъяслы да агрономъяслӧн распоряжениеяслы вочакыв пыдди юавлісны:
— А кыдзи Угаров?
Кор Угаров заводитліс кӧдзны, став район пасьталаыс разавліс юӧр: «Угаров кӧдзӧ!» — и сӧмын сэки тыр ӧдӧн заводитчыліс гӧра-кӧдза.
Делӧыс воис сэтчӧдз, мый Угаров, райком тшӧктӧм серти, ачыс выступитіс районнӧй совещание вылын речӧн, кӧні корис не виччысьны сійӧс.
— Ті, ёртъяс, ме вылӧ энӧ видзӧдӧй и менӧ энӧ виччысьӧй, — лабутнӧя шуис сійӧ. — Миян муясным вӧръяс дорынӧсь, войӧ банаӧсь, миян дорӧ кӧдза кадыд воӧ тіян серти лун-мӧдӧн сёрӧнджык.
А сыысь кындзи, миян сідзи ставсӧ лӧсьӧдӧма, мый ми ассьыным муяснымӧс кӧдзам вит лунӧн, тіянлы ӧні кежлӧ не вӧтчыны на миян бӧрся.
Районын Угаров вӧлі медся ыджыд фигураӧн, кытчӧдз эз во Угреньӧ гвардии капитан Малышко.
Малышко кутіс веськӧдлыны ыджыд, крепыд Молотовскӧй колхозӧн, и молотовецъяс кык воӧн суӧдісны «Заря» колхозӧс.
Векни чужӧма, косіник, мугов Малышко ветлӧдліс став тушанас водзлань сетчыштӧмӧн да чужӧмсяньыс ньӧти эз вӧв варов.
Вӧсньыдик вомдоръяссӧ сійӧ век вӧлі ёна топӧдӧма, и кажитчӧ, медым найӧс восьтыны, сылы ковмыліс выныштчыны.
Колхозникъяскӧд сійӧ сёрнитліс медсясӧ синкымъяснас, синъяснас да кияснас, колхозникъяс зэв ӧдйӧ велалісны татшӧм сёрниас.
Долыд, варов Лобов шогпырысь норасис сы вылӧ:
— Воим ми на ордӧ ордйысьӧм кузя, а налӧн колхозныс быттьӧ немӧй.
Собрание нуӧдісны нелямын вит минутаӧн!
Меным выступление вылӧ сетісны дас вит минута, Малышко весиг ӧти минута эз лэдз дырджык сёрнитны.
Зильгӧ звонокӧн да синкымъяссӧ вӧрӧдӧ: помав пӧ!
Угаров да Малышко ордйысисны да бура следитісны ӧта-мӧд бӧрсяыс.
Ньӧбас кӧ Малышко гранулированнӧй удобрение, Угаров мӧд луннас жӧ мӧдӧдас сэтшӧм удобрениеысла.
Стрӧитіс Угаров аслыныс крахмальнӧй завод картупель переработайтӧм вылӧ, и Малышко стрӧитіс ещӧ бурджык завод.
Быд собрание вылын найӧ пукавлісны орччӧн, и быдӧн видзӧдісны на вылӧ.
Найӧс аддзӧм мысти Василий матыстчис на дінӧ, медым кывзыштны налысь сёрнисӧ.
Найӧ эз аддзыны сійӧс, и сӧмын Лобов здоровайтчис сыкӧд — нюмӧн да юрнас гогнитлӧмӧн.
— Гажтӧм меным вӧлі, Малышко, кор тэ эн вӧв районын... — висьталіс Угаров, муртса шпынняліс, но чужӧмыслысь векся, неуна ышнясяна выражениесӧ вежтӧг.
Малышко лэптіс паськыд еджгов синкымъяссӧ да кыв шутӧг тэрыба да синкым увтіыс видзӧдліс Угаров вылӧ, и видзӧдласыс быдпӧлӧс кывйысь бурджыка висьталіс:
«Зазнайтчан...
Видзӧд, мед эськӧ тэнӧ эз ордйыны найӧ, кодъяскӧд тэ гажтӧмчан...»
Угаров пыр жӧ гӧгӧрвоис тайӧ видзӧдласыслысь значениесӧ да вочавидзис сы вылӧ:
«Кодлы ордйыны менӧ, тэысь кындзи»?
Зэв сӧдз да спокойнӧй синъяснас сійӧ видзӧдліс йӧзсӧ, аддзис Василийӧс, видзӧдліс сы вылӧ, синсӧ муртса читкыртыштӧмӧн, быттьӧкӧ тӧдмаліс да арталіс юрас, мый вермас лоны Василийысь.
Тыдалӧ, выводъясыс, кодъясӧс вӧчис сійӧ, вӧліны Василийлы пӧльза вылӧ, сы вӧсна мый Угаров нюммуніс да нюжӧдіс гырысь лыяса еджыд кисӧ:
— Кыдзи делаясыд, Василий Кузьмич?
Кывлі ме, мый колхозтӧ кок йылӧ сувтӧдан?
Нимкодьысла Василий весиг гӧрдӧдіс.
Угаров вӧлі аслас делӧ кузя — колхозӧн веськӧдлӧм кузя — ыджыд мастерӧн; кыдзи быд ыджыд мастер, сійӧ эз терпитлы омӧля уджалӧм да лёка видзӧдліс омӧль руководительяс вылӧ.
— Ньӧжйӧникӧн... — вочавидзис Василий, но Угаров бӧр нин бергӧдчис Малышколань:
— Сідз, шуан, заводтӧ паськӧдан?
Патока лӧсьӧдчан вӧчны?
Малышко довкнитіс юрнас.
«Со йӧзыс! — вежалӧмӧн думайтіс Василий. — Заводъяс стрӧитӧны, урожай босьтӧны кызь вит центнерӧн, специальнӧй вагонъясӧн театрӧ ветлӧны...»
Аслас достижениеясыс сылы эз кажитчыны нин сэтшӧм гырысьӧн, кыдзи кажитчылісны час сайын.
Залӧ пырисны Стрельцов, Лукьянов да карса тӧдтӧм морт, тыдалӧ, лектор.
Андрей ёна тӧждысьліс бӧрӧ кольччысь Первомайскӧй колхоз вӧсна, и Василийлӧн кӧсйытӧгыс лои сэтшӧм впечатление, мый первомайсаяс — райкомса секретарлӧн, буракӧ, главнӧй тӧждысьӧмыс.
Райкомӧ воигӧн Василий думайтіс, мый Стрельцов рад лоӧ, корас, мӧдас подробнӧя юасьны, но Андрей прӧйдитіс сы дінті, эз и казяв сійӧс.
Василий кывліс, кыдзи тӧдтӧм мортыс, нюмъялігтыр да Угаров, Малышко да Лобов вылӧ синъяснас индігмоз, шуис Стрельцовлы:
— Орёлъяс!..
Бур йӧз...
— Йӧзыс «уровеньынӧсь»... — сідзжӧ нюмъялігтыр вочавидзис Андрей.
— Кутшӧм уровеньынӧсь? — эз гӧгӧрво воӧм морт.
— Тысяча ӧкмыссё нелямын сизимӧд вося уровеньынӧсь!
Война бӧрса сталинскӧй пятилеткалӧн мӧд вося уровеньынӧсь! — шутитігтыр торжественнӧя шуис секретарь.
«А ме «уровеньын»? — тревожитчӧмӧн думыштіс Василий.
Сылы окота лои, медым райкомын и сы йылысь сёрнитісны сідз жӧ, кыдзи Угаров да Малышко йылысь: «Орёлъяс...», «Йӧзыс уровеньынӧсь...»
Йӧзыс кытшалісны Андрейӧс.
Сы дінӧ матыстчисны и Угаров чӧв олысь Малышкокӧд.
Андрей сёрнитіс сразу некымынкӧд, кыдзи и век, кыпыд, гажа, сійӧ сорлавліс шуткаяссӧ стрӧглункӧд да ошкана кывъяс азартнӧя нападайтӧмкӧд.
Сылысь кывзігӧн Василий тырвыйӧ убедитчыліс, мый Первомайскӧй колхоз ньӧти оз являйтчы дзик ӧти сэтшӧм объектӧн, код вылӧ райкомса секретарь веськӧдӧма торъя ыджыд внимание.
Первомайскӧй вӧлі уна пиысь ӧтиӧн.
Мукӧд уна дас колхоз вӧліны Андрей син улын; сійӧ сетліс налы эз ичӧтджык тӧдчанлун, относитчыліс на дорӧ сэтшӧм жӧ вниманиеӧн, интересуйтчис наӧн сэтшӧм жӧ пӧся и тӧдіс налысь делӧяссӧ сэтшӧм жӧ детальнӧя, кыдзи первомайсаяслысь делӧяссӧ.
Василий гӧгӧрвоис тайӧс и шензьыны мӧдіс Андрей вылӧ.
«Но и мужик! — думайтіс сійӧ.
— Став ветымын колхоз вылӧ сійӧ тырмӧ!»
Сійӧ мӧдіс кывзыны сёрнисӧ.
Сёрниыс муніс гӧра-кӧдза кежлӧ лӧсьӧдчӧм йылысь.
— Абу сідз, Петрович, кӧть мый тэ тан эн шу, а фактыс кольӧ фактӧн: удобрениеяс заготовитӧм кузя район петіс областьын мӧд местаӧ! — сьӧлӧмсяньыс висьталіс Волгин.
— Мӧд места областьын!
Миян кодь районлы тайӧ жӧ явнӧй достижение!
Андрей тэрыба бергӧдчис Волгинлань.
— А тэ анализируйтін, мыйла тайӧ лои? — ичӧтик энергичнӧй кинас шеныштӧмӧн сійӧ индіс Угаров, Малышко да Лобов вылӧ.
— Найӧ жӧ став районсӧ кыскӧны!
Миян «тягачьяс»!
Босьт кӧть, шуам, торф.
Медбур дас колхозлӧн торфсӧ кыскӧма муяс вылӧ унджык, мукӧд ставыслӧн ӧтлаын дорысь!
Тайӧ ӧмӧй районлӧн достижение?
Тырмас «тягачьяс» сайӧ дзебсясьны!
Вот тэ, шуам, Афанасий Лукич! — шыасис Андрей ӧти председатель дінӧ.
— Уна-ӧ кыскин торфтӧ?
Кызь додь?
А гашкӧ, и сы мындасӧ эн?
А тэ, Илья Трофимович?
Сӧмын заводитін кыскавны? — Сылы видзӧдлас улас веськаліс Василий, и Андрей шыасис сы дінӧ:
— А тэнад кыдзи торф кыскалӧмнад, Василий Кузьмич?
Чолӧм тэныд!
Босьтчин медбӧрти?
Ещӧ и эн на заводитлы кыскавны?
Мыйла?
— Да ӧд вӧвъясыс да йӧзыс занятӧсь... — яндысьӧмӧн заводитіс Василий.
— А аски кӧ ме воа тэнад колхозӧ да аддза йӧзсӧ?
Мый тэ меным кутан висьтавны?
Тэ получитін электромоторъяс, кымын мортӧс найӧ мездісны?
Василий чӧв оліс.
— Тэнад моторъясыд кӧні уджалӧны?
Сортировка вылын?
Али фермаын?
А?
— Да ӧд ме... — шуис Василий да чӧв ланьтіс медбӧръя кыв вылас.
— Мый?..
Кӧні, мися, моторъясыд уджалӧны?
Али найӧ тэнад век на амбарад сулалӧны?
Василий чужӧм серти Андрей гӧгӧрвоис, мый догадкаыс правильнӧй, да, юрсӧ чатӧртӧмӧн, гораа серӧктіс:
— Со любуйтчӧй тайӧ кӧзяин вылас!
Тэрмӧдліс, тэрмӧдліс моторъясӧн, а ӧні найӧ сылӧн амбарын сулалӧны!
Тэ мый найӧс, складтӧ мичмӧдӧм вылӧ босьтін?
— Да ӧд сӧмын колян недельын на получиті...
Андрей дугдіс серавнысӧ да индіс Малышко вылӧ, код дінӧ относитчис торъя нежностьӧн:
— А вот сылӧн и чассӧ эз сулавны найӧ уджтӧг.
Веськыда грузӧвиксянь заводӧ, и час мысти ужалісны нин тыр мощностьӧн.
Тайӧс, ме гӧгӧрвоа, темп!
А тэнад кутшӧм порядок? — Василий дінӧ шыасиг гажаа да стрӧга водзӧ висьталіс Андрей.
— Моторъяс тэнад эмӧсь, а оз уджавны; нюръяс тэнад бокад, а муяс вылын торф абу!
Тэнӧ вот газетаын ошкисны, а тэнад сэтшӧм лёкторъяс эмӧсь!
Андрей казяліс, кыдзи ӧбида вӧснаыс да разочаруйтчӧмсьыс нюжаліс Василийлӧн чужӧмыс, и бара гораа серӧктіс сэтшӧм бурпырысь, мый сы вылӧ оз позь вӧлі ӧбидитчыны.
Медым збодьӧрмӧдны шӧйӧвошӧм Василийӧс, Андрей шуис:
— Ошкыны тэнӧ, гашкӧ, водзджык на, но эм мыйысь.
Газета эз весьшӧрӧ тэ йылысь висьтав, но пола ме, мед эськӧ тэ эн успокоитчы та вылын.
Самоуспокоениеыс сідзсӧ абу на, да и нинӧмысь на сылы лонысӧ, но сылань тенденцияясыс эмӧсь.
Эстшӧм зэв ичӧтик, муртса тӧдчыштысь тенденция!
Но ӧд сійӧс сэки и колӧ бырӧднысӧ, кор сійӧ ичӧтик.
Он жӧ быдты сійӧс!
Ачыд думышт.
Судзӧдін тэ моторъяс, сувтӧдін складад, и успокоитчин, и ветлӧдлан, любуйтчан на вылӧ.
Василийлӧн бара ыпнитіс чужӧмыс: сылы тӧдвылас уси, кыдзи ветлывліс инвентарнӧй складӧ любуйтчыны эмбурнас.
«Быттьӧ ваӧ видзӧдӧ», — скӧрысь думыштіс сійӧ секретарь йылысь, а мӧдыс водзӧ висьталіс пыр сэтшӧм жӧ гажа нюмӧн, коді небзьӧдіс веськыда шуалан кывъяссӧ:
— Кыскалін тэ му вылад куйӧд и дӧвӧлен.
А аслад торфа нюръясыд бокад.
Вот ме и пола, мед эськӧ тэ эн ло вывті спокойнӧйӧн.
Босьтін бур темп, эн вошты сійӧ темпсӧ!
Кӧть Андрей шуаліс кывъяссӧ друг мортлы моз, Василий ӧбидитчис.
«Тэ кӧть уджав делӧлы пӧльза вылӧ ныр вылад усьтӧдз, а тэнӧ ставныс кутасны видны!» — думайтіс сійӧ.
Сійӧ кӧсйис висьтавны, мыйла ӧнӧдз оз уджавны моторъяс и мыйла оз кыскавны муяс вылӧ торф, но Андрей бергӧдчис нин сы дінысь, вунӧдіс сы йылысь да корис МТС-са старшӧй механикӧс:
— Кыдзи делаыс ремонт кузя, Семёнов ёрт?
Выль мастерскӧйястӧ включитінныд сетьӧ?
Василий велаліс нин Петровичлӧн душевнӧй да бур отношение дорӧ, и ӧні секретарлӧн невнимательностьыс и разочаруйтіс и оскорбитіс сійӧс.
Сійӧ вешйис да пуксис пельӧсӧ.
Зумыштчӧмӧн гажтӧма видзӧдіс сійӧ Андрей вылӧ да сійӧс кытшалысь йӧз вылӧ.
Медся нин ӧбиднӧйӧн кажитчис сылы секретарлӧн кыпыдлуныс, коді вунӧдіс нин и Василийлы вӧчӧм ӧбида йылысь и Василий йылысь.
«И кывзыны менсьым эз мӧд! — думайтіс сійӧ Андрей йылысь. — Серавны морт вылын, дерт, кокни!
А кывзін эськӧ мед менсьым, ме эськӧ тэныд висьталі, мый менам Буянов мӧд недель нин пессьӧ лихорадкаысь!
А коді, Буяновысь кындзи, гӧгӧрвоӧ электроприводъяс кузя?
Кывзін кӧ тэ менсьым, ме эськӧ тэныд висьталі, кутшӧмджык вӧлі кыскавны менам вӧвъясӧн став куйӧдсӧ!
Торфӧдз-ӧ вӧлі!
Тэ та йылысь он кӧсйы тӧдны!
Тэ ассьыд синан: вӧч — и точка.
Тэныд, дерт, кокни: шуны — и ставыс!
А пукалін эськӧ мед тэ менам местаын!»
— А тэ кыдзи думайтін? — кыліс сійӧ Андрейлысь гӧлӧссӧ. — Райком отсаліс сувтны кок йылӧ, а водзӧ аслыныд колӧ восьлавны!
Асьныд лоинныд ыджыдӧсь!
Асьныд уджалӧй йӧзыскӧд!
Асьныд разбирайтчӧй сэтшӧм вопросъясас, кыдзи вынъяс сувтӧдалӧм!
Райкомӧс да райисполкомӧс оз ков нянькаясӧ вӧчны!
— «Кодлы тайӧ сідзсӧ?» — интересуйтчис Василий да, юрсӧ копыртыштӧмӧн, аддзис механик Семёновлысь гӧрдӧдӧм, яндысяна да ӧбидитчӧм чужӧмсӧ.
«Сідз сійӧс и колӧ! — сьӧлӧм бурмӧмӧн думыштіс Василий зазнайтчӧм механик йылысь.
— Ветлӧдлӧ сикт кузя сідзи, быттьӧ районыслӧн ставнас сӧмын ӧти тӧждысьӧм — Семёнов аслас ремонтнӧй мастерскӧйясӧн!
Механик сійӧ, нинӧм и шуны, тӧлка, да вывті нин вылӧ нырсӧ лэпталӧ.
Сідз сійӧс, Петрович, сідз!
Петкӧдлы сылы пуж!»
Василий лёкысь радліс, и сӧмын кор зумыш Семёнов матыстчис сы дінӧ да, расстроитчӧмысла Василийӧс казявтӧг, чӧв олігтыр пуксис пельӧсас сыкӧд орччӧн, Василий друг аддзис аслас да механик состояние костын ӧткодьлун, пыр жӧ вешйис сосед дінсьыс да скӧра видзӧдліс сы вылӧ.
Но Андрей вылӧ век на ӧбижайтчис.
Василий эз ӧткодяв асьсӧ Семёновкӧд да лыддис, мый секретарь вермис эськӧ внимательнӧйджыка да бурджыка относитчыны председатель дорӧ, коді кыпӧдӧ бӧрӧ кольӧм колхозӧс.
«Дженьыд тэнад дружбаыд, Петрович! — думсьыс кӧритіс Андрейӧс Василий.
— Кор тэ миян колхозын, тэ зэв бур морт, а тані миян колхозным тэныд — дасӧд делӧ».
Ӧбидаыс вочасӧн мӧдіс чинны сӧмын лекция дырйиыс.
Лектор висьтавліс сы йылысь, кыдзи рубеж сайын лэптӧны юрсӧ реакциялӧн вынъяс и кыдзи ӧні видзчысьӧмӧн на, вочасӧн, «маскировка соблюдайтӧмӧн», но лунысь лунӧ век чорыдджыка да восьсӧнджык нуӧдӧны выль война ӧзтысьяс ассьыныс няйт политикасӧ.
Лекцияыс дзоньнас быттьӧ подтверждайтіс Андрейлысь кывъяссӧ: оз позь воштыны темп!
— Став мирын мирлӧн залог — миян тіянкӧд вынын, ёртъяс, сійӧ вынын, мый ми асланым киясӧн вӧчам да быдтам миян муяс вылын да заводъясын! — помаліс лектор.
Кор Василий мукӧдъяскӧд тшӧтш мӧдіс петны залсьыс, сылы ставыс кажитчыліс мӧдногаӧн, куим час сайын дорысь.
И кӧдза кежлӧ бура гӧтӧвитчӧм, и электростанцияын выль генератор, и мукӧд колхознӧй достижениеяс, кодъясӧн сійӧ гордитчыліс, эз нин кажитчыны сылы сэтшӧм тӧдчанаясӧн, а уджын став нелючкиясыс да тырмытӧмторъясыс кутісны тыдавны торъя бура.
Сійӧ гӧгӧрвоис нин да правдайтіс Андрейӧс, коді сэтшӧм чорыда да веськыда индіс сылы ӧшибкаясыс вылӧ.
Коридорас Василийӧс суӧдіс Угаров:
— Тіян, ме кывлі, гидростанция бердад мельнича думыштӧмаӧсь стрӧитны?
— Да, электрик Буянов мельникыскӧд, менам батькӧд, ноксьӧны.
Думыштӧмаӧсь турбиннӧй валсӧ нюжӧдны, петкӧдны стена ортсыас да сэтчӧ лӧсьӧдны изкияс.
— Интереснӧя думыштӧмаӧсь, — ошкӧмӧн шуис Угаров. — Ме ассьым йӧзӧс ыстыла тэ дорӧ подробнӧя сёрнитны.
Сійӧ прӧщайтчис Василийкӧд киасьӧмӧн.
Василий видзӧдіс, кыдзи сійӧ пуксис аслас лакируйтӧм «победаӧ», да думайтіс:
«Да, талӧн самоуспокоенностьыс абу!
Пельпӧвнас кывлӧма выль интереснӧй делӧ йылысь и кыскӧ нин асланьыс!»
Райкомса уна йӧза комнатаяс бӧрын Василийлы торъя нин тыртӧмӧн кажитчис аслас керкаыс.
Горт олысьыс, Агафья баб, узис сундук вылын читкыльтчӧмӧн.
Лежанка вылын вуграліс тшын рӧма ыджыд руд кань.
Вӧлі шоныд, сӧстӧм, шынитӧв, но тайӧ чӧв-лӧньыс личкис Василийӧс.
Сійӧ прӧйдитчис горничаӧдыс.
Некутшӧм могтӧг сулалыштіс пызан дорас, комод дінын.
Вижӧдӧм ичӧтик фотография вывсянь видзӧдіс вӧсни сьыліа, нюмъялысь вома жебиник нывка: Дуняшка том дырйиыс, — Ващурка...
Комод весьтас ӧшаліс нёль пельӧса зеркалӧ.
Василий видзӧдліс сы вылӧ да аддзис сьӧд синкыма, ыджыд тушаа ён мортӧс; банбокъясыс ӧзйисны на кӧдзыдсьыс, чужӧмыс кажитчис дзик томӧн, мичаӧн.
Немвиччысьтӧг кыптӧм шоглунӧн да ас вылас гажтӧма серӧктӧмӧн сійӧ думыштіс:
«Со и том, и здоров, и чужӧм абу мисьтӧм, и колхоз кыпӧда, и Угаров киасьӧмӧн здоровайтчӧ, а гӧтырӧй муніс...
Муніс гӧтырӧй...»
Ӧтнаслы да нинӧм вӧчтӧмысь вывті лои сьӧкыд сылы.
Сійӧ пасьтасис да муніс радиоузелӧ.
Радиоузёлсӧ Буянов организуйтіс гидростанцияса ӧти комнатаӧ.
Сэтчӧ сійӧ сувтӧдіс ассьыс репродукторсӧ, кодӧс ачыс усовершенствуйтіс, ӧшӧдаліс стенас вождьяслысь портретъяс, ӧшинь дорас пуктіс ремонтируйтӧм диван, разӧдіс пызан вылас газетаяс да журналъяс.
Сійӧ пыртіс радио сідзжӧ уна керкаӧ колхозникъяслӧн асланыс щӧт вылӧ, сы вӧсна мый колхозыслӧн ещӧ эз на вӧвны средствоясыс тырвыйӧ радиофицируйтны сиктсӧ.
Ассьыс радиоузелсӧ Буянов шуткаӧн да важнӧя нимтіс «радиорубкаӧн».
Татчӧ, Буянов ордӧ, рытъяснас чукӧртчывліс «бӧрйӧм» общество; сійӧ лэдзлывліс ас ордас степеннӧй, надежнӧй йӧзӧс да техника радейтысьясӧс.
Кузьма Бортников относитчыліс гидростанция дінӧ да Буянов дінӧ торъя почтениеӧн, окотапырысь отсавліс гидростанцияын разнӧй уджъяс вӧчны и та вӧсна вӧлі бур гӧстьӧн.
Бӧръя лунъясас Буяновлӧн да пӧрысь Бортниковлӧн чужис выль план, и сійӧ кыкнансӧ заинтересуйтіс: найӧ думыштісны нюжӧдны да петкӧдны стена ортсыладорас турбиннӧй валсӧ, пуктыны сы вылӧ изкияс и стена ортсыладорас стрӧитны выль мельнича.
Мельнича да гидростанция йитӧм йылысь налӧн думыштӧмторйыс ещӧ ёнджыка матыстіс найӧс, а Степанидалы ещӧ лои дӧсаднӧджык да гажтӧмджык, сы вӧсна мый сійӧ пыр частӧджык кольліс ӧтнасӧн и пыр ёнджыка мӧдіс чувствуйтны, кыдзи ылыстчӧ сы дінысь старикыс.
Татчӧ, «радиорубкаас», и мӧдӧдчис Василий.
Вольк да сибдалысь лымйыс мурчкакыліс кокъяс улас.
Войыс вӧлі уль руа, пемыд, тувсовъя; воздухысь ӧвтіс кутшӧмкӧ дукӧн, нето сылӧм пу дукӧн, нето му дукӧн.
Мыйлакӧ дум вылас усьліс ытвадыр, и валӧн шум, и ӧта-мӧд вылас кавшасьысь йияслӧн дзажгӧм.
Сьӧд прямоугольник кодь инвентарнӧй склад сулаліс туй бокас, но, сы дінті мунігӧн, Василий эз чувствуйт сійӧ успокоитчӧмсӧ да сьӧлӧм бурмӧмсӧ, кутшӧмӧс сійӧ неважӧн на чувствуйтліс машинаяс йылысь думайтігӧн.
«Сулалӧны...
Дыр-ӧ налы сулавнысӧ?
Дыр-ӧ висьны мӧдас Буянов?
А сійӧс виччысьтӧг кӧ заводитны установка?..
Ӧдйӧджык мед эськӧ воис асылыс!»
Сійӧ ачыс эз вермы гӧгӧрвоны, мый тревожитӧ сійӧс.
То ли кутшӧмкӧ муртса кылысь сьыланкыв, думайтчана да збой, юргис юрас да тревожитіс, то ли тувсовъя воздухыслӧн кӧрыс эз сетлы спокой?
Но тайӧ вӧлі дзик выльпӧлӧс беспокоитчӧм, ньӧти абу сы кодь, коді частӧ вӧтлывліс сійӧс ӧтка керкасьыс.
Сійӧ кайис гидростанцияса джуджыд кильчӧ вылӧ да восьтіс ӧдзӧссӧ.
Чужӧмас ӧвтыштіс шоныдӧн да югыдӧн.
Пузьӧдчӧм вомдоръяса да кӧрталӧм сьыліа Михаил Буянов да старик Бортников кужтӧг чертитісны ыджыд бумага лист вылӧ кутшӧмкӧ схемаяс.
Кызкодь бас кыліс комнатасянь.
— «<rus>Широка страна моя родная...</rus>» — радио пыр роч сьыланкывсӧ сьыліс кодкӧ абу роч морт.
Восьса ӧдзӧсӧд тыдаліс руд мраморысь вӧчӧм распределительнӧй щит.
Дзирдалісны рубильникъяслӧн металлическӧй частьясыс.
Василий пыр жӧ успокоитчыштіс, быттьӧ сійӧ веськаліс буретш сэтчӧ, кытчӧ колӧ.
Сійӧ здоровайтчис, пуксис пызан сайӧ да шуис:
— Тіян планъясныд, дерт, бур делӧ, но и моторъяс йылысь оз позь вунӧдны.
Эм миян сэтшӧм тенденция: пуктыны амбарӧ да успокоитчыны.
Менӧ Петрович веськыда янӧдіс.
Малышколӧн моторъясыс и час абу сулалӧмаӧсь — пыр жӧ мӧдӧдӧмаӧсь уджавны.
Тайӧ, ме гӧгӧрвоа, темп!
Василий босьтіс газета да водзӧ висьталіс:
— Кор пукалан тані, кажитчӧ, мый ми некымын тӧлысь чӧжӧн зэв уна удж вӧчим, а мыйӧн кывзан йӧзыслысь, видзӧдлан гӧгӧр да думыштан вот та йылысь, — сійӧ индіс пызан вылӧ пукталӧм газетаяс вылӧ, — и тыдавны кутас: этша да омӧля на ещӧ ми вӧчим!
Вот видзӧдлӧй, мый йылысь тані гижӧны. — Сійӧ мӧдіс лыддьыны «Правдаысь», медбӧръя номерсьыс, заголовокъяссӧ, ачыс сэки дженьыдика объясняйтіс: «Грециялы да Турциялы «отсӧг» йылысь США-са сенатын прениеяс».
Тайӧ, сідзкӧ, мый йылысь сёрниыс?
Сы йылысь, медым отсӧг сетӧм помка улын петны Дарданеллыӧ.
«Греческӧй партизанъяслы паныд греческӧй войскалӧн операцияяс».
«Войска штабын ветымын гӧгӧр английскӧй наблюдатель... сиктъяс сотчӧны, нывбабаяс да челядь кулӧны тшыгла...» Аддзылінныд, мый вӧчсьӧ?
Водзӧ видзӧдлам.
Статья «Мыйла ӧнӧдз абу бырӧдӧма германскӧй монополияясӧс?»
Гӧгӧрвоана, мыйла: «Свӧяк свӧякӧс аддзӧ ылісянь».
Американскӧй империалистъяс аслыныс приспосабливайтӧны германскӧй капиталсӧ!
«Финляндияын оружиелысь гуся складъяс организуйтӧм делӧ кузя процесс...»
— А тэ главнӧйсӧ, главнӧйсӧ колин, — торкис сійӧс Буянов. — Со! — и босьтіс сы ордысь газетасӧ. — «Иностраннӧй делӧяс кузя министръяслӧн Московскӧй сессия», «Оз выполняйтсьыны потсдамскӧй да ялтинскӧй решениеяс...»
Старик чӧв оліс.
Бӧръя кадас сійӧ ёна кутіс интересуйтчыны политикаӧн, но пи дырйиыс сёрнитіс этша, быттьӧ февральскӧй собрание бӧрын мӧдіс яндысьны сыысь.
Эз воддзамоз буртор вӧчны самоуверенностьӧн, а велӧдчысьлӧн кодь кутшӧмкӧ гуся полӧмӧн видзӧдлывліс сійӧ пиыс вылӧ.
Василийлы и жаль и сьӧкыд вӧлі аддзыны старик синъясысь тайӧ вӧвлытӧм выражениесӧ.
Но талун аслас мӧвпъясӧн шымыртӧм Василий эз казяв тайӧс.
— Да-а... — Буянов кывъяслы ӧтвет пыдди нюжӧдіс сійӧ. — Вот найӧ, делаясыд.
Ӧд ставыс тайӧ ӧти газетаын.
Дукышт сійӧс — порок дукӧн ӧвтӧ!
Миянлы-ӧ тайӧс вунӧдны?
Ми ӧмӧй ог тӧдӧй войнатӧ?
Миянлы успокаивайтчыны оз позь и темп воштыны оз позь.
Видыштіс менӧ талун Петрович, ме первойсӧ ӧбидитчи сы вылӧ, а мыйӧн кывзі лекторлысь, мӧвпышті гӧгӧр да гӧгӧрвои: нинӧмла меным ӧбижайтчыны!
Лектор татшӧм кывъяс шуис: «Ми пӧ асланым киясӧн создайтам мирлысь гарантиясӧ став мирын».
Ме эськӧ тайӧ кывъяссӧ гижи быд керкаӧ... ас киӧн...
Сійӧ видзӧдліс газета вылын куйлысь югыд гыжъяса аслас гырысь, мугов кияс вылӧ сідзи, быттьӧкӧ аддзис найӧс первойысь на.
Угреньысь воӧм мысти некымын лун бӧрын Валентина шуис Авдотьялы:
— Талун рытнас лоӧ восьса партийнӧй собрание.
Вопросыс зэв важнӧй:
«Миян колхоз развивайтчӧмлӧн темпъяс да перспективаяс йылысь».
Тэныд колӧ волыны, Дуня!
Бурджыка думышт животноводство кузя перспективаяс йылысь, артышт кӧрым базалысь позянлунъяссӧ да волы.
Авдотья кӧсйысис волыны, но бӧрынджык думыштіс мӧдарӧ.
Сійӧ унаысь аддзысьлывліс Василийкӧд правлениеын и фермаын, но аддзысьны сыкӧд собрание водзын сійӧ поліс.
«Ни пуксьыны, ни сувтны оз сетны — дзоргыны мӧдасны.
Сёр-ӧ водз таысь он жӧ мын, но бурджык нӧрӧвитыштны, кытчӧдз йӧзыс оз велавны.
Мый лоӧ важнӧйыс, меным Валя висьталас.
А животноводство да кӧрым база кузя ме ставсӧ думышта, артышта да юӧрта правлениелы да Валялы».
Сійӧ босьтіс щӧті, таблицаяс да пуксис Алёша пызан сайӧ артавны колхозлысь кӧрым запасъяс.
Важӧн нин сійӧс тревожитіс вопрос сы йылысь, мый план серти юр лыд кутас содны ӧдйӧджык кӧрым запас дорысь.
Сійӧ арталіс лунтыр.
— Дуня, да тэ пуксьы ӧбедайтышт! — корис Прасковья.
— Энлы, мам, эн торкав менӧ! — Ӧти местаӧ видзӧдӧмӧн Авдотья шӧпкӧдіс:
— А содтыны кӧ ещӧ клевер да корнеплодъяс кӧдзӧм кыкпӧв, то кормовӧй единицаяс содасны примернӧ...
Рытнас гырысьяс мунісны гортсьыс, а нывкаяссӧ Прасковья нуӧдіс спальняӧ.
Щӧті мольяслӧн тотшкӧдчӧмыс бура кыліс чӧв-лӧняс.
Цифраяслӧн ӧкуратнӧй столбикъясыс ньӧти эз успокоитны Авдотьяӧс.
«Кыдзи нӧ тайӧ?
Кыдзи кӧть эн бергӧдлы, кыдзи кӧть эн артав план серти, а кӧрым база кольччӧ скӧт юр лыдысь.
Ветымынӧд воын зелёнӧй конвейер отсӧгӧн ещӧ судзсям на кыдзкӧ-мыйкӧ, а водзӧ вылӧ юр лыд содтыны оз позь: оз тырмы кӧрым.
Мый нӧ вӧчны ветымын ӧтикӧд воын?
Сідзкӧ, ми вӧчим ӧшибка миян колхознӧй планын!
Кыдзи нӧ тайӧ?
Валякӧд сёрнитыштны?
Сійӧ собрание вылын.
Виччысьны сійӧс?»
Авдотья вештіс щӧтісӧ да цифраяса листъяссӧ, босьтчыліс вурсьыны, но сунисыс дзугсис, а емыс дугдывтӧг вошласис ки увсьыс.
Сійӧ эновтіс вурсянсӧ.
«Мый нӧ ме тані пукала!
Сэні партийнӧй собрание мунӧ, миян колхозлысь план обсуждайтӧны, и оз гӧгӧрвоны йӧз, мый ӧшибка лоӧма.
А ме аслам цифраясӧн тані ӧтнам пукала.
Муна сэтчӧ!
Ачым кӧ ог куж выступитны, кӧть Валялы ставсӧ объяснита перерыв дырйиыс!»
Сійӧ ӧдйӧ воис правление дорӧдз, кайис кильчӧ вылас да, ӧдзӧс сайысь Василийлысь гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын, сувтіс.
«Буракӧ, заводитӧмаӧсь нин?
Вася выступайтӧ!
Кӧсйи ме гусьӧник пырны, а ӧні, рӧкыд вылӧ, лоа став йӧз син водзын.
Ок, абу лӧсьыд!
Али виччысьлыны перерывсӧ, не пырны?
Эг ӧд дӧгадайтчы ме кӧть выль чышъянасьны.
Не бергӧдчывны-ӧ нин гортӧ?
А планнас кыдзи?
Мый ме, кутшӧмкӧ йӧй!
Но, торйӧдчим и торйӧдчим ми Васякӧд!
Кодлы кутшӧм делӧ сэтчӧдз?»
Но делӧыс та йылысь вӧлӧма быдӧнлӧн.
Став юрыс, быттьӧ команда серти, первой бергӧдчылісны Авдотьялань, сэсся Василийлань, сэсся бара Авдотьялань.
Василий торксис, чӧв ланьтіс да ружтыштіс дӧсадаысла.
«Мед кӧть нин казявтӧг пырис! — думыштіс сійӧ. — Сувтӧма, быттьӧ выставка вылын!»
Авдотья дзебсис Матвеичлӧн паськыд мыш сайӧ.
Василий сайкалыштіс да водзӧ кутіс висьтавны.
Сійӧ висьталіс колхознӧй пятилетка йылысь, севооборотъяс йылысь, электроэнергия используйтӧм йылысь, кӧдза кежлӧ да строительнӧй сезон кежлӧ лӧсьӧдчӧм йылысь, но сійӧ главнӧйыс, мый тревожитіс да волнуйтіс сійӧс Угреньӧ медбӧръя ветлӧмсянь, эз бертчы кывъясас.
Эз вӧв дӧвӧлен сійӧ и аслас докладӧн и прениеяснас, кодъяс мунісны делӧвӧя, но вывті спокойнӧя.
— Зэв нин шыльыда ставыс... — вашнитіс сійӧ Валентиналы.
— Абу на велалӧмаӧсь йӧзыс восьса партийнӧй собраниеясӧ... — заводитліс гажӧдны сійӧс Валентина, но и ачыс эз вӧв дӧвӧльнӧй собраниенас.
Ясневысь, Любаваысь, Авдотьяысь, Алёшаысь — ставсьыс, кодъясӧс сійӧ ёна корис талунъя собрание вылӧ, Валентина аддзыліс будущӧй коммунистъясӧс, и тайӧторйыс сыын кыпӧдліс на вӧсна ответственностьлысь торъя чувство.
Валентина сюся следитіс на кывъяс бӧрся, поступокъяс бӧрся да сьӧлӧмсяньыс переживайтіс неудачаяссӧ да дзугсьылӧмъяссӧ.
«Мыйла сэтшӧм кыпыдлунтӧг выступайтӧны? — думайтіс Валентина. — Мыйла чӧв олӧны Любава да Яснев?
Абу интереснӧ налы?
Мыйла Дуня сёрмис?
Ме сы вылӧ надейтчылі медъёна!
Оз лючки мун миян собраниеным, абу сэтшӧм сійӧ, кутшӧм колӧ!»
Сэки жӧ сійӧ зілис думсьыс збодьӧрмӧдны асьсӧ:
«Оз жӧ ставыс ӧтпырйӧ!
Некымын тӧлысь сайын медводдза партийнӧй собрание вылын ми вӧлім сӧмын куимӧн тайӧ комнатаас, и ставыс вӧлі сэтшӧм неяснӧ, и ми ещӧ эг на тӧдӧй, код вылӧ миянлы мыджсьыны и мыйсянь заводитны!
Ӧні ставыс мӧдног.
Со мыйта йӧзыс миян гӧгӧрын!
Настя корӧ кыв.
Гашкӧ, сійӧ вӧрзьӧдас йӧзсӧ?»
— Прикрепитісны миянлысь бригадаӧс тіян колхоз бердӧ став уджъяс нуны, — шуис Настя. — Миян урожай — тіян урожай!
Ми тайӧс гӧгӧрвоам.
Тракторъяс да прицепнӧй инвентарь миян тырвыйӧ дась: ми, трактористъяс, асьнымӧс огӧ янӧдӧй.
А вот ті мыйла паччӧрын куйланныд?
— Кыдзи сійӧ паччӧрын? — дӧзмис Буянов. — Ми кӧ нин кӧдза кежлӧ абу дасьӧсь, то коді нӧ дась?
— Тайӧ ӧмӧй дасьлун?
Витӧд полесӧ ставсӧ лыскӧн тыртӧмныд, важ клевер му вылад козъя вӧр быдмӧма..
Меным козъяссӧ да лыс лапъяссӧ гӧрны али мый?
И мый дыра нин ме кора: закрепитӧй ті бригада бердад постояннӧй прицепщикӧс!
abu
Плугъяс, сеялкаяс, культиваторъяс — найӧ почёт требуйтӧны, а сійӧ морт временнӧй, сійӧ оз гӧгӧрво прицепнӧй инвентарсӧ!
Менам киын абу шыд гырнич, менам киын агрегат.
Ме ӧні тіянкӧд бурногӧн сёрнита, а кыдзи мӧдӧдча тракторӧн гӧрны, сэки ті месянь энӧ виччысьӧй бур кывъяс!
Гӧригад ме кӧин кодь жӧ скӧр!
Меным мед вӧлі лӧсьӧдӧма ставсӧ, мый колӧ, — и сёрнилы пом!
— Тэнад скӧрлуныд миянлы тӧдса! — Настялӧн усьласьӧмысь гажмыштӧм бӧрын шуис Буянов. — А йӧзыс висьталӧны, тіян трактористъясныд пӧ колян во озимӧйяс вылӧ «балалайкаяс» колялӧмаӧсь.
— Сӧмын Кӧза йӧр дорын и вӧліны балалайкаясыс.
А мый вӧсна?
Челядь вӧсна!
Загонъяссӧ ме планируйті, вешкаяс сувтӧдалі, а челядь нетшкӧмаӧсь найӧс.
Сменщик менам том, абу сяммӧма загонкаяссӧ торйӧдлыны, вот и кольӧмаӧсь челезнаяс — тайӧ балалайкаясыд!
— А Миянӧс объективнӧй помкаясыд оз интересуйтны! — вескӧя шуис Буянов. — Миянӧс интересуйтӧ качество!
Настя выступайтӧм бӧрын прениеяс кутісны мунны збойджыка.
«Ставтор йывсьыс сёрнитӧны, а сы йылысь, мый планируйтӧмас эм ӧшибка, некод кыв ни джын оз шу, — думайтіс Авдотья. — Да и коді висьталас?
Ме и ачым аддзи сӧмын сэки, кор став посниторъясӧдзыс думайті да арталі таблицаяс кузя.
Сувтны, висьтавны?
Бара ставныс ме вылӧ да Вася вылӧ мӧдасны видзӧдны!
Но и мед видзӧдасны!
Та йылысь-ӧ ӧні думайтны!
Чӧв овны кӧ нин — чӧв овны, а сёрнитны кӧ нин — сёрнитны.
Не сӧмын ферма йылысь, а став йывсьыс, мый унапӧв думайтлӧма, висьтавны партийнӧй собрание вылын».
Кор сійӧ корис кыв, Василийлы дӧсаднӧ лолі :«И сытӧг нин йӧзыс синсӧ оз вештывны миян вылысь, а сэні ещӧ сійӧ выступайтӧ!
Кутшӧм сылы нужда?»
Авдотья заводитіс сёрнитны спокойнӧя, обычнӧй думыштчӧмӧн, быттьӧкӧ сёрнитіс ачыс аскӧдыс:
— Шырыдлы, кор сійӧ пукалӧ позъяс, сідзжӧ кажитчӧ, мый сійӧ зэв ыджыд, а мыйӧн петас да видзӧдлас гӧгӧрыс, сэки и аддзас, мый зэв ичӧтик!
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сійӧ сёрнитіс зэв ичӧт гӧлӧсӧн и сылӧн речыс эз вӧв сэтшӧм речьяс кодь, кутшӧмъясӧн векджык выступайтӧны собраниеяс вылын, ставныс кывзісны зэв бура.
— Вот сідзи и ме.
Кор пукалі фермаын, то меным чайтсьыліс: став уджӧй менам мунӧ лючки-ладнӧ, а мыйӧн ветлі курсъяс вылӧ, кывзі да видзӧдлі настоящӧй удж вылас, сэки и аддзыны мӧді: этша на ещӧ вӧчӧма.
Василийӧс шензьӧдіс да сьӧлӧмсӧ сылысь вӧрзьӧдіс Авдотьялӧн речь заводитчӧмыс:
«Веськыда сэсянь и заводитіс, мый йылысь ме думайті да мый йылысь эг куж висьтавны.
Менсьым мӧвпъясӧс висьталӧ!..»
А Авдотья, зепсьыс блокнот кыскӧм бӧрын, мӧдіс висьтавны аслас расчётъяс йылысь:
— Пятилетка чӧжӧн шуӧма содтыны миянлысь скӧт юр лыд.
Кӧрым ковмас куимпӧв да джын унджык.
Тайӧс ми планируйтім.
А кӧрым кузя ми эгӧ бура артыштӧй, кӧрым кузя планын вӧчим ӧшибка.
Кӧть кыдзи эн артав веж клевер кузя да турун да корнеплодъяс кӧдзӧм кузя, всё равно: ветымынӧд воын ещӧ кыдзкӧ-мыйкӧ судзсям на, а ветымын ӧтикӧд во йылысь ми эгӧ и думыштлӧй, а сэки юр лыд содтыны, оз нин кут позьны: оз тырмы кӧрым.
— Вит во чӧжнадтӧ думыштам, мый вӧчны! — шыасис Серёжа-сержант.
— Та йылысь ӧні колӧ думайтны!
Дыр-ӧ нӧ ветымын ӧтикӧд воӧдзыд? — вочавидзис Авдотья. — Тайӧ вопростӧ ӧти воӧн он решит.
Талунъя собрание вылын вопросыс колхозлӧн перспективаяс йылысь, ме перспективаяс йылысь и сёрнита.
Миянлы колӧ либӧ нюръяс косьтыны, видзьяс содтыны либӧ мукӧд туйяс корсьны.
И обязательнӧ колӧ лӧсьӧдны специальнӧй кормӧвӧй бригада, медым сійӧ имеитіс та йылысь ассьыс план да тӧждысис та кузя.
— Авдотья Тихоновна кыпӧдіс важнӧй вопрос, — поддержитіс сійӧс Валентина. — Миян колхозын и ӧні эм юр лыд да кӧрым база костын торъялӧм, и тайӧ торъялӧмыс воысь воӧ мӧдас паськавны, огӧ кӧ примитӧй решительнӧй мераяс.
Пятилеткаын миянлы колӧ паськӧдны лугомелиоративнӧй уджъяслысь план.
И колӧ лӧсьӧдны кӧрым вӧчысь бригада.
— Босьтны кӧть мӧд керӧс сайысь лоссӧ, — шуис Пимен, — мыйта сэні муыс пропадайтӧ!
Ни вӧр, ни турун, куш ӧти вутш!
Планируйтны колӧ, медым сійӧ лоссьыс вӧчны видз.
— Сотчылӧминын — со кӧні скӧтлы местаыс, — торкис сійӧс Алёша. — И сэтчӧс кодь видзьяссӧ он аддзы, и юыс орччӧн.
Муясыс сэні госфондовскӧйӧсь, оз-ӧ позь найӧс арендуйтны?
— Местаыссӧ бур, но ӧд ылын!
Он жӧ гӧняйтӧд скӧтӧс кызь километр сайӧ! — паныд шыасис Любава.
Но Авдотья волнуйтчӧмысла весиг гӧрдӧдыштіс да томмыштіс:
— Ой, Алёшенька, да ӧд кутшӧм бур эськӧ вӧлі!
Ми эськӧ сэтчӧ фермаясӧн овмӧдчим гожӧмбыд кежлӧ!
Лагернӧй режим вылӧ эськӧ вуджим!
Вот эськӧ и положениесьыс петан туйыс, бурджыкӧс он думышт!
Вася, — Авдотья весиг эз казяв, мый шуис сійӧс Васяӧн, а эз Василий Кузьмичӧн, — оз-ӧ позь кыдзкӧ миянлы корны Сотчылӧминсӧ?
Видзьяссӧ кӧ паськӧдны да сетасны кӧ тайӧ местасӧ, то ми сэтшӧмтор вӧчам фермаясын, мыйсӧ ми вӧтӧн на эг аддзылӧй!
Авдотья эз нин дзеб синъяссӧ да видзӧдіс веськыда Василий синъясӧ.
Здук кежлӧ сійӧ вунӧдліс сы йылысь, мый Василийыс сылӧн вӧвлӧм мужик, и аддзис сыысь сӧмын мортӧс, коді вермас индыны сьӧкыд положениеысь петан туй.
— Та йылысь колӧ думыштлыны... — вочавидзис Василий.
Сотчылӧмин арендуйтӧм йылысь мӧвп сылы воис сьӧлӧм вылас.
— А сэтчӧс видзьяссӧ тэ ачыд аддзылін? — юаліс Авдотьялысь Василий.
— Ой, аддзылі, аддзылі ме!
Кольӧм во ветлім ми сэтчӧ ӧмидз вотны, менам ещӧ вежӧй петліс тайӧ видзьяс вылас!
Кыдзи эськӧ миянлы корны найӧс?!
— Миянлы райком отсалас, миянлы обком отсалас, — шуис Буянов. — Партийнӧй организациясянь гижам письмӧ, а оз кӧ артмы — гижам газетаӧ.
— Кӧні сійӧ местаыс?
Да кӧні нӧ сійӧ местаыс?
Видзӧдлыны эськӧ сы вылӧ! — кутіс беспокоитчыны Ксюша.
Авдотьялӧн выступлениеыс ызйӧдіс мукӧдӧс, и местасьыс нин кыпӧдчис Пимен Яснев:
— Ми кӧ нин вит во кежлӧ водзвыв думайтам, то кыдзи не сёрнитны миян сёй йылысь?
Сьӧрт сайын миян сёйыс, сэтшӧмыс район пасьталаын абу!
Мыйла миянлы кирпичнӧй завод оз позь стрӧитны либӧ кӧть нин гырничьяс вӧчавны. Ыджыд доход эськӧ вӧлі колхозлы, и уджыс абу сэтшӧм сьӧкыд.
Войнас дас кыкӧд часын собрание тупкигӧн Валентина шуис:
— Миянлы Василий Кузьмичкӧд да Михаил Осиповичкӧд кажитчыліс, мый ми ставсӧ гӧгӧрбок артыштім и ставсӧ планируйтім, а ті, ёртъяс, унатор миянлы выльтор висьталінныд.
Планъяс миян озырмисны, но и ыджыд удж ковмас миянсянь, медым выполнитны тайӧ планъяссӧ!
— Мый йӧзлы сьӧлӧм сертиыс, сы дорӧ и ки босьтчӧ, — вочавидзис Любава.
3. Тулысын
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый колхозын и нянь кузя, и кӧрым кузя, и вӧвъяс кузя вӧлі ёна сьӧкыдджык войнаӧдзса лунъяс серти, некор на ещӧ кӧдза кежлӧ татшӧм бура, гӧгӧрбок думайтӧмӧн эз лӧсьӧдчывны.
Татшӧм лӧсьӧдчӧмсӧ главнӧй организуйтысьыс вӧлі Валентина.
Сійӧ важӧн колис Угреньӧ ассьыс ур ку пасьсӧ да ветлӧдліс фронт вылын моз: пасьталӧма кӧрӧм коска дженьыдик полушубок да ной гач, — тадзи лӧсьыдджык вӧлі и собавны муяс вывті и ветлӧдлыны верзьӧмӧн.
Сылӧн пелькиник ичӧтик фигураыс, тэрыба вӧрӧмыс, «лэбысь» кузь синкымъясыс да вежласяна гӧлӧсыс, кор ёсиник, кор морӧс пытшсянь пыдісянь петысь, важӧн нин лоины привычнӧйӧн да коланаӧн сельсӧветувса витнан колхозас.
Нюмъялігтыр сійӧ казьтывліс сэкся кадсӧ, кор толаӧсь муясыс кажитчылісны сылы помтӧмӧн, загадочнӧйӧн, сійӧ тӧвся лунсӧ, кор сійӧ пукаліс мыльк бокын, видзӧдіс толаысь чурвидзысь ӧтка ньӧртор вылӧ, кывзіс Славка жалейкалысь нор шыяссӧ да чувствуйтіс асьсӧ сэтшӧм жӧ нинӧм вӧчны вермытӧмӧн да толаяс пӧвстӧ вошӧмаӧн, кыдзи тайӧ ньӧрторйыс, сэтшӧм жӧ слабиникӧн да норӧн, кыдзи жалейкалӧн шыясыс.
Муясыс эз нин лоны «лыддьытӧм книгалӧн страницаясӧн», тайӧ помтӧм еджыд просторъясыс эз нин вӧвны загадочнӧйӧн, а лои бура тӧдса быд му, нинӧм вӧчны вермытӧм чувство пыдди воис муяс вылын власть кутан чувство.
Ӧні Валентина тӧдіс, мый Змей нюрлань почвалӧн кислотностьыс содӧ, мый керӧсын муясыс медбурӧсь.
Мыльк сайті му вывті мунігӧн сійӧ пӧшти «аддзыліс», кыдзи джуджыд лым улын узьӧ нэриник, ляпкыдик ӧзимыс — арнас вӧлі кӧдзӧма удобриттӧм коськӧм вылӧ — и сэки жӧ сійӧ аддзыліс удобрениеяссӧ, кодъясӧс дасьтӧма нин бригадаын тайӧ ӧзимсӧ водз тулысын подкормитӧм вылӧ.
Керӧсті мунігӧн, кытӧні должен вӧлі лоны Алёшалӧн семеннӧй участокыс, Валентина тӧдіс нин тайӧ керӧсса почваыслысь составнӧй юкӧнъяссӧ да татчӧ вайӧм уна тонна известкӧвӧй туф да куйӧд и сійӧ минеральнӧй удобрениеяссӧ, кодъяс виччысисны ассьыныс кадсӧ бригадаса складын.
Быд му тор сёрнитіс сыкӧд, и сійӧ гӧгӧрволіс, мый корӧ сылысь муыс да мый вылӧ норасьӧ.
Быд колхозлы Валентина сетіс ассьыс чертитӧм почвеннӧй картасӧ, кытчӧ вӧлі пасъялӧма и почва анализлысь даннӧйяссӧ и удобрениеяслысь рецептурасӧ.
Карта вылас первойсӧ видзӧдісны вериттӧг, но сэсся велалісны сы дорӧ да мӧдісны радейтны сійӧс.
Сы серти бригадиръяс чертиталісны асланыс бригадаяслысь участокъяссӧ, и колхозын чужис бокӧвӧйяслы гӧгӧрвотӧм, но Валентинаӧс радуйтысь выражение:
«Ми выполняйтам карта».
Тайӧ картаяс кындзиыс, витнан колхозас ӧшалісны севооборотъяслӧн планъяс да уджъяс кузя военнӧй приказ кодь точнӧй графикъяс.
Точнӧй графикъяссӧ да планъяссӧ радейтліс Андрей. Тайӧ радейтӧмсӧ сійӧ вайис Кубаньысь да заразитіс сійӧн Валентинаӧс.
Графикъяс выполняйтсисны сьӧкыдпырысь, но Валентинаӧс тайӧ эз повзьӧд: сійӧ велаліс нин сыӧ, мый быд выльтор сетчӧ сьӧкыда.
Весиг сэтшӧм прӧстӧй делӧ кузя, кыдзи пӧим чукӧртӧм да видзӧм, сійӧ дыр эз вермы шедӧдны колана точность да систематичность.
Сійӧ гижаліс приказъяс да инструкцияяс, сёрнитліс пӧим чукӧртӧм йылысь собраниеяс вылын, ачыс ветлывліс керкаясті, но нинӧм эз отсавны.
Шогӧ усьӧм бӧрын сійӧ решитіс нуӧдны агрокружокъясын пӧим йылысь специальнӧй занятие.
«Пӧим» — тадзи дженьыдика нимтіс сійӧ локтан беседалысь темасӧ.
Валентина подробнӧя висьталіс пӧим состав йылысь да сравнитіс сійӧс колхознӧй муяслӧн почваяс составкӧд; висьталіс сы йылысь, кутшӧма содӧ урожайность, кор почваяссӧ удобряйтан пӧимӧн, и весиг петкӧдліс тайӧс вес сертиыс нарошнӧ бӧрйӧм шепъяс вылын, картупельяс да морковьяс вылын:
— Вот шӧркодь веса морковь, коді быдмӧ миян удобриттӧм муяс вылын, а вот татшӧм морковыс быдмӧ сэтшӧм жӧ му вылын, удобритан кӧ сійӧс пӧимӧн.
И кӧть морковъяссӧ сійӧ нарошнӧ бӧрйис водзвыв, тайӧ неуна ылӧдыштӧмыс отсаліс сылы вӧчны лекциясӧ убедительнӧйӧнджык.
Та бӧрын колхозникъяс кутісны видзӧдны прӧстӧй пӧим вылӧ кыдзи кутшӧмкӧ аддзывлытӧм да донатор вылӧ.
Сэки пӧим чукӧртӧмыс ладмис быттьӧкӧ ачыс, и пӧим йылысь тӧждысьӧм быри.
Сьӧкыдлунъяс вылӧ да торъя неудачаяс вылӧ видзӧдтӧг ставыс муніс водзлань, думыштӧмторъяс вочасӧн збыльмисны, и Валентиналӧн, кыдзи и Василийлӧн, ӧткымынысь кыптывліс сэтшӧм чувство, кутшӧм овлӧ сьӧкыд додь друг вӧрзьӧдӧм бӧрын.
Кажитчӧ, доддьыс дыр катласис места вылас и друг медбӧръя ӧти йӧткыштӧмысь заводитліс ӧдйӧ да ас кежас мунны, спокойлӧн важ инерция пыдди движениелысь выль инерция пыр ӧтарӧ содтӧмӧн.
Некымын тӧлысь чӧжӧн вежсис Валентина дінӧ йӧзлӧн отношениеыс.
Войдӧр, кор сійӧ воліс кутшӧмкӧ аслас колхозӧ, сылы дыр ковмывліс корсьны председательсӧ да бригадиръяссӧ, и сы корӧм кузя найӧ волывлісны неокотапырысь, быттьӧкӧ, медым не дӧзмӧдны.
Ӧні сулалӧ вӧлі воны Валентиналы колхозӧ, кыдзи сы дінӧ локталісны нин быдладорсянь, чукӧстлывлісны сійӧс, корисны ас дораныс, и сійӧ быть лолывліс йӧз чукӧрын — йӧз виччысисны сылысь сӧветъяс, сылысь решениеяс, сылысь индӧдъяс.
Валентина вӧлі энергичнӧй, тэрыб да кыв вылас ёсь.
Войдӧр, кор сійӧ пинявліс кодӧскӧ, колхозникъяс кывзісны сылысь зумыштчӧмӧн да веськодя, ӧні жӧ тайӧ речьяссӧ кывзісны сьӧлӧмсяньныс; весиг найӧ, кодъясӧс пинявліс Валентина, не ӧтчыд шулывлісны сы йылысь сідзи, быттьӧкӧ ошйысисны сыӧн:
— Миян Валентина Алексеевна некутшӧм омӧльтор оз коль сідзи!
Сы дырйи места вылад дыр он пукав!
Уна сё йӧзлы ассьыс коланлунсӧ чувствуйтӧмыс да уна тысяча гектар му вылын ассьыс властьсӧ чувствуйтӧмыс сэтшӧма йиджтысисны Валентина пытшкӧ, мый мужикыс вӧсна гажтӧмчӧмыс кусліс вочасӧн да бӧрыньтчыліс.
Тайӧ гажтӧмчӧмыс ӧні кольлі стӧч сы мында, мыйта колӧ вӧлі, медым шудаӧсьджык вӧліны налӧн шоч да регыдик кежлӧ аддзысьлӧмъясыс.
Мукӧд дырйиыс немвиччысьтӧг войнас Валентина комната ӧшиньясӧд сявкнитліс фараяссянь югӧр, и машина сувтлывліс ворота дорас.
Валентина улыс бельё кежсьыс, шоныдик, унзіль, чеччыштліс вольпась вывсьыс.
Пемыдсьыс сійӧ эз аддзы мужиксӧ, но кӧдзыдіник киясыс сылӧн, и ыркыдыс, и пальтоыслӧн лымйысь кӧтасьыштӧм чорыдіник кышӧдыс, кытчӧ инмӧдчыліс Валентина, — ставыс сӧльнитчыліс сэтшӧм ыджыд шудлун чувствуйтӧмӧ, мый Валентина тайӧс ставсӧ частӧ аддзывліс вӧтӧн.
Сійӧ вӧтнас аддзывліс эз Андрейсӧ, а чувствуйтіс буретш кӧдзыдіник кияссӧ, и ыркыдсӧ, и пальтоыслысь чорыдіник кышӧдсӧ да быдпӧрйӧ садьмывліс тэрыба тіпкысь сьӧлӧмӧн, волнуйтчысь да шуда.
— Гажтӧм босьтіс — вот и вои видзӧдлыны тэ вылӧ, — шулывліс Андрей.
— Шофёртӧг.
Ӧтнам.
Лэби медыджыд скоростьӧн.
Мукӧд дырйи сійӧ юавліс Валентиналысь:
— Тэ он нин бӧрд сыысь, мый ме тэнӧ мӧдӧді татчӧ?
— Дас тысяча гектар, — вочавидзліс сылы Валентина. — Интереснӧ!
Ме сӧмын ӧтитор вӧсна шогся: мыйла ме ог уджав МТС-ын.
Вӧлі кӧ эськӧ ветымын тысяча гектар му, а эз дас тысяча, да МТС-ын бур машинаяс, да опытнӧй трактористъяс, ой, Андрейка, мый эськӧ тані миян вӧлі!
— Виччысьышт.
Лоӧ.
Регыд мысти выль МТС лоӧ, ваям ещӧ комын трактор да вит комбайн.
Эк, Валентина, вот кор заводитчасны районын настоящӧй уджъясыс!
Андрейлӧн сьӧлӧмыс висис выль МТС вӧсна, и Валентина гӧгӧрволіс тайӧс, и сылӧн кыптыліс сэтшӧм жӧ чувство.
Шоча аддзысьлӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг найӧ олісны ӧти олӧмӧн, и тайӧ единствоыс янасӧн олігас эз сӧмын слабмыв, но лолі ещӧ тӧдчанаджыкӧн.
— Кымын во ми ӧтлаынӧсь, но нинӧм эз чусмы, эз кус, — шулывліс Валентина.
— Тыдалӧ, миянлы тэкӧд нэм чӧж лоӧ овны том гозъяӧн! — вочавидзліс Андрей.
Андрей мунліс югдігӧн, но войнас да лымъялігӧн Валентина дорӧ ӧдйӧ да немвиччысьтӧг волӧмыс кольлі Валентина паметьӧ, и эз нин вӧв места ни гажтӧмчӧмлы, ни янсалӧм йылысь мӧвпъяслы.
Воис апрель.
Воис гӧрны-кӧдзны петан лун.
Садьмытӧдзыс на Валентина кыліс ӧтрӧвнӧй шум: зэр сяркӧдіс керка вевтӧ и эз дугдыв ни ӧти здук кежлӧ.
Шызьӧмӧн шувгис вӧр.
«Мый нӧ тайӧ!
Талун кӧсйим заводитны кӧдзны, а асывсяньыс зэрӧ!» — думыштіс сійӧ и сӧмын сэки сьӧкыдпырысь восьтіс синъяссӧ.
Зэр войтъясыс накӧсӧ визувтісны ӧшинь стеклӧ вывті.
Ывлаын куткырвидзисны зэр ваысь сьӧдӧдӧм керкаяс да сук няйтын пыр чукрасис да вераліс ва гӧп.
Валентина вольпась вывсяньыс ӧшӧдіс юкалысь кокъяссӧ, да сьӧкыдпырысь сувтіс.
— Алёша!..
Бабушка!..
Некод эз шыась.
Ставныс нин мунӧмаӧсь.
Сійӧс абу садьмӧдӧмаӧсь, сы вӧсна мый тӧрыт сійӧ воис войнас сёрӧн.
Сылӧн висис коскыс: лунтыр эз лэччыв вӧв вылысь.
Валентина некымынысь кусыньтліс да веськӧдліс кокъяссӧ, песіс мышцаяссӧ.
Гачасис, сьӧкыдпырысь кӧмаліс чукыртчӧм сапӧгъяссӧ и друг шензьӧмпырысь мӧдіс чувствуйтны, мый вермӧ ветлӧдлыны, и весиг зэв кокниа.
Пызан вылын куйліс Алексейлӧн записка:
«Валя, пола, мед эськӧ вывті эз яровизируйтчы кӧйдысным.
Срокыс воис, а кӧдзны оз позь.
Пырав зернохранилищеӧ».
Керка дінтіыс вӧлі котӧртӧ Валентиналӧн «стремяннӧйыс», орчча керкаса детинка.
Валентина горӧдіс сылы форточкаӧдыс:
— Алексашка!..
Ӧдйӧджык вайӧд вӧв!
Валентина шлемасис, коді топыда вевттис юрсӧ, да пасьталіс кучик пальто.
Алексашка воис пӧрысь гнедӧй кӧбыла вылын верзьӧмӧн.
Доддявны вӧвсӧ эз позь, а седлӧалӧмӧн ветліс на.
Ыджыд кынӧма да омӧлик, тайӧ всё-таки вӧлі «верзьӧмӧн ветлан вӧв», и, тайӧн сьӧлӧмсӧ бурмӧдӧмӧн, Валентина пелька пуксис седлӧ вылӧ.
Зэрыс швачӧдіс чужӧмас.
Кучик пальто вывтіыс шорӧн визувтіс ва.
Вӧв кок улас больскакыліс няйт.
Валентиналы колӧ вӧлі волыны куим колхозӧ, прӧверитны гӧра-кӧдза кежлӧ лӧсьӧдчӧм.
Сійӧ заводитіс аслас колхозса муяссянь.
Комсомольско-молодёжнӧй бригада уджаліс «семеннӧй да опытно-показательнӧй участок» вылын.
Тані вӧлі му, кытчӧ кӧдзӧма кӧйдыс вылӧ сю «вятка», да Алёшалӧн ичӧтик участок зэв водз воысь рудзӧг кӧдза улын.
Водз воысь да зэра ар пыр вӧвлі бедаӧн Угреньса колхозъяслы.
Август да сентябрь тӧлысся зэръяс сьӧктӧдлісны да нюжӧдлісны нянь идралӧмсӧ, сы вӧсна лоліны урожай воштӧмъяс.
Зэв водз воысь рудзӧглысь выль сортъяс выведитӧм вӧлі став районлы зэв важнӧй вопросӧн.
Кык во сайын Алексей лыддьӧма газетаысь, мый областнӧй селекционнӧй станция уджалӧ рудзӧглысь татшӧм сортъяссӧ выведитӧм кузя, гижӧма станцияӧ письмӧ да получитӧма сэсянь зэв водз воысь рудзӧглысь этшаник кӧйдыс.
Сійӧ кӧдзӧма тайӧ кӧйдыссӧ, босьтӧма бур урожай и кольӧм воын ассьыс кӧйдыссӧ кӧдзӧма ыджыд участок вылӧ.
Алёшалӧн кӧдзӧм участокыс торъя ёна интересуйтіс Валентинаӧс, и сы вӧсна Валентина шуис кежавны комсомольскӧй бригада му вылӧ.
Ру кодь зэр пыр, быттьӧкӧ посньыдик пож пыр, ылысянь на вӧлі тыдалӧ, кыдзи ӧтмоза да тэрыба копрасьӧны да веськӧдчылӧны йӧзлӧн мыгӧръясыс.
Кымын матӧджык налань матыстчис Валентина, сымын бурджыка кутіс тыдавны вӧрӧмъясыслӧн тэрыблуныс да упорствоыс.
Валентина матыстчис матӧдз да сувтіс: сійӧс шензьӧдіс ас водзвылас воссьӧм зэв мича картинаыс.
Валентина водзын куйліс канаваясӧн шӧралӧм керӧс.
Керӧс вывсьыс ваыс мунӧма нин, и тыдовтчӧма ва сьӧд муыс, кельыдвеж ӧзимыс.
Керӧс увладорсӧ, кытӧні канаваясыс зурасьӧмаӧсь ичӧтик тшупӧдӧ, коді торйӧдӧ керӧссӧ оврагысь, ойдӧма ваӧн. Канаваясӧд ваыс пыр локтіс, содіс да пуис.
Сэні изъяс да мылькторъяс гӧгӧр бергалісны ичӧтик вабергачьяс, артмылісны ичӧтик тыяс, а насянь заводитавлісны визувтны быдладорӧ пыр выль и выль шоръяс, быттьӧ корсисны да бӧрйисны сэті аслыныс туйяс.
Му весьтын улынкодь ӧшаліс руд небеса, и мусяньыс да небесаӧдзыс сулаліс сук ру, кодӧс быттьӧкӧ эзысялӧма посньыдик зэр бусӧн.
Тайӧ ставыс и сідз нин вӧлі мича, но картинаыслы дзоньнас главнӧй мичлунсӧ да стройностьсӧ сетлісны йӧзлӧн мыгӧръясыс.
Зыръяс весьтӧ копыртчӧм зонъяс да нывъяс, кажитчӧ, эз прӧстӧ кодйыны мусӧ, а мунісны сы пыр, руд ру пырыс, небеса пырыс: сэтшӧм тэрыбӧсь, ритмичнӧйӧсь да энергичнӧйӧсь вӧліны налӧн вӧрӧмъясыс.
Чужӧмъясныс налӧн ыпъялісны ёна уджалӧмысла.
Кӧтасьыштӧмаӧсь да гӧрдӧдыштӧмаӧсь, найӧ югъялісны эзысь рӧма руд ру пӧвстас; дзирдалісны синъясныс, немвиччысьтӧг да яркӧя ыпнитлісны нюмъясныс.
Сы вӧсна-ӧ, мый гӧрдыс мичаа торъявліс руд рӧм вылас, сы вӧсна-ӧ, мый потопалысь зэрсьыс дзирдалісны синъясныс, сы вӧсна-ӧ, мый найӧс мичмӧдліс сьӧлӧмсянь уджалӧмыс, ставныс найӧ кажитчисны ещӧ мичаджыкӧн.
Лемасьысь няйт пытшсьыс сапӧгъяссӧ сьӧкыдпырысь кыскалігтыр Алексей матыстчис Валентина дінӧ.
Сійӧ сэтшӧма кӧтасьӧма, мый зэрыс сылы вӧлі веськодьӧн.
— Тэ кӧть эськӧ мед кизясин! — шуис Валентина.
— Ваысь ваджык всё равно он ло! — Алёша синъяслӧн кельыдлӧз син еджыдъясыс вӧліны торъя югыдӧсь, сылӧн чужӧмыс вӧлі банйӧма, кӧтасьӧма да тӧждысяна.
— Видзӧд, Валя! — Сійӧ лажыньтчис, кияснас пыдзыртіс васӧ ичӧтик му торйысь да петкӧдліс Валентиналы ӧзимсӧ.
Сійӧ вӧлі нэриник да тешкодь чусыд рӧма.
— Тыассьӧ!..
Ӧд тайӧ менам зэв водз воысьӧй...
Алексей видзӧдіс Валентина вылӧ улісянь, тӧждысьӧмпырысь да юасян ногӧн, и чойыс чувствуйтіс, мый колӧ мыйӧнкӧ успокоитны сійӧс.
Валентиналы, кыдзи чойлы, окота вӧлі веськыда шуны Алексейлы:
«Ме ачым тӧждыся, Алёша!»
Но сійӧ вӧлі агроном да руководитель.
Сійӧ шуис:
— Но мый нӧ!
Кодъянныд канава, вӧтланныд васӧ — сразу лоӧ бурджык.
Подкормитны ковмас!
Дасьты куйӧд ва.
Юрсяньыс да кок улӧдзыс кӧтасьӧм сьӧд хром паськӧма Валентина важнӧя пукаліс аслас кӧбыла вылын, вӧлі авторитетнӧй да официальнӧй вида, и Алексей кокнипырысь ышловзис.
— А кыдзи нӧ кӧйдыснас, Валя?
— Пырала видзӧдлыны хранилищеӧ. — Валентина ещӧ ачыс на эз тӧд, мый вӧчны, но тайӧс эз петкӧдлы.
Алексей сувтіс, читкыртіс синъяссӧ, нюммуніс да кинас индіс овраг вылӧ:
— Ӧні лэдзам сэтчӧ став васӧ.
Тэ виччысьыштлы, видзӧдлы,
гажа лоӧ.
Фроськакӧд тшӧтш Алексей кутіс косявны борсӧ.
Борйыс вӧлі чорыд: сэні гартчӧмаӧсь овраг дорын быдмысь кустъяслӧн вужъясыс, и сійӧс ковмис пӧшти керавны, а не кодйыны.
Фроська уджаліс вомдорсӧ курччӧмӧн, веськӧдчывтӧг, синсӧ лэптывтӧг.
Тэрыб да точнӧй движениеясӧн сійӧ ӧдӧбтӧмӧн сатшкыліс зырсӧ борйӧ, друг кыскыштліс сійӧс асланьыс, лэптыліс му ёкмыль да шыбитліс бокӧ.
Алексей ӧвтыштчӧмӧн да вынӧн кераліс борсӧ сьӧкыд зырнас.
Канаваыс пӧшти вомӧналіс нин борсӧ да мыджсис оврагӧ.
Фроська веськӧдчис, аддзис Валентинаӧс (таӧдз сійӧ нинӧм эз казявлы), здоровайтчис сыкӧд юрнас гогнитӧмӧн да горӧдіс:
— Нывъяс!
Локтӧй видзӧдны!
Ва лэдзам!
Алексей кындзи, ставныс дугдісны уджавны.
Керӧс мӧдарладор пӧкатысь воисны мӧд звеноса комсомолецъяс.
— Лэдзӧй!
Лэдзӧй!
Ме медбӧръя зыртырсӧ шыбита!
Фроська лёкногӧн йӧткыштіс Алексейӧс, сувтіс из вылӧ, став туша сьӧктанас лэдзчысис зыр вылас да путкыльтіс ёна топалӧм ыджыд сёй пласт.
Ваыс тэрмасьӧмӧн уськӧдчис оврагӧ.
Сійӧ пыр жӧ кырӧдіс да уськӧдіс мӧд ыджыд пласт да паськыд водопад моз нин ыльнитіс овраг пыдӧсӧ. Син водзын тыдовтчисны мылькторъяс, кушинъяс, и няйт сьӧд му, кӧні быдмис кельыд ӧзим.
Гажаа жургысь ва визув бӧрся, быттьӧ шоръяснас кватитӧм бӧрын, сералігтыр да горзігтыр, мӧдісны котӧртны керӧссянь оврагӧ комсомолецъяс.
Ставныс сералісны, шумитісны.
Валентиналӧн гнедӧй кӧбылаыс, кӧзяйкаыслысь волнуйтчӧмсӧ чувствуйтӧмӧн, места вылас мӧдіс лэптыштавны кокъяссӧ, а Фроська сулаліс гудыр визув шоръяс пӧвстын да горзіс: «Э-эк тэ!» — да кыдзкӧ сяммыліс йӧктыштавны гӧгрӧс да кӧтасьӧм из вылын.
Сылӧн эскыны позьтӧм синъясыс — ӧтиыс виж, мӧдыс гӧлубӧй — ӧзйисны каньлӧн моз.
А вывсянь пыр тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка киссисны зэр войтъяс, но тайӧс некод эз казяв.
Неокотапырысь мӧдӧдчис Валентина комсомольскӧй бригадаысь.
«Кольччыны накӧд!» — думайтіс сійӧ, но колӧ вӧлі прӧверитны, кыдзи косьтӧны муяссӧ мукӧд бригадаясын, мукӧд колхозъясын.
...Бара вӧв кокшыяс, кӧбылалӧн качайтчысь юр, вӧв кок увсьыс резсьысь няйт ёкмыльяс...
Туй вылас Валентиналы паныдасис Матвеич.
— Зэрӧ... — шуис сійӧ.
— Зэрӧ... — шыасис Валентина.
Часджын мысти, кор Валентина матыстчис орчча колхозса муяс дорӧ, сылы паныдасис тӧдтӧм колхозник.
Ещӧ ылысянь на Валентина казяліс, мый сійӧ нюмъялӧ сылы, ӧвтчӧ кияснас, горзӧ мыйкӧ — сылы эз на бура кыв, сы вӧсна мый тӧлыс мӧдарлань нуліс гӧлӧссӧ.
«Кутшӧм тешкодь!
Мый сылы колӧ?» — думайтіс сійӧ.
Кор сійӧ матыстчис колхозник дінӧ, то гӧгӧрвоис, мый сійӧ индӧ кытчӧкӧ сы бӧрвылӧ да горзӧ:
— Небесаыс!..
Небесаыс!..
Валентина видзӧдліс бӧрвылас да акнитіс:
рытыввылын, горизонт бердас, тыдаліс гӧлубӧй небесалӧн югыд да сӧстӧм ичӧтик визь.
Тӧлыс ӧдйӧ вӧтліс кымӧръяссӧ, визьыс ыдждіс син водзын, а Валентина да тӧдтӧм колхозник сулалісны орччӧн ва му шӧрын, видзӧдісны тайӧ визь вылас, нюмъялісны ӧта-мӧдныслы, быттьӧкӧ матысса йӧз, да эз казявны, кыдзи визувтӧ на чужӧмъяс вывті зэр ваыс.
Регыд мысти мыччысис гожся кодь жар шонді.
Косясьлӧм кымӧръяслӧн колясъясыс ӧдйӧ шлывгисны лӧз небесаті; тыдалӧ вӧлі, кыдзи тӧвзисны муяс вывті налӧн вуджӧръясыс.
Тӧлыс вӧлі ён да тэрыб.
Шондісьыс да тӧвсьыс муыс косьмис син водзын.
Долыдджык весиг лои кӧбылаыслы да нимкодьысла заводитліс рӧдтыны.
Мыйӧн сӧмын Валентина аддзис орчча колхозса председательӧс, сійӧ, весиг здоровайтчытӧг, ылісянь горӧдіс сылы:
— Рытланьыс заводитны гӧрны выборочнӧя!
Рытланьыс заводитны гӧрны керӧсъясса муяс!
И Валентиналӧн кывъясыс, быттьӧкӧ цепь кузя передавайтан приказ, лэбисны бригадаясті:
— Рытланьыс заводитны гӧрны керӧсъясса муяс!..
Рытланьыс Настя Огородникова прицепщик Витя Ясневкӧд петіс му вылӧ.
Настя трактор бӧрся петісны и став сійӧ первомайсаясыс, кодъяс тайӧ часас вӧліны прӧстӧсь.
Колльӧдысьяс дінӧ туй вылас ӧтлаасис Лена аслас школьникъяскӧд.
Школьникъяс мунісны стройӧн да нуисны алӧй лентаяс да алӧй гераньысь вӧчӧм ичӧтик букетъяс.
Настя шпыньмунӧмӧн примитіс налысь пӧдаркисӧ да гераньысь вӧчӧм букетсӧ сюйис фуфайка кизь петляас.
Цветъяса да лентаяса дзонь процессия муніс улича кузя грымакылысь агрегат бӧрся, и найӧ, некымын мортыс, кодъяс мыйлакӧ пукалісны гортаныс, видзӧдлывлісны ӧшиньясӧд да шуавлісны ӧта-мӧдныслы:
— Настюшка мӧдӧдчӧма... — да котӧрӧн петавлісны ывлаӧ.
Васӧд муыс руаліс шонді водзас, пуяслӧн польдчӧм лапъясыс вӧліны сьӧд бархатысь вӧчӧм кодьӧсь.
Ёся ӧвтіс мулӧн да кӧтасьӧм пу лапъяслӧн дукыс.
Лена лэптіс юрсӧ да заводитіс сьывны:
<rus>По дорожке по ровной, по тракту ли</rus>
<rus>Нам с тобой далеко по пути.</rus>
Сьывны горӧдісны мукӧдыс эз зэв шыльыда, но гажаа:
<rus>Прокати нас, Настюшка, на тракторе,</rus>
<rus>До околицы нас прокати.</rus>
Кор кайисны керӧс йылӧ, Настасья видзӧдліс водзӧ, сэтчӧ, кӧні вӧлі водзвыв индӧма тракторлы первойя мунан визь, синсӧ вештывтӧг, горша да гажаа нюмъялігтыр, юаліс Василийлысь:
— Заводитім али мый, Кузьмич?
Василий да Матвеич босьтісны кианыс чепӧльӧн уль да небыд мусӧ, чабралісны сійӧс, мыйлакӧ вайӧдлісны чужӧм берданыс.
— Бур? — юаліс Настасья.
— Заводитім!.. — вочавидзис Матвеич да пӧрччис шапкасӧ.
— Ланьтӧй, челядь, ланьтыштлӧй!..
Ӧні медводдза бӧрӧзда! — горӧдіс Лена.
Сылы ставыс вӧлі выльторйӧн, ставыс кажитчис поэтичнӧйӧн да вӧвлытӧмӧн.
Челядь, кодъяслы вуджис сылӧн настроениеыс, быттьӧ кынмисны места выланыс.
Агрегат муралігтырйи заводитіс кежны туй вывсьыс.
Кывтіс Настасьялӧн мугов чужӧмыс, сылӧн еджыд пиньясыс, алӧй цветокыс.
— Шуд сиа, Настюша! — кинас ӧвтыштіс сылы Василий.
— Быд бурсӧ!
— Бур час!
Настасья вылӧ видзӧдісны ыджыд мелілунӧн: сы кипод улӧ сюрины колхознӧй му, колхознӧй урожай, колхознӧй шуд, и колхозникъяс тӧдісны, мый Настя вылӧ позьӧ тырвыйӧ надейтчыны.
Ставныс тӧдісны, мый тайӧ чассянь уна лун чӧж Настя кутас овны, пӧшти трактор вылысь чеччывтӧг, мый сійӧ мӧдас сёйны и юны руль сайын, мый войся часъясӧ, кор сиктын кусас медбӧръя биыс, вӧръяс костӧ вошӧм муяс вывті нинӧм вылӧ видзӧдтӧг да мудз тӧдтӧг кутас мунны вынйӧра машина, сьӧд мусӧ фараяслӧн еджыд югӧрӧн ойдӧдігтыр,
и тайӧ машина руль саяс, муыслы да войыслы воча чужӧмӧн, кутас пукавны ыджыд мугов нывбаба, сэтшӧм жӧ мудзлытӧм да упорнӧй, кутшӧм и кӧртыс, кутшӧм и ачыс машинаыс.
— Сиа шуд, Настюша!
— Бур час!
Юралісны челядьлӧн лэчыд гӧлӧсъяс, а агрегат кежис нин туй вылысь да муніс му кузя, и гӧрӧм мулӧн сьӧд полоса нюжаліс сы бӧрся, кыдзи нюжалӧ корабль бӧрвылын гыясӧн путкылялӧм следыс.
Йӧзыс видзӧдісны агрегат бӧрся, а сійӧ муніс и муніс водзлань; муыс виччысис сійӧс, а небесаыс бӧрыньтчис сы водзын.
4. Фросялӧн керӧс вылын
Вӧвлытӧм засуха немвиччысьтӧг воис Угренскӧй районӧ.
Самӧй сійӧ лунсянь, кор Настя Огородникова медводдзаысь петіс гӧрны, эз усьлы му вылӧ ни ӧти зэр войт.
Сэтшӧм пӧдтана жар вӧлі, кутшӧмӧс эз помнитны медся пӧрысь старикъяс.
Пӧсь суховейяс лэбалісны му весьтын, и муыс потласис.
Асывъясын садьмӧм бӧрын йӧзыс первой видзӧдлывлісны небеса вылӧ да лыддьылісны став шочиник кымӧрторъяссӧ.
Гӧра-кӧдза бӧрын первой кадас ещӧ надейтчисны на сы вылӧ, мый тувсовъя ва запасъясыс отсаласны муяслы мездысьны суховейясысь, сы вылӧ, мый, медбӧрын, ыльӧбтас зэр да ставыс лючки-ладнӧ лоӧ, и позяс чукӧртны сійӧ вӧвлытӧм урожайсӧ, мый йылысь мечтайтлісны.
— Вот мыйӧн заводитас зэрны, сэки пыр жӧ быдмас ставыс, пыр жӧ кипыдӧс вылын моз тыдовтчасны миян уджъясным! — сёрнитлісны колхозникъяс.
Но лунысь-лунӧ век ӧтарӧ куслісны надеяяс, и йӧзыс эз нин мечтайтны, а полігтырйи артавлісны:
— Ӧні кӧ эськӧ ыльӧбтас зэр, правитчисны эськӧ миян нянь кӧдзаясным!
Но век чӧвджыка, гажтӧмпырысь да веськодяджык уджалісны муяс вылын, и пыр частӧджык кывлісны кывъяс:
— Всё равно сотчас...
Ярӧвӧй шобді дзикӧдз мӧдіс косьмыны, но сійӧс кӧдзлісны этша, ӧзимӧйяс жӧ кутчысисны: тайӧ лои и водз пинёвтӧм вӧсна и тулысын подкормитӧм вӧсна.
Омӧльджык делӧыс вӧлі картупелькӧд да корнеплодъяскӧд.
Дженьыдик картупель коръяс вылӧ видзӧдігӧн первомайсаяс думайтісны: «Войдӧр картупель мездывліс сьӧкыд лунъясӧ.
Ӧні мый вылӧ надейтчыны?»
Валентина ветлӧдліс сьӧдӧдӧма, омӧльтчӧма да быдногыс бергӧдліс да долис кык кыв: «Киськавны, небзьӧдны!»
Сійӧ нуӧдліс колхозникъяскӧд беседаяс, сьӧлӧмсяньыс объясняйтліс налы:
— Небзьӧдӧм — сійӧ мӧд киськалӧм.
Небзьӧдтӧм муын ваыс прӧстӧй синмӧн аддзытӧм зэв вӧсньыдик капилляръяс кузя кайӧ улысь мусьыс веркӧс вылас.
Джуджыда косьмас почваыс.
Колӧ жугӧдлыны капилляръяссӧ — небзьӧдны мусӧ.
Но колхозникъяс неокотапырысь мунлісны му небзьӧдны.
Василий приказывайтліс, убеждайтліс, видчывліс, но ставыс тайӧ омӧля отсавліс.
Валентина наступайтліс сы вылӧ:
— Тӧрыт бара этша вӧчӧмныд!
Мыйла оз петны му небзьӧдны?
— Оз веритны... — вочавидзліс сылы Василий и сэки жӧ думыштліс:
«А ме верита?»
Ортсысяньыс Василий нинӧмӧн эз петкӧдлы Валентина кывъяс вылӧ вериттӧмсӧ да честнӧя выполняйтліс индӧдъяссӧ...
«Но мый кутшӧм ещӧ сэні капилляръяс?
И спаситасны-ӧ вӧвлытӧм засухаысь му небзьӧдӧм да подкормитӧм?»
Капилляръяс йылысь, почваса ва йылысь, и сы йылысь, мый му небзьӧдӧм — мӧд киськалӧм, став сёрниясыс кажитчисны сылы сомнительнӧйӧн.
Сійӧ эз лыддьыв найӧс выдумкаӧн, но думайтліс, мый ставыс тайӧ лӧсялӧ мукӧд местаяслы и ньӧти оз лӧсяв Угренскӧй районлы, Первомайскӧй колхозлы и сылы аслыс, Василий Бортниковлы.
Василийлӧн вӧлі сэтшӧм характер, мый сійӧ быдтор вылӧ, кодӧс эз вермы малыштны аслас кияснас, видзӧдліс недовериеӧн.
Кор сійӧ вӧлі детинкаӧн на, сельскохозяйственнӧй выставка вылын сылы петкӧдлісны солысь вӧчӧм ичӧтик керка.
Сійӧ эз верит, мый тайӧ солысь, кытчӧдз эз инмӧдчыв кывнас.
Руководительыс видіс сійӧс: «Мый кольӧ керкасьыс, став волысьясыс кӧ кутасны нювны?»
Василий терпеливӧя кывзіс видӧмсӧ.
Сійӧ вӧлі дӧвӧлен.
Ӧні сійӧ вермас тыр эскӧмӧн висьтавны сиктас ичӧтик керка йылысь, кодӧс вӧчӧма самӧй настоящӧй солысь: ӧд сійӧ нюлыштіс совсӧ аслас кывйӧн!
Татшӧм характер дырйи сылы сьӧкыд вӧлі веритны, мый быть колана тайӧ уджыс, кодлысь результатъяссӧ сійӧ ещӧ эз на аддзы ас синъяснас.
Сійӧ ачыс на эз зэв верит, мый му небзьӧдӧмысь лоӧ пӧльза, а йӧзӧс должен вӧлі уверитны.
Сы вӧсна сьӧкыд вӧлі сылы.
Кор Василийлы ковмыліс убеждайтны мудз йӧзӧс мунны удж вылӧ, кодлӧн коланлун йывсьыс сійӧ ачыс сомневайтчис, сылӧн измыліс кывйыс и жальысла сьӧлӧм вылас лолі сьӧкыдджык.
Сійӧ самӧй жалитӧмыс, мыйысь Василий коркӧ сэтшӧм дӧсадапырысь шуис Валентинаӧс «жалейкаӧн» да сэтшӧм скӧрысь вомаліс бабушка Василисаӧс, ӧні пыр пыдӧджык пырис ас пытшкас, и сійӧ чувствуйтіс сылысь слабмӧдан действиесӧ.
Пыр частӧджык Василий сетчыліс сэки, кор оз ков вӧлі сетчыны, миритчис сійӧн, кодлы колӧ вӧлі пуктыны пом.
Нывбабаяс зэв частӧ торкавлісны производственнӧй график да ветлывлісны базар вылӧ вузавны пуктасъяс да ягӧдъяс.
Василий тӧдіс, мый на йылысь колӧ сувтӧдны вопрос правление вылын, но сійӧ аддзыліс, кутшӧм сьӧкыда налы овсьӧ, жалитіс найӧс да век нюжӧдліс серьёзнӧй сёрнисӧ, пырмунігмоз шуӧм кывъясысь кындзи, век нинӧм эз вӧч.
А график торкавлісны пыр частӧджык и частӧджык, дисциплина уси лунысь-лун.
Сійӧ гӧгӧрволіс, мый колӧ вӧчны перелом, эз вермы тайӧс вӧчны, сы вӧсна мый переломсӧ медводз колӧ вӧлі вӧчны ас пытшкас.
Войяснас, ӧтнас аслас тыртӧм да шынитӧв керкаын, сійӧ ветлӧдліс комнатаӧдыс, куритчис, юис кӧдзыд ырӧш да думайтіс.
Мый нӧ сійӧ жалитӧмыс?
И кыдзи должен петкӧдчыны йӧз дінӧ тайӧ жалитӧмыс да радейтӧмыс?
Эм кык туй.
Йӧзсӧ позьӧ кольны спокойын, мед киськалӧны ассьыныс участокъяссӧ да ветлӧны вӧрӧ нинла да вотӧсла.
А позьӧ ас пытшкад вӧчны перелом, заставитны асьтӧ веритны сыӧ, мый висьталӧны учёнӧйяс, заставитны колхозникъясӧс веритны сыӧ, и убеждайтны найӧс, и найӧ лов вылын сулавны, и кывзыны, кыдзи найӧ видӧны тэнӧ, и скӧр йылысь чорыда видны найӧс, и всё-таки не сетчыны налы, а сулавны ас кыв вылад.
Василий тӧдіс, мый мӧд туйыс правильнӧй.
Жар луншӧр кадын Василий муніс туй кузя, коді кыза пуксьӧм бус вӧснаыс вӧлі небыд.
Бусыс вӧлі сэтшӧм кос, мый кыпӧдчӧм бӧрас эз пуксьы, а чусыд кымӧр моз ӧшаліс пӧдтысь воздухын туй весьтас.
Вӧлі тыдалӧ, кыдзи кытшъясӧн паськавліс немжалиттӧм еджыд шондісянь ыпйысь жарыс, кыдзи тэрыба дрӧжжитіс да вераліс став воздухыс, быттьӧкӧ сійӧс личкылісны ыпйысь жарыслӧн сьӧкыд потокъясыс, кыдзи кывтіс да лайкъяліс доналӧм маревоыс.
Став мирыс вевттьыссьӧма волялысь еджгов пеленаӧн да кажитчис югъяланаӧн да кулӧмаӧн, кыдзи магнийлӧн еджыд ыпнитлӧмын.
Туй кыкнанладорас сулаліс ярӧвӧй шобді.
Тешкодь косӧсь да рӧшкыдӧсь воліны идзасъясыс, и вывлань чурвидзисны топалӧм паськыд шепъясыс.
Туй бокас гартчис вьюн.
Коръясыс сылӧн чусмӧмаӧсь, кельдӧдӧм венчикъясыс бусӧссьӧмаӧсь да насянь ӧвтіс бус дукӧн, юмолӧн да нярмӧмӧн.
Буссьыс сьӧктаммӧм вӧрзьывтӧм кустъяс пӧвстын, овраг дорын, кутшӧмкӧ лэбач вӧсньыдика да гажтӧмпырысь корис:
«Пи-ить!
Пи-ить!»
Пӧсьыс визувтіс Василийлы питшӧгас.
Сійӧ разяліс дӧрӧм кизьяссӧ, восьтіс морӧссӧ, но эз ло кокньыдджык.
«Му пыр мед мунас тайӧ жарыс!
Кыдзи кӧдзим, кутшӧма старайтчим тулыснас, мыйта надея пуктім тайӧ муас!
Збыль ӧмӧй ставыс весьшӧрӧ?»
Сійӧ кежис туй вывсьыс да, косьмыштӧм идзасъяссӧ видзчысьӧмӧн вешталігтыр, мӧдӧдчис му шӧрас.
Сы киӧн вӧрзьӧдӧм идзасъясыс эз нюкыльтчывны, эз копыртлыны шепъяссӧ, а, веськыдӧсь да чорыдӧсь, коса шарӧдчигтыр, чурвидзӧмӧн вешъялісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
«Тайӧ муысь нинӧм нин виччысьны! — думыштіс Василий. — Ладнӧ, мый сюным бурджык.
Кыдзи бара видзам картупельнымӧс — миянлысь мӧд озырлуннымӧс?»
Ыджыд му, кӧні быдмис картупель, заводитчыліс шобді кӧдзаяс сайын.
Туйдорса матысса мусӧ вӧлі небзьӧдӧма, но кымын сійӧ ылыстчыліс, сымын омӧльджыка вӧлі небзьӧдӧма мусӧ.
Му шӧрас да вӧр дортіыс кыссисны небзьӧдтӧм коркаассьӧм полосаяс, муыс вӧлі чорыд да тронякылысь, быттьӧ сёй гырнич.
«Но ӧд абу и вайӧдӧмаӧсь помӧдзыс!
Вот и йӧз!
Мый кутан накӧд вӧчны?
Фроськалӧн звено!
Эк, немтӧждысьтӧм ныв!
Мыйла нӧ сійӧ ещӧ войдӧрлун на висьталіс, помалі пӧ му небзьӧдӧм?»
Коськӧм муяс сайын заводитчыліс молодёжнӧй бригадаса мӧд звенолӧн картупель му.
Звеньевӧйнас тані вӧлі Ясневлӧн нылыс — Вера.
Томиник да неопытнӧй, сійӧ эз куж веськӧдлыны звенонас Фрося моз, но зато нинӧм кузя эз мунлы бригадирлы паныд, эз самӧвӧльничайтлы да эз вӧчлы воськов Алёша кывъястӧг.
Артмыліс сідзи, мый Алёша сӧмын порядок петкӧдлӧм могысь сетавліс Вералы индӧдъяс, а збыльвылассӧ ачыс веськӧдліс звенонас, и уджыс таысь сӧмын бурджыка мунліс.
Торъя интересӧн Василий матыстчис мӧд звеноса му дорӧ.
Тані образцӧвӧя нуӧдсисны му небзьӧдӧм, да тувсовъя подкормка.
Некымын недель сайын ещӧ оз на вӧлі тыдавны результатъясыс, картупельыс нинӧмӧн эз торъявлы, и Василий думайтліс: «Небзьӧд кӧть эн, подкормит кӧть эн, татшӧм страшнӧй кос пӧраӧ нинӧмӧн он отсав!» — но лунысь-лунӧ мӧд да первой звеноса участокъяс костын торъялӧмыс лои тыдаланаӧнджык.
Недель кымын Василий эз волы коськӧм сайӧ и ӧні матыстчӧм бӧрас чуймӧмӧн сувтіс.
Мӧдысь небзьӧдӧм да подкормитӧм мысти тайӧ лунъясӧ разницаыс лоӧма торъя тыдаланаӧн.
Крепыд да джуджыд коръясыс быттьӧ абу и пострадайтӧмаӧсь шондісьыс.
Весиг рӧмыс налӧн эз вӧв блед, а улис, пемыдвеж.
«Со сійӧ!
Тӧдчӧны миян старайтчӧмъяс!
Мый книгаӧ гижӧма, мый висьтавліс Валентина, сідзи и эм!»
Василий скӧраліс ас вылас сійӧ слабмылӧмсьыс, кутшӧмӧс сійӧ петкӧдліс колхозникъяс дорӧ найӧс жалитӧм вӧсна да засухаӧс венны позянлун вылӧ вериттӧмла.
«Ӧти час кежлӧ слабмылан — воштан сё пуд, — дӧсадапырысь думайтіс сійӧ.
— Эг ӧмӧй ме вермы вӧчны сідзи, медым колхоз пасьталаын тадзи жӧ вӧлі нуӧдӧма обработкасӧ?
Став йӧзсӧ мӧдӧдла видзӧдлыны тайӧ му вылас, а Евфросиньякӧд менам лоӧ мӧднога сёрни».
Василий бӧр петіс туй вылас.
Туйыс чукльӧдлігтыр муніс ляпкыдик да омӧлик кӧдзаяс пӧвстті. Ыпйысь жарӧн ӧвтіс вералысь еджгов воздухсянь.
Му вылын некод эз вӧв, и сӧмын вьюн котӧртіс да котӧртіс туй бокъясӧд, нярмыліс да лётавліс котӧртігмозыс, водліс бус пиӧ, купайтіс сэні ассьыс чусмӧм коръяссӧ да кельдӧдӧм, слабиник, нярмӧм венчикъяссӧ.
Дзик сикт дораныс куйліс тыртӧм сьӧд му, код вылӧ сӧмын ӧти видзӧдлӧмсьыс кокньыдджык лои Василийлы.
Тайӧ вӧлі Татьяналӧн капуста муыс, кытысь неважӧн кералісны капуста мачьяссӧ.
Посньыдик гырничьясӧ пуктӧм, му небзьӧдӧм, киськалӧм да подкормка отсалісны Татьяналы босьтны вӧвлытӧм водз воӧм да озыр урожай.
Некымын лун сайын сійӧ королева моз пуксис капуста тыра машинаӧ да ачыс нуис сійӧс базарӧ.
Водзся капуста Угреньын кажитчис сэтшӧм дивӧӧн, мый машина гӧгӧрыс чукӧрмис уна йӧз.
Капустасӧ ньӧбалісны, быттьӧ аддзывлытӧмторйӧс.
Сы вылӧ воалісны заказъяс больничаяссянь, санаторийяссянь, пионерскӧй лагерьяссянь.
Кассаӧ мӧдіс визувтны деньга.
Быдпӧрйӧ, капуста му дінті мунігӧн, Василий висьтавліс сыкӧд мунысьяслы:
— Вот мый позьӧ вӧчны прӧстӧй капустакӧд, бура кӧ тӧждысян сы вӧсна!
Кольӧм воясӧ капустаысь ичӧт доход воліс, а таво Татьяна быдтіс тысячаяс!
И ӧні, тыртӧм капуста му вывті мунігӧн, Василийлы долыдджык лои.
Чусыд пелена сайысь тыдовтчисны сиктса руд керкаяс.
Правлениеын некод эз вӧв, и гырысь гутъяс дзизгисны ӧшинь стеклӧяс дорын.
Василий ыстіс стӧрӧжикасӧ корны Фросяӧс, коді оліс орччӧн, да восьтіс ӧшиньсӧ.
Сійӧ кыліс Ксенофонтовналысь гутъяс дзизгӧм кодь ӧтнога гӧлӧссӧ.
Палисадникӧ гож сайӧ пуксьӧмӧн сійӧ мойдіс челядьлы.
Нюркйӧдлана, пӧрысь гӧлӧс дзуртіс гажтӧма да некутшӧм надеятӧг. Тайӧ зэв вӧлі лӧсялӧ керкаяслӧн ӧтинога стройлы, туйлӧн буса да тыртӧм ленталы, сикт весьтын вералысь воздухлы:
— И сотчасны му вылысь став веж быдмӧгъяс, и юалас Змей Горыныч Змей пиянлысь:
«Сӧстӧм-ӧ земля-матиыс?»
И вочавидзасны сылы Змей пиянъяс:
«Сӧстӧм, кыдзи честнӧй ныв».
И мӧдысь ыпъявны мӧдас би, и мӧдысь юалас Змей Горыныч:
«Сӧстӧм-ӧ земля-матиным?»
И вочавидзасны сылы Змей пиян:
«Сӧстӧм, кыдзи честнӧй дӧва».
И ставыс сэк кежлӧ сотчас...
И потас муыс, кыдзи сёй гырнич.
Дӧсаднӧ лои Василийлы:
«Бара нуӧдӧ агитация, больгысь чӧртыд!»
Сійӧ мыччис юрсӧ ӧшиньӧд:
— Мый тэ челядьсӧ повзьӧдлан?
— Но и мойдны нин оз позь!
— Мойдъяс овлӧны мойдъяс кодьӧсь, а овлӧны и мойдъяс рака кравзӧм кодьӧсь.
Ланьт.
Разнӧй синъяса, уна рӧмӧн сявкъялысь Фроська тыдовтчис порог дорас.
Ковтаыс сылӧн вӧлі турунвиж, сикӧтшыс алӧй, юбкаыс лӧз.
Кажитчӧ, мый Фроськалӧн синъясыс сідзи и пӧлагайтчӧны лоны разнӧйӧн: ӧтиыслы вижӧн, мӧдыслы гӧлубӧйӧн — буретш лӧсялӧ сылӧн повадкаяслы да сямлы.
— Евфросинья, тэнад керӧссьыд мусӧ абу небзьӧдӧма?
— А мыйла сійӧс небзьӧднысӧ?
— Валентина подробнӧя ставлы объяснитліс.
Али эн кывлы?
Му небзьӧдӧм — сійӧ мӧд киськалӧм.
Тадзи агротехника велӧдӧ.
— Вот ещӧ! — Фроська тайӧ кывъяссӧ шуис тшапа да сэтшӧм тэрыба, мый артмис ӧти кыв: «<ns>Вотэшӧ!</ns>»
— И мыйла тэ менӧ да Алёшаӧс пӧръялін?
Висьталін, ставсӧ пӧ небзьӧдім, а керӧс шӧрсӧ абу небзьӧдӧмныд, сӧмын йӧз син водзысь дорсӧ.
— Ми увтасджыкинъяссӧ небзьӧдім, а керӧссӧ небзьӧдны — пожйӧн ва новлыны.
Всё равно сотчас...
— Абу всё равно, абу.
Соблюдайтны кӧ агротехника, то и засухаыд абу страшнӧ.
Чукӧрт нывъястӧ да мун керӧсад.
— <ns>Вот эшӧ</ns>!
— Тэ меным эн вотэшӧкайт, Евфросинья!
Тэ абу гуляйтанінын и он сьӧлӧм косьтысьясыдкӧд сёрнит!
Чукӧрт, мися, нывъястӧ да мун керӧстӧ небзьӧдны.
— Да мыйла сійӧс небзьӧднысӧ?
Отсалас сылы небзьӧдӧмыд, кыдзи кулӧм мортлы лекарство.
Ми ӧд ставсӧ гӧгӧрвоам!
Тіянлы Валентинакӧд колӧ асьнытӧ петкӧдлыны район водзын.
Тіянлы сводкаясад окота гижны, мый ми пӧ ставсӧ выполнитім, кыдзи колӧ.
Ті гижӧй, мый окотаныд, а миянӧс энӧ вӧрзьӧдӧй.
Нинӧмла тіянлы весьшӧрӧ йӧзсӧ мучитны!
Орчча сельсӧветын оз небзьӧдны, ми сӧмын майшасям, медым угодитны тэныд да Валентиналы.
— Вот тӧлктӧм нылыд!
А тэ видзӧдлін мӧд звеноса му вылӧ?
Сравнивайтлін сійӧ муясыскӧд, кӧні ньӧти абу небзьӧдӧмаӧсь?
— Но и видзӧдлі.
Но и сравнивайтлі.
— Кӧні нӧ бурджык?
— Дзик ӧткодь.
— Абу дзик ӧткодь, абу.
Ветлы видзӧдлы Вералӧн картупель му вылӧ, коді тай коськӧм саяс.
— Но, гашкӧ, кыті небзьӧдӧма, сэті неуна и бурджык, и сы вӧсна гожӧмбыд мыш коправны?
Огӧ мунӧй ми.
Да и нывъясыс некод абуӧсь,
ставныс вотчыны мунісны.
— Коді лэдзис?
— Ме лэдзи.
— Ковмас тэнӧ вештыны звеньевӧйысь.
— Вот эшӧ.
Василийлы окота вӧлі видны сійӧс чорыда, но сійӧ помнитіс Петровичлысь кывъяссӧ, коді шулывліс, мый сылӧн главнӧй тырмытӧмторйыс — администрируйтӧм да мортӧс убедитны, янӧдны кужтӧмлун.
Тайӧ кывъяссӧ тӧдвылын кутӧмӧн Василий ышловзис, кызӧктіс да заводитіс янӧдны Фроськаӧс:
— Чорыда сёрнитліс тэ йылысь собрание вылын Алексей.
Эгӧ кывзысьӧй!
Тэныд веритім, кыдзи сяма нывлы.
Тэнад кыв вылӧ веритім.
— А мый ме, тулыссяньыс эг уджав?
Коді медуна куйӧдсӧ кыскаліс?
Менам звено!
abu
abu
Ме уджалі, кор тӧлк вӧлі.
А ӧні мыйла уджавнысӧ?
Со! — сійӧ зывӧктӧмӧн индіс шонді вылӧ. — Со сійӧ, кыдзи кырссьӧ!
Дыр убеждайтӧм да сёрнитӧм бӧрын Фроська век жӧ сетіс кыв, мый асывсяньыс нуӧдас звеносӧ керӧсӧ, да лӧсьӧдчис мунны. Сэки комнатаӧ пырис Алёша, нетшыштіс юрсьыс картузсӧ, мыйвынсьыс швачкӧбтіс сійӧс лабичӧ, скӧрысь довкнитіс юрнас Фроськалань да шуис:
— Тэ висьтав меным, Василий Кузьмич: мый вылӧ сійӧ меным колӧ?!
— А мый бара Фроськаыс вӧчис?
— Му небзьӧдӧмсӧ сійӧ торкис.
Аски меным колӧ став бригадаӧс сувтӧдны семеннӧй участок да зэв водз воысь сю подкормитны да киськавны, а сійӧ меным со мый гижӧ...
Василий босьтіс Алёша ордысь запискасӧ да лыддис гораа:
— «Асьныд ассьыныд семеннӧйтӧ киськалӧй.
Ми тіянлы абу казакъяс и абу йӧйӧсь, медым йӧз участокъяс вылын мыш куснявны».
Фроська пыркнитіс кудрияссӧ:
— Мыйла ми кутам налысь сюнысӧ подкармливайтны да киськавны?
<ns>Вотэшӧ</ns>!
Найӧ тай миянлысь оз киськавны!
— Налӧн семеннӧй участок: тайӧ сюсьыс став локтан воыс зависитӧ! — шуис Василий.
— Налӧн участокныс, мед найӧ и киськалӧны!
— Мый нӧ найӧ, дас мортыс, лун и вой кутасны уджавны му вылын, а мӧд дасыс сэки кутасны вотчыны?
Семеннӧй участок став колхозлы колӧ!
— Тешкодь! — шуис Фроська. — Тайӧ нӧ кутшӧм соцсоревнование лоӧ?
Найӧ миянӧс асланым киясӧн кӧсйӧны нӧйтны?
Ми и налысь и ассьыным уджнымӧс вӧчам, а гӧрд пӧв вылын налы медводдза почёт!
Ыджыд урожай вӧсна налы содтӧд нянь сетасны!
Мудера, мудера кӧсйӧны вӧчны, но менӧ он ылӧд!
Энӧ сэтшӧм вылӧ веськалӧй!
— Кывлін? — шуис Василийлы Алёша да пуксис сыкӧд орччӧн.
— Вот и сёрнит сыкӧд?
— Ме сёрниті нин...
Тӧда, кутшӧм сыкӧд сёрнитнытӧ...
Найӧ пукалісны лабичын да видзӧдісны Евфросинья вылӧ, коді сулаліс на водзын, стен бердӧ пельпомнас мыджсьӧмӧн, да став аслас виднас быттьӧ шуаліс:
«Но и видзӧдӧй!
Эг на ёна повзьы!»
— Но, мый тайӧ звенояссьыд меным?
Вера Яснева — сійӧ кӧть оз мешайт, а Евфросиньяысь некутшӧм тӧлк! — шуис Алёша. — Кор уджалыштӧны асланыс участокъяс вылын, сэтчӧдз ставыс ладнӧ.
Кыдзи воас ыджыд делӧӧдз, кыдзи сразу ковмас ыджыд вын, сэки лишнӧй сёрнитӧг нинӧм он вӧч!
Кӧні бригадирыс слаб, то, гашкӧ, звеньевӧйясыд и колӧны, а ме и ӧтнам справитча!
— А мыйла сідзкӧ горзыны: звенояс костын «соревнование» да «соревнование»?.. — скӧрысь шыасис Фроська.
— Мыйла сідзкӧ горзыны?!
Став бригадаӧн кӧ — то став бригадаӧн, а торъя звеноясӧн кӧ — то торъя звеноясӧн!
Но, тэ ачыд думышт, кутшӧм интерес миянлы найӧ участок вылын мыш куснявны, кор ми накӧд соревнуйтчам и найӧ миянӧс вермӧны?
Ми найӧ семеннӧй участок вылын кутам уджавны, а бур урожайысь налӧн звеноыс босьтас содтӧд нянь!
Тэ менӧ видан, а ме веськыда сёрнита.
Менам нывъяслы абу интереснӧ уджавны йӧз участок вылын.
— Семеннӧй участок дорӧ став колхозлӧн эм интерес!
— Сідзкӧ, нинӧмла юклыны участокъяссӧ звенояслы.
Некытчӧ ми огӧ мунӧй.
Сетісны миянлы участокъяс, сэні и мӧдам уджавны.
— Сибдӧмаӧсь найӧ асланыс пельӧсъясӧ, и вӧрзьӧдны он вермы! — шуис Алёша. — Нинӧмла меным тайӧ, Василь Кузьмич!
Меным сэки интереснӧ уджавны, кор муыс уна, йӧзыс уна, распоряжайтчыны вӧля, а тайӧ кутшӧм удж?
Киясӧс менсьым кӧрталӧма!
— Сідзкӧ, нинӧмла и звенояс вылӧ юклыны!
Думыштӧмаӧсь мыйкӧ сэтшӧмтор, а сэсся на водзын Фроська мыжа!
Сэсся ставсӧ менам дорйысьны вермытӧм юр вылӧ сӧвтӧны.
— Да, тэнад нин «дорйысьны вермытӧм» юр!
— Да кыдзи абу «дорйысьны вермытӧм», кор сы вылӧ йӧзлӧн тӧлктӧм думыштӧмторъясыс киссьӧны?!
Ог нуӧд ме ассьым нывъясӧс йӧзлысь участокъяс киськавны!
И сёрнилы пом!
Бӧр босьталӧй став участокъяссӧ, лоӧ бригадалӧн общӧй му — сэки и муна.
Со и став сёрниыс.
Фроська клопнитіс ӧдзӧссӧ да муніс.
— Чӧрт ныв... — шуис Василий.
— Тайӧ, дерт, сідзи! — шуис Алёша. — Сӧмын, чайтсьӧ меным, абу сӧмын Евфросиньяын тані делӧыс.
Тэ ачыд думыштлы, дядя Вася: кыті машина мунӧ, сэтчӧ сразу колӧ уна йӧз, кӧні агротехническӧй важнӧй мероприятиеяс, бара жӧ сразу колӧ уна йӧз.
А ми йӧзсӧ торйӧдлім ичӧтик чукӧръяс вылӧ, да ещӧ налы участокъяс прикрепиталім, и мынтысьнысӧ сдельнӧ шуим тайӧ участокъяс кузяыс.
Кыдзи тайӧс сӧгласуйтны?
И мый вӧчны оплата кузяыс?
Алексей настойчивӧя корис ӧтвет.
— Та йылысь думыштлыны колӧ...
Войнас Василий вӧтасис, мый вьюн гартчӧ сы пельпомъяс вылӧ, кыссьӧ чужӧм вылас, гильӧдӧ пельсӧ.
— Чеччы, Вася!
Чеччы! — Агафья тьӧткалӧн кузь чорыд кӧсаясыс гильӧдісны сылысь банбоксӧ.
— Чеччы, дона!
Видзӧдлы ӧшиньӧд!
Вӧлі сійӧ ылӧга час, кор сьӧкыд гӧгӧрвоны, тӧлысь югӧрыс-ӧ сэтшӧм югыд али асылыс нин заводитчӧ.
Зенитын гырысь, но чусалӧм нин кодзувъяс вӧрисны югӧръяснас, а небесалысь дорсӧ вӧлі вундӧма ыджыд пашкыр вуджӧрӧн.
Ылын дженьыдика юрӧбтіс гым.
«Кымӧр!» — гӧгӧрвоис Василий да ӧдйӧ чеччис вольпась вывсьыс.
Пасьтасьӧм мысти сійӧ петіс ывлаӧ да аддзис вӧвлытӧмтор.
Колхозникъяс эз узьны.
Уличатыр вӧліны йӧз.
Ылӧга югӧрӧн югдӧдӧм морт мыгӧръяс шытӧг восьлалісны, быттьӧ плавайтісны турунвижкодь воздухас.
Ставныс чужӧмъяссӧ бергӧдӧмаӧсь ӧтиладорӧ — видзӧдӧны сэтчӧ, кытысянь кыпӧдчис кымӧрыс.
И небесалань лэптӧм чужӧмъяс и топольяслӧн дрӧгнитавлысь вожъясыс — ставыс петкӧдліс виччысьӧм.
Чӧв-лӧньыс чошкӧдчӧма и йӧзыс эз сёрнитны гораа, быттьӧ полісны локтысь кымӧрсӧ повзьӧдӧмысь.
Йӧзыс сёрнитісны ньӧжйӧник — кутчысисны ассьыныс волнуйтчӧмсӧ петкӧдлӧмысь, шы сеттӧг вӧрисны, небесалань лэптӧм, асыввывлань видзӧдысь чужӧмъясыс вӧліны напряжённӧйӧсь да ӧткодь сямаӧсь — и ставас таын вӧлі мыйкӧ нето праздничнӧй, нето торжественнӧй.
Унзільысь мездысьӧм бӧрын йӧзсӧ шымыртіс нин тайӧ лӧня кывтысь войыс, шымыртіс тайӧ войся волнуйтчана виччысьӧмыс.
Шочиника дзуртыштлісны дзиръяяс, кывлісны ӧшинь восьтӧм шыяс.
— Абу-ӧ рудзӧг тупӧсь? — юаліс кодкӧ, гӧлӧсыс кажитчис Ксенофонтовналӧн кодь.
— Мед тупӧсьыс вӧлі гӧгрӧс, дзонь, абу на шӧрыштлӧма сійӧс!
Нывбабалӧн томиник да тӧдтӧм гӧлӧс шуаліс ньӧжйӧник, став сьӧлӧмсяньыс, нораа да тэрмасигтыр:
— Збыль ӧмӧй сійӧ пӧчиноксаяслань мунас?
Тайӧ жӧ несправедливость!
Найӧ ӧмӧй сідзи уджалісны, кыдзи ми, сідзи ӧмӧй гӧрисны, сідзи ӧмӧй кӧдзисны?
Лӧнь улича вылӧ метеор моз лэбыштіс-воис Фроська.
— Отсалӧй! — бӧрдан гӧлӧсӧн шуаліс сійӧ.
— Миян муным небзьӧдтӧм!
Миян керӧсысь стеклӧ вылысь моз ваыс исковтас!
Отсалӧй!
Ми тіянлы бӧрыннас став звеноӧн уджалам!
Василий сувтіс правление кильчӧ вылӧ да лэптіс кисӧ.
Йӧзлысь волнуйтчана виччысьӧмсӧ колӧ вӧлі пӧртны энергичнӧй действиеӧ.
— Ёртъяс! — гораа шуис сійӧ.
— Ставӧн муяс вылӧ!
Бригадиръяс!
Небзьӧдтӧминъяссӧ ставсӧ небзьӧдны!
Став прӧст йӧзсӧ Фроська керӧсӧ!
Ми огӧ воштӧй ӧти зэр войт!
Ни ӧти зэр войт не должен вошны весьшӧрӧ!
Сылы эз ковмы унапӧв висьтавны.
Зыръясӧн да коканъясӧн йӧзыс котӧртісны муяс вылӧ.
Неыліті котӧртісны Алёша, Лена да Валентина.
Здук кежлӧ тыдовтчыліс Авдотьялӧн муса чужӧмыс.
Аршин пасьта восьлалігтыр прӧйдитіс каланча кодь джуджыд Матвеич.
Дзиръяяс клопайтісны ӧта-мӧд бӧрся.
Некодлы эз вӧв окота кольччыны гортас.
Медбӧръяӧн котӧртіс огороднӧй бригада Татьяна юрнуӧдӧм улын.
Нывъяс сёрмыштӧмаӧсь сы вӧсна, мый котӧртлӧмаӧсь градъяс вылас коканъясла.
— Ӧдйӧджык, нывъяс!
Оз жӧ позь кольччыны миянлы! — тэрмӧдліс Татьяна.
Немвиччысьтӧг сійӧ зурасис Ксенофонтовналӧн тешкодь мыгӧр вылӧ, коді ӧтнас пукаліс рудзӧг тупӧсь дорын тыртӧммӧм улича шӧрын.
Немвиччысьтӧг Ксенофонтовнаӧс аддзӧм бӧрын нывъяс сувтыштлісны.
— Аминьӧй!
Тэ мый тані вӧчан?
Пукалӧ туй шӧрас!
Эн-ӧ нин висьмы? — повзис Татьяна.
«Кымӧрсӧ татчань кыска», — кӧсйис шуны Ксенофонтовна, но сылӧн эз бергӧдчы кывйыс.
Нывъяс асьныс гӧгӧрвоисны.
— Нывъяс, да сійӧ нянь тупӧсьӧн кымӧрсӧ ылӧдлӧ! — кыліс кодлӧнкӧ гора гӧлӧс, и вак-вак серӧктісны уличатырнас.
— Нянь тупӧсьыд миянлы и му вылын сгӧдитчас.
Кынӧм сюмавны мӧдас!
Татьяна босьтіс тупӧсьсӧ, котӧртны мӧдіс водзлань и мунігас нин шуис:
— Тупӧсьтӧ ме тэныд сета!
Лыддьы ме сайын!
Кымӧрыс вевттис нин небесалысь коймӧд юкӧнсӧ.
«Сӧмын мед эськӧ эз прӧйдит бокӧд!» — думайтіс Василий.
Василий сулаліс Валентинакӧд ӧти радын.
Валентина воӧма водзджык, панйӧма сійӧс да, бӧрвылас видзӧдлывліг, сераліс.
«Воӧмаӧсь пӧшти ставныс, — думайтіс Валентина.
— Кутшӧм матыссаӧсь, дружнӧйӧсь ми ставным лоим тайӧ кадас!
И Лена тані, и Кузьма Бортников сідзжӧ, и Прасковья.
Фроська мунӧ ставсьыс медводзын, сы бӧрысь Авдотья.
Кыкнанныс найӧ кутшӧм пелькӧсь, киподтуяӧсь!
Дуня бергӧдчис, сералӧ менӧ!
Но, энлы, энлы!»
Валентина ёнджыка личкис зырсӧ.
Из кодь чорыд кос муыс водзсасис, эз лэдз пырны кӧртыслы, но кор кӧртыс век жӧ писькӧдліс коркасӧ, муыс крӧшитчис да гылавліс ёкмыльясӧн.
Кор югдіс, заводитіс зэрны.
Тӧлыс, ассьыс вынсӧ видлігмоз, гыясӧн котӧртіс кӧдза му кузя, нюкыльтіс оврагдорса ӧтка кыдз пуӧс да друг кыпӧдіс бус сюръяяс, водтӧдіс няньсӧ му бердӧдзыс да мегыр моз синіс кыдз пусӧ.
Усины медводдза гырысь да сьӧкыд зэр войтъяс, пыдӧдз розьӧдалісны буслысь кыз слӧйсӧ, резісны чужӧмъясӧ да киясӧ.
Зэрны мӧдіс пыр тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка, сярӧдны кутіс посни войтъясӧн, сэсся друг кисьтны мӧдіс ведра дорысь моз, ёна да кутны позьтӧма.
Небзьӧдӧм муыс туктіс да сьӧдӧдіс.
Ведра дорысь моз киссьысь зэрыс шумитіс керӧсын, а йӧзыс эз мунны му вылысь.
Кӧтасьӧмаӧсь да шудаӧсь, найӧ вӧчисны став позянасӧ, медым не лэдзны васӧ бокӧ.
Кор зэрыс дугдыштіс, небесаыс зэв ёна треснитіс, и гымыс муралігтырйи муніс коськӧмъяс сайӧ.
— Оврагӧ! — прикажитіс Василий.
Сійӧ поліс, мед эськӧ чардбиыс эз кучкы восьса керӧс вылысь йӧзсӧ.
Чардбиыс дзирдыштіс юръяс весьтын — здук кежлӧ гӧгӧр едждыліс, син ёран зигзаг визьйӧдліс небесасӧ.
Оврагын ставныс чукӧртчисны кустъяс улӧ ӧтчукӧрӧ.
Сӧмын ӧтнас Фроська дзоргис овраг дор йылын.
— Видзӧдлӧй жӧ!
Но ӧні менам керӧсӧ картупеля шаньгаяс быдмасны!
— Ӧні босьтчас! — эскӧдіс Алёша.
— Ми видзим муяснымӧс сьӧкыд кадӧ: тулыснас бура подкормитім, сэсся киськавлім, небзьӧдім.
А ӧні зэрӧ!
Ярӧвӧй шобді дзикӧдз оз правитчы, а ӧзимӧйяслысь да картупельлысь позьӧ виччысьны урожай.
Ставныс заводитісны сёрнитны ӧтпырйӧ:
— Кутшӧма тӧдсьӧма!..
Муртса на помалім картупель небзьӧдны...
— Буретш кад кежлӧ помалім небзьӧдӧмсӧ!
Дзик нин буретш!
Василий Кузьмич, эн весьшӧрӧ миянӧс ысты!
Василий паныдасис Авдотья синъяскӧд.
Авдотья видзӧдіс сы вылӧ яндысьыштӧмӧн, радлігтыр да благодаритӧмпырысь.
Василий шензьыштіс тайӧ выражение вылас, но регыд мысти мукӧд колхозникъяс синъясысь да нюмъялӧмысь казяліс сэтшӧм жӧ радлана благодарность.
abu
Сэки Василий гӧгӧрвоис, мый талун, гашкӧ, медводдзаысь йӧзыс став сьӧлӧмсяньыс да тырвыйӧ признайтісны сійӧс асланыс юрнуӧдысьӧн да быттьӧ благодаритісны чорыд настойчивость вӧснаыс, общӧй делӧ успех вылӧ ёна веритӧмысь.
Кажитчӧ, найӧ благодаритісны сыысь, мый сійӧ оправдайтіс налысь довериесӧ, и, наӧн бӧрйӧм морт мӧдӧдчис на водзвылын, эз пӧтакайт найӧс налӧн слабитлӧмъяс дырйи, ӧткымынъяс дорысь лои вынаджыкӧн да ылысьджык аддзысьӧн, паніс накӧд тыш да сяммис венны налысь лёк привычкаяссӧ налы жӧ бур вылӧ.
Тайӧ сылӧн вӧлі победаӧн, кодӧс шедӧдіс и накӧд ӧтлаын и на вылын.
Тані, Фроськалӧн керӧс вылын, Василий празднуйтіс ещӧ ӧти победа — ас вылас победа.
«Кымынысь киясӧй менам лётмунлісны! — думайтіс сійӧ. — Кымынпӧрйӧ кажитчыліс, мый ставыс воши и нинӧмла тышкасьны: всё равно! не аддзывны таво урожай!»
Татьяна шӧраліс нянь тупӧсьсӧ, юкліс ставныслы.
— Сёйӧй!
Кынӧмныд сюмаліс!
— Василий Кузьмичлы сакара нянь край! — леститчис Василий водзын Фроська. — Характернӧй да тӧлка миян председательным, кӧть кодлы колӧ висьтала!
Кыдзи татшӧм председательӧс он уважайт?
Ставныслӧн сюмалӧма кынӧмъясныс.
Няньыс кажитчис зэв чӧскыдӧн, и минута мысти Ксенофонтовна тупӧсьысь эз коль ни ӧти чир.
Кобис, кымӧрыс муніс, дзирдыштіс шонді, заводитіс лӧзавны мыськӧм небеса.
Быд турунвывса зэр войтъясын дзирдалісны, ломалісны да югъялісны уна дас ичӧтик шонді.
Колхозникъяс мӧдӧдчисны гортаныс.
Небесаджынъяс чукӧртчӧмаӧсь посньыдик да кокни кымӧръяс.
— Ӧні зэрыштавны мӧдас! — шуис Матвеич да бергӧдчис Василийлань:
— Аттьӧ тэныд, Василий Кузьмич, сыысь, мый гӧняйтӧдін миянӧс подкормка нуӧдігӧн да му небзьӧдігӧн.
Таво кӧ урожай воас, то тэ вӧсна,
тайӧс колӧ веськыда шуны.
— Правильнӧ.
А урожай бур лоӧ, ӧні тыр шептӧ воны мӧдас!
Зэрис самӧй кадӧ, и ещӧ зэрны кутас!
Видзӧдлӧй жӧ небеса вылас.
— Ӧні куим лунӧн верстайтас.
— Ӧні ставыс бур лоӧ!..
— Оз, оз ставыс, — падъявтӧг шуис Василий,
— муыс бӧр топалас, и бара ковмас небзьӧдны.
Фроська лэптіс зэрсьыс сьӧдӧдӧм юрсӧ, кыпӧдіс синкымъяссӧ да шуис авторитетнӧя да велӧдана моз:
— Гӧгӧрвоана делӧ!
Му небзьӧдӧм — всё равно мый мӧд киськалӧм!
Ми ӧд агротехникасьыд важӧн нин тӧдам!
5. Линия
Коркӧ уна во сайын Степанидалы вайисны Ветлугаысь сибирскӧй каньпиӧс. Сійӧ вӧлі мелі, дышиник, пукаліс да унзільпырысь мургис.
Ӧтчыд челядь шуткаӧн босьтісны сійӧс сьӧрсьыныс вӧрӧ.
Кор каньписӧ лэдзисны кӧрзинкаысь вӧрса трӧпа вылӧ, сійӧ сувтӧдіс гӧнсӧ да здук кежлӧ кынмыліс места вылас.
Турун сияслӧн помтӧм вӧрӧм, шонді пятнояслӧн вежласьӧм-гыалӧм, кодзувкотъяслӧн жуӧм, гагъяслӧн кышӧдчӧм, лэбачьяслӧн гӧлӧсъяс, гӧгӧр пуысь олӧмлӧн выныс кучкисны сылы юрас да коддзӧдісны сійӧс.
Сійӧ видзчысигтыр некымынысь воськовтіс, сэсся, став тушанас дрӧгнитавліг да бӧж помсӧ муртса легӧдіг, топӧдчыштіс муланьыс.
Сылӧн унзіль да мелі нырвомыс пыр жӧ лои хищниклӧн кодь.
Каньпи лэптіс гӧрбсӧ, мегыр моз синіс бӧжсӧ, некымынысь чеччыштіс бокногӧн, сідзи, кыдзи сійӧ некор на эз чеччавлы.
Тешкодя, бокногӧн чеччалігтыр мӧдӧдчис трӧпа кузя да друг вугзьысис медся сук веж турун пӧвстӧ.
Кутшӧм инстинктъяс, кодъяс нэмъяс чӧж узисны сы вирын, садьмисны сылӧн?
Кутшӧм венны позьтӧм вын пӧртіс тайӧ дышиник каньписӧ дикӧй, смел, буйнӧй животнӧйӧ?
Йӧймӧм каньпи вылӧ видзӧдігмоз Степанида шуис:
— Дзик миян Петрунька кодь.
Пётр ичӧтысяньыс радейтліс вӧр.
Челядьдырйиыс на сійӧ дзонь суткиясӧн вермис шӧйтны вӧрса трӧпаясӧд.
Гортас воӧм бӧрын сійӧ кутіс асьсӧ шензьӧдана чӧла, синъясыс вӧліны дикмӧмлӧн кодьӧсь, паськыдӧсь.
Кор сылысь юавлісны, мый вӧчис сійӧ лунтырнас вӧрын, сійӧ вочавидзліс: «Ветлӧдлі...» — и эз вермы та дорӧ содтыны ни ӧти кыв.
Сійӧ эз тӧд сэтшӧм кывъяссӧ, медым эськӧ висьтавны ставсӧ, мый сійӧ аддзыліс да переживайтіс.
Кор Пётр быдмис, сійӧ лои кыйсьысьӧн, но кыйсян делӧын сійӧ эз кыйӧмторсӧ донъявлы, а сійӧ кокнилунсӧ да ставтор йылысь вунӧдчӧмсӧ, кодъяс шымыртлісны сійӧс вӧрын.
Вӧрӧ муртса пырӧм мысти Пётр вунӧдліс свет вывсьыс ставсӧ, и сылӧн сӧмын уджалісны пельыс да синмыс.
Ставпӧлӧс сьӧкыдлунъясысь, шогъясысь сійӧ мунліс вӧрӧ.
Пётр зарядитіс ружьесӧ пуляӧн.
— Кодӧс кыйны мунан? — юаліс Степанида.
— Коді веськалас... — вочавидзис сійӧ.
Понсӧ сійӧ эз босьт: эз кыйсьӧм ради сійӧ мун,
сылы вӧлі колӧ гӧгӧр думыштлыны да успокоитны асьсӧ тӧрытъя лоӧмтор бӧрын.
Бӧръя тӧлысь чӧжыс Пётр ёна юис.
— Мый вӧсна тэ мӧдін юны? — кыдзкӧ ӧтчыд юаліс сылысь Алексей.
— Гажтӧм лои,
тэ менӧ он гажӧд, и ме ачым думышті гажӧдны ачымӧс! — шуткаӧн моз вочавидзис Пётр.
Сійӧ вунӧдлытӧм вой бӧрас, кор тай зэрис, колхозын олӧм бӧр мӧдіс сувтны нормальнӧй туй вылӧ.
Краснӧй уголокын да правлениедорса ичӧтик садйын бара лои уна йӧза да гажа.
Пётрӧс бара мӧдіс кыскыны сэтчӧ спевкаяс вылӧ, драмкружоклӧн репетицияяс вылӧ, волейбольнӧй площадка вылӧ, но сійӧ велаліс нин юны и сьӧкыд вӧлі сылы дугдыны сыысь сразу.
— Лёка тэ мӧдін овны, Пётр, — стрӧга шулывліс Татьяна Грибова.
— А ме ногӧн бура!
Кыдзи кӧсъя, сідзи и ола.
Вот гуляйтышта, ветлӧдлышта «ог тэнад тшӧктӧм серти, а аслам кӧсйӧм серти», а пӧрысьладор и тэнсьыд мӧда кывзысьны.
— Вайӧдасны тэнӧ кытчӧкӧ аслад кӧсйӧмъясыд!
Алексей важмозыс зілис кыскыны Пётрӧс клубнӧй уджӧ да интересуйтны сійӧс молодёжнӧй бригадаса делӧясӧн, но Пётр сӧмын вочавидзлывліс шуткаясӧн.
Тӧрыт рыт Фроська ыштӧдіс сійӧс, гажа юраӧс, да нуӧдіс асланыс град йӧрӧ, быттьӧкӧ пывсян кӧджӧ ӧшинь стеклӧ пуктӧм могысь.
Пывсян кӧджас вӧлі жар да сэтысь кыліс корӧсь дук, — неважӧн ломтылӧмаӧсь пывсянсӧ.
— Со, менам и юрсиӧй на абу косьмӧма.
Видлы, кутшӧм ва да вильыд, быттьӧ шӧвк! — леститчӧмӧн сибӧдчис Пётр дінӧ Фроська.
— Смотри, Фроська, сэтчӧдз тэ ворсӧдчан!.. — честнӧя ӧлӧдіс Пётр.
— Ме абу полысь рӧдысь! — сійӧ читкыртіс не ӧткодь рӧма синъяссӧ да серӧктіс.
— Ме ог пов!
Часджын мысти Пётр пукаліс скамья вылын да шуаліс:
— Коді нӧ тэнӧ вермис тӧдны, мый тэ ныв на!
Мыйла нӧ тэ ас дорад кыскан?
Ме кӧ эськӧ тӧді, вӧрзьӧді ӧмӧй эськӧ тэнӧ?
Ӧд видзӧдан тэ вылӧ — тэныд ставыс веськодь!
Фроськаӧс шемӧс босьтіс.
Сійӧ пукаліс Пётркӧд орччӧн, киясыс лёталӧмаӧсь, да видзӧдіс ас водзас веськыда паськыда восьтӧм, повзьӧм синъяснас.
Еджгов юрсиыс лэччӧма кельдӧдӧм чужӧм вылас, и Фроська эз лэпты сійӧс.
Сійӧ пукаліс чӧла, и водзджык вӧвлытӧм полана да жугыль выражение вӧснаыс сійӧ кажитчис мукӧд дырся серти нежнӧйджыкӧн да мичаджыкӧн.
Пётрлы жаль лои Фросяыс.
Сійӧ кужтӧг пуктіс кисӧ Фроська юр вылӧ да ышловзис:
— Вывті нин тэ збой...
Вот и збоялін помӧдз...
Беда ӧні меным тэкӧд...
Сійӧ гӧгӧрвоис Пётрлысь кывъяссӧ ас ногыс да друг чеччис места вывсьыс.
— Ме тэнӧ ог мыжав и кывкутысьӧн тэнӧ ог лыддьы...
и тэныд невеста пыдди ог сюйсьы...
Эн пов...
Кык ыджыд синва войт гӧгыльтчисны синъяссьыс, но сійӧ тшапа чатӧртіс юрсӧ да мӧдӧдчис ӧдзӧсланьыс.
— Фрося...
Фросюшка...
Да ӧд ме ог сы кузя...
Тадзи ставыс ӧтпырйӧ...
Вай ӧтлаын сёрнитыштам мый вӧчны...
Найӧ пуксисны скамья вылӧ.
Пётр кутіс Фросяӧс, и Фрося, сы пельпом бердӧ чужӧмсӧ пуктӧмӧн, сыркъялӧмӧн бӧрдыштіс.
Важӧн нин кусі кыаыс, кутіс пемдыны, а найӧ век на пукалісны пывсян кӧджын, чӧлӧсь да повзьӧмаӧсь.
Тайӧ лоӧмторйыс гудыртіс Пётрлысь став олӧмсӧ.
Сійӧ, кыдзи и Василий, радейтліс асьсӧ чувствуйтны йӧз водзын честнӧйӧн да правӧн.
Сылы окота вӧлі успокоитны асьсӧ да гӧгӧр думыштлыны, а быд висьӧмысь медбур лекарствоӧн сылы вӧлі вӧр.
Туйыс чукльӧдлігтыр муніс козъя вӧрті. Туйыс вӧлі вевттьысьӧма ляпкыдик веж турунӧн, быттьӧ ковёрӧн.
Пётр чувствуйтіс, кутшӧм небыд туруныс кокъяс улас.
Быд воськов бӧрын, быдпӧрйӧ юр бергӧдлігӧн тыдовтчыліс мыйкӧ виччысьтӧмтор.
Со берег дорын пӧрысь коз пу, ставнас нитшсялӧма да сы вылын ӧшалысь ройысь дзормӧма; сылӧн сьӧдов лапъясыс улӧдз ӧшӧдчӧмаӧсь ты весьтӧ и тыдалӧны сьӧд ваас, быттьӧ зеркалӧын.
Мыччысьлісны да пыр жӧ коръяс сайӧ дзебсисны вывті воӧмысла пемыдгӧрд кык оз тусь.
Сьӧдоввеж коръяс пӧвстын биа ӧгыръяс моз ӧзйисны вӧрса лежнӧглӧн вижовгӧрд плодъясыс.
Тӧлӧн пӧрӧдӧм пулӧн вужъясыс вӧліны кыккокйыв сулалысь ош кодьӧн.
Вужъясас ӧшйӧмаӧсь му ёкмыльяс, и на вылын лайкъялӧны турунъяс да дзӧрӧ вӧрса дзоридз, ассьыс чутӧсь розӧвӧй лепестокъяссӧ таинственнӧя нюкыльтӧмӧн.
Вӧсньыдик, тыдавтӧм стебель йылын копрасьӧ да качайтчӧ вӧрса турун — колокольчик; сійӧ ловшы кодь кокньыдик, сылысь кодь, и рӧмыс сылӧн кельыдлӧз, кыдзи вӧрса рӧмыдыслӧн кельыдлӧзыс.
Пётр кежис туй вывсьыс трӧпа вылӧ.
Коз вӧрыс пыр лои нитшкаджык, пемыдджык, таинственнӧйджык.
Со васӧд берегъяса, сьӧд ваа векньыдик ю, кодӧс тыртӧма бушковӧн пӧрлӧдлӧм сісь пуясӧн, — ни матыстчыны, ни прӧйдитны.
Выліас ветлӧдлӧ тӧв, а тані оз вӧрзьышт ни ӧти кор, а ставыс кулӧмакодь, быттьӧ кӧлдуйтӧмаӧсь.
Косьмӧм пӧрысь коз вылӧ ӧкуратнӧя ӧшлӧма косьтыны тшакъяс гожся гӧрд ур — тайӧ сылӧн запасъясыс.
— Аддзан, организуйтӧма овмӧс! — шпыньмуніс Пётр.
Трӧпа кайис керӧс йылӧ, и сэні, керӧс йылас, — сӧмын кокньыдика пружинитіс лыс вольӧсыс.
Дзӧрысь шонді пятноясӧн лакируйтӧм пув коръяс лӧсталісны да вералісны уна тысяча посньыдик чутъясӧн.
Пув коръяс бӧрын воис кос нитшка вӧр.
Трӧпа кайис керӧс йылӧ, и сэні, керӧс йылас, — сӧмын видзӧдлан да кунян синъястӧ, — сэтшӧм кузьӧсь вӧсньыдик, мича, веськыд пожӧмъясыс, мый бергӧдчӧ юрыд.
Увдорас ни ӧти ув, и сӧмын вылын, лӧзаланінас, шондіӧн югдӧдӧм вижов гӧрд стволъяс йылын качайтчӧны турунвиж шапкаяс.
Яла яг, корабельнӧй пожӧмъяс, мачтӧвӧй вӧр...
Сулалӧ-ӧ сійӧ, кывтӧ-ӧ тайӧ пыдӧстӧм лӧзаланінас, выліас, ӧтмоза да гыалігтыр качайтчигмоз, быттьӧ ассьыс судьбасӧ водзвыв тӧдӧмӧн?
Трӧпаыс бӧр лэччӧ увлань и вежсьӧ вӧрыс.
Кад йылысь вунӧдӧмӧн Пётр муніс водзӧ. Сійӧ вунӧдіс став йывсьыс, мый вӧлі чаща саяс.
Степанидалӧн радейтана да балуйтӧдӧм пи, семья пытшкын медічӧт, мича, способнӧй, сійӧ челядь дырсяньыс эз дзескӧдлы асьсӧ нинӧмӧн.
Асьсӧ быдпӧлӧс дзескӧдӧм, сы вылын быдпӧлӧс контроль, асьсӧ контролируйтӧм вӧліны сылы вывті сьӧкыдторйӧн.
Водзӧ олӧм йылысь думайтӧм, да водзысь аддзӧм сылы кажитчис лишнӧйӧн да мудзтӧдліс сійӧс.
Пётр вӧлі ещӧ зэв на том, и сылӧн кывзысьтӧмыс унджыкысьсӧ кыссьыліс челядьдырся вильышлунсяньыс, коді абу на бырӧма помӧдз.
Сійӧ и юны пондіс буретш сы вӧсна, мый тайӧс оз позь вӧлі вӧчны, сылы окота вӧлі буянитны буретш сы вӧсна, мый тайӧ повзьӧдліс и мамсӧ, и батьсӧ, и тӧдса нывъяссӧ.
Бӧръя кадас сійӧ пыр ёнджыка кутіс недовольствуйтчыны ас вылас; тайӧ недовольствуйтчӧмсӧ кыпӧдлісны Алексейлӧн кывъясыс, Татьяналӧн кӧритӧмыс, Валентиналӧн стрӧг да лӧг видзӧдласыс.
Тані, вӧрас, ас вылас недовольствуйтчӧмыс бырліс, ставыс кажитчыліс прӧстӧйӧн да кокниӧн и сійӧс вӧйпысьяс вылӧ видзӧдіс сійӧ серампырысь да веськодя.
«Олӧны! — думайтіс сійӧ. — Тожӧ олӧм!»
«Тадзи колӧ лоны, а сідзи оз ков!»
«Тайӧс позьӧ, а тайӧс оз позь!»
Ставсӧ налӧн арталӧма сё во кежлӧ водзӧ, а асьныс найӧ мунӧны, кыдзи рельсъяс вывті паровоз!
Тожӧ йӧз!
Мый найӧ вермасны гӧгӧрвоны?!
Со сійӧ олӧмыс! — Пётр горша ньылаліс раздражайтысь вӧрса воздухсӧ. — Мый окота, сійӧс и босьт!
Мый эм ас гӧгӧрын, сійӧ менам!
Мый думыштан, сійӧс и вӧчан!
И кодлыкӧ ӧмӧй таысь лёк?»
Тадзи сійӧ муніс вӧрті да видзьяс вывті, сюся кывзіс да видзӧдіс, быд лунъя олӧмыс вӧлі ылын, ставнас сійӧс шымыртӧма вӧрса шумыс да кышӧдчӧмъясыс.
Код тӧдас, дыр-ӧ сійӧ шӧйтіс. Сійӧ наслаждайтчис, мый нинӧм йылысь оз ков тӧждысьны да думайтны, и шойччывліс сӧмын сы могысь, медым веськӧдлыны аснас да контролируйтны асьсӧ.
Юр вемыс муртса вевъяліс пасъявны да кольны ас пиас став аддзылӧмторсӧ.
Мӧвпъясыс вӧліны дженьыдӧсь, сӧдзӧсь, визулӧсь.
Найӧ исковтлісны веркӧстіыс, кыдзи вӧрса ёль, кокниа да ӧти здукӧн отражайтлісны ас гӧгӧрсасӧ.
«Сизь сизьдысьӧ.
Тыдалӧ, эсійӧ вожа пожӧмас.
Сувтны тайӧ сісь пу вылас?
Усян?
Эз усь.
Ӧмидз кисьмӧма нин.
Кутшӧм чӧскыд!
Тайӧ трӧпаӧдыс позьӧ мунны «йӧра оланінӧ».
Кӧть эськӧ ӧтчыд аддзывны йӧрасӧ!
Оз везит.
Сэксянь, кор запретитісны кыйны, йӧраыд уна лои.
Коктуйясыс паныдасьлӧны то сэні, то тані.
А йӧра оз паныдась.
Йӧзыс аддзывлӧны, а меным эз удайтчыв.
Коді тайӧ вуджӧртчис мыр дінас?
Сьӧдбӧж?
Эг вевъяв бура аддзывны.
Ласичаысь ичӧтджык, да и рӧмыс абу сылӧн кодь.
Тӧлыс, вӧлӧмкӧ, ыджыд.
Важӧн-ӧ сійӧ кыпӧдчӧма?
Чащаын эз вӧв тӧла».
Тані, шочиник вӧрас, кытчӧ быдмӧмаӧсь ляпкыдик пуяс, тӧлыс гуляйтіс коддзӧма кодь.
Дзуртісны да трачкӧдчисны пуяс.
Котшкӧдчигтыр гылалісны муӧ кольяс.
Пётр петіс вӧр эрд вылӧ.
Вӧрыс кытшаліс кушинсӧ турунвиж вал моз; сылӧн быгзьӧм, гыалысь коръясыс быттьӧкӧ кӧсйисны ыльнитны дор йывтіыс да ойдӧдны и кушинсӧ и туйсӧ.
Кымӧр ӧшӧдчӧма дзик пу йывъяс дорӧдзыс.
Вӧрыс шувгис тревожнӧя, грӧзитана, эз век ӧтмоза.
Кымын водзӧ восьлаліс Пётр, сымын тӧлыс лолі ыджыдджык, и кор Пётр петіс нӧрыс йылӧ, то сылы паныд уськӧдчис нин кок йывсьыд пӧрӧдан тӧв.
Нӧрыс бердын заводитчыліс посйӧм нюр; сьӧдӧдӧм пуясас швачӧдіс тӧв; водзынджык воалісны пӧрӧдӧминъяс, кытчӧ быдмӧмаӧсь томиник пуяс.
Том кыдз пу рас гыаліс-пуис, тӧв йылас би моз пессисны пелысь розъяс, дрӧжжитіс да шумитіс паськыд коръяса ловпу.
Тӧлыс усьласьліс гартчигтыр, песлӧдліс пуяссӧ да кустъяссӧ.
Пӧрӧдӧминъяс сайын заводитчыліс косьмӧм нюр. Сійӧ вӧлі тупкысьӧма руд, дзор нитшкӧн, кӧні куйлісны тӧрмӧм увъяс да тӧлӧн пӧрӧдӧм, чурвидзысь вужъяса, джынвыйӧ сісьмӧм пуяс.
Рувъялысь руд кымӧръяс улын нюрыс вӧлі руд жӧ, рувъялысьӧн, инас ӧшйытӧмӧн.
Пётр петіс нюр вылас да друг сувтіс, быттьӧ кынмис места вылас.
Сы дінсянь некымын воськов сайын сулаліс йӧра.
Руд, нитш кодь дзор, сійӧ вӧлі зэв ыджыд да видзӧднысӧ вывті ён.
Тайӧ вӧвлытӧм ыдждасӧ да вынсӧ Пётр мӧдіс чувствуйтны сыӧдз на, кор сійӧ эз на гӧгӧрво, мый сы водзын йӧра, кор сійӧ эз на вевъяв лючки видзӧдлыны сы вылӧ.
Йӧралӧн телӧыс вӧвлӧн серти вӧлі массивнӧйджык, паськыдджык, гӧгрӧсджык, а кокъясыс вӧліны зэв кузьӧсь да стройнӧйӧсь.
Паськыд, вынйӧра морӧссяньыс заводитчыліс зумыд сьылі.
Зыр кодь, плавкӧс, вожа сюра ичӧтик юрсӧ вӧлі чатӧртӧма.
Йӧра сулаліс вӧрзьытӧг, сӧмын муртса ӧтарӧ-мӧдарӧ вӧрӧдіс юрсӧ, но сылӧн став позаыс петкӧдліс шӧйӧвошӧм да тревога.
Сійӧ вӧлі пӧрысь и ӧтка.
Кор сійӧ котӧртіс, некод сылы эз пуктыв юрсӧ мыш вылас.
Уна лун чӧж сійӧ шӧйтіс, корсьысис и важмоз кольлі ӧткаӧн.
Войнас сійӧ веськаліс вӧвъяс дінӧ.
Вӧвъясыс мирнӧя йирсисны эжа вылын.
Найӧ вӧліны сы кодьӧсь жӧ, и налӧн дукыс воис сылы сьӧлӧм вылас.
Вӧвъяс эз повзьыны, примитісны сійӧс ас дінаныс.
Войбыд сійӧ оліс на дінын.
А асывнас воисны йӧз, и вӧвъяс, сылы гӧгӧрвотӧм да лӧсявтӧм кывзысьӧмӧн, кольччисны йӧзкӧд, а сійӧ муніс да бара лои ӧтнасӧн.
А рытланьыс кыпӧдчис ыджыд тӧв, и тайӧ вӧлі дзик ӧтиторйӧн, мыйысь поліс сійӧ.
Синъясыслы тыдалӧ сӧмын матысса вӧрторйыс, а пельясыс да ныръясыс висьталӧны сы йылысь, мый вӧчсьӧ гӧгӧрыс уна километр сайын.
Прӧйдитас-ӧ ыліті морт, коді оз тыдав пуяс сайысь, котӧртас-ӧ турун пӧвстті руч, йӧра ставсӧ стӧча тӧдӧ та йылысь, ныриснас и пельнас сійӧ кылӧ оланінсянь либӧ пусянь ӧвтысь дук, кокшыяс да лапаяснас кокньыдика кышакылӧм.
Нырис да пель видзӧны йӧраӧс вӧрын дзебсясьысь помтӧм опасностьясысь.
Вот мый вӧсна бушков дырйи йӧра лоӧ беспомощнӧйӧн, сійӧ пӧшти висьмӧ.
Тӧдса шыясыс да дукъясыс лоӧны аслыснога вынаӧсь, тӧвзьысьӧсь да вежласьысьӧсь.
Найӧ кучкалӧны нервъясас да раниталӧны органъяссӧ, кодъяс зэв чуткӧйӧсь да восприимчивӧйӧсь.
Найӧ тӧвзьӧны воӧны то ӧтиладорсянь, то мӧдладорсянь, и он вермы тӧдмавны, разберитчыны, кытысянь найӧ воисны да кытчӧ мунӧны.
Сулалӧ сійӧ, воштӧма ориентировкасӧ, шӧйӧвошӧма да нинӧм оз вермы вӧчны тайӧ бушуйтчысь мирас, коді сылы лои тӧдтӧмӧн да враждебнӧйӧн.
Йӧраыс, кодӧс аддзис Пётр, сулаліс нюжӧдчӧмӧн, ӧтарӧ-мӧдарӧ бергӧдліс лэптӧм юрсӧ да вӧрӧдіс нырбордъяссӧ.
Немвиччысьтӧг тӧлыс кутіс пӧльтны мӧдарсянь и йӧралы нырас ӧвтыштіс вӧвлытӧм матысса морт дукӧн.
Пётр казяліс, кыдзи дрӧгнитіс зверлӧн вынйӧра тушаыс.
Пырысь-пыр жӧ йӧра лэптіс юрсӧ сэтшӧм вылӧ, мый сюръясыс водісны паськыд мыш вылас, йӧткыштчис, быттьӧ бордъясӧн мӧдіс лэбны валежник вывті да кутіс вӧвлытӧм кузя да кокниа чеччавны. Сэки сійӧ эз крукасьлы колодаясӧ, эз вӧйлась нюрӧ.
Бордъясӧн моз кокниа мунӧмыс эз кыдзкӧ лӧсяв великанлы.
Сійӧ кутіс ылыстчыны...
И, асьсӧ помниттӧг, думыштны вевъявтӧг, Пётр лыйис...
Йӧралӧн водз кокъясыс кусыньтчисны, сійӧ пидзӧсчанясис, заводитліс сувтны, но эз вермы, а уси бок вылас да мӧдіс пессьыны, сюръяссӧ вутшкӧсь нюр вылӧ пуктӧмӧн.
Пётр котӧрӧн муніс сы дінӧ.
Сійӧ тӧдӧ вӧлі, мый ранитӧм йӧраыд вывті опаснӧй, мый кокнас чужйӧмӧн сійӧ кок йывсьыс уськӧдас ошкӧс, но Пётр эз думайт та йылысь.
Сійӧс сотіс терпитны позьтӧм жалитӧм.
Сійӧ эз кӧсйы вины животнӧйсӧ.
Сійӧ здукас, кор йӧра, кокньыдика чеччалігтыр, мӧдӧдчис нюр вывсьыс, Пётр думайтіс ӧтитор йылысь — не лэдзны йӧралы мунны, кӧть кыдз, а не лэдзны и сьӧлӧм бурмытӧдзыс видзӧдны сы мичлун вылӧ.
Вермис кӧ эськӧ сійӧ гусьӧникӧн волывлыны тайӧ нюр вылас, йӧраыс кӧ эськӧ друг дінӧ моз петавліс сы дорӧ чащаысь да доверчивӧя босьтліс сы киясысь нянь, тайӧ вӧлі эськӧ Пётрлы медся ыджыд шудӧн да нинӧмтор сэсся сылы эськӧ эз ков.
Сійӧ кӧсйис дружитны йӧраыскӧд, видзны сійӧс — и та пыдди виис.
Ӧні кӧ кодкӧ аддзис сійӧс виӧм животнӧй дінсьыс, то сійӧс пуксьӧдасны тюрьмаӧ.
Но эз тюрьма йылысь думайт тайӧ минутаас Пётр.
Сылы вывті вӧлі жаль тайӧ зэв мича, вынйӧра, благороднӧй животнӧйыс.
Оліс вӧрын красавец да великан, коді вермис ӧтчыд чужйӧмӧн вины ошкӧс и коді ни ӧтчыд эз вӧчлы некодлы лёктор, ни ӧтчыд эз веськӧдлы лёктор вӧчӧм вылӧ ассьыс вывті ыджыд вынсӧ.
Раминик да благороднӧй животнӧй йирис бур руд вомдоръяснас ловпулысь да кыдзьяслысь том быдмӧгъяссӧ да радуйтчыліс шонді да небеса вылӧ, вӧр весьтті шлывгысь кымӧръяс вылӧ.
Сійӧс виисны нинӧм вежӧрттӧг да некутшӧм цельтӧг.
Пётр видзӧдаліс йӧралысь му вылӧ пласькысьӧм зэв ыджыд тушасӧ — вӧсньыдик кузь кокъяссӧ, вынйӧра морӧссӧ, сарӧгӧсь косіник сюръяссӧ.
Сійӧ некор и некодлы эз вермы висьтавны сы йылысь, мый аддзыліс да виис йӧраӧс.
Висьталас кӧ виӧм йывсьыс, то сійӧс арестуйтасны.
А висьтавны сӧмын сы йылысь, мый аддзыліс йӧраӧс, — висьтавны правдаджынсӧ — Пётр эз вермы.
Сылы сьӧкыд вӧлі думайтны, мый зверьяс чашъясны вывті мича телӧсӧ.
Сійӧ тыртіс йӧрасӧ пу лапъясӧн, нитшкӧн, валежникӧн да мӧдӧдчис гортас.
Сылы вӧлі зэв шог да гажтӧм.
«Мыйся олӧм тайӧ? — думайтіс сійӧ. — И мыйла тадзи артмӧ?
Мунан быттьӧкӧ шыльыд трӧпаӧд, а тэнӧ сійӧ раз — тёпканӧ!
Мыйла кӧсъян ӧтиӧс, а вӧчан мӧдӧс?
Кыдзи нӧ велӧдчыны овнысӧ, медым аслыд ассьыд не яндысьны да аслыд ассьыд не дзебны синъястӧ?
Ӧд олӧ вот сідзсӧ Алёшка.
Олӧ — быттьӧкӧ ньӧв лэбӧ: оз чукыльтлы, оз крукасьлы, сӧмын юралӧ лэбигас да веськалӧ цельӧ».
Сылы дум вылас уси Алёшакӧд неважӧнся сёрни.
— Бур зон тэ, Петро, — шуис Алексей, — сӧмын некыдз ассьыд линиятӧ он аддзы да он нуӧд.
— Кутшӧм сэні ещӧ «линия»?
Думайтны ещӧ быдсяма линияяс йылысь!
Ме прӧстӧ сідзи кӧсъя овны.
— Прӧстӧ сідз оз овны...
Всё равно быд олӧмын артмӧ аслас линия...
— Но и мед сійӧ ачыс артмас, меным абу жаль!
Мыйла нӧ меным сы вылын мырсьынысӧ — аддзыны да нуӧдны, кор сійӧ ачыс артмӧ?
— Он кӧ сійӧс ачыд корсь да нуӧд, то сійӧ мӧдас чукльӧдлыны и оз ло сэтшӧм, кутшӧм тэныд аслыд колӧ.
Тэ кӧ он кут сійӧс нуӧдны, сійӧ ачыс тэнӧ нуӧдас, кытчӧ тэныд оз ков.
— Ме шуда!
Менӧ аслам линияӧй нуӧдас, кытчӧ колӧ!
— Тэ надейтчан, мый нуӧдас?
— Нуӧдас!
«Вот и нуӧдіс! — сёрнисӧ казьтылігӧн гажтӧма шпыньмуніс Пётр. — И збыльысь, мый ачыс аснас артмӧ менам олӧмын линияыс, кутшӧмыс меным оз ков!
И кӧть мыйӧ он босьтчы — век сідзи...
Кӧть миянлысь колхознымӧс босьтам:
воштіс Валкин колхознӧй линиясӧ, и колхозын ставыс гудыртчис.
И меным кад, кор эг на дзикӧдз сёрмы...
И кыдзи тайӧ лои менам — ачым ог гӧгӧрво.
Быттьӧкӧ ставыс ладӧн муніс, гӧгӧр вӧлі бур — и друг...
Фросюшкакӧд омӧльтор вӧчи.
Браконьерӧн лои.
Судӧдз, тюрьмаӧдз матыстчи...
Вот тэныд и линия!
Коді нӧ сійӧс тӧдіс, мый сійӧ менӧ та выйӧдз вайӧдас?..»
Кык час чӧж сійӧ муніс гортас вӧрса кузь туй кузя, и кыкнан час чӧжыс сы юрын пуисны настойчивӧй да непривычнӧй мӧвпъяс.
Гортас пыравтӧг сійӧ муніс Алексей ордӧ да таркнитіс ӧшиняс:
— Алёша, тэ вӧлі шуан, колӧ пӧ комсомольскӧй бригадалы выль куранъяс вӧчны...
Алексейӧс шемӧс босьтіс, кор аддзис, кутшӧм ыджыд зільлунӧн да чӧла ноксьӧ инас ӧшйытӧм Пётр куранъясӧн. Сідз сійӧ уджаліс пемыдӧдзыс.
6. Зэв водз воысь сю
Кор тайӧ заводитчис, Лена эз тӧд.
То сылы кажитчыліс, мый тайӧ воис важӧн нин, ещӧ сійӧ часӧ на, кор сійӧ, книга весьтӧ копыртчӧмӧн, медводдзаысь видзӧдіс сылы паныдӧн пукалысь Алёшалӧн лэдзӧм синлысъяс вылас да кывзіс сылысь зіля шӧпкӧдӧмсӧ: «Синус альфа плюс косинус бета»; то Лена думайтліс, мый нинӧм эз вӧв бӧръя лунъясӧдз, сійӧ рытӧдзыс, кор сійӧ дыр пукаліс школаын Алёшакӧд да Славкакӧд.
Но и сійӧ рытнас сідзжӧ торъя нинӧм эз вӧв.
Лена корсяліс паметьсьыс минута бӧрся минута и эз вермы тӧдвылас уськӧдны ни ӧти прамӧйджык кыв, ни ӧти аслыссяма жест.
Сійӧ вӧлі мукӧд рыт кодь жӧ, нинӧмӧн эз торъяв сэтшӧм лун уна сё рытысь.
Лун помасигас Катюша кыскӧма-вайӧдӧма Василийӧс школаӧ.
— Вои видзӧдлыны, кутшӧм тіян тані «строительство», — шуис сійӧ Леналы. — Менам нывкаяс пель сьӧдмытӧдз нин висьтавлісны.
Лена петкӧдліс Василийлы Первомайскӧй колхозлысь макет, кодӧс сёйысь, стеклӧысь да цветнӧй бумагаысь вӧчӧмаӧсь школьникъяс.
Макетыслӧн мичлуныс вӧлі сыын, мый сійӧ быд лун вежласис.
Кор колхозын заводитісны стрӧитны гумла, склад да стӧрӧжка, макет вылӧ сідзжӧ сувтӧдісны первойя сюръяяс да пуктісны керлысь первойя радъяссӧ.
Сы мында жӧ кер, мыйта вӧлі настоящӧй гумладорын, куйліс макетса гумладорын, и быд лун «стрӧитчысьяс» пуктывлісны макет вылас дзик сы мында жӧ рад, мыйта содліс настоящӧй складлӧн.
Ӧтчыд, прогулка вылысь воӧм бӧрын, Лена суис макет дінсьыс посни челядь чукӧрӧс, кодӧс вайӧдӧма Дуняшка.
Челядьлӧн киясыс и паськӧмныс клестерӧссьӧмаӧсь.
Найӧ зіля клеиталісны гумладорсӧ да керъяссӧ эзысь бумагаӧн, кодӧс Лена вайліс ёлка мичмӧдӧм вылӧ...
— Мыйла тіян гумладорыс эзысь? — юаліс Лена.
— Сы вӧсна, мый сійӧ мича...
Лена нюммуніс да эз мӧд вензьыны.
Сэксянь став выльторйыс, мый стрӧитсьыліс колхозын, пыр жӧ лоліс макет вылын да вевттьыссьыліс дзирдалысь эзысьӧн.
Медым мичаджык лои, шуисны макет вылын петкӧдлыны тӧв — макетсӧ вевттисны ватаӧн да киськалісны блёсткиӧн.
Алексей керкаясас пукталіс ичӧтик ёлочнӧй лампочкаяс да нюжӧдіс макет дорӧ проводъяс.
Рытъяснас, пемдӧм бӧрын, комнатасьыс кусӧдлісны бисӧ да югдӧдлісны макетсӧ.
Ворсӧмыс кыпӧдіс ыджыд интерес не сӧмын челядьлысь, но и гырысь йӧзлысь.
Маті колхозъясса челядь волывлісны любуйтчыны сы вылӧ.
Нывкаяс важӧн нин вӧлі нуӧдӧны Василийӧс видзӧдлыны «строительствосӧ», но сылы век вӧлі некор и сӧмын тайӧ рытӧ кывзысис Катюшкалысь да мунігмозыс пырис школаӧ.
— Тётя Лена, включитӧй папалы бисӧ! — корис Катюшка.
Макетсӧ югдӧдісны.
Ыпнитісны уна рӧма бияс, и ворсанторйыс лои сэтшӧм фантастическӧй мичаӧн, мый Василий немкӧсйытӧгыс мӧдіс любуйтчыны.
Но эз сылӧн мичлуныс пӧкӧрит Василийӧс.
Сылысь вӧрзьӧдіс сьӧлӧмсӧ ичӧтик гумладорыс, кодӧс лӧсьыда мастеритӧмаӧсь челядьлӧн киясыс эзысь керъясысь, рад бӧрся радӧн повторитӧма Василий мечтаяслысь олӧмӧ пӧртсьӧмсӧ.
Сійӧ лыддьыліс школьникъяслысь затеяяссӧ нинӧмторйӧн, а тані кодлӧнкӧ сьӧлӧмъясыс тіпкӧмаӧсь ӧткодя сы сьӧлӧмкӧд, тані радуйтчӧмаӧсь сылӧн радлунъясӧн, шогсьӧмаӧсь сылӧн шогъясӧн.
Эзысь гумладор ёна воис сьӧлӧм вылас Василийлы.
Медводдзаысь сійӧ сюся видзӧдліс учительница вылӧ.
Ыджыд тушаа, векньыдик пельпомъяса ныв сулаліс сы водзын, юрсӧ неуна чатӧртыштӧмӧн.
Еджыд да нежнӧй сьыліас тӧдчисны лӧзов сӧнторъяс.
Юрсиыс вӧлі еджгов да пашкыртчӧма, быттьӧ кымӧр.
Кымӧр кытшсьыс видзӧдіс мылькъя плеша паськыдіник чужӧм; нырыс вӧлі вӧсньыдик да дженьыдик и сылӧн линияыс, чукыль вӧчтӧг, веськыда вуджліс плеш линияас.
Еджгов синлысъясыс вӧліны сэтшӧм сукӧсь да кузьӧсь, мый сьӧктӧдлісны синлапъяссӧ, кодъяс джынвыйӧ лэдзчыштӧмаӧсь гырысь сӧдз синъяс весьтас.
«Душалӧн зеркалӧӧн» примитӧма шуны синъястӧ, но Василий водзын сулалысь нывлӧн зеркалӧнас вӧлі синъясыскӧд ӧттшӧтш и вомыс.
Мичаник, кузиник вомдоръясыс вӧліны зэв выразительнӧйӧсь, — то внимание, то радлун, то падмӧм тӧдчис налӧн нюкыльяс дорас, а вомкӧтшъясас поздысьӧма нюм, быттьӧ лэбач, коді дась жбыркнитны любӧй минутаӧ.
Чужӧмыс ставнас петкӧдліс внимание, доверие да дасьлун.
Сійӧ быттьӧкӧ висьталіс: «Мый тэныд колӧ месянь?
Ме радпырысь вӧча ставсӧ, мый тэныд колӧ, сы вӧсна мый тэ верман тшӧктыны вӧчны сӧмын бурӧс».
«И мыйла ме сійӧс эг казявлы водзджык? — думайтіс Василий. — Пӧжалуй, миян сиктын эз на и вӧвлы татшӧм учительницаыд.
Воддза учительницаыс мыйӧн вӧлі помалас челядькӧд занятиеяс — сідзи и гортас.
А тайӧ асывсяньыс да войӧдз школаын.
Школа гӧгӧр садитӧма сад, школаын лӧсьӧдӧма зверинец, кӧні эмӧсь быдпӧлӧс ужъяс-ёжъяс.
Тайӧ пӧльза вылӧ жӧ!
Мед лучше челядьыс ноксьӧны ужъясӧн-ёжъясӧн ывлаын хулиганитӧм дорысь!
И мый кӧть колхозын оз вӧчсьы, тайӧ аслас челядьыскӧд пыр сэні.
Быттьӧкӧ мусьыс быдмӧны!»
Став колхознӧй уджъяссӧ да событиеяссӧ казьтылігӧн Василий бура аддзис войдӧр казявтӧм тайӧ томиник нылыслысь чужӧмсӧ, кӧні сідзжӧ тӧдчис кутшӧмкӧ буртор вӧчӧм вылӧ внимание да дасьлун.
Гоз-мӧдысь сійӧ воліс Василий дорӧ, корис вӧчны школа гӧгӧрыс забор.
Сійӧ шуис, мый тайӧс вӧчны ӧні оз. вермыны, и учительница муніс.
Воддза учительницаыс татшӧм случайяс дырйи горзыліс председатель вылӧ, норасьліс районӧ да добивайтчыліс ассьыс.
«Эстшӧм нямыль...» — омӧльтӧмӧн думыштіс сэки Лена йылысь Василий.
Ӧні сійӧ друг гӧгӧрвоис, мый Лена муніс эз сы вӧсна, мый вӧлі нямыльӧн, а сы понда, мый аслас томлун вӧсна да чужӧмсяньыс лоӧм доверчивость вӧсна прӧстӧ веритіс, мый забор вӧчны оз вермыны, раз Василий тадзи шуис, и мый, кор лоӧ позянлун, Василий вӧчас заборсӧ.
Веритіс и муніс.
А сылы прӧста неокота вӧлі ноксьыны быдсяма посниторйӧн.
«Оласны и забортӧг», — решитіс сійӧ.
Ӧні Василийлы лои яндзим.
Сійӧ гӧрдӧдыштіс, бергӧдчис Лена дорысь да мӧдіс видзӧдны макетсӧ.
Лӧсьыдіник забор кытшалӧма школасӧ.
Алӧй флаг шпорӧдчис ворота весьтас.
— Мыйла нӧ менӧ панйинныд? — шуис Василий — Тадзи эз туй!
Ӧтпырйӧ кӧ и ӧтпырйӧ.
Но ладнӧ.
Мӧд неделяс ыста тіянлы йӧзӧс, медым вӧчасны забортӧ.
Сійӧ муніс, чӧв да яналӧм, а бӧрынджык, кор Лена лӧсьӧдчис нин мунны, школаӧ локтіс Алексей.
— Елена Степановна, мый ті вӧчинныд дядя Васякӧд?
Школа гӧгӧр кӧсйӧ забор вӧчны.
«Воротасӧ пӧ колӧ лӧсьыда вӧчны да ворота вевдорас флаг!»
Школа ӧшиньясысь наличникъяссӧ тшӧктіс краситны.
Тулыссяньыс ми, комсомолецъяс, корам ньӧбны спортплощадка вылӧ инвентарь — век ӧтказывайтліс, а талун ачыс шуис:
«Вӧчӧй пӧ спортплощадкасӧ сэтчӧ, кӧні макет вылас стадионыс.
И скамейкаяссӧ пӧ вӧчалӧй гӧгӧрыс, кыдзи макет вылас».
И век тіян йылысь висьталӧ: «Бур нылыс...» «Висьтав пӧ сылы: мыйкӧ кӧ колӧ, мед повтӧг локтас веськыда ме дорӧ».
Мыйӧн ті сылысь милӧстьсӧ петкӧдінныд?
— Гумладорӧн, — нюммуніс Лена. — Сылы сьӧлӧм вылас воис, кыдзи ми макет вылын стрӧитам гумладор.
Найӧ кыкнанныс пуксисны скамейка вылӧ макетлы паныд.
Тӧлысьлӧн еджыд югӧрыс сявкйис ӧшиньӧд, эзысьӧн да уна рӧма шырбиясӧн дзирдаліс макетыс.
Первойсӧ Лена да Алексей ньӧжйӧник сёрнитісны ӧттор-мӧдтор йылысь, сэсся чӧв ланьтісны, и Лена казяліс Алёшалысь сэтшӧм сюся да нежнӧя видзӧдӧм, мый сылы эз ло лӧсьыд.
— Мый? — юаліс Лена.
Алексей чӧв оліс.
Синбӧжнас Лена аддзис Алёшалысь пельсӧ да русӧй кудрияссӧ.
Лена казяліс, мый пельыс гӧрдӧдӧ.
«Мыйла сійӧ чӧв олӧ?
Мыйла сійӧ чӧв олӧ?»
Лена чувствуйтіс, мый сідзжӧ заводитӧ гӧрдӧдны ачыс.
— Славка талун вӧчис сёйысь зэв лӧсьыд йӧра... — тэрыба мӧдіс висьтавны Лена.
Эз нин сӧмын банбокъясыс ӧзйыны сылӧн, но и сьыліыс. — Тайӧ йӧрасӧ ме кӧсъя мӧдӧдны челядьлӧн творчество кузя выставка вылӧ.
Лена босьтчыліс дзебсьыны кывъяс сайӧ, но тайӧ омӧля отсавліс.
Сёрниыс эз клеитчы.
Лена чеччис да муніс гортас, а Алексей мӧдӧдчис правлениеӧ.
«Мый нӧ тайӧ? — думайтіс Лена.
— Мый нӧ мекӧд лои?»
Рытывбыд сійӧ эз вермы нинӧмӧн займитчыны.
Сійӧ заводитліс то вурсьыны, то лыддьысьны, и нинӧм эз пырлы киясас.
Сійӧ эз пет ужнайтны, сы вӧсна мый сылы лои тревожнӧ да сьӧкыд пукавны Алексейкӧд орччӧн.
«Корсянь тайӧ лои? — думайтіс сійӧ. — Зэв важысянь.
Али сӧмын талунсянь?
Но, гашкӧ, нинӧм абу, гашкӧ, Алёша оз и думайт ме йылысь?
И, гашкӧ, ме прӧстӧ сідзи думышті, мый сійӧ вывті бур?»
Лена тӧдӧ вӧлі, мый сійӧ «придумывайтіс» йӧзӧс да мукӧд дырйи найӧс лыддьыліс бурджыкӧн сы серти, кутшӧмӧн найӧ вӧліны збыльвылас.
«Абу, сійӧ збыльвылӧ сэтшӧм, кыдзи меным кажитчӧ.
Став колхоз, ставныс, коді тӧдӧ сійӧс, лыддьӧны сійӧс зэв бур мортӧн, оз прӧстӧй йӧз кодьӧн».
Леналӧн способностьыс выдумывайтны да мичмӧдны йӧзӧс вайӧдсьыліс равновесиеӧ сюся наблюдайтӧмӧн, чорыд сямнас да природнӧй серамнас.
Мукӧд дырйи кӧть и ӧшибитчыліс йӧзӧс донъялӧм кузя, то эз дыр кежлӧ, и переживайтліс сійӧ эз дойӧн и ачыс серавліс аслас ӧшибкаяс вылын.
Сійӧс эз босьтлы дӧсада сійӧ йӧз вылас, кодъяс кузя ылавліс, сылӧн прӧстӧ пыр жӧ бырліс на дорӧ интересыс, ӧтдортліс да вунӧдліс найӧс, кыдзи пыр жӧ воштӧны интерес сӧмын на лыддьӧм книга дорӧ, коді абу сэтшӧм бур.
Но Алёша кузя сійӧ эз ӧшибайтчы, тӧдіс сійӧс важысянь и век жӧ быд лун аддзыліс сылысь выль бур чертаяс, и лунысь лунӧ лолі тыдаланаджык, мый сыкӧд орччӧн олӧ талантливӧй да благороднӧй морт.
Сійӧ и ачыс эз казявлы, кыдзи сы олӧмын ставыс лои йитчӧма Алёшакӧд да югдӧдӧма сыӧн.
Кор Алёша некымын лун кежлӧ ветліс райкомӧ, ставыс гӧгӧр пемдыліс, Лена лыддьывліс быд лун да терпитны вермытӧг видзӧдіс туй вылӧ.
Кӧть кодӧс аслас ёртъяс да тӧдсаяс пиысь сійӧ эз сравнивайтлы Алёшакӧд, ставныс Леналы кажитчисны сыысь омӧльджыкӧн.
Сійӧ здук кежлӧ эз вунӧдлы Алёшаӧс, водліс да чеччыліс сы нимӧн, но тайӧ рытӧдзыс сійӧ эз тырбура думыштлы асьсӧ шымыртӧм чувство йылысь.
Лена тревожнӧя узис войнас.
«Гашкӧ, нинӧм и абу.
Гашкӧ Алёшалы ме веськодь.
Мый нӧ сэки меным вӧчны? — думайтіс Лена. — Виччысьны асывсӧ!
Мыйӧн сӧмын видзӧдла сы вылӧ, сэки и ставыс лоӧ гӧгӧрвоана».
Асывнас Алёша водз мунӧма му вылӧ, и Лена эз аддзыв сійӧс.
Луннас сійӧ став вылас видзӧдіс синтӧм моз да терпитны вермытӧг виччысис.
Алёша эз лок, и луныс кыссис помтӧм кузя.
Виччысьӧмысла мудзӧм бӧрын Лена рытгорувнас водіс крӧвать вылас да унмовсьліс часджын кежлӧ.
Садьмӧм мыстиыс сійӧ кыліс стен сайысь Василисалысь сёрни:
— И мый тэ талун сэтшӧма вӧччӧмыд — пасьталӧмыд праздник дырся дӧрӧмтӧ?
Прӧстӧй лунас кисьтан шӧвк дӧрӧмтӧ!
Лена пуксис крӧвать вылас.
«Пыр жӧ пета, видзӧдла — и ставыс лоӧ гӧгӧрвоана».
Сылы вӧлі страшнӧ.
Сійӧ сьӧкыдпырысь сувтіс, восьтіс ӧдзӧссӧ, петіс комнатаысь да аддзис Алексейӧс.
Сійӧ пукаліс пызан сайын да сёйис картупель.
Кудрияссӧ вӧлі лӧсьыда шыльӧдӧма, и пасьталӧма сійӧ шӧвк трикотажысь вурӧм гӧлубӧй дӧрӧм.
Ленаӧс аддзӧм бӧрын сійӧ сэтшӧм ёна да сэтшӧм ӧдйӧ гӧрдӧдіс, кыдзи вермыліс гӧрдӧдны сӧмын сійӧ.
Лена пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый сылӧн и лӧсьыда шыльӧдӧм юрсиыс, и вӧччан дӧрӧмыс, и праздник дырся кодь долыд видыс — ставыс тайӧ сы ради.
Сэтшӧм радлун да сэтшӧм волнение шымыртісны Ленаӧс, мый сійӧ эз лысьт кыпӧдны синъяссӧ, ӧдйӧ петіс ывлаӧ да, сразу слабмӧм бӧрын, пуксис кильчӧ вылас.
Веж турун пӧвстын дзоридзалісны йӧлатурунъяс, вор дорын кокасисны курӧгъяс, но Лена эз аддзы ас гӧгӧрсьыс нинӧм.
Кыдзи асъя югыдыс тыртӧ комнататӧ, кор восьтасны ставеньяс, сідз жӧ Ленаӧс тыртіс ӧти чувство, ӧти мӧвп: «Алёша любитӧ менӧ...»
Ытшкисны ва ойдлан ылысса видзьяссӧ.
Вӧлі зэв жар, но шочиника зэрыштавліс.
Зэр бӧрын туруныс косьмыліс ӧдйӧ, сійӧ эз тшыклы, а лолі ещӧ пушыдджык да чӧскыд кӧраджык.
Узьлісны тані жӧ, видз вылын, ывлаас, либӧ вонъясын, либӧ берегдорса овтӧм керкаын.
Рытъяснас, мудз вылӧ видзӧдтӧг, сьылісны да ӧзтавлісны бипуръяс.
Настроениеыс быдӧнлӧн вӧлі кыпыд, нянь воис бура, картупель правитчис, вӧр да юдор видзьяс вылын быдмӧма кузь турун, кутшӧмыс овлӧ шоча.
«Нелямын ӧтикӧд восянь нин эз вӧвлыны миянладорын татшӧм лунъясыс», — думайтіс Алексей.
Сійӧ ветлӧдліс — омӧльтчӧма уджсьыс да шудсьыс.
Ӧткымынысь пӧпуттьӧ вӧлакӧд волывліс видз вылӧ Лена;
Алёша велӧдліс сійӧс ытшкыны, и любӧ вӧлі сылы аддзыны косасӧ сылӧн вӧсньыдик кияссьыс, кодъяс некутшӧм шонді улын эз гожъявлыны.
Сӧмын ӧти событие гажтӧммӧдіс мича шондіа лунъяссӧ: субботаӧ вотчысьяс аддзӧмаӧсь нюр дорысь лыйӧм йӧраӧс.
Йӧраыскӧд орччӧн туплясис косяссьӧм газета тор.
Газетаыс вӧлӧма войдӧрлунся, поле вылас кольӧма почталӧн пасйӧдыс: «Первомайскӧйлы».
Тайӧ мыж вӧчӧм пасыс висьталіс, мый браконьерыс первомайсаяс пӧвстысь.
Абу гӧгӧрвоана, мыйла лыйысьыс эновтӧма йӧрасӧ вӧрзьӧдлытӧг: ни абу кульӧма, ни сюръяссӧ абу нуӧма, ни чӧскыд яйсӧ абу видлӧма.
Колхозын тайӧ событиесӧ переживайтісны сьӧкыда. Позьӧ вӧлі чайтны, мый йӧрасӧ лыйисны либӧ Конопатов ая-пиа, либӧ пьянник Тоша, но найӧ докажитісны, мый абу мыжаӧсь.
Ӧтув да дружнӧя уджалан лунъясӧ, кор первомайсаяс ньӧжйӧник, вочасӧн шедӧдісны вӧвлӧм славасӧ, йӧра кузя история торъя нин вӧлі омӧльӧн.
— Сӧмын на заводитім кок йылӧ сувтны — и со тэныд! — шуаліс Василий. — Бара кутісны кыскавны миянлысь нимнымӧс быдлаын.
Ӧти омӧль морт вӧсна став колхозлы страдайтны!
Тӧдмавны эськӧ, коді, ме эськӧ сійӧс велӧді!
— Вот именнӧ — коді? — шыасис Валентина.
— Тайӧ медся главнӧйыс — коді?
Кодкӧ миян пӧвстысь пӧръявлӧ миянӧс ставнымӧс...
Тайӧ лёктор вӧчӧмсьыс мыжаыс пукалӧ миянкӧд орччӧн, сёйӧ миянкӧд ӧти пӧртйысь.
Тані быдӧн вылӧ верман чайтны, тані быдӧн вылӧ омӧля видзӧдсьӧ — вот мый медся ёна мучитӧ.
Найӧ пукалісны ыджыд куст бокын, гож сайын, ӧбед кадын.
Валентина дінын, кияссӧ юр улас пуктӧмӧн, куйліс Алёша.
Сылӧн ыпъялысь банбокъяса, омӧльтчӧм да гожъялӧм чужӧмыс эз нин вӧв челядьлӧн кодь гӧгрӧсіникӧн, сійӧ лоӧма мужественнӧйджыкӧн, но синъясыс воддзамозыс жӧ вӧліны сӧдзӧсь да нюмъялысьӧсь.
Коръяслӧн вуджӧръясыс вӧрисны сы чужӧм вылын, зумыд сойяс вылас.
— А этайӧ пыр нюмъялӧ! — скӧрысь шуис сылы Валентина. — Нинӧм тэныд оз мӧрччы!
Веськыда скӧрмӧдӧ!
Мыйла тэ нюмъялан?
Но, мый вылӧ тані нюмъявнысӧ, висьтав, пӧжалуйста?!
— И висьтала! — чирӧм гӧлӧсӧн вочавидзис Алёша да нюммуніс.
— Тэ ачыд думыштлы, артыштлы, кыдзи ми олім во сайын.
Нинпу гусьӧн керавлісны вӧрысь, гез вӧчлісны, видзӧдісны, кыдзи миян председательным вина бучкӧ-юӧ, и ставыс тайӧ быттьӧкӧ муніс йӧз бокті.
А ӧні кодкӧ лыйӧма йӧраӧс вӧрысь, и став колхоз шогсьӧ.
Вот ме и нюмъяла!
— Тайӧ вернӧ, — сӧгласитчис Валентина.
— И асьным эгӧ казявлӧй, кутшӧма быдмыссьӧма.
— Но, кыдзи нӧ решитам миян зэв водз воысь сю йывсьыд? — выльысь паніс Алёша торклӧм сёрнисӧ.
— Кад нин идравны.
Миян сю воӧма, мукӧдсӧ ещӧ дыр на ковмас виччысьны.
Ме думайта сэтчӧ ыстыны некымын мортӧс аскомысь.
— Ме и ачым сідз решиті, — шуис Василий.
— Кодӧс думайтан ыстыны?
— Ме думайта ассьыным нывъясӧс ыстыны.
— Но ещӧ и нывъясӧс! — шыасис неылын куйлысь Степанида.
— Ми, пӧрысь бабаяс, кутам тані ылысса участокын майшасьны, узьлыны идзас вылын, а том нывъяс мунасны уджавны дзик сикт дорӧ.
— Ме ассьым мӧскӧс квайтӧд лун синмӧн эг аддзыв! — шуис Полюшка.
— Тэнад мӧс, а менам челядьӧс ас кежаныс кольӧма! — кыськӧ турун пӧвстсьыс кыпӧдчис Маланья Бузыкина.
— Да тані налӧн, старукаясыслӧн, вӧлӧма дзонь взвод! — заводитліс шутитны Василий.
— А мый?
Но и взвод! — эльтчӧмӧн шуис Степанида. — Ми, ассьыным пӧрысь лыяснымӧс жалиттӧг, дзонь недель тані уджалам.
Сетлӧй шойччыштны, кӧть кык вой гортын узьны.
— Нывкаяс волісны, висьталісны, менам ичӧтджык пилӧн пӧ кокыс ордӧма.
— Но, заводитчис... — скӧрысь шуис Василий. — Ещӧ куим лун уджалам тані, а сэсся ставным татысь мунам.
Нинӧм и сёрнитнысӧ!..
— Куим луннад детинкалӧн кокыс и дзикӧдз висьмас.
Коктӧммас кӧ менам ичӧтикыс — тэ сылы ассьыд коктӧ сетан?
— Сідзи сразу и коктӧммас!..
Детскӧй садйӧ фельдшер волывлӧ.
— Фельдшер ветлывлӧ прививкаяс вӧчавны,
фельдшерыслӧн абу сӧмын миян садным.
— А гашкӧ, и збыльысь мӧдӧдны найӧс сійӧ участок вылас? — падъялыштӧмӧн шуис Валентина. — Сэні налы гортсяньыс матынджык.
Найӧ бура вундӧны.
Кыдзи тэ видзӧдан та вылӧ, Алёша?
— А кутасны найӧ воштӧмъястӧг идравны?
— Первойысь, али мый, миянлы?
— Ӧти тусь огӧ кольӧй!
— Но ладнӧ нин, дядя Вася... — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Лёша. — Бурджык мӧдӧдны найӧс.
Видз вылын наысь этша пӧльзаыс, а сэні справитчасны, ещӧ нин сы вӧсна, мый мунӧны окотапырысь.
Мед найӧ идралӧны няньсӧ.
Ме проверяйтны кута.
Вӧлӧн либӧ пӧпуттьӧ мунысь машинаӧн мӧда ветлывлыны.
А то и подӧн воа.
— Но, мед тэ ног, — неокотапырысь сӧгласитчис Василий.
— Аскомысь сю вундыны петанныд.
— Мый нӧ тэнад гӧлӧсыд лои, Алёша? — юаліс Валентина.
— Сёрнитны сьӧкыд, доймӧ горшӧй, мыйкӧ сэні эм...
Колян недельын войнас ветлі видзӧдлыны ассьым зэв водз воысь сюӧс, асыв кежлас кӧсйи бӧр воны.
Войыс зэра вӧлі, кынмышті.
Горш висьӧмыс Алёшаӧс мучитіс некымын лун нин.
Первойсӧ тайӧ веськодь вӧлі сылы, чайтіс — сійӧ вочасӧн прӧйдитас, но эз прӧйдит, а ещӧ ёнджыка мӧдіс висьны.
Тайӧ висьӧм дорсьыс ёнджыка на Алёшаӧс кутіс беспокоитны асьсӧ сьӧкыда чувствуйтӧмыс, кутшӧмӧс войдӧр сійӧ эз тӧдлы.
Недыр кежлӧ водыштлігӧн сылӧн телӧыс ставнас быттьӧ сибдыліс му бердас, и сы могысь, медым лэптыны му бердсьыс кисӧ, коксӧ, юрсӧ, колӧ вӧлі выныштчывны.
Некор висьлытӧм вӧснаыс сійӧ первойсӧ чайтліс, мый сылы сьӧкыд код тӧдас кытысь босьтчӧм дышлун вӧсна да яндысис сыысь.
«Тадзи асьтӧ лэдзан — и дзикӧдз лоӧ водны, — думайтіс сійӧ.
— Крепыдджыка колӧ асьтӧ кутны, песлӧдлыштны тушатӧ...».
Алёша «крепыдджыка кутіс асьсӧ» да «песлӧдліс тушасӧ», и збыльысь эз ло сьӧкыд, и лунтыр сійӧ уджавліс мукӧдъяскӧд ӧтлаын.
Но лунысь-лун лолі пыр лёкджык да сьӧкыдджык.
Ӧні сійӧ гӧгӧрвоис нин, мый висьӧ, но эз весиг и думыштлы, медым мунны видз вылысь.
«Быдӧнлӧн сюрӧ висьӧмыд!
Ӧтилӧн горшыс, мӧдлӧн пиньыс, коймӧдлӧн чуньыс, нёльӧдлӧн ещӧ мыйкӧ...»
Кор Василий да Валентина мунісны видз вылысь, перерыв бӧрын Алексей бара сувтіс ытшкысьяс радӧ.
Косаыс вӧлі сэтшӧм сьӧкыд, мый сійӧ шензигтыр некымынысь видлаліс сійӧс: абу-ӧ кодкӧ тӧдлытӧг вежӧма косасӧ, абу-ӧ сибдӧма сэтчӧ сёй.
Алексейлы кажитчис, мый ытшкӧ сійӧ энергичнӧйджыка да ӧдйӧджык мукӧд дырся серти, но сійӧ эз нин вермы мунны мукӧдъяс водзвылын, а пыр ӧтарӧ кольччис.
— Алёша, да тэ жӧ висян! — шыасис сы дінӧ Фроська.
— Син гӧгӧрыд сьӧдӧдӧма, а чужӧмыд сотчӧ.
— И збыльысь, Лёшенька! — эскӧдіс Любава. — Тыдалӧ, висьмӧмыд.
Мунін эськӧ мед гортад фельдшер дінӧ.
— Прӧйдитас... — вочавидзис Алексей.
Войнас сійӧ садьмис и эз сразу гӧгӧрво, кӧні сійӧ.
Орччӧн улынӧсь ӧшалісны кодзувъяс, югӧръясыс дзӧрисны и быттьӧкӧ вӧсньыдик йи емъясӧн бытшлӧдлісны телӧсӧ.
Сійӧ вӧрзьӧдчыштіс.
Йи емъясыс тэрыба котӧртісны мыш кузяыс.
Сійӧ лэптыштіс юрсӧ — кодзувъяс качисны вывлань.
Сійӧ аддзис тӧлысь югӧрӧн ойдӧдӧм видз, ас увсьыс свежӧй турун, тӧдіс орччӧн узьысьяссӧ — Ясневӧс да Пётрӧс.
Сійӧ бӧр лэдзис юрсӧ.
Кодзувъясыс бӧр лэччисны сылань, и югӧръяслӧн вӧсньыдик емъясыс бытшлалісны Алёшалысь телӧсӧ.
Луннас Матвеич вӧлӧн нуӧдіс сійӧс сиктӧ.
Гортас некод эз вӧв: Лена мунӧма каникул дырйи карӧ, Валентина — муяс вылӧ, Василиса аслас ыжъясыскӧд мунӧма пӧскӧтина вылӧ.
Алёша пырис Лена комнатаӧ.
Стен бердас векньыдик крӧвать, ӧкуратнӧя тэчӧм книга стопаяса пызан, ӧшиньын кисейнӧй занавеска — ставсьыс таысь Алёшалы лӧсьыд лои сьӧлӧм вылас.
Сійӧ пукалыштіс Лена комнатаын, сэсся муніс медпунктӧ.
Фельдшерыс, вӧлӧмкӧ, помалӧма асъя приём да мунӧма матысса колхозъясӧ вӧчны прививкаяс.
Алёша пыраліс Бортниковъяс ордӧ, медым тӧдмавны Степанидалысь, кыдзи мунӧ зэв водз воысь сю идралӧм, но Степанида абу на волӧма му вылысь.
«Тэрмасьӧны, тыдалӧ, идравны войӧдзыс.
А ме на вылӧ эг надейтчыв...» — асьсӧ мыжалӧмӧн думыштіс сійӧ да мӧдӧдчис гортас.
Матвеич воис сы дорӧ некымын час мысти.
Алёша пукаліс крӧвать вылын, кыкнан кинас мыджсьӧма крӧвать бӧр вылас да сьӧкыда лолаліс.
— Фельдшер дінӧ ветлін, Алёша?
— Фельдшер мунӧма прививкаяс вӧчавны.
— Мӧдім больничаӧ!
Мед эськӧ лёктор эз ло...
— Бабаясӧс виччысьыштла... миян зэв водз воысь сю му вылысь...
— Найӧ, тыдалӧ, решитӧмаӧсь сёрӧдз уджавнысӧ.
Вӧр сайсянь кыпӧдчӧ кымӧр.
Ӧні найӧ оз мунны му вылысь медбӧръя позянлунъясӧдз, нинӧмла найӧс виччысьнысӧ.
Мӧдім, Алёша, мед эськӧ ми асьным эгӧ веськалӧй зэр улас.
— Сідзкӧ инӧ мунам сю му дорті...
Видзӧдла...
— Мый нӧ, кытшолыс абу ыджыд...
Найӧ мӧдӧдчисны вӧлӧн.
Небесаӧд кывтісны кымӧръяс, кодъяс гӧрдӧдыштӧмаӧсь лэччысь шондісьыс.
Рытыввылын вӧр сайсянь мыччысьӧма зэра кымӧрлӧн дорыс, сімсьӧд да пушкыра, быттьӧ ошлӧн юрыс.
Кымӧрыс ӧшаліс вӧр весьтын пӧшти вӧрзьытӧг, но пыр ёнджыка кыптысь тӧлыс да ӧдйӧ кӧдздӧдӧмыс висьталісны, мый сійӧ локтӧ.
— Вевъяласны-ӧ бабаяс идравны сюсӧ? — чирӧм гӧлӧсӧн шӧпкӧдігтыр шуис Алёша.
— Зэв водз воысь...
Соседъяссянь волісны корны кӧйдыс вылӧ...
— Вевъяласны...
Уна-ӧ сэні удж!
Матвеич кучкаліс вӧвсӧ.
Туйыс чукыльтіс кустъяс сайӧ, и тыдовтчис идравны индӧм воӧм сю му.
Сюсӧ вӧлі ытшкӧма, но абу чукӧртӧма и муджын вывсьыс весиг абу йиавлӧма, да сійӧ куйліс паськыд гыяс моз, и тӧлыс вӧрӧдіс виж идзассӧ.
Муыс дзоньнас вӧлі тыртӧм, эз тыдав ни ӧти ловъя лов.
— Мый нӧ тайӧ? — шуис Алёша да кыпӧдчыштіс телегаас.
— Кӧні нӧ бабаясыс?
— Кӧнкӧ танӧсь, буракӧ... кустъяс дорас...
Шойччӧны, тыдалӧ.
Матвеич мыйвынсьыс равӧстіс:
— Эй, бабаяс!
Кӧнӧсь ті?
Стёша, Маланья!
Эй!
Стёша-а!
— А-а-а! — воча шыасис йӧлаыс, и бара гӧгӧр чӧв лои.
Ни кустъяс дорын, ни му вылын некод эз вӧв.
— Кытчӧ нӧ найӧ вошӧмаӧсь? — вӧснялӧм сьылісӧ мырдӧн моз нюжӧдӧмӧн да гӧгӧр видзӧдаліг шуаліс Алёша.
— Кытчӧ, кытчӧ! — скӧраліс Матвеич.
— Аски базар лун.
Вотчыны найӧс чӧртыс нуӧма.
Матвеич эз ӧшибитчы.
Час кык сайын му вылӧ локтіс Анфиса, Финогенлӧн гӧтырыс.
Ни сійӧ, ни сылӧн мужикыс эз вӧвны колхозникъясӧн, и Анфиса лун-лун вотчыліс.
Анфиса ӧдва кыскис карнанӧ ӧшӧдӧм кык кӧрзинатыр сьӧд сэтӧр.
— Кӧза йӧр сайын сэтӧрыс мыйта, кӧть содзтырнад ӧкты, — шуис сійӧ Степанидалы.
— Некӧн на абу воӧма, а сэні сьӧд-сьӧд!
Войся поездӧн базар вылӧ муна.
Базар вылын сэтӧрыд этша на,
уна деньга позьӧ кульыштны.
Полюшкалӧн кутіс ёпкыны сьӧлӧмыс: некымын час чӧжӧн вотны стӧкан ветымын кымын — мыйта деньга воас!
Эновтчыны оз позь...
Аски кывласны сэтӧр йылысь челядь да кушӧдз вотасны.
Да и сэтӧрыд базарысь базарӧ заводитӧ донтӧммыны.
Став тайӧ думъясыс югнитісны Полюшка юрын ӧти здукӧн.
Но ӧтнаслы му вылысь мунны эз позь.
— Бабаяс, — шуис Полюшка, — ветламӧй час кежлӧ сэтӧр вотны, а войнас мӧдӧдам сэтӧрсӧ базар вылӧ Фиса сьӧрысь.
Фисалы вузасигас отсасьны ыстам Бузыкинъяслысь нывкаяссӧ.
А сюсӧ аски асывсянь идралам.
Ме тіянӧс югдігас садьмӧда.
Кодлы таысь лёкыс?
Некод оз и тӧдлы.
Ӧти войнад сюыд нинӧм оз ло...
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый нывбабаяс асьныс вӧзйысисны идравны зэв водз воысь сюсӧ, найӧ эз вунӧдны сы йылысь, мый тайӧ участокыс «бокӧвӧй» звенолӧн.
Некод эз аддзы омӧльтор сыысь, медым нянь идралӧмсӧ эновтны аски асылӧдз, некод эз шыась Полюшкалы паныд.
Тадзи тыртӧммис сю му.
Матвеич ещӧ на некымынысь горӧдліс, скӧрйывсьыс ёрччыштіс да мӧдіс вӧтлыны вӧвъяссӧ водзӧ.
Алёша инмӧдчис сы пельпомӧ:
— Пётр Матвеевич...
Сюыс ӧд абу прӧстӧй — опытно-показательнӧй...
Быд килограмм дона...
Гумладорӧ... лэбулӧ колӧ кыскавны...
Матвеич видзӧдліс Алёша вылӧ.
Сылӧн и аслас висис сьӧлӧмыс му вылӧ эновтӧм сю понда.
— Гашкӧ, бергӧдчылам сиктӧ, бабаясӧс чукӧстлам.
— А коді ӧні сиктын эм?
Коді видз вылын, коді скӧт видзӧ.
Бӧр мунігкості да йӧзсӧ чукӧртігкості зэрмас.
— А тэ верман-ӧ, Алёша?
— А мыйла нӧ ог вермы?
Менам ӧд оз быдлаті вись...
Менам сӧмын горшӧй...
Матвеич ачыс вӧлі здоров мортӧн и став висьӧмъяссьыс бурдӧдчыліс куимногӧн — пывсянӧн, винаӧн да уджӧн.
— Ладнӧ, — сӧгласитчис сійӧ, — часӧн эштӧдам...
Найӧ заводитісны куртны сюсӧ, сӧвтны сійӧс телега вылӧ да кыскавны гумладорӧ.
Старик Мефодий, коді оліс гумладорыскӧд орчча стӧрӧжкаын, отсасис налы, и век жӧ найӧ эз эштӧдчыны часӧн.
Алёша омӧля нин вермис отсасьны.
Сійӧс пӧдтіс да кызӧдіс, висьӧмысла сійӧ сьӧдӧдіс.
Медбӧръя телегаяссӧ кыскисны нин зэрны заводитӧм бӧрын.
Матвеич тшӧктіс Алёшалы пырны стӧрӧжкаӧ, но Алёша эз кывзысь — колӧ вӧлі тэрмасьны.
Зэрыс пальӧдыштіс сылысь доналӧм юрсӧ, кӧтӧдыштіс косьмӧм вомдоръяссӧ да быттьӧкӧ сылы лои кокньыдджык.
Сӧмын кор ыльнитіс кӧш дорысь моз, Матвеич заставитіс Алёшаӧс кольччыны лэбулӧ и медбӧръя телегасӧ вайис сытӧг.
Алёшалы сьӧкыд вӧлі лолавнысӧ, сійӧ эз мун стӧрӧжкаӧ, а пуксис лэбулӧ, улисоват сю бердӧ шленитчӧмӧн.
Мыйӧн сӧмын помасис уджлӧн напряжениеыс, Алёша пыр жӧ лигышмуні, и сылы синва петтӧдзыс вӧлі забеднӧ аслас водз воысь сю вӧсна.
Сы мында удж сы вылӧ пуктісны, сы ыджда надея кутісны, сэтшӧма радуйтчисны сы мичлун вылӧ, а ӧні сійӧ куйліс лэбулын кыдзсюрӧ шыблалӧмӧн, ульсов.
Сылӧн жарӧн ыпъялысь вежӧрлы мыйкӧ дыра кажитчис, мый оз пӧрнӧй Алексей, а ичӧтик Алёшка пукалӧ град вылын да, сьӧкыда лолалігтыр, сыркъялӧ-бӧрдӧ курыд ӧбидаысь.
— Но вот и ставыс! — кыліс сійӧ дзик пель дорсьыс Матвеичлысь гӧлӧссӧ да воис ас садяс.
Алёшалӧн банбокъясыс вӧлі вазьӧмаӧсь.
Сылы лои яндзим.
«Тайӧ нӧ мый ме?
Быттьӧ баба!
Ладнӧ кӧть, пемыд да оз аддзыны.
Ӧдйӧджык эськӧ больничаӧ!
Вӧлі кӧ эськӧ тані Лена, меным эськӧ кокньыдджык вӧлі».
Алёшаӧс пасьтӧдісны Мефодийлӧн кос паськӧмӧн, вевттисны брезентӧн да мешӧкъясӧн, и Матвеич мӧдӧдчис нуны сійӧс водзӧ.
Лена бӧр воис карысь рытнас.
Сійӧ нуӧдіс гортас ичӧтик воксӧ, коді воліс сы ордӧ гӧститны, и каникул мӧд джынсӧ кӧсйис овны гортас, но гажтӧм лои Алёшаысь, челядьсьыс, колхозсьыс.
Лена восьтіс дзиръясӧ да пырис ыджыд дворӧ, кӧні путкыртіс-быдмис турун.
И туруна тайӧ ыджыд дворыс, и йӧлатурунъясыс, и еджыдӧдз зыртӧм джуджыд кильчӧыс, и серӧдӧм дора карниза пу керкаыс, и лэччысь шондіысь гӧрдӧдӧм ӧшиньясыс — ставыс вӧлі рӧднӧйӧн, привычнӧйӧн, аслас кодьӧн.
«Тані меным ёнджыка гортын кодь, мамлӧн карса квартираын дорысь, — кильчӧ вылас кокньыдика кайигмоз думайтіс Лена.
— Тайӧ, буракӧ, Алёша вӧсна, и Валя вӧсна, и Василиса вӧсна, и аслам велӧдчысьяс вӧсна.
И кыдзи йӧзыс вермӧны овны тайӧ турунтӧгыс да йӧлатурунтӧгыс, град йӧрын быдмысь тайӧ макъястӧгыс да тайӧ чудеснӧй вӧр воздухтӧгыс?»
Сійӧ босьтіс ключсӧ тӧдса местаысь да пырис керкаас.
Сылы пыр жӧ шыбитчис синмас вӧвлытӧм беспорядок.
Кринча пыдӧсӧ кольӧм ютӧм йӧв вӧлі пызан вылас, и йӧлас плавъялісны гутъяс.
Мыськытӧм кык стӧкан сулалісны орччӧн.
Улӧс вылын туплясис Валентиналӧн руд платьеыс.
Радлун вежсис тревогаӧн.
Мыйкӧ лоӧма омӧльтор.
Но мый вермис лоны?
Лена котӧртіс соседъяс ордас.
Прасковья висьталіс сылы, мый Алёшалӧн некымын лун сайын заводитӧма висьны горшыс, мый сійӧс нуӧдӧмаӧсь больничаӧ, мый сійӧ куйлӧ витӧд палатаын и мый Василиса да Валентина асывсяньыс мунісны сійӧс видлыны и вот-вот долженӧсь бӧр воны.
Лена котӧртіс правлениеӧ, медым звӧнитлыны больничаӧ, но телефоныс эз уджав.
Сійӧ локтіс гортас да мӧдіс виччысьны Василисаӧс да Валентинаӧс.
Час бӧрся коли час, некод эз во.
Войнас сикт дортіыс векджын прӧйдитлывліс машина — нуис войся поездысь пассажиръясӧс, и Лена думайтіс, мый нывбабаяс воасны тайӧ машинанас.
Сійӧ пукаліс восьса ӧшинь дорын да виччысис.
Тыртӧм туйыс сылі пемыдас.
Коркӧ и мыччысисны ылын машиналӧн биясыс.
Лена котӧрӧн петіс ворота сайӧ.
Югыд би кольтаяс тӧвзьыштісны дінтіыс.
Некод эз во.
Лена ӧтнас сулаліс пемыд ывлаын кильчӧ дорас.
«Василиса да Валентина кольччӧмаӧсь сэтчӧ.
Кӧсйӧмаӧсь воны, но кольччӧмаӧсь.
Кольччӧмаӧсь сэтшӧм кадӧ, кор тані пуӧ удж и дона быд час».
Бедалӧн матыстчӧмыс век лои тыдаланаджык.
Кӧнкӧ чирӧм гӧлӧсӧн увтыштіс машина вылӧ пон да ланьтіс.
Ылын, керӧс горулын, медбӧръяысь тыдовтчыштлісны фараяслӧн биясыс.
«Ме должен лоны сэні!
Муна веськыда больничаӧн заведуйтысь ордӧ квартираас.
Звӧнитла гортӧ.
Кора карысь медбур профессоръясӧс.
Вӧча сэтшӧмтор, мый оз вӧчны ни Валя, ни Василиса, ни некод, сӧмын ме.
Ӧдйӧджык!»
Сійӧ ӧдйӧ пырис комнатаас, чӧвтіс пельпомъяс вылас Василисалысь ыджыд руд шаль, кусӧдіс бисӧ, бӧр петіс керкасьыс да томналіс кильчӧ ӧдзӧссӧ.
Сылӧн став движениеясыс лоисны точнӧйӧсь да увереннӧйӧсь.
Сійӧ чувствуйтны кутіс сэтшӧм ыджыд энергия воӧм, душевнӧй да физическӧй вынъяслысь сэтшӧма содӧм, быттьӧкӧ сразу мечтательнӧй том нылысь сійӧ лои опытнӧй да ас вылас надейтчысь нывбабаӧн.
«Ӧні жӧ муна конюшняӧ, кора вӧв.
Кык час мысти лоа Алёша дінын».
Войыс бергӧдчис нин асывлань.
Асыв водзвывса тӧлыс вӧрӧдіс пуяслысь сьӧд увъяссӧ.
Ӧвтіс уль руӧн да ыркыдӧн.
Коннӧй дворын некод эз вӧв.
Ӧдзӧссӧ томналӧма ыджыд томанӧн.
Став вӧлыс вӧліны видз вылынӧсь, сиктсянь дас километр сайын.
«Ветлыны Василий Кузьмич ордӧ?
Но мый сійӧ вермас вӧчны, вӧвъясыс кӧ абуӧсь?
Нинӧмла воштыны кад ветлӧдлӧмъяс вылӧ, сёрнияс вылӧ.
Муна подӧн!»
Тӧлысь югӧр улын еджыд да шыльыд туйыс саявліс кустъяс сайӧ.
Лена топыдджыка шаллясис да решительнӧя мӧдӧдчис тайӧ туй кузяыс.
Тӧдса колхознӧй муяс да кустъяс встречайтісны сійӧс, кыдзи ас мортӧс, турунъяснас да коръяснас ньӧжйӧник кышӧдчигтыр.
Рулӧн еджыд полосаяс кыссисны муяс весьтын.
Налӧн помъясыс додь сювлӧн моз чукыльтчӧмаӧсь, найӧ вомӧнавлісны туйсӧ, Лена пырліс ру пытшкас, и сылӧн чулкитӧм кокъяс вылас уль руыс инмӧдчыліс кӧдзыд, лемасьысь чераньвез моз.
«Ме воа югдігас.
Алёша кӧ ёна висьӧ, ме пыр жӧ муна больничаса заведующӧй ордӧ.
Но, гашкӧ, сійӧ бура чувствуйтӧ асьсӧ?
Сійӧ восьтас синъяссӧ да аддзас менӧ.
Ме еджыд халатася да кута пукавны сы дінын.
Кутшӧм рад лоӧ сійӧ да мӧдас шензьыны!
Ме висьтала сылы, кыдзи локті сы дінӧ войнас подӧн.
Сійӧ шуас:
«Йӧюк! Мыйла?»
Но сылы лоӧ лӧсьыд, миянлы лоӧ зэв лӧсьыд».
Первомайскӧй колхозлӧн тӧдса муясыс важӧн нин помасисны.
Мукӧд дырйиыс Лена сьӧкыдпырысь тӧдмавліс войся пемыдын вежсьӧм вӧр діяс да эрдъяс.
Здукысь-здукӧ сукмыліс руыс, сійӧ эз нин кыссьы полосаясӧн, а дорвыв вевттис еджыд стенаӧн моз.
Сы кодь жӧ кокньыдик кымӧр ӧдйӧ шлывгис тӧлысь увдорті.
«Кодным ми мунам ӧдйӧджык: ме али кымӧрыс? — думайтіс Лена.
— Меным колӧ тэрмасьны.
Оз ков ылӧдлыны ачымӧс — Алёша ёна висьӧ.
Сійӧс кӧ сэтшӧм регыдӧн нуӧмаӧсь больничаӧ, бабушка да Валя кӧ мунісны сы дінӧ да эз локны сэтысь, сідзкӧ, Алёшалы зэв сьӧкыд».
Лена пӧшти котӧртіс.
Туйыс муніс вӧрті.
Вӧрыс вӧлі пемыд да пыдӧстӧм, но сылӧн пемыдыс кажитчис уна тысяча синмаӧн.
Кодкӧ кыйӧдчис быд ув сайсянь, быд кор сайсянь.
Векджык полысь Лена ӧні нинӧмысь эз пов.
«Ӧдйӧджык!
Ӧдйӧджык!
Мед сӧмын эськӧ эз ло некутшӧм омӧльтор!»
Руыс рувъяліс-кыссис вӧрсьыс, и Лена котӧртіс пидзӧсӧдзыс ру пытшкын, эз аддзы туйсӧ и сӧмын ылӧсас тӧдіс сылысь направлениесӧ.
«Ме регыд мысти воа...
Ме зэв регыд мысти...»
Туйыс мӧдіс лэччыны увланьӧ да кутіс мунны нюр вомӧн.
Ӧні руыс кыпӧдчис пельпомъясӧдзыс.
Кустъяслӧн пемыд йывъясыс тыдовтчылісны сы пытшкысь, быттьӧкӧ пуръяс вылынӧсь.
Муыс эз тыдав, и сӧмын кодзула, сӧстӧм да кӧдзыд небеса ӧшаліс тайӧ ру весьтас.
Лена эз гӧгӧрво, кыті сійӧ мунӧ, туйыс-ӧ вӧлі сы кокъяс улын али тувччаліс веськыда кымӧръяс кузяыс.
Сӧмын увдорын путкырасьысь ру, да юр весьтын кӧдзыд небеса, да ставсӧ вевтыртана кӧсйӧм — ӧдйӧджык, и ӧдйӧджык!
Нюр бӧрын воис мыльк.
Леналӧн тырӧма лолыс, но сійӧ котӧрӧн кайис мыльк вылӧ.
Сійӧ сэтшӧма тэрмасис, быттьӧкӧ сэсянь, мыльк сайсяньыс, ставыс воссяс сылы.
Мыльк йылӧ кайигӧн ныв нетшыштчис-петіс путкырасьысь ру пиысь.
Сійӧ эз нин кывт сы пытшті, сійӧ аддзис нин кок увсьыс туйсӧ.
«Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!
Ӧні ме кая мыльк йылас, ӧні кольӧ сӧмын джын туйыс, коді мӧдас лэччыны увлань, и меным кокньыдджык лоӧ мунны».
Сьӧкыда лолалігтыр, воздухсӧ вомнас апалігтыр, сійӧ воис мыльк йылӧ да сувтіс пу улӧ.
Джуджыд, чистӧй равнина тыдовтчис сылы.
Равнина вылас руыс эз вӧв.
Эз вӧр ни ӧти кор, ни ӧти турун си.
Ыджыд еджыд тӧлысь кывтіс уліті кустъяс весьтті.
Пуыслӧн коръясыс, код улӧ сувтіс Лена, лӧсталісны жӧч моз.
Лена водзын куйлысь равнинаыс вӧлі быттьӧкӧ кулӧма, сідзжӧ лӧсталіс жӧч моз.
Уна кодзула, кымыньтӧм небесалӧн страшнӧй джуджтаыс сідзжӧ лӧсталіс жӧч моз кӧдзыда.
— Оз вермы лоны... — шуис Лена.
Сійӧ кутчысьӧма сарӧгӧсь еджыд пу бердӧ, сы вӧсна мый сылы сьӧкыд вӧлі сулавнысӧ.
Лена матыстчис больнича дорӧ, кор нин петіс шонді.
Больнича дворса нэмӧвӧйя мича пуяс вылын ӧшаліс лысва, тӧлыс вӧрӧдіс лапъяссӧ, и шонді югӧръяс ворсісны кӧтасьӧм коръяс вылас.
Еджыд халата кык няня мунісны Лена водзвылын.
— Сэтшӧм на томиник да сэтшӧм лада... — шуис ӧти няняыс.
— Шуӧны, ӧти лун кӧ пӧ эськӧ водзджык... — шыасис мӧдыс.
«Оз вермы лоны! — думыштіс Лена и ёна повзьӧмсьыс сійӧс босьтіс йирмӧг.
— Дзик абу лӧсялана, медым больнича дворын первойя паныдасьысь йӧз сёрнитісны Алёша йылысь.
Больничаад ӧд эмӧсь уна мукӧд висьысьяс!
Мыйла Алёша?..
Оз вермы лоны!»
Сійӧ тӧдіс, кӧні кутшӧм палата, сы вӧсна мый унаысь волывліс аслас висьмӧм челядь дінӧ.
Сійӧ чашнитіс-восьтіс ӧдзӧссӧ, пырис больничаӧ да прӧйдитіс коридор кузя витӧд палаталань.
Некод эз аддзыв сійӧс да эз сувтӧд.
Витӧд палатаын сулалісны зэв бура лӧсьӧдӧм куим тыртӧм крӧвать.
«Сійӧ абу тайӧ палатаас», — думыштіс Лена, и друг сійӧ аддзис крӧвать дорысь ичӧтик пызан.
Алёшалӧн гӧрд блокнотыс, кытчӧ сійӧ гижавліс удобрениеяслысь рецептурасӧ да Леналысь карса адрессӧ, куйліс пызан вылас.
Лена вӧрзьӧдчытӧг видзӧдіс блокнот вылас.
Тыртӧм крӧватьдорса пызан вылын Алёшалӧн блокнот...
Комнатаыс быттьӧ заводитіс бергавны.
Комнатаса предметъясыс лоины ичӧтикӧсь.
Сӧмын гӧрд переплёта тайӧ блокнотыс куйліс и куйліс, некытчӧ эз вош.
— Сійӧ эстӧні нин...
Мунамӧй, ме нуӧда тіянӧс... — сы мышкын кыліс тӧдса сестралӧн гӧлӧсыс.
Лена мӧдӧдчис сы бӧрся.
Сестра чышкаліс утюжитӧм кӧсынка помнас синъяссӧ.
— Ме аддзылі уна мортлысь кулӧм... но тайӧ кулӧмыс...
Тайӧ зонмыс...
Пыкӧсыс воссьӧма пытшкӧсас, и орыс горшсяньыс веськалӧма средостениеас.
Часӧн кӧ эськӧ водзджык...
Лена муніс сестра бӧрся.
Асылыс вӧлі шондіа.
Пуяслӧн неуна вӧрышталісны лапъясыс, и оз позь вӧлі веритны, мый тайӧ збыльысь лоӧма нин, мый Алёша кулӧма нин да некор оз аддзыв тайӧ пуяссӧ.
Найӧ пырисны покойникъясӧс видзанінӧ.
Джынвыйӧ пемыд прихожӧйын сулалісны кутшӧмкӧ ведраяс.
Василиса пукаліс лабичын да чӧв олігтыр вӧрӧдіс ас водзвылас косіник, пемыдгӧрд чуньяссӧ.
Сестра восьтіс ӧдзӧссӧ.
Медвойдӧр Лена аддзис шондіысь дзирдалысь гырысь ӧшиньяс и ва сайысь — лӧз небеса, и лэбачьясӧс, и коръяслысь вӧрӧм.
Сэсся сійӧ аддзис Валентинаӧс да Андрейӧс.
Найӧ сулалісны Леналы мышнас да эз бергӧдчывны, эз кывлыны сылысь пырӧмсӧ.
Комната шӧрлань ещӧ ӧтчыд воськовтӧм бӧрын Лена аддзис Алёшаӧс.
Сійӧ куйліс пызан вылын и вӧлі вевттьӧма прӧстыняӧн.
Алёшалысь ӧти кисӧ вӧлі тупкӧма, а мӧдсӧ свободнӧй, пластичнӧй движениеӧн вӧлі шевкнитӧма бокӧ.
Быттьӧкӧ сійӧ водӧма шойччыны.
Шонді югӧръясыс да коръяссянь усьысь вуджӧръясыс ворсӧдчисны тайӧ вына да мугов ки вылас.
Чужӧмсӧ сылысь вӧлі бергӧдӧма ӧшиньлань.
Быттьӧ ловъя кудриа юрсиыс муртса вӧрыштіс тӧврусьыс.
Сьыліыс да чужӧмыслӧн сійӧ юкӧныс, коді тыдаліс Леналы, вӧлі пыктӧмаӧсь, и сӧмын синкымыс абу вежсьӧма — сӧстӧм да кокньыдик, сійӧ мичаа куйліс шыльыд кымӧс вылас.
Стенъясыс быттьӧкӧ катовтчисны ӧтарӧ-мӧдарӧ, гырысь пуясыс, лапъяснас шувгигтыр, быттьӧкӧ кутісны пӧрласьны, усьны мӧдіс небесаыс вылын лэбалысь сьӧд лэбачьясыскӧд ӧттшӧтш.
Андрей кыліс аслыссяма шы, видзӧдліс бӧрвылас да аддзис джоджсьыс, дзик аслас кок дінысь нылӧс, кодлӧн чужӧм вылас эз вӧв ни ӧти вирпас, а лӧз синъясыс эз вӧрны.
7. Урожай
Заводитчис вундан кад.
Воӧм нянь муяс эз вӧрны август тӧлысся лӧнь лунъясӧ.
Ёгъястӧм да сук сюяссянь ӧвтіс сэтшӧм лӧньлунӧн да веськодьлунӧн, мый тешкодь нин вӧлі казьтывны сійӧ кад йывсьыс, кор, кыдзи лихорадка дырйи, шыблаліс тувсовъя кынмалӧмъяссянь да зэръяссянь веськыда гожся сотан жар поводдяӧ.
Урожай вӧлі шӧркоддемысь бурджык, и сійӧс позьӧ нин вӧлі аддзыны, инмӧдчывны сы дінӧ, видлыны пинь улын, чорыд-ӧ нянь тусьыс.
Лӧсьыд вӧлі мунны асывъяснас удж вылӧ джуджыд сю пӧвстті, коді вӧлі лысвасьыс кӧтасьыштӧма да сулаліс стена моз.
Лӧсьыд вӧлі локны рӧмдігас, кор руыс лэччыліс нянь подулӧдзыс.
Колхозын удж муніс бура, лючки-ладнӧ, и сӧмын Алёшалӧн аслас нелепостьнас страшнӧй кулӧмыс оліс первомайсаяс паметьын.
Куліс кӧ сійӧ во сайын, сійӧ эськӧ вӧлі колхозникъяслы шог событиеӧн, коді эз вӧч влияние найӧ олӧм да судьба вылӧ;
ӧні жӧ коллективыс ставнас чувствуйтіс бригадирлысь кадтӧг кулӧм вӧсна ответственность, и пӧшти быдӧн думыштлывлісны колхозын асланыс места йылысь, асланыс удж йылысь.
— Джуджтаыд требуйтӧ видзчысьӧм... — ӧтчыд шуис Валентиналы Андрей.
— Кымын вылӧджык гӧра йывлань кайӧ морт, сымын ёнджыка сійӧ должен видзчысьны быд воськолын.
Кымын бурджыкӧн, самоотверженнӧйджыкӧн, благороднӧйджыкӧн лоӧны йӧзыс, сымын видзныджык колӧ найӧс.
Сэні, кӧні быдмӧны Алёша кодь йӧз, долженӧсь лоны коллектив да торъя морт костын выль отношениеяс.
Алёша кужліс думайтны став колхоз йылысь, но эз куж тӧждысьны ас вӧснаыс.
Сідзкӧ, ставӧн долженӧсь вӧлі думайтны сы йылысь.
Мыйла энӧ казялӧй сы висьӧмлысь заводитчӧмсӧ?
Мыйла энӧ заставитӧй мунны му вылысь ас кадӧ, энӧ ас кадӧ нуӧдӧй больничаӧ?
Абу тырмӧма вниманиеныд, абу видзӧмныд да донъялӧмныд сійӧс, мый, гашкӧ, Первомайскӧй колхозлы вӧлі медся донаӧн...
Василий эз куж Андрей моз стӧча выражайтны ассьыс мӧвпъяссӧ, но думайтліс сідзи жӧ.
Некод да нинӧм кузя эз мыжав Василийӧс; но сійӧ ачыс чувствуйтіс асьсӧ мыжаӧн сыысь, мый сійӧ эз видз ассьыс медбур бригадирсӧ.
Сійӧ велӧдчис лоны думайтысьӧнджык да тӧждысьысьӧнджык, внимательнӧйджыка видзӧдліс олӧм вылас да колхозникъяслӧн настроениеяс вылӧ, унджыктор вӧчліс томйӧзлы, лышкыдаджык отсавліс уна челядяяслы да старикъяслы.
Быттьӧ межа водіс став колхозникъяс костын да на костын, кодъяслӧн халатностьыс лои Алёша кулӧмлы косвеннӧй помкаӧн.
Страшнӧ вӧлі Степанидалы, Полюшкалы да Маланьялы, кодъяс вӧчисны омӧльтор асланыс вотчыны мунӧмӧн, сійӧ скӧр мыжалӧмыс, кутшӧм ногӧн сёрнитісны на йылысь собрание вылын колхозникъяс, но ещӧ страшнӧйджыкӧн вӧлі сійӧ, мый Василий вӧтліс найӧс Алёша горт дорысь да запретитіс налы мунны горт бӧрсяыс. Йӧзыс чӧв олӧмӧн ошкисны тайӧ действиесӧ.
Торъя ёна переживайтіс Алёша кулӧм кузя Пётр.
Алёша сылы вӧлі сӧвестьӧн, другӧн, сӧветчикӧн.
Больничаӧ мунігас Алёша тшӧктіс сылы временнӧ бригадиравны.
Дзебӧм бӧрын мӧд луннас правление вылын обсуждайтісны выль бригадир йылысь вопрос.
— Кольлам Пётрӧс, — шуис Василий.
— Сійӧ бура веськӧдлӧ.
— Гуляйтны радейтӧ!.. — паныд шыасис Яснев.
— Сійӧ важӧн нин оз ю...
— Корлам асьсӧ и юалам, — предложитіс Василий. — Ме Пётрӧс тӧда.
Невӧлитны кӧ, некутшӧм тӧлк сыысь оз ло, а ас окотанас кӧ босьтчас — оз подведит.
Корисны Пётрӧс.
Сійӧ пырис комнатаӧ, кӧні тӧрыт на вӧлі Алёшалӧн гортйыс.
Гӧрд пызан дӧра вылын тӧдчисны на гортлӧн туйясыс, ӧшаліс на стенын траурнӧй рамка пытшкын Алёшалӧн портретыс да чорыда ӧвтіс косьмысь лыс дукӧн — сэні вӧліны коз пу лапъясысь вӧчӧм гирляндаяс, кодъясӧс гартлӧдлӧма сьӧд лентаясӧн.
— Но, Пётр, — шуис Василий, — ми тэныд мырдӧн огӧ тшӧктӧй и невӧлитны огӧ кутӧй.
Ачыд висьтав: босьтан-ӧ ас вылад Алёшалысь честь да сылысь нопсӧ?
— Босьта... — пыді гӧлӧсӧн да ӧти кывйӧн вочавидзис Пётр, коді гӧгӧрбок нин вӧлі думайтӧма та йылысь водзвыв.
Бригадирӧн лоӧм бӧрын Пётр бура соблюдайтіс Алёшалысь порядокъяссӧ, — быттьӧ настоящӧй бригадирнас сідзи и коли Алёша, а Пётр вӧлі сӧмын сылӧн заместительӧн.
Алёшалӧн обычайыс быд рыт вӧчны лунся итогъяс да проверяйтны инвентарь, абу-ӧ жугласьӧма, Пётрлы лои кутшӧмкӧ аслыссяма ритуалӧн.
— Энӧ тэрмасьӧй, ребята.
Сідз висьталӧй, кыдзи войдӧр висьтавлывлінныд... — стрӧга шулывліс сійӧ и, ас казявтӧгыс, быдторйын подражайтліс Алёшалы: чинтыліс либӧ содтыліс гӧлӧссӧ, кутчысьліс жестъяс вӧчалӧмысь, зілис спокойнӧйджыка кутны асьсӧ йӧз дорын.
Бригадаын уджыс муніс мытшасьлытӧг, и весиг Яснев, коді паныд шыасьліс Пётрлысь кандидатура выставитӧмлы, унаысь шулывліс Василийлы:
— А ӧд тэ прав вӧлӧмыд, Василий Кузьмич:
Петрунька мунӧ Алёша линия кузя!
А Пётр переживайтіс аслыснога лунъяс.
Войдӧр сійӧс гажӧдліс медводдза вильышпозлӧн да косясьысьлӧн слава, а ӧні сійӧ сьӧлӧмсяньыс кӧсйис петкӧдлыны асьсӧ мукӧдъяс серти выдержаннӧйджыкӧн да справедливӧйджыкӧн.
Сылы сьӧлӧм вылас воліс чӧв олігтыр локны Фросялӧн скандальнӧй звеноӧ, зэв спокойнӧя кутны асьсӧ нывъяслӧн горзӧмъяс да видчӧмъяс дырйи, кык кывйӧн докажитны ассьыс правотасӧ да заставитны вӧчны сідзи, кыдзи сійӧ тшӧктӧ.
Сылӧн друг кыптіс интерес сы кузя, медым ставсьыс медводз петкӧдны ассьыс бригадасӧ му вылӧ да прӧйдитны унзіль сикт кузя сьылігтырйи да гажаа, сідзи, медым колхозникъяс видзӧдлісны ӧшиньясӧд да шуисны:
«Комсомольскӧй бригада мунӧ».
Мукӧд дырйи ачыс эз тӧдлы асьсӧ да шензьыліс ас вылас:
«Алёша кулӧмсянь-ӧ тайӧ заводитчис?
Али арыс таво сэтшӧм аслыссяма?»
Сэтшӧм жӧ «аслыссяма ар» чувствуйтісны и мукӧд колхозникъяс.
Ставныс лолалісны шуда вежсьӧмъяс водзвыв кылӧмӧн.
Рытъяснас Евфросинья топӧдчыліс Валентина бердӧ топыд пельпомъяснас да ышлолалігтыр шулывліс:
— Ой, Валенька, некыдзи инӧ ог ӧшйы...
— Висьмин али мый?
— Кутшӧм висьмӧм!
Ме вылын став ковтаясӧй ратшкакылӧны.
— Мыйла нӧ сідзкӧ инад он ӧшйы?
— Показательяс дӧска вылӧ Миша Буянов рисуйтӧма менсьым портретӧс самолёт вылын.
Лэбзьыны эськӧ меным!
— Тайӧ позяна.
Этша нывъяс ӧмӧй лэбалӧны?
Сӧмын первой колӧ петкӧдлыны аслад уджӧн, мый тэ верман вӧчны.
Регыд мысти Любава аслас звеноӧн ордйис Фросяӧс да вӧтліс сійӧс самолётысь.
— Бригадаысь налӧн медбур ытшкысьясыс! — норасис Валентиналы Фрося.
— Комбайн воас миян колхозӧ мӧд недельнас, а кытчӧдз му вылын мӧдасны уджавны лобогрейкаяс да ытшкысьяс, Любава миянӧс вермыны кутас.
— А тэ видлы босьтны юрнад, а эн кинад! — вочавидзис Валентина.
— А кыдзи юрнам?
— Кор агитатор лыддьӧ газета, тэ лыддян ракаясӧс.
Тэнад кымын ныв лобогрейкаяс бӧрсяыд мунӧны?
Квайт!
А куим оз ло тырмымӧн?
— А кыдзи?
— Бара кыдзи!
Висьтала ме тэныд: агитаторлысь бурджыка кывзы, сэки и гӧгӧрвоан! — ышӧдіс Фроськаӧс Валентина. — А тырвыйӧ позьӧ мездыны лобогрейка дорысь некымын нылӧс, индыны найӧс ытшкыны.
Сэки пыр жӧ ордъян Любаваӧс!
Аскинас агитатор Михаил Буянов лыддис полеводъяслы кольтаяс ӧдйӧ йиавлӧм йылысь статья. Тадзи кольтаяс йиавлігӧн уджыс юксьӧ куим операция вылӧ.
Фроська нетшыштіс газетасӧ Буянов киысь да ачыс выльпӧв лыддис статьясӧ.
Разнӧй рӧма синъясыс сылӧн ӧзйисны.
— Нывъяс! — шуис сійӧ.
— Либӧ лоам скоростникъясӧн, либӧ ме абу Фроська!
Йияссӧ вӧчалам водзвыв.
Тэ, Липа, лоан первой номер: тэныд рӧвняйтны лёдзсӧ.
Тэ, Катя, мӧд номер: тэныд пуктавны йияссӧ.
А ме кута мунны коймӧдӧн, мӧда йиавлыны.
Куимӧн мунам квайт морт пыдди.
Мӧдам скоростникӧ петны.
Ми абу омӧльджыкӧсь наысь, кодъяс йылысь газетаӧ гижӧмаӧсь!
— Объявляйтны кутам, или первойсӧ объявляйттӧг? — юалісны нывъяс.
— Объявита!.. — неуна жугылякодь шуис Фроська.
— Ой!..
А друг оз артмы?
— А ми рыт-мӧд гусьӧник практикуйтчыштам, а сэсся пыр жӧ объявитам да заводитам быдлаын нимавны!
«Нимавтӧг» Фроська эз вермы.
— Петро!
Лӧсьӧд миянлы условиеяс скоростнӧй вылӧ! — командуйтіс сійӧ Пётрлы.
— Мый ещӧ! — шыасис Пётр.
Пётркӧд кӧ эськӧ мӧд морт заводитіс сёрнитны, сійӧ эськӧ пыр жӧ мӧдіс интересӧн кывзыны.
Но Евфросинья сы лов вылын пукаліс.
Алёшалысь кӧ сійӧ ещӧ неуна кывзысьліс на, то Пётрлысь эз — сійӧ крукасьліс быд кывйӧ.
Фроська эз окотит шуны ӧтиторсӧ мӧдпӧв, бергӧдчис Пётрлы мышнас да нурбыльтіс:
— Тэтӧг вӧча!
Кык рыт нывъяс вӧчалісны йияс да ставсьыс гусьӧн практикуйтчисны.
Коймӧд луннас Фроська ставлы кывмӧн висьталіс:
— Пета скоростнӧйӧн!..
Буянов юӧртіс та йылысь радио пыр став колхозыслы.
Василий да Валентина луншӧр кадын мунісны му вылӧ, медым видзӧдлыны, кыдзи мунӧ делӧыс выль скоростникъяслӧн.
Августса луншӧр вӧлі лӧнь да мича.
Ньӧжйӧник лайкъялігтыр шлывгисны воздухті чераньвезъяс.
Тӧдтӧм быдмӧгъяслӧн кӧйдысъяс, быттьӧ еджыд пушыд кодзувъяс, то вошлывлісны шонді югӧръяс улын, то бӧр тыдовтчылісны пуяссянь усьысь веж вуджӧраинын.
Стеклӧ кодь югыд, вӧрзьытӧм бордъяса юрсигусьяс ӧшалісны воздухын.
Сёрмӧм картупель коръяс вылын ӧткымынлаын тыдовтчылісны ичӧтик кельыдлӧз цветъяс, тычинкаясыс вӧліны вежӧсь.
— Тэ видзӧдлы, кутшӧм картупельыс!
Вот мый сійӧ небзьӧдӧмыд да подкормкаыд! — ошйысьыштіс Валентиналы Василий, быттьӧкӧ эз Валентина дольлы сылы тайӧ кык кывсӧ гожӧм заводитчигӧн быд лун. — Со сійӧ мый лоӧ засухаысь повтӧмыд!
Туйыс чукыльтіс рас пӧлӧн.
Пыр жӧ воссисны син водзын джуджыд, воӧм сюяс.
Ӧтсер шепъяса идзасъясыс, юсь моз сьылісӧ чукыльтӧмӧн, сьӧкыд юрнысӧ копыртӧмӧн, сулалісны найӧ туй кыкнанладорас.
Василий нюммуніс, шыльӧдыштіс кипыдӧснас уссӧ, малыштіс щӧкасӧ.
Сійӧ эз лэдзлы тошсӧ, но кор вӧлі дӧвӧлен, то батьыс моз жӧ малыштліс ассьыс щӧкасӧ да банбокъяссӧ.
— Муӧй-зарниӧй! — шуис сійӧ, кор эз нин вермы кутны ассьыс век друг петысь нюмсӧ, и тайӧ нюмыс югдӧдіс чужӧмсӧ ставнас.
— Алёшалӧн муыс... — ньӧжйӧник шуис Валентина.
Туйдорса выль сюръяӧ вӧлі тувъялӧма пӧвтор, кытчӧ челядьлӧн кодь гӧгрӧс, вывті тӧдса почеркӧн — Алёша почеркӧн — вӧлі гижӧма:
«Комсомольско-молодёжнӧй бригадалӧн показательнӧй участок.
Оз позь ветлӧдлыны кӧдза вывті мунысь трӧпаӧд, а колӧ кытшовтны балкаӧд».
Улӧджык мӧд киӧн (Валентина тӧдіс Пётрлысь кисӧ) вӧлі гижӧма: «Аслас первойя бригадир Алёша Берёзов нима бригада.
Огӧ воштӧй Алёша урожайысь ни ӧти тусь!»
Валентиналӧн гӧрддзасис горшыс.
Алёшалӧн немвиччысьтӧм кулӧмыс век на эз вӧв сылы лоӧм фактӧн, кодкӧд колӧ миритчыны.
Век на ещӧ эз ям дойыс, чуймӧмыс, отрицание чувствоыс.
Валентина син водзӧ друг сувтіс сійӧ сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн аддзыліс тулыснас.
Сійӧ пукаліс вӧв вылын, вӧлі зэрӧ, а Алёша сулаліс чойыслань чужӧмсӧ лэптӧмӧн; зэр войтъясыс визувтісны сылӧн розӧвӧй банбокъястіыс, и гӧлубӧй сӧдз синъеджыдъяса синъясас тӧдчис внимание да упорство.
Валентина сэтшӧм яснӧя аддзис тайӧ синъяссӧ да чужӧмсӧ, и сы мында вӧлі наын олӧмыс да томлуныс, мый став мукӧдторйыс быттьӧ вевттьысис руӧн, лои нереальнӧйӧн, чувствуйттӧмӧн.
Друг кыптысь тӧвру лэбыштіс му весьтті, став няньыс ловзис, копыртчис, кутіс кышакывны.
— Быттьӧ сійӧ висьталӧ: ставсӧ пӧ вермас шедӧдны морт! — шуис Василий.
Тӧлыс лэбыштіс да лӧнис, и бара луншӧр кадся чӧвлӧнь пуксис му весьтын.
Чӧв олігтыр мунісны Василий да Валентина джуджыд сю пӧвстӧд, коді стенаӧн моз сулаліс ӧтар-мӧдар боканыс.
Ылын тыдовтчисны кӧсынкаяс.
Фрося участок вылын пуис удж.
Пётр, коді вӧлі фотонегатив кодь аслас сьӧд чужӧмнас да шондісьыс быгалӧм синкымъяснас да юрсинас, уджаліс лобогрейкаӧн.
Дӧрӧм кизьяссӧ сійӧ вӧлі разьӧма да сосъяссӧ пуджӧма.
Латшкӧсіник ичӧтик лобогрейка морӧснас зырӧдіс-муніс джуджыд нянь вылӧ, и няньыс кывзысьӧмӧн бӧрыньтчис сы водзын, уси гырысь, сьӧкыд гыясӧн, ковёр моз вольсассис кок улӧ.
Бӧрсяньыс мунісны йиасьысьяс.
Идзас дорас тыдовтчывлісны сӧмын мугов киясыс, да частӧ кывлывліс Фроськалӧн гора гӧлӧсыс:
— Эй, мӧд номер!
Ӧдйӧджык вӧр!
— Да тані налӧн номеръяс! — шпыньмуніс Василий. — Абу звено — пулемётнӧй расчёт!
Пӧсялӧмысла пыр ёнджыка сьӧдӧдіс вӧв, пыр ӧдйӧджык наступайтіс няньлӧн топыд массив вылӧ лобогрейка, а Василий да Валентина сулалісны и эз вермыны пӧтны любуйтчӧмсьыс: сэтшӧм бура да ӧдйӧ уджалісны йиасьысьяс.
— Э-эй!
Пётр!
Ӧдйӧджык ытшкы! — горӧдлывліс Фроська.
— Коклябӧртӧ, али мый, ми кутам йиавлыны тэнсьыд?
Пётр видзӧдлывліс бӧрвылас, шпыньмунліс, чышкыштліс кымӧссьыс пӧсьсӧ.
— Дзикӧдз вӧвсӧ мучитісны нывъясыс! — гажаа норасис Василийлы Пётр. — Муджынсӧ ме налы водзвыв дасьті, а найӧ менӧ всё равно суӧдісны.
— Эновтны сёрнияс! — горӧдыштіс Фроська. — Давай, давай, нинӧм сулавны!
Фрося кымӧс вывті визувтісны пӧсялӧмысла посньыдик войтъяс, ӧшйылісны синкымъяс вевдорас, разнӧй синъяс весьтас, гӧлубӧй блузкаыс сьӧдӧдыштӧма да сибдӧма мыш бердас.
Сійӧ некодӧс эз аддзы, нинӧм эз кыв, эз видзӧдлы весиг Василий да Валентина вылӧ; сійӧ уджаліс машина моз точнӧя да артист моз увлекитчӧмӧн, коді первойысь ворсӧ радейтана роль, уджаліс яр сьӧлӧмӧн, кыдзи неприятель вылӧ наступайтысь боец.
Талун сійӧ первойысь петкӧдліс колхозыслы ставнас, а гашкӧ и районыслы ставнас, коді сійӧ сэтшӧмыс Евфросинья Блинова и мый сійӧ вермӧ вӧчны.
Сійӧ либӧ горӧдлывліс Пётр вылӧ: «Давай, давай!», либӧ бергӧдчывтӧг шыасьлывліс сыкӧд уджалысьяс дінӧ: «Энӧ кольччӧй, нывъяс!»
Сы вылӧ видзӧдігӧн Василий весиг кызӧктыштіс любӧысла:
— Э-эк!..
Лӧсьыд жӧ нылыс!..
Йиасьысьяс бӧрся кольтаясыс быттьӧ кыптылісны му увсьыс.
Коли минута бӧрся минута, а Василий да Валентина пыр на сулалісны и эз вермыны вештыны синнысӧ скоростницаяслӧн кыпыд удж вылысь.
Медбӧрти Пётр горӧдіс:
— Ӧбед!
Ӧбедайтісны сэні жӧ, му вылас, пусян пӧрт дорын.
Пётр ноксис лобогрейка дінын, а йиасьысьяс веськӧдісны мудзӧм мышъяссӧ да пуксисны оврагдорса кустъяс бокӧ.
Василий да Валентина матыстчисны на дінӧ да пуксисны орччӧн.
— Нывъяс, вот тайӧ удж! — ёна радлігтыр шуис Валентина.
— Талунсянь позьӧ лыддьыны, мый миян заводитчӧ настоящӧй ордйысьӧм.
— Да-а! — сьӧлӧм бурмӧмӧн нюжӧдіс Василий. — Вот и асланым скоростникъяс лоины колхозын! — И сэк жӧ сійӧ ошйысьыштіс ачыс аслыс:
— Миян районын ещӧ эз на вӧвны и абуӧсь татшӧм ӧдйӧ йиасьысьяс!
Газетаӧ, али мый, звӧнитлыны?
Мед миянлысь Евфросиньянымӧс снимайтасны...
— Мед инӧ снимайтасны, колӧ кӧ! — ньылыд шуис Фроська.
— Тэ эн зэв ышнясь! — ызйӧдіс сійӧс Пётр. — Тэнад став достижениеясыд — первойя комбайнӧдз.
Кык лун мысти воас му вылӧ комбайн — мый кольӧ тэнад рекордъясысь?
— Комбайнӧн планируйтӧма идравны квайтымын процент нянь.
Кольӧм нелямын процентас и менам рекордъяс тӧдчанаӧсь.
Веськыда идзапод вывті тэрмасьӧмӧн локтіс Любава.
Сійӧ кывлӧма Фроська удж йылысь да абу вермӧма кутны асьсӧ — ӧбед кадӧ котӧрӧн воис видзӧдлыны, уна-ӧ да кыдзи уджалӧмаӧсь.
— Видзӧдлы, Любава, да ассьыд йӧзтӧ вайӧдлы видзӧдлыны, кыдзи ӧні уджалӧны тані! — шуис Валентина.
— Не век миянлы велӧдчыны тіянлысь, ӧні и ті велӧдчӧй миянлысь! — серӧктіс Фроська.
— Но мый нӧ!
Вермӧмыс век жӧ лоӧ миян сайын.
Кыйтӧм дозмӧртӧ нинӧм на куштыны! — шуткаӧн вочавидзис Любава.
Но сылӧн тӧждысис сьӧлӧмыс.
— Пуксьы, видлы миянлысь сёянсӧ!
— Миян бурджык! — серӧктіс Любава.
— Миян тшын кӧра да кос тшак сора...
Тіян бригадаын татшӧмсӧ эз на и аддзывны!
Любава муніс, а мукӧдыс заводитісны ӧбедайтны.
Му кузя котӧртісны нывкаяс, Василий на пӧвстысь аддзис Катюшасӧ.
— Папа, папа! — горзіс сійӧ. — Ми шеп ӧктам, ме медся уна ӧкті!
Сылӧн ичӧтик ки-кокыс вӧлі парсассьӧмаӧсь идзаподъяснас, розӧвӧй банбокъясыс гожъялӧмаӧсь, быттьӧ сэтчӧ ляскысьӧма зарни чераньвез.
Кокньыдика дзирдалыштісны пыдӧстӧм лӧз синъясыс.
Василий казяліс, мый сійӧ дзик Ващурка кодь — сійӧ Авдотья кодь, кутшӧмӧн Василий аддзис сійӧс медводдзаысь.
Катюша радліс батьыс вылӧ, гӧграліс сы гӧгӧр да дугдывтӧг тёльгис-сёрнитіс.
Сійӧ чукӧртіс пу увъяс, коръяс, шепъяс да пуксис батьыс дінӧ:
— Папа, ворсыштам мекӧд шептӧн!
Сійӧ читкыртіс синъяссӧ да Авдотьялӧн кодь вӧсньыдик гӧлӧсӧн заводитіс сьывны:
Шептӧй, шептӧй,
Гӧлӧс шы сет тэ!
Василий босьтіс шепъяссӧ да зыравны мӧдіс найӧс ӧта-мӧд бердас дзик Катюша пель водзын.
Шепъясыс шарӧдчисны кокньыдик шумӧн.
— Сю!
Няньӧй!
Няньӧй! — радлігтыр горӧдіс Катюша. — А ӧні тэ, папа, куньтырт синъястӧ! — тшӧктіс сійӧ.
Небзьӧм сьӧлӧма да нюмъялысь Василий кунис синъяссӧ да гортӧм кыз гӧлӧсӧн кутіс мургыны:
Шептӧй, шептӧй,
Гӧлӧс шы сет тэ!
Дзик пель водзас кылісны паськыд коръяслӧн небыдика клопӧдчӧмъяс.
— Пипу! — тӧдіс Василий.
Некымын лун мысти Фроськалӧн портретыс да сы удж йылысь висьт петісны районнӧй газетаын.
Сійӧ жӧ лунся рытын Фроська дінӧ воис Пётр.
— Мыйла локтін? — аддзысигас шуис сылы Фроська.
Пывсян кӧджын тӧдса рыт бӧрын на костын лоины тешкодь отношениеяс.
Аски асывнас садьмӧм бӧрын Фроська казьтыліс став лоӧмтор йывсьыс и Пётр йылысь полӧмӧн да зывӧктӧмӧн.
Пётр некор сылы эз волы сьӧлӧм вылас, Фроська ызйӧдіс сійӧс вильышлун вӧсна, любопытство да аслыс лӧсялана ӧтчаяннӧй характер вӧсна.
Фроська жӧ мечтайтіс дзик мӧдпӧлӧс морт йылысь.
Эз шалопай кодь детинка ов сы вежӧрын, а кутшӧмкӧ тӧдтӧм на морт, кодлӧн ыджыд мужество да синны позьтӧм характер.
Сійӧ мортыслӧн вӧліны лэчыд синъяс, уна йӧз вылын командуйтны привыкнитӧм гӧлӧс и морӧсас орденъяс.
Татшӧм мортӧс виччысис Фроська, и сы вӧсна, мый тайӧ виччысяна мортсӧ босьтчыліс вежны дзик не сы кодь Пётр, Фроська синнас эз кут аддзыны Пётрӧс.
Сылы вукӧдтӧдз зывӧкӧсь вӧліны Пётрлӧн детинка сяма видыс и сылӧн синпӧвсӧ мудера читкыртан модаыс, и сійӧ лёк репутацияыс, кутшӧмӧс сійӧ петкӧдліс.
Фроська мустӧмтіс Пётрӧс сыысь, мый сійӧ воспользуйтчис нывлӧн здук дырся слаблунӧн да смелмӧдчис матыстчыны сы дінӧ, кӧть Пётрыс дзик абу сэтшӧм, кутшӧм сылы колӧ.
Фроська дась вӧлі любӧй ногӧн изведитны сійӧс свет вывсьыс.
Пётр эз гӧгӧрволы сылысь состояниесӧ.
«Ёсь да капризнӧй, чӧрт нылыд!» — думайтіс сійӧ Фроська йылысь.
Фроськалы кӧ эськӧ эз ковмы уджавны Пётркӧд ӧтлаын, сійӧ эськӧ пыр жӧ и ывдортчис сыысь да кутіс зывӧктӧмӧн казьтывны немвиччысьтӧм ӧзйылӧм йылысь, коді лолі кыкнанныслӧн.
Но найӧ уджалісны ӧтлаын да аддзысьлісны быд лун.
Пётрӧс бригадирӧ индӧмсянь найӧ отношениеясын тыдовтчис выль черта — найӧ лоины удж кузя ёртъясӧн.
Кыдзи кӧть эз чушъяв Фроська, но быд делӧ кузя ковмис сылы сёрнитчыны Пётркӧд, и быдпӧрйӧ сійӧ шензьӧмпырысь да недовольствуйтчӧмӧн век ёнджыка мӧдіс гӧгӧрвоны, мый Пётр абу нин сэтшӧм омӧль зон и абу лёк бригадир.
И Пётр сідзжӧ кутіс мӧдног видзӧдны Фроська вылӧ.
Сылы кажитчыны мӧдіс Фроська не прӧста пель вундысь да балуйтчӧм нылӧн, а аслас отсасьысьӧн, коді асруа да капризнӧй, но вермӧ путкылявны гӧраяс.
Быд сьӧкыд случайяс дырйи Пётр казьтыліс Фроська йылысь:
«Сэні Фросюшка отсалас, мездас аслас нывъяскӧд.
И сы моз некод оз вермы отсавны!»
И кутшӧма кӧть найӧ эз пинясьлыны, но Пётр тӧдіс, мый, Фроськаысь кындзи, некод сэтшӧма оз гӧгӧрво да оз поддержит сійӧс, а Фроська тӧдіс, мый Пётр кындзи некод оз куж сідзи организуйтны уджсӧ да используйтны сылысь способностьяссӧ.
Нинӧм вылӧ видзӧдтӧг, найӧ костын лунысь лун ёнмис соратничество чувство.
Фроська важмозыс жӧ крукасьлывліс Пётр дінӧ, лэптавліс нырсӧ, видчыліс да сёйӧмӧн сёйис сійӧс быдтор кузя да некутшӧм помкатӧг.
Пётр важмозыс жӧ грубӧя вочавидзліс сылы, но ставыс тайӧ вочасӧн пӧрлі прӧстӧй ёсялӧмӧ и эз нин некоднансӧ скӧрмӧдлы, а сӧмын гажӧдліс.
«Пинясьны сыкӧд позьӧ, да зато гажтӧмчыны оз позь... — думайтіс Пётр.
— И кутшӧм нывкӧд ещӧ позьӧ сідзи сӧветуйтчыны?
Аддзы сэтшӧмтӧ мӧдӧс!
Сӧмын сэтшӧмыс сійӧ.
Буретш меным вылӧ...»
Мукӧд нывъясыс сылы кажитчисны гажтӧмӧсь, нярӧсь.
«Быттьӧ дубыд теста...» — думайтіс на йылысь Пётр.
Фроська сідзжӧ пыр ӧтарӧ велаліс Пётр дінӧ да сюсьджыка мӧдіс видзӧдны сы бӧрся.
Пётрлӧн вӧлӧмаӧсь уна бур качествояс, и ӧтитор кузя сійӧ вӧлі явӧ вылынджык сійӧ тӧдтӧм морт сертиыс, кодӧс виччысьліс Фроська.
Пётр ставсьыс медбура тӧдіс сійӧс быд боксянь, сылысь капризъяссӧ, асныралӧмсӧ, збоялӧмсӧ, йӧзкӧд отношениеясын да удж вылын сылысь отчаянностьсӧ.
Кыдзи кутас видзӧдны сійӧ, тӧдтӧм да дыр виччысяна мортыс, Фроська выходкаяс да вежнясьӧм вылӧ?
Стенӧ кутас кайны сыысь, мӧдас велӧдны да перевоспитайтны?
Первойногыс кӧ найӧ пыр жӧ зыкӧ воасны, а мӧдногыс кӧ Фроська пышъяс сы дінысь гажтӧмысла.
А Пётр эз велӧдлы сійӧс и стенӧ эз кай.
Сійӧ либӧ чӧв оліс, либӧ бурпырысь серавліс да ёсьтӧдліс сійӧс, кыдзи и Фроська Пётрӧс.
И, збыльысь кӧ шуны, буретш та кузя и медся ёна кажитчыліс Фроськалы Пётр.
Фроська тайӧс эз петкӧдлы да грубиянитіс сылы воддза дорысь ёнджыка, но думайтіс сы йылысь пыр частӧджык, и став мукӧд зонъяскӧд сылы вӧлі гажтӧм.
Ксенофонтовна эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла вежсис сылӧн лэчыд нылыс.
Войдӧр Фроська гуляйтліс став зонъяскӧд, некод вылӧ эз видзӧдлы серьёзнӧя да шулывліс мамыслы:
— Меным некод абу дона!
Мед сӧмын эз вӧв гажтӧм меным, а мукӧдтор вылас сьӧлыштны!
Мукӧд дырйиыс, разнӧй рӧма сувтса синъяссӧ читкыртыштӧмӧн, Фроська немъяндысьтӧг шулывліс:
— Ме, мамук, радейта ветлӧдлыны дорйывтіыс.
И ог мыйкӧ вӧсна, а сідз...
Ачымӧс проверяйта: крепыд-ӧ менам юрӧй, оз-ӧ бергӧдчы сійӧ?
— Господи! — повзьывліс Ксенофонтовна.
— Дзикӧдз проверяйтчыссян ещӧ!
Сотчан!
— Месӧ?
Мамӧ, ме кӧрт!
Менӧ кӧть кутшӧм пачӧ эн сюй, ме ог сотчы, сӧмын шоналышта.
Ме сэтшӧм нывъястӧ ог радейт, кодъяс сись водзын вый моз сылӧны.
Ӧні Фроська лои рам да унджыкысьсӧ гортас пукавліс.
Зонъяс пӧвстысь некодкӧд эз гуляйт, а кор шочиника кодкӧ кӧ волывліс, Фроська петавліс кильчӧ вылас, но эз жмитчыв воддза моз зонъяс бердӧ, а стрӧга пукаліс да сёрнитіс серавтӧг да вежнясьтӧг.
— Мый йылысь нӧ ті сёрнитінныд рытывбыд? — юавліс мамыс.
— Олӧм йылысь... — друг думыштчӧмӧн шулывліс Фроська.
Ксенофонтовна эз гӧгӧрволы ассьыс разнӧй синъяса нывсӧ и весиг поліс сыысь.
Ксенофонтовнаӧс водз сетісны верӧссайӧ и нэм чӧжыс дӧжналісны сылы, мый сійӧ должен лоны мужикыслы вернӧй слугаӧн, сійӧ должен кӧть кыдзи, а чӧжны деньга.
Тайӧ кык истинасӧ сійӧ гӧгӧрвоис вывті бура и сідзи жӧ овны кӧсйис велӧдны Фроськаӧс.
Фроська шензьӧдіс мамсӧ.
Сійӧ чукӧртліс ас гӧгӧрыс зонъясӧс, петкӧдліс налысь вежсӧ, но жӧникъяс вылын серавліс и верӧссайӧ мунӧм йылысь эз думайтлы.
Кор некымын тӧлысь бӧрын первойяысь тыдовтчис Фроська порог дорын Пётр, сійӧ пыр жӧ чошкӧдіс пельяссӧ.
— Тэ мыйла локтін? — Пётр вылӧ кань моз чушнитіс Фроська.
— Босьті да и вои... — немтӧждысьтӧг шпыньмуніс Пётр. Сійӧ эз пыдди пукты Фроськалысь чушъялӧмсӧ да скӧрысь видзӧдӧмсӧ и кӧзяин моз прӧйдитіс сы комнатаӧ.
Пётрсянь ӧвтіс вина дукӧн, и киас сійӧ вайис преник да кампет тыра пакетъяс.
Асьсӧ сійӧ кутіс сідзи, кыдз быттьӧ воис аслас гортӧ, законнӧй гӧтыр дінӧ.
Фроська видзӧдліс пакетъяс вылас, гӧгӧрвоис да броткыштіс:
— Со мый!
Газетаӧ печатайтӧм кузя поздравитны воин!..
— Но кӧть и поздравитны! — бара шпыньмуніс Пётр.
— <ns>Вот эшӧ</ns>!
Кор ме тэнсьыд отсӧг корлі, сэки тэ меным эн отсав?
А ӧні, кор менӧ печатайтӧмаӧсь газетаӧ, тэ поздравитны воин?
Пётрлӧн чужӧмыс лои сэтшӧм, быттьӧ сійӧ ньӧти эз вӧв мыжа:
— А кор нӧ тэ корлін отсӧгсӧ?
— Кор думышті скоростнӧя йиасьны, сэки и корлі.
— Да сідзи ӧмӧй корлӧны?
Тэ ныртӧ вылӧ лэптін да меным командуйтан: «Ать-два!
Мед вӧлі ме ногӧн!»
Тэ кӧ эськӧ менсьым бур ногӧн корин, ме эськӧ эг ӧмӧй отсав тэныд?
— Вот эшӧ!
Кута ме тэнсьыд корны, кута тэ водзын копрасьны! — броткыштіс Фроська.
— Зэв тай тэ колан меным!..
И тэтӧг ставыс зэв бура артмис!
Фроська ветлӧдлыштіс комнатаӧд, скӧрысь вешталыштіс джаджсьыс гырничьяссӧ да уськӧдчис Пётр вылӧ выль вынӧн:
— Тэ мыйла локтін мися?!
Оз на тырмыны тэныд мукӧд нывъясыс?
Мыйла ме ордӧ волывлан?
Кори ме тэнӧ?!
— А мыйла ме мукӧд дінас муна?
Меным мукӧдыскӧд гажтӧм, — бурпырысь шуис Пётр, коді пукаліс лабичын стен бердас нёровтчӧмӧн.
— Мукӧдыскӧд ни шутитыштны, ни видчыны, ни зычитны...
Некутшӧм интерес абу на дорӧ ветлыны...
— Сідзкӧ тэ ме дінӧ пинясьны воин?
Бара тэсянь вина дук кылӧ!
Ок тэ, сэтшӧм-татшӧм пьянник!
Звеноын талун мешӧкъяс эз тырмыны, няньсӧ подолъясӧн новлім, а тэ, немъяндысьтӧм син, вина сысъялан!
Пётр нюммуніс:
— Вот, вот!..
Кырссьы, Фрося!
Та могысь и вои...
Лунтыр ветлӧдлі да думайті: мый мися меным оз тырмы талун?
Дум вылӧ уси: Фросюшкакӧд дзонь недель нин эг пинясьлы!
Вай, мися, ветла, сьӧлӧмӧс личӧдышта.
Могмӧд!
Та вӧсна и локті.
— Вот эшӧ!..
Аддзӧмыд гаж — пинясьны... — ньӧжйӧджык нин медбӧръяысь броткыштіс Фроська, шпыньмуніс да пуксис лабичӧ преник сёйны.
Сійӧ сёйис кык преник да синбӧжнас видзӧдліс Пётр вылӧ.
Сылӧн долыда, смела да бурпырысь видзӧдӧмыс кажитчис Фроськалы.
Сійӧ бергӧдчис Пётрлань да юаліс:
— Тшака пирӧг он кӧсйы сёйыштны?
Кор воис Ксенофонтовна гортас, сійӧ аддзис, кутшӧм мирнӧя найӧ юӧны чай.
Ӧтчыд, кор самӧй пӧся муніс нянь идралӧм, сентябрь тӧлысся мича рытын, Василий пырис правлениеӧ.
Настроениеыс сылӧн вӧлі кыпыд: уборка муніс бура.
Заводитісны нин сдайтны нянь да мӧдӧдісны первойя праздничнӧй обоз, пуксисны зарни лунъяс, колхозникъяслӧн настроениеыс вӧлі вывті бур, ставыс муніс лючки-ладнӧ да, кыдзи шулывліс Василий, «гӧгыльтчис самокат моз».
Кыдзи и век, пырӧм бӧрас сійӧ первой видзӧдліс барометр вылӧ, и пыр жӧ сылӧн лӧнь да кыпыд состояниеыс вежсис тревогаӧн.
Барометрыс петкӧдліс бушков.
Ичӧтик комнатаыс, кӧні вӧліны пу скамьяяс, кумачӧн вевттьӧм пызан, стенъясас ӧшлӧм графикъяс да сводкаяс, ӧти здукӧн воштіс мирнӧй видсӧ да лои боевӧй штабӧн.
Василий вӧрзьӧдчытӧг сулаліс барометр водзын, синкымъяссӧ кӧрӧма да синъяссӧ читкыртӧма.
Сійӧ думайтіс положение йылысь.
Колӧ вӧлі пыр жӧ ставсӧ выльног лӧсьӧдны, пыр жӧ эновтчыны важ график кузя уджалӧмысь да вӧчны выльӧс, пыр жӧ решитны, кытчӧ мӧдӧдны йӧзсӧ да унаӧс-ӧ.
Барометр стрелкалӧн ӧтчыд вӧрзьӧдчӧмыс вежис колхознӧй олӧмлысь став мунанногсӧ, но Василийлы эз вӧв дӧсаднӧ таысь.
Татшӧм здукъясас сійӧ вӧлі энергичнӧйӧн, находчивӧйӧн да зэвтліс ас пытшсьыс став вынсӧ.
Весиг вежсьыліс сылӧн чужӧмыс.
Мылькъя кымӧс вӧснаыс да сьӧд синъяснас зумыша видзӧдӧм вӧснаыс сылӧн чужӧмыс векджык кажитчыліс жугыльӧн, но решительнӧй да напряжённӧй минутаясӧ сійӧ друг лоліс томӧн, долыдӧн, «атаманлӧн кодьӧн», кыдзи шуліс Андрей.
Ставсӧ сразу гӧгӧрбок артыштӧмӧн Василий гӧгӧрвоис, мый медся ыджыд опасность грӧзитӧ Алёша мулы, кӧні шепъясыс вӧліны медся гырысьӧсь да воӧмаӧсь.
Ӧшиньӧд сійӧ аддзис Любаваӧс да чукӧстіс сійӧс:
— Любава, барометр петкӧдлӧ гымалӧмӧн зэрӧм.
Пырысь-пыр жӧ став йӧзсӧ мӧдӧдны Алёша му вылӧ, мӧд участокӧ.
Сэні няньыс бур и дзикӧдз нин воӧма, пола, мед эськӧ эз киссьы зэрӧм вӧснаыс.
Муяс вылӧ петасны ставӧн: и полеводъяс, и животноводъяс, и челядь.
Медвойдӧр помалам нянь идралӧмсӧ Алёша му вылысь, сэсся мунам витӧд участокӧ.
Войбыдӧн и помалам.
Любавалӧн стрӧг чужӧмыс ловзьыштіс.
Кӧть Василий ыстӧ сылысь звеносӧ соперница Фроськалы отсӧг вылӧ, Любава нинӧм эз шу паныд, а сӧмын юаліс:
— А кыдзи нӧ тэчсьынысӧ пемыднас, Василий Кузьмич?
— Пӧнаръяс эмӧсь, югзьӧдам.
Мун регыдджык, эн ылав!
Дас минута мысти ачым лоа му вылын.
Любава муніс.
Ӧшинь увті муніс Серёжа-сержант.
— Серёжа! — ӧшиньсянь горӧдіс Василий.
Сійӧ матыстчис, друг веськыда сувтіс да шуткаӧн моз рапортуйтіс:
— Вои тіян приказание серти!
— Вот мый, другӧ: кымӧр матыстчӧ, барометрлӧн стрелка лэччӧ увлань, став сертиыс тыдалӧ, бара кутас зэрасьны.
Му пыр мед мунас тайӧ гожӧмыс!
Лунын вундыны да йиасьны, войнас кыскавны да тэчны сёрӧмӧ!
Ӧти здукӧн жӧ петкӧд бригадатӧ ставнас!
— Ме дась, — шуис Серёжа.
— Но мый шуас Авдотья Тихоновна.
Первой здукнас Василий весиг эз гӧгӧрво, код йылысь мунӧ сёрниыс.
Сэсся сійӧ гӧгӧрвоис, мый Авдотья Тихоновна — сійӧ жӧ аслас Авдотьяыс, и шензьыштіс.
Тадзи сійӧ шензьывліс унаысь нин, но шензьӧмыс сыысь эз чинлы.
Вывті крепыда вужъяссьӧма сы пытшкын Авдотья йылысь воддза представлениеыс.
Серёжа шуӧм серти артмыліс сідзи, мый сылы Авдотьяыс — Василийлӧн вӧвлӧм гӧтырыс да колхозса животноводствоӧн заведуйтысь — вӧлі вылынджык Василий серти.
— Ме тэныд председатель али коді? — скӧрысь букыштчис Василий.
— Да ме абу прӧтив, Василий Кузьмич, но ӧд Авдотья Тихоновналӧн аслас планъяс.
Миян бригада ӧні силосуйтчӧ да клевер идралӧ.
Авдотья кӧдзліс фермаыслы клевер.
— Чӧртыс мед нуас силостӧ да клевертӧ! — дженьыда, но яснӧя шуис Василий.
Серёжа-сержант нюммуніс: сылы кажитчис председательлӧн энергичнӧя шуӧм сёрни оборотыс, но чорыда сулаліс аслас кыв вылын:
— Мый Авдотья Тихоновна шуас.
— Сійӧ ылын, клевер му вылын, ме сійӧс виччысьны ог кут, а тэ гӧгӧрво менсьым дисциплина да мун Алёша му вылӧ.
Пом!
Давай эн мӧмъяв!
Серёжа муніс, а Василий век на чувствуйтіс асьсӧ неуна шӧйӧвошӧм мортӧн.
Сылы век кажитчыліс, мый Авдотья — сылӧн юкӧн, быттьӧкӧ киыс либӧ кокыс.
Сы пытшкын зэв крепыда оліс тайӧ ощущениеыс, и весиг ӧні, кор Авдотья оліс сыысь торйӧн, эновтіс сійӧс, Василий пыр на ещӧ эз вермы мездысьны тайӧ чувствосьыс.
Ки вермас «тшыксьыны» и весиг дзикӧдз бырны. Кӧть тайӧ и омӧльтор, но гӧгӧрвоана да лоны вермана явление.
Но сійӧ, мый телӧысь торйӧдӧм ки вермас овмӧдчыны торйӧн, тырвыйӧ самостоятельнӧй олӧмӧн, вӧлі сверхъестественнӧй да дзик гӧгӧрвотӧм явлениеӧн.
Василий эз вермы вежӧртны и сійӧтор, мыйла тайӧс йӧзыс оз аддзыны: найӧ оз гӧгӧрвоны, мый Авдотья — сійӧ аслас, Василийлӧн, прӧстӧ гӧтыр, мед кӧть и торйӧдчӧма, прӧстӧ Дуняшка, сы организмлӧн кутшӧмкӧ неудачнӧй придаток.
Василийлы шензьӧм вылӧ, йӧзыс оз казявны тайӧ збыль обстоятельствосӧ, шуӧны Дуняшкасӧ Авдотья Тихоновнаӧн да арталӧны, мый Авдотья имеитӧ кутшӧмкӧ самостоятельнӧй значение Василийысь торйӧн.
И дзик нин некытчӧ лӧсявтӧмӧн кажитчис сійӧтор, мый фермаын кывзысисны Авдотьялысь да уважайтісны сійӧс Василий дорысь чуть ли эз ёнджыка.
Авдотьякӧд торйӧдчӧмсянь Василий вӧчис уна шензьӧдана открытие.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый Авдотья — зарни уджалысь и веськӧдлӧ став колхознӧй животноводствоӧн.
Василий тӧдіс, мый Авдотья уджалӧ бура, но мыйлакӧ эз казявлы тайӧс, а главнӧйыс — эз аддзыв та кузя сылысь некутшӧм заслуга.
Василий вештывліс ас щӧт вылас сылысь став достижениеяссӧ: Авдотья вӧлі сылӧн гӧтыр и, сідзкӧ, эз имеит право уджавны лёка.
Тайӧ вӧлі сідзи гӧгӧрвоана.
— Ме абу мукӧд председательяс кодь, кодъяслӧн бабаясныс паччӧр вылын нюжмасьӧны, — ошйысьліс сійӧ. — Менам Авдотья быд сьӧкыд удж вылӧ первойӧн петӧ!
Василий лыддис, мый тайӧ абу Авдотьялӧн заслугаясыс, а сылӧн аслас, и объясняйтіс эз сылӧн, а аслас зэв бур качествоясӧн.
Сы вӧсна сійӧ некор эз ошкыв Авдотьяӧс и пӧшти эз казявлы сылысь уджсӧ.
Но Авдотья муніс сы дінысь и уджавны мӧдіс эз омӧльджыка, а бурджыка.
Ӧні Василий эз нин вермы не аддзыны тайӧс, эз вермы шуны тайӧс аслас заслугаясӧн и падмис.
Падмӧм дорас тшӧтш ӧтувтчис ошкӧм да весиг ёна радуйтчӧм.
«И кыдзи сійӧ сэтшӧм бурасӧ сяммӧ? — думайтіс сійӧ. — Ӧд и некор оз горӧдлы, чорыда некор оз шулы, а став фермаыс сылысь зэв бура кывзысьӧ.
Пӧжалуй, мӧд татшӧм уджалысьӧс колхозысь он аддзы».
Торъя здукъясӧ Василийлӧн кыптывліс аслыспӧлӧс чувство — сійӧ вежавліс авторитет вылас, кодӧс шедӧдіс колхозын Авдотья шумиттӧг, горзытӧг, кыдзкӧ зэв рама да зумыда.
Василий кутіс выльног видзӧдны Авдотья вылӧ: сылы окота вӧлі тӧдмавны гӧтырыслысь секретсӧ, медым аслас уджын вӧчны сы ногӧн жӧ.
Сійӧ пыр частӧджык думайтліс Авдотья йылысь, и мӧвпъясыс сылӧн вӧліны неяснӧйӧсь, тревожнӧйӧсь и аслыс помӧдз гӧгӧрвотӧмӧсь на.
Серёжа-сержанткӧд сёрниыс шызьӧдіс тайӧ мӧвпъяссӧ, но Василийлы некор вӧлі думайтнысӧ: колӧ вӧлі пыр жӧ мӧдног организуйтны уджсӧ, выль местаясӧ сувтӧдавны йӧзсӧ.
Кор сійӧ внутренньӧй телефон кузя заводитіс сёрнитны гумладорсакӧд, пырис Авдотья да сувтіс пызан дорас.
Сійӧ виччысис Василийлысь сёрнитӧм помалӧмсӧ, пуктіс кияссӧ морӧс вылас да шуис:
— Тайӧ нӧ кыдзи, Василь Кузьмич?
Кӧзяин ме аслам фермаын али абу?
— Коді талы паныд шуас?
— Да тэ жӧ и шуан!
Ме йӧзсӧ ӧтилаӧ ыста, а тэ, менсьым юавтӧг, мӧдлаӧ.
Кутшӧм нӧ тайӧ удж?
— А кытысь тэнӧ корсьнысӧ?
Меным шуисны, мый тэ клевер дорын, а виччысьнысӧ меным некор.
Со, видзӧд, сімсьӧд кымӧр кыпӧдчӧ!
Миянлы ӧні быд минута сулалӧ центнер нянь.
Вай кор силосуйтчысьястӧ да клевер му вылысь йӧзтӧ да ысты нянь идравны.
— Силосуйтчысьясӧс ме ыста, а клевер му вылысь ог сӧгласитчы! — и сылӧн позаыс и челядьлӧн кодь омӧля тӧдчысь, кокньыдіник чертаяса гожъялӧм чужӧмыс петкӧдлісны венны позьтӧм решительность.
Василий вунӧдіс вочавидзны сылы да видзӧдліс сы вылӧ.
Кор сылы войдӧр шулывлісны, мый сылӧн гӧтырыс лӧсьыдджык лоӧма либӧ омӧльтчӧма, сійӧ шензьывліс.
Василийлы сійӧ эз вӧв мичаӧн, эз мисьтӧмӧн, а аслас собственнӧй рӧднӧй Дуняшкаӧн, кодлысь тӧдіс быд чукыр.
Ӧні сійӧ сідзжӧ эз гӧгӧрво, мича али абу Авдотьяыс, но бура аддзис, мый чужӧм вылас сійӧ лӧсьыд.
Тайӧ дзик нин эз вӧв мыжа мортлӧн кодь бокӧ видзӧдысь, повзьӧм чужӧм, кутшӧмӧс Василий велаліс аддзыны ӧтлаын оліганыс медбӧръя тӧлысьяснас да кутшӧмӧс сійӧ эз радейтлы.
Ӧні Авдотья видзӧдіс веськыда да спокойнӧя.
Но тайӧ спокойнӧй чужӧм вылас друг тыдовтчис сэтшӧм выражение, быттьӧкӧ сійӧс мыйкӧ мучитіс.
Кажитчӧ, сійӧ вунӧдӧма ферма йывсьыс да кутшӧмкӧ гажтӧм синъясӧн видзӧдіс Василийлы морӧсас.
«Мый сійӧ сэтысь аддзӧма?»
Василий малыштіс дӧрӧм воротсӧ, и сылы ки улас сюри ӧти сунис йылын ӧшалысь орӧм кизь.
Кӧть Авдотья и эз шогсьы мужикыскӧд торйӧдчӧм кузя и сы дінысь ассьыс мунӧмсӧ лыддис правильнӧйӧн, Василийлӧн «лэдзчысьӧмыс» быдпӧрйӧ бытшкыліс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Найӧ видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс, дзик ӧти здукӧн гӧгӧрвоисны мӧда-мӧдныслысь ставсӧ да думсьыныс уськӧдчисны мӧда-мӧд дінас.
Но тайӧ здукыс прӧйдитіс тӧдчытӧг.
Василий нетшыштіс кизьсӧ да пуктіс зептас.
Челядь моз вомдоръяссӧ муртса чургӧдыштӧмӧн Авдотья ышловзис, и здук кежлӧ орлӧм сёрниыс заводитчис выльысь:
— Коран и силосуйтчысьясӧс и клевер идралысьясӧс, колӧ кӧ!
Тані и сёрнитнысӧ нинӧмла!
Бара кӧ зэрны мӧдас недель чӧж — нянь вошӧ.
Али он гӧгӧрво?..
— Вася... — пӧръяссьыліс сійӧ да пыр жӧ бӧр веськӧдіс: — Василий Кузьмич, да ӧд клеверыд пропадитас жӧ!
Ӧд кӧйдыс клеверыс весиг сьӧдӧдӧма нин!
Кӧть тэ мый эн вӧч, а клевер дорысь йӧзӧс ме ог сет.
Клеверыс ӧд зӧлӧта дорысь донаджык.
— Клеверъясыд тэнад абу уна воӧмаӧсь.
Зэригчӧжыс сулаласны.
Тані нянь пропадайтӧ, а тэ...
— Да кыдзи сідз — клеверъяс эз воны?!
Ме жӧ висьтала, сьӧдӧдӧмаӧсь!
Воис Валентина да пырысь-пыр сувтіс Авдотья дор.
— Но вот! — шуис сійӧ да нинӧм вылӧ надейтчытӧм моз ӧвтыштіс кинас.
— Но, сідзи ме и тӧді!
И быдлаын ӧтитор.
Висьталан, висьталан, висьталан — ставыс весьшӧрӧ!
Февральса пленумлысь постановлениесӧ тэ лыддьылін?
— Но, лыддьылі!
Сійӧ и ачыс нин гӧгӧрвоис, мый сетіс бура думышттӧм распоряжение, да скӧрмис ас вылас сыысь, мый Алёша участокӧн увлекитчӧм вӧсна эз прӧверит, кутшӧмджыкӧсь клеверъясыс, да эз думышт бура, кыдзи мый вӧчны.
Вежӧрнас сійӧ бура гӧгӧрволіс уна вося турунъяслысь тӧдчанлунсӧ, но сылӧн эз вӧв клевер дінӧ сэтшӧм, кыдзи сійӧ шулывліс, «тӧждлуныс», кутшӧм вӧлі няньяс дінӧ.
Сю Василийлы вӧлі рӧднӧйӧн, зэв матыссаӧн, сійӧ ичӧтдырсяньыс велалӧма кывны сылысь кышакылӧмсӧ, дуксӧ, велалӧма артавны сійӧс вердысьӧн да бур олӧмлы подулӧн.
Клеверъяс жӧ вӧліны, позьӧ шуны, выль делӧӧн, сійӧ уна лыддьыліс налӧн тӧдчанлун йылысь, но тайӧ тӧдчанлунсӧ эз на аддзы аслас синъясӧн да эз на видлы аслас киясӧн.
«Бара ме тайӧ клевер йывсьыс вунӧді, — думайтіс сійӧ, — некыдзи сійӧ оз йидж сьӧлӧмӧдз.
Кор ме сы вылӧ видзӧдлі?
Некымын лун сайын.
Сэки сійӧ абу на вӧлі воӧма».
Эз вӧв лӧсьыд висьтавны аслас ӧшибка йылысь, ещӧ лӧсьыдтӧмджык сы вӧсна, мый сійӧс веніс Авдотья.
«Валентина оз зевайт ёсьтӧдлыны менӧ!» — думайтіс Василий.
Валентина збыльысь эз зевайт ёсьтӧдлӧмысь:
— Мый шуӧма клевер йылысь постановлениеын?
Став видзму овмӧслы клевер имеитӧ вывті ыджыд тӧдчанлун, а миян подзолистӧй почваяслы — тайӧ ставыс, ыджыд урожайяс босьтӧм вылӧ залог.
Миянлы сюыд — сійӧ талунъя, клеверыд — сійӧ будущӧй!
Валентина матыстчис Василий дінӧ, тыдалӧ, думыштіс сійӧс пыркӧдыштны кыдзи колӧ, заводитіс сійӧс ёсьтӧдлыны сідзи, кыдзи сӧмын сійӧ кужліс скӧрмылігъяс дырйи.
— Клевер витпӧв донаджык сюысь, но сю, тэ ногӧн, колӧ идравны медводз, а клевер йылысь тэнад некутшӧм тӧждысьӧм абу!
Сю — сійӧ нянь, а клевер — сійӧ прӧстӧ... ёг турун!
Тадзи, тэ ногӧн?
Вот тэнад логикаыд, Василий Кузьмич!
А ещӧ шусьӧ кӧзяинӧн!
Будённый нима колхозын тадзи жӧ видзӧдӧны.
Но ӧд сэні кӧть председательыс беспартийнӧй!
А ӧд тэнад зептад партийнӧй билет!
— Бара партийнӧй билет! — ӧзйис Василий. — Велалӧмыд тэ быд сёрнитігӧн казьтывны партийнӧй билет йылысь!
Мыйкӧ кӧ лоис — партийнӧй билет!
Вӧрлэдзӧм — партийнӧй билет!
Клевер — партийнӧй билет!
Нянь сдайтӧм — бара партийнӧй билет!
Тэ тайӧ йӧйталана привычкатӧ шыбит!
Тэ менам партийнӧй билет йылысь эн казьтыв.
— Интереснӧ, мый нӧ меным сідзкӧ колӧ казьтывнысӧ? — явӧ шензьыштіс Валентина. — Тӧдны кӧ кӧсъян, то тэнад сьӧлӧм бердӧдз мукӧдногӧн он воӧдчы!
Тэнад сьӧлӧм бердӧдз ӧти туй — партийнӧй билет пыр.
И ме тэнад партийнӧй билет йылысь казьтылі и кута казьтывны!
Клевер кӧть, нянь сдайтӧм кӧть, удобрение кӧть — всё равно тэ быд делӧын должен действуйтны кыдзи коммунист!
Ме агротехника кузя тэнсьыд кута требуйтны нёльпӧв унджык: кыдзи председательлысь — ӧтипӧв, а кыдзи коммунистлысь — куимпӧв.
Василий лэдзис юрсӧ пызанйор дорӧ, нускыштіс сэні, броткигтырйи грымакылыштіс щӧтіӧн, рулеткаясӧн, линейкаясӧн, сэсся веніс асьсӧ да друг лэптіс юрсӧ.
— Уна-ӧ ещӧ тэнад коли идравны... клевертӧ?..
Авдотья веніс сійӧс, и Василийлы эз вӧв лӧсьыд та вӧсна, но Авдотья эз ышнясь аслас вермӧмӧн, а пыр жӧ сёрнитны мӧдіс зэв мелі, кывзысян гӧлӧсӧн:
— Кӧйдыс вылас абу нин сэтшӧм уна, <ns>Васень...</ns> Василь Кузьмич.
Ёнджыка кӧ босьтчывны — час кык уджавны...
Му вылӧ петісны ставӧн: полеводъяс, животноводъяс, огородникъяс да весиг Лена аслас школьникъяскӧд.
— Мефодьич, тэныд став сиктсӧ стӧрӧжитны! — шуис стариклы Василий. — Сикт сулалӧ тыртӧм, кай каланча вылӧ да видзӧд бинокльӧн кыкнан синнад!
Мефодьич кывзысьӧмӧн кайис пӧжарнӧй каланча вылӧ да сьӧрсьыс босьтіс Тоша Бузыкинлысь полевӧй бинокльсӧ.
Каланча вывсянь тыдалісны бус кымӧръяс пӧвстын сулалысь тыртӧм сикт да муяс, кӧні тыдалісны уна рӧма блузкаяс да кӧсынкаяс.
Шондіыс вӧлі лэччӧ нин, а эз ыркав.
Бусӧн ӧвтысь, вӧрзьывтӧм воздухыс эз кӧдзав, но ульсалыштіс да сьӧктаммис.
Жар улын лигышмунӧм пуяс вынтӧг ӧшӧдӧмаӧсь буслаыс сьӧдӧдӧм лапъяссӧ, и весиг пипуяс эз кышакывны коръяснас да сулалісны вӧвлытӧм чӧла, унмовсьӧмаӧсь.
Кысянькӧ тӧдлытӧг воис да вевттис став небесасӧ еджыд вевттьӧд, а шонді лэччанінлӧн векньыдик полосаыс лои ещӧ сукджыкӧн да гӧрдджыкӧн.
Ӧзйисны гумладоръясын чусыдкодь гӧрдов бияс, машинаяссӧ югдӧдісны фараяс, сы вӧсна мый вӧрын пемдіс нин.
Пипу да кыдз пу расъясын лои рӧмыд, и сӧмын козъяслӧн пикаяс кодь йывъясыс сатшӧмаӧсь сукмӧм воздухас.
Асыввылын тыдовтчис векньыдик сьӧд полоса: ньӧжйӧник локтіс кымӧр.
Муяс вылӧ да участокъясӧ став йӧзсӧ мӧдӧдалӧм да сувтӧдалӧм бӧрын Василий бӧр воис правлениеӧ.
Сійӧ сулаліс тыртӧм комната шӧрын, кокъяссӧ тажгӧдӧмӧн, юрсӧ пӧлыньтӧмӧн, лыддьӧдліс вежӧрас ставсӧ, мый вӧчис сійӧ, и лыддьӧдлӧмыскӧд ӧттшӧтш ӧти бӧрся мӧдӧс нюкыльтавліс сьӧдӧдӧм, гожъялӧм чуньяссӧ.
— Алёша му вылын кык лобогрейка...
Эм... — Сійӧ кусыньтіс певсӧ.
— Сэтчӧ жӧ Авдотьякӧд мӧдӧдӧма огородникъясӧс да животноводъясӧс киӧн вундыны.
Порядок, — кусыньтіс сійӧ водз чуньсӧ.
— Гумладорын Матвеич, позьӧ надейтчыны.
Сёрӧм тэчӧ Яснев.
Бур.
Кольта кыскавны содтӧд сетӧма нёль вӧв.
Эштӧдам, — став витнан чуньсӧ вӧлі кусыньтӧма.
Сійӧ лэптіс кулаксӧ, видзӧдліс сы вылӧ да ыршасис ылын локтысь кымӧр вылӧ:
— Выныд оз судзсьы!
Но Василий эз вӧв спокойнӧй.
Сійӧ прӧйдитіс комнататі да кутіс бергӧдлыны телефоннӧй аппаратлысь воропсӧ.
— Станция!
Станция!
А, мед тэнӧ!
Кытчӧ тэ вошин?
Барышня!
Станция!
Алло!
МТС!
Вайлы МТС-ӧс!
Телефон дорӧ матыстчис Прохарченко.
— Прохарченко ёрт!
Тайӧ Бортников сёрнитӧ, Первомайскӧйысь.
Тэ менсьым бура кылан?..
Алло!
Миян вылӧ кымӧр локтӧ, Прохарченко ёрт.
Барометр петкӧдлӧ «бушков».
Алло!
Прохарченко ёрт, ме став йӧзӧс мӧдӧді му вылӧ, а тэнсьыд кора — ысты содтӧд тяжёлӧй артиллериятӧ!..
Алло!
Алло!
Оз кыв...
Да, ме тӧда, мый графикысь да планысь вылынджык...
Тӧда, мый график серти тіянӧс виччысьны куим лун мысти.
Да ӧд лёктор вермас лоны.
Миян Алёша му вылын сэтшӧм урожай, кутшӧмыс сельсӧвет пасьталаын абу.
Тэ эськӧ мед видзӧдлін...
Да...
Да...
Ӧти прӧст?
Войын нянь идралӧм вылӧ лӧсьӧдӧма?
Вот и бур...
Жугалӧма?
А пӧчинитны оз позь?
А комбайнеръяс да трактористъяс сэні эмӧсь?..
Ӧти?..
Куим сутки чӧж эз узьлы?
Но и мый!
Нёльӧдӧс оз узь!..
Гӧсть?
Но и мый нӧ, гӧсть кӧ?
Кутшӧм ӧні гӧстьяс!..
Аслым сыкӧд сёрнитыштны?
Вайлы сійӧс татчӧ!
А коді сэтшӧмыс?..
Мый, мися, сылӧн овыс? — Телефон трубкаын гӧлӧс ланьтіс, сэсся мыйкӧ броткыштіс гӧгӧрвотӧмӧс.
— Овсӧ висьтав!
Овсӧ, мися, висьтав! — горзіс Василий.
— Степан Мохов...
А-а...
Да... — джӧмдыштліс сійӧ.
— А сэсся сэні некод абу...
Но, всё равно...
Вайлы татчӧ Моховсӧ...
Василий виччысис, видзӧдіс ӧшиньӧд ылын тыдалысь пемыдлӧз кымӧр полоса вылӧ да думайтіс:
«А, чӧртыс эськӧ мед нуис кымӧрсӧ!..
Кӧдза кадсянь зэр виччысим — мед кӧть эськӧ кымӧр чир, а ӧні, самӧй нянь идралігӧн, сэні быттьӧкӧ и вӧлӧма, немвиччысьтӧг-немдумайттӧг.
Сэні сімсьӧд кымӧр, му вылын идравтӧм нянь, а МТС-ын став комбайнеръяс да трактористъяс пӧвстысь, быттьӧкӧ нарошнӧ, сӧмын ӧтнас Степан Мохов, и сійӧ гӧститны воӧма.
Аддзӧма кад гӧститны!
Кыдзи сыкӧд сёрнитнысӧ?
Оз лок...
А мыйла сылы не локнысӧ.
Висьтала сылы.
Оз вермы сійӧ не локны!».
— Кывза! — трубкаын кыліс Степанлӧн тӧдса, рам, но яснӧй гӧлӧс.
Василий кызӧктіс, чукӧртіс став вынсӧ:
— Видза олан, Степан Никитич...
— Олан-вылан, Василий Кузьмич...
Василий бара падмис.
Мӧвпъясыс югнитісны чардби моз:
«Кыдзи сыкӧд сёрнитны?
Копрасьны муӧдз?
Кевмысьны?
Нинӧмла!
Висьтавны, кутшӧм делӧыс, — и ставыс...»
— Вот кутшӧм мог менам тэ дінӧ, Степан Никитич.
Миянлань локтӧ кымӧр, барометр петкӧдлӧ «бушков», а нянь идралӧм мунӧ самӧй пӧся.
Алёша му вылысь джынсӧ на идралӧма.
Няньыс сӧмын на воис, тэрмасьны эськӧ некытчӧ, да пола — зэрасьны кутас.
Мед кӧть Алёша му вылысь помавны.
Он-ӧ тэ волы отсыштны тавой?
Телефон трубкаын нинӧм эз кыв.
Василий виччысис, пыр ёнджыка чабыртліс трубкасӧ.
Коркӧ Степан шыасис гортӧм гӧлӧсӧн:
— Комбайныс торксьӧма...
Збыль, жугалӧма омӧлика.
Ветла пӧчинитны...
Час пӧчинитӧм вылӧ, час локтӧм вылӧ, час кык мысти воа.
— Ме тэ вылӧ надейтча, Степан Никитич.
Кута виччысьны.
Кык час мысти Василий муніс му вылӧ.
Ывла вылын вӧлі дзик нин пемыд.
Сійӧ кайис нӧрыс йылӧ да здук кежлӧ сувтыштліс.
Тӧлысьтӧм, пемыд, кымӧрӧн джынвыйӧ тупкӧм небеса улын дзувъялісны бияс.
Яръюгыда дзирдалісны му вылын кык гумладор — Первомайскӧй колхозлӧн да орчча колхозлӧн.
Пемыд пӧвстысь пӧнаръяс би улын тыдовтчылісны ёсь йыла джуджыд сёрӧмъяс, шырбияс моз дзирдалісны лобогрейкаясӧ крепитӧм пӧнаръяс да йиасьысьяслӧн ичӧтик ручнӧй пӧнаръяс.
Живъялісны син ёран фараяса машинаяс.
Муыс вераліс да дзирдаліс биясӧн, быттьӧкӧ сійӧ ловзьӧма да сэні мунӧ праздник.
Асыввывсянь пӧльтіс тӧв.
Тӧлыс вӧлі ыджыд, шыбласис ӧтарӧ-мӧдарӧ, кыпӧдіс буссӧ, и сылӧн вын улас шувгис матысса вӧр.
Комбайнлысь яръюгыд бияссӧ Василий аддзис ылысянь на да мӧдіс тэрмасьӧмӧн мунны.
Ачыс комбайныс эз тыдав, сӧмын ньӧжйӧник кывтісны прожекторъяссянь да электрическӧй лампочкаяссянь усьысь еджыд би кольтаясыс, смела орйӧдлісны пемыдсӧ, кокньыдика едждӧдлісны гыалысь помтӧм няньсӧ да еджыд лента кодь туйсӧ.
«Сӧмын на воӧ!» — артыштіс Василий.
Биясыс немвиччысьтӧг сувтісны.
Василий ӧдйӧджык мӧдіс восьлавны.
Кор сійӧ матыстчис нин комбайн дінӧ, кыськӧ туйдорса кустъяс пӧвстысь быйкнитіс-петіс Степан.
Василий пыр жӧ сійӧс тӧдіс пемыдінсьыс, но эз омӧля тыдалысь нюзмунӧм пельпомъяс сертиыс да топалӧм банбокъяс сертиыс, а аслас сьӧлӧм тіпкӧм серти.
— Коді сэні?
— Видза олан, Степан Никитич.
— Олан-вылан, Василий Кузьмич.
Сійӧ ылӧ кольӧм кадсяньыс найӧ первойысь аддзысисны пемыдінын ас кежаныс да сулалісны пӧшти дзик орччӧн.
Степан первойӧн торкис чӧв олӧмсӧ:
— Ме тіян йӧзла ветлі...
Ме ӧтнам, бригадатӧг...
— Миян йӧз вежасны тэнсьыд...
Найӧ эстӧнӧсь, нӧрысъяс саяс...
— Ме кори нин...
Кылан, шумитӧны?...
Локтӧны!
Кытӧнкӧ пемыд пӧвстас кылісны матыстчысь гӧлӧсъяс.
Степан кайис комбайн мостик вылӧ да кутчысис штурвал бердӧ.
Пӧнар югӧр улын тыдалісны Степанлӧн напряжённӧй да спокойнӧй чужӧмыс, сылӧн стрӧг синъясыс да синкым вевдорса лыясыс.
Василий видзӧдіс Степан вылӧ да думайтіс:
«Вот и аддзысим!»
Сійӧ лунсяньыс, кор Василий коли ӧтнас, сійӧ аддзысис Степанкӧд первойысь на.
Курыд шог войясын велавтӧг ӧткӧн олігӧн, кор шогсӧ вӧтлӧм могысь сійӧ юлывліс стӧканъясӧн вина и век жӧ эз вермыв унмовсьлыны, сылысь сьӧлӧмсӧ йирис Степан вылӧ лӧг петӧм.
«Пежӧсьтіс, стервоыд, миянлысь олӧмнымӧс.
И мыйӧн сійӧ мусаммӧма менам Авдотьялы?
Сетыштны кулакӧн — и пом сылы...
Сідзжӧ мужикӧн шусьӧ...
Кыйӧдны кӧнкӧ пемыд пельӧсын да шуны: «Коднымлы нӧ тэа-меалы не овны свет вылын!»
Кор палявліс, Василийӧс эновтлісны лёк мӧвпъясыс, но век жӧ, Степанкӧд коркӧ паныдасьӧм йылысь думайтігӧн, сійӧ дасьтіс сылы чорыд да лёк кывъяс.
И вот найӧ аддзысисны ӧтнаныс пемыд му вылын.
Шуав, мый окота, некод оз кывлы.
Рӧщӧтайтчы, сет вӧля ӧбидаыдлы, курыд шоглы, босьт водзӧс торкӧм олӧм вӧсна — некод оз аддзыв...
— Зэрмытӧдзыс колӧ вевъявны идравны няньсӧ кӧть тайӧ му вывсьыс, — шуис Степан.
— Вевъялам... — Пемыдсьыс уськӧдчис тӧвныр, зурасис картуз кӧзырёк улас, вӧрӧдыштіс юрсисӧ.
— Аттьӧ тэныд, эн ӧткажит да...
— Нинӧмысь аттьӧавнысӧ.
Сюыс вывті бур.
— Дивӧ кодь сю...
Воисны колхозникъяс, займитісны комбайн дорын местаяс.
Комбайн ньӧжйӧник вӧрзис.
Василий мӧдӧдчис орччӧн.
Пемыдыс лои ещӧ топыдджык, быттьӧкӧ сійӧс зырӧдісны фараясыс.
— Ва эськӧ заптыштны, — шум пыр кыліс Степанлӧн гӧлӧсыс.
— Ӧні жӧ вӧв мӧдӧда...
Горючӧйыд тырмас?
— Тырмас.
— Бункеръяссӧ ректыны мӧдан мунігмозыд?
— А вӧвъястӧ велӧдӧма?
— Эмӧсь повтӧм вӧвъяс.
Истӧг тэнад абу?
Нинӧмӧн папирос ӧзтыны.
Мостик вывсьыс лэччӧм бӧрын Степан нюжӧдчис пос перилӧ вомӧн, мыччис Василийлы истӧг.
Здук дыра налӧн синъясыс вӧліны некымын сантиметр ылнаын.
— Ме ватӧ ыста, Степан Никитич.
И повтӧм вӧвъясӧс бӧръя.
Мый ещӧ тэныд колӧ?
— Сэсся нинӧм.
— Но, ладнӧ, Степан Никитич.
— Ладнӧ, Василий Кузьмич.
Василийлы окота вӧлі прӧщайтчыны Степанкӧд киасьӧмӧн, но Степан кайис нин выліас да кыкнан кинас кутчысис штурвалӧ.
Ньӧжйӧ шлывгис комбайн, вундаліс еджыд бияснас топыд да тӧла пемыдсӧ.
Войбыд муніс муяс вылын удж.
Кымӧрыс неуна резыштіс мусӧ да вешйис боклань.
Небесаын сӧмын колины пашкыртчӧм да сьӧкыд кымӧрторъяс, но колхозникъяс эз дугдыны уджалӧмысь.
Василий восьлаліс пемыд туй кузя да ас кежас мудера нюмъяліс.
Ӧти сутки чӧжӧн сы мында удж вӧчисны, мыйта куим суткиӧн.
Воӧм сюсӧ идралісны, зӧр идравсис.
Ӧні, кӧть и нӧрӧвитыштлыны, абу нин опаснӧ.
Главнӧйыс — кымӧрыс отсаліс: йӧзлы вайис активность.
Бур кӧзяевалы нянь идралігӧн и кымӧрыд пӧльза вылӧ!
Василий чувствуйтіс асьсӧ сідзи, быттьӧкӧ сійӧ ылӧдіс асьсӧ, небесасӧ.
Сійӧ ылысянь аддзис гумладорсӧ да тэрыбджыка кутіс восьлавны.
Гумладор — Василийлы вӧлі медся главнӧй радланторйӧн да гордостьӧн.
Василий сэтшӧма гордитчис сыӧн, мый весиг эз вермы ошйысьны да эз вермыв сы йылысь висьтавны, но колхозӧ быд волысьӧс медводз нуӧдліс гумладорӧ.
Мукӧд колхознӧй достижениеяс йылысь — урожай содӧм йылысь, скӧт упитанность йылысь, бригадаяс костын ордйысьӧм йылысь да колхозса «скоростникъяс» йылысь — став тайӧторъяс кузяыс позьӧ вӧлі вензьыны на, но гумладор — сійӧ вӧлі шензьӧданаӧн да гордостьӧн, сы кузя эз вермы лоны некутшӧм вензьӧм.
Сійӧ тыдовтчис пемыд пӧвстас, гӧгӧр ыпъяліс электрическӧй биясӧн, сьыліс уна мотор шыясӧн, тыдовтчис немвиччысьтӧг да кыпыда и быттьӧ бара шуис Василийлы:
«А вот тайӧ и ме!»
И Василий эз вермы не восьлавны ӧдйӧджык.
Кор Василий пырис вевт улас, сы вылӧ ӧвтыштіс шоныд ру, югыд, ыльнитісны молотилкаяслӧн, триеръяслӧн, сортировкаяслӧн гора шыясыс да гажаа киссис вартӧм нянь.
Дзирдаліс рубильникъяса мраморнӧй щит, шуркйисны-бергалісны ременнӧй передачаяс, а вартӧм няньыс киссис, гыаліс, визувтіс водопадъяс моз да бергаліс вабергачьяс моз.
Василий зывӧкпырысь казьтыштіс воддза воясся вартӧмсӧ.
Важ гумладорыс сылы кажитчис тешкодьӧн, важӧн вӧвлӧмӧн да кулӧмаӧн, и весиг сэкся гумлавывса няньыс сылы кажитчис кулӧмаӧн.
Гажтӧм вӧлі сылы казьтывны, кутшӧм ньӧжйӧ киссис няньыс, кутшӧм дыша киссис сійӧ.
Зато тані, электрифицируйтӧм гумладорын, няньыс ловзьыліс да лолі вӧвлытӧм тэрыбӧн да кокниӧн.
Торъя бур вӧлі сложнӧй молотилка, коді уджаліс электроэнергияӧн.
Сійӧ грымакыліс ӧтмоза, дугдывтӧг да сэтшӧм гораа, мый став мукӧд шыясыс вӧйлісны сы грымгӧмӧ, быттьӧкӧ ваӧ шыбитӧм изъяс.
Тешкодь вӧлі аддзыны, кыдзи йӧзыс шытӧг восьтывлӧны вомъяснысӧ да вӧрӧдӧны сералысь, быттьӧкӧ турдӧм вомдоръяссӧ.
Кыпыд да аснас довольнӧй Буянов, коді чувствуйтіс асьсӧ тайӧ пуысь мирас кӧзяинӧн, ветлӧдліс главнӧй проходті.
Сійӧ ставнас вӧлі бусӧссьӧма да жугйӧссьӧма, но сылӧн дӧрӧмыс вӧлі утюжитӧма да, кыдзи и век, ӧшаліс галстук.
«Гӧгӧрвоӧ мортыд ассьыс тӧдчанлунсӧ», — думсьыс ошкыштіс сійӧс Василий.
Найӧ сувтісны орччӧн, вӧліны довольнӧйӧсь, чӧлӧсь, гӧгӧрвоисны ӧта-мӧднысӧ сёрнитӧг.
А няньыс визувтіс и визувтіс паськыд водопадъяс моз.
Электричестволӧн вижов югӧр улын сійӧ кажитчис розӧвӧйӧн, шоныдӧн, ловъяӧн.
Шептысь кыш пиысь мездӧм бӧрын нянь тусьясыс быттьӧ радуйтчисны вӧля вылӧ петӧм кузя, исковтлісны, вералісны, пышйылісны кияс улысь, вӧрӧкъясӧ чукӧртысь зыръяс улысь.
Василий видзӧдіс тайӧ ловъя да вералысь вӧрӧкъяс вылас, долыдпырысь пельпомӧдзыс сюйис кисӧ шоныд, шӧвк нянь вӧрӧкӧ.
Сэсся сійӧ матыстчис вартан машина жерло дінӧ; сэтысь усьласис тӧв да кыліс грымгӧм шы, и сутшкасьысь йикиясыс швачӧдісны чужӧмас, и вомдоръясас муртса кылыштіс рудзӧг няньлӧн кӧр.
Йӧзыс уджалісны тэрмасьӧмӧн, горша да кыпыда.
Вылын вартан машина вылас сулаліс Матвеич.
Сійӧ босьталіс кольтаяс да сюяліс найӧс тіралысь да шумитысь машинаыслы зэв паськыд вомас.
Сылӧн движениеясыс вӧліны точнӧйӧсь да ритмичнӧйӧсь.
Кыкнан кисӧ веськыдвылӧ нюжӧдӧмӧн сійӧ босьтліс кольтасӧ подавальщик ордысь да стӧч движениеясӧн вештыліс сійӧс шуйгавылас, машинаӧ.
Веськыдвылӧ — шуйгавылӧ, веськыдвылӧ — шуйгавылӧ вӧрисны сылӧн вужъяс кодь чорыд вына киясыс, и бордъя кольтаясыс ӧта-мӧд бӧрсяыс дугдывтӧг лэбисны увсянь вылӧ, веськыдвывсянь шуйгавылӧ.
Матвеичкӧд орччӧн сулаліс Валентина.
Гырысь синъясыс сылӧн дзирдалісны, юрсиас гартчӧмаӧсь шепъяс.
Ичӧтик вомас тӧдчис горш да радуйтчана нюмтор.
Василийӧс казялӧм бӧрын сійӧ кань моз кокньыдика чеччыштіс му вылӧ да горӧдіс веськыда Василийлы чужӧмас мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс, сэки тешкодя да зіля восьтыштліс вомсӧ.
Сійӧ шенасис кияснас, пыркӧдіс юрсӧ да скӧраліс сы вӧсна, мый эз вермы венны гӧлӧснас молотилкасӧ, да сераліс, а ӧшйӧм шептыс бовъяліс пель уліас, быттьӧ зарни исерга.
Василий нуӧдіс Валентинаӧс петанінлань.
Сэні позьӧ вӧлі сёрнитны.
— Кызь вит центнер! — горзіс Валентина да петкӧдліс аслас гожъялӧм да нюдз киыслысь паськӧдӧм вит чуньсӧ, медым гӧгӧрвоӧдны. — Кызь вит!
Ми вартім Алёша мувывса первой участокысь став урожайсӧ.
Кызь вит!
Да, тэ сӧмын думыштлы!
Сідзкӧ, позьӧ!
Со найӧ, Алёша му вылысь вартӧм нянь тусьясыс: гырысьӧсь, кызӧсь, быттьӧ анькытшъяс!
Сідзкӧ, и зэръяс и засухаяс — ставсӧ позьӧ венны!..
Колхозникъяс кытшалісны Василийӧс да Валентинаӧс.
Мӧда-мӧд вежмӧн ставныс горзісны, кипыдӧсъяс вылас босьтӧмаӧсь нянь тусьяс, видлалісны найӧс пинь уланыс.
Сэні жӧ сулаліс Лена. Сійӧ омӧльтчӧма, абу нывлӧн кодь сьӧд платьеа, но нюмъялӧ.
Сылы вӧлі и лӧсьыд и сьӧкыд тані — киссис розӧвӧй нянь, тыдалісны кыпыд нюмъяс, ӧвтчисны сьӧдов кияс. Тайӧ мирас Алёшалӧн нимыс лэбаліс гажа шум пыр, тані сёрнитісны Алёша урожай йылысь сэтшӧм прӧстӧя, быттьӧкӧ сійӧ вӧлі ловъя и быд здукӧ вермисны югнитны тані, кольтаяс да машинаяс сайын, сы синъяслӧн лӧзов синъеджыдъясыс да сылӧн нюмыс.
Леналы каститчис мыйкӧ та сяма немвиччысьтӧм да мукӧдлы тыдавтӧм аддзысьлӧм Алёшакӧд тайӧ кыпыд шум дырйиыс, вералысь киссьысь нянь дінын, кодӧс быдтӧма Алёша киясӧн.
Сылӧн кокньыдик нюмыс да вӧрзьывтӧм жугыль видзӧдласыс шыбитчылісны ставлы синъясас, и быдӧн зільлісны шуны сылы мыйкӧ меліӧс.
— Леночка, — шыасис Валентина, — ӧні вӧлӧн мӧдӧдам нянь.
Нуӧдны тэнӧ гортӧдзыд?
— Ог мун, ме ещӧ олышта тані.
— Ми сыкӧд ӧтлаын молотилка вылӧ сувтам.
Матвеич кватитіс Ленаӧс да зэв кокниа лэптіс молотилка вылӧ.
Пыр тэрмасьысь Фроська чепӧсйис кыськӧ пемыдсьыс да, лов тырӧмысла кашкигтыр, уськӧдчис Василий вылӧ:
— Василь Кузьмич!
Василь Кузьмич!
Помалім Алёша мулысь мӧд джынсӧ!
Стёпа дядь сӧгласитчӧ мунны Вера участок вылӧ.
Али ещӧ мӧдлаӧ тэ тшӧктан мунны?
— Мунӧй Вера дінӧ.
Регыд мысти и ме сэтчӧ локта!
Фроська тӧвзьыштіс-муніс, быттьӧ сылі ульруа вой пиас, а Василий да Буянов пыр на сулалісны да видзӧдісны, кыдзи киссьӧ розӧвӧй няньыс — налӧн награданыс да заслуганыс, налӧн бӧрӧ кольӧм кадныс да будущӧйныс, налӧн вынныс да сьыланкывныс, — и эз вермыны любуйтчыны сыӧн.
КОЙМӦД ЧАСТЬ
1. «Важыс выльногӧн»
Октябрь тӧлысьын поводдя ёна вежласис.
То шондіыс шонтыліс тыртӧммӧм муяссӧ, то войтӧв вӧтліс тэрыб кымӧръяссӧ, и гылалӧм ва коръясыс асывъяснас чегласьлісны пужъялӧм вӧсна.
И шондіа небеса улын и ляпкыд кымӧръяс улын рӧвнӧя шойччис му.
Коськӧм, кодӧс гӧрис Настя Огородникова, вӧлі сьӧд да бархат сяма, а ӧзимъяс быдмисны быттьӧ вышивайтӧма турунвиж шӧвкӧн, и тулысын моз вӧліны вежӧсь да зумыдӧсь.
Вӧръясын да видзьяс вылын кулалісны турунъяс.
Арся чӧв-лӧнь пӧжарысь первой найӧ ӧзйылісны и чим гӧрд зарниӧн пӧртмасисны соцветиеяснас, кыдзи эз удайтчывлы налы ни ӧтчыд дзоридзавны асланыс дженьыдик олӧм чӧжыс, сэсся косьмисны шонді водзын, кӧтасьлісны зэръясысь, сьӧдӧдлісны кадсьыс и пыр улӧджык копыртчылісны мулань, зілисны ӧтувтчыны сыкӧд, лоны муӧн да озырмӧдны сійӧс.
Вӧрыс лои тыртӧмджыкӧн, и мича лунъясӧ бурджыка тыдавліс шочмӧм коръяс костті лӧз небесаыс.
Кусыньтчӧм доръяса косьмӧм зӧлӧтӧй коръясыс, быттьӧ зэв ичӧтик пыжъяс, исковтлісны пу вожъяс вылысь, лайкъялыштлісны, ньӧжйӧник шлывгисны воздухтіыс, неокотапырысь инмӧдчылісны му бердӧ и ичӧтик тӧвруысь бӧр кыпӧдчылісны воздухас, бергалісны вӧр туйяс весьтын, лэблісны кӧдза муяс вылӧ.
Косіника кышакылӧмнас коръясыс быттьӧ прӧщайтчисны, но вӧвлі сідзи, мый клёнлӧн дзодзӧг лапа модаа корйыс водас улис веж ӧзим вылӧ да друг заводитас ворсны сэтшӧм би гӧрд краскаясӧн, мый оз прӧщайтчӧмӧн сы дорысь ӧвт, а олӧмлӧн да выльысь ловзьӧмлӧн чинлытӧм вынӧн.
Октябрь тӧлысся первой числӧясын колхозникъяс кыскалісны нянь асланыс йӧртӧдъясӧ.
Колхозникъяслӧн важӧн нин эз вӧвлыны татшӧм озыр трудоденьяс, и Василий весиг вежис прӧдукта сеталӧм кузя воддза порядокъяссӧ.
Хозяйственнӧй во помасьтӧдз на сійӧ водзвыв ставсӧ арталіс и, государстволы мынтысьӧм бӧрын, пыр жӧ заводитіс рассчитывайтчыны колхозникъяскӧд.
Колхознӧй амбаръяс дорсянь керкаяслань помтӧг кыссисны сьӧкыда грузитӧм телегаа вӧлаяс.
Тшын кыпавліс небесаӧ, и быд керкаын кыліс пирӧг дук, жаритӧм яй дук да колхознӧй пасекаысь получитӧм ма дук.
Заводитчылісны корасьӧмъяс, свадьбаяс.
Ксюша да Серёжа пыр ветлісны ӧтлаын, но йӧз дырйиыс яндысисны, эз сёрнитны ӧта-мӧдыскӧд, весиг эз видзӧдны мӧда-мӧдныс вылӧ: сьӧкыд вӧлі велавны выль положение дорӧ, кор найӧс лыддисны нин жӧника-невестаӧн.
Кор нуалісны амбаръясысь ставсӧ, мый пӧлагайтчис трудоденьяс вылӧ, водзвыв арталӧмъяс серти, воскресеньеӧ заводитісны сетавны медбур бригадаяслы содтӧд оплата.
Колхозникъяс уна получайтлісны трудоденьяс вылӧ и война водзвывса воясын, но план содтӧдӧн тыртӧмысь содтӧд оплата сеталісны медводдзаысь на, и Василий решитіс нуӧдны тайӧс торжественнӧя да праздничнӧя.
Пелысь розъясӧн да арся коръясӧн мичмӧдӧм вӧла-доддяяс асывсяньыс сувталісны хозяйственнӧй площадка вылӧ, коді вӧлі фермаяс да амбаръяс костын.
Вӧччӧм ямщикъяс пукалісны додьясын.
Став нылыс, кыдзи ӧти, вӧліны выль туфлиаӧсь да шӧвк чулкиаӧсь, найӧ йӧктісны шыльыд площадка вылын.
Чигаркаясӧн тшынасисны старикъяс, важнӧя пукалісны скамьяяс вылын олӧмаджык нывбабаяс, киллисны семечки да жаритӧм ӧрешки.
Первомайсаяс ордӧ гӧститны воӧмаӧсь матысса колхозъясысь колхозникъяс.
Василий волнуйтчис и весиг неуна шӧйӧвоши.
«Водзын уна на лоӧ удж да сьӧкыдлунъяс.
Ещӧ и хозяйственнӧй во абу на помалӧма», — шуаліс сійӧ аслыс, и век жӧ тайӧ часӧ сылӧн вӧлі сэтшӧм чувство, быттьӧкӧ сійӧ мунӧ вӧлі ылысса цельӧ да воис сэтчӧдз аслас думайтӧм сертиыс водзджык, и здук кежлӧ падмыштліс: «Мый нӧ водзӧсӧ?»
Дженьыдик речын сійӧ аттьӧаліс водзын мунысь колхозникъясӧс, сэсся кутісны ворсны баянъяс да заводитісны сӧвтны нянь да овощи, мый воис содтӧд оплата кузя.
Вит вӧла-доддьӧ сӧвтісны нянь да овощи Большаковъяс, — содтӧд оплата получитісны и Любава, и Ксюша, и Любавалӧн медыджыд пиыс, коді уджаліс мамыскӧд.
Кор ӧчередьыс воис Серёжа-сержантӧдз, Буянов, коді распоряжайтчис прӧдукта сеталӧмӧн, нюмъялігтыр индіс Ксюша телега вылӧ:
— Ӧтлаӧ, али мый, сӧвтны?
Ксюша гӧрдӧдіс, а нывъяс мӧдісны клопайтны кияснас:
— Ӧтлаӧ сӧвтны!
Ӧтлаӧ!
Мыйла ӧні налы торйӧнсӧ!
Налысь мешӧкъяссӧ сӧвтісны ӧти телегаӧ, кыкнанныс
найӧ пуксисны мешӧкъяс вылас да яндысьтӧг нин Серёжа сывйыштіс гӧрдӧдӧм да сералысь Ксюшаӧс.
Медбӧръяӧн сӧвтісны Василиса бабушка телегаясӧ.
— Но, Василиса Михайловна, бӧрйы аслыд колхознӧй стадаысь любӧй баляясӧс! — шуис сылы Буянов.
Василиса шӧйӧвоши:
— Да мый нӧ ті?
Меным омӧй абу ставыс ӧткодь?
Авдотья муніс бӧрйыны сылы баляясӧс, Ксюша да Серёжа чеччыштісны телегасьыс да котӧрӧн мунісны сылы отсавны.
Сералігтыр да шмонитігтыр найӧ петкӧдалісны еджыд пушыд баляясӧс да став колхозӧн решайтісны вопрос сы йылысь, тырбурӧсь-ӧ найӧ лоӧны Василиса бабушкалы.
Быдӧн зілис сылы шуны мыйкӧ бурӧс, а сійӧ, выль сьӧд чышъяна да выль коричневӧй юбкаа, шынитӧв да вӧрзьӧдчывтӧг сулаліс телега дорын, и банбокъясӧдыс друг мӧдіс визувтны синва.
— Мый тэ, Василиса Михайловна? — шызис Василий. — Али мыйкӧ абу тэ нога?
Василиса бӧрдіс, дум вылас уси Алёшаыс да, но оз позь вӧлі висьтавны та йылысь, медым не жугыльмӧдны мукӧдсӧ, и аслас синва вылӧ скӧралігтыр, сійӧ вочавидзис Василийлы:
— Пӧрысьла ме...
Дум вылӧ меным ставыс уси...
Чужны эськӧ меным вӧлі ветымын воӧн сёрӧнджык!
А ӧнітӧ мый!..
Сёрӧн воӧм шудыд — сёръя зэр кодь жӧ, кӧдзаясыд оз правитчыны...
— Омӧль олӧм ӧмӧй тэ олін, Василиса Михайловна?
Мед ен сетас быдӧнлы тэ моз жӧ овны пӧрысьӧ-нэмӧ.
Василиса довкйӧдлыштіс юрсӧ, быттьӧкӧ сійӧ сӧгласитчис Василийкӧд да аттьӧаліс сійӧс бур кывъяссьыс, а синваыс век визувтіс чукырӧсь банбокъясӧдыс.
Сійӧ чышкаліс синвасӧ чышъян помъяснас да шогпырысь шуаліс:
— Пӧрысь ме... пӧрысь!
Друг сійӧ аддзис баляӧс, кодӧс Авдотья дом йылын вайӧдіс фермаысь.
Василиса пыр жӧ дугдіс бӧрдны, и чужӧмыс лои скӧрӧн, тӧждысянаӧн.
— Кытчӧ нӧ тэ сійӧс, Дуняшка?
Тайӧ жӧ Белянка!
Кытчӧ тэ сійӧс?
Ачыд жӧ шулін меным, вывті пӧ бур баляыс!
— А ми тэныд буръяссӧ и бӧръям! — нюммуніс Авдотья.
— Он жӧ омӧльясӧс сет тэныд тэнад уджысь!
Белянка, Белянка, но мый пыксян, вежӧртӧм скӧтина тэ!
Авдотья сьӧлӧмсяньыс кӧсйис радуйтны Василиса бабушкаӧс да бӧрйис сылы медбур баляяссӧ, но Василиса эз кут радуйтчыны, а скӧрмис да весиг забеднӧ лои сылы.
— Белянкаӧс ме ог сет! — чорыда шуис сійӧ, быттьӧкӧ балясӧ сетӧны оз сылы, а кодлыкӧ мӧдлы. — Белянкаӧс ме ог лэдз нуны!
Менсьым медбур баляӧс нуны?
Кӧні нӧ татшӧм порядокъясыс эмӧсь?
Сійӧ лӧгпырысь видзӧдліс Авдотья вылӧ, коді лысьтіс лэптыны кисӧ сылӧн озырлун вылӧ, делӧвитӧя матыстчис сы дінӧ, мырддис домӧдсӧ да повзьӧдіс балясӧ:
— Кысь, кысь! гортад, омӧлик скӧтина!
Баля повзис уна йӧзысь да сы вылӧ ставӧн видзӧдӧмысь, гораа баксігтыр мӧдіс котӧртны гидлань, ас бӧрсяыс кыскис домӧдсӧ.
— Эстшӧм мода босьтӧмаӧсь — медбур баляясӧс нуны! — броткис Василиса. — Ме ӧмӧй сета?
Ме ӧмӧй сэтшӧмтор лэдза вӧчны?
Авдотья шай-паймуніс:
— Василиса бабушка, да ӧд ми сійӧс ог кытчӧкӧ бокӧ, ми сійӧс тэнад картаӧ жӧ кӧсъям нуӧдны.
— Со сійӧ, менам картаыс! — дзикӧдз нин скӧрмӧмӧн шуис Василиса да индіс ферма вылӧ.
Ставныс ӧтув кыдзкӧ кусӧдісны немвиччысьтӧм неприятностьсӧ, и Василиса успокоитчис.
Вӧлаяс вӧрзьӧдчисны.
На бӧрся сьылігтырйи мӧдӧдчисны нывъяс, важнӧя восьлалісны нывбабаяс, тэрмасьтӧг мунісны мужичӧйяс.
— Мый нӧ, Василиса, — сёрнитіс кодкӧ. — Витсё трудодень заработайтӧма да планысь вывті пӧшти ӧти да джынпӧв содтіс ыжъяслысь юр лыдсӧ.
Мый уджаліс, сійӧс и босьтіс!
— Да и Любава и Пимен Иванович заслугаяс сертиныс босьтісны!
Найӧ му вылӧ медводз петӧны, му вылысь медбӧръяӧн воӧны.
— Комсомолецъяс — найӧ ёнджыкасӧ Алёша отсӧгӧн кыптісны.
Но и шуны колӧ — уджалісны гожӧмбыд: кӧть прӧстӧй лун, кӧть праздник, ставныс, кыдзи ӧти, му вылынӧсь.
Он и вермы вӧлі вӧтлыны найӧс му вывсьыс!
Некод эз вежав колхозса передовикъяслӧн озырлун вылӧ, — мӧдарӧ, гордитчисны уна тонна няньӧн да овощиӧн сідзи, быттьӧкӧ найӧс получитісны асьныс.
Саяліс вӧла, коді нуис Василисалы баляясӧс, воши туй чукыль сайӧ ныв чукӧр, мунісны олӧма колхозникъяс, сӧмын Мефодьич ас кодьыс жӧ старикъяскӧд мукӧдъяссьыс бӧрынджык ичӧтик воськовъясӧн муніс туй кузяыс.
Василий ӧтнас коли конюшня дорӧ.
Кыдзкӧ торъя бура сійӧ аддзис ас гӧгӧрсьыс ставсӧ.
Скамьяяс дінысь семечки кышъяс.
Амбардорса подмӧм му вылысь еджыд пызь бус.
Гид ӧшинь бокӧ ӧшӧдӧм пелысь пу вож.
Виж кор чукӧр, кодӧс вӧлі вайӧма доддялӧм вӧвъясӧс мичмӧдӧм вылӧ да шыбитӧма ӧдзӧс дінас.
Тӧлыс ворсӧдчӧ наӧн, найӧ кыпӧдчӧны и ылын нин гӧрӧм коськӧм весьтті тӧвзьӧны, быттьӧ виж-гӧрд бияс.
Ылын туй вылас тыдалӧ медбӧръя вӧла, кыдз быттьӧ прӧйдитӧм волӧн медбӧръя, итоговӧй чертаыс.
Василий прӧверитіс амбаръясысь томанъяссӧ, прӧйдитіс тыртӧммӧм коннӧй дворті.
Кымын лун сійӧ виччысис тайӧ чассӧ, оліс сійӧн да стремитчис сэтчӧ, кыдзи ылысса цель дінӧ, да думайтіс: «Мед кӧть сӧмын не джӧмдыны, мед кӧть сӧмын лючки-ладнӧ нуны колхознӧй овмӧслысь ношасӧ выль урожайӧдз, а сэки кокньыдджык лоӧ да позяс шойччыштны».
И вот страда помасис, арся уджъяс му вылын эштӧдӧма, лад вылӧ сувтӧдӧма овмӧс — ношасӧ помӧдз кыскӧма, но эз кокни вӧв Василийлы, а быттьӧкӧ тыртӧм лои гӧгӧр.
Ассьыс ношасӧ муртса на шыбитӧм бӧрын сылы гажтӧм нин лои сыысь, думайтіс нин сы йылысь, кутшӧм выль ноша босьтны эськӧ пельпомъяс вылас, медым эз слабмыны да эз кутны гажтӧмчыны нинӧм вӧчтӧмысла мускулъясыс, кодъяс велалӧмаӧсь выныштчӧмӧн уджавны.
«Во помасис.
Во заводитчӧ»
Василийлы тӧдвылас уси кольӧм волӧн заводитчӧмыс.
Медводдза партийнӧй собраниесянь, пемыд тӧвся асывсянь, туй вежын мучительнӧй виччысьӧмсянь арталіс сійӧ кольӧм волысь заводитчӧмсӧ.
Мыйсянь жӧ заводитны локтан восӧ?
Тайӧ часас сійӧ бура чувствуйтіс во помасьӧм да заводитчӧм костса дженьыдик кадсӧ, и тыртӧм кодьӧн кажитчысь непривычнӧй кокнилунсӧ, и здук дырся шӧйӧвошӧм, и кольӧм сьӧкыд лунъяс кузя немвиччысьтӧг гаж бырӧм.
Объявлениеяс ӧшлан дӧска вылысь сылы уси син улас джынвыйӧ косяссьӧм, дыр ӧшалӧмысла вижӧдӧм бумага тор, кӧні вӧлі аслас кырымпасыс: «В. Бортников».
Бумага тор вылысь Василий лыддис:
«...овъяслы, Блиновъяслы да Коноплёвъяслы кыскавны удобрениеяс 7 час асывсянь.
Удж вылӧ петтӧм йылысь, а сідзжӧ сёрмӧм йылысь, вопрос кутасны видлавны правление вылын».
Василий шпыньмуніс, кыскис перочиннӧй пурт да сьӧлӧмсяньыс мӧдіс вуштыны дӧска вывсьыс объявлениесӧ.
Важӧн нин сійӧ эз ӧшӧдавлы дӧска вылӧ списокъяс, кытчӧ вӧлі индалӧма кодлы кутшӧм удж вылӧ мунны да ещӧ нин сёрмысьяс йылысь вопрос правление вылын сувтӧдны грӧзитӧмӧн.
Ӧні асьныс бригадиръяс индавлісны йӧзсӧ удж вылӧ, а уважительнӧй помкатӧг удж вылӧ петтӧмъяс да сёрмӧмъяс бӧръя тӧлысьясын ньӧти нин эз вӧвны.
Василий дзикӧдз вуштіс бумага торсӧ, пырис фермаса комнатаӧ, восьтіс томансӧ да кыскис пызан йӧрсӧ.
Пызан йӧр пыдӧсас куйлісны нямрассьӧм бумагаяс — удж вылӧ нарядъяс, выговоръяс да предупреждениеяс сетӧм йылысь приказъясысь выпискаяс.
Тӧлысь кӧкъямыс-ӧкмыс сайын тайӧ приказъяссӧ лыддьывлісны тані став йӧз водзын, кор бригадаяс чукӧртчывлісны татчӧ удж вылӧ петігӧн.
Василий босьтіс бумагаяссӧ да шыбитіс ӧшиньӧдыс ывлаӧ.
Тӧлыс кватитіс найӧс да тӧлӧдіс гылалӧм коръясыскӧд ӧтсор муяс весьтті, улис веж ӧзимъяс весьтті.
Октябрь тӧлысь помын Василийӧс суис шог: сьӧкыда висьмис батьыс.
Сійӧ висьӧдчис важӧнсянь нин, но сӧмын арнас врач висьталіс, мый сылӧн пищеводыс висьӧ ракӧн.
Висьӧмыс ӧдйӧ ӧддзис, и стариклӧн олӧмыс кусны мӧдіс син водзын.
Кык тӧлысьӧн дзормисны сылӧн сьӧд синкымъясыс и тешкодя едждӧдіс мугов кучикыс.
— Первойя кӧдзыд дырйиыс и босьтіс менӧ.
Локтысь тӧлыс менӧ висьмӧдіс, — шуис сійӧ первойя кӧдзыд лунӧ. — Талун кутшӧм числӧ нин, Вася?
— Ноябрь кызьӧд лун.
— Водз кынтыны мӧдіс, — шуис старик, и эз вӧв гӧгӧрвоана, мый йылысь сійӧ висьталӧ: тӧв йылысь-ӧ али ас йывсьыс.
Сійӧ вӧрзьӧдчытӧг нёровтчӧма крӧвать вылас — джынвыйӧ пукаліс, джынвыйӧ куйліс.
Дзор юрсиа, быгалӧма, косьмӧма, кокньыд, сійӧ вӧлі йӧлатурун кодь.
«Пӧльышт сы вылӧ — сійӧ и разалас-тӧвзяс!» — сьӧкыдпырысь думайтіс Василий.
Вежсис и батьыслӧн характерыс.
Воддза сертиыс старик лои ещӧ небыдджыкӧн, рамджыкӧн, но кыдзкӧ ӧтдортчис Степанидаысь и торъя вынӧн сьӧлӧмыс кыскис Василийлань.
Сійӧ ёна кутіс лыддьысьны.
Аслас джуджыд крӧвать вылас куйлігӧн сійӧ лыддьывліс став газетаяс да книгаяс, кодӧс удайтчывліс судзӧдны.
Торъя интересӧн да волнуйтчӧмӧн сійӧ лыддьыліс ёна нималысь колхозникъяс йылысь.
Кор сійӧ лыддис Паша Ангелиналысь биографиясӧ, то дыр куйліс кыв ни джын шутӧг, эз кӧсйы сёрнитны ни гӧтырыскӧд, ни Финогенкӧд, и чужӧмыс сылӧн вӧлі тешкодь — и зэв жугыль и радуйтчысь.
Сӧмын рытнас, Василий локтӧм бӧрын, старик варовмис.
Василий пырис сы дінӧ гӧрдӧдӧма ноябрьскӧй кӧдзыдысь, сылӧн синкымъясыс кӧтасьӧмаӧсь сылӧм лымсьыс, и сійӧ видзӧдіс кыдзкӧ тревожнӧя да яндысьӧмпырысь.
Ичӧтик спальняын Василий чувствуйтіс асьсӧ торъя укшальӧн да вывті ыджыдӧн.
Сійӧ бура лӧсьӧдіс гимнастёркасӧ да, аслас пуд сьӧкта сапӧгъяснас, кыдзи позьӧ видзчысьӧмӧнджык тувччалігтыр, матыстчис крӧвать дорас.
Сылы кажитчис, мый батьыс узьӧ.
Синъясыс вӧлі куньӧмаӧсь.
Воск кодь еджыд чужӧмыс эз вӧрзьыв, вӧлі жугыль и мыйлакӧ кажитчис висьысь кага чужӧм кодьӧн,
Василий кӧсйис гусьӧник бӧр петны, но батьыс восьтіс синъяссӧ, и радлана, но коньӧрлӧн кодь нюм тыдовтчис сы вомдорын.
Сійӧ кыскис кисӧ уна рӧма куим пельӧса лӧскутъясысь вурӧм эшкын улысь, индіс пиыслы улӧс вылӧ да ӧти ловшынас шуис:
— Пуксьы!
Василий пуксис, а старик пуктіс сылы паськыд кипыдӧс вылас ассьыс кос кисӧ.
Киыс вӧлі биа пӧсь да зэв кокньыдик.
Василий думыштіс:
«Быттьӧ абу и ки, а пачсянь ӧвтысь шоныд.
Мыйта удж вӧчӧма тайӧ кияснас!».
Сійӧ чабыртіс батьыслысь чуньяссӧ.
Кыкнанныс чӧв олісны.
Василий чайтіс, мый старик унмовсис.
Сійӧ радейтліс ойбырасьны, кор Василийыс вӧлі орччӧн да кутіс сійӧс киӧдыс.
Но старик восьтіс синъяссӧ.
Воск кодь еджыд чужӧм вылас сисьяс моз югъялыштісны сылӧн синъясыс.
— Мый вылӧ сійӧ меным вӧлі колӧ? — ньӧжйӧник шуис старик, быттьӧкӧ немкӧсйытӧг петісны кывъясыс. — Шкапъяс да сундукъяс...
Тайӧ ӧмӧй меным колӧ?
— Мый йылысь тайӧс тэ, бать? — эз гӧгӧрво Василий.
Старик чӧв оліс да пыр ёнджыка чабыртіс сылысь кисӧ косіник, слабиник чуньяснас.
Василий думыштіс, мый сійӧ садьтӧгыс сёрнитӧ, но старик вӧлі ас садяс.
Сійӧ индіс синъяснас книга вылӧ, кытчӧ вӧлі печатайтӧма Паша Ангелиналысь портретсӧ.
— Вот... — ньӧжйӧник шуис сійӧ. — Ме ӧмӧй этшаджык сы серти уджавлі?
Ме уджтӧгыс и лолыштны эг вермыв.
Мӧдарӧ ставыс муніс... — Сійӧ немвиччысьтӧм вынӧн топӧдіс Василийлысь кисӧ да шуис шогпырысь, тэрыба: — Со найӧ, киясыс...
Наӧн ӧмӧй вӧчӧма зеркалӧяс, диван да шкапъяс?
Тайӧ ӧмӧй меным колӧ?
Меным эськӧ пач, да лабич, да бур удж, да сыысь йӧзсяньыс почёт — вот эськӧ и ставыс.
Вот эськӧ и олӧм.
Вот эськӧ и смертьыд эз мучит, кокниа эськӧ воис...
Бабаяслысь эн кывзы, Вася, аслад сьӧлӧмлысь кывзы.
Сійӧ бара ланьтіс.
Василий поліс вӧрзьӧдчыштны, поліс, мед эськӧ эз повзьы батьыс да эз торксьыны сылӧн мӧвпъясыс.
Но старик унмовсис.
Василий петіс кухняӧ.
— Батьлы вывті сьӧкыд, — шуис сійӧ Степанидалы. — Мам, ме узя тіянын.
Василий водіс бать комнатаас, джоджас.
Дзик сьӧд паськӧма, бӧрдӧм чужӧма да рам Степанида войбыд юрбитіс орчча комнатаын.
Василий эз узь.
Лампадалӧн дзӧрысь биыс югдӧдіс гераньлысь аслыссикас коръяссӧ, стариклысь пельӧса кодь ыджыд лыа кымӧссӧ, эшкынлысь куим пельӧса лӧскутъяссӧ.
Старик куйліс вӧрзьӧдчывтӧг и сӧмын югдандорыс друг юаліс:
— Тэ тані, Вася?
Василий пыр жӧ ырскӧбтіс-чеччис.
— Тані ме, бать, тані.
— Степанида — сійӧ баба... — ньӧжйӧ сёрнитіс старик, быттьӧкӧ водзӧ нуӧдіс здук кежлӧ торклӧм сёрнисӧ. — Финоген — сійӧ мамыс рӧдӧ рӧдйӧма, налӧн вирыс.
Пётр — ещӧ вежӧртӧм на.
Ӧтнад тэ менам, Вася...
Тэ, Вася, правильнӧя олысь морт...
Тэ ов, пиӧй, кыдзи олан.
Мый ме эг вермы овнысӧ, тэ ме пыдди ов...
Авдотьятӧ, Дунятӧ, ас дінад босьт...
Ен ногӧн колӧ...
Сійӧ бара тшӧкмуніс, мудзис.
Василий видзӧдіс сы чужӧм вылӧ.
Ёсьмӧм чертаяса, воск кодь еджыд, ичӧтик чужӧмыс вӧлі нин кулӧм мортлӧн кодь спокойнӧй, и сӧмын шочиника, быттьӧ сулалысь валӧн вералыштӧмыс, омӧлика дрӧгнитавлыштіс сійӧ: то дрӧгнитлісны вомдоръясыс, то вӧрзьыштлісны кельыд нырбордъясыс, то кӧрсьылісны синкымъясыс.
Василийлы вӧлі дона тайӧ чужӧм вылын быд вӧрзьыштӧм — найӧ петкӧдлісны на олӧмлысь признаксӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый тайӧ муртса тӧдчысь вӧрзьыштӧмъясыс медбӧръяяс, мый кольӧ некымын час — и нинӧм вылӧ нин оз дрӧгнитны тайӧ векньыдик, кос вомдоръясыс, тайӧ век на ещӧ сьӧд синлысъясыс.
Старик вӧрзьӧдыштіс щӧкасӧ, ёна чукыртіс синкымъяссӧ, кутшӧмкӧ мӧвп мучитіс сійӧс.
Василий копыртчис улӧджык.
— Оз смертьыс мучит...
Став олӧмӧй сьӧлӧм бердӧ ыльнитіс...
Туй бокӧдыс муні ме, а эг туй кузяыс...
Со Паша Ангелина...
Ныв ӧд, абу мужик...
А кыдзи олӧмсӧ нуӧдӧ!..
Пӧрысьмас сійӧ — оз мӧд сылысь сьӧлӧмсӧ йирны, кыдзи менсьым.
Сійӧ ланьтіс да ышловзис.
Василий дыр видзӧдіс сы вылӧ кыв ни джын шутӧг.
Старик мӧдіс ойбырасьны.
Тӧдчана выныштчӧмӧн сійӧ ещӧ ӧтчыд восьтіс синъяссӧ да шуис:
— Но, ме унмовсьыштла.
Тэ видзӧд, пиӧй, медым ме эг кув талун...
А то менӧ ещӧ эз на мавтны, батюшкаыс абу.
Василий асылӧдзыс пукаліс бать крӧвать дінас, кывзіс быд лолыштӧм, эз лэдзлы син водзсьыс чужӧмсӧ, кӧні ещӧ тӧдчыштіс на лэбны лӧсьӧдчысь олӧмыс.
Асывнас старик садьмис, видзӧдліс ӧшиньӧд.
Морозӧн вӧчӧм узоръяса ӧшиньяс весьтын, керка вевт дорӧ ӧшйӧм лым весьтын сулаліс кымӧртор.
Ичӧтик, кокньыдик, дзоньнас розӧвӧй, быттьӧ югӧр ёкмыль, сійӧ вӧрзьытӧг сулаліс зэв гӧлубӧй небесаын.
Старик видзӧдліс кымӧр вылӧ да нюммуніс кага моз кокньыдика да радлігтыр:
— Кымӧр...
Дыр видзӧдіс сы вылӧ, синсӧ вештывтӧг, кага моз жӧ рама нюмъялігтыр.
Сэсся юаліс:
— Батюшкаыс нӧ абу на локтӧма, Стёша?
— Угреньӧ мунӧма.
Кӧсйысьӧма асыв кежлас воны, — вочавидзис Степанида.
— Мед кӧть оз жӧ сёрмы...
Старик куйлыштіс вунӧдчӧмӧн, сэсся ньӧжйӧник тшӧктіс:
— Бергӧд жӧ менӧ, Вася, мӧдар бок вылӧ,..
Василий бергӧдіс батьсӧ, сійӧ малалыштіс пиыслысь кисӧ, тешкодя да волнуйтчана-нежнӧя видзӧдліс синъясас да друг шыбитіс юрсӧ и ланьтіс.
— Батьӧ!
Батьӧ!
Василий топӧдіс ас бердас сылысь косіник телӧсӧ, зілис шонтыны сійӧс, сетны сылы ассьыс олӧмсӧ, ассьыс вынсӧ.
Старик эз лолав.
Василий, сы чужӧм бердӧ ляскысьӧмӧн, сыркъялігтыр бӧрддзис.
Василий петіс ывлаӧ.
Степанидалӧн лыддьӧдлӧмӧн бӧрдӧмыс тиньгис пельясас.
Лӧзов асылыс вӧлі ру пиын кодь.
Муяс вылын дзирдаліс лым.
Веськыда небесаас розӧвӧй сюръяяс моз кыпӧдчис тшын.
Ылын сӧстӧм лӧз небесаті веськодя муніс ичӧтик кымӧртор.
Кӧдзыд югӧр ёкмыль кодь кокни, вежсьытӧм да безразличнӧй, сійӧ муніс пыр ӧти туйӧд, пыр сідз жӧ исковтіс выліті.
«Самӧй сійӧ, код вылӧ видзӧдіс бать, — ыджыд шоглунӧн думыштіс Василий. — Батьлӧн медбӧръя кымӧрторйыс...»
Мучитанаӧн вӧлі ывлавывса веськодьлуныс.
Сідз жӧ шлывгис кымӧр, сідз жӧ сулалісны розӧвӧй тшын сюръяяс, сідз жӧ дзирдаліс лымйыс, а медся донаыс — тіпкысь морт сьӧлӧм — дугдіс уджалӧмысь век кежлӧ.
И не веськӧдны нин вӧчӧм ӧшибкаястӧ, не висьтавны нин висьтавтӧм кывъястӧ, не верстайтны прӧста кольӧм часъястӧ.
Мӧдпӧв нинӧм оз ло, ставыс муніс век кежлӧ.
«Век кежлӧ»...
Медводдзаысь Василий кутіс чувствуйтны тайӧ кывъясыслысь страшнӧй да олӧм кусӧдысь вынсӧ.
Уна миллион вояс мӧдас сулавны му, уна миллиард йӧз прӧйдитасны сы вывті, а бать оз ло, оз ло сійӧ мӧдпӧрйӧ ни уна миллион, ни уна миллиард нэмъяс чӧж.
И кыдзи кӧть эн кор, кутшӧма кӧть эн шогсьы сы кузя, он вермы корны сійӧс сэтысь, кытчӧ сійӧ муніс, ни ӧти здук кежлӧ.
Василий эз и казявлы, кыдзи воис ферма дорӧ.
Тайӧс вежӧрттӧг сійӧ корсис Авдотьяӧс, но, ферма дінӧ матыстчӧм бӧрын, уси тӧдвылас, мый Авдотьяыс карын, животноводъяслӧн областнӧй совещание вылын.
Фермаын ещӧ эз на тӧдны, мый кулі сылӧн батьыс, и пыр жӧ кытшалісны сійӧс уна вопросъясӧн да делӧясӧн, кодъясӧс колӧ вӧлі решитны пырысьтӧм-пыр.
Василий зілис ӧтвечайтны вопросъяс вылас, но сьӧкыдпырысь торйӧдчыліс аслас мӧвпъясысь.
Ӧти минута кежлӧ сійӧ эз вермы да эз лысьт вунӧдны сы йылысь, мый сійӧ председатель.
Авдотья мунӧм бӧрын некымын лунӧн сійӧ торъя бура донъяліс сылысь уджсӧ.
Авдотья дырйи сійӧс пӧшти некод эз беспокоитлы фермакӧд йитчӧм некутшӧм вопросъясӧн, фермаын гӧгӧр вӧлі бур, сылы кажитчыліс, мый ставыс мунӧ лючки-ладнӧ ачыс да мунӧ аслас туйӧд.
Но, кор муніс Авдотья, сэк сійӧс ӧдӧлитісны быдсямапӧлӧс да немвиччысьтӧм делӧяс.
Колхозса животноводство пыр жӧ водіс сы пельпомъяс вылӧ, и сӧмын сэки сійӧ гӧгӧрвоис, мыйта тӧждысьӧм требуйтӧ фермаын кажитчана шыльыда удж мунӧмыс, сӧмын сэки донъяліс Авдотья кияслысь вынсӧ.
— Василий Кузьмич, выль ай порсьыд, вӧлӧмкӧ, висьӧ лудан висьӧмӧн, — шуис Серёжа-сержант. — Пеструха да и мукӧд порсьяс заразитчӧмаӧсь жӧ.
Мый вӧчны!
Мыськавны табак настойкаӧн али виччысьлыны Авдотья Тихоновнаӧс?
Али виччысьны ветеринарӧс?
— Корлы ветеринарӧс!
— Да сійӧ пӧ карын, командировкаӧ мунӧма!
— Но, виччысьлы ӧти лун, а оз кӧ во, ачыд действуйт, а то фермаыс ставнас заразитчас.
Настой вӧч чорыдджыкӧс, шонты ферматӧ да мыськав ставсӧ дорвыв! — мӧвпъяссӧ сьӧкыдпырысь чукӧртіс да кывъяссӧ сьӧкыдпырысь бӧрйӧдліс шуис Василий.
Меліа нюмъялігтыр, кыдзи векджык овлӧ, матыстчис Ксенофонтовна...
— Василий Кузьмич, позьӧ тэ дінӧ шыасьлыны? — небыдика нюжӧдіс сійӧ.
— Но?
— Йӧвтор эськӧ меным колыштӧ, гыркпытшкӧсӧй менам висьмис, мукӧдпӧлӧс сёяныд оз лӧсяв меным.
— Да тэнад жӧ мӧс эм, ведра лысьтӧ!
— Мый тэ, донаӧй!
Кутшӧм сійӧ ведра лысьтысь!
Кӧзаысь омӧльджык!
Дзик некытчӧ туйтӧм мӧс!
А ӧні и ньӧти оз лысьты: куканясян кад воӧ.
— Менам абу йӧлыс.
— Да кыдзи нӧ сійӧ абу?
Век ошйысьӧны фермаын, мый мӧсъяс лысьтӧны пыр унджык и унджык.
Мӧсъяс лысьтӧны уна, а кӧні нӧ йӧлыс?
Али миян колхозын йӧлыс йӧртӧдъясӧ пуксьӧ?
— Кутшӧм-сэтшӧм йӧртӧдъяс йылысь тэ гаралан?
Но!
Висьтав!
Василий унаысь нин требуйтліс сысянь веськыда висьтавны, но Ксенофонтовна чукыльтӧдліс бокӧ, везйӧн моз гартлӧдліс сійӧс гӧгӧрвотӧм намёкъясӧн.
— Да ӧд йӧртӧдъяс йывсьыс ме прӧстӧ сідз, кыв вылӧ веськалі.
Тэныд ӧд бурджыка тыдалӧ.
Но, кыдзи нӧ мый йӧв йывсьыд, Василий Кузьмич?
— Шуӧма тэныд — абу йӧлыс.
— Да кытчӧ нӧ сійӧ вошӧ?
Йӧв уна, а колхозникъяс сійӧс оз аддзывны.
— Кыдзи сійӧ оз аддзывны?
Видзму вылын уджалісны — гожӧмбыд выписывайтлім и вый, и йӧв, и нӧк.
И ӧні вӧр участокӧ выписывайтам.
— Но и мый — вӧр участокӧ?
А мыйта йӧлыс кольӧ на фермаӧ!
— А ме кӧ сійӧс сетавны кута, то кыдзи ми мӧдам стаданымӧс содтыны?
Куканьясӧс вердны колӧ!
Йӧвсӧ сеталам, а куканьяслы нӧ мый, тшыглы кувны?
Мавтаса кодь небыд нюмыс сорсис веськыда скӧралӧмкӧд.
Ксенофонтовналӧн лэчыд синъясыс сатшисны Василий чужӧмӧ.
— Тайӧс кыдзи нӧ гӧгӧрвонысӧ, Василь Кузьмич?
Тэ нин прӧстит менӧ, йӧй бабаӧс, вайӧд вежӧрӧдз, мый ме ог гӧгӧрво.
Куканьясӧс, сідзкӧ, тэ жалитан, а колхозникъяс йылысь тэныд нинӧм тӧждысьнысӧ?
Мый нӧ, ме тэ водзын куканьысь на омӧльджык?
— А тэ кыдзи думайтлін?
Птицефермаӧ тэнӧ индылісны уджавны — тэ быд курӧгысь во чӧжӧн дас куим колькйӧн сдайтлін.
Фермаӧ мӧс лысьтысь пыдди пуктылісны — ковмис тэнӧ чӧвтны.
Му вылын уджалан ставсьыс медомӧля.
Ог сет тэныд йӧв!
Аслад мӧс эм — и пӧльзуйтчы!
— Тайӧ нӧ мый, бур йӧзӧй?!
Ми ӧмӧй, колхозникъяс, омӧльджыкӧсь куканьясысь?
Да миянӧс ӧмӧй нӧ некод оз дорйы?
Сылӧн чирзысь гӧлӧсыс тиньгис Василий юрын.
«А-а, чӧрт сыкӧд, сета сылы йӧв, мынтӧдчыны сыысь!..» — думыштіс Василий.
Сылы окота вӧлі мунны, йӧршитчыны бать йывсьыс аслас мӧвпъясӧн, аслас ыджыд шогӧн.
«Выпишита сылы йӧв, медым сӧмын ланьтіс, медым эз тёльскы сӧмын!
Но сылы кӧ выпишитан, кыдзи нӧ мукӧдыслы он выпишит?
Сэки быдӧнлы ковмас!»
— Миянӧс ӧткодялӧны кывтӧм пемӧскӧд!
Да збыль ӧмӧй миянӧс некод дорйысьыс абу? — нето лыддьӧдліс, нето видчис Ксенофонтовна.
— Успокоитчӧй, мамаша.
Сюрасны тіянӧс дорйысьяс! — кыліс мужичӧй гӧлӧс, и джынвыйӧ пемыдсьыс петіс кучик пидзӧсъяса тӧдса фигура — Травницкий.
Сыкӧд орччӧн сулаліс сельсӧветса председатель Волков.
Травницкий эз видзӧдлы Василий вылӧ, а, рӧвнӧя да тшапа восьлалігтыр, прӧйдитіс петанінлань и мунігмозыс шуис Воловлы:
— Предлагайта тіянлы, Волков ёрт, ӧлӧдны тайӧ колхозса председательсӧ.
Асладорсяньыс районнӧй руководство тайӧ некытчӧ шогмытӧм моментсӧ сідз оз коль.
Тіянӧс, мамаша, ме кора пыравны ме дорӧ сельсӧветӧ мекӧд личнӧ сёрнитӧм могысь.
Василий нинӧм эз вочавидз Травницкийлы.
Батьыслӧн чужӧмыс, сылӧн косіник киясыс, сылӧн медбӧръя, волнуйтчана да нежнӧя видзӧдлӧмыс сулалісны син водзас да тупкисны став мукӧдторсӧ.
Чӧв олігтыр сулаліс Василий, мышкыртчӧма, ӧшӧдӧма юрсӧ да жугыль.
Травницкийӧс шензьӧдіс тайӧ чӧв олӧмыс: сійӧ помнитіс Бортниковӧс мӧд кодьӧн.
Сійӧ синбӧжнас тэрыба видзӧдліс Василий вылӧ да артыштіс, мый сійӧ чӧв олӧ да сэтшӧм ногӧн сулалӧ нинӧм вӧчны вермытӧмысла да повзьӧмысла.
— А тіянлысь, Бортников, юаласны партийнӧй линия кузя колхозникъяскӧд некытчӧ туйтӧм сёрниясысь.
Ме ачым лоа свидетельӧн.
Тайӧ безобразиеыслы колӧ пуктыны пом.
Василий эз вӧрзьӧдчышт.
Травницкийлӧн мелочнӧй уколъясыс ньӧти эз мӧрччыны сылы: Василийлы вӧлі зэв шог.
Батьсӧ дзебӧм бӧрын кык лун мысти, рытнас, кор сьӧд паськӧма старукаяс мыйкӧ нора сьылісны Степанида комнатаын, воис Серёжа-сержант.
— Прӧстит, Василий Кузьмич!
Эг кӧсйы эськӧ тэнӧ тревожитны, да свинофермаын беда.
Томиник ай порсьыд куланвыйын.
Пеструха чӧвтчис, и мукӧд порсьясыс водалісны...
Асывнас Авдотья воис Угреньӧ.
Угреньын сійӧ задержитчис: сылы вӧлі колӧ пыравны могӧн райисполкомӧ.
Кыдз и пыр карысь воӧм бӧрын сійӧ чувствуйтіс асьсӧ збодьӧрӧн, кыпыдӧн, и уна дас выль план жуисны сы юрын.
Небыд сьӧлӧма, доверчивӧй, настойчивӧй да добросовестнӧй, сійӧ кужис кыскыны ас дорас йӧзӧс.
Сылӧн лоины уна дас выль ёрт да тӧдсаяс — и орчча районъясса животноводъяс, и видзму овмӧс кузя областнӧй отделса уджалысьяс, и научнӧй работникъяс.
Карӧ тайӧ бӧръя ветлӧмыс Авдотьялы сетіс торъя унатор.
Радуйтчигтыр да кыпыда сійӧ восьлаліс райисполкомса пемыд коридорті.
Сылы зэв лӧсялісны ичӧтик еджыд гынсапӧгъясыс, и вурун шалльыс чуткаліс-гильӧдіс кӧдзыдысла банйӧм чужӧмсӧ.
Сійӧ восьлаліс нюмъялігтыр да синсӧ читкыртӧмӧн, — шондіа югыд ывла бӧрын райисполкомса коридорыс кажитчис пемыдӧн.
Друг сійӧ сувтіс.
Восьтыштӧм ӧдзӧс сайысь сылы бура кыліс ов: «Бортников».
Сійӧ кывзысьыштіс.
Кодкӧ сёрнитіс телефонӧн:
— Да, да!
Фермаас порсьяс кулӧны председатель Бортников халатность вӧсна либӧ нарошнӧ лёктор вӧчны кӧсйӧм вӧсна!
Прокурор муніс нин сэтчӧ расследование вылӧ.
Да, да!
Бортниковӧс колӧ видзны гортса арестын.
Да, да!
Ставсьыс ӧтдор, сійӧ ме дырйи пиняліс колхозникъясӧс.
Авдотья восьтіс ӧдзӧссӧ да пырис комнатаас.
Письменнӧй пызан сайын телефон дорын сулаліс Травницкий.
— Мый лоӧма миян колхозын? — здоровайтчытӧг юаліс Авдотья.
— Гражданка, менам абу приёмнӧй часъяс.
— Энлӧ, ті первой висьталӧй: мый лоӧма миян колхозын?
— Тіян колхозын порсьяс кулӧны и мукӧд безобразнӧй моментъяс.
Петӧй татысь да пӧдлалӧй ас бӧрсяныд ӧдзӧссӧ, гражданка.
Авдотья сулалыштіс ӧдзӧс дорас, скӧр да нинӧм вӧчны вермытӧм.
Весьшӧрӧ вӧлі мыйкӧ юавны тайӧ мортыслысь.
Сійӧ вынӧн швачкӧбтіс-пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да котӧрӧн петіс ывлаӧ.
Кильчӧ вывсяньыс сійӧ аддзис колхознӧй вӧлӧс да Матвеичӧс.
Джӧмдалігтыр да лым пиӧ вӧйласигтыр, горзігтыр да кинас ӧвтчигтыр сійӧ уськӧдчис Матвеич дінӧ веськыда лымйӧдыс.
Матвеич аддзис сійӧс да сувтіс.
Вит минута чӧж сёрнитӧм бӧрын ставыс лои Авдотьялы гӧгӧрвоана — и мыйла кулӧны порсьясыс и Василийлӧн состояниеыс.
Авдотьяӧс зэв ёна чуймӧдіс стариклӧн кулӧмыс. Стариксӧ сійӧ радейтліс, и ёна шог лои мужик пондаыс.
Авдотья син водзӧ сувтісны Василийлӧн сьӧкыда восьлалӧмыс да жугыль синъясыс, чувствуйтны кутіс сылысь сьӧкыд ӧткалунсӧ...
Здук воштытӧг Авдотья котӧрӧн мӧдӧдчис партиялӧн райкомӧ.
«Андрей Петрович и менӧ и Васяӧс тӧдӧ.
Сійӧ веритас менам висьталӧмлы», — думайтіс сійӧ.
Райкомлӧн ӧти судта, пелькиник, уна лыда сӧстӧм да шынитӧв комнатаяса керкаыс кажитчис сылы бурӧн да меліӧн.
— Андрей Петрович оз вермы примитны тіянӧс! — шуис сылы секретарша. — Вит минута мысти сылы колӧ мунны командировкаӧ.
Авдотья думыштчыліс здук кежлӧ, эз видзӧдлы секретарша вылас, зэв ӧдйӧ прӧйдитіс приёмнӧйті да ёна йӧткыштӧмӧн восьтіс Андрей кабинетӧ пыран ӧдзӧссӧ.
«Сӧмын эськӧ мед оз бӧрддзыссьы!
Сӧмын эськӧ кутны ачымӧс!» — думайтіс сійӧ и, мыйӧн сӧмын аддзис Андрейлысь яснӧй да шань чужӧмсӧ, пыр жӧ визувтны кутіс синваыс.
— Кытчӧ нӧ ті, ёрт?
Кытчӧ тіянлы? — уськӧдчис сы бӧрся секретарша. — Ме сылы шулі, Андрей Петрович, сійӧ самовольнӧя пырис!
— Эновтлы менӧ, барышня!
Тан делӧыс лёк! — решительнӧя йӧткыштіс сійӧс Авдотья, скӧр гӧлӧс шы кылігӧн успокоитчигтыр.
Андрей локтіс нин сылы паныд кыкнан кисӧ чургӧдӧмӧн.
— Авдотья Тихоновна, донаӧй!
Мый лои?
Андрейлӧн мелі кывъясысь сійӧ бара кутіс бӧрдны.
Андрей пуксьӧдіс сійӧс креслӧӧ, сетіс ва, а Авдотья пыр бӧрдіс, кепысьяснас чышкаліс визувтысь синвасӧ и некыдзи эз вермы кутны асьсӧ бӧрдӧмсьыс.
Тайӧ кадӧдз торйӧдчӧмлысь да ӧтка олӧмлысь сьӧктасӧ сійӧ нуліс ни ӧти синва войттӧг, а ӧні во чӧжӧн чукӧрмӧм синваыс писькӧдчис да ыльнитіс кутны вермытӧг.
Сійӧ куталіс синвасӧ вомдоръяснас, чышкаліс еджыд кепысьяснас, шальнас, ичӧтик кипыдӧсъяснас, зілис дугӧдны да эз вермы.
— Да успокоитчӧй жӧ!
Но, мый нӧ лои сэтшӧм омӧльторйыс?
Авдотья кыдзсюрӧ мӧдіс висьтавны:
— Батьӧй кулӧма... менам айкаӧй... Василь Кузьмичлӧн батьыс!
А сэні... кодъяс куліны порсьясыс, ми найӧс ньӧбам...
Кукань ассьыным вузалам, а порсьяссӧ ньӧбам, наысь бурджыкъясӧс, кутшӧмъяс вӧліны...
Мыйла нӧ прокурорсӧ?
А эсійӧ Ксенофонтовнаыс, сійӧ и збыльысь вреднӧй!
Сійӧ менсьым Белянка мӧскӧс дзикӧдз тшыкӧдіс.
Да ӧд кыдзи нӧ сійӧ?
И батьыс, батьыс!..
Сійӧ кӧ эськӧ эз кув, и фермаын омӧльторйыс эз ло...
Но, корисны эськӧ, тӧдмалісны, а то веськыда прокурорӧс!
Абу справедливӧ тайӧ!..
Сэтшӧмтор оз жӧ позь вӧчны!
Андрей зілис тӧдмавны сылысь висьталӧмсӧ.
— Нинӧм ог гӧгӧрво!
Нинӧм ог вермы разберитны.
Кузьма Васильевич кулӧм йылысь ме тӧда нин, но мыйла сэні прокурорыс?
Мый лоӧма фермаад, ог вермы гӧгӧрвоны.
Успокоитчӧй да ставсӧ висьталӧй вочасӧн.
Авдотья кыдзкӧ-мыйкӧ босьтіс асьсӧ киас да висьталіс сылы:
— Эсійӧ Травницкийыс — сійӧ требуйтліс Васялысь цыгейскӧй породаа баля, а Вася эз сет, вот сійӧ и лёкалӧ.
Андрей тырвыйӧ веритіс Авдотьялы, тӧдіс, мый сійӧ оз вермы мыйсюрӧ висьтавны морт йылысь, но Авдотья вермас ӧшибитчыны.
— Ӧд тайӧ Травницкийсӧ Вася кильчӧ вывсянь тойыштліс, — водзӧ висьталіс Авдотья, — кильчӧ вывсянь тойыштіс да сылысь пасьсӧ лым вылас шыбитіс.
— Тойыштіс кильчӧ вывсянь и пасьсӧ лым вылӧ шыбитіс?
Тайӧ детальыс вежис делӧсӧ.
Нинӧмтор кузя мыжтӧм морт эз эськӧ эновт татшӧм поступокысь накажиттӧг.
Травницкий жӧ уна омӧльтор висьтавліс Василий йылысь, а тайӧ факт йывсьыс эз казьтыштлы ни ӧти кывйӧн.
— Но мыйла нӧ ті войдӧрсӧ нинӧм энӧ висьтавлӧй Травницкий йывсьыс?
— Да ӧд пыр некор!
Сы мында тӧждысьӧм вӧлі да нелючки!..
Тэнӧ, Андрей Петрович, сэки ми ещӧ омӧля на тӧдам вӧлі, а кор тӧдмасим, ставыс нин прӧйдитӧма вӧлі важӧн, мыйла важсӧ казьтывны?
— Ладнӧ.
Травницкий кузя меным ставыс гӧгӧрвоана.
Но кыдзи нӧ сійӧ порсьясыдкӧд лоӧма, Авдотья Тихоновна?
— Да тӧдан-ӧ, Андрей Петрович, нывъяс думайтӧмаӧсь, кыдзи бурджык.
Вӧчӧмаӧсь крепыд да пӧсь табачнӧй раствор да водтӧдӧмаӧсь порсьяссӧ ворйӧ.
Но и чорыдджык лоӧма растворыс!
А физиология серти тӧдса, мый порсьяслӧн кучикыс аслыспӧлӧс — налӧн кучикыс губка кодь, ставсӧ ас пытшкас кыскӧ.
Но и порсьясыс отравитчӧмаӧсь табак ядсьыс.
Да ӧд Васяыс сэні ёна-ӧ мыжа?
Не первойысь лудӧмысь лечитӧны, не первойысь табак настой вӧчӧны!
Коді тӧдас найӧс, миянлысь нывъяснымӧс, мый найӧ ставсӧ тадзи бергӧдасны?
А найӧ думайтӧмаӧсь — кымын крепыдджык, сымын бурджык!
Да ӧд ми огӧ ӧткажитчӧй убыткасӧ мынтӧмысь!
Ӧти томиник ай порсь кулӧма, Пеструха чӧвтчӧма — ставсӧ тайӧс ми ньӧбам: и ай порсьсӧ и порсьпиянсӧ.
Васякӧд ӧмӧй ми ӧтказывайтчам?
Да ӧд мый вӧсна судитнысӧ, арестуйтнысӧ?
Да ещӧ и шогыс кутшӧм: сэки жӧ батьыс кулӧма, буретш сійӧ лунас.
Васялӧн шог йывсьыс шусьӧма.
Не сійӧ шогыс кӧ, гашкӧ, и татшӧм лёкторйыс эз вӧв.
Да ӧд ми мынтам, Андрей Петрович!
Став убыткасӧ мынтам!
— Успокоитчы, Авдотья Тихоновна.
Успокоитчы да мун гортад.
Чайта, мый ӧшибкатӧ ті веськӧданныд, убыткасьыс мынтанныд.
А ӧбидаӧ Василий Кузьмичӧс ог сет.
Мун, успокоит мужиктӧ.
Уджалӧй спокойнӧя!
Ті, сідзкӧ, бара ӧтлаынӧсь?
— Абу, абу ӧтлаынӧсь... — шӧйӧвоши Авдотья,
— Абу ӧтлаынӧсь?
Да мыйла нӧ тэ сы кузя бӧрдан?
Мыйла нӧ тэ шуалан: «ми Васякӧд» да «ми Васякӧд»?
— Да ӧд, буракӧ, абу бокӧвӧй... — сійӧ улӧдз копыртіс юрсӧ.
— А абу кӧ бокӧвӧй, то мыйла нӧ абу ӧтлаынӧсь?
Ӧд и сійӧ ӧтнас, и тэ ӧтнад.
Мыйла тіянлы оз овсьы?
Али сійӧ омӧль мортыс?
— Васяыс?
Бур сійӧ!
Шоча аддзывлан сэтшӧм морттӧ, Андрей Петрович!
Сэтшӧмъясыс оз и овлыны!
— Мыйла нӧ тэ он ов сыкӧд?
Шуан, бур.
Радейтан сійӧс, ме ӧд аддза, мый радейтан. — Авдотья чӧв оліс, Андрей прӧйдитчис комнатаӧдыс.
Шпыньмуніс:
— И мыйыс сӧмын оз овлы свет вылас!
И кутшӧм сӧмын чудесаяс эз аддзывны тайӧ райкомовскӧй стенъясыс!
Час сайын ме дорӧ воліс колхозница.
«Заставит пӧ менсьым мужикӧс мекӧд овны.
Сійӧ пӧ, мерзавец, пьянник да адгорш, муніс ме дінысь.
Тшӧкты пӧ сылы бӧр воны!»
Ме сылы шуи:
«Да мый тэныд сыысь, сійӧ кӧ мерзавец, пьянник да адгорш?»
«Бӧр пӧ тшӧкты воиы!
Кӧсъя пӧ сыкӧд овны, адгоршкӧд!»
А ӧні дзик мӧднога картина.
Шуан, мужик бур, кутшӧмъяс оз овлыны, а сыкӧд овны он кӧсйы!
Вот и разберитчы тані тіянкӧд! — гажаа помаліс Андрей.
Авдотья муртса нюммуныштіс синва пырыс.
Андрей бӧр лои серьёзнӧйӧн:
— Извинит менӧ, Авдотья Тихоновна, сыысь, мый ме сюйся тіян олӧмӧ.
Тайӧ абу прӧстӧ любопытство могысь, а тіян кыкнанныд дорӧ менам ыджыд дружба кузя.
Торйӧдчинныд ті.
Ме таысь ӧтнассӧ Василийӧс мыжавлі, а эг тэнӧ.
Чайтлі: мыйысь, мися, тэнӧ мыжавнысӧ?
Тэ, мися, пельӧсын олысь шырпи кодь, раминик да полысь.
А тэ со кутшӧм, тӧкӧтьӧ ӧдзӧсӧс менсьым эн жугӧд, кор мужиктӧ лёктор суӧма.
Тэ став ферматӧ аслад ки улӧ босьтін, район пасьтаын медводдза радъясӧ петан.
Тӧлка нывбаба тэ да характернӧй.
А раз сідз, то тэнӧ оз омӧльджыка ков мыжавны Василий дорысь.
Кыдзи нӧ тэ эн куж сыкӧд овны?
Василий кӧть и абу прав тэ водзын, а мый тэ вӧчин, медым тайӧ неправотасӧ объяснитны?
Збыль ӧмӧй ті, тӧлка, бур, ён кык морт, онӧ кужӧй сёрнитчыны ас костаныд?
Ӧд личнӧй шудыд, Авдотья Тихоновна, кыдзи и уджын удача, сідзи ачыс оз лок,
сійӧс сідзжӧ колӧ кужны создайтны!
Луншӧр кадын Авдотья воис аслас колхозӧ.
Гортас пыравтӧг сійӧ муніс Василий ордӧ.
Сылы окота вӧлі успокоитны Василийӧс, висьтавны Андрейлысь дружескӧй кывъяссӧ.
Волнуйтчигтыр Авдотья кайис кильчӧ вылӧ, кодӧс сійӧ сы мындаысь зыравліс да мыськавліс, кытысь тӧдіс быд ув да быд щель.
Кутчысис тӧдса ӧдзӧс вугйӧ.
Комнатаяссянь, кодъяс коркӧ вӧліны гажаӧсь, кӧні кывлісны челядь гӧлӧсъяс, ӧні ӧвтыштіс сы вылӧ овтӧм дукӧн, ӧткалунӧн, гажтӧм чӧв-лӧньӧн.
Ӧшинь вывъясын косьмӧмаӧсь гераньяс, и некод абу чегъялӧма кос коръяссӧ.
Крӧвать вылас кыдзсюрӧ шыбитӧм эшкыныс абу вевттьӧма косяссьӧм прӧстынясӧ.
Смоль сьӧд юрсӧ копыртӧмӧн Василий пукаліс пызан дорын, видлаліс бумагаяс.
Сійӧ вӧлі тасматӧм, кизявтӧм важиник гимнастёркаа, омӧльтчӧма, бритчытӧм.
Василий лэптіс сы вылӧ синсӧ да видзӧдіс, быттьӧ эз гӧгӧрво да эз верит, мый тайӧ Авдотьяыс.
Авдотья тэрыба матыстчис сы дінӧ, сывйыштіс да вынӧн мӧдіс кыскыны сійӧс асланьыс.
— Вася, менам донаӧй!
Кутшӧма тэ омӧльтчӧмыд!
И ме ещӧ эг вӧв!
И эг аддзыв ме медбӧръяысь батьыдлысь дона чужӧмсӧ!
И кыдзи сійӧ лолывлӧ: олам и олӧмсӧ огӧ донъялӧй — и друг абу!
Авдотья малаліс сылысь чорыд сьӧд юрсисӧ, а Василий дрӧгнитіс сы пельпом бердӧ кымӧссӧ пуктӧмӧн.
Сійӧ топӧдчис чужӧмнас Авдотья бердӧ век ёнджыка, медым не петкӧдлыны ассьыс горш гӧрддзасьӧмсӧ.
Бабаяслӧн радейтӧмыд частӧ овлӧ кӧнкӧ орччӧн жалитӧмкӧд.
Эз весьшӧрӧ Авдотья сэтшӧм частӧ вежлавлы ӧти кывсӧ мӧдӧн да «радейта» пыдди шуаліс «жалита».
Нинӧм эз вермы сэтшӧм вынӧн да тырвыйӧ кыпӧдны Василий дорӧ сылысь воддза кодь чувствосӧ, кыдзи мужикыслӧн тайӧ беспомощнӧй да шогӧн тыр движениеыс.
Авдотья сывйыштіс сійӧс, малаліс сылысь чужӧмсӧ, юрсисӧ, пельпомъяссӧ.
— Васенька, сьӧлӧмшӧрӧй менам!
Некор тэныд пукавнытӧ!
Босьт вӧв, мун районӧ.
Петрович тшӧктіс кӧкъямыс час кежлӧ рытнас воны тэныд сы дінӧ.
Серёжа-бригадирӧс аскӧдыд босьт.
Мыйӧн сӧмын ме кывлі став йывсьыс, пыр жӧ веськыда Петрович дінӧ.
Шоч сэтшӧм мортыд и тэнӧ бура тӧдӧ.
Да и менӧ сідзжӧ оз первойысь аддзы! — гордитчигтыр содтіс сійӧ. — Тӧді ме, мый сійӧ веритас менам кывъяслы!
Ставсӧ ме сылы висьталі — и тэ йылысь и Травницкий йылысь.
Сійӧ шуӧ: «Ме ог сет ӧбидаӧ Василийӧс.
А сёрнитіны кӧ ай порсь йывсьыд, то ми тэкӧд ньӧбам сійӧс.
Кукань вузалам, а ньӧбам.
Тэ сідзи и шу, кылан?
Колхоз водзын тэныд колӧ лоны некутшӧм пятнатӧм стеклӧ кодьӧн.
Кӧть и вӧлі тэнад мыж, сыысь тэныд колӧ мынтысьны содтӧдӧн.
Тэ сідзи и шу Петровичлы.
Кылан? — приказывайтіс да велӧдіс Василийӧс Авдотья. — Ӧдйӧджык лӧсьӧдчы, сьӧлӧмшӧрӧй!
Авдотья корсис сылысь шапкасӧ, шарпӧдіс сійӧс да колльӧдіс кильчӧ вылӧдзыс.
— Ачым кӧть эськӧ тэкӧд муні, да фермаӧ тэрмася.
Да и меысь нинӧм: и сідзи нин ставсӧ висьталі...
Мун ӧдйӧджык!
Аски асывнас гортас воӧм мысти Василий эз тӧд керка пытшкӧссӧ: ставсӧ вӧлі сӧстӧма вуштӧма, мыськӧма, джаджъяссӧ вӧлі вевттялӧма прӧшви серӧн вундалӧм бумагаӧн, лым еджыд покрывалоясӧн вевттьӧма юрлӧсъяссӧ.
— Папа, а ми тэ дінӧ овны локтім!
Ми сэсся ог нин мунӧй! — висьталіс Дуняшка.
Катюшка кӧзяйскӧя лӧсьӧдіс пач саяс ассьыс «пионерскӧй уголок»: ӧшӧдаліс вождьяслысь портретъяс, ассьыс похвальнӧй листъяс, тэчис книгаяссӧ ичӧтик пызан вылӧ.
Прасковьялӧн радысла петіс синваыс.
Авдотья нюммуніс Василийлы.
— Пырысь-пыр пирӧгъяс пӧжассясны.
Нылук, лэдз папатӧ мыссьыштны!
Пирӧгъяс кыскӧм бӧрын Авдотья эз мӧд лӧсьӧдны пызан, а пуксис мужикыскӧд орччӧн, кутіс сійӧс да шуис сылы:
— Но, висьтав ставсӧ, кыдзи вӧлі.
Мыйӧн воин, тэ сідзи веськыда и Петрович дінӧ?
— Сы дорӧ веськыда, а сы ӧдзӧс водзын, видзӧда да, Травницкий.
— Да но-о?!
И мый нӧ?
— Да нинӧм.
Сідзи и визувтіс ӧдзӧс дінтіыс.
Рам, вӧсньыдик.
Кытчӧ и кынӧмыс вошӧма!
— А Петрович кыдзи?
— Петрович — бура!
Эк, Дуняша, вот мортыс!
Сёрнитыштан сыкӧд — быттьӧкӧ свежӧй воздух лолалыштан.
— Тэ висьталін сылы, мый убыткасӧ ми вештам?
— Ме первой кывсяньыс висьталі, кыдзи тэ тшӧктін.
Найӧ торйӧдчӧмсянь коли ставыс ӧкмыс тӧлысь, но тӧдны позьтӧмӧдз вежсисны налӧн отношениеясыс тайӧ дженьыдик каднас.
Кор бӧр заводитчис налӧн ӧта-мӧд дорас матыстчӧмыс?
Фрося керӧс вылын колльӧдӧм войсянь-ӧ?
Сійӧ рытсяньыс-ӧ, кор Авдотья партийнӧй собрание вылын первойысь выступайтігӧн, висьталіс Василийлысь мӧвпъяссӧ сы дорысь бурджыка?
Сійӧ лунсяньыс-ӧ, кор найӧ вензисны клевер вӧсна?
Али тайӧ ӧкмыс тӧлысь чӧжнас эз вӧвны татшӧм решающӧй часъясыс, а прӧстӧ кыптіс налӧн чувствоыс асланыс кыптӧмкӧд ӧттшӧтш?
Войнас унйывсьыс горӧдіс ичӧтик Дуняшка.
Авдотья кӧсйис ветлыны сы дінӧ, но Василий ёнджыка топӧдіс гӧтырсӧ ас бердас.
— Пола лэдзны...
Друг чеччан — и тэ абу.
— Верма ӧмӧй ӧні ме торйӧдчыны тэ дінысь, Вася?
Помӧдз гажтӧмчим...
Мучитчим...
Детинка меным колӧ, Вася.
Пи.
Кузьмаӧн эськӧ нимтім.
Бать ним кузя.
Василий чорыд кинас кужтӧг вештыштіс Авдотья кымӧс вылысь юрсисӧ, малаліс сылысь кымӧссӧ, кӧсичасӧ.
— Дунюшка!..
Ӧд со мый лолывлӧ!..
Олан гӧтыркӧд пӧшти дас куим во нин, а сӧмын дас нёльӧд во вылас тӧдмалан, кутшӧм овлӧ любовь!..
Нэмнас первойысь на Василий сёрнитіс любовь йылысь, и сылӧн кывъясыс йиджисны Авдотьялы сьӧлӧмас, кыдзи йиджӧ жарысь косьмӧм да потласьӧм муӧ зэр.
2. Пересадка
Март тӧлысся ӧти асылӧ Василий да Авдотья зычитыштісны ас костаныс шуткапырысь да гажаа, а татшӧм зычитӧмъяс налӧн вӧвліны частӧкодь.
Завтракайтігӧн Авдотьяӧс шогӧдіс, и сійӧ водіс крӧвать вылӧ.
Василий пуксис сыкӧд орччӧн.
— Нинӧм, Вася, — шуаліс Авдотья.
— Кокньӧдыштіс нин, прӧйдитіс, — сылӧн кельдӧдӧм чужӧмыс мӧдіс банйыштны.
— Тайӧ ма сёйӧмсьыд тэнад.
Мӧдпӧрйӧ нин тэнсьыд казялі: мыйӧн сёйыштан ма, сэки и гудрӧдлӧ тэнӧ.
— Характернӧй пи лоӧ, — нюммуніс Авдотья, — ӧтитор сылы оз ков, мӧдтор сійӧ оз принимайт...
Пи кӧ чужас, Кузьмаӧн нимтам, а ныв кӧ?
Цветок серти ним эм — Маргарита, либӧ ягӧда серти позьӧ нимтыны — Викторияӧн.
— Турипувйӧн... — тешкодя да самодовольнӧя нюмъялігтыр кыз гӧлӧсӧн шуис Василий;
сійӧс волнуйтісны кага йылысь мӧвпъясыс, и нарошнӧ грубӧя шуӧмнас сійӧ кӧсйис дзебны волнуйтчӧмсӧ.
— Кутшӧм тэ тешкодь! — скӧрмис Авдотья.
— Сійӧ ещӧ зэв на ичӧтик, сійӧ ещӧ эз на чуж, а тэ нин сералан сы вылын!
Скӧрми ме тэ вылӧ.
Мун татысь! — сійӧ бергӧдчис Василийлань мышкӧн.
— Дуняшка!
— Шуӧма тэныд — скӧрми ме тэ вылӧ!
— И кутшӧм гӧтыр тэ менам лоин! — ышловзис Василий.
— Он тӧд, кодладорсянь тэ дінӧ матыстчыны!
Авдотья бергӧдіс сылань сералысь, гӧрдӧдӧм чужӧмсӧ.
— А тэ бергав, бергав ме гӧгӧр!
Невеста гӧгӧрыд эн бергавлы, а ӧні гӧтыр гӧгӧрыд бергалышт!
Ӧдзӧсӧ таркӧдісны, порог дорын тыдовтчис ичӧтик квадратнӧй фигура, и Андрейлӧн гӧлӧсыс гажаа шуис:
— Ме тан лишнӧй, буракӧ?
Авдотья тэрмасьӧмӧн лэччис крӧвать вывсьыс, а Василийлы лои яндзим сы вӧсна, мый Андрей суис сійӧс гортсьыс, а эз правлениеысь.
— Ми тэнад локтӧмлы век радӧсь, Андрей Петрович! — шуис Василий да мӧдіс правдайтчыны:
— Сӧмын на Дуняшкакӧд гортӧ воим, муртса на вевъялім завтракайтыштны.
Миян сэтшӧм нин мода: чеччам вит часын да мунам колхозӧ, а дас часын миян перерыв завтрак вылӧ.
Пӧрччысьӧй, пуксьӧй миянкӧд!
Андрей эз кывзы Василийлысь.
Любопытствоӧн да любӧпырысь сійӧ видзӧдаліс комнатасӧ.
Тані эз вӧв сэтшӧм идеальнӧй порядокыс, кутшӧмӧс Андрей аддзыліс кольӧм вося февральын татчӧ первойысь волігӧн, но лоӧма гажаджык, идӧраджык.
Сійӧ нинӧм эз шу Василийлы да Авдотьялы, но видзӧдліс на вылӧ сэтшӧм бур, сералана да ставсӧ гӧгӧрвоана нюмъялігтыр, мый найӧ кыкнанныс гӧрдӧдісны.
— Завтракайтны ог кут, а тэ кӧ дась, ветлам овмӧстӧ видзӧдлыны.
Ме талун тіянӧ лунтыр кежлӧ, рытӧдзыс.
Мӧд неделяс райкомын кутам кывзыны тіян партийнӧй организация йылысь Валентиналысь отчёт.
Сыӧдз кӧсъя видзӧдлыны став вылас да ӧтлаын тіянкӧд думайтыштны...
Он тӧд, кӧні Валентина?
— Муніс Будённовскӧйӧ.
Час куим мысти должен воны.
— Жаль, мый эг су сійӧс.
Но, мый нӧ... мӧдім.
Василий велаліс нин быдтор тӧдны кӧсйысь да придирайтчысь Андрей дінӧ, коді эз кольлы бокӧ колхознӧй олӧмысь ни ӧти мелочь, но медводдзаысь аддзис сійӧс татшӧм думыштчӧмаӧн.
Тӧвся руд пальтоа, мый вӧсна сійӧ кажитчис ещӧ на паськыдджыкӧн да латшкӧсджыкӧн, Андрей тупыль моз быглясис колхозті, и восьлаліс сійӧ сэтшӧм ӧдйӧ, мый кузь кока Василий муртса вермис вӧтчыны сы бӧрся.
Андрей видзӧдаліс фермаяс, складъяс, электростанция, воліс лесоучастокъясӧ, — быдлаын вӧлі порядок, и Василий виччысис ошкӧм, а секретарь лои пыр чӧвджык да тӧждысьысьджык.
«Мый бара абу сылы нога? — сы вылӧ дӧзмыштӧмӧн нин думайтіс Василий.
— Кор колхозын омӧль вӧлі, ветлӧдлывліс мекӧд овмӧсті кыпыд, варов, а ӧні мунӧ — быттьӧкӧ ме абу сыкӧд орччӧн.
Видзӧдӧ оврагъясӧ.
Мыйла сійӧ синсӧ оз вештыв на вылысь?
Кинас ӧвтыштіс, быттьӧкӧ шуис мыйкӧ аслыс!
Бара мӧдіс шургыны!
Ок тэ, кутшӧма ӧддзӧдіс!
Он вермы вӧтчыны сы бӧрся!
И пыр чӧв олӧ.
Мукӧд дырйиыс и ог гӧгӧрво ме сійӧс: кутшӧм морт?»
Став овмӧс кытшовтӧм бӧрын Андрей воис правлениеӧ, здоровайтчис Валентинакӧд, коді сӧмын на воӧма орчча колхозысь, да корис 1948 во вылӧ лӧсьӧдӧм производственнӧй план — сійӧс тайӧ лунъясӧ вӧчӧмаӧсь Валентина да Василий.
Андрей дыр пукаліс да видлаліс бумагаяссӧ, пыдди эз пукты орчча комнатасянь кылысь шумсӧ да сёрнияссӧ, зыраліс ичӧтик кипыдӧснас мылькъя кодь кымӧссӧ да гижаліс мыйкӧ блокнотас.
Сійӧ эновтіс плансӧ восьса партийнӧй собрание заводитчӧм водзвылын, кор коммунистъяс кутісны нин чукӧртчыны правлениеӧ.
— Но, кутшӧмджык тэ ногӧн миян планным? — юаліс Василий, коді гордитчис аслас произведениеӧн: ӧд сійӧс лӧсьӧдігӧн пукаліс эз ӧти лун.
— Партийнӧй собрание вылын обсуждайтінныд?
— Эг на вевъялӧй, — вочавидзис Валентина.
— Сійӧ и тыдалӧ.
Андрей чӧв ланьтіс да мӧдіс корсьны зепсьыс истӧг да портсигар.
Истӧгтувъясыс чегъясисны, сійӧ дыр ноксис накӧд и, медбӧрын, ӧзтіс папироссӧ, ачыс пыр чӧв оліс, сы гӧгӧрса йӧзлӧн видзчысяна видзӧдласъяс вылӧ эз обращайт внимание.
— Мыйла «сійӧ и тыдалӧ»? — эз вермы терпитны Валентина да юаліс сылысь.
Андрей лэдзис вомсьыс некымын тшын гӧгыль да сӧмын сэки вочавидзис, быттьӧкӧ нерыштіс кывъяссӧ:
— Тіян планныд лоӧма беспартийнӧй...
— Кыдзи сійӧ беспартийнӧй?
— А сідзи.
Кытчӧ нуӧдӧ?
Мый вылӧ ориентируйтӧ?
Кутшӧм узлӧвӧй вопросъяс сувтӧдӧ?
Андрей эз видзӧд ни гӧтырыс вылӧ, ни Василий вылӧ.
Сійӧ видзӧдіс быттьӧкӧ йӧз пырыс, и кажитчӧ, быттьӧ оз аддзы ни налысь дзугыльтчӧмсӧ, ни налысь волнуйтчӧмсӧ.
Чорыд чукыръяс нюжӧдісны вомдоръяссӧ.
Василий здук кежлӧ скӧрмыліс.
Мукӧд дырйиыс сійӧ чувствуйтліс Андрейлысь кутшӧмкӧ «таранитысь», вывті тэрыб да прямолинейнӧй вын.
«Мый нин бара колӧ тайӧ мортыслы?
Йӧз уджалісны бура, шедӧдісны успех, бур урожай.
Грек ӧмӧй таысь ошкыштны йӧзсӧ?»
А секретарь, сылысь недовольствуйтчӧмсӧ да дӧзмӧмсӧ казявтӧг, бергӧдчис сылань:
— Тэ помнитан, Василий Кузьмич, миянлысь медводдза сёрни?
Тэ сэки меным шуин: «Отсалан кӧ, то первойя урожайсянь петам бӧрӧ кольччысьяс лыдысь, мӧдсянь — кыпӧдчам бурӧдз, коймӧдсянь — лоам передовӧйяс лыдын».
Ми тэныд отсалім йӧзӧн, машинаясӧн, кӧйдысӧн, деньгаӧн.
Тэ сідзжӧ аслад кывйысь эн кеж — колхозыд петіс бӧрӧ кольччысьяс радысь.
Ӧні эмӧсь став позянлунъяс сы вылӧ, медым воны бурӧ да передӧвӧйӧ.
— Воны передӧвӧйӧ! — шпыньмунӧмӧн сылысь кывъяссӧ шуис Василий. — Тайӧс кокни шунытӧ.
Дерт, ми и асьным сэтчӧ зілям, да ӧд ӧти трӧпаӧд оз позь мунны омӧльсянь бурӧдз и водзӧ, бурсянь передӧвӧйӧдз!
Тайӧ жӧ абу кӧрттуй Угреньсянь карӧдз, карсянь Москваӧдз.
Тайӧ дзик жӧ сэтшӧм лоӧ, мый кӧрттуй вывсянь пыр жӧ пуксьыны самолётӧ!
Колӧ пересадка!
— Вот именнӧ, — вынсьӧдіс Андрей.
— Вот тайӧ плансьыд ме ог и аддзы тэнсьыд пересадочнӧй узлӧвӧй станцияястӧ.
Но мый тайӧ?!
Сійӧ лёкногӧн да скӧрысь пыркӧдыштіс план листъяссӧ.
— «Кыскыны сы мындатӧ тонна удобрение, сэтшӧмтӧ срок кежлӧ»,
«Яровизируйтны сы мындатӧ тонна кӧйдыс»...
Тайӧ ставыс бур да колана, но ӧд тайӧ жӧ ставыс и кольӧм во вӧлі.
— Кольӧм во тэ, Андрей Петрович, ошкылін миянлысь планнымӧс! — шуис Буянов. — И весиг ачыд сійӧс лӧсьӧдлін!
— Тайӧ, вокӧ, ыджыд разница!
Кольӧм во тіян вӧлі куим узлӧвӧй мог: котыртны крепыд бригадаяс, пыртны севооборот, ыдждӧдны гидростанциялысь мощность.
Ті тайӧс ставсӧ вӧчинныд.
А ӧні мый жӧ?
Важсӧ повторитны?
Кӧні тані, — сійӧ бара пыркӧдыштіс план листъяссӧ, — кӧні да мыйын тані водзӧ быдмӧмлӧн подулыс да водзӧ мунӧмлӧн гарантияыс?
Кӧні «пересадочнӧй станцияясныд», сёрнитны кӧ тэнад кывъясӧн, Василий Кузьмич?
Кӧні сэтшӧм узелъясыс, кодъяс йылысь позьӧ шуны: кор ми тайӧс пӧртам олӧмӧ, овмӧс кыпӧдчас выль тшупӧдӧ!
Плананыд абу ни целеустремлённостьыс, ни партийностьыс.
— Тайӧ миян сӧмын планлӧн пасйӧдъясыс на, — дӧсадапырысь шуис Валентина. — Сійӧс ещӧ абу на обсудитӧма ни партийнӧй, ни общӧй собрание вылын.
— Мыйла нӧ вӧчавны татшӧм пасйӧдъяссӧ, кӧні абу ловъя олӧмыс, творческӧйыс?
Валентина скӧраліс мужик вылас.
Найӧ эз аддзысьлыны кык недель, сы вӧсна мый кыкнанныслӧн вӧлі вывті уна удж, а ӧні аддзысигас Андрей, аслас гӧтырыскӧд ас кежаныс сёрнитӧм пыдди да планысь тырмытӧмторъяссӧ индалӧм пыдди, немжалиттӧг видіс став йӧз водзын сылысь творениесӧ.
«Тадзтӧ регыд уськӧдас и партийнӧй организацияса секретарлысь авторитетсӧ, — думайтіс Валентина. — Эз вермы сёрнитны та йылысь мекӧд гортын!..»
Но Андрей эз думышт поддержитны сылысь авторитетсӧ татшӧм «семейнӧй» ногӧн да чӧла пукалысь йӧз водзын ещӧ решительнӧйджыка шуаліс водзӧ:
— Нуртӧм ӧрешки, взрывательтӧм мина — вот мый сэтшӧмыс тіян пасйӧдъясныд!
Ыджыд планъясӧн олысь тайӧ ичӧтик мортыс вайис аскӧдыс первомайсаяслӧн партийнӧй организацияӧ тревога.
Сы локтӧдз ставыс кажитчис бурӧн да спокойнӧйӧн, а ӧні кыптісны недовольствуйтчӧм да неудовлетворённость.
Андрей эз казяв ни гӧтырыслысь ӧбидитчӧмсӧ, ни колхозникъяслысь зумыш чужӧмъяссӧ.
Валентина тӧдіс сылысь тайӧ способностьсӧ: цель индӧм бӧрын мунны сылань, не артасьны некутшӧм мукӧд обстоятельствоясӧн.
Андрей чеччис да кутіс тэрыба ветлӧдлыны комнатаӧд, ачыс ичӧтик да скӧр, пушкыртчӧм воробей кодь.
«Велӧдны тэ верман.
Велӧдны — сійӧ быдӧн вермасны, — дӧсадапырысь да ӧбидаӧн думайтіс сы йылысь Буянов. — А вот сідз-ӧ тэ ачыд уджалан районын?»
Сійӧ решитіс сетны секретарлы ехиднӧй вопрос:
— Вот, Андрей Петрович, тэ век долян миянлы: «Узелъяс, выль тшупӧд, пересадка...» Зэв окота меным тӧдны...
Вот миян вӧлі бӧрӧ кольччысь колхоз, а тэнад бӧрӧ кольччысь район.
Кӧні нӧ район пасьтаад тэнад самӧй сійӧ узелъясыс да пересадкаясыс, кодъясӧс тэ миянлысь коран?
Али, тэ ногӧн, тайӧ сӧмын миянлы быть колана, а став районлы таысь нуждаыс абу?
Андрей сувтіс, видзӧдліс Буяновлӧн мыжтӧм чужӧм вылӧ, гӧгӧрвоис вопросӧн крукасьӧмсӧ да гажмис:
— Да.
Тайӧ и меным быть колана, Михаил Осипович.
— А районнӧй планъясын кутшӧм нӧ сійӧ районнӧй масштаба узелъясыс да пересадочнӧй станцияясыс?
— Эм сэтшӧм узел.
Эм сэтшӧм станция...
Секретарь чужӧм вылын ӧтсор тыдовтчисны мечтайтӧм да чорыдлун.
Сійӧ чӧв олігтыр матыстчис ӧшинь дорӧ.
Ставныс чӧв ланьтісны: найӧс интересуйтісны сылӧн кывъясыс да сы бӧрын лоӧм косталӧмыс.
— Сійӧ миян выль МТС-ным, — ньӧжйӧник шуис Андрей.
Тайӧ кывъяссьыс первомайсаяс шай-паймунісны.
«Выль МТС.
Мый нӧ сыын сэтшӧмыс? — думыштіс Буянов. — Но, стрӧитісны тайӧ МТС-сӧ.
Прохарченко стрӧитіс да райисполкомлӧн строительнӧй отдел.
Петрович отсаліс, дерт.
Но нинӧмла тадзи сёрнитнысӧ, быттьӧ районысь аддзӧмаӧсь зарни клад».
Андрей казяліс ставлысь шай-паймунӧмсӧ, но эз шӧйӧвош:
— Та йылысь ми регыд кутам сёрнитны партактив собрание вылын.
Регыд мысти ставлы лоӧ гӧгӧрвоана, мыйла ме шуа, мый выль МТС — сійӧ став район, олӧмын выль тшупӧд.
Ӧні сёрнитыштам тіян колхоз йылысь.
Медводз основнӧйыс — партийнӧй организация быдмӧм йылысь.
— Миян кык выль коммунист: Яснев да Серёжа, — шуис Валентина.
— Абу уна. Но тайӧ гӧгӧрвоана.
Кольӧм во тӧдмалінныд да изучайтінныд йӧзӧс.
Ӧні воис кад, кор колӧ серьёзнӧя уджавны тіянлысь передовикъясӧс партияӧ гӧтӧвитӧм кузя.
Кывъяссӧ шуалӧм серти Андрей быттьӧ кераліс воздухсӧ аслас ичӧтик кинас.
— Тіян комсомолкаяс — Татьяна Грибова да Ксюша Большакова, тіян бригадиръяс — Любовь Трофимовна Большакова да Авдотья Тихоновна Бортникова...
Авдотья тыдовтчис ӧдзӧс дорын самӧй сійӧ здукас, кор Андрей шуис сылысь нимсӧ.
Ставныс серӧктісны, Авдотья гӧрдӧдыштіс: «Эз-ӧ омӧль боксянь менӧ казьтыштны?»
— Сӧмын на казьтышті, Авдотья Тихоновна, — серӧктіс Андрей. — Мый нӧ ті бокӧвӧй моз ӧдзӧс дорас сувтінныд?
Кӧзяйка моз прӧйдитӧй!
Авдотья гӧгӧрвоис, мый сы йылысь сёрнитӧмаӧсь бур боксянь, прӧйдитіс комнатаӧд, пуксис пельӧсӧ, важнӧя пуктіс кияссӧ пидзӧсъяс вылас да видзӧдліс став вылас меліа да нюмъялігтыр.
Сійӧ эз первойысь лок восьса партийнӧй собрание вылӧ да дорожитіс сійӧ выль, велавтӧм на, но колана нин йитӧднас, коді лои сы костын да колхозса медбур йӧз костын.
Первойсӧ сійӧ эз тырвыйӧ вежӧртлы тайӧ йитӧдыслысь тӧдчанлунсӧ да воспринимайтіс сійӧс мудрствуйттӧг аслас обычнӧй сӧстӧм сьӧлӧм бердас.
Сійӧ аддзис, мый йӧзыс, кодъяс медся ёна кажитчылісны сылы, корисны сійӧс ас дораныс, и, быд буртор вылӧ шыӧдчысь, радпырысь мунліс корӧм кузяыс.
Партияӧ пырӧм йылысь мӧвп вочасӧн пыр лои яснӧйджык.
Сэки, кор Авдотья аддзысьлывліс карын да Угреньын совещаниеяс вылын тӧлка делӧвӧй да сылы сьӧлӧм вылас воысь нывбабаяскӧд, сійӧ векджык думайтліс: «Тыдалӧ, партийнӧй нывбаба», — и пӧшти некор эз ӧшибайтчыв.
Частӧ сійӧс асьсӧ чайтлісны коммунисткаӧн, и быдпӧрйӧ сылы эз вӧв лӧсьыд висьтавны, мый абу коммунистка, быттьӧкӧ сійӧ аслас кӧсйытӧг падмӧдліс йӧзсӧ.
Кор Валентина медводдзаысь паніс сыкӧд сёрни партия йылысь, Авдотья эз шензьы, а думыштчӧмӧн шуис:
— Ме ачым та йылысь думайта...
Сӧмын пола, мый менам абу тырмымӧн политическӧй развитиеӧй.
— Гӧтӧвитчыны кутам, занимайтчыны.
Абу ӧтнад тэ: и Любава, и Яснев, и Серёжа-сержант, и Татьяна, и Ксюша — ставным ӧтлаын мӧдам занимайтчыны.
— Но вот, — Андрей виччысьыштіс Валентиналысь пуксьӧмсӧ да водзӧ кутіс сёрнитны. — Бӧр бергӧдчылам нелямын кӧкъямысӧд во кежлӧ тіян хозяйственнӧй план дорӧ.
Кольӧм во главнӧйӧн вӧлі партийнӧй организация создайтӧм, а сэсся став колхозлы сэтшӧм общӧй вопросъяс, кыдзи крепыд бригадаяс организуйтӧм, севооборотъяс лӧсьӧдӧм.
Ӧні воис кад разнӧйног видзӧдлыны овмӧслӧн быд отрасль вылӧ.
Быд отрасльлы колӧ аддзыны ассьыныс основнӧй узел.
Зернӧвӧй овмӧслы колӧ лӧсьӧдны центр, код гӧгӧр эськӧ и быдмис быдпӧлӧс колхознӧй агротехника.
Тіянлы колӧ бура оборудуйтӧм хата-лаборатория.
Скӧтлы колӧ стрӧитны выль фермаяс да бура снабжайтны найӧс ваӧн.
Правильнӧ индӧма тіян планын сідзжӧ скӧт стадаясӧс Сотчӧм урочищеса лагерӧ нуӧдӧм йылысь да кормовӧй бригада создайтӧм йылысь.
Тайӧ вернӧ!
А сёрнитны кӧ овощнӧй овмӧс йылысь, то кад нин вуджны киськалан участокъясӧ.
Талун ме прӧйдиті оврагъяс дінті — сэні ваыс пукалӧ июньӧдз, а пыдӧсӧдыс ютор визувтӧ — Полянка юлӧн вожыс.
Эм став позянлунъяс, медым вӧчны пруд.
Первойсӧ кӧ Андрейлысь кывзісны недовольствуйтчӧмӧн да ӧбидапырысь, то ӧні сылысь сёрнисӧ кывзісны интересӧн.
Комнатаӧ пырис ыджыд йӧз чукӧр, и Андрей долыдпырысь орӧдіс ассьыс сёрнисӧ.
— О-о!
Да тіян тані вын, ёртъяс!
И ставыс важ тӧдсаяс!
Андрей здоровайтчис быдӧнкӧд и быдӧнлы аддзис шутка либӧ бур кыв.
— Мый нӧ, Ксюша, арсяньыс курсъяс вылӧ?
Ксюша гӧрдӧдіс:
— Энӧ вунӧдӧй, Андрей Петрович?
— Кыдзи верма вунӧдны?
Эг вунӧд, эг!
Райкомса секретарлы некыдз оз позь вунӧдны должность сертиыс!
Арнас мунанныд вося курсъяс вылӧ.
Ксюша тревожитчӧмпырысь видзӧдліс Серёжа вылӧ.
Андрей казяліс тайӧ видзӧдлӧмсӧ да серӧктіс:
— И тайӧс водзвыв артыштӧма да согласуйтӧма правлениекӧд!
Ӧтлаын мунанныд.
А тіянлы, Пимен Иванович, колӧ пыравны райздравӧ санаторийӧ путёвка судзӧдӧм могысь.
Медым кӧдза кежлӧ вӧлінныд кыдзи пӧлагайтчӧ!
Василий мӧдіс чувствуйтны, кыдзи чинӧ скӧрмылӧмыс да кыдзи райкомса ичӧтик тушаа секретарь бара пӧкӧритӧ сійӧс.
«Мукӧд дырйи думайтан — сійӧ видзӧдӧ йӧз косттіыс, мунӧ танк моз, дась ставсӧ талявны, мед сӧмын воны помӧдзыс, а видзӧдлы сы вылӧ пыдісяньджык — сійӧ быдӧнӧс кутӧ паметяс и, лоас кӧ лёктор, быдӧнлы отсалас, кыдзи и меным отсавліс.
А мый сійӧ план йылысь висьталіс, то кӧть и чорыда шуис, но ставыс бур вылӧ».
Комнатаыс тыри нин йӧзӧн.
Йӧз ёна варовитісны, кылісны серамъяс, шуткаяс.
— Вот кысянь заводитчас выль во, — ньӧжйӧник шуис Валентиналы Василий.
— Кольӧм волы ме нуӧда щӧтсӧ сійӧ медводдза партийнӧй собраниесянь, кор ми чукӧртчылім куимӧн.
Ещӧ тэ менӧ видін сыысь, мый ме ог куж важмоз нюмъявны...
Валентина гӧгӧрвоис сылысь настроениесӧ да вочавидзис ньӧжйӧник жӧ:
— А тэ менӧ нимтін «жалейкаӧн»...
Кутшӧм важӧн нин тайӧ вӧлі!
— Быдмим! — нюммуніс Василий, малыштіс банбокъяссьыс да щӧкасьыс абутӧм тошсӧ да комнататырнас шуис кыз гӧлӧснас:
— Мый нӧ, ёртъяс, заводитам собрание...
Партийнӧй собрание бӧрын да райком бюро вылын Валентиналӧн отчёт бӧрын бура тыдовтчисны первомайсаяслӧн выль могъясыс.
Надзмывны заводитлӧм колхознӧй олӧмлӧн визулыс бара ӧддзис да мӧдіс пуны.
— Миян унатор индӧма стрӧитны.
Коді стрӧитнысӧ мӧдас? — собрание бӧрын мӧд луннас шуис Василийлы Буянов.
— А тэ и мӧдан, Михаил Осипович, — чорыда вочавидзис Василий.
Буянов чеччыштліс улӧс вывсьыс:
— Да тэ эн-ӧ йӧймы, Василий Кузьмич?
— Эг, Михаил Осипович, — торкны позьтӧм спокойствиеӧн вочавидзис Василий. — Инженерӧс бокысь медавны ми огӧ вермӧй, да и нинӧмла.
Справитчам асланым вынъясӧн — район отсӧгӧн.
Тэ морт энергичнӧй, способнӧй, технически грамотнӧй, вот и лоан строительство вылын ыджыдӧн.
— Да тэ тайӧ збыльысь али серамӧн?
— Ме тайӧ збыльысь.
Электростанцияын тэнад ставыс лючки-ладнӧ.
Ми тэнӧ воджын кежлӧ мездылам быдпӧлӧс уджысь.
Ми тэнӧ командируйтлам кировскӧй колхозӧ — «Краснӧй Октябрӧ» — налӧн сэні зэв ыджыд строительство — и ставсӧ вӧчӧны асланыс вынъясӧн.
Велӧдчыштан.
Ми корам тэ дорӧ прикрепитны шеф пыдди районнӧй инженерӧс.
Литература колӧ тэныд?
Судзӧдам.
Чертёжнӧй инструментъяс колӧны?
Аддзам.
abu
abu
Чертёжнӧй пызан колӧ?
Вӧчам.
— Мый ме тэныд, быд розьӧ тупйӧд?
Ог ло ме тэныд строительӧн! — пузис Буянов.
— Лоан, — вӧрзьӧдны позьтӧм спокойствиеӧн помаліс сёрнисӧ Василий.
Некымын недель мысти колхозын лои асланыс «строительнӧй отдел».
Торъя комнатаын чертёжнӧй пызан сайын мӧдіс пукавны Михаил Буянов. Сы гӧгӧрын вӧліны угольникъяс, рейсфедеръяс, ватман бумага рулонъяс да чертёжъяс, кытчӧ чертиталӧма фермаяс, водонапорнӧй башняяс, сиктса клубъяс, больничаяс да яслияс.
Сійӧ сирасьліс Василий дорӧ, требуйтіс сылысь строительнӧй материалъяс, уджалысьясӧс, вӧвъясӧс.
Быд корӧм сійӧ заводитліс ӧбижайтчан да кӧритан вопроссянь:
— Тэ менӧ строительнӧй отделса начальникӧ пуктін?
Пуктін!
Мый нӧ, ме весьшӧрӧ кута пукавны?
Кор меным лоӧ кирпич да кӧрт лист?
Тэрыбджыка вӧр, Василий Кузьмич!
Стрӧитчан сезон матысмӧ!
И Василий мӧдліс тэрмасьны.
Ёна лои сылы ноксьыны Сотчӧм урочищеӧн.
Василийлы удайтчис дыр мысти заключитны договор, мый серти колхозлы сетсьылісны пӧльзуйтчыны временнӧ (дас во кежлӧ) колана муясыс, а колхоз кӧсйысис вӧчны мелиоративнӧй уджъяс да косьтыны матігӧгӧрса нюръяссӧ.
Сотчӧм урочище йылысь медводз казьтыліс Алёша. Сы паметь кузя урочищесӧ колхозын шуисны Алёша нӧрысӧн.
Планас, кодӧс землеустроительяс пуктісны договор дінас, юдорса нӧрыссӧ сідзи и вӧлі пасйӧма: «Алёша нӧрыс».
Первомайсаяс да землеустроительяс тайӧ нимсӧ узаконитісны.
Сотчӧм урочищеын сідзжӧ колӧ вӧлі лӧсьӧдны севооборот да заводитны стрӧитчыны.
Сэтчӧ мӧдӧдісны специальнӧй бригада, а воскресеньеясӧ Алёша нӧрысӧ ветлывлісны став колхозӧн ӧтлаын школьникъяскӧд, старикъяскӧд да старукаяскӧд — «воскресник» вылӧ.
Уджавлісны окотапырысь да гажаа.
Трудоденьяс вылӧ уна прӧдукта сетӧм вӧсна да планъяс содтӧдӧн тыртӧмысь содтӧд оплата вӧсна вежисны удж дорӧ отношениесӧ весиг сэтшӧм ставлы тӧдса лодырьяслысь, кыдзи Полюшкалысь, Маланьялысь, Ксенофонтовналысь.
Частӧ правлениеӧ пыравлісны старикъяс да старукаяс, кодъяс уна во чӧж нин эз уджавны колхозын, да корисны Василийлысь: «Вай уджыштны».
И удж тырмыліс быдӧнлы.
Рытъяснас краснӧй уголокын да правлениеын вӧвлі дзескыд унапӧлӧс кружокъясысь — самодеятельнӧйяс, агрономическӧйяс, политическӧйяс — эз тӧрны да вензисны помещение вӧснаыс.
Весиг Ленаӧс, коді Алёша кулӧм бӧрын торйӧдчыліс йӧзсьыс, бӧр лои кыскӧма общӧй олӧм визулас.
Валентина дыр эз вермы петкӧдны Ленаӧс ас пытшкас йӧршитчӧмӧн олӧмысь да измӧм состояниеысь.
— Эн тревожит менӧ, — Валентиналӧн став сёрнияс вылӧ вочавидзліс Лена. — Меным аслам челядькӧд лӧсьыд, а комсомолецъяскӧд, томйӧзкӧд меным сьӧкыд.
— Тэ дзикӧдз йӧршитчин ас ку пиад.
Оз позь тадзи.
Но, тэныд кӧ томйӧзкӧд сьӧкыд, то миян дорӧ, гырысьяс дорӧ, волывлы.
Вот ми, коммунистъяс, и найӧ, кодъяс гӧтӧвитчӧны партияӧ, чукӧртчывлам, лыддям Ленинлысь, Сталинлысь, Маркслысь произведениеяссӧ.
Ми ставным увлекитчим тайӧн.
Волін эськӧ мед тэ кӧть ӧтчыд!
Ме верита, мый и тэ ыджыд интересӧн эськӧ кутін кывзыны!
— Эн тревожит менӧ, Валя...
Сэки Валентина сёрнитыштіс Любавакӧд:
— Волы сы дінӧ, Люба.
Тэ ставсӧ тайӧс тӧдан.
Тэныд сюрасны сылы вылӧ кывъяс.
И сійӧ кутас кывзыны тэнсьыд.
— Ме и ачым важӧн нин думайта сы дінӧ пыравны.
Василисалӧн тыртӧммӧм керкаын рытнас Лена ӧтнас видлаліс важ бумагаяс.
Сылы сюрисны Алёшалӧн тетрадьясыс.
Лена пукаліс этажерка дінын джоджас, и синваыс войталіс мичаа гижӧм букваяс вылӧ.
Сылы бара дум вылас уси тайӧ керкаас олан медводдза рытыс, и пызаныс, код сайын сійӧ пукаліс Алёшалы паныд, и сылӧн кузь синлысъясыс, и сылӧн зіля шӧпкӧдӧмыс: «Синус альфа плюс косинус бета...»
Коді эськӧ вермис шуны сэки, мый ставыс лоас тадз!
Во дорысь неуна унджык коли сэксянь, и тайӧ дженьыдик каднас и любовь, и шуд, и кулӧм...
Ӧдзӧсӧ таркӧдчытӧг пырис Любава.
Лена эз сувт и эз чышкы синвасӧ.
Любава водзын сійӧ эз дзеблы шогсӧ.
Любава чӧв олігтыр пуксис улӧс вылӧ Ленакӧд орччӧн, малыштіс чорыд кипыдӧснас Леналысь юрсисӧ:
— Миян шогным — миян шудным...
— Мый? — эз гӧгӧрво Лена.
— Коді ыджыд шуд эз тӧдлы, сылы и ичӧтыс тырмас, а коді ыджыдсӧ тӧдліс да воштіс, сылы сьӧкыд.
Тэныд, Ленушка, сьӧкыд, а меным ӧд ещӧ на сьӧкыдджык вӧлі.
— Мый кузя?
— Быдтор кузя.
Тэ томиник, мичаник, велӧдчӧм морт, тэныд со и книгаяс восьтасны сійӧс, мый меысь дзебасны.
Тэнад став олӧмыд водзын.
Тэныд шудыд воас на ещӧ.
— Оз ков меным.
Меным оз ков некутшӧм мукӧдпӧлӧс шуд...
— А тэ сы водзын ӧдзӧстӧ водзвыв эн пӧдлав.
Эн грешит олӧм водзас,
воас тэныд шуд.
Ӧд ме ыджыдджык тэысь вӧлі, и челядя, и велӧдчытӧм, и абу сэтшӧм мича, а и меным сійӧ кыкысь воліс.
— Висьтав! — эз кор, а тшӧктіс Лена.
Сійӧ тшӧктіс налӧн общӧй шоглун право кузя, ӧти судьба право кузя.
Сійӧ видзӧдліс Любавалӧн небзьыштӧм, думыштчӧм да томмыштӧм чужӧм вылӧ шензьӧмӧн.
Колхозын некод эз кывлы Любавалӧн мӧд шуд йылысь, быдӧн тӧдісны сійӧс ыджыд шогын олысь дӧваӧн, кодлысь сьӧлӧмсӧ нинӧм эз радуйт.
«Кутшӧм гусьӧн олысь сійӧ!» — думыштіс Лена да бара тшӧктіс:
— Висьтав!
— Но мый нӧ, висьтала.
Некодлы ни ӧти кыв та йылысь эг висьтавлы, а тэныд висьтала. — Косіник кияснас Любава бӧрйӧдліс чышъян сыръяссӧ, ӧтилаӧ видзӧдысь пемдӧм синъясыс быттьӧкӧ ловзисны некодлы тыдавтӧм, мӧд олӧмӧн. — Сьӧкыд меным вӧлі, кор коли дӧваӧн.
Тэ кокньыдик, еджыдик, быттьӧкӧ кымӧртор, а ме, кор дӧваӧн коли, вӧлі зэв ён.
Петам вӧлі бабаяскӧд ю дорӧ купайтчыны, ставныс ме вылӧ шензьӧны, ставныс найӧ ме водзын быттьӧкӧ висьысьяс, ставныс кизьӧриникӧсь да слабиникӧсь.
Ме вӧлі сулала, быттьӧ ыджыд пу, и быд сӧн менам веськыда мусяньыс быдмӧ, и быд сӧн корӧ шудлун.
Прӧстӧй, бабьей шудлун, медым морӧс бердын кага, медым пельпом вылын мужицкӧй бур ки.
Первӧй кадас шогыс менӧ нюкыртіс, а Паша кулӧм бӧрын во мысти ме эг кут инӧ ӧшйыны.
Мужикъяс сідзи и бергалісны ме гӧгӧр, кӧть и челядя вӧлі.
Куим жӧник ӧтпырйӧ воисны, и ме куті видзӧдавны, кодӧс бӧрйыны.
Думышті ме гӧгӧр да аддза: мый вӧлі, сійӧ оз нин ло.
И сэтшӧмыс нинӧм нин оз ло.
И ставыс ӧткодь меным: ӧти-ӧ, мӧд-ӧ, коймӧд-ӧ.
А сідзкӧ, абу ӧмӧй ӧткодь: ӧтик-ӧ, кык-ӧ, куим-ӧ...
Ме гректӧ дзебны ог куж.
Эмӧсь сэтшӧмъяс, кодъяс гректӧмӧн лыддьӧны асьнысӧ сы вӧсна, мый грешитӧны омӧлика да видзчысьӧмӧн.
А ме ӧд ставсӧ вӧча сразу крута.
Уджын-ӧ ачымӧс ог жалит, мужикӧс-ӧ ме радейтлі — ӧти войтӧдз эськӧ ассьым став вирӧс сы ради сеті.
И лёк туй кузя кӧ мӧда мунны — сідзжӧ ог куж поснида восьлавны.
Гӧгӧрвои тайӧс ме.
Ӧткажиті ме аслам жӧникъяслы.
Успокоитчыны нин мӧді, а сэк, лёкыд вылӧ-ӧ, шудыд вылӧ-ӧ, и паныдасис меным сійӧ.
Лена аддзис, кыдзи тіралыштісны Любавалӧн чуньясыс, но гӧлӧсыс да чужӧмыс колины спокойнӧйӧн.
— Вӧлӧма свет вылас дзик ӧти морт, кодӧс ме верми радейтны Пашаӧс моз жӧ, и колӧ жӧ вӧлі меным сыкӧд аддзысьны!
И коді эськӧ сійӧ тэ чайтан?
Сылӧн жӧ, Пашалӧн, рӧднӧй вокыс.
Ме сэки энька ордӧ Угреньӧ вои, и сійӧ — Пашалӧн вокыс — сӧмын на жӧ воӧма Алтайысь чужан местаас.
Водзджыксӧ ме эг тӧдлы сійӧс.
Пыри ме керкаас да аддза: пызан сайын — Паша.
Кыв эг вермы шуны, нёровтчи пач бердас да видзӧда сы вылӧ.
А сійӧ ме вылӧ.
Тадзи и радейтны мӧдім ӧта-мӧднымӧс.
Непӧштӧ первой аддзысьӧмсянь либӧ первой кывсянь, а дзик ӧтчыд видзӧдлӧмсянь.
Тӧдмалі ме сы йылысь ставсӧ.
Веськалӧма сылы некытчӧ туйтӧм гӧтыр,
нинӧм оз сяммы вӧчны: ни удж вылын, ни гортас.
Кӧть нин нянь кӧтны — и сійӧс оз куж.
Мужикыс удж вылысь, МТС-ысь тэрмасигтыр воас — ачыс гӧтырыслы нянь пӧжалас.
Челядьыс сылӧн ветлӧны киссьӧм паськӧмаӧсь, няйтӧсь.
Сы вӧсна сійӧ и Алтайысь воӧма матӧджык рӧдвуж дорас да аслас мамыс дінӧ, медым челядьсӧ видзны отсалісны.
Став соседъясыс жалитісны сійӧс и менӧ ставныс ӧтмоза уговаривайтӧны: «Ассьыд судьбатӧ аддзан, мортсӧ шудаӧн вӧчан да челядьсӧ мортӧдз вайӧдан».
Пашалӧн вокыс меным шуӧ: «Гӧтырлы ми отсавны кутам, а челядь вӧснаыс сійӧ оз мӧд шогсьыны.
На понда сылы сӧмын тӧждысь да клопочит».
И сеті ме сылы ассьым согласие.
Сӧмын помӧдз решиттӧдз ме думышті ветлыны видзӧдлыны сійӧ нывбабасӧ, кодлысь ме кӧсъя шудсӧ торкны...
Эз эськӧ ков ветлыны меным!..
Эз эськӧ ков аддзывны сійӧс!..
Да ме эг вермы вӧчны сідзсӧ.
Быдӧнлы ме радейта видзӧдлыны веськыда синмас.
Нинӧм ме эг висьтав мужикыслы, а ачым лӧсьӧдчи да и муні орчча сиктӧ, кытысь найӧ керка ньӧбӧмаӧсь.
Пыри керкаас.
Сэні сэтшӧм няйт, мый менам свинарникын чистӧйджык.
Пельӧсас ворсӧны челядь, пызан саяс пукалӧ баба да кӧтӧдӧм путӧм анькытш сёйӧ.
Чепӧльнас босьталӧ тасьтіысь да сёйӧ.
Эг висьтав ме сылы, коді ме да мыйла вои.
Сӧмын шуи, мый мужикыслы рӧдня.
Сёрнитышті ме сыкӧд да аддза — абу омӧль и абу скӧр баба сійӧ, а нэр.
И телӧнас и вежӧрнас нэр.
Сійӧ и мужиксӧ радейтӧ, и челядь вӧснаыс сылӧн сьӧлӧмыс висьӧ: мыйӧн сёрнитны кутас на йылысь, пыр и синваыс петӧ.
«Абу пӧ менам олӧмын радлуныс.
Оз радейт сійӧ менӧ, а меным — ставторйыс сійӧ ӧтнас и эм.
Вӧлі кӧ пӧ сыладорсянь мелілун, гӧраяс пӧ эськӧ куті путкылявны.
А ӧні пӧ всё равно абу олӧм».
Кыдзи тайӧ налӧн заводитчӧма, ог тӧд.
Ачыс-ӧ сійӧ лэдзчысьӧма да сы вӧсна мужикыс абу кутӧма радейтны сійӧс, мужикыс-ӧ сійӧс дугдӧма радейтны, а та вӧсна гӧтырыс лигышмунӧма.
Татшӧм случайясын он и разберит, кӧні помыс, кӧні заводитчӧмыс.
Сӧмын ставыс налӧн мӧдӧма мунны юрпӧла кӧлеса моз.
И аддза ме: абу омӧль баба сійӧ, а курыд шог сійӧс личкӧма.
И аслас челядьлы мам.
Радейтӧны сійӧс нывкаясыс.
А челядьӧс батьмам дінысь янсӧдны — таысь ыджыдджык грекыс нинӧм абу.
Любава ланьтыштліс.
— Но и мый нӧ? — Лена инмӧдчыштліс сылы косіник киас.
— Но, белиті ме налысь керкасӧ, бельё песлалі, нывкаясыслы платьеяс вури, Митялы (сійӧс Митяӧн шулісны) став паськӧмсӧ пӧчиниті да сёрнитышті гӧтырыскӧд, кыв сысянь босьті — овны кыдзи пӧлагайтчӧ, да и муні...
Эз эськӧ ков меным аддзывны сійӧс...
Эз эськӧ ков ветлыны...
— А Митяыс нӧ мый, Люба?
— Ме сійӧс эг и аддзыв.
Энькалы письмӧ гижи, медым быть на ордӧ овны муніс, внучкаяссӧ спаситіс.
А Митяыскӧд полі паныдасьны...
Думайта: кыдзи босьтас сійӧ менӧ киясӧд, кыдзи инмӧдчас ме дінӧ — сідзи и ставыс...
Тайӧ ӧд кор он радейт — кокни: талун босьтін, аски эновтін...
А кор радейтан?
Сійӧ регыд мысти ачыс ме ордӧ воис.
Но ме сэк кежлӧ ачым ачымӧс вені нин...
Чеги ачымӧс...
Сӧмын сэксянь дзикӧдз косьми.
Со, — сійӧ лэптіс сьӧдӧдӧм косіник кисӧ да видзӧдліс сы вылӧ, сідзи, быттьӧкӧ эз вӧв аслас, — вижӧдӧма.
А войдӧр ме еджыд вӧлі...
А сідзтӧ ме ӧні спокойнӧй.
Аддзан, Ленушка, кутшӧм овлӧ шудыд.
Волас — мунас, а олӧм мунӧ, и мыйта шог нин ме ас вывті эг ну, а и ме янсӧдчыны олӧмыскӧд ог кӧсйы.
Мый нӧ тэ сыысь ӧтдортчан?
Любава небыдика да спокойнӧя нюммуніс:
— Ме тэысь арлыдӧн кыкпӧв ыджыдджык, а вот лӧсьӧдча партияӧ пырны, агрономическӧй книгаяс лыддя, велӧдча...
Тайӧ мугов чужӧма, олӧма нывбабаыслӧн пытшкӧсса выныс чуймӧдіс Ленаӧс.
Ставсӧ вермӧма венны сійӧ: и нуны ас вывтіыс радейтана мортлысь кулӧмсӧ, и овны вит челядьӧн дӧвалӧн курыд олӧмӧн, и выльысь став сьӧлӧмсянь радейтны, и ӧткажитчыны тайӧ радейтӧмсьыс, и, нинӧм вылӧ видзӧдтӧг, кутны ас пытшкас спокойствие, ясность, олӧм дінӧ интерес.
И тырмӧма сылӧн вын да бурлун локны бурӧдны Ленаӧс, нюмъявны сылы, малавны сійӧс юрӧдыс аслас косіник да би кодь пӧсь кияснас.
Лена синъяс водзын олӧмыс сідзи воссис сьӧлӧмсӧ шымыртана став джуджданас, мый сійӧ нинӧм йылысь нин сэсся эз юась Любавалысь, нинӧм йылысь эз висьтав сылы да сӧмын корис сылысь:
— Виччысьыштлы ещӧ!
Эн мун!..
— Мый тэ пыр сьӧд да сьӧд паськӧма, быттьӧ старушка! — шуис сылы Любава.
— Еджыд ковтатӧ пасьтав, кодӧс тай войдӧр новлывлін.
Политзанятие вылӧ мунны лӧсьӧдчигӧн Лена первойысь пасьталіс сійӧ шӧвк блузкасӧ, коді кажитчыліс Алёшалы.
Сійӧ видзӧдліс асьсӧ зеркалӧ водзын.
Лӧсьыдиник еджыд блузкаа, вӧсньыдик, томиник нывка кодь, сійӧ вӧлі сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн тӧдліс да радейтліс сійӧс Алёша.
Сійӧ вӧлі «Алёшалӧн Ленаӧн».
И друг сійӧ думыштіс ас йывсьыс, кутшӧмӧн сійӧ лоӧ уна-уна во мысти: ыджыд опыта ставсӧ гӧгӧрвоысь, кисьмӧма да ён, кыдзи Любава.
Мыйта ещӧ ковмас тӧдмавны, переживайтны!
Но кутшӧма кӧть сійӧ оз вежсьы, сы пытшкын пыр кутас овны Алёшалӧн вот тайӧ вӧсньыдик Ленаыс и нэм кежлас кольӧ сыкӧд Алёша, кыдзи судьбаыслӧн зэв дона да торйӧдны позьтӧм юкӧн.
Любавакӧд ӧтлаын Лена муніс политзанятие вылӧ, кодӧс нуӧдіс коммунистъяскӧд да партияӧ пырны лӧсьӧдчысьяскӧд Валентина.
Лена чайтіс, мый сійӧ татысь аддзас книгаяс да газетаяс лыддьӧм, коді мунӧ векся моз, мыйтакӧ официальнӧя, но первойя здуксянь жӧ сылы шыбитчис синмас да шензьӧдіс задушевностьлӧн да кутшӧмкӧ сьӧкыда определитан слаженностьлӧн атмосфера.
Тӧдчӧ вӧлі, мый йӧз чукӧртчӧны оз первойысь, мый на костын лоӧма выль мортлы абу помӧдз гӧгӧрвоана крепыд контакт, артмӧма этша сёрниа, но налы дона матыслун.
Лена локтӧмлы ставныс лоины радӧсь, медся нин Валентина.
Валентина казяліс Леналысь лӧсьыдик блузкасӧ, сылысь падмыштӧм на, но шог петкӧдлытӧм нюмсӧ, гӧгӧрвоана синъясӧн видзӧдліс Любава вылӧ, коді сідзжӧ видзӧдліс сы вылӧ, да думыштіс: «Ловзьӧ вочасӧн».
— Пуксьы, Леночка.
Вот и тэ миянкӧд.
Пуксьы сідзи, мед тэныд удобнӧ вӧлі.
Ми талун заводитам велӧдны «Коммунистическӧй манифест».
Ленаӧс эз зэв интересуйт занятиелӧн темаыс.
Сійӧ прӧйдитліс «Коммунистическӧй партиялысь манифест» войдӧр да ӧнӧдз сы йылысь вӧлі сылӧн мыйтакӧ школьнӧй представление.
Валентина дженьыдика висьталыштіс вводнӧй кыв да сетіс книгасӧ Авдотьялы:
— Тэнад ӧчередь лыддьыны, Дуня!
— «Призрак ветлӧдлӧ Европаті — коммунизмлӧн призрак», — лыддис Авдотья и, тайӧ кывъяслӧн мичлун да вын вылӧ шензигтыр, сувтыштліс, чӧв олыштіс да лыддис тайӧс мӧдпӧв.
И Леналы кажитчис, мый тайӧ фразаыс сӧмын на чужис.
Сылы важӧн тӧдса кывъясыс выльмисны, быттьӧ найӧс мыськисны Любавалӧн напряжённӧй, неуна суров видзӧдлас улын, Пимен Ивановичлӧн вӧрзьӧдчытӧг сюся кывзігӧн, радуйтчысь синъяса Авдотья дырйи, кодлы тайӧ кывъясыс вӧліны выльтор восьтысьӧн.
Лена гӧгӧрвоис ӧні, мыйла сэтшӧма тэрмасис татчӧ Любава, мыйла Яснев, и Авдотья, и Буянов, и Василий, и комсомолецъяс сэтшӧма виччысисны тайӧ чассӧ.
Духовнӧй олӧмын ыджыд потребность, коді лӧсялана сӧветскӧй йӧзлы, вайӧдіс йӧзсӧ тайӧ занятие вылас.
Тайӧ ыджыд духовнӧй олӧмыс, мыйӧн овлісны человечестволӧн медбур умъясыс, пространстволысь да кадлысь мытшӧдъяссӧ ордйӧдалӧмӧн, паськыд юӧн пырліс тайӧ ичӧтик комнатаас, и занятие дырся часъяс лоліны ыджыд сӧстӧмлунлӧн да задушевностьлӧн часъясӧн.
— «Важ Европалӧн став вынъяс ӧтувтчисны тайӧ призраксӧ священнӧя травитӧм вылӧ», — лыддис Авдотья, и волнуйтчигтыр кывзысь Лена думайтіс:
«Мыйла сё во сайын гижӧм тайӧ кывъясыс сэтшӧма йиджӧны Авдотья да Любава сьӧлӧмъясӧ, Ксюша да Татьяна сьӧлӧмъясӧ?
Абу стихъяс, абу сьыланкыв, абу мойд...
Прӧстӧй да сьӧкыдторъяс йылысь прӧстӧй крепыд кывъяс.
Мыйла найӧ юргӧны и сьыланкыв моз и железнӧй закон моз?..»
Кор помалісны лыддьыны первойя абзацсӧ, Валентина юаліс:
— Висьталӧй, ёртъяс: мый йылысь ті думайтінныд и кутшӧм документ на пӧвстысь, кодъясӧс ми неважӧн изучайтім, ті уськӧдінныд тӧдвыланыд, кор Дуня лыддис «тайӧ призраксӧ священнӧя травитӧм» йылысь?
— Компартияясса представительяс совещаниелӧн декларация йылысь, коді вӧлі сентябрь тӧлысьын, — тэрыба вочавидзис Яснев.
— «Манифестын» висьтавсьӧ сы йылысь, мый важ Европалӧн вынъяс ӧтувтчисны призраксӧ травитӧм могысь, а декларацияын гижӧма, мый США-са да Англияса империалистъяс панӧны поход СССР-лы да демократия странаяслы паныд, грӧзитӧны налы войнаӧн.
Векджык асьсӧ кутысь да тэрмасьтӧг сёрнитысь Яснев тайӧ разӧ сёрнитіс кыпыда, сьӧлӧмсяньыс, быттьӧкӧ быд лунся колхознӧй делӧяссӧ да сёрнияссӧ лыддис не сэтшӧм волнуйтанаӧн да, медбӧрын, воис настоящӧй сёрни, кӧні вермис петкӧдлыны асьсӧ да чуймӧдны дзебӧм талантъяснас да позянлунъяснас.
Леналы дум вылас уси сыкӧд постояннӧй сёрнитысьыс — старик Бортников, и сійӧ думыштіс:
«Вот кодлы эськӧ воис сьӧлӧм вылас тайӧ рытыс!
Радейтліс старик сёрнитны политическӧй темаяс вылӧ».
Алёшаӧс сійӧ эз вунӧдлы здук кежлӧ, но думайтны сы йылысь, мый и сійӧ эськӧ вермис лоны тані, вӧлі вывті сьӧкыд.
Тайӧ рытсяньыс сійӧ пыр кутіс волывлыны политическӧй занятиеяс вылӧ.
Кружокын немвиччысьтӧг лои ещӧ ӧти слушатель.
Ӧтчыд краснӧй уголокын Пётр вӧлі рисуйтӧ стеннӧй газеталы заголовок.
— Ме тіянлы ог мешайт? — юаліс сійӧ Валентиналысь.
— Пукав.
Пётр пуксис бокӧджык да водзӧ кутіс уджавны, ачыс думайтіс аслас йылысь.
Сэсся сылысь вниманиесӧ торкисны Авдотьялӧн кывъясыс:
— Пролетариатлы нинӧм воштыны, аслас цепьясысь кындзи, а сійӧ вермас босьтны став мирсӧ.
Авдотья вомысь петӧм тайӧ кывъясыс кажитчисны сэтшӧм немвиччысьтӧмӧн, сэтшӧма эз йитчыны тайӧ важысянь тӧдса нывбабаыскӧд, коді сӧмын и тӧждысьӧ аслас мӧсъяс да порсьяс йылысь, и вӧлі сэтшӧм мичаӧн, мый Пётр пуктіс карандашсӧ да видзӧдліс Авдотья вылӧ.
Сылӧн волнуйтчана да торжественнӧй чужӧмыс шензьӧдіс Пётрӧс.
«Да Авдотья-ӧ тайӧ? — ас кӧсйытӧгыс думыштсис Пётрлӧн.
— Быттьӧ кино вылын...»
Пётр сюся кутіс кывзыны.
Сы вӧсна, мый сійӧ кывзіс Авдотьялысь висьталӧмсӧ эз быть колӧм кузя, а кыдз быттьӧ «контрабандаӧн», тайӧ висьтыс Пётрлы торъя нин вӧлі лӧсьыдӧн.
Сійӧ эз шоча и войдӧр ветлывлы лекцияяс вылӧ, докладъяс да политзанятиеяс вылӧ, но ставыс сійӧ эз вӧв татшӧм кодь.
Инас ӧшйытӧм да вильыш Пётрлы ӧти сійӧ фактыс, мый, занятие вылӧ локтӧм бӧрын, колӧ быть вӧлі пукавны кык час, имеитіс эз ичӧт тӧдчанлун.
Быть тшӧктӧм кузя ставсьыс кӧдзавліс сійӧ.
Тайӧ занятие вывсьыс, кытчӧ сійӧ веськаліс кыдзи случайнӧй да бокӧвӧй морт, сійӧ вермис гусьӧник мунны любӧй здукӧ — и буретш сы вӧсна сійӧ кольччис пукавны помӧдзыс.
Кор ставыс помассис, Пётр мӧдӧдчис гортас да мунігмозыс думайтіс весиг неуна ӧбидитчӧмпырысь:
«Со вӧлӧм мый найӧ вӧчӧны быд недельын да некодлы нинӧм оз висьтавны.
Кыв ни джын».
Сылы весиг лои забеднӧ, мый татшӧм интереснӧй делӧӧ кыскӧма сӧмын некымын колхозникӧс.
Мӧд неделяс, занятие лунӧ, Пётр бара аддзис аслыс удж краснӧй уголокын да регыд мысти тадзи кутіс вӧчны век.
Валентина аддзыліс да тӧдвылас кутіс ассьыс вольнослушательсӧ, но кор сійӧ заводитліс кыскыны Пётрӧс активнӧй беседаӧ, Пётр зумыштчыліс да петкӧдліс асьсӧ веськодя видзӧдысьӧн.
Валентина решитіс кольны сійӧс ас кежас и сӧмын ӧтчыд кӧритӧмпырысь шуис Василийлы:
— Ачыд тэ коммунист, а вокыд тэнад — весиг абу комсомолец.
Василий сёрнитіс Пётркӧд.
Сёрнитігас Пётр сэтшӧм букыша да гӧгӧрвотӧма чӧв оліс, мый Василий дӧсадаысла ӧвтыштіс кинас:
— И кутшӧм тэ морт, ог гӧгӧрво ме тэнӧ!
А Пётр чӧв оліс сы вӧсна, мый сылӧн вӧліны аслас помкаяс.
Сійӧ важӧн нин бура тӧдіс, мый сылӧн туйыс мунас комсомол пыр, но комсомолӧ пырны сійӧ вермис сӧмын сӧстӧм сӧвестьӧн.
А сӧвестьыс сылӧн эз вӧв сӧстӧм.
Сулалӧ вӧлі сӧмын думыштны сійӧ час йывсьыс, кор сійӧс кутасны принимайтны комсомолӧ, сэки пыр жӧ усьлі тӧдвылас йӧра:
«Найӧ жӧ кутасны менӧ принимайтны кыдзи бур мортӧс, а ме сійӧ минутаас мӧда сулавны да думайтны йӧра йылысь, и пӧръясьлыны кута, и синмӧс мӧда дзебны!
Ог, ылӧджык сыысь, бурджык сідз нин, комсомолтӧг!
Мед ме кутшӧм эм, сэтшӧми и эм!»
Важӧн нин ставныс вунӧдісны вӧрысь аддзӧм йӧра йылысь, и сӧмын Пётр важмозыс мучитчигтыр войяснас казьтывліс аслас лыйӧм йылысь, бергӧдчыліс вольпась вылас да мурч-курччыліс пиньяссӧ.
«Висьтавны эськӧ ставсӧ, мынтысьны ставсьыс да морт моз водзӧ овны!» — мукӧд дырйи думайтліс сійӧ.
Ловъя кӧ вӧлі Алёша, Пётр эськӧ ставсӧ сылы висьталіс, но Алёша эз вӧв, и сы местаын комсомолын юрнуӧдіс Татьяна.
Йӧра йылысь висьтавны нывлы, сы чайтӧм серти, вӧлі позьтӧмторйӧн: ныв эськӧ эз вермы гӧгӧрвоны тайӧ пӧшти ненарошнӧ лыйӧмсӧ.
Ӧтчыд рытын Пётр пукаліс Фроська ордын.
Ломтысис пач.
Фроська пукаліс лабичын да печкис.
Ксенофонтовна, кыдзи и векджык овлӧ, мунӧма гӧститны.
Тайӧ вӧлі мирнӧй рытъясысь ӧти, кутшӧмъясыс пыр частӧджык овлывлісны Пётрлӧн да Евфросиньялӧн.
— Думышті ме комбайнершаӧн лоны, — висьталіс Фроська.
— Звеноын тэ он сет меным став вын петкӧдлыны, пыр тасасян туй вылын.
И кутшӧм сійӧ удж — ёг-турун нетшкыны да подкормка нуӧдны!
Кутшӧм интерес?
Важся ног уджалӧм!
То ли делӧ МТС!
А мӧд недельнас собрание вылын менӧ кутасны принимайтны комсомолӧ.
Сэтшӧм нин ме: шалопаявны кӧ — шалопаявны, а овны кӧ — овны!
Арлыд менам сэтшӧм нин, мый колӧ и олӧм йылысь думайтны.
Танюша да Ксюша партияӧ нин метитчӧны, а ёна-ӧ ыджыдджыкӧсь меысь?
А вот тэнӧ ме ог гӧгӧрво, Петро!
Юны тэ эн кут, уджалан — любӧ видзӧдны, мыйла тэ он пыр комсомолӧ?
Али прӧтив мыйлакӧ?
Али мамыд оз тшӧкты?
— Ме ньӧти абу прӧтив, а мамлысь эськӧ эг и юав.
— Но, мыйла нӧ, сідзкӧ? — Кыдзи и век, сійӧ гӧгӧрвоис Пётрӧс да мӧдіс чувствуйтны, мый сылӧн неладнӧ сьӧлӧм вылас, пуктіс чӧрссӧ пидзӧс вылас да видзӧдліс Пётр чужӧмӧ: — Но, мыйла нӧ, сідзкӧ, Петруня?
А?
Кор Фроська кӧсйыліс, сэк вермис лоны сэтшӧм меліӧн да сьӧлӧм бердӧ сибалысьӧн, мый Пётр небзьыліс да дзикӧдз личавліс сылӧн сьӧлӧмыс.
— Вот мый, Фрося, — заводитіс сійӧ, — висьтала ме тэныд ӧтитор йылысь.
Йӧрасӧ... тӧдан, кодӧс тай нюр вывсьыс аддзӧмаӧсь... ӧд ме сійӧс вии.
— Аминьӧй! — ойӧстіс Фроська. — Петрунька!
Да кыдзи нӧ тайӧ тэ?!
— Сійӧс жалитӧмла да любопытствоысла Фроська уськӧдіс чӧрссӧ да эз копыртчы, медым сійӧс лэптыны.
— Да и ачым ог тӧд кыдзи...
И эг думайт ме сійӧс вины...
А мыйӧн сӧмын сійӧ мӧдіс мунны, но, ог вермы лэдзны — и ставыс!
Окота вӧлі меным сійӧс дырджык видзӧдны...
Сэтшӧм жаль сійӧ меным вӧлі, сэтшӧм жаль!
— Жаль? — Фроська кӧрис кымӧссӧ: сійӧ зілис гӧгӧрвоны Пётрлысь состояниесӧ да представитны, кыдзи ставыс тайӧ лои...
— Ок!..
Тӧкӧтьӧ эг бӧрддзы ыджыд горӧн!
Мича ӧд вӧлі!
Кокъясыс — быттьӧ струна, ачыс зэв ён, юрсӧ чатӧртӧма, а сюрыс мыш вылас, мыш вылас водӧма.
Ок!.. — Пётр казьтыштіс зверлысь став лоны позьтӧм мичлунсӧ, и сы вӧсна тӧлктӧг случайнӧя лыйӧмыс ещӧ ёнджыка кутіс мучитны сійӧс.
— Но, кыдзи татшӧм делӧ дырйи пыран комсомолӧ? — юаліс сійӧ.
— Ме думайтлі нин висьтавны.
Но, судитны мӧдасны, но, штрапуйтасны, кӧть ог кут мучитчыны...
Тэ мый шуан?
Фрося, синсӧ вештывтӧг, видзӧдіс сы вылӧ да тэрыба бӧрйӧдліс думсьыс, мый лоӧ Пётрлы бурджык и мый эськӧ вӧлі сылы аслыс бурджык, сы местаын кӧ сійӧ вӧлі.
Думыштӧм мысти Фрося шуис сылы лӧсялана решимостьӧн:
— А яснӧ — колӧ висьтавны!
Судитны тэнӧ оз судитны, ещӧ нин сы вӧсна, мый тэ ачыд висьталан мыжтӧ да объяснитан, кыдзи вӧлі делӧыс.
А штрапуйтнытӧ штрапуйтасны!
Но и мый нӧ?
Мынтам!
Ӧд тайӧ жӧ тэныд донаджык — ветлӧдлыны да думайтны!
Эстшӧм сьӧкта ас вылад новлӧдлыны!
Чӧрт сыкӧд, штрапыдкӧд!
Зато сьӧлӧм вывсьыд ыджыд из пыр жӧ быгыльтчас!
Авторитет ассьыд тэ он уськӧд, сы вӧсна мый ачыд мыжтӧ висьталан.
Мӧдарӧ, ещӧ ёнджыка кутасны веритны тэныд.
Штрап мынтӧм кузя — но, зэв кӧ нин, менсьым шифоньерӧс вузалам, машина сідзжӧ позьӧ вузавны.
Ме нин тэнӧ мезда, медым та йылысь тэныд не думайтны!
Сылы вӧлі сьӧлӧм нюкырттӧдзыс жаль Пётрыс.
Кыдзи сійӧ кӧртасис Пётр бердӧ, сійӧ и ачыс эз казявлы.
Фроська шогсис, кор дыр эз аддзыв Пётрӧс, юксис сыкӧд аслас став мӧвпъясӧн, но сӧмын ӧні, кор тӧдмаліс, мый сы весьтӧ ӧшйӧма беда, пыр жӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм матысса сылы Пётрыс.
Сійӧ вӧлі «аслас» нин, и, тайӧс ӧтчыд аддзылӧм бӧрын, Фроська эз куньлы синъяссӧ тайӧтор вылас.
Фроська вешйыштіс Пётрлань:
— Ставыс ладнӧ лоас, Петруня!
Ставсӧ висьтав, кокньыдджык лоӧ.
Пётрлы долыдджык лои, сы вӧсна мый Фроськаыс сэтшӧм бура гӧгӧрвоис сійӧс да сэтшӧм вернӧя сӧветуйтіс сылы вӧчны, мый ачыс кӧсйыліс, да эз лысьт.
Ӧтнас сійӧ некыдз эз вермы решитчыны, а Фроськакӧд орччӧн ставыс кажитчис сылы ёна прӧстӧйджыкӧн.
Евфросиньялӧн вӧлі шензьӧдана качество: став бедаяс да омӧльторъяс вӧліны сылы веськодьӧн да исковтлісны сы вылысь, кыдзи дзодзӧг вылысь ва.
Сійӧ кужліс серавны кӧть кутшӧм кадӧ, а сыкӧд орччӧн и мукӧдъяслы неприятностьясыс да сьӧкыдлунъясыс кажитчисны кокньыдджыкӧн.
Фроська лыддис Пётрлысь бедасӧ ассьыс пыдди и пыр жӧ, кыдзкӧ быттьӧ сідз нин гӧгӧрвоанатор йылысь, паніс сёрни ассьыс кӧлуйсӧ вузалӧм йылысь, медым мынтыны штрапсӧ. Та вӧсна Пётр чувствуйтны кутіс Фроська дінӧ благодарность, и надея волнуйтіс сійӧс: «Радейтӧ — оз радейт?
Петас ме сайӧ — оз пет?
Оз, оз радейт!
Тешитчӧ — и ставыс!
И кутшӧм тайӧ ныв, бесыс мед лыяс!
Ӧд сійӧс некыдзи он и вермы тӧдмавны!»
Дыр найӧ пукалісны орччӧн, сёрнитісны гӧгӧрбок, кыдзи висьтасьны Пётрлы.
А гортас мунны лӧсьӧдчигӧн Пётр смелмӧдчис да шуис сійӧ кывъяссӧ, кутшӧмъясӧс сійӧ сідзжӧ важӧн нин юрас новлӧдліс:
— Кор нӧ сэсся ми тэкӧд гӧтрасям, Фросюшка?
Всё равно ӧд сэтчӧ жӧ воам, мыйла нӧ нюжӧднысӧ?
Фроська видзӧдліс сы вылӧ спокойнӧя, сурова, кыдзи верстьӧ нывбаба:
— Но, мый нӧ...
Кӧть выль во кежлӧ и гӧтрасям.
И тӧдса рыт бӧрын, коді вӧлі важӧн нин пывсян кӧджын, Пётр первойысь сывйыштіс Фроськалысь зумыд пельпомъяссӧ.
3. «Лӧсьӧдчы лэбны!»
Кор Авдотья тӧдмаліс, мый МТС-ын организуйтчӧ лугӧвӧй отделение, сэки кокнипырысь шуис:
— Вот кор морӧстырӧн лолыштам!
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ мортӧн, коді пасьталӧма важся дзескыд паськӧм.
Планируйтӧм гырысь уджъяс вӧчӧм вылӧ колӧ вӧлі уна уджалысь, но йӧзыс эз тырмы, и весиг ыджыд терпениеа Авдотья ӧткымынысь шулывліс:
— Кыдзи думыштан тулыс йылысь — кӧть бӧрд!
Кормӧвӧй севооборот колӧ лӧсьӧдны, пӧскӧтина бурмӧдны, сьӧрт вӧчны виддзӧ, зелёнӧй конвейер организуйтны, лагернӧй скӧтвидзӧм обеспечитны, а йӧзыс — ӧти-кык и ставыс.
Авдотья лӧсьӧдчис ветлыны МТС-ӧ, медым видзӧдлыны выль машинаяссӧ да сёрнитчыны уджъяс кузя.
— Он видз асьтӧ, шӧйтан ӧтарӧ-мӧдарӧ, — зумыштчӧмӧн шуис Василий. — Дойдан ещӧ ичӧтиктӧ.
Сійӧ зумыш вӧлі эз сы мында ичӧтик вӧснаыс тӧждысьӧмла, мыйта инасьтӧм мӧвпысла: сэні Авдотья вермас аддзысьлыны Степанкӧд, коді ӧні бара уджалӧ МТС-ын.
Авдотья ӧшибитчытӧг гӧгӧрвоис сылысь висьтавтӧм ӧпасайтчӧмсӧ, видзӧдліс сы вылӧ меліа да мӧрччана и вочавидзис:
— Сёр либӧ водз, но ковмас ветлыны.
Гашкӧ, ӧтлаын ветлам?
— Мун ӧтнад, лӧсьӧдчин кӧ нин.
Авдотья сёрнитіс Василийкӧд спокойнӧя, но збыльысьсӧ ачыс поліс лоны вермана аддзысьӧмысь.
«Кыдзи аддзысям, кыдзи падвеж лоам?
Кутшӧм сійӧ лои, Стёпаыс?
Да огӧ, огӧ паныдасьӧй, не обязательнӧ жӧ миянлы аддзысьлыны!
Ме ӧд мастерскӧйясас ог мун.
Ме ӧд веськыда — контораас — и бӧр.
Ветлыны быть колӧ.
Сы мында делӧ йылысь колӧ сёрнитчыны!»
Сійӧ ыджыд чышъянасис сэтшӧм ногӧн, медым сайӧдны вежсьӧм фигурасӧ, да пӧпуттьӧ мунысь полуторатонкаӧн мӧдӧдчис МТС-ӧ.
Сэтчӧ воӧм бӧрын ӧдйӧ сёрнитчис став коланатор йывсьыс Прохарченкокӧд да старшӧй агроном Высоцкийкӧд.
Степан некӧн эз тыдав, некод сы йылысь эз казьтыв.
Авдотья смелмӧдчис да, ывлаӧ петӧм мысти, юаліс:
— Кӧні нӧ тані лугӧвӧй машинаясыс?
Косіник морт, замполит Рубанов, кодлӧн ки пыддиыс вӧлі кучик протез, ачыс петкӧдліс сылы нюр гӧран плугъяс, канава кодъян машинаяс, кусторезъяс, травосеялкаяс.
Авдотья малаліс да тапкӧдіс налысь чорыд бокъяссӧ сідзи, кыдзи велалӧма тапкӧдны мӧсъясӧс да ыжъясӧс, да нюмъялігтыр юасис:
— Тайӧ ставсьыс кодӧс нӧ миянлы окавны-кутлыны?
— Вит вося планкӧд тэныд ковмас окасьны! — нюммуніс Рубанов.
Став делӧяссӧ нин вӧлі вӧчӧма.
Воис гортӧ мунан кад.
«Но вот, ставыс сідзи и прӧйдитіс.
И эг аддзыв ме Степанӧс», — думыштіс Авдотья, и друг быттьӧ ставыс тыртӧммис.
Чӧв олысь, надея воштӧм Авдотья мӧдӧдчис петанінлань, и сэк водзвылас тыдовтчис векни пельпомъяса косіник фигура.
Сійӧ тӧдіс и тайӧ фигурасӧ, и зумыда, ӧтмоза восьлалӧмсӧ, и векньыдик чужӧмсӧ да сэтшӧма кельдӧдіс, мый Рубанов, кыдзи и районын ставныс, кодъяс тӧдісны Авдотьялысь да Степанлысь историясӧ, пыр жӧ воши.
Кытчӧ сійӧ муніс, Авдотья весиг эз казявлы.
Сійӧ видзӧдіс матыстчысь Степан вылӧ.
Котӧртны али дзебсьыны машинаяс костас, мунны-ӧ сылы паныд, сулавны-ӧ места вылас?
Сійӧ нёровтчис кӧрт комбайн бок бердӧ.
Март тӧлысся войтва тюргис-войталіс сы гӧгӧрын.
Керка вевтсянь да карнизъяссянь ӧшйӧма йи прӧшви, и то сэні, то тані дзирдыштавлісны шонді водзын тэрыба лэбысь ва войтъяс; торйӧн босьтӧм быд ва войт вӧлі сутшдырся да тӧдчытӧм, но ставныс ӧтлаын тыртлісны МТС-са ыджыд дворсӧ эзысь рӧмӧн да гора шыясӧн.
Авдотья юр весьтын керка вевтас ӧшаліс ёсь йыла ыджыд йисыр, и ва войтъясыс, сы вылысь нетшыштчӧм бӧрын, ӧтмоза гылалісны улӧ, сэтчӧ, кӧні то кыпӧдчывлісны лымйысь да бырӧдысь артмӧм зэв ичӧтик башняяс, стенаяс да коридоръяс, то бӧр киссьылісны найӧ.
Степан пыр ӧтарӧ матыстчис, и Авдотья аддзис, кыдзи сы кокъяс улын топалӧ сылыштӧм тувсовъя лымйыс, кыдзи ӧта-мӧд бӧрсяыс кольӧны лымъя туй вылӧ сьӧд следъяс.
...Уна во кольӧ тайӧ лунсяньыс, но и уна во бӧрын март тӧлысся первойя войтва, паметьлӧн гӧгӧрвотӧм законъяс серти, кутас кыпӧдны Авдотья вежӧрын Степанлысь векни пельпомъяса фигурасӧ, кодӧс быттьӧ йӧртӧма тувсовъя дзирд пӧвстӧ, и Авдотья мӧдас сувтлыны кывджын вылас да вунӧдлыны на йылысь, кодъяс орччӧнӧсь, — сійӧ став сьӧлӧмсяньыс чепӧсъяс ылӧ кольӧм кадлань.
Степан вӧлі тамыш и тӧдіс Авдотьяӧс сӧмын сэки, кор матын нин вӧлі.
Авдотья казяліс, кыдзи дрӧгнитіс да пыр жӧ измис сылӧн чужӧмыс.
Степан видзӧдіс сылӧн синаканьясӧ, синсӧ сы вылысь лэдзлытӧг да лапниттӧг, и кыв шутӧг, быттьӧ гипнотизируйтӧма, восьлаліс сылань.
Авдотья повзис, мый сійӧ уськӧдчас сы дорӧ, мый лоӧ налы кыкнанныслы ковтӧм сьӧкыдтор, лэдзчысис мышнас комбайн бердӧ и полігтыр да нежнӧя видзӧдіс Степан вылӧ.
Но Степан вермис нин кутны асьсӧ да, Авдотья дінӧ воӧм бӧрын, спокойнӧя шуис аслас гортӧминик гӧлӧсӧн.
— Олан-вылан, Дуня.
— Видза олан, Стёпа.
Степан мыччис сылы кисӧ.
Йисырйысь чуктӧм зэв ичӧтик йи тор уси сы кипыдӧс вылӧ.
Авдотья сетіс сылы кисӧ да мӧдіс кывны Степан кучиклысь пӧсьлунсӧ да тувсовъя кӧдзыдіник ва войтсӧ.
— Лугӧвӧй машинаяс видзӧдлыны воин?
— Да, Стёпа.
— Вур машинаяс...
— Ыджыд отсӧг насянь виччысям...
Найӧ чӧв ланьтісны, сэсся Степан ещӧ гортӧмджыка юаліс:
— Но, кутшӧма олан, Дуня?
— Грек меным норасьны, Стёпа...
А тэ?
— Сідзжӧ шӧркодя ола...
Найӧ видзӧдісны ӧта-мӧд выланыс синнысӧ лэдзлытӧг.
Найӧ полісны син лапнитӧмысь, медым эз вош весь тайӧ дженьыдик аддзысьлӧмлӧн ни ӧти секунда.
«Сэтшӧм на!
Век на сэтшӧм!» — думайтіс Авдотья.
«Омӧльтчӧма.
Пӧрысьмыштӧма.
А всё-таки сэтшӧм на!» — думайтіс Степан.
— Кӧні тэ, Авдотья Тихоновна?
Тэнӧ виччысям! — вӧв додьсянь горӧдісны сыкӧд мунысьяс.
Степан вылысь важмоз жӧ синсӧ вештывтӧг Авдотья нюжӧдіс сылы кисӧ:
— Но, аддзысьлытӧдз, Стёпа...
Чуксалӧны менӧ...
Став бурсӧ тэныд, Стёпа...
Степан эз пыр лэдз сылысь кисӧ.
«Эн на вунӧд?
Он вунӧд?» — юалісны сылӧн синъясыс.
«Эг вунӧд.
Ог вунӧд.
Татшӧмтӧ оз вунӧдлыны», — эскӧдӧмӧн да честнӧя вочавидзисны Авдотьялӧн синъясыс.
Степан гӧгӧрвоис, ёнджыка топӧдіс сылысь чуньяссӧ, нюммуніс.
Степан эз надейтчыв нинӧм вылӧ да эз виччысьлы нинӧм.
Кор сійӧ вӧлі ичӧтикӧн на, сылӧн батьмамыс то ӧтлаасьлісны, то бӧр торйӧдчылісны, и сійӧ тырвыйӧ нуис ас вывтіыс уродуйтӧм челядь дырся курыд олӧмсӧ.
Сійӧ оліс то батьыс дінын, то мамыс дінын, гажтӧмчывліс то ӧтисьыс, то мӧдсьыс, некӧн эз чувствуйтлы асьсӧ прамӧй ногӧн гортын моз, унаысь аддзывліс видчӧмъяс да зыксьӧмъяс и асланыс семьяыс пыр сылы кажитчис кутшӧмкӧ янӧдана висьӧм кодьӧн, кодӧс колӧ дзебны йӧзсьыс.
Сылӧн впечатлительнӧй натураыс вылӧ семьятӧм челядь дырся олӧмыс вӧчис бырӧдны позьтӧм отпечаток, и сэксянь нин сійӧ зывӧктӧмӧн кутіс видзӧдны сэтшӧм йӧз вылас, кодъяс оз артасьны челядьӧн да жуглӧны семья кост олӧм.
Сійӧ пырліс сэтшӧм цельнӧй да требовательнӧй натураяс лыдӧ, кодъяс ни ӧти чир ыджда оз кежны асланыс убеждениеясысь.
Вот мый вӧсна Степан эз заводитлы кыскыны ас дінас Авдотьяӧс, кор воис Василий, Авдотья челядьлӧн батьыс.
Эз слаблун вӧсна и эз радейтӧм тырмытӧм вӧсна ло тайӧ, а бура гӧгӧрвоӧм вӧсна, мый Авдотьякӧд шудлунӧ мунан туй сылы тупкысис.
И ӧні, Авдотьякӧд аддзысигӧн, Степан эз и вермы думыштлыны выльысь ӧтлаасьӧм йылысь, но сылы вӧлі колӧ да важнӧ аддзывны, помнитӧ-ӧ сійӧс Авдотья.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Авдотья вӧлі ӧні мӧдлӧн гӧтырӧн, сійӧ всё-таки кольліс сылы «асласӧн».
Степан кӧсйис аддзывны и аддзис, лыддис сы чужӧм вылысь, синъяссьыс, мый Авдотья оз вермы керыштны сыкӧд ӧтлаын олӧмлысь кусӧксӧ.
Да и оз кӧсйы керыштнысӧ.
Найӧ прӧщайтчисны, и Степан дыр видзӧдіс Авдотья бӧрся.
Авдотья муніс гортланьыс думыштчӧма да чӧв.
Вӧлыс муртса кыскис сылӧм туй кузя рӧзвальсӧ, и ньӧжйӧ мунӧмысла лӧсялӧмӧн Авдотья паметьын кыптылісны воддза олӧмыслӧн лун бӧрся лун.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Степан вӧлі ӧтка да видзӧднысӧ висьлӧс, а Василий вӧлі тырбур вына да оліс лӧсьыда, Авдотья тайӧ часас жалитіс Василийӧс да бурпырысь думайтіс Степан йылысь.
Авдотья бура видзӧдіс Степан вылӧ ӧтлаын став олӧмсьыс, ӧні на вӧлӧм встреча дырйи асьсӧ виччысьӧмӧн кутӧмсьыс, прӧщайтчигӧн дыр видзӧдӧмсьыс.
Быдтор кузя и век Степан вӧчліс кыдзи колӧ, Авдотья век велӧдчыліс сылысь, кыдзи кутны асьсӧ бура, гӧгӧр думыштны да лючки вӧчны быд поступок.
Авдотьялы сійӧ кажитчис мукӧд сертиыс ыджыдджыкӧн, ёнджыкӧн.
Нывкаӧн сійӧ воис Василий дінӧ, но эз сійӧ, а Степан ызйӧдіс сылысь да юкис сыкӧд настоящӧй томлунсӧ, тырбур радейтӧмӧн да радлӧмӧн.
«Тайӧ прӧйдитіс, но тайӧ вӧлі!
Вӧлі!» — думайтіс сійӧ да вӧлі шуда тайӧс вежӧртӧмысь.
Сылы тӧдвылас усьлі Степанкӧд став олӧмыс: тӧвся кузь рытъяс, ю дорысь повзьӧдӧм байдӧг, небесаысь усьӧм кокньыдик кодзув, уна спокойнӧй лунъясса шуд.
«Тайӧ вӧлі!
Эз удайтчы помӧдз овны ӧтлаын, лолывлӧ сідзи, но оз ков шогсьыны миянлы Степанкӧд сы кузя, мый тайӧ прӧйдитіс, а радуйтчыны сы кузя, мый тайӧ вӧлі!
Гашкӧ, сійӧ лунъяссяньыс ме чукӧрті аслым вын став нэм кежлӧ.
И Стёпа, кыдзи и ме, аддзас на ассьыс судьбасӧ, аддзас мӧд шуд, а менӧ оз вунӧд».
Вӧр эрдъяс вежласисны посёлокъясӧн, ӧти мӧвпъяс вежласисны мӧдъясӧн.
Ыджыд тушаа, сьӧд юра Василий сувтіс сы водзын, и сійӧ немвиччысьтӧг кыптӧм жальлунӧн думыштіс сы йылысь:
«Ыджыд, видзӧднысӧ скӧр, а гудйышт пыдісяньджык — мыйта ещӧ сы пытшкын ичӧт челядьлӧн кодьыс!
Гашкӧ, сы вӧсна и дона меным сійӧ, мый сійӧ меным — и суров мужик и ичӧт кага!
И сылӧн олӧмас некод абу да эз вӧв, меысь кындзи!
Стёпа ёнджык.
Вася серти Стёпа кокньыдджыка вермас овны метӧг.
Тревожитчӧ, дерт, метӧг гортын, дерт, спокой эз аддзыв менам ветлігкості.
Йӧюк!
Кытчӧ нӧ ӧні ме муна сы дінысь?
Сійӧ ставыс вӧлі, кор вӧлі; прӧйдитіс, кор прӧйдитіс.
Паметьын видза, сьӧлӧм вылысь ог шыбит, а олӧмын бӧр сійӧ оз ло!»
Василий тревожитчӧмӧн встретитіс сійӧс.
Сійӧ зілис тӧдмавны чужӧм сертиыс, аддзылӧма-ӧ сійӧ Степансӧ, кутшӧм мӧвпъяс сылысь кыпӧдӧма аддзысьлӧмыс, оз-о бара грӧзит семья кост бура олӧмлы опасность.
Мукӧд дырся серти Авдотья сылы кажитчис небыдджыкӧн, кыпыдджыкӧн, меліджыкӧн.
Сійӧ вӧлі сылы мужикӧн, сы челядьлӧн батьӧн, помтӧм матыссаӧн да дона мортӧн, и сылы окота вӧлі успокоитны сійӧс да кыдзкӧ юкны сыкӧд сійӧ озырлунсӧ, сійӧ ыджыд чувствояссӧ, кодъясӧс новлӧдліс ас пытшкас Авдотья.
Сы мелілунӧн збодьӧрмӧдӧм Василий эз вермы кутчысьны:
— Эн аддзыв сэтысь...
Степантӧ?
— Аддзылі, — спокойнӧя шуис Авдотья.
— Лугӧвӧй машинаяс сійӧ меным петкӧдліс, Вася!
Да мый нӧ тэ сэтшӧм тревожнӧй? — сійӧ малалыштіс Василийлысь юрсӧ.
— Нинӧмысь ӧд, Вася.
И казялӧм мысти, мый Василийлӧн тревогаыс оз прӧйдит, Авдотья ӧшибитчытӧг аддзис сійӧ кывъяссӧ, кодъяс мукӧдъяс сертиыс бурджыка вермисны успокоитны сійӧс:
— Муна ме машинаӧн, а ичӧтикӧй кыдзи тай кутіс чужъясьны!
Тыдалӧ, абу кажитчӧма сылы туйыс.
Детинка чужас, Вася.
Сійӧ вывті нин аслыссяма.
Став сертиыс тӧдчӧ, мый детинка.
Василий кывзіс сылысь бур кывъяссӧ, видзӧдіс правдивӧй сӧдз синъясас да вочасӧн успокаивайтчис.
Валентина гӧститіс гортас.
Важӧн нин пуис шыд да косьмисны котлетъяс, а Андрей век на ещӧ эз лок.
abu
Сійӧ шӧйтіс ӧти комнатасянь мӧдӧ, частӧ видзӧдлывліс часі вылӧ да нинӧмӧн эз вермы займитчыны.
Во чӧж найӧ мечтайтісны частӧ да регулярнӧя аддзысьлӧмъяс йылысь, но кыкнанныс вӧлі ёна занятӧсь.
Овлывліс сідз, мый Андрей, гӧтырсьыс ёна гажтӧмчигъяс дырйи, рытнас мунліс машинаӧн Первомайскӧй колхозӧ, а Валентина тайӧ кадас вӧлі мукӧд колхозъясын.
Войнас Андрей ветлӧдліс сиктысь сиктӧ став сельсӧвет пасьтаыс, корсис гӧтырсӧ и мудзӧм бӧрын аддзывліс сійӧс кутшӧмкӧ колхознӧй бригадир керкаысь, кытчӧ сійӧ узьмӧдчӧма.
Вӧвлывлі и сідзи, мый Валентина зэв сьӧкыдпырысь прӧстмӧдліс рытсӧ да ветліс Андрей ордас самӧй сійӧ минутаас, кор сылы срочнӧ колӧ вӧлі мунны.
Найӧ видісны ассьыныс кочуйтана олӧмсӧ да лыд вылын кутісны сійӧ часъяссӧ да минутаяссӧ, кор налы удайтчывліс олыштны ӧтлаын.
«Збыльысь ӧмӧй бара ковмас мунны Андрейӧс сідзи и аддзывтӧг? — комнатаясӧд шӧйтігӧн гажтӧмчис Валентина. — Колян разас вӧлі тадзи жӧ.
Быттьӧ шуд йылысь, мечтайтан сы йылысь, медым ӧбедайтны ӧтлаын мужиккӧд!»
Андрей воис часджын водзджык Валентина мунтӧдз, кыпыд, варов.
— Валька, сьӧлӧмшӧрӧй, — заводитіс сійӧ порог дорсяньыс на, — кутшӧм удача!
Миянӧ воисны куим выль агроном, и на, пӧвстысь ӧтиыс местнӧй олысь, тіян сельсӧветысь.
Том, энергичнӧй зон — тэнӧ зэв бура вермас вежны!
И кутшӧм лӧсьыда артмӧ: тӧлысь кык мысти мунӧ Павличенко, райзоса агроном.
Угреньын лоӧ агрономлы места.
Вот и ми сэсся лоам ӧтлаын!
Валентина и рад лои и шӧйӧвоши:
— Тайӧ — шуд!
Но... кыдзи нӧ партийнӧй организация, и Алёшалӧн зэв водз воысь сюӧн, и политзанятиеяс?
— Партийнӧй организацияӧн вермас веськӧдлыны Буянов, политзанятиеяс вылӧ кутан ветлӧдлыны, а зэв водз воысь сюӧн займитчас выль агроном.
Тэ мыйлакӧ быттьӧ он радлы?
— Ме вывті рад, но... кыдзкӧ сразу!
— Валька, ӧні жӧ абу коланлуныс, медым миянлы торйӧн овны!
Колхоз сувтіс кок йылӧ, партийнӧй организация быдмис, воис том агроном.
Мый нӧ ещӧ виччысьнысӧ?
Тырмас миянлы тэкӧд кочуйтны!
— Дерт, тырмас.
Ме тэысь ёнджыка на мудзи тайӧ ӧтилаӧ-мӧдлаӧ ветлӧдлана олӧмсьыс, но, гашкӧ, кӧдза бӧрын?..
Меным окота...
Андрей казяліс гӧтырыслысь шӧйӧвошӧмсӧ, серӧктіс да шуис шуткаӧн моз норасиг:
— Валька, ме ӧд пӧрысь нин!
Со, видзӧдлы! — сійӧ копыртіс юрсӧ да петкӧдліс сылы юрси прать, кӧні вӧлі некымын дзор си.
— Аддзан?
Ме старик нин.
Меным окота нин, медым гӧтыр пукаліс мекӧд орччӧн да штопайтіс меным носки, и регыд мысти лоӧ тадзи.
Регыд мысти ми тэкӧд овмӧдчам, кыдзи тырвыйӧ гортӧс радейтысь нормальнӧй пӧрысь йӧз!
Кутам пукавны гортын, тӧвнас мӧдам занимайтчыны пасьянсӧн да гожӧмнас киськавны георгинъяс.
Андрей шутитіс да сераліс, но мыйӧн сӧмын Валентина муніс, сійӧ жугыльтчис.
Сійӧ прӧйдитчис комнатаясӧдыс.
Выльӧн краситӧм да мастикаӧн зыралӧм джоджъясыс дзирдалісны.
Сы вӧсна мый и Андрей и Валентина пӧшти эз овлыны гортаныс, квартираас чувствуйтчис параднӧй овтӧмлун.
Кутшӧма тані эз тырмы сёрни, серам, диван вылӧ эновтӧм книга, креслӧ бӧр вылӧ ӧшӧдӧм пухӧвӧй чышъян!
«Валентинка сӧмын на вӧлі тані, — асьсӧ бурӧдны заводитліс Андрей.
Но тайӧ эз бурӧд сылысь сьӧлӧмсӧ. — Ми весиг эг вевъялӧй кыдзи колӧ сёрнитыштны!
Ставсӧ тэрмасигтыр, ставсӧ пырмунігмоз!
Сёрнитӧм вылӧ пыр чукӧрмӧ сы мында выльтор да тема, мый некыдзи он вермы став йывсьыс висьтавны регыдика аддзысьлігӧн.
Дыр-ӧ сійӧ оз во век кежлӧ?»
Андрей ветлӧдліс пельӧссянь пельӧсӧ да зыраліс кипыдӧснас балябӧжсӧ, — бӧръя кадас сылӧн кутіс ёнтӧмӧн висьны балябӧжыс, мукӧд дырйиыс сы вӧсна эз вермы узьны да уджавны.
Врачьяс объясняйтісны, мый тайӧ овлӧ переутомление вӧсна.
— Вот чӧртыд, спокой оз сет юр лыӧй! — видіс сійӧ ассьыс балябӧжсӧ, зыралыштіс сійӧс кипыдӧснас да думсьыс водзӧ сёрнитіс:
«Ӧні, вокӧ, оз позь висьны.
Оз позь.
Оз позь.
И шойччыны ӧні оз позь.
Кӧдза нуӧдны да уборка, а сэсся кӧть дас санаторийӧ сразу».
Сы олӧмын тайӧ воыс лоӧ медся сьӧкыдӧн.
Дум вылас уси обкомын вӧлӧм кольӧм вося сёрни.
Сы бӧрын, кор областнӧй управлениеын дзикӧдз ӧткажитісны сетны средствояс образцӧвӧй МТС стрӧитӧм вылӧ, Андрей муніс обкомса секретарь дорӧ.
Секретарь ӧтпырйӧ корис и сійӧс и видзму овмӧс кузя областнӧй управлениеса начальникӧс.
Дзугсьӧм юрсиа да скӧрмӧм Андрей, коді решитіс кӧть му улысь судзӧдны образцӧвӧй МТС вылӧ деньга, да областнӧй управлениеса начальник — спокойнӧй да ас вылас эскысь Алексеев — пукалісны первой секретарь кабинетын.
— Тіян доводъяс? — секретарь спокойнӧя да внимательнӧя кутіс видзӧдны Андрей вылӧ.
— Менам доводъяс?
Андрей гӧгӧрволіс, мый вопроссӧ решитӧмыс ёна зависитӧ сылӧн доводъясысь, да вочавидзис падъявтӧг да спокойнӧя, кӧть тайӧ эз лӧсяв сылӧн гӧрдӧдӧм чужӧмлы да скӧрысь югнитавлысь синъяслы:
— Ме лыддя, мый буретш миян Угреньын и колӧ и позьӧ лӧсьӧдны да используйтны образцӧвӧй МТС.
Угренскӧй район уна дас во чӧж лыддьыссьӧ областьын медся слаб районӧн.
Медся слаб звеноясӧс колӧ медся ёна ёнмӧдны.
Та вӧсна ме кора строительство вылӧ содтӧд субсидия, та вӧсна ме кора именнӧ миянӧ организуйтны образцӧвӧй МТС.
Угренскӧй район, кӧть уна во чӧж вӧлі бӧрӧ кольччысьяс лыдын, бӧръя тӧлысьясӧ зэв ӧдйӧ мунӧ водзӧ и уна показательяс кузя ордйӧ нин бурджык районъясӧс.
Тайӧн ме подулала миянлысь позянлун да способность лӧсьӧдны татшӧм МТС-сӧ, миянлысь способность правильнӧя сійӧс используйтны да механизация подув вылын кыпӧдны районлысь экономикасӧ.
— Тіян доводъяс? — сідзи жӧ спокойнӧя да серьёзнӧя шыасис обкомса секретарь Алексеев дорӧ.
— Строительство вылӧ лэдзӧм средствояс юклӧма планӧвӧя да ӧтмоза став районъяслы, — шуис Алексеев. — Срочнӧй делӧяс да аслыспӧлӧс торъяланлунъяс эмӧсь быд районлӧн.
Стрельцов ёрт оз куж видзӧдны фактъяс вылӧ государственнӧй интересъяс боксянь.
Сійӧ оз аддзы став областьсӧ дзоньнас.
Сійӧ тӧждысьӧ сӧмын аслас Угренскӧй район вӧсна.
— Партия прикажитіс меным тӧждысьны Угренскӧй район вӧсна, и ме выполняйта сылысь приказаниесӧ! — пӧся шыасьӧмӧн торкис Андрей.
— И нинӧм антигосударственнӧйыс таын абу, медым медъёна отсавны медся слаб звенолы.
Часджын сёрнитӧм бӧрын обкомса секретарь шуис:
— Думыштам.
Сӧветуйтчам.
Аски висьталам ӧтвет.
Аскинас Андрей ӧтнас нин сулаліс секретарь кабинетын да кывзіс сылысь гортӧминик кывъяссӧ:
— Кутанныд стрӧитны образцӧвӧй МТС.
Ми веритам, мый ті верманныд сійӧс збыльвылӧ вӧчны образцовӧйӧн.
Но тіянлы гӧгӧрвоана сійӧ ответственностьыс, коді пуктыссьӧ тіян водзӧ?
Областьын тіян лоӧ медбур, медыджыд МТС; миянлы важнӧ, медым некымын воӧн, сэк кежлӧ, кор мукӧд районъясын лоӧны стрӧитӧмаӧсь татшӧм жӧ МТС-яс, областьын вӧлі нин удж кузя велӧдана опыт, сэтшӧм опыт, кыдзи кужӧмӧн да правильнӧя используйтны видзму овмӧс механизируйтӧмлысь ыджыд узел.
Тіян водзӧ сувтӧдӧм моглӧн тӧдчанлуныс петӧ район пределъяс сайӧ.
Кужанныд кӧ справитчыны сійӧн — босьтчӧй, он кӧ аддзӧй районысь сійӧс разрешитӧм могысь позянлунъяссӧ — висьталӧй веськыда.
— Кужам, — думыштӧм бӧрын вочавидзис Андрей.
Тайӧ сёрнисӧ казьтылігӧн Андрей пыр ӧдйӧджык заводитіс восьлавны, кытчӧдз ачыс эз казяв тайӧс: «Мый нӧ ӧні котравны пельӧсысь пельӧсӧ?
Сьӧкыд?
Да.
Позьӧ выполнитны?
Да.
Сідзкӧ, колӧ жӧ думайтны та йылысь, думайтны яснӧя, стӧча, конкретнӧя.
Колӧ веськӧдны та вылӧ став мӧвпъястӧ».
Сьӧкыдлунъясыс да посни нелючкиясыс вӧліны сы мында, мый мукӧд дырйи кажитчыліс — сійӧ вӧйӧ на пӧвстӧ, кыдзи вӧйлӧны нюрӧ.
Сылы окота вӧлі бурджыка аддзыны будущӧйсӧ, но уна сё решиттӧм вопросъяс жуисны сы юрын, мӧвпъяс тӧвзьылісны разіпельӧ.
«Тракторнӧй паркджынсӧ колӧ дзикӧдз выльмӧдны.
Высоцкий арталӧма куим вося даннӧйяс серти, уна-ӧ шӧркодя вонас овлӧны простойяс да жугласьӧмъяс.
Вӧвлытӧм цифра!
Кадръяс йылысь вопрос...
МТС-ӧс укомплектуйтӧма трактористъясӧн сизимдас процент вылӧ, и на пиысь унджыкыс томӧсь, неопытнӧйӧсь.
А МТС должен лоны образцовӧйӧн: областьын сылӧн долженӧсь лоны медся этша простойяс да жугавлӧмъяс, полевӧй уджъясӧс медся ёна механизируйтӧм, горючӧй медся уна экономитӧм...
Бара ме котрала комнатаӧд.
Нервъясӧс личӧді.
Мед кӧть Валентина вӧлі тані!
Мый нӧ бергавны комнатаын?
Муна райкомӧ.
Сэні менам бурджыка уджавсьӧ».
— Сійӧ клопнитіс ассьыс тыртӧм квартира ӧдзӧссӧ дз мӧдӧдчис райкомлань.
Кык недель мысти Валентина сдайтіс делӧяссӧ выль агрономлы, прӧщайтчис первомайсаяскӧд, сӧвтіс ассьыс чемоданъяссӧ машинаӧ да петіс туйӧ.
«Гортӧ, — думайтіс сійӧ. — Вот и гортӧ».
Сьӧкыд вӧлі янсӧдчыны радейтана уджкӧд, йӧзкӧд, кодъяс сылы лоины зэв матыссаӧсь, но радуйтіс сійӧ, мый дыр мысти збыльмӧ важся мечтаыс нормальнӧй семейнӧй олӧм йылысь, кор оз нин кутны овны ӧта-мӧдсьыс торйӧн.
«Кык тӧлысь ме кута пукавны гортын, гӧтӧвитны Андрейлы ӧбед, думайтны сӧмын сы йылысь да, главнӧйыс, аддзыны сійӧс орччӧн лун и вой!»
— Медбӧрын нуа ме тіянӧс Андрей Петрович дорӧ век кежлӧ! — гажаа шуис шофёр.
— Район пасьталаын секретарь вӧсна маитчӧны.
Мортыс уджалӧ машина моз, а гортас воас — чунь ӧтнас.
Жаль мортыс!
Ме шофёр, ме абу секретарь, а эг эськӧ и ме весиг сӧгласитчы тадзтӧ овны.
Ме гортӧ, воа — менам гортын порядок, гӧтыр меліа сёрнитӧ: «Ванечка, Ванечка!»
А тіян нӧ кутшӧм олӧм?
Ӧтиныд машинаӧн ӧтиладорӧ, мӧдныд вӧв вылын мӧдарлань.
— Асьным ми огӧ вермӧй виччысьны тайӧ чассӧ, Ваня.
И ӧд олӧм чӧж, свадьба первой лунсянь, пыр торйӧн...
Кежавлам здук кежлӧ МТС-ӧ, менӧ мыйлакӧ корліс Прохарченко.
МТС, кыдзи и век, немвиччысьтӧг тыдовтчис шынитӧв муяс вылын, уна йӧза, уна гӧлӧсъяса.
Прохарченко встретитіс Валентинаӧс дворас.
— Мунам, мунам, племянница, — таинственнӧя сійӧ шуис Валентиналы.
— Эм мый вылӧ видзӧдлыны!
Мунам, мунам, мунам...
— Да мый сэтшӧмыс, дядя?
Кытчӧ ті менӧ нуӧданныд?
Прохарченко, нинӧм вочавидзтӧг, восьлаліс дворті.
Сійӧ нуӧдіс Валентинаӧс мастерскӧйяс сайӧ, и сэтысь, выль лэбулысь, Валентина аддзис заводысь на воӧм дзик выль дас вит трактор.
Найӧ сулалісны парад вылын моз, ӧта-мӧдсяньыс ӧтылнаын, и та серти нин тӧдчӧ вӧлі, кутшӧм радейтӧмӧн выстроитӧмаӧеь найӧс татчӧ.
Ставныс найӧ видзӧдісны муяслань и, кажитчӧ, виччысисны сӧмын сигнал, медым вӧрзьӧдчыны.
— Вына? — юаліс Прохарченко.
— Мича, — вочавидзис Валентина. — Мича жӧ збыльысь!
— Мунам!
— Ме эг на видзӧд сьӧлӧм бурмытӧдз!
— Мунам, мунам, мунам!
Прохарченко вайӧдіс сійӧс слесарнӧй цехӧ.
Паськыд пролёт кыкнанладорас сулалісны куим выль сверлильнӧй станок да выль гидропресс.
— Абу цех, а картина! — шуис Прохарченко. — Да тэ юав менсьым: коді сэтшӧм Прохарченкоыс — МТС-са директор али заводса директор?
И ме тэныд веськыда висьтала: «Ме ог тӧд, коді ме».
— Паськыда ӧвтыштӧмӧн сійӧ индіс станокъяс вылӧ: — Металлургия!
Найӧ мунісны водзӧ — механическӧй цехӧ.
Нето трактористъяс, нето рабочӧйяс чукӧрӧн сулалісны ӧти станок дінын.
— Здорово, металлургъяс! — шуис Прохарченко. — Мый йылысь сёрниыс?
— Вентилятор шкивъясӧн мыйкӧ делӧыс оз ладмы, — шуис механик.
Валентиналӧн весиг кипыдӧсыс лудны кутіс.
Сійӧ эз вӧв техника кузя специалистӧн и сы вӧсна торъя ёна гордитчис аслас этшаник техническӧй тӧдӧмлунъясӧн.
Ещӧ студенталігас на практика дырйи Валентина аддзыліс, кыдзи реставрируйталісны шкивъяс, и ӧні вӧлі окота сылы петкӧдлыны ассьыс тӧдӧмлунъяссӧ да чувствуйтны асьсӧ «металлургъяс» пӧвстын колана мортӧн.
— Ме аддзылі, кыдзи Люблинскӧй МТС-ын реставрируйтавлісны шкивъяс, — юӧртіс сійӧ падмытӧг да мӧдіс висьтавны.
— Кыдзи, кыдзи? — бергӧдчис Валентиналань механик.
Сійӧ ещӧ ӧтчыд объяснитіс.
— Тайӧ мӧвп... — шуис ӧти рабочӧй. — Видлам?
Валентиналы окота вӧлі кольччывны да видзӧдыштны, кыдзи кутасны пӧртны олӧмӧ сылысь идеясӧ, но Прохарченко пыр кыскис сійӧс кытчӧкӧ.
— Мунам, мунам.
Бурӧсь? — быттьӧкӧ пыр мунігмоз индіс сійӧ тракторъяс вылӧ.
— Лэбачьяс! — шуис Валентина. — Шуӧны, мый найӧ укшальӧсь, а ме думысь: сӧмын сет налы знак — лэбзясны!
Прохарченко долыда мигнитіс сылы:
— Вот ме и сета команда:
«Лӧсьӧдчы лэбны!»
Валентина эз гӧгӧрво, мый йылысь кӧсйӧ висьтавны тайӧ кывъяснас Прохарченко.
Сійӧ вайӧдіс Валентинаӧс старшӧй агроном кабинетӧ, пуксьӧдіс креслӧӧ да шуис сідзи, быттьӧкӧ мыччис сылы пӧдарки:
— Но вот, Валюшка, и пукавны тэныд тані!
— Кыдзи сідз? — эз гӧгӧрво Валентина.
— Миянлы утвердитісны агроном-семеноводлысь должность.
Думайтім тані, арталім: тэысь бурджык кандидатура абу.
Кӧть тэ и том, кӧть тэ меным и племянница, а веськыда шуа: вирыд березовскӧй!
Ми тэ вылӧ надейтчам, и тэнад томлуныд миянлы абу мытшӧд!
Во чӧжӧн ми тӧдмалім нин тэнӧ и ручайтчам тэ вӧсна.
Валентина серӧктіс нервнӧя да полігтыр:
— Мый ті, дядя?
Тадзи сразу...
Прохарченко эз лэдз сылы помавнысӧ:
— Тэ аддзылін, кутшӧм выныс?
Миянлысь йӧзсӧ тэ тӧдан!
Мӧдам тэкӧд, племянница, петны передовӧй МТС-яс радӧ.
МТС-ын кызь центнерысь не этшаджык урожай гектар вылысь — вот могыс!
Валентина кӧсйис торкны сійӧс: «Оз ков, дядя, энӧ кежӧдӧй менӧ бӧрйӧм туй вылысь, энӧ тревожитӧй.
Менам ставсӧ нин решитӧма, думайтӧма», — но Прохарченко эз лэдз сылы ӧти кыв шуны.
Сійӧ лыддис, мый Валентина дорӧ петкӧдліс уважение да шудаӧн вӧчис сійӧс МТС-ӧ уджавны корӧмӧн, и некутшӧм падъялӧм та кузя сылӧн эз лолы.
Сійӧ видзӧдіс Валентина вылӧ ыджыд бур вӧчысь морт моз да виччысис ёна радлӧм да благодарность.
Валентина дзикӧдз шӧйӧвоши.
Босьтны аслас ки улӧ став тайӧ вынсӧ — уна дас трактор, уна сё йӧзӧс, уна тысяча гектар му!
Уджавны Прохарченкокӧд, а коді сэтшӧмыс Прохарченко, сійӧ тӧдіс да веритіс, мый водз либӧ сёр, но сылӧн МТС-ыс лоӧ образцовӧйӧн.
Ставыс тайӧ вӧлі сэтшӧм немвиччысьтӧмӧн, ыджыдӧн, мый Валентиналӧн кутіс бергӧдчыны юрыс и сылы окота лои ӧттшӧтш и кутчысьны тайӧ удж бердас и пышйыны сыысь.
— Дядя... — муртса вермис шуны сійӧ,
— ме кӧсъя вӧлі уджавны Угреньын...
— А мый тэ сэні мӧдан вӧчны?
Сійӧ падмис.
«Збыльысь, мый ме кута сэні вӧчны?
Тані уна сё тракторъяс да комбайнъяс.
Кутшӧм вын!
Мый нӧ ме шӧйӧвоши?
Мый меным шуны?
Мый вочавидзны?»
— Мый тэ сэні мӧдан вӧчны? — настойчивӧя мӧдысь шуис Прохарченко.
— Ме райзоын... — неопределённӧя вочавидзис Валентина.
— Райзоын!
Ачыд жӧ шулін: «бӧрӧ вешйӧм категория», «инспекторскӧй удж», а ӧні...
Тэ сӧмын видзӧдлы!
И Валентина бара видзӧдліс ӧшиньӧд, и машинаяссьыс сылӧн кутіс веравны синмыс.
«Ӧдйӧджык колӧ мунны! — мучитчигтыр думайтіс сійӧ. — Пропадита.
Ӧд ме жӧ сӧгласитча!
Ӧд ме жӧ, йӧюк, и збыльысь сӧгласитча, пукышта кӧ тані ещӧ дас вит минута!
А кыдзи нӧ Андрейкаӧй?
А кыдзи нӧ гортӧй?
Бара янсӧдчӧм да кочуйтана олӧм?
Сідзи ставыс вӧлі бур да лӧнь, решитӧма и гӧгӧр думайтӧма!
Ставыс вӧлі зэв лӧсьыд.
И мыйла ме сӧмын татчӧ сувті?
Пышйыны татысь ӧдйӧджык!..
Кутшӧм ӧд ме йӧй, кутшӧм сямтӧм!..
Мунны колӧ ӧдйӧджык, кор ме ещӧ эг на сӧгласитчы!»
Сійӧ кӧсйис чеччыны, но комнатаӧ пырис старшӧй механик:
— Валентина Алексеевна, быттьӧкӧ мыйкӧ артмыштӧкодь шкивыд.
Энлӧ, энӧ на мунӧй.
Ме кӧсъя тіянлы петкӧдлыны.
Сійӧ мӧдіс варовитны механиккӧд.
Тайӧ кадас Прохарченко кытчӧкӧ усйысьӧма, а комнатаӧ пырисны некымын тракторист, Высоцкий да ӧти матысса колхозысь председатель, коді тӧдса вӧлі Валентиналы.
— Мыйла нӧ Белавинлы выль трактор, а меным важыс? — шуис агрономлы ляпкыдик тушаа, косіник тракторист.
— Ми сыкӧд ӧти кадӧ получитлім ӧткодь «ХТЗ», сійӧ ассьыс утильӧдз вайӧдіс, а ме ассьым бура видзи, сы вӧсна сылы выльӧс сетӧны, а меным важнас уджавны!
Мыйӧн нӧ сійӧ ме серти бурджык? Горзӧмнас босьтіс?
— А тэ чайтан — ставыс тэныд да тэныд! — паныд шыасис Валентиналы бура тӧдса тракторист Белавин.
— Думайтан, тэ йылысь газетаӧ гижисны да ӧні тэ вылӧ енлы моз юрбитны?
Ныртӧ вылӧ лэпталан!
Не ӧтнадлы тэныд выль тракторъяс!
— Белавиныслы выль трактор? — пузис Валентина.
Сылӧн аслас сложнӧй да неопределённӧй положениеясыс вылӧ да ас вылас скӧралӧмыс корсис петан туй.
Сійӧ матыстчис Белавин дінӧ.
— Тайӧ нӧ сылы выль тракторсӧ?!
Сылӧн подшипникъясыс быд кытшолын сылӧны.
Да мый сэні подшипникъясыд!
Сылы горючӧйсӧ да смазочнӧйсӧ дыш фильтруйтнысӧ.
А аддзылінныд, мый сылӧн вӧчсьӧ отстойникъяс улас? — агроном дінӧ шыӧдчис Валентина.
— Энӧ аддзылӧй?
А ме аддзылі!
Сылӧн горючӧйыс гӧпъясӧн визувтӧ отстойникъяс улас, а сылы и бергӧдчывнысӧ дыш!
Ме сылы гожӧмнас гӧригӧн шуа:
«Горючӧйыд жӧ ортсӧ петӧ».
А сійӧ меным вочавидзӧ:
«Тэтӧг тӧда».
Сійӧ тӧдса став сельсӧвет пасьталаын кыдзи медлёк халтурщик.
Кыдзи нӧ бракоделлы выль трактор дӧверитан?
— Но, но, чӧв ов! — грӧзитӧмӧн шуис Валентиналы Белавин.
Но Валентина дзикӧдз нин пузис да эз вермы ланьтны.
Юрсиыс лэччис сылы синъяс вылас, и сійӧ эз гӧгӧрво сюйны сійӧс шапочка улас, а сӧмын пыркӧдіс юрсӧ да водзӧ сёрнитіс:
— Сэтшӧм йӧзсӧ, кодъяс Белавин моз вӧдитчӧны машинаясӧн, колӧ судитны, а не выль тракторъяс налы сетавны!
— Вот, вот, — ошкыштіс Валентинаӧс колхозса председатель, — а МТС миян колхозӧ тайӧ Белавинсӧ закрепитіс.
Ме кора: «Вайӧй меным Огородниковаӧс либӧ Киселёвӧс».
— «Найӧ пӧ тіянӧ оз мунны».
Кыдзи сійӧ оз мунны?
А кӧні нӧ МТС-са дисциплинаыс?
— Но и ті сэтшӧм жӧ бурӧсь! — Валентина уськӧдчис председатель вылӧ.
— Правильнӧ вӧчӧны трактористъяс, мый тіянӧ оз мунны.
Гожӧмнас ме случайнӧ веськалі тіян колхозӧ.
Пыри ме ӧти керкаӧ, видзӧда — пызан улысь кокъяс чурвидзӧны.
«Кодлӧн тайӧ кокъясыс?» — юала.
«А тайӧ пӧ трактористлӧн кокъясыс.
Тайӧ пӧ войся сменаса тракторист пызан улын шойччӧ».
Тайӧ шусьӧ «шойччӧмӧн»!
Индӧмныд ті трактористъяслы керка, кӧні бергӧдчынысӧ некӧн, абу обеспечитӧмныд ни вольпасьӧн, ни сёян-юанӧн.
Ме тіян ордӧ вои, а ті садьтӧм код куйланныд крӧвать вылад кокъястӧ лэпталӧмӧн.
Помнитанныд ті тайӧ фактсӧ али вунӧдінныд?
Кӧсйи ме тіянӧс кокӧдныд кыскыны пызан улӧ, а трактористӧс тіян местаӧ, да киӧй менам эз лыб!
— Воюйтан, Валентина Алексеевна? — Валентина кыліс Прохарченколысь гажа гӧлӧссӧ
— Быдӧнлы вичмӧ?
Ветлам видзӧдлам, кыдзи шкив реставрируйтӧны тэнад рецепт кузя.
«Мый ме горзасӧ?
Дзик баба кодь! — кватитчис Валентина.
— Кутшӧм нӧ, шуны кӧ, меным делӧ став дорас?
И горзӧмсянь ӧмӧй босьтчылӧны уджавны выль местаын?..
А ме ӧмӧй кӧсъя босьтчыны?
Ме жӧ дзик ог кӧсйы!
Мый нӧ меным вӧчны?
Нинӧм ог гӧгӧрво».
Но сылы эз сетны мӧвпавны.
— Рад тіянӧс аддзыны, Валентина Алексеевна, — шуаліс старшӧй агроном.
— Пуксьӧй но, мый ті сулаланныд!
Валентина пуксис улӧс вылӧ агрономлы паныд и пыр жӧ мӧдіс чувствуйтны асьсӧ велӧдчысьӧн.
Сійӧ вӧлі на школьникӧн, кор агроном Вениамин Иванович Высоцкий паськыда нин нималіс районын бур славаӧн.
Угреньын вӧлі сылӧн керка, кодӧс кытшавліс шензьӧдана сад, кӧні быдмисны Угреньын аддзывтӧм сливаяс, и уна цвета георгинъяс, и тешкодь, ичӧтик, виж помидоръяс, кодъяс вӧліны виноград кодьӧсь.
Угреньса мукӧд челядькӧд Валентина мукӧд дырйи кавшасьлывліс забор вылас, медым любуйтчыштны аддзывлытӧм озырлуннас, и овлывліс сідзи, мый агроном нуӧдлывліс ас ордас челядьӧс да гӧститӧдліс сливаясӧн да помидоръясӧн.
Сэки сійӧ вӧлі татшӧм жӧ вежливӧй, пыр спокойнӧй чужӧма, мелі, мудз синъяса да дзормӧм кӧсичаяса.
Челядь дырйиыс Валентиналы сійӧ кажитчыліс мудрецӧн да волшебникӧн, и челядь кадын сійӧс зэв ыджыд мортӧн лыддьӧмыс да пыдди пуктӧмыс век на ещӧ коли Валентина сьӧлӧмын.
«Век на сэтшӧм, — думайтіс сійӧ. — Сійӧ кадсянь коли во кызь кымын, а сійӧ пӧшти абу вежсьӧма: и сэтшӧм жӧ дзормыштӧм; и сідз жӧ ёжикӧн шырӧм юрси, и весиг галстукыс сэтшӧм жӧ — визя, лӧз.
Верми-ӧ ме думыштлыны, кор кавшасьлывлі сы забор вылӧ, мый меным ковмас уджавны сыкӧд?..
Ок!
Но ме жӧ ог кут, ог кут тані уджавны!»
— Ті помнитанныд, кыдзи ме тіян забор вылӧ кавшасьлывлі и кыдзи ті менӧ сливаясӧн вердлінныд? — шуис Валентина.
— Помнита, помнита.
Верклян сэтшӧм вӧвлін, парсассьӧм кокъяса.
— Ме тіян гӧтырысь повлі: сійӧ менсьым кокъясӧс мавтліс иодӧн, зӧлитліс.
А тіянӧс ме радейтлі.
— Зэв бур кывны! — шуис Высоцкий.
— Аддзанныд, кутшӧм бур кывъяссянь ми заводитам уджавны ӧтлаын!
Валентина чувствуйтіс, мый кутшӧмкӧ венны позьтӧм вын шымыртӧ сійӧс, и заводитліс водзсасьны.
— Ме некыдз ог вермы уджавны МТС-ын... — заводитіс Валентина, но сійӧс торкис колхозса председатель.
— Но кыдзи нӧ культивациянас да агсалӧмнас, Вениамин Иванович?
— Вай, Валентина Алексеевна, видзӧдлам миянлысь планъяснымӧс ӧтлаын.
Выль тракторъяс воӧмкӧд йитӧдын ми выльпӧв видлалам планъяснымӧс.
Сійӧ казяліс Валентиналысь паныдалана жест, но настойчивӧя водзӧ нуӧдіс:
— Энлӧй, энлӧй, нинӧм, мед кӧть кӧні ті кутанныд уджавны.
Прӧстӧ сӧветуйтчыштам, кыдзи кык агроном.
Высоцкий тӧдмӧдіс Валентинаӧс планъясӧн:
— Миян район лунвылын, вӧртӧминын муыс водзджык шуралӧ, войвылын — сёрӧнджык.
Тайӧс артыштӧмӧн ме разработайті ыджыд тракторнӧй соединениеяс ӧти местаысь мӧдлаӧ вуджӧдӧм кузя аслыссяма тактика, позьӧ кӧ тадзсӧ шуны, — кокньыдика нюммунӧмысла сылӧн кывъясыс кажитчисны неуна шутитанаӧсь.
— Медводдза тувсов лунъясӧ кызвын тракторыс кутас уджавны районын медся лунвылын, сэсся вочасӧн вешйӧны войвывлань.
Менам разработайтӧм тайӧ узлӧвӧй система дырйи ёна удобнӧ лоӧ и агрономическӧй надзор нуӧдӧм кузя и ремонтно-техническӧй отсӧг сетӧм кузя.
Миян основнӧй вынъяс вуджӧдалӧм кузя со примернӧй маршрут.
Сійӧ нюжӧдіс Валентиналы ватман лист, кытчӧ мичаа индӧма маршрутлысь линия.
Высоцкий, тыдалӧ, гордитчис тайӧн, а Валентина думыштіс ас кежас уна дас тракторлысь район лунвывсянь войвылӧ мунӧм йылысь да гӧгӧрвоис сылысь гордостьсӧ.
— Вениамин Иванович, тайӧ и збыльысь мича.
Мунӧны, быттьӧкӧ танкӧвӧй колонна!
Сылы, тыдалӧ, вӧлі долыд сы вӧсна, мый Валентина гӧгӧрвоис сылысь, и сійӧ нюммуніс; топалӧм кыкнан банбокас сылӧн сэки артмисны кык гырысь чукыр.
Планъяс видлалӧм помалӧм бӧрын Высоцкий шуис:
— Ӧні ме тіянлы петкӧдла зэв интереснӧй материал. — Сійӧ эз сдержаннӧя, кыдзи векджык овлывлӧ, а тэрмасьӧмӧн восьтіс пызан йӧрсӧ да кыскис сэтысь ӧкуратнӧя кӧрталӧм кык лӧз папка.
— Тайӧ миян МТС-са бӧръя куим вося уджлы анализ.
Ошйысьтӧг шуа, мый татшӧм анализсӧ ті онӧ аддзӧй некутшӧм МТС-ысь!
Шпоракылісны югъялысь бумага листъяс, кывтісны синъяс водзас цифраяслӧн столбикъяс, и Валентина шензис татшӧм бура вӧчӧм анализ, вылӧ, сылӧн логичность да последовательность вылӧ.
— Простойяслӧн цифраяс да тайӧ цифраяссӧ анализируйтӧм, — висьталіс Высоцкий.
— МТС мыж вӧсна да колхозъяс мыж вӧсна простойяс.
Простойяс подув вылын унапӧлӧс маркаа тракторъяслысь качество анализируйтӧм.
Материальнӧй группа жугласьӧм вӧсна да подшипникъяс сылӧм вӧсна простойяс.
Высоцкий увлекитчис, нюмъяліс, кӧрліс кымӧссӧ, вӧрӧдіс синкымъяссӧ сідзи, мый заводитліс вӧрны ёжикӧн шырӧм дзор юрсиыс.
Валентина челядь дырсяньыс помнитіс сылысь привычкасӧ: увлекитчӧм бӧрын кӧрны кымӧссӧ да ёна вӧрӧдны синкымъяссӧ, — и ӧні тайӧ привычкаыс сылы кажитчис мыйлакӧ вывті сьӧлӧм вылас воанаӧн.
Кажитчис сылы сідзжӧ и сылӧн нюмыс — шоча нюмъялысь мортлӧн паськыд да кужтӧм нюмыс.
Тӧдчӧ вӧлі, мый тайӧ листъясыс — сылӧн радейтантор и сійӧ рад вӧлі сёрнитны сы кузя.
— Аддзанныд, Валентина Алексеевна, сӧмын тайӧ цифраяс сертиыс позьӧ вӧчны математическӧя подулалӧм зэв убедительнӧй выводъяс унатор йылысь: унапӧлӧс тракторъяс качество йылысь, быд маркалӧн слабинъяс йылысь, а сідзжӧ и кутшӧм методӧн бурджык нуӧдны ремонтнӧй уджъяс.
— Интереснӧ, унджык простойясыс овлӧны ӧти и сійӧ жӧ трактористъяслӧн али примернӧ ставныслӧн найӧ ӧтмындаӧсь?
— Та вылӧ оз ковны математическӧй арталӧмъяс, — нюммуніс Высоцкий.
— Ми жӧ ставным тӧдам, мый миян эмӧсь омӧль и бур трактористъяс.
Валентина дыр да сьӧлӧмсяньыс видлаліс Высоцкийлысь материалъяссӧ, сэсся механик нуӧдіс сійӧс видзӧдлыны шкивъяс реставрируйтӧм вылӧ, сэсся Валентина сёрнитіс трактористъяскӧд, и ставныс нин варовитісны сыкӧд ас морткӧд моз.
Сійӧ муніс МТС-ысь сӧмын сэки, кор шофёрыс кевмысьӧмӧн шуис сылы:
— Валентина Алексеевна, ӧд меным тшӧктісны куим час кежлӧ гортӧ воны, машинаыс исполкомлы колӧ, а ӧні витӧд час нин!
— Сідзкӧ, кык лун мысти оформитчан? — шуис сылы Прохарченко сідзи, быттьӧ делӧсӧ вӧлі решитӧма нин.
— Астӧг менӧ гӧтралісны.
Мый нӧ ӧні ме Андрейкалы шуа? — нора вочавидзис Валентина, но сылӧн синъясыс дугдывтӧг видзӧдісны лэбулын стройӧн сулалысь тракторъяс вылӧ.
Машина петіс туйӧ.
— Регыд вит час! — кӧритіс сійӧс шофёр. — Видны жӧ кутас менӧ Андрей Петрович!
Сійӧ тіянӧс ӧбед кежлӧ кӧсйис виччысьны.
«Тайӧ шусьӧ — нывбаба мунӧ гортас...
Гӧтыр мунӧ мужик дінас... — шогпырысь думайтіс Валентина.
— Но ӧд позьӧ на ещӧ вежны думтӧ.
Мый шуас Андрейка?
И мыйла ме сувтлі тайӧ МТС-ас!
Интереснӧй анализ вӧчӧма Вениамин Иванович.
Колӧ думыштлыны сы кузя...
Кутшӧма налӧн артмас мӧд шкивыс?
Первойыс налӧн абу артмӧма!
А кутшӧм нӧ меным делӧ тайӧ став дорӧдзыс?»
Андрей встретитіс сійӧс гортас.
Сійӧ ачыс пыртліс машинасьыс гӧтырыслысь чемоданъяссӧ, ноксис, тӧждысис, ачыс лӧсьӧдіс пызан да пуксьӧдіс сійӧс ӧбедайтны.
— Но вот, Валька, ӧні ми быд лун кутам пукавны пызан сайын вот тадзи — ӧта-мӧдлы паныд!
Валентина эз тӧд, мыйсянь панны сёрнисӧ.
«Кыдзи сійӧс шогӧ уськӧдан?
Сёйны ог вермы.
Сёяныс горшӧ тасасьӧ.
Заводита прӧстӧ сёрнитны МТС йылысь».
— Тэ тӧдан, Андрейчик, — шуис сійӧ нарошнӧ кокнипырысь, — ме манитчи МТС-ын.
Кутшӧм вын сійӧ!
И кутшӧм интереснӧ сэні!
Збыльысь, интереснӧ?
— Дерт жӧ! — сьӧлӧмсяньыс сӧгласитчис Андрей.
— Вот... ме и шуа...
Тэ тӧдан...
МТС-ысь торъялӧм агроном — сійӧ абу сэтшӧм нин...
сійӧ мыйкӧ сэтшӧм... важся... олӧмысь бӧрӧ кольӧм категория...
— Тайӧ тэ вывті нин кулитны мӧдін!
— Ме чайта, Прохарченко во-мӧд мысти петкӧдас МТС-сӧ передовӧйяс радӧ.
— Та кузя некод мӧдногӧн оз думайт!
Во-мӧд мысти Прохарченко лоӧ Геройӧн!
— Лоӧ, сылӧн кӧ лоасны бур отсасьысьяс.
— Штатъяссӧ налы утвердитӧма.
Бӧръяс аслыс отсасьысьясӧс.
— Андрейчик, вот ме и решиті лоны ӧти отсасьысьӧн.
— Тэ?!
— Да.
Тэ сӧмын эн шогсьы!..
Андрей пуктіс паньсӧ да пыр жӧ лои серьёзнӧйӧн.
— Валя, но ӧд тайӧ лоӧ бара сэтшӧм жӧ олӧм, кор помтӧг ковмас ветлӧдлыны.
— Но колхоз дорысь МТС-ыс матынджык.
— Вит километр вылӧ!
— Вит километр — сійӧ уна.
Найӧ вунӧдісны сёйӧм йывсьыс.
Валентина матыстчис Андрей дінӧ, кутіс сійӧс пельпомъясӧдыс, пуксис креслӧ дор вылӧ.
Андрей эз вочавидз сы мелілун вылӧ, вешйис, и Валентина первойысь аддзис сійӧс скӧрӧн.
— Тэ тӧдан, Валя, ме абу мещанин и абу обыватель.
Кор тайӧ вӧлі колӧ, ме ачым мӧдӧді тэнӧ колхозӧ, эг артась ни тэкӧд, ни аскӧд.
Но ӧні?
Кодлы ӧні тайӧ колӧ?
МТС-лы?
Ми аддзам МТС-лы бур агрономъясӧс!
Ӧні миян эмӧсь кутшӧмъясӧс бӧрйыны.
Мыйла нӧ ӧні колӧ тайӧ жертваыс?
— Тайӧ дзик абу жертва.
Тайӧ колӧ меным.
— Тэныд?
— Да.
— Мыйла?
— Сы вӧсна, мый тайӧ уджыс буретш менам сьӧлӧм серти.
Сё гӧгӧр машина!
Областьын медыджыд МТС.
Сэтшӧм директор, кыдзи Прохарченко.
Сэтшӧм старшӧй агроном, кыдзи Высоцкий.
Найӧ жӧ менӧ, том агрономӧс, пыдди пуктӧны, раз корӧны.
А кутшӧмӧсь мастерскӧйясыс сэні!
Кутшӧмӧсь станокъясыс!
— Тэ думайтан станокъяс йылысь...
Но тэ ньӧти он кӧсйы думайтны мужик йывсьыд!
Валя, ме ӧд морт жӧ...
— Дерт...
Андрей мездысис Валентина киясысь, муніс комната мӧдар помас да мӧдіс зіля кизявны пинжаксӧ.
Та серти гӧтырыс гӧгӧрвоис, мый Андрей волнуйтчӧ.
Кор сійӧ волнуйтчыліс, то чӧв овліс, кизясьліс да заводитліс ньӧжйӧник бура сынавны юрсӧ.
«Ӧні кыскас пинжак зепсьыс гребёнка», — жалитӧмпырысь да шпыньмунӧмӧн думыштіс Валентина.
Андрей збыльысь кыскис турунвиж ичӧтик расчёска да бура мӧдіс шыльӧдны юрсисӧ.
— Валя, — сынасьны помалӧм бӧрын шуис сійӧ, — меным мукӧд дырйи кажитчӧ, мый тэ он радейт менӧ.
Абу сідз, тэ, дерт, радейтан менӧ, но омӧля.
Ме гӧгӧрвоа янсӧдчӧмтӧ, кор сійӧ колӧ, но кор нинӧмла янсӧдчынысӧ?
Гӧтыраӧн дас во олӧм бӧрын эм абу менам право локны гортӧ да аддзыны сэтысь ассьым гӧтырӧс, кодӧс ме радейта да кодысь гажтӧмча?
Кӧть тэ мый шу, а менам сэтшӧм впечатление, мый тэ ӧні эгоистичнӧй да он думайт ме йылысь.
Да.
Тэ эгоистичнӧй.
Да.
Ме водзын сулалӧ сьӧкыд да решающӧй во.
Гашкӧ, менам олӧмын медся сьӧкыд да решающӧй.
Таво ме либӧ должен петкӧдны районӧс буръяс лыдӧ, либӧ... либӧ ме ог выполнит коммунистлысь кыв.
Эм абу менам право кӧть мед тайӧ торъя сьӧкыд кадас имеитны нормальнӧй семья, имеитны аскӧд орччӧн гӧтырӧс?
— Андрейка, тэ сёрнитан настоящӧй обыватель моз!
— Но вот, — ӧбидитчӧмпырысь шуис Андрей. — Сёрнитчим!
Аттьӧ!
Заработайті!
Валентина аддзис, кыдзи дрӧгнитісны мужикыслӧн банбокъясыс, синкымъясыс и напряжениеыс чувствуйтчыны кутіс кӧнкӧ кӧсичаяс дорас, синкымъяс помас.
Сійӧ пырис кабинетас.
Минута мысти Валентина пырис сы дінӧ.
Андрей сулаліс пызан дорас сылы мышкӧн да ноксис бумагаясӧн.
Сылӧн став фигураыс и весиг юрчутса юрситорйыс петкӧдлісны ӧбижайтчӧм.
Валентина видзӧдліс сы вылӧ нывбабалы лӧсялана нежностьӧн.
«Век жӧ кутшӧм челядь кодьӧсь найӧ, весиг медся тӧлкаясыс!..»
Сійӧ бара кутіс Андрейсӧ пельпомъясӧдыс.
— Донаӧй менам, да сійӧ жӧ зэв матын.
Ми лоам пыр ӧтлаынӧсь.
Ме быд лун мӧда волывлыны гортӧ.
Ми частӧ-частӧ кутам аддзысьлыны.
— Вося опыт петкӧдліс миянлы, кыдзи «частӧ-частӧ» ми аддзысьлывлім!
— Вося опыт петкӧдліс миянлы, кутшӧм шудаӧсь ми вӧлім.
Кывъясыс вӧрзьӧдісны Андрейлысь сьӧлӧмсӧ, и сійӧ ещӧ зэв неокотапырысь на, но век жӧ вочавидзис гӧтыр мелілун вылас: чабыртіс сылысь чуньяссӧ.
— Андрейчик, сэні жӧ лоӧ сэтшӧм ыджыд удж, кутшӧмӧс ме ещӧ эг на вӧтасьлы.
Меным жӧ интереснӧ! — Валентиналы дум вылас уси сійӧтор, мый вӧлі на костын Угреньӧ воан лунӧ, сійӧ доводъясыс, кутшӧм ногӧн Андрейыс убеждайтіс сійӧс, да, нюмсӧ петкӧдлытӧг, водзӧ сёрнитіс лукавӧя:
— Донаӧй, мыйла нӧ он кӧсйы тэ гӧгӧрвоны тайӧс?
Сӧмын дас вит километр и эм сэтчӧдз!
Машина миян киын.
Но, мыйла нӧ та кузя расстраивайтчынысӧ?
Но, мый вӧсна нӧ ӧні вӧчны трагедияяс?
Гӧлӧс сертиыс Андрей гӧгӧрвоис сылысь лукавитӧмсӧ, видзӧдліс сы вылӧ, аддзис сералысь карӧй синъяссӧ, дум вылас уси сылы, мый дзик татшӧм жӧ кывъяс сійӧ дольліс сылы во сайын кымын, да эз вермы кутчысьны нюммунӧмысь.
Андрей меліа, но решительнӧя вештіс Валентиналысь кияссӧ да прӧйдитіс спальняас.
Валентина пукаліс креслӧ дор вылын да видзӧдіс сы бӧрся.
Андрей кажитчис мудзӧмаӧн да муніс сылы лӧсявтӧм мудз походкаӧн, коксӧ чушкигтыр.
Валентина первойысь нэмнас казяліс и тайӧ походка сертиыс и став фигура сертиыс аслас айкаыслысь модасӧ и медводдзаысь думыштіс, мый томлун — Андрейлӧн абу нин сэтшӧм векся качество, кыдзи сылы кажитчыліс, и мый воас кад, кор сылӧн мужикыс оз кут шензьӧдны йӧзсӧ детинкалӧн кодь виднас.
Сылы жаль лои Андрейыс, и сійӧ пырис сы бӧрся спальняӧ.
Андрей куйліс диван вылын синсӧ куньыштӧмӧн.
Валентина вылӧ сылӧн ӧбидаыс эз на прӧйдит.
Синлапъяс увсяньыс сійӧ видзӧдіс гӧтырыс вылӧ.
«Ветлӧдлӧ.
Матыстчис этажерка дінӧ, лӧсьӧдчӧ лыддьысьны.
И оз думайт сы йылысь, мый сійӧ дойдіс менсьым сьӧлӧмӧс.
Думайтӧ аслас удж йылысь, МТС йылысь, но оз ме йылысь.
Сылӧн аслас олӧм...»
Валентина некор эз думайтлы сӧмын семья йылысь, сылӧн век вӧлі аслас самостоятельнӧй мир.
Андрей тӧдіс тайӧс, и Валентиналӧн тайӧ пуана да гажа мирыскӧд ӧтлаын олӧмыс кажитчыліс сылы ыштӧданаӧн, но талун огорчитіс сійӧс.
«Овлӧны нывбабаяс, кодъяс вермӧны помӧдз растворитчыны матысса морт олӧмын, не тыдавны сэні.
Валька век жӧ олӧ «аслас олӧмӧн».
Но мый нӧ меным вӧчны, ме кӧ радейта сійӧс?
Гашкӧ, радейта буретш та вӧсна.
И нинӧм он вӧч, вокӧ.
Радейта.
А отсӧг сэсся ог кор.
Тырмас ӧти татшӧм сёрни, кутшӧм вӧлі талун».
Андрейлӧн мамыс радейтліс висьтавлыны тӧдсаясыслы, мый первойя связнӧй кывъясыс, кодъясӧс шуис сылӧн ичӧтик пиыс, вӧлі кык кыв: «Ме ачым».
Тайӧ упрямӧй кывъяссӧ Андрей нуӧдіс став олӧм чӧжыс.
И ӧні, диван вылын куйлігӧн, кор Валентина ӧбидитіс Андрейӧс, сійӧ выльысь думыштіс тайӧ кывъяссӧ.
«Бара висьмис балябӧжӧй.
Тшӧктыны Валькалы корсьны шкапысь пирамидон?
Ме ачым регыдджык аддза, и нинӧмла петкӧдлыны сылы ассьым висьӧмӧс.
Ещӧ думыштас, мый ме сылысь кӧсъя жальсӧ петкӧдны».
Андрей чеччис, ньылыштіс пирамидон да збодьӧра шуис Валентиналы:
— Валентинка, аслад книгаясӧн мун кабинетӧ, ме кӧсъя час кымын узьыштны.
4. «Металлургъяс»
Валентина висьыштіс да недель кымын оліс гортас.
Андрей пӧшти пыр ветлӧдліс, найӧ аддзысьлісны шоча, сёрнитлісны важсямозыс жӧ кыпыда да кыдзи матысса йӧз, но эз ло мӧвпъяслӧн да чувствояслӧн ӧтувъялуныс, коді йитліс найӧс.
«Быттьӧкӧ ставыс бур: и шутитам, и сералам, и важмоз радейтам ӧта-мӧднымӧс, а мыйкӧ эз ло», — думайтіс Валентина.
Ӧтчыд сійӧ садьмис войнас.
Андрейлӧн вольпасьыс вӧлі тыртӧм.
Кухняысь тыдаліс би и сэсянь кылісны гӧгӧрвотӧм шыяс.
Тэрмасигас Валентина эз аддзы халатсӧ, чӧвтіс пельпом вылас прӧстыня да кӧмтӧгыс котӧрӧн петіс кухняас.
Андрей вӧлі улыс дӧрӧма, галифе гача, тшайподӧн кӧмалӧм галошиа. Сійӧ скӧрысь качайтіс важ примус.
— Мый тэкӧд, Андрейка?
Тэ висьмин?
Нёрпалан?
Андрей пыр ноксис примуснас да эз видзӧдлы Валентина вылӧ.
— Оз узьсьы.
Кута уджавны.
Колӧ чай, а плиткаыс торксьӧма.
Валентина шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс мужикыс вылӧ, кынмысь кокъяссӧ лэптыштавліс кӧдзыд джоджсьыс.
Андрейлӧн зумыд сьылі вылас бура тӧдчисны мышцаясыс, и на костын вӧліны лӧз вуджӧръяс.
Векджык кыпыд да розӧвӧй чужӧмыс ӧні вӧлі зумыш да свинеч рӧма.
Бандзибъясыс ёсьмӧмаӧсь.
— Мыйла тэ менӧ эн чуксав? — Валентиналӧн гӧлӧсыс вӧлі вӧсни да нор. — Вай ме пузьӧда тэныд чайтӧ!
Тайӧс ме тэ дорысь бурджыка верма вӧчны!
Вай ме отсала тэныд!
— Мун вод!
Андрей, некыдз эз кӧсйы видзӧдлыны гӧтыр вылас.
Валентина ӧбидитчис да кутіс тревожитчыны.
— Мыйла тэныд оз ков, медым ме тэныд отсалі?
— Валька, тӧдан, ме тэнӧ прамӧй ногӧн кори отсавны..
Тэ эн окотит...
А чайтӧ ме и ачым пузьӧда...
Андрей ещӧ ярджыка мӧдіс качайтны примуссӧ.
Друг вӧрзьӧдӧмсьыс пӧлыньтчыштліс чайник, ваыс киссис горелка вылас, биыс кусі, вывлань пуркнитіс лёк дука тшын сюръя.
Сэсся заводитіс резсьыны карасинлӧн вӧсньыдик струя.
Андрей кыв шутӧг да зіля шарсйӧдліс чегъясьысь истӧгтувъяс.
«Мед кӧть видчыштіс! — думайтіс Валентина.
— Мый нӧ тайӧ?
Ми збыльысь зыкӧ воим? — Сійӧ пуксис улӧс вылӧ да сюртняліс кынмӧм кокъяссӧ.
— Сылӧн, вӧлӧмкӧ, всё-таки омӧль характерыс.
Ӧбидитчис.
И оз видзӧд ме вылӧ...
А сьыліыс сылӧн омӧльтчӧма, и ачыс ветлӧдлӧ; кокнас чушкигтыр.
Сӧмын сьыліас юрси чикыльясыс Андрейлӧн кодьӧсь.
Мый нӧ тайӧ?
Но ме ог кӧсйы, нинӧм вылӧ ог кӧсйы сыкӧд зычитны!»
— Чӧрту сійӧс, МТС-са уджтӧ! — решительнӧя шуис Валентина.
— Тэ сэтшӧма омӧльтчӧмыд, лӧзӧдӧмыд, юрсиыд пашкыртчӧма...
Андрейка, ме босьта аслым Угреньын кутшӧмкӧ ичӧтик удж и мӧда тэ бӧрся ухаживайтны.
Кор ме олі Первомайскӧйын, ме эг бура тӧд, кутшӧм сьӧкыд тэныд да кутшӧма тэ пессян!
Андрей видзӧдліс сы вылӧ синбӧжнас, аддзис сылысь збыльысь шогсьӧмсӧ, пыр жӧ гажмис, пуксис сыкӧд орччӧн да кутіс сылысь кисӧ.
— Валька, сӧмын таво, ӧти во!
Тэ помнитан, район примитӧм бӧрын регыд мысти ме шуи обкомын:
«Отсалӧй создайтны образцӧвӧй МТС — и ме кыпӧда районӧс!»
Меным отсалісны создайтны МТС!
Ӧні колӧ пӧртны сійӧс рычагӧ, коді кыпӧдас районлысь экономикасӧ дзоньнас.
Кужам-ӧ ми тайӧс вӧчны!
Кыдзи тайӧс добитчыны?
Сьӧкыдлунъясыс уйма!
Ӧд ме узьны эг кут вермыны: вода, а юрын тайӧ мӧвпыс пессьӧ и пессьӧ!
Сійӧ сёрнитіс сьӧлӧмсяньыс да тэрмасьӧмӧн.
Быттьӧкӧ кывъясыс сылӧн важӧн нин чукӧрмӧмаӧсь да корсьӧмаӧсь петан туй.
Валентина видзӧдліс сылы омӧльтчӧм чужӧм вылас, тшайпода кок вылас, кывзіс сылысь да зілис гӧгӧрвоны эз сӧмын кывъяссӧ, но и сійӧс, мый вӧлі на сайын.
— Вӧлі комын машина, тулыс кежлас лоӧ сёысь унджык!
Тайӧ жӧ — лыд, коді должен вуджны выль качествоӧ!
Ми долженӧсь овладейтны тайӧ качествонас.
Тэ тӧдан, ни фронт вылын, ни партизанскӧй отрядын, меным кажитчӧ, эз на вӧв татшӧм сьӧкыд.
Кадръяс оз тырмыны, унджык машинаыс дзикӧдз важмӧмаӧсь.
Дас во чӧж район вӧлі областьын медся слабӧн.
Кыдзи вӧчны сійӧс передовӧйӧн?
Войнас кӧдзыд комнатаын, кокни паськӧм кежысь, найӧ сёрнитісны сэтчӧдз, кытчӧдз эз турдыны да кытчӧдз эз во налы шуда идея — водзӧ нуӧдны сёрнисӧ спальняын.
Пӧттӧдз сёрнитӧм бӧрын Андрей успокоитчис да унмовсис.
Тайӧ неделяс медводдзаысь сійӧ узис гӧтыр пельпом бердас ляскысьӧмӧн.
Валентина эз вермы унмовсьны: сійӧс шызьӧдісны Андрейлӧн пӧсь кывъясыс да вӧвлытӧм нервозностьыс.
Сійӧ поліс вӧрзьӧдчыштны, медым не торкны мужикыслысь унсӧ.
Валентиналы окота вӧлі корны Андрейыслысь прӧщенье.
Аскинас Валентина торъя зіля отсасис гортса работницаыслы гӧтӧвитны ӧбед.
Сійӧ бӧрйӧдліс Андрейлысь радейтана сёянторъяссӧ да зілис уськӧдны дум вылас, мыйысь пуӧны зэв полезнӧй гурьевскӧй рок, кодӧс сетавлісны госпитальын медся слаб висьысьяслы.
«Ма, йӧв, маннӧй шыдӧс, алоэ сок да ещӧ мыйкӧ сэтшӧм... диетическӧй... да, кольк!
Сідзкӧ, тані лоӧны витаминъяс да глюкоза... — мӧвпаліс сійӧ.
— Колӧ судзӧдны сылы больничаысь юр висьӧмысь бур порошки.
Сӧмын эськӧ мед Андрейка эз висьмы медся пӧсь кадас!
Кутшӧм сійӧ вӧлі войнас...
Кельыд чужӧма, омӧлик.
Ме ещӧ эг на аддзыв сійӧс татшӧмӧн».
Тревожнӧй вой бӧрын Валентиналӧн кыптіс сы мында мӧвп, мый сійӧ чуймис, кор Андрей тыдовтчис порог дорас: мужикыс дзик эз вӧв сэтшӧм морт кодь, коді вот-вот висьмас да лоӧ сылы водны.
Банйӧм чужӧма, кыпыд, энергичнӧй, сійӧ ӧдйӧ пырис комнатаӧ, гӧгӧрвотӧг видзӧдліс гурьевскӧй рок вылӧ, немвиччысьтӧг уськӧдіс пызан вывсьыс юр висьӧмысь порошки да, сійӧс лэптытӧг, заводитіс висьтавлыны:
— Кывлін кӧ эськӧ тэ, Валька, кутшӧм война менам вӧлі ӧні!
Высоцкий вайис тешкодь докладнӧй: шуӧ, мый пӧ МТС-лӧн планас, кодӧс лӧсьӧдісны Прохарченко да Рубанов, индӧма гырысьджык лыдпасъяс и плансӧ оз позь выполнитны.
Прохарченко некыдз эз сетчы Высоцкийлы.
Вензисны менам кабинетын гӧлӧс чиртӧдзныс!
— Мыйла нӧ тэ сэтшӧм долыд, быттьӧкӧ радлан та вылӧ?
— Радла?
Ог.
Тайӧ абу сійӧ кывйыс.
Но тэ тӧдан...
Кыдзи сійӧ тэныд висьтавнысӧ?..
Быттьӧкӧ менам аслам вӧлі кутшӧмкӧ неуверенность, вӧлі сійӧ минутаӧдз, кытчӧдз ме эг паныдась водзсасьӧмкӧд.
Тэ гӧгӧрвоан, кор Высоцкий кутіс висьтавлыны ӧти довод бӧрся мӧдӧс, меным ставыс пыр жӧ лои гӧгӧрвоана, сразу тыдовтчис, кыдзи действуйтны...
Да, сійӧ отсаліс, отсаліс меным, кӧть ачыс тайӧс эз кӧсйы.
Мыйӧн отсаліс — ог вермы висьтавны, ог гӧгӧрво, но отсаліс.
Валентина бурджыка гӧгӧрвоис Андрей дорсьыс, мыйла тадзи лои.
Мужикыслӧн вӧлі борецлӧн кодь натура, и, активнӧй водзсасьӧм вылӧ муртса зурасьӧм бӧрын, сійӧ вунӧдіс мудзсӧ, вунӧдіс висьӧмсӧ, вунӧдіс тревожитчӧмсӧ — бара вӧлі здоров, збодьӧр, шуда, уверен ас вылас.
Андрей сьӧлӧмсяньыс висьталіс, кыдзи вензисны Высоцкий да Прохарченко, а Валентина радуйтчис сылӧн друг вежсьӧм вылӧ, муртса кутіс асьсӧ пызан сайысь чеччӧмысь, сійӧс кутлӧмысь. Сылы окота вӧлі висьтавны сійӧ чувствояс йылысь, кутшӧмъясӧс кыпӧдіс Андрейыс сы пытшкын да кутшӧмъяс йылысь тайӧ здукас ачыс Андрей ньӧти эз думайт.
— Эн шенась сідзи вилканас, Андрейка, тэ лякӧсьтан пызан дӧрасӧ, — мелілунсӧ петкӧдлыны кӧсйытӧмысь гортӧммӧм гӧлӧсӧн шуис сійӧ.
— Да висьтав меным: мый тэ кӧсъян вӧчны ӧні?
Андрей читкыртіс синсӧ.
Сы чужӧм вылын тыдовтчис Валентиналы тӧдса кыпыд да стрӧг выражение.
— Кутам сёрнитны партактив вылын.
Сета сылы выступитны ыджыд аудитория водзын.
— Но мыйла нӧ? — тӧждысьны кутіс Валентина.
— Высоцкий — авторитетнӧй морт да зэв бур оратор.
Висьтав: мыйла сійӧс лэдзны трибуна вылӧ? Медым пропагандируйтіс ошибочнӧй взглядсӧ?
Тайӧ жӧ некытчӧ лӧсявтӧмтор, немдумышттӧмтор!
— О-о! — шуис Андрей.
Сійӧ лэптіс синкымъяссӧ да, гажаа шпыньмуніг, бокисянь видзӧдліс гӧтырыс вылӧ.
— Мый «о-о»?
Висьтав меным, мыйла тэныд ковмис сылӧн выступлениеыс?
Мыйла тэ он кӧсйы висьтавны?
Андрей друг кыскыштіс гӧтырсӧ асланьыс да серӧктіс дзик сы чужӧм бердын:
— А мыйла ме тэныд кута висьтавнысӧ?
Тэ жӧ менам тӧлка, тэ жӧ ставсӧ меысь водзджык гӧгӧрвоан.
Валентина кӧть кутшӧма эз тшӧкты висьтавны, сійӧ эз вермы перйыны мужикыслысь ни ӧти серьёзнӧй кыв.
Андрей ызйӧдліс сійӧс, эльтчис да шутитіс.
Сійӧ бара ветлӧдліс пружинитысь зумыд походкаӧн, сераліс, вӧлі збодьӧр да деятельнӧй состояниеын, а тайӧс медъёна радейтліс гӧтырыс.
Партактивлӧн собрание вӧлі кык лун мысти.
Андрей решитіс нуӧдны сійӧс МТС-ын, а эз райкомын.
Валентина воис собрание заводитчытӧдз некымын час водзджык: сылы окота вӧлі тӧдмасьны планъяснас, сёрнитыштны йӧзыскӧд.
Сылы вӧлі сьӧкыд аддзысьны Высоцкийкӧд.
Валентина велаліс уважайтны сійӧс уна во чӧжӧн и тайӧ уважайтӧмыс сылы вӧлі донаӧн да коланаӧн.
Ӧні Высоцкий муніс Андрейлы паныд, Прохарченколы да замполитлы паныд.
Валентина веритіс, мый тайӧ йӧзыс оз вермыны ӧшибитчыны.
Но и Высоцкийлы сійӧ сідзжӧ веритіс.
Сійӧ виччысис, мый сьӧкыд лоӧ Высоцкийкӧд аддзысьӧмыс, но ставыс артмис вывті шыльыда.
Высоцкий, тыдалӧ, рад лои Валентина воӧм вылӧ, нуӧдіс сійӧс аслас ичӧтик кабинетӧ, пуксьӧдіс кучик креслӧӧ да заводитіс сёрнитны тэрыба:
— Бур, мый ті воинныд собрание заводитчытӧдз.
Меным окота, медым ті подробнӧйджыка тӧдмасинныд менам материалъясӧн.
Ме зэв ёна уважайта да радейта Андрей Петровичӧс, но сійӧ вывті азартнӧй.
Сійӧ велалӧма уджавны мукӧд условиеясын.
Сійӧ оз тӧд миянлысь местаяс!
Угреньыд — абу Кубань!
Вӧръясыд — абу степьяс!
Высоцкийлӧн косіник чужӧмыс вӧлі сэтшӧм мугов, быттьӧ гожйыс нэм кежлас йиджӧма сы кучикӧ.
Нето дзормысь, нето сотчӧм, суров, пашкыр синкымъясыс, кажитчӧ, нарошнӧ колӧны вӧлі сы могысь, медым стрӧгджыкӧн вӧчны вывті бур да мечтательнӧй видзӧдлассӧ.
Во кызь сайын Высоцкий преподавайтліс естественнӧй наукаяс сійӧ школаын, кӧні велӧдчыліс Валентина.
Сэксянь сійӧ помнитӧ Высоцкийлысь привычкасӧ скӧрысь кӧрны синкымъяссӧ сералысь синъяс весьтсьыс, кор сійӧ лыддис коланаӧн ӧлӧдны велӧдчысьяссӧ.
Валентина радейтіс ассьыс важся учительсӧ, но сійӧ радейтіс и Андрейӧс и Прохарченкоӧс.
— Кубань степьясса чернозём — да Угренскӧй вӧръясса подзола суглинокъяс! — быттьӧ дойысь чукрасигтыр висьталіс Высоцкий. — Кубаньса кузь шоныд гожӧм — и миян войвывса лёк поводдя!
Позьӧ ӧмӧй механическӧя вуджӧдны уджлысь кубанскӧй методъяс миян Угреньӧ?
Ме тӧда миян нюръяс вылысь быд вутш, ме помнита гымалӧмӧн быд зэрӧм, кодъяс вӧвліны Угреньын бӧръя комын вонас!
Ме аддза, мый ми мунам ӧшибкалань!
Миян ӧшибканым вермас вайны ыджыд омӧльтор районса став овмӧслы, уна тысяча йӧз олӧмлы...
Не кӧ сійӧ, куті ӧмӧй эськӧ ме сідзи вензьыны, зыксьыны, гижавны докладнӧйяс да стенӧ кайны нарошнӧ омӧльтор вӧчӧм могысь?
Со тіянлы менам материалъяс.
Ме муна, а ті кольччӧй татчӧ.
Лыддьӧй.
Ті агроном и татчӧс морт.
Тайӧ отсалас тіянлы разберитчыны.
Валентина зіля мӧдіс лыддьысьны.
Сы водзын вӧлі дзонь книга — унатор йылысь да зэв бура гижӧм труд, кытысь тыдаліс МТС-лӧн куим вося уджыс.
Шензьӧдана ӧкуратностьӧн лӧсьӧдӧма графикъяс быд тӧлысся план тыртӧм кузя, горючӧй расходуйтӧм кузя.
Арталӧма вӧлі и простойяслысь час лыд и сійӧ либӧ мӧд узелъясӧс ремонтируйтӧм вылӧ колана час лыд.
Гижалӧма вӧлі метеорологическӧй условиеяслысь: куим во чӧжся став особенностьяссӧ.
Татшӧм ӧкуратнӧя да радейтӧмӧн, удж да кад жалиттӧг, ставсӧ артавны да ставсӧ донъявны вермис сӧмын морт, коді збыльысь интересуйтчӧ аслас делӧӧн.
Уджсӧ бура вӧчӧмыс ачыс нин кыпӧдіс уважение.
Валентина видзчысигтыр кутіс киясас лӧсталысь бумага листъяс, кытчӧ ӧкуратнӧя гижалӧма цифраяслысь столбикъяс.
Агрономлӧн ичӧтик кабинетын сійӧ пукаліс кык час гӧгӧр ӧтнас.
Кымын матӧджык кутіс воны рукописьлӧн помыс, сымын ёнджыка шымыртіс Валентинаӧс тревога.
Таблицаяс, графикъяс да цифраяс немжалиттӧг эрдӧдлісны омӧль картина.
Важ тракторъяс, абу тырмымӧн трактористъяс, кӧдзыд да зэра тулысъяс, водз воысь да зэра аръяс, кодъяс требуйтлісны зэв ёна чинтыны полевӧй уджъяслысь срокъяссӧ, — ставсӧ тайӧс вӧлі петкӧдлӧма да чукӧртӧма лӧсталысь листъяс вылын.
Сьӧкыдлунъяс, кодъяс удж мунігӧн вермисны кажитчыны случайнӧйясӧн, ӧні, бура систематизируйтӧм бӧрын, кажитчисны закономернӧйясӧн да грӧзитанаӧн.
«Тайӧс оз позь кольны син сайӧ.
Та вылӧ оз позь ӧвтыштны кинад, — думайтіс Валентина, да выльпӧв лыддис лыддьӧм листъяссӧ нин.
— Кыдзи нӧ Андрей?
Сійӧ абу бура лыддьӧма?
Абу гӧгӧр думыштӧма?»
Валентина кутіс чувствуйтны, мый цифраясыс гипнотизируйтісны сійӧс, чеччис, муніс пызан дорсьыс да пуксис ӧшинь вылӧ.
«Тайӧ ставыс серьёзнӧйджык менам чайтӧм серти».
Ӧшиньӧд Валентина аддзис МТС-лысь ыджыд дворсӧ, лэбулын сулалысь машинаяс, йӧзлысь гажа жуӧм.
Аддзанторнас вочасӧн ылаліс сійӧ да воддза мӧвпъясыс вежсисны.
Огородникова деловитӧя прӧйдитіс мастерскӧйяссӧ.
«Но ӧд сійӧ эм, Настя Огородниковаыс! — думыштіс Валентина. — Мыйла нӧ сійӧс некыдзи абу петкӧдлӧма цифраяснас?
Эмӧсь дзонь бригадаяс, кодъяс вевтыртӧмӧн тырталӧны нормаяс, эмӧсь вылиник комбайнъяс да тракторъяс, кодъяс кольӧм гожӧм чӧж уджалісны аварияястӧг.
Найӧ эмӧсь МТС-ын, мыйла нӧ найӧ абуӧсь сы анализын?
Мыйла сэні ставсӧ дзебӧма шӧр цифраяс сайӧ?
Найӧс кӧ дзебны, на йылысь кӧ вунӧдны, то збыльысь ставыс вермас кажитчыны шуштӧмӧн.
А на йылысь кӧ не вунӧдны, быд мӧвп кӧ да быд стремление нуӧдны насянь?..»
Мыйкӧ йӧршитчӧм да эбӧстӧм друг чувствуйтчыны кутіс Валентиналы тайӧ цифра столбикъясас, кодъясӧс сэтшӧм радейтӧмӧн да терпеливӧя гижалӧма лӧсталысь страницаяс вылас, сэтшӧм ӧкуратнӧя вурлӧма да пуктӧма мича папкаӧ.
Сэні вӧлі ӧшибка, коді эз бура тыдав первой видзӧдлӧмсянь, но сійӧ нинӧмӧ вайӧдліс тайӧ ыджыд да старайтчӧмӧн вӧчӧм уджсӧ.
Валентина шогпырысь думыштіс и Высоцкий йылысь.
Собрание нуӧдӧм вылӧ идралісны да лӧсьӧдісны ыджыд демонтажно-монтажнӧй цех, кытчӧ тӧрліс ветымын машинаӧдз.
Няйтчытӧм на торцӧвӧй джодж, сӧмын на стружитӧм уна рада выль джаджъяс да стенъяс пӧлӧн верстакъяс, выльӧн белитӧм стенъяс — ставыс вӧлі шнич выль, ставыс лӧсталіс шонді югӧр улын, коді киссис гырысь ӧшиньясӧд.
Гӧраяс вылын моз гораа кылісны кывъяс да кокшыяс, свежӧй вӧр-пу дукыс сорсьыліс металл дуккӧд, зарниасьысь джаджъяс вылын сталь да никель рӧмӧн вералісны машинаяслӧн детальясыс.
Цех шӧрас сулалісны скамьяяс, а бокъясас — некымын трактор, быттьӧ почётнӧй охрана.
Ас вӧчӧм ичӧтик трибуна дінын, кыкнанладор бокас, вӧліны гӧрд кирпич рӧма краскаӧн мавтӧм комбайнъяс.
Восьса небеса улын ветлӧм вылӧ вӧчӧм машинаяс кажитчисны цехса вевт улын, скамьяяскӧд да пызанъяскӧд орччӧн торъя сьӧкыдӧсь да гырысьӧсь.
— Короминаяс! — цехсӧ видзӧдӧм бӧрын шуис Угаров.
— Тайӧ нӧ мый? — и сійӧ довкнитіс юрнас комбайнъяслань.
— Быттьӧкӧ президиумӧ жӧ бӧрйӧмаӧсь?
— Миян главнӧй докладчикъяс! — нюммуніс замполит Рубанов.
Лунвылын олысьлӧн мугов да подвижнӧй чужӧма Рубанов, кажитчӧ, ӧтпырйӧ тыдовтчывліс уналаын.
Донбасса сталевар, сійӧ ранитчӧм бӧрын воис шойччыштны гортас Угренскӧй районӧ, регыд мысти сылы гажтӧм лои шойччынысӧ и, сы шуӧм серти, «сьӧлӧмыс кыскис» сійӧс МТС-ӧ.
Рубановӧс замполитӧ индӧмыс лои кыдзкӧ прӧстӧй ногӧн жӧ.
Сы шуткасянь и кутісны шуны район пасьталаын эмтээссаясӧс «металлургъясӧн».
— Но, кыдзи-мый, Костя? — сылысь дженьыдика юаліс Андрей; сійӧ кӧсйис тӧдмавны, кутшӧмджыка кажитчӧ колхозникъяслы выль МТС-ыс.
Рубанов правильнӧ гӧгӧрвоис Андрейлысь юалӧмсӧ:
— Интересуйтчӧны...
Цехъяс, тракторъяс, комбайнъяс, станокъяс, эзысь-рудов цистернаяса нефтебаза — ставыс интересуйтіс локтӧм йӧзӧс.
Волнуйтісны и аслыснога обстановкаыс и ёся сувтӧдӧм вопросыс, кодӧс колӧ решитны собрание вылын.
Ставныс тӧдісны Высоцкий да Прохарченко костын лоӧм разногласиеяс йылысь, налӧн быдӧнлӧн вӧліны асланыс сторонникъяс, быдлаын кыптылісны вензьӧмъяс, йӧзыс юксисны торъя чукӧръяс вылӧ.
Ӧти татшӧм чукӧрын центрнас вӧлі Василий.
Сылӧн ыджыд тушаыс да гора гӧлӧсыс сразу шыбитчылісны синмӧ.
Первомайскӧй колхозлӧн ӧдйӧ кыптӧм йылысь историяыс вӧлі тӧдса став районлы, и та вӧсна кыптыліс интерес да уважение тайӧ колхозса председательыс дорӧ, и йӧзыс сибӧдчисны Василий дінӧ.
Сійӧ тӧдӧ вӧлі районын аслас выль тӧдчанлун йылысь да сёрнитіс видзчысигтыр, но сэки жӧ увереннӧя:
— Прохарченко кӧсйӧ став важ бригадаяссӧ жуглыны, сорлавны важ трактористъяссӧ выльяскӧд.
Тайӧ вермас вайны пӧльза, но вермас вайны и вред.
Ме ас серти артала.
Ме коркӧ кӧкъямыс во чӧж уджавлі ӧти бригадаын.
Миянӧс кӧ эськӧ думыштісны юкны, ми эськӧ министр дорӧдз шыасим.
Ӧні МТС-ын эм кӧть квайт ён бригада, а жуглан найӧс — вермас и сы мындаыс не лоны.
Тайӧ делӧсӧ колӧ вӧчны видзчысьӧмӧн.
Важтӧ жуглыны абу сьӧкыд,
увлань юрӧн путкыльтны абу дыр.
А мый таысь артмас?
Василийсянь неылӧ сувтісны Степан да некымын тракторист.
Степан лоӧма воддза серти ещӧ на омӧльджык да кельыдджык.
Ассьыс шудсӧ да благополучиесӧ вежӧртӧмысь Василийлы лои жаль вермӧм соперникыс да кӧсйис сы дорӧ лоны бур сьӧлӧмаӧн.
— Кыдзи тэ думайтан, Степан Никитич? — асьсӧ ыджыдджыкӧ пуктӧмӧн друг мортлысь моз юаліс Василий.
— Ме шуа: вӧлі квайт ён бригада, а жуглыны найӧс — и сы мындаыс оз ло.
Степан вочавидзис ньӧжйӧник и кыдз быттьӧ неокотапырысь:
— Мый квайт бригадаыд?
Став важ уджсӧ жуглыны колӧ.
— Белавинӧс Огородниковакӧд нинӧм кузя оз позь ӧткодявны, — тэрмасьтӧг водзӧ висьталіс Василий.
— Ме ачым вӧвлі трактористӧн, метӧ гӧгӧрвоа, мый сійӧ лоӧ — план тыртны сё кызь процент вылӧ!
Меным эз быд тӧлысь тайӧ удайтчыв, а ме передовӧйӧн вӧлі.
Кӧсйысьны да не выполнитны — сідзкӧ колхозъясӧс ылӧдлыны.
Тӧдам ми, мый артмӧ, кор ӧтиыс мӧд вылас ыстысьӧ!
Йӧзыс надейтчӧны МТС вылӧ, ассьыныс мераяс оз примитны.
Степан чӧв оліс да видзӧдіс Василий вылӧ кыдзкӧ бокысянь моз, гусьӧник.
Сійӧ вывті бура кыліс да аддзис Василийлысь быд интонация да быд жест.
Сылы зэв сьӧкыд вӧлі аддзыны Василийлысь превосходствосӧ, мед кӧть и ортсысяньыс видзӧдігӧн, и, кажитчӧ, ещӧ сьӧкыдджыкӧн эськӧ вӧлі убедитчыны, мый Авдотьялӧн мужикыс абу пара сылы.
Ыджыд тушаа, самоувереннӧй, ён Василий Степан син водзын вӧлі шуда мортӧн, удачникӧн, коді весиг оз тӧд донсӧ аслас шудлы.
Василийлысь гора, кыпыд гӧлӧссӧ кывзігӧн Степанлӧн сьӧлӧмыс дзикӧдз топаліс.
«Сійӧ сулалӧ тані, а Авдотья виччысьӧ сійӧс да встретитас сійӧс порог дорас рытнас, и...»
Сійӧ друг бергӧдчис да муніс цех мӧдар помас.
Василий казяліс, кыдзи Степанлӧн чужӧмыс здук кежлӧ вежыньтчыліс дойысь моз, кыдзи сійӧ немвиччысьтӧг муніс, быттьӧ пышйис, но эз кут думайтны та йылысь, ни ӧти здук кежлӧ эз эновтлы сійӧс занимайтысь темасӧ.
— Зурасьлывлі и ме Вениамин Ивановичкӧд, — водзӧ висьталіс Василий, — миян скӧр уджын мыйыс оз овлы?
Но веськыда шуа: уважайта мортсӧ сыысь, мый сійӧ весьшӧрӧ оз из.
Василий век уважайтліс Высоцкийӧс веськыда мунӧмысь да видзчысьӧмысь, а ӧні ещӧ ёнджыка уважайтіс сыысь, кутшӧм настойчивӧя да веськыда дорйӧ агроном ассьыс положениеяссӧ, мунӧ став районнӧй руководстволы паныд.
Унаӧн думайтісны Василий моз.
Споръяс ӧзйылісны быд пельӧсын, и ставныс интересӧн виччысисны сійӧ вермасьӧмсӧ, коді лоас собрание вылын.
Цехӧ пырис Высоцкий.
Сійӧ восьлаліс паськыда, зумыда да сьӧкыдпырысь; тадзи ветлывлӧны йӧз, кодъяс велалӧмаӧсь вӧчавны кузь да мудзтана переходъяс.
Сы вылӧ пыр ставныс мӧдісны видзӧдны дружескӧя, и чолӧмалӧмъяс вылӧ ӧтвечайтігӧн, сійӧ думайтіс: «Ме кӧ ачым ог сяммы убедитны да докажитны, йӧзыс отсаласны меным!»
Валентина кӧсйис матыстчыны Высоцкий дінӧ, собрание водзвылас сёрнитыштны сыкӧд сьӧлӧмсяньыс, но сійӧс кытшалісны йӧз, и Валентина ӧтнас пукаліс бокын.
Шум пырыс сыӧдз кывлывліс мужикыслӧн гажа гӧлӧсыс.
Кыдзи и пыр сьӧкыд кадъясӧ, Андрей вӧлі шуда и пуис сылӧн энергияыс.
Сійӧ сёрнитіс, шутитіс, сераліс да сюся кывзіс ас гӧгӧрсьыс кылысь сёрнияссӧ, тӧдмаліс йӧзлысь настроениесӧ, и ставыс тайӧ сылы эз мешайт думайтны, а, мӧдарӧ, мӧвпъясыс лоліны чёткӧйӧсьджык да тэрыбджыкӧсь.
«Высоцкий волнуйтчӧ да сулалӧ крепыда.
Сійӧс кытшалӧны йӧз.
Сійӧ абу ӧтнас ылалӧма.
Мый нӧ, мӧдног кӧ вӧлі, и собраниесӧ нинӧмла эз ковмы чукӧртны.
Сэні, кӧні мунӧ жуглӧм, сэні пыр лоӧ и водзсасьӧм.
Тайӧ жӧ диалектика!»
Андрейлы тыдаліс ыджыд тушаа Василий, сійӧ кыліс сылысь кывъяссӧ да торъя сюся видзӧдіс сы бӧрся.
Сійӧ эз вевъяв сёрнитны Василийкӧд собраниеӧдзыс, но тӧдіс сылысь вериттӧм видзӧдӧмсӧ став вылас, мый абу прӧверитӧма, мый абу испытайтӧма, тӧдіс и сылысь способностьсӧ: Василий кӧ воськовтас тайӧ недоверчивость вомӧныс, то босьтчас выль делӧ бердӧ сылы лӧсялана размахӧн да темпераментӧн.
«Гӧгӧрвоас кӧ сійӧ, йиджас кӧ сылы сьӧлӧмӧдзыс, ӧзъяс кӧ — первойя мыджӧдӧн лоӧ миян став выльторъяс вӧчӧмын».
Йӧз чукӧрысь Андрей аддзыліс райкомовецъяслысь чужӧмъяссӧ, аддзис пӧся видзӧдысь, вижов муг Лукьяновӧс, читкыртыштӧм тамыш синма, шань видзӧдласа Волгинӧс.
Волгин, кыдзи и век, гӧгӧрвоис Андрейӧс ставсьыс медбура, казяліс ставсьыс дзебӧм и весиг ассьыс дзебӧм беспокоитчӧмсӧ, матыстчис сы дінӧ да ньӧжйӧник шуис:
— Ставыс лючки-ладнӧ артмас, Петрович.
Ребята бура уджалісны йӧзыскӧд.
Тэ эн маитчы.
— А ме маитча? — немтӧждысьтӧг серӧктіс Андрей, но аслыс думыштіс бурпырысь да уважениеӧн:
«Вот важ партийнӧй морт!
Пытшкад видзӧдӧ».
Но вот чукӧрмисны ставныс.
Цех тыри йӧзӧн.
Йӧз пукалісны скамьяяс вылын, верстакъяс вылын, машинаяс приступокъяс да сиденьеяс вылын.
МТС-са уджалысьяс пуксисны ӧтлаӧ и пыр жӧ шыбитчылісны синмад.
На пӧвстысь унаӧн сӧмын на помалӧмаӧсь смена да вӧліны ӧткодь спецовкааӧсь.
Эмтээссаяс чувствуйтісны асьнысӧ кӧзяеваӧн: мукӧдъяс серти найӧ асьнысӧ кутісны прӧстджыка, шутитісны гораджыка, сералісны дружнӧйджыка.
Рубанов восьтіс собраниесӧ да сетіс вступительнӧй кыв Андрейлы.
— Ёртъяс! — заводитіс Андрей. — Уна местаясын чукӧртчывлім ми тіянкӧд: и райкомын, и правлениеын, и полевӧй станъясын, и фермаясын, но район историяын первойысь на нянь вӧдитысьяс да му уджалысьяс чукӧртчисны сёрнитны урожай йылысь эз райкомӧ, и эз правлениеӧ, и эз полевӧй станӧ, а цехӧ, ыджыд, бура оборудуйтӧм демонтажно-монтажнӧй цехӧ, коді абу омӧльджык заводскӧйысь.
Эгӧ случайнӧ буретш татчӧ чукӧртӧ ми тайӧ собраниесӧ.
Мед быдӧн аслас синъясӧн видзӧдласны, аслас киясӧн малыштасны сійӧ вынсӧ, кодӧс ми лӧсьӧдім.
Мед тайӧ луныс лоӧ колхозса йӧз да МТС-са йӧз костын торкны позьтӧм да требовательнӧй дружбалы залогӧн, лоӧ миян район олӧмлӧн вежсян лунӧн.
Андрей чӧв ланьтыштліс, гӧгӧр видзӧдліс йӧз вылас.
Сы водзын вӧлі ыджыд, джуджыд цех.
Сійӧ аддзис гырысь фигураяс, кодъяс гортас моз пуксялӧмаӧсь скамьяяс да машинаяс вылӧ, аддзис лӧз спецовкаяс, зумыд, мужественнӧй чужӧмъяс, сьӧдов кияс.
— «Металлургъяс», — водзӧ висьталіс сійӧ, — тадз шуткаӧн шуӧны районын МТС-са уджалысьясӧс.
Но весиг шуткаӧн сетӧм тайӧ нимыс унатор йылысь висьталӧ.
Часъясӧн да минутаясӧн сывдӧны мартенъясын сталь.
Минутаясӧн да секундаясӧн артавсьӧ ыджыд заводъясын конвейерлӧн уджыс.
МТС — сійӧ муяс пӧвстын завод, и миян водзын сулалӧ мог — не прӧстӧ ладмӧдны уна лыда машинаяс эксплуатируйтӧм, а лӧсьӧдны выль стиль став сельскохозяйственнӧй уджъяс котыртӧм кузя.
МТС перестроитӧм кузя план йылысь висьталас Прохарченко.
Эм планлӧн мӧд вариант, кодӧс лӧсьӧдіс Высоцкий.
Вениамин Иванович выступитас прениеясын да висьталас миянлы аслас установкаяс йылысь.
Кывзӧй ӧтисӧ и мӧдсӧ.
Колӧ став йывсьыс думайтны тэрмасьтӧг да решитны падъявтӧг.
Андрейлӧн кывъясыс подготовитісны аудиториясӧ.
Татчӧ чукӧртчӧм уна йӧзыс тшӧк ланьтісны виччысигмоз.
Прохарченко муніс трибуналань.
Чӧв-лӧньын торцӧвӧй джодж кузя мунігӧн сылӧн зэв бура кылісны кокшыясыс.
Прохарченко вӧлі мастер сёрнитны этшаник йӧз чукӧрын, но, кор кайліс трибуна вылӧ, сы сёрниын вошлі сылы лӧсялана юморыс, свежестьыс да заводитліс сёрнитны казеннӧй да скуп кывъясӧн.
Андрей тӧдіс сылысь тайӧ сямсӧ, но век жӧ эз виччысь татшӧм жеб да омӧль выступление.
«Но пӧсьджыка!
Тэ жӧ став делӧсӧ виан!
План лӧсьӧдӧмыд бурсьыс-бурӧс, менам кабинетын сёрнитін Цицерон моз, а тані...
Да, тайӧ вӧлі ӧшибкаӧн — лэдзны Прохарченкоӧс первой да основнӧй оратор пыдди», — думсьыс видіс Андрей сійӧс да асьсӧ.
Но, монотоннӧй сёрни вылас видзӧдтӧг, Прохарченколысь кывзісны бура: мый йылысь сійӧ висьталіс, вӧлі гӧгӧр думайтӧма да важнӧй, а сійӧс асьсӧ йӧзыс тӧдісны бура.
Директорӧн кык во уджалігӧн сійӧ кужис стрӧитны да оборудуйтны выль МТС, и сылӧн уна гырысь уджъяс кыптылісны жеб кывъяс сайысь, сетлісны налы вес да вын.
Чукӧртчӧм йӧз водзын пункт бӧрся пункт воссьыліс уджъяс выльног организуйтӧм кузя план.
Полеводческӧй бригадаяс дорӧ тракторнӧй бригадаясӧс быдпӧлӧс удж вылӧ прикрепитӧм — гӧрӧмсянь да нянь идралӧмӧдз.
Урожай серти уджысь мынтысьӧм.
Почасӧвӧй график.
Полеводъяс да трактористъяс костын ордйысьӧм да контакт.
Став тракторнӧй бригадаясӧс перестроитӧм да том трактористъясӧс опытнӧйяскӧд ӧтувтӧм.
Коммунистъяслысь торъя волнение кыпӧдісны вося производственнӧй планлӧн цифраяс, мый йылысь Прохарченко висьталіс некымын кывйӧн:
— Областьсянь миянлы сетӧм планын индӧма, мый колӧ став полевӧй уджъяс пиысь механизируйтны сизимдас процент, но ми сетам встречнӧй план да индім таво вылӧ механизируйтны ӧкмысдас процент.
Ми тайӧс вермам пӧртны олӧмӧ сӧмын сэки, кор быд тракторист выполнитас нормасӧ сё кызь процент вылӧ.
Йӧз костті быттьӧ пӧльыштіс тӧв, найӧ мӧдісны вӧрны, заводитісны шыасявны:
— Кольӧм во тракторъяс унаысь сулавлісны суткиясӧн, а ӧні сразу сё кызь процент!
— Татшӧмыс кольӧм во миян МТС-ын эз вӧв.
— Джын тракторыс жӧ важӧсь, абу машинаяс, а утильсырьё!
— Зато мӧд джынйыс — дзик выльӧсь!
— Планируйтнытӧ кокньыд!..
Воддза скамейка вылын пукаліс Высоцкий.
Тӧлка руд синъясыс сылӧн видзӧдісны веськыда.
Кодкӧ орчча скамейка вывсяньыс нюжӧдчыліс сылань да вашкӧдыштіс сылы пеляс, матысса йӧзыс кывзісны тайӧ вашкӧдӧмсӧ, ӧтияс — радлігтыр, мӧдъяс — падъялӧмӧн.
Высоцкий довкйӧдлыштіс юрсӧ, лэптыліс пельпомсӧ, быттьӧкӧ кӧсйис шуны: «Мый нӧ ме верма вӧчны?
Ме шулі».
Ставныс волнуйтчисны, сӧмын ӧтнас Андрей вӧлі спокойнӧй.
Кажитчӧ, сійӧ эз волнуйтчы, ни эз тревожитчы, ни эз скӧрав Высоцкий вылӧ.
Ассьыс позицияяс дорйӧм кузя агрономлӧн веськыдлуныс да чорыда сулалӧмыс аслас кӧсйытӧг воисны Андрейлы сьӧлӧм вылас.
Ӧти здук сійӧ сюся да любопытствоӧн видзӧдліс старшӧй агроном вылӧ.
Секретарлӧн тайӧ небыда видзӧдлӧмыс шызьӧдіс Высоцкийӧс:
«Заводитӧ гӧгӧрвоны, мый ме прав?
Али?..
Оз-ӧ нин жалит сійӧ менӧ?»
Валентина аддзис йӧзлысь волнуйтчӧмсӧ и ачыс волнуйтчис.
«Колӧ сьӧлӧмсӧ кыпӧдны йӧзыслысь, а Прохарченко некодлысь эз кыпӧд, мӧдарӧ, сійӧ кӧдзӧдіс, кыпӧдіс падъялӧм».
Прохарченко помаліс да неудачнӧй выступление вӧсна шогӧ усьӧм, пуксис аслас местаӧ президиум пызан сайӧ.
— Кулӧм мортӧс дзебигӧн тэныд выступайтны... — дӧсадапырысь вашнитіс Андрей сылань копыртчыштлӧмӧн.
Прохарченко малыштіс кушмӧм юрсӧ да вӧрзьӧдчис сідзи, быттьӧ шуаліс: «Ачым абу рад!
Ачым ог тӧд, кыдзи тайӧ менам артмис».
Сыкӧд орччӧн пукалысь Волгин сідзжӧ вашкӧдігтыр сюйсис сёрниас:
— Абу речын делӧыс.
Планыс бур, и йӧзсӧ гӧтӧвитӧма.
Тэ эськӧ мед кывлін, кыдзи сійӧ талун перерыв дырйи цехъясын йӧзыскӧд сёрнитіс...
Прениеясын медводдза мортӧн выступитіс Высоцкий.
Мыйӧн сӧмын Высоцкий кайис трибуна вылӧ, цехын лои дзик шынитӧв.
Старшӧй агрономлӧн бандзибъясыс мукӧд дырся серти ещӧ ёнджыка мӧдісны тӧдчыны, вӧйӧм банбокъясас мугов кучик чукыръясыс лоины сідзжӧ ёнджыка тӧдчанаӧсь, нето сотчӧм, нето дзормӧм еджыд синкымъясыс улӧджык ӧшйисны синъяс весьтас.
Сылӧн гӧлӧсыс кыліс быттьӧкӧ кыськӧ пыдісянь:
— Ме уджала районын комын во да мӧд во уджала МТС-ын.
Ме мерайтлі первойя бӧрӧзда Угреньса первойя трактор бӧрын.
Ме прӧверитлі, кыдзи кӧдзис районын первойя тракторнӧй сеялка.
Ог ошйысьӧм ради ме казьтыв та йылысь.
Ме сӧмын кӧсъя висьтавны, мый ме некор эг мунлы механизациялы паныд, некор эг сулавлы передовӧй методъясысь бокын.
Мый жӧ ӧні заставитіс менӧ выступитны мича планлы паныд, кодӧс лӧсьӧдіс Прохарченко да кодӧс ошкис партийнӧй руководство?
Сійӧ чӧв ланьтліс, быттьӧ, медглавнӧяс воӧм бӧрын, воштіс гӧлӧссӧ.
Сы вӧсна, мый Высоцкий чӧв ланьтіс, цехын лои ещӧ чӧвджык.
Сійӧ веніс волнуйтчӧмсӧ да водзӧ висьталіс:
— И бара жӧ ог ошйысьӧм ради шу: этшаӧн тӧдӧны районӧс да МТС-ӧс, кутшӧма тӧда ме.
Ме тӧда мусӧ, климатсӧ, машинаяссӧ, районлысь историясӧ да МТС-лысь историясӧ, тӧда колхозса быд председательӧс да быд трактористӧс, кодъяс уджавлісны миян районын.
Оз позь ӧткодявны Угреньса подзолъясӧс Кубаньса чернозёмкӧд, оз позь уджлысь Кубаньса методъяс механическӧя вуджӧдны миян Угреньӧ.
Вӧчны МТС вынъясӧн став полевӧй уджъяслысь ӧкмысдас процент талунъя лун кежлӧ миян тракторнӧй паркӧн да миян кадръясӧн абу позяна.
Кӧсйысьны тайӧс да не выполнитны — сідзкӧ ылӧдны колхозъясӧс да угроза улӧ вайӧдны гӧра-кӧдза.
Колхозъяс кутасны вӧчны ассьыныс производственнӧй планъяс МТС-лысь планъяс арталӧмӧн, и МТС кӧ оз выполнит договоръяссӧ, колхозъяслы ковмас перестроитчыны удж дырйиыс, а тайӧ лоӧ кӧдза нюжӧдӧм, тайӧ лоӧ уна сё центнер урожай воштӧм.
Мед тіян пӧвстысь быдӧн тӧдвылас уськӧдлас, мый артмӧ, кор машинаяс оз локны индӧм кад кежлӧ.
Виччысьӧм, нервничайтӧм, ноксьӧм.
Та вӧсна не сӧмын нянь вошӧ, но и колхознӧй удж дезорганизуйтчӧ.
Быдӧн, коді практически бура представляйтӧ, кытчӧ вайӧдӧ МТС-са планын ӧшибкаыс, гӧгӧрвоас, мый ме прав.
Высоцкий сёрнитіс сэтшӧм убедительнӧя, мый Валентина думыштіс: «Сійӧ подчиняйтӧ весиг менӧ, и он вермы не кывзыны!
И мыйла Андрей думыштӧма вӧчны став тайӧ собраниесӧ, мыйла сетіс Высоцкийлы паськыд позянлун дорйыны да пропагандируйтны вреднӧй взглядъяссӧ?
Тырмымӧн вӧлі обсудитны райком бюро вылын».
Валентина скӧрысь видзӧдліс мужикыс вылӧ да думсьыс видіс сійӧс: «Ӧд шулі ме тэныд, ӧлӧдлі — и кывзыны эн кут.
Тыш матысмӧм кылін и рад лоин!
Тэныд эськӧ мед тышкасьны!
Дзик детинка кодь збыльысь!»
Валентиналы дӧсаднӧ вӧлі Андрей вӧсна, а сійӧ пукаліс президиумын, синъяссӧ лэдзӧмӧн, вӧрзьӧдчывтӧг.
Вочасӧн да падъявтӧг Высоцкий путкыляліс Прохарченколысь став положениеяссӧ, и кымын водзӧ кывзіс сылысь Валентина, сымын ёнджыка шымыртліс сійӧс беспокоитчӧм да скӧралӧм.
— Миян эм квайт бур тракторнӧй бригада, — висьталіс Высоцкий.
— Тайӧ миян мыджӧд.
Сійӧс лӧсьӧдім воӧн-джынйӧн.
Расформируйтны, жуглыны тайӧ бригадаяссӧ, юклыны бур трактористъясӧс том, слаб бригадаясӧ — сідзкӧ аслыным бырӧдны ассьыным основнӧй вын.
Ме ог вермы лэдзны татшӧмтор.
Меным тайӧ — дзик жӧ сэтшӧм, мый керавны аслад киясӧн садитӧм пуяс.
«Мый сійӧ висьталӧ? — думайтіс Валентина. — Сійӧ ӧмӧй нӧ оз гӧгӧрво, кутшӧм невернӧй да вреднӧй сылӧн висьталӧмыс?!»
Дзикӧдз быри Высоцкийӧс жалитӧмыс, коді вӧлі Валентиналӧн собрание водзвылас, сы пыдди кыптіс скӧралӧм:
«Мыйла Андрей сэтшӧм спокойнӧй?
Вӧчис делӧ, а ӧні и синсӧ оз лапнитлы».
— Миян вӧра да мылькйӧсь районын, — пыр чорыдджыка да увереннӧйджыка висьталіс Высоцкий, — зэв сорті-кості и муяс шогмӧны кӧдзны, и няньяс зэв сорті-кості воӧны.
Сёрӧн воысь да кӧдзыд тулысъяс, водз пуксьысь да зэра аръяс заставляйтӧны максимальнӧя дженьдӧдны гӧра-кӧдзалысь да нянь идралӧмлысь срокъяс.
Тані абу Кубань, кӧні позьӧ аскинас идравны сійӧс, мый эз вевъявны идравны талун.
Ми кӧ ог идралӧй талун, то аски, кыдзи векджык овлӧ, зэрны кутас, и ми воштам уна центнер урожай.
Вот мый вӧсна миянын вермас лоны зэв омӧльторйӧн тракторнӧй бригадаясӧс земельнӧй участокъяс бердӧ прикрепитӧм, коді практикуйтсьӧ Кубаньын.
Ми долженӧсь кольччыны сідзи, медым свободнӧя позис маневрируйтны, медым позис вуджӧдавны миянлысь основнӧй вынъяс сэтчӧ, кӧні тайӧ кадӧ воис нянь.
Миянлы тайӧ колана, та йылысь висьталӧ менам уна вося опыт.
— Оз ков прикреплениелысь принципсӧ вайӧдны абсурдӧдз! — места вывсяньыс горӧдіс Валентина. — Некод оз запретит вотӧм нянь участок вылысь вуджӧдны тракторъяссӧ воӧм нянь участок вылӧ.
— Теорияын тайӧ сідзи, а практика вылын МТС-са руководстволы лоӧ зэв сьӧкыд организуйтны «аслас» участокысь «йӧз» участокӧ тракторъяс мӧдӧдӧм.
— Ті ӧмӧй поланныд сьӧктӧдны асьтӧ? — бара торкис сійӧс Валентина.
Андрей здук кежлӧ лэптыліс синъяссӧ да ёся видзӧдліс Валентина вылӧ, быттьӧ думыштіс, кыдзи сійӧ кутас выступайтны собрание вылын да думсьыс донъяліс сылысь выступлениесӧ.
Высоцкий чукыртіс пашкыр синкымъяссӧ да ньӧжйӧник шуис:
— Ме некор эг повлы ачымӧс сьӧктӧдӧмысь.
Таысь менӧ оз позь мыжавны.
— Тайӧ сідз! — лэбыштіс цехті кодлӧнкӧ гӧлӧс.
— Миян джын машинаыс важмӧмаӧсь, — упорнӧя водзӧ висьталіс Высоцкий, — джын трактористыс сӧмын на школьнӧй скамья вылысь, но и сэтшӧмъясыс миян абу тырмымӧн.
Техника боксянь нелючкияс вӧсна простойяс кольӧм воын вӧліны кызь кӧкъямыс процент став уджалан кадысь.
abu
Ме ог вермы тайӧс кольны син сайӧ!
Вот мый вӧсна ме лыддя, мый МТС-лӧн планъясыс вывті ыджыдӧсь и мый татшӧм планъяс подув вылын вӧчавны колхозъяскӧд договоръяс — сідзкӧ вӧчны ӧшибка, мыйысь ыджыд урон вермас лоны районлы дзоньнас.
Высоцкийлӧн доводъясыс первойя видзӧдлӧмсянь кажитчисны путкыльтны позьтӧмӧн, и буретш тайӧ ортсыса зумыдлуныс медся ёна скӧрмӧдіс Валентинаӧс.
«Мый сійӧ висьталӧ!
Мый сійӧ висьталӧ! — шогпырысь да скӧрысь думайтіс Валентина.
— Ӧд мортыс жӧ тӧлка, бур!
Ни ӧти кыв медбур йӧз йылысь, выль машинаяс йылысь, уджын успехъяс йылысь!
Ни ӧтчыд водзӧ видзӧдлӧм!
Сылӧн синъясыс балябӧжасӧсь, сійӧ аддзӧ сӧмын кольӧмсӧ!
Да, прав, прав вӧлӧма Андрей, мый заставитіс сійӧс выступитны ыджыд собрание вылын!
Оз кось ради кось мун тані!
Тані эрдӧ петӧны взглядъяс, сэтшӧм вреднӧйӧсь да заразнӧйӧсь, мый найӧс оз позь кольны син сайӧ.
Найӧс колӧ петкӧдны югыд свет вылас да бырӧдны!
Кольӧ кӧ кӧть ӧти кирпич тайӧ зданиесьыс, кодӧс сэтшӧм кужӧмӧн да радейтӧмӧн лэптіс Высоцкий, то йӧзыс кутасны конъясьлыны тайӧ кирпичас».
Валентина аддзис, кыдзи, агрономлысь кывзігӧн, ошкӧмпырысь копрӧдліс юрсӧ Василий, кутшӧм сьӧлӧмсяньыс видзӧдӧны унаӧн.
«Ме ӧні ог нин и тӧд, бур али омӧль сійӧ.
Ме тӧда ӧтитор: ӧні сійӧ вреднӧй.
Ме ог кӧсйы ӧні сы йылысь думайтны бура, ме ӧні кӧсъя мыйвынысь скӧрмыны сы вылӧ, скӧрмыны, кыдзи враг вылӧ, медым дзикӧдз вуштыштны сы висьталӧмысь став вредсӧ!»
Муртса Высоцкий помаліс, Валентина петіс трибуна вылӧ.
Дженьыдик тушаа, боквыв вешйыштӧм руд каракулевӧй шапкаа, розӧвӧй пятноӧсь банбокъяса, лэптыштӧм да дрӧгнитышталысь вылыс вомдора, сійӧ тыдовтчис трибуна вылын немвиччысьтӧг.
Андрейлы дзик мӧд кодьӧн кажитчис гӧтырыс: сійӧ аддзывліс Валентинаӧс лӧгасьӧмӧн, но некор на сійӧс эз аддзывлы скӧралысьӧн.
Первойя минутаас Валентина водзын ставыс сӧльнитчис руа пятноӧ, и сӧмын Высоцкийлӧн сьӧдов чужӧмыс бура тыдаліс тайӧ пятноас.
Некод вылӧ внимание веськӧдтӧг Валентина заводитіс сёрнитны трибуна вывсянь Высоцкийкӧд.
Тайӧ вӧлі сёрни син на син да ӧтик на ӧтик уна сё йӧз дырйи.
— Ті менӧ велӧдлінныд.
Ті первой чужтінныд ме пытшкын желание — лоны сиктса агрономӧн.
Кымынысь ме шулывлі аслым институтын:
«Лоны сэтшӧм агрономӧн, кутшӧм Вениамин Иванович!»
Вот мый вӧсна талун ме ог вермы сёрнитны спокойнӧя.
Ставыс, мый йылысь ті висьталінныд тані, вӧлі правильнӧ форма сертиыс да лӧж пытшкӧс сертиыс.
Тайӧ вӧлі зэв вреднӧй лӧж, сы вӧсна мый сійӧс вӧлі сетӧма правда вӧсна тыш ним улын, сы вӧсна мый бӧрӧ кольӧм видзӧдласъяссӧ вӧлі дорйӧма передовӧй кывъясӧн.
Высоцкийлӧн чужӧмыс довкмуні, быттьӧкӧ сылы кучкисны.
Пыр жӧ цехын лыбис шум.
«Мый ме вӧча? — думыштіс Валентина.
— Сійӧ жӧ пӧрысь!
И тайӧ ӧд сійӧ, Вениамин Иванович!
Мыйла ме сійӧс тадзи?
Но ме ог вермы мӧдногыс!»
— Вениамин Иванович, — шуис сійӧ нора да лёкысь, — ме тіянӧс зэв ёна радейта.
Нэм чӧж ме тіянӧс зэв ёна радейта, но ме ог вермы талун сёрнитны мӧдног.
Ті мунанныд паныд бригадаяс переорганизуйтӧмлы.
Ті ёна донъяланныд некымын важ ён бригадаӧс.
Но лыддянныд-ӧ ті нормальнӧйӧн сійӧтор, мый тіян, например, Настя Огородникова ӧнӧдз уджалӧ прӧстӧй трактористкаӧн?
Сійӧ ӧмӧй оз вермы ачыс юрнуӧдны бригадаын да сетны ассьыс опытсӧ томъяслы?
Тіян желаниеныд кольны ён бригадаяс форма сертиыс тӧлка, а пытшкӧссяньыс сійӧ оз сет позянлунъяс быдмыны и йӧзлы и МТС-лы дзоньнас.
Збыльвылас сійӧ вреднӧй.
Мыйла ті тайӧс он гӧгӧрвоӧй?
Валентина видзӧдліс цех подлӧслань.
Ӧні сійӧ аддзис эз нин гудыр пятно, а торъя фигураясӧс, чужӧмъяс, синъяс.
Сы син улӧ веськаліс Василий.
Сійӧ пукаліс ёна думыштчӧмӧн.
— Ме ӧмӧй ог правильнӧ висьтав, ёртъяс? — шыасис йӧз дінӧ Валентина.
— Правильнӧ! — вочавидзисны некымынӧн.
Василий чӧв оліс да эз вӧрзьӧдчы.
— Водзӧ.
Вениамин Иванович мунӧ паныд тракторнӧй бригадаясӧс полеводческӧйяс дорӧ прикрепитӧмлы, сы вӧсна мый тайӧ мешайтӧ «маневренностьлы».
Кыв шутӧг, мича, кор машинаяс ыджыд группаясӧн мунӧны районса лунвыв, степнӧй колхозъясысь войвылӧ, вӧра местаясӧ.
Но тадзи тырвыйӧ позьӧ организуйтны и прикрепление дырйи.
Тырвыйӧ позяна, мый лунвыв бригадалы отсӧг вылӧ, кор сэні позьӧ нин кӧдзны, временнӧ волас войвывса мӧд бригада, кодлӧн муяс вылас оз на позь уджавны.
Ставсӧ тайӧс позьӧ организуйтны, он кӧ жалит вын, бурджыка кӧ думыштан та йылысь да веритан кӧ йӧз сознательность вылӧ, налӧн ӧта-мӧдныслы отсасьны верманлун вылӧ!
Колӧ сӧмын правильнӧ сочетайтны аслад участок вӧсна ответственность кузя принцип ӧта-мӧдлы отсалӧм кузя принципкӧд.
И, дерт, колӧ закрепитны тракторнӧй бригадаяссӧ гырысь му участокъяс бердӧ, медым позьӧ вӧлі тырвыйӧ уджавны.
Валентина ланьтыштліс лолыштны.
Дорвывтіыс пуысь первойя жарыс, первойя скӧралӧмыс солькнитчисны.
Сійӧ казяліс нин, мый унаӧн видзӧдӧны сы вылӧ явӧ ошкӧмпырысь.
Валентина ньылыштіс стӧканысь ва да аддзис Андрейсӧ.
Андрей эз лэдзлы сы вылысь радлысь синъяссӧ, быттьӧ гордитчис сыӧн да кӧсйис шуны: «Давай, Валя!
Ёнджыка!
Ме жӧ пыр тӧдлі, мый тэ он эновт сьӧкыд часӧ!»
— Ті висьталінныд миянлы, мый систематическӧя оз тыртавны нормаяс Белавин, Лапин, Громов бригадаясын.
Найӧ удж вылӧ ыстысьӧмӧн ті настаивайтінныд, мый оз позь содтӧдӧн тыртны план.
Но ме ог гӧгӧрво, кыдзи позьӧ вӧлі шыбитны лыд вылысь сэтшӧмъясӧс, кыдзи Огородникова, Синцов, Яблонев да миянлысь мукӧд тысячникъясӧс, найӧс, кодъяс сезон чӧжӧн гӧрисны тысяча гектарысь унджык да содтӧдӧн тыртісны нормаяссӧ кык, куим, нёльпӧв?
Ме прӧста ог гӧгӧрво.
Ме ог вермы думыштны мышлениелӧн сэтшӧм способ йылысь, кор пример пыдди босьтчӧ Белавин, а Огородникова пуктыссьӧ нинӧмтуйӧ!
Талун ме видзӧдлі тіянлысь докладнӧйтӧ да МТС-лӧн куим вося удж кузя тіянлысь анализтӧ.
Сэні пӧшти абу петкӧдлӧма медбур бригадаяслысь опытсӧ да ни ӧти кывйӧн, дзик ни ӧти кывйӧн абу висьталӧма сы йылысь, кыдзи организуйтӧма тайӧ опыт петкӧдлӧмсӧ.
Мыйла ті вунӧдінныд та йылысь?
Мыйла вермис лоны тайӧс вунӧдӧмыс?
Высоцкий лэптіс юрсӧ.
Сылӧн вӧвлӧм ученицаыс пӧртіс сійӧс школьникӧ, экзаменуйтіс сійӧс уна йӧз дырйи крукасьлӧмӧн да чорыда.
И, ученик моз волнуйтчигтыр, Высоцкий вочавидзис сылы места вывсяньыс:
— Ме эг шыбит лыд вылысь Огородниковаӧс да эг ориентируйтчы Белавин вылӧ.
Ме босьті некымын во чӧжся шӧркодь цифраяс.
Валентина лэбигмозыс кыйис сылысь кывъяссӧ да пыр жӧ паныдаліс ударсӧ:
— Но ӧд ориентируйтчыны шӧркодь цифраяс вылӧ — сідзкӧ водзвыв шуны, мый медбуръясыслысь достижениеяссӧ оз ло донъялӧма да лоӧ бырӧдӧма лёкджыка уджалысьяс уджӧн!
— Дыр-ӧ миянлы асланым мышъясӧн сайӧдны лодырьясӧс? — юрӧбтіс став цех пасьтала Огородниковалӧн гора контральто.
— Мукӧд дырйи овлӧ сідз, мый важ формаыс лоӧ мытшӧдӧн быдмысь выль содержаниелы.
Мукӧд дырйи овлывлӧ сідз, мый важ опытыс мешайтӧ выльсӧ примитӧмлы.
Тіянкӧд, Вениамин Иванович, буретш лои тадзи.
Ме тырвыйӧ гӧгӧрвоа, кутшӧм сьӧкыд тіянлы жуглыны сійӧ бригадаястӧ, кодъясӧс ті радейтӧмӧн быдтінныд, жуглыны сійӧ методъястӧ, кодъясӧс ті радейтӧмӧн лӧсьӧдінныд.
Тіянлы торъя нин сьӧкыд, сы вӧсна мый ті ставсӧ вӧчинныд радейтӧмӧн.
И вот ӧні тіянлы ковмас воськовтны ас вомӧныд.
Но тайӧс ковмас вӧчны!
Ӧні тані выступитасны миян медбур важ трактористъяс да асьныс висьталасны, кӧсйӧны-ӧ найӧ веськӧдлыны том бригадаясӧн.
Ӧні выступитасны тані миян том трактористъяс да висьталасны, кӧсйӧны оз найӧ лоны передовӧйясӧн.
Ӧні быдӧн решитас аслыс, кӧсйӧ-ӧ сійӧ мунны водзӧ да кыпӧдны и миянлысь МТС-ӧс и став районнымӧс.
Валентина муніс аслас местаӧ, сійӧс колльӧдісны шумӧн да аплодисментъясӧн, а трибуналань муніс нин Настя Огородникова.
Мугов чужӧма, ён, быттьӧ кисьтӧма ӧти кусӧкысь, сійӧ эз кай трибуна вылӧ, а сувтіс первойя скамья дінӧ, комбайнкӧд орччӧн.
— Ог радейт ме бригадиравны...
Ачым, аслам киясӧн радейта кутны штурвал.
Тайӧ уджсьыс мусаджыкыс менам абу и оз вермы лоны.
Но кор вопросыс сувтӧдсьӧ миян район йылысь дзоньнас, ме аслам «радейтӧм» да «ог радейт» вылӧ видзӧдны ог кут.
Ас вӧляысь босьтча веськӧдлыны том бригадаӧн да кӧсйыся быдӧнӧс велӧдны сідзи, кыдзи менӧ велӧдлісны, да сетны выработка бригада вылӧ ставнас не этшаджык сё ветымын процентысь.
Андрей кутіс аплодируйтны, и цехыс ставнас шыасис аплодисментъясӧн.
Кор найӧ ланьтісны, Настя пуктіс ыджыд кисӧ комбайнлӧн шыльыд веркӧс вылӧ да шуис, быттьӧ сетіс присяга:
— Менам кывйӧй вернӧй!
Кыв дорӧ кыв, кыдзи кӧрт бердӧ кӧрт, жугӧдны позьтӧм да вернӧй: шедӧда ме аслам молодёжнӧй бригадаӧн сё ветымын процент зэв бур да бур качество дырйи.
Сӧмын кора прикрепитны менсьым бригадаӧс Первомайскӧй колхозса муяс бердӧ, кӧні ме важӧн нин уджала.
И водзвыв шуа Василий Кузьмич Бортниковлы: асьным кутам уджавны часі моз, но и колхозлы вӧля огӧ сетӧй.
Став партактив дырйи водзвыв шуа: кутчысь, Василь Кузьмич!
Ачым воа тэ ордӧ прӧверитны и кӧйдыс, и вӧвъяс, и удобрениеяс!
— А ме и ачым прӧверита тэнад тракторъяслысь быд гайка, — гажаа шыасис Василий.
Валентиналӧн да Настялӧн выступлениеясыс ӧзтісны сійӧс.
Василий эз куж и эз вермы мунны мукӧдъясысь бӧрын.
Нэм чӧжыс сійӧ вӧлі передовикӧн, и «первой шеренга» чувствуйтӧмыс колӧ вӧлі сылы.
Эз нин кажитчы позьтӧмӧн бригадаяс перестроитӧм да МТС пасьтала нормаяс содтӧдӧн тыртӧм.
Сійӧ аддзис водзӧ лоан став сьӧкыдлунъяссӧ, но эз падъялӧмъяс йирны сійӧс, а терпитны вермытӧм кӧсйӧм мунны тайӧ сьӧкыдлунъясыслы паныд, кӧть кыдзи да венны найӧс и ещӧ ӧтчыд петкӧдлыны аслыс и мукӧдлы, мый вермӧ вӧчны Василий Бортников.
Важся трактористлӧн сьӧлӧмыс ӧзйис сы пытшкын, и сійӧ эз вермы не шыасьны Настя чукӧстчӧм вылӧ.
— Асьным трактористъясӧн вӧвлім, — гажаа шуаліс сійӧ кыз гӧлӧснас, — миянысь нинӧм он дзеб.
Ставсӧ прӧверитам.
«А-а! — шпыньмунігтыр думыштіс Андрей.
— Миян атаманлӧн зіль сьӧлӧмыс шыасис».
— Но и зэв бур, — шуис Настя. — Ми сыысь огӧ полӧй.
Ещӧ и аттьӧ на шуам прӧверитӧмсьыд.
— Бур сёрни! — кыліс Степанлӧн гортӧм, но бура кылысь гӧлӧсыс.
Андрей кыйис тайӧ кывъяссӧ да пыр жӧ шыасис Степан дінӧ:
— Корам трибуна вылӧ миянлысь выль механикӧс, миянлысь вӧвлӧм зэв бур трактористӧс — Степан Никитичӧс!
И тані жӧ шуам сылы, кутшӧм ми радӧсь бара аддзыны сійӧс асланым районысь.
Андрей кутіс аплодируйтны, аплодисментъяс паськалісны цех пасьта, и тайӧ шум дырйиыс банйӧм чужӧма Степан муніс трибуналань.
Некымын недель сайын сійӧ воис чужан местаясас во ветлӧм бӧрын, и сылы лӧсьыд вӧлі аддзыны, кутшӧм кыпыда сійӧс встречайтісны районын.
Ӧткӧн олӧм вӧсна да Авдотьякӧд янсалӧмысь пыр шогсьӧм вӧсна сійӧ лои торъя чувствительнӧйӧн бура да пӧся сійӧс принимайтӧм дорӧ.
Сійӧс волнуйтісны и райкомса секретарлӧн кывъясыс и партактивлӧн гора чолӧмалӧмыс.
— Мый нӧ, ёртъяс, — заводитіс сійӧ гортӧминик, пӧдӧм кодь гӧлӧсӧн,
— тракторӧн уджалігӧн ме тыртлывлі кык нормаӧн, а ме ачымӧс ог пукты мукӧдысь вылӧджык.
Думайта: сійӧс, мый ме верма, быдӧн вермасны.
Велӧдыштны йӧзтӧ, дерт, колӧ.
И перестроитны бригадаястӧ, дерт, колӧ.
Та йылысь Настя бура висьталіс.
А ме кӧсъя висьтавны Вениамин Ивановичлы маневренность кузя пример.
Высоцкий ёнджыка мышкыртчис, чабыртіс пидзӧс вылас куйлысь кияссӧ.
Валентиналӧн выступлениеыс эз шензьӧд сійӧс, Высоцкий водзвыв тӧдіс, мый сійӧ мӧдас сёрнитны сылы паныд, и сӧмын Валентиналӧн чорыд кывъясыс ёна дойдісны сійӧс.
Сійӧс шогӧ уськӧдісны Настасьялӧн, МТС-са медбур трактористкалӧн, кывъясыс.
Но кор заводитіс сёрнитны Степан, коді важысянь дружитӧ агрономкӧд да натура сертиыс сылы матысса морт, муыс кутіс вӧрны Высоцкий кокъяс улын.
— Босьта ме пример вылӧ «Югыд туй» колхоз, — висьталіс Степан.
— Налы кольӧм во гӧрис ӧти бригада, культивируйтіс мӧд, кӧдзис коймӧд, а видзӧдлыны на му вылӧ — ставыс ёг!
Лёк ёгтурун, сійӧс он бырӧд машинатӧг, мусӧ правильнӧя обработайттӧг.
А кодӧс трактористъяс пиысь мыжавны кутан?
Став районлы лӧсьӧдісны ёгтурунлысь питомник, сэсянь став колхозникъяссӧ «централизованнӧя» снабжайтӧны ёгтурунӧн, а мыжавны тайӧ безобразиесьыс некодӧс.
Вот сійӧ, маневренностьыд!
Сійӧ вайӧдӧ кывкуттӧмӧ, сэтчӧ, мый оз артмы колхозникъяс да трактористъяс костын настоящӧй топыд йитӧд да правильнӧй отношениеяс.
Тайӧ жӧ колхозас тулыснас гӧрисны — и сідзи, мый яндзим видзӧднысӧ.
Аддзыси ме председательыскӧд.
«Кыдзи, мися, тіянын тракторист уджалӧ?»
— «Огӧ норасьӧй», — вочавидзис сійӧ.
«Мыйла, думайта, сійӧ сэтшӧм бур!»
Аскинас ме аддзыси ребятакӧд, тӧдмалі помкасӧ, мыйла сэтшӧм бур председатель.
Председатель вайӧма кӧйдыссӧ некондиционнӧйӧс да сёрмӧмӧн, ва вайӧмӧн сёрмӧма жӧ кык час, прицепщикӧс абу сетӧма ас кадӧ.
Кыдзи сэсся сійӧ норасьны кутас омӧля гӧрӧм вылӧ?
А трактористъяс сы йылысь чӧв олӧны.
Налы мый?
Найӧ талун танӧсь, аски мӧдлаынӧсь.
Чӧв олӧны.
Ладмӧдчӧмаӧсь найӧ овны чӧла да ӧта-мӧдныслы грекъяс прӧститавны.
А тайӧ принципсянь — ёгтурунъяслы олан гаж.
А вот татшӧм сёрнисянь, кутшӧмӧс ми ӧні кывлім Бортниковлысь да Огородниковалысь, быдмас нянь, а оз ёгтурун.
Сійӧтор, мый Степан шыбитіс став личнӧйсӧ да эз повзьы сёрнитны Василий йылысь уна йӧз дырйи, кодъяс тӧдісны налысь став историясӧ, шензьӧдіс Василийӧс.
Андрей казяліс Бортниковлысь кӧрӧм синкымъяссӧ, серьёзнӧйӧн да думыштчӧмаӧн лоӧм чужӧмсӧ да шуис аслыс:
«Сійӧс, мый вӧрзьӧдісны да кыпӧдісны Валя да Настя, закрепитас Мохов.
Мый йылысь сійӧ висьталӧ?
Профилактика йылысь?
Тайӧ зэв колана, и сійӧ выльногӧн сувтӧдӧ вопроссӧ.
А но, кывзыштам внимательнӧйджыка!
Моховлысь век позьӧ мыйӧкӧ велӧдчыны».
Андрей лэдзчысис улӧс бӧр вылӧ да сьӧлӧмсяньыс кывзіс Степанлысь ӧтмоза, ньӧжйӧник висьталӧмсӧ.
— Докторъяс шуӧны, мый висьӧмтӧ лечитӧм дорысь кокниджык сійӧс ӧлӧдны.
Тайӧс жӧ позьӧ шуны и тракторнӧй парк йылысь.
Миян сідзжӧ эм висьӧмъяс кузя асланым профилактика — техническӧй уходлӧн часъяс.
И ӧнӧдз ми эгӧ гӧгӧрвоӧй тайӧ делӧыслысь став тӧдчанлунсӧ.
Ме ӧні заведывайта полевӧй ремонтӧн.
Менам распоряжениеын и ремонтнӧй летучка и бригаднӧй полевӧй мастерскӧйяс.
И сувтӧда ме ас водзӧ татшӧм главнӧй мог — велӧдны йӧзӧс правильнӧй профилактикаӧ, аварияяс ӧлӧдӧмӧ, а главнӧйыс — лӧсьӧда сэтшӧм порядок, медым техническӧй уход кузя час вӧлі законӧн.
Миян видзӧдӧны ӧти боксянь — му вылын лоӧм аварияысь трактористлы чорыда сюрӧ, а техническӧй уход кузя правилӧяс торкалӧм вылӧ видзӧдӧны веськодя.
Ме кӧсъя тайӧ правилӧяссӧ торкалӧмысь наказывайтны, кыдзи МТС-лы вӧчӧм медся лёк да вреднӧй поступокъясысь, и кора руководстволысь сетны меным та кузя ыджыд полномочиеяс, а трактористъясӧс кора не ӧбижайтчыны ме вылӧ стрӧглунысь.
Степан бӧрын выступитісны ещӧ некымын коммунист, и собраниевывса йӧзлӧн настроениеыс вӧлі бура нин гӧгӧрвоана.
Буянов вашнитіс Василийлы:
— Кодным выступитам Первомайскӧй колхозсянь?
— Ми ӧта-мӧднымлы огӧ мешайтӧй, — сідз жӧ вашкӧдӧмӧн вочавидзис Василий.
— Ӧти колхозысь кӧ кыкӧн кутасны выступайтны, то собраниеыс оз помась и асылӧдзыс.
— Выступитны кӧ нин ӧтилы, то меным.
Ме жӧ тані первойсӧ эг лючки думышт.
Колӧ ӧні аслым да йӧз водзын критикуйтны ассьым позицияӧс, мӧдног оз ло лӧсьыд.
— Но мый нӧ...
Буяновлӧн лои лёк настроениеыс.
Сылы окота вӧлі выступитны аслыс.
Сійӧ ӧні вӧлі партийнӧй организацияса секретарӧн. Парторганизация кӧть вӧлі ичӧт на, но ён аслас колхознӧй передовикъяскӧд йитчӧмӧн да аслас авторитетӧн.
Буянов аддзыліс, мый тӧлысьысь тӧлысьӧ паськалӧ олӧмыс, и сылы окота вӧлі висьтавны партактивлы сы йылысь, кыдзи сійӧ, «пачсайса принц», лои партийнӧй организацияса секретарӧн, сы йылысь, кыдзи омӧлик да некодӧн тӧдтӧм Первомайскӧй колхоз аслас ӧдйӧ кыптӧмӧн первой завоюйтіс ставлысь уважение аслас районын, а ӧні интересуйтчӧны нин сійӧн и областьын.
«Ок, оз куж сійӧ та йылысь выступитны! — думыштіс Василий йылысь Буянов. — Тані сёрниыс политическӧй, и колӧны партийнӧй руководстволӧн кывъяс».
И Буянов сідзжӧ решитіс выступитны.
Прениеясын ӧчередьыс воис Василийӧдз.
— Ме должен висьтавны веськыда: эг сразу гӧгӧрво вопроссӧ, — заводитіс сійӧ. — Первойсӧ кажитчис меным Прохарченко ёртлӧн планыс ыджыдджыкӧн.
А мыйла тайӧ лои?
Кор ме видзӧді МТС-са планъяс вылӧ бокысянь, меным ставыс кажитчис выполнитны позьтӧмӧн.
А кор видзӧдлі пытшкӧссяньыс, меным эз ло лӧсьыд улӧ донъялӧмысь.
Срам лоӧ миянлы, татшӧм МТС дырйи кӧ да содтӧд выль машинаяс дырйи ми огӧ вермӧй выполнитны ассьыным планнымӧс.
Тайӧ ме сёрнита кыдзи вӧвлӧм тракторист.
А мый ме верма вӧчны кыдзи председатель?
Унатор ме верма вӧчны!
«Со сійӧ! — думайтіс Андрей. — Со сійӧ, мый ради ми чукӧртім тайӧ собраниесӧ!
Быдӧн кӧ бура аддзасны сьӧкыдлунъяс да шуасны: «Мый ме верма вӧчны?
Унатор ме верма вӧчны», то делӧыс лоӧ могмӧдӧма».
Ӧти бӧрся мӧд выступайтісны колхозникъяс да эмтээссаяс.
Валентиналӧн сьӧлӧмсянь да веськыда сёрнитан тоныс коли собрание помӧдз.
Андрей поддерживайтліс тайӧ тонсӧ то сералана да ёсь репликаясӧн, то ошкӧмъясӧн.
— Рубанов ёрт, тшӧкты вай выступитны тракторнӧй бригадаса миян медбур бригадирлы — Иван Иванович Синцовлы! — шуліс Андрей, медводз заводитліс аплодируйтны, и цехыс ставнас встречайтліс ораторӧс аплодисментъясӧн.
Уна йӧз выступитӧм бӧрын Андрей нюжӧдчис пызан вомӧныс да кыпыда ышӧдӧмӧн шуис:
— Ми кывзім медбуръяслысь выступлениеяссӧ.
Мыйла чӧв олӧны найӧ, кодъяс эз тыртавлыны нормаяссӧ?
Кыдзи найӧ думайтӧны водзӧвылӧ овны да уджавны?
— Моторнӧй бригадаса бригадир Любомудров ёрт! — шыасис Рубанов. — Моторъяс группа кузя кольӧм во вӧлі кызвын простойыс.
Корам петны да висьтавны, кыдзи олінныд да кыдзи кӧсъянныд овны!
— А нолтӧ, кывзыштам миян главнӧй <ns>б-р-рак</ns> вӧчысьлысь! — шуис Андрей, и юралысь «р» паськаліс цех пасьтала.
Яндзимысла да дӧсадаысла кельдӧдӧм Любомудров петіс водзӧ.
— Ми главнӧй брак вӧчысьяс?!
А коді тӧдмавліс, мыйла лёка ремонтируйтсьӧны моторъяс?
Кыдзи отсаліс миянлы старшӧй механик Семёнов?
Кӧнӧсь миян медбур мастеръяс?
Семёнов босьтіс найӧс миянлысь да сетіс миянлы неопытнӧй выль йӧзӧс!
— Ми ставным вӧлім неопытнӧйясӧн! — места вывсяньыс шыасис Семёнов. — Выль йӧзсӧ колӧ велӧдны!
— Кора не торкавны!
Старшӧй механик Семёнов дзик йӧзтӧг колис моторнӧй бригаданымӧс!
— Нинӧмла вештыны механикъяс вылӧ! — горӧдіс кодкӧ рабочӧйяс пӧвстысь. — Став бригадаясын ӧткодь положениеыс: МТС быдмӧ, опытнӧй мастеръяс асьныс лоӧны участокъясса руководительясӧн.
А кыдзи моторникъяс уджалӧны выль йӧзкӧд, та йылысь Женюрка висьталас.
Ӧні сійӧ орчча цехын уджалӧ.
Сійӧс позьӧ корлыны.
Орчча цехысь корисны Женюркаӧс, еджгов юрсиа, ичӧт тушаа подростокӧс.
— А ноко, Евгений Петрович Митрофанов, кора трибуна вылӧ, — шуис Рубанов.
— Висьтав, кыдзи тэнӧ Любомудров велӧдӧ.
Женюрка сувтіс Любомудровкӧд орччӧн, юрчут йылас кизя гӧгрӧс кепкаыс муртса тыдаліс трибуна сайсянь, но зонка асьсӧ кутіс достоинствоӧн да увереннӧя:
— Ме ог кут уджавны моторнӧй бригадаын.
Медницкӧй цехса Тося Веселова ошйысьӧ: «Баббитӧн никель сорӧн подшипникъяс заливайтӧм петкӧдлӧны».
И ставсӧ сылы бригадир объясняйтӧ.
А ме Любомудров ёртсянь ӧтитор кыла: мыччы да вай.
А кор сійӧ код, то ещӧ сэтшӧм кывъяс шуалӧ.
Любомудров гӧрдӧдіс, но зывӧктӧмӧн шуис:
— И шуала кывъяс!
Цехын кылісны серам да горӧдӧмъяс:
— Правильнӧ, Женюрка!
— Кырссьы веськыда!
— Тайӧ кывъясӧ, дерт, сысянь позьӧ велавны, а мӧд наука сылӧн абу!
Менӧ мам эз сы могысь ысты МТС-ӧ.
Меным мам шуліс: «Мастерӧн лоан».
А менӧ мастерствоӧ оз велӧдны.
— И шуала кывъяс! — мӧдысь шуис Любомудров. — А кыдзи найӧс он шуав, кор тракторъясын абу моторъяс, а утиль, а тэсянь корӧны ремонт!
И ещӧ планъяс кӧсйӧны ыдждӧдавны, нормаяс содтӧдӧн тыртавны!
Ерунда тайӧ!
Высоцкий ёрт правильнӧ висьталӧ.
Высоцкий ёна гӧрдӧдіс.
Тані пукалысь став йӧз пиысь сӧмын Любомудров, пьянница да бузотёр, сувтіс агроном дор.
И Высоцкийлы тайӧ вӧлі медся сьӧкыдӧн.
— Аттьӧ, Женюрка, висьталӧмыд вылӧ, — шуис Рубанов.
Женюрка лабутнӧя муніс аслас цехӧ.
— Видзӧдлыны кӧ пыдісяньджык, — водзӧ висьталіс Любомудров, — миян моторнӧй бригада уджлы кӧ вӧчны быд боксянь процентнӧй анализ, то...
— Энлӧ, ті миянлы энӧ процентнӧй анализ вӧчалӧй!.. — омӧлика шумитысь цехын кыліс Андрейлӧн чорыд гӧлӧсыс да пыр жӧ вевттис став мукӧд шыяссӧ.
— Ті миянлы висьталӧй: мыйла талун «Дас сизимӧд номера ХТЗ-лӧн», кодӧс сӧмын на ті лэдзинныд ремонтысь, первойысь кытшовтігӧн сувтіс моторыс?
— Сетны кӧ вообще тыр анализ... — водзӧ заводитліс висьтавны асногыс Любомудров, и бара ещӧ на чорыдджыка да скӧрджыка торкис сійӧс Андрейлӧн гӧлӧсыс:
— Партактив тіянлысь оз «вообще анализ» юав, а виччысьӧ вочакыв: мыйла сувтіс «Дас сизимӧд номера ХТЗ»?
«Ме кора не торкавны», — ӧбидитчӧмпырысь кӧсйис паныд шуны Любомудров, но аддзис Андрей чужӧмлысь выражениесӧ да тшӧкмуніс.
Секретарь синъясын тӧдчис скӧрлун, сылӧн видзӧдласыс лои чувствуйтанаӧн да ёсьӧн, кыдзи кӧдзыд дырйи кӧртӧ инмӧдчигӧн.
Механик торксис да нурбыльтіс:
— Сы вӧсна мый аддзим нелючкияс...
— А мыйла найӧ лоины?
Мыйла, ми юалам?
Любомудров дзикӧдз торксис да падмис да чӧв олігтыр мӧдіс дзӧрны трибуна вылын.
— Чӧв оланныд? — Андрей чеччис места вывсьыс да мыджсис кулакъяснас пызан дорӧ.
— Чӧв оланныд?
Но, сідзкӧ, ме ачым висьтала, мыйла лоины нелючкиясыс.
Сы вӧсна, мый сэки старшӧй механик висис, и ті сюйыштінныд тракторсӧ прӧвериттӧг да обкатывайттӧг неопытнӧй приёмщиклы, том трактористлы.
Решитінныд, мый и сідзи прӧйдитас.
Прӧверитӧм пыдди пӧл-литрала котӧртлінныд?
Тадзи али абу?
Любомудровлӧн паськыд чужӧмыс кельдӧдіс.
Андрей аддзис чужӧм пасьтасьыс тайӧ кельдӧдӧмсӧ, но сійӧ эз падмы таысь.
— Мый вылӧ нӧ надейтчанныд? — веськыда юасис Андрей. — Мый вылӧ арталанныд?
Чӧв оланныд?
Ставнас йӧжгыльтчӧмӧн пукаліс Высоцкий.
Сылы кажитчис, мый кысянькӧ бӧр чеччыштӧм ударъясӧн, рикошетӧн секретарлӧн клестайтан кывъясыс веськавлісны и сылы: эз прӧста буретш сы дор сувт Любомудров.
— Медся пӧсь кадас пивнӧйясысь онӧ петавлӧй?!
Зептад партийнӧй билет новлӧдлан, а брак вӧчан?!
Секретарлӧн вӧсньыдик вомдоръясыс топавлісны быд фраза шуӧм бӧрын, и фразаяс костын здук дырся ланьтыштлӧмыс вӧлі кывъясысь страшнӧйджык.
— Судитны кутам брак вӧчысьясӧс!
Жалитӧм мед оз виччысьны.
Народлӧн интересъяс миянлы вылынджыкӧсь жалитӧмысь!
Андрей помаліс, а Прохарченко, кодлы Андрейлӧн пӧся шуалӧмыс вайӧдіс варовлун да сылы лӧсялана сьӧлӧмсянь эскӧдана кывъяс, водзӧ висьталіс:
— Тӧрытъя случайысь чорыда мыжалам.
И тэ, Любомудров, миянлысь чорыдлуннымӧс примитан и весиг ӧбидитчыны сы вылӧ он вермы.
Сы вӧсна мый тэ тӧдны кутан, мый ми правӧсь.
— А мыйла Любомудровӧс ӧнӧдз эн чирыштлӧй? — кыліс места вывсянь гӧлӧс.
Прохарченко лэптіс юрсӧ.
Сылӧн уска гӧгрӧс чужӧмыс вӧлі суров.
Кажитчис, сійӧ кӧсйӧ торкны юалысьсӧ, но сійӧ шуис:
— Менам мыж.
Займитчи стрӧитчӧмӧн да оборудованиеӧн.
Ремонт бӧрся эг видзӧдлы.
Колӧ шуны и сійӧтор, мый талунъя кодь брак вӧчӧм войдӧр МТС-ын эз вӧвлы.
— Прохарченко уна вӧчис кык во чӧжӧн, — кыліс места вывсянь сійӧ жӧ гӧлӧсыс, — ми сійӧс уважайтам, но эмӧсь сылӧн и МТС-са став руководстволӧн ӧшибкаяс.
Мыйла руководствосӧ оз критикуйтны?
— Вот тэ и критикуйт, эн пов! — шуис Рубанов.
— А ме ог и пов, — мунігмозыс висьталіс токарь Лобов.
— Почасӧвӧй график да выльног удж организуйтӧм водзвылын миян руководстволы колӧ видзӧдлыны ас гӧгӧрыс.
Важ специалистъяслысь омӧля требуйтам, томъясӧс выдвигайтны полам!
Демонтажно-монтажнӧй цехын пуисны сьӧлӧмъяс и, наысь чуймӧмӧн, стенъяс дорын быттьӧ кынмӧмаӧсь вӧрзьытӧг сулалісны зэв гырысь машинаяс.
Валентина эз казяв ассьыс боквывтчӧм шапкасӧ, лэччӧм юрсисӧ, блузкаыслысь разьсьӧм юрйывсӧ.
МТС, коді неважӧн на медводдзаысь сувтіс сы водзын лым эшкын пыр, ӧні лои сэтшӧм ловъяӧн да сэтшӧм матыссаӧн, мый Валентина гӧгӧрвоис: тайӧ чувствоыс оз прӧйдит.
Ковмас али оз ковмы сылы уджавны МТС-ын, всё равно тані став мунанторйыс мӧдас волнуйтны, кыдзи волнуйтӧ рӧднӧй сиктлӧн, рӧднӧй керкалӧн, рӧднӧй семьялӧн судьбаыс.
Высоцкий эз видзӧд некод вылӧ, и йӧзыс эз кӧсйыны паныдасьны сыкӧд синъяснаныс, быттьӧкӧ эз вӧв лӧсьыд налы агроном вӧсна.
Сійӧ чабыртіс косіник кияссӧ пидзӧсъяс костас, улӧ лэдзис топалӧм банбокъяса да тайӧ рытӧ пӧрысьмӧм чужӧмсӧ.
Ӧткымынысь сійӧ лэптывліс висьысь мортлӧн кодь дзирдалысь синъяссӧ, и кӧть арлыднас унаӧн вӧліны сыысь ыджыдджыкӧсь, и мукӧдыслы и сылы аслыс тайӧ часас кажитчис, мый сійӧ уна лыда йӧз пиын медся пӧрысь, медся эбӧстӧм, медся страдайтысь.
Высоцкий пыр гордитчыліс, мый сійӧ видзӧднысӧ том.
Ещӧ некымын час сайын на, цехӧ пыригӧн, сійӧ чувствуйтіс асьсӧ зэв збодьӧрӧн да томӧн: сэки сійӧ веритіс аслас кывъяс да делӧяс правлунлы да тӧдчанлунлы.
И друг сылы мӧдіс кажитчыны, мый пӧрысьмис.
«Пыри томӧн, пета старикӧн», — думайтіс сійӧ ас йывсьыс. Высоцкий эз на гӧгӧрво, мый сійӧ кольӧма олӧмсьыс дзик абу пӧрысьмӧм вӧсна, а, мӧдарӧ, сы вӧсна и кажитчис старикӧн аслыс и йӧзлы, мый кольӧма олӧмсьыс, и тайӧ явӧ тыдаліс собрание вылын.
Ичӧт тӧдӧмлуныс да полӧмыс, кодӧс сійӧ босьтчыліс объяснитны пӧрысьлунӧн, петкӧдчис немвиччысьтӧг сылӧн делӧясын: старайтчӧмӧн вӧчӧм и век жӧ беспомощнӧй анализын, сійӧ мероприятиеясын, кодъясӧс сійӧ тӧрыт на лыддьыліс зэв тӧдчанаясӧн да сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс нуӧдліс и кодъяс талун лоліны некытчӧ шогмытӧмӧн.
Квайт бур тракторнӧй бригада.
Тракторъяслӧн войвывсянь лунвылӧ мунӧм.
Высоцкий пессис та вылын кык во чӧж да лыддьыліс, мый вӧчӧ колана делӧ.
Но кутшӧм жебӧн ставыс тайӧ вӧлӧма!..
И вот воис каракулевӧй кубанкаа, банйӧм чужӧма, сылӧн вӧвлӧм ученицаыс, парсассьӧм кокъяса нывка, и ӧтпырйӧ шыблаліс, кояліс ставсӧ, мый сійӧ сэтшӧм радейтӧмӧн да старайтчӧмӧн вӧчліс, — и Валентина лои прав, и кокниа индіс выль туйяс, кодъяс ньӧти эз лӧсявны сыӧн индӧм туйяскӧд, и нуӧдіс ас бӧрсяыс мукӧдсӧ, и вунӧдіс нин сы йылысь...
Эз сӧмын Валентина, но и мукӧдыс вунӧдісны нин Высоцкий йылысь да эз интересуйтчыны сыӧн, кыдзи оз кутны интересуйтчыны пӧсь спортивнӧй состязаниеяс дырйи борецӧн, коді дзик явӧ да ӧдйӧ петкӧдлас победа шедӧдны вермытӧмлунсӧ.
Некод эз казьтыв сы выступление йылысь.
Ӧні пӧся вензисны эз сы йылысь, позьӧ али оз позь тыртны плансӧ, а сӧмын сы йылысь, кыдзи ӧдйӧджык сійӧс тыртны.
Кывлісны речьяс да репликаяс, шуткаяс вежсьывлісны скӧр горӧдӧмъясӧн, веритӧм сорласьліс тревогакӧд, и кор ставныс ёна варовмисны, ӧтнас Высоцкий пукаліс ньӧти вӧрзьӧдчывтӧг.
Заводитіс пемдыны.
Рӧмыд вӧснаыс цехыс кажитчис кузьджыкӧн, ыджыдджыкӧн, чужӧмъяс омӧльджыка кутісны тӧдчыны, и сӧмын синъяс да машинаяслӧн металлическӧй частьяс дзирдалісны рӧмыд пӧвстас.
Собрание помын выступитіс Андрей.
Сійӧ шыблаліс кывъяссӧ цех пытшкӧсӧ, цех вочавидзліс сылы дружнӧя горалӧмӧн.
— Высоцкий ёрт шуӧ, мый Прохарченколӧн лӧсьӧдӧм планыс ладмӧ Кубаньлы, а оз Угреньлы, и мый ме доръя тайӧ плансӧ татчӧс условиеяс тӧдтӧм вӧсна.
Да, ме ещӧ ог на тырмымӧн тӧд районӧс да сылысь условиеяссӧ да позянлунъяссӧ, но ог тіянлысь ме кут юасьны тайӧ позянлунъяс йывсьыс, Высоцкий ёрт!
Ме юала на йылысь миян районса уна тысяча колхозникъяслысь, агрономъяслысь, трактористъяслысь, комбайнеръяслысь, рабочӧйяслысь.
Ме юала налысь!
— Правильнӧ! — юрӧбтіс йӧз пӧвстын.
— Ті талун сёрнитінныд миянлысь планъяс выполнитны позьтӧмлун йылысь, а тані выступайтысь трактористъяс, комбайнеръяс да рабочӧйяс кӧсйысисны содтӧдӧн тыртны тайӧ планъяссӧ.
Ме верита налы, а ог тіянлы!
И бара кӧлӧкӧл моз юрӧбтіс цехын:
— Правильнӧ!
— Ми лӧсьӧдам удж кузя почасӧвӧй график, ми ставнас помӧдз радиофицируйтам да диспетчеризуйтам МТС-ӧс, ми организуйтам полеводъяс да трактористъяс костын ордйысьӧм, и ми тыртам и содтӧдӧн тыртам став индӧмторъяссӧ.
Тані абу Кубань, тані Угрень, но оз на коль и кык-куим во, кыдзи ми чукӧстам ордйысьны Кубаньса медбур районӧс.
Правильнӧ ме шуа, ёртъяс?
И коймӧдысь ещӧ гажаджыка да гораджыка юрӧбтіс демонтажно-монтажнӧй цех колхозникъяс да эмтээссаяс гӧлӧсъясӧн:
— Правильнӧ!
Собрание помасьӧм бӧрын разӧдчисны ньӧжйӧ да неокотапырысь.
Йӧз чукӧрысь Валентина аддзис Высоцкийӧс.
Сійӧ муніс ӧдзӧслань ӧтнас.
Сійӧ ёна мышкыртчӧма, сьылі да пельпом мышцаясыс зэвтчӧмаӧсь.
Йӧз эз кӧсйыны паныдасьны сыкӧд воча син, быттьӧкӧ сійӧ жаль вӧлі налы и яндзим сы вӧсна.
Валентиналы жаль лои сійӧ.
Ӧні, кор прӧйдитіс полемическӧй азарт, кор збыльвылӧ да тырвыйӧ вӧлі шедӧдӧма победа, Валентиналы окота лои матыстчыны сы дінӧ, шуны сылы бур, дружескӧй кывъяс, кыпӧдны сылысь сьӧлӧмсӧ, отсавны сылы разберитчыны аслас ӧшибка кузя.
Гашкӧ, Высоцкий весиг колана вӧлі талун аслас докладнӧйса цифраяскӧд ӧтлаын, кыдзи ковмывлӧ из сы могысь, медым ва визулыс, сы гӧгӧр гартчиг да пуигтыр, аддзыліс ассьыс вынсӧ, коді оз тыдав прӧстӧ визувтігӧн.
Гашкӧ, Андрейлӧн, кыдзи руководительлӧн, искусствоыс петкӧдчис и сыын, медым сетны Высоцкийлы ворсны тайӧ рольсӧ — ыджыд ва визулын ичӧтик излысь рольсӧ — и самӧй тайӧн бурджыка петкӧдлыны движениеыслысь тыдавтӧм вынсӧ.
Сӧмын ӧні Валентина тырвыйӧ гӧгӧрвоис Андрейлысь замыселсӧ.
Собрание вылысь йӧз мунісны эз сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн воисны сэтчӧ...
Недовериесянь уверенностьӧ вочасӧн вуджӧмыс, МТС уджӧ включитчӧм кузя активнӧя зільӧмыс торъя ёна тӧдчис Василий поведениеын.
«Дядя Вася оз пыр сразу гӧгӧрво коланасӧ, — думайтіс Валентина. — Но, зато босьтчас кӧ нин, то лыддьы делӧсӧ вӧчӧмаӧн.
Ӧні найӧ Настя Огородниковакӧд сідзи босьтчасны удж бердӧ, мый жар лоӧ!».
Василий да Буянов прӧйдитісны Валентина дінті, и сійӧ кыліс, кыдзи найӧ шуисны некымын кыв.
— Петрович кужӧ ӧзтыны йӧзӧс! — шуис Буянов.
— Э-э, Петрович! — тӧдчӧдӧмӧн да радейтӧмпырысь нюжӧдіс Василий.
— Абу морт, а рокӧс.
Кӧть кутшӧм нянь шомӧсӧ эн пукты, быдпӧлӧс теста шузяс да заводитас кайны вывлань!
Валентина часджын кымын эз вевъяв мунны цехысь: сёрнитіс ёртъясыскӧд да тӧдсаясыскӧд, то ӧтикӧд, то мӧдкӧд, сэсся казяліс Андрейлысь вошӧмсӧ да муніс корсьны сійӧс.
Высоцкий кабинетысь сійӧ суис Прохарченкоӧс да Рубановӧс.
Кыкнанныс волнуйтчисны.
— Сӧмын на петіс татысь Вениамин Иванович.
Дзикӧдз ӧткажитчис уджалӧмысь.
— Ӧткажитчис?!
А ті нӧ мый?
Ті мый сылы шуинныд? — агроном вӧсна повзьӧмӧн юаліс Валентина.
— Мый нӧ! — вочавидзис Прохарченко.
— Тшӧктім кольччыны, а кевмысьны эгӧ кутӧй.
Оз вермы ыджыд уджӧн веськӧдлыны морт, коді ачыс оз верит сыӧ.
Сійӧ, дерт, пӧра кольӧм бӧрын гӧгӧрвоас, да ӧд миянлы некор виччысьнысӧ: март помасьӧ, ныр улын гӧра-кӧдза.
Да и висьӧ сійӧ: груднӧй жаба сійӧс мучитӧ.
— Збыльысь ӧмӧй лэдзанныд сійӧс МТС-ысь?
— Думайтам временнӧ лэдзлыны.
Висьӧм кузя быттьӧкӧ дыр кежлӧ отпускӧ.
Лечитчыштас, думайтыштас, а сэні тыдавны кутас.
Ми сылы, дерт, век радӧсь.
А ӧні кежлӧ, племянница, тэныд ковмас босьтчывны удж бердӧ.
— Меным?
Оз жӧ позь тадзи сразу решайтны!
— Ми та йылысь важӧнсянь нин думайтлім.
Планъясӧн тайӧ ноксьӧмыс миян абу первой лун.
— Андрей тӧдӧ Высоцкий ӧткажитчӧм йылысь?
— Тӧдӧ.
Петрович дырйи сёрниыс муніс.
Сійӧ сӧмын на петіс татысь тэнӧ корсьны.
Фараяс би югӧр улын тыдыштлывлісны козъяслӧн чурвидзысь лапъясыс.
Валентина пукаліс машинаын мужикыскӧд орччӧн.
Сійӧ эз на дугдыв думайтны Высоцкий йылысь.
— Жаль старикыс!
Ӧд тайӧ сылы веськыд шог.
— Кӧні сэні шогыс? — зумыштчӧмӧн шуис Андрей. — Корлам сійӧс райкомӧ, сёрнитыштам да мӧдӧдам тӧлысь кык кежлӧ командировкаӧ передовӧй МТС-ясӧ.
Ветлӧдлыштас, думайтыштас — и бӧр уджавны!
Кӧні нӧ сэні шогыс?
Сьӧкыд, дерт, висьтавны ӧшибкатӧ, а шогӧдзыд ещӧ ылын на!
Да и ньӧти на сійӧ абу старик.
Ветлас, видзӧдлас, думайтыштас и дзикӧдз томмас.
— Тайӧ, кажитчӧ, тэнад специальностьяс пиысь ӧти — томмӧдавны.
Висьтав, тэ веритан вӧлі, мый собрание вылын сійӧ кольӧ ӧткӧн?
— Дерт жӧ.
Ми ӧд обсудитім райком бюро вылын, сёрнитім йӧзкӧд, тӧдмӧдім найӧс материалъясӧн, сӧветуйтчим...
Мый нӧ тэ думайтан, татшӧм собраниесӧ тяп-ляп чукӧртан?
— Артмӧ, тэ прӧстӧ используйтін собраниесӧ сідзи, кыдзи тэныд колӧ?!
Тайӧ вывті чорыда лои вӧчӧма Высоцкий кузя!
— Тайӧ сылы коланаджык ставлы дорысь.
Татӧг сійӧ эз сяммы эськӧ гӧгӧрвоны ассьыс ӧшибкаяссӧ.
Сійӧ и ӧні на ещӧ эз ставсӧ гӧгӧрво, но гӧгӧрвоас.
А используйтны, дерт, ми используйтім и сылысь материалъяссӧ и сылысь выступлениесӧ...
Сьӧкыдлунъяс йылысь сы моз висьтавны некод оз куж, а йӧзлы колӧ тӧдны, мый босьтчӧны сьӧкыд удж бердӧ...
Найӧ чӧв ланьтісны.
Андрей малалыштіс гӧтырыслысь кисӧ.
Валентина зэв бура гӧгӧрволіс ставсӧ, мый сійӧ думайтліс да чувствуйтліс.
МТС-ысь петігӧн некымынпӧрйӧ Валентина казявліс, кыдзи мужикыс бурпырысь да дӧверчивӧя видзӧдліс сы вылӧ.
Сылы колӧны вӧлі кывъяс, но Андрейыс чӧв оліс: сійӧ эз радейтлы каитчана сёрнияс.
Сійӧ лыддьыліс, мый зэв бур и сідзи, некутшӧм объяснениеястӧг да каитчӧмъястӧг.
— Тэ тӧдан, Валентина, гашкӧ, тэныд ковмас уджавны Высоцкий местаын, — шуис сійӧ быттьӧ веськодьпырысь.
— Прохарченко висьталіс тэныд та йылысь?
Андрей сёрнитіс сэтшӧм ногӧн, быттьӧкӧ сійӧ некор эз шулы МТС-ын гӧтырыслысь уджавны кӧсйӧмсӧ эгоистичнӧйӧн, быттьӧкӧ некор эз вӧвлы ни зычитӧм, ни кӧдзыд кухняын колльӧдӧм тревожнӧй вой.
«Но, часлы жӧ тэ!» — думыштіс Валентина.
Сійӧ нарошнӧ ышловзис.
— А месӧ думайті, мый кута пукавны гортын, гӧтӧвитны ӧбед да вообще отсасьны менам эновтӧм коньӧр мужиклы...
Андрей ёнджыка чабыртіс сылысь чуньяссӧ да заводитліс шутитны:
— Тэ менам медбур ёрт да отсасьысь, менам веськыд ки.
Абу, и тайӧс абу стӧча шуӧма.
Сёрнитны кӧ тэнад приятель Матвеич кывъясӧн, то тэ абу пристяжнӧй, тэ кӧреннӧй!
И ми тэкӧд пара...
Кыдзи тэ сразу бергӧдін собраниесӧ!
Молодец!
Но Валентиналы и тайӧ вӧлі этша.
Сійӧ кӧсйис тырвыйӧ тӧдмавны победалысь плодъяссӧ, и эз сы характер серти вӧв сідзи кольны позянлунъяссӧ.
— Колӧ шуны, ме радейта самокритика, — мечтательнӧя шуис Валентина, — торъя нин райкомъясса секретарьяссянь!
Думыштлы ачыд сэтшӧм морт йылысь, коді нэм чӧжыс пыртӧ паськыд народнӧй массаясӧ самокритика.
И друг тайӧ мортыс олӧмас ӧтчыд ачыс асьсӧ критикуйтас!
Кутшӧм лӧсьыд кывны!
— Валентина!..
Ладнӧ.
Ме ачымӧс тэкӧд куті дурень моз, колӧ кӧ нин тэныд тӧдны та йылысь.
Татшӧм самокритикаыс устраивайтӧ тэнӧ?
— Мед нин сідз...
А тэнад петкӧдчыліс зэв прӧтивнӧй характер.
Ӧбидитчин гӧтырыд вылӧ да войнас петін галоши кежысь кухняӧ примус ломзьӧдны.
«Видзӧдӧй ставныд, кутшӧм ме беспризорнӧй, эновтӧм мужик!»
— Валька!..
Ме тэныд сеті самокритика тыр мераӧн!
Ме жӧ эг скупитчы!
Мый ещӧ тэныд?
Тэнад сідзжӧ сямтор!
Колӧ шуны, тэ он помнит, коді шуліс, мый Высоцкийлысь докладнӧйсӧ партактив вылын обсуждайтны некытчӧ оз шогмы да тӧлктӧм.
Валентина серӧктіс, пуктіс юрсӧ мужикыслы пельпом вылас да тэрмасис вежны сёрнисӧ:
— Тэ тӧдан, ме частӧ аддзывлі тайӧс вӧтӧн.
Вот тадзи.
— Мый?
— Тӧла, и тэнад гӧна пальто эжӧдыд менам чужӧм дорын.
И меным вӧлі лӧсьыд...
— Олӧмын дорысь вӧтнад лӧсьыдджык?
— Абу.
Ӧні вӧтын серти лӧсьыдджык.
Тешкодь всё-таки чувство — радейтӧм.
Сійӧ оз ныжмы.
Кымын во ми олам ӧтлаын, а век быттьӧ первойысь.
Интереснӧ, быдӧнлӧн тадзи али сӧмын миян?
— А коді тӧдас, кыдзи мукӧдыслӧн.
Меным, кыдзи райкомса секретарлы, некод та йылысь оз докладывайтлы!
Андрей омӧля радейтліс вывті ыджыд дозаа чистӧй лирика, и частӧ сійӧ случайяс дырйиыс, кор Валентиналӧн кыптывліс лирическӧй настроение, сійӧ бурпырысь сералӧмӧн кӧдзӧдліс гӧтырсӧ.
Векджык Валентина кокниа вӧчліс мужик характер сертиыс, но талун сійӧ шогӧ уси.
Валентина кӧсйис ӧбижайтчыны, но Андрей ляскысис банбокнас сы кымӧс бердӧ да шуис скуп нежностьӧн, кодлысь донсӧ бура тӧдіс гӧтырыс:
— И ме некодлы ог докладывайтлы сы йылысь, кутшӧм лӧсьыд миянлы, Валентинка...
Машина петіс вӧрысь, и уна би сявкнитіс-тыдовтчис водзысь.
Матысмис Угрень.
«Чӧв олӧ, — мужикыс йылысь думайтіс Валентина. — Мый йылысь сійӧ думайтӧ?
Ӧні, кор миянлы и сідзи лӧсьыд, сійӧ оз вермы не думайтны Высоцкий йылысь».
— Сійӧ бур морт, — шуис Валентина. — Мыйла сыкӧд тадзи артмис?
— Кабинетын пукалӧмла... — вочавидзис Андрей, коді пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый сёрниыс мунӧ Высоцкий йылысь.
— Места вылын пукалӧ да аслас Угреньысь водзӧ нинӧм оз аддзы.
— А тэ он лыддьы, мый та кузя и тэ мыжа, мый сійӧ места вылас пукалӧ?
— Райкомса секретарь век и быд районнӧй нелючкиясысь мыжа!
Сэтшӧм должность! — вочавидзис сійӧ сэтшӧм ногӧн, мый эз вӧв гӧгӧрвоана, признайтӧ-ӧ сійӧ ӧшибкасӧ, вешйӧ-ӧ вочавидзӧмысь, кӧсйӧ-ӧ дзебны шутка сайӧ буретш сійӧс, мый волнуйтӧ.
Райком ӧшиньсянь еджыд югӧр кучкис чужӧманыс, и Андрей шуис:
— Пыралам здук кежлӧ!
— Он вермы тэ спокойнӧя мунны райком дінтіыд!
Ӧд ывлаас вой!
Йӧзыс узьны водалӧны! — прӧстӧ сідзи броткыштіс Валентина, но кывзысьӧмӧн петіс «эмкасьыс» да мужик бӧрсяыс пырис райкомӧ.
5. Нянь да кӧрт
Валентина сулаліс Первомайскӧй колхозса зернохранилищеын.
МТС-ӧ мунігӧн сійӧ пырис татчӧ здук кежлӧ, медым ещӧ ӧтчыд прӧверитны, кыдзи мунӧ кӧйдыс яровизируйтӧм да сійӧс воздушно-теплӧвӧя шонтӧм, кыдзи заготовляйтӧны да применяйтӧны гранулированнӧй удобрениеяс.
Уна делӧ виччысис Валентинаӧс, но, наӧн займитчӧм пыдди, сійӧ вӧрзьӧдчывтӧг да кыв ни джын шутӧг сулаліс хранилищеын, коді шымыртіс унзіля чӧв-лӧньнас.
Татшӧм лӧньыс овлӧ ты пыдӧсын, кытчӧ ортсыса олӧмыс пырӧ шытӧг да небзьӧдӧмаӧн.
Восьтыштӧм ӧдзӧсӧд пырысь асъя югыдыс вундіс лӧзов да ыркыд рӧмыдсӧ.
Гӧгӧр вӧлі пӧшти аптекаын кодь сӧстӧм.
Муртса тӧдчыштісны еджыдӧдз ниртӧм джоджъяс да тьӧскысь вӧчӧм перегородкаяс.
Апробационнӧй кольтаяс, кодъясӧс гартыштӧма лым еджыд бумагаӧн да вӧліны ыджыд сулеяяс кодьӧсь, ӧшалісны йирк улас.
Кыліс выльӧн стружитӧм пу дук да нянь дук.
Йӧртӧдъясын узис нянь.
Валентина сюйис сэтчӧ кисӧ.
Сылы сьӧлӧм вылас воис, кыдзи сійӧ исковтӧ да киссьӧ.
Неуна банйыштӧм, воск кодь шыльыд, шӧвк нянь тусьяс визувтісны чуньяс костӧдыс, быттьӧ ловъяӧсь, а Валентина чӧв олігтыр видзӧдіс на вылӧ.
Сылы пыр кажитчыліс таинственнӧйӧн няньлӧн йӧртӧдъясын тайӧ узьӧмыс, тайӧ ойбырасьысь, но кувлытӧм выныс.
Выльысь чужны бырлытӧм способностьыс.
Сы уджъяслӧн результатыс и олӧмӧ пӧртӧм сылӧн желаниеыс.
Кор чуньясыс вӧрӧшитісны нянь тусьяссӧ, паметьыс бӧрйӧдліс лунъяс — кольӧм вося зэра да шондіа, тревожнӧй да радуйтана лунъяс.
Тувсов кынмалӧмъяс да гожся суховейяс, ведраысь моз зэригӧн канаваяс кодйӧм, Фросялӧн керӧс вылын вой колльӧм, нюмъялӧм да синваяс — ставыс водӧма татчӧ, тайӧ йӧртӧдъясас.
Мый быдмас тайӧ кӧйдыссьыс?
Бура-ӧ прӧйдитас гӧра-кӧдза?
Кутшӧм лоӧ гожӧмыс?
Минута бӧрся муніс минута, а Валентина пыр чабраліс кӧйдыссӧ, пыр сулаліс хранилищеын, серьёзнӧй да думыштчӧма.
— Эй, коді сэні?!
Ӧдзӧссӧ восьтӧй гурйыв!
Пётр торкис Валентиналысь вӧрзьӧдчывтӧг сулалӧмсӧ да, кокнас йӧткыштӧмӧн, восьтіс ӧдзӧссӧ.
Нывъяс шумитігтыр пырисны хранилищеӧ.
Лышкыда пырис восьтӧм ӧдзӧсӧд тувсовъя водз асыв, васӧд зябь весьтын ӧшйӧм руа, бӧрӧздаясын шом кодь сьӧд ракаяса, сылысь небесаа, кодӧс муртса югдӧдыштӧма асыввылын сирень рӧма кыа.
Нывъяс куралісны кӧйдыссӧ мешӧкъясӧ.
— Ме нин тэнӧ садьмӧда-разӧда! — лыддьӧдліс Вера.
— Тайӧс шонтыны, брезентъяс вылӧ, а тайӧс веялка дорӧ, — распоряжайтчис Пётр.
Еджгов юрсиа да сьӧд синкыма, гожъялӧма, сійӧ абу сэтшӧма чужӧмнас, кутшӧма гӧлӧснас да сямнас лоӧма батьыс кодь.
Сійӧ омӧльджыка шенасис, и батьыслӧн кодь спокойнӧй бурлуныс пыр частӧджык кывліс сы гӧлӧсын.
Ӧтияс шулісны, мый сійӧ вежсис гӧтрасьӧм вӧснаыс, мӧдъяс объясняйтісны тайӧс сійӧ волнениеяснас, кодъясӧс лои нуны Пётрлы ас вывтіыс суд дырйи.
Суд вылын Пётр асьсӧ кутіс бура да достойнӧя, и та вӧсна ставлы сійӧ кажитчис. Судья, сылысь каитчӧмсӧ да ас вӧляысь признайтчӧмсӧ арталӧмӧн, вӧчис зэв небыд приговор — тшӧктіс мынтыны штрап.
Судсянь коли нин уна недель, а Пётрӧс некод эз аддзыв кодӧн.
Весиг свадьба дырйиыс, не сылы лӧсявмӧн, юис этша.
— Петрунька пытшкын батьыслӧн вирыс ловзис! — радпырысь объясняйтіс сылысь вежсьӧмсӧ Степанида.
И Валентиналы аслас кӧсйытӧг дум вылас воисны тайӧ кывъясыс: сійӧ аддзис, кутшӧм кӧзяйственнӧя, тэрмасьтӧг да думайтӧмӧн командуйтӧ Пётр аслас бригадаӧн.
Валентина петіс хранилищеысь.
Стенъяс дорас нывъяс вольсалісны брезентъяс.
Шумитны мӧдіс электромотор, сяргыны кутісны кык веялка, и найӧ шумӧн садьмӧдӧм кӧйдыс заводитіс визувтны, тӧвзьыны да бергавны.
Шонді югӧр улын кӧйдысыс кажитчис югыдджыкӧн да кокньыдджыкӧн.
Валентина тӧдіс, мый быд нянь тусьын, сэні, кӧні сьӧдӧдыштӧ муртса тӧдчысь зародыш, югыдсьыс да воздухсьыс ловзьӧ олӧм.
И моторъясӧн кыпӧдӧм тӧлыс и шонділӧн дзирдалӧмыс пӧрисны чужан-быдман энергияӧ.
Веялкаяс сяргӧмысь повзьӧм сьӧд ракаяс чукӧрӧн кыпӧдчисны му вылысь, и матысса пуяс друг ловзисны, тырины бордъясӧн ӧвтчӧмӧн, лэбачьяслӧн тэрыба ноксьӧмӧн, тувсовъя сьӧд пуӧмӧн.
— Лои базар вылын кодь! — шуис на йылысь Валентина. — Кыдзи мунӧ яровизацияыд, Петруня?
— Буретш кӧдзны!
— А мый тіян тӧрыт лои Евфросиньякӧд кӧйдыс вӧснаыд?
Вера лэптіс скӧр чужӧмсӧ да вочавидзис Пётр пыдди:
— И ньӧти эз кӧйдыс вӧсна!
Кӧйдысӧн лючки-ладнӧ, но абу сорлалӧма гранулированнӧй удобрениеяскӧд.
Евфросинья эз и лэдз кисьтны сеялкаӧ.
Кутчысис мешӧкас — и пом.
Петкӧдлӧ сямсӧ.
Мыйӧн лои трактористкаӧн, сідзи сы дінӧ и кӧза вылын он сибав.
Пётр читкыраліс синсӧ шонді водзын, шпынняліс, и эз вӧв гӧгӧрвоана, ошкӧ али мыжалӧ сійӧ ассьыс «ичмоньсӧ».
Валентина дас минутаӧн вӧчис ставсӧ, мый кӧсйыліс, аддзис, мый кӧйдысӧн ставыс лючки-ладнӧ, пуксис машинаӧ да мӧдӧдчис водзӧ.
Сійӧ муніс выль туй кузя, коді вомӧналіс вӧр массивсӧ да куимпӧв дженьдӧдіс ылнасӧ Угрень да МТС костын.
«Со сійӧ, менам Андрейкакӧд семейнӧй бур олӧмлань туйыс, — ас кӧсйытӧгыс ачыс аслыс нюммуныштӧмӧн думыштіс Валентина. — Сьӧкыдлунъяс кажитчисны венны позьтӧмӧн, а лоис выль МТС, писькӧдіс выль туйяс — и ставыс кажитчис сэтшӧм прӧстӧйӧн, быттьӧкӧ кодкӧ ставсӧ вӧчӧма миян пыдди.
Ӧні гортсянь МТС-ӧдз машинаӧн лоӧ мунны ветымын минута.
Тайӧ сы мында, мыйта уна москвичьяс видзӧны кадсӧ гортсяньыс удж вылӧ мунігӧн.
Кутшӧм шензьӧдана закон серти ми олам!
Кор мыйкӧ зілян бурӧс вӧчны йӧзлы, тайӧ бурыс непременнӧ бергӧдчас тэлань».
Сьӧд увъяс вылын мыччысьӧм лемасьысь коръяс вылӧ видзӧдігӧн сійӧ думыштіс:
«Миянлы эськӧ ӧні сӧмын ичӧтикӧс, и не ӧтиӧс, а кык-куимӧс.
И медым ставныс вӧліны Андрейка кодьӧсь.
Медым мекӧд орччӧн вӧлі верстьӧ Андрейка, ещӧ Андрейка, зэв на ичӧтик, ещӧ Андрейка неуна ыджыдджык и ещӧ Андрейка дзик нин ыджыд, коді дзик настоящӧй кодьыс».
Валентина ньӧжйӧник серӧктіс, и шофёр бергӧдчыліс сылань дз юаліс:
— Мый тайӧ ті, Валентина Алексеевна?
— Сідзи прӧстӧ.
Лӧсьыд, Ваня!
Кутшӧм тулысыс!
Муяс вылын йӧзыс вӧліны этшаӧн на, но асъя лӧняс тракторъяслӧн гора таргӧмыс кыліс быдладорсянь.
Ньӧжмыд агрегатъяс тыдовтчывлісны то туй ӧтиладорас, то мӧдарладорас.
Витӧд му вылысь Валентина аддзис сувтӧм агрегат, код дінын ноксисны Настасья, Евфросинья да ещӧ кодкӧ.
Валентина чеччыштіс машинасьыс да котӧрӧн муніс на дінӧ...
— Мый тіян?
Жугаліс?
Простой?
Настасья спокойнӧя вочавидзис сылы:
— Мыйла жугаліс?
Техническӧй уходлӧн час.
Евфросинья лажыньтчӧма да видзӧдіс Настасья вылӧ сьӧлӧмсяньыс да доверчивӧй выражениеӧн.
Кыдзи правилӧ, сійӧ эз признавайтлы некутшӧм авторитетъяс да быдӧн вылӧ видзӧдліс веськодьпырысь, но мортлы кӧ удайтчывліс шедӧдны сылысь признание, то сійӧ лолі шензьӧдана кывзысьысьӧн, рамӧн да преданнӧйӧн.
Неуна лыда признаннӧй йӧз пиын вӧлі Настя, и сійӧ ёна ошкис выль трактористкаӧс дисциплинасьыс, сюсьлунсьыс да весиг зарни характерсьыс.
— Подшипникъяс перетяжка кежлӧ трактористлы колӧ гӧтӧвитчыны сідзи, кыдзи медсложнӧй операция кежлӧ хирурглы, — висьтавліс Настасья.
Тӧдчӧ вӧлі, мый сійӧ велӧдӧ окотапырысь да сьӧлӧмсяньыс, мый долыд сылы аддзыны и Евфросиньялысь внимание вӧсна ӧзйӧм чужӧмсӧ и прицепщик Лёнечкалысь лапнитлытӧм синъяссӧ.
— Тэ сійӧс эн вунӧд, — водзӧ висьталіс Настасья, — мый подшипникъясысь зависитӧ коленчатӧй валлӧн уджыс, а сійӧ тракторлы сэтшӧм жӧ, кыдзи мортлы сьӧлӧм.
Тэ водзвыв дасьты брезент, пыркнит сійӧс бурджыка, вольсав сійӧс лӧсьыдика, сы вылӧ детальяс кутан пуктавны.
Трактортӧ мыськав, медым дзирдаліс шонді моз, медым бусчир сэтчӧ эз сибав; китӧ майтӧгӧн мыськы, детальяс мыськӧм вылӧ дасьты фильтруйтӧм карасин, мед вӧлі ключ ва кодь жӧ сӧдз.
Тэ эн скупитчы тракторӧс уважайтӧмысь, сійӧ тэныд ставсьыс мынтысяс!
Лёнечка, трактор мыськыны ва вай!
Валентиналысь сьӧлӧмсӧ шымыртіс асъя кыа петігӧн му вылын нуӧдан тайӧ аслыссяма урокыс.
Сійӧ прӧверяйтӧ вӧлі, кыдзи кӧдзӧма, джуджыда-ӧ гӧрӧма, кор тыдовтчисны Василий да «Всходы» нима орчча ичӧтик колхозысь председатель Ефимкин.
Тайӧ колхозыслӧн муясыс клин моз пырлісны первомайсаяс муясӧ.
Настя эновтліс тракторсӧ да лёкпырысь видзӧдліс Ефимкин вылӧ.
— Локтӧ.
Веськыд мат меным сыкӧд...
Валя, кӧвъялін жӧ тэ найӧс менам бригадалы...
И ставыссӧ сё ветымын гектар му, да юклӧма сизим полеа севооборот вылӧ.
Муясыс сэтшӧм векниӧсь, кӧть ӧти кӧлесаӧн бергав.
Валентина и ачыс тӧдіс тайӧ бедасӧ.
МТС-ӧ уджавны пыртӧдз сійӧ эз и думыштчыв, колӧны-ӧ ичӧтик колхозъяс.
Ӧні жӧ сійӧ гӧгӧрвоис, мый найӧ зэв ыджыд бедствиеяс.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи вошӧ кадыс да горючӧй ӧти ичӧтик му вывсянь мӧд му вылӧ мунігӧн, ичӧтик мутор вывті гӧгралігӧн, колхоз-карликъясса уна кӧзяевакӧд быдпӧлӧс организационнӧй уджъяс да сёрнияс вылӧ.
«Севооборотса муяс гӧгӧр колӧ вӧр полосаяс садитавны, а кыдзи найӧс садитан, мутор вылас кӧ кык прамӧйджык пожӧм оз тӧрны?» — дӧсадапырысь думайтіс Валентина.
Сійӧ тырвыйӧ гӧгӧрволіс Настасьялысь скӧралӧмсӧ да думайтіс сы моз жӧ, и кыкнан нывбабаыс аслыныс кӧсйытӧг ӧтдортана видзӧдісны Ефимкин вылӧ.
Ефимкин, коді велалӧма нин аддзыны, мый сійӧс оз кодь радейтны МТС-ын, матыстчис сэтшӧм чужӧмӧн, быттьӧ и збыльысь сійӧ вӧлі мыйыськӧ мыжа, да заводитіс сёрнитны леститчигтыр:
— Настасья Филипповна...
— Ладнӧ, ладнӧ... — скӧрысь торкис сійӧс Настасья. — Талун гӧрам.
Ӧтпырйӧ мӧдам гӧрны — ӧткымын муяс планируйта тіянлысь первомайсаяслы, а сэні разберитчанныд, кыдзи гажныд.
Ещӧ ноксьыны меным сэні тіянкӧд...
И мӧднога гӧлӧсӧн шыасис Василий дінӧ:
— Примитан кӧдзатӧ, Василий Кузьмич?
Василий прӧверитіс джуджыда-ӧ гӧрӧма, кыдзи кӧдзӧма.
Лажыньтчылӧмӧн да юрсӧ копыртлӧмӧн видзӧдліс радъяссӧ — найӧ вӧліны струна кодь рӧвнӧйӧсь.
— Но?!
— чорыдджыка шуис Настасья.
Василий видзӧдліс сы вылӧ юрсӧ лэптыштлӧмӧн.
Настасьялӧн еджгов паськыд синкымъясыс вӧліны еджыдджыкӧсь гожъялӧм чужӧмсьыс.
Шондіӧ велалӧм синъясыс эз читкырасьны тувсов югӧръяссьыс, и тайӧ веськыда видзӧдӧм вӧснаыс чужӧмыс вӧлі спокойнӧй смелӧн.
Василий бара видзӧдліс му вылӧ.
Кыдзи мича паськӧм мукӧд дырйиыс кажитчӧ ныв мичлунысь торйӧдны позьтӧмӧн и сьӧкыд тӧдмавны, кӧні заводитчӧ паськӧмлӧн мичлуныс да помасьӧ нывлӧн мичлуныс, сідз жӧ и сынанӧн моз сыналӧм рӧвнӧй муыс, кӧні зэвтӧм струна моз куйлісны веськыд бӧрӧздаяс, Василийлы кажитчисны Настяысь торйӧдны позьтӧмӧн, и сьӧкыд вӧлі аслыс тӧдмавны, муыслы али Настялы сійӧ думсьыс шуис: «Эк, бур!..»
Бӧръя кадас Василий да Настя костын важся дружитӧмыс лои ещӧ на крепыдджыкӧн.
Найӧ кыкӧн нуисны ответственность колхозлӧн будущӧй вӧсна, и найӧ кыкнанныс вӧліны радӧсь, мый сылӧн буретш татшӧм, а абу мӧд кодь напарникыс.
«Коді, менам Дуняшкаысь кындзи, колхозын медся дона мортыс меным?
Настюшка жӧ!» — думайтіс сійӧ.
— Но, мый нӧ? — терпитны вермытӧг мӧдысь шуис Настасья.
Василийлы сьӧлӧм вылас воис, мый тайӧ ён, спокойнӧй нывбабаыс сэтшӧм терпитны вермытӧг виччысьӧ сылысь донъялӧм, и сійӧ эз тэрмась вочавидзны: «Шутитыштны али мый сы вылын?
Шуны, мый абу ставыс ладнӧ?»
Но сэтшӧм бура вӧлі кӧдзӧма, мый Василийлӧн кывйыс эз бергӧдчы.
Сійӧ сувтіс, носӧвикӧн чышкис муӧссьӧм кияссӧ да нюмъялігтыр вочавидзис:
— Тадзи водзӧ уджавны!
— Бур муыс, — шуис Ефимкин.
— Сетінныд кӧ эськӧ миянлы муджынсӧ, медым трактористъяс эз кутны норасьны миян вылӧ!
— Ичӧтик кымӧртор ыджыд дінӧ ӧтувтчӧ, а оз мӧдарӧ.
Ӧтувтчӧй миян дінӧ, ми паныд огӧ мунӧй.
— Кыдзи сійӧ «ӧтувтчӧй»?
— А сідзи!
Муяс муяс бердӧ, видзьяс видзьяс бердӧ!
Шуӧны, ыджыд корабльлы — ыджыда плавайтны, а ме шуа: ыджыд овмӧслы — паськыдджык туй.
Быттьӧкӧ Василий шуис шуткаӧн юрас первойя воӧм кывъяссӧ, но Настя казяліс бокшӧн, пырмунігмоз видзӧдлӧм, коді быттьӧкӧ муртса инмӧдчыштліс Ефимкинӧ, збыльвылас жӧ сійӧ видзӧдліс ёся да сюся.
— Ок, и видзӧда да, горш жӧ тэ! — аслыс ног объяснитіс тайӧ видзӧдлӧмсӧ Настасья.
Василий вӧрзьӧдліс сьӧд синкымъяссӧ, куньтыртіс сук синлысъяссӧ, видзӧдліс кытчӧкӧ ылӧ, вӧр дорланьыс, да сідз-тадз вочавидзис:
— Кутшӧм нӧ сэні горшлун?
Найӧ овмӧсысь кутшӧм прибыль?
Кутшӧм пӧльза наысь?
Сэсся сералысь синъясӧн нин видзӧдліс сы вылӧ да содтіс:
— Йӧзыс жальӧсь!
Сійӧс, да вот тэнӧ, Настюшка, жалита.
Аддза, мучитчанныд ті посни муяс вылын!
Василий явӧ нин сераліс сы вылын, быттьӧ шуаліс: «Кӧсйин кыйны, да эн кый!»
— Ме эг на аддзывлы тэнсьыд татшӧм жалитӧм! — сурова шыасис Настасья.
— Сідзкӧ, абу казялысь!
А ме — беда кутшӧм жалитысь!
Ме быдӧнӧс жалита, а тэнӧ нин, Настюшка, нинӧм и шуны, — водзӧ сераліс Василий.
Настя, коді тӧдіс Василийӧс мукӧд серти бурджыка, гӧгӧрвоис — эз сы йылысь да Ефимкин йылысь думайт Василий тайӧ минутаӧ:
гӧрд сёй, самӧй сійӧ, коді векни пельӧсӧн петӧ первомайсаяслань, а ыджыд массивӧн пырӧ «Всходы» колхозса му вылӧ, сулаліс ӧні Василий син водзын.
Сійӧ сёйыс вӧлі шензьӧдана:
сэтысь вӧчӧм кирпич ӧжӧгайттӧдзыс на эз жуглась да тронякыліс ӧжӧгайтӧм кирпич моз.
Областьса специалистъяс босьтлісны сэтысь пробаяс да весиг ыстывлісны Москваӧ.
Выль идея шымыртіс Василийӧс — сійӧ думайтіс выль доходнӧй предприятие йылысь — электроэнергияӧн уджалысь, механизируйтӧм кирпич вӧчан завод йылысь, коді кутас снабжайтны кирпичӧн став районсӧ.
Тайӧ мӧвпыс воис сы юрӧ дзик на неважӧн, и видзчысьӧм ради некодлы на та йылысь эз висьтав, но воліс нин овраг дорӧ, кӧні вӧлі колана озырлуныс, артыштіс думсьыс, кытчӧ стрӧитны заводсӧ да кыдзи вайӧдны электросеть.
Сійӧ эз на тӧд, кутшӧм ногӧн сійӧ получитас соседъясыслысь сёйсӧ, но, Ефимкинкӧд шутитігӧн, сылы медводз син водзас сувтіс васӧд пӧкатъяса овраг да ыджыд гӧрд сёй гуран, кытысь колхозникъяс нуавлісны сёйсӧ асланыс нуждаяс вылӧ.
Валентина сідзжӧ кывліс Василийлысь аслыс ногӧн, шуткапырысь шуӧм кывъяссӧ да эз гӧгӧрво, мый кӧсйис сійӧ висьтавны тайӧн. Пружиннӧй сиденье вылын качайтчигтыр водзлань мунігӧн сійӧ думайтіс тайӧ кывъяс йывсьыс:
«Муяс муяс бердӧ, видзьяс видзьяс бердӧ.
Быттьӧкӧ пырмунігмоз и шуис, а ӧд таын нинӧм позьтӧмторйыс абу!
Сьӧкыд, дерт.
Выльпӧв планируйтны севооборотъяс, перестроитны фермаяс...
Сьӧкыд.
Но коркӧ тайӧ, тыдалӧ, лоӧ коланаӧн и позянаӧн».
Паныдасис тракторнӧй бригада, коді муніс ӧти колхозсянь мӧдӧ.
Куим трактор мунісны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, кыскисны ас бӧрсяыс прицепнӧй орудиеяс.
Первойя трактор вылас ӧзйис металлическӧй гӧрд вымпел — первенстволӧн пас, — а медбӧръя вылас, трактористыскӧд орччӧн, сиденье вылас, куйліс руд ящик — рация.
Бригада нуӧ колхозӧ оз сӧмын машинаяс, но и тайӧ вымпелсӧ, и тайӧ радиосӧ, и МТС-лысь боевӧй листокъяс, и часӧвӧй график — сійӧ нуис сьӧрсьыс выльтор.
И, трактористъяскӧд пырмунігмоз здоровайтчӧм бӧрын, Валентина думыштіс:
«Гашкӧ, коланлуныс да позянлуныс миян думайтӧм серти воасны ӧдйӧджык...
Миян олӧмным панйӧ миянӧс, и ми асьным панъям ассьыным стремлениеяснымӧс...
Эз-ӧ сідзи ло Первомайскӧй колхозкӧд?
Сійӧ панйис миянлысь став планъяснымӧс да арталӧмъяснымӧс.
А кымын выль морт кыптісны и колхозын и МТС-ын!»
Любомудровӧс вӧтлісны партияысь да удж вылысь.
Моторнӧй бригадаӧн кутіс веськӧдлыны том токарь Лобов.
Тӧлысь мысти виччысисны командировкаысь Высоцкийӧс, и Валентина волнуйтчигтыр думайтіс аслас учителькӧд аддзысьӧм йылысь.
Кыдзи и век, гортсяньыс МТС-ӧ асылын мунігӧн, Валентина унатор аддзывліс да мӧвпавліс, и кор сійӧ пырис воротаӧд, сійӧ тыр вӧлі тэрмасяна мӧвпъясӧн да кӧсйӧмъясӧн,
и ас пытшкас новлӧдлан нервнӧй энергиялӧн аккумуляторыс вӧлі чукйӧныс зарядитӧма.
Медводз сійӧ муніс диспетчерскӧйӧ, медым видзӧдлыны МТС-са тӧрытъя уджалӧм йылысь сводка, кодӧс составляйтіс квайт час асыв кежлӧ диспетчер.
Ыджыд да пӧнар кодь югыд комнатаса белитӧм стенъясын гӧгӧр ӧшалісны таблицаяс.
Кык телефоннӧй аппарат да микрофон сулалісны письменнӧй пызан вылын.
На дінын пукаліс диспетчер, сёрнитіс радио пыр.
Комната шӧрас сулаліс ыджыд пызан, кӧні куйліс сера скатерть кодь карта — районлӧн картаыс.
Валентина тӧдіс аслас районысь быд туйтор.
Первомайскӧйын сійӧ быдмис, Угреньын помаліс десятилетка, Молотовскӧйын гӧститліс пӧдруга ордас, «Заряын» оліс сылӧн дядьыс, ю пӧлӧн сійӧ частӧ ветлывліс пионерскӧй походъясӧ, керӧсъясӧд сійӧ котравліс лыжиясӧн, кор тренируйтчыліс комсомольскӧй кросс водзвылын.
Ӧні и челядь кадыс и том олӧмыс отсалісны сылы: ловзьылісны пызанвывса уна визьӧсь квадратъяс, уна колана подробностьяс.
Бӧръя тӧлысяс Валентина ёна ветлӧдліс районті; и тайӧ ветлӧдлӧмъясыс завершитісны важ воясса впечатлениеяссӧ районлӧн талунъя да аскиа олӧм йылысь висьтъясӧн.
Быдмӧгъяс, местностьлӧн рельеф, почвалӧн аслыспӧлӧслун да сійӧс обработайтӧм, районын олысь йӧз — ставыс сулаліс син водзас, кор сійӧ видзӧдіс уна рӧма карта вылӧ.
Турунвиж, гӧлубӧй, виж рӧмъяс быттьӧкӧ гыалісны Валентина син водзын.
Нежнӧя вежӧдісны ӧзимъяс, шонді улын лолалісны коськӧмъяс, пожӧмъяс кыпӧдчисны небесалань, и вӧр юяс нюлісны пемыд гыяснас васӧд берегъяссӧ.
Флажокъяса зэв ичӧтик металлическӧй пирамидаяс чурвидзисны карта вылын.
Наӧн пасъялӧма тракторъясӧс, и флажок рӧм серти пыр жӧ позьӧ вӧлі тӧдмавны, уджалӧны-ӧ найӧ, сулалӧны-ӧ техническӧй уход дырйи али лоӧма авария.
Валентиналӧн тӧждысяна синъясыс медводз корсисны еджыд флажок — авариялысь да простойлысь пас.
«Еджыдъяс абуӧсь!» — сійӧ дась вӧлі нюммунны — и друг казяліс дзик карта дорсьыс еджыд флажок.
Валентина босьтіс вахтеннӧй журнал да лыддис косьмытӧм на гижӧд:
«6 час 40 минута.
4 №-а бригадаын сылӧмаӧсь шатуннӧй подшипникъяс».
«6 час 55 минута.
Муніс ремонтнӧй летучка».
МТС-ын ремонтнӧй летучкасӧ шуткаӧн нимтісны «скорӧй помощӧн», а старшӧй разъезднӧй мастерсӧ, Валентина шутка серти, шуисны «профессор Склифосовскийӧн».
Тайӧ нимыс пырис МТС олӧмӧ, и вӧвлывлі, мый трактористъяс радио пыр корлісны некутшӧм шуткатӧг «Склифосовскийӧс» — найӧ чайтісны, мый мастерлӧн тайӧ збыль овыс.
«Вахтеннӧй» журналса гижӧдъясӧн тӧдмасьӧм бӧрын Валентина матыстчис ыджыд листъяс дорӧ, кодъяс ӧшалісны стенъясын.
Татчӧ диспетчер радейтӧмпырысь да старайтчӧмӧн быд лун пасъялӧ чукля визьяс чертиталӧмӧн, кыдзи мунӧ удж, кыдзи выполняйтсьӧ часӧвӧй график, мыйта экономитӧма горючӧй.
Тайӧ пасйӧдъяс сертиыс ещӧ ылысянь на позьӧ вӧлі аддзыны, висьӧдчӧ-ӧ МТС али уджалӧ нормальнӧя, и Валентина шуткаӧн шуліс:
— Тайӧ быттьӧ температура кузя кривӧйяс, кодъясӧс нуӧдӧны врачьяс, но ставыс мӧдарӧ.
Кымын здоровджык миян МТС, сымын вылӧджык кыптӧны кривӧйяс.
Ставыс тані вӧлі син водзад, и Валентина, диспетчерскӧйӧ муртса пырӧм бӧрын, пыр жӧ тӧдмавліс, кыдзи коли МТС-ын луныс.
Буретш тані, кӧні ӧтлаасьлісны став нитьясыс, кӧні зеркалӧын моз тыдаліс быд агрегатлӧн движениеыс, кыптыліс ставнас волнуйтысь картина, и Валентина чувствуйтіс МТС-сӧ кыдзи настоящӧй заводӧс, коді сулалӧ кӧдза муяс пӧвстын.
Уна дас машина мунісны тайӧ минутаӧ стӧча индӧм маршрутъяс кузя уна тысяча гектар му вывті, найӧ сувтавлісны техническӧй уход нуӧдӧм могысь да заправитчыны стӧча индӧм часъясӧ, найӧ кӧдзисны муӧ кӧйдыс стӧча мерайтӧм центнеръяс мында, и налысь быд движение вӧлі водзвыв гӧгӧр думайтӧма, артыштӧма да пасъялӧма.
Валентиналы диспетчерскӧйыс вӧлі радейтана местаӧн, гордостьӧн да радуйтчанаторйӧн, и некод сэтшӧм бура эз гӧгӧрволы сылысь чувствояссӧ, кыдзи старшӧй диспетчер Виктор Ребров.
Войнаӧдз Ребров велӧдчыліс военно-морскӧй училищеын.
Сьӧкыда ранитчӧм бӧрын сылы пыр кежлӧ лои эновтчыны море йылысь мечтайтӧмысь, но тані, диспетчерскӧйын, моряк бӧр аддзис ассьыс местасӧ.
Сійӧ сідз сувтӧдіс делӧсӧ, мый прӧстӧй диспетчерысь — событиеяс регистрируйтысьысь — лои МТС-лӧн синъясӧн да пельясӧн, директорлӧн аслыссяма заместительӧн.
Кытчӧ кӧть эз мунлыны Прохарченко, Рубанов, Валентина, найӧ век кольлісны Викторлы ассьыныс координатъяс.
Кӧть кутшӧм справка эз ковмывлы — горючӧй расходуйтӧм йылысь, нормаяс тыртӧм йылысь, трактор исправность йылысь, — ставсӧ позьӧ вӧлі получитны Викторлысь.
Мый кӧть эз лолы МТС-ын, Виктор медводдза мортӧн тӧдмавліс лоӧмтор йылысь и частӧ ачыс сетлывліс медводдза, экстреннӧй распоряжение.
Сылӧн индӧдъясыс пыр вӧліны сэтшӧм деловитӧйӧсь да найӧс гӧгӧрбок сідз думайтӧма, мый Прохарченко, и Рубанов, и Валентина пыр частӧджык шулывлісны:
«Витя вӧчас»,
«Витя организуйтас».
Ылыс участокъясын уджалысь бригадаяслы Викторлӧн гӧлӧсыс юргис кыдзи МТС-са руководстволӧн гӧлӧс.
Самӧй «Витя» нимыс районын лои кутшӧмкӧ символическӧйӧн.
Сійӧ колхозникъясыс, кодъяс ни ӧтчыд на эз аддзывны Викторӧс да весиг эз тӧдны сылысь овсӧ, сьӧкыд случайясын казьтывлісны сы йылысь да шулывлісны: «Колӧ звӧнитлыны Витялы».
Витя йитчыліс колана йӧзкӧд, на отсӧгӧн разрешайтліс сложнӧй вопросъяс да сэки жӧ юӧртліс та йылысь колхозникъяслы.
Сылӧн оперативностьыс, находчивостьыс да внимательностьыс вӧчлісны сэтшӧм впечатление, мый частӧ колхозникъяс волывлісны МТС-ӧ да юавлісны:
— Кутшӧм сэтшӧм Витя тіян эм?
Район пасьталаын нималӧ: «МТС-ысь Витя, Витя».
Ачыс миянӧс мездывліс бедаысь, а кутшӧм сійӧ, и синмӧн на эг аддзылӧй!
Валентина ичӧт дырсяньыс бура тӧдіс Витяӧс, дружитліс сыкӧд да донъяліс ассьыныс старшӧй диспетчерсӧ зарниӧс моз.
— Алло, квайтӧд!..
Алло, квайтӧд!.. — шуаліс Витя.
Репродукторын мыйкӧ трачкӧдчис, быттьӧ кӧнкӧ воздухас лоавлісны электрическӧй разрядъяс.
— Алло, квайтӧд!
— Кывза, диспетчер.
— Ремонтнӧй летучка петіс, лоас тіян дінын кызь минута мысти.
Запаснӧй узелъяс ыстӧма.
Смена чӧжӧн верстайтӧй воштӧм кадтӧ.
Рытнас радируйтӧй, кыдзи тыртінныд графиктӧ.
— Тэ тані, Валентина Алексеевна? — комнатаӧ пырис скӧр да сералысь Рубанов. — Тэ думыштлы, мый вӧчӧны, антусъяс!
Дырӧн воисны жӧ областьысь кӧдза планъяс.
Юклыны кӧ сельсӧветъяс кузя, то Чернухинскӧй сельсӧвет вылӧ воӧ сизим тысяча квайтсё гектар коськӧм, кодӧс колӧ гӧрны, а став сельсӧвет пасьталаыс коськӧмыс сӧмын квайт тысяча гектар.
Думайта ме: кытысь найӧ ещӧ тысяча квайтсё гектарсӧ содтӧмаӧсь?
Вӧлӧмкӧ, найӧ коськӧмӧ сюйӧмаӧсь и уна вося турун кӧдзаяс! — Рубанов серӧктіс, но сылӧн цыганлӧн кодь синъясыс вӧліны скӧрӧсь. — И налӧн планыс дзоньнас оз ладмы севооборот планъяскӧд.
Но найӧ оз тӧждысьны та вӧсна!
Найӧ аддзӧмаӧсь петан туй!
Найӧ дошлӧй йӧз!
План дінӧ пуктӧма приказысь выписка, кӧні зэв стрӧга запрещайтӧны торкавны севооборотъяс.
И кӧинъяс пӧтӧсь и ыжъяс ловъяӧсь!
Сюсьӧсь!
— Тайӧ жӧ абу первойысь! — Валентина скӧрысь йӧткыштіс щӧтісӧ, инмис графинӧ — ваыс кутіс вӧрны, и вералысь гажа кӧчьяс котӧртісны сысянь стенті. — Областнӧй управлениеын мыжсӧ вештӧны министерство вылӧ.
Тэ тӧдан, Рубанов, ме дӧзми нин тайӧс терпитнысӧ! — Валентина сёрнитіс сідзи, быттьӧкӧ сысянь зависитіс свет вылын вӧчсьысь став нелючкияссӧ да омӧльторъяссӧ бырӧдӧмыс.
Рубанов да Витя любопытствоӧн видзӧдлісны сы вылӧ. — Ме гижа «Правдаӧ» письмӧ.
Тайӧ лоӧ МТС-са агрономлӧн ыджыд письмӧ аслас министерство йылысь да планирование йылысь.
Пырис секретарша, вайис боевӧй листоклысь черновик — боевӧй листокъяссӧ недельнас кыкысь мӧдӧдавлісны бригадаясӧ.
Валентина нуӧдіс сійӧс син пырыс.
— Но кутшӧмджык? — юаліс Рубанов.
— «Шапкаыс» удачнӧй: «Полеводъяслӧн да трактористъяслӧн ӧти урожай, ӧти дум, ӧти судьба».
Статьяыс бур, а заголовокыс оз туй: «Колхознӧй инвентарь ремонтируйтӧм кузя тракторнӧй да полеводческӧй бригадаяслӧн ӧта-мӧдлы отсасьӧм».
Некытчӧ туйтӧм!
— Оз туй! — сӧгласитчис Рубанов.
— А прӧстӧ кӧ тадзи: «Кыдзи трактористъяс ремонтируйтісны колхозлы агасъяс да коннӧй сеялка»?
— Тадзи бурджык!
— Дыр-ӧ он мунӧй ті татысь? — дӧзмӧмӧн моз шуис Витя-диспетчер.
— Абу али мый тіян асланыд комнатаяс?
Эмтээссаяс вывті радейтісны ассьыныс диспетчерскӧйсӧ, и Витя страдайтіс таысь.
Ставнысӧ кыскис тайӧ ыджыд комнатаыс, кӧні торъя ёна чувствуйтчис МТС олӧмлӧн выль темпыс да выль размахыс.
Татчӧ пыравлісны быд удобнӧй и неудобнӧй случайын, и Витялы ковмыліс дорйысьны диспетчерскӧйӧс вывті радейтысь йӧзысь, кодъяс мешайтісны сылы уджавны.
Рубанов да секретарша кывзысьӧмӧн мунісны, а Валентина пуксис пызан сайӧ да босьтіс видлавны суткися сводка.
Сылы эз сразу пыр юрас сводкаса материал: сійӧс шымыртісны талунъя делӧяс да мӧвпъяс.
Уджлӧн размах да сылӧн кывны позьтӧм, напряжённӧй, чегъясьысь, но векжӧ существуйтысь ритмыс требуйтісны и Валентинасянь бура тӧдны уджлысь медся ылыс участокъяссӧ.
Тырмытӧмӧн нин вӧлі ветлӧдлыны муяс вывті, тӧдмавны, кыдзи дасьтысьӧны гӧра-кӧдза кежлӧ, лӧсьӧдавны планъяс да кырымавны колхозъяскӧд вӧчӧм договоръяс.
Колӧ вӧлі организуйтны йӧзӧс, колӧ вӧлі казявны быд колана выльтор, коді чужис кӧнкӧ ылын, вӧр пӧвстӧ вошӧм му вылын, колӧ вӧлі быдтыны тайӧ выльторсӧ, пыртны сійӧс МТС пасьталаӧ.
«Правдаӧ» письмӧ да боевӧй листокса статья лоины сы уджлӧн сэтшӧм жӧ торйӧдны позьтӧм юкӧнӧн, кыдзи гӧрӧм бӧрся да кӧдзӧм бӧрся видзӧдӧм.
Сводка видлалігӧн сылы уси дум вылас Настя да гӧранінын асъя урок.
Важ трактористъяс пиысь унаӧн на эз велӧдны томйӧзӧс Настя моз внимательнӧя да радейтӧмӧн.
Мый вӧчны, медым паськӧдны сылысь опытсӧ став вылӧ?
Тайӧс колӧ вӧчны, таысь зависитӧ зэв унатор, но чукӧртны район пасьталаысь трактористъясӧс ӧні, гӧра-кӧдза дырйи, оз позь!
Сідзкӧ, бара лэдзны боевӧй листокъяс, инструктируйтны агитаторъясӧс, йитчыны районнӧй газетакӧд...
А боевӧй листокын талунъя статья...
Трактористъяс пӧчинитӧмаӧсь полеводческӧй бригадалысь коннӧй сеялка.
Ичӧтик факт, а сійӧ висьталӧ джуджыд, важнӧй процесс йылысь — колхозъяс да МТС костын пыр ӧтарӧ матыстчӧм йылысь.
Валентиналӧн мог — веськӧдны тайӧ процессӧ да быд лун кужӧмӧн, конкретнӧя веськӧдлыны сійӧн.
А вот дзик мӧдпӧлӧс вопрос — трактористъяслы вагончикъяс оборудуйтӧм.
Та кузя колӧ Прохарченко дорӧ частӧджык шыасьлыны.
Валентина гӧгӧрвоис, мый сылӧн мӧвпъясыс разіпельӧ паськалӧмаӧсь, да скӧрмис.
«Кӧсъя, медым МТС уджын вӧлі ритм да организованность, а ачым весиг ассьым мӧвпъясӧс ог куж организуйтны.
Быдӧнлы торъя кад...
Квайт чассянь меным колӧ занимайтчыны часджын суткися сводкаӧн».
Валентина кутіс видзӧдны цифраяс вылӧ.
Диспетчерскӧйын вӧлі дзик шынитӧв, и Валентина чувствуйтіс сійӧс, кыдзи чувствуйтӧны шоныд ва.
Диспетчерскӧйын лӧньлуныс да спокойствиеыс висьталісны сы йылысь, мый районса муяс вылын олӧмыс мунӧ шыльыда и бура, мый машинаяс уджалӧны жугласьтӧг да простойястӧг, мый графикъяс оз торкавсьыны, мый полеводъяс да трактористъяс костын оз оръявлы контакт.
Валентина эз на вевъяв пӧттӧдзыс любуйтчыны районса муяс вылын мунысь уджӧн, коді вӧлі тырвыйӧ ритмичнӧй да ладвыв пуктӧма, кыдзи кыліс команатаас нывбабалӧн скӧр гӧлӧс.
— Диспетчер, диспетчер, диспетчер! — лёкысь шыаліс репродукторын.
— Кӧні тэнӧ омӧльыс новлӧдлӧ, Витя-диспетчер? — Тадзи терпитны вермытӧг кужис сёрнитны сӧмын Евфросинья.
— Диспетчер кывзӧ.
Коді сёрнитӧ?
— Сёрнитӧ ӧкмысӧд.
Витя-диспетчер, сулала уджтӧг кӧкъямысӧд минута.
Колхоз оз ваяв кӧйдыссӧ.
Витя-диспетчер, йитчыв правлениеыскӧд телефон кузя, висьтав — трактор сулалӧ му вылын, висьтав налы ставныслы аслад кывъясӧн, мый найӧ кӧ вит минута мысти оз вайны кӧйдыс, то ме найӧс гусеницаясӧн нырышта, збыльысь шуа!
Витя-диспетчер...
— Тырмас таргынытӧ...
Виччысь микрофон дорын.
Лоӧ вӧчӧма.
Витя босьтіс телефон трубка.
— Первомайскӧй!
Сійӧс сетісны пыр жӧ;
Андрей индӧд серти диспетчерскӧйӧс включайтлісны телефоннӧй сетьӧ некутшӧм ӧчередьтӧг.
— Бортников ёртӧс!
Бортников ёрт, трактор сулалӧ му выланыд кӧйдыс вайтӧм вӧсна.
Пыр жӧ мӧдӧдӧй кӧйдыс.
Дас минута срок, ті личнӧ асьныд ӧтвечайтанныд!
Дас минутаӧн онӧ вевъялӧй?
Кызь минута?
Ладнӧ.
Пасъя кад.
Прӧверита.
Энӧ, вунӧдӧй, трактор сулалӧ.
Сійӧ помаліс сёрнисӧ да бара корис Евфросиньяӧс.
— Ӧкмысӧд, ӧкмысӧд!
— Ӧкмысӧд кывзӧ, — вочавидзис скӧр да нор гӧлӧс.
— Сёрниті Бортниковкӧд.
Кӧйдыс лоӧ кызь минута мысти.
— Витя, Витя, тэ найӧс прӧверит, тэ на вылӧ зэвсӧ эн надейтчы!
Витя, Витя, Витя-диспетчер, тэ висьтав: «Трактор сулалӧ му вылын».
— Эн таргы, тӧда.
Вӧча.
«Трактор сулалӧ му вылын», — тайӧ кывъяслӧн тревожнӧй шысьыс Валентиналӧн долыда ёпкис сьӧлӧмыс.
Важӧн-ӧ тракторъяслы ковмывліс сулавны часъясӧн, и трактористъяс, гож водзын туплясигтыр, шонтісны бокъяссӧ, виччысисны ремонтнӧй летучка, а ӧні некымын минута весьшӧрӧ сулалӧм — и трактористкаяс бӧрдӧм сорӧн нин висьталӧны репродукторӧд, и «трактор сулалӧ му вылын» кывъяс юргӧны «SOS» моз — омӧльтор лоӧм йылысь сигнал.
Кӧсйытӧгыс нюмыс паськаліс чужӧм пасьтаыс, и Валентина кутіс Витяӧс паськыд пельпомӧдыс, гильӧдыштіс сылысь кудриа юрсӧ да шуис:
— Витенька, а ӧд миян и збыльысь пӧшти завод.
Но Витялы лӧсяланаджык вӧлі мӧд сравнение.
— Военно-морскӧй стиль, Валя, — шпыньмуніс сійӧ.
Кор Валентина пукаліс диспетчерскӧйын да любуйтчис Витя уджӧн, сэки Евфросинья ветлӧдліс трактор гӧгӧрыс да туналіс аслас мужикыслы, полеводческӧй бригадаса бригадир Пётр Бортниковлы, быд омӧльсӧ, кодъяс эмӧсь и абуӧсь свет вылын:
— Медым сійӧ му пыр мунас, медым сылы чирейяс петасны!
Несйыны он эшты, часӧвӧй график серти уджалан, а налы кӧйдыссӧ дыш вайны.
Ме сылы петкӧдла, ме ог видзӧд сы вылӧ, мый сійӧ гӧтрасис ме вылӧ, ме сылы объяснита, коді ме сэтшӧмыс!
Лёнечка, вай меным бумага!
Прицепщик сетіс сылы бумага лист, и Евфросинья, руль дорас лӧсьӧдчӧмӧн, кутіс гижны:
«Акт.
Составитӧма тайӧ актсӧ трактор весьшӧрӧ сулалӧм кузя, коді лои полеводческӧй бригадаса халатнӧй бригадир Пётр Бортников мыж вӧсна.
Кора колхоз правлениеӧс сетны взыскание, медым мукӧдлы эз вӧв пӧваднӧ..
Актӧ гижсис трактористка Евфросинья Бортникова».
Му дінтіыс прӧйдитіс машина, и Евфросинья, кутчысьны вермытӧг, вӧзйысис тӧдса шофёрлы, медым нуӧдас сійӧс Первомайскӧйӧдз.
«Туй вылын кӧ паныдасяс кӧйдыс вайысь вӧла-доддя, бергӧдча бӧр, а оз кӧ паныдась, то налы петкӧдла пуж правлениеас!»
Кӧйдыс сӧвтӧны вӧлі телегаӧ, кор кӧйдыс складӧ уськӧдчис дзикӧдз ярмӧм Евфросинья:
— Коді тані тіян бригадир Петро Бортников?!
А кӧні сійӧ тіян?
А ноко вайлӧй сійӧс меным син водзӧ!
— Но, но, но... — шыасис Фроська горзӧмысь шӧйӧвошӧм Пётр.
— Тэ меным эн «нокайт»!
Тэ мыйла менам бригадалы вредительство вӧчан?
Трактористъяс машина вылысь оз чеччывны, оз эштыны сёйны да узьны, тэнсьыд мутӧ уджалӧны, а тэ кӧйдыс вайӧм йылысь он думыштлы!
Пётр кельдӧдіс да мурч-курччис пиньяссӧ.
«Сӧмын эськӧ чӧв овны!
Заводита кӧ сёрнитны, сэки либӧ ёрччыны мӧда сідзи, мый небесаыс ыпъявны кутас, либӧ... либӧ сӧтышта чӧрт бабалы...»
Сылӧн чӧв олӧмыс да кельдӧдӧмыс пальӧдісны Евфросиньяӧс.
— Войясын ог узьӧй... — мӧдіс сёрнитны сійӧ спокойнӧйджыка. — Валентина, тӧдан, кыдзи требуйтӧ миянлысь часӧвӧй график тыртӧм кузя?
А мый меным терпитнысӧ?
Мыйла меным тіян вӧсна лоӧ переживайтны?
Пётр кыв ни джын шутӧг кыскис часісӧ да петкӧдліс сійӧс гӧтырыслы:
— Дас вит минутатӧг сизим.
— Но и мый?
— Тэ шулін, мый часӧвӧй график кузя тэ кутан кӧдзны мӧд мусӧ сизимсянь.
Сизим час кежлӧ ме буретш вая кӧйдыссӧ.
— А трактористъяс кӧ войнас на содтӧдӧн тыртісны часӧвӧй графиксӧ?
— А ме мыйӧн тӧда?
— Должен тӧдны!
Настя тэныд шуліс, медым кӧйдысыд вӧлі содтӧдӧн!
Настя тэныд сувтӧдліс условие, медым кӧйдыстӧ вайинныд водзвыв!
— Ми век водзджык и ваям.
Тӧрыт миян сеялканым жугавліс, сыкӧд ноксим.
— Кутшӧм делӧ меным тіян сеялкаӧдз?
Мед меным вӧлі кӧйдыс — и сёрнилы пом!
Ещӧ эз тырмы меным тіян сеялкаяс йылысь тӧждысьны!
«Юкся, — думайтіс Пётр.
— Кӧть мый, а юкся».
Но сійӧ сӧмын бурмӧдіс тайӧ мӧвпъяснас ассьыс сьӧлӧмсӧ.
Сійӧ видзӧдіс гӧтырыслы гӧгрӧс, банйӧм чужӧм вылас, кагалӧн кодь вӧсньыдик, зарниасьысь синкымъяс вылас, сылӧн разнӧй рӧма синъяс вылас да чувствуйтіс, мый весиг тайӧ лёк минутаас сійӧ муса сылы.
«Войдӧр кӧ прӧстӧ шуисны — ведьма!
Тӧдысь дорӧ эськӧ нуӧдлісны.
А ӧні мый вӧчны меным?»
Пётр эз лысьт и думыштны мӧд нывбабакӧд олӧм йылысь.
Евфросиньялӧн омӧль характер вылӧ видзӧдтӧг сылӧн вӧлі бырлытӧм гажлун, энергия да находчивость; сійӧ некор эз дзугыльмыв, эз вермы терпитны весь олӧм, ачыс эз гажтӧмчыв и мукӧдӧс эз лэдзлы гажтӧмчыны.
Сы гӧгӧр ставыс шуркйис-бергаліс да пуис, быдӧнлы сійӧ аддзыліс удж да быдӧнӧс кыскыліс аслас пуан олӧмӧ.
— Смотри, Петро, тэ кӧ изменитан меным, омӧль тэныд лоӧ, — кыдзкӧ шуткаӧн моз грӧзитліс сылы Евфросинья.
— Меным и тэкӧд нин сэтшӧм сьӧкыд, мый муртса лолӧй кутчысьӧ!
Кутшӧм нин сэні мукӧдъяс! — шуткаӧн жӧ вочавидзліс Пётр, но сійӧ збыльвылӧ тӧдіс, мый Евфросинья кодь сылы некод оз сюр.
Мукӧд дырйи, сыкӧд зычитігӧн, Пётр думыштліс Татьяна либӧ Вера йылысь, кутшӧмӧсь эськӧ вӧліны найӧ гӧтырыс местаын, и сэки жӧ бокӧ вештыліс тайӧ думсӧ:
«Либӧ юся, либӧ бабаяскӧд кута ноксьыны, либӧ пышъя гажтӧмысла.
Евфросиньяысь кындзи, некод менӧ оз кут, и некодкӧд меным не овны!»
Торъя омӧль сылы лои сэксянь, кор Евфросинья лои трактористкаӧн.
Курсъяс вылӧ мунтӧдз на Евфросинья видзӧдіс быдӧн вылӧ нырсӧ лэпталӧмӧн да зывӧктӧмӧн шуліс:
— Полеводъяс!
Тайӧ ӧмӧй специальность?
Сӧмын бӧрӧ кольӧм!
Кор жӧ воис курсъяс вылысь, кӧні сійӧ велӧдчӧма кык специальностьӧ — трактористӧ да комбайнерӧ, сійӧ сэтшӧма кутіс ышнясьны, мый Пётрлӧн гортса олӧмыс лои пытка кодьӧн.
Сійӧ тырвыйӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм серьёзнӧй аслас положениеыс.
Гӧтырыскӧд юксьыны сійӧ эз вермы, но и сыкӧд овны эз вӧв позяна.
Ставсьыс медлёк вӧлі и сійӧтор, мый Пётр тӧдіс Евфросиньяӧс и мӧд кодьӧн — рамӧн, преданнӧйӧн, кыпыдӧн.
Сэтшӧмӧн сійӧ вӧвлі Пётркӧд шоч бур минутаясӧ, сэтшӧмӧн сійӧ пыр вӧвлі накӧд, кодъясӧс тырвыйӧ уважайтліс: Настасьякӧд, Авдотьякӧд, Валентинакӧд.
Тайӧ положениесьыс петны Пётрлӧн вӧлі сӧмын ӧти туй: колӧ вӧлі завоюйтны Евфросиньялысь сэтшӧм жӧ авторитет да кӧть кыдзи, а петкӧдлыны, мый сійӧ гӧтырсьыс тӧлкаджык и опытыс сылӧн ыджыдджык.
Пётр гӧгӧрволіс тайӧс, и гӧтырыслӧн ӧтчаяннӧй характерлы паныд сійӧ сувтӧдліс ас пытшкас лоӧм спокойствие да думайтчӧмӧн олӧм, и мукӧд дырйи, пиньсӧ мурч-курччӧмӧн, сійӧ гӧтырыслӧн скандальнӧй усьласьӧмлы паныд сувтӧдліс торкны позьтӧм выдержка.
Евфросинья радлігтыр чургӧдіс мужик син водзас акт:
— Со тэныд!
Пётр тэрмасьтӧг лыддис актсӧ.
Нарошнӧ тӧдчӧдӧм лӧньлунӧн дженьыдика шуис:
— Ог признайт.
— Кыдзи сійӧ тэ он признайт?!
— Порог дорын тыдовтчис Василий, и Евфросинья уськӧдчис сы вылӧ:
— Василь Кузьмич, мый сійӧ тэнад бригадирыд самовольничайтӧ?
«Василий сылы петкӧдлас гаж! — думыштіс Пётр.
— Фрося сыысь полӧ — сюрлывліс нин сысянь».
Ӧти коксӧ вески вылӧ пуктӧмӧн да синкымъяссӧ кӧрлӧдлігтыр Василий лыддис акт. Сэк кості Евфросинья да Пётр сулалісны мӧда-мӧдныслы паныд, джуджыд йӧртӧд бокъясӧ лэдзчысьӧмӧн, а молодёжнӧй бригадаса нывъяс сюся видзӧдісны на вылӧ.
Найӧ жалитісны ассьыныс бригадирсӧ, скӧралісны Евфросинья вылӧ да наслаждайтчисны виччысьтӧм зрелищенас:
— Мый нӧ тайӧ, Петро?!
Акт! — дивитӧмӧн шуис Василий.
Пётр и синсӧ эз лапнитлы:
— Ог признайт.
— Мыйла он признайт?
— Ме ордын эм налӧн часӧвӧй график.
График сертиыс найӧ долженӧсь кӧдзны мӧд мусӧ сизим часын.
Сизим кежлад ме эськӧ кӧйдыссӧ нуи.
— А графиксӧ кӧ ми содтӧдӧн выполнитім?
Мый нӧ ӧні, трактористъяслы оз позь содтӧдӧн тыртавны графикъяс?
— А мыйӧн ме тӧда, мый найӧ содтӧдӧн тырталӧны графикъяс?
— Колӧ тӧдны, — шуис Василий.
Пётр надейтчис, мый Василий сувтас сы дор.
Коді нӧ сэсся доръяс ассьыс колхозникъяссӧ, оз кӧ председатель?
Трактористъяс — вообще сэтшӧм йӧз, кодъяскӧд асьтӧ колӧ кутны ёна видзчысьӧмӧн, а тайӧ случайын Пётр тырвыйӧ веритіс, мый сійӧ прав.
Василийлӧн позицияыс и шензьӧдіс и дӧзмӧдіс сійӧс.
— Да тэ мый, воканӧй? — уськӧдчис сійӧ.
— Тэ меным эн на ньӧблы телевизорсӧ, медым ме верми видзӧдны нёль километр сайӧ водзӧ!
— А мыйла асывсяньыс эн вӧв му вылын?
Мыйла ме да мукӧд бригадиръяс кыа петігӧн вевъялам кытшовтны муяссӧ?
Вевъялін кӧ эськӧ асывсяньыс ветлыны му вылӧ, тэныд эськӧ ставыс тыдалана вӧлі.
Кӧйдыс кузя и график кузя эськӧ сёрнитчин.
— И ме век вевъяла асывсяньыс, а тӧрыт миян сеялканым жугавліс...
Сыкӧд нокси...
— Тайӧ, другӧ, абу помка.
Акт ковмас кырымавны.
Василий бура помнитіс кыкнанладорсянь требовательность йылысь сёрни, мый йылысь сійӧ да Настя висьталісны демонтажно-монтажнӧй цехын партактив дырйи.
Кывъяс сылӧн эз торъявны делӧысь.
Сійӧ кырымаліс акт да сетіс сійӧс ёна радлысь Евфросиньялы.
Скӧр йывсьыс Пётр сідзи йӧткыштіс мешӧкъяссӧ, мый кӧйдысыс мӧдіс киссьыны джоджас.
Василийлы жаль лои вокыс.
— Нинӧм он вӧч, Петрунька,
трактор сулалӧ миян мыж вӧсна — тайӧ факт.
Коді кыскӧ бӧрӧ, сійӧ некор абу прав.
Успехысь долыдмӧм Евфросинья сэк кості пуксис вески дорӧ да кыпыд чужӧмӧн мыйкӧ гижис бумага листтор вылӧ.
Гижӧм четвертушкасӧ сійӧ мыччис Василийлы.
Василий зумыштчис:
— Тайӧ ещӧ мый?
— Ещӧ акт!
Евфросиньялӧн, тыдалӧ, чӧскаммис нырдіныс.
Ӧти удача шедӧдӧм бӧрын сылы пыр жӧ окота лои шедӧдны мӧдӧс.
Василий босьтіс сылысь бумагасӧ.
«Составитӧма тайӧ актсӧ сы кузя, мый тӧрыт, нёль час лунын, Первомайскӧй колхозса комсомольскӧй бригадаын часджын чӧж сулаліс коннӧй сеялка».
Василий лыддис да кыв ни джын шутӧг кутіс видзӧдны Евфросинья вылӧ.
Кымӧсас сылӧн тыдовтчис гӧрд чут.
— Да сійӧ жӧ абу МТС, абу трактор, сійӧ жӧ миян колхознӧй бригаднӧй коннӧй сеялка!
Кутшӧм нӧ делӧ МТС-лы да тэныд сы дорӧдз?
Сэки эз вермы кутчысьны весиг раминик Вера Яснева:
— Збыльысь, да мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Али Фроська — став колхоз вылын начальник?!
Тэ аслад тракторӧн командуйт!
Тэ миян сеялкаясӧн эн распоряжайтчы, эн вылӧ пукты асьтӧ!
Кытчӧ оз ков, ныртӧ нинӧмла сюйны!
— А ті миянкӧд заключитінныд договор? — Евфросинья сэтшӧма мӧдіс пыркӧдны юрсӧ, мый сера кӧсынкасьыс, разнӧй рӧма синъяссьыс да посньыдик кудриа юрсисьыс Василийлӧн мӧдісны веравны синъясыс. — А ті договорын гижинныд кӧдзны квайтӧд му коннӧй сеялкаӧн дженьыд срокӧн?
Ме тіян колхозын кӧсъя шедӧдны урожай кызь вит центнерӧн, а ті мӧданныд весь сулавны да центнеръяс воштавны?
Ог ме сет тіянлы ачымӧс губитны!
Энӧ сэтшӧм вылӧ веськалӧй!
Василий пуксис вески вылӧ да ещӧ ӧтчыд лыддис Евфросиньялысь чукыль-мукыльяссӧ.
Сылы окота лои босьтны горзысь бабаӧс шошаӧдыс да шыбитны складсьыс.
«Сет сылы вӧля — сійӧ быд щелльӧ кутас сюйсьыны да быд поснитор кузя мӧдас нырны-гижны актъяс.
Мыйыс оз овлы колхозад!
Не сӧмын бригадирӧс, но и председательӧс нырыштас.
Повзьӧдны татысь чӧрт бабаӧс, мед тӧдӧ места!»
Василий скӧраліс Евфросинья вылӧ, но сэки жӧ вежӧртіс, мый трактористка кутшӧмакӧ прав.
«Не думайтны кӧ горзысь да нахальнӧй Евфросинья йылысь, думайтны кӧ збыль делӧ йылысь, то, гашкӧ, тайӧ весиг бур, мый трактористъяс интересуйтчӧны став овмӧсӧн.
Видзӧдлыны кӧ партийнӧй видзӧдлас боксянь, то, гашкӧ, менам киясын абу и омӧль бумага».
Минута дыра Василий чӧла пукаліс вески вылын.
Сы пытшкын венласисны паныда кык чувство — Евфросинья вылӧ скӧралӧм да лоӧмтор вылас партийнӧй видзӧдлас боксянь видзӧдны кӧсйӧм.
Веніс бӧръяыс.
Сійӧ ещӧ ӧтчыд уськӧдліс дум вылас демонтажнӧй цехса собрание, вермис асьсӧ да кырымасис акт улӧ сэтшӧм лёкысь личкӧмӧн, мый чеги карандаш йылыс.
— Ладнӧ.
И тайӧ актсӧ принимайта.
Видзӧд, бригадир, мыйта нелючкиыс: трактор сулалӧ, сеялка тӧрыт сулаліс.
Пётр чӧв оліс, а нывъяс ӧтпырйӧ шыасисны сійӧс дорйыны:
— Мыйла ті миянлысь бригадирнымӧс виданныд?
— Вӧв нёль кока — и сійӧ джӧмдавлӧ!
— Ми огӧ лэдзӧй ӧбидитны Петроӧс.
Миянлы бригадир бур, мыйла пыр сійӧс виданныд, дядя Вася?
— А мыйла меным виччысьнысӧ, кор сійӧ омӧльӧн лоас? — шуткаӧн вочавидзис Василий. — Бур бригадир, а омӧльтор вӧчӧма!
Бурсянь ещӧ унджык требуйтчӧ, омӧль серти.
Ёна радлысь Евфросинья победительница моз пуксис кӧйдыс тыра телегаӧ.
Луншӧр кадӧдз ставыс муніс бура.
Тракторӧ крепитӧм, нарошнӧ вӧчӧм рамкаын, стеклӧувса еджыд лист вылӧ вӧлі чертитӧма маршрут да уджъяслысь график.
Ставсӧ вӧлі индалӧма да водзвыв артыштӧма: кыті да кутшӧм скоростьӧн мунны тракторлы, кӧні заправляйтчыны, кӧні босьтны кӧйдыс.
Кӧйдыс тыра мешӧкъяс сулалісны стӧча индӧм местаясын, му помъясын.
Ва тыра кык бӧчка сулалісны му кыкнанладорас.
Кӧдза участокъяссӧ вӧлі планируйтӧма сэтшӧм удачнӧя, мый бергӧдчанінъясыс артмылісны кытшола кодьӧсь, пӧшти тӧдчытӧмӧсь.
Кыкнан сеялкаыс уджалісны дугдывтӧг, и муджынсӧ вӧлі кӧдзӧма нин — ставнас визьйӧдлӧма сэтшӧм рӧвнӧй да точнӧй радъясӧн, быттьӧ мусӧ радейтӧмпырысь сыналӧма тшӧкыд пиньяса сынанӧн.
Евфросинья частӧ видзӧдлывліс часі вылӧ, медым прӧверитны часӧвӧй график тыртӧмсӧ, — график эз торксьы.
Выль часіыс дзирдаліс шонді водзын, и Евфросиньялӧн настроениеыс вӧлі вывті бур.
«Бара содтӧдӧн тырта суткися график, — думайтіс сійӧ. — Прохарченко шуис: «Уджалыштан «Старикӧн», содтӧдӧн тыртан план — недель мысти сета выль трактор».
Евфросинья юрын жуисны сійӧ ошкӧмъясыс да радуйтчӧмъясыс, кутшӧмъяс усясны сы пай вылӧ регыд мысти.
«И кутшӧм, шуасны, тайӧ ныв?
МТС-ын медся том тракторист, а тысячникъясысь оз кольччы.
Ни весь сулалӧмъяс, ни жугласьӧмъяс сылӧн абуӧсь, и кӧть гӧригӧн, кӧть кӧдзигӧн, кӧть сьылігӧн, кӧть кругын йӧктігӧн — быдтор кузя тайӧ нылыс ставсьыс медводзын!
Сетны сылы заслугаяссьыс медся бур трактор!»
Сійӧ то сьыліс зэв гажа сьыланкывъяслысь лестукторъяс да тайӧн повзьӧдліс сьӧд ракаясӧс, то заводитліс артавны, уна-ӧ экономитіс кад ньывка бергӧдчанінъясын.
«Ичӧт радиуса бергӧдчанінъясын позьӧ экономитны кызь секундаӧдз, а смена чӧжӧн ме бергӧдча ветымынысь не этшаджыкысь, ставыс лоӧ куим тысяча секундаӧдз.
Сідзкӧ, час гӧгӧр экономия сӧмын бергӧдчанінъясын.
Дзонь час вылӧ панъя ассьым графикӧс».
Бура, чёткӧя уджалӧмнас ылаліс эз сӧмын Евфросинья, но ылалісны тшӧтш сеялкаяс дінын сулалысь Лёнечка да Вера.
Вера дась вӧлі прӧститны Евфросиньяӧс весиг кӧйдыс складын сетӧм актъясысь да скандалысь: «Евфросинья абу сӧмын кыв вылас, но и удж вылын скӧр.
Гӧгӧр видзӧдлыны эг вевъялӧй, а муджынсӧ нин кӧдзим».
Ӧтмоза таргӧмыс друг кутіс торксявны.
Быттьӧкӧ машинаыс мӧдіс джӧмдавны.
Агрегат заводитіс мунны ньӧжйӧджык.
— Оз кыскы.
Мощностьыс уси, — шуис Евфросинья, да успокоитіс отсасьысьяссӧ.
— Ме пырысь-пыр сійӧс вӧтла.
Менам сійӧ дыр оз сулав.
Тракторыс збыльысь бара мӧдӧдчис нормальнӧя, но дас минута мысти дзикӧдз сувтіс.
Евфросинья пелька чеччыштіс трактор вывсьыс.
— Пырысь-пыр жӧ дӧнзьӧдам старикӧс, пырысь-пыр лоӧ лючки-ладнӧ!
Сійӧ ноксис машина дінын, — пыравліс и сы улӧ и кайліс сы вылӧ, — а трактор эз вӧрзьӧдчы.
— Кор ремонтнӧй летучкаӧс! — сӧветуйтіс Вера.
— Вот ещӧ! — шуис Евфросинья.
— Ачым лӧсьӧда.
Ремонтнӧй летучкаӧс корны сійӧ эз вермы.
Ещӧ тӧрыт рыт на МТС-ын собрание вылын Евфросинья гораа ошйысис став трактористъяс водзын да ремонтникъяс водзын:
— Кутшӧм тракторист новлӧдлӧ пельпомъяс вылас юр, сылы летучкаыд оз ков, сійӧ ачыс гӧгӧрвоӧ машинатӧ.
Ме летучка эг корлывлы и водзӧвылӧ ог кор.
— Ой, чӧвлы, корны лоӧ, — шуис сылы Витя-диспетчер.
— Ог кор!
abu
abu
abu
— Олыштам — аддзам!
— Вот и аддзанныд!
— Аддзылім нин ӧти татшӧмӧс!
— Ме кодьсӧ ещӧ энӧ на аддзылӧй!
Сёрниыс муніс эз водзджык, эз сёрӧнджык, а, рӧкыд вылӧ, буретш тӧрыт рыт.
Трактористъяс вӧліны ёсь кывъяӧсь да эз эськӧ сідз кольны случайсӧ — найӧ эськӧ сералісны ошйысьысь да ёсь кывъя Евфросинья вылын.
Сійӧ тӧдіс тайӧс да летучкаӧс корӧм пыдди бурджыкӧн лыддис ловйӧн водны трактор улӧ.
«Настяӧс эськӧ меным!.. — думыштіс сійӧ. — Ӧти петан туй — Настяӧс!»
Но войнас Настя уджаліс висьмӧм тракторист пыдди и асывсяньыс, бригадасӧ став коланаторйӧн обеспечитӧм бӧрын, муніс узьны.
Сиктӧдз вӧлі вит километр.
— Вера, Лёнечка!
Котӧрӧн ветлӧй Настяӧс корны.
Луншӧр кадын Пётр мунӧ вӧлі му вылӧ коннӧй сеялкаӧн, мунігмозыс кежис видзӧдлыны, кыдзи мунӧ тракторӧн кӧдзӧм, да эз тӧд гӧтырсӧ.
Юр вывсяньыс да кок улӧдзыс няйтӧссьӧма муӧн, карасинӧн, автолӧн, коньӧр кодь да дзугсьӧм юрсиа, дзик ӧтнасӧн сійӧ пукаліс му вылын вӧрзьӧдчывтӧм трактор дінын.
Сера кӧсынкаыс, кодӧс векджык кӧртавлывліс лӧсьыдика, ӧні лёкногӧн ӧшаліс кӧнкӧ пельпомъяс да балябӧж костас.
Чорыд кудриясыс дзугсьӧмаӧсь, штопоръяс моз чурвидзисны юрчут йылас — Евфросиньялӧн юрсиыс вермис сулавны дзик веськыда, татшӧмыд зэв шоча овлӧ йӧзлӧн.
Муыс вӧлі тыртӧм, и сӧмын Евфросиньялӧн жугыль фигураыс да чӧв сулалысь тракторыс тыдалісны шыльыд веркӧс вылын.
Пётрӧс аддзӧм бӧрын Евфросинья бергӧдчис мӧдарӧ.
Асывнас сійӧ составитіс Пётр вылӧ акт уджавтӧг дас минутся сулалӧмысь, а ӧні сійӧ сулалӧ нин часджын.
Сійӧ думыштіс асьсӧ Пётр местаын да кыліс став чорыд да сералана кывъяссӧ, кодъясӧс сійӧ эськӧ шуаліс актысь водзӧс босьтӧм могысь, йӧжгыльтчис да топӧдіс юрсӧ пельпомъяс бердас.
Но Пётр эз серав да эз лёкав:
— Тэ мый?
Мый тэнад лои?
Пётрлӧн жалитана гӧлӧсӧн шыасьӧмысь Фроськалы лои лёкджык.
Сійӧ вешталіс кудрияссӧ синъяс вывсьыс, кымӧсас коли кузь няйт визь, юрнас довкнитӧмӧн индіс трактор вылас:
— Муныштас, муныштас да сувтас...
Муныштас, муныштас да сувтас... — бӧрдӧм сора гӧлӧсӧн висьталіс сійӧ.
— Летучкасӧ корин?
— Мунӧма мӧд бригадаӧ, — пӧръяліс Евфросинья. — Вераӧс, Лёнечкаӧс ысті Настяӧс корны.
Да ӧд кор сэтчӧдз воасны да бӧр...
Сійӧ сыркъялӧмӧн бӧрддзис.
— Эй! — горӧдіс Пётр. — Алексашка, лэдзав сеялка помсьыс вӧвсӧ — и пыр жӧ гӧнит сиктӧ Настяла!
Висьтав, мый трактор сулалӧ, а летучка абу.
Мед пырысьтӧм-пыр жӧ верзьӧмӧн воас му вылӧ!
Евфросинья лэптіс вазьӧм синъяссӧ:
— Петруня, а сеялкаыд нӧ кыдзи?
— Мед лучше коннӧй сеялка сулалас кызь минута лишнӧй час трактор сулалӧм дорысь.
А тэ сэк кості чышкысь, дугды лимзавнытӧ да заводитлы тэрмасьтӧг ачыд разберитчыны вочасӧн.
Деталь бӧрся деталь.
Пётр вольсаліс брезент, и кукань кодь рам Евфросинья сы команда серти кывзысьӧмӧн да кыв шутӧг кутіс разбирайтны детальяссӧ.
Пётр любопытствоӧн видзӧдіс восьса машина пытшкӧссӧ.
Двигатель фон вылын пӧртмасисны да дзирдалісны ыргӧн да латунь детальяс.
Цветнӧй металлысь вӧчӧм трубкаяссӧ вӧлі чиститӧма, да на вылӧ вӧчалӧма мича кольцевӧй полосаяс, — тайӧс вӧчавны Евфросиньяӧс велӧдіс Витя-диспетчер.
Сійӧ шуис, мый тадзи вӧчсьӧ судноса машинаяс детальяс вылын.
— Мича! — шуис Пётр.
Тайӧ некытчӧ ковтӧм мичлуныс, кодӧн Евфросинья гордитчис да ошйысис талун асывнас, помӧдз шӧйӧвоштіс сійӧс.
Мыйта вӧлі зільӧм, надея да радлун — и ставыс весьшӧрӧ!
Тшӧкыда войталісны латунь да ыргӧн вылӧ синва войтъяс.
— Тайӧ нӧ тэ мый, автол пыдди? — шмонитыштіс Пётр. — Но, мый лимзалан?
Овлывлӧны и опытнӧй трактористъяслӧн.
Овлывлӧны...
Регыд мысти воис Настя.
— Поршневӧй кольцоясыс зыртчӧмаӧсь, и оборот лыдсӧ чинтӧм вӧсна свечаясас веськалӧ маслӧ.
Тайӧс позьӧ лӧсьӧдны.
Евфросинья юр вылӧ усьӧм став лёкторъяс дорӧ содіс ещӧ ӧти лёктор. Ӧбед дырйи, кор став полеводъяс чукӧртчисны му вылӧ, воис Лена, коді уджаліс агитаторӧн, да вайис боевӧй листок.
Евфросинья видзӧдіс боевӧй листок вылӧ, эз виччысь сэтысь нинӧм омӧльсӧ: уджаліс сійӧ бура, а сылӧн талунъя лёкторъяс йылысь сёрниыс эз на вевъяв кывсьыны МТС-ӧдз, но кор Лена кутіс гораа лыддьыны статья «Сы йылысь, кыдзи трактористъяс ремонтируйтісны полеводъяслы сеялка да агасъяс», Евфросинья дзикӧдз уси шогӧ.
Сійӧ поліс, Мый и Вера, и Пётр, и мукӧд полеводъяс лыддьӧм бӧрас кутасны видны сійӧс сыысь, мый сійӧ сӧмын ёсьтӧдліс найӧс да актъяс гижаліс, кор жугаліс коннӧй сеялка.
Но заводитіс сёрнитны Настасья, а эз полеводъяс:
— Та кузя ми ӧшибитчим.
Актъяс составляйтам, а ремонтируйтӧм кузя отсӧг огӧ сетӧй.
Тані колӧ кыкнанладорсянь видзӧдлыны.
Ми кӧ асьнымӧс лыддям передовӧйясӧн нин, то колӧ и сознательность серти сідзжӧ лоны передовӧйясӧн.
Луншӧр бӧрын некутшӧм лёктор нин эз лолы.
Смена бӧрын, рытнас, Евфросинья пӧжаліс мужикыслы рыська шаньгаяс да меліа гӧститӧдіс сійӧс:
— Сёй, Петруня, а то омӧльтчыны кутін!
Ӧд кутшӧм скӧр тэнад уджыд, трактористлӧн дорысь омӧльджык.
Евфросинья вӧлі вӧвлытӧм рам да тӧждысьысь.
Пётр сёйис да водіс узьны, а гӧтырыс пыр ветлӧдліс комнататі, пыр видзӧдлывліс сылӧн унзіля чужӧм вылӧ.
Пётр гусьӧник видзӧдіс сы бӧрся куньтыртӧм синлапъяс костӧдыс.
Бӧръя кадас Пётр медся частӧ кывлывліс сысянь нёль кыв: «Вот ещӧ!» да «Мый ещӧ!»
— Мукӧд мужикъяс дорӧ гӧтыръясыс леститчӧны, — шулывліс сылы Пётр, — а тэ менам сӧмын змей моз чушйӧдлан.
Но талун рыт сійӧ ни ӧтчыд эз шулы сылы: «Вот ещӧ!»
«Ме тэнӧ помӧдз велӧда, — и скӧрысь, и серампырысь, и радейтігтыр думайтіс Пётр.
— Ме тэысь мортӧс вӧча».
— Фросюшка, — шуис сійӧ нарошнӧ унзільпырысь, — вунӧді тэныд висьтавны:
Угреньӧ магазинас вайӧмаӧсь велосипедъяс.
Ньӧб, зэв нин кӧ колӧ тэныд.
Тайӧ быттьӧкӧ дышпырысь шуӧм кывъяссӧ вӧлі гӧгӧр бок думыштӧма да артыштӧма.
Велосипед йылысь спор на костын муніс нин мӧд недель.
Пётр кӧсйис ещӧ чӧжыштны деньга мотоцикл вылӧ, а Евфросиньялы эз терпитсьы катайтчыны велосипедӧн.
Ӧні Пётр гӧгӧрвоис, мый сійӧ аддзис гӧтыр дорас правильнӧй подход, да решитіс татшӧм жӧ ногӧн водзӧ сёрнитны и кӧть кор, а помӧдз раммӧдны Евфросиньяӧс аслас благородствоӧн.
— Катайтчы, ме нинӧм паныд ог шу, — водзӧ висьталіс Пётр. — Воскресеньеӧ ветлы Угреньӧ да бӧрйы, кутшӧм тэныд колӧ.
Евфросинья водіс сыкӧд орччӧн, ляскысис сы бердӧ да мӧдіс висьтавны дзик пель водзас:
— Чӧрту сійӧс, велосипедтӧ!
Мый сыысь меным, тэныд кӧ сійӧ оз кажитчы!
Ар кежлас ньӧбам мотоцикл.
И отрезыс, кодӧс вайим карысь, меным сідзжӧ оз ков.
Менам тырмымӧн вӧччанӧй, вай тэныд тройка вурӧдам.
Гачыс паськыд, пельпомъясыс накладнӧйӧсь, кыдзи тай ӧнія мода серти вурӧны.
И тайӧ... часісӧ, кодӧс тай ме ньӧблі, аслыд жӧ босьт.
Тэнад бригадаын часӧвӧй график жӧ, тэныд сідзжӧ колӧ.
Ещӧ нин сы вӧсна, мый тэ всё-таки бригадир.
Босьт, быттьӧ месянь пӧдарок.
Евфросинья эз вӧв горш. Сійӧ вӧлі паськыд натураа морт и, заводитіс нин кӧ пӧдаритавны, пӧдариталіс сӧстӧм сьӧлӧмсянь.
«Ӧд вермас жӧ лоны сыкӧд сідзи, мый бурджыксӧ и думыштны оз позь, — думайтіс Пётр. — Сійӧ кӧ нин эськӧ лёк вӧлі!
Сійӧ менам, гашкӧ, ставсьыс медбур, сӧмын зэв нин збой.
Верма-ӧ венны ме сылысь збоялӧмсӧ?
Верма.
Сӧмын аслым колӧ рассудительность заптыны кыклы вылӧ.
Ыджыдджык лоӧ, челядь лоасны — и зэв лада бабаӧн лоӧ!»
Тайӧ рытас найӧ дыр эз унмовсьны, а кор часі кучкаліс дас кыкысь, Евфросинья лэптіс юрсӧ да шуис:
— Видзӧдлы, видзӧдлы, Петруня, ӧшиньӧд!
Миян тыдалӧны!
Пётр аддзис ӧшиньӧд войся пемыдысь ылысса билысь ньӧжйӧник мунӧм.
— Гӧрӧны! — шуис Евфросинья да кӧмтӧгыс котӧртіс ӧшинь дорӧ. — Петруня, а Петруня, а талун му вылӧ волісны дядя Вася, Валя да Ефимкин.
Настя кутіс видны Ефимкинӧс, ичӧтӧсь пӧ му пластъясныд, а сійӧ шуӧ: «Видӧм дорсьыд пӧ примитӧй миянӧс ас дораныд».
А дядя Вася шуӧ:
«Мый нӧ,
ми примитам.
Муяс пӧ муяс бердӧ, видзьяс видзьяс бердӧ».
Петрунь, а Петрунь, а ӧтувтчыны кӧ эськӧ став сельсӧветлы ӧти колхозӧ?
Ён колхоз эськӧ лои.
Сэки эськӧ и каменнӧй клуб стрӧитісны, кӧні эм танцевальнӧй зал да радиола, кыдзи карын, курсъяс вылын.
А му пластъясыд эськӧ сэки вӧліны — неокота сэтысь муннытӧ!
Трактористъяслы паськыд вӧля!
Евфросинья мечтайтіс, а удж радейтысь ичӧтик би пыр кывтіс и кывтіс водзӧ, вомӧналіс пемыд ӧшиньсӧ.
6. Коймӧд скоростьӧн
Тулыссяньыс Авдотья аслас став животноводъясыскӧд овмӧдчис Алёша нӧрыс вылӧ.
Сэні ставсӧ нин вӧлі организуйтӧма.
Йӧз и стадаяс олісны привычнӧй лагернӧй олӧмӧн, но Авдотьялӧн уджыс эз чин: уна вын да кад мунліс кӧрым база лӧсьӧдӧм вылӧ.
Кӧрым заптысь бригадакӧд ӧтлаын Авдотья дзонь лунъяс коллявліс кормӧвӧй севооборот муяс вылын, пӧскӧтинаясын, нюръясын да сьӧртъясын.
Василий торъя вниманиеӧн видзӧдіс кӧрым заптысь бригада удж бӧрся да шуткаӧн шуліс:
— Няньӧн ми йӧзӧс вердім польдытӧдзныс, ӧні вопросыс мунӧ йӧв да вый йылысь, курӧгъяс йылысь да индейкаяс йылысь.
Авдотья вайис индейкаяссӧ рӧдмӧдӧм вылӧ карысь, и колхозыс ставнас шензис кузь кока зэв гырысь, горзысь лэбачьяс вылӧ.
Ксенофонтовна асногыс объясняйтліс, мыйла Василий торъя вниманиеӧн видзӧдӧ скӧтвидзӧм вылӧ:
— Гӧтырыслы ньылыд мунӧ.
Мый сійӧ шуас, то Василийлы закон.
Ковмӧмаӧсь кӧлеса вылын лэбач керкаяс, му вылӧ курӧгъясӧс кыскавны — пӧжалуйста лэбач керкаяс!
Ковмӧмаӧсь куканьяслы пу крӧватьяс — пӧжалуйста тіянлы кукань крӧватьяс!
Мый гӧтырыс думыштас, мужикыс сійӧс и вӧчӧ.
Том мортысь ёнджыка кӧртасьӧма аслас Дуняшка дорӧ!
Ксенофонтовна сёрнияс вылӧ ставныс видзӧдісны веськодя, и весиг сылӧн матысса пӧдругаыс — Степанида — вомаліс сійӧс:
— Тырмас больгынытӧ!
Сійӧ уджсӧ сьӧлӧмсяньыс радейтӧ, а оз Авдотьяӧс!
Алёша нӧрыс вылӧ Авдотья мунӧм бӧрын торъя нин гажтӧм лои Степанидалы.
Кузьма Бортников кулӧм бӧрын став олӧмыс сылӧн шатовмуні.
Тӧвнас на Финогеныс лои участокса начальникӧн, получитіс сэтысь квартира да муніс гӧтырыскӧд.
Фроська эз окотит мунны властнӧй энькаыслысь кывзыны ыджыдалӧмсӧ, и Пётр локтіс сы дінӧ.
Степанида коли чунь ӧтнасӧн аслас ыджыд, бур да озыр керкаас.
Пияныс да моньясыс видзӧдісны сы вылӧ бура, но налӧн вӧлі сыысь зависиттӧм асланыс олӧм.
Мӧдног представляйтліс Степанида ассьыс пӧрысь олӧмсӧ.
Сійӧ чайтліс, мый и пияныс и внукъясыс кытшаласны сыӧн чӧжӧм озырлунсӧ, кутасны видзтыны да содтыны тайӧ озырлунсӧ, мӧдасны почитайтны сійӧс да кывзысьны сылысь, кыдзи сы озырлунлӧн источниклысь, найӧ тырбур олӧмлӧн мыджӧдлысь.
И сійӧ представляйтліс, мый ачыс лоӧ уна йӧза, ыджыд керкаын кӧзяинӧн, коді вына аслас озырлунӧн да опытӧн, мый сійӧс ставсьыс медвылӧ кутасны пуктыны, мый лоӧ аслас пиян да внукъяс судьбаяс вылын властительницаӧн.
Ставыс артмис мӧдарӧ.
Старик кулӧм бӧрын пиян пыр ылыстчисны сы дінысь.
Шензигтыр Степанида казявліс, мый не сӧмын сылӧн моньясыс, но и пияныс окотапырысьджык волывлӧны Василисалӧн прӧстӧйиник керкаӧ сылӧн озыр керкаӧ дорысь.
Медым кыскыны найӧс ас дінас да кыпӧдны ассьыс донсӧ, сійӧ век частӧджык кутіс сёрнитлыны наследство йылысь.
Сійӧ корис ас дінас моньяссӧ — Авдотьяӧс да Евфросиньяӧс — и восьтыліс на водзын ассьыс сундукъяссӧ.
— Тайӧ шабді дӧра, вӧсни да бура кыӧма, коля ме сійӧс тэныд, Дуняшка, а скунс куысь вурӧм пасьыс буретш лӧсялас Евфросиньялы.
Кыкнан моньыс видзӧдісны сы вылӧ веськодя да зілисны помавны наследство йылысь тайӧ ковтӧм сёрнияссӧ.
Степанида гӧгӧрвоис, кутшӧм омӧля донъялӧны сылӧн пияныс сійӧторсӧ, мый ради ачыс оліс став олӧмсӧ да заводитліс бурмӧдны сьӧлӧмсӧ внучкаясыскӧд.
Сійӧ шулывліс аслас радейтана Дуняшкалы:
— Вот быдман, невестаӧн лоан, ме тэныд тайӧ шӧвксӧ коля.
И тайӧ нойсӧ тэныд коля — вуран тэ аслыд, Дуняшка, ной пась.
А кор ме кула, ставыс тэнад лоӧ!
Дуняшкалы вӧлі веськодь и шӧвк и ной.
Сійӧ гажтӧмчис Степанидакӧд и пыр тэрмасис мунны ыж гидӧ.
Ӧтчыд Василий ордын вӧлі ужнайтӧны кӧзяеваыс и воӧм гӧстьяс, кодъяс лыдын вӧліны Степанида да Валентина.
Сёрниыс муніс колхознӧй делӧяс йылысь.
Друг ичӧтик Дуняшка, воддза сёрниыскӧд ньӧти йитчытӧг, пызан вомӧныс гораа юаліс Леналысь:
— Тётя Лена, а кор тэ кулан, то колян меным ассьыд пинь весалан щӧткатӧ?
Дуняшкалы зэв мусаторйӧн вӧлі Леналӧн гӧлубӧй пластмассаысь вӧчӧм щӧткаыс.
Здук кежлӧ лолі чӧв-лӧнь — сэтшӧм немвиччысьтӧмӧн да некытчӧ лӧсявтӧмӧн вӧлі Дуняшкалӧн юалӧмыс.
Сэсся ставныс гораа серӧктісны, а Лена шуис:
— Дуняшка, эн виччысь, пӧжалуйста, менсьым кулӧм!
Пинь весалан щӧткатӧ ме тэныд и ловъя дырйи сета!
Авдотья шлёпнитіс Дуняшкалы, медым эз тунав бур йӧзлы смерть, а Василий скӧрысь кӧрис синкымъяссӧ да бергӧдчис Степанидалань:
— Тайӧ ті, мам, сюйӧмныд сылы юрас.
Кор Степанида убедитчис, мый сыӧн нэм чӧжыс чукӧртӧмторсӧ ньӧти оз донъявны матысса йӧзыс и весиг ичӧтик Дуняшка сыысь вылӧджык пуктӧ пластмассӧвӧй щӧтка, сійӧ дзикӧдз шогӧ уси.
Олӧмыс кажитчыны кутіс сылы ковтӧмӧн.
Сійӧс эз мӧд интересуйтны аслас тыртӧммӧм керкаыс, садйыс, град йӧрыс.
Василий ордын, кӧні сійӧ коллявліс рытъяссӧ, да Пётр ордын, кытчӧ сійӧ частӧ пыравлывліс, став сёрниясыс бергалісны колхоз гӧгӧр.
Степанида зумыша кывзыліс тайӧ сёрнияссӧ, сы вӧсна мый асьсӧ колхозын чувствуйтіс бокӧвӧй мортӧн.
Дум вылас сылы уси да шызьӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ и ещӧ ӧти случай, коді первойя видзӧдлӧмсянь быттьӧ ньӧти эз шыбитчы синмад.
Колӧ вӧлі вузавны базар вылын мыйтакӧ колхознӧй овощи.
Василий решитіс, мый Степанидаысь бурджыка некод тайӧс оз вермы вӧчны, да шуис сылы:
— Ковмас тіянлы, мам, вузавны Угреньса базар вылын колхознӧй овощи.
Первойя лунас жӧ сы ордӧ воисны некымын колхозник — тшӧктісны вузавны базар вылын ассьыныс прӧдуктаяссӧ.
Евфросинья вайис дзонь ведра нӧк.
— Мам менам висьмис, а нӧкйыс тшыкӧ!
Ог жӧ ме ачым мӧд базаръясті котравны!
Трактористкаӧн лоӧм мысти Евфросинья лыддис, мый сылы некытчӧ оз лӧсяв сулавны базар стойка сайын.
Степанида первойсӧ окотапырысь босьтчис вузасьны.
«Колхознӧйсӧ вузала, ӧттшӧтш и ассьым коммерция ог вунӧд...
Ӧтиыс мӧдыскӧд ладмӧны...»
Водз асылын, кор Степанида пукаліс нин прӧдукта тыра машинаын, Василий сетіс сылы тубрастор:
— Тані, мам, тіянлы санитарнӧй обмундирование.
Степанида недоверчивӧя видзӧдліс еджыд фартук вылӧ, нарукавникъяс да марля салфеткаяс вылӧ, думайтыштіс, кутшӧмӧн сійӧ лоӧ еджыд паськӧмнас базар вылын, пуктіс тубрассӧ кӧрзинаӧ да сідз-тадз нурбыльтіс:
— Но, мый нӧ...
Ставыс тайӧ сылы кажитчис лишнӧйӧн да маскарад кодьӧн, но терпитны позянаӧн.
Тубрас бӧрся Василий сетіс сылы маслянӧй краскаӧн краситӧм пӧвтор, медвыліас сэтчӧ гижӧма: «Первой май нима колхозлӧн ларёк», улынджык красуйтчис гижӧд «Прейскурант» и сэтчӧ пасъялӧма прӧдукта нимъяссӧ да налысь донъяссӧ.
Степанидалӧн пыр жӧ сувтісны синъясыс.
— Тайӧ мый?
— Тайӧ, мам, ми правление вылын урчитім донъяссӧ, медым донъясьтӧг да справедливӧя вузасьны.
Ми абу спекулянтъяс, миян колхознӧй вузасьӧм.
Вузасьны донъясьтӧг!
Степанидалӧн пыр жӧ воши тайӧ делӧ дорӧ став интересыс.
Вузасьны ылӧдчытӧг, мудериттӧг, артасьтӧг, уна-ӧ выручкаыс унджык али этшаджык виччысьӧм сертиыс!
Мый нӧ эськӧ сэки вӧчны мортыслы базар вылас?!
Степанида быттьӧкӧ эз аддзыв пӧвторсӧ да, зэв ёна тэрмасигас, вештыштіс сійӧс мешӧкъяс сайӧ.
Но Василий вывті бура гӧгӧрвоис Степанидалысь став мӧвпъяссӧ, сійӧ кыскис мешӧкъяс сайсьыс пӧвторсӧ да мырдӧн моз веськыда сетіс сійӧс Степанидалы киас:
— Энӧ воштӧй, мам!
Сэтчӧ став донъяссӧ пасъялӧма.
Мед ставыс муніс стӧча, донъясьтӧг, правление постановление серти.
— Весиг гривенник оз позь унджык корны?!
— дӧсадапырысь юаліс Степанида.
— И грӧш оз позь.
Шуӧма: донъясьтӧг!
— А мый вӧчны единоличнӧй тӧварыскӧд?
— Кӧсйӧны кӧ вузавны колхознӧй донӧн — мед вузалӧны, а оз кӧ кӧсйыны — мед асьныс вузасьӧны.
Степанида зэв ёна каитчыны кутіс, мый кӧвъясис тайӧ некытчӧ шогмытӧм делӧас, но ӧткажитчыны вӧлі сёр нин: грузӧвик вӧрзьӧдчис.
Зумыштчӧмӧн пукаліс сійӧ овощи тыра мешӧкъяс пӧвстын.
Вывті бур морковь «шантене» да «цитаускӧй» лук куйлісны сы мышкын.
Час сайын сійӧ арталіс нин ставсӧ: мыйта деньга сылы воас зэв мича вижов-гӧрд рӧма лук да морковь вузалӧмысь и мый сулалӧны весиг нимъясыс — «цитаускӧй» лук да морковь «шантене».
Ӧні Степанида дзик веськодя видзӧдіс и нимъяс вылас и тӧвар вылас: «цитаускӧй» — кӧть абу «цитаускӧй», «шантене» — кӧть абу «шантене», — кутшӧм разница, донсӧ кӧ водзвыв нин индӧма да гижӧма пӧвтор вылӧ и ни ӧти лишнӧй грӧш он босьт тайӧ «шантенесьыс»!
Локтӧ вӧлі зэв гажтӧм да Степанидалы весиг неуна гӧгӧрвотӧм лун.
«Вузасьӧм — абу вузасьӧм, базар — абу базар!
И мыйла ме муна?»
Но ставыс лои мӧдногӧн, а эз сы чайтӧм серти.
И колхоз нима вывескаыс, и еджыд нарукавникъясыс, и марля салфеткаясыс пыр жӧ сувтӧдісны сійӧс выль положениеӧ, кутшӧмӧс сійӧ войдӧр некор на эз испытайтлы.
— Мыйла кодлысьсюрӧ ньӧбны, кор тані колхоз вузасьӧ! — шуавлісны ньӧбасьысьяс да мунлісны Степанида дінӧ.
Некод эз сюйлы чуньсӧ нӧк пытшкӧ да эз горзы:
— Сорлалӧмыд вылльӧв да пызь, да ещӧ куим донӧн коран, яндысьтӧм син!
И некодлы Степанида эз вочавидзлы зывӧктӧмӧн:
— Яндысьтӧмсянь кыла!
Базар вылын, кыдзи и пыр, жуисны да вӧлі шума:
— Сэтӧр, сэтӧр — Угреньса виноград!
Кодлы Угреньса виноград?
— Сола ельдӧг, пирӧг вылӧ туйӧ, лӧсялӧ вина юигӧн!
— Зэв бур рысь!
Зэв бур рысь!
Но Степанида мустӧмтӧмӧн нин видзӧдлывліс аслас горзысь пӧдругаяс вылӧ: сійӧ вӧлі ставсьыс наысь вылынджык.
Сы гӧгӧрын сёрнитісны культурнӧя да уважительнӧя.
Ньӧбасьысьяс босьтавлісны ньӧбӧмторсӧ да шулывлісны: «Аттьӧ!» — и муніганыс прӧщайтчисны тӧдсакӧд моз.
Некымын лун базар вылын вузасьӧм бӧрын Степанидалӧн лоины аслас ньӧбасьысьяс.
Торъя ыджыд впечатление вӧчис Степанида вылӧ ӧти встреча.
Ӧтчыд гӧлубӧй «победа» сувтіс площадь дорӧ, и ачыс Угаров, область пасьтала тӧдса колхозысь председатель, пырис воротаӧд базар вылӧ.
Юрӧн джуджыдджык став мукӧд йӧзсьыс, ыджыд тушаа, сійӧ восьлаліс тэрмасьтӧг, спокойнӧя, сылы веськодь вӧлі базарвывса жуӧмыс.
Угаров видзӧдаліс сюсь синъяснас то ӧтитор, то мӧдтор, найӧ ставсӧ аддзисны, ставсӧ казявлісны и быттьӧкӧ кыскисны ас пытшканыс сійӧс кытшалысь предметъяссӧ.
Сійӧ муніс асланыс колхозса ларёклань, но син улас усины Степанидалӧн кужӧмӧн пукталӧм тӧваръясыс.
Угаров матыстчис сы дінӧ.
Район пасьталаысь ни ӧти мортӧс Степанида эз уважайтлы сідзи, кыдзи Угаровӧс.
Уна вояс чӧж Степанида следитіс сы судьба бӧрся любопытствоӧн да вежалігтыр.
Сійӧ радейтіс ассьыс мужиксӧ, лыддис сійӧс район пасьтаын медбур мужикӧн и, сӧмын Угаров йылысь думыштігӧн, быть лоӧ вӧлі признайтны, мый эм морт, кодкӧд орччӧн чусыдӧн лоӧ весиг ставӧн уважайтана аслас Кузьма Васильевичыс.
Угаровлӧн авторитет, сылӧн известность, сылӧн влияние, сылӧн хозяйственнӧй талантъяс, сылӧн асьсӧ бура кутӧмыс, сылӧн негора, но властнӧй сёрниыс, сылӧн гӧлубӧй «победаыс» — ставыс вӧлі Степанида идеалъяслы вывті лӧсяланаӧн.
Ещӧ сэки на, кор вӧлі пӧрнӧй мортӧн, Угреньса клубын, собраниеяс вылын, праздникъяс дырйи да базар вылын Угаровкӧд аддзысьлывлігӧн, Степанида лолі мукӧд дырся серти варовджыкӧн да заводитліс гораа серавны — сылы окота вӧлі, медым Угаров казяліс сійӧс.
Угаров жӧ эз казявлы сійӧс, эз тӧд, мый сійӧ эм, и эз думыштлы весиг, мый Угренскӧй районын эм тӧлка да властнӧй баба, коді сӧмын сыкӧд, Угаровкӧд, сӧгласитчис эськӧ быдтор вылас.
Базар лунӧ нэмнас медводдзаысь Угаров матыстчис Степанида дінӧ да заводитіс сёрнитны сыкӧд:
— Первомайскӧй колхозсянь вузасянныд?
Мыйӧн озырӧсь?
Нэмджынсӧ базар вылын вузасьӧм кузя опытыс отсаліс Степанидалы, пыр жӧ гӧгӧрбок артыштны.
Сійӧ паськӧдіс морӧссӧ, муртса нюммуныштіс да вочавидзис ыджыд достоинствоӧн.
— Лучше эськӧ мед ті юалінныд, мыйӧн ми абу озырӧсь.
Со лук «цитаускӧй», водз воысь сорт...
Тайӧс вайӧма ылыс местаысь, миян крайясын зэв шоча паныдасьлӧ.
Ті, тыдалӧ, абу на и кывлӧмныд татшӧм лук йывсьыс?
Уна витамин сэні эм.
Кӧр пыдди сёянӧ пуктӧны, а сідзжӧ лечитӧны сійӧн малокровнӧй висьӧмъяс...
Со морковь «шантене», воӧ шӧркодь кадӧн, юмов, сакара.
Верма тіянлы рекомендуйтны!
Торъя нин бур сійӧн, мый кӧть олас тулысӧдз, нинӧм оз ло.
Минута сайын Степанида и ачыс эз чайтлы, мый сы паметьын эмӧсь татшӧм кывъяс да сведениеяс.
Угаров кывзіс, и сылӧн сӧдз синъясыс лоины гажаӧсь.
— Вот тайӧ вузасьӧм!
Сійӧ, кыдзи и пыр, быттьӧ донъялігтыр, гӧгӧр видзӧдіс Степанида вылӧ — пӧрысьмыштӧм, но ещӧ дзоридзалысь на чужӧмсяньыс да паськыд пельпомъясӧдзыс, — и Степанида гӧгӧрвоис, мый воис сылы сьӧлӧм вылас.
— Морковь «шантене» прамӧй сорт.
Ковмас тіян колхозлысь водзӧсавны рӧд вылӧ.
Сюрас кӧйдысыс?
— Ме висьтала правлениеын, — шуис Степанида сэтшӧм ногӧн, быттьӧ правлениеыс ставнас вӧлі сы кипод улын.
Угаров прӧщайтчис сыкӧд, а некымын минута мысти вайӧдіс асланыс ларёкысь вузасьысьсӧ, и Степанида кыліс татшӧм кывъяс:
Первомайсаяс капустасӧ ӧти лунӧн вузалӧны, а тэнад куим базар лунӧн абу вузалӧма.
Велӧдчы!..
Лӧсьыда тӧргуйтӧ кӧзяйкаыс!
Сійӧ пуксис аслас «победаӧ» да муніс.
Тайӧ вывті сёрӧн аддзысьӧмыс Степанидалы вайис эз радлун, а скӧрмӧм, дӧсада да курыд шог.
Эз ӧмӧй вермы сійӧ, кыдзи ӧткодь морткӧд, сулавны Угаровкӧд орччӧн уна во сайын на, ас йӧз моз шутитыштны том войтыр сямӧн да сы моз жӧ пуксьыны гӧлубӧй «победаӧ»?
Тайӧ ставтор йывсьыс Степанида эз думайт гӧгӧрбок да тыр-бура, сійӧ сӧмын мӧвпыштіс аслас озыр, тыртӧм да некодлы ковтӧм керка йывсьыс, сӧмын немвиччысьтӧг окота лои дзикӧдз жуглыны, бырӧдны сійӧ базарнӧй стойкасӧ, код сайын сулаліс нэмджынсӧ, окота лои шеваа баба моз шыбитчыны му вылас да пессьыны сэні нето скӧрысла, нето шогысла.
Угаровкӧд регыдик кежлӧ аддзысьлӧмыс дойдіс Степанидалысь сьӧлӧмсӧ сідзи жӧ, кыдзи и пластмассӧвӧй пинь весалан щӧтка йылысь Дуняшкалӧн кывъясыс.
Сійӧ воис сиктас зумыш да нюкыртчӧм, эз мун гортас, а водіс Василий комнатаӧ сундук вылӧ и рытывбыд чӧв олігтыр видзӧдіс сундук вывсяньыс нето синваысь гӧрдӧдӧм, нето скӧр синъясӧн.
«Пӧрысьмӧ, тыдалӧ, мам, — думыштіс Василий.
— Ветліс базарӧ — и быттьӧ абу ас кодьыс.
Выныс абу нин сэтшӧм...»
А Степанида синнас эз вермы видзӧдны йӧз шудлун да бур олӧм вылӧ, Авдотья да Василий вылӧ, кодъяслӧн олӧмыс муніс сыысь зависиттӧг, мукӧд туйяс кузя, кыті сійӧ эз ветлывлы, и вой пуксигӧн Степанида чеччис, кыв шутӧг пасьтасис да сӧмын порог дорсяньыс броткыштіс Василийлы:
— Индін эськӧ мед тэ менам керкаӧ квартирантӧс... воӧм йӧз пӧвстысь кодӧскӧ...
— Мам, кольччӧй миянӧ! — шуис Авдотья. — Мыйла тіянлы тыртӧм керкаын узьны?
Но Степанида кыссис-муніс гортас.
Воисны лунъяс, кор ставыс удайтчыліс да ладмыліс, Василийлӧн медбур мечтаясыс збыльмылісны чайтӧм сертиыс водзджык, а сійӧ ветлӧдліс зумыш, и мукӧд дырйиыс сылӧн щӧть кодь сьӧд уска вылыс вомдорыс дрӧгнитлывліс, быттьӧкӧ мыйкӧ кӧсйис шуны скӧраланаӧс, но ас кадӧ кутчысьліс шуӧмсьыс.
— Тэ мыйкӧ ёнджыка сьӧдӧдін... — шулывліс Настя. — Мыйысь эськӧ тайӧ?
Колхозад порядок, семьяад ставыс лючки-ладнӧ — йӧзыс вежалӧны...
Воддза вонас, кор тэ улын муыс качайтчис, тэ долыд ветлӧдлін.
Авдотья чӧла видзӧдавліс мужикыс вылӧ.
Сылы чайтсьыліс, мый сійӧ тӧдӧ Василийӧс вывті бура, а мужикыслӧн тайӧ напряжённӧй зумышлуныс Авдотьялы кажитчис мыйкӧ виччысьтӧмӧн да гӧгӧрвотӧмӧн.
Сійӧ эз мучит мужиксӧ юасьӧмъясӧн, сӧмын зілис лоны мукӧд дырся серти ещӧ спокойнӧйджыкӧн, гажаджыкӧн да меліджыкӧн.
Степанида объясняйтіс Василийлысь состояниесӧ ас ногыс:
— Гажтӧм босьтіс.
Татшӧмторйыс и менам покойник Васильичлӧн вӧвлывлі томдырйиыс.
Выныс сы пытшкын пуліс, бызгыльтліс.
Ставыс быттьӧкӧ ладнӧ, а сійӧ друг вежсяс — гажтӧм лоӧ, мучитчӧ, инас оз ӧшйы.
И кыдзи юр вывтіыс койыштас сійӧс, сэки сылы медбур лекарствоыс — ветлӧдлыны кулакӧн тышкасьны.
Важӧн миян зонъяс ёна тышкасьлісны мӧдлапӧвсаяскӧд, но и зонъяс бӧрся пӧрнӧй мужикъяс заводитлісны тышкасьны.
Мукӧд дырйи и старикъяс кодъюрӧн петасны выннас бертчыны.
Тайӧ миян местаясын нэмсяньыс нин кыссьыліс.
Василийӧс збыльысь «гажтӧм босьтіс».
Бӧръя кык во чӧжӧн сылӧн лои привычка ӧдйӧ да гырысь вежсьӧмъяс дорӧ, чорыд тыш дорӧ, коді требуйтліс сысянь став вынъяссӧ да способностьяссӧ зэвтӧм.
Кор колхозын гӧгӧр лои ладнӧ да ставыс мӧдіс мунны шыльыда, Василий лои воддза сертиыс тӧждысьысьджык.
Унаысь сы йылысь, кыдзи ӧдйӧ кыптысь колхозса председатель йылысь, гижлісны газетаясӧ.
Тайӧ статьяяссӧ, кодъяс коркӧ вайлісны сылы самолюбивӧй удовольствие, ӧні сійӧ лыддьыліс скӧралігтыр, эз зэв бур сьӧлӧмӧн видзӧдлывлы сійӧ лышкыда ошкысь корреспондентъяс вылӧ да, найӧс колльӧдӧм бӧрын рытъяснас, узьны водігас, скӧрысь броткыліс:
— Ветлӧдлӧны...
Ошкӧны покойникӧс моз...
Мый йылысь гижӧны?..
Сы йылысь, мый кык во сайын вӧчӧма.
Ми абу на кладбище вылынӧсь...
Ми ещӧ, ен мед сетас быдӧнлы, ловъя йӧз на...
Тэ лучше менӧ вид, да ӧніясьыс, а эн ошкы сыысь, мый кольӧма нин...
Ловъя морткӧд ловъя морт моз и колӧ обращайтчыны!
Сійӧ чувствуйтіс ас пытшсьыс сэтшӧм вын, кутшӧмыс некор на эз вӧвлы, а юрас жуысь планъясыс сылы эз на вӧвны яснӧйӧсь и пыр зурасьлісны сылӧн воляысь зависиттӧм кутшӧмкӧ мытшӧдъяс вылӧ.
Ыджыд кирпичнӧй завод йылысь важся мечтаыс мечтаӧн и коли, сы вӧсна мый соседъясыс эз кӧсйыны сетны ассьыныс сёйсӧ да асьныс лӧсьӧдчылісны стрӧитны завод.
Угаровлӧн кодь жӧ гырысь да озыр стадаяс йылысь мечта сідзжӧ эз вермы пӧртсьыны олӧмӧ, сы вӧсна мый кӧрым базаыс, тыдалӧ, тырмытӧм вӧлі татшӧм стадаясыслы.
Медся ӧбиднӧ вӧлі сы вӧсна, мый и сёйыс и зэв бур туруна видзьясыс вӧліны орччӧн, соседъясыслӧн.
Унаысь Василий волывліс аслас колхоз границаяс дорӧ да дӧнзьӧмӧн думайтіс: «Му кыдзи му, и оз тыдавны некутшӧм сэтшӧм границаяс, а быдпӧрйӧ, кор думыштан мыйкӧ выльтор вӧчны, сідзи и зурасян наӧ, кыдзи кымӧснад каменнӧй стенаӧ.
Малышколы да Угаровлы лӧсьыд — налӧн кык тысяча гектарӧн пласьтвидзӧ.
Тӧран кӧні бергӧдчыны!»
Ӧтчыд, кор Василий лӧсьӧдчӧ вӧлі ещӧ ӧтчыд ветлыны «Всходы» колхозӧ да заводитлыны сёрнитчыны сёй йылысь, соседъясыс асьныс воисны правлениеӧ.
Тэрыба лапйӧдлысь синъяса, косіник Ефимкин пырис медводзын.
Сы чужӧм вылын, кыдзи и пыр, тӧдчис извиняйтчана выражение.
Сы бӧрын пырис любопытнӧй синъяса зэв на томиник ныв, кодлӧн нырыс вӧлі сэтшӧма чангыльтчӧма, мый сійӧ кыскӧма ас бӧрсяыс весиг вылыс вомдорсӧ.
Ныв бӧрся — старука. Сійӧ ӧттшӧтш вӧлі и Степанида кодь, и Ксенофонтовна кодь, и Василиса баб кодь — ӧтпырйӧ став кодьыс.
Степанида кодь вӧлі сійӧ аслас важностьӧн, Ксенофонтовна кодь — кызіник чужӧмбанас дзебсьӧм лукав синъяснас, а Василиса кодь — ас дорас кыскысь, пӧрысь бур нюмӧн.
Василийлӧн пыр жӧ югнитіс мӧвп:
«Мыйла воисны?»
— Рад гӧстьяслы, — лабутнӧя шуис сійӧ, — локтӧй, локтӧй пуксялӧй.
Мыйӧн верма могмӧдны?
Гӧстьяс чин-чинӧн пуксисны, и старука, коді, тыдалӧ, сёрни нуӧдӧмын лыддьыссис главнӧйӧн, мӧдіс сяргыны, быттьӧ кисьтіс анькытш:
— Воим ми тэ дінӧ, Василий Кузьмич, зэв ыджыд могӧн, миян ӧтувъя интересъяс да миян ӧтувъя бур кузя.
Старука сяргис, аслысногӧн предложениеяссӧ лӧсьӧдлӧмӧн, да гӧгӧрвотӧма.
Ефимкин видзӧдлывліс сы вылӧ сомневайтчигтыр, а нылыс дӧзмӧмӧн.
Василий гӧгӧрвоис, мый старукаӧс босьтӧмаӧсь аскӧдныс быдпӧлӧс дипломатическӧй сёрнитчӧмъяс нуӧдӧм могысь мастер пыдди, коді тӧдса став сиктыслы, и мый ӧні асьныс абу радӧсь вывті варовмӧмыслы, старука жӧ, мӧдарӧ, рад лои: сылы сюри случай петкӧдлыны ассьыс искусствосӧ.
— Миян важся присказкаын висьтавсьӧ: «Тіян купеч, миян тӧвар», — водзӧ висьталіс сійӧ.
— Ӧні важ присказкаяссӧ бергӧдӧмаӧсь выльног.
Оз жӧника-невеста йылысь мӧд сёрниыс.
Тіян му, и миян му, тіян муясыд бурӧсь, ми озырӧсь видзьясӧн; тіян ю, миян ты; ті думыштӧмныд стрӧитны кирпичнӧй завод, а миян сёй.
Ефимкин дӧзмис тайӧ ковтӧм кывъяс гартлӧдлӧмъяс вылӧ да скӧрысь шуис:
— Тані делӧыс серьёзнӧй, и нинӧмла сійӧс везйӧдлыны нинӧм абунас.
Ме тэкӧд кута веськыда сёрнитны, Василий Кузьмич.
Общӧй собрание решитӧм кузя, ми локтім тэ ордӧ водзвыв сёрнитчӧм могысь.
Кӧсъям вӧзйысьны тіянӧ став колхозӧн.
Босьтӧй миянӧс ас дораныд...
Вот и став сёрниыс...
Старукалӧн первой кывъяссянь Василий гӧгӧрвоис найӧ воӧмлысь помкасӧ, рад лои и тревожитчис и ӧти здукӧн водзвыв решитіс, мыйӧн помасяс сёрниыс.
Медым не петкӧдлыны ассьыс волнуйтчӧмсӧ да думыштны ӧтвет, сійӧ нарошнӧ звӧнитіс телефон кузя гумладорӧ, быттьӧкӧ сійӧ вӧлі срочнӧ колӧ.
— Кыдзи мотор?
Установитінныд, мися, моторсӧ? — юргис сылӧн гӧлӧсыс трубка дорын.
— Час мысти мед вӧлі гӧтов!
Ачым локта видзӧдлыны.
Трубкасӧ пуктӧм бӧрын сійӧ тэрмасьтӧг заводитіс куритчыны.
— Василий Кузьмич, кутшӧм лоӧ тэнад ӧтвет?
Кутанныд миянӧс принимайтны али онӧ?
— А кутшӧм миян интерес примитны тіянӧс?
Миян овмӧс, миян колхозын порядок, а тіян?
— А мыйӧн миян абу овмӧс? — бара мӧдіс сяргыны старука.
— Кӧні ещӧ сэтшӧм видзьясыс, кутшӧмӧсь миян?
Турун турун бердын, быттьӧ гӧн гӧн бердын, сук, ӧтсер, пушыд!
Кӧдзтӧм, а кӧдзӧма моз быдмӧ!
Василий кывзіс сылысь пель йывнас.
Мӧвпъясыс лэбалісны юрас ӧдйӧ да отчётливӧя:
«Примитны найӧс, дерт, примитам, но найӧ долгаӧсь, и тайӧ долгсӧ найӧ кӧсйӧны водтӧдны миян пельпомъяс вылӧ...
Тані колӧ гӧгӧрбок думыштлыны да сёрнитчыны.
Йӧзыс балуйтчӧмаӧсь, колӧ, медым сразу уважайтісны миянлысь порядок.
Кыдзи йӧзсӧ бергӧдны, мый вӧчны налӧн долгъяскӧд, кыдзи севооборотъяс вежлавны, кодӧс бригадирӧ пуктыны?»
Мӧвпъяс лэбисны, и кысянькӧ ылісянь кыліс старукалӧн таргӧмыс:
— Сёй йылысь кӧ сёрнитны, то сійӧ миян секрета — татшӧм озырлунтӧ став область пасьтаысь он аддзы.
Учёнӧй йӧз Москваӧ анализ вылӧ нулісны, секретсӧ тӧдмавны, да сідзи и абу вермӧмаӧсь тӧдмавнысӧ.
Василий муртса кӧсӧйтчыштліс сы вылӧ дзирдыштлысь синаканьнас да пыр жӧ тупкыштіс синсӧ синлысъяснас: «Кодлы висьталан? — дзебӧм серамӧн думыштіс сійӧ. — Унаысь нин тіян видзьяс вывті да оврагъясті ветлӧма.
А сійӧ донсӧ тіян сёйлы, кутшӧмӧс ме тӧда, тэ и вӧтнад на эн вӧтавлы».
— Видзьяс тіян абу омӧльӧсь, — ошкӧм петкӧдлытӧг шуис Василий, — да муясыд омӧльӧсь.
— Ой, Василий Кузьмич, сыын и ӧбидаыс! — тэрыба шуис томиник нылыс. — Мый миян му, мый тіян, ӧткодь, да ӧд миянӧ тракторъяс локтӧны медбӧрын, а комбайнтӧ он и вермы корнытӧ.
Тіян сюныд пельпомӧдз, а миян пидзӧсӧдз — ӧбиднӧ и видзӧднысӧ!
Старука скӧрысь югнитіс синъяснас ныв вылӧ.
Сы думайтӧм серти, абу политичнӧ вӧлі висьтавлыны колхознӧй тырмытӧмторъяс йылысь.
— А ты миян медся туяна быдпӧлӧс черилы, — торкис сійӧ нылӧс.
— Кор агроном волас, то пыр шуӧ: «Тіян тыысь позьӧ уна тысяча шайт вугравны!»
Ты берег вылын ваын уялысь пӧткаяслӧн ферма да уна тонна чери яснӧя сувтісны Василий син водзӧ.
Сійӧ кӧрис синкымъяссӧ да шуис:
— Абу чериын, а йӧзын главнӧйыс.
— Миян нывъяс абу жӧ омӧльджыкӧсь тіянысь! — гораа шуис нывка.
— И ми таво кутшӧма старайтчим!
Няньыс тшӧкыд, а абу зэв тыра.
abu
Сылӧн гора гӧлӧсыс дрӧгнитіс нинӧмӧн сайӧдтӧм курыд ӧбидаысь, и Василийлы друг жаль лои сійӧ, а аслыс яндзим:
«Ме сёй йылысь думайта, а сэні йӧзыс страдайтӧны».
Старука скӧрысь видзӧдліс ныв вылӧ да тэрмасис вежны, сы чайтӧм серти, ковтӧм сёрнисӧ, но Ефимкин торкис сійӧс:
— Ошкыны весьшӧрӧ ог кут, но и кулитны весьшӧрӧ нинӧмла.
Му абу омӧльджык тіянысь, да бергӧдчынысӧ ичӧтджык местаыс.
И настоящӧй кӧзяиныс абу.
Ме пуля-порох аддзылӧм морт.
Менсьым быд во разнӧй местаясысь осколокъяс перъялӧны.
Ме недель уджала, тӧлысь куйла больничаын.
Бур кӧзяин дырйи ставыс мӧднога лоӧ.
«Тані абу сёйын да абу виддзын делӧыс, — думайтіс Василий.
— Сэні йӧзыслы сьӧкыд!
Йӧзыс некыдзи оз вермыны артмӧдчыны асланыс ичӧтик овмӧснаныс.
А йӧз йылысь менам вӧлі медбӧръя тӧждысьӧм.
Али прав старукаыс, мый ме гӧгӧр плетеньяс кыӧ, кыдзи выгӧда виччысьысь кӧзяин гӧгӧр, быттьӧ, выгӧдаысь кындзи, менам некутшӧм интерес оз вермы лоны?
Али правӧсь Ефимкин да тайӧ чангыль ныраыс, мый мекӧд кыдзи коммунисткӧд веськыда сёрнитӧны асланыс беда йылысь да виччысьӧны месянь веськыд кыв?»
Василий яндысьӧмсорӧн видзӧдліс Ефимкин вылӧ да шуис:
— Менам мӧвп — примитны тіянӧс.
Та вылын ме кута сулавны.
Но ӧтнам решитны ог вермы.
Обсудитам колхозникъяскӧд.
Кор гӧстьяс мунісны, Василий дыр сулаліс ӧшинь дорас.
Туйыс чукльӧдліс вӧр діяс костті, воробейяс качайтчисны проводъяс вылын.
«Туйсӧ колӧ вӧчны ньӧв кодь веськыдӧс.
Вӧр діяссӧ долой! — думайтіс сійӧ.
— Проводъяссӧ нюжӧдны кирпичнӧй заводӧ веськыда вӧр пырыс.
abu
abu
Фермаяс ӧтувтам да нуам «Всходы»-ӧ, матӧджык пӧскӧтинаяслань.
Клевер му вылӧ петкӧдам пасекаяс».
Ставыс вӧрис, ставыс кывтіс сы водзын — бӧрыньтчисны вӧръяс, веськӧдчисны туйяс, кыпталісны зданиеяс, и кымын ёнджыка чувствуйтчис тайӧ движениеыс, сымын спокойнӧйджык лоліс сійӧ ачыс.
Вопроссӧ собрание вылын сувтӧдтӧдз сійӧ решитіс сӧветуйтчыны райкомса секретаркӧд.
Райкомӧ сійӧ воис рытнас да, аслас мӧвпъясӧн ылалӧм вӧсна, таркӧдчытӧг йӧткыштіс первой секретарь кабинетӧ пыран ӧдзӧссӧ.
Стрельцов вӧлі ӧтнас.
Сійӧ лэптіс юрсӧ, аддзис Василийлысь ыджыд ён фигурасӧ да друг зэв бура син водзас сувтіс сылӧн первойя волӧмыс — вот тадзи жӧ, таркӧдчытӧг, предупредиттӧг, тыдовтчис порог дорын тайӧ паськыд пельпомъяса, сьӧд юра мортыс, кодлӧн сук синлысъяс пӧвсттіыс ӧзйисны пӧсь синъяс.
Секретарь нюммуніс да чеччис паныд.
— Мый тэнад бара лои, Василий Кузьмич?
Бара кутшӧм дӧжнасьӧм?
Турунвиж нойӧн вевттьӧм пызан вылын дзирдаліс чернильницалӧн ёсь йыла вевтыс.
Пресс-папьелӧн сьӧд лакируйтӧм вевт вылын лӧсьыдик узор пӧвстын пӧртмасисны Хохломалӧн асъя краскаясыс.
Секретарлӧн долыд да сюсь синъясыс нюмъялісны воча.
Ставыс вӧлі тӧдса тайӧ ыджыд кабинетас.
Василий ыджыд воськовъясӧн муніс комната вомӧн, вештіс креслӧ да пуксис сэтчӧ сідзи, мый креслӧ кокъясыс дзуртыштісны.
И таркӧдчытӧг немвиччысьтӧм пырӧмыс сылӧн и креслӧсӧ видзчысьтӧг вештӧмыс вермисны кажитчыны невежливӧйӧн, но талы помканас вӧлі эз самоуверенность, а сійӧтор, мый Василийӧс дзоньнас вӧлі шымыртӧмаӧсь выль планъяс и наӧн ылалӧм вӧсна сійӧ эз следит жестъяс да поступокъяс бӧрсяыс.
Андрей гӧгӧрвоис тайӧс да интересӧн виччысис сёрни.
— Бара менам дӧжнасьӧм! — нюмъялігтыр да пыдын пукалысь сьӧд синъяснас югнитлывліг заводитіс Василий. — Тэ, Петрович, кыдзи и век, ӧти видзӧдлӧмсянь гӧгӧрвоан!
— Мый бара тіян?
— А миян сэтшӧм дӧжнасьӧм, мый дзескыд миянлы.
Кӧсъям вочасӧн паськӧдчыштны.
Василий висьтавліс аслас планъяс йылысь да аддзис, кыдзи вежсьӧ секретарлӧн чужӧмыс.
Сы чужӧм вылысь вочасӧн бырис напряжение петкӧдлысь выражениеыс.
Кажитчӧ, Стрельцов мыйыськӧ зэв рад лои, сэтшӧм рад, мый чужӧмсьыс резкӧй чертаясыс мӧдісны бырны, синъясыс ӧзйыштісны.
«Мый сійӧ?
Мый вӧсна тадзи кывзӧ?» — думайтіс Василий.
Кор Василий помаліс, секретарь, сылы ни ӧти кыв шутӧг, перйис пызан йӧрсьыс районлысь нёльпельӧ кусыньтӧм ыджыд план.
Сылӧн тэрыб дженьыдик чуньяса ичӧтик крепыд киясыс видзчысьӧмӧн паськӧдісны картасӧ, шыльӧдісны нямрассьӧм листъяссӧ.
Василий видзӧдіс тайӧ пельк кияс бӧрсяыс.
Сійӧ велаліс нин секретарлӧн немвиччысьтӧм поступокъяс дінӧ да интересӧн думайтіс: «Мый сійӧ бара лӧсьӧдчӧ вӧчны?»
— Видзӧд! — дженьыдика шуис Стрельцов.
Карта вылын Первомайскӧй колхоз гӧгӧр вӧлі чертитӧма ыджыд квадрат.
— Тайӧ ми колян лунъясӧ МТС-саяскӧд пукалім, Валентинакӧд да Прохарченкокӧд.
Найӧ сэні ёна норасисны меным, сьӧкыд пӧ уджавны ичӧт колхозъяскӧд.
Сёрниыс муніс эз сӧмын «Всходы» йылысь, но и тэнад мӧд сосед йылысь, «Югыд туй» йылысь.
Василий чошкӧдіс пельяссӧ.
— Ме думайта сӧмын «Всходы» йылысь, — шуис сійӧ.
— А тэ видзӧдлы, кыдзи ставыс тан вӧзйысьӧны ӧта-мӧд дорас.
Аддзан, со центр, тіян Первомайскӧйын.
Гӧгӧрыс вӧръяс костын пӧшти радиус серти куйлӧны кӧдза муяс.
Видзӧд, со тэныд севооборотлӧн сизим ыджыд му.
Лоӧ кӧні машинаяслы бергавны!
Тані видзьяс, тані огороднӧй поливнӧй участокъяс, тані тэнад кирпичнӧй завод.
Вот будущӧй ыджыд колхозлӧн естественнӧй границаяс — ю, вӧр массив.
Тэ сӧмын видзӧдлы, кыдзи ставыс артмӧ бура!
Став условиеясыс уна отрасля овмӧслы.
Колхоз, дерт, лоӧ ыджыдкодь, миян районын сэтшӧмыс абу уна, но ӧд тані ачыс географияыс диктуйтӧ!
Оз позь не используйтны татшӧм природнӧй условиеяссӧ, тані ставыс кыссьӧ ӧтилаӧ!
Кутшӧм овмӧс позьӧ лӧсьӧдны!
Кутшӧма овны кутасны йӧзыс!
Кымын водзӧ кывзіс Василий, кымын ёнджыка видзӧдіс сійӧ секретарь пызан вылын куйлысь план вылӧ, сымын тыдаланаджык лолі, мый тані ставыс збыльысь «кыссьӧ» ӧтилаӧ, мый юӧн да вӧр массивъясӧн кытшалӧм муяслӧн да видзьяслӧн расположениеыс ачыс быттьӧкӧ шуӧ:
«Тані должен лоны ӧти овмӧс».
Сылӧн ещӧ эз на прӧйдит немвиччысьтӧм предложение дорӧ мыйтакӧ вериттӧмыс да неуна ӧпасайтчӧмлӧн чувствоыс, но сылы кажитчисны нин «Всходы» колхозкӧд ӧтлаасьӧм йылысь аслас мӧвпъясыс явӧ векниӧн, кыптыліс нин водзын уджлӧн сэтшӧм размах, кутшӧмӧс эз вермы весиг думыштлыны часджын сайын на.
Василий вештіс синъяссӧ план вылысь.
Пызанвывса турунвиж ной вылын вуджӧртчисны, быттьӧ найӧс йӧткыштісны кытчӧкӧ, чернильницалӧн дзирдалысь ёсь йыла вевтъясыс, пресс-папье, карандашъяс тыра стӧкан.
Сійӧ здук кежлӧ куньтыртліс синъяссӧ.
Катовтчыштлӧмӧн вешйис стена моз сулалысь вӧр, вежсисны севооборотлӧн муяс, кыпӧдчалісны выль электрифицируйтӧм фермаяс, и «Всходы» колхозысь дум вылӧ усьӧм чангыль ныра ныв муніс му вывті пӧдругаяс водзвылас, и эз нин ӧбидаӧн, а ыджыд радлунӧн югъяліс сылӧн гӧгрӧсіник чужӧмыс.
Ас пытшсьыс Василий чувствуйтіс гажлун да кипыдӧсъясас быттьӧ неуна чутйӧдлыштісны.
Сійӧ бӧр лэптіс синъяссӧ.
Ставыс сы гӧгӧр вежсис.
Сійӧ велалӧма татчӧ волыны гӧсть да ученик пыдди, велалӧма надеяӧн видзӧдны Петрович вылӧ да виччысьны ӧтвет, а ӧні Петрович сулаліс сы водзын да юасяна синъясӧн видзӧдіс сы вылӧ, надейтчӧмӧн да ӧтвет виччысиг.
И Василий тӧдіс нин, мый оз сӧмын сӧгласитчы, но и кутчысяс выль идеяӧ, кутас овны сыӧн, сы вӧсна мый буретш тайӧ идеяыс и вӧлі, мый сійӧ виччысис.
— Ыджыд овмӧслы став условиеясыс эмӧсь, Василий Кузьмич, — шуис Стрельцов.
— Делӧыс веськӧдлӧм сайын...
Став делӧыс веськӧдлӧм сайын, мый тэ миянлы шуан?
— Не сразу... — чирӧм гӧлӧсӧн вочавидзис Василий.
— Дерт, не сразу!
Код нӧ татшӧм уджъяссӧ вӧчӧ сразу!
Сёрнитыштам, предложение разработайтам, колхознӧй собрание вылын обсудитам, йӧзыскӧд сӧветуйтчам.
Йӧзыс кӧ поддержитасны, то уборка бӧрын босьтчам делӧ бердӧ.
Тэ видзӧдлы, кутшӧм бура ставыс артмӧ.
Найӧ бара копыртчисны план весьтӧ.
— Молочнӧй фермаяс колӧ вуджӧдны матӧджык пӧскӧтинаяс дорӧ, — висьталіс Василий, ачыс пыр ӧтарӧ ыштіс, но ещӧ кутчысис на ыштӧмсӧ петкӧдлӧмысь, — а свинофермаяс татчӧ, картупель муяс дорӧ.
Тані, дерт, животноводстволы лоӧ простор, позьӧ паськӧдчыны.
Андрей видзӧдіс сылӧн серьёзнӧй да жарӧн ыпъялысь чужӧм вылас сэтшӧм аслыссяма волнениеӧн да гордостьӧн, кыдзи видзӧдӧны аслас киӧн вӧчӧм радейтана да удачнӧйтор вылӧ.
И бара сылы уси тӧдвылас, кыдзи кык во сайын друг пырис сы ордӧ бӧрӧ кольччысь колхозса скӧр председатель, кодӧс сэки Андрей ещӧ эз на тӧд.
Тӧдвылас уськӧдліс сылысь кык вося туйсӧ уна ӧшибкаяснас, но сэтшӧм целеустремлённостьӧн, коді заставляйтіс надейтчыны сы вылӧ.
Но сӧмын ӧні, кор Василий сувтіс аслас выль, ещӧ воссьытӧм на позянлунъяслӧн граница дорӧ, Андрей гӧгӧрвоис, мыйта выныс тайӧ ыджыд тушаа, неуна зумышкодь пӧсь синъяса, атаманскӧй повадкаа мугов мортыслӧн.
abu
«Мӧд Угаров, мӧд Малышко быдмӧ миян районын.
Сетӧй срок, медбуръяскӧд орччӧн сувтас и некодлы оз сетчы».
Найӧ сёрнитісны дыр, а кор Василий петіс кабинетсьыс, сійӧ паныдасис приёмнӧйын Угаровкӧд да Малышкокӧд.
Угаров пӧся сёрнитіс, а Малышко кывзіс стрӧг синъяссӧ читкыртыштӧмӧн.
Кажитчис, найӧ став вниманиенысӧ веськӧдӧмаӧсь ӧта-мӧдныс вылӧ.
Василийкӧд кыкнанныс здоровайтчисны пырмунігмоз.
Войдӧр Василий сюся да мыйтакӧ вежалӧмӧн видзӧдлывліс на вылӧ, аддзысьлігъясын зілис матынджык лоны, сёрнитны накӧд, кывзыны налысь да самолюбивӧя следитіс найӧ интереслӧн да вниманиелӧн знакъяс бӧрся.
Ӧні сійӧ прӧйдитіс на дінті, эз мӧд сэні сулавны.
Примитӧм решение бӧрын да райкомса секретаркӧд сёрнитӧм бӧрын сылӧн чужис думыштӧм ыджыд делӧ дорӧ сэтшӧм горшлун да замыселлӧн правильностьӧ да успехӧ сэтшӧма веритӧм, мый нинӧм мукӧдтор эз интересуйт нин сійӧс.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ мӧд мортӧн.
Секретарь кындзи ещӧ некод на эз тӧд сы пытшкысь дзебӧм вынсӧ, коді дась развернитчыны тырвыйӧ, но ачыс Василий тӧдіс, мый прӧйдитас ещӧ неуна кад, и оз нин сійӧ кут видзӧдны Угаров да Малышко бӧрся, а найӧ мӧдасны видзӧдны сы бӧрся друг кыптӧм любопытствоӧн да вӧвлытӧм интересӧн, сылӧн размах вылӧ да делӧвӧй хватка вылӧ шензигтыр.
Сійӧ бура тӧдіс, мый лоӧ именнӧ тадзи, а оз мӧдног, и тайӧ бура тӧдӧмыс оліс сы пытшкын, тыртліс сійӧс да кыпӧдліс вылӧджык ичӧтик самолюбиелӧн сійӧ тӧждысьӧмъяс дорсьыс, кодъяс мукӧд дырйиыс интересуйтлісны сійӧс войдӧр.
Василийлӧн рӧвнӧя восьлалӧмас, спокойнӧй, серьёзнӧй видзӧдласас вӧлі мыйкӧ сэтшӧмтор, мый вӧсна сюсь синма Угаров ас кӧсйытӧгыс бергӧдчыліс да видзӧдліс сы бӧрся.
Василий воис гортас кыпыд да том, кутшӧмӧн Авдотья важӧн нин эз аддзыв мужиксӧ.
Став мӧвпсӧ восьтытӧг на сійӧ коставлӧмӧн да дженьыдика висьталіс гӧтырыслы ыджыд да озыр колхоз йылысь, коді оліс сылӧн воображениеын.
Не сы мында Василийлӧн кывъясыс, мыйта том, выльысь пуысь гажлуныс сылӧн объяснитісны Авдотьялы ставсӧ, мыйӧн оліс Василий.
«Со сійӧ, менам Васяӧй! — радлунӧн да волнуйтчӧмӧн думайтіс сійӧ. Сы син водзын выльысь сувтіс сійӧ Василийыс, «краснӧй знамя улын сулалысь трактористыс», кодӧс сійӧ мӧдіс радейтны коркӧ.
— Ме жӧ тӧді, ме жӧ чувствуйті, мый сійӧ сэтшӧм!
Ещӧ некод на оз и тӧд сылысь став вынсӧ, гашкӧ, ме сӧмын ӧтнам на и тӧда, кутшӧм сійӧ эм, кутшӧм сійӧ лоӧ!»
Авдотья рад вӧлі аддзыны, кыдзи вежсьӧ мужикыс, и поліс; рад сы вӧсна, мый долыд вӧлі радейтны сійӧс татшӧмӧн, поліс сы вӧсна, мый страшнӧ вӧлі кольны сыысь бӧрӧ.
И уна вояс кольӧм бӧрын выльысь мӧдіс ловзьыны Дуня сьӧлӧмын мужикыс дінӧ эз нин мамлӧн кодь любовь-жалитӧм, а важся, ныв дырся, шензьӧдана шуда любовь, любовь-гордость.
Муяс вылын сьӧктаммисны шепъяс.
Матыстчыны мӧдіс нянь воан пӧра, воны кутіс сійӧ кадыс, кор ещӧ абу на кокни упорнӧй удж, но озырӧсь да радуйтанаӧсь нин сылӧн плодъясыс, матыстчис сійӧ, кодӧс важӧн шулӧмаӧсь «страдаӧн», кодӧс миян лунъясӧ шуӧны «уборочнӧй кампанияӧн», кодӧс первомайсаяс шуӧны «вундандырӧн».
Муыс гӧтӧвитчис сетны йӧзлы лышкыд урожай радейтӧмсьыс да тӧждысьӧмсьыс, а йӧз достойнӧя гӧтӧвитчисны примитны сылысь пӧдаркияссӧ да наградасӧ.
Евфросинья вӧлі сьӧдӧдз гожъялӧма, омӧльтчӧма.
Сы олӧмын воис выль полоса — вундігӧн сылы колӧ вӧлі пуксьыны трактор вывсянь комбайн вылӧ да рядӧвӧй трактористкасянь лоны комбайн агрегатлӧн начальникӧн.
Комбайн агрегатлӧн начальник!
Первойысь тайӧ званиесӧ сылы присвоитӧм бӧрын сійӧ локтіс гортас да деловитӧя мӧдіс видзӧдчыны зеркалӧ пыр:
«Кымӧс вылӧ лэччӧм кудриясыд оз лӧсявны...
И вит бантика розӧвӧй ковтаыд сідзжӧ...
Спецовка улад колӧ кизя ковта и юрад парус ногӧн кӧрталӧм чышъян, медым видзис буссьыс и сьылітӧ и пельпомъястӧ...
И лӧсьыд, кор комбайнерша сулалӧ мостик вылын, а бӧрвылас шпоракылӧ чышъян...
Исерга — бирюза да изумруд — позьӧ и кольны: гӧлубӧй да турунвиж рӧм буретш лӧсялӧны!..»
— Тэ мый асьтӧ изучайтан, быттьӧ выль инструкцияӧс? — нюммуніс Пётр.
— Да ӧд кыдз-некыдз, Петруня, ме кипод улын агрегат!
Штурвальнӧйяс, идзас чукӧртысьяс, заправщикъяс, кыскасьысьяс...
Колӧ, медым уважайтісны!
Сійӧ пуксис пызан сайӧ, кисьтіс аслыс чай, но юны эз кут, а висьталіс водзӧ:
— А главнӧйыс — агрегат!
Тӧдан, мый шуӧ Настя?
«Йӧзсяньыд пӧ авторитеттӧ шедӧдны абу кокни, а машинаяссяньыд и ещӧ нин сьӧкыд».
А менам самоходӧй и дзик нин асныра.
Первой видзӧдлӧмсянь ставыс бур.
Нинӧм он шу: и ыджыд, и джуджыд, и киясын кокни, и бура маневрируйтӧ.
Ачыс мунӧ, ачыс вундӧ, ачыс вартӧ!
Карса, самостоятельнӧй машина!
Но, мӧдар боксянь, сійӧ, быттьӧ породистӧй вӧв, оз быд ямщиклы кывзысь.
Бур ямщиклӧн рекордъяс мӧдас шедӧдавны, а омӧльлӧн раз — и мулань лясмунӧ!
Уна сёрниттӧг!
Капризыс сылӧн уна.
— Буретш тэ серти, сідзкӧ.
Дзик тэнад характерыс!
Евфросинья водзвыв заводитіс обкатайтны комбайнсӧ — прӧвериталіс креплениесӧ да механизмъяссӧ.
Настя ачыс занимайтчис сыкӧд.
Асывъяснас найӧ ӧтлаын петавлісны обкатка вылӧ да мостик вылын, йиркакылӧм да шум дінӧ приспособитчӧмӧн, нуӧдісны интереснӧй беседаяс.
— Комбайн мелочьяс абуӧсь, — висьтавліс Настя, — сэні быд гайка зэв колана, а сэтшӧмыс ставыс кык тысяча гӧгӧр!
Ӧти гайка жугаліс — и вот комбайнлы дзоньнас нин угроза, а комбайн сулалас часджын — уна центнер нянь оз ло сетӧма!
Кор Настя сӧгласитчис лоны молодёжнӧй бригадаын бригадирӧн, сэки сійӧ и ачыс эз чайт, мый томйӧзӧс велӧдны сэтшӧм интереснӧ лоӧ.
Медся радейтліс сійӧ занимайтчыны Евфросиньякӧд.
Настялы сьӧлӧм вылас волісны разнӧй синъяса гажа бабалӧн зіля уджалӧмыс, ставсӧ тӧдны кӧсйӧмыс.
Евфросинья сьӧлӧмсяньыс радейтіс Настасьяӧс.
Ассьыс мамсӧ — Ксенофонтовнаӧс — Евфросинья пуктыліс нинӧмтуйӧ, и, збыль кӧ шуны, аслас олӧмас медводдзаысь сійӧ кутіс радейтны нывбабаӧс, коді вӧлі сыысь ёна ыджыдджык арлыднас, опытнӧйджык, бурджык да тӧлкаджык.
Евфросиньялӧн Настяӧс сьӧлӧмсяньыс да пӧся радейтӧмыс кыпӧдісны бригадирлысь мамлысь кодь чувствояс.
— Вот менам кутшӧм случай вӧлі, Фросюшка, — висьталіс Настя.
— Томдырйи ме вӧлі убирайта «сталинецӧн» шобді, семеннӧй участок, а сэні ӧбед кад воис.
Ме шуа: уджавны, а тракторист — шойччыны.
И збыльысь, мӧд сменаас зонмыс трактор вылысь эз чеччыв.
«Часнад пӧ нинӧм оз ло, шойччыштам час, а сэні верстайтам».
Но, ойбыртлім ми час кежлӧ.
Садьмим — мышкуясӧ йи зэр швачӧдӧ!
Став мусӧ быттьӧ ытшкӧма.
Колхозникъяс синваӧн бӧрдісны му вылас.
Экономитны эськӧ миянлы час куим, вевъявны йи зэрӧдзыс — спаситім эськӧ став шобдісӧ.
Тэ тайӧ случайсӧ эн вунӧд, кыдзи ме ог вунӧд.
Тайӧ случайсьыс бура тыдалӧ, кутшӧм миян уджным и мый сійӧ требуйтӧ!
Степан да Настя отсалісны Евфросиньялы оборудуйтны ассьыс мастерскӧй.
Евфросинья вайис гортас выль ключьяслысь комплект, монтажнӧй инструментлысь набор и мукӧд дырся моз жӧ мӧдіс ошйысьны:
— Комбайнер должен лоны и слесарӧн, и токарӧн, и монтажникӧн, и агрономӧн.
Медся ыджыд специальность!
Бункеръяс ректыны мӧдам мунігмоз.
Выгрузнӧй трубасӧ ми шыбитам.
— Тӧдам, — веськодьпырысь торкис сійӧс Пётр, — бункерлысь розьсӧ тупкӧны заслонкаӧн, а труба розь уліас вӧчӧны площадка, кӧні сулалӧ мешӧкъяса нянь примитысь.
Евфросинья пыр жӧ тшӧкмуні:
— А тэ мыйӧн тӧдан?
— Абу ыджыд мудрость!
Лыддьышталам... — сідз жӧ веськодьпырысь вочавидзис Пётр.
Мужикыслӧн немвиччысьтӧм тӧдӧмлунысь шӧйӧвошӧм Евфросинья эз куж мый шуны, а Пётр водзӧ висьталіс велӧдана сямӧн, бур сьӧлӧмӧн, кыдзи частӧ сёрнитліс Кузьма Бортников:
— Комбайнеръясӧс кӧ нин лыддьыны ыджыд специалистъяс туйӧ, то мый и сёрнитны полеводъяс йылысь!
Полеводческӧй бригадаса бригадир должен не сӧмын трактор да комбайн гӧгӧрвоны, но и видзму уджалан быд машина, и агротехника, и мичуринскӧй учение, и политика.
Кӧть кыдзи эн шу, а миян делӧ главнӧй.
Миян делӧлы колӧ ыджыд образование!
Бӧръя кадас Пётр уна да сьӧлӧмсяньыс лыддьысис.
Сійӧ ньӧбис книжнӧй шкап да гордитчис аслас библиотекаӧн.
Инас ӧшйытӧм Евфросинья бура мӧдіс видзӧдны мужикыс лыддьысьӧм вылӧ, став район пасьталаын ошйысис сы библиотекаӧн и рытъяснас частӧ ӧлӧдлывліс Ксенофонтовнаӧс:
— Ньӧжйӧджык тэ, мам!
Он аддзы, Петрунька лыддьысьӧ?!
Пётр кывлывліс тайӧ ӧлӧдӧмъяссӧ да думайтіс: «Умвыв пуксьӧ надзӧник...
Семья кыдзи семья».
Пётр характерлӧн друг вежсьӧмыс шензьӧдіс став йӧзсӧ, и сӧмын Василиса шулывліс:
— Найӧтӧ, Бортниковъясыд, ставныс татшӧмӧсь.
Томдырйиыс балуйтасны, а гӧтрасясны — вежсясны.
Кузьма Васильевичыс кытчӧдзкӧ сиктын первой пель вундысь жӧ вӧлі, а гӧтрасис — быттьӧ вежисны.
Бортниковъяс — семейственнӧй порода.
Вот воис сэтшӧм рыт, кор Василий локтіс Евфросинья дінӧ да шуис:
— Мый нӧ, Евфросинья...
Нянь воӧма...
Асывсянь пет...
Лысваа да ыркыд асылӧ агрегат петіс му вылӧ.
Водзвыв вӧлі лӧсьӧдӧма комбайнлы туйяс, пасъялӧма мылькъяс да гуранъяс.
Настя водзвыв сувтӧдаліс став му пасьталаыс вешкаяс, медым кокниджык вӧлі следитны часӧвӧй график бӧрся.
Быд вешкаын тыдаліс картон тор, кытчӧ вӧлі гижӧма сійӧ чассӧ, кор кежлӧ комбайн должен вӧлі воны тайӧ местаӧдзыс.
Евфросинья унаысь нин веськӧдлывліс комбайнӧн, но медводдзаысь нуӧдіс сійӧс нянь му вывті.
Воддзаыс ставыс вӧлі ворсӧм, и сӧмын талун заводитчыліс настоящӧй удж.
Кор комбайн водзӧ сувтіс дженьыдик, но бур сю, Евфросинья здук кежлӧ шӧйӧвошліс: друг да оз артмы нинӧм?
Друг сійӧ, мый кажитчыліс обкатка дырйи прӧстӧйӧн, вернӧйӧн да изучитӧмаӧн, изменитас, предайтас, оз кут кывзысьны тані, ловъя сю дорас?
Паськӧдӧм, повзьӧм синъясӧн сійӧ видзӧдліс Настя вылӧ, Василий да Пётр вылӧ.
Настя шуис сылы:
— Давай, Фросюшка!
Первойя гыыс водіс пуртъяс улас да мӧдіс визувтны транспортёрлань.
«Артмӧ!
Аминьӧй!
Мунӧ, кыдзи настоящӧйлӧн!»
Сійӧ сы мындаысь аддзыліс тайӧс, думайтіс та йылысь, и век жӧ тайӧ кажитчис сылы чудоӧн.
Кияссӧ штурвал вылӧ пуктӧмӧн сійӧ спокойнӧя сулалӧ, некутшӧм выныштчӧмъяс вӧчтӧг, а агрегат кывтӧ, и ю моз визувтӧ сэтчӧ нянь.
Сюлӧн первойя порцияясыс гылалӧны бункерӧ, первойя идзас чукӧръяс югъялӧны шонді водзын, и лущильникӧн вундӧм мулӧн первойя бӧрӧздаяс нюжӧдчалӧны агрегат бӧрвылын.
Ставыс — штурвальнӧй кӧлесасянь пуртъясӧдз — лои Евфросинья кияслӧн продолжениеӧн.
Агрегат лои сылӧн аслас юкӧнӧн, агрегатлӧн дрӧгнитавлысь да ӧткодь шумыс йиджліс сылы мышцаясас, нервъясас, вирас.
Евфросинья нетшыштіс юрсьыс чышъянсӧ, ӧвтчыны кутіс сійӧн флагӧн моз да горӧдіс сідзи, медым венны аслас гӧлӧсӧн шумсӧ:
— <ns>Мӧ-дӧд-чис</ns>!
Настюша, Петрунька, дядя Вася, <ns>мӧ-дӧд-чис</ns>!
Асывсяньыс, кор лысва вӧснаыс няньыс вӧлі васӧд на, сійӧ уджаліс первой скоростьӧн, но кымын вылӧджык кыпӧдчис шонді, сымын ӧдйӧджык сійӧ нуӧдіс агрегатсӧ.
Некымын час мысти Настя бара воис видзӧдлыны, кыдзи мунӧ уджыс.
Первой звенолӧн джын участок вывсьыс няньсӧ вӧлі идралӧма нин, а мӧд джынъяс стенаӧн моз сулаліс на сю, муртса вӧрыштіс пӧсь тӧвруысь.
Настя кайис комбайн вылӧ.
— Настя, ме кӧсъя коймӧд скорость вылӧ вуджны, а менам оз артмы! — горӧдіс Евфросинья.
— Он пов коймӧд вылӧ вуджӧмысь?
— Да тайӧ жӧ менам муыс!
Ме жӧ сійӧс гӧрлі!
Ме татысь быд мыльктор наизусть тӧда.
Мыйысь повнысӧ?
Да оз артмы менам, ме видлі нин!
— Мыйла оз артмы?
— Да ыджыд скорость дырйиыс мотовилолӧн лопъясыс шыблалӧны сюсӧ щит вомӧныс.
Сэтшӧма менӧ дӧнзьӧдӧ, Настюшка!
Сэтшӧм окота вуджны коймӧд скорость вылӧ!
— А тэ веж мотовилоыдлысь звёздочкасӧ.
— А кыдзи нӧ?
Кыдзи, Настюшка?
— А тадзи.
Вай петкӧдла.
Кор лои бырӧдӧма медбӧръя задержкасӧ, Евфросинья мӧдіс нуӧдны агрегатсӧ коймӧд скоростьӧн.
Тӧлыс швачӧдіс чужӧмас.
Водзвывсьыс сійӧ аддзис горизонтӧдз нюжӧдчӧм, лӧзов рӧмын купайтӧм паськыд зарни му, кӧні гыаліс нянь.
Бӧрвывсяньыс и боксяньыс хедер полотно вылӧ дугдывтӧг да сьӧкыд гыясӧн визувтіс сю.
Сійӧ визувтіс сідзи, кыдзи визувтӧ шлюзлӧн ичӧтик розьӧд ыджыд тыысь ва, и моторлӧн, и котӧртысь цепьяслӧн, шестерняяслӧн да вентиляторъяслӧн шумыс вӧлі водопадлӧн кодь, и, быттьӧ сук виж быг, шонді югӧръяс улын лӧстыштавліг, гартчисны бӧрвылас идзас чукӧръяс.
Евфросиньялы кажитчис, мый комбайныс дугдывтӧг кыскӧ ас пытшкас мулысь лӧзов рӧмӧн шымыртӧм зарнисӧ, кыскӧ ас пытшкас да лэдзӧ сійӧс хедерлӧн стальнӧй чуньяс костӧдыс.
Евфросинья вунӧдіс нин кад йылысь, эз аддзы нинӧм, эз думайт нинӧм йылысь, тайӧ упорнӧя мунӧм йывсьыс кындзи.
Кутшӧм тешкодьӧн ӧні кажитчисны сылы кольтаяс скоростнӧя йиавлӧм кузя аслас кольӧм вося рекордъясыс, кутшӧм посниӧн сійӧ лыддис и уборка кузя ассьыс кольӧм вося успехъяссӧ и бӧрӧ кольӧм волнениеяссӧ!
«Кольтаяс скоростнӧя йиавлӧм!
Тожӧ шулісны скоростьӧн, достижениеясӧн!
Сійӧ ӧмӧй нӧ скорость?!
Вот ӧні збыльвылӧ скорость — артавсьӧ километръясӧн да центнеръясӧн!
Юргы, менам самоход, визувт, зарни нянь!»
Дінтіыс прӧйдитлісны вешкаяс, но Евфросинья эз видзӧдлывлы на вылӧ, эз думайт на йылысь — сійӧ тӧдіс, мый всё равно перевыполнитас графиксӧ.
Здук кежлӧ син водзас усьлі метр четверть пасьта бор.
«Мый тайӧ? — думыштіс Евфросинья.
— А, да абу ӧмӧй ставыс ӧткодь!
Водзӧ и веськыда, коймӧд скоростьӧн, медым век визувтіс и визувтіс машина пыр мулӧн зарниыс!»
Ӧбед кадӧ Василийӧс да Пётрӧс туй вылын суӧдісны пошиктысь кык ныв.
— Петруня, Василий Кузьмич! — ылысянь на горӧдіс Вера Яснева.
— Фроська нырис звенояснымӧс!
— Кыдзи звеноясӧс нырис? — эз гӧгӧрво Василий.
— Комбайнӧн.
Веськыда кульӧ и кульӧ сквӧзь, найӧяс участок вывсянь миян участок вылӧ!
Ни боръяс, ни вешкаяс сылы дзик нинӧм! — норасис Вера.
Ставныс тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчисны му вылӧ.
— Гожӧмбыд уджалім звеноясӧн, ёг весалім, удобряйтім, а уборка дырйи став звеноясыс дзугсисны.
Став урожайсӧ ӧтилаӧ.
«Вот асруа бабаыд, — думайтіс Василий, — ӧтилаын кӧ абу, то мӧдлаын сылӧн дзугӧм»!
Сійӧ тэрмасьӧмӧн восьлаліс, и нывъяс муртса вермисны вӧтчыны сы бӧрся.
— Ок, и кыптас ӧні звӧн! — скандал пансьӧм водзвыв тӧдіг пыркнитіс юрсӧ Вера.
— Ӧд Фроськаыд быд кыв вылӧ дасӧс!
Сельсӧвет пасьтала сылӧн тырмас горзӧмыс!
Сійӧ миян звенояс вылӧ сьӧлыштны оз кӧсйы, да миянӧс жӧ ещӧ и мыжавны кутас!
Василий да Пётр чӧв олісны — чӧжисны вын.
Кыкнанныс бура тӧдісны, кутшӧмджык сёрнитны Евфросиньякӧд.
Найӧ мунісны му вывті комбайнлы паныд.
Джын мусӧ вӧлі идралӧма нин.
— Видзӧд жӧ тэ! — шензьыштіс Василий.
— Быттьӧ мӧс нюлыштӧма!
Комбайн шлывгис налы паныд.
Тыдалісны нин Евфросиньялӧн гожъялӧм чужӧмыс да зумыш синкымъясыс.
Бӧрвылас сылӧн парус моз шпорӧдчис сера чышъяныс.
Комбайн матыстчис ӧтмоза да ярскӧба стучитігтыр и, сылы пӧкӧритчӧмӧн, водліс сю, сӧмын вӧрзьытӧм идзас чукӧръяс коляліны сы бӧрся тыртӧм му вылын.
Сэтшӧм вынӧн да ӧдйӧ уджаліс агрегат, мый нимкодясигтыр ставныс немкӧсйытӧг сувтісны.
И Василий, и Пётр, и нывъяс лӧсьӧдчылісны пинясьны Евфросиньякӧд, но машиналӧн упорнӧя мунӧмыс быттьӧкӧ подчинитіс найӧс, скӧрлуныс прӧйдитіс, пӧшти ас кӧсйытӧгныс кыптіс ыджыд радлун.
Евфросинья друг эз ло Евфросиньяӧн — лэчыд да асруа бабаӧн, а лои «комбайн агрегатлӧн начальникӧн», сэтшӧм мортӧн, код кужӧмлунысь да талантысь зависитіс унатор.
А кужӧмлун да талант Евфросиньялӧн вӧліны.
И кор сійӧ кутіс матыстчыны аслас комбайнӧн, ставныс быттьӧкӧ вунӧдісны сылӧн омӧль поступокъяс йылысь да аддзисны сӧмын тайӧ азартсӧ да талантсӧ, кодъясӧс сійӧ петкӧдлывліс любӧй уджын, мыйысь унатор кузя прӧститлісны сійӧс и тайӧ лунӧдзыс.
Синсӧ лапниттӧг Евфросинья и на дырйи вуджис межасӧ, коді юкліс кык звенолысь участокъяссӧ, и сӧмын сэки Василий воськовтіс агрегатлань.
Сійӧ кайис комбайн пос вылӧ да шуис сылы пель водзас сэтшӧм меліа, кутшӧмӧс ачыс эз виччысь:
— Мыйла нӧ тэ, Фросюшка, звенояссӧ нырин?
— Дядя Вася, — вочакыв пыдди горӧдіс Евфросинья, — тадзисӧ жӧ, веськыдасӧ, кыкпӧв ӧдйӧджык!
Тайӧ участокъяссӧ планируйтісны суткиӧн-джынйӧн кежлӧ, а убирайтны кӧ межасӧ орлӧдлӧмӧн, то ме коймӧд скоростьӧн и вой кежлас эштӧда!
Тэ видзӧдлы жӧ — небесаыс кымӧртчӧ!
Мед эськӧ эз зэрмы!
— Тэ кӧть мед согласуйтін... — упрекнитіс сійӧс Василий.
— Дядя Вася, да ӧд ме жӧ, ей-богу, эг нарошнӧ!
Сійӧ кыдзи вӧрзис, кыдзи мӧдіс юравны, кыдзи кутіс мунны, ме и ачым эг казявлы межа вуджӧмсӧ.
Он верит?
Сё збыль, ог пӧръяв!
И Василий веритіс сылы.
Эз весьшӧрӧ сійӧ уджав МТС-ын уна во чӧж.
Сійӧ тӧдіс машиналысь подчиняйтан вынсӧ да, Евфросиньякӧд орччӧн сулалігӧн, чувствуйтіс, мый эськӧ и сылӧн киыс эз лыб агрегатӧн ичӧтик участокъяс гӧгӧр кытшлавны, кор сылы эм веськыд да восьса туй.
Трактористлӧн да механизаторлӧн сьӧлӧмыс кутіс сёрнитны сы пытшкын.
Машинаӧс колӧ используйтны медся ыджыд эффектӧн — тайӧс сійӧ тӧдіс эз сӧмын вежӧрнас, сійӧ чувствуйтіс таын коланлун, — сэтшӧм жӧ коланлун, кутшӧм колӧ здоров, ён да вежӧра мортлы свободнӧя лолавны, нинӧмӧн дзескӧдтӧг двигайтчыны.
Сійӧ лэччис комбайн вылысь да матыстчис томйӧз дінӧ.
Сылысь пыр жӧ мӧдісны юасьны:
— Мый?
Мый?
Дядя Вася, мый сійӧ шуис?
Василий тэрмасьтӧг ӧзтіс папирос.
— Шуис, кута кӧ пӧ уджавны веськыда ветлӧмӧн, то коймӧд скоростьӧн пӧ рыт кежлӧ помала кыкнан участоксӧ.
Со, — индіс сійӧ небесаӧ, — кымӧртчӧ...
Колӧ помавны вой кежлас.
— А кыдз нӧ звеноясным?
— Мый нӧ звеноясныд?
Урожайыс кыкнан звеноыслӧн пӧшти ӧткодь.
Да и ассьым думӧс кӧ висьтавны, то ме чайта: звеноясыд муяс вылад нинӧмла оз ковны.
Тадз жӧ и бригадиръяс думайтӧны.
— А кыдзи нӧ сэсся?
— А тайӧс ме ӧтнам решайтны ог вермы.
Сувтӧда вопрос правление вылын.
Обсудитам.
Мунігмозыс Василий да Пётр кежалісны молодёжнӧй бригадалӧн сійӧ участок вылас, кӧні уджалісны лобогрейка да кольта йиавлысьяс.
Василий дорӧ матыстчис неыліті прӧйдитысь Любава.
Василий встретитіс сійӧс шуткаӧн:
— Мый нӧ тэ, Любава, бара самолёт вывсянь автомобиль вылӧ пуксин?
Бара тіянӧс томйӧзыд панйӧны!
— А вот ме сы йылысь и кӧсйи сёрнитыштны тэкӧд, Василий Кузьмич! — скӧра вочавидзис Любава.
— Абу справедливӧ тадзи, и ми корам вештыны самолёт вылысь Пётрӧс!
— Кыдзи-сідзи абу справедливӧ? — сюйсис сёрниӧ Пётр.
— А сідзи.
Лунтыр уджалігӧн ми унджык наысь уберитім, а найӧ кыдзи мудеритісны?
Найӧ ӧбед кадӧ эз и пуксьывны!
Курччыштісны, мый ки уланыс веськалі, и бара уджавны!
— Но и мый? — шуис Петр.
— А коді тіянлы мешайтӧ, мед ті энӧ жӧ ӧбедайтӧй?
— Миян арлыда нывбабаяс да челядяӧсь.
Ме ог вермы сідзи вӧчны, медым менам колхозницаяс ӧбедтӧг уджалісны.
— Некод тіянӧс оз и невӧлит!
А ті кӧ сэтшӧм нин нежнӧйӧсь, то тырмас тіянлы и автомобильыс.
— А ме тэ водзын, Василий Кузьмич, кута сулавны аслам кыв вылын! — шуис Любава.
— Тайӧ ӧмӧй нӧ порядок — ӧбедтӧг уджавны?
Василий эз тэрмась вочавидзны.
«Кыдзи правильнӧсӧ вӧчны? — думайтіс сійӧ.
— Ӧтарладорсянь, удж вылын томйӧз петкӧдлӧны настоящӧй энтузиазм да самоотверженность.
Кыдзи найӧс он ошкы?
Кыдзи Пётрӧс вештан самолёт вылысь, кор найӧ Любава дорысь вӧчисны унджык.
Таысь и комсомолецъяслы зэв ӧбиднӧ лоӧ!
А мӧдарладорсянь, мыйла нӧ велӧдны йӧзӧс уджавны ӧбедтӧг?
Тайӧ не должен лоны.
Тані видзчысьӧмӧн колӧ решитны».
— Тӧрытъя лун йылысь ми огӧ кутӧй сёрнитны, а талун, и аски, и водзӧвылӧ ме категорически запрещайта уджавны ӧбед кадӧ! — шуис Василий.
— Коді сійӧ миянлы запретитас? — кутісны волнуйтчыны нывъяс.
— Ме запретита!
Медым бригадаяс вунӧдісны и думайтнысӧ содтыны уджалан лун правлениеӧн разрешиттӧг!
Ӧбед кад кӧ — сідзкӧ ӧбедайтӧй, шойччыштӧй, беседа кывзыштӧй, газета лыддьыштӧй — вот тіян делӧ.
— А ми кӧ ас вӧляысь?
— Да коді нӧ миянлы запретитас уджавны?
— А ми кӧ асланым кӧсйӧм серти?
— Ме тіянлы запрещайта!
Ӧні буретш ӧбед кад.
Эновтӧй удж, пуксялӧй ӧбедайтны, а сэсся шойччыштӧй.
Татшӧм менам команда.
Тадз вот ӧбедтӧг уджаланныд ӧти недель, а бӧрыннас мый?
Бӧрыннас тіянлы колхозын восьтыны госпиталь?
Марш перерыв вылӧ!
Нывъяс броткигтырйи мӧдӧдчисны шойччыны, а Василий муніс водзӧ.
Сійӧ муніс и нюмъяліс.
Сылы дум вылас уси сійӧ ылӧ кольӧм тӧвся асылыс, кор сійӧ ветлӧдліс туй вежын пӧнарӧн столб дорсянь пожӧм пу дорӧ, виччысис сёрмӧм колхозникъясӧс да шогпырысь видзӧдлывліс часі вылӧ.
Со сійӧ ылын — тайӧ туй вежыс, тайӧ вожа пожӧмыс да тайӧ столбыс, найӧ тыдалӧны татысянь.
Друг зэв бура, медся ичӧтторъясӧдз, сувтіс сы син водзын и кытшыс, кыті сійӧ ветлӧдліс: «столб — лыс чукӧр — пожӧм», — и бытшласьысь тӧв, и, главнӧйыс, дӧсадалӧн, тревогалӧн, гажтӧмлунлӧн сійӧ чувствоыс, коді шымыртліс сійӧс сэки.
Кутшӧм ылӧ сійӧ ставыс коли!
Став олӧмыс ӧні муніс мӧд уровеньын.
Тані сідзжӧ вӧліны аслыспӧлӧс неприятностьяс, сьӧкыдлунъяс да нелючкияс, но кыдзи найӧ торъялісны сыысь, мый вӧлі сэки!
Сэки Василийӧс мучитіс сійӧ, мый колхозникъяс петӧны удж вылӧ сёрмӧмӧн да оз дружнӧя, мый Полюшка да Павка издевайтчисны колхоз вылын, мый Степанида гусявліс мельничаысь греча и мый «гез» да асланыс градйӧръяс вӧліны донаджыкӧсь колхоз дорысь, мый эз вӧв фермаясын турун да йӧртӧдъясын кӧйдыс,
а ӧні Василийӧс тревожитӧ сійӧ, мый колхозникъяс уджалӧны ӧбед кадӧ да оз сӧглашайтчыны шойччыштны и мый Евфросинья удж азартын вуджӧма звенолысь межасӧ.
Сылы тӧдвылас уси коммунистическӧй общество йылысь лекция, кодӧс кывліс колян лунъясын райкомын.
Лекция бӧрын дыр сёрнитісны сы йылысь, мый противоречиеяс да сьӧкыдлунъяс лоӧны и коммунизм дырйи.
«А ӧд сэтшӧм противоречиеыд, кыдзи ме костын да комсомолецъяс костын либӧ Пётр да Евфросинья костын, и коммунизм дырйи вермас лоны!
Жаль, ме сэки эг думышт, а то эськӧ висьталі прениеяс дырйи, — серӧктіс сійӧ.
— Либӧ босьтны Василисакӧд сійӧ случайсӧ, кор сылы сетӧны вӧлі фермаысь медбур нигӧна ыжъясӧс, а сійӧ миян вылӧ жӧ и скӧрмис, либӧ кыдзи вензисны МТС-лӧн планъяс вӧсна Вениамин Иванович да Валя.
Казьтыштны меным тайӧ став йывсьыс да выступитны обсуждение дырйи лекция бӧрын.
А ме эг и думыштлы...
Вот и кык вожа пожӧм...
Самӧй сійӧ».
Василий воис сы весьтӧ да прӧйдитіс сылӧн кык шувгысь йыв увті, прӧйдитіс сійӧ жӧ туйӧдыс, кыті дзурликасис, быттьӧ ӧтторъя кытшті, пемыд асылын кык во сайын кымын.
«Лыс чукӧр — столб — пожӧм!»
Самӧй найӧ жӧ!
И важӧн-ӧ вӧлі?
А кутшӧм ылын!
А Первомайскӧй колхозӧс и тӧдны оз позь!»
Тӧлыс вежсис, и ылысса комбайнлӧн таргӧмыс лэбыштіс тыртӧм туй весьтті, пожӧм весьтті, муяс да вӧр діяс весьтті.
7. Алёша нӧрыс вылын
Авдотья воис гортас Угреньсянь, кӧні сійӧс райком бюро вылын утвердитісны партияса членӧ кандидатӧн.
Василий петіс встречайтны гӧтырсӧ кильчӧ вылас, босьтіс Авдотья ордысь ичӧтик писӧ, дзоргис рӧмыдын омӧля тӧдчысь чужӧм вылӧ да юасис:
— Но кыдзи?
Кыдзи-мый?
Василий веритіс, мый райком бюро утвердитас партийнӧй организациялысь решениесӧ, но век жӧ лунтыр волнуйтчис гӧтыр вӧснаыс: друг да падмас, мыйкӧ оз сідз шу?
— Кыдзи, Дуняшка?
Мый нӧ тэ чӧв олан?
Пемыд посводзас югнитіс сылӧн нюмыс, и тӧдтӧм рам гӧлӧс вочавидзис:
— Утвердитісны, Васенька...
Прӧст кинас Василий сэн жӧ, посводзас, сывйыштіс сійӧс да кыскис асланьыс.
Сылы окота вӧлі аддзыны сэтшӧм кывъяс, кутшӧмъясӧс сійӧ некор на эз шулы гӧтырыслы, но сылы эз сюрны сэтшӧм кывъясыс да шуис:
— Но вот, Дуняшка...
Найӧ пырисны комнатаас, и Василий аддзис гӧтыр чужӧм вывсьыс волнуйтчана вӧрзьытӧм нюм.
И синъясыс сылӧн тожӧ вӧліны вӧрзьытӧмӧсь да шудаӧсь, быттьӧ сійӧ нинӧм эз аддзы ас гӧгӧрсьыс, а видзӧдіс нето ылӧ, нето дзик душа пытшкас.
Чужӧм выражениесӧ вежтӧг, чышъянсӧ пӧрччытӧг Авдотья пуксис пызан дорас да, вомсӧ муртса калькнитыштӧмӧн, пыдісянь лолыштіс.
Василий пуктіс узьысь писӧ крӧвать вылӧ да пуксис гӧтырыскӧд орччӧн.
— Ставыс-ӧ бура прӧйдитіс?
— Ой, бура!.. — Авдотья бара пыдісянь лолыштіс.
— Вася...
— Но?
Мый нӧ тэ чӧв ланьтін?
— Сэтшӧм уна ставыс, мый ме и ачым ог вермы разберитчыны...
Вася, ӧд вит мортӧс позьӧ босьтны скӧт дорысь строительство вылӧ...
— Тэ мый могысь тайӧс висьталан? — шензьыштіс Василий.
Сійӧ эз вермы гӧгӧрвоны гӧтырыслысь мӧвпъяс мунанногсӧ.
— Мыйӧн Петрович мӧдіс юасьны менам удж йылысь, меным сэтшӧм яндзим лои...
— Али сійӧ видіс тэнӧ?
— Эз жӧ, ёнджыкасӧ ошкис.
Меным сійӧ шуӧ, Вася, — Авдотья первойысь мынтӧдчис аслас пытшкӧсса кутшӧмкӧ чувствоясысь да видзӧдліс мужик чужӧм вылас сӧдз, правдивӧй синъясӧн, — меным сійӧ шуӧ:
«Висьтав меным, кыдзи коммунистка, Авдотья Тихоновна, став позянасӧ-ӧ тэ вӧчин аслад участок вылын?»
И пыр жӧ ставыс сувтіс менам син водзӧ, мый абу вӧчӧма...
Сійӧ бара чӧв ланьтіс.
Василий вӧрзьӧдыштіс сійӧс киӧдыс:
— Но, но, а тэ мый?
— Но, ме сылы шуа: абу, мися, абу ставсӧ вӧчӧма!
И, мый абу вӧчӧма, ставсӧ висьталі.
Висьтала, а аслам горшдінӧй гӧрддзассьӧ.
Уна эндӧдӧмтор ассьым ме и сыӧдз на вӧлі тӧда, исправляйтны нин заводитлі, а ӧткымынторъяс йылысь сійӧ часӧ сӧмын куті тӧдны!
«Мый нӧ ме, думайта, водзджыксӧ видзӧді?
Но, думайта, оз утвердитны!»
— Всё-таки утвердитісны?
— Утвердитісны.
Кыв сеті ставсӧ вӧчны, мый йылысь ме висьталі.
Ар кежлас помавны образцовӧй ферма стрӧитӧм.
Вася, коллективӧс менам тайӧ делӧ вылас омӧля мобилизуйтӧма.
Колӧ, мед та йылысь быд доярка лун и вой думайтіс.
А ӧд кыдзи миян колхозын: котыртісны строительнӧй бригада и ладнӧ!
Збыль-ӧ тайӧ?
А ещӧ, Вася, юалӧ менсьым:
«Кыдзи ті нуӧданныд нывбабаяскӧд удж?»
и бара, Вася, ме чӧв ола!
Сэки меным Валюшка отсаліс: «Висьтав пӧ, кыдзи тэ вӧчин доклад женскӧй движение йылысь».
Но ме и висьталі доклад йылысь.
Сӧмын тайӧ ӧмӧй нӧ настоящӧй удж?
Менам вот Пелагея да Маланья ни газета, ни книгаяс оз лыддьыны.
Сэні не ӧти доклад колӧ, а быд лунъя серьёзнӧй удж.
А ме ӧд, Вася, татшӧм удж йывсьыс эг и думыштлы!
Авдотья пуктіс ичӧтик гожъялӧм кияссӧ гӧрдӧдӧм чужӧм бердас.
Восьса ӧшиньясӧд гыясӧн пырис рытъя ыркыд воздух, кыліс чӧскыд турун дук да юса ва ру дук.
Здук кежлӧ Василийлы кажитчыліс, мый тайӧ ставыс коркӧ вӧлі нин: и чӧв-лӧнь комната, и узьысь ичӧтик пи, и ывлаын кодзула рыт, и Авдотья — вот татшӧм, волнуйтчысь, чӧв олысь, пемыдгӧрд кипыдӧсъяснас пыкӧма банбокъяссӧ, и душаыс сэтшӧм югыд, и олӧмыс сэтшӧм паськыд.
«Кор нӧ вӧлі татшӧмыс либӧ татшӧм сямаыс? — думайтіс Василий.
— Али эз вӧв татшӧмыс, а сӧмын сьӧлӧмӧй нэм чӧж виччысис вот татшӧм лунсӧ, вот татшӧм лунъяссӧ?»
Кыв шутӧг сійӧ матыстіс гӧтырсӧ ас бердас, и Авдотья пуктіс сы пельпом вылӧ русӧй юрсиа юрсӧ.
Шыльыда сыналӧм юрсисӧ поткӧдысь визьыс вӧлі ворга кодь; юрсисьыс кыліс кутшӧмкӧ нежнӧй дук, тайӧ казьтыліс ылӧ кольӧм челядьдырся кад йылысь.
— Но вот, ми и кыкнанным коммунистъяс, — шуис Василий. — Кыкнанным...
— Василь Кузьмич, позьӧ-ӧ тэнӧ, батюшка, тревожитыштны? — кыліс чирӧм гӧлӧс, и порог дорын тыдовтчис Ксенофонтовна.
И пыр жӧ бӧрыньтчис, эз быр, но пырис пытшкӧ тайӧ минутаыслӧн став аслыссямалуныс.
Порог дорӧ сувтӧм мысти Ксенофонтовна видзӧдліс пызан вылӧ, кӧні вӧлі прӧстӧйиник ужин, кодӧс тэрмасьӧмӧн гӧтӧвитӧма Василий, шлап-шлапкерис кинас да шензигтырйи нюжӧдіс:
— Батюшка, Василь Кузьмич, да тэ ӧмӧй картупель сёян?
— А мыйла нӧ меным не сёйнысӧ сійӧс?
— Да ӧд ме думайтлі: тэнад, председательлӧн, чугун тыръясӧн кольк пусьӧ!
Ксенофонтовна збыльысь чуймис.
«Ме кӧ вӧлі председательӧн, — думайтіс сійӧ, — ме эськӧ нӧк пытшкын купайтчи, маӧн киясӧс мыськи!
А мыйся йӧз нӧ тайӧ?
Василий — колхозса председатель, гӧтырыс — став фермаяс вылын медыджыдыс, а сёйӧны картупель, и ставыс налы ладнӧ!»
Василий серӧктіс:
— Пуксьы миянкӧд, сёйыштам!
— Меным некор, Василь Кузьмич!
Фроська тшӧктіс пырысь-пыр жӧ бӧр воны!
Тшӧктіс висьтавны, мый барометр бара чеччыштӧма «зэр» вылӧ.
— Бара зэрасьны!
Но мый сэсся кутан вӧчны!
— Василь Кузьмич, и ещӧ ӧти мог тэ дорӧ! — Ксенофонтовна пуктіс кияссӧ кыз кынӧм вылас.
— Мый тэныд колӧ?
— Вӧч буртор, вуджӧд менӧ Евфросинья дорысь!
Ог вермы ме сэні.
— Тайӧ кымынӧдысь нин тэнӧ вуджӧднысӧ!
Дояркаӧн тэ уджавлін, птицефермаын уджавлін, Любава звеноын уджавлін — и быдлаын тэ «он вермы»!
Ачыд нылыд дорӧ вӧзйысин комбайнса грузитчысьӧ, ӧні бара тэнӧ вуджӧд!
Но, кытчӧ ме тэнӧ инда?
— Кытчӧ гажыд, батюшка Василь Кузьмич, кӧть чӧртлы сюр йылас, ме сӧгласитча, сӧмын мезды тэ менӧ Евфросиньяысь!
Дзикӧдз мучитіс, ӧкаяннӧй ныв!
Ладвыв пуксьӧм ме сысянь некутшӧмӧс ог аддзы!
Сэксянь, кор лои комбайнершаӧн, ачыс йӧй моз ветлӧдлӧ, инас оз ӧшйы, аддзан тэ, орденӧн окота лоӧма любуйтчыны, и меным спокой оз сет.
— Ладнӧ, думыштла ме тэ йылысь, сӧветуйтча правлениекӧд.
Пырав аски рыт.
Ксенофонтовна мунӧм бӧрын садьмис ичӧтик Кузьма.
Василий эз аддзыв сійӧс некымын лун.
Эня-пиа олісны Сотчӧм урочищеын, и Василий гажтӧмчис письыс.
Кузьма рӧдйис Бортниковъяс рӧдӧ.
Сылӧн ловгӧн кодь вӧсньыдик синкымъясыс ӧтлаасисны нин ныр весьтас да вӧліны са кодь сьӧдӧсь.
Кузьма шензьӧдіс Василийӧс аслас талантъясӧн.
Сійӧ зэв зіля нёнясьліс.
Нёньсӧ вомас босьтӧмӧн сійӧ деловитӧя тяпкӧдіс вомнас да зіля личкаліс мамыслысь нёньсӧ ичӧтик кулакъяснас.
— Ёна уджалӧ! — сы вылӧ видзӧдігӧн радуйтчис Василий.
— Сійӧ ещӧ и гулькйӧдлыны кужӧ! — ошйысис Авдотья.
— Дуняшка коймӧд тӧлысяс заводитіс гулькайтны, а тайӧ гулькайтӧ нин!
Пиукӧй, Кузьма, гуль-гуль!
Видзӧд, Вася, видзӧд!
Кузьма нюжӧдіс розӧвӧй анъяса пиньтӧм вомсӧ да сетіс шы, быттьӧ сулеяын булькакылӧ ва.
— Командуйтӧ!
Команда сетӧ! — шуаліс Василий.
— А-у, пиук, а-у, Кузьма Васильевич!
Авдотья водтӧдіс кагасӧ камод ящикӧ — Кузьмалысь крӧватьсӧ сійӧ нуис сьӧрсьыс Алёша нӧрыс вылӧ.
Василийлы ӧбиднӧ лои тайӧ:
— Мыйла тэ сылы камодӧ вольсалін!
Сійӧ ӧд морт жӧ, а абу ветьӧк!
Мунам мекӧд, Кузьма Васильевич!
Сійӧ босьтіс писӧ да водтӧдіс сійӧс крӧвать вылас ас костас да Авдотья костӧ.
— Гигиена серти оз позь, Васенька, медым кага узис батьмамыскӧд ӧтлаын.
— Но ладнӧ нин, ӧти войтӧ!
Сылы зэв долыд вӧлі кывны аскӧдыс орччӧн Кузьма Васильевичлысь ичӧтик шоныдик телӧсӧ.
— Видзӧд жӧ: и узьӧ и вомсӧ тяпкӧдӧ.
Куш ӧти тӧждысьӧм сылӧн!
Гӧгӧрвоӧ ассьыс обязанностьяссӧ.
Зіль мужик лоӧ!
Найӧ чӧв олыштісны.
— Сепаратор йывсьыд тэ сёрнитчин?
— Кӧсйысьӧны сетны.
Чернавкаыд, Вася, комын литрӧдз содтіс йӧвсӧ!
Тайӧ уджнас веськӧдлӧ Ксюша.
Бур нылыс!
Тӧвнас сійӧс колӧ курсъяс вылӧ мӧдӧдлыны.
Серёжаысь сійӧ бурджык лоӧ, Серёжа вывті нырсӧ лэпталӧ, индас вернӧ, а йӧзсӧ оз прӧверяйт.
Ксюша быдмыштас да бурджык лоӧ.
Велӧдны сійӧс колӧ, Вася.
— Мый нӧ!
Вот урожай идралам да ыстылам сійӧс карӧ.
Петровичкӧд тӧвнас на сёрнитчылім.
Мед велӧдчӧ, миянлы ӧні колӧны ыджыд квалификацияа кадръяс.
Ӧти кывйӧн, ыджыд овмӧс!
Стада во кык мысти лоӧ ӧнія серти витпӧв ыджыдджык.
Тэ думыштлы, Дуняшка! — Сійӧ кокньыдика кыскыштіс гӧтырсӧ асланьыс да шуткаӧн моз шуаліс:
— Справитчан?
Вын сертиыд лоӧ?
А то виччысь, вешта удж вывсьыд взыскание сетӧмӧн!
Гӧлӧсас сылӧн кыліс нето вильшасьӧм, нето удаллун. Авдотьялы вӧлі томдырсяньыс нин тӧдса тайӧ гӧлӧсыс, кодӧс пыр радейтліс сійӧ да коді ӧнӧдз на волнуйтіс сійӧс.
— Гӧтыртӧ удж вылысь вештан взыскание сетӧмӧн? — шуда гӧлӧсӧн юаліс сійӧ.
— Пиным ме дор сувтас.
— Гӧтырсянь унджык требуйтчӧ!
А пи вылад эн надейтчы!
Кузьма Васильевичкӧд ми быдтор кузя тыр сӧгласӧн олам.
Пиыд мамыдлысь ещӧ унджык кутас требуйтны, мужикыд дорысь.
«Кыдзи, шуас, тэ кӧзяйствуйтін колхозын?
Кутшӧм олӧм меным дасьтін?»
— Но мый нӧ, и висьтала!
Кыпӧда пиукӧс вылӧ самолётӧн — видзӧд, мися, пиук, аслад озырлун вылӧ...
— Буретш самолётсянь и видзӧдны! — шутитӧмӧн сӧгласитчис Василий да серьёзнӧя нин содтіс: — Талун вӧлі «Всходы»-ын да «Югыд туй»-ын.
Сёрнитчи шобді идралігӧн комбайнӧн мунны веськыда.
Бур йӧз сэні эмӧсь.
Сійӧ сёрнитіс выль ыджыд колхоз йылысь, а Авдотья кывзіс сылысь да думайтіс: «Вот тайӧ сійӧтор, кодӧс важӧн нин виччыся.
Виччыся юдорса самӧй сійӧ рытсяньыс, кор Вася шуис менӧ «Ващуркаӧн».
Вӧлі сідзи, мый и надеяӧс воштылі виччысьӧмыс вылӧ, а сійӧ воис.
И Вася менам — самӧй сійӧ Васяыс, кодӧс ме бӧрйи да мӧді радейтны первой видзӧдлӧмсянь...
Вернӧй вӧлӧма ныв дырся менам чайтӧмӧй!
Нелямынӧд арӧс вылын висьтала, мый сы кузя ме эг ӧшибитчы, кор на вӧлі нывкаӧн».
Тӧлысь шлывгис ӧшиньсянь ӧшиньӧ, джоджас вуджӧръясыс вешласисны, а Василий да Авдотья пыр на эз вермыны унмовсьны.
— Но, давай узьны, Дуняшка, а то миян тэкӧд сы мында сёрни, мый и сё воӧн оз помась!
Аски югдігас чеччыны.
Оз зэр, а барометр петкӧдлӧ «зэр», чӧртыс мед нуас сійӧс!
Узь, донаӧй!
Авдотья садьмис войнас.
Радлун дорӧ, коді эз эновтлы сійӧс и узигас, сорласис кутшӧмкӧ аддзыны позьтӧм тревога.
«И мый тайӧ? — унзіль йывсьыс думайтіс сійӧ.
— Ок, зэрӧ!»
Сійӧ пыр жӧ восьтіс синъяссӧ.
Ывлаын кыліс рӧвнӧя зэрӧм шы.
Неважӧн на сэзь да кодзула небесаыс вӧлі пемыд.
Пемыд вӧлі и комнатаын.
Зэрыс дугдывтӧг шумитіс и шумитіс ӧтмоза.
Зэрӧн шызьӧдӧм Авдотья эз нин вермы унмовсьны да куйліс чӧла — поліс садьмӧдны мужиксӧ.
«Кутшӧм не кадӧ зэрны заводитіс! — думайтіс сійӧ.
— Пыр сійӧ, вреднӧйыд, самӧй уборка дырйи мӧдӧдчас!..
Тадзи и олан: нэм чӧжыд он вештыв синтӧ небесаысь.
То: «Ок, зэрмӧ!», то: «Ок, зэр абу!»
Ладнӧ кӧть Вася узьӧ, оз кыв.
Колӧ эськӧ бергӧдчыны да жаль сійӧс садьмӧднысӧ.
Садьмас, кылас зэрӧмсӧ, тревожитчыны кутас да оз нин унмовсь.
Киӧй кыдзи позялӧма!
Мездыны эськӧ сійӧс!
Да оз позь,
садьмӧда сійӧс.
Терпитышта нин».
Орччӧн, дзик пель водзас, кыліс Василийлӧн ньӧжйӧник ышловзьӧм.
Минута мысти мӧдысь ышловзис.
Тыдалӧ, сійӧ оз жӧ узь да кывзӧ зэрӧмсӧ, но оз вӧрзьӧдчы, медым не садьмӧдны гӧтырсӧ.
— Вася! — видзчысигтыр шуис сійӧ.
— А?
— Тэ мый ышлолалан?
— Зэрӧ...
Видзчысьӧмӧн, медым не вӧрзьӧдны кагасӧ, сійӧ лэптіс кисӧ да кутіс Авдотьялысь пельпомсӧ.
Найӧ куйлісны, кывзісны зэрӧм шысӧ да думайтісны ӧти и сійӧ жӧ тор йылысь.
— Шлявгӧ, проклятӧйыд!
Думайтлі, став омӧльторъяссьыс мынім, а шобдікӧд беда!
Ӧшибка ме вӧчи, меным эськӧ колян неделяс колі войнас уджавны, ӧні эськӧ эг мучитчы.
Узя и аддза унйылысь: сявгӧ-киссьӧ муӧ нянь.
Садьми, а тайӧ вӧлӧм зэр.
— Ме думайта, регыд зэрас...
Газетаын гижлісны, мый арыс лоӧ кос.
Дыр куйлісны найӧ, зэр шысӧ кывзігмоз ньӧжйӧник сёрнитісны, ӧта-мӧдныслы торъя матыссаӧсь, шудаӧсь, мед кӧть и вӧліны асланыс тревогаяс.
Кобис асывсяньыс на, и уль му весьтын сулаліс сентябрь тӧлысся зарни лун.
Сук веж вӧрын то сэні, то тані гӧрдӧн лӧсталісны пелысь розъяс.
Найӧ тыдалісны лапъяс костъясӧд, ылӧдлісны синтӧ, и кажитчӧ — став вӧрсӧ пасьтала вурлӧма гӧрд сунисӧн.
Рытланьыс Василий да Авдотья вӧлӧн мӧдӧдчисны Алёша нӧрыс вылӧ.
Сьӧлӧмтӧ бурмӧдысь арся чӧв-лӧньӧн ӧвтіс тыртӧм муяссянь.
Идзапод весьтса лӧз небесаыс кажитчис торъя ыджыдӧн да джуджыдӧн.
Ылын тыдалісны убериттӧм кольтаяс, — найӧ сулалісны тшӧкыда, вӧвъясӧн волывлісны найӧс нуавны, — а медся ылыс му вылас, вӧр дорас, сулаліс на вундытӧм нянь, и сэті шлывгис би кодь гӧрд комбайн.
Авдотьялӧн долыда тіпкыштіс сьӧлӧмыс.
Сійӧ бергӧдчис Василийлань.
— И мый мекӧд вӧчсьӧ арнас, ачым ог гӧгӧрво!
Тулыснас да гожӧмнас, фермаысь кындзи, нинӧм оз пыр юрӧ, а мыйӧн воас вундандыр, сідзи и кыскӧ му вылӧ.
Сэтшӧм окота мунны му вылӧ, сэтшӧм окота!
— Менам и аслам веж петӧ видзӧднысӧ!
— Бур урожай! — водзӧ висьталіс Авдотья. — Важӧн нин татшӧмсӧ эг аддзывлӧй.
Шӧркодя дас кӧкъямыс центнерӧн босьтам, ог этшаджыкӧс.
— Этша на босьтам.
Тайӧ ӧмӧй урожай? — шпыньмуніс Василий аслас тэрыб да вильыш нюмӧн.
— Видзӧд жӧ тэ!
Дас кӧкъямыс центнерыс нин сылы этша!
Важӧн-ӧ на и кӧкъямыс центнерсӧ лыддьылісны унаӧн!
— Кутшӧм сійӧ «уна»?
Йӧзыс комынӧн босьтӧны, а ми — кык мында этшаджык.
Бӧръя кадас Василийлӧн лои вӧвлытӧм долыд горшлун.
— Быттьӧ кутшӧмкӧ лудӧм висьӧм веськалӧма мужикыслы! — шулывліс Прасковья. — Мый кӧть оз вӧчсьы колхозын, пыр сылы этша!
Пессьӧ мужиклӧн сьӧлӧмыс!
Сійӧ выныскӧд, сійӧ позянлунъясыскӧд сравнивайтігӧн, кодъясӧс чувствуйтіс Василий, став вӧчӧмторйыс кажитчис сылы вывті ичӧтӧн, и сійӧ дугдывтӧг да терпитны вермытӧг зілис вӧчны унджык.
Авдотья видзӧдліс сы вылӧ да кипыдӧснас инмӧдчис сылӧн мугов кучикӧн зэвтӧм бандзибас.
— Ме думайтлі, менам мужик кызны кутас ыджыд урожая воӧ, а тэ ещӧ на косджык лоӧмыд.
Лёкысь горшасьӧмыдла тайӧ тэнад, збыльысь!
— О-о, — шпыньмуніс Василий.
— Горш ме!
Мӧд во кӧ огӧ босьтӧй кызь вит центнерӧн — шапкаӧс джоджлань сета!
Чӧвтӧй, мися, менӧ, бур йӧзӧй,
не тіянын меным лоны председательӧн!
— Шапка не шапка, — шуис Авдотья, — а мый правда, то правда, Вася!
Туйджынйын сулалӧ миян колхозным.
Первойя туйджынсӧ мунім, заводитім мунны мӧд джынсӧ.
Кад петны передовӧйӧ!
— Да...
Тайӧ, Дуняшка, сьӧкыдджык воськовтны бӧрӧ кольччыссянь буръяс лыдӧ дорысь!
А видзӧдлы бӧрвылӧ: всё-таки абу этша нин вӧчӧма.
— А кыдз нӧ он вӧч?
Ми ӧмӧй сӧмын вӧчим?
Кытчӧ кӧть он видзӧдлы — быдлаын водзлань!
Сійӧ кутіс нюмъявны да заводитіс сёрнитны тэрыбджыка:
— Вася, менам пыр ӧти случай казьтывсьӧ: кыдзи ме ичӧт дырйи ветлі сола ты дорӧ.
Вартчыны ме ог вӧлі куж, повзи, а тьӧтка меным шуӧ:
«Да тэ эн пов, тэ ки-коктӧ вӧрӧд, сэки тэнӧ ваыс оз лэдз вӧйны, веркӧсас кыпӧдас.
Тэ сӧмын кер моз, кер моз эн куйлы!»
И збыльысь, вӧрышті ме неуна — и друг кыпӧдіс менӧ тыыс веркӧс вылас, и вартчыны мӧді ме, Вася!
И сэтшӧм шензьӧданаӧн кажитчис тайӧ меным!
И мыйӧн ме думышта миян колхоз йылысь, пыр тайӧ случайыс дум вылӧ усьӧ.
А кор пана сёрни кутшӧмкӧ слаб колхозын, пыр меным окота шуны тьӧткалысь кывъяссӧ:
«Ті ки-кокнытӧ вӧрӧдыштӧй неуна, а сэки тіянӧс веркӧсас и кыпӧдас!
Ті сӧмын кер моз, кер моз энӧ куйлӧй!»
Найӧ мунісны гумладорті, картупель мусянь неыліті...
Картупель вӧлі пуктӧма выль, гнездӧвӧй способӧн.
Василийлы уси тӧдвылас Фрося керӧсвывса вой:
«Коканъясӧн небзьӧдім... коканъяс вылӧ надейтчим... — зывӧкпырысь думыштіс сійӧ.
— Дзик мӧднога машинаясӧн небзьӧдӧм!»
Неуна небзьыштӧмӧн сійӧ думыштіс и гумла стрӧитӧм йылысь:
«Думайтлі сы йылысь кыдзи настоящӧй стройка йылысь!
А став уджыс — сӧмын дас кер вайны вӧрысь!
Вот мӧд во тулыссянь и заводитчас миян настоящӧй строительство».
Воддза сьӧкыдлунъясыс ӧні сылы кажитчисны серам петмӧн кокниӧн да венны позянаӧн кыдзи старшӧй классъясса велӧдчысьяслы серам петмӧн кокниӧн кажитчӧны сэтшӧм задачаясыс, кодъясӧс решайтігӧн сійӧ эз омӧля мырсьыв некымын во сайын.
Гӧгӧр кышакыліс зӧр.
Водзынджык нёль пельӧса шабді му гажӧдіс синтӧ канарейкалӧн кодь вижов-веж рӧмнас.
Кор муясыс саялісны син улысь да туйыс мӧдӧдчис вӧрті, Авдотьяӧс кытшалісны быд лунся тӧждысьӧмъяс.
— Интереснӧ, баляасис эз Липка? — думыштчӧмӧн шуис сійӧ. — И кымын баля вайис?
Воддза воясас век кыкӧс вайлывліс.
— Ті Василисакӧд кӧсйысинныд кыкпӧв вевтыртны плантӧ, ӧні кутчысьӧй ті менам!
Ассьыныд кывнытӧ эн вежӧй!
Нӧрыс дорӧ матыстчигӧн Авдотья думыштіс:
«Метӧг, небось, войбыд гуляйтісны и узьны эз водлыны менам гулякаясыд!»
Туйыс крута чукыльтіс, и Алёшалӧн нӧрыс сувтіс син водзӧ став аслас мичлуннас.
Вӧрӧд визувтысь ичӧтик сьӧд ю векньыдик лентаӧн кытшаліс сылысь пӧкатъяссӧ.
Арся сімӧн муртса вӧрзьӧдыштӧм вуджӧра вӧр кытшавліс куимладорсянь, а нёльӧдладорсяньыс вӧлі джуджыд сён, код сайын веж гыӧн кыпӧдчыліс мӧд нӧрыс.
Йылас сулалісны животноводъяслӧн керка да мукӧд стрӧйбаяс, а нӧрыс площадкасӧ вӧлі юклӧма торъя участокъяс вылӧ.
Куимладорсянь мунісны скӧтӧн подмӧдӧм туйяс.
Йӧрын йирсис Валентиналӧн кыз кынӧма кӧбылаыс, и Авдотья рад лои: сідзкӧ, Валюшка тані!
Кукань видзысь Дуся первойя мортӧн котӧрӧн петіс сылы паныд:
— Авдотья Тихоновна!
Нывъяс, нывъяс, Тихоновна воӧма!
Нывъяс котӧрӧн петісны керкасьыныс.
Тыртісны вопросъясӧн:
— Поздравитны-ӧ тэнӧ, Дуняшка?
— Примитісны тэнӧ?
— Вайин-ӧ выль сепаратор?
— Кыдзи нянь идралӧны?
— Аддзылінныд мамӧс?
— Поздравитӧй менӧ, нывъяс, ыджыд радлунӧн! — вочавидзис Авдотья.
Кор дугдісны поздравляйтны, Авдотья кутіс ӧтвечайтны мукӧд вопросъяс вылӧ:
— Сепаратор вайи.
Колхозын ставыс бур: сю ставсӧ тэчисны, шобді талун помаласны идравны, зӧр ещӧ сулалӧ на и сэтшӧм тыра, сэтшӧм бур, кӧть дугдывтӧг видзӧд!
Тэнсьыд мамтӧ аддзылі.
Со тэныд посылка.
Шуис меным, медым ме рытъяснас эг лэдз тэнӧ гуляйтны, воскресеньеӧ кындзи.
Дуняшка да Катюшка, трусикаӧсь, гожъялӧмаӧсь, ёнмӧмаӧсь, уськӧдчисны мамыслы сьылі вылас.
Ичӧтик Кузьмаӧс ордас босьтӧма Ксюша.
Сійӧ нюмъяліс, и сы дінӧ матыстчалісны нин быд боксянь.
Бригадаыс ставнас радейтіс да балуйтіс Кузьмаӧс.
А миянын гӧстьяс — Валентина да Андрей Петрович! — висьталіс Ксюша.
Муртса на Авдотья лэччис вӧв додьсьыс, кыдзи сійӧс шымыртісны делӧяс.
Валентинаӧс да Андрейӧс сійӧ аддзис ӧш йӧр дінысь.
Пуджӧм сосъяса еджыд дӧрӧма Андрей лӧсьӧдіс ворота дорӧ перекладина, а Валентина сулаліс орччӧн да шуаліс:
— Вылӧджык!
Ещӧ вылӧджык!
Вот сідз! — Сійӧ бергӧдчис да аддзис Авдотьяӧс: — Дуняша воӧма!
Найӧ окасисны.
— Медбӧрын воинныд жӧ миян дорӧ, Андрей Петрович!
— Важӧн лӧсьӧдчылі волыны Алёша нӧрыс вылӧ, важӧн менӧ Валентина ыштӧдӧ, да век прӧст кадыс эз сюрлы!
Талун кыкнаннымлӧн лои прӧст рыт, вот и решитім шойччыштны!
— А Валюшка тэныд пыр жӧ чер сетіс?
Авдотьялы эз ло лӧсьыд сыысь, мый райкомса секретарь ачыс лӧсьӧдӧ воротаас перекладина.
Андрей серӧктіс.
— Тайӧ жӧ меным, Авдотья Тихоновна, медбур удовольствие!
Эг кӧ вӧв эськӧ ме райкомса секретарӧн, лои эськӧ плӧтникӧн.
— Тайӧ Сиротинка, али мый, бара жуглӧма перекладинасӧ?
— Сійӧ! — гажаа вочавидзис Андрей. — Катюша мунӧма тшак вотны, сылы гажтӧм лоӧма да ставсӧ жуглыны мӧдӧма ас гӧгӧрсьыс.
Кор шондіджынйыс саяліс сьӧдӧдӧм вӧр стен сайӧ, Алёша нӧрысса став олысьыс петісны мыльк йылӧ встречайтны стадаясӧс.
Алёша нӧрысса тайӧ встречаыс вӧлі чорыда пуксьӧм традицияӧн, и тайӧ часыс вӧлі торъя мичлунлӧн часӧн.
Ставыс, мый создайтӧмаӧсь да вӧчӧмаӧсь животноводъяс, прӧйдитіс найӧ синъяс водзті, и эз вӧв ыджыдджык радлун, кыдзи любуйтчыны наӧн ӧтлаын.
Тайӧ часас вешйылісны бокӧ став посниторъясыс — нелючкияс, зыксьӧмъяс, сьӧкыдлунъяс — и кольлі главнӧйыс — общӧй радлун да йӧзлӧн гордость сы вӧсна, мый найӧ вӧчисны, и тайӧ вӧчӧмторсьыс ӧта-мӧдӧс уважайтӧм.
Куимладорсянь вӧрӧн кытшалӧм, нёльӧдладорсянь керӧсӧн потшӧм эрд кажитчис турунвиж чашаӧн.
Турунвиж аллеяяслӧн пиладор кодь йывъяс косттіыс ыпъяліс лэччысь шондіӧн донӧдӧм небесаыс.
Зэрӧн мыськалӧм, первойя пужъясӧн ыркӧдыштӧм воздухас эз дрӧжжит ни ӧти бусчир.
Сук вежӧдлӧн арся рӧмъясыс шензьӧдана сочетайтчисны тувсовъя югыд краскаяскӧд, мый овлӧ, сӧмын гӧра пӧкатъясын шондіа бур воясӧ да войвыв местаясын.
Лэччысь шондісьыс ставыс лои быттьӧкӧ шоныдӧн, гӧрдов рӧмаӧн.
Нӧрыс водзвывса подмӧдӧм, руд площадкаыс, сэті, кӧні ӧтлаасьлісны куим туй, вӧлі мугов.
Нӧрысвывса ыджыд из мӧдіс дзирдалыштны да кажитчис ловзьӧмаӧн.
Авдотья пуксис тайӧ из вылас, Василий пуксис муас сыкӧд орччӧн.
Нывъяс меститчисны турун вылӧ.
Юрсиясас налӧн вӧліны пелысь розъяс, сьыліясас алӧйӧн ӧзйисны лежнӧгйывъясысь вӧчӧм сикӧтшъяс — татшӧм вӧлі Алёша нӧрыслӧн аслыспӧлӧс модаыс.
Валентина пукаліс мужикыскӧд орччӧн.
Сылӧн гажыс бырӧма Андрейысь и сійӧ стесняйтчытӧг топӧдчыліс сы бердӧ пельпомнас, малаліс сылысь кияссӧ, юрсисӧ, синкымъяссӧ, а сійӧ нюмъяліс да шуаліс:
— Ок, Валенька, но кутшӧм Крым, кутшӧм лунвыв местаяс позьӧ ӧткодявны Угреньсакӧд сентябрын, вот татшӧм шондіа луннас!
Кытысь ещӧ арнас аддзан татшӧм сук вежӧдсӧ, краскаяслысь татшӧм сӧстӧмлунсӧ, татшӧм кокни воздухсӧ?!
— Ӧд збыль?
Збыль? — юавсис Валентина, ачыс радуйтчис сылы, мый налӧн мӧвпъясныс, кыдзи и век, ӧткодьӧсь. — Кажитчӧ, тані арыс восьлалӧ веськыда тулыс вывтіыс.
Но вот тэ аддзылан, кутшӧм мича лолӧ, кор кутасны мунны стадаяс.
Менам кӧ мыйкӧ оз ладмы и меным омӧль, ме нарошнӧ вола татчӧ стадаяслы паныд.
Но вот тэ ачыд аддзылан.
— Талун сёрмисны стадаясным, — тӧждысьӧмӧн шуис Авдотья.
— Шондіыс нин ыджыд пожӧм сайын, а найӧ век абуӧсь.
Сійӧ сувтіс из вылӧ, медым ылысьджык аддзыны.
Быдпӧрйӧ, стадаяс встречайтігӧн, сійӧ неуна волнуйтчыліс, кыдзи волнуйтчылӧ спектакль заводитӧм водзвылын режиссёр.
Мукӧд дырся серти сійӧ талун волнуйтчис ёнджыка, сы вӧсна мый встречайтны воисны и Валентина, и Андрей, и Василий.
Сылы окота вӧлі петкӧдлыны ассьыс овмӧссӧ став мичлуннас да слаженностьнас.
Сійӧ тӧждысьӧмӧн видзӧдлывліс кипыдӧс увсяньыс ыліӧ.
Улыссяньыс сылӧн бура тыдалісны мугов сьыліыс да гӧгрӧсіник розӧвӧй щӧкаыс.
Тӧдчӧ вӧлі, кыдзи сійӧ дрӧгнитіс нюммунігтыр.
— Локтӧны!
Сюрук тыдовтчис! — шуис сійӧ.
Матысса керӧс сайысь тыдовтчис штопор кодь зэв гырысь сюръяса Сюруклӧн гӧрба ныра ичӧтик юрыс.
Юрыс матыстчис йӧткыштчылӧмӧн, быттьӧ быдмис му увсьыс.
Здук мысти керӧс йылӧ котӧрӧн кайис меж да сувтіс картина вылын моз, видзӧдліс гӧгӧр.
Аддзӧм бӧрын, мый водзвылын ставыс лючки-ладнӧ, сійӧ сетіс стадаыслы сигнал, кокниа чеччыштіс бӧрӧзда вомӧн да котӧртігтыр мӧдӧдчис керӧс пӧкатӧд.
Минута мысти ыжъясыс тыртісны сёнсӧ вӧрысь еджыд гӧннаныс, кутісны жуны да тэрмасисны, торкисны чӧв-лӧньсӧ унаног баксӧмӧн.
— Аминьӧй, кыпӧдісны суматоха! — зывӧктӧмӧн шуис Дуся.
— Веськыд светопреставление!
Кутшӧм вежӧртӧм скӧтина!
Дзик мӧдногаӧсь менам куканьясӧй!
— Абу сідз, и ыжъяс бурӧсь! — шыасис Авдотья.
И удовлетворённость, и успокоитчӧм, и тӧждысьӧм, и радлун, и виччысьтӧм — ставыс вӧлі сы чужӧм вылын, ставыс шлывгис чужӧм чертаясас, кыдзи шлывгӧны небесаӧд кымӧръяс, найӧ оз сайӧдны дзикӧдз, а ёнджыка тӧдчӧдӧны небесаыслысь лӧзов рӧмсӧ.
— Бабушка Василиса!
Видзӧдлӧй жӧ!
Двӧйни вайӧ!
Стада бӧрвылын локтіс ичӧтик тушаа, косіник нюмъялысь Василиса.
Сійӧ восьлаліс сэтшӧм кокньыда, быттьӧ ни туйыс, ни киас грузыс эз мудзтӧдны сійӧс.
Лэптыштӧм водздӧраас сійӧ вайис кык баляӧс.
Налӧн тӧлктӧм ичӧтик синъяса еджыд нырвомъясныс вӧрзьывтӧг, быттьӧ пуысь вӧчӧмаяс, чурвидзисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Василисакӧд орччӧн, воськолысь воськолӧ кузь сьылісӧ нюжйӧдлӧмӧн, йӧткасигтыр да мешайтчигтыр, котӧртіс инас ӧшйытӧм ыж.
Кор Василиса матыстчис, сійӧс кытшалісны.
— Кутшӧм мичаникӧсь! — баляясӧс босьтігӧн шуис Авдотья.
Лоӧм обычай серти, стада встречайтігӧн налӧн кӧзяеваыс рапортуйтісны Авдотьялы да став встречайтысьяслы кольӧм лун йылысь.
Бабушка Василиса сідзжӧ сувтіс Авдотья водзӧ да кутіс висьтавны рапорт аслыс ногӧн:
— Аддзан тэ, Дуняшка, асывсяньыс ми Алексашкакӧд казялім, мый Липканым жугыльмис.
Но, ме сійӧс ас дорын матынджык заводиті видзны.
Луншӧр кадсянь, видзӧда да, сійӧ кутіс водавлыны.
Мунім ми сыкӧд кустъяс дорӧ.
Вайис сійӧ первой межпиӧс, а сэсся и баляпиӧс.
Небыд гӧнаӧсь, еджыдіникӧсь, чистопороднӧй цыгеечкаяс!
— Менам локтӧны! — места вывсьыс чеччигӧн шуис кукань видзысь Дуся.
Воис сылӧн кад солиставны общӧй хорын.
Сійӧ лӧсьӧдыштіс юрсьыс чышъянсӧ да петіс нӧрыс дорӧ.
Синъяссӧ читкыртыштӧмӧн да юрсӧ чатӧртыштӧмӧн, лӧсьыд статя, мича, сулаліс сійӧ нӧрыс дорын, и тӧлыс быттьӧкӧ лепитіс сылысь ыджыд тушаа, водзлань сетчыштӧм фигурасӧ ставнас.
Нӧрыс сайысь тыдовтчисны дзирдалысь исергаяса, гырысь пельяса кукань нырвомъяс.
Быд куканьлӧн шуйга пеляс вӧлі жӧч номерок.
Дуся шызьӧмӧн видзӧдаліс на вылӧ: сэтшӧмӧсь-ӧ найӧ бурӧсь, кыдзи сылы кажитчылісны?
Збодьӧра-ӧ мунӧны?
Эз-ӧ усь кодлӧнкӧ пельсьыс номерокыс?
Вылӧ-ӧ донъяласны видзӧдысьясыс сы быдтасъяслысь став бурторсӧ, порядоксӧ да великолепиесӧ?
Медводдза куканьыс, зумыд, розӧвӧй ныра, сьӧд да вакса моз лӧсталысь, котӧрӧн кайис нӧрыс йылӧ.
— Видзӧд, видзӧд, Андрейка, тайӧ и эм Дарочкаыд, код йылысь ме тэныд висьтавлі! — тэрмасьӧмӧн объясняйтіс Валентина.
— Сійӧ Сиротинкалӧн да Думкалӧн ныв.
Сійӧ торъя режим да рацион вылын.
Сысянь да ещӧ некымынсянь Дуня заводитіс формируйтны выль стада.
А вот тайӧ Узор, Ураллӧн пи да Сиротинкалӧн внук.
Сідзжӧ Дуня думыштӧм серти!
Валентина кутіс ӧшпиӧс пельясӧдыс да кыскис сійӧс асланьыс.
Узор, Ураллӧн пиыс, скӧрмис таысь да чужйис.
Куканьяс кытшалісны Дусяӧс, няклялісны сылысь водздӧрасӧ, нюлісны кияссӧ.
Сійӧ восьлаліс, наысь мездысиг да наӧн гордитчигтыр.
Ылын кыліс рожокӧн ворсӧм, но мӧсъяс эз на тыдавны.
На пыдди вӧр дорысь ырскӧбтісны-петісны чаньяс — дзонь табун.
— Со найӧ, миян красавчикъясным! — Серёжа-сержант котӧрӧн мӧдіс мунны налы паныд.
Авдотья радлігтыр видзӧдліс Андрей вылӧ.
Сылы окота вӧлі, медым сійӧ ошкис стадасӧ.
Андрей гӧгӧрвоис, мыйла сійӧ видзӧдліс, да шуис:
— Дуняшка, ті жӧ зарни!
Ме век тадзи шулі.
Василий, тэ гӧгӧрвоан, кутшӧм гӧтыр тэныд сюрӧма?
— Эн ошкы ёнасӧ, нырсӧ лэптавны мӧдас! — шпыньмуніс Василий.
Василий пукаліс нӧрыс вылын, и сылӧн сьӧд синъясыс гӧгӧрвотӧм упорствоӧн дзоргисны кытчӧкӧ ылӧ, вӧр ді саяс.
Сійӧ и казявліс и эз казявлы, мый вӧчсис сы гӧгӧрын.
Синнас, пельнас, осязаниенас сійӧ чувствуйтіс асьсӧ кытшалысь мичлунсӧ да ставыскӧд ӧтлаын радуйтчис сылы, но мӧвпъясыс котӧртлісны водзӧ.
Сійӧ аддзис нӧрыс вывсянь вӧр пыр тыдалысь муяссӧ, кодъяс талун вӧліны на «Всходылӧн», видзӧдаліс водзӧ лоысь ыджыд колхозлысь очертаниеяссӧ, и пыр окота вӧлі сылы шуны и кыпыд дӧсадаӧн здук кежлӧ успокоитчӧм другъясыслы, и на вӧсна и ас вӧснаыс, гордостьӧн, и вызовӧн: «Тайӧ ещӧ мый на!
Тайӧ ӧмӧй на лоӧ, ещӧ кутшӧм мичлун на водзын!»
Андрей быттьӧ тӧдіс сылысь мӧвпъяссӧ да шыасис:
— А мый тані лоӧ во-мӧд мысти... асьным ас выланым кутам шензьыны!
Кор колхозъяс ӧтувтчасны, сэки лоӧ тыр подув корны Алёшалысь нӧрыссӧ пӧльзуйтчыны нэм кежлӧ, а не временнӧ.
А то мый жӧ артмӧ?
Колхоз шӧрын госфондлӧн ичӧтик участок му!
— Тайӧ да, — шыасис Василий, — та йылысь ӧні нин позяс кыпӧдны сёрни!
Вӧр сайысь кыліс гуысь моз буалӧм.
— Сиротинка локтӧ! — тӧждысьны кутіс Авдотья.
— Котӧрт ӧдйӧджык, Катюша, а то дзикӧдз гажтӧмчас!
Катюша котӧрӧн муніс паныд.
Ыджыд ӧшъяс тыдовтчисны туй чукыль сайысь.
Рожок кутіс горавны дзик матын.
— Миян, миян! — Ксюша кутіс чеччавны места вылас, мӧс лысьтысьяс чеччисны.
Медводдзаӧн тыдовтчис пастух Володя.
Кыдзи и век, быд воигӧн, сійӧ кутіс асьсӧ подтянутӧя да вылын юрӧн, кокниа восьлаліс туй кузя стада водзвылын.
Югыд оранжевӧй майка, коді вӧлі состӧм, ёна лӧсяліс сылӧн гожъялӧм чужӧмыслы.
Сійӧ некор эз янсӧдчыв книгакӧд, кодӧс вӧлі сюйӧма вӧнь костас.
Володя тӧдӧ, мый сы вылӧ видзӧдӧны Алёша нӧрыссянь став нывъясыс, и зілис кутны асьсӧ молодец моз.
Юрсӧ чатӧртыштӧмӧн сійӧ ворсіс турунвиж рӧма шлифуйтӧм рожокӧн, кодӧс сылы пӧдаритіс старик Мефодий.
Володя бӧрся, стада водзвылас, восьлаліс величавӧй Чернявка.
Сы бӧрся тэрмасьтӧг да плавнӧя петалісны чукыль сайысь мукӧд мӧсъяс.
Ӧткодь гӧнаӧсь — асьныс сьӧдӧсь, юръясныс еджыдӧсь — найӧ локтісны важнӧйӧсь, асланыс достоинство чувствоӧн тырӧсь, сьӧктӧмаӧсь сёяннас да йӧвнас.
Найӧ кузяа, чукӧстӧм моз дівзісны.
— Здоровайтчӧны! — объяснитіс Авдотья.
Сылӧн гырысь синъяса, шонді водзас быгалӧм синкымъяса да синъяс гӧгӧрыс муртса тӧдчысь чукыръяса гожъялӧм чужӧм вылас сявкйис сы мында радлун, мый кажитчӧ, сійӧ дзикӧдз растворитчӧма ас гӧгӧрса олӧмас.
Ворсіс Володялӧн рожок, швичйӧдліс подпасоклӧн, еджыд юрсиа да гӧлубӧй синъяса детинкалӧн — Славкалӧн — плетьыс.
Славка тӧдіс, мый ставныс веськӧдӧмаӧсь синъяссӧ сылань, и сійӧ красуйтчис, пелька швичйӧдліс плетьнас да горӧдлывліс:
— Тэ кытчӧ?
Кытчӧ?
Вот ме тэнӧ!
Авдотья весьтӧдз воӧм бӧрын Володя сувтіс тув моз да рапортуйтіс:
— Начальник ёрт!
Разрешитӧй висьтавны, мый стада воис лючки-ладнӧ.
Происшествиеяс эз вӧвны сыысь кындзи, мый тіянлы тӧдса мӧс Гулена торйӧдчыліс стадаысь да веськыда пырӧма гречуга пӧвстӧ.
Беспорядоксӧ ас кадӧ казяліс да ликвидируйтіс подпасок Вячеслав Орлов.
Кора представитны сійӧс награда вылӧ — сетны сылы ельдӧга пирӧг порция.
Кыдз пу рас сайса пӧскӧтина йирӧдӧма, аски, тіян разрешение серти, нуӧда стадасӧ Кӧч логӧ, первойя участокӧ.
Авдотья пукаліс из вылын да нюмъялігтыр кывзіс.
— Володя, Думушкалӧн кутшӧмджык вӧраыс? — юаліс сійӧ.
— Вӧраыс бурдӧма.
Видзам сійӧс торъя ёна, кустъяс пӧвстӧ да валежникаинӧ огӧ лэдзӧй.
Да со сійӧ и ачыс.
Думка воис медбӧръяӧн.
Зэв ыджыд вӧраыс мешайтіс сылы муннысӧ.
Сійӧ веськыда локтіс Авдотья дінӧ, нюжӧдіс сылань нырвомсӧ да дженьыдика бакӧстіс — корис гӧснеч.
Сылы сетісны сола нянь.
Сійӧ сёйис, думайтыштіс да ещӧ ӧтчыд бакӧстіс — корис содтӧд.
— Абу, Думушка, абу, донаӧй! — и доказательство пыдди Авдотья нюжӧдіс тыртӧм кияссӧ.
Думка нюлыштіс кипыдӧссӧ, сулалыштіс, сэсся сьӧкыда бергӧдчис да мӧдӧдчис карталань.
— Мыйла татшӧм лӧсьыд? — ньӧжйӧник, быттьӧ аслыс шуаліс Валентина. — Мыйла татшӧм мир и гӧгӧрын татшӧм шуд?
Гашкӧ, сы вӧсна, мый вӧр, небеса и стадаяс?
Али сы вӧсна, мый ставсӧ тані создайтім ми?
Абу...
Не сӧмын та вӧсна...
Вот ме ӧні думыштлі аслым, мый ставыс тані миян абу ӧтувъя, а, например, менам, сӧмын менам!
И сэтшӧм зывӧк весиг здук кежлӧ думыштлыны тадзи!
Сразу киссяс мичлуныс.
Лоӧ ӧтияслӧн негодуйтӧм да справедливӧя скӧралӧм, мӧдъяслӧн полӧм да горшлун.
И гӧгӧрын оз ло ни шуд, ни мир, ни согласие.
И вошӧ Алёша нӧрысысь став радуйтанаыс.
— Бур, мый тэ вайӧдін менӧ татчӧ.
Мир да шуда удж...
Кажитчӧ, эг эськӧ мун татысь.
Но Валентина эз кывзы мужикыслысь — сійӧс шымыртісны аслас мӧвпъясыс.
Шондіыс вӧлі зэв нин улын.
Розӧвӧй югӧрыс сукмис, лои алӧйӧн.
Зарниасьысь да багралысь кымӧръясыс вӧрзьӧдчывтӧг куйлісны ылын.
Алёша нӧрысгӧгӧрса эрдыс дзоньнас вӧлі тырӧма ноксьӧм сяма движениеӧн.
Чаньяс котӧртісны юанінсянь.
Баляяс жӧдзисны вердан дозъяс дорын.
Мӧс лысьтысьяс, пӧдӧнчаяснас тронякылігтыр, пуксялісны ичӧтик скамейкаяс вылӧ, и мӧсъяс бергӧдлісны налань шань, спокойнӧй нырвомъяснысӧ.
Василиса вӧчис выль чужысь баляяслы поз, и ыжыс виччысигтыр да дӧверчивӧя видзӧдіс сы вылӧ.
Неуна кутісны вӧрыштны кустъяс.
Кутшӧмкӧ ичӧтик лэбач мӧдіс нюркйӧдлыны рытъя сьыланкыв.
Ставыс лолаліс дӧвериеӧн, согласиеӧн, плодотворнӧй уджысь радлунӧн.
Авдотья муніс сёнӧ, сэтчӧ, кӧні первойя йӧв струяяс резісны пӧдӧнча пыдӧсӧ, кӧні Дарочка, кодӧс создайтӧма йӧз думыштӧм серти, судзӧдчӧ розӧвӧй вомдоръяснас лӧз ю дорӧ, кӧні Дуняшка, сералігтыр да пӧвъяс вывсянь копыртчӧмӧн, пыр зілис кутны кияснас юктасянінса ва вылын вералысь медводдза кокньыдик кодзулӧс.
{Р. Фраерман (комиӧдіс С. С. Раевскӧй) @ Дикӧй пон динго либӧ медводдза любовь йылысь повесть @ повесьт @ Р. Фраерман. Дикӧй пон динго либӧ медводдза любовь йылысь повесть @ 1957 @ Лб. 3-120.}
Фраерман Рувим Исаевич
Дикӧй пон динго либӧ медводдза любовь йылысь повесть
I
Кыз вужля улӧ вӧлі вӧйтӧма вӧсньыдик жилка йылын ичӧтик вугыр. Гыяслӧн быд ылькнитлӧмысь вужляыс вӧрис.
Нывка кыйис посни чери — форель.
Сійӧ вӧрзьӧдчывтӧг пукаліс из вылын, а ю вывсяньыс помтӧг кыліс шум.
Нывка видзӧдіс ваас.
Дзирдалысь ва веркӧсӧ дыр видзӧдӧмысь мудз синъясас сылӧн вераліс.
Сійӧ частӧ видзӧдлывліс бокӧ да синъяссӧ веськӧдліс вӧрӧн вевттьысьӧм ылын тыдалысь гӧгрӧс гӧраяс вылӧ, кодъяс сулалісны дзик ю бердас.
Ывлаыс вӧлі югыд на, и гӧраясӧн дзескӧдӧм небесаыс кажитчис равнинаӧн, коді муртса гӧрдӧдыштӧма рытъя кыаысь.
Но ни сійӧ воздухыс, коді вӧлі тӧдса сылы ичӧтысяньыс, ни сійӧ небесаыс ӧні эз интересуйтны нывкаӧс.
Паськыда восьтӧм синъясӧн нывка следитіс дугдывтӧг визувтысь ва бӧрся да зілис представитны ас воображениеас сійӧ тӧдтӧм местаяссӧ, кысянь да кытчӧ визувтӧ юыс.
Сылы окота вӧлі аддзывны мукӧд странаяс, мукӧдпӧлӧс мир, например — австралийскӧй динго пон.
Сэсся сылы окота вӧлі лоны пилотӧн да такӧд тшӧтш неуна кужны сьывны.
И сійӧ заводитіс сьывны.
Первойсӧ ньӧжйӧник, сэсся гораджыка.
Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі лӧсьыд.
Но гӧгӧр некод эз вӧв.
Сӧмын сылӧн сьылӧмысь повзьӧм ва вурдысь болснитіс вужля дорын да мӧдіс шлывгыны-уйны камышъяслань да кыскыны ас бӧрсяыс веж турун.
Туруныс вӧлі кузь, и вурдысьыс мырсис весьшӧрӧ, эз вермы кыскыны сійӧс ваын быдмысь сук турун пӧвстӧдыс.
Нывка жальпырысь видзӧдліс вурдысьыс вылӧ да дугдіс сьывны.
Сэсся чеччис да лэптіс вугырсӧ.
Сылӧн кинас ӧвтыштчӧмысь вурдысь тювкнитіс камыш пиӧ, а сьӧд чутъяса форель, коді вӧрзьӧдчывтӧг ӧнӧдз сулаліс визулас, дзумгысис пыдіас.
Нывка колис ӧтнасӧн.
Сійӧ видзӧдліс лэччысь шонді вылӧ, коді вӧлі матыстчӧ нин козъя гӧра йывлань.
И кӧть эськӧ вӧлі сёр нин, нывка эз тэрмась мунны.
Сійӧ надзӧник бергӧдчис из вылас да ньӧжйӧник мӧдӧдчис трӧпаӧд вывлань, кытысянь ньывкӧс гӧра пӧкатӧд сылы воча лэччис джуджыд вӧр.
Сійӧ смела пырис вӧрас.
Изъяс костӧд визувтысь валӧн бузгӧмыс коли бӧрӧ, и вӧрын лои чӧв-лӧнь.
И тайӧ нэмӧвӧйся чӧв-лӧняс сійӧ друг кыліс челядьлысь горн шы.
Тайӧ шыыс юрӧбтіс прӧсека кузя, кӧні кыкнанладорас, лапъяссӧ ньӧти вӧрӧдтӧг, сулалісны пӧрысь ньыв пуяс, да воис сы пельӧдз. Горн шыыс уськӧдіс тӧдвылас, мый колӧ тэрмасьны.
Но нывка эз мӧд тэрмасьны.
Сійӧ кытшовтіс ичӧтик нюртор, кӧні быдмисны виж саранка-дзоридзьяс, копыртчис да ёсь беддьӧн гудйыштӧмӧн перйис мусьыс кымынкӧ блед дзоридз вужъяснас.
Киыс сылӧн вӧлі тыр нин, кор ас бӧрвывсьыс сійӧ кыліс кок шыяс да гора гӧлӧс, коді чуксаліс сійӧс нимнас.
— Таня!
Сійӧ бергӧдчис.
Прӧсека вылын, джуджыд кодзувкоткар дорын, сулаліс нанайскӧй детинка Филька да корис ас дорас сійӧс чуньнас.
Сы вылӧ меліа видзӧдігтыр Таня матыстчис.
Филька дорысь паськыд мыр вылысь сійӧ аддзис пув тыра котёлок.
А Филька ачыс вӧсньыдик пуртӧн, кодӧс дорӧма якутскӧй стальысь, — кырссис уль кыдз пу ньӧр.
— Тэ ӧмӧй эн кывлы горнсӧ? — юаліс сійӧ.
— Мыйла нӧ тэ он тэрмась?
Нывка вочавидзис:
— Талун рӧдительскӧй лун.
Мамӧй менам локны оз вермы.
Сійӧ больничаын удж вылын.
И лагерын менӧ некод оз виччысь.
А тэ мыйла он тэрмась? — нюмъялігтыр содтіс сійӧ.
— Талун рӧдительскӧй лун, сы моз жӧ вочавидзис Филька, — и ме дорӧ стойбищеысь воліс бать, да ме муні сійӧс колльӧдны козъя гӧраӧдз.
— Тэ ӧмӧй сійӧс колльӧдін нин?
Сэтчӧдз ӧд зэв ылын.
— Эг, — вочавидзис Филька.
Мыйла нӧ ме сійӧс кута колльӧдны, сійӧ кӧ кольччӧ узьны миян лагерь дорӧ!
Ыджыд из сайын ме купайтчи да мӧдӧдчи тэнӧ корсьны.
Ме кывлі, кыдзи тэ гораа сьылін.
Нывка видзӧдліс сы вылӧ да серӧктіс.
А Филькалӧн мугов чужӧмыс ещӧ на ёнджыка лои сьӧд.
— Но тэ кӧ некытчӧ он тэрмась, — шуис сійӧ, — то тані сулалыштам недыр.
Ме гӧститӧда тэнӧ кодзувкот сокӧн.
— Тэ менӧ асывнас гӧститӧдін нин уль чериӧн.
— Да, но сійӧ вӧлі чери, а тайӧ дзик мӧд делӧ.
Видлы! — шуис Филька. И сійӧ сутшкис ассьыс ньӧрсӧ кодзувкоткар шӧрас.
Найӧ кыкнанныс копыртчисны сы весьтӧ да кутісны виччысьны, кытчӧдз ньӧр вылас тырыс оз кайны кодзувкотъяс.
Филька сэсся перйис ньӧрсӧ, пыркнитіс, небыдика кучкис ньӧрнас сус пуӧ да мыччӧдліс сійӧс Танялы.
Ньӧр вылас тыдалісны кодзувкот кислота войтъяс.
Сійӧ нюлыштіс да сетіс видлыны Танялы.
Таня нюлыштіс жӧ да шуис:
— Тайӧ зэв чӧскыд.
Ме пыр радейтлі кодзувкот соксӧ.
И сійӧ мӧдӧдчис водзӧ, а Филька сыкӧд орччӧн: эз кольччы сы дорысь ни ӧти воськов.
Найӧ чӧв олісны.
Таня — сы вӧсна, мый радейтіс думайтны быдтор йылысь да чӧв овны век, кор сійӧ пыравліс тайӧ шынитӧв вӧрас.
А Филька сэтшӧм пустяк йылысь, кыдзи кодзувкот сок, сёрнитны эз жӧ кӧсйы.
Век жӧ тайӧ вӧлі сӧмын сок, кодӧс Таня вермис шедӧдны и ачыс.
Тадзи найӧ ӧта-мӧдныслы кыв ни джын шутӧг мунісны прӧсека помӧдзыс да петісны гӧра мӧдар пӧкатас.
И тані, дзик матын крут из гӧра улын, буретш сійӧ жӧ ю дорас, коді мудзлытӧг тэрмасис мореӧ, найӧ аддзисны ассьыныс лагерь — эрд вылын радӧн-радӧн сулалысь ыджыд палаткаяс.
Лагерысь кыліс шум.
Бать-мам, тыдалӧ, муналӧмаӧсь нин гортаныс, да шумитісны сӧмын челядь.
Но гӧлӧсъясныс налӧн вӧліны сэтшӧм гораӧсь, мый тані выліас, чӧв олысь, чукырӧсь руд изъяс пӧвстын, Танялы кажитчис, мый кӧнкӧ ылын шувгӧ да качайтчӧ вӧрыс.
— А ӧд, буракӧ, линейка вылӧ нин сувталӧны, — шуис сійӧ. — Тэныд колӧ вӧлі, Филька, лагерас ме дорысь водзджык воны, медым эз кутны серавны миян вылын, мый сэтшӧм частӧ ми локтам ӧтлаын.
«Вот та йылысь сылы эськӧ эз ков сёрнитны», — дӧсадапырысь думыштіс Филька.
И обрыв весьтын чурвидзысь слойникӧ кутчысьӧм бӧрын Филька чеччыштіс трӧпа вылӧ сэтшӧм ылӧдз, мый Танялы лои страшнӧ.
Но сійӧ эз доймы.
И Таня уськӧдчис котӧртны из вылын быдмысь ляпкыдик чукля пожӧмъяс костӧд мӧд трӧпаӧд...
Трӧпаыс вайӧдіс сійӧс туй вылӧ, коді, быттьӧкӧ ю, петӧ вӧлі вӧрсьыс и, быттьӧкӧ ю, дзирдыштіс сылы синмас аслас изъясӧн да галькиӧн. Туй кузя шарӧдіс-муніс кузь автобус, кӧні тырыс вӧліны йӧз.
Тайӧ мам-бать мунісны лагерысь карӧ.
Автобус прӧйдитіс сы дорті.
Но нывка эз видзӧдлы автобус ӧшиньяс вылӧ, эз колльӧд синъяснас сылысь кӧлесаяссӧ.
Сійӧ некодӧс эз виччысьлы ас дорас.
Сійӧ вуджис туй вомӧныс да котӧртіс лагерӧ. Нывка вӧлі сэтшӧм пельк, мый кокниа чеччаліс канаваяс да вутшъяс вомӧн.
Кор аддзисны сійӧс, челядь горӧдісны.
Зіб йылын ӧшалысь флаг шпорӧдіс сы чужӧмӧ.
И сійӧ, дзоридзьяссӧ муас пуктӧм бӧрын, сувтіс аслас радӧ.
Вожатӧй Костя грӧзитыштіс сылы синъяснас да шуис:
— Таня Сабанеева, линейка вылӧ колӧ сувтны ас кадӧ!
Смирно!
Равняйтчӧй веськыдвылӧ!
Гырддзанад мед кыланныд соседтӧ.
Таня вештыштіс гырддзаяссӧ да сэк жӧ думыштіс: «Бур, тэнад кӧ эмӧсь веськыдвылын ёртъяс.
Бур, найӧ кӧ эмӧсь и шуйгавылын.
Бур, найӧ кӧ эмӧсь и сэні и тані».
И, юрсӧ веськыдвылӧ бергӧдӧм бӧрын, Таня аддзис Филькаӧс.
Купайтчӧм бӧрас мугов чужӧмыс сылӧн дзирдаліс лӧсталысь из моз, а кӧтасьӧм галстукыс вӧлі пемдӧма.
И вожатӧй шуис сылы:
— Филька, кутшӧм нӧ тэ пионер, тэ кӧ быдпӧрйӧ галстукнад купайтчан!
Эн ылӧдлы, эн ылӧдлы, пӧжалуйста!
Ме ставсӧ ачым тӧда.
Энлы, ме нин сёрнитла тэнад батьыдкӧд серьёзнӧя.
«Коньӧр Филька, — думыштіс Таня, — талун сылы оз везит».
Таня пыр видзӧдіс веськыдвылӧ.
Шуйгавылас сійӧ эз видзӧд.
Ӧти-кӧ, сы вӧсна, мый тайӧ эз вӧв правилӧ серти, а мӧд-кӧ, сы вӧсна, мый сэні сулаліс кызіник нывка Женя, кодӧс сійӧ мукӧдъясӧс моз эз уважайт.
Ок, тайӧ лагерыс, кӧні витӧд во нин дорвыв сійӧ коллялӧ гожӧмсӧ!
Мыйла нӧ талун лагерыс оз кажитчы сылы сэтшӧм гажаӧн, кыдзи войдӧр.
А ӧд палаткаын сійӧ пыр радейтліс чеччыны кыа петігас, кор войталӧ кустъяс вылысь лысва;
радейтіс вӧрын горн шы, коді горзӧ изюбр моз, и барабанӧ таркӧдӧм шы, и кодзувкотлысь шома соксӧ, и сьывны песняяс костёр дорын, кодӧс сійӧ кужліс ӧзтыны отрядын ставсьыс медӧдйӧ да медбура.
Мый нӧ талун лои?
Збыльысь ӧмӧй мореӧ визувтысь тайӧ юыс вайис сылы татшӧм тешкодь мӧвпъяссӧ?
Мыйдыра сійӧ, мыйкӧ быттьӧ виччысиг, следитіс сы бӧрся.
Кытчӧ сылы окота вӧлі кывтны?
Мыйла сылы ковмис австралийскӧй динго понйыс?
Мыйла сійӧ сылы?
Али тайӧ прӧстӧ кольӧ сылӧн челядьдырйыс?
Код тӧдас, кор сійӧ кольӧ!
Линейка вылын чӧла сулаліг Таня шензигтыр думайтіс та йылысь, думайтіс та йылысь и сёрӧнджык, кор сійӧ пукаліс столӧвӧй-палаткаын да ужнайтіс.
И сӧмын костёр дорын, кодӧс тшӧктісны ӧзтыны сылы, сійӧ босьтіс асьсӧ киас.
Сійӧ вайис вӧрысь бушков бӧрын косьмӧм вӧсньыдик кыдз пу, пуктіс сійӧс костёр шӧрас, а сы гӧгӧр лӧсьыда ӧзтіс би.
Филька жӧ би гӧгӧрыс кодйыштіс мусӧ да виччысис, кор ӧзъясны увъясыс.
И кыдз пуыс сотчис бикиньястӧг да неуна трачӧдчис: костёрсӧ кытшаліс сап пемыд.
Костёрнас любуйтчыны волісны и мукӧд звеноясса челядь.
Воліс и вожатӧй Костя, и бритӧм юра доктор, и весиг ачыс лагерса начальник.
Сійӧ юаліс налысь, мыйла найӧ оз сьывны да оз ворсны, кор налӧн сэтшӧм мича костёрыс.
И челядь сьылісны ӧти песня, сэсся мӧдӧс.
А Танялы эз вӧв окота сьывны.
Кыдзи ӧнтай сійӧ видзӧдіс ва вылӧ, ӧні сідзи жӧ паськыда восьтӧм синъясӧн видзӧдіс би вылӧ, коді сідз жӧ век вӧрис да век зілис качны вывлань.
И сійӧ, и сійӧ шумитіс, вайис сьӧлӧм вылӧ кутшӧмкӧ шог.
Филька эз вермы аддзыны Таняӧс шогӧн, и сійӧ вайис костёр дорас пув тыра котёлоксӧ: кӧсйис радуйтны сійӧс кӧть сійӧ ичӧтикторнас, мый сылӧн вӧлі.
Сійӧ гӧститӧдіс пувнас звеноса ассьыс ёртъяссӧ, но Танялы бӧрйыліс медгырысь пув тусьяссӧ.
Пувйыс вӧлі воӧма нин да кӧдзыд, и Таня сёйис сійӧс окотапырысь.
А Филька, кор аддзис, мый Таня бара лои весел, кутіс висьтавлыны ошъяс йылысь, сы вӧсна мый батьыс сылӧн вӧлі охотник.
И код нӧ мӧд вермис татшӧм бура висьтавлыны ошъяс йылысь?
Но Таня торкис сійӧс:
— Ме чужлі тані, тайӧ местаясас да тайӧ карас, и некӧн эг вӧвлы мукӧд местаясын, — шуис сійӧ, — но пыр шензьылі, мыйла тані сэтшӧм уна сёрнитӧны ошъяс йылысь.
Пыр ошъяс йылысь.
— Сы вӧсна мый гӧгӧр тайга, а тайгаын олӧ уна ош, — вочавидзис кызіник нывка Женя, кодлӧн эз вӧв некутшӧм фантазия, но коді быдторлы кужліс аддзыны вернӧй помка.
Таня думайтігтыр видзӧдліс сы вылӧ да юаліс Филькалысь, оз-ӧ сійӧ мыйкӧ вермы висьтавны австралийскӧй пон динго йылысь.
Но вӧлӧмкӧ, дикӧй пон динго йылысь Филька нинӧм оз тӧд.
Сійӧ вермис эськӧ висьтавны нарта кыскалысь скӧр понъяс йылысь, лайкаяс йылысь, но австралийскӧй пон йылысь сійӧ нинӧм эз тӧд.
Эз тӧдны сы йылысь и мукӧд челядь.
И кызіник нывка Женя юаліс:
— А висьтав, пӧжалуйста, Таня, мыйла тэныд австралийскӧй пон дингоыс?
Но Таня нинӧм эз вочавидз, сы вӧсна мый збыльысь нинӧм эз вермы шуны та вылӧ.
Сійӧ сӧмын ышловзис.
Быттьӧкӧ тайӧ неуна ышловзьӧмсьыс кыдз пуыс, коді сотчис ӧнӧдз сэтшӧм рӧвнӧя да югыда, друг мӧдіс вӧрны ловъя моз да пӧри пӧим пытшкӧ.
И кругас, кӧні пукаліс Таня, лои пемыд.
Пемыдыс локтіс дзик челядь дорӧдз.
Ставӧн мӧдісны ызгыны.
И пемыдас друг кыліс гӧлӧс, кодӧс некод эз тӧд.
Тайӧ эз вӧв вожатӧй Костялӧн гӧлӧсыс.
Сійӧ шуис:
— Ай-ай, другӧ, мый горзан?
И кодлӧнкӧ ыджыд сьӧдов киыс Филька юр весьтті нуис быдса моздор кос увъяс да шыбитіс найӧс костёрӧ.
Тайӧ вӧліны коз пу лапъяс, кодъяс сетӧны уна югыд да бикиньяс, кодъяс жургигтыр качӧны вывлань.
И сэні, выліас, найӧ оз кусны регыдӧн, найӧ сотчӧны да дзирдалӧны, быттьӧ уна кодзувъяс.
Челядь друг чеччисны, а костёр дорӧ пуксис морт.
Сійӧ вӧлі видзӧднысӧ ичӧт тушаа, кӧмалӧма кучикӧн эжӧм пидзӧса гач, а юр вылас вӧлі сюмӧд шляпа.
— Тайӧ Филькалӧн батьыс — охотник! — горӧдіс Таня. — Талун узьӧ сійӧ тані, миян лагеркӧд орччӧн.
Ме сійӧс бура тӧда.
Охотник пуксис Таня дорӧ матӧджык, довкйӧдлыштіс сылы юрнас да нюммуніс.
Нюммуніс сійӧ и мукӧд челядьлы. Нюмъялігас сылӧн бура тыдалісны паськыд пиньясыс, кодъясӧс вӧлі шыльӧдӧма ыргӧн каллян мундштукнас, кодӧс ӧні кутіс киас.
Быд минутаӧ сійӧ аслас каллян дорӧ вайӧдліс биа ӧгыр да некодлы кыв ни джын шутӧг нускис.
Но тайӧ нускӧмыс, тайӧ лӧнь да мирнӧй шыыс ставныслы висьталіс, коді кӧсйис кывзыны сійӧс, мый тайӧ тешкодь охотникыслӧн юрас абу некутшӧм лёк мӧвп.
И та вӧсна, кор костёр дорӧ матыстчис вожатӧй Костя да юаліс, мыйла налӧн лагерас костёр дорын пукалӧ бокӧвӧй морт, то челядь ставӧн ӧтпырйӧ горӧдісны:
— Эн вӧрӧд сійӧс, Костя, тайӧ Филькалӧн батьыс, мед пукыштас миян костёр дорын!
Миянлы сыкӧд гажа!
— А-а, сідзкӧ тайӧ Филькалӧн батьыс, шуис Костя. — Зэв бур!
Ме тӧда сійӧс.
Но сідзкӧ ме должен тіянлы висьтавны, охотник ёрт, мый тіян пи Филькаыд пыр сёйӧ уль чери да гӧститӧдӧ сійӧн мукӧдъясӧс, например, Таня Сабанееваӧс.
Тайӧ ӧти.
А мӧд-кӧ, купайтчигас сійӧ оз пӧрччыв пионерскӧй галстуксӧ, купайтчӧ Ыджыд из дорын, мый запретитӧма.
И тайӧс шуӧм бӧрын Костя муніс мукӧд костёръяс дорӧ, кодъяс югыда ыпъялісны эрд вылын.
А сы вӧсна мый охотник эз ставсӧ гӧгӧрво, мый висьталіс Костя, то видзӧдліс сы бӧрся да век жӧ довкйӧдлыштіс юрнас.
— Филька, — шуис сійӧ, — ме ола стойбищеын, кыя зверӧс, мынта деньга сыысь, медым тэ олін карын, велӧдчин да пыр вӧлін пӧт.
Но мый нӧ тэысь артмас, тэ кӧ нин сӧмын ӧти лунӧ вӧчӧмыд сы мында лёктор да тэ вылӧ норасьӧны начальникъясыд?
Со тэныд таысь тасма, мун вӧрӧ да вайӧд татчӧ менсьым кӧрӧс.
Сійӧ йирсьӧ татысянь неылын.
Ме узя тіян костёр дорын.
И сійӧ сетіс Филькалы йӧра куысь вӧчӧм тасма да сэтшӧм кузьӧс, мый сылӧн помыс вермас судзны медся джуджыд сус пу туганӧдз.
Филька сувтіс кок йылас да видзӧдліс ёртъясыс вылӧ: оз-ӧ кодкӧ юк сыкӧд тайӧ наказаниесӧ.
Танялы лои жаль сійӧ: Филька ӧд сійӧс асывнас гӧститӧдіс свежӧй чериӧн, а рытнас кодзувкот сокӧн и, гашкӧ, сы ради купайтчис Ыджыд из дорын.
Таня тшӧтш чеччис му вывсьыс да шуис:
— Филька, мунам,
ми кутам тэкӧд кӧрсӧ да вайӧдам сійӧс тэнад батьлы.
И найӧ котӧртісны вӧрӧ, кӧні важмозыс на вӧлі чӧв-лӧнь.
Коз пуяслӧн крестассьӧм вуджӧръяс куйлісны нитш вылын, кодзув югӧръяс улын кустъяс вылын дзирдаліс ош льӧм.
Кӧр сулаліс сэн жӧ матын ньыв пу улын да сёйис рой, коді вӧлі ӧшалӧ сы увъяс вылын.
Кӧрыс вӧлі сэтшӧм рам, мый Филькалы весиг эз ковмыв разьлыны аркансӧ, медым шыбитны сійӧс кӧр сюръясас.
Таня кӧрталіс кӧрыслы повод да лысваа турун вывті петкӧдіс сійӧс эрд вылӧ, а Филька нуӧдіс костёр дорӧ.
Охотник серӧктіс, кор аддзис костёр дорысь кӧр вайӧдысь челядьӧс.
Сійӧ вӧзйис Танялы ассьыс каллянсӧ, медым сійӧ куритіс, сы вӧсна мый кыйсьысь вӧлі бур морт.
Но челядь гораа серӧктісны.
А Филька стрӧга шуис сылы:
— Бать, пионеръяс оз куритчыны, налы куритчыны оз позь.
Охотник ёна чуймис.
Но оз жӧ сійӧ весьшӧрӧ мынты деньга, оз жӧ весьшӧрӧ пиыс ов карын, ветлы школаӧ да сьыліас новлы гӧрд чышъян.
Должен жӧ сійӧ тӧдны сэтшӧмторъяс, кодъяс йылысь оз тӧд батьыс.
И охотник куритчыны мӧдіс ачыс да кисӧ пуктіс Танялы пельпомас.
А сылӧн кӧрыс лолаліс Танялы чужӧмас, инмӧдчыліс сы дорӧ сюръяснас, кодъяс мукӧддырйиыс вермылісны лоны нежнӧйӧн, кӧть найӧ и важӧн нин чорзьӧмаӧсь да вӧліны из кодь шыльыдӧсь.
Таня пуксис муас сыкӧд орччӧн, пӧшти шуда.
Эрд вылын быдлаын ыпъялісны костёръяс, а костёръяс гӧгӧрыс сьылісны челядь.
И Таня шензигтыр думайтіс:
«Збыльысь, тайӧ ӧмӧй абу бурджык австралийскӧй динго понйысь?»
Сідзкӧ нӧ мыйла век жӧ сылы окота кывтны ю кузя, мыйла сылысь пельяссӧ чунӧдӧ изъяс костӧд сылӧн бузгӧмыс, да окота вежны олан местасӧ?
— Гожӧмыс колис, — ньӧжйӧник шуис Таня, — некымын лун мысти колӧ нин мунны школаӧ.
II
Саранка-дзоридзьяс, кодъясӧс Таня нетшыштіс вужъяснас тӧрыт, асыв кежлас абу нюкырмунӧмаӧсь.
Сійӧ гаровтіс налысь вужъяссӧ уль турунӧн да нитшкӧн, засӧ — свежӧй сюмӧдӧн и, кор дзоридзьяссӧ босьтіс киняулас, а мышкас ӧшӧдіс ассьыс вещӧвӧй мешӧксӧ, то сразу лои ылӧ мунысь морт кодь.
Лагерын олӧмыс виччысьтӧг друг вежсис.
Лагерсӧ решитісны тупкыны, а челядьӧс нуӧдны карӧ, сы вӧсна мый доктор шуис, мый войся лысваыс зэв вреднӧ здоровьелы.
Кӧть мый эн шу, век жӧ вӧлі нин ар.
И вернӧ, унджык лои арся туруныс, и со нин быдса недель чӧж асывъяснас палаткаясыс ставнас гыӧртлісны, а вӧрас пу коръяс вылын луншӧр кадӧдз ӧшавлісны лысва войтъяс, ставныс ӧтитӧг, кыдзи змейяс, ядӧвитӧйӧсь.
Но сійӧ туйыс, кыті колӧ вӧлі мунны Танялы, эз вӧв кузь туйӧн.
Шуны кӧ, тайӧ вӧлі буретш сійӧ туйыс, кыті тӧрыт муніс автобус.
Туйыс кӧть петавліс вӧрсьыс и бӧр пыравліс вӧрас да вӧлі дзик на выль, но талун сійӧ вӧлі бара нин буса — руд буса, кодӧс весиг пӧрысь ньыв пуяс, кодъяс сулалісны туй бокъясас, эз вермыны бырӧдны.
Найӧ сӧмын ӧвтчисны сыысь асланыс лӧз лапъяснас.
И Таня бура аддзис тайӧс, кор сійӧ бус пиас восьлаліс медбӧрын.
А сыкӧд орччӧн восьлаліс Филька аслас батькӧд, а дзик медбӧрын — кӧр.
Кӧрыс эз жӧ радейт буссӧ да гора шысӧ ыргӧн трубалысь, мыйӧн быд часджын мысти тутсісны лагерса музыкантъяс, кодъяс мунісны кӧлуй тыра вӧлаяс бӧрся.
И кор на дорті танкъяс вылын прӧйдитісны красноармеецъяс да горӧдісны челядьлы «ура», кӧрыс сэтшӧма зэвтіс поводсӧ, орӧдіс сійӧс Филька бать киысь да аслас вьюкӧн пышйис вӧрӧ кузь пожӧмъяс пӧвстӧ.
А ӧд сійӧ вьюкас вӧліны Филькалӧн да Танялӧн медся донаторъясыс.
Кӧрсӧ ковмис корсьны.
Найӧ аддзисны сійӧс кыдз пу раскысь, кӧні вӧсньыдик кыдз пуясыс тіралісны сідзи жӧ, кыдзи полӧмысла тіраліс ачыс кӧрыс.
Кӧрыс дыр эз кӧсйы петны вӧрсьыс.
Но кор охотник век жӧ сійӧс бӧр петкӧдіс туй вылас, музыкаыс вӧлі оз нин кыв, а бусыс вӧлі бӧр пуксьӧма сійӧ жӧ изъяс вылас, кодъяс вылысь сійӧ лыбліс.
И ньыв пуяс сэсся эз нин ӧвтчыны лапъяснас.
Лагерь мунӧма ылӧ водзӧ.
Нинӧм мукӧдтор, а буретш тайӧ лои помкаӧн сылы, мый Таня, кодлӧн мышкас ӧшаліс дӧраысь вурӧм вещӧвӧй мешӧк, а кокас тапкиыс вӧлі косясьлӧма туйвывса ёсь изъясас, — гортсьыс некодӧс эз су.
Мамыс эз вермы сійӧс виччысьнысӧ да муніс удж вылӧ больничаас сійӧ кадӧ, кыдзи и пыр, а пӧрысь няняыс ю дорын вӧлі пожъялӧ бельё.
Воротаыс жӧ вӧлі восьса.
И Таня пырис аслас дворӧ.
Но уна-ӧ туйвывса мортлы колӧ?
Юны пӧттӧдз кӧдзыд ва да, киястӧ муас лэдзӧмӧн, пукалыштны эжа вылын.
Со забор дорын турун.
Туруныс лоӧма вӧсньыдджык, йывъясыс вижӧдӧмаӧсь войся пужъяссьыс, а рытъявылыс сэні век жӧ кылӧны чиркъяс, кодъяс код тӧдас кыдзи веськалӧмаӧсь карас.
А со и ва.
Правда, сійӧ оз визувт, а войталӧ.
Ваыс тӧвнас и гожӧмнас сулалӧ двор шӧрын бӧчкаын, кодӧс кӧрталӧма важ доддьӧ.
Таня нетшыштіс тувсӧ да кӧтӧдіс ванас дзоридзьясыслысь вужъяссӧ, кодъясӧс вӧлі гаровтӧма нитшкӧн.
Сэсся пӧттӧдзыс юис ачыс да муніс пуяс дорӧ, кодъяс быдмисны кильчӧ дорсянь веськыдвылын.
Паськыд коз да вӧсньыдик увъяса кыдз пу лӧня сулалісны орччӧн.
Коз пуыс вӧлі мича на.
Вуджӧрыс сылӧн судзсис дворджынйӧдзыс и унджык.
Но кыдз пуыс!
Сійӧ заводитӧма нин вижӧдны.
Таня кисӧ пуктыліс еджыд ствол вылас, коді ставнас заводитӧма тырны йӧгъясӧн.
«Мый тайӧ?
Ар нин?» — думыштіс сійӧ.
И кыдз пуыс уськӧдіс сылӧн чургӧдӧм кипыдӧс вылӧ чукрасьӧм виж кор.
— Да, да, — шуис Таня, — тайӧ збыльысь ар.
Но ӧшинь улын ирисъяс сулалӧны на,
гашкӧ, и менам саранка-дзоридзьяс сулыштасны жӧ неуна.
Но кӧнӧсь нӧ миян ставныс?
Тайӧ кадас ас дорсьыс сійӧ кыліс вӧрӧшитчӧм да кургӧм.
Вӧлӧмкӧ, тайӧ Казак нима пӧрысь кань вайӧдӧма сэтчӧ ассьыс каньпиянсӧ да заставитӧма найӧс ворсны Таня водзын.
Сэсся котӧрӧн локтіс-варгыльтіс утка да вомас кутіс пыркӧдны нидзув.
Каньпияныс гожӧм чӧжӧн быдмӧмаӧсь, и медся ичӧтыс на пиысь, Орёл нима, вӧлі оз нин пов ни нидзувъясысь, ни уткаысь.
Сэсся ворота дорын мыччысис пон.
Тушанас сійӧ вӧлі зэв ичӧтик, юрыс ыджыд, и сылы вӧлі этшавылӧ ар дас кымын нин.
Таняӧс аддзӧм бӧрын сійӧ сувтіс ворота дорас, синваӧн тыр пӧрысь синъясас тӧдчис сылӧн яндысьӧм — сылы вӧлі яндзим, мый эз сійӧ первойӧн тӧдмав Таня локтӧм йылысь.
Сійӧ кӧсйис нин мунны бӧр, дзикӧдз не казявны Таняӧс.
Ӧд овлӧны жӧ пон ӧлӧмын и татшӧм случайяс.
Весиг бӧжсӧ легӧдышттӧг сійӧ бергӧдчыліс нин ва кыскалан додьлань.
Но сылӧн став мудеритӧмыс воссис буретш сійӧ здукас, кор Таня чукӧстіс сійӧс нимнас:
— Тигр!
И пон пырысь-пыр чеччыштіс аслас дженьыдик кокъяснас да уськӧдчис Таня дорӧ.
Таня дыр малаліс сійӧс чорыд да дженьыдик гӧна юрӧдыс, кӧні кучик улас тӧдчисны нин пӧрысьмӧмысла мыльяс.
Да, ставныс найӧ вӧліны пӧрысь да слаб ловъяс, кӧть и нимъясыс налӧн вӧліны грознӧйӧсь.
Таня меліа видзӧдіс пон вылӧ.
А кор кыпӧдіс синъяссӧ, то аддзис нянясӧ, коді вӧлі пӧрысь жӧ нин, чукырӧсь чужӧма, дыр олӧмсьыс чусмӧм синъяса.
Няня пуктіс бельё тыра ведрасӧ муас, окыштіс Таняӧс да шуис:
— Кутшӧма тэ сьӧдӧдӧмыд, аслад Филька кодьыд жӧ лоӧмыд.
А мамыд ӧд абу гортын.
Виччысис, виччысис — эз вермы, удж вылӧ муніс.
Ас кежаным ми тэкӧд колим.
Ми пыр тэкӧд кыкӧнӧсь.
Кӧсъян, самӧвар пукта?
А то сёйышт мыйкӧ?
Ог нин и тӧд, мыйӧн тіянӧс сэні вердісны лагерад.
Пӧди мырдӧн ньылалан.
Эз, Таня эз кӧсйы сёйны.
Сійӧ пыртіс керкаас сӧмын сумкасӧ, ветлӧдлыштіс лӧнь комнатаясӧд, видліс полка вылысь книгаяссӧ.
Да, няня висьталіс збыль.
Кутшӧм частӧ Таня кольлывліс ӧтнасӧн гортас, вермыліс вӧчны ставсӧ, мый сылы вӧлі окота!
Но сійӧ сӧмын ӧтнасӧн тӧдіс, кутшӧм сылы сьӧкыд вӧлі овны ӧтнасыслы.
Гортас абуӧсь ни вокъяс, ни чойяс.
И мамыс частӧ оз овлы.
Морӧсыс тырлӧ и шог и нежнӧй чувствоясӧн, мыйысь доршасьӧ синва.
Кытысь чужӧ тайӧ?
Тайӧ ли мамыслӧн ки либӧ чужӧм дукыс, либӧ сылӧн паськӧм дукыс, либӧ сылӧн тӧждысяна видзӧдласыс? Мамыслысь тӧждысьӧмсӧ Таня эз вунӧдлы некӧн да некор.
Войдӧр быдпӧрйӧ, кор сӧмын мамыс лӧсьӧдчыліс мунны гортсьыс, Таня заводитліс бӧрдны, а ӧні сӧмын нежнӧя думайтіс сы йылысь.
Таня эз юав няняыслысь, регыд-ӧ локтас мамыс.
Сійӧ сӧмын видліс шкапысь сылысь платьесӧ, пукалыштіс сы крӧвать вылын да бара петіс дворас.
Колӧ жӧ кыдзкӧ да кытчӧкӧ садитны цветъяссӧ, кодъясӧс сійӧ вайис вӧрысь.
— Но ӧд ар нин, Таня, шуис няняыс.
Кутшӧм нин ӧні цветъяс?
— Но, кутшӧм нӧ миян ар, видзӧдлы, — вочавидзис Таня.
Арыс, кыдзи и пыр, прӧйдитіс кар весьтӧд руавтӧг.
И каргӧгӧрса гӧраясыс, кыдзи тулысын, вӧліны пемыдӧсь лыска вӧрысь, и вӧр весьтӧдыс дыр эз лэччыв шонді, и дворъясын, ӧшинь увъясын, дыр дзоридзалісны гырысь цветъяс.
Збыльысь ӧд, гашкӧ, и саранка-дзоридзьяс сулыштасны на неуна.
А косьмасны кӧ, то вужъясыс налӧн век жӧ лоасны муынӧсь.
И Таня паськыд пуртӧн кодйис град вылӧ кымынкӧ ичӧтик гу да саранка-дзоридзьяслысь заяссӧ пыкліс бедьторъясӧн.
А Тигр ветлӧдліс градъяс костӧдыс да исаліс дзоридзьяссӧ.
А исалӧм бӧрас кыпӧдіс ассьыс ыджыд юрсӧ да видзӧдліс забор выліӧ.
Видзӧдліс сэтчӧ и Таня.
Забор вылын пукаліс Филька.
Сійӧ вӧлі кӧмтӧм нин, майка кежысь, галстуктӧм, и чужӧмыс сылӧн вӧлі кыпыд.
— Таня, — горӧдіс сійӧ, — волы ӧдйӧджык миянӧ!
Батьӧй пӧдаритіс меным настӧящӧй ездӧвӧй понъясӧс.
Но Таня эз дугды кодйысьӧмысь, киыс сылӧн мусьыс сьӧдасьӧма, а чужӧмыс пӧсялыштӧма.
— Тайӧ оз вермы лоны, — шуис сійӧ, — тэ ылӧдлан менӧ.
Кор нӧ удитіс сійӧ вӧчны тайӧс?
Ми ӧд талун ӧтлаын локтім карас.
— Да, но тайӧ збыль, — шуис Филька. — Сійӧ вайӧдӧма найӧс карас куим лун сайын нин да видзӧма кӧзяйка сарайын.
Бать кӧсйис меным вӧчны пӧдарок, и сійӧ корӧ тэнӧ видзӧдлыны.
Таня ещӧ ӧтчыд сюся видзӧдліс Филька вылӧ.
Вермас лоны тайӧ и збыль.
Ӧд пӧдаритлывлӧны жӧ челядьлы сэтшӧмторъяс, кодъяс йылысь найӧ мечтайтӧны.
И пӧдариталӧны тайӧс налы батьясныс — та йылысь жӧ Таня частӧ лыддьыліс книгаясысь.
Сійӧ шыбитіс пуртсӧ град вылас да петіс воротаӧд улича вылӧ.
Филька оліс орччӧн.
Сы дворын воротаыс век вӧлі пӧдса.
Но Таня водзвылын Филька паськыда восьтіс сійӧс, и сійӧ аддзис понъясӧс.
На дорын муас пукаліс Филькалӧн батьыс да куритчис.
Калляныс сылӧн киргис сэтшӧм жӧ гораа, кыдзи и костёр дорын вӧрын, чужӧмыс сылӧн вӧлі мелі.
Кӧрсӧ вӧлі домалӧма забор дорӧ.
А понъясыс куйлісны ӧтлаын, ставныс бӧжъяссӧ ас улас сюркнялӧмаӧсь, настӧящӧй лайкаяс.
Муас нюжӧдӧм ёсь нырвомнысӧ лэптытӧг найӧ увсяньыс видзӧдісны Таня вылӧ кӧин моз.
Охотник сайӧдіс Таняӧс наысь.
— Найӧ скӧрӧсь, другӧ, — шуис сійӧ.
А Филька содтіс:
— Австралийскӧй динго понсьыд найӧ бурджыкӧсь.
— Ме тӧда зэв бура тайӧ понъяссӧ, шуис Таня. — А век жӧ тайӧ абу дикӧй пон динго.
Доддялӧй найӧс, пӧжалуйста.
Охотник неуна падмыштіс.
Доддявны понъясӧс гожӧмын?
Тайӧ кӧсйӧмыс сылӧн зэв абу тӧлка.
Но и пиыс корис сійӧс вӧчны тайӧс жӧ.
И охотник кыскис сарайысь кокньыдик нарта, упряжь да сувтӧдіс понъяссӧ кок йылас.
Эргигтыр понъясыс чеччисны.
А Таня любуйтчис налӧн мича упряжнас, кодӧс вӧлі эжӧма нойӧн да кучикӧн.
И понъяслӧн юръяс выланыс дӧлалісны украшениеяс, быттьӧ еджыд дзоридз розъяс.
— Тайӧ озыр пӧдарок, — шуис Таня.
Охотник вӧлі рад пӧдароксӧ ошкӧмысь, кӧть шуис тайӧс сӧмын нывка.
Найӧ пукалыштісны нарта вылын, и Таня кутыштіс киас каюр — ясеньысь кузь бедь, коді вӧлі кӧрт пома.
А понъясыс пыр жӧдзисны, мыджсьылісны бӧръя кок выланыс, — лӧсьӧдчисны мунны, кыскыны нартасӧ куш муӧдыс.
Зільӧмсьыс налы охотник сетіс кос чери, кодӧс перйис мешӧксьыс.
Сійӧ перйис питшӧгсьыс ещӧ кык чери, кык кос кельчи, да мыччис найӧс пиыслы да Танялы.
Филька заводитіс йирны, а Таня ӧткажитчис.
Но помассис сійӧн, мый и сійӧ сёйис ассьыс черисӧ.
Охотник кутіс лӧсьӧдчыны петны туйӧ.
Кад нин сылы вӧлі мунны тайӧ карсьыс, кӧні сылӧн кӧрыс лунтыр тшыгъяліс.
Сійӧ бӧр йӧртіс понъяссӧ сарайӧ да лэдзасис сэні.
Сэсся разис забор дорӧ домалӧм кӧрсӧ да кипыдӧсас мыччис сылы сов.
Вьюкъясыс сылӧн важӧн нин вӧліны дасьӧсь.
Ворота сайын охотник прӧщайтчис челядькӧд.
Сійӧ мыччис Танялы кисӧ, ӧтисӧ, сэсся мӧдсӧ, кыдзи мыччывлӧны прӧщайтчигъясӧн соседлы, да корис лым усьӧм бӧрын понъяснас волыны сы ордӧ гӧститны.
Писӧ жӧ кутыштліс пельпомӧдыс.
— Ло, верман кӧ, — шуис сійӧ, — бур охотникӧн да учёнӧйӧн. — И кор сылы дум вылас уси пиыс вылӧ начальникыслӧн норасьӧмыс, думыштіс да содтіс: — И новлы сьыліад галстуктӧ кыдзи колӧ.
Со сійӧ, кӧрсӧ поводӧдыс нуӧдігтыр, матыстчис нин туй чукыльӧ да бергӧдчыліс ещӧ ӧтчыд.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі мугов, быттьӧкӧ вӧчӧма сійӧс пуысь, но ылісяньыс кажитчис меліӧн.
И Танялы вӧлі жаль, мый сійӧ ӧдйӧ саяліс туй чукыль сайӧ.
— Бур тэнад батьыд, Филька, — думайтігтыр шуис сійӧ.
— Да, ме радейта сійӧс, кор сійӧ оз нӧйт менӧ.
— А сійӧ ӧмӧй нӧйтлывлӧ тэнӧ?
Шочиника, и сӧмын сэки, кор овлӧ код.
— Вот кыдз! — Таня довкйӧдлыштіс юрнас.
— А тэнад ӧмӧй некор эз нӧйтлы?
И кӧні сійӧ тэнад?
Ме сійӧс некор эг аддзыв.
Таня видзӧдліс Филькалы синъясас — оз-ӧ аддзы сы синъясысь любопытство да серам.
Сійӧ, буракӧ, некор эз, сёрнитлы сыкӧд аслас бать йылысь.
Но Филька веськыда видзӧдіс Танялы чужӧмас, и синъясыс петкӧдлісны сылысь сӧмын мелілун.
— Некор, — шуис Таня, — сійӧ эз нӧйтлы менӧ.
— Сідзкӧ тэ должен радейтны сійӧс.
— Ог, ме ог радейт сійӧс, — вочавидзис Таня.
— Вот кыдз! — ӧні нин шуис Филька.
И неуна чӧв олыштӧм бӧрын Танялы инмӧдчыліс соскас. — Мыйла? — юаліс сійӧ.
Таня зумыштчис.
И сэки жӧ Филькалӧн сёрниыс ори, быттьӧкӧ вундісны сылысь кывсӧ.
И кажитчӧ вӧлі, мый сійӧ сэсся нинӧм сылысь оз нин юав некор.
Но Таня друг гӧрдӧдіс.
— Ме сійӧс ньӧти ог тӧд.
— Сійӧ ӧмӧй кулі?
Таня ньӧжйӧник пыркӧдыштіс юрнас.
— Сідзкӧ нӧ кӧні сійӧ?
— Ылын, зэв ылын.
Гашкӧ, океан сайын.
— Америкаын, сідзкӧ!
Таня довкнитіс юрнас.
— Ме тӧді,
Америкаын? — мӧдысь юаліс Филька.
Таня ньӧжйӧник пыркӧдыштіс юрнас.
— Сідзкӧ нӧ кӧні сійӧ? — юаліс Филька.
Филькалӧн кыз вомдоръясыс вӧліны восьсаӧсь.
Веськыда кӧ шуны, Таня чуймӧдіс сійӧс.
— Тэ тӧдан, кӧні Алжир да Тунис? — юаліс Таня.
— Тайӧс ме тӧда.
Африкаын.
Сійӧ, сідзкӧ, сэні?
Но Таня бара пыркӧдыштіс юрнас, тайӧ пӧрйӧ жугыляджык воддза дорысь.
— Абу, Филька.
Тэ тӧдан, эм сэтшӧм страна — Маросейка.
— Маросейка? — думайтігтыр Таня бӧрся шуис Филька.
Тайӧ кывйыс сылы кажитчис. — Колӧ лоны, Маросейкаыс мича страна.
— Да, Маросейка, — ньӧжйӧник шуис Таня, — нелямынӧд номера керка, ветымын коймӧд квартира.
Сійӧ сэні.
И сійӧ пырис аслас дворӧ.
А Филька колис улича вылӧ ӧтнасӧн.
Сійӧ пыр ёнджыка шензис Таня вылӧ.
Веськыда кӧ шуны, сійӧ дзикӧдз воши тӧлк вывсьыс.
— Маросейка, — шуис сійӧ.
Гашкӧ, тайӧ ді, кодӧс гожӧмнас вунӧдіс?
Тайӧ проклятӧй діяссӧ сійӧ некор эз помнитлы.
Да и сійӧ ачыс вӧлі сӧмын прӧстӧй школьник, детинка, коді чужліс сьӧд вӧр шӧрын, зверь кыйысьяслӧн шалашын.
И мый вылӧ сылы діясыс!
III
Ваыс петіс бӧчкаысь жӧч лейкаӧ сэтшӧм шумӧн, быттьӧкӧ тайӧ эз вӧв важ ва, кодӧс видзисны сись бӧчкаын, а ичӧтик водопад, коді муртса чужӧма джуджыд гӧравывса изъяс улын.
Сылӧн шумыс вӧлі свежӧй да тыр благодарностьӧн тайӧ нывкаыслы, коді кинас муртса инмӧдчылӧмӧн мездіс сійӧс да сетіс позянлун пышйыны, кытчӧ колӧ.
Сійӧ гораа чунгис сылы пеляс да сэтшӧм мичаа гартіс воздухас ассьыс струясӧ, гашкӧ, сӧмын сы вӧсна, медым нывка видзӧдіс сы вылӧ.
А Таня ньӧти эз кыв, эз казяв сійӧс.
Киас пу тувсӧ кутігтыр сійӧ думайтіс бать йывсьыс.
Филькакӧд сёрниыс чужтіс сылысь уна дум.
Но сьӧкыд думайтны морт йылысь, кодӧс некор эн аддзыв да код йылысь нинӧм он помнит, сыысь кындзи, мый сійӧ тэнад бать да олӧ кӧнкӧ ылын, Москваын, Маросейка вылын, 40-ӧд № керкаын, 53-ӧд квартираын.
Сэки позьӧ думайтны сӧмын ас йылысь.
А сёрнитны кӧ ас йывсьыс, то Таня важӧн нин гӧгӧрвоис, мый сійӧ оз любит батьсӧ, оз вермы любитны, да и не должен любитны.
Ок, сійӧ ставсӧ тӧдӧ зэв бура!
Батьыс кутіс радейтны мӧд нывбабаӧс, сійӧ эновтіс мамсӧ, уна во сайын сійӧ муніс мам дорсьыс, и, гашкӧ, сылӧн ӧні эм нин мӧд ныв, эмӧсь мукӧд челядь.
Коді нӧ сійӧ сідзкӧ Танялы?
И мед мамӧй оз висьтав сы йылысь сӧмын буртор.
Тайӧ ӧд гордость, а абу мӧдтор.
Но и сылӧн, Танялӧн, эм сійӧ.
Оз ӧмӧй гордость вӧснаыс сійӧ пыр чӧв ов бать йывсьыс?
А ковмывлӧ кӧ шуны кымынкӧ кыв, то оз ӧмӧй сьӧлӧмыс чашйысь кусӧкъяс вылӧ?
Тадзи думайтіс Таня, а бӧчкасьыс ваыс пыр петіс и петіс, ичӧтик водопад ас кежас пыр шумитіс да чеччаліс.
Важӧн нин сійӧ тыртіс Танялысь жӧч лейкасӧ да ӧні некодысь повтӧг визувтіс муӧдыс.
И Таня дорӧ матыстчӧм бӧрын инмӧдчис сылы кокъясас.
Но и тайӧ эз вермы веськӧдны сылысь вниманиесӧ ас вылас.
Сэки ваыс, туй вылас быдлаын туплясьысь сьӧд изъяс костӧд скӧраліг да шарӧдчиг, визувтіс водзӧ, градъяслань, кӧні вӧліны цветъяс.
И сӧмын няняыслӧн горзӧмыс торкис Танялысь думъяссӧ.
Старука сулаліс кильчӧ вылас да горзіс:
— Мый вильшасян?
Став васӧ лэдзин!
abu
abu
Али абу жаль мамыдлӧн деньгаыс?
Васьыс ӧд ми деньга мынтам!
Таня видзӧдліс ас вылас.
И збыльысь, киясыс сылӧн вӧліны муӧсь, тапочкиыс косясьлӧма, а тапочки нырыс кӧтасьӧма.
Сійӧ петкӧдліс найӧс нянялы.
И старука дугдіс горзынысӧ, а сӧмын шеныштчис кияснас.
Сійӧ вайис юкмӧсысь свежӧй ва, медым Таня мыссис.
Дворсяньыс юкмӧсыс вӧлі ылын, а ваыс кӧдзыд.
И пока Таня мыськис буссӧ да няйтсӧ, няняыс ньӧжйӧник броткис:
— Быдман тэ, кыдзи ме аддза, ӧдйӧ.
Со дас витӧд вылӧ нин петін, — шуаліс сійӧ, — а век некыдз аслад местаӧ он во.
Зэв нин тэ думнӧй.
— Мый нӧ сійӧ лоӧ? — юаліс Таня. — Умнӧй?
— Абу умнӧй, а думайтан уна.
Мун, мун, кос чулки кӧмав.
Сійӧ, тайӧ гӧрбылякодь старукаыс, вӧлі косіник кияса, кодъясӧн частӧ мыськывліс Таняӧс ичӧтдырйиыс. Сылӧн вӧлі аслас аслыснога сёрни.
Порог дорас Таня пӧрччис кӧтасьӧм кӧмсӧ да гортас пырис кӧмтӧгыс.
Сійӧ шонтыштіс коксӧ мамыслӧн ковёр вылын, кӧр куысь вӧчӧм донтӧминик коврик вылын, кодлӧн кӧнсюрӧ гӧнъясыс вӧлі усьӧма нин, сэсся кисӧ сюйис пӧдушка улӧ, медым шонтыштны и найӧс.
Юкмӧсса ваыс збыльысь вӧлі кӧдзыд.
Но ещӧ кӧдзыдджыкӧн кажитчис Танялы чорыд бумага, коді шура-шаракыліс сы чуньяс улын.
Пӧдушка увсьыс сійӧ перйис письмӧ.
Сійӧ вӧлі неуна чукрасьыштӧм, косялӧм дора, некымынпӧв нин лыддьӧм письмӧ.
— Мый тайӧ?
Мамыс некор эз дзеблы ассьыс письмӧяссӧ пӧдушка улӧ.
Таня видзӧдліс конверт вылӧ.
Письмӧыс вӧлі мамыслы батьсяньыс.
Таня тӧдіс тайӧс сы вӧсна, кыдзи ёкмуні сылӧн сьӧлӧмыс, да ещӧ сы вӧсна, мый улісьыс сійӧ лыддис батьыслысь адрессӧ.
Сідзкӧ, сійӧ зэв ёна полӧма, мый письмӧыс оз лок, конверт улас кӧ сэтшӧм старательнӧя гижӧма: Маросейка, 40, 53-ӧд квартира.
Таня пуктіс письмӧсӧ вольпась вылас да кӧмтӧгыс прӧйдитчис комнатаӧдыс.
Сэсся бӧр дзебис письмӧсӧ пӧдушка улас да бара прӧйдитчис комнатаӧдыс.
Сэсся письмӧсӧ бӧр босьтіс да лыддис.
«Дона Маша, ме гижлі нин тэныд некымынысь, но, тыдалӧ, менам письмӧясӧй оз воны: ті ӧд оланныд сэтшӧм ылын — дзик свет мӧдар помас.
Менам важся мечтаӧй медбӧрын збыльмӧ — менӧ назначитісны Дальньӧй Востокӧ.
Кута служитны буретш тіян карын.
Лэбны кутам самолётӧн куимӧн — Надежда Петровнакӧд да Колякӧд.
Коляӧс примитісны нин тіян школаӧ сизимӧд классӧ.
Тэ ӧд тӧдан, кутшӧм дона миянлы Надякӧд тайӧ детинкаыс.
Владивостокын пуксям пароходӧ.
Миянӧс виччысьӧй первой числӧӧ.
Кора тэнӧ, гӧтӧвит та кежлӧ Таняӧс.
Меным страшнӧ тэныд признайтчыны, Маша, кутшӧм мыжа ме сы водзын,
абу сыын, мый ми тэкӧд торйӧдчим, мый ставыс тадзи артмис олӧмас: тэнад, менам, Надялӧн.
Абу таын ме мыжа Таня водзын.
Но сэтшӧм частӧ ме вунӧдлі сы йылысь.
Да и сійӧ меным гижліс зэв шоча.
И весиг сійӧ шочиник письмӧясас, кор сӧмын велӧдчис гижны, кор сылӧн киыс муртса вермыліс гижны страница вылӧ куим кыв, ме казявлі быттьӧкӧ ачымӧс дивитӧм.
Сійӧ менӧ ньӧти оз тӧд.
Кыдзи ми сыкӧд встретитчам — со мый менӧ повзьӧдлӧ.
Сылы ӧд вӧлі сӧмын кӧкъямыс тӧлысь, кор ми тэкӧд торйӧдчим.
Сылӧн кокъясыс вӧліны сэтшӧм вынтӧмӧсь, а кок чуньясыс — дзик на анькытш тусь ыдждаӧсь, и киясыс гӧрд кипыдӧсаӧсь.
Ме сэтшӧм бура тайӧс помнита...»
А Таня нинӧм эз помнит.
Сійӧ видзӧдліс аслас кӧмтӧм кокъяс вылӧ, кодъяс вӧліны гожъялӧмаӧсь пидзӧсӧдзыс, небыдик кучикаӧсь, небыдик кокпыдӧсаӧсь.
На вылын сэтшӧм удобнӧ сулавны.
Видзӧдліс кияс вылас, кодъяс вӧліны вӧсньыдӧсь на, но крепыд чуньясаӧсь, чорыд кипыдӧсаӧсь.
Но коді, мамыс кындзи, радліс сы быдмӧмлы да ёнмӧмлы.
Весиг ӧд морт волывлӧ быд асыв видзӧдлыны туй дорӧ кӧдзӧм анькытш вылӧ да радлӧ, кор сійӧ аддзӧ сылысь быдмӧмсӧ.
И Таня курыд синваӧн бӧрддзис.
Бӧрдыштіс и успокоитчис; долыдлуныс воис ачыс, кыдзи волывлӧ тшыглун.
— Да тайӧ жӧ батьыс локтӧ!
Таня кайис крӧвать вылас, пӧдушкаяссӧ шыблаліс джодж пасьталаыс.
Сэсся водіс кымыньӧн да, ньӧжйӧник бӧрдіг да сералігтыр, дыр куйліс тадзи, кытчӧдз эз тӧдвылас усь сылы, мый батьсӧ ньӧти оз радейт.
Кытчӧ нӧ воши сылӧн гордостьыс?
Эз-ӧ сійӧ детинка Коляыс мырддьы сылысь батьыслысь радейтӧмсӧ?
— А всё-таки ме ненавидита найӧс, — шуис сійӧ.
И бара сылысь сьӧлӧмсӧ шымыртіс ыджыд шог; сійӧ шогыс то чинліс, то содліс.
Таня сувтіс пидзӧсчань вылас да мыйвынсьыс кулакнас кучкис ӧшинь рамаас.
Сылӧн кучкӧмсьыс ӧшиньыс воссис, и Таня бара аддзис Филькаӧс — тайӧ луннас коймӧдысь.
Сы сьӧлӧм вылын, буракӧ, эз вӧв некутшӧм шог, ни ӧбида, кутшӧм вӧлі Танялӧн.
Сійӧ пукаліс ӧшинь улын мудӧд вылын да пидзӧсъяс вылас кутіс атлас.
— Абу сэтшӧм Маросейка странаыс, — шуис сійӧ. — Эм ылі страна Марокко, эм Майорка ді.
А Маросейка — сійӧ абу ді, абу полуостров, абу материк.
Мыйла тэ ылӧдлан менӧ?
А Таня видзӧдіс Филька вылӧ, быттьӧкӧ эз аддзы сійӧс да быттьӧкӧ сы пыр видзӧдіс лыа вылӧ.
— Ланьт, ланьт, Филька, — шуис сійӧ. — Всё равно ог радейт.
— Ме ӧмӧй мыйӧнкӧ тэнӧ ӧбидиті? — юаліс Филька.
И киясыс сылӧн лётмунісны, мыйӧн сӧмын аддзис Таня синлысъясысь косьмытӧм синва войтъяс.
Сьӧлӧмыс сылӧн ёкмуні.
И сы вӧсна мый пӧръясьны Филькалы эз вӧв сьӧкыд, кыдзи и правда висьтавны, то сійӧ шлопкис кипыдӧснас атласас да горӧдіс:
— Эм сэтшӧм Маросейка странаыс!
Эм!
Тайӧ проклятӧй атласыс некытчӧ оз туй.
Тані абу ставыс.
Ме весиг зэв бура помнита, кыдзи учитель висьтавліс миянлы сы йылысь.
Таня сӧмын ӧні кыліс Филькаӧс.
Сылӧн сьӧлӧмсяньыс ылӧдчӧмыс успокоитіс Таняӧс.
«Вот коді меным пыр лоас бур ёртӧн, — решитіс Таня. — Некод вылӧ сійӧс ог веж.
Оз ӧмӧй сійӧ мекӧд юксьы ставнас, мый сылӧн эм, весиг медся ичӧтторнас?»
— Филька, — шуис сійӧ, — ме эг тэ йылысь висьтав.
Ме висьталі мӧд детинка йылысь, кодӧс шуӧны Коляӧн.
Тэ прӧстит менӧ.
А Филька прӧститіс нин важӧн, мыйӧн сӧмын Таня вомысь петіс первойя кывйыс, но кодӧс вӧлі шуӧма мукӧдъяс серти меліджыка.
— Тайӧ кӧ мӧд йылысь, — шуис сійӧ, — то тэ сійӧс верман не любитны.
Меным тайӧ веськодь.
Но век жӧ тэ мыйла сійӧс он радейт?
Таня эз вочавидз сразу, но неуна чӧв олыштӧм бӧрын юаліс:
— Кыдзи тэ думысь, Филька, морт должен лоны гордӧйӧн али оз?
— Должен, — чорыда шуис Филька. — Но тайӧ гордитчан кӧ он тэ, а Коля, то сійӧ дзик мӧд делӧ.
Сэки эн вунӧд ме йылысь, тэныд кӧ ковмас чорыд ки, либӧ аркан, мыйӧн куталӧны кӧръясӧс, либӧ бедь, кодӧн ме бура велалі вӧдитчыны тайгаын пӧткаясӧс кыйигӧн.
— Но ӧд тэ сійӧс ньӧти он тӧд, мыйысь нӧ тэ сійӧс кутан нӧйтны?
— Но ме тӧда тэнӧ, — шуис Филька.
И тайӧ мӧвпыс — мынтысьны ӧбида вӧчӧмысь не синваӧн, а нӧйтӧмӧн — эз кажитчы тайӧ здукас тешкодьӧн, а дзик яснӧйӧн, коді сылы вӧлі гӧгӧрвоана, кӧть аслас сылӧн сьӧлӧмыс и гудрасис.
Таня и ачыс зэв бура кужис уськӧдлыны пуяс вылысь дикушаясӧс, бура инмывліс тайӧ рам пӧткаясыслы изъясӧн да пу увъясӧн.
Но здук мысти сійӧ думыштіс: «Ме, буракӧ, скӧр куті лоны».
А Филька друг воськовтіс ӧшинь дорсяньыс шуйгавылӧ, яндысигтыр видзӧдліс Таня пельпом вомӧн вывлань, гырддзанас топӧдіс ассьыс атлассӧ бокас да друг уськӧдчис пышйыны дворсьыс.
Таня мыш сайын сулаліс мамыс.
Сійӧ пырис ньӧжйӧник, некод тӧдлытӧг.
Плаща, еджыд докторскӧй халата, сійӧ кажитчис Танялы дзик мӧдӧн сы серти, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі тӧлысь сайын.
Тадзи жӧ предмет, кодӧс матӧ вайӧдан синъяс дорад, друг воштӧ ассьыс тӧдса формасӧ.
И ас садяс вотӧг Таня здук-мӧд видзӧдіс мамыс вылӧ.
Таня казяліс сы чужӧм вылысь кык муртса тӧдчысь чукыр и сылы ыджыд туфлисьыс косіник кокъяссӧ, — мамыс некор эз кужлы тӧждысьны ас вӧснаыс, и косіник слаб кияссӧ, кодъяс бура лечитісны висьысьясӧс.
Сӧмын абу вежсьӧма сылӧн видзӧдласыс.
Таня вежӧрын пыр сійӧ вӧлі сэтшӧмӧн.
Мамыс видзӧдіс сы вылӧ аслас руд синъяснас.
Сы синъясын друг сыліс Танялӧн став ӧбидаыс, кыдзи мореӧ шыбитӧм чепӧль сов.
Сійӧ виччысьӧмӧн окыштіс мамсӧ, зілис не инмӧдчыны сы синъясӧ, быттьӧкӧ аслас инмӧдчылӧмӧн сійӧ поліс кусӧдны сылысь видзӧдлассӧ.
— Мама! — шуис Таня.
Мамыс кутыштіс сійӧс.
— Ме тэрмаси гортӧ, — шуис сійӧ. — Ме гажтӧмчи тэысь, Танюша.
Сійӧ видзӧдіс нылыс вылӧ дыр да сюся.
Первой видзӧдіс юрси вылас — сійӧ ёна вушйӧма, лоӧма дзик сталь кодь; сэсся видзӧдліс чужӧмас — сійӧ вӧлі пӧсь, а кучикыс гожъялӧма.
«Лагерас сылы лӧсьыд вӧлӧма», — думыштіс мамыс.
Сэсся видзӧдліс кокъясыс вылӧ да чуймис, мый Таня пукалӧ кӧмтӧм.
Сӧмын сэки сійӧ аддзис беспорядоксӧ: джоджас туплясьысь пӧдушкаяс, дзугӧм крӧвать, а крӧвать вывсьыс — конвертсьыс перйӧм письмӧ.
И сэки мам синъясыслӧн видзӧдласыс, кодӧс Таня поліс торкны аслас мелілунӧн, ачыс кусі — быттьӧкӧ друг ыльнитысь тӧв гудыртіс сылысь ясыдлунсӧ.
Сыын тӧдчыны кутіс тӧждысьӧм, неуверенность, тревога.
Таня казяліс весиг пӧръявны кӧсйӧм.
Либӧ мыйла нӧ сэтшӧм ньӧжйӧ мамыс лэпталӧ джоджсьыс пӧдушкаяссӧ да лӧсьӧдӧ вольпасьсӧ?
— Тэ лыддин тайӧс метӧг, Таня? — ньӧжйӧник юаліс мамыс.
Таня кыв шутӧг копыртіс юрсӧ.
— Тэ должен радлыны, Таня.
И та вылӧ Таня эз шыась.
А мамыс терпитны вермытӧг виччысис.
— Мама, сійӧ детинкаыс меным вок? — юаліс Таня.
— Абу, — вочавидзис мамыс. — Сійӧ бокӧвӧй.
Надежда Петровналӧн сійӧ племянник.
Но сійӧ быдмис па ордын, и папыд радейтӧ сійӧс и жалитӧ, сы вӧсна мый детинкаыслӧн абуӧсь ни бать, ни мам.
Папыд — бур морт.
Ме пыр тэныд висьтавлі та йылысь.
— Сідзкӧ, сійӧ меным бокӧвӧй, сійӧ весиг абу меным вок, — юрсӧ ещӧ улӧджык копыртігмоз шуис Таня.
Мамыс ньӧжйӧник кыпӧдіс сылысь чужӧмсӧ да кыкысь окыштіс.
— Танюша, донаӧй, ми тэкӧд сёрнитам на.
Ми быдтор йылысь сёрнитам.
Тэ встретитан найӧс, Таня, и аддзан ачыд.
Батьыд рад лоӧ.
Тэ ӧд ветлан пристаняс, правда?
— А тэ, мама?
Но мамыс бергӧдчис сы дорысь.
— Ме, Таня, ог вермы.
Тэ ӧд тӧдан, меным ӧд век некор.
И бергӧдчӧм бӧрас, сійӧ эз аддзыв, а сӧмын кыліс, кыдзи Таня дзебис юрсӧ сы слабиник ки улӧ да топӧдчис сы бердӧ.
— Мам, ме радейта сӧмын тэнӧ.
Ме пыр лоа тэкӧд.
Некодкӧд, некор, некод меным оз ков.
Ме ог мун найӧс встречайтны.
IV
Тайӧ вӧлі шензьӧдана, но сійӧ цветъясыс, кодъясӧс Таня садитіс град вылӧ, олісны на сійӧ асылас, кор должен локны вӧлі сылӧн батьыс.
Сійӧ скӧр шорыс-ӧ, коді визувтіс сэки бӧчкасьыс, сэтшӧм бура мыськис налысь вужъяссӧ, либӧ прӧстӧ вӧліны винёлӧсь, кыдзи войвылын уна цветъяс, кодъяслӧн абу некутшӧм запах, но век жӧ найӧ бура кутчысисны асланыс кузь кокъяс йылын, кор Таня видзӧдліс на вылӧ.
Сійӧ шуис найӧс некодлы не сетны.
Сійӧ вӧтліс уткасӧ, коді пукаліс град вылас цветъяс пӧвстын, и видзӧдліс вывлань каланча вылӧ.
Сійӧ вӧлі медджуджыдӧн карас, кӧні кыа петігӧн пӧшти быд дворын сьылісны вӧрса лэбачьяс.
Каланча вылӧ сигнальнӧй флагсӧ абу на лэптӧмаӧсь.
Сідзкӧ, пароходыс оз на вӧлі тыдав.
Сійӧ вермис и сёрмыштны.
Но кутшӧм нӧ делӧ флагӧдзыс Танялы.
Сійӧ эз и лӧсьӧдчы мунны пристаньӧ.
А сійӧ кӧ и ассьыс вӧсньыдик юрсисӧ кӧрталіс лентаӧн да вежис платьесӧ, пасьталіс медбурсӧ, тайӧ вермис лоны и сы вӧсна, мый талун вӧлі збыльысь праздник.
Заводитчӧ выль велӧдчан во.
Но сійӧс кутшӧм дыр на виччысьны.
Мыйла нӧ сійӧ чеччис, сэтшӧм водзсӧ?
«Мый пӧ вӧчны, оз кӧ узьсьы», — шуис эськӧ мамыслы, сійӧ кӧ садьмис керка ӧдзӧс дзуртыштӧм шыысь.
«Мый нӧ ме верма вӧчны, — мӧдысь эськӧ шуис сійӧ, — талун кӧ унмовсьнысӧ ньӧти ог вермы».
Но воас-ӧ коркӧ пароходыс?
Эм-ӧ сійӧ збыльысь?
Али тайӧ призрак, кодлы ньӧти абу некутшӧм места, некутшӧм срок да коді кывтӧ ӧні, гашкӧ, мӧд юӧд, и дзик мӧдпӧлӧс ру сы сайын?
Тані дворас неуна руа жӧ.
Кыдз пулӧн коръясыс дзирдалӧны на войся лысваысь, стволыс ва — пуыс абу на садьмӧма.
Таня вывті водз петіс гортсьыс, зэв водз.
Но переулокын кылісны воськовъяс, найӧ талялісны турун, найӧ зымӧдӧны муӧд.
Кодкӧ тэрмасьӧ пристаньӧ.
Мунӧ-ӧ вок встречайтны чойсӧ, либӧ бать тэрмасьӧ кутыштлыны писӧ, либӧ прӧстӧ чери кыйысь виччысьӧ пароходнас вайӧм юӧръяс?
А, гашкӧ, тайӧ Филька тэрмасьӧ школаӧ мунтӧдз медбӧръяысь вугравны пристань дорын йӧршъясӧс.
Таня пуксис ворота дорас скамья вылӧ.
Сійӧ кывзысис.
И Таня вермис кывны быд шы сы кок улын вугралысь унзіля турунлысь, и сы юр весьтын вугралысь унзіля коръяслысь.
И ылын тутӧстӧм шы, сэтшӧм ылын, мый сійӧс вермас кывны сӧмын виччысьысь сьӧлӧм, воис Таня пельясӧдз.
Тайӧ пароход тутсіс. Сьӧд мыс сайын, маяк дорын.
Таня восьтіс калиткасӧ, петаліс да бӧр пырис дворас, вӧрзьӧдчывтӧг сулалыштіс цветъяс дорын.
Али нетшкыны найӧс всё-таки, пока найӧ ловъяӧсь да батьлы наысь лоӧ любӧ?
Тайӧ ӧд ставыс, мый Танялӧн эм.
И Таня нетшыштіс саранка да ирис дзоридзьяссӧ. Ирис дзоридзсӧ Таня быдтіс важысянь нин.
Сэсся сійӧ чукӧстіс понсӧ.
Тигр окотапырысь петіс сыкӧд улича вылӧ.
И найӧ прӧйдитісны кар пырыс, коді абу на вӧлі дзикӧдз садьмӧма.
Сӧмын ӧти каланча некор эз узьлы.
Бойница кодь сылӧн ичӧтик ӧдзӧсыс вӧлі воссьӧма тӧлыслы воча.
И флагсӧ вӧлі лэптӧма, и сійӧ век нюжӧдчис ӧтилаӧ — юлань.
Юлань жӧ, пристаньлань, тэрмасисны пода йӧз.
Таня здук кежлӧ сувтыштліс кыр йылас, медым вылісяньыс видзӧдлыны рӧднӧй ю вылас.
О, кутшӧм сійӧ югыд, кӧть и лыска вӧра пемыд гӧраясыс сулалісны берегъясас сыкӧд орччӧн!
О, кутшӧм сійӧ паськыд!
Весиг гӧраясыслӧн вуджӧрыс оз вермы сійӧс тупкыны.
Эз-ӧ тайӧ ю кузяыс Танялы окота вӧв кывтны ылі странаясӧ, кӧні олӧ дикӧй пон динго?
А пароход локтіс пыр матӧджык.
Скала кодь сьӧд, ён, сійӧ век жӧ кажитчис тайӧ юыслы ичӧтӧн, вошліс сылӧн югыд равнинаясын, кӧть и сылӧн тутсӧм шыыс, быттьӧ ён бушков, дрӧжжитӧдліс гӧраяс вылысь сус пуясӧс.
Таня ӧдйӧ уськӧдчис котӧртны увлань.
Пароход сувтӧ нин вӧлі пристань дорӧ, кӧні тырыс вӧліны йӧз.
Пристаньын уна бӧчкаяс, на вӧсна дзескыд.
Найӧ быдлаынӧсь — и куйлӧны и сулалӧны, быттьӧкӧ лото кубикъяс, кодъясӧн сӧмын на ворсӧмаӧсь великанъяс.
Пароход вывсянь ӧвтчисны чышъянъясӧн.
Эз-ӧ сылы тайӧ?
Чужӧмыс сылӧн кельдӧдіс.
Таня мырдӧн лэптіс кисӧ да тшӧтш ӧвтчыштіс.
Ок, тайӧ зэв тешкодь.
Кыдзи сійӧ та мында йӧз пиысь аддзас батьсӧ, кодӧс сійӧ некор на эз аддзыв?
И кыдзи батьыс тӧдас сійӧс?
Таня ньӧти эз думайт та йылысь, кор котӧртіс пристаньӧ.
Мыйла сійӧ кывзысис аслас сьӧлӧмыслысь, коді ӧні сэтшӧм ёна тіпкӧ да оз тӧд, мый сылы вӧчны: прӧстӧ кувны али ёнджыка на тіпкыны?
Коньӧр цветъяссӧ кутігтыр со сійӧ ӧні сулалӧ бӧчкаяс дорын, и пӧрысь понйыс нюлӧ сылысь кокъяссӧ, но нинӧмӧн оз вермы отсавны.
А пароход вылысь сы дорті петӧны йӧз.
Гашкӧ, со найӧ — куимӧнӧсь: ачыс шляпаа, нывбабаыс пӧрысь, а детинкаыс кузь тушаа да косіник, весиг прӧтивнӧйкодь.
Но абу, найӧ, некод вылӧ видзӧдтӧг, некодӧс аддзывны кӧсйытӧг, прӧйдитісны бокиті.
Али, гашкӧ, со найӧ — куимӧнӧсь жӧ: ачыс кыз нойысь вурӧм кепкаа, кыз морт, нывбабаыс томиник да мисьтӧм, а детинкаыс кыз жӧ да ещӧ на ёнджыка прӧтивнӧй.
Да, буракӧ, найӧ.
Таня воськовтіс водзлань.
Синсӧ коса чӧвтліс на вылӧ, а кыз детинкаыс индіс цветъясыс вылӧ да юаліс:
— Тэ вузалан найӧс?
Ӧбидаысла тіраліг Таня вешйис бокӧ.
Сійӧ эз горӧд.
Сійӧ дзебсис бӧчкаяс саяс да сэні сулаліс помӧдзыс.
Пристаньын некод нин эз вӧв.
Пӧвъясыс эз нин дзуртны кок шыясысь.
Ставӧн мунісны.
Мыйла сулавны?
Найӧ прӧстӧ талун эз воны.
Таня петіс бӧчкаяс сайысь.
Матросъяс мӧдӧдчисны карӧ. ???
Пароход вылысь найӧ мунлісны век медбӧрын.
Таня мӧдӧдчис накӧд орччӧн.
Нӧсилка вылын кыз ной эшкын улын, кокъяссӧ нюжӧдӧмӧн, куйліс детинка.
Чужӧмыс сылӧн ыпъялӧ-биалӧ.
Но сійӧ вӧлі ас садяс да, усьӧмысь полӧмысла, крепыда кутчысьӧма нӧсилка бокъясас.
Тайӧ крепыда кутчысьӧмсьыс, али, гашкӧ, полӧмысла, детинка слабиника нюмъяліс.
— Мый сыкӧд? — юаліс Таня.
— Пароход вылын висьмис, малярия, — дженьыдика вочавидзис санитар.
Накӧд орччӧн восьлалысь Таняӧс казялӧм бӧрын детинка веніс ассьыс полӧмсӧ, водіс веськыда да неуна гырдмӧм синъяснас дыр видзӧдіс Танялы чужӧмас.
— Тэ неважӧн бӧрдін? — друг юаліс сійӧ.
Таня тупкис цветъяснас вомсӧ.
Сійӧ топӧдіс найӧс чужӧм бердас, быттьӧкӧ тайӧ коньӧр саранка цветъясыслӧн коркӧ вӧлӧма чӧскыд дук.
Но мый вермас тӧдны тайӧ висьысь детинкаыс войвывса цветъяслӧн дук йылысь?
— Тэ бӧрдӧмыд, — чорыда бара шуис детинка.
— Мый тэ, мый тэ!
Тэныд кажитчӧ тайӧ, — вочавидзис Таня да нӧсилка вылас пуктіс цветъяссӧ. — Ме эг бӧрд.
Тайӧ кутшӧмкӧ кыз детинка койыштіс меным синмӧ лыаӧн.
И морт, коді медбӧрын котӧрӧн лэччис трап кузя пристаньӧ, сэтысь некодӧс нин эз аддзы, ӧти нывкаысь кындзи, коді жугыля довгис чой паныд.
V
Школаын тайӧ первойя луныс, коді гажаӧн лоис став челядьлы, Танялы вӧлі сьӧкыд лун.
Сійӧ ӧтнасӧн пырис школа дворас, кодӧс юждӧмаӧсь нин челядь.
Стӧрӧж звӧнитіс нин.
Таня йӧткыштіс ыджыд ӧдзӧс.
Коридорын, кыдзи и дворын, вӧлі югыд, лӧнь.
Неужели сійӧ сёрмис?
— Эн, — шуис сылы стӧрӧж, — ӧдйӧджык котӧрт.
Учительяс эз на мунавны классъясӧ.
Но Таня эз вермы котӧртнысӧ.
Ньӧжйӧник, быттьӧкӧ кайис крут чой паныд, сійӧ муніс воскӧн ниртӧм вӧсна дзирдалысь кузь коридорӧд, а сы юр весьтын ӧшалісны плакатъяс.
Став даснан ӧшиньӧдыс найӧс югдӧдіс шонді, эз дзеб весиг ни ӧти запятая:
«Ребята, чолӧмалам тіянӧс выль велӧдчан во заводитчӧмӧн.
abu
Кутам отличнӧя велӧдчыны».
Кузь кӧсаа ичӧтик нывка котӧртіс Таня дорті да котӧртігмозыс бергӧдчыліс сылань:
— <deu>Их бин, ду бист, эр ист!</deu> — немецкӧй кыв вылын горӧдіс сійӧ да мыччыліс сылы кывсӧ.
Кутшӧм вӧсньыдикӧсь, пелькӧсь кокъясыс тайӧ ичӧтик нывкаыслӧн.
Эз-ӧ тайӧ коркӧся Таня, ичӧтик Таня, петкӧдлы аслыс кывсӧ?
Но нывка саялі нин чукыльӧ, а Таня сувтіс джуджыд ӧдзӧс дорӧ.
Сэні вӧлі сылӧн выль классыс.
Ӧдзӧсыс вӧлі восьса, классын шумитісны.
И тайӧ шумыс, кыдзи и сійӧс ичӧтысяньыс кытшалысь юлӧн да вӧрлӧн муса шумыс, успокоитіс сійӧс.
Таня, быттьӧкӧ ачыс аскӧдыс миритчигмоз, ньӧжйӧник шуис:
— Вунӧдам ставсӧ!
Сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ.
Гора шум встретитіс сійӧс порог дорын.
А сійӧ нюмъяліс нин.
Тадзи морт, коді пырӧ кӧдзыд ывлаысь керкаӧ да кӧдзыдйывсьыс оз на тӧд ни йӧзсӧ, ни предметъяссӧ, век жӧ водзвыв нюмъялӧ и шоныдыслы, и сійӧ кывъясыслы, кодъясӧс абу на шуӧма, но кодъяс — сійӧ тӧдӧ — оз лоны враждебнӧйӧсь сылы.
— Таня, миян дорӧ! — горзісны ӧтияс.
— Таня, миян дорӧ пуксьы! — горзісны мӧдъяс.
А Филька вӧчис парта вылас стойка — зэв мича стойка, мый вылӧ вежыс петіс эськӧ быд детинкалӧн, кӧть и ачыс сійӧ вӧлі жугыль, и сійӧ мукӧдъяс серти ёна внимательнӧйджыка видзӧдіс Танялы синмас.
А Таня век на нюмъяліс.
Пӧдруганас сійӧ бӧрйис Женяӧс да пуксис сыкӧд орччӧн, кыдзи лагерын костёр дорын, а Филька пуксис на бӧрвылӧ.
Сійӧ жӧ здукас классӧ пырис Александра Ивановна — роч кыв кузя учительница.
Сійӧ матыстчис пызан дорӧ да пуксис улӧс вылӧ. Но сэк жӧ бӧр чеччис улӧс вывсьыс.
abu
И пызан гӧгӧрыс ньӧжйӧник прӧйдитӧм бӧрын сійӧ матыстчис челядь дорӧ сідзи, мый на костын да сы костын эз вӧвны некутшӧм преградаяс, быдӧнлӧн асланыс тырмытӧмторъяс да достоинствояс кындзи.
А учительница вӧлі том, чужӧмыс свежӧй, видзӧдласыс спокойнӧй, мый казялісны медся вильыш детинкаясыс.
И сылӧн сьӧд платье вылын век дзирдаліс ичӧтик звезда, кодӧс вӧчӧма уральскӧй дона изйысь.
И тешкодь вӧлі аддзыны, мый сылысь свежестьсӧ да томлунсӧ челядь некор эз принимайтлыны неопытность пыдди, мый вылын эськӧ аддзисны случай сералыштны.
Но найӧ некор эз серавлыны сы вылын.
— Ребята! — гожӧмнас кузя косталӧм бӧрын ассьыс гӧлӧссӧ видлігмоз шуис сійӧ.
Гӧлӧсыс сылӧн важмозыс жӧ вӧлі гора да челядь бура кывзылісны.
— Ребята! — шуис сійӧ.
— Талун праздник — ми заводитам велӧдчыны, и ме рад, мый ме бара тіянкӧд, бара лоа тіян класснӧй руководительӧн — со коймӧд во нин.
Тайӧ каднас ті ставӧн быдминныд, а ме неуна пӧрысьмышті.
Но сӧмын овлім ми пыр дружнӧя.
И сійӧ, дерт, помӧдзыс эськӧ висьталіс ставсӧ, мый колӧ висьтавны челядьлы выль велӧдчан во заводитчигӧн, эз кӧ сійӧ здукас пырны классӧ кык выль велӧдчысь.
Тайӧ вӧліны буретш сійӧ детинкаясыс, кодъяскӧд Таня асывнас паныдасис пристаньын.
Ӧтиыс — косіник да кузь, мӧдыс — кыз банбокъяса.
Интересуйтчигтыр ставӧн видзӧдлісны на вылӧ.
Но тайӧ нелямын детинка да нывка письыс, кодъяс беспокойнӧя пукалісны партаяс сайын, некод эз видзӧдлы на вылӧ сідз мыйкӧ виччысьӧмӧн, кыдзи Таня.
Со ӧні тӧдмалас, коді на пиысь сылы вайис сьӧлӧм висян дой, весиг полӧм дорысь ыджыдджык дой.
Гашкӧ, всё-таки тайӧ найӧ.
Учительница юаліс, кыдзи найӧс шуӧны.
Кыз детинкаыс вочавидзис:
— Годило-Годлевский.
А косіникыс шуис:
— Борщ.
«Сідзкӧ, збыльысь «найӧ» абу воӧмаӧсь», — кокньыдджыка нии асьсӧ чувствуйтӧмӧн думыштіс Таня да бара аслыс шуис: «Ладнӧ, пока ставсӧ вунӧдам».
Зато классын ызӧктысь серамыс эз висьтав учительницалы нинӧм бурсӧ.
Но сійӧ шуис:
— И сідз, ми заводитам занимайтчыны.
Ме надейтча, мый гожӧмнас, ребята, ті нинӧм энӧ вунӧдӧй.
Филька гораа ышловзис.
Учительница здук мында видзӧдіс сы вылӧ.
Но видзӧдласыс сылӧн эз вӧв стрӧг.
Сійӧ решитіс талун лоны челядь дінӧ снисходительнӧйӧн.
Век жӧ тайӧ налӧн праздник, и мед налӧн праздникыс оз торксьы нинӧмӧн.
— Мый тэ ышлолалан, Филька? — юаліс сійӧ.
Филька сувтіс.
— Ме талун чеччи югдігас, — шуис сійӧ, — медым гижны аслам друглы письмӧ, да лои эновтны сійӧс, сы вӧсна мый вунӧді, кутшӧм знакъяс колӧ сувтӧдны татшӧм предложениеын: «Кытчӧ тэ асывнас сэтшӧм водз ветлін, друг?»
— Омӧль, тэ кӧ вунӧдін, — шуис учительница да видзӧдліс Таня вылӧ.
Таня пукаліс юрсӧ копыртӧмӧн.
И тайӧс аддзӧм бӧрын учительница Александра Ивановна думыштіс, мый сійӧ ӧтвечайтны оз кӧсйы и сӧмын шуис:
— Таня Сабенеева, эн-ӧ вунӧд тэ, кутшӧм знакъяс колӧны тайӧ предложениеас?
Висьтав миянлы правилӧсӧ.
«Мый нӧ тайӧ? — думыштіс Таня.
— Филька ӧд ме йылысь сёрнитӧ.
Неужели ставӧн, весиг Филька, сэтшӧм чорыд сьӧлӧмаӧсь, мый найӧ здук кежлӧ оз сетны вунӧдны меным сы йылысь, мый ме ог кӧсйы помнитны?»
И, тадзи думайтігтыр, сійӧ вочавидзис:
— Предложениеын, кӧні эм обращение, сійӧ торйӧдсьӧ запятаяӧн.
— Со аддзам, — Филька дорӧ шыасис учительница. — Таня зэв бура помнитӧ правилӧсӧ.
Ноко лок дӧска дорӧ да гиж кутшӧмкӧ пример, кӧні вӧлі эськӧ обращение.
Филька матыстчис дӧска дорас да киас босьтіс мел.
Таня век на пукаліс юрсӧ копыртӧмӧн, неуна кинас тупкысьӧмӧн.
Но и кинас тупкӧм чужӧмыс кажитчис Филькалы сэтшӧм жугыльӧн, мый Филька асьсӧ думсьыс видыштіс, сійӧ кӧ аслас шутитӧмӧн вӧчис сылы кутшӧмкӧ шог.
«Мый сыкӧд вӧчсьӧ?» — думыштіс сійӧ.
И кисӧ лэптӧм бӧрын мелнас гижис дӧска вылӧ рочӧн: «<rus>Эй, товарищь, больше жизни!</rus>»
Учительница чуймис.
— Филька, Филька, — кӧритӧмӧн шуис сійӧ, — ставсӧ тэ вунӧдӧмыд, дзикӧдз ставсӧ вунӧдӧмыд!
Кутшӧм нин сэні запятаяяс!
Мыйла тэ «товарищ» кывсӧ гижан мягкӧй знакӧн?
— Тайӧ мӧд лицоа глагол, — ньӧти яндысьтӧг шуис Филька.
— Кутшӧм глагол, мыйла глагол? — горӧдіс учительница.
— Дерт жӧ, мӧд лицоа глагол! — упрямӧя вочавидзис Филька. — «<rus>Товарищ!</rus>
<rus>Ты, товарищ, что делаешь?</rus>»
Ӧтвечайтӧ «Мый вӧчан?» вопрос вылӧ.
Классын кыліс гора серам, и тайӧ заставитіс Таняӧс кыпӧдны юрсӧ.
И кор Филька бара видзӧдліс Таня вылӧ, сійӧ сераліс нин ставсьыс медгораа.
Филька нюмъялігтыр пыркнитіс чуньяс вывсьыс мелсӧ.
Филька вӧлі дӧвӧлен.
А учительница нинӧм гӧгӧрвотӧг видзӧдіс сы вылӧ.
Кыдзи тайӧ детинкаыс, кодӧс сійӧ вылӧ донъявліс сылӧн вежӧрысь да сюсьлунысь, вермис лоны дӧвӧльнӧйӧн грубӧй ӧшибкаысь?
Тані мыйкӧ дзик мӧдтор.
Челядь ылӧдлӧны сійӧс.
А сійӧ чайтліс, мый бура тӧдӧ челядьлысь сьӧлӧмсӧ!
VI
Сійӧ шоч минутаясыс, кор удж бӧрас мамыс петавліс дворас шойччыштны град дорса эжа вылӧ, Танялы вӧліны медшудаӧсь.
Мед арся туруныс вӧсньыдик нин да омӧля тупкӧ мусӧ, мед градъясыс тыртӧмӧсь, а век жӧ лӧсьыд!
Таня водліс мамыскӧд орччӧн да пуктыліс юрсӧ мамыс кок вылӧ.
И сэки ёна небыдджык лоліс эжаыс, югыдджык лоліс небесаыс.
Найӧ кыкнанныс дыр да сёрниттӧг видзӧдлісны вылӧ, кӧні ю весьтын зэв вылын, лиманысь чери кыйӧдігмоз, пыр кутчысьлісны ӧти местаын небесаас орёлъяс.
Найӧ сэні кутчысисны вӧрзьӧдчывтӧг, кытчӧдз небесаӧдыс лэбысь самолёт эз заставитлы найӧс вешйыштны бокӧ.
Сэки моторыслӧн жургӧмыс муртса-муртса кывмӧн воліс дворӧдзыс.
А кор сійӧ друг лӧньліс, либӧ тешкодь кымӧр пластъяс моз ньӧжйӧник разавліс двор весьтын, кыкнанныс век на чӧв олісны.
Но талун, тайӧ шыас кывзысигтыр, мамыс шуис:
— Кутшӧм ылі туйыс миян костын.
Сідзкӧ, найӧ эз локны.
А Таня век на чӧв оліс.
И мамыс нюжӧдіс кисӧ градъяслань, кӧні тыртӧм заясысь кындзи нинӧм нин эз вӧв, да шуис:
— Ирисъясыс, кытчӧ нӧ найӧ лоӧмаӧсь?
А кутшӧм тані вӧлі мича, тэнад ичӧтик клумба вылын!
Неужели этайӧ горш уткаыс кокаліс став цветъяссӧ?
— Ме ачым вӧтлылі сійӧс асывнас, — век на вӧрзьӧдчытӧг куйліг шуис Таня.
— Саранка, — шуис мамыс, — сійӧ ӧд оз быдмы Москва дорын.
Батьыд зэв ёна радейтліс миянлысь цветъясӧс, и меным зэв окота, медым тэ пӧдаритін найӧс сылы!
Таня нинӧм эз шу, и мамыс содтіс:
— Сійӧ бур морт.
Таня ӧдйӧ чеччис да пуксис, сэсся бара водіс да юрсӧ пуктіс мамыс кок вылӧ.
— Тэ кӧсйин мыйкӧ шуны меным? — юаліс мамыс.
— Сійӧ кӧ бур морт, — шуис Таня, — сідзкӧ нӧ мыйла эновтіс миянӧс?
Мамыс вӧрзьӧдчыліс, вешйыштіс, быттьӧкӧ ёсь из веськалі сылы гырддза улас.
А Таня гӧгӧрвоис, мый шуис лёк кывъяс, пидзӧсчанясис да кутіс окавны мамыслысь платьесӧ, чужӧмсӧ да кияссӧ.
Кутшӧм ӧд вӧлі спокойнӧ да лӧсьыд кыкнанныслы, кор найӧ овлісны чӧв да куйлісны тані эжа вылас, тайӧ ичӧтик дворас, код весьтын, небесаыс кындзи, нинӧм эз вӧв.
И ӧти сӧмын «бать» кыв торкис налысь спокойсӧ.
Да кыдзи нӧ сылы ӧні радейтны сійӧс?
— Мама, — шуаліс Таня, — ме сэсся ог кут.
Оз ков.
Кутшӧм бур, мый найӧ эз локны миянӧ!
Кутшӧм бур тайӧ!
А миянлы ӧмӧй омӧль кыкӧныслы?
А мый цветъясыд!
Ме садита бара.
Ме чукӧрта кӧйдыс, ме вӧрысь тӧда нюр, ме ставсӧ вӧча, и миян дворын бара лоӧ мича — унапӧв мичаджык.
Тадзи нинӧм гӧгӧрвотӧг, мый шуаліс ачыс, сійӧ эз кыв калиткаас зымӧдӧмсӧ, ни мамыслысь гӧлӧссӧ, коді некымынысь нин шуис сылы:
— Да восьты жӧ, Таня!
Кодкӧ оз вермы восьтыны.
Навернӧ, больничасянь ыстӧмаӧсь.
Медбӧрын Таня сувтіс кок йылас, кыліс воськов шыяс да матыстчис калитка дорӧ.
Збыльысь, сылы эз вӧв окота восьтыны, весиг висьысьяслы.
Сійӧ скӧрысь юаліс:
— Тіянлы коді колӧ?
Доктор дорӧ?
Ті висьысь?
Но сы водзын сулаліс здоровӧй, кузь тушаа да весел морт.
Сійӧ вӧлі сапӧга, полковник шинеля и нинӧм эз юась, а сӧмын нюмъялігтыр видзӧдіс сылы чужӧмас.
Кутшӧм тайӧ тешкодь!
И друг аслас мышкысь кыліс мамыслысь слабиника горӧдӧм.
Таня читкыртіс синъяссӧ да топӧдчис ворота бердас.
«Бать!»
Таня гӧгӧрвоис тайӧс сійӧ жӧ здукас.
Сійӧ воськовтіс пӧв вомӧн, коді куйліс муас, неуна сетчис водзлань, быттьӧ копыртчис мамыс весьтӧ, быттьӧ кӧсйис сійӧс окыштны.
Мамыс бӧрыньтчыштіс да нюжӧдіс сӧмын кисӧ.
Батьыс кывзысьӧмӧн босьтіс сійӧс да кутыштіс сійӧс аслас киас.
Мӧд кинас мамыс индіс Таня вылӧ.
Сійӧ бергӧдчис сэтшӧм ӧдйӧ, мый дзуртыштісны сылӧн портупея ременьясыс.
Батьыс и Танялы мыччис ассьыс ыджыд, паськыд кипыдӧса кияссӧ.
Таня воськовтіс сы дорӧ.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі кельдӧдӧма да видзӧдіс батьыс вылӧ полӧмӧн.
Батьыс окыштіс плешкас, топӧдліс юрсӧ морӧс бердас.
Сы дорысь кыліс ной дук — ной да ременьяслӧн дук.
Сэсся батьыс шуис:
— Тэ сэтшӧм ыджыд.
Тэныд эськӧ колі вайны цветъяс.
А ме вайи кампет.
Сійӧ кисӧ сюйис зептас, медым перйыны сэтысь кӧрӧбка.
Но зептыс вӧлі дзескыд, а кӧрӧбкаыс ыджыд сійӧс эз лэдз увтысыс.
Сійӧ косявліс кӧрӧбкасӧ чуньяснас, лязӧдіс кӧрӧбкасӧ, сійӧ мырсис.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі гӧрдӧдӧма.
Сійӧ весиг неуна лӧвтыштіс.
А Таня, век ёнджыка кельдӧдіг, сулаліс да виччысис.
И сылӧн чужӧм вылӧ видзӧдігӧн, коді кагалӧн моз тырӧма посни ньылӧм чутъясӧн, Таня думайтіс: бур морт сійӧ али абу?
И со сійӧ кыскис кӧрӧбкасӧ, мыччис сійӧс Танялы.
И Таня босьтіс и эз тӧд, мый сійӧн вӧчны, — сійӧ сідзжӧ мешайтчис сылы.
Таня пуктіс кӧрӧбкасӧ ва тыра бӧчка дорӧ важ додь вылӧ, и сы вылӧ кутіс войтавны ваыс.
Войтъясыс тёпӧдісны дворын сулалысь чӧв-лӧняс гым моз гораа.
Сэсся локтіс понйыс, Казак каньыс каньпияныскӧд — и ставӧн исалісны кӧрӧбкасӧ.
Мамыс ньӧжйӧник довкйӧдліс юрнас.
Думайтігтыр сійӧ видзӧдліс кӧрӧбка вылас, сэсся босьтіс да пыртіс керкаас.
А Таня коли дворын.
Батьыс матыстчис сы дорӧ.
Ӧні, кор кампетъяскӧд сылӧн тышыс помасис, заводитіс сёрнитны.
Сійӧ, буракӧ, нервничайтіс да, мырдӧн нюмъялігтыр, сёрнитіс зэв гораа.
— Кутшӧм жаль, мый тэ эн вӧв пристаньын!
Надя тётяыдкӧд ми виччысим тэнӧ.
Правда, ми неуна манитчим пароход вылас.
Коля висьмис малярияӧн.
Ковмис виччысьны санитаръясӧс, кодъяс нуӧдісны эськӧ сійӧс.
И видзӧдтӧ, кутшӧмкӧ нывка сетӧма сылы пристаняс цветъяс.
Найӧ вӧліны саранка-дзоридзьяс, кодъясӧс ме эг аддзыв уна во нин.
Да, думыштлы жӧ, цветъяссӧ сійӧ пуктӧма нӧсилка вылас.
Сылы сэтшӧм окота, медым сійӧ вӧлін тэ!
Но тэ эн вӧв.
Таня вайӧдіс кисӧ кӧсича дорас, личкис чуньяснас, быттьӧкӧ кӧсйис сувтӧдны вирсӧ, коді ыльнитіс сы чужӧмӧ, и вешйис неуна ылӧджык.
— Тэ мый, Таня? — юаліс батьыс.
— Папа, эн сёрнит сэтшӧм гораа, — шуис Таня. — Ме зэв бура тэнӧ кыла.
Батьыс ланьтіс.
И Танялӧн аслас дворыс друг чуймӧдіс сійӧс чӧв-лӧньнас.
Батьыс чӧв оліс.
Сылӧн кыпыд чужӧмыс лои стрӧг.
Нюмыс друг вошис.
А синъясыс век жӧ вӧліны меліӧсь.
Сійӧ кызӧктіс.
И тешкодь, тайӧ кызӧктӧмыс Танялы вӧлі тӧдса нин.
Таняӧс асьсӧ тадз кызӧдліс, кор кутшӧмкӧ шог думъяс, чизыр тӧв моз, шымыртлісны сійӧс.
Батьыс сюся видзӧдліс Таня вылӧ, ньӧжйӧник топӧдліс пельпомӧдыс.
— Ме тӧда, мый тэ ме вылӧ скӧралан, Таня, — шуис сійӧ. — Но ӧд ми лоам бур другъясӧн, правда?
— Мунамӧй чай юны, — шуис Таня. — Ті кӧсъянныд чай юны?
— Ого!
Со тэ кутшӧм менам вӧлӧмыд! — ньӧжйӧник шуис батьыс да ёнджыка кутыштліс Таняӧс пельпомӧдыс.
Таня гӧгӧрвоис батьсӧ да веськӧдіс асьсӧ:
— Пырам миянӧ чай юны, папа, — шуис Таня.
И сылӧн доршасис синваыс.
— Ме ӧд эг на велав, папа.
Батьыс лэдзчысис сы пельпомысь да малыштіс Таняӧс банбокӧдыс.
— Да, тэ прав, Танюша, — муртса кывмӧн шуис сійӧ. — Сьӧкыд тайӧ ставыс, кор тэныд нин дас вит арӧс, сьӧкыд.
А век жӧ ми лоам бур другъясӧн.
Мунам чай юны.
И Танялӧн ляпкыдик пу кильчӧ вылын первойысь кылісны мукӧдпӧлӧс кок шыяс — мужичӧйлӧн, Таня батьлӧн сьӧкыд воськовъяс.
VII
Кор школаын Танялысь юалісны, на классын выль велӧдчысь Коля Сабанеев оз-ӧ ло сылы рӧдняӧн либӧ воча вокӧн, то ӧтияслы сійӧ шуліс — да, мукӧдъяслы — оз, и сы вӧсна мый уналы тайӧ вӧлі веськодь, то регыд мысти дугдісны юасьны.
А Филька, коді весьшӧрӧ сы мында вын воштіс Маросейка страна корсигӧн, Танялысь сэсся нинӧм эз кут юасьны.
Но зато сійӧ пукаліс буретш Таня мышкын да вермис видзӧдны сылы балябӧжас, мыйта колӧ.
Но и балябӧжыс мыйсюрӧ вермас висьтавны.
Сійӧ вермас лоны из кодь кӧдзыдӧн да чорыдӧн, мыйысь Филька вермыліс вӧрын перйыны би.
Сійӧ вермас лоны нежнӧйӧн, кыдзи ӧтка турунлӧн заыс.
Танялӧн балябӧжыс вӧлі и татшӧм и сэтшӧм, но частӧджык петкӧдліс ӧти кӧсйӧм — не думайтны сы йылысь, мый вӧчсьӧ сы бӧрвылын.
А сы бӧрвывса парта сайын пукалісны Филька да Коля.
Кодыслы на пиысь инмӧ Танялӧн тадзи упорнӧя кӧсйӧмыс?
И сы вӧсна мый Филька видзӧдіс быдтор вылӧ бур боксянь, то решитіс, мый сійӧ инмӧ оз сылы.
Сёрнитны кӧ Коля йылысь, то Таня кӧ шуис сійӧс сэки гордӧйӧн, то Филька должен вӧлі признайтны, мый тайӧ абу вернӧ.
Коля эз кажитчы сылы гордӧйӧн.
Сійӧ, гашкӧ, неуна слабджык здоровьенас, вывті вӧсниӧсь сылӧн киясыс, чужӧмыс блед, но эз вӧв гордӧй, — тайӧс аддзисны ставӧн.
Кор Филька петкӧдліс сылы первойысь, кыдзи школаын найӧ няклялӧны сир, Коля сӧмын юаліс:
— Мый тайӧ?
— Тайӧ ньыв пу сир, — сылы вочавидзис Филька. — Тэ сійӧс верман судзӧдны китаецлысь, коді эстӧні вузасьӧ липучкаӧн.
Пӧлтинникысь сійӧ сетас сирсӧ быдса кубик.
— А мый сэтшӧм липучкаыс? — юаліс Коля.
— Э, другӧ! — дӧсадапырысь вочавидзис сылы Филька. — Ставсӧ тэ кӧсъян тӧдмавны ӧтпырйӧ.
И Коля эз дӧзмы Филька вылӧ.
— Ладнӧ, — шуис сійӧ, — ме тӧдмала бӧрынджык.
Но тіян школаын тайӧ тешкодь обычай.
Ме некытысь эг аддзыв, медым няклялісны сир.
Но век жӧ сирсӧ ньӧбис уна да гӧститӧдіс Филькаӧс, тшӧтш ачыс няклялыштіс; сійӧ ӧдйӧ велаліс сідзи жӧ гораа нятшкыны сійӧс пиньнас, кыдзи и мукӧдъяс.
Коля вӧзйис няклявны сирсӧ и Танялы, но Таня эз придеритчы сы дорӧ.
Сійӧ мырдӧн заставитіс асьсӧ нюммунны да петкӧдліс лым кодь еджыд пиньяссӧ.
— Абу-ӧ та вӧсна, — шуис Коля, — тіян ставныдлӧн тані пиньясыд сэтшӧм еджыдӧсь?
Тайӧ сирыс бура весалӧ найӧс.
Став тайӧ кывъясыс Танялы кажитчисны зывӧкӧн.
— Эк, та вӧсна и эновт менӧ! — шуис сійӧ.
Коля нинӧм эз шу, но нюммуніс.
Сійӧ видзӧдліс сы вылӧ йи кодь югыд синъяснас, и Таня первойысь аддзис, мый видзӧдласыс вӧлі упрямӧй.
— Да, сы вӧсна, — мӧдысь шуис сійӧ спокойнӧя.
Вӧлі-ӧ тайӧ збыль пинясьӧм, Таня эз вермы решитны, но буретш сэксянь заводитчисны лӧгавны, и тайӧ висьлӧс детинка йылысь Таня заводитіс думайтны воддза дорсьыс ёнджыка.
Выходнӧй лунъясӧ Таня ӧбедайтліс батьыс ордын.
Сійӧ мӧдӧдчыліс карбердса рас пӧлӧн, коді вӧлі на керкасянь зэв матын, да петавліс крепостьӧ нуӧдысь туй вылӧ.
Туйыс эз вӧв веськыд.
Туйыс муніс берег пӧлӧн, кежавліс то веськыдвылӧ, то шуйгавылӧ, быттьӧкӧ быд здук видзӧдлывліс ю вылӧ, коді кыкнанладорас йӧткыштӧма гӧраяссӧ да шыльквидзис сы улын ылӧдз.
Таня муніс тэрмасьтӧг, сідзжӧ частӧ видзӧдлывліс ю вылӧ.
Туй вылас кӧ вӧлі чӧв-лӧнь, то кывзыліс сёй глыбаяслысь чушйӧдлӧмсӧ, кодъяс берег улас вӧлі ӧшйӧмаӧсь ваас.
И понйыс кывзысьліс тайӧ шыас.
Понйыс век вӧтлысьліс сы бӧрся.
Тадзи часджын мысти найӧ волісны батьыс керка дорӧ.
Керкаыс вӧлі медбӧръяӧн, кӧні олісны командиръяс.
Туйсӧ вӧлі вольсалӧма известьӧн киськалӧм изъясӧн, но и известь пырыс вӧлі петкӧдчӧмны турун сіяс, кодъяслӧн йывъясыс вӧлі неуна едждыштӧмаӧсь.
Тані эз вӧв шума.
И стекляннӧй ӧдзӧсъясыс век вӧліны восьсаӧсь.
Тайӧ стекляннӧй ӧдзӧсӧдыс Таня пыраліс керкаас, а понйыс кольлі ӧдзӧс дорас.
Кутшӧм частӧ Танялы вӧлі окота, медым сійӧ ачыс кольччис ӧдзӧс дорас, а понйыс пырис эськӧ керкаас!
А колӧ шуны, тайӧ керкаас ставӧн относитчисны сы дорӧ меліа.
Надежда Петровна первойӧн встречайтліс Таняӧс порог дорын.
Мелі чужӧма, раминик, сійӧ тапкӧдліс Таняӧс пельпомӧдыс либӧ окыштліс юрсӧ да быдпӧрйӧ ӧтмоза прӧстӧя шыасьліс Таня дорӧ:
— А-а, со и Таня воис!
И кӧть гӧлӧсыс сылӧн вӧлі небыд, но Танялӧн сьӧлӧмыс век жӧ тырліс аслас кӧсйытӧг ыджыд недовериеӧн.
«Мыйла сійӧ видзӧдӧ бать вылӧ, кор окалӧ менӧ? — думайтіс Таня
— Оз-ӧ сы вӧсна, медым петкӧдлыны сылы: «Со аддзан, ме мелуйта тэнсьыд нывтӧ, и ӧні тэ нинӧм он вермы шуны меным, и нылыд нинӧм оз вермы шуны».
Сӧмын ӧти тайӧ думсьыс Танялӧн кывйыс сьӧктаммыліс, синъясыс дугдылісны кывзысьны — сійӧ сэки эз вермыв веськыда видзӧдны батьыслы чужӧмас.
И сӧмын сы дорӧ матыстчӧм бӧрын да сылӧн ки дорӧ аслас киӧн инмӧдчылӧм бӧрын Таня заводитіс чувствуйтны спокойнӧйджыка.
Сійӧ сэки вермыліс и Колялы шуны:
— Здравствуй!
— Здравствуй, Таня! — вочавидзліс Коля меліа, но не водзджык ни сёрӧнджык сійӧ здуксьыс, кор Таня довкнитас сылы юрнас.
Батьыс жӧ нинӧм эз шулывлы.
Сійӧ сӧмын муртса инмӧдчыліс сылы банбокас, сэсся тэрмӧдліс ӧбедайтны.
Ӧбедайтлісны гажаа.
Сёйлісны картошка сора кӧр яй, кодӧс ньӧблісны ветлысь-мунысь тунгусъяслысь.
Вензьылісны бурджык кусӧк вӧсна, серавлісны Коля вылын, коді сюйліс вомас быдса картупель, и видлісны сійӧс таысь, а корсюрӧ батьыс весиг кучкыштліс чуньнас сылы нырас.
— Папа, — зумыштчӧмӧн сэк шулывліс Коля, — дугды тадзи шутитны.
Ме абу нин ичӧт.
— Тайӧ збыль, шелопай, тэ абу нин ичӧт, — шулывліс батьыс.
— Ставӧн ті зэв нин ыджыдӧсь.
Прӧстӧ сідз тіян вомӧн он чеччышт.
Сӧмын видзӧдлам, мый ті кутанныд сьывны, кор ваясны льӧмъя пирожок.
И батьыс мудера видзӧдлывліс Таня вылӧ.
А Таня думайтіс:
«Кутшӧм нин сэні льӧмъя пирожок, ме кӧ нин тӧда, мый сійӧ некор оз кут любитны менӧ Коляӧс моз, некор менӧ оз шу шелопайӧн, оз кучкышт нырӧ, оз мырддьы лишнӧй кусӧк.
Да и ме ачым некор ог шу сійӧс «йӧй папӧн», кыдзи тайӧ коньӧр нювсьысьыс.
Неужели менӧ позьӧ ылӧдны льӧмъя пирожокӧн!»
И сьӧлӧмыс сылӧн бара заводитліс ёнтыны — тырны ӧбидаӧн.
А сэк жӧ сэні ставыс вӧлі сылы интереснӧ.
И нывбабалӧн гӧлӧсыс, коді гораліс керкаас, нывбабаыслӧн стройнӧй походкаыс да мелі чужӧмыс, коді век видзӧдлывліс Таня вылӧ сэтшӧм меліа, и батьыслӧн ыджыд тушаыс, сылӧн кыз кучик тасмаыс, коді век туплясис диван вылын, и ичӧтик китайскӧй биллиард, код вылын, кӧрт тувъясӧ кӧрт шарикъясӧн шарӧдчигтыр, ворслісны ставӧн.
И весиг Коля, сӧстӧм синъяснас упрямӧй видзӧдласа, пыр спокойнӧй детинка, интересуйтліс сійӧс.
Коля некор эз вунӧдлы сы понлы кольны лы.
Но сы йылысь ас йывсьыс — кажитчис Танялы — Коля некор эз думыштлы, кӧть и сыкӧд ӧтлаын ветлӧдліс школаӧ, и ӧбедайтліс, ворсліс биллиард вылын.
И век жӧ эз думайтлы сы йылысь луннас кӧть ӧти минута, кӧть нин эськӧ мед сы могысь, медым ненавидитны сійӧс сідзжӧ, кыдзи Таня ачыс ненавидитіс Коляӧс.
Но мыйла нӧ Таня сӧгласитчис мунны сыкӧд вуграсьны да индыны места, кӧні сёйӧны ёдіяс?
VIII
Таня радейтліс кодзувъяс — и асъя, и рытъя, и гожся ыджыд кодзувъяс, кодъяс ӧзйисны небесаын улын, и арся кодзувъяс, кор найӧ зэв нин вылынӧсь да зэв уна, быдса чукӧр.
Кодзувъяс улын лӧсьыд сэки мунны лӧнь карӧд ю дорӧ да аддзыны, мый и юыс тырӧма сійӧ кодзувъяснас, быттьӧкӧ найӧ розьӧдлӧмаӧсь пемыд да лӧнь васӧ пыдӧсӧдзыс.
А сэсся пуксьыны берегӧ, сёйӧдінӧ, лӧсьӧдны вугыр шатьяс да виччысьны, кор заводитчас сёйны, и тӧдны, мый ни ӧти минута, кор позьӧ кыйсьыны, тэнад эз вош весьшӧрӧ.
А век на оз югды, и шондіыс дыр на оз кыпӧд ю вылысь русӧ.
Первой кутасны веравны ру пиас пуяс, и сӧмын сы бӧрын нин разавны кутас руыс ю вылысь.
А ӧні пока позьӧ думайтны мый окота: сы йылысь, мый вӧчӧ ӧні куст улын визя орда, и узьлӧны-ӧ коркӧ кодзувкотъяс, и овлывлӧ-ӧ налы асывъяснас кӧдзыд.
Да, лӧсьыд вӧлі вой помасигас.
Но талун, кор Таня садьмис, кодзувъясыс вӧліны этшаӧсь нин: ӧтияс вошӧмаӧсь дзикӧдз, а мукӧдъясыс чусыда ӧзйисны горизонтын.
«Ӧдва кӧ лоӧ лӧсьыд, — думыштіс Таня, — Коля ӧд тшӧтш вӧлі лӧсьӧдчӧ накӧд».
И сэки жӧ сійӧ кыліс таркӧдыштӧм шы.
Тайӧ Филька кыкысь таркнитіс ӧшиняс.
Пемыдінас Таня пасьталіс платье, пельпомъяс вылас плавгис чышъян, сэсся восьтіс ӧшиньсӧ да чеччыштіс веськыда дворас.
Филька сулаліс сы водзвылын.
Сылӧн синъясыс асъя рӧмыдас дзирдалісны, вежӧрсӧ воштӧм мортлӧн моз, тешкодя, а пельпом вылас вӧліны вугыр шатьяс.
— Тэ мыйла сэтшӧм сёрӧн? — юаліс Таня. — Тӧрыт нидзувъяссӧ корсин?
— А тэ видлы, корсь найӧс карысь! — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Филька. — Абу на сёр, буретш воам.
— Да, тайӧ збыль, — шуис Таня, — нидзувъяснад миян лёк делӧыс.
Менсьым вугыр шатьӧс босьтін?
— Босьті.
— Но мый, мӧдім?
Виччысьны нинӧм!
— А Коля? — юаліс Филька.
— Ок да, Коля! — и пемыдас Таня весиг кӧрсьыліс, быттьӧкӧ дзикӧдз вунӧдліс Коля йылысь, быттьӧкӧ эз уськӧдлы тӧдвылас буретш сійӧ здукас, кор садьмис да ӧшинь пырыс видзӧдліс кодзувъяс вылӧ. — Ми виччысям сійӧс Набережнӧй улича пельӧсын, — шуис сійӧ да ньӧжйӧник шутёвтіс аслас пӧрысь понйыслы.
А понйыс весиг эз вӧрзьӧдчыв додь улын, весиг эз вӧрзьӧд лапаяснас.
Сӧмын видзӧдліс Таня вылӧ, быттьӧ кӧсйис шуны сылы: «Тырмас!
Этша ӧмӧй ме тэкӧд ветлывлі гожӧмнас ю вылӧ чери кыйны, тӧвнас каток вылӧ, и этша ӧмӧй ме кыскавлі вомын тэнсьыд стальнӧй конькиястӧ?
А ӧні тырмас нин,
тэ думышт сӧмын, кытчӧ нӧ ме муна сэтшӧм водзсӧ!»
И Таня гӧгӧрвоис сійӧс зэв бура.
— Ладнӧ, — шуис сійӧ, — куйлы.
«Но, гашкӧ, кань мунас?»
Таня чукӧстіс:
— Казак!
Каньыс чеччис да мӧдӧдчис аслас став пияныскӧд.
— Мыйла сійӧ тэныд? — юаліс Филька.
— Чӧв ов, Филька, — шуис Таня. — Сійӧ ми дорысь оз омӧльджыка тӧд, мыйла ми мунам ю дорас.
И найӧ мӧдӧдчисны, асъя югыдас пырисны пыр пыдӧджык, кыдзи волшебнӧй вӧрӧ, коді друг кыптіс на водзӧ.
Раскын быд пу кажитчис тшын сюръяӧн, а трубаясысь петысь быд тшын сюръя пӧрлі мичаник кустӧ.
Кыр йылын, Набережнӧй пельӧсын, найӧ виччысисны Коляӧс.
Сійӧ дыр эз лок, и Филька пӧляліс киясас: войнас нидзувсӧ корсьны, гудйысьны кӧдзалӧм муын вӧлі кӧдзыд.
А Таня, лёксӧ песіг, чӧв оліс.
Но и сылӧн читкыля юрсиа чышъянтӧм юра кынмысь тушаыс быттьӧ шуаліс:
«Со видзӧдлӧй, кутшӧм сійӧ, Коляыс, эм».
Коркӧ и аддзисны сійӧс.
Сійӧ петӧ вӧлі переулокысь да ньӧти эз тэрмась.
Кокъяснас зымӧдігтыр сійӧ матыстчис да босьтіс пельпом вывсьыс ассьыс вугыр шатьсӧ.
— Прӧститӧй, пӧжалуйста, — шуис сійӧ, — ме сёрми.
Тӧрыт менӧ гортас мырдӧн пыртӧдіс Женя.
Сійӧ сідз жӧ петкӧдліс меным разнӧйпӧлӧс черияс.
Сӧмын сійӧ найӧс кутӧ аквариумын.
А эмӧсь мичаник черияс.
Ӧти дзик зарни чери, платье кодь кузь бӧжа.
Ме дыр видзӧді сы вылӧ.
Сідзкӧ ті прӧститӧй нин менӧ, пӧжалуйста.
Таня мӧдіс тіравны скӧрысла.
— «Прӧститӧй, пӧжалуйста», — шуис сійӧ некымынысь. — Кутшӧм вежливӧй!
Бурджык вӧлі, эн кӧ задерживайт миянӧс.
Ӧні тэ вӧсна сёрмим — чериыс оз нин кут сёйны.
Коля чӧв оліс.
— Ми эгӧ на сёрмӧй, кадыс эм на.
Тайӧ ӧд выліас югыд, а ва вылын табйыд оз на тыдав.
Мыйла тэ скӧралан? — шуис Филька, коді вӧлі на дорысь опытнӧйджык.
— Ме сы вӧсна скӧрала, мый ог радейт вывті вежливӧйяссӧ, — Филькалы вочавидзис Таня. — Меным пыр кажитчӧ, мый найӧ кӧсйӧны менӧ ылӧдлыны.
— А ме, например, — Филькалы шуис Коля, — ог радейт каньясӧс: ни весиг найӧясӧс, кодъяс ветлӧны чери кыйны, ни найӧясӧс, кодъяс некытчӧ оз ветлыны.
Но ӧд таысь ме ог вӧч некутшӧм вывод.
И Филька, кодлӧн сьӧлӧмыс эз вермыв терпитны некутшӧм зык, шогпырысь видзӧдліс кыкнанныс вылӧ.
— Мыйла ті век видчанныд — и тані и классын?
А ме тіянлы со мый шуа: кыйсьыны мунігӧн пинясьны — сідзкӧ бурджык кольччыны гортӧ.
Тадзи шуӧ менам батьӧй.
А сійӧ тӧдӧ, мый висьталӧ.
Коля лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Ме ог тӧд...
Ме некор ог пинясь сыкӧд.
Но век сійӧ.
А бать шуӧ, мый ми долженӧсь дружитны.
— Тайӧ абу быть, мый шуӧ батьыд, — шуис Таня.
Филька еще на жугыльджыка видзӧдліс сы вылӧ.
И весиг Колялы эз ло лӧсьыд тайӧ кывъяссьыс, кӧть тайӧс и эз петкӧдлы нинӧмӧн.
— Ме абу сӧгласен, — шуис Филька.
— Менам бать охотник, сійӧ мекӧд сёрнитлывлӧ этша.
Но ставыс, мый висьталӧ, — правда.
— Со аддзан, — шуис Коля, — весиг Филька, тэнад вернӧй Санчо Пансаыд, абу сӧгласен тэкӧд.
— Мыйла нӧ сійӧ Санчо Панса? — скӧрысь юаліс Таня.
— Абу-ӧ нин сы вӧсна, мый тэ неважӧн лыддьӧмыд «Дон Кихот»?
— Абу.
«Дон Кихотсӧ» ме лыдди важӧн, — спокойнӧя вочавидзис Коля.
— Но сы вӧсна кӧть нин, мый сійӧ пыр новлӧдлӧ тэнсьыд вугыр шатьястӧ да корсьӧ тэныд вылӧ нидзувъяс.
— Сы вӧсна мый сійӧ тысячапӧв бурджык тэысь! — горӧдіс Таня да ёна гӧрдӧдіс.
— Филька, эн сет сылы нидзувъяссӧ!
А Филька думыштіс:
«Чӧрт мед босьтас, найӧ сёрнитӧны ме йылысь, быттьӧ виӧм ош йылысь, а ӧд ме ловъя на».
Коля ещӧ ӧтчыд лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— И оз ков, ме ачым корся берег дорысь и аслым места аддза.
Оз ковны меным тэнад нидзувъясыд!
И сійӧ воши берег дорын, кӧні кустъясыс да изъясыс друг сайӧдісны сійӧс син улысь.
Сӧмын дыр на кылісны туй вылын сылӧн кок шыясыс.
Таня видзӧдліс сы бӧрся, но асьсӧ сійӧс эз нин аддзы.
Еджыд ру кайис ю вывсянь сылы воча, восьлаліс сёйӧд местаті, шарӧдчис коръяс пӧвстын, турун пӧвстын, лыа пиын.
И татшӧм жӧ еджыд ру сылӧн вӧлі сьӧлӧм вылас.
А Филька жугыля видзӧдіс сылы чужӧмас да чӧв оліс: эз тӧд, мый шуны.
И век жӧ шуис веськыда:
— Мый тэныд колӧ сысянь?
Мыйла тэ сы дорӧ приставайтан?
Ме сыкӧд пукала орччӧн ӧти парта сайын и тӧда: некод тэныд лёксӧ сы йылысь нинӧм оз шу.
И ме ог шу.
Ме эг аддзыв сылысь гордитчӧмсӧ, кӧть сійӧ велӧдчӧ мукӧдъяс серти бурджыка, весиг тэ серти бурджыка.
Ме ачым кывлі, кыдзи сійӧ сёрнитіс немецкӧй кыв кузя учителькӧд немецкӧй кыв вылын, и французскӧй кыв вылын сёрнитіс.
А ӧд классын та йылысь некод оз тӧд.
Сідзкӧ нӧ мый тэныд колӧ сысянь?
И Таня нинӧм эз вочавидз Филькалы.
Сійӧ ньӧжйӧник мӧдӧдчис водзлань, юыслы воча, коді ойбырасис уліын ру пытшкын.
И каньыс каньпияныскӧд сідзжӧ мӧдӧдчисны ю дорӧ увлань.
А Филька муніс на бӧрся да думайтіс: тешкодь детинка тайӧ Коляыс!
Мед тысяча кань ветлӧны ю дорӧ аслыныс чери кыйны, мед миллион кань!
Но найӧ кӧ Танякӧд, то сылы ӧмӧй, Филькалы, таысь омӧль!
Абу, сылы лӧсьыд!
И тешкодь тайӧ Таняыс!
Мед Коля шуӧ Филькаӧс и Санчоӧн и Пансаӧн, кодъяс йылысь пока сійӧ лёкторсӧ нинӧм эз кывлы, но сылы ӧмӧй, Филькалы, таысь мыйтакӧ мында омӧль?
Абу, сылы лӧсьыд!
Тадзи найӧ лэччисны крут берегӧд да воисны ю дорӧдз, векни посъяс дорӧдз, кытчӧ сувтӧдлісны пыжъяс, да аддзисны, кыдзи Коля пукалӧ пӧвъяс вылын буретш сэні, кӧні век сёйлӧны ёдіяс.
— Аддзӧма век жӧ сійӧс, тайӧ местасӧ, — радпырысь шуис Филька, сы вӧсна мый тайӧн сійӧ вӧлі дӧвӧлен.
Сійӧ матыстчис Коля дорӧ, видзӧдліс сылӧн банкаӧ, кӧні сімӧм пыдӧсас вӧлі сӧмын чепӧль кос му и, неуна бергӧдчыштӧмӧн, медым эз аддзыв Таня, кисьтіс сэтчӧ неуна гӧрд нидзув.
Но Таня век жӧ тайӧс казяліс и весиг вомсӧ эз восьтыв.
Сійӧ босьтіс ассьыс вугыр шатьсӧ да нидзувъяс, муніс пӧвъяс вылӧ да пӧшти орччӧн пуксис Колякӧд.
А Филька муніс ылӧджык, бӧрйис аслыс эз омӧльджык места.
Кыйсигӧн сійӧ радейтліс лоны ӧтнасӧн.
И минута чӧж, гашкӧ, и дырджык челядь, весиг каньыс пияныскӧд, пос вывсяньыс сюся видзӧдісны ваас.
А сэні, ю пыдӧсас, вӧчсис мыйкӧ тешкодьтор.
Быттьӧкӧ кодлӧнкӧ лов шыыс кыпӧдіс ва пытшкӧссьыс русӧ, быттьӧкӧ кодлӧнкӧ тыдавтӧм киясыс, кодъяс кутісны русӧ войбыд, лэдзисны сійӧс вӧля вылӧ, и сійӧ пышйис ӧні ю веркӧсӧдыс да кыскис ва вывтіыс ассьыс кузь кокъяссӧ.
Сійӧ вӧтчис шонді бӧрся да гӧвкъяліс выліын.
А юыс ачыс югдіс, пыр вылӧджык вешйис небесаыс, кутіс тӧдчыны юлӧн джудждаыс.
Чери петіс сёян корсьны, заводитіс сёйны.
О, кутшӧма дэбӧдіс чериыс!
Татшӧмсӧ Таня некор на эз аддзыв.
Но тэ кӧ видзӧдан он аслад таб вылӧ, а мӧд таб вылӧ, то чериыс тайӧс зэв бура гӧгӧрвоӧ.
Сійӧ, гашкӧ, тайӧ здукас издевайтчӧ тэ вылын.
А Таня частӧ кыпӧдліс синъяссӧ да видзӧдлывліс Коля вугыр шать вылӧ.
Коля жӧ видзӧдіс Танялӧн таб вылӧ.
И сійӧ полӧмыс, мый мӧдыс вермас сы дорысь кыйны водзджык, эз сетлы кыкнанныслы спокой.
Чериыс сёйліс самсӧ и мынліс вугырсьыс.
Колялы нинӧм эз шед, и сійӧ медводз сувтіс кокйылас.
Сійӧ нюжмасьыштіс, очсовтіс, лыясыс ротшнитчисны.
— Ме сідзи и тӧді, мый нинӧм оз артмы, — сэки жӧ шыасис сійӧ.
— Ог вермы видзӧдны ваас, унмыд локтӧ таысь.
Женя моз бурджык видзны тайӧ йӧй черияссӧ аквариумын.
— Дерт жӧ, найӧ йӧйӧсь, — гораа шуис Таня, — ванас кӧ найӧ чайтӧны прӧстӧй стеклӧ.
А Коля эз тӧд, мый эськӧ ещӧ шуны.
Сійӧ весиг чуньнас эз инмӧдчыв аслас вугыр шать дорӧ да мӧдӧдчис пӧвъяс кузя.
Сы кок улын пӧвъясыс нюклясисны.
И Казак каньыс, коді удитӧма нин лапанас кыскавны пӧвъяс вылас вель уна посни чери, полӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
Сійӧ вешйис: сетіс сылы туй.
А Орёл нима каньпи шатовмуні вильыд пӧв вылас да шлёпкысис-усис юас.
Интересуйтчис-ӧ сійӧ посни чериясӧн, кодъяс уялісны дзик пӧв дорас, либӧ муніс пӧв дорышӧдзыс да эз удит сатшкысьны гыжъяснас, сӧмын Таня аддзис нин сійӧс мостки мӧдарладорсьыс, кытчӧ кылӧдіс сійӧс визулыс.
Каньпиыс апаліс васӧ, а каньыс нявзігтыр котраліс васӧд лыа кузя.
Чуньяснас пӧвъясас муртса инмӧдчылігмоз Таня ырскӧбтіс-чеччис кокйылас, — сійӧ сэтшӧм кокни вӧлі.
Таня чеччыштіс берегас, сэсся пырис ваас, и юыс польдӧдіс сылысь платьесӧ, — платьеыс лоис вӧрын быдмысь дзоридзлӧн венчик кодь.
Каньыс ваас жӧ пырис.
А Коля сулаліс ас местаас.
Таня нюжӧдіс кияссӧ да босьтіс каньписӧ аслас кипыдӧс вылӧ.
Каньпиыс лои крысаысь ичӧтджык.
Рыжӧй гӧныс кӧтасьӧма, сійӧ муртса лолаліс нин.
Таня пуктіс каньписӧ из вылӧ, и каньыс нюліс сійӧс.
А Коля век на сулаліс ӧти местаын.
— Тэ нарошнӧ сійӧс шыбитін ваас!
Ме ачым аддзылі! — скӧрысь горӧдіс Таня.
Коля чӧв оліс.
«Гашкӧ, сійӧ трус», — думыштіс Таня.
И сэки зымнитіс ещӧ сы вылӧ кокъяснас.
Но и тайӧ эз вермы сійӧс вӧрзьӧдны.
Коля эз вермы шуны ни ӧти кыв — сэтшӧма вӧлі чуймӧма сійӧ.
Таня уськӧдчис котӧртны сы дорысь.
Сійӧ котӧртіс трӧпаӧд кыр йылӧ, и сы пидзӧсъясӧ ниртчис ва платьеыс.
Коля суӧдіс сійӧс кыр йылас, чери кыйысьяслӧн керкаяс дорын, и тані кашкигтыр босьтіс сылысь кисӧ.
— Таня, — шуис сійӧ, — верит меным, ме эг кӧсйы... тайӧ тӧдлытӧг артмис.
Каньпиыс ачыс уси ваас.
— Лэдз менӧ! — сыысь мынтӧдчигмоз шуис сійӧ. — Ме сэсся ог кут вуграсьны.
Ме гортӧ муна.
— Сідзкӧ и ме муна.
Сійӧ лэдзис Танялысь кисӧ да ыджыда воськовтіс, медым не кольны сыысь.
— Эн лок ме бӧрся! — горӧдіс Таня.
Таня сувтліс ыджыд из дорӧ, мыйӧн вӧлі пыкӧма чери кыйысьлысь керкасӧ.
— Но тэ локтан миянӧ ӧбедайтны? — ньӧжйӧник юаліс Коля. — Талун ӧд выходнӧй лун.
Папа кутас виччысьны тэнӧ.
Сійӧ шуас, мый ме ӧбидиті.
— Со тэ мыйысь полан! — шуис Таня да топӧдчыштіс из бердас.
— Ог, тэ эн сідзи гӧгӧрво менӧ.
Ме ӧд папаӧс радейта, а сійӧ дӧзмас.
Ме ог кӧсйы дӧзмӧдны, и ог кӧсйы, медым тэ дӧзмӧдін.
Со мый тэ должен гӧгӧрвоны.
— Ланьт, — шуис сійӧ, — ме зэв бура тэнӧ гӧгӧрвои.
Ме ог лок талун ӧбедайтны.
Ме сэсся некор ог лок тіян ордӧ.
И сійӧ кежис шуйгавылӧ, и чери кыйысьлӧн керка стенъясыс сайӧдісны сійӧс.
Коля пуксис из вылӧ, — изсӧ шонтӧма нин шондіыс; изйыс вӧлі кос да шоныд, и сӧмын ӧти местаын тӧдчис ва чут.
Тайӧ Танялӧн ва платьеыс инмылӧма изъяс, кольӧма сы вылын ассьыс след.
Коля инмӧдчыліс сыӧ.
«Тешкодь нывка Таняыс, — Филька моз жӧ думыштіс сійӧ. — Оз-ӧ нин сійӧ чайт, мый ме трус?
Тешкодь нывка, — чорыда решитіс сійӧ. — Позьӧ ӧмӧй шензьыны сы вылӧ, мый сійӧ вӧчас либӧ шуас?»
И кисӧ из вылас бара пуктӧм бӧрын сійӧ друг думыштчис дыр кежлӧ.
А Филька нинӧм эз аддзыв.
Сійӧ пукаліс неыджыд нырд сайын да лэпталіс густера — сьӧд синма кыз черияс — да кыскис ыджыд юра гыч, кодӧс сэні жӧ лыа вылас виис изйӧн.
Та бӧрын сійӧ решитіс шойччыштны.
Сійӧ видзӧдліс мостик вылӧ.
Кык вугыр шать качайтчисны ва весьтас, жилкаясыс вӧлі зэлыдӧсь — кыкнан вугырас шедӧма чери.
Но матігӧгӧрын некод эз тыдав — ни Коля, ни Таня.
И трӧпа вылын некод эз вӧв.
Сійӧ видзӧдліс весиг вывлань, гӧра вылӧ.
Но и гӧраяс весьтын пӧльтіс сӧмын тӧв, сэтшӧм жӧ ӧтка, коді эз вермы вӧтлыны весиг кымӧръяссӧ.
Сӧмын кӧтасьӧм кань каньпияныскӧд довгис пристаньсянь кыр йылӧ.
IX
Ӧбедайтнысӧ Таня век жӧ локтіс.
Сійӧ кайис стекляннӧй ӧдзӧса кильчӧ пос вылӧ да тэрыба восьтіс сійӧс, паськыда павкнитіс ас водзас, а понйыс, коді ветліс сыкӧд, кольччис кильчӧ вылӧ.
Таня гораа клопкис ӧдзӧснас.
Колӧ жӧ гӧгӧрвоны, тайӧ сылӧн право волыны, кор окота, тайӧ керкаас.
Тані олӧ сылӧн батьыс.
Сійӧ волывлӧ сы дорӧ.
И мед некод оз думайт, мый сійӧ волывлӧ татчӧ кодкӧ мӧд ради, либӧ мыйкӧ мӧдтор ради, например, льӧмъя пирожокъяс ради.
И Таня ещӧ ӧтчыд клопнитіс ӧдзӧснас, ещӧ на гораджыка мукӧддырся серти.
Ӧдзӧсыс зильӧбтіс улісяньыс выліӧдзыс да юрӧбтіс аслас стекляннӧй гӧлӧснас.
А Таня пырис и пуксис аслас местаӧ пызан сайӧ.
Керкаас вӧлі ӧбедайтӧны нин, и пызан вылын сулаліс пельмень тыра миска.
— Таня! — радпырысь горӧдіс батьыс. — Воин тэ?
А Коля шуис, мый тэ пӧ он лок талун.
Ӧдйӧджык пуксьы да сёй.
Сёй бурджыка.
Надя тётяыд талун тэныд вӧчис пельменьяссӧ.
Видзӧдлы, Коля кутшӧм мичаа йитлӧма найӧс.
«Вот кыдз, — думыштіс Таня, — сійӧ и тайӧс кужӧ вӧчны!»
Сійӧ сюся видзӧдіс батьыс вылӧ, стенӧ, Надежда Петровна кияс вылӧ, кодъяс мыччисны сылы нянь, а Коля вылӧ видзӧдлыны эз вермы.
Таня пукаліс пызан весьтас копыртчӧмӧн.
Коля сідзжӧ пукаліс аслас местаын копыртчӧмӧн да йӧжгыльтчӧмӧн.
Но тӧдчис, мый сійӧ кутчысьӧ серӧктӧмысь.
— Папа, — шуис сійӧ, — мыйла тэ висьталін Танялы, мый ме вӧчалі пельменьяссӧ?
Ӧні сійӧ ньӧти оз кут сёйны.
— Ті ӧмӧй пинясянныд, челядь? — полӧмӧн юаліс батьыс.
— Мый тэ, папа! — вочавидзис Коля. — Ми некор огӧ пинясьӧй.
Тэ жӧ ачыд шулін, мый ми долженӧсь дружитны.
— Сійӧ жӧ, мися! — шуис батьыс.
А Коля нюжӧдчис пызан вомӧныс Танялань да шӧпнитіс:
— Код нӧ меным шуліс, мый талун оз лок ӧбедайтны?
Таня вочавидзис сылы гораа:
— Ме ньӧти эг ӧбедайтны лок.
Меным сёйны оз ков.
Оз, оз, ме ньӧти ог кӧсйы сёйны! — мӧдысь сійӧ шуис батьыслы да сылӧн гӧтырыслы, кодъяс кыкнанныс ӧтпырйӧ заводитісны сёрнитны сыкӧд.
— Мыйла нӧ тэ он кӧсйы сёйны? — шӧйӧвошӧмӧн ещӧ ӧтчыд юаліс батьыс. — А пельменьясыс?
— Ог, аттьӧ, ме ӧбедайті нин мамкӧд.
— Эн тшӧкты сійӧс, папа, коймӧдысь, — серамсорӧн шуис Коля, — сійӧ всё равно сёйны оз кут.
— Мый нӧ, — жальпырысь шуис батьыс, — оз кӧсйы, оз кут.
А весьшӧрӧ, пельменьясыс сэтшӧм чӧскыдӧсь!
О, дерт, найӧ зэв чӧскыдӧсь, яй да пуӧм тесто сора тайӧ кусӧкъясыс, кодъясӧс этайӧ йӧйясыс киськалӧны уксусӧн.
Найӧс ӧмӧй киськавлӧны уксусӧн, йӧй йӧз!
Найӧс вылісяньыс киськавлӧны перечӧн и сёйӧны йӧлӧн, ньылалӧны кыдзи волшебнӧй биӧс, коді сэк жӧ ловзьӧдӧ виртӧ.
Танялӧн мӧвпъясыс жуисны юр вемас, кыдзи ичӧтик бушков, кӧть сійӧ ачыс стрӧга видзӧдіс аслас тарелкаӧ, кӧні пельменьыс заводитӧма нин кӧдзавны.
И юрыс сылӧн бергаліс, сы вӧсна мый гортас эз сёй и сы вӧсна мый сылӧн вӧліны здоровӧй пельпомъяс, и крепыд кияс, и крепыд кокъяс, и сӧмын сьӧлӧмыс сылӧн эз тӧд, мый жӧ сылы колӧ.
И вот сійӧ локтіс татчӧ, синтӧм моз, тайӧ керкаас, и нинӧм оз аддзы, нинӧм оз кыв, аслас вирыслӧн тіпкӧм кындзи.
Гашкӧ, наукаяс йылысь спор успокоитыштас сійӧс.
— Папа, — друг шуис Таня, — а вернӧ, мый мореын селёдкияс солаӧсь?
Тадз висьтавліс меным Коля.
Сійӧ ньӧти оз признавайт зоология.
— Мый сэтшӧмыс?
Ог гӧгӧрво, — юаліс батьыс.
Коля дугдіс сёйны.
Сійӧ чышкис кипыдӧснас вомдоръяссӧ, кинас ниртыштіс чужӧмсӧ, коді вӧлі ёна чуймӧма.
Сійӧ некор тайӧс эз висьтавлы.
Но чуймӧмыс ӧдйӧ воши, мыйӧн сӧмын уси тӧдвылас, мый ещӧ асывнас на сійӧ решитіс нинӧм вылӧ не шензьыны — ни сы вылӧ, мый вӧчӧ, ни сы вылӧ, мый шуас Таня.
И здук мысти сійӧ бара нин спокойнӧя да вӧрзьывтӧг видзӧдіс Таня вылӧ аслас сӧстӧм синъяснас, кодъяс быттьӧ пыдісянь ньӧжйӧник сералісны Таня вылын.
— Да, ог признавайт, — шуис сійӧ. — Кутшӧм нӧ сійӧ наука: каньлӧн эм нёль кок да бӧж.
Танялӧн банбокъясыс да плешыс гӧрдӧдісны.
Сійӧ зэв бура гӧгӧрвоис, кутшӧм кань йылысь сёрнитіс Коля.
— А мый нӧ тэ радейтан? — юаліс Таня.
— Математика радейта...
Кык окружностьлӧн кӧ эм общӧй точка, то...
Литература радейта, — содтіс Коля, — сійӧ нежнӧй наука.
— Нежнӧй, — сідзжӧ шуис Таня.
И кӧть сійӧ сьӧлӧмсяньыс уважайтіс искусство, ачыс радейтіс и Диккенсӧс и Вальтер Скоттӧс и ещӧ на ёнджыка радейтіс Крыловӧс да Гогольӧс, но зывӧкпырысь шуис:
— А кутшӧм сійӧ наука: «Осёл аддзис Соловейӧс»?
Тадзи сёрнитісны найӧ, асланыс шуткаяслы нюмъявтӧг, ӧта-мӧд вылас зывӧка видзӧдіг, кытчӧдз батьыс, коді некыдзи эз вермы гӧгӧрвоны налысь споруйтӧмсӧ, эз шу:
— Челядь, нинӧмсӧ энӧ сӧрӧй, ме тіянӧс эг кут гӧгӧрвоны.
А Танялӧн юрыс пыр на бергӧдчис, пеляс гораа тіньгис.
Сылӧн сюмаліс кынӧмыс.
Тшыглаыс мучитчис сійӧ.
Тшыгъялӧмыс чашйис сылысь морӧссӧ и юр вемсӧ да йиджис, кажитчӧ, быд вир войтӧ.
Сійӧ кунис синъяссӧ, медым не аддзыны сёянсӧ.
Кор нин бӧр восьтіс найӧс, то аддзис, мый пызансӧ идралӧны нин.
Нуӧмаӧсь нин пельмень тыра мискасӧ, нуӧмаӧсь нянь да стекляннӧй сов доз.
Сӧмын сылӧн тӧрелкаыс век на сулаліс аслас местаын.
Но Надежда Петровна и сыла нин нюжӧдіс кияссӧ.
Таня аслас кӧсйытӧг кутыштіс кинас тӧрелкасӧ да сэк жӧ проклянитіс ассьыс кисӧ.
— Тэ нӧ мый? — юаліс Надежда Петровна. — Гашкӧ, пельменьсӧ кольны тэныд?
— Оз ков, оз ков, ме сӧмын понлы кымынӧскӧ кӧсйи сетны.
Позьӧ?
— Пӧжалуйста, — шуис батьыс, — сет кӧть ставнас тӧрелканас.
Таня сутшкис вилкинас кымынкӧ кӧдзыд пельмень да петіс кильчӧ помӧ.
И тані, пӧрысь пон водзас лажыньтчӧмӧн, пельменьяссӧ синванас киськалігтыр, сёйис найӧс ӧти бӧрся мӧдӧс.
А понйыс нинӧм гӧгӧрвотӧг, гораа мӧдіс увтчыны.
И тайӧ гораа увтчӧм вӧснаыс Таня эз кыв аслас мыш сайысь кок шыяс.
Батьыслӧн киясыс друг инмӧдчисны сылӧн пельпомъясӧ.
Кутшӧм сюся сійӧ видзӧдліс Танялы синмас да синлысъяс вылас!
Эз, эз, сійӧ ньӧти эз бӧрд.
— Ме ставсӧ аддзылі тайӧ стекляннӧй ӧдзӧс пырыс, — шуис батьыс.
— Мый тэкӧд, рӧднӧй... Таня?
Кутшӧм тэнад шог?
Сійӧ кыпӧдіс Таняӧс му весьтас да кутыштіс сідзи, быттьӧкӧ аслас киясӧн сылы окота вӧлі веситны, сьӧкыд-ӧ нылыслӧн шогыс.
Таня гусьӧник видзӧдлывліс сы вылӧ.
Батьыс кажитчис сылы ещӧ ёнджыка тӧдтӧмӧн да ыджыдӧн, кыдзи вӧрас эсійӧ кузь пуясыс, кодъясӧс сійӧ эз вермы шымыртны ӧтпырйӧ аслас синъясӧн.
Сійӧ вермис инмӧдчывны сӧмын налӧн кырсь дорӧ.
И Таня кокньыдика ӧшйыштіс батьыс пельпом вылӧ.
— Висьтав меным, мый тэкӧд лои, Таня, — гашкӧ, ме верма отсавны.
Висьтав, мый вылӧ тэ овлывлан рад, мый йылысь шогсян, и мый тэ думайтан ӧні?
Но Таня сылы нинӧм эз шу, сы вӧсна мый думайтіс тадзи:
«Со менам эм мам, и горт менам эм, и ӧбед, весиг пон и кань эм, а батьӧй менам век жӧ абу».
Вермис ӧмӧй сійӧ шуны тадзи батьыслы, сы пидзӧсъяс вылын пукалігӧн?
Тайӧс висьталӧм бӧрын сійӧ ӧмӧй эськӧ эз заставит батьсӧ гӧрдӧдны, весиг, гашкӧ, кельдӧдны сідзи, кыдзи сійӧ — повтӧм морт — эз кельдӧдлы медся страшнӧй штурм водзвылын?
Но сэк жӧ Таня вермис ӧмӧй тӧдны, мый ӧні батьыс — узис-ӧ сійӧ, оліс-ӧ — эз вунӧдлы сы йылысь, мый радейтӧмпырысь шуліс сылысь нимсӧ, кодӧс сы дыра кежлӧ вунӧдліс. Мый весиг тайӧ здукас батьыс думайтіс: «Пышйис менам шудӧй, эг кут ме сійӧс аслам киясын»?
Мый вермис Таня тӧдны?
Сійӧ сӧмын нёровтчыштіс сы дорӧ, юрсӧ пуктіс сылы морӧс вылас.
Но лӧсьыд!
Да, збыльысь лӧсьыд куйлыны батьыдлӧн морӧс вылын!
Кӧть ӧні и эз вӧв тулыс, и кильчӧыс вӧлі вазьӧма кӧдзыд зэръясысь, и телӧыс тіраліс вӧсни паськӧм улын, но и сёр арын, тайӧ здукас, Танялы вӧлі шоныд.
Сійӧ пукаліс батьыскӧд дыр, кытчӧдз крепостьӧ мунан туй весьтын, известкаӧн едждӧдӧм изъяс весьтын, стекляннӧй ӧдзӧса керка весьтын эз ӧзйыны сылӧн рӧднӧй кодзувъясыс.
X
И пуӧс позьӧ лыддьыны тырвыйӧ вежӧра существоӧн, сійӧ кӧ тулыснас нюмъялӧ тэныд, кор сійӧ пасьтасьӧма веж коръясӧн да асывъяснас шуӧ тэныд: «Здравствуй!», кор тэ локтан аслад классӧ да пуксян аслад местаӧ ӧшинь дорӧ.
И тэ сідзжӧ сылы шуан: «Здравствуй!», кӧть сійӧ и сулалӧ ывлаын, двор пыдіын, кытчӧ тэчӧны школалы пес.
Но ӧшинь пырыс сійӧ тыдалӧ зэв бура.
Ӧні сійӧ пуыс коръястӧм.
Но и коръястӧгыс сійӧ вӧлі зэв мича.
Сылӧн ловъя увъясыс качисны веськыда небесаас, кырсьыс вӧлі сьӧдӧдӧма.
Вӧлі-ӧ тайӧ вяз, либӧ ясень, либӧ кутшӧмкӧ мӧд пу — Таня эз тӧд, но лымйыс, кор сапкис ӧні, первойя лым, коді код морт моз уси сы вылӧ, ляскысьліс сылӧн кырсьӧ да увъясӧ, но кутчысьнысӧ эз вермы сы вылын.
Пу увъясас муртса инмӧдчӧм бӧрын лымйыс пыр жӧ сывліс.
«Сідзкӧ и увъясӧдыс писькӧдчӧ шоныд, кыдзи меын, кыдзи и мукӧдъясын», — думайтіс Таня да муртса тӧдчымӧн довкйӧдліс сылы юрнас.
А Коля ӧтвечайтіс урок.
Сійӧ сулаліс дӧска дорын Александра Ивановна водзвылын да висьталіс Данколӧн пӧсь сьӧлӧм йылысь легенда.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі тӧлка.
Крут плеш увсяньыс видзӧдісны гажа да ясыд синъяс.
И висьталіс сійӧ кыпыд кывъясӧн.
Учительница бурпырысь думайтіс, мый тайӧ выльӧн воысь детинкаыс нинӧмӧн оз тшыкӧд сылысь классӧ.
— А ме аддзылі Горькийӧс, — друг шуис сійӧ да зэв ёна гӧрдӧдіс, сы вӧсна мый сійӧ ньӧти эз вермы терпитны ошйысьӧмсӧ.
Челядь гӧгӧрвоисны сылысь падмӧмсӧ.
— Висьтав! — сылы горӧдісны найӧ.
— Вот кыдз! — шуис и Александра Ивановна. — Тайӧ зэв интереснӧ.
Кытысь тэ сійӧс аддзылін?
Тэ, гашкӧ, весиг сыкӧд сёрнитін?
— Эг, ме сійӧс аддзылі сӧмын садйын пуяс костӧд.
Тайӧ вӧлі Крымын.
Но ме омӧля помнита.
Меным вӧлі дас арӧс, кор ми папакӧд сэтчӧ мунім.
— Мый вӧчис Алексей Максимович садъяс?
— Сійӧ ӧзтӧ вӧлі туй дорӧ костёр.
— Висьтав миянлы сы йылысь, мый помнитан.
Коля помнитіс этша.
Сійӧ висьталіс лунвывса гористӧй местаяс йылысь, кӧні шондіӧн шонтӧм руд туйяс дорын, изйысь тэчӧм потшӧсъяс сайын, быдмӧны сарӧг коръя виноградъяс, а асывъяснас горзӧны осёлъяс.
И челядь век жӧ кывзісны сійӧс шынитӧв.
Сӧмын Таня ӧтнас, кажитчис, нинӧм эз кыв.
Сійӧ пыр на видзӧдіс ӧшинь пырыс ывлаӧ, кӧні медводдза лым сапкис-уси куш пу вылӧ.
Пуыс заводитіс нин тіравны.
«Виноград, виноград, — думайтіс Таня. — А ме, коз пуысь да ньыв пуысь кындзи, нинӧм на эг аддзыв».
И сійӧ думыштчис, зілис представитны аслыс не виноград, но кӧть цветитысь яблоня, кӧть джуджыд груша пу, кӧть муяс вылын быдмысь нянь.
И сы син водзӧ кыптісны аддзывлытӧм на цветъяс да шепъяс.
А учительница, ӧшинь вылӧ ӧшйӧмӧн, важӧн нин следитіс сы бӧрся.
Тайӧ нывкаыс, кодӧс сійӧ радейтіс мукӧдъяс серти ёнджыка, заводитіс беспокоитны сійӧс.
«Оз-ӧ думайт нин сійӧ йӧктӧм йылысь?
Сылӧн бур паметьыс абу на слабмӧма, видзӧдласыс рассеяннӧй, и кольӧм лунъясӧ история кузя сійӧ пӧлучитіс сӧмын «хорошо».
— Таня Сабанеева, тэ он кывзы урокъяс вылын.
Таня муртса вермис вештыны синъяссӧ ӧшинь вылысь, да чеччис.
Думъяснас сійӧ эз на вӧв классын.
Сійӧ быттьӧкӧ эз на во сэтысь — аслас тыдавтӧм ылі местасьыс.
— Мый нӧ тэ чӧв олан?
— Сійӧ оз интереснӧя висьтав.
— Тайӧ абу збыль.
Сійӧ висьталӧ бура.
Ми ставӧн кывзам сійӧс окотапырысь.
Тэ ӧмӧй коркӧ вӧвлін Крымын да аддзылін Алексей Максимович Горькийӧс?
Думыштны сӧмын — ловъя Горькийӧс!
— Менам батьӧй менӧ сэтчӧ эз нуӧдлы! — тіралан гӧлӧсӧн шуис Таня.
— Сідзкӧ тэныд и колӧ кывзыны.
— Ме ог кут сійӧс кывзыны.
— А мыйла?
— Сы вӧсна мый тайӧ оз относитчы урок дінӧ.
Мый сійӧ шуаліс!
Учительница ньӧжйӧник вешйис ӧшинь дорсьыс.
Сылӧн небыдик кок шыясыс, кодъяс войдӧр пӧшти эз кывлыны, гораммисны классын.
Сійӧ муніс Таня дорӧ, ӧбидитчӧма, и синъясыс стрӧга югъялісны.
Таня покорнӧя виччысис.
— Урокъяс бӧрын висьталад батьыдлы, медым сійӧ волас ме ордӧ аски, — шуис Александра Ивановна.
Сійӧ стрӧга видзӧдліс Таня вылӧ, сылӧн ыпъялысь плеш вылӧ, вомдорыс вылӧ да чуймис, кыдзи друг кельдӧдісны тайӧ вомдоръясыс, кодъяс сӧмын на шуалісны сэтшӧм дерзкӧй кывъяс.
— Ме висьтала мамлы, сійӧ локтас, — ньӧжйӧник шуис Таня.
Учительница падмис.
Сійӧ пыр на думайтіс: «Мый сыкӧд вӧчсьӧ?» и Таня кывъясысь эз вермы аддзыны та вылӧ ӧтветсӧ.
«Али тайӧ детинкаыс дойдӧ сылысь сьӧлӧмсӧ?»
Сійӧ решитіс ачыс ветлыны сы дорӧ гортас.
Киыс сылӧн лыбис и инмӧдчыліс Таня чуньясӧ.
— Тэ он пӧръяв менӧ аслад лёк поведениеӧн.
Мед некод оз волы.
Ме тэнӧ прӧстита тайӧ пӧрйӧ.
Но тӧд: тэ ӧні вӧчин не кыдзи пионерка.
Тэ думайтан он сійӧс, мый висьталан.
А ӧд тэ век вӧлін справедливӧй.
И мый тэкӧд — ме ог гӧгӧрво.
Учительница бӧр муніс пызан дорас. Сійӧ век на думайтіс Таня йылысь.
Классын некод эз вӧрзьӧдчыв и вӧлі шынитӧв.
Сӧмын Женя бергӧдчис мышланьыс сэтшӧм ӧдйӧ, мый муртса эз чег кыз сьылісӧ.
— Таня сійӧс радейтӧ, — Филькалы шӧпнитіс сійӧ.
Филька чужйис сылы кокнас.
Но мый вӧчан, тайӧ больгысь нывкаыс кӧ нин сэтшӧм йӧй, и сылӧн юрас кӧ, коді тупкысьӧма кудриа юрсиӧн, эз вӧв некутшӧм фантазия.
А Таня век на сулаліс кияснас партаас мыджсьӧмӧн.
Чуньясыс сылӧн тіралісны.
Сійӧ эськӧ вермис усьны, сылӧн воляыс кӧ чӧв оліс, кыдзи чӧв оліс сылӧн кывйыс.
— Мый нӧ тэ сулалан?
Пуксьы, — шуис Александра Ивановна.
— Разрешитӧй меным пуксьыны мӧд парта сайӧ?
— Мыйла,
Женякӧд ӧмӧй тэныд абу лӧсьыд?
— Лӧсьыд, — шуис Таня, — но ӧшиньӧд тыдалысь пуыс век ылӧдӧ менӧ.
— Пуксьы.
Кутшӧм тэ, век жӧ, аслыспӧлӧс!
И Таня пуксис медбӧръя парта сайӧ, кӧні, сыысь кындзи, некод эз вӧв.
— Пуксьы и тэ, Коля, — шуис учительница.
Сійӧ дзикӧдз вунӧдіс сы йылысь, кор думайтіс Таня йылысь.
Но и ӧні, кор сійӧ уськӧдіс тӧдвылас, Коля эз вӧрзьы места вывсьыс.
Сійӧ сулаліс неуна водзлань копыртчыштӧмӧн, быттьӧкӧ сы кок улын вӧлі эз шыльыд джодж, а крут трӧпа, коді кыпӧдӧ джуджыд кыр йылӧ: чужӧмыс сылӧн гӧрдӧдӧма, а упрямӧй синъяссӧ неуна читкыртыштӧма.
— Бур, Коля, — шуис учительница. — Пуксьы.
Ме тэныд пукта «отлично».
— Разрешитӧй меным пуксьыны Сабанеева местаӧ?
— Да мый тайӧ тіянкӧд, челядь?
Но век жӧ сійӧ разрешитіс.
И сійӧ пуксис Женякӧд орччӧн сӧмын асныралӧм ради.
Таня коли ӧтнасӧн.
Сійӧ видзӧдліс ӧшиньӧд да надейтчис, мый пуыс оз нин тыдав тасянь.
Но пуыс и тасянь вӧлі тыдалӧ.
Лымйыс тыртӧма нин сылысь кыз увъяссӧ.
Лымйыс абу нин сылӧма.
Первойя лым гартчис сы юр весьтын, коді вошлі руа небесаас.
XI
«Морт кӧ кольӧ ӧтнасӧн, сійӧ вермас веськавны лёк туй вылӧ», — думыштіс Филька, коді коли дзик ӧтнасӧн йӧзтӧм улича вылӧ, кыті найӧ Танякӧд век волісны школаысь.
Филька быдса час виччысис Таняӧс — сулаліс улича пельӧсын китаец лоток дорын.
Лотокын куйлысь липучкаясыс-ӧ, али пу башмака ачыс китаецыс ылӧдіс Филькаӧс, но сӧмын сійӧ ӧні вӧлі ӧтнасӧн, и Таня мунӧма ӧтнасӧн, и тайӧ вӧлі налы кыкнанныслы лёк.
Тайгаын Филька эськӧ тӧдіс, мый вӧчны.
Сійӧ муніс эськӧ сы кок туйӧд.
Но тані, карын, сійӧс, навернӧ, примитасны ищейка пон пыдди либӧ серавны кутасны сы вылын.
И та йылысь думыштӧм бӧрын Филька вӧчис шог вывод, мый сійӧ тӧдӧ унатор, кодъяс карын сылы нинӧм вылӧ эз ковны.
Сійӧ тӧдіс, например, кыдзи вӧрын, шор дорын, свежӧй лым вывті вӧтчыны низь бӧрся, тӧдіс, мый асыв кежлас кӧ чуланын кынмас нянь, то гӧститны позьӧ мунны понъясӧн — йиыс кутас нин нартасӧ, и мый тӧв кӧ пӧльтӧ Сьӧд лыабӧжсянь, а тӧлысьыс гӧгрӧс, — то колӧ виччысьны пурга.
Но тані, карын, тӧлысь вылас некод эз видзӧд; крепыд-ӧ ю вылын йиыс, тӧдмавлісны прӧстӧ газетаысь, а пурга кыптӧм водзвылын каланча вылӧ ӧшӧдлісны флаг либӧ лыйсьылісны пушкаысь.
Сёрнитны кӧ Филька йылысь, то сійӧс заставляйтісны тані вӧтлысьны не зверьяс бӧрся, а решайтны задачаяс, книгаысь корсьны подлежащӧй да сказуемӧй, кодъяслысь эськӧ стойбищеын медся бур охотникыс эз аддзы следъяссӧ.
Но мед Филькаӧс лыддьӧны понйӧн, кодлы тайӧ колӧ, и мед сералӧны сы вылын мыйта колӧ, а тайӧ пӧрйӧ сійӧ век жӧ вӧчас ас ногӧныс.
И Филька лажыньтчис улича шӧрас да прӧверитіс став следъяссӧ, кодъяс сӧмын вӧлі тыдалӧны лым вылын.
Бур, мый тайӧ вӧлі медводдза лым, мый сійӧ усьӧма неважӧн на да тайӧ уличаӧдыс некод пӧшти абу ветлӧдлӧма.
Филька сувтіс да мӧдӧдчис: сійӧ синсӧ эз вештыв му вывсьыс.
Сійӧ тӧдіс найӧс ставсӧ, коді тані вӧлӧма, быттьӧкӧ найӧ мунісны сы син водзті.
Со Танялӧн ӧтка кок туйясыс, кодъяс дзик забор дорасӧсь, — сійӧ мунӧма водзын ӧтнас, восьлалӧма видзчысигтыр, медым вывті не талявны тайӧ слабиник лымсӧ.
Со Женялӧн колошиа кок туйыс и Колялӧн — сылӧн ичӧтик воськов, коді ёна тӧдчӧмнас петкӧдліс сылысь асныра характерсӧ.
Но кутшӧм тешкодя найӧ мунӧмаӧсь!
Кежлывлӧмаӧсь бокӧ, кыйӧдлӧмаӧсь Таняӧс да бара вӧтӧдлӧмаӧсь сійӧс.
Артмӧ сідз, мый найӧ сералӧмаӧсь Таня вылын.
А Таня век мунӧма водзӧ и водзӧ, и сьӧлӧм вылас сылӧн вӧлӧма неспокойнӧ.
Сылӧн ӧмӧй кольлӧны татшӧм кок туйяс Филька дворын либӧ юдорса лыа вылын, кор найӧ кыкӧн ветлывлӧны ёкыш кыйны?
Но кытчӧ сійӧ воши?
Танялӧн кок туйыс друг воши сэні, кӧні оз вӧлі тыдав ни кильчӧпом, ни калитка.
Сійӧ чикыш моз кыпӧдчӧма веськыда воздухас.
Али тайӧ воздухыс, коді пемдӧма первойя лымсьыс, качӧдіс сійӧс, корйӧс моз, вылӧ, и ӧні гӧгрӧдлӧ да качайтӧ кымӧръяс пиын.
Збыльысь, эз жӧ сійӧ вермы чеччыштны татшӧм джуджыд забор вомӧныс!
Филька здук мында сулалыштіс, сэсся мӧдіс водзӧ Женя да Коля кок туйӧд — найӧ первой мунӧмаӧсь орччӧн, а улича пельӧсын торйӧдчӧмаӧсь разнӧйлаӧ, абу зэв дӧвӧльнӧйӧсь ӧта-мӧднас.
«Найӧ пинясьӧмаӧсь», — думыштіс Филька да сералігтыр бергӧдчис бӧр.
Забор дорас сійӧ думайтігтыр бара сулалыштіс Таня кок туй весьтын да кисӧ лэптіс вывлань.
«Да, забор дорышас эм выступ, кытчӧ позьӧ кутчысьны киӧн.
И Танялӧн кокъясыс ёнӧсь, — аслыс шуис Филька. — Но менам долженӧсь лоны кыкпӧв ёнджык.
А абу кӧ, то миян физкультурник мед менӧ ловйӧн гуалас».
И Филька шыбитіс забор вомӧныс сумкасӧ, а ачыс чеччыштіс сэтшӧм вылӧ, мый сы дінті мунысь старука шуис сійӧс «чистӧй демонӧн».
Но Филька тайӧс эз нин кывлы.
Сійӧ вӧлі забор сайын да муніс йӧз град йӧрӧд водзӧ, Таня кок туйкӧд орччӧн.
Град йӧр помас сійӧ чеччыштіс ещӧ ӧти забор вомӧн, коді эз нин вӧв сэтшӧм джуджыд, и петіс рас дорӧ, коді гортсяньыс вӧлі нин матын.
Сэні сійӧ кытшовтіс ляпкыдик жовпу куст дорті, кодлӧн ягӧдыс киссьӧ вӧлі лым вылас, да видзӧдліс рас вылӧ.
Раскын ставыс вӧлі еджыд — шӧвк кодь кыдз пуясыс и томиник лымйыс — и сылы кажитчис тайӧ ставыс вымыселӧн, кодӧс некор весиг и вӧтӧн эз аддзыв, кӧть и оліс вӧрын.
Тӧдчис бура быд ув, быттьӧ едждӧдӧмаӧсь сійӧс мелӧн, пуясыс быттьӧкӧ тшынасисны, еджыд бикиньяс быттьӧ котралісны налӧн кырсьяс кузяыс.
И тайӧ эзысь раскас, вӧрзьӧдчывтӧг сулалысь пуяс пӧвстын, вӧрзьӧдчывтӧг сулаліс Таня да бӧрдіс.
Сійӧ эз кывлы ни Филькалысь кок шыяссӧ, ни кустъясӧн сылысь шарӧдчӧмсӧ.
Филька вешйис кустъяс сайӧ, кодъяс сайӧдісны сійӧс стена моз, и недыр пукалыштіс лым вылас.
Сэсся ньӧжйӧник кыссис да шумтӧг муніс бӧр.
«Морт кӧ кольӧ ӧтнасӧн, — бара думыштіс Филька, — то сійӧ, дерт, вермас веськавны омӧль туй вылӧ: сійӧ вермас котравны кок туй кузя пон моз, и забор вомӧн чеччавны, и кустъяс сайсянь руч моз кыйӧдчыны мукӧдъяс бӧрся.
Но морт кӧ бӧрдӧ ӧтнасӧн, то бурджык сійӧс кольны сідзи: мед бӧрдӧ».
И Филька кытшовтіс рассӧ ыліті, кежис переулокӧ да матыстчис Таня ворота дорӧ.
Сійӧ восьтіс калиткасӧ да пырис сы керкаӧ смела, кыдзи некор эз пыравлы.
Старука юаліс сылысь, мый сылы колӧ.
Сійӧ вочавидзис, мый кӧсйӧ вӧлі эськӧ аддзӧдлыны Танялысь мамсӧ да висьтавны сылы, мый школаын талун кружок да мый Таня локтас сёрӧнджык.
Старука индіс комнатаӧ, кӧні пукаліс мамыс.
Филька восьтыштліс неуна ӧдзӧссӧ да тэрыба бӧр пӧдлаліс.
Комнатаас, ичӧтик гӧрд диван вылын, Таня мамкӧд орччӧн пукаліс Александра Ивановна.
Учительница кутыштӧма Танялысь мамсӧ да висьталӧ мыйкӧ сылы, и кыкнанныслӧн налӧн киясас ичӧтик еджыд носӧвӧй чышъянъяс, кодъясӧс найӧ корсюрӧ вайӧдлісны синъяс дораныс.
Неужели и найӧ шогсьӧны мыйыськӧ?
Филька бӧрыньтчис сэтшӧм ньӧжйӧ, мый эз дзуртышт ни ӧти джодж плака.
Сійӧ петіс кильчӧ вылас да тэрыба мӧдӧдчис вороталань.
Да, сійӧ тӧдіс унатор, кодъяс карын сылы эз ковны нинӧм вылӧ.
Сійӧ тӧдіс зверьяслысь гӧлӧсъяссӧ, тӧдіс турун вужъяс, тӧдіс валысь джудждасӧ, тӧдіс весиг, мый вӧрын керкасӧ оз позь кӧнӧпатитны войлокӧн, сы вӧсна мый лэбачьяс кыскалӧны гӧнсӧ позъяс вӧчны.
Но, кор йӧзыс оз серавны, а бӧрдӧны кыкӧн, сійӧ эз тӧд, мый татшӧм случай дырйиыс вӧчны.
Сідзкӧ мед найӧ ставӧн бӧрдӧны, а сылы лучшӧ займитчыны аслас понъясӧн, сы вӧсна мый регыд нин пуксяс тӧв и регыд ю вылӧ кыптас йи, и тӧлысь югӧрысь сійӧ лоӧ турунвиж рӧма, кыдзи сімӧм ыргӧн.
ХІІ
Лымйыс усис пӧшти каникулӧдз; дугдыліс и бара усис, дугдыліс и бара усис и тыртіс пӧшти карсӧ ставнас.
Керкаясын лои сьӧкыд восьтавны ставеньяс.
Мосткияс вылын перъялісны траншеяяс.
Туйыс лыбис вылӧ.
А лымйыс век усис и усис, тыртіс и юсӧ и гӧраяс, сӧмын ӧти местаын, школа дворын, кӧні сійӧс пыр юждісны челядь, сійӧ нинӧм эз вермы вӧчны.
Сэні лымйыс ёнджыка топаліс му бердас, лои чорыд да шыльыд, и позьӧ вӧлі лепитны сыысь мый окота.
Со некымын лун чӧж нин быд ыджыд перемена дырйи Таня лепитіс лымсьыс фигура.
Талун Таня помаліс сійӧс.
Детинкаяс, кодъяс отсасисны сылы, нуисны забор дорӧ пос, вештісны ва ведра,
и Таня вешйис бокӧ, медым видзӧдлыны аслас удж вылӧ.
Тайӧ вӧлі часӧвӧй — шлёма, паськыд пельпомъяса, кыдзи и батьыс.
Сійӧ быттьӧкӧ сулаліс му помасянінын — мыджсьӧма ружье вылас да видзӧдіс ылӧ, а сы водзын пласьвидзис лӧз море.
Дерт, некутшӧм море эз вӧв.
Но сэтшӧм ыджыд вӧлі впечатлениеыс, мый челядь первойсӧ олісны чӧв.
Сэсся гырысьджык детинкаясыс тӧдлытӧг кытшалісны Таняӧс да горзігтыр качӧдлісны сійӧс воздухас.
Нывкаяс, кодъясӧс весиг эз вӧрзьӧдлыны, заводитісны чилзыны.
А Таня весиг эз горӧд.
Сійӧ неуна яндысьыштіс, мый часӧвӧйыс збыльысь артмис бура.
А ӧд сійӧ эз и думыштлы кыдз тайӧс вӧчны.
Сійӧ сӧмын кватитіс ассьыс мӧвпсӧ и топыда кутіс сійӧс аслас кабырас сэтчӧдз, кытчӧдз винтовкаас эз вӧч штык да тупкы сійӧс дзирдалысь йиӧн.
И ӧні чуньясыс сылӧн висисны васьыс да лымсьыс, и вомас сюйӧмӧн сійӧ шонтіс найӧс.
А Коля сулаліс бокын да эз вӧч Таня дорӧ ни ӧти воськов.
Кор кыліс челядьлысь гораа горзӧмсӧ, Александра Ивановна пасьтасьтӧг тшӧтш петіс ывлаӧ да сулыштіс лымйысь вӧчӧм часӧвӧйлӧн фигура водзын.
Сійӧ вӧлі чуймӧма сылӧн мичлунысь.
Сьӧд платье вылас вӧсньыдик гӧн сіясыс гыӧртісны нин, морӧсас гранатӧвӧй звёздочкаыс руассис, а сійӧ пыр на сулаліс да думайтіс аслас челядьдыр йылысь.
Коркӧ ӧд и найӧ вӧчавлісны лымйысь фигураяс.
Ӧтиӧс на пиысь сійӧ помнитіс бура.
Сійӧ вӧлі лым баба, коді сулаліс двор пельӧсын.
Войнас, кор дворсӧ, и кирпич стенъяссӧ, и ёг ящиксӧ югдӧдліс тӧлысь, сы вылӧ вӧлі страшнӧ видзӧднысӧ.
Сылӧн пыктӧм гӧгрӧс юрыс, кӧні вом пыддиыс вӧлі сатшкӧма сьӧд шом, дзирдаліс тӧлысь югӧрсьыс.
И ӧтчыд, кор видзӧдліс сы вылӧ ӧшинь пырыс рытнас, сійӧ повзис да бӧрддзис.
Некод эз тӧд, мыйысь сійӧ повзис.
А сійӧ эз вермы унмовсьны.
Тӧлысь югӧр улас сылы войбыд кажитчис тайӧ лым бабаыс, коді вӧлі вӧтын страшнӧй существо кодь.
И ӧні, кызь во мысти, учительница полӧмӧн видзӧдліс гӧгӧрбок: абу-ӧ и тані сійӧ бабаыс?
Абу, учительница эз аддзы сійӧс.
Тані вӧліны и мукӧд фигураяс, кодъясӧс эз вӧв вӧчӧма сэтшӧм мичаа, кыдзи часӧвӧйӧс, но век жӧ тайӧ вӧліны воинъяс, геройяс, вӧв вылын вӧлі весиг багатыр — наивнӧй да ыджыд фантазия, коді сулаліс, дворлӧн быд пельӧсын.
— Тайӧ тэ вӧчин часӧвӧйсӧ? — Танялысь юаліс сійӧ.
Таня довкнитіс юрнас да вомсьыс перйис чуньяссӧ.
— Тіянлы кӧдзыд, Александра Ивановна, — шуис Таня, — тіян звёздочкаыд дзикӧдз рудӧдӧма.
Позьӧ меным сійӧс видлыны?
И Таня нюжӧдіс кисӧ да чуньнас чышкыштіс звёздочкасӧ, и звёздочкаыс бара мӧдіс дзирдавны.
— Колӧ кӧ, ме пӧдарита тэныд сійӧс сыысь, мый тэ сэтшӧм бура вӧчӧмыд часӧвӧйсӧ? — шуис учительница.
Таня повзис да торкис сійӧс:
— Оз ков.
Энӧ вӧчӧй тайӧс, Александра Ивановна.
Ми помнитам тіянӧс ставӧн тайӧ звёздочканас.
Оз ков мырддьыны сійӧс мукӧдъяслысь.
И Таня котӧртіс вороталань ылӧджык, кӧні сулаліс Филька да корис сійӧс кинас ӧвтчигтыр.
А учительница ньӧжйӧник мӧдӧдчис кильчӧлань, и кор сійӧ муніс, пыр думайтіс Таня йылысь.
Кутшӧм частӧ сійӧ бӧръя кадас казявліс, мый Таня шог да рассеяннӧй, и век жӧ быд воськов вӧлі сылӧн тыр мичлунӧн.
Гашкӧ, и збыльысь сылысь сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдіс любовь?
«Но мый нӧ, тайӧ ньӧти абу страшнӧ, — нюмъялігтыр думайтіс учительница. — Но мый сійӧ сэтшӧма няклялӧ?
Неужели бара найӧ судзӧдӧмаӧсь китаецлысь сійӧ прӧтивнӧй сирсӧ?
Сідзи и эм!
Любовь, о муса любовь, кодӧс позьӧ на лӧньӧдны сирӧн!»
Учительница серӧктіс ньӧжйӧникӧн да вешйис челядь дорысь.
Збыльысь, Филька судзӧдӧма китаецлысь быдса кусӧк ньыв пу сир и ӧні окотапырысь сеталіс сійӧс быдӧнлы.
Сійӧ сетіс налы, кодъяс сулалісны сыысь веськыдвылын, и налы, кодъяс сулалісны шуйгавылын, и сӧмын Женялы эз сет нинӧм.
— Мыйла нӧ тэ меным он сет сиртӧ? — горӧдіс сылы Женя.
— Филька, нывъяслы эн сет сиртӧ, — сералігтырйи шуисны детинкаяс, кӧть и найӧ ставӧн зэв бура тӧдісны, мый сылӧн киыс вӧлі зэв лышкыд.
— Сета, мыйла нӧ ог? — вочавидзис Филька. — Ме сылы сета медся ыджыд кусӧксӧ.
Медым сӧмын матыстчас ме дорӧ.
Женя матыстчис да нюжӧдіс кисӧ.
Филька перйис зепсьыс бумагаысь вӧчӧм ичӧтик пакет, и видзчысьӧмӧн пуктіс Женялы кипыдӧсас.
— Тэ меным сетан вывті уна, — чуймӧмӧн шуис Женя.
Сійӧ разис пакетсӧ.
Сы киын пукаліс тіралігтыр ичӧтик шырпи, коді чужӧма неважӧн на.
Женя горзігтыр шыбитіс шырписӧ муӧ, а сы дорын матынджык сулалысь нывкаяс уськӧдчисны пышйыны.
Лым вылын пукалігас шырпиыс ставнас тіраліс.
— Мый ті вӧчанныд, — скӧрысь шуис Таня, — сійӧ ӧд кынмас!
Таня копыртчис, босьтіс шырписӧ, пӧлялыштіс сы вылӧ, шонтіс аслас лов шыӧн, сэсся сюйис сійӧс пась пытшкас питшӧгас.
Челядь дорӧ матыстчис морт, кодӧс тайӧ карас водзті некод эз аддзыв.
Сійӧ вӧлі руч ку шапкаа да ыджыд пася.
Кӧмъясыс сылӧн вӧліны омӧльӧсь.
И тайӧс аддзисны ставӧн.
— Кодкӧ воис татчӧ, — шуис Филька, — абу татчӧс.
— Абу татчӧс, — шуисны и мукӧдъясыс.
Пока сійӧ матыстчис на дорӧ, ставӧн видзӧдісны сы вылӧ.
А тэрыб кокъяса ичӧтик нывка весиг кутчысис сылы пасяс.
— Дядя, ті инспектор? — юаліс сійӧ.
Тӧдтӧм морт матыстчис челядь дорӧ, кӧні сулаліс Таня, да шуис:
— Висьталӧй меным, челядь, кыдзи веськавны директор дорӧ.
Ставӧн бӧрыньтчыштісны.
Тайӧ збыльысь вермис лоны инспектор.
— Мыйла нӧ ті чӧв оланныд? — юаліс сійӧ да шыасис Таня дорӧ. — Нывка, вай колльӧд тэ менӧ.
Таня гӧгӧрбок видзӧдліс: сійӧ чайтіс, мый тӧдтӧм морт тшӧктіс кодлыкӧ мӧдлы.
— Да, тэ, руд синъяса нывка, коді кутӧ шырписӧ.
Ассьыс сирсӧ гораа няклялігтыр Таня паськыда восьтӧм синъясӧн видзӧдліс сы вылӧ.
Пельпом сайсяньыс видзӧдлывліс шырпи, коді шонтысис Таня пасьлӧн воротник улын.
Тӧдтӧм морт нюммуніс шырпилы.
И сэки Таня сьӧлыштіс сирсӧ да мӧдӧдчис кильчӧ дорӧ.
— Коді тайӧ? — юаліс Коля.
— Тайӧ, навернӧ, Владивостокысь инспектор, — шуисны сылы мукӧдъяс.
А Филька друг горӧдіс:
— Тайӧ герой, честнӧй кыв!
Ме сылысь морӧс вывсьыс аддзылі орден.
ХІІІ
А тайӧ вӧлі писатель, кодлысь нимсӧ унаӧн тӧдісны.
Код тӧдас, мыйла сійӧ локтӧма тайӧ карас тӧвнас гынсапӧгтӧг, сӧмын сапӧг кежысь?
Да и сапӧгъясыс сылӧн вӧліны эз мӧс куысь, кыдзи зӧлӧта корсьысь старательяслӧн, а прӧстӧй руд брезентысь, коді некыдзи эз вермы шонтыны сылысь кокъяссӧ.
Правда, сійӧ вӧлі кузь шоныд пася да рыжӧй руч ку шапкаа.
Тайӧ пасьнас да шапканас сійӧс аддзылӧмаӧсь и пограничникъяслӧн клубысь.
Висьталӧны, быттьӧкӧ сійӧ чужлӧма тайӧ карас да весиг велӧдчылӧма самӧй тайӧ школаас.
Гашкӧ, сылы окота лоӧма уськӧдны тӧдвылас ассьыс челядьдырсӧ, кор сійӧ быдмис тані и мед кӧть кӧдзыд, а век жӧ рӧднӧй тӧв пӧльтіс сылы чужӧмас да тӧдса лым усис сылӧн синлысъяс вылӧ.
Али, гашкӧ, сылы окота лои видзӧдлыны, кыдзи выль том пуяс шувгӧны ӧні сылӧн рӧднӧй ю берегын.
Али, гашкӧ, сылы аслас славанас Москваын лои гажтӧм да решитіс шойччыштны, кыдзи сійӧ ыджыд да сюсь лэбачьясыс, кодъяс быдса лунъясӧн шлывъялӧны лиман весьтын, а сэсся вылын лэбалӧмысь мудзӧмысла, лэччӧны берег дорын сулалысь ляпкыдик козъяс вылӧ да шойччӧны сэні чӧв-лӧняс.
Но Таня эз думайт тадзи.
Мед тайӧ абу Горький, — думайтіс сійӧ, — мед тайӧ мӧд морт, но век жӧ сійӧ локтіс татчӧ, сы дорӧ гортас, сылӧн ылі крайӧ, медым и Таня вермис видзӧдлыны сы вылӧ аслас синъясӧн, а, гашкӧ, и кинас инмӧдчывны сылӧн пась дорӧ.
Кӧсичаясас юрсиыс сылӧн вӧлі дзор, кӧть сійӧ и эз на вӧв пӧрысь, а вӧсньыдик гӧлӧсыс чуймӧдіс Таняӧс.
Таня сӧмын поліс, мед эськӧ сійӧ эз друг юав, радейтӧ-ӧ сійӧ Пушкинӧс, кажитчӧны-ӧ сылы, Танялы, сылӧн аслас книгаясыс.
Но сійӧ нинӧм йылысь эз юась.
Сійӧ сӧмын шуис:
— Аттьӧ тэныд, нывка.
Мый нӧ тэ вӧчан шырпинас?
И кӧть, кыдзи унаӧн кывлісны, сійӧ нинӧм торъясӧ эз висьтав, а век жӧ унаӧн кутісны гӧтӧвитчыны.
Кутшӧм лӧсьыд вӧлі войдӧр, кор Александра Ивановна рытъяснас дас лунӧн ӧтчыд, урокъяс бӧрын, занимайтчыліс литературнӧй кружоккӧд!
Найӧ пуксьылісны ставӧн пионерскӧй комнатаын кузь пызан сайӧ, а Александра Ивановна пуксьыліс креслӧӧ.
Сійӧ лоліс классын серти быттьӧкӧ мӧд мортӧн, быттьӧкӧ кузя странствуйтӧм бӧрын сійӧ воліс на дорӧ тыдавтӧм корабль вылын.
Щӧканас сійӧ мыджсьыліс аслас кияс вылӧ да друг заводитліс лыддьыны:
<rus>Когда волнуется желтеющая нива,</rus>
<rus>И свежий лес шумит при звуке ветерка...</rus>
Сэсся думайтыштас неуна да шуас:
— Да, ме эг тайӧс кӧсйы лыддьыны талун тіянлы.
Лучшӧ кывзӧй со мый:
<rus>И он к устам моим приник,</rus>
<rus>И вырвал грешный мой язык,</rus>
<rus>И празднословный, и лукавый.</rus>
<rus>И...</rus>
— Эк, челядь, ме сідз кӧсъя, медым ті гӧгӧрвоинныд, кутшӧм мича овлӧ поэтлӧн кывйыс, кутшӧм ыджыд смысл овлӧ сыын!
А Филька нинӧм эз гӧгӧрволы и дась вӧлі ньӧти жалиттӧг орӧдны ассьыс кывсӧ, кодлӧн сы мында и вӧлі уджыс, мый некутшӧм пӧльзатӧг легис вомас да отсавліс няклявны ставсӧ, мый веськавлі вомас, а ни ӧти татшӧм стих гижны эз вермы.
Но та пыдди сійӧ зэв бура сёрнитіс, кыдзи и китаец, коді улича пельӧсын вузасис липучкаясӧн.
«И этша, этша эм, — шуаліс сійӧ, — и лёк эм, и бур эм».
И ставӧн серавлісны.
Сэсся Женя лыддьывліс пограничникъяс йылысь ассьыс стихъяс, а Таня — рассказъяс.
А Коля век чорыда критикуйтліс и ачыс нинӧм эз гижлы — сійӧ поліс лёка гижӧмысь.
Но дзик на неважӧн, некымын лун сайын, Таня лыддис налы ассьыс ичӧтик рассказ шырпи йылысь, коді вӧлі овмӧдчӧма важ пась соскӧ.
Шырпиыс оліс сэні дыр.
Но ӧтчыд пасьсӧ петкӧдісны чулансьыс ывлаӧ, и шырпи первойысь аддзис лым.
«И кыдз сӧмын йӧзыслы абу яндзим талявны лымсӧ, тайӧ жӧ ӧд сакар!» — думыштіс шырпи да чеччыштіс пась соссьыс.
Коньӧр шырпи!
Кыдзи сійӧ ӧні кутас овны!
Тайӧ пӧрйӧ Коля лёксӧ нинӧм эз шу.
Сылысь чӧв олӧмсӧ Таня лыддис ошкӧм пыдди и лунтыр и войбыд, весиг вӧтнас, сійӧ вӧлі шуда.
А асывнас сійӧ косяліс рассказсӧ да шыбитіс.
«Неужели, — думайтіс сійӧ, — тайӧ груб детинкаыслӧн весиг не ошкӧм, а сӧмын чӧв олӧмыс вермӧ вӧчны менӧ шудаӧн?»
Но талун занятиеяс вылын вӧлі дзик мӧдногӧн.
Найӧ долженӧсь вӧлі ӧні тӧждысьны мӧдтор йылысь.
Кытысь судзӧдны цветъяс, медым рытнас пӧдаритны найӧс писательлы?
Кытысь найӧс босьтны тӧвнас, лым улысь, кор вӧрын весиг кынмис медбӧръя турунсиыс?
Ставӧн думайтісны та йылысь.
И Таня думайтіс, но нинӧм эз вермы думыштны — сылӧн цветъясыс сэсся эз вӧвны.
Сэки кыз чужӧма Женя шуис (сійӧ век висьтавліс пӧлезнӧйторъяс):
— Миян гортын, гырничьясын, цветитны заводитіс царскӧй кудри.
— И миян, — ӧтпырйӧ шуисны челядь, — цветитӧны ӧшиньяс вылын китайскӧй розаяс да фуксияяс.
— А миян... — шуис Филька да сійӧ жӧ здукас бӧр ланьтіс, сы вӧсна мый сы кӧзяйкаыслӧн керкаас цветъясыс эз вӧвны.
Сійӧ видзис порсь, кодӧс Филькалӧн понъясыс вот-вот кӧсйисны чашйыны.
Татшӧм ногӧн цветъяссӧ чукӧртісны уна.
Но коді сетас найӧс писательлы?
Коді пӧ став дырйиыс, ыджыд школьнӧй залын, кӧні югыда кутас ӧзйыны нелямын лампочка, каяс сцена вылӧ, кутлас писательлысь кисӧ да шуас: «Став пионеръяс нимсянь...»?
— Мед тайӧс вӧчас Таня! — медгораа горӧдіс Филька.
— Мед тайӧс вӧчас Женя! — шуисны нывкаяс. — Сійӧ ӧд думыштіс, кыдзи чукӧртны цветъяссӧ.
И кӧть и найӧ вӧліны правӧсь, но век жӧ детинкаяс споруйтісны накӧд.
Сӧмын Коля чӧв оліс.
И кор всё-таки бӧрйисны Таняӧс, а эз Женяӧс, Коля тупкис синъяссӧ кинас.
И некод эз гӧгӧрво, мый сійӧ тайӧн кӧсйис висьтавны.
— И сідз, — шуис Александра Ивановна, — тэ каян трибуна вылӧ, Таня, матыстчан гӧсть дорӧ, кутлан сылысь кисӧ да сетан цветъяссӧ.
Тэ висьталан сылы сійӧтор, мый ми тані решитім.
Тэнад паметьыд бур, ме сэсся тэнӧ велӧдны ог кут.
Кадыс этша нин коли.
Босьт цветъяссӧ.
И цветъяссӧ киас кутігтыр Таня петіс.
«Со сійӧ, справедливостьыд!
Со менӧ ӧбидитӧмысь став сійӧ наградаыс! — морӧс бердас цветъяссӧ топӧдӧмӧн думайтіс Таня. — Оз кодкӧ мӧд, а ме кутла знаменитӧй писательлысь кисӧ, сета цветъяс да кута видзӧдны сы вылӧ, мыйта меным колӧ.
И коркӧ бӧрынджык, уна-уна кад кольӧм бӧрын — во вит мысти кымын — и ме верма шуны налы, мый ме аддзылі мыйсюрӧ свет вылас».
Таня нюммунліс быдӧнлы, коді матыстчыліс сы дорӧ.
Сійӧ нюмъяліс и Женялы, сы вӧсна мый эз казяв сылысь лӧгасьӧмсӧ.
— Тайӧ тешкодь, мыйла век жӧ Таня Сабанееваӧс бӧрйисны, — аслас пӧдругаяслы шуис Женя.
— Ме ог сёрнит ас йылысь, ме ог кӧсйы ачымӧс лэптыны вылӧ, и меным сійӧ нинӧм вылӧ оз ков.
Но лучшӧ колӧ вӧлі бӧрйыны Коляӧс.
Сійӧ ёна тӧлкаджык сыысь.
Да, тайӧ детинкаяссӧ позьӧ зэв бура гӧгӧрвоны.
Найӧ бӧрйисны сійӧс сы вӧсна, мый сылӧн мичаӧсь синъясыс.
Весиг писатель шуис мыйкӧ на йылысь.
— Сійӧ шуис сӧмын, мый найӧ рудӧсь, — сералігтыр шуис Коля. — Но тэ, Женя, век прав.
Сылӧн синъясыс мичаӧсь.
И тэ эськӧ, навернӧ, кӧсйин, медым и тэнад вӧліны сэтшӧм жӧ мича синъяс?
— Вот нин мый эг кӧсйы эськӧ, — шуис Женя.
Таня сэсся эз кывзы.
И цветъясыс, кодъясӧс сійӧ кутіс киас, кажитчисны сылы сэтшӧм сьӧкыдӧн, быттьӧкӧ найӧс вӧлі вӧчӧма изйысь.
Сійӧ уськӧдчис котӧртны классъяс дорті, ыджыд зал дорті, кытчӧ зымӧдчигтыр вӧлі пуксялӧны нин челядь.
Сійӧ котӧртіс пос кузя увлань да сьӧкыда кашкигтыр сувтіс тыртӧм рӧмыд раздевалкаӧ.
Сійӧ эз на тӧдлы сідз завидьтӧмсӧ, сійӧ вӧлі слабиник.
«Вермас-ӧ лоны сійӧторйыс, мый сійӧ сёрнитӧ ме йылысь?
Да ӧд тайӧ вӧлі эськӧ недостойнӧ меным, пионеркалы.
Мед шудыс ме вылӧ оз усь.
Абу-ӧ бурджык ӧткажитчыны, татшӧм кывъяс кывзӧм дорысь?»
Сійӧ з вермы сулавны кокъяс йылас.
— Да, тайӧ ставыс неправда! — шуис сійӧ аслыс.
— Ставыс сійӧ лӧж!
И век жӧ сылы окота лои видзӧдлыны аслас синъяс вылӧ.
Раздевалкаын, кӧні, быттьӧкӧ ичӧтик эрд вылын вӧрын, ӧзйисны ичӧтик лампочкаяс, вӧлі сэки шынитӧв.
Ыджыд важ зеркалӧ, кодӧс копыртӧмаӧсь неуна водзлань, сулаліс еджыд стен дорын.
Сылӧн лакируйтӧм сьӧд подставкаыс пыр тіраліс сы дорті школьникъяс мунӧмысь.
И сэки зеркалӧыс сідзжӧ вӧрис.
Быттьӧкӧ югыд кымӧр пласт, сійӧ сетчыліс неуна водзлань, да петкӧдліс челядьлысь чужӧмнысӧ.
Но ӧні сійӧ сулаліс да эз вӧр.
Подставка вылас тырыс вӧліны чернила дозъяс, кодъясӧс стӧрӧж сӧмын на мыськалӧма.
И чернилаыс сулаліс тані жӧ подставка вылын, прӧстӧй бутылкаын, и этикеткаа ыджыд четвертьын, и ещӧ ӧти ыджыд стекляннӧй пӧсудаын.
Кутшӧм уна чернилаыс!
Неужели чернилаыс колӧ сы мында, медым и сылы, Танялы, веськалі перӧ йылас войт.
Джоджын сулалысь бутыльсӧ видзчысьӧмӧн кытшовтіг Таня матыстчис зеркалӧ дорӧ.
Гӧгӧрбок видзӧдліс — стӧрӧжыс оз вӧлі тыдав — и, гырддзаяссӧ подзеркальник вылӧ пуктӧм бӧрын, матыстіс чужӧмсӧ стеклӧ дорас.
Зеркалӧ пытшкӧссяньыс видзӧдісны Таня вылӧ мамыслӧн кодь сылӧн руд синъясыс.
Найӧ вӧліны восьсаӧсь, и налӧн веркӧсыс дзирдаліс, а пытшкӧсас тӧдчисны вуджӧр кодьяс и, кажитчӧ вӧлі, налӧн эз вӧв пыдӧсыс.
Тадзи чуймӧмӧн сійӧ сулаліс здук-мӧд, быттьӧкӧ вӧрса ичӧтик зверпи, коді первойысь аддзис ассьыс отражение.
Сэсся ыджыда ышловзис:
— Да кутшӧм нӧ тайӧ синъяс!
И Таня жальпырысь бӧрыньтчыштіс, веськӧдчис.
И сэк жӧ, быттьӧкӧ сылысь движениесӧ повторитігмоз, подставка вылас зеркалӧыс качнитчис, и Таня бара аддзис ассьыс синъяссӧ.
А бутылка тыра чернилаыс друг пӧрис да, тыртӧм чернила дозъясӧн зёльӧдчигтыр, гӧгыльтчис водзлань.
Таня тэрыба нюжӧдіс кисӧ.
Но, быттьӧкӧ ловъя существо, бутылкаыс эз сюр сылы киас да гӧгыльтчис водзӧ.
Таня сійӧс кӧсйис кутны усигас, весиг сыӧ инмылісны нин чуньясыс.
Но бутылкаыс, сьӧд черниласӧ кисьталігмоз, гӧгыльтчис и гӧгыльтчис, тышкасис спрут моз.
Сійӧ усис джоджас весиг эз сэтшӧм гораа. Усьӧм шыыс вӧлі сэтшӧм жӧ, кыдзи ваӧ берегсянь шнёпкысьлӧ-усьлӧ сёй.
Танялӧн артмис сійӧ, мый артмывлӧ быд нывкалӧн нэмнас ӧтчыд, — сійӧ кисьтіс чернила.
— Эк, шудтӧм морт! — горӧдіс Таня.
Шуйга кисӧ лэптӧмӧн, кӧні сылӧн вӧліны цветъяс, Таня чеччыштіс бокӧ.
Век жӧ некымын сьӧд войт тӧдчис китайскӧй розалӧн нежнӧй коръяс вылын.
Но тайӧ ещӧ нинӧм на, сійӧ коръяссӧ позьӧ нетшкыны.
Но мӧд киыс!
Нинӧм вӧчны кужтӧг Таня бергӧдліс сійӧс аслас синъяс водзын, бергӧдліс кипыдӧссӧ то вывлань, то увлань.
Самӧй килутшӧдзыс киыс вӧлі лякӧссьӧма чернилаӧн.
— Интереснӧ!
Сы дорын сэтшӧм матын кыліс гӧлӧс, мый Танялы кажитчис, быттьӧкӧ сійӧ ачыс шуис тайӧ кывсӧ.
Сійӧ тэрыба чатӧртіс юрсӧ.
Сы водзын сулаліс Коля да сідзжӧ видзӧдіс сылӧн кияс вылӧ.
— Интереснӧ, — мӧдысь шуис Коля, — кыдзи нӧ ӧні тэ кутлан писательлысь кисӧ.
Сійӧ локтіс нин и ӧні пукалӧ учительскӧйын.
Ставӧн чукӧртчисны.
Александра Ивановна ыстіс менӧ тэла.
Здук мында Таня сулаліс вӧрзьӧдчытӧг, и сылӧн синъясас, кодъяс интересуйтчигтыр сӧмын на видзӧдчисны зеркалӧ пыр, тӧдчис страдайтӧм.
Век жӧ кыдзи сылы оз везит!
Таня мыччис цветъяссӧ Колялы.
Сійӧ кӧсйис шуны: «Босьт менсьым и тайӧс.
Мед сетас найӧс Женя.
Сылӧн ӧд бур жӧ паметьыс».
И Коля босьтіс эськӧ цветъяссӧ и, гашкӧ, найӧ Женякӧд сералыштісны сы вылын.
Но Таня друг бергӧдчис Коля дорысь да челядь паськӧм костті, кодъяс колльӧдісны сійӧс, кыдзи вӧрзьывтӧм свидетельяслӧн строй, котӧртіс водзӧ.
Умывалкаын сійӧ аддзис ва.
Таня кисьталіс сійӧс ставсӧ медбӧръя войтӧдзыс.
Сэсся ниртіс кисӧ лыаӧн, и век жӧ килутшӧдзыс киыс вӧлі лякӧсь.
«Всё равно сійӧ висьталас!
Сійӧ висьталас Александра Ивановналы.
Сійӧ висьталас Женялы и мукӧдъяслы».
И сідз, Таня талун оз пет сцена вылӧ, оз сет цветъяссӧ, и оз кутлы писательлысь кисӧ.
И век жӧ, кыдзи сылы оз везит цветъяснас, кодъясӧс сійӧ сэтшӧма радейтӧ сьӧлӧмсяньыс.
То сійӧ сетӧ найӧс висьысь детинкалы, а сійӧ вӧлӧмкӧ Коля, и ньӧти абу колӧма сетны, кӧть найӧ и вӧліны прӧстӧй саранка-дзоридзьяс.
И со ӧні — тайӧ нежнӧй цветъясыс, кодъяс быдмӧны сӧмын гортын!
Веськалісны кӧ найӧ мӧд нывкалы — мыйта чудеснӧй и мича история вермис эськӧ лоны!
А Таня должен ӧткажитчыны сыысь.
Таня пыркнитіс кияс вывсьыс ва войтъяссӧ да, кисӧ чышкытӧг, некытчӧ сэсся тэрмасьтӧг нин, довгис раздевалкаысь.
Ӧні нин всё равно!
Сійӧ кайис пос тшупӧдъясӧд, кодлысь дорсӧ вӧлі тувъялӧма ыргӧн полосаӧн, и прӧйдитіс коридорӧ. Сійӧ видзӧдлывліс ӧшиньӧ, дворсьыс оз-ӧ аддзы ассьыс пусӧ, коді корсюрӧ успокоитлывліс сійӧс.
Но и пуыс оз вӧлі тыдав.
Сійӧ быдмис эз тані, сійӧ быдмис мукӧд ӧшиньяс водзын, мӧдар бокас.
А коридор мӧдарӧдыс, сылысь туйсӧ вомӧналӧмӧн, муніс писатель.
Таня вештіс синъяссӧ ӧшинь вылысь да друг аддзис сійӧс.
Сійӧ муніс аслас брезентӧвӧй сапӧга кокнас тэрыба восьлаліг, пальтотӧм, джуджыд воротника кузь кавказскӧй дӧрӧма, кодӧс коскӧдыс шымыртӧма вӧсни вӧньӧн.
И балябӧжас дзирдаліс сылӧн эзысь юрсиыс, дзирдаліс эзысь вӧньыс, и Танялы не лыддьыны вӧлі сылӧн кузь дӧрӧмлысь кизьяссӧ.
Со сійӧ кежас ӧні коридор пельӧсӧ, учительскӧйлань, да вошас Танялы пыр кежлӧ.
— Писатель ёрт! — шогпырысь горӧдіс сійӧ.
Писатель сувтіс.
Сійӧ бергӧдчис гӧгӧр пружина вылын моз да мӧдӧдчис бӧрлань, Танялы воча; мунігас сійӧ ӧвтчис кияснас да кӧрліс плешсӧ, быттьӧкӧ водзвыв зілис гӧгӧрвоны, мый колӧ тайӧ нывкаыслы, коді сувтӧдіс сійӧс мунігкостіыс.
Абу-ӧ нин цветъяс сылы вайӧма?
Кутшӧм уна, кутшӧм частӧ сылы вайлывлӧны цветъяссӧ!
abu
— Писатель ёрт, висьталӧй, ті бур морт?
Сійӧ копыртчис Таня дорӧ.
— Висьталӧй, ті бур морт? — кевмысьӧмӧн Таня шуис мӧдысь да нуӧдіс сійӧс коридор пыдіӧ, кӧні некод эз вӧв.
— Писатель ёрт, висьталӧй, ті бур морт? — коймӧдысь юаліс сійӧ.
Мый вермис вочавидзны тайӧ нывкаыслы писатель?
— Но мый тэныд колӧ, бур ныв?
— Ті кӧ бур морт, то кора тіянӧс, энӧ сетӧй меным китӧ.
— Тэ ӧмӧй вӧчин мыйкӧ омӧльтор?
— Да эг, абу сійӧ!
Ме кӧсйи висьтавны мӧдтор.
Кор ті помаланныд лыддьыны, ме должен тіянлы сетны цветъяс да висьтавны став пионеръяс нимсянь аттьӧ.
Ті мыччанныд меным кинытӧ.
А ме кыдзи!
Мекӧд несчастье лои.
Видзӧдлӧй.
И Таня петкӧдліс сылы ассьыс кисӧ — кузь чуньяса, косіник кисӧ, коді ставнас лякӧссьӧма вӧлі чернилаӧн.
Писатель пуксис ӧшинь вылӧ, кыскис ас дорас Таняӧс да гораа мӧдіс серавны.
И серамыс сылӧн Таняӧс чуймӧдіс гӧлӧс дорсьыс ёнджыка — серамыс ещӧ на вӧлі вӧсни да гора.
Таня думыштіс:
«Сійӧ, навернӧ, должен бура сьывны.
Но вӧчас-ӧ сійӧс, мый ме кора?»
— Ме вӧча сідзи, кыдзи тэ коран, — Танялы шуис сійӧ.
И век на сералігтыр да ас ногыс кинас ӧвтчигтыр сійӧ муніс.
Тайӧ вӧлі гажа минута сылӧн кузь путешествиеын.
Таня вӧчис сылы удовольствие, и сцена вылын сійӧ вӧлі весел.
Сійӧ пуксис матӧджык челядь дорӧ и заводитіс сразу лыддьыны налы: сійӧ эз виччысь, кор найӧ лӧнясны.
И челядь лӧнисны.
И Таня, коді пукаліс матын, пыр кывзіс сійӧс благодарностьӧн.
Писатель лыддис пилӧн батьыскӧд прӧщайтчӧм йылысь — зэв шога прӧщайтчӧм йылысь, но кӧні быдӧн муніс исполняйтны ассьыс обязанностьяс.
И тешкодь, сылӧн вӧсни гӧлӧсыс, коді сэтшӧма чуймӧдіс Таняӧс, юргис ӧні дзик мӧдногӧн.
Ӧні сійӧ вӧлі гора, юргис ыргӧн моз, труба моз, став сійӧ гора звукъяс моз, кодъясӧс сэтшӧма радейтіс Таня, но не сійӧ вӧсньыдик шыяс кодьыс, кодъяс юргӧны струнаӧ чуньясӧн кучкалӧмысь.
И со сійӧ помаліс.
Таня гӧгӧрын горзісны да клопайтісны, а сійӧ эз лысьтлы кыскыны кисӧ аслас ковта зептысь.
Цветъясыс куйлісны сы пидзӧсъяс вылын.
Знак виччысигмоз сійӧ видзӧдліс Александра Ивановна вылӧ.
И со ставӧн нин ланьтісны, и писатель вешйис пызан дорысь, тупкис ассьыс книгасӧ; Александра Ивановна муртса довкнитыштіс юрнас Танялы.
Зепсьыс кисӧ перйывтӧг Таня котӧрӧнмоз кайис сцена вылӧ.
Таня матыстчис сы дорӧ: первой муніс тэрыба, сэсся воськовъяссӧ надзмӧдіс и сувтіс.
А писатель вӧрзьӧдчытӧг видзӧдіс сылӧн югъялысь синъяс вылӧ.
«Сійӧ вунӧдіс, — думайтіс Таня. — Мый ӧні лоас?»
И Таняӧс босьтліс йирмӧг.
— Став пионеръяс да школьникъяс нимсянь... — ньӧжйӧник шуис Таня.
Абу, писатель абу вунӧдӧма.
Сійӧ эз сет Танялы помавны, паськыда шеныштіс кияссӧ, матыстчис сы дорӧ, сайӧдіс ставсьыс, босьтіс Таня киысь цветъяссӧ да пуктіс найӧс пызан вылӧ.
Сэсся кутыштіс Таняӧс, и найӧ ӧтлаын Танякӧд лэччисны залас.
Сійӧ эз лэдз некодӧс весиг инмӧдчывны Таня дорӧ, кытчӧдз быдладорсянь найӧс эз кытшавны челядь.
Ичӧтик нывка муніс на водзвылын да горзіс:
— Дядя, ті ловъя писатель, настӧящӧй али абу?
— Ловъя, ловъя, — шуаліс сійӧ.
— Ме некор на эг аддзыв ловъясӧ.
А ме думайті, сійӧ ньӧти абу татшӧм.
— А кутшӧм нӧ?
— Ме думайті, кыз.
Сійӧ лажыньтчис нывка водзӧ да, турун пиын моз, вошис челядь пӧвстын.
Челядь инмӧдчылісны сыӧ кияснас, найӧ горзісны, и некор медся ыджыд славаыс эз сьывлы сылы пеляс сэтшӧм гораа, кыдзи пельтӧ чунӧдысь тайӧ страшнӧй шумыс.
Сійӧ здук кежлӧ тупкыліс синъяссӧ кипыдӧснас.
А Таня сулаліс орччӧн, дзик сы пельпом дорын.
И друг сійӧ кыліс, кыдзи кодкӧ зілис кыскыны зепсьыс сылысь кисӧ.
Таня горӧдіс да вешйис.
Тайӧ Коля кутіс сійӧс киӧдыс да мыйвынсьыс кыскис ас дорас.
Таня водзсасис кытчӧдз эз слабмы киыс.
И Коля век жӧ перйис сылысь кисӧ, но эз вылӧ лэпты, мый виччысис Таня, а сӧмын ёна топӧдліс аслас киӧн.
— Таня, — ньӧжйӧник шуис сійӧ, — ме сэтшӧма полі тэ вӧсна!
Ме думайті, мый тэ вылын кутасны серавны.
Но тэ молодеч!
Эн скӧрав ме вылӧ, эн скӧрав, ме кора.
Меным сэтшӧм окота йӧктыны школаын ёлка вылын.
Сы кывъясысь Таня ӧні эз кыв ни серам, ни асныралӧм.
Коля пуктіс ассьыс кисӧ Танялы пельпом вылас, быттьӧкӧ найӧ заводитісны нин йӧктыны, быттьӧкӧ найӧ заводитісны бергавны.
Сы вылӧ падмӧмӧн видзӧдіг Таня гӧрдӧдіс.
Сылӧн чужӧмыс, синъясыс, вомдоръясыс нежнӧя нюмъялісны.
И, нинӧмысь повтӧг, Таня сідзжӧ лэптіс ассьыс кисӧ.
Сійӧ дзикӧдз вунӧдіс аслас ӧбида йылысь, и сылӧн косіник пачкайтчӧм киыс мыйкӧ дыра куйліс сы пельпом вылын.
Филька друг кутыштіс кыкнансӧ.
Сійӧ сюся видзӧдіс то Таня вылӧ, то Коля вылӧ, и тайӧ пӧрйӧ немтӧждысьтӧм чужӧм вылын эз тӧдчы некутшӧм радлӧм.
— Миритчинныд, сідзкӧ, — гораа шуис сійӧ.
Таня дернитіс кисӧ, босьтіс сійӧс Коля пельпом вылысь да лэдзис улӧ.
— Мый тэ сӧран, Филька, — шуис сійӧ да ещӧ ёнджыка гӧрдӧдіс.
— Сійӧ прӧстӧ корис менӧ, медым ме кори сійӧс аски праздник вылӧ.
Но ме ог кор.
А колӧ кӧ мед волас, сылы кӧ нин сэтшӧм окота.
— Да, да, — ышловзис Филька, — аски Выль во, ме помнита — тайӧ тэнад праздник.
Ме локта тэ ордӧ батькӧд, сійӧ тшӧктіс юавны.
Позьӧ?
— Лок, — тэрыба шуис Таня.
— Гашкӧ, ме ордын оз ло гажтӧм.
Волы, — шуис сійӧ и Колялы да инмӧдчыліс сы соскӧ.
Филька мырдӧн пырис на костӧ, а сы бӧрся челядь чукӧр, коді писькӧдчис водзӧ да торйӧдіс найӧс кыдзи паськыд ю.
XIV
Выль вося вой воліс карас пыр лӧнь, мукӧддырйиыс сэзь небесаа, мукӧддырйиыс пемыд войӧн, коді югдывліс кодзувъяслӧн дзирдыштӧмысь.
А тайӧ пемыдсьыс вылынджык, сы весьтын, небесаджын ыджда кытшӧд аслас туйӧд ветлӧдліс тӧлысь.
Тайӧ войсӧ Таня радейтліс медъёна, весиг гожся медшоныд вой дорысь.
Тайӧ войнас сылы разрешайтсис не узьны.
Тайӧ вӧлі сылӧн праздник.
Правда, сійӧ чужлӧма не выль волы паныда войӧ, а водзджык, но имеитӧ-ӧ тайӧ значение!
Праздник эм праздник, кор сійӧ тэнад и кор тэ гӧгӧрын сідзжӧ радлӧны.
А тайӧ войнас карын некод эз узь.
Москияс вылысь лымсӧ койлісны туй вылас, ӧта-мӧд ордас ветлісны гӧститны, и войшӧра-войын кывліс сьылӧм, лым вылын дзуртісны кок шыяс.
Мамыс тайӧ лунас некор эз уджавлы, и Таня, школасьыс локтӧм бӧрын, ещӧ порог дорсяньыс на горӧдліс:
— Стоп, метӧг пирожокъяссӧ энӧ вӧчалӧй!
А мамыс сулалӧ комната шӧрас, и киыс сылӧн тестоӧсь.
Сійӧ нюжӧдӧ кияссӧ бӧрлань, кыдзи кык борд, кодъяс дасьӧсь кыпӧдны сійӧс воздухӧ.
Но мамыс кольӧ джоджас.
Сійӧ копыртчӧ Таня дорӧ, окыштӧ плешкас да шуӧ сылы:
— Праздникӧн тэнӧ, Таня, каникулъясӧн.
А ми нинӧм на эгӧ заводитлӧй вӧчны, виччысям тэнӧ.
И книгаяссӧ полка вылас шыбитӧм бӧрын Таня вежсьыліс, пасьтавліс ассьыс важ платьесӧ.
Сійӧ муртса нин вӧлі тӧрӧ сылы.
Сылӧн быдмӧм телӧыс зэлӧдліс сійӧс кыдзи тӧв, коді пӧльтӧ парус вылӧ.
И Таня пельпомъяс вылӧ видзӧдігӧн мамыс заводитліс довкйӧдлыны юрнас:
— Ыджыд нин, ыджыд!
А Таня, тестонас лякӧссьыны повтӧг, кватитліс мамсӧ киясӧдыс мышсяньыс да, неуна кыпӧдыштӧм бӧрын, нуліс сійӧс комната вомӧныс.
— Да дойман тэ! — полігтыр горӧдлывліс мамыс.
Но мамыс вӧлі кокни.
Кос турун ноп дорысь сійӧ вӧлі Танялы кокньыдджык.
Сійӧ видзчысьӧмӧн лэдзліс мамсӧ джоджас, и кыкнанныс яндысигтыр видзӧдлісны старука вылӧ, коді сулаліс ӧдзӧс дорын.
— Йӧймӧмаӧсь кыкнанныс, — шулывліс старука, — али тесто йывсьыд вунӧдінныд.
И сэки волісны медся бур часъяс.
Ставсӧ, мый рытнас Таня юліс да сёйліс, да мыйӧн гӧститӧдліс ёртъяссӧ, — ставсӧ сійӧ вӧчліс ачыс.
Сійӧ нырліс маклысь сьӧд чутъяссӧ, перйыліс сэтысь еджыд сок, коді вӧлі йӧла турунлӧн сок кодь.
Сійӧ частӧ петавліс кладовкаӧ.
А кладовкаын сэтшӧм кӧдзыд!
Ставыс кынмӧма.
Став веществоясыс вежӧмаӧсь ассьыныс видсӧ, ассьыныс состояниесӧ, кыдзи налы тшӧктӧма природаыс.
Яй тронякыліс из моз.
Таня пилитліс сійӧс ичӧтик пилаӧн.
А йӧлыс кусӧкъясӧн куйліс джаджйын.
Таня крӧшитліс сійӧс пуртӧн, а пурт увсьыс сы кияс вылӧ киссисны кузь сунисъяс да бус, коді вӧлі канифоль бус кодь.
Сэсся сійӧ вайліс нянь.
Кладовкаын няньыс дзормыліс старик моз.
Быд розь серти вӧлі позьӧ чайтны, мый сійӧ кулӧма.
Но Таня тӧдіс, мый сійӧ ловъя, мый сы кладовкаын ставыс ловъя.
Нинӧм эз кув.
Сійӧ пуктыліс няньсӧ да яйсӧ би вылӧ да сетліс налы олӧм.
И яйыс небзьыліс, и йӧлыс кенясьліс, и няньыс заводитліс лолавны.
Сэсся лыжи вылын Таня ветлывліс расӧ.
Сійӧ лэччыліс гӧра пӧкатӧд увлань, кӧні лым увсьыс тыдалісны томиник ньыв пуяслӧн йывъясыс.
Таня бӧрйыліс ӧтиӧс, медся томсӧ, кодлӧн лыскыс вӧлі мукӧдъяс серти гӧлубӧйджык.
Вундыліс сійӧс лэчыд пуртӧн да пельпом вылас вайліс гортас.
Тайӧ вӧлі ичӧтик пу, кодӧс Таня сувтӧдліс табуретка вылӧ.
Но и тайӧ ичӧтик ньыв пусьыс аддзыліс некымын сир войт, кодӧс радейтліс няклявны.
И ньыв пу сир дукыс дыр овліс керкаас.
Ньыв пусӧ сійӧ эз ёна мичмӧдлы: сылӧн гӧлубӧй лысъясыс дзирдалісны ӧзтӧм сисьясысь, увъяс вылас вӧлі ӧшлӧма эзысь танкъяс, зарни звездаяс ӧшйӧмаӧсь парашют вылын увлань.
Со и ставыс.
Но кутшӧм лӧсьыд вӧвлі тайӧ шуда лунӧ!
Волісны гӧстьяс, и Таня налы вӧлі рад.
А мамыс заводитліс налы патефон, кодӧс вайлывліс сьӧрсьыс больничасьыс.
И талун должен лоны не лёкджык.
Локтас батьыс, локтас Коля...
А локтас-ӧ сійӧ?
«Ме, буракӧ, бара ӧбидиті сійӧс, — думыштіс Таня. — Мыйла?
Морт век жӧ кутшӧм шензьӧдана существо, сӧмын кык кыв кӧ, кодъясӧс шуис йӧйиник детинка Филька, вермасны торкны радлӧмсӧ, вины бур кывъяс, кодъяс дасьӧсь вӧлі петны сьӧлӧмысь, йӧткыштны дружитӧм вылӧ нюжӧдӧм кияс!»
И Танялы окота лои видзӧдлыны аслас пельпомъяс вылӧ, кӧні талун здук мында куйлісны Колялӧн киясыс.
Таня пельпом вылын некутшӧм след эз вӧв.
Но кор юрсӧ бергӧдіс, та пыдди аддзис мамсӧ, коді сюся видзӧдіс сы вылӧ.
Мамыс кутіс дневник — Танялысь школьнӧй ведомостьсӧ.
Тайӧ тетрадяс эз вӧв ставыс сэтшӧм бур, кыдзи войдӧр, но мамыс тайӧ пӧрйӧ чӧв оліс.
И сылӧн видзӧдласыс, кодӧс веськӧдӧма нылыс вылӧ, вӧлі задумчивӧй, быттьӧ видзӧдіс сійӧ эз Таня вылӧ, а ичӧтик существо вылӧ, кодӧс коркӧ качайтліс аслас пидзӧсъяс вылас.
Мамыс вӧлі пасьталӧма нин сьӧд шӧвкысь вурӧм ассьыс праздничнӧй платьесӧ.
И кутшӧм веськыда кутіс сійӧ талун юрсӧ, кутшӧм мича сылӧн талун балябӧжас гаровтӧм юрси шмакыс!
Да эм ӧмӧй свет вылас мамысь мичаджык да мусаджык морт?
«Кыдзи тайӧс оз вермы гӧгӧрвоны батьӧй?» — думыштіс Таня.
Некымын вата чир вӧлі сибдӧма мамыс платьеӧ.
Таня пӧльыштіс найӧс.
— Регыд бать локтас, — шуис сійӧ.
— Да, ме виччыся, — шуис мамыс, — и Надежда Петровна локтас.
Ме кори сійӧс пыравны.
— Эк, бурджык эськӧ вӧлі, эз кӧ волы! — ас тӧдлытӧгыс горӧдіс Таня.
— Мыйла нӧ, Таня? — юаліс мамыс.
— Оз ков.
— Век жӧ мыйла, йӧюкӧй?
Но ӧтвет пыддиыс Таня гӧгрӧдлыштіс мамсӧ аслас ичӧтик пу гӧгӧр да думайтіс сы йылысь, мый, гашкӧ, и верстьӧ йӧз притворяйтчӧны жӧ челядь моз; мамсӧ сійӧ бергӧдліс дыр.
Найӧ дугдісны бергалӧмсьыс сэки, кор кылісны кильчӧ вывсьыс кок шыяс.
— Батьыд локтіс, — сералігтыр шуис мамыс, — дугды.
Таня тэрыба вешйис пельӧсӧ.
— Коля локтіс, — кельдӧдіг шуис Таня.
Но эз, тайӧ локтісны мукӧдъяс — куим нывка, кодъяскӧд Таня дружитіс отрядын.
Пельӧссьыс Таня петіс на дорӧ.
— А йӧктыны тэ ордын позяс? — юалісны нывкаяс, кӧть и кӧдзыд вывсьыс налӧн синъясыс нинӧм на эз аддзыны и чужӧмъясыс вӧліны гӧрдӧдӧмаӧсь.
— Позьӧ.
Талун ставсӧ позьӧ! — шуис Таня.
— Ме ӧні жӧ заводита патефон.
Гора музыка юрӧбтіс керкатырыс да шондіӧн моз тыртіс сійӧс звукъясӧн дзик вевтӧдзыс.
Сэсся локтіс батьыс Надежда Петровнакӧд.
Батьыс некымынысь кутыштліс Таняӧс да поздравитіс сійӧс праздникӧн, а Надежда Петровна пӧдаритіс сылы торбазъяс да пась, кодӧс ставнас кыӧма вӧлі бисерӧн.
А Коля эз вӧв.
И мамыс юаліс:
— А кӧні нӧ Коляыд?
— Асныра детинка, — шуис батьыс, — нинӧм вылӧ эз кӧсйы локны миянкӧд.
Менам, шуӧ, эм Танялы аслам пӧдарок, ме ачым сійӧс и вая.
На бӧрын локтіс батьыскӧд, мамыскӧд да куим ичӧтджык вокъясыскӧд Филька, кодъяс сы дорӧ карас локтӧмаӧсь понъясӧн.
Ставныс найӧ вӧліны мугов чужӧмаӧсь, и сувтісны Таня водзӧ ӧти радӧ, улӧдз копыртчылісны сылы, кыдзи кӧзяйкалы.
Сэсся ставӧн, кыдзи ӧти, зепсьыныс перъялісны нёльпельӧ кусыньтӧм носӧвӧй чышъянъяс да чышкалісны нырувъяссӧ.
И охотник-батьыс гордитчис налӧн поведениеӧн, а мамыс спокойнӧя куритчис каллянӧн, кодӧс тувъявлӧма посни ыргӧн кӧрт тувъясӧн.
И сійӧ кӧрт тувъясыс дзирдалісны сись би югӧр улын.
Челядьӧс кыпӧдлісны кияс выланыс, и Таня окаліс найӧс, коді веськалі, да корсюрӧ видзӧдлывліс мамыс вылӧ.
Но сійӧ рытывбыд сулаліс Надежда Петровнакӧд орччӧн да кутіс сійӧс киӧдыс, кӧть и Таня некымынысь босьтчыліс найӧс торйӧдны: то корліс кутыштны пасьсӧ, то отсавны кӧмавны торбазъяссӧ.
Но быдпӧрйӧ мамыс тапкӧдыштліс Таняӧс пельпомӧдыс да бӧр мунліс аслас местаӧ Надежда Петровна дорӧ да дружелюбнӧя бӧр заводитліс сёрнитны сыкӧд.
Челядь бара корисны разрешение йӧктыны.
И Таня матыстчис патефон дорӧ: сійӧ вӧлі рад, мый кӧть здук кежлӧ бергӧдчылас ставлы мышнас.
Сійӧ зіля бергӧдліс ручкасӧ, и дзирдалысь сьӧд круг бергаліс сы синъяс водзын, а вӧв моз удж радейтысь емыс ветлӧдліс аслас бӧрӧздаӧд.
Сійӧ сьыліс куим гӧлӧсӧн и сьыліс ӧти гӧлӧсӧн, сійӧ ворсіс, ворсіс, быттьӧкӧ ем йылас вӧлі ыргӧн трубаяслӧн да флейтаяслӧн быдса хор.
А Коля эз вӧв.
«Кӧні нӧ сійӧ?» — шогпырысь думайтіс Таня.
Сы мышкын йӧктісны челядь. Налӧн йӧктӧмысь вӧрис ичӧтик ньыв пуыс, пӧтӧлӧкын бовъяліс бумагаысь вӧчӧм ыджыд абажур.
Челядькӧд йӧктіс и батьыс.
Талун сійӧ вӧлі вывті весел и йӧктіс зэв бура, мый вылӧ челядь ёна радлісны.
— Видзӧдлы жӧ, Таня, — частӧ шулывліс мамыс, — тайӧ ӧд батьыд йӧктӧ!
— Да, — вочавидзліс Таня. — Ме аддза, мама, сійӧ йӧктӧ зэв бура.
Сійӧ видзӧдіс батьыс вылӧ.
Но думъясыс сылӧн вӧліны ылынӧсь.
И регыд мысти сійӧ казяліс, мый батьыс, и сылӧн йӧктӧмыс, и гажӧдчӧмыс омӧля интересуйтӧны сійӧс ӧні.
А ӧд дзик на неважӧн мыйта шог да кыпыд чувство йӧршитчылісны сы сьӧлӧмӧ, кор сійӧ думайтліс батьыс йылысь.
Мый сыкӧд?
Сійӧ пыр думайтӧ Коля йылысь.
«Кӧні нӧ сійӧ ӧні?
Женялӧн талун ёлка жӧ».
Но сэки Филька заводитіс йӧктыны вокъясыскӧд, налӧн кытшыс век паськаліс.
Найӧ тувччалісны небыдика, кокнысӧ муртса кыпӧдлісны джоджсьыс, и на пиысь то ӧтик, то мӧд корліс ас дорас Таняӧс.
Найӧ йӧктісны танец, кутшӧмӧс векджык йӧктылісны гажа эвенкъяс Тугура юлӧн лыа берегын сійӧ часӧ, кор вӧр весьтӧ петӧ тӧлысь.
Таня пырис найӧ кытшӧ.
Сійӧ йӧктіс и частӧ видзӧдлывліс ӧдзӧс вылас.
— Молодечьяс! — нимкодя горӧдіс батьыс. — Чӧрт мед нуас, ми кутам талун гажӧдчыны!
Таня, кор мамыдлысь вина.
Менам тіянлы, челядь, ещӧ эм пӧдарок.
И мамыс шуис:
— Бать, эн йӧйтав.
Челядьлы винасӧ оз позь.
— Ме сӧмын бура тӧда ӧтитор, — шуис батьыс, — мый челядьлы оз позь сёйны ошльӧм.
Но винасӧ — ӧти капляӧн позьӧ.
— Капляӧн позьӧ, — ӧтпырйӧ тшӧтш горӧдісны челядь.
И нянька пыртіс ыджыд поднос вылын юмов вина сулея.
А нянька бӧрсяыс пырис дзик на томиник красноармеец Фролов.
Сійӧ вӧлі шофёрлӧн тулупа, быдӧнлы мудера нюмъяліс, а киас сылӧн вӧлі ведра.
— Фролов, другӧ, — шуис батьыс, — петкӧдлы миянлысь пӧдарокнымӧс челядьлы.
Челядь асьныс видзӧдлісны ведраас, но сэтысь аддзисны сӧмын лым.
— Мый тайӧ? — юалісны найӧ. — Сэні лым, сэсся нинӧм абу.
— А вот дзик пыр, ребята, — шуис Фролов.
Сэсся сійӧ сюйис кисӧ ведраас да перйис лым увсьыс ыджыд апельсин, сэсся ещӧ кыкӧс, ещӧ.
Челядь гораа нимкодясисны наӧн.
Найӧ босьтлісны апельсинъяссӧ киас да сэк жӧ бӧр пуктылісны, сы вӧсна мый апельсинъясыс вӧліны кынӧсь да кӧдзыдӧсь.
Дыр кутны найӧс вӧлі сьӧкыд кыдзи кӧртӧс, коді дыр куйліс кӧдзыдінын.
— Энлӧй, ребята, — сералігтыр шуис батьыс. — Найӧс первой колӧ сывдыны.
И сэки — сета кыв — найӧ кажитчасны тіянлы.
Сійӧ лэдзаліс апельсинъяссӧ кӧдзыд ваӧ, и налӧн вевдорыс пыр жӧ йизис.
Йиыс вӧлі вӧсньыдик кень кодь, и апельсиныс дзирдаліс шар моз, коді ӧшаліс ичӧтик ньыв пу вылын.
Батьыс кучкис кеняс пуртӧн, йиыс жугаліс торпыригӧдз, и йи торпыригсьыс, кодъяс сэтшӧм ӧдйӧ сылісны кипыдӧсын, мыччысис гӧгрӧс да свежӧй плод.
Войвылын сылӧн кӧрыс да рӧмыс тӧдтӧм да чудеснӧй.
И Филькалӧн ичӧтджык вокыс поліс сыысь и эз сёй.
А ачыс Филька ассьыс апельсинсӧ вайис батьыслы.
— Сёй сійӧс, — тайӧ тешкодь плод вылас шензьытӧг видзӧдіг шуис охотник. — Сійӧс пӧдаритісны тэныд другъясыд, и сыын оз вермы лоны некутшӧм вред.
Сійӧ кӧ эськӧ эз вӧв сэтшӧм ыджыд, ме сійӧс примиті эськӧ пелысь пу вылысь усьысь ягӧд пыдди да весалі эськӧ наӧн ассьым каллянӧс, кодлӧн ыргӧныс сэтшӧм ӧдйӧ сімӧ вӧрса уль руысь.
Но, — достоинствоӧн содтіс сійӧ, — кӧдздӧдӧм водзвылын миян пелысь тусьясыс гырысьӧсь жӧ овлӧны.
Апельсинсӧ сійӧ вештіс кинас.
Охотник вӧлі пӧрысь нин, и сійӧ нинӧмлы эз кӧсйы вӧчны предпочтение, нинӧмлы, мый эз быдмыв сылӧн рӧднӧй вӧрын.
Сэки Филька сюйис ассьыс апельсинсӧ питшӧгас, медым юксьыны сійӧн Танякӧд.
Нинӧм сійӧ эз вермы сёйны ӧтнасӧн: ни юмов вуж, кодӧс аддзыліс вӧрысь, ни ли, ни ма, ни кодзувкотлысь шома соксӧ.
Но Таня эз вӧв гӧстьяс чукӧрын.
Кытчӧ сійӧ муніс?
Мый сыкӧд?
Сійӧ талун вӧлі жугыль.
Филька видзӧдліс мӧд комнатаӧ, кӧні вӧлі пемыд да крӧвать вылас куйлісны пасьяс.
Сійӧ и сэні эз вӧв.
Сэки сійӧ мӧдӧдчис кухняӧ да посводзсьыс аддзис Таняӧс.
Таня гусьӧник вӧлі мунӧ ӧдзӧслань.
Сійӧ вӧлі пася нин да копыртчӧмӧн кӧрталӧ кок шег дорас выль торбазлысь вӧньяссӧ.
Филька кыв шутӧг вешйис да сайӧдіс сійӧс гӧстьясысь.
Таня петіс кильчӧ вылӧ.
Воздухыс сюръяясӧн кайис вывлань и сэні зэв вылын пӧрлі вӧсньыдик кымӧръясӧ, кодъяс шлывъялісны югдӧдӧм небесаӧд.
И на пыр, быттьӧкӧ пырыс тыдалана стеклӧ пыр, коді руасьӧ лов шыысь, тыдаліс неыджыд кӧдзыд тӧлысь.
Таня тувччис лым вылӧ, зілис не дзуртны.
Дзирдалысь рӧмыдыс пуксис сылӧн пельпомъяс вылӧ, чужӧм вылас.
Сійӧ малыштіс ассьыс чышъянтӧм юрсӧ да петіс ворота сайӧ.
Сэсся котӧрӧн вуджис улича вомӧн да сувтіс керка дорӧ, кӧні оліс Женя.
Керкасӧ гӧгӧрбок кытшалӧма лым толаясӧн.
Таня пуксис лым вылас, пукалыштіс неуна: сылы яндзим вӧлі видзӧдлыны ӧшинь пырыс.
Сэсся кавшасис лым тола вылас.
Ӧшинь лои буретш сы синъяс весьтын.
Стеклӧ пырыс тыдаліс би, коді вӧлі тӧлысь кодь гудыр.
Тайӧ ӧзйисны ёлка вылын сисьяс.
Ёлка гӧгӧрыс ветлӧдлісны челядь.
Налӧн вуджӧръясыс шӧйтісны Таня синъяс водзті, и быд вуджӧрын сійӧ тӧдліс Коляӧс.
Юрыс сылӧн ыпъяліс кӧдзыдас.
А Таня век на видзӧдіс.
А вуджӧръясыс шлывгисны и шлывгисны, кыдзи пемыд ва тшын.
И сӧмын ӧти сулаліс вӧрзьӧдчывтӧг медпыдіын и мукӧдъяс сертиыс сьӧд, — увлань лэдзӧм бӧжа ыджыд черилӧн вуджӧр.
Но сійӧ и ачыс регыд мысти шлывгис.
Сійӧ кыпӧдчыліс то вывлань, то лэччыліс увлань, то сувтліс став стеклӧ пӧперегыс.
И весиг вабольясыс, кодъясӧс сійӧ лэдзаліс вомсьыс, тыдалісны зэв бура.
«Мый тайӧ?! — полігтыр думыштіс Таня.
— Ак, да ӧд тайӧ Женялӧн аквариум, коді сулалӧ ӧшинь вылас».
Но вот кодлӧнкӧ киыс нюжӧдчис ӧшинь дорӧ, и чериыс вошис.
Воши и сійӧ волшебнӧй серпасыс, мый вылӧ дыр видзӧдіс Таня.
Кодкӧ мышнас тупкис ӧшиньсӧ.
Матын камӧбтіс кильчӧ ӧдзӧс.
Таня ӧдйӧ лажыньтчис.
Сійӧ исковтіс тола вывсьыс да, лым вывті, йи вывті, палисадниклӧн кын пӧвъяс вомӧн чеччаліг, пышйис.
Сійӧ котӧртіс ачыс эз тӧд кытчӧ, шӧйтіс кӧні веськалӧ, кытчӧдз эз успокоитчы.
Но сьӧлӧмсӧ век на йирис сир курыд шог!
Таня оз вӧлі лысьт пырны гортас.
Сійӧ сулыштіс ещӧ дворас забор дорын кыдз пу сайын, коді сайӧдіс сійӧс йӧзысь.
«Мый мекӧд? — код тӧдас кодлы шуис сійӧ.
— Мый мекӧд?
Кытысь тайӧ ставыс, висьталӧй кодкӧ меным!»
Кыдз пу чӧв оліс, шувгис сӧмын ӧтнас коз пу, коді неокотапырысь лэдзис лысъяс пырыс кӧдзыд воздухсӧ.
Филька шапкатӧгыс петіс кильчӧ вылӧ да ньӧжйӧник чукӧстіс Таняӧс.
Таня эз вочавидз.
Филька видзӧдліс весиг калитка сайӧ и бергӧдчис бӧр.
И сӧмын кор Филька саялі, Таня пырис керкаас.
Сійӧ пырис аслас комнатаӧ, кӧні челядь важмоз на гӧгралісны батьыс гӧгӧр.
А улӧс вылын сулаліс Коля да вежлаліс помӧдз сотчӧм сисьяс.
Сійӧс аддзӧм бӧрын Танялӧн сьӧлӧмыс ёкмуні.
Сійӧ шатовмуні.
Сылӧн юрсиыс гыӧртӧмсьыс вӧлі ва, паськӧмыс лымйӧсь.
— Таня, тэ кӧні вӧлін? — полӧмӧн юаліс батьыс.
— Ме петалі ывлаӧ ыркӧдчыны.
Менам юрӧй бергӧдчӧ.
— Да мун вод менам вольпась вылӧ, — шуис мамыс.
Коля чеччыштіс улӧс вывсьыс да матыстчис Таня дорӧ.
— Энлы, — шуис сійӧ, — ме кӧсъя петкӧдлыны тэныд ассьым пӧдарокӧс.
Ме сыла ветлі зэв ылӧдз, тӧдса китаец ордӧ.
Сійӧ вайис первой быдса чукӧр мотыльяс — ичӧтик гӧрд нидзувъяс, кодъяс вӧліны гӧрдджыкӧсь вӧрса лежнӧг дорысь.
Таня пуктіс найӧс паччӧрӧ, кӧні косьмис пес.
Сэсся Коля петкӧдліс сылы ичӧтик аквариум, кӧні плавайтіс зарни чери.
Чериыс вӧлі ыджыд, ӧшйӧм бӧжъяса, коді вӧлі кузь платье кодь.
Сійӧ зурӧдчис стеклӧас да муртса вӧлі тӧрӧ пырыстыдалана стеклӧ стенъяс костас.
Турун коръяс плавайтісны ва веркӧсас.
Таня шуис:
— Тэ ветлін тала китаец ордӧ?
Тайӧ дзик весьшӧрӧ.
Ме черияссӧ стеклӧ сайын ӧшинь вылын ог видз.
Жаритны сійӧс ковмас.
Коля кӧрліс синкымъяссӧ, синъясыс лоины пемыдджыкӧсь.
Сійӧ быттьӧкӧ эз и кывлы Танялысь кывъяссӧ.
Киясыс сылӧн слабмисны, аквариум кутіс довкъявны, чериыс кучкис бӧжнас, да кымынкӧ ва войт аквариум дорышӧдыс сёлькнитчис джоджӧ.
Коля матыстчис няня дорӧ, коді рытывбыд сулаліс ӧдзӧс дорын.
— Няня, — шуис сійӧ, — жаритӧй черисӧ картупель сорӧн, Таня корӧ.
— Да, да, — шуис Таня, — жаритӧй сійӧс, няня.
Найӧ зэв чӧскыдӧсь.
Найӧ гыч пӧрӧдаысь.
И матыстчис батьыс дорӧ да кутіс сійӧс киӧдыс.
— Папа, ми тэкӧд талун дыр кутам йӧктыны.
Тэ бура йӧктан.
И со сылӧн кокъясыс, кодъяс сэтшӧм уна котралісны талун толаясӧд да лым вывті, бара кутісны вӧрны — ӧні нин шыльыд джоджын.
Таня сувтлывліс кок чуньяс йылас, медым пуктыны кисӧ батьыслы пельпом вылас.
И кор неуна чатӧртыштӧм юрыс сылӧн мудзліс, сійӧ копыртчыштліс да плешнас топӧдчыліс батьыс сос дорӧ.
А батьыслӧн киясыс неуна качайтісны сійӧс.
Таня ӧтарӧ-мӧдарӧ песовтчывліс, кыдзи ю вылын быдмысь турун, кодӧс вӧрӧдіс ва визулыс.
Батьыс вӧлі шуда, нюмъяліс.
Со и сійӧ лои наградитӧма аслас зільӧмъясысь, кодъяс, кажитчылісны сылы, талун весьшӧрӧ вошӧмаӧн: аслас пӧдарокъясысь, гажа йӧктӧмысь, йипытшса апельсинысь, некымын вина войтысь, кодӧс разрешитіс сійӧ юыштны челядьлы.
И мамыс ветлӧдліс гӧстьяс дортіыс шуда жӧ.
Кӧть быд воськов сійӧ вӧчліс сдержаннӧя, но чужӧмыс вӧлі мелі, и весиг гӧлӧсыс вӧлі мӧдпӧлӧс.
Таня йӧктіс и мамыскӧд и Надежда Петровнакӧд, а кор мудзис, сувтіс аслас мичмӧдӧм ньыв пу сайӧ пельӧсӧ.
Ӧшинь дорын сыкӧд орччӧн ӧтнасӧн сулаліс Филька.
Сы йылысь Таня дзикӧдз вунӧдліс: рытывбыдӧн эз шу ни ӧти кыв.
Филька некымынысь чукӧстліс сійӧс.
Таня веськодя видзӧдлывліс сы вылӧ.
— А аски кодкӧ мунас Колякӧд каток вылӧ, — шуис Филька.
— Тэ али мый? — юаліс Таня.
Филька пыркнитіс юрнас.
— Сідзкӧ нӧ коді?
— Женя.
— А-а...
Таня кутчысис ньыв пу бердас.
Сійӧ шатовмуні сыӧ кутчысьӧмысь, и ичӧтик эзысь шар уси джоджас да жугаліс.
Стеклӧ торъяс вылас Таня тувччис кокъяснас.
— Мый ещӧ тшӧктіс тэнӧ висьтавны меным Коля?
А Филькалы сійӧ лои нин жаль.
Сылӧн чужӧмыс, кыдзи батьыслӧн да вокъясыслӧн, мугов, югъяліс сись югӧръяс улын.
Сійӧ шуис:
— А ме верма сисьсӧ сёйны.
Таня кыв шутӧг видзӧдіс.
А Филька збыльысь босьтіс ньыв пу вылысь ломалысь сись, кусӧдіс сійӧс да заводитіс няклявны.
Таня друг кватитчис.
— Мый тэ вӧчан, Филька? — горӧдіс сійӧ. — Гашкӧ, тайӧ вреднӧ!
— Мый тэ, Таня, тайӧ ньӧти абу вреднӧ, — шуис Филька. — Тайӧ неуна абу чӧскыд, но зато тешкодь.
Збыль ӧд, тешкодь?
Збыль, Таня эз вермы кутчысьнысӧ да серӧктіс.
А Филькалӧн доршасис синваыс.
Синваыс, кыдзи битор, дзирдаліс кыз синлап улас.
Ачыс век някляліс и някляліс.
«Мыйла сійӧ быттьӧкӧ бӧрдӧ?»
Таня видзӧдліс гӧгӧр, но эз аддзы некодӧс, коді заставитіс эськӧ Филькаӧс бӧрдны.
«Гашкӧ, тайӧ детскӧй сисьсӧ вӧчигӧн сорлалӧны сійӧс кутшӧмкӧ курыдторйӧн?»
Таня мырддис сылысь сисьсӧ.
— Тэ висьман, Филька, — шуис Таня. — А ӧд асывнас ме кӧсйи тэкӧд мунны школаӧ спектакль вылӧ.
И мыйла тэ, — содтіс сійӧ, — петкӧдлан челядьлы лёк пример.
Видзӧд.
Филькакӧд орччӧн сулаліс сылӧн ичӧтджык вокыс да сідзжӧ някляліс сись.
Но сылы, буракӧ, ньӧти эз вӧв курыд.
Паськыд банлыа чужӧмыс сылӧн вӧлі сӧмын мудер да петкӧдліс, мый сійӧ быдторйӧн дӧвӧлен.
А киас сійӧ кутіс апельсин.
XV
Гӧстьяс мунісны войшӧр бӧрын, и Таня быдӧнлы сиис шуд: аслас дружнӧй да недружнӧй пӧдругаяслы, и охотниклы, и Филькалы, и батьыслы, и мамыслы, и Надежда Петровналы.
И Колялы шуис:
— Выль воӧн, Коля!
Ло, другӧ, шудаӧн, и вунӧдам тайӧ йӧй чери йывсьыс.
Таня решитіс сэсся не думайтны сы йылысь.
А войнас Таня друг садьмис да повзис.
Сійӧ личинкаяссьыс, кодъясӧс сійӧ тӧрыт пуктіс паччӧр вылӧ, чужӧма томиник ном.
Гашкӧ, тайӧ вӧлі пӧрысь ном, коді мотыльяс пӧвстын шоналіс паччӧр вылын, но сійӧ друг ловзис да заводитіс тіньгыны.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм страшнӧ!
Ном тіньгис войшӧра-войын тӧвнас, кор сійӧ не должен вӧлі тіньгыны.
Таня пукаліс крӧвать вылын, видзӧдіс пемыдас да кывзіс номлысь тіньгӧмсӧ, ном бордъяслысь ӧтмоза вӧрӧмсӧ, а сьӧлӧмыс гораа тіпкис, кыдзи войся стӧрӧжлӧн колотушкаыс.
Неужели тайӧ тіньгӧм шыыс вермис сэтшӧма сійӧс повзьӧдны?
«Колӧ вины сійӧс», — думыштіс Таня.
Но номйыс тіньгыштіс ещӧ неуна да ланьтіс.
Сійӧ куліс ачыс.
А Таня бара унмовсис и асывнас садьмис кыпыд.
Мамыс мунӧма нин вӧлі больничаӧ дежурство вылӧ, но тайӧ эз шогӧ уськӧд сійӧс.
Кутшӧм долыд сылы вӧлі сьӧлӧм вылас, кутшӧм кокни сылӧн телӧыс, — сійӧ быттьӧкӧ дзикӧдз воштӧма ассьыс сьӧктасӧ.
«Мый тайӧ, — думайтіс сійӧ, — каникулъяс?
Али, гашкӧ, збыльысь любовь, мый йылысь немъяндысьтӧг сёрнитӧ кыз банбокъяса Женя?
Но и мед любовь.
Мед сійӧ...
Но ме сыкӧд кута йӧктыны талун ёлка вылын.
И ме муна каток вылӧ.
Ме налы ньӧти ог кут мешайтны.
Ме сэні сулалышта тола сайын да видзӧдла сӧмын, кыдзи найӧ кутасны иславны.
И гашкӧ, сылӧн конькисьыс разьсяс кутшӧмкӧ кӧв.
Сэки ме кӧртала сійӧс аслам киясӧн.
Да, ме непременнӧ тадзи вӧча».
И пока Таня мыссис да завтракайтіс, сійӧ пыр думайтіс та йылысь.
И синъясыс сылӧн югъялісны, и вӧвлытӧмӧн кажитчис сылы аслас быд воськов, киыслӧн быд движение.
Сійӧ тӧчитіс конькисӧ, топыда кӧрталіс найӧс кӧвйӧн да чукӧстіс пӧрысь понсӧ. Понйыс мед вӧтчис, шыбитіс сылы лым вылӧ сакар кусӧк.
Понйыс корсис сакар торсӧ, исалігас быдлаӧ зурӧдіс нырнас, но сідзи и эз вермы аддзыны.
И век жӧ коньӧр Тигр тайӧ пӧрйӧ муніс сыкӧд.
Но бӧрынджык, кыдзи сійӧ мӧвпаліс аслас пӧрысь вежӧрнас, тадзсӧ вӧчис дзик весьшӧрӧ.
Найӧ быдса час сулалісны ю вылас каток дорын быд тола сайӧ дзебсясиг.
Некодӧс найӧ сэтысь эз аддзыны.
Гӧгӧр некод эз вӧв.
А сійӧторйыс, мый сійӧ аддзис ю вылысь уліысь, вӧлі весиг опаснӧ.
Ылі нырд сайсянь, кӧні быдмис вӧр, ньӧжйӧник заводитіс пӧльтны тӧв. Тӧлыс инмис скалаясӧ да чышкис сэтысь изъяс вывсьыс лымсӧ.
Тадзи найӧ Танякӧд сулалісны вель дыр да мӧдӧдчисны бӧр.
Но сӧмын на найӧ кайисны чери кыйысьяслӧн керкаяс сайті трӧпаӧд вывлань, кыдзи найӧ сэк жӧ аддзисны Коляӧс.
Коля муніс Женякӧд кутчысьӧмӧн, а Женя вильдаліс йизьӧм туй вылас, кодӧс сэтшӧма юждӧмаӧсь чери кыйысьяслӧн челядьыс.
Налӧн кыкнанныслӧн кианыс вӧліны конькияс.
Таня кежис переулокӧ шуйгавылӧ да сайӧдчис керка сайӧ: конькисӧ сюйис тола пиӧ.
Тигр пуксис орччӧн да кутіс видзӧдны Танялы синмас.
Тигр некыдз эз вермы гӧгӧрвоны Таняӧс.
Со нин и Коля прӧйдитіс сы дінті, эз казяв сійӧс, а Таня век на сулаліс.
Тигрыс омӧлика никсыштіс, лапаясыс сылӧн заводитісны тіравны.
Сылы тӧдвылас усины пӧтка лыяс, кодъясӧс частӧ вайлывліс Коля, и сылы эз ло лӧсьыд.
Сійӧ никсігтыр чеччыштіс керка сайысь да уськӧдчис котӧртны Коля бӧрся.
Коля тэрыба бергӧдчис.
— Тигр, тэ тані? — чуймӧмӧн шуис сійӧ. — А кӧні нӧ Таня?
А Таня — со сійӧ, петіс переулокысь да сулалӧ — дзебсясьны ӧні нинӧмла нин.
Чужӧмыс сылӧн гӧрдӧдӧ сыысь на ёнджыка, мый вермис эськӧ вӧчны чизыр тӧв, коді югдӧмсянь пӧльтіс асывладорсянь.
— Тигр, — шуис сійӧ, — ӧні жӧ лок татчӧ!
Коля копыртчыліс Танялы да, конькинас кыдзсюрӧ ӧвтчигтыр, мӧдӧдчис сылы воча.
— Тэ вӧлін нин каток вылын, сэтшӧм водз? — юаліс сійӧ. — А ме чайті, тэ Филькакӧд мунан спектакль вылӧ.
Чужӧмсӧ боклань бергӧдӧмӧн Таня сулаліс вӧрзьӧдчывтӧг, и кывъясыс муртса бергалісны, кӧть сійӧ и сёрнитіс скӧрысь:
— Ме ньӧти эг вӧв каток вылын, тэ аддзан, менам конькиясӧй абуӧсь.
Филька збыль тэныд висьталӧма.
Ми сыкӧд мунам школаӧ спектакль вылӧ.
Коля видзӧдліс Таня кияс вылӧ.
Да, конькиыс сылӧн эз вӧв ни киас, ни пельпом вылас.
— Сідзкӧ тайӧ збыль?
Зэв бур! — Шуис сійӧ.
— Тигр, лок татчӧ!
Таня лёкысь горӧдіс:
— Эн лысьт, Тигр!
И пӧрысь понйыс колис сулавны места вылас, кӧть чӧскыд лы дукыс век на вӧлі тӧдвылас.
Сійӧ недыр ещӧ пукалыштіс Таня дорын, гашкӧ, весиг думыштліс, мый сылы вӧчны татшӧм случай дырйиыс и, колӧ лоны, аслас делӧяс йылысь думыштӧм бӧрын, уськӧдчис котӧртны переулоклань. Челядьӧс сійӧ колис ас кежаныс.
Сы бӧрся тэрыба мӧдӧдчис и Таня.
Сійӧ муніс и зілис не видзӧдлывлыны бӧрвылас.
«Ог, сэсся ог кут дзебсясьны Коляысь керкаяс сайын да толаяс сайын, — улича вывті мунігӧн думайтіс Таня. — Ме ог нин кӧртав коньки кӧвсӧ, и некор оз ков тайӧс вӧчны».
И кӧть кутшӧм этша оліс му вылын Таня и кутшӧм дыр на коли сылы овны, но сійӧ став тайӧ ӧстальнӧй олӧм пом чӧжыс решитіс не казьтывны Коля йылысь, вунӧдны сы йылысь быдсяма дум.
Ӧд эм жӧ свет вылас и бурджык радлун та дорысь, и, навернӧ, ёна кокньыдджык.
Тайӧ радлунсӧ Таня тӧдліс войдӧр, дзик на неважӧн, кор сійӧ кыйліс юысь форель чери либӧ кор кывзыліс мукӧдъяскӧд линейка вылын ӧти радын сулалігӧн горнлысь гора шыяссӧ.
Да Филька и ӧні сійӧс виччысьӧ школаын спектакль вылын, и восьса ворота дорын жӧдзӧны сылӧн важ пӧдругаясыс.
Медбӧрын, сійӧ прӧстӧ вермас видзӧдны бокӧ да нинӧм не думайтны, и сідз прӧстӧ видзӧдны аслас кар вылӧ.
Тайӧ сідзжӧ вайліс сылы радлун.
Карыс ичӧт, но, кыдзи и сійӧ, небесаыскӧд, лысъясысь сьӧдӧдӧм вӧрыскӧд дружнӧй, и тулыснас кутшъяс любуйтчӧны сійӧн вылісяньыс.
Сійӧ и ӧні, тӧвнас, мича.
И сійӧ абу ставнас пуысь.
Карлысь пристань стрӧитӧма кирпичысь, сылӧн школа — кирпичысь, кирпичысь вӧчӧма и сійӧ выль керкасӧ, кӧні сывдӧны зарни.
А кымын выль туй петӧ сэтчӧ вӧрысь да бара пырӧ вӧрӧ, кӧні пыдын кылӧ луннас да войнас джуджыд трубаяслӧн лов шыыс, сус пу йывъяс весьтын тыдалӧ выль тшын.
А кар пырыс прӧйдитӧ мыйта машина, кодъяслысь кӧлесаяссӧ гартӧмаӧсь чепъясӧн, медым найӧ эз вильсъявны!
А со и картіыс мунӧ пӧрысь медник да улича крестасянінъясын горзӧ: «Кодлы чиститны, паяйтны!»
Тулыснас сійӧ ассьыс ичӧтик рельссӧ новлӧдлӧ пельпом вылас, а тӧвнас кыскалӧ сійӧс гез йылын лым вывтіыс, и сійӧ вильсъялӧ, кокньӧдӧ сылысь уджсӧ, — ичӧтик кычипи моз вӧтчӧ медник бӧрся.
Кодлы мый колӧ — вильсйӧдлыны али не вильсйӧдлыны.
Тайӧ ӧмӧй омӧль?
И кӧртӧн камӧдчысь медникӧс синнас колльӧдӧм бӧрын Таня ӧддзӧдіс воськовъяссӧ, мӧдіс котӧртны школаса восьса ворота дорас.
Школа гӧгӧрын ворсісны челядь.
Но тешкодь, челядь эз пырны, а петалісны воротаӧдыс.
Найӧ горзігтыр котӧртісны Танялы воча, и сійӧ дыр эз вермы гӧгӧрвоны налысь кывъяссӧ.
— Буран, — горзісны найӧ, — буран!
Некутшӧм спектакль оз ло!
Пасьнысӧ зэлӧдіг мамъяс босьтлісны посни челядьӧс кианыс да нуӧдлісны гортаныс.
Мукӧдъясӧс жӧ нуӧдлісны батьясыс.
Воротаӧдыс петіс Александра Ивановна да петкӧдіс сьӧрсьыс буретш сійӧ нывкасӧ, кодлӧн тэрыб кокъясыс частӧ вомӧнавлісны Танялы туйсӧ.
А учительницалы мӧд киас вӧлі кутчысьӧма ичӧтик детинка, коді, кажитчӧ вӧлі, некытчӧ эз кӧсйы мунны.
Сэки Таня гӧгӧрбок видзӧдліс.
Сійӧ видзӧдліс вывлань да аддзис небеса, коді вӧлі торъялӧма нин разнӧй рӧм вылӧ — сьӧд вылӧ да лӧз вылӧ.
Сьӧдыс вӧлі шуйгавылын, асыввылын, и сулаліс сійӧ сэні стена моз.
И карса каланча вылын флагыс струна моз веськыда чургӧдчӧма водзлань.
Карӧ вӧлі воӧ буран.
Сійӧ шлывгис выліті да эз на лэччысь муас.
Таня видзӧдліс воздухас чуньяс пырыс.
Воздухыс вӧлі пемдӧ нин.
«Буран, — полігтыр думыштіс Таня, — а найӧ ю вылынӧсь».
— Буран! — горӧдіс Александра Ивановна. — Мун бӧр гортад, Таня.
Та йылысь висьтав быдӧнлы, кодӧс аддзылан.
Но Таня эз бергӧдчы.
Сійӧ котӧртіс матӧджык.
— Ме буранысь ог пов, — шуис сійӧ. — Ме отсала тіянлы.
Вайӧй меным нывкасӧ, ме сійӧс нуӧда гортас.
— Сійӧ олӧ ылын, ю дорын, баржаяс дорын.
— Нинӧм, ме тӧда, кӧні сійӧ олӧ.
— Но, мый нӧ, нуӧд, а ме детинкасӧ нуӧда.
Сӧмын, смотри, регыдджык бӧр лок гортад, — тӧждысьӧмӧн шуис учительница.
— Ме ставсӧ вӧча бура, — тэрыба вочавидзис Таня, — энӧ тӧждысьӧй, Александра Ивановна.
Таня кутіс нывкасӧ киӧдыс, да кыкӧн найӧ мӧдісны котӧртны кузь уличаӧдыс, кӧні, кӧть вӧлі на и луншӧр кад, кӧзяйкаяс тупкалісны ӧшиньяссӧ ставеньясӧн да ӧзталісны бияс.
Найӧ котӧртісны тэрыба, сувтлытӧг, сӧмын перекрёстокъясын надзмӧдліс найӧс тӧлыс.
Берег дорысь Таня аддзис кыр йывсянь баржаяс, кодъяс вӧліны мачтаяс йылӧдзыс тырӧмаӧсь лымйӧн.
А веськыдвылын — каток.
Паськыд да шыльыд йиыс эз вӧв лымъя.
Каток гӧгӧрыс майӧгъяс вылын ӧшалісны коз пу лапъяс.
Найӧ тракйысисны кыдзи бушков дырйи шхуна вылын снастьяс.
А каток сайын ылын, ю вылын, гӧра йывъясын, быттьӧкӧ вӧсньыдик заа цветъяс, кыпавлісны гартчысь лым сюръяяс.
Каток вылын некод эз вӧв.
Сӧмын кык ичӧтик фигура, ӧта-мӧдыслы киас кутчысьӧмӧн, ислалісны йи дорышӧдыс.
Трӧпаӧд Таня лэччис увлань да тӧвзьыны мӧдіс берег пӧлӧныс. Котӧртігас видзӧдлывліс то каток вылӧ, то нывка вылӧ, кодлы котӧртӧмсьыс ӧдва нин вӧлі шедӧ лолыс.
Здук кежлӧ сійӧ сувтыштліс.
— Тайӧ миян йӧз, — шуис нывка. — Мыйла тэ налы он горӧд?
Но ӧтвет пыддиыс Таня кутіс сылысь кисӧ аслас сьӧлӧм бердӧ.
— Кывзы, кыдзи тіпкӧ.
— Менам пельясӧй кынмисны, — шуис нывка. — Ме нинӧм ог кыв.
Буран локтӧ, а найӧ ислалӧны.
Мыйла тэ налы он горӧд?
И Таня бара эз вочавидз сылы.
Сійӧ босьтіс нывкаӧс моздорас да пыртіс керкаас, коді сулаліс дзик берег дорас.
Здук мысти Таня бара мыччысис порог дорын ӧтнасӧн нин.
Сійӧ чеччыштіс уліӧ, йи вылӧ, да мӧдӧдчис баржаяс костӧд трӧпаӧд, кӧні кокъясыс вӧйласисны лымъяс.
Сійӧ решитіс ньӧти не тэрмасьны.
Таня ещӧ на ньӧжйӧнджык мунас тайӧ сьӧкыд трӧпаӧдыс.
И бураныс мед тыртас сылысь синъяссӧ, тыртас и катоксӧ, и коз пу лапъяссӧ, мед гӧраяс йылӧдз сійӧ тыртас юсӧ лымйӧн.
Сійӧ оз кут тэрмасьны.
Сійӧ локтас каток вылас да грубӧя шуас: «Кад нин тіянлы садьсявны да мунавны гортъясад.
Сӧмын энӧ думайтӧй, мый ме локті висьтавны тіянлы.
Ме ӧти нывкаӧс вайӧді гортас да случайнӧ вӧлі муна таті.
Тайӧ тіян шуд, сы вӧсна мый ме аддза, ті кыкнанныд вунӧдӧмныд ставсӧ.
А эз кӧ вӧв нывкаыс, то меным прӧстӧ кажитчӧ гуляйтны тані ю вылас буран водзвылын.
Верманныд не веритны меным, кыдзи тіянлы колӧ.
Сӧмын ті аддзанныд, со ме ньӧжйӧник локті татчӧ и ньӧти тэрмасьтӧг муна татысь».
Тадзи мунігас броткис Таня. Воськовъяссӧ сійӧ пыр ӧддзӧдіс, пока кокъясыс эз кутны нуны сійӧс бордъяс вылын моз.
Сійӧ тӧвзис баржаяс дорті, и пемыд воздухыс жуньгис сы пельын.
А тайӧ туйыс вӧлӧма меддженьыд.
Сійӧ регыд вайӧдіс Таняӧс каток вылӧ.
Но тані Таня некодӧс эз су.
Сійӧ видзӧдліс ю вылас, берегӧ, коді тӧдчис джуджыдінъясын.
И Коляӧс друг сійӧ аддзис матысь, пӧшти кокъяс дорсьыс.
Сійӧ пукаліс лым вылын коз пу лапъясысь гирляндаяс дорын, кодъясӧс уськӧдӧма тӧлыс, и Женя пукаліс сыкӧд орччӧн.
Пемыдыс матыстчис нин шонді дорӧ.
Таня морӧснас орӧдіс коз пу лапъяссӧ.
— Ті ӧмӧй синтӧмӧсь, — Женялы шуис сійӧ.
— Регыд буран заводитчас.
Александра Ивановна тшӧктіс, медым ставӧн мунісны гортъясаныс.
Но тайӧс шуӧм бӧрын нин сійӧ казяліс, мый Женя и татӧг нин повзьӧма; банбокъясыс кӧть сылӧн вӧліны гӧрдӧсь, но сійӧ ставнас тіраліс.
— Мый лои? — повзьӧмӧн юаліс Таня.
— Тайӧс Коля ставсӧ вӧчис, — тіралігтыр шуис Женя. — Сылы окота вӧлӧма иславны мекӧд конькиӧн.
Но меным страшнӧ, тані тӧла.
— Мыйла тэ ылӧдчан? — шуис Коля. — Эз ӧмӧй тэныд окота вӧв иславны асывнас?
— А тэ ӧмӧй эн тшӧкты Филькаӧс висьтавны Танялы, мый ми асывнас локтам татчӧ? — скӧрысь вочавидзис Женя.
Но Таня эз кывзы найӧс.
Сійӧ тӧждысьӧмӧн копыртчис Коля весьтӧ.
Чужӧмыс Колялӧн вӧлі кельыд, ачыс кутчысьӧма кокъясас да оз вермы чеччыны тола вывсьыс.
— Мун тэ, йӧй, — Женялы шуис сійӧ. — Мунӧй кыкнанныд, ме ӧтнам кольчча.
А Женя век на тіраліс.
— Ме муна гортӧ, — шуис сійӧ.
И Таня босьтіс Женяӧс пельпомӧдыс да ньӧжйӧник бергӧдіс сійӧс чужӧмнас карлань.
— Мун, — шуис Таня.
— Сӧмын пырав Филька ордӧ да висьтав сылы, мый ми танӧсь.
Мамӧй абу гортын.
— Ог, ог, ме веськыда муна гортӧ.
Ме пола, регыд буран заводитчас.
Женя котӧртіс вывлань. Чужӧмсӧ сійӧ тупкӧма соснас.
А Таня лэдзчысис Коля дорӧ йи вылас да кутіс разьны коньки кӧвъяссӧ.
— Тэ доймин? — юаліс сійӧ.
Коля чӧв оліс.
Гӧгӧр ставыс пемдіс: юыс, и йиыс, и небесаыс.
Танялӧн кынмӧны чуньясыс.
Найӧс шонтӧм могысь сійӧ сюйлывліс кисӧ пидзӧсъяс костас.
Коля зілис не лӧвтны.
Таня нюжӧдіс сылы кисӧ.
Коля чеччыліс да бӧр лэдзчысис лым вылас.
— Тэ коктӧ чегӧмыд? — повзигтыр шуис Таня.
— Эг, — вочавидзис Коля, — сӧмын неуна вӧрзьыштіс.
Тайӧ йӧй Женяыс ньӧти оз куж иславнысӧ.
Сэсся Таня кыліс сылысь серам, сэк кор серавнысӧ сылы оз вӧлі эськӧ ков.
Гашкӧ, сійӧ сералӧ сы вылын, сы олӧм вӧсна сылӧн полӧм вылын?
Гашкӧ, сійӧ сӧмын притворяйтчӧ, шутитӧ, — кокыс сылӧн эз доймы?
— Видзӧдлы туй вылас, — сералігтыр шуис сійӧ, — тайӧ ӧд Тигр вайӧ вомас тэнсьыд конькитӧ.
Ме сідзи и думайті, мый тэ дзеблін.
Таня видзӧдліс туй вылас.
Да, тайӧ Тигр вӧлі котӧртӧ йи вомӧныс да кӧвъясӧдыс кыскӧ конькисӧ.
Понйыс пуктіс конькисӧ Таня кок улӧ, пуксис орччӧн да виччысьны кутіс сылысь аттьӧалӧм.
Дубалӧм кинас сійӧ малыштіс гӧнсӧ.
Но мыйла ӧні сылы конькиыс да кытысь сійӧ босьтіс найӧс?
Сійӧ, навернӧ, кодйӧма керкасайса тола пиысь.
Ветлысь-мунысьясысь полігтыр сійӧ кыскис найӧс улича кузя.
И тӧлыс пӧрлӧдліс сійӧс лымъяс.
Сылы, навернӧ, сьӧкыд вӧлі кыскыны.
А ставыс весьшӧрӧ.
Ӧні сылы конькиыс оз ков.
— Мый нӧ меным вӧчны? — шуис Таня.
— И мамӧй гортын абу.
Тигрысь кындзи, некод абу.
Но тэ кӧ он вермы мунны, ме тэнӧ моздорын нуа чери кыйысьяслӧн керка дорӧдз.
А татчӧ кольччыны оз позь.
Тэ он на тӧд миянлысь буранъяссӧ.
— Ме ог пов тіян буранысь, — упрямӧя вочавидзис Коля. — А тэ кӧ думайтан, мый ме повзи тіян джуджыд юысь да эг пыр сэтчӧ сійӧ коньӧр каньпиысла, — тэнад делӧ.
Думайт, мый окота.
Мун, полан кӧ тэ.
— Ог, — шуис Таня, — ме ог буранысь пов, ме пола тэ вӧсна.
Ме тӧда, мый тайӧ опаснӧ, и кольчча тэкӧд татчӧ.
Сійӧ пуксис Коля дорӧ лым вылас.
Видзӧдліс сы вылӧ меліа; мелілунсӧ ӧні вӧлі дзебны нинӧмла.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі тревожнӧй.
Коля копыртіс юрсӧ.
— Ме должен лоны гортын, — шуис сійӧ.
— Ме сеті батьлы кыв.
abu
— Мый нӧ меным вӧчны? — бара шуис Таня.
Таня вештіс синъяссӧ Коля вылысь да думайтігтыр видзӧдліс Тигр вылӧ, коді тіраліс тӧвзьысь лым вылын, сэсся друг сувтіс кок йылас. Чужӧмыс ӧні вӧлі сылӧн веселджык.
Небесаыс лэччис гӧраяс вывсянь, тшын моз разаліс увтасінъясӧ.
И ылі сьӧд пемыдыс ӧні вӧлі матын, сулаліс дзик орччӧн гӧраяс сайын.
И век жӧ медся страшнӧй тӧлыс эз на ыльнит лыа кӧса сайысь, кӧні вӧліны изъяс.
И вылісяньыс эз на лымъяв.
Бураныс локтіс ньӧжйӧ.
— Миян эм на кад, — шуис Таня. — Филькалӧн эмӧсь понъяс, а ме веськӧдла нартанас зэв бура.
Ме вайӧда найӧс татчӧ.
Ми вермам удитны на.
Виччысьлы менӧ тані, и ме тэнӧ нуӧда гортад батьыд дорӧ.
Сӧмын эн пов.
Тэкӧд кольччас Тигр.
Сійӧ оз мун тэ дорысь.
Таня пуксьӧдіс Тигрӧс толаас да сетіс нюлыштны ассьыс кисӧ.
Понйыс колис места вылас да полігтыр видзӧдіс войвылӧ, кӧні бушколыс гартіс нин лымсӧ да шызьӧдіс гӧраяс вылын вӧрсӧ.
Таня котӧртіс берегӧ.
Увлань копыртчӧмӧн да тӧвсӧ став тушанас веніг сійӧ котӧртіс улича кузя, кодлӧн бокъясас вӧліны джуджыд лым толаяс.
Став воротаясыс вӧліны пӧдсаӧсь нин.
Сӧмын Филькалӧн воротаыс вӧлі дзикӧдз восьса.
Сійӧ сӧмын на воӧма батьыскӧд понъясӧн.
Сійӧ ачыс сулаліс кильчӧ вылас да ассьыс лыжисӧ весаліс лымйысь, и, кор аддзис сьӧкыда лолалысь Таняӧс, чуймӧмӧн бӧрыньтчыштіс.
А нартаӧ доддялӧм понъясыс куйлісны дворас ворота дорын, — найӧс абу на удитӧмаӧсь лэдзавны.
А каюрсӧ — кузь кос бедьсӧ — вӧлі сатшкӧма накӧд орччӧн лымъяс.
Таня кватитіс каюрсӧ да уси нарта вылас.
— Мый тэ вӧчан, Таня! — повзьӧмӧн горӧдіс Филька. — Видзчысь, понъясыс скӧрӧсь!
— Ланьт, — шуис Таня, — чӧв ов, муса Филька!
Меным колӧ ӧдйӧджык нуӧдны Коляӧс батьыс дорӧ.
Каток вылын сійӧ музгыльтӧма коксӧ.
Ме ӧні босьтла тэнсьыд нартатӧ.
Ю вывтіыс тані матын.
Сійӧ ӧвтыштіс каюрнас, нанайскӧй кыв вылын горӧдіс понъяс вылӧ, и найӧ петкӧдісны сійӧс ворота сайӧ.
Пока Филька лэччис кильчӧ вывсьыс да лыжиасис, нартаыс вӧлі ылын нин.
Но век жӧ сійӧ котӧртіс Таня бӧрся да мыйвынсьыс горзіс.
— Буран, буран!
Кытчӧ тэ?
Виччысьлы менӧ.
Но сылысь горӧдӧмъяссӧ Таня эз нин кыв.
Сійӧ пукаліс нарта вылас настӧящӧй охотник моз.
Каюрсӧ дасьӧн кутіг сійӧ веськӧдліс нартанас зэв бура.
И тешкодь вӧлі, понъясыс кывзысисны сылысь, кӧть гӧлӧсыс сылӧн вӧлі тӧдтӧм.
И Филька сувтіс.
Тӧлыс кучкис сылы морӧсас да заставитіс сійӧс лажыньтчыны лыжи вылас.
Но сійӧ бӧрсӧ эз бергӧдчы.
Сійӧ неуна пукалыштіс лыжи вылас да думайтіс сы йылысь, мый аддзыліс, тӧв йылысь, Таня йылысь да ас йывсьыс.
И кор решитіс, мый став бурыслӧн должен лоны направление, сійӧ друг кежис керка дорсьыс да мӧдӧдчис туй вылӧ, коді вӧлі нуӧдӧ вӧр пырыс крепостьӧ. Ӧні сійӧ муніс веськыда тӧлыслы паныд.
А сы мунігкості сылӧн понъясыс дружнӧя петкӧдісны Таняӧс йи вылӧ.
Таня сувтӧдіс нартасӧ Коля дорӧ: пӧлӧзъяс костас сутшкис кузь каюрсӧ.
И понъясыс сэки жӧ водісны, найӧ ньӧти эз эргыны ӧта-мӧд вылас.
Дойысла шатлалігтыр Коля муртса вермис чеччыны.
И век жӧ сійӧ нюмъяліс.
Сылӧн чужӧмас тӧдчис весиг удовольствие.
Сійӧ первойысь аддзис доддялӧм понъясӧс, первойысь сылы удайтчас ветлыны найӧн.
— Збыльысь, тайӧс абу омӧля думыштӧма, — кокньыдик нарта вылӧ да ас боксьыс лымсӧ йирысь понъяс вылӧ видзӧдіг шуис сійӧ.
— Тайӧ понъясыс абу нин сэтшӧм скӧрӧсь, кыдзи меным дугдывтӧг та йылысь больгыліс Филька, и видзӧднысӧ абу сэтшӧм ёнӧсь.
Найӧ сӧмын неуна ыджыдджыкӧсь комнатнӧй понъясысь.
Но Таня, коді бурджыка тӧдіс налысь скӧрлунсӧ, лёк поведениесӧ да вӧля вылӧ пыр мездысьны кӧсйӧмсӧ, ньӧти эз вешйыв нарта дорысь.
Сӧмын здук кежлӧ вешйыштліс сійӧ, медым кутыштны Коляӧс киӧдыс да пуксьӧдны сійӧс нарта вылас.
Сэсся босьтіс моздорас тіралысь Тигрӧс, топӧдліс сійӧс морӧс бердас, уськӧдчис нарта вылӧ да лэдзис понъяссӧ водзлань.
Но сэки кутшӧм пелькӧсь вӧліны сылӧн движениеясыс, кутшӧм вернӧй, сюсь вӧлі видзӧдласыс, кодӧс веськӧдліс туй вылын гартчыны нин заводитчысь лым вылӧ, и кутшӧм полысь лолі сэки, кор веськӧдліс сійӧс бӧрвылӧ — Коля вылӧ!
— Кокыд оз ёна доймы? — юаліс сійӧ. — Терпитышт, регыд воам.
Сӧмын эськӧ удитны буранӧдзыс!
Коля шензис.
Таня синъясысь, кодъяс тревожнӧя югъялісны гыӧртӧм синлысъяс увсяньыс, и сылӧн став существосьыс Коля аддзис ӧні дзик мӧдпӧлӧс, сылы тӧдтӧм на смысл.
Быттьӧкӧ кокни нартаас доддялӧм понъяснас ем кодь ёсь лым чиръяс пыр, коді парсаліс чужӧмтӧ, тӧвзисны найӧ кыкнанныс мӧд, выль странаӧ, код йылысь сійӧ некор на эз кывлы.
И сійӧ кутчысьӧма Таня паськӧмӧ, медым не усьны.
А пургаыс воис нин туй вылӧдзыс.
Сійӧ локтіс стенаӧн, кыдзи ыджыд зэр, тупкис югыдсӧ да гым моз юраліс гӧраяс костын.
И Таня, кодлӧн пельясыс чуналісны тӧвсьыс, муртса аддзис, кыдзи тайӧ еджыд стена дорсьыс быттьӧкӧ торйӧдчыны зільӧмӧн, туй кузяыс скачитӧ вӧв.
Кодӧс сійӧ нуӧдіс бушковсьыс, Таня эз аддзы.
Сійӧ кыліс сӧмын, кыдзи понъясыс скӧрысь уськӧдчисны воча, и сійӧ лёкысь горӧдіс на вылӧ.
Коля эз гӧгӧрво сылысь горӧдӧмсӧ.
Но Таня ачыс тӧдіс, мыйла сійӧ горзӧ сэтшӧм страшнӧя.
Понъясыс эз нин кывзысьны сылысь.
Быттьӧкӧ сьӧкыд копьёӧн, Таня довкйӧдлыштіс каюрнас и, кисӧ зэвтӧмӧн, мыйвынсьыс сійӧс сатшкис лымъяс.
Каюрыс сутшис пыдӧ да чеги.
Сэки Таня бергӧдчыліс, и Коля здук кежлӧ аддзыліс сы чужӧм вылысь ужас.
Таня горӧдіс:
— Кутчысь ёнджыка нартаас!
Сійӧ лэптіс Тигрсӧ юр весьтас вылӧ да шыбитіс туй вылас.
Понйыс никӧстігтыр уси лым вылас.
Сэсся, кор быттьӧкӧ гӧгӧрвоис, мый сылы колӧ вӧчны, тэрыба чеччис кок йылас да увтчигтыр мӧдӧдчис тӧвзьыны ставыскӧд орччӧн.
Тигр панйис найӧс, быттьӧкӧ ачыс муніс гибель вылӧ.
Понъяс казялісны сійӧс.
Сійӧ уськӧдчис туй вывсьыс бокӧ.
И стаяыс уськӧдчис сы бӧрся.
А сэк кості вӧлыс тӧвзьыштіс туй кузяыс на бокті.
«Менам дона, коньӧр Тигрӧй!» — думыштіс Таня.
Тигр чеччаліс лым вывтіыс, вӧйласис, лёкысь кашкис лым пиас.
Сійӧ, гашкӧ, проклинайтіс йӧзӧс, кодъяс уродуйтӧмаӧсь сылысь телӧсӧ, вӧчӧмаӧсь кокъяссӧ дженьыдӧн, сьылісӧ кузьӧн да слабӧн.
Но сійӧ радейтіс тайӧ нывкасӧ, кодкӧд сійӧ ворсліс, кор вӧлі на кычипи, и кодкӧд быдмисны ӧтлаын, и сӧмын сійӧ ӧтнас пӧрысьмис.
Справедливӧ-ӧ тайӧ?
abu
А кор кыліс кузя никӧстӧмсӧ, киргӧмсӧ, скӧр понъяслысь пиньяснас зяткӧдчӧм шысӧ, коді веніс весиг тӧвлысь омлялӧмсӧ, Таня ляскысис нарта бердас.
Нартаыс, кодӧс ӧні эз нин кут тормозыс, зурасис пон чукӧр вылӧ, кайис на вылӧ да пӧрис бок вылас.
Таня кутчысис пӧлӧзас.
Быттьӧ чардби кучкис сылы синмас.
Здук кежлӧ синмыс пемдыліс.
Нарта гезйыс, коді швачкысис ёсь чарӧмӧ, шутёвтӧмӧн ори.
И мездмӧм стая тӧвзис-муніс пургаас.
Некод эз вӧрзьы: ни Таня, коді куйліс нартакӧд орччӧн, ни Коля, коді усьӧма кымыньӧн, ни чашйӧм голяа кулӧм Тигр, коді видзӧдіс бушуйтчысь небесаас, — ставыс тайӧ эз вӧр.
Вӧрис сӧмын тӧлыс да воздухыс, коді ветлӧдліс ю вывті ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Первойӧн сувтіс кок йылас Таня.
Сійӧ копыртчис, сувтӧдіс нартасӧ и бара копыртчис, медым отсавны сувтны Колялы.
Нартаысь усьӧмыс эз повзьӧд сійӧс.
Кыдзи и войдӧр, движениеясыс сылӧн вӧліны синмад шыбитчытӧмӧсь, пелькӧсь, вынаӧсь.
Сійӧ спокойнӧя пыркӧдіс чужӧм вывсьыс лымсӧ, быттьӧкӧ некутшӧм несчастье эз ло.
Коля жӧ эз вермы сулавны кокъяс йылас.
— Ми пӧгибнитам.
Мый ме вӧчи, Таня! — повзьӧмӧн шуис сійӧ, и весиг доршасис сылӧн синваыс; но синваыс кынмис, эз удит весиг исковтны синлысъяс кузяыс.
Коля бара заводитіс нёрны бок вылас, лиздыны мулань.
И Таня бара кватитіс сійӧс, медым усьӧмысь кутны.
Таня горӧдіс сылы:
— Коля, тэ кылан, ми некор огӧ погибнитӧй!
Сӧмын оз ков сулавны ӧти местаын — тыртас.
Тэ кылан менӧ,
Коля, мусаӧй?
Ветлӧдлыны колӧ!
Таня зэвтіс ассьыс став вынъяссӧ.
И тадз найӧ сулалісны, быттьӧ кутчысьӧмӧн.
И пургаыс дзебліс найӧс здук кежлӧ аслас кымӧръяс пиын, а сэсся чунӧдіс пельяссӧ гора гӧлӧснас.
Таня кокнас вештіс нартасӧ матӧджык.
— Оз ков, оз ков! — горӧдіс Коля.
— Ме тайӧс ог кӧсйы!
Ме ог лэдз, медым тэ менӧ кыскин!
Коля кутіс тракйысьны.
Таня кутыштіс сійӧс сьыліӧдыс.
Налӧн кӧдзыд чужӧмъясыс инмалісны ӧта-мӧд бердас.
Таня кевмысис, шуаліс ӧти и сійӧ жӧ кывъяс, кӧть сёрнитны вӧлі сьӧкыд — тӧлыс пӧдтіс вомысь петӧм быд шы.
— Ми спаситчам, — шуаліс сійӧ.
— Тані матын.
Ӧдйӧджык!
Колӧ виччысьны.
Коля лэччысис нарта вылас.
Таня чышкыштіс шарпнас сы чужӧм вылысь лымсӧ, видліс кияссӧ — найӧ вӧліны косӧсь на — и зэлыда кӧрталіс кепысь кӧвсӧ килутшас.
Гез помас кутчысьӧмӧн Таня заводитіс кыскыны нартасӧ ас бӧрсяыс.
Лымйыс ыджыд гыясӧн тӧвзис сылы воча, потшис туйсӧ.
Сійӧ кавшасьліс на вылӧ, бара лэччыліс, и пыр муніс и муніс водзӧ, дугдывтӧг йӧткаліс пельпомнас пӧльтысь сук воздухсӧ, коді быд воськолын сатшкысьліс паськӧмас, кыдзи нявда турун юр.
Воздухыс вӧлі пемыд, лым сора, и сы пыр нинӧм вӧлі оз тыдав.
Корсюрӧ Таня сувтыштліс, бӧр воліс нарта дорас, тракйыліс Коляӧс да, сылӧн мучитчӧм да норасьӧм вылӧ видзӧдтӧг, заставляйтіс асьсӧ бара вӧчны дас кымын воськов.
Лолаліс сійӧ сьӧкыда.
Чужӧмыс ставнас кӧтасьӧма, и паськӧмыс лои чорыд — ставнас йизьӧма.
Тадз Таня муніс дыр: сійӧ эз тӧд, кӧні карыс, кӧні берегыс, кӧні небесаыс, — ставыс воши, саялі тайӧ еджыд лым пемыдас.
И юрсӧ копыртӧмӧн Таня век жӧ муніс; туйсӧ корсис кокъяснас, и кыдзи медся жар лунӧ сы мышкуӧд визувтіс ньылӧмыс.
Друг сійӧ кыліс пушкаысь лыйӧм шы.
Сійӧ пӧрччис шапкасӧ, кывзыштіс, котӧрӧн локтіс Коля дорӧ да бара заставитіс сійӧс чеччыны нарта вывсьыс.
Горшсьыс гӧлӧссӧ муртса перйыны вермиг Таня горӧдіс.
Сылӧн горӧдӧм шыыс эз вӧв гораджык кос лым шарӧдчӧмысь.
— Тэ кывлін, крепостьсянь пушкаысь лыйсьӧны!
Гашкӧ, тайӧ миянлы сигнал сеталӧны...
Коля слабиника довкнитіс юрнас.
Сійӧс пыр ёнджыка шымыртіс шӧйӧвошӧм.
И Таня сэсся эз нин пуксьӧд Коляӧс нартаас, но кутыштіс сійӧс коскӧдыс да сылысь кияссӧ пуктіс аслыс сьылі вылас, да, кокнас вӧрны заставляйтіг, кыскис сійӧс водзлань.
А нартаыс колис места вылас.
Найӧ кежисны шуйгавылӧ, кытысянь кыліс ещӧ ӧтчыд лыйӧм шы.
Тайӧ шыыс вӧлі гораджык нин да гымӧбтіс ю кузялаыс.
Таня ещӧ чорыдджыка лэдзчысьліс морӧснас тӧв паныд да аттьӧаліс вынсӧ аслас тыыслысь, коді отсаліс сылы лолавны татшӧм страшнӧй пурга дырйиыс, и вынсӧ аслас кокъяслысь, кодъяс нуӧдісны водзӧ, и вынсӧ киясыслысь, кодъяс кутісны Коляӧс.
Но корсюрӧ здук кежлӧ сійӧ повзьыліс.
И сэки сылы кажитчыліс, мый тайӧ пурга пиас мирас сійӧ ӧтнасӧн.
А сійӧ жӧ кадас сылы воча, сійӧ жӧ пурга пырыс, локтісны лыжияс вылын пограничникъяс.
Ю кузяыс ылӧдз паськӧдчӧмӧн найӧ локтісны орччӧн-орччӧн.
Быдӧнлӧн киас вӧлі кузь гез, кодлысь помсӧ кутіс мӧд.
Тадз вӧлі найӧс быдӧнӧс йитӧма и найӧ эз повны нинӧмысь.
Сэтшӧм жӧ пемыд, сэтшӧм жӧ лым чукӧръяс, сэтшӧм жӧ джуджыд толаяс, кодъяс волісны то ӧтарсянь, то мӧдарсянь, сувтлісны на водзӧ, кыдзи и Таня водзӧ.
Но пограничникъяс кокниа лэччывлісны на вылысь, кавшасьлісны.
А тӧлыс кӧ вӧлі ён, найӧ копыртчылісны муланьыс, быттьӧкӧ кӧсйисны прӧйдитны тӧв увдорӧдыс дзик му бердтіыс.
Тадз матыстчисны найӧ сійӧ места дорас, кӧні вӧлі Таня.
Но и кык воськов сайысь нинӧм вӧлі оз тыдав.
Век на ӧткаӧн кажитчис пурга пиас тайӧ нывкаыс, кодлӧн чужӧмыс йизьӧма, да коді кутіс кияс вылас ассьыс слабиник другсӧ.
Сійӧ век на муніс водзӧ, но сылӧн эз нин вӧв выныс.
Сійӧ шатласис тӧлыслӧн быд пӧльыштӧмысь, усьліс да, ассьыс прӧст кисӧ водзлань нюжӧдіг, бӧр чеччыліс.
И аслас гырддза улысь сійӧ друг кыліс гез.
Ас тӧдлытӧгыс сійӧ кутчысис гезъяс.
Тайӧ вермис лоны и гез, коді кынмӧма йиас баржасянь неылӧ.
Но век жӧ, гезъяс кинас кватласиг, Таня горӧдіс:
— Коді тані, отсалӧй!
И сійӧ друг инмӧдчис батьыс шинель дорӧ.
Пемыдас, кӧні эз тыдав нинӧм, эз синъяснас, кодъяс нинӧм эз аддзыны, ни чуньяснас, кодъяс турдӧмаӧсь кӧдзыдсьыс, но аслас пӧсь сьӧлӧмнас, коді сэтшӧм дыр став мирас корсис батьсӧ, кыліс сылысь матыслунсӧ, тӧдіс, мый сійӧ тані, кӧдзыд, смертьӧн грӧзитысь тайӧ пемыд пустыняас.
— Папа, папа! — горӧдіс Таня.
— Ме тані, — сылы вочавидзис батьыс.
И Танялӧн мудз чужӧм кузяыс, кӧні тӧдчис мучитчӧм, тюрӧбтісны синва войтъяс.
— Сійӧ ловъя, — Коляӧс батьыслань тойлаліг шуис Таня, а ачыс сыркъялӧмӧн бӧрдіг ляскысис плешнас сы пидзӧс дорӧ.
Батьыс пӧрччис шинельсӧ, лажыньтчис да гаровтіс шинельнас сы дорӧ топӧдчӧм челядьӧс.
Мый сыкӧд?
Сійӧ сідзжӧ бӧрдіс, и страдайтӧмысла вежыньтчӧм чужӧмыс сылӧн, кыдзи Танялӧн, вӧлі ва.
Да, но тайӧ вермис лоны и лымйысь, коді сыліс шоныд шлём улас лолалӧмысь.
— Филька, Филька котӧрӧн локтіс миянӧ, — шуис батьыс.
— Филька, Филька... — гораа сы бӧрся шуис Таня, кӧть Филька тані эз и вӧв.
Здук-мӧд найӧ сулалісны вӧрзьӧдчытӧг.
Лымйыс тыртіс найӧс пыр вылӧджык и вылӧджык.
Батьыс чорыда тракнитіс гезйӧдыс.
Гезйӧ кутчысьӧмӧн красноармеецъяс кутісны локтавны шуйгаладорсяньыс и веськыдладорсяньыс.
Найӧ, кыдзи еджыд лым чукӧръяс, мыччысьлісны пургасьыс да сувталісны челядь дорӧ.
Медбӧръяӧн локтіс томиник красноармеец Фролов.
Сійӧ вӧлі лым сюръя кодь.
Мыш саяс ӧшаліс сылӧн ружьеыс, а чужӧмыс вӧлі лымйӧсь жӧ.
— Аддзим, — шуис сійӧ. — Ме шулі, мый аддзам.
Татӧг оз позь.
Красноармеецъяс топыда кытшалісны челядьӧс да полковникӧс, и чукӧрӧн мӧдӧдчисны пургаӧдыс бӧрлань.
А крепостьсянь ещӧ ӧтчыд кыліс пушкаысь лыйӧм шы.
XVI
Важӧн-важӧн коли сійӧ луныс, кор Таня сэтшӧм збоя тышкасис пемыдыскӧд да кӧдзыд пургаыскӧд аслас ловъя душа вӧснаыс, а сэсся медбӧрын век жӧ аддзис батьыс да шонтіс сійӧс аслас киясӧн.
Аскинас тӧлыс бергӧдчис да дыр кежлӧ лӧнис.
Ю вылын лои лӧнь и гӧраяс вылын вӧлі лӧнь — Танялӧн став мир весьтын лӧнис.
Тӧлыс тӧвзьӧдіс лымсӧ сус пуяс да коз пуяс вылысь — вӧрыс пемдіс.
И Танялӧн видзӧдласыс, кодӧс вӧлі веськӧдӧма вӧр вылӧ, сулаліс ӧти местаын нинӧм мӧдтор корсьтӧг.
Коля неуна кынтыштӧма вӧлі пельяссӧ да банбоксӧ.
Таня да Филька быд лун волывлісны сійӧс видлыны батьыс керкаӧ, частӧ кольччылісны ӧбедайтны.
Но ӧбед часыс ӧні Танялы эз нин кажитчы сэтшӧм сьӧкыд часӧн, кыдзи войдӧр.
Кӧть и эз нин сэтшӧм частӧ гӧститӧдлы батьыс сійӧс льӧмъя пирӧгӧн, эз нин сэтшӧм крепыда окавлы сійӧс Надежда Петровна, и век жӧ батьыслӧн няньыс, кодӧс Таня видліс кывнас сідзи и тадзи, кажитчис сылы дзик мӧдпӧлӧсӧн.
Быд нянь кусӧк ӧні вӧлі юмов.
И батьыслӧн кучик тасмаыс, коді пыр туплясис диван вылын, кажитчис сылы сідзи жӧ мӧдпӧлӧсӧн.
Таня частӧ тасмаавліс сійӧс.
И Танялы некор на эз вӧвлы татшӧм лӧсьыд.
Но каникулыс эз вӧв помтӧм.
Помассис и сійӧ.
Со некымын лун нин Таня ветлӧдлӧ школаӧ.
Книгаяссӧ сійӧ новлӧдліс сумкатӧг.
И пыр, ассьыс пасьсӧ пӧрччытӧдз, книгаяссӧ сійӧ шыбитліс раздевалкаын зеркалӧ подставка вылӧ.
Талун сійӧ вӧчис сідзи жӧ.
Сійӧ шыбитіс книгаяссӧ да, ӧти пась соссӧ пӧрччӧм бӧрын, видзӧдліс зеркалӧӧ, кӧть пыр зілис не видзӧдлывлыны сыӧ, сы вӧсна мый тайӧ вӧлі буретш сійӧ зеркалӧыс, коді коркӧ сэтшӧм чорыда накажитліс сійӧс.
Но ӧні, кор сійӧ видзӧдліс стеклӧ вылас, видзӧдлассӧ веськӧдліс эз аслас чужӧм вылӧ и эз аслас синъяс вылӧ, код пытшкӧсын век важмозыс тӧдчисны ичӧтик вуджӧръяс, но мӧд зрелище вылӧ, кодлӧн быттьӧкӧ эз вӧв некутшӧм отношение сы дорӧ.
Сійӧ аддзис челядь чукӧрӧс, коді сулаліс кытшӧн сылы воча.
Ставныс найӧ сулалісны зеркалӧлы мышкӧн, а юръяснысӧ вӧлі чатӧртӧмаӧсь вывлань.
Найӧ лыддисны газета, коді ӧшаліс кӧрт сетка пытшкын стенас.
И Женя, коді сулаліс стен дорас медматын, шуис:
— Татшӧмторсьыс сійӧс колӧ эськӧ вӧтлыны отрядысь.
— Прӧстӧ шыбитны колӧ, — шуис кыз детинка, коді на школаӧ локтіс арнас.
Таня эз гӧгӧрво, кодлы паныд тайӧ кывъяссӧ веськӧдӧма и сэтчӧ матыстчыны эз тэрмась.
Но век жӧ сійӧ вештіс синъяссӧ зеркалӧ вылысь да матыстчис челядь дорӧ.
Газетасӧ сійӧ тӧдіс.
Тайӧ вӧлі районнӧй газета, кодӧс выписывайтіс школа.
Сійӧ юаліс:
— Мый тані вӧчсьӧ?
Сылысь гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын челядь бергӧдчисны сылань, сэсся бӧр бергӧдчисны да друг ставӧн вошины, кыдзи ӧти.
Таня вӧлі велалӧма аддзыны ассьыс ёртъяссӧ пыр аскӧдыс орччӧн, аддзыны налысь чужӧмнысӧ, и ӧні, кор сійӧ аддзис налысь мышъяссӧ, зэв ёна чуймис.
— Мый тайӧ лоӧ? — горӧдіс сійӧ.
Сылы некод эз вочавидз.
Сэки сійӧ нюжӧдчис томана кӧрт сеткалань да лыддис:
«Школьнӧй олӧм.
2-ӧд №-а школаын вӧчсьӧны ыджыд безобразиеяс.
7-ӧд класса велӧдчысь Таня Сабанеева пурга дырйи нуӧдас иславны понъясӧн сійӧ жӧ класса велӧдчысь Коля Сабанеевӧс.
Детинкаыс та бӧрын куйлас каникул чӧжыс вольпась вылын.
А сійӧ жӧ класса велӧдчысь Белолюбский, коді котӧртас крепостьӧ юӧртны та йылысь Коля батьлы, кынтас ассьыс чуньсӧ.
Челядьӧс спаситісны миян славнӧй пограничникъяс.
Но мый думайтӧны учительяс да пионерскӧй организация, кодъяс школаын лэдзӧны вӧчны олӧмлы опаснӧй ворсӧмъяс?»
— Мый тайӧ лоӧ? — ньӧжйӧник шуис Таня. Сійӧ видзӧдліс гӧгӧрбок и, Филькаысь кындзи, ас дорсьыс некодӧс эз аддзы.
Филька сулаліс веськыда.
И Таня гӧгӧрвоис, мый тайӧ лоӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый кӧдзыд тӧлыс пӧльтӧ не сӧмын ӧтиладорсянь, но и мӧдласянь, пӧльтӧ не сӧмын ю вылын, но пырӧны кыз стенъяс пыр, весиг шоныд керкаын найӧ суӧдӧны мортӧс да здукӧн уськӧдӧны кок йывсьыс.
Танялӧн лётмуніны киясыс.
Пельпом вывсьыс пасьыс уси джоджас.
Пасьсӧ сійӧ эз лэпты.
— Но тайӧ жӧ ставыс лӧж, Филька, — шӧпкӧдӧмӧн шуис сійӧ.
— Дерт жӧ, лӧж, — шӧпкӧдӧмӧн жӧ вочавидзис сійӧ да петкӧдліс Танялы кузь бинтӧн гартӧм ассьыс чуньсӧ. — Менам ньӧти оз доймы.
Мый найӧ думыштӧмаӧсь — ог тӧд.
Но тэ кывзы менӧ!
Кывзы, Таня...
А Таня, вомсӧ восьтӧмӧн, апаліс воздухсӧ, коді ӧні кажитчис сылы ю дорын серти ёна чизырджыкӧн, сэтшӧмӧн, кутшӧм овлӧ медся ыджыд пурга дырйи.
Пельясыс сылӧн ӧні нинӧм эз кывны, и синъясыс нинӧм эз аддзыны.
Сійӧ сӧмын шуис:
— Мый ӧні мекӧд лоас?
И Таня кутчысис юрас да уськӧдчис бокӧ. Ӧдйӧ мунӧмнас сійӧ кӧсйис кыдзи и век успокоитны кыдзкӧ асьсӧ да аддзыны кутшӧмкӧ решение.
Гырыся восьлалігтыр, кыдзи сӧмын восьлавлӧны вӧтын, сійӧ муніс коридорӧд; мунігас пельпомнас зурасьлывліс стен бердӧ, посни челядь вылӧ, кодъяс чилзігтыр котӧртлісны сы водзын.
Коридор пельӧс сайын сійӧ ордйис старикӧс, коді ӧвтыштіс сы вылӧ пу указкаӧн.
Таня весиг эз здоровайтчы сыкӧд, кӧть сійӧ вӧлі и директор.
Старик шогпырысь довкйӧдлыштіс юрнас, сэсся видзӧдліс история кузя учитель Аристарх Аристархович Аристархов вылӧ, коді вӧлі дежуритӧ талун коридорын.
— Тайӧ сійӧ, — шуис Аристарх Аристархович Аристархов, — и ме ньӧти ог жалит, мый тайӧ случай йывсьыс юӧрті газетаӧ.
А Таня век на муніс коридорӧд.
И уна челядьлӧн гора рӧвнӧй шумын, кытчӧ вошлі пропастьӧ моз быд шы, пуис да ёна тіпкис сылӧн сьӧлӧмыс.
Но мый вӧчны?
Ставыс сувтіс сылы пӧперег.
«А кӧнӧсь сылӧн ёртъясыс? Кӧнӧсь найӧ?» — думайтіс сійӧ, кӧть муніс на дорысь сійӧ ачыс и ӧні некыдз эз вермы аддзыны найӧс.
XVII
Филька дорысь бурджыка некод эз тӧд, вӧлі-ӧ сы сьӧлӧмын кутшӧмкӧ мӧдпӧлӧс мӧвп Танялы кыдз позьӧ ӧдйӧджык отсалӧм дорысь.
И век жӧ сійӧ эз вӧв дӧвӧлен тайӧ лунас ни аслас поведениеӧн, ни другъяслӧн поведениенас.
Первойсӧ сійӧ уськӧдчыліс вӧтчыны коридорӧд Таня бӧрся, но кор аддзис Аристарх Аристархович Аристарховӧс, сылысь вылӧ лэптӧм пельпомъяссӧ, веськодя видзӧдысь ӧчкисӧ, сылысь кияссӧ, кодъяс занимайтісны сэтшӧм уна места, мый, кажитчӧ вӧлі, некодлы нин местаыс эз коль свет вылас, Филька друг сувтіс да решитіс бергӧдчыны бӧр.
Но и раздевалкаын сійӧ нинӧм бурсӧ эз аддзы.
Газета дорын жӧдзисны челядь.
Танялысь книгаяссӧ кодкӧ шыбитӧма нин подзеркальник вылысь джоджӧ.
И сэні жӧ джоджас туплясис пасьыс, кодӧс неважӧн пӧдаритіс батьыс.
Сы вывті ветлӧдлісны.
И некод быттьӧ эз аддзы ни нойсӧ, ни бисерсӧ, мыйӧн вӧлі пасьсӧ стрӧчитӧма, ни небыдик барсук мех дорсӧ, коді шӧвк моз дзирдаліс джоджас.
Филькалӧн вӧлі тешкодь привычка корсюрӧ мӧвпавны и ӧні думыштіс, мый важ воинъяс кӧ — и не важ, а мукӧдъяс, кодъяс ӧні гӧрд звездаа ной шлемаӧсь, эз отсавны ӧта-мӧдыслы походын, то кыдзи эськӧ найӧ вермисны побеждайтны.
Мый вӧлі, друг йывсьыс кӧ сійӧ уськӧдліс тӧдвылас сӧмын сэки, кор аддзӧ сійӧс, и вунӧдліс сы йылысь, кор другыс мунліс туйӧ, то кыдзи эськӧ сійӧ вермис локны бӧр?
А мый охотник кӧ, коді уськӧдіс трӧпа вылӧ ассьыс пуртсӧ, эз вермы юавны сы йылысь паныдасьысь мортлысь, то кыдзи эськӧ сійӧ вермис спокойнӧя узьмӧдчыны вӧрын, бипур дорын, ӧтнас?
Тадз думайтігӧн Филька лэдзчысис пидзӧс вылас челядь пӧвстӧ бус пиас, и унаӧн тувччывлісны сылы чуньяс вылас.
Но век жӧ сійӧ чукӧртіс Танялысь книгаяссӧ и Таня пасьӧ кутчысьӧмӧн, мыйвынсьыс сійӧ кӧсйис кыскыны кокъяс улысь.
Весиг и тайӧс эз вӧв сэтшӧм кокни вӧчны.
Пась вылас вӧрзьӧдчывтӧг сулаліс ыджыд гынсапӧгъяса кыз детинка, кодӧс Таня век лыддьыліс плутӧн.
Кыз детинкаыс горзіс Коля вылӧ:
— Ме тайӧс верма тысячаысь шуны!
Да, верма шуны: колӧ дзик пыр жӧ вӧтлыны отрядысь тэнсьыд Танятӧ!
А Коля шоныд шапкаа — сійӧ абу на удитӧма сійӧс пӧрччыны — кыпӧдӧма кельдӧдӧм чужӧмсӧ да кыв шутӧг видзӧдіс сылы синъясас.
И скӧрысла сылӧн эз шед гӧлӧсыс.
Сійӧ ньӧжйӧник шуис:
— Но, шу ещӧ мыйкӧ сы йылысь, и ме ог видзӧд, мый тэ сэтшӧм кыз, ме кусыньта кычипиӧс моз да шыбита ывлаӧ.
— Тайӧ тэ менӧ кусыньтан? — гораа сералігтыр вочавидзис детинка. — Да тэ менӧ места вылысь он вермы вӧрзьӧдны!
Коля кватитіс сійӧс морӧсӧдыс, но сійӧ ӧні, висьӧм бӧрас, вӧлі слаб, и эз вермы весиг шатовтны сійӧс.
А кыз детинка лэптіс нин кулаксӧ Коля юр весьтӧ и дась нин вӧлі кучкыны.
Сэки Филька, нинӧм йылысь сэсся думайттӧг, веськӧдіс ассьыс кипыдӧссӧ, коді вӧлі зэв чорыд сылӧн, да дорышнас кучкис кыз детинкалы пидзӧс кусыняс сэтшӧм вынӧн, мый мӧдыс турбыльтчис джоджас.
Колялы кыз детинкаыс эз вевъяв кучкыны.
А Филька кватитіс пасьсӧ, пыркнитіс сы вылысь буссӧ да ӧшӧдіс вешалкаӧ.
Татшӧм ногӧн сійӧ вӧчис ӧтпырйӧ кык удж да сэк жӧ кутчысис коймӧд уджӧ.
Сійӧ матыстчис детинка дорӧ, коді вӧлі сэтшӧма повзьӧма усьӧм вӧснаыс, босьтіс сійӧс пельпомӧдыс да видзчысьӧмӧн сувтӧдіс сійӧс кок йылас.
Сэсся грӧзитыштіс сылы кынмӧм чуньнас, кодлӧн кӧртӧдыс вӧлі няйтсьӧма да лётъяліс.
— Тэ миян школаын и карын дзик бокӧвӧй морт на, — шуис Филька, — и ме тэнӧ зэв ёна кора, ло кӧть ӧтчыд мортӧн.
И тэ лоан сійӧн, ме тэныд веськыда шуа!
Филька удитіс шуны тайӧс ас кадӧ, сы вӧсна мый сійӧ жӧ здукас ас водзсьыс аддзис Аристарх Аристархович Аристарховӧс.
Кияссӧ тайӧ пӧрйӧ сійӧ вӧлі лэдзӧма да найӧ эз занимайтны уна места, сы вӧсна, мый ӧтар бокас сыкӧд орччӧн сулаліс вожатӧй Костя, дзик на том морт, а мӧдарладорас — директор, бур сьӧлӧма да пӧрысь морт.
— Ӧні жӧ корсьӧй Татьяна Сабанееваӧс да ыстӧй ме дорӧ, — шуис Аристарх Аристархович.
И сы гӧлӧсысь челядь эз кывны ни ӧти шы, коді вӧлі мунӧ милӧсть вылӧ.
Сэки кыз детинка видзӧдліс Филька вылӧ. Филька сы вылӧ, и найӧ кыкнанныс видзӧдлісны Коля вылӧ и куимнанныс улӧдз копыртчылісны Аристарх Аристархович Аристарховлы.
Налы нин эз вӧв окота ни тышкасьны, ни пинясьны ӧта-мӧдныскӧд.
— Кытысь нӧ ми сійӧс аддзам? — шуисны найӧ. — Ми сійӧс некысь эгӧ аддзылӧй.
Кыдзи нӧ ми сійӧс ыстам тіян дорӧ, Аристарх Аристархович?
Тайӧс шуӧм бӧрын найӧ вешйисны бокӧ да кутчысьӧмӧн мӧдӧдчисны. Найӧ займитісны став туйсӧ, и муніганыс ньӧжйӧник сьылісны песня, кодӧс тӧдісны ставӧн:
<rus>Не надо, не надо, не надо, друзья,</rus>
<rus>Гренада, Гренада, Гренада моя...</rus>
XVIII
Найӧ лунтыр сьылісны тайӧ песнясӧ, а Таня век на эз волы классӧ.
Кор сійӧ эз лок и медбӧръя урок вылӧ, найӧ дугдісны сьывны.
Найӧ пукалісны шынитӧв, кыдзи и мукӧдъясыс, и чуньясныс эз кутны перӧсӧ, юраныс нинӧм эз пыр.
Сэтшӧм жӧ рам да рассеяннӧй вӧлі и Александра Ивановна.
Сылӧн чужӧмыс, коді налы пыр кажитчыліс аслас мичлуннас да гажлуннас, ӧні петкӧдліс тревога, и звёздочкаыс на синъясын дзирдаліс быттьӧкӧ эз сэтшӧм югыда, кыдзи войдӧр.
Сійӧ тӧждысис Таня вӧсна.
— Кӧні сійӧ, кытчӧ вермис мунны?
Со медбӧръя урок нин, а Таня абу ни тані, ни гортас.
Неужели ми сійӧс огӧ вермӧй корсьны, челядь?
Ӧд эмӧсь жӧ сылӧн ёртъяс!
Али найӧ абуӧсь — тадзи артмӧ?
Занятиеяс бӧрын тешкодь вӧлі тыртӧммӧм школаыс.
Шумыс лӧньӧ, кыдзи и зэр, коді друг ыльнитлӧ вӧр весьтын.
Зэр войтъяссьыс шарӧдчӧмӧн усялӧны на пипу коръяс, а коз пуяс пӧвстын шынитӧв нин.
Шынитӧв и школаын.
Сӧмын корсюрӧ, кыдзи пу ув вылысь усьысь медбӧръя войт, юрӧбтас кӧнкӧ коридор помын ӧтка гӧлӧс, либӧ, кыдзи изъяс вывті тӧв, зымӧдӧны цемент пос вылын кодлӧнкӧ тэрыб кокъясыс.
А талун мый дыра кылісны кок шыясыс!
Челядь шӧйтісны коридорӧд быдлаын.
Найӧ петавлісны дворӧ да кытшовтлісны часӧвӧй гӧгӧр, кодӧс йиысь сэтшӧм мичаа вӧчис Таня.
Уль руа тӧлыс сывдӧма нин сылысь пельпомъяссӧ, шлемас ӧшалісны йинёньяс, а сійӧ век на видзӧдіс ылӧ, сійӧ век на аддзӧ скӧр мореӧс.
— Гашкӧ, сійӧ бара муніс ю дорӧ, — Филькалы шуис Коля.
«А, гашкӧ, сійӧ бара ӧтнасӧн сулалӧ раскын да бӧрдӧ», — думыштіс Филька.
И ворота дорын найӧ торйӧдчисны.
Коля котӧртіс каток вылӧ.
Сійӧ лэччис баржаяс дорӧ, прӧйдитіс лымйӧн тырӧм трӧпа кузя да сувтіс чистӧй йи вылӧ.
Сьӧкыд вӧлі ӧні тӧдны юсӧ.
И матын и ылын лымйыс куйліс спокойнӧя.
Кынмисны да дзирдалісны гӧраяс.
Каток гӧгӧрын эз нин бовъявны коз лапъясысь гирляндаясыс.
Найӧ усьӧмаӧсь, тырӧмаӧсь тола улӧ.
Коля некымынысь горӧдіс.
Но юыс сӧмын син ёрмӧн дзирдаліс да чӧв оліс.
А кар мӧдар помас Таняӧс чуксаліс Филька.
Сійӧ сулаліс раскӧ пыранінын, кыдзи коркӧ тані сулавліс нин кустъяс пӧвстын.
Сэки усис первойя лым, сэтшӧм кокни, мый кажитчӧ вӧлі, сійӧс ставнас, став раснас, позьӧ вӧлі нуны кипыдӧс вылын.
А ӧні лым сьӧктасьыс коз пу лапъясыс ӧшйӧмаӧсь, а томиник кыдз пуяс вӧйӧмаӧсь лым пиас морӧсӧдзыс.
Но Филька век жӧ чуксасис.
Сылӧн корӧм да горзӧм вылӧ кӧ вочавидзис кӧть нин йӧлӧгаыс, сійӧ водіс эськӧ кустъяс пиӧ да бӧрддзис — дарӧм мый вӧлі ӧтнасӧн.
Но сылы некод эз ӧтвечайт.
И джуджыд лым питі сійӧ муніс бӧр.
Ворота дорын найӧ бара паныдасисны Колякӧд.
Сэсся пырисны раздевалкаӧ, медся ылі пельӧсас, и тані полӧмӧн видзӧдлісны ӧта-мӧдыслы синъясас.
— Мый ӧні вӧчны? — юаліс Филька.
И найӧ друг кылісны ньӧжйӧник бӧрдӧм шы.
Кодкӧ бӧрдіс пемыдінас стен бердын, кытчӧ стӧрӧж тэчавліс пес.
— Таня! — горӧдісны найӧ кыкнанныс да матыстчисны.
Но тайӧ бӧрдіс Женя, коді вӧлі пырӧма пач костӧ, и чужӧмыс сылӧн эз тыдав.
Филька бергӧдіс сійӧс пельпомӧдыс асланьыс.
— Тэ некытчӧ эн ветлы? — юаліс сійӧ.
— Эг, — вочавидзис Женя.
— Мыйла нӧ сідзкӧ бӧрдан?
— А гашкӧ, — бӧрдігтыр шуис Женя, — гашкӧ, сійӧ кулі нин.
Сэки Коля, коді нинӧм йылысь эз юась и нинӧм эз висьтав, вешйис пельӧсӧ, пуксис джоджас да юрсӧ топӧдіс пидзӧсъяс костас.
А сэк кості выліас комнатаын, код йылысь ставӧн вунӧдісны да кӧні видзисны пионерскӧй имущество, узис Таня.
Сійӧс быдладорсянь кытшалісны кузь воропа флагъяс, плакатъяс.
Портретъяс ӧшалісны пӧлӧсӧн, кыдзи лэбачьяс, кодъяс дасьӧсь вӧліны лэбзьыны стенсьыс, барабанъяс куйлісны ӧшинь вылын, горнъяс дзирдалісны кӧрт тувъяс йылын.
Пионерскӧй имущество!
Уна гора предметъяс видзӧдісны сы вылӧ быд пельӧссянь.
Кутшӧм шог вӧлі торйӧдчыны накӧд весиг вӧтӧн!
Весиг вӧтӧн, шуа ме, сы вӧсна мый, кор аддзис, кутшӧм сьӧкыд тайӧ вӧлі Танялы, сійӧс босьтіс унзіль, инмӧдчис сы синъясӧ, чуньӧн личкис синлапъяссӧ. И сійӧ чорыда унмовсис пельӧсын, кӧні пукаліс асывсяньыс пилипызя кыз матрац вылын.
Но и тайӧ бур вӧтыс нинӧм эз вермы вӧчны сылӧн ыджыд думъяскӧд.
И вӧтнас сійӧ аддзыліс звеноыслысь собрание.
Таня вӧтасис, быттьӧкӧ буретш тайӧ комнатаас, кӧні сійӧ узьӧ, пукалӧны сылӧн ёртъясыс — коді кӧні веськалӧ: барабанъяс вылын, табуретъяс вылын, сьӧд клеёнкаӧн эжӧм пу вӧв вылын.
Налӧн движениеясыс скӧрӧсь, чужӧмъясныс суровӧсь, и быдӧн видзӧдлассӧ веськӧдӧма Танялы веськыда сьӧлӧмас, но оз во сыӧдз.
Сійӧ тіралӧ да чегъясьӧ, кыдзи югӧр, кодӧс друг тупкӧны киӧн.
— Судитӧй сійӧс чорыда, — шуӧ кутшӧмкӧ морт, кодӧс Таня оз тӧд.
Паськӧмыс сылӧн тешкодь: шинеляс вурӧма накидка, кынь ку воротникыс дзирдалӧ пельпомъяс вылас, а чужӧмыс ньӧти оз тыдав: кузь юрсиыс тупкӧ чужӧмсӧ боксяньыс.
— Судитӧй сійӧс, — бара шуӧ тӧдтӧм морт, — сійӧ чорыд сьӧлӧма.
— Да, да, сійӧ чорыд сьӧлӧма, — сы бӧрся шуалӧ Женя. — Тайӧ сійӧ тшӧктіс жаритны менсьым мича чериӧс.
А ӧд чериыс вӧлі чистӧй зарниысь.
— Судитӧй сійӧс, сійӧ вежалысь.
— Да, да, сійӧ вежалысь, — сы бӧрся шуалӧ кыз детинка.
— Сійӧ вежалӧ Колялы, тайӧс ми аддзылім ставӧн.
Сійӧ нуӧдіс Коляӧс пурга дырйи, медым пӧгубитны сійӧс.
А Танялӧн гӧлӧсыс оз шед, вомдоръясыс кельдӧдӧмаӧсь, сійӧ нинӧм оз вермы шуны.
И накидкаа морт локтӧ сы дорӧ матӧ,
ӧтарӧ-мӧдарӧ катласигтыр сійӧ сулалӧ Таня водзын.
— Ме пыр кывзылі тэнӧ окотапырысь, муса нылӧй, — шуӧ сійӧ.
— Мыйла нӧ тэ ӧні чӧв олан?
Но Таня бӧрыньтчӧ стен бердӧдз,
сійӧ повзьӧмпырысь тӧдӧ сыын Гогольӧс, кодлӧн портретыс ӧшалӧ ӧдзӧс весьтын.
Таня видзӧдлӧ вывлань.
Портретлӧн стеклӧыс жугалӧма.
Гогольыс абу нин.
Быттьӧкӧ воздухӧдыс сійӧ мунӧ водзӧ да вошӧ пельӧсас.
— Ок, кутшӧм шудтӧм морт ме! — сылы бӧрвылас шӧпкӧдӧ Таня. — Коді доръяс менӧ?
Ме нинӧм ог тӧд.
Сійӧ кыпӧдӧ синъяссӧ вылӧджык и аддзӧ: кокньыдик еджыд кымӧръяс, кодъяс шлывгӧны сы дорті небесаӧд, ньӧжйӧник видзӧдлывлӧны ӧшинь пырыс.
Ставныс найӧ кузьӧсь, ставныс дзирдалысь паськӧмаӧсь, и паськӧмсьыс джоджас усьысь дзирдалысь югӧръясыс жургӧны да тюрӧдӧны, кыдзи ичӧтик шоръяс.
И ставныс найӧ зільӧны Таня дорӧ.
Таня кыпӧдӧ кокъяссӧ да кокньыда торйӧдчӧ мусьыс.
Сійӧ лэбӧ, кыдзи лэбалӧны вӧтӧн.
Некод сійӧс оз вермы суӧдны.
И комнатаыс важӧн нин абу, и Танялӧн радейтана пуыс, коді быдмӧ дворас ӧшинь улын, кольӧ улӧ.
Кутшӧм пелька сійӧ кытшовтіс пу йывсӧ, эз вӧрзьӧд весиг ни ӧти кор!
Таня ӧні мунӧ трӧпаӧд, кытысянь быдлаӧ паськалӧ югӧр.
Сійӧ кайӧ гӧра йылӧ.
Сылӧн кок улас шаракылӧны чӧдлач коръяс.
И трӧпаыс век крутджык — сы кузя ызгигтыр визувтӧ ва да гӧгыльтчӧны изъяс.
И гӧра йывсяньыс Таня син водзын воссьӧ вӧр, коді ылӧдз мунӧ пӧкатӧдыс.
Но кутшӧм тешкодь тайӧ вӧрыс!
Таня некор эз аддзыв татшӧмсӧ.
Тайӧ абу вӧр и абу понӧльяс, кодъясӧс тӧдӧ ичӧтысяньыс.
Ляпкыдик пуясыс шевкнитӧмаӧсь ассьыныс увъяссӧ дзик му бердас.
Найӧ ставнас тырӧмаӧсь еджыд дзоридзьясӧн.
Лӧнь воздухас, шонді югӧр улас нежнӧя дзирдаліг, гартчӧны лепестокъяс.
— Мый тайӧ? — кыпыда юалӧ Таня.
И ваыслӧн да изъясыслӧн ызгӧм шыас кылӧ сылы ӧтвет: «Тайӧ садъяс цветитӧны.
Радейт найӧс, Таня».
«А кӧнӧсь нӧ тані ньыв пуясыс? — окота юавны Танялы. — Ме найӧс ньӧти ог аддзы».
Но вӧрыс воши.
Таня мӧдӧдчӧ водзӧ и мунӧ ӧні шыльыд туй кузя, кӧні абуӧсь ни изъяс, ни пӧкатъяс, и сувтӧ сю му дорӧ.
Тӧдса кутшъяслӧн вуджӧръясыс шлывгӧны сэті, и Таня син водзын сюыс гыалӧ улӧ-вылӧ, кыдзи качка дырйи небеса.
А шепъясыс шарӧдчӧны да ниртчӧны ӧта-мӧд бердас.
— Кутшӧм мича!
Мый тайӧ? — чуймӧмӧн юалӧ Таня.
И ӧтмоза шувгӧм шыысь сійӧ кылӧ:
«Тайӧ воӧ миян нянь.
Радейт сійӧс, Таня».
— Ме радейта, ме радейта! — шӧпкӧдӧ Таня.
— Али ставыс тайӧ вӧт?
Ставыс вӧт!
Но, дерт жӧ, ме узя.
Ми ӧд олам сэтшӧм ылын!
Но шондіыс друг пемдӧ.
И Таня аддзӧ, кыдзи сьӧд кымӧр пласт гартчигтыр тӧвзьӧ му вывтіыс веськыда сы вылӧ.
Юрси кодь вӧсньыд некор аддзывтӧм чардбияс тӧвзьӧны шарӧдчысь сю пиӧ, и Таня весьӧпӧрӧмӧн усьӧ пидзӧсъяс вылас.
Небесаас, ӧтар помсянь мӧдар помӧдз, йиркакылӧ гым.
Вӧтыс помасис, но Таня эз садьмы, и век на гымаліс.
Коридорас комната ӧдзӧс дорын сулаліс ичӧтик нывка.
Сылӧн сьыліас барабан.
Сійӧ зымӧдіс да видзӧдіс, кыдзи кокньыдик бедьторъяс чеччалісны сы киясын.
Нывка упражняйтчис.
И сы барабан шыӧ, коді юргис коридорын, пос кузя кайисны челядь: первой Коля, сы бӧрся Филька да Женя и кыз детинка, коді сьӧкыда восьлаліс пос кузяыс.
А вожатӧй Костя восьлаліс орччӧн Александра Ивановнакӧд — и налӧн гӧлӧсъясыс пӧшти эз кывны — найӧ эз кӧсйыны садьмӧдны пӧтӧлӧк увсьыс йӧлӧгасӧ.
Нывка век на грымгис.
Коля сувтіс ӧдзӧс дорӧ да сулыштіс, кытчӧдз оз локны мукӧдъясыс.
— Со прӧст комната, — шуис Коля, — ми тані вермам нуӧдны миян звенолысь собраниесӧ.
Сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ да, бокъясас видзӧдтӧг, ньӧжйӧник пырис первойӧн.
Но, и бокъясас видзӧдтӧг, сійӧ думнас, сьӧлӧмнас корсис Таняӧс, пыр думайтіс сы йылысь.
И друг аддзис сійӧс пельӧсысь кыз матрац вылысь, кодӧс вольсавлӧны кок улӧ джуджданогӧн чеччалігӧн.
Сійӧ восьтіс вомсӧ, медым шуны сылысь нимсӧ, и эз шу.
Сійӧ лажыньтчис, медым вӧрзьӧдны пельпомӧдыс, и эз вӧрзьӧд, сы вӧсна мый Таня чорыда узис, и кыдзи чӧдлач корлӧн вуджӧръяс, сы чужӧм вылын куйлісны синлысъясыс.
Синлысъясыс вӧліны ваӧсь, а чужӧмыс синвасьыс косьмӧма нин.
И Коля бергӧдчис мукӧдъясланьыс да ӧлӧдіс найӧс кинас.
Ставӧн сувтісны да мӧдісны видзӧдны, кыдзи узьӧ Таня.
— Мед узьӧ.
Некод энӧ вӧрӧдӧй сійӧс, — шӧпкӧдӧмӧн шуис Женя, сы вӧсна мый сійӧ эз вӧв чорыд сьӧлӧма, кӧть и мукӧдъяс серти частӧджык сійӧ вӧлі прав да заставляйтліс Таняӧс бӧрдны.
— Неужели тайӧ собраниесӧ ми огӧ вермӧй нуӧдны сытӧг? — содтіс сійӧ.
— Коля жӧ миянлы ставсӧ висьталіс, ми жӧ тӧдам правдасӧ.
Александра Ивановна недыр думайтыштіс.
Сійӧ видзӧдліс быдӧнлы чужӧмас да аддзис, мый найӧ кӧсйӧны бурӧс.
Сійӧ тупкис кинас вомдоръяссӧ, — найӧ ас кӧсйытӧгыс нюмъялісны.
— Дерт, ми вермам, челядь, — шуис сійӧ. — Ме разрешайта тіянлы тайӧс.
Ме чайта, мый Костя сӧгласитчас жӧ мекӧд.
И вожатӧй Костя сідзжӧ видзӧдліс быдӧнлы чужӧмас да аддзис, мый найӧ ставӧн кӧсйисны тайӧс.
— Кӧть и ме пионерскӧй дисциплина вӧсна, — шуис сійӧ, — но тайӧ случай кузяыс, дерт, вермам.
Тайӧ ставнымлӧн решение.
А тайӧ кӧ тадз, то ми вермам быдтор вӧчны.
Сэки Коля чуньнас корис Филькаӧс да шуис сылы:
— Ми кӧ вермам быдтор вӧчны, то пет татысь да шӧпнит барабанщиклы пеляс, мый ме сійӧс ӧні виа.
Филька петіс.
Сійӧ небыдика кучкис нывкалы мышкуас лопаткаяс костас.
Но и тайӧ небыдика кучкӧмсьыс нывка лажыньтчис, кокъясыс кусыньтчисны.
Сійӧ дугдіс грымгыны.
— Мортыс унмовсьӧма, — сылы шуис Филька, — а тэ лёкысь грымган.
Неужели абу тэнад некутшӧм сӧвесть?
Кӧть нин медся ичӧтыс, кутшӧм должен лоны век жӧ тэнад ичӧтик туша сертиыд?
И, ӧта-мӧд бӧрсяыс ньӧжйӧник восьлалігтыр, ставӧн мунісны, а на бӧрвылын муніс тшӧтш барабана нывка. Сійӧ сідз жӧ муніс кок чунь йылас да барабан палочкаяссӧ кутіс вылын.
XIX
Челядь эз садьмӧдны Таняӧс.
Тайӧ чӧв-лӧняс Таня садьмис ачыс да муніс.
Лэччысь шондіысь алӧймӧм воздухыс колльӧдіс сійӧс гортӧдзыс.
Сійӧ кокньӧдіс сылысь морӧссӧ, юрсӧ, пельпомъяссӧ, но сӧвестьыс век на висис.
Кыдзи сійӧ ставсӧ тайӧс висьталас мамыслы, кутшӧма вермас ӧбидитны сійӧс?
Но гортас, старукасьыс кындзи, сійӧ бара некодӧс эз су.
И Таня первойысь скӧрмис мамыс вылӧ.
Старукалысь сійӧ эз кор чай, нинӧм эз сёй и пӧрччысьтӧгыс водіс вольпась вылас, кӧть и мамыс тадзсӧ вӧчны эз лэдзлы.
«Но и мед, — решитіс Таня.
— Мый нӧ ме лёксӧ вӧчи и коді мыжа, мый ставыс тадзи артмис, мый менам абуӧсь чойяс, ни вокъяс, мый ме ӧтнам виччыся ӧні код тӧдас кутшӧм наказание, мый старукаыс пӧрысь и керка пытшкын некодлы кыв шуны?
Мый пыр ӧтнам, мый пыр ачым?
Коді таын мыжа — абу-ӧ мам?
Мыйлакӧ ӧд эновтӧма сійӧс батьӧй да мунӧма сы дорысь.
Мыйла?»
Таня куйліс дыр бисӧ ӧзтытӧг, кытчӧдз пемыдас веськӧдӧм синмыс эз мудз да синлапъясыс эз куньсьыны.
Таня быттьӧкӧ эз вуграв; сійӧ вӧлі дась чеччыны мам гӧлӧс шыӧ либӧ сылӧн кок шыӧ.
Но сійӧ найӧс эз кыв.
Мамыс тракнитіс сійӧс пельпомӧдыс.
Таня садьмис.
Ӧзйис нин би, но унмыс эз паляв, и вӧтын моз муртса тыдалысь предметъяс да чувствояс пиысь сійӧ аддзис сы весьтӧ копыртчӧм мамыслысь чужӧмсӧ.
Мамыслӧн чужӧмыс сідзжӧ муртса тӧдчис, быттьӧкӧ сійӧс сайӧдіс вуджӧр да сыын сідзжӧ муртса тӧдчыштіс волнуйтчӧм да недовольствуйтчӧм, а видзӧдіс пыр ӧтилаӧ.
И Танялы друг кажитчис, быттьӧкӧ мамыслӧн киыс лыбӧма сійӧс кучкыны.
Таня горӧдіс да пуксис.
Мамыс жӧ сӧмын зумыштчыліс.
— Мыйла тэ узян паськӧмнад? — шуис сійӧ. — Чеччы, ме ӧд корлі тэнӧ тадзсӧ не вӧчны.
Но эз паськӧм йылысь думайт мамыс — Таня аддзис тайӧс.
— Чеччы, — мӧдысь шуис мамыс, — и чай ю.
Ме сӧмын на вӧлі школаад директор ордад.
Менӧ корлісны.
Чеччы жӧ, меным тэкӧд колӧ сёрнитыштны.
А Таня весиг эз вӧрзьы, эз чеччы.
Сійӧ пукаліс пу крӧвать дорышас кутчысьӧмӧн, и мамыс пуксис тшӧтш вольпась вылас сыкӧд орччӧн.
Мамыс муртса инмӧдчыліс Таня дорӧ.
Но и тайӧ кокньыдика инмӧдчылӧмсьыс Таня век на кыліс мамыслысь ӧбида.
— Кыдзи нӧ тайӧ тэнад ставыс артмис? — юаліс мамыс.
— Тайӧ неправда, — вочавидзис Таня.
— Неужели тэ веритін?
И Танялӧн гӧлӧсыс муртса кыліс, быттьӧкӧ сійӧ вӧлі вошӧма дыр чӧв олӧмсьыс.
Талун сійӧ эз шу и кызь кыв.
— Ме эг верит, и некод эз верит, Аристарх Аристархович кындзи.
Сійӧ весиг требуйтіс, медым тэнӧ исключитісны.
— Мыйысь? — ньӧжйӧник юаліс Таня.
— Сійӧ тешкодя сёрнитіс та йылысь, — шуис мамыс. — «Сы вӧсна мый, — шуис сійӧ, — тайӧ нывкаыс ёгӧсьтӧ детскӧй кадръяс».
Да, сійӧ зэв тешкодя сёрнитіс та йылысь, — мӧдысь шуис мамыс, а ачыс неуна нюммуныштіс.
А Таня ньӧти эз нюммун.
Мамыс водзӧ висьталіс:
— Но тэнад уна ёртъяс — талы ме рад, и Александра Ивановна тэныд друг, и директорыд тіян — бур сьӧлӧма да тӧлка морт, кӧть сійӧ и зэв ёна скӧрмыліс тэнад батьыд вылӧ.
— Сэні ӧмӧй и папа вӧлі? — повзьӧмпырысь юаліс Таня.
— Да.
Мамыс кунис синъяссӧ, чужӧмыс сылӧн быттьӧ тайӧ рыт чӧжыс омӧльтчӧма.
— Оз тайӧ газетаса историяыс дӧзмӧд менӧ, Таня, — ньӧжйӧник шуис сійӧ, — но тэ, тэ нинӧм меным он висьтавлы.
Ме век кыла бокисянь: Коля йылысь, тэнад тешкодь поведение йылысь да тешкодь кӧсйӧм йылысь, мыйысь тэнӧ ёртъясыд нимтісны дикӧй пон дингоӧн.
А гортын тэ пыр чӧв олан.
Неужели тэ полан меысь, али он уважайт, али он радейт?
Висьтав вай меным.
Таня бергӧдыштіс юрсӧ.
Сёрнитны сылы вӧлі сьӧкыд.
— Ме пыр ӧтнам, ме век ачым, — муртса кывмӧн шуис Таня.
И ещӧ ньӧжйӧджык содтіс: — Мыйла батьӧй муніс тэ дорысь?
Коді мыжа та кузя, висьтав меным.
Ӧні мамыс чӧв оліс минута-мӧд, гашкӧ, и дырджык.
И Таня ньӧтчыд эз видзӧдлы сылы чужӧмас. Эз лысьт тайӧс вӧчны.
Но друг сійӧ кыліс мамыслысь рӧвнӧй да спокойнӧй гӧлӧс.
Ни ӧти шы эз тірав сы вомдорын.
— Таня, — шуис мамыс, — йӧзыс олӧны ӧтлаын сэк, кор радейтӧны ӧта-мӧдсӧ, а кор оз радейтны, найӧ оз овны ӧтлаын — найӧ торйӧдчӧны.
Морт свободнӧй пыр.
Тайӧ — нэм кежлӧ закон.
Сэки Таня решитчис видзӧдлыны мамыс вылӧ, первойсӧ видзчысьӧмӧн, улісянь вылӧ, сьылісӧ бергӧдӧмӧн, кыдзи ичӧтик лэбач, коді пу ув вылысь лэбзьытӧдзыс корсьӧ, абу-ӧ небесаас кутшӧмкӧ опасность.
Мамыс пукаліс вӧрзьӧдчывтӧг, юрсӧ вывлань чатӧртӧмӧн.
Но чужӧмыс петкӧдліс страдайтӧм — быттьӧкӧ кодкӧ дыр мучитіс сійӧс сёрниӧн либӧ кӧртӧн — ӧткодь, но сӧмын ёна мучитіс.
«Коді тайӧс вӧчис?» — жугыля думыштіс Таня да сюся видзӧдліс мамыслы чужӧмас.
А тайӧ кельыд чужӧм вывсяньыс видзӧдісны Таня вылӧ мирын медся бур синъяс — сы мамлӧн синъясыс, кӧні доршасьӧма синваыс; сійӧ дзирдаліс синаканьясас, и синлысъяс улас, и пемыд синдорас.
— Абу-ӧ бурджык мунны, Таня? — юаліс мамыс.
Таня кутчысис морӧсас.
— Мама! — чуймӧмӧн да ёна жалитӧмпырысь горӧдіс сійӧ, — тэ сійӧс ӧнӧдз на радейтан!
Сійӧ шымыртіс мамыслысь юрсӧ, пӧсь банбокнас инмӧдчис сы юрси бердӧ да лолаліс сы вылӧ аслас челядь лов шынас.
— Мама, эн кывзы менӧ, эн кывзы, мусаӧй!
Ме нинӧм сэсся ог гӧгӧрво.
Юрын ставыс бергӧдчӧ менам...
И тайӧ здукас кажитчис Танялы, мый став мирыс збыльысь гартчӧ сы юр весьтын.
Сійӧ кажитчис сылы тешкодьӧн, кыдзи сійӧ гӧгӧрвотӧм шарыс, код йылысь сьылӧ аслас песняын том Максим:
<rus>Крутится, вертится шар голубой,</rus>
<rus>Крутится, вертится над головой,</rus>
то матӧвӧй, кыдзи ӧшинь сайын ру, то гӧлубӧй да дзирдалысь, кыдзи рӧднӧй ю, кодӧс асывсяньыс югдӧдӧ шонді, кыдзи садйӧс да муӧс, кодъясӧс сійӧ аддзыліс вӧтнас.
<rus>Крутится, вертится — хочет упасть...</rus>
— Мама, оз ков мунны татысь, — мамыскӧд ӧтлаын бӧрдігтыр шӧпкӧдіс Таня.
XX
— Любовь овлӧ разнӧй, — шуис кызіник нывка Женя.
Сійӧ пукаліс Танякӧд аслас комнатаын ӧшинь водзас ыджыд аквариум дорын, кодӧс вӧлі тыртӧма свежӧй ваӧн.
Найӧ сэсся эз нин лӧгавны.
И кыкнан нывкаыс видзӧдісны стеклӧ пырыс да ва пырыс ывлаӧ, кӧні вӧлі важысянь нин тулыс.
Но ваыс да стеклӧыс искажайтісны сійӧс.
Пленӧ йӧршитӧм ичӧтик черияс бӧжнаныс жуглісны-торйӧдлісны ыджыд шондісӧ, коді шлывгис на дорті, и сылӧн вӧсни югӧръяс вылын, кыдзи канат вылын чудеснӧй йӧктысьяс, забор весьтын тіралісны-йӧктісны бус чиръяс.
Пӧрысь медник горзіс уличаяс крестасянінын, кучкаліс кӧрт рельсӧ, и Танялы кажитчис, мый сійӧ аслас кӧртнас пельпомъяс вылас вайис карӧ тулыссӧ.
— А тэ радейтлін коркӧ? — юаліс Таня.
— Радейтлі, — вочавидзис Женя, — сӧмын тайӧ вӧлі важӧн нин, коймӧд классын на.
— Но кыдзи нӧ тэ тӧдмалін тайӧс?
— Зэв прӧста.
Сійӧ корас вӧлі: «Женя, петкӧдлы меным задачатӧ».
А ме тӧда, мый петкӧдлыны оз позь.
«Ог кут петкӧдлыны» — шуа аслым.
Но сійӧ шуас: «Женя, ме сэсся ог кут нерсьыны».
Но и петкӧдлан.
Нинӧм аслам сьӧлӧмӧн вӧчны эг вермы.
А ӧні прӧйдитіс.
Аддза, мый лёка понді занимайтчыны, и эновті.
Решиті — тырмас!
— Но кыдзи нӧ тэ тайӧс вӧчин? — интересуйтчигтыр юаліс Таня.
— Зэв прӧста!
Дугді видзӧдны сы вылӧ.
Ог видзӧд, ог видзӧд — и вунӧда.
Таня веськӧдіс мышкусӧ, но эз дугды видзӧдны стеклӧ вылӧ да ва вылӧ, сэсся нюмъявтӧг видзӧдліс пӧдругаыс вылӧ.
Став сьӧлӧмсяньыс сійӧ завидьтіс сылӧн гӧгрӧс чужӧмлы, бура думайтысь юрыслы, кӧні тырыс вӧліны сэтшӧм шензьӧдана мӧвпъяс, да ышловзис.
И вомдоръяссьыс, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма ышловзьыны, ньӧжйӧник кыліс шутёвтӧм шы.
— Эн шутьляв, — шуис Женя, — керкаӧ сійӧ вайӧ несчастье.
И Таня кутіс лов шысӧ тайӧ керкаас, кӧні тӧвнас цветитісны царскӧй кудри цветъяс да водоросльяс пиын олісны пленӧ йӧршитӧм черияс.
Найӧ кыкнанныс ланьтісны.
— Да, тайӧ збыль, — шуис Таня, — любовыс овлӧ разнӧйпӧлӧс, — сэсся кыв ни джын шутӧг друг муніс.
А пӧрысь медник век на горзіс улича крестасянінын, гымгис кӧртӧн, и ывлаын вӧлі тулыс.
Таня керка сайын раскас сідзжӧ вӧлі тулыс, сэтшӧм жӧ.
Тулысыс ловзьӧдіс кыдз пу вужъяс дорысь турунсӧ, свежӧй нитшкӧн шонтіс лӧз ньыв пуяслысь вужъяссӧ.
И ньыв пуясыс качайтчисны асланыс сьӧкыд сук увъяснас, асьныс асланыс вылӧ вайӧдісны небыдик тӧвру.
Таня чукӧстіс Филькаӧс.
Сійӧ вочавидзис сылы пу вывсянь, кӧні бовъялісны сылӧн кӧмтӧм кокъясыс.
Аслас лэчыд пуртӧн сійӧ ёсьтіс карандаш, а пидзӧсъяс вылас куйлісны тетрадьяс да книгаяс — детинкалы ыджыд груз, мыйысь сьӧкыд вӧлі сылӧн юрыслы.
Филя велӧдчис зіля.
И ю дорын колльӧдӧм сійӧ страшнӧй лунсяньыс Таня эз эновтлы сійӧс.
Найӧ занимайтчисны ӧтлаын, и Танялӧн бур паметьыс воліс налы кыкнанныслы отсӧг вылӧ.
Таня кутчысис кыз увйӧ, чеччыштіс да тшӧтш кайис пу вылӧ.
Тайӧ вӧлі даурскӧй кыдз пу, коръястӧм, чукля кыдз пу.
Кутшӧм лӧсьыд вӧлі пукавны сэні орччӧн!
— Аски медбӧръя испытание, — кӧритӧм могысь шуис Филька. — А тэ ветлан быдса час.
Ачыд ставсӧ тӧдан, а мӧд морт мед пропадайтӧ.
И сійӧ пропадитас.
Ме тэныд сета кыв.
И гашкӧ, медым сійӧ эз пропадит, сылы колӧ велӧдчыны, — жугыля шуис Филька, — а тэ, кор колан, абу.
— Филька, — сылы шуис Таня, — тэ вермин эськӧ и ӧтнад велӧдны тайӧ теоремасӧ, кор ме ветлі Женя дорӧ.
— А мый тэ шуан, — шогпырысь воча шуис Филька, — ме кӧ сійӧс велӧда, велӧда, а сійӧ гӧгыльтчӧ ме дорысь, быттьӧкӧ кӧлесаяс вылын?
— Сідзкӧ вай регыдджык заводитам.
И Таня нюжӧдіс кисӧ да босьтіс Филька ордысь ассьыс тетрадьсӧ.
— Кык окружностьлӧн кӧ эм общӧй точка... — тӧвсьыс кышакылысь коръяс вылӧ видзӧдіг шуис Таня.
Но Филька век на ёсьтіс карандашсӧ, и охотничӧй пуртыс сылӧн дзирдаліс шонді водзын, быттьӧ вӧрса гулюлӧн бордйыс.
— Энлы, нӧрӧвитлы, — шуис Филька, — тэ первой висьтав меным став правдасӧ.
Тэ талун югдігас Колякӧд збыльысь мунан нырд вылӧ?
— Ме веськыда тэныд висьталі.
— И та могысь тэ пасьталін ассьыд вӧччан платьетӧ, кавшасян пу вылӧ да ньӧти он жалит сійӧс?
— Да.
— А Коля кӧ повзяс да оз лок сэтчӧ?
— Сійӧ локтас, — пу коръяс вылысь синсӧ вештывтӧг шуис Таня.
— А батьыд кӧ тӧдлас?
— Сійӧ оз тӧдлы.
— Тэ ӧмӧй он пов, мый кодкӧ висьталас сылы?
Таня лэптыліс пельпомъяссӧ.
— Тэысь кындзи, некод оз тӧд.
А тэ нин, дерт, он висьтав.
Но Таня век жӧ видзӧдліс Филька вылӧ подозрениеӧн, оз-ӧ серав сійӧ.
Но Филька некор на эз вӧвлы татшӧм серьёзнӧй.
— Ме тӧда сійӧ местасӧ, — думайтігтыр шуис Филька, — Кыа петігӧн сэні век кокасьӧны фазанъяс.
Лӧсьыд найӧс лыйлыны асывъяснас.
Но тэ эн мун.
Ме тэнӧ, кыдзи нывкаӧс, кора.
— Ме муна, — вочавидзис Таня.
И сы гӧлӧс серти Филька гӧгӧрвоис, мый и Таня вермӧ асныравны.
Ставсӧ, мый сійӧ вермис юавны, то юаліс; ставсӧ, мый сійӧ вермис висьтавны, висьталіс.
Мый ещӧ коли вӧчны?
Сійӧ чӧв олігтыр видзӧдіс Таня вылӧ.
Шонді югӧрыс ыпъяліс сы чужӧм вылын, кияс вылас, вӧсньыдик, мича платье вылас, кодӧс сійӧ эз пов лякӧсьтӧмысь.
И Филька думыштіс:
«Весьшӧрӧ ме юаси сылысь ставсӧ.
Сійӧ нинӧмысь оз пов».
И сійӧ жӧ здукас Таня синъясысь аддзис сэтшӧм ёна повзьӧм, кутшӧмӧс некор на эз аддзыв ни сылӧн синъясысь, ни чужӧм вылысь.
Филька вешйыштіс сылань.
— Мый тэкӧд?
— Гӧна лёльӧ!.. — горӧдіс Таня.
Морӧстіыс сійӧ зэлӧдіс платьесӧ, гаровтіс сійӧс да садьтӧгыс повзьӧмӧн некымынысь шуис:
— Гӧна лёльӧ, гӧна лёльӧ!
Со сійӧ тані!
Зывӧк!
Вунды ӧдйӧджык!
Филька мыйкӧ дыра падъялыштіс, видзӧдіс аслас пурт вылӧ, кодӧн перйывліс кодзувкот сок, шедӧдліс сир да вӧчавліс Танялы сэтшӧм уна лӧсьыдторъяс.
И друг сійӧн ӧвтыштчӧм бӧрын Таня платьеысь вундіс ыджыдкодь кусӧк.
Полӧм да зывӧктӧм кындзи, нинӧм испытывайттӧг, Таня первойсӧ век на топӧдліс киас платье кусӧксӧ да, сэсся ньӧжйӧник паськӧдіс сійӧс.
Страшнӧй гӧна лёльӧ пыдди кипыдӧсас куйліс увтор.
Таня чужӧм вылын полӧмыс вежсис шӧйӧвошӧмӧн, шӧйӧвошӧмыс — отчаяниеӧн, кор сійӧ аддзис аслас платьеысь зэв ыджыд розь.
Сійӧ шлапкис кияснас.
— Мыйӧн нӧ ӧні ме муна?
Мыйла тэ тадзсӧ вӧчин, Филька?
— Нарошнӧ, — шуис сійӧ, — кӧть эськӧ ачыд тшӧктін тайӧс вӧчны.
Но, гашкӧ, ӧні тэ он мун сэтчӧ?
— Всё равно муна.
Ме муна, ме муна! — горӧдіс Таня, сэсся чеччыштіс пу вывсянь да воши рас пытшкӧ.
И Филька весиг эз удит казявны, кыдзи сійӧ саяліс кыдз пуяс костӧ.
Быттьӧкӧ бушков нӧбӧдіс Филька дорысь ёртсӧ.
Пу вылас сійӧ колис ӧтнасӧн.
Геометрия, коді куйліс сы пидзӧсъяс вылын, уси муӧ.
Визяорда, тайӧ раскас кыдз пу вужъяс улын олысь животнӧйясысь медся любопытнӧйыс, матыстчис книга дорас да сувтіс сы водзӧ.
Воддза лапаясас сійӧ кутіс ӧрешки, кодӧс нуӧ вӧлі аслас позйӧ.
Визяордаыслы Филька скӧрысь лыйис пуртнас.
Ёсь пуртыс сатшис муас дзик зверь нырвом дорӧ.
Визяордаыс уськӧдіс ӧрешкисӧ да пышйис.
А Филька ньӧжйӧник лэччис пу вывсьыс.
Сійӧ босьтіс ӧрешкисӧ, пуктіс кипыдӧсас да тӧдмаліс — ӧрешкиыс вӧлі тыра.
Филька мыйкӧ дыра видзӧдіс сы вылӧ вӧрзьӧдчывтӧг, сійӧ век на думайтіс Таня йылысь, и сэсся, кор решитіс, мый всё-таки быд ӧрешки должен лоны сёйӧма, гораа лотшнитіс-поткӧдіс сійӧс.
XXI
Войнас карыс узис.
И кӧть быд шы, коді кывліс ылын, кажитчис войнас матыссаӧн, но нинӧм вӧлі кывзынысӧ карса чӧв-лӧньсьыс.
Некод эз ветлӧдлы уличаясӧд.
Сӧмын Таня муніс водзӧ аслас туйӧд.
Ӧтчыд сійӧ ветліс нин тайӧ кадас да тайӧ жӧ туй кузяыс.
Но сэки орччӧн муніс сыкӧд Филька, коді нуис пельпом вылас тшӧтш сылысь вугыр шатьяссӧ.
Найӧ сэки кыкнанныс неуна тіралыштісны кӧдзыдысла, сы вӧсна мый вӧлі ар, и югдігас коръясыс гылалісны пуяс вылысь и муас инмӧдчывтӧг вӧтӧдлісны тӧвсӧ.
И кодзувъяс сэки дзирдалісны дзик горизонт бердас.
А ӧні найӧ эз мунны небесасьыс, виччысисны кыа петӧмсӧ, медым ӧтвылысь эновтны сійӧс.
И кор найӧ дзирдалісны чӧв-лӧняс, Таня пыр муніс ӧтнасӧн вӧра нырдлань.
Сійӧ пырис вӧрӧ да бӧрйис аслыс паськыд трӧпа, кӧні вӧлі пуяс улын дорысь югыдджык.
Сылысь туйсӧ вомӧнавлісны кузь вужъяс да вуджӧръяс.
Но сылы эз вӧв страшнӧ.
Сӧмын ловпулӧн вазьӧм коръясыс неуна инмывлісны чужӧмас, мыйысь неуна повзьыліс Таня.
Сійӧ вештыліс найӧс кинас.
Таня думайтіс.
Сійӧ думайтіс: мый вӧчны, Коля кӧ висьталас сылы аслас радейтӧм йылысь?
Мый вӧчны?
Тӧрыт сійӧ локтіс сы дорӧ да шуис: «Волы.
Ме кора тэнӧ, но, ме прӧста тэныд шуа, волы ме ради.
Ме ӧд эг на аддзыв, кыдзи вӧрын югдӧ.
Волы».
И со здук мысти Таня локтас.
Мый вӧчны?
Мый вӧчны вообщӧ, кор тэныд висьталӧны любовь йылысь, а тэнад эм мам, кодлӧн олӧмас тэ ӧтнадӧн, и сэсся сылӧн некод абу?
Сійӧ неуна тіралыштіс та йылысь думайтігӧн да зэлӧдіс ас вывсьыс мамыслысь докторскӧй халатсӧ, кодӧс пасьталіс мамсьыс гусьӧн.
А вӧрыс пыр муніс ылӧджык да нуӧдіс сійӧс аслас трӧпаяс кузя нырдлань, кӧні туплясисны гырысь изъяс.
Коля бӧрйӧма местасӧ изъяс пӧвстын.
Вӧрлань видзӧдігтыр сійӧ пукаліс да виччысис.
А кусысь кодзувъяс улын тыдалӧ нин вӧлі лыаыс и, быттьӧ зэригӧн, югъялісны сэні изъяс.
Таня друг петіс сы водзӧ.
Коля эз тӧд сійӧс еджыд халатнас да уськӧдчис пышйыны сы дорысь.
Таня чукӧстіс сійӧс нимнас.
Коля шыасис.
Но яндысис дыркодь на.
Кадыс муніс ньӧжйӧ.
Чӧв олігтыр найӧ бӧр мунісны вӧрланьыс, кӧні, шӧртӧн гартӧм чӧрсъяс моз, ру пытшкын сулалісны ёсь йыла коз пуяс.
Найӧ бӧрйисны пашкыр ниа пу да сувтісны сы улӧ.
— Мыйла нӧ тэ пасьталін тайӧ халатсӧ? — юаліс Коля.
Таня вочавидзис:
— Менам ӧні абу нин мича платьеыс, коді сэтшӧма кажитчыліс тэныд.
— Мыйла тэ висьталан аслад мича платье йылысь, ме сійӧс ньӧти ог помнит.
Ме думайта сӧмын тэ йылысь.
— Пыр? — юаліс Таня.
— Пыр.
Весиг сэки, кор ме тэнӧ ог аддзы.
Со мый меным тешкодь кажитчӧ.
— Да, тайӧ тешкодь, — шуис нывка.
Сэсся найӧ пуксисны ниа улӧ да кутісны кывзыны юр вевдорсьыс увъяслысь трачкӧдчӧмсӧ.
Тайӧ асланыс убежищеясас садьмалісны лэбачьяс.
Матысса коз пу йылын бордъяснас шпорӧдчыштіс кедровка да лэбзис. Сійӧ колис ас бӧрсьыс воздухас муртса тӧдчымӧнъя след.
— Тайӧ зэв тешкодь, — лэбач лэбзьӧм бӧрся видзӧдігтыр мӧдысь шуис Таня. — Со сійӧ колляліс увъяс пӧвстас коз пу вылын кузь вой.
А ӧні югдігас муніс.
Но тайӧ бур.
Сідзкӧ, тэ кутан думайтны ме йылысь пыр, и сэки, кор ме тані ог ло?
Ме регыд муна татысь.
Коля ньӧжйӧник горӧдыштіс.
Сійӧ эз яндысь горӧднысӧ, кор кыліс тайӧ кывъяссӧ, кодъяс ӧти здукӧн гудыртісны сылысь сьӧлӧмсӧ.
Таня жӧ, мыйта вӧлі выныс, зілис кутны ассьыс гӧлӧссӧ.
— Тэ ӧмӧй кӧсъян мунны татысь? — юаліс Коля.
— Да, ме сідзи решиті.
Медым бать кольччас тэкӧд да тётя Надякӧд — сійӧ ӧд бур сьӧлӧма жӧ, бать радейтӧ сійӧс.
А ме некор ог эновт мамӧс.
Миянлы колӧ мунны татысь, ме тайӧс тӧда.
— Но мыйла нӧ, висьтав меным?
Али тэ ненавидитан менӧ, кыдзи и водзті?
— Некор тэ эн шу тайӧс меным, — ньӧжйӧник шуис Таня. — Мый первойсӧ вӧлі мекӧд, ог тӧд.
Но ме сэтшӧма повзи, кор ті локтінныд миянӧ.
Сійӧ ӧд менам батьыс, а абу тэнад.
И, вермас лоны, та вӧсна и вӧлі тэ дорӧ несправедливӧй.
Ме ненавидиті и повлі.
Но ӧні ме кӧсъя, медым тэ вӧлін шуда, Коля...
— Оз ков, оз ков! — сійӧс торкигтыр волнуйтчӧмӧн горӧдіс Коля, — ме кӧсъя, медым и тэ вӧлін шуда, и тэнад мамыд, и бать, и тётя Надя.
Ме кӧсъя, медым ставныс вӧліны шудаӧсь.
Оз ӧмӧй позь тайӧс вӧчны?
— Гашкӧ, и позьӧ, — думайтігтыр вочавидзис Таня, — ог тӧд.
И Таня ланьтіс — кутіс думайтны аслас шуд йылысь, и батьыслӧн шуд йылысь, и мамыс йылысь.
Сійӧ пукаліс лӧня, пашкыр ниа пу бердӧ мышнас мыджсьӧмӧн, быттьӧкӧ сылы колӧ вӧлі мыджсьыны мыйӧкӧ вӧрзьытӧмторйӧ, надежнӧйджыкторйӧ, чем сылӧн неяснӧй мӧвпъясыс, кодъяс жуисны сы юрын.
Но и ниа пуыс вӧрис асъя тӧвсьыс.
Тӧлыс локтіс ю дорсянь пу йывъясӧдыс да вӧрӧдіс найӧс.
А югыдыс локтіс сы бӧрся прибой моз да гыяс моз швачӧдіс веськыда сулалысь вӧр стенас.
А небесаас ю весьтын эз нин вӧв ни ӧти кодзув.
— И меным эськӧ окота вӧлі, медым ставӧн вӧліны шудаӧсь, — шуис Таня. Сійӧ синсӧ вештывтӧг видзӧдіс кытчӧкӧ ылӧ, ю вылӧ, код весьтын сійӧ здукас мыччысис шонді.
— И со ме локті тэ дорӧ.
И ӧні муна.
Прӧщай, шонді нин петіс.
И Таня чеччис, бергӧдчис юлань мышкӧн да туйтӧгыс мӧдӧдчис вӧрлань.
Коля суӧдіс нин сійӧс трӧпа вылысь, кӧні бокъясас коз пуяс пӧвстын сулалісны сус пуяс.
— Таня, эн мун! — горӧдіс сійӧ.
— Тэ ӧмӧй ставсӧ нин меным висьталін?
Тайӧ ӧмӧй ставыс?
— Дерт жӧ, ставыс, — шензигтыр вочавидзис сійӧ.
— А тэныд ӧмӧй мыйкӧ ещӧ колӧ висьтавны, Коля?
Коля эз лысьт видзӧдлыны сы вылӧ нежнӧя: сійӧ поліс гӧрдӧдӧмысь да лэдзис синъяссӧ.
Таня жӧ век на меліа видзӧдіс сылы чужӧмас.
Сэки Коля копыртчис да вомдоръяссӧ матыстіс Таня банбокӧ, кинас топӧдліс сылысь кисӧ.
Таня эз вешйы сы дорысь.
Гӧгӧр вӧлі шынитӧв.
И тайӧ жӧ здукас вӧрса чӧв-лӧняс гораа грымӧбтіс кыкысь лыйӧм шы.
Сэсся гӧраясын юрӧбтіс йӧлӧга.
Неыджыд сус пу вылын дрӧгнитісны увъясыс, и нюдзвиж да зарни рӧма ыджыд фазан гыпкысис-усис челядь кок улӧ.
Таня да Коля котӧртісны кытчӧсюрӧ.
А фазаныс заводитіс швачӧдчыны муас, сэсся ланьтіс.
И еджыд пельяса мӧд фазан неуна лэбыштіс чукльӧдлігтыр да сідзжӧ шнёпкысис муас Таня дорӧ.
Кыз коз пу сайсянь петіс трӧпа вылӧ сылӧн батьыс, а сы бӧрвылын мыччысис Филька.
Кыкнанныслӧн кианыс вӧлі ружье, и пуяс костӧд на юръяс весьтын гартчис лӧз тшын.
— Зэв бур! — шуис батьыс.
Таня уськӧдчис батьыс дорӧ.
Батьыс быттьӧкӧ ньӧти эз чуймы, кор аддзис сійӧс вӧрсьыс.
Сійӧ меліа кутіс нывсӧ киӧдыс да шуис:
— Челядь, кад нин тіянлы гортӧ.
Талун медбӧръя экзамен.
А Филька ӧктіс нин сьӧкыд пӧткаяссӧ да ружьеыскӧд тшӧтш ӧшӧдіс найӧс мышкас, да матыстчис Коля дорӧ.
— А ми, другӧ, тані кыйсим, — шуис сійӧ. — Уна фазан ветлӧдлӧ асывъяснас тані.
Коля тіраліс став телӧнас.
Филька пӧрччис ассьыс курткасӧ да плавгис сылы пельпом вылас.
Сійӧ тожӧ кутіс Коляӧс киӧдыс.
Но кыкыдлы трӧпаыс вӧлі векни.
И найӧ мӧдӧдчисны ӧта-мӧд бӧрсяыс, а Таня — батьыскӧд водзын.
Таня пыр ёнджыка топӧдчис батьыс дорӧ, медым пельпомнас не пыркӧдны пуяс вылысь лысвасӧ.
Корсюрӧ сійӧ кыпӧдліс синъяссӧ да видзӧдлывліс сылы чужӧмас.
Батьыс восьлаліс трӧпаӧдыс веськыда: сійӧ эз пов лысвасьыс да грымӧдіс каблукъяснас пу вужъяс вывті.
abu
Сійӧ вӧлі прӧстӧй да гӧгӧрвоана.
Сійӧ нюмъяліс Танялы да крепыда кутіс сійӧс.
— Тайӧ еджыд халатнас кутшӧма тэ мунан мамыд вылӧ! — шуис батьыс.
А Таня друг кыпӧдіс батьыслысь кисӧ, пуктіс найӧс аслас пельпомъяс вылӧ сідзи, кыдзи и первойя луннас, кор найӧ аддзысисны.
Сэсся малыштіс сійӧс, первойысь окыштіс.
— Папа, — шуис сійӧ, — муса папа менам, прӧстит менӧ.
Ме тэ вылӧ войдӧр скӧравлі, но ӧні гӧгӧрвоа ставсӧ.
Некод абу мыжа: ни ме, ни тэ, ни мама.
Некод!
Ӧд уна, зэв уна йӧз эм свет вылас, кодъясӧс позьӧ радейтны.
Правда?
— Правда, — шуис батьыс.
— Прӧститан-ӧ тэ коркӧ менӧ менам скӧралӧмысь?
Ме сэсся ог кут скӧравны.
А тэ, — ньӧжйӧник юаліс Таня, — он скӧрав ме вылӧ сыысь, мый ме вӧлі Колякӧд вӧрын сэтшӧм водз?
— Ог, менам муса Таня.
Ме ӧд тӧда жӧ: вӧрын югдігас лӧсьыд!
XXII
Эз нин вӧв тулыс.
Берегъяс дорын ляпкаліс ю, тыдовтчисны изъяс, и луншӧр кадӧдз на шонавліс берег дорын лыаыс.
Ваыс дзирдавны мӧдіс омӧльджыка.
Гожся жарыс ӧні ёнджыка пӧжис гӧраясын, и пӧсь воздух потокӧдыс кыпӧдчылісны вылӧдз кутшъяс.
Сӧмын море вывсянь корсюрӧ ыльнитлывліс сӧстӧм тӧв, коді друг заставитліс заводитлыны шувгыштны вӧрсӧ.
Таня медбӧръяысь ветлӧдлыштіс берегӧд, прӧщайтчис ставыскӧд.
Сійӧ муніс лыа вывті, аслас вуджӧрыскӧд орччӧн, и юыс визувтіс дзик сы кокъяс дорті, — кыдзи ёрт, вуджӧрыс колльӧдіс Таняӧс ылі туйӧ.
Кузь лыа бӧж потшис налы кыкнанныслы туйсӧ.
Таня сувтіс.
Тайӧ лыабӧжас сійӧ радейтліс асывъяснас купайтчыны Филькакӧд.
Кӧні ӧні сійӧ?
Таня асывбыд корсьӧ сійӧс весьшӧрӧ.
Сійӧ кытчӧкӧ пышйӧма — оз кӧсйы прӧщайтчыны Танякӧд.
Ни татысь, ни сэтысь Таня оз вермы аддзыны сійӧс.
Абу-ӧ сійӧ ачыс мыжа?
Кутшӧм частӧ сійӧ тайӧ вонас, кор вӧліны сы мында событиеяс, вунӧдліс аслас ёрт йылысь, кодӧс кӧсйысьліс коркӧ некод вылӧ не вежны!
Филька жӧ сійӧс некор эз вунӧдлы, век надейтчыліс дружба вылӧ.
И ӧні, кор эновтӧ тайӧ муса местаяссӧ, Таня думайтіс сы йылысь сьӧлӧмсяньыс, упорнӧя корсис сійӧс.
— Филька, Филька! — кыкысь горӧдіс сійӧ.
И тӧлыс нуис сылысь гӧлӧссӧ дзик лыа бӧж помас.
И сэні, лыа чукӧр сайысь, друг кыпӧдчис Филька, сувтіс пидзӧсчань вылас дзик ва дорас.
Лыа пиас вӧйласиг Таня котӧртіс сы дорӧ.
— Филька, — кӧритӧмӧн шуис сійӧ, — мам менӧ виччысьӧ пристаньын, а ме тэнӧ корся асывбыд.
Мый тэ тані вӧчан?
— Сідз, нинӧм.
Куйла, — шуис сійӧ ньӧжйӧникӧн, синъяссӧ муртса читкыртыштӧма.
И Танялӧн петіс серамыс, кор аддзис, мый Филька сэтшӧм жугыль.
— Куйла, — серамсорӧн шуис Таня да друг ланьтіс.
Филька вӧлі майкатӧм.
И шондісьыс гожъялӧм пельпомъясыс сылӧн дзирдалісны югыд изъяс моз, а гожъялӧм морӧсас тӧдчисны мичаа гижӧм букваяс.
Нывка лыддис: «ТАНЯ».
Филька яндысигтыр тупкис кинас тайӧ нимсӧ да некымын воськов бӧрыньтчыштіс.
Сійӧ бӧрыньтчис эськӧ зэв ылӧ, дзикӧдз эськӧ муніс гӧраясӧдз, но мышкас сылысь туйсӧ потшис юыс.
А Таня, воськов бӧрся воськов, век вӧтчис сы бӧрся.
— Да, сулавлы жӧ, Филька! — шуаліс сійӧ.
И Филька водзӧсӧ эз мун.
«Медым, — решитіс сійӧ. — Медым аддзӧны тайӧс став йӧзыс, сэтшӧм кӧ нин кокниа найӧ торйӧдчӧны ӧта-мӧдсьыс».
Но Таня видзӧдіс эз сы вылӧ.
Сійӧ видзӧдліс шонді вылӧ, гӧраяс весьтын жарысла дзирдалысь воздух вылӧ, и Филькалысь кияссӧ бергӧдіс асланьыс.
Таня зэв ёна чуймис.
— Кыдзи нӧ тайӧс вӧчин? — юаліс сійӧ.
И ӧтвет пыддиыс Филька кыв шутӧг копыртчис му бердас да лыа вылас куйлысь паськӧм увсьыс перйис нёль буква, кодъясӧс вӧлі вундалӧма еджыд бумагаысь.
Сійӧ пуктіс найӧс морӧсас да шуис:
— Ме быд асыв вола татчӧ да сета шондіыслы сотны ассьым морӧсӧс сідзи, медым тэнад нимыд коли еджыдӧн.
Тайӧс ме думышті.
Но кора тэнӧ, эн серав сэсся ме вылын.
Сійӧ вайӧдліс ассьыс кипыдӧссӧ горш дорас, мый петкӧдліс сылысь медся ыджыд шогсӧ.
И Таня гӧгӧрвоис, мый сылы бурджык ӧні не серавны.
Таня сылы лӧсявтӧм выльпӧлӧс мелілунӧн видзӧдліс Филькалы синъясас да муртса инмӧдчыліс чуньнас сы кучикӧ.
— Кутшӧм тэ век ичӧтик, Филька!
Тэ кага на.
Ставыс ӧд тайӧ вушъяс да бырӧ, мыйӧн сӧмын тӧвнас тэ пасьталан шоныд дӧрӧм.
Филька зумыштчис, нинӧм гӧгӧрвотӧг видзӧдліс гӧгӧрбок: и пӧсь лыа вылӧ, и ю вылӧ, коді дзирдаліс гӧраяс костын зарни долина моз.
Сійӧ вӧлі шӧйӧвошӧма.
Филька вунӧдліс тӧв йывсьыс, сійӧ ньӧти эз думайт сы йылысь, кор сотіс ассьыс телӧсӧ шонді улас.
«Йӧй, йӧй!»
Сійӧ дась вӧлі ӧвтыштны тайӧ став вылас кинас.
— Но ӧд шондіыс сэтшӧм вына, — асныралӧмӧн век жӧ шуис сійӧ. — Неужели став следыс бырӧ?
Гашкӧ, мыйкӧ век жӧ коляс, Таня?
Думыштлы.
И неуна думайтыштӧм бӧрын Таня сӧгласитчис сыкӧд.
— Тэ прав, — шуис сійӧ. — Мыйкӧ должен кольны.
Ставыс оз вермы бырны.
Мӧдногӧн кӧ нӧ кытчӧ, — синвасорӧн юаліс сійӧ, — кытчӧ вошас миян нэмӧвӧйся вернӧй дружбаным?..
Челядь кутыштісны ӧта-мӧдсӧ.
Шоныд воздухыс гильӧдіс налысь чужӧмнысӧ.
Ӧтка лэбачьяс вылісянь видзӧдісны на вылӧ.
Помасис челядьдыр!
Кыдзи тайӧ артмис?
Коді вермис эськӧ налы висьтавны тайӧс?
Ни лыаыс, ни вӧрыс, ни изъясыс, кодъяс век вӧліны накӧд.
Сӧмын налӧн рӧднӧй юыс ӧтнасӧн пыр визувтіс водзӧ асыввывлань, булькйис-муніс пемыд гӧраяс костӧд.
И сэні, тыдавтӧм ыліас, сувтліс на синъяс водзӧ волшебнӧй, мӧдпӧлӧс страна, шыльквидзис паськыд югыд край.
И найӧ кутчысьӧмӧн пыр видзӧдісны ӧтилаӧ, эз бӧрвылӧ, а водзӧ, сы вӧсна мый казьтывнысӧ налы вӧлі нинӧм на.
Но первойя торйӧдчӧмысь налы вӧлі шог нин.
— Прӧщай, дикӧй пон динго, — шуис Филька, — прӧщай!
Сылы окота вӧлі шога бӧрддзыны, но сійӧ вӧлі детинка, коді чужліс чӧв-лӧнь вӧрын, суров море берег дорын.
Сійӧ водіс вадорса лыа вылас да ланьтіс.
А Таня муніс лыа вывті ю пӧлӧныс, и сӧстӧм тӧлыс, коді воис сійӧ жӧ суров моресяньыс, пыр пӧльтіс сылы воча.
{Гримм вокъяс @ Бременса музыкантъяс @ мойд @ Гримм вокъяс. Бременса музыкантъяс @ 1951 @}
ГРИММ ВОКЪЯС
БРЕМЕНСА МУЗЫКАНТЪЯС
Уна во сайын му вылын овліс мельник.
И вӧлі мельникыслӧн осёл, бур осёл, тӧлка да ён.
Дыр уджаліс осёл мельничаын, кыскаліс мыш вылас пызь мешӧкъяс и вот медбӧрын пӧрысьмис.
Аддзӧ кӧзяин: омӧльтчис осёл, оз шогмы водзӧ удж вылӧ, да вӧтліс сійӧс гортсьыс
Повзис осёл:
«Кытчӧ ме муна, кытчӧ воштыся?
Пӧрысь ме лои да слаб».
А сэсся мӧвпыштіс:
«Муна ме немецкӧй карӧ Бременӧ да лоа сэні уличнӧй музыкантӧн».
Сідзи и вӧчис.
Мӧдіс немецкӧй карӧ Бременӧ.
Мунӧ осёл туй кузя да осёл моз горзӧ.
И друг сійӧ аддзӧ: туй вылын куйлӧ кыйсьысь пон, кывсӧ нюжӧдӧма да сьӧкыда лолалӧ.
— Мый вӧсна тэ, понйӧй, сэтшома кашкан? — юалӧ осёл. — Мый тэкӧд?
— Мудзи, — шуӧ пон, — котӧртігтыр, вот и кашка.
— Мыйла нӧ тэ, понйӧй, сідзисӧ котӧртін? — юалӧ осёл.
— Ок, осёл, — шуӧ пон, — жалитышт менӧ.
Олі ме кыйсьысь ордын, дыр олі.
Эрдъясті да нюръясті ме сылы пӧткаяс бӧрся котравлі,
а ӧні пӧрысьми, кыйсьӧм вылӧ ог нин туй,
и мӧвпыштіс менам кӧзяинӧй менӧ вины.
Вот ме и пышйи сы дінысь, а водзӧ мый вӧчны — ог тӧд.
— Мунам мекӧд Бремен карӧ, — шуӧ сылы осёл, — лоам сэні уличнӧй музыкантъясӧн.
Увтчан тэ гораа, гӧлӧсыд тэнад лӧсьыд.
Тэ кутан сьывны да барабанӧ кучкавны, а ме кута сьывны да гитара вылын ворсны.
— Мый нӧ, — шуӧ пон, — мунам.
Мӧдісны найӧ ӧтлаын.
Осёл мунӧ, осёл моз горзӧ, пон мунӧ, пон моз увтчӧ.
Мунісны найӧ, мунісны да друг аддзӧны — пукалӧ туй вылын кань, зэв жугыля пукалӧ, гажтӧма.
— Мый тэ сэтшӧм жугыль? — юалӧ сылысь осёл.
— Мый тэд сэтшӧм гажтӧм? — юалӧ пон.
— Ок, — шуӧ кань, — жалитыштӧй ті менӧ, осёл да пон.
Олі ме аслам кӧзяйка ордын, дыр олі, — крысаяс да шыръяс кыялі.
А ӧні вот пӧрысьми и пиньясӧй менам ныжмисны.
Аддзӧ кӧзяйка, мый ог вермы ме водзӧ шыръясӧс кыйны, и думыштіс менӧ ваӧ вӧйтны.
Ме и пышйи гортысь.
А водзӧ мый вӧчны, кыдзи кынӧмпӧт перйыны — ог тӧд.
Осёл сылы шуӧ:
— Мунам миянкӧд, кань, Бремен карӧ, лоам сэні уличнӧй музыкантъясӧн.
Гӧлӧсыд тэнад лӧсьыд, тэ кутан сьывны да скрипка вылын ворсны, пон — сьывны да барабанӧ кучкавны, а ме — сьывны да гитара вылын ворсны.
— Мый нӧ, — шуӧ кань, — мунам.
Мӧдісны найӧ ӧтлаын.
Осёл мунӧ, осёл моз горзӧ, пон мунӧ, пон моз увтчӧ, кань мунӧ, кань моз нявзӧ.
Мунісны найӧ, мунісны. Прӧйдитӧны ӧти керка дорті да аддзӧны — ворота вылын пукалӧ петук да мыйвынсьыс горзӧ:
«Ки-ки-рук-ку!»
— Тэ мый, петуканӧй, горзан? — юалӧ сылысь осёл.
— Мый тэкӧд лои? — юалӧ сылысь пон.
— Гашкӧ, тэнӧ кодкӧ ӧбидитіс? юалӧ кань.
— Ок, — шуӧ петук, — жалитыштӧй менӧ, осёл, пон да кань.
Аски менам кӧзяеваяс ордӧ гӧстьяс воасны, и вот менам кӧзяеваӧй лӧсьӧдчӧны менсьым юрӧс керавны да пуны меысь шыд.
Мый меным вӧчны?
Осёл сылы шуӧ:
— Мунам миянкӧд, петук, Бремен карӧ и лоам сэні уличнӧй музыкантъясӧн.
Гӧлӧсыд тэнад лӧсьыд, кутан тэ сьывны да балалайка вылын ворсны, кань кутас сьывны да скрипка вылын ворсны, пон кутас сьывны да барабанӧ кучкавны, а ме кута сьывны да гитара вылын ворсны.
— Мый нӧ, — шуӧ петук, — мунам.
Мӧдісны найӧ ӧтлаын.
Осёл мунӧ, осёл моз горзӧ, пон мунӧ, пон моз увтчӧ, кань мунӧ, кань моз нявзӧ, петук мунӧ, петук моз чуксасьӧ.
Мунісны найӧ, мунісны, и вот пуксис вой.
Осёл да пон водісны ыджыд дуб улӧ, кань пуксис ув вылӧ, а петук лэбзис дзик туган йылас да сэсянь кутіс гӧгӧрбок видзӧдны.
Видзӧдіс, видзӧдіс да аддзис — неылын тыдалӧ би.
— Би тыдалӧ! — горзӧ петук.
Осёл шуӧ:
— Колӧ тӧдмавны, кутшӧм сійӧ би.
Вермас лоны, матын керка сулалӧ.
Пон шуӧ:
— Сійӧ керкаас, гашкӧ, яйтор эм.
Ме эськӧ сёйышті.
Кань шуӧ:
— Сійӧ керкаас, гашкӧ, йӧвтор эм.
Ме эськӧ юышті.
А петук шуӧ:
— Сійӧ керкаас, гашкӧ, проса эм.
Ме эськӧ кокалышті.
Чеччисны найӧ да мӧдісны би вылӧ.
Петісны кушинӧ, сэні керка сулалӧ.
Осёл матыстчис керка дорӧ да ӧшиньӧдыс видзӧдліс.
— Мый тэ сэтысь аддзан, осёл? — юалӧ сылысь петук.
— Аддза ме, — шуӧ осёл, — пызан сайын пукалӧны разбойникъяс, сёйӧны да юӧны.
— Ок, кутшӧма сёйны колӧ, — шуис пон.
— Ок, кутшӧма юны колӧ, — шуис кань.
— Кыдз эськӧ миянлы вӧтлыны керкасьыс разбойникъяссӧ? — шуис петук.
Мӧвпалісны найӧ, мӧвпалісны да мӧвпыштісны.
Осёл надзӧник пуктіс водз лапаяссӧ ӧшинь вылӧ, пон кавшасис осел мыш вылӧ, кань чеччыштіс пон мыш вылӧ, а петук лэбзис кань юр вылӧ.
И сэки найӧ ставӧн горӧдісны.
осёл — осёл моз,
пон — пон моз,
кань — кань моз,
а петук чукӧстчис.
Горӧдісны найӧ да уськӧдчисны ӧшиньӧд комнатаӧ.
Повзисны разбойникъяс да пышйисны вӧрӧ.
А осёл, пон, кань да петук пуксисны пызан сайӧ да заводитісны сёйны.
Сёйисны, сёйисны, юисны, юисны, пӧтісны да водісны узьны.
Осёл нюжӧдчис дворын турун вылӧ, пон водіс ӧдзӧс дорӧ, кань тупыльтчӧмӧн водіс паччӧр вылӧ, а петук лэбзис ворота вылӧ.
Кусӧдісны найӧ керкаысь би да унмовсисны.
А разбойникъяс пукалӧны вӧрын да чащасянь видзӧдӧны асланыс керка вылӧ.
Аддзӧны — биыс ӧшиньысь кусі, пемыд лои.
И мӧдӧдісны найӧ ӧти разбойникӧс видзӧдлыны, мый вӧчсьӧ керкаас.
Гашкӧ, весь найӧ сідзсӧ повзисны.
Воис разбойник керка дорас, восьтіс ӧдзӧссӧ, пырис кухняӧ.
Видзӧдӧ, а паччӧр вылын кык би ӧзйӧ.
«Буракӧ, тайӧ биа шомъяс, — мӧвпыштіс разбойник, — вот ме пыр жӧ сартас ӧзта».
Зургис сійӧ биад сартасӧн, а тайӧ вӧлі кань син.
Скӧрмис кань, чеччыштіс, да кыдз разбойникӧс сапнитас лапанас, да кыдз мурӧстас.
Разбойник — ӧдзӧсӧ.
А сэн пон сійӧс кокӧдыс кватитіс.
Разбойник — дворӧ.
А сэн сійӧс осёл кокнас чужйис.
Разбойник — воротаӧ.
А ворота вывсянь петук кыдз горӧдас:
«Ки-ки-рук-ку!»
Шыбитчис разбойник мыйвынсьыс пышйыны вӧрӧ.
Воис аслас ёртъяс дорӧ да шуӧ:
— Беда!
Миян керкаын овмӧдчӧмаӧсь страшнӧй великанъяс.
Ӧти меным чужӧмӧ сапнитчис аслас кузь чуньяснас, мӧд менсьым кокӧс пуртӧн вундіс, коймӧд менӧ зорйӧн спинаӧ кучкис, а нёльӧдыс мем горӧдіс.
«Кутӧй вӧрсӧ!»
— Ок, — шуисны разбойникъяс, — колӧ миянлы татысь ӧдйӧджык пышйыны.
И мунісны разбойникъяс сійӧ вӧрсьыс век кежлӧ.
А бременса музыкантъяс — осёл, пон, кань да петук — кольччисны овны да вывны найӧ керкаын.
{А. С. Пушкин (комиӧдіс Г. И. Торлопов) @ Дубровский @ повесьт @ А. С. Пушкин. Дубровский @ 1954 @ Лб. 3-89.}
Александр Пушкин
Дубровский
ПЕРВОЙ ГЛАВА
Некымын во сайын аслас ӧти поместьеын оліс важся русскӧй барин, Кирила Петрович Троекуров.
Сылӧн озырлуныс, знатнӧй рӧдыс да гырысь йитӧдъясыс сетлісны сылы ыджыд вес губернияын, кӧні вӧлі сылӧн имениеыс.
Соседъясыс радӧсь вӧлі угодитны сылӧн медся ичӧтик кӧсйӧмъяслы;
губернскӧй чиновникъяс тіралісны сылысь нимсӧ казьтылігӧн;
подобострастиелысь петкӧдчӧмъяссӧ Кирила Петрович примитлывліс кыдзи колана дань;
сы ордысь эз быравлыны гӧстьяс, кодъяс век вӧліны дасьӧсь тешитны сылысь барскӧй весь олӧмсӧ да юкны шума, а мукӧддырйиыс и буйнӧй гажӧдчӧмъяссӧ.
Некод эз лысьтлы ӧткажитчыны сійӧ корӧмысь либӧ урчитӧм лунъясӧ не волыны колана почтениеӧн Покровскӧй сиктӧ.
Гортса олӧмас Кирила Петрович петкӧдліс велӧдчытӧм мортлысь став порокъяссӧ.
Ставнас, мый сӧмын кытшаліс сійӧс, ышмӧдӧм, сійӧ велаліс сетны тыр вӧля аслас крут нравлӧн став кӧсйӧмъяслы да ичӧтик вежӧрыслӧн став мӧвпъяслы.
Зэв ыджыд физическӧй вын вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ вежоннас кыкысь кымын висьліс ёна сёйӧмысь да быд рыт вӧвлі гажа.
Сійӧ керка ӧти флигельын олісны 16 горничнӧй да вӧчисны налы лӧсялан кипом уджъяс.
Флигельын ӧшиньяссӧ вӧлі тупкӧма пу решеткаӧн; ӧдзӧсъясыс игнассьывлісны томанъясӧн, а ключьясыс сэтысь вӧліны Кирила Петрович ордын.
Том затворницаяс индӧм часъясӧ ветлывлісны садйӧ да гуляйтлісны. Сэки на бӧрся видзӧдісны кык пӧрысь старука.
Кадысь кадӧ Кирила Петрович сетліс на пӧвстысь ӧткымынъясӧс верӧссайӧ и на местаӧ волісны выльяс.
Крестьянакӧд да дворовӧйяскӧд сійӧ кутіс асьсӧ стрӧга; та вылӧ видзӧдтӧг, найӧ вӧліны сылы преданӧсь:
найӧ ошйысьлісны асланыс господин озырлунӧн да славаӧн да позволяйтлісны аслыныс унатор сылӧн соседъяс кузя, баринсянь ён отсӧг вылӧ надейтчӧмӧн.
Троекуровлӧн пыр кадся уджыс вӧлі аслас гырысь владениеясті ветлӧмын, кузь пиръясын да дурӧмъясын, кодъяс быд лун изобретайтсьылісны да кодлӧн жертваӧн пырджык вӧвлі кутшӧмкӧ выль тӧдса; кӧть и важся другъясыс эз мынлывлыны наысь, Андрей Гаврилович Дубровскийысь кындзи.
Тайӧ Дубровскийыс, гвардияса отставнӧй поручик, вӧлі сылы медматыса сосед да сылӧн вӧлі сизимдас душ.
Троекуров, коді вӧлі надменнӧй медся вылын званиеа йӧз водзын, уважайтліс Дубровскийӧс, кӧть сылӧн озырлуныс вӧлі ичӧтик.
Коркӧ найӧ вӧліны служба кузя ёртъясӧн, и Троекуров аслас опыт сертиыс тӧдіс сылысь чорыд характерсӧ да чорыдлунсӧ.
Обстоятельствояс торйӧдісны найӧс дыр кежлӧ.
Дубровскийлы, дзугсьӧм состояние вӧсна, ковмис петны отставкаӧ да овмӧдчыны аслас кольӧм сиктас.
Кирила Петрович тӧдмаліс та йылысь да вӧзйис сылы ассьыс отсӧг, но Дубровский аттьӧаліс сійӧс да кольччис гӧльӧн да независимӧйӧн.
Некымын во мысти Троекуров, отставнӧй генерал-аншеф, воис аслас поместьеӧ; найӧ аддзысисны да радлісны ӧта-мӧдныслы.
Сэксянь найӧ быд лун вӧліны ӧтлаын, и Кирила Петрович, коді нэм чӧжнас эз волывлы некод ордӧ, прӧста кежавліс аслас важ ёрт керкаӧ.
Ӧти арлыдъясаӧсь, ӧти сословиеысь петысьяс, ӧтмоза воспитайтӧмъяс, найӧ вӧліны кутшӧмакӧ ӧткодьӧсь и сям и оласног сертиыс.
Шуны кӧ, налӧн и судьбаыс вӧлі пӧшти ӧткодь: кыкнаныс гӧтрасьлісны радейтӧм кузя, кыкнаныс регыд лоисны дӧвечьясӧн, кыкнаныслӧн коли ӧти челядьӧн.
Дубровскийлӧн пиыс воспитывайтчис Петербургын, Кирила Петровичлӧн нылыс быдмис бать син водзын, и Троекуров тшӧкыда шулывліс Дубровскийлы:
«Кывзы, вокӧ, Андрей Гаврилович: тэнад Володькаын кӧ лоӧ тӧлк, то сета сы сайӧ Машаӧс; мед кӧть сійӧ и гӧль да пасьтӧм».
Андрей Гаврилович довкйӧдліс юрнас да пыр вочавидзлывліс:
«Абу сідз, Кирила Петрович: менам Володька абу жӧник Марья Кириловналы.
Гӧль дворянинлы, кыдзи менам пилы, бурджык гӧтрасьны гӧль дворянка вылӧ да лоны кӧзяинӧн керкаын, балуйтчӧм бабалы приказчикӧн лоӧм дорысь».
Ставӧн завидялісны сӧглас вылӧ, коді вӧлі надменнӧй Троекуров да сылӧн гӧль сосед костын, да шензисны тайӧ бӧръяыслӧн збойлун вылӧ, кор сійӧ Кирила Петрович пызан сайын веськыда висьтавліс ассьыс мӧвпъяссӧ, сы йылысь ньӧти тӧждысьтӧг, лӧсялӧны-ӧ найӧ кӧзяинлӧн мӧвпъяслы.
Ӧткымынъяс кӧсйылісны жӧ сы моз вӧчны да видлісны мездысьны кывзыссьӧмысь, но Кирила Петрович сэтшӧма повзьӧдліс найӧс, мый век кежлӧ бырӧдліс налысь татшӧм покушениеяс вылас окотитчӧмсӧ, и Дубровский ӧтнас коли общӧй законысь бокӧ.
Виччысьтӧм случай ставсӧ торкис да вежис.
Ӧтчыд ар заводитчигӧн Кирила Петрович лӧсьӧдчис кыйсьыны.
Воддза лунас вӧлі сетӧма приказ пон видзысьяслы да стремяннӧйяслы лоны дасьӧн вит час асыв кежлӧ.
Палатка да кухня вӧлі мӧдӧдӧма водзвыв сійӧ местаӧ, кӧні Кирила Петровичлы колӧ вӧлі ӧбедайтны.
Кӧзяин да гӧстьяс мунісны понъясӧс видзанінӧ, кӧні витсёысь унджык гончӧй да борзӧй олісны пӧтӧсь, шоныдын да асланыс пон кыв вылын ошкисны Кирила Петровичлысь лышкыдлунсӧ.
Сэн жӧ вӧлі и висьысь понъяслӧн лазарет, найӧс лечитіс штаб-лекарь Тимошка; отделение, кӧні благороднӧй энь понъяс пиянасисны да вердісны ассьыныс пон пиянсӧ.
Кирила Петрович гордитчис тайӧ бур заведениенас да некор эз кольлы случай ошйысьыштны сійӧн аслас гӧстьяс водзын, кодъяс пиысь быдӧн видлаліс нин сійӧс этша вылӧ кызьысь.
Аслас гӧстьяскӧд тшӧтш сійӧ ветлӧдліс пон видзанінті, сійӧс колльӧдісны Тимошка да главнӧй пон видзысьяс; сувтлывліс ӧткымын конураяс водзын, то юасис висьысьяслӧн здоровье йылысь, то вӧчаліс стрӧг да веськыд индӧдъяс, то чуксавліс ас дінас тӧдса понъясӧс да меліа накӧд сёрнитіс.
Гӧстьяс лыддисны коланаӧн шензьыны Кирила Петрович пон видзанін вылӧ.
Ӧтнас Дубровский чӧв оліс да скӧраліс.
Сійӧ вӧлі зіль кыйсьысь.
Сылӧн состояниеыс лэдзис сылы видзны сӧмын кык гончӧйӧс да борзӧйяслысь ӧти свора; сійӧ эз вермы кутчысьны кутшӧмакӧ завидьтӧмысь тайӧ бур заведение вылас видзӧдігӧн.
— Мый нӧ тэ скӧралан, вокӧ, — юаліс сылысь Кирила Петрович, — али пон видзаніныс менам сьӧлӧм вылад тэныд оз во?
— Мыйла, — вочавидзис сійӧ сурова, — пон видзанін зэв бур, — ӧдвакӧ тіян йӧзлӧн олӧмыс сэтшӧм жӧ, кыдзи тіян понъяслӧн.
Ӧти пон видзысь дӧзмис.
— Ми асланым олӧм вылӧ, — шуис сійӧ, — ен да барин вӧсна, ог норасьӧй; а мый збыль — сійӧ збыль, мукӧдыслы и дворянинлы эськӧ абу омӧль вежны усадьбасӧ любӧй татчӧс конурка вылӧ.
Сылы эськӧ вӧлі и пӧтӧсаджык и шоныдджык.
Кирила Петрович гораа серӧктіс аслас холоплӧн збой кывъяс вылӧ, а гӧстьяс сы бӧрся серӧктісны, кӧть казялісны, мый пон видзысьлӧн шуткаыс вермис инмыны и налы.
Дубровский кельдӧдіс да эз шу кыв ни джын.
Тайӧ кадас Кирила Петровичлы наберушкаын вайисны сӧмын на чужӧм пон пиянӧс — сійӧ кутіс ноксьыны наӧн, бӧрйис аслыс кыкӧс, мукӧдъяссӧ тшӧктіс вӧйтны.
Сэк кості Андрей Гаврилович воши, и некод тайӧс эз казяв.
Гӧстьяскӧд пон видзанінысь воӧм мысти Кирила Петрович пуксис ужнайтны да сӧмын сэки, кор эз аддзы Дубровскийӧс, кватитчис сы йылысь.
Йӧз висьталісны, мый Андрей Гаврилович муніс гортас.
Троекуров тшӧктіс пыржӧ сійӧс суӧдны да бергӧдны.
Нэмнас сійӧ эз петавлы кыйсьыны Дубровскийтӧг, коді вӧлі понъясӧс опытнӧй да бур донъялысьӧн, а сідзжӧ кыйсьӧм йылысь быдсикас споръяс пыр веськыда решитысьӧн.
Сы бӧрся гӧнитлысь слуга воис бӧр, кор на ещӧ пукалісны пызан сайын, да висьталіс аслас господинлы, мый Андрей Гаврилович пӧ эз кывзысь да эз бергӧдчы.
Кирила Петрович, кыдзи и пыр наливкаясысь гажа, скӧрмис да мӧдысь ыстіс сійӧ жӧ слугасӧ висьтавны Андрей Гавриловичлы, мый сійӧ кӧ пыр жӧ оз во узьны Покровскӧйӧ, то сійӧ, Троекуров, сыкӧд век кежлӧ лӧгасяс.
Слуга выльысь гӧнитіс.
Кирила Петрович петіс пызан сайысь, лэдзис гӧстьясӧс да мӧдӧдчис узьны.
Мӧд лунас сылӧн медводдза юалӧм вӧлі: тані-ӧ Андрей Гаврилович?
Вочакыв пыдди сылы сетісны куим пельӧсӧн кусыньтӧм письмӧ;
Кирила Петрович тшӧктіс аслас писарлы лыддьыны сійӧс гораа — да кыліс татшӧмтор:
Государь менам премилӧстивӧй,
Ме сэтчӧдз ог кӧсйы локны Покровскӧйӧ, кытчӧдз он ыстӧй Ті меным пон видзысь Парамошкаӧс повиннӧйӧн; а лоӧ менам вӧля накажитны сійӧс либӧ прӧститны, а ме терпитны шуткаяс Тіян холопъяссянь ог кӧсйы, да и Тіянсянь найӧс ог терпит — сы вӧсна мый ме абу шут, а важся дворянин. — Та бӧрын коля услугаяс вылӧ покорнӧй
Андрей Дубровский.
Этикет йылысь ӧнія гӧгӧрвоӧмъяс серти тайӧ письмӧыс вӧлі ёна мисьтӧм, и сійӧ скӧрмӧдіс Кирила Петровичӧс эз тешкодь слогнас да тэчасногнас, а сӧмын аслас пытшкӧснас:
— Кыдзи, — вольпась вылысь кӧмтӧг чеччыштӧм бӧрын горӧдіс Троекуров, — ыстыны сы дінӧ менсьым йӧзӧс повиннӧйӧн, сійӧ вермас найӧс прӧститны либӧ накажитны!
— да мый сійӧ збыльысьсӧ думыштӧма;
да тӧдӧ-ӧ сійӧ код дінӧ кутчысьӧ!
— Вот ме сійӧс...
Бӧрдыштас сійӧ менам, тӧдмалас, кутшӧмджык мунны Троекуровлы паныд!
Кирила Петрович пасьтасис да муніс кыйсьыны аслас пыр ӧткодь пышностьӧн, — но кыйсьӧм эз удайтчы.
Лунтырӧн аддзылісны сӧмын ӧти кӧчӧс дай сійӧс талялісны.
Муяс вылын палаткаын ӧбед сідз жӧ эз удайтчы, мӧдногӧн кӧ эз вӧв Кирила Петрович колӧм серти, коді нӧйтіс пӧварӧс, видіс гӧстьясӧс да бӧр локтігас аслас став чукӧрнас нарошнӧ муніс Дубровский муяс вывті.
Колис некымын лун, и кык сосед костын лӧгалӧмыс эз чин.
Андрей Гаврилович Покровскӧйӧ эз во, Кирила Петрович сытӧг гажтӧмчис, и сылӧн скӧралӧмыс гораа петіс медся лёк кывъясын, кодъяс, сэтчӧс дворяна зільӧм вӧсна, Дубровскийӧдз воисны содталӧмӧн.
Выль лоӧмтор бырӧдіс и медбӧръя надеясӧ миритчӧм вылӧ.
Ӧтчыд Дубровский кытшовтіс ассьыс ичӧтик владениесӧ; кыддза рас дінӧ матыстчигӧн сійӧ кыліс керасьӧм шы да здук мысти пӧрӧм пулысь тратшкӧдчӧм.
Сійӧ ӧдйӧджык пырис раскӧ да веськаліс Покровскӧйса мужикъяс вылӧ, кодъяс спокойнӧя гусялісны сылысь вӧрсӧ.
Сійӧс аддзӧм бӧрын найӧ уськӧдчылісны пышйыны.
Дубровский аслас кучеркӧд кутіс на пиысь кыкӧс да кӧрталӧмӧн вайӧдіс найӧс аслас дворӧ.
Куим неприятельскӧй вӧв сэн жӧ сюрины добычаӧн победительлы.
Дубровский вӧлі зэв скӧр, ӧнӧдз некор на Троекуровлӧн йӧзыс, эстшӧм рӧзбойникъяс, эз лысьтлыны дурны сійӧ владениеясын, сы вӧсна мый тӧдлісны сылысь бур йитӧдсӧ асланыс господинкӧд.
Дубровский аддзис, мый ӧні найӧ пӧльзуйтчисны лоӧм орӧдчӧмнас — и решитчис, война правояс йылысь став понятиеяслы паныд, велӧдны ассьыс пленникъяссӧ ньӧръясӧн, кодъясӧн найӧ запаситчисны сійӧ жӧ кыддза раскын, а вӧвъяссӧ босьтны уджӧдны да гижны барскӧй скӧт дінӧ.
Тайӧ лоӧмтор йылысь юӧрыс сійӧ жӧ лунас воис Кирила Петровичӧдз.
Сійӧ ёна скӧрмис да первой, скӧр йывсьыс, кӧсйис уськӧдчыны аслас став дворовӧйяснас Кистеневка вылӧ (сідзи шусис соседлӧн сиктыс), рӧзӧритны сійӧс помӧдз да йӧртны асьсӧ помещиксӧ аслас усадьбаас.
Татшӧм подвигъясыд сылы эз вӧвны выльторйӧн.
Но сылӧн мӧвпъясыс регыд босьтісны мӧд направление.
Аслас сьӧкыд воськовъясӧн зал кузя ӧтарӧ да мӧдарӧ ветліг, сійӧ тӧдлытӧг видзӧдліс ӧшиньӧ да аддзис ворота дінӧ сувтысь тройкаӧс — кучик картуза да фризовӧй шинеля ичӧтик морт петіс телегаысь да мӧдӧдчис флигельӧ приказчик ордӧ;
Троекуров тӧдіс заседатель Шабашкинӧс да тшӧктіс сійӧс корны.
Минута мысти Шабашкин сулаліс нин Кирила Петрович водзын, чӧвталіс поклон бӧрся поклон да улӧдз копыртчӧмӧн виччысис сылысь тшӧктӧмъяс.
— Здорово, кыдз нин тэнӧ шуӧны, — шуис сылы Троекуров, — мыйла воин?
— Ме муна вӧлі карӧ, ваше превосходительство, — вочавидзис Шабашкин, — да пыри Иван Демьянов ордӧ тӧдмавны, оз-ӧ ло кутшӧмкӧ тшӧктӧм тіян превосходительствосянь.
— Зэв ас кадӧ пырин, кыдз нин тэнӧ шуӧны; меным тэ ёна колан,
юышт водка да кывзы.
Татшӧм бура примитӧмыс ёна шензьӧдіс заседательӧс.
Сійӧ ӧткажитчис водкаысь да кутіс кывзыны Кирила Петровичӧс зэв внимательнӧя.
— Менам эм сосед, — шуис Троекуров, — мелкопоместнӧй грубиян; ме кӧсъя босьтны сылысь имениесӧ — кыдзи тэ та йылысь мӧвпалан?
— Ваше превосходительство, эмӧсь кӧ кутшӧмкӧ документъяс, либӧ...
— Ылӧдлан, вокӧ, кутшӧм тэныд документъяс.
Сы вылӧ эм указъяс.
Сыын и выныс, мед некутшӧм правотӧг мырддьыны имениесӧ.
Энлы, энлы.
Сійӧ имениеыс коркӧ вӧлі миян, ньӧблӧмаӧсь кутшӧмкӧ Спицынлысь да сэсся вузалӧмаӧсь Дубровский батьлы.
Оз-ӧ позь та дінӧ кутчысьны?
— Сьӧкыд, ваше превосходительство; кӧнкӧ ӧд сійӧс вузалӧма закон серти.
— Думышт, вокӧ, корсь бурджыка.
— Вот эськӧ, шуам, ваше превосходительство, верминныд кӧ ті кутшӧмкӧ ногӧн шедӧдны тіян соседлысь гижӧдсӧ, код серти сійӧ кутӧ ассьыс имениесӧ, сэк дерт...
— Гӧгӧрвоа, да вот лёкыс — сылӧн став бумагаясыс сотчисны пӧжар дырйи.
— Кыдзи, ваше превосходительство, бумагаясыс сылӧн сотчисны!
Мый нӧ тіянлы бурджыкыс? — сідзкӧ действуйтӧй законъяс серти, и сёрни оз вермы лоны — босьтанныд ассьыныд ставсӧ.
— Тэ чайтан?
Но, видзӧд жӧ.
Ме надейтча тэнад зільлун вылӧ, а менам благодарностьын верман лоны уверен.
Шабашкин копыртчыліс пӧшти муӧдз, петіс ортсӧ, сійӧ жӧ лунсянь кутіс котравны панӧм делӧ кузя, и аслас сюсьлун вӧсна стӧч кык вежон мысти Дубровскийӧс корисны карӧ — пыр жӧ сетны колана объяснениеяс ичӧтик Кистенёвка сиктӧн сыӧн владейтӧм йылысь.
Андрей Гаврилович, виччысьтӧм юалӧм вылӧ шензьӧмӧн, сійӧ жӧ луннас гижис зэв скӧр вочакыв, кӧні висьталіс сійӧ, мый Кистеневка сикт колис сылы батьыс кулӧм бӧрын, мый сійӧ кутӧ сиктсӧ наследство право серти, мый Троекуровлы сыӧдз некутшӧм делӧ абу да мый сійӧ собственность вылӧ быдсикас бокӧвӧй сюйсьӧм эм ябеда да мошенничайтӧм.
Тайӧ письмӧыс вӧчис зэв бур впечатление заседатель Шабашкин сьӧлӧм вылӧ.
Сійӧ аддзис, ӧти-кӧ, мый Дубровский этша тӧдӧ тӧлксӧ делӧясын, мӧд-кӧ, мый татшӧм яр да водзӧ вылӧ тӧлк тӧдтӧм мортӧс оз ло сьӧкыд сувтӧдны медся лёк положениеӧ.
Андрей Гаврилович, заседательлысь юасьӧмъяссӧ бурджыка видлалӧм бӧрын, аддзис коланаӧн вочавидзны паськыдджыка.
Сійӧ гижис зэв тӧлка бумага, но бӧрвылас и сійӧ на лоис тырмытӧмӧн.
Делӧыс кутіс нюжавны.
Аслас правлунӧ чорыда эскӧмӧн, Андрей Гаврилович сы йылысь тӧждысис этша, эз вӧв ни окотаыс, ни позянлуныс коявны ас гӧгӧрыс деньга, и кӧть сійӧ пыр вӧвлі медводз шмонитӧ чернильнӧй племялӧн вуза сӧвесть вылын, но ябедалӧн жертваӧн лоӧм йылысь мӧвпыс сылы эз волы юрас.
Асладорсяньыс Троекуров сэтшӧм жӧ омӧля тӧждысис аснас заводитӧм делӧсӧ выиграйтӧм вӧсна — Шабашкин сы пыдди клопочитіс, действуйтіс сійӧ нимсянь, повзьӧдліс да ньӧбаліс судьяясӧс да ӧти ног и мӧд ног бергӧдліс быдсикас указъяс тӧлкуйтӧм.
Кӧть кыдзи эз вӧв, а 18... вося февраль 9 лунӧ Дубровскийлы карса полиция пыр воис корӧм — воны земскӧй судья дінӧ поручик Дубровский да генерал-аншеф Троекуров костын спорнӧй имение делӧ кузя решение кывзӧм могысь да ассьыс удовольствие либӧ неудовольствие кырымалӧм могысь.
Сійӧ жӧ луннас Дубровский мӧдӧдчис карӧ; туй вылын панйис сійӧс Троекуров.
Найӧ гордӧя видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас, и Дубровский казяліс скӧр нюмъялӧм аслас противник чужӧм вылысь.
МӦД ГЛАВА
Карӧ воӧм мысти Андрей Гаврилович Дубровский сувтіс тӧдса купеч ордӧ, узис сэні да мӧд лун асывнас воис уезднӧй суд присутствиеӧ.
Некод эз видзӧдлы сы вылӧ.
Сы бӧрын воис и Кирила Петрович.
Писарьяс сувтісны да пуктісны перӧяссӧ пель саяныс.
Членъяс встретитісны сійӧс уважение пыдісянь петкӧдлӧмӧн, матыстісны сылы креслӧ сійӧ чин, арлыд да рӧд дінӧ уважениела; сійӧ пуксис восьса ӧдзӧсъяс дорӧ, — Андрей Гаврилович сувтыштіс стен бердӧ — лои чӧв-лӧнь, и секретарь ыджыд гӧлӧсӧн кутіс лыддьыны судлысь определение.
Ми вайӧдам сылысь подлинниксӧ да чайтам, мый быдӧнлы окота лоӧ тӧдны уна пиысь ӧти способ, код серти Русьын ми вермам воштыны имение, кодӧн владейтӧм вылӧ имеитам венны позьтӧм право.
....
Секретарь ланьтіс, заседатель сувтіс да улӧдз копыртчылӧмӧн шыасис Троекуров дінӧ, корис сійӧс кырымавны вӧзъян бумагасӧ, и торжествуйтысь Троекуров босьтіс сы ордысь перӧ да кырымаліс судлӧн решение улын ассьыс тыр удовольствиесӧ.
Ӧчередь вӧлі Дубровский сайын.
Секретарь мыччис сылы бумагасӧ.
Но Дубровский вӧлі кын, сулаліс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн.
Секретарь мӧдысь висьталіс сылы ассьыс корӧмсӧ кырымавны ассьыс тыр удовольствие либӧ явной неудовольствие, чайтӧ кӧ сӧвесть сертиыс, мый тайӧ делӧ кузяыс сійӧ прав, да кӧсйӧ кӧ законӧн урчитӧм кадӧ корны апелляция кузя кӧні колӧ.
Дубровский чӧв оліс...
Друг сійӧ лэптіс юрсӧ, синъясыс сылӧн югнитісны, сійӧ зымнитіс кокнас, тойыштіс секретарӧс сэтшӧм вынӧн, мый сійӧ уси, а ачыс кватитіс чернила доз, шыбитіс сійӧс заседательлы.
Ставӧн ёна повзисны.
«Кыдзи! не почитайтны енлысь вичко! кежӧй, пон рӧд!»
Сэсся шыӧдчис Кирила Петрович дінӧ: «Кывлӧмтор-ӧ, ваше превосходительство, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, — пон видзысьяс пыртӧны понъяссӧ ен вичкоӧ! понъяс котралӧны вичкоын.
Ме тіянӧс, энлы велӧда...» Стӧрӧжъяс котӧртісны зык вылӧ да ӧдва сійӧс кутісны.
Сійӧс петкӧдісны да пуксьӧдісны доддьӧ.
Троекуров петіс сы бӧрся, и сійӧс колльӧдіс став судыс.
Дубровскийлӧн друг йӧймӧмыс ёна мӧрччис сылы да отравитіс сылысь торжествосӧ.
Судьяяс, кодъяс надейтчисны сійӧ благодарность вылӧ, эз вермыны кывны сысянь ни ӧти бур кыв.
Сійӧ жӧ луннас Троекуров мӧдӧдчис Покровскӧйӧ.
Дубровский сэки куйліс вольпасьын; уезднӧй лекарь, шуд вылӧ абу дзик невежда, удитіс лэдзны сылысь вир, пуктыны пиявкаяс да шпанскӧй мушкаяс.
Рыт кежлӧ сылы лои кокньыдджык, висьысь воис паметьӧ.
Мӧд луннас сійӧс нуисны Кистеневкаӧ, коді пӧшти эз нин вӧв сылӧн.
КОЙМӦД ГЛАВА
Колис кымынкӧ лун, а коньӧр Дубровскийлӧн здоровьеыс пыр на вӧлі омӧль.
Правда, юрсадьсьыс эз нин вошлась, но вынъясыс сылӧн тӧдчымӧн слабмисны.
Сійӧ вунӧдліс ассьыс воддза уджъяссӧ, шоча петавліс аслас комнатаысь да быдса суткиясӧн думайтіс.
Егоровна, бур старука, коді коркӧ видзліс сылысь писӧ, ӧні лои и сійӧс видзысьӧн.
Сійӧ видзӧдіс сы бӧрся кага бӧрся моз, казьтыліс сылы сёян да узян кад йылысь, вердіс сійӧс, водтӧдліс узьны.
Андрей Гаврилович лӧня кывзысис сылысь, и сыысь кындзи некодкӧд эз аддзӧдчыв.
Сійӧ эз вермы думайтны аслас делӧяс йылысь, хозяйственнӧй распоряжениеяс йылысь, и Егоровна аддзис коланаӧн юӧртны став йывсьыс том Дубровскийлы, коді служитіс ӧти пехотнӧй полкын да сэки вӧлі Петербургын.
И сідз, сійӧ нетшыштіс расходнӧй книгаысь лист да кутіс диктуйтны пӧвар Харитонлы, Кистенёвкаын дзик ӧти грамотейлы, письмӧ, кодӧс сійӧ жӧ луннас и мӧдӧдіс карӧ почта вылӧ.
Но кад нин тӧдмӧдны лыддьысьысьӧс миян повестьса збыль геройкӧд.
Владимир Дубровский воспитывайтчис кадетскӧй корпусын да вӧлі лэдзӧма корнетӧн гвардияӧ; батьыс эз жалит нинӧм сійӧс бура видзӧм вылӧ, и том мортлы гортсьыс воліс унджык, мый вермис виччысьны.
Сійӧ вӧлі лышкыд да честолюбивӧй, уна видзліс аслас роскошнӧй прихотьяс вылӧ, ворсіс картіӧн да пырліс уджйӧзӧ, — водзӧ олӧм йылысь эз тӧждысь да надейтчис водзджык либӧ сёрӧнджык озыр невеста вылӧ, коді вӧлі гӧль томлунлӧн мечтаӧн.
Ӧтчыд рытын, кор кымынкӧ офицер пукалісны сы ордын диванъяс вылӧ лэдзчысьӧмӧн да куритісны янтарьясысь, Гриша, сылӧн камердинерыс, сетіс сылы письмӧ, кодлӧн гижӧдыс да печатьыс пыр жӧ шемӧсмӧдісны том мортӧс.
Сійӧ тэрыба сійӧс босьтіс да лыддис татшӧмтор:
Государь тэ миян, Владимир Андреевич, — ме, тэнад пӧрысь нянькаыд, решитчи тэныд юӧртны папенькаыдлӧн здоровье йылысь!
Сійӧ зэв слаб, мукӧддырйиыс вошласьӧ сёрнинас да лунтыр пукалӧ йӧй кага моз — а олӧмыс да кулӧмыс ен вӧляын.
Волы тэ миянӧ, менам яснӧй сӧкӧл, ми тэныд и вӧвъясӧс ыстам Песочнӧйӧ.
Кывсьӧ, земскӧй суд пӧ миянӧ локтӧ, медым сетны миянӧс Кирила Петрович Троекуров ки улӧ — сы вӧсна мый ми быттьӧ пӧ налӧн, а ми нэмсянь Тіян — и некор на сы йылысь эгӧ кывлӧй.
— Тэ эськӧ вермин, Петербургын олігӧн, висьтавны та йылысь царь-батюшкалы, а сійӧ эськӧ эз сет миянӧс ӧбидаӧ.
— Коля тэнад вернӧй раб, нянька Орина Егоровна Бузырева.
Ыста ассьым мам сяма благословение Гришалы, бура-ӧ сійӧ тэныд служитӧ?
Миян тані со мӧд вежон нин зэрӧ, да пастух Родя кувсис Микӧла лун гӧгӧр.
Владимир Дубровский ыджыд волнениеӧн некымынысь лыддис тайӧ тӧлктӧмкодь гижӧдсӧ.
Сійӧ колис мамтӧг ичӧтысянь да пӧшти эз тӧд ассьыс батьсӧ, сы вӧсна мый сійӧс вайисны Петербургӧ кӧкъямысӧд арӧс тыригӧн, — но став та дырйи сійӧ вӧлі романтическӧя йитчӧма батьыс дінӧ да сымын ёнджыка радейтіс семейнӧй олӧм, кымын этшаджык удитіс овны сійӧ лӧнь гажӧн.
Ассьыс батьсӧ воштӧм йылысь мӧвп ёна дойдіс сылысь сьӧлӧмсӧ, а висьысьлӧн положениеыс, кодӧс сійӧ гӧгӧрвоис аслас няня письмӧ серти, повзьӧдіс сійӧс.
Пемыд сиктӧ кольӧм батьсӧ сійӧ воображайтіс йӧй старука да дворня киясын, кодлы грӧзитіс кутшӧмкӧ омӧльтор да коді некутшӧм отсӧгтӧг кусі телеснӧй да душевнӧй мучениеясын.
Владимир видіс асьсӧ преступнӧй небрежностьысь.
Дыр эз волыны сылы батьсяньыс письмӧяс да эз думыштлы сы йылысь тӧдмавны, чайтіс, мый сійӧ ветлӧ либӧ тӧждысьӧ овмӧс йылысь.
Сійӧ решитіс мунны сы дінӧ да весиг петны отставкаӧ, батьыслӧн висьӧм вӧсна кӧ ковмас овны сы дінын.
Ёртъясыс казялісны сылысь тӧждысьӧмсӧ да мунісны.
Владимир, ӧткӧн кольӧм бӧрын, гижис отпуск йылысь корӧм — ӧзтіс каллян да вӧйтчис джуджыд мӧвпъясӧ.
Сійӧ жӧ луннас Владимир кутіс хлопочитчыны отпуск йылысь, и 3 лун мысти вӧлі нин кузь туйын.
Владимир Андреевич матыстчис сійӧ станция дінӧ, кысянь сылы колӧ вӧлі кежны Кистенёвкаӧ.
Сьӧлӧмыс сылӧн вӧлі тыр шогӧн, сійӧ поліс суны батьсӧ не ловъяӧн нин, сійӧ воображайтіс гажтӧм олӧм, коді виччысис сійӧс асланыс сиктын: этша йӧз, гӧльлун да делӧяс вӧсна тӧждысьӧмъяс, кытысь сійӧ эз тӧд некутшӧм тӧлк.
Станцияӧ воӧм мысти сійӧ пырис смотритель дінӧ да корис вӧльнӧй вӧвъясӧс.
Смотритель юаліс, кытчӧ колӧ сылы мунны да висьталіс, мый Кистенёвкаысь ыстӧм вӧвъяс виччысьӧны нин сійӧс нёльӧд сутки.
Регыд Владимир Андреевич дінӧ воис пӧрысь кучер Антон, коді коркӧ новлӧдліс сійӧс конюшняӧд да дӧзьӧритліс сылысь ичӧт вӧвсӧ.
Антон бӧрддзис, кор аддзис сійӧс, копыртчыліс сылы муӧдз, висьталіс, мый сылӧн пӧрысь бариныс ловъя на, да котӧртіс доддявны вӧвъяссӧ.
Владимир Андреевич ӧткажитчис сёйӧмысь да тэрмасис мӧдӧдчыны.
Антон нуис сійӧс проселочнӧй туйяс кузя — и на костын пансис сёрни.
— Висьтав, пӧжалуйста, Антон, кутшӧм делӧ менам батьлӧн Троекуровкӧд?
— А енмыс найӧс тӧдас, батюшка Владимир Андреевич...
барин, кывсьӧ, эз ладмӧдчы Кирила Петровичкӧд, а сійӧ и сетіс судӧ — кӧть сійӧ унаысь ачыс аслыс судья.
Абу миян холопъяслӧн делӧ сёрнитны барскӧй вӧля йылысь, а, ей-богу, весьшӧрӧ батюшкаыд тіян муніс Кирила Петрович вылӧ, чер тыштӧ плетьнад он вен.
— Сідзкӧ тыдалӧ тайӧ Кирила Петровичыс вӧчӧ сійӧс, мый кӧсйӧ?
— Дерт жӧ, барин, — заседательӧс, кывсьӧ, сійӧ и грӧш дон оз пукты, исправник сылӧн кесйылӧс пыдди.
Господа чукӧртчывлӧны сы ордӧ поклон вылӧ, да и шуны кӧ, медтыкӧ ворйыд вӧлі, а порсьясыд лоӧны.
— Збыль-ӧ, мый сійӧ мырддьӧ миянлысь имениенымӧс?
— Ок, барин, кывлім сідзи и ми.
— Тайӧ лунъясӧ покровскӧйса пӧнӧмар висьталіс миян старӧсталысь кага пыртігӧн: тырмас тіянлы гуляйтны; вот босьтас тіянӧс киас Кирила Петрович.
Микита-кузнеч и шуис сылы: и тырмас тэныд, Савельич, эн шогӧ уськӧд кумтӧ, эн мутит гӧстьяссӧ.
Кирила Петрович ачыс аслыс, а Андрей Гаврилович ачыс аслыс — а ставным ми енлӧн да государлӧн; да ӧд йӧз вомад кизьяс он вурлы.
— Сідзкӧ ті онӧ кӧсйӧ вуджны Троекуров ордӧ?
— Кирила Петрович владение улӧ!
Ен мед видзас да мездас — сы ордын и аслас йӧзыс омӧля олӧны, а бокӧвӧйясыд кӧ сюрасны, сэк сійӧ не сӧмын кучиктӧ, но и яйтӧ нетшыштас.
Да, сет, енмӧй, дыр овны Андрей Гавриловичлы, а босьтас кӧ нин сійӧс ен, сідзкӧ оз ков миянлы некод, тэысь кындзи, миян вердысь.
Эн сет тэ миянӧс, а ми нин тэ вӧсна сувтам. — Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн Антон ӧвтыштіс плетьнас, тракнитіс вӧжжияснас, и вӧвъяс сылӧн гӧнитісны тэрыб восьласӧн.
Пӧрысь кучерӧн нормӧдӧм Дубровский ланьтіс да бара сетчис аслас мӧвпъяслы.
Коли часысь унджык — друг Гриша садьмӧдіс сійӧс горӧдӧмӧн: Со Покровскӧй!
Дубровский лэптіс юрсӧ.
Сійӧ муніс паськыд ты берегті, кытысь петіс ю да ылын чукыль-мукыльӧн муніс мылькъяс костӧд — ӧти мыльк вылын тшӧкыд рас пӧвстысь тыдаліс веж вевт да ыджыд каменнӧй керкалӧн башняыс — мӧд мыльк вылас вит юра вичко да важ кӧлӧкӧльня; матігӧгӧрас разалӧмаӧсь сиктса керкаяс асланыс потшӧсъясӧн да юкмӧсъясӧн.
Дубровский тӧдіс тайӧ местаяссӧ — сійӧ казьтыштіс, мый буретш тайӧ мыльк вылас сійӧ ворслывліс ичӧтик Маша Троекуровакӧд, коді вӧлі кык арӧсӧн сыысь томджык да сэки нин тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ лоӧ зэв мича.
Сійӧ кӧсйис сы йылысь тӧдмавны Антонлысь, но яндысьӧм вӧсна нинӧм эз юав.
Господскӧй керка дінӧ матысмӧм бӧрын сійӧ аддзис садса пуяс костысь еджыд платье.
Тайӧ кадас Антон кучкис вӧвъяслы да, честь кутӧм могысь, коді ӧткодь и сиктса кучеръяслӧн, кыдзи и извозчикъяслӧн, мыйвермӧмсьыс ӧддзӧдіс вӧвъяссӧ пос вомӧн да сикт дінті.
Сиктысь петӧм бӧрын найӧ кыпӧдчисны гӧра вылӧ, и Владимир аддзис кыдз рас, и шуйгавывсьыс восьсаинысь гӧрд вевта ичӧтик рудіник керка; сьӧлӧмыс сылӧн кутіс чеччавны; ас водзсьыс сійӧ аддзис Кистенёвка да аслас батьыслысь гӧль керкасӧ.
Дас минута мысти пырис сійӧ барскӧй дворӧ.
Владимир видзӧдіс ас гӧгӧрыс зэв ёна волнуйтчӧмӧн.
Дас кык во сійӧ эз аддзыв ассьыс чужанінсӧ.
Кыдзьяс, кодъясӧс сӧмын на сы дырйи садитісны забор пӧлӧн, быдмӧмаӧсь да лоӧмаӧсь паськыд увъяса гырысь пуясӧн.
Дворсӧ, кодӧс коркӧ гажӧдліс куим ыджыд цветник да кодъяс костті мунліс пыр мичаа чышкӧм паськыд туй, пӧртӧмаӧсь ытшкытӧм виддзӧ, кӧні йирсис домалӧм вӧв.
Понъяс мӧдлісны увтны, но тӧдісны Антонӧс, ланьтісны да заводитісны ӧвтны гӧна бӧжъяснаныс.
Дворня уськӧдчис олан керкаясысь да гораа ёна радлігтырйи кытшаліс том баринӧс.
Муртса сійӧ вермис писькӧдчыны на пыр да котӧртны важиник кильчӧ вылӧ; посводзын сылы паныд уськӧдчис Егоровна да бӧрдӧмӧн сывйыштіс ассьыс воспитанниксӧ.
— Здорово, здорово, няня, — шуаліс Владимир, бур старукаӧс сьӧлӧм дінас топӧдліг, — кыдзи батюшка? кӧні сійӧ? кутшӧм сійӧ?
Тайӧ здукас коксӧ мырдӧнсорӧн вешталігтырйи залӧ пырис кузь тушаа старик, блед да омӧль, халата да колпака.
— Здравствуй, Володька! — шуис сійӧ слаб гӧлӧсӧн, и Владимир пӧся кутліс ассьыс батьсӧ.
Радлуныс висьысь вылӧ тӧдчис зэв ёна, сійӧ слабмис, кокъясыс сы улын кусыньтчисны, и сійӧ эськӧ усис, пиыс кӧ эз кутышт сійӧс.
— Мыйла тэ чеччин вольпассьыс, — шуаліс сылы Егоровна, — кок вылад он сулав, а сэтчӧ жӧ кӧсъян, кытчӧ и йӧзыс.
Старикӧс нуисны спальняӧ.
Сійӧ зілис сёрнитны пиыскӧд, но мӧвпъясыс гудрасисны сы юрын, и кывъясыслӧн эз вӧв некутшӧм йитӧд.
Сійӧ ланьтіс да унмовсис.
Владимир ёна повзис сылӧн состояние вӧсна.
Сійӧ овмӧдчис батьыс спальняӧ да корис кольны сійӧс батьыскӧд ӧткӧн.
Гортсаяс кывзысисны, и сэки ставныс уськӧдчисны Гриша дінӧ, нуисны людскӧйӧ, кӧні и гӧститӧдісны сійӧс сиктса ногӧн, став сьӧлӧмсяньыс, мучитісны сійӧс юасьӧмъясӧн да чолӧмалӧмъясӧн.
НЁЛЬӦД ГЛАВА
Кӧні сёян-юанӧн тыр вӧлі пызан, сэні сулалӧ горт.
Воӧм бӧрас некымын лун мысти том Дубровский кӧсйис босьтчыны делӧясӧ, но сылӧн батьыс эз вермы сетны сылы колана объяснениеяс — Андрей Гавриловичлӧн эз вӧв повереннӧйыс.
Сылысь бумагаяссӧ видлалігӧн сійӧ аддзис сӧмын заседательлысь первой письмӧсӧ да сы вылӧ чернӧвӧй вочакыв, кытысь сійӧ эз вермы бура гӧгӧрвоны вензьӧм йывсьыс да шуис виччысьны, мый лоас, делӧ кузя правлун вылӧ надейтчӧмӧн.
А Андрей Гавриловичлӧн здоровьеыс часысь часӧ лоис омӧльджык.
Владимир виччысис сылы регыд пом да эз вешйыв старик дінысь, коді лоис дзик челядь кодь.
Сэк кості индӧм срокыс колис, и апелляция эз вӧв сетӧма.
Кистенёвка лои Троекуровлӧн.
Шабашкин воис сы дінӧ поклонъясӧн да чолӧмалӧмӧн, и корис индыны, кор угоднӧ лоӧ его превосходительстволы заводитны владейтны выль босьтӧм имениеӧн.
Кирила Петрович шӧйӧвоши.
Ичӧтысянь сійӧ эз вӧв лёк сьӧлӧма, водзӧс босьтны кӧсйӧмыс сійӧс кыскис вывті ылӧ, сӧвестьыс сылӧн ропкис.
Сійӧ тӧдіс, кутшӧм состояниеын вӧлі сылӧн прӧтивникыс, аслас томдырся важ ёртыс — и победаыс эз гажӧд сылысь сьӧлӧмсӧ.
Сійӧ скӧрысь видзӧдліс Шабашкин вылӧ, корсис мыйӧкӧ крукасьны, мед сійӧс видны, но эз сюр сы вылӧ тырмымӧн помкаыс да шуис сылы скӧра:
— Пет татысь, абу тэӧдз.
Шабашкин казяліс, мый сійӧ ас пытшкас оз тӧр, копыртчыліс да тэрмасис петны.
А Кирила Петрович, ӧтнасӧн кольӧм бӧрын, мӧдіс ветлӧдлыны ӧтарӧ-мӧдарӧ, да шутьляліс: <rus>Гром победы раздавайся</rus>*, коді пыр петкӧдліс сылысь ёна скӧралӧм.
Сэсся сійӧ тшӧктіс доддявны ассьыс гуляйтан телегасӧ, пасьтасис шоныдджыка (тайӧ вӧлі нин сентябрь помын) да, аслас веськӧдлӧмӧн, петіс дворысь.
Регыд сійӧ аддзис Андрей Гавриловичлысь керкасӧ, и мӧднога чувствояс тыртісны сылысь сьӧлӧмсӧ.
Водзӧс босьтӧмысь сьӧлӧм бурмӧм да властолюбиеыс кутшӧмакӧ пӧдтісны благороднӧйджык чувствояссӧ, но бӧръяясыс дырӧн вермисны.
Сійӧ шуис миритчыны аслас важ соседкӧд, бырӧдны весиг пинясьӧмлысь казьтылӧмъяссӧ, бӧр сетны сылы овмӧссӧ.
Тайӧ бур кӧсйӧмнас сьӧлӧмсӧ кокньӧдӧмӧн, Кирила Петрович гӧнечӧн мӧдӧдчис аслас сосед усадьба дінӧ — и веськыда пырис дворас.
Тайӧ кадас висьысь пукаліс спальняын ӧшинь дорас.
Сійӧ тӧдіс Кирила Петровичӧс, и шӧйӧвошӧм петкӧдчис сы чужӧм вылын — гӧрдӧдіс, кӧть эськӧ сійӧ век вӧлі кельыд, синъясыс югнитісны да шуаліс гӧгӧрвотӧм кывъяс.
Сылӧн пиыс, коді пукаліс сэні хозяйственнӧй книгаяс сайын, кыпӧдіс юрсӧ да шемӧсӧ уси сійӧ состояниеысь.
Висьысь ёна повзьӧмӧн да скӧра петкӧдліс чуньнас ывла вылӧ.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн сюркняліс аслас халатлысь пӧлаяссӧ, лӧсьӧдчис сувтны креслӧысь, кыпӧдчыштліс да друг уси.
Пиыс уськӧдчис сы дінӧ, старик куйліс садьтӧг да лолавтӧг — сійӧс кучкис паралич.
— Ӧдйӧнджык, ӧдйӧнджык карӧ лекарла! — горзіс Владимир.
— Кирила Петрович юасьӧ тіянӧс, — висьталіс комнатаӧ пырысь слуга.
Владимир лёкысь видзӧдліс сы вылӧ.
— Висьтав Кирила Петровичыслы, мед сійӧ регыдджык весасяс, кытчӧдз ме сійӧс эг тшӧкты вӧтлыны дворысь — мун. — Слуга радлӧмӧн котӧртіс вӧчны аслас бариныслысь тшӧктӧмсӧ;
Егоровна шлапнитіс кияснас.
— Батюшка тэ миян, — шуис сійӧ вӧсни гӧлӧсӧн, — воштан тэ ассьыд юртӧ!
Кирила Петровичыд сёяс миянӧс.
— Ланьт, няня, — сьӧлӧмсяньыс шуис Владимир, — мӧдӧд Антонӧс карӧ лекарла.
Егоровна петіс.
Передньӧйын некод эз вӧв — став йӧзыс чукӧртчисны дворӧ видзӧдны Кирила Петровичӧс.
Егоровна петіс кильчӧ вылӧ — и кыліс слугалысь ӧтвет, кодӧс висьталіс том барин нимсянь.
Кирила Петрович кывзіс сійӧс телегаысь чеччывтӧг.
Чужӧмыс сылӧн лои войысь пемыдджык, сійӧ лӧгпырысь нюммуні, стрӧга видзӧдліс дворня вылӧ да вӧвнас восьласӧн мӧдіс двор дінті.
Сійӧ видзӧдліс и ӧшиньӧ, кӧн та водзвылын здук сайын пукаліс Андрей Гаврилович, но сійӧ нин сэні эз вӧв.
Няня сулаліс кильчӧ вылын да вунӧдіс баринлысь тшӧктӧмсӧ.
Дворня гораа тӧлкуйтіс тайӧ лоӧмтор йылысь.
Друг Владимир мыччысис йӧз костын да орйӧдлӧмӧн шуис:
— Оз ков лекарыс, батюшка кувсис.
Ставӧн падмисны.
Йӧз уськӧдчисны пӧрысь барин комнатаӧ.
Сійӧ куйліс креслӧын, кытчӧ нуис сійӧс Владимир; веськыд киыс сылӧн ӧшаліс джоджӧдзыс, юрыс вӧлі усьӧма морӧс вылас — эз нин тӧдчы олӧмыс тайӧ кӧдзавтӧм на, но кулӧмысла мисьтӧммӧм тушаас.
Егоровна бӧрддзис.
Слугаяс кытшалісны шойсӧ, кодӧс колисны найӧ видзӧм улӧ, — мыськисны сійӧс, пасьтӧдісны ещӧ 1797 воын на вурӧм мундирӧ да пуктісны буретш сійӧ пызан вылӧ, код сайын найӧ сы мында во служитісны асланыс господинлы.
ВИТӦД ГЛАВА
Коймӧд лунас сійӧс дзебисны.
Коньӧр стариклӧн саванӧн вевттьӧм да сисьясӧн кытшалӧм шойыс куйліс пызан вылын.
Столӧвӧй тыр вӧліны дворовӧйяс.
Лӧсьӧдчисны петкӧдны.
Владимир да куим слуга лэптісны гортсӧ.
Священник муніс водзӧ, дьячок сопровождайтіс сійӧс колльӧдан молитваяс сьылӧмӧн.
Кистенёвкалӧн кӧзяиныс медбӧръяысь вуджис аслас керка порог сайӧ.
Гортсӧ нуисны расті.
Вичко вӧлі сы сайын.
Луныс вӧлі мича да кӧдзыд.
Арся коръяс гылалісны пуяс вылысь.
Раскысь петӧм бӧрын аддзисны пӧрысь липаясӧн кытшалӧм кистенёвкаса пу вичко да кладбище.
Сэні куйліс Владимир мамлӧн шойыс; сэні, сійӧ гу дінӧ, тӧрыт вӧлі кодйӧма выль гу.
Вичко тырыс вӧліны кистенёвкаса крестьяна, кодъяс воисны сетны медбӧръя поклон асланыс господинлы.
Том Дубровский сувтіс кырлӧс дорӧ; сійӧ эз бӧрд да эз юрбит — но чужӧмыс сылӧн вӧлі страшнӧй.
Шог обряд помасис.
Владимир медводз муніс прӧщайтчыны шойыскӧд — сы бӧрын и став дворовӧйяс.
Вайисны вевт да тувъялісны гортсӧ.
Бабаяс гораа лӧвтісны; мужикъяс кулакнаныс корсюрӧ чышкалісны синванысӧ.
Владимир да сійӧ жӧ куим слугаыс нуисны гортсӧ кладбище вылӧ — найӧс колльӧдіс став деревняыс.
Гортсӧ лэдзисны гуӧ, — ставӧн шыбитісны сэтчӧ содз тыр лыаӧн, — гусӧ тыртісны, копыртчылісны сылы да разӧдчисны.
Владимир тэрмасьӧмӧн муніс, ставнысӧ панйис да саяліс Кистенёвскӧй раскӧ.
Егоровна корис Владимир нимсянь попӧс да вичкоса став причетсӧ похороннӧй ӧбед вылӧ, висьталіс, мый том барин оз кӧсйы лоны сэні — и татшӧм ногӧн отец Антон, попадья Федотовна да дьячок подӧн мӧдӧдчисны барскӧй дворӧ. Егоровнакӧд сёрнитісны покойник бурлун йылысь да сы йылысь, мый, тыдалӧ, виччысьӧ сылысь наследниксӧ.
(Троекуровлысь волӧмсӧ да сылы вӧчӧм приёмсӧ вӧлі тӧдӧны нин став матігӧгӧрсаяс, и сэтчӧс политикъяс виччысисны сыысь гырысь последствиеяс).
— Мый лоны — сійӧ лоӧ, — шуис попадья, — а жаль, оз кӧ Владимир Андреевич ло миян господинӧн.
Молодец, нинӧм шуны.
— А кодлы нӧ, не кӧ сылы, и лоны миян господинӧн, — торкис Егоровна.
— Весьшӧрӧ Кирила Петрович и скӧралӧ, — эз полысь вылӧ веськав.
Менам сӧкӧликыд и ачыс ас вӧснаыс сулалас да, ен мед сетас, и благодетельясыс сійӧс оз эновтны.
Вывті гордӧй Кирила Петровичыд! а небось топӧдіс бӧжсӧ, кор менам Гришка горӧдіс сылы: Мун, пӧрысь пон! — весась дворсьыс!
— Дивӧ, Егоровна, — шуис дьячок, — да кыдзи Григорийыслӧн кывйыс бергӧдчис, ме регыдджык сӧгласитча, кажитчӧ, владыка вылӧ увтны, Кирила Петрович вылӧ кӧсӧя видзӧдлӧм дорысь.
Кыдз аддзан сійӧс, полан, и пӧсь войталӧ, а мышкыд ачыс сідзи и кусыньтчӧ, сідзи и кусыньтчӧ...
— Суета, суета, — шуис священник, — и Кирила Петровичлы сьыласны вечнӧй память, кыдзи ӧні и Андрей Гавриловичлы, гашкӧ, дзебӧмыс лоӧ озырджык, да гӧстьясӧс чукӧртасны унджык — а енмыслы ӧмӧй абу ӧткодь!
— Ах, батька! и ми кӧсйим корны став матігӧгӧрсаяссӧ, да Владимир Андреевич эз окотит.
Небось миян ставыс тырмӧ — эм мыйӧн гӧститӧдны, да мый сэсся вӧчан.
Некод кӧ нин абу, кӧть тіянӧс гӧститӧда, миян дона гӧстьяс.
Тайӧ мелі кӧсйысьӧмыс да чӧскыд пирог йылысь казьтылӧмыс ӧддзӧдісны воськовъяссӧ сёрнитысьяслысь, и найӧ лючки-ладнӧ воисны барскӧй керкаӧ, кӧні пызан вӧлі вевттьӧма нин да вина лӧсьӧдӧма.
А тайӧ каднас Владимир пырис сук пуяс костӧ, ветлӧмнас да мудзӧмнас кӧсйис сійӧ пӧдтыны сьӧлӧмыслысь шогсӧ.
Сійӧ муніс туй вылӧ видзӧдтӧг, увъясыс быд здукын инмалісны да гыжъялісны сійӧс, кокъясыс быд здукын вӧйласисны нюрӧ, — сійӧ нинӧм эз казявлы.
Медбӧрын сійӧ воис увтасінӧ, кодӧс быд боксянь вӧлі кытшалӧма вӧр; ичӧтик шор чӧла чуклясис пуяс дінті, кодъясӧс джынвыйӧ пӧрччӧдӧма арыс.
Владимир сувтіс, пуксис кӧдзыд эжа вылӧ, и ӧти мӧдысь сьӧкыдджык мӧвпъяс тыртісны сійӧс...
Ёна чувствуйтіс сійӧ ассьыс ӧткалунӧс.
Будущӧйыс сылы кажитчыліс сэтшӧм, быттьӧ сійӧ тупкысьӧма скӧр кымӧръясӧн.
Троекуровкӧд лӧгалӧм вӧзйис сылы выль несчастьеяс.
Сылӧн ичӧтик овмӧсыс вермис мунны сы ордысь йӧз киясӧ — сэки корысялӧм виччысис сійӧс.
Дыр пукаліс сійӧ вӧрзьӧдчывтӧг сійӧ жӧ местаас, видзӧдіс шорлӧн лӧня визувтӧм вылӧ, коді нуис кымынкӧ быгалӧм лист да быттьӧ петкӧдліс сылы олӧмыслысь мунӧмсӧ — и тайӧ вӧлі зэв лӧсялана...
Медбӧрын сійӧ казяліс, мый заводитіс пемдыны — сійӧ чеччис да муніс корсьны гортас туй, но дыр на ещӧ шӧйтіс тӧдтӧм вӧрті, кытчӧдз эз веськав трӧпа вылӧ, коді и вайӧдіс сійӧс веськыда аслас керка ворота дорӧ.
Дубровскийлы паныдасис поп став причетнас.
Сылы воис юрас мӧвп, мый тайӧ паныдасьӧмыс лёктор водзын,
и сійӧ невӧляысь муніс бокиті да сайӧдчис пу сайӧ.
Найӧ Дубровскийӧс эз казявны да сы дінті мунігӧн пӧся сёрнитісны ас костаныс.
— Мун лёк дінысь да буртор вӧч, — висьталіс поп попадьялы, — нинӧмла миянлы татчӧ кольччыны.
Абу тэнад бедаыс, мыйӧн кӧть делӧыс эз помась...
Попадья мыйкӧ вочавидзис, но Владимир эз вермы сійӧс кывны.
Матыстчигас сійӧ аддзис уна йӧзӧс — крестьяна да дворовӧйяс чукӧртчӧмаӧсь барскӧй дворӧ.
Ылысянь кыліс Владимир вӧвлытӧм зык да сёрни.
Сарай дінын сулалісны кык тройка.
Кильчӧ вылын кымынкӧ тӧдтӧм йӧз мундирнӧй сюртукаӧсь, кажитчис, мый йылысь кӧ сёрнитісны.
— Мый тайӧ? — сійӧ скӧрысь юаліс Антонлысь, коді котӧртіс сылы воча. — Кодъяс найӧ татшӧмъясыс да мый налы колӧ?
— Ах, батюшка Владимир Андреевич, — вочавидзис старик кашкигтырйи.
— Суд воис.
Сетӧны миянӧс Троекуровлы, мырддьӧны миянӧс тэнад милӧсть улысь!..
Владимир лэдзис юрсӧ, сылӧн йӧзыс кытшалісны ассьыныс шудтӧм господинсӧ.
— Бать тэ миян, — горзісны найӧ, кияссӧ сылысь окалӧмӧн, — ог кӧсйӧй мӧд баринӧс, тэысь кындзи, тшӧкты, осударь, судыдкӧд ми управитчам.
Кулам, а огӧ сетӧй.
Владимир видзӧдіс на вылӧ, и вӧвлытӧм мӧвпъяс волнуйтісны сійӧс.
— Сулалӧй лӧня, — шуис сійӧ налы, — а ме приказнӧйяскӧд сёрнита.
— Сёрнит, батюшка, — горӧдісны сылы йӧз чукӧрысь, — да янӧд ӧкаяннӧйясӧс.
Владимир матыстчис чиновникъяс дінӧ.
Шабашкин, юр вывсьыс картузсӧ пӧрччытӧг, сулаліс кияссӧ бокъясас кутӧмӧн да гордӧя видзӧдаліс ас гӧгӧрыс...
Исправник, гӧрд чужӧма да уска мужчина, ар ветымына, кузь да кыз тушаа, аддзис матыстчысь Дубровскийӧс, кызӧктіс да шуис чирӧм гӧлӧсӧн:
— И сідз, ме тіянлы мӧдпӧв висьтала сійӧс, мый нин висьтавлі: уезднӧй суд шуӧм серти ӧнісянь ті принадлежитанныд Кирила Петрович Троекуровлы, код нимсянь воис татчӧ г. Шабашкин.
Кывзысьӧй сылысь ставӧн, мый кӧть сійӧ оз тшӧкты, а ті, бабаяс, радейтӧй да почитайтӧй сійӧс, а сійӧ тіянӧдз зэв лют.
Тайӧ ёсь шутка дырйиыс исправник серӧктіс, а Шабашкин да мукӧд членъяс сідзжӧ серӧктісны.
Владимир лёкысла пуис.
— Позьӧ тӧдмавны, мый тайӧ лоӧ? — нарошнӧ веськодьпырысь юаліс сійӧ гажа исправниклысь.
— А тайӧ лоӧ сійӧ, — вочавидзис мудеркодь чиновник, — мый ми воим тайӧ владениесӧ сетны Кирила Петровичлы да корны став мукӧдъяссӧ весасьны бурӧн, дзоньвидзаӧн.
— Но ті верминныд эськӧ, кажитчӧ, шыӧдчыны первой ме дінӧ, а не менам крестьяна дінӧ, и висьтавны помещиклы властьысь сійӧс чӧвтӧм йылысь...
— А тэ коді татшӧмыс? — шуис Шабашкин мисьтӧма видзӧдлӧмӧн.
— Вӧвлӧм помещик Андрей Гаврилович Дубровскийлӧн пи, ен вӧляӧн кувсис, — ми тіянӧс ог тӧдӧй, да и тӧдны ог кӧсйӧй.
— Владимир Андреевич миян том барин, — шуис йӧз чукӧрысь гӧлӧс.
— Коді сэні лысьтіс вомсӧ паськӧдны, — скӧра шуис исправник, — кутшӧм барин, кутшӧм Владимир Андреевич, — баринныд тіян Кирила Петрович Троекуров — кыланныд-ӧ, ӧлукъяс.
— Кыдзи абу сідз, — шуис сійӧ жӧ гӧлӧс.
— Да тайӧ бунт! — горӧдіс исправник. — Эй, старӧста, татчӧ!
Старӧста петіс водзӧ.
— Корсь тайӧ жӧ здукас, коді лысьтіс мекӧд сёрнитны, ме сійӧс!
Старӧста шыӧдчис йӧз дінӧ, юаліс, коді сёрнитіс.
Но ставӧн чӧв олісны; сэсся бӧръя радъясын кыпаліс ропкӧм, мӧдіс ёнмыны да ӧти здукӧн пӧрис лёкысь горзӧмӧ.
Исправник чинтіс гӧлӧссӧ да кӧсйис найӧс ӧлӧдны.
— Да мый сы вылӧ видзӧднысӧ, — горӧдісны дворовӧйяс, — ребята! долой найӧс! — и йӧз чукӧрыс вӧрзис.
Шабашкин да мукӧд членъяс тэрыба уськӧдчисны посводзӧ — и ас бӧрсяньыс, игналісны ӧдзӧссӧ.
— Ребята, кӧртавлӧй! — горӧдіс сійӧ жӧ гӧлӧсыс, — и йӧз чукӧрыс кутіс топӧдчыны.
— Сулавлӧй, — горӧдіс Дубровский. — Йӧюкъяс!
Мый ті тайӧ? ті погубитанныд асьнытӧ и менӧ.
Мунӧй гортаныд да эновтӧй менӧ.
Эн полӧй, государь милӧстя, ме кута корны сійӧс.
Сійӧ миянӧс оз ӧбӧдит.
Ми ставным сылӧн пиян.
А кыдзи сылы тіян дор сувтны, ті кӧ кутанныд бунтуйтны да рӧзбойничайтны.
Том Дубровскийлӧн висьталӧмыс, сылӧн гора гӧлӧсыс да мича статьыс вӧчисны коланатор.
Йӧз лӧнисны, разӧдчисны — двор тыртӧммис.
Членъяс пукалісны посводзын.
Медбӧрын Шабашкин ньӧжйӧник восьтіс ӧдзӧссӧ, петіс кильчӧ вылӧ да улӧдз копрасьӧмӧн кутіс аттьӧавны Дубровскийӧс найӧс дорйӧмысь.
Владимир кывзіс сійӧс зывӧка да нинӧм эз вочавидз.
— Ми решитім, — водзӧ нуӧдіс заседатель, — ті кӧ лэдзанныд, кольччыны татчӧ узьны; а то пемыд нин да тіян мужикъясыд вермасны уськӧдчыны миян вылӧ туй вылын.
Вӧчӧй сэтшӧм милӧсть: тшӧктӧй вольсавны миянлы кӧть турун гостинӧяд; мыйӧн югдас, ми мӧдӧдчам татысь.
— Вӧчӧй мый кӧсъянныд, — коса вочавидзис налы Дубровский, — ме тані абу нин кӧзяин.
Татшӧм кывъясӧн сійӧ муніс аслас бать комнатаӧ да игналіс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ.
КВАЙТӦД ГЛАВА
«И сідз, ставыс помасис, — шуис сійӧ аслыс; — асывнас на менам вӧлі пельӧс да нянь кусӧк.
Аски ковмас меным эновтны керкаӧс, кӧні ме чужлі, кӧні куліс менам бать, сетны сійӧ кувсьӧмысь да аслам гӧльлунысь мыжалы».
И сылӧн синъясыс вӧрзьывтӧг сувтісны аслас мам портрет вылӧ.
Живописец петкӧдліс сійӧс перила вылӧ лэччысьӧмӧн, асъя еджыд платьеӧн, юрсиас алӧй розаӧн.
«И портретыс тайӧ сюрас менам семьялӧн враглы, — мӧвпыштіс Владимир, — сійӧс шыбитасны кладӧвӧйӧ жугавлӧм улӧсъяскӧд ӧтлаын либӧ ӧшӧдасны передньӧйӧ, сійӧ пон видзысьяслы сералӧм да шмонитӧм вылӧ, а сійӧ спальняын, комнатаын... кӧні куліс бать, овмӧдчас сылӧн приказчикыс, либӧ лоӧ сылӧн гарем.
Оз, оз! мед жӧ и сылы оз ло шог керкаыс, кытысь сійӧ вӧтлӧ менӧ».
Владимир курччис пиньяссӧ — лёк мӧвпъяс чужины сійӧ юрын.
Подьячӧйяслӧн гӧлӧсъяс кылісны сыӧдз — найӧ кӧзяйничайтісны, корисны то ӧтитор, то мӧдтор, и ёна сійӧс дӧзмӧдісны ассьыс шог мӧвпъяссӧ думайтігӧн.
Сэсся ставыс лӧнис.
Владимир восьтіс камодъяс да ящикъяс, босьтчис видлавны покойниклысь бумагаяссӧ.
Унджыкыс сэні вӧліны хозяйственнӧй щӧтьяс да разнӧй делӧяс кузя гижасьӧм.
Владимир косявліс найӧс лыддьытӧг.
На пӧвстысь сылы сюри пакет татшӧм гижӧдӧн: Менам гӧтырлӧн письмӧяс.
Ёна волнуйтчӧмӧн Владимир кутчысис на дінӧ: найӧс вӧлі гижӧма Турецкӧй поход дырйи да вӧлі адресуйтӧма армияӧ Кистеневкасянь.
Мамыс гижис сылы ассьыс гажтӧм олӧмсӧ, хозяйственнӧй уджъяссӧ, нежнӧя норасис ӧтка олӧм вылӧ да корис сійӧс гортӧ, бур пӧдруга дінӧ.
Ӧти письмӧын сійӧ висьталіс сылы ассьыс полӧмсӧ ичӧтик Владимир здоровье вӧсна; мӧдын радліс сылӧн водз кадся способностьяс вылӧ да сиис сылы водзӧ вылӧ шуда да бур олӧм.
Владимир ылаліс лыддьысьӧмнас, и вунӧдіс ставсӧ свет вывсьыс, сьӧлӧмнас пырис семейнӧй шудӧ да эз казяв, кыдзи коли кадыс;
стеннӧй часі кучкис дас ӧтиысь.
Владимир пуктіс письмӧяссӧ зептас, босьтіс сись да петіс кабинетысь.
Залын приказнӧйяс узисны джоджас.
Пызан вылын сулалісны наӧн ректӧм тыртӧм стӧканъяс, и ромлӧн ёсь дукыс кыліс став комната пасьта.
Владимир зывӧктӧмӧн муніс на дінті передньӧйӧ.
Ӧдзӧссӧ вӧлі игналӧма, Владимир эз аддзы ключсӧ да бӧр локтіс залӧ — ключыс куйліс пызан вылын, Владимир восьтіс ӧдзӧссӧ да зурасис морткӧд, коді вӧлі йӧжгыльтчӧма пельӧсӧ — чер лӧсталіс сылӧн.
Владимир веськӧдчис сы дінӧ сиськӧн да тӧдіс кузнеч Архипӧс.
— Мыйла тэ тані? — юаліс сійӧ.
— Ах, Владимир Андреевич, тайӧ ті, — шӧпкӧдӧмӧн вочавидзис Архип, — господи помилуй да спасит!
Бур, мый ті локтінныд сиськӧн!
Владимир видзӧдіс сы вылӧ ёна шензьӧмӧн.
— Мый тэ татчӧ дзебсьӧмыд? — юаліс сійӧ кузнечлысь.
— Ме кӧсйи... ме локті... тӧдмавны, ставӧн-ӧ гортынӧсь, — джӧмдалігтырйи ньӧжйӧник вочавидзис Архип.
— А мыйла тэныд черыс?
— Черыссӧ мыйла?
Да кыдз нӧ чертӧгыс ӧні ветлынысӧ.
Тайӧ приказнӧйясыд, аддзан, сэтшӧм озорникъяс — сійӧ и видзӧд...
— Тэ код, шыбит черсӧ, мун узьышт.
— Ме код?
Батюшка Владимир Андреевич, енмыс свидетель, ни ӧти капля вомын эз вӧв... да и воас-ӧ дум вылӧ винаыд, кывлӧмтор-ӧ — подьячӧйяс думыштӧмаӧсь миянӧн владейтны, подьячӧйяс вӧтлӧны миянлысь господаӧс барскӧй дворысь...
Эк кыдз шкоргӧны ӧкаяннӧйяс — ставнысӧ эськӧ ӧтпырйӧ, и ставыс лоӧ тупкӧма.
Дубровский зумыштчис.
— Кывзы, Архип, — шуис сійӧ, недыр чӧв олӧм мысти, — эн буртор тэ заводит.
Абу приказнӧйяс мыжаӧсь.
Югдӧд вай тэ пӧнартӧ, лок ме бӧрся.
Архип босьтіс барин киысь сись, корсис пач сайысь пӧнар, ӧзтіс сійӧс, и кыкнанныс ньӧжйӧник лэччисны кильчӧ вылысь да мунісны двор дінті.
Стӧрӧж заводитіс кучкавны чугуннӧй дӧскаӧ; понъяс кутісны увтны.
— Кодъяс стӧрӧжитӧны? — юаліс Дубровский.
— Ми, батюшка, — вочавидзис вӧсни гӧлӧс, — Василиса да Лукерья.
— Мунӧй гортаныд, — шуис налы Дубровский, — ті онӧ колӧй.
— Шабаш, — чӧвтіс Архип.
— Аттьӧ, вердысьӧй, — вочавидзисны бабаяс и пыр жӧ мӧдӧдчисны гортаныс.
Дубровский муніс водзӧ.
Кык морт матыстчисны сы дінӧ; найӧ сійӧс чукӧстісны.
Дубровский тӧдіс Антонлысь да Гришалысь гӧлӧсъяс.
— Мыйла ті онӧ узьӧй? — юаліс сійӧ налысь.
— Узьӧмӧдз-ӧ миянлы, — вочавидзис Антон.
— Кытчӧдз ми воим, коді эськӧ думыштны вермис...
— Ньӧжйӧджык! — торкис Дубровский, — кӧні Егоровна?
— Барскӧй керкаын аслас светёлкаын, — вочавидзис Гриша.
— Мун, вайӧд сійӧс татчӧ, да петкӧд керкасьыс миянлысь став йӧзсӧ, мед ни ӧти лов сэні эз коль — приказнӧйясысь кындзи — а тэ, Антон, доддяв телега.
Гриша муніс да минута мысти воис аслас мамыскӧд.
Старука эз пӧрччысьлы тайӧ войнас; приказнӧйясысь кындзи некод керкаын эз куньлы синсӧ.
— Ставӧн-ӧ танӧсь? — юаліс Дубровский, — эз-ӧ коль кодкӧ керкаын?
— Некод, подьячӧйясысь кындзи, — вочавидзис Гриша.
— Вайӧй татчӧ турун либӧ идзас, — шуис Дубровский.
Йӧз котӧртісны конюшняӧ да бӧр воисны, вайисны моздорас турун.
— Пуктӧй кильчӧ улас.
Вот тадз.
Но, ребята, би!
Архип восьтіс пӧнар — Дубровский ӧзтіс сартас.
— Сулав, — шуис сійӧ Архиплы, — кажитчӧ, тэрмасигад ме игналі передньӧйысь ӧдзӧссӧ, мун ӧдйӧджык восьты сійӧс.
Архип котӧртіс посводзӧ — ӧдзӧсыс вӧлі игантӧм.
Архип игналіс сійӧс ключӧн, и шуис джын гӧлӧсӧн: кыдз не сідз, восьт! — да бӧр локтіс Дубровский дінӧ.
Дубровский матыстіс сартассӧ, турун ӧзйис, би ыпнитіс — и югдӧдіс став дворсӧ.
— Ох, — жалитӧмӧн горӧдіс Егоровна, — Владимир Андреевич, мый тэ вӧчан!
— Ланьт, — шуис Дубровский.
— Но, челядь, прӧщайтлӧй, муна, кытчӧ ен нуӧдас; лоӧй шудаӧсь тіян выль господинкӧд.
— Бать миян, вердысьӧй, — вочавидзисны йӧз, — кулам, ог кольӧй тэнӧ, мунам тэкӧд.
Вӧвъяс вӧлі сетӧма.
Дубровский пуксис Гришакӧд телегаӧ да индіс свидание вылӧ места Кистенёвскӧй роща.
Антон кучкис вӧвъяслы, и найӧ петісны дворысь.
Кыптіс тӧв.
Ӧти здукӧн би шымыртіс став керкасӧ.
Гӧрд тшын кыпӧдчис вывлань.
Стеклӧяс потласисны, киссисны, сотчысь керъяс кутісны гылавны, кыліс лёкысь ойзӧм да горзӧм: «Сотчам, отсалӧй! отсалӧй!»
— Кыдз не сідз, — шуис Архип, коді лёкысь нюмъялӧмӧн видзӧдіс пӧжар вылӧ.
— Архипушка, — шуаліс сылы Егоровна, — спасит найӧс, ӧкаяннӧйясӧс, ен тэнӧ наградитас.
— Кыдз не сідз, — вочавидзис кузнеч.
Сійӧ минутаас приказнӧйяс тыдовтчисны ӧшиньӧд, зілисны жугӧдны кык пӧвста рамаяссӧ.
Но сэк керка вевтыс грыпкысис, и горзӧмъяс ланьтісны.
Регыд став дворовӧйяс петісны ывлаӧ.
Бабаяс горзӧмӧн тэрмасисны видзны ассьыныс кӧлуйсӧ, челядь чеччалісны, радлісны пӧжар вылӧ.
Бикиньяс лэбисны чукӧрӧн, ӧзйисны керкаяс.
— Ӧні ставыс бур, — шуис Архип, — кутшӧма сотчӧ — а?
Покровскӧйсянь, кӧнкӧ, лӧсьыд видзӧднысӧ.
Сійӧ здукас выльтор кыскис сылысь вниманиесӧ:
кань котраліс ыпъялысь сарай вевт кузя, эз гӧгӧрво, кытчӧ чеччыштны — быд боксянь кытшаліс сійӧс би.
Коньӧр пемӧс нора нявзӧмӧн корис отсӧг.
Челядь кулісны сералӧмысла, видзӧдісны сійӧ шӧйӧвошӧм вылӧ.
— Мый вылӧ сераланныд, куль пиян? — скӧрысь шуис налы кузнеч.
Енмысь ті он полӧй: — енлӧн тварь пӧгибайтӧ, а ті, йӧйяс, радланныд, — и сійӧ пуктіс сотчысь вевт дорӧ пос да кайис каньла.
Кань ӧдйӧ кутчысис сылы соскас.
Джынвыйӧ сотчӧм кузнеч аслас добычаӧн лэччис улӧ.
— Но, ребята, прӧщайтлӧй, — шуис сійӧ шӧйӧвошӧм дворнялы, — меным тані вӧчны нинӧм.
Бура овны, лёкӧн эн казьтылӧй менӧ.
Кузнеч муніс, пӧжар ыпъяліс ещӧ недыр.
Сэсся лӧнис, и гырысь шом чукӧръяс битӧг югыда сотчисны войся пемыдын; на гӧгӧр шӧйтісны Кистенёвкаса олысьяс, кодъяслӧн сотчисны оланінъясыс.
СИЗИМӦД ГЛАВА
Мӧд лунас пӧжар йылысь тӧдмалісны став матігӧгӧрсаяс.
Ставӧн тӧлкуйтісны сы йылысь уна ногӧн.
Ӧтияс висьталісны, мый Дубровскийлӧн йӧзыс юисны кодӧдз баринӧс дзебӧм бӧрын да ӧзтісны керкасӧ биӧн виччысьтӧг вӧдитчигӧн; мукӧдъяс мыжалісны приказнӧйясӧс, кодъяс гуляйтыштісны выль оланінын, унаӧн эскӧдісны, мый сійӧ ачыс сотчис.
Ӧткымынъяс гӧгӧрволісны истина йывсьыс да висьтавлісны, мый тайӧ лёкторсьыс мыжаыс вӧлі ачыс Дубровский, коді вӧчис тайӧс лёклун да ӧтчаяние вӧсна.
Троекуров мӧд лунас жӧ воліс пӧжар местаӧ да ачыс вӧчис следствие.
Тыдовтчис, мый исправник, земскӧй судса заседатель, стряпчӧй*да писарь, кыдзи и Владимир Дубровский, няня Егоровна, дворовӧй морт Григорий, кучер Антон да кузнеч Архип вошины, и некод оз тӧд кытчӧ.
Став дворовӧйяс висьталісны, мый приказнӧйяс сотчисны сэки, кор усис керка вевтыс; налӧн сотчӧм лыясыс сюрисны.
Бабаяс Василиса да Лукерья висьталісны, мый Дубровскийӧс да кузнец Архипӧс найӧ аддзылісны пӧжарӧдзыс кымынкӧ минута водзджык.
Кузнец Архип, ставӧн висьталӧм серти, вӧлі ловъя да буракӧ главнӧй, абу кӧ дзик ӧтнас, мыжаыс пӧжарсьыс.
Дубровский вылӧ вӧліны гырысь подозрениеяс.
Кирила Петрович мӧдӧдіс губернаторлы став лоӧмтор йывсьыс подробнӧй гижӧд, и пансис выль делӧ.
Регыд мукӧд юӧръяс кыпӧдісны мӧд сикас сёрни.
**-ын лоины рӧзбойникъяс да повзьӧдлісны став матігӧгӧрса йӧзӧс.
Правительствоӧн налы паныд примитӧм мераяс лоины тырмытӧмӧн.
Грабитӧмъяс, ӧти гырысьджык мӧдысь, вӧліны ӧти бӧрся мӧд.
Эз вӧв безопасность ни туйяс вылын, ни сиктъясын.
Рӧзбойникъясӧн тыр некымын тройка ветлісны луншӧр-лунӧ став губерния пасьта, — сувтӧдлісны ветлысь-мунысьясӧс да почтаӧс, волісны сиктъясӧ, грабитісны да сотісны помещикъяслысь керкаяс.
Шайкаса начальник нималіс, кыдзи тӧлка, повтӧм да кутшӧмкӧ бур сьӧлӧма морт.
Висьтавлісны сы йылысь чудесаяс;
Дубровскийлӧн нимыс вӧлі быдӧнлӧн кыв йылас, ставӧн вӧліны уверенӧсь, мый сійӧ, а оз кодкӧ мӧд, предводительствуйтӧ повтӧм злодейясӧн.
Шензисны ӧтитор вылӧ — Троекуровлысь поместьеяссӧ эз вӧрзьӧдлыны; рӧзбойникъяс эз грабитны сылысь ни ӧти сарай; эз сувтӧдлыны ни ӧти додь.
Татшӧм исключениесӧ векся аслас надменностьӧн Троекуров приписывайтліс сыысь полӧмлы, кодӧс кужис сійӧ внушитны став губернияын, сідзжӧ вывті бур полициялы, кодӧс сійӧ лӧсьӧдіс аслас сиктъясын.
Соседъясыс первой серавлісны Троекуров вылын да быд лун виччысисны, мый кортӧм гӧстьяс воасны Покровскӧйӧ, кӧні налы вӧлі мыйӧн овмӧдчыны, но дырӧн лои сыкӧд сӧгласитчыны да шуны, мый и рӧзбойникъяс сылы сетісны гӧгӧрвотӧм уважение...
Троекуров радліс да Дубровскийлӧн быд выль грабитӧм йылысь юӧр кывлігӧн сераліс губернатор вылын, исправникъяс да ротнӧй командиръяс вылын, кодъясысь Дубровский пыр мунліс дзоньвидзаӧн.
Сэк кості воис октябрь 1-ой лун — Троекуров сиктын храм праздник.
Но тайӧ гажӧдчӧмсӧ да водзӧ лоанторъяссӧ петкӧдлыны заводиттӧдз миянлы колӧ тӧдмӧдны лыддьысьысьӧс йӧзӧн, кодъяс сылы выльӧсь, либӧ кодъяс йылысь ми сӧмын неуна казьтыштлім повесть заводитчигӧн.
КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
Лыддьысьысь, кӧнкӧ, гӧгӧрвоис нин, мый Кирила Петровичлӧн нылыс, код йылысь ми шуим сӧмын на некымын кыв, эм миян повестьын героиня.
Миян гижӧдын петкӧдлан эпохаӧ сылы вӧлі дас сизим арӧс, и мичлуныс сылӧн вӧлі тырвыйӧ дзоридзалӧ.
Батьыс радейтіс сійӧс садьтӧгыс, но кутіс сійӧс чорыда, то зілис угодитны сылӧн медся ичӧтик колӧмъяслы, то скӧрлуннас, а мукӧддырйиыс и ас чорыдлуннас повзьӧдліс сійӧс.
Нылыс вӧлі привязан сы дорӧ, но сійӧ некор эз дӧверяйтлы батьыслы.
Маша велаліс дзебны батьсьыс ассьыс чувствояссӧ да мӧвпъяссӧ, сы вӧсна мый некор эз вермы бура тӧдны, кыдзи найӧс лоӧ примитӧма.
Сылӧн эз вӧвны пӧдругаяс да быдмис ӧткӧн.
Соседъяслӧн гӧтыръяс да нывъяс шоча волывлісны Кирила Петрович ордӧ, кодъяслӧн сёрниясыс да гажӧдчӧмъясыс корисны мужчинаяслысь товарищество, а эз дамаяслысь пукалӧм.
Миян красавица шоча мыччысьлывліс гӧстьяс пӧвстын, кодъяс пируйтлісны Кирила Петрович ордын.
Ыджыд библиотекасӧ, кӧні унджык книгаясыс вӧліны ХVІІІ-ӧд нэмса французскӧй писательяслӧн сочинениеяс, вӧлі сетӧма сы ки улӧ.
Батьыс сылӧн, коді нинӧм эз лыддьыв Совершеннӧй пӧварихаысь кындзи, эз вермы веськӧдлыны сыӧн книгаяс бӧрйӧмын, и Маша, быдсикас сочинениеяс видлалӧм бӧрын, тӧдӧмысь, сувтліс романъяс вылӧ.
Татшӧм ногӧн сійӧ вӧчис аслыс воспитаниесӧ, кодӧс заводитӧма вӧлі коркӧ мамзель Мими веськӧдлӧм улын, кодлы Кирила Петрович сетліс ыджыд доверие да благосклонность да кодӧс сылы ковмис медбӧрын гусьӧник мӧдӧдны мӧд поместьеӧ, кор сыкӧд дружитӧмлӧн следствиеясыс лоины вывті тыдаланаӧсь.
Мамзель Мими колис ас йывсьыс зэв бур казьтылӧм.
Сійӧ вӧлі бур сьӧлӧма ныв да некор лёк вылӧ эз бергӧд сійӧ влияниесӧ, коді, тыдалӧ, вӧлі Кирила Петрович вылын, мыйӧн торъявліс мукӧд наперсницаясысь, кодъясӧс тшӧкыда сійӧ вежлавліс.
Ачыс Кирила Петрович, кажитчис, радейтліс сійӧс мукӧдъясысь ёнджыка, и ар ӧкмыса, сьӧд синъяса вильыш детинка, коді казьтывліс мамзель Мимилысь лунвывса чужӧм серъяссӧ, быдмис сы дінын да вӧлі шуӧма сылӧн пиӧн, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый уна кӧмтӧм челядь, кодъяс вӧліны дзик жӧ Кирила Петрович кодьӧсь, котралісны сійӧ ӧшинь улын да лыддьысисны дворовӧйясӧн.
Кирила Петрович судзӧдіс Москваысь аслас ичӧтик Сашалы француз-учительӧс, коді воис Покровскӧйӧ миянӧн ӧні петкӧдлан происшествиеяс дырйи.
Тайӧ велӧдысьыс кажитчис Кирила Петровичлы аслас мича чужӧмнас да прӧстӧй сёрнинас.
Сійӧ сетіс Кирила Петровичлы ассьыс аттестатъяссӧ да письмӧ Троекуровлӧн ӧти рӧднясянь, код ордын сійӧ нёль во оліс гувернёрӧн.
Кирила Петрович ставсӧ тайӧс видлаліс да эз вӧв дӧвӧлен сӧмын аслас француз томлунӧн, эз сы вӧсна, мый чайтіс тайӧ бур тырмытӧмторсӧ лӧсявтӧмӧн терпениекӧд да опыткӧд, кодъяс сэтшӧма колӧны учительлӧн шудтӧм званиеын, но сылӧн вӧліны аслас сомнениеяс, кодъясӧс пыр жӧ решитіс сылы висьтавны.
Та могысь сійӧ тшӧктіс корны ас дінас Машаӧс (Кирила Петрович французскӧй кыв эз тӧд, и Маша вӧлі сылы переводчикӧн).
— Матыстчы татчӧ, Маша: висьтав тайӧ мусьеыслы, мый мед сідзи и лоӧ — босьта сійӧс; сӧмын сідз, мед сійӧ менам нывъяс бӧрся эз лысьт вӧтлысьны, а то ме сійӧс, пон пиӧс...
переведит тайӧс сылы, Маша.
Маша гӧрдӧдіс да, учитель дінӧ шыӧдчӧмӧн, висьталіс сылы французскӧй кыв вылын, мый сылӧн батьыс надейтчӧ сійӧ скромность вылӧ да асьсӧ бура кутӧм вылӧ.
Француз копыртчыліс сылы да вочавидзис, мый сійӧ надейтчӧ заслужитны уважение, весиг сэки, оз кӧ кутны, сы вылӧ бурысь видзӧдны.
Кывйысь кывйӧ Маша переведитіс сылысь ӧтветсӧ.
— Бур, бур, — шуис Кирила Петрович, — оз ков сылы ни бура видзӧдӧм, ни уважайтӧм.
Сылӧн делӧ ветлӧдлыны Саша бӧрся да сетны сылы грамматика да география кузя знаниеяс, переведит тайӧс сылы.
Мария Кириловна небзьӧдіс переведитігас батьыслысь грубӧй кывъяссӧ, и Кирила Петрович лэдзис ассьыс французсӧ флигельӧ, кӧні вӧлі индӧма сылы комната.
Маша эз сет некутшӧм внимание том французлы; сылы, аристократическӧй предрассудокъяс серти воспитайтӧмлы, учитель вӧлі слуга либӧ мастерӧвӧй морт кодь, а слуга либӧ мастерӧвӧй сылы эз кажитчыны мужчинаясӧн.
Сійӧ эз казяв и впечатлениесӧ, кодӧс сійӧ вӧчис M-r Дефорж вылӧ, ни сылысь яндысьӧмсӧ, ни тіралӧмсӧ, ни вежсьӧм гӧлӧссӧ.
Некымын лун помся сэсся сійӧ аддзывліс сійӧс вель тшӧкыда, но эз сетлы сылы кутшӧмкӧ тӧдчана внимание.
Немвиччысьтӧг сійӧ дзик выльногӧн тӧдмаліс учительӧс.
Кирила Петрович дворын пыр быдмисны кымынкӧ ошпи да найӧ вӧліны покровскӧй помещиклӧн главнӧй гажӧдчанторъясысь ӧтиӧн.
Том дырйиыс ошпиянӧс быд лун вайӧдлісны гостинӧйӧ, кӧні Кирила Петрович быдса часъясӧн ноксис накӧд, каньяс да понъяс вылӧ найӧс усьӧдӧмӧн.
Быдмыштӧм бӧрын найӧс пуксьӧдлісны чеп йылӧ да виччысисны настоящӧя травитӧм.
Гежӧдика петкӧдлывлісны найӧс барскӧй ӧшинь улӧ да налы гӧгыльтлісны кӧрт тувъясӧн сатшйӧдлӧм тыртӧм вина бӧчка; ош исыштліс сійӧс, сэсся ньӧжйӧник инмӧдчыліс сы дінӧ, сутшиктыліс ассьыс лапаяссӧ, скӧрмӧмысла тойыштліс сійӧс ёнджыка, и ещӧ ёнджык лоис дойыс.
Сійӧ дзикӧдз йӧймыліс, горзӧмӧн уськӧдчыліс бӧчка вылӧ, кытчӧдз коньӧр зверлысь эз мырддьывны сійӧс весьшӧрӧ ярмӧданторсӧ.
Овлывліс, мый телегаӧ доддявлісны кык ошкӧс, кыз мырдӧн пуксьӧдлісны сэтчӧ гӧстьясӧс да лэдзлісны найӧс гӧнитны кытчӧ окота.
Но медся бур шуткаыс Кирила Петровичлӧн вӧлі татшӧм.
Тшыг ошкӧс пӧдлавлісны тыртӧм комнатаӧ, кӧртавлісны сійӧс гезйӧн стенас винтитӧм кольчаӧ.
Гезйыс кузьтанас вӧлі пӧшти став комната кузяыс, сідз, мый сӧмын ӧти паныда пельӧсыс вӧлі безопаснӧй лёк зверь уськӧдчӧмысь.
Вайӧдасны выль мортӧс тайӧ комната ӧдзӧс дінас, тӧдлытӧг тойыштасны сійӧс ош дінӧ, ӧдзӧссӧ игналасны, и коньӧр жертваӧс колясны ӧтнассӧ гӧна пустынниккӧд.
Коньӧр гӧсть, косявлӧм пӧлаӧн да вирӧдз парсалӧм, регыд аддзывліс безопаснӧй пельӧссӧ, но мукӧддырйиыс ковмывліс быдса куим час сулавны стен бердын да видзӧдны, кыдзи сысянь кык воськов сайын горзӧ, чеччалӧ, сувтлӧ кыккокйыв, нетшкысьӧ да вынсьӧдчӧ сыӧдз судзӧдчыны ярмӧм зверь.
Татшӧмӧсь вӧліны благороднӧй гажӧдчӧмъясыс русскӧй баринлӧн!
Учитель воӧм бӧрын кымынкӧ лун мысти Троекуровлы тайӧ уси дум вылас да кӧсйис гӧститӧдны сійӧс ош комнатаын: та могысь ӧтчыд асылын корис сійӧс ас дінас да нуӧдіс аскӧдыс пемыд коридоръясӧд — друг бокса ӧдзӧс воссис — кык слуга тойыштісны сэтчӧ французӧс да игналісны ӧдзӧссӧ ключӧн.
Ас садяс воӧм бӧрын учитель аддзис кӧрталӧм ошкӧс, зверь заводитіс прыськайтны, ылісянь исавны ассьыс гӧстьсӧ, и друг, бӧр кокъяс вылас сувтӧмӧн, мӧдӧдчис сы вылӧ... француз эз повзьы, эз котӧрт да виччысис уськӧдчӧм...
Ош матыстчис, Дефорж кыскис зепсьыс ичӧтик пистолет, пуктіс сійӧс тшыг зверлы пеляс да лыйис.
Ош уси.
Ставӧн чукӧртчисны — воссис ӧдзӧс — пырис Кирила Петрович, сійӧ шензис сы вылӧ, мыйӧн помасис сылӧн шуткаыс.
Кирила Петрович кӧсйис быть тӧдны став делӧ кузяыс объяснение — коді Дефоржӧс тӧдмӧдіс сылы дасьтӧм шутка йылысь либӧ мыйла сылӧн зептас вӧлі зарядитӧм пистолет.
Сійӧ мӧдӧдіс Машала, Маша воис котӧрӧн да переведитіс французлы батьыслысь юасьӧмъяссӧ.
— Ме эг кывлы ош йылысь, — вочавидзис Дефорж, — но ме пыр сьӧрысь новлӧдла пистолетъяс, сы вӧсна мый ог кӧсйы терпитны ӧбида, кодысь, аслам звание серти, ог вермы корны удовлетворение.
Маша видзӧдіс сы вылӧ шензьӧмӧн да переведитіс сылысь кывъяссӧ Кирила Петровичлы.
Кирила Петрович нинӧм эз вочавидз, тшӧктіс петкӧдны ошкӧс да кульны; сэсся, аслас йӧз дінӧ шыӧдчӧмӧн, шуис: «Кутшӧм молодеч! эз повзьы, ей-богу, эз повзьы».
Тайӧ кадсяньыс сійӧ кутіс радейтны Дефоржӧс да эз нин думыштлы сійӧс испытайтны.
Но тайӧ случайыс вӧчис ещӧ ыджыдджык впечатление Марья Кириловна вылӧ.
Сійӧ вӧлі шемӧсмӧма: сійӧ аддзыліс кулӧм ошкӧс да Дефоржӧс, коді веськодя сулаліс ош шой дорын да лӧня сёрнитіс сыкӧд.
Сійӧ аддзис, мый повтӧмлун да гордӧй самолюбие абу сӧмын ӧти сословиелӧн — и сійӧ кадсяньыс кутіс петкӧдлыны том учитель дінӧ уважение, коді часысь часӧ лои ыджыдджык.
На костын лоины неыджыд сёрнияс.
Машалӧн вӧлі зэв бур гӧлӧс да гырысь музыкальнӧй способностьяс.
Дефорж босьтчис сетны сылы урокъяс.
Та бӧрын лыддьысьысьлы абу нин сьӧкыд гӧгӧрвоны, мый Маша кутіс сійӧс радейтны, кӧть эськӧ талы ачыс на эз эскы.
ӦКМЫСӦД ГЛАВА
Праздник вечерняӧ кутісны чукӧртчыны гӧстьяс, ӧтияс сувтісны господскӧй керкаӧ да флигельясӧ, мӧдъяс приказчикъяс ордӧ, коймӧдъяс священник ордӧ, нёльӧдъяс озырджык крестьяна ордӧ.
Конюшняяс тыр вӧліны туйвывса вӧвъяс, дворъяс да сарайяс тырӧмаӧсь унасикас экипажъясӧн.
Ӧкмыс час асылын кучкисны ӧбедня кежлӧ, и ставӧн мӧдӧдчисны выль каменнӧй вичкоӧ, кодӧс стрӧитіс Кирила Петрович да быд во век ёнджыка мичаммӧдіс сійӧс.
Чукӧрмисны сы мында почётнӧй богомолецъяс, мый прӧстӧй крестьяна эз тӧрны вичкоас да сулалісны папертын да ӧградаын.
Ӧбедня эз заводитчы — виччысисны Кирила Петровичӧс.
Сійӧ воис квайт вӧла коляскаын — и Марья Кириловнакӧд тшӧтш торжественнӧя муніс аслас местаӧ.
Мужикъяслӧн да нывбабаяслӧн синъясыс веськӧдчисны Маша вылӧ; первойясыс дивуйтчисны сійӧ мичлун вылӧ, мӧдъясыс сюся видзӧдісны сылысь мича паськӧмсӧ.
Заводитчис ӧбедня, гортса сьылысьяс сьылісны кырлӧсын, Кирила Петрович ачыс отсаліс, юрбитіс, ни веськыдвыв, ни шуйгавыв видзӧдлытӧг, и гордӧй смирениеӧн копыртчыліс муӧдз, кор дякӧн гораа казьтыштіс и тайӧ храмсӧ лӧсьӧдысь йылысь.
Ӧбедня помасис.
Кирила Петрович медводз матыстчис крест дінӧ.
Ставӧн мӧдӧдчисны сы бӧрся, сэсся соседъяс матыстчисны сы дінӧ почтениеӧн.
Дамаяс кытшалісны Машаӧс.
Кирила Петрович вичкоысь петігӧн корис ставнысӧ ас ордас ӧбедайтны — пуксис коляскаӧ да муніс гортас.
Ставӧн мӧдӧдчисны сы бӧрся.
Комнатаяс тырины гӧстьясӧн.
Быд здукын пырисны выль йӧз да ӧдва вермисны воӧдчыны кӧзяин дорӧдз.
Бӧрӧ кольӧм мода серти пасьтасьӧм, важмӧм да дона нарядъяса, ӧшлӧм жемчугъяса да бриллиантъясӧн тыр барыняяс пуксисны чиннӧя кытшӧ, мужчинаяс чукӧртчисны пӧк да вина гӧгӧр, гораа сёрнитісны ас костаныс.
Залын лӧсьӧдісны кӧкъямысдас прибор вылӧ пызан.
Слугаяс ноксисны, сувтӧдалісны бутылкаяс да графинъяс, лӧсьӧдісны пызан дӧраяс.
Медбӧрын дворецкӧй юӧртіс: сёян пызан вылын, — и Кирила Петрович медводз муніс пуксьыны пызан сайӧ, сы бӧрся мӧдӧдчисны дамаяс да важнӧя пуксисны асланыс местаясӧ, кутшӧмакӧ старшинство кутӧмӧн, барышняяс чукӧртчисны полысь кӧзаяс моз чукӧрӧ да бӧрйисны аслыныс места ӧта-мӧд дінас.
Налы паныд пуксисны мужчинаяс.
Пызан помӧ ичӧтик Саша дінӧ пуксис учитель.
Слугаяс кутісны ваявны тарелкаяс чинъяс серти, гӧгӧрвотӧм случайын вӧчисны Лафатерскӧй догадкаяс серти, и пӧшти некор эз сорсьывны.
Тарелкаяслӧн да паньяслӧн шыыс ӧтлаасис гӧстьяслӧн гора сёрнитӧмкӧд, Кирила Петрович гажаа видзӧдіс ассьыс трапезасӧ да сьӧлӧмсяньыс вӧлі рад хлебосоллӧн шудлы.
Тайӧ здукӧ дворӧ пырис квайт вӧла коляска.
— Коді тайӧ? — юаліс кӧзяин.
— Антон Пафнутьич, — вочавидзисны кымынкӧ гӧлӧс.
Ӧдзӧсъяс воссисны, и Антон Пафнутьич Спицын, ар ветымына, гӧгрӧс да серӧсь чужӧма, куим судта щӧкаа кыз мужчина, пырис столӧвӧйӧ, кутіс копрасьны, нюмъявны да лӧсьӧдчис нин извинитчыны...
— Прибор татчӧ, — горӧдіс Кирила Петрович, — милости просим, Антон Пафнутьич, пуксьы, пуксьы да висьтав миянлы, мый тайӧ лоӧ: эн вӧв менам ӧбедня вылын дай ӧбед кежлӧ сёрмин.
Тайӧ тэныд ньӧти оз мун, тэ и енлы юрбитысь, и сёйыштны радейтан.
— Мыжа, — вочавидзис Антон Пафнутьич, анькытш рӧма кафтан петляас салфетка кӧрталігтыр, — мыжа, батюшка Кирила Петрович, ме эськӧ водз петалі туяс, да эг на удит мунны и дас верст, кыдзи водз кӧлесалӧн шинаыс друг шӧри — мый вӧчан?
Шудыд вылӧ, неылын сиктсянь лои; кор на сэтчӧдз кыссим да корсим кузнечӧс, да ставсӧ кыдзкӧ лӧсьӧдім, коли буретш куим час — вӧчны вӧлі нинӧм.
Мунны маті туйӧд Кистеневкаса вӧр пыр ме эг лысьт, а мӧдӧдчи кытшолӧн...
— Эге! — орӧдіс Кирила Петрович, — да тэ, тыдалӧ, абу збойяс лыдысь: мыйысь тэ полан?
— Кыдзи — мыйысь пола, батюшка Кирила Петрович, а Дубровскийсьыс; сійӧ и видзӧд веськалан лапаас.
Сійӧ мортыд сідзи оз коль, некодӧс оз лэдз, а менсьым, пӧжалуй, и кык ку куляс.
— Мыйысь нӧ, вокӧ, сэтшӧм торйӧдӧмыс?
— Кыдзи мыйысь, батюшка Кирила Петрович? а покойник Андрей Гавриловичкӧд судитчӧмсьыд нӧ.
Эг-ӧ ме тіян удовольствие вылӧ, мӧдногӧн кӧ сӧвесть да справедливость серти, петкӧдлы, мый Дубровскийяс Кистеневкасӧ кутӧны некутшӧм праватӧг, а сӧмын тіян бурлун кузя.
И покойник (царство сылы небеснӧй) кӧсйысьліс мекӧд асногыс мынтысьны, а пиыс, пӧжалуй, кутас батьыслысь кывсӧ.
Ӧнӧдз ен видзис.
Ставсӧ сӧмын на ӧти амбар грабитісны менсьым, да сійӧ и видзӧд усадьбаӧдз воасны.
— А усадьбаад налы вӧля сюрлӧ, — шуыштіс Кирила Петрович, — дерт, кӧнкӧ, гӧрд шкатулкаыд чукйӧн тыр...
— Абу, батюшка Кирила Петрович.
Вӧлі тыр, а ӧні дзикӧдз рекмис!
— Тырмас ылӧдчыныд, Антон Пафнутьич.
Тӧдам ми тіянӧс; кытчӧ тэныд деньгасӧ видзны, гортад олан дзик порсь моз, некодӧс он принимайт, ассьыд мужикъястӧ куштан, тӧд чӧж дай сӧмын.
— Ті пыр шмонитанныд, батюшка Кирила Петрович, — нюммунӧмӧн шуыштіс Антон Пафнутьич, — а ми, ей-богу, рӧзӧритчим, — Антон Пафнутьич кутіс тыртны кӧзяинлысь барскӧй шмонитӧмсӧ сыла кулебъяка кусӧкӧн.
Кирила Петрович эновтіс сійӧс да шыасис выль исправник дінӧ, коді первойысь на воис сы ордӧ гӧститны да пукаліс пызан мӧдар помын, учитель дінын.
— А мый, кутанныд-ӧ кӧть ті Дубровскийсӧ, господин исправник?
Исправник повзьыштіс, копыртчыліс, нюммуні, мӧмъялыштіс да медбӧрын шуис:
— Зілям, ваше превосходительство.
— Гм, зілям.
Важӧн, важӧн зільӧны, а бурыс век абу.
Да збыль, мыйла и кутныс сійӧс.
Дубровскийлӧн рӧзбойясыд благодать исправникъяслы — ветлӧмъяс, следствиеяс, подводаяс, а деньга зептӧ.
Кыдзи татшӧм благодетельсӧ бырӧдны?
Збыль ӧд, г-н исправник?
— Дзик збыль, ваше превосходительство, — вочавидзис дзикӧдз падмӧм исправник.
Гӧстьяс серӧктісны.
— Радейта молодечӧс веськыдлунсьыс, — шуис Кирила Петрович, — жаль миянлысь покойнӧй исправник Тарас Алексеевичӧс,
эз кӧ эськӧ сотны сійӧс, матігӧгӧрын вӧлі лӧньджык.
А мый кывсьӧ Дубровский йылысь?
Кытысь аддзылісны медбӧръяысьсӧ?
— Ме ордысь, Кирила Петрович, — кыліс кызіник дамскӧй гӧлӧс, — кольӧм вторникӧ сійӧ ме ордын ӧбедайтіс...
Ставӧн бергӧдчисны Анна Савишна Глобовалань, прӧстӧй кодь дӧвалань; кодӧс ставӧн радейтісны бур да гажа нравсьыс.
Ставӧн лӧсьӧдчисны кывзыны сылысь висьталӧмсӧ.
— Ло жӧ тадзи. Вежон куим сайын ме ысті приказчикӧс почта вылӧ мӧдӧдны деньга аслам Ванюшалы.
Пиӧс ме ог балуйт, да и ог вермы балуйтнысӧ, кӧть эськӧ и кӧсйи: но асьныд тӧданныд: гвардияса офицерлы колӧ кутны асьсӧ приличнӧя, и ме Ванюшакӧд юкся кыдзи верма аслам ичӧтик доходъясӧн.
Вот и мӧдӧді сылы 2 000 шайт, кӧть Дубровскийыд эз ӧтчыд волы меным юрӧ, да мӧвпала: карыс матын, ставыс сизим верст, гашкӧ ен видзас.
Видзӧда, рытнас менам приказчикыд воӧ блед, косясьлӧм паськӧма да подӧн — ме сідзи и акниті. — Мый тайӧ? мый тэкӧд лои?
Сійӧ меным: матушка Анна Савишна, рӧзбойникъяс грабитісны; ачымӧс муртса зэ вины — ачыс Дубровский сэні вӧлі, кӧсйис ӧшӧдны менӧ, да жалитіс и лэдзис — сы пыдди ставсӧ куштіс — мырддис и вӧлӧс и телегаӧс.
Ме кынми; царӧй менам небеснӧй, мый лоӧ менам Ванюшакӧд?
Вӧчны нинӧм: гижи ме пилы письмӧ, висьталі ставсӧ да ысті сылы ассьым благословениеӧс грӧш деньгатӧг.
Колис вежон, мӧд — друг менам дворӧ пырӧ коляска.
Кутшӧмкӧ генерал корӧ мекӧд аддзысьлыны: милости просим; пырӧ ме ордӧ ар комын вита морт, сьӧд юрсиа, уска, тошка, дзик Кульневлӧн* портрет, висьтасьӧ меным кыдзи друг да ӧтлаын служитысь менам покойнӧй верӧс Иван Андреевичлӧн; муні пӧ маті да эг вермы пӧ не пыравны сылӧн дӧва дінӧ, — тӧдӧма, мый ме тані ола.
Ме гӧститӧді сійӧс мый ен ыстіс, сёрнитім ӧтитор, мӧдтор йылысь, медбӧрын и Дубровский йылысь.
Ме висьталі ассьым шогӧс.
Менам генерал зумыштчис.
«Тайӧ абу веритана, — шуис сійӧ, — ме кывлі, мый Дубровский оз усьлась быдӧн вылӧ, а известнӧй богачьяс вылӧ, но и сэні юксьӧ накӧд, а оз грабит кушӧдз, а виӧмъясын сійӧс некод оз мыжав, абу-ӧ тані ылӧдчӧм, тшӧктӧй жӧ корлыны ассьыныд приказчиктӧ».
— Мунісны приказчикла, сійӧ воис: сӧмын на аддзис генералтӧ, сійӧ сідзи и кынмис.
«Висьтав жӧ тэ меным, вокӧ, кутшӧм ногӧн тэнӧ Дубровскийыс грабитіс да кыдзи сійӧ кӧсйис тэнӧ ӧшӧдны?»
Приказчик менам кутіс дрӧжжитны да уськӧдчис генераллы кок улас.
«Батюшка, мыжа — грек тойліс — ылӧді».
— «Сідзкӧ, — вочавидзис генерал, — висьтав барыняыдлы, кыдзи ставыс вӧлі, а ме кывзышта».
Приказчик эз вермы садьӧ воны.
«Но мый нӧ, — водзӧ нуӧдіс генерал, — висьтав: кӧні тэ паныдасин Дубровскийкӧд?»
«Кык пожӧм дорын, батюшка, кык пожӧм дорын».
— Мый сійӧ шуис тэныд?»
— «Сійӧ юаліс менсьым, кодлӧн тэ, кытчӧ мунан да мыйла?»
— «Но, а бӧрас?»
— «А бӧрас корис сійӧ письмӧ да деньга».
— «Но?»
— «Ме сеті сылы письмӧсӧ да деньгасӧ».
— «А сійӧ?..
Но, а сійӧ?
— «Батюшка, мыжа».
— «Но мый жӧ сійӧ вӧчис?»
— «Сійӧ бӧр сетіс меным деньгасӧ да письмӧсӧ, да шуис: мун аслад туйӧд — сет тайӧс почта вылӧ».
— «Но, а тэ?»
— «Батюшка, мыжа».
— «Ме тэнӧ, голубчик, велӧда, — скӧрысь шуис генерал, — а ті, сударыня, тшӧктӧй видлавны тайӧ мошенникыслысь сундуксӧ да сетӧй сійӧс меным, а ме сійӧс велӧда.
Тӧдӧй, мый Дубровский ачыс вӧлі гвардейскӧй офицерӧн, сійӧ оз ӧбӧдит ёртсӧ».
Ме гӧгӧрвои, коді вӧлі его превосходительствоыс, нинӧм вӧлі меным сыкӧд сёрнитны.
Кучеръяс кӧрталісны приказчикӧс коляска кӧзла дінӧ.
Деньгасӧ аддзисны;
генерал ме ордын ӧбедайтіс, сэсся пыр жӧ муніс да нуис аскӧдыс приказчикӧс.
Менсьым приказчикӧс мӧд луннас аддзисны вӧрысь, сійӧс кӧрталӧмаӧсь дуб бердӧ да став паськӧмсӧ кульӧмаӧсь.
Ставӧн ланьтӧмӧн кывзісны Анна Савишналысь висьталӧмсӧ, торйӧн нин барышняяс.
Унаӧн на пӧвстысь гусьӧн ошкисны Дубровскийӧс, сыын аддзисны романическӧй геройӧс — торйӧн нин Марья Кириловна, ыджыд мечтательница, коді вӧлі тыр Радклифлӧн* таинственнӧй ужасъясӧн.
— И тэ, Анна Савишна, чайтан, мый тэ ордын вӧлі ачыс Дубровский? — юаліс Кирила Петрович. — Ёна жӧ тэ ылалін.
Ог тӧд, коді вӧлі тэ ордын гӧстьӧн, а сӧмын эз Дубровский.
— Кыдзи, батюшка, эз Дубровский, да коді нӧ, сыысь кындзи, петас туй вылӧ да мӧдас сувтӧдавны ветлысь-мунысьӧс да шобны найӧс?
— Ог тӧд, а дзик нин эз Дубровский.
Ме тӧда сійӧс кагаӧн, ог тӧд, сьӧдӧдіс-ӧ сылӧн юрсиыс, а сэки сійӧ вӧлі кудритчысь еджыд юрсиа детинка, но тӧда бура, мый Дубровский вит арӧсӧн ыджыдджык менам Машаысь да мый сылы абу на комын вит арӧс, а кызь куим гӧгӧр.
— Дзик сідзи, ваше превосходительство, — юӧртіс исправник, — менам зептын Владимир Дубровскийлӧн приметаясыс.
Сэні стӧча шуӧма, мый сылы чужӧмсяньыс кызь коймӧд арӧс.
— А! — шуис Кирила Петрович — збыль, вай лыддьӧй, а ми кывзыштам, абу омӧль тӧдны миянлы сылысь приметаяссӧ, гашкӧ, син улӧ сюрас, сэк оз пышйы.
Исправник кыскис зепсьыс ёна марайтӧм бумага лист, паськӧдіс сійӧс важнӧя да кутіс лыддьыны нюжйӧдлӧмӧн:
«Владимир Дубровскийлӧн приметаяс, кодъясӧс тӧдмалӧма сылӧн вӧвлӧм дворовӧй йӧз висьталӧм серти.
«Чужӧмсяньыс кызь куим арӧс, шӧркодь тушаа, чужӧмыс сӧстӧм, тошсӧ бритӧ, юрсиыс русӧй, синъясыс карӧйӧсь, нырыс веськыд.
Торъя приметаяс: сэтшӧмъясыс абуӧсь».
— И сӧмын? — шуис Кирила Петрович.
— Сӧмын, — вочавидзис исправник, бумагасӧ кусньӧдлігмоз.
— Поздравляйта, г-н исправник.
Ай да бумага!
Тайӧ приметаяс сертиыс тіянлы оз ло сьӧкыд Дубровскийтӧ корсьны.
Да коді нӧ абу шӧркодь тушаа, кодлӧн юрсиыс абу русӧй, нырыс абу веськыд, да синъясыс абу карӧйӧсь!
Заклад варта, куим час помся кутан сёрнитны аскӧдыс Дубровскийкӧд, а он гӧгӧрво, кодкӧд тэнӧ енмыс ӧтлаӧдіс.
Нинӧм шуны, сюсь юраӧсь приказнӧйясыд!
Исправник пуктіс ассьыс бумагасӧ зептас да ланьтӧмӧн кутчысис капустаысь гарнира дзодзӧг дінӧ.
Сэк кості слугаяс удитісны нин некымынпӧв кытшовтны гӧстьясӧс да быдӧнлы тыртны румкасӧ,
кымынкӧ бутылка горскӧй да цымлянскӧй вина вӧлі гораа восьтӧма нин да примитӧма шампанскӧй ним улын, чужӧмъяс заводитісны лӧставны, сёрнияс лоины гораджыкӧсь, гажаджыкӧсь да частӧ торксьылісны.
— Да, — водзӧ нуӧдіс Кирила Петрович, — не аддзывны нин миянлы сэтшӧм исправникӧс, кутшӧм вӧлі покойник Тарас Алексеевич!
Сійӧ вӧлі сюсь, ныриса.
Жаль, мый сотісны молодечсӧ, а то эськӧ сыысь эз мун ни ӧти морт став шайкасьыс.
Сійӧ эськӧ ставнысӧ ӧтитӧг куталіс — да и ачыс Дубровскийыс эськӧ эз мын да эз мездысь.
Тарас Алексеевич деньгасӧ сылысь босьтнысӧ эськӧ босьтіс, да и асьсӧ эз лэдз — татшӧм вӧлі обычайыс покойниклӧн.
Вӧчны нинӧм, меным ковмас кутчысьлыны тайӧ делӧас да ветлыны рӧзбойникъяс вылӧ аслам йӧзкӧд.
Первойсӧ мӧдӧда морт кызьӧс, найӧ и весаласны воровскӧй рассӧ; йӧзыс абу полысь, быдӧн ӧткӧн ош вылӧ ветлӧ — рӧзбойникъяссьыд оз бӧрыньтчыны.
— Дзоньвидза-ӧ тіян ошкыд, батюшка Кирила Петрович? — шуис Антон Пафнутьич; тайӧ кывъяснас сійӧ казьтыштіс аслас кузь гӧна тӧдса йылысь да ӧткымын шуткаяс йылысь, кодъяслӧн и сійӧ вӧлі коркӧ жертваӧн.
— Миша тшӧктіс дыр овны, — вочавидзис Кирила Петрович.
— Куліс славнӧй смертьӧн, неприятель кипомысь.
Со сылӧн победительыс — Кирила Петрович индіс Дефорж вылӧ; — велӧдчы менам французлысь.
Сійӧ водзӧс босьтіс тэ пыдди... сідз шуны...
Помнитан?
— Кыдз ог помнит, — шуис Антон Пафнутьич гыжъясигтыр, — зэв помнита.
Сідзкӧ Миша куліс.
Жаль Мишаӧс, ей-богу, жаль!
кутшӧм теш вӧчысь вӧлі! кутшӧм вежӧра!
сэтшӧм оштӧ мӧдӧс он аддзы.
Да мыйла мусьеыс виис сійӧс?
Кирила Петрович окотапырысь кутіс висьтавны аслас французлысь подвигсӧ, сы вӧсна мый сылӧн вӧлі шуда способность ошйысьны быдторйӧн, мый сӧмын кытшавліс сійӧс.
Гӧстьяс сюся кывзісны Миша кувсьӧм йылысь повесть да шензьӧмӧн видзӧдавлісны Дефорж вылӧ, коді эз тӧд, мый сёрниыс мунӧ сійӧ збойлун йылысь да веськодя пукаліс аслас местаын да вӧчаліс нравственнӧй индӧдъяс аслас вильыш воспитанниклы.
Ӧбед, коді кыссис час куим гӧгӧр, помасис;
кӧзяин пуктіс салфеткасӧ пызан вылӧ — ставӧн сувтісны да мунісны гостинӧйӧ, кӧні виччысис найӧс кофе, карті да водзӧ юӧм, коді сэтшӧм бура заводитчис столӧвӧйын.
ДАСӦД ГЛАВА
Рытнас сизим часын кымын ӧткымын гӧстьяс кӧсйисны мунны, но пуншысь гажмӧм кӧзяин тшӧктіс игнавны воротаяссӧ да висьталіс, мый мӧд лун асылӧдз дворысь некодӧс оз лэдз.
Регыд грымӧбтіс музыка, зал ӧдзӧсъяс воссисны, бал заводитчис.
Кӧзяин да сылӧн матыссаяс пукалісны пельӧсын, юисны стӧкан бӧрся стӧкан да нимкодясисны том йӧз гажӧдчӧмӧн.
Старушкаяс ворсісны картіӧн.
Кавалеръяс, кыдзи и быдлаын, кӧні оз сулав кутшӧмкӧ уланскӧй бригада, вӧліны этшаджыкӧн дамаяс серти, да став туяна мужчинаяссӧ вӧлі бӧрйӧма.
Учитель став пиас ёна торъяліс, сійӧ танцуйтіс ставсьыс уна, став барышняяс бӧрйисны сійӧс да аддзисны, мый сыкӧд зэв кокни вальсируйтны.
Некымынысь сійӧ бергаліс Марья Кириловнакӧд — и барышняяс серамӧн на бӧрся видзӧдісны.
Медбӧрын войшӧр гӧгӧрын мудзӧм кӧзяин дугӧдіс йӧктӧмсӧ, тшӧктіс сетны ужин, а ачыс муніс узьны.
Кирила Петровичлӧн мунӧмыс сетіс обществолы унджык свобода да гаж,
кавалеръяс збоймӧдчисны пуксьыны дамаяс дінӧ.
Нывъяс сералісны да шӧпкӧдчисны асланыс соседъяскӧд;
дамаяс гораа сёрнитісны пызан вомӧн.
Мужчинаяс юисны, вензисны да сералісны — ӧти кывйӧн кӧ, ужин вӧлі зэв гажа да колис ас йывсьыс уна бур казьтылӧмъяс.
Сӧмын ӧти морт эз участвуйт ӧтувъя гажын — Антон Пафнутьич пукаліс аслас местаын зумыш да чӧв оліс, сёйис мырдысьӧн моз да кажитчис ёна тӧждысис.
Рӧзбойникъяс йылысь сёрнияс бӧрын сійӧ кутіс повны.
Ми регыд аддзам, мый сылӧн вӧлӧма тырмымӧн помкаыс наысь полӧм вылӧ.
Кор Антон Пафнутьич корис господьӧс свидетельӧ сыын, мый гӧрд шкатулкаыс сылӧн вӧлі тыртӧм, эз пӧръясь да эз грешит — гӧрд шкатулкаыс збыль вӧлі тыртӧм, коркӧ сэні видзан деньгаыс вуджис кучик сумкаӧ, кодӧс сійӧ новлӧдліс дӧрӧм улас морӧс бердас.
Сӧмын тайӧ виччысьӧмнас сійӧ лӧньӧдіс быдӧн дінӧ ассьыс эскытӧмсӧ да дугдывтӧг полӧмсӧ.
Йӧз керкаын сійӧ поліс, мед эськӧ эз сетны сылы узянінсӧ бокыса ӧтка комнатаӧ, кытчӧ кокниа вермисны пырны вӧръяс, сійӧ корсис синъяснас надёжнӧй ёртӧс да бӧрйис медбӧрын Дефоржӧс.
Сылӧн чужӧмыс, коді петкӧдліс вын, а ещӧ ёнджыка — повтӧмлун, кодӧс сійӧ петкӧдлӧма ошкӧд паныдасигӧн, код йылысь Антон Пафнутьич эз вермы казьтыштлыны дрӧгмунтӧг, решитісны сылысь бӧрйӧмсӧ.
Кор чеччисны пызан сайысь, Антон Пафнутьич кутіс бергавны том француз гӧгӧр, кутіс тшӧкъявны да кызӧктавны, и медбӧрын шыасис сы дінӧ юалӧмӧн.
— Гм, гм, оз-ӧ позь, мусье, меным узьны тіян конуркаын, сы вӧсна мый тӧданныд кӧ —
— <fra>Que désire monsieur?</fra>* — юаліс Дефорж, сылы учтивӧя копыртчылӧмӧн.
— Эк, беда, тэ, мусье, русскӧйӧн эн на велав.
<fra>Же ве, муа, ше ву куше</fra>*, гӧгӧрвоан-ӧ?
— <fra>Monsieur, trés volontiers</fra>, — вочавидзис Дефорж, — <fra>veuillez donner des ordres en consequence</fra>*.
Антон Пафнутьич вӧлі зэв дӧвӧльнӧй французскӧй кывсӧ аслас тӧдӧмӧн да пыр жӧ муніс распоряжайтчыны.
Гӧстьяс кутісны прӧщайтчыны ас костаныс, и быдӧн муніс сылы индӧм комнатаӧ.
А Антон Пафнутьич муніс учителькӧд флигельӧ.
Войыс вӧлі пемыд.
Дефорж югдӧдіс туйсӧ пӧнарӧн, Антон Пафнутьич сы бӧрся муніс ёна збоя, корсюрӧ морӧс бердас топӧдлывліс гуся сумкасӧ — мед тӧдны, мый сылӧн деньгаыс ас ордас на.
Флигельӧ воӧм бӧрын учитель ӧзтіс сись, и кыкнанныс кутісны пӧрччысьны; сэк жӧ Антон Пафнутьич ветлӧдліс комнататі, видлаліс томанъяс да ӧшиньяс — и довкйӧдліс юрнас тайӧ гажтӧм смотр дырйиыс.
Ӧдзӧсъяс игнассисны ӧти иганӧн, ӧшиньясын эз на вӧвны мӧд пӧвста рамаяс.
Сійӧ эськӧ заводитліс норасьны та вылӧ Дефоржлы, но французскӧй кыв тӧдӧмыс сылӧн вӧлі вывті омӧль татшӧм сложнӧй объяснение вылас — француз сійӧс эз гӧгӧрво, и Антон Пафнутьичлы лоис эновтны ассьыс норасьӧмъяссӧ.
Налӧн вольпасьясыс вӧліны ӧта-мӧдыслы паныдаӧсь, кыкнанныс водісны, и учитель кусӧдіс сисьсӧ.
— <fra>Пуркуа ву туше, пуркуа ву туше</fra>*, — горӧдіс Антон Пафнутьич кыдзкӧ-мыйкӧ русскӧй глагол кусӧда французскӧй лад вылӧ спрягайтӧмӧн.
— Ме ог вермы <fra>дормир</fra> * пемыдын.
Дефорж эз гӧгӧрво сылысь горӧдӧмсӧ да сиис сылы бура узьны.
— Проклятӧй басурман, — броткис Спицын, одеялӧ пытшкӧ гартчигмоз, — колӧ вӧлі сылы сисьсӧ кусӧдны.
Сылы жӧ лёкджык.
Ме узьны ог вермы битӧгыс. — Мусье, мусье, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, — <fra>же ве авек ву парле</fra>*.
Но француз эз вочавидз да регыд унмовсис.
«Шкоргӧ бес французыд, — думыштіс Антон Пафнутьич, — а меным узьӧмыд и юрӧ оз во.
Сійӧ и видзӧд вӧръяс пырасны восьса ӧдзӧсӧдыс либӧ пырасны ӧшиньӧдыс — а сійӧс, бесӧс, и пушкаӧн он садьмӧд».
— Мусье! а, мусье! — дьявол мед тэнӧ босьтас.
Антон Пафнутьич ланьтіс — мудзӧмыс да кодъюрыс ньӧжйӧник венісны сылысь полӧмсӧ — сійӧ кутіс вугравны, и регыд сьӧкыд ун личкис сійӧс дзикӧдз.
Аслыснога садьмӧм гӧтӧвитсис сылы.
Сійӧ унйывсьыс кыліс, мый кодкӧ ньӧжйӧник нетшкис сійӧс дӧрӧм юрйылӧдыс.
Антон Пафнутьич восьтіс синъяссӧ — и арся асыв блед югыд пыр аддзис ас водзсьыс Дефоржӧс; француз ӧти киас кутіс ичӧтик пистолет, а мӧднас разис заветнӧй сумкасӧ.
Антон Пафнутьич кынмис.
— <fra>Кесь ке се, мусье, кесь ке се?</fra>* — шуис сійӧ тіралан гӧлӧсӧн.
— Ньӧжйӧджык, чӧв ов, — вочавидзис учитель чистӧй русскӧй кывйӧн, — ланьт либӧ ті он лоӧй.
Ме — Дубровский.
ДАС ӦТИКӦД ГЛАВА
Ӧні корам лыддьысьысьӧс лэдзны восьтыны миян повестьын бӧръя лоӧмторъяссӧ воддзаджык обстоятельствоясӧн, кодъясӧс ми эгӧ на удитӧй висьтавны.
** станцияын, смотритель керкаын, код йылысь ми казьтылім нин, пельӧсын пукаліс лӧнь характера ветлысь-мунысь, коді вӧлі либӧ разночинецӧн, либӧ иностранецӧн, мӧдногӧн кӧ морт, кодлӧн эз вӧв гӧлӧс почтовӧй тракт вылын.
Сылӧн бричкаыс сулаліс дворын, виччысис мавтӧм.
Сэні куйліс ичӧтик чемодан, коді висьталіс сійӧ кӧзяинлӧн ичӧтик озырлун йылысь.
Мунысьыс эз кор аслыс ни чай, ни кофе, видзӧдавліс ӧшиньӧ да шутьляліс, дӧзмӧдіс перегородка сайын пукалысь смотрительшаӧс.
— Вот ен ыстіс шутьлялысьӧс, — шуасис сійӧ ньӧжйӧник, — эстшӧма шутьлялӧ, — мед сійӧ потӧ, ӧкаяннӧй басурман.
— А мый? — шуис смотритель, — мый сыысь лёкыс, мед колӧкӧ, шутьлялӧ.
— Мый лёкыс! — паныд сувтіс скӧр гӧтырыс. — А он ӧмӧй тӧд приметасӧ?
— Кутшӧм примета? мый шутьлялӧмыд деньга вӧтлӧ.
И! Пахомовна, миян кӧть шутьляв, кӧть эн: а деньгаыд ныр абу дай абу.
— Да лэдз тэ сійӧс, Сидорыч.
Окота тэныд сійӧс кутны.
Сет сылы вӧвъястӧ, да мед весасяс сійӧ чӧртыс дінӧ.
— Виччысьыштас, Пахомовна; конюшняын ставыс куим тройка, нёльӧдыс шойччӧ.
Сійӧ и видзӧд, воасны бур мунысьяс; ог кӧсйы аслам сьыліӧн кывкутны кутшӧмкӧ француз вӧсна.
Кылан, сідзи и эм! со гӧнитӧны.
Эге-ге, да кутшӧм ӧдйӧ; абу-ӧ нин генерал?
Коляска сувтіс кильчӧ дорӧ.
Слуга чеччыштіс кӧзла вывсьыс, восьтіс ӧдзӧссӧ, и минута мысти военнӧй шинеля да еджыд картуза том морт пырис смотритель дінӧ — сы бӧрся слуга пыртіс шкатулка да пуктіс сійӧс ӧшинь вылӧ.
— Вӧвъяс, — шуис офицер тшӧктан гӧлӧсӧн.
— Пырысьтӧм-пыр, — вочавидзис смотритель. — Вайлӧй подорожнӧйтӧ.
— Менам подорожнӧйыс абу.
Ме муна эсчӧ...
Тэ ӧмӧй менӧ он тӧд?
Смотритель кутіс ноксьыны да уськӧдчис тэрмӧдлыны ямщикъясӧс.
Том морт кутіс ветлӧдлыны ӧтарӧ-мӧдарӧ комната кузя, пырис перегородка сайӧ да ньӧжйӧник юаліс смотрительшалысь: коді татшӧм мунысьыс.
— Енмыс сійӧс тӧдӧ, — вочавидзис смотрительша, — кутшӧмкӧ француз.
Со нин вит час виччысьӧ вӧвъяс да шутьлялӧ.
Дӧзмӧдіс, проклятӧйыд.
Том морт заводитіс сёрнитны муныськӧд французскӧй кыв вылын.
— Кытчӧ ті изволитанныд мунны? — юаліс сійӧ сылысь.
— Матыса карӧ, — вочавидзис француз, — сэсянь мӧдӧдча ӧти помещик ордӧ, коді медаліс менӧ заочнӧ учительӧн.
Ме кӧсйи талун нин лоны места вылын, но г-н смотритель, тыдалӧ, шуис мӧдног.
Тайӧ муад сьӧкыд судзӧдны вӧвъяс, г-н офицер.
— А код ордӧ татчӧс помещикъяс лыдысь ті веськӧдчинныд? — юаліс офицер.
— Г-н Троекуров ордӧ, — вочавидзис француз.
— Троекуров ордӧ?
Код сэтшӧм Троекуровыс?
— <fra>Ma foi, mon officier</fra> *...
ме этша кывлі сы йылысь бурсӧ.
Висьтавлӧны, мый сійӧ барин гордӧй да асныра, аслас гортсаяскӧд скӧр — мый некод оз вермы сыкӧд овны, мый ставӧн тіралӧны сы нимысь, мый учительяскӧд (<fra>avec les outchitels</fra>) сійӧ оз черемонитчы, и кыкӧс нин нӧйтіс кувтӧдзыс.
— Помилуйтӧй! и ті решитінныд мунны татшӧм чудовище ордас.
— Мый нӧ вӧчан, г-н офицер.
Сійӧ вӧзйӧ меным бур жалӧвание, 3 000 шайтӧн во да ставыс дась.
Гашкӧ, ме лоа шудаджык мукӧдъясысь.
Менам эм пӧрысь мам, жалованиелысь джынсӧ кута ыстыны сылы, кольӧм деньгасьыс вит воӧн верма чӧжны ичӧтик капитал, коді лоӧ тырмымӧн менам водзӧ независимость вылӧ — и сэки <fra>bonsoir</fra>*, муна Парижӧ да босьтча коммерческӧй оборотъясӧ.
— Тӧдӧ-ӧ кодкӧ тіянӧс Троекуров керкаын? — юаліс сійӧ.
— Некод, — вочавидзис учитель.
— Менӧ сійӧ судзӧдіс Москваысь аслас ӧти приятель пыр, кодлӧн пӧварыс, менам соотечественник, менӧ рекомендуйтіс.
Колӧ тіянлы тӧдны, мый ме лӧсьӧдчылі эг учительӧ, а кондитерӧ — но меным шуисны, мый тіян муын учительскӧй званиеыс ёна выгӧднӧйджык...
Офицер думыштчис.
— Кывзӧй, — торкис офицер, — мый эськӧ, тайӧ будущность пыддиыс кӧ тіянлы вӧзйисны 10 000 чистӧй деньгаӧн, сідз, мед пыр жӧ бӧр мӧдӧдчинныд Парижӧ.
Француз видзӧдліс офицер вылӧ шензьӧмӧн, нюммуніс да довкнитліс юрнас.
— Вӧвъяс, дасьӧсь, — шуис пырысь смотритель.
Слуга висьталіс сійӧс жӧ.
— Дзик пыр, — вочавидзис офицер, петалӧй здук кежлӧ.
Смотритель да слуга петісны.
— Ме ог шутит, — водзӧ нуӧдіс сійӧ французскӧй кыв вылын, — 10 000 ме верма тіянлы сетны, меным колӧ сӧмын «тіян бумагаясныд да мед ті эн вӧлӧй тані».
Тайӧ кывъяс дырйиыс сійӧ восьтіс шкатулкасӧ да кыскис некымын чукӧр ассигнацияяс.
Француз паськӧдіс синъяссӧ.
Сійӧ эз тӧд, мый и думайтны.
— Мед ме эг вӧв... менам бумагаяс, — шуаліс сійӧ шензьӧмӧн...
— Со менам бумагаясӧй...
Но ті шмонитанныд: мыйла тіянлы менам бумагаясыс?
— Тіянлы сэтчӧдз делӧ абу.
Юала, сӧгласенӧсь-ӧ ті али абу?
Француз, аслас пельяслы пыр на эскытӧг, нюжӧдіс ассьыс бумагаяссӧ том офицерлы, коді ӧдйӧ видлаліс найӧс.
— Тіян паспорт... — бур.
Рекомендательнӧй письмӧ, видзӧдлам.
Чужӧм йылысь свидетельство, зэв бур.
Но вот жӧ тіянлы асланыд деньгаыд, мӧдӧдчӧй бӧр.
Прӧщайтлӧй...
Француз сулаліс быттьӧкӧ места вылас кынмӧма.
Офицер бергӧдчис.
— Ме вунӧді медся важнӧйсӧ:
сетӧй меным честнӧй кыв, мый ставыс тайӧ кольӧ миян костын — тіян честнӧй кыв.
— Менам честнӧй кыв, — вочавидзис француз.
— Но менам бумагаясӧй, мый меным вӧчны натӧг?
— Первой карын висьталӧй, мый тіянӧс грабитіс Дубровский.
Тіянлы эскасны да сетасны колана свидетельствояс.
Прӧщайтлӧй, ен мед отсалас тіянлы регыдджык воны Парижӧдз да аддзыны мамнытӧ дзоньвидзаӧн.
Дубровский петіс комнатаысь, пуксис коляскаӧ да гӧнитіс.
Смотритель видзӧдліс ӧшиньӧ, и кор коляска муніс, шыасис гӧтырыс дінӧ:
— Пахомовна, тӧдан-ӧ тэ мый?
тайӧ ӧд вӧлі Дубровский.
Смотрительша уськӧдчис ӧшинь дорӧ, но вӧлі сёр нин — Дубровский вӧлі ылын нин.
Сійӧ заводитіс видны верӧссӧ:
— Енмысь тэ он пов, Сидорыч, мыйла тэ меным тайӧс водзджык эн висьтав, ме кӧть эськӧ видзӧдлі Дубровский вылас, а ӧні виччысь, мед сійӧ бара кежалас.
Яндысьтӧм син тэ, збыльысь, яндысьтӧм син!
Француз сулаліс падмӧмӧн.
Офицеркӧд договор, деньга, ставыс сылы кажитчис вӧтӧн.
Но ассигнация чукӧръяс вӧліны сылӧн зептас да бура висьталісны сылы тешкодь лоӧмтор йылысь, коді збыльысь лои...
Сійӧ решитіс медавны вӧвъясӧс карӧдз.
Ямщик нуис сійӧс восьлӧн, и войнас сійӧ воис карӧдз.
Застава дорӧ вотӧдз, код дінын часӧвӧй пыдди сулаліс киссьӧм будка, француз тшӧктіс сувтны, — петіс бричкасьыс да мӧдӧдчис подӧн — ямщиклы кияснас висьталӧмӧн, мый бричкасӧ да чемодансӧ пӧдаритӧ сылы вина вылӧ.
Ямщик вӧлі сэтшӧм жӧ шемӧсын сійӧ лышкыдлунысь, кыдзи и ачыс французыс Дубровский предложениеысь.
Но чайтӧмӧн, мый немец дзикӧдз йӧймӧма, ямщик аттьӧаліс сійӧс сьӧлӧмсяньыс копыртчылӧмӧн да карӧ пыравтӧг мӧдӧдчис сылы зэв тӧдса гажӧдчан заведениеӧ, кодлӧн кӧзяиныс сылы вӧлі зэв тӧдса.
Сэні сійӧ колляліс быдса вой, а мӧд лунас асъявыв тыртӧм тройкаӧн мӧдӧдчис гортас — бричкатӧг да чемодантӧг, пыктӧм чужӧма да гӧрд синъяса.
Дубровский босьтіс французлысь бумагаяссӧ да повтӧг воис, кыдзи ми аддзылім нин, Троекуров ордӧ да овмӧдчис сійӧ керкаын.
Кӧть кутшӧмӧсь эз вӧвны сылӧн гуся кӧсйӧмъясыс (ми найӧс тӧдмалам бӧрынджык), но сы поведениеын нинӧм эз вӧв дивитанаыс.
Правда, сійӧ омӧля занимайтчис ичӧтик Сашаӧс воспитайтӧмӧн, сетіс сылы тыр вӧля шлёнъявны да эз стрӧга требуйт урокъяссӧ, кодъясӧс сетліс сӧмын мода вылас, — но сы пыдди сюся видзӧдіс аслас ученицалӧн музыкальнӧй успехъяс бӧрся да унаысь быдса часъясӧн пукавліс сыкӧд фортепиано сайын.
Ставӧн радейтісны том учительӧс — Кирила Петрович кыйсигӧн сылӧн збой повтӧмлунысь, Марья Кириловна зільлун вӧсна да ыджыд внимательность вӧсна, Саша — сійӧ дурӧмъяс вылӧ бура видзӧдӧм вӧсна, гортсаяс бурлун да прӧстлун вӧсна, коді, тыдалӧ, эз лӧсяв сійӧ озырлунлы.
Ачыс сійӧ, кажитчис, вӧлі йитчӧма став семьяыскӧд да лыддис нин асьсӧ сэні членӧн.
Колис тӧлысь кымын учительӧ сыӧн пырӧмсянь тайӧ праздникӧдзыс, некод эз думайт, мый скромнӧй морт французын дзебсясис лёк рӧзбойник, кодлӧн нимыс повзьӧдліс матігӧгӧрса став владелецъяссӧ.
Став тайӧ каднас Дубровский эз петавлы Покровскӧйысь, но сійӧ разбойяс йылысь сёрни эз лӧньлы сиктса олысьяслӧн бур воображение вӧсна, но вермис лоны и сійӧ, мый сылӧн шайкаыс нуӧдіс водзӧ ассьыс уджъяссӧ и начальниктӧгыс.
Сэтшӧм морткӧд ӧти комнатаын узигӧн, кодӧс сійӧ вермис лыддьыны врагӧн да аслас лёка олӧмын главнӧй мыжаясысь ӧтиӧн — Дубровский эз вермы кутчысьны искушениеысь.
Сійӧ тӧдіс сумка йылысь да решитіс сійӧс мырддьыны.
Ми аддзылім, кыдзи повзьӧдіс сійӧ коньӧр Антон Пафнутьичӧс учительысь рӧзбойникӧ друг пӧртчӧмнас.
Ӧкмыс час асылын Покровскӧйын узьысь гӧстьяс ӧти бӧрся мӧд чукӧртчисны гӧстинӧйӧ, кӧні пуис нин самӧвар, код водзын асъя платьеӧн пукаліс Марья Кириловна, — а Кирила Петрович, байкӧвӧй сюртука да туфлиа, юис аслас мыссян доз кодь паськыд чашкаысь.
Медбӧрын воис Антон Пафнутьич; сійӧ вӧлі сэтшӧм блед да сэтшӧма вӧлі усьӧма шогӧ, мый сылӧн чужӧмыс ставныссӧ шемӧсмӧдіс, да весиг Кирила Петрович юаліс сійӧ здоровье йылысь.
Спицын вочавидзис дзик гӧгӧрвотӧма да полӧмӧн видзӧдліс учитель вылӧ, коді пукаліс сэн жӧ, быттьӧ нинӧм эз и вӧв.
Кымынкӧ минута мысти пырис слуга да висьталіс Спицынлы, мый сылӧн коляскаыс дась.
Антон Пафнутьич тэрмасис мунны, сійӧ копрасис да, кӧзяин кольӧдӧм вылӧ видзӧдтӧг, тэрыба петіс комнатасьыс да пыр жӧ муніс.
Эз гӧгӧрвоны, мый сыкӧд лои, и Кирила Петрович решитіс, мый сійӧ вывті уна сёйӧма.
Чай да прӧщальнӧй завтрак бӧрын мукӧд гӧстьяс кутісны разӧдчыны, регыд Покровский тыртӧммис, и ставыс пырис быдлунъя пӧрядокӧ.
ДАС КЫКӦД ГЛАВА
Колис некымын лун, и нинӧм эз ло тӧдчанаыс.
Покровскӧйса олысьяслӧн олӧмыс вӧлі ӧтсяма.
Кирила Петрович быд лун петавліс кыйсьыны; лыддьысьӧм, гуляйтӧм да музыкальнӧй урокъяс занимайтісны Марья Кириловнаӧс — торйӧн нин музыкальнӧй урокъяс.
Сійӧ заводитіс гӧгӧрвоны ассьыс сьӧлӧмсӧ да ёна дӧзмӧмӧн казяліс, мый сійӧ эз вӧв веськодь том француз достоинствояс дінӧ.
Учитель ассяньыс эз петавлы асьсӧ бура да стрӧга кутӧмысь и тайӧн лӧньӧдіс нывлысь гордостьсӧ да полан чайтӧмъяссӧ.
Маша пыр ёнджыка и ёнджыка эскӧмӧн сетчывліс увлекательнӧй привычкалы.
Сійӧ гажтӧмчис Дефоржтӧг, сы дырйи дугдывтӧг сёрнитіс сыкӧд, быдтор йылысь кӧсйис тӧдны сылысь мнениесӧ да пыр сыкӧд сӧглашайтчис.
Вермас лоны, мый сійӧ эз на радейт том французӧс, но медводдза случайнӧй мыджӧд, либӧ виччысьтӧмтор дырйи страстьлӧн билы колӧ вӧлі ыпнитны сійӧ сьӧлӧмын.
Ӧтчыд, залӧ воӧм бӧрын, кӧні сійӧс виччысис учитель, Марья Кириловна шензьӧмӧн казяліс сійӧ блед чужӧм вылысь яндысьӧм.
Сійӧ восьтіс фортепиано, сьыліс кымынкӧ нота, но юр висьӧм вылӧ ыстысьӧмӧн Дубровский извинитчис, орӧдіс уроксӧ да, нотаяссӧ пӧдлалігӧн, гусьӧник сетіс сылы записка.
Марья Кириловна эз удит мӧвпыштны, босьтіс сійӧс да сійӧ жӧ здукас каитчис сыысь, но залын Дубровский эз нин вӧв.
Марья Кириловна муніс аслас комнатаӧ, паськӧдіс запискасӧ да лыддис татшӧмтор:
«Лоӧй талун сизим часын шордорса беседкаын.
Меным колӧ тіянкӧд сёрнитны».
Сылӧн любопытствоыс ёна кыптіс.
Сійӧ важӧн нин виччысис сёрни, кӧсйис и поліс сыысь.
Сылы эськӧ лӧсьыд вӧлі кывны сійӧс подтвердитӧм, мый йылысь сійӧ гӧгӧрволіс, но сійӧ чувствуйтіс, мый сылы эськӧ эз вӧв лӧсьыд кывзыны татшӧм висьталӧмсӧ мортсянь, коді аслас состояние вӧсна эз вермы надейтчыны кӧть коркӧ гӧтрасьны сы вылӧ.
Сійӧ решитчис мунны свидание вылӧ, но поліс ӧтиторйысь: кутшӧм ногӧн сійӧ примитас учительлысь висьталӧмсӧ, аристократическӧй скӧрмӧмӧн-ӧ, дружитны кӧсйӧмӧн-ӧ, гажаа шмонитӧмӧн-ӧ, либӧ кыв шутӧг сетны тӧдны, мый жалитӧ сійӧс.
А ачыс быд здукын видзӧдліс часі вылӧ.
Пемдіс, сетісны сисьяс, Кирила Петрович пуксис ворсны бостон воысь соседъяскӧд;
столӧвӧйса часі кучкаліс сизимӧд час вылӧ коймӧд четверть — и Марья Кириловна ньӧжйӧник петіс кильчӧ вылӧ — гӧгӧр видзӧдліс да котӧртіс садйӧ.
Войыс вӧлі пемыд, енэжыс вевттьысьӧма кымӧръясӧн — кык воськов сайысь нинӧм оз позь вӧлі аддзыны, но Марья Кириловна муніс пемыдас тӧдса туйясӧд да ӧти здук мысти лоис беседка дорын; сэні сійӧ сувтіс, мед лолыштны да Дефорж водзӧ воны лӧньӧн да тэрмасьтӧг.
Но Дефорж сулаліс нин сы водзын.
— Благодарита тіянӧс, — шуис сійӧ сылы лӧнь да шог гӧлӧсӧн, — мый ті энӧ ӧткажитӧй менам корӧмлы.
Ме вӧлі эськӧ ёна шудтӧм, ті кӧ та вылӧ эн сӧгласитчӧй.
Марья Кириловна вочавидзис дасьтӧм кывъясӧн:
— Надейтча, мый ті он тшӧктӧй менӧ каитчыны аслам небыд сьӧлӧмысь.
Сійӧ чӧв оліс да, кажитчӧ, чукӧртіс вынъяссӧ.
— Обстоятельствояс корӧны... меным колӧ тіянӧс эновтны, — шуис сійӧ медбӧрын, — ті, гашкӧ, регыд кывланныд...
Но торйӧдчӧм водзвылын меным колӧ тіянлы ставсӧ висьтавны.
Марья Кириловна нинӧм эз вочавидз.
Тайӧ кывъясас сійӧ аддзис виччысян признаниелы водзкыв.
— Ме абу сійӧ, кодӧн ті чайтанныд, — водзӧ нуӧдіс юрсӧ лэдзӧмӧн сійӧ — ме абу француз Дефорж, ме Дубровский.
Марья Кириловна горӧдіс.
— Эн полӧй, ради бога, тіянлы оз ков повны менам нимысь.
Да, ме сійӧ шудтӧм мортыс, кодӧс тіян батьныд лишитіс нянь кусӧкысь, вӧтліс бать керкаысь да мӧдӧдіс грабитны паськыд туйяс вылӧ.
Но тіянлы оз ков повны меысь — ни ас вӧснаыд, ни сы вӧсна.
Ставыс помасис.
Ме сылы прӧститі.
Кывзӧй, ті спаситінныд сійӧс.
Менам первой вир кисьтана подвигӧй должен вӧлі лоны сы вылын.
Ме ветлӧдлі сійӧ керка гӧгӧр, бӧрйи, кысянь колӧ ыпнитны пӧжарлы, кысянь пырны сійӧ спальняӧ, кыдзи орӧдны сылысь став пышъян туйяссӧ — сійӧ здукас ті мунінныд ме дінті, кыдзи небеснӧй видение, и сьӧлӧмӧй менам лӧнис.
Ме гӧгӧрвои, мый сійӧ керкаыс, кӧні ті оланныд, священнӧй, мый ни ӧти морт, коді кровнӧя йитчӧма тіянкӧд, оз ло менам проклятие улын.
Ме ӧткажитчи водзӧс босьтӧмысь, кыдзи йӧйлунысь.
Быдса лунъясӧн ме шӧйті Покровскӧй садъяс гӧгӧр, надейтчи кӧть ылісянь аддзывны тіянлысь еджыд платьетӧ.
Тіян виччысьтӧм прогулкаяс дырйи ме вӧтлыси ті бӧрся, кустсянь кустӧ сайласьӧмӧн, вӧлі шуда сійӧ мӧвпсьыс, мый видза тіянӧс, мый тіянлы абу опаснӧ сэні, кӧні ме матын гусьӧн ветла.
Медбӧрын сюрис случай.
Ме овмӧдчи тіян керкаын.
Тайӧ куим недельыс меным вӧліны шуда лунъясӧн.
Найӧс казьтылӧм менам гажтӧм олӧмын лоӧ гажӧн...
Талун меным воис юӧр, код бӧрын меным тані кольччыны сэсся оз позь.
Ме торйӧдча тіянкӧд талун... тайӧ жӧ часас...
Но сыӧдз меным вӧлі колӧ висьтавны тіянлы, мед ті энӧ проклинайтӧй менӧ, энӧ ненавидитӧй.
Думыштлӧй корсюрӧ Дубровский йылысь.
Тӧдӧй, мый сійӧ вӧлі чужлӧма мӧдтор вылӧ, мый сылӧн сьӧлӧмыс кужліс тіянӧс радейтны, мый некор...
Сэки кыліс кокньыдика шутёвтӧм — и Дубровский ланьтіс.
Сійӧ кватитіс Машалысь кисӧ да топӧдіс ыпъялан паръяс бердас.
Шутёвтӧм кыліс мӧдысь.
— Прӧститӧй, — шуис Дубровский, — менӧ корӧны, минута вермас пӧгубитны менӧ.
Сійӧ вешйис, Марья Кириловна сулаліс вӧрзьывтӧг.
Дубровский бергӧдчис да выльысь босьтіс сійӧс киӧдыс.
— Коркӧ кӧ, — шуис сійӧ мелі да тіралан гӧлӧсӧн, — коркӧ кӧ несчастье суас тіянӧс да ті некодсянь онӧ кутӧй виччысьны ни отсӧг, ни дорйӧм, кӧсйысянныд-ӧ ті сэки шыӧдчыны ме дінӧ, корны месянь ставсӧ — тіянӧс спаситӧм вылӧ?
Кӧсйысянныд-ӧ ті не вунӧдны менсьым преданностьӧс?
Марья Кириловна гӧлӧстӧг бӧрдіс.
Шутёвтӧм кыліс коймӧдысь.
— Ті менӧ губитанныд! — горӧдіс Дубровский.
— Ме ог коль тіянӧс, кытчӧдз он сетӧй вочакыв — кӧсйысянныд ті али онӧй?
— Кӧсйыся, — шӧпнитіс коньӧр красавица.
Дубровскийкӧд аддзысьлӧмысь волнуйтчӧмӧн Марья Кириловна локтіс садйысь.
Сылы кажитчис, мый став йӧзыс котралісны — керкаын ставыс тэрмасисны, дворын вӧліны уна йӧз, кильчӧ дорын сулаліс тройка — ылісянь сійӧ кыліс Кирила Петровичлысь гӧлӧссӧ да тэрмасис пырны комнатаясӧ, поліс, мед эз казявны сылысь петалӧмсӧ.
Залын сылы паныдасис Кирила Петрович, гӧстьяс кытшалісны миянлы тӧдса исправникӧс да тыртісны сійӧс юасьӧмъясӧн.
Исправник вӧлі туйвыв паськӧма, вооружитчӧма юр вывсяньыс кок улӧдзыс, вочавидзис налы быттьӧ зэв гусьӧн да тэрмасиг.
— Кӧні тэ вӧлін, Маша, — юаліс Кирила Петрович, — эн-ӧ паныдасьлы тэ m-r Дефоржкӧд?
Маша муртса вермис вочавидзны отрицательнӧя.
— Тӧдан, — водзӧ висьталіс Кирила Петрович, — исправник воис сійӧс кутны да шуӧ меным, мый сійӧ Дубровский.
— Став приметаясыс, ваше превосходительство, — почтительнӧя шуис исправник.
— Эк, вокӧ, — торкис Кирила Петрович, — весась, тӧдан кытчӧ, аслад приметаяснад.
Ме тэныд ассьым французӧс ог сет, кытчӧдз ачым ог тӧдмав делӧсӧ.
Кыдзи позьӧ эскыны Антон Пафнутьичлы кыв вылӧ, труслы да ылӧдчысьлы: сылы кажитчис, мый учитель кӧсйис грабитны сійӧс.
Мыйла сійӧ жӧ асылас эз висьтав меным сы йылысь ни ӧти кыв.
— Француз повзьӧдӧма сійӧс, ваше превосходительство, — вочавидзис исправник, — да босьтӧма сылысь клятва чӧв овны...
— Сӧрӧм, — решитіс Кирила Петрович, — ӧні ме ставсӧ бура тӧдмала.
Кӧн нӧ учительыс? — юаліс сійӧ пырысь слугалысь.
— Некысь оз аддзыны, — вочавидзис слуга.
— Сідзкӧ корсьны сійӧс! — горӧдіс Троекуров, коді мӧдіс нин сомневайтчыны.
— Петкӧдлы меным ассьыд ошйысян приметаястӧ, — шуис сійӧ исправниклы, коді пыр жӧ сетіс сылы бумагасӧ.
— Гм, гм, кызь куим арӧс...
шӧркодь тушаа, чужӧмыс чистӧй, тошсӧ бритӧ, синъясыс карӧйӧсь.
Тайӧ сідз, да тайӧ нинӧм на ещӧ оз висьтав.
Кӧн нӧ учительыс?
— Оз аддзыны, — бара вӧлі вочакыв.
Кирила Петрович заводитіс беспокоитчыны.
Марья Кириловна вӧлі кулӧма нисьӧ ловъя.
— Тэ блед, Маша, — шуис сылы батьыс, — тэнӧ повзьӧдӧмаӧсь.
— Эз, папенька, — вочавидзис Маша, — менам юрӧй висьӧ.
— Мун, Маша, аслад комнатаӧ да эн тӧждысь.
Маша окыштіс сылысь кисӧ да ӧдйӧджык муніс аслас комнатаӧ, сэні сійӧ шыбитчис вольпась вылас да сыркъялӧмӧн бӧрддзис.
Служанкаяс котӧртісны, муртса сійӧс пӧрччӧдісны, ӧдва вермисны лӧньӧдны кӧдзыд ваӧн да быдсикас спиртъясӧн — сійӧс водтӧдісны, и сійӧ унмовсис.
А французӧс век эз аддзыны.
Кирила Петрович ветлӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ зал кузяла, скӧрысь шутьляліс <rus>Гром победы раздавайся</rus>.
Гӧстьяс шӧпкӧдчисны ас костаныс, исправник кажитчис дуракӧн — французӧс эз аддзыны.
Тыдалӧ, сійӧ удитіс дзебсьыны, сылы юӧртісны.
Но коді да кыдзи? тайӧс некод эз тӧд.
Кучкаліс дас ӧтиӧс, и некод эз думайт узьӧм йылысь.
Медбӧрын Кирила Петрович скӧрысь шуис исправниклы:
— Но мый?
Ӧд не югыдӧдз жӧ тэныд тані овны, керкаыс менам абу харчевня, не тэнад пельклунӧн, вокӧ, кутны Дубровскийтӧ, сійӧ кӧ нин Дубровский.
Мӧдӧдчы жӧ гортад да водзӧ ло тэрыбджык.
Да и тіянлы кад гортъясӧ, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, гӧстьяс дінӧ шыӧдчӧмӧн. — Тшӧктӧй доддясьны — а ме кӧсъя узьны.
Тадзи скӧра торйӧдчис Троекуров аслас гӧстьяскӧд!
ДАС КОЙМӦД ГЛАВА
Колис мыйкӧ дыра кад некутшӧм тӧдчанаджык случайтӧг.
Но мӧд гожӧм заводитчигӧн лоины уна вежсьӧмъяс Кирила Петрович семейнӧй олӧмын.
Сысянь комын верст сайын вӧлі князь Верейскийлӧн озыр поместье.
Князь дыр ветліс йӧз муясын — сылӧн став имениенас веськӧдліс отставнӧй майор.
И Покровскӧй да Арбатов костын некутшӧм волысьӧмъяс эз вӧвны.
Но май тӧлысь помын князь воис заграницаысь да локтіс аслас сиктӧ, кодӧс чужӧмсяньыс ещӧ эз на аддзыв.
Гажаа овны велалӧм, сійӧ эз вермы терпитны ӧткӧн олӧмсӧ да воӧм бӧрас коймӧд лунас жӧ мӧдӧдчис ӧбедайтны Троекуров ордӧ, кодкӧд коркӧ вӧлі тӧдса.
Князьлы вӧлі ветымын кымын арӧс, но сійӧ кажитчис ёна пӧрысьджыкӧн.
Вывті лышкыда олӧмыс омӧльтчӧдіс сылысь здоровьесӧ да пуктіс сы вылӧ ассьыс вуштыны позьтӧм пас.
Та вылӧ видзӧдтӧг, чужӧмыс сылӧн вӧлі мича, лӧсьыд, а обществоын пыр лоны велалӧмыс сылы сетіс кутшӧмкӧ любезность, торйӧн нин нывбабаяскӧд.
Сылы пыр вӧлі колӧ гаж да дугдывтӧг гажтӧмчис.
Кирила Петрович вӧлі зэв дӧвӧлен сійӧ волӧмӧн да лыддис тайӧс свет тӧдысь мортсянь уважение петкӧдлӧмӧн; сійӧ, кыдзи и пыр, мӧдіс гӧститӧдны сійӧс ассьыс заведениеяссӧ петкӧдлӧмӧн да нуис сійӧс понъяс оланінӧ.
Но князь муртса эз пӧд лёк сынӧдас да тэрмасис петны ортсӧ, духиӧн пызйӧм носӧвӧй чышъянӧ нырсӧ топӧдӧмӧн.
Тшӧтшӧдӧм липаяса важ садйыс, нёльпельӧса пруднас да веськыд аллеяяснас, сылы эз кажитчы;
сійӧ радейтіс английскӧй садъяс да сідз шусяна природа, но ошкис да дивуйтчис;
слуга воис висьтавны, мый сёян лӧсьӧдӧма.
Найӧ мунісны ӧбедайтны.
Князь чотіс аслас прогулкасьыс мудзӧмла да каитчис нин аслас волӧмсьыс.
Но залын найӧс встретитіс Марья Кириловна, и пӧрысь волокита шемӧсмис сійӧ мичлунысь.
Троекуров пуксьӧдіс гӧстьӧс сы дінӧ.
Князь вӧлі сы дінын гажа да кымыныськӧ удитіс кыскыны сылысь вниманиесӧ аслас тешкодь висьталӧмъясӧн.
Ӧбед бӧрын Кирила Петрович вӧзйис мунны верзьӧмӧн, но князь извинитчис аслас бархатнӧй сапӧгъяс вылӧ ыстысьӧмӧн — да аслас подагра вылын шмонитіг;
сійӧ лыддис бурджыкӧн линейкаын гуляйтӧм, мед не торйӧдчыны аслас мича соседкакӧд.
Линейка лӧсьӧдісны.
Старикъяс да красавица пуксисны куимӧн да мӧдӧдчисны.
Дугдывтӧг сёрнитісны ас костаныс.
Марья Кириловна радпырысь кывзіс светскӧй мортлысь леститчан да гажа висьталӧмъяссӧ, кыдзи друг Верейский, Кирила Петрович дінӧ шыӧдчӧмӧн, юаліс сылысь, кутшӧм тайӧ сотчӧм стрӧйба да сылӧн-ӧ сійӧ?..
Кирила Петрович зумыштчис; сотчӧм усадьба аддзӧм бӧрын сыын чужӧм казьтылӧмъясыс вӧліны сылы неприятнӧйӧсь.
Сійӧ вочавидзис, мый муыс ӧні сылӧн да мый водзджык сійӧ вӧвлі Дубровскийлӧн.
— Дубровскийлӧн, — юаліс Верейский, — кыдз, эсійӧ славнӧй рӧзбойникыслӧн?
— Сійӧ батьлӧн, — вочавидзис Троекуров, — да и батьыс вӧлі ыджыд рӧзбойник.
— Кытчӧ жӧ воши миян Ринальдоыс?* Ловъя-ӧ сійӧ, кутісны-ӧ сійӧс?
— И ловъя, и воля вылын — и кытчӧдз миян исправникъяс лоӧны вӧръяскӧд ӧтвылысь, сэтчӧдз сійӧс оз ло кутӧма; да, князь, Дубровскийыс пӧ вӧлӧма тэнад Арбатовын?
— Да, кольӧм во сійӧ, кажитчӧ, мыйкӧ сотӧма либӧ грабитӧма...
Збыль ӧд, Марья Кириловна, вӧлі эськӧ интереснӧ матӧджык тӧдмасьны тайӧ романтическӧй геройыскӧд?
— Мыйла интереснӧ! — шуис Троекуров, — сійӧ тӧдса сыкӧд — быдса куим вежон велӧдіс сійӧс музыкаӧ, да слава богу нинӧм эз босьт урокъяссьыс.
И Кирила Петрович заводитіс висьтавны повесть аслас француз-учитель йылысь.
Марья Кириловна пукаліс емъяс йылын моз.
Верейский кывзіс ыджыд вниманиеӧн, лыддис ставсӧ тайӧс ёна тешкодьӧн да вежис сёрнисӧ.
Воӧм мысти сійӧ тшӧктіс сетны ассьыс каретасӧ да кӧть кыдз эз кор сійӧс Кирила Петрович кольччыны узьны, чай бӧрын пыр жӧ муніс.
Но таысь водзджык корис Кирила Петровичӧс гӧститны Марья Кириловнакӧд — и гордӧй Троекуров кӧсйысис, ӧд княжескӧй достоинствосӧ, кык звездасӧ да 3 000 душаа родӧвӧй имениесӧ тӧдвылӧ босьтӧмӧн, сійӧ кутшӧмакӧ лыддис князь Верейскийӧс аскӧдыс ӧткодьӧн.
Тайӧ волӧм бӧрас кык лун мысти Кирила Петрович аслас нылыскӧд мӧдӧдчис гӧститны князь Верейский ордӧ.
Арбатов дінӧ матыстчигӧн сійӧ эз вермы не любуйтчыны крестьяналӧн чистӧй да гажа керкаяс вылӧ да каменнӧй господскӧй керка вылӧ, кодӧс стрӧитӧма английскӧй замок ногӧн.
Керка водзвылын вӧлі паськыд веж видз, кӧні йирсисны швейцарскӧй мӧсъяс, тиньӧдчисны асланыс кӧлӧкӧльчикъясӧн.
Паськыд парк кытшаліс керкасӧ быд боксянь.
Кӧзяин петіс гӧстьяслы паныд кильчӧ дорӧдз да сетіс кисӧ том красавицалы.
Найӧ пырисны гажа залӧ, кӧні пызан вылас вӧлі лӧсьӧдӧма куим прибор.
Князь вайӧдіс гӧстьясӧс ӧшинь дорӧ, и налы воссис мича картина.
Ӧшиньсянь тыдаліс Волга, сы кузя кывтысь-катысь баркаяс зэвтчӧм парусъясӧн да чери кыйысьяслӧн дзивъялысь пыжъяс, кодъясӧс лӧсьыда нимтӧмаӧсь душегубкаясӧн.
Ю сайын тыдалісны ыджыд мылькъяс да муяс, кымынкӧ сикт ловзьӧдісны матігӧгӧрса местаяссӧ.
Сэсся найӧ кутісны видлавны йӧз крайясысь князьӧн ньӧбалӧм картинаяслысь галлереяяс.
Князь висьтавліс Марья Кириловналы налысь различнӧй содержаниесӧ, живописецъяслысь историясӧ, индаліс достоинствояс да тырмытӧмторъяс вылӧ.
Сійӧ сёрнитіс картинаяс йылысь эз педантическӧй знатоклӧн гӧгӧрвотӧм кыв вылын, но сьӧлӧмсяньыс да бура.
Марья Кириловна кывзіс сійӧс окотапырысь.
Мунісны пызан сайӧ.
Троекуров сетіс бур донъялӧм аслас Амфитрионлӧн* винаяслы да сылӧн пӧвар искусстволы, а Марья Кириловна эз кыв некутшӧм яндысьӧм да полӧм аслас нэмын мӧдысь аддзысьлан морткӧд сёрниын.
Ӧбед бӧрын кӧзяин вӧзйис гӧстьяслы мунны садйӧ.
Беседкаын, уна діяса паськыд ты берег дорын, найӧ юисны кофе.
Друг кыліс духӧвӧй музыка, и квайт пелыса пыж сувтіс дзик беседка дінӧ.
Найӧ мӧдӧдчисны ты кузя, діяс дорті; ӧткымынъяс вылӧ чеччылісны — ӧти ді вылысь аддзылісны мраморнӧй статуя, мӧд вылысь ӧтка пещера, коймӧдысь гӧгӧрвотӧм гижӧда памятник, коді Марья Кириловналысь кыпӧдліс ыджыд любопытство, кодӧс эз вӧв тырвыйӧ удовлетворитӧма князьлӧн учтивӧй висьталӧмъясӧн.
Кадыс коли тӧдлытӧг — заводитіс пемдыны.
Ыркыд да лысва вылӧ ыстысьӧмӧн князь тэрмасис воны гортӧ — найӧс виччысис самӧвар.
Князь корис Марья Кириловнаӧс кӧзяйничайтны пӧрысь холостяк керкаын.
Сійӧ кисьталіс чай, кывзіс помасьлытӧм висьталӧмъяс любезнӧй кӧзяинлысь; друг кыліс лыйӧм шы — и ракета югдӧдіс енэжсӧ.
Князь сетіс Марья Кириловналы шаль да корис сійӧс да Троекуровӧс балкон вылӧ.
Керка водзын пемыдас ыпъялісны уна рӧма бияс, гартчисны, кыпалісны вывлань шепъясӧн, пальмаясӧн, фонтанъясӧн, киссисны зэрӧн, кодзувъясӧн кусліны да выльысь ӧзйылісны.
Марья Кириловна гажӧдчис кага моз.
Князь Верейский радліс сійӧ нимкодьлунлы, а Троекуров вӧлі сыӧн вывті дӧвӧлен, сы вӧсна мый князьлысь <fra>tous les frais</fra>*-сӧ примитіс, кыдзи уважение петкӧдлӧм да сылы угодитны кӧсйӧм.
Аслас достоинство серти ужин нинӧмӧн эз сетчы ӧбедлы.
Гӧстьяс мӧдӧдчисны комнатаясӧ, кодъясӧс вӧлі налы торйӧдӧма, и мӧд лун асылӧ торйӧдчисны бур кӧзяинкӧд, ӧти-мӧдлы регыд бара аддзысьлыны кӧсйысьӧмӧн.
ДАС НЁЛЬӦД ГЛАВА
Марья Кириловна пукаліс аслас комнатаын, восьса ӧшинь водзын, вышивайтіс пяльцыясӧн.
Сійӧ эз сорлась шӧвкъясӧн, кыдзи Конрадлӧн любовница, коді ылалӧма радейтчӧмнас да розасӧ вышивайтӧма турунвиж шӧвкӧн.
Сійӧ ем улын канваыс лючкиа вӧчаліс подлинниклысь узоръяс, кӧть сылӧн мӧвпъясыс и эз вӧвны удж дінас, найӧ вӧліны ылынӧсь.
Друг ӧшиньӧд мыччысьліс ки — пяльцы вылӧ кодкӧ пуктіс письмӧ да воши, Марья Кириловна эз удит весиг мыйкӧ гӧгӧрвоны.
Тайӧ здукас сы дінӧ пырис слуга да корис сійӧс Кирила Петрович дінӧ.
Сійӧ тіралӧмӧн дзебис письмӧсӧ чышъян саяс да тэрмасис батьыс дінӧ — кабинетас.
Кирила Петрович эз вӧв ӧтнас.
Князь Верейский пукаліс сы ордын.
Марья Кириловна воӧм мысти князь сувтіс да кыв шутӧг копыртчыліс, чужӧм вылас сылӧн тӧдчис вӧвлытӧм падмӧм.
— Матыстчы татчӧ, Маша, — шуис Кирила Петрович, — висьтала тэныд выльтор, коді, надейтча, тэнӧ гажӧдас.
Вот тэныд жӧник, князь тэнӧ коралӧ.
Маша кынмис, чужӧмыс сылӧн дзикӧдз кельдӧдіс.
Сійӧ чӧв оліс.
Князь матыстчис сы дінӧ, босьтіс сійӧс киӧдыс да сьӧлӧмсяньыс юаліс: сӧгласен-ӧ сійӧ вӧчны сылы шуд.
Маша чӧв оліс.
— Сӧгласен, дерт, сӧгласен, — шуис Кирила Петрович, — но тӧдан, князь: нывлы сьӧкыд шуны тайӧ кывсӧ.
Но, челядь, окыштчӧй да лоӧй шудаӧсь.
Маша сулаліс вӧрзьывтӧг, пӧрысь князь окыштіс сылысь кисӧ.
Машалӧн синваыс друг петіс блед чужӧм вылас.
Князь кокньыдика зумыштчис.
— Мун, мун, мун, — шуис Кирила Петрович, — косьты ассьыд синватӧ да бӧр лок миян дінӧ гажаӧн.
Найӧ пыр бӧрдӧны корасигад, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, Верейский дінӧ шыӧдчӧмӧн, — тайӧ нин налӧн сідз лӧсьӧдӧма...
Ӧні, князь, сёрнитыштам делӧ йылысь — мӧдногӧн кӧ приданнӧй йылысь.
Марья Кириловна горша воспользуйтчис сійӧн, мый сылы разрешитісны мунны.
Сійӧ котӧртіс аслас комнатаӧ, игнасис да сетіс вӧля аслас синвалы, пӧрысь князь гӧтырӧн асьсӧ аддзиг;
друг сылы кажитчис князьыс зывӧкӧн да мустӧмӧн... верӧссайӧ мунӧмыс повзьӧдліс сійӧс кыдзи плаха, кыдзи гу...
«Ог, ог, — шуаліс сійӧ лекысь, — бурджык кувны, муна манастырӧ, муна Дубровский сайӧ».
Сэки сылы дум вылас уси письмӧ да горша уськӧдчис сійӧс лыддьыны, водзвыв тӧдӧмӧн, мый сійӧ вӧлі сысянь.
Збыльысь, сійӧс гижӧма Дубровский — и сэні вӧліны сӧмын татшӧм кывъяс:
«Рытнас 10 часын, воддза местаын».
ДАС ВИТӦД ГЛАВА
Тӧлысь югъяліс, июль тӧлысся вой вӧлі лӧнь, корсюрӧ кыпавліс тӧвру, и кокньыдика кышакылӧм кыліс став сад пасьта.
Кыдзи кокньыдик вуджӧр том красавица матыстчис индӧм местаӧ.
Ещӧ некод на эз тыдав, но друг беседка сайысь сы водзӧ петіс Дубровский.
— Ме ставсӧ тӧда, — шуис сійӧ лӧнь да шог гӧлӧсӧн. — Уськӧдӧй тӧдвыланыд ассьыныд кӧсйысьӧмтӧ.
— Ті вӧзъянныд меным ассьыныд дорйӧм, — вочавидзис Маша, — но энӧ скӧрмӧй: сійӧ повзьӧдлӧ менӧ.
Кутшӧм ногӧн ті сетанныд меным отсӧг?
— Ме верми эськӧ тіянӧс мездыны мустӧм мортсьыс.
— Енмогысь, эн вӧрзьӧдӧй сійӧс, эн лысьтӧй сійӧс вӧрзьӧдны, менӧ кӧ ті радейтанныд, — ме ог кӧсйы лоны кутшӧмкӧ лёкторйысь мыжаӧн...
— Ме ог вӧрзьӧд сійӧс, тіян тшӧктӧмыд меным священнӧй.
Тіянлы обязан сійӧ олӧмнас.
Некор лёктор оз ло вӧчӧма тіян ним кузя.
Тіянлы колӧ лоны чистӧйӧн весиг и менам преступлениеясын.
Но кыдзи нӧ мезда тіянӧс лёк батьсьыныд?
— Эм на надея.
Ме кӧсъя вӧрзьӧдны сійӧс аслам синваӧн да шогӧн.
Сійӧ чорыд, но сійӧ сэтшӧма радейтӧ менӧ.
— Эн надейтчӧй весьшӧрӧ: тіян синваысь сійӧ аддзас сӧмын прӧстӧй полӧм да зывӧктӧм, коді овлӧ быд том нывлӧн, кор найӧ мунӧны верӧссайӧ оз радейтӧм кузя, а благоразумнӧй расчёт вӧсна;
мый босьтас кӧ сійӧ юрас дум вӧчны тіянлысь шудтӧ асланыд кӧсйӧмлы паныд;
нуасны кӧ тіянӧс мырдӧн венец улӧ, мед нэм кежлӧ сетны тіянлысь судьбатӧ пӧрысь мужик власть улӧ...
— Сэки, сэки вӧчны нинӧм, локтӧй мела — ме лоа тіян гӧтырӧн.
Дубровский кутіс сырмыны — блед чужӧмыс вевттьысис би кодь гӧрдӧн, и сійӧ жӧ здукас лои воддзасьыс бледджык.
Сійӧ дыр чӧв оліс — юрсӧ ӧшӧдӧмӧн.
— Ӧтлаӧдӧй став вынъястӧ, умоляйтӧй батьтӧ, шыбитчӧй сылы кок улас;
петкӧдлӧй сылы водзӧ лоан олӧмыслысь став ужассӧ, ассьыныд томлунтӧ, коді кусас омӧль да развратнӧй старик дінын;
мунӧй чорыд сёрни вылӧ: висьталӧй, мый сійӧ кӧ оз кывзысь, то... то ті аддзанныд ужаснӧй отсӧг...
висьталӧй, мый озырлун оз сет тіянлы и ӧти здук кежлӧ шуд; озырлун гажӧдӧ сӧмын гӧльясӧс дай сійӧ велавтӧг, сутки кежлӧ;
энӧ эновтчӧй сыысь, эн повзьӧй ни сійӧ лёклунысь, ни скӧрлунысь — кытчӧдз кольӧ надеялӧн кӧть ӧти вуджӧр, енмогысь, энӧ эновтчӧй.
Оз кӧ нин ло мӧд туй...
Тані Дубровский тупкис чужӧмсӧ кияснас, сійӧ, кажитчӧ, пӧдіс.
Маша бӧрдіс...
— Шудтӧм, шудтӧм менам олӧмӧй, — курыда ышловзьӧмӧн шуис Дубровский.
— Тэ вӧсна эськӧ ме сеті олӧмӧс, аддзывны тіянӧс ылісянь, инмӧдчыны тіян ки дінӧ вӧлі эськӧ меным шудӧн.
И кор меным воссьӧ позянлун топӧдны тіянӧс ыпъялан сьӧлӧм бердӧ да шуны: ангел, кулам! — коньӧр, меным лоӧ повны шудсьыс, меным лоӧ ылыстны сійӧс став вынъясӧн...
Ме ог лысьт уськӧдчыны тіян кок улӧ, аттьӧавны небесасӧ гӧгӧрвотӧм, заслужиттӧм наградасьыс.
О кыдзи колӧ меным мустӧмтны сійӧс — но кыла — ӧні менам сьӧлӧмын абу лӧглунлы местаыс.
Сійӧ надзӧник сывйыштіс нылӧс да топӧдіс ас сьӧлӧм бердас.
Сійӧ эскӧмӧн копыртіс юрсӧ том рӧзбойник пельпом вылӧ.
Кыкнанныс чӧв олісны.
Кадыс лэбис.
— Кад, — медбӧрын шуис Маша.
Дубровский быттьӧ садьмис узьӧмысь.
Сійӧ босьтіс Машалысь кисӧ да сюйис чунькытш.
— Решитчанныд кӧ шыӧдчыны ме дінӧ, — шуис сійӧ, — то вайӧ чунькытшсӧ татчӧ, пуктӧй сійӧс тайӧ дуб розяс — ме кута тӧдны, мый вӧчны.
Дубровский окыштіс сылысь кисӧ да саялі пуяс костӧ.
ДАС КВАЙТӦД ГЛАВА
Князь Верейскийлӧн корасьӧмыс эз нин вӧв гусяӧн соседъясыслы.
Кирила Петрович принимайтіс чолӧмалӧмъяс, лӧсьӧдчисны свадьба кежлӧ.
Маша лунысь лун нюжӧдіс решительнӧй кывсӧ.
А пӧрысь жӧниккӧд сійӧ вӧлі кӧдзыд.
Князь сы йылысь эз тӧждысь.
Сійӧ радейтӧмсӧ эз корсь, вӧлі дӧвӧлен кыв шутӧм сӧгласиенас.
Но кадыс муніс.
Маша медбӧрын решитіс действуйтны — и гижис письмӧ князь Верейскийлы;
Маша кӧсйис сы сьӧлӧмын кыпӧдны великодушиелысь чувство, веськыда висьталіс, мый сійӧс некутшӧма оз радейт, корис сійӧс ӧткажитчыны сы киысь да отсавны мездыны сійӧс бать власть улысь.
Маша гусьӧник сетіс письмӧсӧ князь Верейскийлы, сійӧ лыддис ас кежсьыс да сьӧлӧмыс ньӧти эз вӧрзьы аслас невеста откровенностьӧн.
Мӧдарӧ, сійӧ аддзис коланаӧн тэрмӧдлыны свадьбасӧ да сы могысь лыддис коланаӧн петкӧдлыны письмӧсӧ будущӧй тестьлы.
Кирила Петрович скӧрмис; князь муртса вермис корны сылысь не петкӧдлыны Машалы, мый сійӧ тӧдӧ письмӧ йывсьыс.
Кирила Петрович сӧгласитчис та йылысь Машалы не висьтавны, но решитіс не воштыны кадсӧ да свадьбасӧ вӧчны мӧд луннас жӧ.
Князь лыддис тайӧс зэв бурӧн, муніс аслас невеста дінӧ, висьталіс сылы, мый письмӧыс сійӧс ёна шогӧдіс, но мый сійӧ надейтчӧ дырӧн заслужитны сылысь радейтӧм, мый сійӧс воштӧм йылысь думыс сылы вывті сьӧкыд да мый сійӧ оз вермы сӧгласитчыны аслыс смертнӧй приговор вылӧ.
Сэсся сійӧ окыштіс сылысь кисӧ да муніс, Кирила Петрович шуӧм йылысь кыв ни джын сылы эз висьтав.
Но ӧдва удитіс сійӧ петны дворсьыс, кыдзи батьыс пырис Маша дінӧ да веськыда тшӧктіс лоны сылы дасьӧн аскиа лун кежлӧ.
Марья Кириловна, князь Верейскийкӧд сёрниысь волнуйтчӧмӧн, бӧрддзис синваӧн да уськӧдчис батьыс кок улӧ.
— Папенька, — горӧдіс сійӧ нор гӧлӧсӧн, — папенька, энӧ виӧй менӧ, ме ог радейт князьӧс, ме ог кӧсйы лоны сылӧн гӧтырӧн...
— Мый тайӧ? — скӧра шуис Кирила Петрович, — ӧнӧдз тэ чӧв олін да нинӧм паныд эн шу, а ӧні, кор ставсӧ нин решитӧма, тэ думыштін ышнясьны да асныравны.
Эн йӧйтав; тайӧн тэ менсьым нинӧм он босьт.
— Эн виӧй менӧ, — шуаліс коньӧр Маша, — мыйысь вӧтланныд менӧ ас дінсьыд да сетанныд мустӧм мортлы, ме ӧмӧй тіянӧс дӧзмӧді, ме кӧсъя кольччыны тіянкӧд важмозыс.
Папенька, тіянлы метӧг лоӧ гажтӧм, ещӧ гажтӧмджык, кор думыштанныд, мый ме шудтӧм, папенька, эн мырдӧн тшӧктӧй менӧ, ме ог кӧсйы верӧссайӧ...
Кирила Петровичлӧн сьӧлӧмыс нормис, но дзебис ассьыс норлунсӧ да, нывсӧ тойыштӧмӧн, скӧрысь шуис:
— Ставыс тайӧ сӧрӧм, кылан-ӧ.
Ме тэ дорысь бурджыка тӧда, мый колӧ тэнад шуд вылӧ.
Синваыд тэныд оз отсав, аскомысь лоӧ тэнад свадьба.
— Аскомысь, — горӧдіс Маша, — енмӧй менам!
Оз, оз, оз вермы лоны, тайӧ оз ло.
Папенька, кывзӧй, ті кӧ нин шуинныд погубитны менӧ, то ме аддза дорйысьӧс, код йылысь ті он и чайтӧй, ті аддзанныд, ті повзянныд, мыйӧдз ті менӧ вайӧдінныд.
— Мый? Мый? — шуис Троекуров, — повзьӧдлыны! повзьӧдлыны менӧ, — мустӧм ныв!
Да тӧдан-ӧ тэ, мый ме тэкӧд вӧча сэтшӧмтор, мый тэ он и чайт.
Тэ лысьтан менӧ повзьӧдлыны дорйысьӧн.
Видзӧдлам, коді лоӧ сійӧ дорйысьыс.
— Владимир Дубровский, — вочавидзис Маша.
Кирила Петрович чайтіс, мый нылыс йӧймӧма, да видзӧдіс сы вылӧ шемӧсӧн.
— Бур, — шуис сійӧ недыр чӧв олӧм бӧрын, — виччысь аслыд кодӧс колӧ мездысьнад, а ӧні пукав тайӧ комнатаас, тэ тась он пет свадьбаӧдзыд.
Тайӧ кывъяснас Кирила Петрович петіс да ас бӧрсяыс томналіс ӧдзӧссӧ.
Дыр бӧрдіс коньӧр ныв, дыр думайтіс, мый виччысьӧ сійӧс, но тайӧ сёрниыс кокньӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ, и сійӧ лӧньджыка нин вермис думайтны аслас олӧм йылысь да сы йылысь, мый колӧ сылы вӧчны.
Медся главнӧйыс сылы вӧлі: мездӧдчыны мустӧм верӧсысь;
рӧзбойник гӧтырлӧн олӧмыс сылы кажитчис райӧн сылы лӧсьӧдӧм олӧм серти.
Сійӧ видзӧдліс чунькытш вылӧ, кодӧс кольліс сылы Дубровский.
Ёна кӧсйис сійӧ аддзысьлыны сыкӧд ас кежын да решительнӧй кыв шутӧдз ещӧ ӧтчыд бура сёрнитны.
Сьӧлӧмыс висьталіс сылы, мый рытнас сійӧ аддзас Дубровскийӧс садйысь беседка дінысь; сійӧ шуис мунны виччысьны сійӧс сэні, кыдз сӧмын кутас пемдыны.
Пемдіс.
Маша лӧсьӧдчис, но ӧдзӧсыс сылӧн игналӧма ключӧн.
Горничнӧй висьталіс сылы ӧдзӧс сайсянь, мый Кирила Петрович эз тшӧкты сійӧс лэдзны.
Сійӧ вӧлі арестын.
Ёна скӧрмӧмӧн сійӧ пуксис ӧшинь дорӧ да пемыд войӧдзыс пукаліс пӧрччысьтӧг, вӧрзьывтӧг видзӧдіс пемыд енэж вылӧ.
Югдігас сійӧ вугыртліс, но сылӧн кокни унмыс вӧлі тыр шог вӧтъясӧн, и кыптысь шонділӧн югӧръясыс садьмӧдісны нин сійӧс.
ДАС СИЗИМӦД ГЛАВА
Маша садьмис, и медводз сы водзӧ сувтіс аслас олӧмлӧн став ужасыс.
Сійӧ звӧнитіс, пырис ныв да Маша юасьӧмъяс вылӧ вочавидзис, мый Кирила Петрович рытнас ветліс Арбатовоӧ да воис сёрӧн, мый сійӧ сетіс чорыд приказ не лэдзны сійӧс аслас комнатаысь да видзӧдны сы бӧрся, мед сыкӧд некод эз сёрнит; мый оз тыдав свадьба кежлӧ некутшӧм торъя лӧсьӧдчӧм, сыысь кындзи, мый тшӧктӧма вӧлі поплы некутшӧм ногӧн не мунны кытчӧкӧ сиктысь.
Тайӧ юӧръяс бӧрас ныв колис Марья Кириловнаӧс да бара игналіс ӧдзӧссӧ.
Сылӧн кывъясыс скӧрмӧдісны том затворницаӧс; юрыс сылӧн пуис, вирыс ворсіс; сійӧ решитіс сетны тӧдны став йывсьыс Дубровскийлы да кутіс корсьны туй, кыдзи эськӧ мӧдӧдны чунькытшсӧ заветнӧй дуб розьӧ.
Тайӧ кадас ичӧтик из инмис сійӧ ӧшиньӧ, стеклӧ зилькнитіс — и Марья Кириловна видзӧдліс ӧшинь улӧ да аддзис ичӧтик Сашаӧс, коді вӧчаліс сылы гуся знакъяс.
Сійӧ тӧдіс сылысь бурлунсӧ да лои рад сы вылӧ.
Маша восьтіс ӧшиньсӧ.
— Здравствуй, Саша, — шуис сійӧ, — мыйла тэ менӧ чуксалан?
— Ме локті, чойӧ, тӧдмавны тіянлысь, оз-ӧ ков мыйкӧ тіянлы.
Папенька скӧр да некодлы эз тшӧкты тэнсьыд кывзысьны, но тшӧктӧй вӧчны меным, мый тіянлы колӧ, и тіянлы ме ставсӧ вӧча.
— Аттьӧ, менам дона Сашенька, кывзы: тэ тӧдан розя пӧрысь дубсӧ, коді беседка дінын?
— Тӧда, чойӧ.
— Тэ кӧ менӧ радейтан, котӧртлы сэтчӧ ӧдйӧджык да пукты розяс со тайӧ чунькытшсӧ, да видзӧд, мед некод тэнӧ оз аддзыв.
Тайӧ кывъяс бӧрас Маша шыбитіс сылы чунькытшсӧ да пӧдлаліс ӧшиньсӧ.
Зонка лэптіс чунькытшсӧ, мыйвынсьыс уськӧдчис котӧртны — и куим минутаӧн лои заветнӧй пу дінын.
Сэні сійӧ сувтіс, кашкӧмӧн гӧгӧр видзӧдліс да пуктіс чунькытшсӧ розьӧ.
Тшӧктӧмторсӧ бура вӧчӧм бӧрын сійӧ кӧсйис пыр жӧ висьтавны сы йылысь Марья Кириловналы, кыдзи друг киссьӧм паськӧма гӧрд да кӧсӧй детинка мыччысис беседка сайысь, уськӧдчис дуб дінӧ да сюйис кисӧ розьӧ.
Саша урысь тэрыбджыка уськӧдчис сы дінӧ да кутчысис сыӧ кыкнан кинас.
— Мый тэ тані вӧчан? — шуис сійӧ скӧра.
— Тэныд кутшӧм делӧ? — вочавидзис зонка, сыысь мынтӧдчыны зільӧмӧн.
— Коль тайӧ чунькытшсӧ, гӧрд кӧч! — горзіс Саша, — либӧ ме велӧда тэнӧ асногӧн.
Вочакыв пыдди зонка кучкис сылы кулакнас чужӧмас, но Саша сійӧс эз лэдз — и горӧдіс мыйвынсьыс:
— Вӧръяс, вӧръяс! татчӧ, татчӧ...
Зонка зілис мынтӧдчыны сыысь.
Сійӧ, тыдалӧ, вӧлі ар кыкӧн ыджыдджык Сашаысь да сыысь вынаджык, на Саша вӧлі пелькджык.
Найӧ вермасисны кымынкӧ минута, медбӧрын, гӧрд зонка вермис.
Сійӧ уськӧдіс Сашаӧс муӧ да кватитіс сійӧс горшӧдыс.
Но сэки вына ки кутчысис сійӧ гӧрд да щӧть кодь юрсиӧ, и садовник Степан лэптыштіс сійӧс аршинджын судта мусяньыс...
— Ах тэ, гӧрд бес, — шуаліс садовник, — да кыдзи тэ лысьтан нӧйтны ичӧт баринсӧ...
Саша удитіс чеччыны да веськӧдчыны.
— Тэ менӧ кватитін коскӧд, — шуис сійӧ, — а то эськӧ некор менӧ эн уськӧд.
Сет пыр жӧ чунькытшсӧ да весась.
— Кыдз не сідз, — вочавидзис гӧрд зонка да, друг ӧти местаын бергӧдчӧмӧн, мынтӧдіс ассьыс юрсисӧ Степан киысь.
Сэки сійӧ уськӧдчыліс котӧртны, но Саша вӧтӧдіс сійӧс, тойыштіс мышкас, и зонка пышйигас уси;
садовник выльысь кватитіс сійӧс да кӧрталіс вӧньнас.
— Вай чунькытшсӧ! — горзіс Саша.
— Виччысьлы, барин, — шуис Степан, — ми нуӧдлам сійӧс расправа вылӧ приказчик дінӧ.
Садовник нуӧдіс пленникӧс барскӧй дворӧ, а Саша сійӧс колльӧдіс, полӧмӧн видзӧдавліс аслас гач вылӧ, коді вӧлі косясьлӧма да ляксьӧма турунӧн.
Друг куимнанныс лоины Кирила Петрович водзын, коді мунӧ вӧлі видлавны ассьыс конюшнясӧ.
— Мый тайӧ? — юаліс сійӧ Степанлысь.
Степан дженьыдика висьталіс ставсӧ.
Кирила Петрович кывзіс сійӧс сюся.
— Тэ, вильыш, — шуис сійӧ, Сашалань бергӧдчӧмӧн, — мыйысь тэ сыкӧд заводитін?
— Сійӧ дуб розьысь гусяліс чунькытш, папенька, тшӧктӧй сетны чунькытшсӧ.
— Кутшӧм чунькытш, кутшӧм розьысь?
— Да меным Марья Кириловна... да сійӧ чунькытшыс...
Саша падмис, торксис.
Кирила Петрович зумыштчис да шуис, юрнас довкйӧдліс:
— Татчӧ сюйсьӧма тшӧтш и Марья Кириловна.
Висьтав ставсӧ, а то ме сідз куля тэнӧ розгаӧн, мый тэ и ассьыд йӧзтӧ он тӧд.
— Ей-богу, папенька, ме, папенька...
Меным Марья Кириловна нинӧм эз тшӧктыв, папенька.
— Степан, мун да вунды меным бурджык кыдз пу розга...
— Энлӧй, папенька — ме ставсӧ тіянлы висьтала.
Ме талун котралі ӧшинь увті, а Марья Кириловна чой восьтіс ӧшиньсӧ — и ме котӧрті сы дінӧ,
и чойӧй ненарошнӧ уськӧдіс чунькытшсӧ, а ме сійӧс дзеби дуб розяс, и — и тайӧ гӧрд зонкаыс кӧсйис чунькытшсӧ гусявны.
— Эз нарошнӧ уськӧд, а тэ кӧсйин дзебны...
Степан, мун розгала.
— Папенька, энлӧй, ме ставсӧ висьтала.
Марья Кириловна чой тшӧктіс меным котӧртлыны дуб дорӧ да пуктыны чунькытшсӧ, ме и котӧрті да пукті, а тайӧ лёк детинкаыс...
Кирила Петрович бергӧдчис лёк детинка дінӧ да юаліс сылысь скӧрысь:
— Тэ кодлӧн?
— Ме господа Дубровскийяслӧн дворовӧй морт, — вочавидзис рыжӧй зонка.
Кирила Петровичлӧн чужӧмыс сьӧдӧдіс.
— Тэ, кажитчӧ, менӧ господинӧн он лыддьы, бур, — вочавидзис сійӧ.
— А мый тэ вӧчин менам садйын?
— Ӧмидз сёйи, — вочавидзис зонка дзик веськодя.
— Ага, слугаясыс бариныс кодьӧсь жӧ: кутшӧм поп, сэтшӧм и приход;
а ӧмидзыс ӧмӧй менам быдмӧ дубъяс вылын?
Зонка нинӧм эз вочавидз.
— Папенька, тшӧктӧй сылы сетны чунькытшсӧ, — шуис Саша.
— Ланьт, Александр, — вочавидзис Кирила Петрович, — эн вунӧд, мый ме тэкӧд кӧсъя бӧрын артасьны.
Мун аслад комнатаӧ.
Тэ, кӧсӧй, тэ меным кажитчан пельк мортӧн. — Вай чунькытшсӧ да мун гортад.
Детинка паськӧдіс кулаксӧ да петкӧдліс, мый сійӧ киын нинӧм эз вӧв.
— Тэ кӧ меным ставсӧ висьталан, сэки ме тэнӧ ог нӧйт, ещӧ сета вит кӧпейка ӧрешки вылӧ.
Он кӧ, ме тэкӧд вӧча сійӧс, мый тэ он виччысь.
Но!
Зонка эз вочавидз ни ӧти кыв да сулаліс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн да дзик йӧй улӧ лэччӧмӧн.
— Бур, — шуис Кирила Петрович, — игнавны сійӧс кытчӧкӧ, да видзӧдны, мед сійӧ оз пышйы — а то быдӧнлысь кусӧ куля.
Степан нуӧдіс детинкаӧс гулю видзанінӧ, игналіс сійӧс сэтчӧ да сувтӧдіс видзӧдны сы бӧрся пӧрысь птичница Агафьяӧс.
— Ӧні ветлӧй карӧ исправникла, — шуис Кирила Петрович, зонкаӧс синъяснас колльӧдіг, — да кыдз позьӧ ӧдйӧджык.
«Тані абу некутшӧм сомнение.
Сійӧ ӧнӧдз кутіс йитӧд проклятӧй Дубровскийкӧд.
Но збыльысь ӧмӧй сійӧ корис отсӧг вылӧ? — думайтіс Кирила Петрович, комната кузя ветлӧдлӧмӧн да <rus>Гром победы</rus> скӧрысь шутьлялігтырйи.
— Гашкӧ, веськалі медбӧрын сылӧн дзик на выль кок туй вылӧ, и сійӧ миянысь оз пышйы.
Ми пӧльзуйтчам тайӧ случайнас.
Чу! кӧлӧкӧльчик, слава богу, тайӧ исправник».
— Гей, вайӧдны татчӧ кутӧм детинкаӧс.
Сэк кості телега пырис дворӧ, бусӧн тырӧма и миянлы тӧдса исправник пырис комнатаӧ.
— Бур юӧр, — висьталіс сылы Кирила Петрович, — ме куті Дубровскийӧс.
— Слава богу, ваше превосходительство, — шуис исправник радлігтырйи, — кӧн нӧ сійӧ?
— Колӧ шуны — эг Дубровскийӧс, а ӧтиӧс сійӧ шайкаысь.
Ӧні сійӧс вайӧдасны.
Сійӧ отсалас миянлы кутны асьсӧ атамансӧ.
Со и вайӧдісны сійӧс.
Исправник, коді виччысис скӧр рӧзбойникӧс, чуймис, кор аддзис дас куим арӧса нэриник детинкаӧс.
Сійӧ гӧгӧрвотӧг бергӧдчис Кирила Петровичлань да виччысис объяснение.
Кирила Петрович сэні жӧ кутіс висьтавлыны асъя лоӧмтор йылысь, Марья Кириловна йылысь казьтывтӧг.
Исправник кывзіс сійӧс сюся, быд минутаын видзӧдавліс ичӧтик негодяй вылӧ, коді йӧй улӧ лэдзчысьӧмӧн, кажитчӧ, эз видзӧд немтор вылӧ, мый вӧчсис сы гӧгӧр.
— Лэдзӧй, ваше превосходительство, сёрнитыштны тіянкӧд ас кежын, — шуис медбӧрын исправник.
Кирила Петрович нуӧдіс сійӧс мӧд комнатаӧ да игналіс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ.
Часджын мысти найӧ бара петісны залӧ, кӧні невольник виччысис ас йывсьыс решение.
— Барин кӧсйис, — шуис сылы исправник, — пуксьӧдны тэнӧ карса тюрмаӧ, нӧйтны плетьӧн да мӧдӧдны сэсся поселениеӧ, но ме сувті тэ дор да кори тэныд прощение.
Разьны сійӧс.
Зонкаӧс разисны.
— Аттьӧав жӧ баринтӧ, — шуис исправник.
Зонка матыстчис Кирила Петрович дінӧ да окыштіс сылысь кисӧ.
— Мун гортад, — шуис сылы Кирила Петрович, — да водзӧ эн гусявлы ӧмидз дуплоясысь!
Зонка петіс, гажаа чеччыштіс кильчӧ вылысь да бӧрӧ видзӧдлытӧг мӧдӧдчис котӧртны муяс вомӧн Кистеневкаӧ.
Сиктӧ воӧм бӧрын сійӧ сувтіс сикт помын сулалысь джынвыйӧ киссьӧм керка дінӧ да таркнитіс ӧшиньӧ.
Ӧшиньыс кыптыштіс, и мыччысис старушка.
— Бабушка, нянь, — шуис зонка, — ме асывсяньыс нинӧм эг сёйлы, тшыглы кула.
— Ах, тайӧ тэ, Митя, да кӧн жӧ тэ вӧлін, — беспи, — вочавидзис старука.
— Бӧрын висьтала, бабушка, ради бога нянь.
— Да пыр жӧ керкаас.
— Некор, бабушка, — меным колӧ на ещӧ котӧртлыны ӧти местаӧ.
Нянь, христа ради, нянь.
— Ӧд кутшӧм ӧшйытӧм, — мургис старука, — на со тэныд шӧрӧм, — и сюйис ӧшиньӧ сьӧд нянь шӧрӧм.
Зонка горша сійӧс курччис да сёйигмозыс ӧдйӧ мӧдӧдчис водзӧ.
Заводитіс пемдыны.
Рынышъяс да потшӧсъяс пӧлӧн Митя муніс Кистеневскӧй ягӧ.
Яг водзын стража вылын моз сулалысь кык пожӧм дінӧ воӧм мысти сійӧ сувтіс, гӧгӧр видзӧдліс, шутёвтіс ёся да орйӧдлӧмӧн и кутіс кывзыны;
кокньыдик да кузь шутёвтӧм кыліс сылы воча, кодкӧ петіс ягсьыс да матыстчис сы дінӧ.
ДАС КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
Кирила Петрович ветлӧдліс бӧрӧ-водзӧ зал кузя, мукӧддырся серти гораджыка ассьыс сьыланкывсӧ шутьлялігтырйи.
Став керкаыс вӧлі вӧрӧ — слугаяс котралісны, нывъяс тэрмасисны, сарайын кучеръяс доддялісны карета. Ӧшинь улын вӧлі тырыс йӧз.
Барышня уборнӧйын, зеркалӧ водзын, служанкаясӧн кытшалӧм дама пасьтӧдіс вӧрзьывтӧм блед Марья Кириловнаӧс,
юрыс сылӧн копыртчис бриллиантъяс сьӧкта улын,
сійӧ кокньыдика дрӧгнитлывліс, кор виччысьтӧм ки бытшкыштіс сійӧс, но чӧв оліс, зеркалӧӧ тӧлктӧг видзӧдлӧмӧн.
— Регыд-ӧ? — ӧдзӧс дорын кыліс Кирила Петровичлӧн гӧлӧс.
— Дзик пыр, — вочавидзис дама.
— Марья Кириловна, сувтӧй, видзӧдлӧй; бур-ӧ?
Марья Кириловна сувтіс да нинӧм эз вочавидз.
Ӧдзӧсъяс воссисны.
— Невеста гӧтов — шуис дама Кирила Петровичлы, — прикажитӧй пуксьыны каретаӧ.
— Ен нимӧн, — шуис Кирила Петрович да босьтіс пызан вылысь ӧбраз, — матыстчы ме дінӧ, Маша, — шуис сійӧ нормӧм гӧлӧсӧн, — благӧслӧвита тэнӧ...
Коньӧр нывка уськӧдчис сылы кок улас да бӧрддзис.
— Папенька... папенька... — шуаліс сійӧ синва сорӧн, и гӧлӧсыс сылӧн тіраліс.
Кирила Петрович тэрмасис сійӧс благӧслӧвитны, сійӧс кыпӧдісны да пӧшти нуисны каретаӧ.
Сыкӧд пуксис мам пыдди дама да ӧти служанка.
Найӧ мунісны вичкоӧ.
Жӧник сэні виччысис нин.
Сійӧ петіс невесталы паныд да ёна шемӧсмис сійӧ бледлун да вӧвлытӧм вид вӧснаыс.
Найӧ ӧттшӧтш пырисны кӧдзыд, тыртӧм вичкоӧ, на бӧрысь игналісны ӧдзӧссӧ.
Священник петіс алтарсьыс да пыр жӧ заводитіс.
Марья Кириловна нинӧм эз аддзы, нинӧм эз кыв, мӧвпаліс ӧтитор йылысь; дзик асывсяньыс сійӧ виччысис Дубровскийӧс,
надейтчӧмыс ни ӧти минута кежлӧ эз кольлы сійӧс, но кор священник шыасис сы дінӧ пыр овлан юасьӧмӧн, сійӧ дрӧгмуні да кынмыліс — но ещӧ нюжӧдіс на, ещӧ виччысис на;
священник эз вермы виччысьны ӧтветсӧ да шуис бӧр бергӧдны позьтӧм кывъяс.
Обрядыс помасис.
Маша чувствуйтіс мустӧм верӧслысь кӧдзыд окыштӧм, сійӧ кыліс гажа чолӧмалӧмъяс присутствуйтысьяслысь да пыр на эз вермы эскыны, мый сылысь олӧмсӧ дорӧма нэм кежлӧ, мый Дубровский эз лэбзьы сійӧс мездыны.
Князь шыасис сы дінӧ мелі кывъясӧн, сійӧ князьӧс эз гӧгӧрво, найӧ петісны вичкоысь, папертын вӧліны Покровскӧйысь крестьяна.
Синъясыс сылӧн ӧдйӧ кытшовтісны найӧс да бара лоины важмоз кӧдзыдӧсь.
Том гозъя ӧтлаӧ пуксисны каретаӧ да мӧдӧдчисны Арбатовоӧ;
сэтчӧ муніс нин Кирила Петрович, мед встретитны сэні том гозъяӧс.
Том гӧтыркӧд ас кежас пукалігӧн князьӧс ньӧти эз вӧрзьӧд Машалӧн кӧдзыдлуныс.
Сійӧ эз кут дӧзмӧдчыны гажа висьтавлӧмъясӧн да тешкодя радлӧмӧн, сылӧн кывъясыс вӧліны прӧстӧйӧсь да эз корны вочакывъяс.
Татшӧм ногӧн найӧ мунісны верст дас гӧгӧр, вӧвъяс ӧдйӧ нуисны вутшкӧсь просёлочнӧй туй кузя, и карета пӧшти эз качайтчы аслас английскӧй рессораяс вылын.
Друг кыліс вӧтчысь йӧзлӧн горзӧм, карета сувтіс, вооружитчӧм йӧз кытшалісны сійӧс — и маскаа морт, сы боксянь ӧдзӧссӧ восьтӧмӧн, кӧні пукаліс том княгиня, шуис сылы:
— Ті свободнӧйӧсь, петӧй.
— Мый тайӧ лоӧ, — горӧдіс князь, — коді тэ татшӧмыс?..
— Тайӧ Дубровский, — шуис княгиня.
Князь, ньӧти повзьытӧг, кыскис бок зепсьыс дорожнӧй пистолет да лыйис маскаа рӧзбойниклы.
Княгиня горӧдіс да повзьӧмӧн тупкис чужӧмсӧ кыкнан кинас.
Дубровский вӧлі ранитчӧма пельпомас, мыччысис вир.
Князь, ни ӧти минута воштытӧг, кыскис мӧд пистолет.
Но сылы эз сетны кадсӧ лыйны, ӧдзӧс воссис, и некымын вына ки кыскисны сійӧс каретаысь да нетшыштісны сылысь пистолетсӧ.
Сы весьтын югнитісны пуртъяс.
— Эн вӧрзьӧдӧй сійӧс, — горӧдіс Дубровский, — и сылӧн скӧр отсасьысьясыс бӧрыньтчисны.
— Ті свободнӧйӧсь, — водзӧ нуӧдіс Дубровский, блед княгиня дінӧ шыӧдчӧмӧн.
— Абу, — вочавидзис сійӧ.
— Сёр нин — менӧ венчайтісны, ме князь Верейскийлӧн гӧтыр.
— Мый ті шуанныд! — лёкысь горӧдіс Дубровский, — абу, ті абу гӧтыр сылӧн, тіянӧс мырдӧн тшӧктісны, ті некор эн вермӧй сӧгласитчыны...
— Ме сӧгласитчи, ме сеті клятва, — вочавидзис сійӧ чорыда, — князь менам верӧс, прикажитӧй мездыны сійӧс да кольӧй менӧ сыкӧд.
Ме эг ылӧдлы.
Ме виччыси тіянӧс бӧръя здукӧдзыс...
но ӧні, шуа тіянлы, ӧні нин сёр.
Лэдзӧй миянӧс.
Но Дубровский сійӧс эз нин кыв, ранаыслӧн дойыс да сьӧлӧмыслӧн ёна волнуйтчӧмыс босьтісны сылысь вынъяссӧ.
Сійӧ уси кӧлеса дінӧ, рӧзбойникъяс кытшалісны сійӧс.
Сійӧ удитіс шуны налы некымын кыв, найӧ пуксьӧдісны сійӧс верзьӧмӧн, на лыдысь кыкӧн сійӧс кутісны, коймӧд босьтіс поводӧдыс, и ставӧн мӧдӧдчисны бокӧ, туй шӧрӧ колисны каретасӧ, кӧртавлӧм йӧзӧс, лэдзалӧм вӧвъясӧс, нӧ нинӧм эз грабитны да асланыс атаманлӧн вирысь водзӧс ни ӧти войт вир эз кисьтны.
ДАС ӦКМЫСӦД ГЛАВА
Сьӧд вӧр шӧрын, векньыдик кушинын вӧлі муысь вӧчӧм ичӧтик укрепление, сійӧс кытшаліс вал да рӧв; укрепление сайын вӧліны некымын шалаш да землянка.
Дворын уна йӧз, кодъясӧс унапӧлӧс паськӧм да ӧткодь вооружение сертиыс пыр жӧ позьӧ вӧлі шуны рӧзбойникъясӧн, пукалісны шапкатӧмӧсь братскӧй пӧрт дінын да ӧбедайтісны.
Вал вылын ичӧтик пушка дорын пукаліс караульнӧй, ас улас кокъяссӧ сюркнялӧмӧн; сійӧ вурис дӧмас аслас паськӧмӧ да емнас пелька вӧдитчӧмӧн петкӧдліс опытнӧй вурсьысьӧс. Караульнӧй быд здукӧ видзӧдлывліс гӧгӧр.
Кӧть и ӧти кӧш унаысь ветліс киысь киӧ, кутшӧмкӧ чӧв олӧм ыджыдаліс тайӧ йӧз чукӧрас — рӧзбойникъяслӧн сёйсис, чеччисны ӧти бӧрся мӧд, юрбитісны, ӧткымынъяс разӧдчисны шалашъясӧ, а мукӧдъяс паськӧдчисны вӧрӧ — либӧ водісны узьыштны, русскӧй йӧз ногӧн.
Караульщик помаліс ассьыс уджсӧ, пыркнитіс ассьыс лӧпӧтьсӧ, любуйтчыштіс дӧмаснас, сутшкис соскас емсӧ, пуксис пушка вылӧ верзьӧмӧн да горштырнас горӧдіс сьывны важся нор сьыланкыв:
<rus>Не шуми, мати зеленая дубравушка.</rus>
<rus>Не мешай мне молодцу думу думати.</rus>
Тайӧ каднас ӧти шалашлӧн ӧдзӧс воссис, и еджыд чепеца, мичаа да стрӧга пасьтасьӧм пӧрысь нывбаба мыччысис порог дорын.
— Тырмас тэныд, Стёпка, — шуис сійӧ скӧрысь, — барин узьӧ, а тэ горзан — абу тіян ни сӧвесть, ни жалитӧм.
— Мыжа, Егоровна, — вочавидзис Стёпка, — ладнӧ, водзӧ ог кут, мед сійӧ, миян батюшка, узьӧ да бурдӧ.
Старука муніс, а Стёпка кутіс ветлӧдлыны вал кузя.
Шалашын, кытысь петіс старука, вежӧс сайын походнӧй крӧвать вылын куйліс ранитчӧм Дубровский.
Сы водзын пызан вылын куйлісны сылӧн пистолетъясыс, а сабляыс ӧшаліс юр водзас.
Землянкасӧ вӧлі вольсалӧма да ӧшлӧма дона ковёръясӧн, пельӧсын сулаліс женскӧй эзысь туалет да трюмо.
Дубровский кутіс киас восьтӧм книга, но синъясыс сылӧн вӧліны тупкӧсаӧсь.
И старука, коді видзӧдліс сы вылӧ вежӧс сайсянь, эз вермы тӧдны, унмовсис-ӧ сійӧ али прӧстӧ думайтчис.
Друг Дубровский дрӧгмуні... укреплениеын кыптіс тревога, и Стёпка сюйис юрсӧ ӧшиньӧ.
— Батюшка, Владимир Андреевич, — горӧдіс сійӧ, — миян йӧз знак сетӧны, миянӧс корсьӧны.
Дубровский чеччыштіс крӧвать вывсьыс, кватитіс оружиесӧ да петіс шалашысь.
Рӧзбойникъяс шумӧн чукӧртчисны ывлаын, сійӧ петӧм бӧрын лоис чӧв-лӧнь.
— Ставӧн-ӧ танӧсь? — юаліс Дубровский.
— Ставӧн, дозорнӧйясысь кындзи, — вочавидзисны сылы.
— Местаясӧ, — горӧдіс Дубровский.
И рӧзбойникъяс сувталісны асланыс местаясӧ.
Тайӧ кадас куим дозорнӧй котӧртісны ворота дорӧ;
Дубровский муніс налы паныд.
— Мый сэтшӧмыс? — юаліс сійӧ налысь.
— Салдатъяс вӧрын, — вочавидзисны найӧ, — миянӧс кытшалӧны.
Дубровский тшӧктіс игнавны воротаяс да ачыс муніс видлыны пушкасӧ.
Вӧрын кыліс некымын гӧлӧс — и кутісны матыстчыны;
рӧзбойникъяс виччысисны ланьтӧмӧн.
Друг куим либӧ нёль салдат мыччысисны вӧрысь да пыр жӧ сетчисны бӧрвыв, лыйсьӧмӧн сетісны тӧдны ёртъясыслы.
— Лӧсьӧдчӧй бой кежлӧ, — шуис Дубровский, и рӧзбойникъяс костын лоис вӧрӧм — бара ставыс лӧнис.
Сэки кылісны матыстчысь командалысь шум, пуяс костын югнитісны оружиеяс, морт сё ветымын кымын салдат петіс вӧрысь да горзӧмӧн уськӧдчисны вал вылӧ.
Дубровский матыстіс фитиль, лыйӧмыс вӧлі удачнӧй: ӧтилысь орӧдіс юрсӧ, кыкӧс вӧлі ранитӧма.
Салдатъяс шӧйӧвошисны, но офицер уськӧдчис водзӧ, салдатъяс вӧтчисны сы бӧрся да котӧртісны рӧвӧ; рӧзбойникъяс лыйлісны налы ружьеясысь да пистолетъясысь да черъясӧн кутісны дорйыны валсӧ, код вылӧ кайисны звермӧм салдатъяс, а рӧвас колисны морт кызь ранитчӧм ёртъясӧс.
Заводитчис рукопашнӧй бой, салдатъяс вӧліны нин вал вылын, рӧзбойникъяс заводитісны бӧрыньтчыны, но Дубровский матыстчис офицер дінӧ, пуктіс сылы пистолетсӧ морӧс бердас да лыйис, офицер уси,
некымын салдат босьтісны сійӧс кияс вылас да тэрмасисны нуны вӧрӧ, мукӧдъясыс, начальниксӧ воштӧм вӧсна, сувтісны.
Збоймӧм рӧзбойникъяс пӧльзуйтчисны тайӧ шӧйӧвошӧмнас, топӧдісны найӧс, вӧтлісны рӧвӧ, осаждайтысьяс котӧртісны — рӧзбойникъяс горзӧмӧн уськӧдчисны на бӧрся.
Победа вӧлі решитӧма.
Дубровский, неприятельлӧн дзикӧдз повзьӧм вылӧ надейтчӧмӧн, сувтӧдіс ассьыс йӧзсӧ да пырис крепостьӧ, тшӧктіс чукӧртны раненӧйясӧс, ёнмӧдны караулъяс да эз тшӧкты некодлы петны.
Бӧръя лоӧмторъясыс збыльысь нин тшӧктісны правительствоӧс видзӧдлыны Дубровскийлӧн повтӧм рӧзбойяс вылӧ.
Чукӧртӧма вӧлі юӧръяс сійӧ оланін йылысь.
Мӧдӧдӧма вӧлі рота мында салдатъясӧс, мед босьтны сійӧс — кулӧмаӧс кӧть ловъяӧс.
Кутісны некымын мортӧс сійӧ шайкаысь да на пыр тӧдмалісны, мый Дубровский на пӧвстын эз нин вӧв.
Кымынкӧ лун бӧрын... сійӧ чукӧртіс ассьыс став отсасьысьяссӧ, висьталіс налы, мый кӧсйӧ дзикӧдз найӧс эновтны, сӧветуйтіс и налы вежны оласногсӧ.
— Ті озырминныд менам начальство улын, быдӧнлӧн тіян эм вид, кодӧн позьӧ веськавны кутшӧмкӧ ылысса губернияӧ да сэні водзӧ овны честнӧй уджӧн да озыра.
Но ті ставныд мошенникъяс да, дерт, он эновтӧй ассьыныд уджтӧ.
Тайӧ висьталӧм бӧрын сійӧ колис найӧс да аскӧдыс босьтіс ӧти **-ӧс.
Некод эз тӧд, кытчӧ сійӧ воши.
Первой эз эскыны тайӧ висьталӧмъясыслы — рӧзбойникъясӧн атамансӧ радейтӧмыс вӧлі ставлы тӧдса.
Чайтісны, мый найӧ тӧждысисны сійӧс спаситӧм вӧсна.
Но бӧръя лоӧмторъясыс тайӧс збыльмӧдісны:
грознӧй уськӧдчылӧмъяс, пӧжаръяс да грабитӧмъяс бырины.
Туйяс лоины свободнӧйӧсь.
Мукӧд юӧръяс серти тӧдмалісны, мый Дубровский мунӧма заграницаӧ.
1832–1833
{Лев Толстой (комиӧдіс К. Туркин) @ Набег @ висьт @ Л. Н. Толстой. Рассказъяс @ 1954 @}
Толстой Лев Николаевич
НАБЕГ
Волонтёрлӧн висьт
I
Июль кызьӧд лунӧ капитан Хлопов, коді вӧлі эполетъяса да шашкаа — форма, кутшӧмӧн ме сійӧс эг на аддзыв Кавказӧ воӧм бӧрын, — пырис менам землянкаса ляпкыдик ӧдзӧсӧд.
— Ме веськыда полковник ордсянь, — шуис сійӧ, тайӧн вочавидзис юасяна видзӧдлас вылӧ, кутшӧмӧн ме встретиті сійӧс, — аски миян батальон выступайтӧ.
— Кытчӧ? — юалі ме.
— NN-ӧ.
Сэтчӧ назначитӧма войскалысь сборсӧ.
— А сэтысянь, тӧдӧмысь, мӧдасны кытчӧкӧ мунавны?
— Буракӧ.
— Кытчӧ нӧ?
Кыдзи ті думайтанныд?
— Мый думайтнысӧ?
Ме тіянлы висьтала, мый тӧда.
Тӧрыт войнас гӧнечӧн воис генерал ордсянь татарин — вайис приказ, медым батальонлы выступайтны да босьтны сьӧрсьыс кык лун кежлӧ сукар; а кытчӧ, мыйла, дыр-ӧ кежлӧ? тайӧс, батюшка, оз юасьлыны: тшӧктӧма мунны и — пом.
— Но ӧд сукар кӧ босьтӧны сӧмын кык лун кежлӧ, сідзкӧ, и войскасӧ оз кутны дырджык.
— Но, тайӧ нинӧм на оз висьтав...
— Да кыдзи нӧ сідз? — шензигтырйи юалі ме.
— Да сідз жӧ!
Даргиӧ ветлімӧй, недель кежлӧ сукарсӧ босьтлім, а олім сэні тӧкӧтьӧ эг толысь!
— А меным позяс мунны тіянкӧд? — неуна чӧв олыштӧм бӧрын юалі ме.
— Позьнысӧ позьӧ, но менам сӧвет бурджык не мунны.
Мыйла тіянлы рискуйтнысӧ?..
— Энлӧй нин, лэдзӧй меным не кывзыны тіянлысь сӧветтӧ: дзонь тӧлысь ме олі тані сӧмын сы могысь, медым виччысьны случай аддзывны делӧ, — и ті кӧсъянныд, медым ме эг аддзыв сійӧс.
— Пӧжалуй, мунӧй; сомын, збыль, абу-ӧ бурджык эськӧ тіянлы кольччыны?
Ті эськӧ миянӧс тані виччысинныд, кыйсинныд эськӧ; а ми эськӧ мунім ен сыкӧд.
И зэв бур эськӧ! — шуис сійӧ сэтшӧм убедительнӧй тонӧн, мый первойя минутаас меным збыль кажитчис, мый тайӧ вӧлі эськӧ зэв бур; но ме ньӧти падъявтӧг шуи, мый нинӧм вылӧ ог кольччы.
— И мый ті энӧ аддзылӧй сэтысь? — водзӧ убеждайтіс менӧ капитан. — Окота тіянлы тӧдны, кутшӧм косьяс овлӧны?
Лыддьӧй Михайловский-Данилевскийлысь «Война описывайтӧм» — зэв лӧсьыд книга: сэні ставсӧ подробнӧя опишитӧма, — и кӧні кутшӧм корпус сулалӧма, и кыдзи косьяс мунӧны.
— Мӧдарӧ, тайӧтӧ менӧ оз и интересуйт, — вочавидзи ме.
— Но, сідзкӧ, мый нӧ? тіянлы, тыдалӧ, прӧстӧ окота видзӧдлыны, кыдзи виалӧны йӧзӧс?..
Вот комын кыкӧд воын тані вӧлі сідзжӧ кутшӧмкӧ неслужащӧй, буракӧ, испанец.
Кык походӧ миянкӧд ветліс, ачыс кутшӧмкӧ лӧз плаща... сідзи и виисны молодечӧс.
Тані, батюшка, некодӧс он шензьӧд.
Кӧть кутшӧм яндзим вӧлі меным, мый капитан татшӧм лёка объясняйтӧ менсьым кӧсйӧмӧс, ме эг и заводитлы разуверяйтны сійӧс.
— Мый, сійӧ храбрӧй вӧлі? — юалі ме сылысь.
— А енмыс сійӧс тӧдас: пыр вӧлі водзын вӧлӧн ветлӧ; кӧні лыйсьӧны, сэні и сійӧ.
— Сідзкӧ, тыдалӧ, храбрӧй, — шуи ме.
— Абу, тайӧ оз ло храбрӧй, мый сюйсьӧ сэтчӧ, кытчӧ сійӧс оз корны...
— Мый нӧ ті шуанныд храбрӧйнас?
— Храбрӧй? храбрӧй? — выльпӧв шуис капитан сэтшӧм морт моз, кодлы первойысь сетӧны татшӧм вопроссӧ. — Сійӧ храбрӧй, коді асьсӧ кутӧ кыдзи колӧ, — неуна думайтыштӧм бӧрын шуис сійӧ.
Меным уси дум вылӧ, мый Платон определяйтӧ храбростьсӧ сэтысь петӧмӧн, мыйысь колӧ и мыйысь оз ков повны, и, капитан определениеын общность да неясность вылӧ видзӧдтӧг, ме думышті, мый кыкнанныслӧн основнӧй мӧвпыс оз нин сэтшӧма торъяв, кыдзи вермис эськӧ кажитчыны, и мый весиг капитанлӧн определениеыс вернӧйджык греческӧй философлӧн определение дорысь, сы вӧсна мый, капитан кӧ эськӧ вермис выражайтчыны сідзи жӧ, кыдзи Платон, сійӧ, тӧдӧмысь, шуис эськӧ, мый храбрӧй сійӧ, коді полӧ сӧмын сыысь, мыйысь колӧ повны, а не сыысь, мыйысь оз ков повны.
Меным окота лои объяснитны ассьым мӧвпӧс капитанлы.
— Да, — шуи ме, — меным кажитчӧ, мый быд опасностьын эм выбор, и выбор, кодӧс вӧчӧма, шуам, долг чувство кузя, эм храбрость, а выбор, кодӧс вӧчӧма низкӧй чувство кузя, — трусость; та вӧсна мортӧс, коді тщеславие вӧсна, либӧ любопытство ради, либӧ горшлун вӧсна рискуйтӧ олӧмнас, оз позь шуны храбрӧйӧн, и мӧдарӧ, мортӧс, коді семейнӧй обязанностьяслӧн либӧ прӧстӧ убеждениелӧн честнӧй чувство влияние улын ӧткажитчас опасностьысь, оз позь шуны трусӧн.
Капитан кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс выражениеӧн видзӧдіс ме вылӧ, кӧр ме сёрниті.
— Но, тайӧс нин ме ог сяммы докажитны тіянлы, — каллянас табак тэчигмоз шуис сійӧ, — а вот миян эм юнкер, вот сійӧ радейтӧ философствуйтыштны.
Ті сыкӧд сёрнитлӧй.
Сійӧ и стихъяс гижалӧ.
Ме сӧмын Кавказын тӧдмаси капитанкӧд, но ещӧ Россияын на тӧдлі сійӧс.
Мамыс сылӧн, Марья Ивановна Хлопова, мелкопоместнӧй помещица, олӧ кык верст сайын менам имениесянь.
Кавказӧ менам мунӧм водзвылын ме волі сы ордӧ: старукалы лои зэв нимкодь, мый ме аддзыла сылысь Пашенькасӧ (кыдзи сійӧ шуліс пӧрысь, дзор капитанӧс) и — ловъя грамота — верма висьтавны сылы мамыс олӧм-вылӧм йылысь да сетны посылкатор.
Чӧскыд пирӧгӧн да чери-яйӧн менӧ вердӧм бӧрын Марья Ивановна пырис аслас спальняӧ да бӧр локтіс сэтысь, вайис сьӧд, вель ыджыд ладанка*, кытчӧ вӧлі вурӧма сэтшӧм жӧ шӧвк ленточка.
— Вот тайӧ неопалимӧй купиналӧн * миян матушка-заступница, — пернапасасигмоз божья матерлысь изображениесӧ окалӧм бӧрын да меным киӧ сетігӧн шуис сійӧ, — трудитчыштӧй, батюшка, нуӧй сылы.
Аддзанныд-ӧ: кор сійӧ муніс Капказӧ, ме служитӧді молебен да кӧсйыси, сійӧ кӧ кӧльӧ ловйӧн да дзоньвидзаӧн, закажитны божья матерлысь тайӧ ичӧтик ӧбразсӧ.
Со нин дас кӧкъямыс во, кыдзи заступница да святӧй угодникъяс видзӧны сійӧс: ни ӧтчыд эз ранитчыв, а, кажитчӧ, кутшӧм косьясын нин эз вӧвлы!..
Кыдзи меным Михайло, коді вӧлі сыкӧд, висьтавліс, ӧд, веританныд-ӧ, юрсиыд сувтас.
Ӧд ме мыйкӧ кӧ и тӧда сы йылысь, то сӧмын бокӧвӧй йӧзсянь: сійӧ меным, муса пиӧй менам, аслас походъяс йылысь нинӧм оз гиж — полӧ повзьӧдны менӧ.
(Кавказын нин ме тӧдмалі, и то эг капитансянь, мый сійӧ нёльысь сьӧкыда ранитчылӧма и, дерт, гӧгӧрвоана, кыдзи ранаяс йывсьыс, сідзжӧ и походъяс йывсьыс нинӧм абу гижлӧма аслас мамлы.)
— И мед ӧні сійӧ новлас ас вылас тайӧ святӧй изображениесӧ, — водзӧ висьталіс сійӧ, — ме сійӧс бласлӧвита тайӧн.
Пресвятая заступницаыс видзас сійӧс!
Медся нин косьяс дырйи, медым тайӧ пыр сы вылын вӧлі.
Сідзи и висьтав, батюшка менам, мый тэнад мамыд тадзи тшӧктіс тэныд.
Ме кӧсйыси стӧча пӧртны олӧмӧ поручениесӧ.
— Ме тӧда, ті кутанныд радейтны сійӧс, менсьым Пашенькаӧс, — водзӧ висьталіс старука, — сійӧ сэтшӧм шань!
Веританныд-ӧ, оз кольлы ни ӧти во, медым сійӧ меным деньга эз ыстыв, и Аннушкалы, менам нывлы, сідзжӧ ёна отсалӧ; а ставсӧ ӧти жалӧванье помысь!
Сьӧлӧмсянь нэм благодарита енмӧс, — помаліс сійӧ, аслас доршасис синваыс, — мый сетіс сійӧ меным татшӧм дитяӧс.
— Частӧ сійӧ тіянлы гижлӧ? — юалі ме.
— Шоча, батюшка: мыйкӧ вонас ӧтчыд, и то кор деньгакӧд, сідзи кыв-мӧд гижас, а то оз.
Ме кӧ пӧ, маменька, тіянлы ог гиж, сідзкӧ ловъя и дзоньвидза, а мыйкӧ кӧ, ен мед видзас, лоӧ, и метӧг гижасны.
Кор ме сеті капитанлы мамыслысь пӧдаркисӧ (тайӧ вӧлі менам квартираын), сійӧ корис оберточнӧй бумага, бура гартыштіс сійӧс да дзебис.
Ме уна висьталі сылы мамыс олӧмын подробностьяс йылысь; капитан чӧв оліс.
Кор ме помалі, сійӧ вешйис пельӧсӧ да мыйкӧ зэв дыр тэчис каллянас табаксӧ.
— Да, зэв шань старука, — сэтысянь шуис сійӧ неуна пӧдыштӧм гӧлӧсӧн, — сетас-ӧ енмыс ещӧ аддзысьлыны.
Тайӧ прӧстӧй кывъясас кыліс зэв уна радейтӧм да шоглун.
— Мыйла ті тані служитанныд? — шуи ме.
— Колӧ жӧ служитны, — убеждениеӧн вочавидзис сійӧ. — А кыкпӧвста жалӧванье ми воклы, гӧль мортлы, уна значитӧ.
Капитан оліс зэлыдпырысь: картіӧн эз ворс, кутитіс шоча да куритіс прӧстӧй табак, кодӧс сійӧ, код тӧдас мыйла, шуис эз тютюнӧн, а самброталическӧй табакӧн.
Капитан ещӧ водзджыксӧ на сьӧлӧм вылӧ воліс меным: сылӧн вӧлі сійӧ прӧстӧй, спокойнӧй русскӧй чужӧм, кодлы приятнӧ да кокни видзӧдны веськыда синъясас; но тайӧ сёрни бӧрас ме мӧді чувствуйтны сы дінӧ истиннӧй уважение.
II
Мӧд луннас нёль час асылын капитан локтіс мела.
Сійӧ вӧлі эполетъястӧм важ, вушйӧм сюртука, лезгинскӧй паськыд гача, еджыд папахаа, кодлӧн ӧшӧдчӧма курпейыс*, да пельпом вомӧныс ӧшӧдӧм абу вежалана азиятскӧй шашкаа.
Еджыдіник ичӧтик маштак*, код вылын сійӧ пукаліс, восьлаліс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, посньыдика да дугдывтӧг ӧвтчис шочиник сияса бӧжнас.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый бур капитанлӧн фигураас не сӧмын этша вӧлі воинственнӧйыс, но и мичаыс, сыын тӧдчис сэтшӧм уна веськодьлун сы гӧгӧрса ставторъяс дінӧ, мый фигураыс внушайтіс невольнӧй уважение.
Ме эг заставит сійӧс виччысьны ни ӧти минута, пырысь-пыр жӧ пукси вӧв вылӧ, и ми ӧтлаын петім крепость ворота сайӧ.
Батальон вӧлі нин сыв кыксё миян водзвылын и кажитчис кутшӧмкӧ сьӧд ӧтторъя вӧрысь массаӧн.
Позьӧ вӧлі дӧгадайтчыны, мый тайӧ пехота, сӧмын сы серти, мый, кыдзи тшӧкыд кузь емъяс, тыдалісны штыкъяс да шочиника кывлісны шыяс салдатскӧй сьыланкывлӧн, барабанлӧн да зэв лӧсьыд тенорлӧн, квайтӧд ротаса подголосоклӧн, кодӧн ме унаысь ёна нимкодясьлі ещӧ укреплениеын на.
Туйыс муніс джуджыд да паськыд балка* шӧрӧд, ичӧтик ю берег пӧлӧн. Юыс тайӧ кадас ворсіс, мӧдног кӧ шуны вӧлі ытвадыр.
Дикӧй гулю чукӧръяс гартчисны сы дорын: то пуксьывлісны из берег вылас, то, воздухын бергалігтыр да тэрыб кытшъяс вӧчалігтыр, лэблісны син увсьыд.
Шондіыс оз на вӧлі тыдав, но балкаыслӧн веськыдладорбокыс заводитіс нин югдыны.
Руд да еджгов изъяс, вижов-турунвиж нитш, лысваӧн вевттьысьӧм держи-дереволӧн, кизиллӧн да карагачлӧн кустъяс мӧдісны тӧдчыны зэв бура да выпуклӧя шонді петігӧн зарниасьысь, югыд югӧръяс водзын; та пыдди мӧдарладорбокыс да сёныс, коді вевттьысьӧма сук руӧн, а руыс гыаліс тшын рӧма нерӧвнӧй слӧйясӧн, вӧліны васӧдӧсь, шуштӧмӧсь да казявтӧм сорласьӧм рӧмъясаӧсь: кельыдлилӧвӧй, пӧшти сьӧд, пемыдвеж да еджыд рӧмъяс.
Веськыда миян водзвылын, горизонтса сьӧдов лазурь вылас, шензьӧдана яснӧя тыдалісны лымъя гӧраяслӧн ёна еджыд, матӧвӧй массаяс, найӧ вӧліны причудливӧйӧсь, но медпосниторъясӧдз изящнӧй вуджӧръясаӧсь да очертаниеясаӧсь.
Чиркъяс, юрсигусьяс да уна тысяча мукӧдпӧлӧс гут-гагйыс садьмисны кузь турун пӧвстын да тыртісны воздухсӧ асланыс бура кылысь, ланьтлывтӧм шыясӧн: кажитчис, лыдтӧм-щӧттӧм зэв ичӧтик кӧлӧкӧльчикъяс зильгисны дзик пеляд.
Воздухас кыліс уль ру дук, турун, туман дук, — дженьыда кӧ шуны, кыліс гожся мича асывводзлӧн дукыс.
Капитан бива кӧртӧн перйис би да ӧзтіс каллянсӧ; самброталическӧй табак дукыс да биватшак дукыс кажитчисны меным вывті чӧскыдӧн.
Ми мунім туйсяньыс бокиті, медым регыдджык суӧдны пехотасӧ.
Капитан кажитчис мукӧддырся дорысь думыштчӧмаджык, эз лэдзлы вомсьыс дагестанскӧй каллянсӧ да быд воськов вылын коклябӧръяснас тувкӧдіс вӧлыслы, коді, ӧтарӧ-мӧдарӧ катласигтыр, колис уль кузь турун вылас муртса тӧдчымӧн пемыдвеж след.
Сылӧн дзик кок увсьыс тордокайтігтыр* да бордъясыслӧн сэтшӧм шумӧн, коді заставляйтӧ вӧралысьӧс тӧдлытӧг дрӧгнитны, лэбис фазан да надзӧник мӧдіс кыпӧдчыны вывлань.
Капитан быттьӧкӧ эз и казявлы тайӧс.
Ми пӧшти вӧлі суӧдам нин батальоннымӧс, кор миян бӧрвылын кыліс гӧнитысь вӧвлӧн кок шыыс, и тайӧ жӧ минутаас миян дінті скачитіс зэв мичаник да томиник зон, коді вӧлі офицерскӧй сюртука да джуджыд еджыд папахаа.
Миян весьтӧдз воӧм бӧрын сійӧ нюмъёвтіс, юрнас довкнитіс капитанлы да ӧвтыштіс плетьнас...
Ме сӧмын вевъялі казявны, мый сійӧ кыдзкӧ торъя грациознӧя пукаліс седлӧ вылас да кутіс поводсӧ и мый сылӧн вӧліны зэв мича сьӧд синъяс, вӧсньыдик ныр да муртса петыштӧм ичӧтик ус.
Меным ёна сьӧлӧм вылӧ воис сылӧн сійӧтор, мый сійӧ эз вермы кутчысьны нюмъёвтӧмысь, кор казяліс, мый ми любуйтчам сыӧн.
Куш нюмъёвтӧм сертиыс позис гӧгӧрвоны, мый сійӧ ещӧ зэв на том.
— Кытчӧ и скачитӧ? — каллянсӧ вомсьыс лэдзлытӧг дӧзмӧмпырысь нурбыльтіс капитан.
— Коді тайӧ татшӧмыс? — юалі ме сылысь.
— Прапорщик Аланин, менам ротаысь субалтерн-офицер...
Сӧмын на колян тӧлысьын воис корпусысь.
— Збыльысь, сійӧ первойысь на мунӧ делӧ вылӧ? — шуи ме.
— Сы вӧсна тай и ёна радлӧ! — юрсӧ серьёзнӧя довкйӧдлігмоз вочавидзис капитан. — Том пӧра!
— Да кыдзи нӧ он радлы?
Ме гӧгӧрвоа, мый том офицерлы тайӧ, колӧ лоны, зэв интереснӧ.
Капитан чӧв олыштіс минута кык.
— Вот сійӧ тай и шуа ме: том пӧра! — водзӧ висьталіс сійӧ кыз гӧлӧсӧн.
— Нинӧм аддзывтӧгыс мый вылӧ радлынысӧ!
Вот кор ветлыштан унджыкысь, сэки он кут радлыны.
Ми вот ӧні, шуам, кызь морт офицеръяс мунам: кодӧскӧ да виасны либӧ ранитасны — тайӧ нин збыль.
Талун менӧ, аски сійӧс, а аскомысь коймӧдӧс: сідзкӧ, мый вылӧ нӧ радлынысӧ?
III
Мыйӧн сӧмын петіс гӧра сайсянь яръюгыд шондіыс да кутіс югдӧдны долинасӧ, кыті ми мунім, гыа-гыа кымӧръяс кодь руыс разаліс, и лои жар.
Ружьеяса да пельпомъяс саяныс нопъяса салдатъяс ньӧжйӧник восьлалісны буса туй кузя; радъясас шочиника кывліс малороссийскӧй сёрни да серам.
Еджыд кительяса некымын пӧрысь салдат — унджыкыс унтер-офицеръяс — каллянаӧсь мунісны туй бокӧдыс да лабутнӧя сёрнитісны.
Тройкаясӧн доддялӧм тырӧдз сӧвтӧм повозкаяс мунісны воськов бӧрся воськов да кыпӧдісны вӧрзьытӧг куйлысь сук бус.
Верзьӧма офицеръяс мунісны водзын; мукӧдъясыс, кыдзи шуӧны Кавказын, джигитуйтісны*, мӧдногӧн кӧ: плетьнас кучкасны вӧлыслы, тайӧн заставляйтісны сійӧс нёльысь кымын чеччыштны да крута сувтлісны, юрсӧ бӧрлань бергӧдігмоз; мукӧдъяс занимайтчисны сьылысьяскӧд, кодъяс, жар вылӧ да пӧдтысь воздухыс вылӧ видзӧдтӧг, ворсісны мудзлытӧг ӧти сьыланкыв бӧрся мӧдӧс.
Пехотасянь сыв сё кымын водзынджык ыджыд еджыд вӧв вылын, верзьӧма татараяскӧд, муніс полкын быдӧнлы тӧдса отчаяннӧй храбрец да сэтшӧм морт, коді кӧть кодлы правдасӧ веськыда синмас крапкас, кузь тушаа, азиятскӧй паськӧма мича офицер.
Сійӧ вӧлі галунъяса сьӧд бешмета, сэтшӧм жӧ ноговицыа, кокъяссӧ топыда зэвтысь выль чувякъяса, кӧні вӧліны чиразыяс*, виж черкескаа да балябӧжас вештӧм джуджыд папахаа.
Сы морӧс вылын и мышкас куйлісны эзысь галунъяс, кытчӧ вӧлі ӧшӧдӧма натруска* да мыш саяс пистолет; мӧд пистолет да эзысь оправаа кинжал ӧшалісны коскас.
Тайӧ ставсьыс кындзи, ӧшӧдӧма галунъяса гӧрд сафьянӧвӧй пуртӧса шашка да волысалӧма сьӧд чехола винтовка.
Сы паськӧм серти, вӧв вылас пукалӧм серти, асьсӧ кутны манера сертиыс да вообщӧ став вӧрас сертиыс тӧдчӧ вӧлі, мый сійӧ зільӧ лоны татарин кодьӧн.
Меным тӧдтӧм кывйӧн сійӧ весиг мыйкӧ висьтавліс татаралы, кодъяс верзьӧмӧн мунісны сыкӧд; но шӧйӧвошӧм, серамсора видзӧдласъяс серти, кутшӧмъясӧс чӧвтлывлісны тайӧ бӧръяясыс ӧта-мӧд выланыс, меным кажитчис, мый найӧ оз гӧгӧрвоны сылысь кывъяссӧ.
Тайӧ вӧлі миян ӧти том офицер удалец-джигитъяс пӧвстысь, кодъяс лоӧмаӧсь Марлинский да Лермонтов гижӧдъяс серти.
Тайӧ йӧзыс видзӧдӧны Кавказ вылӧ оз мӧдног, а кыдзи миян кадся геройяс призма пыр, Мулла-Нуров моз да с. в., и асланыс став действиеясын руководствуйтчӧны оз асланыс наклонностьясӧн, а тайӧ образецъясыслӧн примеръясӧн.
Поручик, например, радейтліс, гашкӧ, прамӧй нывбабаяслысь общество да важнӧй йӧзлысь — генералъяслысь, полковникъяслысь, адъютантъяслысь — общество,
— ме весиг уверен, мый сійӧ ёна радейтліс тайӧ обществосӧ, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі вывті тщеславнӧй,
— но сійӧ лыддьыліс аслас непременнӧй обязанностьӧн бергӧдчыны аслас грубӧйладорнас быд важнӧй йӧз дінӧ, кӧть и грубитіс налы ёна умереннӧя,
и кор крепостьӧ волывліс кутшӧмкӧ барыня, то лыддьыліс аслас обязанностьӧн ветлӧдлыны сы ӧшинь увті кунакъясыскӧд* куш гӧрд дӧрӧм кежысь да тшайподӧн кӧмалӧм чувякӧн да кыдзи позьӧ гораджыка горзыны да видчыны,
— но ставыс тайӧ абу сы могысь, медым оскорбитны барыняӧс, мыйтӧм сы могысь, медым петкӧдлыны, кутшӧмӧсь сылӧн зэв мича еджыд кокъясыс и кыдзи позьӧ эськӧ вӧлі заводитны радейтны сійӧс, ачыс кӧ сійӧ окотитіс тайӧс.
Либӧ частӧ ветлывны войясын кык-куим мирнӧй татаринкӧд гӧраясса туйяс вылӧ, медым кыйӧдны да виавны сэті ветлысь немирнӧй татараӧс, кӧть сьӧлӧмыс сылӧн унаысь висьтавліс сылы, мый таын нинӧм удалӧйыс абу.
Сійӧ лыддьыліс асьсӧ обязаннӧйӧн заставляйтны страдайтны йӧзӧс, кодъяс кузя сійӧ быттьӧкӧ разочаруйтчӧма мыйыськӧ да кодъясӧс быттьӧкӧ презирайтіс да ненавидитіс.
Сійӧ некор эз пӧрччыв ас вывсьыс кыктор: сьылі вывсьыс ыджыд ӧбраз да дӧрӧм вевдорсьыс кинжал, мыйӧн сійӧ весиг водлывліс узьны.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс веритіс, мый сылӧн эмӧсь врагъяс.
Уверитны асьсӧ, мый сылы колӧ водзӧс босьтны кодлыськӧ да вирӧн мыськыны ӧбидасӧ, сылы вӧлі медся ыджыд наслаждениеӧн.
Сійӧ вӧлі убедитчӧма, мый став йӧз дінас лӧг петӧмлӧн, местьлӧн да зывӧктӧмлӧн чувство вӧліны медся ыджыд поэтическӧй чувствоясӧн.
Но сылӧн любовницаыс, — дерт нин, черкешенка, — кодкӧд бӧрыннас меным удайтчывліс аддзысьлыны, — висьтавліс, мый сійӧ вӧлі медся бур да рам морт и мый быд рыт сійӧ такӧд тшӧтш гижаліс ассьыс шуштӧм запискаяссӧ, графитӧм бумага вылӧ гижавліс счётъяс да пидзӧсчаньӧн юрбитіс енлы.
И мыйта страдайтіс сійӧ сы вӧсна, медым сӧмын ас водзас кажитчыны сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧ кӧсйис лоны, сы вӧсна мый ёртъясыс сылӧн и салдатъяс эз вермыны гӧгӧрвоны сійӧс сідзи, кыдзи колӧ вӧлі сылы.
Ӧтчыд, аслас кунакъяскӧд туй вылӧ войся экспедиция дырйи, сійӧ пуляӧн ранитіс коксӧ ӧти немирнӧй чеченецлысь да босьтіс сійӧс пленӧ.
Тайӧ чеченецыс сизим недель оліс та бӧрын поручик ордын, и поручик лечитіс сійӧс, ухаживайтіс, кыдзи медматысса друг бӧрся, и кор мӧдыс бурдіс, сетіс сылы пӧдаркияс да лэдзис сійӧс вӧля вылӧ.
Та бӧрын, ӧти экспедиция дырйи, кор поручик отступайтіс цепкӧд, противникӧс лыйлігтыр, сійӧ кыліс врагъяс пӧвстысь, мый кодкӧ чуксаліс сійӧс нимнас, и сылӧн ранитчӧм кунакыс верзьӧмӧн петіс водзӧ да знакъяс петкӧдлӧмӧн корис вӧчны тадзи жӧ.
Поручик матыстчис кунак дінас да киасис сыкӧд.
Горецъяс сулалісны ылынкодь да эз лыйсьыны; но мыйӧн сӧмын поручик бӧр бергӧдіс вӧвсӧ, некымын морт лыйисны сылы, и ӧти пуля неуна парсыштіс сійӧс мыш дорсьыс улӧджык.
Мӧдысь ме ачым аддзылі, кыдзи крепостьын, войын, вӧлі пӧжар да кык рота салдат кусӧдісны сійӧс.
Йӧз чукӧрын, кодӧс югдӧдіс пӧжарыслӧн пемыдгӧрд югӧрыс, друг тыдовтчис воронӧй вӧв вылын пукалысь мортлӧн кузь фигура.
Тайӧ фигураыс тойлаліс йӧз чукӧрсӧ да матыстчис дзик би дорас.
Дзикӧдз матыстчӧм бӧрын поручик чеччыштіс вӧв вывсьыс да котӧрӧн пырис ӧтарладорсяньыс сотчысь керкаӧ.
Вит минута мысти поручик петіс сэтысь чишкассьӧм юрсиа да сотчӧм гырддзаа, питшӧгас вайис кык гулюӧс, кодъясӧс сійӧ спаситіс биысь.
Овыс сылӧн вӧлі Розенкранц; но сійӧ частӧ висьтавлывліс аслас происхождение йылысь, мый сылӧн пӧ рӧдыс кыссьӧ кыськӧ варягъяссянь да бура доказывайтліс, мый сійӧ да сылӧн предокъясыс вӧліны чистӧй русскӧйяс.
IV
Шондіыс прӧйдитіс джын туйсӧ да доналӧм воздух пырыс койис пӧсь югӧръяссӧ кос му вылӧ.
Пемыдлӧз небесаыс вӧлі дзик сэзь; сӧмын гӧраяслӧн поддіныс кутіс вевттьысьны еджговлӧз кымӧръясӧн.
Вӧрзьывтӧм воздухыс, кажитчӧ, вӧлі тырӧма кутшӧмкӧ пырыстыдалана бусӧн: мӧдіс лоны терпитны позьтӧм жар.
Неыджыд шор дорӧдз воӧм бӧрын, коді визувтіс джын туй вылас, войска сувтісны шойччӧг вылӧ.
Ружьеяссӧ чукӧрӧ сувтӧдалӧм бӧрын салдатъяс уськӧдчисны шор дорӧ; батальоннӧй командир пуксис гож сайӧ, барабан вылӧ, да, кыз чужӧм вылас аслас чинлысь степеньсӧ выразитӧм мысти, лӧсьӧдчис закусывайтны ӧткымын офицеръяскӧд;
капитан водіс эжа вылӧ ротнӧй повозка улӧ;
храбрӧй поручик Розенкранц да ещӧ некымын том офицер пуксисны вольсалӧм бурка вылӧ да лӧсьӧдчисны кутитны, кыдзи тайӧ тыдалӧ вӧлі на дінӧ пукталӧм фляжкаяс да бутылкаяс серти да сьылысьяслӧн торъя кыпыдлун серти; сьылысьясыс сулалісны на водзвылын да шутьлялігтыр сьылісны лезгинка сяма йӧктӧдан кавказскӧй сьыланкыв:
<rus>Шамиль вздумал бунтоваться</rus>
<rus>В прошедшие годы...</rus>
<rus>Трай-рай, ра-та-тай...</rus>
<rus>В прошедшие годы.</rus>*
Тайӧ офицеръяс дінас вӧлі и том прапорщик, коді асывнас панйис миянӧс.
Сійӧ вӧлі зэв забавнӧй: синъясыс сылӧн югъялісны, кывйыс неуна гартласис; сылы вӧлі окота окасьны да радейтӧм йылысь висьтавны быдӧнлы...
Коньӧр детинка!
Сійӧ ещӧ эз на тӧд, мый тадзнад позьӧ лоны тешкодьӧн, мый сылӧн веськыда висьталӧмыс да нежностьясыс, кодъясӧн сійӧ сюйсис быдӧн дінӧ, мукӧдыслысь кыпӧдасны оз радейтӧм, мый сылы вӧлі сэтшӧма колӧ, а серамвыв лэптӧм, — эз тӧд и сійӧс, мый, кор пузьӧм бӧрас сійӧ уськӧдчис, медбӧрын, бурка вылӧ, лэдзчысис гырддзаяс вылас да вештіс бӧрвыв ассьыс сьӧд сук юрсисӧ, сійӧ вӧлі зэв мича.
Кык офицер пукалісны повозка улын да погребец* вылын ворсісны дуракысь.
Любопытствоӧн ме кывзі салдатъяслысь да офицеръяслысь сёрнияссӧ и сюся видзӧдалі выражениеяссӧ на чужӧмъяс вылысь;
но дзик некодлысь ме эг вермы аддзыны и вуджӧрсӧ сійӧ тӧждысьӧмыслысь, коді вӧлі менам аслам: шуткаяс, серамъяс, рассказъяс петкӧдлісны водзын лоысь опасность дінӧ ӧтувъя тӧждысьтӧмлун да веськодьлун.
Быттьӧкӧ оз и позь вӧлі чайтны, мый кодсюрӧыслы абу нин сиӧма бӧр локны тайӧ туй кузяыс!
V
Сизимӧд час рытын, бусӧссьӧмаӧсь да мудзӧмаӧсь, ми пырим NN крепостьса укрепитӧм, паськыд воротаӧд.
Шондіыс вӧлі пуксьӧ да койис ассьыс кӧсӧй розӧвӧй югӧръяссӧ живописнӧй ичӧтик батареяяс вылӧ да джуджыд раина* садъяс вылӧ, кодъяс кытшалісны крепостьсӧ, вижӧн лӧсталысь кӧдзӧм муяс вылӧ да еджыд кымӧръяс вылӧ, кодъяс, лымъя гӧраяс дорӧ чукӧртчалігмоз, быттьӧкӧ налы подражайтӧмӧн, артмӧдлісны цепь, коді вӧлі на кодь жӧ причудливӧй да мича.
Том тӧлысьджын, быттьӧкӧ пырыстыдалана ичӧтик кымӧр, тыдаліс горизонт дорын.
Воротадорса аулын, сакля вевт вылын татарин чуксаліс правовернӧйясӧс молитва вылӧ; сьылысьяс ливкйӧдлісны ещӧ нин удалджыка да збойджыка.
Шойччыштӧм да лӧсьӧдчыштӧм бӧрын ме мӧдӧдчи меным тӧдса адъютант ордӧ сы могысь, медым корны сійӧс доложитны генераллы менам кӧсйӧм йылысь.
Форштатсянь*, кытчӧ ме сувті, туй кузя мунігӧн ме аддзылі NN крепостьысь сійӧс, мыйсӧ некыдзи эг виччысь.
Кык местаа мичаник карета, кытысь тыдаліс моднӧй шляпа да кыліс французскӧй сёрни, панйис менӧ.
Комендантскӧй керкаса восьса ӧшиньӧд кылісны шыяс кутшӧмкӧ «Лизанькалӧн» либӧ «Катенька-полькалӧн», кодӧс ворсісны лёкиник, торксьӧм фортепьяноӧн.
Духанын*, код дінті ме муні киын папиросӧн, вина стӧканъяс дорын пукалісны некымын писарь, и ме кылі, кыдзи ӧти висьталіс мӧдлы: «Позволитӧй нин... политика боксянь кӧ босьтны, Марья Григорьевна миян первой дама».
Важ сюртука, висьлӧс чужӧма, гӧрбыльтчӧм жид кыскис дзивгысь, жугалӧм шарманка, и форштат пасьтала кылісны «Лючия» финалса шыяс.
Шпоракылысь платьеяса кык нывбаба, кодъяс юр выланыс кӧрталӧмаӧсь шӧвк чышъянъяс да кодъяс кутісны кианыс унапӧлӧс яръюгыд рӧма зонтикъяс, плавнӧя шлывгисны пӧвйысь вӧчӧм мостки кузя ме дінті.
Кык ныв, ӧтиыс розӧвӧй, мӧдыс кельыдлӧз платьеаӧсь, чышъянтӧмӧсь, сулалісны ляпкыдик керка мудӧд дорын да мырдӧнсорӧн сералісны вӧсньыдик гӧлӧсӧн, медым кыскыны ас выланыс ветлысь-мунысь офицеръяслысь вниманиенысӧ.
Офицеръяс, выль сюртукъясаӧсь, еджыд перчаткиаӧсь да дзирдалысь эполетъясаӧсь, щеголяйтісны уличаяс вылын да бульвар вылын.
Ассьым тӧдсаӧс ме аддзи генеральскӧй керкаысь, улыс судтасьыс.
Сӧмын на ме вевъялі висьтавны сылы ассьым кӧсйӧмӧс, и сійӧ — висьтавны меным, мый тайӧс зэв бура вермис лоны исполнитӧма, кыдзи ӧшинь дорті, кӧні ми пукалім, таркӧдіс-муніс мича карета, кодӧс ме казялі, да сувтіс кильчӧ дорас.
Каретаысь петіс кузь тушаа, майорскӧй эполетъяса пехотнӧй мундира, статя мужчина да пырис генерал ордӧ.
— Ок, извинитӧй, пӧжалуйста, — местасьыс чеччигмоз шуис меным адъютант, — непременнӧ колӧ доложитны генераллы.
— Коді тайӧ воис? — юалі ме.
— Графиня, — вочавидзис сійӧ да, мундирсӧ кизялігмоз, котӧртіс вылыс судтаӧ.
Некымын минута мысти кильчӧ вылӧ петіс латшкӧсіник тушаа, но зэв мича морт, эполетъястӧм сюртука, петлицаас еджыд крест.
Сы бӧрся петісны майор, адъютант да ещӧ кутшӧмкӧ кык офицер.
Генераллӧн походка, гӧлӧс, став вӧрасыс серти тӧдчис, мый сійӧ сэтшӧм морт, коді зэв ёна тӧдӧ аслыс ыджыд донсӧ.
— Bonsoir, madame la comtesse*, — карета ӧшиньӧд кисӧ мыччигмоз шуис сійӧ.
Лайкӧвӧй перчаткиа ичӧтик ки топӧдліс сылысь кисӧ, и виж шляпаа нюмъялысь, мичаник чужӧмыс тыдовтчис карета ӧшиньӧд.
Став сёрнисьыс, коді кыссис некымын минута чӧж, ме сӧмын кывлі на дінті мунігӧн, кыдзи нюмъялігтыр генерал шуис:
— Vous savez, que j’ai fait voeu de combattre les infidèles; prenez donc garde de le devenir*.
Каретаын серӧктісны.
— Adieu donc, cher général*.
— Non, á revoir, — пос тшупӧдъяс кузя кайигмоз шуис генерал, — n’oubliez pas, que je m’invite pour la soirée de demain*.
Карета таркӧдіс-муніс водзӧ.
«Со ещӧ морт, — гортӧ бӧр мунігӧн думайті ме, — кодлӧн эм ставыс, мыйсӧ сӧмын добивайтчӧны русскӧй йӧз: чин, озырлун, знатность, — и тайӧ мортыс бой водзвылын, коді енмыс тӧдас мыйӧн помассяс, шутитӧ мичаник нывбабакӧд да кӧсйысьӧ юны сы ордын чай аскинас, стӧч сідзи жӧ, быттьӧкӧ сійӧ аддзысис сыкӧд бал вылын!»
Сэні жӧ, тайӧ жӧ адъютант ордас, ме паныдаси ӧти морткӧд, коді ещӧ ёнджыка чуймӧдіс менӧ:
тайӧ — К. полкса том поручик, коді вӧлі пӧшти нывбаба кодь рам да полысь. Сійӧ локтӧма адъютант ордӧ сьӧлӧмсяньыс висьтавны ассьыс дӧсадасӧ да ыджыд недовольствосӧ йӧз вылӧ, кодъяс быттьӧкӧ пӧ интригуйтӧмаӧсь сылы паныд, медым сійӧс оз назначитны водзӧ лоысь делӧас.
Сійӧ висьталіс, мый тайӧ гадость тадзи вӧчны, мый тайӧ абу ёрт нога, мый сійӧ оз вунӧд та йылысь да с. в.
Мыйта кӧть ме эг видзӧд сы чужӧм выражение вылӧ, кутшӧм сюся кӧть эг кывзы сылысь гӧлӧссӧ, ме эг вермы не убедитчыны, мый сійӧ ньӧти эз притворяйтчы, а вӧлі сьӧлӧмсяньыс дӧзмӧма да огорчитчӧма, мый сійӧс эз лэдзны мунны лыйлыны черкесъясӧс да лоны сэні налӧн лыйсигӧн;
сійӧ вӧлі сэтшӧма огорчитчӧма, кутшӧма огорчитчывлӧ кага, кодӧс сӧмын на несправедливӧя нӧйтісны...
Ме дзик нинӧм эг кут гӧгӧрвоны.
VI
Дас час рытын долженӧсь вӧлі выступайтны войска.
Кӧкъямыс час да джынйын ме пукси вӧв вылӧ да муні генерал ордӧ; но чайті, мый сійӧ да сылӧн адъютантыс занятӧсь, и ме сувтӧді вӧлӧс улича вылас, домалі сійӧс забор дорӧ да пукси мудӧд вылӧ, сы могысь, медым мыйӧн сӧмын генерал мӧдӧдчас вӧлӧн, суӧдны сійӧс.
Шондіыслӧн жарыс да дзирдалӧмыс вежсьӧмаӧсь нин войся ыркыдӧн да том тӧлысьлӧн чусыд югӧрӧн; тӧлысьыс, мый бердӧ кодзулӧсь пемыдлӧз небесаас артмӧма югъялысь кельыд полукруг, заводитӧ вӧлі лэччыны; керка ӧшиньясын да землянкаясын ставень костъясті мӧдісны югъявны бияс.
Садъяслӧн стройнӧй раинаясыс, кодъяс тыдалісны горизонт вылас тӧлысь югӧрӧн югдӧдӧм камышевӧй вевтъяса белитӧм землянкаяс сайсянь, кажитчисны ещӧ джуджыдджыкӧсь да сьӧдджыкӧсь.
Керкаяслӧн, пуяслӧн, заборъяслӧн кузь вуджӧръясыс мичаа водалісны буса югыд туй вылӧ...
Ю дорын ланьтлытӧг юргисны лягушаяс*;
уличаяс вылын вӧлі кылӧны то тэрыб кок шыяс да сёрни, то вӧв гӧнитӧм шы;
форштатсянь шочиника кылісны шарманкалӧн шыясыс: то <ukr>виют витры</ukr>, то кутшӧмкӧ «Aurora Walzer».
Ме ог висьтав, мый йылысь ме думыштчи: ӧти-кӧ, сы вӧсна, мый меным эськӧ яндзим вӧлі висьтавны шуштӧм мӧвпъясӧс, кодъяс мынтӧдчыны позьтӧма ӧта-мӧд бӧрсяыс пыралісны меным душаӧ, сэки кор ас гӧгӧрысь ме аддзи сӧмын гажлун да радлун, а мӧд-кӧ, сы вӧсна, мый тайӧ оз лӧсяв менам висьтлы.
Ме думыштчи сэтшӧма, мый весиг эг казяв, кыдзи кӧлӧкӧл кучкис дас ӧти час и генерал свитаыскӧд муніс ме дінті.
Тэрмасигтыр вӧв вылӧ пуксьӧм бӧрын ме мӧдӧдчи суӧдны отрядсӧ.
Арьергардыс вӧлі крепость ворота дорын на.
Муртса ме верми писькӧдчыны пос кузя ӧтчукӧрӧ чукӧрмӧм орудиеяс костӧд, ящикъяс, ротнӧй повозкаяс да шумӧн распоряжайтчысь офицеръяс костӧд.
Ворота сайӧ петӧм бӧрын ме рӧдтӧмӧн ордйӧді чуть ли не верст кузя нюжӧдчӧм, чӧв олігтыр пемыдас мунысь войскасӧ да суӧді генералӧс.
Ӧти-ӧти орудиеӧн нюжӧдчӧм артиллерия дінті да орудиеяс костын верзьӧмӧн мунысь офицеръяс дінті прӧйдитігӧн менӧ чуймӧдіс, кыдзи оскорбитана диссонанс тайӧ ньӧжмыд да торжественнӧй гармонияас, немецкӧй гӧлӧс, коді горзіс: «<rus>Агхтингхист, падай паааальник!</rus>», и томиник салдатлӧн гӧлӧс, коді тэрмасьӧмӧн горзіс: «Шевченко, поручик би корӧ».
Небесаыслӧн ыджыдджык юкӧныс тупкысис кузь пемыдруд кымӧръясӧн; сӧмын кӧнъясынкӧ на костын дзирдалісны чусыд кодзувъяс.
Тӧлысь саяліс нин веськыдвылын тыдалысь сьӧд гӧраяслӧн матысса горизонт сайӧ да койис гӧра йывъясас слаб да тіралысь югӧръяссӧ; тайӧ вӧлі дзик мӧднога дзурс пемыд сертиыс, коді тупкӧма гӧра подувъяссӧ.
Воздухас вӧлі шоныд да сэтшӧм шынитӧв, мый, кажитчӧ, эз вӧрны ни ӧти турун си, ни ӧти кымӧртор.
Вӧлі сэтшӧм пемыд, мый медся матысянь оз позь вӧлі тӧдмавны предметъяссӧ; туй бокъясас быттьӧ тыдовтчылісны меным то скалаяс, то животнӧйяс, то кутшӧмкӧ аслыснога йӧз, и ме тӧдмалі, мый тайӧ вӧліны кустъяс, сӧмын сэки, кор кывлі налысь кышакылӧмсӧ да чувствуйті ыркыдсӧ лысваыслысь, коді вӧлі усьӧма на вылӧ.
Ас водзвылысь ме аддзи вӧрӧшитчысь ӧтторъя сьӧд стена, мый сайын мунісны некымын вӧрысь чутъяс: тайӧ вӧліны конницалӧн авангардыс да генерал аслас свитакӧд.
Миян бӧрвылын локтіс сэтшӧм жӧ сьӧд шуштӧм масса; но сійӧ вӧлі первойясьыс улынджык: тайӧ вӧлі пехота.
Отрядас гӧгӧр вӧлі сэтшӧм чӧв-лӧнь, мый бура кылісны войлӧн став ӧтсорласьысь, таинственнӧй прелестя шыясыс: чакалъяслӧн ылысса гажтӧм омлялӧмыс, коді вӧлі то зэв ёна бӧрдӧм кодь, то лёкысь сералӧм кодь, чирклӧн, лягушалӧн, квайтпаличлӧн ӧтмоза гора сьылӧмъяс, кутшӧмкӧ матыстчысь шум, кодлысь помкасӧ ме некыдзи эг вермы объяснитны аслым,
и природалӧн став тайӧ войся, муртса кывмӧн вӧрӧмъясыс, кодъясӧс оз позь ни гӧгӧрвоны, ни определитны, ӧтлаасьлісны ӧти полнӧй зэв мича шыӧ, кодӧс ми шуам войся чӧв-лӧньӧн.
Тайӧ чӧв-лӧньыс торксьыліс либӧ, медсясӧ, сорласьліс гортӧминик вӧв кок шыяскӧд да кузь турун кышакылӧмкӧд, коді лолі отрядлӧн надзӧник мунӧмысь.
Сӧмын шочиника кывлісны радъясын сьӧкыд орудиелӧн зяльснитлӧм, воча-воча зурасьысь штыкъяслӧн шы, видзчысьӧмӧн сёрнитӧм да вӧвъяслӧн корснитлӧм.
Вӧв кок улын таляссьысь сочнӧй да кӧтасьӧм турун дук сертиыс, кокньыдик ру сертиыс, коді кыптыліс му весьтын, да кыкнанладорсянь восьса горизонт сертиыс позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны, мый ми мунам зэв туруна паськыд видз вывті.
Природаыс лолаліс примирительнӧй мичлунӧн да вынӧн.
Збыль ӧмӧй йӧзыслы дзескыд овны тайӧ зэв мича свет вылас, тайӧ муртавны позьтӧм кодзула небеса улас?
Збыль ӧмӧй тайӧ обаятельнӧй природаас вермас кутчысьны морт сьӧлӧмын лӧглунлӧн, водзӧс босьтӧмлӧн либӧ аскодьяссӧ бырӧдны страстьлӧн чувство?
Морт сьӧлӧмысь став лёкыс должен эськӧ вӧлі, кажитчӧ, бырны природа пӧвстас — тайӧ мичлун да бурлун веськыда выражайтысь природа пӧвстас.
VII
Ми мунім кык час дорысь дырджык нин.
Менӧ босьтіс йирмӧг да кутіс личкыны ун.
Пемыдас гудыра тыдалісны сійӧ жӧ неяснӧй предметъясыс: мыйкӧ ылнаын сьӧд стена, сэтшӧм жӧ вӧрысь чутъяс;
ме дорын матын каджйыс еджыд вӧвлӧн, коді, бӧжнас ӧвтчигмоз, восьлаліс бӧр кокъяссӧ тажгӧдӧмӧн;
еджыд черкескаа мыш, код вылын лайкъяліс сьӧд чехола винтовка да вурӧм кабураысь тыдаліс пистолетлӧн еджыд воропыс;
папирослӧн би, коді югдӧдліс русӧй уссӧ, бобровӧй воротниксӧ да замшевӧй перчаткиа кисӧ.
Ме копыртчывлі вӧв сьылі бердӧ, куньлі синъясӧс да вунӧдчылі некымын минута кежлӧ; сэсся друг тӧдса кок шы да кышакылӧм чуймӧдлісны менӧ:
ме видзӧдлывлі гӧгӧр, — и меным кажитчыліс, мый ме сулала ӧти местаын, мый сьӧд стенаыс, коді вӧлі ме водзвылын, локтӧ ме вылӧ, либӧ тайӧ стенаыс сувтӧма и ме пырысь-пыр зурася сэтчӧ.
Ӧти татшӧм минутаӧ ещӧ ёнджыка чуймӧдіс менӧ сійӧ матыстчысь дугдывтӧм ызгӧмыс, кодлысь помкасӧ ме эг вермы тӧдмавны.
Тайӧ вӧлі валӧн шумитӧм.
Ми пырим джуджыд ущельеӧ да кутім матыстчыны горнӧй ю дорӧ, коді тайӧ кадас вӧлі ойдӧма*.
Ызгӧмыс содіс, уль туруныс лои сукджык да кузьджык, частӧджык кутісны паныдасьлыны кустъяс, и горизонтыс вочасӧн векняммис.
Гӧраяслӧн шуштӧм фон вылын уналаын шочиника ыпнитлывлісны югыд бияс да пыр жӧ бырліны.
— Висьталӧй, пӧжалуйста, кутшӧм бияс тайӧ? — вашкӧдӧмӧн юалі ме татаринлысь, коді муніс вӧлӧн орччӧн.
— А тэ он тӧд? — вочавидзис сійӧ.
— Ог тӧд.
— Тайӧ гӧраясын олысь кӧрталӧма зіб йылӧ идзас да бинас ӧвтчӧ.
— Мыйла нӧ тайӧ?
— Медым быд морт тӧдіс — русскӧй воис.
— Аулъясын ӧні, — содтіс сійӧ сералігтыр, — ой-ой томаша* мунӧ, ставныс мӧдасны хурда-мурдасӧ* балкаӧ нуавны.
— Гӧраясын ӧмӧй тӧдӧны нин, мый отряд локтӧ? — юалі ме.
— Эй! кыдзи позьӧ не тӧдны! век тӧдӧны: миян йӧз сэтшӧмӧсь!
— Сідзкӧ и Шамиль ӧні лӧсьӧдчӧ походӧ? — юалі ме.
— Йок*, — отрицайтӧм могысь юрсӧ довкйӧдлігмоз висьталіс сійӧ. — Шамиль походӧ оз мун;
Шамиль наибӧс* ыстас, а ачыс труба пыр видзӧдны кутас, выліын.
— А ылын сійӧ олӧ?
— Оз ылын.
Со, шуйгаладорас, верст дас лоӧ.
— Мыйла нӧ тэ тӧдан? — юалі ме. — Тэ ӧмӧй вӧвлін сэні?
— Вӧвлі: миян йӧз быдӧн гӧраясын вӧвліны.
— И Шамильӧс аддзылін?
— Пих!
Шамиль миян оз тыдав.
Сё, куимсё, тысяча мюрид* гӧгӧр.
Шамиль лоӧ шӧрыс! — содтіс сійӧ раболепнӧя уважайтан сямӧн.
Вывлань видзӧдлігӧн позьӧ вӧлі казявны, мый сэзьдӧм небесаыс заводитӧма югдыны асыввылӧдыс и стожары* мӧдӧма лэччыны горизонтлань;
но ущельеын, кыті ми мунім, вӧлі уль руа да шуштӧм.
Друг неуна миянысь водзынджык, пемыдас, ӧзйис некымын би;
тайӧ жӧ здукас жунькнитісны пуляяс, и кытшалысь чӧв-лӧняс ылӧдз кылісны лыйӧм шыяс да гораа ёся горзӧм.
Тайӧ вӧлі неприятельлӧн передӧвӧй пикет.
Сэні вӧлысь татара ёсь гӧлӧсӧн горӧдісны, лыйлісны сьӧдас да котӧрӧн разӧдчисны.
Ставыс чӧв ланьтіс.
Генерал корис ас дінас переводчикӧс.
Еджыд черкескаа татарин матыстчис сы дінӧ и, вашкӧдӧмӧн да кияснас петкӧдлігтыр, вель дыр сёрнитіс сыкӧд мый йылысь кӧ.
— Полковник Хасанов, прикажитӧй цепӧн разӧдчыны, — шуис генерал гортӧминик, нюркйӧдлана, но бура кылысь гӧлӧсӧн.
Отряд матыстчис ю дорӧ.
Ущельелӧн сьӧд гӧраясыс колисны бӧрвылӧ; заводитіс югдыны.
Небесаыс, кӧні муртса тыдышталісны кельыд, чусыд кодзувъяс, кажитчис вылынджык$
асыввылас заводитіс югыда дзирдавны востым;
ыркыд, йирмӧг тӧвру пӧльтіс рытыввывсянь, и еджыд туман ру моз кыптіс ызгысь ю весьтын.
VIII
Вожак петкӧдліс келанін, и конницалӧн авангардыс, а сы бӧрся и генерал аслас свитаыскӧд заводитісны вуджны.
Ваыс вӧлі вӧвъяслы морӧсӧдзыс, зэв ыджыд вынӧн пуис еджыд изъяс костӧд, кодъяс мукӧдлаас тыдалісны ва веркӧс вевдорас, да вӧв кокъяс дорын артмӧдлісны быгзьысь, шумитысь струяяс.
Вӧвъяс чуймалісны ва шумитӧм вылӧ, лэптывлісны юръяснысӧ, чошкӧдлісны пельяснысӧ, но мернӧя да видзчысьӧмӧн восьлалісны визув паныдыс нерӧвнӧй ва пыдӧсӧдыс.
Верзьӧмӧн пукалысьяс лэптавлісны кокъяснысӧ да оружиесӧ.
Пехотнӧй салдатъяс, дзик ӧти дӧрӧм кежсьыс, ва весьтас оружиеяссӧ лэптӧмӧн, кытчӧ вӧлі кӧрталӧма паськӧм тубрасъяссӧ, морт кызьӧн кымын ки-на-ки кутчысьӧмӧн, чужӧмъяс выланыс тӧдчысь выныштчӧмӧн зілисны венны визувсӧ.
Артиллерийскӧй ездовӧйяс, ёна горзігтырйи, рӧдтӧмӧн пырлісны вӧвъяснас ваӧ.
Орудиеяс да турунвиж ящикъяс, кодъяс вывті коръясӧкӧ ылькнитліс ваыс, зяльскӧдісны изйӧсь ва пыдӧсас;
но бур черноморкаяс* дружнӧя кыскисны орудиеяссӧ, быгзьӧдісны васӧ да, кӧтасьӧм бӧжъясаӧсь да бурсиясаӧсь, петалісны мӧдарладор берегас.
Мыйӧн сӧмын вуджӧдчӧмыс помассис, генерал чужӧм вылын друг кутіс тӧдчыны думыштчӧм да серьёзность; сійӧ бергӧдіс вӧвсӧ да кӧнницаыскӧд тшӧтш рӧдтӧмӧн гӧнитіс миянсянь водзынджык воссьӧм эрд вывті, кодӧс вӧлі кытшалӧма вӧрӧн.
Казакъяслӧн коннӧй цепьясыс разӧдчисны вӧр дор пӧлӧн.
Вӧрын тыдалӧ черкескаа да папахаа пода морт, мӧд, коймӧд...
Кодкӧ офицеръяс пиысь шуӧ: «Тайӧ татара».
Со пу сайсянь тыдовтчис тшынтор... кыліс лыйӧм шы, мӧд...
Миян часто лыйсьӧмъяс вевттьӧны неприятельскӧйясӧс.
Сӧмын шочиника маті лэбысь пуля, ньӧжмыд шыӧн, коді мазі лэбзьӧм кодь, висьталӧ, мый оз сӧмын лыйлыны миян.
Вот пехота тэрыб воськовъясӧн да артиллерия рӧдтігтырйи мунісны цепӧ;
кылӧны орудиеясысь юргысь лыйсьӧмъяс, картечлӧн металлическӧй шыа лэбӧмыс, ракетаяслӧн дзужгӧм, ружьеяслӧн трачкӧдчӧм.
Конница, пехота да артиллерия тыдалӧны быдладорын ыджыд эрд вылын.
Орудиеяслӧн, ракетаяслӧн да ружьеяслӧн тшынторъясыс сӧльнитчӧны лысваа веж туруныскӧд да туманыскӧд.
Полковник Хасанов тэрыба матыстчӧ генерал дорӧ да мыйвынсьыс гӧнитігас сувтӧдӧ вӧвсӧ.
— Ваше превосходительство! — папаха дорас кисӧ лэптігмоз шуӧ сійӧ, — прикажитӧй пыртны бойӧ кавалерияӧс: тыдовтчисны значокъяс*, — и плетьнас сійӧ индіс верзьӧма татараяс вылӧ, кодъяс водзвылын мунӧны еджыд вӧвъяса кык морт, бедь йылын нуӧны гӧрд да лӧз рузумторъяс.
— Ен тэкӧд, Иван Михайлыч, мун! — шуӧ генерал.
Полковник места вылас бергӧдӧ вӧвсӧ, кватитӧ шашкасӧ да горзӧ: «Ура!»
— Урра!
Урра!
Урра! — юралӧ радъясын, и конница уськӧдчӧ сы бӧрся.
Ставныс видзӧдӧны участиеӧн: со ӧти значок, мӧд, коймӧд, нёльӧд...
Атака виччысьтӧг неприятель дзебсьӧ вӧрӧ да сэтысянь заводитӧ лыйлыны.
Пуляяс лэбӧны частӧджык.
— Quel charmant coup d’oeil!* — шуӧ генерал, ачыс английскӧй ногӧн кокньыдика кыпӧдчыштавлӧ аслас вӧсни кока воронӧй вӧв вылын.
— Charrmant! — французскӧй ногӧн «р»-сӧ шуӧмӧн вочавидзӧ майор, плетьнас кучкӧ вӧлыслы да матыстчӧ генерал дінӧ.
— C’est un vrrai plaisirr, que la guerre dans un aussi beau pays*, — висьталӧ сійӧ.
— Et surtout en bonne compagnie*, — приятнӧя нюмъялігтыр содтӧ генерал.
Майор копыртчӧ.
Тайӧ кадас тэрыба лёкысь дзужгигтырйи лэбӧ неприятельскӧй ядро да веськалӧ мыйӧкӧ; бӧрвылын кылӧ раненӧйлӧн ойзӧм.
Тайӧ ойзӧмыс сэтшӧм аслыс ногӧн чуймӧдӧ менӧ, мый воинственнӧй картинаыс пырысь-пыр жӧ воштӧ ме водзын ассьыс став мичлунсӧ;
но некод, меысь кындзи, быттьӧкӧ оз казяв тайӧс: майор сералӧ, кыдзи кажитчӧ, зэв сьӧлӧмсяньыс;
мӧд офицер дзик спокойнӧя выльысь висьталӧ заводитлӧм сёрнисьыс кывъяссӧ;
генерал видзӧдӧ мӧдарладорӧ да, зэв спокойнӧя нюмъялігтыр, мыйкӧ висьталӧ французскӧй кывйӧн.
— Прикажитанныд вочавидзны налӧн лыйсьӧмъяс вылӧ? — тэрыба матыстчӧм бӧрын юалӧ артиллерияса начальник.
— Да, повзьӧдыштӧй найӧс, — сигара ӧзтігмоз небрежнӧя шуӧ генерал.
Батарея выстраивайтчӧ, и заводитӧны лыйлыны.
Муыс сыркакылӧ лыйсьӧмсьыс, дугдывтӧг ыпнитлывлӧны бияс, и тшыныс, код пыр муртса позьӧ аддзыны орудиеяс дорын вӧрысь прислугасӧ, пемдӧдӧ синтӧ.
Аулсӧ лои лыйлӧма.
Бара матыстчӧ верзьӧма полковник Хасанов да, генерал приказание серти, лэбӧ аулӧ.
Бара юрӧбтӧ войналӧн горзӧм, и конница саялӧ лэптӧм бусыс пиӧ.
Зрелищеыс вӧлі збыльысь величественнӧй.
Меным, кыдзи мортлы, коді эз участвуйтлы делӧас да абу на велалӧма таӧ, ӧтитор сӧмын портитіс вообщӧ впечатлениесӧ, вӧлі сійӧ, мый меным кажитчис лишнӧйӧн — и тайӧ вӧрӧмыс-мунӧмыс, и кыпыдлуныс, и горзӧмъясыс.
Сравнение вылӧ ас тӧдлытӧг воліс морт, коді мыйвынсьыс кералӧ черӧн воздухсӧ.
IX
Аулсӧ босьтісны нин миян войска, и ни ӧти неприятельскӧй лов эз коль сэтчӧ, кор генерал аслас свитаыскӧд, кытчӧ кӧвъяси и ме, матыстчис сы дорӧ.
Сигӧрттӧм му вевтъяса да мича трубаяса кузь чистӧй сакляяс вӧлі пуксялӧмаӧсь нерӧвнӧй изйӧсь мылькъяс вылӧ, кодъяс костӧд визувтіс неыджыд ю.
Ӧтарладорас тыдалісны югыд шонді югӧръясӧн югдӧдӧм веж садъяс, кӧні быдмисны зэв гырысь грушевӧй да лычевӧй* пуяс; мӧдарладорас — чурвидзисны кутшӧмкӧ аслыснога вуджӧръяс, кладбище вылын перпендикулярнӧя сулалысь джуджыд изъяс да пуысь вӧчӧм кузь зібъяс, кодъяслӧн помъясас вӧліны шаръяс да уна рӧма флагъяс.
(Тайӧ вӧліны джигитъяслӧн гуяс.)
Войска порядокӧн сулалісны ворота саяс.
Минута мысти драгунъяс, казакъяс, пехотинецъяс тӧдчана радлунӧн разӧдчалісны чукля переулокъясӧ, и тыртӧм аул пырысь-пыр ловзис.
Ӧтилаын киссьӧ сакля вевт, сапкӧны-кералӧны крепыд пу, и жугӧдӧны пӧвйысь вӧчӧм ӧдзӧс;
мӧдлаын ӧзйӧ турун зорӧд, забор, сакля, и сьӧд тшын сюръяӧн кайӧ сӧдз воздухас.
Со казак кыскӧ пызь куль да ковёр;
рад чужӧма салдат петкӧдӧ сакляысь жӧч таз да кутшӧмкӧ рузум;
мӧд паськӧдӧма кияссӧ да зільӧ кутны кык курӧгӧс, кодъяс котсигтырйи пессьӧны забор дорын;
коймӧдлы сюрӧма кыськӧ йӧв тыра зэв ыджыд кумган*, юӧ сэтысь да, гораа сералігтыр, бӧрыннас шыбитӧ муӧ.
Батальон, кодкӧд ме локті N крепостьсянь, сідзжӧ вӧлі аулын.
Капитан пукаліс сакля вевт вылын да дженьыдик каллянысь лэдзаліс самброталическӧй табак тшын сэтшӧм веськодьпырысь, мый, кор ме аддзи сійӧс, ме вунӧді, мый ме немирнӧй аулын, и меным кажитчис, мый ме тані дзик быттьӧ гортын.
— А, и ті танӧсь? — менӧ аддзӧм бӧрын шуис сійӧ.
Поручик Розенкранцлӧн кузь фигураыс то сэні, то тані вуджрасис аулын;
сійӧ дугдывтӧг распоряжайтчис да сылӧн видыс вӧлі сэтшӧм мортлӧн кодь, коді мый вӧсна кӧ вывті ёна тӧждысьӧ.
Ме аддзылі, кыдзи сійӧ ыджыд радлунӧн петіс ӧти сакляысь;
сы бӧрся кык салдат петкӧдісны кӧрталӧм пӧрысь татаринӧс.
Старик, коді вӧлі пасьталӧма сӧмын сырилеткиӧдз киссьӧм сера бешмет да лӧскутъясысь вурӧм гач, вӧлі сэтшӧм омӧль, мый гӧрбыльтчӧм мыш саяс зэлыда кӧрталӧм лысер мунӧм киясыс сылӧн, кажитчӧ, муртса ӧшйӧмаӧсь пельпомъясас да кӧмтӧм чукля кокъясыс ӧдва восьлалісны.
Чужӧмыс сылӧн и весиг бритӧм юрыслӧн юкӧныс вӧліны джуджыд чукырӧсь;
пӧлӧстчӧм пиньтӧм вомыс, кодӧс кытшалӧны тшӧтшӧдӧм дзор ус да тош, дугдывтӧг вӧрис, быттьӧкӧ мыйкӧ нямляліс;
но гӧрдӧдӧм, синлысъястӧм синъясас ещӧ югъяліс на би да бура тӧдчис пӧрысьлӧн олӧм дінас веськодьлун.
Переводчик отсӧгӧн Розенкранц юаліс сылысь, мыйла сійӧ абу мунӧма мукӧдъясыскӧд.
— Кытчӧ меным муннысӧ? — спокойнӧя бокӧ видзӧдігмоз шуис сійӧ.
— Сэтчӧ, кытчӧ мукӧдъясыс мунісны, — шуис кодкӧ.
— Джигитъяс мунісны тышкасьны русскӧйяскӧд, а ме старик.
— Тэ ӧмӧй он пов русскӧйяссьыс?
— Мый меным русскӧйясыс вӧчасны?
Ме старик, — сы дінӧ чукӧрмӧм йӧз вылӧ сідз-тадз видзӧдалігмоз бара шуис сійӧ.
Бӧр локтігӧн ме аддзылі, кыдзи тайӧ старикыс, шапкатӧм, кӧрталӧм кияса, треситчис линейнӧй казак седлӧ бӧрвылын да сэтшӧм жӧ веськодь выражениеӧн видзӧдіс ас гӧгӧрыс.
Сійӧ вӧлі колӧ пленнӧйясӧн вежласигӧн.
Ме кайи сакля вевт вылӧ да пукси капитан дінӧ.
— Неприятельыс, кажитчӧ, этша вӧлі, — кольӧм делӧ йылысь сылысь мнениесӧ тӧдмалӧм могысь шуи ме.
— Неприятельыс? — шензигтыр шуис сійӧ выльысь.
— Да сійӧ ньӧти эз вӧв.
Тайӧ ӧмӧй неприятель?..
Вот рытнас видзӧдлӧй, кор ми отступайтны мӧдам: аддзыланныд, кыдзи кутасны колльӧдны: мыйтаӧн найӧ петасны сэтчӧ! — содтіс сійӧ, ачыс калляннас индіс вӧр ді вылӧ, кыті ми локтім асывнас.
— Мый тайӧ сэтшӧмыс? — беспокоитчигтыр юалі ме, ачым торки капитанӧс да инді донскӧй казакъяс вылӧ, кодъяс чукӧртчӧмаӧсь миянсянь неылӧ мыйкӧ дінӧ.
На пӧвстын кыліс мыйкӧ кага бӧрдӧм кодь да кывъяс:
— Э, эн керав... энлы... аддзасны...
Пуртыд эм, Евстигнеич?..
Вай пурт...
— Мыйкӧ юкӧны, подлецъяс, — спокойнӧя шуис капитан.
Но тайӧ жӧ кадас ӧзъян, повзьӧм чужӧма мичаник прапорщик друг чепӧсйис пельӧс сайсянь да, кияснас шенасигтыр, уськӧдчис казакъяс дорӧ.
— Энӧ вӧрзьӧдӧй, энӧ нӧйтӧй сійӧс! — челядь гӧлӧсӧн горзіс сійӧ.
Офицерӧс аддзӧм бӧрын казакъяс вешйыштісны да лэдзисны кияссьыныс еджыд кӧзапиӧс.
Том прапорщик дзикӧдз шӧйӧвошис, мыйкӧ нурбыльтыштіс да яналӧм чужӧмӧн сувтіс сы водзвылӧ.
Менӧ да капитанӧс сакля вевт вылысь аддзӧм мысти сійӧ гӧрдӧдіс ещӧ ёнджыка да чеччышталігтыр котӧрӧн матыстчис миян дінӧ.
— Ме думайті, мый тайӧ кагаӧс кӧсйӧны вины найӧ, — рампырысь нюмъялігтыр шуис сійӧ.
X
Конницакӧд генерал муніс водзӧ.
Батальон, кодкӧд ме муні N крепостьсянь, кольччис арьергардӧ.
Капитан Хлоповлӧн да поручик Розенкранцлӧн ротаясыс отступайтісны ӧтлаын.
Капитанлӧн предсказаниеыс тырвыйӧ збыльмис:
мыйӧн сӧмын ми пырим векньыдик вӧрӧ, код йылысь сійӧ висьтавліс, кыкнанладорас дугдывтӧг кутісны вуджрасьны верзьӧма да пода горецъяс, и сэтшӧм матын, мый ме зэв бура аддзи, кыдзи мукӧдыс копыртчӧмӧн, киас винтовка кутігтыр, котӧрталісны ӧти пу дорсянь мӧд дорӧ.
Капитан пӧрччис шапкасӧ да набожнӧя пернапасасис; мукӧд пӧрысь салдатъяс вӧчисны тадзи жӧ.
Вӧрын кутісны гикайтны, горзыны кывъяс:
«Иай гяур!
Урус иай!»
Винтовкаысь шковмунлісны лыйӧм шыяс ӧти бӧрся мӧд, и пуляяс жунькнитлісны кыкнанладорсяньыс.
Миян йӧз чӧв олігтыр вочавидзлісны беглӧй лыйсьӧмӧн; на радъясын шочиника кывлісны татшӧм сяма шуалӧмъяс: «Сійӧ * кысянь лыйлӧ, сылы лӧсьыд вӧр сайсяньыд, орудие эськӧ кӧлӧ...» да с. в.
Орудиеяссӧ вайисны цепӧ, и, картечӧн некымынысь залпӧн лыйӧм бӧрын, неприятель, кажитчис, слабмывліс, но минута мысти и быд воськов бӧрын, кодӧс вӧчлісны войска, бара ёнджыка лыйліс, горзіс да гикайтіс.
Муртса на ми отступитім аулсянь сыв куимсё, кыдзи миян весьтті шутьлялігтыр мӧдісны лэбавны неприятельскӧй ядрояс.
Ме аддзылі, кыдзи ядроӧн виис салдатӧс...
Но мыйла висьтавлыны подробностьяссӧ тайӧ страшнӧй картинаыслысь, кор ме ачым вывті ёна эськӧ кӧсйи вунӧдны сійӧс!
Поручик Розенкранц ачыс лыйліс винтовкаысь, ни ӧти минута кежлӧ ланьтлывтӧг, чирӧм гӧлӧсӧн горзіс салдатъяс вылӧ да мыйвынсьыс гӧняйтліс ӧти цепь помсянь мӧдас.
Сійӧ вӧлі неуна кельдӧдӧма, и тайӧ зэв ёна лӧсяліс сылӧн воинственнӧй чужӧмлы.
Мичаник прапорщик вӧлі зэв кыпыд; зэв мича сьӧд синъясыс сылӧн югъялісны отвагаӧн, вомыс нюмъялыштіс; сійӧ дугдывтӧг волывліс вӧвнас капитан дінӧ да корис лэдзны уськӧдчыны ураӧн.
— Ми найӧс отбитам, — сьӧлӧмсяньыс висьтавліс сійӧ, — збыль, отбитам.
— Оз ков, — рампырысь вочавидзліс капитан, — колӧ отступайтны.
Капитанлӧн ротаыс занимайтіс вӧр дор да куйлігмоз лыйліс неприятельӧс.
Аслас важ сюртука да лёзь гӧна шапкаа капитан личӧдӧма поводъяссӧ еджыд маштачокыслысь, дженьыд стремяяс вылас кусыньтӧма кокъяссӧ да чӧв олігтыр сулаліс ӧти местаын.
(Салдатъяс сэтшӧм бура тӧдісны да вӧчисны ассьыныс делӧсӧ, мый налы нинӧмла вӧлі приказывайтны.)
Сӧмын шочиника сійӧ ыдждӧдліс гӧлӧссӧ, горӧдлывліс на вылӧ, кодъяс лэптывлісны юръяснысӧ.
Капитанлӧн фигураас вӧлі зэв этша воинственнӧйыс;
но та пыдди сыын вӧлі сы мында истинаыс да прӧстӧйлуныс, мый тайӧ шензьӧдіс менӧ.
«Со коді збыльвылӧ храбрӧй», — думышті ме ас кӧсйытӧг.
Сійӧ вӧлі стӧч сэтшӧм жӧ, кутшӧмӧн ме век аддзывлі сійӧс: сійӧ жӧ спокойнӧй вӧрасъясыс, сійӧ жӧ рӧвнӧй гӧлӧсыс, сійӧ жӧ мудериттӧм выражениеыс сылӧн мисьтӧм, но прӧстӧй чужӧм вылас;
сӧмын мукӧддырся дорысь югыдджык видзӧдлас сертиыс позьӧ вӧлі казявны внимание сэтшӧм мортлысь, коді спокойнӧя занимайтчӧ аслас делӧӧн.
Кокни шуны, сэтшӧм жӧ, кутшӧм и век.
Но кымынпӧлӧс оттенокъяс ме аддзылі мукӧдъясыслысь:
Ӧти кӧсйӧ петкӧдлыны асьсӧ мукӧддырся дорысь спокойнӧйджыкӧн, мӧд скӧрджыкӧн, коймӧд гажаджыкӧн;
капитан чужӧм вылын жӧ тӧдчӧ, мый сійӧ оз и гӧгӧрво, мыйла петкӧдлынысӧ.
Француз, коді Ватерлоо дорын шуис: «La garde meurt, mais ne se rend pas»*, и мукӧдъяс, медся нин французскӧй геройяс, кодъяс шулывлісны зэв памятнӧй изречениеяс, вӧліны храбрӧйӧсь и збыльысь шулывлісны зэв памятнӧй изречениеяс;
но на храбрость костын да капитан храбрость костын эм сэтшӧм разница, мый великӧй кыв, кӧть мед кутшӧм случайын, весиг кыптылӧ кӧ менам герой душаын, ме уверен, сійӧ эськӧ эз шу сійӧс: ӧти-кӧ, сы вӧсна, мый, великӧй кывсӧ шуӧмӧн, сійӧ поліс эськӧ тайӧн торкны великӧй делӧсӧ, а мӧд-кӧ, сы вӧсна, мый, кор морт чувствуйтӧ ас пытшсьыс вынъяс вӧчны великӧй делӧсӧ, некутшӧм кыв сэки оз ков.
Тайӧ, менам мнение серти, русскӧй храбрстьлӧн аслыспӧлӧс да высокӧй черта; и кыдзи нӧ та бӧрын оз мӧд висьны русскӧй сьӧлӧм, кор миян том воинъяс пӧвстысь кылан французскӧй пошлӧй фразаяс, кодъяс претендуйтӧны важ французскӧй рыцарстволы подражайтӧм вылӧ?..
Друг сыладорас, кӧні взводыскӧд сулаліс мичаник прапорщик, кыліс недружнӧй да абу зэв гора ура.
Тайӧ горӧдӧмланьыс видзӧдлӧм бӧрын ме аддзи морт комын салдатӧс, кодъяс, киясаныс ружьеяс кутігтыр да мышканыс нопъяӧсь, муртса-муртса котӧртісны гӧрӧм му вывті.
Найӧ джӧмдывлісны, но пыр мунісны водзӧ да горзісны.
На водзвылын, шашкасӧ кватитӧмӧн, гӧнитіс том прапорщик.
Ставыс саяліс вӧрӧ...
Некымын минута чӧж гикайтӧм да трачкӧдчӧм бӧрын вӧрысь гӧнечӧн петіс повзьӧм вӧв, и вӧр дорын тыдовтчисны салдатъяс, кодъяс петкӧдалісны виӧмаясӧс да ранитчӧмаясӧс; медбӧръяяс лыдын вӧлі и том прапорщик.
Кык салдат кутісны сійӧс киняувтіыс.
Сійӧ вӧлі чышъян кодь кельыд, и лӧсьыдіник юрыс, кӧні вӧлі тӧдчӧ сӧмын вуджӧрыс сійӧ воинственнӧй кыпыдлуныслӧн, коді кыпӧдліс сылысь сьӧлӧмсӧ таӧдз минута сайын, кыдзкӧ страшнӧя вӧйӧма пельпомъяс костас да лётмунӧма морӧс вылас.
Разялӧм кизя сюртук увсьыс еджыд дӧрӧм вылас тыдаліс ичӧтик вир пятно.
— Ок, кутшӧм жаль! — тайӧ шог зрелищесьыс мӧдарӧ бергӧдчигмоз шусис менам.
— Дерт жӧ, жаль, — шуис пӧрысь салдат, коді зумыштчӧмӧн мыджсьӧма ружье вылас да сулаліс ме дінын. — Нинӧмысь оз пов: кыдзи нӧ тадзи позьӧ! — раненӧй вылӧ дзоргӧмӧн видзӧдігмоз содтіс сійӧ. — Йӧй на — вот и мынтысис.
— А тэ ӧмӧй полан? — юалі ме.
— А ог ӧмӧй!
XI
Нёль салдат нӧсилкаӧн нуисны прапорщикӧс; на бӧрся форштатса салдат нуӧдіс ёна мудзӧм омӧлик вӧлӧс. Сы вылӧ вӧлі пуктӧма кык турунвиж ящик, кӧні видзлісны фельдшерлы коланаторъяс.
Виччысисны докторӧс.
Верзьӧма офицеръяс матыстчывлісны нӧсилка дінӧ да зілисны збодермӧдны да бурӧдны раненӧйӧс.
— Но, Аланин вокӧ, дыркодь бара оз позь йӧктыштны паньяснад, — нюмъялігтыр шуис верзьӧмӧн матыстчысь поручик Розенкранц.
Сійӧ, буракӧ, чайтіс, мый тайӧ кывъясыс поддержитасны том прапорщиклысь кыпыдлунсӧ; но, кыдзи вӧлі позьӧ казявны прапорщиклӧн веськодь-шог видзӧдлас сертиыс, тайӧ кывъясыс эз вӧчны колана действие.
Верзьӧмӧн матыстчис и капитан.
Сійӧ сюся видзӧдліс раненӧй вылӧ, и сылӧн пыр веськодь-кӧдзыд чужӧм вылын кутіс тӧдчыны сьӧлӧмсяньыс жалитӧм.
— Мый, менам дона Анатолий Иваныч? — шуис сійӧ сэтшӧм жалитана нежнӧй гӧлӧсӧн, кутшӧмӧс ме эг виччысь сысянь. — Тыдалӧ, тадзи енмыс сиӧма.
Раненӧй видзӧдліс бокӧ; сылӧн кельыд чужӧмыс ловзис шог нюмӧн.
— Да, тіянлысь эг кывзысь.
— Висьталӧй лучшӧ: тадзи енмыс сиӧма, — выльысь шуис капитан.
Вӧлӧн воысь доктор босьтіс фельдшер ордысь бинтъяс, зонд да мукӧдтор и, сосъяссӧ пуджигмоз ыштӧдана нюмъялігтыр, матыстчис раненӧй дорӧ.
— Мый, тыдалӧ, и тіянлы вӧчӧмаӧсь розьтор дзонинӧ, — шуис сійӧ небрежнӧй-шутливӧй тонӧн. — Петкӧдлӧй жӧ.
Прапорщик кывзысис; но выражениеас, кыдзи сійӧ видзӧдліс весел доктор вылӧ, вӧлі чуймӧм да упрёк, кодъясӧс эз казяв тайӧ докторыс.
Сійӧ заводитіс зондируйтны ранасӧ да видлавны сійӧс быдладорсянь; но терпеньесьыс петкӧдӧм раненӧй сьӧкыда ружӧктӧмӧн вештіс сылысь кисӧ...
— Эновтӧй менӧ, — шуис сійӧ муртса кывмӧн гӧлӧсӧн, — всё равно ме кула.
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн сійӧ уси мыш вылас, и вит минута мысти, кор ме матыстчи сы дінӧ чукӧртчӧм йӧз дорӧ да юалі салдатлысь: «Мый прапорщиккӧд?», меным вочавидзисны: «Кулӧ».
XII
Вӧлі сёр нин, кор паськыд колоннаӧ стрӧитчӧм отряд сьылігтырйи матыстчис крепостьлань.
Шондіыс саяліс лымъя хребет сайӧ да койис медбӧръя розӧвӧй югӧръяссӧ кузь, вӧсни кымӧр пласт вылӧ, коді сувтӧма сэзь, сӧдз горизонт дорӧ.
Лым гӧраяс заводитісны тупкысьны лӧзов руӧн; сӧмын налӧн вылысса визьыс зэв бура тӧдчис шонді лэччан кадся вир гӧрд югӧр улын.
Важӧн петӧм югыд тӧлысь еджыдӧн тыдаліс пемыд лазурь вылын.
Турунлӧн да пуяслӧн веж коръясыс сьӧдӧдісны да вевттьысисны лысваӧн.
Войскалӧн сьӧд массаясыс мернӧя шумитісны да мунісны кузь туруна видз вывті; ӧтар-мӧдарладорын кылісны бубенъяс, барабанъяс, гажа сьыланкывъяс.
Квайтӧд ротаса подголосок сьыліс мыйвынсьыс, и чувствоӧн да вынӧн тырӧм сылӧн чистӧй кызіник тенор гӧлӧсыс ылӧдз паськаліс рытъя сӧдз воздухас.
1852
* Курпейӧн кавказскӧй наречиеын шусьӧ ыж ку. (Авторлӧн прим.)
* Маштакӧн кавказскӧй наречиеын шусьӧ ичӧтик вӧв. (Авторлӧн прим.)
* Балкаӧн кавказскӧй наречиеын шусьӧ овраг, ущелье. (Авторлӧн прим.)
* Тордокайтӧм — фазанлӧн горзӧм. (Авторлӧн прим.)
* Джигит — кумыцкӧй ногӧн лоӧ храбрӧй; роч вылӧ переделайтӧм джигитуйтны кыв ӧтсяма «храбритчыны» кывкӧд. (Авторлӧн прим.)
* Чиразы — кавказскӧй наречиеын галунъяс. (Авторлӧн прим.)
* Кунак — кавказскӧй наречиеын приятель, друг. (Авторлӧн прим.)
* Форштат — карлӧн предместье.
* Бур рыт, графиня (франц.).
* Ті тӧданныд, мый ме сеті кыв тышкасьны невернӧйяскӧд, сідзкӧ видзчысьӧй, медым не лоны невернӧйӧн (франц.).
* Но, прӧщайтлӧй, дона генерал (франц.).
* Абу прӧщайтлӧй, а до свиданья, — энӧ вунӧдӧй, мый ме вӧзйыси тіян ордӧ аски рыт кежлӧ (франц.).
* Кавказын лягушаяс горзӧны сэтшӧм шыӧн, коді дзик мӧднога русскӧй лягушаяс квакайтӧм дорысь. (Авторлӧн прим.)
* Кавказын юяс ойдлывлӧны июль тӧлысьын. (Авторлӧн прим.)
abu
* Томаша — тӧждысьӧмъяс, аслыспӧлӧс наречиеын, кодӧс изобретитӧмаӧсь русскӧйяс да татара ас костаныс сёрнитӧм могысь.
Тайӧ аслыспӧлӧс наречиеас эмӧсь уна кывъяс, кодъяслысь кореньсӧ оз позь корсьны ни русскӧй, ни татарскӧй кывъясысь. (Авторлӧн прим.)
* Хурда-мурда — кӧлуй, тайӧ жӧ наречиеас. (Авторлӧн прим.)
* Йок — оз. (Авторлӧн прим.)
* Наибъясӧн шуӧны йӧзӧс, кодъяслы Шамиль сетӧма управлениелысь кутшӧмкӧ юкӧн. (Авторлӧн прим.)
* Мюрид кывлӧн значениеыс уна, но сійӧ смыслнас, кутшӧмӧн тані шуӧма, значитӧ мыйкӧ шӧркодьӧс адъютант да телохранитель костын. (Авторлӧн прим.)
* Горецъяслӧн значокъяс имеитӧны пӧшти знамяяслысь значение, торъялӧны сӧмын сійӧн, мый быд джигит вермӧ вӧчны аслыс значок да новлӧдлыны сійӧс. (Авторлӧн прим.)
* Кутшӧм мича зрелище! (франц.).
* Очаровательнӧ!
Збыльысь наслаждение — воюйтны татшӧм лӧсьыд странаын (франц.).
* И торйӧн нин бур компанияын (франц.).
*Лыча — посни слива. (Авторлӧн прим.)
* Кумган — гырнич. (Авторлӧн прим.)
* Сійӧ — собирательнӧй название, кавказскӧй салдатъяс тадзи шуӧны вообщӧ неприятельӧс. (Авторлӧн прим.)
* Гвардия кулӧ, но оз сетчы (франц.).
{Лев Толстой (комиӧдіс К. Туркин) @ Вӧр пӧрӧдӧм @ висьт @ Л. Н. Толстой. Рассказъяс @ 1954 @}
Лев Толстой
ВӦР ПӦРӦДӦМ
Юнкерлӧн висьт.
I
185.. вося тӧв шӧрын миян батареяса дивизион сулаліс отрядын Большӧй Чечняын.
Февраль 14-ӧд лунӧ рытнас, кор тӧдмалі, мый взводӧс, кодӧн ме командуйті офицер абутӧм вӧсна, назначитӧмаӧсь аскиа колоннаын вӧр пӧрӧдны, и, рытсяньыс жӧ колана приказаниеяс пӧлучитӧм да сеталӧм бӧрын, ме мукӧддырся дорысь водзджык муні аслам палаткаӧ.
Менам эз вӧв сэтшӧм лёк привычкаыс, медым шонтыны сійӧс ӧгырӧн, и ме пӧрччысьтӧг воді аслам вольпась вылӧ, кодӧс вӧлі вӧчӧма тувъявлӧм бедьяс йылӧ, вешті син вылӧ папахаӧс, гартовтчи пасьӧн да унмовси сійӧ аслыспӧлӧс, чорыд да сьӧкыд унмӧн, кутшӧмӧн узьсьӧ тревогаяс да тӧждысьӧмъяс минутаясӧ опасность водзвылын.
Татшӧм состояниеыс менам лои аскиа делӧсӧ виччысьӧм вӧсна.
Куим час асылын, кор вӧлі дзик на пемыд, ме вылысь нетшыштісны шонтӧм тулупӧс, и сисьлӧн багрӧвӧй бисьыс эз ло лӧсьыд менам унзіль синъяслы.
— Изволитӧй чеччыны, — шуис кодлӧнкӧ гӧлӧс.
Ме куни синъясӧс, бессознательнӧя бӧр шебраси тулупӧн да унмовси.
— Изволитӧй чеччыны, — мӧдысь шуис Дмитрий, ачыс немжалиттӧг вӧрӧдіс менӧ пельпомӧд.
— Пехота выступайтӧ.
Меным друг дум вылӧ уси действительностьыс, ме дрӧгниті да звирк чеччышті кок йылӧ.
Тэрмасигтыр стӧкан чай юӧм мысти да йиа ваӧн мыссьӧм бӧрын ме петі палаткаысь да муні паркӧ (места, кӧні сулалӧны орудиеяс).
Вӧлі пемыд, руа да кӧдзыд.
Войся бипуръяс, кодъяс сотчисны то ӧтилаын, то мӧдлаын лагерь пасьтала да югдӧдісны на гӧгӧр расположитчӧм салдатъяслысь фигураяссӧ, ёнджыка пемдӧдісны ывласӧ асланыс чусыд багрӧвӧй югӧръяснас.
Матын кыліс равномернӧй, спокойнӧй шкоргӧм, ылынджык вӧрӧм, сёрнияс да выступитны лӧсьӧдчысь пехоталӧн ружьеяснас зяльскӧдчӧм; ӧвтіс тшын дукӧн, куйӧд, фитиль да ру дукӧн; мышкуті котӧртлывліс асъя йирмӧг, и пиньяс мырдӧн таркакылісны.
Сӧмын вӧвъяс корсйӧдлӧм серти да шочиника кылысь кок шыяс серти позьӧ вӧлі казявны тайӧ дзурс пемыдсьыс, кӧні сулалӧны доддялӧм передокъяс да ящикъяс, да пальникъяслӧн* югъялысь точкаяс серти — кӧні сулалӧны орудиеяс.
«Ен тікӧд» кывъяс шуӧм бӧрын мӧдіс грымӧдны первойя орудие, сы бӧрын кутіс шумитны ящик, и взвод вӧрзис.
Ми ставным пӧрччим шапкаяснымӧс да пернапасасим.
Пехотакостса интервалӧ пырӧм бӧрын взвод сувтіс да дас вит минута дыра виччысис ставнас колоннаыслысь чукӧртчӧмсӧ да начальниклысь петӧмсӧ.
— А миян ӧти салдат абу, Николай Петрович! — ме дінӧ матыстчигмоз шуис сьӧд фигура, кодӧс ме тӧді сӧмын гӧлӧс сертиыс — тайӧ вӧлі взводса фейерверкер Максимов.
— Коді?
— Веленчук абу.
Кор доддясялім, сійӧ пыр тані вӧлі, — ме сійӧс аддзылі, — а ӧні сійӧ абу.
Сы вӧсна мый оз позь вӧлі чайтны, медым колонна вӧрзяс пырысь-пыр жӧ, ми решитім ыстыны строевӧй ефрейтор Антоновӧс корсьны Веленчукӧс.
Та бӧрын регыд мысти миян дорті пемыдінӧдыс рӧдтісны некымын верзьӧма: тайӧ вӧлі начальник аслас свитакӧд;
а та бӧрын заводитіс вӧрны да мӧдӧдчис колонналӧн юрыс, сэсся и ми, а Антонов да Веленчук эз вӧвны.
Но эг на ми вевъялӧ мунны сё воськов, кыдзи кыкнан салдатыс суӧдісны миянӧс.
— Кӧні сійӧ вӧлӧма? — юалі ме Антоновлысь.
— Паркын вӧлі узьӧ.
— Мый, кодъюра сійӧ али мый?
— Ньӧти абу.
— Сідзкӧ, мыйла нӧ сійӧ унмовсьӧма?
— Ог вермы тӧдны.
Час куим ми надзӧник мунім кутшӧмкӧ гӧртӧм лымтӧм муяс вывті да ляпкыд кустъяс пӧвстӧд, кодъяс ратшкакылісны орудиеяслӧн кӧлесаяс улын, мунім сідзжӧ чӧв олігтыр да сап пемыдын.
Медбӧрын, ляпкыдик, но зэв визув шор вомӧн вуджӧм мысти миянӧс сувтӧдісны, и авангардын кутісны кывны винтовкаясысь оръясяна лыйсьӧмъяс.
Тайӧ шыясыс, кыдзи и век, торъя ыштӧдана действуйтісны ставным вылӧ.
Отряд быттьӧкӧ садьмис: радъясын кутіс кывны сёрни, вӧрӧм да серам.
Салдатъяс — коді вермасис ёртыскӧд, коді чеччаліс ӧти кокпӧв йывсьыс мӧд вылас, коді йирис кос нянь либӧ, кадсӧ коллялӧм могысь, винтовканас вӧчаліс «на караул» да «к ноге».
Сэки руыс тӧдчымӧн мӧдіс едждӧдны асыввылын, воздухыс лои васӧдджык, и матігӧгӧрса предметъясыс вочасӧн тыдовтчалісны пемыдсьыс.
Ме рӧзьниті нин турунвиж лафетъяс да ящикъяс, орудиеяслысь уль руӧн вевттьысьӧм ыргӧн, тӧдса, ас тӧдлытӧг медся ичӧтторъясӧдз изучитӧм фигураяс менам салдатъяслысь, гнедӧй вӧвъяслысь да радъяссӧ пехоталысь, коді вӧлі югъялысь штыкъяса, торбаяса, пыжовникъяса да мыш саяс котелокъяса.
Регыд мысти миянӧс бара вӧрзьӧдісны да, некымын сё воськов туйтӧг нуӧдӧм бӧрын, индісны места.
Веськыдладорын тыдалісны чукльӧдлысь ичӧтик юлӧн крут берегъясыс да татарскӧй кладбищелӧн джуджыд пу столбъясыс; шуйгаладорын да водзвылын ру пырыс мӧдіс тыдавны сьӧд визь.
Взвод чеччис передокъяс вылысь.
Кӧкъямысӧд рота, коді прикрывайтіс миянӧс, сувтӧдаліс ружьеяссӧ козлаясӧ, и ружьеяса да черъяса салдатъяслӧн батальон пырис вӧрӧ.
Эз коль и вит минута, кыдзи быдладорын мӧдісны трачкӧдчыны да тшынасьны бипуръяс; кияснас да кокъяснас бияссӧ пӧльтігмоз, увъяс да керъяс ваялігтырйи разӧдчалісны салдатъяс, и вӧрын дугдывтӧг кутісны юравны сё черъясӧн керасьӧм шыяс да пӧрласьысь пуяслӧн шыяс.
Артиллеристъяс, пехота водзын кутшӧмакӧ соперничайтӧмӧн, пестісны ассьыныс бипур, и, кӧть сійӧ сэтшӧма нин ломтысис, мый оз позь вӧлі матыстчыны кык воськов сыӧдз, да сук сьӧд тшын писькӧдчис йизьӧм увъяс костӧд, кодъяс вылысь дзижгисны ва войтъяс да кодъясӧс биланьыс синісны салдатъяс, уліас лоины ӧгыръяс, да кулӧм еджыд туруныс сыліс бипур гӧгӧрын, салдатъяслы век на кажитчис этша:
найӧ кыскалісны дзонь керъяс, бипурйӧ пукталісны ёг турун да пестісны пыр ёнджыка и ёнджыка.
Кор ме матыстчи бипур дорӧ, медым ӧзтыны папирос, Веленчук, коді и век вӧлі тӧждысьысь, но ӧні, кыдзи мыжмӧм морт, быдӧнысь медъёна старайтчысь, зільлун петкӧдлӧм могысь дзик бипур шӧрсьыс кыскис куш кинас ӧгыр, кыкысь кымын шыбитіс сійӧс кисьыс киӧ да чӧвтіс муӧ.
— Тэ ньӧртор ӧзты да сет, — шуис мӧд.
— Пальник, зонъяс, вайӧй, — шуис коймӧд.
Кор ме, медбӧрын, Веленчук отсӧгтӧг, коді бара кӧсйыліс кинас босьтны ӧгыр, ӧзті папирос,
сэки сійӧ зыралыштіс сотчӧм чуньяссӧ полушубок бӧрладорас да, буракӧ, медым мыйкӧ вӧчны, босьтіс ыджыд чинара чурка да ӧддзӧдчӧмӧн шыбитіс сійӧс бипур вылӧ.
Кор сылы, медбӧрын, кутіс кажитчыны, мый позьӧ шойччыштны, сійӧ матыстчис медся жаринас, павкнитіс шинельсӧ, кодӧс сійӧ пасьталӧма епанчаӧс * моз бӧрса кизьсӧ кизялӧмӧн, тажгӧдіс кокъяссӧ, водзлань нюжӧдіс ассьыс гырысь сьӧд кияссӧ да, вомсӧ неуна вежыньтыштӧмӧн, куньтыртіс синъяссӧ.
— Эк-ма! Каллянӧй вунӧма.
Вот шогыс, вокъясӧй менам! — недыр чӧв олӧм бӧрын да торйӧн некод дінӧ шыӧдчытӧг шуис сійӧ.
II
Россияын эм салдатъяслӧн кызвыннас куим тип, кодъяс лыдӧ пырӧны быдпӧлӧс войскалӧн салдатъяс: кавказскӧйяслӧн, армейскӧйяслӧн, гвардейскӧйяслӧн, пехотнӧйяслӧн, кавалерийскӧйяслӧн, артиллерийскӧйяслӧн да с. в.
Унапӧлӧс подразделениеясын да соединениеясын тайӧ главнӧй типъясыс татшӧмӧсь:
1) покорнӧйяс,
2) начальствующӧйяс да
3) отчаяннӧйяс.
Покорнӧйяс лыдӧ пырӧны: а) покорнӧй спокойнӧйяс, б) покорнӧй тӧждысьысьяс.
Начальствующӧйяс лыдӧ пырӧны: а) начальствующӧй суровӧйяс да б) начальствующӧй политичнӧйяс.
Отчаяннӧйяс лыдӧ пырӧны: а) отчаяннӧйяс забавникъяс да б) отчаяннӧйяс развратнӧйяс.
Мукӧдъяссьыс частӧджык паныдасьлысь тип — медся муса, симпатичнӧй да унджыкысьсӧ медся бур христианскӧй добродетельяса тип: рам, енмӧс тӧдысь, терпениеа да ен воля вылӧ сьӧлӧмсяньыс сетчысь, — вообщӧ покорнӧйлӧн тип.
Торъялана чертаыс покорнӧй спокойнӧйлӧн эм нинӧмӧн торкны позьтӧм спокойствие да судьбалӧн быдпӧлӧс вежсьӧмъяс дінӧ веськодьлун, кӧть мед мый эз су сійӧс.
Торъялана чертаыс покорнӧйлӧн юысьлӧн эм спокойнӧй поэтическӧй склонность да чувствительность; торъялана черта тӧждысьысьлӧн — абу писькӧс вежӧр, коді йитчӧ весьшӧрӧ мырсьӧмкӧд да зільлункӧд.
Начальствующӧйяслӧн жӧ типыс вообщӧ паныдасьлӧ медсясӧ салдатъяслӧн высшӧй сфераын: ефрейторъяс пӧвстын, унтер-офицеръяс пӧвстын, фельдфебельяс пӧвстын да с. в., и, первойя подразделение сертиыс начальствующӧй суровӧйяс, эм тип зэв благороднӧй, энергическӧй, медсясӧ военнӧй, кодлӧн вермасны лоны ыджыд поэтическӧй порывъяс (тайӧ типас пырӧ вӧлі ефрейтор Антонов, кодкӧд ме кӧсъя тӧдмӧдны лыддьысьысьӧс).
Мӧд подразделениеӧ пырӧны начальствующӧй политичнӧйяс, кодъяс кутшӧмкӧ кадсянь заводитісны ёна паськавны.
Начальствующӧй политичнӧй овлывлӧ век сёрнитны бура кужысь, грамотнӧй, новлӧ розӧвӧй дӧрӧм, оз сёй ӧти пӧртйысь, мукӧддырйиыс куритӧ Мусатов табак, пуктӧ асьсӧ прӧстӧй салдат дорысь ёна вылӧ и шоча ачыс овлӧ сэтшӧм бур салдатӧн, кыдзи первой разрядса начальствующӧйяс.
Отчаяннӧйлӧн тип, стӧч сідзи жӧ, кыдзи и начальствующӧйлӧн тип, бур первой подразделениеын — отчаяннӧй забавникъяс юкӧнын, торъялана чертаыс кодъяслӧн нинӧмӧн торкны позьтӧм гажлун, быдтор вылӧ зэв ыджыд способностьяс, натуралӧн озырлун да удаллун, — сідзжӧ зэв лёк мӧд подразделениеас — отчаяннӧй развратнӧй юкӧнын, но кодъяс, колӧ шуны русскӧй войска честь вылӧ, паныдасьлӧны зэв шоча, и паныдасьлӧны кӧ, то найӧс вӧтлӧ товариществосьыс ачыс салдатскӧй обществоыс.
Эскытӧмлун да кутшӧмкӧ лёкнога удаллун — тайӧ разрядса характерлӧн главнӧй чертаясыс.
Веленчук вӧлі пырӧ покорнӧй тӧждысьысьяс разрядӧ.
Рӧднас сійӧ вӧлі малороссиянин, дас вит во нин служба вылын и кӧть абу синмӧ шыбитчана да абу зэв пельк салдат, но простодушнӧй, бур, вывті зіль, кӧть унджыкысьсӧ и нинӧмла, да зэв честнӧй.
Ме шуа: зэв честнӧй, сы вӧсна мый колян во вӧлі случай, кор сійӧ вывті бура петкӧдліс тайӧ характернӧй свойствосӧ.
Колӧ пасйыны, мый пӧшти быд салдатлӧн эм мастерство.
Медся ёна паськалӧмаӧсь мастерствояс: вурсьӧм да сапожничайтӧм.
Веленчук ачыс велӧдчис вурсьыны и сы вӧсна, мый ачыс Михаил Дорофеич, фельдфебель, сетлывліс сылы вурны мыйкӧ аслыс, мӧдіс весиг бура вурсьыны.
Колян во лагерын Веленчук босьтчис вурны Михаил Дорофеичлы вӧсни нойысь шинель;
но дзик сійӧ войнас, кор Веленчук, нойсӧ шӧралӧм бӧрын да увтыссӧ кизьясыскӧд артыштӧм мысти, пуктіс палаткаӧ юр улас, сыкӧд лои несчастье: нойыс, коді сулалӧ вӧлі сизим шайт, войнас воши!
Веленчук, синва сорӧн, тіралысь кельыд вомдоръяса да бӧрдӧмсӧ кутігтыр, висьталіс та йылысь фельдфебельлы.
Михаил Дорофеич скӧрмис.
Дӧзмӧм бӧрын первой минутаас сійӧ грӧзитіс портнӧйлы, но сэсся, кыдзи озыркодь да бур морт, ӧвтыштіс кинас да эз мӧд корны, медым Веленчук мынтіс шинель донсӧ.
Кутшӧма кӧть эз тӧждысь тӧждысьысь Веленчук, кутшӧма кӧть эз бӧрд, кор висьтавліс аслас шог йылысь, вӧр эз сюр.
Кӧть и вӧліны гырысь подозрениеяс ӧти отчаяннӧй развратнӧй салдат вылӧ, Чернов вылӧ, коді узьліс сыкӧд ӧти палаткаын, но веськыд доказательствояс эз вӧвны.
Начальствующӧй политичнӧй Михаил Дорофеич, кыдзи судзсяна морт, коді занимайтчис кутшӧмсюрӧ сделкаясӧн каптенармускӧд да артельщиккӧд, батареяса аристократъяскӧд, регыд мысти дзикӧдз вунӧдіс партикулярнӧй * шинель вошӧм йылысь;
Веленчук жӧ, мӧдарӧ, эз вунӧд ассьыс шогсӧ.
Салдатъяс сёрнитісны, мый тайӧ кадас найӧ полісны, мед эськӧ сійӧ асьсӧ эз ви, либӧ эз пышйы гӧраясӧ: сэтшӧм ёна мӧрччис сылы тайӧ шогыс.
Сійӧ эз ю, эз сёй, весиг эз вермы уджавны да пыр бӧрдіс.
Куим лун мысти сійӧ локтіс Михаил Дорофеич дорӧ да, ачыс дзик кельыд чужӧма, тіралысь кинас перйис обшлаг костсьыс зӧлӧтӧй деньга да мыччис сылы:
«Ей-богу, медбӧръяыс, Михаил Дорофеич, — и тайӧс Ждановлысь уджді, — шуис сійӧ сыркъялігтыр, — а ещӧ кык шайтсӧ, сё збыль, сета, мыйӧн нажӧвита.
Сійӧ (коді вӧлі сійӧыс, эз тӧд и ачыс Веленчук) тіян син водзын плутӧн вӧчис менӧ.
Сійӧ — пеж лолыд — ас вок-салдатлысь медбӧръясӧ лов сайсьыс босьтіс; а ме дас вит во служитігӧн...»
Михаил Дорофеич честь вылӧ колӧ шуны, мый сійӧ эз босьт Веленчуклысь кык шайтсӧ, коді эз тырмыв, кӧть Веленчук кык тӧлысь мысти и вайліс деньгасӧ.
III
Веленчук кындзи, бипур дорын шонтысисны менам взводса ещӧ вит салдат.
Медбур местаас, тӧв сайын, баклага* вылын, пукаліс взводнӧй фейерверкер Максимов да куритчис каллянӧн.
Позаас, видзӧдласас да став вӧрасъясас тайӧ мортыслӧн тӧдчӧны вӧлі повелевайтны велалӧм да ассьыс достоинствосӧ сознавайтӧм, огӧ нин сёрнитӧй баклага йылысь, мый вылын сійӧ пукаліс, коді привал вылын петкӧдліс властьлысь эмблема, да нанка эжӧда полушубок йылысь.
Кор ме матыстчи, сійӧ бергӧдіс юрсӧ мелань, но синъясыс сылӧн пыр ӧтмоз дзоргисны би вылӧ; и сӧмын ёна бӧрынджык сылӧн видзӧдласыс вуджис ме вылӧ.
Максимов вӧлі однодворецъяс пиысь, сылӧн вӧлі уна деньга и учебнӧй бригадаын пӧлучитіс класс да велӧдчыштіс.
Сійӧ вӧлі зэв озыр да зэв ёна велӧдчӧма, кыдзи сёрнитісны салдатъяс.
Ме помнита, кыдзи ӧтчыд квадрантӧн практическӧй навеснӧй стрельба дырйи сійӧ объясняйтіс сы гӧгӧр чукӧртчӧм салдатъяслы, мый <rus>ватерпас не что иное есть, как происходит, что атмосферическая ртуть своё движение имеет</rus>.
Збыльвылас, Максимов эз вӧв вежӧртӧм да зэв бура тӧдіс ассьыс делӧсӧ;
но сылӧн вӧлі ӧти тешкодьтор мукӧддырйиыс сёрнитны нарошнӧ сідзи, мый некыдз эз позь гӧгӧрвоны сылысь висьталӧмсӧ да мый, ме бура тӧда, сійӧ ачыс эз гӧгӧрволы ассьыс кывъяссӧ.
Медся ёна сійӧ радейтліс кывъяс: «происходит» да «<rus>продолжать</rus>», и кор вӧлі шуас: «происходит» либӧ «<rus>продолжая</rus>», то ме водзвыв нин тӧда, мый водзӧ став висьталӧмсьыс ме нинӧм ог гӧгӧрво.
Салдатъяс жӧ, мӧдарӧ, кыдзи ме верми казявны, радейтлісны кывзыны сылысь «происходитсӧ» да чайтісны, мый сійӧ кутӧ ыджыд смысл, кӧть сідз жӧ, кыдзи и ме, эз гӧгӧрволыны ни ӧти кыв.
Но тайӧ гӧгӧрвотӧмсӧ найӧ вештылісны асланыс йӧйлун вылӧ да та вӧсна ёнджыка уважайтісны Фёдор Максимычӧс.
Дженьыда кӧ шуны, Максимов вӧлі начальствующӧй политичнӧй.
Мӧд салдатыс, коді би дорын выльысь нямӧдаліс ассьыс сӧнӧсь гӧрд кокъяссӧ, вӧлі Антонов, — буретш сійӧ бомбардир Антоновыс, коді ещӧ комын сизимӧд воын на, куимӧн ӧти орудие дорӧ кольӧм бӧрын, прикрытиетӧг, лыйліс воча вына неприятельӧс да лядьвеяс веськалӧм кык пуляа кольччис орудие дорӧ да заряжайтіс сійӧс.
«Важӧн нин эськӧ сійӧ вӧлі фейерверкерӧн, не кӧ сылӧн характерыс», — сёрнитісны сы йылысь салдатъяс.
И збыль, аслыспӧлӧс вӧлі сылӧн характерыс: садьюрӧн эз вӧв морт сы дорысь спокойнӧйджык, рамджык да исправнӧйджык;
кор жӧ сійӧ юсьыліс, лолі дзик мӧд мортӧн: властьӧс эз признавайт, косясис, буянитіс да лолі некытчӧ туйтӧм салдатӧн.
Недель сайын кымын на сійӧ юсис йӧввыв дырйи да, некутшӧм грӧзитӧмъяс вылӧ, ӧлӧдӧмъяс вылӧ да орудиеӧс радейтӧм вылӧ видзӧдтӧг, пьянствуйтіс да буянитіс дзик чистӧй понедельникӧдз.
Видз чӧжыс жӧ, кӧть и вӧлі приказ отрядын став йӧзыслы сёйны уллюнйӧн, сійӧ сёйис сӧмын кос нянь да первой неделяс эз босьтлы весиг урчитӧм вина крышка.
Да, колӧ вӧлі аддзыны кӧртысь тэчӧм кодь тайӧ латшкӧс тушаа фигурасӧ, кодлӧн дженьыдик чукля кокъяс да уска глянцевитӧй чужӧм, кор сійӧ, вӧлі, гажа юрӧн босьтас сӧнӧд киясас балалайка да, небрежнӧя ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдалігмоз, кутас ворсны «барыня» либӧ, пельпомъяс вылас чӧвтӧм шинеля, код вылын бовъялӧны орденъяс, да нанкӧвӧй лӧз гач зепъясас кияссӧ сюйӧмӧн, прӧйдитчас улича кузя, — колӧ вӧлі аддзыны салдатскӧй гордостьлысь выражениесӧ да став не-салдатскӧй дінас зывӧктӧмсӧ, коді тайӧ кадас тӧдчис сы чужӧм вылын, медым гӧгӧрвоны, кутшӧм ногӧн не косясьны татшӧм минутаясас лёк кыв шуысь либӧ прӧстӧ паныдасьысь денщиккӧд, казаккӧд, пехотнӧйкӧд либӧ переселенецкӧд, вообщӧ не-артиллеристкӧд, сылы тайӧ вӧлі дзик позьтӧмторйӧн.
Сійӧ косясис да буянитіс эз сы мында аслыс удовольствие вылӧ, мыйта духсӧ кыпӧдӧм могысь став салдатствоыслысь, кодлӧн представительӧн сійӧ чувствуйтіс асьсӧ.
Коймӧд салдат, пеляс исергаа, щӧть кодь ичӧтик уска, лэбачлӧн кодь чужӧма да пиняс курччӧм фарфорӧвӧй калляна, вӧлі ездӧвӧй Чикин. Сійӧ пукаліс бипур дорын лажыньтчӧмӧн.
Муса морт Чикин, кыдзи нимтісны сійӧс салдатъяс, вӧлі забавник.
Швачкакылысь кӧдзыд дырйи, кӧть пидзӧсӧдз няйтын, кык лун сёйтӧм, походын, смотр вылын, велӧдчигӧн, муса морт век да быдлаын кӧрлӧдліс чужӧмсӧ, кокъяснас вӧчавліс фигураяс да петкӧдлывліс сэтшӧм штукаяс, мый став взводыс вак-вакӧн сераліс.
Привал вылын либӧ лагерын Чикин гӧгӧр век чукӧртчывлісны том салдатъяс, кодъяскӧд сійӧ заводитліс ворсны «Филька»*, либӧ мойдлывліс мудер салдат йылысь да английскӧй милорд йылысь, либӧ представляйтіс татаринӧс, немецӧс, либӧ прӧстӧ висьтавліс ассьыс замечаниеяс, мыйысь ставныс кочкавтӧдз сералісны.
Колӧ шуны, мый сы сайын забавниклӧн репутацияыс вӧлі нин сэтшӧма вынсялӧма батареяын, мый сулалӧ вӧлі сылы сӧмын восьтыны вомсӧ да мигнитны, медым ставныс серӧктасны; но збыльысь сыын вӧлі уна истиннӧй комическӧйыс да виччысьтӧмторйыс.
Быдторйысь сійӧ кужліс аддзыны мыйкӧ аслысногаӧс, сэтшӧмӧс, мый мукӧдыслы и юрас эз волы, и медсяыс — быдлаысь тешкодьӧс аддзӧм кузя тайӧ способностьыс эз уступайт некутшӧм испытаниеяслы.
Нёльӧд салдатыс вӧлі нинӧмӧн синмӧ шыбитчытӧм том зонка, колян во вайӧдӧм рекрут, коді первойысь на вӧлі походын.
Сійӧ сулаліс дзик тшын пиас да сэтшӧм матын би дорас, мый, кажитчӧ, зыртчӧм полушубокыс сылӧн пырысь-пыр ӧзъяс; но, та вылӧ видзӧдтӧг, сылӧн павкнитӧм пӧлаяс серти, спокойнӧй, самодовольнӧй поза серти, ёна тӧдчысь чукля кокпӧкъяс серти тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ испытывайтіс ыджыд удовольствие.
И, медбӧрын, витӧд салдат, коді пукаліс бипур дорсянь ылынкодь да вӧлаліс кутшӧмкӧ бедьтор, вӧлі дяденька Жданов.
Жданов вӧлі батареяын служба вылын арлыднас быдӧнысь медыджыд, ставнысӧ тӧдіс ещӧ рекрутъясӧн на, и важ привычка сертиыс быдӧн шуисны сійӧс дяденькаӧн.
Сійӧ, кыдзи висьтавлісны, некор эз юлы, эз куритчы, картіӧн эз ворс (весиг кыскалӧмысь), эз ёрччы лёк кывъясӧн.
Служба бӧрын став прӧст кад чӧжыс сійӧ вурис сапӧгъяс, праздник лунъясӧ ветлывліс вичкоӧ, кор вӧлі позьӧ, либӧ сувтӧдліс ӧбраз водзӧ копейкаа сись да восьтывліс псалтырь, дзик ӧти книга, кодӧс сійӧ кужліс лыддьыны.
Салдатъяскӧд сійӧ сёрнитліс этша, — чиннас ыджыдджыкъяскӧд, кӧть арлыднас ичӧтджыкъяскӧд, сійӧ вӧлі кӧдзыда почтительнӧй, равнӧйяскӧд, кыдзи ютӧм морт, сылӧн вӧліны этша случайяс ӧтлаасьлыны; но медся ёна сійӧ радейтіс рекрутъясӧс да том салдатъясӧс: на вылын сійӧ пыр покровительствуйтліс, лыддис налы наставлениеяс да частӧ отсавлывліс.
Батареяын ставныс лыддисны сійӧс капиталистӧн, сы вӧсна мый сылӧн вӧлі шайт кызь вит кымын, деньгасӧ окотапырысь удждывліс салдатлы, кодлы збыльысь вӧлі ёна колӧ.
Буретш сійӧ Максимовыс, коді ӧні вӧлі фейерверкерӧн, висьтавліс меным, мый кор, дас во сайын кымын, сійӧ воис рекрутӧн да юысь важ салдатъяс сыкӧд юисны деньгасӧ, коді сылӧн вӧлӧма, Жданов, мыйӧн казяліс сылысь лёк положениесӧ, корис ас дорас, скӧрысь видіс сійӧс сы поведениеысь, весиг нӧйтіс, лыддис наставление, кыдзи колӧ овны салдатын, да лэдзис, сэки жӧ сетіс сылы дӧрӧм, мыйыс эз нин вӧв Максимовлӧн, да ещӧ сетіс пӧлтинник деньга.
«Сійӧ меысь мортӧс вӧчис», — уважениеӧн да благодарностьӧн век шулывліс сы йылысь Максимов.
Сійӧ жӧ отсалӧма Веленчуклы, код вылын сійӧ вообщӧ покровительствуйтіс дзик рекрутӧн воӧмсяньыс, кор суӧма несчастнӧй шинель вошӧмыс, да уналы, уналы мукӧдъяслы аслас кызь вит вося служба чӧжӧн.
Служба кузя оз позь вӧлі желайтны бурджыка делӧ тӧдысь, храбрӧйджык да исправнӧйджык салдатӧс; но сійӧ вӧлі вывті рам да синмӧ шыбитчытӧм, медым сійӧс пуктісны фейерверкерӧ, кӧть и дас вит во нин вӧлі бомбардирӧн.
Ждановӧс радуйтісны да сійӧ весиг вывті ёна радейтіс сьыланкывъяс; торйӧн нин ӧткымынъясӧс сійӧ зэв ёна радейтіс да том салдатъясысь пыр чукӧртлывліс сьылысьяслысь кружок и, кӧть ачыс эз кужлы сьывнысӧ, сулаліс накӧд, ачыс сюйӧма кияссӧ полушубок зепъясас, читкыртӧма синъяссӧ и, юрсӧ да бандзибъяссӧ вӧрӧдӧмӧн, петкӧдліс ассьыс сочувствиесӧ.
Ог тӧд мыйла, пель дортіыс бандзибъясыслӧн тайӧ равномернӧй вӧрӧмсьыс, кодӧс ме аддзылі сӧмын сылысь ӧтнаслысь, ме мыйлакӧ казявлі зэв уна выражение.
Лунь кодь еджыд юрыс, фабраӧн мавтӧм сьӧд ускыс да гожъялӧм чукырӧсь чужӧмыс первой видзӧдлігӧн сетлісны сылы скӧр да суровӧй выражение; но, сылӧн гырысь, гӧгрӧс синъяс вылӧ бурджыка видзӧдӧм бӧрын, медсясӧ, кор найӧ нюмъялісны (вомдоръяснас сійӧ некор эз серавлыв), мыйкӧ вӧвлытӧм рам, пӧшти челядьлӧн кодь, друг чуймӧдліс тіянӧс.
IV
— Эк-ма! Каллянӧй вунӧма.
Вот шогыс, вокъясӧй менам! — выльысь шуис Веленчук.
— А тэ эськӧ мед сихарка куритін, муса пи! — вомсӧ вежыньтӧмӧн да мигайтігтыр висьталіс Чикин. — Гортын ме пыр сихарка курита, сійӧ юмовджык!
Гӧгӧрвоана, мый ставныс вак-вак серӧктісны.
— Мися жӧ, каллянтӧ вунӧдӧмыд, — торкис сійӧс Максимов, ачыс эз обращайт вниманиесӧ ставныс сералӧм вылӧ да начальник моз гордӧя шуйга кипыдӧсас кучкаліс каллянсӧ.
— Тэ кытчӧ вошлін? а, Веленчук?
Веленчук бергӧдчыштіс сылань, мӧдліс лэптыны кисӧ шапка дорас, но сэсся бӧр лэдзис сійӧс.
— Тыдалӧ, тӧрытъясяньыд абу веськалӧма унмыд, мый сувтсӧн нин унмовсян.
Таысь ті воклы аттьӧ оз шуны.
— Косявлы менӧ тайӧ местаас, Фёдор Максимыч, кӧть войт кӧ ме видлі; а ме и ачым ог тӧд, мый мекӧд лолі, — вочавидзис Веленчук.
— Кутшӧм радлун вӧсна юси! — нурбыльтіс сійӧ.
— Мися жӧ, а ті вок вӧсна ӧтвечайтан асланым начальство водзын, а ті этадзи пыр вӧчанныд — вывті лёка, — помаліс мича сёрниа Максимов спокойнӧйджык гӧлӧсӧн нин.
— Ӧд со чудесаыс, вокъясӧй менам, — минута чӧж чӧв олыштӧм бӧрын водзӧ висьталіс Веленчук, ачыс гыжъяліс балябӧжсӧ да торйӧн эз шыась некод дінӧ, — збыль, чудеса, вокъясӧй менам!
Дас квайт во служита — татшӧмыс мекӧд эз вӧвлы.
Кор шуисны расчёткӧд стройӧ сувтны, ме лӧсьӧдчи кыдзи следуйтӧ — нинӧм эз вӧв, да друг паркын кыдзи тайӧ сійӧ кватитас менӧ... кватитіс, кватитіс, водтӧдіс менӧ муӧ, да и ставыс...
И кыдзи унмовси, ачым эг кывлы, вокъясӧй менам!
Буракӧ, буретш сійӧ узян висьӧмыд и эм, — помаліс сійӧ.
— Ӧд сійӧ и эм, муртса ме тэнӧ верми садьмӧдны, — сапӧгасигмоз шуис Антонов, — ме нин тэнӧ тойлалі, тойлалі... быттьӧкӧ кер пом кутшӧмкӧ!
— Аддзан тэ, — шуыштіс Веленчук, — кодъюра кӧ вӧлі эськӧ, мед нин...
— Тадзтӧ миян гортын баба вӧлі, — заводитіс Чикин, — да паччӧр вылысь матӧ кык во эз лэччыв.
Ӧтчыд мӧдісны садьмӧдны сійӧс, чайтісны, мый узьӧ, а сійӧ нин кулӧма куйлӧ, — тадзи жӧ пыр сійӧ унмовсьлывліс.
Со ӧд, муса пи!
— А висьтав жӧ, Чикин, кыдзи тэ отпускад тон петкӧдлін асладорсяньыд, — шуис Максимов, ачыс нюмъяліс да видзӧдлывліс ме вылӧ, быттьӧкӧ шуаліс:
«Абу-ӧ окота тшӧтш кывзыштны бӧб мортлысь?»
— Кутшӧм тон, Фёдор Максимыч! — синбӧжнас ме вылӧ тэрыба видзӧдлігмоз шуис Чикин: — дерт, висьтавлі, кутшӧм сэтшӧм Капказ эм.
— Но, да, кыдзи нӧ, кыдзи нӧ!
Тэ эн модничайт...
висьтав, кыдзи тэ налы предводительствуйтін?
— Тӧданныд, кыдзи предводительствуйті: юасялісны, кыдзи ми олам, — тэрыба сёрнитігмоз заводитіс Чикин, видыс аслас вӧлі сэтшӧм мортлӧн кодь, коді некымынысь висьтавлӧма тайӧс жӧ,
— ме шуа, олам бура, муса пи: провиант ставсӧ пӧлучайтам, асывнас и рытнас чашка щиколат сетӧны быд салдатлы, а ӧбед кежлӧ сетӧны господскӧй суп перлӧвӧй крупаысь, а водка пыдди пӧлагайтчӧ крышкаӧн морт вылӧ модера.
Модера Дивирье, коді дозтӧгыс, мися, сулалӧ нелямын кык кӧпейка!
— Важнӧй модера! — медся гораа сералігтырйи шуис Веленчук. — Вот тайӧ модера!
— Но, а эзиятъяс йылысь мый висьтавлін? — водзӧ юасис Максимов, кор неуна лӧньыштіс ставныслӧн сералӧмыс.
Чикин копыртчис би дорӧ, беддьӧн перйис ӧгыр тор, пуктіс сійӧс каллянас да чӧв олігтыр, быттьӧкӧ казявтӧг, мый кывзысьясыс возбуждённӧя виччысьӧны сылысь, дыр ӧзтіс ассьыс табак вужсӧ.
Кор, медбӧрын, тырмымӧн кыскис тшынсӧ, шыбитіс ӧгыр торсӧ, ещӧ ёнджыка бӧрвыв вештіс ассьыс ичӧтик шапкасӧ да йӧжгылясигтыр да нюмъялыштігмоз висьталіс водзӧ:
— Сідзжӧ юасьӧны, кутшӧм, шуӧ, сэні, зонмӧ, черкес, шуӧ, али турок тіян Капказад, шуӧ, нӧйтӧ?
Ме шуа: миян черкесыд, муса пи, абу ӧти, а унапӧлӧс эмӧсь.
Эмӧсь сэтшӧм тавлинецъяс, кодъяс из гӧраясын олӧны да нянь пыдди изъяс сёйӧны.
Найӧ гырысьӧсь, шуа, быттьӧкӧ буриник колода, плешканыс ӧти син, и шапкаясныс налӧн гӧрдӧсь, вот тадзи и ӧзйӧны, кыдзи тэнад, муса пиӧй! — содтіс сійӧ, ачыс шыасис том рекрут дінӧ, кодлӧн збыль вӧлі гӧрд вылыса зэв тешкодь ичӧтик шапка.
Том рекрут тайӧ немвиччысьтӧм шыасьӧм бӧрас друг ляпкӧдчис, кучкис аслыс пидзӧсъясас да кутіс серавны да кызӧдны сэтшӧма, мый муртса вермис шуны пошиктысь гӧлӧсӧн: «Вот тайӧ тавлинецъяс!»
— А то ещӧ, шуа, мумраяс эмӧсь, — юрсӧ вӧрӧдӧмӧн плеш вылас ассьыс шапкасӧ вештігмоз водзӧ висьталіс Чикин, — найӧ мӧдногаӧсь, — двӧйняяс ичӧтикӧсь, со татшӧмӧсь.
Пыр параясӧн, шуа, ки-на-ки кутчысьӧмаӧсь да сэтшӧм тэрыба, шуа, котралӧны, мый тэ сійӧс и вӧлӧн он вӧтӧд.
— Кыдз нӧ, шуӧ, пиук, кыдзи нӧ найӧ, мумраясыс, ки-на-ки воча кутчысьӧмӧн и чужӧны, али мый? — мужикӧс нерны воображайтігмоз шуис сійӧ кыз гӧлӧсӧн.
— Да, шуа, муса пи, сійӧ сэтшӧм природасяньыс.
Тэ налысь кияссӧ мынтӧд, пыр жӧ вир кутас петны, дзик китаецлӧн моз: шапкасӧ сылысь пӧрччы, вир кутас петны.
— А висьтав, пиук, кыдзи найӧ нӧйтӧнысӧ? — шуӧ.
— Да сідзи, шуа, кутасны тэнӧ, кынӧмтӧ кырӧдасны, да сювтӧ тэныд киясад и быдмалӧны, и быдмалӧны.
Найӧ быдмалӧны, а тэ сералан: сэтчӧдз сералан, мый лолыд петас...
— Но, мый нӧ, и веритісны тэныд, Чикин? — шуис Максимов неуна нюмъялігтыр, кор мукӧдыс вӧлі семдӧмаӧсь сералӧмнысла.
— И сэтшӧм, збыльысь, тешкодь йӧзыс, Фёдор Максимыч: веритӧны ставсӧ, ей-богу, веритӧны!
А куті ме налы Кизбек гӧра йылысь висьтавлыны, мый сэні гожӧмбыд лымйыс оз сывлы, ӧд дзикӧдз серамвыв лэптісны, муса пиӧй!
— Мый тэ, шуӧ, пиук, ошйысян?
Вермас ӧмӧй лоны: джуджыд гӧра, да сы вылысь лым оз кут сывны.
Миян, зонмӧ, лым сылігӧн кутшӧмкӧ кӧ рӧчтор, и то водзджык сылӧ, а сёнас лым куйлӧ.
— Мун да тӧлкуйт! — мигайтігтыр помаліс Чикин.
V
Шонділӧн югыд кытшыс, коді югъяліс улльӧв кодь еджыд ру пыр, кыпӧдчис вель вылӧ нин,
рудовлилӧвӧй горизонтыс вочасӧн паськаліс и кӧть ёна ылӧдзджык, но сідзжӧ резкӧя помасьліс еджыд рулӧн пӧръясьлысь стенаӧн.
Миян водзвылын, пӧрӧдӧм вӧр сайын, воссис вель ыджыд эрд.
Эрд вылын быдладорсянь вольсассис кӧні сьӧд, кӧні улльӧв кодь еджыд, кӧні лилӧвӧй тшын бипуръяслӧн, и тешкодь фигураясӧн вӧрисны рулӧн еджыд слӧйясыс.
Ылын водзвылын шочиника тыдовтчылісны верзьӧма татараяслӧн чукӧръяс, да гежӧдика кывлісны миян штуцеръясысь*, винтовкаясысь да орудиеысь лыйӧмъяс.
«Тайӧ эз на вӧв делӧ, а сӧмын ворсӧм», — кыдзи шулывліс бур капитан Хлопов.
9-ӧд егерскӧй ротаса командир, коді вӧлі миян прикрытиеын, матыстчис менам орудиеяс дорӧ да, верзьӧма куим татарин вылӧ индігмоз, кодъяс мунісны тайӧ кадас вӧр горувтіыс, миянсянь квайтсё сыв дорысь ылітіджык, корис, вообщӧ став пехотнӧй офицеръяслы артиллерийскӧй лыйсьӧм лӧсялана радейтӧмӧн, корис менсьым лыйны найӧс ядроӧн либӧ гранатаӧн.
— Аддзанныд, — бур да убедительнӧй нюмӧн менам пельпом сайсянь кисӧ нюжӧдігмоз шуис сійӧ, — кӧні кык ыджыд пуыс, сэні водзвылас ӧти морт еджыд вӧв вылын; да сьӧд черкескаа, а со бӧрвылас ещӧ кыкӧн.
Аддзанныд?
Оз-ӧ позь найӧс, пӧжалуйста...
— А со ещӧ куимӧн вӧлӧн мунӧны, вӧр горув пӧлӧныс, — содтіс чуймӧдан синъяса Антонов, ачыс матыстчис миянлань да мыш саяс дзебис каллянсӧ, мыйӧн куритчис тайӧ кадас, — воддзаыс ещӧ винтовкасӧ перйис чехолсьыс.
Бура тыдалӧ, вашбородие!
— Аддзан, лыйис, вокъясӧй менам!
Со еджыд тшынтор тыдовтчыштіс, — неуна миянысь бӧрвылынджык сулалысь салдат чукӧрын шуис Веленчук.
— Буракӧ, миян цепь кузя, пежыд! — гарыштіс мӧд.
— Аддзан, вӧр сайсяньыс найӧ мыйтӧмӧн петісны, буракӧ, местасӧ видзӧдалӧны — орудие сувтӧдны кӧсйӧны, — содтіс коймӧд.
— Граната кӧ эськӧ налы сэтчӧ чукӧрас гымӧбтыны, вот эськӧ мӧдісны сьӧласьны...
— А кыдзи думайтан, буретш сэтчӧдз судзан, муса вок? — юаліс Чикин.
— Витсё либӧ витсё кызь сыв, унджык оз ло, — быттьӧкӧ ачыс аслыс веськодьпырысь шуис Максимов, кӧть тӧдчӧ вӧлі, мый сылы сідзи жӧ, кыдзи и мукӧдыслы, зэв окота вӧлі лыйны. — Нелямын вит линия уголӧн кӧ единорогысь лыян, то буретш пунктас позяс веськавны, мӧдногӧн кӧ, дзик стӧча.
— Тӧданныд, ӧні кӧ тайӧ чукӧрас веськӧдны, дзик кодӧкӧ инманныд.
Вот-вот ӧні, кор найӧ ӧтчукӧрӧ чукӧртчисны, пӧжалуйста, ӧдйӧджык тшӧктӧй лыйны, — водзӧ корис менсьым ротнӧй командир.
— Прикажитанныд наведитны орудие? — тэрыб басӧн друг юаліс Антонов, кодлӧн чужӧм вылас тӧдчис кутшӧмкӧ зумыш скӧрлун.
Висьтася, меным и аслым вӧлі зэв окота вӧчны тайӧс, и ме тшӧкті наведитны 2-ӧд орудие.
Муртса ме вевъялі шуны, кыдзи гранатасӧ вӧлі пудритӧма, сюйӧма, и Антонов, станина бердӧ ляскысьӧмӧн да ассьыс кык кыз чунь затыльник дінӧ пуктӧм бӧрын, командуйтіс нин бергӧдлыны хоботсӧ то веськыдвывлань, то шуйгавывлань.
— Муртса-муртса шуйгавыв... зэв ичӧтика веськыдвыв... ещӧ, еще неуна... тадзи ладнӧ, — орудие дорысь гордӧя вешйигмоз шуис сійӧ.
Пехотнӧй офицер, ме, Максимов, ӧти бӧрся мӧд видзӧдлім прицел пыр да ставным висьталім ассьыным унапӧлӧс мнениеяс.
— Ей-богу, водзӧджык усьӧ, — кывнас шлочнитігмоз шуис Веленчук, кӧть сійӧ сӧмын видзӧдіс Антонов пельпом сайсянь да та вӧсна некыдзи эз вермы чайтны татшӧмторсӧ. — Е-е-ей-богу, водзӧджык усьӧ, веськыда эсійӧ пуас инмас, вокъясӧй менам!
— Мӧдӧс! — командуйті ме.
Прислуга вешйис ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Антонов котӧртіс бокӧ, медым аддзыны снарядыслысь лэбӧмсӧ, трубка ыпнитіс, и зялькнитіс ыргӧн.
Тайӧ жӧ здукас ми вылӧ ӧвтыштіс порох тшын, и лыйӧмлӧн чуймӧдысь юргӧмысь торъяліс металлическӧй, дзизгысь, чардби ӧдӧн ылыстчысь лэбӧмлӧн шы, коді гӧгӧр чӧв-лӧняс быри ылын.
Верзьӧмаяс чукӧрсянь неуна бӧрвылынджык тыдовтчис еджыд тшынтор, татара гӧнитісны ӧтарӧ-мӧдарӧ, и миянӧдз кыліс разрывлӧн шыыс.
«Вот тайӧ бур!
Эк гӧниталісны!
Аддзанныд, чӧртъясыд, оз радейтны!» — кылісны ошкӧмъяс да сералӧмъяс артиллерийскӧй и пехотнӧй салдатъяс радъясын.
— Неуна кӧ эськӧ улӧджык вӧлі лыйны, дзик чукӧрас эськӧ веськаліс, — шуис Веленчук. — Шулі, пуас инмас: сідзи и эм — муніс веськыдвывджык.
VI
Ме коли салдатъясӧс сёрнитны сы йылысь, кыдзи татара гӧнитісны, кор аддзисны гранатасӧ, и мыйла найӧ сэті ветлӧдлісны вӧвъяснас, и унаӧнӧсь-ӧ найӧ ещӧ вӧрас эмӧсь, да ротнӧй командиркӧд вешйи некымын воськов сайӧ да пукси пу вылӧ, куті виччысьны шоналысь биткияс, кодъясӧс сійӧ предложитіс меным.
Ротнӧй командир Болхов вӧлі сэтшӧм офицеръяс пиысь ӧтиӧн, кодъясӧс полкын шуисны бонжуръясӧн.
Сылӧн вӧлі состояние, водзджыксӧ служитлӧма гвардияын да сёрнитлӧма французскӧй кывйӧн.
Но та вылӧ видзӧдтӧг ёртъясыс радейтісны сійӧс.
Сійӧ вӧлі вель тӧлка да сылӧн вӧлі тырмымӧн тактыс, медым новлыны петербургскӧй сюртук, сёйны бур ӧбед да сёрнитны французскӧй кывйӧн, офицеръяслысь обществосӧ ёна оскорбляйттӧг.
Поводдя йылысь, военнӧй действиеяс йылысь, кыкнаннымлы тӧдса офицеръяс йылысь сёрнитыштӧм бӧрын да юасьӧм-висьтасьӧм серти, вещияс вылӧ видзӧдӧм серти убедитчӧм бӧрын, мый ми бура гӧгӧрвоам ӧта-мӧднымӧс, ас тӧдлытӧгным ми вуджим дженьыдджык сёрниӧ.
Сэсся бара жӧ Кавказын ӧти кругса йӧзкӧд аддзысигӧн, кӧть и висьтавтӧг, но синмӧ шыбитчана кыптӧ вопрос: ті мыйла танӧсь?
И кывъястӧг тайӧ юалӧм вылӧ, меным кажитчӧ, кӧсйис вочавидзны менам собеседникӧй.
— Кор тайӧ отрядыс помассяс? — дышпырысь шуис сійӧ. — Гажтӧм.
— Меным абу гажтӧм, — шуи ме, — штабад ӧд ещӧ гажтӧмджык.
— О, штабын дас тысячапӧв лёкджык, — шуис сійӧ скӧрысь. — Збыль! кор ставыс тайӧ помассяс?
— Мый нӧ тіянлы колӧ, медым помассяс? — юалі ме.
— Ставыс, дзикӧдз!..
Мый нӧ, биткиясыс шоналісны, Николаев? — юаліс сійӧ.
— Мыйла нӧ ті воинныд служитны Кавказӧ, — шуи ме, — сэтшӧма кӧ Кавказыс мустӧм тіянлы?
— Тӧданныд, мыйла? — вочавидзис сійӧ ньӧти падъявтӧг, веськыда. — Предание серти.
Россияын ӧд эм зэв тешкодь предание Кавказ йывсьыд: быттьӧкӧ тайӧ кутшӧмкӧ обетованнӧй му быдпӧлӧс шудтӧм йӧзыслы.
— Да, тайӧ пӧшти збыль, — шуи ме, — миян пӧвстысь унджыкыс...
— Но мый медся бурыс, — торкис сійӧ менӧ, — мый ставным ми, предание серти Кавказӧ мунысьяс, зэв ёна ӧшибайтчам асланым чайтӧмъясын, и дзик некыдзи ме ог аддзы, мыйла шудтӧм любовь бӧрын либӧ делӧяс торксьӧм бӧрын ӧдйӧджык мунны служитны Кавказӧ, а не Казаньӧ либӧ Калугаӧ.
Россияын ӧд чайтӧны Кавказтӧ кутшӧмкӧ величественнӧйӧн, некор сывлытӧм йиясӧн, визув юясӧн, кинжалъясӧн, буркаясӧн, черкешенкаясӧн — ставыс тайӧ мыйкӧ страшнӧйтор, а збыльвылас таын нинӧм абу кыпыдыс.
Найӧ кӧ эськӧ кӧть тӧдісны, мый некор сывлытӧм йияс пӧвстас ми некор огӧ волӧй, да и сэні волӧмас нинӧм гажаыс абу, а мый Кавказ юксьӧ губернияяс вылӧ: Ставропольскӧй, Тифлисскӧй да с. в.
— Да, — шуи ме сералігтыр, — ми Россияын дзик мӧдногӧн видзӧдам Кавказ вылӧ, тані дорысь.
Тайӧс испытывайтлінныд-ӧ коркӧ?
Кыдзи лыддьыны стихъяс сэтшӧм кывйӧн, кодӧс омӧля тӧдан: воображайтан аслыд ёна бурджыкӧн, кутшӧм эм!..
— Ог тӧд, збыльысь, но зэв мустӧм меным тайӧ Кавказыс, — торкис сійӧ менӧ.
— Абу, Кавказ меным и ӧні бур, но сӧмын мӧдногӧн...
— Гашкӧ, и бур, — водзӧ висьталіс сійӧ мыйыськӧ дӧзмӧмӧн, — тӧда сӧмын сійӧс, мый абу бур ме Кавказын.
— Мыйла нӧ сідзи? — шуи ме, медым кӧть мыйкӧ шуны.
— Сы вӧсна, мый, ӧти-кӧ, сійӧ пӧръяліс менӧ.
Ставыс сійӧ, мый вӧсна ме, предание серти, вои Кавказӧ лечитчыны, ставыс воис мекӧд татчӧ, торъялӧмыс сӧмын сыын, мый водзджыксӧ ставыс тайӧ вӧлі ыджыд пос вылын, а ӧні няйтӧсь ичӧтик пос вылын, кодлӧн быд тшупӧд вылысь ме аддза миллионъясӧн ичӧтик тревогаяс, гадостьяс, оскорбляйтӧмъяс;
мӧд-кӧ, сы вӧсна, мый ме чувствуйта, кыдзи ме лунысь лун моральнӧя уся увлань, и главнӧйыс сыын, мый чувствуйта ачымӧс татчӧс служба вылӧ туйтӧмӧн: ме ог вермы ас вывті нуӧдны опасностьяс... прӧстӧ, ме абу храбрӧй...
Сійӧ чӧв ланьтліс да видзӧдліс ме вылӧ.
— Ньӧти шутиттӧг.
Кӧть тайӧ кортӧм висьтасьӧмыс зэв ёна чуймӧдіс менӧ, ме нинӧм эг шу паныд, кыдзи, тыдалӧ, колӧ вӧлі менам собеседниклы, но виччыси сысянь ассьыс кывъяссӧ опровергнитӧм, кыдзи тайӧ овлывлӧ татшӧмнога случайяс дырйи.
— Тӧданныд, тайӧ отрядас ме первойысь делӧын, — водзӧ висьталіс сійӧ, — и ті онӧ вермӧй думыштны аслыныд, мый вӧлі мекӧд тӧрыт.
Кор фельдфебель вайис приказание, мый менсьым ротаӧс назначитӧмаӧсь колоннаӧ, ме кельдӧді полотно моз, и эг вермы сёрнитны волнуйтчӧмла.
А кыдзи ме коллялі войсӧ, ті кӧ эськӧ тӧдінныд!
Збыль кӧ, мый дзормӧны повзьӧмла, то ӧні ме эськӧ должен вӧлі лоны дзик еджыдӧн, сы вӧсна мый, буракӧ, смерть вылӧ приговоритӧм ни ӧти морт эз страдайт ӧти войӧн сэтшӧма, кутшӧма ме;
весиг и ӧні, кӧть меным и неуна кокньыдджык войся дорысь, но менам тані со мый вӧчсьӧ, — ассьыс кабырсӧ морӧс весьтас бергӧдлігмоз содтіс сійӧ.
— И мый тешкодьыс, — водзӧ висьталіс сійӧ, — мый тані ворсӧны зэв ужаснӧй драма, а ачыд сёян лука битки да уверяйтан, мый зэв гажа.
Вина эм, Николаев? — очсалігтыр содтіс сійӧ.
— Тайӧ сійӧ, вокъясӧй менам! — кыліс тайӧ кадас ӧти салдатлӧн шызьӧм гӧлӧс, и ставныс кутісны видзӧдны ылысса вӧр дорӧ.
Ыліын содіс да, тӧлӧн нӧбӧдігмоз, кыпӧдчис лӧзов кымӧр кодь тшын.
Кор ме гӧгӧрвои, мый тайӧ лыйис миянӧс неприятель, ставыс, мый вӧлі менам син водзын тайӧ минутаас, ставыс друг примитіс кутшӧмкӧ выль величественнӧй характер.
И ружьеяслӧн кӧзлаясыс, и бипуръяслӧн тшыныс, и кельыдлӧз небесаыс, и турунвиж лафетъяс, и Николаевлӧн уска гожъялӧм чужӧмыс — ставыс тайӧ быттьӧкӧ висьталіс меным, мый ядросӧ, коді лэбовтіс нин дулӧсьыс да тайӧ здукас лэбӧ пространствоті, гашкӧ, веськӧдӧма веськыда менам морӧсӧ.
— Ті кытысь босьтлінныд винасӧ? — дышпырысь юалі ме Болховлысь, та кості менам сьӧлӧм пыдӧсын ӧткодя бура висьталісны кык гӧлӧс: ӧтиыс — господи, босьт менсьым лолӧс бура-мичаа, мӧдыс — надейтча не копыртчыны, а нюмъявны сійӧ кадас, кор мӧдас лэбны ядро, — и тайӧ жӧ здукас шутёвтіс юр весьтті мыйкӧ зэв мустӧм, и миянсянь кык воськов сайын шнёпкысис ядро.
— Вот ме кӧ эськӧ вӧлі Наполеон либӧ Фридрих, — дзик веськодьпырысь мелань бергӧдчигмоз шуис тайӧ кадас Болхов, — ме эськӧ непременнӧ шуи кутшӧмкӧ любезность.
— Да ті и ӧні шуинныд, — вочавидзи ме, ачым муртса верми дзебны тревогаӧс, коді кыптіс меын кольӧм опасность вӧснаыс.
— Да мый нӧ кӧть, мый шуи: некод оз гиж.
— А ме гижа.
— Да ті кӧть и гижанныд, сӧмын критикуйтӧм могысь, кыдзи шуӧ Мещенков, — содтіс сійӧ нюмъялігтыр.
— Тьпу тэ проклятӧй, — дӧзмӧмпырысь бокӧ сьӧласигтыр шуис тайӧ кадас Антонов миян бӧрвылын, — тӧкӧтьӧ кокъясӧ эз инмы.
Став менам зільӧмъясӧй кажитчыны веськодьӧн да миян став мудер сёрниным друг кутісны кажитчыны меным йӧйталӧмӧн тайӧ простодушнӧй горӧдӧм бӧрас.
VII
Неприятель збыльысь сувтӧдіс кык орудие сійӧ местаас, кӧні ветлӧдлісны татара, да быд кызь либӧ комын минута мысти лыйліс вӧр пӧрӧдысьясӧс.
Менсьым взводӧс петкӧдісны водзлань эрд вылӧ да прикажитісны ӧтвечайтны сылы.
Вӧр дорын тыдовтчис тшынтор, кылісны лыйсьӧмъяс, шутьлялӧм, и ядро усьлі миян водзвылӧ либӧ бӧрвылӧ.
Неприятельлӧн снарядъясыс усялісны шудаа, и воштӧмъяс эз вӧвны.
Артиллеристъяс, кыдзи и век, кутісны асьнысӧ зэв бура, пелька заряжайтісны, старайтчӧмӧн наводитлісны тыдовтчӧм тшын вылӧ да спокойнӧя шутитісны ас костаныс.
Пехотнӧй прикрытие чӧв олігтыр нинӧм вӧчтӧг куйліс миян дорын, виччысис ассьыс ӧчередь.
Вӧр пӧрӧдысьяс вӧчисны ассьыныс делӧ: черъяс котшкӧдчисны вӧрын тэрыбджыка да частӧджык; сӧмын сэки, кор кывліс снарядлӧн шутьлялӧмыс, ставыс друг чӧв ланьтліс, кулӧмакодь чӧв-лӧняс кывлісны абу дзик спокойнӧй гӧлӧсъяс: «вешйыштӧй, ребята!» и став синъясыс мӧдлісны дзоргыны ядро вылӧ, коді рикошетӧн лэбліс бипуръяс вывті да кералӧм увъяс вывті.
Руыс дзикӧдз нин кыптіс да, кымӧръяс кодьӧн лоӧм бӧрын, вочасӧн бырлі пемыдгӧлубӧй небесаас;
мыччысьӧм шонді дзирдаліс югыда да койис гажа дзирдъяс штыкъяслӧн сталь вылӧ, орудиеяслӧн ыргӧн вылӧ, сылысь му вылӧ да гыӧр вылӧ.
Тувсов шонді шоныдыскӧд тшӧтш воздухас кыліс асъя кӧдзыдыслӧн ыркыдыс;
уна тысяча быдпӧлӧс вуджӧръяс да рӧмъяс сорласисны вӧрлӧн кос коръясас, да подмӧм глянцевитӧй туй вылын бура тӧдчисны шинаяслӧн да подков шипъяслӧн следъясыс.
Войска кутісны вӧрны ёнджыка да тыдаланаджык.
Быдладорсянь частӧджык и частӧджык тыдовтчывлісны лыйсьӧмъяслӧн гӧлубӧйкодь тшынторъяс.
Дӧлалысь пика флюгеръяса драгунъяс петісны водзӧ; пехотнӧй ротаясын кутісны кывны сьыланкывъяс, и пес тыра обоз мӧдіс строитчыны арьергардӧ.
Миян взвод дінӧ вӧлӧн воис генерал да прикажитіс лӧсьӧдчыны отступайтны.
Неприятель пуксис кустъяс пӧвстӧ миян шуйгаладор фланг весьтӧ да ёна кутіс беспокоитны миянӧс ружейнӧй биӧн.
Шуйгавывсянь вӧрсянь жвичнитіс пуля да троньмуніс лафетӧ, сэсся мӧд, коймӧд...
Миян дінын куйлысь пехотнӧй прикрытие кыпӧдчис ыджыд шумӧн, босьтіс ружьеяс да займитіс цепь.
Ружьеясысь лыйсисны век ёнджыка, и пуляяс мӧдісны лэбавны частӧджык и частӧджык.
Заводитчис отступайтӧм, и сідзкӧ, настӧящӧй делӧ, кыдзи тайӧ век овлӧ Кавказын.
Став сертиыс вӧлі тыдалӧ, мый артиллеристъяслы пуляясыс вӧліны мустӧмӧсь, кыдзи водзджыксӧ ядрояс — пехотнӧйяслы.
Антонов зумыштчис.
Чикин нерис пуляяссӧ да шутитіс на вылын; но тӧдчӧ вӧлі, мый найӧ сылы мустӧмӧсь.
Ӧти йылысь шуліс сійӧ: «кыдзи тэрмасьӧ», мӧдӧс нимтыліс «мазіӧн», коймӧдӧс, коді, кыдзкӧ надзӧник да нора жуньгигтыр, лэбис миян весьтті, шуис «сирӧтаӧн», та вылӧ ставныс серӧктісны.
Велавтӧгыс том рекрут быд пуля дырйи боквыв чукыльтліс юрсӧ да нюжӧдліс сьылісӧ, мый вылӧ сідзжӧ сералісны салдатъяс.
«Мый, тӧдса, али мый, мый копрасян?» — шулісны сылы.
И Веленчук, кодлы пыр дзик веськодь опасностьясыс, ӧні вӧлі тревожнӧй: Веленчукӧс, тыдалӧ, скӧрмӧдіс сійӧтор, мый ми ог лыйлӧй картечӧн сэтчань, кысянь воалісны пуляяс.
Сійӧ некымынысь недӧвӧльнӧй гӧлӧсӧн шуис: «Мый нӧ сійӧ миянӧс весьшӧрӧсӧ нӧйтӧ?
Сэтчань кӧ эськӧ орудие бергӧдны да картечӧн эськӧ пӧльыштны, сэки небось ланьтіс эськӧ».
Збыльысь, пӧра вӧлі вӧчны тайӧс: ме тшӧкті лэдзны медбӧръя граната да зарядитны картечӧн.
— Картечь! — збоя горӧдіс Антонов, ачыс дзик тшын пӧвстас банникӧн матыстчис орудие дорӧ, заряд сӧмын на вӧлі лэдзӧма.
Тайӧ кадас ас бӧрвылысь неылысь ме кылі пулялысь тэрыба жунькнитӧм шы друг орӧм: пуляыс инмис мыйӧкӧ.
Сьӧлӧмӧй менам ёкмуні.
«Кажитчӧ, кодлыкӧ миян йӧзлы инмис», — думышті ме, но такӧд тшӧтш сьӧкыд предчувствие вӧсна полі видзӧдлыны гӧгӧр.
Збыльысь, тайӧ шы бӧрас кыліс тушалӧн сьӧкыда усьӧм да «о-о-о-ой» — раненӧйлӧн сьӧлӧмтӧ косялысь ойзӧм.
«Инмис, вокъясӧй менам!» — сьӧкыдпырысь шуис гӧлӧс, кодӧс ме тӧді.
Тайӧ вӧлі Веленчук.
Сійӧ куйліс гатшӧн передок да орудие костын.
Нопсӧ, кодӧс сійӧ нуис, вӧлі шыбитӧма бокӧ.
Плешыс сылӧн вӧлі ставнас вирӧсь, и веськыд син вывтіыс да ныр вывтіыс визувтіс сук гӧрд вир.
Ранитчӧма сійӧ вӧлі кынӧмас, но сэні пӧшти эз вӧв вирыс; плешсӧ жӧ сійӧ жугӧдӧма усигас мырйӧ.
Ставсӧ тайӧс ме тӧдмалі ёна бӧрынджык; первой минутаас жӧ ме аддзи сӧмын кутшӧмкӧ неяснӧй масса да вывті уна, кыдзи кажитчис меным, вир.
Орудие заряжайтысь салдатъяс пиысь некод эз шу ни ӧти кыв, сӧмын том рекрут нурбыльтіс мыйкӧ татшӧмногаӧс: «Аддзан тэ кыдзи, вирӧдз», и Антонов зумыштчис да ружӧктіс скӧрысь;
но став сертиыс вӧлі тӧдчӧ, мый кулӧм йылысь мӧвп визьнитіс быд сьӧлӧмын.
Ставныс зільджыка босьтчисны делӧ бердӧ.
Орудие вӧлі зарядитӧма ӧти здукӧн, и, картечь вайигӧн, вожатӧй воськов кык сайті кытшовтіс сійӧ местасӧ, кӧні, пыр на ойзігтыр, куйліс раненӧй.
VIII
Делӧын вӧлысь быд морт, тӧдӧмысь, испытывайтліс сійӧ аслыспӧлӧс, кӧть и абу логическӧй, но зывӧктӧмлысь ыджыд чувствосӧ сійӧ места вылас, кӧні вӧлі виӧма либӧ ранитӧма кодӧскӧ.
Тайӧ чувствоыс тӧдчымӧн шымыртіс первой минутаас и менсьым салдатъясӧс, кор колӧ вӧлі лэптыны Веленчукӧс да нуны сійӧс татчӧ воысь повозка вылӧ.
Жданов скӧрысь матыстчис раненӧй дінӧ, сылӧн пыр ёнджыка горзӧм вылӧ видзӧдтӧг, босьтіс киняулӧдыс да лэптіс сійӧс.
«Мый сувтінныд?
Босьтӧй!» — горӧдіс сійӧ, и пырысь-пыр жӧ раненӧйӧс кытшалісны морт дас, весиг ковтӧмъяс, отсасьысьяс.
Но муртса вештыштісны сійӧс места вывсьыс, кыдзи Веленчук мӧдіс зэв лёкысь горзыны да нетшкысьны.
— Мый горзан кӧч моз, — лёкысь шуис Антонов, ачыс кутіс сійӧс кокӧдыс, — а не то эновтам.
И раненӧй збыльысь ланьтіс; сӧмын коръясӧкӧ шуаліс: «Ок, смерть, менам! о-ок, вокъясӧй менам!»
Кор жӧ сійӧс пуктісны повозкаӧ, сійӧ весиг дугдіс окайтнысӧ, и ме кывлі, мый сійӧ мыйкӧ сёрнитіс ёртъясыскӧд — буракӧ, прӧщайтчис — ньӧжмыд, но бура кылысь гӧлӧсӧн.
Делӧын некод оз радейт видзӧдны раненӧй вылӧ, и ме, инстинктивнӧя тайӧ зрелищеысь вешйигмоз, тшӧкті регыдджык нуны сійӧс перевязочнӧй пунктӧ да муні орудиеяс дорӧ;
но некымын минута мысти меным висьталісны, мый Веленчук корӧ менӧ, и ме матыстчи повозка дорӧ.
Сы пыдӧсын, кыкнан кинас доръясас кутчысьӧмӧн, куйліс раненӧй.
Здоров, паськыд чужӧмыс сылӧн некымын секунда чӧжӧн дзикӧдз вежсьӧма:
сійӧ быттьӧкӧ омӧльтчӧма да пӧрысьмӧма некымын арӧсӧн,
вомдоръясыс сылӧн вӧліны вӧсниӧсь, кельыдӧсь да топалӧмаӧсь тӧдчымӧн зэвтчӧмӧн;
сы видзӧдласлысь тэрыб да чусыд выражениесӧ вежӧма кутшӧмкӧ яснӧй, спокойнӧй дзирд, и вирӧссьӧм плеш вылас да ныр вылас тӧдчисны нин смертьлӧн чертаясыс.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый быд вӧрзьыштӧмысь сійӧ терпитны вермытӧма страдайтіс, сійӧ тшӧктіс пӧрччыны шуйга коксьыс деньга тыра чересок *.
Зэв сьӧкыд чувство кыпӧдіс меын сылӧн куш, еджыд да здоровӧй кокыс, кор сы вылысь пӧрччисны сапӧгсӧ да разисны черессӧ.
— Сэні куим монета да пӧлтинник, — шуис сійӧ меным сэки, кор ме босьта вӧлі киӧ черессӧ, — ті нин сійӧс видзыштӧй.
Повозка вӧрзьыліс нин, но Веленчук сувтӧдіс сійӧс.
— Поручик Сулимовскийлы ме шинель вури.
С... сійӧ меным куим монета сетіс.
Монетаӧн-джынйӧн вылас ме кизьяс ньӧби, а пӧлтинникыс менам кизьяскӧд мешӧкын куйлӧ.
Сетӧй.
— Ладнӧ, ладнӧ, — шуи ме, — бурд, зонмӧй!
Сійӧ эз вочавидз меным, повозка вӧрзис, и сійӧ бара заводитіс ружтыны да ойзыны сьӧлӧмтӧ нюкыртысь, медся ужаснӧй гӧлӧсӧн.
Быттьӧкӧ, мирскӧй делӧяс помалӧм бӧрын, сійӧ эз аддзы сэсся помкаяс кутчысьны да лыддис ӧні позянаӧн аслыс тайӧ кокньӧдлунсӧ.
IX
— Тэ кытчӧ?
Бергӧдчы бӧр!
Кытчӧ тэ мунан? — горӧді ме том рекрутлы, коді пуктӧма киняулас ассьыс запаснӧй пальниксӧ, киас босьтӧма кутшӧмкӧ бедьтор да дзик веськодьпырысь мӧдӧдчис повозка бӧрся, мыйӧн нуӧдісны раненӧйӧс.
Но том рекрут сӧмын дышпырысь видзӧдліс ме вылӧ, нурбыльтіс мыйкӧ да муніс водзӧ, мый вӧсна меным ковмис ыстывны салдатъясӧс, медым бӧр вайӧдны сійӧс.
Сійӧ пӧрччис ассьыс ичӧтик гӧрд шапкасӧ да, бӧба нюмъялігтыр, видзӧдіс ме вылӧ.
— Кытчӧ тэ вӧлі мунан? — юалі ме.
— Лагерӧ.
— Мыйла?
— А кыдзи нӧ — Веленчукӧс жӧ ранитісны, — бара нюмъялігтыр шуис сійӧ.
— Но а тэныдсӧ мый?
Тэ должен татчӧ кольччыны.
Сійӧ чуймӧмӧн видзӧдліс ме вылӧ, сэсся веськодьпырысь бергӧдчис, шапкаасис да муніс аслас месталань.
Делӧыс вӧлі вообщӧ шуда: казакъяс, кылӧ вӧлі, вӧчисны славнӧй атака да босьтісны куим татарскӧй телӧ,
пехота заптіс пес да воштіс сӧмын морт квайтӧс ранитчӧмӧн,
артиллерияын петісны стройысь сӧмын ӧти Веленчук да кык вӧв.
Зато пӧрӧдісны вӧрсӧ верст куим кузя да весалісны местасӧ сідзи, мый сійӧс оз позь вӧлі тӧдны:
водзджыксӧ тыдалысь ӧтторъя вӧр пыдди воссис ыджыд эрд, коді тырӧма тшыналысь бипуръясӧн да лагерлань мунысь кавалерияӧн да пехотаӧн.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый неприятель эз дугдыв преследуйтны миянӧс артиллерийскӧй да ружейнӧй биӧн дзик кладбище да ю дорӧдз, кодӧс ми вуджим асывнас, отступайтӧм муніс лючки-ладнӧ.
Ме заводитлі нин мечтайтны шыд йылысь да рока ыж яй йылысь, мыйяс виччысисны менӧ лагерын, кор воис юӧр, мый генерал прикажитӧма стрӧитны ю дорас редут * да кольны сэтчӧ аскиӧдз К* полкса коймӧд батальонӧс да нёль батареяа взводӧс.
Пес тыра да раненӧйяса повозкаяс, казакъяс, артиллерия, ружьеяса да пельпомъяс выланыс пес нуысь пехота — ставныс шумӧн да сьылігтыр мунісны миян дінті.
Быдӧнлӧн чужӧмъяс выланыс тӧдчис кыпыдлун да удовольствие, кодъяс вӧліны сы вӧсна, мый опасность коли бӧрӧ да водзын локтӧ шойччӧг.
Сӧмын ми коймӧд батальонкӧд долженӧсь вӧлі виччысьны тайӧ приятнӧй чувствояссӧ ещӧ аскиӧдз.
X
Сэк кості, кор ми, артиллеристъяс, ноксим орудиеяс дорын: сувтӧдалім передокъяс, ящикъяс, тувъявлім вӧв домалан тувъяс, пехота сувтӧдалӧма нин ружьеяссӧ, ӧзталӧма бипуръяс, лыс лапъясысь да кукуруза идзасысь вӧчалӧма чомъяс да пуис ӧні рок.
Заводитіс рӧмдыны.
Небесаӧд кыссисны лӧз еджгов кымӧръяс.
Руыс, коді пӧрис ульсалӧм пемыдӧ, кӧтӧдіс мусӧ да салдатъяслысь шинельяссӧ;
горизонтыс векнялі, и став матігӧгӧрас лоалісны шуштӧм вуджӧръяс.
Уль руыс, кодӧс ме чувствуйті сапӧг пыр, сьылі вылысь, ланьтлывтӧм вӧрӧм да сёрни, кӧні ме эг участвуйт, лемасьысь няйтыс, мый вывті вильдалісны менам кокъясӧй, да тыртӧм кынӧмӧй кыпӧдлісны менсьым медся сьӧкыд, неприятнӧй чувство лун чӧжӧн физическӧй да моральнӧй мудзӧм бӧрын.
Веленчук эз петав менам юрысь.
Сылӧн прӧстӧй салдатскӧй олӧмыслӧн став историяыс мынтӧдчыны позьтӧма сулаліс менам воображение водзын.
Медбӧръя минутаясыс сылӧн вӧліны сэтшӧм жӧ яснӧйӧсь да спокойнӧйӧсь, кутшӧм и став олӧмыс сылӧн.
Сійӧ оліс вывті честнӧя да прӧстӧя, медым мӧд локтан, небеснӧй олӧмӧ сылӧн простодушнӧй веритӧмыс вермис торксьыны решительнӧй минутаас.
— Ваше здоровье, — шуис меным ме дінӧ матыстчысь Николаев, — пожалуйтӧй капитан дінӧ, корӧ чай юны.
Кӧзлаяс да бипуръяс костӧд муртса писькӧдчӧмӧн Николаев бӧрся ме мӧдӧдчи Болхов дорӧ, ачым долыдпырысь мечтайті пӧсь чай стӧкан йылысь да гажа сёрни йылысь, коді эськӧ вӧтліс менсьым гажтӧм мӧвпъясӧс.
«Мый, аддзин?» — кыліс Болховлӧн гӧлӧсыс кукурузнӧй чомсянь, кӧні югъяліс битор.
— Вайӧді, ваше благородие! — кыз гӧлӧсӧн вочавидзис Николаев.
Чомйын кос бурка вылын пукаліс Болхов. Сійӧ разялӧма кизьяссӧ да папахатӧм.
Сы дінын пуис самӧвар, сулаліс барабан, мый вылӧ пуктӧма закуска.
Муас вӧлі сутшкӧма штык, сы вылӧ сувтӧдӧма сись.
«Кутшӧмджык?» — ассьыс уютнӧй овмӧссӧ видзӧдалігмоз гордостьӧн шуис сійӧ.
Збыльысь, чомйын вӧлі сэтшӧм лӧсьыд, мый чай юигӧн ме дзикӧдз вунӧді уль ру йылысь, пемыд йылысь да Веленчук рана йылысь.
Миян пансис сёрни Москва йылысь, сэтшӧмторъяс йылысь, кодъяс ньӧти эз йитчыны войнакӧд да Кавказкӧд.
Чӧв олӧмлӧн ӧти сійӧ минута бӧрын, коді торклывлӧ мукӧддырйиыс медся варов сёрнисӧ, Болхов нюмъялігтыр видзӧдліс ме вылӧ.
— А ме думайта, тіянлы зэв тешкодьӧн кажитчис миян сёрниным асывнас? — шуис сійӧ.
— Эз.
Мыйла нӧ?
Меным сӧмын кажитчис, мый ті вывті веськыда висьтасянныд, а эмӧсь сэтшӧмторъяс, кодъясӧс ми ставным тӧдам, но кодъясӧс некор висьтавны оз ков.
— Мыйла?
Збыль!
Вӧлі кӧ эськӧ кутшӧмкӧ позянлун вежны тайӧ олӧмсӧ кӧть медся пошлӧй да гӧль олӧм вылӧ, сӧмын мед эз вӧвны опасностьяс да служба, ме эськӧ ни ӧти минута кежлӧ эг думыштчыв.
— Мыйла нӧ ті бӧр онӧ мунӧй Россияӧ? — шуи ме.
— Мыйла? — шуис сійӧ. — О! Ме важӧн нин та йылысь думайтлі.
Ме ог вермы ӧні бӧр мунны Россияӧ сэтчӧдз, кытчӧдз ог пӧлучит Аннаӧс да Владимирӧс, Аннаӧс сьылі вылӧ и майорӧс, кыдзи и чайтлі, кор локті татчӧ.
— Мыйла нӧ, ті кӧ чувствуйтанныд асьнытӧ неспособнӧйӧн, кыдзи ті висьталанныд, татчӧс служба вылас?
— Но кор ме ачымӧс чувствуйта ещӧ ёнджыка неспособнӧйӧн сы вылӧ, медым бӧр мунны Россияӧ сійӧ мортӧн, кутшӧмӧн вои.
Тайӧ сідзжӧ преданиеясысь ӧти, кодъяс существуйтӧны Россияын, а преданиесӧ утвердитісны Пассек, Слепцов да мукӧдъяс, мый сулалӧ сӧмын воны Кавказӧ, кыдзи тыртасны тэнӧ наградаясӧн.
И миянсянь быдӧн виччысьӧны да требуйтӧны тайӧс; а ме вот кык во тані, кык экспедицияын вӧлі и нинӧм эг пӧлучит.
Но век жӧ менам сы мында самолюбие, мый ме ог мун татысь нинӧм вылӧ сэтчӧдз, кытчӧдз ог ло майорӧн, а сьылі вылын кытчӧдз оз лоны Владимир да Анна.
Ме нин велалі сэтчӧдз, мый менӧ ставнам кезйӧдлӧ, кор Гнилокишкинлы сетасны награда, а меным оз.
И сэсся, кыдзи ме Россияын петкӧдча син водзас аслам старӧсталы, Котельников купечлы, кодлы ме нянь вузавла, Москваса тьӧтушкалы да эсійӧ став господаыслы Кавказын кык во олӧм мысти некутшӧм наградаястӧг?
Колӧ шуны, мый тайӧ господасӧ ме тӧдны ог кӧсйы и, буракӧ, найӧ сідзжӧ зэв омӧля тӧждысьӧны ме вӧсна;
но сідзи нин устроитӧма морттӧ, мый ме найӧс тӧдны ог кӧсйы, а на вӧсна губита медбур воясӧс, олӧмлысь став шудсӧ, ассьым став локтан олӧмӧс пӧгубита.
XI
Тайӧ кадас ортсысянь кыліс батальоннӧй командирлӧн гӧлӧсыс: «Кодкӧд тайӧ ті, Николай Фёдорыч?»
Болхов висьталіс ме йылысь, и та бӧрын чомйӧ пырисны куим офицер: майор Кирсанов, сы батальонса адъютант да ротнӧй командир Тросенко.
Кирсанов вӧлі неыджыд тушаа кыз мужчина, сьӧд уска, банйӧм чужӧма да чувственнӧй синъяса.
Тайӧ синъясыс вӧліны медся замечательнӧй чертаӧн сы чужӧм вылын.
Кор сійӧ сераліс, то наысь кольліны сӧмын вазьӧм звёздочкаяс, и тайӧ звёздочкаясыс зэвтӧм вомдоръясыскӧд да нюжӧдӧм сьыліыскӧд тшӧтш лоліны мукӧддырйиыс зэв тешкодь бессмысленнӧй выражениеаӧсь.
Полкын Кирсанов кутіс асьсӧ быдӧнысь медбура: подчинённӧйясыс эз видны, а начальникъяс уважайтісны сійӧс, кӧть и вӧлі ставныслӧн сэтшӧм мнение, мый сійӧ абу тыр сюсь.
Сійӧ тӧдіс службасӧ, вӧлі исправнӧй да зіль, сылӧн век вӧлі деньга, вӧлі коляска да пӧвар, и сійӧ зэв натуральнӧя кужліс притворяйтчыны гордӧйӧн.
— Мый йылысь тайӧ тӧлкуйтанныд, Николай Фёдорыч? — шуис сійӧ пыригас.
— Да вот татчӧс службаса мусаторъяс йылысь.
Но тайӧ кадас Кирсанов казяліс менӧ, юнкерӧс, и сы вӧсна, медым сетны чувствуйтны меным ассьыс значениесӧ, быттьӧкӧ Болховлысь ӧтветсӧ кывзытӧг да барабан вылӧ видзӧдігмоз, юаліс:
— Мый, мудзинныд, Николай Фёдорыч?
— Эг, ӧд ми... — заводитліс Болхов.
Но бара, буракӧ, батальоннӧй командирлӧн достоинствоыс требуйтіс торкны да выльысь юавны:
— А ӧд славнӧй делӧ вӧлі?
Батальоннӧй адъютант вӧлі том прапорщик, кодӧс неважӧн на пуктӧмаӧсь юнкерысь, рам да скромнӧй детинка, яндысьысь да добродушно-приятнӧй чужӧма.
Ме аддзылі сійӧс водзджык на Болхов ордысь.
Том морт частӧ волывліс сы ордӧ, копрасьлывліс, пуксьывліс пельӧсӧ да некымын час чӧж чӧв овліс, вӧчавліс папиросъяс, куритліс сійӧс, сэсся чеччывліс, копрасьліс да бӧр мунліс.
Тайӧ вӧлі гӧль русскӧй дворянскӧй пилӧн тип, коді бӧрйӧма военнӧй карьера, кыдзи ӧти позянтор сы образование серти, да коді мирас медвылӧ пуктіс ассьыс офицерскӧй званиесӧ, — тип простодушнӧй да муса, кӧть и вӧліны сылӧн пыр теш петкӧдланторъяс: табак кӧшель, халат, гитара да ус шыльӧдан ичӧтик щӧтка, кодъясӧн ми велалім воображайтны сійӧс.
Полкын сёрнитісны сы йылысь, быттьӧ пӧ адъютант ошйысьлӧ сійӧн, мый сійӧ аслас денщик дінас справедливӧй, но стрӧг, быттьӧ пӧ сійӧ шулывлӧ:
«Ме шоча наказывайта; но кор нин менӧ вайӧдасны таӧдз, то беда»,
и мый пӧ, кор кодъюра денщикыс гусялӧма сылысь ставсӧ да мӧдӧма весиг пинявны ассьыс баринсӧ, быттьӧ пӧ сійӧ вайӧдӧма денщиксӧ гауптвахтаӧ, тшӧктӧма ставсӧ дасьтыны накажитӧм вылӧ, но, дасьтысьӧмъяссӧ аддзӧм бӧрын, сэтшӧм яндзим лоӧма, мый вермӧма сӧмын шуавны: «Но, вот аддзан... ӧд ме верма...», да, дзикӧдз шӧйӧвошӧм бӧрын, пышйӧма гортас да тайӧ кадсяньыс поліс видзӧдны синмас аслас Черновлы.
Ёртъясыс эз сетлыны сылы спокой, эльтісны сійӧс тайӧн, и ме некымынысь кывлі, кыдзи простодушнӧй детинка соссис да, пель йылӧдзыс гӧрдӧдӧмӧн, уверяйтіс, мый тайӧ неправда, а дзик мӧдног вӧлі.
Коймӧд мортыс, капитан Тросенко, вӧлі пӧрысь кавказец, кыдзи шуласны, мӧдногӧн кӧ морт, кодлы ротаыс, кодӧн сійӧ командуйтіс, лои сылы семействоӧн, крепостьыс, кӧні вӧлі штаб, — рӧдинаӧн, а сьылысьяс — олӧмас дзик ӧти удовольствиеӧн, — морт, кодлы ставыс, мый абу Кавказ, вӧлі зывӧк да и пӧшти веритны сулавтӧм;
ставыс жӧ, мый вӧлі Кавказ, юксьыліс кык джын вылӧ: миян и абу миян; первойсӧ сійӧ радейтіс, мӧдсӧ дзикӧдз мустӧмтіс,
и медсяыс сійӧ вӧлі закалитчӧм морт, спокойнӧя храбрӧй, аслас ёртъяс дінӧ да подчинённӧйясыс дінӧ шоча овлысь бур сьӧлӧма да отчаяннӧй веськыд да весиг дерзкӧй мыйлакӧ сылы мустӧм адъютантъяс дінӧ да бонжуръяс дінӧ.
Чомйӧ пыригӧн сійӧ тӧкӧтьӧ эз писькӧд юрнас вевтсӧ, сэсся друг лажыньтчис да пуксис муас.
— Но, мый? — шуис сійӧ да, друг менсьым тӧдтӧм чужӧмӧс аддзӧм бӧрын, ланьтіс да кутіс веськыда дзоргыны ме вылӧ гудыр синъясӧн.
— Но, мый йылысь нӧ тайӧ ті варовитінныд? — юаліс майор, ачыс кыскис часі да видзӧдіс сы вылӧ, кӧть, ме бура тӧда, сылы ньӧти вӧлі оз ков вӧчны тайӧс.
— Да вот юасис менсьым, мыйла ме служита тані.
— Тӧдӧмысь, Николай Фёдорыч кӧсйӧ тані отличитчыны да сэсся усйысьны.
— Но, а ті висьталӧй, Абрам Ильич, мыйла ті служитанныд Кавказын?
— Ме сы вӧсна, тӧданныд, ӧти-кӧ, ми ставным обязанӧсь асланым долг серти служитны.
Мый? — содтіс сійӧ, кӧть и ставныс чӧв олісны.
— Тӧрыт ме пӧлучиті письмӧ Россияысь, Николай Фёдорыч, — висьталіс сійӧ, тыдалӧ, сёрнисӧ вежӧм могысь,
— меным гижӧны, мый... сэтшӧм тешкодьторъяс юасьӧны.
— Мыйяс жӧ юасьӧны? — юаліс Болхов.
Сійӧ серӧктіс.
— Збыльысь, тешкодьторъяс юасьӧны...
Меным гижӧны, мый вермас-ӧ лоны любовтӧг вежӧктӧм...
Мый? — ставным вылӧ видзӧдлігмоз юаліс сійӧ.
— Со кыдзи! — нюмъялігтыр шуис Болхов.
— Да, тӧданныд-ӧ, Россияын лӧсьыд, — водзӧ висьталіс сійӧ, быттьӧкӧ фразаясыс сылӧн вывті натуральнӧя петалісны ӧтиыс мӧдсьыс.
— Кор ме ветымын кыкӧд воын вӧлі Тамбовын, то менӧ принимайтлісны, кыдзи кутшӧмкӧ флигель-адъютантӧс.
Веританныд-ӧ, губернатор ордын бал вылын, мыйӧн ме пыри, тӧданныд... зэв бура принимайтісны.
Ачыс губернаторша, тӧданныд-ӧ, сёрнитіс мекӧд да юасис Кавказ йылысь, да пыр сідзи... мый ме эг тӧд...
Менсьым зӧлӧтӧй шашкаӧс видзӧдалӧны, кыдзи кутшӧмкӧ шоча аддзывлантор, юасьӧны: мыйысь шашкасӧ пӧлучиті, мыйысь — Аннаӧс, мыйысь — Владимирӧс, и ме налы сідзи висьталі...
Мый?
Вот тайӧн Кавказыд лӧсьыд, Николай Фёдорыч! — ӧтвет виччысьтӧг водзӧ висьталіс сійӧ.
— Сэні видзӧдӧны ми вок вылӧ, кавказец вылӧ, зэв бура.
Том морт, тӧданныд-ӧ, Аннаа да Владимира штаб-офицер — тайӧ уна значитӧ Россияын...
Мый?
— Ті и ошйысьыштінныд, кӧнкӧ, ме думайта, Абрам Ильич? — шуис Болхов.
— Хи-хи! — серӧктіс сійӧ аслас бӧб серамӧн. — Тӧданныд-ӧ, тайӧ колантор.
Да и сёйи ме зэв бура тайӧ кык тӧлысьнас!
— А мый, лӧсьыд сэні, Россияас? — шуис Тросенко, Россия йылысь быттьӧ кутшӧмкӧ Китай либӧ Япония йылысь, юасигмоз.
— Да-а, мыйта ми сэні шампанскӧйсӧ юим кык тӧлысьӧн, веськыда повзян!
— Да мый ті!
Ті, буракӧ, лимонад юинныд.
Вот ме эськӧ юышті жӧ сэні, мый тӧдісны эськӧ, кыдзи кавказецъяс юӧны.
Эз эськӧ весьшӧрӧ славаыс кывсьы.
Ме эськӧ петкӧдлі, кыдзи юӧны...
А, Болхов? — содтіс сійӧ.
— Да тэ ӧд, дядя, дас во саяс нин Кавказын, — шуис Болхов, — а помнитан, мый Ермолов шуліс; а Абрам Ильич сӧмын квайт во...
— Кутшӧм дас!
Регыд дас квайт.
— Тшӧкты жӧ, Болхов, шолфей вайны.
Ыркыд, бррр!..
А? — нюмъялігтыр содтіс сійӧ. — Юыштам, майор!
Но майор вӧлі недӧвӧлен пӧрысь капитанлӧн и первой шыасьӧмнас, ӧні жӧ тӧдчымӧн йӧжгыльтчис да корсис аслас величиеын убежище.
Сійӧ заводитіс мыйкӧ сьывны да бара видзӧдліс часі вылас.
— Вот ме нин некор сэтчӧ ог мун, — водзӧ висьталіс Тросенко, ачыс ньӧти эз пукты пыдди зумыштчӧм майорсӧ,
— ме и ветлӧдлынысӧ и сёрнитнысӧ русскӧй ногнас эг мӧд кужны.
Шуасны: кутшӧм чудо татшӧмыс воӧма?
Шуӧма, Азия!
Сідзи, Николай Фёдорыч?
Да и мый меным Россияад!
Всё равно коркӧ тані лыясны.
Юаласны: кӧні Тросенко?
Лыйисны.
Мый сэки ті кӧкъямысӧд ротаыскӧд вӧчанныд... а? — пыр ӧтарӧ майор дінӧ шыасигмоз содтіс сійӧ.
— Ыстыны батальонса дежурнӧйӧс! — горӧдіс Кирсанов, капитанлы вочавидзтӧг, кӧть, ме бара вӧлі уверен, мый сылы оз вӧлі ков сетны некутшӧм приказаниеяс.
— А ті, ме думайта, ӧні радӧсь, том морт, мый кык оклад сетӧны? — некымын минута чӧв олӧм бӧрын шуис батальоннӧй адъютантлы майор.
— Кыдзи нӧ, зэв ёна.
— Ме ногӧн, миян жалӧваньеным ӧні зэв ыджыд, Николай Фёдорыч, — водзӧ висьталіс сійӧ, — том мортлы позьӧ овны зэв бура и весиг позьӧ позволитны аслыд ичӧтик роскошь.
— Оз позь, веськыда шуа, Абрам Ильич, — полыштігтыр шуис адъютант, — кӧть и кык оклад, а сӧмын ӧд тадзтӧ... ӧд вӧв колӧ имеитны...
— Мый ті меным висьталанныд, том мортӧй!
Ме ачым прапорщикӧн вӧлі и тӧда.
Веритӧй, судзсьымӧн овны ёна позьӧ.
Да со тіянлы, артыштӧй, — шуйга киса чальчуньсӧ кусыньтігмоз содтіс сійӧ.
— Пыр водзвыв жалӧваньесӧ босьтам — со тіянлы и артыштӧм, — румка водка юигмоз шуис Тросенко.
— Но, да ӧд та вылӧ мый жӧ тіянлы колӧ...
Мый?
Тайӧ кадас чом розьӧд мыччысис лясмунӧм ныра еджыд юр, и немецкӧй нога лэчыд гӧлӧс шуис:
— Ті танӧсь, Абрам Ильич?
А дежурнӧй корсьӧ тіянӧс.
— Пырӧй, Крафт! — шуис Болхов.
Генеральнӧй штаб сюртука кузь фигура кыдзкӧ-мыйкӧ пырис ӧдзӧсӧдыс и торъя ыджыд азартӧн мӧдіс топӧдлыны ставныслысь кияссӧ.
— А, муса капитан, и ті танӧсь? — Тросенко дінӧ шыасигмоз шуис сійӧ.
Выль гӧсть, пемыд вылас видзӧдтӧг, писькӧдчис сы дінӧдз да, кыдзи меным кажитчис, вывті шензьӧдіс да дӧзмӧдіс капитанӧс сійӧн, мый окаліс сылысь вомдорсӧ.
«Тайӧ немец, коді кӧсйӧ лоны бур ёртӧн», — думышті ме.
XII
Менам чайтӧмӧй пыр жӧ збыльмис.
Капитан Крафт корис водка, шуис сійӧс горилкаӧн, да румкаысь юигӧн зэв ёна ружӧктіс да чатӧртіс юрсӧ.
— Мый, господа, прамӧя ветлӧдлім ми Чечня равнинаяс кузя... — заводитліс сійӧ, но аддзис дежурнӧй офицерӧс да пыр жӧ чӧв ланьтіс, медым майор вермис висьтавны ассьыс приказаниеяссӧ.
— Мый, ті кытшовтінныд цепсӧ?
— Кытшовті.
— А секретъясӧс ыстӧма?
— Ыстӧма.
— Сідзкӧ, висьталӧй приказаниеяссӧ ротнӧй командиръяслы, медым вӧліны кыдзи позьӧ видзчысьысьӧсьджык.
— Кывза.
Майор читкыртіс синъяссӧ да чорыда думыштчис.
— Да висьталӧй, мый йӧзыс ӧні вермасны рок пуны.
— Найӧ пуӧны нин.
— Ладнӧ.
Верманныд мунны.
— Но, вот и ми артавлім, мый колӧ офицерлы, — водзӧ висьталіс майор, снисходительнӧя нюмъялігтыр миян дінӧ шыасигмоз. — Вайӧй артыштам.
— Колӧ тіянлы ӧти мундир да гач... сідз?
— Сідз.
— Тайӧ, шуам, ветымын шайт кык во кежлӧ, сідзкӧ, вонас кызь вит шайт паськӧм вылӧ; сэсся сёян вылӧ, кык абазӧн* быд лун... сідз?
— Сідз; тайӧ весиг уна.
— Но, да ме сы мында шуа.
Но, седлӧа вӧвлы ремонт вылӧ 30 шайт — вот и ставыс.
Артмӧ ставыс 25 да 120 да 30 = 175.
Ставыс тіянлы кольӧ ещӧ роскошь вылӧ, чай вылӧ да сакар вылӧ, табак вылӧ — шайт кызь.
Изволитанныд аддзыны?..
Збыль, Николай Фёдорыч?
— Абу, энлӧй, Абрам Ильич! — полыштігтыр шуис адъютант. — Чай вылӧ да сакар вылӧ нинӧм оз коль.
Ті арталанныд ӧти пара кык во кежлӧ, а тані походъяс дырйи панталонъяс мыйта колӧны;
а сапӧгъяс?
Ме ӧд пӧшти быд тӧлысь пара кисьта.
Сэсся бельё, дӧрӧмъяс, кичышкӧдъяс, нямӧдъяс: ставсӧ ӧд тайӧс колӧ ньӧбны.
А кор артыштан, нинӧмыс оз коль.
Тайӧ, ей-богу, Абрам Ильич!
— Да, нямӧдтӧ лӧсьыд новлыны, — минута чӧв олӧм бӧрын друг шуис Крафт, торъя радейтӧмӧн нямӧд кывсӧ шуигмоз, — тӧданныд, прӧстӧя, русскӧй ногӧн.
— Ме тіянлы шуа, — пасйыштіс Тросенко,
— кыдзи кӧть эн артав, пыр артмӧ, мый ми воклы пиньтӧ колӧ пуктыны джаджйӧ, а збыльвылас артмӧ, мый век олам, и чай юам, и табак куритам, и водка юам.
Служитан ме дырасӧ, — прапорщик дінӧ шыасигмоз водзӧ висьталіс сійӧ, — сідзжӧ велалан овны.
Ӧд тӧданныд, господа, кыдзи сійӧ обращайтчӧ денщикъяскӧд?
И Тросенко, кочкавтӧдзыс сералігтыр, висьталіс миянлы прапорщик да денщик костын вӧлӧм став историясӧ, кӧть ми ставным тысячаысь сійӧс кывлім.
— Да тэ мый, зонмӧ, сэтшӧм розан моз видзӧдан? — водзӧ висьталіс сійӧ, ачыс шыасис прапорщик дінӧ, коді гӧрдӧдліс, пӧсявліс да нюмъяліс сідзи, мый жаль вӧлі сы вылӧ видзӧднысӧ.
— Нинӧм, зонмӧ, и ме сэтшӧм жӧ вӧвлі, кутшӧм тэ, а ӧні, аддзан, молодеч лои.
Лэдзлы тэ татчӧ Россияысь кутшӧмкӧ молодчикӧс — аддзывлім ми найӧс — сэки сылӧн тані кутшӧмкӧ и спазмаяс и ревматизмъяс лоины эськӧ; а ме вот овмӧдчи татчӧ — меным тані и керка, и вольпась, и ставыс.
Аддзан...
Такӧд тшӧтш сійӧ юис румка водка.
— А? — Крафтлы синъясас дзоргигтыр содтіс сійӧ.
— Вот тайӧс ме уважайта, вот тайӧ збыльысь важся кавказец!
Вайӧй ассьыныд кинытӧ.
И Крафт тойлаліс миянӧс ставнымӧс, писькӧдчис Тросенко дінӧ да, сылысь кисӧ кватитӧм бӧрын, пыркӧдыштіс сійӧс особеннӧй чувствоӧн.
— Да, ми вермам шуны, мый испытайтім тані ставсӧ, — водзӧ висьталіс сійӧ,
— нелямын витӧд воын... ӧд ті вӧлінныд сэні, капитан?
Помнитанныд дас кыкӧд-дас коймӧд лунъяскостса войсӧ, кор пидзӧсӧдз няйтын узим, а мӧд луннас мунім завалъяс вылӧ?
Ме сэки вӧлі главнокомандующӧй дінын, и ми дас вит завал босьтім ӧти лунӧн.
Помнитанныд, капитан?
Тросенко, юрнас довкнитӧмӧн петкӧдліс, мый сӧгласен, да, улыс вомдорсӧ чургӧдӧм бӧрын, читкыртіс синъяссӧ.
— Изволитанныд аддзыны... — зэв кыпыда заводитіс Крафт, ачыс вӧчаліс кияснас лӧсявтӧм жестъяс да шыасис майор дінӧ.
Но майор, коді, буракӧ, унаысь нин кывлӧма тайӧ висьтсӧ, друг вӧчис сэтшӧм гудыр, тупӧй синъяс, аслас собеседник вылӧ видзӧдігӧн, мый Крафт бергӧдчис сысянь мӧдарӧ да шыасис ме дінӧ да Болхов дінӧ, переменаӧн видзӧдіс то ӧтиыс вылӧ, то мӧдыс вылӧ.
Тросенко вылӧ жӧ сійӧ ни ӧтчыд эз видзӧдлы аслас висьталігчӧжӧн.
— Вот, изволитанныд аддзыны, кор ми петім асывнас, главнокомандующӧй и шуӧ меным: «Крафт, босьт тайӧ завалъяссӧ».
Тӧданныд, ӧд военнӧй службанымӧс, некутшӧм сёрниястӧг — китӧ кӧзырёк дінӧ:
«Кывза, ваше сиятельство!» и муні.
Сӧмын, мыйӧн ми матыстчим первойя завал дорас, ме бергӧдчи да шуа салдатъяслы:
«Ребята!
Не повны!
Видзӧдны сюся!
Коді кольччас, аслам киӧн керала».
Русскӧй салдаткӧд, тӧданныд, колӧ прӧстӧя.
Сӧмын друг граната... ме видзӧда, ӧти салдат, мӧд салдат, коймӧд салдат, сэсся пуляяс... взжинь! взжинь! взжинь!..
Ме шуа:
«Водзӧ, ребята, ме бӧрся!»
Сӧмын ми матыстчим, тӧданныд, видзӧдам, ме аддза сэки, кыдзи тайӧ... тӧданныд... кыдзи тайӧ шусьӧ? — и кывсӧ аддзытӧм вӧснаыс висьталысь кутіс ӧвтчыны кияснас.
— Кырӧм, — висьталіс Болхов.
— Абу...
Ак, кыдзи тайӧ?
Господи! но, кыдзи тайӧ?... кырӧм, — шуис сійӧ тэрыба.
— Сӧмын ружьеяс наперевес...
ура! та-ра-та-та-та!
Неприятельыс ни ӧти лов абу.
Тӧданныд, ставыс чуймисны.
Сӧмын ладнӧ: мунам ми водзӧ — мӧд завал.
Тайӧ дзик мӧд делӧ.
Миян нин сьӧлӧмъясным пузисны, тӧданныд.
Сӧмын на матыстчим ми, видзӧдам, ме аддза, мӧд завал — мунны оз позь.
Сэні... кыдзи сійӧ, но кыдзи шусьӧ этатшӧмыс...
Ак! кыдзи сійӧ...
— Бара кырӧм, — висьталі ме.
— Ньӧти абу, — скӧрысь водзӧ висьталіс сійӧ,
— абу кырӧм, а... но, вот, кыдзи сійӧ шусьӧ,
и Крафт вӧчис кинас кутшӧмкӧ некытчӧ лӧсявтӧм жест.
— Ак, господи! кыдзи сійӧ...
Сійӧ, тыдалӧ, сэтшӧма мучитчис, мый окота вӧлі подскажитны сылы.
— Ю, гашкӧ, — шуис Болхов.
— Абу, прӧстӧ кырӧм.
Сӧмын ми сэтчӧ, сэні, веританныд-ӧ, сэтшӧм би — ад...
Тайӧ кадас чом сайын кодкӧ юаліс менӧ.
Тайӧ вӧлі Максимов.
А сы вӧсна мый кык завал йылысь унапӧлӧс историясӧ кывзӧм бӧрын меным коли ещӧ дас куим завал, ме рад вӧлі тайӧ случайыслы, медым мунны аслам взводӧ.
Тросенко петіс мекӧд тшӧтш.
«Ставсӧ сӧрӧ, — шуис сійӧ меным, кор ми некымын воськов мунім чомсянь, — сійӧ некор эз и вӧвлы завалъяс дорас», и Тросенко сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс серӧктіс, мый и менам серамӧй петіс.
XIII
Вӧлі нин пемыд вой, и сӧмын бипуръяс чусыда югдӧдісны лагерсӧ, кор ме, уборка помалӧм бӧрын, матыстчи аслам салдатъяс дорӧ.
Ыджыд мыр чусалігтыр куйліс ӧгыръяс вылын.
Сы гӧгӧрын пукалісны сӧмын куимӧн:
Антонов, коді бергӧдліс би вывсьыс котелок, кӧні пусис рябко*, Жданов, коді думыштчӧмӧн лукйис пӧимсӧ ньӧрторйӧн, да Чикин аслас век кусӧдлывтӧм калляннас.
Мукӧдъясыс водалӧмаӧсь нин шойччыны — коді ящикъяс улӧ, коді турун пытшкӧ, коді бипуръяс дорӧ.
Ӧгыръяслӧн чусыд югӧр водзын ме аддзи меным тӧдса мышъяс, кокъяс, юръяс; медбӧръяяс лыдас вӧлі и том рекрут, коді водӧма дзик би дорас да, кажитчӧ, узьӧ нин вӧлі.
Антонов сетіс меным места,
ме пукси сы дорӧ да ӧзті папирос.
Руыслӧн да уль пессьыс кыпалысь тшынлӧн дукыс разаліс воздухас, сёйис синтӧ, и тайӧ жӧ уль пемыдыс киасис букыд небесасянь.
Миян дінын кылісны мернӧя шкоргӧм, би вылын увъяслӧн трачкӧдчӧм, надзӧник сёрнитӧм да шочиника пехоталӧн ружьеясӧн зяльскӧдчӧм.
Гӧгӧр быдлаын ыпъялісны бипуръяс да югдӧдісны неыджыд кытшысь салдатъяслысь сьӧд вуджӧръяссӧ.
Матысса бипуръяс дорысь ме аддзи югдӧдӧминъясысь пасьтӧм салдатъяслысь мыгӧръяссӧ, кодъяс дзик би весьтас ӧвтчисны асланыс дӧрӧмъяснаныс.
Уна йӧз на эз узьны, вӧрисны да сёрнитісны дас вит квадратнӧй сыв пространствоын;
но шуштӧм, сьӧдпемыд войыс сетіс ассьыс аслыспӧлӧс таинственнӧй тон став тайӧ вӧрӧмыслы, быттьӧкӧ быдӧн чувствуйтісны тайӧ шуштӧм чӧв-лӧньсӧ да полісны торкны сылысь спокойнӧй гармониясӧ.
Кор ме куті сёрнитны, ме мӧді чувствуйтны, мый менам гӧлӧслӧн горыс мӧднога.
Би дорын пукалысь салдатъяс чужӧмъяс вылысь ме аддзи тайӧ жӧ настроениесӧ.
Ме думайті, мый менам вотӧдз найӧ сёрнитӧмаӧсь раненӧй ёртныс йылысь;
нӧ ньӧти абу вӧлӧма тайӧ:
Чикин висьтавліс Тифлисын вещияс принимайтӧм йылысь да сэтчӧс школьникъяс йылысь.
Ме век и быдлаын, медся нин Кавказын, казявлі миян салдатлысь опасность дырйи аслыспӧлӧс такт — не сёрнитны да бокӧ кольны сэтшӧмторъяс, кодъяс вермисны эськӧ невыгӧднӧя действуйтны ёртъясныс вылӧ.
Русскӧй салдатлӧн духыс абу сэтшӧм, кутшӧм лунвывса народъяслӧн храбрость, коді подулавсьӧ регыд ӧзйысь да кӧдзалысь энтузиазм вылын: сійӧс сідзи жӧ сьӧкыд ӧзтыны, кыдзи и заставитны усьны сьӧлӧмнас.
Сылы оз ковны эффектъяс, речьяс, воинственнӧй горзӧмъяс, сьыланкывъяс да барабанъяс: мӧдарӧ, сылы колӧны спокойствие, порядок да медым эз вӧв некутшӧм натянутость.
Русскӧй, настӧящӧй русскӧй салдатлысь некор онӧ казялӧй ошйысьӧм, ухарство, опасность дырйи пузьыны, садьсӧ воштыны кӧсйӧм:
мӧдарӧ, рамлун, простота да кужӧмлун аддзыны опасностьсьыс дзик мӧдтор, а не опасностьсӧ составляйтӧны сы характерлысь торъялана чертаяссӧ.
Ме аддзылі кокас ранитчӧм салдатӧс, коді первой минутаас жалитіс сӧмын розьӧдӧм выль полушубоксӧ; ездӧвӧйӧс, коді петіс сылӧн виӧм вӧв улысь да разис подпругасӧ, медым пӧрччыны седлӧсӧ.
Коді оз помнит случай Гергебиль осада дырйи, кор лабораторияын ӧзйӧма зарядитӧм бомбалӧн трубкаыс, и фейерверкер тшӧктӧма кык салдатлы босьтны бомбасӧ да котӧрӧн мунны, медым шыбитны сійӧс обрывӧ,
да кыдзи салдатъясыс абу шыбитӧмаӧсь сійӧс матӧ полковник палатка дорӧ, коді вӧлӧма обрыв весьтас, а нуӧмаӧсь водзӧ, медым не садьмӧдны господасӧ, кодъяс узьӧны палаткаас, и кыкнансӧ найӧс чашнитӧма унапельӧ.
Помнита ещӧ ме, 1852 вося отрядын, ӧтик том салдат мыйлакӧ шуис делӧ дырйи, мый, кажитчӧ, взвод оз нин вермы петны татысь, и кыдзи взводыс дзоньнас лёкысь уськӧдчис сы вылӧ татшӧм лёк кывъяс вӧснаыс, кодъясӧс найӧ и мӧдысь шуны эз кӧсйыны.
Вот ӧні, кор ставныслӧн юраныс должен вӧлі лоны мӧвп Веленчук йылысь да кор быд секундаӧ вермисны лэдзны миян вылӧ залп гусьӧн матыстчысь татара, ставныс кывзісны Чикинлысь тэрыб висьтсӧ,
и некод эз казьтыштлы ни ӧнія делӧ йылысь, ни водзын локтысь опасность йылысь, ни раненӧй йылысь, быттьӧкӧ тайӧ вӧлі енмыс тӧдас кутшӧм важӧн либӧ дзик некор эз вӧвлы.
Но меным кажитчис сӧмын, мый налӧн чужӧмъясныс вӧліны неуна зумышджыкӧсь мукӧддырся серти; найӧ кывзісны Чикинлысь висьталӧмсӧ эз зэв внимательнӧя, и весиг Чикин чувствуйтіс, мый сылысь оз кывзыны, но висьталіс сідзи нин.
Бипур дорӧ матыстчис Максимов да пуксис ме дінӧ.
Чикин сетіс сылы места, чӧв ланьтіс да бара кутіс нёнявны ассьыс каллянсӧ.
— Пехотнӧйяс ыстылісны лагерӧ водкала, — дыркодь чӧв олӧм бӧрын шуис Максимов, — ӧні бӧр воисны.
Сійӧ сьӧлыштіс биӧ.
— Унтер-офицер висьталіс, миянлысь мортӧс аддзылӧмаӧсь.
— Мый, ловъя на? — котелок бергӧдігмоз юаліс Антонов.
— Абу, кулӧма.
Том рекрут друг лэптіс би весьтӧ гӧрд шапкаа ичӧтик юрсӧ, минута дыра дзоргигтыр видзӧдіс Максимов вылӧ да ме вылӧ, сэсся тэрыба лэдзис юрсӧ да шебрасис шинельнас.
— Аддзан, смертьыдтӧ абу весьшӧрӧ волӧма сы дінӧ асывнас, кор ме садьмӧді сійӧс паркын, — шуис Антонов.
— Сӧрӧм! — чискысь мыр бергӧдігмоз шуис Жданов, и ставныс чӧв ланьтісны.
Гӧгӧр чӧв-лӧняс миян бӧрвылын кыліс лагерын лыйӧм шы.
Барабанщикъяс миян примитісны сійӧс да кутісны ворсны асъя сигнал.
Кор медбӧръяысь таркнитісны барабанъясӧн, Жданов первойӧн чеччис да пӧрччис шапкасӧ.
Ми ставным вӧчим сы моз жӧ.
Войся дзик чӧв-лӧняс юрӧбтіс мужественнӧй гӧлӧсъяслӧн стройнӧй хор:
«<rus>Отче наш, иже еси на небесех! да святится имя твое; да приидет царствие твое; да будет воля твоя, яко на небеси и на земли; хлеб наш насущный даждь нам днесь; и остави нам долга наша, якоже и мы оставляем должником нашим; и не введи нас во искушение, но избави нас от лукаваго</rus>».
— Тадзтӧ нелямын витӧд воын миян ӧти салдатлӧн этайӧ местаыс вӧлі контузитчӧма, — шуис Антонов, кор ми шапкаасим да бара пуксялім би дорӧ, — и ми сійӧс кык лун чӧж орудие вылын кыскалім...
Помнитан Шевченкотӧ, Жданов?..
Да сідзи и колим сэтчӧ пу улӧ.
Тайӧ кадас миян бипур дінӧ матыстчис зэв ыджыд бакенбардъяса да уска, ружьеа да сумкаа пехотнӧй салдат.
— Сетӧй, землякъяс, битор, каллян ӧзтыны, — шуис сійӧ.
— Мый нӧ, ӧзтӧй, биыс тырмас, — висьталіс Чикин.
— Тайӧ, збыль, Дарги йывсьыд, земляк, висьталанныд? — шыасис Антонов дінӧ пехотнӧй.
— Нелямын витӧд во йылысь, Дарги йылысь, — вочавидзис Антонов.
Пехотнӧй довкйӧдлыштіс юрнас, куньтыртіс синъяссӧ да лажыньтчис миян дінӧ.
— Да сэні нин быдторйыс вӧлі, — шуис сійӧ.
— Мыйла нӧ эновтінныд? — юалі ме Антоновлысь.
— Кынӧмнас ёна мучитчис.
Кор вӧлі сулалам, нинӧм на, а мыйӧн вӧрзям, то горзӧмӧн горзӧ.
Ен ним кузя корис, медым колям, да век жӧ вӧлі жаль.
Но, кор сійӧ чорыда нин кутіс дӧзмӧдны миянӧс, куим мортӧс миянлысь виис орудие дорысь, офицерӧс виис, да и асланым батареяысь ми кыдзкӧ янсалім.
Беда! дзик думайтлім лоӧ кольны орудиенымӧс.
Зэв няйт жӧ вӧлі.
— Медся ёнасӧ няйт вӧлі Индейскӧй гӧра дорын, — шуыштіс кутшӧмкӧ салдат.
— Да, вот сэнісӧ сылы нӧшта нин лёкджык лои;
думайтыштім ми Аношенкокӧд, — пӧрысь фирверкин вӧлі, — мый нӧ збыльысь, ловйӧн сійӧ оз коль, а ен ним кузя корӧ — кольӧй пӧ менӧ татчӧ.
Сідзи и решитім.
Пу сэні быдмис кузь лапъяса сэтшӧм.
Босьтім ми да кӧтӧдӧм сукар сылы пуктім, — Ждановлӧн вӧлі, — нёровтӧдім сійӧс тайӧ пу бердас, пасьтӧдім чистӧй дӧрӧмӧн, прӧститчим кыдзи колӧ, да сідзи и колим.
— И важнӧй салдат вӧлі?
— Сідзсӧ нинӧм вӧлі, — шуис Жданов.
— И мый сыкӧд лои, енмыс сійӧс тӧдас, — водзӧ висьталіс Антонов. — Уна ми вок коддемыд сэтчӧ коли.
— Даргиадтӧ? — чеччигас каллянсӧ гудйигмоз да бара синъяссӧ куньтыртӧм бӧрын шуис пехотнӧй. — Быдторйыс нин сэні вӧлі.
И сійӧ муніс миян дінысь.
— А мый, миян батареяын ещӧ уна на салдатыс, кодъяс Даргиас вӧліны? — юалі ме.
— Да мый?
Вот Жданов, ме, Пацан, коді ӧні отпускын, да ещӧ морт квайт кымын эм.
Унджыкыс абу.
— А мый, Пацаныс миян загуляйтчис отпускас? — кокъяссӧ лэдзӧм бӧрын да юрсӧ кер вылӧ пуктігмоз шуис Чикин. — Буракӧ, во нин лоӧ, кыдзи сійӧ абу.
— А мый, тэ петалін вося отпускас? — юалі ме Ждановлысь.
— Эг, эг петав, — неокотапырысь вочавидзис сійӧ.
— Лӧсьыд ӧд отпускад мунны, — шуис Антонов, — озыр гортад, либӧ кор ачыд верман уджавны, сэки и муннысӧ окота, и тэ вылӧ радӧсь лоӧны гортсаясыд.
— А то мый муннысӧ, кор кык вок эм! — водзӧ висьталіс Жданов. — Асланыс эськӧ мед кынӧмныс пӧтіс, а не ми вок салдатӧс вердны.
Омӧль отсӧг, кор нин кызь вит во служитін.
Да и ловъяӧсь-ӧ, коді сійӧс тӧдас.
— А тэ ӧмӧй эн гижлы? — юалі ме.
— Кыдзи эг гижлы!
Кык письмӧ ыстылі, да ӧтветсӧ век на эз мӧдӧдны.
Либӧ кулӧмаӧсь, либӧ сідзи оз мӧдӧдны, сы вӧсна мый асьныс гӧля олӧны: кысь нин сэні!
— А важӧн тэ гижлін?
— Даргиысь воӧм бӧрын гижлі медбӧръя письмӧсӧ.
— Да тэ эськӧ мед сьылыштін «берёзушкаӧс», — шуис Жданов Антоновлы, коді тайӧ кадас, гырддзаяс вылас лэдзчысьӧмӧн, ньӧжйӧник сьыліс кутшӧмкӧ сьыланкыв.
Антонов заводитіс сьывны «берёзушка».
— Дяденька Ждановлӧн тайӧ медся радейтана сьыланкывйыс, — шинельӧд менӧ дернитӧм бӧрын шӧпнитіс меным Чикин, — мукӧддырйиыс, кӧр сьывны мӧдас «берёзушкасӧ» Филипп Антоныч, весиг бӧрдӧ сійӧ.
Первойсӧ Жданов пукаліс дзик вӧрзьӧдчывтӧг, синъяснас дзоргис кельдалысь ӧгыръяс вылӧ, и чужӧмыс сылӧн, кодӧс югдӧдіс гӧрдов югӧр, кажитчис зэв зумышӧн;
сэсся пельдорса скулаясыс сылӧн кутісны вӧрны пыр тэрыбджыка и тэрыбджыка, и, медбӧрын, сійӧ чеччис, вольсаліс шинельсӧ да водіс вуджӧраинӧ бипур саяс.
Либӧ сійӧ вӧрис да ружтіс водны лӧсьӧдчигас, либӧ жӧ Веленчуклӧн кулӧмыс да этайӧ гажтӧм поводдяыс сідзи настроитісны, но меным збыльысь кажитчис, мый сійӧ бӧрдӧ.
Мырйыслӧн улысладорыс, кытысь артмӧма ӧгыр, шочиника ыпнитлігтыр, югдӧдліс Антоновлысь дзор уска, гӧрд чужӧма да плавгӧм шинель вылас орденъяса фигурасӧ, кодлыськӧ сапӧгсӧ, юрсӧ да мышкусӧ.
Вывсянь киссис сэтшӧм жӧ гажтӧм пемыд,
воздухын кыліс уль рулӧн да тшынлӧн сійӧ жӧ дукыс,
гӧгӧр вӧлі тыдалӧны ваймысь бипуръяслӧн сійӧ жӧ югыд точкаясыс,
и ыджыдалысь чӧв-лӧняс вӧлі кылӧ Антоновлӧн нора сьылӧм;
а кор сійӧ ланьтлывліс здук кежлӧ, лагерлӧн войся ньӧжйӧник вӧрӧмъясыс — шкоргӧм, часӧвӧйясӧн ружьенаныс зяльснитлӧмъяс да ньӧжйӧник сёрнитӧм йитчылісны сьыланкывйыскӧд.
— Мӧд смена!
Макатюк да Жданов! — горӧдіс Максимов.
— Антонов дугдіс сьывнысӧ,
Жданов чеччис, ышловзис, воськовтіс кер вомӧн да довгис орудиеяслань.
1855 вося июнь 15 лун.
Пасйӧдъяс
* Салдатъяслӧн картіӧн ворсӧм. (Авторлӧн прим.)
* Черес — деньга кӧшель ичӧтик вӧнь кодь, кодӧс салдатъяс пырджык новлӧны пидзӧс увдорас. (Авторлӧн прим.)
* Салдатскӧй сёян — кӧтӧдӧм сукар салӧӧн. (Авторлӧн прим.)
{Лев Толстой (комиӧдіс К. Туркин) @ Разжалуйтӧм морт @ висьт @ Л. Н. Толстой. Рассказъяс @ 1954 @}
Лев Николаевич Толстой
Кавказскӧй казьтылӧмъясысь
РАЗЖАЛУЙТӦМ МОРТ
Ми вӧлім отрядын.
Делӧяс вӧлі помассьӧны нин, прӧсек писькӧдӧм сідзжӧ помассьӧ и лунысь лун виччысисны штабсянь приказ крепостьӧ отступитӧм йылысь.
Батарейнӧй орудиеяслӧн миян дивизион сулаліс горнӧй хребетлӧн крут пӧкатын (хребетыс вӧлі помассьӧ визув горнӧй юӧн — Мечикӧн) да должен вӧлі обстреляйтны водзвылын шыльквидзысь равнинасӧ.
Тайӧ живописнӧй равнина вылас, лыйны судзтӧминӧ, шочиника, медся нин рытъядорыс, ӧтилаын и мӧдлаын тыдовтчывлісны горецъяслӧн верзьӧма невраждебнӧй группаяс, кодъяс любопытство ради петавлісны видзӧдлыны русскӧй лагерь вылӧ.
Рытыс вӧлі сэзь, лӧнь да ыркыд, кутшӧмӧсь пырджык овлӧны Кавказын декабрса рытъяс, шондіыс вӧлі лэччӧ гӧраяслӧн крут отрог сайӧ шуйгавылӧ да койис розӧвӧй югӧръяссӧ палаткаяс вылӧ, кодъяс сярвидзисны гӧра кузяыс, салдатъяслӧн вӧрысь чукӧръяс вылӧ да миян кык орудие вылӧ, кодъяс сьӧкыдпырысь, быттьӧкӧ сьыліяснысӧ нюжӧдӧмӧн, вӧрзьывтӧг сулалісны миянсянь кык воськов сайын му батарея вылын.
Нӧрыс йылӧ шуйгавылӧ сувтӧдӧм пехотнӧй пикет зэв бура тыдаліс лэччысь шонділӧн сӧдз югӧръяс улын, тыдалісны ружьеясысь вӧчӧм налӧн кӧзлаяс, часӧвӧйлӧн фигура, салдатъяслӧн чукӧр да пестӧм бипурлӧн тшын.
Веськыдвылас и шуйгавылас, гӧра пӧлӧныс, подмӧдӧм сьӧд му вылас сярвидзисны еджыд палаткаяс, а палаткаяс саяс кыпӧдчӧмаӧсь чинара вӧрлӧн сьӧд куш стволъясыс, вӧрас дугдывтӧг котшкӧдчисны черъяс, трачкӧдчисны бипуръяс да гыпкысьӧмӧн пӧрласисны кералӧм пуяс.
Быдлаын сюръяӧн кыпӧдчис югыдлӧз кӧдзыд небесаӧ гӧлубӧйкодь тшын.
Палаткаяс дінті да улітіджык шор дорті гальскисны вӧв кок шыяс да кыліс корсйӧдлӧм: казакъяс, драгунъяс да артиллеристъяс локталісны вӧв юкталанінысь.
Заводитіс кынмыны, став шыясыс вӧлі кылӧны зэв бура, да сӧстӧм, сӧдз воздухӧдыс ылӧдз вӧлі тыдалӧ равнинаыс.
Неприятельлӧн ичӧтик чукӧръяс, кодъяс эз нин кыпӧдлыны салдатъяслысь любопытствосӧ, надзӧник ветлӧдлісны верзьӧмӧн югыдвиж кукуруза муяс вывті, кӧнсюрӧ пуяс сайтіыс тыдалісны кладбищеясвывса кузь столбъяс да тшынасьысь аулъяс.
Миян палатканым сулаліс орудиеясысь неылын, кос да джуджыд местаын, кытысянь тыдаліс торъя нин ылӧдз.
Палатка дорас, дзик батарея дінас, весалӧм площадка вылын миян вӧлі вӧчӧма городкиӧн либӧ чушкаӧн ворсанін.
Услужливӧй салдатъяс сэтчӧ жӧ вӧчалісны миянлы кыӧм лабичьяс да пызан.
Став тайӧ удобствояс вӧснаыс артиллерийскӧй офицеръяс, миян ёртъясным, да некымын пехотнӧйяс радейтлісны рытъясын чукӧртчывны миян батареяӧ да тайӧ местасӧ шулісны клубӧн.
Рытыс вӧлі мича, чукӧртчисны медся бур ворсысьяс, и ми ворсім городкиӧн.
Ме, прапорщик Д. да поручик О. помся ворссим кык партия да став видзӧдысьяслы удовольствие вылӧ да серам вылӧ, — асланыс палаткаяссянь видзӧдісны миян вылӧ офицеръяс, салдатъяс да денщикъяс, — асланым мыш вылын кыским выиграйтысь партиясӧ кыкысь ӧти салӧ помсянь мӧдӧдзыс.
Зэв тешкодь вӧлі положениеыс ыджыд, кыз капитан Ш.-лӧн, коді, пошкиг да бурпырысь нюмъялігтыр, кокъяссӧ муӧд кыскӧмӧн муніс ичӧтик тушаа да жебиник поручик О. вылын.
Но лои сёр нин, денщикъяс петкӧдісны миянлы, став квайтнанным вылӧ, блюдъястӧг куим стӧкан чай, и ми, ворсӧмсӧ помалӧм бӧрын, матыстчим кыӧм лабичьяс дорӧ.
На дорын сулаліс миянлы тӧдтӧм неыджыд тушаа морт, чукля кокъяса, эжтӧм тулупа да ӧшалысь кузь гӧна еджыд папахаа.
Мыйӧн сӧмын ми матыстчим сы дінӧ, сійӧ падъялігтыр некымынысь босьтліс шапкасӧ да бӧр пуктыліс и некымынысь быттьӧкӧ мӧдліс матыстчыны миян дінӧ да бӧр сувтлывліс.
Но решитӧм бӧрын, буракӧ, мый сэсся оз нин позь лоны аддзытӧмӧн, тайӧ тӧдтӧм мортыс пӧрччис шапкасӧ да, миянӧс кытшовтӧм бӧрын, матыстчис штабс-капитан Ш. дінӧ.
— А, Гуськантини!
Но мый, батенька? — морт мыш вылын ветлӧм бӧрын бурпырысь нюмъялігтыр на шуис сылы Ш.
Гуськантини, кыдзи шуис сійӧс Ш., пырысь-пыр жӧ шапкаасис да вӧчис вид, мый сійӧ сюйӧ кияссӧ полушубок зепъясас, но сыладорас, коді вӧлі мелань, полушубокас зептыс эз вӧв, и ичӧтик гӧрд киыс сылӧн коли лӧсьыдтӧм положениеын.
Меным окота вӧлі решитны, коді татшӧмыс вӧлі тайӧ мортыс (юнкер али разжалуйтӧм?), и ме сійӧтор казявтӧг, мый менам видзӧдласӧй (мӧдногӧн кӧ шуны, тӧдтӧм офицерлӧн видзӧдласыс) смущайтіс сійӧс, сюся видзӧдалі сылысь паськӧмсӧ да ортсысӧ.
Сылы кажитчӧ вӧлі ар комын.
Гӧгрӧс, ичӧтик, руд синъясыс кыдзкӧ унзільпырысь и такӧд тшӧтш беспокойнӧя видзӧдісны папахаыслӧн няйтӧссьӧм, еджыд курпей увсьыс, коді ӧшӧдчӧма сылы чужӧм вылас.
Неправильнӧй кыз нырыс нюрсмунӧм банбокъяс костас петкӧдліс неестественнӧй, висьлӧс омӧльлун.
Вомдоръясыс, кодъясӧс зэв омӧлика тупкыштӧма шочиник, небыд, еджгов ускыс, дугдывтӧг беспокойнӧя вӧрыштісны, быттьӧкӧ кӧсйисны петкӧдлыны то ӧтинога, то мӧднога выражение.
Но став тайӧ выражениеясыс вӧліны кыдзкӧ помавтӧмӧсь; чужӧм вылас сылӧн вӧлі медсясӧ пыр ӧти полӧм да тэрмасьӧм петкӧдлысь выражение.
Сӧнӧсь омӧлик сьылісӧ сійӧ гартовтӧма шерстянӧй турунвиж шарпӧн, кодӧс дзебӧма полушубок улас.
Дженьыдик полушубокыс вӧлі вушйӧма, воротникас да фальшивӧй зепъясас вурыштӧма пон ку.
Панталоныс клетка сера, пӧим рӧма, и сапӧгыс дженьыдик сьӧдӧдтӧм салдатскӧй гӧленя.
— Пӧжалуйста, энӧ беспокоитчӧй, — шуи ме сылы, кор сійӧ бара, ме вылӧ полігтыр видзӧдлӧм бӧрын, пӧрччыліс шапкасӧ.
Сійӧ копыртчыліс меным аттьӧалан выражениеӧн, шапкаасис да, зепсьыс кӧвъя няйт ситеч кӧшель перйӧм бӧрын, мӧдіс гартны чигарка.
Ме ачым неважӧн вӧлі юнкерӧн, пӧрысь юнкерӧн, коді оз нин вермы лоны добродушно-услужливӧй ичӧтджык ёртӧн, и состояниетӧм юнкерӧн, та вӧсна ме бура тӧді абу нин том да самолюбивӧй мортлӧн тайӧ положениелысь моральнӧй став сьӧкыдлунсӧ, сочувствуйті став йӧзыслы, кодъяс вӧліны татшӧм положениеын, да зіли объяснитны аслым налысь характерсӧ да умственнӧй способностьясыслысь направлениесӧ да степеньсӧ, сы могысь медым та серти тӧдмавны налӧн моральнӧй страдайтӧмъяслӧн степень йылысь.
Тайӧ юнкерыс либӧ разжалуйтӧмыс, аслас беспокойнӧй видзӧдлас серти да дугдывтӧг нарошнӧ чужӧм выражениесӧ вежлалӧм серти, кодӧс ме казялі сылысь, кажитчис меным зэв не сэтшӧм бӧб мортӧн да вывті самолюбивӧйӧн да та вӧсна зэв коньӧркодьӧн.
Штабс-капитан Ш. вӧзйис миянлы ворсны ещӧ ӧти партия городкиӧн сэтшӧм условиеӧн, медым ворссьӧм партияыс, мыш вылас кыскалӧм кындзи, мынтысис некымын гӧрд вина бутылкаысь, рӧмысь, сакарысь, корицаысь да гвоздикаысь глинтвейнӧ* пуктӧм вылӧ, кодӧс тайӧ тӧвнас, кӧдзыд вӧснаыс, зэв ёна юисны миян отрядын.
Гуськантиниӧс, кыдзи бара шуис сійӧс Ш., сідзжӧ корисны партияӧ, но ворсны заводиттӧдзыс сійӧ, тыдалӧ, вермасис удовольствие костын, кодӧс сетліс сылы тайӧ корӧмыс, да кутшӧмкӧ полӧм костын и нуӧдіс бокӧ штабс-капитан Ш.-ӧс да мӧдіс мыйкӧ шӧпкӧдны сылы.
Бур сьӧлӧма штабс-капитан аслас яя ыджыд кипыдӧснас кучкис сылы кынӧмас да гораа вочавидзис: «Немтор, батенька, ме тіянлы веритла».
Кор ворсӧмыс помассис, и сійӧ партияыс, кӧні ворсіс тӧдтӧм нижньӧй чин, выиграйтіс, и сылы ковмис сӧлӧмӧн мунны миян ӧти офицер вылын, прапорщик Д. вылын, — прапорщик гӧрдӧдіс, вешйис лабичьяс дорӧ да нижньӧй чинлы вӧзйис выкуп пыдди папирос.
Сэк кості кор заказывайтісны глинтвейн да денщикъяс палаткаын кыліс, кыдзи ноксис-кӧзяйничайтіс Никита, коді мӧдӧдіс вестӧвӧйӧс корицала да гвоздикала, да мышкыс сылӧн то ӧтилаті, то мӧдлаті зэвтліс няйт палаткасӧ, ми ставным сизимнанным пуксим лабичьяс дорӧ да, куим стӧканысь переменаӧн чай юигмоз да рӧмыднас пасьтасьны заводитысь равнина вылӧ видзӧдіг, сёрнитім да сералім ворсігӧн вӧлӧм быдпӧлӧс обстоятельствояс кузя.
Полушубока тӧдтӧм морт эз участвуйт сёрниас, быдног ӧтказывайтчис чайысь, кодӧс ме некымынысь вӧзйылі сылы, да, татарскӧй ногӧн муас пукалігмоз, ӧти бӧрся мӧдӧс вӧчаліс чигаркаяс посни табакысь да куритіс найӧс, кыдзи тыдалӧ вӧлі, эз сы мында аслас удовольствие вӧсна, мыйта сы могысь, медым петкӧдлыны мыйӧнкӧ занятӧй мортлысь вид.
Кор пансис сёрни сы йылысь, мый аски кежлӧ виччысьӧны отступайтӧм да, вермас лоны, делӧ, сійӧ кыпӧдчис пидзӧсъяс вылас да, сӧмын штабс-капитан Ш. дінӧ шыасигмоз, шуис, мый ӧні сійӧ вӧлӧма адъютант ордын гортас да ачыс гижӧма приказ аскиа выступление йылысь.
Ми ставным чӧв олім сэки, кор сійӧ висьталіс, да, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сійӧ, тыдалӧ, поліс, заставитім сійӧс висьтавны выльпӧв миянлы тайӧ вывті интереснӧй юӧрсӧ.
Сійӧ выльысь висьталіс, но содтіс, мый, кор вайӧмаӧсь приказаниесӧ, сійӧ вӧлӧма да пукалӧма адъютант ордын, кодкӧд сійӧ олӧ ӧтлаын.
— <rus>Смотрите</rus>, ті кӧ онӧ пӧрйӧдлӧй, батенька, то меным колӧ мунны аслам ротаӧ прикажитны мыйсюрӧ аски кежлӧ, — шуис штабс-капитан Ш.
— Ог... мыйла нӧ?.. кыдзи нӧ позьӧ, ме, буракӧ... — заводитліс висьтавны нижньӧй чин, но друг чӧв ланьтіс да, тыдалӧ ӧбидитчыны решитӧм бӧрын, тешкодя кӧрис синкымъяссӧ да, аслыс ныр улас мыйкӧ нурбылялігмоз, бара заводитіс гартны чигарка.
Но кисьтӧм посни табакыс эз нин вӧв тырмымӧн сылӧн ситеч кӧшеляс, и сійӧ корис Ш.-лысь одолжитны сылы чигарка.
Ми вель дыр нуӧдім ас костын сійӧ ӧтисяма военнӧй больгӧмсӧ, кодӧс тӧдӧны быдӧн, кодъяс вӧвліны походъясын, норасим пыр ӧти и сійӧ жӧ кывъясӧн гажтӧмлун вылӧ да дыр нюжалысь поход вылӧ, пыр сідзжӧ ӧтногӧн, сёрнитім начальство йылысь, пыр сідз жӧ, кыдзи унаысь водзджыксӧ, ошким ӧти ёртӧс, жалитім мӧдӧс, шензим, кутшӧм уна воӧма сійӧтӧ, кутшӧм уна ворссьӧма этайӧ, да с. в. и с. в.
— Вот, батенька, адъютантыд миян торксис кӧ и торксис, — шуис штабс-капитан Ш., — штабын пыр вӧлі воӧ кӧть мед кодкӧд оз пуксьы вӧлі, пыр курыштас, а ӧні нин мӧдӧд тӧлысь пыр ворссьӧ.
Эз ло шудаӧн сылы ӧнія отрядыд.
Ме думайта, тысяча кымын монета лэдзис, да и кӧлуйсӧ монета витсё дон кымын: ковёр, кодӧс выиграйтліс Мухинлысь, Никитинлысь пистолетъяссӧ, зӧлӧтӧй часі, Садалысь, кодӧс сылы Воронцов пӧдаритлӧма, ставыс исковтіс.
— Сідзи и колӧ сылы, — шуис поручик О., — а то сійӧ ёна нин быдӧнӧс обдувайтліс, сыкӧд ворсны оз позь вӧлі.
— Быдӧнӧс обдувайтліс, а ӧні ставыс тшын йылӧ кайис. — И штабс-капитан Ш. бурпырысь серӧктіс.
— Вот Гуськов сы ордын олӧ — адъютант тӧкӧтьӧ и сійӧс эз ворссьы, збыль.
Сідзи, батенька? — шыасис сійӧ Гуськов дінӧ.
Гуськов серӧктіс.
Сылӧн вӧлі коньӧрлӧн кодь, висьлӧс серам, коді дзикӧдз вежлывліс сылысь чужӧм выражениесӧ.
Тайӧ вежсигас меным кажитчис, мый ме войдӧр тӧдлі да аддзывлі тайӧ мортсӧ, сэтчӧ жӧ и настӧящӧй овыс сылӧн, Гуськов, вӧлі меным тӧдса, но кыдзи да кор ме сійӧс тӧдлі да аддзылі — ме некыдзи эг вермы уськӧдны дум вылӧ.
— Да, — шуис Гуськов, ачыс дугдывтӧг лэптывліс кияссӧ ус дінас да сыӧ инмӧдчывтӧг бӧр лэдзліс,
— Павел Дмитриевичлы тайӧ отрядас ёна эз везит, сэтшӧм veine de malheur *, — содтіс сійӧ старательнӧй, но чистӧй французскӧй ногӧн, такӧд тшӧтш меным бара кажитчис, мый ме аддзылі нин, и весиг частӧ аддзывлі сійӧс кыськӧ.
— Ме бура тӧда Павел Дмитриевичӧс, сійӧ ставсӧ дӧверяйтӧ меным, — водзӧ висьталіс сійӧ, — ми сыкӧд ещӧ важ тӧдсаяс на, веськыда шуны, сійӧ радейтӧ менӧ, — содтіс сійӧ, тыдалӧ, ачыс повзис вывті смела шуӧмсьыс, мый адъютантлӧн сійӧ важ тӧдса.
— Павел Дмитриевич зэв бура ворсӧ, но ӧні шемӧс босьтӧ, мый сыкӧд лои, сійӧ дзик шӧйӧвошӧмакодь, — la chance a tourné*, — медся ме дінӧ шыасигмоз содтіс сійӧ.
Первойсӧ ми ыджыдкодь вниманиеӧн кывзім Гуськовлысь, но мыйӧн сійӧ ещӧ шуис тайӧ французскӧй кывъяссӧ, ми ставным асланым кӧсйытӧг бергӧдчим сыысь мӧдарӧ.
— Ме сыкӧд тысячаысь ворслі, и ӧд сӧгласитчӧй, мый тайӧ тешкодь, — тайӧ кывсӧ торъя вынӧн шуигмоз висьталіс поручик О., — шензьӧдана тешкодь: ме ни ӧтчыд сылысь эг волы ни ӧти абаз.
Мыйла нӧ ме мукӧдыслысь волывла?
— Павел Дмитриевич зэв бура ворсӧ, ме сійӧс важӧн тӧда, — шуи ме.
Збыльысь, адъютантӧс ме вӧлі тӧда некымын во нин, унаысь аддзывлі сійӧс ворсігӧн, офицеръяслӧн средствояс серти ыджыд деньга вылӧ ворсігӧн, да восхищайтчи сылӧн мича, неуна зумыш да пыр вывті спокойнӧй чужӧмӧн, сылӧн ньӧжмыд малороссийскӧй сёрни ногӧн, сылӧн мича вещьясӧн да вӧвъясӧн, сылӧн тэрмасьтӧм хохлацкӧй молодцеватостьӧн да медся нин сылӧн видзчысьӧмӧн, отчётливӧя да лӧсьыда ворсны кужӧмӧн.
Унаысь, висьтася веськыда, водзчуняс бриллиантӧвӧй чунькытша кыз да еджыд кияс вылӧ видзӧдігӧн, кодъяс виалісны менсьым ӧти карті бӧрся мӧдӧс, ме лӧгалі тайӧ чунькытш вылас, еджыд кияс вылас, адъютант вылӧ ставнас, и меным юрӧ волісны сы йылысь лёк мӧвпъяс;
но, бӧрыннас хладнокровнӧя думайтігӧн, ме убеждайтчылі, мый сійӧ став пиысь прӧстӧ медся вежӧра ворсысь, кодъяскӧд сылы лолывлі ворсны.
Медся нин, мый, ворсӧм йылысь сылысь висьталӧмсӧ кывзігӧн, сы йылысь, кыдзи колӧ не нормыны ичӧтик куш босьтігӧн, кыдзи колӧ корсюрӧ бастуйтны, кутшӧм первой правилӧ ворсны чистӧй вылӧ да с. в. и с. в., вӧлі гӧгӧрвоана, мый сійӧ пыр воӧ сӧмын сы вӧсна, мый сійӧ ставным дорысь тӧлкаджык да характернӧйджык.
Ӧні жӧ артмис сідзи, мый тайӧ воздержаннӧй, характернӧй ворсысьыс ворссис отрядын кушӧдз эз сӧмын деньга, но и кӧлуй, мый петкӧдлӧ офицерлысь медбӧръя ворссьӧм степеньсӧ.
— Мекӧд сылы век чертовскӧя везитӧ, — водзӧ висьталіс поручик О. — Ме сеті нин аслым кыв сэсся не ворсны сыкӧд.
— Аттӧ, кутшӧм ті чудак, батенька, — юрсӧ мелань довкйӧдліг да О. дінӧ шыасигмоз шуис Ш., — ворссинныд сылы монета куимсё кымын, ворссинныд ӧд!
— Унджык, — скӧрысь шуис поручик.
— А ӧні вежӧрсялінныд, да сёр нин, батенька: важӧн быдӧн тӧдӧны, мый сійӧ миян полкӧвӧй шулер, — муртса серамсӧ кутігтыр да аслас выдумкаӧн зэв дӧвӧльнӧй шуис Ш. — Со Гуськов тані, сійӧ сылы и картісӧ лӧсьӧдлӧ.
Та вӧсна налӧн и дружбаыс, батенькаӧй менам... — И штабс-капитан Ш., сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс, став тушанас вӧригтыр, вак-вакӧн серӧктіс, мый весиг солькнитчис глинтвейн тыра стӧканыс, кодӧс вӧлі кутӧ киас тайӧ кадас.
Гуськовлӧн вижӧдӧм, омӧльтчӧм чужӧмыс быттьӧкӧ гӧрдӧдыштіс, сійӧ некымынысь восьтыліс вомсӧ, лэптыліс кияссӧ ус дінӧ да бӧр лэдзліс найӧс сэтчӧ, кӧні долженӧсь вӧлі лоны зепъяс, сувтыштлывліс да бӧр пуксьывліс и, медбӧрын, не аслас кодь гӧлӧсӧн шуис Ш.-лы:
— Тайӧ абу шутка, Николай Иванович; ті висьталанныд сэтшӧмторъяс да йӧз дырйи, кодъяс менӧ оз тӧдны да аддзӧны, мый ме эжӧдтӧм полушубока... сы вӧсна мый...
Гӧлӧсыс сылӧн ори, и няйт гыжъяса ичӧтик гӧрд киясыс бара кутісны ветлӧдлыны полушубоксяньыс чужӧмланьыс, то уссӧ, юрсисӧ, нырсӧ шыльӧдігмоз, то синъяссӧ чышкалігмоз либӧ ньӧти ковтӧг банбоксӧ гыжъяліг.
— Да мый и сёрнитны, быдӧн тӧдӧны, батенька, — водзӧ висьталіс Ш., коді вӧлі сьӧлӧмсяньыс дӧвӧльнӧй аслас шутканас да ньӧти эз казяв Гуськовлысь волнуйтчӧмсӧ.
Гуськов мыйкӧ ещӧ шӧпнитіс да, веськыд киса гырддзасӧ шуйгаладор пидзӧс вылас пуктӧм бӧрын, дзик неестественнӧй положениеын, Ш. вылӧ видзӧдігмоз, мӧдіс вӧчны вид, быттьӧкӧ сійӧ зывӧкпырысь нюмъялӧ.
«Да, — тайӧ нюмъялӧм вылас видзӧдігӧн ньӧти падъявтӧг думышті ме, — тайӧс ме эг сӧмын аддзыв, но и сёрнитлі сыкӧд кӧнкӧ».
— Ми тіянкӧд кӧнкӧ аддзысьлім, — шуи ме сылы, кор ставныс чӧв олӧм вӧсна мӧдіс ланьтны Ш.-лӧн сералӧмыс.
Гуськовлӧн вежласьысь чужӧмыс друг югдіс, и сылӧн синъясыс первойысь сьӧлӧмсяньыс гажа выражениеӧн кутісны дзоргыны ме вылӧ.
— Кыдзи нӧ, ме тіянӧс пырысь-пыр тӧді, — мӧдіс висьтавны сійӧ французскӧй кывйӧн.
— Нелямын кӧкъямысӧд воӧ ме вель частӧ имеитлі удовольствие аддзывны тіянӧс Москваын, менам чой ордысь, Ивашина ордысь.
Ме извинитчи, мый пырысь-пыр эг тӧд сійӧс тайӧ костюмнас да тайӧ выль паськӧмнас.
Сійӧ чеччис, матыстчис ме дінӧ да падъялігтыр, слабиника аслас ва кинас топӧдліс менсьым киӧс да пуксис ме дінӧ.
Сы пыдди медым видзӧдны ме вылӧ, кодӧс аддзыны сійӧ быттьӧкӧ вӧлі зэв рад, сійӧ кутшӧмкӧ неприятнӧй ошйысян сяма выражениеӧн видзӧдліс офицеръяс вылӧ.
Сы вӧсна-ӧ, мый ме тӧді сійӧс, кодӧс некымын во сайын аддзылі фракӧн гостинӧйысь, либӧ сы вӧсна, мый тайӧс казьтыштігӧн сійӧ кыптіс аслас мнениеас, меным кажитчис, мый сылӧн чужӧмыс да весиг вӧрасъясыс дзикӧдз вежсисны:
ӧні найӧ петкӧдлісны сюсь вежӧр, челядь сяма самодовольство тайӧ вежӧрсӧ сознавайтӧмысь да кутшӧмкӧ зывӧктана небрежность, мый ме, веськыда шуа, сылӧн коньӧркодь положение вылас видзӧдтӧг, менам важ тӧдсаӧй внушайтіс нин меным эз сійӧс жалитӧм, а кутшӧмкӧ неуна лӧг петана чувство.
Меным пыр жӧ уси тӧдвылӧ миян первойя аддзысьлӧмным.
Нелямын кӧкъямысӧд воын, кор ме вӧлі Москваын, ме частӧ ветлывлі Ивашин ордӧ, кодкӧд ми быдмим ӧтлаын да вӧлім важ приятельяс.
Сылӧн гӧтырыс вӧлі приятнӧй гортса кӧзяйка, мелі нывбаба, кыдзи шусьӧ, но сійӧ некор эз волы меным сьӧлӧм вылӧ...
Сійӧ тӧвнас, кор ме сійӧс тӧдлі, сійӧ частӧ висьтавліс пӧшти дзебтӧм гордостьӧн аслас вок йывсьыс, коді неважӧн помалӧма курс да быттьӧкӧ вӧлӧма петербургскӧй светын медся образованнӧйяс да радейтана том йӧз пиысь ӧтиӧн.
Висьталӧмъяс серти ме тӧді Гуськовъяслысь батьсӧ, коді вӧлі зэв озыр да занимайтіс тӧдчана места, и тӧді чойыслысь направлениесӧ да та вӧсна встретитчи том Гуськовкӧд предубеждениеӧн.
Ӧтчыд рытын, Ивашин ордӧ воӧм бӧрын, ме суи сы ордысь ляпкыдик тушаа, видзӧднысӧ зэв приятнӧй том мортӧс, кодкӧд кӧзяиныс вунӧдіс тӧдмӧдны менӧ. Сійӧ вӧлі сьӧд фрака, еджыд жилеткаа да галстука.
Том морт, коді, тыдалӧ, лӧсьӧдчӧма мунны бал вылӧ, киас кутіс шляпа, сулаліс Ивашин водзын да пӧся, но вежливӧя споруйтіс сыкӧд миян ӧтувъя тӧдса йылысь, коді сійӧ кадас отличитчис венгерскӧй кампанияын.
Сійӧ висьталіс, мый тайӧ тӧдсаыс ньӧти эз вӧв герой и морт, коді чужӧма воюйтӧм вылӧ, кыдзи сійӧс шулісны, а сӧмын тӧлка да образованнӧй морт.
Помнита, ме тшӧтш мӧді споруйтны Гуськовлы паныд да вывті увлекитчи, весиг куті доказывайтны, мый вежӧр да образование век паныдаӧсь храбростьлы, и помнита, кыдзи Гуськов тӧлкӧн да приятнӧя доказывайтіс меным, мый храбрость сійӧ торйӧдны позьтӧм следствие вежӧрлӧн да развитие степеньлӧн, мыйкӧд, кор ме лыдди ачымӧс вежӧра да образованнӧй мортӧн, эг вермы не сӧгласитчыны ас кежын!
Помнита, мый миян сёрни помассигӧн Ивашина тӧдмӧдіс менӧ аслас вокыскӧд, и сійӧ, снисходительнӧя нюмъялігтыр, мыччис меным ассьыс ичӧтик кисӧ, кытчӧ абу на вевъялӧма дзикӧдз кепысявны лайкӧвӧй перчаткасӧ, и сідзи жӧ слабиника да падъялігтыр топӧдліс менсьым киӧс, кыдзи и ӧні.
Кӧть ме и вӧлі предубедитчӧма сылы паныд, ме эг вермы не сетны Гуськовлы справедливость да не сӧгласитчыны сы чойкӧд, мый сійӧ збыльысь вӧлі тӧлка да приятнӧй том морт, коді должен вӧлі имеитны светын успех.
Сійӧ вӧлі вывті ӧкуратнӧй, зэв бура пасьтасьӧма, свежӧй, сылӧн вӧліны самоувереннӧй-рам приёмъяс да зэв том, пӧшти челядьлӧн кодь вид, мый вӧсна ті ас тӧдлытӧгныд извиняйтлінныд сійӧс самодовольнӧй выражениесьыс да тіян водзын ассьыс превосходство степеньсӧ чинтыны кӧсйӧмсьыс, коді пыр тӧдчис сылӧн тӧлка чужӧм вылын да медся нин нюмъялӧмас.
Висьтавлісны, мый тайӧ тӧвнас сылӧн вӧлӧма ыджыд успех московскӧй барыняяс пӧвстын.
Чойыс ордысь аддзылӧм бӧрын ме сӧмын шуд да довольство выражение сертиыс, коді пыр тӧдчис сылӧн том наружность вылас, да мукӧддырйи сылӧн нескромнӧй висьталӧмъяс серти верми заключитны, ёна-ӧ вӧлі тайӧ справедливӧй.
Ми аддзысьлім сыкӧд квайтысь кымын да сёрнитлім вель дыр, либӧ, стӧчджыка, уна сёрнитліс сійӧ, а ме кывзі.
Унджыкысьсӧ сійӧ сёрнитліс французскӧй кывйӧн, зэв бур кывйӧн, зэв лӧсьыда, фигурнӧя да кужліс небыда, вежливӧя торкны сёрнитігас мукӧдӧс.
Вообщӧ сійӧ быдӧнкӧд и мекӧд обращайтчис ёнакодь ышнясьӧмӧн, а ме, кыдзи тайӧ пыр овлывлӧ мекӧд мукӧд йӧз дінӧ отношениеын, кодъяс ёна уверенӧсь, мый мекӧд колӧ обращайтчыны ышнясьӧмӧн, и кодъясӧс ме этша тӧда, — чувствуйті, мый та кузя сійӧ дзик прав.
Ӧні, кор сійӧ пуксис ме дінӧ да мыччис меным кисӧ, ме пыр жӧ казялі сылысь важся высокомернӧй выражениесӧ, и меным кажитчис, мый сійӧ оз зэв честнӧя пӧльзуйтчы офицер водзын аслас нижньӧй чин положениеса выгӧданас, кор сэтшӧм небрежнӧя юасьӧ менсьым сы йылысь, мый ме вӧчи став тайӧ кадас да кыдзи веськалі татчӧ.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый ме быдпӧрйӧ вочавидзлі сылы рочӧн, сійӧ заводитліс сёрнитны французскӧй кывйӧн, кӧть и тӧдчӧ вӧлі, мый ӧні сёрнитіс эз нин сэтшӧм свободнӧя, кыдзи войдӧр.
Ас йывсьыс сійӧ меным пыр мунігмоз висьталіс, мый аслас шудтӧм, глупӧй история бӧрын (кутшӧм история вӧлӧма, ме эг тӧд, и сійӧ эз висьтав меным) сійӧ куим тӧлысь пукалӧма арест улын, сэсся сійӧс ыстӧмаӧсь Кавказӧ N. полкӧ, — ӧні куим во нин служитӧ салдатӧн тайӧ полкас.
— Ті онӧ веритӧй, — шуис сійӧ меным французскӧй кывйӧн, — мыйта ме должен вӧлі страдайтны тайӧ полкъясас офицеръяс обществосянь;
шуда на ме, мый водзджык тӧдлі адъютантӧс, код йылысь ми ӧні сёрнитім: сійӧ бур морт, збыль, — пасйыштіс сійӧ снисходительнӧя,
— ме сы ордын ола, и меным тайӧ всё-таки неыджыд кокньӧд.
Да, донаӧй менам, лунъяс кольӧны ӧти бӧрся мӧд, но оз повторяйтчыны, — содтіс сійӧ да друг ланьтіс, гӧрдӧдіс да чеччис места вывсьыс, кор аддзис, мый миян дінӧ локтӧ буретш сійӧ адъютантыс, код йылысь ми сёрнитім.
— Сэтшӧм ыджыд радлун аддзыны татшӧм мортӧс, кутшӧмӧсь ті, — ме дорысь вешйигмоз гусьӧник шуис меным Гуськов,
— меным эськӧ окота вӧлі уна, уна сёрнитны тіянкӧд.
Ме шуи, мый зэв рад та вылӧ, но збыльвылас веськыда висьтала, Гуськов внушайтіс меным несимпатичнӧй, сьӧкыд сострадание.
Ме водзвыв чувствуйті, мый дзик ас кежын меным оз ло лӧсьыд сыкӧд, но меным окота вӧлі тӧдмавны сысянь унатор и медсясӧ, мыйла, кор батьыс сылӧн вӧлі сэтшӧм озыр, сійӧ гӧля олӧ, мый вӧлі тыдалӧ сы паськӧм серти да приёмъяс сертиыс.
Адъютант здоровайтчис миянкӧд быдӧнкӧд, Гуськовысь кындзи, да пуксис мекӧд орччӧн сійӧ местаас, кӧні пукаліс разжалуйтӧм.
Пыр спокойнӧй да ньӧжмыд вӧраса, характернӧй ворсысь да деньгаа морт, Павел Дмитриевич вӧлі ӧні дзик мӧд мортӧн, кутшӧмӧн ме сійӧс тӧдлі сы ворсӧмлӧн дзоридзалан кадъясас;
сійӧ быттьӧкӧ тэрмасис кытчӧкӧ, дугдывтӧг видзӧдаліс быдӧнӧс, и эз на коль вит минута, кыдзи сійӧ, коді пыр ӧтказывайтчыліс ворсӧмысь, вӧзйис поручик О.-лы ворсны банк.
Поручик О. ӧткажитчис быттьӧкӧ службаӧн занят вӧсна, збыльвылас жӧ сы вӧсна, мый тӧдіс, кутшӧм этша деньгаыс да вещиыс колины Павел Дмитриевичлӧн; сійӧ лыддис неблагоразумнӧйӧн рискуйтны аслас куимсё шайтӧн сё шайт вылӧ, а гашкӧ и этшаджык вылӧ, мыйта сійӧ вермис воны.
— А мый, Павел Дмитриевич, — шуис поручик, тыдалӧ, сы могысь, медым мӧдысь эз корны сійӧс, — збыль шуӧны — аски выступление?
— Ог тӧд, — шуис Павел Дмитриевич, — сӧмын тшӧктісны лӧсьӧдчыны, а збыль, лучшӧ эськӧ ворсыштім, ме эськӧ тіянлы заложиті ассьым кабардинецӧс.
— Ог, ӧні нин...
— Серӧйӧс, та вылӧ кӧ нин мӧдіс, а то, кӧсъянныд кӧ, деньгаысь.
Мый нӧ?
— Да ме мый...
Ме эськӧ дась, ті энӧ думайтӧй, — мӧдіс висьтавны поручик О. аслас сомнение вылӧ вочавидзигмоз, — а то аски, гашкӧ, набег либӧ мунӧм, узьны колӧ.
Адъютант чеччис да, кияссӧ зепъясас сюйӧм бӧрын, кутіс ветлӧдлыны площадка кузя.
Чужӧм вылас сылӧн лои кӧдзыдлунлӧн да неыджыд гордостьлӧн важся выражение, кодӧс ме радейтлі сылысь.
— Онӧ-ӧ окотитӧй глинтвейн стӧкан? — шуи ме сылы.
— Позяс, — и сійӧ мӧдӧдчис мелань, но Гуськов тэрмасигтыр босьтіс стӧкансӧ менам киысь да нуис сійӧс адъютантлы, та дырйи зілис не видзӧдны сы вылӧ.
Но Гуськов эз казяв палатка зэлӧдан гезсӧ, джӧмдіс сэтчӧ да, стӧкансӧ кисьыс лэдзӧм бӧрын, уси кияс вылас.
— Эк, мижуй! — шуис адъютант, коді вӧлі нюжӧдӧма нин кисӧ стӧканла.
Ставныс вак-вак серӧктісны, весиг ачыс Гуськов тшӧтш серӧктіс да кинас ниртіс ассьыс косіник пидзӧссӧ, кодӧс сійӧ некыдзи эз вермы дойдны усигас.
— Вот кыдзи пустынниклы ош услужитіс, — водзӧ висьталіс адъютант. — Тадзи сійӧ быд лун услуживайтӧ меным, палаткаясысь став пекляяссӧ орйӧдліс: пыр джӧмдалӧ.
Гуськов эз кывзы сылысь, извинитчис миян водзын да видзӧдліс ме вылӧ муртса тӧдчысь гажтӧма нюмъялігтыр, мыйӧн сійӧ быттьӧкӧ висьталіс, мый ме ӧтнам верма гӧгӧрвоны сійӧс.
Сійӧ вӧлі коньӧркодь, но адъютант, сылӧн покровительыс, кажитчис мыйлакӧ лёкысь скӧрмӧмаӧн аскӧдыс ӧтлаын олысь вылас да некыдзи эз кӧсйы сетны сылы спокой.
— Кыдзи нӧ, пельк детинка! быдладорсянь.
— Да коді нӧ оз джӧмды тайӧ тувъясас, Павел Дмитриевич, — шуис Гуськов, — ті асьныд войдӧрлун джӧмдінныд.
— Ме, батюшка, абу нижньӧй чин, месянь пельклун оз юавны.
— Сійӧ вермас кыскавны коксӧ, — друг шуис штабс-капитан Ш., — а нижньӧй чин должен чеччавны.
— Тешкодь шуткаяс, — пӧшти вашкӧдӧмӧн шуис Гуськов да лэдзис синъяссӧ.
Адъютант, тыдалӧ, вӧлӧма неравнодушнӧй аскӧдыс ӧтлаын олысь дінӧ, сійӧ горша кывзіс сылысь быд кыв.
— Ковмас бара секретӧ мӧдӧдны, — шуис сійӧ, ачыс шыасис Ш. дінӧ да мигайтіс разжалуйтӧм вылӧ.
— Мый нӧ, бара бӧрдӧмъяс лоӧны, — сералігтыр шуис Ш.
Гуськов эз нин видзӧд ме вылӧ, а вӧчис вид, мый перйӧ кӧшельсьыс табак, коді сэні важӧн нин эз вӧв.
— Лӧсьӧдчӧй секретӧ, батенька, — серам сорӧн шуис Ш.,
— ӧні лазутчикъяс юӧртісны, войнас пӧ лоӧ лагерь вылӧ нападение, сы вӧсна колӧ надежнӧй ребятаӧс назначитны.
— Гуськов падъялігтыр нюмъяліс, быттьӧкӧ лӧсьӧдчис мыйкӧ висьтавны, да кевмысьӧмпырысь некымынысь видзӧдліс Ш. вылӧ.
— Мый нӧ, ме ӧд ветлывлі и муна ещӧ на, ыстасны кӧ, — нурбыльтіс сійӧ.
— Да и ыстасны.
— Но и муна.
Мый нӧ сэтшӧмыс?
— Да, кыдзи Аргун дорад, пышйинныд секретсьыд и ружьетӧ шыбитінныд, — шуис адъютант да, сы дінысь бергӧдчӧм бӧрын, кутіс миянлы висьтавлыны приказаниеяс аскиа лун кежлӧ.
Збыль, войнас виччысисны неприятельладорсянь лагерӧ лыйлӧм, а аскинас кутшӧмкӧ движение.
Быдпӧлӧс общӧй предметъяс йылысь ещӧ тӧлкуйтыштӧм бӧрын адъютант, быттьӧкӧ тӧдлытӧгыс мыйкӧ друг уси сылы дум вылас, вӧзйис поручик О.-лы ворсны ичӧтик банк.
Поручик О. дзик немвиччысьтӧг сӧгласитчис, и найӧ Ш.-код да прапорщиккӧд ӧтлаын мунісны адъютант палаткаӧ, кӧні вӧлі складнӧй турунвиж пызан да карті.
Капитан, миян дивизионса командир, муніс узьны палаткаӧ, мукӧд господаыс сідзжӧ разӧдчисны, и ми колим сӧмын Гуськовкӧд.
Ме эг ӧшибайтчы, меным збыльысь эз вӧв лӧсьыд кольны ас кежын.
Ме ас тӧдлытӧг друг чеччи да куті ветлӧдлыны ӧтарӧ-мӧдарӧ батарея дорті.
Чӧв олігтыр Гуськов мӧдӧдчис мекӧд орччӧн, тэрмасигтыр да беспокойнӧя бергӧдчывліс, медым не кольччыны меысь и не панйыны менӧ.
— Ме ог мешайт тіянлы? — шуис сійӧ рам, шог гӧлӧсӧн.
Мыйта ме верми аддзыны пемыднас сылысь чужӧмсӧ, сійӧ меным кажитчис ёна думыштчӧмаӧн да шогӧн.
— Ньӧти онӧй, — вочавидзи ме; но сы вӧсна мый сійӧ эз заводит сёрнитны и ме эг тӧд, мый шуны сылы, ми вель дыр ветлӧдлім чӧв олігтыр.
Рӧмыд пыдди дзикӧдз нин лои войся пемыд, гӧраяслӧн сьӧд профиль весьтын ӧзйис рытъя югыд востым, юръяс весьтын югыдлӧз кӧдзыд небесаас кельдалісны посни кодзувъяс, быдладорын тыдалісны пемыдас тшынасьысь бипуръяслӧн гӧрд биясыс, матын рудӧба тӧдчисны палаткаяс, и шуштӧма тыдаліс миян батареялӧн сьӧд насыпыс.
Матысса бипурсяньыс, код дорын шонтысигмоз ньӧжйӧник сёрнитісны миян денщикъяс, шочиника югнитлывліс батареяын миян тяжёлӧй орудиеяслӧн ыргӧныс да тыдовтчывліс мыгӧрыс часӧвӧйлӧн, коді вӧлі пельпомъяс вылас плавгӧм шинеля да ӧтмоза ветлӧдліс насыпь пӧлӧн.
— Ті онӧ вермӧй аслыныд думыштны, кутшӧм ыджыд радлун меным сёрнитны сэтшӧм морткӧд, кыдзи ті, — шуис меным Гуськов, кӧть сійӧ ещӧ нинӧм йылысь на эз сёрнит мекӧд,
— тайӧс вермас гӧгӧрвоны сӧмын сійӧ, коді вӧвлі менам положениеын.
Ме эг тӧд, мый вочавидзны сылы, и ми бара чӧв олім, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сылы, тыдалӧ, окота вӧлі выскажитчыны, а меным кывзыны сылысь.
— Мыйысь тіянӧс... мыйысь ті пострадайтінныд? — медбӧрын юалі ме сылысь, кор нинӧм бурджыксӧ эг вермы думыштны, медым панны сёрнисӧ.
— Ті ӧмӧй энӧ кывлӧй Метенинкӧд лоӧм тайӧ шудтӧм историясӧ?
— Да, дуэль, кажитчӧ; кывлі неуна, — вочавидзи ме, — ӧд ме важӧн нин Кавказын.
— Абу, абу дуэль, но тайӧ глупӧй да ужаснӧй история!
Ме тіянлы ставсӧ висьтала, онӧ кӧ ті тӧдӧй.
Тайӧ вӧлі буретш сійӧ воас, кор ми тіянкӧд аддзысьлім чой ордын, ме олі сэки Петербургын.
Колӧ тіянлы висьтавны, ме имеиті сэки сійӧс, мый шусьӧ une position dans le monde*, и вель выгӧднӧйӧс, эг кӧ блестящӧйӧс.
Mon père me donnait 10 000 par an*.
Нелямын ӧкмысӧд воын меным кӧсйысисны места посольствоын Туринын, мам серти менам дядьӧй вермис и век вӧлі дась унатор вӧчны меным вылӧ.
Делӧыс ӧні кӧльӧма нин, j’étais reçu dans la meilleure société de Petersbourg, je pouvais prétendre* медся бур партия вылӧ.
Велӧдчи ме, кыдзи ставным ми велӧдчим школаын, татшӧм ногӧн торъя ыджыд образование менам эз вӧв;
колӧ шуны, ме ёна лыддьысьлі бӧрыннас, mais j’avais surtout, тӧданныд, се jargon du monde*, и, кӧть мед мый эз вӧв, менӧ мыйлакӧ лыддисны Петербургса первойя том йӧз пиысь ӧтиӧн.
Мый кыпӧдіс менӧ ещӧ ёнджыка общӧй мнение водзас — c’est cette liaison avec m-me D.*, код йылысь уна сёрнитісны Петербургын, но ме вӧлі вывті том сэки да омӧля донъялі тайӧ выгӧдаяссӧ.
Прӧстӧ ме вӧлі том да йӧй, мый ещӧ меным колӧ вӧлі?
Сэки Петербургын сійӧ Метениныслӧн вӧлі репутация... — И Гуськов татшӧм ногӧн водзӧ висьталіс меным аслас шудтӧмлунлысь историясӧ, кодӧс, кыдзи ньӧти не интереснӧйӧс, ме ог мӧд висьтавны тані.
— Кык тӧлысь ме пукалі арест улын, — водзӧ висьталіс сійӧ, — дзик ӧтнамӧн, и мыйсӧ эг думайт ме тайӧ кад чӧжнас.
Но тӧданныд, кор тайӧ ставыс помассис, быттьӧкӧ дзикӧдз нин вӧлі орӧдӧма йитӧдсӧ воддза олӧмыскӧд, меным лои кокньыдджык.
Mon père, vous en avez entendu parler *, буракӧ, сійӧ чорыд характера морт да чорыд убеждениеяса, il m’a déshérité* да дзикӧдз торйӧдіс менӧ.
Сы убеждениеяс серти тадзи колӧ вӧлі вӧчны, и ме ньӧти ог мыжав сійӧс: il a été conséquent*.
Но и ме немтор эг вӧч сы могысь, медым сійӧ вежис ассьыс намерениесӧ.
Чой вӧлі заграницаын, m-me D. ӧтнас гижліс меным, кор разрешитісны, и вӧзйис отсӧг, но ті гӧгӧрвоанныд, ме ӧткажитчи.
Татшӧм ногӧн менам эз вӧвны сэтшӧм посниторъясыс, кодъяс неуна кокньӧдӧны татшӧм положение дырйи: ни книгаяс, ни бельё, ни сёянтор, нинӧмыс.
Ме уна, уна выльпӧв думайті тайӧ каднас, быдтор вылӧ куті видзӧдны мӧд синъясӧн;
например, тайӧ шумыс, Петербургын светлӧн ме йылысь сёрниясыс эз занимайтны менӧ, ньӧти эз удовлетворяйтны, ставыс тайӧ кажитчис меным тешкодьӧн.
Ме чувствуйті, мый ачым вӧлі мыжа, эг куж видзчысьны, том, ме торки ассьым карьераӧс да сӧмын думайті сы йылысь, кыдзи бӧр поправитны сійӧс.
И ме чувствуйті та вылӧ ас пытшкысь вын да энергия.
Арест улысь лэдзӧм бӧрын, кыдзи ме тіянлы висьтавлі нин, менӧ ыстісны татчӧ, Кавказӧ, N. полкӧ.
— Ме чайті, — пыр кыпыдджыка и кыпыдджыка водзӧ висьталіс сійӧ, — мый тані, Кавказын — la vie de camp*, йӧзыс прӧстӧйӧсь, честнӧйӧсь, кодъяскӧд ме кута овны, война, опасностьяс, ставыс тайӧ зэв бура лӧсялас менам настроениелы, мый ме заводита выль олӧм.
On me verra au feu* — кутасны любитны менӧ, уважайтны оз сӧмын ӧти ним вӧсна, — крест, унтер-офицер, снимитасны штраф и ме бӧр воа сэтчӧ et, vous savez, avec ce prestige du malheur! Ho quel désenchantement!*.
Ті онӧ вермӧй представитны аслыныд, кутшӧма ме ӧшибитчи!..
Ті тӧданныд миян полкса офицеръяслысь обществосӧ?
Сійӧ дыркодь чӧв оліс, виччысис, кыдзи кажитчис меным, мый ме шуа сылы, мый тӧда, кутшӧм абу бур обществоыс татчӧс офицеръяслӧн;
но ме нинӧм эг вочавидз сылы.
Меным вӧлі зывӧк, мый сійӧ, сы вӧсна, буракӧ, мый ме тӧді французскӧй кыв, чайтіс, мый ме должен вӧлі возмущайтчыны офицеръяс общество вылӧ, кодӧс ме, мӧдарӧ, Кавказын дыр олӧм мысти, вевъялі нин тырвыйӧ донъявны да уважайті тысячапӧв ёнджыка сійӧ общество дорсьыс, кытысь петӧма господин Гуськов.
Ме кӧсйи шуны сылы тайӧс, но сылӧн положениеыс кутіс менӧ.
— N. полкын офицеръяслӧн обществоыс тысячапӧв лёкджык татчӧс дорысь, — водзӧ висьталіс сійӧ.
— J’es-pére que c’est beaucoup dire* мӧдногӧн кӧ шуны ті онӧ вермӧй думыштны аслыныд, мый тайӧ татшӧмыс!
Ог нин висьтав юнкеръяс йылысь да салдатъяс йылысь.
Тайӧ ужас мый татшӧмыс!
Первойсӧ менӧ примитісны бура, тайӧ дзик збыль, но бӧрыннас, кор аддзисны, мый ме ог вермы не зывӧктыны найӧс, тӧданныд, эсійӧ тӧдчытӧм посни отношениеяснас, аддзисны, мый ме дзик мӧд морт, коді на дорысь ёна вылынджык, найӧ лёкмисны ме вылӧ да кутісны водзӧс босьтны быдсяма посни унижениеяснас.
Се que j’ai eu а souffrir, vous ne vous faites pas une idée*.
Сэсся этайӧ невӧльнӧй отношениеясыс юнкеръяскӧд, а медсяыс aves les petits moyens que j’avais, je manquais de tout*, менам вӧлі сӧмын сійӧ, мый чой ыстывліс.
Вот тіянлы доказательство, мыйта ме страдайті, мый ме аслам характерӧн, avec ma fierté, j’ai écrit á mon père*, кевмыси сылы, мед кӧть мыйкӧ ыстас меным.
Ме гӧгӧрвоа, мый овны вит во татшӧм олӧмӧн — позьӧ лоны сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧм миян разжалуйтӧм Дромов, коді юӧ салдатъяскӧд да быд офицерлы гижӧ записка, корӧ удждывны куим шайт да кырымалӧ tout â vous* Дромов.
Колӧ вӧлі имеитны сэтшӧм характер, кутшӧм вӧлі менам, медым дзикӧдз не сибдыны тайӧ ужаснӧй положениеас.
Чӧв олігтыр сійӧ дыр ветлӧдліс ме дінын.
— Avez-vous un papiros?* — шуис сійӧ меным.
— Да, мый вылӧ ме сувті?
Да.
Ме эг вермы выдержитны тайӧс, эг физическӧя, сы вӧсна мый кӧть и лёк вӧлі, кӧдзыд и тшыг вӧлі, ме олі кыдзи салдат, но всё-таки и офицеръяс кутшӧмакӧ уважайтісны менӧ.
Кутшӧмкӧ prestige кольлӧма менам и налы.
Найӧ эз ыстывлыны менӧ караулъясӧ, велӧдчыны.
Ме эськӧ тайӧс эг вермы терпитны.
Но зэв ёна ме мучитчи моральнӧя.
И медсясӧ, эг аддзы петан туйсӧ тайӧ положениесьыс.
Ме гижлі дядьлы, кевмыси сылы переведитны менӧ татчӧс полкӧ, коді кӧть овлывлӧ делӧясын, и думайті, мый тані Павел Дмитриевич, qui est le fils de l’intendant de mon père*, всё-таки сійӧ вермис лоны меным пӧлезнӧйӧн.
Дядь вӧчис меным тайӧс, менӧ переведитісны.
Воддза полк дорсьыс тайӧ полкыс кажитчис меным камергеръяслӧн собраниеӧн.
Сэсся Павел Дмитриевич тані, сійӧ тӧдіс, коді ме сэтшӧмыс, и менӧ примитісны зэв бура.
Дядь корӧм серти...
Гуськов, vous savez...* но ме казялі, мый тайӧ йӧзыскӧд, образованиетӧм да развитиетӧм йӧзыскӧд, — найӧ оз вермыны уважайтны мортӧс да петкӧдлыны сы дінӧ уважениелысь признакъяс, сы вылын кӧ абу озырлунлӧн, знатностьлӧн эсійӧ ореолыс;
ме казялі, кыдзи вочасӧн, кор аддзисны, мый ме гӧль, налӧн отношениеясыс мекӧд лоины небрежнӧйджыкӧсь, небрежнӧйджыкӧсь и, медбӧрын, лоины пӧшти зывӧктанаӧсь.
Тайӧ ужаснӧ, но тайӧ дзик збыль.
— Тані ме вӧвлі делӧясын, тышкаси, on m’a vu au feu*, — водзӧ висьталіс сійӧ, — но кор тайӧ помассяс?
Ме думайта, некор оз! а вынъясӧй менам да энергияӧй заводитӧны нин бырны.
Сэсся ме воображайті la guerre, la vie de camp*, но ставыс тайӧ абу сідз, кыдзи ме аддза, — полушубока, мыссьытӧмӧсь, салдатскӧй сапӧгаӧсь ті мунанныд секретӧ да войбыд куйланныд оврагын кутшӧмкӧ Антоновкӧд, кодӧс пьянствуйтӧмысь сетӧмаӧсь салдатӧ, да быд минутаӧ тіянӧс вермасны лыйны, тіянӧс либӧ Антоновӧс, всё равно.
Тані абу нин храбрость — тайӧ ужаснӧ.
C’est affreux, ça tue*.
— Мый нӧ, ті верманныд ӧні походысь пӧлучитны унтер-офицерлысь чин, а локтан воын и прапорщиклысь чин, — шуи ме.
— Да, верма, меным кӧсйысьлісны, но ещӧ колӧ кык во, и то ӧдвакӧ.
А мый сэтшӧмыс тайӧ кык воыс, кодкӧ кӧ эськӧ тӧдіс.
Ті представитӧй аслыныд тайӧ олӧмсӧ этайӧ Павел Дмитриевичыскӧд: картіасьӧм, грубӧя шутитӧм, кутитӧм,
ті кӧсъянныд висьтавны мыйкӧ, мый чукӧрмӧма сьӧлӧм выланыд, тіянӧс оз гӧгӧрвоны либӧ ті вылын ещӧ сералӧны, тіянкӧд сёрнитӧны оз сы могысь, медым висьтавны тіянлы мӧвп, а сідз, медым, позьӧ кӧ, ещӧ вӧчны тіянысь шутӧс.
Да и ставыс тайӧ сэтшӧм пошлӧй, грубӧй, зывӧк, и ті пыр чувствуйтанныд, мый ті нижньӧй чин, тайӧс век тшӧктӧны чувствуйтны тіянлы.
Та вӧсна ті онӧ гӧгӧрвоӧй, кутшӧма бурмӧ сьӧлӧмыд, кор сёрнитан à coeur ouvert* сэтшӧм морткӧд, кыдзи ті.
Ме некыдзи эг гӧгӧрволы, кутшӧм тайӧ морт ме вӧлі, и та вӧсна эг тӧд, мый вочавидзны сылы...
— Сёйыштны мӧданныд? — шуис меным тайӧ кадас Никита, коді тӧдлытӧг матыстчӧма ме дінӧ пемыдас да, кыдзи ме казялі, вӧлі недӧвӧлен гӧстьӧн. — Сӧмын вареникъяс да дасьтӧм яйыс этша коли.
— А капитан сёйис нин?
— Сійӧ важӧн узьӧ, — зумыша вочавидзис Никита.
Менам приказание вылӧ вайны миянлы татчӧ сёйыштны да винатор сійӧ недӧвӧльнӧя мыйкӧ броткыштіс да довгис аслас палатка дорӧ.
Сэні ещӧ броткыштӧм бӧрын сійӧ, век жӧ, вайис миянлы погребец;
погребец вылас сувтӧдіс сись, кодӧс первой гаровтіс тӧвсьыс бумагаӧн, кастрюля, банкаын горчица, вугъя жӧч румка да полыннӧй настойка тыра бутылка.
Тайӧс ставсӧ пукталӧм бӧрын Никита ещӧ мыйкӧ дыра сулалыштіс миян дорын да видзӧдліс, кыдзи ме да Гуськов юим водкасӧ, мый сылы, тыдалӧ, зэв эз кажитчы.
Бумага пыр югдӧдысь сисьлӧн матӧвӧй югӧр водзын да гӧгӧрса пемыд пӧвстас тыдалісны сӧмын погребецлӧн тюлень куыс, сы вылӧ пукталӧм ужын, Гуськовлӧн чужӧмыс, полушубокыс да сылӧн ичӧтик гӧрд киясыс, кодъясӧн сійӧ заводитіс босьтавны кастрюляысь вареникъяс.
Гӧгӧр ставыс вӧлі сьӧд и, сӧмын дыр видзӧдӧм бӧрын, позьӧ вӧлі аддзыны сьӧд батареяӧс, часӧвӧйлысь сэтшӧм жӧ сьӧд фигурасӧ, коді тыдаліс бруствер вомӧн, ӧтар-мӧдарысь бипуръяслысь бияссӧ да выліысь гӧрдов кодзувъяс.
Гуськов шогпырысь да яндысигтыр муртса тӧдчымӧн нюмъяліс, быттьӧкӧ сылы эз вӧв лӧсьыд видзӧдны меным синъясӧ аслас признайтчӧм бӧрын.
Сійӧ юис ещӧ румка водка да горша сёйис, кураліс кастрюлясьыс.
— Да, тіянлы век жӧ кокньӧд, — висьталі ме сылы, медым мыйкӧ шуны, — мый ті тӧдсаӧсь адъютанткӧд: сійӧ, ме кывлі, зэв бур морт.
— Да, — вочавидзис разжалуйтӧм морт, — сійӧ бур морт, но сійӧ оз вермы лоны мӧдногаӧн, оз вермы лоны мортӧн, сы образованиеӧн и оз позь требуйтны.
Сійӧ друг быттьӧкӧ гӧрдӧдіс.
— Ті казялінныд ӧнтай секрет йывсьыс сылысь грубӧй шуткаяссӧ. — И Гуськов, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый некымынысь мӧдлі дугӧдны сёрнисӧ, кутіс правдайтчыны ме водзын да доказывайтны, мый сійӧ эз пышйы секретысь и мый сійӧ абу трус, кыдзи кӧсйисны тайӧс петкӧдлыны адъютант да Ш.
— Кыдзи ме висьтавлі тіянлы, — полушубокас кияссӧ чышкалігмоз водзӧ висьталіс сійӧ, — татшӧм йӧз оз вермыны лоны деликатнӧйӧн морткӧд — салдаткӧд и кодлӧн этша деньгаыс;
тайӧ абу вынъяс сертиныс налы.
И вот бӧръя кадас, кор ме вит тӧлысь чӧж нин мыйлакӧ нинӧм ог пӧлучайт чойсянь, ме казялі, кутшӧма найӧ вежсисны ме дінӧ.
Тайӧ полушубокыс, кодӧс ме ньӧби салдатлысь да коді ньӧти оз шонты, сы вӧсна мый ставнас вушйӧма (сэки сійӧ петкӧдліс меным кушмӧм пӧласӧ), оз внушайт сылы сострадание либӧ шудтӧмлун дінӧ уважение, а зывӧктӧм, кодӧс сійӧ оз вермы дзебнысӧ.
Кӧть кутшӧм нужда менам мед эз вӧв, кыдзи ӧні, мый меным сёйны нинӧм, салдатскӧй рокысь кындзи, и новлыны нинӧм, — ещӧ аслыс водка румкаӧ кисьтігмоз, зумыштчӧмӧн висьталіс сійӧ водзӧ,
— сійӧ оз гӧгӧрво вӧзйыны меным уджйӧзӧн деньга, кӧть и бура тӧдӧ, мый ме бӧр сета сылы, а виччысьӧ, медым ме менам положениеын шыаси сы дінӧ.
А ті гӧгӧрвоанныд, кутшӧмджык тайӧ меным и сыкӧд.
Тіянлы эськӧ, например, ме веськыда шуи — vous êtes au-dessus de cela; mon cher, je n’ai pas le sou*.
И тӧданныд, — друг отчаяннӧя меным синмӧ видзӧдігмоз шуис сійӧ, — тіянлы ме веськыда висьтала, ме ӧні ужаснӧй положениеын:
pouvez vous me prêter 10 roubles argent?*.
Чой должен меным ыстыны локтан почтанас et mon père...*.
— Ак, ме зэв рад, — шуи ме, кӧть и мӧдарӧ, меным вӧлі сьӧкыд да дӧсаднӧ, медсясӧ сы вӧсна, мый тӧрыт ворсси картіӧн, менам аслам коли сӧмын вит шайт сайӧ Никита ордын.
— Пырысь-пыр, — шуи ме чеччигмоз, — ветла босьта палаткаысь.
— Энлӧй, бӧрынджык, ne vous dérangez pas *.
Но ме эг кывзы сылысь да пыри тупкӧм палаткаӧ, кӧні вӧлі менам вольпасьӧй да узис капитан.
— Алексей Иваныч, вайӧй меным, пӧжалуйста, дас шайт рационъясӧдз*, — тувкӧдігтыр шуи ме капитанлы.
— Мый, бара ворссинныд?
А ещӧ тӧрыт на кӧсйылінныд дзикӧдз дугдыны ворснытӧ, — унзільпырысь шуис капитан.
— Эг, ме эг ворс, а колӧ, вайӧй, пӧжалуйста.
— Макатюк! — горӧдіс капитан аслас денщиклы. — Судзӧд деньга тыра шкатулкасӧ да вай татчӧ.
— Ньӧжйӧджык, ньӧжйӧджык, — висьталі ме, ачым кывзі палатка сайын Гуськовлысь мернӧй кок шысӧ.
— Мый?
Мыйла ньӧжйӧджык?
— Тайӧ эсійӧ разжалуйтӧмыс корис менсьым уджйӧзӧн деньга.
Сійӧ тані!
— Вот тӧді кӧ, эг эськӧ сет, — шуыштіс капитан, — ме сы йылысь кывлі — первой пакӧстник детинка!
Но капитан век жӧ сетіс меным деньга, тшӧктіс дзебны шкатулкасӧ, бурджыка пӧдлавны палаткасӧ да выльысь шуис:
— Вот тӧді кӧ эськӧ мый вылӧ, эг эськӧ сет, — сэсся юр вывтіыс шебрасис.
— Ӧні тіянсянь колӧ комын кык шайт, помнитӧй, — горӧдіс сійӧ меным.
Кор ме петі палаткаысь, Гуськов ветлӧдліс диванъяс дорті, и сылӧн чукля кока, урӧдливӧй папахаа, кузь еджыд юрсиа ичӧтик мыгӧрыс тыдовтчыліс да саявліс пемыдас, кор сійӧ мунліс сись дорті.
Сійӧ вӧчис вид, быттьӧкӧ оз аддзы менӧ.
Ме сеті сылы деньга.
Сійӧ шуис: merci, чукраліс бумажкасӧ да пуктіс гач зептас.
— Ӧні Павел Дмитриевич ордын, ме думайта, ворсӧмыс медся ӧдъя, — та бӧрын заводитіс сійӧ.
— Да, ме думайта.
— Сійӧ тешкодя ворсӧ, век аребур и оз ӧтгибайтчы; кор везитӧ, тайӧ бур, но зато, кор оз кут воны, позьӧ дзикӧдз ворссьыны.
Сійӧ и докажитіс тайӧс.
Тайӧ отрядас, артавны кӧ вещисӧ тшӧтш, сійӧ ворссис тысячаӧн-джынйӧн дорысь унджык.
А водзынсӧ кутшӧм видзчысьӧмӧн ворслывліс, мый весиг тіян эсійӧ офицерыс быттьӧкӧ сомневайтчис сы честность кузя.
— Да сійӧ прӧстӧ сідзи...
Никита, эз-ӧ кольышт миян: чихирыс?* — шуи ме, аслым лои кокни сыысь, мый Гуськов варовмис.
Никита ещӧ броткыштіс, но вайис миянлы чихирь да бара лӧгпырысь видзӧдліс, кыдзи Гуськов юис ассьыс стӧкансӧ.
Гуськов обращениеын кутіс тӧдчыны важ развязностьыс.
Меным окота вӧлі, медым сійӧ регыдджык муніс, и кажитчӧ, мый тайӧс сійӧ оз вӧч сӧмын сы вӧсна, мый сылы вӧлі яндзим мунны пырысь-пыр сы бӧрын, мыйӧн пӧлучитіс деньга.
Ме чӧв олі.
— Кыдзи тайӧ ті, озыр морт, некутшӧм помкатӧг решитчинныд de gaieté de coeur* мунны служитны Кавказӧ?
Вот мый ме ог гӧгӧрво, — меным шуис сійӧ.
Ме зіли правдайтчыны сылы татшӧм тешкодь поступоксьыс.
— Ме воображайта, и тіянлы кутшӧм сьӧкыд обществоыс тайӧ офицеръясыслӧн, образование йылысь гӧгӧрвотӧм йӧзыслӧн.
Ті накӧд онӧ вермӧй гӧгӧрвоны ӧта-мӧднытӧ.
Ӧд, карті кындзи, вина кындзи, наградаяс да походъяс йылысь сёрнияс кындзи, ті дас во оланныд, нинӧм онӧ аддзылӧй да онӧ кывлӧй.
Меным эз вӧв лӧсьыд, мый сылы колӧ вӧлі, медым ме вӧлі сы кодь жӧ положениеын, и ме дзик сьӧлӧмсянь уверяйті сійӧс, мый ме ёна любита и карті, и вина, и походъяс йылысь сёрнияс да мый бурджык ёртъясӧс, кутшӧмъяс менам вӧліны, ме эг кӧсйы имеитны.
Но сійӧ эз кӧсйы веритны меным.
— Но, ті тайӧс прӧстӧ сідзи шуанныд, — водзӧ висьталіс сійӧ,
— а мый нывбабаяс кӧ абуӧсь, ме, дерт, сёрнита femmes comme il faut* йылысь, тайӧ ӧмӧй абу ужаснӧй лишение?
Ме ог тӧд, мый эськӧ ме сеті ӧні, мед сӧмын ӧти минута кежлӧ лэблыны гостинӧйӧ да кӧть ичӧтик щелльӧд видзӧдлыны муса нывбаба вылӧ.
Сійӧ недыр чӧв олыштіс да юис ещӧ стӧкан чихирь,
— Ок, господьӧ-енмӧй, господьӧ-енмӧй!
Гашкӧ, кӧркӧ удайтчас на ещӧ миянлы аддзысьлыны Петербургын, войтыр ордын, вӧвны да овны войтыркӧд, нывбабаяскӧд.
Сійӧ кисьтіс бутылкаысь коляс винасӧ да, сійӧс юӧм бӧрын, шуис:
— Ах, pardon, гашкӧ, тіянлы ещӧ колӧ на, ме зэв рассеяннӧй.
Но ме, кажитчӧ, вывті уна юи et je n’ai pas la tête forte*.
Вӧвлі кад, кор ме олі Морскӧй вылын au rez de chaussée*, менам вӧлі чуднӧй ичӧтик квартира, мебель, тӧданныд, ме тайӧс кужлі вӧчны вывті бура, кӧть, збыль, и эз вӧв зэв дона: менам бать сетіс меным фарфоръяс, цветъяс, чудеснӧй эзысь.
Le matin je sortais*, визитъяс, а 5 heures régulièrement* ме мунлі сы ордӧ ӧбедайтны, частӧ мусаӧй вӧлі ӧтнас.
Il faut avouer que c’était une femme ravissante!* Ті сійӧс энӧ тӧдлӧй? ньӧти?
— Эг.
— Тӧданныд, сійӧ вӧлі вывті женственнӧй, нежнӧй и сэсся кутшӧм любовыс!
Господи! ме эг сяммы донъявны сэки тайӧ шудсӧ.
Либӧ театр бӧрын ми волім сы ордӧ да ужнайтлім.
Сыкӧд некор эз вӧв гажтӧм, toujours gaie, toujours aimante*.
Да, ме эг и кужлы думыштны, кутшӧм тайӧ вӧлі шоча овлысь шуд.
Et j’ai beaucoup а me reprocher сы водзын.
Je l'аі fait souffrir et souvent*. Ме вӧлі чорыд сьӧлӧма.
Ок, кутшӧм чуднӧй вӧлі кадыс!
Тіянлы гажтӧм?
— Ньӧти абу.
— Сідзкӧ ме тіянлы висьтала миянлысь рытъяс коллялӧм.
Вӧвлі, ме пыра — тайӧ поскыс, цвет тыра быд гырнич ме тӧді — ӧдзӧс вугйыс, ставыс тайӧ сэтшӧм муса, тӧдса, сэсся передньӧй, сылӧн комнатаыс...
Оз, тайӧ некор нин, некор бӧр оз ло!
Сійӧ и ӧні гижӧ меным, ме тіянлы, пӧжалуй, петкӧдла сылысь письмӧяссӧ.
Но ме абу нин сійӧ морт, ме пӧгибниті, ме ог нин сулав сы дон...
Да, ме дзикӧдз пӧгибниті!
Je suis cassé *.
Абу менам ни энергия, ни гордость, нинӧмыс.
Весиг благородство абу...
Да, ме пӧгибниті!
И некод некор оз гӧгӧрво менсьым страданиеясӧс.
Ставныслы ставыс веськодь.
Ме вошӧм морт!
Некор нин меным не кыпӧдчывны, сы вӧсна мый ме уси моральнӧя... няйтӧ... уси...
Тайӧ минутаас сы кывъясын кылӧ вӧлі збыльысь ыджыд отчаяние: сійӧ эз видзӧд ме вылӧ да пукаліс вӧрзьӧдчывтӧг.
— Мыйла тадзи отчаивайтчыны? — шуи ме.
— Сы вӧсна, мый ме лёк морт, тайӧ олӧмыс бырӧдіс менӧ, ставсӧ, мый вӧлі меын, ставсӧ виӧма.
Ме терпита ог нин гордостьӧн, а подлостьӧн, dignité dans le malheur* абу нин.
Менӧ унижайтӧны быд минутаын, ме ставсӧ терпита, ачым сюйся унижениеяс вылӧ.
Этайӧ няйтыс a déteint sur moi*, ме ачым лои грубӧй, ме чувствуйта, мый ме подлӧй да низкӧй.
Тайӧ обстановкаас ме ог вермы косясьны, ньӧти ог вермы, ме эськӧ, гашкӧ, вӧлі герой: вайӧй меным полк, зарни эполетъяс, трубачьясӧс, а мунны орччӧн кутшӧмкӧ дикӧй Антон Бондаренкокӧд да с. в. и думайтны, мый сыа-меа костын абу некутшӧм разница, мый менӧ виасны либӧ сійӧс виасны — дзик ӧткодь, тайӧ мӧвпыс виӧ менӧ.
Ті гӧгӧрвоанныд-ӧ, кутшӧм ужаснӧ думайтны, мый кутшӧмкӧ оборванец виас менӧ, мортӧс, коді думайтӧ, чувствуйтӧ, и мый всё равно эськӧ вӧлі вины мекӧд орччӧн Антоновӧс, существоӧс, коді нинӧмӧн оз торъяв животнӧйысь, и мый зэв бура вермас лоны, мый виасны буретш менӧ, а оз Антоновӧс, кыдзи пыр овлывлӧ une fatalité* став бурыслы да высокӧйыслы.
Ме тӧда, мый найӧ шуӧны менӧ трусӧн; мед ме трус, ме збыльысь трус и ог вермы лоны мӧд кодьӧн.
Этша на сійӧ, мый ме трус, на ногӧн ме корысь да презреннӧй морт.
Вот ме ӧні кори тіянлысь деньга, и ті имеитанныд право презирайтны менӧ.
Да, босьтӧй бӧр ассьыныд деньгатӧ. — И сійӧ мыччис меным чукралӧм бумажка.
— Ме кӧсъя, медым ті уважайтінныд менӧ.
Сійӧ тупкис чужӧмсӧ кияснас да бӧрддзис;
ме ньӧти эг тӧд, мый висьтавны да вӧчны.
— Успокоитчӧй, — шуи ме сылы, — ті вывті чувствительнӧйӧсь, энӧ босьтӧй ставсӧ сьӧлӧм бердад, энӧ анализируйтӧй, видзӧдӧй вещьяс вылас прӧстӧйджыка.
Ті асьныд шуанныд, мый тіян эм характер.
Босьтӧй ас выланыд, тіянлы оз нин ковмы дыр терпитны, — висьталі ме сылы, но зэв нескладнӧя, сы вӧсна мый волнуйтчи и сострадание чувствоысь, и раскаивайтчӧм чувствоысь сы кузя, мый думӧн ме позволиті аслым вӧйпны мортӧс, коді збыльысь да зэв ёна шудтӧм.
— Да, — заводитіс сійӧ, — ме кӧ эськӧ кӧть ӧтчыд кывлі сійӧ кадсяньыс, кор ме веськалі тайӧ адас, кӧть ӧти кыв участие йылысь, сӧвет да дружба йылысь — морт нога кыв, сэтшӧмӧс, кутшӧмӧс кыла тіянлысь.
Гашкӧ, ме эськӧ верми спокойнӧя переноситны ставсӧ; гашкӧ, ме весиг босьті ас вылӧ да верми лоны весит салдатӧн, но ӧні тайӧ ужаснӧ...
Кор ме здравӧя рассуждайта, меным окота кувны, да и мыйла меным любитны позоритчӧм олӧмсӧ да ачымӧс, коді пӧгибнитӧма мирас став буртор вӧчӧм вылӧ?
А муртса кӧ ичӧтик опасность, ме ас тӧдлытӧг друг заводита сьӧлӧмсянь любитны тайӧ подлӧй олӧмсӧ да видзны сійӧс, кыдзи кутшӧмкӧ зэв донаторйӧс, и ог вермы, je ne puis pas* венны ачымӧс.
Мӧдногӧн кӧ шуны, ме верма, — минута кымын чӧв олӧм бӧрын бара водзӧ висьталіс сійӧ, — но тайӧ меным зэв сьӧкыд, вывті сьӧкыд, кор ме ӧтнам.
Мукӧдъясыскӧд обыкновеннӧй условиеясын, кор ті мунанныд делӧӧ, ме храбрӧй, j’ai fait mes preuves*, сы вӧсна мый ме самолюбивӧй да гордӧй: тайӧ менам тырмытӧмтор, и мукӧдъяс дырйи...
Тӧданныд, позволитӧй меным узьны тіян ордын, а то миянын войбыд кутасны ворсны, ме узя кӧнкӧ, му вылас.
Сэк кості, кор Никита лӧсьӧдіс вольпась, ми чеччим да бара кутім ветлӧдлыны пемыдінас батарея дорті.
Збыльысь, Гуськовлӧн юрыс вӧлӧма, буракӧ, зэв слаб, сы вӧсна мый кык румка водкаысь да кык стӧкан винаысь сійӧ шатлаліс.
Кор ми чеччим да вешйим сись дорысь, ме казялі, мый сійӧ тэрыба, медым ме эг аддзы тайӧс, бӧр сюйис зептас дас шайта бумажкасӧ, кодӧс воддза сёрнитігчӧжыс кутіс кабырас.
Сійӧ водзӧ висьталіс, мый сійӧ чувствуйтӧ, мый вермас на бӧр кыпӧдчыны, вӧлі кӧ эськӧ сылӧн ме кодь морт, коді принимайтіс сыын участие.
Ми кӧсъям нин вӧлі мунны палаткаӧ узьны, кыдзи друг миян весьтын шутёвтіс ядро и неылын жмуткысис муас.
Сэтшӧм тешкодь вӧлі, — тайӧ узьысь шынитӧв лагерыс, миян сёрниным, и друг неприятельскӧй ядро, коді, енмыс тӧдас кытысь, лэбовтіс миян палаткаяс шӧрӧ, — сэтшӧм тешкодь, мый ме дыр эг вермы гӧгӧрвоны, мый тайӧ татшӧмыс.
Миян ичӧтик салдат Андреев, коді вӧлі часӧвӧйӧн батарея дорын, матыстчис мелань.
— Аддзан, гусьӧн матыстчӧма!
Со эстӧні би тыдыштліс, — шуис сійӧ.
— Колӧ капитанӧс чуксавны, — висьталі ме да видзӧдлі Гуськов вылӧ.
Сійӧ сулаліс, копыртчӧма дзик му бердӧдзыс да мыкталіс, кӧсйис мыйкӧ шуны.
— Тайӧ... а то... неприя... тайӧ зэв... тешкодь.
Сэсся сійӧ эз шу нинӧм, и ме эг аддзыв, кыдзи да кытчӧ сійӧ пырысь-пыр воши.
Капитанскӧй палаткаын ӧзтісны сись, кыліс капитанлӧн садьмӧм бӧрас быдлунъя кызӧмыс, и сійӧ ачыс регыд мысти петіс сэтысь, корис пальник, медым ӧзтыны ассьыс ичӧтик каллянсӧ.
— Мый тайӧ, батюшка, — нюмъялігтыр шуис сійӧ, — оз кӧсйыны ӧні меным узьны сетны: то ті асланыд разжалуйтӧмкӧд, то Шамиль; мый нӧ ми кутам вӧчны: ӧтвечайтны али не?
Нинӧм эз вӧв та йылысь приказаниеас?
— Нинӧм.
Со сійӧ ещӧ, — шуи ме, — и кык пушкаысь.
Збыльысь, пемыдас, веськыдвылын водзынджык, ӧзйис кык би, быттьӧкӧ кык син, и регыд мысти миян весьтті лэбис ӧти ядро и ӧти, буракӧ миян, тыртӧм граната, коді гораа да ёся шутьляліс.
Орчча палаткаясысь петалісны салдатъяс, кылӧ вӧлі налӧн ружтӧмыс, нёдзласьӧмыс да сёрниыс.
— Аддзан, очкоӧ шутьлялӧ-лэбӧ, быттьӧ соловей, — шуис артиллерист.
— Чукӧстӧй Никитаӧс, — шуис капитан, ачыс пыр ӧтмоза бурпырысь нюмъяліс.
— Никита!
Тэ эн дзебсясь, а горнӧй соловейясыслысь сьылӧмсӧ кывзышт.
— Мый нӧ, ваше высокоблагородие, — капитан дінын сулалігӧн висьталіс Никита,
— ме найӧс аддзывлі, соловейястӧ, ме ог пов, а вот гӧстьыд, коді вӧлі тані, миянлысь чихирь юис, мыйӧн кыліс, ӧдйӧ тай усйысис миян палатка дінті, шар моз быгыльтчис, быттьӧкӧ кутшӧмкӧ зверь куткыртчӧма!
— Но, ковмас ветлыны артиллерияса начальник ордӧ, — шуис меным капитан серьёзнӧй начальническӧй тонӧн, — юавны, лыйлыны-ӧ воча, али оз ков;
сыысь тӧлкыс оз ло, но всё-таки позьӧ.
Трудитчыштӧй, ветлӧй да юалӧй.
Тшӧктӧй седлӧавны вӧв, ӧдйӧджык воланныд, кӧть менсьым Полканӧс босьтӧй.
Вит минута мысти меным вайӧдісны вӧв, и ме мӧдӧдчи артиллерияса начальник ордӧ.
— Кывзӧй, отзыв дышло, — шӧпнитіс меным пунктуальнӧй капитан, — а то тіянӧс оз лэдзны цепь пырыс.
Артиллерияса начальник ордӧдз вӧлі верстджын кымын, туйыс век муніс палаткаяс костъясӧд.
Мыйӧн сӧмын ме мунышті асланым бипур дорысь, лои сэтшӧм пемыд, мый ме эг аддзы весиг вӧвлысь пельяссӧ, а сӧмын бипуръяслӧн биясыс, кодъяс кажитчисны меным то зэв матын, то зэв ылын, каститчисны менам син водзын.
Неуна муныштӧм бӧрын, а нуӧдіс менӧ ачыс вӧв, кодлысь ме лэдзи поводъяссӧ, ме куті аддзыны нёль пельӧса палаткаяс, сэсся и туйлысь сьӧд визьсӧ;
часджын мысти, куимысь кымын туйсӧ юалӧм бӧрын, кыкысь кымын палатка кӧвйӧ крукасьлӧм мысти, мый вӧсна быдпӧрйӧ видчылісны ме вылӧ палаткаяссянь, и кыкысь кымын часӧвӧйӧн сувтӧдлӧм бӧрын, ме вои артиллерияса начальник ордӧ.
Мунігӧн ме ещӧ кывлі миян лагерӧ кыкысь лыйӧм, но снарядъяс эз лэбны сійӧ местаӧдзыс, кӧні вӧлі штаб.
Артиллерияса начальник эз тшӧкты ӧтвечайтны лыйсьӧмъяс вылӧ ещӧ нин сы вӧсна, мый неприятель дугдыштліс лыйсьӧмысь,
и ме мӧдӧдчи гортлань, вӧлӧс куті поводӧдыс да подӧн мӧді писькӧдчыны пехотнӧй палаткаяс костъясӧд.
Унаысь ме надзмӧдлі воськовъясӧс, кор муні салдатскӧй палатка дінті, кӧні вӧлі биаӧсь, да кывзі либӧ мойд, кодӧс мойдіс балагур, либӧ книжка, кодӧс лыддис грамотнӧй да кывзіс быдса отделение; йӧзыс вӧліны дзик палатка тырыс и ортсыас; кывзысьяс коръясӧкӧ торклывлісны лыддьысьсӧ кутшӧмсюрӧ замечаниеясӧн, либӧ кывзігӧн прӧстӧ тӧлкуйтісны поход йылысь, рӧдина йылысь, начальникъяс йылысь.
3-ӧд батальонса ӧти палатка дінті мунігӧн ме кылі гора гӧлӧс Гуськовлысь, коді сёрнитіс зэв кыпыда да збоя.
Сылы ӧтвечайтісны том, сідзжӧ кыпыд, господскӧй гӧлӧсъяс, а абу салдатскӧйяс.
Тайӧ, тыдалӧ, вӧлі юнкерскӧй либӧ фельдфебельскӧй палатка.
Ме сувті.
— Ме сійӧс важӧн тӧда, — висьталіс Гуськов. — Кор ме олі Петербургын, сійӧ частӧ волывліс ме ордӧ, и ме волывлі сы ордӧ, сійӧ зэв бур светын оліс.
— Код йылысь тэ сёрнитан? — юаліс код гӧлӧс.
— Князь йылысь, — шуис Гуськов.
— Ми ӧд рӧдняяс сыкӧд, а главнӧйыс — важся приятельяс.
Тайӧ, тӧданныд-ӧ, господа, лӧсьыд этатшӧм тӧдсатӧ имеитны.
Сійӧ ӧд зэв озыр.
Сё чӧлкӧвӧйыд сылы нинӧм оз сулав.
Вот ме босьті сылысь неуна деньга, кытчӧдз меным чой оз мӧдӧд.
— Но, ыстыв нин.
— Пырысь-пыр,
Савельич, муса пи, — палатка ӧдзӧслань матыстчигмоз кыліс Гуськовлӧн гӧлӧсыс, — вот тэныд дас монета, мун маркитант ордӧ, босьт кык бутылка кахетинскӧй вина и ещӧ мый?
Господа?
Висьталӧй! — И Гуськов шатлалігтырйи, дзугсьӧм юрсиа, шапкатӧг петіс палаткаысь.
Полушубок пӧласӧ пешкыльтӧм мысти да аслас рудіник гач зепъясас кияссӧ сюйӧм бӧрын сійӧ сувтіс ӧдзӧс водзас.
Кӧть сійӧ вӧлі югыдінын, а ме пемыдінын, ме тіралі полӧмла, медым сійӧ эз аддзы менӧ, зіли не кыпӧдны шум да муні водзӧ.
— Коді сэн? — горӧдіс ме вылӧ Гуськов дзик код гӧлӧсӧн.
Тыдалӧ, кӧдзыд вылас босьтӧма сійӧс.
— Кутшӧм чӧрт сэні вӧлӧн шляйтчӧ?
Ме эг вочавидз да чӧв олігтыр петі туй вылӧ.
1856 ноябрь 15 лун.
* Неудачаяслӧн полоса (франц.),
* Шудыс эновтіс (франц.).
abu
* светын положение (франц.).
* Бать сетӧ вӧлі меным быд во дас тысяча (франц.).
* Менӧ примитісны Петербургса медбур обществоӧ, ме верми надейтчыны (франц.).
* Но медсясӧ ме владейті тайӧ светскӧй жаргоннас (франц.).
* тайӧ госпожа Д.-кӧд связь (франц.).
* Менам бать, ті кывлінныд сы йылысь (франц.).
* сійӧ лишитіс менӧ наследство вылӧ правоысь (франц.).
* сійӧ вӧлі последовательнӧй (франц.).
* лагернӧй олӧм (франц.).
* менӧ аддзасны би улысь (франц.).
* и, тӧданныд, тайӧ шудтӧмлун обаяниенас!
Но кутшӧм разочарование (франц.).
* Надейтча, мый тайӧн тырмымӧн висьталӧма (франц.).
* Ті онӧ вермӧй представитны аслыныд, мыйта ме страдайті (франц.).
* сэтшӧм этша деньганас, мыйта менам вӧлі, ме нуждайтчи быдтор кузя (франц.).
* менам гордостьӧн, ме гижи батьлы (франц.).
* ставнам тіян (франц.).
* Эм тіян папирос? (франц.).
abu
* менам бать управляющӧйлӧн пиыс (франц.).
* ті тӧданныд... (франц.).
* менӧ аддзылісны би улысь (франц.).
* война, лагернӧй олӧм (франц.).
* Тайӧ ужаснӧ, тайӧ виӧмӧн виӧ (франц.).
* сьӧлӧмсянь (франц.).
* ті вылынджыкӧсь таысь; донаӧй менам, абу менам ни ӧти грӧш (франц.).
* верманныд ті удждывны меным дас шайт эзысьӧн? (франц.).
* и менам бать... (франц.).
* энӧ беспокоитчӧй (франц.).
* кокньыд сьӧлӧмӧн (франц.).
* порядочнӧй нывбабаяс (франц.).
* и менам слаб юрӧй (франц.).
* улыс судтаас (франц.).
* Асывнас ме вӧвъясӧн мунлі гортысь (франц.).
* вит часын регулярнӧя (франц.).
* Колӧ висьтасьны, мый тайӧ вӧлі очаровательнӧй нывбаба (франц.).
* пыр зэв гажа, пыр любитысь (франц.).
* Унаторйысь ме упрекайта ачымӧс сы водзын.
Ме частӧ заставляйтлі сійӧс страдайтны (франц.).
* Ме тшыксьӧм морт (франц.).
* шудтӧмлунын достоинствоыс (франц.).
* сибдіс ме вылӧ (франц.).
* мый сиӧма (франц.).
* ме ог вермы (франц.).
* ме докажиті (франц.).
{Лев Толстой (комиӧдіс К. Туркин) @ Севастополь декабрь тӧлысьын @ висьт @ Л. Н. Толстой. Рассказъяс @ 1954 @}
Лев Толстой
Севастопольса висьтъяс
СЕВАСТОПОЛЬ ДЕКАБРЬ ТӦЛЫСЬЫН
Асъя кыаыс муртса на заводитӧ гӧрдӧдны Сапун-гӧравесьтса небеса дорсӧ;
морелӧн пемыдлӧз веркӧсыс шыбитіс нин ас вывсьыс войлысь пемыдсӧ да виччысьӧ первой югӧр, медым заводитны ворсны гажаа дзирдалігтыр;
бухтасянь ӧвтӧ кӧдзыдӧн да руӧн;
лым абу — ставыс сьӧд, но асъя чизыр кӧдзыдыс кутчысьӧ чужӧмад да трачкакылӧ кок улад, и морелӧн дугдывтӧм ылысса ызгӧмыс, кодӧс шочиника тупкывлӧны Севастопольын юралысь лыйсьӧм шыяс, ӧтнас торкӧ асывлысь чӧв-лӧньсӧ.
Корабльяс вылын гортӧма кылӧ 8-ӧд склянка кучкалӧм.
Севернӧйын лунся деятельностьыс вочасӧн заводитӧ вежны войся спокойствиесӧ:
кыткӧ муніс часӧвӧйяслӧн смена оружиенас зёльскӧдчигтыр;
кӧнкӧ доктор тэрмасьӧ нин госпитальлань;
кӧнкӧ салдат петӧма землянкасьыс, йиа ваӧн мыськӧ ассьыс гожъялӧм чужӧмсӧ да, гӧрдӧдӧм асыввывлань бергӧдчӧм бӧрын, тэрыба пернапасасигмоз юрбитӧ енлы;
кӧнкӧ джуджыд сьӧкыд маджара, мыйӧ доддялӧма верблюдъясӧс, дзуртігтыр кыссис кладбищелань гуавны вирӧсь покойникъясӧс, кодъясӧс пӧшти дзик тырӧдзыс сӧвтӧма сэтчӧ...
Ті матыстчанныд пристань дорӧ — из шомлӧн, куйӧдлӧн, уль рулӧн да начкӧм мӧс яйлӧн аслыспӧлӧс дукыс чуймӧдӧ тіянӧс;
быдсямапӧлӧс уна тысяча предметъяс — пес, яй, туръяс, пызь, кӧрт да с. в. — чукӧрӧн куйлӧны пристань дорын;
разнӧй полкъясса салдатъяс, нопъяӧсь да ружьеаӧсь, ноптӧмӧсь да ружьетӧмӧсь, чукӧртчӧмаӧсь татчӧ, куритчӧны, пинясьӧны, пыртлӧны сьӧкыд груз пароход вылӧ, коді тшынасигтыр сулалӧ помост дорын;
вӧльнӧй яликъяс, кытчӧ тырӧдз пуксялӧмаӧсь быдсяма йӧзыс — салдатъяс, морякъяс, купечьяс, нывбабаяс — воалӧны пристань дорӧ да муналӧны сэтысь.
— Графскӧйлань, ваше благородие?
Пӧжалуйста, — яликӧ сувтігмоз вӧзйӧны тіянлы ассьыныс услугаяснысӧ кык либӧ куим отставнӧй матрос.
Ті бӧръянныд сійӧс, коді тіян дінын матынджык, воськовтанныд джынвыйӧ сісьмӧм кутшӧмкӧ гнедӧй вӧв шой вомӧн, коді куйлӧ сэні няйтас пыж дінас, да мунанныд руль дінӧ.
Ті вӧрзинныд берег дорысь.
Тіян гӧгӧрын асъя шонді водзас дзирдалӧ нин море, водзладорад — верблюд ку пальтоа пӧрысь матрос да еджыд юра том детинка, кодъяс чӧв олігтыр зіля сынӧны.
Ті видзӧданныд и визя зэв гырысь корабльяс вылӧ, кодъяс матын и ылын сулалӧны бухтаас, и шлюпкаяслӧн ичӧтик сьӧд чутъяс вылӧ, кодъяс вӧрӧны дзирдалысь лазурь вывті, и карса мича югыд стрӧйбаяс вылӧ, кодъясӧс гӧрдӧдӧмаӧсь асъя шондіыслӧн розӧвӧй югӧръясыс да кодъяс тыдалӧны мӧдарладорас, и боналӧн быгзьысь еджыд линия вылӧ да вӧйтӧм корабльяс вылӧ, кодъяслӧн кӧнсюрӧ шогпырысь чурвидзӧны сьӧд мачта помъясыс, и ылысса неприятельскӧй флот вылӧ, коді тыдалӧ морелӧн хрустальнӧй горизонт дорын, и быгзьысь струяяс вылӧ, кӧні чеччалӧны сола ва болькъяс, кодъяс кыпталӧны сынігас;
ті кывзанныд ӧпаснӧйясӧн кучкалӧмъяслысь равномернӧй шыяссӧ, гӧлӧс шыяс, кодъяс кылӧны тіянӧдз ва вывтіыс, и лыйсьӧмлысь величественнӧй шыяссӧ, тайӧ лыйсьӧмыс, кыдзи кажитчӧ тіянлы, пыр ёнджыка содӧ Севастопольын.
Оз вермы лоны, медым думыштігӧн, мый и ті Севастопольынӧсь, эз пыр тіянлы сьӧлӧманыд кутшӧмкӧ мужестволӧн, гордостьлӧн чувство и медым вирныд эз мӧд тэрыбджыка ветлыны тіян сӧнъясӧд...
— Ваше благородие, веськыда Кистентинлань* нуӧдӧй, — шуас тіянлы старик матрос бӧрлань бергӧдчӧмӧн, медым прӧверитны направлениесӧ, кытчань ті нуӧданныд пыжсӧ, — веськыдвывджык босьтӧй.
— А сы вылын пушкаясыссӧ ставыс на, — корабль дінті мунігӧн да сы вылӧ видзӧдалігмоз шуыштас еджыд юрсиа зонка.
— А кыдзи нӧ: сійӧ выль, сы вылын Корнилов овліс, — сідзжӧ корабль вылӧ видзӧдлігмоз пасйыштас старик.
— Аддзан тэ, кӧні взорвитчис! — висьталас детинка, ачыс дыр чӧв олӧм бӧрын видзӧдӧ разалысь тшынлӧн еджыд кымӧртор вылӧ, коді друг тыдовтчис вылын-вылын Южнӧй бухта весьтын да код бӧрын кыліс бомбалӧн чорыда взорвитчӧмыс.
— Тайӧ сійӧ выль батареясянь ӧні гымӧдӧ, — веськодьпырысь кипыдӧсас сьӧлалігмоз содтас старик.
— Нолтӧ, сынышт ёнджыка, Мишка, баркассӧ панъям.
И тіян яликныд тэрыбджыка мунӧ водзӧ бухталӧн гыалыштысь паськыд ва вывті, збыльысь панйӧ сьӧкыд баркасӧс, кытчӧ сӧвтӧма кутшӧмкӧ кульяс да нерӧвнӧя сынӧны укшаль салдатъяс, и сувтӧ зэв уна домавлӧм быдпӧлӧс пыжъяс костӧ Графскӧй пристань дорӧ.
Набережнӧй вылын шумитігтыр вӧрӧны руд салдат чукӧръяс, сьӧд матросъяс да унапӧлӧс паськӧма нывбаба чукӧръяс.
Бабаяс вузавлӧны булкияс, самӧваръяса русскӧй мужикъяс горзӧны: пӧсь сбитень*, и сэні жӧ медулыс пос тшупӧдъяс вылас туплясьӧны сімӧм ядрояс, бомбаяс, картечьяс да разнӧй калибръяса чугуннӧй пушкаяс.
Неуна водзынджык ыджыд площадь, кӧні куйлӧны кутшӧмкӧ зэв гырысь брусъяс, пушечнӧй станокъяс, узьысь салдатъяс;
сулалӧны вӧвъяс, повозкаяс, турунвиж орудиеяс да ящикъяс, пехотнӧй кӧзлаяс;
ветлӧдлӧны салдатъяс, матросъяс, офицеръяс, нывбабаяс, челядь, купечьяс;
муналӧны турун тыра, кульяс да бӧчкаяс тыра телегаяс;
мукӧдлатіыс мунасны верзьӧма казак да офицер, дрожкиын пукалысь генерал.
Веськыдладорас уличасӧ потшӧма баррикадаӧн, кӧні амбразураясысь мыччысьӧмаӧсь кутшӧмкӧ ичӧтик пушкаяс, и на дінын пукалӧ матрос, куритчӧ каллянӧн.
Шуйгаладорас мича керка, кодлӧн фронтон вылас гижалӧма римскӧй цифраяс, а фронтон увдорас сулалӧны салдатъяс да вирӧссьӧм нӧсилкаяс, — быдлаысь ті аддзанныд военнӧй лагерлысь неприятнӧй следъяссӧ.
Медводдза впечатлениеыс тіян непременнӧ медся неприятнӧй:
лагернӧй да карса олӧмлӧн тешкодя сорласьӧмыс, мича карлӧн да няйт бивуаклӧн сорласьӧмыс не сӧмын абу мича, но кажитчӧ зывӧк беспорядокӧн;
тіянлы весиг кажитчас, мый ставныс повзьӧмаӧсь, жуӧны, оз тӧдны, мый вӧчны.
Но бурджыка видзӧдлӧй чужӧмъяссӧ тайӧ йӧзыслысь, кодъяс ветлӧдлӧны тіян гӧгӧрын, и ті гӧгӧрвоанныд дзик мӧдтор.
Видзӧдлӧй кӧть тайӧ фурштатскӧй ичӧтик салдат вылас, коді нуӧдӧ юктавны кутшӧмкӧ гнедӧй тройкаӧс да сэтшӧм спокойнӧя мыйкӧ мургӧ аслыс ныр улас, мый, тӧдӧмысь, сійӧ оз ылав тайӧ унапӧлӧс йӧз чукӧрас, коді сылы оз и существуйт, но мый сійӧ вӧчӧ ассьыс уджсӧ, кӧть мед кутшӧм сійӧ эз вӧв — юктавны вӧвъясӧс либӧ кыскавны орудиеяс, — сэтшӧм жӧ спокойнӧя, и самоувереннӧя, и веськодьпырысь, быттьӧкӧ ставыс тайӧ вӧлі мунӧ кӧнкӧ Тулаын либӧ Саранскын.
Сэтшӧм жӧ выражениесӧ ті аддзанныд и чужӧм вывсьыс тайӧ офицерыслысь, коді, лым еджыд перчаткиа, мунӧ тіян дінті, и чужӧм вывсьыс матрослысь, коді пукалӧ баррикада вылын да куритчӧ, и чужӧм вывсьыныс рабочӧй-салдатъяслысь, кодъяс нӧсилкиясаӧсь виччысьӧны вӧвлӧм Собрание кильчӧ вылын, и чужӧм вывсьыс тайӧ нылыслысь, коді полӧ кӧтӧдны ассьыс розӧвӧй платьесӧ да чеччалӧ из вылысь из вылӧ улича вомӧн.
Да, тіянлы быть лоӧ разочаруйтчыны, ті кӧ первойысь пыранныд Севастопольӧ.
Весьшӧрӧ ті кутанныд корсьны кӧть ӧти чужӧм вылысь сэтшӧм следъяс, кодъяс петкӧдлӧны суетитчӧм, шӧйӧвошӧм либӧ весиг энтузиазм, кувны дасьлун, решимость; нинӧм татшӧмыс абу:
ті аддзанныд будничнӧй йӧзӧс, кодъяс спокойнӧя занимайтчӧны будничнӧй делӧӧн, сы вӧсна, гашкӧ, ті упрекнитанныд асьнытӧ вывті восторгайтчӧмысь, неуна усомнитчанныд Севастополь дорйысьяслысь геройствосӧ справедливӧя гӧгӧрвоӧмын, коді тіян артмис висьтъяс серти, описаниеяс серти да Севернӧй сторона вид серти да шыяс серти.
Но сомневайтчытӧдзныд ветлӧй бастионӧ, видзӧдлӧй Севастополь дорйысьяссӧ самӧй защита места вывсьыс либӧ, бурджык, пырӧй веськыда тайӧ паныда домас, коді войдӧр вӧлӧма Севастопольскӧй Собраниеӧн да код кильчӧ дорын сулалӧны нӧсилкаяса салдатъяс, — ті аддзанныд сэтысь Севастополь дорйысьясӧс, аддзанныд сэтысь ужаснӧй и шог, великӧй и тешкодь, но душатӧ кыпӧдысь чуймӧдана зрелищеяс.
Ті пыранныд Собраниелӧн ыджыд залӧ.
Сӧмын на ті восьтінныд ӧдзӧссӧ, нелямын либӧ ветымын ампутационнӧй* да медся сьӧкыда ранитчӧмъяслӧн видыс да дукыс, кодъяс пиысь ӧтияс койкаяс вылын, унджыкыс джоджын, друг шемӧсмӧдасны тіянӧс.
Энӧ веритӧй чувствоныдлы, коді кутӧ тіянӧс зал порог дорысь водзӧ мунӧмысь, — тайӧ лёк чувство, — мунӧй водзӧ, энӧ яндысьӧй сыысь, мый ті быттьӧкӧ воинныд видзӧдны страдалецъяс вылӧ, энӧ яндысьӧй матыстчыны да сёрнитыштны накӧд:
шудтӧмъяс радейтӧны аддзыны мортлысь сочувствуйтысь чужӧм, радейтӧны висьтавлыны асланыс страдайтӧмъяс йылысь да кывзыны любовь йылысь да участие йылысь кывъяс.
Ті мунанныд вольпасьяс костӧд да корсянныд чужӧм, коді абу сэтшӧм стрӧг да страдайтысь, код дорӧ ті решитчанныд матыстчыны, медым сёрнитыштны.
— Тэ кытчӧ ранитчин? — падъялігтыр да полігтыр юаланныд ті ӧти пӧрысь, омӧльтчӧм салдатлысь, коді пукалӧ койка вылын, видзӧдӧ тіян бӧрся бур синъясӧн да быттьӧкӧ корӧ матыстчыны ас дінас.
Ме шуа: «полігтыр юаланныд», сы вӧсна мый страдайтӧмъяс, ыджыд сочувствие кындзи, кыпӧдӧны мыйлакӧ полӧм оскорбитны да ыджыд уважение сы дінӧ, коді перенеситіс найӧс.
— Кокӧ, — вочавидзӧ салдат; но буретш тайӧ кадас эшкын чукыръяс сертиыс ті асьныд казяланныд, мый сылӧн кокыс пидзӧс вевдорӧдзыс абу.
— Слава богу ӧні, — содтӧ сійӧ, — выпишитчыны кӧсъя.
— А важӧн нин тэ ранитчин?
— Да вот квайтӧд недель вылӧ петіс, ваше благородие!
— Мый нӧ, висьӧ тэнад ӧні?
— Оз, ӧні оз вись, нинӧм; сӧмын быттьӧкӧ кокпӧкйӧй ёнтӧ, поводдя водзын, а сідзсӧ нинӧм.
— Кыдзи нӧ тэ ранитчин?
— Витӧд баксионын, ваше благородие, кор первой бандировка вӧлі: наведиті пушка, мӧді вешйыны, этатшӧм ногӧн, мӧд амбразура, дорӧ, кыдзи сійӧ сетыштас меным кокӧ, дзик быттьӧкӧ гуӧ уси.
Видзӧда, а кокӧй абу.
— Неужели эз доймы тайӧ первой минутаас?
— Нинӧм; сӧмын быттьӧ мыйӧнкӧ пӧсьӧн зургисны меным кокӧ.
— Но, а сэсся?
— И сэсся нинӧм; сӧмын кор кучиксӧ мӧдісны зэлӧдны, сэки юкалыштіс быттьӧкӧ.
Сійӧ первой делӧ, ваше благородие, не думайтны уна: кор он думайт, сэки тэныд и нинӧм.
Унджыкысьсӧ ставыс сы вӧсна, мый мортыд думайтӧ.
Тайӧ кадас тіян дінӧ матыстчӧ нывбаба, визя рудіник платьеа, сьӧд чышъяна;
сійӧ сюйсьӧ тіа-матроса сёрниӧ да заводитӧ висьтавны сы йылысь, сы страдайтӧмъяс йылысь, сылӧн отчаяннӧй положение йылысь, кутшӧмын сійӧ вӧлі нёль недель чӧж, сы йылысь, кыдзи ранитчӧм бӧрас сувтӧдлӧма нӧсилкасӧ, медым видзӧдлыны миян батареяса залп вылӧ, кыдзи великӧй князьяс сёрнитӧмаӧсь сыкӧд да сетӧмаӧсь сылы кызь вит шайт да кыдзи сійӧ висьталӧма налы, мый сійӧ бара кӧсйӧ мунны бастионӧ сы могысь, медым велӧдны томъясӧс, ачыс кӧ нин оз вермы уджавнысӧ.
Тайӧс ставсӧ ӧтпырйӧ висьталігӧн тайӧ нывбабаыс видзӧдӧ то ті вылӧ, то матрос вылӧ, коді бергӧдчӧма мӧдарӧ, быттьӧкӧ оз кывзы нывбабалысь висьталӧмсӧ да чеплялӧ пӧдушка вывсьыс корпиясӧ*, и нывбабалӧн синъясыс югъялӧны кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс кыпыдлунӧн.
— Тайӧ менам кӧзяйка, ваше благородие! — висьталӧ тіянлы матрос сэтшӧм ногӧн, быттьӧкӧ шуӧ:
«Ті нин извинитӧй сійӧс.
Тӧданныд ӧд, бабьей делӧ — нинӧмабусӧ сёрнитӧ».
Ті заводитанныд гӧгӧрвоны Севастополь дорйысьясӧс; тіянлы мыйлакӧ яндзим лоӧ ас вӧснаыд тайӧ морт водзас.
Тіянлы окота вӧлі эськӧ висьтавны сылы зэв уна, медым петкӧдлыны сылы ассьыд сочувствиетӧ да шензьӧмтӧ;
но тіянлы оз сюравны кывъясыс либӧ ті недӧвӧленӧсь наӧн, кодъяс воӧны тіянлы юраныд, — и ті кыв шутӧг копыртчанныд тайӧ душаыслӧн чӧв ланьтӧм, бессознательнӧй величие да крепыдлун водзын, аслас достоинство водзын тайӧ яндысьӧм вӧсна.
— Но, ен мед сетас тэныд регыдджык бурдны, — шуанныд ті сылы да сувтанныд мӧд висьысь дорӧ, коді куйлӧ джоджын да, кыдзи кажитчӧ, зэв ёна мучитчигтыр виччысьӧ смерть.
Тайӧ еджыд юрсиа, пыктӧм да кельыд чужӧма морт.
Сійӧ куйлӧ гатшӧн, шуйга кисӧ шыбитӧма бӧрвыв, сэтшӧм положениеын, коді петкӧдлӧ зэв ёна мучитчӧм.
Восьса косьмӧм вомыс сьӧкыдпырысь лэдзӧ киргысь лов шысӧ;
озысь кодь кельыдлӧз синъяссӧ кылӧдӧма вывлань, и вешйыштӧм эшкын увсьыс мыччысьӧма веськыд киыслӧн колясыс, кодӧс гартлӧма бинтъясӧн.
Кулӧм телӧлӧн сьӧкыд дукыс ёнджыка шемӧсмӧдӧ тіянӧс, и сотысь пытшкӧсса жарыс, коді йиджӧма страдалецлы быд членӧ, йиджӧ быттьӧкӧ и тіян пытшкӧ.
— Мый, сійӧ садьтӧм? — юаланныд ті нывбабалысь, коді локтӧ тіян бӧрся да меліа, кыдзи рӧднӧй вылӧ, видзӧдӧ тіян вылӧ.
— Абу, кылӧ на, но ззв нин омӧль, — содтӧ сійӧ вашкӧдӧмӧн.
— Ме ӧні чайӧн юкталі сійӧс, — мый нӧ кӧть и бокӧвӧй, век жӧ колӧ жалитыштны, — пӧшти эз нин юлы.
— Кутшӧма тэ асьтӧ чувствуйтан? — юаланныд ті сылысь.
Раненӧй бергӧдӧ тіян гӧлӧс вылӧ синаканьяссӧ, но оз аддзы и оз гӧгӧрво тіянӧс.
— Сьӧлӧм дорті сотчӧ.
Неуна водзысьджык ті аддзанныд салдатӧс, коді вежӧ бельёсӧ.
Чужӧмыс и яйыс сылӧн кутшӧмкӧ пемыдгӧрд рӧма да омӧльӧсь, быттьӧ скелет.
Киыс сылӧн дзик абу: сійӧс вундӧма пельпом сустав выйӧныс.
Сійӧ пукалӧ кыпыда, сійӧ бурдӧма;
но кулӧмлӧн кодь, гудыр видзӧдлас сертиыс, зэв ёна омӧльтчӧм да чужӧм чукыръяс сертиыс ті аддзанныд, мый тайӧ существо, коді выстрадайтӧма нин аслас олӧмлысь медбур юкӧнсӧ.
Мӧдарладорсьыс ті аддзанныд койка вылысь нывбабалысь страдальческӧй, кельыд-кельыд да нежнӧй чужӧм, банбокъясыс ставнас сылӧн ёна банйӧмаӧсь жарысла.
— Тайӧ миян матрос гӧтырлысь витӧд числӧӧ бомбаӧн жугӧдӧма коксӧ, — шуас тіянлы тіянкӧд ветлӧдлысь нывбаба,
— сійӧ мужикыслы бастионӧ ӧбед нулывлӧма.
— Мый нӧ, вундісны?
— Пидзӧссьыс вылітіджык вундісны.
Ӧні, нервъясыд кӧ тіян крепыдӧсь, пырӧй шуйгавывса ӧдзӧсӧд: сійӧ комнатаас вӧчалӧны перевязкаяс да операцияяс.
Ті аддзанныд сэтысь докторъясӧс, налӧн гырддзаӧдзныс киясныс вирӧсь, чужӧмъясныс кельыдӧсь, найӧ ноксьӧны койка дорын, кӧні куйлӧ хлороформӧн унмовсьӧдӧм раненӧй, восьса синъяса, сійӧ бийывсьыс шуалӧ бессмысленнӧй, мукӧддырйиыс прӧстӧй да сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана кывъяс.
Докторъяс занятӧсь зывӧк, но благодетельнӧй делӧӧн — ампутацияӧн.
Ті аддзанныд, кыдзи чукля ёсь пурт пырӧ здоровӧй еджыд яйӧ;
аддзанныд, кыдзи сьӧлӧмтӧ косялысь ужаснӧй горӧдӧмӧн да проклятиеясӧн раненӧй друг воӧ ас садяс;
аддзанныд, кыдзи фельдшер шыбитас пельӧсӧ вундӧм ки;
аддзанныд, кыдзи нӧсилка йылын куйлӧ, тайӧ жӧ комнатаас, мӧд раненӧй да, ёртсӧ оперируйтӧм вылӧ видзӧдігмоз, чукрасьӧ да ойзӧ оз сы мында физическӧй дойысь, мыйта моральнӧй мучитчӧмъяссӧ виччысьӧмсьыс, — аддзанныд сьӧлӧмтӧ кынтысь ужаснӧй зрелищеяс;
аддзанныд войнасӧ он правильнӧй, мича да дзирдалысь стройын, музыкаӧн да барабан шыӧн, дӧлалысь знамяясӧн, гарцуйтысь генералъясӧн, а аддзанныд войнасӧ сылӧн настӧящӧй выражениенас — вирын, страдайтӧмъясын, смертьын...
Страданиеяса тайӧ керкасьыс петігӧн тіян быть кыптас сьӧлӧмтӧ личӧдан чувство, пыдісяньджык лолыштанныд ас пытшкад ыркыд воздухсӧ, кутанныд чувствуйтны удовольствие ассьыныд здоровье сознавайтігӧн, но, такӧд тшӧтш, тайӧ страдайтӧмъяссӧ видзӧдӧм бӧрын, кыптас ассьыныд ничтожествотӧ сознавайтӧм да спокойнӧя, ньӧти падъявтӧг мунанныд бастионъясӧ...
«Мый значитӧ смерть да страдайтӧм татшӧм ничтожнӧй номырлӧн, кутшӧм ме, та мында смертьяскӧд да та мында страдайтӧмъяскӧд сравнивайтігӧн?»
Но видыс сэзь небесалӧн, дзирдалысь шонділӧн, мича карлӧн, восьса ӧдзӧса вичколӧн да военнӧй йӧзлӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ мунӧмыс регыд мысти вайӧдас тіянлысь душатӧ легкомыслиелӧн, ичӧтик тӧждысьӧмъяслӧн да ӧти настӧящӧй увлечениеяслӧн нормальнӧй состояниеӧ.
Тіянлы паныд сюрӧны, гашкӧ, кутшӧмкӧ офицерӧс гуавны нуысь йӧз, кодъяс петӧны вичкоысь, сэні гӧрдов горт и музыка и зібйыв спасъяс;
тіянӧдз, гашкӧ, кыласны бастионъяссянь лыйсьӧм шыяс, но тайӧ оз кыпӧд тіянлысь воддза мӧвпъястӧ;
мортӧс дзебӧм-гуалӧмыс тіянлы кажитчас зэв мича воинственнӧй зрелищеӧн, шыясыс — зэв мича воинственнӧй шыясӧн, и ті онӧ ӧтлаалӧй ни тайӧ зрелищеыскӧд, ни тайӧ шыясыскӧд ас вылад вуджӧдӧм яснӧй мӧвпъястӧ страдайтӧмъяс да кулӧм йылысь, кыдзи тайӧ тіян вӧлі перевязочнӧй пунктын.
Вичко дорті да баррикада дінті прӧйдитӧм бӧрын ті пыранныд карлӧн пытшкӧсса олӧмнас медся оживлённӧй юкӧнӧ.
Кыкнанладорас лавкаяслӧн, трактиръяслӧн вывескаяс;
купечьяс, ичӧтик шляпаяса да чышъянъяса нывбабаяс, мичаа вӧччӧм офицеръяс — ставыс тайӧ висьталӧ тіянлы душалӧн зумыдлун йылысь, самоуверенность, олысьяслӧн безопасность йылысь.
Пырӧй веськыдладорса трактирӧ, тіянлы кӧ окота кывзыштны морякъяслысь да офицеръяслысь тӧлкуйтӧмъяссӧ; сэні нин, тӧдӧмысь, мунӧны сёрнияс колян вой йылысь, Фенька йылысь, 24-ӧдлӧн делӧ йылысь, сы йылысь, кутшӧм донаӧсь да чӧскыдтӧмӧсь котлетъяс, и сы йылысь, кыдзи виӧмаӧсь сэтшӧмтӧ и сэтшӧмтӧ ёртӧс.
— Чорт возьми, кутшӧм лёк ӧні миянын! — кыз гӧлӧсӧн висьталӧ еджыд юрсиа, кыӧм турунвиж шарпа, устӧм морскӧй офицер.
— Кӧні миянынсӧ? — юалӧ сылысь мӧд.
— Нёльӧд бастионын, — вочавидзӧ томиник офицер, и ті непременнӧ сюся да весиг мыйтакӧ уважениеӧн видзӧдланныд еджыд юрсиа офицер вылӧ, кор сійӧ шуӧ: «4-ӧд бастионын».
Сылӧн вывті ёна варовитӧмыс, кияснас ӧвтчӧмыс, гора серамыс да гӧлӧсыс, кодъяс кажитчылісны тіянлы нахальствоӧн, кажитчасны тіянлы сэтшӧм аслыспӧлӧс бретёрскӧй* настроениеӧн, коді лоӧ опасность бӧрын ӧткымын зэв том йӧзлӧн;
но век жӧ ті думыштанныд, мый сійӧ оз кут висьтавлыны тіянлы кутшӧм лёк 4-ӧд бастионын бомбаясысь да пуляясысь: ньӧти оз! лёк сы вӧсна, мый няйт.
«Прӧйдитны батареяӧ оз позь», — висьталас сійӧ, ачыс кокпӧксьыс вылӧдзджык няйтӧссьӧма.
«А менсьым ӧні медбур комендорӧс виисны, веськыда плешас веськаліс», — висьталас мӧд.
«Кодӧс тайӧ?
Митюхинӧс?»
— «Эз...
Да мый нӧ, ваясны-ӧ меным яйсӧ?
Вот канальяясыд! — шуас сійӧ трактирса слугалы. — Эз Митюхинӧс, а Абросимовӧс.
Молодеч сэтшӧм — квайт вылазкаын вӧлі».
Пызан мӧдар пельӧс дорас, анькытша котлет тыра тарелка сайын да шома крымскӧй вина бутылка дорын, кодӧс шуӧны «бордоӧн», пукалӧны кык пехотнӧй офицер: ӧтиыс том, гӧрд воротника да шинель вылас кык звёздочкаа, висьтавлӧ мӧдыслы, сьӧд воротника да звёздочкаястӧм пӧрысь мортлы, альминскӧй делӧ йылысь.
Первойыс неуна юыштӧма нин, и костъяс сертиыс, кодъяс овлывлӧны сы висьтын, падъялан видзӧдлас сертиыс, коді петкӧдлӧ сомневайтчӧм сыын, мый сылы веритӧны, и медсясӧ, мый вывті ыджыд рольыс, кодӧс сійӧ ворсіс тайӧ ставас, и вывті ставыс страшнӧ, — тӧдчӧ, мый сійӧ оз ставсӧ веськыда висьтав.
Но тіянлы веськодь татшӧм висьтъясыс, кодъясӧс ті дыр на мӧданныд кывзыны Россияса быд пельӧсъясын: тіянлы окота регыдджык мунны бастионъясӧ, именнӧ 4-ӧдӧ, код йылысь тіянлы сэтшӧм уна да унаног висьтавлісны.
Кор кодкӧ кӧ висьталӧ, мый сійӧ вӧлӧма 4-ӧд бастионын, сійӧ висьталӧ тайӧс торъя удовольствиеӧн да гордостьӧн;
кор кодкӧ кӧ шуӧ: «Ме муна 4-ӧд бастионӧ», непременнӧ тӧдчӧ сыын ичӧтик волнуйтчӧм либӧ вывті ыджыд веськодьлун;
кор кӧсйӧны код вылын кӧ шутитыштны, шуӧны:
«Тэнӧ эськӧ сувтӧдны 4-ӧд бастионӧ»;
кор паныдасьӧны нӧсилкакӧд да юалӧны: «Кытысянь?», унджыкысьсӧ вочавидзӧны: «4-ӧд бастионсянь».
Вообщӧ жӧ эм кык дзик паныда мнение тайӧ страшнӧй бастион йывсьыс: найӧяслӧн, кодъяс некор эз вӧвны сэні и кодъяс убеждёнӧсь, мый 4-ӧд бастион сійӧ вернӧй могила быдӧнлы, коді мунас сэтчӧ, и найӧяслӧн, кодъяс олӧны сэні, кыдзи, шуам, еджыд юрсиа капитан, и кодъяс, 4-ӧд бастион йылысь висьталігӧн, шуасны тіянлы, кос али няйт сэні, шоныд али кӧдзыд землянкаас да с. в.
Часджын чӧжнас, мый дыра ми пукалім трактирын, поводдяыс вевъялӧма вежсьыны:
море вылас вольсассьысь руыс чукӧртчӧма руд, гажтӧм, ва кымӧръясӧ да тупкӧма шондісӧ;
кутшӧмкӧ шуштӧм слӧт киссьӧ вылісянь да кӧтӧдӧ вевтъяс, тротуаръяс да салдатскӧй шинельяс...
Ещӧ ӧти баррикада прӧйдитӧм бӧрын ті петанныд веськыдладор ӧдзӧсӧд да каянныд вывлань ыджыд улича кузя.
Тайӧ баррикада саяс уличаса кыкнанладор домъясас некод оз ов, вывескаяс абуӧсь, ӧдзӧсъяссӧ тувъявлӧма пӧвъясӧн, ӧшиньяссӧ жуглӧма, ӧтилаті жугӧдӧма керка пельӧссӧ, мӧдлаті вевтсӧ.
Стрӧйбаясыс кажитчӧны важӧсь, быд шогсӧ да нуждасӧ аддзывлысь ветеранъясӧн, и быттьӧкӧ гордӧя да неуна зывӧктана видзӧдӧны тіян вылӧ.
Мунігад ті джӧмдаланныд туплясьысь ядроясӧ да ва тыра гуранъясӧ, кодъясӧс кодйӧмаӧсь из грунтас бомбаяс.
Улича вылын ті паныдасянныд салдатъяслӧн, пластунъяслӧн*, офицеръяслӧн командаяскӧд да панъянныд найӧс; шочиника паныдасьлӧ нывбаба либӧ кага, но нывбабаыс абу нин шляпаа, а новлӧм пася да салдатскӧй сапӧга — сійӧ матрос гӧтыр.
Улича кузя водзӧ мунігӧн да ляпкыдик кыр горув лэччӧм бӧрын ті аддзанныд ас гӧгӧрсьыныд он нин керкаяс, а кутшӧмкӧ тешкодь грудаяс развалина-изъясысь, пӧвъясысь, сёйысь, керъясысь;
ас водзвывсьыныд крут гӧра вылысь аддзанныд кутшӧмкӧ сьӧд, няйт пространство, кытчӧ кодъялӧма канаваяс, и тайӧ водзвыланыд и эм 4-ӧд бастион...
Тані йӧзыс паныдасьлӧны ещӧ этшаӧнджык, оз тыдав ни ӧти нывбаба, салдатъяс мунӧны тэрыба, туй вылысь аддзылан вир войтъяс, и непременнӧ паныдасьланныд сэтысь нӧсилкаа нёль салдаткӧд и аддзыланныд нӧсилка вывсьыс кельыдвижов чужӧм да вирӧссьӧм шинель.
Ті кӧ юаланныд: «Кытчӧ ранитчӧма?», носильщикъяс скӧрысь, тіянлань бергӧдчывтӧг, висьталасны: кокас либӧ киас, кокньыда кӧ ранитчӧма сійӧ; либӧ суровӧя чӧв оласны, нӧсилка сайсьыс кӧ оз тыдав юр и сійӧ нин кулӧма либӧ сьӧкыда ранитчӧма.
Ядролӧн либӧ бомбалӧн матын шутёвтӧмыс, буретш сійӧ кадас, кор ті кутанныд кайны гӧра вылӧ, мустӧма шемӧсмӧдас тіянӧс.
Ті друг гӧгӧрвоанныд, и дзик мӧдногӧн, кыдзи гӧгӧрволінныд водзджык, значениесӧ лыйсьӧмъяслӧн сійӧ шыясыслысь, кодъясӧс ті кывзінныд карын.
Кутшӧмкӧ лӧнь-кыпыд казьтылӧм друг югнитас тіян воображениеын; тіян асланыд личностьныд кутас занимайтны тіянӧс ёнджыка, наблюдениеяс дорсьыс; тіян лоӧ этшаджык вниманиеныд став дінас, мый вӧчсьӧ тіян гӧгӧрын, и кутшӧмкӧ падъялӧмлӧн неприятнӧй чувство друг шымыртӧ тіянӧс.
Тайӧ подлӧйкодь гӧлӧс вылас видзӧдтӧг, коді друг кылӧ тіян пытшкын опасностьсӧ аддзигӧн, ті аслыс ногӧн видзӧдланныд салдат вылӧ, коді, кияснас ӧвтчиг да кыр горув вильдалігтыр, сералігтыр котӧртӧ кизьӧр няйтӧдыс тіян дінті, — ті заставляйтанныд чӧв овны тайӧ гӧлӧссӧ, ас тӧдлытӧгныд лэптанныд морӧснытӧ, вылӧджык лэптанныд юрнытӧ да кавшасянныд вывлань нильӧг сёй гӧра вылӧ.
Ті сӧмын на неуна кайыштінныд гӧраӧдыс, веськыдвылын и шуйгавылын заводитӧны шутьлявны штуцернӧй пуляяс, и ті, гашкӧ, думыштчанныд, абу-ӧ бурджык тіянлы мунны траншеяӧд, кодӧс кодйӧма туйыскӧд параллельнӧ;
но тайӧ траншеяыс тырӧма сэтшӧм кизьӧр, виж, лёк дука няйтӧн пидзӧссьыд вылӧдзджык, мый ті непременнӧ бӧръянныд туйтӧ гӧра кузя, медся нин, кор ті аддзанныд, мый быдӧн мунӧны туй кузя.
Кыксё воськов кымын мунӧм бӧрын ті пыранныд гуранӧсь, няйт пространствоӧ, кодӧс быдладорсянь кытшалӧма туръясӧн*, насыпьясӧн, кӧбрегъясӧн, платформаясӧн, землянкаясӧн, кодъяс вылын сулалӧны ыджыд чугуннӧй орудиеяс да правильнӧй чукӧръясӧн куйлӧны ядрояс.
Ставыс тайӧ кажитчӧ тіянлы некутшӧм цельтӧг, связьтӧг да порядоктӧг шыблалӧмаӧн.
Кӧнсюрӧ батарея дорын чукӧрӧн пукалӧны матросъяс, кӧнсюрӧ площадка шӧрас куйлӧ джынйӧдзыс няйтас вӧйӧм жугалӧм пушка, кӧнсюрӧ пехотнӧй салдат, коді босьтӧма ружьесӧ, вуджӧ батарея вомӧн да сьӧкыдпырысь лэпталӧ кокъяссӧ сибдалысь няйтсьыс;
быдлаысь да быд местаысь аддзанныд черепок торъяс, взорвитчытӧм бомбаяс, ядрояс, вӧвлӧм лагерь местаяс, и ставыс тайӧ вӧйӧма кизьӧр, сибдалысь няйтас.
Кыдзи тіянлы кажитчӧ, ассяньныд неылысь ті кыланныд ядролысь гыпмунӧм, быдладорысь, кажитчӧ, кыланныд пуляяслысь унапӧлӧс шыяссӧ, — мазі моз дзизгысьясӧс, струна моз жуньгысьясӧс, тэрыбъясӧс либӧ шутьлялысьясӧс, — кыланныд лыйсьӧмъяслысь ужаснӧй юргӧмсӧ, коді шемӧсмӧдӧ тіянӧс ставнытӧ да коді кажитчӧ тіянлы зэв страшнӧйӧн.
«Сідзкӧ со сійӧ, 4-ӧд бастионыс, со сійӧ, тайӧ страшнӧй, збыльысь ужаснӧй местаыс!» — думайтанныд ті ас кежсьыд, сэки жӧ испытывайтанныд гордостьлысь ичӧтик чувство да пӧдтӧм полӧмлысь ыджыд чувство.
Но разочаруйтчанныд: тайӧ абу на 4-ӧд бастион.
Тайӧ Язоновскӧй редут — места сравнительнӧ зэв безопаснӧй да ньӧти абу страшнӧй.
Медым мунны 4-ӧд бастионӧ, кежӧй веськыдвылӧ, тайӧ векни траншеяӧдыс, кыті копыртчӧмӧн довгис пехотнӧй салдат.
Тайӧ траншеяас тіянлы паныдасяс, гашкӧ, бара нӧсилка, матрос, зыръя салдат, аддзыланныд минаяслысь проводникъяссӧ, няйт пиысь землянкаяс, кытчӧ копыртчӧмӧн вермасны пырны сӧмын кык морт,
и сэтысь аддзанныд черноморскӧй батальонса пластунъясӧс, кодъяс сэні выльысь кӧмасялӧны, сёйӧны, куритчӧны каллянъясӧн, олӧны,
и бара аддзанныд быдлаысь сійӧ жӧ лёк дука няйтсӧ, вӧвлӧм лагерь местаяс да быдпӧлӧс сяма шыблалӧм чугун.
Ещӧ воськов куимсё мунӧм бӧрын ті бара петанныд батарея вылӧ — площадка вылӧ, кытчӧ кодъялӧма гуяс да пукталӧма му тыра туръяс, платформаяс вылын орудиеяс да вӧчалӧма муысь валъяс.
Татысь ті аддзанныд, гашкӧ, вит кымын матросӧс, кодъяс бруствер улын ворсӧны картіӧн, да морскӧй офицерӧс, коді казялас, мый ті любопытнӧй выль морт да радпырысь петкӧдлас тіянлы ассьыс овмӧссӧ да ставсӧ, мый тіянлы вермас лоны интереснӧйӧн.
Офицерыс тайӧ сэтшӧм спокойнӧя гартӧ чигаркасӧ виж бумагаысь, ачыс пукалӧ орудие вылын, сэтшӧм спокойнӧя ветлӧдлӧ ӧти амбразура дорсянь мӧд дорӧдз, сэтшӧм спокойнӧя, некутшӧм аффектациятӧг* сёрнитӧ тіянкӧд, мый, пуляяс вылӧ видзӧдтӧг, кодъяс воддза дорсьыс частӧджыка шутьлялӧны ті весьтын, ті асьныд лоанныд веськодьӧсь да внимательнӧя юасянныд да кывзанныд офицерлысь висьталӧмсӧ.
Тайӧ офицерыс висьталас тіянлы, — но сӧмын сэки, ті кӧ сылысь юасянныд, — 5-ӧд числӧын бомбардировка йылысь, висьталас, кыдзи сы батареяын вермис действуйтны сӧмын ӧти орудие, и став прислугасьыс кольӧма сӧмын кӧкъямыс морт, и кыдзи всё-таки мӧд лун асылас 6-ӧд числӧӧ сійӧ палитіс* став орудиеяссьыс;
висьталас тіянлы, кыдзи 5-ӧд числӧӧ веськалӧма бомба матросъяс землянкаӧ да водтӧдӧма дас ӧти мортӧс; амбразура пыр петкӧдлас тіянлы неприятельскӧй батареяяс да траншеяяс, кодъяс тані абу ылынӧсьджык комын-нелямын сыв дорысь.
Ӧтиторйысь ме пола, мый пуляяс шутьлялӧм вӧсна, кор мыччысянныд амбразураті, медым видзӧдлыны неприятельӧс, ті немтор онӧ аддзӧй, а аддзанныд кӧ, то зэв ёна чуйманныд, мый тайӧ изъя еджыд валыс, коді сэтшӧм матын тіян дорсянь да код вылын ыпнитлывлӧны еджыд тшынторъяс, тайӧ еджыд валыс и эм неприятель — сійӧ, кыдзи шуӧны салдатъяс да матросъяс.
Весиг зэв вермас лоны, мый морскӧй офицер, ошйысьӧм могысь либӧ прӧстӧ сідзи, медым вӧчны аслыс удовольствие, окотитас тіян дырйи неуна лыйсьыштны.
«Ыстыны комендорӧс да прислугаӧс пушка дорӧ», и матросъяс морт дас нёль тэрыба, гажаа, коді каллянсӧ зептас сюйигмоз, коді кос нянь йирны помалігмоз, дорӧм сапӧгъяснас платформаӧ котшкӧдігтыр, матыстчасны пушка дорӧ да зарядитасны сійӧс.
Бурджыка видзӧдлӧй тайӧ йӧзыслысь чужӧмъяссӧ, статьсӧ да вӧрасъяссӧ: этайӧ гырысь банлыяса, гожъялӧм чужӧмыслӧн быд чукырын, быд мышцаын, этайӧ пельпомъясыслӧн пасьтаас, этайӧ ыджыд сапӧга кокъясыслӧн кызтаас, быд вӧрзьыштӧмын, коді спокойнӧй, зумыд, тэрмасьтӧм, тӧдчӧны этайӧ главнӧй чертаясыс, кодъяс составляйтӧны вынсӧ русскӧйлысь, — простоталысь да упрямстволысь.
abu
Друг зэв ужаснӧй, не сӧмын пельясад, но и тіянлы став существоад йиджысь юрӧбтӧм чуймӧдӧ тіянӧс сэтшӧма, мый тіян дрӧгмунӧ став тушаныд.
Та бӧрын ті кыланныд снарядлысь ылыстчысь шутьлялӧмсӧ, и пороклӧн сук тшыныс вевттьӧ тіянӧс, платформасӧ да сэті ветлӧдлысь матросъяслысь сьӧд мыгӧръяссӧ.
Миян тайӧ лыйӧм йывсьыс ті кыланныд матросъяслысь унаног тӧлкуйтӧмъяс да аддзанныд налысь кыпыдлун да тыдовтчысь чувство, кодӧс ті энӧ виччысьлӧй аддзыны, гашкӧ, — враг дінӧ тайӧ скӧрлунлӧн, местьлӧн чувство, коді дзебсьӧма быд морт сьӧлӧмын.
«Веськыда абразураас веськаліс; кажитчӧ, виис кыкӧс... со нуӧны», — кыланныд ті радпырысь горӧдӧмъяс.
«А вот сійӧ скӧрмас: пырысь-пыр лыяс татчӧ», — шуас кодкӧ;
и збыльысь, регыд мысти та бӧрын ті аддзанныд ас водзладорсьыныд чардби, тшын; бруствер вылын сулалысь часӧвӧй горӧдас: «Пу-ушка!»
И та бӧрын тіян дінті жунькнитас ядро, шлёпнитчас муас да воронкаӧн койыштас ас гӧгӧрсьыс няйтсӧ да изъяссӧ.
Батареяса командир скӧрмас тайӧ ядро вылас, прикажитас зарядитны мӧд да коймӧд орудиеяс, неприятель сідзжӧ кутас ӧтвечайтны миянлы, и ті испытайтанныд интереснӧй чувствояс, кыланныд да аддзанныд интереснӧйторъяс.
Часӧвӧй бара горӧдас: «Пушка!» — и ті кыланныд сійӧ жӧ шысӧ да гымӧбтӧмсӧ, сійӧ жӧ резыштӧмсӧ, либӧ горӧдас: «Маркела!»* — и ті кыланныд равномернӧй вель приятнӧй да сэтшӧмтор, кодкӧд сьӧкыдпырысь йитчӧ мӧвпыд ужаснӧй йылысь, кыланныд бомбалысь шутьлялӧм, тіянлань матыстчысь да ӧддзысь тайӧ шутьлялӧмсӧ, сэсся аддзанныд сьӧд шар, муӧ швачкысьӧм, бомбалысь ощутительнӧй, гора разрыв.
Шутьляліг да жуньгигтыр лэбасны сэсся осколокъяс, воздухас кутасны шура-шаракывны изъяс, и тіянӧс резыштас няйтӧн.
Тайӧ шыяс дырйиыс ті испытайтанныд наслаждениелысь да такӧд тшӧтш полӧмлысь аслыснога чувство.
Сійӧ минутаас, кор снаряд, ті тӧданныд, лэбӧ тіян вылӧ, тіянлы юраныд непременнӧ воас, мый тайӧ снарядыс виас тіянӧс;
но самолюбиелӧн чувство поддерживайтӧ тіянӧс, и некӧд оз казяв пуртсӧ, коді вундӧ тіянлысь сьӧлӧмтӧ.
Но зато, кор снарядыс лэбис нин, эз инмы тіянлы, ті ловзинныд, и кутшӧмкӧ радуйтана, висьтавны вермытӧм приятнӧй чувство, но сӧмын здук кежлӧ, шымыртлӧ тіянӧс, сы вӧсна ті аддзанныд кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс прелесть опасностьсьыс, тайӧ олӧм да смерть ворсӧмсьыс;
тіянлы окота, медым ещӧ и ещӧ матӧджык тіян дінӧ усьӧ ядро либӧ бомба. Но вот часӧвӧй ещӧ горӧдіс аслас гора, кыз гӧлӧсӧн: «Маркела!», ещӧ шутьлялӧм, бомбалӧн веськалӧм да разорвитчӧм, но тайӧ шыыскӧд тшӧтш тіянӧс чуймӧдӧ мортлӧн ойзӧм.
Нӧсилкакӧд тшӧтш ті матыстчанныд раненӧй дорӧ, коді вирӧсь да няйтӧссьӧма да кодлӧн кутшӧмкӧ аслыснога, абу мортлӧн кодь видыс.
Матрослысь жугӧдӧма морӧссӧ.
Первойя минутаясас няйтӧн резсьӧм сы чужӧм вылын тӧдчӧ сӧмын повзьӧм да кутшӧмкӧ водзвыв нарошнӧ вӧчӧм страдайтӧмлӧн выражение, коді лӧсялӧ мортлы татшӧм положениеас;
но сэки, кор сылы вайӧны нӧсилка и сійӧ ачыс водӧ сы вылӧ ранитчытӧм бок вылас, ті казяланныд, мый тайӧ выражениеыс вежсьӧ кутшӧмкӧ ыджыд радлун петкӧдлысь выражениеӧн да ыджыд, висьтавтӧм мӧвп выражениеӧн: синъясыс ӧзйӧны, пиньясыс топалӧны, юрыс сьӧкыдпырысь лыбӧ вывлань,
и сэки, кор сійӧс лэптӧны, сійӧ сувтӧдӧ нӧсилкасӧ да сьӧкыда, тіралан гӧлӧсӧн висьталӧ ёртъясыслы: «Прӧститӧй, вокъяс!», ещӧ кӧсйӧ висьтавны мыйкӧ, и тыдалӧ, мый кӧсйӧ висьтавны мыйкӧ сьӧлӧм вӧрзьӧданаӧс, но выльысь шуӧ сӧмын ещӧ ӧтчыд: «Прӧститӧй, вокъяс!»
Тайӧ кадас матрос-ёртыс матыстчӧ сы дорӧ, сы юрӧ пуктӧ картузсӧ, кодӧс мыччис раненӧйыс, да спокойнӧя, веськодьпырысь, кияснас ӧвтчигтыр, мунӧ аслас орудие дорӧ.
«Тайӧ вот быд лун тадзи морт сизим либӧ кӧкъямыс», — висьталӧ тіянлы морскӧй офицер, ачыс очсалӧ да гартӧ виж бумагаысь чигарка, сійӧ ӧтвечайтӧ тіян чужӧм вылын тӧдчысь ужас вылӧ...
* * *
Вот ті аддзылінныд Севастополь дорйысьясӧс дзик дорйысян местасьыс да мунанныд бӧр, мыйлакӧ онӧ обращайтӧй некутшӧм внимание ядрояс да пуляяс вылӧ, кодъяс пыр на шутьлялӧны жугӧдӧм театр дорӧдз туй кузя муніганыд — мунанныд спокойнӧй, кыпыд сьӧлӧмӧн.
Медся радуйтана убеждениеыс, коді тіян лои, — тайӧ убеждение сыын, мый Севастополь босьтны оз вермыны, и не сӧмын босьтны Севастополь, но и падмӧдны кӧть мед кӧні эз вӧв русскӧй народлысь вынсӧ, — и тайӧ вермытӧмлунсӧ ті аддзылінныд энӧ сыысь, мый сэні зэв уна траверсъяс*, брустверъяс, мудера кысьӧм траншеяяс, минаяс да орудиеяс, ӧтиясыс мӧдъяс вылас, кытысь ті нинӧм энӧ гӧгӧрвоӧй, но аддзылінныд сійӧс синъясысь, сёрниясысь, приёмъясысь, сыысь, мый шусьӧ Севастополь дорйысьяслӧн духӧн.
Сійӧс, мый найӧ вӧчӧны, вӧчӧны найӧ сэтшӧм прӧстӧя, сэтшӧм омӧля зэвтчӧмӧн да выныштчӧмӧн, мый ті убеждёнӧсь, найӧ вермасны ещӧ вӧчны сёпӧв унджык... найӧ быдтор вермасны вӧчны.
Ті гӧгӧрвоанныд, мый чувствоыс, коді заставляйтӧ найӧс уджавны, абу сійӧ мелочностьлӧн, ошйысьӧмлӧн, вунӧдчылӧмлӧн чувство, кутшӧмӧс ті испытайтінныд асьныд, но кутшӧмкӧ мӧд чувство, властнӧйджык, коді вӧчис наысь йӧзӧс, кодъяс сідзжӧ спокойнӧя олӧны ядрояс улын, смертьлӧн сё случайность дырйи ӧти пыдди, коді вермас суны быд мортӧс, и олӧны тайӧ условиеясас, кӧні дугдывтӧг уджалӧны, узьлывтӧг олӧны няйт пӧвстас.
Крест вӧсна, название вӧсна, угроза вӧсна оз вермыны йӧз примитны тайӧ ужаснӧй условиеяссӧ: колӧ лоны мӧд, ыджыд ышӧдана помка.
abu
Сӧмын ӧні висьтъяс первой кадъяс йылысь, кор вӧлі Севастопольын осада, кӧні эз вӧвны укреплениеяс, эз вӧвны войска, эз вӧв физическӧй позянлун кутны сійӧс асланым киясын, и всё-таки эз вӧв дзик некутшӧм сомневайтчӧм, мый сійӧ оз сетчы неприятельлы,
кадъяс йылысь, кор этайӧ геройыс, коді достойнӧй древньӧй Грециялы, — Корнилов, войска дінтіыс ветлӧдлігӧн, шулывліс: «Кулам, ребята, а Севастополь огӧ сетӧй»,
и миян русскӧйяс, кодъяс абу способнӧйӧсь фразёрство вылӧ, ӧтвечайтісны: «Кулам! ура!»
— сӧмын ӧні тайӧ кадъяс йывсьыс висьтъясыс эз лоны тіянлы зэв мича историческӧй преданиеӧн, но лоины достоверностьӧн, фактӧн.
Ті бура гӧгӧрвоанныд, вообразитанныд аслыныд йӧзсӧ, кодъясӧс ті ӧні аддзылінныд, сійӧ геройяснас, кодъяс тайӧ сьӧкыд кадъясас эз узьны, а кыптісны сьӧлӧмнас да наслаждениеӧн лӧсьӧдчисны кувны, эз кар вӧсна, а рӧдина вӧсна.
Дыр кежлӧ коляс Россияӧ великӧй следъяссӧ Севастопольлӧн тайӧ эпопеяыс, кодлӧн геройыс вӧлі русскӧй народ...
Рӧмдӧ нин.
Шондіыс дзик лэччигас нин петіс руд кымӧръяс улысь, кодъяс тупкӧмаӧсь небесасӧ, да друг пемыдгӧрд югӧрӧн югдӧдіс лилӧвӧй кымӧръяссӧ, турунвиж моресӧ, кӧні тырыс вӧліны корабльяс да пыжъяс да коді гыалыштӧ паськыд рӧвнӧй гыясӧн, и карлысь еджыд стрӧйбаяссӧ, и уличаяс кузя мунысь йӧзсӧ.
Ва вылын кылӧны шыясыс кутшӧмкӧ стариннӧй вальслӧн, кодӧс бульвар вылын ворсӧ полкӧвӧй музыка, и бастионъяссянь лыйсьӧм шыяс, кодъяс тешкодя вочавидзӧны налы.
Севастополь.
1855 во, апрель 25-ӧд лун.
* Корабль «Константин». (Авторлӧн прим.)
* Став морякъясыс шуӧны палитны, а оз лыйлыны. (Авторлӧн прим.)
* Мортира. (Авторлӧн прим.)
{Лев Толстой (комиӧдіс К. Туркин) @ Севастополь майын @ висьт @ Л. Н. Толстой. Рассказъяс @ 1954 @}
Толстой Лев Николаевич
СЕВАСТОПОЛЬ МАЙЫН
1
Квайт тӧлысь нин коли сійӧ кадсянь, кор Севастополь бастионъяссянь шутьляліс-лэбис первой ядро да кырыштіс мусӧ неприятель уджаланінысь, и сійӧ кадсяньыс уна тысяча бомбаяс, ядрояс да пуляяс эз дугдывны лэбавны бастионъяссянь траншеяясӧ да траншеяяссянь бастионъясӧ, и смертьлӧн ангелыс эз дугдыв шлывъявны на весьтын.
Йӧзлӧн уна тысяча самолюбиеяс вевъялісны оскорбитчыны, тысячаяс вевъялісны удовлетворитчыны, дузгӧдчыны, тысячаяс — успокоитчыны смерть ки вылын.
Кымын звёздочка ӧшӧдӧма, кымынӧс снимитӧма, кымын Аннаяс, Владимиръяс, кымын гӧрд гортъяс да полотнянӧй вевттьӧдъяс!
А пыр сійӧ жӧ шыясыс кылӧны бастионъяссянь, пыр сідзи жӧ — ас тӧдлытӧгныс тіралігтыр да суевернӧя полігтыр — французъяс видзӧдӧны сэзь рытӧ асланыс лагерсянь Севастополь бастионъяслӧн кодйӧм сьӧд му вылӧ, сэті ветлӧдлысь миян матросъяслӧн сьӧд фигураяс вылӧ да лыддьӧны амбразураяс, кытысянь скӧрысь чурвидзӧны чугуннӧй пушкаяс;
век сідзи жӧ труба пыр, телеграф вышка вывсянь, штурманскӧй унтер-офицер видзӧдалӧ французъяслысь унапӧлӧс паськӧма фигураяссӧ, налысь батареяяссӧ, палаткаяссӧ, колоннаяссӧ, кодъяс ветлӧдлӧны Зелёнӧй гӧра вывті, да тшынторъяссӧ, кодъяс пуркнитыштлӧны траншеяясын, и пыр сэтшӧм жӧ пӧся зільӧны воны свет быд боксянь уна йӧз чукӧръяс, ещӧ унапӧлӧсджык желаниеясӧн, тайӧ рокӧвӧй месталаньыс.
А вопросыс, кодӧс абу решитӧмаӧсь дипломатъяс, ещӧ на омӧльджыка решайтчӧ порокӧн да вирӧн.
Меным юрӧ частӧ волывліс тешкодь мӧвп: мый эськӧ ӧти воюйтысь сторонаыс кӧ предложитіс мӧдыслы ыстыны кыкнан армиясьыс ӧтик салдатӧн?
Кӧсйӧм вермис кажитчыны эськӧ тешкодьӧн, но мыйла не вӧчны тайӧс?
Сэсся ыстыны мӧдӧс, кыкнанладорсяньыс, сэсся коймӧдӧс, нёльӧдӧс, да с. в. сэтчӧдз, кытчӧдз эз коль эськӧ морт ӧти салдатӧн кыкнан армияас (шуам, мый армияясыс ӧтмында вынаӧсь да мый лыдсӧ позьӧ эськӧ вӧлі вежны качествоӧн).
И сэки, збыль кӧ нин сложнӧй политическӧй вопросъяс, разумнӧй созданиеяслӧн разумнӧй представительяс костын, долженӧсь решайтчыны косьӧн, медым эськӧ косясисны тайӧ кык салдатыс — ӧтиыс эськӧ осаждайтіс карсӧ, мӧдыс эськӧ дорйис сійӧс.
Тайӧ рассуждайтӧмыс кажитчӧ сӧмын парадоксӧн, но тайӧ вернӧ.
Збыльысь, кутшӧм вӧлі эськӧ разница ӧти русскӧй костын, коді воюйтӧ союзникъяслӧн ӧти представителькӧд, и 80 тысяча воюйтысьяс костын, кодъяс воюйтӧны 80 тысячакӧд?
Мыйла абу 135 тысяча 135 тысячалы паныд?
Мыйла абу 20 тысяча 20 тысячалы паныд?
Мыйла абу 20 20-лы паныд?
Мыйла абу ӧти ӧтилы паныд?
Некыдзи ӧтиыс абу логичнӧйджык мӧдсьыс.
Медбӧръяыс, мӧдарӧ, ёнджыка логичнӧйджык, сы вӧсна мый человечнӧйджык.
Кодыскӧ ӧтиыс: либӧ война эм сумасшествие, либӧ йӧз кӧ вӧчӧны тайӧ сумасшествиесӧ, то найӧ ньӧти абу разумнӧй созданиеяс, кыдзи миян мыйлакӧ примитӧма думайтны.
2
Осаждённӧй Севастополь карын, бульвар вылын, павильон дорын ворсіс полкӧвӧй музыка, и военнӧй йӧзлӧн да нывбабаяслӧн чукӧръяс праздник дырйи моз ветлӧдлісны туйяс кузя.
Тувсов югыд шонді асывсяньыс петіс английскӧй уджаланін весьтӧ, вуджис бастионъясӧ, сэсся кар вылӧ, — Николаевскӧй казарма вылӧ да, ӧтмоз кыпыда быдӧн вылӧ югӧръяссӧ сявкйӧмӧн, ӧні лэччӧ ылысса лӧз морелань, коді мернӧя гыалыштіг югъяліс эзысьӧн.
Кузь тушаа, неуна гӧрбыля пехотнӧй офицер, абу нин дзик еджыд, но (пелькиник перчатки кепысялігтыр, петіс ӧти ичӧтик матросскӧй керкадорса дзиръяӧд (татшӧм керкаясыс зэв уна Морскӧй улича шуйгаладорын) да, думыштчӧмӧн аслас кок улӧ видзӧдлігмоз, мӧдӧдчис гӧра паныд бульварлань.
Тайӧ офицерыслӧн векньыд плеша мисьтӧм чужӧм выражениеыс петкӧдліс умственнӧй способностьяслысь тупость, но сэки жӧ рассудительность, честность да порядочнӧйӧн лоны кӧсйӧм.
Сійӧ вӧлі дурк тушаа — кузь кока, абу пельк да быттьӧкӧ яндысис вӧрнысӧ.
Сійӧ вӧлі вылькодь на фуражкаа, вӧсни, неуна тешкодь, лилӧвӧй рӧма шинеля, кодлӧн борт увсьыс тыдалыштіс часілӧн зарни цепочка; штрипкаяса * гача да чистӧй, югъялысь опойкӧвӧй сапӧга, кодлӧн каблукъясыс неуна таляссьӧмаӧсь боквыв,
но не сы мында тайӧ кӧлуй сертиыс, коді векджык оз паныдасьлы пехотнӧй офицерлӧн, мыйта сы персоналӧн общӧй выражение сертиыс опытнӧй военнӧй син пырысь-пыр жӧ тӧдіс, мый тайӧ абу дзик обыкновеннӧй пехотнӧй офицер, а неуна ыджыдджык чина.
Сійӧ должен вӧлі лоны либӧ немец, эз кӧ эськӧ петкӧдлыны сылӧн чужӧм чертаясыс чистӧ русскӧй происхождениесӧ, либӧ адъютант, либӧ полкӧвӧй квартермистр (но сэки эськӧ сылӧн вӧліны шпораяс), либӧ офицер, коді кампания кежас вуджӧма кавалерияысь, а гашкӧ, и гвардияысь.
Сійӧ збыльысь вӧлі вуджӧма кавалерияысь, и тайӧ минутаас, бульварлань кайигӧн, думайтіс письмӧ йылысь, кодӧс ӧні пӧлучитіс вӧвлӧм ёртсяньыс, ӧні отставнӧй, Т. губернияса помещиксянь, да сылӧн гӧтырсянь, кельыд чужӧма, кельыдлӧз синма Наташасянь, сылӧн бур приятельницасянь.
Сылы дум вылас уси ӧти места письмӧсьыс, кӧні ёртыс гижӧ:
«Кор миянлы вайӧны «Инвалид», то Пупка (тадзи отставнӧй улан шуліс ассьыс гӧтырсӧ) юртӧг-садьтӧг уськӧдчас передньӧйӧ, кватитас газетаяссӧ да котӧртас накӧд эс вылӧ беседкаӧ, гостинӧйӧ (кӧні, помнитан, кутшӧм лӧсьыда ми тэкӧд коллявлім тӧвся рытъяс, кор полк сулаліс миян карын), да сэтшӧм пӧся лыддьӧ тіянлысь геройскӧй подвигъястӧ, мый тэ он вермы думыштны аслыд.
Сійӧ частӧ шулывлӧ тэ йылысь: Вот Михайлов! шуӧ сійӧ, вот тайӧ сьӧлӧмшӧр морт — ме дась окавны сійӧс, кор аддза, — сійӧ сражайтчӧ бастионъясын и непременнӧ пӧлучитас георгиевскӧй крест, и сы йылысь газетаясын гижасны да с. в. да с. в., мый ме дзикӧдз куті вежӧктыны тэ дінӧ».
Мӧд местаын сійӧ гижӧс «Миянӧдз газетаяс воӧны зэв сёрӧн, а кӧть и выльторъяс йылысь юӧръяс уна, оз позь ставыслы веритны.
Например, тэныд тӧдса музыкаа барышняясыд висьтавлісны тӧрыт, мый быттьӧкӧ пӧ Наполеонӧс кутӧмаӧсь нин миян казакъяс да мӧдӧдӧмаӧсь Петербургӧ, но тэ гӧгӧрвоан, кутшӧм уна ме талы верита.
Висьтавліс жӧ миянлы Петербургысь ӧти воысь (сійӧ особӧй поручениеяс кузя министр ордын, зэв шань морт, и ӧні, кор карын некод абу, сэтшӧм миянлы рисурс, мый тэ он вермы думыштны аслыд) — вот сійӧ висьталӧ збыльысь, мый миян займитӧмаӧсь Евпатория, и французъяс оз нин вермыны воны Балаклаваӧ, и мый миянлысь та дырйи виӧмаӧсь кыксё мортӧс, а французъяслысь дас вит тысячаӧдз.
Тайӧ случай кузяыс гӧтыр сэтшӧма радліс, мый кутитіс войбыд да шуӧ, мый тэ, тӧдӧмысь, сы предчувствие серти, вӧлін тайӧ делӧас да отличитчин...»
Сы кывъяс вылас да выражениеяс вылас видзӧдтӧг, кодъясӧс ме нарошнӧ пасйи курсивӧн, да письмӧыслӧн став тон серти, мый кузя высокомернӧй лыддьысьысь, буракӧ, вӧчис порядочность йылысь аслыс истиннӧй да невыгӧднӧй гӧгӧрвоӧм, штабс-капитан Михайлов йылысь, коді боквыв таляссьӧм сапӧга, сылӧн ёрт йылысь, коді гижӧ рисурс да кодлӧн сэтшӧм тешкодь гӧгӧрвоӧмъяс география йылысь, эс вылын кельыд чужӧма друг йылысь (гашкӧ, весиг и эз подулавтӧг вообразит аслыс няйтӧсь гыжъяса тайӧ Наташасӧ) и вообщӧ став тайӧ немуджтӧм, няйтіник, провинциальнӧй, сылы зывӧк круг йывсьыс, штабс-капитан Михайловлы висьтавны позьтӧм шог наслаждениеӧн уси дум вылас аслас кельыд чужӧма губернскӧй другыс и кыдзи сійӧ пукавлывліс коркӧ сыкӧд рытъясын беседкаын да сёрнитіс чувство йылысь, дум вылас уси бур ёрт уланыс, кыдзи сійӧ скӧравліс да ремизитчывліс, кор найӧ, вӧвлі, кабинетын ворслывлӧны пулькаысь кӧпейкаӧн, кыдзи гӧтырыс сераліс сы вылын, — дум вылас уси тайӧ йӧзыслӧн сы дінӧ дружбаыс
(гашкӧ, сылы кажитчыліс, мый вӧлі мыйкӧ ыджыдджык кельыд чужӧма другладорсяньыс);
но став тайӧ чужӧмъясныс асланыс обстановкакӧд вуджӧртісны сы воображениеын чуймӧдана лӧсьыд, долыд розӧвӧй цветын,
и сійӧ, аслас казьтыланторъяслы нюмъялігтыр, инмӧдчис зептас, кӧні куйліс сылы тайӧ муса письмӧыс.
Тайӧ казьтылӧмъясыс торйӧн нин сы вӧсна имеитісны ыджыдджык прелесть штабс-капитан Михайловлы, мый сійӧ йӧзыс, кодъяскӧд ӧні ковмис овны сылы пехотнӧй полкын, вӧліны ёна улынджыкӧсь наысь, кодъяс дінын сійӧ оліс кыдзи кавалерист да дамскӧй кавалер; Т. карын сійӧс быдлаын принимайтісны бура.
Сылы тӧдса воддза йӧзыс вӧліны сэтшӧмӧдз вылынджыкӧсь ӧнія йӧз дорсьыс, мый кор веськыда сёрнитігӧн сылы лолывлі висьтавлыны пехотнӧй ёртъясыслы, кыдзи сылӧн аслас вӧлі дрожки, кыдзи сійӧ танцуйтліс балъяс вылын губернатор ордын да ворсліс картіӧн штатскӧй генералкӧд, сылысь кывзісны веськодя, эскытӧмпырысь, быттьӧкӧ эз кӧсйыны сӧмын вензьыны да доказывайтны мӧдтор — «мед пӧ сёрнитас», и мый сійӧ кӧ эз петкӧдлы веськыда зывӧктӧм ёртъясыс кутитӧм дінӧ — водка дінӧ, вит шайт банкӧн ворсӧм дінӧ, да вообщӧ налӧн грубӧй отношениеяс дінӧ, то тайӧс колӧ объяснитны сы характерлӧн рамлунӧн, йӧзкӧд ладмӧдчыны кужӧмӧн да рассудительностьӧн.
Казьтылӧмъяссяньыс штабс-капитан Михайлов ас тӧдлытӧгыс вуджис мечтаясӧ да надеяясӧ.
«Кутшӧма чуймас да рад лоӧ Наташа, — думайтіс сійӧ, кор восьлаліс боквыв таляссьӧм сапӧга кокъяснас векньыдик переулокті — кор сійӧ друг лыддяс «Инвалидысь» описание, кыдзи ме первойӧн кавшаси пушка вылӧ да пӧлучиті Георгийӧс.
Капитан чин жӧ ме должен пӧлучитны важся представление серти.
Сэсся зэв кокньыда ме тайӧ жӧ воас верма пӧлучитны линия кузя майорлысь чин, сы вӧсна мый унаӧс виисны, да и ещӧ, тӧдӧмысь, унаӧс виасны ми воксӧ тайӧ кампания дырйиыс.
А сэсся бара лоӧ делӧ, и меным, кыдзи нималысь мортлы, поручитасны полк... подполковник... сьылі вылӧ Анна... полковник...»
и сійӧ вӧлі нин генералӧн, коді волӧ Наташа ордӧ, ёртыслӧн дӧва ордӧ; сы мечтаяс серти, ёртыс кулӧ тайӧ кад кежлас.
Кор бульварнӧй музыкалӧн шыясыс яснӧйджыка кылісны сы пельӧдз, йӧз чукӧръяс усины сылы син улас, и сійӧ, укшаль да полысь, воис бульвар вылӧ важ пехотнӧй штабс-капитанӧн, коді нинӧм оз значит.
3
Сійӧ первой матыстчис павильонлань, код дорын сулалісны музыкантъяс, кодъяслы пюпитръяс пыдди тайӧ жӧ полкса мукӧд салдатъяс кутісны паськӧдӧм нотаяс да кодъяс дорын, медсясӧ видзӧдігмоз, а эз кывзӧм могысь, чукӧртчӧмаӧсь кружокӧ писарьяс, юнкеръяс, нянькаяс челядьныскӧд да важ шинеля офицеръяс.
Павильон гӧгӧрын сулалісны, пукалісны да ветлӧдлісны медсясӧ морякъяс, адъютантъяс да еджыд перчаткиа да выль шинеля офицеръяс.
Бульварса ыджыд аллея кузя ветлӧдлісны быдпӧлӧс сорт офицеръяс да быдпӧлӧс сорт нывбабаяс, этшаникӧн шляпааӧсь, унджыкыс чышъянаӧсь (вӧліны и чышъянтӧмъяс да шляпатӧмъяс); но ни ӧти пӧрысь нывбаба эз вӧв, а ставныс томъяс.
Уліас еджыд акацияяслӧн гож сайын, чӧскыд дука аллеяяс кузяла ветлӧдлісны да пукалісны ӧтка йӧз чукӧръяс.
Некод торъя эз радлы, кор паныдасьліс бульвар вылын штабс-капитан Михайловкӧд, гашкӧ, сы полкса капитан Обжогов да прапорщик Сусликов кындзи, кодъяс пӧся топӧдлісны сылысь кисӧ, но первойыс вӧлі верблюжӧй гача, перчаткитӧм, вушйӧм шинеля да сэтшӧм пӧсялӧм гӧрд чужӧма, а мӧдыс горзіс сэтшӧм гораа да развязнӧя, мый яндзим вӧлі ветлӧдлыны накӧд, медся нин еджыд перчаткиа офицеръяс водзын, кодъяс пиысь ӧтикӧд — адъютанткӧд — штабс-капитан Михайлов кланяйтчывлӧ вӧлі, а мӧдыскӧд — штаб-офицеркӧд — вермис эськӧ кланяйтчыны, сы вӧсна мый кыкысь аддзысьліс сыкӧд ӧтувъя тӧдса ордын.
Сэсся бара жӧ, кутшӧм гажлун вӧлі сылы гуляйтны тайӧ господин Обжоговыскӧд да Сусликовыскӧд, кор сійӧ и татӧг квайтысьӧдз луннас аддзысьліс накӧд да топӧдлывліс налысь кияссӧ.
Эз жӧ та могысь сійӧ лок музыка вылӧ.
Сылы эськӧ окота вӧлі матыстчыны адъютант дорӧ, кодкӧд сійӧ копрасьлывліс, да сёрнитыштны тайӧ господаыскӧд ньӧти не сы могысь, медым капитан Обжогов да прапорщик Сусликов и поручик Пиштецкий да мукӧдъяс аддзылісны, мый сійӧ сёрнитӧ накӧд, но прӧстӧ сы могысь, мый найӧ приятнӧй йӧз, сэтчӧ жӧ тӧдӧны став выльторъяссӧ — висьталісны эськӧ...
Но мыйла нӧ штабс-капитан Михайлов полӧ да падъялӧ на дінӧ матыстчынысӧ?
«Мый найӧ кӧ друг меным оз копыртчыны? — думайтӧ сійӧ. — Либӧ копыртчасны да водзӧ кутасны сёрнитны ас костаныс, быттьӧкӧ ме абу, либӧ дзикӧдз мунасны ме дорысь, и ме сэтчӧ коля ӧтнам аристократъяс пӧвстас».
Аристократ кывйыс (высшӧй, отборнӧй круг смыслын, кӧть мед кутшӧм сословиеын эз вӧв) пӧлучитіс миян Россияын (кӧні эськӧ, кажитчӧ, не должен вӧлі сійӧ лоны) кутшӧмкӧ кадсянь ыджыд популярность да пырис быд крайӧ да обществоса быд слӧйӧ, кытчӧ сӧмын пырис тщеславие (а кутшӧм кадся условиеясын да обстоятельствояс дырйи оз пыр тайӧ гнуснӧй страстишкаыс?) — купечьяс пӧвстӧ, чиновникъяс, писарьяс, офицеръяс пӧвстӧ, Саратовӧ, Мамадышиӧ, Винницаӧ, быдлаӧ, кӧні эмӧсь йӧз.
А сы вӧсна мый осаждённӧй Севастополь карын йӧзыс уна, сідзкӧ и тщеславиеыс уна, мӧдногӧн кӧ и аристократъяс, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый быд минутаын быд аристократлӧн и не-аристократлӧн юр весьтын ӧшалӧ смерть.
Капитан Обжоговлы штабс-капитан Михайлов аристократ, сы вӧсна мый сылӧн чистӧй шинель да перчатки, и сійӧ та вӧсна терпитны оз вермы сійӧс, кӧть неуна уважайтӧ; штабс-капитан Михайловлы адъютант Калугин аристократ, сы вӧсна мый сійӧ адъютант да «тэ»-ӧн шуӧ мукӧд адъютантъяссӧ; и та вӧсна сійӧ оз зэв ёна радейт сійӧс, кӧть и полӧ сыысь.
Адъютант Калугинлы граф Нордов аристократ, и Калугин пыр видӧ сійӧс думсьыс да сылӧн лӧгыс петӧ сы вылӧ сыысь, мый сійӧ флигель-адъютант.
Ужаснӧй кыв аристократ.
Мыйла подпоручик Зобов сэтшӧм мырдысьӧн сералӧ, кор мунӧ аслас ёртыс дінті, коді пукалӧ штаб-офицеркӧд?
Медым петкӧдлыны тайӧн, мый сійӧ кӧть и абу аристократ, но всё-таки ньӧти абу лёкджык наысь.
Мыйла штаб-офицер сёрнитӧ сэтшӧм нуртӧм, дыш да нор гӧлӧсӧн?
Медым петкӧдлыны сыкӧд сёрнитысьлы, мый сійӧ аристократ да зэв милӧстя, мый сёрнитӧ подпоручиккӧд.
Мыйла юнкер сэтшӧма ӧвтчӧ кияснас да мигайтӧ, кор мунӧ барыня бӧрся, кодӧс сійӧ первойысь аддзӧ да код дінӧ сійӧ нинӧм вылӧ оз лысьт матыстчыны?
Медым петкӧдлыны став офицеръяслы, мый сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сійӧ на водзын шапкасӧ пӧрччывлӧ, сійӧ всё-таки аристократ и сылы зэв гажа.
Мыйла артиллерийскӧй капитан сэтшӧм грубӧя обойдитчис бур сьӧлӧма ординарецыскӧд?
Медым петкӧдлыны ставыслы, мый сійӧ некор некод водзын оз леститчы да аристократъясысь оз нуждайтчы да с. в. да с. в. да с. в.
Тщеславие, тщеславие и тщеславие быдлаын — весиг гортйыс дорын и йӧз костын, кодъяс дасьӧсь кувны ыджыд убеждение вӧсна.
Тщеславие!
Буракӧ, сійӧ характеристическӧй черта да аслыспӧлӧс висьӧм миян нэмлӧн.
Мыйла воддза йӧз костын оз кывсьы вӧлі тайӧ страсть йывсьыс, кыдзи пистиӧн висьӧм йылысь либӧ холера йылысь?
Мыйла миян нэмын эмӧсь сӧмын куимсикас йӧз: ӧтияс — тщеславиеыслысь заводитчӧмсӧ принимайтысьяс, кыдзи быть колана факт, та вӧсна справедливӧй, и найӧ свободнӧя подчиняйтчӧны сылы; мӧдъяс — сійӧс принимайтысьяс, кыдзи шудтӧм, но венны позьтӧм условиеӧс, и коймӧдъяс — сы влияние улын бессознательнӧя, рабскӧя действуйтысьяс?
Мыйла Гомеръяс да Шекспиръяс сёрнитлісны любовь йылысь, слава йылысь да страдайтӧмъяс йылысь, а миян нэмса литература эм сӧмын «Снобсъяслӧн» да «Тщеславиелӧн» помтӧм повесть?
Штабс-капитан Михайлов падъялігтыр ещӧ кыкысь муніс аслас аристократъяс кружок дінті, коймӧдысьсӧ сійӧ веніс асьсӧ да матыстчис на дінӧ.
Тайӧ кружокас вӧліны нёль офицер: Михайловлӧн тӧдсаыс адъютант Калугин, адъютант князь Гальцин, коді вӧлі весиг неуна аристократӧн аслыс Калугинлы, подполковник Нефердов, сідз шусяна сё кызь кык светскӧй йӧз пиысь ӧти, кодъяс отставкаысь пырӧмаӧсь служитны мыйкӧ мында патриотизм вӧсна, мыйкӧ мында честолюбие вӧсна да, медсясӧ, сы вӧсна, мый быдӧн тадзи вӧчисны;
клубнӧй московскӧй пӧрысь холостяк, коді тані ӧтувтчис недӧвӧльнӧйяс партиякӧд, нинӧм вӧчтӧмъяскӧд, нинӧм гӧгӧрвотӧмъяскӧд да начальстволысь став распоряжениеяссӧ вӧйпысьяскӧд, и ротмистр Праскухин, сідзжӧ сё кызь кык геройяс пиысь ӧти.
Михайлов шуд вылӧ, Калугинлӧн вӧлі зэв бур настроениеыс (генерал ӧні на сёрнитіс сыкӧд зэв дӧвереннӧя, и Петербургысь воӧм бӧрын князь Гальцин овмӧдчӧма сы ордӧ) — сійӧ эз лыддьы унизительнӧйӧн сетны кисӧ штабс-капитан Михайловлы, но тайӧс эз решитчы вӧчны Праскухин, коді зэв частӧ аддзысьлывліс Михайловкӧд бастионын, унаысь юлывліс сылысь вина да водка да весиг вӧлі уджйӧза сылы преферансӧн ворссьӧмысь дас кык шайт да джын.
Сійӧ эз на зэв бура тӧд князь Гальцинӧс, сылы эз вӧв окота эрдӧдны сы водзын, мый тӧдса прӧстӧй пехотнӧй штабс-капитанкӧд; сійӧ муртса копыртчыштліс сылы.
— Мый, капитан, — шуис Калугин, — кор бара мунам бастионӧ?
Помнитанныд, кыдзи ми тіянкӧд аддзысьлім Шварцовскӧй редут вылын — жар вӧлі? а?
— Да, жар, — шуис Михайлов, аслыс шогпырысь уси дум вылас, кутшӧм жугыль вӧлі сылӧн фигураыс, кор сійӧ тайӧ войнас, траншея кузя бастионӧ копыртчӧмӧн писькӧдчигӧн, аддзысис Калугинкӧд, коді муніс сэтшӧм молодеч моз да кыпыда котшкӧдчис саблянас.
— Меным, збыльысь, ковмас мунны аски, но миян висьӧ, — водзӧ висьталіс Михайлов, — ӧти офицер, вот... — сійӧ кӧсйыліс висьтавны, мый чередыс эз вӧв сылӧн, но сы вӧсна мый 8-ӧд ротаса командир вӧлі висьӧдчӧ, а ротаӧ кольӧма сӧмын прапорщик, то сійӧ лыддис аслас обязанностьӧн вӧзйыны асьсӧ поручик Непшитшетский пыдди и та вӧсна мунӧ ӧні бастионӧ.
Калугин эз кывзы сылысь помӧдз.
— А ме чувствуйта, мый тайӧ лунъясӧ мыйкӧ лоӧ, — шуис сійӧ кн. Галыцинлы.
— А мый, оз-ӧ мыйкӧ ло ӧні? — полігтыр юаліс Михайлов, ачыс видзӧдлывліс то Калугин вылӧ, то Гальцин вылӧ.
Некод эз вочавидз сылы.
Гальцин сӧмын чукыртчис кыдзкӧ, лэдзис синъяссӧ, сы фуражка дінӧ видзӧдіг, да, неуна чӧв олыштӧм бӧрын, шуис:
— Шань нывка этайӧ гӧрд чышъянаыс.
Ті сійӧс онӧ тӧдӧй, капитан?
— Тайӧ менам квартира дорын олӧ ӧти матрослӧн ныв, — вочавидзис штабс-капитан.
— Мунамӧй, видзӧдлам нывсӧ бурджыка.
И кн. Гальцин кутіс сойӧдыс ӧтарладорсянь Калугинӧс, мӧдарсянь штабс-капитанӧс, ачыс вӧлі уверен, мый тайӧ оз вермы не сетны бӧръяыслы ыджыд удовольствие, мый збыльысь вӧлі справедливӧ.
Штабс-капитан вӧлі суевернӧй и лыддис ыджыд грекӧн делӧ водзвылын ноксьыны нывбабаяскӧд, но тайӧ случаяс сійӧ притворитчис ыджыд развратникӧн, мыйлы, тыдалӧ, эз веритны кн. Гальцин да Калугин да мый зэв ёна шензьӧдіс гӧрд чышъяна нывкаӧс, коді унаысь казявліс, кыдзи штабс-капитан гӧрдӧдлывліс, кор прӧйдитліс сы ӧшинь дорті.
Праскухин муніс бӧрвылын да пыр тойлаліс кн. Гальцинӧс киӧдыс, висьтавліс быдсяма замечаниеяс французскӧй кывйӧн,
но, сы вӧсна мый нёльӧн он вӧлі тӧр туй вылас, сылы быть лоӧ вӧлі мунны ӧтнаслы и сӧмын мӧдысь кытшовтігӧн кутіс киӧдыс сы дінӧ матыстчысь да сыкӧд сёрни панысь известнӧй храбрӧй морскӧй офицер Сервягинӧс, коді сідзжӧ окотитіс ӧтлаасьны аристократъяслӧн кружок дінӧ.
И известнӧй храбрец аслас мускулистӧй киӧн, коді унаысь сутшкавліс французъясӧс, радпырысь кутіс сойбордйӧдыс Праскухинӧс, коді ставлы и аслыс Сервягинлы вӧлі бура тӧдса кыдзи абу зэв бур морт.
Но кор Праскухин, тайӧ морякыскӧд ассьыс тӧдмасьӧмсӧ кн. Гальцинлы объясняйтігӧн, шӧпнитіс сылы, мый тайӧ известнӧй храбрец, кн. Гальцин, коді вӧлӧма тӧрыт 4-ӧд бастионын да аддзылӧма ассяньыс кызь воськов сайын потысь бомба да коді арталіс асьсӧ тайӧ г-н дорсьыс эз ичӧтджык храбрецӧн, сэсся бара жӧ чайтіс, мый зэв уна репутацияяс сюрӧны весьшӧрӧ, да эз веськӧд Сервягин вылӧ некутшӧм внимание.
Штабс-капитан Михайловлы сэтшӧма воис сьӧлӧм вылас гуляйтны тайӧ обществоас, мый сійӧ вунӧдіс Т.-сянь воӧм муса письмӧ йылысь, шуштӧм мӧвпъяс йылысь, кодъяс дӧзмӧдісны сійӧс бастионӧ мунӧм водзвылас и, медсясӧ, сы йылысь, мый сизим часын сылы вӧлі колӧ лоны гортас.
Сійӧ ветлӧдліс накӧд сэтчӧдз, кытчӧдз найӧ эз мӧдны сёрнитны дзик ас кежаныс, видзчысисны сы видзӧдласысь, тайӧн быттьӧ висьталісны, мый сійӧ вермас мунны, и, медбӧрын, дзикӧдз мунісны сы дінысь.
Но штабс-капитан век жӧ вӧлі дӧвӧлен и, кор муніс юнкер барон Пест дінті, коді вӧлі медся нин гордӧй да самонадеяннӧй тӧрытъя войсянь, кодӧс сійӧ первойысь колльӧдіс 5-ӧд бастионса блиндажын, и та вӧсна лыддис асьсӧ геройӧн, капитан ньӧти эз огорчитчы подозрительно-высокомернӧй выражениенас, кутшӧмӧн юнкер сувтіс веськыда и пӧрччис сы водзын фуражкасӧ.
4
Но мыйӧн сӧмын штабс-капитан воськовтіс аслас квартира порог вомӧн, кыдзи дзик мукӧд мӧвпъяс воисны сылы юрас.
Сійӧ аддзис нерӧвнӧй му джоджа да пӧлӧс ӧшиньяса, кодъясӧс клеитӧма бумагаӧн, ассьыс ичӧтик комнатасӧ, ассьыс важ крӧватьсӧ, код весьтӧ тувъялӧма ковёр, мый вылын вӧлі изобразитӧма амазонкаӧс да кӧні ӧшалісны кык тульскӧй пистолет, сыкӧд олысь юнкерлысь ситеч эшкына няйт вольпасьсӧ;
аддзис ассьыс Никитасӧ, коді выйӧсь дзугсьӧм юрсиа, гыжъясигтыр чеччис джоджысь;
аддзис ассьыс важ шинельсӧ, личнӧй сапӧгсӧ да ноптор, кытысь чурвидзис мыльнӧй сыр пом да водка тыра портер бутылкалӧн юрыс, кодъясӧс вӧлі дасьтӧма сылы нуны бастионӧ,
и ужас сяма чувствоӧн сылы друг уси дум вылас, мый колӧ мунны ӧні сылы ротаыскӧд войбыд кежлӧ ложементӧ*.
«Буракӧ, менӧ виасны, — думайтіс штабс-капитан, — ме чувствуйта.
И медсяыс, оз меным вӧлі ков мунны, а ме вӧзйыси ачым.
И пыр нин виасны сійӧс, коді ачыс вӧзйысьӧ.
И мыйӧн висьӧ этайӧ проклятӧй Непшитшетскийыс?
Зэв вермас лоны, мый и ньӧти оз вись, а сэк сы вӧсна мортӧс виасны, непременнӧ виасны.
Но, а оз кӧ вины, то, тӧдӧмысь, награда вылӧ представитасны.
Ме аддзылі, кыдзи полкӧвӧй командирлы воис сьӧлӧм вылас, кор ме шуи, мый позволитӧй меным мунны, поручик Непшитшетский кӧ висьӧ.
Майор чин кӧ оз сетны, то Владимирӧс нин тӧдӧмысь сетасны.
Ме ӧд дас коймӧдысь нин муна бастионӧ.
Ок, дас куим!
Лёк числӧ.
Непременнӧ виасны, чувствуйта, мый виасны;
но колӧ жӧ вӧлі кодлыкӧ мунны, роталы оз позь прапорщиккӧд мунны, а мыйкӧ кӧ лоас, ӧд полклӧн честьыс, армиялӧн честьыс таысь зависитӧ.
Менам долг вӧлі мунны... да долг.
А эм предчувствие».
Штабс-капитан вунӧдліс, мый тайӧ предчувствиеыс, ёнджыка либӧ омӧльджыка, лолывлі сылӧн быдпӧрйӧ, кор колӧ вӧлі мунны бастионӧ, и эз тӧд, мый тайӧ жӧ, ёнджыка либӧ омӧльджыка, предчувствиеыс овлӧ быдӧнлӧн, коді мунӧ делӧӧ.
Тайӧ долг понятиенас асьсӧ неуна успокоитӧм бӧрын, а тайӧ долг понятиеыс штабс-капитанлӧн, кыдзи и вообщӧ став ичӧт вежӧра йӧзлӧн, вӧлі торйӧн да ёна развитчӧма, сійӧ пуксис пызан дорӧ да мӧдіс гижны прӧщальнӧй письмӧ батьыслы, кодкӧд бӧръя кадас эз вӧвны зэв бур отношениеясыс денежнӧй делӧ кузя.
Дас минута мысти, кор гижсис письмӧыс, синва сорӧн сійӧ чеччис пызан сайысь да, думнас став молитваяссӧ лыддигмоз, кутшӧмъясӧс тӧдіс (сы вӧсна мый яндзим вӧлі ас морт дырйи гораа кевмысьны енлы), мӧдіс пасьтасьны.
Ещӧ сылы зэв окота вӧлі окавны Митрофанийлысь ичӧтик ӧбразсӧ, кодӧн благӧслӧвитліс покойнича мамыс и кодлы сійӧ торйӧн ёна веритіс, но сы вӧсна мый сійӧ яндысис вӧчны тайӧс Никита дырйи, то лэдзис ӧбразсӧ сюртуксьыс сідзи, медым вермис перйыны сійӧс ывлаын, кизьяссӧ разявтӧг.
Кодъюра да грубӧй слуга дышпырысь сетіс сылы выль сюртук (важсӧ, кодӧс пырджык пасьтавлывліс штабс-капитан бастионӧ мунігас, абу вӧлі пӧчинитӧма).
— Мыйла абу пӧчинитӧма сюртуксӧ?
Тэныд эськӧ мед пыр узьны, этатшӧм! — скӧрысь шуис Михайлов.
— Мыйла узьны? — броткыштіс Никита.
— Лун-лун котралан пон моз: мудзан небось, — а сэсся и не унмовсьны ещӧ.
— Тэ бара код, ме аддза.
— Эг тіян деньга вылӧ ю, мый вомаланныд?
— Ланьт, скӧтина! — горӧдіс штабс-капитан, коді вӧлі дась кучкыны мортыслы, ачыс водзджык нин вӧлі расстроитчӧма, а ӧні дзикӧдз петіс терпениесьыс да скӧрмис Никита грубостьысь; Никитасӧ жӧ сійӧ любитіс, весиг балуйтіс да сыкӧд оліс нин дас кык во.
— Скӧтина? скӧтина? — шуаліс слуга. — И мый видчанныд скӧтинаӧн, сударь?
Ӧд кадыс ӧні кутшӧм?
Абу лӧсьыд видны.
Михайловлы дум вылас уси, кытчӧ сійӧ мунӧ, и сылы яндзим лои.
— Тэ ӧд кӧть кодӧс петкӧдан терпениесьыс, Никита, — шуис сійӧ рам гӧлӧсӧн.
— Тайӧ письмӧыс пызан вылас батьлы, коль сідзи и эн вӧрзьӧд, — гӧрдӧдігмоз содтіс сійӧ.
— Кывза, — шуис Никита, аслас сьӧлӧмыс вӧрзис вина вӧснаыс, кодӧс сійӧ юӧма «аслас деньга вылӧ», да синъяссӧ лапйӧдлігтыр петкӧдліс бӧрддзыны кӧсйӧм.
Кор жӧ кильчӧ вылын штабс-капитан шуис: «Прӧщай, Никита», то Никита друг гораа мырдысьӧн бӧрддзис да уськӧдчис окавны кисӧ аслас баринлысь.
«Прӧщайтлӧй, барин!» — лимзалігтыр шуаліс сійӧ.
Старука, матрос гӧтыр, коді сулаліс кильчӧ вылын, кыдзи нывбаба, эз вермы сідзжӧ не ӧтлаасьны сьӧлӧм вӧрзьӧдана тайӧ сцена дінас, заводитіс чышкавны синъяссӧ няйт соснас да лыддьӧдлыны сы йылысь, мый со кӧть и господа, и найӧ кутшӧм мучениеяс принимайтӧны, а мый сійӧ, гӧль морт, дӧваӧн колис, и сёӧдысь нин висьталіс кодъюра Никиталы аслас шог йылысь: кыдзи сылысь мужиксӧ виӧмаӧсь первой бандировка дырйи на и кыдзи слободкаысь сылысь ичӧтик керкасӧ ставсӧ жугӧдлӧмаӧсь (тайӧ керкаыс, кӧні сійӧ олӧ, абу сылӧн) да с. в. да с. в.
Барин мунӧм бӧрас Никита ӧзтіс каллян, тшӧктіс кӧзяйка нывкалы ветлыны водкала да зэв регыд мысти дугдіс бӧрдны, а мӧдарӧ, пинясис старукакӧд кутшӧмкӧ ичӧтик ведра вӧсна, кодӧс сылысь быттьӧкӧ старука лямӧдӧма.
«А гашкӧ, сӧмын ранитасны, — ачыс аскӧдыс сёрнитіс штабс-капитан, кор рӧмдігас нин ротаыскӧд матыстчӧ вӧлі бастион дорӧ.
— Но кытчӧ? кыдзи? татчӧ али татчӧ? — думайтіс сійӧ, ачыс думнас индаліс кынӧм вылас да морӧс вылас.
— Вот эськӧ татчӧ кӧ — сійӧ думайтіс пидзӧс вевдор юкӧд йылысь — да гӧгӧр кӧ кытшовтіс — всё-таки, колӧ лоны, доймас.
Но, а татчӧ кӧ да осколокӧн — пом!»
Но штабс-капитан копыртчӧмӧн траншеяясӧд лючки-ладнӧ воис ложементъясӧдз, сапёрнӧй офицеркӧд, дзик пемыднас нин, сувтӧдаліс удж вылӧ йӧзӧс да пуксис бруствер улӧ ичӧтик гуранӧ.
Лыйсисны омӧля; сӧмын шочиника ыпнитлывлісны чардбияс то миян, то сылӧн, и бомбалӧн югъялысь трубкаысь лолі кодзулӧсь пемыд небесаас биа мегыр.
Но став бомбаясыс усялісны ылӧ бӧрвылӧ да веськыдладорӧ ложементсянь, кӧні гуранторйын пукаліс штабс-капитан, мый вӧсна сійӧ неуна успокоитчис, юыштіс водка, закуситіс мыльнӧй сырӧн, ӧзтіс папирос да, енлы юрбитӧм бӧрын, кӧсйис неуна узьыштны.
5
Князь Гальцин, подполковник Нефердов, юнкер барон Пест, коді паныдасис накӧд бульвар вылын, да Праскухин, кодӧс некод эз кор, кодкӧд некод эз сёрнит, но коді эз кольччы наысь, ставныс бульвар вывсянь мунісны чай юны Калугин ордӧ.
— Но, да тэ меным сідзи эн и висьтав помӧдз Васька Мендель йывсьыд, — шинельсӧ пӧрччӧм бӧрын, ӧшинь дорын небыд покойнӧй креслӧын пукаліг да крахмалитӧм голландскӧй чистӧй дӧрӧмыслысь воротник кизьяссӧ разялігмоз висьталіс Калугин, — кыдзи нӧ сійӧ гӧтрасис?
— Умора, вокӧ!
Je vous dis, il y avait un temps où on ne parlait que de ça à Pétersbourg* — сералігтыр шуис Гальцин, ачыс чеччыштіс фортепьяно дорысь, кӧні вӧлі пукалӧ сійӧ, да пуксис ӧшинь вылӧ Калугин дінӧ, — веськыда умора.
Тайӧс нин ме ставсӧ тӧда помысь помӧдз. — И сійӧ гажаа, тӧлкӧн да тэрыба кутіс висьтавны кутшӧмкӧ любовнӧй история, кодӧс ми пропуститам, сы вӧсна мый сійӧ миянлы абу интереснӧ.
Но замечательнӧйыс сыын, мый не сӧмын князь Гальцин, но и став тайӧ господаыс, кодъяс пуксялӧмаӧсь тані коді ӧшинь вылӧ, коді кокъяссӧ лэпталӧмӧн, коді фортепьяно сайӧ, кажитчисны дзик мӧдпӧлӧс йӧзӧн, а эз бульвар вылын кодьӧн:
эз вӧв эсійӧ тешкодь надутостьыс, высокомерностьыс, кутшӧмъясӧс найӧ петкӧдлісны пехотнӧй офицеръяслы;
тані найӧ вӧліны ас йӧз пӧвстын натуральнӧйӧсь, медсясӧ Калугин да Гальцин, зэв муса, простодушнӧй, гажа да бур ребятаӧн.
Сёрни муніс петербургскӧй сослуживецъяс да тӧдсаяс йылысь.
— Мый Маслоцкӧйыс?
— Кодыс?
Лейб-уланыс али конногвардеецыс?
— Ме найӧс кыкнансӧ тӧда.
Конногвардеецыс ме дырйи детинка на вӧлі, сӧмын на вӧлі школаысь петӧма.
Мый ыджыдджыкыс — ротмистр?
— О! важӧн нин.
— Мый, пыр на ноксьӧ аслас цыганкакӧд?
— Оз, эновтіс, — да с. в. татшӧм ногӧн.
Сэсся Гальцин пуксис фортепьяно дорӧ да лӧсьыда сьыліс цыганскӧй сьыланкыв.
Праскухин, кӧть сійӧс и некод эз кор, кутіс отсавны сьывнысӧ, и сэтшӧм лӧсьыда, мый сійӧс корисны нин сьывны, мыйӧн сійӧ вӧлі зэв дӧвӧлен.
Пырис морт, вайис эзысь поднос вылын сливкиа чай да кренделёкъяс.
— Сет князьлы, — шуис Калугин.
— А ӧд тешкодь думыштнысӧ, — стӧкан босьтӧм бӧрын да ӧшинь дорӧ мунігмоз шуис Гальцин, — мый ми тані осаждённӧй карынӧсь: фортаплясъяс, сливкиа чай, квартира сэтшӧм, мый ме, збыль, кӧсйи эськӧ имеитны татшӧмсӧ Петербургын.
— Да и тайӧ кӧ нин ещӧ эз вӧв, — шуис быдторйӧн недӧвӧльнӧй пӧрысь подполковник, — веськыда вӧлі эськӧ терпитны позьтӧм тайӧ пыр мыйкӧ виччысьӧмыс... аддзыны, кыдзи быд лун лыйлӧны, лыйлӧны — и век помыс абу, та дырйи кӧ ещӧ овны няйтын и эз вӧвны удобствояс.
— А кыдзи нӧ миян пехотнӧй офицеръяс, — шуис Калугин, — кодъяс олӧны бастионъясын салдатъяскӧд блиндажын да сёйӧны салдатскӧй борщ, — кутшӧмджык налысӧ?
— Вот тайӧс ме ог гӧгӧрво и, веськыда шуа, ог вермы веритны, — шуис Гальцин, — медым няйт бельёа, тойӧсь да мыськытӧм кияса йӧз вермисны лоны храбрӧйӧн.
Этадзтӧ, тӧдан, — cette belle bravoure de gentilhomme * — оз вермы лоны.
— Да найӧ и оз гӧгӧрвоны тайӧ храбростьсӧ, — шуис Праскухин.
— Но, мый тэ сёрнитан нинӧмабусӧ, — скӧрысь торкис Калугин, — ме нин аддзылі найӧс татысь тэ дорысь унджык и пыр и быдлаын шуа, мый миян пехотнӧй офицеръяс, кӧть, збыль, тойӧссьӧмаӧсь и дас лунъясӧдз бельёсӧ оз вежлыны, а найӧ геройяс, шензьӧдана йӧз.
Тайӧ кадас комнатаӧ пырис пехотнӧй офицер.
— Ме... меным прикажитісны...
Ме верма-ӧ явитчыны ген... его превосходительство дінӧ генерал NN-сянь? — полӧмпырысь да копрасигтыр юаліс сійӧ.
Калугин чеччис, но, сы копрасьӧм вылӧ вочавидзтӧг, оскорбитана вежливӧя да мырдысь официальнӧя нюммунӧмӧн юаліс офицерлысь, абу-ӧ угоднӧ налы виччысьыштлыны,
да, сылы пуксьыны тшӧктытӧг да водзӧ сы вылӧ внимание обращайттӧг, бергӧдчис Гальцинлань да мӧдіс сёрнитны сыкӧд французскӧй кывйӧн,
а коньӧр офицер, кор коли комната шӧрӧ, дзик эз тӧд, мый вӧчны аслас персонакӧд да перчаткитӧм киясыскӧд, кодъяс ӧшалісны сы водзвылын.
— Зэв колана могӧн, — минута дыра чӧв олӧм бӧрын шуис офицер.
— А, сідзкӧ пырӧй, пӧжалуйста, — шуис Калугин сідзжӧ оскорбитана нюммунігтыр, пасьталіс шинельсӧ да колльӧдіс сійӧс ӧдзӧс дорӧ.
— Eh bien, messieurs, je crois que cela chauffera cette nuit*, — генерал ордысь бӧр петігӧн шуис Калугин.
— А? мый? мый? вылазка? — мӧдісны юасьны ставныс.
— Ог нин тӧд — асьныд аддзанныд, — таинственнӧя нюмъялігтыр вочавидзис Калугин.
— Да тэ меным висьтав, — шуис барон Пест, — ӧд мыйкӧ кӧ лоӧ, сідзкӧ ме должен мунны Т. полккӧд первой вылазка вылӧ.
— Но, и мун, ен тэкӧд.
— И менам принципал* бастионын, сідзкӧ и меным колӧ мунны, — сабляасигмоз шуис Праскухин, но сылы некод эз вочавидз — сійӧ ачыс должен вӧлі тӧдны, мунны-ӧ сылы, али абу.
— Нинӧм оз ло, ме нин чувствуйта, — шуис барон Пест, ачыс сьӧлӧм кынмӧмӧн думайтіс водзын лоысь делӧ йылысь, но збоя бокног пуктіс юрас фуражкасӧ да гора зумыд воськовъясӧн петіс комнатаысь Праскухинкӧд да Нефердовкӧд тшӧтш, кодъяс сідзжӧ полӧм вӧсна сьӧкыд чувствоӧн тэрмасисны асланыс местаяслань.
«Прӧщайтлӧй, господа».
— «До свиданья, господа!
Талун войнас на аддзысям», — ӧшиньӧдыс горӧдіс Калугин, кор Праскухин да Пест, казачӧй седлӧ лука бердӧ копыртчӧмӧн, буракӧ, асьнысӧ казакъясӧн воображайтігтыр, рӧдтісны туй кузя.
— Да, неуна, — горӧдіс юнкер, коді эз гӧгӧрво, мый сылы висьталісны, и казачӧй вӧвъяслӧн кӧк шыясыс регыд мысти ланьтісны пемыд уличаын.
— Non, dites moi, est-ce qu'il y aura véritablement quelque chose cette nuit?* — шуис Гальцин, Калугинкӧд ӧшинь вылын куйлігӧн да бомбаяс вылӧ видзӧдігмоз, кодъяс качлывлісны бастионъяс весьтын.
— Тэныд ме верма висьтавны, тӧдан-ӧ — тэ ӧд вӧлін бастионъясын?
(Гальцин петкӧдліс знак, мый сійӧ сӧгласен, кӧть сійӧ вӧлі сӧмын ӧтчыд ӧти 4-ӧд бастионын.)
Вот миян люнетлы* воча вӧлі траншея, — и Калугин, кыдзи абу специальнӧй морт, кӧть и артавліс ассьыс военнӧй суждениеяссӧ зэв вернӧйӧн, заводитіс, неуна торксялігтыр да фортификационнӧй выражениеяссӧ дзуглігтыр, висьтавлыны положениесӧ миян да неприятельскӧй уджъяслысь да водзӧ лоысь делӧыслысь плансӧ.
— Но заводитісны укйӧдлыны ложементъяс дорын.
О-о!
Тайӧ миян али сылӧн? со потіс, — сёрнитісны найӧ, асьныс куйлісны ӧшинь вылын да видзӧдісны бомбаяслӧн биа визьяс вылӧ, кодъяс крестасьлісны воздухас, лыйсьӧмъяслӧн чардби вылӧ, кодъяс здук кежлӧ югдӧдлісны пемыдлӧз небесасӧ, да порокысь лоӧм еджыд тшын вылӧ, и кывзісны лыйсьӧмъяслысь пыр содысь и содысь шыяссӧ.
— Quel charmant coup d’oeil!* А? — аслас гӧстьыслы збыль тайӧ мича зрелище вылас индігмоз шуис Калугин. — Тӧдан, мукӧддырйиыс он тӧд, кодзув тайӧ али бомба.
— Да, ӧні ме думайті, мый тайӧ кодзув, а сійӧ лэччис, со потіс.
А этайӧ ыджыд кодзулыс — кыдзи сійӧс шуӧны? — дзик бомба кодь.
— Тӧдан, ме сэтшӧма велалі тайӧ бомбаяс дінас, мый, ме уверен, Россияын кодзула войӧ меным пондас кажитчыны, мый став кодзулыс бомбаяс: сэтшӧма велалан.
— Но меным буди ветлыны жӧ тайӧ вылазка вылас? — минута кымын чӧв олӧм бӧрын шуис князь Гальцин, асьсӧ йирмӧг босьтіс тайӧ ӧти мӧвпсьыс вӧвны сэні татшӧм страшнӧй канонада дырйиыс, да долыдпырысь думайтіс сы йылысь, мый сійӧс нинӧм вылӧ оз вермыны ыстыны сэтчӧ войын.
— Эновт, вокӧ, эн и думайт, да и ме тэнӧ ог лэдз, — вочавидзис Калугин, коді зэв бура тӧдіс, мый Гальцин нинӧм вылӧ оз мун сэтчӧ.
— Вевъялан на, вокӧ!
— Серьёзнӧ?
Сідзкӧ думайтан, мый оз ков мунны? А?
Тайӧ кадас сыланьын, кытчань видзӧдісны тайӧ господаыс, артиллерийскӧй грымгӧмыскӧд тшӧтш кутіс кывны ружьеяслӧн ужаснӧй ратшкӧдчӧм, и уна тысяча ичӧтик бияс, дугдывтӧг ыпнитлывліг, кутісны югъявны линия пасьтаыс.
— Со сійӧ кор заводитчис настоящӧйыс! — шуис Калугин. — Ружьеяслысь тайӧ шыяссӧ ме кывзыны ог вермы веськодьпырысь, кыдзкӧ, тӧдан, сьӧлӧмад кутчысьӧ.
Со и «ура», — содтіс сійӧ, ачыс кывзіс ылын кылысь кузя нюжалана уна сё гӧлӧсъяслысь юралӧмсӧ: «а-а-а-а-а-а-а-а!» — кыліс сы дінӧдз бастионсянь.
— Кодлӧн тайӧ «ураыс»?
налӧн али миян?
— Ог тӧд, но тайӧ нин рукопашнӧй заводитчис, сы вӧсна мый лыйсьӧмыс ланьтіс.
Тайӧ кадас ӧшинь улын, кильчӧ дорлань, гӧнечӧн матыстчис казаккӧд ординарец-офицер да лэччис вӧв вывсьыс.
— Кысянь?
— Бастионсянь.
Генерал колӧ.
— Мунамӧй.
Но мый?
— Атакуйтісны ложементъяс, — займитісны — французъяс вайӧдісны зэв гырысь резервъяс — атакуйтісны миянлысь — вӧлі сӧмын кык батальон, — пошкигтыр висьтавліс сійӧ жӧ офицерыс, коді воліс рытнас, ачыс сьӧкыда лолаліс, но дзик развязнӧя мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
— Мый нӧ, отступитінныд? — юаліс Гальцин.
— Эгӧ, — скӧрысь вочавидзис офицер, — вевъяліс воны батальон, отбитім, но полкӧвӧй командирӧс виисны, уна офицеръясӧс, прикажитӧма корны подкрепление...
И тайӧс висьталӧм бӧрын сійӧ пырис генерал дорӧ, кытчӧ огӧ нин ми пырӧй сы бӧрся.
Вит минута мысти Калугин пукаліс нин верзьӧмӧн казачӧй вӧв вылын (и бара сідзи аслысногӧн quasi-казацкӧй ногӧн пуксьӧмӧн, мыйысь, ме казялі, став адъютантъясыс аддзӧны мыйлакӧ мыйкӧ торъя приятнӧйӧс) да рӧдтӧмӧн муніс бастионӧ сы могысь, медым, генерал приказание серти, висьтавны сэні кутшӧмсюрӧ приказаниеяс да виччысьны юӧръяс делӧыслӧн дзикӧдз помассьӧм йылысь;
а князь Гальцин, сійӧ сьӧкыда волнуйтчӧм вӧснаыс, коді лолывлӧ пырджык делӧлӧн матысса признакъяс вылӧ видзӧдысьлӧн, коді оз участвуйт сэні, петіс ывлаӧ да некутшӧм могтӧг кутіс ветлӧдлыны сэті ӧтарӧ-мӧдарӧ.
6
Салдат чукӧръяс нуисны нӧсилкаяс вылын да нуӧдалісны киясӧдныс раненӧйясӧс.
Ывлаыс вӧлі сап пемыд; сӧмын кӧнкӧ-кӧнкӧ шочиника тыдавлісны би югӧръяс госпиталь ӧшиньясӧд либӧ офицеръяслӧн сёрӧдз пукаланінысь.
Бастионсянь кыліс орудиеяслӧн сійӧ жӧ грымгӧмыс да ружьеясысь лыйсьӧм, и сійӧ жӧ биясыс ыпнитлывлісны сьӧд небесаын.
Шочиника кывліс гӧнитысь ординарец вӧвлӧн кок шыыс, раненӧйлӧн ойзӧм, носильщикъяслӧн кок шыяс да сёрни либӧ сэтчӧсса повзьӧм нывбабаяслӧн сёрни, кодъяс петӧмаӧсь кильчӧ вылас видзӧдлыны канонада вылӧ.
На лыдын вӧлі и миянлы тӧдса Никита, матрослӧн пӧрысь гӧтыр, кодкӧд найӧ миритчӧмаӧсь нин, да сылӧн дас арӧса нылыс.
— Господи, мати пресвятая богородица! — шуаліс аслыс да ышлолаліс старука, кор видзӧдіс бомбаяс вылӧ, кодъяс, быттьӧкӧ би мачьяс, дугдывтӧг лэбалісны ӧтиладорсянь мӧдарладорӧ. — Стракыс, стракыс кутшӧм!
И-и-хи-хи.
Татшӧмыс и первой бандировка дырйи эз вӧв.
Аддзан, кӧні потіс проклятӧйыд — веськыда миян керка весьтын слободкаын.
— Эз, тайӧ ылынджык, тётинька Аринкалы садъяс век веськалӧны, — шуис нывка.
— И кӧні нин, кӧні баринӧй менам ӧні? — нюркйӧдлӧмӧн шуис пыр на ещӧ неуна код Никита. — Кутшӧма нин ме радейта этайӧ баринсӧ ассьым, весиг ачым ог куж шуны.
Сійӧ менӧ нӧйтӧ, а всё-таки ме сійӧс зэв ёна радейта.
Сэтшӧма радейта, мый сійӧс кӧ, ен мед видзас, да виасны грекыд вылӧ, вот, веританныд-ӧ, тётинька, та бӧрын ачым ог тӧд, мый верма аскӧд вӧчны.
Ей-богу!
Сэтшӧм нин барин, ӧти кывйӧн кӧ!
Этайӧяскӧд ӧмӧй вежан, кодъяс тані картіӧн ворсӧны — тайӧ мый — тьпу! ӧти кывйӧн кӧ! — помаліс Никита, сэки жӧ индіс биа ӧшинь вылӧ барин комнатасьыс, кытчӧ, штабс-капитан ветлӧдлігкості, юнкер Жвадческий, крест пӧлучитӧм случай кузя, коралӧма ас ордас кутитны гӧстьясӧс: подпоручик Угровичӧс да поручик Непшитшетскийӧс, буретш сійӧс, кодлы колӧ вӧлі мунны бастионӧ да коді вӧлі висьӧ флюсӧн.
— Кодзувъясыс, кодзувъясыс сідзи и исковтӧны! — небесаӧ видзӧдігмоз нывка торкис чӧв-лӧньсӧ, коді пуксьыліс Никита кывъяс бӧрын. — Со, со ещӧ исковтісны!
Мыйла тайӧ тадзи?
А, мамук?
— Дзикӧдз жугласны керканымӧс миянлысь, — ышлолалігтыр да нывка юалӧм вылӧ вочавидзтӧг шуис старука.
— А кор ми неважӧн дяденькакӧд ветлім сэтчӧ, мамук, — нюркйӧдлан гӧлӧсӧн водзӧ висьталіс варовмӧм нывка,
— вот зэв ыджыд сэтшӧм ядро дзик комнатаас шкап дорын куйлӧ:
сійӧ посводзсӧ, тыдалӧ, писькӧдӧма, да горничаас и лэбовтӧма.
Сэтшӧм ыджыд, мый лэптынытӧ он вермы.
— Кодъяслӧн вӧліны мужикъяс да деньга, найӧ муналісны, — висьталіс старука, — а тані — ок, шогыс, шогыс, медбӧръя керкатортӧ и сійӧс жугӧдісны.
Аддзан кыдзи, аддзан кыдзи укйӧдлӧ злӧдейыд!
Господи, господи!
— А кор ми сӧмын кутім петны, кыдзи ӧти бомба лэбо-о-в-та-а-ас, кыдзи швачкӧ-ӧ-ӧб-та-а-ас, кыдзи ре-зы-ы-ышта-ас мунас, мый весиг тӧкӧтьӧ ӧти осколок эз инмы миянлы дяденькакӧд.
— Крест сылы колӧ таысь, — шуис юнкер, коді офицеръяскӧд тшӧтш петіс тайӧ кадас ывлаӧ видзӧдлыны лыйсьӧмсӧ.
— Тэ ветлы генерал ордӧ, старука, — пельпомас сылы лапкӧдігмоз шуис поручик Непшитшетский, — збыль!
— Pojdç na ulice zobaczic со tam nowego*, — пості лэччигмоз содтіс сійӧ.
— A my tym czasem napijmy siz wódki, bo cos dusza w pigty ucieka *, — сералігтыр шуис весел юнкер Жвадческий.
7
Пыр унджык и унджык раненӧйяс нӧсилка вылын и подӧн, кодъяс кутӧмаӧсь ӧта-мӧдсӧ да гораа сёрнитӧны ас костаныс, паныдасьлісны князь Галыцинлы.
— Кыдзи найӧ уськӧдчисны, зонмӧ, — висьталіс кыз гӧлӧсӧн кузь тушаа ӧти салдат, коді нуӧ пельпомъяс саяс кык ружье, — кыдзи уськӧдчисны, кыдзи горӧдасны: Алла, Алла!*
Сідзи ӧта-мӧд бӧрся и сюйсьӧны.
Ӧтиясӧс нӧйтан, мукӧдъяс сюйсьӧны — нинӧм он вӧч.
Лыдтӧм-щӧттӧм...
Но тайӧс висьталігӧн Гальцин сувтӧдіс сійӧс.
— Тэ бастионсянь?
— Так точно, ваше благородие.
— Но, мый сэні вӧлі?
Висьтав.
— Да мый вӧлі?
Матыстчис налӧн, ваше благородие, сила, сюйсьӧны вал вылӧ, да и пом.
Дзикӧдз ӧдӧлитісны, ваше благородие!
— Кыдзи ӧдӧлитісны?
Да ті жӧ отбитінныд?
— Кысь сэн отбитны, кор сылӧн став силаыс матыстчис: миянлысь став йӧзсӧ виалісны, а сикурс* оз сетны.
(Салдат ӧшибайтчис, сы вӧсна мый траншеяыс вӧлі миян киын, но тайӧ — тешкодьтор, кодӧс быдӧн вермас казявны: делӧын ранитчӧм салдат пыр арталӧ сійӧс ворссьӧмаӧн да зэв уна вир кисьтанаӧн.)
— Меным жӧ висьтавлісны, мый отбитісны, — дӧзмӧмпырысь шуис Гальцин.
Тайӧ кадас поручик Непшитшетский еджыд фуражка сертиыс пемыдас тӧдіс князь Гальцинӧс, кӧсйис пӧльзуйтчыны тайӧ случайнас, медым сёрнитыштны татшӧм важнӧй морткӧд, да матыстчис сы дінӧ.
— Ті он-ӧ тӧдӧй, мый тайӧ татшӧмыс вӧлӧма? — юаліс сійӧ вежливӧя, ачыс кисӧ инмӧдыштліс кӧзырёкас.
— Ме ачым юася, — висьталіс князь Гальцин да бара шыасис кык ружьеа салдат дінӧ. — Гашкӧ, тэ бӧрын отбитісны?
Тэ важӧн сэтысь?
— Дзик ӧні, ваше благородие! — вочавидзис салдат. — Ӧдвакӧ, буракӧ, траншеяыс сы киӧ коли, — дзикӧдз ӧдӧлитіс.
— Но, кыдзи тіянлы абу яндзим — сетінныд траншея.
Тайӧ ужаснӧ! — шуис Гальцин, кодӧс огорчитіс тайӧ веськодьлуныс. — Кыдзи тіянлы абу яндзим! — салдатлань бергӧдчигмоз мӧдысь шуис сійӧ.
— О, тайӧ ужаснӧй йӧз!
Ті найӧс он на тӧдӧй, — сы бӧрся шуис поручик Непшитшетский, — ме тіянлы висьтала, тайӧ йӧзсяньыс ни гордость, ни патриотизм, ни чувствояс бурджык эн виччысьӧй.
Со ті видзӧдлӧй, этайӧ йӧз чукӧръясыс локтӧны, ӧд сэні дасӧд юкӧныс абу ранитчӧма, а тайӧ ставныс ассистентъяс, сӧмын медым мунны делӧсьыс.
Подлӧй йӧз!
Срам тадзи вӧчны, ребята, срам!
Сетны миянлысь траншея! — салдатъяс дінӧ шыасигмоз содтіс сійӧ.
— Мый нӧ, кодыр сила! — броткыштіс салдат.
— <rus>И! ваши благородия</rus>, — тайӧ кадас кутіс висьтавны нӧсилка вывсянь салдат, кор воис на весьтӧ, — кыдзи нӧ он сет, кор пӧшти ставнымӧс виис?
Миян кӧ эськӧ сила вӧлі, нэм чӧж эськӧ эгӧ сетӧй.
А то мый вӧчан? ӧтиӧс ме бытшки, а сэки кыдзи меным кучкас...
О-ок, ньӧжйӧджык, вокъяс, рӧвнӧйджыка, вокъяс, рӧвнӧйджыка мунӧй... о-о-о! — кутіс ойзыны раненӧй.
— А збыль ӧд, кажитчӧ, вывті уна йӧзыс локтӧны, — шуис Гальцин да сувтӧдіс бара жӧ кык ружьеа, кузь тушаа салдатсӧ. — Тэ мыйла локтан?
Эй, тэ, сувтлы!
Салдат сувтіс да шуйга кинас пӧрччис шапкасӧ.
— Кытчӧ тэ мунан и мыйла? — сы вылӧ скӧрысь горӧдіс сійӧ. — Негод...
Но тайӧ кадас, дзик бердӧдзыс салдат дінӧ матыстчӧм бӧрын, сійӧ казяліс, мый веськыд киыс сылӧн обшлаг саяс да гырддзасьыс вылітіджык вирӧсь.
— Ранитчи, ваше благородие!
— Мыйӧн ранитчин?
— Татчӧсӧ, буракӧ, пуляӧн, — ки вылас индігмоз шуис салдат, — а татчӧ нин ог вермы тӧдны, мыйӧн юрӧс дойдіс, — и, юрсӧ копыртӧм бӧрын, сійӧ петкӧдліс балябӧжсьыс вирӧсь да ӧтлаӧ сибдӧм юрсисӧ.
— А мӧд ружьеыс кодлӧн?
— Французскӧй стуцер, ваше благородие, мырдди; да ме эськӧ эг мун, эз кӧ ков колльӧдны этайӧ салдатсӧ, а то ещӧ усьны вермас, — содтіс сійӧ да индіс салдат вылӧ, коді муніс неуна водзынджык, мыджсяліс ружье вылас да сьӧкыдпырысь кыскис да вешталіс шуйга коксӧ.
— А тэ кӧні мунан, мерзавец! — горӧдіс поручик Непшитшетский мӧд салдат вылӧ, коді веськаліс сылы паныд да коді ёна старайтчӧмнас кӧсйис прислужитчыны важнӧй князьлы.
Салдат сідзжӧ вӧлі ранитчӧма.
Князь Гальцинлы друг лои зэв яндзим поручик Непшитшетский вӧсна да ещӧ ёнджыка ас вӧснаыс.
Сійӧ кутіс чувствуйтны, мый гӧрдӧдӧ, — мыйыс шоча овлӧ сылӧн, — бергӧдчис поручикысь мӧдарӧ да, сэсся раненӧйяслысь юасьтӧг нин да на бӧрся видзӧдтӧг, муніс перевязочнӧй пунктӧ.
Гальцин сьӧкыдпырысь писькӧдчис кильчӧ вылӧ подӧн мунысь раненӧйяс костті да носильщикъяс костті, кодъяс пырталісны раненӧйясӧс да петкӧдалісны кулӧмаясӧс, и пырис первойя комнатаӧ, видзӧдліс да пырысь-пыр жӧ ас тӧдлытӧгыс бергӧдчис бӧр да котӧрӧн петіс ывлаӧ.
Тайӧ вӧлі вывті ужаснӧ!
8
Ыджыд, джуджыд пемыд зал — югдӧдӧма сӧмын нёль либӧ вит сисьӧн, кодъясӧс докторъяс кутісны кианыс раненӧйясӧс видзӧдавны матыстчигӧн, — вӧлі дзик тырӧма йӧзӧн.
Носильщикъяс дугдывтӧг пыртлісны раненӧйясӧс, пукталісны найӧс ӧта-мӧдныскӧд орччӧн джоджӧ, кӧні вӧлі сэтшӧм нин дзескыд, мый коньӧръяс йӧтласисны да кӧтасисны ёрта-ёрт вирнас, и носильщикъяс бара мунлісны выльясла.
Вир гӧпъясысь, кодъяс тыдалісны займиттӧм местаясын, некымын сё мортлӧн пӧсь лолалӧмысь да нӧсилкаа рабочӧйяслӧн ньылӧмсьыс вӧлі кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс сьӧкыд, лёк, клящӧй дука, и сы вӧсна чусыда ломалісны заллӧн ӧтар-мӧдар помъясас нёль сись.
Быдпӧлӧс ойзӧмъяслӧн, ышлолалӧмъяслӧн, киргӧмъяслӧн шыясыс, кодъясӧс мукӧддырйи торклывліс ёся горӧдӧм, кыліс комната пасьтаыс.
Сестраяс, спокойнӧй чужӧмаӧсь да абу сійӧ пустӧй нывбабалӧн висьлӧс да синва сора сострадание выражениеаӧсь, а деятельнӧй практическӧй участие выражениеаӧсь, то сэні, то тані, раненӧйяс вомӧн восьлалігмоз, лекарствоясаӧсь, вааӧсь, бинтъясаӧсь, корпияясаӧсь, вуджрасисны вирӧсь шинельяс да дӧрӧмъяс костын.
Зумыш чужӧмъяса да пуджӧм сосъяса докторъяс пидзӧсчаньӧн сулалісны раненӧйяс дорын, а фельдшеръяс кутісны на дінын сисьяс. Докторъяс сюйлісны чуньяснысӧ пуляӧн писькӧдӧм ранаясӧ, видлалісны найӧс да бергӧдавлісны жугӧдӧм ӧшалысь ки-коксӧ, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый кӧть мучитчысьясыс зэв ёна ойзісны да кевмысисны.
Ӧти доктор пукаліс ӧдзӧс дорын ичӧтик пызан сайын да сійӧ минутаас, кор комнатаӧ пырис Гальцин, гижис нин витсё комын кыкӧдӧс.
— Иван Богаев, С. полкса, 3-ӧд ротаса рядӧвӧй, fractura femoris complicata*, — жугӧдӧм коксӧ видлалігмоз зал помсянь горзіс мӧд доктор.
— Бергӧд сійӧс.
— О-ой, батюшкаясӧй менам, ті миян батюшкаяс! — кевмысигтырйи горзіс салдат, медым сійӧс эз вӧрзьӧдны.
— Perforatio capitis*.
— Семён Нефердов, Н. пехотнӧй полкса подполковник.
Ті неуна терпитыштӧй, полковник, а то тадзи оз позь, ме эновта, — кутшӧмкӧ крючокӧн шудтӧм подполковник юрын гудйысигӧн шуаліс коймӧд доктор.
— Ой, оз ков!
Ой, ен могысь, регыдджык, регыдджык, ен... а-а-а-а!
— Perforatio pectoris...* Севастьян Середа, кутшӧм полкса рядӧвӧй?..
Но, энӧ гижӧй: moritur*.
Нуӧй сійӧс, — шуис доктор, ачыс вешйис салдат дінысь, коді кылӧдӧма синъяссӧ да киргис нин...
Морт нелямын салдат-носильщикъяс, кодъяс виччысисны нуны перевяжитӧмаяслысь ношаяссӧ госпитальӧ да кулӧмаясӧс часовняӧ, сулалісны ӧдзӧс дорын да чӧв оліг, шочиника сьӧкыдпырысь ышлолалігтыр, видзӧдісны тайӧ картина вылас...
9
Бастионлань мунан туй вылын Калугинлы паныдасисны уна раненӧйяс;
но опыт серти сійӧ тӧдіс, кутшӧм лёка действуйтӧ морт вылӧ делӧын тайӧ зрелищеыс, да эз нин эськӧ сувтлы юасьны налысь, но, мӧдарӧ, зілис не обращайтны на вылӧ некутшӧм внимание.
Гӧра горулас сылы паныдасис ординарец, коді марш-марш гӧнитіс бастионсянь.
— Зобкин!
Зобкин!
Сулавлӧй тӧкӧтьӧ.
— Но, мый?
— Ті кытысянь?
— Ложементъяссянь.
— Но кыдзи сэні? жар?
— Ад! ужаснӧ!
И ординарец гӧнитіс водзӧ.
Збыль, ружьеысь лыйсьӧм кӧть и кыліс шоча, канонада пансис выль вынӧн да чорыда.
«Ок, лёк!» — кутшӧмкӧ неприятнӧй чувство испытывайтігӧн думыштіс Калугин, и сылы сідзжӧ юрас воис предчувствие, мӧдногӧн кӧ зэв обыкновеннӧй мӧвп — смерть йылысь мӧвп.
Но Калугин эз вӧв штабс-капитан Михайлов кодь, сійӧ вӧлі самолюбивӧй да пу нервъяса, сэтшӧм, мый шуӧны, ӧти кывйӧн кӧ, храбрӧй.
Сійӧ эз сетчы первойя чувствоыслы да мӧдіс збодермӧдны асьсӧ.
Сылы дум вылас уси ӧти адъютант, кажитчӧ Наполеонлӧн, коді, приказание передайтӧм бӧрын, вирӧсь юра, марш-марш скачитӧма Наполеон дорӧ.
— Vous êtes blessé?* — шуӧма сылы Наполеон.
— Je vous demande pardon, sire, je suis tué*, — и адъютант усьӧма вӧв вывсьыс да кулӧма места вылас.
Калугинлы тайӧ кажитчис зэв мичаӧн, и сійӧ вообразитіс асьсӧ весиг неуна тайӧ адъютантнас, сэсся кучкис вӧлыслы плетьнас, пуксис вӧв вылас ещӧ збойджыка казацкӧй ногӧн, видзӧдліс казак вылӧ, коді, стремяяс вылас сувтӧмӧн, рӧдтіс сы бӧрся, и дзик молодеч моз воис сійӧ местаас, кӧні вӧлі колӧ лэччыны вӧв вывсьыс.
Татысь сійӧ аддзис нёль салдатӧс, кодъяс пуксьӧмаӧсь изъяс вылӧ да куритчисны каллянӧн.
— Мый ті тані вӧчанныд? — на вылӧ горӧдіс Калугин.
— Раненӧйӧс нуӧдім, ваше благородие, да шойччыштны пуксим, — вочавидзис на пиысь ӧти, ачыс дзебис мыш саяс каллянсӧ да пӧрччис шапкасӧ.
— Мися жӧ шойччыны!
Марш асланыд местаясӧ, вот ме висьтала полкӧвӧй командирныдлы.
И сійӧ накӧд тшӧтш муніс траншея кузя гӧра вывлань, быд воськов сайын сылы паныдасьлісны раненӧйяс.
Гӧра вылӧ кайӧм бӧрын сійӧ кежис траншеяӧ шуйгавылӧ да, сэті некымын воськов мунӧм бӧрын, коли дзик ӧтнас.
Сы дінсянь матіникын жунькнитіс осколок да инмис траншеяӧ.
Мӧд бомба кыпӧдчис сы водзвылын да, кажитчӧ, лэбис веськыда сы вылӧ.
Сылы друг лои страшнӧ: сійӧ котӧртіс воськов вит да уси му вылас.
Кор жӧ бомбаыс потіс и сысянь ылын, сылы лои зэв дӧсаднӧ ас вылас, и сійӧ чеччис гӧгӧр видзӧдалігмоз, эз-ӧ аддзыв кодкӧ сылысь усьӧмсӧ, но некод эз вӧв.
Полӧмыд, ӧтчыд кӧ нин йиджис сьӧлӧмӧдзыд, регыдӧн оз сет места мӧд чувстволы; сійӧ, коді век ошйысьліс, мый некор оз копыртчыв, тэрыб воськовъясӧн да тӧкӧтьӧ не кыссьӧмӧн муніс траншеяӧд.
«Ок, абу лӧсьыд! — джӧмдӧм бӧрын думыштіс сійӧ, — непременнӧ виасны», и чувствуйтігтыр, кутшӧм сьӧкыд вӧлі сылы лолавнысӧ да кыдзи ньылӧмыс чепӧсйис туша кузяыс ставнас, сійӧ шензис ачыс ас вылас, но эз нин заводитлы венны ассьыс чувствосӧ.
Друг кутісны кывны сы водзвылын кодлӧнкӧ кок шыяс.
Сійӧ тэрыба веськӧдчис, лэптіс юрсӧ да, саблянас кыпыда котшкӧдчигтыр, кутіс мунны эз нин сэтшӧм тэрыб воськовъясӧн, кыдзи водзджыксӧ.
Сійӧ эз мӧд тӧдны асьсӧ.
Кор сійӧ паныдасис локтысь сапёрнӧй офицеркӧд да матроскӧд и первойяыс горӧдіс сылы: «Водӧй!», сэк жӧ ачыс индіс бомбалӧн еджыд чут вылӧ, коді, югыдджыка и югыдджыка, тэрыбджыка и тэрыбджыка матыстчигмоз, шлёпмуні траншеяяс дорӧ, Калугин сӧмын неуна да ас тӧдлытӧгыс, повзьӧмпырысь, горӧдӧмсьыс копыртыштіс юрсӧ да муніс водзӧ.
— Аддзан, кутшӧм повтӧм! — шуис матрос, коді зэв спокойнӧя видзӧдіс усьысь бомба вылӧ да опытнӧй синмӧн пыр жӧ артыштіс, мый сылӧн осколокъясыс оз вермыны инмыны траншеяӧ. — И водны оз кӧсйы.
Сӧмын нин коли Калугинлы некымын воськов вуджны площадка вомӧн бастионса командир блиндажӧдз, кор бара сылӧн гудыртчис вежӧрыс и кыптіс тайӧ йӧй полӧмыс; сьӧлӧмыс кутіс тіпкыны ёнджыка, вирыс чепӧсйис юрас, и сылы ковмис выныштчыны, медым котӧртны блиндажӧдз.
— Мыйла тіян сэтшӧма ловныд тырӧма? — шуис генерал, кор мӧдыс висьталіс сылы приказание.
— Локті зэв ӧдйӧ, ваше превосходительство!
— Он-ӧ юӧй стӧкан вина?
Калугин юис стӧкан вина да ӧзтіс папирос.
Делӧыс вӧлі помассьӧма нин, сӧмын чорыд канонада муніс кыкнанладорсяньыс.
Блиндажын пукаліс генерал NN, бастионса командир да ещӧ морт квайт офицеръяс, кодъяс лыдын вӧлі и Праскухин, да сёрнитісны делӧыслӧн быдпӧлӧс подробностьяс йылысь.
Тайӧ уютнӧй комнатаас пукалігӧн, кодӧс эжӧма кельыдлӧз шпалерӧн, кӧні вӧліны диван, крӧвать, пызан, мый вылын куйлісны бумагаяс, тані жӧ вӧліны стеннӧй часі да ӧбраз, код водзвылын ӧзйис лампадка, оланіныслӧн тайӧ признакъяс вылас видзӧдігӧн, пӧтӧлӧк пыддиыс пукталӧм аршиннӧй кыз балкаяс вылӧ видзӧдігӧн да блиндажас слабӧн кажитчысь лыйсьӧмъяс кывзігӧн Калугин ньӧти эз вермы гӧгӧрвоны, кыдзи сійӧ кыкысь сетчыліс татшӧм прӧститны позьтӧм слабостьлы;
сійӧ скӧраліс ас вылас, и сылы кутіс ковны опасность, медым выльысь испытайтны асьсӧ.
— А вот ме рад, мый и ті танӧсь, капитан, — шуис сійӧ морскӧй офицерлы, коді вӧлі штаб-офицерскӧй шинеля, ыджыд уска да Георгия и коді пырис тайӧ кадас блиндажӧ да корис генераллысь сетны сылы рабочӧйясӧс, медым сы батареяысь исправитны кык амбразура, кодъясӧс тыртӧма муӧн. — Меным генерал тшӧктіс тӧдмавны, — водзӧ висьталіс Калугин, кор батареяса командир дугдіс сёрнитны генералкӧд, — вермасны-ӧ тіян орудиеясныд лыйлыны траншеяӧ картечӧн?
— Сӧмын ӧти орудие вермӧ, — зумыша вочавидзис капитан.
— Всё-таки ветламӧй, видзӧдлам.
Капитан букыштчис да скӧрысь ружӧктіс.
— Войбыд нин ме сэні сулалі, локті кӧть неуна шойччыштны, — шуис сійӧ,
— оз-ӧ позь тіянлы ӧтнанныдлы ветлыны?
Сэні менам помощник, лейтенант Карц, тіянлы ставсӧ петкӧдлас.
Капитан квайт тӧлысь чӧж нин командуйтіс тайӧ ӧти медся опаснӧй батареянас — и весиг, кор эз вӧвны блиндажъясыс, петавтӧг осада заводитчӧмсяньыс оліс бастионын да морякъяс пӧвстын имеитіс храбростьлысь репутация.
Та вӧсна и сылӧн ӧтказыс медся ёна шензьӧдіс да чуймӧдіс Калугинӧс.
«Вот репутацияясыд!» — думыштіс сійӧ.
— Но, сідзкӧ, ме муна ӧтнам, ті кӧ тшӧктанныд, — шуис сійӧ неуна серамсорӧн капитанлы, коді тайӧ кывъяссӧ эз жӧ пыдди пукты.
Но Калугин эз гӧгӧрво сійӧтор, мый ачыс сійӧ разнӧй кадъясӧ бастионъясын вӧлі сӧмын час ветымын, сэк кор капитан оліс сэні квайт тӧлысь.
Калугинӧс ешӧ ышӧдіс тщеславие — асьсӧ бура петкӧдлыны кӧсйӧм, наградаяс вылӧ, репутация вылӧ надея да рисклӧн мичлуныс;
капитан жӧ прӧйдитіс нин тайӧ став пырыс — первойсӧ тщеславитчис, збояліс, рискуйтіс, надейтчис наградаяс вылӧ да репутация вылӧ и весиг шедӧдіс найӧс, но ӧні нин став тайӧ ышӧдана средствоясыс эз мӧдны действуйтны сы вылӧ, и делӧ вылӧ сійӧ видзӧдіс мӧдног:
стӧча исполняйтіс ассьыс обязанностьсӧ, но бура гӧгӧрвоис, кутшӧм этша сылы кольліны олӧмыслӧн случайностьясыс бастионын квайт тӧлысь олӧм бӧрын, эз нин рискуйт тайӧ случайностьяснас зэв ёна ковтӧг, та вӧсна том лейтенант, коді недель сайын воӧма батареяӧ да ӧні петкӧдліс сійӧс Калугинлы, кодкӧд найӧ нем ковтӧг ӧта-мӧд водзас мыччысьлісны амбразураӧд да петавлісны банкетъяс вылӧ, кажитчис капитанысь даспӧв храбрӧйджыкӧн.
Батарея видзӧдалӧм бӧрын да блиндажӧ бӧр мунігӧн Калугин друг паныдасис пемыдас генералкӧд, коді аслас ординарецъясыскӧд вӧлі мунӧ вышка вылӧ.
— Ротмистр Праскухин! — шуис генерал. — Ветлӧй, пӧжалуйста, веськыдвывса ложементӧ да висьталӧй М. полкса мӧдӧд батальонлы, коді сэні удж вылын, медым сійӧ эновтас уджсӧ, шумтӧг петас сэтысь да ӧтлаасяс мед аслас полккӧд, коді сулалӧ гӧра горулас резервын.
Гӧгӧрвоанныд?
Асьныд нуӧдӧй полк дінас.
— <rus>Слушаю</rus>.
И Праскухин котӧртіс ложементлань.
Лыйсьыны кутісны шочджыка.
10
— Тайӧ М. полкса мӧдӧд батальон? — юаліс Праскухин, кор котӧрӧн воис местаас да паныдасис салдаткӧд, коді мыш вылас нуис му тыра мешӧк.
— Так точно.
— Кӧні командирныд?
Михайлов чайтіс, мый юалӧны ротнӧй командирӧс, петіс аслас гуранторйысь да, Праскухинӧс начальник пыдди примитӧм вӧсна, лэптіс кисӧ кӧзырёк дорас, матыстчис сы дінӧ.
— Генерал прикажитіс... тіянлы... изволитӧй мунны... регыдджык... да главнӧйыс гусьӧнджык... бӧрлань, абу бӧрлань, а резервлань, — висьталіс Праскухин, ачыс синбӧжнас видзӧдлывліс неприятель бияслань.
Михайлов тӧдіс Праскухинӧс, лэдзис кисӧ да, мыйын делӧыс тӧдмалӧм бӧрын, передайтіс приказаниесӧ, и батальон гажаа кутіс вӧрны, босьталіс ружьеяс, пасьталіс шинельяс да мӧдӧдчис.
Коді эз испытайтлы, сійӧ оз вермы вообразитны аслыс наслаждениесӧ, кодӧс чувствуйтӧ морт, кор, куим час чӧж бомбардируйтӧм бӧрын, мунӧ сэтшӧм опаснӧй местаысь, кутшӧмӧн вӧліны ложементъяс.
Михайлов, коді тайӧ куим час чӧжнас некымынысь лыддьыліс, мый сылы воис пом, да некымынысь нин окавліс став ӧбразъяссӧ, кодъяс вӧліны сылӧн сьӧрас, бӧрыннас неуна успокоитчис медсясӧ сы вӧсна, мый та мында кӧ нин бомбаяс да ядрояс лэбисны, эз инмыны сылы, мыйла нӧ ӧні инмас?
Но нинӧм вылӧ видзӧдтӧг сылы вӧлі зэв сьӧкыд кутны кокъяссӧ, медым найӧ эз котӧртны, кор сійӧ рота водзвылас, Праскухинкӧд орччӧн, петіс ложементъясысь.
— До свиданья, — шуис сылы майор, мӧд батальонса командир, коді кольччӧ вӧлі ложементъясӧ да кодкӧд ӧтлаын найӧ закусывайтісны мыльнӧй сырӧн, кор пукалісны гуранторйын бруствер дорын, — шуда туй.
— И тіянлы сиа шудаа дорйысьны; ӧні, кажитчӧ, ланьтыштіс.
Но сӧмын на сійӧ вевъяліс шуны тайӧс, кыдзи неприятель, коді, буракӧ, казялӧма ложементъясысь вӧрӧмсӧ, мӧдіс лыйлыны частӧджык и частӧджык.
Миян кутісны воча лыйлыны сылы, и бара кыптіс чорыд канонада.
Кодзувъясыс вылынӧсь, но эз югыда дзирдавны небесаын; войыс вӧлі пемыд, — кӧть синмад чуткы, — сӧмын лыйсьӧмъяслӧн да бомба разрывъяслӧн биясыс здук кежлӧ югдӧдлісны предметъяссӧ.
Салдатъяс мунісны ӧдйӧ да чӧв олігтыр и ас тӧдлытӧгныс панйывлісны ӧта-мӧднысӧ;
сӧмын кылӧны вӧлі дугдывтӧг лыйсьӧмъяс горалӧм улын кос туй вывтіыс налӧн мернӧй кок шыясыс, зурасьысь штыкъяслӧн шыыс либӧ кутшӧмкӧ полысь салдатлӧн ышловзьӧм да молитва: «Господи! господи! мый тайӧ татшӧмыс!»
Мукӧддырйиыс шемӧсмӧдліс раненӧйлӧн ойӧстӧм да горӧдӧм: «Нӧсилка!»
(Ротасьыс, кодӧн командуйтіс Михайлов, куш ӧти артиллерийскӧй биысь войбыднас чині кызь квайт морт.)
Шуштӧм ылі горизонтас ыпнитлывліс чардби, бастионсянь часӧвӧй горзіс: «Пу-ушка!», и рота весьтті шумӧн лэбліс ядро, взрывайтліс мусӧ да вывлань шыблавліс изъяс.
«Чӧрт возьми, кутшӧм ньӧжйӧ найӧ мунӧны, — думайтіс Праскухин, ачыс дугдывтӧг видзӧдлывліс бӧрвылас, восьлаліс Михайловкӧд орччӧн,
— збыль, лучшӧ котӧрта водзвылас, приказаниесӧ ӧд ме передайті нин...
Но оз позь, ӧд этайӧ скӧтинаыс вермас висьтавны бӧрыннас, мый ме трус, пӧшти сідзи жӧ, кыдзи ме тӧрыт висьтавлі сы йылысь.
Мый лоан ло — муна орччӧн».
«И мыйла сійӧ мунӧ мекӧд, — асладорсяньыс думайтіс Михайлов, — мыйта ме эг казявлы, сійӧ век вайӧ шудтӧмлун; со бомба ещӧ лэбӧ, веськыда татчӧ, кажитчӧ».
Некымын сё воськов мунӧм бӧрын найӧ паныдасисны Калугинкӧд, коді, саблянас кыпыда котшкӧдчигтыр, муніс ложементъяслань сы могысь, медым, генерал приказание серти, тӧдмавны, кутшӧма водзӧ мунӧмаӧсь сэні уджъясыс.
Но, Михайловӧс аддзӧм бӧрын, сійӧ думыштіс, мый сылы аслыс мунны сэтчӧ тайӧ страшнӧй би улас нинӧмла, тайӧс сылы абу и вӧлі прикажитӧма, сійӧ вермас став йывсьыс подробнӧя юасьны офицерлысь, коді вӧлӧма сэні.
И збыльысь, Михайлов подробнӧя висьталіс уджъяс йылысь, кӧть висьталігас и ёна серамсӧ петкӧдліс Калугинлысь, коді, кажитчӧ, эз обращайт некутшӧм внимание лыйсьӧмъяс вылӧ, сійӧн, мый быд снаряд лэбигӧн, коді мукӧддырйиыс и усьлі ёна ылӧ, лажыньтчыліс, копыртліс юрсӧ да пыр уверяйтіс, мый «тайӧ веськыда татчӧ».
— Видзӧдлӧй, капитан, тайӧ веськыда татчӧ, — шутитіг да Праскухинлы тувкӧдігтыр шуис Калугин.
Ещӧ неуна накӧд прӧйдитӧм бӧрын сійӧ кежис траншеяӧ, коді нуӧдӧ вӧлі блиндажӧ.
«Оз позь шуны, медым сійӧ вӧлі зэв храбрӧй, — тайӧ капитаныс», — блиндаж ӧдзӧсӧд пыригӧн думыштіс сійӧ.
— Но, мый выльыс? — юаліс офицер, коді ӧтнас пукаліс комнатаын да ужнайтіс.
— Да нинӧм нин, кажитчӧ, сэсся оз ло.
— Кыдзи оз ло?
Мӧдарӧ, генерал ӧні бара муніс вышка вылӧ.
Ещӧ ӧти полк воис.
Да со сійӧ, кыланныд?
Бара мӧдісны лыйсьыны ружьеысь.
Ті энӧ мунӧй.
Мыйла тіянлы? — содтіс офицер, кор казяліс Калугинлысь вӧрзьӧм.
«А меным, збыльысьсӧ, непременнӧ колӧ сэні лоны, — думыштіс Калугин, — но ме нин и сідзи ӧні вӧлі ыджыд опасность улын.
Надейтча, мый ме кола ог сӧмын chair á canon* вылӧ».
— И збыльысь, найӧс ме лучшӧ тані виччысьла, — шуис сійӧ.
Збыльысь, минута вит мысти генерал бӧр воис офицеръяскӧд тшӧтш, кодъяс вӧліны сыкӧд;
на лыдын вӧлі и юнкер барон Пест, но Праскухин эз вӧв.
Ложементъяс вӧлі отбитӧмаӧсь да займитӧмаӧсь миян.
Делӧ йылысь подробнӧй сведениеяс пӧлучитӧм бӧрын Калугин, Песткӧд ӧтлаын, петіс блиндажысь.
11
— Тэнад шинельыд вирӧсь: неужели тэ тышкасин рукопашнӧйын? — юаліс сылысь Калугин.
— Ок, вокӧ, ужаснӧ!
Верман аслыд представитны...
И Пест кутіс висьтавлыны, кыдзи сійӧ нуӧдӧма ротасӧ ставнас, кыдзи ротнӧй командирсӧ виӧмаӧсь, кыдзи Пест бытшкӧма французӧс да мый не кӧ сійӧ, то нинӧм эськӧ эз артмы, да с. в.
Тайӧ висьтыслӧн подувъясыс, мый ротнӧй командирӧс виӧмаӧсь да мый Пест виӧма французӧс, вӧліны справедливӧйӧсь; но подробностьяссӧ висьтавлігӧн юнкер содтавліс ассяньыс да ошйысис.
Ошйысис ас тӧдлытӧгыс, сы вӧсна мый став делӧ мунігчӧжыс вӧлі быттьӧ кутшӧмкӧ ру пиын да вунӧдчӧма сэтшӧма, мый ставыс, мый лои, кажитчис сылы кӧнкӧ лоӧмторйӧн, коркӧ да кодкӧдкӧ, зэв естественнӧя, сійӧ зілис висьтавны тайӧ подробностьяссӧ асладорас выгӧда вылӧ.
Но збыльысьсӧ тайӧ вӧлі со кыдзи.
Батальон, кытчӧ вӧлі командируйтӧма юнкерӧс вылазка вылӧ, час кык сулаліс би улын кутшӧмкӧ ичӧтик стена дорын,
сэсся водзвылас батальоннӧй командир мыйкӧ висьталіс, ротнӧй командиръяс кутісны вӧрны, батальон вӧрзис, петіс бруствер сайысь да, воськов сё кымын мунӧм бӧрын, построитчис ротнӧй колоннаясӧ да сувтіс.
Пестлы шуисны, медым сійӧ сувтас 2-ӧд ротаса веськыдладор флангӧ.
Ньӧти нинӧм гӧгӧрвотӧг, кӧні да мыйла сійӧ вӧлі, юнкер сувтіс места вылас да, ас тӧдлытӧгыс лов шысӧ кутӧмӧн да мышкӧдыс визлалысь йирмӧг кылігтыр, бессознательнӧя видзӧдіс водзлань ылӧ пемыдас, виччысис мыйкӧ страшнӧйӧс.
Сылы, колӧ шуны, эз сы мында страшнӧ вӧв, сы вӧсна мый эз лыйсьыны, мыйта йӧйталана, тешкодь вӧлі думыштны, мый сійӧ вӧлі крепость ортсыладорас, поле вылын.
Батальоннӧй командир бара мыйкӧ висьталіс водзвылын.
Бара вашкӧдчӧмӧн кутісны сёрнитны офицеръяс, передавайтісны приказаниеяс, и 1-ой роталӧн сьӧд стенаыс друг эз ло.
Прикажитісны водны.
Мӧдӧд рота сідзжӧ водіс, и Пест водігас дойдіс кисӧ кутшӧмкӧ бытшласьысьторйӧ.
Эз вод сӧмын ӧтнас 2-ӧд ротаса командир; пуртӧссьыс перйӧм шпагаа, кодӧн сійӧ ӧвтчис, сылӧн дженьыдик фигураыс муніс рота водзвылас, ачыс сійӧ дугдывтӧг мыйкӧ висьталіс.
— Ребята, смотри, лоӧй молодечьясӧн!
Ружьеясысь не лыйлыны, а штыкъясӧн...
Кор ме горӧда «ура!» — ме бӧрся и не кольччыны...
Дружнӧйджыка, главнӧй делӧ... петкӧдлам асьнымӧс, огӧ янӧдӧй ассьыным юръяс, а, ребята?
Царь вӧсна, батюшка вӧсна! — висьталіс сійӧ, сэк жӧ шуаліс уна ёрччан кывъяс да зэв ёна ӧвтчис кияснас.
— Кыдзи овыс миян ротнӧй командирлӧн? — юаліс Пест юнкерлысь, коді куйліс сыкӧд орччӧн. — Кутшӧм сійӧ храбрӧй!
— Да, кыдзи делӧӧ, век — садь быртӧдзыс, — вочавидзис юнкер, — Лисинковский сылӧн овыс.
Тайӧ кадас дзик рота водзвылас ӧти здукӧн ыпнитіс би, кыліс зэв чорыда ратшмунӧм, пельтӧммӧдіс ротасӧ ставнас, и вылын воздухас кутісны шаракывны изъяс да осколокъяс
(весиг секунда ветымын кымын мысти ӧти из уси вывсянь да чегис салдатлысь коксӧ).
Тайӧ вӧлі бомба элевационнӧй станоксянь, и сійӧторйыс, мый бомбаыс веськаліс ротаӧ, петкӧдліс, мый французъяс казялӧмаӧсь колоннасӧ.
— Бомбаясӧн лыйлыны!
Сукин сын...
сет сӧмын матыстчыны, сэки видлан куим грана русскӧй штык, проклятӧй! — мӧдіс шуавны ротнӧй командир сэтшӧм гораа, мый батальоннӧй командир должен вӧлі прикажитны сылы чӧв овны да не шумитны татшӧм ёна.
Та бӧрын первой рота сувтіс, сы бӧрся мӧд — прикажитӧма вӧлі ружьеяс босьтны наперевес, и батальон мӧдӧдчис водзӧ.
Пест сэтшӧма поліс, мый сійӧ ньӧти эз помнит, дыр-ӧ? кытчӧ? и коді, мый вылӧ?
Сійӧ муніс быттьӧкӧ кодъюра.
Но друг быдладорсянь кутісны дзирдавны миллион бияс, мӧдіс шутьлявны, мыйкӧ рутшка-ратшкакыліс; сійӧ горӧдіс да котӧртіс кытчӧкӧ, сы вӧсна мый быдӧн котӧртісны да горзісны.
Сэсся сійӧ конъясис да уси мый вылӧкӧ — тайӧ вӧлі ротнӧй командир (коді вӧлі ранитчӧма рота водзвылас и юнкерӧс чайтӧма французӧн да кутіс сійӧс кокӧдыс).
Сэсся, кор сійӧ мынтӧдіс коксӧ да кыпӧдчис, сы вылӧ пемыдас зурасис мышнас кутшӧмкӧ морт да тӧкӧтьӧ бара эз уськӧд кок йывсьыс, мӧд морт горзіс: «Бытшкы сійӧс! мый видзӧдан?»
Кодкӧ босьтіс ружье да сутшкис штыкнас мыйӧкӧ небыдӧ.
«A moi, camarades! Ah, sacré b... Ah! Dieu!»* — горӧдіс кодкӧ страшнӧй, ёсь гӧлӧсӧн, и сэки сӧмын Пест гӧгӧрвоис, мый сійӧ бытшкис французӧс.
Кӧдзыд ньылӧм чепӧсйис сылӧн став туша вылас, сійӧс кутіс дрӧжжитӧдны лихорадка дырйи моз, и сійӧ шыбитіс ружьесӧ.
Но тайӧ кыссис сӧмын ӧти здук; сылы пыр жӧ воис юрас, мый сійӧ герой.
Сійӧ кватитіс ружьесӧ да, йӧз чукӧрыскӧд тшӧтш, «ура» горзігтыр котӧртіс бокӧ виӧм французсянь, кодлысь салдат пӧрччӧдӧ нин вӧлі сапӧгсӧ.
Воськов кызь кымын котӧртӧм бӧрын сійӧ воис траншеяӧ.
Сэні вӧліны миян йӧз и батальоннӧй командир.
— А ме вии ӧтикӧс! — шуис сійӧ батальоннӧй командирлы.
— Молодеч, барон ....
12
— А, тӧдан, Праскухинӧс виӧмаӧсь, — висьталіс Пест, кор колльӧдіс Калугинӧс, коді вӧлі мунӧ гортланьыс.
— Оз вермы лоны!
— Кыдзи нӧ, ме ачым аддзылі сійӧс.
— Но, прӧщайтлы, меным колӧ тэрмасьны.
«Ме зэв дӧвӧлен, — гортас бӧр локтігӧн думайтіс Калугин, — первойысь менам дежурство дырйи шуд.
Зэв бур делӧ, ме — ловъя и дзоньвидза, — наградаяс лоӧны зэв бурӧсь, и непременнӧ нин зӧлӧтӧй сабля.
Да, веськыда кӧ шуны, ме и сулала сы дон».
Ставсӧ, мый вӧлі колӧ, генераллы доложитӧм бӧрын сійӧ пырис аслас комнатаӧ, кытчӧ важӧн нин бӧр воӧма да сійӧс виччысигмоз пукаліс князь Гальцин, лыддис «Splendeur et misères des courtisanes»*, кодӧс аддзӧма Калугин пызан вылысь.
Чуймӧдана наслаждениеӧн Калугин чувствуйтіс асьсӧ гортас, опасностьысь бокын, да, узьлан дӧрӧм пасьталӧм бӧрын, вольпась вылын куйлігӧн нин, висьталіс Гальцинлы делӧыслысь подробностьяссӧ, висьтавліс найӧс зэв естественнӧя, — сы боксянь, кутшӧмладорсянь тайӧ подробностьясыс доказывайтісны, мый сійӧ, Калугин, зэв дельнӧй да храбрӧй офицер, мый вылӧ, кажитчӧ меным, нинӧмла вӧлі намекайтны, сы вӧсна мый тайӧс быдӧн тӧдісны да эз имеитны некутшӧм право да помка сомневайтчыны, сӧмын, гашкӧ, покойник ротмистр Праскухин кындзи, коді сы вылӧ видзӧдтӧг, мый вӧлі лыддьӧ шудӧн ветлӧдлыны Калугинкӧд киӧд кутчысьӧмӧн, сӧмын на тӧрыт гусьӧн висьтавліс аслас приятельыслы, мый Калугин зэв бур морт, но, мед тайӧс лоӧ шуӧма ас костын, зэв оз радейт ветлывлыны бастионъясӧ.
Сӧмын на Праскухин, Михайловкӧд орччӧн мунігӧн, янсаліс Калугинкӧд да, омӧляджык опаснӧй местаӧ матыстчигӧн, заводитліс нин неуна ловзьыштны, кыдзи сійӧ аддзис чардби, коді югыда дзирдыштіс сы бӧрвылын, кыліс часӧвӧйлысь горӧдӧм: «Маркела!» да кывъяссӧ кутшӧмкӧ ӧти салдатлысь, коді локтіс сы бӧрын:
«Буретш батальон вылӧ лэбовтас-воас!»
Михайлов видзӧдліс гӧгӧр.
Бомбалӧн югыд чутыс, кажитчӧ, сувтӧма аслас зенитын — сэтшӧм положениеын, кор ньӧти он вермы тӧдмавны сылысь направлениесӧ.
Но тайӧ вӧлі сӧмын ӧти здук: бомбаыс ӧдйӧджык и ӧдйӧджык, матӧджык и матӧджык, сідзи мый тыдалӧны нин вӧлі трубаыслӧн бикиньясыс да кыліс рокӧвӧй шутьлялӧм, лэччис веськыда батальон шӧрӧ.
— Водалӧй! — горӧдіс кодлӧнкӧ повзьӧм гӧлӧс.
Михайлов уси кынӧм вылас.
Праскухин ас тӧдлытӧгыс копыртчис дзик му бердӧдзыс да куньтыртіс синъяссӧ; сійӧ кыліс сӧмын, кыдзи бомба кытчӧкӧ зэв матӧ шлёпнитчис чорыд му вылӧ.
Коли секунда, коді кажитчис часӧн, — бомба эз взорвитчы.
Праскухин повзис, эз весьшӧрӧ-ӧ ло сылӧн полӧмыс, — гашкӧ, бомбаыс уси ылӧ, и сылы сӧмын кажитчис, мый трубкаыс дзужгӧ тані матын.
Сійӧ восьтіс синъяссӧ да самолюбивӧй удовольствиеӧн аддзис, мый Михайлов, кодлы сійӧ уджйӧза дас кык шайт да джын, ёна улынджык да дзик сы кокъяс дорын, сы бердӧ топӧдчӧмӧн, вӧрзьывтӧг куйлӧ кынӧм вылас.
Но сэки жӧ синъясыс сылӧн здук кежлӧ паныдасьлісны сысянь аршин сайын бергалысь бомбалӧн югъялысь трубкакӧд.
Ужас — кӧдзыд, став мукӧд мӧвпъяссӧ да чувствояссӧ венысь ужас — шымыртіс сійӧс ставнас; сійӧ кияснас тупкис чужӧмсӧ да уси пидзӧсъяс вылас.
Коли ещӧ секунда, — секунда, код чӧжӧн чувствояслӧн, мӧвпъяслӧн, надеяяслӧн, казьтылӧмъяслӧн дзонь мир вуджӧртісны сы воображениеын.
«Кодӧс виас — менӧ али Михайловӧс?
Али кыкнаннымӧс ӧттшӧтш?
А менӧ кӧ, то кытчӧ инмас?
Юрӧ кӧ, сэки ставыслы пом; а кокӧ кӧ, то вундасны, и ме кора, медым непременнӧ хлороформӧн, и ме верма ещӧ ловйӧн на кольны.
А гашкӧ, Михайловӧс ӧтнассӧ виас, сэки ме кута висьтавлыны, кыдзи ми мунім орччӧн, сійӧс виис и менӧ вирнас резіс.
Оз, мелань матынджык — менӧ».
Сэки сылы дум вылас уси дас кык шайтыс, мыйта сійӧ вӧлі уджйӧза Михайловлы, дум вылас уси ещӧ Петербургсалы ӧти уджйӧз, кодӧс важӧн колӧ вӧлі мынтыны;
цыганскӧй мотив, кодӧс сійӧ сьыліс рытнас, воис сылы юрас;
нывбаба, кодӧс сійӧ любитіс, сувтіс сы воображениеын, лилӧвӧй лентаа чепеца;
морт, коді сійӧс оскорбитліс вит во сайын да кодлысь эз босьт оскорбитӧмсьыс водзӧссӧ; дум вылас уси сылы, кӧть ӧттшӧтш, такӧд да тысяча мукӧд казьтылӧмъяскӧд торйӧдны позьтӧм чувство ӧніяыслӧн — смерть виччысьӧм да ужас — ни ӧти здук кежлӧ эз эновтлы сійӧс.
«А гашкӧ, оз взорвитчы», — думыштіс сійӧ да отчаяннӧй решимостьӧн кӧсйис восьтыны синъяссӧ.
Но тайӧ здукас, ещӧ куньӧм синлапъяс пырыс на, сылысь синъяссӧ шемӧсмӧдіс гӧрд би, да страшнӧя ратшмунӧмӧн мыйкӧ тувкнитіс сылы морӧс шӧрас; сійӧ котӧртіс кытчӧкӧ, крукасис кок улас веськалӧм сабляӧ да уси бок вылас.
«Слава богу, ме сӧмын контузитчи», — вӧлі сылӧн первой мӧвп, и сійӧ кӧсйис кияснас инмӧдчыны морӧсас,
но киясыс сылӧн кажитчисны кӧрталӧма кодьӧсь, и кутшӧмкӧ тиски топӧдіс юрсӧ.
Син водзас сылӧн вуджрасисны салдатъяс — и сійӧ бессознательнӧя лыддис найӧс: «ӧтик, кык, куим салдат, а со тасма костас шинель пӧлаяссӧ сюялӧм офицер», — думайтіс сійӧ; сэсся чардби югнитіс сы синъясын, и сійӧ думайтіс, мыйысь тайӧ лыйисны: мортираысь али пушкаысь?
Буракӧ, пушкаысь, а со ещӧ лыйисны, а со ещӧ салдатъяс — вит, квайт, сизим салдат, мунӧны пыр сы дінті.
Сылы друг лои страшнӧ, мый найӧ таляласны сійӧс; сійӧ кӧсйис горӧдны, мый сійӧ контузитчӧма, но вомыс вӧлі сэтшӧм кос, мый кывйыс сибдӧма пинь анас, и горш косьмӧм зэв ёна мучитіс сійӧс.
Сійӧ чувствуйтіс, мый кӧтасьӧма сылӧн морӧс бердыс — тайӧ кӧтасьӧмсӧ кылӧмыс казьтыліс ва йылысь, и сылы окота вӧлі эськӧ весиг юны сійӧс, мыйӧн тайӧ вӧлі кӧтасьӧма.
«Буракӧ, ме вирӧдз дойми, кор уси», — думыштіс сійӧ да, пыр ёнджыка и ёнджыка полігтыр, мый салдатъяс, кодъяс пыр на вуджрасисны сы дінті, таляласны сійӧс, сійӧ зэвтіс став вынъяссӧ да кӧсйис горӧдны: «Босьтӧй менӧ», но та пыдди ойӧстіс сэтшӧм ёна, мый сылы страшнӧ лои асьсӧ кывзігӧн.
Сэсся кутшӧмкӧ гӧрд бияс кутісны чеччавны сылӧн синъясас, — и сылы мӧдіс кажитчыны, мый салдатъяс пукталӧны сы вылӧ изъяс;
биясыс чеччалісны пыр шочджыка и шочджыка, изъясыс, кодъясӧс пукталісны сы вылӧ, пыр ёнджыка и ёнджыка личкисны сійӧс.
Сійӧ выныштчис, медым вештыны изъяссӧ, нюжӧдчис да сэсся нинӧм нин эз аддзы, эз кыв, эз думайт и эз чувствуйт.
Сійӧс вӧлі виӧма морӧс шӧрас инмӧм осколокӧн места вылас.
13
Бомба аддзӧм бӧрын Михайлов уси муӧ да сідзи жӧ куньтыртіс синъяссӧ, сідзи жӧ кыкысь восьтыліс да куньліс синъяссӧ да сідзи жӧ, кыдзи Праскухин, висьтавны позьтӧм уна выльысь думайтіс да чувствуйтіс тайӧ кык секунда чӧжнас, кодыр бомбаыс куйліс разорвитчытӧдзыс.
Думнас сійӧ кевмысис енлы да пыр долис: «<rus>Да будет воля твоя</rus>!
И мыйла ме муні военнӧй служба вылӧ, — такӧд тшӧтш думайтіс сійӧ, — да ещӧ вуджи пехотаӧ, медым участвуйтны кампанияын;
эз-ӧ бурджык вӧв меным кольччыны уланскӧй полкӧ Т. карӧ, коллявны кадсӧ менам ёрткӧд — Наташакӧд... а ӧні со мый!»
И сійӧ заводитіс лыддьыны: ӧти, кык, куим, нёль, ачыс гадайтіс, мый взорвитчас кӧ щӧт дырйи, то сійӧ кольӧ ловйӧн, — оз кӧ щӧт дырйи, то виас сійӧс.
«Ставыслы пом — виис!» — думыштіс сійӧ, кор бомба взорвитчис (сійӧ эз помнит, щӧт дырйи али нещӧт дырйи), и сійӧ кыліс зутшнитӧм да кутіс чувствуйтны, мый вывті ёна доймӧ юрыс.
«Господи, прӧстит менсьым грекъясӧс!» — шуис сійӧ, шеныштіс кияснас, кыпӧдчыштліс да садьтӧг уси гатшӧн.
Мыйӧн сылӧн садьыс петіс, первойя ощущениеӧн вӧлі вир, коді визувтіс ныр кузяыс, да юрыс омӧльджыка нин доймис.
«Тайӧ лолӧй менам петӧ, — думыштіс сійӧ,
— мый лоӧ сэні?
Господьӧ,
примит менсьым лолӧс бура.
Сӧмын ӧтитор тешкодь, — рассуждайтіс сійӧ, — мый кулігӧн ме сэтшӧм бура кыла салдатъяслысь кок шыяс да лыйсьӧм шыяс».
— Вайӧй нӧсилка, эй, ротнӧйӧс виӧма! — горӧдіс сы юр весьтын гӧлӧс, кодӧс сійӧ ас кӧсйытӧгыс тӧдіс, мый тайӧ барабанщик Игнатьевлӧн гӧлӧсыс.
Кодкӧ босьтіс сійӧс пельпомӧдыс.
Сійӧ заводитліс восьтыны синъяссӧ да аддзис юр весьтсьыс пемыдлӧз небеса, кодзувъяслысь чукӧръяс да кык бомба, кодъяс лэбисны сы весьтӧд, ӧта-мӧдсӧ суӧдігтыр, аддзис Игнатьевӧс, нӧсилкаа да ружьеяса салдатъясӧс, траншеялысь валсӧ да друг кутіс веритны, мый сійӧ абу на мӧдаръюгыдын.
Сійӧ вӧлі кокньыдика ранитчӧма юрас изйӧн.
Медся первой впечатлениеыс сылӧн вӧлі быттьӧкӧ сожаление:
сійӧ сэтшӧм бура нин да спокойнӧя вӧлі лӧсьӧдчӧма мунны сэтчӧ, мый сы вылӧ неприятнӧя действуйтіс збыль олӧмас бӧр воӧмыс, кӧні бомбаяс, траншеяяс, салдатъяс да вир;
мӧд впечатление сылӧн вӧлі бессознательнӧй радлун, мый сійӧ ловъя, и коймӧд — полӧм да бастионысь регыдджык мунны кӧсйӧм.
Барабанщик кӧрталіс чышъянӧн аслас командирлысь юрсӧ да киӧдыс кутігтыр нуӧдіс перевязочнӧй пунктлань.
«Но, кытчӧ и мыйла ме муна?» — думыштіс штабс-капитан, кор сійӧ неуна воис ас садяс.
«Менам долг кольччыны ротаӧ, а не мунны водзӧ, ещӧ нин сы вӧсна, мый и рота регыд мысти петас би улысь, — шӧпнитіс сылы кутшӧмкӧ гӧлӧс,
— а ранитчӧмӧн кольччыны делӧ-ӧ — непременнӧ награда».
— Оз ков, зонмӧ, — шуис сійӧ, ачыс мынтӧдіс кисӧ услужливӧй барабанщик киысь, кодлы, медсясӧ, аслыс вӧлі окота ӧдйӧджык петны татысь,
— ме ог мун перевязочнӧй пунктӧ, ме кольчча ротаӧ.
И сійӧ бӧр бергӧдчис.
— Бурджык эськӧ тіянлы перевязка вӧчны, ваше благородие, кыдзи колӧ, — шуис полысь Игнатьев,
— ӧд тайӧ пӧсьйывсьыд сійӧ сӧмын кажитчӧ, мый немтор, а то лёкджык эськӧ мед эз ло, ӧд тані со кутшӧм чорыд кось мунӧ... збыльысь, ваше благородие.
Падъялігтыр Михайлов сувтыштліс минута кежлӧ да, кажитчӧ, кывзіс эськӧ Игнатьевлысь сӧветсӧ, эз кӧ усь сылы дум вылас сцена, кодӧс сійӧ аддзыліс лун-мӧд сайын перевязочнӧй пунктысь:
офицер, кодлӧн омӧлика гыжйыштчӧма киыс, воис перевязка вылӧ, и сы вылӧ видзӧдігӧн докторъяс нюмъялісны, и весиг ӧти — бакенбардъяса — шуис сылы, мый сійӧ ньӧти оз кув тайӧ дойсьыс да мый вилкиӧн позьӧ ёнджыка доймыны.
«Гашкӧ, тадзи жӧ недӧверчивӧя нюмъёвтасны и менам дой вылӧ, да ещӧ шуасны мыйкӧ», — думыштіс штабс-капитан да ньӧти падъявтӧг, барабанщиклысь помкаяссӧ кывзытӧг, бергӧдчис бӧр роталань.
— А кӧні ординарец Праскухин, коді муніс мекӧд орччӧн? — юаліс сійӧ прапорщиклысь, коді нуӧдіс ротасӧ, кор найӧ паныдасисны.
— Ог тӧд, виӧмаӧсь, буракӧ, — неокотапырысь вочавидзис прапорщик, коді, колӧ шуны, вӧлі зэв недӧвӧльнӧй, мый штабс-капитан бӧр воис да тайӧн мырддис сылысь удовольствие висьтавны, мый сійӧ сӧмын ӧти офицер коли ротаас.
— Виисны али ранитчӧма?
Кыдзи нӧ ті онӧ тӧдӧй, сійӧ ӧд миянкӧд муніс.
И мыйла ті сійӧс энӧ босьтӧй?
— Кысь сэні босьтан, кор сэтшӧм кось муніс!
— Ок, кыдзи нӧ ті тайӧс, Михал Иванович, — скӧрысь шуис Михайлов, — кыдзи нӧ эновтны, сійӧ кӧ ловъя; да и кулӧма кӧ, всё-таки шойсӧ колӧ вӧлі босьтны, — кӧть мый шуӧй, сійӧ ӧд генераллӧн ординарец да ещӧ ловъя, гашкӧ.
— Кытысь ловъяыс, кор ме тіянлы висьтала, ме ачым матыстчылі да аддзылі, — шуис прапорщик.
— Помилуйтӧй, сӧмын эськӧ мед аслыным мунны.
Со стервоыд!
Ядрояс кутіс ӧні мӧдӧдавны, — лажыньтчигмоз шуис сійӧ.
Михайлов сідзжӧ лажыньтчис да кутчысис юрас, коді сылӧн вывті ёна кутіс висьны мунӧм вӧснаыс.
— Да, непременнӧ колӧ ветлыны босьтны: гашкӧ, сійӧ ещӧ ловъя на, — шуис Михайлов.
— Тайӧ миян долг, Михайло Иваныч!
Михайло Иваныч эз ӧтвечайт.
«Вот сійӧ кӧ эськӧ вӧлі бур офицер, сійӧ эськӧ босьтіс сэки, а ӧні колӧ салдатъясӧс ӧтнаннысӧ ыстыны; а и ыстынысӧ кыдзи?
Тайӧ страшнӧй би улас вермасны вины весьшӧрӧ», — думайтіс Михайлов.
— Ребята,
колӧ ветлыны бӧрвывлань — босьтны офицерӧс, коді ранитчӧма сэні канаваас, — шуис сійӧ эз зэв гораа да повелительнӧя, ачыс чувствуйтіс, кутшӧм неприятнӧ лоӧ салдатъяслы выполняйтны тайӧ приказаниесӧ, — и збыльысь, сы вӧсна мый сійӧ эз шыась именнӧ код дінӧ кӧ, некод эз пет, медым исполнитны сійӧс.
— Унтер-офицер,
волы татчӧ.
Унтер-офицер быттьӧкӧ эз кывлы да ас местаас муніс водзӧ.
«И збыльысь, гашкӧ, сійӧ куліс нин и оз сулав йӧзсӧ ыстыны опасность улас весьшӧрӧ, а мыжа ме ӧтнам, мый эг тӧждысьышт.
Ветла ачым, тӧдмала, ловъя-ӧ сійӧ.
Тайӧ менам долг», — ачыс аслыс шуис Михайлов.
— Михал Иваныч, нуӧдӧй ротасӧ, а ме тіянӧс суӧда, — шуис сійӧ, ӧти кинас кутіс шинель пӧласӧ, мӧд кинас дугдывтӧг видлаліс Митрофаний угодниклысь ӧбраз, кодлы сійӧ медся ёна веритіс, пӧшти кыссьӧмӧн да полӧмысла дрӧжжитігтыр котӧртіс траншеяӧд.
Сы йылысь тӧдмалӧм бӧрын, мый сылысь ёртсӧ виӧмаӧсь, Михайлов, сідзи жӧ поиктігтыр, улӧдз копрасиг да вешйӧм кӧртӧдсӧ да юрсӧ кинас кутӧмӧн, мӧдіс кыссьыны бӧрлань. Юрыс сылӧн заводитіс ёна висьны.
Батальон вӧлі нин гӧра горулын места вылас да пӧшти лыйлӧмъяс судзтӧминын, кор Михайлов суӧдіс сійӧс.
Ме шуа: пӧшти лыйлӧмъяс судзтӧминын, сы вӧсна мый шочиника лэблісны и татчӧ шальнӧй бомбаяс (ӧти осколокӧн тавой виис ӧти капитанӧс, коді делӧ дырйи пукаліс матросскӧй землянкаын).
«Век жӧ ковмас аски ветлыны перевязочнӧй пунктӧ гижсьыны, — думыштіс штабс-капитан, сэки кор татчӧ воӧм фельдшер вӧчис сылы перевязка, — тайӧ отсалас награда вылӧ представитӧм кузя».
14
Уна сё мортлӧн вирӧсь свежӧй тушаяс, а тайӧ йӧзыс кык час сайын на воліны тырӧсь быдпӧлӧс, гырысь и посни надеяясӧн да желаниеясӧн, кынмӧм ки-кокъясаӧсь куйлісны лысваа дзоридзалысь долинаын, коді торйӧдіс бастионсӧ траншеясьыс, и Севастопольса Кулӧмаяс часовнялӧн рӧвнӧй джоджын;
уна сё морт, ёран кывъяс да молитваяс косьмӧм вомъяснас шуалігтыр, кысъясисны, бергалісны бок вылысь бок вылӧ да ойзісны, — ӧтияс шойяс костын дзоридзалысь долинаын, мукӧдъяс нӧсилкаяс вылын, перевязочнӧй пунктса койкаяс вылын да вирӧсь джоджын;
а пыр сідзи жӧ, кыдзи и воддза лунъясас, ыпнитіс Сапун-гӧра весьтын востым, кельдӧдісны йӧгзьысь кодзувъяс, ызгысь сьӧд моресянь кыссис еджыд ру, асыввылын ӧзйис алӧй кыа, котӧртісны багрӧвӧй кузь кымӧръяс югыдлазурнӧй горизонтӧд, и пыр сідзи жӧ, кыдзи и воддза лунъясас, ловзьӧм став мирыслы радлун, любовь да шуд кӧсйысигмоз, петіс вынйӧра, зэв мича шонді.
15
Мӧд лун рытнас бульвар вылын бара ворсіс егерскӧй музыка, и бара офицеръяс, юнкеръяс, салдатъяс да том нывбабаяс праздничнӧя гуляйтісны павильон дорын да дзоридзалысь чӧскыд дука еджыд акацияяса улыс дорожка кузя.
Калугин, князь Гальцин да кутшӧмкӧ полковник ветлӧдлісны, ӧта-мӧдсӧ сойӧдныс кутӧмӧн, павильон дорын да сёрнитісны тӧрытъя делӧ йылысь.
Главнӧй сёрнитанторйӧн, кыдзи тайӧ пыр овлӧ татшӧм нога случайяс дырйи, вӧлі эз ачыс делӧыс, а сійӧ участвуйтӧмыс, кодӧс принимайтіс, и храбростьыс, кодӧс петкӧдліс висьталысьыс делӧ дырйиыс.
Чужӧмъясныс да гӧлӧс шыясныс налӧн вӧліны серьёзнӧйӧсь, пӧшти шог выражениеаӧсь, быттьӧкӧ тӧрытъя делӧас воштӧмъяс ёна вӧрзьӧдӧмаӧсь сьӧлӧмъяссӧ да огорчитӧмаӧсь ставнысӧ, но, веськыда кӧ шуны, сы вӧсна мый на пиысь некод эз вошты зэв матысса мортӧс (да и овлӧны-ӧ военнӧй олӧмын зэв матысса йӧзыс?), тайӧ шог выражайтӧмыс вӧлі официальнӧй выражайтӧмӧн, кодӧс найӧ лыддисны обязанностьӧн петкӧдлыны.
Мӧдарӧ, Калугин да полковник вӧліны эськӧ дасьӧсь быд лун аддзыны татшӧм делӧсӧ, сы могысь медым сӧмын быдпӧрйӧ пӧлучитны зӧлӧтӧй сабля да генерал-майорлысь чин, кӧть и вӧліны найӧ зэв шань йӧз.
Ме радейта, кор шуӧны извергӧн кутшӧмкӧ завоевательӧс, коді аслас честолюбие вӧсна губитӧ миллионъясӧс.
Да юалӧй веськыда прапорщик Петрушовлысь да поручик Антоновлысь да с. в., быдӧн на пиысь ичӧтик Наполеон, ичӧтик изверг да пырысь-пыр жӧ дась панны сражение, вины морт сёӧс сӧмын сы могысь, медым пӧлучитны лишнӧй звёздочка либӧ коймӧд юкӧн жалӧванье.
— Энлӧй, извинитӧй, — висьталіс полковник, — медводз заводитчис шуйгавывса флангын.
Ӧд ме сэні вӧлі.
— А вермас лоны, — вочавидзис Калугин, — ме медсясӧ вӧлі веськыдвылас; ме кыкысь сэтчӧ ветлі: ӧтчыдсӧ корси генералӧс, а мӧдысьсӧ сідзи, ложементъяс видзӧдлыны ветлі.
Вот кӧні вӧлі жар.
— Да, дерт нин, Калугин тӧдӧ, — шуис полковниклы кн. Гальцин,
— тэ тӧдан, меным ӧні В... тэ йылысь висьталіс, мый тэ молодеч.
— Воштӧмъясыс сӧмын, воштӧмъясыс ужаснӧйӧсь, — официальнӧй шог тонӧн шуис полковник. — Менам полкысь нёльсё морт чині.
Шензяна, кыдзи ме ловйӧн петі сэтысь.
Сэки тайӧ господаыслы паныд, бульвар мӧдар помас, петкӧдчис Михайловлӧн лилӧвӧй фигураыс, сійӧ вӧлі боквыв таляссьӧм сапӧга да кӧрталӧм юра.
Сылы ёна лои яндзим, кор аддзис найӧс: дум вылас сылы уси, кыдзи сійӧ тӧрыт улӧдз копрасис Калугин дырйи, и юрас воис, кыдзи эськӧ мед эз думыштны найӧ, мый сійӧ притворяйтчӧ ранитчӧмаӧн.
И тайӧ господаыс кӧ эськӧ эз видзӧдны сы вылӧ, то сійӧ эськӧ котӧртіс увлань да муніс эськӧ гортас сы могысь, медым не петавны сэтчӧдз, кытчӧдз оз позь пӧрччыны кӧртӧдсӧ.
— Il fallait voir dans quel état je l’ai rencontré hier sous le feu*, — нюмъёвтӧм бӧрын шуис Калугин сэки, кор найӧ ӧтлаасисны.
— Мый, ті ранитчинныд, капитан? — шуис Калугин нюммунӧмӧн, коді значитіс:
«Мый, ті аддзылінныд менӧ тӧрыт?
Кутшӧмджык ме?»
— Да, неуна, изйӧн, — вочавидзис Михайлов, ачыс гӧрдӧдіс да чужӧм вылас лои выражение, коді висьталіс:
«Аддзылі и признайтча, мый ті молодеч, а ме вывті, вывті омӧль».
— Est-ce que le pavillon est baisse déjà?* — юаліс кн. Гальцин бара аслас высокомернӧй выражениеӧн, ачыс видзӧдіс штабс-капитанлӧн фуражка вылӧ да торйӧн эз шыась некод дінӧ.
— Non, pas encore*, — вочавидзис Михайлов, кодлы окота вӧлі петкӧдлыны, мый сійӧ кужӧ и сёрнитны французскӧй кывйӧн.
— Неужели век на мунӧ перемирие? — шуис Гальцин, вежливӧя сы дінӧ шыасигмоз, да тайӧн петкӧдліс, кыдзи кажитчис штабс-капитанлы, мый тіянлы пӧ, буракӧ, сьӧкыд лоӧ сёрнитны французскӧй кывйӧн, сідзкӧ абу-ӧ бурджык нин прӧстӧя?..
И та бӧрын адъютантъяс мунісны сы дінысь.
Штабс-капитан сідзи жӧ, кыдзи и тӧрыт, кутіс чувствуйтны асьсӧ зэв ӧткаӧн да, кутшӧмсюрӧ господакӧд здоровайтчӧм бӧрын — ӧтияскӧд эз кӧсйы ӧтлаасьны, а мукӧдъяс дінӧ эз лысьт сибӧдчынысӧ, — пуксис Казарскийлы памятник, дорӧ да ӧзтіс папирос.
Барон Пест сідзжӧ воӧма бульвар вылӧ.
Сійӧ висьтавліс, мый вӧлӧма перемирие вылын да сёрнитӧма французскӧй офицеръяскӧд, быттьӧкӧ ӧти французскӧй офицер висьталӧма сылы: «S’il n’avait pas fait clair encore pendant une demi heure, les embuscades auraient été reprises»*, да кыдзи сійӧ вочавидзӧма сылы: «Monsieur! Je ne dis pas non, pour ne pas vous donner un démenti»*, и кутшӧм бура сійӧ шуӧма тайӧс да с. в.
Збыльысьсӧ жӧ, кӧть и вӧлӧма перемирие вылын, сійӧ эз вевъяв висьтавны нинӧм тӧлкасӧ, кӧть сылы и зэв окота вӧлі сёрнитыштны французъяскӧд (ӧд тайӧ зэв гажа сёрнитны французъяскӧд).
Юнкер барон Пест дыр ветлӧдлӧма линия кузя да пыр юасьӧма французъяслысь, кодъяс вӧлӧмаӧсь сы дінсянь матын: «De quel régiment êtes-vous?»*.
Сылы вочавидзлӧмаӧсь и сэсся нинӧм.
Кор жо сійӧ пырӧма линия саяс вывті ылӧ, то французскӧй часӧвӧй, коді абу чайтӧма, мый тайӧ салдатыс кужӧ сёрнитны французскӧй кывйӧн, коймӧд лицоын видӧма сійӧс.
«Il vient regarder nos travaux, ce sacré c..»* — шуӧма сійӧ.
Та вӧсна, мый некутшӧм интерес сэсся перемирие дырйи абу аддзӧма, юнкер барон Пест мунӧма гортас да туй вылас нин придумайтӧма тайӧ французскӧй фразаяссӧ, кодъясӧс ӧні висьтавліс.
Бульвар вылын вӧліны и поручик Зобов, коді гораа сёрнитіс, и видзӧднысӧ ёна мучитчысь капитан Обжогов, и артиллерийскӧй капитан, коді некод водзын оз копрась, и любовь кузя шуда юнкер, и став сійӧ жӧ тӧрытъя йӧзыс, и пыр сэтшӧм жӧ нэмӧвӧйся лӧж, тщеславие да легкомыслие побуждениеясаӧсь.
Эз вӧвны сӧмын Праскухин, Нефердов да ещӧ кодсюрӧ, кодъяс йылысь тані ӧдвакӧ кодкӧ помнитіс да думайтіс ӧні, кор налысь шойяссӧ эз на вевъявны мыськыны, уберитны да гуавны муӧ, и кодъяс йылысь тӧлысь мысти дзик тадзи жӧ вунӧдасны батьясныс, мамъясныс, гӧтыръясныс, челядьныс, найӧ кӧ вӧліны, либӧ эз вунӧдны на йылысь водзджык.
— А первойсӧ ме эг тӧд сійӧс, стариксӧ, — шойяс уберитігӧн шуӧ салдат, кор пельпомӧдыс вӧлі лэптӧ жугӧдӧм морӧса шойӧс, кодлӧн польдӧма зэв ыджыд юрыс, сьӧдӧдӧма чужӧмыс да петӧма синколькйыс, — мыш увдортіыс босьт, Морозка, а то эз эськӧ мед ор дзикӧдз.
Аддзан, кутшӧм лёк дукыс!
«Аддзан, кутшӧм лёк дукыс!» — вот ставыс, мый коли йӧз костӧ тайӧ мортсьыс ....
16
Миян бастион вылӧ и французскӧй траншея вылӧ лэптӧмаӧсь еджыд флагъяс, и на костын дзоридзалысь долинаын чукӧръясӧн куйлӧны кӧмтӧм, руд да лӧз паськӧмъяса, изуродуйтӧм шойяс, кодъясӧс нуалӧны рабочӧйяс да пукталӧны повозкаясӧ.
Кулӧм морт шойлӧн ужаснӧй, клящӧй дук тыртӧ воздухсӧ.
Севастопольысь и французскӧй лагерысь йӧз чукӧръяс петісны видзӧдны тайӧ зрелище вылас и горш да благосклоннӧй любопытствоӧн зільӧны мунны ӧтиясыс мӧдъяс дінас.
Кывзӧй, мый сёрнитӧны ас костаныс тайӧ йӧзыс.
Со кружокын, кытчӧ чукӧртчӧмаӧсь русскӧйяс да французъяс, томиник офицер, кӧть лёкиника, но тырмымӧн бура, медым сылысь гӧгӧрвоисны, висьталӧ французскӧй кывйӧн да видлалӧ гвардейскӧй сумка.
— Э сеси пуркуа се уазо иси?* — висьталӧ сійӧ.
— Parce que c’est une giberne d’un régiment de la garde, Monsieur, qui porte l’aigle impérial*.
— Э ву де ла гард?*
— Pardon, Monsieur, du 6-éme de ligne *.
— Э сеси у аште?* — юалӧ офицер да индӧ пуысь вӧчӧм виж сигарочница вылӧ, кытысь француз куритӧ папирос.
— A Balaclave, Monsieur!
C’est tout simple — en bois de palmes*.
— Жоли!* — шуӧ офицер, коді сёрнисӧ нуӧдӧ оз аслас произвол серти, а сы серти, кутшӧм кывъяс сійӧ тӧдӧ.
— Si vous voulez bien garder cela comme souvenir de cette rencontre, vous m’obligerez *. — И вежливӧй француз пӧльыштӧ папироскасӧ да неуна копыртчыштлӧмӧн сетӧ офицерлы сигарочницасӧ.
Офицер сетӧ сылы ассьыс, и чукӧртчӧм став йӧзыс кыдзи французъяс, сідзи и русскӧйяс кажитчӧны дӧвӧленӧсь да нюмъялӧны.
Со пехотнӧй збой салдат, розӧвӧй дӧрӧма да пельпомъяс вылас чӧвтӧм шинеля, мукӧд салдатъяскӧд тшӧтш, кодъяс кияснысӧ пуктӧмаӧсь мышкас, любопытнӧй, гажа чужӧмаӧсь сулалӧны сы бӧрвылын, матыстчис француз дінӧ да корис сылысь би, медым ӧзтыны каллянсӧ.
Француз ӧзтӧ да гудйыштӧ ассьыс ичӧтик каллянсӧ да кисьтӧ бисӧ русскӧйлы.
— Табак бун, — шуӧ розӧвӧй дӧрӧма салдат, и став видзӧдысьясыс нюмъялӧны.
— Oui, bon tabac, tabac turc, — висьталӧ француз, — et chez vous tabac russe? bon?*
— Pyc бун, — висьталӧ розӧвӧй дӧрӧма салдат, и сэки ставныс ёна сералӧны.
— Франсе нет бун, бонжур, мусье, — висьталӧ розӧвӧй дӧрӧма салдат; сылӧн пыр жӧ бырӧ кыв тӧдӧмыслӧн став запасыс и шлёпӧдӧ французлы кынӧмас да сералӧ.
Французъяс сідзжӧ сералӧны.
— Ils ne sont pas jolis, ces bêtes de russes*, — французъяс чукӧрсянь шуӧ ӧти зуав *.
— De quoi de се qu’ils rient donc?* — шуӧ мӧд сьӧд зуав, итальянскӧй выговорӧн, ачыс матыстчӧ миян йӧзлань.
— Кафтан бун, — шуӧ збой салдат, ачыс видзӧдалӧ зуавлысь узора пӧлаяссӧ, и бара сералӧны.
— Ne sortez pas de la ligne, à vos places, sacré nom...* — горзӧ французскӧй капрал, и салдатъяс тӧдчана дӧзмӧмӧн разӧдчалӧны.
А со французскӧй офицеръяс чукӧрын миян том кавалерийскӧй офицер сідзи и сяркӧдӧ французскӧй парикмахерскӧй жаргонӧн.
Сёрни мунӧ кутшӧмкӧ comte Sazonoff, que j’ai beaucoup connu, m-r, — висьталӧ ӧти эполета французскӧй офицер, — c’est un de ces vrais comtes russes, comme nous les aimons*.
— Il y a un Sazonoff que j’ai connu, — висьталӧ кавалерист, — mais il n’est pas comte, à moins que je sache, un petit brun de votre âge à peu prés*.
— C’est ça, m-r, c’est lui.
Oh, que je voudrais le voir, ce cher comte.
Si vous le voyez, je vous pris bien de lui faire mes compliments.
Capitaine Latour* — висьталӧ сійӧ копрасигтыр.
— N’est ce pas terrible, la triste besogne que nous faisons?
Ça chauffait cette nuit, n’est-ce pas?* — висьталӧ кавалерист, коді кӧсйӧ сёрнисӧ нуӧдны водзӧ да индӧ шойяс вылӧ.
— Oh, m-r, c’est affreux!
Mais quels gaillards vos soldats, quels gaillards!
C’est un plaisir que de se battre contre des gaillards comme eux.
— Il faut avouer que les vôtres ne se mouchent pas du pied non plus*, — висьталӧ кавалерист копрасиг да воображайтігтыр, мый сійӧ шензьӧдана тӧлка.
Но тырмас.
Видзӧдлӧй лучшӧ этайӧ дас арӧса детинка вылас, коді, буракӧ, батьыслӧн важ картуза, тшайподӧн кӧмалӧм башмака да нанкӧвӧй гача, коді ӧшалӧ ӧти волыс йылын, дзик перемирие заводитчӧмсяньыс петіс вал сайӧ да пыр ветлӧдліс сёнтіыс, ачыс веськодь любопытствоӧн видзӧдіс французъяс вылӧ да му вылын куйлысь шойяс вылӧ и ӧктіс му выв гӧлубӧй дзоридзьяс, кодъясӧн тырӧма тайӧ рокӧвӧй долинаыс.
Ыджыд букетӧн бӧр гортас мунігӧн сійӧ тупкис нырсӧ лёк дуксьыс, кодӧс тӧлыс вайис сы вылӧ, сувтіс ӧтчукӧрӧ ваялӧм шойяс дінӧ да дыр видзӧдіс ӧти страшнӧй, юртӧм шой вылӧ, коді вӧлі сы дінын матынджык.
Вӧрзьӧдчывтӧг дыркодь сулалӧм бӧрын сійӧ матыстчис матӧджык да кокнас инмӧдчис шойлӧн нюжӧдӧм кынмӧм киас.
Киыс вӧрзьыштіс неуна.
Детинка вӧрзьӧдіс сійӧс ещӧ ӧтчыд да ёнджыка.
Ки вӧрзьыштіс да бара водіс ас местаас.
Детинка друг горӧдіс, чужӧмсӧ сайӧдіс дзоридзьяснас да мыйвынсьыс котӧртіс сэтысь крепостьлань.
Да, бастион весьтӧ да траншея весьтӧ лэптӧмаӧсь еджыд флагъяс, дзоридзалысь долина тырӧма лёк дука шойясӧн, зэв мича шонді пырыстыдалана небесасянь лэччӧ лӧз морелань, и лӧз мореыс гыалігтыр дзирдалӧ шонділӧн зарни югӧръяс водзын.
Уна тысяча йӧз сулалӧны чукӧрӧн-чукӧрӧн, видзӧдалӧны, сёрнитӧны да нюмъялӧны ӧта-мӧдныслы.
И тайӧ йӧзыс — христиана, кодъяс исповедуйтӧны любовлысь да самоотвержениелысь ӧти великӧй закон, сы вылӧ видзӧдігӧн, мый найӧ вӧчӧмаӧсь, каитчигтыр оз сувтны друг пидзӧсъяс выланыс сы водзын, коді сетіс налы олӧм, быдӧнлы душаас пыртіс, смертьысь полӧмкӧд тшӧтш, любовь бур дінӧ да зэв мича дінӧ, и рад да шуда синваӧн оз кутлыны ӧта-мӧдсӧ, кыдзи вокъяс?
Оз!
Еджыд тряпкаяс дзебӧма — и бара шутьлялӧны смертьлӧн да страданиеяслӧн орудиеяс, бара киссьӧ честнӧй, мыжтӧм вир, и кылӧны ойзӧмъяс да проклятиеяс.
Вот ме и висьталі, мый кӧсйи висьтавны;
но сьӧкыд думъяс ӧдӧлитӧны менӧ.
Гашкӧ, оз ков вӧлі висьтавны тайӧс.
Вермас лоны, сійӧторйыс, мый ме висьталі, эм лёк истинаяс пиысь ӧти, кодъяс бессознательнӧя дзебсьӧмаӧсь быдӧнлӧн душаас да кодъясӧс оз ков висьтавны, медым не лоны вреднӧйясӧн, кыдзи коляс вина, кодӧс оз ков гудыртны, медым не тшыкӧдны сійӧс.
Кӧні лёкыслӧн выражениеыс, кодысь колӧ мынтӧдчыны?
Кӧні бурыслӧн выражениеыс, кодлы долженӧсь подражайтны тайӧ повестяс?
Коді сылӧн злӧдейыс, коді геройыс?
Ставныс бурӧсь и ставныс лёкӧсь.
Ни Калугин аслас зэв тӧдчана храбростьнас (bravoure de gentilhomme) да тщеславиенас, коді веськӧдлӧ став поступокъяснас, ни Праскухин, пустӧй, безвреднӧй морт, кӧть и уси бойын вера, престол да отечество вӧсна, ни Михайлов аслас полӧмлунӧн да ограниченнӧй взглядъясӧн, ни Пест, — чорыд убеждениеястӧм да правилӧястӧм кага, оз вермыны лоны повестьлӧн ни злӧдейясӧн, ни геройясӧн.
Менам повестьлӧн жӧ геройыс, кодӧс ме радейта став сьӧлӧмсянь да кодӧс зіли петкӧдлыны сылӧн став мичлуннас да коді пыр вӧлі, эм и лоӧ зэв мичаӧн, — правда.
1855 вося июнь 26 лун.
Пасйӧдъяс:
* Ме тіянлы висьтала, мый ӧти кадӧ сӧмын та йылысь и сёрнитісны Петербургын (франц.).
* дворянинлӧн тайӧ прекраснӧй храбростьыс (франц.).
* Но, господа, талун войнас, тыдалӧ, лоӧ жар (франц.).
* Энлӧй, висьталӧй: збыль талун войнас мыйкӧ лоӧ? (франц.).
* Кутшӧм мича видыс! (франц.).
* Петавны ывла вылӧ, тӧдмавны, мый сэні выльыс. (Авторлӧн прим.)
* А ми сэк кості кнаксик вӧчам, а то мыйкӧ зэв нин страшнӧ. (Авторлӧн прим.)
* Турокъяскӧд воюйтігӧн миян салдатъяс сэтшӧма велалісны врагъяслӧн тайӧ горзӧмас, мый ӧні пыр висьтавлӧны, мый французъяс сідзжӧ горзӧны: «Алла!» (Авторлӧн прим.)
* лядьвейыс ёна жугалӧма (лат.).
* Юрлысӧ писькӧдӧма (лат.).
* Морӧс пытшкӧссӧ жугӧдӧма (лат.).
* кулӧ (лат.).
* Ті ранитчинныд? (франц.)
* Извинитӧй, государь, менӧ виисны (франц.).
* пушечнӧй яй (франц.).
О господи! (франц.)
* Сійӧ муса книгаяс пиысь ӧти, кутшӧмъясӧс лэдзисны бӧръя кадӧ помтӧм уна да кодъяс мыйлакӧ пӧльзуйтчӧны торъя ыджыд популярностьӧн миян том йӧз пӧвстын. (Авторлӧн прим.)
* Колӧ вӧлі аддзывны, кутшӧмӧн ме сійӧс аддзылі тӧрыт би улын (франц.).
* Флагсӧ ӧмӧй лэдзӧма нин? (франц.)
* Эз на (франц.).
* Вӧлі кӧ эськӧ ещӧ часджын пемыд, ложементъяссӧ эськӧ лои босьтӧма мӧдпӧв (франц.).
* Ме ог шу, мый энӧ, сӧмын сы вӧсна, медым тіянлы не шуны паныд (франц.).
* Кутшӧм полкысь ті? (франц.)
* Сійӧ локтӧ видзӧдавны миянлысь уджъяс, тайӧ проклятӧйыс... (франц.).
* Мыйла этайӧ лэбачыс тані? (франц.)
* Сы вӧсна мый тайӧ сумкаыс гвардейскӧй полклӧн: сылӧн императорскӧй орёл (франц.)
* А ті гвардияысь? (франц.)
* Абу, квайтӧд линейнӧйысь (франц.).
* А кытысь тайӧс ньӧбинныд? (франц.)
* Балаклаваысь.
Тайӧс прӧстӧ вӧчӧма пальма пуысь (франц.).
* Ті менӧ обяжитанныд, босьтанныд кӧ тайӧ вещсӧ аслыныд миян встреча кузя память вылӧ (франц.).
* Да, бур табак, турецкӧй табак, — а тіян русскӧй?
* Найӧ мисьтӧмӧсь, этайӧ русскӧй скӧтъясыс (франц.).
* Мый вылӧ тайӧ сералӧны найӧ? (франц.).
* Энӧ петӧй черта саяс, муналӧй ас местааныд, чӧрт тіянкӧд... (франц.).
* граф Сазонов йылысь, кодӧс ме бура тӧдлі, сударь,
* тайӧ настӧящӧй русскӧй графъяс пиысь ӧти, на пиысь, кодъясӧс ми радейтам (франц.).
* Ме тӧдлі ӧти Сазоновӧс, — висьталӧ кавалерист, — но сійӧ, мыйта ме тӧда, абу граф, неыджыд тушаа, брюнет, ті арлыда кымын.
*— Тайӧ тадзи, тайӧ сійӧ.
О, кутшӧма эськӧ ме кӧсйи аддзӧдлыны тайӧ муса графсӧ.
Ті кӧ сійӧс аддзыланныд, зэв ёна кора передайтны месянь привет.
Капитан Латур (франц.).
* Збыль ӧд, кутшӧм ужаснӧй шог делӧ вӧчам ми?
Жар вӧлі колян войын, збыль ӧд? (франц.).
* О! тайӧ вӧлі ужаснӧ!
Но кутшӧм молодечьяс тіян салдатъясныд, кутшӧм молодечьяс!
Тайӧ удовольствие тышкасьны татшӧм молодечьяскӧд.
— Колӧ веськыда шуны, мый и тіян салдатъясныд оз кокнаныс сульсьыны (франц.).
{Лев Толстой (комиӧдіс К. Туркин) @ Севастополь 1855 вося августын @ висьт @ Л. Н. Толстой. Рассказъяс @ 1954 @}
Толстой Лев Николаевич
СЕВАСТОПОЛЬ 1855 ВОСЯ АВГУСТЫН
1
Август помын ущельеяса севастопольскӧй ыджыд туй кузя, Дуванкой да Бахчисарай костӧд, сук да жар бус пиын восьлӧн журӧдіс-муніс офицерскӧй тележка (сэтшӧм аслыспӧлӧс, кутшӧм тележка некӧн оз паныдасьлы да коді вӧлі мыйкӧ мында жидовскӧй бричка кодь, русскӧй повозка да кӧрзинка кодь).
Повозкаас водзладорас пидзӧсъяс вылас сулаліс нанкӧвӧй сюртука да дзикӧдз небзьӧм вӧвлӧм офицерскӧй фуражкаа денщик, коді тракнитлывліс вӧжжинас;
бӧрладорас попонаӧн вевттьӧм ноп торъяс да вьюкъяс вылын пукаліс гожся шинеля пехотнӧй офицер.
Офицерыс вӧлі, мыйта сы йылысь позис тӧдмавны пукалігас, неыджыд тушаа, но зэв паськыд, и абу сы мында пельпомъясӧдыс, мыйта морӧссяньыс мышкӧдзыс;
сійӧ вӧлі паськыд да топыд, сьыліыс да балябӧжыс сылӧн вӧліны зэв развитӧйӧсь да зэвтчӧмаӧсь, сідз шусяна коскыс — туша шӧрӧдыс кызтаыс — сылӧн эз вӧв, но и кынӧмыс эз вӧв, мӧдарӧ, сійӧ вӧлі, пӧжалуй, омӧль, медся нин чужӧм вылас, коді вӧлі нездоровӧя вижкодьӧдз гожъялӧма.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі эськӧ мича, эз кӧ вӧв кутшӧмкӧ польдӧм да небыд, абу пӧрысьлӧн кодь, гырысь чукыръяса, кодъяс сӧльнитчисны да гырсьӧдісны чертаяссӧ да та вӧсна чужӧмыс кажитчис эз свежӧйӧн да грубӧйӧн.
Синъясыс вӧліны ичӧтикӧсь карӧйӧсь, зэв збойӧсь, весиг наглӧйӧсь; ускыс зэв сук, но абу паськыд да курччалӧма; а щӧкаас да медся нин бандзибас петӧма вӧлі чорыд, сук да кык лунъя сьӧд тош.
Офицер вӧлі ранитчӧма май 10-ӧд лунӧ осколокӧн юрас, кодӧс ӧнӧдз на вӧлі кӧрталӧма, и ӧні, кор чувствуйтіс асьсӧ недель мында кымын дзик нин здоровӧн, муніс Симферопольскӧй госпитальысь полклань, коді сулаліс кӧнкӧ сэні, кытысянь кылӧны лыйсьӧм шыяс, — но дзик Севастополяс-ӧ, Севернӧйын либӧ Инкерманын, сійӧ ещӧ некодсянь на эз вермы бура тӧдмавны.
Лыйсьӧм шыясыс кылісны нин, медсясӧ мукӧддырйи, кор эз мешайтны гӧраяс либӧ вайліс тӧлыс, зэв яснӧя, частӧ да, кажитчӧ, матын:
то быттьӧкӧ взрывыс сыркнитліс воздухсӧ да ас тӧдлытӧг заставляйтіс дрӧгнитны, то тэрыба ӧта-мӧд бӧрсяыс кылісны гортӧмджык шыяс, быттьӧкӧ барабанӧ таркӧдӧм, кодӧс торкліс корсюрӧ чуймӧдана муралӧм, то ставыс ӧтлаасьліс кутшӧмкӧ кузя нюжалысь ратшкакылӧмӧ, коді вӧлі гым кучкӧм кодь, кор медся ёна гымалӧ-чардалӧ и сӧмын киссьӧ ведра дорысь моз зэр.
Быдӧн висьтавлісны, да и кылӧ вӧлі, мый мунӧ ужаснӧй бомбардировка.
Офицер тэрмӧдліс денщиксӧ: сылы, кажитчӧ, окота вӧлі кыдзи позьӧ ӧдйӧджык воны местаас.
Паныд локтіс русскӧй мужикъяслӧн ыджыд обоз, коді нуӧма Севастопольӧ провиант да ӧні бӧр локтӧ сэтысянь, вайӧ руд шинеля уна висьысь да ранитчӧм салдатъясӧс, сьӧд пальтоа матросъясӧс, гӧрд фескаа греческӧй волонтёръясӧс да тошка ополченецъясӧс.
Офицерскӧй повозкалы ковмис сувтны, и офицер куньтыраліс синъяссӧ да чукрасис бус вӧснаыс коді вӧрзьывтӧм сук кымӧрӧн лыбис туй вылас, пырис сылы синъясас и пельясас да сибдіс пӧсялӧм чужӧм вылас. Офицер скӧр веськодьлунӧн видзӧдіс чужӧмъяс вылас висьысьяслы да ранитчӧмаяслы, кодъясӧс нуисны сы дінті.
— А тайӧ миян ротаысь салдатыс жебиник, — шуис денщик, ачыс бергӧдчис бариныслань да индіс повозка вылӧ, кытчӧ тырыс сӧвтӧма раненӧйясӧс да коді тайӧ кадас воис на весьтӧ.
Повозка водзладорас бокногӧн пукаліс тошка русскӧй мужик пояркӧвӧй шляпаа да, гырддзанас плеть бедьсӧ кутігмоз, кӧрталіс плетьсӧ.
Сы мышкын телегаын зӧркакылісны морт вит салдат, кодъясӧс пукталӧма кыдзсюрӧ.
Кутшӧмкӧ гез торйӧн кӧрталӧм киа, зэв сьӧд дӧрӧм вылас чӧвтӧм шинеля, кӧть и омӧль да кельыд чужӧма ӧти салдат бодрӧя пукаліс телега шӧрас да кутчысьліс нин шапкаас, кор аддзис офицерӧс, но сэсся, буракӧ, сылы дум вылас уси, мый сійӧ ранитчӧма, вӧчис вид, мый сійӧ кӧсйис сӧмын гыжъялыштны юрсӧ.
Мӧд, сыкӧд орччӧн, куйліс дзик повозка пыдӧсас; тыдалӧны вӧлі сӧмын омӧльтчӧм киясыс, кодъясӧн сійӧ кутчысьӧма повозка доръясас, да лэптӧм пидзӧсъясыс, кодъяс мочалӧ моз бовъялісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Пыктӧм чужӧма да кӧрталӧм юра коймӧд салдат, код вылын чурвидзис салдатскӧй шапка, кокъяссӧ кӧлесалань лэдзӧмӧн пукаліс бокын да, кияснас пидзӧсъяс вылас пыксьӧмӧн, кажитчӧ, вуграліс.
Сы дінӧ и шыасис мунысь офицер:
— Должников! — горӧдіс сійӧ.
— Ме-о, — синъяссӧ восьтігмоз да фуражкасӧ пӧрччигӧн вочавидзис салдат сэтшӧм кыз да оръясяна гӧлӧсӧн, быттьӧкӧ морт кызь салдат горӧдісны ӧтпырйӧ.
— Кор тэ ранитчин, вокӧ?
Салдатлӧн озысь кодь, кылалӧм синъясыс ловзисны: сійӧ, тыдалӧ, тӧдіс ассьыс офицерсӧ.
— Здравия желаем, вашбородие! — сэтшӧм жӧ оръясяна гӧлӧсӧн горӧдіс сійӧ.
— Кӧні сулалӧ ӧні полкным?
— Сивастопольын сулалім; середаӧ мӧдлаӧ мунны кӧсйылісны, вашбородие!
— Кытчӧ?
— Ог тӧд... буракӧ, Сивернӧйӧ, вашбородие!
Ӧні, вашбородие, — содтіс сійӧ нюркйӧдлана гӧлӧсӧн да шапкаасигмоз, — сквӧзь нин лыйлыны мӧдіс, медсясӧ пыр бомбаясӧн, весиг бухтаӧдз воӧ; ӧні сэтшӧма лыйлӧ, мый беда, весиг...
Водзӧ оз позь вӧлі кывны, мый висьтавліс салдат; но сы чужӧм выражение серти да поза серти вӧлі тыдалӧ, мый сійӧ, страдайтысь мортлӧн кутшӧмкӧ лӧглунӧн, висьталӧ оз зэв радуйтанторъяс.
Мунысь офицер, поручик Козельцов, вӧлі аслыспӧлӧс офицерӧн.
Сійӧ эз вӧв сэтшӧмъяс пиысь, кодъяс олӧны сідзитӧ да вӧчӧны сійӧстӧ, а оз вӧчны сійӧстӧ сы вӧсна, мый тадзи олӧны да вӧчӧны мукӧдъяс:
сійӧ вӧчліс ставсӧ, мый сійӧ кӧсйыліс, а мукӧдыс нин вӧчлісны сійӧс, мый вӧчліс сійӧ, и вӧліны уверенӧсь, мый тайӧ бур.
Сылӧн натураыс вӧлі вель озыр;
сійӧ эз вӧв бӧб и такӧд тшӧтш вӧлі талантливӧй, лӧсьыда сьыліс, ворсіс гитараӧн, сёрнитіс зэв збоя и гижис зэв кокниа, медся нин казеннӧй бумагаяс, мый вылӧ бура велалӧма, кор вӧлӧма полкӧвӧй адъютантӧн;
но медся замечательнӧй вӧлі сылӧн натураыс самолюбивӧй энергияӧн, коді, кӧть и вӧлі медсясӧ подулассьӧма тайӧ ичӧтик даровитость вылас, ачыс аснас вӧлі зэв тӧдчана да шензьӧдана черта.
Сылӧн вӧлі сэтшӧм самолюбиеясысь ӧти, коді ёна йитсьӧма олӧмыскӧд да коді медся частӧ развивайтчӧ сӧмын мужскӧй да торйӧн нин военнӧйяс пӧвстын, мый сійӧ эз гӧгӧрволы мӧдтор бӧрйыны, первенствуйтӧм либӧ бырӧдӧм кындзи, и мый самолюбиеыс вӧлі двигательӧн весиг сылӧн пытшкӧсса побуждениеясыслы; сійӧ ачыс сідзи любитіс первенствуйтны йӧз вылын, кодъяскӧд сравнивайтіс асьсӧ.
— Кыдзи нӧ, зэв тай кута кывзыны, мый болтайтӧ Москва!* — нурбыльтіс поручик, ачыс ощущайтіс сьӧлӧм вылас апатиялысь кутшӧмкӧ сьӧкыдлун да гудыр мӧвпъяс, кодъяс лоины сыын раненӧйяслысь транспортсӧ аддзылӧмысь да салдат кывъясысь, кодъяслӧн тӧдчанлуныс содіс да вынсяліс бомбардировка вӧсна. — Тешкодь тайӧ Москваыс...
Мун, Николаев, вӧрзьы жӧ...
Мый тэ унмовсин! — денщик вылас неуна броткигмоз да шинель пӧласӧ лӧсьӧдіг содтіс сійӧ.
Вӧжжи мӧдіс вӧрны, Николаев кутіс вӧтлыны вӧвсӧ, и повозка пондіс тэрыба журӧдны.
— Сӧмын вердыштам минута-мӧд и пырысь-пыр, ӧні жӧ водзӧ, — шуис офицер.
2
Дуванкойса улича вылӧ пыригӧн нин, кӧні вӧліны татарскӧй керкаясысь каменнӧй стенаяслӧн киссьӧм колясъясыс, поручик Козельцовӧс бара сувтӧдіс бомбаяс да ядрояс тыра транспорт, коді муніс Севастопольӧ да чукӧртчӧма туй вылас. Повозкалы быть лои сувтны.
Кык пехотнӧй салдат пукалісны дзик бус пиас киссьӧм забор из вылын, туй дорас, да няньӧн сёйисны арбуз.
— Ылӧдз мунанныд, земляк? — няньсӧ нямлялігӧн шуис на пиысь ӧтиыс салдатлы, коді вӧлі пельпом саяс ичӧтик мешӧка да сувтіс на дінӧ.
— Ротаӧ мунам губерниясянь, — вочавидзис салдат, ачыс видзӧдіс арбузысь бокӧ да лӧсьӧдышталіс мышсьыс мешӧксӧ.
— Ми со, артышт, пӧшти куим недель нин ротаын турун пуктанінын вӧлім, а ӧні аддзан корисны ставнымӧс,
да огӧ тӧдӧй, кутшӧм местаын полкным сулалӧ ӧнія кадас.
Висьтавлісны, мый пӧ Корабельнӧй вылӧ миян пырӧмаӧсь колян неделяс.
Ті энӧ кывлӧй, господа?
— Карын, вокӧ, сулалӧ, карын, — шуис мӧд, фурштатскӧй пӧрысь салдат, коді сьӧлӧмсяньыс гудйысис перочиннӧй пуртӧн кисьмытӧм, еджгов арбузын.
— Ми со сӧмын на лунджын сэтысянь локтам.
Сэтшӧм страсть, вокӧй тэ менам, мый лучшӧ эн и мун, а кытчӧкӧ татчӧ вод турун пӧвстӧ, лун-мӧд куйлы — делӧыссӧ бурджык лоӧ.
— А мый сэтшӧмыс, господа?
— Он ӧмӧй кыв, ӧні быдлаӧ лыйлӧны, весиг и дзонь местаыс абу.
Мыйта ми вокӧс виисны, и висьтавны оз позь.
И сёрнитысь ӧвтыштіс кинас да лӧсьӧдыштіс шапкасӧ.
Мунысь салдат думыштчӧмӧн довкйӧдлыштіс юрнас, шлочнитіс кывнас, сэсся сапӧг гӧлень костсьыс перйис ичӧтик каллян, эз песты сійӧс, лукйыштіс сотчӧм табаксӧ, ӧзтіс биватшак тор куритчысь салдатлысь да лэптыштіс шапкасӧ.
— Некод, енмысь кындзи, господа!
Кора прӧститны! — шуис сійӧ, пыркнитіс мышсьыс мешӧксӧ да муніс туй кузя.
— Эк, виччысьыштін мед эськӧ лучшӧ! — нюркйӧдлӧмӧн убедительнӧя шуис арбузын гудйысьысь.
— Дзик ӧткодь, — нурбыльтіс мунысь салдат, ачыс писькӧдчис чукӧртчӧм повозкаяслӧн кӧлесаяс костӧд, — тыдалӧ, сідзжӧ арбуз лоӧ ньӧбны рытйысигкежлӧ,
аддзан мый сёрнитӧны йӧзыс.
3
Станция вӧлі тырӧма йӧзӧн, кор Козельцов воис сэтчӧ.
Первой морт, коді паныдасис сылы ещӧ кильчӧ вылас на, вӧлі косіник, зэв том морт, смотритель, коді пинясис сы бӧрся мунысь кык офицеркӧд.
— И не сӧмын куим сутки, и дас сутки виччысянныд!
И генералъяс виччысьӧны, батюшка, — висьталіс смотритель мунысьясӧс нарошнӧ дӧзмӧдӧм могысь, — а ме ачымӧс ог жӧ доддяв.
— Сідзкӧ, некодлы не сетны вӧвъяссӧ, абу кӧ!..
А мыйла сетін кӧлуйӧн мунысь кутшӧмкӧ лакейлы? — горзіс кык офицер пиысь старшӧйыс, киас сылӧн вӧлі чай стӧкан, и сійӧ, тыдалӧ, эз кӧсйы шуны местоимение, но заставитіс чувствуйтны, мый зэв кокни и тэ шуны смотрительлы.
— Ӧд ті асьныд думыштлӧй, господин смотритель, — мыкталігтыр висьталіс мӧд, томиник офицерыс,
— миянлы оз асланым удовольствие вӧсна ков муннысӧ.
Ӧд ми сідзжӧ, буракӧ, колам, миянӧс кӧ требуйтісны.
А то ме, збыльысь, генерал Крамперлы непременнӧ тайӧс висьтала.
А то ӧд тайӧ мый жӧ... ті, сідзкӧ, онӧ уважайтӧй офицерскӧй звание.
— Ті век неногӧн вӧчанныд! — дӧзмӧмпырысь торкис сійӧс старшӧйыс. — Ті сӧмын мешайтанныд меным; колӧ кужны сыкӧд сёрнитны.
Вот сійӧ и воштӧма уважениесӧ.
Вӧвъясӧс пырысь-пыр, ме шуа!
— И рад эськӧ, батюшка, да кытысь найӧс босьтансӧ?
Смотритель недыр чӧв олыштіс да друг пузис и кияснас ӧвтчигтыр кутіс висьтавны:
— Ме, батюшка, ачым гӧгӧрвоа да ставсӧ тӧда; да мый мӧданныд вӧчны!
Вот лэдзӧй меным сӧмын (офицеръяс чужӧм вылын тыдовтчис надея)... лэдзӧй сӧмын тӧлысь помӧдзыс овны — и ме тані ог ло.
Лучшӧ Малахов курган вылӧ муна, татчӧ кольччӧм дорысь.
Ей-богу!
Мед вӧчасны, мый окота, кор татшӧм распоряжениеяс: ӧд станцияын ӧні ни ӧти ёнджык повозка абу, и турун клӧк коймӧд лун нин вӧвъяс эз аддзывны.
И смотритель воши ворота саяс.
Козельцов офицеръяскӧд тшӧтш пырис комнатаӧ.
— Мый нӧ, — дзик спокойнӧя шуис старшӧй офицер младшӧйыслы, кӧть таӧдз секунда сайын сійӧ и кажитчис зэв скӧрӧн, — куим тӧлысь нин мунам, виччысьыштлам ещӧ.
Абу беда — вевъялам.
Тшына, няйт комната вӧлі сэтшӧм тыр офицеръясӧн да чемоданъясӧн, мый Козельцовлы муртса сюри места ӧшинь вылысь, кытчӧ и пуксис; чужӧмъяс вылӧ видзӧдалігмоз да сёрнияс кывзігтыр сійӧ кутіс гартны чигарка.
Ӧдзӧссянь веськыдвылын, госӧсь пӧлӧстчӧм пызан дорын, кӧні сулалісны кытсюрӧ турунвижӧдз сімӧм кык ыргӧн самӧвар да пукталӧма вӧлі сакар унапӧлӧс бумагаясӧ, пукаліс главнӧй группаыс:
устӧм том офицер стежитӧм выль архалука, кодӧс вурӧма, буракӧ, нывбаба капотысь, тыртіс чайник;
морт нёль кымын сэтшӧм жӧ томиник офицеръяс вӧліны комнатаса разнӧй пельӧсъясын;
на пиысь ӧти пуктӧма юр улас кутшӧмкӧ пась да узьӧ диван вылын;
мӧд сулалӧ пызан дорын да вундалӧ жаритӧм ыж яй китӧм офицерлы, коді пукалӧ пызан дорын.
Кык офицер, ӧтиыс адъютантскӧй шинеля, мӧдыс пехотнӧя, но вӧсни нойысь, да пельпом вомӧныс ӧшӧдӧм сумкаа, пукалісны лежанка дорын,
и куш сы серти, кыдзи найӧ видзӧдісны мукӧдъяс вылӧ, и кыдзи сійӧыс, коді вӧлі сумкаа, куритіс сигара, тӧдчӧ вӧлі, мый найӧ абу фронтӧвӧй пехотнӧй офицеръяс да мый найӧ дӧвӧленӧсь тайӧн.
Оз позь шуны, мый на манераын тыдалӧ вӧлі зывӧктӧм, но кутшӧмкӧ самодовольнӧй спокойствие, кодлӧн мыйтакӧ подувнас вӧлі деньга, генералъяскӧд матыслун — превосходство сознавайтӧм, коді вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый найӧ кӧсйылісны дзебны сійӧс.
Ещӧ кыз вомдоръяса том доктор да немецкӧй чужӧма артиллерист пукалісны диван вылын узьысь том офицерлӧн пӧшти кокъяс вылас да арталісны деньга.
Морт нёль кымын денщикъяс — ӧтияс вугралісны, мукӧдъяс ноксисны чемоданъясӧн да нопторъясӧн ӧдзӧс дорас.
Став йӧз чужӧмъяссьыс Козельцов эз аддзы ни ӧти тӧдсаӧс; но сійӧ любопытствоӧн кутіс кывзыны сёрнияссӧ.
Том офицеръяс, кодъяс, кыдзи сійӧ ӧти вид сертиыс пыр жӧ решитіс, сӧмын на локтӧны корпуссянь, воисны сылы сьӧлӧм вылас да, медсясӧ, уськӧдісны тӧдвылас, мый вокыс сылӧн, сідзжӧ корпуссянь, тайӧ лун-вой должен вӧлі локны Севастопольса ӧти батареяӧ.
Сумкаа офицерлӧн жӧ, кодлысь чужӧмсӧ сійӧ аддзылӧма кытыськӧ, ставыс кажитчис сылы зывӧкӧн да наглӧйӧн.
Сійӧ весиг думыштіс: «вомавны сійӧс, мыйкӧ кӧ эськӧ сійӧ мӧвпыштас шуны», та могысь вешйис ӧшинь дорысь лежанка дінӧ да пуксис сы вылӧ.
Козельцов вообщӧ, кыдзи настӧящӧй фронтӧвӧй да бур офицер, не сӧмын эз радейт, но вӧлі возмутитчӧма штабнӧйяслы паныд, кодъясӧн сійӧ чайтіс первой видзӧдлӧмсяньыс тайӧ кык офицерсӧ.
4
— Но тайӧ зэв нин дӧсаднӧ, — висьталіс ӧти том офицер, — мый татшӧм нин матын, а он вермы воны.
Гашкӧ, ӧні делӧ лоӧ, а ми абуӧсь.
Сы гӧлӧслӧн вӧсни тон серти да пятно кодь свежӧй банйӧм серти, коді чепӧсйӧма тайӧ офицерыслы том чужӧм вылас сэки, кор сійӧ сёрнитіс, тӧдчӧ вӧлі тайӧ муса том полыштӧмыс мортлӧн, коді дугдывтӧг полӧ, мый оз сідзи артмы сылӧн быд кыв.
Китӧм офицер нюмъялігтыр видзӧдліс сы вылӧ.
— Вевъяланныд на, веритӧй, — шуис сійӧ.
Том офицер уважениеӧн видзӧдліс китӧмлӧн омӧльтчӧм чужӧм вылӧ, коді немвиччысьтӧг югдіс нюмнас, чӧв ланьтіс да бара займитчис чайӧн.
Збыльысь, китӧм офицер чужӧмын, сы позаын да медсясӧ нин шинельыслӧн тайӧ тыртӧм соскас тӧдчис уна тайӧ спокойнӧй веськодьлуныс, кодӧс позьӧ объяснитны сідзи, мый быд делӧ дырйи сёрнитігӧн сійӧ видзӧдіс да быттьӧкӧ висьталіс:
«Ставыс тайӧ зэв бур, ставсӧ тайӧс ме тӧда да ставсӧ верма вӧчны, сӧмын ме кӧ окотиті эськӧ».
— Кыдзи нӧ ми решитам, — бара шуис том офицер архалука аслас ёртыслы, — узям тані али мунам асланым вӧлӧн?
Ёртыс ӧткажитчис мунны.
— Ті верманныд думыштны, капитан, — водзӧ висьталіс чай кисьталысь, коді шыасис китӧм дорӧ да лэптіс пурт, кодӧс уськӧдіс мӧдыс, — миянлы висьталісны, мый вӧвъяс пӧ зэв донаӧсь Севастопольын, ми и ньӧбим ӧтвыв Симферопольысь вӧв.
— Уна, ме чайта, тіянлысь кульыштісны?
— Збыль ог тӧд, капитан; повозканас и быдӧн ми мынтім ӧкмысдас шайт.
Тайӧ зэв дона? — содтіс сійӧ ставныс дінӧ шыасигмоз да тшӧтш Козельцов дінӧ, коді видзӧдіс сы вылӧ.
— Абу дона, вӧлыс кӧ том на, — шуис Козельцов.
— Збыль ӧмӧй?
А миянлы шуисны, мый дона...
Сӧмын сійӧ чотыштӧ неуна, сӧмын тайӧ пӧ прӧйдитас, шуисны миянлы.
Но сійӧ ён сэтшӧм.
— Ті кутшӧм корпусысь? — юаліс Козельцов, кодлы окота вӧлі тӧдны вок йывсьыс.
— Ми ӧні Дворянскӧй полкысь, ми квайт морт,
ставным ми мунам Севастопольӧ асланым кӧсйӧм серти, — висьталіс варов офицер,
— сӧмын ми огӧ тӧдӧй, кӧні миян батареяным: ӧтияс шуӧны, мый Севастопольын, а со найӧ висьтавлісны, мый Одессаын.
— А оз ӧмӧй вӧлі позь тӧдмавны Симферопольын? — юаліс Козельцов.
— Оз тӧдны...
Верманныд представитны аслыныд, миян ёрт ветліс сэні ӧти канцелярияӧ; сэні сійӧс пинялӧмаӧсь... верманныд аслыныд представитны, кутшӧм абу лӧсьыд.
Колӧ-ӧ тіянлы гӧтӧвӧй папирос? — висьталіс сійӧ тайӧ кадас китӧм офицерлы, коді кӧсйыліс перйыны ассьыс сигарочницасӧ.
Сійӧ кутшӧмкӧ ыджыд кыпыдлунӧн услуживайтіс сылы.
— А ті сідзжӧ Севастопольысь? — водзӧ висьталіс сійӧ. — Ак, господьӧ енмӧ, кутшӧм шензьӧдана тайӧ!
Ӧд кыдзи ми ставным Петербургын думайтлім тіян йылысь, став геройяс йывсьыс! — уважениеӧн да бурпырысь нюмъялігтыр Козельцов дінӧ шыасигмоз висьталіс сійӧ.
— Кыдзи нӧ, тіянлы, гашкӧ, бӧр ковмас мунны? — юаліс поручик.
— Вот таысьсӧ ми и полам.
Верманныд думыштны, мый ми, мыйӧн ньӧбим вӧвсӧ да лӧсьӧдім став коланаторсӧ — спиртӧвӧй кофейник да ещӧ мукӧдпӧлӧс колана посниторъяс, — миян деньганым ньӧти эз коль, — шуис сійӧ гортӧм гӧлӧсӧн да аслас ёртыс вылӧ видзӧдлігмоз,
— та вӧсна миянлы кӧ бӧр мунны, ми огӧ и тӧдӧй, мый вӧчны.
— Ті ӧмӧй энӧ пӧлучитӧй подъёмнӧй деньгасӧ? — юаліс Козельцов.
— Эгӧ, — вочавидзис сійӧ вашкӧдӧмӧн, — сӧмын миянлы кӧсйысисны тані сетны.
— А свидетельство тіян эм?
— Ме тӧда, мый главнӧйыс — свидетельство, нӧ меным Москваын ӧти сенатор — сійӧ менам дядь, — кор ме сы ордын вӧлі, сійӧ шуис, мый тані сетасны, а то эськӧ сійӧ ачыс меным сетіс.
Сідзкӧ, сетасны сытӧг?
— Непременнӧ сетасны!
— И ме чайта, мый, гашкӧ, сытӧг сетасны, — шуис сійӧ сэтшӧм тонӧн, коді петкӧдліс, мый, комын станцияын пыр ӧтиторсӧ юасигӧн да быдлаысь унанога ӧтветъяс пӧлучитӧм бӧрын, сійӧ некодлы нин бура эз верит.
5
— Да кыдзи нӧ оз сетны, — друг шуис офицер, коді ӧнтай кильчӧ вылын пинясис смотрителькӧд да ӧні матыстчис сёрнитысьяс дінӧ да шыасис тшӧтш штабнӧйяс дінӧ, кодъяс пукалісны матын да кодъясӧс лыддис достойнӧйджык кывзысьясӧн.
— Ӧд ме сідз жӧ, кыдзи и тайӧ господаыс, ас окотаӧн муні действующӧй армияӧ, весиг самӧй Севастопольӧ вӧзйыси зэв бур местаысь, и меным, П.-сянь прогонъяс сё комын квайт шайт эзысьӧн кындзи, нинӧм эз сетны, а ме нин ассьым сё ветымын шайт дорысь унджык видзи.
Думыштны сӧмын, кӧкъямыссё верст коймӧд тӧлысь муна.
Вот тайӧ господаыскӧд мӧдӧд тӧлысь.
Ладнӧ, мый менам вӧлі аслам деньга.
Но, а эз кӧ вӧв сійӧ?
— Збыль ӧмӧй коймӧд тӧлысь? — юаліс кодкӧ.
— А мый прикажитанныд вӧчны, — водзӧ нуӧдіс висьталысь. — Ӧд эг кӧ эськӧ ме кӧсйы мунны, ме эськӧ эг и вӧзйысь бур местасьыс, сідзкӧ, колӧ лоны, ме эськӧ эг мӧд овны туйын, эг сы вӧсна нин, медым ме полі эськӧ... а позянлуныс некутшӧм абу.
Перекопын, например, ме олі кык недель; смотритель оз и кӧсйы сёрнитны тіянкӧд, — кор окота мунӧй; ӧти курьерскӧй подорожнӧйыс со кымын куйлӧ.
Буракӧ нин, сэтшӧм судьба... ӧд ме эськӧ кӧсйи, но, тыдалӧ, судьба; ме ӧд ог сы вӧсна, мый ӧні со бомбардировка, а, тыдалӧ, тэрмась, эн тэрмась, всё равно; а ме эськӧ кутшӧма кӧсйи...
Тайӧ офицерыс сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс объясняйтіс аслас нюжӧдчӧмлысь помкасӧ да быттьӧкӧ правдайтчис таысь, мый вӧсна тӧдлытӧг воліс мӧвп, мый сійӧ полӧ.
Тайӧ лои ещӧ тӧдчанаджык, кор сійӧ юасис, кӧні сулалӧ сылӧн полкыс да опаснӧ абу сэні.
Сійӧ весиг кельдӧдіс, и гӧлӧсыс сылӧн ори, кор китӧм офицер, коді вӧлӧма тайӧ жӧ полкас, висьталіс сылы, мый бӧръя лунъясас налӧн сӧмын офицеръяс пиысь чинӧма дас сизим морт.
Збыльысь, тайӧ офицерыс ӧні вӧлі зэв ыджыд трусӧн, кӧть квайт тӧлысь сайын ньӧти эз вӧв татшӧм.
Сылӧн лои ыджыд вежсьӧм, кодӧс испытайтлісны унаӧн и сыӧдз и сы бӧрын.
Сійӧ олӧма миян ӧти губернияын, кӧні эмӧсь кадетскӧй корпусъяс, да сылӧн вӧлӧма зэв бур спокойнӧй места, но, севастопольскӧй геройяс йылысь, аслас вӧвлӧм ёртъяс, делӧяс йылысь газетаясысь да частнӧй письмӧясысь лыддигӧн, сійӧ друг ӧзйӧма честолюбиеӧн да ещӧ ёнджыка патриотизмӧн.
Тайӧ чувствоыслы сійӧ жертвуйтӧма зэв уна — и ассьыс шоныд местасӧ, и ичӧтик квартирасӧ, кӧні вӧлӧма мягкӧй мебель, кодӧс лӧсьӧдӧма кӧкъямыс во чӧж старайтчӧмӧн, и тӧдсаяссӧ, и озыр невеста вылӧ гӧтрасьны надеясӧ,
сійӧ эновтӧма ставсӧ и ещӧ февральын на шыӧдчӧма действующӧй армияӧ, ачыс мечтайтӧма кувлытӧм славалӧн венок йылысь да генеральскӧй эполетъяс йылысь.
Прошениесӧ сетӧм бӧрын кык тӧлысь мысти команда кузя сійӧ пӧлучитӧма запрос, оз-ӧ кут сійӧ корны правительствосянь отсӧг.
Сійӧ вочавидзӧма, мый оз, да терпеливӧя мӧдӧма виччысьны местаӧ индӧм, кӧть патриотическӧй жарыс вевъялӧма нин ёна кӧдзавны тайӧ кык тӧлысь чӧжнас.
Ещӧ кык тӧлысь мысти сійӧ пӧлучитӧма запрос, оз-ӧ принадлежит сійӧ масонскӧй ложаясӧ да ещӧ татшӧм сяма формальностьяс да, кор вочавидзис, мый оз, медбӧрын, витӧд тӧлысь вылас индісны сылы места.
Став тайӧ кад чӧжнас приятельясыс, а медсясӧ выльнас дӧзмӧмлӧн сійӧ пытшкӧсса чувствоыс, коді лолывлӧ положениелӧн быд вежсьӧм дырйи, вевъялісны убедитны сійӧс сыын, мый сійӧ вӧчис вывті ыджыд глупость, кор пырис действующӧй армияӧ.
Кор жӧ сійӧ коли ӧтнасӧн, изжогаӧн висьысь да бусӧссьӧм чужӧма, витӧд станцияӧ, кӧні сійӧ паныдасис Севастопольса курьеркӧд, коді висьтавліс сылы войналӧн ужасъяс йылысь, да дас кык час чӧж виччысис вӧвъясӧс, — сійӧ дзикӧдз нин кутіс каитчыны аслас кокни руысь, тырвыйӧ гӧгӧрвотӧм ужасӧн думайтіс водзӧ лоантор йывсьыс да бессознательнӧя муніс водзӧ, кыдзи жертва вылӧ.
Тайӧ чувствоыс, кор странствуйтіс куим тӧлысь чӧж станцияясті, кӧні пӧшти быдлаын колӧ вӧлі виччысьны да встречайтны Севастопольысь локтысь офицеръясӧс, кодъяс висьтавлісны ужаснӧйторъяс, вочасӧн соді да медбӧрын вайӧдіс коньӧр офицерӧс сэтчӧдз, мый геройсянь, коді дась медся отчаяннӧй делӧяс вылӧ, кутшӧмӧн сійӧ воображайтіс асьсӧ П.-ын,
Дуванкойын сійӧ лои нин коньӧркодь трусӧн
да, тӧлысь сайын том йӧзкӧд ӧтлаасьӧм бӧрын, кодъяс мунісны корпуссянь, сійӧ зілис мунны кыдзи позьӧ ньӧжйӧджык, кор арталіс тайӧ лунъяссӧ аслас олӧмас медбӧръяясӧн, быд станцияын разбирайтіс крӧватьсӧ, погребецсӧ, чукӧртліс преферанс ворсысьясӧс, жалӧбнӧй книга вылӧ видзӧдіс кыдзи кад коллялӧм вылӧ да радліс, кор эз сетлыны сылы вӧвъяссӧ.
Сійӧ збыльысь эськӧ вӧлі геройӧн, П.-ысь кӧ эськӧ сюри веськыда бастионъясӧ, а ӧні сылы колӧ вӧлі прӧйдитны ещӧ уна моральнӧй страданиеяс, медым лоны сійӧ спокойнӧй, терпеливӧй мортӧн уджын и опасность дырйи, кутшӧмӧн ми велалӧмаӧсь аддзыны русскӧй офицерӧс.
Но сьӧкыд нин вӧлі ловзьӧдны сылысь энтузиазмсӧ.
6
— Коді корис борщ? — горӧдіс зэв няйтӧсь паськӧма кӧзяйка, ар нелямына кыз нывбаба, коді пыртіс комнатаӧ миска.
Сёрниыс пырысь-пыр жӧ торксис, и ставныс, кодъяс вӧліны комнатаын, кутісны дзоргыны харчевница вылӧ.
П.-сянь мунысь офицер весиг мигнитіс сы вылӧ том офицерлы.
— А-а, тайӧс Козельцов корліс, — шуис том офицер, — колӧ чуксавны сійӧс.
Чеччы ӧбедайтны, — диван вылын узьысь дінӧ матыстчигмоз да сійӧс пельпомӧдыс вӧрӧдігтыр шуис сійӧ.
Том детинка, ар дас сизима, гажа сьӧд синъяса да банйӧм банбокъяса, энергичнӧя чеччыштіс диван вылысь да синъяссӧ тілигтыр сувтіс комната шӧрӧ.
— Ок, извинитӧй, пӧжалуйста, — шуис сійӧ эзысь гора гӧлӧсӧн докторлы, кодӧс зургис чеччигас.
Поручик Козельцов пырысь-пыр жӧ тӧдіс воксӧ да матыстчис сы дінӧ.
— Он тӧд? — нюмъялігтыр шуис сійӧ.
— А-а-а! — горӧдіс ичӧтджык вокыс. — Вот дивӧыд! — и мӧдіс окавны воксӧ.
Найӧ окасисны куимысь, но коймӧдысяс падмисны, быттьӧкӧ кыкнанныслы воис мӧвп: мыйла нӧ непременнӧ колӧ куимысь?
— Но, кутшӧм ме рад, — вокыс вылӧ видзӧдігмоз шуис ыджыдджыкыс. — Петам кильчӧ вылӧ — сёрнитыштам.
— Петам, петам.
Меным оз ков борщыс... сёй тэ, Федерсон, — шуис сійӧ ёртыслы.
— Да ӧд тэнад вӧлі кынӧмыд сюмалӧ.
— Нинӧм оз ков.
Кор найӧ петісны кильчӧ вылӧ, ичӧтджыкыс пыр юасис вокыслысь: «Но, мый тэ, кыдзи, висьтав», да пыр шуаліс, кутшӧм рад сійӧ аддзыны воксӧ, но ачыс нинӧм эз висьтав.
Кор коли минута вит кымын, мый дыранас найӧ вевъялісны неуна чӧв олыштны, ыджыдджык вокыс юаліс, мыйла ичӧтджыкыс абу петӧма гвардияӧ, кыдзи тайӧс виччысьӧмаӧсь миян ставныс.
— Ак, да, — вочавидзис ичӧтджыкыс, ачыс гӧрдӧдіс ӧти казьтыштӧмсьыс, — тайӧ веськыда менӧ виис, и ме некыдзи эг виччысь, мый тайӧ лоӧ.
Верман аслыд представитны, — дзик выпуск водзвылын ми куимӧн мунім куритчыны, — тӧдан эсійӧ ичӧтик комнатасӧ, коді швейцарскӧй саяс, ӧд и тіян дырйи, буракӧ, тадзи жӧ вӧлі, — сӧмын верман вообразитны, эсійӧ каналья стӧрӧжыс аддзис да котӧртіс висьтавны дежурнӧй офицерлы (и ми ӧд некымынысь сетлывлім водка вылӧ стӧрӧжыслы), сійӧ и матыстчӧма гусьӧн;
мыйӧн сӧмын ми сійӧс аддзим, эсійӧ кыкыс шыблалісны папиросканысӧ да пышйисны бокладорса ӧдзӧсӧд, — тӧдан, а меным нин некытчӧ, сэні сійӧ мӧдіс меным неприятностьяс шуавны, гӧгӧрвоана, ме эг чӧв ов, но, сійӧ висьталӧма инспекторлы, и заводитчис.
Вот таысьсӧ чинтісны баллъяс поведениеысь, кӧть ставыс вӧліны отличнӧйӧсь, сӧмын механика кузя <rus>двенадцать</rus>, но и заводитчис.
Лэдзисны армияӧ.
Сэсся кӧсйысисны вуджӧдны менӧ гвардияӧ, да ме эг нин окотит да вӧзйыси война вылӧ.
— Со кыдзи!
— Збыль, ме тэныд шутиттӧг висьтала, ставыс меным сэтшӧм зывӧк лои, мый меным окота лои ӧдйӧджык мунны Севастопольӧ.
Да, веськыда кӧ шуны, тані кӧ ӧд шудаа мӧдас мунны, сэки позьӧ регыдджык выиграйтны гвардияын дорысь: сэні дас воӧн полковникӧдз воан, а тані со Тотлебен кык воӧн подполковниксянь генералӧдз.
Но, а виасны кӧ, — мый нӧ сідзкӧ вӧчан!
— Со тэ кутшӧм, — нюмъялігтыр шуис вокыс.
— А главнӧйыс, тӧдан-ӧ мый, вокӧ, — шуис ичӧтджыкыс нюмъялігтыр да гӧрдӧдіг, быттьӧкӧ кӧсйис висьтавны мыйкӧ зэв яндзимтор, — ставыс тайӧ пустякъяс;
медсясӧ, ме сы могысь вӧзйыси, мый всё-таки кыдзкӧ сӧвестнӧ овны Петербургын, кор тані кулалӧны отечество вӧсна.
Да и тэкӧд олыштны меным окота вӧлі, — содтіс сійӧ ещӧ ёнджыка яндысигтыр.
— Кутшӧм тэ тешкодь! — папиросница перйигмоз да сы вылӧ видзӧдтӧг шуис ыджыдджык вокыс. — Жаль сӧмын, мый ми огӧ лоӧй ӧтлаынӧсь.
— А мый, висьтав веськыда, бастионъясас страшнӧ? — друг юаліс ичӧтджыкыс.
— Первойсӧ страшнӧ, сэсся велалан — немтор.
Ачыд аддзан.
— А вот ещӧ мый висьтав: кыдзи тэ думайтан, босьтасны Севастопольсӧ?
Ме думайта, мый нинӧм вылӧ оз босьтны.
— Енмыс тӧдӧ.
— Ӧти сӧмын дӧсаднӧ, — верман вообразитны, кутшӧм шоглун: миянлысь ӧд туйын дзонь тубрас гусялісны, а менам сэні кивер вӧлі, та вӧсна ме ужаснӧй положениеын и ог тӧд, кыдзи явитча.
Тэ тӧдан, миян ӧд ӧні выль киверъяс, да и вообщӧ сы мында вежсьӧмъяс; ставыс бурлань.
Ме тэныд ставсӧ тайӧс верма висьтавны...
Ме быдлаӧ волі Москваын...
Мӧдӧд Козельцовыс Владимир вӧлі зэв ёна мунӧ Михайло вок вылас, но ӧткодьлуныс сэтшӧм, кутшӧм овлӧ дзоридзалысь роза цвет костын да нярмӧм лежнӧг дзоридз костын.
Юрсиыс сылӧн вӧлі сэтшӧм жӧ русӧй, но сук да кӧсичаястіыс кудриа.
Еджыд нежнӧй балябӧжас сылӧн вӧлі ичӧтик русӧй кӧса — шудлӧн признак, кыдзи шуӧны нянюшкаяс.
Чужӧмыслӧн еджыд нежнӧй кучик рӧм вылас эз сулав, а ыпнитлывліс, душаыслысь став движениеяссӧ петкӧдлігмоз, тыр вира том банйыштӧм.
Синъясыс сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь и вокыслӧн, сӧмын сылӧн восьсаӧсьджык да сьӧдджыкӧсь, мый медсясӧ кажитчис сы вӧсна, мый найӧ частӧ неуна вазьыштлісны.
Русӧй пушок писькӧдчис банбокъясас да гӧрд вомдоръяс весьтас, кодъяс зэв частӧ вӧрзьывлісны яндысяна нюмӧн да тыдовтчӧдлісны еджыд, дзирдалысь пиньяс.
Статя, паськыд пельпомъяса, кизявтӧм шинеля, код улысь тыдалӧ веськыд юрйыла гӧрд дӧрӧм, киас папироскаа, ачыс гырддза вылас лэдзчысьӧма перилӧ вылӧ, чужӧм вылас да жестас, кыдзи сійӧ сулаліс вокыс водзын, тыдаліс наивнӧй радлун, тайӧ вӧлі сэтшӧм мичаник-муса детинка, мый пыр дугдывтӧг эськӧ сідзи и видзӧдін сы вылӧ.
Сійӧ вывті рад вӧлі вокыслы, уважениеӧн да гордостьӧн видзӧдіс сы вылӧ, воображайтіс сійӧс геройӧн;
но ӧткымынторъяс кузя, буретш вообщӧ светскӧй образование гӧгӧрвоӧм кузя, коді, веськыда кӧ шуны, сылӧн и аслас эз вӧв, французскӧй кывйӧн сёрнитны кужӧм кузя, лоны важнӧй йӧз обществоын, танцуйтны да с. в., сійӧ неуна яндысис вокыс вӧсна, видзӧдіс ышнясьӧмӧн да весиг надейтчис, позяс кӧ, образуйтны сійӧс.
Став впечатлениеясыс сылӧн вӧліны Петербургысь на, ӧти барыня ордысь, коді радейтліс мичаникъясӧс да корлывліс ас ордас праздникъяс дырйи, и Москваын сенатор ордысь, кӧні сійӧ ӧтчыд танцуйтіс бал вылын.
7
Пӧшти сьӧлӧм бурмытӧдзыс сёрнитӧм бӧрын да кор, медбӧрын, воисны сійӧ чувствоӧдзыс, кодӧс частӧ испытайтлан, мый общӧйыс этша, кӧть и радейтан ӧта-мӧдтӧ, вокъяс дыркодь чӧв олісны.
— Сідзкӧ, босьт жӧ ассьыд кӧлуйтӧ да пырысь-пыр мунам вӧлӧн, — шуис ыджыдджыкыс.
Ичӧтджыкыс друг гӧрдӧдіс да шӧйӧвошис.
— Веськыда Севастопольӧ мунны? — минута чӧв олӧм бӧрын юаліс сійӧ.
— Но да, тэнад ӧд абу уна кӧлуй, ме думайта, тӧрам.
— И зэв бур, пырысь-пыр жӧ мунам, — ышловзьӧмӧн шуис ичӧтджыкыс да муніс комнаталань.
Но сійӧ эз восьт ӧдзӧссӧ да сувтіс посводзас, шогпырысь ӧшӧдіс юрсӧ да мӧдіс думайтны:
«Ӧні жӧ веськыда Севастопольӧ, тайӧ адас — ужаснӧ!
Но всё равно, коркӧ ӧд колӧ жӧ вӧлі лоны.
Ӧні <rus>по крайней мере</rus> воккӧд...»
Делӧыс сыын, мый сӧмын ӧні думыштӧм бӧрын, мый сійӧ пуксяс телегаӧ да сэтысь чеччывтӧг воас Севастопольӧ да мый некутшӧм случайность оз нин вермы кутны сійӧс, сылы син водзас яснӧя кыптіс опасность, кодӧс сійӧ корсис, и сійӧ шай-паймуніс, повзис ӧти мӧвпсьыс опасность матыслун йылысь.
Муртса асьсӧ успокоитӧм бӧрын сійӧ пырис комнатаӧ;
но коли дас вит минута, а сійӧ век на эз пет вокыс дорӧ, та вӧсна ыджыдджыкыс восьтіс, медбӧрын, ӧдзӧссӧ, медым чукӧстны сійӧс.
Ичӧтджык Козельцов, мыжмӧм школьник положениеын, сёрнитіс мый йылысь кӧ П.-са офицеркӧд.
Кор вокыс восьтіс ӧдзӧссӧ, сійӧ дзикӧдз шӧйӧвошис.
— Пырысь-пыр, пырысь-пыр ме пета! — вокыслы кинас ӧвтчигтыр висьталіс сійӧ.
— Виччысьлы менӧ, пӧжалуйста, сэні.
Минута мысти сійӧ збыльысь петіс да, пыдісянь ышловзьӧм бӧрын, матыстчис вокыс дінӧ.
— Верман аслыд представитны, ме ог вермы мунны тэкӧд, вокӧ, — шуис сійӧ.
— Кыдзи?
Мый сӧран!
— Ме тэныд ставсӧ веськыда висьтала, Миша!
Миян некодлӧн нин деньганым абу, и ми ставным уджйӧзаӧсь эсійӧ штабс-капитанлы, коді локтӧ П.-сянь.
Юр яндзим!
Ыджыдджык вокыс зумыштчис да дыр эз торк чӧв олӧмсӧ.
— Уна-ӧ тэ уджйӧза? — синкым увтіыс вокыс вылӧ видзӧдлывлігтыр юаліс сійӧ.
— Уна... абу, абу зэв уна;
но зэв яндзим.
Куим станцияын сійӧ мынтіс ме пыдди, и сакарсӧ сылысь пыр видзим...
вот и ог тӧд...
да и преферансӧн ми ворслім...
ме сылы коли неуна уджйӧза.
— Тайӧ зэв лёктор, Володя!
Но мый эськӧ тэ вӧчин, мекӧд кӧ эн паныдась? — вокыс вылӧ видзӧдтӧг, скӧрысь шуис ыджыдджыкыс.
— Да ме думайті, вокӧ, мый пӧлучита этайӧ подъёмнӧйсӧ Севастопольын, сэки и сета.
Ӧд позьӧ тадзи вӧчны;
да и бурджык нин аски ме сыкӧд воа сэтчӧ.
Ыджыдджык вокыс перйис кӧшелёк да неуна тіралысь чуньяснас кыскис сэтысь кык дас шайта да ӧти куим шайта бумажка.
— Вот менам став деньгаӧй, — шуис сійӧ. — Уна-ӧ тэ уджйӧза?
Кор Козельцов висьталіс, мый сылӧн тайӧ став деньгаыс, сійӧ неуна ылӧдліс: сылӧн вӧлі ещӧ нёль зӧлӧтӧй, кодъясӧс <rus>на всякий случай</rus> вурӧма обшлагас, но кодъясӧс сійӧ сетӧма аслыс кыв нинӧм вылӧ не вӧрзьӧдны.
Вӧлӧмкӧ, мый мӧд Козельцовыс преферансӧн и сакарӧн вӧлӧм уджйӧза сӧмын кӧкъямыс шайт П.-са офицерлы.
Ыджыдджык вокыс сетіс найӧс сылы, сӧмын казьтыштіс, мый тадзи оз позь, кор деньга абу, ещӧ преферанс ворсны.
— Мый вылӧ нӧ тэ ворсін?
Ичӧтджыкыс эз вочавидз ни ӧти кыв.
Вокыслӧн юалӧмыс кажитчис сылы сы честность кузя сомневайтчӧмӧн.
Ас вылас дӧзмӧм, сійӧ поступоксьыс яндысьӧмыс, коді вермис кыпӧдны татшӧм подозрениеяс, и оскорблениеыс воксяньыс, кодӧс сійӧс сэтшӧма радейтіс, кыпӧдісны сы впечатлительнӧй натураын сэтшӧм вына, дойдана чувство, мый сійӧ нинӧм эз вочавидз, чувствуйтіс, мый оз вермы кутчысьны, медым гӧлӧсас эз кывны бӧрддзӧм шыяс, кодъясысь гӧрддзасис сылӧн горш діныс.
Сійӧ видзӧдлытӧг босьтіс деньгасӧ да муніс ёртъясыс дінӧ.
8
Николаев, коді юыштіс Дуванкойын кык крышка водка, кодӧс ньӧбис пос вылын сійӧс вузавлысь салдатлысь, тракнитіс вӧжжинас, повозка мӧдіс чеччавны изъя ӧткымынлаті вуджӧра туй кузя, коді нуӧдіс Бельбек пӧлӧн Севастопольлань, а вокъяс, кокъяснаныс ӧта-мӧд дораныс инмалігӧн, кӧть и быд минутаӧ думайтісны ёрта-ёрт йывсьыныс, упорнӧя чӧв олісны.
«Мыйла сійӧ оскорбитіс менӧ, — думайтіс ичӧтджыкыс,
— эз ӧмӧй сійӧ вермы не висьтавны та йылысь?
Дзик быттьӧкӧ сійӧ думайтӧма, мый ме вӧр, да и ӧні, кажитчӧ, скӧралӧ, артмӧ, мый ми нин нэм кежлӧ лӧгасим..
А кутшӧм лӧсьыд эськӧ миянлы вӧлі кыкӧн овны Севастопольын.
Кык вок, ас костаныс дружнӧйӧсь, кыкнанныс тышкасьӧны врагкӧд: ӧтикыс пӧрысь нин, кӧть абу зэв образованнӧй, но храбрӧй воин, а мӧдыс том, но сідзжӧ молодеч...
Недель мысти ме эськӧ быдӧнлы докажиті, мый ме абу нин зэв томиник!
Ме и гӧрдӧдны дугда, чужӧм вылын лоӧ мужество, да и неыджыд ус, но сэк кежлӧ ёна быдмас, — и сійӧ чепӧльтіс ассьыс пушоксӧ, коді мыччысьӧма вомкӧтшъяс дорас.
— Гашкӧ, ми ӧні воам сэтчӧ да пыр жӧ веськалам делӧӧ, воккӧд ӧтлаын.
А сійӧ должен лоны упорнӧйӧн да зэв храбрӧйӧн — сэтшӧм, мый уна оз сёрнит, а вӧчӧ мукӧдъясысь бурджыка.
Ме эськӧ кӧсйи тӧдны, — водзӧ думайтіс сійӧ, — нарошнӧ али оз сійӧ топӧд менӧ дзик повозка дорланьыс.
Сійӧ, буракӧ, чувствуйтӧ, мый меным абу лӧсьыд, и вӧчӧ вид, мый быттьӧкӧ оз казяв менӧ.
Вот ми ӧні воам сэтчӧ, — водзӧ рассуждайтіс сійӧ, ачыс топӧдчис повозка дорлань да поліс вӧрзьыштны, медым вокыс эз казяв, мый сылы абу лӧсьыд, — да друг веськыда бастионӧ: ме орудиеясӧн, а вок ротакӧд, и ӧтлаын мунам.
Сӧмын французъяс друг уськӧдчасны миян вылӧ.
Ме — лыйлыны, лыйлыны: виа зэв унаӧс;
но найӧ всё-таки котӧртӧны ме вылӧ.
Лыйлыны оз нин позь, и, дерт, меным спасение абу;
сӧмын друг вок чепӧсъяс водзӧ, сабляа, и ме кватита ружье, и ми салдатъяскӧд тшӧтш котӧртам.
Французъяс уськӧдчасны вок вылӧ.
Котӧрӧн ме матыстча, виа ӧти французӧс, мӧдӧс да спасита вокӧс.
Менӧ ранитасны ӧти киӧ, ружьеӧс ме кватита мӧд киӧ да всё-таки котӧрта; сӧмын вокӧс виасны ме дінын пуляӧн.
Ме сувтыштла минута кежлӧ, видзӧдла сы вылӧ этадзи шогпырысь, сувта да горӧда: «Ме бӧрся, водзӧс босьтам!
Ме радейтлі вокӧс свет вылас быдӧнысь медъёна, — шуа ме, — и вошті сійӧс.
Водзӧс босьтам, бырӧдам врагъясӧс либӧ ставным кулам татчӧ!»
Ставныс горӧдасны, уськӧдчасны ме бӧрся.
Сэки французскӧй войскаыс ставнас петасны, — ачыс Пелиссье.
Ми ставнысӧ виалам;
но, медбӧрын, менӧ ранитӧны мӧдысь, коймӧдысь, и ме уся кулӧмвыйын.
Сэки ставныс котӧрӧн воасны ме дінӧ,
воас Горчаков да кутас юасьны, мый меным колӧ.
Ме висьтала, мый нинӧм оз ков, — сӧмын медым менӧ пуктасны воккӧд орччӧн, мый ме кӧсъя кувны сыкӧд.
Менӧ нуасны да пуктасны воклӧн вирӧсь шой дінӧ.
Ме кыпӧдчышта да шуа сӧмын: «Да, ті энӧ кужӧй донъявны кык мортӧс, кодъяс сьӧлӧмсяньныс радейтлісны отечество; ӧні найӧ кыкнанныс усины... мед прӧститас тіянӧс ен!» и кула».
Коді тӧдас, кутшӧма збыльмасны тайӧ мечтаясыс!
— Мый, тэ вӧлін коркӧ тышын? — друг юаліс сійӧ вокыслысь, дзикӧдз вунӧдчис да, мый эз кӧсйы сёрнитны сыкӧд.
— Эг, ни ӧтчыд, — вочавидзис ыджыдджыкыс:
— миян кык тысяча морт полкысь чині, ставныс уджъяс вылысь;
и менӧ ранитісны сідзжӧ удж вылын.
Война ньӧти оз сідз мун, кыдзи тэ думайтан, Володя!
«Володя» кывйыс вӧрзьӧдіс сьӧлӧмсӧ ичӧтджык вокыслысь: сылы окота лои объяснитчыны вокыскӧд, коді ньӧти эз и думайт, мый оскорбитіс Володяӧс.
— Тэ он скӧрав ме вылӧ, Миша? — минута чӧв олӧм бӧрын юаліс сійӧ.
— Мыйысь?
— Да — сідз.
Сыысь, мый миян вӧлі.
Сідзкӧ, нинӧм.
— Ньӧти, — сылань бергӧдчиг да сылы кокас тапкӧдыштігтыр вочавидзис ыджыдджыкыс.
— Сідзкӧ, тэ менӧ извинит, Миша, ме кӧ тэнӧ дӧзмӧді.
И ичӧтджык вокыс бергӧдчис мӧдарӧ, медым дзебны синвасӧ, коді друг чепӧсйис сы синъясысь.
9
— Неужели тайӧ Севастополь нин? — юаліс ичӧтджык вокыс, кор найӧ кайисны гӧра вылӧ да на водзвылын тыдовтчис корабльяс мачтаяса бухта, море, кӧні ылын тыдаліс неприятельскӧй флот, моредорса еджыд батареяяс, казармаяс, водопроводъяс, докъяс и карса стрӧйбаяс, и еджыд, лилӧвӧй тшын кымӧръяс, кодъяс дугдывтӧг кыпӧдчисны карсӧ кытшалысь виж гӧраясӧд да сулалісны лӧз небесаас, шонділӧн розӧвӧй югӧръяс улын, ачыс шондіыс дзирдалігтыр тыдаліс нин сьӧд мореас да лэччис горизонтлань.
Володя ньӧти дрӧгниттӧг аддзис тайӧ страшнӧй местасӧ, код йылысь сійӧ сэтшӧм уна думайтіс; мӧдарӧ, сійӧ эстетическӧй наслаждениеӧн да самодовольстволӧн героическӧй чувствоӧн, мый вот и сійӧ часджын мысти лоӧ сэні, видзӧдіс тайӧ збыльысь зэв мича оригинальнӧй зрелище вылас, и ыджыд вниманиеӧн видзӧдіс дзик сійӧ кадӧдзыс, кытчӧдз эз воны Севернӧйӧ, вокыс полкса обозӧ, кӧні колӧ вӧлі стӧча тӧдмавны полк да батарея сулаланін йылысь.
Обозӧн заведуйтысь офицер оліс сідз шусяна выль кар дорын — пӧвйысь вӧчӧм баракъяс дорын, кодъясӧс стрӧитлӧмаӧсь матросъяслӧн семьяясныс, оліс палаткаын, кодӧс ӧтлаӧдӧма ыджыд балаганкӧд, а балагансӧ кыӧма дублӧн веж лапъясысь, кодъяс абу на удитӧмаӧсь дзикӧдз косьмыны.
Вокъяс суисны офицерӧс складнӧй пызан сайысь, кӧні сулаліс папирос пӧим сора кӧдзыд чай стӧкан да поднос, кӧні вӧліны водка да косьмӧм пӧк да нянь крӧшкияс. Вижов-няйт дӧрӧма офицер ыджыд щӧті вылын лыддис зэв ыджыд чукӧрысь бумажнӧй деньга.
Но водзджык, офицер личность йылысь да сы сёрни йылысь висьтавтӧдз, колӧ сюсьджыка видзӧдлыны сы балаганлысь пытшкӧссӧ да тӧдны кӧть неуна сылысь оланногсӧ да занятиеяссӧ.
Выль балаганыс вӧлі сэтшӧм ыджыд, крепыда кыӧма да удобнӧй, пызанъяса да лабичьяса, кодъясӧс кыӧма либӧ вӧчӧма эжа пластъясысь, татшӧм балаганъяссӧ стрӧитлывлӧны сӧмын генералъяслы либӧ полкӧвӧй командиръяслы; бокъяссӧ да вевдорсӧ, медым коръясыс эз гылавны, вӧлі эжӧма куим ковёрӧн, кӧть вель урӧдливӧйясӧн, но выльясӧн да, буракӧ, донаясӧн.
Кӧрт крӧвать вылын, коді сулаліс главнӧй ковёр увдорас, кытчӧ изобразитӧма амазонкаӧс, куйліс плюшевӧй чим гӧрд эшкын, няйт косяссьӧм кучик пӧдушка да енотӧвӧй пась;
пызан вылас вӧлі эзысь рамаа зеркалӧ, зэв няйт эзысь щӧтка, жугалӧм, выйӧсь юрсиӧн тырӧм лы сынан, эзысь подсвечник, зӧлӧтӧй ыджыд гӧрд ярлыка ликёр бутылка, Пётр I изображениеа зӧлӧтӧй часі, кык зӧлӧтӧй чунькытш, кутшӧмкӧ капсюльяс тыра ичӧтик кӧрӧбка, нянь корка да разӧдӧм важ карті, и крӧвать улас портер тыра да тыртӧм бутылкаяс.
Офицерыс тайӧ заведуйтіс полкса обозӧн да вӧвъяслы продовольствиеӧн.
Сыкӧд ӧтлаын оліс сылӧн бур приятель комиссионер, коді сідзжӧ занимайтчис кутшӧмкӧ операцияясӧн.
Тайӧ кадас, кор пырисны вокъяс, сійӧ узис палаткаын; обознӧй офицер жӧ арталіс казеннӧй деньга тӧлысь пом кежлас.
Офицерыс видзӧднысӧ вӧлі зэв мича да воинственнӧй: ыджыд туша, ыджыд ус, благороднӧй кызта.
Неприятнӧй вӧлі сыын сӧмын став чужӧмыслӧн кутшӧмкӧ пӧсялӧм, пыктӧм, коді пӧшти тупкыліс сылысь ичӧтик руд синъяссӧ (быттьӧкӧ сылы тырыс вӧлі кисьтӧма портер) да зэв дурклуныс — выйӧсь шочиник юрсисяньыс да сьӧдбӧж куысь туфли тшайподӧн кӧмалӧм ыджыд кокъясӧдзыс.
— Деньгаыс, деньгаыс! — балаганӧ пыригӧн да невӧльнӧй горшлунӧн деньга чукӧр вылӧ дзоргигтыр шуис ыджыдджык Козельцов, — кӧть эськӧ мед джынсӧ уджйӧзӧн сетінныд, Василий Михайлыч!
Обознӧй офицер, кодӧс быттьӧкӧ суисны гусясигӧн, ставнас йӧжгыльтчис, кор аддзис гӧстьӧс, да деньгасӧ чукӧртігмоз, чеччывтӧг копыртчыліс.
— Ок, эськӧ тайӧ кӧ менам вӧлі...
Казеннӧй, батюшка!
А этайӧ коді тіянкӧд? — шуис сійӧ, ачыс дзебис деньгасӧ шкатулкаӧ, коді сулаліс сы дінын, да веськыда видзӧдіс Володя вылӧ.
— Тайӧ менам вок, корпусысь воис.
Да вот ми кежим татчӧ тӧдмавны тіянлысь, кӧні полк сулалӧ.
— Пуксьӧй, господа, — чеччигас да, гӧстьяс вылӧ некутшӧм внимание обращайттӧг, палаткаӧ мунігмоз шуис сійӧ.
— Юыштны он-ӧ окотитӧй?
Портертор, гашкӧ? — шуис сійӧ сэтысянь.
— Оз мешайт, Василий Михайлыч!
Володяӧс шензьӧдіс обознӧй офицерлӧн величиеыс, сылӧн небрежнӧй манераыс да вокыслӧн сы дінӧ уважениеыс.
«Буракӧ, тайӧ налӧн зэв бур офицер, кодӧс быдӧн почитайтӧны; тыдалӧ, прӧстӧй, зэв храбрӧй да гӧститӧдчысь», — диван вылӧ рампырысь да полыштігтыр пуксигӧн думыштіс сійӧ.
— Да кӧні жӧ миян полкным сулалӧ? — палатка пыр юаліс ыджыдджык вокыс.
— Мый?
Сійӧ юаліс мӧдысь.
— Неважӧн ме ордӧ Зейфер воліс;
сійӧ висьталіс, мый тӧрыт вуджӧмаӧсь витӧд бастионӧ.
— Вернӧ?
— Ме кӧ висьтала, сідзкӧ вернӧ; а, колӧ шуны, чӧртыс тӧдас!
Сійӧ и пӧръялас донтӧм донысь.
Мый нӧ, юанныд портерсӧ? — пыр на палаткасянь шуис обознӧй офицер.
— А, пӧжалуй, юа, — шуис Козельцов.
— А ті юанныд, Осип Игнатьич? — водзӧ кыліс палаткаын гӧлӧс, буракӧ, шыасис узьысь комиссионер дінӧ.
— Тырмас узьнытӧ: кӧкъямысӧд час нин.
— Мый ті сирасинныд ме дінӧ!
Ме ог узь, — вочавидзис вӧсньыдик дыш гӧлӧс, коді приятнӧя шушкыляліс л да р букваяс.
— Но, чеччӧй, меным тіянтӧг гажтӧм.
И обознӧй офицер петіс гӧстьяс дінӧ.
— Вай портер.
Симферопольскӧйӧс! — горӧдіс сійӧ.
Чужӧм вылас гордӧй выражениеа, кыдзи кажитчис Володялы, денщик пырис балаганӧ да сы улысысь, весиг офицерӧс йӧткыштӧм бӧрын, перйис портер.
— Да, батюшка, — стӧканъясӧ кисьталігмоз шуис обознӧй офицер,
— ӧні выль полкӧвӧй командир миян.
Деньгатор колыштӧ, быдторсӧ лӧсьӧдӧ.
— Но тайӧ, ме чайта, дзик аслыспӧлӧс, выль поколениеыс, — стӧкансӧ вежливӧя киас босьтігмоз шуис Козельцов.
— Да, выль поколение!
Сэтшӧм жӧ скупердяй лоӧ.
Кор командуйтіс батальонӧн, сэки кыдзи горзіс; а ӧні мӧдтор сьылӧ.
Оз позь, батюшка.
— Тайӧ сідзи.
Ичӧтджык вокыс нинӧм эз гӧгӧрво, мый найӧ сёрнитісны, но сылы гудыра кажитчис, мый вокыс висьталӧ оз сійӧс, мый думайтӧ, но быттьӧкӧ сӧмын сы вӧсна, мый юӧ портер тайӧ офицерыслысь.
Бутылка портер вӧлі юӧма нин, и сёрни нюжаліс нин вель дыр сы сямӧн жӧ, кор палатка пӧла пешкыльтчис и сэтысь петіс латшкӧс тушаа свежӧй мужчина кисточкаяса атласнӧй лӧз халата, гӧрд околыша да кокардаа фуражкаа.
Ассьыс ичӧтик сьӧд уссӧ лӧсьӧдышталігмоз, кытчӧкӧ кӧвёр вылӧ видзӧдігтыр сійӧ петіс да, муртса тӧдчымӧн пельпомсӧ лэптыштлӧмӧн, ӧтветитіс офицеръяслӧн копрасьӧм вылӧ.
— Вай жӧ и ме юа стӧкан! — пызан дорӧ пуксигӧн шуис сійӧ.
— Мый тайӧ, ті Петербургсянь локтанныд, том морт? — Володя дінӧ меліа шыасигмоз шуис сійӧ.
— Да, Севастопольӧ муна.
— Асьныд вӧзйысинныд?
— Да.
— И мыйла окота тіянлы, господа, ме ог гӧгӧрво! — водзӧ висьталіс комиссионер.
— Ме эськӧ ӧні, кажитчӧ, подӧн вӧлі дась мунны, лэдзисны кӧ эськӧ, Петербургӧ.
Мустӧммис, ей-богу, тайӧ пон сяма олӧмыс!
— Мыйӧн нӧ тіянлы лёк тані? — сы дінӧ шыасигмоз шуис ыджыдджык Козельцовыс.
— Тіянлы ӧмӧй абу на олӧм тані!
Комиссионер видзӧдліс сы вылӧ да бергӧдчис мӧдарӧ.
— Этайӧ опасностьыс («кутшӧм опасность йылысь сійӧ сёрнитӧ, кор пукалӧ Севернӧйын?» — думыштіс Козельцов), лишениеясыс, нинӧм оз позь судзӧдны, — бара Володя дінӧ шыасигмоз водзӧ висьталіс сійӧ.
— И мыйла окота тіянлы, ме дзик ог гӧгӧрво тіянӧс, господа!
Кӧть эськӧ мед кутшӧмкӧ выгӧдаяс вӧліны, а то сідзи.
Но, бур ӧмӧй сійӧ, тіян арлыдсянь кӧ друг колянныд калекаӧн нэм кежлад?
— Кодлы колӧны доходъяс, а коді и честь вӧсна служитӧ! — дӧзмӧм гӧлӧсӧн бара шыасис ыджыдджык Козельцов.
— <rus>Что за честь, когда нечего есть!</rus>* — зывӧкпырысь сералігмоз шуис комиссионер, ачыс шыасис обознӧй офицер дінӧ, коді сідзжӧ серӧктіс сэки.
— Заведит вай «Лучияысь»; ми кывзыштам, — музыкаа кӧрӧбка вылӧ индігмоз шуис сійӧ, — ме радейта сійӧс...
— Мый, сійӧ бур морт, Василий Михайлычыс? — вокыслысь юаліс Володя, кор найӧ рӧмдігас нин петісны балаганысь да мӧдісны мунны водзӧ Севастопольлань.
— Абу лёк, сӧмын скуп сэтшӧм шельма, мый ужас!
Ӧд медэтша вылӧ сылы локтӧ куимсё шайтӧн тӧлысь,
а олӧ порсь моз, тэ ӧд аддзылін.
А этайӧ комиссионерсӧ ме синмӧн ог вермы аддзыны, ме коркӧ кучкала сійӧс.
Тайӧ канальяыс ӧд Турцияысь тысяча дас кык кымын вайӧма...
И Козельцов мӧдіс кузя висьтавны взяточничество йылысь, неуна (веськыда шуны) сэтшӧм аслыспӧлӧс лӧгпырысь, кыдзи овлӧ мортлӧн, коді вӧйпӧ оз сыысь, мый взяточничество — лёктор, а сыысь, мый сылы дӧсаднӧ, мый эмӧсь йӧз, кодъяс пӧльзуйтчӧны тайӧн.
10
Оз позь шуны, мый Володялӧн вӧлі лёк настроение, кор пӧшти войнас нин матыстчӧ вӧлі бухта вомӧн нюжӧдӧм пос дорӧ, но сійӧ чувствуйтіс сьӧлӧм вылас мыйкӧ сьӧкыдтор.
Ставыс, мый сійӧ аддзыліс и кывліс, зэв омӧля лӧсяліс сылӧн кольӧм, неважӧнся впечатлениеясыскӧд: паркетнӧй югыд, ыджыд зал, кӧні мунісны экзаменъяс, ёртъясыслӧн гажа, бур гӧлӧсъяс да серам, выль мундир, радейтана царь, кодӧс сійӧ сизим во чӧж велалӧма аддзыны да коді, синва сорӧн накӧд прӧщайтчигӧн, шуӧ найӧс аслас челядьӧн, — и сэтшӧм этша ставыс, мый сійӧ аддзыліс, вӧліны сылӧн зэв мича, радуйтана, великодушнӧй мечтаяс кодьӧсь.
— Но, вот ми и воим! — шуис ыджыдджык вокыс, кор найӧ, Михайловскӧй батареяӧ воӧм бӧрын, чеччисны повозкаысь.
— Миянӧс кӧ лэдзасны мунны пос вывтіыс, ми пырысь-пыр жӧ мунам Николаевскӧй казармаясӧ.
Тэ сэтчӧ кольччы асылӧдзыс, а ме муна полкӧ — тӧдмала, кӧні сулалӧ тэнад батареяыд, и аски локта тэла.
— Мыйла нӧ?
Лучшӧ ӧтлаын мунам, — шуис Володя.
— И ме муна тэкӧд бастионӧ.
Всё равно ӧд нин: велавны колӧ.
Тэ кӧ мунан, и ме верма.
— Бурджык не мунны.
— Энлы, пӧжалуйста, ме кӧть тӧдмала, кыдзи...
— Менам сӧвет не мунны, а пӧжалуй...
Небесаыс вӧлі сӧстӧм да пемыд; кодзувъяс да бомбаяслӧн да лыйсьӧмъяслӧн вӧрысь биясыс яръюгыда нин югъялісны сап пемыдас.
Батареялӧн ыджыд еджыд зданиеыс да послӧн помыс тыдалісны пемыдсьыс.
Дзик быд секундаын орудиеясысь некымын лыйӧм да взрывъяс, ӧта-мӧд бӧрсяыс регыд мысти либӧ ӧттшӧтш, гораджыка да ярскӧбджыка сыркӧдісны воздухсӧ.
Тайӧ грымгӧм шыяс косттіыс, быттьӧкӧ сылы шыасигмоз, кыліс бухталӧн зумыш броткӧмыс.
Моресянь ӧвтыштіс тӧвру, да кыліс уль ру дук.
Вокъяс матыстчисны пос дорӧ.
Кутшӧмкӧ ополченец укшаля кучкис ружьенас киас да горӧдіс:
— Коді локтӧ?
— Салдат.
— Эз тшӧктыны лэдзны!
— Да кыдзи нӧ!
Миянлы колӧ.
— Офицерлысь юалӧй.
Якӧр вылын пуксӧн вугралысь офицер чеччис да тшӧктіс лэдзны.
— Сэтчань позьӧ, сэсянь оз позь.
Кытчӧ сюйсянныд ставныд ӧтпырйӧ! — горӧдіс сійӧ полкӧвӧй повозкаяс вылӧ, кытчӧ джуджыда сӧвтӧма туръяс да кодъяс чукӧртчӧмаӧсь пос вылӧ каянінӧ.
Первойя понтон вылӧ лэччигӧн вокъяс паныдасисны салдатъяскӧд, кодъяс гораа сёрнитігтыр локтісны сэтысянь.
— Кор сійӧ пӧлучитіс амунишнӧйсӧ, сідзкӧ сійӧ тырвыйӧ расчитайтчис — со мый...
— Ок, вокъяс! — шуис мӧд гӧлӧс,
— мыйӧн Сивернӧй сайӧ воан, югыдсӧ аддзан, ей-богу!
Дзик мӧд воздухыс.
— Висьтав ещӧ мыйкӧ! — шуис первойыс. — Кодкӧлун сэтчӧ жӧ лэбис ӧкаяннӧйыд, кык матрослысь кокъяссӧ орӧдіс, эн нин сёрнит лучшӧ.
Повозкасӧ виччысигмоз вокъяс прӧйдитісны первой понтонсӧ да сувтісны мӧд вылас, кодӧс кытъястікӧ ойдӧдӧма нин ваыс.
Тӧлыс, коді кажитчис слабӧн му вылас, тані вӧлі зэв вына да чизыр;
поссӧ качайтіс, и гыяс, шумӧн керъясас кучкаліг да якӧръясӧ да канатъясӧ жугласигтыр, кайлісны пӧвъяс вылас.
Веськыдладорас скӧра шумитіс руа сьӧд море, помтӧм рӧвнӧй визьӧн торъяліс кодзула рудовъеджыд горизонтыскӧд ӧтлаасянінас;
и кӧнкӧ ылын югъялісны неприятельскӧй флотлӧн биясыс.
Шуйгаладорас тыдаліс миян корабльлӧн сьӧд массаыс, и кылісны гыяслӧн сы бортӧ кучкалӧмъясыс;
тыдаліс пароход, коді шумӧн да тэрыба муніс Севернӧйсянь.
Сы дорын взорвитчӧм бомбалӧн биыс здук кежлӧ югдӧдліс палуба вылас джуджыда тэчӧм туръяс, выліас сулалысь кык мортӧс да еджыд быг да резсьӧмъяссӧ турунвиж гыяслысь, кодъясӧс поткӧдліс пароходыс.
Пос дор йылас пукаліс дӧрӧм кежсьыс кутшӧмкӧ матрос, коді кокъяссӧ лэдзӧма ваас, да мыйкӧ кераліс.
Водзвылын, Севастополь весьтын, лэбалісны сэтшӧм жӧ бияс, и гораджыка и гораджыка кылісны страшнӧй шыяс.
Моресянь котӧртысь гы койыштіс пос веськыдладорас да кӧтӧдіс Володялысь кокъяссӧ;
кокъяснаныс ваӧдыс шлячкӧдігтыр сы дінті мунісны кык салдат.
Мыйкӧ друг ратшкакылігтыр югдӧдіс поссӧ водзвывтіыс, сэті мунысь повозкаӧс да верзьӧмаӧс, и осколокъяс, шутьлялігтыр васӧ резігмоз, кутісны гылавны ваас.
— А, Михаил Семёныч! — ыджыдджык Козельцов весьтӧ вӧвсӧ сувтӧдігмоз шуис верзьӧма,
— мый, дзикӧдз нин бурдінныд?
— Кыдзи аддзанныд,
кытчӧ тіянӧс енмыс нуӧ?
— Севернӧйӧ патронъясла; ӧні ӧд ме полкӧвӧй адъютант пыдди...
часысь часӧ виччысям штурм, а сумкааным вит патронӧн абу.
Зэв бур распоряжениеяс!
— А кӧні нӧ Марцов?
— Тӧрыт коксӧ сылысь орӧдіс... карын, комнатаын узис...
Гашкӧ, ті сійӧс суанныд, сійӧ перевязочнӧй пунктын.
— Полк витӧдын, сідз ӧд?
— Да, М... цов местаӧ сувтім.
Ті пыралӧй перевязочнӧй пунктӧ: сэні миян йӧз эмӧсь — тіянӧс колльӧдасны.
— Но, а квартираӧй менам Морскӧй вылын дзонь?
— И, батюшка, важӧн нин ставсӧ жугӧдісны бомбаясӧн.
Ті ӧні онӧ тӧдӧй Севастопольсӧ; ни ӧти нывбаба нин абу, ни трактиръяс, ни музыка абуӧсь; тӧрыт медбӧръя заведениеыс муніс.
Ӧні вывті гажтӧм лои...
Прӧщайтлӧй!
И офицер рӧдтігтыр муніс водзӧ.
Володялы друг лои зэв страшнӧ: сылы пыр кажитчис, мый пырысь-пыр лэбас ядро либӧ осколок да инмас сылы веськыда юрас.
Тайӧ уль руа пемыдыс, тайӧ став шыясыс, торйӧн нин гыяслӧн броткысь сялькӧдчӧмыс, кажитчӧ, ставыс висьталіс сылы, медым сійӧ эз мун водзӧ, мый нинӧм бурыс оз виччысь сійӧс тані, мый кокыс сылӧн некор нин сэсся оз тувччыв русскӧй му вылӧ бухта мӧдарладорас, медым сійӧ пырысь-пыр жӧ бӧр бергӧдчис да пышйис кытчӧкӧ, кыдзи позьӧ ылӧджык тайӧ смерть местасяньыс.
«Но, гашкӧ, сёр нин, ӧні решитӧма нин», — думыштіс сійӧ мыйтакӧ тайӧ мӧвпсьыс сырмигтыр, мыйтакӧ сыысь, мый ваыс пырис сылы сапӧг пытшкас да кӧтӧдіс кокъяссӧ.
Володя пыдісянь ышловзис да неуна бокӧ вешйис вок дорсьыс.
— Господи, збыль ӧмӧй нӧ менӧ виасны, буретш менӧ?
Господи, помилуйт менӧ! — шӧпкӧдӧмӧн шуис сійӧ да пернапасасис.
— Но, мунам, Володя, — шуис ыджыдджык вокыс, кор повозка кайис пос вылӧ.
— Аддзылін бомбасӧ?
Пос вылын вокъяслы паныдасьлісны раненӧйяс тыра да туръяс тыра повозкаяс, ӧти вӧлі мебель тыра, кодӧс вӧлӧн нуис кутшӧмкӧ нывбаба.
Мӧдарладорас жӧ некӧд эз сувтӧдлы найӧс.
Николаевскӧй батарея стен бокті инстинктивнӧя мунігӧн вокъяс чӧв олігтыр кывзісны юр весьтаныс нин потласьысь бомбаяслысь шыяссӧ да вывсянь гылалысь осколокъяслысь шутьлялӧмсӧ, — воисны батареялӧн сійӧ местаас, кӧні вӧлі ӧбраз.
Сэні тӧдмалісны найӧ, мый витӧд лёгкӧй, кытчӧ вӧлі назначитӧмаӧсь Володяӧс, сулалӧ Корабельнӧй вылын, да решитісны ӧтлаын, опасность вылӧ видзӧдтӧг, мунны узьны ыджыдджык вок ордас 5-ӧд бастионӧ, а аски сэтысянь батареяӧ.
Коридорӧ кежӧм бӧрын, узьысь салдатъяслӧн кокъяс вомӧн восьлалігтыр, а салдатъяс куйлісны кузяла батарея стенъяс пӧлӧн, найӧ, медбӧрын, воисны перевязочнӧй пунктӧ.
11
Первойя комнатаас пырӧм бӧрын, кытчӧ вӧлі сувтӧдалӧма крӧватьяс, кодъяс вылын куйлісны раненӧйяс, да коді тырӧма тайӧ сьӧкыд, ужаснӧ зывӧк госпитальнӧй дукнас, найӧ паныдасисны милосердия кык сестракӧд, кодъяс петісны налы воча.
Ӧти нывбабаыс, ар ветымына, сьӧд синъяса да скӧр чужӧма, вайис бинтъяс да корпия да сеталіс приказаниеяс том мортлы, фельдшерлы, коді локтіс сы бӧрся; мӧдыс, зэв мичаник ныв, ар кызя, кельыд да нежнӧй еджыд чужӧма, кыдзкӧ торйӧн вӧлі муса — беспомощнӧя видзӧдӧ чужӧмсӧ дорӧсалысь еджыд чепчик увдорсянь, муніс старшӧйыс дорын, кияссӧ сюялӧма нагрудник зепъясас, ачыс зумыштчӧма да, кажитчӧ, поліс кольччыны старшӧйсьыс.
Козельцов юаліс налысь, тӧдӧны оз найӧ, кӧні Марцов, кодлысь тӧрыт коксӧ орӧдӧма.
— Тайӧ, кажитчӧ, П. полкысь? — юаліс старшӧйыс. — Мый, сійӧ тіянлы рӧдня?
— Абу, ёрт.
— М-м!
Колльӧдӧй найӧс, — шуис сійӧ том сестралы французскӧй кывйӧн, — со эстчӧ,
а ачыс фельдшеркӧд матыстчис раненӧй дорӧ.
— Мунам но, мый тэ видзӧдан! — Козельцов шыасис Володя дінӧ, коді лэптӧма синкымъяссӧ да кутшӧмкӧ страдайтан выражениеӧн эз вермы вештыны синъяссӧ — видзӧдіс раненӧйяс вылӧ.
— Мунам но.
Володя мӧдіс вокыскӧд, но пыр на видзӧдаліс гӧгӧр да бессознательнӧя долис:
— О, господьӧ енмӧ!
О, господьӧ енмӧ!
— Буракӧ, сійӧ неважӧн на тані? — юаліс Козельцовлысь сестра да индіс Володя вылӧ, коді пойгӧмӧн да ышлолалігтыр муніс на бӧрся коридорӧд.
— Сӧмын на воис.
Мичаник сестра видзӧдліс Володя вылӧ да друг бӧрддзис.
— Господьӧ енмӧ, господьӧ енмӧ,
кор ставыс тайӧ помассяс! — шуис сестра и сы гӧлӧсын кыліс отчаяние.
Найӧ пырисны офицерскӧй палатаӧ.
Марцов куйліс гатшӧн, сӧнӧсь, гырддзаӧдзыс куш кияссӧ шыбитӧма юр саяс, вижӧдӧм чужӧм вылас вӧлі выражение сэтшӧм мортлӧн кодь, коді мурч-курччӧма пиньяссӧ, медым не горзыны доймӧмысла.
Дзоньвидза кокыс вӧлі чулкиа да петӧма эшкын увсьыс, и тыдалӧ вӧлі, кыдзи сійӧ судорожнӧя вӧрӧдӧ кок чуньяссӧ.
— Но мый, кутшӧмджык тіянлы? — юаліс сестра; ачыс аслас вӧсньыдик, нежнӧй чуньяснас, кӧні ӧтиын, Володя казяліс, вӧлі зӧлӧтӧй чунькытш, лэптыштіс сылысь неуна кушмыштӧм юрсӧ да лӧсьӧдыштіс пӧдушкасӧ.
— Вот тіян ёртъясныд воисны видлыны тіянӧс.
— Дерт, доймӧ, — скӧрысь шуис сійӧ. — Эновтӧй, меным лӧсьыд, — и чулки пытшкас кок чуньясыс мӧдісны вӧрны ещӧ тэрыбджыка.
— Здравствуйте!
Кыдзи тіянӧс шуӧны, извинитӧй, — шуис сійӧ Козельцовлы.
— Ак, да, винӧват, тані ставсӧ вунӧдан, — шуис сійӧ, кор мӧдыс висьталіс ассьыс овсӧ.
— Ӧд ми тэкӧд ӧтлаын овлім, — содтіс сійӧ некутшӧм удовольствие петкӧдлытӧг, ачыс юасяна видзӧдіс Володя вылӧ.
— Тайӧ менам вок, ӧні воис Петербургысь.
— Гм!
А ме вот со и полнӧйӧс выслужиті, — чукрасигмоз шуис сійӧ.
— Ок, кутшӧма доймӧ!..
Да мед кӧть нин пом регыдджык воас.
Сійӧ дернитіс коксӧ да, мыйкӧ ымӧстӧм бӧрын, кияснас тупкис чужӧмсӧ.
— Сійӧс колӧ кольны, — вашкӧдӧмӧн шуис сестра, аслас доршасис синваыс,
— зэв нин омӧль сійӧ.
Севернӧйын на вокъяс решитісны ӧтлаын мунны 5-ӧд бастионӧ;
но, Николаевскӧй батареяысь петігӧн, найӧ быттьӧкӧ сёрнитчисны не веськавны весьшӧрӧ опасность улӧ да кыкнанныслы мунны торйӧн.
— Сӧмын кыдзи тэ аддзан, Володя, — шуис ыджыдджыкыс,
— ладнӧ, Николаев колльӧдас тэнӧ Корабельнӧйӧдз, а ме муна ӧтнам да аски локта тэ дінӧ.
Кык вок сэсся нинӧм эз шуны тайӧ медбӧръя прӧщайтчигас.
12
Пушкаяслӧн грымгӧмыс пыр вӧлі ӧткодь вына, но Екатерининскӧй улича, кыті муніс Володя сы бӧрся чӧв олігтыр вӧтчысь Николаевкӧд, вӧлі дзик тыртӧм да шынитӧв.
Сап пемыдас сылы тыдалісны сӧмын паськыд улича, уналаті жугӧдӧм стенъяса, гырысь еджыд домъяс да из тротуаръяс, кыті сійӧ муніс;
шочиника паныдасьлісны салдатъяс да офицеръяс.
Адмиралтейство дінті шуйгаладорӧдыс мунігӧн, кутшӧмкӧ югыд би югӧр улын, коді тыдаліс стена сайсянь, сійӧ аддзис тротуар пӧлӧныс садитӧм турунвиж пыкӧдъяса акацияяс да тайӧ акацияясыслысь коньӧркодь бусӧссьӧм коръяссӧ.
Сійӧ бара кыліс кок шыяссӧ ассьыс да Николаевлысь, коді сьӧкыда лолаліс да локтіс сы бӧрся.
Сійӧ нинӧм эз думайт: мичаник сестра, чулки пытшкын вӧрысь чуньяса Марцовлӧн кокыс, сап пемыдыс, бомбаяс да унапӧлӧс образъяс гудыра жуисны сы воображениеын.
Сылӧн том впечатлительнӧй душаыс ставнас топаліс да ёнтіс ассьыс ӧткалунсӧ сознавайтӧмысь да сы участь дінӧ быдӧнлӧн дзик веськодьлун вӧсна тайӧ кадас, кор сійӧ вӧлі опасностьын.
«Виасны, кута мучитчыны, страдайтны, и некод оз бӧрддзы!»
И ставыс тайӧ энергияӧн да сочувствуйтӧмӧн тырӧм героическӧй олӧм пыдди, мый йылысь сійӧ сэтшӧм лӧсьыда мечтайтліс.
Бомбаяс потласисны да шутьлялісны матынджык и матынджык, Николаев частӧджык ышлолаліс да эз торклы чӧв олӧмсӧ.
Малӧй Корабельнӧй пос кузя мунігӧн сійӧ аддзис, кыдзи мыйкӧ шутьлялігтыр сысянь неылын лэбовтіс бухтаӧ, секунда кежлӧ чим гӧрдӧн югдӧдліс лилӧвӧй гыяссӧ, воши да сэсся васӧ брыззигтыр кыпӧдчис сэтысь.
— Аддзан, эз пӧд? — шуис Николаев.
— Да, — ас тӧдлытӧгыс да немвиччысьтӧг вочавидзис сійӧ кутшӧмкӧ вӧсньыдик-вӧсньыдик пыскыль гӧлӧсӧн.
Паныдасьлісны раненӧйяс тыра нӧсилкаяс, бара туръяс тыра полкӧвӧй повозкаяс; кутшӧмкӧ полк паныдасис Корабельнӧй вылын; верзьӧмаяс мунісны дінтіыс.
На пиысь ӧти вӧлі офицер, коді муніс казаккӧд.
Сійӧ рӧдтіс, но, Володяӧс аддзӧм бӧрын, сувтӧдыштіс вӧвсӧ сы дінӧ, видзӧдліс сылы чужӧм вылас, бергӧдчис мӧдарӧ да, вӧлыслы плетьнас кучкӧм мысти, муніс сы дінысь.
«Ӧтнам, ӧтнам, ставныслы веськодь, эм-ӧ ме, али абу свет вылас», — ужасӧн думыштіс коньӧр детинка, и сылы збыльысь окота лои бӧрдны.
Кутшӧмкӧ джуджыд еджыд стена пӧлӧн гӧра вылӧ кайӧм бӧрын сійӧ пырис уличаӧ, кӧні сулалісны жугӧдлӧм ичӧтик керкаяс, кодъясӧс дугдывтӧг югдӧдлісны бомбаяс.
Коддзӧм, растерзайтӧм нывбаба, матроскӧд калиткаӧд петігӧн, зурасис сы вылӧ.
— Сы вӧсна, сійӧ кӧ вӧлі благороднӧй морт, — нурбыльтіс нывбаба, — пардон, ваше благородие офицер.
Сьӧлӧмыс пыр ёнджыка и ёнджыка ёнтіс коньӧр детинкалӧн; а сьӧд горизонт дорас частӧджык и частӧджык югнитлывліс чардби, и бомбаяс частӧджык и частӧджык шутьлялісны да потласисны сы гӧгӧрын.
Николаев пыдісянь ышловзис да заводитіс сёрнитны кутшӧмкӧ, кыдзи кажитчис Володялы, шуштӧм кыз гӧлӧсӧн.
— Вот пыр тэрмасинныд губернияысь мунны.
Мунны да мунны.
Эм кытчӧ тэрмасьны!
Кодъяс тӧлкаджыкӧсь господаыс, муртса-муртса кӧ ранитчӧмаӧсь, олӧны ошпитальын.
Сідзтӧ лӧсьыд, мый бурджыкыс оз кӧв.
— Да мый нӧ, вок кӧ нин здоров ӧні, — вочавидзис Володя, надейтчис кӧть сёрнинас бырӧдны сійӧс шымыртысь чувствосӧ.
— Здоров!
Кутшӧм сылӧн здоровье, кор сійӧ ёна висьӧ!
Мукӧдыс и дзик здоровӧсь, и найӧ, кодъяс тӧлкаджыкӧсь эмӧсь, татшӧм кадас олӧны ошпитальын.
Мый тані радуйтанаыс уна али мый?
Либӧ китӧ орӧдас — вот тэныд и ставыс!
Дыр-ӧ нӧ грекӧ вӧйны!
Тані нин со, карас, а абу баксионын, и то стракыс кутшӧм.
Мунан — став молитвасӧ лыддян.
Аддзан, бесыд, сідзи тэ дінті и жунькнитас! — содтіс сійӧ, ачыс кывзіс матіті шутёвтысь осколоклысь шысӧ.
— Вот ӧнітӧ, — водзӧ висьталіс Николаев, — ваше благородие тшӧктіс колльӧдны.
Миян делӧ тӧдан кутшӧм: мый прикажитӧма, сійӧс и колӧ вӧчны,
а ӧд главнӧйыс повозкасӧ сідзи кутшӧмкӧ салдатлы эновтім, и тубрас кӧртӧдсӧ разьӧма.
Мун да мун;
а мый эмбур пиысь вошӧ, Николаев ӧтвечайт.
Ещӧ некымын воськов мунӧм бӧрын найӧ петісны площадь вылӧ.
Николаев чӧв оліс да ышлолаліс.
— Со антилерияныд тіян сулалӧ, ваше благородие! — друг шуис сійӧ.
— Часӧвӧйыслысь юалӧй: сійӧ тіянлы индас.
И некымын воськов мунӧм бӧрын Володя эз кут кывны ас мышсьыс Николаевлысь ышлолалӧм шыяссӧ.
Сійӧ друг мӧдіс чувствуйтны асьсӧ дзик ӧтнасӧн.
Опасность дырйи тайӧ ӧткалунсӧ сознавайтӧмыс — смерть водзвылас, кыдзи кажитчис сылы, — вывті сьӧкыд, кӧдзыд изйӧн водіс сылы сьӧлӧм вылас.
Сійӧ сувтіс площадь шӧрас, видзӧдліс гӧгӧр, оз-ӧ аддзы сійӧс кодкӧ, кутчысис юрас да ужасӧн шуис и думыштіс:
«Господи, неужели ме трус, подлӧй, гадкӧй, ничтожнӧй трус?
Неужели отечество вӧсна, царь вӧсна, код вӧсна ме долыдпырысь мечтайтлі кувны сэтшӧм неважӧн на, ме ог вермы кувны честнӧя?
Да, ме шудтӧм, коньӧркодь создание!»
И Володя збыльысь отчаяние да разочарование чувствоӧн юаліс часӧвӧйлысь, кӧні батарейнӧй командирлӧн керкаыс, да матыстчис сы дінӧ.
13
Батальоннӧй командирлӧн оланіныс, кодӧс сылы индіс часӧвӧй, вӧлі ичӧтик кык судта керка, кытчӧ пырӧны дворсянь.
Ӧти ӧшиньӧд, кодӧс вӧлі клеиталӧма бумагаӧн, тыдаліс сиська билӧн югӧрыс.
Денщик пукаліс кильчӧ вылас да куритчис каллянӧн.
Сійӧ муніс доложитны батарейнӧй командирлы да пыртӧдіс Володяӧс комнатаӧ.
Комнатаын кык ӧшинь костын, жугалӧм зеркалӧ увдорын, сулаліс пызан, кодӧс тыртӧма казеннӧй бумагаясӧн, некымын улӧс да сӧстӧм вольпася да сы дорын ичӧтик ковёра кӧрт крӧвать.
Дзик ӧдзӧс дорас сулаліс ыджыд уска мича мужчина — фельдфебель — тесака да шинеля, код вылын ӧшалісны крест да венгерскӧй медаль.
Комната шӧрӧдыс водзӧ да бӧрӧ ветлӧдліс неыджыд тушаа, ар нелямына штаб-офицер, пыктӧм кӧрталӧм банбока, вӧсньыдик важиник шинеля.
— Честь имеита явитчыны, витӧд легкӧвӧйӧ прикомандируйтӧм, прапорщик Козельцов второй, — комнатаӧ пыригмоз висьталіс Володя велӧдӧм кывъяссӧ.
Батарейнӧй командир веськодьпырысь вочавидзис поклон вылӧ да кисӧ сеттӧг корис сійӧ пуксьыны.
Володя полігтыр пуксис улӧс вылӧ письменнӧй пызан дорӧ да чуньяснас кутіс видлавны ножич, коді веськаліс сылы ки улас,
а батарейнӧй командир, кияссӧ мышкас пуктӧмӧн да юрсӧ лэдзӧмӧн, сӧмын шочиника видзӧдлывліс кияс вылӧ, кодъяс бергӧдлісны ножичсӧ, чӧв олігтыр дугдывтӧг ветлӧдліс комнатаӧд сэтшӧм видӧн, мый быттьӧкӧ мыйкӧ зілис уськӧдны тӧдвылас.
Батарейнӧй командир вӧлі вель кыз морт, юр шӧрыс ыджыда куш, сук уска, кодӧс лэдзӧма веськыда да коді тупкис вомсӧ, да гырысь, мича карӧй синъяса.
Киясыс сылӧн вӧліны мичаӧсь, чистӧйӧсь да кызӧсь, кокъясыс зэв баръёвӧсь, восьлалісны увереннӧя да кыдзкӧ тшапа; та серти позис тӧдны, мый батарейнӧй командир эз вӧв яндысьысь морт.
— Да, — фельдфебелькӧд воча сувтігӧн шуис сійӧ, — ящичнӧй вӧвъяслы ковмас аскисянь содтыны ещӧ гарнецӧн, а то найӧ миян зэв омӧльӧсь.
Кыдзи тэ думайтан?
— Мый нӧ, содтыны позьӧ, ваше высокоблагородие!
Ӧні век жӧ донтӧмджык лои зӧрйыс, — вочавидзис фельдфебель, ачыс вӧрӧдіс чуньяссӧ кияссьыс, кодъясӧс сійӧ кутіс <rus>по швам</rus>, но кодъяс, тыдалӧ, радейтісны жестӧн отсасьны сёрниыслы.
— А ещӧ фуражир миян Франщук тӧрыт меным обозсянь записка ыстӧма, ваше высокоблагородие, мый телега чӧрсъяс миянлы непременнӧ ковмас ньӧбны сэні — висьталӧны, донтӧмӧсь пӧ, — мый изволитанныд прикажитны?
— Мый нӧ, ньӧбны: сылӧн ӧд деньгаыс эм. — И батарейнӧй командир бара мӧдіс ветлӧдлыны комнатаӧд.
— А кӧні тіян кӧлуйныд? — друг юаліс Володялысь сійӧ да сувтіс сыкӧд воча.
Коньӧр Володяӧс сэтшӧма ӧдӧлитіс мӧвп, мый сійӧ трус, мый быд видзӧдласысь, быд кывйысь сійӧ казявліс ас дорас кыдзи коньӧркодь трус дорӧ зывӧктӧм.
Сылы кажитчис, мый батарейнӧй командир тӧдӧ нин сылысь тайӧ гусяторсӧ да шутитӧ сы вылын.
Яндысьӧмӧн сійӧ вочавидзис, мый кӧлуйыс Графскӧй вылын и мый аски вокыс кӧсйысис вайны сійӧс сылы.
Но подполковник эз кывзы сылысь помӧдз да, фельдфебель дінӧ шыасигмоз, юаліс:
— Кытчӧ эськӧ миянлы меститны прапорщикӧс?
— Прапорщикӧс? — шуис фельдфебель да ещӧ ёнджыка янӧдіс Володяӧс сы вылӧ тэрыба чӧвтлӧм видзӧдласнас, коді быттьӧкӧ юаліс:
«Но кутшӧм тайӧ прапорщик да сулалӧ-ӧ меститны сійӧс кытчӧкӧ?»
— Да вот уліӧ, ваше высокоблагородие, штабс-капитан ордӧ вермасны поместитчыны их благородиеыс, — недыр думайтыштӧм бӧрын водзӧ висьталіс сійӧ:
— ӧні штабс-капитан баксионын, та вӧсна сылӧн койкаыс тыртӧм коли.
— Сідзкӧ вот, абу-ӧ угоднӧ ӧні кежлӧ? — шуис батарейнӧй командир.
— Ті, ме чайта, мудзинныд, а аски бурджыка устроитам.
Володя чеччис да копыртчыліс.
— Онӧ-ӧ юыштӧй чай? — шуис батарейнӧй командир, кор Володя матыстчис нин ӧдзӧс дорӧ.
— Позьӧ самӧвар пузьӧдны.
Володя копыртчыліс да петіс.
Полковниклӧн денщикыс колльӧдіс сійӧс уліӧ да пыртӧдіс тыртӧм няйт комнатаӧ, кӧні туплясис быдсяма кламыс да сулаліс бельётӧм да эшкынтӧм кӧрт крӧвать.
Крӧвать вылас, кыз шинельӧн шебрасьӧмӧн, узис розӧвӧй дӧрӧма кутшӧмкӧ морт.
Володя чайтіс сійӧс салдатӧн.
— Пётр Николаич! — узьысьӧс пельпомӧдыс тракӧдігтыр шуис денщик.
— Татчӧ прапорщик водас...
Тайӧ миян юнкер, — прапорщик дінӧ шыасигмоз содтіс сійӧ.
— Ак, энӧ тӧждысьӧй, пӧжалуйста! — шуис Володя;
но юнкер, ыджыд тушаа, топыд яя том мужчина, мича, но бӧбоват чужӧма, чеччис крӧвать вылысь, вылысас чӧвтіс шинельсӧ да, буракӧ, абу на дзикӧдз садьмӧма, петіс комнатаысь.
— Немтор, ме дворӧ вода, — нурбыльтіс сійӧ.
14
Аслас мӧвпъяскӧд ӧтнасӧн кольӧм бӧрын Володялӧн первой чувствоӧн вӧлі зывӧклун сійӧ беспорядочнӧй, сьӧкыд состояние дінас, кутшӧмын вӧлі сылӧн душаыс.
Сылы окота лои унмовсьны да вунӧдны ставсӧ, мый вӧлі сы гӧгӧрын, а медсясӧ, асьсӧ.
Сійӧ кусӧдіс сись, водіс вольпась вылӧ да, шинельсӧ пӧрччӧм бӧрын, шебрасис юр вывтіыс, медым мездысьны повзьӧдчысь пемыдсьыс, мыйысь сійӧ поліс челядьдырсяньыс на.
Но друг сылы воис мӧвп, мый лэбыштас бомба, жугӧдас керка вевтсӧ да виас сійӧс.
Сійӧ мӧдіс кывзысьны; дзик сы юр весьтын кылісны батарейнӧй командирлӧн кок шыясыс.
«Но а, кӧть и лэбыштас, — думыштіс сійӧ, — то медводз виас вылісьыс, а сэсся менӧ; сійӧ нин бур, оз кӧть менӧ ӧтнамӧс».
Тайӧ мӧвпыс неуна успокоитіс сійӧс; сійӧ мӧдліс нин унмовсьны.
«Но мый войнас кӧ друг босьтасны Севастопольсӧ и французъяс воасны татчӧ?
Мыйӧн ме кута дорйысьны?»
Сійӧ бӧр чеччис да ветлӧдлыштіс комнатаӧд.
Збыль опасностьысь полӧмыс веніс пемыд вӧсна таинственнӧй полӧмсӧ.
Седлӧ кындзи да самӧвар кындзи, нинӧм чорыдторйыс комнатаын эз вӧв.
«Ме подлец, ме трус, зывӧктана трус!» — друг думыштіс сійӧ и бара сылӧн кыптіс мустӧмтӧмлӧн, зывӧктӧмлӧн сьӧкыд чувство весиг ас дінас.
Сійӧ бара водіс да зілис нинӧм не думайтны.
Сэки лунся впечатлениеясыс мырдӧн кыптылісны воображениеас, кор дугдывтӧг кылісны бомбардируйтӧм шыяс, кодъяс заставляйтісны тіравны дзик ӧтка ӧшиньсьыс стеклӧяссӧ, да выльысь казьтылісны опасность йылысь:
то сылы каститчисны раненӧйяс да вир, то бомбаяс да осколокъяс, кодъяс лэбӧны-пырӧны комнатаӧ, то милосердияса мичаник сестра, коді вӧчӧ сылы, кулысьлы, перевязка да бӧрдӧ сы весьтын, то мамыс сылӧн, коді колльӧдіс сійӧс уезднӧй карын да бӧрдігтыр пӧся кевмысис чудотворнӧй ӧбраз водзын, и бара кажитчӧ сылы, мый оз вермы узьны.
Но друг мӧвп всемогущӧй, бур ен йылысь, коді быдтор вермӧ вӧчны да кывны быд молитва, яснӧя воис сылы юрас.
Сійӧ пидзӧсчанясис, пернапасасис да пуктіс кияссӧ сідзи, кыдзи ещӧ ичӧтдырйиыс на велӧдлісны сійӧс кевмыны енлы.
Тайӧ жестсьыс друг кыптіс сылӧн важӧн вунӧдӧм кыпыд чувство.
«Колӧ кӧ кувны, колӧ кӧ, медым ме эг вӧв свет вылас, вӧч тайӧс, господьӧ, — думайтіс сійӧ, — ӧдйӧджык вӧч тайӧс; но колӧ кӧ храбрость, колӧ кӧ крепыдлун, кодъяс менам абуӧсь, сет меным найӧс, но видз яналӧмысь да позорысь, кодъясӧс ме ог вермы нуӧдны ас вывті, но велӧд, мый меным вӧчны, медым исполнитны тэнсьыд волятӧ».
Челядь сяма, повзьӧдлӧм, ограниченнӧй душаыс друг возмужайтіс, югдіс да аддзис выль паськыд, югыд горизонтъяс.
Унатор ещӧ выльпӧв думайтіс да чувствуйтіс сійӧ тайӧ дженьыдик кад чӧжнас, кор вӧлі тайӧ чувствоыс, но регыд мысти унмовсис спокойнӧя да немтӧждысьтӧг, пыр на кылысь ратшкӧдчӧм, бомбардируйтӧмысь грымгӧм да стеклӧяс тіралӧм шыяс улын.
Великӧй господьӧй, сӧмын тэ ӧтнад кывлін да тӧдан эсійӧ прӧстӧй, но тӧдӧмлунлысь, смутнӧя каитчӧмлысь, да страдайтӧмлысь пӧсь да отчаяннӧй кевмысьӧмъяссӧ, кодъяс кывлывлісны тэ дінӧ смертьлӧн тайӧ страшнӧй местасяньыс, генералсянь, коді таӧдз секунда сайын думайтліс завтрак йылысь да сьылі вылас Георгий йылысь, но коді полігтыр кыліс тэнсьыд матыслунтӧ, дзикӧдз мучитчӧм, тшыг, тойӧсь салдатӧдз, коді туплясьӧ куш джоджын Николаевскӧй батареяын да корӧ тэнсьыд регыдджык сетны сылы сэні бессознательнӧя предчувствуйтӧм награда став заслужитӧм мучитчӧмъяссьыс!
Да, тэ эн мудзлыв кывзыны аслад челядьлысь кевмысьӧмъяссӧ, ыстан на дінӧ быдлаӧ ангел-утешительӧс, коді пыртліс душаӧ терпение, долг чувство да надеялысь радлун.
15
Ыджыдджык Козельцов, улича вылын аслас полкса салдаткӧд аддзысьӧм бӧрын, сыкӧд тшӧтш мӧдӧдчис веськыда 5-ӧд бастионлань.
— Стена бердтіысджык мунӧй, ваше благородие! — шуис салдат.
— А мый?
— Опаснӧ, ваше благородие; со сійӧ весиг вомӧныс лэбӧ, — шуис салдат, ачыс кывзіс шысӧ шутьлялысь ядролысь, коді дітшкысис кос туй вылас улича мӧдарладорас.
Козельцов эз кывзы салдатлысь да кыпыдпырысь муніс улича шӧрӧдыс.
Пыр сійӧ жӧ вӧліны уличаясыс, сійӧ жӧ, весиг ёна частӧджык, бияс, шыяс, ойзӧмъяс, раненӧйяскӧд паныдасьӧмъяс да сійӧ жӧ батареяяс, брустверъяс да траншеяяс, кутшӧмӧсь вӧліны тулыснас, кор сійӧ вӧлі Севастопольын;
но ставыс тайӧ мыйлакӧ вӧлі ӧні гажтӧмджык: да такӧд тшӧтш энергичнӧйджык, — керкаяссӧ унджыклаті жуглӧма, ӧшиньясын бияс ньӧти нин абуӧсь, сӧмын эм Кущин домын (госпитальын), ни ӧти нывбаба оз паныдасьлы, — быдлаын ӧні тӧдчӧ оз привычкалӧн да немтӧждысьтӧмлӧн важся характерыс, а сьӧкыд виччысьӧмлӧн, мудзӧмлӧн да напряжённостьлӧн кутшӧмкӧ признак.
Но со нин медбӧръя траншея, со и гӧлӧсыс П. полкса салдатлӧн, коді тӧдіс ассьыс воддза ротнӧй командирсӧ, со и 3-ӧд батальон сулалӧ пемыдас, топӧдчӧма стена бердӧ, сійӧс здук кежлӧ югдӧдлывлӧны лыйсьӧмъясыс, и сійӧс кылан видзчысьӧмӧн вашкӧдчӧм сертиыс да ружьеяснас зёльскӧдчӧм сертиыс.
— Кӧні полкса командир? — юаліс Козельцов.
— Блиндажын флотскӧйяс ордын, ваше благородие! — вочавидзис сійӧ жӧ услужливӧй салдатыс. — Пӧжалуйста, ме тіянӧс колльӧда.
Траншеяяссянь траншеяӧ салдат вайӧдіс Козельцовӧс траншеяас кодйӧм ичӧтик канава дорӧ.
Канаваас пукаліс матрос, куритчис каллянӧн; сы сайын тыдаліс ӧдзӧс, код коласті писькӧдчис би югӧр.
— Позьӧ пырны?
— Пырысь-пыр доложита,
и матрос пырис ӧдзӧсӧд.
Ӧдзӧс саяс сёрнитісны кык гӧлӧс.
— Пруссия кӧ и водзӧ лоас нейтральнӧйӧн, — висьталіс ӧти гӧлӧсыс, — то Австрия сідзжӧ...
— Да мый Австрияыс, — висьталіс мӧдыс, — кор славянскӧй муяс...
Но, мед пырас.
Водзджыксӧ Козельцов некор на эз волы тайӧ блиндажас.
Блиндажыс чуймӧдіс сійӧс аслас щӧгӧльлуннас.
Джоджыс вӧлі паркетнӧй, ӧдзӧссӧ тупкисны ичӧтик ширмаяс.
Ӧтар-мӧдар стенъяс дорас сулалісны кык крӧвать, пельӧсас ӧшаліс божья матерлӧн зарни ризіа ыджыд ӧбраз, и сы водзын ломаліс розӧвӧй лампадка.
Ӧти крӧвать вылас узис матрос, дзик пӧрччысьтӧг, мӧд вылас, пызан дорын, мый вылын сулалісны джынъялӧм кык бутылка вина, пукалісны сёрнитысьяс — выль полкӧвӧй командир да адъютант.
Кӧть Козельцов и эз вӧв трус да ньӧти нинӧмысь эз вӧв мыжа ни правительство водзын, ни полкӧвӧй командир водзын, сійӧ поліс да кутіс тіравны, кор аддзис полковникӧс, неважӧн вӧвлӧм ассьыс ёртсӧ: сэтшӧм гордӧя сувтіс тайӧ полковникыс да помӧдз кывзіс сылысь висьталӧмсӧ.
Сэтчӧ жӧ и адъютантыс, коді пукаліс тані жӧ, смущайтіс аслас позанас да видзӧдласнас, быттьӧкӧ висьталіс: «Ме тіян полкӧвӧй командирлӧн сӧмын друг.
Ті онӧ ме дінӧ являйтчӧй, и ме тіянсянь некутшӧм почтительность ог вермы и ог кӧсйы требуйтны».
«Тешкодь, — аслас командир вылӧ видзӧдігӧн думайтіс Козельцов, — сӧмын на сизим недель коли, мыйӧн сійӧ примитіс полк, а кыдзи нин ставас, мый сы гӧгӧрын эм, сы паськӧмын, осанкаын, видзӧдласын тыдалӧ полкӧвӧй командирлӧн власть, сійӧ властьыс, коді подулавсьӧ оз сэтшӧма арлыд, службаса старшинство, военнӧй достоинство вылӧ, мыйта полкӧвӧй командирлӧн озырлун вылӧ.
Важӧн-ӧ на, — думайтіс сійӧ, — буретш тайӧ Батрищевыс кутитлывліс миянкӧд, недельясӧн новліс няйтсьытӧм ситеч дӧрӧм да сёйліс, некодӧс ас дінас корлытӧг, пыр сӧмын битки да вареникъяс?
А ӧні!
Голландскӧй дӧрӧм нин чурвидзӧ паськыд сосъяса драпӧвӧй сюртук увсьыс, киас дас шайта сигара, пызан вылас квайт шайта лафит*, — ставсӧ тайӧс зэв донысь ньӧбӧма квартирмейстерыс Симферопольысь,
и синъясас озыр аристократлӧн тайӧ кӧдзыд гордость выражениеыс, коді висьталӧ тіянлы: кӧть ме тэныд и ёрт, сы вӧсна мый ме выльнога полкӧвӧй командир, но эн вунӧд, мый тэнад коймӧд юкӧн жалӧваньеыд квайтымын шайт, а ме ки пыр мунӧны уна дас тысячаясӧн, и верит, мый ме тӧда, кыдзи эськӧ тэ вӧлін дась сетны нэмджынтӧ сӧмын сы вылӧ, медым лоны менам местаын».
— Дыркодь ті лечитчинныд, — кӧдзыда сы вылӧ видзӧдігмоз шуис Козельцовлы полковник.
— Виси, полковник, ещӧ и ӧні на дойыс дзикӧдз эз бурд.
— Сідзкӧ, ті весьшӧрӧ воинныд, — офицерлӧн топыд фигура вылӧ недоверчивӧя видзӧдігӧн шуис полковник. — Но ті верманныд нуны службатӧ?
— Кыдзи нӧ, верма.
— Но и зэв рад.
Вот ті и примитӧй прапорщик Зайцевлысь ӧкмысӧд ротасӧ — ассьыныд важсӧ; пырысь-пыр жӧ ті пӧлучитанныд приказ.
— Кывза.
— Потрудитчӧй, кӧр ті мунанныд, ыстыны ме дінӧ полкӧвӧй адъютантӧс, — помаліс полкӧвӧй командир, муртса копыртчыштлӧмӧн петкӧдліс, мый аудиенция помассис.
Блиндажысь петӧм бӧрын Козельцов некымынысь ымӧстіс мыйкӧ да лэптыштліс пельпомъяссӧ, быттьӧкӧ сылы мыйыськӧ вӧлі сьӧкыд, абу лӧсьыд да дӧсаднӧ, и дӧсаднӧ абу полкӧвӧй командир вылӧ (нинӧмысь), а ачыс аснас да став сы гӧгӧрсанас сійӧ вӧлі быттьӧкӧ недӧвӧлен.
Дисциплина да сылӧн условиеыс — сӧмын сьӧлӧмтӧ радуйтана субординация*, кыдзи ставпӧлӧс узаконитӧм отношениеяс, — кор сійӧс подулалӧма, сылысь коланлунсӧ ӧтар-мӧдарсянь сознавайтӧм кындзи, низшӧйладорсяньыс признайтӧм ыджыдджык опытностьӧн, военнӧй достоинствоӧн либӧ весиг прӧстӧ моральнӧй совершенствоӧн;
но зато, кор дисциплинасӧ подулалӧма, кыдзи миян частӧ овлывлӧ, случайность вылын либӧ денежнӧй принцип вылын, — сійӧ век вуджӧ ӧтарладорсяньыс важничайтӧмӧ, мӧдарладорсянь — гусьӧн вежалӧмӧ да дӧсадаӧ и, сы пыдди, медым пӧлезнӧя влияйтны массаясӧс ӧти быдсаӧ ӧтлаӧдӧм кузя, вӧчӧ дзик паныда действие.
Морт, коді оз чувствуйт ассьыс вынъяс, медым внушитны пытшкӧсса достоинствонас уважение, инстинктивнӧя полӧ подчинённӧйяс дінас матысмӧмысь да зільӧ важностьлӧн ортсыса выражениеясӧн вештыны ас вывсьыс критикасӧ.
Подчинённӧйяс, кор аддзӧны сӧмын тайӧ ортсыса, найӧс оскорбляйтысь действиеяссӧ, сы вӧсна нин, унджыкысьсӧ несправедливӧя, оз аддзыны нинӧм бурсӧ.
16
Аслас офицеръяс дінӧ мунтӧдз Козельцов мӧдӧдчис здоровайтчыны аслас ротакӧд да видзӧдлыны, кӧні сійӧ сулалӧ.
Туръясысь вӧчӧм брустверъяс, траншеяяслӧн фигураясыс, пушкаяс, кодъяс дінті сійӧ муніс, весиг осколокъяс да бомбаяс, кодъясӧ сійӧ конъясьліс мунігас, — ставыс тайӧ дугдывтӧг югдӧдсьыліс лыйсьӧмъяслӧн биясӧн да вӧлі бура тӧдса сылы.
Ставыс тайӧ пыдӧдз пырис сылы паметяс куим тӧлысь сайын, кык недель чӧжӧн, кодъясӧс сійӧ петавтӧг колляліс буретш тайӧ бастионас.
Кӧть и уна вӧлі ужаснӧйыс тайӧ казьтылӧмас, кольӧм кадсяыслӧн кутшӧмкӧ прелесть сорласьліс сы дінӧ, и сійӧ долыдпырысь, быттьӧкӧ мусаӧсь вӧліны тані коллялӧм кык недельыс, видзӧдаліс тӧдса местаяссӧ да предметъяссӧ.
Ротаыс вӧлі расположитчӧма 6-ӧд бастионлань оборонительнӧй стен пӧлӧн.
Козельцов пырис кузь, пыранінсяньыс дзик восьса блиндажӧ, кӧні, кыдзи сылы висьталісны, сулалӧ 9-ӧд рота.
Дзик некытчӧ вӧлі коктӧ пуктыны блиндажас: сы мында сэні пыранінсяньыс вӧліны салдатъяс.
Сылӧн ӧтарладорас ломаліс сальнӧй чукля сись, кодӧс кутіс куйлысь салдат.
Мӧд салдат складӧн-складӧн лыддис кутшӧмкӧ книга, кодӧс кутіс дзик сись дорас.
Джынвыйӧ пемыд, лёк дука блиндажын тыдалӧны вӧлі лэптӧм юръяс, кодъяс горша кывзісны лыддьысьысьлысь.
Книжкаыс вӧлі азбука, и блиндажӧ пыригас Козельцов кыліс татшӧмтор:
«<rus>Страх... смер-ти врождён-ное чувствие чело-веку</rus>».
— Босьтӧй сиссьыс ӧгырсӧ, — шуис гӧлӧс. — Книжкаыс зэв бур.
«Бог... мой...», — водзӧ кыліс лыддьӧм.
Кор Козельцов юаліс фельдфебельӧс, лыддьысьысь ланьтіс, салдатъяс кутісны вӧрны, кызны, сульсявны, кыдзи пыр овлӧ дыр чӧв олӧм бӧрын;
фельдфебель кизясигмозыс чеччис лыддьысьысьдорса йӧз чукӧрысь да, кокъяс вомӧн и налысь кокъяссӧ талялігмоз, кодъяслы некытчӧ вӧлі воштыны найӧс, петіс офицер дінӧ.
— Здравствуй, вокӧ!
Мый, тайӧ став ротаным миян?
<rus>— Здравия желаем!</rus>
<rus>С приездом, ваше благородие!</rus> — гажаа да бурпырысь Козельцов вылӧ видзӧдігмоз вочавидзис фельдфебель.
— Кутшӧма здоровьеныд бурмис, ваше благородие?
Но и слава богу.
А то ми тіянтӧг гажтӧмчим.
Пырысь-пыр вӧлі тыдалӧ, мый Козельцовӧс радейтісны ротаас.
Блиндажын пыдын кылісны гӧлӧсъяс: «Важ ротнӧй воӧма, коді тай ранитчыліс, Козельцов, Михаил Семёныч», да с. в.; кодсюрӧыс весиг вешйыштісны сылань, барабанщик здоровайтчис.
— Здравствуй, Обанчук! — шуис Козельцов.
— Дзоньвидза?
Здорово, ребята! — шуис сэсся сійӧ ыджыдджык гӧлӧсӧн.
— <rus>Здравия желаем!</rus> — юрӧбтіс блиндажын.
— Кыдзи оланныд-выланныд, ребята?
— Лёка, ваше благородие: ӧдӧлитӧ француз, — сэтшӧм лёкысь лыйлӧ шанцыяс сайсянь, да и шабаш, а эрд вылӧ оз пет.
— Гашкӧ, менам шуд вылӧ, ен отсалас и петас эрд вылӧ, ребята! — шуис Козельцов, — Меным тіянкӧд абу первойысь нин: бара нӧйтыштам.
— Радӧсь старайтчыны, ваше благородие! — шуисны некымын гӧлӧс.
— Мый нӧ, сійӧ збыльысь смел, их благородиеным зэв смел! — мӧд салдат дінӧ шыасигӧн шуис барабанщик эз гораа, но сідзи, мый кылӧ вӧлі, ачыс сэки быттьӧкӧ правдайтчис сы водзын ротнӧй командир кывъясысь да убеждайтіс сійӧс, мый наын нинӧм абу ошйысянаыс да лӧсявтӧмыс.
Салдатъяс дінсянь Козельцов муніс оборонительнӧй казармаӧ офицер-ёртъясыс дінӧ.
17
Казармаса ыджыд комнатаын вӧліны зэв уна йӧз: морскӧй, артиллерийскӧй да пехотнӧй офицеръяс.
Ӧтияс узисны, мӧдъяс пукалісны кутшӧмкӧ ящик вылын да крепостнӧй пушка лафет вылын да сёрнитісны; коймӧдъяс вӧліны медся унаӧнӧсь да медся ёна сёрнитісны, найӧ пукалісны свод сайын джоджас, вольсалӧм кык бурка вылын, юисны портер да ворсісны картіӧн.
— А! Козельцов, Козельцов!
Бур, мый воин, молодеч!..
Кыдзи ранаыд? — кыліс быдладорсянь.
И тані тыдалӧ вӧлі, мый радейтӧны сійӧс да радӧсь сы воӧм вылӧ.
Тӧдсаясыслысь кияссӧ кутлӧм бӧрын Козельцов ӧтлаасис офицеръяслӧн ызгысь чукӧр дінӧ, картіӧн ворсысьяс дінӧ, кодъяс пӧвстын вӧліны медуна сылӧн ёртъясыс.
Косіник мича брюнет, кузь, кос ныра да ыджыд уска, коді заводитчӧ вӧлі банбокъяссяньыс, банкуйтіс еджыд мича чуньяснас, ӧти чуньын вӧлі герба ыджыд зарни чунькытш.
Картісӧ сійӧ юкис тэрыба да эз ӧкуратнӧя, тыдалӧ, мыйыськӧ волнуйтчис да кӧсйис сӧмын кажитчыны небрежнӧйӧн.
Сы дінын, веськыдладорас, гырддзаяс вылас лэдзчысьӧмӧн, куйліс дзор майор, коді ёнакодь нин вӧлі юӧма, да, дзик веськодьлун петкӧдлыны зілигтыр, понтируйтіс пӧлтинник вылӧ да пырысь-пыр жӧ мынтысьліс.
Шуйгаладорас кокъяс вылас пукаліс пӧсялӧм гӧрд чужӧма офицер, мырдӧн нюмъяліс да шутитіс, кор вилісны сылысь картісӧ,
сійӧ дугдывтӧг вӧрӧдіс ӧти кинас тыртӧм гач зепсӧ да ворсіс ыджыд маркаӧн, но, тыдалӧ, эз нин чистӧй деньга вылӧ, мыйыс буретш и дӧзмӧдіс мича брюнетсӧ.
Комнататі ветлӧдліс кушмӧм юра, ыджыд скӧр вома, кельыд чужӧма да устӧм косіник офицер, киас сійӧ кутіс ыджыд пачка бумага деньга да пыр мунліс став банк вылас наличнӧй деньгаӧн да пыр воліс.
Козельцов юис водка да пуксис ворсысьяс дорӧ.
— Понтирнитӧй тшӧтш, Михаил Семёныч! — шуис сылы банкуйтысь. — Деньгатӧ, ме чайта, помтӧм вайинныд.
— Кытысь меным деньгаыс!
Мӧдарӧ, медбӧръясӧ карын видзи.
— Кыдзи нӧ!
Кульыштінныд нин, буракӧ, кодӧскӧ Симферопольын.
— Збыльысь, этша, — шуис Козельцов, но, тыдалӧ, эз кӧсйы, медым сылы веритісны, разяліс кизьяссӧ да босьтіс киас важ карті.
— Видлыны, буди: мыйӧн чӧрт оз шутит! и ном мукӧддырйи, тӧданныд кӧ, кутшӧм шуткаяс вӧчлывлӧ.
Юыштны сӧмын колӧ храбрость кыпӧдӧм могысь.
И регыдъя кадӧн, ещӧ кык-куим румка водка да некымын стӧкан портер юӧм бӧрын, сійӧ вӧлі нин обществоса мукӧд йӧзыс кодь, мӧдног кӧ шуны гудыртчӧм вежӧра да действительностьсӧ вунӧдӧм да мӧдіс ворссьыны медбӧръя куим шайтсӧ.
Ичӧтик пӧсялӧм офицер вылӧ вӧлі гижӧма сё ветымын шайт.
— Оз, оз везит, — выль карті дасьтігмоз небрежнӧя шуис сійӧ.
— Потрудитчӧй пуктыны, — шуис сылы банкуйтысь, ачыс минута кежлӧ дугдыліс карті юклыны да видзӧдліс сы вылӧ.
— Позволитӧй аски мынтысьны, — чеччигас да тыртӧм зептас кисӧ лёкысь вӧрӧдігмоз шуис пӧсялӧм офицер.
— Гм! — ымӧстіс банкуйтысь да скӧрысь юкліс картіяссӧ веськыдвыв, шуйгавыв, юкис медбӧръя круг. — Но тадзи оз позь, — картісӧ пуктӧм бӧрын шуис сійӧ, — ме бастуйта.
Тадзи оз позь, Захар Иваныч, — содтіс сійӧ, — ми ворсім деньгаысь, а эг мелӧн гижалӧмысь.
— Мый нӧ, ті ӧмӧй меным он веритӧй?
Збыльысь, тешкодь!
— Кодлысь прикажитанныд пӧлучитны? — нурбыльтіс майор, коді ёна нин коддзис тайӧ кад кежлас да воис шайт кӧкъямыс кымын. — Ме пукті нин кызь шайт дорысь унджык, а век — босьтны нинӧм.
— Кытысь нӧ ме мынта, — шуис банкуйтысь, — кор пызан вылас деньгаыс абу?
— Меным веськодь! — чеччигмозыс горӧдіс майор.
— Ме ворса тіянкӧд, честнӧй йӧзкӧд, а ог накӧд.
Пӧсялӧм офицер друг пузис:
— Ме висьтала, мый мынта аски: кыдзи нӧ ті лысьтанныд шуавны меным дерзостьяс?
— Ме висьтала, мый окотита!
Честнӧй йӧз тадзи оз вӧчлывлыны, со мый! — горзіс майор.
— Эновтӧй, Фёдор Фёдорыч, — майорӧс кутігмоз шуалісны ставныс,
— тырмас!
Но майор, кажитчӧ, сӧмын сійӧс и виччысьӧма, медым кутісны корны успокоитчыны, медым дзикӧдз скӧрмыны.
Сійӧ друг чеччыштіс да довъялігтыр матыстчис пӧсялӧм офицер дорӧ.
— Ме висьтала дерзостьяс?
Коді ыджыдджык тіянысь, кызь во асланым царлы служитӧ, — дерзостьяс?
Ок тэ, кычипи! — друг чирӧстіс сійӧ, ачыс пыр ёнджыка и ёнджыка лои кыпыдджык аслас гӧлӧс шыяссьыс.
— Подлец!
Но регыдджык лэдзам вевттьӧд тайӧ зэв гажтӧм сцена весьтас.
Аски, ӧні жӧ, гашкӧ, тайӧ йӧз письыс быдӧн гажаа да гордӧя мунасны смертьлы паныд да куласны няргытӧг да спокойнӧя;
но тайӧ медся кӧдзыд воображениесӧ повзьӧдлысь условиеясас, кӧні нинӧм абу человеческӧйыс да кытысь петны абу некутшӧм надея, олӧмлӧн эм ӧти отрада, тайӧ отрадаыс вунӧдчӧм, сознаниетӧ бырӧдӧм.
Быдӧнлӧн сьӧлӧм пыдӧсас куйлӧ сійӧ благороднӧй бикиньыс, коді вӧчас сійӧс геройӧн; но тайӧ бикиньыс мудзӧ югыда ӧзйыны — воас рокӧвӧй минута, сійӧ ыпнитас биӧн да югдӧдас великӧй делӧяс.
18
Мӧд луннас бомбардировка муніс сэтшӧм жӧ вынӧн.
Час дас ӧтиын асывнас Володя Козельцов пукаліс батарейнӧй офицеръяс кружокын да, на дінӧ неуна велалӧм бӧрын нин, видзӧдаліс выль чужӧмъяс, наблюдайтіс, юасис да висьтавліс.
Артиллерийскӧй офицеръяслӧн скромнӧй, неуна учёность вылӧ зіляна беседаыс внушайтіс сылы уважение да воис сьӧлӧм вылас.
Володялӧн жӧ яндысьысь, невиннӧй, мича наружностьыс кыпӧдліс сы дінӧ офицеръяслысь симпатия.
Батареяса старшӧй офицер, капитан, ляпкыдик тушаа рыжӧйкодь мужчина, хохолока да шыльыдіник кӧсичаа, ачыс воспитайтчӧма артиллерияса важ преданиеяс серти, дамскӧй кавалер да быттьӧкӧ учёнӧй, юасис Володялысь артиллерия кузя сы тӧдӧмлунъяс йылысь, выль изобретениеяс йылысь, меліа сералыштіс сы томлун вылын да мичаник чужӧм вылын да вообщӧ обращайтчис сыкӧд, быттьӧкӧ бать аслас пикӧд, и тайӧ ёна сьӧлӧм вылас воис Володялы.
Подпоручик Дяденко, том офицер, коді сёрнитіс хохлацкӧй выговорӧн, киссьӧм шинеля да дзугсьӧм-пашкыр юрсиа, кӧть и сёрнитіс зэв гораа да дугдывтӧг кыйӧдіс случай мый йылысь кӧ лёкысь споруйтны да движениеясыс вӧліны тэрыбӧсь, всё-таки сьӧлӧм вылас воис Володялы, коді тайӧ грубӧй внешность увсьыс эз вермы не аддзыны сыын зэв шань да вывті бур мортӧс.
Дяденко дугдывтӧг вӧзйыліс Володялы ассьыс услугаяссӧ да доказывайтіс сылы, мый став орудиеяссӧ Севастопольын сувтӧдалӧма абу правилӧяс серти.
Сӧмын поручик Черновицкий, вылӧ лэптӧм синкымъяса, кӧть и вӧлі быдӧнысь медся вежливӧй да пасьталӧма вель чистӧй сюртук, кӧть и абу выль нин, но бура-мичаа дӧмлӧма, да тыдӧдӧма атласнӧй жилет вылас зӧлӧтӧй цепочка, эз во сьӧлӧм вылас Володялы.
Черновицкий пыр юасис сылысь, мый вӧчӧ государь да военнӧй министр, да висьтавліс сылы нарошнӧ петкӧдлан кыпыдлунӧн храбростьлысь подвигъяссӧ, кодъясӧс вӧчлісны Севастопольын, жалитіс сы йылысь, кутшӧм этша аддзан патриотизмсӧ да кутшӧм неблагоразумнӧй распоряжениеяс сетавлывлӧны да с. в., вообщӧ петкӧдліс уна тӧдӧмлун, вежӧр да благороднӧй чувствояс;
но ставыс тайӧ мыйлакӧ кажитчис Володялы наизусть велӧдӧмаӧн да олӧмас вӧвлытӧмӧн.
Главнӧйыс, сійӧ казяліс, мый мукӧд офицеръясыс пӧшти эз сёрнитлыны Черновицкийкӧд.
Юнкер Вланг, кодӧс сійӧ садьмӧдіс тӧрыт, тані жӧ вӧлі.
Сійӧ нинӧм эз висьтав, но рама пукаліс пельӧсын, сераліс, кор вӧлі мыйкӧ серам петкӧдланаыс, тӧдвыланыс уськӧдліс, кор мыйкӧ вунӧдлісны, приказывайтліс сетны водка да вӧчаліс чигаркаяс став офицеръясыслы.
Володялӧн скромнӧй, вежливӧй манераясыс вӧсна-ӧ, кор Володя обращайтчис сыкӧд сідзи жӧ, кыдзи и офицеркӧд, и эз кесйӧдлы сійӧс детинкаӧс моз, али мича наружностьыс очаруйтісны Влангаӧс, кыдзи шуисны сійӧс салдатъяс, мыйлакӧ сылысь овсӧ женскӧй родын склоняйтӧмӧн, сӧмын сійӧ эз вештыв ассьыс гырысь бур бӧб синъяссӧ выль офицер чужӧм вылысь, водзвыв тӧдмавліс да водзвыв предупреждайтліс сылысь став кӧсйӧмъяссӧ да пыр вӧлі кутшӧмкӧ любовнӧй экстазын, кодӧс, дерт, казялісны да серамвыв лэптісны офицеръяс.
Ӧбед водзвылын бастионысь вежсис штабс-капитан да тшӧтш воис на обществоӧ.
Штабс-капитан Краут вӧлі еджгов юрсиа, мича, збой офицер, рыжӧй ыджыд уска да бакенбардъяса; рочӧн сёрнитіс сійӧ зэв бура, но вывті правильнӧя да мичаа роч серти.
Служба вылын да олӧмас сійӧ вӧлі сэтшӧм жӧ, кутшӧм и кыв боксяньыс: сійӧ служитіс зэв бура, вӧлі вывті бур ёрт, медся вернӧй морт денежнӧй делӧяс кузя; но прӧстӧ, кыдзи морт, буретш сы вӧсна, мый ставыс тайӧ вӧлі вывті бур, мыйкӧ сыын эз тырмы.
Кыдзи став русскӧй немецъяс, идеальнӧй немецкӧй немецъяс серти аслыспӧлӧс противоположность вӧсна, сійӧ вӧлі вывтіысь-вывті практичнӧй.
— Со сійӧ, миян геройным, локтӧ! — шуис капитан сэки, кор Крут, кияснас ӧвтчиг да шпораяснас зёльӧдчигтыр, гажаа пырис комнатаӧ.
— Мый окотитанныд, Фридрих Крестьяныч: чай али водка?
— Ме нин тшӧкті чай пуктыны, — вочавидзис сійӧ, — а водкатор ӧні позьӧ видлыштны сьӧлӧм бурмӧдӧм могысь.
Зэв приятнӧ тӧдмасьны; кора любитны да жалуйтны миянӧс, — шуис сійӧ Володялы, коді чеччис да копыртчыліс сылы, — штабс-капитан Краут.
Бастионын фейерверкер висьталіс меным, мый ті воӧмныд тӧрыт нин.
— Зэв ыджыд аттьӧ тіянлы вольпасьныд вылӧ: ме узи сы вылын.
— Спокойнӧ-ӧ сӧмын тіянлы вӧлі?
Крӧватьлӧн ӧти кокыс чегӧма; да пыр некодлы пӧчинитнысӧ — осаднӧй положениеад, — сійӧс мыджны колӧ.
— Но, мый, лючки-ладнӧ дежуритінныд? — юаліс Дяденко.
— Да немтор, сӧмын Скворцовлы сюрыштіс, да ӧти лафет тӧрыт пӧчинитісны.
Торпыригӧдз жугӧдісны станинасӧ.
Сійӧ чеччис места вывсьыс да кутіс ветлӧдлыны, тыдалӧ вӧлі, мый сійӧс ставнас пыр на шымыртӧма опасностьысь петӧм мортлӧн приятнӧй чувство.
— Мый, Дмитрий Гаврилыч, — капитанлысь пидзӧсъяссӧ вӧрӧдігмоз шуис сійӧ, — кыдзи оланныд-выланныд, батюшка?
Мый тіянӧс представитӧм йылысь нинӧм на оз кывсьы?
— Нинӧм на абу.
— Да оз и ло нин, — шуис Дяденко,
— ме доказывайтлі тайӧс тіянлы важӧн.
— Мыйла нӧ оз ло?
— Сы вӧсна, мый эз сідзи гижны реляциясӧ*.
— Ак ті, спорщик, спорщик, — гажаа нюмъялігтыр шуис Краут, — кыв вылӧ сетчытӧм настӧящӧй хохол.
Но, вот тіянлы лёк вылӧ, сетасны тіянлы поручик чин.
— Оз, оз сетны.
— Вланг, вайӧй жӧ меным каллян да пестӧй, — шыасис сійӧ юнкер дінӧ, коді пырысь-пыр жӧ окотапырысь котӧртіс каллянла.
Краут ставнысӧ гажмӧдіс, висьтавліс бомбардировка йылысь, юасис, мый сытӧг вӧчсис, быдӧнкӧд панліс сёрни.
19
— Но, кыдзи?
Ті устроитчинныд нин миянын? — юаліс Володялысь Краут.
— Извинитӧй, кыдзи тіян нимныд да вичныд?
Миян, ті тӧданныд, сэтшӧм нин обычай артиллерияын.
Верзьӧмӧн ветлӧм вылӧ вӧв ньӧбинныд?
— Эг, — шуис Володя, — ме ог тӧд, мый вӧчны.
Капитанлы ме висьтавлі: вӧв менам абу, да и деньга сідзжӧ абу, кытчӧдз ог пӧлучит фуражнӧй да подъёмнӧй.
Ме кӧсъя ӧні кежлӧ корлыны вӧвсӧ батарейнӧй командирлысь, да пола, кыдзи эськӧ сійӧ мед эз ӧткажит меным.
— Аполлон Сергеичыд! — вомдоръяснас сійӧ вӧчис сэтшӧм шы, коді петкӧдліс ыджыд сомнение, да видзӧдліс капитан вылӧ.
— Ӧдвакӧ!
— Мый нӧ, ӧткажитас кӧ, абу беда, — шуис, капитан, — танітӧ вӧлыд, збыльысь, оз и ков, а век жӧ шыасьлыны позьӧ, ме талун юала.
— Кыдзи!
Ті сійӧс онӧ тӧдӧй, — суитчис Дяденко,
— мыйкӧ кӧ мӧдтор ӧткажитас, а сылы нинӧм вылӧ оз...
Кӧсъянныд заклад вартны?..
— Но, да ӧд тӧдам нин, ті век вензянныд.
— Сы вӧсна вензя, мый ме тӧда!
Мукӧдтор вылад сійӧ скуп, а вӧвтӧ сетас, сы вӧсна мый сылы абу расчётыс.
— Кыдзи абу расчётыс, кор сылӧн тані кӧкъямыс шайтӧн зӧр вылӧ мунӧ! — шуис Краут.
— Расчёт эм не видзны лишнӧй вӧвъясӧс!
— Ті корӧй аслыныд Скворецӧс, Владимир Семёныч! — Краутлӧн каллянӧн бӧр воӧм бӧрын шуис Вланг.
— Зэв бур вӧв.
— Кодкӧд ті Сорокиын канаваӧ усьлінныд? а?
Вланга? — серӧктіс штабс-капитан.
— Абу, да мый нӧ ті сёрнитанныд, кӧкъямыс шайтӧн зӧр, — водзӧ споруйтіс Дяденко,
— кор сылӧн справка эм дас шайт да джынйӧн; гӧгӧрвоана, абу расчёт.
— А ещӧ эськӧ мед сылӧн нинӧм эз коль!
Небось ті лоанныд батарейнӧй командирӧн, сэки онӧ сетӧй вӧвтӧ карӧ ветлыны!
— Кор ме лоа батарейнӧй командирӧн, менам вӧвъясыд, батюшка, кутасны сёйны нёль гарнецӧн,
доходъяс чукӧртны ог мӧд, энӧ полӧй.
— Олыштам, видзӧдлам, — шуис штабс-капитан,
— и ті мӧданныд босьтны доход, и сійӧ, кор лоас батарейнӧй командирӧн, сідзжӧ кутас коляссӧ зептас пуктавны, — Володя вылӧ индігмоз содтіс сійӧ.
— Мыйла нӧ ті думайтанныд, Фридрих Крестьянович, мый и сійӧ окотитас пӧльзуйтчыны? — суитчис сёрниӧ Черновицкий.
— Гашкӧ, сылӧн состояние эм; и мыйла нӧ сійӧ мӧдас пӧльзуйтчыны?
— Ог, ме нин... извинитӧй менӧ, капитан, — пель йылӧдзыс гӧрдӧдӧм бӧрын шуис Володя,
— тайӧс нин ме лыддя неблагороднӧйӧн.
— Э-э!
Кутшӧм сійӧ тэрыб! — шуис Краут.
— Воанныд капитанӧдз, мӧдтор кутанныд сёрнитны.
— Да тайӧ всё равно: ме сӧмын думайта, мый деньгаыс кӧ абу менам, то ме ог и вермы сійӧс босьтны.
— А ме со мый тіянлы шуа, том морт, — серьёзнӧйджык гӧлӧсӧн заводитіс штабс-капитан.
— Ті тӧданныд-ӧ, мый кор ті командуйтанныд батареяӧн, то тіян, бура кӧ нуӧданныд делӧсӧ, непременнӧ кольӧ мирнӧй кадӧ витсё шайт, военнӧйӧ — тысяча сизим, кӧкъямыс, и сӧмын вӧвъясысь.
Но и ладнӧ.
Салдатскӧй продовольствиеӧ батарейнӧй командир оз суитчы: тайӧ нин векысянь тадзи нуӧдсьӧ артиллерияын;
ті кӧ омӧлик кӧзяин, тіян нинӧм оз коль.
Ӧні: ті долженӧсь расходуйтны, положениелы паныд, дорӧдӧм вылӧ — ӧти (сійӧ кусыньтіс ӧти чунь), аптека вылӧ — мӧд (сійӧ кусыньтіс мӧд чунь), канцелярия вылӧ — коймӧд, подручнӧй вӧвъяс вылӧ мынтӧны витсё чӧлкӧвӧйӧн, батюшка, а ремонтнӧй доныс ветымын, и требуйтӧны, — тайӧ нёльӧд.
Положениелы паныд ті долженӧсь вежны салдатъяслысь воротникъяссӧ, шом вылӧ тіян лишнӧй ковмас, офицеръясӧс вердӧм-юкталӧм вылӧ.
Ті кӧ батарейнӧй командир, ті долженӧсь овны бура: тіянлы и коляска колӧ, и пась, и быдторйыс, и мӧд, и коймӧд, и дасӧд... да мый и сёрнитны...
— А главнӧйыс, — сы бӧрся шуис капитан, коді пыр на чӧв оліс, — со мый, Владимир Семёныч:
ті думыштлӧй аслыныд, мый морт, кыдзи ме, например, служитӧ кызь во кыксё шайта жалӧванье вылӧ пыр нуждаын;
да не сетны сылы кӧть сы службаысь кусӧк нянь пӧрысьмигкежлас нажӧвитны, кор комиссионеръяс недельнас дас тысячаясӧн нажӧвитӧны!
— Э, да мый сэні! — бара мӧдіс висьтавны штабс-капитан.
Ті энӧ тэрмасьӧй вӧйпны, а олыштӧй да служитыштӧй.
Володялы лои зэв сӧвестнӧ да яндзим сыысь, мый сійӧ татшӧм немдумайттӧг шуис, и сійӧ мыйкӧ нурбыльтіс да чӧв олігтыр водзӧ кывзіс, кыдзи Дяденко зэв ыджыд азартӧн заводитіс споруйтны да доказывайтны мӧдтор.
Спорсӧ торкис полковник денщиклӧн воӧмыс, коді корис сёйны.
— А ті ӧні шуӧй Аполлон Сергеичлы, медым вина ваяс, — кизясигмозыс шуис капитанлы Черновицкий.
— И мый сійӧ скупитчӧ?
Виасны, сэки некодлы нинӧм оз сюр!
— Да ті асьныд шуӧй, — вочавидзис капитан.
— Ог нин, ті старшӧй офицер: быдлаын колӧ порядок.
20
Пызансӧ вӧлі вештӧма стен бердсьыс да вевттьӧма няйт скатертьӧн буретш сійӧ комнатаас, кытчӧ тӧрыт Володя пыраліс полковник дорӧ.
Батарейнӧй командир ӧні сетіс сылы кисӧ да юасис Петербург йылысь да локтан туй йывсьыс.
— Но, господа, коді водка юӧ, милӧсти просим.
Прапорщикъяс оз юны, — Володялы нюмъялігтыр содтіс сійӧ.
Вообщӧ батарейнӧй командир кажитчис ӧні ньӧти эз сэтшӧм скӧрӧн, кыдзи тӧрыт; мӧдарӧ, сылӧн вӧлі бур, гӧститӧдчысь кӧзяинлӧн кодь да ыджыдджык ёртлӧн кодь вид.
Но та вылӧ видзӧдтӧг став офицеръясыс, пӧрысь капитансянь спорщик Дяденкоӧдз, куш сы серти, кыдзи найӧ сёрнитісны, командирныслы синмас вежливӧя видзӧдігмоз, да кутшӧм полігтыр матыстчылісны ӧта-мӧд бӧрсяыс юны водка, асьныс мунісны стен дорӧджык, петкӧдлісны сы дінӧ ыджыд уважение.
Ӧбед кежлас вайӧмаӧсь ыджыд миска тыр шыд, кӧні плавъялісны госа яй торъяс да зэв уна перец да лаврӧвӧй лист, горчицаа польскӧй зразы да неуна тшыксьыштӧм выя кӧвдумъяс.
Салфеткаяс эз вӧвны, паньяс вӧліны жӧчысь да пуысь вӧчӧмаяс, стӧкан вӧлі кык, и пызан вылас сулаліс сӧмын жугалӧм юра да ва тыра руд графин; но ӧбедыс эз вӧв гажтӧм: сёрни эз ланьтлы.
Первойсӧ сёрнитісны Инкерманскӧй сражение йылысь, кӧні участвуйтӧма батареяыс да кытысь быдӧн висьтавліс ассьыс впечатлениеяссӧ да соображениеяссӧ неудача помкаяс йылысь да ланьтліс, кор заводитліс сёрнитны ачыс батарейнӧй командир;
сэсся сёрни пансис лёгкӧй орудиеяслӧн абу тырмымӧн лӧсялана калибр йылысь, кокньӧдӧм выль пушкаяс йылысь, та дырйи Володя вевъяліс петкӧдлыны артиллерия кузя ассьыс тӧдӧмлунъяссӧ.
Но Севастопольлӧн настӧящӧй ужаснӧй положение йылысь сёрни эз пансьыв, быттьӧкӧ ставныс вывті ёна думайтісны тайӧ предмет йывсьыс, медым ещӧ сёрнитны та йылысь.
Сідзжӧ служба обязанностьяс йылысь, кодъяс долженӧсь лоны Володялӧн, сы шензьӧм вылӧ да дӧзмӧм вылӧ, ньӧти эз сёрнитны, быттьӧкӧ сійӧ воис Севастопольӧ сӧмын сы могысь, медым висьтавлыны кокньӧдӧм орудиеяс йылысь да ӧбедайтны батарейнӧй командир ордын.
Ӧбедайтігас неылӧ керкасяньыс, кӧні найӧ пукалісны, уси бомба.
Джоджыс да стенъясыс мӧдісны дрӧжжитны, кыдзи землетрясение дырйи, да ӧшиньясыс тупкысисны порок тшынӧн.
— Ті тайӧс, ме чайта, Петербургсьыд энӧ аддзылӧй; а тані частӧ овлывлӧны татшӧм сюрпризъясыд, — шуис батарейнӧй командир. — Видзӧдлӧй, Вланг, кӧні тайӧ потіс.
Вланг видзӧдліс да висьталіс, мый площадь вылын, и бомба йылысь сёрни сэсся эз вӧв.
Дзик ӧбед помассигас нин старичок, батарейнӧй писарь, комнатаӧ пыртіс печатайтӧм куим конверт да сетіс найӧс батарейнӧй командирлы.
«Со этайӧ вывті колана, дзик ӧні казак вайис артиллерияса начальниксянь».
Став офицеръясыс ас тӧдлытӧгныс терпитны позьтӧм виччысьӧмӧн видзӧдісны командирлӧн тайӧ делӧ кузяыс опытнӧй чуньяс вылӧ, кодъяс жугӧдісны конвертсьыс печатьсӧ да перйисны сэтысь вывті колана бумага.
«Мый эськӧ тайӧ татшӧмыс?» — быдӧн юаліс ассьыс.
Вермас лоны шойччӧг вылӧ Севастопольысь дзикӧдз выступитӧм, вермас лоны батареясӧ дзоньнас бастионӧ назначитӧм.
— Бара! — бумагасӧ скӧрысь пызан вылӧ шыбитӧм бӧрын шуис батарейнӧй командир.
— Мый йылысь, Аполлон Сергеич? — юаліс старшӧй офицер.
— Корӧны офицерӧс прислугакӧд кутшӧмкӧ сэні мортирнӧй батареяӧ.
Менам и сідз нин сӧмын нёль морт офицерыс да прислуга пиысь оз ставныс петавны стройӧ, — броткис батарейнӧй командир, — а сэні кӧрӧны ещӧ.
— Но ковмас кодлыкӧ мунны, господа, — неуна чӧв олыштӧм бӧрын шуис сійӧ:
— прикажитӧма сизим часын воны Рогаткаӧ...
Ыстыны фельдфебельӧс!
Кодлы жӧ мунны, господа, решайтӧй, — выльысь шуис сійӧ.
— Да со сійӧ ещӧ некӧн на эз вӧв, — Володя вылӧ индігмоз шуис Черновицкий.
Батарейнӧй командир нинӧм эз вочавидз.
— Да, ме эськӧ желайті, — шуис Володя, ачыс чувствуйтіс, кыдзи сылӧн кӧдзыд ньылӧм чепӧсйис мыш кузяыс да сьылі вылас.
— Энлы, мыйла! — торкис капитан. — Тӧдӧмысь, некод оз ӧткажитчы, но и вӧзйысьны оз ков; а Аполлон Сергеич кӧ тшӧктӧ вӧчны тайӧс миянлы, то пудъясьны, кыдзи и колянпӧрйӧ вӧчлім.
Ставныс сӧгласитчисны.
Краут вундаліс бумага торъяс, гартліс найӧс да кисьтіс фуражкаас.
Капитан шутитіс да весиг решитчис татшӧм случай дырйи корны полковниклысь вина, мед храбрӧйджыкӧн лоны, кыдзи шуис сійӧ.
Дяденко пукаліс зумыш.
Володя нюмъяліс мый вылӧ кӧ, Черновицкий уверяйтіс, мый непременнӧ сылы усьӧ пудйыс, Краут вӧлі дзик спокойнӧй.
Володялы сетісны перйыны первойӧн.
Сійӧ босьтіс ичӧтик ӧти билет, коді вӧлі кузьджык, но сэки жӧ сылы воис юрас вежны, — босьтіс мӧдӧс ичӧтджыкӧс да кызджыкӧс да разьӧм бӧрас лыддис сэтысь: «Мунны».
— Меным, — ышловзигмоз шуис сійӧ.
— Но, и ен тікӧд.
Вот ті и велалыштанныд бой дінас сразу, — шуис батарейнӧй командир, ачыс бурпырысь нюмъялігтыр видзӧдіс прапорщиклы чужӧмас.
— Сӧмын регыдджык лӧсьӧдчӧй.
А медым тіянлы гажаджык вӧлі, Вланг мунас тіянкӧд орудийнӧй фейерверкер пыдди.
21
Вланг вӧлі зэв дӧвӧлен аслас назначениеӧн, тэрыба котӧртіс лӧсьӧдчыны да пасьтасьӧмӧн нин воис отсасьны Володялы да пыр уговаривайтіс сійӧс босьтны сьӧрсьыс и койка, и пась, и важ «Отечественнӧй запискаяс», и спиртӧвӧй кофейник, и мукӧд ковтӧмторъяс.
Капитан сӧветуйтіс Володялы первой лыддьыны «Руководствоысь»* мортираясӧн лыйсьӧм йылысь да пырысь-пыр жӧ гижны сэтысь возвышение уголъяслысь таблица.
Володя пыр жӧ кутчысис удж бердӧ да, аслыс шензьӧм да радлӧм вылӧ, казяліс, мый опасностьысь полӧм чувствоыс кӧть и ещӧ ыджыдджык на сыысь, мый сійӧ лоӧ трусӧн, неуна беспокоитісны на сійӧс, но ньӧти нин эз сэтшӧма, кутшӧма тӧрыт.
Мыйтакӧ помканас талы вӧлі луныслӧн да деятельностьыслӧн влияниеыс, мыйтакӧ и главнӧйыс сійӧ, мый полӧм, кыдзи и быд ыджыд чувство, оз вермы ӧткодь вынӧн дыр кыссьыны.
Веськыда кӧ шуны, сійӧ вевъяліс нин нуны ас вывтіыс лишнӧй уна полӧм.
Час сизимын, мыйӧн сӧмын шондіыс заводитіс дзебсьыны Николаевскӧй казарма сайӧ, фельдфебель пырис сы ордӧ да висьталіс, мый йӧзыс дасьӧсь да виччысьӧны.
— Влангалы ме сеті список.
Ті сылысь юалӧй, ваше благородие! — шуис сійӧ.
Принадлежностьтӧм кызь кымын артиллерийскӧй салдат тесакъясӧн сулалісны керка пельӧс сайын.
Юнкеркӧд тшӧтш Володя матыстчис на дінӧ.
«Висьтавны-ӧ налы ичӧтик речь, али прӧстӧ шуны: здорово, ребята!
Али нинӧм не шуны? — думыштіс сійӧ.
— Да и мыйла не шуны: здорово, ребята! тайӧ весиг тадзи должен лоны».
И сійӧ смела горӧдіс аслас гора гӧлӧснас: «Здорово, ребята!»
Салдатъяс гажаа шыасисны: том, сӧстӧм гӧлӧс кыпыда юрӧбтіс быдӧнлӧн пельясас.
Володя збодера муніс салдатъяс водзвылын, и кӧть сьӧлӧмыс сылӧн тіпкис сідзи, быттьӧкӧ сійӧ котӧртӧма мыйвынсьыс некымын верст, походкаыс вӧлі кокни и чужӧмыс долыд.
Дзик нин Малахов курган дінӧ матыстчигӧн, чой паныд кайигӧн, сійӧ казяліс, мый Вланг, коді ни ӧти воськов эз кольччыв сыысь да гортас кажитчис сэтшӧм храбрӧйӧн, дугдывтӧг вешйывліс бокӧ да копыртліс юрсӧ, быттьӧкӧ став бомбаясыс да ядроясыс, кодъяс зэв нин частӧ шутьлялісны тані, лэбисны веськыда сы вылӧ.
Кутшӧмсюрӧ салдатъяс вӧчлісны сы моз жӧ, и вообщӧ унджык чужӧмъяс вылас тӧдчис эз кӧ нин полӧм, то тӧждысьӧм.
Тайӧ обстоятельствоясыс дзикӧдз успокоитісны да збоймӧдісны Володяӧс.
«Вот ме и Малахов курган вылын, кодӧс ме дзик весьшӧрӧ воображайті сэтшӧм страшнӧйӧн!
И ме верма мунны ядрояслы копрасьтӧг, и пола весиг ёна омӧльджыка мукӧдъяс дорсьыс!
Сідзкӧ, ме абу трус?» — думыштіс сійӧ наслаждениеӧн да мыйтакӧ самодовольстволӧн кыпыдлунӧн.
Но повтӧмлуныслысь да самодовольствоыслысь тайӧ чувствосӧ регыд мысти вӧлі падмӧдӧма зрелищеӧн, код вылӧ Володя зурасис рӧмыдас Корниловскӧй батареяын, кор корсьӧ вӧлі бастионса начальникӧс.
Нёль морт матросъяс бруствер дорын кутісны кокъясӧдыс да киясӧдыс кӧмтӧм да шинельтӧм кутшӧмкӧ шойӧс, коді вӧлі ойдӧма вирӧн, да мӧвкйӧдлісны сійӧс, медым шыбитны бруствер вомӧн.
(Мӧд лун чӧж бомбардировка дырйи эз удитны убирайтны шойяссӧ бастионъясын да шыблалісны гуӧ, медым эз мешайтны батареяясын.
Володя минута кежлӧ измыліс, кор аддзис, кыдзи шойыс кучкысис бруствер вылысас да сэсся надзӧникӧн исковтіс сэтысянь канаваӧ: но сы шуд вылӧ сэки жӧ паныдасис сылы бастионса начальник, сетіс приказаниеяс да индіс мортӧс, медым сійӧ колльӧдіс батареяӧ да прислугалы назначитӧм блиндажӧ.
Ог кут висьтавлыны, ещӧ мыйта ужасъяс, опасностьяс да разочаруйтчӧмъяс испытывайтіс миян герой тайӧ рытас:
кыдзи сэтшӧм лыйсьӧм пыдди, кутшӧмӧс сійӧ аддзыліс Волково поле вылысь, точность да порядок став условиеяс дырйи, кутшӧмъясӧс сійӧ надейтчис аддзыны татысь, сійӧ аддзис прицелъястӧм кык жугӧдӧм мортирка, ӧтиыслысь вӧлі ядроӧн лямӧдӧма дулосӧ, а мӧдыс сулаліс жугӧдӧм платформа чагъяс вылын; кыдзи сійӧ асылӧдзыс эз вермы корсьны рабочӧйясӧс, медым пӧчинитны платформа;
кыдзи ни ӧти снаряд эз вӧв сы сьӧкта, кутшӧмӧс индӧма Руководствоын; кыдзи ранитісны сы командаса кык салдатӧс да кыдзи кызьысь сійӧ вӧлі юрси си сайын смертьсянь.
Шудыд вылӧ, сылы отсасьны вӧлі назначитӧма зэв ыджыд тушаа комендорӧс, морякӧс, коді осада заводитчӧмсяньыс вӧлӧма мортираяс дорын да убедитіс сійӧс, мый наӧн позьӧ на действуйтны, сэсся пӧнара биӧн войнас новлӧдліс сійӧс бастион пасьталаыс, дзик быттьӧкӧ аслас град йӧрӧд, да кӧсйысис аски кежлӧ устроитны ставсӧ.
Блиндаж, кытчӧ сійӧс вайӧдіс колльӧдысьыс, вӧлі из грунтӧ кодйӧм, кык кубическӧй сыв ыджда, кузьмӧс гу, кодӧс вевттьӧма аршин кузьта дубӧвӧй кер помъясӧн.
Сэтчӧ сійӧ и овмӧдчис аслас став салдатъясыскӧд.
Вланг медводз, мыйӧн сӧмын аддзис аршин пасьта ляпкыдик ӧдзӧс, котӧрӧн, быдӧнысь водз, уськӧдчис сэтчӧ, тӧкӧтьӧ эз жугӧд асьсӧ из джоджас, йӧршитчис пельӧсӧ, кытысь сэсся эз нин петав.
Володя жӧ, кор став салдатъясыс пуксялісны джоджас стен пӧлӧныс да ӧткымынӧн ӧзтісны каллянъяс, сувтӧдіс ассьыс крӧватьсӧ пельӧсӧ, ломзьӧдіс сись да, папирос ӧзтӧм бӧрын, водіс койка вылас.
Блиндаж весьтын дугдывтӧг кылісны лыйсьӧм шыяс, но эз зэв гораа, ӧти пушкаысь кындзи, коді сулаліс матіникын да сыркӧдіс блиндажсӧ сэтшӧм ёна, мый пӧтӧлӧксьыс гылаліс муыс.
Блиндаж пытшкас вӧлі чӧв-лӧнь; сӧмын салдатъяс, пыр на выль офицерысь ӧтдортчигмоз, шочиника сёрнитісны ӧта-мӧдныскӧд, корисны ӧта-мӧдныслысь вешйыштны либӧ каллян ӧзтыны би; крыса гуджгис кӧнкӧ изъяс костас, либӧ Вланг, коді абу на воӧма ас садяс да дикӧя видзӧдіс гӧгӧр, друг гораа ышловзьывліс.
Володя аслас крӧвать вылын, йӧзӧн тырӧм пельӧсын, кодӧс югдӧдӧма ӧти сисьӧн, испытывайтіс уютностьлысь сэтшӧм чувство, кутшӧм вӧвлі сылӧн, кор челядьдырйиыс дзебсясьӧмӧн ворсігӧн вӧлі пырас шкапӧ либӧ мамыслы юбка улас да лолавтӧг кывзӧ, полӧ пемыдсьыс да такӧд тшӧтш наслаждайтчӧ мыйӧнкӧ.
Сылы ӧні вӧлі и неуна шуштӧм, и гажа.
22
Минута дас мысти салдатъяс збоймыштісны да варовмисны.
Би дорӧ да офицер крӧвать дінӧ матӧджык пуксялісны значительнӧйджык йӧз — кык фейерверкер: ӧтиыс дзор, став медальяса да крестъяса, сӧмын эз вӧв георгиевскӧй крест; мӧдыс — том, кантонистъяс пиысь, коді куритліс чигаркаяс.
Барабанщик, кыдзи и век, босьтіс ас вылас обязанность прислуживайтны офицерлы.
Бомбардиръяс да кавалеръяс пукалісны матынджык, а сэні нин, пыранінса вуджӧраинас, меститчисны покорнӧйяс.
На костын и пансис сёрни.
Помканас сылы вӧлі блиндажӧ тэрыба пырысь морт.
— Мый, вокӧ, ывлаас эн пукалышт? али оз гажаа нывъясыс ворсны? — шуис ӧти гӧлӧс.
— Сэтшӧм чуднӧй сьыланкывъяс сьылӧны, кутшӧмъясӧс сиктын некор эз и кывлыны, — сералігтыр висьталіс сійӧ, коді котӧрӧн пырис блиндажӧ.
— А Васин оз радейт бомбаястӧ, ок оз радейт! — аристократическӧй пельӧссянь шуис ӧти.
— Мый нӧ!
Кор колӧ, дзик мӧд статья! — шуис Васинлӧн ньӧжмыд гӧлӧсыс; сы сёрнитігӧн мукӧдыс ставныс чӧв ланьтлывлісны.
— Кызь нёльӧд числӧӧ сэтшӧма гымӧдісны;
а то ещӧ надурнӧ вылад асмогасигад виас, и начальство таысь ми воклы пасибӧ оз висьтав.
Кор Васин шуис тайӧ кывъяссӧ, ставныс серӧктісны.
— Вот Мельников, сійӧ, небось, пыр ывлаын пукалӧ, — шуис кодкӧ.
— А ысты сійӧс татчӧ, Мельниковсӧ, — содтіс пӧрысь фейерверкер,
— и збыльысь сійӧс виасны сідзи, весьшӧрӧ.
— Коді нӧ сійӧ Мельниковыс? — юаліс Володя.
— А сэтшӧм миян, ваше благородие, бӧб салдат эм.
Сійӧ дзик нинӧмысь оз пов и ӧні пыр ывлаын ветлӧдлӧ.
Ті видзӧдлӧй сійӧс; сійӧ и ачыссӧ дзик ош кодь.
— Сійӧ загӧвӧр тӧдӧ, — мӧдар пельӧссянь шуис Васинлӧн ньӧжмыд гӧлӧсыс.
Мельников пырис блиндажӧ.
Тайӧ вӧлі кыз (кутшӧмыс зэв шоча овлӧ салдатъяс пӧвстын), рыжӧй, гӧрд чужӧма мужчина, мылькъя зэв ыджыд плеша да быльсмунӧм сӧдз-кельыдлӧз синъяса.
— Мый, тэ он пов бомбаяссьыс? — сылысь юаліс Володя.
— Мый повнысӧ бомбаяссьыд! — йӧжгылясиг да гыжъясигтыр вочавидзис Мельников. — Менӧ бомбанад оз вины, ме тӧда.
— Сідзкӧ тэныд эськӧ окота вӧлі сэні овны?
— А дерт, окота эськӧ.
Сэні гажа! — шуис сійӧ да друг вак-вакӧн серӧктіс.
— О, сідзкӧ тэнӧ вылазка вылӧ колӧ босьтны!
Кӧсъян, ме висьтала генераллы? — шуис Володя, кӧть сійӧ и эз тӧд татысь ни ӧти генералӧс.
— А кыдзи нӧ ог кӧсйы!
Кӧсъя!
И Мельников дзебсис мукӧдъяс сайӧ.
— Вайӧй нырӧ кучкалӧмысь ворсам, ребята!
Кодлӧн карті эм? — кыліс сылӧн тэрыб гӧлӧсыс.
Збыльысь, регыд мысти бӧрса пельӧсас заводитчис ворсӧм, — кыліс нырӧ кучкалӧм, серам да кӧзыряйтӧм.
Володя юис чай самӧварысь, кодӧс сувтӧдіс барабанщик, гӧститӧдіс фейерверйеръясӧс, шутитіс, сёрнитӧдіс найӧс, кӧсйис пӧлучитны популярность, и ачыс вӧлі зэв дӧвӧлен сійӧ уважениенас, кодӧс петкӧдлісны сы дінӧ.
Салдатъяс сідзжӧ казялісны, мый бариныс прӧстӧй, варовмисны.
Ӧтик висьтавліс, кутшӧм регыд мысти должен помасьны Севастопольын осаднӧй положение, мый сылӧн вернӧй флотскӧй морт висьтавлӧма, кыдзи Кистентин, царлӧн вокыс, американскӧй флоткӧд локтӧ миянлы отсӧг вылӧ, ещӧ кутшӧм регыд мысти уговор лоӧ, медым не лыйсьыны кык недель чӧж да сетны шойччӧг, а кодкӧ кӧ лыяс, то быд лыйӧмысь сизимдас вит кӧпейкаӧн штрап мынтыны мӧдасны.
Васин, коді, кыдзи вевъяліс Володя казявны, вӧлі ичӧтик тушаа, гырысь бур синъяса, бакенбардист, висьтавліс, кор первойсӧ ставныс чӧв олісны, а сэсся сералісны, кыдзи отпускӧ ветлігас первойсӧ вӧліны радӧсь сы вылӧ, а сэсся батьыс мӧдӧма ыстывлыны сійӧс удж вылӧ, а гӧтырысла лесничӧй поручик дрожки мӧдӧдлывлӧма.
Ставыс тайӧ зэв ёна забавляйтіс Володяӧс.
Сійӧ не сӧмын эз чувствуйт блиндажса дзескыдлун вылас да сьӧкыд дук вылас некутшӧм неудовольствие либӧ дӧзмӧм, но сылы вӧлі зэв кокньыд да долыд.
Салдатъяс унаӧн нин шкоргисны-узисны.
Вланг сідзжӧ нюжӧдчис джоджӧ, и пӧрысь фейерверкер, шинельсӧ вольсалӧм бӧрын, пернапасъяс чӧвталігӧн водӧм водзвылас нурбыляліс молитва, кор Володялы окота лои петны блиндажсьыс — видзӧдлыны, мый вӧчсьӧ ывлаас.
— Вешталӧй кокъястӧ! — ёрта-ёртныслы горӧдісны салдатъяс, мыйӧн сӧмын сійӧ чеччис,
и кокъяс кусыньтчалісны да сетісны сылы туй.
Вланг, коді кажитчӧ узьӧ нин вӧлі, друг лэптіс юрсӧ да кватитіс Володяӧс шинель пӧлаӧдыс.
— Но, дугдӧй, энӧ петӧй, кыдзи позьӧ! — висьталіс бӧрдӧм кодь убедительнӧй гӧлӧсӧн. — Ӧд ті ещӧ онӧ на тӧдӧй;
сэтчӧ дугдывтӧг гылалӧны ядрояс;
бурджык тані...
Но Вланг кевмысьӧм вылӧ видзӧдтӧг Володя петіс блиндажысь да пуксис порог вылӧ, кӧні выльысь кӧмасигмоз пукаліс нин Мельников.
Воздухыс вӧлі сӧстӧм да ыркыд, — медся нин блиндаж бӧрын,
войыс вӧлі сэзь да лӧнь.
Лыйсьӧм шыкӧд тшӧтш кыліс туръяс ваялысь телега кӧлесаяслӧн таргӧм да порок тыра кӧбрегын уджалысь йӧзлӧн сёрни.
Юръяс весьтын сяввидзис кодзулӧсь джуджыд небеса, кыті дугдывтӧг дзирдалісны бомбаяслӧн би визьясыс; шуйгавылын, аршин сайын, ичӧтик розь пыртӧдіс мӧд блиндажӧ, розь пырыс тыдалісны сэні олысь матросъяслӧн кокъясныс да мышъясныс да кылісны код гӧлӧсъясныс;
водзвылын тыдаліс рӧчыс порок тыра кӧбреглӧн, код дінын вуджрасисны копыртчӧм йӧзлӧн фигураясыс да код вылын, дзик медвыліас, тайӧ местаас дугдывтӧг шутьлялысь пуляяс да бомбаяс улын, сулаліс сьӧд пальтоа кутшӧмкӧ кузь фигура, кияссӧ сюялӧма зепъясас да кокъяснас таляліс му, кодӧс мешӧкъясӧн ваялісны сэтчӧ мукӧд йӧз.
Частӧ бомбаыс лэблывліс да потліс кӧбрегсянь зэв матын.
Му ваялысь салдатъяс копыртчывлісны, вешйыштлісны;
сьӧд фигура жӧ эз вӧрзьыв, спокойнӧя таляліс кокъяснас мусӧ да пыр ӧткодя сулаліс места вылас.
— Коді эсійӧ сьӧдыс? — Мельниковлысь юаліс Володя.
— Ог вермы тӧдны,
ветла видзӧдла.
— Эн мун, оз ков.
Но Мельников эз кывзы, чеччис, матыстчис сьӧд морт дінӧ да вель дыр сідзи жӧ веськодьпырысь да вӧрзьывтӧг сулаліс сы дінын.
— Тайӧ кӧбрегын уджалысь, ваше благородие! — бӧр локтӧм мысти висьталіс сійӧ. — Кӧбрегсӧ розьӧдӧма бомба, сы вӧсна пехотнӧйяс ваялӧны му.
Корсюрӧ бомбаяс лэблісны веськыда, кажитчӧ, блиндаж ӧдзӧслань.
Сэки Володя дзебсьыліс пельӧс сайӧ да бӧр мыччысьліс, ачыс видзӧдіс вывлань, ещӧ оз-ӧ лэб татчӧ.
Кӧть Вланг некымынысь кевмысьліс блиндажсянь, мед Володя бӧр пырас, сійӧ час куим пукаліс порог вылын, аддзис кутшӧмкӧ удовольствие испытывайтны судьбасӧ да наблюдайтны бомбаяс лэбӧм бӧрся.
Рыт помасигкежлас сійӧ тӧдіс нин, кытысянь кымын орудие лыйлӧны да кытчӧ усялӧны налӧн снарядъясыс.
23
Мӧд луннас, 27-ӧд числӧын, ӧкмыс час чӧж узьӧм бӧрын, Володя, свежӧй, кыпыд, водз асывнас петіс блиндаж порог дорӧ.
Вланг сідзжӧ петаліс сыкӧд, но первойя пуля жунькнитігас жӧ юрнас аслыс туй писькӧдігмоз, сынисадь уськӧдчис бӧрвыв блиндаж розьӧ; унджык салдатъясыс сідзжӧ вӧлі петӧмаӧсь ывлаӧ да сералісны сы вылӧ.
Сӧмын Васин, старик фейерверкер да ещӧ некымынӧн шоча петавлісны траншеяӧ; мукӧдъяссӧ он вӧлі вермы кутны:
ставныс ӧта-мӧд бӧрсяыс петалісны лёк дука блиндажысь асъя ыркыд ывлаӧ да сы вылӧ видзӧдтӧг, мый бомбардируйтісны сэтшӧм жӧ ёна, кыдзи и тӧрыт, пуксялісны коді порог дорӧ, коді бруствер улӧ.
Мельников кыа петӧмсяньыс нин ветлӧдліс батареяясӧд да веськодьпырысь видзӧдлывліс вывлань.
Порог дорас пукалісны кык пӧрысь да кудриа юрсиа ӧти том салдат, коді ортсысяньыс видзӧдны вӧлі жид.
Салдатыс тайӧ лэптӧма туплясьысь ӧти пуля, из вылын кӧрт торйӧн кучкалӧмӧн лямӧдӧма сійӧс да пуртӧн вундаліс сэтысь мыйкӧ георгиевскӧй крест кодьӧс; мукӧдъясыс сёрнитігмоз видзӧдісны сы удж вылӧ.
Крестыс збыль артмӧ вӧлі зэв мича.
— А мый, ещӧ мыйкӧ дыра сулалыштам тані, — висьталіс на пиысь ӧти, — сэки миритчӧм бӧрын ставлы отставкаӧ петны срок лоӧ.
— Кыдзи нӧ! меным и то сӧмын нёль во отставкаӧдзыс кольлі, а ӧні вит тӧлысь олі Сивастопольын.
— Отставка вылӧ оз артавсьы, кылан, — шуис мӧд.
Сёрнитысьяс юръяс весьтын тайӧ кадас шутёвтіс ядро да шлёпкысис Мельниковсянь аршин сайӧ, коді локтіс на дінӧ траншеяӧд.
— Тӧкӧтьӧ эз ви Мельниковӧс, — шуис ӧти.
— Оз ви, — вочавидзис Мельников.
— Вот на жӧ тэныд храбростьсьыд крест, — шуис том салдат, коді вӧчис крест, да сетіс сійӧс Мельниковлы.
— Абу сідзи, вокӧ, тані, значит, тӧлысьыс во пыдди артавсьӧ — та йылысь приказ вӧлі, — водзӧ муніс сёрни.
— Кӧть мый эн шу, миритчӧм бӧрын непременнӧ царскӧй смотр вӧчасны Аршаваын, и оз кӧ отставкаӧ, то бессрочнӧйӧ лэдзасны.
Тайӧ кадас шутёвтысь, дӧзмӧдчысь пуля лэбовтіс дзик юръяс весьттіныс да швачкысис изйӧ.
— Видзӧд, ещӧ рытӧдзыс на чистӧйӧ петан, — шуис ӧти салдат.
И ставныс серӧктісны.
И не сӧмын рытӧдзыс, но кык час мысти нин кыкӧн на пиысь пӧлучитісны чистӧйӧс, а витӧн ранитчисны; но мукӧдъясыс шутитісны дзик сідзи жӧ.
Збыльысь, асыв кежлас кык мортирка лӧсьӧдісны сідзи, мый наысь позьӧ вӧлі лыйлыны.
Час дасын кымын, бастионса начальниксянь приказ пӧлучитӧм бӧрын, Володя чукӧстіс ассьыс командасӧ да сыкӧд тшӧтш петіс батарея дорӧ.
Йӧзын войт оз вӧлі тӧдчы сійӧ полӧм чувствоыс, коді тыдаліс тӧрыт, мыйӧн найӧ ӧні босьтчисны удж бердӧ.
Сӧмын Вланг эз вермы венны асьсӧ: дзебсясис да копрасис пыр сідзи жӧ, и Васин воштіс ассьыс спокойлунсӧ, дугдывтӧг ноксис да частӧ лажыньтчывліс.
Володя жӧ вӧлі зэв кыпыд: сылы эз и волы опасность йылысь мӧвп.
Радлун, мый сійӧ бура исполняйтӧ ассьыс обязанностьсӧ, мый сійӧ не сӧмын абу трус, но весиг храбрӧй, командуйтӧмлӧн чувство да мый сы дінын эм кызь морт, кодъяс, сійӧ тӧдіс, любопытствоӧн видзӧдісны сы вылӧ», вӧчисны сійӧс дзик молодеч кодьӧн.
Сійӧ весиг тщеславитчис аслас храбростьӧн, тшапитчис салдатъяс водзын, петавліс банкет* вылӧ да нарошнӧ разяліс шинель кизьяссӧ, медым ачыс тыдалісджык.
Бастионса начальник, коді тайӧ кадас кытшовтӧ вӧлі ассьыс овмӧссӧ, кыдзи сійӧ шуліс, кӧкъямыс тӧлысь чӧжӧн кӧть кутшӧма абу велалӧма аддзывны быдпӧлӧс храбростьсӧ, эз вермы не любуйтчыны тайӧ мичаник детинка вылас, коді павкнитӧма шинельсӧ, и шинель увсьыс тыдаліс нежнӧй мича сьылісӧ кытшалысь гӧрд дӧрӧм, тайӧ ӧзъян чужӧма да синъяса детинка вылас, коді клопайтіс кияснас да гора гӧлӧсӧн командуйтіс: «первой! второй!» да гажаа котӧртліс бруствер вылӧ, медым видзӧдлыны кытчӧ усьӧ сылӧн бомбаыс.
Дас ӧти час да джынйын лыйсьӧмыс кыкнанладорсяньыс ланьтіс, а буретш дас кык часын заводитісны штурмуйтны Малахов курган, 2-ӧд, 3-ӧд да 5-ӧд бастионъясӧс.
24
Бухта таладорас, Инкерман да Севернӧй укреплениеяс костын, телеграф мыльк вылын, луншӧр кадын кымын сулалісны кык моряк, ӧтиыс — офицер, коді труба пыр видзӧдіс Севастополь вылӧ, и мӧдыс казаккӧд тшӧтш верзьӧмӧн сӧмын на матыстчис ыджыд веха дінӧ.
Шондіыс югыда да вылын сулаліс бухта весьтын, коді ворсіс аслас сулалысь корабльясӧн да вӧрысь парусъясӧн да пыжъясӧн, югдӧдіс найӧс гажа и шоныд дзирдӧн.
Кокньыдик тӧвру муртса вӧрӧдыштіс телеграфдорса косьмысь дубӧвӧй кустъяслысь коръяссӧ, пӧльтіс пыжъяслысь парусъяссӧ да качайтыштіс гыяссӧ.
Севастополь, пыр сэтшӧм жӧ, аслас стрӧитны помавтӧм вичконас, колоннанас, набережнӧйнас, гӧра йылын вежӧдысь бульварнас да библиотекалӧн зэв мича стрӧйбанас, аслас ичӧтик югыдлӧз бухтаяснас, кодъяс тырӧмаӧсь мачтаясӧн, водопроводъяслӧн живописнӧй аркаяснас да пороклӧн лӧз тшынысь артмӧм кымӧръяснас, кодъясӧс мукӧддырйиыс югдӧдлісны лыйсьӧмъяслӧн гӧрд биясыс; пыр сэтшӧм жӧ мича, праздничнӧй, гордӧй Севастополь, кодӧс ӧтарладорсяньыс кытшалӧны тшыналысь виж гӧраяс, мӧдарладорсяньыс — шонді водзас ворсысь чим лӧз море, тыдаліс бухта мӧдарладорас.
Морелӧн горизонт весьтас, кӧні тыдаліс кутшӧмкӧ пароходлӧн сьӧд тшын визь, кыссисны еджыд кузь кымӧръяс, туналісны ыджыд тӧв.
Укреплениеяслӧн став линия кузяыс, торъя нин шуйгаладорса гӧраяссянь, друг некымынӧн ӧттшӧтш, дугдывтӧг, чардбиӧн, коді весиг югъявліс мукӧддырйиыс лунъюгыдас, чужлісны топыд, сук еджыд тшын тупыльяс, паськалісны, наысь артмывлісны унанога формаяс, кыптылісны да сьӧдӧсьджык лоліны небесаас.
Тайӧ тшынторъясыс, то ӧтилаын, то мӧдлаын вуджрасигтыр, чужлісны гӧраяс пӧлӧн неприятельскӧй батареяясын, и карын, и вылын небесаас.
Взрывъяслӧн шыясыс эз ланьтлыны да юралігтыр сыркӧдісны воздухсӧ...
Дас кык час кежлӧ тшынторъясыс пондісны тыдовтчавлыны шочджыка и шочджыка, воздухыс омӧльджыка вӧрис кутӧмсьыс.
— Но вот мӧдӧд бастион ньӧти нин оз ӧтвечайт, — шуис верзьӧма вӧла гусарскӧй офицер, — ставнас жугӧдӧмаӧсь сійӧс!
Ужаснӧ!
— Да и Малахов мыйкӧ налӧн куимысь лыйӧм вылӧ вочавидзӧ ӧтчыд, — висьталіс сійӧ, коді видзӧдіс труба пыр. — Тайӧ менӧ зэв ёна скӧрмӧдӧ, мый найӧ чӧв олӧны.
Со бара веськыда Корниловскӧйӧ веськаліс, а сійӧ нинӧм оз ӧтвечайт.
— А видзӧдлы, дас кык час кежлӧ, ме шулі, найӧ век дугдӧны бомбардируйтны.
Со и ӧні сідзи жӧ.
Мунам лучшӧ завтракайтны... миянӧс ӧні виччысьӧны нин... нинӧм видзӧдны.
— Энлы, эн мешайт, — вочавидзис труба пыр видзӧдысь, ачыс зэв горша дзоргис Севастополь вылӧ.
— Мый сэні? мый?
— Траншеяясын уна йӧз вӧрӧны, топыд колоннаяс мунӧны.
— Да и сідзи тыдалӧ, — шуис моряк, — мунӧны колоннаясӧн.
Колӧ сетны сигнал.
— Видзӧд, видзӧд!
Петісны траншеясьыс.
Збыльысь, прӧстӧй синмӧн тыдалӧ вӧлі, быттьӧкӧ сьӧд чутъяс мунӧны гӧрасянь балка вомӧн французскӧй батареяяссянь бастионъяслань.
Тайӧ чутъяс водзвылас тыдалӧны вӧлі сьӧд визьяс миян линия дорын нин.
Бастионъясын ыпнитісны уналаын, быттьӧкӧ панласьӧмӧн котӧртігмоз, лыйсьӧмъяслӧн еджыд тшынторъяс.
Тӧв вайис ружьеясысь лыйсьӧм шыяссӧ, кодъяс кылісны зэв тшӧкыда, быттьӧ зэр сяркӧдӧ ӧшиньӧ.
Сьӧд полосаяс вӧрисны самӧй тшын пӧвстас, век матынджык и матынджык.
Лыйсьӧм шыясыс пыр лоины чорыдджыкӧсь и чорыдджыкӧсь да ӧтлаасины дыр кыссьысь грымгӧмӧ.
Тшыныс, частӧджык и частӧджык кыптывлігмоз, ӧдйӧ разаліс линия пӧлӧн да ӧтлаасис, медбӧрын, ӧти гӧрдовлӧз, гартчысь да паськалысь кымӧрӧ, кодын кӧнъясынкӧ муртса тыдовтчывлісны бияс да сьӧд чутъяс, — став шыяссьыс артмис уналаын кылысь ӧти ратшкӧдчӧм.
— Штурм! — шуис кельдӧдӧм чужӧма офицер да трубкасӧ сетіс моряклы.
Казакъяс гӧнитісны туй кузя, офицеръяс верзьӧмаӧсь, главнокомандующӧй коляскаын да свитаыскӧд муніс таті.
Быд чужӧм вылын тӧдчӧ вӧлі ёна волнуйтчӧм да мыйкӧ ужаснӧйӧс виччысьӧм.
— Оз вермы лоны, медым босьтасны, — шуис вӧв вылын пукалысь офицер.
— Ей-богу, знамя!
Видзӧдлы!
Видзӧдлы! — пошкигтыр да труба дорысь вешйигмоз шуис мӧдыс.
— Малахов вылын французскӧй.
— Оз вермы лоны!
25
Ыджыдджык Козельцов, коді войбыдӧн вевъяліс бӧр воны картіӧн мыйта ворссьыліс да ворссис бӧр ставсӧ, весиг обшлагас вурӧм зӧлӧтӧй деньгасӧ, асъявылыс узис на ещӧ нездоровӧй, сьӧкыд, но чорыд унмӧн 5-ӧд бастионса оборонительнӧй казармаын, кор унапӧлӧс гӧлӧсъяслӧн кыліс рокӧвӧй горзӧм:
— Тревога!..
— Мый ті узянныд, Михайло Семёныч!
Штурм! — горӧдіс сылы кодлӧнкӧ гӧлӧс.
— Буракӧ, кутшӧмкӧ школьник, — синсӧ восьтігмоз да пыр на вериттӧг шуис сійӧ.
Но друг сійӧ аддзис ӧти офицерӧс, коді некутшӧм тыдавтӧм помкатӧг котраліс пельӧссянь пельӧсӧдз; сылӧн сэтшӧма кельдӧдӧма чужӧмыс, мый Козельцов ставсӧ гӧгӧрвоис.
Мӧвп, мый сійӧс вермасны чайтны трусӧн, коді оз кӧсйы петны рота дінас критическӧй минутаӧ, зэв ёна повзьӧдіс сійӧс.
Сійӧ мыйвынсьыс котӧртіс ротаас.
Орудиеясысь лыйсьӧм помассис, но ружьеясысь ратшкӧдчӧм кыліс зэв ёна.
Пуляяс шутьлялісны эз ӧти-ӧтиӧн, кыдзи штуцернӧйяс, а чукӧрӧн, кыдзи арся лэбач стая лэбӧ юръяс весьтӧд.
Став сійӧ местаыс, кӧні сулаліс тӧрыт сылӧн батальоныс, вӧлі тырӧма тшынӧн, кылісны недружнӧй горзӧмъяс да чукӧстлӧмъяс.
Салдатъяс, ранитчӧмаяс да ранитчытӧмъяс, чукӧръясӧн локтісны сылы паныд.
Ещӧ воськов комын кымын котӧртӧм бӧрын сійӧ аддзис ассьыс ротасӧ, коді топӧдчӧма стен бердӧ, да аслас ӧти салдатлысь кельыд, кельыд, повзьӧм чужӧмсӧ.
Мукӧд чужӧмъясыс вӧліны сэтшӧмӧсь жӧ.
Полӧм чувствоыс ас тӧдлытӧгыс шымыртіс и Козельцовӧс: йирмӧг визнитіс мышку кузяыс.
— Займитісны Шварц, — шуис том офицер, кодлӧн пиньясыс воча зяткакылісны.
— Ставыс воши.
— Сӧрӧм, — скӧрысь шуис Козельцов да, медым жестнас ышӧдны асьсӧ, кватитіс ассьыс ичӧтик кӧрт ныж саблясӧ да горӧдіс:
— Водзӧ, ребята!
Ура-а!
Гӧлӧсыс вӧлі лэчыд да гора; тайӧ ышӧдіс асьсӧ Козельцовӧс.
Сійӧ котӧртіс водзӧ траверс пӧлӧн; морт ветымын гӧгӧр салдат горзігтыр котӧртісны сы бӧрся.
Кор найӧ траверс сайсянь котӧрӧн петісны восьса площадка вылӧ, пуляяс мӧдісны киссьыны дзик шер моз; кык инмис сылы, но кытчӧ и мый найӧ вӧчисны, контузитісны, ранитісны сійӧс, сылӧн эз вӧв кадыс решитнысӧ.
Водзвылас, тшын пиын сылы тыдалісны нин лӧз мундиръяс, гӧрд панталонъяс да кылісны не роч ногӧн горзӧмъяс;
ӧти француз сулаліс бруствер вылын, ӧвтчис шапканас да горзіс мыйкӧ.
Козельцов вӧлі уверен, мый сійӧс виасны; тайӧ и содтіс сылысь храбростьсӧ.
Сійӧ котӧртіс водзӧ и водзӧ.
Некымын салдат панйисны сійӧс; мукӧд салдатъясыс тыдовтчисны кысянькӧ бокысянь да сідзжӧ котӧртісны.
Лӧз мундиръяс вӧліны пыр ӧтылнаын, котӧртісны сысянь бӧрлань асланыс траншеяяслань, но кок улас веськавліны раненӧйяс да виӧмаяс.
Ортсыса рӧв дінӧдз котӧртӧм бӧрын Козельцов син водзын ставыс гудыртчис ӧтлаӧ, и сійӧ кутіс чувствуйтны, мый доймӧ морӧсыс да, банкет вылӧ пуксьӧм мысти, зэв долыдпырысь аддзис амбразура пыр, кыдзи лӧз мундир чукӧр некутшӧм порядоктӧг пышйӧны асланыс траншеяяслань да кыдзи му пасьталаыс куйлісны виӧмаяс да кыссисны гӧрд гача да лӧз мундира раненӧйяс.
Часджын мысти сійӧ куйліс нӧсилка вылын, Николаевскӧй казарма дорын, да тӧдіс, мый сійӧ ранитчӧма, но доймӧмсӧ пӧшти эз чувствуйт:
сылы колӧ вӧлі сӧмын юны мыйкӧ кӧдзыдтор да водны лӧсьыдджыка.
Ичӧтик, кыз тушаа, ыджыд сьӧд бакенбардъяса доктор матыстчис сы дінӧ да разяліс шинель кизьяссӧ.
Щӧка вывтіыс Козельцов видзӧдіс сы вылӧ, мый вӧчӧ доктор сы ранакӧд, да докторлы чужӧм вылас, но некутшӧм доймӧм эз чувствуйт.
Доктор вевттис ранасӧ дӧрӧмнас, чышкис чуньяссӧ пальто пӧлаас да чӧв олігтыр, раненӧй вылӧ видзӧдтӧг, вешйис мӧд дінӧ.
Козельцов бессознательнӧя видзӧдаліс синъяснас сы бӧрся, мый вӧчсьӧ сы гӧгӧрын.
Сійӧс казьтыштӧм бӧрын, мый вӧлі 5-ӧд бастионын, Козельцов самодовольство вӧсна вывті ыджыд радлун чувствоӧн думыштіс, мый сійӧ бура исполнитіс ассьыс долгсӧ, мый служба чӧжнас первойысь сійӧ вӧчис сэтшӧм бура, кыдзи сӧмын позьӧ вӧлі, и нинӧмысь оз вермы упрекнитны асьсӧ.
Мӧд раненӧй офицерлы перевязка вӧчигӧн доктор, Козельцов вылӧ индігмоз, мыйкӧ шуис рыжӧй ыджыд тошка поплы, коді вӧлі кутӧ крест да сулаліс сэні.
— Мый, ме кула? — Козельцов юаліс поплысь, кор сійӧ матыстчис сы дінӧ.
Нинӧм вочавидзтӧг поп лыддис молитва да сетіс крестсӧ раненӧйлы.
Смерть эз повзьӧд Козельцовӧс.
Жеб кияснас сійӧ босьтіс крест, топӧдіс сійӧс вомдорас да бӧрддзис.
— Мый, французъясӧс вӧтлісны быдлаысь? — ньӧти падъявтӧг поплысь юаліс сійӧ.
— Быдлаын победитім ми, — вочавидзис поп, ачыс эз висьтав раненӧйлы, медым не огорчитны сійӧс, мый Малахов курган вылын дӧлаліс нин французскӧй флаг.
— Слава богу, слава богу, — шуис раненӧй, ачыс эз чувствуйт, кыдзи синваыс визувтіс банбокъясӧдыс, да испытывайтіс висьтавны вермытӧм кыпыдлун сійӧтор вежӧртӧмысь, мый сійӧ вӧчис геройскӧй делӧ.
Вок йывсьыс мӧвп вуджӧртыштліс здук кежлӧ.
«Ен мед сетас сылы татшӧм жӧ шуд», — думыштіс сійӧ.
26
Но абу тайӧс вӧлі сиӧма Володялы.
Сійӧ кывзіс мойд, кодӧс висьталіс Васин, кор горӧдісны: «Французъяс локтӧны!»
Володялӧн пырысь-пыр жӧ топаліс сьӧлӧмыс, и сійӧ кутіс чувствуйтны, кыдзи кӧдзалісны да кельдӧдісны сылӧн банбокъясыс.
Секунда чӧж сійӧ эз вермы вӧрзьыны; но, гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын, сійӧ аддзис, мый салдатъяс вель спокойнӧя кизявлӧны шинельяснысӧ да петалӧны ӧта-мӧд бӧрсяыс; ӧтик весиг — кажитчӧ Мельников — шуткаӧнмоз шуис:
— Петалӧй няньӧн-солӧн, ребята!
Володя Влангкӧд тшӧтш, коді ни ӧти воськов эз кольччыв сыысь, петіс блиндажысь да котӧртіс батарея дорӧ.
Артиллерийскӧй лыйсьӧм ни ӧтиладорсяньыс, ни мӧдладорсяньыс ньӧти эз вӧв.
Эз сы мында салдатъяслӧн спокойнӧй видыс, мыйта юнкерлӧн коньӧрлӧн кодь, ньӧти дзебтӧм трусостьыс ышӧдісны сійӧс.
«Неужели ме верма лоны сы кодьӧн?» — думыштіс сійӧ да гажаа котӧртіс бруствер дорӧ, код дінын сулалісны сылӧн мортиркаясыс.
Сылы вӧлі бура тыдалӧ, кыдзи французъяс котӧртісны бастионлань дзик эрд вывті да кыдзи налӧн шонді водзас югъялысь штыкъяса йӧз чукӧръясыс вӧрисны матысса траншеяясын.
Ӧтик, ичӧтик тушаа, паськыд пельпомъяса, зуавскӧй мундира, киас шпагаа, котӧртӧ медводзын да чеччалӧ гуяс вомӧн.
«Лыйлыны картечӧн!» — банкет вывсянь котӧртігмоз горӧдіс Володя; но салдатъяс сытӧг нин распорядитчӧмаӧсь, и лэдзӧм картечлӧн металлическӧй шыыс шутёвтіс сы юр весьтын, первой ӧтисьыс, сэсся мӧд мортирасьыс.
«Первой! второй!» — командуйтіс Володя, ачыс котраліс ӧти мортира дорсянь мӧд дінас да дзикӧдз вунӧдіс опасность йылысь.
Матын кылісны миян прикрытиеса ружьеяслӧн ратшкӧдчӧм да горзӧмъяс.
Друг отчаяниелӧн весьӧпӧртана некымын гӧлӧсӧн горӧдӧм кыліс шуйгаладорсянь:
«Кытшовтӧны!
Кытшовтӧны!»
Володя видзӧдліс горзанінлань.
Морт кызь кымын француз тыдовтчисны бӧрладорсянь.
На пиысь ӧти, сьӧд тошка, гӧрд фескаа, мича мужчина, вӧлі медводзын, но, воськов дас ылнаӧ батареяӧдз котӧрӧн матыстчӧм бӧрын, сійӧ сувтіс, лыйис да сэсся бара котӧртіс водзӧ.
Секунда дыра Володя сулаліс, быттьӧкӧ измӧма, да эз верит аслас синъяслы.
Кор сійӧ воис ас садяс да видзӧдліс гӧгӧр, сы водзвылын бруствер вылын вӧліны лӧз мундиръяс и весиг ӧти лэччӧма да клепайтӧ пушкасӧ.
Сы гӧгӧрын некод эз вӧв, Мельниковысь кындзи, кодӧс пуляӧн виис сы дінын, да, Вланг кындзи, коді друг кватитіс хандшпуг, и зэв скӧр чужӧма да муӧ видзӧдысь синъяса, уськӧдчис водзлань.
«Ме бӧрся, Владимир Семёныч!
Ме бӧрся!
Пропадитім!» — горзіс Вланглӧн отчаяннӧй гӧлӧсыс, а ачыс сійӧ ӧвтчис хандшпугнас бӧрсяньыс локтысь французъяс вылӧ.
Юнкерлӧн скӧрӧн тырӧм фигураыс падмӧдіс найӧс.
Ӧтилы, медводдзаыслы, сійӧ кучкис юрас, мукӧдъясыс невольнӧя сувтыштлісны, и Вланг, пыр на гӧгӧр видзӧдалігмоз да горштырнас горзігтыр: «Ме бӧрся, Владимир Семёныч!
Мый ті сулаланныд!
Пышйӧй!» — котӧрӧн матыстчис траншея дорӧ, кӧні куйліс миян пехота да лыйліс французъясӧс.
Траншеяӧ чеччыштӧм бӧрын сійӧ бӧр мыччис юрсӧ, медым видзӧдлыны, мый вӧчӧ сылӧн зэв ёна радейтана прапорщикыс.
Мыйкӧ шинель пытшкын кымыньӧн куйліс сійӧ местаас, кӧні сулаліс Володя, и став тайӧ пространствосӧ вӧлі займитӧмаӧсь нин французъяс, кодъяс лыйлісны миян йӧзӧс.
27
Вланг аддзис батареясӧ мӧдӧд оборонительнӧй линия вылысь.
Кызь салдат пиысь, кодъяс вӧліны мортирнӧй батарея дорын, спаситчӧмаӧсь сӧмын кӧкъямысӧн.
Ӧкмысӧд час рытын Вланг батареяыскӧд пароход вылын, кӧні тырыс вӧліны салдатъяс, пушкаяс, вӧвъяс да раненӧйяс, вуджӧ вӧлі Севернӧйӧ.
Лыйсьӧмъяс некӧн эз кывны.
Кодзувъяс сідзи жӧ, кыдзи и колян войын, югыда дзирдалісны небесаын; но ыджыд тӧлыс гызьӧдіс моресӧ.
1-ой да 2-ӧд бастионъясын му кузяыс ыпнитлывлісны чардбияс;
взрывъясыс сыркӧдісны воздухсӧ да югдӧдлісны ас гӧгӧрсьыс кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс сьӧд предметъяс да изъяс, кодъяс качлісны воздухас.
Мыйкӧ сотчис докъяс дорын, и гӧрд биыс отражайтчис ваас.
Йӧзӧн тырӧм пос югдӧдсис биӧн Николаевскӧй батареяладорсянь.
Ыджыд би ыпъяліс, кажитчӧ, ва весьтас ылысса Александровскӧй батарея нырд вылын да югдӧдіс увдорсяньыс тшын кымӧрлысь, коді сулаліс сы весьтын, и сійӧ жӧ; кыдзи и тӧрыт, спокойнӧй, дерзкӧй бияс югъялісны мореын ылысса неприятельскӧй флотын.
Ыркыд тӧв гызьӧдіс бухтасӧ.
Пӧжаръяс би водзын тыдалӧны вӧлі мачтаясыс миян вӧйысь корабльяслӧн, кодъяс надзӧник пыр пыдӧджык и пыдӧджык вӧйины ваас.
Палуба вылын сёрни эз кыв:
гыяссӧ равномернӧя поткӧдӧм шыяс пыр да пар шум пыр кылӧ вӧлі, кыдзи корсйӧдлісны да гымгисны кокъяснас шаланда вылын вӧвъяс, кылӧны вӧлі капитанлӧн команднӧй кывъяс да раненӧйяслӧн ойзӧм.
Вланг, коді эз сёйлы лунтыр, перйис зепсьыс нянь тор да мӧдіс нямлявны, но друг дум вылас сылы уси Володя, и сійӧ бӧрддзис сэтшӧм гораа, мый кылісны сы дінын вӧлысь салдатъяс.
— Аддзан, ачыс нянь сёйӧ, а ачыс бӧрдӧ, Влангаыд миян, — шуис Васин.
— Дивӧ! — шуис мӧд.
— Аддзан, и миянлысь казармаяснымӧс ӧзталісны, — ышлолалігтыр водзӧ висьталіс сійӧ,
— и мыйта сэтчӧ ми вокыс пропадитіс;
а французъяслы прӧстӧ сюри!
— Бур кӧть, мый асьным ловйӧн петім, и то слава богу, — шуис Васин.
— А всё-таки ӧбиднӧ!
— Да мый ӧбиднӧыссӧ?
Сэні ӧмӧй сійӧ дыр гуляйтас?
Кыськӧ!
Аддзыланныд, миян бӧр босьтасны.
Кӧть мед мыйтӧм ми вокыс эз пропадит, а ей-богу, тшӧктас амператор — и бӧр босьтасны.
Миян йӧз ӧмӧй колясны сылы?
Кыськӧ!
На вот тэныд куш стенъяссӧ; а шанцыяссӧ ставсӧ взрывайтӧма...
Небось, ассьыс значоксӧ курган вылӧ сувтӧдіс, а карас оз сюйсьы.
Энлы, ещӧ расчёт лоӧ на тэкӧд настӧящӧй, сетлы кад, — французъяс дінӧ шыасигмоз помаліс сійӧ.
— Дерт, лоӧ! — сьӧлӧмсяньыс шуис мӧд.
Севастопольса став бастионъяс линия кузя, кӧні сы мында тӧлысь пуис необыкновеннӧй энергическӧй олӧм, сы мында тӧлысь вӧліны ӧти бӧрсяыс мӧдӧн вежсьысь кулысь геройяс, и кодъяс сы мында тӧлысь кыпӧдлісны врагъяслысь полӧм, лӧг петӧм да, медбӧрын, восхищайтчӧм, — севастопольскӧй бастионъясын некӧн нин некод эз вӧв.
Ставыс вӧлі кулӧма, дикӧй, ужаснӧй, — но абу шынитӧв: ставсӧ на жуглісны.
Выльӧн взрывайтӧм путкылялӧм му вылын быдлаын туплясисны жуглӧм лафетъяс, кодъяс лязӧдӧмаӧсь русскӧй и вражескӧй морт шойясӧс, век кежлӧ ланьтӧм сьӧкыд чугуннӧй пушкаяс, кодъясӧс страшнӧй вынӧн шыблалӧма гуясӧ да джынвыйӧныс тыртӧма муӧн, бомбаяс, ядрояс, бара шойяс, гуяс, пасьнитӧм керъяс, блиндажъяс, и бара руд да лӧз шинеля шойяс.
Ставыс тайӧ ещӧ частӧ сыркмунліс на да югдӧдсьывліс взрывъяслӧн чим гӧрд югӧрӧн.
Врагъяс аддзисны, мый мыйкӧ гӧгӧрвотӧм вӧчсис грознӧй Севастопольын.
Тайӧ взрывъясыс да кулӧма кодь чӧв олӧмыс повзьӧдлісны найӧс;
но найӧ эз лысьтны ещӧ веритны, мый медым луннас сэтшӧм вына, спокойнӧй отпор бӧрын воши налӧн непоколебимӧй врагыс, и чӧв олігтыр, вӧрзьӧдчывтӧг, тіралігтыр виччысисны шуштӧм войыслысь помассьӧмсӧ.
Севастопольскӧй войска, кыдзи гыалысь шуштӧм войӧ море, ӧтлаасялігӧн, паськалігӧн да тревожнӧя аслас став массанас сырмигмоз, бухта дорын пос вылын да Севернӧйын гыалігтырйи, дзурс пемыдас мунісны бокӧ местасяньыс, кытчӧ найӧ колисны сы мында храбрӧй вокъяссӧ, — местасяньыс, кодӧс ставнас киськалісны асланыс вирӧн, — местасяньыс, кодӧс дас ӧти тӧлысь чӧж дорйисны кыкпӧв ёнджык врагысь да кодӧс ӧні тшӧктӧма вӧлі эновтны бойтӧг.
Гӧгӧрвотӧм сьӧкыд вӧлі быд русскӧйлы тайӧ приказаниеыслӧн первой впечатлениеыс.
Мӧд чувство вӧлі вӧтӧдӧмысь полӧм.
Йӧз чувствуйтісны асьнысӧ беззащитнӧйясӧн, мыйӧн сӧмын эновтісны местаяссӧ, кӧні велалӧмаӧсь вӧлі тышкасьны, да тревожнӧя жуисны ыджыд тӧв вӧсна качайтчысь пос вылӧ пыранінын.
Штыкъяснас зурасялігтыр да полкъясӧн, экипажъясӧн да ополчениеясӧн чукӧртчӧм пехота топӧдчаліс, писькӧдчисны приказаниеяс нуысь верзьӧма офицеръяс, бӧрдісны да кевмысисны татчӧс олысьяс да денщикъяс, кодъяс нуисны кӧлуй, а кӧлуйнас эз лэдзавны;
кӧлесаяснас шумитігтыр писькӧдчис бухталань артиллерия, тэрмасис уберитчыны.
Ноксяна унапӧлӧс занятиеӧн увлекитчӧм вылӧ видзӧдтӧг самосохранение чувство да кыдзи позьӧ ӧдйӧджык петны кӧсйӧм тайӧ смертьлӧн страшнӧй местасьыс оліс быд морт сьӧлӧмын.
Тайӧ чувствоыс вӧлі и кулӧмвыйӧдз ранитчӧм салдатлӧн, коді куйліс сы кодь жӧ витсё раненӧйяс костын Павловскӧй набережнӧйса из джодж вылын да кӧрис енлысь смерть,
и ополченецлӧн, коді мыйвынсьыс сюйсис йӧзлӧн топыд чукӧрӧ, медым сетны туй верзьӧмӧн мунысь генераллы,
и генераллӧн, коді чорыда распоряжайтчис вуджӧдчӧмӧн да дугӧдіс салдатъяслысь тэрмасьӧмсӧ,
и матрослӧн, коді веськалӧма мунысь батальонӧ, кодӧс лов петтӧдзыд топӧдӧма вӧрысь йӧз чукӧрыс,
и раненӧй офицерлӧн, кодӧс нӧсилка вылын нуисны нёль салдат да, кор найӧс сувтӧдісны зырсьысь йӧзыс, пуктісны муас Николаевскӧй батарея дорӧ,
и артиллеристлӧн, коді дас квайт во служитӧма аслас орудие дорын да, начальствосянь сылы гӧгӧрвотӧм приказание серти, ӧні ёртъяс отсӧгнас йӧткис орудиесӧ крут берегсянь бухтаӧ,
и флотскӧйяслӧн, кодъяс сӧмын ӧні перъялісны корабльяссьыс закладкаяссӧ да зіля сынігтыр баркасъясӧн вешйисны на дінысь.
Пос мӧдарладорас петӧм бӧрын пӧшти быд салдат пӧрччыліс шапкасӧ да пернапасасьліс.
Но тайӧ чувство саяс вӧлі сьӧлӧмтӧ йирысь, сьӧкыд да ёна ыджыдджык мӧд чувство:
тайӧ вӧлі мыйкӧ каитчӧм, яндзим да лӧглун сяма чувство.
Пӧшти быд салдат, Севернӧйладорсянь эновтӧм Севастополь вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, сьӧлӧмас висьтавны позьтӧм курыд шогӧн ышлолаліс да грӧзитіс врагъяслы.
Декабрь 27 лун.
Петербург.
Пасйӧдъяс:
* Медбӧръя станция Севастопольӧ мунігӧн. (Авторлӧн прим.)
* Уна армейскӧй полкъясын офицеръяс джынвыйӧ зывӧктана, джынвыйӧ меліалана шуӧны салдатӧс Москваӧн либӧ ещӧ Присягаӧн. (Авторлӧн прим).
{К. Чуковский @ Доктор Айболит @ мойд @ К. Чуковский. Доктор Айболит @ 1952 @ Лб. .}
К. Чуковский
ДОКТОР АЙБОЛИТ
ГЬЮ ЛОФТИНГ СЕРТИ
Медводдза висьт
ОБЕЗЬЯНАЯС СТРАНАӦ ПУТЕШЕСТВИЕ
1.
ДОКТОР ДА СЫЛӦН ЗВЕРЬЯС
Оліс-выліс доктор.
Сійӧ вӧлі бур.
Шуисны сійӧс Айболитӧн.
И вӧлі сылӧн лёк чой, кодӧс шуисны Варвараӧн.
Доктор зэв ёна любитіс зверьясӧс.
Камодын сылӧн олісны кӧчьяс.
Шкапын сылӧн оліс ур.
Диван вылын оліс чуткасьысь ёж.
Сундукын олісны еджыд шыръяс.
Сэні жӧ. комнатаас, сулаліс пӧрысь вӧв, а сыкӧд орччӧн — мӧс.
Став зверьяс пиысь медся ёна доктор любитіс Кика уткаӧс, Авва понйӧс, ичӧтик Хрю-Хрю порсьӧс, Карудо, попугайӧс да Бумба сюзьӧс.
Доктор вылӧ ёна скӧраліс сылӧн лёк Варвара чойыс сы вӧсна, мый сылӧн комнатаас сы мында зверь.
— Вӧтлы найӧс пырысь-пыр жӧ! — горзіс сійӧ.
— Найӧ сӧмын комнатаяс няйтӧсьтӧны.
Ог кӧсйы овны татшӧм мустӧм шыръяскӧд да порсьяскӧд!
— Абу, Варвара, найӧ абу мустӧмӧсь, — шуліс доктор. — И ме зэв рад, мый найӧ ме ордын олӧны.
Йӧз, кодъяс волісны доктор Айболит дорӧ лечитчыны, полісны сылӧн зверьясысь.
Ӧти нывбаба локтіс сы ордӧ да пуксис диван вылӧ, а диван вылас узис чуткасьысь ёж.
Нывбаба эз аддзы ёжсӧ, пуксис и — ого-го-го! — чеччыштіс пӧтӧлӧкӧдз, сэтшӧма чуткисны сійӧс ёжлӧн ёсь емъясыс.
— Некор ог кут лечитчыны татшӧм ужаснӧй доктор ордас! — горӧдіс сійӧ.
— Мед лечитас ассьыс пеж зверьяссӧ.
— Зверьяс абу пежӧсь, — вочавидзис сылы доктор. — А йӧз кӧ оз кӧсйыны ме ордын лечитчыны, оз ков.
Ме кута лечитны зверьясӧс.
Мед ме ордӧ локтасны висьысь жираффаяс, висьысь ошъяс, висьысь слӧнъяс, ставсӧ ме окотапырысь кута лечитны.
И кутісны зверьяс лечитчыны волывлыны доктор Айболит ордӧ.
И доктор велаліс зверьяс ногӧн сёрнитны.
Воис сы ордӧ ӧтчыд вӧв да шуис:
— <anm>Лама-вонӧй — фиф-куку</anm>!
Доктор сразу гӧгӧрвоис, мый вӧв ногӧн тайӧ лоӧ:
«Менам синъясӧй висьӧны.
Сетӧй меным, пӧжалуйста, ӧчки».
Доктор сылы шуис:
<anm>— Капуки!</anm>
<anm>Кануки!</anm>
Вӧв ногӧн тайӧ лоӧ: «Пуксьӧй, пӧжалуйста».
Вӧв пуксис, доктор пуктіс сылы ӧчки, и синъясыс сылӧн дугдісны висьны.
Сійӧ мӧдіс аддзыны зэв бура.
— <anm>Чака</anm>, — шуис вӧв, ӧвтыштіс бӧжнас да котӧртіс ывлаӧ.
«<anm>Чака</anm>» вӧв ногӧн лоӧ: «пасибӧ».
Регыд став зверьясыс, кодъяслӧн вӧліны омӧль синъяс, доктор Айболитсянь получитісны ӧчки.
Вӧвъяс кутісны ветлыны ӧчкиӧн, мӧсъяс — ӧчкиӧн, каньяс и понъяс — ӧчкиӧн.
Весиг пӧрысь ракаяс ӧчкитӧг эз лэбзьывны позсьыныс.
Лунысь-лун доктор ордӧ пыр унджык зверьяс да лэбачьяс волісны лечитчыны.
Волісны кӧзаяс да ручьяс, лэбзьылісны турияс да нярбордъя шыръяс.
Доктор Айболит ставнысӧ лечитіс, но деньга некодлысь эз босьт, сы вӧсна мый — кутшӧм нӧ деньгаяс понъяслӧн, ракаяслӧн да нярбордъя шыръяслӧн!
Регыд быд вӧрӧ вӧлі ӧшӧдӧма татшӧм объявлениеяс:
Восьтім больнича
Лэбачлы, зверлы.
Локтӧй вай лечитчӧй
Мед висьӧм эз вермы!
2
ОБЕЗЬЯНА ЧИЧИ
Ӧтчыд рытнас, кор зверьяс ставныс узисны, доктор ордӧ кодкӧ йиркӧдчис.
— Коді сэні? — юаліс доктор.
— Тайӧ ме, — вочавидзис ньӧжмыд гӧлӧс.
Доктор восьтіс ӧдзӧс, комнатаӧ пырис омӧлик да няйт обезьяна.
Доктор пуксьӧдіс сійӧс диван вылӧ да юаліс:
— Кыті тэнад висьӧ?
— Сьыліӧй! — шуис сійӧ да бӧрддзис.
Сӧмын ӧні доктор аддзис, мый сьыліас сылӧн гез.
— Ме пышйи скӧр шарманщик ордысь, — шуис обезьяна. — Шарманщик нӧйтіс менӧ, мучитіс да аскӧдыс быдлаті кыскаліс домӧд йылын.
Доктор босьтіс ножич, вундіс гезсӧ да мавтіс обезьяналысь сьылісӧ шензьӧдана мазьӧн, мый сьыліыс пырысь-пыр дугдіс висьны.
А сэсся сійӧ купайтіс обезьянаӧс ворйын, сетіс сылы сёйыштны да шуис:
— Ов ме ордын, обезьяна.
Меным колӧ, медым тэнӧ эз ӧбижайтны.
Обезьяналы лои зэв нимкодь.
Но кор сійӧ пукаліс пызан сайын да йирис гырысь ӧрешкияс, комнатаӧ пырис сылӧн скӧр кӧзяиныс, шарманщик.
— Вай меным обезьянасӧ! — лёкысь горӧдіс сійӧ доктор Айболит вылӧ.
— Ог сет! — шуис доктор. — Ме ог кӧсйы, медым тэ мучитін сійӧс
Шарманщик скӧрмис, кватитіс доктор Айболитӧс горшӧдыс да кӧсйис кучкыны сылы.
Но доктор шуис:
— Пырысьтӧм-пыр жӧ мун татысь!
А тэ кӧ кутан видчыны да косясьны, ме чукӧста ассьым Авва понйӧс, и сійӧ ёна курччас тэнӧ.
Авва пырис комнатаӧ да скӧрысь шуис: «Р-р-р-р...»
Пон ногӧн тайӧ лоӧ: «Пышйы, а он кӧ, ме тэнӧ курчча».
Шарманщик повзис да пышйис.
Обезьяна кольччис доктор Айболит ордӧ.
Регыд зверьяс кутісны радейтны сійӧс да сетісны ним Чичи; зверьяс ногӧн «<anm>чичи</anm>» лоӧ: «молодчина».
3
КРОКОДИЛ
Сійӧ карас, кӧні оліс доктор, вӧлі цирк, а циркын оліс Крокодил.
Коркӧ ӧтчыд Крокодиллӧн висьмисны пиньясыс, и сійӧ воис доктор Айболит дорӧ лечитчыны.
Доктор сетіс сылы лекарство, и пиньяс дугдісны висьны.
— Кутшӧм лӧсьыд тіян ордын! — гӧгӧр видзӧдалігмоз да нювсигтырйи шуис Крокодил. — Мыйта тіян кӧчьясыс, лэбачьясыс да шыръясыс.
И ставныс найӧ сэтшӧм госаӧсь, чӧскыдӧсь!
Разрешитӧй меным кольччыны тіян ордӧ век кежлӧ.
Ме ог кӧсйы бӧр мунны циркӧ.
Сэні менӧ ӧбижайтӧны да нӧйтӧны.
— Кольччы! — шуис доктор. — Сӧмын чур: тэ кӧ сёян кӧть ӧти кӧчӧс, кӧть ӧти воробейӧс, ме вӧтла тэнӧ татысь.
— Ладнӧ! — шуис Крокодил. — Кӧсйыся тіянлы, доктор, мый ме ог кут сёйны ни кӧчьясӧс, ни лэбачьясӧс, ни шыръясӧс.
И кутіс Крокодил овны доктор ордын.
Вӧлі сійӧ рам,
некодӧс эз вӧрӧд, куйліс крӧвать улын да пыр думайтіс аслас ичӧтик крокодил пиян йывсьыс, кодъяс олісны ылын-ылын, жар Африкаын.
Доктор мӧдіс радейтны Крокодилӧс да частӧ сёрнитлывліс сыкӧд.
Но лёк Варвара терпитны эз вермы Крокодилӧс да требуйтіс, медым доктор Айболит вӧтліс сійӧс.
— Аддзыны сійӧс ог кӧсйы, — шулывліс Варвара. — Сійӧ сэтшӧм мисьтӧм, быттьӧкӧ ыджыд лягуша.
И мый дінӧ оз инмӧдчыв, ставсӧ тшыкӧдӧ.
Тӧрыт сёйӧма менсьым турунвиж юбкаӧс, коді туплясис менам ӧшинь вылын.
— Сідзи и колӧ, — шуис доктор. — Юбкатӧ колӧ дзебны шкапӧ, а оз ков шыблавны ӧшинь вылӧ.
— Тайӧ мустӧм Крокодил вӧснаыс, — водзӧ висьталіс Варвара, — йӧз полӧны волыны миян ордӧ.
Водзсӧ вӧлі тэ ордӧ волывлӧ уна висьысь йӧз, и быдӧн мынтӧны тэныд деньга, а ӧні некод оз волывлы, и миян деньганым абу весиг нянь ньӧбны.
— Меным деньгаыд оз ков, — вочавидзліс Айболит.
— Меным и деньгатӧгыс лӧсьыд.
Ме мӧда лечитны зверьясӧс, и найӧ вердасны менӧ.
4
ЗВЕРЬЯС УДЖАЛӦНЫ
Варвара висьталіс збыль: докторлӧн эз вӧв деньгаыс.
Сійӧ эз вермы ньӧбны аслыс няньсӧ.
Куим лун вӧлі тшыг.
Керкаын олысь зверьяс аддзисны, мый докторлы нинӧм сёйнысӧ, да мӧдісны вердны сійӧс.
Сюзь Бумба да Хрю-Хрю порсь вӧчисны дворӧ град: порсь нырнас кодйис градъяс, а Бумба пуктіс картупель.
Мӧс рыт и асыв кутіс гӧститӧдны докторӧс аслас йӧлӧн.
Курӧг вайис сылы колькъяс.
Докторлӧн садъяс быдмисны гӧрд розаяс.
Обезьяна Чичи быд лун вӧчаліс тайӧ розаяссьыс букетъяс да нуліс базар вылӧ вузавны.
Вузалас розаяссӧ, деньга босьтас да ньӧбас докторлы нянь.
И ставныс кутісны отсасьны обезьяналы.
Авва пон джоджъяс чышкывліс.
Кань кӧлуй песлаліс.
Зэв тешкодь вӧлі видзӧдны, кыдзи пон джодж чышкӧ: кӧрталас бӧжас корӧсь и давай ӧвтны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Доктор ошкис зверьясӧс:
— Некор менам керка татшӧм чистӧйӧн эз вӧвлы.
Аттьӧ тіянлы, зверьяс, тіян уджысь.
Зверьяс ӧттшӧтш вочавидзлісны сылы:
<anm>— Карабуки, марабуки.</anm>
<anm>Бу!</anm>
Зверьяс ногӧн тайӧ лоӧ:
«Кыдзи нӧ огӧ служитӧй тэныд?
Ӧд тэ медбур друг миян».
А пон Авва нюлыштіс сылысь банбоксӧ да шуис:
— <anm>Абузо, мабузо</anm>, гав!
Пон ногӧн тайӧ лоӧ:
«Ми некор огӧ эновтӧй тэнӧ да лоам тэныд вернӧй ёртъясӧн».
5
ЧИКЫШ
Коркӧ рытнас сюзь Бумба шуис:
— Коді эстӧні ӧдзӧс саяс шарӧдчӧ?
Кажитчӧ, быттьӧ шыр.
Ставныс кывзыштісны, но нинӧм эз кывны.
— Ӧдзӧс сайын некод абу! — шуис доктор.
— Тайӧ тэныд сідз кажитчис.
— Эз, эз кажитчы, — вочавидзис сюзь.
— Ме кыла, мый кодкӧ шарӧдчӧ.
Тайӧ либӧ шыр, либӧ лэбач.
abu
Ми, сюзьяс, йӧзысь бурджыка кылам.
Бумба эз ӧшибитчы.
Обезьяна восьтіс ӧдзӧс да порог дорысь аддзис чикышӧс.
Чикыш тӧлын!
Кутшӧм чудо!
Ӧд чикышъяс оз любитны кӧдзыдсӧ и, муртса пуксяс тӧв, лэбӧны жар Африкаӧ!
Коньӧр, кыдзи сылы абу кӧдзыд!
Пукалӧ сійӧ лым вылын да тіралӧ.
— Чикыш! — горӧдіс доктор.
— Пыр комнатаас да шонтысь пач дорас.
Первойсӧ чикыш поліс пырнысӧ.
Сійӧ аддзис, мый комнатаын пукалӧ Крокодил, да думайтіс, мый Крокодил сёяс сійӧс.
Но обезьяна Чичи висьталіс сылы, мый Крокодил зэв бур.
Сэки чикыш жбыркнитіс комнатаӧ, пуксис улӧс бӧр вылӧ, гӧгӧр видзӧдліс да юаліс:
— <anm>Чируто кирафа мак?</anm>
Зверьяс ногӧн тайӧ лоӧ:
«Висьталӧй, пӧжалуйста, оз-ӧ тані ов знаменитӧй доктор Айболит, коді лечитӧ зверьясӧс?»
— Да, — вочавидзис доктор.
— Айболит — сійӧ ме!
— Менам тіян дорӧ ыджыд просьба! — шуис чикыш.
— Ті долженӧсь пырысьтӧм-пыр жӧ мунны Африкаӧ.
Ме нарошнӧ лэби Африкасянь, медым корны тіянӧс сэтчӧ.
Сэні, Африкаад, олӧны обезьянаяс, и ӧні тайӧ обезьянаясыс висьӧны.
— Кыті налӧн висьӧ? — юаліс доктор.
— Налӧн висьӧны кынӧмъясныс, — шуис чикыш.
— Найӧ куйлӧны му вылын да бӧрдӧны.
Эм сӧмын ӧти морт, коді вермас спаситны найӧс, тайӧ ті.
Босьтӧй сьӧрсьыныд лекарствоястӧ, да мунамӧй ӧдйӧджык Африкаӧ!
Онӧ кӧ ті мунӧй Африкаӧ, став обезьянаыс куласны.
— Ак, — шуис доктор, — ме эськӧ радпырысь муні Африкаӧ.
Ме радейта обезьянаясӧс, и меным жаль, мый найӧ висьӧны.
Но менам корабль абу!
Ӧд медым мунны Африкаӧ, колӧ мед тэнад вӧлі корабль.
— Коньӧр обезьянаяс! — шуис Крокодил.
— Доктор кӧ оз мун Африкаӧ, найӧ ставныс долженӧсь кувны.
Сӧмын ӧтнас сійӧ вермас бурдӧдны найӧс.
И Крокодил бӧрддзис сэтшӧм гырысь синваӧн, мый джоджтіыс мӧдіс визувтны ю.
Друг доктор Айболит горӧдіс:
Кӧть мый, а Африкаад ме муна!
Ме лечита висьысь обезьянаясӧс!
Меным дум вылӧ уси, мый менам тӧдса Робинзон моряклӧн эм зэв бур корабль.
Сійӧ босьтіс шляпасӧ да муніс Робинзон моряк ордӧ.
— Здравствуй, моряк Робинзон, — шуис сійӧ.
— Пӧжалуйста, вай меным ассьыд корабльтӧ.
Ме кӧсъя мунны Африкаӧ, Обезьянаяс Странаӧ.
— Ладнӧ, — шуис моряк Робинзон.
— Ме сета тэныд корабльӧс.
Но, смотри, вайӧд сійӧс бӧр, ӧд мӧд корабль менам абу.
— Непременнӧ вая, — шуис доктор.
— Эн тӧждысь.
Меным сӧмын Африкаӧ ветлыны.
— Босьт, босьт, — шуис моряк Робинзон.
— Но, смотри, эн жугӧд сійӧс.
— Ладнӧ, ог жугӧд, — шуис доктор, благодаритіс Робинзон морякӧс да котӧртіс гортас.
— Зверьяс, лӧсьӧдчӧй! — горӧдіс сійӧ.
— Аски ми мунам Африкаӧ, Обезьянаяс странаӧ!
Зверьяслы лои зэв нимкодь, кутісны чеччавны комнатаӧд, ки-ки воча кучкавны.
Попугай Карудо мӧдіс шлочкӧдны кывнас да заводитіс сьывны:
Африкаӧ муна ме,
Сэні гажа зэв!
Африка, Африка,
Рӧдинаӧй тэ!
— Ме ог став зверьяссӧ босьт Африкаӧ, — шуис доктор Айболит.
— Нярбордъя шыръяс да кӧчьяс долженӧсь кольччыны татчӧ, менам керкаӧ, видзны град йӧр да сад.
Накӧд тшӧтш кольччас и пӧрысь вӧв.
А аскӧд ме босьта Крокодилӧс, обезьяна Чичиӧс да Карудоӧс, сы вӧсна мый найӧ рӧднас Африкаысь: сэні олӧны налӧн бать-мамныс, вокъясныс да чойясныс.
Сыысь кындзи ме аскӧд босьта Авваӧс, Бумбаӧс да Хрю-Хрю порсьӧс.
6
АФРИКАӦ
Зверьяс тэрмасьӧмӧн тэчисны кӧлуй да мӧдӧдчисны туйӧ.
Гортас колины сӧмын кӧчьяс, нярбордъя шыръяс да пӧрысь вӧв.
Море берег дорӧ воӧм бӧрын зверьяс аддзисны зэв мича корабль.
Сэні жӧ сулаліс и моряк Робинзон, коді отсаліс налы пыртны лекарство тыра чемоданъяссӧ.
Кор ставныс найӧ пырисны корабльӧ да кӧсйисны нин вӧрзьыны туйӧ, доктор друг горӧдіс гора гӧлӧсӧн:
— Энлӧй, энлӧй, пӧжалуйста!
— Мый лои? — юаліс Крокодил.
— Энлӧй!
Энлӧй! — горзіс доктор.
— Ме ӧд ог тӧд, кӧні Африкаыс!
Колӧ ветлыны да юавны.
Крокодил серӧктіс.
— Эн мун!
Успокоитчы!
Чикыш петкӧдлас тэныд, кытчӧ мунны.
Сійӧ частӧ вӧвлывліс Африкаын.
Чикышъяс быд тӧв кежлӧ лэблывлӧны Африкаӧ.
— Дерт! — шуис чикыш.
— Ме радпырысь петкӧдла тэныд туйсӧ сэтчӧ.
И доктор Айболитлы туйсӧ петкӧдлӧм могысь чикыш лэбис корабль водзвылын.
Сійӧ лэбис Африкаӧ, а доктор Айболит веськӧдліс корабльсӧ сы бӧрся.
Кытчӧ чикыш, сэтчӧ и корабль.
Войнас вӧлі пемыд, и чикыш эз тыдав.
Сэки чикыш ӧзтыліс ичӧтик пӧнар, босьтліс сійӧс нырас да пӧнарӧн лэбис Африкаӧ, та вӧсна доктор вермис аддзыны и войнас, кодарлань сылы мунны.
Мунісны найӧ, мунісны, друг аддзӧны: налы паныд лэбӧ тури.
— Висьталӧй, пӧжалуйста, абу-ӧ тіян корабль вылын знаменитӧй доктор Айболит?
— Да, — вочавидзӧ Крокодил.
— Знаменитӧй доктор Айболит миян корабль вылын.
— Корӧй, мед доктор мунас ӧдйӧджык, — шуис тури, — обезьянаяс пыр омӧльтчӧны и омӧльтчӧны.
Найӧ муртса вермӧны виччысьны сійӧс.
— Эн тӧждысьӧй! — шуис Крокодил.
— Ми тӧвзям-мунам став парусъяс лэптӧмӧн.
Обезьянаяслы оз ковмы дыр виччысьны.
Тайӧс кылӧм бӧрын тури гажмис да лэбис бӧр, медым висьтавны обезьянаяслы, мый доктор Айболит матын нин.
Корабль тэрыба тӧвзис гыяс вывті.
Крокодил пукаліс палуба вылын да друг аддзис, мый корабльлы паныд локтӧны мича черияс — дельфинъяс.
— Висьталӧй, пӧжалуйста, — юалісны дельфинъяс, — оз-ӧ мун тайӧ корабль вылас знаменитӧй доктор Айболит?
— Да, — вочавидзис Крокодил. — Знаменитӧй доктор Айболит тайӧ корабль вылас.
— Бур йӧзӧй, висьталӧй, медым доктор ӧдйӧджык мунас, ӧд обезьянаяс пыр омӧльтчӧны и омӧльтчӧны.
— Эн тӧждысьӧй! — вочавидзис Крокодил. — Ми тӧвзям став парусъяс лэптӧмӧн.
Обезьянаяслы оз ковмы дыр виччысьны.
Асывнас доктор шуис Крокодиллы:
— Мый тайӧ эстӧні водзвыланым?
Кутшӧмкӧ ыджыд му.
Ме чайта, тайӧ Африка.
— Да, тайӧ Африка! — горӧдіс Крокодил.
— Африка, Африка!
Регыд ми лоам Африкаын!
Ме аддза страусъясӧс!
Ме аддза носорогъясӧс!
Ме аддза верблюдъясӧс!
Ме аддза слӧнъясӧс!
7
БУШКОВ
Но сэки кыптіс бушков.
Зэр!
Тӧв!
Чардби!
Гым!
Гыясыс лоины сэтшӧм гырысьӧсь, мый на вылӧ вӧлі полан видзӧднытӧ.
И друг: йирк-кам!
Кыліс зэв ёна руза-разакылӧм, и корабль пӧлыньтчис боквыв.
— Мый лои?
Мый лои? — юаліс доктор.
— <ns>Ко-ра-бле-кру-ше-ни-е!</ns> — горӧдіс попугай. — Миян корабль зурасис скалаӧ да жугаліс.
Ми вӧям.
Коді вермас, спасайтчӧй!
— Но ме ог куж вартчыны! — горӧдіс Чичи.
— Ме ог жӧ куж! — горӧдіс Хрю-хрю.
И найӧ нора бӧрддзисны.
Шудыд вылӧ, Крокодил пуксьӧдіс найӧс паськыд мыш вылас да кутіс уйны гыяс вывті веськыда береглань.
Ура!
Ставнысӧ спаситӧма!
Ставныс лючки-ладнӧ воисны Африкаӧдз.
Но налӧн корабльыс вӧйи.
Зэв ыджыд гы швачкис корабляс да жугӧдіс сійӧс торпыригӧдз.
Кыдзи найӧ бӧр мунасны гортаныс?
Мӧд корабльыс ӧд налӧн абу!
Пемдіс.
Докторлӧн да сылӧн став зверьясыслӧн ёна унмыс локтіс.
Найӧ брӧд кӧтасисны да ёна мудзисны.
Но доктор эз и думайт шойччӧм йылысь.
— Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык водзӧ!
Колӧ тэрмасьны Обезьянаяс Странаӧ!
Коньӧр обезьянаяс висьӧны, и найӧ муртса вермӧны виччысьны, кор ме бурдӧда найӧс!
8
ДОКТОР ПИКӦ ВОИС
Сэки доктор дінӧ лэбис Бумба да повзьӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Ланьтлӧй!
Ланьтлӧй!
Кодкӧ локтӧ!
Ме кыла кодлыськӧ кокшыяс!
Ставныс сувтісны да мӧдісны кывзыны.
Вӧрысь петіс кутшӧмкӧ лёзь юрсиа, кузь дзор тошка скӧр старик да горӧдіс:
— Мый ті тані вӧчанныд?
И кодъяс ті татшӧмъясыс?
И мыйла ті татчӧ воинныд?
— Ме доктор Айболит, — шуис доктор.
— Ме вои Африкаӧ, медым лечитны висьысь обезьянаясӧс.
— Ака-ка-ка! — серӧктіс лёзь юрсиа старик, — лечитны висьысь обезьянаясӧс!
А тӧданныд-ӧ ті, кытчӧ веськалінныд?
— Кытчӧ? — юаліс доктор.
— Разбойник да людоед Бармалей ордӧ!
— Бармалей ордӧ! — горӧдіс доктор.
— Ок ми, коньӧръяс, ок ми, шудтӧмъяс:
Бармалей свет вылас медся скӧр мортыс, и ми огӧ вермӧй спаситчыны сыысь!
— Да! — шуис лёзь юрсиа старик да серӧктіс ещӧ гораджыка.
— Ті онӧ спаситчӧй сыысь.
Сійӧ сёйӧ быдӧнӧс, коді веськалӧ сы ордӧ пленӧ.
— Пышъям татысь! — горӧдіс Крокодил.
Ми вермам на спаситчыны.
Но сэки котӧрӧн воис ачыс Бармалей да, саблянас ӧвтчигтыр, горӧдіс:
— Эй ті, вернӧй слугаяс менам!
Босьтӧй тайӧ йӧй докторсӧ сылӧн став йӧй зверьясыскӧд да пуксьӧдӧй решетка сайӧ тюрьмаӧ.
Аски ме жарита сійӧс да сёя.
Воисны Бармалейлӧн слугаясыс, кватитісны докторӧс, кватитісны Крокодилӧс, кватитісны став зверьяссӧ да нуӧдісны найӧс тюрьмаӧ.
Зверьяс курччасисны, гыжъясисны, мынтӧдчисны киясысь, но врагъяс вӧліны унаӧн, врагъяс вӧліны ёнӧсь.
Найӧ йӧртісны коньӧръясӧс тюрьмаӧ да пуксьӧдісны томан сайӧ.
А ключсӧ нуисны Бармалейлы, и Бармалей дзебис сійӧс пӧдушка улас.
Шогӧ уси доктор: оз удайтчы сылы лечитны обезьянаясӧс.
Порсь кутіс руксыны, пон мӧдіс омлявны.
— Коньӧръяс ми, коньӧръяс! — шуис Чичи.
— Тайӧ тюрьмасьыс ми некор огӧ вермӧй петны.
Стенъясыс тані ёнӧсь, ӧдзӧсъясыс кӧрт.
Огӧ нин ми сэсся аддзылӧй ни шонді, ни дзоридзьяс, ни пуяс.
Коньӧръяс ми, коньӧръяс!
Крокодил бӧрддзис сэтшӧм гырысь синваӧн, мый джоджас лои паськыд гӧп.
9
ПОПУГАЙ КАРУДОЛӦН ПОДВИГ
Пуксис вой.
Лои пемыд.
Друг кутшӧмкӧ гӧлӧс шуис:
— Энӧ бӧрдӧй, менам муса другъяс!
Ме мезда тіянӧс тайӧ лёк тюрьмасьыс.
Ставныс чур-чермунлісны.
— Коді тайӧс шуӧ? — юаліс доктор.
— Тайӧс шуа ме, попугай!
Доктор шогпырысь нюммуніс:
— Оз, муса Карудо!
Мездыны миянӧс оз позь.
Ми пӧгибнитім!
Ӧдзӧсъяссӧ миян тюрьмалысь вӧчӧма ён кӧртысь.
Тэ ӧмӧй верман жугӧдны тайӧ ӧдзӧссӧ?
Эн сӧр.
Аски асывнас воас миян дорӧ Бармалей да виас миянӧс ставнымӧс — и тэнӧ, и менӧ.
Но попугай ыръянитӧмӧн мӧдысь шуис:
— А век жӧ ме тіянӧс мезда тюрьмаысь.
Кор доктор да став зверьясыс унмовсисны, попугай матыстчис решетка дорӧ, сюйсис кӧрт прутъяс костӧд, жбыркнитіс ывлаӧ да лэбис Бармалей ордӧ.
Бармалей чорыда узис аслас крӧвать вылын, а пӧдушка улас вӧлі дзебӧма зэв ыджыд ключ — самӧй сійӧ ключыс, кодӧн томналіс Бармалей тюрьмалысь кӧрт ӧдзӧссӧ.
Ньӧжйӧ-ньӧжйӧ матыстчис попугай Бармалей дорӧ да пӧдушка увсьыс кыскис ключсӧ.
Разбойник кӧ эськӧ садьмис, сійӧ непременнӧ виис эськӧ повтӧм лэбачӧс.
Но разбойник узис чорыда, а попугай кватитіс ключсӧ да мыйвынсьыс лэбис тюрьмаӧ.
У, кутшӧм сьӧкыд тайӧ ключыс!
Попугай тӧкӧтьӧ эз уськӧд сійӧс лэбигас.
Но век жӧ лэбис тюрьмаӧдз — да веськыда ӧшиньӧ, доктор Айболит дорӧ.
Рад лои доктор, кор аддзис, мый попугай вайис сылы тюрьма ключсӧ.
— Ура!
Миянӧс спаситісны! — горӧдіс сійӧ.
— Пышъямӧй ӧдйӧджык, кытчӧдз эз садьмы Бармалей!
Доктор кватитіс ключсӧ, восьтіс ӧдзӧссӧ да котӧрӧн петіс ывлаӧ.
А сы бӧрся став зверьясыс сылӧн.
Свобода!
Свобода!
Ура!
— Аттьӧ тэныд, повтӧм Карудо! — шуис доктор.
— Тэ мездін миянӧс смертьысь.
Не тэ кӧ, ми эськӧ пропадитім.
А миянкӧд тшӧтш пӧгибнитісны эськӧ и коньӧр висьысь обезьянаяс!
10
ОБЕЗЬЯНАЯСЫСЬ ВӦЧӦМ ПОС КУЗЯ
Кор Бармалей тӧдмаліс, мый доктор Айболит пышйӧма тюрьмаысь, сійӧ вывті ёна скӧрмис, кутіс зымӧдны кокъяснас, синъясыс сылӧн югъялісны.
— Эй ті, вернӧй слугаяс менам! — горӧдіс сійӧ.
— Вӧтчӧй доктор бӧрся.
Кутӧй сійӧс да вайӧдӧй татчӧ!
Слугаяс котӧртісны вӧрӧ да кутісны корсьны доктор Айболитӧс.
А тайӧ кадас доктор Айболит аслас став зверьясыскӧд писькӧдчис Обезьянаяс Странаӧ.
Сійӧ муніс зэв ӧдйӧ.
Порсь Хрю-Хрю, кодлӧн вӧліны ичӧтик слаб кокъяс, эз вермы вӧтчыны сы бӧрся.
Доктор босьтіс сійӧс ки йылас да нуис.
Порсь вӧлі сьӧкыд, и доктор ёна мудзис.
— Кутшӧм окота эськӧ меным шойччыны! — шуис сійӧ.
Ок, эськӧ регыдджык кӧ воны Обезьянаяс Странаӧ!
Чичи кавшасис джуджыд пу вылӧ да гораа горӧдіс:
— Ме аддза Обезьянаяслысь Странасӧ!
Обезьянаяслӧн Странаыс матын.
Регыд, регыд ми лоам Обезьянаяс Странаын!
Доктор радысла серӧктіс да кутіс тэрмасьны водзӧ.
Висьысь обезьянаяс ылысянь аддзисны докторӧс да гажаа кутісны кекеначасьны.
Ура!
Миянӧ воис доктор Айболит!
Доктор Айболит бурдӧдас миянӧс, и ми аски жӧ лоам здоровӧсь!
Но друг сук вӧрысь котӧрӧн петісны Бармалейлӧн слугаясыс да уськӧдчисны вӧтӧдны докторӧс.
— Кут сійӧс!
Ку-ут!
Ку-ут! — горзісны найӧ.
Доктор пышйис мыйвынсьыс.
И друг сы водзын — ю.
Водзӧ котӧртны оз позь.
Юыс паськыд.
Сы вомӧн оз позь вуджны вартчӧмӧн.
Пырысь-пыр Бармалейлӧн слугаясыс кутасны сійӧс.
Ак, вомӧныс кӧ эськӧ пос вӧлі, доктор котӧртіс эськӧ пос кузяыс да пырысь-пыр эськӧ лои Обезьянаяс Странаын.
— Коньӧръяс ми, коньӧръяс! — шуис порсь Хрю-Хрю.
— Кыдзи нӧ ми вуджам мӧдарладорас?
Здук мысти тайӧ лёк йӧзыс кутасны миянӧс да бара пуксьӧдасны тюрьмаӧ.
Сэки ӧти обезьяна горӧдіс:
— Пос!
Пос!
Вӧчӧй пос!
Регыдджык!
Энӧ воштӧй ни ӧти минута!
Вӧчӧй пос!
Пос!
Доктор видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Обезьянаяслӧн абу ни кӧрт, ни из.
Мыйысь найӧ вӧчасны поссӧ?
Но обезьянаяс стрӧитісны поссӧ эз кӧртысь, эз изйысь, а ловъя обезьянаясысь.
Ю берег вылас вӧлі быдмӧ пу.
Тайӧ пуас кутчысис ӧти обезьяна, а мӧд кватитіс сійӧ обезьянасӧ бӧжӧдыс.
Тадзи кузь чеп моз нюжӧдчисны став обезьянаясыс кык джуджыд берегъяс костӧд,
— Со тэныд пос, котӧрт! — горӧдісны найӧ докторлы.
Доктор кватитіс Бумба сюзьӧс да котӧртіс обезьянаяс вывті, налӧн юръяс да мышъяс вывті.
abu
— Регыдджык! — горзісны обезьянаяс.
— Регыдджык! Регыдджык!
Сьӧкыд вӧлі мунны ловъя обезьянаясысь вӧчӧм пос кузя.
Доктор поліс, вот-вот вильснитас да усьӧ ваас.
Но эз, пос вӧлі ён, обезьянаяс крепыда кутчысялӧмаӧсь кияснаныс, и доктор став аслас зверьясыскӧд котӧртіс мӧдар берегӧдз.
Бармалейлӧн слугаясыс тожӧ котӧртісны доктор бӧрся обезьянаясысь вӧчӧм пос кузя.
Но дзик шӧрас ӧти обезьяна лэдзис кисӧ, пос киссис, и Бармалейлӧн слугаясыс лэбисны увлань, веськыда юас...
— Ура! — горӧдісны обезьянаяс. — Ура!
Доктор Айболитӧс спаситӧма!
Ӧні сылы некодысь повны!
Ура!
Бармалейлы эз сюр сійӧ.
Ура!
11
ЙӦЙ ЗВЕРЬЯС
Доктор Айболит тэрмасис висьысь обезьянаяс дорӧ.
Найӧ куйлісны му вылын да ойзісны.
Найӧ зэв ёна висисны.
Доктор заводитіс лечитны обезьянаясӧс.
Колӧ вӧлі быд обезьяналы сетны лекарство, колӧ вӧлі быд обезьяналы пуктыны кӧдзыд компресс.
Висьысь обезьянаяс вӧлі унаӧнӧсь, а доктор ӧтнас.
Ӧтнад татшӧм уджтӧ он вермы вӧчны.
Кика, Крокодил, Карудо да Чичи мыйвынсьыс отсасисны сылы, но найӧ регыд мудзисны, и докторлы ковмисны мукӧд отсасьысьяс.
Сійӧ муніс пустыняӧ — сэтчӧ, кӧні оліс лев.
— Лоӧй сэтшӧм бурӧсь, — шуис сійӧ левлы, — отсалӧй меным, пӧжалуйста, лечитны обезьянаясӧс.
Лев вӧлі тшап.
Сійӧ скӧрысь видзӧдліс Айболит вылӧ.
— Да тӧдан-ӧ тэ, коді ме татшӧмыс?
Ме — лев, ме — зверьяслӧн царь!
И тэ лысьтан корны менӧ лечитны кутшӧмкӧ гадкӧй мартышкаясӧс!
Сэки доктор муніс носорогъяс дорӧ.
— Носорогъяс, носорогъяс! — шуис сійӧ.
— Отсалӧй меным лечитны обезьянаясӧс.
Найӧ унаӧн, а ме ӧтнам.
Ме ӧтнам ог вермы.
Носорогъяс сӧмын серӧктісны.
Кутам тай ми тэныд отсасьны!
Шу пасибӧ, мый ми тэнӧ эгӧ косявлӧй торпыригӧдз!
Зэв ёна скӧрмис доктор лёк носорогъяс вылӧ.
И котӧртіс орчча вӧрӧ — визя тигръяс дінӧ.
— Тигръяс!
Тигръяс!
Отсалӧй меным лечитны обезьянаясӧс!
— Ррр! — ӧтвечайтлісны визя тигръяс.
— Мун, кытчӧдз дзоньвидза.
Ррр!
Доктор муніс на ордысь зэв жугыль.
Но регыд мысти скӧр зверьясӧс чорыда накажитісны.
Кор лев воис гортас, энь лев шуис сылы:
— Миян ичӧт пиным висьмис.
Лунтыр сійӧ бӧрдӧ да ойзӧ.
Кутшӧм жаль, мый Африкаын абу знаменитӧй доктор Айболит.
Сійӧ эськӧ лечитіс миянлысь пинымӧс.
— Доктор Айболит тані! — шуис лев. — Ме сӧмын на сёрниті сыкӧд.
— Кутшӧм шуд! — горӧдіс энь лев. — Котӧрт да кор сійӧс миян пи дінӧ.
— Ог, — шуис лев, — ме сы дінӧ ог мун.
Сійӧ оз кут лечитны миянлысь пинымӧс, сы вӧсна мый ме ӧбидиті сійӧс.
— Тэ ӧбидитін доктор Айболитӧс!
Мый нӧ ӧні ми кутам вӧчны?
Тӧдан-ӧ тэ, мый доктор Айболит — медся бур, медся замечательнӧй доктор?
Сійӧ ӧтнас став йӧз пиысь кужӧ зверь ногӧн сёрнитны.
Сійӧ ӧтнас став йӧз пиысь лечитӧ тигръясӧс, крокодилъясӧс, кӧчьясӧс, обезьянаясӧс да лягушкаясӧс.
Да, да, сійӧ лечитӧ весиг лягушкаясӧс, сы вӧсна мый сійӧ вывті бур.
И тэ татшӧм мортӧс ӧбидитін!
И ӧбидитін буретш сэки, кор тэнад аслад пиыд висьӧ.
Мый нӧ ӧні тэ кутан вӧчны?
Лев шай-паймуніс.
Сійӧ эз тӧд, мый шуны.
— Мун тайӧ доктор дінас, — горзіс лев гӧтыр, — да шу сылы, мый тэ коран прӧститны.
Отсась докторлы, мыйӧн сӧмын верман.
Вӧч ставсӧ, мый сійӧ тшӧктас, да кор сійӧс, медым сійӧ лечитас миянлысь коньӧр пинымӧс.
Нинӧм он вӧч, муніс лев доктор Айболит дорӧ.
— Здравствуйте, — шуис сійӧ,
— ме вои отсасьны тіянлы...
ме сӧгласен сетавны обезьянаяслы лекарствояс да пуктавны налы кӧдзыд компрессъяс.
И лев кутіс отсасьны Айболитлы.
Куим лун да куим вой ухаживайтіс висьысь обезьянаяс бӧрся, а сэсся матыстчис доктор Айболит дорӧ да раминика юаліс:
— Менам висьмис пиӧй, кодӧс ме зэв ёна любита...
Пӧжалуйста, лоӧй бурӧсь, лечитӧй коньӧр левпиӧс.
— Ладнӧ, ладнӧ, — шуис доктор.
— Ме талун жӧ лечита питӧ.
И доктор муніс левпи дінӧ да сетіс сылы сэтшӧм лекарство, мый левпи час мысти бурдіс.
Лев мӧдіс радлыны, и сылы лои яндзим, мый сійӧ ӧбидитіс тайӧ бур докторсӧ.
А сэсся висьмисны пияныс носорогъяслӧн да тигръяслӧн.
Айболит пырысь-пыр жӧ лечитіс и найӧс.
Сэки носорогъяс да тигръяс шуисны:
— Миянлы зэв яндзим сыысь, мый ми ӧбидитім тіянӧс.
— Нинӧм, нинӧм, — шуис доктор.
— Мӧдысь лоӧй тӧлкаджыкӧсь.
А ӧні локтӧй татчӧ да отсалӧй меным лечитны обезьянаясӧс!
12
ПӦДАРОК
Зверьяс сэтшӧм бура отсалісны докторлы, мый висьысь обезьянаяс регыд бурдісны.
— Аттьӧ докторлы, — шуисны найӧ.
— Сійӧ лечитіс миянӧс сьӧкыд висьӧмысь, и таысь ми долженӧсь пӧдаритны сылы кутшӧмкӧ бур пӧдарок.
Пӧдаритам сылы сэтшӧм зверӧс, кутшӧмӧс йӧзыс некор эз аддзывны.
Кутшӧмыс абу ни циркын, ни зоологическӧй садйын, ни зверинецын.
— Пӧдаритам сылы верблюдӧс! — горӧдіс ӧти обезьяна.
— Огӧ, — шуис Чичи.
— Верблюд сылы оз ков.
Верблюдъясӧс сійӧ аддзыліс...
Став йӧзыс аддзылісны верблюдъясӧс.
— Но, сідзкӧ страусӧс! — горӧдіс мӧд обезьяна. — Ми пӧдаритам сылы страусӧс, страусӧс!
— Огӧ, — шуис Чичи.
— Страусъясӧс сійӧ аддзыліс жӧ.
— А аддзыліс-ӧ сійӧ тянитолкайясӧс? — юаліс коймӧд обезьяна.
— Эз, тянитолкайясӧс сійӧ некор эз аддзыв, — вочавидзис Чичи.
— Ещӧ эз на вӧв ни ӧти морт, коді аддзыліс эськӧ тянитолкайӧс.
— Бур, — шуисны обезьянаяс.
— Ӧні ми тӧдам, мый пӧдаритны докторлы.
Ми пӧдаритам сылы тянитолкайӧс.
13
ТЯНИТОЛКАЙ
Йӧз некор эз аддзывны тянитолкайӧс, сы вӧсна мый тянитолкайяс полӧны йӧзысь: казяласны мортӧс — и кустъяс пӧвстӧ.
Мукӧд зверьясӧс ті верманныд кутны, кор найӧ унмовсясны либӧ кунясны синъяссӧ.
Ті матыстчанныд на дінӧ мышсяньыс да кватитанныд найӧс бӧжӧдыс.
Но тянитолкай дінӧ ті онӧ вермӧй матыстчыны мышсяньыс, сы вӧсна мый мышкас тянитолкайлӧн сэтшӧм жӧ юр, кутшӧм и водзас.
Да, сылӧн кык юр: ӧти водзас, мӧд бӧрас.
Кор сылӧн кутас унмыс локны, то первой узьӧ ӧти юрыс, а сэсся мӧдыс.
Ӧттшӧтш жӧ ставнас сійӧ некор оз узь.
Ӧти юрыс узьӧ, мӧд юрыс видзӧдӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, медым вӧралысь эз кыйӧд да матыстчы сы дінӧ.
Вот мый вӧсна ни ӧти кыйсьысьлы эз удайтчыв кутны тянитолкайӧс, вот мый вӧсна ни ӧти циркын, ни ӧти зверинецын, ни ӧти зоологическӧй садйын тайӧ зверыс абу.
Обезьянаяс решитісны доктор Айболитлы кутны ӧти тянитолкайӧс да сетны.
Найӧ котӧртісны сук вӧрӧ да сэтысь аддзисны места, кӧні дзебсясис тянитолкай.
Сійӧ аддзис найӧс да уськӧдчис пышйыны, но найӧ кытшалісны сійӧс, кватитісны сюръясӧдыс да шуисны:
— Муса Тянитолкай!
Он-ӧ кӧсйы тэ мунны доктор Айболиткӧд тшӧтш Войтыр Странаӧ!
Сэні тэныд лӧсьыд лоӧ.
Тянитолкай пыркнитіс кыкнан юрсӧ да вочавидзис кыкнан вомнас:
— Ог.
— Доктор бур, — шуисны обезьянаяс.
— Сійӧ кутас вердны тэнӧ маа преникъясӧн, и тэ кӧ висьман, сійӧ бурдӧдас тэнӧ быд висьӧмысь.
— Всё равно! — шуис Тянитолкай.
— Ме кӧсъя кольччыны татчӧ.
Обезьянаяс куим лун чӧж кевмысисны сылы, и, медбӧрын, Тянитолкай шуис:
«Петкӧдлӧй меным тайӧ бур докторсӧ.
Ме кӧсъя видзӧдлыны сы вылӧ».
Обезьянаяс нуӧдісны Тянитолкайӧс эсійӧ ичӧтик керка дорас, кӧні оліс Айболит.
Матыстчисны ӧдзӧс дорас, таркӧдчисны.
— Пырӧй! — шуис Кика.
Чичи гордӧя пыртӧдіс комнатаӧ кык юра зверӧс.
— Мый тайӧ татшӧмыс? — юаліс чуймӧм доктор.
Сійӧ некор эз аддзыв татшӧм чудовищесӧ.
— Тайӧ Тянитолкай, — вочавидзис Чичи.
— Сійӧ кӧсйӧ тӧдмасьны тэкӧд.
Тянитолкай зэв шоч зверь миян африканскӧй вӧръясын.
Сӧмын тайӧ зверыс кык юра.
Босьт сійӧс Войтыр Странаӧ.
— А окотитас-ӧ сійӧ мунны ме ордӧ?
— Тэ ордӧ ме окотапырысь муна! — шуис Тянитолкай.
— Ме сразу аддзи, мый тэ зверьясӧс любитан.
Но кӧсйысь, мый меным кӧ лоӧ гажтӧм, тэ менӧ лэдзан менам Африкаӧ.
— Дерт, лэдза, — шуис доктор. — Но тэныд лоӧ сэтшӧм лӧсьыд ме ордын, мый тэ ӧдвакӧ окотитан мунны.
14
ОБЕЗЬЯНАЯС ПРӦЩАЙТЧӦНЫ ДОКТОРКӦД
Сэки комнатаӧ пырисны обезьянаяс да корисны докторӧс ӧбедайтны.
Прӧщайтчигкежлӧ найӧ лӧсьӧдӧмаӧсь зэв бур ӧбед.
Ма, бананъяс, финикъяс, абрикосъяс, апельсинъяс, ананасъяс, ӧрешкияс.
— Мед олас доктор Айболит! — горзісны найӧ.
— Сійӧ медся бур морт му вылас!
Ыджыд обезьяна горилла, кодлӧн зэв ёнӧсь киясыс, котӧртіс вӧрӧ да быгыльтіс сэтысь зэв ыджыд сьӧкыд из.
— Тайӧ изйыс, — шуис сійӧ, — кутас сулавны сійӧ местаас, кӧні доктор Айболит лечитіс обезьянаясӧс.
Тайӧ лоӧ бур докторлы памятник.
Доктор пӧрччис шляпасӧ, копыртчыліс обезьянаяслы да шуис:
— До свиданья, дона ёртъяс.
Аттьӧ тіянлы радейтӧмныд вылӧ.
Регыд ме бара воа тіян дорӧ.
А сійӧ кадӧдзыс ме коля тіян ордӧ Крокодилӧс, попугай Карудоӧс да обезьяна Чичиӧс.
Найӧ чужисны Африкаын, мед Африкаӧ и кольччасны.
Тані олӧны налӧн вокъясыс да чойясыс.
До свиданья!
Тайӧс шуӧм бӧрын доктор мӧдіс восьлавны туй кузя.
Обезьянаяс мунісны колльӧдны сійӧс.
Кӧть мед мый, а быд обезьяна кӧсйис кутыштлыны доктор Айболитлысь кисӧ.
Тайӧ кыссис рытӧдзыс, сы вӧсна мый обезьянаясыс вӧліны унаӧн.
Докторлӧн весиг киыс висьмис.
А рытнас лои несчастье.
15
ВЫЛЬ БЕДА
Муртса на сӧмын доктор вуджис ю вомӧн, сійӧ бара лои лёк людоед Бармалей странаын.
Писькӧдчыны пемыд вӧрӧд вӧлі страшнӧ.
— Тсс! — вашнитіс Бумба.
— Сёрнитӧй, пӧжалуйста, ньӧжйӧджык.
Мед кӧть бара миянӧс эз босьтны пленӧ.
Эз на удит сійӧ шуны тайӧ кывъяссӧ, кыдзи пуяс сайсянь чепӧсйисны Бармалейлӧн слугаясыс да уськӧдчисны коньӧр доктор вылӧ.
Найӧ важӧн виччысьӧмаӧсь сійӧс.
— Ага! — горӧдісны найӧ. — Медбӧрын ми кутім жӧ тэнӧ!
Ӧні тэ миянысь он мын!
Полӧмысла доктор кутіс тіравны.
Мый сылы вӧлі вӧчны?
Кытчӧ дзебсьыны пӧщадатӧм врагъясысь?
Но сэки тэрыба матыстчис сы дорӧ Тянитолкай да шуис:
— Ӧдйӧджык верзьӧмӧн ме вылӧ пуксьы!
Кутчысь ёнджыка!
Вот тадзи!
Доктор пуксис Тянитолкай вылӧ, да Тянитолкай кутіс гӧнитны медся тэрыб вӧв моз.
Бармалейлӧн слугаясыс — сы бӧрся.
Но сы вӧсна, мый Тянитолкайлӧн вӧлі кык юр, сійӧ курччаліс быдӧнӧс, коді заводитліс уськӧдчыны сы вылӧ мышсяньыс.
Врагъяс повзисны кык юра зверысь да пышйисны.
А Тянитолкай петкӧдіс докторӧс море берег вылӧ, кӧні сулаліс Бармалейлӧн корабльыс.
Сійӧ котӧртіс сэтшӧм ӧдйӧ, мый зверьяс муртса удитісны вӧтчыны сы бӧрся.
Корабль аддзӧм бӧрын докторлы лои зэв нимкодь.
Корабль вылын некод эз вӧв.
Аслас став зверьясыскӧд доктор тэрыба чеччыштіс корабль вылӧ, лэптіс парусъяс да кӧсйис петны мореӧ.
Но муртса на сійӧ удитіс вешйыштны берег дорысь, берег вылӧ петіс ачыс Бармалей.
— Сулав! — горӧдіс сійӧ.
— Кытчӧ тэ нуан менсьым корабльӧс?
Пырысь-пыр жӧ бергӧдчы.
— Ог! — разбойниклы горӧдіс доктор. — Ог кӧсйы бӧр локны тэ дінӧ.
Тэ сэтшӧм скӧр да лёк.
Тэ мучитін менсьым зверьясӧс.
Тэ пуксьӧдін менӧ тюрьмаӧ.
Тэ кӧсйин вины менӧ.
И таысь ме босьта тэнсьыд корабльтӧ.
Мӧдысь тӧлкаджык лоан.
Ёна скӧрмис Бармалей: сійӧ котраліс берег дорӧд, гораа видчис да шыблаліс доктор Айболит вылӧ гырысь изъяс.
Но доктор Айболит вӧлі ылын нин.
Бармалей корабль вылын сійӧ муніс веськыда аслас странаӧ и кымынкӧ лун мысти воис рӧднӧй берегъяс дорас.
Авва, Бумба, Кика да Хрю-Хрю лоины зэв радӧсь, мый воисны гортаныс.
Берег дорысь найӧ аддзисны Робинзон морякӧс, коді важӧн нин виччысьӧма найӧс.
— Здравствуй, Робинзон моряк! — горӧдіс доктор.
— Кӧні менам корабльӧй? — юаліс Робинзон моряк.
— Экма, — шуис доктор, — корабльыд тэнад пӧгибнитіс.
Сійӧ зурасис изъясӧ да пусь-пасьмуні дзик Африка берег дорын.
Но ме тэныд ваи выль корабль, коді бурджык на тэнад корабль дорысь.
— Ладнӧ! — шуис Робинзон.
— Ме тэ вылӧ ог лӧгав.
— Тайӧ зэв бур корабль.
Ме аски жӧ сійӧн муна плавайтны: муна аслам необитаемӧй ді вылӧ.
Доктор прӧщайтчис Робинзонкӧд, верзьӧмӧн пуксис Тянитолкай вылӧ да кар уличаяс вывті муніс веськыда гортас.
Быд улича вылын сы дінӧ котӧртлісны кроликъяс, каньяс, понъяс, порсьяс, мӧсъяс, вӧвъяс, и ставныс найӧ гораа горзісны:
<anm>— Малакуча!</anm>
<anm>Малакуча!</anm>
Зверьяс ногӧн тайӧ лоӧ:
«Мед олас доктор Айболит!»
Чукӧртчисны карса став лэбачьясыс.
Найӧ лэбалісны доктор юр весьтті да сьылісны сылы гажа сьыланкывъяс.
Доктор вӧлі зэв рад, мый воис гортас.
Доктор кабинетын важмозыс олісны: пӧрысь вӧв, мӧс, нярбордъя шыръяс да кӧчьяс.
Кор найӧ аддзисны Тянитолкайӧс, повзисны, но сэсся велалісны сы дорӧ да кутісны радейтны сійӧс.
Вочасӧн Тянитолкай дугдіс повны йӧзысь.
Кор сійӧ гуляйтліс улич кузя, сы дорӧ матыстчылісны ичӧтик детинкаяс да нывкаяс да корисны, медым сійӧ гуляйтӧдіс найӧс.
Сійӧ некодлы эз ӧтказывайтлы: пырысь-пыр жӧ пидзӧсчанясьліс, детинкаяс да нывкаяс сӧвлісны сылы мыш вылас, и сійӧ новлӧдліс найӧс кар кузя мореӧдз, ачыс гажаа довкйӧдліс ассьыс кыкнан юрсӧ.
Аддзис сійӧс лёк Варвара, и сылы тшӧтш окота лои гуляйтыштны.
Сійӧ сӧліс сылы мыш вылас и давай нӧйтны сійӧс зонтикнас.
— Котӧрт ӧдйӧджык, кык юра осёл!
Тянитолкай скӧрмис, котӧртіс джуджыд гӧра вылӧ да шыбитіс Варвараӧс мореӧ.
— Отсалӧй!
Мездӧй! — горзіс Варвара.
Но некод эз кӧсйы мездыны сійӧс.
Варвара мӧдіс вӧйны.
— Авва, Авва, муса Авва!
Отсав меным берегӧдз воны! — горзіс сійӧ.
Но Авва вочавидзис: «<anm>Р-ры</anm>»...
Зверьяс ногӧн тайӧ лоӧ:
«Ме ог кӧсйы тэнӧ мездыны, сы вӧсна мый тэ скӧр да лёк!»
Сы дорті муніс аслас корабль вылын пӧрысь моряк Робинзон.
Сійӧ шыбитіс Варваралы гез да кыскис сійӧс ваысь.
Буретш тайӧ кадас берегті муніс доктор Айболит аслас зверьяскӧд.
Сійӧ горӧдіс пӧрысь моряк Робинзонлы:
— Ну сійӧс кытчӧкӧ ылӧджык.
Ме ог кӧсйы, медым сійӧ оліс менам керкаын да нӧйтіс менсьым зверьясӧс.
И пӧрысь моряк Робинзон нуис сійӧс ылӧ, ылӧ, необитаемӧй ді вылӧ, кӧні сійӧ некодӧс эз вермы ӧбидитны.
А доктор Айболит кутіс шудаа овны аслас ичӧтик керкаас да асывсяньыс рытӧдзыс лечитіс лэбачьясӧс да зверьясӧс, кодъяс волісны сы ордӧ быдладорсянь.
МӦДӦД ВИСЬТ
ПЕНТА ДА МОРСКӦЙ ПИРАТЪЯС
1
ПЕЩЕРА
Доктор Айболит любитліс гуляйтны.
Быд рыт, удж бӧрын, сійӧ босьтліс зонтик да аслас зверьясыскӧд мунліс кытчӧкӧ вӧрӧ либӧ му вылӧ.
Сыкӧд орччӧн восьлаліс Тянитолкай.
Водзын котӧртіс утка Кика, бӧрас — пон Авва да порсь Хрю-Хрю, а доктор Айболит пельпом вылын пукаліс пӧрысь сюзь Бумба.
Ветлывлісны найӧ зэв ылӧ, и кор доктор Айболит мудзлывліс, сійӧ верзьӧмӧн пуксьывліс Тянитолкай вылӧ.
Ӧтчыд гуляйтігӧн найӧ аддзисны море берег вылысь пещера.
Налы окота лои пыравны сэтчӧ, но пещераыс вӧлі томана.
Ӧдзӧсас ӧшаліс томан.
— Кӧсйи эськӧ ме тӧдны, — шуис Авва, — мый дзебӧма тайӧ пещераас.
— Тыдалӧ, сэні маа преникъяс, — шуис Тянитолкай, коді медся ёна любитіс маа преникъяс.
— Абу, — шуис Кика. — Сэні кампет да ӧрешкияс.
— Абу, — шуис Хрю-Хрю. — Сэні яблокъяс, пирӧгъяс, шоколад.
— Колӧ корсьны ключсӧ, — шуис доктор. — Мунӧй, корсьӧй ключсӧ.
Зверьяс разӧдчисны да кутісны корсьны ӧдзӧс ключ.
Найӧ корсисны быд из улысь, быд куст улысь, но ключсӧ некытысь эз аддзыны.
Сэки найӧ бара чукӧртчисны томана ӧдзӧс дорӧ да кутісны видзӧдны щелльӧд.
Но пещераын вӧлі пемыд, и найӧ нинӧм эз аддзыны.
Друг сюзь Бумба шуис:
— Чӧвлӧй!
Чӧвлӧй!
Меным кажитчӧ, мый пещераас кутшӧмкӧ ловъя эм.
Сэні либӧ морт, либӧ зверь.
Ставныс кутісны кывзыны, но нинӧм эз кывны.
Доктор Айболит шуис сюзьлы:
— Меным кажитчӧ, мый тэ ӧшибитчин.
Ме нинӧм ог кыв.
— Эг жӧ ӧд! — шуис сюзь. — Тэ он и вермы кывны.
Тіян ставныдлӧн пельясныд меысь омӧльджыкӧсь.
Тсс, тсс!
Кыланныд?
Кыланныд?
— Ог, — шуисны зверьяс. — Ми нинӧм огӧ кылӧй.
— А ме кыла, — шуис сюзь.
— Мый нӧ тэ кылан? — юаліс доктор Айболит.
— Ме кыла: кутшӧмкӧ морт кисӧ сюйис зептас.
— Аттӧ дивӧ! — шуис доктор. — Ме эг и тӧд, мый тэ сэтшӧм шензьӧдана бура кылан.
Кывзышт бара да висьтав, мый тэ кылан.
— Ме кыла, кыдзи тайӧ мортыслӧн банбокъясӧдыс синва визувтӧ.
— Синва! — горӧдіс доктор. — Синва!
Неужели сэні, ӧдзӧс саяс, кодкӧ бӧрдӧ?
Колӧ сылы отсавны.
Ме ог любит, кор бӧрдӧны.
Вайӧй меным чер.
Ме жугӧда тайӧ ӧдзӧссӧ.
2
ПЕНТА
Тянитолкай котӧртліс гортас да ваис докторлы лэчыд чер.
Доктор ӧвтыштчис да мыйвынсьыс кучкис томана ӧдзӧсӧ.
Раз!
Раз!
Ӧдзӧс торпыригӧдз жугалі, и доктор пырис пещераӧ.
Пещераын вӧлі пемыд.
Доктор ӧзтіс истӧг.
Ок, кутшӧм няйт да кӧдзыд.
Ни пызан, ни лабич, ни улӧс.
Джоджас идзас чукӧр, а идзас вылас пукалӧ ичӧтик детинка да курыд синваӧн бӧрдӧ.
Докторӧс да сылысь став зверьяссӧ аддзӧм бӧрын детинка повзис да ещӧ ёнджыка бӧрддзис.
Но кор сійӧ аддзис, кутшӧм бур докторлӧн чужӧмыс, сійӧ дугдіс бӧрднысӧ да шуис:
— Сідзкӧ, тэ абу пират?
— Абу, абу, ме абу пират! — шуис доктор да серӧктіс.
— Ме доктор Айболит, а абу пират.
Ме ӧмӧй пират кодь?
— Абу, абу, — шуис детинка.
— Кӧть ті и чераӧсь, но ме тіянысь ог пов.
Здравствуйте.
Менӧ шуӧны Пентаӧн.
Онӧ-ӧ тӧдӧй ті, кӧні менам батьӧй?
— Ог тӧд, — шуис доктор.
— Кытчӧ нӧ тэнад батьыд вермис вошны?
— Менам бать — чери кыйысь, — шуис Пента.
— Тӧрыт ми петім мореӧ чери кыины.
Ме да сійӧ, кыкӧн чери кыян пыжын.
Друг миян пыж вылӧ уськӧдчисны морскӧй разбойникъяс да босьтісны миянӧс пленӧ.
Найӧ кӧсйисны, медым бать лои пиратӧн, медым сійӧ грабиталіс да вӧйталіс корабльяс.
Но бать эз кӧсйы лоны пиратӧн.
«Ме честнӧй чери кыйысь и ог кӧсйы разбойничайтны!» — шуис сійӧ.
Сэки пиратъяс зэв ёна скӧрмисны, кватитісны сійӧс да кытчӧкӧ нуӧдісны, а менӧ йӧртісны да томналісны тайӧ пещераас.
Тайӧ кадсяньыс батьӧс ме эг аддзыв.
Кӧні сійӧ?
Мый найӧ вӧчисны сыкӧд?
Тыдалӧ, найӧ шыбитісны мореӧ.
И детинка бара бӧрддзис.
— Эн бӧрд! — шуис доктор.
— Бӧрдны оз ков.
Кутшӧм тӧлк синваысь?
Лучше думыштам, кыдзи эськӧ миянлы аддзыны тэнсьыд батьтӧ.
Висьтав меным, кутшӧмджык сійӧ?
— Сылӧн рыжӧй юрси да кузь рыжӧй тош.
Доктор Айболит чукӧстіс ас дінас утка Кикаӧс да вашкӧдыштіс сылы пеляс:
— <anm>Чари бари чава-чам!</anm>
— <anm>Чука-чук</anm>! — вочавидзис Кика.
Тайӧ сёрнисӧ кылӧм бӧрын детинка шуис:
— Кутшӧм тешкодя ті сёрнитанныд.
Ме ни ӧти кыв ог гӧгӧрво.
— Ме сёрнита аслам зверьяскӧд зверьяс ногӧн.
Ме тӧда зверьяслысь кывсӧ, — шуис доктор Айболит.
— Мый нӧ ті висьталінныд уткаыдлы?
— Ме висьталі сылы, медым сійӧ корас дельфинъясӧс.
3
ДЕЛЬФИНЪЯС
Утка котӧртіс берег вылӧ да горӧдіс мореӧ.
— Дельфинъяс, дельфинъяс, уйӧй татчӧ!
Тіянӧс корӧ доктор Айболит.
Дельфинъяс пырысь-пыр воисны берег дорӧ да шуисны:
— Здравствуй, доктор, мый тэныд колӧ.
— Лои лёктор, — шуис доктор.
— Тӧрыт асывнас пиратъяс уськӧдчӧмаӧсь ӧти чери кыйысь вылӧ да, буракӧ, шыбитӧмаӧсь сійӧс мореӧ.
Ме пола, мый сійӧ вӧйи.
Пӧжалуйста, корсьӧй став моресьыс, он-ӧ аддзӧ ті чери кыйысьӧс ва пыдӧссьыс.
— А кутшӧмджык сійӧ? — юалісны дельфинъяс.
— Рыжӧй, — вочавидзис доктор.
— Сылӧн рыжӧй юрси да кузь рыжӧй тош.
Пӧжалуйста, корсьӧй сійӧс, сійӧ меным зэв ёна колӧ.
— Ладнӧ! — шуисны дельфинъяс. — Ми радӧсь служитны татшӧм знаменитӧй докторлы.
Ми корсям став моресьыс, ми юасям став ракъяслысь да черияслысь.
Рыжӧй чери кыйысь кӧ вӧйӧма, ми корсям сійӧс и аски жӧ висьталам тэныд.
Дельфинъяс мунісны мореӧ да кутісны корсьны чери кыйысьӧс.
Найӧ корсисны мореті быдлаӧд кузяла и вомӧн, видзӧдлісны быд из улӧ, юасисны став черияслысь да ракъяслысь, некытысь эз аддзыны вӧйӧмаӧс.
Асывнас найӧ петісны берег вылӧ да шуисны доктор Айболитлы:
— Ми некытысь эг аддзӧй тэнсьыд чери кыйысьтӧ.
Ми корсим сійӧс войбыд, но море пыдӧсын сійӧ абу.
Детинкалы лои зэв нимкодь, кор кыліс, мый висьталісны дельфинъяс:
— Сідзкӧ, менам бать ловъя!
Ловъя!
Ловъя! — горзіс детинка да кучкаліс ки-ки воча.
— Ми непременнӧ корсям тэнсьыд батьтӧ, — шуис сылы доктор.
Сійӧ пуксьӧдіс детинкаӧс Тянитолкай вылӧ да дыр гуляйтӧдіс лыаа море берег кузя.
4
ОРЁЛЪЯС
Пента вӧлі рад да шуда.
Но сэсся ышловзис да шога юаліс:
— Кыдзи нӧ тэ корсян менсьым батьӧс?
Доктор шуис:
— Ме кора орёлъясӧс.
Орёлъяслӧн синъясныс сюсьӧсь.
Найӧ ылысь аддзӧны.
Кор найӧ лэбалӧны кымӧръяс улын, найӧ аддзӧны быд гаг, коді кыссьӧ муті.
Ме кора найӧс видзӧдавны став мусӧ, став вӧрсӧ, полеяс да гӧраяс, став каръяс, став сиктъяс, мед быдлаысь корсьӧны тэнсьыд батьтӧ.
— Бур! — шуис Пента.
— Ӧдйӧджык кор орёлъястӧ.
Доктор корис орёлъясӧс, и найӧ лэбзисны-воисны.
— Лэбӧй быдладорӧ, — шуис доктор, — да корсьӧй кузь рыжӧй тошка рыжӧй чери кыйысьӧс.
— Ладнӧ! — шуисны орёлъяс.
— Татшӧм знаменитӧй докторлы ми вӧчам ставсӧ, мый позьӧ.
Ми лэбам выліті-выліті да видзӧдалам став мусӧ, став вӧрсӧ да полесӧ, став гӧраяссӧ, каръяссӧ да сиктъяссӧ да старайтчам аддзыны тэнсьыд чери кыйысьтӧ.
И найӧ лэбисны выліті-выліті, вӧръяс весьтті, полеяс весьтті, гӧраяс весьтті.
И быд орёл сюся видзӧдаліс: абу-ӧ кӧнкӧ ыджыд рыжӧй тошка рыжӧй чери кыйысь.
Мӧд лунас орёлъяс бӧр лэбисны доктор дінӧ да висьталісны:
— Ми видзӧдалім мусӧ быдлаті, но некытысь эг аддзӧй чери кыйысьӧс.
А ми кӧ нин сійӧс эг аддзӧй, сідзкӧ, сійӧ абу му вылас.
5
ПОН АВВА КОРСЬӦ ЧЕРИ КЫЙЫСЬӦС
— Мый нӧ миянлы вӧчны? — юаліс Кика.
— Кӧть мый, а чери кыйысьӧс колӧ корсьны: Пента батьтӧгыс зэв ёна гажтӧмчӧ.
— Но кыдзи сійӧс корсьны? — юаліс Тянитолкай. — Орёлъяс кӧ эз аддзыны, сідзкӧ некод оз аддзы.
— Ті весьшӧрӧ тадзи думайтанныд, — скӧра шуис Авва.
— Орёлъяс, дерт, сюсь лэбачьяс, но мортӧс корсьны кужӧ сӧмын пон.
Тіянлы кӧ колӧ аддзыны мортӧс, тшӧктӧй понлы, и сійӧ непременнӧ аддзас сійӧс.
— Мыйла тэ обижайтан орёлъясӧс? — шуис Аввалы Хрю-Хрю.
— Тэ чайтан, налы кокньыд ӧти лунӧ лэбны му гӧгӧрыс, видзӧдавны став гӧраяс, вӧръяс да полеяс?
Тэ со нинӧм он вӧч, весь олан, а найӧ уджалісны, корсисны.
— Кыдзи тэ лысьтан нимтыны менӧ весь олысьӧн! — скӧрмис Авва.
— Да тӧдан-ӧ тэ, мый ме окотита кӧ, аски жӧ аддза чери кыйысьтӧ?
— Но, окотит, окотит, — шуис Хрю-Хрю да серӧктіс.
— Нинӧм тэ он аддзы, сӧмын баквалитчан!
— Сідзкӧ, тэ ногӧн, ме баквал? — скӧра шуис Авва.
— Но ладнӧ, аддзам.
Сійӧ чеччыштіс места вывсьыс да котӧртіс доктор дорӧ.
— Доктор! — шуис сійӧ.
— Тшӧкты Пенталы, мед сетас тэныд кутшӧмкӧ вещь, кодӧс кутлӧма киас сылӧн батьыс.
Доктор муніс детинка дорӧ да шуис:
— Эм абу тэнад кутшӧмкӧ вещь, кодӧс кутліс киас батьыд?
— Вот, — шуис детинка да кыскис зепсьыс ыджыд гӧрд носӧвик.
Пон матыстчис носӧвик дорӧ да горша кутіс исавны сійӧс.
— Кылӧ табак да селёдка дук — шуис сійӧ.
— Сылӧн батьыс куритӧма трубка да сёйӧма бур голландскӧй селёдка.
Сэсся меным нинӧм оз ков.
Доктор, висьтав детинкаыслы, мый оз прӧйдит и куим лун, кыдзи ме аддза сылысь батьсӧ.
Ме котӧрта вывлань, эсійӧ джуджыд гӧра йылас, да исала, кутшӧм тӧв ӧні пӧльтӧ.
— Но ӧні пемыд! — шуис доктор.
— Он жӧ тэ вермы пемыднас корсьны.
— Нинӧм, — шуис пон.
— Ме тӧда сылысь дуксӧ и меным сэсся нинӧм оз ков.
Исавны ме верма и пемыднас.
Пон котӧртіс джуджыд гӧра йылӧ.
— Талун тӧлыс войвывсянь, — шуис сійӧ. —
Исыштам, кутшӧм дук кылӧ.
Лым... кӧтасьӧм пась... ещӧ ӧти кӧтасьӧм пась... кӧинъяс... посньыдик кӧинпиян... бипур тшын... кыдз пу...
— Неужели, — юаліс доктор, — тэ збыль кылан сы мында дук ӧти ичӧтик тӧлысь?
— Но дерт, — шуис Авва.
— Быд понлӧн шензьӧдана ныр.
Любӧй кычипи кылӧ сэтшӧм дукъяс, кутшӧмӧс мортлы некор не кывны.
И пон бара заводитіс исавны воздухсӧ.
Дыр сійӧ эз шу ни ӧтик кыв да, медбӧрын, шуис:
— Кирпичьяс... том мӧс... кӧрт вевт... вӧрын посньыдик тшакъяс... туй... бус, бус... и... и... и...
— Преникъяс? — юаліс Тянитолкай.
— Абу, абу преникъяс, — вочавидзис Авва.
— Ӧрешкияс? — юаліс Кика.
— Абу, абу ӧрешкияс, — вочавидзис Авва.
— Яблокъяс? — юаліс Хрю-Хрю.
— Абу, абу яблокъяс, — вочавидзис Авва.
— Абу ӧрешкияс, абу преникъяс, и абу яблокъяс, а коз кольяс...
Сідзкӧ, войвылын чери кыйысь абу.
Виччысьлам, кор тӧв пӧльтыштас лунвывсянь.
— Ме тэныд ог верит, — шуис Хрю-Хрю.
— Ставсӧ тэ выдумывайтан.
Некутшӧм дукъяс тэ он кыв, а прӧста нинӧмсӧ сӧран...
— Вешйы сэтысь! — горӧдіс Авва.
— А то ме тэнсьыд бӧжтӧ курчча.
— Ланьтӧй, ланьтӧй, — шуис доктор Айболит.
— Дугдӧй пинясьны.
Ме аддза ӧні, менам муса Авва, мый тэнад и збыль шензьӧдана ныр.
Виччысьыштам, кор тӧлыс вежсяс.
А ӧні кад мунны гортӧ.
Тэрмасьӧй!
Пента тіралӧ да бӧрдӧ.
Сылы кӧдзыд, сылӧн зэв ёна сюмалӧ кынӧмыс.
Колӧ сійӧс вердыштны да водтӧдны вольпась вылӧ, эшкын улӧ.
Нолтӧ, Тянитолкай, лӧсьӧд ассьыд мыштӧ.
Пента, пуксьы верзьӧмӧн да сюръясас ёнджыка кутчысь.
Авва да Кика, ме бӧрся!
6
АВВА ВОДЗӦ КОРСЬӦ ЧЕРИ КЫЙЫСЬӦС
Мӧд лунас, водз асылын, Авва бара котӧртіс джуджыд гӧра йылӧ да заводитіс исавны тӧвсӧ.
Тӧлыс вӧлі лунвывсянь.
Авва дыр исаліс да, медбӧрын, висьталіс:
— Кылӧ попугайяслӧн, пальмаяслӧн, обезьянаяслӧн, розаяслӧн, виноградлӧн да пежгагъяслӧн дук.
Но оз чери кыйысьлӧн.
— Ещӧ исалышт! — шуис Бумба.
— Кылӧ дукыс жирафаяслӧн, черепахаяслӧн, страусъяслӧн, пӧсь лыалӧн, пирамидаяслӧн.
Но чери кыйысьлӧн дукыс оз кыв.
— Тэ некор он аддзы чери кыйысьӧс! — серамсорӧн шуис Хрю-Хрю — Нинӧм вӧлі и баквалитчыны.
Авва эз ӧтветит.
Но мӧд лунас, водз асылын, сійӧ бара котӧртіс джуджыд гӧра йылӧ да рытӧдзыс исаліс воздухсӧ.
Сёр рытнас котӧртіс доктор дорӧ, коді чорыда узис ӧтлаын Пентакӧд.
— Чеччы, чеччы! — горӧдіс сійӧ.
— Чеччы!
Ме аддзи чери кыйысьтӧ!
Да садьмы жӧ!
Тырмас узьнытӧ.
Тэ кылан: ме аддзи чери кыйысьтӧ.
Ме кыла сылысь дуксӧ.
Да!
Да!
Кылӧ табак да селёдка дук.
Доктор садьмис да котӧртіс пон бӧрся.
— Море сайсянь пӧльтӧ рытыв тӧв, — горзіс пон,
— ме кыла чери кыйысьлысь дуксӧ.
Сійӧ море сайын, мӧдар берегас.
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык сэтчӧ!
Авва сэтшӧм гораа увтчис, мый став зверьясыс уськӧдчисны котӧртны джуджыд гӧра йылӧ.
А накӧд тшӧтш и Пента.
— Ӧдйӧджык котӧрт моряк Робинзон дорӧ, — горӧдіс докторлы Авва, — да кор, медым сійӧ сетас тэныд корабльсӧ.
Ӧдйӧджык, а то сёр лоӧ!
Доктор пырысь-пыр уськӧдчис котӧртны сійӧ местаас, кӧні сулаліс моряк Робинзонлӧн корабльыс.
— Здравствуй, моряк Робинзон! — горӧдіс доктор.
— Вӧч буртор, сетлы меным ассьыд корабльтӧ!
Ӧти важнӧй делӧ кузя меным бара колӧ петавны мореӧ.
— Пӧжалуйста, — шуис моряк Робинзон. — Но смотри, эн сюрӧдчы пиратъяслы.
Пиратъяс — зэв лёк йӧз.
Найӧ босьтасны тэнӧ пленӧ, а корабльӧс менсьым сотасны либӧ вӧйтасны.
Но доктор эз кывзы моряк Робинзонлысь.
Сійӧ кайис корабль вылӧ, пуксьӧдіс Пентаӧс да став зверьяссӧ да петіс восьса мореӧ.
Авва котӧртіс палуба вылӧ да горӧдіс докторлы:
<anm>— Заксара!</anm>
<anm>Заксара!</anm>
<anm>Ксу!</anm>
Пон кыв вылын тайӧ лоӧ:
«Видзӧд менам ныр вылӧ!
Менам ныр вылӧ!
Кытчӧ ме бергӧда нырӧс, сэтчӧ и нуӧд ассьыд корабльтӧ».
Доктор паськӧдіс парусъяссӧ, и корабль кутіс мунны ещӧ ӧдйӧджык.
— Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык! — горзіс пон.
Корабль ӧдйӧ котӧртіс гыяс вывті.
Зверьяс сулалісны палуба вылын да видзӧдісны водзлань, оз-ӧ аддзыны найӧ чери кыйысьӧс.
Но Пента эз верит, мый батьыс сылӧн вермас сюрны.
Юрсӧ ӧшӧдӧмӧн сійӧ пукаліс да бӧрдіс.
Пуксис рыт.
Лои пемыд.
Доктор шуис понлы:
— Он, Авва, тэ он аддзы чери кыйысьӧс.
Жаль петӧ коньӧр Пента вылӧ, но вӧчны нинӧм.
Колӧ бергӧдчыны гортӧ.
И доктор кӧсйис нин бергӧдны ассьыс корабльсӧ.
Друг сюзь Бумба, коді пукаліс мачта вылын да видзӧдіс водзӧ, горӧдіс:
— Ме аддза ас водзысь ыджыд скала — со сэні, ылын-ылын!
— Ӧдйӧджык сэтчӧ! — горӧдіс пон.
— Чери кыйысь сэні, скала вылас.
Ме кыла сылысь дуксӧ.
Сійӧ сэні!
Регыд ставныс аддзисны, мый мореысь чурвидзӧ скала.
Доктор веськӧдіс корабльсӧ веськыда тайӧ скалаланьыс.
Но чери кыйысь некӧн эз тыдав.
— Ме сідзи и тӧді, мый Авва оз аддзы чери кыйысьӧс! — сералігтыр шуис Хрю-Хрю.
— Ог гӧгӧрво, кыдзи доктор вермис веритны татшӧм пӧръясьысьлы.
Доктор кайис скала йылӧ да кутіс чуксавны чери кыйысьӧс.
— Гип-гип! — горзіс доктор. — Гип-гип!
«Гип-гип» зверьяс ногӧн лоӧ: «ау!»
Но некод эз шыась.
Сӧмын тӧлыс ызгис ва весьтас, да гыяс кучкасисны изъясӧ.
7
АДДЗИС
Чери кыйысь скала вылын эз вӧв.
Авва чеччыштіс корабль вывсянь скала вылӧ да кутіс котравны сэті бӧрӧ да водзӧ быд потас исалігтыр.
И друг сійӧ гораа заводитіс увтны:
<anm>— Кинелеле!</anm>
<anm>Ноп!</anm> — горӧдіс сійӧ. <anm> — Кинелеле!</anm>
<anm>Кинелеле!</anm>
<anm>Ноп!</anm>
Пон кыв вылын тайӧ лоӧ:
«Татчӧ, татчӧ!
Доктор, ме бӧрся, ме бӧрся!».
Доктор котӧртіс пон бӧрся.
Скалакӧд орччӧн вӧлі неыджыд мӧд скала.
Авва котӧртіс сэтчӧ.
Доктор ни ӧти воськов эз кольччыв сыысь.
Авва бӧрӧ да водзӧ котраліс сэті да друг тювкнитіс кутшӧмкӧ гуӧ.
Гуын вӧлі пемыд.
Доктор лэччис гуӧ да ӧзтіс ассьыс пӧнарсӧ.
И мый жӧ?
Гуын куш му вылын куйліс кутшӧмкӧ рыжӧй морт, зэв омӧль да кельыд чужӧма.
Тайӧ вӧлі Пенталӧн батьыс.
Доктор тракнитыштіс сійӧс соскӧдыс да шуис:
— Чеччӧй, ті миянлы зэв ёна коланныд.
Морт первойсӧ чайтіс, мый тайӧ пират, да заводитіс скӧрысь видчыны, но сэсся аддзис, кутшӧм бур докторлӧн чужӧмыс, да шуис:
— Вайӧй меным, пӧжалуйста, сёйны, ме важӧн нинӧм эг сёйлы.
Доктор сетіс сылы нянь да сыр, морт сёйыштіс да чеччис кок йылас.
— Кыдзи ті татчӧ веськалінныд? — юаліс доктор.
— Менӧ шыбитісны татчӧ пиратъяс.
Найӧ эз сетны меным ни сёян, ни юантор.
Найӧ босьтісны менсьым пиӧс да нуисны кытчӧкӧ.
Он-ӧ ті тӧдӧй, кӧні менам пиӧй?
— А мый нимыс тіян пиныдлӧн? — юаліс доктор.
— Нимыс сылӧн Пента, — вочавидзис чери кыйысь.
— Мунам ме бӧрся, — шуис доктор да отсаліс чери кыйысьлы петны гуысь.
Пон Авва котӧртіс водзын.
Корабль вывсянь Пента аддзис, мый сы дорӧ локтӧ батьыс да уськӧдчис чери кыйысьлы паныд.
— Сюри!
Сюри!
Ура!
Ставныс серӧктісны, радӧсь лоины.
Бумба да Кика заводитісны сьывны:
Честь тэныд да слава,
Миян удал Авва!
Ӧтнас сӧмын Хрю-Хрю сулаліс бокын да шога ышлолаліс.
— Прӧстит менӧ, Авва, — шуис сійӧ, — сыысь, мый ме сералі тэ вылын да нимтылі тэнӧ баквалӧн и пӧръясьысьӧн.
— Ладнӧ, вочавидзис Авва.
— Ме прӧстита тэнӧ.
Но, тэ кӧ ещӧ ӧтчыд ӧбидитан менӧ, ме курчча тэнсьыд бӧжтӧ.
Доктор нуӧдіс рыжӧй чери кыйысьӧс да сылысь писӧ гортас, сійӧ сиктас, кӧні найӧ олісны.
Кор корабль матыстчис берег дорӧ, доктор аддзис, мый берег вылас сулалӧ нывбаба.
Тайӧ вӧлі Пенталӧн мамыс.
Кызь лун да кызь вой пукалӧма сійӧ берег вылын да пыр видзӧдӧма море вылӧ: оз-ӧ лок гортас сылӧн пиыс, оз-ӧ лок гортас сылӧн мужикыс?
Пентаӧс аддзӧм бӧрын сійӧ кутіс зэв ёна радлыны: котӧрӧн матыстчис Пента дінӧ да мӧдіс окавны сійӧс!
Сійӧ окаліс Пентаӧс, окаліс рыжӧй чери кыйысьӧс, окаліс докторӧс;
сійӧ вӧлі зэв благодарнӧй Аввалы да тшӧтш кӧсйис окавны и сійӧс.
Но Авва пышйис кустъяс пӧвстӧ да скӧрысь эргыштіс:
— Кутшӧм йӧйталӧм!
Терпитны ог вермы окасьӧм.
Сэтшӧм кӧ нин окота сылы окасьны, мед окалас Хрю-Хрюӧс.
Авва сӧмын лэччысис скӧрмӧм улӧ.
Збыльысьсӧ сылы нимкодь жӧ вӧлі.
Рытнас доктор шуис:
— Но, аддзысьлытӧдз!
Миянлы пӧра гортӧ!
— Энлӧ, энлӧ! — горӧдіс чери кыйысьлӧн гӧтырыс. — Ті долженӧсь кольччыны миянӧ гӧститыштны.
Ми кыям чери, пӧжалам черинянь, Тянитолкайлы сетам юмов преникъяс.
— Ме эськӧ радпырысь кольччи ещӧ ӧти лун кежлӧ, — кыкнан вомнас нюмъялігтыр шуис Тянитолкай.
— И ме! — шыасис Бумба.
— И ме! — горӧдіс Кика.
— Вот и бур! — шуис доктор.
— Дерт, ӧні ме кольчча тіян ордӧ гӧститыштны.
И сійӧ аслас став зверьясыскӧд мӧдӧдчис гӧститны чери кыйысь ордӧ да сылӧн гӧтыр ордӧ.
8
АВВА ПОЛУЧАЙТӦ ПӦДАРКИ
Доктор пырис сиктӧ верзьӧмӧн Тянитолкай вылын.
Кор сійӧ муніс главнӧй уличатіыс, быдӧн копрасисны сылы да горзісны:
— Мед олас бур доктор!
Площадь вылын сійӧс встретитісны сиктса школьникъяс да сетісны зэв мича букет.
А сэсся петіс муӧдзыс тошка карлик, копыртчыліс сылы да шуис:
— Меным эськӧ окота аддзывны Авваӧс.
Карликӧс шуисны Бамбукоӧн.
Тайӧ сиктас сійӧ вӧлі медважнӧй мортӧн.
Быдӧн любитісны сійӧс да полісны сыысь.
Авва котӧрӧн матыстчис сы дінӧ да кутіс легӧдны бӧжсӧ.
Бамбуко кыскис зепсьыс эзысь ошейник.
— Пон Авва, — шуис сійӧ торжественнӧя. — Миян сиктса олысьяс козьналӧны тэныд тайӧ мича ошейниксӧ сыысь, мый тэ аддзин чери кыйысьӧс, кодӧс пышйӧдлісны пиратъяс.
Авва легӧдыштіс бӧжсӧ да шуис: «<anm>Чака</anm>».
Зверьяс ногӧн тайӧ лоӧ: «Аттьӧ».
Ставныс кутісны видзӧдавны ошейниксӧ.
Ошейникас вӧлі гижӧма гырысь букваӧн:
«Аввалы — медся сюсь да медся повтӧм понлы».
Куим лун гӧститіс Айболит Пента батьмам ордын.
Кадыс коли зэв гажаа.
Асывсяньыс войӧдзыс Тянитолкай нямляліс юмов маа преникъяс.
Пента ворсіс скрипкаӧн, а Хрю-Хрю да Бумба йӧктісны.
Но пӧра мунны.
— Аддзысьлытӧдз! — шуис доктор чери кыйысьлы да гӧтырыслы, пуксис верзьӧмӧн Тянитолкай вылӧ да муніс аслас корабль дорӧ.
Сиктса став олысьясыс колльӧдісны сійӧс.
— Лучше эськӧ мед тэ кольччин миянӧ, — шуис сылы карлик Бамбуко.
— Ӧні море пасьтала рыскайтӧны пиратъяс.
Найӧ уськӧдчасны тэ вылӧ да босьтасны тэнӧ став тэнад зверьясыдкӧд пленӧ.
— Ог пов ме пиратъяссьыд! — вочавидзис сылы доктор.
— Менам корабль ӧдйӧ ветлӧ.
Ме лэпта парусъяс, и пиратъяс оз вӧтӧдны менӧ.
Тайӧ кывъяссӧ висьталігӧн доктор мӧдіс ылыстчыны берег дорысь.
Ставныс ӧвтісны сылы чышъянъясӧн да горзісны «ура».
9
ПИРАТЪЯС
Корабль ӧдйӧ котӧртіс гыяс вывті.
Коймӧд лунас путешественникъяс ылысь аддзисны кутшӧмкӧ пустыннӧй ді.
Ді вылас эз тыдавны ни зверьяс, ни йӧз.
Сӧмын вӧр да гырысь изъяс.
Но сэні, тайӧ изъяс саяс, дзебсясисны страшнӧй пиратъяс.
Кор кутшӧмкӧ корабль мунлывліс ді дортіыс, пиратъяс уськӧдчывлісны тайӧ корабль вылас, грабитлісны да виявлісны йӧзӧс, а корабльсӧ вӧйтлісны.
Найӧ зэв ёна скӧралісны доктор вылӧ сыысь, мый сійӧ пышйӧдіс налысь рыжӧй чери кыйысьӧс да Пентаӧс, да важӧн нин кыйӧдісны сійӧс.
Налӧн вӧлі ыджыд корабль, кодӧс найӧ вӧлі дзеблывлӧны джуджыд скала сайӧ.
Но доктор эз аддзы ни пиратъясӧс, ни налысь корабльсӧ.
Сійӧ аслас зверьясыскӧд гуляйтіс палуба вылын.
Поводдяыс вӧлі зэв мича, шонді дзирдаліс югыда, доктор чувствуйтіс асьсӧ зэв шудаӧн.
Друг Хрю-Хрю порсь шуис:
— Видзӧдлӧй жӧ, кутшӧм корабль тыдалӧ сэні?
Доктор видзӧдліс да аддзис, мый ді сайсянь локтӧ налань сьӧд парусъяса кутшӧмкӧ сьӧд корабль.
— Оз кажитчыны меным этайӧ парусъясыс! — шуис порсь.
— Мыйла найӧ абу еджыдӧсь, а сьӧдӧсь?
Сӧмын пиратъяс корабль вылын овлӧны сьӧд парусъяс.
Хрю-Хрю угадайтіс: сьӧд парусъясӧн тӧвзисны лёк пиратъяс.
Найӧ кӧсйисны вӧтӧдны доктор Айболитӧс да ёна мыждыны сійӧс сыысь, мый пышйӧдіс налысь чери кыйысьсӧ да Пентаӧс.
— Ӧдйӧджык!
Ӧдйӧджык! — горзіс доктор.
— Паськӧдӧй став парусъяссӧ.
Меным оз ков, медым миянӧс вӧтӧдісны пиратъяс.
Пиратъяс матыстчисны пыр матӧджык и матӧджык.
— Найӧ суӧдӧны миянӧс! — горзіс Авва.
— Найӧ матынӧсь.
Ме аддза налысь чужӧмъяссӧ.
Кутшӧм страшнӧйӧсь налӧн усъясыс!
Мый миянлы вӧчны?
Кытчӧ пышйыны?
Пырысь-пыр найӧ уськӧдчасны миян вылӧ, кӧртавласны да шыбитасны мореӧ.
Доктор видзӧдліс вывлань да аддзис, мый корабль весьтті чикыш лэбӧ.
Доктор горӧдіс жугыль гӧлӧсӧн:
— Чикыш!
Чикыш!
Миян вылӧ уськӧдчисны пиратъяс, пырысь-пыр найӧ кӧртавласны миянӧс да шыбитасны мореӧ.
Чикыш лэччис корабль вылӧ.
— Корабль нырад гез кӧртав, — горӧдіс сійӧ, — а ме лэба, кора туриясӧс!
Минута мысти воисны турияс.
— Эн шогсьы, доктор Айболит, — шуисны найӧ.
— Ми пыр жӧ тэнӧ мездам!
Доктор кӧрталіс корабль нырас гез, турияс кутчысисны гезйӧ да кутісны кыскыны корабльсӧ водзӧ.
Турияс вӧліны унаӧнӧсь, найӧ лэбисны зэв ӧдйӧ да кыскисны ас бӧрсяыс корабльсӧ.
Корабль лэбис ньӧв моз: доктор весиг шляпаас кутчысис, медым шляпаыс эз лэбышт ваас.
Видзӧдлісны зверьяс бӧрлань, а сьӧд парусъяса пиратскӧй судно кольӧма ылӧ бӧрӧ.
— Аттьӧ тіянлы, турияс, — шуис доктор.
— Мездінныд ті миянӧс пиратъясысь.
Энӧ кӧ эськӧ ті вӧлӧй, куйлыны эськӧ миянлы море пыдӧсын.
10
МЫЙЛА ПЫШЙИСНЫ КРЫСАЯС
Эз вӧв кокньыд турияслы ас бӧрсяыс кыскыны сьӧкыд корабльӧс.
Кымынкӧ час мысти найӧ сэтшӧма мудзисны, мый тӧкӧтьӧ эз усявны мореас.
Сэки найӧ кыскисны корабльсӧ кутшӧмкӧ берег дорӧ, прӧщайтчисны докторкӧд да лэбисны рӧднӧй нюрас.
Доктор дыр ӧвтіс налы чышъянӧн.
И друг сійӧ казяліс, мый ӧти бӧрся мӧд корабль быд пельӧсысь петӧны крысаяс да чеччалӧны веськыда берегас.
Пон Авва аддзис крысаясӧс да уськӧдчис на бӧрся.
Но доктор горӧдіс:
— Авва, Авва!
Эн лысьт!
Аввалы зэв окота вӧлі кыйсьыштны госа крысаяс бӧрся, но вӧчны нинӧм!
Лои пӧкӧритчыны.
Сійӧ кутіс легӧдны бӧжсӧ да ӧбидитчӧмӧн броткигтырйи муніс бокӧ.
Сэки доктор дорӧ матыстчис ӧти пӧрысь крыса да шуис сылы:
— Аттьӧ тэныд, доктор Айболит, мый тэ мездін миянӧс тайӧ горш понсьыс.
Та пыдди ме висьтала тэныд ӧти тайна: талун тэнад корабльыд вӧйӧ.
Да!
Оз коль и куим час, кыдзи сійӧ кутас куйлыны море пыдӧсын.
Доктор кутчысис юрас.
— Кытысь тэ тайӧс тӧдан? — юаліс сійӧ крысалысь.
— А со кытысь, — вочавидзис крыса.
— Ми олам уліас, трюмас, да муртса сӧмын корабль пыдӧсас лоӧ щель, кыті йиджӧ ва, ми аддзам тайӧ щельсӧ медводз.
Тӧрыт рытнас муна ме аслам позйӧ да аддза, мый позйӧ сідзи и ызгӧ ва.
Но, думайта, колӧ пышйыны!
Аски тайӧ корабльыс вӧйӧ.
Пышйы и тэ, пока абу на сёр.
— Да, да! — горӧдіс доктор.
— Ми пырысь-пыр долженӧсь пышйыны корабль вылысь, мӧдногӧн ми сыкӧд тшӧтш вӧям.
Зверьяс, ме бӧрся!
Ӧдйӧджык!
Ӧдйӧджык!
Корабль вылысь сійӧ чукӧртіс ассьыс кӧлуйсӧ да ӧдйӧ петіс берегӧ.
Зверьяс тэрмасисны сы бӧрся.
Найӧ дыр мунісны лыа берег кузя да ёна мудзисны.
— Пуксям да шойччыштам! — шуис доктор.
— Да думыштам, мый миянлы вӧчны.
— Неужели ми нэм кежлӧ кольччам татчӧ? — шуис Тянитолкай да бӧрддзис.
Сыкӧд тшӧтш кутісны бӧрдны и став зверьясыс, сы вӧсна мый налы вӧлі зэв окота воны бӧр гортас.
Но друг воис чикыш.
— Доктор!
Доктор! — горӧдіс сійӧ.
— Лои ыджыд шог.
Тэнад корабль вылӧ кайисны пиратъяс.
Доктор чеччыштіс.
— Мый найӧ вӧчӧны менам корабль вылын? — юаліс сійӧ.
— Найӧ кӧсйӧны грабитны корабльтӧ, — вочавидзис чикыш.
— Котӧрт тэрыбджыка да вӧтлы найӧс.
— Ог, — гажаа нюмъялігтыр шуис доктор. — Вӧтлыны найӧс оз ков.
Мед найӧ мунасны менам корабль вылын.
Лучше мунам ӧдйӧджык да босьтам аслыным налысь корабльсӧ.
Мунам да босьтам пиратъяслысь корабльсӧ!
И доктор уськӧдчис береглань.
Сы бӧрся — Тянитолкай да став зверьясыс.
Со и пиратскӧй корабль.
Сы вылын ни ӧти морт абу.
Став пиратъясыс Айболит корабль вылынӧсь.
— Ланьтӧй, ланьтӧй, энӧ шумитӧй, — шуис доктор аслас зверьясыслы. — Надзӧник кыссям-мунам пиратскӧй корабль вылӧ, медым некод эз казяв.
11
БЕДА БӦРСЯ БЕДА
Зверьяс надзӧникӧн кайисны корабль вылӧ, надзӧникӧн лэптісны парусъяс да надзӧникӧн кутісны мунны гыяс вывті.
Пиратъяс нинӧм эз казявны.
Друг лои ыджыд беда.
Делӧыс сыын, мый порсь Хрю-Хрю прӧстудитчӧма.
Сылӧн лоӧма насмука.
Дзик сійӧ минутаас, кор доктор кӧсйис ньӧжйӧник мунны пиратъяс дорті, Хрю-Хрю гораа несйис.
И ӧтчыд, и мӧдысь, и коймӧдысь.
Пиратъяс кылісны: кодкӧ несъялӧ.
Найӧ котӧрӧн кайисны палуба вылас да аддзисны, мый доктор босьтӧма налысь корабльсӧ.
— Сулав!
Сулав! — горӧдісны найӧ да мӧдісны сійӧс вӧтӧдны.
Доктор лэптіс парусъяссӧ.
Вот-вот пиратъяс вӧтӧдасны сійӧс.
Но корабль тӧвзьӧ водзӧ и водзӧ, и пиратъяс вочасӧн мӧдісны кольччыны сыысь.
— Ура!
Ми спаситчим! — горӧдіс доктор.
Но сэки кутшӧмкӧ пӧрысь пират кватитіс пистолет да лыйис.
Пуля веськаліс Тянитолкайлы морӧсас.
Коньӧр Тянитолкай шатовтчис да уси ваӧ.
— Доктор, доктор!
Отсалӧй!
Ме вӧя!
— Ме эськӧ рад спаситны тэнӧ, — горӧдіс сылы доктор, — но ме кӧ сувтӧда корабльӧс, миянӧс пырысь-пыр жӧ кутасны пиратъяс.
— Но ме вӧя, ме вӧя, ме пырысь-пыр вӧя! — васянь горзіс Тянитолкай.
Мый вӧлі вӧчны?
Доктор лэдзис парусъяссӧ, сувтӧдіс корабльсӧ да шыбитіс Тянитолкайлы гез.
Тянитолкай пиньяснас кутчысис гезъяс.
Доктор пыр жӧ кыскис сійӧс палуба вылӧ, кӧрталіс сылысь ранасӧ, да бара мӧдӧдчис туйӧ.
Но вӧлі сёр нин!
Пиратъяс тӧвзисны став парусъяссӧ лэптӧмӧн.
— Вот ӧні ми кутам тэнӧ! — горзісны найӧ.
— И тэнӧ и тэнсьыд зверьястӧ.
Сэні, мачта вылад тэнад пукалӧ бур утка, регыд ми жаритам сійӧс.
Ака-ка!
Тайӧ лоӧ чӧскыд сёянтор.
И порсьӧс ми тшӧтш жаритам.
Ми важӧн нин эг сёйлӧй порсь яй.
Талун рытнас миян лоӧ порсь яйысь вӧчӧм котлетъяс.
Экӧ-кӧ-кӧ!
А тэнӧ, докторишка, ми кӧрталам гезъясӧн да шыбитам мореӧ — ёсь пиня акулаяслы.
Хрю-Хрю кыліс тайӧ кывъяссӧ да заводитіс шога бӧрдны:
— Коньӧрӧй ме, коньӧрӧй! — шуаліс сійӧ.
— Ме ог кӧсйы, медым менӧ жаритісны да сёйисны пиратъяс.
Авва бӧрддзис жӧ: сылы вӧлі жаль докторыс.
— Ме ог кӧсйы, медым сійӧс ньылыштасны акулаяс.
12
ДОКТОР СПАСИТЧИС
Сӧмын сюзь Бумба эз повзьы пиратъясысь.
Сійӧ спокойнӧя шуис Аввалы да Хрю-Хрюлы:
— Йӧйяс ті, йӧйяс!
Мыйысь ті поланныд?
Он ӧмӧй ті тӧдӧй, мый сійӧ корабльыс, код вылын вӧтчӧны миян бӧрся пиратъяс, регыд вӧйӧ.
Помнитанныд, мый висьталіс крыса?
Сійӧ висьталіс, мый корабльыс талун непременнӧ вӧйӧ.
Корабльыслӧн пыдӧсыс потӧма и корабльыс тырӧма ваӧн.
А кораблькӧд тшӧтш и пиратъяс вӧйӧны!
Мыйысь нӧ тіянлы повнысӧ?
Пиратъяс вӧясны, а ми колям дзоньвидзаӧн.
Но Хрю-Хрю век бӧрдіс.
— Войтӧдзыс пиратъяс удитасны жаритны и менӧ, и Кикаӧс, — шуис сійӧ.
А пиратъяс пыр матыстчисны матӧджык.
Палуба вылас медводзын сулаліс главнӧй пиратыс, кодӧс шулісны Беналисӧн.
Сійӧ ӧвтчис саблянас да гораа горзіс:
— Эй тэ, обезьяна доктор, он нин дыр тэ лечит обезьянаясӧс!
Регыд ми тэнӧ мӧдӧдам черияс да ракъяс дінӧ.
Но смотри, кыдз эськӧ мед тэнӧ вӧйигад акулаяс эз ньылыштны.
Доктор горӧдіс сылы воча:
— Виччысь, Беналис, кыдз эськӧ мед тэнӧ асьтӧ акулаяс эз ньылыштны!
Тэнад корабльыд письтӧма, и сійӧ регыд вӧйӧ ва пыдӧсас.
— Тэ пӧръясян! — горӧдіс Беналис. — Менам корабль кӧ эськӧ заводитіс вӧйны, сы вылысь эськӧ пышйисны крысаяс!
— Крысаяс важӧн нин пышйисны, да регыд тэ лоан ва пыдӧсас став аслад пиратъяскӧд.
Сэки сӧмын пиратъяс казялісны, мый налӧн корабльыс надзӧникӧн вӧйӧ.
Найӧ кутісны котравны палуба кузя, бӧрддзисны да горӧдісны:
— Спаситӧй!
Но некод эз кӧсйы спасайтны найӧс.
Корабль пыр ёнджыка лэччис ва пыдӧслань.
Регыд пиратъяс лоины ваынӧсь.
Найӧ сунавлісны гыясас да дугдывтӧг горзісны:
— Отсалӧй, отсалӧй, ми вӧям!
Беналис вартчис корабль дорӧ, код вылын вӧлі доктор, да гез кузя кутіс каттьысьны палуба вылӧ.
Но пон Авва жергӧдіс пиньяссӧ да скӧрысь шуис: «Р-р-р!».
Беналис повзьӧмысла горӧдіс да увлань юрӧн тювгысис мореӧ.
— Отсалӧй! — горзіс сійӧ. — Спаситӧй!
Кыскӧй менӧ васьыс!
13
АКУЛАЯС
Друг ва веркӧс вылас тыдовтчисны акулаяс — гырысь, страшнӧй, ёсь пиня черияс, паськыда паськӧдӧм вомаӧсь.
Аддзисны пиратъяс, мый на дінӧ уйӧны акулаяс, да зэв ёна повзисны.
Но акулаяс уйисны бокті.
Медся ыджыд акулаыс мӧдӧдчис веськыда доктор дорӧ, чургӧдіс васьыс нырсӧ да юаліс:
— Висьталӧй, пӧжалуйста, абу-ӧ ті знаменитӧй доктор Айболит, коді лечитӧ зверьясӧс да лэбачьясӧс?
— Да, — вочавидзис доктор. — Менӧ шуӧны Айболитӧн.
— Зэв бур, — шуис акула. — Ме рад аддзыны тіянӧс.
Ми кывлім тіян йылысь уна буртор.
А коді тайӧ йӧзыс, кодъяс вартчӧны корабль гӧгӧр?
— Тайӧ пиратъяс, — шуис доктор.
— Найӧ кӧсйӧны вӧйтны менӧ да сёйны менсьым другъясӧс.
— О, — шуис акула, — онӧ-ӧ кӧсйӧй ті, медым ми ньылыштім тайӧ лёк разбойникъяссӧ?
Шуӧй ӧти кыв, и ми накажитам найӧс.
— Ог, мед оласны! — шуис доктор.
— Но накажитны найӧс колӧ.
Вӧчӧй буртор, вайӧдӧй ме дорӧ главнӧй пират Беналисӧс.
— Ладнӧ! — вочавидзис акула, матыстчис Беналис дорӧ, кватитіс сійӧс кокӧдыс да кутіс кыскыны корабль дорӧ.
— Со мый, Беналис, — шуис пиратлы доктор.
— Тэ вӧлін вывті омӧль мортӧн.
Тэ грабитін да вӧйталін корабльяс, тэ виялін морякъясӧс.
Сулалӧ меным шуны ӧти кыв, и тэнӧ ньылыштасны акулаяс.
Тайӧ, пӧжалуй, абу омӧль.
Но меным тэ зэв жаль.
Кӧсйысь, мый тэ лоан мӧд мортӧн, и ме шуа акулаяслы, медым найӧ эз ньылыштны тэнӧ.
— Мый нӧ ме должен вӧчны? — юаліс сійӧ, ачыс полігтыр видзӧдіс акула вылӧ, коді восьтӧма нин вомсӧ да вӧлі дась ньылыштны сійӧс.
— Дугды гусясьны да грабитны! — шуис доктор.
— Дугды вӧйтавны корабльяс.
Дугды виавны йӧзӧс.
Да босьтчы кутшӧмкӧ удж бердӧ.
— Кутшӧм удж бердӧ? — юаліс Беналис.
— Ме ӧд нинӧмӧ эг велӧдчыв.
Ме сӧмын и кужа грабитны.
— Вартчы береглань, — шуис сылы доктор, да садит берег вылас бур сад.
Мед тайӧ садъяс быдмасны яблокъяс, грушаяс, бананъяс, кокосовӧй ӧрешкияс, и финикъяс, и дыняяс, и виноград, и арбузъяс.
Медым быд моряк, коді веськалас татчӧ берег вылас, вермис и шойччыштны, и сёйыштны, и кывзыштны лэбачьяслысь сьылӧм.
Беналис кельдӧдіс да зумыштчис.
— Сідзкӧ, тэ кӧсъян, медым ме лои кутшӧмкӧ садовникӧн?
— Да, — вочавидзис доктор.
— Ёна бурджык лоны садовникӧн, пират да вӧр дорысь.
Но, ӧтвечайт регыдджык: кӧсъян-ӧ тэ займитчыны уджӧн?
— Ог!
Ог кӧсйы ме ноксьыны кутшӧмкӧ дыняясӧн.
Но сійӧ видзӧдліс акула вылӧ, видзӧдліс сылӧн гырысь ёсь пиньяс вылас да тэрыба шуис:
— Сӧгласен... да, да... ладнӧ... ме сӧгласен...
— Да помнит, — шуис сылы доктор: — тэ кӧ грабитан либӧ виан кӧть ӧти мортӧс, ме пырысь-пыр жӧ тӧдла та йылысь, сы вӧсна мый ме дорӧ лэбасны канарейкаяс да висьталасны тэнад лёк вӧчӧм йылысь.
Сэсся доктор шыасис акулаяс дінӧ:
— Аттьӧ тіянлы, другъяс, тіян вернӧй служба вылад.
Но эн вӧрӧдӧй, пӧжалуйста, пиратъясӧс.
Мед вартчасны береглань да лоасны честнӧй йӧзӧн.
Пиратъяс кутісны вартчыны береглань да пырысь-пыр жӧ босьтчисны удж бердӧ, а доктор лэптіс парусъяссӧ да тӧвзис восьса мореӧ.
Корабль вылын ставныс нимкодясисны, мый мынісны лёк пиратъясысь.
14
ВАЖ ДРУГЪЯС
Кывтісны найӧ дыр да кымынкӧ лун мысти кылісны, мый кодкӧ горзӧ:
<anm>— Бэон!</anm>
<anm>Бэон!</anm>
<anm>Баравэн!</anm>
<anm>Бавэн!</anm>
Зверьяс ногӧн тайӧ лоӧ:
«Доктор, доктор, сувтӧд ассьыд корабльтӧ».
Доктор лэдзис парусъяссӧ.
Корабль сувтіс, и ставныс аддзисны попугай Карудоӧс.
Сійӧ ӧдйӧ лэбис море весьтті.
— Карудо?!
Тайӧ тэ? — горӧдіс доктор.
— Ме рад, мый аддза тэнӧ!
Лэб жӧ, лэб татчӧ!
Карудо лэбис корабль дорӧ, пуксис джуджыд мачта вылӧ да горӧдіс:
— Видзӧдлы, коді уйӧ ме бӧрся!
Доктор видзӧдліс море вылӧ да аддзис, мый ылын-ылын мореӧд уйӧ Крокодил.
А Крокодил мыш вылын пукалӧ обезьяна Чичи.
Сійӧ ӧвтчӧ пальма корйӧн да сералӧ.
Доктор пырысь-пыр жӧ ассьыс корабльсӧ веськӧдіс Крокодиллы да Чичилы паныд да корабльсяньыс лэдзис налы гез.
Гез кузя кайисны найӧ палуба вылӧ, уськӧдчисны доктор дорӧ да кутісны окавны сылысь вомдоръяссӧ, банбокъяссӧ, тошсӧ, синсӧ.
— Кыдзи ті веськалінныд море шӧрас? — юаліс налысь доктор.
Сійӧ вӧлі зэв рад аслас важ другъяскӧд паныдасьӧмлы.
— Ак, доктор! — шуис Крокодил.
Миянлы сэтшӧм вӧлі тіянтӧг гажтӧм миян Африкаын!
Гажтӧм Кикитӧг, Авватӧг, Бумбатӧг, муса Хрю-Хрютӧг!
Миянлы сэтшӧм окота лои локны бӧр тэнад керкаӧ, кӧні шкапын олӧны уръяс, диван вылын олӧ ёж, а камодын — энь кӧч пияныскӧд.
Ми решитім эновтны Африка, вуджны став океанъяс да мореяс вомӧн, воны тэнад карӧдз да нэм кежлӧ овмӧдчыны тэ ордӧ.
— Ура! — горӧдіс доктор.
— Ура! — горӧдіс Бумба.
— Ура! — горӧдісны став зверьясыс.
А сэсся кутчысисны ӧта-мӧдыскӧд кияснас да мӧдісны йӧктыны мачта гӧгӧрыс:
<anm>Шита рита, тита дрита!</anm>
<anm>Шивандаза, шиванда!</anm>
Ми роднӧйӧс, Айболитӧс,
Ог эновтӧй некор дзик!
Сӧмын ӧтнас обезьяна Чичи пукаліс бокын да шога ышлолаліс.
— Мый тэкӧд? — юаліс Тянитолкай.
— Ак, меным тӧдвылӧ уси лёк Варвара.
Бара сійӧ кутас миянӧс ӧбижайтны да мучитны.
— Эн пов! — горӧдіс Тянитолкай.
— Варвара абу нин миян керкаын.
Ме шыбиті сійӧс мореӧ, да ӧні сійӧ олӧ необитаемӧй ді вылын.
— Необитаемӧй ді вылын?
— Да!
Ставныс лоины радӧсь — и Чичи, и Крокодил, и Карудо: Варвара олӧ необитаемӧй ді вылын!
— Мед олас Тянитолкай! — горӧдісны найӧ да бара мӧдӧдчисны йӧктыны.
<anm>Шивандары, шивандары,</anm>
<anm>Фундуклей и дундуклей!</anm>
Бур, мый абу тан Варвара,
Сытӧг миян гажа зэв!
Тянитолкай радпырысь довкйӧдліс налы кыкнан юрнас, да кыкнан вомыс сылӧн нюмъялісны.
КОЙМӦД ВИСЬТ
БИ ДА ВА
1
ДОКТОР АЙБОЛИТ ВИЧЧЫСЬӦ АС ОРДАС ВЫЛЬ ГӦСТЬӦС
Море берег дорын уна из.
Изъяс гырысьӧсь да ёсьӧсь.
Тайӧ изъясас частӧ жугавлӧны корабльяс.
Сьӧд войӧ, кор мореын нинӧм оз тыдав, шуштӧм матыстчыны корабль вылын скалаясӧсь пемыд береглань.
Медым корабльяс эз жугавлыны изъясас, йӧз сувтӧдалісны берег дорас маякъяс.
Маяк — тайӧ сэтшӧм джуджыд башня, кодлӧн йылас ӧзйӧ ыджыд-ыджыд лампа.
Лампа ӧзйӧ сэтшӧм югыда, мый корабльса капитан ылісянь сійӧс аддзӧ и та вӧсна оз вермы вошны мореӧ.
Маяк югдӧдӧ моресӧ да петкӧдлӧ корабльяслы туй.
Ӧти татшӧм маяк сулалӧ Пиндемонте карын, джуджыд гӧра вылын, самӧй сійӧ карас, кӧні олӧ доктор Айболит.
Пиндемонте кар стрӧитӧма дзик море дорас.
Моресяньыс чурвидзӧ куим скала, — лёк лоӧ сійӧ корабльлы, коді зурасяс тайӧ скалаясас: корабль торпыригӧдз жугалас, да став путешественникъясыс вӧясны.
Та могысь, кор ті кутанныд матыстчыны Пиндемонтелань, энӧ вунӧдӧй видзӧдлыны маяк вылӧ.
Сылӧн лампаыс ылісянь тыдалӧ.
Тайӧ лампасӧ быд вой ӧзтӧ маякса стӧрӧж, Джамбо нима пӧрысь негр.
Джамбо олӧ маяк вылас уна во.
Сійӧ гажа, дзор да бур морт.
Доктор Айболит зэв ёна радейтӧ сійӧс.
Коркӧ ӧтчыд доктор босьтіс пыж да мӧдӧдчис маяк вылӧ негр Джамбо дінӧ.
— Здравствуй, Джамбо! — шуис доктор. — Ме тэ дорӧ могӧн.
Вӧч сэтшӧм буртор, ӧзты талун, пӧжалуйста, медся югыд лампасӧ, медым море вылын лои югыдджык.
Талун ме ордӧ корабль вылын локтас моряк Робинзон, да ме ог кӧсйы, медым сылӧн корабльыс жугалас скалаяс бердӧ.
— Ладнӧ, — шуис Джамбо, — вӧча.
А кытысянь воас тэ ордӧ Робинзон?
— Сійӧ локтас ме ордӧ Африкасянь.
Ваяс ичӧтик тянитолкай Дикӧс.
— Тянитолкай Дикӧс?
А коді сійӧ, тайӧ Дикыс?
Абу-ӧ нин пи тэнад Тянитолкайлӧн?
— Да.
Дик — сылӧн пи.
Зэв ичӧтик.
Тянитолкай важӧн нин гажтӧмчӧ Диктӧг, и ме кори Робинзонӧс ветлыны Африкаӧ да вайӧдны сійӧс татчӧ.
— Вот нимкодь лоӧ Тянитолкайыдлы!
— Дерт нин!
Сійӧ дас ӧти тӧлысь эз аддзыв Дикӧс!
Дасьтӧма дзонь чукӧр маа преникъяс, изюм, апельсин, ӧрешкияс, кампетъяс — и талун асывсяньыс котралӧ берег кузя бӧрӧ да водзӧ да видзӧдӧ мореӧ нёльнан синнас: виччысьӧ да оз вермы виччысьны, кор горизонт вылын тыдовтчас тӧдса корабль.
Робинзон воас талун войнас.
Сӧмын эськӧ мед эз жугав сылӧн корабльыс скалаяс бердӧ!
— Оз жугав, эн тӧждысь! — шуис Джамбо. — Ме ог ӧти лампа ӧзты маяк вылӧ, и ог кыкӧс, а нёльӧс!
Лоӧ лунын кодь югыд.
Робинзон аддзас, кытчӧ сылы муннысӧ, и сылӧн корабльыс оз жугав.
— Аттьӧ, Джамбо! — шуис Айболит, пуксис пыжӧ да муніс гортас.
2
ДОКТОР АЙБОЛИТ УДЖАЛӦ
Гортас доктор пырысь-пыр босьтчис удж бердӧ.
Тайӧ лунас докторлӧн вӧлі торъя уна удж.
Кӧчьяс, нярбордъя шыръяс, ыжъяс, катшаяс, верблюдъяс — быдӧн ылісянь воӧмаӧсь да лэбӧмаӧсь сы дорӧ лечитчыны.
Кодлӧн висис кынӧмыс, кодлӧн пиньыс.
Доктор бурдӧдіс найӧс ставнысӧ, и найӧ мунісны зэв гажаӧсь.
А сы бӧрын телефонӧн
Сетіс юӧр крокодил:
«Ме ӧшибкаӧн бизонӧс
Ньылышті пӧ ӧні дзик!»
abu
Колӧ вӧлі котӧртны крокодил дорӧ да вӧчны сылы операция.
Сэсся кысянькӧ лэбис збой сюзь:
«Висьмис Лев — оз сёй ни оз узь!»
abu
И колӧ вӧлі обезьяна Чичиӧс ыстыны аптекаӧ висьысь левлы лекарствола.
Сы бӧрын воис жаба:
abu
«Доктор, доктор, спасит бегемотӧс!
Шева пӧ сьӧлӧмсӧ сотӧ!»
abu
И колӧ вӧлі аптекаӧ ыстыны сюзь Бумбаӧс, медым вайны бегемотлы капляяс.
А сэсся, кор став висьысьясыс мунісны, доктор Айболит кыліс, быттьӧ кодкӧ кутіс шарӧдчыны ӧдзӧс саяс.
— Пырӧй! — горӧдіс доктор Айболит.
Локтіс сэк сы дінӧ шогсьысь мотылёк:
«Сиська биын сотчис бордйӧй — лои лёк.
Отсав меным, отсав меным, Айболит,
Сотчӧм бордйӧс сьӧкыд висьӧм мед оз жмит!»
abu
Доктор Айболитлы жаль лои мотылёкыс.
Сійӧ босьтіс сійӧс киас, пуктіс кипыдӧс вылас да дыр видзӧдаліс сылысь чишкасьӧм висьысь бордсӧ.
А сэсся нюммуніс да гажаа шуис сылы:
abu
Тэ эн шогсьы, мотылёк,
Вод, эн жалит ассьыд бок,
Тэныд мӧдӧс бордтӧ вура,
Шӧлкӧвӧйӧс да зэв бурӧс,
Выльӧс дзик
Да ёнджыкӧс.
И петіс доктор орчча комнатаӧ да вайис сэтысь дзонь чукӧр уна рӧма рузумторъяс — бархатнӧйясӧс, атласнӧйясӧс, батистӧвӧйясӧс, шӧвкъясӧс, — кутшӧмъяс кольӧмаӧсь Варваралӧн.
Рузумторъяс вӧліны унапӧлӧс: лӧзӧсь, вижӧсь, сьӧдӧсь.
Доктор дыр лукйысис на пиын, медбӧрын бӧрйис ӧтиӧс: гӧрд узоръяса югыдлӧз рузумтор.
И пырысь-пыр вурис сійӧс висьысь мотылёклы.
Нюмъёвтыштіс мотылёк:
Дойыс бурдіс — быри шог,
Еджыд кыдзьяс улын звиркъялӧ
Бобувъясыскӧд да чиркъяскӧд.
Айболит жӧ радлігтыр
Горзӧ сылы ӧшинь пыр:
«Зэв бур, гажӧдчы пыр сідз,
Сӧмын биысь асьтӧ видз!»
abu
Тадзи рытӧдзыс доктор ноксис аслас висьысьяскӧд.
Рытнас сійӧ водіс диван вылӧ да чӧскыда унмовсис да вӧтасис еджыд ошъясӧс, моржъясӧс да тюленьясӧс.
3
МАЯК
Друг ӧшинь пыр сы дінӧ лэбис каля да горӧдіс:
— Доктор, доктор!
Доктор восьтіс синъяссӧ.
— Мый сэтшӧмыс? — юаліс сійӧ. — Мый лои?
— <anm>Чикуручи заром!</anm>
Зверьяс ногӧн тайӧ лоӧ:
«Сэні... маяк вылас... биыс абу!»
— Мый тэ висьталан! — горӧдіс доктор.
— Да, маяк вылын би абу!
Маяк кусӧма и оз югдӧд!
Мый нӧ лоӧ корабльясыскӧд, кодъяс мунӧны Пиндемонте берегъяс дорӧ?
Найӧ жугаласны изъяс бердӧ!
— Кӧні нӧ маякса стӧрӧжыс? — юаліс доктор.
— Кӧні Джамбо?
Мыйла сійӧ оз ӧзты бисӧ?
<anm>— Юанзе!</anm>
<anm>Юанзе!</anm> — вочавидзис каля.
— Ог тӧд! Ог тӧд!
Ме сӧмын тӧда, мый маяк вылын биыс абу!
— Ӧдйӧджык маяк вылӧ! — горӧдіс доктор.
— Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!
Колӧ кӧть мый, а ӧзтыны маяк вылын би!
А то уна йӧз вӧясны тайӧ пемыд войнас!
И мый лоӧ Робинзон кораблькӧд?
И Диккӧд?
Доктор котӧртіс аслас пыж дорӧ, босьтіс пелыс-ӧпаснӧй да мыйвынсьыс кутіс сынны маяклань.
Маякӧдз вӧлі ылын.
Гыяс шыблалісны пыжсӧ.
Пыж дугдывтӧг кучкасис изъясӧ.
Быд минутаӧ сійӧ вермис зурасьны утёсӧ да жугавны.
Мореын вӧлі пемыд да страшнӧ.
Но доктор Айболит нинӧмысь эз пов.
Сійӧ сӧмын сы йылысь и думайтіс, кыдзи эськӧ регыдджык воны маякӧдз.
Друг бокті лэбис утка Кика да ылісянь горӧдіс сылы:
— Доктор, доктор!
Ме дзик ӧні аддзылі море вылысь моряк Робинзонлысь корабльсӧ.
Сійӧ тӧвзьӧ став парусъяссӧ лэптӧмӧн да пырысь-пыр зурасяс скалаясӧ.
Маяк вылын кӧ оз ӧзйы биыс, корабль пӧгибнитас, и став йӧзыс вӧясны!
— Ак, кутшӧм ыджыд шудтӧмлун! — горӧдіс доктор. — Коньӧр, коньӧр корабль!
Но ог, ми огӧ сетӧй сылы пӧгибнитны!
Ми спаситам сійӧс.
Ми ӧзтам маяк вылын би!
Доктор мыйвынсьыс кутіс сынны, и пыж ньӧв моз мӧдіс журӧдны водзӧ.
Утка сы бӧрся.
Друг доктор гора гӧлӧсӧн горӧдіс:
— <anm>Игулус! Игулус! Игалес! Каталаки!</anm>
Зверьяс ногӧн тайӧ лоӧ:
«Каля, каля!
Лэб корабль дорӧ да старайтчы сійӧс кутны.
Медым сійӧ эз сэтшӧм ӧдйӧ мун.
Мӧдногӧн сійӧ жугалас изъясӧ пырысь-пыр жӧ.
— Кандалома! — вочавидзис каля да лэбис восьса мореӧ да кутіс гораа чуксавны ассьыс пӧдругаяссӧ.
Найӧ кылісны сылысь тревожнӧй горӧдӧмъяссӧ да быдладорсянь чукӧртчисны сы дорӧ.
Лэбач чукӧр тӧвзис-лэбис корабльлы паныд.
Корабль котӧртіс гыяс вывті.
Вӧлі дзик пемыд.
Рулевӧй, коді веськӧдліс корабльнас, пемыдас нинӧм эз аддзы и эз дӧгадывайтчы, мый нуӧдӧ ассьыс корабльсӧ веськыда скалаяс вылӧ.
Гажа сьыланкыв сьылігтыр сійӧ спокойнӧя сулаліс руль дорын.
Сэні жӧ, неылын, мостик вылын, дзик ичӧтик кӧзапи кодь, чеччаліс да горзіс тянитолкайчик:
— Ме-э! Пырысь-пыр ме аддза батьӧс. Ме-э!
Бать гӧститӧдас менӧ маа преникъясӧн.
Куим скала матынӧсь нин.
Рулевӧй кӧ эськӧ тӧдіс, кытчӧ нуӧдӧ сійӧ ассьыс корабльсӧ, сійӧ бергӧдіс эськӧ рульсӧ, да корабль эськӧ лои спаситӧма.
Но сап пемыдас рулевӧй оз аддзы куим скаласӧ да нуӧдӧ ассьыс корабльсӧ вернӧй гибель вылӧ.
Регыдджык эськӧ мед биасис маякыс!
И друг каляяс — ставныс, мыйтаӧн найӧ вӧліны, — уськӧдчисны рулевӧй вылӧ да асланыс кузь бордъяснас кутісны кучкавны чужӧмас, синъясас.
Найӧ кокалісны сылысь кияссӧ, найӧ став чукӧрнас вӧтлісны сійӧс руль дорысь.
Сійӧ эз тӧд, мый каляяс кӧсйӧны спаситны сылысь корабльсӧ: сійӧ чайтіс, мый найӧ уськӧдчисны сы вылӧ, кыдз врагъяс, да гораа горӧдіс:
— Отсалӧй!
Матросъяс кылісны горӧдӧмсӧ, котӧрӧн воисны сы дорӧ да кутісны вӧтлыны лэбачьясӧс.
4
ДЖАМБО
Та кості доктор Айболит аслас пыжнас тӧвзис водзӧ.
Со и маяк.
Сійӧ сулалӧ джуджыд гӧра вылын, но ӧні сійӧ оз тыдав, сы вӧсна мый гӧгӧр пемыд.
Доктор ӧдйӧ кайис гӧра йылӧ да кималаснас корсис маяк ӧдзӧссӧ.
Ӧдзӧсыс вӧлі игана.
Доктор йиркӧдчыштіс, но сылы эз восьтыны.
Доктор горӧдіс:
— Джамбо, восьты ӧдйӧджык!
Некод эз шыась.
Мый вӧчны?
Мый вӧчны?
Ӧд корабль локтӧ пыр матӧджык береглань, — ещӧ некымын минута, и сійӧ зурасяс скалаясӧ.
Нюжмасьны вӧлі оз позь.
Доктор мыйвынсьыс пыксис пельпомнас игналӧм ӧдзӧсӧ.
Ӧдзӧс воссис гурйыв, и доктор котӧрӧн пырис маякӧ.
Кика муртса удитіс вӧтчыны сы бӧрся.
А корабль вылын матросъяс век на тышкасисны каляяскӧд.
Корабльса капитан, пӧрысь моряк Робинзон, аддзис, мый рулевӧйлы не мынны дӧзмӧдчысь лэбач чукӧрысь, да прикажитіс сувтӧдны корабльсӧ да вайны пӧжарнӧй кишка.
Корабль сувтіс.
Пӧжарнӧй кишкаысь валӧн ён струя кучкис каля чукӧрӧ да разӧдіс найӧс.
Но век жӧ ассьыс делӧ найӧ вӧчисны: найӧ сувтӧдісны корабльсӧ да сетісны докторлы кад воны маякӧдз.
Ок, кутшӧм радӧсь найӧ вӧліны, мый налы удайтчис сувтӧдны корабльсӧ!
Сӧмын мед эськӧ доктор удитіс воны маякӧдз да ӧзтыны маяк вылын югыд лампа!
Но мыйӧн каляяс лэбисны сэтысь, корабль бара петіс туйӧ.
Гы нуис сійӧс веськыда изъяс вылӧ.
Мый нӧ докторыс оз ӧзты бисӧ?
А тайӧ каднас доктор Айболит кавшасис винтовӧй пос кузя дзик маяк йылӧдзыс.
Вӧлі пемыд, мунны ковмис кималасӧн.
Но друг доктор джӧмдіс мыйӧкӧ ыджыдӧ да тӧкӧтьӧ эз лэб увлань юрӧн.
Мый тайӧ татшӧмыс?
Морт!
Неужели морт?
Да, кияссӧ паськыда шевкнитӧмӧн пос тшупӧдъяс вылас куйліс морт.
Тыдалӧ, тайӧ Джамбо, маякса стӧрӧж.
— Тайӧ тэ, Джамбо? — юаліс доктор.
Морт нинӧм эз вочавидз.
Абу-ӧ кулӧма нин сійӧ?
Гашкӧ, сійӧс виисны разбойникъяс?
Либӧ, гашкӧ, сійӧ висьӧ?
Либӧ код?
Доктор кӧсйис копыртчыны сы весьтӧ да кывзыштны, тіпкӧ-ӧ сылӧн сьӧлӧмыс, но тӧдвылас уси корабль да котӧртіс пос кузя водзӧ.
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык вывлань!
Ӧзтыны лампа, спаситны корабльсӧ!
И сійӧ котӧртіс пыр вылӧджык, вылӧджык, вылӧджык!
Усьлі, джӧмдыліс да котӧртіс.
Кутшӧм кузь поскыс!
Докторлӧн весиг юрыс бергӧдчис.
Но со вӧлисти сійӧ воис лампа дорӧдз.
Пырысьтӧм-пыр сійӧ ӧзтас лампасӧ.
Лампаыс ыпнитас море весьтын, и корабльсӧ лоӧ спаситӧма.
Но друг доктор горӧдіс не ас гӧлӧсӧн:
— Мый меным вӧчны?
Мый меным вӧчны?
Истӧгӧс ме коли гортӧ.
— Тэ колин гортад истӧг? — ёна повзьӧмӧн выльысь юаліс утка Кика.
— Кыдзи нӧ тэ ӧзтан маякас бисӧ?
— Ме коли истӧгӧс аслам пызан вылӧ, — ойзігтыр шуис доктор да нора бӧрддзис.
— Сідзкӧ, корабль пӧгибнитас! — горӧдіс утка. — Коньӧр, коньӧр корабль!
— Оз, оз,
ми спаситам сійӧс.
Ӧд эм жӧ истӧгыс тані, маяк вылас!
Мунам да корсям истӧгсӧ!
— Тані пемыд, — шуис утка,
— нинӧм он аддзы!
— Пос вылын куйлӧ морт! — шуис доктор.
— Корсь сылысь зепсьыс!
Утка котӧртіс морт дінӧ да став зепсӧ сылысь видлаліс.
— Абу! — горӧдіс сійӧ.
— Сылӧн став зептыс тыртӧм!
— Мый нӧ вӧчны? — вомгорулас шуис коньӧр доктор.
— Неужели ыджыд корабль став йӧзкӧд должен тайӧ здукӧ пӧгибнитны сӧмын сы вӧсна, мый менам абу ни ӧти истӧгтув!
5
КАНАРЕЙКА
И друг доктор кыліс кутшӧмкӧ шыяс, быттьӧ кӧнкӧ дзользьӧ лэбач.
— Тайӧ канарейка! — шуис доктор.
— Тэ кылан?
Тайӧ сьылӧ канарейка.
Мунам и корсям сійӧс!
Канарейка тӧдӧ, кӧні истӧг.
И сійӧ уськӧдчис пос кузя увлань корсьны Джамболысь комнатасӧ, кӧні ӧшаліс садӧк, а сэні канарейка.
Комнатаыс вӧлі улын, пӧдвалын.
Доктор котӧрӧн пырис да горӧдіс канарейкалы:
— <anm>Кинзолок? Милифонт, кинзолок?</anm>
Зверьяс ногӧн тайӧ лоӧ:
«Кӧні истӧг?
Висьтав меным, кӧні истӧг?»
— Чик-чирик! — ӧтвет пыдди шуис канарейка. — Чик-чирик!
Чик-чирик!
Пӧжалуйста, вевттьӧй менсьым садӧкӧс ичӧтик чышъянӧн: татчӧ сэтшӧма тӧлыс пӧльтӧ, а ме сэтшӧм нежнӧй, ме пола прӧстудитчӧмысь.
Ок, менам насмука лоӧ!
И кытчӧ воши сьӧд Джамбо?
Рытъяснас сійӧ век вевттьывліс менсьым садӧкӧс чышъянӧн, а талун мыйлакӧ эз вевттьы.
Вот сійӧ кутшӧм лёк, тайӧ Джамбоыс!
Ме верма прӧстудитчыны.
Пӧжалуйста, босьтӧй чышъянсӧ да вевттьӧй менсьым садӧкӧс.
Чышъяныс камод вылын.
Шӧвк чышъян.
Гӧлубӧй.
abu
— Истӧг! Истӧг!
Кӧні истӧг? — гораа горӧдіс сы вылӧ доктор.
— Истӧг тані, пызан вылын ӧшинь дорын.
Но кутшӧм ёна тӧлыс инмӧ!
Ме сэтшӧм нежнӧй, ме верма прӧстудитчыны.
Пӧжалуйста, босьтӧй чышъянсӧ да вевттьӧй менсьым садӧкӧс.
Чышъяныс куйлӧ...
Но доктор эз кывзы сылысь.
Сійӧ кватитіс истӧг да бара уськӧдчис пос кузя вывлань.
Утка муртса вевъяліс вӧтчыны сы бӧрся.
Пос вылын докторлы паныдасис каля;
тыдалӧ, сійӧ сӧмын на лэбӧма-воӧма ӧшинь пыр.
— Регыдджык, регыдджык! — горзіс сійӧ.
— Ещӧ минута, и корабль пӧгибнитас!
Ми кутім сійӧс, мыйта вермим, но капитан Робинзон вӧтліс миянӧс пӧжарнӧй кишкаӧн,
и корабль став парусъяссӧ лэптӧмӧн тӧвзьӧ ыджыд скала вылӧ.
6
ПЫШЪЯЛЫСЬ ПИРАТ БЕНАЛИС
Доктор нинӧм эз шу.
Сійӧ котӧртіс и котӧртіс пос кузя вывлань.
Ылісянь сыӧдз кылісны кутшӧмкӧ нор шыяс.
Тайӧ море берег вылын бӧрдіс Тянитолкай.
abu
Вылӧджык, вылӧджык, вылӧджык, и доктор бара выліын.
Котӧрӧн пырис сійӧ медся вылысса стекляннӧй комнатаӧ, кватитіс кӧрӧбкаысь истӧгтув да тіралысь кияснас ӧзтіс ыджыд лампа.
abu
Яркӧй югыд полоса пырысьтӧм-пыр югдӧдіс изъяссӧ, кодъяс вылӧ тӧвзис корабль.
Корабль вылын кыліс гораа горӧдӧм:
— Изъяс!
Изъяс!
abu
abu
Ми пырысь-пыр жугалам изъяс бердӧ!
Ӧдйӧджык бергӧд бӧрлань!
Корабль вылын лыбис тревога: кутісны тутсыны свистокъяс, звӧнитны кӧлӧкӧлъяс, мӧдісны котравны, суетитчыны матросъяс, и регыд мысти корабльлӧн нырыс бергӧдчис мӧдарӧ, ылӧджык скалаяс да изъяс дорсянь да веськӧдчис безопаснӧй гаваньӧ.
Корабль вӧлі спаситӧма.
Но доктор эз и думайт мунны маяк вылысь.
Ӧд сэні, пос вылын, куйлӧ негр Джамбо, кодлы колӧ отсавны.
Ловъя-ӧ сійӧ?
Мый сыкӧд лои?
Мыйла сійӧ эз ӧзты ассьыс лампасӧ?
Доктор копыртчис негр весьтӧ.
Плешкас Джамболӧн вӧлі ыджыд йӧг.
— Джамбо!
Джамбо! — горзіс доктор, но негр куйліс кулӧм морт моз.
Доктор кыскис зепсьыс лекарство тыра бутылка да кисьтіс лекарствосӧ вомас.
Лекарство сійӧ жӧ минутаас действуйтіс.
Негр восьтіс синъяссӧ.
— Кӧні ме?
Мый мекӧд? — нурбыльтіс сійӧ слаб гӧлӧсӧн.
— Ӧдйӧджык сэтчӧ, выліас!
Ме должен ӧзтыны ассьым лампаӧс!
— Успокоитчы! — шуис доктор.
— Маяк вылын би ӧзйӧ нин.
Мунам, ме водтӧда тэнӧ вольпасьӧ.
— Маяк вылын би ӧзйӧ нин?
Кутшӧм ме рад! — горӧдіс Джамбо да кутіс кучкавны ки-ки воча.
— Аттьӧ тэныд, бур доктор!
Тэ ӧзтін менсьым маяк!
Тэ гибельысь спаситін корабль.
А ӧні спасайтан менӧ!
— Мый нӧ тэкӧд вӧлі? — юаліс доктор.
abu
abu
— Ок, менӧ суис шог! — ышловзьӧмӧн вочавидзис Джамбо.
— Кая ме талун пос кузя, друг котӧрӧн матыстчӧ ме дінӧ — коді эськӧ тэ чайтан? — Беналис!
Да, да!
Самӧй сійӧ пиратыс, кодлы тэ тшӧктӧмыд овмӧдчыны необитаемӧй ді вылын.
— Беналис? — горӧдіс доктор.
— Неужели сійӧ тані?
— Да.
Сійӧ пышйӧма необитаемӧй ді вывсьыс, пуксьӧма кутшӧмкӧ корабль вылӧ, вуджӧма мореяс да океанъяс вомӧн да тӧрыт воӧма татчӧ, Пиндемонтеӧ.
— Татчӧ?
Пиндемонтеӧ?
— Да, да!
Сійӧ пырысь-пыр котӧртіс маяк вылӧ да бамбукӧн кучкис меным юрӧ сідзи, мый ме пос вылас уси садьтӧг.
— А сійӧ?
Кӧні нӧ сійӧ?
— Ме ог тӧд.
Но сэки кутіс дзольгыны канарейка.
— Беналис пышйис, пышйис, пышйис! — долис сійӧ дугдывтӧг.
— Ме кори сійӧс вевттьыны менсьым садӧкӧс чышъянӧн: ме верма прӧстудитчыны.
Менам сэтшӧм слаб здоровьеӧй.
А сійӧ...
— Кытчӧ сійӧ пышйис? — горӧдіс доктор.
— Сійӧ пышйис Вентурийскӧй туй кузя гӧраясӧ, — шуис канарейка.
— Сійӧ кӧсйӧ ӧзтыны тэнсьыд керкатӧ, вины тэнӧ да тэнсьыд став зверьястӧ.
Но ме чувствуйта, мый менам лоӧ насмука.
Ме ог вермы терпитны тӧв пӧльтӧм.
Быд раз...
Но доктор эз кут кывзыны сылысь.
Сійӧ уськӧдчис вӧтчыны пират бӧрся.
Колӧ кӧть мый а кутны тайӧ лёк злӧдейсӧ да мӧдӧдны бӧр необитаемӧй ді вылӧ, а не то сійӧ сотас став карсӧ, да виалас, да калечитас став зверьяссӧ.
Доктор мыйвынсьыс котӧртіс уличаяс кузя, площадьяс кузя, переулокъяс кузя.
Тӧлыс нетшыштіс юрсьыс шляпасӧ.
Пемыднас сійӧ зурасьліс потшӧсъясӧ.
Сійӧ усьлі канаваясӧ.
Сійӧ гыжъяліс ассьыс чужӧмсӧ чуткасьысь пу увъясӧ.
Сы банбокті визувтіс вир.
Но сійӧ нинӧм эз казяв, сійӧ котӧртіс изъя Вентурийскӧй туй кузя пыр водзӧ да шуаліс сӧмын ӧти кыв:
— Ӧдйӧджык!
Ӧдйӧджык!
Со матын нин: туй чукыль саяс тӧдса юкмӧс, а туй вомӧн, неылын юкмӧссянь, — кык судта ичӧтик керка. Сэні и олӧны став зверьясыс.
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык сэтчӧ!
7
ДОКТОР ПЛЕНЫН
И друг кодкӧ котӧрӧн матыстчис Айболит дорӧ да ёна кучкис сылы пельпомас.
Тайӧ вӧлі разбойник Беналис.
— Здравствуй, доктор! — шуис сійӧ да серӧктіс чирӧм, мустӧм гӧлӧсӧн.
— Мый?
Эн чайт менӧ встретитны тані?
Вӧлисти ме расправитча тэкӧд!
И, синнас лёкысь югъялігтыр, сійӧ ӧти здукӧн кватитіс доктор Айболитӧс шошаӧдыс да шыбитіс сійӧс юкмӧсӧ.
Юкмӧсыс вӧлі зэв джуджыд.
Доктор Айболит тӧкӧтьӧ эз пӧд ваас.
— <anm>Тад-зи-тед!</anm> — горзіс сійӧ. — <anm>Тад-зи-тед</anm>!
Но некод эз кыв сылысь.
Мый вӧчны?
Мый вӧчны?
Пырысь-пыр Беналис ӧзтас сылысь керкасӧ.
Керкаас сотчасны став зверьясыс — и Крокодил, и Чичи, и Карудо, и Кика, и Бумба.
Доктор чукӧртіс медбӧръя вынъяссӧ да горӧдіс:
<anm>— Тад-зи-тед!</anm>
<anm>Тад-зи-тед!</anm>
Но и ӧні некод эз кыв сылысь горзӧмсӧ.
А пират серӧктіс да уськӧдчис сійӧ керка дорас, кӧні оліс Айболит аслас зверьяскӧд.
Зверьяс чорыда нин узисны, да ылісянь вӧлі кылӧ, кутшӧм мирнӧя да нинӧм думайттӧг шкоргӧ Крокодил.
Пиратлӧн киас вӧлі истӧг кӧрӧбка.
Сійӧ ньӧжйӧникӧн матыстчис керка дорӧдзыс, зырыштіс истӧгтувсӧ, и керкаыс ӧзйис.
— Пӧжар!
Пӧжар!
Беналис радысла серӧктіс да кутіс гажаа йӧктыны сотчысь керка гӧгӧрыс.
— Вӧлисти ме водзӧс мынті тайӧ пеж докторыслы!
Кутас сійӧ помнитны пират Беналисӧс!
А доктор пукаліс юкмӧсын, голяӧдзыс ваын, бӧрдіс да корис отсӧг вылӧ.
Неужели Беналис сотас сылысь став муса другъяссӧ, а сійӧ кувтӧдзыс пукалас тайӧ ужаснӧй гуас?
Ог, нинӧмысь ог!
И сійӧ горӧдіс ещӧ ӧтчыд:
<anm>— Тад-зи-тед!</anm>
<anm>Тад-зи-тед!</anm>
«<anm>Тад-зи-тед</anm>» зверьяс ногӧн лоӧ:
«Спаситӧй».
Но гӧлӧсыс докторлӧн вӧлі сэтшӧм слаб, мый некод эз кыв сылысь.
Сійӧ горӧдіс ещӧ ӧтчыд, ещӧ и ещӧ, но горӧдӧм пыдди сылӧн артмыліс сӧмын гуся шӧпкӧдӧм.
Шуд вылӧ, юкмӧсын оліс пӧрысь турунвиж лягушка.
Сійӧ петіс нильӧг из улысь, чеччыштіс докторлы пельпом вылас да шуис:
— Здравствуй, доктор!
Кыдзи тэ веськалін тайӧ юкмӧсас?
— Менӧ шыбитіс татчӧ пират да разбойник Беналис.
И меным пырысь-пыр колӧ петны татысь вӧля вылӧ.
Вӧч буртор, котӧрт да кор туриясӧс.
— Кольччы татчӧ! — шуис лягушка.
— Тані сэтшӧм лӧсьыд: и уль, и ыркыд, и васӧд.
— Ог, ог! — шуис доктор.
— Меным пырысь-пыр колӧ пышйыны татысь.
Ме пола, мый менам керкаын пӧжар да мый менам став зверьяс сотчасны!
— Пӧжалуй, тэныд збыль оз позь кольччыны юкмӧсӧ, — шуис лягушка, чеччыштіс юкмӧсысь, чеччалігтыр муніс нюрлань да корис сё кызь туриӧс.
8
ВЫЛЬ ШОГЛУН ДА ВЫЛЬ РАДЛУН
Турияс лэбисны-воисны да сьӧрсьыс вайисны кузь гез.
Тайӧ гезсӧ найӧ лэдзисны юкмӧсӧ.
Доктор кыкнан кинас ёна кутчысис гезъяс, турияс лэбыштісны кымӧръяслань, и доктор лои вӧля вылын.
— Аттьӧ, аттьӧ, дона другъяс! — горӧдіс сійӧ турияслы да пыр жӧ котӧртіс аслас керка дорӧ.
Керка сотчис ыджыд бипур моз.
А зверьяс чорыда узисны и нинӧм эз кывны.
Пырысь-пыр ӧзъясны налӧн крӧватьясыс, и найӧ пӧгибнитасны биас — ёжикъяс, уръяс, обезьянаяс, сюзь, крокодил.
Доктор уськӧдчис би пытшкас да горӧдіс зверьяслы:
— Садьмӧй!
Но найӧ век узисны.
— Пӧжар!
Пӧжар! — горзіс доктор.
— Садьмӧй, котӧртӧй ывлаӧ!
Но гӧлӧсыс докторлӧн вӧлі вывті слаб, сы вӧсна мый доктор прӧстудитчис юкмӧсын, да некод эз кыв сылысь.
Докторлӧн ӧзйис юрсиыс, ӧзйис пинжакыс, биыс сотіс сылысь банбокъяссӧ, сук тшын вӧсна сылы вӧлі сьӧкыд лолавнысӧ, но сійӧ писькӧдчис би пыр век ылӧджык и ылӧджык.
Со обезьяна Чичи.
Кутшӧм чорыда сійӧ узьӧ да оз чувствуйт, мый сы гӧгӧр — жар би!
Доктор копыртчис сы весьтӧ, кватитіс сійӧс пельпомӧдыс да кутіс мыйвынсьыс треситны.
Медбӧрын Чичи восьтіс синъяссӧ да повзьӧмӧн горӧдіс:
— Спасайтчы, коді вермас!
Сотчам!
Сэки став зверьясыс садьмисны да уськӧдчисны биысь ортсӧ.
Но доктор кольччис керкаӧ.
Сійӧ кӧсйис писькӧдчыны аслас кабинетӧ да видзӧдлыны, эз-ӧ кольны сэтчӧ кӧчьяс да еджыд шыръяс.
Зверьяс горзісны сылы:
— Доктор, доктор!
Бергӧдчӧй!
Мый ті вӧчанныд.
Тіян тошныд нин сотчӧ.
Котӧртӧй-петӧй би пытшсьыс, а не то ті сотчанныд!
— Ог мун! — вочавидзис доктор.
— Ог мун!
Меным дум вылӧ уси, мый менам кабинетын, шкапын, колины ещӧ нёль кролик... зэв ичӧтикӧсь...
найӧс колӧ спаситны...
И сійӧ уськӧдчис веськыда биас.
Со сійӧ аслас кабинетын.
Кроликъяс танӧсь, шкапынӧсь.
Найӧ бӧрдӧны.
Налы страшнӧ дай шог.
А пышйыны некытчӧ, сы вӧсна мый гӧгӧр би.
Ӧзйисны нин занавескаяс, ӧзйисны улӧсъяс, пызанъяс, табуреткаяс.
Пыр ӧзъяс шкап, и кроликъяс сотчасны.
— Муса кроликъяс, энӧ полӧй, ме тані! — горӧдіс налы доктор.
Сійӧ гурйыв восьтіс шкапсӧ, кыскис сэтысь повзьӧм, бӧрдысь кроликъясӧс, нёльнаннысӧ, да уськӧдчис би пытшкысь.
Но юрыс сылӧн бергӧдчис, и сійӧ садьтӧгыс уси веськыда биас.
— Доктор!
Доктор!
Кӧні доктор? — ывлаын горзісны зверьяс.
— Сійӧ пӧгибнитіс.
Сійӧ сотчис.
Сійӧ пӧдас тшынас!
Да ми сэсся некор ог аддзылӧй сійӧс!
Колӧ спаситны сійӧс!
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!
Став зверьяссӧ панйис Авва.
Сійӧ тӧвныр моз лэбыштіс кабинетӧ, кватитіс джоджын куйлысь докторӧс киӧдыс да ыпъялысь пос кузя кыскис увлань.
— Видзчысьӧмӧнджык тэ, видзчысьӧмӧнджык! — горзіс сылы обезьяна Чичи.
— Тэ верман орӧдны сылысь кисӧ.
А ачыс весиг места вывсьыс эз вӧрзьы.
Авва зэв ёна скӧрмис да вочавидзис:
Ланьт, Чичи,
Эн горзы, Чичи,
И менӧ, Чичи,
Эн велӧд, Чичи!
Чичилы лои яндзим, сійӧ матыстчис Авва дорӧ да кутіс отсавны сылы.
Найӧ кыкӧн нуисны докторӧс садйӧ, шор дорӧ, да пуктісны сійӧс турун вылӧ, пашкыр пу улӧ.
Доктор куйліс вӧрзьӧдчывтӧг.
Зверьяс сулалісны сы дорын.
— Коньӧр доктор! — шуис Хрю-Хрю да бӧрддзис.
— Неужели сійӧ кулӧ, и ми колям сирӧтаясӧн?
Кыдзи ми сытӧг кутам овны?
Но вот доктор вӧрзьыштіс да слабиника лолыштіс.
— Сійӧ ловъя!
Сійӧ ловъя! — радӧсь лоины зверьяс.
— Кроликъяс танӧсь? — юаліс доктор.
— Ми танӧсь, — вочавидзисны кроликъяс.
— Тэ миян вӧсна эн тӧждысь.
Миянлы лӧсьыд.
abu
abu
Доктор кыпӧдчыштіс турун вылысь да кӧсйис сувтны кок йылас.
— Ме муна да кора пӧжарникъясӧс, — шуис сійӧ муртса кылан гӧлӧсӧн.
Сылӧн век на бергаліс юрыс.
— Мый тэ!
Мый тэ! — горӧдісны зверьясыс.
— Вод турун вылас да куйлы.
Тэ висян, тэ мудзин, тэ мучитчин!
Ми и пӧжарникъястӧг кусӧдам тэнсьыд керкатӧ.
И збыль: код тӧдас кытысь, быдладорсянь чукӧртчисны чикышъяс, ракаяс, каляяс, турияс, сырчикъяс да быд лэбач нырас кутіс ва тыра ичӧтик ведра да киськаліс, киськаліс сотчысь керкасӧ.
Кажитчис, мый керка весьтас зэрӧ.
Сэки, кор ӧти чукӧрыс лэбис вала морелань, мӧдыс тыра ведраясӧн воис моресянь да кусӧдіс пӧжарсӧ.
А вӧрысь котӧрӧн воис ош.
Сійӧ кык водз лапаяснас босьтӧма нелямын ведраа ва бӧчка, кисьтіс став васӧ би вылӧ да бара котӧртіс вала.
А кӧчьяс аддзӧмаӧсь орчча керкаысь пӧжарнӧй кишка да веськӧдісны сійӧс би вылас.
Жжж!
Жжж!
Но би век на ещӧ эз кӧсйы кусны.
Сэки войвыв моресянь, ылісянь, матыстчисны дзик Пиндемонте берег дорӧ куим зэв ыджыд гренландскӧй кит да лэдзисны сэтшӧм ыджыд фонтанъяс, мый пырысь-пыр кусӧдісны пӧжарсӧ.
Доктор чеччыштіс кок йылас да радысла кутіс патурликасьны.
Пон Авва сы бӧрся.
А Авва бӧрся и обезьяна Чичи.
— Ура!
Ура!
Аттьӧ тіянлы, лэбачьяс да зверьяс, и тіянлы, ён гренландскӧй китъяс!
9
ДИК
— Весьшӧрӧ тэ тадзи радлан, — шуис попугай да сьӧкыда ышловзис.
— Тайӧ керкаас овны оз нин позь.
Сотчис вевтыс, сотчисны джоджъясыс, сотчис стеныс, да керкаыс ставнас боквыв пӧлыньтчис.
Да и мебель сотчис: ни улӧсъяс, ни пызанъяс, ни крӧватьяс абуӧсь.
— Збыль, збыль! — шуис доктор. — Но ме ог шогсьы та вӧсна.
Ме шуда, мый ті ставныд колинныд ловъяӧсь да дзоньвидзаӧсь да некод миян пиысь нинӧм эз ло пӧжар дырйи.
А керкаас кӧ оз позь овны — мый нӧ! — ме муна море берег дорӧ, корся сэтысь ыджыд пещера да тіянкӧд ӧтлаын кута овны пещераас.
— Мыйла корсьны пещерасӧ? — мурӧстіс ош. — Мунам менам гуӧ: сэні пемыд да шоныд.
— А бурджык ме ордӧ, юкмӧсӧ! — торкис лягушка.
— Сэні и васӧд, и ыркыд, и уль.
— Аддзӧма тай кытчӧ корны! Юкмӧс! — скӧра шуис пӧрысь сюзь, коді сӧмын на лэбис татчӧ вӧрсянь.
— Пӧжалуйста, лок ме ордӧ, горсйӧ.
Сэні неуна дзескыд, но лӧсьыд.
— Аттьӧ тіянлы, муса другъяс, — шуис доктор.
— Но ме эськӧ век жӧ кӧсйи овмӧдчыны пещераӧ!
— Пещераӧ!
Пещераӧ! — горӧдіс Крокодил да Вентурийскӧй туй кузя тӧвзьыштіс увлань.
Сы бӧрся Карудо, Бумба, Авва, Чичи да Хрю-Хрю.
— Мунам ми корсьны пещера, пещера, пещера!
Регыд найӧ ставныс воисны море берег дорӧ, гаваньсянь неылӧ, и кодӧс жӧ найӧ аддзисны сэтысь?
Дерт, Тянитолкайӧс!
Да, да!..
Тянитолкай эз вӧв ӧтнас.
Сыкӧд орччӧн сулаліс тянитолкайчик, кӧзапи кодь, ичӧтик, мичаник, пушкыр небыд гӧна, кодӧс сэтшӧм окота малыштны.
Сійӧ сӧмын на воӧма татчӧ Робинзон корабль вылын.
Маяк югӧр улын корабль лючки-ладнӧ воӧма гаваньӧдз, да гажа, шуда тянитолкайчик корабль вывсянь веськыда чеччыштӧма батьыс дорӧ.
Тянитолкайлы вӧлі зэв нимкодь, мый тянитолкайчик воис.
Ӧд найӧ сэтшӧм важӧн эз аддзысьлыны!
Вӧлі тешкодь видзӧдны, кыдзи найӧ кыкнанныс окасьӧны.
Тянитолкай окаліс пиыслысь то ӧти юрсӧ, то мӧдсӧ, то ӧти вомдоръяснас, то мӧднас, а пиыс, медым не воштыны кадсӧ, мыйӧн сӧмын ӧти вомыс мынліс окалӧмысь, заводитліс нямлявны маа преникъяс, кодъясӧс вайис сылы батьыс.
Тянитолкайчик пырысь-пыр жӧ воис сьӧлӧм выланыс став зверьясыслы.
Эз на прӧйдит и вит минута, кыдзи найӧ дружитчисны сыкӧд, пышйисны вӧрӧ да кутісны ворсны дзебсясьӧмысь.
А доктор Айболит Тянитолкайкӧд да Робинзон моряккӧд мунісны корсьны бур пещера.
Зверьяс колины вӧрӧ ӧтнаныс.
Пуяс увті котралігӧн Авва шуис Кикалы:
Вот видзӧд, ноко, Кика, Оз быдмӧ аслыссикас!
Мун нетшышт, Сэсся вердышт Тэ Дикӧс Ичӧтикӧс!
Кика пырысь-пыр жӧ нетшыштіс оз тусь да пӧдаритіс сійӧс аслас выль друглы.
А Чичи кавшасис ыджыд пу вылӧ да сэсянь кутіс шыблавны гырысь ӧрешкияс.
— Со, тэныд, Дик!
Кут!
Диклӧн кыкнан вомыс радысла нюмъяліс, и кыкнан вомнас сійӧ куталіс ӧрешкияс.
«Кутшӧм бурӧсь найӧ ставныс, тайӧ зверьясыс! — ас кежас думайтіс сійӧ. — Ковмас ёнджыка дружитчыны накӧд».
Медся ёна сылы воис сьӧлӧм вылас попугай, коді кужис сьывны да шутьлялӧмӧн сьывны сэтшӧм тешкодь сьыланкывъяс.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны? — юаліс Дик.
Попугай ӧтвет пыдди заводитіс сьывны:
Ме — знаменитӧй Карудо.
Ме тӧрыт ньылышті верблюдӧс!
Дик вак-вак серӧктіс.
10
ПОПУГАЙ ДА БЕНАЛИС
Но тайӧ минутаас попугай дінӧ лэбис-воис морскӧй каля да повзьӧм гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Кӧні доктор?
Кӧні доктор?
Миянлы колӧ доктор!
Пырысь-пыр жӧ корсьӧй сійӧс!
— Мыйла? — юаліс Карудо.
— Разбойник Беналис! — вочавидзис каля.
— Тайӧ ужаснӧй злӧдейыс...
— Беналис?
— Сійӧ мунӧ море вывті... пыжӧн...
Сійӧ кӧсйӧ гусявны моряк Робинзонлысь корабльсӧ.
Мый вӧчны?
Сійӧ гусялас корабльсӧ да мунас ылыс мореӧ, да бара кутас разбойничайтны, мӧдас виавны да грабитавны мыжтӧм йӧзӧс!
Карудо минута кежлӧ думыштчыліс.
— Тайӧ сылы оз удайтчы, — шуис сійӧ.
— Ми вермам сійӧс асьным... доктортӧг.
— Но мый нӧ тэ верман вӧчны? — ышлолалігтыр юаліс каля.
— Тырмас ӧмӧй тэнад вын кутны сылысь пыжсӧ?
— Тырмас!
Тырмас! — гажаа шуис попугай да тэрыба лэбис маяклань.
Маяк вылын важмозыс ӧзйис ыджыд лампа да югыда югдӧдіс берегдорса скалаяссӧ.
Море весьтын лэбалісны каляяс.
— Каляяс!
Каляяс! — горӧдіс попугай. — Лэбӧй татчӧ, маяклань, да сайӧдӧй аснаныд бисӧ.
Аддзанныд эсійӧ пыжсӧ, коді мунӧ скалаяс дорті?
Тайӧ пыжас разбойник Беналис.
Маяклысь югыдсӧ сайӧдӧй сыысь!
Каляяс пыр жӧ кытшалісны маяксӧ.
Найӧ вӧліны сэтшӧм унаӧн, мый лампасӧ ставнас сайӧдісны.
Море вылын лои пемыд.
И пырысь-пыр жӧ кыліс лёкысь руз-размунӧм!
Тайӧ Беналислӧн пыжыс жугаліс скалаясӧ кучкысьӧмысь.
— Спаситӧй! — равзіс пират. — Спаситӧй!
Отсалӧй!
Ме вӧя!
— Сідзи тэныд и колӧ! — шыасис Карудо.
— Тэ разбойник, тэ морт виысь, тэ лёк злӧдей!
Тэ сотін миянлысь керканымӧс, и сы вӧсна ми огӧ жалитӧй тэнӧ.
Тэ миянлысь доктор Айболитӧс кӧсйин вӧйтны юкмӧсӧ, вӧй жӧ ачыд, и некод тэныд оз отсав!
11
ВЫЛЬ ОЛАНІНӦ
И Беналис вӧйи.
Сэсся сійӧ оз нин кут злӧдействуйтны.
Каляяс пыр жӧ бӧр лэбисны, и маяк бара мӧдіс югъявны.
— Кӧні нӧ докторыс? — шуис Чичи.
— Мыйла сійӧ оз лок?
Пӧра нин эськӧ сылы бӧр воны.
— Со и сійӧ! — шуис Дик.
— Видзӧдлы сэтчӧ, туй вылас.
Збыль, туй кузя локтіс доктор, но кутшӧм жугыль сійӧ вӧлі!
Дик котӧрӧн матыстчис доктор дінӧ, нюлыштіс сылысь банбоксӧ, но доктор весиг эз нюммун сылы.
— Менам ыджыд шог! — шуис доктор.
— Ме некытысь эг аддзы пещера.
Корси, корси да некытысь эг аддзы.
— Кӧні нӧ ми кутам овны?
— Ог тӧд!
Ог тӧд!
Моресянь кыпӧдчӧны сьӧд кымӧръяс.
Регыд мӧдас чардавны да гымавны.
Зэрмас.
А ми ывлаынӧсь, и миянлы некытчӧ дзебсьыны бушколысь.
— Проклятӧй Беналис! — горӧдіс Чичи.
— Сійӧ кӧ эськӧ эз сот миянлысь керканымӧс, ми эськӧ пукалім шоныдінын, вевт улын, да эгӧ полӧй эськӧ ни бушколысь, ни зэрысь!
Ставныс сьӧкыда ышловзисны.
Некод кыв ни джын эз шу.
Некымын минута мысти кутіс гымавны, небесаысь ведраысь моз кутіс кисьтны.
Доктор аслас зверьясыскӧд дзебсьыліс пу улӧ, гуӧ, но зэрлӧн кӧдзыд шоръясыс писькӧдчисны и коръяс пыр, и лапъяс пыр.
Киясыс и кокъясыс докторлӧн кутісны тіравны.
Пиньясыс сылӧн мӧдісны зяткакывны.
Сійӧ кутіс шатласьны да уси кӧдзыд, уль му вылӧ.
— Мый тэкӧд? — юаліс Бумба.
— Ме вися... меным кӧдзыд... ме прӧстудитчи юкмӧсын... и ӧні менам лихорадка.
Ог кӧ ме шонтысь шоныдінын, эшкын улын, пач дорын... ме кула... и ті, менам муса зверьясӧй, колянныд доктортӧг...
— У-у-у! — кутіс ымзыны Бумба.
— У-у-у! — кутіс омлявны Авва.
Чичи кутыштіс Хрю-Хрюӧс, и найӧ кыкнанныс бӧрддзисны, бӧрддзисны и Тянитолкай тянитолкайчиккӧд.
Авва друг чур-чермуні, нюжӧдіс сьылісӧ да исыштіс воздухсӧ.
— Татчӧ кодкӧ локтӧ! — шуис сійӧ.
— Оз, — шуис Кика. — Тэ ӧшибитчин.
Тайӧ зэрыс шувгӧ берегдорса камышъясын.
Но тайӧ минутаас сук вӧрысь уськӧдчисны кутшӧмкӧ зверьяс, копыртчылісны докторлы да хорӧн заводитісны сьывны:
Бобръяс ми,
Работникъяс,
Столяръяс и
Плӧтникъяс.
Ми тэныд овны стрӧитім
Ю сайӧ дзик выль дом,
Зэв сійӧ бур да ён!
— Керка? — чуймӧмӧн юаліс Кика.
— Ті ӧмӧй кужанныд стрӧитны керкаяссӧ.
— Дерт жӧ! — важнӧя вочавидзисны бобръяс.
— Став зверьяс пиысь ми мирас медбур стрӧитчысьяс.
Ми стрӧитам сэтшӧм керкаяс, кутшӧмъясӧс и морт оз вермы стрӧитны!
Мыйӧн ми аддзим, мый доктор Айболит керкаын лои пӧжар, ми пырысь-пыр жӧ, кад воштытӧг, петім асланым керкаясысь, зэв ӧдйӧ мунім матысса вӧрӧ да пӧрӧдім куимсё кузь пу.
abu
— Куимсё пу! — серӧктіс Чичи.
— Кыдзи нӧ ті найӧс пӧрӧдінныд, кор тіян черъясныд абуӧсь?
— Но зато миян эмӧсь зэв бур пиньяс.
— Да, да! — шуис Бумба. — Тайӧ збыль.
abu
Бобръяс йирӧны пуяссӧ пиньяснас, пуяс пӧрӧны, бобръяс весалӧны на вылысь кырсьсӧ пиньяснас, пиньяснас курччалӧны увъяссӧ и коръяссӧ да стрӧитӧны керъяссьыс керкаяс аслыныс да асланыс челядьлы.
— А ӧні ми стрӧитім керка миян бур докторлы! — шуисны бобръяс.
— Сэні шоныд, лӧсьыд и местаыс ыджыд.
Доктор, чеччӧй, и ми нуӧдам тіянӧс сэтчӧ!
Но доктор ӧтвет пыдди сӧмын ымӧстіс.
Сылӧн яйыс жарысла сотчис, и сійӧ эз нин вермы сёрнитнысӧ.
Зверьяс лэптісны докторӧс уль му вылысь, пуксьӧдісны сійӧс Тянитолкай вылӧ да, ӧтар-мӧдар боксяньыс кутігтыр, нуӧдісны сійӧс выль керкаӧ.
Бобръяс мунісны водзын да индалісны туйсӧ.
Зэр киссис ведраысь моз.
Со и пруд.
Со и Бобровка ю.
А ю дорас — видзӧдӧй! видзӧдӧй! — джуджыд выль керка.
— Пырӧй, доктор, шуисны бобръяс.
— Тайӧ керкаыс ёна бурджык сыысь, коді вӧлі тіян войдӧр.
Видзӧдлӧй, кутшӧм сійӧ мича!
— Аттьӧ, аттьӧ! — слаб гӧлӧсӧн нурбыльтіс Айболит.
Сійӧ вӧлі зэв благодарнӧй бобръяслы татшӧм зэв бур пӧдаркисьыс.
Чичи пыр жӧ ломтіс пач.
Докторӧс водтӧдісны вольпась вылӧ да сетісны сылы сэтшӧм лекарство, кодысь сійӧ зэв регыдӧн бурдіс.
Керкаыс и збыль вӧлі зэв бур.
Мӧд лунас доктор ордӧ воисны гӧстьяс — Робинзон да Джамбо.
Найӧ вайисны сылы виноград да ма.
Доктор пукаліс креслӧын, пач дорын, зэв шуда, но век на блед да слаб.
Зверьяс пуксялісны сы кокъяс дінӧ да гажапырысь видзӧдісны сылы синмас:
найӧ вӧліны радӧсь, мый сійӧ коли ловъя да мый висьӧмыс сылӧн прӧйдитіс.
Тянитолкайчик дугдывтӧг нюліс сылысь кисӧ то ӧти кывнас, то мӧднас.
Доктор малаліс сылысь пушыд гӧнсӧ.
Креслӧ бӧр вылӧ кайис Карудо да кутіс висьтавлыны кутшӧмкӧ история.
Историяыс вӧлі жугыль.
Сійӧс кывзігӧн Крокодил бӧрдіс сэтшӧм гырысь синваӧн, мый сы гӧгӧр артмис шор.
Но помасис историяыс зэв гажаа, мый весиг Джамбо, Робинзон да Чичи кутісны клопайтны кияснас да тӧкӧтьӧ эз заводитны йӧктыны.
abu
abu
abu
Ті кӧ кӧсъянныд тӧдны сійӧ историясӧ, кодӧс висьталіс налы Карудо, лыддьӧй локтан главасӧ.
Сэні сійӧс ставнас висьталӧма.
НЁЛЬӦД ВИСЬТ
ШЫРЛӦН ПРИКЛЮЧЕНИЕЯС
1
КАНЬ
Оліс-выліс еджыд шыр.
Сійӧс шулісны Белянкаӧн.
Став чой-вокыс сылӧн вӧліны рудӧсь, сійӧ ӧтнас вӧлі еджыд.
Мел кодь, бумага кодь, лым кодь еджыд.
Думыштісны коркӧ руд шыръяс гуляйтны петавны.
Белянка котӧртіс на бӧрся.
Но руд шыръяс шуисны:
— Эн мун, чойӧ, кольччы гортӧ.
Вевт вылын пукалӧ Сьӧд Кань, сійӧ аддзас тэнӧ да сёяс.
— Мыйла нӧ тіянлы позьӧ гуляйтны, а меным оз? — юаліс Белянка. — Сьӧд Кань кӧ аддзас менӧ, сійӧ и тіянӧс аддзас.
— Оз, — шуисны руд шыръяс, — сійӧ миянӧс оз аддзы, ми рудӧсь, а тэ еджыд, тэ быдӧнлы тыдалан.
И найӧ котӧртісны бусӧсь туй кузя.
И збыль, Кань эз аддзы найӧс, сы вӧсна мый и найӧ вӧліны рудӧсь, и туй вылас бусыс вӧлі руд.
А Белянкаӧс сійӧ пырысь-пыр аддзис, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі еджыд.
Кань уськӧдчис сы вылӧ да сатшкис сылы мышкас ёсь гыжъяссӧ.
Коньӧр Белянка!
Пыр жӧ Кань сёяс сійӧс!
Сэки сійӧ гӧгӧрвоис, мый вокъясыс да чойясыс висьталісны сылы збыльтор, да нора бӧрддзис.
— Лэдзӧй менӧ, пӧжалуйста, вӧля вылӧ! — шӧпнитіс сійӧ Сьӧд Каньлы.
Но Сьӧд Кань сӧмын мурӧстіс да жергӧдіс ассьыс страшнӧй пиньяссӧ.
2
КЛЕТКА
Друг кодкӧ горӧдіс:
— Мыйла тэ мучитан коньӧрӧс шырсӧ?
Лэдз сійӧс ӧні жӧ!
Тайӧ горӧдіс рыжӧй чери кыйысьлӧн пиыс, детинка Пента.
Сійӧ аддзис, мый Сьӧд Кань гыжъясас кутӧ Белянкаӧс, котӧрӧн матыстчис сы дінӧ да мырддис сійӧс.
— Еджыд шыр! — шуис Пента. — Ме зэв рад, мый менам лоӧ татшӧм мича еджыд шыр!
Белянка рад жӧ вӧлі, мый сійӧ спаситчис Каньысь.
Пента сетіс сылы сёйыштны да пуксьӧдіс сійӧс пу садӧкӧ.
Сійӧ вӧлі бур детинка, Белянкалы сы ордын вӧлі лӧсьыд.
Но кодлы окота овны садӧкын!
Садӧк — сэтшӧм жӧ тюрьма.
Регыд мысти Белянкалы гажтӧм лои пукавны решетка сайын.
Войнас, кор Пента узис, сійӧ йирис ньӧръяссӧ аслас пу тюрьмаысь да гусьӧник пышйис ывлаӧ.
3
ПӦРЫСЬ КРЫСА
Кутшӧм шуд!
Став ывлаыс еджыд.
Ывлаын лым.
А ывлаыс кӧ еджыд, сідзкӧ, еджыд шыр вермас спокойнӧя гуляйтны дзик кань ныр увті.
Сы вӧсна мый еджыд шыр еджыд лым вылын оз тыдав.
Еджыд лым вылын сійӧ быттьӧ и ачыс лым.
Долыд вӧлі Белянкалы гуляйтны лымъя еджыд кар уличаяс кузя да видзӧдны каньяс да понъяс вылӧ.
Сійӧс некод эз аддзы, а сійӧ быдӧнӧс аддзис.
Друг сійӧ кыліс ойзӧм.
Коді тайӧ татшӧм нораа ойзӧ?
Сійӧ сюся видзӧдліс пемыдас да аддзис руд крысаӧс.
Руд крыса пукаліс ыджыд сарай порог вылын, и синваыс визувтіс чужӧм кузяыс.
— Мый тэкӧд? — юаліс Белянка.
— Мыйысь тэ бӧрдан?
Коді тэнӧ ӧбидитіс?
Али тэ висян?
— Ок, — вочавидзис руд крыса, — ме зэв шудтӧм.
Менам кынӧмӧй сюмалӧ.
Ме кула тшыглы.
Коймӧд лун нин менам вомын эз вӧв ни ӧти чир.
Ме кула тшыглы.
— Мыйла нӧ тэ пукалан тайӧ сараяс? — горӧдіс Белянка.
— Пет улича вылас, и ме петкӧдла тэныд ёг шыблалан ящик, кӧні тэ верман вывті бура ужнайтыштны.
— Ог, ог! — шуис Крыса.
— Меным оз позь петкӧдчыны улич вылӧ.
Он ӧмӧй тэ аддзы, мый ме руд?
Кор эз вӧв лымйыс, ме быд вой верми мунны дворысь.
Но ӧні еджыд лым вылысь менӧ быдӧн аддзасны — и челядь, и понъяс, и каньяс.
О, кутшӧм эськӧ меным лоны лым кодь еджыдӧн!
Белянка жалитіс шудтӧм руд крысаӧс.
— Колӧ кӧ, ме кольчча татчӧ да кута овны тэ ордын, — вӧзйысис сійӧ.
— Быд рыт кута ваявны тэныд сёян.
Меным сьӧлӧм вылӧ воӧ тэнад сарайыд: тані и пемыд и шоныд.
Нимкодь лои пӧрысь крысалы.
Сійӧ вӧлі висьӧ, пиньтӧм, кос.
Белянка котӧртіс орчча керкаса помӧй дорӧ да вайис сэтысь нянь корка, ичӧтик тор сыр да сись пом.
Руд крыса горша уськӧдчис сылӧн гӧститӧданторъяс вылас да ӧти минутаӧн сёйис ставсӧ.
— Но аттьӧ, — шуис сійӧ.
— Не тэ кӧ эськӧ, ме кулі тшыглы.
4
ПӦРЫСЬ КРЫСАЛӦН ВЫДУМКА
Тадзи олісны найӧ дзонь тӧв.
Но вот ӧтчыд Белянка петіс ывлаӧ да тӧкӧтьӧ эз бӧрддзы:
ӧти войӧн лымйыс сылӧма, воӧма тулыс, быдлаын лоалӧмаӧсь гӧпъяс, уличаыс вӧлі сьӧд.
Нинӧм вӧлі и думайтны петны тайӧ сьӧд улича вылас.
Быдӧн пырысь-пыр аддзасны Белянкаӧс да уськӧдчасны сы бӧрся вӧтчыны.
— Но, — шуис Белянкалы пӧрысь крыса, — ӧні менам ӧчеред корсьны тэныд сёян.
Тэ вердін менӧ тӧвнас, а ме кута вердны тэнӧ гожӧмнас.
И сійӧ муніс, а час прӧйдитӧм бӧрын ваис Белянкалы дзонь чукӧр юмов сукаръяс, кӧлач да кампетъяс.
Коркӧ ӧтчыд, кор пӧрысь крыса муніс сёянла, Белянка пукаліс порог дорын.
Сарай дінті прӧйдитісны сылӧн вокъясыс да чойясыс.
— Кытчӧ ті мунанныд? — юаліс Белянка.
— Ми мунам вӧрӧ йӧктыны! — горӧдісны найӧ.
— Босьтӧй и менӧ!
Меным окота жӧ йӧктыны!
— Ог, ог! — горӧдісны сылӧн чой-вокыс. — Вешйы ылӧджык миян дорысь!
Тэ пӧгубитан и миянӧс и асьтӧ.
Вӧрын пу вылын пукалӧ еджыд сюзь, сійӧ пырысь-пыр аддзас тэнсьыд еджыд кутӧ, а тэкӧд тшӧтш и ми пропадитам.
И найӧ котӧртісны, а Белянка коли ӧтнас.
Регыд бӧр воис крыса.
Сійӧ ваис уна чӧскыдтор, но Белянка весиг эз видлы чӧскыд торъяссӧ.
Сійӧ йӧршитчис пемыд пельӧсӧ да бӧрдіс.
— Мыйла тэ бӧрдан? — юаліс сылысь пӧрысь крыса.
— Кыдзи нӧ он бӧрд? — вочавидзис Белянка.
— Менам руд вокъяс да чойяс котралӧны вӧля вывті, вӧръясті да эрдъясті, йӧктӧны, гажӧдчӧны, а меным лоӧ гожӧмбыд пукавны тайӧ мустӧм сараяс.
Пӧрысь крыса думыштчис.
— Колӧ кӧ, Белянка, ме отсышта тэныд? — шуис сійӧ мелі гӧлӧсӧн.
— Оз, — норапырысь шуис Белянка, — некод оз вермы меным отсавны.
— А вот аддзан, ме тэныд отсышта.
Тӧдан-ӧ тэ, мый миян сарай вылын краситчысьлӧн мастерскӧйыс?
А мастерскӧяс уна краска.
abu
Краситчысь краситӧ наӧн быдсямапӧлӧс чачаяс, ичӧтик пӧнаръяс, флагъяс, ёлка вылӧ украшениеяс.
Ӧдйӧджык котӧртам сэтчӧ.
Краситчысь муніс, а краскаыс сылӧн коли.
— Мый нӧ тэ кӧсъян вӧчны? — юаліс Белянка.
— Вот аддзан! — вочавидзис пӧрысь крыса.
Белянка нинӧм эз гӧгӧрво.
Сійӧ неокотапырысь муніс пӧрысь крыса бӧрся краситчысь мастерскӧйӧ.
Сэні сулалісны разнӧй краска тыра ведраяс.
Крыса шуис Белянкалы:
— Со тайӧ ведраас лӧз краска, этайӧас — турунвиж, а этайӧас — сьӧд, а этайӧас — гӧрд.
А этайӧ воръяс, коді ӧдзӧс дорас, зэв бур руд краска.
Пыр сэтчӧ, сунлы юр йывтіыд, и тэ лоан сэтшӧм жӧ руд, кутшӧмӧсь тэнад вокъясыд да чойясыд.
Белянкалы лои нимкодь, котӧртіс вор дорӧ, но друг сувтіс, сы вӧсна мый сійӧ зэв ёна повзис.
— Ме пола вӧйӧмысь, — шуис сійӧ.
— Кутшӧм тэ полысь! — горӧдіс руд крыса.
— Мыйысь тэ полан?
Кунь синтӧ да ӧдйӧджык сун.
Белянка кунис синсӧ да суніс руд краска пиӧ.
— Но вот и бур! — горӧдіс крыса.
— Поздравляйта тэнӧ!
Тэ абу нин еджыд, а руд.
abu
Ӧдйӧджык вод вольпась вылӧ.
Вот лоан шуда, кор садьман аски асыв!
5
ВИЖ КРАСКА
Воис асыв.
Белянка садьмис да пыр жӧ котӧртіс видзӧдлыны ас вылас жугалӧм зеркалӧ тор пыр, коді туплясис ёг чукӧрын:
О, ужас!
Сійӧ абу руд, а виж, виж, катшасин кодь, кольквиж кодь, чипанпи кодь!
abu
— Ак, тэ, мустӧм! — горӧдіс сійӧ пӧрысь крыса вылӧ.
— Видзӧд, мый тэ вӧчин!
Тэ краситін менӧ виж рӧмӧн, да ӧні меным яндзим петкӧдчыны ывлаын.
— Збыль! — горӧдіс крыса. — Пемыдас ме дзуги краскасӧ.
Ӧні ме аддза, мый воръяс вӧлӧма абу руд, а виж краска.
— Йӧй старука тэ!
Тэ пӧгубитін менӧ! — скӧра горӧдіс шудтӧм шыр.
— Ме муна тэ ордысь да сэсся синмӧн мед ог аддзыв тэнӧ.
И сійӧ пышйис.
Но кытчӧ сійӧ мунас?
Кытчӧ дзебсяс?
И руд туй вылын, и веж турун вылын, и еджыд лым вылын — быдлаын вӧлі тыдалӧ сылӧн югыдвиж куыс.
Мыйӧн сӧмын петіс сійӧ сарайысь, сы бӧрся вӧтчис Сьӧд Кань.
Шыр пышйис сыысь улича вылӧ, но сэні пырысь-пыр аддзисны сійӧс школьникъяс.
— Виж шыр! — горӧдісны найӧ,
— Виж, виж, виж шыр!
И найӧ вӧтчисны шыр бӧрся да кутісны шыблавны сылы изъясӧн.
Пельӧсын на дінӧ ӧтувтчисны понъяс.
Виж шыръясӧс некод некор эз аддзыв, и та вӧсна быдӧнлы окота вӧлі кутны тайӧ вӧвлытӧм шырсӧ.
— Кут! Кут! Кут! — горзісны сы бӧрвылын.
Мудзӧм, мучитчӧм, сійӧ муртса удитіс пышйыны вӧтчысьясысь.
Но со сылӧн рӧднӧй керкаыс.
Тані олӧ сылӧн мамыс.
Тані, рӧднӧй позъяс, сылы лоӧ лӧсьыд.
— Здравствуй, мама! — шуис сійӧ.
Мам видзӧдліс сы вылӧ да скӧра горӧдіс:
— Коді тэ татшӧмыс?
Мый тэныд колӧ?
Мун татысь!
— Мама!
Мама!
Эн вӧтлы менӧ.
Ме тэнад ныв.
Ме Белянка.
— Кутшӧм нӧ тэ Белянка, тэ кӧ — виж!
Менам Белянка вӧлі лымйысь еджыдджык, а тэ виж, кольквиж кодь, чипанпи кодь.
Татшӧм нылыс менам некор эз вӧвлы!
abu
Весась татысь!
— Мамочка, верит, мый тайӧ ме.
Кывзы менсьым, и ме висьтала тэныд ставсӧ.
Но сэки воисны сылӧн вокъясыс да чойясыс и кутісны вӧтлыны сійӧс позсьыс.
Найӧ эз тӧдны, мый сійӧ налӧн рӧднӧй чой, и парсалісны, и нӧйтісны, и курччалісны сійӧс.
— Мун, кытысь воин!
Ми тэнӧ огӧ тӧдӧй, тэ боковӧй!
abu
Мый вӧчны?
Бӧрдігтырйи муніс на дінысь коньӧр шыр. Сійӧ гусьӧник муніс забор пӧлӧн, быд воськов вылын петшӧрассис зӧлиттӧдзыс да ас тӧдлытӧгыс воис море дорӧ.
6
ВИЖ ШЫР ДА ДОКТОР
Регыдджык мыськыны тайӧ лёк краскасӧ!
Ни ӧти минута нюжмасьтӧг шыр шыбитчис ваӧ, и сунліс, и уяліс, и гыжъяснас ассьыс кусӧ вуштіс, и лыаӧн зыраліс, но весьшӧрӧ: проклятӧй краскаыс некыдзи эз кӧсйы вушйыны.
Куыс вӧлі век сэтшӧм жӧ виж.
Кӧдзыдсьыс тіралігтырйи петіс Белянка берӧгӧ, пуксис лыа вылӧ да бӧрддзис.
Мый сылы вӧчны?
Кытчӧ мунны?
Регыд петас шонді.
Быдӧн аддзасны сійӧс и бара кутасны вӧтчыны сы бӧрся, и бара кутасны шыблавны сылы изъясӧн да бедьясӧн, и бара кутасны горзыны сы бӧрвылын:
— Кыйӧй, кутӧй сійӧс!
— Ог, ме ог сэсся вермы терпитны.
Абу-ӧ бурджык бӧр мунны невӧляӧ, эсійӧ садӧкас, кытысь ме коркӧ пышйи?
Мый нӧ вӧчны, оз кӧ позь овны меным вӧля вылын, весиг рӧднӧй мам кӧ ӧбижайтӧ да вӧтлӧ менӧ?
И шогпырсьыс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн шыр довгис сійӧ керка дорас, кӧні оліс Пента.
Мунігас сійӧ паныдасис кутшӧмкӧ тешкодь шыркӧд.
Шыр вӧлі висьысь, муртса-муртса тувччаліс.
Бӧжас сылӧн вӧлі мичаа кӧрталӧм бант.
Белянка юаліс сылысь:
— Висьталӧй, пӧжалуйста, кутшӧм бант тіян бӧжаныд?
— Тайӧ абу бант, — вочавидзис тӧдтӧм шыр. — Тайӧ татшӧм кӧртӧд.
Ме локта доктор Айболит ордсянь, и сійӧ кӧрталіс менсьым ранаӧс.
Ме, видзӧдтӧ, шеді тӧрыт шыр налькйӧ, и шыр налькйыс ёна топӧдіс менсьым бӧжӧс.
Ме мынтӧдчи нальксьыс, котӧрті доктор ордӧ.
Сійӧ мавтіс менсьым бӧжӧс кутшӧмкӧ вывті бур лекарствоӧн, и меным пырысь-пыр лои кокньыдджык.
Аттьӧ сылы!
Ак, кутшӧм сійӧ шань, бур доктор.
И тӧданныд, сійӧ кужӧ шыръяс ногӧн сёрнитны: зэв бура гӧгӧрвоӧ шыръяслысь сёрнисӧ.
— Кӧні сійӧ олӧ? — юаліс виж шыр.
— Тані пельӧс саяс, гӧра йылас.
Неужели ті онӧ тӧдӧй, кӧні олӧ доктор Айболит?
Став зверьясыс тӧдӧны сійӧс: сы ордӧ век волывлӧны висьысь понъяс, висьысь вӧвъяс, висьысь кӧчьяс, висьысь ёжъяс — и ставнысӧ сійӧ кужӧ лечитны.
Ок, сійӧ сэтшӧм бур, сэтшӧм бур!
Ӧтитор абу лӧсьыд: сійӧ лечитӧ весиг каньясӧс.
Но тӧрыт лэбис-воис сы ордӧ канарейка... виж...
Сэтшӧм жӧ, кутшӧм и тэ...
Виж шыр эз кывзы помӧдзыс.
Сійӧ котӧртіс доктор ордӧ.
Ӧдзӧс дорын звӧнитіс.
Восьтіс сылы Авва.
Доктор ордын вӧлі уна висьысь: кутшӧмкӧ чотысь кӧза, кык черепаха, тюлень, кӧрталӧм сьыліа петук да чегӧм бордъя рака.
Кор шыр висьталіс докторлы став аслас лоӧмторъяс йылысь, доктор серӧктіс да шуис:
— Ме ог кут тэнӧ лечитны!
Нэм кежад мед колян вижӧн!
Меным сьӧлӧм вылӧ воӧ тэнад гӧныд.
Сійӧ сэтшӧм мича, зарниа кодь.
— Но ӧд тайӧ гӧныс пӧгубитас менӧ! — бӧрдӧмсорӧн горӧдіс шыр.
— Сулалӧ меным петны ывлаӧ, и менӧ чашъясны понъяс да сёяс Сьӧд Кань.
— Нинӧм! — шуис доктор.
— Ов ме ордын, и тэнӧ тані некод оз вӧрзьӧд.
abu
Со тэныд и оланін буфетын, кӧчьяскӧд да пиньтӧм уркӧд ӧтлаын!
Ме ордын тэныд лоӧ лӧсьыд, и ми тэнӧ кутам шуны Фиджаӧн.
Тайӧ значитӧ: зарни шыр.
— Ладнӧ, — шуис Фиджа, — ме сӧгласен.
И сійӧ кольччис овны доктор ордын [...]
{Аркадий Гайдар (комиӧдіс С. Тимушев) @ Ылысса странаяс @ повесьт @ Аркадий Гайдар. Ылысса странаяс @ 1952 @ Лб. 3-101.}
АРКАДИЙ ГАЙДАР
ЫЛЫССА СТРАНАЯС
1
Тӧлын зэв гажтӧм.
Разъезд ичӧтик.
Гӧгӧрыс вӧр.
Нӧбалас тӧлын, тыртас лымйӧн — и петнытӧ некытчӧ.
Сӧмын ӧти — иславны чой йывсянь.
Но бара жӧ?
Но исковтін ӧтчыд, но исковтін мӧдысь, но кызьысь исковтін, а сэсся ӧд дӧзман жӧ, да и мудзан.
Вот эськӧ даддьыд кӧ ачыс чой паныдсӧ кайис.
А то чой ньылыд исковтӧ, а чой паныд — некыдз оз кай.
Разъездын челядь этша: переездса стӧрӧжлӧн — Васька, машинистлӧн — Петька, телеграфистлӧн — Серёжка.
Мукӧд челядьыс — дзик на посниӧсь: ӧтилы куим арӧс, мӧдлы нёль.
Кутшӧм нӧ найӧ ёртъяс?
Петька да Васька дружитісны.
А Серёжка вӧлі вреднӧй.
Косясьны радейтліс.
Корас сійӧ Петькаӧс:
— Волы татчӧ, Петька...
Ме тэныд американскӧй фокус петкӧдла.
А Петька оз мун.
Полӧ:
— Тэ тӧндзи тадзи жӧ шулін — фокус.
А ачыд кыкысь сьыліӧ кучкин.
— Но, сійӧ ӧд вӧлі прӧстӧй фокус, а тайӧ американскӧй.
Лок ӧдйӧджык, видзӧд, кыдзи сійӧ менам чеччалӧ.
Аддзӧ Петька, Серёжка киын мыйкӧ збыльысь чеччалӧ.
Кыдзи нӧ он матыстчы!
А Серёжка — мастер.
Гартыштас бедьтор йылӧ сунис, резинка.
Вот сылӧн и чеччалӧ кипыдӧс вылас мыйкӧ — не то порсь, не то чери.
— Бур фокусыс?
— Бур.
— Ӧні ещӧ бурджыкӧс петкӧдла.
Бергӧдчы мышкӧн.
Петька сӧмын на бергӧдчас, а Серёжка мышсяньыс сылы кыдз тувкас пидзӧснас, Петька пырысь-пыр и сунас юрнас толаӧ.
Вот тэныд и американскӧй...
Сюрлывліс сідзжӧ и Васькалы.
Но кор Васька да Петька ворслісны ӧтлаын, то Серёжка найӧс эз вӧрзьӧдлы.
Ого!
Сӧмын вӧрзьӧд!
Кыкнад найӧ и асьныс збойӧсь!
Ӧтчыд Васялӧн висьмис горшыс, и сылы эз тшӧктыны петавлыны ывлаӧ.
Мамыс муніс соседка ордас, батьыс — переезд дорӧ, скорӧй поезд встречайтны.
Гортын шынитӧв.
Пукалӧ Васька да думайтӧ: мый эськӧ сэтшӧм интереснӧйӧс вӧчны?
Али кутшӧмкӧ фокус?
Али кутшӧмкӧ ворсантор?
Ветлӧдліс, ветлӧдліс пельӧсысь пельӧсӧ — нинӧм интереснӧйыс абу.
Сувтӧдіс шкап дорӧ стул.
Восьтіс шкап ӧдзӧссӧ.
Видзӧдліс вылыс джаджъяс, кӧні сулаліс ма тыра кӧрталӧм банка, да видліс сійӧс чуньнас.
Дерт, бур эськӧ восьтыны банкасӧ да паньыштны масӧ...
Но сійӧ ышловзис да лэччис, сы вӧсна мый водзвыв нин тӧдіс, мый татшӧм фокусыд мамыслы оз кажитчы.
Пуксис сійӧ ӧшинь дорӧ да заводитіс виччысьны, кор тӧвзьыштас скорӧй поезд.
Жаль сӧмын, мый некор он удит бурджыка видзӧдлыны, мый сэні, скорӧй поезд пытшкӧсас, вӧчсьӧ.
Бикиньяс койигтыр тутӧстас лэчыда.
Грымакылас сідзи, весиг стенъяс вӧрзьыласны да джаджйын пӧсуда зилякылас.
Вирдыштас югыд бияснас.
Вуджӧръяс моз тыдовтчыласны кодъяслӧнкӧ чужӧмъяс, ыджыд вагон-ресторанса еджыд пызанъяс вылын цветъяс.
Дзирдыштасны зарниӧн сьӧкыд виж вугъяс, уна рӧма стеклӧяс.
Тыдовтчылас пӧварлӧн еджыд колпакыс.
Со и немтор нин абу.
Сӧмын медбӧръя вагон бӧрын муртса тыдалӧ сигнальнӧй пӧнар.
И некор, ни ӧтчыд эз сувтлы скорӧй налӧн ичӧтик разъездӧ.
Пыр тэрмасьӧ, тӧвзьӧ кутшӧмкӧ зэв ылі странаӧ — Сибирӧ.
И Сибирӧ тӧвзьӧ и Сибирсянь тӧвзьӧ.
Вывті, вывті абу спокойнӧй олӧмыс тайӧ скорӧй поездыслӧн.
Пукалӧ Васька ӧшинь дорын да аддзӧ, мунӧ туй кузя Петька, кыдзкӧ аслыснога важнӧя, а киняулас кутшӧмкӧ ноптор нуӧ.
Быттьӧкӧ настоящӧй техник либӧ портфеля дорожнӧй мастер.
Зэв ёна чуймис Васька.
Кӧсйис форточка пыр горӧдны: «Кытчӧ тэ, Петька, тайӧ мунан?
И мый тэнад бумагаас гартыштӧма?»
Но сӧмын на восьтіс сійӧ форточкасӧ, воис мамыс да кутіс видчыны, мыйла сійӧ висян горшнас кӧдзыд воздух вылас петӧ.
Сэки тутсігтыр да грымӧдігтыр тӧвзьыштіс скорӧй поезд.
Сэсся пуксисны ӧбедайтны, и Васька вунӧдіс, кутшӧм тешкодя мунӧ вӧлі Петька.
Но мӧд лунас сійӧ аддзӧ, мый Петька, тӧрытъя моз жӧ, бара мунӧ туй кузя да нуӧ мыйкӧ газетаӧ гартыштӧмӧн.
А чужӧмыс сэтшӧм важнӧй, дзик нин быттьӧ ыджыд станцияса дежурнӧй.
Васька таркӧдыштіс кулакнас ӧшинь рамаӧ, но мамыс чирыштіс.
Сідзи Петька и муніс аслас туйӧд.
Окота лои тӧдны Васькалы: мый тайӧ Петькаыскӧд лоӧма?
Быдса лунъясӧн сійӧ вӧлі либӧ понъяс бӧрся вӧтлысьӧ, либӧ ичӧтъяс вылын командуйтӧ, либӧ Серёжкаысь пышъялӧ, а ӧні мунӧ важнӧй, и чужӧмыс мыйкӧ зэв нин гордӧй.
Вот Васька ньӧжйӧник кызӧктыштіс и шуӧ спокойнӧй гӧлӧсӧн:
— А менам, мама, горшыд дугдіс нин висьны.
— Но и бур, дугдіс кӧ.
— Дзикӧдз дугдіс.
Но весиг ньӧти оз вись.
Регыд и меным гуляйтны кутас позьны.
— Регыд позяс, а талун пукав, — шуис мам, — тэ ӧд ещӧ асывнас на кирган вӧлі.
— Сійӧ ӧд асывнас, а ӧні нин рыт, — вочавидзис Васька, ачыс думайтіс, кыдзи эськӧ веськавны ывлаӧ.
Сійӧ ветлӧдлыштіс чӧла, юыштіс ва да заводитіс ньӧжйӧник сьывны.
Сійӧ сьыліс сьыланкыв, кодӧс кывліс гожӧмнас волысь комсомолецъяслысь, сы йылысь, кыдзи грымгысь гранатаяслӧн частӧй разрывъяс улын геройскӧя тышкасис коммунаръяслӧн отряд.
Збыльысьсӧ, сылы сьывны эз вӧв окота, и сьыліс сійӧ гуся мӧвпӧн, мый мамыс, кор кылас сылысь сьылӧмсӧ, веритас, мый горшыс сылӧн оз нин вись, да лэдзас ывлаӧ.
Но сы вӧсна мый кухняын ноксьысь мам быттьӧ эз и кыв сылысь, то Васька заводитіс сьывны гораджыка сы йылысь, кыдзи коммунаръяс веськалісны лёк генераллы пленӧ да кутшӧм мучениеяс сійӧ дасьтіс налы.
Кор и тайӧ эз отсав, сійӧ ыджыд гӧлӧсӧн заводитіс сьывны сы йылысь, кыдзи коммунаръяс, кодъяс эз повзьыны дасьтӧм мучениеясысь, кутісны кодйыны джуджыд гу.
Сьыліс сійӧ эз вывті бура, но зато гораа, и сы вӧсна мый мамыс чӧв оліс, Васька решитіс, мый сылы сьӧлӧм вылас воис сьылӧмыс да, тӧдӧмысь, мамыс пыр жӧ лэдзас сійӧс ывлаӧ.
Но мыйӧн сӧмын сійӧ воис медся торжественнӧй моментӧдзыс, кор коммунаръяс, ассьыныс уджсӧ помалӧм бӧрын, заводитісны дружнӧя мыжавны-янӧдны проклятӧй генералӧс, кыдзи мамыс дугдіс зильӧдчыны тасьті-паньӧн да мыччис ӧдзӧсӧд скӧр, шензяна чужӧмсӧ.
— И мый тэ, идол, равзан? — горӧдіс сійӧ.
— Ме кывза, кывза...
Думайта: йӧймис кӧ нин сійӧ-а?
Горзӧ, кыдзи Марьялӧн кӧзаыс, кор ылалас!
Ӧбиднӧ лои Васькалы, и сійӧ ланьтіс.
И абу сыысь ӧбиднӧ, мый мамыс сійӧс сравнитіс Марья кӧзакӧд, а сыысь, мый сійӧ весьшӧрӧ сӧмын старайтчис и ывлаӧ сійӧс талун всё равно оз лэдзны.
Сійӧ дузгӧдчис да кайис шоныд паччӧрӧ.
Пуктіс юр улас ыж ку пась да рыжӧй кань Иван Ивановичлӧн рӧвнӧя кургӧм шы улын кутіс думайтны аслас шог судьба йылысь.
Гажтӧм!
Школа абу.
Пионеръяс абуӧсь.
Скорӧй поезд оз сувтлыв.
Тӧв оз помась.
Гажтӧм!
Кӧть эськӧ мед регыдджык гожӧмыс воис!
Гожӧмын — чери, ӧмидз, тшак, ӧрешки.
И Васькалы дум вылас уси, кыдзи сійӧ ӧтчыд гожӧмнас, быдӧнлы шензьӧм вылӧ, кыйис вугырӧн ыджыд ёкышӧс.
Делӧыс вӧлі вой улӧ нин, ёкышсӧ сійӧ пуктіс посводзӧ, медым асывнас пӧдаритны сійӧс мамыслы.
А войнас посводзас пырӧма некытчӧ туйтӧм кань Иван Иванович да ёкыштӧ и сёйӧма, юрсӧ да бӧжсӧ сӧмын кольӧма.
Тайӧс казьтыштӧм бӧрын Васька дӧзмӧмпырысь тувкнитіс кулакнас Иван Ивановичлы да скӧрысь шуис:
— Мӧдысь татшӧм делӧяссьыд юртӧ орӧда!
Рыжӧй кань повзьӧмысла чеччыштіс, скӧрысь нявӧстіс да дышиника лэччис паччӧрысь.
А Васька куйліс-куйліс, да и унмовсис.
Мӧд лун кежас горш висьӧмыс дугдіс, и Васькаӧс лэдзисны ывлаӧ.
Войнас шондӧдӧма.
Керка вевтъяссянь ӧшӧдчӧмаӧсь кыз ёсь йи сыръяс.
Пӧльтіс уль руа небыд тӧв.
Матын нин вӧлі тулыс.
Кӧсйис Васька котӧртны Петькаӧс корсьны, а Петька нин ачыс паныд локтӧ.
— И кытчӧ тэ, Петька, ветлывлан? — юаліс Васька. — И мыйла тэ, Петька, ме дорӧ ни ӧтчыд эн пырав?
Кор тэнад висьмис кынӧмыд, то ме тэ дорӧ пыралі, а кор ме висьми, тэ эн пырав.
— Ме пыралі, — вочавидзис Петька. — Ме вои керка дорад, да дум вылӧ уси, мый ми тэкӧд неважӧн тіянлысь ведратӧ юкмӧсӧ вӧйтім.
Но, думайта, ӧні менӧ Васькалӧн мамыс видны кутас.
Сулалі, сулалі, да и решиті не пырны.
— Эк тэ!
Да сійӧ важӧн нин дугдіс видчыны да вунӧдіс, а ведратӧ бать войдӧрлун нин перйис.
Мӧдысь тэ обязательнӧ пырав...
Мый нӧ тэнад газетаас гартыштӧма?
— Тайӧ книгаяс.
Ӧтиыс — лыддьысян книга, мӧд книгаыс — арифметика.
Ме коймӧд лун нин книгаясӧн ветлӧдла Иван Михайлович ордӧ.
Лыддьысьнытӧ ме кужа, а гижны ог и арифметика ог тӧд.
Вот сійӧ менӧ и велӧдӧ.
Кӧсъян, ме тэныд ӧні сета решитны арифметика?
Но вот, кыйим ми тэкӧд чери.
Ме кыйи дас чери, а тэ куим чери.
Уна-ӧ ми кыкнанным кыйим?
— Мыйла нӧ ме сэтшӧм этша кыйи? — дӧзмис Васька. — Тэ дасӧс, а ме куимӧс.
А помнитан, кутшӧм ёкышӧс ме кольӧм гожӧмнас кыйи?
Тэныд татшӧмтӧ и не кыйлыны.
— Да ӧд тайӧ жӧ, Васька, арифметика!
— Но мый нӧ кӧть и арифметика?
Всё равно этша.
Ме куимӧс, а сійӧ дасӧс!
Менам вугыр шатинын табйыс настоящӧй, а тэнад пробка, да и вугыр шатиныд тэнад чукля...
— Чукля?
Шуин жӧ тай!
Мыйла нӧ сійӧ чукля?
Прӧстӧ неуна нюкыльтчыштӧма, и ме сійӧс важӧн нин веськӧді.
Но ладнӧ, ме кыйи дас чери, а тэ сизимӧс.
— Мыйла нӧ ме сизимӧс?
— Кыдзи мыйла?
Но, оз сёй сэсся, вот и ставыс.
— Менсьым оз сёй, а тэнсьыд мыйлакӧ сёйӧ?
Зэв нин кутшӧмкӧ тешкодь арифметика.
— Со ӧд тэ кутшӧм! — ышловзис Петька. — Но, мед ме дас чери кыйи и тэ дасӧс.
Уна-ӧ ставыс лоӧ?
— А уна, пӧжалуй, лоӧ, — думыштӧм бӧрын вочавидзис Васька.
— «Уна»!
Тадзи ӧмӧй арталӧны?
Кызь лоӧ, вот мый.
Ме ӧні быд лун Иван Михайлович ордӧ кута ветлывлыны, сійӧ менӧ и арифметикаӧ велӧдас и гижны велӧдас!
А то мый!
Школа абу, сідзкӧ велӧдчытӧм дуракӧн пукавны али мый...
Ӧбидитчис Васька:
— Кор тэ, Петька, грушаясла кавшасьлін да усин и киыд вӧрзис, то ме тэныд гортӧдзыд вӧрысь свежӧй ӧрешки вайи, да кык кӧрт гайка, да ловъя ёжӧс.
А кор менам горшӧй висьмис, то тэ метӧг ӧдйӧджык Иван Михайлович дінӧ мунӧмыд!
Тэ, сідзкӧ, лоан велӧдчӧм морт, а ме прӧстӧ сідзи?
А ещӧ ёрт...
Гӧгӧрвоис Петька, мый Васька збыль висьталӧ и ӧрешки йылысь и ёж йылысь.
Сійӧ гӧрдӧдіс, бергӧдчис мӧдарӧ да ланьтіс.
Тадзи чӧв олыштісны найӧ, сулалыштісны.
И кӧсйисны нин лӧгасьӧмӧн разӧдчыны.
Да рытыс вӧлі зэв лӧсьыд, шоныд.
И тулыс вӧлі матын, и уличаяс вылын посни челядь дружнӧя йӧктісны небыд лымйысь вӧчӧм баба дорын...
— Вай челядьлы дадьясысь поезд вӧчам, — виччысьтӧг шуис Петька. — Ме лоа паровозӧн, тэ — машинистӧн, а найӧ — пассажиръясӧн.
А аски ӧтлаын мунам Иван Михайлович ордӧ да кевмысям.
Сійӧ бур, сійӧ и тэнӧ тшӧтш велӧдас.
Ладнӧ, Васька?
— Дерт, ладнӧ!
Сідзи эз и лӧгасьны детинкаяс, а ещӧ ёнджыка дружитчисны.
Рытывбыд ворсісны да ислалісны поснияскӧд.
А асывнас мӧдӧдчисны бур морт ордӧ, Иван Михайлович ордӧ.
2
Васька да Петька мунӧны урок вылӧ.
Вреднӧй Серёжка чепӧсйис дзиръя сайсянь да горӧдіс:
— Эй, Васька!
А ноко артышт.
Первой ме тэныд куимысь сьыліад сетышта, а сэсся ещӧ витысь, уна-ӧ тайӧ ставыс лоӧ?
— Мунам, Петька, нӧйтам сійӧс, — шуис ӧбидитчӧм Васька. — Тэ ӧтчыд сетыштан, да ме ӧтчыд.
Кыкнад ми сійӧс вермам.
Сетыштам морт ӧтикысь, да и мунам.
— А сэсся сійӧ миянӧс ӧткӧн-ӧткӧн кутас да и пӧвсалас сэсся, — вочавидзис видзчысьысьджык Петька.
— А ми огӧ кутӧй торйӧдчывны, ми лоам пыр ӧтлаын.
Тэ ӧтлаын, и ме ӧтлаын.
Вай, Петька, сетыштам морт ӧтикысь, да и мунам.
— Оз ков, — ӧткажитчис Петька. — А то тышкасигад книгаястӧ верман косявны.
Гожӧм воас, сэки ми сылы и петкӧдлам.
И медым эз дӧзмӧдчы и медым миян гымгаысь черисӧ эз гусявлы.
— Всё равно кутас гусявлыны! — ышловзис Васька.
— Оз кут.
Ми сэтшӧм местаӧ гымгасӧ вӧйтам, мый сійӧ некыдзи оз аддзы.
— Аддзас, — жугыля вочавидзис Васька.
Сійӧ мудер, да и «кошкаыс» сылӧн бур, лэчыд.
— Мый нӧ кӧть и мудер!
Ӧні ми и асьным мудерӧсь.
Тэныд нин кӧкъямыс арӧс и меным кӧкъямыс — сідзкӧ, кыкнаннымлы миянлы уна-ӧ?
— Дас квайт, — артыштіс Васька.
— Но вот, миянлы дас квайт, а сылы ӧкмыс.
Сідзкӧ, ми мудерджыкӧсь.
— Мыйла нӧ дас квайтыс мудерджык ӧкмыс дорсьыс? — чуймис Васька.
— Обязательнӧ мудерджык.
Кымын мортыд пӧрысьджык, сымын сійӧ мудерджык.
Босьт тэ Павлик Припрыгинӧс.
Сылы нёль арӧс — кутшӧм нӧ сылӧн мудерлун?
Мый окота сылысь позьӧ корны либӧ гусявны.
А босьт тэ хуторса Данила Егоровичӧс.
Сылы ветымын арӧс, и сыысь мудерджыксӧ он аддзы.
Сылы налогсӧ кыксё пуд пуктӧмаӧсь, а сійӧ юкталӧма мужикъясӧс винаӧн, найӧ сылы код юрнад кутшӧмкӧ бумага и кырымалӧмаӧсь.
Мунӧма сійӧ тайӧ бумаганас районӧ, сылы сё ветымын пудсӧ и чинтӧмаӧсь.
— А йӧзыс мӧдног висьталісны, — торкис Васька. — Йӧзыс шуӧны, мый сійӧ пӧ абу сы вӧсна мудер, мый пӧрысь, а сы вӧсна, мый кулак.
Кыдзи тэ ногӧн, Петька, мый сэтшӧм кулакыс?
Мыйла ӧти морт — кыдзи морт, а мӧд морт — кыдзи кулак?
— Озыр, вот и кулак.
Тэ вот гӧль, сідзкӧ тэ абу кулак.
А Данила Егорович кулак.
— Мыйла нӧ тайӧ ме гӧль? — чуймис Васька. — Миян бать сё комын сизим шайт получайтӧ.
Миян порсьпи эм, да кӧза, да нёль курӧг.
Кутшӧм нӧ ми гӧльяс?
Миян бать уджалысь морт, а абу кутшӧмкӧ Епифан кодь, коді христа-ради корӧ-ветлӧдлӧ.
— Но, мед тэ абу гӧль.
Но ӧд тэнад батьыд ачыс уджалӧ, и менам ачыс, и быдӧнлӧн асьныс.
А Данила Егорович град йӧрын гожӧмнас нёль ныв уджалісны, да ещӧ кутшӧмкӧ племянник воліс, да ещӧ кутшӧмкӧ свӧяк, да юысь Ермолай медасьліс садсӧ видзны.
Помнитан, кыдзи тэнӧ Ермолайыд петшӧрӧн шонтіс, кор ми тэкӧд яблокъясла кавшасьлім?
Ок, и равзін тэ сэки!
А ме пукала куст пӧвстын да думайта: кутшӧм ёна Васька горзӧ, дерт, Ермолай сійӧс петшӧрӧн пӧвсалӧ.
— Но и бур жӧ тэ! — зумыштчис Васька. — Ачыд пышйин, а менӧ колин.
— Виччысьны али мый вӧлі колӧ? — веськодя вочавидзис Петька.
— Ме, зон, тигр моз забор вомӧныс чеччышті.
Сійӧ, Ермолайыд, менӧ ньӧрйӧн сӧмын кыкысь и удитіс кучкыны мышкӧ.
А тэ индюк моз нюжмасин, вот тэныд и сюрыштіс.
Коркӧ важӧн нин Иван Михайлович вӧлӧма машинистӧн.
Революцияӧдз сійӧ вӧлӧма машинистӧн прӧстӧй паровоз вылын.
А кор лои революция да заводитчис гражданскӧй война, сэки прӧстӧй паровоз вылысь Иван Михайлович вуджӧма бронированнӧй вылӧ.
Петька да Васька аддзылісны унасикас паровозъяс.
Тӧдісны найӧ и «С» системаа паровоз — джуджыд, кокни, ветлӧдлӧ ӧдйӧ, сійӧ, коді ветлӧдлӧ скорӧй поездкӧд ылысса странаӧ — Сибирӧ.
Аддзывлісны найӧ и «М» системаа куим цилиндра зэв ыджыд паровозъяс, кодъяс вермӧны кыскыны крут гӧраяс паныд сьӧкыд, кузь составъяс, и «О» системаа укшаль маневровӧй паровозъясӧс, кодъяс ветлӧдлӧны сӧмын пыран семафорсянь петан семафорӧдз.
Быдсяма паровозъяссӧ аддзылісны челядь.
Но вот татшӧм паровозсӧ, кутшӧм вӧлі Иван Михайлович фотография вылын, найӧ ещӧ некор на эз аддзывны.
И татшӧм паровозсӧ эз аддзывны и вагонъяссӧ эз жӧ аддзывны.
Трубаыс абу.
Кӧлесаяс оз тыдавны.
Паровозлӧн сьӧкыд стальнӧй ӧшиньясыс пӧдсаӧсь.
Ӧшиньяс пыддиыс — векньыдик кузьмӧс щельяс, кысянь чурвидзӧны пулемётъяс.
Вевтыс абу.
Вевт пыддиыс — ляпкыдик гӧгрӧс башняяс, и тайӧ башняяссьыс мыччысьӧмаӧсь артиллерийскӧй орудиеяслӧн сьӧкыд ствол помъясыс.
И нинӧм оз дзирдав бронепоездлӧн: абуӧсь ни чиститӧм виж вугъяс, ни абу краситӧмаӧсь сійӧс уна рӧмӧн, ни абу сылӧн югыд стеклӧяс.
Бронепоездсӧ ставнас, сьӧкыд, паськыд, быттьӧкӧ ляскысьӧма рельсъяс бердас, краситӧма рудов-турунвиж краскаӧн.
И некод оз тыдав: ни машинист, ни пӧнаръяса кондукторъяс, ни свистока главнӧйыс.
Кӧнкӧ сэні, пытшкӧсас, щит сайын, стальнӧй обшивка сайын, зэв ыджыд рычагъяс дорын, пулемётъяс дорын, орудиеяс дорын видзчысигтыр ланьтӧмаӧсь красноармеецъяс, но ставсӧ сайӧдӧма, ставсӧ дзебӧма, ставыс чӧв олӧ.
Чӧв олӧ кытчӧдзкӧ.
Но вот тювзытӧг, свистокъястӧг, гусьӧник матыстчас бронепоезд сэтчӧ, кӧні матын враг, либӧ чепӧсъяс эрд вылӧ, сэтчӧ, кӧні мунӧ краснӧйяслӧн белӧйяскӧд чорыд бой.
Ок, кыдзи сэки пемыд щельяссянь резӧбтасны пулемётъяс!
Ок, кыдзи сэки гымӧбтасны бергалан башняяссянь вына орудиеяслӧн залпъясыс!
И вот ӧтчыд бой дырйи веськыда бронированнӧй поездӧ веськалӧма зэв сьӧкыд снаряд.
Снарядыс розьӧдӧма бронированнӧй обшивкасӧ да осколокъяснас орӧдӧма кисӧ военнӧй машинист Иван Михайловичлысь.
Тайӧ кадсяньыс Иван Михайлович абу нин машинист.
Сійӧ получайтӧ пенсия да олӧ карын ыджыдджык пи ордас, паровознӧй мастерскӧйясса токарь ордын.
А разъездӧ сійӧ волывлӧ гӧститны аслас чойыс ордӧ.
Эмӧсь сэтшӧм йӧз, кодъяс сёрнитӧны, мый Иван Михайловичлысь абу сӧмын кисӧ орӧдӧма, но снаряд дойдӧма и юрсӧ, и мый та вӧсна сійӧ неуна...
но, кыдз эськӧ шуны, абу висьысь, а сідз, аслыссяма кутшӧмкӧ.
Но ни Петька, ни Васька ньӧти эз эскыны татшӧм лёк сёрниа йӧзыслы, сы вӧсна мый Иван Михайлович вӧлі зэв бур морт.
Сӧмын ӧтитор: зэв ёна куритчис Иван Михайлович да неуна тіралыштісны сылӧн сук синкымъясыс, кор сійӧ висьтавліс прӧйдитӧм вояс йылысь мыйкӧ зэв интереснӧйӧс, сьӧкыд войнаяс йылысь, сы йылысь, кыдзи белӧйяс войнаяссӧ заводитісны да кыдзи краснӧйяс найӧс помалісны.
А тулыс ырскӧбтіс кыдзкӧ друг.
Быд вой — шоныд зэр, быд лун — югыд шонді.
Лым сыліс ӧдйӧ, быттьӧ пӧсь скӧвӧрда вылын вый.
Бузгисны шоръяс, жугласис Тихая ю вылын йи, пушкыртчис берба, воисны сьӧд ракаяс да скворецъяс.
И ставныс кыдзкӧ ӧтпырйӧ.
Тулыс заводитчӧмсянь дас лун на и коли, а став лымйыс нин сыліс, и туй вылысь няйтыс косьмис.
Вот ӧтчыд урок бӧрын, кор челядь кӧсйисны котӧртны ю дорӧ, медым видзӧдлыны, ёна-ӧ ямӧма ваыс, Иван Михайлович шуис:
— А мый, челядь, онӧ-ӧ котӧртлӧй Алёшиноӧ?
Меным эськӧ Егор Михайловлы записка сетны колӧ.
Нуӧй сылы записка да доверенность.
Карын сійӧ ме пыдди пенсия получитас да татчӧ ваяс.
— Ми котӧртлам, — тэрыба вочавидзис Васька.
— Зэв ӧдйӧ котӧртлам, дзик кавалерия моз.
— Ми тӧдам Егортӧ, — содтіс Петька.
— Тайӧ сійӧ Егорыс, коді председатель?
Сылӧн эмӧсь челядь: Пашка да Машка.
Кольӧм во ми накӧд вӧрын ӧмидз вотім.
Ми быдса наберушка тырӧн вотім, а найӧ — муртса пыдӧсас, сы вӧсна мый посниӧсь на да миянысь водзджык оз удитны...
— Вот сы ордӧдз и котӧртлӧй, — шуис Иван Михайлович. — Сыкӧд ми важ другъяс.
Кор ме броневик вылын машинистӧн вӧлі, сійӧ, Егорыд, сэки ещӧ томиник зон на вӧлі, ме дорын кочегарӧн уджаліс.
Кор бронированнӧй обшивкасӧ розьӧдіс снаряд да менсьым киӧс орӧдіс осколокӧн, ми ӧтлаын вӧлім.
Взрыв бӧрас ме минута-мӧд на ас садьын вӧлі.
Но думайта, став делӧыс пропадитіс.
Детинка вежӧртӧм на, машинатӧ пӧшти оз тӧд.
Ӧтнас коли паровоз вылын.
Жугӧдас сійӧ броневиксӧ да ставнас погубитас.
Вӧрзьӧдчи ме, медым задньӧй ход сетны да машинасӧ бойысь петкӧдны.
А тайӧ здукас командирсянь сигнал: «<rus>Полный вперёд!</rus>»
Тойыштіс менӧ Егор пельӧсӧ, пакля вылӧ, а ачыс кыдзи чепӧсъяс рычаг дорӧ: «<rus>Есть полный ход вперёд!</rus>»
Сэки ме куни синъясӧс да думайта: «Но, пропадитіс броневикным».
Палялі, кыла — чӧв-лӧнь.
Бой помассьӧма.
Видзӧдлі — менам киӧй дӧрӧмӧн кӧрталӧма.
А ачыс Егорка пӧшти пасьтӧм...
Пӧсялӧма, вомдоръясыс косьмӧмаӧсь, яйыс сотчалӧма.
Сулалӧ сійӧ да шатласьӧ — вот-вот усьӧ.
Бой дырйи быдса кык час ӧтнас машинаӧн веськӧдлӧма.
И кочегар пыдди, и машинист пыдди, и лекарь пыдди мекӧд ноксьӧма.
Иван Михайловичлӧн синкымъясыс дрӧгнитісны, сійӧ ланьтіс да, мый йылысь кӧ мӧвпаліг либӧ мыйкӧ дум вылас уськӧдігмоз, довкйӧдлыштіс юрсӧ.
А детинкаяс сулалісны чӧв олігтыр, виччысисны, оз-ӧ Иван Михайлович мыйкӧ ещӧ висьтав, и ёна шензисны, мый Пашкалӧн да Машкалӧн батьыс, Егор, вӧлӧма татшӧм геройӧн, сы вӧсна мый сійӧ ньӧти эз вӧв сійӧ геройясыс кодь, кодъясӧс челядь аддзывлісны разъездса краснӧй уголокын ӧшалысь картинкаяс вылысь.
Тайӧ геройясыс ыджыд тушааӧсь, и чужӧмъясныс налӧн гордӧйӧсь, а киясаныс налӧн гӧрд знамяяс либӧ дзирдалысь сабляяс.
А Пашкалӧн да Машкалӧн батьыс вӧлі неыджыд тушаа, чужӧмыс сылӧн вӧлі беринӧсь, синъясыс векньыдикӧсь, читкыртчӧмаӧсь.
Новліс сійӧ прӧстӧй сьӧд дӧрӧм да сера руд кепка.
Сӧмын ӧти, мый упрямӧй вӧлі да мыйкӧ кӧ босьтчас вӧчны, оз нин сэсся эновтчы, кытчӧдз оз эштӧд.
Та йылысь челядь и Алёшиноын мужикъяссянь кывлісны и разъездын тшӧтш кывлісны.
Иван Михайлович гижис записка, сетіс челядьлы морт ӧти кӧлӧбӧн, медым муніганыс кынӧмныс оз сюмав.
И бадь ньӧр чегӧм мысти Васька Петькакӧд, аслыныс кокъясаныс кучкалігтыр, дружнӧя котӧртісны гӧра горув.
3
Вӧла туй кузя Алёшиноӧдз — ӧкмыс километр, а веськыд трӧпаӧд сӧмын вит.
Тихая ю дорсянь заводитчӧ сук вӧр.
Тайӧ вӧрыс помтӧг-дортӧг нюжалӧ кытчӧкӧ зэв ылӧ.
Тайӧ вӧрас — тыяс, кӧні эмӧсь гырысь, весалӧм ыргӧн моз дзирдалысь гычьяс, но сэтчӧ челядь оз ветлывлыны: ылын, да и нюрын вошны абу сьӧкыд.
Тайӧ вӧрас уна ӧмидз, тшак, орешник.
Крут оврагъяслӧн, кыті визувтӧ нюрсянь Тихая ю, сёйӧд крут бужӧдъясас кодйӧм позъясын олӧны чикышъяс.
Кустъяс пӧвстын дзебсясьӧны ёжъяс, кӧчьяс да мукӧд раминик зверьяс.
Но водзынджык, тыяс саяс, Синявка ю йылын, кытчӧ тӧвнас мужикъяс ветлывлӧны пӧрӧдны кылӧдӧм вылӧ строевӧй вӧр, вӧрлэдзысьяс аддзывлӧмаӧсь кӧинъясӧс, а ӧтчыд паныдасьлӧмаӧсь пӧрысь дзор ошкӧд.
Со кутшӧм замечательнӧй вӧр паськыда шевкнитчӧма тайӧ крайясас, кӧні олісны Петька да Васька!
И тайӧ, то гажа, то шуштӧм вӧрӧдыс мыльк вывсянь мыльк вылӧ, сёнъяс вомӧн, шоръяс вомӧн пукталӧм потшъяс вывті збоя котӧртісны веськыд трӧпаӧд детинкаяс, кодъясӧс мӧдӧдісны Алёшиноӧ.
Сэні, кӧні трӧпаыс петӧ вӧла туй вылӧ, Алёшиносянь километр сайын, вӧлі хутор озыр мужик Данила Егоровичлӧн.
Тані пошиктысь детинкаяс сувтісны юкмӧс дорӧ юыштны.
Данила Егорович, коді сэні жӧ юкталӧ вӧлі вердаса кык вӧлӧс, юаліс детинкаяслысь, кытысь найӧ да мыйла котӧртӧны Алёшиноӧ.
И детинкаяс окотапырысь висьталісны сылы, кодъяс найӧ сэтшӧмъясыс да кутшӧм мог найӧс суис Алёшиноса председатель Егор Михайлов дорӧдз.
Данила Егоровичкӧд найӧ эськӧ сёрнитісны и дырджык, сы вӧсна мый налы вӧлі интереснӧ видзӧдлыны татшӧм морт вылас, код йылысь йӧзыс сёрнитӧны, мый сійӧ кулак, но сэки найӧ аддзисны, мый керкаладорсяньыс Данила Егорович дорӧ локтӧны Алёшиноса куим крестьянин, а на бӧрся локтӧ Ермолай, — зумыш да скӧр, буракӧ пӧкмелля.
Ермолайӧс аддзӧм бӧрын, буретш сійӧ Ермолайсӧ, коді ӧтчыд Васькаӧс шонтыліс петшӧрӧн, детинкаяс скачӧн мӧдӧдчисны юкмӧс дорысь да регыд мысти вӧліны Алёшиноса площадь вылын, кытчӧ вӧлі чукӧртчӧмаӧсь йӧз кутшӧмкӧ митинг вылӧ.
Но детинкаяс сувтлытӧг котӧртісны водзӧ, сикт помас, асьныс решитісны Егор Михайловсянь бӧр локтіганыс тӧдмавны, мыйла чукӧртчӧмаӧсь йӧзыс да мый сэтшӧм интереснӧйторйыс тані лоӧ.
Но Егор ордын найӧ суисны сӧмын сылысь челядьсӧ — Пашкаӧс да Мишкаӧс.
Тайӧ вӧліны квайт арӧса двӧйняяс, ӧта-мӧдыскӧд зэв дружнӧйӧсь да ӧткодьӧсь.
Кыдзи и век, найӧ ворсісны ӧтлаын.
Пашка вӧлаліс кутшӧмкӧ чагторъяс да пӧвторъяс, а Машка мастеритіс наысь лыа вылын, кыдзи кажитчис детинкаяслы, не то керка, не то юкмӧс.
Но Машка висьталіс налы, мый тайӧ абу керка, ни абу юкмӧс, а первойсӧ вӧлі трактор, ӧні жӧ лоӧ аэроплан.
— Эк, ті! — бадь ньӧрнас «аэропланӧ» яндысьтӧг зурӧдігмоз шуис Васька. — Эк, ті, йӧй йӧз!
Аэропланъяссӧ ӧмӧй чагйысь вӧчӧны?
Найӧс вӧчӧны дзик мӧдторйысь.
Кӧні тіян батьныд?
— Батьӧ собрание вылӧ муніс, — ньӧти дӧзмытӧг, раминика нюмъялігтыр, вочавидзис Пашка.
— Сійӧ собрание вылӧ муніс, — неуна чуймыштӧм кельыдлӧз синъяснас детинкаяс вылӧ видзӧдӧмӧн шуис Машка.
— Сійӧ муніс, а гортын сӧмын баб куйлӧ паччӧрын да видчӧ, — содтіс Пашка.
— А баб куйлӧ да видчӧ, — гӧгӧрвоӧдіс Машка. — И папа мунігӧн сійӧ видчис жӧ.
Медым пӧ тэ му пырыс мунан аслад колхознад.
И Машка тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс сэтчань, кӧні сулаліс керканыс да кӧні куйліс скӧр бабыс, кодлы вӧлі колӧ, медым батьныс му пырыс муніс.
— Сійӧ му пырыд оз мун, — успокоитіс Машкаӧс Васька. — Кытчӧ нӧ сійӧ мунас?
Нолтӧ, кокнад ачыд зымнит муас, и тэ Пашка, тожӧ зымнит.
Да ёнджыка зымӧдӧй!
Но вот, энӧ вӧйӧй?
А ноко, ещӧ зымӧдӧй!
И, вежӧртӧм Пашкаӧс да Машкаӧс лов тыртӧдзныс зымӧдны тшӧктӧм бӧрын, асланыс вильыш выдумкаӧн дӧвӧльнӧй детинкаяс мӧдӧдчисны площадь вылӧ, кӧні важӧн нин заводитчӧма шума собрание.
— Вот тайӧ делӧяс! — чукӧртчӧм йӧз пӧвстын тойласьыштӧм бӧрын шуис Петька.
— Интереснӧй делӧяс, — сир дука кыз керпом вылӧ пуксигмоз да питшӧгсьыс кӧлӧб тор кыскигмоз сӧгласитчис Васька.
— Тэ нӧ, Васька, кытчӧ вошлін?
— Юны котӧртлі.
И мый тайӧ мужикъясыскӧд лоӧма?
Сӧмын и кылӧ: колхоз да колхоз.
Ӧтияс видӧны колхозсӧ, мӧдъяс сёрнитӧны, мый колхозтӧг некыдзи оз позь.
Детинкаяс и то тышкасьӧны.
Тэ тӧдан Галкин Федькаӧс?
Но, письтиа чужӧма тай.
— Тӧда.
— Но вот.
Ме котӧртлі юны да аддзылі, кыдзи ӧні сійӧ кутшӧмкӧ рыжӧйкӧд косясис.
Сійӧ, рыжӧйыс, чепӧсйис, да и заводитіс сьывны: «Федька-колхоз — луасьысь порсь».
А Федька скӧрмис, и заводитчис налӧн кось.
Ме нин тэнӧ кӧсйи чукӧстны, медым тэ видзӧдлін, кыдзи найӧ косясьӧны.
Да кутшӧмкӧ гӧрба баб дзодзӧгъясӧс вӧлі вӧтлӧ и кыкнан детинкаыслы ньӧрйӧн шонтыштіс, но найӧ и котӧртісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Васька видзӧдліс шонді вылӧ да кутіс тӧждысьны.
— Мунам, Петька, сетам запискатӧ.
Гортӧдз котӧртігкоста рыт лоӧ.
Мед эськӧ гортын эз сюрышт.
Йӧз костӧд писькӧдчигтыр, пельк челядь матыстчисны кер чукӧр дорӧдз, кӧні пызан сайын пукаліс Егор Михайлов.
Сэк кості, кор воӧм морт, кер чукӧр вылӧ кайӧмӧн, висьтавліс крестьяналы, кутшӧм выгӧда колхозӧ пырӧмысь, Егор ньӧжйӧник, но настойчивӧя убеждайтіс мыйын кӧ сыланьӧ копыртчӧм сельсӧветса кык членӧс.
Найӧ довкйӧдлісны юрнысӧ, а Егор, тыдалӧ, скӧраліс на вылӧ налӧн падъялӧм вӧсна да ещӧ ёнджыка мыйкӧ вашкӧдӧмӧн доказывайтіс налы, янӧдіс найӧс.
Кор тӧждысян чужӧма сельсӧветса членъяс вешйисны Егор дінысь, Петька гусьӧник сюйыштіс сылы доверенностьсӧ да запискасӧ.
Егор паськӧдіс бумажкасӧ, но лыддьынысӧ эз удит, сы вӧсна мый кер чукӧр вылӧ кайис выль морт, и тайӧ мортсӧ детинкаяс тӧдісны. Тайӧ мужикыс вӧлі тшӧтш мукӧдъяскӧд, кодъяскӧд детинкаяс паныдасьлісны Данила Егорович хуторын юкмӧс дорас.
Тайӧ мужикыс висьтавліс, мый колхоз — сійӧ, дерт, выль делӧ и мый сразу ставлы колхозӧ сюйсьыны нинӧмла.
Гижсисны ӧні колхозӧ дас овмӧс, но и мед уджалӧны.
Налӧн кӧ делӧыс артмас, то и мукӧдъяслы пырны оз ло сёр, а делӧыс кӧ оз артмы, сэки, сідзкӧ, колхозӧ пырны нинӧмла да колӧ уджавны важмоз.
Сійӧ сёрнитіс дыр, и, сійӧ сёрнитігкост, Егор Михайлов паськӧдӧм запискасӧ пыр на кутіс лыддьытӧг.
Сійӧ читкыраліс векньыдик скӧр синъяссӧ да, пельсӧ чошкӧдӧмӧн, сюся видзӧдаліс кывзысь крестьяналы чужӧмъяс вылас.
— Подкулачник! — сылы сетӧм запискасӧ чуньяснас вӧрӧдігтыр лӧгпырысь шуис сійӧ.
Сэки Васька повзис, медым эськӧ Егор тӧдлытӧгыс оз нямрав Иван Михайловичлысь доверенностьсӧ, да ньӧжйӧник тракнитіс председательӧс соскӧдыс:
— Дяденька Егор, лыддьы, пӧжалуйста.
А то миянлы гортӧ колӧ котӧртны.
Егор ӧдйӧ лыддис запискасӧ да шуис детинкаяслы, мый ставсӧ вӧчас, мый карӧ сійӧ мунас стӧч неделя мысти, а сэтчӧдз обязательнӧ ачыс пыралас Иван Михайлович ордӧ.
Сійӧ кӧсйис на мыйкӧ шуны, но сэки мужик помаліс сёрнисӧ, и Егор ассьыс сера кепкасӧ киас шамыртӧмӧн, чеччыштіс керъяс вылӧ да заводитіс тэрыба да гораа висьтавны.
А детинкаяс, йӧз чукӧрысь петӧм бӧрын, котӧрӧн мӧдӧдчисны туй кузя разъездлань.
Хутор дорті котӧртігӧн найӧ эз аддзыны ни Ермолайӧс, ни свӧяксӧ, ни племянниксӧ, ни кӧзяйкасӧ — буракӧ, ставныс вӧліны собрание вылынӧсь.
Но ачыс Данила Егорович вӧлі гортас.
Сійӧ пукаліс кильчӧ вылас, куритіс чукля важ каллян, кытчӧ вӧлі вундалӧмӧн рисуйтӧма кодлыськӧ сералысь чужӧмсӧ и кажитчис, мый сійӧ вӧлі Алёшиноын дзик ӧти мортӧн, кодӧс оз смущайт, оз радуйт и оз вӧрзьӧд выль кыв — колхоз.
Тихая ю берег дорті кустъяс пӧвстӧд котӧртігӧн детинкаяс кылісны булькмунӧм, быттьӧ кодкӧ ваас шыбитіс ыджыд из.
Гусьӧникӧн матыстчӧм бӧрын найӧ аддзисны Серёжкаӧс, коді сулаліс берег вылын да видзӧдіс сэтчӧ, кысянь ва вылын разалісны рӧвнӧй кытшъяс.
— Гымга вӧйтӧма, — гӧгӧрвоисны челядь да, мудера ӧта-мӧд выланыс видзӧдлӧм бӧрын, ньӧжйӧник кыссисны бӧр, мунігмозныс зілисны запомнитны тайӧ местасӧ.
Найӧ петісны трӧпа вылӧ да, вӧвлытӧм удачаӧн нимкодясигтыр, ещӧ ӧдйӧджык котӧртісны гортланьыс.
Сэтчӧ жӧ кывны кутіс, кыдзи грымакыліс вӧрӧд скорӧй поездлӧн йӧлӧга шыыс: сідзкӧ, вӧлі нин вит час.
Сідзкӧ, Васькалӧн батьыс, виж флагсӧ гартыштӧм бӧрын, пырӧ нин гортас, а Васькалӧн мамыс кыскӧ нин пачысь ӧбед тыра пӧсь гырнич.
Гортын бара жӧ пансис сёрни колхоз йылысь.
А сёрни заводитчис сысянь, мый мам, коді быдса во нин чӧжис деньга мӧс ньӧбӧм вылӧ, ещӧ тӧвсяньыс на бӧрйӧма Данила Егоровичлысь арӧса кукань да гожӧм кежлас надейтчис ньӧбны сійӧс да лэдзны стадоӧ.
Ӧні жӧ, кор кывліс, мый колхозӧ кутасны примитавны сӧмын найӧс, кодъяс пыртӧдзыс оз кутны начкавны да бокӧ вузавлыны скӧтнысӧ, мам шогсис сы вӧсна, мый колхозӧ пыригас Данила Егорович нуӧдас сэтчӧ куканьсӧ, и корсь сэки мӧдӧс, а кытысь сэтшӧмсӧ аддзан?
Но бать вӧлі тӧлка морт, сійӧ быд лун лыддис железнодорожнӧй газета «Гудок» да гӧгӧрволіс, кодарӧ мый.
Сійӧ кутіс серавны мам вылын да висьталіс сылы, мый Данила Егоровичӧс ни куканьнас, ни куканьтӧгыс колхоз бердӧ сё воськов сайӧ сибӧдны оз позь, сы вӧсна мый сійӧ кулак.
А колхозъяс сы могысь и организуйтчӧны, медым позис овны кулакъястӧг.
И кор колхозӧ пырас сиктыс ставнас, сэки и Данила Егоровичлы, и мельник Петунинлы, и Семён Загребинлы воас пом, мӧдногӧн кӧ — киссясны налӧн став кулацкӧй овмӧсъясныс.
Но мам казьтыштіс сы йылысь, кыдзи кольӧм во Данила Егоровичлысь чинтісны налогсӧ сё ветымын пуд, кутшӧма сыысь полӧны мужикъяс да кыдзи ставыс мыйлакӧ артмӧ сідзи, кыдзи сылы колӧ.
И сійӧ ньӧти эз верит, мый Данила Егоровичлӧн овмӧсыс киссяс, а, весиг мӧдарӧ, казьтыштіс, медым пӧ ачыс колхозыс эз киссьы, сы вӧсна мый Алёшино — пемыд сикт, гӧгӧр вӧр да нюръяс.
Колхознӧй ногӧн уджавнысӧ велӧдчыны тані некодлысь и соседъяслысь отсӧг виччысьны нинӧм.
Бать гӧрдӧдіс да шуис, мый налогӧн — тайӧ гуся делӧ и некыдзи эськӧ эз артмы, эз кӧ Данила Егорович кодӧскӧ ылӧдлы да жульничайт, а сылы быдпӧрйӧ оз удайтчы и мый татшӧм делӧяссьыд абу дыр веськавны кытчӧ колӧ.
Но сэки жӧ сійӧ видіс сельсӧветса эсійӧ дуракъяссӧ, кодъясӧс бӧбйӧдлӧма Данила Егорович, да шуис, мый татшӧмыс кӧ вӧлі ӧні, кор председательнас Егор Михайлов, то сы дырйи татшӧм безобразиеыс эськӧ эз артмы.
Сэк кості, кор бать да мам вензисны, Васька сёйис кык яй тор, шыд тасьті да быттьӧкӧ тӧдлытӧгыс сюйис вомас ыджыд сакар тор сакарничаысь, кодӧс мамыс пуктіс пызан вылӧ, сы вӧсна мый ӧбед бӧрын жӧ бать радейтліс юыштны стӧкан-мӧд чай.
Но мам эз верит, мый сійӧ вӧчис тӧдлытӧг, вӧтліс сійӧс пызан сайысь, и сійӧ, не сы мында ӧбида вӧсна, мыйта обычай серти, лимзалігтыр кайис паччӧрӧ рыжӧй кань Иван Иванович дінӧ да, кыдзи и век, зэв ӧдйӧ вугыртіс.
То ли сійӧ вӧтасис, то ли сійӧ збыльысь унйывсьыс кывліс, но сылы кажитчис, мый батьыс висьтавліс кутшӧмкӧ выль завод йылысь, кутшӧмкӧ стрӧйбаяс йылысь, кутшӧмкӧ йӧз йылысь, кодъяс ветлӧдлӧны да мыйкӧ корсьӧны оврагъясысь да вӧрысь, и быттьӧ мам пыр шензис, пыр эз верит, пыр акайтіс да окайтіс.
Сэсся, кор мамыс сійӧс лэччӧдіс паччӧрысь, пӧрччӧдіс да водтӧдіс узьны, сійӧ збыльысь вӧтасис: быттьӧкӧ вӧрын ӧзйӧны уна бияс, быттьӧкӧ Тихая ю кузя кывтӧ лӧз мореясын моз ыджыд пароход да ещӧ быттьӧкӧ тайӧ пароход вылас сійӧ кывтӧ Петька ёртыскӧд зэв ылысса да зэв мича странаясӧ...
4
Алёшиноӧ котӧртлӧмсянь лун вит мысти, ӧбед бӧрын, детинкаяс гусьӧн мӧдӧдчисны Тихая ю дорӧ, медым видзӧдлыны, абу-ӧ гымгаӧ пырӧма чери.
Тайӧ местаас воӧм бӧрын найӧ дыр гурйысисны ва пыдӧсас «кошкаӧн» — нюкыльтӧм кӧрттувъясысь вӧчӧм ичӧтик якӧрӧн.
«Кошкаыс» крукасис сьӧкыд вужляӧ да тӧкӧтьӧ эз ор бечеваыс.
Кыскисны берегӧ быдса чукӧр нильӧг, нюйт дука водоросльяс.
Но гымга эз вӧв.
— Сійӧс Серёжка гусялӧма! — кутіс няргыны Васька. — Ме тэныд шулі, мый сійӧ кыйӧдас миянӧс.
Вот сійӧ и кыйӧдӧма.
Ме тэныд шулі: вай мӧд местаӧ вӧйтам, а тэ он окотит.
— Да ӧд тайӧ нин и эм мӧд местаыс! — дӧзмис Петька. — Тэ жӧ ачыд тайӧ местасӧ бӧрйин, а ӧні ставсьыс ме вылӧ ыстысян.
Да эн няргы тэ, пӧжалуйста.
Меным и аслым жаль, а ме ог няргы.
Васька ланьтліс, но недыр кежлӧ.
А Петька шуис:
— Помнитан, кор ми Алёшиноад котӧртлім, сэки Серёжкатӧ юдорса сотчӧм дуб дінысь аддзылім?
Мунам сэтчӧ да корсям.
Гашкӧ, сылысь гымгасӧ лэптам.
Сійӧ — миянлысь, а ми — сылысь.
Мунам, Васька.
Да тэ эн няргы, пӧжалуйста, татшӧм ён да кыз, а няргӧ.
Мыйла ме некор ог няргы?
Помнитан, кор ӧтпырйӧ куим мазі чушкисны менсьым кӧмтӧм кокӧс, и то ме эг няргы.
— Вот тай и эн няргы! — зумыштчӧмӧн вочавидзис Васька. — Кыдзи бӧрддзин сэки, ме весиг повзи да оз тыра наберушкаӧс уськӧді.
— Ньӧти эг бӧрддзы.
Бӧрдӧны — сійӧ кор синва петӧ, а ме прӧста горӧді, сы вӧсна мый повзи, да и доймӧ.
Горзышті куим секунда и дугді.
А ньӧти эг бӧрд да эг няргы.
Котӧртам, Васька!
Воисны берегӧдз, кӧні сулаліс сотчӧм дуб, да дыр гурйисны ю пыдӧссӧ.
Ноксисны-ноксисны, мудзисны, кӧтасисны, но ни ассьыныс, ни Серёжкалысь гымгасӧ эз аддзыны.
Жугыльмисны найӧ, пуксисны рӧч вылӧ, коръяссьысь бадь куст улӧ да, сёрнитчӧм бӧрын, шуисны аскиа лунсянь жӧ заводитны мудера кыйӧдны Серёжкаӧс, медым корсьны сійӧ местасӧ, кытчӧ сійӧ ветлывлӧ вӧйтавны кыкнан гымгасӧ.
Кодлыськӧ, збыль, ылысянь на ещӧ кокшыяссӧ кылӧм бӧрын детинкаяс чошкӧдісны пельяснысӧ да пелька сунісны кустъяс пӧвстӧ.
Но тайӧ эз вӧв Серёжка.
Трӧпа кузя Алёшиносянь тэрмасьтӧг вӧлі локтӧны кык крестьянин.
Ӧтиыс — тӧдтӧм да, кажитчӧ, абу татчӧс.
Мӧдыс Серафим дядь, Алёшиноса гӧлиник мужик, кодӧс частӧ сулісны быдсяма нелючкияс: то сылӧн вӧлыс кулӧма, то сылысь рудзӧгсӧ вӧвъяс талялӧмаӧсь, то сылӧн сарай вевтыс киссьӧма да порсьписӧ да дзодзӧгписӧ лямӧдӧма.
И тадзи быд во мыйкӧ овлывлӧ Серафим дядькӧд.
Сійӧ вӧлі бур уджалысь, но неудачливӧй да неудачаясӧн повзьӧдӧм мужик.
Серафим дядь вӧлі нуӧ разъездӧ кыйсян рыжӧй сапӧг гоз, кодӧс сійӧ дӧмӧма Васька батьлы кык шайтысь.
Кыкнан мужикыс мунісны да видісны Данила Егоровичӧс.
Видіс сійӧс тӧдтӧмыс, коді эз вӧв Алёшиноса, а Серафим дядь кывзіс да жугыля дакайтіс.
Мыйысь тӧдтӧм мортыс видіс Данила Егоровичӧс, тайӧс детинкаяс тӧлкӧн эз гӧгӧрвоны.
Артмыліс кыдзкӧ сідзи, мый Данила Егорович мыйкӧ ньӧбӧма мужиклысь донтӧм-донысь да кӧсйысьӧма мужиклы уджӧн сетны куим мешӧк зӧр, а кор мужикыс воӧма, сэки Данила Егорович корӧма сэтшӧм дон, кутшӧм и карын базар вылын абу, да шуӧма, мый тайӧ пӧ ещӧ еннога дон, сы вӧсна мый кӧдзигкежлӧ зӧрлӧн доныс ещӧ на джын мындаыс содас.
Кор кык жугыль крестьянин прӧйдитісны, детинкаяс петісны кустъяс пӧвстысь да бара пуксисны вежӧдысь шоныд рӧч вылӧ.
Вӧлі рӧмдӧ нин.
Юсянь ӧвтыштіс уль ру да берегдорса бадь кустъяслӧн аслыссяма дук.
Кӧкис кӧк, и шонділӧн гӧрд югӧръясас чукӧрӧн бергалісны бус кодь посньыдик тувсов гебъяс.
Но вот гӧрдов кымӧръяс сайсянь чӧв-лӧняс кутіс кывны аслыссяма жургӧм, коді первойсӧ вӧлі ылын да слаб, быттьӧкӧ мазі позйын дзизгӧм.
Сэсся, гӧгрӧс кыз кымӧрысь торйӧдчӧм бӧрын, небесаын дзирдыштіс эзысь кодь югыд чут.
Сійӧ пыр ыдждіс.
Со нин сылӧн кутіс тӧдчыны шевгӧдӧм кык гоз борд...
Со нин бордъяс вылас ӧзйисны кык гӧрд звезда...
И ставнас аэропланыс, ён да мича, медся ӧдйӧ ветлысь паровозысь ӧдйӧджык, но медся ӧдйӧ лэбалысь степнӧй орёлысь кокньыдджыка, ён моторъяснас гажаа жургигтыр, шлывгис пемыд вӧр весьтті, тыртӧм разъезд весьтті да Тихая ю весьтті, код берег вылын пукалісны детинкаяс.
— Ылӧдз лэбӧ! — ылыстчысь аэроплан вылӧ дзоргигтыр вомгорулас шуис Петька.
— Ылысса странаясӧ! — шуис Васька да дум вылас уси неважӧнся мича вӧт. — Найӧ, аэропланъясыд, пыр лэбалӧны сӧмын ылысса странаясӧ.
Матыссаясад мый?
Матыссаясад позьӧ и вӧлӧн мунны.
Аэропланъяс — ылысса странаясӧ.
Ми, кор быдмам, Петька, ылысса странаясӧ жӧ мунам.
Сэні эмӧсь и каръяс, и зэв гырысь заводъяс, и ыджыд вокзалъяс.
А миян абу.
— Миян абу, — сӧгласитчис Петька. — Миян сӧмын ӧти разъезд да Алёшино, и сэсся нинӧм...
Детинкаяс ланьтісны да, шензьӧмӧн и тӧждысьӧмӧн, чатӧртчисны.
Жургӧм бара ёнмис.
Вына стальнӧй лэбач бергӧдчис бӧр, лэччис пыр увлань.
Ӧні нин тыдалӧны вӧлі ичӧтик кӧлесаясыс да шонді водзас дзирдалысь пропеллерыслӧн югыд кытшыс.
Быттьӧ ворсігмоз, машина лайкмуніс, пӧлыньтчис шуйга борд вылас, бергӧдчис да вӧчис некымын ыджыд кытшов вӧр весьтті, Алёшиноса видзьяс весьтті, Тихая ю весьтті, код берег вылын сулалісны чуймӧм да радлысь детинкаяс.
— А тэ... а тэ шулін, сӧмын пӧ ылі странаясӧ, — волнуйтчигтыр да мыкталігтыр Шуис Петька. — Миян ӧмӧй ылі страна?
Машина бара кыпӧдчис вывлань да регыд саяліс, сӧмын шочиника вуджрасис гӧрдов рӧма кыз кымӧръяс костӧд.
«И мыйла сійӧ миян весьтын бергаліс?» — думайтісны детинкаяс да тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчисны разъездлань, медым регыдджык висьтавны, мый найӧ аддзылісны.
Найӧ зілисны тӧдмавны, мыйла воліс аэроплан да мый сійӧ видзӧдаліс, да пӧшти эз кывлыны ӧтка лыйӧм шы, коді слабиника кыліс кӧнкӧ ылын нин, бӧрвылын.
Гортас воӧм бӧрын Васька суис на Серафим дядьӧс, кодӧс гӧститӧдісны чайӧн.
Серафим дядь висьтавліс Алёшиноса делӧяс йылысь.
Колхозӧ пырӧма сикт джынйыс.
Пырӧма сійӧ и ачыс.
Мӧд джынйыс виччысис, мый лоӧ.
Чукӧртісны паевӧй взносъяс да куим тысяча шайт Трактороцентрлӧн акцияяс вылӧ.
Но тайӧ тулыснас кӧдзны кутасны быдӧн асланыс муяс вылӧ, сы вӧсна мый колхозлы мусӧ ӧти местаысь абу на торйӧдӧма.
Сӧмын видзьяс удитісны торйӧдны Тихая ю шуйга берег вылысь.
Но и тані артмис неладнӧ.
Мельник Петунинлӧн прудйыс буждӧма, став ваыс мунӧма да эз ойдӧд шуйга берегсӧ.
Та вӧсна турун должен лоны омӧль, сы вӧсна мый ойдлӧм видзьяс вылын бур турун овлӧ сӧмын ыджыд ва бӧрын.
— Петунинлӧн буждӧма? — шензьӧмӧн юаліс бать. — Мыйла нӧ сылӧн водзджыксӧ эз буждыв?
— А коді сійӧс тӧдас, — раминика вочавидзис Серафим дядь. — Гашкӧ, ваыс кырӧдіс, а гашкӧ, и ещӧ кыдзкӧ.
— Жулик сійӧ Петуниныд, — шуис бать. — Мый сійӧ, мый Данила Егорович, мый Семен Загребин — ӧти компания.
Но, кыдзи найӧ, скӧралӧны?
— Да кыдзи шуны, — вочавидзис зумыш Серафим дядь. — Данила — сійӧ ветлӧдлӧ, быттьӧ веськодь сылы.
Тіян, шуӧ, делӧ.
Кӧсъянныд — колхозӧ, кӧсъянныд — совхозӧ.
Меным веськодь.
Мельник Петунин сійӧ збыльысь скӧрмӧма.
Дзебӧ, но тыдалӧ, мый скӧрмӧма.
Колхознӧй видзьяс улӧ и сылӧн участокыс веськаліс.
А кутшӧм сылӧн участокыс?
Ой, и бур участок.
Но, а Загребин?
Ачыд тӧдан Загребинтӧ.
Сійӧ пыр шутитӧ да шмонитӧ.
Неважӧн почта вайис плакатъяс да разнӧй лозунгъяс.
Но вот, стӧрӧж Бочаров мунӧма сикт кузя найӧс клеитавны.
Кӧні заборӧ, кӧні стенӧ клеитас.
Мунӧ сійӧ Загребин керка дорті да оз тӧд, мый вӧчны: ӧшӧдны плакатсӧ али не ӧшӧдны?
Мед эськӧ кӧзяиныс эз кут видчыны.
А Загребин петӧма да сералӧ: «Мый нӧ он ӧшӧд?
Эк тэ, колхознӧй юр!
Мукӧдлы праздник, а меным абу али мый?»
Босьтӧма кык медся ыджыд плакатсӧ да и ӧшӧдӧма.
— Но, а Егор Михайлов кыдзи? — юаліс бать.
— Егор Михайлов? — тыртӧм стӧкансӧ вештігмоз вочавидзис Серафим дядь. — Егор — крепыд морт, да мыйкӧ сы йылысь лёктор уна больгӧны.
— Мый больгӧны?
— Вот, шуам, сёрнитӧны, мый кор сійӧ кык во абу вӧлӧма гортас, сэки быттьӧкӧ сійӧс лёк делӧясысь кыськӧ вӧтлӧмаӧсь.
Быттьӧкӧ тӧкӧтьӧ судӧ абу сетӧмаӧсь.
Либӧ сылӧн мыйкӧ деньгаӧн неладнӧ лоӧма, либӧ ещӧ кыдзкӧ мӧдног.
— Прӧста больгӧны, — увереннӧя вочавидзис Васькалӧн батьыс.
— Колӧ чайтны, мый прӧста.
А ещӧ больгӧны, — сэки Серафим дядь син бӧжнас видзӧдліс Васька мам вылӧ да Васька вылӧ, — быттьӧкӧ пӧ карын сылӧн эсійӧ эм... но, невеста, ли мый ли, — неуна падмыштлӧм бӧрын содтіс сійӧ.
— Но и мый нӧ, кӧть и невеста?
Мед гӧтрасьӧ.
Сійӧ — дӧвеч.
Пашкалы да Машкалы мам лоас.
— Карса, — нюммунӧмӧн шуис Серафим дядь. — Барышня либӧ ещӧ кыдзкӧ.
Сэтшӧмыдлы озыр мужик колӧ, а Егорлӧн нӧ ыджыд-ӧ жалованье?
Но, ме муна, — чеччигмозыс шуис Серафим дядь.
— Аттьӧ гӧститӧдӧмсьыд.
— Гашкӧ, узьны кольччан? — корисны сійӧс. — А то, видзӧд, кутшӧм пемыд.
Вӧрӧд ковмас мунны.
Вӧрад трӧпаӧдыд ещӧ ылалан.
— Ог ылав, — шыасис Серафим дядь.
— Тайӧ трӧпаӧдыс кызьӧд воын партизанъяскӧд ок мыйта ветлывлӧма!
Сійӧ пуктіс юрас паськыд дора киссьӧм идзас шляпасӧ, видзӧдліс ӧшиньӧд да содтіс:
— Ок, кодзулыс мыйта, да и тӧлысь регыд петас — югыд лоӧ!
5
Войяс вӧліны ыркыдӧсь на, но Васька босьтіс ватаа важ эшкын да киссьӧм ыж ку тулуп да петіс узьны сарайӧ.
Рытсяньыс на сійӧ сёрнитчис Петькакӧд, мый мӧдыс садьмӧдас сійӧс водзджык и найӧ мунасны нидзув самӧн кельчи кыйны.
Но кор садьмис, вӧлі сёр нин — час ӧкмыс кымын, а Петька эз вӧв.
Буракӧ, Петькалӧн и аслас узьсьӧма.
Васька сёйыштіс лук сорӧн жаритӧм картупель, сюйис зептас песокӧн киськалӧм нянь шӧрӧм да котӧртіс Петька ордӧ, кӧсйис видны сійӧс узьысьӧн да лодырӧн.
Но Петька эз вӧв гортас.
Васька пырис пес сарайӧ — вугыр шатинъяс вӧліны танӧсь.
Но Васькаӧс ёна шензьӧдіс сійӧ, мый найӧ сулалісны эз пельӧсын, ас местааныс, а быттьӧкӧ найӧс тэрмасигтыр шыбитӧмаӧсь кыдзсюрӧ сарай шӧрас.
Сэки Васька петіс ывлаӧ, медым юавны посни челядьяслысь, эз-ӧ найӧ аддзывны Петькаӧс.
Улича вылысь сійӧ аддзис сӧмын ӧтнассӧ нёль арӧса Павлик Припрыгинӧс, коді мырдӧн кӧсйис пуксьыны верзьӧмӧн ыджыд рыжӧй пон вылӧ.
Но сӧмын на сійӧ чушкиг да ружтігтыр заводитліс лэптыны коксӧ, медым пуксьыны пон вылӧ, Кудлаха водліс гатшӧн да, вывлань кынӧмӧн куйліг да бӧжсӧ дышиника легӧдігтыр, йӧткаліс Павликӧс аслас паськыд, укшаль лапаяснас.
Павлик Припрыгин висьталіс, мый Петькаӧс сійӧ абу аддзылӧма да корис Васькаӧс отсавны сылы пуксьыны Кудлаха вылӧ.
Но Васькалы вӧлі не сыӧдз.
Мӧвпалігтыр, кытчӧ эськӧ вермис вошны Петька, сійӧ мӧдӧдчис водзӧ да регыд аддзис Иван Михайловичӧс, коді пукаліс керка мудӧд вылас да лыддис газета.
Иван Михайлович абу жӧ аддзылӧма Петькаӧс.
Васька жугыля пуксис орччӧн.
— Мый йылысь нӧ тайӧ тэ, Иван Михайлович, лыддян? — пельпом вомӧныс видзӧдігтыр юаліс сійӧ.
— Тэ лыддян, а ачыд нюмъялан.
Кутшӧмкӧ история али мый?
— Миян местаяс йылысь лыддя.
Тані, Васюк, гижӧма, мый миян разъезд дорӧ лӧсьӧдчӧны завод стрӧитны.
Зэв ыджыд завод.
Алюминий — металл сэтшӧм — кутасны перйыны сёйысь.
Гижӧны, ёна пӧ озырӧсь тайӧ алюминийнас миян местаясным.
А ми олам да думайтам — сёй.
Со тэныд и сёй.
Мыйӧн сӧмын Васька кыліс та йылысь, сійӧ пыр жӧ чеччыштіс мудӧд вывсьыс, медым котӧртны Петька ордӧ да первойӧн висьтавны сылы тайӧ шензьӧдана выльторсӧ.
Но, кор дум вылас уси, мый Петька кытчӧкӧ вошӧма, сійӧ пуксис бӧр, заводитіс юасьны Иван Михайловичлысь, кыдзи кутасны стрӧитны, кутшӧм местаӧ да джуджыд-ӧ лоӧны заводлӧн трубаясыс.
Кытчӧ кутасны стрӧитны, тайӧс Иван Михайлович и ачыс на эз тӧд, но трубаяс йылысь сійӧ висьталіс, мый некутшӧм трубаяс пӧ оз лоны, сы вӧсна мый завод кутас уджавны электричествоӧн.
Та могысь кӧсйӧны стрӧитны Тихая ю вомӧн плӧтина.
Пуктасны сэтшӧм турбинаяс, кодъяс кутасны бергавны ва выннас да бергӧдлыны динамомашинаяссӧ, а тайӧ динамомашинаяссяньыс проволокаяс кузя мӧдас мунны электрическӧй ток.
Тихая ю помӧм йылысь кывлӧм бӧрын чуймӧм Васька бара чеччыштіс, но бара дум вылас уси, мый Петька абу, да збыльысь скӧрмис сы вылӧ.
— Но и дурак!
Тані татшӧм делӧяс, а сійӧ шляйтчӧ!
Улич помысь сійӧ аддзис ичӧтик визув нывкаӧс, Валька Шараповаӧс, коді некымын минута нин кокпӧв йылас чеччаліс юкмӧс сруб гӧгӧр.
Сійӧ кӧсйис мунны сы дорӧ да юавны, эз-ӧ нывка аддзыв Петькаӧс, но сійӧс падмӧдіс Иван Михайлович.
— Ті, челядь, кор котӧртлінныд Алёшиноад?
Субботаӧ али пятницаӧ?
— Субботаӧ, — дум вылас уси Васькалы. — Субботаӧ, сы вӧсна мый сійӧ рытнас миян пывсян ломтылісны.
— Субботаӧ.
Сідзкӧ, недель нин коли.
Мый нӧ тайӧ Егор Михайловыс ме ордӧ оз пырав?
— Егорыд?
Да сійӧ, Иван Михайлович, кажитчӧ, тӧрыт нин карӧ мунӧма.
Тӧрыт миянын Алёшиноса Серафим дядь чай юис да висьталіс, мый Егор мунӧма нин.
— Мыйла нӧ сійӧ эз пырав? — дӧзмӧмпырысь шуис Иван Михайлович. — Кӧсйысис пыравны и эз пырав.
А ме кӧсйи корны, медым сійӧ карысь ньӧбис меным каллян.
Иван Михайлович кусняліс газетасӧ да пырис керкаас, а Васька мӧдӧдчис Валька дорӧ юасьны Петька йылысь.
Но сійӧ дзикӧдз вунӧдіс сы йылысь, мый сӧмын тӧрыт на мыйыськӧ Валькаӧс шлёпӧдіс-нӧйтіс, и та вӧсна сійӧ ёна чуймис, кор, сійӧс аддзӧм мысти, збой Валька петкӧдліс сылы кывсӧ да кыккокйыв заводитіс пышйыны гортланьыс.
Но Петька вӧлӧма дзик матын.
Сэк, кор Васька шӧйтіс да думайтіс, кытчӧ воши сылӧн ёртыс, Петька пукаліс град йӧръяссайса кустъясын да терпитны вермытӧг виччысис, кор Васька мунас гортас.
Ӧні сійӧ эз кӧсйы паныдасьны Васькакӧд, сы вӧсна мый тайӧ асывнас сыкӧд лои аслыссяма да, пӧжалуй, весиг неприятнӧй случай.
Садьмис сійӧ водз, кыдзи и вӧлі сёрнитчӧма, босьтіс вугыр шатинъяссӧ да мӧдӧдчис садьмӧдны Васькаӧс.
Но муртса на мыччысис дзиръяӧдыс, кыдзи аддзис Серёжкаӧс.
Дзик пыр вӧлі позьӧ гӧгӧрвоны, мый Серёжка мунӧ ю дорӧ кыявны гымгаяс.
Сійӧ эз чайт, мый Петька сійӧс кыйӧдӧ, да муніс град йӧръяс пӧлӧн трӧпалань, мунігмозыс вотйис бечевкасӧ кӧрт «кошкалысь».
Петька бергӧдчис бӧр, шыбитіс сарай джоджӧ вугыр шатинъяссӧ да котӧртіс Серёжка бӧрся, коді саяліс нин кустъяс пӧвстӧ.
Серёжка муніс да гажаа пӧлясис ас вӧчӧм пу пӧлянӧн.
И тайӧ вӧлі Петькалы кивыв, сы вӧсна мый сійӧ вермис мунны сы бӧрын матын да не повны аддзӧмысь да нӧйтӧмысь.
Асылыс вӧлі шондіа да шума.
Быдлаын поталісны гаръяс.
Муысь писькӧдчис тшӧкыд веж турун.
Кыліс лысва дук да зарава дук, и дзирдалысь бадьяслӧн виж розъяс вылас дружнӧя дзизгисны мазіяс, кодъяс локтӧмаӧсь сёянла.
Сы вӧсна, мый асылыс вӧлі сэтшӧм лӧсьыд, мый сійӧ сэтшӧм удачнӧя кыйӧдіс Серёжкаӧс, Петькалы вӧлі долыд, и сійӧ кокниа да видзчысигтыр, восьлаліс чукыльӧсь векни трӧпа кузя.
Тадзи коли часджын кымын, и найӧ вӧлі матыстчӧны сійӧ месталаньыс, кӧні Тихая ю, крут чукыль вӧчӧм бӧрын, визувтӧ оврагъяслань.
«Ылӧдз писькӧдчӧ... мудер», — думыштіс Петька да водзвыв кутіс радлыны, кыдзи найӧ Васькакӧд босьтасны «кошка» да котӧртасны ю дорӧ, кыясны ассьыныс и Серёжкалысь гымгаяссӧ да вӧйталасны найӧс сэтшӧм местаӧ, кытысь Серёжкалы некор нин сэсся не аддзывны.
Пу пӧлянӧн пӧлясьӧм друг ланьтіс.
Петька содтіс воськовъяссӧ.
Коли некымын минута — бара чӧв.
Сэки, тӧждысьӧмӧн, виччысигмоз тувччалігтыр, сійӧ котӧртіс да, туй чукыль дінӧ воӧм бӧрын видзӧдліс кустъяс сайсянь: Серёжка эз вӧв.
Сэки Петькалы дум вылас уси, мый неуна бӧрынджык нин кежӧ вӧлі ичӧтик трӧпа, коді нуӧдӧ сійӧ месталаньыс, кӧні Филькин шор усьӧ Тихая юӧ.
Сійӧ муніс Филькин шор дорӧ, но и сэні Серёжка эз вӧв.
Прӧзевайтӧмысь асьсӧ видігӧн да шензигӧн, кытчӧ тайӧ вермис вошны Серёжка, сылы дум вылас уси сы йылысь, мый Филькин шорсянь неуна вылынджык эм ичӧтик пруд.
И кӧть сійӧ некор эз кывлы, медым сійӧ прудсьыс кыйлісны чери, но век жӧ решитіс котӧртлыны сэтчӧ: ӧд код тӧдас сійӧс, Серёжкатӧ!
Сійӧ сэтшӧм мудер, мый корсис мыйкӧ и сэтысь.
Но прудйыс, вӧлӧмкӧ, абу дзик матын.
Сійӧ вӧлі зэв ичӧтик, ставнас вижӧдӧма нюйтӧн да, лягушкаясысь кындзи, нинӧм сэні бурыс эз вермы лоны.
Серёжка и тані эз вӧв.
Бӧбмӧм Петька муніс Филькин шор дорӧ, юис сэтшӧм кӧдзыд ва, мый лолыштлытӧг ӧтчыдысь унджык ньылыштны он вермы, да кӧсйис бӧр мунны.
Васька, дерт, садьмис нин.
Он кӧ висьтав Васькалы, мыйла эз садьмӧд сійӧс, то Васька скӧрмас.
А висьталан кӧ, Васька кутас серавны: «Эк, тэ, абу вермӧмыд кыйӧдны!
Ме кӧ эськӧ...
Вот эськӧ меысь...»
и сідз водзӧ.
И друг Петька аддзис мыйкӧ сэтшӧмӧс, мый сійӧ пыр жӧ вунӧдіс Серёжка йылысь, и гымгаяс йылысь, и Васька йылысь.
Веськыдвылын, сё метрысь не ылынджык, кустъяс сайсянь тыдовтчис брезентовӧй палаткалӧн ёсь йылыс.
И сы весьтын кыптыштіс кизьӧриник векньыдик визь — бипурйысь тшын.
6
Первойсӧ Петька прӧстӧ повзис.
Сійӧ ӧдйӧ копыртчис, сувтіс ӧти пидзӧс вылас да сюся мӧдіс кыйявны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Вӧлі зэв лӧнь.
Сэтшӧм лӧнь, мый мичаа кыліс кӧдзыд Филькин шорлӧн гажаа сяльгӧмыс да мазіяслӧн дзизгӧмыс, кодъяс пуксялӧмаӧсь пӧрысь кыдз пу горс гӧгӧр.
И сы вӧсна, мый вӧлі сэтшӧм лӧнь, и сы вӧсна, мый вӧрыс вӧлі сэтшӧм гажа да югдӧдӧма шоныд шонді югӧръясӧн, Петька успокоитчис да видзчысьӧмӧн, но эз нин полӧм вӧсна, а прӧстӧ челядьлӧн мудер привычка серти, кустъяс сайӧ дзебсясигтыр мӧдіс матыстчыны палаткалань.
«Вӧралысьяс? — гадайтіс сійӧ.
— Абу, абу вӧралысьяс...
Мыйла налы палаткаыс?
Чери кыйысьяс?
Абу, абу чери кыйысьяс — берегсянь ылын.
Но абу кӧ вӧралысьяс да чери кыйысьяс, то кодъяс нӧ?»
«А друг разбойникъяс?» — думыштіс сійӧ да дум вылас уси, мый ӧти важ книгаысь сійӧ аддзыліс картинка: сідзжӧ вӧрын палатка;
сійӧ палатка дорас пукалӧны да пируйтӧны скӧр йӧз, а накӧд орччӧн пукалӧ зэв омӧлик да зэв жугыль красавица да, кутшӧмкӧ аслыссяма инструментӧн ворсігтыр, сьылӧ налы сьыланкыв.
Тайӧ мӧвпсьыс Петькалы эз ло лӧсьыд.
Вомдоръясыс заводитісны тіравны, сійӧ кутіс лапйӧдлыны синъяссӧ да кӧсйӧ нин вӧлі бӧрыньтчыны да котӧртны гортланьыс.
Но сэки кустъяс костӧд сійӧ аддзис нюжӧдӧм гез, и сійӧ гез вылас ӧшалісны, буракӧ, мыськалӧм бӧрын ещӧ ваӧсь на, обыкновеннӧй улыс гач да кык гоз дӧмаса лӧз носки.
И тайӧ ва гачыс да тӧв йылын лётъялысь дӧмаса носкиясыс кыдзкӧ пыр жӧ успокоитісны сійӧс, и разбойникъяс йылысь мӧвп кажитчис сылы тешкодьӧн да йӧйӧн.
Сійӧ сибӧдчис матӧджык.
Ӧні сылы тыдаліс, мый ни палатка дорас, ни палатка пытшкас некод абу.
Сійӧ аддзис ыджыд руд эшкын да кос коръясӧн сюялӧм кык вольпась.
Палатка пытшкас вольсалӧм брезент вылын туплясисны кутшӧмкӧ лӧз да еджыд бумагаяс, некымын сёй ёкмыль да изъяс, сэтшӧмъяс, кутшӧмъясӧс частӧ позьӧ аддзывны Тихая ю берегъяс вылысь;
сэні жӧ куйлісны Петькалы тӧдтӧм чусыда дзирдалысь предметъяс.
Бипур неуна тшыналыштіс.
Бипур дорын сулаліс саӧссьӧм ыджыд жӧч чайник.
Таляссьӧм турун вылын туплясис еджыд лы, кодӧс, тыдалӧ, вильӧдӧма пон.
Збоймыштӧм Петька матыстчис дзик палатка бердӧдзыс.
Медводз сійӧс интересуйтісны тӧдтӧм металлическӧй предметъяс.
Ӧтиыс — куим кока предмет, кутшӧм вӧлі подставкаыс фотографлӧн, коді кольӧм во воліс на ордӧ.
Мӧдыс — гӧгрӧс, ыджыд, кытчӧ гижалӧма цифраяс да круг вомӧныс нюжӧдӧма сунис.
Коймӧдыс — гӧгрӧс жӧ, но ичӧтджык, ручнӧй часі кодь, ёсь стрелкаа.
Сійӧ босьтіс тайӧ предметсӧ.
Стрелкаыс вӧрзьыштіс, дзӧрыштіс да бӧр сувтіс местаас.
«Компас», — дӧгадайтчис Петька. Сылы дум вылас уси, мый татшӧм предмет йывсьыс сійӧ лыддьыліс книгаысь.
Медым прӧверитны тайӧс, сійӧ бергӧдчис.
Вӧсни ёсь стрелка тожӧ бергӧдчис да, некымынысь катовмунлӧм бӧрын, сьӧд помнас петкӧдліс сыланьӧ, кӧні вӧр дорын сулаліс кузь лапъяса пӧрысь пожӧм.
Петькалы тайӧ воис сьӧлӧм вылас.
Сійӧ кытшовтіс палатка гӧгӧр, кежаліс ӧти куст сайӧ да ас гӧгӧрыс бергӧдчис дасысь, кӧсйис пӧръявны да дзугны стрелкасӧ.
Но мыйӧн сӧмын сійӧ сувтіс, кыдзи дышиника катовмунлӧм бӧрын стрелка сьӧд помнас важмозыс настойчивӧя петкӧдліс Петькалы, мый кӧть мыйдта эн бергав, некор сійӧс он ылӧд.
«Быттьӧ ловъя» — радпырысь думыштіс Петька, ачыс жалитіс, мый сылӧн абу татшӧм бурторйыс.
Сійӧ ышловзис, кӧсйис пуктыны компассӧ важ местаас,
но буретш тайӧ здукас эрд мӧдарладорсянь тыдовтчис кузь гӧна ыджыд пон да, гораа увтчигтыр, уськӧдчис сылань.
Петька повзис, чирӧстіс да уськӧдчис пышйыны веськыда кустъяс вомӧн.
Лёкысь увтчигтыр пон вӧтчис сы бӧрся да, дерт, вӧтӧдіс эськӧ, эз кӧ вӧв Филькин шор, кодӧс Петька вуджис пидзӧсӧдзыс ваті.
Шор дорӧ воӧм бӧрын, коді тайӧ местаас вӧлі паськыд, пон заводитіс чепсасьны берегӧд, корсис, — кыті эськӧ позяс чеччыштны шор вомӧныс.
А Петька эз мӧд виччысьны, кор пон вуджас, да, мыръяс вомӧн, колодаяс да вутшъяс вомӧн чеччалігтыр, тӧвзис водзӧ, быттьӧкӧ кӧч, кодӧс вӧтӧдӧны кыйсян понъяс.
Сійӧ сувтіс лолыштны сӧмын сэки, кор вӧлі нин Тихая ю берег дорын.
Косьмӧм вомдоръяссӧ нюлігтыр сійӧ матыстчис ю дорӧ, пӧттӧдзыс юис да, частӧ лолалігтыр, ньӧжйӧник мӧдӧдчис гортланьыс, но асьсӧ чувствуйтіс эз зэв бура.
Дерт, сійӧ эськӧ эз босьт компассӧ, эз кӧ вӧв понйыс.
Но пон кӧть не пон, а артмис сідзи, мый компассӧ сійӧ гусяліс.
А сійӧ тӧдіс, мый татшӧм делӧяссьыд сійӧс пӧвсалас батьыс, оз ошкы Иван Михайлович да оз ошкы, пӧжалуй, и Васька.
Но сы вӧсна, мый делӧыс вӧлі нин вӧчӧма, а компассӧ бӧр нуны сійӧ поліс дай вӧлі яндзим, сійӧ бурӧдіс асьсӧ сійӧн, мый, ӧти-кӧ, сійӧ абу мыжа, мӧд-кӧ, понйысь кындзи некод сійӧс эз аддзыв, а, коймӧд-кӧ, компассӧ позьӧ дзебны пыдӧджык, а коркӧ сёрӧнджык, арланьыс либӧ тӧвнас, кор нин оз ло некутшӧм палатка, висьтавны, мый сюри сылы, да и кольны ас ордас.
Со мый йылысь думайтіс Петька да со мыйла пукаліс град йӧръяссайса кустъяс пӧвстын да эз пет Васька дінӧ, коді дӧзмӧмӧн корсис сійӧс водз асывсянь.
7
Но, пес сарай йирк вылӧ компассӧ дзебӧм бӧрын, Петька эз котӧрт корсьны Васькаӧс, а муніс садйӧ да сэні кутіс думайтны сы йылысь, кыдзи эськӧ бурджыка пӧръявны.
Пӧръясьны, кор ковмыліс, сійӧ вӧлі мастер, но талун, быттьӧкӧ нарошнӧ, нинӧм прамӧйсӧ эз вермы думыштны.
Дерт, сійӧ эськӧ вермис висьтавны сӧмын сы йылысь, кыдзи неудачнӧя кыйӧдіс Серёжкаӧс, да не казьтыштны ни палатка йылысь, ни компас йылысь.
Но сійӧ чувствуйтіс, мый сылӧн оз тырмы терпениеыс чӧв овны палатка йылысь.
Он кӧ висьтав, Васька и ачыс вермас кыдзкӧ тӧдмавны да сэки кутас ошйысьны да ышнясьны: «Эк, тэ нинӧм он тӧд!
Пыр ме первой быдтор тӧдмала...»
И Петька думыштіс, мый эз кӧ вӧв компасыс да тайӧ проклятӧй понйыс, ставыс эськӧ вӧлі интереснӧйджык да бурджык.
Сэки сылы юрас воис зэв прӧстӧй да зэв бур мӧвп: а мый, мунны кӧ Васька дорӧ да висьтавны сылы палатка йылысь да компас йылысь?
Ӧд компассӧ сійӧ и збыльысь эз гусяв.
Ӧд ставсьыс мыжа сӧмын пон.
Босьтасны найӧ Васькакӧд компассӧ, котӧртласны палатка дорӧ да бӧр пуктасны сійӧс местаас.
А понйыс?
Но и мый нӧ понйыс?
Ӧти-кӧ, позьӧ босьтны сьӧраныс нянь либӧ лы да шыбитны сылы, медым эз увтчы.
Мӧд-кӧ, позьӧ сьӧраныс босьтны бедьяс.
Коймӧд-кӧ, кыкнад абу нин сэтшӧм страшнӧ.
Сійӧ тадзи и шуис вӧчны да пыр жӧ кӧсйис котӧртны Васька дінӧ, но сэки чукӧстісны ӧбедайтны, и сійӧ окотапырысь муніс, сы вӧсна мый ветлӧдлігас ёна тшыгъяліс.
Ӧбед бӧрын эз жӧ удайтчы аддзӧдлыны Васькаӧс.
Мамыс муніс пожъясьны да тшӧктіс сылы видзны ичӧтик Еленка чойсӧ.
Пырджык, кор мам мунлывліс да кольліс сійӧс Еленкакӧд, сійӧ сетлывліс сылы быдсяма рузумторъяс да путоръяс и, чойыс ворсігкості, зэв спокойнӧя котӧртлывліс ывлаӧ да, сӧмын мамсӧ аддзӧм бӧрын, бӧр воліс Еленка дорӧ, быттьӧ сы дорысь абу и вешйылӧма.
Но талун Еленка вӧлі неуна висьӧ да ыждаліс.
И кор сійӧ сетіс сылы дзодзӧг борд да мач кодь гӧгрӧс картупель да мӧдӧдчис ӧдзӧслань, Еленка кутіс сэтшӧма равзыны, мый керка дінтіыс мунысь соседка видзӧдліс ӧшиньӧд, грӧзитыштіс Петькалы чуньнас, чайтіс, мый Петька нӧйтӧма чойсӧ.
Петька ышловзис, пуксис Еленкакӧд орччӧн джоджӧ вольсалӧм кыз эшкын вылӧ да нор гӧлӧсӧн заводитіс сьывны сылы гажа сьыланкывъяс.
Кор воис мамыс, вӧлі пемдӧ нин и вӧлисти мездмӧм Петька чепӧсйис ӧдзӧсӧд да, Васькаӧс чуксалӧм могысь, заводитіс шутьлявны.
— Эк тэ! — ылысянь на горӧдіс Васька. — Эк, Петька!
И кӧні тэ, Петька, лунтыр шӧйтін?
И мыйла, Петька, ме тэнӧ лунтыр корси да эг аддзы?
И Петькалысь воча кывсӧ виччысьтӧг Васька тэрыба висьталіс лунтырӧн чукӧртӧм став выльторъяссӧ.
А выльторыд Васькалӧн вӧлі уна.
Ӧти-кӧ, разъезд дорын кутасны стрӧитны завод.
Мӧд-кӧ, вӧрын сулалӧ палатка, и сійӧ палаткаас олӧны зэв бур йӧз, кодъяскӧд сійӧ, Васька, тӧдмасьӧма нин.
Коймӧд-кӧ, Серёжкалӧн батьыс талун лупитӧма Серёжкаӧс, и Серёжка омлялӧма улич тырнас.
Но ни завод, ни плӧтина, ни сійӧ, мый Серёжкалы сюрӧма батьсяньыс, — нинӧм сэтшӧма эз шензьӧд да эз шызьӧд Петькаӧс, кыдзи сійӧ, мый Васька кыдзкӧ тӧдмалӧма палатка йылысь да первой юӧртіс сылы, Петькалы.
— Кытысь тэ палатка йывсьыс тӧдан? — юаліс ӧбидитчӧм Петька. — Ме, вокӧ, ачым первой ставсӧ тӧда, мекӧд талун история лои...
— История, история! — торкис сійӧс Васька.
— Кутшӧм тэнад история?
Тэнад абу интереснӧй история, а менам интереснӧй.
Кор тэ вошлін, ме тэнӧ дыр корси.
И татысь корси, и эстысь корси, и быдлаысь корси.
Дӧзми ме корсьны.
Вот ӧбедайті да и муні кустъяс пӧвстӧ ньӧр керыштны.
Друг паныд меным локтӧ морт.
Кузь тушаа, бокас кучик сумка, сэтшӧм, кутшӧм красноармейскӧй командиръяслӧн.
Сапӧгъясыс — вӧралысьяслӧн кодь, но сӧмын абу военнӧй и абу кыйсьысь.
Аддзис сійӧ менӧ да шуӧ: «Волы жӧ татчӧ, детинка?»
Тэ думайтан, мый ме повзи?
Ньӧти.
Вот матыстчи ме, а сійӧ видзӧдліс ме вылӧ да юаліс: «Тэ, детинка, талун чери кыйин?» — «Эг, — шуа, — эг кый.
Ме дорӧ эсійӧ дурак Петька эз пырав.
Кӧсйысис пыравны, а ачыс кытчӧкӧ воши».
— «Да, — шуӧ сійӧ, — ме и ачым аддза, мый тайӧ абу тэ.
А абу-ӧ тіян мӧд сэтшӧм детинка, тэысь неуна ыджыдджык и юрсиыс гӧрдов?» — «Эм, — шуа, — сэтшӧмыд, сӧмын сійӧ абу ме, а Серёжка, коді миянлысь гымганымӧс гусяліс».
— «Вот, вот, — шуӧ сійӧ, — миян палаткасянь неылын сійӧ гымга вӧйталіс.
А кӧні сійӧ олӧ?» — «Мунам, — вочавидза ме. — Ме тіянлы, дядя, петкӧдла, кӧні сійӧ олӧ».
Мунам ми, а ачым думайта: «И мыйла тайӧ сылы Серёжкаыс ковмӧма?
Бурджык эськӧ мед ми Петькакӧд ковмим».
Мунігмозыс сійӧ меным ставсӧ и висьталіс.
Палаткаын найӧ кыкӧн.
А палаткаыс Филькин шорысь вылынджык.
Найӧ, кыкнанныс, сэтшӧм йӧз — геологъяс.
Му пытшкӧссӧ тӧдмалӧны, изъяс, сёй корсьӧны да ставсӧ пасъялӧны, кӧні изъяс, кӧні лыа, кӧні сёй.
Вот ме сылы и шуи: «А мый эськӧ, ми кӧ Петькакӧд тіян дорӧ локтам?
Ми корсьны жӧ кутам.
Ми татысь ставсӧ тӧдам.
Кольӧм во ми сэтшӧм гӧрд из аддзим, мый весиг шензян, сэтшӧм гӧрд.
А Серёжка ордӧ, — шуа сылы, — ті, дядя, лучше мед эн и мунӧй.
Сійӧ вреднӧй, тайӧ Серёжкаыс.
Сылы эськӧ сӧмын тышкасьны да йӧзлысь гымгаяс гусявлыны».
Но, воим ми.
Сійӧ керкаас пырис, а ме ывлаас кольччи.
Видзӧда, котӧрӧн петӧ Серёжкалӧн мамыс да горзӧ: «Серёжка!
Серёжка!
Тэ, Васька, эн-ӧ аддзыв Серёжкаӧс?»
А ме вочавидзи: «Эг, эг аддзыв.
Аддзылі, сӧмын эг ӧні, а ӧні эг аддзыв».
Сэсся сійӧ мортыс — техникыс — петіс, а ме сійӧс вӧр дорӧдз колльӧді, и сійӧ шуис, медым ми тэкӧд на ордӧ волывлім.
Вот локтіс Серёжка гортас.
Батьыс сылысь и юалӧ: «Тэ мыйкӧ босьтін палаткаысь?»
А Серёжка ӧтказывайтчӧ.
Сӧмын батьыс, дерт, эз верит, да и лупитіс сійӧс.
А Серёжка кыдзи мӧдас омлявны!
Сідз сылы и колӧ.
Да ӧд, Петька?
Но тайӧ висьтыс Петькаӧс ньӧти эз радуйт.
Петькалӧн чужӧмыс вӧлі зумыш да жугыль.
Сы бӧрын кор сійӧ тӧдмаліс, мый компас вӧсна, кодӧс сійӧ гусяліс, нӧйтӧмаӧсь нин Серёжкаӧс, сійӧ чувствуйтіс асьсӧ зэв лёка.
Ӧні нин вӧлі сёр висьтавны Васькалы, кыдзи вӧлі делӧыс.
Петька, кодӧс суисны немвиччысьтӧг, сулаліс шӧйӧвошӧмӧн, жугыля да эз тӧд, мый ӧні кутас висьтавны сійӧ да кыдзи кутас объясняйтны Васькалы, мыйла эз вӧв гортас.
Но сійӧс мездіс ачыс Васька.
Аслас тӧдмалӧмторнас гордитчӧмла сійӧ кӧсйис лоны бур сьӧлӧмаӧн.
— Тэ мый зумыштчин?
Тэныд ӧбиднӧ, мый эн вӧв?
А тэ эськӧ мед эн пышйы, Петька.
Вӧлі кӧ сёрнитчӧма, сідзкӧ сёрнитчӧма.
Но, да нинӧм, ми аски ӧтлаын мунам, ме жӧ налы шуи: и ме локта, и менам Петька ёртӧй локтас.
Тэ, кӧнкӧ, тьӧтка ордӧдзыд котӧртлін?
Ме видзӧда: Петька абу, вугыр шатинъяс сарайын.
Но, думайта, сійӧ, дерт, — тьӧтка ордас котӧртіс.
Тэ сэні вӧлін?
Но Петька эз вочавидз.
Сійӧ чӧв олыштіс, ышловзис да кытчӧкӧ бокӧ видзӧдігмоз, юаліс:
— Ёна Серёжкасӧ батьыс лупитіс?
— Буракӧ, ёнакодь, Серёжка кӧ мӧдіс сэтшӧма омлявны, мый ывлаӧдз вӧлі кылӧ.
— Позьӧ ӧмӧй нӧйтны? — жугыля шуис Петька. — Ӧні абу важся кад, медым нӧйтны.
А тэ «лупитіс да лупитіс».
Радлан!
А тэнӧ кӧ батьыд лупитіс, тэ эськӧ радлін?
— Да ӧд эз менӧ, а Серёжкаӧс, — Петька кывъясысь неуна шӧйӧвошӧмӧн вочавидзис Васька.
— И сэсся ӧд эз прӧста, а делӧ вӧсна: мыйла сійӧ йӧз палаткаӧ сюйсис?
Йӧз уджалӧны, а сійӧ налысь инструментнысӧ гусявлӧ.
И мый тэ, Петька, талун тешкодь кутшӧмкӧ?
То лунтыр шляйтчин, то рытывбыд скӧралан.
— Ме ог скӧрав, — ньӧжйӧник вочавидзис Петька. — Прӧста менам первой пиньӧй висьмис, а ӧні нин дугдӧ.
— И регыд дугдас? — тӧждысьӧмӧн юаліс Васька.
— Регыд.
Ме, Васька, лучше гортӧ котӧрта.
Куйлышта, куйлышта гортын — сійӧ и дугдас.
8.
Регыд детинкаяс тӧдмасисны брезентовӧй палаткаын олысьяскӧд.
Найӧ вӧліны кыкӧн.
Накӧд вӧлі кузь гӧна ён пон, кодӧс шуисны «Вернӧйӧн».
Тайӧ вернӧйыс окотапырысь тӧдмасис Васькакӧд, но Петька вылӧ сійӧ скӧрысь эрыштчис.
И Петька, коді тӧдіс, мыйысь сы вылӧ скӧралӧ понйыс, ӧдйӧ дзебсис геологлӧн паськыд мыш саяс, радлігтыр, мый Вернӧй вермӧ сӧмын эравны, но оз вермы висьтавны сійӧс, мый тӧдӧ.
Ӧні детинкаяс быдса лунъясӧн ветлӧдлісны вӧрын.
Геологъяскӧд ӧтлаын найӧ корсьысисны Тихая ю берегъяс пӧлӧн.
Ветлісны нюр вылӧ да ӧтчыд волісны весиг ылі Лӧз тыяс дорӧдз, кытчӧ ещӧ некор на эз лысьтлыны ветлыны кыкӧн.
Кор налысь гортаныс юавлісны, кытчӧ найӧ вошлывлӧны да мый найӧ корсьӧны, найӧ гордӧя вочавидзлісны:
— Ми корсям сёй.
Ӧні найӧ тӧдісны нин, мый абу быд сёй ӧткодь.
Эмӧсь тощӧй сёйяс, эмӧсь жирнӧй сук сёйяс, сэтшӧмъяс, кодъясӧс позьӧ ульнас вундавны сук вый моз пуртӧн.
Тихая ю кывтыдын эм уна суглинка, мӧдногӧн кӧ лыа сора рӧшкыд сёй.
Ю йывланьын тыяс дорын веськавлӧ известка сора сёй, либӧ мергель, а разъездланьынджык куйлӧны сьӧдов-гӧрд сёйӧд охралӧн кыз пластъяс.
Ставыс тайӧ вӧлі зэв интереснӧ, торйӧн нин сы вӧсна, мый водзджык став сёйыс детинкаяслы кажитчылісны ӧткодьӧн.
Кос поводдя дырйи найӧ вӧліны прӧстӧ чукӧрӧ косьмӧм ёкмыльяс, а зэра дырйи тайӧ вӧлі сук да сибдалысь няйт.
Ӧні жӧ найӧ тӧдісны, мый сёй — абу прӧстӧй няйт, а сырьё, кытысь кутасны перйыны алюминий, да окотапырысь отсасисны геологъяслы корсьны сёйлысь колана породаяссӧ, индалісны дзугсьӧм трӧпаяс да Тихая юӧ усьысь шоръяс.
Регыд мысти разъездӧ колисны куим тӧварнӧй вагон, да кутшӧмкӧ тӧдтӧм рабочӧйяс заводитісны шыблавны насыпь вылӧ ящикъяс, керъяс, пӧвъяс.
Тайӧ вояс шызьӧм детинкаяс дыр эз вермыны унмовсьны, найӧ вӧліны дӧвӧльнӧйӧсь сійӧн, мый разъезд заводитӧ овны выль олӧмӧн, коді абу нин важкодьыс.
Но выль олӧмыс ёнасӧ эз тэрмась локны.
Рабочӧйяс стрӧитісны пӧвъясысь сарай, тэчисны сэтчӧ инструментъяс, колисны стӧрӧжӧс да ставныс ӧтитӧг мунісны бӧр, мый вӧсна детинкаяслы лои шог.
Ӧтчыд ӧбед бӧрын Петька пукаліс палатка дорын.
Старшӧй геолог Василий Иванович, дӧмліс дӧрӧмыслысь косяссьӧм гырддзасӧ, а мӧдыс — сійӧ, коді вӧлі красноармейскӧй командир кодь, — мыйкӧ мерайтіс циркульӧн план вылысь.
Васька эз вӧв.
Васькаӧс кольӧдісны гортас садитны ӧгурцы, и сійӧ кӧсйысис локны сёрӧнджык.
— Вот беда, — плансӧ вештыштігмоз шуис кузь тушааыс. — Компастӧгыд — быттьӧкӧ синтӧм.
Ни съёмка вӧчны, ни карта серти ориентируйтчыны.
Виччысь ӧні, кор карысь выльӧс ыстасны.
Сійӧ заводитіс куритчыны да юаліс Петькалысь:
— И пыр тайӧ Серёжкаыд тіян татшӧм жулик?
— Пыр, — вочавидзис Петька.
Сійӧ гӧрдӧдіс да, медым дзебны тайӧс, копыртчис кусӧм бипур весьтӧ, кутіс пӧльтны тырӧм ӧгыръяссӧ.
— Петька! — горӧдіс сы вылӧ Василий Иванович. — Став пӧимсӧ ме вылӧ пӧлялін!
Мыйла тэ пӧльтан?
— Ме чайті... гашкӧ, чайниктӧ, — падъялігтыр вочавидзис Петька.
— Этатшӧм жар, а сійӧ «чайник»! — чуймис кузь тушааыс да заводитіс бара жӧ сы йылысь:
— И мыйла сылы тайӧ компасыс ковмис?
А главнӧйыс, пыксьӧ, шуӧ — эг пӧ босьтлы.
Тэ эськӧ, Петька, друглы моз шуин сылы: «Сет, Серёжка.
Ачыд кӧ полан нунытӧ, вай ме нуа».
Ми и скӧравны ог кутӧй и норасьны ог кутӧй.
Тэ висьтав сылы, Петька.
— Висьтала, — кузь тушаа мортысь мӧдарӧ бергӧдчигмоз вочавидзис Петька.
Но бергӧдчис да синъяснас паныдасис Вернӧйкӧд.
Лапаяссӧ нюжӧдӧмӧн да кывсӧ ӧшӧдӧмӧн Вернӧй куйліс, тшӧкыда лолаліс, дзоргис Петька вылӧ, быттьӧкӧ кӧсйис шуны: «И пӧръясян жӧ тэ, вокӧ!
Нинӧм тэ Серёжкалы он висьтав».
— Да, збыль-ӧ, мый тайӧ компастӧ Серёжка гусяліс? — юаліс Василий Иванович, коді помаліс дӧмсьыны да картуз увтысас сутшкис емсӧ.
— Гашкӧ, ми сійӧс асьным кытчӧкӧ сюйыштім да весьшӧрӧ сӧмын детинка вылас думайтам?
— А ті эськӧ мед корсинныд? — тэрыба шуис Петька. — И ті корсьӧй, и ми Васькакӧд корсям.
И турун пӧвстысь корсям и быдлаысь.
— Мый корсьнысӧ? — чуймис кузь тушааыс.
— Ме жӧ тіянлысь кори компас, а ті, Василий Иванович, асьныд шуинныд, мый вунӧдінныд сійӧс босьтны палаткаысь.
Мый нин ӧні корсян?
— А меным ӧні заводитӧ кажитчыны, мый ме сійӧс босьтлі.
Бура ог помнит, а быттьӧкӧ босьтлі, — мудера нюмъялігтыр шуис Василий Иванович. — Помнитанныд, кор ми пукалім пӧрӧм пу вылад Лӧз ты берег дорын?
Ыджыд сэтшӧм пу.
Эг-ӧ нин ме сэтчӧ компастӧ уськӧд?
— Тешкодь мыйкӧ, Василий Иванович, — шуис кузь тушааыс. — То ті шулінныд, мый палаткаысь энӧ босьтлӧй, а ӧні со мый...
— Нинӧм абу тешкодь, — пӧся суитчис Петька. — Тадзи тожӧ овлывлӧ.
Весиг зэв частӧ овлывлӧ: думайтан — эн босьтлы, а вӧлӧмкӧ — босьтлӧмыд.
И миян Васькакӧд вӧвлывлі.
Мунім ми ӧтчыд чери кыйны.
Вот ме мунігӧн Васькалысь юала: «Тэ, Васька, посни вугыръястӧ эн вунӧд?»
— «Ой, — шуӧ сійӧ, — вунӧді».
Котӧрӧн бергӧдчим бӧр.
Корсям, корсям, а некыдзи огӧ аддзӧй.
Сэсся ме видзӧдлі сылы сос вылас, и вугыръястӧ сійӧ соскас пысавлӧма.
А ті, дядя, шуанныд — тешкодь.
Нинӧм абу тешкодь.
И Петька висьталіс мӧд случай, кыдзи кӧсӧй Геннадей лунтыр черсӧ корсьӧма, а черыс вӧлӧма корӧсь сайын.
Сійӧ висьтавліс убедительнӧя, и кузь тушааыс видзӧдліс Василий Иванович вылӧ.
— Гм... А пӧжалуй, позьӧ ветлыны да корсьыштны.
Да ті эськӧ, ребята, мед асьныд кыдзкӧ котӧртлінныд да корсинныд.
— Ми корсям, — окотапырысь сӧгласитчис Петька.
— Сійӧ кӧ сэні, то ми сійӧс аддзам.
Некытчӧ сійӧ миянысь оз вош.
Сэки ми — раз, раз, ӧтарӧ-мӧдарӧ и быть аддзам.
Тайӧ сёрни бӧрас, Васькаӧс виччысьтӧг, Петька чеччис да висьталіс, мый сылы дум вылас уси колана удж, прӧщайтчис да, мыйлакӧ зэв гажапырысь котӧртіс трӧпалань, ачыс пелька чеччышталіс нитшкассьӧм веж вутшъяс вомӧн, ичӧтик шоръяс да кодзувкоткаръяс вомӧн.
Трӧпа вылӧ петӧм бӧрын, сійӧ аддзис разъездсянь локтысь Алёшиноса мужикъясӧс.
Найӧ мыйыськӧ вӧлі дӧзмӧмаӧсь, ёна скӧралӧны да, кинаныс шенасигтыр да ӧта-мӧднысӧ торкалігтыр, гораа видчӧны.
На бӧрын муніс Серафим дядь.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі жугыль, жугыльджык сэкся серти, кор киссис сарай вевтыс да лямӧдіс порсьписӧ да дзодзӧгсӧ.
И Серафим дядь чужӧм серти Петька гӧгӧрвоис, мый сыкӧд бара лоӧма кутшӧмкӧ беда.
9
Но беда суис эз сӧмын Серафим дядьӧс.
Беда суис став Алёшиносӧ, и, медсясӧ, алёшиноса колхозӧс.
Колхозлӧн главнӧй организаторыс — сельсӧветса председатель Егор Михайлов босьтӧма сьӧрсьыс куим тысяча шайт деньга, буретш сійӧ деньгасӧ, кодӧс вӧлі чукӧртӧма Трактороцентрлы акцияяс вылӧ, да вошӧма код тӧдас кытчӧ.
Карын сійӧ должен вӧлі овны кык, но уна вылӧ нин куим сутки.
Неделя мысти сылы ыстӧмаӧсь телеграмма, сэсся кутӧмаӧсь маитчыны — ыстӧмаӧсь мӧдӧс, сы бӧрын мӧдӧдлӧмаӧсь нарошнӧйӧс.
Нарошнӧй воӧма талун да вайӧма юӧр, мый райколхозсоюзӧ Егор абу волӧма и банкӧ деньга абу сдайтӧма.
Шызис Алёшино.
Быд лун — собрание.
Карсянь воис следователь.
И кӧть став Алёшиноыс ещӧ таӧдз на ёна водзджык сёрнитліс сы йылысь, мый Егорлӧн карын эм невеста, и кӧть кывйысь кывйӧ висьтавлісны быдсямасӧ — и коді сійӧ сэтшӧмыс, и кутшӧмджык ачыс, и кутшӧм сылӧн характерыс, но ӧні лои кыдзкӧ сідзи, мый некод нинӧм эз тӧд.
И некыдз оз позь вӧлі тӧдмавны: коді жӧ аддзыліс Егорлысь тайӧ невестасӧ и кытысь тӧдмалісны, мый сійӧ збыльысь эм?
Сы вӧсна мый делӧясыс ӧні вӧлі дзугсьӧмаӧсь, сельсӧветса ни ӧти член ӧні эз кӧсйы замещайтны председательӧс.
Районсянь мӧдӧдісны выль мортӧс, но алёшиноса мужикъяс сійӧс примитісны кӧдзыда.
Кутісны сёрнитны, мый вот, Егор пӧ районсянь жӧ воліс, а крестьяналысь куим тысяча биӧ шыбитісны.
И тайӧ лоӧмторъяс вӧснаыс юрнуӧдысьтӧг кольӧм, а главнӧйыс, ещӧ ньӧти на ёнмытӧм, сӧмын на организуйтчӧм колхоз заводитіс киссьыны.
Петӧм йылысь заявление сетіс первой ӧтик, сэсся мӧд, сэсся быттьӧкӧ ӧтпырйӧ письті — некутшӧм заявлениеястӧг заводитісны петны дасъясӧн и быдӧн шыбитчис аслас му вылӧ.
Сӧмын дас вит овмӧс, суӧм беда вылӧ видзӧдтӧг, кутчысисны да эз кӧсйыны петны.
На лыдын вӧлі и Серафим дядьлӧн овмӧсыс.
Шоглунъяснас повзьӧдӧм да бедаясӧн личкӧм тайӧ мужикыс соседъяслы гӧгӧрвотӧм упрямствоӧн ветлӧдліс керкаысь керкаӧ, да воддза сертиыс жугыльджык, висьтавліс быдлаын ӧти и сійӧ жӧ тор: мый колӧ кутчысьны, мый петны кӧ ӧні колхозысь, сэки нин и дзик некытчӧ мунны, кольӧ сӧмын шыбитны му да мунны кытчӧ синмыд видзӧдӧ, сы вӧсна мый важ олӧм — сійӧ абу олӧм.
Сы дор вӧліны и Шмаков вок чукӧр, уна челядя мужикъяс, партизанскӧй отряд кузя важ другъяс, кодъясӧс коркӧ ӧти лунӧ Серафим дядькӧд розгаавлӧма полковник Марциновскийлӧн батальоныс.
Сы дор вӧлі сельсӧветса член Игошкин, том, бать дорсьыс неважӧн юксьӧм зон.
И, медбӧрын, виччысьтӧг колхоз дор сувтіс Павел Матвеевич, коді ӧні, кор заводитісны петавны колхозысь, быттьӧкӧ ставнысӧ лӧгӧдӧм могысь, сетіс заявление колхозӧ пырӧм йылысь.
Тадзи чукӧрмис дас вит овмӧс.
И найӧ петісны кӧдзны эз ёна гажапырысь, но эскӧмӧн не кежны асланыс бӧрйӧм туй вылысь.
Став тайӧ событиеяс дырйиыс Петька да Васька некымын лун кежлӧ вунӧдлісны палатка йылысь.
Найӧ котралісны Алёшиноӧ.
Найӧ сідзжӧ скӧралісны Егор вылӧ, шензисны Серафим дядьлӧн упорство вылӧ да зэв ёна жалитісны Иван Михайловичӧс.
— Овлывлӧ и сідзи, ребята.
Вежсьӧны йӧзыд, — шуис Иван Михайлович, коді куритіс газетаысь гартыштӧм, ёна тшыналысь кыз чигарка.
Овлывлӧ... вежсьӧны.
Сӧмын коді эськӧ шуис Егор йылысь, мый сійӧ вежсяс?
Крепыд морт вӧлі.
Помнита ме кыдзкӧ...
Рыт...
Пырим ми кутшӧмкӧ полустанокӧ.
Стрелкаяссӧ жугӧдлӧмаӧсь, рельсъяссӧ перъялӧмаӧсь, бӧрвылын туйсӧ разьӧмаӧсь да поссӧ сотӧмаӧсь.
Полустанокас ни ӧти ловъялов; гӧгӧр вӧр.
Кӧнкӧ водзын фронт и бокъясаным фронт, а гӧгӧр бандаяс.
И кажитчис, мый тайӧ бандаясыслы да фронтъясыслы помыс абу и оз ло.
Иван Михайлович ланьтіс да веськодьпырысь видзӧдліс ӧшиньӧд сэтчань, кӧні рытъя гӧрдов кыа весьтӧд мунісны зэра сьӧкыд кымӧръяс.
Чигарка тшыналіс, и кыз тшын, ньӧжйӧник разаліс, кыпӧдчис вывлань стен кузя, кӧні ӧшаліс важ боевӧй бронепоездлӧн вушйӧм фотографияыс.
— Иван дядь! — чукӧстіс сійӧс Петька.
— Мый тэныд?
— Но вот: «А гӧгӧр бандаяс и тайӧ фронтъясыслы да бандаясыслы помыс оз и ло» — кывйысь кывйӧ висьталіс Петька.
— Да...
А разъездыс вӧрын.
Чӧв-лӧнь.
Тулыс.
Посни лэбачьяс дзользьӧны.
Петім ми Егоркакӧд няйтчӧмаӧсь, мавтчӧмаӧсь, ньылӧдӧмаӧсь.
Пуксим эжа вылӧ.
Мый вӧчны?
Вот Егор и шуӧ: «Иван дядь, миян водзвылысь рельсъяссӧ перъялӧмаӧсь да стрелкаяссӧ жугӧдлӧмаӧсь, бӧрвылысь поссӧ сотӧмаӧсь.
И шыбласям ми ӧтарӧ-мӧдарӧ тайӧ бандитскӧй вӧръясӧдыс коймӧд сутки.
И водзвылын фронт и бокъясаным фронтъяс.
А век жӧ победитам ми, а оз кодкӧ мӧд».
— «Дерт жӧ, — шуа сылы, — ми.
Та йылысь некод оз вензьы.
Но миян команданым броневикнад ӧдвакӧ тайӧ нальксьыс петас».
А сійӧ вочавидзӧ: «Но, ог петӧй.
Но и мый нӧ?
Миян 16-ӧд пропадитас — 28-ӧд линия вылӧ кольӧ, 39-ӧд.
Помаласны».
Чегис сійӧ гӧрд лежнӧг вож, дукалыштіс сійӧс, сатшкис саӧссьӧм дӧрӧм морӧсас.
Нюммуніс — быттьӧкӧ сыысь шудаджык мортыс свет вылас абу да эз и вӧвлы, босьтіс гаечнӧй ключ, маслёнка да пырис паровоз улӧ.
Иван Михайлович бӧр ланьтіс, и Петька да Васька сідзи эз и тӧдмавны, кыдзи петіс броневикыс нальксьыс, сы вӧсна мый Иван Михайлович тэрыба петіс орчча комнатаас.
— А кыдзи нӧ Егорыслӧн челядьыс? — недыр мысти юаліс перегородка сайсянь старик. — Сылӧн кык челядь.
— Кык, Иван Михайлович, Пашка да Машка.
Найӧ бабыскӧд колины, а бабныс налӧн пӧрысь.
И паччӧрас пукалӧ, — видчӧ, и паччӧрсьыс лэччӧ видчӧ.
Лунтыр тадзи — либӧ юрбитӧ, либӧ видчӧ.
— Колӧ эськӧ ветлыны видзӧдлыны.
Колӧ мыйкӧ думыштны.
Ӧд жальӧсь челядьыс, — шуис Иван Михайлович.
И вӧлі кылӧ, кыдзи перегородка сайын пушиктіс сылӧн табакысь вӧчӧм тшына чигаркаыс.
Асывсяньыс Васька да Иван Михайлович мунісны Алёшиноӧ.
Нуӧдісны тшӧтш Петькаӧс, но сійӧ ӧткажитчис — шуис, некор пӧ.
Васька чуймис: мыйла тайӧ Петькалы друг лои некор?
Но Петька, юасьӧмъяс виччысьтӧг, пышйис.
Алёшиноын найӧ пырисны выль председатель ордӧ, но сійӧс гортсьыс эз суны.
Сійӧ мунӧма ю сайӧ, видз вылӧ.
Тайӧ видз вӧснаыс ӧні муніс тыш.
Войдӧр видзсӧ вӧлі юкӧма некымын овмӧс костын и ыджыдджык юкӧныс вӧлі мельник Петунинлӧн.
Сэсся, колхоз организуйтчӧм бӧрын, Егор Михайлов добитчис, медым тайӧ видзсӧ дзоньнас сетісны колхозлы.
Ӧні, кор колхозыс киссис, воддза кӧзяеваыс корисны важ участокъяснысӧ да ыстысисны сы вылӧ, мый казеннӧй деньга гусялӧм бӧрын районсянь кӧсйысьлӧм ытшкан машина колхозлы оз сетны, и турун пуктӧмӧн колхоз оз справитчы.
Но колхозӧ кольӧм дас вит овмӧсыс некыдз эз кӧсйыны торйӧдлыны видзсӧ да, главнӧйыс, сетны Петунинлы воддза участоксӧ.
Председатель вӧлі колхоз дор, но бӧръя лоӧмторъяс вылас скӧрмӧм уна крестьянин дорйисны Петунинӧс.
И Петунин вӧлі спокойнӧй, доказывайтіс, мый правдаыс сы дор и мый кӧть сійӧ Москваӧдз мунас, а ассьыс шедӧдас.
Серафим дядь да том Игошкин пукалісны правлениеын да гижисны кутшӧмкӧ бумага.
— Гижам! — Иван Михайловичкӧд здоровайтчигмоз скӧрысь шуис Серафим дядь.
— Найӧ ассьыныс бумага районӧ ыстісны, а ми ассьыным ыстам.
Лыддьы, Игошкин, правильнӧ-ӧ ми гижам.
Сійӧ бокӧвӧй морт, и сылы тыдаланаджык.
Сэк кості, кор Игошкин лыддис да кор найӧ обсуждайтісны, Васька петіс ывлаӧ да сэні паныдасис Федька Галкинкӧд, буретш сійӧ беринӧсь детинкаыскӧд, коді неважӧн тышкасис Рыжӧйкӧд сыысь, мый сійӧ эльтчис: «Федька-колхоз — луасьысь порсь».
Федька висьталіс Васькалы уна интереснӧйтор.
Сійӧ висьталіс сы йылысь, мый Семен Загребинлӧн неважӧн сотчӧма пывсяныс и Семен ветлӧдліс да божитчис, мый сійӧс ӧзтісны.
И мый тайӧ пывсянсяньыс биыс тӧкӧтьӧ абу вуджӧма колхознӧй сарай вылӧ, кӧні вӧліны триер да весалӧм кӧйдыс.
Ещӧ сійӧ висьталіс, мый войяснас ӧні колхоз сувтӧдалӧ ӧчередьӧн ассьыс стӧрӧжъясӧс.
И кор Федькалӧн батьыс ӧтчыд сёрмӧма воны разъездсянь, сэки сійӧ, Федька, ачыс мунӧма караулитчыны, а сэсся сійӧс вежӧма мамыс, коді босьтӧма колотушка да мунӧма стӧрӧжитны.
— Ставыс Егор вӧсна, — помаліс Федька.
— Сійӧ мыжа, а миянӧс ставнымӧс видӧны.
Ставныд пӧ ті, шуӧны, йӧз добра вылӧ вежаланныд.
— А ӧд сійӧ войдӧр геройӧн вӧлӧма, — шуис Васька.
— Сійӧ не сӧмын войдӧр, а пыр герой кодь вӧлі.
Миян мужикъяс ӧнӧдз некыдзи оз вермыны гӧгӧрвоны, мыйла сійӧ тадзи вӧчис.
Сійӧ сӧмын видзӧднысӧ коньӧр кодь, а кыдзи босьтчас мыйкӧ вӧчны, синъясыс читкыртчасны, дзирдавны кутасны.
Шуас — быттьӧкӧ керыштас.
Кутшӧм ӧдйӧ сійӧ видзнад делӧсӧ бергӧдіс!
Ытшкыны, шуӧ, кутам ӧтлаын, а ӧзимӧйяс, шуӧ, кутам ӧтлаын и кӧдзны.
— Мыйла нӧ сійӧ татшӧм лёк делӧсӧ вӧчис? — юаліс Васька.
— Со тай сёрнитӧны, мый любитчӧм вӧсна пӧ?
— Любитчӧмсьыд свадьба ворсӧны, а оз деньга гусявлыны, — скӧрмис Федька.
— Быдӧн кӧ любитчӧмысь деньга гусявліс, мый эськӧ сэки лои?
Абу, тайӧ нин абу любитчӧмла, а ог тӧд, мыйла...
И ме ог тӧд, и некод оз тӧд.
А эм миян сэтшӧм чотысь Сидӧр.
Пӧрысь нин.
Заводитан кӧ сы дырйи Егор йылысь сёрнитны, сійӧ и кывзыны оз кӧсйы: «Абу, шуӧ, нинӧм татшӧмыс».
И оз кывзы, бергӧдчас да чотіктас бокӧ.
И пыр мыйкӧ броткӧ, броткӧ, а аслас синваыс люзьгӧ и люзьгӧ.
Сэтшӧм бур старик.
Сійӧ войдӧр Данила Егорович ордын мазіяс видзӧма.
Да сійӧ мыйыськӧ вӧтлӧма сійӧс, а Егорыд и дорйӧма.
— Федька, — юаліс Васька, — а мыйла Ермолай некӧн оз тыдав?
Али таво сійӧ оз кут караулитны Данила Егоровичлысь садсӧ?
— Кутас.
Тӧрыт ме сійӧс аддзылі, сійӧ вӧрысь вӧлі локтӧ.
Садьтӧм код.
Сійӧ пыр сэтшӧм.
Кытчӧдз яблокъяс оз воны, сійӧ юӧ.
А мыйӧн сӧмын кадыс воас, Данила Егорович сэсся оз сет сылы вина вылас деньгасӧ, и сэки сійӧ караулитчӧ садь да мудер.
Помнитан, Васька, кыдзи сійӧ тэнӧ ӧтчыд петшӧрнад?..
— Помнита, помнита, — тэрыба вочавидзис Васька, медым помавны тайӧ мустӧм казьтылӧмъяссӧ. — Мыйла тайӧ, Федька, Ермолайыс рабочӧйӧ оз мун, му оз гӧр?
Ӧд сійӧ со кутшӧм ён.
— Ог тӧд, — вочавидзис Федька.
— Кывлі ме, мый коркӧ ещӧ важӧн на сійӧ, Ермолайыс, краснӧйясысь дезертируйтлӧма.
Сэсся мыйкӧдыра тюрьмаын пукавлӧма.
А сэксянь пыр татшӧм.
То мунас кытчӧкӧ Алёшиноысь то гожӧм кежлас бӧр локтас.
Ме, Васька, ог радейт Ермолайтӧ.
Сійӧ сӧмын понъяскӧд бур, да и сӧмын сэк, кор кодъюра.
Детинкаяс сёрнитісны дыр.
Васька тожӧ висьталіс Федькалы сы йылысь, мый вӧчсьӧ разъезд дорын.
Висьталіс палатка йылысь, завод йылысь, Серёжка йылысь, компас йылысь.
— И ті миянӧ волывлӧй, — шуис Васька.
— Ми тіянӧ волывлам, и ті миянӧ волывлӧй.
И тэ, и Колька Зипунов, и ещӧ кодсюрӧ.
Тэ, Федька, кужан лыддьысьны?
— Неуна.
— И ми Петькакӧд тожӧ неуна.
— Школа абу.
Кор вӧлі Егор, сійӧ ёна зілис, медым школа вӧлі.
А ӧні ог нин и тӧд, кыдзи.
Скӧрмисны мужикъяс — не школаӧдз.
— Завод стрӧитны заводитасны, и школа стрӧитасны, — бурӧдіс сійӧс Васька.
— Вермас лоны, колясны кутшӧмсюрӧ пӧвъяс, керъяс, кӧрттув...
Уна-ӧ школа вылад колӧ?
Ми корам рабочӧйясӧс, найӧ и стрӧитасны.
Да ми асьным отсасьны кутам.
Ті волывлӧй миянӧ, Федька, и тэ, и Колька; и Алёшка.
Чукӧртчам ӧтлаӧ, мыйкӧ интереснӧйӧс думыштам.
— Ладнӧ, — сӧгласитчис Федька. — Мыйӧн сӧмын картупель керам, пыр и волам.
Кор Васька бӧр воис колхоз правлениеӧ, сійӧ эз нин су сэтысь Иван Михайловичӧс.
Иван Михайловичӧс сійӧ аддзис Егор керка дорысь, сы дорын вӧліны Пашка да Машка.
Пашка да Машка йирисны пряникъяс, кодъясӧс вайӧма Иван Михайлович, да ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр, доверчивӧя висьтавлісны стариклы асланыс олӧм йылысь да скӧр бабушка йывсьыс.
10
— Гай, гай!
Гоп-гоп!
Овны лӧсьыд!
Шонді югыд — гой, бур!
Цо-цок-цок!
Шоръяс сяльгӧны.
Лэбачьяс сьылӧны.
Гайда, кавалерия!
Тадзи котӧртіс вӧрӧд ылысса Лӧз тыяс дорӧ повтӧм да гажа кавалерист Петька.
Веськыд киас сійӧ кутіс ньӧр, коді сылы вӧлі и нюдз нагайка пыдди, и лэчыд сабля пыдди, шуйгаас — шапка, кытчӧ дзебӧма компас, кодӧс колӧ вӧлі талун дзебны, а аски Васькакӧд тшӧтш бӧр корсьны сійӧс пӧрӧм пу дорысь, кӧні коркӧ шойччӧма вунӧдчысь Василий Иванович.
— Гайда, гай!
Гоп-чой!
Овны лӧсьыд!
Василий Иванович — бур!
Палатка — бур!
Завод — бур!
Ставыс — бур!
Стоп!
И Петька, сійӧ ачыс и вӧв, ачыс верзьӧма, джӧмдіс пу вужйӧ да ӧдвывсьыс тювгысис турун вылӧ.
— О, чӧрт, джӧмдалан! — видыштіс верзьӧма Петька Петька-вӧлӧс. — Кыдзи шонтышта нагайкаӧн, дугдан джӧмдавны.
Сійӧ чеччис, чышкыштіс ва гуранӧ веськавлӧм кисӧ да видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Вӧр вӧлі тшӧкыд да кузь.
Лӧня сулалысь, гырысь кыдз пуяс выліас югъялісны веж коръяснас.
Уліас вӧлі ыркыд да рӧмыд.
Дикӧй мазіяс дзизгигтыр гӧгралісны джынвыйӧ сісьмӧм да йӧнгыльӧсь тӧщӧ пипу гӧгӧрын.
Кыліс тшак дук, пӧжсьӧм кор дук да неылысса нюрсянь уль руа дук.
— Гайда, гай! — скӧрысь горӧдіс верзьӧма Петька Петька-вӧв вылӧ. — Абу сэтчӧ воӧмыд!
И, шуйга поводсӧ тракнитӧм бӧрын, сійӧ гӧнитіс мӧдарӧ, гӧра паныд.
«Лӧсьыд овны, — котӧртігмозыс думайтіс збой верзьӧма Петька. — И ӧні лӧсьыд.
А кор быдма — ещӧ лӧсьыдджык лоӧ.
Быдма — пукся прамӧй вӧв вылӧ, мед тӧвзьӧ.
Быдма — пукся аэроплан вылӧ, мед лэбӧ.
Быдма — сувта машина дорӧ, мед грымӧдӧ.
Став ылі странаясті гӧняйта да лэбала.
Война вылын лоа первой командирӧн.
Воздухын лоа первой лётчикӧн.
Машинаын лоа первой машинистӧн.
Гайда, гай!
Гоп-гоп!
Стоп!»
Веськыда кок улын дзирдаліс югыдвиж дзоридзьяса векньыдик васӧд эрд.
Падмӧм Петькалы дум вылас уси, мый татшӧм эрдыс сылӧн туй вылас не должен лоны, да решитіс, мый тыдалӧ, проклятӧй вӧлыс бара сійӧс вайӧдӧма абу сэтчӧ, кытчӧ колӧ.
Сійӧ кытшовтіс ичӧтик нюрсӧ да тӧждысигтыр мӧдӧдчис восьлӧн сюся видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ да зілис тӧдмавны, кытчӧ жӧ сійӧ веськаліс.
Но кымын водзӧ муніс сійӧ, сымын гӧгӧрвоанаджык лои, мый сійӧ ылалӧма.
И та вӧсна быд воськов бӧрын олӧмыс сылы кутіс кажитчыны пыр ёнджыка и ёнджыка шогӧн да шуштӧмӧн.
Неуна гӧгралыштӧм бӧрын сійӧ сувтіс, дзик нин эз тӧд, кытчӧ мунны водзӧ, но сэки сылы дум вылас уси, мый буретш компас отсӧгӧн мореплавательяс да путешественникъяс пыр аддзӧны правильнӧй туй.
Сійӧ перйис кепкасьыс компассӧ, личкыштіс боксьыс кнопкасӧ, и мездмӧм стрелка сьӧд помнас петкӧдліс сэтчань, кытчань Петька ньӧти нин эз кӧсйы мунны.
Сійӧ пыркнитіс компассӧ, но стрелка упорнӧя петкӧдліс ӧти и сійӧ жӧ направление.
Сэки Петька мӧдӧдчис сэтчань, ас кежас мӧвпаліс, мый компаслы пӧ тыдалӧджык, кодарлань мунны, но регыд зурасис сэтшӧм тшӧкыд, пипу раскӧ, мый дӧрӧм косявтӧг писькӧдчыны сы пыр некыдз вӧлі оз позь.
Сійӧ кытшовтіс да бара видзӧдліс компас вылас.
Но мыйтӧм кӧть сійӧ эз бергав, стрелкаыс тӧлктӧм упрямствоӧн нуӧдліс сійӧс либӧ нюрӧ либӧ тільӧ, либӧ кытчӧкӧ ещӧ лёкджыкинӧ, прӧйдитны позьтӧминӧ.
Скӧрмӧм да повзьӧм Петька сэки сюйис компассӧ кепкаас да мӧдӧдчис, кытчӧ синмыс видзӧдӧ, ачыс думайтіс, мый став мореплавательяс да путешественникъяс долженӧсь вӧлі эськӧ важӧн пӧгибнитны, найӧ кӧ пыр мунлісны сэтчӧ, кытчӧ индӧ стрелкалӧн сьӧд ёсь помыс.
Сійӧ муніс дыр да кӧсйӧ нин вӧлі вӧчны медбӧръясӧ, мӧдногӧн кӧ, гораа бӧрддзыны, но сэки пуяс костӧд сійӧ аддзис увтасмӧм шонді.
И друг став вӧрыс быттьӧкӧ бергӧдчис сыланьӧ мӧд, тӧдсаджык бокнас.
Тайӧ, тыдалӧ, лои сы вӧсна, мый сылы дум вылас уси, кыдзи шонді лэччигӧн пыр яра дзирдалӧ Алёшиноса вичколӧн крестыс да куполыс.
Ӧні сійӧ гӧгӧрвоис, мый Алёшино тасянь абу шуйгавылын, кыдзи сійӧ думайтліс, а веськыдвылын, и мый Лӧз ты абу нин водзвылас, а бӧрвылас.
И та бӧрын вӧрыс лои сылы тӧдсаӧн, быттьӧ став сорласьӧм эрдъясыс, нюръясыс да оврагъясыс бӧр лоины асланыс местаясас.
Регыд сійӧ тӧдмаліс, кытчӧ веськалӧма.
Тайӧ вӧлі разъездсянь бура ылын, но абу нин сэтшӧм ылын трӧпасянь, коді нуӧдӧ Алёшиносянь разъездӧ.
Сійӧ збоймис, чеччыштіс чайтана вӧв вылас, но друг раммис да чошкӧдіс пельяссӧ.
Дзик неылысь сійӧ кыліс сьылӧм.
Тайӧ вӧлі кутшӧмкӧ аслыссяма, тӧлктӧм, сьӧкыд сьыланкыв.
Петькалы эз кажитчы тайӧ сьыланкывйыс.
И Петька ланьтіс, гӧгӧр видзӧдіс да виччысис бурджык здук, медым шпорынас кучкыны вӧлыслы да ӧдйӧджык тӧвзьыны рӧмыдсьыс, шуштӧм вӧрсьыс, аслыссяма сьыланкывсьыс, тӧдса трӧпа вылӧ, разъездӧ, гортӧ.
11
Разъездӧ вотӧдз на Алёшиносянь локтысь Иван Михайлович да Васька кылісны шум да грымгӧм.
Увтасінысь кайӧм бӧрын найӧ аддзисны, мый тупикыс ставнас тырӧма тӧварнӧй вагонъясӧн да платформаясӧн.
Неуна ылынджык паськӧдчӧма руд палаткаяслӧн быдса поселок.
Ӧзйисны бипуръяс, тшыналіс походнӧй кухня, бипуръяс весьтын варгисны пӧртъяс.
Гӧрдлісны вӧвъяс.
Ноксисны рабочӧйяс, ректісны керъяс, пӧвъяс да ящикъяс да кыскалісны платформа вылысь телегаяс, сийӧс-завод да мешӧкъяс.
Уджалысьяс пӧвстын тойласьыштӧм бӧрын, вӧвъясӧс видзӧдлӧм бӧрын, вагонъясӧ да палаткаясӧ да весиг походнӧй кухня пач вомӧ видзӧдлӧм бӧрын Васька котӧртіс корсьны Петькаӧс, медым юасьны сылысь, кор воисны рабочӧйяс, кыдзи вӧлі делӧыс да мыйла тайӧ Серёжкаыс бергалӧ палаткаяс дорас, бипуръясӧ ваялӧ лӧп, и некод сійӧс оз вид да оз вӧтлы.
Но туй вылын паныдасис Петькалӧн мамыс да скӧрысь вочавидзис сылы, мый «эсійӧ идолыс» пӧ вошӧма кытчӧкӧ ещӧ луншӧрсянь на да ӧбедайтны гортас абу волӧма.
Тайӧ нин дзикӧдз чуймӧдіс да скӧрмӧдіс Васькаӧс.
«Мый тайӧ Петькаыскӧд вӧчсьӧ? — думайтіс сійӧ. — Тӧндзи кытчӧкӧ вошлі, талун бара жӧ воши.
И кутшӧм тайӧ Петькаыс мудер!
Рамсьыс-рам, а ачыс мыйкӧ гусьӧник вӧчӧ».
Петька поведение йылысь мӧвпалігмоз да сійӧс ошкытӧг, Васькалы тӧдлытӧгыс юрас воис мӧвп: а мый, тайӧ кӧ эз Серёжка, а ачыс Петька босьтіс да и вӧйтіс мӧдлаӧ гымгасӧ да ӧні гусьӧн кыйӧ черисӧ, медым эз ков юксьыны?
Тайӧ подозрениеыс Васькалӧн ещӧ ёнджыка содіс сы бӧрын, кор сійӧ казьтыштіс, мый тӧндзи Петька пӧръяліс сійӧс, быттьӧкӧ котӧртлӧма тьӧтка ордас.
Збыльысьсӧ жӧ сійӧ сэтчӧ абу и волӧма.
И ӧні, аслас подозрениелы пӧшти нин веритӧмӧн, Васька чорыда решитіс стрӧга допроситны Петькаӧс да, ковмас кӧ, и нӧйтыштны, медым мӧдысь тадзи эз вӧч.
Сійӧ муніс гортас да посводзсяньыс на кыліс, кыдзи батьыс да мамыс мыйыськӧ гораа вензисны.
Полігтыр, медым скӧрйывсьыс мыйыськӧ и сылы тшӧтш эз сюр, сійӧ сувтіс да мӧдіс кывзысьны.
— Да кыдзи нӧ тайӧ тадзи? — шуаліс мам, и сы гӧлӧс серти Васька гӧгӧрвоис, мый сійӧ мыйыськӧ волнуйтчӧ. — Кӧть эськӧ мед думыштны сетісны.
Ме кык ведра картупель садиті, куим град ӧгурцы.
А ӧні, сідзкӧ, ставыс воши?
— Аттӧ тэ кутшӧм! — скӧраліс бать. — Да виччысьны ӧмӧй кутасны?
Виччысьлам, пӧ, кытчӧдз Катериналӧн ӧгурцыыс оз во.
Тані вагонъяс некытчӧ ректыны, а сійӧ — ӧгурцы.
И мый тэ, Катя, тешкодь кутшӧмкӧ?
То пинясян вӧлі: и пачыд будкаад лёк, и дзескыд, и ляпкыд, а ӧні сылы будкаыд жаль лои.
Да мед жугӧдласны сійӧс.
Мед пропадитас сійӧ!
«Мыйла ӧгурцыыс пропадитіс?
Кутшӧм вагонъяс?
Коді кутас жуглыны будкасӧ?» — чуймис Васька да, мыйкӧ лёктор чайтӧмӧн, пырис комнатаас.
И тайӧторйыс, мый тӧдмаліс сійӧ, ещӧ ёнджыка чуймӧдіс сійӧс завод стрӧитӧм йылысь первой юӧр дорысь.
Налысь будкасӧ жугӧдасны.
Участок вывті, кӧні сулалӧ будкаыс, вольсаласны стрӧитчан грузъяс тыра вагонъяслы запаснӧй туйяс.
Переездсӧ нуасны мӧдлаӧ да сэтчӧ стрӧитасны налы выль керка.
— Тэ гӧгӧрво, Катерина, — доказывайтіс бать, — татшӧм будка ӧмӧй миянлы стрӧитасны?
Ӧні ӧд абу важся кад, медым стӧрӧжъяслы кутшӧмкӧ пон чомъяс стрӧитавны.
Миянлы стрӧитасны югыдӧс, ыджыдӧс.
Тэныд нимкодясьны колӧ, а тэ... ӧгурцы, ӧгурцы!
Мам чӧла бергӧдчис.
Ставсӧ кӧ тайӧс гӧтӧвитісны эськӧ ньӧжйӧник да вочасӧн, ставыс кӧ тайӧ эз ло друг да ӧтпырйӧ, сійӧ эськӧ и ачыс вӧлі рад эновтны важ, киссьӧм да дзескыд оланінсӧ.
Но ӧні сійӧс повзьӧдлӧ, мый гӧгӧр ставыс решайтчис, вӧчсис да муніс кыдзкӧ зэв нин ӧдйӧ.
Повзьӧдліс сійӧторйыс, мый событиеясыс лоаліны ӧта-мӧд бӧрсяыс аддзывлытӧм, вӧвлытӧм тэрыба.
Разъезд оліс шынитӧв.
Алёшино оліс шынитӧв.
И друг быттьӧкӧ кутшӧмкӧ гы, коді ылысянь воис медбӧрын и татчӧдз, шызьӧдіс и разъездсӧ, и Алёшиносӧ.
Колхоз, завод, плӧтина, выль керка...
Ставыс тайӧ шензьӧдліс да весиг повзьӧдліс аслас выльлунӧн, вӧвлытӧмлуннас и, медсясӧ, аслас тэрыблуннас.
— А збыль-ӧ, Григорий, мый бурджык лоас? — юаліс дӧзмӧм да шӧйӧвошӧм мам.
— Бура-ӧ, омӧля-ӧ, а олім ми да олім.
А друг лёкджык лоӧ?
— Тырмас тэныд, — вочавидзис сылы бать.
— Тырмас сӧрнытӧ, Катя...
Яндзим.
Изан, ачыд он тӧд мый.
Сы вылӧ ӧмӧй миян ставыс вӧчсьӧ, медым лёкджык вӧлі?
Лучше тэ видзӧдлы Васька рожа вылӧ.
Со сійӧ сулалӧ, шельма, и вомыс пельӧдзыс паськалӧма.
Кутшӧм на ичӧт, и то гӧгӧрвоӧ, мый бурджык лоӧ.
Сідз ӧд, Васька?
Но Васька эз вермы нинӧм вочавидзны да чӧв олігтыр сӧмын довкнитіс юрнас.
Уна выль мӧвпъяс, выль вопросъяс бергалісны сылӧн неспокойнӧй юрас.
Мамыс моз жӧ сійӧ шензис сы вылӧ, кутшӧм ӧдйӧ вежласисны событиеясыс.
Но тайӧ тэрмасьӧмыс сійӧс эз повзьӧдлы — сійӧс увлекайтіс тайӧ, кыдзи ылі странаясӧ ӧдйӧ тӧвзьысь скорӧй поездлӧн ӧдыс.
Сійӧ петіс турун сарайӧ да пырис шоныд ыж ку пась улӧ.
Но сылӧн эз узьсьы.
Ылысянь кыліс шыблалан пӧвъяслӧн дугдывтӧм шумыс.
Упкайтіс маневровӧй паровоз.
Зялькакылісны зурасьысь буферъяс, да кыдзкӧ тревожнӧя тутсіс стрелочниклӧн сигнальнӧй рожокыс.
Жугалӧм вевт костӧд Васька аддзис сэзь сьӧдов-лӧз небесатор да дзирдалысь куим кодзув.
Дружнӧя пӧртмасьысь тайӧ кодзувъяс вылас видзӧдігӧн Васькалы уси дум вылас, кутшӧм увереннӧя висьтавліс батьыс сы йылысь, мый олӧмыс лоӧ бур.
Сійӧ ещӧ топыдджыка гартыштчис пасьӧн, кунис синъяссӧ да думыштіс:
«А кутшӧм сійӧ лоӧ бур?»
да мыйлакӧ дум вылас уси плакат, коді ӧшаліс краснӧй уголокын.
Ыджыд тушаа, збой красноармеец сулалӧ столб дорын да, замечательнӧй винтовка топӧдӧмӧн, сюся видзӧдӧ водзӧ.
Сы бӧрвылын веж муяс, кӧні вижӧдӧ, лӧсталӧ тшӧкыд да кузь рудзӧг, кӧні дзоридзалӧны потшӧм ыджыд садъяс да кӧні паськӧдчӧмаӧсь ыджыд, мича да гажа сиктъяс, кодъяс ньӧти абу гӧль Алёшино кодьӧсь.
А ылынджык, муяс саяс, югыд шонділӧн веськыд да паськыд югӧръяс улас гордӧя кыйӧдчӧны гырысь заводъяслӧн трубаясыс.
Дзирдалысь ӧшиньяс пырыс тыдалӧны кӧлесаяс, бияс, машинаяс.
И быдлаын кыпыд да долыд йӧз.
Быдӧн вӧчӧ ассьыс удж — и муяс вылын, и сиктъясын, и машинаяс дорын.
Ӧтияс уджалӧны, мӧдъяслӧн уджавсьӧма нин да шойччӧны.
Кутшӧмкӧ ичӧтик детинка, коді неуна Павлик Припрыгин кодь, но сӧмын абу сэтшӧма няйтӧссьӧма, юрсӧ чатӧртӧмӧн, любопытствоӧн, видзӧдӧ небесаӧ, кӧні плавнӧя шлывгӧ кузь дирижабль.
Васька пыр неуна вежавліс сы вылӧ, мый тайӧ сералысь детинкаыс вӧлі Павлик Припрыгин кодь, а абу сы кодь, Васька кодь.
Но плакатлӧн мӧд пельӧсас — зэв ылын, сэтчаньын, кытчӧ сюся видзӧдӧ красноармеец, коді видзӧ тайӧ ылі странасӧ, — вӧлі рисуйтӧма мыйкӧ сэтшӧмӧс, кодысь Васькалӧн пыр кыптыліс гӧгӧрвотӧм полӧм.
Сэні тыдалісны сьӧд мисьтӧм вуджӧръяс.
Сэні тӧдчисны скӧр, лёк чужӧмъяс.
И быттьӧкӧ кодкӧ сэсянь видзӧдіс сувтса, лӧг синъясӧн да виччысис, кор мунас либӧ кор мӧдарӧ бергӧдчылас красноармеец.
И Васькалы вӧлі зэв нимкодь, мый вежӧра да спокойнӧй красноармеец некытчӧ эз вешйыв, эз бергӧдчыв, а видзӧдіс буретш сэтчӧ, кытчӧ колӧ.
И ставсӧ аддзис да ставсӧ гӧгӧрвоис.
Васька нин вӧлі дзикӧдз унмовсьӧ, кор кыліс, кыдзи швачкис дзиръя ӧдзӧс: кодкӧ пырис на ордӧ будкаас.
Минута мысти сійӧс чукӧстіс мамыс:
— Вася... Васька!
Тэ узян али мый?
— Ог, мама, ог узь.
— Тэ талун Петькаӧс эн аддзыв?
— Аддзылі, но сӧмын асывнас, а сэсся эг аддзыв.
А мыйла сійӧ тэныд?
— А сыла, мый ӧні сылӧн мамыс воліс.
Воши пӧ, шуӧ, ӧбедӧдз на да ӧнӧдз абу и абу.
Кор мамыс муніс, Васька повзис кодь.
Сійӧ тӧдіс, мый Петька абу зэв збой, медым гуляйтны войясын, да та вӧсна сійӧ некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, кытчӧ вермис лоны сылӧн непутёвӧй ёртыс.
Петька воис гортас сёрӧн.
Сійӧ воис картузтӧм.
Синъясыс сылӧн вӧліны гӧрдӧсь, бӧрдӧмаӧсь, но косӧсь нин.
Тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ ёна мудзӧма, да та вӧсна сійӧ кыдзкӧ веськодьпырысь кывзіс мамыслысь став видӧмсӧ, ӧткажитчис сёянысь да чӧла пырис эшкын улӧ.
Сійӧ регыд унмовсис, но узис лёка: бергаліс, ымзіс да мыйкӧ сӧрис.
Сійӧ висьталіс мамыслы, мый ылавлӧма, и мамыс веритіс сылы.
Тайӧс жӧ сійӧ висьталіс Васькалы, но Васька ёнасӧ эз верит.
Медым ылавны, колӧ кытчӧкӧ мунны либӧ мыйкӧ корсьны.
А мыйла да кытчӧ ветліс, тайӧс Петька эз висьтав да мыйкӧ сӧрис сэтшӧмӧс, гӧгӧрвотӧмӧс да Васька пыр жӧ казяліс, мый сійӧ пӧръявлӧ.
Но кор Васька заводитліс эрдӧдны сылысь пӧръясьӧмсӧ, то пырджык писькӧс Петька весиг эз кут правдайтчыны.
Синсӧ частӧ лапйӧдлігтыр сійӧ сӧмын бергӧдчис мӧдарӧ.
Кор Васька гӧгӧрвоис, мый Петькалысь сідзи нинӧм он и тӧдмав, дугдіс юасьнысӧ, но век жӧ думайтіс, мый Петька — кутшӧмкӧ тешкодь, да мудер ёрт.
Тайӧ кад кежлас геологическӧй палатка босьтісны важ местасьыс, медым мунны водзӧ, Синявка ю йывлань.
Васька да Петька отсасисны тэчны кӧлуйсӧ вӧвъяс вылӧ.
И кор нин ставыс вӧлі дась туйӧ петігкежлӧ, Василий Иванович да мӧдыс — кузь тушааыс пӧся прӧщайтчисны детинкаяскӧд, кодъяскӧд найӧ сэтшӧм уна ветлӧдлісны вӧрӧд.
Разъездӧ найӧ долженӧсь вӧлі воны сӧмын гожӧм помас.
— А мый, ребята, — юаліс Василий Иванович, — ті сідзи эн и котӧртлӧй компастӧ корсьны?
— Ставыс Петька вӧсна, — вочавидзис Васька.
— То сійӧ первой ачыс нуӧдчис: ветлам, ветлам...
А кор ме сӧгласитчи, сэки сійӧ кутіс пыксьыны да эз мун.
Ӧтчыд нуӧдлі — оз мун.
Мӧдысь — оз мун.
Сідзи эз и мун.
— Тэ нӧ тайӧ мый? — чуймис Василий Иванович, коді помнитіс, кутшӧм пӧся сӧгласитчис Петька мунны корсьысьны.
Код тӧдас, мый эськӧ вочавидзис да мый вӧчис яналӧм да раммӧм Петька, но сэки ӧти вӧв мынтӧдчис дом йывсьыс да мӧдіс гӧнитны трӧпа кузя.
Ставныс чепӧсйисны сійӧс вӧтӧдны, сы вӧсна мый сійӧ вермис мунны Алёшиноӧ.
Быттьӧ нагайкаӧн кучкӧмысь, Петька уськӧдчис вӧв бӧрся веськыда кустъяс вомӧн, васӧд видз вомӧн.
Сійӧ ставнас резсис няйтӧн, косяліс дӧрӧм бӧждорсӧ да самӧй трӧпа дорас нин крепыда кутчысис дом поводӧ.
И кор сійӧ чӧв олігтыр вайӧдіс пыксьысь вӧлӧс пошиктысь да бӧрӧ кольӧм Василий Иванович дінӧ, сійӧ сьӧкыда лолаліс, синъясыс сылӧн дзирдалісны да вӧлі тӧдчӧ, мый сійӧ вывті гордӧй да шуда, мый сылы удайтчис отсавны ылі туйӧ мӧдӧдчысь тайӧ бур йӧзыслы.
12
Эз на и удитны помавны выль керка стрӧитӧм, муртса сӧмын удитісны вольсавны джодж да заводитісны вӧчны ӧшинь рамаяс, а запаснӧй туйяслӧн стальнӧй линияясыс нюжӧдчисны нин градъяс вомӧн, пӧрӧдісны ичӧтик важ забор, йӧткыштісны пес сарай да мыджсисны важ будка стенъясӧ.
— Но, Катя, — шуис бать, — талун кутам выльлаӧ новлысьны.
— Ӧдзӧсъястӧ да ӧшиньястӧ и миян дырйи вермасны помавны.
А тані, кыдзи аддзан, виччысьны оз ковмы.
Сэки заводитісны чукӧртны кӧлуй, петкӧдлыны ящикъяс, вольпасьяс, чугунъяс, укватъяс.
Ставсӧ тайӧс тэчисны телега вылӧ.
Телега бӧрас домалісны Манька нима кӧзасӧ да мӧдӧдчисны выль оланінӧ.
Бать кутчысис вӧжжиӧ.
Васька кутіс керосиновӧй лампа да вӧсньыдик пузырёк.
Мамыс видзчысьӧмӧн топӧдӧма морӧс бердас дзордзавны заводитысь герань куст тыра кык сёй гырнич.
Мунӧм водзвылас ставныс невӧляысь бергӧдчылісны.
Рудов-виж важ будкасӧ быдладорсянь вӧлі кытшалӧмаӧсь нин рабочӧйяс.
Керка вевт вылын котшкӧдчисны черъяс, кутісны дзуртны шедӧдлан сімӧм кӧрттувъяс, да сьӧкыда швачкысисны муӧ первой нетшыштӧм пӧвъяс.
— Быттьӧкӧ пӧжар вылын, — мӧдарӧ бергӧдчигмоз да юрсӧ улӧдз копыртӧмӧн шуис мам, — и биыс абу, а гӧгӧр быттьӧкӧ пӧжар.
Регыд мысти Алёшиноысь воисны челядь: Федька, Колька, Алёшка да ещӧ кык тӧдтӧм — Яшка да Шурка.
Ветлісны площадка вылӧ видзӧдлыны экскаватор, котӧртлісны плӧтина дорӧ, кӧні сюялісны муӧ керйысь вӧчӧм шпунтъяс, да медбӧрын мунісны купайтчыны.
Ваыс вӧлі шоныд.
Уялісны, резсисны да дыр сералісны полысь Шурка вылын, коді гораа да лёкысь равӧстіс, кор Федька суніс да ва улын немвиччысьтӧг кватитіс сійӧс кокӧдыс.
Сэсся туплясисны берег вылын, сёрнитісны важ да выль делӧяс йылысь.
— Васька, — юаліс Федька, коді куйліс мыш вылас да кинас сайӧдіс шондіысь ассьыс беринӧсь гӧгрӧс чужӧмсӧ, — мый сійӧ сэтшӧм пионеръясыс?
Мыйла, например, найӧ ветлӧдлӧны пыр ӧтлаын и барабанӧ кучкалӧны да трубаӧн тутсӧны?
А вот ӧтчыд бать лыддис, мый пионеръяс оз гусясьны, оз видчыны, оз тышкасьны да мыйкӧ ещӧ сэні оз вӧчны.
Мый нӧ найӧ, святӧйяс кодьӧсь али мый?
— Но абу... абу святӧйяс, — эз кодь верит Васька.
— Кольӧм во ме дядя ордӧ ветлі.
Сылӧн пиыс Борька — пионер, сійӧ кыкысь меным сьыліӧ сэтшӧма дізьӧдіс, сӧмын кутчысь.
А тэ шуан — оз тышкасьны.
Прӧстӧ сэтшӧм жӧ детинкаяс да нывкаяс.
Быдмасны, комсомолӧ пырасны, а сэсся Краснӧй Армияӧ мунасны.
И ме, быдма да, Краснӧй Армияӧ жӧ муна.
Босьта винтовка да кута стӧрӧжитны.
— Кодӧс стӧрӧжитны? — эз гӧгӧрво Федька.
— Кыдзи кодӧс?
Быдӧнӧс!
А он кӧ стӧрӧжит, то уськӧдчас белӧй банда
да босьтас миянлысь став странаяснымӧс.
Ме тӧда, Федька, мый сэтшӧмыс белӧй армияыс,
меным Иван Михайлович ставсӧ висьтавліс.
Белӧйяс — тайӧ быдсяма царьяс, быдсяма тӧргӧвечьяс, кулакъяс.
— А коді нӧ Данила Егоровичыд? — юаліс чӧла кывзысь Алёшка. — Вот сійӧ кулак.
Сідзкӧ, сійӧ белӧй армия жӧ?
— Сылӧн винтовкаыс абу, — недыр думайтыштӧм мысти вочавидзис Васька. — Сылӧн винтовкаыс абу, а эм сӧмын важ шомполка.
— А вӧлі кӧ эськӧ? — эз ӧвсьы Алёшка.
— А эськӧ кӧ да эськӧ кӧ!
А коді сылы винтовкасӧ вузалас?
Винтовкаястӧ да пулемётъястӧ ӧмӧй вузавлӧны быдӧнлы, коді окотитас?
— Миянлы эськӧ эз вузавны, — сӧгласитчис Алёшка.
— Миянлы эськӧ эз вузавны сы вӧсна, мый ми ичӧтӧсь на, а Данила Егоровичлы ньӧти оз та вӧсна.
Вот виччысьлӧй, лоӧ школа, сэки ставсӧ тӧдмаланныд.
— Лоӧ-ӧ школа? — эз кодь верит Федька.
— Обязательнӧ лоӧ, — эскӧдіс Васька. — Ті волӧй мӧд неделяс, ми ставным, чукӧрӧн мунам главнӧй инженер дорӧ да корам, медым тшӧктас стрӧитны.
— Яндзим кыдзкӧ корнытӧ, — йӧжгыльтчис Алёшка.
— Ньӧти абу яндзим.
Тайӧ ӧткӧннад яндзим.
Вот, шуасны, кутшӧм локтӧма!
А ставӧн кӧ, ньӧти абу яндзим.
Ме кӧть ачым муна да кора.
Мыйысь повнысӧ?
Мый сійӧ кучкас, али мый?
Алёшиноса челядь лӧсьӧдчисны мунны, а Васька решитіс колльӧдны найӧс.
Кор найӧ петісны тропа вылӧ, аддзисны Петькаӧс.
Буракӧ, сійӧ важӧн нин сулалӧма тані да думайтӧма: матыстчыны али абу сылы детинкаяс дінӧ.
— Мунам, Петька, миянкӧд, — шуис Васька, кодлы эз вӧв окота бӧр локны ӧтнаслы. — Мунам, Петька.
Мый тэ сэтшӧм жугыль?
Быдӧн гажаӧсь, а сійӧ жугыль.
Петька видзӧдліс шонді вылӧ, но шонді вӧлі вылын на, и, мыжапырысь нюммунӧм бӧрын, сійӧ сӧгласитчис.
Кор найӧ бӧр локтісны кыкӧн, джуджыд дуб улысь, коді быдмис неылын Данила Егорович хуторсянь, найӧ аддзисны Пашкаӧс да Машкаӧс.
Тайӧ ичӧтик челядьыс пукалісны веж рӧч вылын да мыйкӧ чукӧртісны муысь, буракӧ, кольӧм вося жолудьяс.
— Мунам на дорӧ, — шуис Васька, — пукалыштам, шойччыштам да сералыштам неуна.
Мунам, Петька!
И мыйла тэ сэтшӧма раммӧмыд?
Удитан на гортад.
Найӧ гусьӧникӧн матыстчисны челядь дінӧ, бауасисны да скӧрысь кутісны эргыны:
— Рррр... рррр.
Пашка да Машка чеччыштісны да, весиг бӧрвыланыс видзӧдлытӧг, ки-ки воча кутчысисны да мӧдісны пышйыны.
Но детинкаяс панйисны найӧс да потшисны налы туй.
— И мыйла сэтшӧма повзьӧдінныд! — дженьыдик вӧсни синкымъяссӧ букыштӧмӧн кӧритана шуис Пашка.
— Дзикӧдз повзьӧдінныд! — синваӧн тырӧм синъяссӧ чышкалігтыр содтіс Машка.
— А ті чайтінныд, тайӧ коді? — юаліс аслас шуткаӧн дӧвӧльнӧй Васька.
— А ми чайтім — кӧин, — вочавидзис Пашка.
— Либӧ чайтім — ош, — содтіс Машка да, нюммунӧм бӧрын мыччис детинкаяслы содзтыр гырысь жолудьяс.
— Мый наысь миянлы? — ӧткажитчис Васька.
— Ті асьныд ворсӧй.
Ми ыджыдӧсь нин, и тайӧ миянлы абу ворсантор.
— Зэв бур ворсантор, — вочавидзис Машка.
Да, буракӧ, гӧгӧрвотӧг, мыйла Васькалы жолудь — абу ворсантор, долыда серӧктіс.
— Но, мый, бабныд тіян пинясьӧ? — юаліс Васька да виччысьтӧг чорыда содтіс:
— Сідзи тіянлы и колӧ.
Сы вӧсна мый батьныд тіян жулик.
— Васька, оз ков! — дорйис Петька.
— Ӧд найӧ ичӧтикӧсь.
— Но и мый нӧ кӧть ичӧтӧсь? — кутшӧмкӧ лӧг радлунӧн водзӧ висьталіс Васька.
— Раз жулик, сідзкӧ жулик.
Вернӧ ӧд, Пашка, тіян батьныд жулик?
— Васька, оз ков! — пӧшти кевмысьӧмӧн шуис Петька.
Васькалӧн скӧр кывъяссьыс неуна повзьӧм Пашка да Машка чӧла видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
— Жулик, — ньӧжйӧник да покорнӧя сӧгласитчис Пашка.
— Жулик, — содтіс Машка да пӧся нюммуніс. — Сӧмын сійӧ вӧлі бур жулик.
Бабӧ абу бур, скӧр, а сійӧ бур...
А сэсся... —
сэки сылӧн гӧлӧсыс дрӧгмуныштіс, сійӧ ышловзис, сылӧн ыджыд лӧз синъясыс лоины ваӧсь да жугыльӧс, а ичӧтик киясыс паськалісны, и кык ыджыд жолудь шытӧг усины муӧ,
— а сэсся босьтіс сійӧ, миян папаным, да кытчӧкӧ ылӧ-ылӧ миян дінысь муніс.
Кутшӧмкӧ аслыссяма, лёкног горӧдӧм кыліс Васька бӧрвылын.
Сійӧ бергӧдчис да аддзис, мый дука веж турун пӧвстӧ юрсӧ сюйӧмӧн, кос, чурвидзысь пельпомъяснас сыркъялігтыр, Петька кутчысьны вермытӧгыс, шытӧг... бӧрдіс.
13
Кытшсӧ пыр ёнджыка и ёнджыка топӧдӧмӧн ылысса странаяс, кодъяс йылысь сэтшӧм частӧ мечтайтлісны детинкаяс, матысмисны 216 номера нимтӧм разъездлань.
Ылі странаяс, кӧні эмӧсь вокзалъяс, ыджыд заводъяс, джуджыд керкаяс, вӧліны нин кӧнкӧ неылынӧсь.
Воддзамоз на ещӧ тӧвзьывліс кутны позьтӧм скорӧй, но сувтлывлісны нин нелямын кыкӧд номера пассажирскӧй да кызь нёльӧд номера почтовӧй поездъяс.
Кодъялӧм гуяса заводскӧй площадка вылын ещӧ тыртӧм да куш на вӧлі, но сэні сёясӧн нин ноксисны рабочӧйяс, кыскасис нин сы вывті, муӧ кодйысиг да кӧрт вомнас зяльскигтыр, велӧдӧм чудовище кодь диковиннӧй машина — экскаватор.
Фотосъёмка вӧчӧм могысь бара воліс аэроплан.
Лунысь-лун кыптісны выль баракъяс, складъяс, подсобнӧй мастерскӧйяс.
Воисны кинопередвижка, вагон-пывсян, вагон-библиотека.
Кутісны сёрнитны радиолӧн рупоръясыс, и медбӧрын воисны мыш саяныс винтовкаяса Краснӧй Армиялӧн часовӧйяс да чӧла сувталісны асланыс постъяс вылӧ.
Иван Михайлович ордӧ мунігӧн Васька сувтліс сэтчӧ, кӧні дзик на неважӧн сулаліс налӧн важ будканыс.
Тайӧ местасӧ сійӧ тӧдіс сӧмын шлагбаумлӧн кольӧм столбъяс серти, матыстчис матӧджык да, рельсъяс вылӧ видзӧдігмоз, думыштіс сы йылысь, мый со тайӧ югъялысь рельсыс ӧні нюжӧдчӧ буретш сійӧ пельӧстіыс, кӧні сулавліс налӧн пачныс, код вылын сэтшӧм частӧ шонтысьлісны найӧ рыжӧй кань Иван Ивановичкӧд, и мый сувтӧдны кӧ сылысь крӧватьсӧ важ местаас, сійӧ эськӧ лои буретш крестовина вылас, веськыда кӧрттуй полотно вомӧн.
Сійӧ видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Тӧварнӧй вагонъяс тойлалігтыр, чушкигмоз кыскасис важ маневровӧй паровоз налӧн вӧвлӧм град йӧрті.
Нежнӧй огурцыяса градъясысь и туйыс нин абу кольӧма, но картупель бусӧссьӧм веж коръяснас мырдӧн кыпӧдчис вывлань насыпь лыа костӧд да весиг чорыд из торпыриг костӧд.
Сійӧ муніс водзӧ, кольӧм вося гожӧмсӧ казьтылігтыр, кор тайӧ асъя часъясас вӧлі тыртӧм да лӧнь.
Сӧмын шочиника горӧдласны дзодзӧгъяс, триньӧбтас жӧч кӧлӧкӧльчикӧн майӧг бердӧ домалӧм кӧза да дзуртысь юкмӧс дорын клёнӧдчыштас ведраяснас вала петӧм баба.
А ӧні...
Гыпйӧдлісны сьӧкыд кувалдаяс, кодъяс тувъявлісны Тихая ю берегъясӧ гырысь керъяс.
Грымакылісны ректан рельсъяс, клёнгисны слесарнӧй мастерскӧйын мӧлӧтъяс да пулемётнӧй дрӧбӧн сяргисны ланьтлывтӧм камнедробилкаяс.
Васька кыссис вагонъяс увті да воча чужӧм зурасис Серёжкакӧд.
Клейӧн лякӧссьӧм киясас Серёжка кутіс коловорот да копыртчӧмӧн мыйкӧ корсьысис маслӧӧссьӧм, гӧрдов лыаӧн киськалӧм турун пӧвстысь.
Сійӧ, буракӧ, корсьысьӧ дыр нин, сы вӧсна мый сылӧн чужӧмыс вӧлі тӧждысяна да шогсьысь.
Васька видзӧдліс турун вылӧ да тӧдлытӧгыс аддзис сійӧс, мый воштӧма Серёжка.
Тайӧ вӧлі кӧрт напаръя, кодӧс сюйӧны коловоротӧ, медым писькӧдлыны розьяс.
Серёжка сійӧс аддзыны эз вермы, сы вӧсна мый сійӧ куйліс шпал сайын Васькасянь неылын.
Серёжка видзӧдліс Васька вылӧ да бара копыртчис корсьысьны водзӧ.
Серёжка видзӧдласысь кӧ Васька казяліс эськӧ мыйкӧ ышнясянаӧс, лӧгаланаӧс либӧ неуна сераланаӧс, сійӧ эськӧ муніс аслас туйӧд, мед Серёжка корсьысис кӧть войӧдз.
Но нинӧм татшӧмсӧ Серёжка чужӧм вылысь сійӧ эз аддзы.
Тайӧ вӧлі обыкновеннӧй чужӧм мортлӧн, коді тӧждысьӧ уджалӧм вылӧ колан инструмент вошӧм вӧсна да шогсьӧ аслас весьшӧрӧ корсьысьӧмысь.
— Тэ он сэтысь корсь, — тӧдлытӧгыс артмис Васькалӧн.
— Тэ лыа письыс корсян, а сійӧ куйлӧ шпал сайын.
Сійӧ лэптіс напаръясӧ да сетіс сійӧс Серёжкалы.
— И кыдзи сійӧ сэтчӧ веськалӧма? — чуймис Серёжка.
— Ме вӧлі котӧрта, а сійӧ чеччыштіс да со кытчӧ лэбовтӧма.
Найӧ вӧліны дасьӧсь нин нюмъёвтны да заводитны сёрнитны, но, сы йылысь думыштӧм бӧрын, мый на костын вӧлі важ, дугдывтӧм лӧгалӧм, кыкнан детинкаыс зумыштчисны да сюся видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Серёжка арлыднас вӧлі неуна ыджыдджык, кузьджык тушаа да вӧсньыдджык.
Сійӧ вӧлі гӧрд юрсиа, руд вильыш синъяса, и ставнас сійӧ вӧлі кутшӧмкӧ винёв, пельк да ӧпаснӧй.
Васька вӧлі латшкӧсджык, крепыдджык да, вермас лоны, весиг ёнджык.
Сійӧ сулаліс, юрсӧ неуна копыртӧмӧн, ӧткодя дась торйӧдчыны мирӧн и тышкасьыштны, кӧть сійӧ и тӧдіс, мый тышкасигӧн унджык сюрас век жӧ сылы, а оз сылӧн противникыслы.
— Эй, ребята! — платформа вывсянь горӧдіс налы морт, и найӧ тӧдісны сійӧс — механическӧй мастерскӧйса главнӧй мастерӧс. — Волӧй татчӧ.
Отсыштӧй неуна.
Ӧні, кор вӧчны вӧлі нинӧм нин да заводитны кӧ тышкасьны, сідзкӧ ӧткажитчыны отсавны мастерлы, детинкаяс разисны кулакъяснысӧ да тэрыба кайисны вевттьӧм грузовӧй платформа вылӧ.
Сэні туплясис кык ящик, кодъясӧс жугӧдӧма кыдзкӧ усьӧм кӧрт брус.
Быттьӧкӧ мешӧкысь анькытш, ящикъяссьыс платформа пасьта киссьӧмаӧсь да быгыльтчӧмаӧсь посни и гырысь, дженьыд и кузь, вӧсни и кыз кӧрт гайкаяс.
Детинкаяслы сетісны квайт мешӧк — быдӧнлы куимӧс — да тшӧктісны налы бӧрйыны гайкаяссӧ сорт серти.
Ӧти мешӧкӧ — механическӧй гайкаяс, мӧдӧ — газовӧйясӧс, коймӧдӧ — метровӧйясӧс.
И найӧ заводитісны уджавны сэтшӧма тэрмасьӧмӧн, кытысь тыдаліс, мый, кӧть тышкасьнысӧ и эз удайтчы, но ордйысян ӧдыс, да кыкнанныслӧн быдлаын первойӧн лоны кӧсйӧмыс ньӧти эз кус, а сӧмын ёнджыка ӧзйис.
Уджаліганыс платформасӧ йӧткалісны, вуджӧдлісны ӧти туй вылысь мӧдӧ, мездылісны да бара кытчӧкӧ йитлісны.
Ставыс тайӧ вӧлі зэв гажа, торйӧн нин сэк, кор сцепщик Семен, коді чайтіс, мый маневрируйтысь состав вылӧ детинкаяс кавшасьӧмаӧсь ышмигмоз, кӧсйис кучкыны налы ньӧрйӧн, но, кор аддзис, мый найӧ уджалӧны, видчиг да ёртчигтыр бӧр чеччыштіс платформа подножка вылысь.
Кор найӧ помалісны бӧрйыны гайкаяс да висьтавлісны та йылысь мастерлы, мастер чайтіс, мый, челядь, тыдалӧ, став гайкаяссӧ бӧрйытӧг тэчӧмны ӧтчукӧрӧ, сы вӧсна мый зэв нин регыдӧн помалісны найӧ.
Но сійӧ эз тӧд, мый найӧ зілисны и сы вӧсна, мый гордитчисны налы сетӧм уджӧн, и сы вӧсна, мый эз кӧсйыны кольччыны ӧта-мӧдсьыс.
Мастер ёна чуймис, кор, мешӧкъяссӧ разьӧм бӧрын, кодъясӧс вайис грузчик, аддзис, мый гайкаяссӧ сортируйтӧма сідзи, кыдзи вӧлі сылы колӧ.
Сійӧ ошкыштіс найӧс, разрешитіс налы волывлыны мастерскӧйясӧ да отсасьыштны, мый кужӧны либӧ мыйӧ велаласны.
Дӧвӧльнӧйӧсь найӧ мунісны гортаныс, быттьӧ нин важся бур другъяс, но кодъяс кыкнанныс тӧдӧны аслыныс донсӧ.
И лӧгалӧмлӧн ыпнитлысь бикиньыс сӧмын ӧти минутаӧ дась вӧлі ӧзйыны выльысь.
Тайӧ сэки, кор Васька юаліс Серёжкалысь, босьтліс сійӧ компассӧ али эз босьтлы.
Серёжкалӧн синъясыс лоины скӧрӧсь, чуньясыс шамыртчисны, но вомыс нюмъяліс.
— Компас? — юаліс сійӧ омӧля дзебӧм скӧрлунӧн, коді кольӧма помнитана нӧйтӧмсянь. — Ті бурджыка тӧданныд, кӧні компасыд.
Ті эськӧ мед ас ордсьыныд корсинныд...
Сійӧ кӧсйис ещӧ на мыйкӧ содтыны, но, асьсӧ венӧмӧн, чӧв ланьтіс да дузгӧдчис.
Тадзи найӧ мунісны некымын воськов.
— Тэ, гашкӧ, шуан, мый и гымганымӧс миянлысь эн босьтлы? — Серёжка вылӧ букыша видзӧдігмоз эскытӧг юаліс Васька.
— Эг босьтлы, — ӧткажитчис Серёжка, но ӧні сылӧн чужӧмыс лои бӧр мудер да шпыннялысь.
— Кыдзи нӧ эн босьтлы? — дӧзмис Васька.
— Ми гурйим, гурйим ва пыдӧссӧ, а сійӧ абу и абу.
Кытчӧ нӧ сійӧ лои?
— Сідзкӧ, омӧля гурйинныд.
А ті гурйӧй бурджыка, — Серёжка серӧктіс да, Васька вылӧ видзӧдігмоз, кутшӧмкӧ тӧлк вылысь воштана да аслыссяма добродушиеӧн содтіс:
— Налӧн, кӧнкӧ, чериыд гымга тырыс пырис, а найӧ пукалӧны весь да шогсьӧны!
Мӧд лунас жӧ, водз асывнас, Васька босьтіс «кошкасӧ» да мӧдӧдчис юлань, ачыс кӧть, дерт, эз ёна верит Серёжка кывъяслы.
Куимысь сійӧ шыбитліс «кошкасӧ» и пыр весьшӧрӧ.
Но нёльӧдысяс бечеваыс ёна зэлаліс.
«Збыль ӧмӧй сійӧ абу босьтлӧма? — гымгасӧ ӧдйӧ кыскигмоз думайтіс Васька.
— Но, дерт жӧ, абу босьтлӧма...
Со сійӧ...
А ми...
Эк, дуракъяс!»
Кыӧм сьӧкыд гымга тыдовтчис ва веркӧсын.
Сы пытшкын мыйкӧ вӧрӧшитчис да сяльӧдчис, Васька воображениеын кыптісны ыджыд надеяяс.
Но вот лыаӧн да кӧдзыд нюйтӧн тырӧм гымга шляпкысис берегӧ, и Васька уськӧдчис видзӧдлыны кыйӧмторсӧ.
Но кор восьтіс гымгаыслысь ньӧрйысь кыӧм лапӧдсӧ да пыркнитіс муӧ кызь кымын кулӧм лягушка, сійӧ ёна чуймис да шемӧсмис.
«И кытысь найӧ, проклятӧйяс, пырӧмаӧсь? — шензис Васька. — Но вӧлі случайнӧ пырас ӧти, шоча нин кык.
А ӧні, видзӧдтӧ, ни ӧти йӧршпи, ни ӧти мык, а, быттьӧ теш вылӧ, лягушкаяслӧн быдса табун».
Сійӧ бӧр вӧйтіс гымгасӧ да мӧдӧдчис гортас, ачыс думайтіс, мый компассӧ, гашкӧ, Серёжка и эз босьтлы, но мый лягушаясӧн тырӧм гымга лоӧма важ местаас сӧмын на тӧрытсянь.
Васька котӧртіс складсянь да нуис мастерскӧйӧ сутуга моток.
Ӧшиньӧдыс мыччысис мамыс да чукӧстіс сійӧс, но Васька тэрмасис; сійӧ кутіс пыркӧдны юрсӧ да содтіс воськовсӧ.
Мамыс горӧдіс сы вылӧ ещӧ ёнджыка, став бедаяссӧ лыддьӧдліг, кодъяс усясны Васька юр вылӧ, сійӧ кӧ дзик пыр жӧ оз лок гортас.
И кӧть веритны кӧ мамыс кывъяслы, сылӧн кывзысьтӧмыс помасяс зэв неприятнӧйторйӧн, сы вӧсна мый Васька пельӧдз воисны сэтшӧм кывъяс, кыдзи «швачӧда», «ньӧръяла», «пельтӧ нетшка» да сідз водзӧ,
но став делӧыс сыын, мый Васька эз ёна верит мамыслӧн дыр лӧгалӧм вылӧ да и, сыысь кындзи, сылы збыльысь вӧлі некор.
И сійӧ кӧсйис мунны водзӧ, но сэки мамыс заводитіс сійӧс корны мелі кывъясӧн нин да сэки жӧ ӧвтчис кутшӧмкӧ еджыд бумагаӧн.
Васькалӧн вӧліны ёсь синъяс, и сійӧ пыр жӧ аддзис, мый тайӧ бумажкаыс абу мыйкӧ мӧдтор, а сӧмын на воӧм письмӧ.
Письмӧыс жӧ вермис лоны сӧмын Павел воксяньыс, коді уджаліс слесарӧн кӧнкӧ зэв ылын.
А Васька зэв ёна радейтіс Павелӧс да терпитны вермытӧг виччысис сылысь отпускӧ воӧмсӧ.
Тайӧ вежис делӧсӧ.
Заинтересуйтчӧм Васька ӧшӧдіс сутуга мотоксӧ забор вылӧ да мӧдӧдчис гортас, чужӧмсӧ вӧчис сэтшӧм жугыльӧн, медым мамыс гӧгӧрвоис, мый сійӧ мырдысь вӧчӧ мамыслы ыджыд услуга.
— Лыддьышт, Васька, — корис скӧрмӧм мам зэв мелі да бурасян гӧлӧсӧн, сы вӧсна мый сійӧ тӧдіс: Васька кӧ заводитас пыксьыны, сэки сылысь некутшӧм грӧзитчӧмӧн нинӧм он перйы.
— Тані мортыс удж вӧчӧ, а сійӧ... лыддьы да лыддьы! — письмӧсӧ босьтіг да конвертсӧ ньӧжйӧникӧн восьтігмоз дӧзмӧм гӧлӧсӧн вочавидзис Васька.
— Ачыд мед лыддин.
А то, кор ме Иван Михайлович ордӧ велӧдчыны котравлі, сэки сійӧ: кӧні шляйтчан да кӧні шӧйтан?
А ӧні... лыддьышт да лыддьышт.
— Ме ӧмӧй, Васенька, урокъясысь видчи? — мыжамоз правдайтчис мамыс.
— Ме сыысь видчи, мый тэ мунан урок вылӧ сӧстӧмӧн, а локтан, быттьӧ чӧрт, ставнас няйтӧссьӧмыд, резсьӧмыд...
Да лыддьы нин тэ, идол! — медбӧрын терпитны вермытӧг горӧдіс сійӧ, кор аддзис, мый, письмӧсӧ паськӧдӧм бӧрын Васька пуктіс сійӧс пызан вылӧ, сэсся босьтіс кӧш, муніс юны да сӧмын та бӧрын бура-лӧсьыда пуксис пызан сайӧ, быттьӧкӧ лӧсьӧдчис пукавны дзик рытӧдзыс...
— Пырысь-пыр лыддя, вешйышт вай неуна ӧшинь весьтсьыс, а то пемдӧдан.
Павел вокыс тӧдмалӧма сы йылысь, мый налӧн разъездас стрӧитӧны завод да мый сэтчӧ колӧны слесарьяс.
Стрӧитчӧмыс, кӧні сійӧ уджаліс, помасьӧма, и сійӧ гижис, мый решитіс локны гортас.
Сійӧ корис, медым мамыс ветлас соседка Дарья Егоровна ордӧ да юалас, оз-ӧ сійӧ сет сылы гӧтырыскӧд кӧть гожӧм кежлӧ ӧти комната, сы вӧсна мый тӧв кежлас заводлӧн, колӧ чайтны, лоӧны нин аслас квартираяс.
Тайӧ письмӧыс радуйтіс и Васькаӧс и мамсӧ.
Мамыс пыр мечтайтіс, кутшӧм эськӧ лӧсьыд вӧлі овны став семьяӧн ӧтлаын.
Но войдӧр, кор разъездын эз вӧв некутшӧм удж, та йылысь нинӧм вӧлі и думайтны.
Таысь кындзи, Павел вокыс дзик на неважӧн гӧтрасьӧма, да ставныслы вӧлі зэв окота видзӧдлыны, кутшӧм сылӧн гӧтырыс.
Некутшӧм Дарья Егоровна йылысь мам весиг и кывзыны эз кӧсйы.
— Ещӧ мый? — Васька ордысь письмӧсӧ кватитігмоз да сылы гӧгӧрвотӧм, но дона визьторъяссӧ да точкаяссӧ волнуйтчӧмӧн видзӧдалігмоз, висьталіс сійӧ.
— Али ми асьным омӧльджыкӧсь Дарья Егоровнаысь?..
Миян ӧні абу важ чомным, а кык комната, да передньӧй, да кухня.
Ӧтиас асьным кутам овны, мӧдсӧ Павлушкалы сетам.
Мый миянлы мӧдсьыс?
Аслас пи вӧсна гордӧй да шуда, мый регыд аддзысяс сыкӧд, сійӧ дзикӧдз вунӧдіс, мый неважӧн на сійӧ жалитіс важ будкасӧ, видіс выль керкасӧ, а ӧтпырйӧ и ставнысӧ найӧс, кодъяс думыштӧмаӧсь тайӧс — жуглыны, вештавны да стрӧитавны выльысь.
14
Бӧръя кадас Петькакӧд дружба торксис.
Петька лои кутшӧмкӧ аслыссяма, йӧй кодь.
То быттьӧкӧ нинӧм — ворсӧ, сёрнитӧ, то друг зумыштчас, оз кут сёрнитны да быдса лун оз петкӧдчыв, а пыр ноксьӧ горт дорас Еленкаыскӧд.
Ӧтчыд, столярнӧй мастерскӧйсянь локтігӧн, кӧні найӧ Серёжкакӧд воропавлісны мӧлӧтъяс, ӧбед водзвылын Васька кӧсйис купайтчыны.
Сійӧ кежис трӧпалань да аддзис Петькаӧс.
Петька муніс водзвылас, частӧ сувтыштлывліс да бергӧдчывліс, быттьӧкӧ поліс, мый сійӧс аддзыласны.
И Васька решитіс кыйӧдны, кытчӧ гусьӧн писькӧдчӧ тайӧ йӧй кодь да аслыссяма мортыс.
Пӧльтіс ён, шоныд тӧв.
Шувгис вӧр.
Но, медым эз кыв кокшыыс, Васька кежис трӧпаысь да мӧдіс мунны неуна бӧрынджык кустъяс пӧвстӧд.
Петька муніс эз ӧткодя: то, быттьӧкӧ збоймыштӧмӧн, заводитліс котӧртны да котӧртіс ӧдйӧ да дыр, мый вӧсна Васька, кодлы ковмыліс кытшлавны кустъяс да пуяс, муртса-муртса вӧтчис сы бӧрся, то друг сувтліс да заводитліс полігтыр видзӧдавны ӧтарӧ-мӧдарӧ, а сэсся муніс ньӧжйӧник, пӧшти мырдӧн, быттьӧкӧ кодкӧ бӧрсяньыс тойлалӧ, а сійӧ оз вермы да оз кӧсйы муннысӧ.
«И кытчӧ сійӧ мунӧ?» — думайтіс Васька, кодлы кутіс вуджны Петькалӧн возбуждениеыс.
Друг Петька сувтіс.
Сійӧ сулаліс дыр; синъясас доршасис синва.
Сэсся сійӧ жугыля ӧшӧдіс юрсӧ да ньӧжйӧник мӧдӧдчис бӧр.
Но, сӧмын некымынысь воськовтӧм бӧрын, сійӧ бара сувтіс, пыркнитіс юрсӧ да, крута вӧрӧ кежӧм бӧрын, чепӧсйис веськыда Васька вылӧ.
Васька тайӧс эз виччысь, повзис да чеччыштіс кустъяс сайӧ, но вӧлі сёр нин.
Кӧть Петька и эз аддзыв Васькаӧс, но кыліс кустъяслысь трачмунӧмсӧ.
Сійӧ горӧдіс да уськӧдчис трӧпалань.
Кор Васька петіс трӧпа вылӧ, сэні некод эз вӧв.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый матын нин вӧлі рыт да пӧльтіс тӧв, вӧлі жар.
Небесаті шлывгисны сьӧкыд кымӧръяс, но, гыма кымӧрӧ эз чукӧрмыны, шондісӧ сайӧдтӧг да сы дорӧ инмӧдчывтӧг, найӧ тӧвзисны ас кежаныс.
Гӧгӧрвотӧм, тӧдтӧм тревога пыр ёнджыка и ёнджыка шымыртіс Васькаӧс, и шувгысь, неспокойнӧй вӧрыс, самӧй сійӧ, кодысь мыйлакӧ сэтшӧма поліс Петька, друг и Васькалы кутіс кажитчыны тӧдтӧмӧн да враждебнӧйӧн.
Сійӧ содтіс воськовъяссӧ да регыд мысти воис Тихая ю берег вылӧ.
Паськӧдчӧм бадь кустъяс костын куйліс виж шыльыд лыа берег.
Водзджыксӧ Васька пыр тані купайтчыліс.
Ваыс тані вӧлі лӧнь, пыдӧсыс чорыд да шыльыд.
Но ӧні, матӧджык матыстчӧм мысти, сійӧ аддзис, мый ваыс туӧма да гудыртчӧма.
Выль чаг торъяс, пӧв торъяс, бедь помъяс кывтісны неспокойнӧя, зурасявлісны ӧта-мӧдыскӧд, бӧр торъявлісны да шытӧг бергалісны ӧпаснӧй ёсь воронкаяс гӧгӧр, кодъяс то лоавлісны, то бӧр вошліны быгйӧсь веркӧсас.
Тыдалӧ, уліас, плӧтина стрӧитанінас, заводитӧмаӧсь сувтӧдавны перемычкаяс.
Сійӧ пӧрччысис, но эз уськӧдчы ваас, кыдзи овлывліс войдӧр, эз мӧд булькайтчыны да гажаа резсьӧмӧн повзьӧдлыны эзысь рӧма тэрыб гуринаяслысь чукӧръяссӧ.
Дзик берег дорӧдыс видзчысьӧмӧн лэччӧм мысти, ӧні нин тӧдтӧм пыдӧссӧ кокнас видлалігмоз да куст ньӧръясӧ кинас кутчысьӧмӧн, сійӧ сунліс некымынысь, петіс ваысь да ньӧжйӧник мӧдӧдчис гортас.
Гортас сійӧ вӧлі жугыль.
Омӧля сёйис, тӧдлытӧгыс кисьтіс ва тыра кӧш да пызан сайысь чеччис чӧв да скӧр.
Сійӧ муніс Серёжка ордӧ, но Серёжка и ачыс вӧлі скӧр, сы вӧсна мый стамескаӧн вундӧма чуньсӧ да сійӧс сӧмын на мавтӧмаӧсь иодӧн.
Васька муніс Иван Михайлович ордӧ, но гортсьыс сійӧс эз су; сэки сійӧ бӧр воис гортас да решитіс водзджык водны узьны.
Сійӧ водіс, но бара эз унмовсь.
Сылы дум вылас уси кольӧм вося гожӧм.
И, буракӧ, сы вӧсна, мый талунъя луныс вӧлі сэтшӧм неспокойнӧй, неудачливӧй, кольӧм гожӧмыс кажитчис сылы шоныдӧн да бурӧн.
Друг сылы лои жаль и сійӧ эрдыс, кодӧс кодйис да бергӧдліс экскаватор; и Тихая юыс, кӧні ваыс вӧлі сэтшӧм югыд да сӧстӧм; и Петька, кодкӧд сэтшӧм бура да дружнӧя коллялісны найӧ ассьыныс гажа, вильыш каднысӧ; и весиг горш рыжӧй кань Иван Иванович, коді, налысь важ будкасӧ жугӧдӧм бӧрын, жугыльмис да муніс разъездысь код тӧдас кытчӧ,
сідзжӧ кыдзи код тӧдас кытчӧ лэбис кувалдаясӧн кучкалӧм шыысь повзьӧм кӧк, кодлӧн гора да шог кӧкӧм шыыс унмовсьӧдліс Васькаӧс турун сарайын, и сійӧ аддзывліс радейтана тӧдса вӧтъяс.
Сэки сійӧ ышловзис, кунис синъяссӧ да заводитіс ньӧжйӧникӧн унмовсьны.
И вӧтыс вӧлі выль, тӧдтӧм.
Первойсӧ гудыр кымӧръяс костӧд мӧдіс уйны зарни рӧма, ёсь пиньяса сьӧкыд гыч, ачыс кымӧр кодьыс жӧ.
Сійӧ уйис веськыда Васька гымгалань, но гымгаыс вӧлі сэтшӧм ичӧт, а гычыс сэтшӧм ыджыд, и Васька повзьӧмысла горӧдіс:
«Детинкаяс!.. Детинкаяс!..
Вайӧй ӧдйӧджык ыджыд тыв, а то сійӧ орӧдас гымгасӧ да пышъяс».
— «Ладнӧ, — шуисны детинкаяс, — ми пыр жӧ ваям, но сӧмын войдӧр ми звӧнитам ыджыд кӧлӧкӧлъясӧн».
И найӧ мӧдісны звӧнитны: бом!.. бом!.. бом!.. бом!..
И пока найӧ гораа звӧнитісны, вӧр сайын Алёшино весьтын кыптіс би да тшын сюръя.
А став йӧзыс кутісны сёрнитны да горзыны:
— Пӧжар!
Тайӧ пӧжар...
Тайӧ зэв ыджыд пӧжар!
Сэки мамыс шуис Васькалы:
— Чеччы, Васька!
И сы вӧсна, мый мамыслӧн гӧлӧсыс кыліс мыйлакӧ зэв гораа да весиг скӧра, Васька гӧгӧрвоис, мый тайӧ, пӧжалуй, абу нин вӧт, а збыль.
Сійӧ восьтіс синъяссӧ.
Вӧлі пемыд.
Кысянькӧ ылысянь кыліс ыджыд кӧлӧкӧллӧн звӧн.
— Чеччы, Васька, — мӧдысь шуис мам.
— Кайлы чардакӧ да видзӧдлы.
Буракӧ, Алёшино сотчӧ.
Васька тэрыба гачасис да крут поскӧд кайис чардакӧ.
Пемыдінас брус помӧ конъясьлӧмӧн сійӧ матыстчис чардак ӧшинь дорӧдз да мыччысис коскӧдзыс.
Вӧлі сьӧд, кодзулӧсь вой.
Заводскӧй площадка дорын, складъяс дорын чусыда югъялісны войся пӧнаръяслӧн биясыс, веськыдвылын и шуйгавылын яра ӧзйисны семафоръяслӧн гӧрд сигналъяс.
Водзынджык югъялыштіс Тихая юлӧн ваыс.
Но сэні, пемыдас, ю сайын, тыдавтӧм шувгысь вӧр сайын, сэні, кӧні вӧлі Алёшино, эз тыдав ни ломзьысь би, ни тӧв йылын лэбалысь бикиньяс, ни тшынас кусысь би югӧр.
Сэні куйліс сьӧкыд да сук, писькӧдны позьтӧм пемыд, кысянь кыліс вичко кӧлӧкӧллӧн бувгӧмыс.
15
Свежӧй, чӧскыд дука турун зорӧд.
Вуджӧрладорас, сідзи дзебсьӧмӧн, медым сійӧс эз аддзыны трӧпа вывсянь, куйліс мудзӧм Петька.
Сійӧ куйліс чӧла, та вӧсна ыджыд да видзчысьысь ӧтка рака эз аддзы сійӧс да сьӧкыда пуксис зорӧд пинь йылӧ, коді чурвидзис зорӧд весьтас.
Дзирдалысь крепыд бордъяссӧ нырнас спокойнӧя лӧсьӧдалігтыр сійӧ пукаліс син водзын.
И Петька невӧляысь думыштіс, кутшӧм кокни вӧлі эськӧ пызйыштны сылы татысянь дрӧбйӧн.
Но, тайӧ случайнӧй мӧвпыс кыпӧдіс мӧдӧс, сійӧс, кодӧс Петька ӧні эз кӧсйы да кодысь поліс.
И сійӧ лэдзис чужӧмсӧ кипыдӧсъяс вылас.
Сьӧд рака видзчысьӧмӧн бергӧдіс юрсӧ да видзӧдліс увлань.
Тэрмасьтӧг бордъяссӧ паськӧдӧмӧн сійӧ лэбзис зорӧд пинь вылысь ыджыд кыдз пу вылӧ да сэсянь любопытнӧя мӧдіс дзоргыны бӧрдысь ӧтка детинка вылӧ.
Петька лэптіс юрсӧ.
Туй кузя Алёшиносянь муніс Серафим дядь да нуӧдіс вӧв: буракӧ, дорны.
Сэсся сійӧ аддзис Васькаӧс, коді трӧпаӧд локтіс гортас.
И сэки Петька ланьтіс, сійӧ друг гӧгӧрвоис: тайӧ Васькакӧд зурасьліс сійӧ кустъясад, кор кӧсйис кежны трӧпа вылысь вӧрӧ.
Сідзкӧ, Васька мыйкӧ сы йылысь тӧдӧ нин либӧ мый йылысь кӧ дӧгадайтчӧ, мыйла эськӧ сійӧ заводитіс сійӧс кыйӧдны?
Сідзкӧ, дзеб кӧть эн, а всё равно ставыс эрдӧ петас.
Но сы пыдди, медым чукӧстны Васькаӧс да висьтавны сылы ставсӧ, Петька косӧдз чышкис синъяссӧ да чорыда решитіс некодлы не висьтавны ни ӧти кыв.
Мед эрдӧдасны асьныс, мед тӧдмаласны да мед вӧчасны сыкӧд ставсӧ, мый кӧсъясны.
Татшӧм мӧвпӧн сійӧ сувтіс, и сылы лои спокойнӧджык да кокньыдджык.
Ыджыд лӧглунӧн сійӧ видзӧдліс сэтчӧ, кӧні шувгис Алёшиноса вӧр, скӧрысь сьӧлыштіс да видчыштіс.
— Петька! — бӧрвывсьыс кыліс сійӧ чукӧстӧм.
Сійӧ йӧжгыльтчис, бергӧдчис да аддзис Иван Михайловичӧс.
— Тэнӧ кодкӧ нӧйтіс? — юаліс старик.
— Эз...
Но, кодкӧ ӧбидитіс?
Эз жӧ...
Мыйла нӧ сідзкӧ тэнад синъясыд скӧрӧсь да кӧтасьӧмаӧсь?
— Гажтӧм, — скӧрпырысь вочавидзис Петька да бергӧдчис.
— Кыдзи сійӧ гажтӧм?
То пыр вӧлі гажа, а то друг лои гажтӧм.
Видзӧдлы Васька вылӧ, Серёжка вылӧ, мукӧд детинкаяс вылӧ.
Пыр найӧ мыйкӧ вӧчӧны, пыр найӧ ӧтлаын.
А тэ пыр ӧтнад и ӧтнад.
Быть лоӧ гажтӧм.
Тэ кӧть эськӧ ме ордӧдз котӧртлывлін.
Вот средаӧ ми ӧти морткӧд перепелъясӧс кыйны мунам.
Кӧсъян, ми и тэнӧ аскӧдным босьтам?
Иван Михайлович тапкӧдыштіс Петькалы пельпомас да, вылысянь Петькалысь омӧльтчӧм да ёсьмӧм чужӧмсӧ гусьӧникӧн видзӧдігтыр, юаліс:
— Гашкӧ, тэ абу здоров?
Гашкӧ, тэнад кыткӧ висьӧ?
А детинкаяс оз гӧгӧрвоны тайӧс да пыр норасьӧны меным: «Вот Петька сэтшӧм жугыль да гажтӧм».
— Менам пиньӧй висьӧ, — окотапырысь сӧгласитчис Петька. — А найӧ ӧмӧй гӧгӧрвоасны?
Найӧ, Иван Михайлович, нинӧм оз гӧгӧрвоны.
Тэнад нин сідзи висьӧ, а найӧ — мыйла да мыйла.
— Нетшыштны колӧ! — шуис Иван Михайлович. — Мунігӧн пыралам фельдшер ордӧ, ме тшӧкта сылы, сійӧ тэнсьыд пиньтӧ пыр и нетшыштас.
— Менам...
Иван Михайлович, сійӧ оз нин ёна вись, тайӧ тӧрыт ёна висис, а талун нин дугдӧ, — неуна чӧв олыштӧм бӧрын шуис Петька. — Талун менам оз пиньӧй вись, а юрӧй.
— Но, со аддзан!
Быть гажтӧмман.
Пыралам фельдшер ордӧ, сійӧ кутшӧмкӧ юантор либӧ порошок сетас.
— Талун менам юрӧй ёна висис! — видзчысьӧмӧн кывъяссӧ корсялігмоз водзӧ висьталіс Петька, кодлы ньӧти эз вӧв окота, медым став тайӧ несчастьеяс бӧрас сылысь нетшыштісны здоровӧй пиньсӧ либӧ юктӧдісны сійӧс шома юанторъясӧн либӧ курыд порошокъясӧн.
— Но сэтшӧма висис!..
Сэтшӧма висис!..
Бур сӧмын, мый ӧні дугдіс нин.
— Со аддзан, и пиньясыд оз висьны, и юрыд дугдіс.
Зэв бур, — вижӧдӧм дзор ус пырыс гусьӧник нюмъялігтыр вочавидзис Иван Михайлович.
«Бур! — ышловзис ас кежсьыс Петька. — Бур, да абу вывті ёна».
Найӧ муныштісны трӧпаӧд да пуксисны шойччыны сьӧдасьӧм кыз кер вылӧ.
Иван Михайлович перйис табак кӧшӧльсӧ, а Петька чӧла пукаліс орччӧн.
Друг Иван Михайлович кыліс, мый Петька тэрыба матыстчис сылань да крепыда кутчысис тыртӧм соскас.
— Тэ мый? — юаліс старик, кор аддзис, кыдзи детинкалӧн кельдӧдіс чужӧмыс да заводитісны тіравны вомдоръясыс.
Петька чӧв оліс.
Кодкӧ матыстчис довъялігтыр, сьӧкыд воськовъясӧн да сьыліс.
Тайӧ вӧлі аслыссяма, сьӧкыд да тӧлктӧм сьыланкыв.
Вӧсни, кодъюра гӧлӧс шуштӧма нюжйӧдліс:
Иэ-эха!
И муні, ах-ха-ха...
Со тай тадзи муні, аха-ха...
Да и вои...
Эх-ха-ха...
Эха-ха!
Д-ы аха-ха...
Тайӧ вӧлі буретш сійӧ лёк сьыланкывйыс, кодӧс Петька кывліс эсійӧ рытнас, кор ылавліс Лӧз ты дорӧ мунігӧн.
И, пинжак соскас крепыда кутчысьӧмӧн, сійӧ полӧмӧн дзоргис кустъяс вылӧ.
Увъясӧ крукасьлігтыр, ёна довъялігтыр чукыль сайсянь петіс Ермолай.
Сійӧ сувтліс, довкйӧдлыштіс дзугсьӧм юрсиа юрсӧ, мыйлакӧ грӧзитіс чуньнас да чӧла мӧдӧдчис водзӧ.
— Эк, юӧма! — шуис Иван Михайлович, коді скӧрмис сыысь, мый Ермолай сэтшӧма повзьӧдіс Петькаӧс. — А тэ, Петька, мый?
Но код и код.
Этша ӧмӧй миян татшӧмъясыс шӧйтӧны?
Петька чӧв оліс.
Синкымъясыс сылӧн кӧрсисны, синъясыс заводитісны дзирдавны, а тіралысь вомдоръясыс топыда топалісны.
И виччысьтӧг чорыда, скӧрысь нюммуніс сійӧ.
Быттьӧкӧ сӧмын ӧні гӧгӧрвоис мыйкӧ коланаӧс да важнӧйӧс, сійӧ примитіс чорыд да вежны позьтӧм решение.
— Иван Михайлович, — стариклы синмас веськыда видзӧдігмоз гораа шуис сійӧ,
а ӧд Егор Михайловичтӧ тайӧ виис, Ермолайыд...
Ыджыд туй кузя седлӧавтӧм вӧв вылын войын гӧнитіс разъездсянь Алёшиноӧ Серафим дядь тревожнӧй юӧрӧн.
Уличаӧ пырӧм мысти плеть пунас сійӧ таркнитіс первой керка ӧшиняс да, том Игошинлы горӧдӧм бӧрын, медым сійӧ ӧдйӧджык котӧртас председатель ордӧ, гӧнитіс водзӧ, вӧвсӧ частӧ сувтӧдлывліс бокӧвӧй пемыд ӧшиньяс улӧ да чуксаліс ассьыс ёртъяссӧ.
Сійӧ гораа мӧдіс таркӧдны председатель воротаӧ.
Восьтӧмсӧ виччысьтӧг, сійӧ чеччыштіс плетень вомӧн, восьтіс игансӧ, домаліс вӧвсӧ, а ачыс пырис керкаӧ, кӧні нин вӧрӧшитчисны таркӧдчӧмысь шызьӧм йӧз, ӧзтісны би.
— Мый тэ? — юаліс сылысь председатель, коді чуймис пыр спокойнӧй Серафим дядьлӧн татшӧм тэрмасьӧмӧн пырӧмыс вылӧ.
— А вот мый, — шуис Серафим дядь да пызан вылӧ шыбитіс чукрассьӧм клетчатӧй картуз, коді вӧлі розявлӧма дрӧбӧн да лякӧссьӧма едӧм вир сьӧд войтъясӧн, — а со мый, медым ті ставныд пропадитінныд!
Ӧд Егорыд некытчӧ абу и пышйылӧма, а сійӧс миян вӧрын виӧмаӧсь.
Керка тырыс чукӧрмисны йӧз.
Ӧтисянь мӧдлы вуджис юӧр сы йылысь, мый Егорӧс виӧмаӧсь сэки, кор Алёшиносянь карӧ мунігӧн, сійӧ мунӧ вӧлӧм вӧрса трӧпаӧд разъездӧ, медым аддзӧдлыны ассьыс другсӧ, Иван Михайловичӧс.
— Сійӧс виӧма Ермолай да виӧм бӧрас кустъяс пӧвстӧ уськӧдӧма кепкасӧ, а сэсся пыр ветлӧдлӧма вӧрӧд, корсьысьӧма сійӧс, да абу аддзӧма.
А кепкасӧ аддзӧма машинистлӧн пиыс Петька, коді ылавлӧма да веськалӧма сэтчӧ.
И сэки быттьӧ югыд югӧр вирдыштіс чукӧрмӧм мужикъяслӧн син водзаныс.
И сэки унатор друг лои яснӧй да гӧгӧрвоана.
И эз вӧв гӧгӧрвоана сӧмын ӧтитор: кыдзи да кытысь вермис лоны чайтӧм, мый Егор Михайлов — тайӧ медбур да медся надежнӧй ёртыс — позорнӧя пышйис казеннӧй деньга босьтӧм бӧрын.
Но сэки жӧ, тайӧс объясняйтігмоз, йӧз чукӧрысь ӧдзӧс дорсянь кыліс чирӧм, висьлӧс горӧдӧм чотысь Сидӧрлӧн, буретш сылӧн, коді пыр мӧдарӧ бергӧдчывліс да мунліс, кор сыкӧд заводитлісны сёрнитны Егор пышйӧм йылысь.
— Мый сэні Ермолай! — горзіс сійӧ.
— Ружьеыс кодлӧн?
Ставсӧ гусьӧн гӧтӧвитӧма.
Налы смертьыс этша на...
Налы позор колӧ...
Деньга нуӧ...
Бабах сійӧс!
А сэсся — пышйис...
Вот!
Мужикъяс скӧрмасны: кӧні деньгаыс?
Вӧлі колхоз — оз ло...
Босьтам видзсӧ бӧр...
Мый Ермолай!
Ставсӧ... ставсӧ... гусьӧн гӧтӧвитӧма!
И сэки заводитісны сёрнитны ещӧ скӧрджыка да гораджыка.
Керкаын дзескыд лоны кутіс.
Восьса ӧшиньясӧд да ӧдзӧсӧд скӧрлуныс да лӧглуныс уськӧдчис ывлаӧ.
— Тайӧ Данилалӧн делӧ! — горӧдіс кодкӧ.
— Тайӧ налӧн делӧ! — гӧгӧр кылісны скӧр гӧлӧсъяс.
И друг вичко кӧлӧкӧл кучкис тревога, и сылӧн кыз да жерган шыыс лӧгпырысь да доймӧмпырысь бувгис.
Тайӧ скӧрысла садьсӧ воштӧм чотысь Сидор, некод тшӧктытӧг, кайӧма кӧлӧкӧльня вылӧ да бувгӧ ыджыд лӧглунӧн, код дінӧ сорласьӧма абу пышйӧм, а виӧм Егор вӧсна радлун.
— Мед бувгӧ.
Энӧ вӧрӧдӧй! — горӧдіс Серафим дядь.
— Мед ставнысӧ кок йылас лэптас.
Важӧн колӧ вӧлі!
Ӧзъялісны бияс, воссялісны ӧшиньяс, клопӧдчисны дзиръяяс, и быдӧн котӧртісны площадьлань тӧдмавны, мый лоӧма, кутшӧм беда, мыйла зычитӧмыс, горзӧмъясыс, кӧлӧкӧлӧн бувгӧмыс.
А тайӧ кадас уна лунъяс чӧжӧн первойысь чорыда да спокойнӧя узис Петька.
Ставыс прӧйдитіс.
Став сьӧкыдсӧ, коді сэтшӧм виччысьтӧг да топыда личкӧ вӧлі сійӧс, лои путкыльтӧма, шыбитӧма.
Сійӧ дыр мучитчис.
Сэтшӧм жӧ детинка, кыдзи и унаӧн мукӧдъяс, неуна збой, неуна полысь, мукӧд дырйиыс веськыд, мукӧд дырйиыс и скромнӧй да мудеркодь, сійӧ аслас неыджыд беда вӧсна полӧмла дыр эз эрдӧд ыджыд делӧ.
Сійӧ аддзис туплясьысь кепкасӧ буретш сэки, кор кодъюралысь сьыланкывсӧ кылӧм бӧрын, повзис да кӧсйис пышйыны гортас.
Сійӧ пуктіс турун вылӧ ассьыс картузсӧ компаснас, лэптіс кепкасӧ да тӧдіс сійӧс: тайӧ вӧлі Егорлӧн клетчатӧй кепкаыс, ставнас розявлӧма да лякӧссьӧма косьмӧм вирӧн.
Сійӧ кутіс тіравны, уськӧдіс кепкасӧ да мӧдіс пышйыны, вунӧдіс аслас картуз да компас йылысь.
Унаысь сійӧ заводитліс писькӧдчыны вӧрӧ, босьтны картузсӧ да вӧйтны проклятӧй компассӧ юӧ либӧ нюрӧ, а сэсся висьтавны аддзӧмтор йывсьыс, но быдпӧрйӧ гӧгӧрвотӧм полӧм шымыртліс детинкаӧс, и сійӧ волывліс гортас кушӧн.
А висьтавны сідзи, кор сылӧн картузыс гусялӧм компаснас куйліс лыйӧм кепкакӧд орччӧн, сылӧн эз тырмы смеллуныс.
Тайӧ компас вӧснаыс нӧйтісны нин Серёжкаӧс, лои пӧръялӧма Васькаӧс и ачыс сійӧ, Петька, кымынысь пинявліс детинкаяс дырйи кутшӧмкӧ вӧрӧс.
И друг эськӧ лои, мый вӧрыс — сійӧ ачыс.
Яндзим!
Весиг думыштны страшнӧ!
Нинӧм нин и шуны, мый Серёжка эськӧ нӧйтіс сійӧс да и батьсяньыс сідзжӧ чорыда сюрыштіс.
И сійӧ омӧльтчис, чӧв оліс да раммис, ставсӧ дзебис да соссис.
И сӧмын тӧрыт рытнас, кор сійӧ тӧдіс Ермолайӧс сьыланкыв сертиыс да гӧгӧрвоис, мый корсьӧ вӧрысь Ермолай, сійӧ висьталіс Иван Михайловичлы ставсӧ, нинӧм соссьытӧг, заводитчӧмсяньыс.
16
Кык лун мысти завод стрӧитанінын вӧлі праздник.
Водз асывсянь на воисны музыкантъяс, неуна сёрӧнджык должен вӧлі воны карса заводъясысь делегация, пионерскӧй отряд да докладчикъяс.
Тайӧ лунас торжественнӧя заводитісны стрӧитны главнӧй корпус.
Ставыс тайӧ должен вӧлі лоны ёна интереснӧйӧн, но тайӧ жӧ лунас Алёшиноын дзебисны виӧм председатель Егор Михайловӧс, кодлысь лыскӧн тыртӧм шойсӧ аддзисны вӧрысь, джуджыд да пемыд оврагысь.
И детинкаяс падъялісны да эз тӧдны, кытчӧ налы мунны.
— Бурджык Алёшиноӧ, — шуис Васька.
— Завод сӧмын на заводитчӧ.
Сійӧ пыр тані лоӧ, а Егор сэсся некор нин оз ло.
— Ті Петькакӧд котӧртӧй Алёшиноӧ, — шуис Серёжка, — а ме татчӧ кольчча.
Бӧрас ті меным висьталанныд, а ме тіянлы висьтала.
— Ладнӧ, — сӧгласитчис Васька.
— Ми, гашкӧ, ещӧ и асьным на помланьыс суам...
Петька, нагайкаястӧ босьт!
Гайда вӧвъяс вылӧ и гӧнитам.
Жар, кос тӧвъяс бӧрын войнас зэрыштӧма.
Асылыс воис сэзь да ыркыд.
Сыысь-ӧ, мый вӧлі зэв шондіа да шонді югӧръяс улын кыпыда шпорӧдчисны зэлыд выль флагъяс, сыысь-ӧ, мый видз вылын нестройнӧя тутсісны ворсны лӧсьӧдчысь музыкантъяс да завод площадка дорӧ быдладорсянь кыссисны йӧз, мыйлакӧ вӧлі аслыссяма гажа.
Абу сэтшӧм гажа, кор окота дурны, чеччавны, серавны, а сэтшӧм, кутшӧм овлывлӧ ылі кузь туйӧ мунӧм водзвылын, кор неуна жаль сійӧ, мый кольӧ бӧрӧ, да ёна волнуйтӧ да радуйтӧ сійӧ выльыс да вӧвлытӧмыс, мый должен паныдасьны тайӧ туй помас.
Тайӧ лунас дзебисны Егорӧс.
Тайӧ лунас заводитісны тэчны алюминиевӧй заводлысь главнӧй корпуссӧ.
И тайӧ жӧ лунас 216-ӧд номера разъездӧс нимтісны «Самолётлӧн бордъяс» станцияӧн.
Детинкаяс дружнӧя котӧртісны трӧпа кузя.
Пос дорӧ найӧ сувтісны.
Трӧпаыс тані вӧлі векни, ӧтар-мӧдар бокъясас вӧлі нюр.
Паныд локтісны йӧз.
Кианыс босьтӧм наганъяса нёль милиционер — кыкӧн бӧрвылас, кыкӧн — водзвылас — нуӧдісны куим арестованнӧйӧс.
Тайӧ вӧліны Ермолай, Данила Егорович да Петунин.
Эз вӧв сӧмын гажа кулак Загребин, коді сійӧ жӧ войнас, кор кутіс бувгыны кӧлӧкӧл, быдӧнысь медводз тӧдмалӧма, мыйын делӧыс, эновтӧма овмӧссӧ да пышйӧма код тӧдас кытчӧ.
Тайӧ процессиясӧ аддзӧм бӧрын детинкаяс вешйыштісны бокӧджык трӧпа вылысь да чӧла сувтісны, лэдзисны прӧйдитны арестованнӧйясӧс.
— Тэ эн пов, Петька! — ёртыслысь чужӧм кельдӧдӧмсӧ казялӧм мысти шӧпнитіс Васька.
— Ме ог пов, — вочавидзис Петька.
— Тэ чайтан, ме чӧв олі сы вӧсна, мый полі наысь? — арестованнӧйяс мунӧм бӧрын содтіс Петька.
— Тайӧ ме тіянысь, дуракъясысь, полі.
И кӧть Петька и видчыштіс да татшӧм ӧбиднӧй кывъясысь колӧ вӧлі сійӧс дітшкӧдыштны, но сійӧ сэтшӧм веськыда да сэтшӧм бурпырысь видзӧдліс Васька вылӧ, мый Васька ачыс нюммуніс да командуйтіс:
— Гӧнитам!
Дзебисны Егор Михайловӧс эз кладбище вылӧ, дзебисны сійӧс сикт сайын, Тихая юлӧн джуджыд крут берег вылӧ.
Тасянь вӧлі тыдалӧны и рудзӧглӧн розъялысь паськыд муяс, и паськыд Зобелин видз, буретш сійӧ, код дорын пансис татшӧм чорыд тыш.
Дзебисны сійӧс сиктса став йӧзыс.
Строительство вывсянь воис рабочӧйяслӧн делегация.
Воис карсянь докладчик.
Рытсяньыс на поп садйысь бабаяс перйисны вужнас медся ыджыд, медся паськыд лежнӧг куст, сэтшӧмӧс, коді дзоридзалӧ тулысын алӧй дзоридзьясӧн, и садитісны сійӧс юр водзас, джуджыд уль гу дорӧ.
— Мед дзоридзалӧ.
Нетшкисны челядь видзвыв цветъяс да прӧстӧй сьӧкыд венокъяс пуктісны уль пожӧм горт вевт вылӧ.
abu
Бронированнӧй поездса вӧвлӧм машинист старик Иван Михайлович, коді воис дзебигкежлӧ рытсяньыс на, колльӧдіс бӧръя туйӧ ассьыс том кочегарсӧ.
Восьласыс стариклӧн вӧлі сьӧкыд, а синъясыс васӧдӧсь да стрӧгӧсь.
Петька да Васька кайисны вылӧджык рӧч йылӧ, сувтісны гу дорӧ да кывзісны.
Сёрнитіс карса тӧдтӧм морт.
И кӧть сійӧ вӧлі тӧдтӧм, но сійӧ сёрнитіс сідзи, быттьӧкӧ важысянь да бура тӧдлӧма виӧм Егорӧс да Алёшиноса мужикъясӧс, налысь тӧждысьӧмъяссӧ, сомнениеяссӧ да мӧвпъяссӧ.
Сійӧ висьтавліс вит вося план йылысь, машинаяс йылысь, тысяча да дас тысяча тракторъяс йылысь, кодъяс петӧны да долженӧсь петны помтӧм-дортӧм колхознӧй муяс вылӧ.
И ставныс кывзісны сылысь.
И Васька да Петька кывзісны жӧ.
Но сійӧ висьтавліс и сы йылысь, мый сэтшӧм прӧстӧя, сьӧкыд да настойчивӧй зэлӧдчылӧмъястӧг, упорнӧй, миритчытӧм тыштӧг, кӧні вермасны лоны и ӧтка поражениеяс да жертваяс, выль олӧм он вӧч и он стрӧит.
И пӧгибнитӧм Егорлӧн ещӧ тырттӧм на гу дорын быдӧн веритісны сылы, мый тыштӧг, жертваястӧг он стрӧит.
И Васька да Петька веритісны жӧ.
И кӧть тані, Алёшиноын, вӧлі дзебӧны мортӧс, но докладчиклӧн гӧлӧсыс юргис кыпыда да чорыда, кор сійӧ висьтавліс сы йылысь, мый талун праздник, сы вӧсна мый орччӧн пуктыссьӧ выль гигантскӧй заводлы главнӧй корпус.
Но кӧть стрӧительство вылын вӧлі праздник, сійӧ, мӧд ораторыс, кодлысь кывзіс барак вевт вывсянь разъездӧ кольччӧм Серёжка, висьтавліс сы йылысь, мый праздник праздникӧн, но мый быдлаын мунӧ дугдывлытӧм тыш, и прӧстӧй лунӧ, и праздникӧ.
И орчча колхозса виӧм председатель йылысь казьтыштігӧн ставныс сувтісны, босьтісны шапкаяснысӧ, а праздник вылын музыка кутіс ворсны траурнӧй марш.
Тадзи сёрнитісны и сэні, тадзи сёрнитісны и тані сы вӧсна, мый и заводъяс да колхозъяс — ставыс тайӧ ӧти быдсалӧн юкӧнъяс.
И сы вӧсна, мый карса тӧдтӧм докладчик сёрнитіс сідзи, быттьӧкӧ сійӧ важысянь да бура тӧдіс, мый йылысь тані быдӧн думайтісны, мыйын ещӧ сомневайтчисны да мый долженӧсь вӧлі вӧчны, Васька, коді сулаліс рӧч вылын да видзӧдіс, кыдзи улынджык бузгӧ плотинаӧ чукӧрмысь ва, друг кыдзкӧ гӧгӧрвоис, мый ӧд и збыльысь ставыс — ӧти целӧй.
И 216-ӧд номера разъезд, коді талунсянь сэсся абу нин разъезд, а «Самолётлӧн бордъяс» нима станция, и Алёшино, и выль завод, и тайӧ йӧзыс, кодъяс сулалӧны горт дорын, а накӧд тшӧтш и сійӧ, и Петька — ставыс тайӧ ӧти ыджыд да ён целӧйлӧн юкӧн, коді шусьӧ Сӧветскӧй странаӧн.
И тайӧ прӧстӧй да яснӧй мӧвпыс крепыда пуксис сылӧн возбуждённӧй юрас.
— Петька, — шуис Васька, кодӧс первойысь шымыртіс аслыссяма да гӧгӧрвотӧм волнуйтчӧм, — збыль, Петька, миянӧс кӧ тэкӧд эськӧ виисны жӧ либӧ Егорӧс моз, либӧ война вылын, то мед?..
Миянлы абу жаль!
— Абу жаль! — Васькалысь мӧвпъяссӧ да настроениеяссӧ гӧгӧрвоӧм бӧрын йӧлӧга моз бӧрсяньыс шуис Петька.
— Сӧмын, тӧдан, бурджык, кутам кӧ ми овны дыр-дыр.
Кор найӧ бӧр мунісны гортаныс, ылісянь на кылісны музыка да дружнӧя сьылӧм.
Праздник вӧлі самӧй гаж вылын.
Тутсігтыр да грымакылігтыр чукыль сайсянь тӧвзьыштіс скорӧй.
Сійӧ тӧвзьыштіс на дінті, ылі Сӧветскӧй Сибирӧ.
И детинкаяс приветливӧя кутісны ӧвтны сылы кияснас да сылӧн тӧдтӧм пассажиръясыслы горӧдісны «шуда туй».
1932
{Изюмский Б. (комиӧдіс Морозова А. П.) @ Алӧй погонъяс. Дружба ёнмӧ водзӧ @ повесьт @ Борис Изюмский. Алӧй погонъяс. 3 часть @ 1957 @ Лб. 3-148.}
АЛӦЙ ПОГОНЪЯС
«Товариществоысь святӧйджык йитӧд абу».
Н. Гоголь.
I ГЛАВА
Сложнӧй чувство шымыртіс Ковалёвӧс, кор вагон ӧшиньяс сайын коли тӧдса вокзал да веж сад пытшкӧ саялі Суворовскӧй училище.
Сьӧлӧм вылын вӧлі кыпыд сыысь, мый лои пӧлучитӧма зрелость аттестат да водзын — офицерскӧй училище, но, радлӧм кындзи, сьӧлӧм вылын вӧлі и шог: — кольӧны рӧднӧй горт, матысса йӧз, ставыс сійӧ, мыйкӧд топыда вӧлі йитчӧма.
abu
Мый виччысьӧ сійӧс?
Оправдайтас-ӧ суворовец-курсантлысь нимсӧ?
Чувствоыс вӧлі сэтшӧм, быттьӧ первойысь петіс джуджыд трамплин вылӧ, кытісянь колӧ чеччыштны йирӧ.
Сы вылӧ видзӧдігӧн сьӧлӧмыд ыркмунлӧ, но и кыскӧ сэтчӧ.
Мый кӧть эн шу, а ӧнӧдз на Суворовскӧйын найӧс нежитлісны, накӧд, пӧжалуй, весиг нянчитчисны, нуӧдісны олӧм туйӧдыс киясӧд кутӧмӧн.
А ӧні ковмас мунны аслыд, решайтны да ӧтвечайтны аслыд.
...Вагонын вӧлі дзескыдкодь, но ставныс чувствуйтісны асьнысӧ зэв прӧстӧя да свободнӧя.
Ӧшинь дорын пукаліс да лыддис книга майор Боканов;
Геша да Семён ворсісны ичӧтик пӧв вылын сьӧрысь новлӧдлан шахматӧн;
Павлик Снопков, кыдзи и век, висьтавліс лӧсялана да лӧсявтӧмторъяс йылысь, повзьӧдліс водзӧ лоан опасностьясӧн:
— Москваын быд воськолын патруль...
Мыйкӧ кӧ абу лючки обмундированиеад либӧ честь он сет сержантлы — комендатураӧ!
Владимирлы тӧдвылас уси, кыдзи найӧ ӧтвылысь ветлісны некымын во сайын заводӧ.
Сӧмын ӧні абуӧсь Андрей, — сійӧ муніс авиационнӧй училищеӧ, да Савва, коді, навернӧ, воӧ нин аслас артиллерийскӧй училищеӧ...
Вагонын кылӧ свежӧй фрукты дук.
Ӧшинь сайын тыдовтчывлӧ сиреневӧй рытъя небеса.
Кӧлесаяслӧн стучитӧмыс пӧрӧ зэв ӧдйӧ грымакылӧмӧ.
Семён да Геннадий помалісны партиясӧ.
Семён ворссис да недӧвӧльнӧя чукрасьӧ, — сійӧ век татшӧм случайяс дырйиыс скӧралӧ ас вылас да переживайтӧ неудачасӧ.
— Велӧдчыны, другӧ, колӧ! — эльтӧ сійӧс Геша. — Квалификация кыпӧдан курсъяс вылӧ пырны колӧ.
— Эн ышнясь, ме тэнӧ всё равно коркӧ верма.
Пансис сёрни ленинградскӧй пехотнӧй училище йылысь, кытчӧ найӧ мунісны, — коді вӧлі тӧдтӧм на да код йылысь асьныс на эз бура представляйтны, но лыддисны нин асланысӧн.
— Миянлысь училищенымӧс помавліс Сӧветскӧй Союзса Герой капитан Денисов, — шуис Павлик. — Отечественнӧй война дырйи, тӧданныд, кутшӧм подвиг сійӧ вӧчис?
Ставныс матыстчисны матӧджык Снопковлань, горша кывзісны рассказсӧ.
— А огневӧй подготовкаӧн училищеын веськӧдлӧ лыйсьӧм кузя мирса рекордсмен подполковник Богатов.
Дас кӧкъямыс медаль имеитӧ! — шуис Ковалёв да содтіс: — Та йылысь ме «Краснӧй Звездаысь» лыдди...
Сергей Павлович кывліс став тайӧ сёрнисӧ да шензис сы вылӧ, мый найӧ быдтор тӧдӧны выль училище йывсьыс.
«Он вевъяв синнад лапнитны, — думайтіс Боканов, — прӧйдитас ещӧ кык во, и найӧ лоасны офицеръясӧн».
Боканов первойысь думыштіс, мый сійӧ абу нин том, мый сылы регыд тырас нелямын арӧс, — и шпыньмуніс, кор тӧдвылас уси, кыдзи неважӧн Нинаыс аддзис сылӧн кӧсича вылысь дзор юрси да лукава шуис: «Вот тэ и старичок!»
«Нинӧм, ми воюйтыштам на! — вочавидзис сійӧ сылы. — Вот таво ковмас уджавны посни новобранецъяскӧд».
Пӧшти быд станцияын зонкаяс петавлісны перрон вылӧ да ньӧбавлісны ставсӧ, мый усьлі налы син улас.
Кажитчис, найӧ пуктӧмаӧсь ас водзаныс мог ӧдйӧджык видзны ассьыныс первойя «суточнӧйяссӧ», мый пӧлучитісны Суворовскӧйысь мунігӧн, да вӧліны зэв радӧсь, мый найӧ вермӧны видзны деньгасӧ асьныс.
Снопков пыртіс вагонӧ жаритӧм косіник курӧг.
Ӧшиньдорса пызан вылӧ пуктігӧн сійӧ торжественнӧя объявитіс:
— Деликатес первой сорт!
— Дуксьӧма! — эльтыштіс Семён.
— Автомобильнӧй катастрофалӧн жертва, — содтіс Володя.
— Курӧг-самоубийца!
Геннадий мыйлакӧ ньӧбӧма отрывнӧй календарь да яндысьӧмӧн листайтіс сійӧс.
— Думыштін, дитяӧй, лӧсьӧдны во пом кежлас? — жалитӧмпырысь юаліс Павлик. — Вузав кольӧм кӧкъямыс тӧлысся листъяссӧ...
Найӧ босьталісны вещевӧй мешӧкъяссӧ, пукталісны орччӧн чемоданъяссӧ да, газетаӧн найӧс вевттьӧм бӧрын, кутісны лӧсьӧдны ужын.
— Сёянторйыс унакодь! — радпырысь видзӧдліс «пызансӧ» Павлик да пуктіс чемодан ӧтар помсьыс мӧдар помас некымын ӧгурцы.
— Майор ёрт, корам тіянӧс! — кияссӧ морӧс бердас аслысног пуктӧмӧн шыасис сійӧ Боканов дінӧ, и сылӧн нежнӧй банбокъясыс, кытчӧ абу на инмылӧма бритва, гӧрдӧдыштісны.
Ужын бӧрын Снопков кӧзяйскӧя идраліс коляссӧ «завтрак кежлӧ», а Гербов осторожнӧя юаліс воспитательыслысь:
— Сергей Павлович, разрешитӧй сетны тіянлы ӧти личнӧй вопрос?
— Пӧжалуйста, Сёма, — сюся видзӧдліс сы вылӧ Боканов. — «Ӧні, дерт, юалас любовь йылысь», — решитіс сійӧ да пӧшти эз ӧшибитчы.
— Вот шуӧны, — недыр падъялыштӧм бӧрын заводитіс Семён, — гӧтыр должен лоны верӧсыслы другӧн...
Сійӧ ланьтіс, видзӧдліс офицер вылӧ: оз-ӧ серав сійӧ? — но, серьёзнӧй чужӧм аддзӧм бӧрын, водзӧ висьталіс:
— Дерт, должен!
Но ме эськӧ кӧсйи тӧдны тіянлысь мнение, Сергей Павлович, кутшӧм сэтшӧм, сідз шуны, подувъяс вылын колӧ стрӧитны семейнӧй олӧм, медым гӧтыр и другӧн вӧлі?
Павлик прысьнитіс, мукӧдъясыс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Тайӧ видзӧдласъяссьыс позьӧ вӧлі лыддьыны и серам, и аснаныс гордитчӧм: «Вот ми кутшӧм вопросъяс вылын думайтам, а ті, кӧнкӧ, век на миянӧс кагаясӧн лыддянныд!»
Училищеын некымын во уджалӧм бӧрын Сергей Павлович гӧгӧрвоис, мый ортсыса суждениеяслӧн челядь сяма бесшабашность сайын частӧ дзебсясьӧ том йӧзлӧн думайтӧм, кодъяс зэв ёна корсьӧны ӧтвет найӧс волнуйтан вопросъяс вылӧ, кодъяс уна требуйтӧны ассяньыс да найӧс кытшалысьяссянь.
Боканов некор эз лыддьыв старшеклассникъясӧс верстьӧ йӧзысь вежӧртӧмджыкъясӧн.
Найӧ вӧліны омӧльджыка образованнӧйӧсь, ичӧтджык жизненнӧй опытаӧсь, но вежӧрлӧн вын да способность серти вермисны сулавны и вылынджык верстьӧ йӧзысь, заслуживайтісны внимание да уважение.
Кор Гербов ланьтіс, Снопков вашнитіс:
— Семён думайтӧ семейнӧй олӧмлӧн подувъяс йылысь.
Тайӧ, другъяс, абу прӧстӧ!
Ставныс кутісны нюмъявны да интересӧн виччысьны, мый ӧтветитас воспитательыс.
А Боканов эз тэрмась, кинас малаліс банбоксӧ.
— Ті, Сёма, век сьӧкыд вопросъяс меным сеталанныд, — шутитыштіс сійӧ, — но видла ӧтветитны, кыдзи гӧгӧрвоа ачым...
Сійӧ заводитіс висьтавлыны гӧтырыскӧд аслас дружба йылысь, больничаын сылӧн уджалӧм йылысь, налӧн общӧй интересъяс йылысь...
— Ме думайта, оз позь, медым гӧтыр вӧлі сӧмын домохозяйкаӧн, кӧть и унджык кадсӧ сылы быть лоӧ сетны челядьлы, гортса уджъяслы.
Сылӧн обязательнӧ долженӧсь лоны и общественнӧй интересъяс...
— А помнитан, Геша, — сералігтыр шыасис Пашков дінӧ Семён, — кыдзи тэ кольӧм во шулін: «Ме ассьым гӧтырӧс мезда ставпӧлӧс тӧждысьӧмъясысь, кута пасьтӧдны сійӧс аканьӧс моз»?
— Да но, чепуха, — яндысьыштіс Геннадий, — шуткасӧ он гӧгӧрво!
— Ме ог гӧгӧрво любовь, абу кӧ ӧта-мӧд дорӧ уважение да дӧверие! — шуис Боканов, и сы гӧлӧсын кыліс сэтшӧм убеждённость, сэтшӧм кӧсйӧм, медым и найӧ ставныс сідзи думайтісны, мый Пашков друг горӧдіс:
— Да ми и асьным кӧсъям уважайтны нывъясӧс! — сійӧ ланьтліс да сэсся содтіс: — И уважайтам, кутӧ кӧ асьсӧ достоинствоӧн, оз вӧч нинӧм лишнӧйӧс.
Ме лыддя — ставыс сысянь зависитӧ!
Сэки кутісны шумитны ставныс ӧтпырйӧ:
— Невернӧ!
И миянсянь!
— Эмӧсь сэтшӧм нывъяс, мый на дінӧ сразу уважениетӧ воштан!
— Ми и асьным бурӧсь овлывлам!
— Эновтӧй!
Кыдзи ныв асьсӧ заводитас кутны, сідзи и лоӧ...
Рӧмдіс.
Вагонын ӧзтісны би.
Ӧшинь сайын ӧні тыдовтчылісны пуяс, чусыд кодзувъяса пемыд небеса.
Орчча купеын кутісны ворсны гудӧкӧн.
Володяӧс бара шогӧдіс: жаль вӧлі торйӧдчыны Сергей Павловичкӧд, пыр кежлӧ коли бӧрӧ отрочество, пыр кежлӧ коли и сійӧ луныс, кор сдайтіс медбӧръя экзаменсӧ зрелость аттестат вылӧ.
...Щӧть моз чурвидзысь дзор уска олӧма проводник чышкис джодж.
Володя дінӧ матыстчӧм бӧрын шуис:
— Вешйышт, салдат.
Ставныс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Тайӧ прӧстӧй фразаыс кыдзкӧ чуймӧдіс найӧс.
Да, найӧ збыльысь салдатъяс, и ӧні налы оз кутны вӧчны челядьлы моз снисхождениеяс.
Да, ӧні найӧс встречайтӧны «паськӧм сертиныс».
А сійӧс, мый найӧ особӧй салдатъяс, мед гӧгӧрвоасны налӧн поступокъяс серти.
Матысмӧ вокзал.
Павлик раминик гӧлӧсӧн, кывъяссӧ нюжйӧдлігтыр, шуис Гешалы:
— Салдат, босьт котелок, вай кипяток!
Но тайӧ шуткаыс некодлысь эз петкӧд серам, ставныс вӧліны серьёзнӧйӧсь.
...Войнас, кор вагонын ставныс унмовсисны, Владимир петіс тамбурӧ.
Лайкйӧдліс быттьӧ ичӧтик гыяс вылын.
Кыліс краска дук.
Сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ, и войся свежӧй тӧлыс кутіс вӧрӧдны юрсисӧ.
Ылын тыдовтчылісны кутшӧмкӧ сиктлӧн бияс да саялісны керӧс сайӧ.
Ленинград...
Кутшӧм сійӧ?
Герой-кар йылысь сійӧ тӧдіс сӧмын книгаяс да картинкаяс серти.
Сьӧкыда веритсис, мый кутас сэні овны, ветлӧдлыны сійӧ жӧ изъяс вывтіыс, мый кузя мунісны Зимньӧйлань красногвардеецъяс, сулавны Смольнӧй дорын...
Кутшӧм шуд, мый лои ӧти карын Галинкакӧд!
Навернӧ, сійӧс примитісны нин пединститутӧ.
Галинка падъяліс: литературнӧй али историческӧй факультетӧ пырны?
Литературнӧйысь поліс сы вӧсна, мый ковмас век прӧверяйтны тетрадьяс.
«Руссистъяс — мученикъяс!» — тӧждысьӧмӧн да жалитӧмӧн шулывліс сылы Галинка и век жӧ решитіс пырны литературнӧйӧ.
Володя син водзӧ кыптіс Галинкалӧн чужӧмыс, кутшӧмӧн коли паметяс медбӧръя встреча дырйиыс, кор сулалісны ю весьтын, и сэтшӧм ыджыд нежность шымыртіс сійӧс, мый Володя кунис синъяссӧ.
А поезд тӧвзис пыр водзӧ, чушкис-кайис пӧкатъяс паныд, грымӧдіс посъяс вывті, морӧснас вундіс арся турун дука пемыдсӧ.
Здук кежлӧ сувтыштліс кутшӧмкӧ ичӧтик станцияӧ.
Владимир чеччыштіс муӧ.
Петіс югыд тӧлысь.
Чушкис паровоз.
Ичӧтик вокзаллӧн восьса ӧдзӧсӧд кыліс дикторлӧн гӧлӧс: «...империалистъяс лагерын водзӧ мунӧ вооружение кузя гонка, военнӧй психозыс воӧ чудовищнӧй размеръясӧдз...
Горзӧны атомнӧй бомба йылысь...»
«Оз ӧвсьыны! — скӧрысь думыштіс Владимир. — Нервъяснымӧс миянлысь прӧверяйтӧны...»
Троньгис станционнӧй кӧлӧкӧл.
Предупреждайтана горӧдіс паровоз.
Вӧрзисны места вывсьыс кӧлесаяс.
Володя ышмӧмысла эз сразу чеччышт вагонас — мӧдӧдчис орччӧн, сэсся ӧддзӧдіс воськовъяссӧ, перилӧясас кутчысьӧмӧн кутіс котӧртны, и сӧмын сэки, кор поездыс мӧдіс ӧддзыны, чеччыштіс подножка вылас.
«Кутшӧма повзис эськӧ мам тайӧс аддзӧм бӧрын!»
Чужӧмсӧ тӧв паныд лӧсьӧдӧмӧн сійӧ нюммуніс.
Думыштіс: «Воа, обязательнӧ гижа сылы».
И, быттьӧ сійӧс думсьыс ышӧдіг, шуис: «Терпитышт ещӧ неуна...
Помала училище, тэныд лоӧ кокниджык!..»
II ГЛАВА
1
Московскӧй вокзалӧ поезд воис югдігас.
Кӧлуйсӧ видзан камераӧ сдайтӧм бӧрын курсантъяс мунісны карӧ.
И вот арся шонділӧн первойя югӧръяс пиын на син водзын — Москва.
Найӧ мунісны, сылӧн мичлунысь да величиеысь шемӧсмӧмаӧсь, мунісны чукӧрӧн, зілисны лоны матынджык Боканов дінӧ.
— Со видзӧдӧй, — тшӧкъялігтыр шуис Пашков, — тайӧ высотнӧй стройка...
Со кежам да петам Москва-ю набережнӧй вылӧ...
Краснӧй площадь вылын найӧ некымын секунда сулалісны места вывсьыс вӧрзьӧдчывтӧг.
— Мавзолей! — шӧпнитіс Владимир.
Асъя руыс свежӧй краскаӧн тупкис Кремльлысь башенкасӧ, мостовӧйлысь булыжниксӧ.
Шондіыс зӧлӧтитіс Спасскӧй воротавесьтса шпильяс, часі стрелкаяс, ворсіс рубинӧвӧй звездаясас.
Площадьыс кажитчис ичӧтджыкӧн сы серти, кутшӧмӧн найӧ чайтлісны сійӧс, но ставныслӧн вӧлі сэтшӧм впечатление, быттьӧ найӧ коркӧ вӧвлісны нин сьӧлӧмлы дона тайӧ местаясас.
Боканов решитіс некымын час кежлӧ кольччывны столицаӧ, мунны водзӧ рытъя поездӧн.
«Москвакӧд первойя встречаыс должен кольны налы паметяс нэм кежлас», — думыштіс сійӧ.
Найӧ дыр ветлӧдлісны карӧд, а сэсся сувтісны кузь ӧчередьӧ Мавзолейӧ пыранінӧ.
Мича цветнӧй паськӧма узбекъяс, особӧй турунвиж рӧма кодь фуражкаяса салдатъяс-пограничникъяс, старикъяс да том йӧз ньӧжйӧник, но сувтлытӧг матыстчисны Мавзолейлань.
Кор Володя аддзис спокойнӧя куйлысь, быттьӧкӧ недыр кад кежлӧ унмовсьӧм Ильичлысь профильсӧ, волнуйтчӧмысла гӧрддзассис горшдіныс.
Кыдзи гипнотизированнӧй, муніс сійӧ муса чужӧм вылысь синъяссӧ вештывтӧг.
Став секундаяс чӧжыс, кор сійӧ муніс, Ковалёв син водзӧ сувтісны картинаяс: Парижса коммунаръяслӧн битва, Зимньӧй дворец штурмуйтӧм, батьыс сотчысь самолёт вылын, коді уськӧдчис таранӧ, и ачыс, Владимир, тшын пиын да би пиын дорйӧ Рӧдина...
И кыдзи сэки, училище знамя дорын, ыпъяліс, ӧзйис ӧти мӧвп: «Клянитча... медбӧръя лолыштӧмӧдз...
Клянитча!..»
2
Кремлёвскӧй набережнӧй вылын Боканов казяліс, мый Геннадий нервничайтігтыр гӧгралӧ сы дінын.
— Майор ёрт, — медбӧрын решитчис Пашков, — разрешитӧй меным кык час кежлӧ ӧтилаӧ ветлыны...
гортӧ пыравны.
Бать ӧні дачаын.
Электричкаӧн кызь минутаӧн воа!
— Ог вермы разрешитны.
Сопроводительнӧй документъяс гижӧма ставныдлы вылӧ, и, тэнӧ кӧ кутас патруль, лоӧ мисьтӧмтор.
Да и сёрмыны верман миян поездӧ.
Кутшӧм синъясӧн сэки меным ковмас видзӧдны пехотнӧй училищеса начальниклы докладывайтігӧн, мый, мися, ӧтиӧс туяс вошті?
— Патрультӧ ме кытшовта!
Ті энӧ тӧждысьӧй... и ог сёрмы.
— Оз позь.
Эм армияын сэтшӧм кыв, сы вомӧн он воськовт, — категорическӧя шуис Боканов, мыйӧн сетіс гӧгӧрвоны, мый сёрни помасис.
Но кор найӧ петісны Большой театр дорӧ автобусысь, Сергей Павлович друг казяліс, мый Пашков абу.
Воспитатель зумыштчис.
— Коли, буракӧ, — шуис Снопков, но сылӧн гӧлӧс серти офицер гӧгӧрвоис, мый Павлик тӧдӧ, кӧні сылӧн другыс.
Боканов зэв ёна дӧзмис Пашковлӧн самовольнӧя мунӧмысь.
«Вот тэныд и воспитаниелӧн плодъяс!
Воинскӧй дисциплинатӧ медся сьӧкыда дзугӧмъяс заводитчӧны буретш татшӧм «ичӧтик» кывзысьтӧмъяссянь.
А гашкӧ, колӧ видзӧдлыны Геннадийлӧн поступок вылӧ чунь пыр да мед казьтывлӧ воспитателькӧд торйӧдчӧмсӧ бур кывйӧн?»
Эз, Боканов эз вермы не сетны тӧдчанлун тайӧ случайыслы весиг торйӧдчигӧн, — стӧчджыка, буретш торйӧдчӧм водзвылын.
Сылы уси тӧдвылас Геннадийкӧд сёрниыс вагонын воддза войнас.
Найӧ ӧтлаын сулалісны тамбурын.
— Сергей Павлович, — шыасис том морт, и воспитатель гӧгӧрвоис, мый Геннадийлы зэв окота сыкӧд сёрнитыштны веськыда, — мыйла ребята менӧ неуна ӧтдортӧны?
Абу, тайӧ весиг абу сійӧ кывйыс.
Но кыдзкӧ найӧ ас костаныс меліджыкӧсь, сёрнитӧны сьӧлӧмсяньыс, чем мекӧд?
— А гашкӧ, тайӧ ставыс тэныд кажитчӧ? — юаліс Боканов.
— Оз.
Ме тайӧс чувствуйта.
Но мыйла?
Ог гӧгӧрво.
«Пельменьяс» гижӧда вывеска аддзӧм бӧрын пырисны ӧбедайтыштны, а ӧбед бӧрын кад вӧлі нин ветлыны кӧлуйла найӧс видзан камераӧ.
Геннадийлысь чемодансӧ вайис вагонӧ Павлик.
Поезд вӧрзьытӧдз коли некымын минута, кор воис Пашков.
— Коли... кыдзи тайӧ менам артмис?
Ачым ог гӧгӧрво! — броткыштіс сійӧ да заводитіс лукйысьны аслас чемоданын.
Сергей Павлович чӧв оліс, весиг эз видзӧд Пашковланьӧ.
Пашков виччысис выговор, и сылы торъя сьӧкыд вӧлі тайӧ чӧв олӧмсьыс.
Сӧмын кор ставныс водалісны узьны, а Геннадий дыр бергаліс да ышлолаліс вылысса полка вылын, офицер матыстчис сы дінӧ да скӧрысь шуис:
— Вот ті асьныд и ӧтветитінныд вопрос вылӧ: мыйла тіянӧс оз радейтны ёртъясыд.
Геннадий тэрыба мыджсис гырддза йылас:
— Майор ёрт... тайӧ дзик мӧдтор...
Меным колӧ вӧлі аддзӧдлыны ӧти нылӧс...
Ме сэки тіянлы, кыдзи матыссалы...
А ті...
— Мый — а ті!
Кӧсъянныд, медым ме аски торйӧн представиті тіянӧс генераллы, кыдзи мортӧс, код вылӧ оз позь надейтчыны?
Боканов крута бергӧдчис да кыв ни джын шутӧг петіс купеысь.
III ГЛАВА
1
Шондіа лунвыв бӧрын Ленинград весьтын небесаыс кажитчис торъя шуштӧмӧн, зумышӧн.
Кар весьтӧ ӧшйис лӧзов руд ру, кымӧръяс вевттисны карсӧ, и впечатлениеыс вӧлі сэтшӧм, мый быттьӧ заводскӧй трубаяс да паровознӧй топкаяс тадзи тшынӧдісны небеса кытшсӧ.
Ставныс ланьтісны, сьӧлӧм выланыс лои шог.
«А миян ӧні, — думайтіс Володя, — видзьяс вылын бара дзоридзалӧны розӧвӧй цветъяс...»
Сылы зэв окота лои мунны бӧр, зеленьӧн да шоныдӧн тыр муса лунвылӧ.
Но кор найӧ петісны Московскӧй вокзал сводъяс улысь да мӧдӧдчисны автобусӧн Невскӧй проспект кузя, сэки вунӧдісны ру йылысь, буситысь зэр йылысь да радпырысь видзӧдісны величественнӧй зданиеяслысь радъяс.
Сідзкӧ со сійӧ кутшӧм — знаменитӧй Литейнӧйыс!
А тайӧ?..
Кутузов!..
— Казанскӧй собор! — шуис ныв-кондуктор.
Часі вылас видзӧдлӧм бӧрын Боканов решитіс, мый позьӧ не тэрмасьны.
Ленинградкӧд дыр торйӧдчылӧм бӧрын сылы окота лои шӧйтыштны тӧдса площадьясӧд да уличаясӧд.
Бур эськӧ вӧлі пыравны сійӧ комнатаас, коді Народнӧй домсянь неылын, кӧні овліс студенческӧй воясас.
Владимир горша, неуна водзлань сетчӧмӧн, видзӧдіс ӧшиньӧд.
Автобус тӧвзьыштіс Нева вомӧн нюжӧдӧм пос кузя, думыштчӧм Нептуна ростральнӧй колоннаяс пӧлӧн.
Тайӧ колоннаяс йывсьыс Володя кывлывліс майор Веденкинсянь история урокъяс вылын.
Юыс тэрмасьтӧг нуис свинеч кодь гыяссӧ.
Каляяс уліті лэбалісны ичӧтик гыяс весьтті; найӧ асьныс вӧліны гыяс кодьӧсь.
Боканов да сылӧн спутникъясыс петісны автобусысь, муныштісны неуна бӧрӧ.
— Зимньӧй! — джуджыд веж стенаяс вылӧ видзӧдігмоз первойӧн тӧдіс Семён.
— Видзӧдӧй — Адмиралтейскӧй игла!
Найӧ кытшалісны Бокановӧс, кыдзи Москваын, да зілисны лоны сы дінын матынджык.
декламируйтіс Павлик да синбӧжнас видзӧдліс воспитатель вылӧ: донъяліс-ӧ сійӧ сылысь образованностьсӧ?
2
Регыд мысти найӧ воисны пехотнӧй училище ворота дорӧ.
Сад пытшкын, чугуннӧй ӧграда сайын, тыдаліс пемыдвишневӧй рӧма стариннӧй здание, колоннаяса, пӧнаръяса, кодъяс скворечникъяс кодьӧсь, пос дорас неыджыд кык пушка.
— Архитектор Растреллилӧн уджыс...
Войдӧр тані вӧлі Пажескӧй корпус, — шуис Боканов, кор найӧ, ворота дорысь часӧвӧйсӧ кытшовтӧм бӧрын, мӧдӧдчисны асфальта туй кузя.
«Ог, некор, навернӧ, — шогпырысь думайтіс Володя, — ог вермы ме радейтны ни тайӧ карсӧ, весиг Растрелли творениеясӧн, ни тайӧ училищесӧ, кутшӧм кӧть лӧсьыдӧн сійӧ эз кажитчы.
Абуӧсь тані ни миян Зорин, ни Веденкин».
Быдлаын шӧйтісны курсантъяс.
Двор кузя гуляйтісны том офицеръяс, кодъяс вӧліны дзик выль паськӧмаӧсь.
— Неважӧн вӧлӧма выпуск, — ӧшибитчытӧг тӧдіс Боканов.
Ассьыс спутникъяссӧ ӧградадорса скамейка вылӧ кольӧм бӧрын Сергей Павлович муніс корсьны строевӧй отдел.
Строевӧй отделса начальник, жебиник, быттьӧкӧ кӧтӧдӧм юрсиа да мудзӧм синъяса мышкыртчыштӧм майор, Бокановсянь пакет примитӧм бӧрын, шуис меліа:
— Кора виччысьыштны.
Доложита генераллы...
Некымын минута мысти сійӧ бӧр воис.
— Училищеса начальник корӧ тіянӧс пыравны, — и мӧдӧдчис водзвылас.
Пызан сайын, кӧні вӧлі зэв ыджыд письменнӧй прибор, сувтіс неыджыд тушаа зумыд генерал.
Сійӧ вӧлі гӧгрӧс, гожъялӧм бронзӧвӧй чужӧма, дженьыда шырӧм сук юрсиа, ён, дженьыд сьыліа.
Китель вылас югъяліс академическӧй значоклӧн ромбик.
Бокановлӧн обычнӧй доклад бӧрын генерал петіс пызан сайысь да, офицер дінӧ матыстчӧм бӧрын, кутліс сылысь кисӧ.
— Кора тіянӧс, — меліа индіс сійӧ пызандорса ӧти джуджыд креслӧ вылӧ да ачыс пуксис паныдӧн.
Веськыд син весьтас тӧдчис джуджыд шрам — буракӧ, сабляӧн кучкӧмысь, и кольлі сэтшӧм впечатление, быттьӧ генерал век неуна читкыртыштӧма синсӧ.
— Сідзкӧ, вайӧдінныд ассьыныд питомецъястӧ? — тӧлка синъяснас Боканов вылӧ видзӧдігтыр юаліс сійӧ, и воспитатель радпырысь думыштіс, мый сылӧн ребяталы, тыдалӧ, везитіс.
Сылы сразу воис сьӧлӧм вылас тайӧ мелі, прӧстӧй мортыс.
Найӧ кутісны сёрнитны кар йылысь, кытысь воис Боканов, и тыдовтчис, мый во комын сайын генерал Агашев заводитӧма сэн ассьыс армейскӧй туйсӧ, Полуэктов йылысь, кодкӧд пехотнӧй училищеса начальник велӧдчылӧма академияын, суворовецъяс йылысь.
— Видзӧдлам, видзӧдлам, кыдзи ті уджалыштінныд, — нюммуніс генерал. — Ме ог кӧсйы тані лӧсьӧдны суворовецъяслы ни торъя условиеяс, ни ӧтлаӧдны найӧс ӧти ротаӧ.
Некутшӧм торйӧдӧм тані не должен лоны.
Правда, отделениеясса командиръясӧн инда зонкаясӧс, кодъясӧс призывайтӧма десятилеткаяс помалӧм бӧрын.
Ӧткымын миян офицеръяс думайтісны вӧчны суворовецъяслы зэв кыпыд встреча.
Чайта, кодсюрӧ думайтӧны: «Ӧні миянлы нинӧм вӧчны!
Сэтшӧм человеческӧй материал — дась...»
А делӧяс, колӧ чайтны, лоӧны важ сертиыс унджык...
И аслыным подтянитчыштны ковмас, да и тіянлысь воинъястӧ сэтшӧма загрузитны, медым эз гажтӧмчыны да эз ышнясьны.
Характеръяссӧ шлифуйтыштны ковмас!
— Да ещӧ кыдзи!
«Дасьӧдзыд» ылын на...
— Со сыын и делӧыс, — неуна водзлань сетчӧмӧн да быттьӧкӧ сёрнитысьыс вылӧ видзӧдіг шуис генерал.
Мелодичнӧя звӧнитіс пельӧсын джуджыд часі.
Ывлаын кыліс команда: «Рота, шагом марш!»
— Ті кӧ эськӧ, майор ёрт, тӧлысь куим мысти миянӧ воланныд!
Ме гижа та йылысь Полуэктовлы, кора, — чеччигмозыс шуис генерал. — Видзӧдланныд, сідз шуны, выль синъясӧн асланыд питомецъяс вылад, аддзанныд, мый тіян артмис, а мый эз.
— Рад лоа! — чеччигмозыс жӧ вочавидзис Боканов.
Училищеысь петӧм бӧрын Боканов казяліс, мый сылӧн воспитанникъясыс «местность вылын ориентируйтчӧмаӧсь» нин да варова беседуйтӧны курсантъяскӧд да том офицеръяскӧд.
Пехотнӧй училищеӧ мӧдӧдчигӧн Бокановлӧн воспитанникъяс вӧлі уверенӧсь, — кӧть гораасӧ та йылысь и эз сёрнитны, — мый закалка серти, военнӧй подготовка серти найӧ лоӧны бурджыкӧн, а «оз сэтшӧмӧн, кутшӧмӧсь мамъясӧн ӧткымын нежитӧмъяс», да петкӧдласны, мый сулалӧ именнӧ налӧн Суворовскӧйыс.
Но тані, тайӧ часджыннас, найӧ друг кутісны чувствуйтны, мый ышнясьны ёнасӧ нинӧм.
Мукӧд Суворовскӧй училищеясса курсантъяскӧд, кодъяс ветлӧдлісны на дінті, асьнысӧ невольнӧя сравнивайтіг найӧ эз вермыны не казявны, мый найӧ нинӧмӧн абу омӧльджыкӧсь наысь.
А сулалӧ вӧлі сёрнитыштны воысьяскӧд, кыдзи тыдовтчыліс, мый ӧтияслӧн эмӧсь гимнастика кузя перворазрядникъяс, мӧдъяслӧн аккордеонистъяс, а коймӧдъяс зэв бура ворсӧны волейболӧн.
То сэні, то тані кылӧ вӧлі: «А миян Суворовскӧйын...»
«Помнитан миянлысь Николай Фёдоровичнымӧс?..»
Сідзкӧ, и мукӧдыс чувствуйтісны сійӧс жӧ, мый найӧ, и мукӧдыслӧн вӧлі чорыд кӧсйӧм дорйыны рӧднӧй училищелысь «маркасӧ».
Боканов мӧдӧдчис аслас питомецъяс дінӧ.
Том офицер, на пиысь ӧти, кодъяс вӧліны дзик выль паськӧмаӧсь, кутліс Ковалёвлысь кисӧ.
Майорӧс аддзӧм бӧрын сетіс сылы честь да вешйис.
— Ті тӧданныд, — шыасис воспитатель дінӧ Володя, — лейтенант, кодкӧд ме ӧні тӧдмаси, — выпускник, муртса на пӧлучитӧма назначение Камчаткаӧ.
Вот эськӧ и меным веськавны сэтчӧ училище помалӧм бӧрын!
Тайӧ горӧдӧмас вӧлі сы мында радлун, мый Боканов ас тӧдлытӧгыс нюммуніс.
— Мый нӧ, и мунанныд! — шуис сійӧ, а ачыс думыштіс: «Тэ он и представляйт, мыйта на мырсьыны ковмас, медым тэнад пельпомъяс вылын лоины зӧлӧтӧй погонъяс».
А Пашков кузя Боканов решитіс: Гешаӧс велӧдӧма и оз сулав сёрнитны сы йылысь тані торйӧн, — вермис чужны неправильнӧй мнение, а тайӧс воспитатель эз кӧсйы.
Рытъядорыс, выль курсантъяскӧд беседуйтӧм бӧрын, генерал Агашев прикажитіс юкны найӧс батальонъясӧ, а Боканов муніс гостиницаӧ.
3
Первой шензьӧдана открытие вӧлі вӧчӧма неважӧнся суворовецъясӧн рытъя прӧверка дырйи.
Ротаса старшина Булатов — зумыд, «ёжик» моз шырӧм юра, — тӧрыт на сэтшӧм жӧ курсант, кыдзи найӧ, но кодлӧн талун нин вӧлі власть, объявитіс Павлик Снопковлы наряд <rus>вне очереди</rus> стройын сёрнитӧмысь.
Павлик яндысьӧмӧн примитіс наказаниесӧ и, кор курсантъяс разӧдчалісны спальняясӧ, нурбыльтіс шогпырысь: «Прӧщай, немдумайттӧм пӧра!»
Геннадий сідзжӧ зэв ёна чуймис тайӧ случайсьыс, но ироническӧя нюммуніс и, Павликӧс дорысь асьсӧ ёнджыка эскӧдігмоз, шуис:
— Но, меӧ сылӧн пиньясыс оз мӧрччыны...
Но и сы сьӧлӧмӧ дзебсис тревога: неужели тані весиг старшина — сэтшӧм ыджыд вын?
Аски асывнас ротаса командир майор Дёминкӧд ӧтлаын Боканов локтіс первой батальонлӧн спальняяс дорӧ — видзӧдлыны, кыдзи овмӧдчисны.
Дёминлы вӧлі ар комын вит.
Сійӧ вӧлі косіник, мича чужӧма, мый вӧсна кажитчыліс ёна томджыкӧн, но зэв джуджыд, муртса тӧдчысь чукыръяса плешкыс, неуна сурова видзӧдысь синъясыс да зумыш вомдоръясыс бырӧдлісны тайӧ впечатлениесӧ.
Ылісянь на офицеръяс кылісны сьыланкыв:
Майор Дёмин нюммуніс:
— Тіян сьылӧны.
Спальняын Пашков бритчис зэв ыджыд, морт тушаысь джуджыдджык зеркалӧ дорын.
abu
Рота кузя дежурнӧй юасис телефоннӧй трубка пыр:
— Пес ректыны?
Кымын морт?
Снопков бергаліс вешалка дорын, тӧждысьӧмӧн лӧсьӧдаліс сэтысь шинельяс.
Офицеръясӧс аддзӧм бӧрын дежурнӧй тэрыба ӧшӧдіс трубкасӧ да гора гӧлӧсӧн командуйтіс:
— <rus>Рота, смир-р-рно</rus>! — и чёткӧя восьлалігтыр матыстчис Дёмин дінӧ. — Майор ёрт, курсантъясӧс, кодъяс воисны пехотнӧй училищеӧ служитны, меститӧма.
— Вольно.
Дёмин бӧрся Боканов муніс ротнӧй канцелярияӧ.
— Ме кӧсйи эськӧ прӧщайтчыны аслам воспитанникъяскӧд, — шуис сійӧ ротаса командирлы. — Позьӧ кӧ, тшӧктӧй, пӧжалуйста, мед найӧ чукӧртчисны.
— Дерт жӧ! — окотапырысь сӧгласитчис Дёмин и, дежурнӧйсӧ корӧм бӧрын, сетіс распоряжение.
Спальняын Боканов дінӧ уськӧдчис Снопков, орчча комнатасьыс котӧрӧн воисны Володя да Гербов.
— Семёнӧс назначитісны агитаторӧн, — пыр на сьӧкыда лолалігтыр радпырысь юӧртіс Павлик, — а менӧ — спорторгӧн!
Комнатаын Пашков эз нин вӧв, кытчӧкӧ дзебсьӧма. Сійӧ яндысис аслас поступокысь.
— Ӧти курсантӧс, — тэрмасис юӧртны став выльторъяссӧ Снопков, — лэдзӧмаӧсь училищеысь сержантӧн.
Недисциплинированность вӧсна!
Сержантӧн!
Наряд йылысь, кодӧс пӧлучитіс тӧрыт, Павлик решитіс первойсӧ не висьтавны — мыйла дӧзмӧдны воспитательсӧ! — но сэсся всё-таки висьталіс.
— Ме отличитчи нин, — яндысьӧмпырысь лапйӧдлыштіс сійӧ еджыд синлысъяссӧ, — старшинасянь пӧлучиті <rus>наряд вне очереди</rus>!
Боканов видзӧдліс, быттьӧ жалитігмоз, и Снопков збоя пыркнитіс юрнас.
— Подтянитчам, — кыпыда кӧсйысис сійӧ, — ӧшибкаяс серти велӧдчӧны!
Найӧ петісны садйӧ.
Боканов, дерт, сразу казяліс, мый Геша абу, но решитіс, мый, гашкӧ, тадзсӧ и бурджык.
4
Сулаліс зэв гажа арся асыв, кутшӧм шоча овлывлӧ Ленинградын.
Карыс быттьӧ нежитчис мелі шонді улас и сійӧс сьӧкыд вӧлі представитны зэригӧн да ру пиын.
Татшӧм лунъясас терпитны вермытӧм яркӧя дзирдалӧ Адмиралтейскӧй шпиль, паськыдджыкӧсь кажитчӧны площадьяс, кор разалӧ руыс, уличаяс торъя мичаӧсь да уна йӧзаӧсь, шондіӧн югдӧдӧм чужӧмъясыс йӧзлӧн югдӧны да дугдывтӧг щёлкайтӧны аппаратъяснас уна фотографъяс.
Училище садйын вӧлі чӧв-лӧнь.
Вӧрзьӧдчывтӧг ланьтӧмаӧсь места вылас шондіӧн шонтӧм пуяс, на весьтын вылын шочиник кымӧръяс разӧдӧмаӧсь еджыд визьяс гӧлубӧй небеса пасьтала.
Пӧраясӧн тӧлыс вайліс арся невскӧй валысь дуксӧ да кыліс Садовӧй вылын трамвайяслӧн звӧнитӧмыс.
Бокановлы колӧ вӧлі талун мунны — Суворовскӧй училищеын делӧяс эз виччысьны.
Тӧрыт на сійӧ вевъяліс сёрнитны комбаткӧд, политотделса начальниккӧд, корис найӧс, медым гижисны курсант-суворовецъяс йылысь, кӧсйысис, мый и найӧ, воспитательяс, тожӧ оз вунӧдны найӧс.
Ӧні окота вӧлі прӧститчыны.
Найӧ сувтісны важӧн нин цветитӧм сиреньлӧн сук кустъяс дорӧ, коді дорвыв стенаӧн кыссис ӧграда пӧлӧн.
— Но, дона другъяс, — невӧльнӧя волнуйтчигтыр шуис Боканов, — олӧй дружнӧя, честнӧя трудитчӧй да эн вунӧдӧй миянӧс... ассьыныд гортнытӧ... — Сійӧ окыштіс ставнысӧ, ещӧ ӧтчыд шуис: — Энӧ жӧ вунӧдӧй! — и тэрыба мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Ворота дорын бергӧдчыліс, лэптіс кисӧ да петіс калиткаӧд.
И быттьӧ мыйкӧ ори Володя сьӧлӧмын.
Сійӧ кутіс чувствуйтны асьсӧ сэтшӧм сирӧтливӧя, гажтӧма да ӧткаӧн, кыдзи первой лунъясас Суворовскӧй училищеӧ воӧм бӧрын.
Сэки сылы сідзжӧ кажитчыліс, мый нинӧм вылӧ сійӧ оз велав выль обстановка дорӧ.
Трубалӧн шыясыс садьмӧдісны Ковалёвӧс думыштчӧмсьыс.
Колӧ вӧлі котӧртны ротаӧ.
5
Неделя коли ӧдйӧ, и Ковалёв казяліс, мый ӧткӧн кольӧм вӧсна шог чувствоысь дзик нинӧм эз коль.
Ленинградӧ воигӧн найӧ думайтісны, мый найӧс ставнысӧ обязательнӧ индасны ӧти подразделениеӧ, мый найӧ быдлаын лоӧны ӧтлаын.
Но Павлик да Геша лоины ӧти подразделениеын, а Володя да Семён — мӧдын.
И лоины нин «миян отделение», «миян взвод», выль тӧдсаяс да другъяс.
И ӧні кӧ найӧ корсюрӧ паныдасьлывлісны ёрта-ёртныскӧд кӧнкӧ пос вылын либӧ дворын, то вӧлі вывті радӧсь тайӧ паныдасьлӧмъясыслы, зілисны регыдджык висьтавны выльторъяс, казьтыштны кольӧм йывсьыс, но быдӧнлӧн лоины и выль тӧждысьӧмъяс, — найӧ чувствуйтісны, мый олӧмыс лои ещӧ интереснӧйджык.
Воскресеньеӧ, завтрак бӧрын, выль наборса курсантъяс стрӧитчисны дворӧ.
Петкӧдісны училищелысь знамя, кытчӧ вӧлі крепиталӧма боевӧй орденъяс.
Кутіс ворсны оркестр, и колонна мӧдӧдчис Невскӧй проспектлань.
Оркестр бӧрся нуисны венок.
Сылӧн сьӧд лента вылӧ зарни букваясӧн вӧлі гижӧма: «Великӧй прадедлы курсант-суворовецъяссянь».
Первойысь восьлаліс Володя училищеса знамя улын, кодӧс вевттьӧма славаӧн.
Тайӧ знамя улын курсантъяс нӧйтлісны Юденичӧс, пӧдтылісны кронштадтскӧй мятеж, вӧчлісны тысяча километра рейс Кимас-ты дорӧ, тышкасьлісны Великӧй Отечественнӧй войналӧн фронтъяс вылын.
Грымгис оркестр, юргис да тіраліс кокъяс улын асфальт, сувтлывлісны машинаяс, ветлысь-мунысьяс, и сыысь, мый матынӧсь вӧліны йӧз, кодъяс воисны дзик плӧть, радліс сьӧлӧмыд.
Курсантъяс пырисны Александро-Невскӧй лавралӧн гурйыв восьса воротаӧд, поскӧд кайӧм бӧрын пуктісны веноксӧ плита вылӧ, кытчӧ вӧлі гижӧма:
ТАНІ КУЙЛӦ СУВОРОВ
Шога думыштчӧмӧн Владимир сулаліс гу дорын.
Сылы окота вӧлі запомнитны плита вывсьыс быд визьнитӧм, медым бӧрынджык, кор воас Суворовскӧй училищеӧ, — а сійӧ ньӧти эз сомневайтчыв, мый бара волас сэтчӧ, — висьтавны ставтор йывсьыс Артёмлы, Дадиколы...
«Вот эськӧ садьмис кӧ Суворов, — думайтіс сійӧ, — да тӧдмаліс, кыдзи пасйӧны сылысь паметьсӧ...
И сё-кыксё во мысти сідзжӧ воасны потомокъяс да благоговениеӧн кутасны сулавны тані, сы вӧсна мый абу ыджыдджык слава Рӧдиналы честнӧя служитӧм славаысь, абу и оз вермы лоны.
IV ГЛАВА
1
Суворовскӧй училище дворӧд мунӧны Каменюка да Кошелев.
Артём ещӧ ёнджыка нюжалӧма, лоӧма ён мускулъяса, пельк зонкаӧн.
Илья сылы — пельпомӧдзыс, сылӧн паськыд ныра, спокойнӧй, быттьӧ паськыда восьса синъяса, мисьтӧминик, но муса чужӧмыс кывъясысь яснӧйджыка висьталӧны мелілун йылысь.
— Бара ичӧтджык! — горӧдӧ Кошелев, — вот чудесаыд.
— Тэ мый йылысь?
— Да, гӧгӧрвоан, быдпӧрйӧ, кор ме локта отпускысь, меным кажитчӧ, мый ставыс гӧгӧр лоӧма ёна ичӧтджык: двор, плац, этійӧ дубъясыс...
— Настӧящӧй романтик! — югнитіс сьӧд синъяснас Артём. — Интереснӧ, — чӧв олыштӧм бӧрын шуис сійӧ, — мый ӧні вӧчӧ Володя?
Накӧд майор Боканов муніс...
Авилка, ме дінӧ! — Павликӧс аддзӧм бӧрын друг гораа горӧдіс Каменюка да сувтіс.
Авилкин кыліс горӧдӧмсӧ да котӧртіс другъясыслы паныд.
— Видза-а-а ола-ан, шондіӧй тэ, югыд шондіӧй! — встретитіс сійӧс сьыланкывйӧн Илюша.
Авилкин заводитіс радпырысь кутлыны кияссӧ ёртъясыслысь.
— Поздравитӧй, — заводитіс сійӧ таргыны-висьтавны, — уджалі колхозын нелямын трудодень... баблы сеті...
Чужӧмыс сылӧн, быттьӧ розӧвӧй мач, неуна лӧсталӧ, ворсӧ гуранторъяснас.
— Да, другъяс!
Тӧданныд выль марш — «Пехотинецъяс»?
— Тӧдам, тӧдам, — скӧрыськодь ӧлӧдіс сійӧс Артём, — тырмас тэныд!
— Сёрнитыштны нин оз позь, — кӧсйис дӧзмыны Павлик, но тайӧ сылӧн эз артмы.
Найӧ матыстчисны спортивнӧй городоклань, кӧні вывлань кайисны посъяс, вӧліны зібъяс да кольчаяс, лӧсьӧдӧмаӧсь ассьыныс пельпомъяссӧ брусьяяс.
— Неуна качайтчыштны али мый? — тасмасӧ пӧрччигмоз збоя юалӧ Артём да, пелька чеччыштӧмӧн, шыбитӧ телӧсӧ, турник перекладинаӧ кутчысьӧм бӧрын заводитӧ вӧчавны сы вылын код тӧдас мый: перекладинаас кокнас кольча моз кутчысьӧмӧн сійӧ то бергалӧ, то друг ӧшйӧ да мыйвынсьыс качӧдчӧ вылӧ да, воздухас бергӧдчӧм бӧрын, бара аддзӧ кияснас мыджӧдсӧ.
Кажитчӧ, сылӧн кывзысьысь, вына телӧыс ворсӧ, сялькӧдчӧ воздухас ваын моз.
Турниксянь бокынджык сулалӧны штатскӧй паськӧма куим ичӧтик детинка — найӧ муртса на воисны гараж сайысь — да радлігтыр любуйтчӧны Артёмлӧн повтӧм лэбӧмъяс вылӧ.
Медбӧрын Артём кокниа чеччыштӧ муӧ.
— Лӧсьыд!
Вот меным эськӧ тадзи! — кылӧ гӧлӧс.
Илья, Артём да Павел, быттьӧ команда серти, видзӧдлӧны сыланьӧ, кытысянь кыліс гӧлӧсыс.
— Новобранецъяс? — тасмасӧ зэлӧдігмоз юалӧ Артём. — Кыдзи овъясныд?
Детинкаяс кужтӧг веськӧдчӧны да, мыйвынсьыс зільӧмӧн, медым эськӧ ӧтветыс лои збойджык, горӧдыштӧны:
— Фёдор Атамеев!
— Алексей Скрипкин!
— Пётр Самарцев!
Фёдор — омӧлик, курӧг кодь вӧсни сьыліа да вӧсньыдик кияса, Пётр — сьӧд юрсиа, зумыш чужӧма, а инас ӧшйытӧм Алексейлӧн лукав синъясыс сідзи и кодзлалӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
«Авилкалӧн мӧдӧд издание», — шпыннялігмоз думайтӧ Каменюка.
— Бур пополнение, — сералӧ сійӧ, — муртса энӧ пельтӧммӧдӧй!..
Артём Каменюка, — серьёзнӧя нин шуӧ сійӧ, — а тайӧ Илья Кошелев — мӧдӧд ротаса спорторг, и сэсся, — Каменюка сідзи нюжӧдӧ кисӧ, быттьӧ мыччӧ сійӧс Авилкинлы кутлыны, — скромнӧй, этша сёрниа Авилкин...
Авилкин ньӧжйӧник копыртӧ юрсӧ да кынмӧ места вылас тайӧ позаас.
Сэсся мыйкӧ дум вылас усьӧ да тэрыба шуӧ:
— Кора прӧститны, миллион удж! — и мунӧ.
— Висьталӧй... — заводитӧ Федя.
— Шу менӧ «тэ»-ӧн.
Ми ӧд абу служба вылынӧсь, — торкӧ сійӧс Артём.
— Висьтав, пӧжалуйста, — видзӧдӧ сы вылӧ Федя, — а ми бӧрынджык... бӧрынджык велалам?
Вот тадзи, турник вылын?
— Дерт жӧ!
— Позьӧ меным кутчысьлыны? — джуджыд турник вылӧ видзӧдігмоз полӧмӧн юалӧ детинка.
Серӧктыштӧм бӧрын Артём босьтӧ Федяӧс киняулӧдыс да кокниа лэптыштӧ.
Перекладинаӧ тіралысь кияснас кутчысьӧмӧн детинка ӧшйӧ вӧсньыдик кияс йылас.
Видыс сылӧн сэтшӧм, быттьӧ сылы ковмас вот тадзи ӧшавны зэв дыр.
— Да тэ смелджыка, смелджыка! — ышӧдӧ Каменюка.
— Но, кыпӧдчы кияс йылад! — матыстчӧ матӧджык и Кошелев.
Но Федя быттьӧ кынмис.
— И дыр ті, ёрт, кутанныд тадзи ӧшавны? — серамсорӧн юаліс Авилкин, коді бара нин локтіс.
— Уся! — норасьӧмӧнмоз горӧдыштӧ Федя да лэдзӧ кияссӧ, но сійӧс ас кадӧ кутӧ Илья.
— Вына резерв! — шмонитігмоз шуӧ Авилкин.
Петя Самарцев, коді пыр на сулаліс бокын, Авилкинлысь ёся шмонитӧмсӧ кылӧм бӧрын, друг скӧрысь кутіс чушкыны нырнас, лӧсьӧдыштіс дӧрӧмсӧ да решительнӧя матыстчис турник дорӧ.
— А ноко, ме! — шуис сійӧ. — Эн, ачым... — Петя вештіс Ильялысь кисӧ, но чеччыштны перекладинаӧдз эз вермы, та вӧсна, бокыса штангаас кутчысьӧм бӧрын да кокъяснас тэрыба каттьысигтыр, кавшасис перекладинаӧдз, кутіс сійӧс сідзи, мый сійӧ прӧйдитіс пидзӧсъяс костӧдыс, да ӧшйис увлань юрӧн.
Сэсся, повтӧг качайтчыштӧм бӧрын, сійӧ лэдзчысис турникысь да сьӧкыда чеччыштіс муӧ кыкнан кок вылас.
Ӧдва-ӧдва кутчысьӧмӧн, медым не усьны, сійӧ бергӧдіс Павликлань пӧсялӧм, скӧр чужӧмсӧ да шуис:
— Вот!
Резерв... — некымынысь кинас нуӧдіс мышкӧдыс, быттьӧ пыркӧдіс гачсьыс буссӧ да, некод вылӧ видзӧдтӧг, муніс турник дорысь.
2
Ленинградсянь самолётӧн локтігӧн Боканов веськодьпырысь видзӧдіс сиктъяс вылӧ, кодъяс вылісяньыс кажитчисны чача кодь керкаяса лӧсьыд полигонӧн.
Сергей Павлович думсьыс вӧлі на аслас курсантъяскӧд, аддзис Гербовӧс, коді ниртіс-мыськаліс джодж, Ковалёвӧс ружейнӧй паркысь да плешсӧ кӧрліс Пашковӧс казьтылігӧн.
«Тешкодь эськӧ вӧлі чайтны, — мӧвпаліс сійӧ, — мый тэ кӧ шедӧдін кутшӧмкӧ, весиг ыджыд результат воспитание кузя, то ассьыд победатӧ позьӧ лыддьыны помассьӧмаӧн».
Кыдзкӧ ӧтчыд Зорин шуліс партийнӧй собрание вылын: «Вот ті быттьӧкӧ и перевоспитайтінныд эгоистӧс либӧ хулиганӧс, ставыс мунӧ зэв бура, мукӧдъяс оз вермыны радуйтчыны метаморфоза вылӧ.
Но ог сӧветуйт тайӧн нимкодясьны, лоӧй бурджык быдтор вылӧ дасьӧн.
Срывъяс не сӧмын вермасны на лоны, но, пӧжалуй, непременнӧ лоасны.
Найӧс, дерт, кокниджык нин бырӧдны, сы вӧсна мый воддзамоз вужъясыс налӧн абу нин зумыдӧсь, да и нинӧм дырсӧ сёйны тайӧ вужъясыслы, но «грекӧвӧйлӧмъяс» лоӧны, и невернӧ думайтны, мый тайӧ тэнад проваллӧн либӧ вынтӧмлунлӧн признак.
Тэ бырӧдін Авилкинлысь полӧм, но друг казялін сылысь ышнясьӧм — полӧмлысь рӧднӧй чойсӧ...»
«Да, да, тайӧ вернӧ, — сӧглашайтчис Боканов сы йылысь думайтігтыр, мый лои Пашковкӧд. — Геннадий, тӧдӧмысь, лои бурджык, но мыйсюрӧ ковмас на дыр травитны... и, дерт, миян зільӧмъяс эз вошны весьшӧрӧ».
Тадзи решитӧм бӧрын Боканов неуна успокоитчыштіс да кутіс думайтны Суворовскӧй училище йылысь.
«Интереснӧ, кутшӧм лоӧ малышъяслӧн менам выль отделениеӧй?
Колӧ сёрнитчыны Беседакӧд, медым Артём да сылӧн другъясыс первойя лунсяньыс жӧ босьтісны витӧд ротаӧс асланыс зумыд киӧ.
Кыдзи сэні метӧг олӧ Привалов?
Бокановкӧд ӧтлаын старшина вуджис младшӧй ротаӧ.
Кымын матынджык гортланьыс, сымын ёнджыка кутіс тӧждысьны Боканов сы йылысь, мый сійӧс виччысьӧ Суворовскӧйын, и том зонъяс, кодъясӧс колис Ленинградӧ, кажитчисны нин ылыссаясӧн — рӧднӧйясӧн, ас йӧзӧн, но зэв ылыссаясӧн.
Найӧс вӧлі устроитӧма нин, а тайӧясӧс колӧ на вӧлі «тӧлк вылӧ пуксьӧдны», и ӧні майор ӧтарӧ думайтіс на йылысь.
3
Асывнас Боканов тэрмасьӧмӧн муніс училищеӧ.
Сійӧ воис вель водз, но дворын вӧліны нин уна йӧз; шӧйтісны штатскӧй паськӧма малышъяс, налӧн бать-мамыс кутшӧмкӧ вольнӧй таборӧн пуксялӧмаӧсь садйӧ, кӧть налы и лӧсьӧдӧма вӧлі торъя комнатаяс.
То тані, то сэні паныдасьлісны тӧждысьысь чужӧма офицеръяс.
Бокановӧс аддзӧм бӧрын найӧ матыстчывлісны сы дінӧ, юасисны, кыдзи ветліс-муніс.
Училище ӧдзӧсын тыдовтчис капитан Беседа.
— А-а! Сергей Павлович, овны да томмыны! — кисӧ кутлігмоз горӧдіс сійӧ. — Ветлӧм-мунӧм йывсьыд висьталан рытнас, а ӧні миян сэтшӧм тарарам!
Аддзан — мыйта?
— Уна?
— Уна!
— Сідзкӧ, эм кодъясӧс бӧрйыны! — радлыштіс Боканов.
Мунісны экзаменъяс арифметика кузя.
Федя Атамеевлӧн батьыс — сьӧд ӧчкиа, кодъяс тупкӧны сотчӧм синъяссӧ, морӧсас Геройлӧн зӧлӧтӧй звездаа майор отставкаын — пукаліс училищеса метеорологическӧй станция дорын скамья вылын да куритіс папирос бӧрся папирос.
Медбӧрын вестибюльлӧн ыджыд ӧдзӧсъясыс воссисны, и дворӧ лэччысь послӧн паськыд площадка вылӧ котӧрӧн петісны экзамен сдайтысьяс.
Гырысьджыкъяс котӧрӧн уськӧдчисны налы паныд, кутісны видзӧдны налы синъясас надеяӧн да полігтыр.
— Дедушка, дедушка! — кузь тушаа старик дінӧ котӧртігмоз горӧдіс Скрипкин. — Ме решиті задача, ох и сьӧкыд!
Предположение вылӧ...
Кык ящикын куйлісны сё кызь яблӧкӧн...
— Да тэ чӧвлы, Лёша, пуксьы...
— Ме эськӧ ещӧ штук сёӧс решиті!
А коридорӧ математик петіс, кузь тошка, а ме сылысь юала: «Математик ёрт, а боевӧй задание ті миянлы кутанныд сетны?»
А сійӧ шуӧ: «Да ещӧ кутшӧмӧс!
Вот кыдзи сета тіянлы задача, тайӧ и лоӧ боевӧй задание».
Гӧрд банбокъяса, унзіль синъяса кызіник детинка скӧрысь висьтавліс краситчӧм чужӧма кыз нывбабалы:
— Сідзи и тӧді, мый оз артмы... яблӧкъяснад менам некор эз артмывлы...
— Господи, — дӧзмӧмпырысь горӧдіс мамыс, — да мый сэні яблӧкъясыс?
— Оз, яблӧкъяснад менам некор эз артмывлы, — упрямӧя пыркнитіс юрнас детинка.
Федя Атамеев ньӧжйӧник матыстчис батьыс дінӧ, пуксис орччӧн да, еджыд юрсӧ батьыслы морӧс бердас пуктӧм бӧрын, сыркъялӧмӧн бӧрддзис.
Батьыс сразу гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.
Писӧ юрӧдыс малалігтыр кутіс успокаивайтны:
— Мый вӧчан, пиук, сідзкӧ омӧля ми тэкӧд гӧтӧвитчим.
И, быттьӧкӧ дорйысигмоз, содтіс:
— Эгӧ вермӧй велӧдны...
Мый вӧчан...
Сійӧ лэптіс сьӧд ӧчкиа синъяссӧ, и чужӧм вылас вӧлі сэтшӧм шог, мый Семён Герасимович Гаршев, коді тэрыба вӧлі мунӧ на дінті, невӧльнӧя сувтіс:
— Ковмас мунны... — шогпырысь ышловзис батьыс, — но мӧд во ми обязательнӧ выдержитам!
Вот аддзылан — выдержитам!
Гаршев лӧсьӧдыштіс пенснесӧ да мӧдӧдчис училищеса начальник дінӧ.
Аддзылӧм сцена йывсьыс Полуэктовлы висьталӧм бӧрын Семён Герасимович волнуйтчигтыр помаліс:
— Ме тіянӧс вывті ёна кора, ме ради...
Ме босьтча велӧдны тайӧ Федясӧ торйӧн, и воджынйӧн, нёль тӧлысьӧн сійӧ вӧтӧдас мукӧдсӧ.
Сылӧн контрольнӧй уджас ӧшибкаыс абу нин сэтшӧм серьёзнӧй...
Ме зэв ёна кора...
Генерал нинӧм эз ӧтветит, сэсся сувтіс да, Гаршевлысь кисӧ кутлігтыр, шуис:
— Ладнӧ, колям сійӧс.
Аттьӧ.
4
Воддза опыт сертиыс Боканов тӧдіс, мый колӧ кыдз позьӧ ӧдйӧджык разберитчыны челядь характеръясын.
Сылӧн малышъяс пиысь сразу жӧ веськӧдіс ас вылас внимание серьёзностьӧн, чӧв олӧмӧн, сьӧд синъясыслӧн видзчысяна видзӧдласнас Петя Самарцев.
Сійӧ воис училищеӧ ӧтнас, колхозлӧн пӧпутнӧй машинаӧн, ватника, зептас йӧв бутылкаа, тӧвся ыджыд шапкаа, быттьӧ лӧсьӧдчӧма Ылі Войвылӧ.
Куртка пытшкӧс зепсьыс Самарцев перйис аслыссяма удостоверение колхозсяньыс.
Удостоверениеас гижсис, мый Пётр Самарцевлӧн бать-мамыс абуӧсь, мый сійӧ «колхозлӧн пи» и общӧй собрание корӧ примитны Пётрӧс Суворовскӧй училищеӧ.
Татшӧм гижӧдторйыс эз удовлетворяйт приёмлӧн официальнӧй требованиеяслы.
Самарцевӧс мӧдӧдісны бӧр, висьталісны, кутшӧм документъяс колӧны.
Гӧгӧрвоана вӧлі, мый таво сійӧ, дерт, пырны Суворовскӧйӧ сёрмас.
Но Самарцев локтіс бара, кор вӧлі мунӧны нин экзаменъяс роч кыв кузя, вайис сьӧрсьыс ставсӧ, мый сысянь требуйтчис, и строевӧй отделса начальниклы документъяссӧ сетігмоз, шуис:
— Кута сдайтны экзаменъяс!
Рытнас Петя сувтіс витӧд рота помӧ да чӧла, упорнӧя виччысис ассьыс порциясӧ.
Майор Веденкин, коді дежуритіс училище кузя, вердіс сійӧс, кӧть «довольствие вылӧ сувтӧдӧм» списокын Самарцев эз на вӧв.
Генерал Полуэктов да Зорин, сӧветуйтчыштӧм бӧрын, решитісны «колхозлысь писӧ» экзаменъяс вылӧ лэдзны, а роч кыв кузя сылысь тӧдӧмлунъяссӧ прӧверитны торйӧн.
Петя Самарцев сдайтіс став экзаменъяссӧ эз омӧля да сійӧс вӧлі зачислитӧма витӧд ротаӧ.
Но велӧдчӧмыс сетчис сылы зэв сьӧкыда, тыдалӧ, эз вӧв тырмымӧн общӧй развитиеыс да сійӧ, мый витӧд ротаын вӧліны унаӧн нёльӧд класс помалӧмъяс, кодъяс жертвуйтісны воӧн, медым эськӧ веськавны Суворовскӧй училищеӧ.
Вӧччыны на бӧрся Самарцевлы эз вӧв кокни.
Тайӧ сійӧс зэв ёна скӧрмӧдіс.
Сійӧ ӧтдортчис ёртъяссьыс, кодъяс серавлісны сы вылын сыысь, мый Самарцев окайтӧ, «Азия» гижис «е» букваӧн, «сложение» пыдди крапнитіс: «додавание», нюлӧ столӧвӧйын тарелкасӧ, а генераллы рапорт сетігӧн шуис эз кыдзи примитӧма: «Дежурнӧй суворовец Самарцев», а «Ме уборщик».
А кор генерал юалас:
— А ме коді?
Самарцев видзӧдліс сы вылӧ юрсяньыс кок улӧдзыс да жугыля шуис:
— <ns>Полуэтот</ns>!
Парта саяс соседнас лои инас ӧшйытӧм Алёша Скрипкин.
История кузя первойя урок вылын жӧ тайӧ Скрипкин вӧснаыс Самарцев пӧлучитіс замечание майор Веденкинсянь.
Виктор Николаевич аддзис, кыдзи кык детинка кутісны вӧрӧшитчыны парта саяс да кашкигтыр зілисны йӧткыштны ӧта-мӧдсӧ, и скӧрысь юаліс:
— Мый сэні тіян лои?
Сэки сувтіс Петя Самарцев да, сосед вылас букышӧн видзӧдігтыр, шуис:
— Сійӧ пуктіс гырддзасӧ менамладорӧ...
Тайӧ случай йывсьыс ротнӧй канцелярияын казьтывлігӧн историк сералігтыр горӧдіс:
— Детинкаыс меным зэв ёна воӧ сьӧлӧм вылӧ!
Вайӧ, ёртъяс, серьёзнӧя босьтчамӧ сыӧ.
Сійӧ сёрнитчис Бокановкӧд да Васнецовкӧд, кодъяс преподавайтісны малышъяслы роч кыв, ӧтувъя действиеяслӧн план йылысь.
Но сы вӧсна, мый Самарцев вылын ёна серавлісны ёртъясыс, сійӧ сэтшӧма скӧрмис да «измис», мый пӧшти дугдіс сёрнитны.
«Мый вӧчны? — думайтіс Боканов, — кыдзи жугӧдны йиторсӧ классысь и тайӧ ичӧтик лэбачпи сьӧлӧмысь?»
Некымын лун сайын Петя вӧлі нин Боканов дінын.
Стӧчджыка, сійӧс мырдӧн вайӧдісны воспитатель дінӧ.
Урокъяс гӧтӧвитігӧн рытнас Боканов эз вӧв, сы вӧсна мый дежуритіс.
Самарцев дӧзмис велӧдны роч кыв кузя правилӧяс, скӧрысь шыбитіс учебниксӧ шкап вылӧ да, парта вевт вылас ӧти точкаӧ видзӧдігтыр, пукаліс жугыль да скӧр.
Алёша Скрипкин, кодӧс вӧлі временнӧ индӧма старшӧйӧн отделениеас, матыстчис Пётр дінӧ да шуис:
— Пуксьы, велӧд!
Кылан, Азея!
Боканов неважӧн на висьтавліс отделениеыслы, кыдзи колӧ зільны, медым шедӧдны первенство училищеын, и быдӧн пырӧдчис бойӧ; вермас лоны, буретш та вӧсна Скрипкин сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс босьтчис лӧсьӧдны порядок.
— А тэныд мый? — юрсӧ лэптывтӧг шуис Самарцев.
Ребята кутісны шумитны.
— Сійӧ старшӧй!
— Тайӧ миян делӧ!
— Ставнымӧс подведитан!
— Велӧд, шуӧны!
— Ог кут! — упрямӧя горӧдіс Петя. — Ті нӧ кодъяс, медым меным указывайтінныд! — Сійӧ решительнӧя кресталіс кияссӧ морӧс вылас да бара кутіс дзоргыны парта вевт вылас.
— А-а-а, сідз?
Сідзкӧ ми — некод? — ставсьыс медъёна скӧрмис Скрипкин, коді бура на помнитіс ӧбидасӧ, кодӧс вӧчис сылы Самарцев история урок вылын. — Ребята, — шуис сійӧ, — вайӧ нуӧдамӧй сійӧс майор дінӧ.
— А вот ог мун! — букышӧн видзӧдліс Самарцев да йӧжгыльтчис.
— Мунан!
— Ми тэнӧ нуӧдам!
Найӧ кытшалісны сійӧс, уськӧдісны да, мыш саяс кияссӧ кӧрталӧм бӧрын, нуӧдісны Боканов дінӧ.
Сергей Павлович повзис татшӧм шествиесӧ аддзӧм бӧрын, но, кор тӧдмаліс мыйын делӧыс, успокоитчис.
Челядьлӧн татшӧм скӧрмӧмас вӧлі и мыйкӧ мичатор — гашкӧ, пӧкӧритны пыксьысь ученикӧс, шедӧдны училищелысь победа?
Воспитатель лӧньӧдіс ызгысь челядьӧс да, Пётр вылӧ синъяснас индігмоз, кӧритана шуис:
— Мыйла ті сійӧс кӧрталінныд преступникӧс моз?
Разьӧй!
Ставнысӧ лэдзӧм бӧрын прикажитіс Петялы:
— А ті кольччӧй.
Детинка сулаліс юрсӧ улӧдз копыртӧмӧн.
— Вот аддзан, — сьӧлӧмсяньыс шыасис сы дінӧ майор, кор найӧ колины ас кежаныс, — оз позь сувтны коллективлы паныд.
Гӧгӧрвоан — оз позь!
Колӧ перйыны ассьыд учебниктӧ, пуксьыны да велӧдны правилӧ.
Яснӧ?
— Яснӧ, — муртса кывмӧн шуис сійӧ.
— Но, мун...
Мӧд рытнас Боканов ачыс корис Самарцевӧс да, кор сійӧ воис ротнӧй канцелярияӧ, меліа шуис:
— Пуксьы, Петя.
Детинка пыр на сулаліс.
— Пуксьы! — мӧдысь шуис Боканов.
Самарцев неокотапырысь пуксис.
Комнатаын вӧлі сэтшӧм лӧнь, мый кыліс, кыдзи точкис офицерлӧн карманнӧй часіыс.
— Тэ, Петя, кор деревняад олін — чери кыйлін?
Вӧрӧ ветлывлін? — юаліс Боканов.
— Вӧрӧ ветлывлі, — синсӧ лэптывтӧг скупа ӧтветитіс Петя.
— Мый нӧ сэні вӧчлывлін?
— Лэбачьясӧс кутавлі...
— Со вӧлӧм мый!
А но, висьтав, кыдзи?
Самарцевлӧн чужӧмыс гажмыштіс, синъясыс сылӧн кутісны радпырысь югъявны.
Воспитатель гӧлӧсын вӧлі сы мында интерес да душевность, мый детинка невӧльнӧя сылы сетчис да заводитіс — первой ньӧжйӧник, пытшкӧсса сопротивлениесӧ быттьӧ венігмоз, а сэсся пыр збойджыка — висьтавлыны сеткаяс йылысь, приманкаяс йылысь, лэбачьяслӧн повадкаяс йылысь.
— Сизь вӧчӧ пияныслы позсӧ пу гырнич кодьӧс...
Сы вӧсна налӧн ичӧтдырйиыс кокбӧрляясас гадьяс.
— Вот эг думайтлы! — горӧдіс майор.
— О-о-о! — пыр ёнджыка ышмӧмӧн водзӧ висьталіс Самарцев. — Тӧданныд, кутшӧм найӧ тӧлкаӧсь!
Галстушник... аддзас ракаӧс да сразу кутас чотликасьны, чотликасьны, быттьӧ чотӧ...
Лэбач ассьыс пиянсӧ тӧдӧ!
— Оз вермы лоны! — эскытӧг видзӧдліс Боканов.
— Тӧдӧ! — Петя став тушанас сетчис майорлань, чужӧмыс сылӧн лои челядь сяма — восьса. — Тӧдӧ!
Ме курӧглы пукті рака кольк.
Ракапиыс петіс кольк пытшсьыс, вомсӧ, йӧюкыд, паськӧдлӧ, паськӧдлӧ, а курӧгыс тай кыдзи кокыштас! — и виис.
Водалісны нин узьны ротаын, и сетӧма отбой сигнал, а Боканов век на кывзӧ Петялысь висьтавлӧмсӧ.
— Вывті тайӧ ставыс интереснӧ! — сьӧлӧмсяньыс шуис сійӧ медбӧрын, — но век жӧ колӧ мунны узьны.
Детинка чеччис.
Чужӧмыс век на радліс, быттьӧ сійӧ муртса на вӧлі рӧднӧй сиктас, писькӧдчис вӧрса чаща пыр, шутьляліс лэбачьяслы.
— Ме тэныд, Петя, со мый шуа: висьтав тэ ставсӧ та йылысь отделениеад.
Самарцев сразу копыртіс юрсӧ, зумыштчис.
— Да ӧд серамвыв лэптасны...
ог куж ме бурасӧ сёрнитныс, — шогпырысь шуис сійӧ.
— Оз серавны!
Сӧмын аттьӧ шуасны, вот аддзылан.
Но мун, бура узьны...
И кор детинка бӧрся пӧдлассис ӧдзӧсыс, думыштіс: «Колӧ тӧдмӧдны сійӧс Гурыбакӧд.
Максим сідзжӧ бура тӧдӧ лэбачьяс йылысь».
5
Асывнас, Самарцевкӧд ассьыс сёрнисӧ майор Васнецовлы висьталігӧн, Боканов шуис сылы:
— Ті нин отсыштӧй сылы рассказыслысь план составитны, поддержитӧй классас.
Васнецов рад лои.
Бритӧм юрсӧ кипыдӧснас ниртігмоз кӧсйысис:
— Поддержита, поддержита, та сайӧ делӧыс оз сувт!
Урокъяс бӧрын Васнецов чукӧстіс ас дінас Петяӧс.
Самарцев бара заводитіс зумыша ӧтказывайтчыны:
— Серамвыв лэптасны... — но тайӧ пӧрйӧ эз сэтшӧм решительнӧя ӧтказывайтчы, кыдзи сэки, кор сійӧ сёрнитіс Бокановкӧд: збыльысь кӧ шуны, Петялы и аслыс нин вӧлі окота видлыны ассьыс вынсӧ.
Недель помас, сёрни развивайтан урок вылын, кор составляйтісны устнӧй рассказъяс, Васнецов, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы, корис Петяӧс.
— А ті, суворовец Самарцев, висьталӧй миянлы мыйкӧ вӧрса олӧм йылысь.
Самарцев чеччис парта сайсьыс, матыстчис учитель пызан дорӧ, полан, яндысяна гӧлӧсӧн шуис:
— Ме висьтала лэбачьясӧс кыйӧм йылысь... — да зумыша видзӧдліс Скрипкин вылӧ, коді гусьӧник сераліс.
Сійӧ ехиднӧя чукыртчис, видзӧдліс бӧрас, быттьӧкӧ чуксаліс ставнысӧ лоны свидетельясӧн: «Кывзӧй, кывзӧй, миян варов мортыд гажӧдыштас миянӧс: «о-о-о...» — Скрипкин, Петялысь окайтӧмсӧ дум вылас кутігтыр, шумтӧг вӧрӧдыштіс буква «О» формаӧн вӧчӧм вомдоръяссӧ.
— Асывнас, — полігтыр заводитіс Петя, — муртса шондіыс петас, мунан вӧрӧ... и друг пелыськай: «тикс-тикс-тикс»...
тайӧ лоӧ, мый му вылысь опасность казяліс, кутіс тӧждысьны...
Сы вӧсна мый выліысь кӧ мыйкӧ казяліс, то сійӧ кузя нюжӧдӧ тадзи: «си-и-и».
Кымын водзӧ Самарцев висьталіс, сымын ёнджыка збоймис да ӧні, чӧв ланьтӧм Скрипкин вылӧ веськыда видзӧдігтыр, юасис:
— А кӧкпи кымын лун бӧрын кольк пытшсьыс петӧ?
И ачыс жӧ ӧтвечайтліс:
— Дас коймӧд лунӧ!
Класс заводитіс видзӧдны Самарцев вылӧ интересӧн да уважениеӧн, быттьӧ оз тӧдны сійӧс да шензьӧны, и челядь синъясысь, кодъяс видзӧдісны учитель вылӧ, позьӧ вӧлі лыддьыны: «Аддзылінныд, кутшӧм?
А ті чайтінныд — некытчӧ оз туй».
Офицер ошкис Петяӧс, пуктіс сылы журналӧ пятёрка да, класс дорӧ шыасигмоз, но Скрипкин вылӧ видзӧдігтыр, шуис:
— А мый суворовец Самарцевлӧн окайтана сёрни, то таын нинӧм абу омӧльыс.
И Горький окайтліс...
Ми тіянкӧд кутам велӧдны сёрнитанног йылысь тема.
Перемена дырйи Алёша Скрипкин матыстчис аслас друг дінӧ — орчча отделениеса земляк дінӧ.
— А ми Самарцевӧс велӧдны кутам! — висьталіс сійӧ да объяснитіс: — Сёрнисӧ!
Скрипкинлӧн другыс здук кежлӧ сӧмын чуймыліс тайӧ юӧрсьыс, но пыр жӧ воис ас садяс да ачыс шуис:
— А миян Амбарцумян эм — гашкӧ, и ми сійӧс кутам велӧдны?
— О-онӧ! — тэрыба пыркнитіс юрнас Скрипкин. — Сэтшӧмыс, кыдзи миян Самарцев, тіян абу!
Васнецовӧс суӧдӧм бӧрын Петя яндысигтыр шуис:
— Ме и басняяс кужа висьтавны.
— Вот тайӧ бур!
Мӧд урок вылын ме тэнӧ юала, — кӧсйысис учитель.
V ГЛАВА
1
Боканов радейтліс велӧдчан во заводитчигӧн листайтны ассьыс дневниксӧ: думыштны, мый эз помӧдз вӧч, кӧні ӧшибитчис.
И ӧні, кор помасис набор да сылӧн выль отделениеыс, кыдзи сылы кажитчис, мӧдӧдчис ӧтлаын мукӧдыскӧд, сійӧ перйис ассьыс гижӧдъяссӧ, кодъясӧс вӧчліс некымын во сайын.
Тані вӧліны торъя пасйӧдъяс, психологическӧй миниатюраяс, воспитание кузя решитӧм да решиттӧм ребусъяс, друг чужӧм мӧвпъяс да аддзӧм приёмъяс.
Сійӧ лыддис страница бӧрся страница: «Энӧ вежӧй убеждение уговариваниеясӧн, — сӧветуйтӧ Зорин, — сознательность сознательностьӧн, но и требуйт!»
Шпыньмуніс, кор дум вылас уси, мый паныд шуасьӧмысь эз сет сэки Ковалёвлы увольнение карӧ, кодӧс дыр нин виччысис.
Зорин шуис: «Правильнӧ вӧчинныд».
А со гижӧд: «Гӧлӧстӧ колӧ лэптыны сӧмын сэки, воспитанниктӧ кӧ колӧ петкӧдны равнодушие состояниеысь, заставитны аскӧд ӧтлаын пережитны сылысь проступоксӧ».
Думыштіс: «А огӧ ме жӧдз места вылын?
Абу-ӧ застой сыын, ме вот бара — воспитатель?
Абу ротаса командир, а именнӧ рядӧвӧй воспитатель, мырся сійӧ жӧ вопросъяс вылас?»
Но сэк жӧ зывӧкпырысь шуис аслыс: «Оз ӧмӧй ло водзӧ мунӧмӧн, ме кӧ грубӧй ӧшибкаястӧг, бурджыка, войдӧр дорысь стӧчджыка воспитайта выль кызь вит суворовецӧс?
Верма кӧ вӧчны аслым отсасьысьясӧн и найӧс, коді помаліс нин миянлысь училищенымӧс?»
Эз, училищеса ни ӧти офицер эз сулав места вылас.
Алексей Николаевич заочнӧ помалӧ Фрунзе нима академия, Веденкин сдайтіс издательстволы история преподавайтӧм кузя методика, а сійӧ — пӧлучитіс переводчиклысь диплом.
«Ӧти местаын сулалӧм оз ло», — шпыньмуніс Боканов.
Луншӧр кад кежлӧ сійӧ решитіс мунны училищеӧ.
Вӧлі выходнӧй лун.
Дворын ляпкыдик клёнувса скамейка вылын пукаліс Веденкин да внимательнӧя видзӧдіс улын, плац вылын ворсысь футболистъяс бӧрся.
Тирсянь веськыдвылынджык малышъяс панісны ворсӧм «вутшкысь вутшкӧ чеччалӧм»: муас чертитісны кызь кымын кытш да чеччалісны наӧ, зілисны не веськавны визь вылас.
— Видза олан! — Виктор Николаевичлысь кисӧ кутлігтыр шуис Боканов да пуксис орччӧн.
Мӧдыслы лои рад, кутіс юасьны Ленинградӧ ветлӧм йылысь.
Бокановлысь рассказсӧ кывзӧм бӧрын горӧдіс:
— Ми долженӧсь ёнмӧдны йитӧд миян выпускникъяскӧд!
Сійӧ отсалас миянлы решайтны задачаяс тані.
— Ме буретш тӧрыт сёрниті та йылысь жӧ генерал ордын совещание вылын...
Но, а кыдзи менам малышъяс?
— Зэв бур йӧз!
Да, вӧлі менам колян неделяс... рабочӧй конфликт.
— Мый сэтшӧмыс? — чуймис Боканов.
На дінті прӧйдитісны кык суворовец, кианыс нуисны планёр.
Футбольнӧй площадка вылын кыліс судьялӧн гора свисток.
Свежӧй тувсов тӧв вайис столярнӧй мастерскӧйсянь сира тьӧс дук.
Горизонт весьтын куйліс оранжевӧй полоса.
Тайӧ полоса кузяыс разӧдӧм сьӧд кымӧръяс форма сертиыс вӧліны турун юръяс кодьӧсь, и, кажитчис, мый шондіыс югдӧдӧ му вывсьыс паськыд оранжевӧй степь.
— Да нинӧм торъяыс эз ло, — лӧньӧдіс Веденкин: — Казялі ме урок вылын, мый тіян деятель Скрипкинныд, сідз шуны, отделениеса лидерыд, пуктӧма парта вевт улас книга — лыддьыны...
Кора сійӧс: «Суворовец Скрипкин Алексей!»
Сувтіс, пидзӧсъяснас книгасӧ кутӧ, а синъясыс — балялӧн кодь.
— Мыйла ті урок вылын занимайтчанныд ковтӧмторйӧн? — юала ме скӧрысь.
Кельдӧдіс, мыжапырысь копыртіс юрсӧ.
— Ті кӧ онӧ радейтӧй предметсӧ, кодӧс ме преподавайта да радейта, онӧ уважайтӧй менсьым трудӧс, ті онӧ вермӧй и месянь виччысьны уважение.
Пуксьӧй.
Скрипкин пуксис да шогпырысь ӧшӧдчис гырддза йылас.
Ме — некутшӧм внимание.
Вопросъяс сетала то ӧтилы, то мӧдлы, сійӧ кисӧ нюжӧдӧ, мучитчӧ — ме ог аддзы.
Юала: «Вопросъяс эмӧсь?»
Скрипкин бара кисӧ чургӧдӧ — ме ог казяв.
Сылӧн доршасьӧ синваыс.
Гӧгӧрвоа, мый кад меным вежны курссӧ,
Скрипкин кисӧ лэптӧма, прӧстӧ сідзи, оз нин и виччысь, мый сійӧс юаласны.
— Да? — юалі ме сійӧс скӧра.
Сійӧ звиркнитіс, висьталӧ оръясяна гӧлӧсӧн:
— Майор ёрт...
Кӧсйыся... некор сэсся история урокъяс вылын ог кут лыддьыны посторонньӧй книгаяс...
Вот аддзыланныд!..
— Но мый нӧ, — шуа, — ме верита тіянлы...
Офицеръяс серӧктісны.
— Не вежны-ӧ Скрипкинӧс начальствующӧй пост вылысь? — юаліс Боканов.
— Оз, оз, — сы дор сувтіс Веденкин, — сійӧ тэрыб, кывзысьысь...
Кольӧй сійӧс, шыльӧдам.
И сэсся... гм... гм... тӧрыт сійӧ меным документ сетіс, правда, делӧыс секретнӧй, но, ті абу бокӧвӧй морт и военнӧй тайнаяс видзны кужанныд.
Виктор Николаевич мыччис Бокановлы бумага лист, кодӧс вӧлі нетшыштӧма ученическӧй тетрадьысь.
— «АКТ», — гӧрд карандашӧн вӧлі гижӧма заголовоксӧ лист вевдорас. — «СЕКРЕТНӦ».
«Ме суворовец Скрипкин, — лыддис Боканов, — кӧсйыся тайӧ неделяс бырӧдны ассьым став гырысь тырмытӧмторъясӧс.
Став проступокъяссьыс кора наказывайтны менӧ высшӧй мераӧн».
И кырымпас: «Отделениеса старшӧй Скрипкин».
— Нинӧм он шу, — историклы «актсӧ» мыччигмоз меліа шуис Боканов да друг казяліс ассяньыс метр комын сайысь кымын Авилкинӧс, кодлӧн гимнастёрка юрйылыс вӧлі кизявтӧм.
Кыдзи училищеса став модникъясыс, сійӧ вӧлі сэтшӧма кыскалӧма гимнастёркасӧ тасма увсьыс, мый гимнастёрка бӧждорыс пӧшти эз тыдав.
— Суворовец Авилкин! — чукӧстіс Боканов.
Павлик пырысьтӧм-пыр жӧ кизяліс гимнастёркасӧ, лӧсьӧдыштіс сійӧс да тэрыба матыстчис офицеръяс дінӧ.
«Тӧдӧ ӧд, морыд, мыйын делӧыс», — недӧвӧльнӧя думыштіс Боканов, а гораа шуис:
— Поручайта тіянлы аслыныд отсӧг вылӧ босьтны кык суворовецӧс витӧд ротаысь да дас вит часӧдз следитны двор территория вылын суворовецъясӧн форма соблюдайтӧм бӧрся.
Авилкинлӧн тӧлка синъясас тӧдчыштіс дӧгадайтчӧм.
— Кывзыся.
Разрешитӧй мунны?
— Вот тадзи, — сюся видзӧдліс зонка вылӧ Боканов, — уставъяс радейтӧны, кор найӧс выполняйтӧны.
Мунӧй!
Авилкин лэптыліс кисӧ фуражка бердас, тшапа бергӧдчис да мӧдӧдчис суворовецъяслань, кодъяс сулалісны футбольнӧй стадион дорын.
— Тшап! — нюммуніс Веденкин. — Урок вылын оз-оз, да и перйылас зеркалӧсӧ да видзӧдлас асьсӧ.
— Мый и шуны, красавец-мужчина!
— Ті сыкӧд энӧ шутитӧй: сійӧ миян журналлы переведитіс английскӧй кыв вылысь рассказ.
— Но!
— Вот тіянлы и но!
2
Боканов чукӧртіс ассьыс суворовецъяссӧ шойччан комнатаӧ ӧбед бӧрын.
Улӧсъяс вылӧ тшапа пуксялӧм бӧрын малышъяс виччысигтыр видзӧдлывлісны воспитатель вылӧ.
Сійӧ внимательнӧя видзӧдліс на вылӧ.
Дум вылас уси, кыдзи некымын во сайын первойысь пырис Суворовскӧй училищеса классӧ.
Ӧні найӧ Сергей Павловичлы эз нин кажитчыны ставныс ӧткодьӧн: пукаліс дзугсьӧм юрсиа Самарцев; быттьӧ биа ӧгыръяс вылын — Алёша Скрипкин;
Федя Атамеев синъяс серти бура позьӧ вӧлі тӧдмавны, мый тайӧ зіль да честнӧй детинка.
Кельыд чужӧма, слабиник, сійӧ, кор колӧ вӧлі мыйкӧ гижны, сэтшӧм улӧдз копыртліс юрсӧ бумага весьтӧ, мый, кажитчис, быттьӧ мыйкӧ кывзӧ.
«Колӧ ӧлӧдны сійӧс тайӧ привычкасьыс», — думыштіс майор.
— Суворовец ёртъяс, — заводитіс сійӧ, — таво первойысь миян воспитанникъяс муналісны офицерскӧй училищеясӧ.
На пӧвстысь медбуръясыслӧн портретъясыс ӧшалӧны миян Почёт дӧска вылын актӧвӧй залын.
Ми ӧні мунам сэтчӧ.
Ме висьтала тіянлы тайӧ суворовецъяс йывсьыс, кодъясӧн ми ставным гордитчам.
Эска: тіян пӧвстысь унаӧн сідзжӧ помаласны миянлысь училищенымӧс зӧлӧтӧй да эзысь медальясӧн.
Восьса ӧшиньӧд пырис шонді югӧр, дзебсис пызан кок дорӧ.
Ньӧжйӧник дзуртыштіс кодлӧнкӧ улӧсыс, и бара пуксис чӧв-лӧнь, сӧмын ӧдзӧс сайын вӧлі кылӧ старшина Приваловлӧн ключьясӧн зёльӧдчӧмыс.
— И тайӧ комнатасьыс, — водзӧ висьталіс майор, — военнӧй уголокысь ті аддзанныд училищеса медбур лыйсьысьлысь — Володя Ковалёвлысь мишень.
Генерал наградитіс сійӧс именнӧй часіӧн.
Ставныс, кыдзи ӧти морт, бергӧдісны юръяснысӧ военнӧй уголоклань да кутісны видзӧдны «десяткаын» розьяса мишень.
— Ті кӧ кӧсъянныд, — шуис Боканов, — ми кутам гижасьны курсантъяскӧд — миян выпускникъяскӧд.
— Кӧсъям! — радпырысь гораа горӧдісны ставныс.
— Решитӧма!
Сӧмын оз ков ӧтпырйӧ ставныдлы ӧтвечайтны, миян ӧд абу новгородскӧй вече.
Военнӧй йӧзлы тадзи оз шогмы...
А ӧні мунамӧй актӧвӧй залӧ, Почёт дӧска дорӧ.
3
Актӧвӧй залсянь малышъяс мунісны асланыс ротаӧ стройтӧг.
— Вот кодъяслысь примерсӧ колӧ босьтны! — тэрыба восьлалігтыр висьталіс Федя; сійӧ муніс Скрипкин да Самарцев костын.
А ачыс думыштіс: «Сӧмын ме татшӧмнас некор ог ло, кытысь меным!
Скрипкин кӧть и вреднӧй, а правильнӧ шуӧ, мый ме небыдик».
Сійӧ шога ышловзис.
— Дивӧ, — гораа шензис Скрипкин, — коді зӧлӧтӧй медальӧн помалӧма, сылысь фамилиясӧ дӧска вылӧ зарни букваясӧн гижӧма, а коді эзысьӧн — эзысь букваясӧн!
— А бокас дзик на чистӧй дӧска ӧшалӧ, — думайтігтыр шуис Федя.
— Ковалёвлӧн синъясыс — ок! — друг шыасис ӧнӧдз чӧв олысь Самарцев. — Настӧящӧй стрелок!
— А кутшӧм карабинысь сійӧ лыйсьӧма?
— 1076.
— Майор шуис, тайӧ карабиныс Артёмлӧн, — завидьпырысь казьтыштіс Скрипкин.
Асланыс рота расположение дорын челядь разӧдчисны коді кытчӧ.
Самарцев решитіс ветлыны библиотекаӧ Мария Семёновна дінӧ, сійӧ кӧсйысьліс сылы Сталинградскӧй тыш йылысь выль книга.
Дворын Самарцев паныдасис Артёмкӧд.
Тайӧ зонкаыс воис сьӧлӧм вылас Каменюкалы сэки на, кор сійӧс аддзис турник вылысь, и Артём эз лэдзлы Самарцевӧс син увсьыс.
Петя воліс сылы сьӧлӧм вылас аслас веськыдлуннас, решительностьнас, невольнӧ казьтывліс Артёмлы, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі ачыс некымын во сайын, кыдзи тожӧ некодкӧд эз юксьывлы аслас думъясӧн да дӧзмывліс, чайтліс кӧ, мый сійӧс кӧсйӧны ӧбидитны.
Бӧръя кадас Каменюка лои верстьӧджыкӧн аслас арлыд серти, пельпомъясыс паськалісны.
abu
— Здорово, гвардия! — сувтӧдіс Петяӧс Артём.
Самарцевлӧн чужӧмыс югдіс гажа нюмӧн.
— Здравия желайта, — ньӧжйӧник шуис сійӧ.
Каменюка сывйыштіс сійӧс пельпомъясӧдыс, Петялӧн юрыс воліс Артёмлы морӧсвывса спортивнӧй значокъясӧдз.
Найӧ мӧдӧдчисны томиник топольяс костӧд.
— Тіян роталӧн аллеяыс, — шеныштіс кинас Артём. — Тіянлы сійӧс видзны да весавны.
А пуяссӧ татчӧ садитлісны Володя Ковалёв да сылӧн ёртъясыс.
Классын сылӧн делӧяс йылысь Петялысь юасьӧм бӧрын да удачнӧй рассказ йылысь тӧдмалӧм бӧрын Артём ошкыштіс:
— Молодеч!
А ми гожӧмнас колхозын уджалім, отсалім план тыртны.
— Госпоставкаяс! — тӧдысь морт моз шуис Петя, и Каменюка, верстьӧ морт моз нюммунӧм бӧрын, эскӧдіс:
— Стӧч сідз.
Полковник Зорин миян бригадаӧ воис, — ми зорӧд дорын уджалім, — киас вила босьтіс, шуӧ: «Петкӧдла, кыдзи пӧрысьяс уджалӧны!»
— Зорин — тайӧ коді? — юаліс Петя.
— Шуӧны, училищеса душаӧн...
Ачыд аддзан... — вочавидзис Каменюка да заводитіс висьтавны Зорин йылысь, офицеръяс йылысь, лагернӧй олӧм да походъяс йылысь: — Вой кежлас сувтім ӧти сиктӧ.
Узьны сарай аддзим.
Медводз турун корсим миян капитанлы вольпась вылӧ.
Армияын тадзи шуӧма, — объяснитіс Артём, — подчинённӧйяс тӧждысьӧны командир вӧсна, командир — подчинённӧйяс вӧсна.
Самарцев гӧгӧрвоана видзӧдліс другыс вылӧ.
— А экспедиторӧн ми индім Авилкинӧс, — водзӧ висьталіс Артём.
— Экспедитор, тайӧ сійӧ, коді почта новлӧдлӧ? — юаліс Петя.
— Буретш сійӧ!
Сідзкӧ, индім Авилкинӧс...
— Рыжӧйыс тіян... — бара торкис Петя.
— Мандарин корка рӧма, — меліа нюммуныштӧмӧн терпеливӧя вочавидзис Каменюка. — Сӧмын, другӧ, кор старшӧй сёрнитӧ, ичӧтджык кывзӧ...
Ветлӧдліс Авилкин лагерьяссянь карӧ, почтала, велосипед вылын.
Ӧтчыд муніс, и кад сылы бӧр воны, но сэки кутіс ведра дорысь моз кисьтны-зэрны.
Виччысям час, виччысям мӧдӧс — абу миян экспедиторным!
Сэки ми решитім мунны корсьны.
Километр квайт сайысь аддзим: кыскӧ груз тыра велосипедсӧ, веськыда ру кайӧ.
А ми сылы котелокын рок вайим.
Тӧдан, пӧсь на.
Кутшӧм рад вӧлі!
Петя кывзіс сьӧлӧмсяньыс.
— Тайӧ шусьӧ армейскӧй дружбаӧн, — тӧдчӧдіс Артём. — Гӧгӧрвоана?
«Да, Скрипкинкӧд он ёна дружит», — ышловзис Петя, но гораа нинӧм эз шу.
И Артём Каменюка мыйсюрӧ эз жӧ висьтав.
Сійӧ, например, эз висьтав, мый сылы, отделениеын комсомольскӧй организацияса секретарлы, частӧкодь ковмывлӧ сёрнитлыны Авилкинкӧд.
Артём эз вермы терпитны ышнясьӧм.
Павликлы сьӧлӧм вылас вӧлі воӧ ӧкмысӧд классын велӧдчысь Аллочка, чой Митя Родинлӧн, кодкӧд дружитіс Артём.
— Но и ошйысьысь жӧ сійӧ, — возмущайтчӧмӧн висьтавліс ӧтчыд Артёмлы ныв, — ошйысис: «Ме ӧні начальник.
Уджсӧ юкла, а ачым ветлӧдла да шутьляла!»
Кутшӧмкӧ кыв шуис — сачкуйта?
Артём серӧктіс:
— Курсантъяс «сачокӧн» шуӧны ёна дышӧдчысь курсантӧс.
— А то ещӧ висьтавліс, мый тіян вӧлі сьӧкыд поход и ті кавшасинныд сэтшӧм крутінъясӧд, мый ни кывйӧн не висьтавны, ни бумага вылӧ не гижны...
Артём эз висьтав нывлы нинӧм, кӧть бура тӧдіс, мый «страшнӧй крутінъясыс» вӧліны сылӧн фантазияӧн.
Кор Павлик заводитліс ошйысьны, то эз весьшӧрӧ ӧлӧдлыны сійӧс ребята: «Джынсӧ чинты!»
А думсьыс Каменюка решитіс: «Сета жӧ ме тэныд пӧръясьӧмсьыд бюро вылын — жарджык на лоӧ крутінъясӧд кавшасьӧм дорсьыд».
...Но тайӧ ставтор йывсьыс Артём, дерт, эз кут висьтавлыны Петя Самарцевлы.
— Но, аддзысьлытӧдз! — кӧзырнитіс Артём, кор найӧ воисны библиотека дорӧдз. — Висьтав аслад другъясыдлы, мый ме кута тіянын нуӧдны военнӧй кружок.
— Регыд? — тэрыба юаліс Петя.
— Мӧд недельсяньыс.
— А кыдзи тэ кутан... нуӧдны?
— Олыштан — аддзан!
Первой тема: оружие колӧ радейтны, чиститны да мавтны.
Яснӧ, пехота? — и, Петялы дружескӧя тувкӧм бӧрын, Артём саяліс.
Неуна сёрӧнджык Петя муніс садлӧн пыді пельӧсӧ; киас сылӧн вӧлі книга.
Волга бердса степьяс.
Комын куим сӧветскӧй воин кык сутки чӧж нин тышкасьӧны сизимдас фашистскӧй танклы паныд.
Бырины прӧдуктаяс.
Абу ва...
Но найӧ кутӧны рубежсӧ.
Патрон ваялысь Филипп Железнов, коді вӧлі сьӧкыда ранитчӧма, уськӧдчӧ бойӧ...
Сотӧма кызь сизим танк, виӧма сё ветымын гитлеровецӧс...
И сылӧн, Пётрлӧн, батьыс — Кондрат Иванович Самарцев, гвардияса рядӧвӧй — сідзжӧ тышкасис да пӧгибнитіс кӧнкӧ сэні, Сталинград бердын...
Гашкӧ, тайӧ бояс...
Детинка, свет вывсьыс ставсӧ вунӧдӧмӧн, волнуйтчигтыр лыддьӧ страница бӧрся страница; сылӧн сэки вӧлі ӧти кӧсйӧм — сувтны орччӧн боецъяскӧд...
Сӧмын эськӧ кутны рубежсӧ, сӧмын эськӧ кутны!
VI ГЛАВА
1
Важӧн нин Максим Гурыбалы эз вӧвлы татшӧм нимкодь, кыдзи ӧні, Самарцевкӧд сёрнитігӧн.
Кор Боканов вайӧдіс тайӧ сьӧдіник детинкасӧ татчӧ, «живӧй уголокӧ», да шуис: «Со, мед видзӧдлас», Максим зумыштчис: «Экскурсияяс думыштӧмаӧсь!»
Но регыд гӧгӧрвоис: майор Боканов тӧдіс, мый вӧчис!
Максимлы эз ковмы жалитны тайӧ тӧдмасьӧмсӧ.
Вӧлӧмкӧ, Самарцев сы дорысь оз омӧльджыка тӧд лэбачьяслысь повадкаяссӧ.
Мыйӧн вӧлі Пётр аддзас жонькайяс тыра клетка, пыр жӧ кынмас места вылас.
«Живӧй уголок» бӧръя воясас ёна вежсис, сылы весиг эз кут лӧсявны тайӧ нимыс, и Алексей Николаевич думыштіс выль ним: «Майор Кубанцевлӧн хозяйство».
Чотысь чавкан, ёж — кутшӧм ылыссаӧн тайӧ кажитчис!
Ӧні кык югыд комнатаясын Максим да сылӧн ёртъясыс быдтӧны кузь гӧна кроликъясӧс, вӧчалӧны пасйӧдъяс морскӧй свинкаяс бӧрся наблюдениеяс кузя.
Аквариумын тшапа плавайтіс вуалехвостка.
Уна клеткаяс вылын вӧліны гижӧдъяс: «Условнӧй рефлекс выработайтіс суворовец...» — и тані тыдалісны овъясыс Самсоновлӧн, Мамуашвилилӧн, Гурыбалӧн.
— А тэ тӧдан, кыдзи квайтпалич горзӧ? — юаліс аслас выль тӧдсалысь Гурыба.
— А кыдзи нӧ, — окотапырысь шыасис Петя да, вомдоръяссӧ кыдзкӧ аслысног нюжӧдӧмӧн, горӧдіс: «Реп-реп!»
— А малиновка?
— Зорянка?
— Но, зорянка, — сӧгласитчис Максим да ачыс жӧ вочавидзис:
— Пукалӧ кыдз вылын да ливкйӧдлӧ, ливкйӧдлӧ, быттьӧ тарелкаӧ гривенникъяс гылалӧны...
— А повзяс кӧ, сэки: «Так-террак-тек!» — Самарцев зэв лӧсялана петкӧдліс малиновкалысь горӧдӧмсӧ.
— «Так-террак-тек!» — повторитіс Максим да, быттьӧ любуйтчигтыр, видзӧдліс аслас выль друг вылӧ. — А тэ тӧдан, — гусьӧник висьтасис сійӧ, — ме гусьлы сакар сетлі, — оз гӧгӧрво, йӧюкыд!
А вот канарейка радейтӧ.
— Да но?
— Радейтӧ!
Кашкигтыр комнатаӧ котӧрӧн пырис Федя Атамеев, кодлӧн чужӧмыс вӧлі кельдӧдӧма.
— Петя...
Петя...
Артёмлы отпуск эз сетны!
— Мыйысь? — ӧттшӧтш юалісны Максим да Пётр Самарцев.
— Бара куритіс! — ньӧжйӧник шуис Федя да волнуйтчӧмысла пуксис табуретка вылӧ, коді сулаліс ур клетка дорын.
Артём Каменюкалӧн збыльысь лои ыджыд неприятность.
Сійӧс кыкысь нин таво вылӧ сулісны куритчигӧн да вӧлі стрӧга ӧлӧдӧма.
Тайӧ пӧрйӧ суис сійӧс капитан Беседа.
Артёмлӧн мыжыс вӧлі ыджыдджык сы вӧсна, мый куритчӧма сійӧ витӧд ротаса малышъяс дырйи.
— Сійӧ ӧбедайтны абу мунӧма, — шойччыштӧм бӧрын водзӧ висьталіс Федя. — Игнасьӧма каптёркаӧ...
Ме ветлі сы дінӧ, а сійӧ и коридорса ӧдзӧссӧ игналӧма...
Старшина меным шуӧ: «Нинӧм тані шӧйтны, мортыслы и тіянтӧг шог».
А ме шуа: «Колӧ жӧ, старшина ёрт, сьӧкыд минутаӧ отсыштны!»
А старшина...
— Но, мый шумитан, дерт — колӧ! — чеччигмозыс стрӧга шуис Самарцев.
— А кыдзи? — дась эскыны юаліс Федя.
— Ыстам сылы пончикъяс! — решитіс Самарцев. — Чукӧртчыны ӧбед бӧрын фонтан дорӧ, ме и Скрипкалы висьтала.
Сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны, мыйла Самарцев решитіс, мый именнӧ пончикъяс «отсаласны» налӧн общӧй друглы.
Но, ӧти-кӧ, Артём эз ӧбедайт, а, мӧд-кӧ, Самарцев эскис, мый другъясыслӧн воӧмыс сетас Артёмлы вын, коді сэтшӧма колӧ сылы тайӧ сьӧкыд часъясас.
2
Кыдзи и вӧлі сёрнитчӧма, ӧбед бӧрын найӧ гусьӧникӧн мунісны фонтан дорӧ да дзебсисны кустъяс сайӧ.
— Кывзӧй менӧ! — аслас ичӧтик отряд вылӧ сюся видзӧдлӧм бӧрын стрӧга вашнитіс Пётр. — Ме вӧчи разведка!
Лӧсьӧді план.
Мӧдімӧ!
Лоӧ кӧ опасность, — цапля моз горӧда.
Найӧ мӧдӧдчисны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн.
Скрипкин восьлаліс Самарцевлы пӧшти коклябӧрас тувччалігтыр,
Самарцевкӧд сылӧн отношениеясыс бурмисны, и Алёша, Пётрлысь вын чувствуйтіг, ӧні весиг ышнясис.
Сылысь кӧ, старшӧйлысь, кодкӧ эз кывзысь отделениеын, сійӧ корсис отсӧг Самарцевсянь.
Пётр татшӧм случайяс дырйиыс дженьыдика шулывліс нарушительлы: «Дугды дурнытӧ!» — и тайӧ вӧлі тырмымӧн.
— Со, — гусьӧник шуис Самарцев, кор найӧ сувтісны училище ӧшиньлань нюжӧдӧм лапъяса джуджыд липа дорӧ.
Сійӧ сетіс Федялы да Алёшалы ыджыдкодь пакет да записка.
Быд пакетын вӧлі кӧкъямыс пончикӧн, кодъясӧс чукӧртісны ӧбед бӧрын.
— Ӧтиӧс кутасны, — мӧдыс писькӧдчас!
Мӧдсӧ кутасны, — коймӧд сетас.
Кутасны кӧ, — ньылышт запискасӧ и пончикъяссӧ!
— Унакодь жӧ ньылавныд! — повзис Скрипкин.
— Колӧ! — кужтӧг орӧдіс Самарцев. — Тадзи век вӧчӧны, медым некутшӧм следъяс эз вӧвны.
Ӧні кавшасьӧй ме бӧрся.
Веськыда кӧ шуны, торъя ёнасӧ оз и вӧлі ков кавшасьнысӧ.
Кокниджык вӧлі корны старшинаӧс восьтыны коридор ӧдзӧссӧ да пырны каптёркаӧ сэні пукалысь Артём дінӧ.
Но тайӧ ӧмӧй вӧлі эськӧ опаснӧйӧн да гусяӧн?
Самарцев пелька кавшасис пу йылӧ, сы бӧрся кайис Скрипкин и зэв сьӧкыдпырысь — Атамеев.
Сылы зэв сьӧкыд вӧлі кавшасьнысӧ, кельдӧдіс, пӧсяліс, но чорыда решитіс, мый кӧть эз ло, а отсавны Артёмлы.
— Тайӧ ув кузяыс! — ув вылын пукалігмоз командуйтӧ Самарцев. — А сэсся карниз вылӧ и коймӧд ӧшинь дорӧ — сійӧ буретш каптёркалань видзӧдӧ...
Скрипка, заводит!
Алёша кавшасьӧ ув кузя, сійӧ куснясьӧ, лайкъялӧ.
Помас воӧм бӧрын Скрипкин повзьӧ вуджны ув вывсьыс карниз вылӧ да бӧр бӧрыньтчӧ, матӧджык стволланьыс.
— Мый нӧ тэ? — скӧрысь шуӧ Самарцев.
— Мӧдног думышті!
Каменюкаӧс правильнӧ накажитісны, — мыйла куритчис?
— Пӧръясян, повзин!
Вай пончикъяссӧ...
Самарцев мырддис Скрипкин ордысь тубрассӧ, сюйис сійӧс аслыс питшӧгас.
— Федя, водзӧ!
Атамеев падъяліг да полігтыр видзӧдліс другыс вылӧ.
Сійӧ видзӧдласын вӧлі и кевмысьӧм не мыжавны сійӧс и надейтчӧм сы вылӧ, мый ставыс, гашкӧ, и сытӧг ладмас.
Но Самарцев сулаліс аслас кыв вылын:
— Давай! — шуис сійӧ.
Федя ышловзис.
Кутшӧм ёна качайтчӧ увйыс!
Но колӧ, колӧ кайны!
Артём ӧні пукалӧ ӧтнасӧн каптёркаын, шогсьӧ да оз тӧд, мый найӧ тэрмасьӧны сылы отсавны некутшӧм опасность вылӧ видзӧдтӧг.
«Ачыд кув, а ёрттӧ мезды!» — вашкӧдӧ Федя да кайӧ ув кузя.
— Тэ мый? — юалӧ Петя.
— Нинӧм.
Тіралысь киясӧн Федя кутчысис увйӧ, коді чурвидзис юр весьтас, муныштіс ещӧ ӧти метр, нюжӧдіс коксӧ, кутіс корсьны карниз.
Кокыс сувтіс векньыдик кӧрт лист вылӧ.
Федя мыйвынсьыс тойыштчис кинас ув вывсьыс, а мӧднас пыр жӧ кутчысис стенса выступӧ.
Сійӧ карниз вылын!..
Но тайӧ здукас дворын тыдовтчис Гаршев.
Мыйкӧ думайтігтыр сійӧ муніс ньӧжйӧник.
Самарцев горӧдіс цапля моз да дзебсис куст пӧвстӧ.
Кынмис места вылас и Федя.
Изйӧ ёна кутчысьӧмысь чуньясыс сылӧн лӧзӧдісны, сійӧ кынмис лӧсьыдтӧм позаын.
Гаршев чуймӧмпырысь лэптіс юрсӧ, видзӧдліс небесаӧ, но сэтысь, арся руд кымӧръясысь кындзи, нинӧм эз аддзы да саяліс училище ӧдзӧс сайӧ.
— Порядок!
Водзӧ! — командуйтіс Самарцев.
Кокни шуны — водзӧ!
Но кыдзи вӧрзьыны места вылысь, кор кок улад векньыдик визь, кытчӧ и кок лапаыд оз тӧр, да, медым не усьны, колӧ кутчысьны стен выступ бердӧ? — Федя быттьӧ ляскысис стен бердас, сылӧн оз тырмы вын воськовтны кӧть ӧти вершӧк.
— Вот тожӧ! — броткӧ Самарцев да, ув кузя пелька лэччӧм бӧрын, лоӧ Федякӧд орччӧн. — Но, мый тэ полан?
Чайтан, Чёртов мост вылын кокни вӧлі? — пӧся шӧпкӧдӧ сійӧ. — Скрипкаыд сійӧ сэтшӧм.
Водзӧ!
Ме кута тэнӧ киӧдыд.
Ньӧжйӧник, воськов бӧрся воськов, найӧ мунӧны карниз кузя.
Коймӧд судта ӧшиньсянь стен пӧлӧн мунысь фигураяс вылӧ видзӧдӧны Беседа, Боканов да старшина Привалов.
— А ӧд тайӧ тэнад, — шуӧ капитан Беседа.
— Менам... — сӧглашайтчӧ Боканов.
— Колӧ найӧс сувтӧдны — усьӧны.
— Оз позь, — вочавидзӧ Боканов, коді дугдывтӧг видзӧдӧ Атамеев да Самарцев бӧрся, — вермам повзьӧдны. — И, старшина дінӧ шыасигмоз, кӧритӧмӧн шуӧ: — Мый нӧ тайӧ ті, Привалов ёрт?
— Мыжа...
Эг аддзыв!
— А пелька мунӧны! — эз вермы кутчысьны ошкыштӧмысь Боканов.
— Альпинистъяс! — нурбыльтіс старшина, но сы гӧлӧсын тожӧ кыліс гордитчӧм.
— Кытчӧ нӧ найӧ мунӧны? — юаліс капитан Беседа.
Детинкаяс воисны ӧшинь дорӧдз, и Боканов кокниа лолыштіс.
— Тӧдӧмысь кытчӧ, — шпыньмуніс сійӧ, — тэнад пострадавшӧй дінӧ...
— Оз вермы лоны!
— Стӧч сідзи, капитан ёрт, — шуӧ старшина. — А Скрипкин повзьӧма, со ув вылын пукалӧ.
Классын Атамеев вылын серавлӧ, а ачыс... — Привалов скӧрысь гартыштіс уссӧ.
И збыльысь, Скрипкин, ув вылӧ лӧсьыда пуксьӧмӧн, сеталіс сӧветъяс матыссаясыслы да сёйис пончик.
— Ковмас, старшина ёрт, Скрипкинӧн ёна займитчывны, — шуӧ Боканов. — А ӧні кора мунны тіянӧс смельчакъяс дінӧ да сетны налы победнӧй лавраяс...
— Кывза!
...Федя кокняммӧм сьӧлӧмӧн вуджӧдіс ассьыс телӧсӧ ӧшинь пӧдушка вомӧн, но сэки кыліс старшиналӧн кыз гӧлӧсыс:
— Тайӧ ещӧ мый!
Мыйла?
Ті аддзылінныд, медым ме коркӧ ӧшиньӧд пыравлі?
Мый тіян питшӧгъясад?
Самарцев да Атамеев водзын сулаліс старшина, морӧсас дзирдалісны медальяс.
Сійӧ дзоргис детинкаяс питшӧг вылӧ.
— Тайӧ... тайӧ... — мыкталігтыр заводитіс Федя, — прӧстӧ сідз...
— Вайӧй татчӧ...
«прӧстӧ сідзсӧ».
Тэчӧй!
Федя кӧсйӧ сюйны запискасӧ аслыс вомас, но старшина кутӧ сылысь кисӧ.
Самарцев действуйтӧ тэрыбджыка да мужественнӧя ньылыштӧ запискасӧ.
— Суворовец Самарцев, энӧ виньдӧй, — сук синкымсӧ лэптыштӧмӧн спокойнӧя сӧветуйтӧ старшина да видзӧдӧ Атамеев ордысь мырддьӧм бумагасӧ.
«Муса Артём!
Витӧд ротаса мӧдӧд отделение ыстӧ тэныд пӧсь чолӧм да кызь вит пончик.
Тэ эн вӧв миянын кык лун нин, и тэ, дерт, дӧзман, кор тӧдмалан, мый Осиповлӧн да Бахаревлӧн эмӧсь тройкаяс да мый миянӧс панйис первой отделение.
Дерт жӧ, позор!
Осипов да Бахарев быттьӧкӧ сюйисны лы миян отделениелы горшас.
Но, нинӧм!
Миян сэтшӧм вын, мый ми гез йылын кыскам троечникъясӧс тайӧ гусьыс.
Муса Артём!
Кызь вит суворовскӧй ки кутлӧны тэнсьыд мужественнӧй китӧ.
Регыдджык лок миян дінӧ».
— <ns>Сі-ідз</ns>, — нюжӧдіс старшина, — сідзкӧ, сійӧ гусьыс век жӧ кысканныд?
— Кыскам! — ӧттшӧтш ӧтвечайтӧны Самарцев да Атамеев.
— Омӧльтор ті думыштӧмныд: карнизъясӧд каттьысьны, пончикъяс чукӧртны, — кӧритӧмӧн шуӧ старшина.
Самарцев да Атамеев копыртӧны юрнысӧ.
— Но, мунӧй... асланыд Артём дінӧ, — друг разрешитіс Привалов. — Сёрнитӧй, кыдзи кыскыны Осиповтӧ да Бахаревтӧ.
Йӧз йывсьыд збыль колӧ думыштлыны!
Найӧ тэрыба котӧртісны каптёркалань, а старшина нуис «трофейяссӧ» столӧвӧйӧ.
3
Канцелярияӧ тэрыба пырис мыйыськӧ волнуйтчысь Веденкин...
— Депутатӧ кандидат ёрт! — негораа чукӧстіс сійӧс капитан Беседа, коді пукаліс Бокановкӧд диван вылын. — Онӧ-ӧ пуксьӧй миян дінӧ.
Онӧ-ӧ висьталӧй, кутшӧм тіян моральнӧй состояниеныд?
Училищеса бӧрйысьысьяс Веденкинӧс неважӧн выдвинитісны асланыс кандидатӧн горсоветса депутатӧ, и Алексей Николаевич вӧлі сылӧн дӧвереннӧй лицоӧн.
— А, тайӧ ті?
Видза оланныд, ёртъяс, — офицеръяс дінӧ матыстчигтыр радпырысь шуис Веденкин. — Нуӧді ӧні, Сергей Павлович, международнӧй событиеяс йылысь беседа тіян отделениеын и вот юала: «А кыдзи ті думайтанныд, суворовец ёртъяс, кутшӧм тӧдчанлуныс Китайса революциялӧн мукӧд странаяслы?»
И мый ті эськӧ думайтанныд.
Лэптӧ кисӧ оз кодкӧ мӧд, а Самарцев.
Шуӧ: «Колӧ виччысьны революция и Индияын!»
Веденкин радпырысь видзӧдліс аслас ёртъяс вылӧ.
— А? Политическӧй прогноз!
Ме думайта тайӧ Пётрсӧ ёнджыка прикрепитны Артём дінӧ, кыдзи ті та вылӧ видзӧданныд?
— Прикрепитчӧма нин! — нюммуніс Боканов и висьталіс Артём другъяскӧд лоӧм неважӧнся случай йылысь.
— Вына отсӧг! — долыда серӧктіс Веденкин.
— Артём — менам педагогическӧй таран! — гордитчӧмӧн шуис капитан Беседа, но содтіс: — Тарантӧ таран, а вот некыдзи ог вермы ӧлӧдны куритчӧмысь!
— Да, — нюжӧдчис сумкаланьыс Веденкин, — ме со письмӧ пӧлучиті миян дона Гешасянь.
Бокановлысь сьӧлӧмсӧ невольнӧя ёнтыштіс тайӧ юӧрыс.
Думсьыс сійӧ ачыс виччысис Пашковсянь письмӧ, надейтчис, мый кӧть тайӧн Геннадий бырӧдас сійӧ осадоксӧ, коді коли воспитатель сьӧлӧмын.
Мукӧдыс мӧдӧдісны нин некымын письмӧӧн, а Пашков век на чӧв оліс.
— Со, видзӧдӧй, — Веденкин паськӧдіс бумага лист да кутіс син пырыс лэдзны: — «Век кажитчӧ, мый училищеӧ мыйкӧ коли...» Да, — дугдіс сійӧ лыддьӧмсьыс да лэптіс юрсӧ, — дерт, Пашковлӧн лолӧма нин спор старшинакӧд да вӧчӧ йӧй сяма вывод: «Логика, майор ёрт, тані абу почётын».
Но виччысь!
Сета ме тэныд логика! — скӧрысь грӧзитіс сійӧ чуньнас да дзебис письмӧсӧ. — Ме сылы петкӧдла логика, мед сӧмын волас! — чеччигмозыс шуис Веденкин. — Извинитӧй, муна первой ротаӧ комсомольскӧй собрание вылӧ...
«Авилкинӧс прорабатывайтӧны... — думыштіс Боканов да, Веденкин бӧрся видзӧдігмоз, нюммуніс: — Тэ и менсьым нин вевъялӧмыд ас дінад кыскыны, кӧть и заставляйтан тіравны.
Найӧ век чувствуйтӧны, коді сьӧлӧмсяньыс тӧждысьӧ налӧн судьба вӧсна и таысь радейтӧны».
Неважӧн Боканов тӧдмаліс старшина Приваловсянь, мый бӧръя педсӧвет дырйи Атамеев да Самарцев гусьӧн пырӧмаӧсь офицерскӧй шинельнӧйӧ, сюся видлалӧмаӧсь Веденкин шинельысь кизьяссӧ да, кор кажитчӧма налы, мый кизьясыс омӧля югъялӧны, сэні жӧ весалӧмаӧсь найӧс син ёртӧдз.
Найӧ пӧшти помалӧны нин вӧлӧм ассьыныс уджсӧ, но повзьӧдӧма найӧс сэтчӧ не ас кадӧ воысь старшина Привалов.
Педсӧвет бӧрын пасьтасигас Веденкин шуис Гаршевлы:
— Велӧдчӧй, старшӧй лейтенант ёрт: недель сайын кизьяссӧ весавлі, а найӧ, аддзанныд, кыдзи дзирдалӧны!
Веденкинлы сідзи и эз висьтавны, мый сы шинельысь кизьяссӧ весалісны гусьӧн Атамеев да Самарцев.
4
Виктор Николаевич водіс вольпась вылас кык час войын.
Но ун эз лок.
«Интереснӧ, кыдзи прӧйдитісны бӧрйысьӧмъясыс?
Ӧні, навернӧ, лыддисны нин гӧлӧсъяссӧ».
Сійӧ чеччис, пасьтасис, пуксис пызан дорӧ.
«Гӧтӧвита жӧ ме ещӧ ӧти урок, всё равно ог унмовсь».
Веденкин сэтшӧма ылаліс уджнас, мый став мукӧдторйыс вешйис кытчӧкӧ бокӧ.
Сійӧ лыддис книгаяс, выльысь и выльысь вӧчліс уроклысь композициясӧ, гижис некымын места Феликс Дзержинский дневникысь, сэсся помаліс офицеръяслы доклад 1944 вося белорусскӧй операция йылысь да эз и казявлы, кыдзи заводитіс югдыны.
Недыр узьыштӧм бӧрын Веденкин зэв бура бритчис, завтракайтіс да муніс училищеӧ.
Первойӧн, коді встретитіс сійӧс, вӧлі Павлик Авилкин.
— Майор ёрт, поздравляйта!
Бӧрйӧмаӧсь! — паськыда нюмъялігтыр висьталіс сійӧ.
— А ті кытысь тӧданныд?
— Старшина Привалов избирательнӧй комиссияын.
Шуӧ: «Единогласнӧ!»
Ӧти бюллетеньӧ гижӧма: «Кӧсъя лоны аслам депутат кодьӧн».
Майор ёрт! — вильыша югнитіс виж синъяснас Авилкин. — Бӧрйысьысьяслӧн наказ: добитчӧй, медым воскресеньеясӧ миянӧс бесплатнӧ лэдзисны постановкаяс вылӧ Офицеръяс керкаӧ.
— Э-э-э, мусаӧй, тэ абу на бӧрйысьысь и наказ сетны правоыд абу! — шумитыштіс Веденкин.
— Да, но ме выступайті избирательнӧй участокын, сьылі хорын да весиг йӧкті.
Сідзкӧ, отсалі!
— Но тайӧ мӧд делӧ, — серӧктіс историк да муніс водзӧ.
Артём, коді кывліс тайӧ сёрнисӧ, матыстчис Авилкин дінӧ, шуис небыдик гӧлӧсӧн:
— Эм сӧвет, Павлуша.
— Кутшӧм?
— Частӧджык ӧти гижӧд трамвайысь лыддьы.
Авилкин видзӧдліс гӧгӧрвотӧг.
— Кутшӧмӧс? — юаліс сійӧ.
— «Эн мыччась».
Павлик зумыштчис.
— Абу ёся шуӧма!
— Кыдзи кужа.
Но, мӧдім, мӧдім, искусство радейтысь...
Методическӧй кабинет дорысь Веденкин аддзис Гаршевӧс.
— Поздравляйта, депутат ёрт! — математик сэтшӧм ёна кутіс треситны Веденкинлысь кисӧ, быттьӧ мыйкӧ гудраліс.
— Аттьӧ!
Найӧ ӧтлаын пырисны тыртӧм на кабинетӧ, пуксисны ӧшинь дорӧ да, мукӧдсӧ виччысигмоз, кутісны сьӧлӧмсяньныс сёрнитны.
Кабинетӧ ӧти бӧрся мӧд пыралісны преподавательяс.
Ӧдзӧсӧд тыдовтчис училище кузя дежурнӧй повязкаа капитан Беседа.
— Алексей Николаевич, здук кежлӧ! — чукӧстіс сійӧс Гаршев, чеччис да мӧдӧдчис сылы паныд.
Капитан здоровайтчис ставныскӧд да сідзжӧ поздравитіс Веденкинӧс.
— Ті казялінныд, кутшӧма кутіс кызны Авилкин? — вашкӧдӧмӧн юаліс Гаршев, и Алексей Николаевич, коді виччысис мыйкӧ мӧдтор, ас кӧсйытӧгыс нюммуніс.
— Ті весьшӧрӧ нюмъяланныд! — скӧрысь пыркнитіс тошсӧ Гаршев. — Тайӧ абу серам!
Весиг волялӧ!
Колӧ жӧ мыйкӧ думыштны?
— Колӧ, — серьёзнӧя сӧгласитчис капитан Беседа, — ме и ачым казялі.
Сылы колӧ сетны ёна ыджыдджык физическӧй нагрузка, тренируйтны котралӧм кузя.
— Но, дерт, ме жӧ и шуа! — пыр жӧ лӧнис Гаршев. — А Самсонов дыр кежлӧ муніс?
Самсоновлы кытыськӧ сюрӧма лишай да некымын лун нин куйліс гарнизоннӧй госпитальын, орчча карын.
— Дыр кежлӧ! — шуис капитан Беседа.
— Ми Виктор Николаевичкӧд сы дінӧ ветлам, учебникъяс нуам, заданиеяс сетам.
— Кор? — математик шыасис Веденкин дінӧ сідзи, быттьӧкӧ найӧ та йылысь сёрнитлісны нин да мӧдног и лоны эз вермы...
— Да позьӧ аски, — пыр жӧ сӧгласитчис Веденкин.
— Сёрнитчим! — радпырысь горӧдіс капитан Беседа. — Ме сы дінын вӧлі, зонмыслы, збыльысь, колӧ сэні занимайтчыны.
— Сідзи и решитім, — кузь ныр вывсьыс пенснесӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын помаліс Семён Герасимович. — Ветла куритышта.
Сійӧ сюйис вомас папирос, — папирос лои йинёнь кодь, коді быттьӧ сибдӧма тош бердас.
— Куим часын мунысь автобусӧн аски мунам, — стӧчмӧдіс сійӧ да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
VII ГЛАВА
1
Югыд, быттьӧ абу и арся шонді — швачкис училище ӧшиньясӧ.
Сӧмын лунвылын овлывлӧны октябрь тӧлысьын татшӧм лунъясыс да татшӧм шондіыс.
Рота кузя дежурнӧй Илья Кошелев видзӧдӧ коридорысь джоджсӧ.
Сійӧ волялӧ, но Кошелев недӧвӧльнӧй.
Капитан Беседа предупредитіс: «Авилкинлысь примитӧй сӧмын зэв бура вӧчӧм удж».
— Коді нӧ тадзи ниртлӧ? — Илья юалӧ Авилкинлысь, коді вӧлі дӧрӧмтӧм да кокас сюйӧм щӧтка, мыйӧн ниртӧ джоджсӧ. — Ноко, ещӧ ӧтчыд, да мичаа!
Медым видзӧдчыны вӧлі позьӧ зеркалӧӧ моз.
Медым гӧгӧрвоана вӧлі, мыйлы равняйтчӧ авилко-час!
— Авилко-час вӧсна энӧ тӧждысьӧй! — тшапа шуӧ Павлик, и сылӧн щӧткаыс заводитӧ иславны ещӧ тэрыбджыка.
Луныс вӧлі субӧта, и уборка муніс быдлаын.
Авилкин дінын бергалӧ Скрипкин.
Сылы оз терпитсьы ӧдйӧджык висьтавны классын событиеяс йылысь, сы йылысь, кутшӧм сійӧ отделениеса бур старшӧй.
И, ӧтарӧ-мӧдарӧ жӧдзӧмӧн, Скрипкин тэрмасигтыр юӧртӧ:
— Атамеевысь ӧмӧй артмас офицер?
Оз артмы!
А ме должен требуйтны...
Авилкинлы дум вылас уси, кыдзи сійӧс асьсӧ коркӧ мучитліс мӧвп: артмас-ӧ сыысь офицер?
И сылы лои зывӧк Скрипкин, а Федяӧс кутіс жалитны: «Нинӧм на он вермы тӧдны.
Ме весьшӧрӧ эльтлі».
— Сӧран! — друг скӧрысь шуис Скрипкинлы да, чужӧмсьыс пӧсьсӧ чышкалігмоз, сувтіс. — Он отсалӧй Атамеевлы.
А больган, и больган.
«Ме да ме!»
Кывзӧмсьыс восӧдас!
Тэ казявлін, медым ме тадзи ошйысьлі?
«Казявлі», — муртса эз шу Алёша, но асьсӧ кутӧмыс видзис сійӧс лӧжнӧй воськолысь.
Сійӧ ышловзис, лӧсьӧдчыліс шутёвтны, но сӧмын шытӧг вӧрӧдыштіс вомдоръяссӧ.
Коридор кузя котӧрӧн локтіс Артём.
— Бур лун, Авилка!
— Митялы чолӧм! — джоджсӧ ниртігмоз солиднӧя вочавидзӧ Павлик, а ачыс думайтӧ: «Аллочкаӧс эськӧ аддзӧдлыны».
Аллочка гӧлубӧй синъяса да зарни рӧма кыз кӧсаяса.
Авилкин ышловзис.
— Ме, гашкӧ, сёрӧнджык пырала, — горӧдіс сійӧ Артёмлы.
Каменюка кежис веськыдвылӧ да, кодлыськӧ сыркъялӧм кылӧм бӧрын, видзӧдліс.
Ва тыра джуджыд бак сайын, нырнас стенас сутшкысьӧмӧн, бӧрдіс Федя Атамеев.
...Училищеыс Федялы воліс сьӧлӧм вылас.
Сійӧ эз гажтӧмчы гортсьыс, кыдзи кодсюрӧ сылӧн ёртъяс пиысь, эз кӧсйы некутшӧм мӧдпӧлӧс олӧм.
Сылы зэв ёна кажитчывліс выполняйтны весиг медся ичӧт требованиеяс училищнӧй распорядокысь.
Сійӧ кокниа да ӧдйӧ гӧгӧрвоис, мый узьны водігӧн гимнастёркатӧ колӧ пуктыны ӧдзӧслань погонъясӧн, а тасматӧ — ӧдзӧслань пряжкаӧн, ботинкитӧ жӧ колӧ пуктыны крӧвать кок улӧ.
Сійӧ мукӧдсьыс бурджыка помнитіс, мый пятницаясӧ да понедельникъясӧ старшина видлалӧ, сӧстӧмӧсь-ӧ подворотничокъяс; вторникъясӧ да четвергъясӧ — кыдзи новлӧны подтяжкияс, став кизьясыс-ӧ эмӧсь, а средаясӧ да субӧтаясӧ — эмӧсь-ӧ носӧвӧй чышъянъяс да абу-ӧ няйтӧсь гыжъяс.
Сійӧ мукӧдсьыс ӧкуратнӧйджыка видзис ассьыс тумбочкасӧ, лӧсьӧдліс койкасӧ.
И, та вылӧ видзӧдтӧг, сьӧлӧм вылас сылӧн вӧлі мыйыськӧ век полӧм.
Федя ачыс асьсӧ эскӧдіс, мый сійӧ вывті слаб, медым лоны офицерӧн, и тайӧ мӧвпыс мучитіс сійӧс.
— Тэ мый? — друг сувтіс Федя водзӧ Артём. — Мый лои?
Федялӧн омӧлик пельпомъясыс кутісны тіравны ещӧ ёнджыка.
— Тэ висьталан али он, мый лои?
Ме карӧ тэрмася.
— Мун, мун... — синвасорӧн шуис Федя, — оз ков ме понда...
— Но, тырмас шлюпкынытӧ, кылан! — грубӧякодь шуис Артём. — Кутшӧм нӧ офицер тэысь лоас, кутан кӧ тэ...
Но тайӧ кывъяссӧ кылӧм бӧрын Федя заводитӧ бӧрдны ещӧ гораджыка да, синваӧсь чужӧмсӧ Артёмлань бергӧдӧмӧн, зэв ёна горӧдӧ:
— Ме ог... ог... ло офицерӧн!
— Кытысь тэ тайӧс босьтін?
— Скрипкин шуӧ... — Атамеев кабыртіс кулаксӧ. — И правильнӧ!
Чеччавны ог куж!
Котравны ог куж!
Брусья вылын упражняйтчыны ог куж!
Ставсьыс омӧля!
Весиг танцуйтны ог сяммы.
— Весиг танцуйтны?
Серьёзнӧйтор, — эз вермы кутчысьны да нюммуніс Артём. — Тадзи тэысь збыльысь оз артмы офицер.
— Сералӧй!
Тіянлы нӧ мый! — шога шуис Федя, и гӧлӧсыс сылӧн тіраліс.
— Да ме ог и думайт серавны, — тапнитӧ сылы пельпомас Артём, — тэ аддзылін Почёт дӧска вылысь Володя Ковалёвлысь портретсӧ?
А кор Володя пырис Суворовскӧйӧ, сійӧ вӧлі ротаас медся слаб.
— Тэ збыль висьталан? — падъялігтыр юаліс Федя, но гӧлӧсас сылӧн кыліс надейтчӧм.
— Специальнӧ тэныд вылӧ думышті, — дӧзмӧмпырысь шуис Каменюка, — воспитывайта!
Посни арлыда челядьлы педагогика.
Тэ нӧ мый, эн лыддьыв, кутшӧмӧн челядьдырйиыс Суворов вӧвлі?
А сэсся закалитчис.
— А ме... верма жӧ?
— Дерт жӧ!
Сӧмын сьӧлӧмсяньыд кӧ босьтчан.
Ме ӧд тэныд висьтавлі, кыдзи колӧ воля воспитывайтны, закаляйтчыны.
И сэсся: карнизӧд тэ лысьтін мунны, а Скрипкин повзис.
Но мун, мыссьы и айда мекӧд карӧ!
Увольнительнӧй тэнад эм?
— Ме эг корлы.
Менам тӧдсаяс абуӧсь.
Коридор кузя локтӧ майор Боканов.
— Майор ёрт, — нюжӧдчӧ сы водзӧ Каменюка, — разрешитӧй босьтны сьӧрысь карӧ суворовец Фёдор Атамеевӧс?
— Мый нӧ, позяс.
Сӧмын пола, ёна дӧзмӧдас. — Боканов синпӧвнас видзӧдліс Федялӧн бӧрдӧмысла пыктӧм чужӧм вылӧ. — Сійӧ, буракӧ, радейтӧ бӧрдыштны?
— Оз, мый ті, майор ёрт, тайӧ сылы синмас ёг веськалӧма, а сідзсӧ сійӧ, позьӧ шуны, кӧрт кодь мортыс.
— Ладнӧ, босьтӧй, — лэдзӧ Боканов, — сӧмын следитӧй, медым кӧрт кодь мортыд эз прӧстудитчы.
— Пыр жӧ пасьтась! — тшӧктӧ Федялы Артём. — Ме кута виччысьны ворота дорын.
— Разрешитӧй мунны, майор ёрт?
— Увольнительнӧй босьтӧй рота кузя дежурнӧй ордысь, — шуӧ Федялы Боканов.
Атамеев кыккокйыв тӧвзьыштӧ аслас ротаӧ.
— Алексей Николаевич ас ордас? — юалӧ Артёмлысь офицер.
— Так точно.
— Ветла видла.
«Вот тайӧс ме гӧгӧрвоа — торйӧдчывлытӧм другъяс!» — думайтӧ Каменюка.
Кор Павлик Авилкин да Скрипкин локтісны Родинъяс ордӧ, Митя да Артём вӧлі кайӧмаӧсь нин сарай вевт вылас да лӧсьӧдісны сэні жӧлӧбсӧ.
Улын керка порог дорас Федя Атамеевкӧд орччӧн сулаліс Митялӧн ичӧтджык чойыс — ӧкмыс арӧса, кудриа юрсиа Люда да киас кутіс яблӧк.
Авилкин синбӧжнас видзӧдліс балкон вылӧ: Алла, тыдалӧ, абу гортас.
«Вот оз везит!» — жугыля думыштіс сійӧ да тожӧ кайис вевт вылӧ, а сы бӧрся пелька кавшасис пос кузяыс Скрипкин.
— Привэт! — веськодьпырысь шуис Авилкин «е»-сӧ «э» моз шуӧмӧн.
Вевт вылын вӧчны вӧлі нинӧм нин, уджсӧ вӧлі помалӧма нин.
Регыд мысти Митя да Артём лэччисны улӧ.
Вот тайӧ здукас и Авилкинлы юрас воис мӧвп.
Сійӧ, кыдз быттьӧ эз нарошнӧ, шыбитіс поссӧ, чеччыштіс муӧ да, чужӧмсӧ вывлань чатӧртӧмӧн, долыда шуис шӧйӧвошӧм Скрипкинлы:
— Давай, Алёша!
Чеччышт!
Алёша падъялігтыр педзис сарай вевт вылын.
Сы вылӧ дзоргис-видзӧдіс этійӧ прӧтивнӧй нывкаыс:
«Паськӧдіс синъяссӧ! — думыштіс сійӧ. — А юрсиыс мында, куимысь косясьны тырмас!»
— Сійӧ чеччыштас? — юаліс Люда да ыджыдакодь курччис яблӧксӧ.
— Чеччыштас! — эскӧдіс Авилкин. — Сійӧ и не тайӧс на вермас!
Алёша курччис вомдоръяссӧ и... чеччыштіс.
Сылӧн кокыс чорыда зыркнитчис муас, но петкӧдліс, мый ставыс лючки-ладнӧ, весиг эз чотышт.
— Кутшӧм пельк! — радпырысь горӧдіс Люда. — Яблӧкыс колӧ? — Сійӧ нюжӧдіс йирӧм яблӧксӧ.
— Вай! — Федя вылӧ видзӧдлӧм бӧрын окотапырысь сӧгласитчис Скрипкин.
— Тэ, навернӧ, классад медся ён? — юаліс нывка.
Вывті вӧлі окота ошйысьыштны, но Скрипкин мужественнӧя веніс асьсӧ.
— А-а-абу, — шуис сійӧ, — миян медся ён Самарцев.
...Митя тӧждысьӧмпырысь юасис Артёмлысь да Павликлысь:
— Сідзкӧ кор нӧ ми помалам?
— Колана диаметра сутугасӧ ог вермы аддзыны, — шогсис Артём. — Алексей Николаевич кӧсйысис отсавны.
— Ме аддзи, — шуӧ другъясыслы Митя да нуӧдӧ найӧс аслас комнатаӧ.
Найӧ куимӧн некымын тӧлысь чӧж нин мастеритісны глиссерлысь модель, кодӧн веськӧдлӧны радио пыр.
Артём да Авилкин зэв ёна интересуйтчисны техникаӧн да став прӧст кадсӧ либӧ коллялісны гаражын, кӧні ремонтируйтісны капитан Беседалысь мотоциклсӧ, либӧ Родинъяс ордын.
Карса велӧдчысьяслӧн техническӧй конференция вылын, коді вӧлі неважӧн, Авилкин лыддис реферат: «Энергетика да сылӧн будущӧй», а Каменюка — «Вылын частотаа токъяс промышленностьын применяйтӧм».
...Люда пыртӧдіс Федяӧс да Алёша Скрипкинӧс столӧвӧйӧ.
Югыдтурунвиж пызандӧраӧн вевттьӧм кузь пызан вылын куйліс шоколаднӧй кампет тыра восьса кӧрӧбка.
— Босьтӧй, босьтӧй, — вӧзйӧ нывка да матӧджык йӧткыштӧ кӧрӧбкасӧ, — мама тшӧктіс.
Скрипкин босьтӧ кампетсӧ, кыдз быттьӧ сідзи и колӧ, а Федя шуӧ:
— Пасибӧ, оз ков.
Авилкин орчча комнатасьыс чукӧстіс Скрипкинӧс.
— Кампет оз ков? — чуймис Люда. — Тешкодь кутшӧм!
Тэ ньӧти кампетсӧ он сёй?
— Сёя! — веськыда шуӧ Федя да ньылыштӧ дульсӧ.
— Сідзкӧ нӧ мый тэ?
— Ме...
Сӧмын тэ сылы эн висьтав... — сійӧ довкнитӧ юрнас орчча комнаталань, кӧні Скрипкин, — воля воспитывайта...
— А кыдзи тайӧс? — матӧджык вешйыштӧм бӧрын гусьӧник юалӧ нывка, и сылӧн синъясыс паськалӧны.
— Не вӧчны сійӧс — мый окота, а мый, шуам, абу окота, кӧть и сьӧкыд, — вӧчны!
«Шуам» кывсӧ Федя шуис нарошнӧ: сыын вӧлі мыйкӧ тӧдчанатор.
— Меным Артём висьтавліс, тадзи позьӧ шедӧдны ыджыд результат, лоны боевӧй да политическӧй подготовка кузя отличникӧн.
— И тэ важӧн нин воспитывайтан?
— Важӧн!..
Асывсяньыс.
2
Боканов, коді пукаліс ротнӧй комнатаын капитан Беседакӧд орччӧн, висьталіс:
— Пӧлучиті Ковалёв мамсянь письмӧ.
Гижӧ: «...Ті и ӧні Володя вылӧ имеитанныд воддза дорсьыс он ичӧтджык влияние.
Кора Тіянӧс не эновтны сійӧс».
Да коді нӧ думайтӧ эновтны? — шуӧ сійӧ да сӧмын сэки казялӧ другыслӧн синъяс серти, мый капитан Беседалы и аслыс зэв окота мыйкӧ висьтавны.
— Сергей Павлович, а ӧд правильнӧ вӧчим, мый исключитім Тумановӧс!
Стрӧглуныс тайӧ — оправданнӧй.
Некымын во сайын капитан Беседа кӧсйыліс «мынтӧдчыны» Артём Каменюкаысь, и ӧні сійӧ вообщӧ лои прӧтив училищеысь вӧтлӧмъяслы: кодӧс примитӧма нин, кӧть кутшӧм сійӧ эз вӧв, колӧ сійӧс вӧчны мортӧн, — тадзи решитіс сэки Алексей Николаевич.
Но вот дзик неважӧн училищеын лои случай, коді заставитіс сійӧс бара падъявны.
Предвыпускнӧй ротаын велӧдчис зэв вильыш, ыджыд арлыда детинка Константин Туманов — заводса директорлӧн пи.
Туманов торкаліс дисциплина, велӧдчис неокотапырысь, сійӧс век колӧ вӧлі мырдӧн тшӧктыны.
Кор взводын лыддисны генерал Полуэктовлысь приказ, кӧні предупреждайтсис, мый сійӧс, коді вӧчас самовольнӧй отлучка, лоӧ пыр жӧ отчислитӧма, Туманов зывӧкпырысь шуис: «Повзьӧдлӧны!» — и сійӧ жӧ рытнас отбой бӧрын муніс карӧ, а вольпась вылас шинельсьыс вӧчис куйлысь морт кодьӧс.
Войся обход дырйи училище кузя дежурнӧй казяліс тайӧс.
Аски асывнас генерал прикажитіс построитны плац вылӧ училищелысь личнӧй составсӧ ставнас.
— Вӧвлӧм суворовец Туманов, ме дінӧ! — негораа шуис генерал.
Кельдӧдӧм чужӧма Туманов петіс стройысь.
— Приказ нарушитӧмысь, — чорыда шуис Полуэктов, — ті исключайтчанныд училищеысь...
Майор ёрт, — шыасис сійӧ строевӧй отделса начальник дінӧ, — документъяссӧ гӧтӧвитӧма?
— Так точно, генерал ёрт.
— Сетӧй найӧс Тумановлы.
Матыстчис грузӧвӧй машина, кӧні вӧлі Тумановлӧн кӧлуйыс, и старшина нуӧдіс сійӧс вокзалӧ.
Тайӧ лои сэтшӧм друг да виччысьтӧг, мый ставныс быттьӧ кынмисны места выланыс, и кор кыліс команда: «Разӧдчыны!» — суворовецъяс сулалыштісны на недыр чӧв олігтыр.
Но та бӧрын ротаясын, учительскӧйын заводитчисны чорыд вензьӧмъяс.
Жугыль капитан Беседа висьталіс Бокановлы:
— Кыдзи нӧ тадзи сразу мортсӧ?
Тайӧ вермас сійӧс пӧгубитны!
— Оз пӧгубит, — вочавидзис Боканов. — Миян странаын сійӧ оз пропадит.
Абу ӧд кага, зонмыслы дас кӧкъямыс арӧс.
А мыйла сійӧ должен лоны обязательнӧ офицерӧн, оз кӧ туй тайӧ служба вылас?
— А вермас лоны, буретш сыысь и артмас оз омӧль офицер? — эз сетчы Алексей Николаевич.
— Ӧдвакӧ!
Но тадзи кӧ весиг лоӧ, бурджык.
Тайӧ ньӧти оз ло миян педагогическӧй ӧшибкаӧн, мӧдарӧ, петкӧдлас, мый Тумановӧс спаситім ас кадӧ.
Суворовецъяс пӧвстын событиесӧ донъялісны ӧтмоза:
— Ачыс мыжа!
Оз жӧ вермы училищеса начальник вежны ассьыс кывсӧ?
...Бокановлы лои нимкодь, кор кыліс, мый Алексей Николаевич признайтіс генераллысь суровӧй мерасӧ, кыдзи коланатор.
— Правильнӧ вӧчим, — мӧдысь шуис капитан Беседа, — оз позь некодлы лэдзны торкавны армейскӧй дисциплина, а Тумановкӧд весиг дыр ноксим.
Номер, кодӧс вӧчис Москваын тэнад Гешаыд, лои буретш сы вӧсна, мый ми тані эгӧ тырмымӧн требуйтлӧй сысянь.
«Да, невернӧ ме вӧчи, мый эг накажит Геннадийӧс медбӧръяысь, — думыштіс Боканов. — Колӧ вӧлі торйӧн представитны сійӧс ротнӧй командирлы да шуны: «Вот, майор ёрт, тіян выль подчинённӧй, коді вевъяліс нин торкны дисциплина».
Ме сэки эг вӧч аслам принцип серти: «кымын ёнджыка любитан, сымын омӧльджыка прӧщайт».
Эг-ӧ сы вӧсна, мый Геннадийӧс радейта мукӧдсьыс омӧльджыка?
Но ӧд тайӧ абу тадзи!»
— Бур, мый сӧвестьыс кутӧма сёрнитны тайӧ Гешаыслӧн, — нурбыльтіс капитан, — и прӧщайтчыны абу воӧма тэнад мунӧм водзвылын...
— А мыйла Тумановкӧд тадзи артмис? — Беседалань друг бергӧдчӧм бӧрын юаліс Боканов. — Сы вӧсна, мый Русанов эз босьтчы сразу, зілис не петкӧдны ёгсӧ керкаысь, либеральничайтіс, вот сись педагогическӧй тактикаыс и тыдовтчис...
— Партсобрание вылын тэ век жӧ крутакодь сылы та йылысь висьталін.
— Невернӧ?
— Вернӧ, но тактичнӧйджыка эськӧ вӧлі колӧ.
— Такт сійӧ абу юмовмӧдӧм.
— М-м-да... — сідз-тадз шуис капитан Беседа. — Ме ог юмовмӧдӧм кут тӧдвылын, а тон!
Критикалӧн выныс абу сылӧн ортсыса резкостьын...
VIII ГЛАВА
1
Ротнӧй спальняӧдз вӧлі сё дас ӧти пос тшупӧд.
Тайӧс Ковалёв казяліс пехотнӧй училищеӧ воӧм бӧрын первойя луннас.
Но ӧні некымын час чӧж зэр улын, окопъясын, кар сайын велӧдчӧм бӧрын сылы кажитчис, мый тшупӧдыс куимсё.
Шинельыс кӧтасис сэтшӧма, мый сійӧс позьӧ вӧлі пыдзравны; котралӧмъясысь, окопъяс перйӧмысь, местаысь местаӧ пулемёт кыскалӧмысь юкаліс коскыс, кипыдӧсас лоины виргадьяс.
Воддза ученьеясыс да походъясыс кажитчисны челядь ворсӧмӧн, но сэк жӧ чувствуйтсис, быттьӧ ставыс, мый сійӧ вӧчліс ӧні, важӧн нин тӧдса сылы и сійӧ век вӧлі военнӧйӧн, сы вӧсна мый мӧдпӧлӧсӧн асьсӧ эз представляйт.
«Ковмас кӧ дорйыны Рӧдина, — думайтіс сійӧ, — таын сідзжӧ лоӧ уна быдлунъя удж, напряжение да нинӧмла ӧні шогсьыны, но, мый нӧ — сьӧкыд, но нинӧм страшнӧйыс...»
Во куим сайын Боканов нуӧдліс найӧс муяс вылӧ — джуджыд мыльк дорӧ, кӧні быдмис кустарник.
Тані война дырйи вӧлӧма генераллӧн команднӧй пункт; сылӧн соединениеыс мездӧма карсӧ.
Блиндажсӧ видзисны музей пыдди.
Суворовецъясӧс чуймӧдіс обстановкаыс: кыдзсюрӧ вӧчӧм пызан вылын полевӧй телефонъяс, векньыдик наръяс — ставыс салдатъяслӧн моз прӧстӧй да суровӧй.
Вӧлі салдатскӧй суровость и курсантъяс бытын, суровость, коді пӧраясӧн повзьӧдлывліс аслас чорыд требовательностьӧн.
Тані эз вӧвны торъя мелі сёрнияс, сьӧлӧмсянь беседаяс.
Тані сэтшӧм уна вӧлі физическӧй усилие, отношениеяслӧн мужественнӧй прӧстлун, кыв шутӧг быдтор вӧчӧм, мый первой кадас кажитчыліс: училище оз тӧд душевнӧй мелілун.
Но тадзи сӧмын кажитчис.
Збыльвылас сылӧн тані вӧліны мӧдпӧлӧс формаяс, ёнджыка сдержаннӧйӧсь, и та вӧсна ас дорас найӧ эзджык кыскыны.
Бур семьяын зэв стрӧг бать, вермас лоны, и оз зэв частӧ ошкы, малышт, но та пыдди кутшӧм радлун тайӧ вайӧ!
...Владимир лӧсьӧдыштіс карабин ременьсӧ да кутіс тэрыбджыка кайны поскӧд.
Оружиесӧ весалӧм бӧрын сійӧ ӧшӧдіс сушилкаӧ шинельсӧ да нямӧдъяссӧ, пӧрччысис да водіс койка вылас, — Дёмин разрешитіс роталы час шойччыны.
Владимирсянь веськыдвылын куйліс Семён, шуйгавылын — Геннадий.
Найӧ бара лоины ӧтлаын, мый вӧлі, дерт, зэв бур.
Пашков вӧлі зумыш да чӧв оліс.
А Семён, мӧдарӧ, мукӧддырся серти ёнджыка шутитіс.
— Боевӧй крещение примитӧма! — Пашков вылӧ мудера видзӧдлывлігтыр горӧдіс сійӧ. — Кутчысь, пехота, тайӧ-ӧ на сӧмын лоас!
— Вывтіджык зільӧны, — пинь пырыс сӧдзӧдіс Геннадий да чукыртчыліс: юкаліс мышкыс.
Талун сійӧ сы мында му кодйис, мыйта Суворовскӧйын эз ковмывлы кодйыны и во чӧжӧн.
«Землекопъясӧн вӧчисны, — скӧрысь думайтіс сійӧ, — часджын велӧдчам, а кодъям да кодъям!»
— Эк, вокъяс, мый ӧні вӧчсьӧ миян Суворовскӧйын? — быттьӧ лыддис Гешалысь мӧвпсӧ да думайтігтыр шуис Семён, коді пуктіс кияссӧ юр улас. — Сергей Павлович воюйтӧ малышъяскӧд...
Подполковник Русанов спасайтӧ кутшӧмкӧ ылалӧм душаӧс...
Артём преподавайтӧ Авилкинлы асьсӧ кутӧм йылысь урок.
— ...полковник Зорин сӧветуйтӧ майор Беседалы;
«Ті Каменюкаӧс смелджыка выдвигайтӧй руководящӧй удж вылӧ», — сьӧлӧмсяньыс содтіс Владимир.
— Зарни кад! — ышловзис Семён да мудера видзӧдліс Пашков вылӧ.
Найӧ чӧв ланьтісны.
Ковалёв тожӧ пуктіс кияссӧ юр улас.
«Абу-ӧ тешкодь, — думайтіс сійӧ, — ӧні, Суворовскӧй йылысь мӧвпалігӧн, дум вылад оз усь нинӧм неприятнӧйыс.
Прав вӧлі Зорин... выпускнӧй вечер вылын...
Ставыс, мый водзті кажитчыліс омӧльӧн, ӧні лои донаӧн да коланаӧн.
Кутшӧм эськӧ лӧсьыд вӧлі, например, Сергей Павлович кӧ друг лои тані, да... видыштіс мыйыськӧ!»
Ковалёв нюммуніс да кунис синъяссӧ.
Юрас воалісны ӧти бӧрся мӧд картинаяс.
Со мӧдӧдчисны найӧ походӧ, а Вася Лыков босьтіс котелок «индивидуальнӧй» юква пуны.
Сэки найӧ пуисны «общественнӧй» юква, вердісны сійӧн Василёкӧс да юалісны сылысь тадзи: «А тэ миянӧс коркӧ гӧститӧдан?»
А кор вӧліны коймӧд ротаын, Пашков да Братушкин лагерын мунісны «языкла».
Дзебсисны кустъяс сайӧ.
Локтӧ «вражескӧй салдат» пес моздорӧн.
Разведчикъяс уськӧдчисны сы вылӧ, но мӧдыс вӧлӧма ёнджык, кутіс Гешаӧс, а Савва пышйис: Геша мужественнӧ чӧв оліс, нинӧм да некодӧс эз вузав.
Но, и сюрыштіс жӧ Братушкинлы сыысь, мый эновтіс ёртсӧ бедаын.
Муса суворовскӧй кад!
А мӧдарладорсянь, код тӧдас, обращайтчисны кӧ водзті миянкӧд стрӧгджыка, ӧні эськӧ вӧлі кокниджык.
— Ребята, вайӧ сетамӧ миян ротнӧй газеталы суворовскӧй газета память кузя «Победа» ним, — вӧзйис другъясыслы Володя.
— Правильнӧ, — ошкис Семён, — сӧмын колӧ сӧгласуйтны батальонса замполиткӧд.
Ковалёвӧс неважӧн индісны ротнӧй газетаса редакторӧн да сійӧ гӧтӧвитіс лэдзны первой номер.
Кӧть кутшӧм эз вӧв окота Владимирлы ещӧ куйлыштны, шойччыштны, но колӧ вӧлі видзӧдлыны чукӧртӧм заметкаяс.
Сійӧ чеччис, пасьталіс мундирсӧ, зэлӧдіс ременьсӧ да муніс политпросветработа комнатаӧ.
Сэні некод ӧні эз вӧв.
Сукмысь рӧмыдас муртса тыдалӧны стенас училище история кузя стендъяс.
Владимир ӧзтіс би — комнатаын лои ещӧ шуштӧмджык.
Сійӧ пуксис пызан сайӧ, ылі пельӧсӧ, кутіс бӧрйыны заметкаяс.
Гижисны комсомольскӧй органъясӧ локтан бӧрйысьӧмъяс йылысь, курсант Садовскийлӧн дышлун йылысь, коді кодйӧма ичӧтик окоп, лыйсьӧмъяслӧн результатъяс йылысь.
Кодкӧ мӧдӧдӧма стихотворение «Старшиналӧн вӧт»:
«Лэдзам рисунокӧн, — думыштіс Володя. — Да, вот ещӧ мый, лӧсьӧдам раздел «Рӧднӧй странаын».
Со, например: «Восстановитӧма Ростсельмаш...»
Кокни, спортсменлӧн пружинистӧй походкаӧн матыстчис Ковалёв дінӧ майор Дёмин.
— Пукалӧй, пукалӧй, — разрешитіс ротнӧй командир.
Гӧлӧсыс сылӧн вӧсни, — татшӧм гӧлӧсъясыс векджык овлывлӧны бура сьылысь йӧзлӧн.
— Ме тіянлы ог мешайт?
Александр Иванович Дёмин помавлӧма коркӧ тайӧ жӧ пехотнӧй училищесӧ, война дырйи командуйтӧма стрелкӧвӧй ротаӧн, дорйӧма Ленинград, некымынысь сьӧкыда ранитчылӧма.
Первойысь тӧдмасигӧн Дёмин кажитчӧ небыд характера мортӧн — гашкӧ, сы вӧсна, мый вывті вежливӧй, — но кор кывлан, кыдзи командуйтӧ сійӧ, кутшӧм настойчивӧй аслас требованиеясын, сэк гӧгӧрвоан — тайӧ волевӧй офицер.
Сійӧ эз признавайтлы шум, видчӧм, грӧзитӧм; сійӧ лыддис, мый грӧзитӧм дорысь бурджык накажитны мыжаӧс, мый унджык шедӧдан спокойнӧй тонӧн.
Подчинённӧйяс зэв регыд казялісны Дёмин спокойствиеын властность, кодлы приказ — святӧйсьыс-святӧй.
Чорыдлунсьыс курсантъяс нимтісны весиг сійӧс «Александр Грозныйӧн», но гордитчисны асланыс командирӧн и дасьӧсь вӧліны висьтавны сылӧн чорыдлун йылысь легендаяс.
Майор пуксис Ковалёвкӧд орччӧн да кутіс видзӧдавны заметкаяссӧ.
— Но кыдзи, сьӧкыдкодь! — талунъя ученье тӧдвылас кутӧмӧн шуткаӧн юаліс сійӧ.
— Сы вылын сулалам, — сы моз жӧ вочавидзис Ковалёв да нюммуніс.
Воспитательлӧн опытнӧй синмӧн Дёмин удитіс нин казявны тайӧ зонмыслысь и подтянутость, и кыпыдлун, и смел видзӧдлас, и зільӧм не сюйсьыны начальстволы син улас.
Дёмин вылӧ донъявліс мортлысь кужӧмлун служба делӧын вештыны бокӧ личнӧй симпатияяс либӧ антипатияяс.
Дӧзмӧмӧн казявлывліс сійӧ, мый ӧткымын суворовецъяс и татчӧ вайисны аскӧдныс кутшӧмкӧ фальшивӧй законъяс сійӧ лӧжнӧй дружбаыслысь да кругӧвӧй порукаыслысь, кодъяс оз лэдзны налы скӧрмыны ёртыслӧн невернӧй поступок вылӧ сӧмын сы вӧсна, мый сійӧ «ас морт».
Сы пыдди, медым чорыда ӧлӧдӧмӧн ас кадӧ отсавны, «дружбасӧ» татшӧм ногӧн видзысьясыс вӧчлісны асланыс другъяслы лёктор.
Дёминлы зэв ёна сьӧлӧм вылас воис, кыдзи тӧрыт батальоннӧй комсомольскӧй собрание вылын Ковалёв шуис:
— Друг вензьӧ, а враг дакайтӧ...
Думайта, весиг противник, коді мырдӧн корсьӧ ӧшибкаяс, донаджык другысь, коді тупкӧ тайӧ ӧшибкаяссӧ.
«Вӧча сійӧс отделениеса командирӧн», — решитіс ӧні майор.
— Ленинградын тіян эмӧсь тӧдсаяс либӧ рӧдняяс?
Ковалёв тэрыба видзӧдліс командирыс вылӧ сэтшӧм видзӧдласӧн, коді быттьӧкӧ здук кежлӧ югдӧдлӧ мортӧс, петкӧдӧ сійӧс пемыдінысь, донъялӧ: позьӧ-ӧ висьтавны сылы веськыда, сулалӧ-ӧ сійӧ тайӧс?
И, буракӧ, решитіс, мый сулалӧ да шуис:
— Тані менам зэв ыджыд друг... — сійӧ тшӧкмуні, но синъяссӧ лэптӧм бӧрын да, офицерлы веськыда синмас видзӧдігтыр, помаліс: — Ныв... велӧдчӧ пединститутын...
— Вот мый?
Тайӧ бур, — меліа шуис Дёмин да, часі вылас видзӧдлӧм бӧрын, чеччис. — Но, ог кут манитны тіянӧс...
2
Володя ветлігкості спальняын лои неприятность: Пашков шуасис старшиналы паныд.
Ротаса старшина Булатов — векньыдик ёсь синъяса да тэрыб вӧраса том морт — кодсюрӧлы эз во сьӧлӧм вылас аслас требовательностьӧн.
Булатов удитіс нин прӧйдитны олӧмлысь суровӧй школа: подростокӧн сійӧ вӧлі война вылын, снаряд осколокӧн сылысь орӧдіс чальджынсӧ шуйга кисьыс.
Пехотнӧй училищеӧ Булатов воис частьысь.
Морӧсас сылӧн вӧлі гвардейскӧй значок да зэв уна спортивнӧй значокъяс: хоккеистлӧн, футболистлӧн, штангистлӧн.
Булатов вӧлі зэв исполнительнӧй да требовательнӧй.
Ротаса старшинаӧн индӧм бӧрын сійӧ босьтчис уджас зэв сьӧлӧмсяньыс. Булатов эз тӧд, мый позьӧ кыдзкӧ мӧдног относитчыны аслас обязанностьяс дінӧ.
Гимнастёрка зептас Булатовлӧн вӧлі блокнот, кытчӧ гижӧма: курсантъяс пӧвстысь кодлы, кор да мыйысь сетлӧма сійӧ взыскание.
Курсантъяс радейтлісны Булатовӧс кыдзи бывалӧй мортӧс, зэв бур спортсменӧс, вежӧрнас гӧгӧрволісны, мый сійӧ честнӧя нуӧ службасӧ, но, сылысь блокнотсӧ лыддьӧм бӧрын, корсюрӧ ропкылісны.
Булатов вӧлі классическӧй старшинаӧн.
Навернӧ, буретш татшӧмъяс йывсьыс висьтавлӧны уна лыда салдатскӧй историяяс, но вӧлі сыын и неуна «служака».
— Старшина ёрт, — чукӧстӧ сійӧс ротаса командир, — аски пывсян лун, вит час асылын подъём.
Мед вӧлі порядок.
— Миян ротаын век порядок! — тшапа веськӧдчӧ старшина сы вылӧ дӧвӧля видзӧдысь майор водзын, а минутаӧн сёрӧнджык ротаса командир кылӧ сибдӧмкодь гӧлӧс Булатовлысь:
— Курсант Садовский, мыйла сэтшӧм дыр ноксянныд?
Городулькаӧн ворсны заводитінныд?
Тайӧ гӧгӧрвотӧм кывйыс вӧлі радейтана кывйӧн старшиналӧн да петкӧдліс сылысь вывті ёна скӧрмӧм.
Сійӧ вообщӧ радейтліс шуавны кутшӧмкӧ ассьыс кывъяс, кодъяс кажитчисны сылы армейскӧйӧн.
Сетас команда:
— <rus>Равняйсь</rus>! — и пыр жӧ бӧр дугӧдас: — <rus>Отставить</rus>!
Сюрсалыясыдлӧн сохрустыс абу! — Мый сійӧ сэтшӧм «сохрустыс», сӧмын дӧгадайтчывлісны.
Пашков, коді Суворовскӧй училищеын велаліс демократическӧй отношениеясӧ старшинаяскӧд да сержантъяскӧд, кодъясӧс сэні и начальникъясӧн эз лыддьывны, некыдз эз кӧсйы признайтны Булатовлысь властьсӧ.
Геша пытшкӧсын ставыс сувтліс паныд сылы, медым кыв ни джын шутӧг подчиняйтчыны сэтшӧм жӧ, кыдзи сійӧ, Пашков, а гашкӧ, и омӧльджыка образованнӧй курсант Булатовлы, «сӧмын сы вӧсна, мый сылӧн старшиналӧн погонъяс».
Но, мӧд делӧ, важ служащӧй кӧ, Привалов кодь.
Да и то...
Пашковлӧн вӧліны нин зычитӧмъяс Булатовкӧд.
Тайӧ пӧрйӧ, спальняӧ пырӧм бӧрын, Булатов юаліс:
— Курсант Пашков, мыйла ті абу весалӧмныд оружиенытӧ?
Геннадий пӧрччысьтӧгыс на пукаліс табуретка вылын.
— Мудзи, бӧрынджык весала, — чеччывтӧг нурбыльтіс Пашков.
— Ӧні жӧ мунӧй, весалӧй!
Разгильдяйство!
— Приказывайт аслад бабыдлы!
Старшина гӧрдӧдіс скӧрысла да, Пашков дінӧ матыстчӧм бӧрын, прикажитіс:
— Сувт!
Геннадий гӧгӧрвоис, мый вывтіджык шуис да вермасны лоны неприятностьяс, и ньӧжйӧникӧн сувтіс.
— Позьӧ горзытӧг? — плешсӧ кӧригтыр шуис сійӧ.
— Горзытӧг тіянлы, очереднӧйысь кындзи, кык наряд, — шуис старшина, — а ӧні мунӧй весалӧй оружиенытӧ...
Вомгорулас мыйкӧ броткигтыр Пашков петіс спальняысь.
3
Рота кузя дежурнӧй курсант стӧч сизим час асылын горӧдіс:
— Рота, подъём!
Спальняын сразу лои шума, быттьӧ гуся ки восьтіс кутшӧмкӧ клапанъяс, и комнатаӧ пырисны разнӧй звукъяс: гораа сёрнитіс радио, кызӧдісны курсантъяс, котшкӧдісны уна дас сапӧгъяс.
Дежурнӧй тэрмӧдліс:
— Построитчыны зарядка вылӧ!
Геша зілис не видзӧдны Владимир вылӧ да Семён вылӧ, — сылы тӧрыт ёнакодь сюрис насянь, кор сійӧ локтіс ружейнӧй паркысь.
— Тэ и тані заводитін дурны? — скӧрысь юаліс Гербов. — Думайтан, мый вӧчан?
— Меным прикажитӧма не думайтны, — скӧрысь вочавидзис Пашков да друг горӧдіс: — А мый сійӧ видчӧ?
Мый?
Ме сылы выпуск дырйи киӧс ог сет!
И тырмас лыддьыны нотацияяс!
Разберитча кыдзкӧ ачым...
— Тӧдан мый, — ёртыс вылӧ требуйтана видзӧдігтыр шуис Ковалёв, — кӧсъян кӧ, медым тэнӧ уважайтісны, эн янӧд Суворовскӧйнымӧс!
Огӧ лэдзӧй!
Лӧсьыд тэныд лоас, ме кӧ гижа Сергей Павловичлы тэнад выль художествояс йылысь?
Али кӧсъян, медым тэнад батьыд и татчӧ воліс?
Геннадий курччис вомдорсӧ, зумыштчис да дыр кежлӧ ланьтліс.
Сылы ӧнӧдз на эз вӧв лӧсьыд сьӧлӧм вылас сыысь, кутшӧм тешкодя сійӧ торйӧдчис Бокановкӧд.
А Булатовӧс Пашков терпитны эз вермы ещӧ и грубитӧмысь.
Сійӧ эз тӧд, мый Булатовӧс видлісны нин грубитӧмсьыс и ротаса командиръяс да коммунистъяс.
А Пашков, Булатовкӧд быд зычитӧм бӧрын, думайтіс: «Тані прав сійӧ, кодлӧн унджык право!
Казарма!»
...Зарядка вылысь курсантъяс воисны кыпыдӧсь, мыссисны да кутісны лӧсьӧдны вольпасьяс.
Тайӧ вӧлі сідзжӧ аслыспӧлӧс искусство: кымынкӧ минутаӧн лӧсьӧдны прӧстыня, кодӧс кок увтіыс колӧ кусыньтны стӧч «Устав» книга пасьта, а пӧдушка пуктыны моднӧя.
Муртса вевъялісны вурны подворотничокъяс, весавны кизьяс да кӧмкот, кыдзи кыліс команда:
— Коймӧд взвод, кык шеренгаӧ!..
— Первой взвод!..
И курсантъяс, мундиръяссӧ мунігмозыс лӧсьӧдышталіг, котӧртісны стройӧ.
— <rus>Рота, смир-р-но</rus>!
Майор ёрт...
Дёмин внимательнӧя видзӧдліс вӧрзьӧдчытӧг сулалысь радъяс вылӧ.
— Вольно!
Заводитны асъя осмотр.
Осмотр бӧрын ставӧн мунісны завтракайтны, и сӧмын некымын курсант кольччисны «лӧсьӧдыштавны» койкаяс да шинельяс.
Первой вӧлі лекция военно-инженернӧй подготовка йылысь.
Сійӧс лыддис оправатӧм ӧчкиа, паськыд плешка дзор полковник.
Гӧлӧсыс полковниклӧн яснӧй, вниманиетӧ подчиняйтысь.
Кафедра сайын сулаліг полковник чёткӧя шуаліс фразаяс, и найӧ торъя крепыда пуксьывлісны паметяд.
Владимир тэрыба гижис, зілис не кольны ни ӧти важнӧй мӧвп.
Аудиторияын вӧлі чӧв-лӧнь.
Сӧмын дзуртісны перӧяс, да котшкӧдіс дӧскаӧ указкаӧн полковник.
Ковалёв дугдіс гижӧмысь, тэрыба перйис блокнот — тані сылӧн вӧліны пристрелка схема, чукля визьяса да сьӧд ромбикъяса ичӧтик картаяс — да гижис фортификация кузя книгалысь муртса на кывлӧм нимсӧ.
Думыштіс: «Талун жӧ корся».
Гораа звӧнитіс электрическӧй звӧнок.
Полковник лэдзис взводӧс.
Колӧ вӧлі кузь коридорӧд мунны тактика классӧ.
Володя петіс еджыд юрсиа, статя зонкӧд — Олег Садовскийкӧд.
Садовскийлӧн став ӧбликас: еджыд ускас, сьылівывса чукырас, неуна катласяна походкаас, йӧйлӧн кодь синъясас, кык чуньсӧ вомас сюйӧмӧн рӧзбойник моз шутёвтны кужӧмын, весиг сыын, кыдзи сійӧ куритчигас топыда кутіс чигаркасӧ, — чувствуйтсис вильыш, дерзкӧй да инас ӧшйытӧм морт.
Володялы Садовский и эз во сьӧлӧм вылас, и такӧд тшӧтш мыйкӧ кыскис сійӧс Олег дінӧ.
— Тэ казялін, кыдзи ми торъялам гражданскӧйясысь? — мунігмозыс шуыштіс ӧні Садовский. — Кӧть кутшӧм вопрос полковник эз сет, суворовецъяс ӧтвечайтӧны дзик свободнӧя.
Коймӧд взводын, кытчӧ веськаліс Ковалёв, сы кындзи, вӧлі ещӧ некымын суворовец, а мукӧдыс воӧмаӧсь десятилеткаясысь, заводъясысь, колхозъясысь.
— Он сы вылӧ, ме ногӧн, тэ ассьыд наблюдательностьтӧ видз, — чуймӧмӧн видзӧдліс Садовский вылӧ Владимир.
— Керзачьяс! — зывӧкпырысь пинь пырыс сӧдзӧдіс Олег. — Бергӧдчыны кыдз колӧ оз кужны... — и синъяснас индіс на дінті мунысь Копанёв вылӧ.
Ковалёв думыштіс, мый дась мыйынкӧ сӧгласитчыны Олегкӧд, — да, дерт, военнӧй боксянь суворовецъясӧс бурджыка гӧтӧвитӧма.
Но пыр жӧ лои яндзим превосходство йылысь тайӧ мӧвпсьыс.
Ыджыд тай!
Найӧ кӧ велӧдчисны Суворовскӧй училищеын, то тайӧ абу на помка ышнясьны да лыддьыны асьтӧ мукӧдсьыс бурджыкӧн.
И Копанёв, код вылӧ ӧні индіс Садовский, заводысь токарь, коді помаліс рытъя школаын десятилетка, прӧстӧй, бур зон, зэв кывзысьысь да скромнӧй.
— Оз позь миянлы ышнясьны! — Олег вылӧ дорысь ас вылас ёнджыка скӧралігтыр шуис Володя. — Унджыкыс на пиысь ньӧти абу омӧльджыкӧсь, а мыйсюрӧын и бурджыкӧсь миянысь...
Садовский лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Шуда, коді веруйтӧ! — шуис сійӧ да ньӧжйӧник кутіс шутьлявны кыпыд сьыланкыв.
Курсант Копанёв, код йылысь муртса на муніс сёрни, казяліс Садовскийлысь ироническӧй видзӧдлассӧ да гӧгӧрвоис, мый йылысь сійӧ сёрнитіс.
Классӧ пыригӧн Копанёв дӧзмӧмпырысь думайтіс: «Дерт, сьӧкыд меным тіян бӧрся вӧтчыны, — эг велӧдчы военнӧй школаын, — но кӧсйӧм да упорство, гашкӧ, сідзжӧ мыйсюрӧ сулалӧны?»
Сы дінӧ матыстчис Снопков, пельпомнас йӧткыштӧм бӧрын юаліс:
— Мый йылысь думайтан, Анатолий — Ахиллеслӧн пи?
— Да вот сы йылысь, кыдзи эськӧ не кольччыны воинскӧй обычайяс тӧдысьясысь, — шпыньмунӧмӧн вочавидзис сылы Копанёв.
— Кагаӧй, кагаӧй! — синсӧ кылӧдӧмӧн шуис Павлик, — тэ миянлы унаторйын бур пример.
— Ладнӧ, тырмас, — грубӧя торкис Снопковӧс Анатолий да скӧрысь шыбитіс ассьыс тетрадьсӧ пызан вылӧ.
IX ГЛАВА
1
Сӧмын сійӧ, коді участвуйтліс боевӧй походъясын, коді прӧйдитліс салдатскӧй служба, тӧдӧ, мый сэтшӧмыс мунны полнӧй снаряжениеӧн ветымын километр.
А тайӧс кӧ тӧдӧ, оз кут шензьыны сы вылӧ, мый татшӧм переход бӧрас Ковалёвлы кажитчис прӧстӧ позьтӧмӧн кывзысьны «подъём» сигналлы.
Сылы кажитчис, мый эз узь, ни эз шойччы, мый сійӧ, вообщӧ, оз выдержит сэсся татшӧм физическӧй напряжениесӧ, дугдывтӧм испытаниеяссӧ.
Но сулалӧ вӧлі вӧчны зарядка, киськасьны йиа ваӧн, кыдзи бӧр воис збодермӧм и ставыс кажитчыліс эз нин сэтшӧм сьӧкыдӧн.
«Нинӧм, велалам, — ышӧдліс сійӧ асьсӧ, — тӧдім, мый вылӧ мунім».
Луннас сдайтісны тактика кузя зачётъяс, майор Дёмин нуӧдіс занятие «Караулъяслӧн вежсьӧм» йылысь, а рытъявылыс актӧвӧй залын заводитчис стрелкӧвӧй конференция — сійӧс восьтіс генерал Агашев.
Лыйсигкежлӧ гӧтӧвитчӧмлӧн метод йылысь доклад вӧчис буретш сійӧ подполковник Богатовыс, код йылысь Ковалёв висьтавліс ёртъясыслы вагонын.
Богатов вӧлі неыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, гӧрба ныра, ёсь руд синъяса, сьӧд юрсиа, кодӧс шыльыда сыналӧма бӧрвыв.
Кор сійӧ заводитіс тэрмасьтӧг, ньӧжйӧник висьтавны, сылысь быд кыв кыйлісны, кыдзи дзик ӧні восьтӧм истина.
А тані, сцена вылын, аслас конструкцияа станокӧн пӧльзуйтчӧмӧн, Богатов петкӧдліс правильнӧй изготовка, прицеливание да, некымынысь «лыйӧм» бӧрын, мӧдӧдліс мишеньяссӧ залӧ.
Найӧ кутісны ветлӧдлыны киысь киӧ, чужтылісны ыджыд радлӧм, и вӧліны медбур иллюстрацияясӧн доклад дінӧ, медся бур речьясысь вынаджыкӧсь.
Геннадийлы мишеньсӧ сетігӧн Снопков сьӧлӧмсяньыс вашнитіс:
— Лыйсьӧм кузя вын!
Велӧдчы, пиук!
Пашков видзӧдіс «десяткаын» розьяс вылӧ ёна радлігтыр.
— Вын! — сӧмын и вермис шуны сійӧ.
Кор вӧлі помалӧма докладъяс, сетӧма медбур стрелокъяслы значокъяс, и оркестр кымынӧдысь нин ворсіс туш, пызан сайысь бара чеччис генерал.
Ковалёв уна нин кывліс курсантъяссянь училищеса начальник йылысь и пыр ёнджыка и ёнджыка уважайтіс сійӧс.
Сійӧ эз вӧв ограниченнӧй мортӧн, коді кужліс бура командуйтны, тӧдіс оружиелысь материальнӧй часть да уставлысь быд строчка, но ланьтлывліс сэки, кор сы дырйи заводитлісны сёрнитны Андрей Рублёв йылысь либӧ Веласкес йылысь.
Генерал радейтліс литература, свободнӧя сёрнитліс театр да живопись йылысь да аслас подчинённӧйяссянь требуйтліс ыджыд тӧдӧмлунъяс.
— Ёртъяс! — шуис сійӧ ӧні пуксьӧм чӧв-лӧняс. — Октябрлӧн Великӧй праздник водзвылын ме присваивайта отличнӧя лыйсьӧмысь выль наборса курсантъяслы сержантъяслысь звание.
Кора тіянӧс лыддьыны приказ, — шыасис сійӧ строевӧй отделса начальник дінӧ, — а найӧ, кодъяслысь овъяссӧ лоӧ лыддьӧма, кайӧй татчӧ.
...Владимир да Семён сулалісны сцена вылын орччӧн.
Володя чувствуйтіс, кыдзи волнуйтчӧмысла косьмис сылӧн вом пытшкӧсыс, кыдзи ӧзйис чужӧмыс.
Пехотнӧй училище библиотекаысь, книга тыра джаджъяс сайысь, кыдзкӧ аддзис сійӧ стенас зӧлӧтаӧн гижӧм овъяс «именитӧй» особаяслысь, кодъяс помалӧмаӧсь Пажескӧй корпус.
Ставныс найӧ вӧліны рӧдӧвитӧй дворяналӧн, графъяслӧн, прибалтийскӧй баронъяслӧн, князьяслӧн пиян — царскӧй тронлӧн опора.
Сьӧкыдпырысь сійӧ вермис лыддьыны Маннергеймлысь да Юсуповлысь нимъяс.
Кодкӧ пурт йылӧн кресталӧма тайӧ «именитӧйясыслысь» списоксӧ да парсалӧмӧн гижӧма орччӧн: «Народлӧн врагъяс».
И вот ӧні, тайӧ жӧ залас, сійӧ, Владимир Ковалёв, прӧстӧй трудӧвӧй йӧзлӧн пи, пӧлучайтіс училищеса начальниксянь сержантлысь — непобедимӧй армияса младшӧй командирлысь погонъяс.
Залыс вӧлі пӧшти сэтшӧм жӧ, кутшӧм и Суворовскӧй училищеын, — мраморнӧй колоннаяса, оркестра, — но ставыс вӧлі и дзик мӧднога, выль: знамя бардӧ крепитӧма боевӧй орденъяс, сійӧ, Ковалёв, абу нин вице-сержант, а сержант, и службаыс настӧящӧй.
Тані ставыс вӧлі некутшӧм скидкатӧг: и сьӧкыдлунъяс, и требовательность, и суровӧй олӧм...
Володя представитіс аслыс мамыслысь чужӧмсӧ, Бокановлысь, Зоринлысь чужӧмъяссӧ, кор найӧ тӧдмаласны, мый сійӧ лои младшӧй командирӧн.
«Галинкалы лоӧ нимкодь», — думыштіс сійӧ да думсьыс нюммуніс, решитіс ветлыны сы дінӧ тайӧ воскресеньеас сержантскӧй погонъясӧн.
Сійӧ видзӧдліс залӧ.
Сэні пукалісны сэтшӧм жӧ, кыдзи и сійӧ, том йӧз, сылӧн ёртъяс.
Кодкӧ на пӧвстысь лоӧ сылӧн отделениеса курсантӧн.
Володялы окота вӧлі висьтавны генераллы да ставныслы, кодъяс вӧліны тайӧ залас, мый сійӧ зэв ёна донъялӧ налысь дӧвериесӧ.
Сійӧ видзӧдліс волнуйтчысь югъялысь синъяснас генерал вылӧ, и училищеса начальник, сылысь состояниесӧ гӧгӧрвоӧмӧн, вочавидзис мелі видзӧдласӧн.
...Но вот, медбӧрын, воис сійӧ вывті дона прӧст кадыс узьны водтӧдз, кодӧс виччысьӧ терпитны вермытӧг быд курсант.
Владимир да Семён мунісны мӧдӧд судтаса залӧ.
Тані вӧлі пемыд.
Тӧлысь югӧр, кыдзи коркӧ Суворовскӧй училище залын, пырис ӧшиньясӧд, югдӧдліс трибунасянь сёрнитысь Кировлысь ыджыд портрет пельӧссӧ.
Владимир да Семён сувтісны ӧшинь дорӧ.
Ылын тыдаліс Исаакиевскӧй соборлӧн куполыс, кажитчис, мый тӧлысьыс дзебсьӧ сы сайӧ.
Том мортъяс чӧв олісны.
Налӧн вӧлі сэтшӧм состояние, кор абу окота сёрнитны, кор кывъяс вермасны сӧмын гӧльмӧдны чувствояс.
Тадзи найӧ дыр сулалісны, корсюрӧ шулывлісны кыв-мӧд.
Кыліс повестка сигнал.
Сӧмын спальня ӧдзӧс дорын Владимир шуис:
— Вот ми и младшӧй командиръяс.
И Семён прӧстӧя вочавидзис:
— Но мый нӧ, кутам служитны!
2
Ковалёвлӧн отделение сувтіс стройӧ.
— <rus>Равняйсь</rus>!
Смирно! — командуйтіс Ковалёв да видзӧдліс курсантъяс ряд вылӧ.
Веськыдвыв флангын сулаліс паськыд пельпомъяса, кузь тушаа Анатолий Копанёв, код йылысь сэтшӧм зывӧкпырысь сёрнитліс неважӧн Садовский.
Училищеӧ Копанёв вайис сьӧрсьыс честнӧя уджавны велалӧм мортлысь удж радейтӧм.
Любӧй поручение, кӧть кутшӧм ичӧтикӧн сійӧ эз вӧв, Копанёв вӧчліс сьӧлӧмсяньыс, вӧлі исполнительность кузя примерӧн.
Со и ӧні сійӧ кынмис места вылас, пельпомъяссӧ паськӧдӧмӧн, синкымъяссӧ сурова кӧрӧмӧн, аслас паськыд чужӧмнас век дасьлун петкӧдлӧмӧн, и орччӧн сулалысь Садовский серамсорӧн видзӧдліс сы вылӧ синбӧжнас.
— Вольно!
Прӧверитны материальнӧй часть, — прикажитіс Ковалёв.
Сылӧн сюсь синмыс казяліс нин, мый Садовскийлӧн абу шомполыс, но Владимирлы окота вӧлі, медым Садовский ачыс висьталіс та йылысь.
Дзик на неважӧн Олегӧс разжалуйтісны сержантысь.
Караульнӧй служба нуигӧн сійӧ, медым докажитны курсантъяслы ассьыс «геройствосӧ», пуктіс караульнӧй помещение пельӧсӧ истӧг кӧрӧбка, метитчис сыӧ да лыйис.
Пуляыс рикошетӧн пырис ӧшиньӧд, комнатаас вӧліны йӧз.
— Сідзкӧ ставныдлӧн порядокын матчасть? — выльысь юаліс Ковалёв.
Курсантъяс чӧв олісны, синъяснас прӧверяйтісны карабинъяссӧ.
Садовский казяліс, мый шомполыс вошӧма, но веськодьпырысь вештіс синъяссӧ бокӧ.
Сэки Ковалев матыстчис сы дінӧ, босьтіс карабинсӧ да дивитӧмӧн юаліс:
— Мыйла нӧ веськыда не висьтавны, мый шомполыд вошӧма?
Садовский, коді эз на велав рядӧвӧй курсант положениеӧ, пинь пырыс сӧдзӧдіс:
— Мыжа, начальник ёрт, эг аддзыв.
Ковалёв вӧчис вид, мый эз казяв герчкӧмӧн вочавидзӧмсӧ, да спокойнӧя шуис:
— Шомполтӧ корсьӧй.
Рытнас Садовский аддзис шомполсӧ да нарошнӧ официальнӧй тонӧн доложитіс та йылысь Ковалёвлы:
— Сержант ёрт, тіянлысь приказание выполнитӧма.
— Бур, — быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы, шуис Ковалёв.
Мӧд луннас Садовский бара отличитчис.
Кор отделение стрӧитчис ӧбед бӧрын, сійӧ, мунігмозыс мыйкӧ няклялігтыр, матыстчис.
Ковалёв скӧрысь видзӧдліс сы вылӧ.
— Кор помаланныд няклясьны, сэки сувтанныд стройӧ.
Садовский перйис гач зепсьыс ещӧ ӧти нянь корка да, бокын сулалігтыр, демонстративнӧя кутіс сійӧс няклявны.
Курсантъяс зэвтчӧмӧн видзӧдісны отделениеса командир вылӧ.
Анатолий Копанёвлӧн дӧзмӧмысла вомдоръясыс кутісны тіравны.
Вирыс чепӧсйис Ковалёвлы чужӧмас, скӧрысла югнитісны синъясыс.
— Дугдӧй дурнытӧ! — эз вермы асьсӧ кутны да горӧдіс сійӧ, и неуна сибдыштӧм гӧлӧсӧн прикажитіс:
— Мунӧй классӧ да виччысьӧй менӧ сэні.
Садовский повзьӧмпырысь бергӧдчис да пырис классӧ.
Отделениесӧ лэдзӧм бӧрын Ковалёв мӧдӧдчис Садовский дінӧ.
Сьӧлӧм вылас вӧлі сьӧкыд: «Мыйла горзіс, кӧні нӧ асьсӧ кутӧмыс?
Тадзи ӧмӧй эськӧ вӧчис Сергей Павлович?
Ыджыд требовательностьысь кындзи, — сылӧн эм и мортӧс уважайтӧм».
Володя пырис классӧ.
Садовский сулаліс дӧска дорын да веськодьпырысь рисуйталіс мелӧн мужскӧй профильяс.
— Кывзы, Садовский, — сы дінӧ локтігмоз дружескӧя заводитіс Владимир. — Мый чӧртлаыс тэ тешитчан?
Мый кӧсъян тайӧн докажитны?
— А мый чӧртлаыс тэ ме вылӧ кавшасян? — грубӧя вочавидзис Олег. — Рад, мый командирӧн лоин?
Кӧсъян асьтӧ петкӧдлыны!
Оскорбитӧмыс вӧлі сэтшӧм виччысьтӧмӧн да незаслуженнӧйӧн, мый Ковалёв вунӧдіс аслас кӧсйысьӧм йылысь кутны асьсӧ киын, кельдӧдіс да, кулакъяссӧ кабыртӧмӧн, мӧдӧдчис Садовский вылӧ:
— Таысь... ме тэнӧ...
— Давай, давай, командир! — читкыртіс синъяссӧ Садовский да, морӧссӧ чургӧдӧмӧн, мӧдӧдчис Ковалёв вылӧ, а сэсся издевайтчан тонӧн вӧзйис: — Нӧйт!
Ковалёв воис ас садяс.
Быттьӧкӧ мынтӧдчис кутшӧмкӧ вынысь, разис кулакъяссӧ.
— Тэкӧд и збыльысь косьӧ воан! — падъялігтыр шуис сійӧ да кокнипырысь ышловзис. — Ог, Олег, — меліа нин шуис сійӧ, — ме кӧсъя юавны кыдзи ёртлысь, неужели тэнад гордостьыд оз сувт паныд тайӧ тешитчӧмыслы?
Садовский, коді кыдзкӧ сразу кӧдзаліс да думсьыс вӧлі дӧвӧлен, мый ставыс тадзи артмис, сідзжӧ плеш пырыс видзӧдліс Ковалёв вылӧ.
Ковалёв гӧлӧсын вӧлі сы мында сочувствие, сійӧ видзӧдіс ӧні сэтшӧм шӧйӧвошӧмӧн, мый Олеглы збыльысь окота лои шыбитны шутлысь маскасӧ, кодӧс сійӧ упорнӧя пасьтавліс ас вылас бӧръя кадас, медым дзебны сы сайӧ сійӧс, мый вӧчсис сылӧн сьӧлӧм вылас: и неудовлетворенность аснас, и сійӧс кытшалысь йӧз вылӧ дӧзмӧм сыысь, мый найӧ, кыдзи сылы кажитчыліс, оз веритны сылы, оз донъявны сылысь позянлунъяссӧ.
Сылы сьӧкыд вӧлі не сӧмын сыысь, мый генерал зэв ёна накажитіс сійӧс караульнӧй помещениеын лыйӧмысь, но и сыысь, мый сійӧ ачыс чувствуйтіс — абу прав, аддзис — исковтӧ увлань, и эз тӧд, кыдзи сувтны.
Фокусъяс, кыдзи нянь коркаӧн талунъя фокус, — сійӧ думыштлывліс ышнясьӧм ради, медым петкӧдлыны, мый нинӧмысь и некодысь оз пов, мый сылы ставыс веськодь: «Разжалуйтісны?
Пӧжалуйста!
Накажитісны?
Мыйта окота!»
Тайӧ зільӧмыс тӧдчӧдны ассьыс ышнясьӧмсӧ, кӧть и вӧлі аслыс зэв сьӧкыд сьӧлӧм вылас, век кыйӧдіс сійӧс, быттьӧ кутшӧмкӧ кӧсйысьӧм, кодӧс думайттӧг сетӧма ачыс аслыс.
Первой кадас Олеглы удайтчис чукӧртны ас гӧгӧрыс найӧс, кодъяс грубитӧмын, яндысьтӧг тешитчӧмын аддзылісны воинственность.
Но регыд сійӧ гӧгӧрвоис, мый унджыкыс оз ошкыны сылысь поведениесӧ да весиг сувтӧны сылы паныд.
— Тэ меным, Олег, висьтав, — юасис Владимир, — мый тэкӧд лои?
Садовский сэтшӧма чабыртіс чуньяснас ременьсӧ, мый чуньясыс едждӧдісны.
Некымын секунда чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ друг лэптіс юрсӧ.
— Ладнӧ, висьтала!
Ковалёв местаын кӧ ӧні вӧлі офицер, Олег, дерт, эз эськӧ заводит тайӧ сёрнисӧ.
Но сы водзын сулаліс сылӧн ёртыс, кодӧс сійӧ нинӧмабусьыс некымынысь нин дӧзмӧдліс, и Олеглы окота лои висьтавны ставсӧ сьӧлӧм бурмытӧдзыс, ещӧ нин сы вӧсна, мый Ковалёв — сійӧ тайӧс чувствуйтіс — абу омӧль морт.
Кыдзкӧ ӧтчыд сетіс сылы <rus>наряд вне очереди</rus>, и сійӧ жӧ луннас вӧзйысис отсавны Олеглы английскӧй кыв кузя.
Комнатаын ӧні, наысь кындзи, некод эз вӧв.
— Гӧгӧрвоан, — заводитіс Садовский, — тайӧ мунӧ Суворовскӧйсянь на.
Ӧти класснӧй собрание вылын — собрание вылас офицер эз вӧв — ме шуи, мый велӧдчӧм кузя зіля петны первой радъясӧ да та могысь ог сувт нинӧм водзын...
Сӧгласен, гашкӧ, ме шуи неудачнӧя, колӧ вӧлі шуны: «Пукта став зільӧмӧс», «Сета став вынӧс», а не сійӧс, мый «ог сувт»...
Но ёртъяс невернӧ гӧгӧрвоисны менӧ, менсьым юӧртӧмӧс встретитісны горзӧмъясӧн, ме эг лыддьы коланаӧн дорйысьны — мед думайтӧны, мый окота!
Куті петкӧдлыны на дінӧ ассьым веськодьпырысь относитчӧм.
Котыртчис группа, коді враждебнӧя относитчис ме дінӧ.
Ротаын миян сэки вӧлі сӧмын дас комсомолец.
Сюрины сэтшӧмъяс, кодъяс кутісны шуны менӧ подхалимӧн, гижисны тайӧ кывъяссӧ менам тетрадьясӧ, дӧска вылӧ...
Пиньясӧс курччӧмӧн ме велӧдчи водзӧ, но менсьым быд успех лёкысь критикуйтлісны.
Рисуйталісны карикатураяс, сералісны: «карьерист!»
Татшӧм вӧлі обстановкаыс миян классын.
Гашкӧ, сы вӧсна, мый частӧ вежласисны офицеръяс...
Ме аддзи, мый бура велӧдчӧмӧн честьӧ ог во.
А окота вӧлі.
Сэки ме решитчи мӧдтор вылӧ.
Рытнас, шинель пасьталӧм бӧрын, матыстчи ротаса командир дінӧ да шуи: «Суворовец Садовский, самӧвӧльнӧй отлучкаысь воис, замечаниеяс эз вӧвны!»
Представляйтан, мый вӧлі?
Но миян отделениеысь уналы тайӧ воис сьӧлӧм вылас...
Олег дугдіс висьтавны, нюлыштіс косьмӧм вомдоръяссӧ.
— Ме заводиті гижны стихъяс преподавательяс вылӧ: «Сійӧ вӧлі медся тӧлкаӧн йӧйяс пӧвстын», куті куритны — и мый тэ думайтан? — лои «ас мортӧн».
Урокъяс вылын висьтавлі, яндысьтӧг мӧдӧдавлі шпаргалкаяс.
Воспитательяс довкйӧдлісны юръяснас да ас костаныс сёрнитісны, мый менам воис «негативнӧй арлыд».
Но кутшӧм сэтшӧм «негативнӧй арлыд», ме кӧ, литература радейтысь да тӧдысь, пӧлучиті сэтысь куим единица дорвыв да быд единица бӧрын чувствуйті ачымӧс геройӧн.
Сійӧ бара чӧв ланьтіс, думыштчис.
Тыдалӧ, казьтывны, а ещӧ и висьтавлыны та йылысь, вӧлі сьӧкыд, но сійӧ решитіс водзӧ висьтавны ассьыс исповедьсӧ, кӧть эз лӧсьӧдчы, весиг и ӧні, помӧдз восьтыны ассьыс душасӧ.
Сійӧ эз лӧсьӧдчы, например, висьтавны, мый именнӧ кӧсйӧм петкӧдчыны, кӧть мый, а петкӧдчыны, тойлаліс сійӧс уна поступокъяс вылӧ, мый батьыс, полковник, сетіс сійӧс Суворовскӧйӧ, медым мынтӧдчыны.
Фронт вылысь том гӧтыркӧд воӧм бӧрын (Олеглӧн мамыс та бӧрын регыд кувсис) Садовскийлӧн батьыс лыддис аслас рӧдительскӧй могӧн «устроитны детинкасӧ».
А устроитӧм бӧрын вӧчис сӧмын вид, быттьӧ интересуйтчӧ пинас, и мӧдыс гӧгӧрвоис тайӧс да ӧтдортчис батьсьыс пыр ёнджыка и ёнджыка.
Тайӧ ставтор йывсьыс Олег эз висьтав сы вӧсна, мый лыддис лишнӧйӧн найӧ сёрниын татшӧм сяма висьтасьӧмъяссӧ.
Коридорын кылісны кок шыяс, стрӧитчис кутшӧмкӧ подразделение, и том гӧлӧс требуйтіс:
— Бурджыка равняйтчыны!
— Да, вот тадзи... — бара заводитіс Олег, — кор миян ротаын ёнмис комсомольскӧй организация, комсомолецъяс менсьым поведениеӧс кутісны вӧйпны, но ме сэтшӧма велалі «отчаяннӧй» рольӧ, мый эг нин вежсьы да комсомолӧ эг пыр.
Татчӧ воӧм бӧрын первойя лунъясас ме, правда, решитлі заводитны выль олӧм.
Мешайтіс ӧти неудача...
Огневӧй подготовка кузя ми велӧдім тема: «Взрывчатӧй веществояс».
Ме зэв серьёзнӧя гӧтӧвитчи урок кежлӧ, вӧчалі выпискаяс журналъясысь да книгаясысь... но мешайтіс невнимательностьӧй.
Преподаватель корис, взвод вӧлі уверен — вот ӧні висьталас, ӧд ставныс аддзылісны, кыдзи ме гӧтӧвитчи.
Юалісны зэв кокни формула.
А сійӧ эз вӧв менам гижӧдъясын, сы вӧсна мый сійӧс диктуйтліс преподаватель, а ме эг гижлы...
И вот двойка!
Сэки ме решиті — ставыс!
Сідзкӧ, меным сэтчӧ и туй.
Владимирлы уси тӧдвылас тайӧ збыльысь тешкодь случайыс.
Кутшӧм тӧдсаӧсь вӧліны сылы татшӧм переживаниеясыс!
Но аслыс сылы ӧні тайӧяс кажитчисны сэтшӧм ылыссаӧн, быттьӧ тайӧ эз сійӧ, а кутшӧмкӧ дзик мӧд морт грубитліс математик Гаршевлы, Бокановлы, косясьліс столӧвӧйын.
Ковалёвлы зэв окота вӧлі отсавны Садовскийлы, шуны мыйкӧ ышӧданаӧс, дружескӧйӧс, но сійӧ век повлывліс кывъясысь, поліс петкӧдчыны сентиментальнӧйӧн либӧ кӧвъясьысьӧн.
Комнатаын пыр ӧтарӧ рӧмдіс.
Ӧшинь сайын небесаыс лои сьӧд да сӧмын кӧнсюрӧ писькӧдчисны янтарнӧй визьяс.
Юр весьтын, вылыс судтаас, нуалісны местаысь местаӧ мыйкӧ сьӧкыдӧс, грымгисны подкова сапӧгъясӧн.
— Тэ чайтан ме грубиті сы вӧсна, мый ог уважайт тэнӧ? — друг шогпырысь юаліс Садовский, коді лэптіс ӧні мичаӧн, меліӧн кажитчысь чужӧмсӧ. — Тэ прав, ме ачым ас вылӧ сьӧлала!
— Гашкӧ, Олег, тэ лыддян, мый делӧыс менам лёк характерын? — юаліс Володя. — Но ӧд тэ эськӧ сідзжӧ менам местаын выполняйтін долг, вернӧ?
Оз позь требовательность шуны придирчивостьӧн...
Мыйла нӧ миянлы ӧта-мӧднымӧс дорйыны?
А тэ — «честьӧ кӧсъян уськӧдчыны!»
— Тайӧ ме скӧрйылысь...
Яснӧ — служба...
— Но вот!
И тӧдан, Олег, тэын эм уна бурыс, тэ венан асьтӧ, ме эска!
— Аттьӧ, мый веритан, — шпыньмуніс Садовский. — А ме ачым, тӧдан кӧ, ог зэв!
...Тайӧ жӧ часас генерал Агашев висьтавліс аслас кабинетын майор Дёминлы:
— А огӧ-ӧ вывті ёна ми, майор ёрт, нянчитчӧй курсант Садовскийкӧд?
Правильнӧ-ӧ тадзи видзны миянлысь воспитательнӧй энергиянымӧс?
Дёмин эз сразу вочавидз, эз вӧв окота висьтасьны аслас вермытӧмлун йылысь, и сійӧ лыддис, мый водз на тайӧ.
— Садовский мунӧ исключениелань, — сӧгласитчис сійӧ, — но колӧ заводитлыны веськӧдны сійӧс...
— Мыйын жӧ тіян ногӧн татшӧм поведениеыслӧн пружинаыс? — ротаса командир вылӧ внимательнӧя видзӧдлӧм бӧрын юаліс генерал.
— Воспитательяслӧн брак, — зумыша вочавидзис Дёмин да ачыс гӧгӧрвоис, мый тайӧ кывйыс нинӧм оз висьтав.
— Коді сылӧн младшӧй командирыс? — интересуйтчис училищеса начальник.
— Сержант Ковалёв.
И бара генерал внимательнӧя видзӧдліс майор вылӧ, быттьӧ юаліс: «Кутшӧм тайӧ отделениеса командир?
Эгӧ ӧшибитчы ме, — мый инді сійӧс?»
— Бур командир, — шуис Дёмин, — но ёна надейтчӧ душеспасительнӧй беседаяс вылӧ да томлун вӧсна, неопытность вӧсна вывтіджык надейтчӧ аслас вынъяс вылӧ...
— Командиравны колӧ велӧдны, — дивитана, кыдзи кажитчис Дёминлы, шуис генерал, — а воспитанникъяс характерӧ пыртны унджык металл...
Сідз вот...
Огӧ нюняясӧс быдтӧй...
3
Володя, збыльысь, ёна веритіс сыӧ, мый «татшӧм сёрни» бӧрын, кутшӧм вӧлі сылӧн Садовскийкӧд, сійӧ ёна да сразу вежсяс бурланьӧ.
Но тайӧ сёрниыслӧн действиеыс тырмис Садовскийлы куим лунысь не дырджык кежлӧ.
Ружейнӧй паркӧ пырӧм бӧрын Ковалёвлы эз во сьӧлӧм вылас аслас отделениелӧн пирамидаыс да, порядок лӧсьӧдны прикажитӧм бӧрын, кӧсйысис прӧверитны часджын мысти.
Урчитӧм кад мысти воӧм бӧрын Ковалёв аддзис, мый курсантъяс весалӧмаӧсь, мавтӧмаӧсь оружиенысӧ, выльысь лӧсьӧдӧмаӧсь пирамидасӧ.
Сӧмын Садовский карабинлӧн трентикыс вӧлі кизялӧма абу сідзи, кыдзи мукӧдыслӧн, а куроксӧ абу бергӧдӧма.
«Гашкӧ, колӧ вӧлі не казявны тайӧ «мелочьяссӧ», не сьӧктӧдны ӧні отношениеяссӧ, кор найӧ, кажитчис, муртса-муртса кутісны ладмыны да кутчысьӧны юрси си вылын?
Но быдторйын, мый относитчис службалы, Ковалёв эз вермы мунны компромисс вылӧ да вӧчис Садовскийлы замечание.
— Ме... — заводитліс Садовский.
Ковалёв торкис сійӧс:
— Ті абу внимательнӧйӧсь...
Олег друг скӧрысь ёрччыштіс да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
— Курсант Садовский! — чорыда горӧдіс Ковалёв.
Садовский сувтіс.
Ковалёв матыстчис дзик сы дінӧ.
— Ті мый кӧсъянныд, медым ме кори тіянӧс мӧд отделениеӧ вуджӧдӧм йылысь? — быд кыв торйӧдӧмӧн юаліс сійӧ.
— Кӧть чӧртлы сюръяс йылас! — Ковалёв юр вывті аддзытӧм синъяснас видзӧдігтыр пинь пырыс сӧдзӧдіс Садовский да решитіс водзӧ не ӧтвечайтны ни ӧти кыв.
4
Отбой бӧрын Ковалёв эз сразу унмовсь: эз сет покой ружпаркын талунъя случайыс.
Навернӧ, эз сідзи сёрнит, кыдзи колӧ.
А мый нӧ вӧчны ӧні водзӧ?
Владимир представитіс: со орччӧн сыкӧд пукалӧ Боканов.
«— Сергей Павлович, а кыдзи эськӧ ті вӧчинныд? — юалӧ сійӧ аслас воспитательлысь.
— Да вӧчнысӧ, Володя, тэныд колӧ...
Тэ ӧні воспитатель.
— Меным, дерт, но кыдзи?..»
Збыльысь, сійӧ примитіс Бокановсянь эстафета да ӧні, кыдзи воспитатель, должен вӧлі нуны сійӧс водзӧ.
Став сійӧ сьӧкыдлунъясысь кындзи, кодъяс вӧліны пехотнӧй училищеын, тані вӧлі и аслас романтика воинскӧй воспитаниелӧн.
Владимир чувствуйтіс сійӧс аснас ставнас.
Сылы окота вӧлі шедӧдны сійӧс, медым копанёвъяс, садовскийяс эз повторяйтны сылысь воддза ӧшибкаяссӧ.
Сылы зэв окота вӧлі сетны налы став бурсӧ, мый кужис сійӧ босьтны ас пытшкас Суворовскӧй училищеын, медым сьӧкыдлунъяс венны кужӧм лои налӧн мӧд натураӧн.
Дерт, ёна кокниджык вӧлі эськӧ ӧтвечайтны сӧмын ас вӧснаыд.
И бойын тайӧ кокниджык.
Ӧшибитчин, — мынты аслад вирӧн.
Но тэныд кӧ дӧверитӧма йӧзлысь судьба, сэки кыптӧ ыджыд кывкутӧм...
И кымын ыджыдджык начальник, сымын, навернӧ, сьӧкыдджык кывкутӧмлӧн татшӧм грузыс.
Именнӧ, йӧзӧс радейтӧм вӧсна, найӧс дорйӧм вӧсна, татшӧм начальникыс вывті стрӧг и ас дінас, и подчинённӧйяс дінӧ.
Мед сійӧ, Ковалёв, ӧні медся ичӧтик командир, сӧмын сержант.
Но и сылӧн должен лоны ыджыд кывкутӧмлӧн тайӧ чувствоыс...
Да, но Садовский, Садовский...
Швачӧдіс ӧшиньӧ арся зэр.
Дневальнӧй ньӧжйӧникӧн сёрнитіс телефон пыр.
А решение, сэтшӧм решение, коді эськӧ лӧньӧдіс, эз во.
Гашкӧ, ышӧдны Садовскийӧс военнӧй техникаӧн?
Гашкӧ, видыштны восьса комсомольскӧй собрание вылын?
Ставыс тайӧ кажитчис тырмытӧмӧн Олеглы отсалӧм могысь.
Сыын, дерт, вӧлі и буртор.
Владимир эз пӧръясь, кор висьталіс сылы та йылысь классын.
И веськыда сёрнитӧм, и леститчӧм ненавидитӧм, и асьсӧ немжалиттӧг донъялӧм — ставыс тайӧ воліс сьӧлӧм вылас Володялы.
Но кыдзи бергӧдны Олегӧс правильнӧй туй вылӧ?
Да неужели сылӧн, Ковалёвлӧн, сэтшӧм этша вын, мый сійӧ оз справитчы первойя жӧ сьӧкыд случайнас?
Ӧтнасӧн!
Некодсянь некутшӧм отсӧгтӧг!
5
Но отсӧг регыд воис, и сӧмын сэки Владимир гӧгӧрвоис, кутшӧм неправильнӧя вӧчлывліс сійӧ, кор тӧдӧмӧн пышъяліс сыысь.
Отсӧг воис Дёминсянь.
Майор дыр сёрнитіс Ковалёвкӧд, и сійӧ муніс аслас командир ордысь тӧлкаммӧмӧн.
Ӧні сылы весиг тешкодьӧн кажитчис, мый сійӧ надейтчывліс ӧтка выныштчылӧмъяс вылӧ.
Сійӧ ӧмӧй, аслас ичӧтик олӧм опытнас, тӧлкаджык, одарённӧйджык, опытнӧйджык сійӧ офицеръяссьыс, кодъяс сыысь оз омӧльджыка тӧждысьны Садовскийлӧн судьба вӧсна, оз вештывны сы вылысь внимательнӧй да требовательнӧй синъяссӧ, сідзжӧ корсьӧны туйяс?
Абу ӧмӧй гӧгӧрвоана, мый налы колӧ отсавны, насянь корсьны отсӧг, юасьны сӧвет?
Да, да, Дёмин прав, коді висьталӧ, мый весиг медся талантливӧй командир-воспитатель оз шедӧд настӧящӧй бур успех, кор действуйтӧ ӧтнасӧн, мый миян Армияын зэв яснӧя тӧдчӧ коллективнӧй воздействиеа педагогикалӧн выныс.
А сійӧ сӧмын дӧгадывайтчывліс тайӧ вын йывсьыс... но эз тӧд, кыдзи сійӧс кыпӧдны.
Да этша ӧмӧй, мый сійӧ оз на тӧд?
Ставыс, мый сійӧ кыліс Дёминсянь, тӧдӧмысь, вӧліны опытнӧй воспитательяслы важӧн восьтӧм истинаясӧн, а сылы — веськыда висьталӧмӧн.
Дзик ӧтитор, мыйкӧд Ковалёв эз вермы думсьыс сӧгласитчыны, вӧлі сійӧ, мый Дёмин накажитіс сійӧс «Садовский дінӧ тырмытӧм требовательностьысь».
Майорлы вӧлі тӧдса ружейнӧй паркын вӧвлӧм историяыс, и сійӧ вӧлі недӧвӧльнӧй Ковалёвлӧн «командирскӧй небыд характер вӧсна».
Дёмин аслас властьӧн накажитіс Садовскийӧс, а Ковалёвсянь требуйтіс «унджык стрӧглун» подчинённӧйяс дінӧ.
Вот мун, да и тӧлкуйт.
А сійӧ думайтліс, мый зэв стрӧг.
...Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый заливсянь пӧльтіс «финн» — кыдзи шулісны тані тайӧ лэчыд тӧвсӧ — да мӧдӧд сутки дугдывтӧг буситіс кӧдзыд зэр, курсантъяс, кодъяс овмӧдчалісны палаткаясӧ кар сайӧ, вӧліны кыпыдӧсь.
То сэні, то тані кылісны гора серам, шуткаяс, песняяс.
Виччысисны ученьеяс вылӧ петӧм, мыйлакӧ решитісны, мый сійӧ заводитчас, мыйӧн сӧмын кобыштас зэрыс, и та вӧсна частӧ видзӧдлывлісны небеса вылӧ.
Но рытъявылыс зэра сьӧд кымӧръяс кутісны шлывгыны дзик му весьтӧд и зэр ӧддзис.
— Талун поводдяыс бара нелётнӧй, — палаткаысь видзӧдлӧм бӧрын шутитыштіс Снопков. — Верманныд, вокъяс, водавны...
— Осадокъяс Ленинградын моз! — скӧрысь шуис Пашков да лэптіс шинель воротниксӧ.
Пехотнӧй училищеын класснӧй занятиеяслӧн «спокойнӧй» лунъяс эз вӧвны сэтшӧм уна.
Олӧмыс пӧшти ставнас вуджис муяс вылӧ, штурмӧвӧй полосаӧ, окопъясӧ.
Весиг теориясӧ «велӧдісны» полевӧй условиеяс дорӧ.
Геннадийлы тайӧ эз во сьӧлӧм вылас.
Сійӧ лыддис, мый офицерскӧй училище тайӧ, медводз, аудиторияяс, лекцияяс, класснӧй дӧска, лыа тыра ящик.
Но, корсюрӧ, ученьеяс, переходъяс.
Татӧг оз позь.
Но главнӧйыс век жӧ — классын велӧдчӧм.
...Снопков заводитіс лӧсьӧдчыны водны узьны: сійӧ зіля пукталіс юр улас вещевӧй мешӧк, противогаз, зыр.
— Весьшӧрӧ лӧсьӧдчӧм, — эскытӧг пасйис Геннадий.
— Война вылын быдногыс овлывлӧ, — противогазсӧ лӧсьыдджыка пуктігмоз шуис Павлик да сьӧлӧмсяньыс содтіс: — мыйкӧ, Геша, характерыд тэнад кутіс тшыксьыны, — броткан, быттьӧкӧ сё арӧса дед.
— Тшыксян ӧд тані, — сідз жӧ броткан гӧлӧсӧн вочавидзис Пашков да ас кӧсйытӧгыс серӧктіс.
Думыштіс: «Збыль ӧд, жугыльмыны да няргыны абу мича».
Рожоклӧн тревожнӧй сигнал кыліс войнас.
Штабнӧй палаткаын батальонса командир, воймӧм чужӧма, ар нелямына, косіник подполковник, юасис майор Дёминлысь:
— Чукӧртчан пунктын би дасьтінныд?
Курсантъяс вермасны бура косьтысьны?
— Стӧч сідзи, подполковник ёрт.
— Но, сия успех!
Дёмин воськовтіс пемыдас.
Тутсісны машинаяс, заведиталісны танкъяс, то тані, то сэні ӧзйывлісны да пыр жӧ куслісны карманнӧй фонарикъяс, кажитчис, зэр кусӧдӧ найӧс.
Майор чукӧртіс ассьыс ротасӧ липаяс улӧ.
— Курсант ёртъяс, противник шыбитӧма десант Новый посёлок районын, тасянь нелямын километр сайын.
Миян батальонлӧн мог: кытшавны десантсӧ да бырӧдны сійӧс.
Олег Садовский ёнджыка кабыртіс карабин ременьсӧ.
Орччӧн — веськыдвылын и шуйгавылын — сулалісны сылӧн ёртъясыс да, навернӧ, чувствуйтісны ӧні сійӧс жӧ, мый чувствуйтіс сійӧ, да сідзжӧ думайтісны, мый абу сэтшӧм враг, кодӧс эськӧ найӧ эз вермыны жугӧдны.
Олеглы зэв окота вӧлі ӧні жӧ, ньӧти падъявтӧг, уськӧдчыны бойӧ, опасностьлы воча, вӧчны мыйкӧ вӧвлытӧмтор.
«Немтор, ми ещӧ видзӧдлам», — думсьыс шуаліс сійӧ.
Рота мӧдӧдчис пемыдас.
Кутіс шлячкакывны кокъяс улын няйтыс.
— Тані и Гриша дядьлӧн мазьыс оз отсав! — шутитыштіс Павлик.
Училищеса сапожник Григорий Никитич изобретитіс мазь, коді, сы висьталӧм серти, не должен вӧлі лэдзны васӧ сапӧгӧ.
Но, тыдалӧ, изобретатель мыйкӧ абу артыштӧма, сы вӧсна мый зэв регыдӧн курсантъяслы кутіс кажитчыны, мый найӧ мунӧны ваӧдыс кӧмтӧг.
«Плоской» высота сайын ковмис дыр кыссьыны нюрса вутшъяс вывті да окопайтчыны.
Шинельяс сквӧзь кӧтасисны, пилоткаясысь воротник сайӧ кутіс виявны ва, но тайӧ ӧні ставныслы вӧлі веськодь.
Кутіс югдыны, кор майор Дёмин тшӧктіс роталы дзебсьыны вӧрӧ да завтракайтны.
Салдат сюсь, а курсант ещӧ сюсьджык!
Вот киссьӧ и киссьӧ дӧзмӧдчысь зэр, кажитчӧ, му вывсьыс кос места он аддзы, а курсант вольсаліс пу лапъяс да вӧчис лэбув, вевттис сійӧс плащ палаткаӧн и пукалӧ киас котелока, шонтысьӧ пӧсь супӧн — блаженствуйтӧ, и некутшӧм зэръяс сылы абу страшнӧйӧсь.
Весиг вильшасьысь бикиньяс синъясас кутісны чеччавны: ме пайысь кӧть ещӧ ёнджыка зэр, асьныд аддзанныд — мортыс абу омӧля лӧсьӧдчӧма!
Павлик Снопков весиг зэв бура лӧсьӧдчӧма лапъяс вылӧ танк улӧ и — пӧжалуйста торъя ӧдзӧса особнякӧ!
Кӧсъянныд нямӧднытӧ вежны — вежӧй, пӧжалуйста!
Али, гашкӧ, куритчыны?..
Копанёв да Садовский сідзжӧ вӧчисны аслыныс лэбув, но Олег пыр жӧ кытчӧкӧ муніс.
«Вот тешкодь зон, — думайтіс сы йылысь Анатолий, — быттьӧкӧ и абу лёк, и абу бӧб, а век жӧ кутшӧмкӧ аслыссяма...
Уна сёрнитӧ, психоанализ паськӧдӧ, петкӧдлӧ асьсӧ коварнӧй, скӧр, лёк мортӧн, а поверка вылын — разьсьӧма, кыдзи важ станок.
А ме думысь, прӧстӧ зільӧ пышйыны сьӧкыдлунъясысь, корсьны кокниджык туй».
Анатолий ӧтчыд та йылысь веськыда шуис Олеглы, кор сійӧ казьтыштіс офицерскӧй мундир йылысь.
— Уна больган честь йылысь, этша вӧчан сылы вылӧ.
— Не тэныд велӧдны! — скӧрмис Садовский. — Ме армияын сизим во.
— Шуам, Суворовскӧй — тайӧ абу на армия, — спокойнӧя вочавидзис Копанёв, — а мыйла эськӧ и не велӧдыштны, тэ кӧ медся прӧстӧйторъяссӧ он тӧд?
Копанёвлысь висьталӧмсӧ торкисны шум да горзӧмъяс.
Веськыдвывса кустъясын кодкӧ горзіс «Ура!»
Ставныс шызисны, кватитісны оружиеяс: эз-ӧ «противник» уськӧдчы немвиччысьтӧг шойччысьяс вылӧ?
Эз, тайӧ кымӧръяс костӧд мыччысьӧмаӧсь шонділӧн слабиник югӧръяс, и Садовский, найӧс аддзӧм бӧрын, горӧдӧма:
— Шонділы — ура-а!
Сы вылӧ весиг эз скӧрмыны, збыльысь, аддзыны тані шонді — ыджыд событие.
Мӧдӧдчисны водзӧ.
Рытъявылыс, дозорнӧйясӧс водзлань ыстӧм бӧрын, майор Дёмин прикажитіс взводъясса командиръяслы лӧсьӧдны вӧрын узянін.
— Позьӧ пестыны бипуръяс, — тшӧктіс сійӧ.
И вот быд взвод дорын ӧзйис бипур, трачкакылісны лыс емъяс да сюмӧд, ӧвтыштіс шоныдӧн.
— И сыр-бор ӧзйис! — то ӧти, то мӧд боксӧ би водзын бергӧдлігтыр шуис Павлик.
Володя куйліс кымыньӧн, восьса синъясӧн.
Сыкӧд орччӧн унмовсьӧма Садовский, коді шонтіс Володяӧс аслас телӧӧн.
Володя мудзис, но узьны сылы мыйлакӧ эз вӧв окота.
«Мыйта ещӧ олӧмын лоасны походъяс да ковмас узьны восьса небеса улын», — думайтіс сійӧ.
Садовский вӧрзьыштіс да, унйывсьыс мыйкӧ нурбыльтӧм бӧрын, ещӧ топыдджыка топӧдчис Володя бердӧ.
«Мый меным мешайтӧ ӧні мунны водзӧ, лоны бӧрынджык образцӧвӧй офицерӧн, коммунистӧн? — водзӧ думайтіс Володя. — Буракӧ, ӧдйӧ скӧрмӧм да терпениеысь петӧм.
Но, кутшӧм ме ӧні воспитатель?
Ӧтка горзысь...
Дерт, оз ков сетны ӧбидаӧ ассьыд самолюбиетӧ, но и не лоны вывті самолюбивӧйӧн, медым эз веськӧдлы самолюбиеыд».
Вежсис охранение, чуксасисны часӧвӧйяс, негораа трачкӧдчигтыр чегъялісны увъяс бипурдорса дежурнӧйяс.
Кӧнкӧ ылын качліс да кусі ракета, кылісны лыйӧм шыяс: ӧти, мӧд, сэсся пулемётнӧй очередь.
Володя тупкис синъяссӧ да унмовсис.
Войшӧр кадӧ ротаӧс вӧлі чеччӧдӧма, медым займитны исходнӧй позицияяс.
Заводитісны кодйыны окопъяс.
Мусӧ кодйисны скӧрысь, пыр пыдӧджык, быттьӧ панласисны таын.
Старшина Булатов матыстчис Пашков дінӧ.
Геннадий сулаліс морӧсӧдзыс окопын.
— Бура уджаланныд, не сідзи, кыдзи «Плоскӧй» сайын, — пасйис Булатов.
— Сэні опасностьыс фанернӧй вӧлі, вынъясӧс видзи, — неудачнӧя шутитыштіс Пашков да, тайӧс казялӧм бӧрын, извиняйтчан тонӧн шуис:
— Уджысь, старшина ёрт, некод оз пов!
Пулемётчикъяс лӧсьӧдчалісны окопъясӧ.
Анатолий Копанёв пельк чуньяснас видлаліс оружиесӧ — ставыс-ӧ лючки-ладнӧ?
Быттьӧ нарошнӧ мыйкӧ лоӧма.
Сы дінӧ кыссис Ковалёв, тӧдмаліс неисправность йылысь да петкӧдліс, кыдзи сійӧс бырӧдны.
— Вот бӧлбаныд, — видыштіс асьсӧ Анатолий, — верми эськӧ и ачым дӧгадайтчыны!
— Нинӧм, ӧні лоӧ ставыс лючки-ладнӧ, — ышӧдіс сійӧс Ковалёв да кыссис водзӧ.
Садовский, коді зэвтчӧмӧн видзӧдіс пемыдас, друг горӧдіс: «Противник!», чеччыштіс окопсьыс да уськӧдчис водзӧ.
Кыліс кутшӧмкӧ шум, быттьӧ тышкасисны кык морт, и сэсся мыччысис Олег, коді кыскис петитчысь курсантӧс.
Кыдзи тыдовтчис, тайӧ вӧлӧма «неприятельскӧй» батальонысь ылалӧм радист.
Допрос вылын радист мудеритіс, чӧв оліс, ылӧдліс, но век жӧ сылӧн висьтавсис, мый водзын эм канава, кодӧс оз вермыны вуджны танкъяс.
Тайӧ ёна сьӧктӧдіс делӧсӧ.
Пленнӧйкӧд тшӧтш босьтӧм радиостанция видлалігӧн майор Дёмин казяліс цифра 42 да, тайӧ волна вылас настроитчӧм бӧрын, друг кыліс «синьӧйяс» командирлысь тӧдса гӧлӧс: — «Мыйла чӧв олӧ?»
Дёмин мудера нюммуніс.
— Василь Палч, — шуис сійӧ, — тэнад радистыд ылалӧма, воис ме ордӧ чай юны.
Тайӧ Дёмин сёрнитӧ.
Ло дзоньвидза!
Но колӧ вӧлі тӧждысьыштны переправа йылысь.
Майор Дёмин сетіс приказаниеяс взводъясса командиръяслы.
Танкъясӧс да миномётчикъясӧс вуджӧдӧм вылӧ найӧ аддзисны пос, а пехоталы курсантъяс вӧчисны посъяс канава вомӧн.
Вӧлі дзик на пемыд, кор зэв гораа лязгигтыр атакаӧ мӧдӧдчисны танкъяс.
То из моз гылаліг, то зэв тэрыба чеччигмоз, стрелокъяс уськӧдчисны канавалань.
Но кӧнӧсь нӧ посъясыс?
Первойӧн казяліс тайӧс старшина Булатов.
Пӧвъяссӧ ляскӧма мӧдар берегас.
Дыр думайттӧг Булатов полнӧй снаряжениеӧн уськӧдчис ваӧ да кутіс вартчыны.
Сы бӧрся уськӧдчисны ещӧ некымын дас морт.
Берегӧ кавшасьӧм бӧрын, яй бердас сибдӧм, паськӧмаӧсь, ӧткымынъяс век водзӧ мунысь потокӧн котӧртісны танкъяс бӧрся, а мукӧдыс кутісны йӧткавны береглань пӧвъяссӧ.
Сьӧкыда лолалігтыр Пашков котӧртіс Копанёвкӧд орччӧн.
Быд воськовтігӧн Геннадий сапӧгысь ичӧтик фонтанъясӧн петіс няйт сора ва.
Но свет вывсьыс ставсӧ вунӧдӧмӧн, сы кындзи, мый колӧ жугӧдны «противникӧс», сійӧ котӧртіс, зілис не кольччыны Анатолий Копанёвысь.
Со найӧ колисны бӧрӧ миномётнӧй огневӧй позицияяс да пырисны «Новый» посёлокӧ.
X ГЛАВА
1
Боканов пукаліс ротнӧй командир комнатаын да думыштчӧмӧн видлаліс выпускникъяслысь письмӧяс.
Гижисны сылы частӧкодь, и не сӧмын Ленинградсянь.
Тайӧ вӧліны восьса сьӧлӧмӧн гижӧм письмӧяс, письмӧяс-характеръяс.
Андрей ысталіс карандашӧн вӧчӧм ичӧтик рисунокъяс: «Курсантъяс аэродром вылынӧсь», «Суворовскӧй йӧктӧм»;
Савва — спортивнӧй достижениеяс йылысь отчётъяс;
Семён думыштӧма бара пукалыштны парта сайын аслас классын, а Володя корис сӧвет, кыдзи сылы кӧртвомавны кутшӧмкӧ курсант Садовскийӧс, да признайтчис: «Кор менам заводитӧны «сывны» подшипникъяс», кыдзи шуӧ Сёма, ме уськӧдча тіян посланиеяс дінӧ, и сэки аварияяс овлывлӧны шочджыка.
И быд письмӧын, кӧть кутшӧм эз вӧвны разнӧйӧсь найӧ содержание сертиныс, вӧлі найӧс ӧтлаӧдысь мӧвп: «Веритӧй, ми огӧ лякӧсьтӧй суворовскӧй честьнымӧс».
abu
abu
Первойя недельясас письмӧясыс вӧліны шогӧсь, кодсюрӧ норасисны сьӧкыд переходъяс вылӧ, командиръяслӧн требовательностьяс вылӧ.
Но вот быри и тайӧ, да кутісны кывны кыпыд кывъяс сы йылысь, мый «закалка, кодӧс пӧлучитісны Суворовскӧйын, тані згӧдитчӧ».
Найӧ велалісны выль местаӧ асланыс чайтӧм дорысь ӧдйӧджык.
Лоалісны весиг гижӧдъяс, кодъясӧс адресуйтӧма воспитательяслы, но явӧ вӧлі рассчитайтӧма сы вылӧ, мый найӧс лыддясны суворовецъяслы: «Зэв ёна корам Тіянӧс ёнджыка занимайтчыны челядьӧс физическӧя воспитайтӧм кузя.
Тані тайӧторйыс ёна ковмас».
Татшӧм письмӧяссӧ лыддигӧн Боканов думайтліс: «Тадзи создавайтчӧ офицер-суворовецлӧн характер.
Миянын пӧлучитӧмторйыс сорласяс сійӧ выльыскӧд, мый локтас на дінӧ военнӧй училищеын: и самостоятельность, и долглӧн верстьӧджыкӧн лоӧм чувство, и уна мукӧдтор, мый генерал Агашев шуис «характер шыльӧдӧмӧн».
Ӧні Боканов представляйтіс налысь будущӧйсӧ яснӧйджыка коркӧя дорысь, сійӧ быттьӧкӧ матысмис зэв бур бинокльын.
Кыдзи воспитатель Боканов вӧчліс курсантъяс письмӧясысь и аслыс зэв важнӧй выводъяс.
Семён гижӧма: «Оз тырмы миянлы исполнительность».
И Сергей Павлович решитіс упражняйтны таын ассьыс малышъяссӧ.
То сетас задание: «Аскомысь, ыджыд перемена дырйи, быдӧн сетас меным училищеын лыддьӧм книгаяслысь список», — и стрӧга следитӧ, ставныс-ӧ выполнитісны тайӧ заданиесӧ.
То объявляйтӧ: «Кута пуктавны оценкаяс дежурство нуӧдӧмысь».
Действуйтӧ!
Велалӧны быд поручение дінӧ относитчыны бура, сьӧлӧмсяньыс.
Боканов ныр улын куйліс ленинградецъяслӧн ӧтувъя письмӧ, кодӧс адресуйтӧма сылӧн отделениеса малышъяслы.
«Дона другъяс! — гижисны курсантъяс. — Радпырысь принимайтам ми тіянлысь предложение переписывайтчыны.
Кӧсйысям быд экзамен бӧрын ыстыны тіянлы ассьыным итогъяс.
Надейтчам, мый и ті кутанныд юӧртавны миянлы асланыд успехъяс йылысь.
Юалӧй Семён Герасимовичлысь, кутшӧм решение ми примитлім первой комсомольскӧй собрание вылын.
Ми овлім и олам дружнӧя.
Радейтана поговорка курсантъяслӧн: «Армейскӧй дружба ёнмӧдӧ служба».
Помнитӧй та йылысь век!
Сиам успех Петя Самарцевлы роч кыв велӧдӧмын, Федя Атамеевлы — арифметика гӧгӧрвоӧмын, Алексей Скрипкинлы, кыдзи командирлы, — ыджыдджык требовательность ас дінас да подчинённӧйяс дінӧ.
Видзӧй честьсӧ рӧднӧй училищелысь!»
«Кырымасьӧма и Геша», — радпырысь пасйис Боканов.
Да, Пашков не сӧмын кырымасис, а кырымасигас думайтіс: «Жаль, ог вермы висьтасьны Сергей Павловичлы, мый, буракӧ, босьті кутшӧмсюрӧ урокъяс ставсьыс, мый вӧлі».
И збыльысь, бӧръя кадас Геннадий асьсӧ кутіс бурджыка, лои кывзысьысьджык.
Сійӧ ӧні ачыс дӧзмывліс, кодкӧ кӧ сёрнитліс стройын, муніс кыдз веськалӧ, вӧлі кӧ ньӧжмыд.
Непреклоннӧй армейскӧй порядокъяслӧн атмосфераӧ веськалӧм бӧрын Пашков, кодлы аслыс лои зэв рад, гӧгӧрвоис, мый найӧ воӧны сылы сьӧлӧм вылас.
«Дыр-ӧ позьӧ лоны безответственнӧй детинкаӧн? — кӧритіс сійӧ асьсӧ. — Мый нӧ меным, лоны Садовский кодьӧн?»
Геннадий эз нин думайт сы йылысь, мый тані «сійӧ прав, кодлӧн унджык право».
Сійӧ решитіс, мый кутшӧмсюрӧ дурклун дзик лоӧ сэні, кӧні эм салдатскӧй быт, Суворовскӧй училищеын естественнӧйыс вӧлі эськӧ тані тешкодьӧн.
Сійӧ частӧ казьтывліс батьыслысь кывъяссӧ.
«Он кӧ ло скромнӧй, настӧящӧй ёртӧн, тэ он ло менам пиӧн...»
И тайӧ кывъясыс выльысь и выльысь тшӧктывлісны сійӧс видзӧдлыны аслас поступокъяс вылӧ.
Москваса случай йылысь думайтігӧн Геннадий воис выводӧ, мый Сергей Павлович относитчис сы дінӧ вывті небыда.
«Ӧдва кӧ тайӧ вӧлі меным пӧльза вылӧ, — решитіс сійӧ, — кор ме лоа офицерӧн, татшӧм нарушениеяссӧ ог кут прӧщайтны».
...Боканов перйис конверт пытшкысь карточка: «ленинградецъяс» фотографируйтчӧмаӧсь ставныс ӧтлаын.
Прӧйдитіс кык тӧлысьысь неуна унджык, а кыдзи найӧ вежсьӧмаӧсь!
Лоӧмаӧсь верстьӧясӧн, кажитчӧ, весиг быдмыштӧмаӧсь.
Волевӧйӧн да напряжённӧйӧн вӧлі Владимир руд синъяслӧн видзӧдласыс; грубӧйджык лоӧма чужӧмыс, варччӧмаӧсь вомдоръясыс Семёнлӧн;
Павлик вӧчӧма ассьыс физиономиясӧ сэтшӧм серьёзнӧйӧн, кутшӧмӧс сӧмын сійӧ вермӧ вӧчны; весиг Геша лоӧма кыдзкӧ верстьӧджык, и сылӧн нежнӧй чужӧм вылас, синъясас тӧдчӧ выль выражение: татшӧм овлӧ мортлӧн, коді прӧйдитіс сьӧкыд туй.
«Колӧ письмӧсӧ лыддьыны радио пыр, а сэсся сетны Атамеевлы, медым гижис отделениеса газетаӧ», — думыштіс Боканов.
Фёдор вӧлі стенгазетаса редакторӧн да аслас полномочиеяс дінӧ относитчис ыджыд кывкутӧм чувствуйтӧмӧн.
Кодкӧ видзчысьӧмӧн таркнитіс ӧдзӧсӧ.
— Пырӧй! — шуис Боканов.
Порог дорын тыдовтчис Скрипкин.
Тырмымӧн вӧлі видзӧдлыны сылӧн жугыль чужӧм вылӧ, медым гӧгӧрвоны: отделениеса старшӧйлӧн лоӧма мыйкӧ лёктор.
— Разрешитӧй шыасьны? — синсӧ бокӧ вештӧмӧн ышловзьӧм бӧрын шуис сійӧ.
— Да!
— Генерал миян отделениеын вӧлі...
А книга тыра шкапын... беспорядок...
Скрипкин бара ышловзис:
— Меным выговор.
— Омӧль! — зумыштчӧмӧн шуис Боканов да чеччис. — Зэв омӧль!
Велӧдчан во заводитчӧм водзвылын класс да сылысь имущество примитан акт улӧ кырымасис не сӧмын Боканов, но и Скрипкин да ставныс мукӧдъяс.
— Асьным мыжаӧсь, — мыжапырысь видзӧдліс Скрипкин, — генерал шуис: «Ме тіян дінӧ ещӧ пырала».
— Но, вот мый, шогсьыны миянлы оз лӧсяв.
Колӧ порядок лӧсьӧдны.
— Колӧ! — сӧгласитчис отделениеса старшӧй. — Разрешитӧй мунны?
— Мунӧй...
XI ГЛАВА
1
Сійӧ кад чӧжыс, кор Володя да Галинка вӧліны Ленинградын, налы удайтчывліс аддзысьлыны сӧмын корсюрӧ: то Галинка институтса велӧдчысьяскӧд ветлывліс картупель босьтны, то Владимир гӧтӧвитчис октябрьскӧй парад кежлӧ.
Но найӧ виччысисны тайӧ аддзысьӧмъяссӧ, кыдзи праздникӧс.
...Володя кайис студенческӧй общежитиелӧн крут поскӧд да корис вахтерӧс — буркиа да фуфайкаа олӧма нывбабаӧс — чукӧстны кызь кӧкъямысӧд комнатаысь Галина Богачёваӧс.
— Да ті асьныд пыралӧй, — меліа шуис нывбаба, коді важӧн нин казяліс тайӧ кузь тушаа вежливӧй курсантсӧ.
Тайӧ сёрнисӧ кывліс Галялӧн пӧдругаыс — гырысь синъяса Катюша Круглова, коді котӧрӧн прӧйдитіс на дінті, и кор Ковалёв матыстчӧ вӧлі кызь кӧкъямысӧд комната дорӧ, ӧдзӧс саяс кыптіс шум, чирзӧм.
Порог дорын тыдовтчис Галинка да, ӧдзӧссӧ пӧдлалӧм бӧрын, медым успокоитчис сэні кыптӧм ноксьӧмыс, радпырысь нюжӧдіс Володялы кисӧ:
— Здравствуй!
Вот и бур, мый локтін!
Галинка вӧлі ичӧтик зепъяса да лым кодь еджыд прӧшви воротника сьӧд шерстянӧй платьеа, кӧсаясыс ӧшалісны мышкас, и сійӧ вӧлі школьница кодь.
Гашкӧ, буретш сы вӧсна, мый Галинка вӧлі школьница кодь, Владимирлы тӧдвылас уси, кыдзи сійӧ гортас пуксьӧдлывліс боты пытшкас кузь гӧна понпиӧс и сійӧ видзчысьӧмӧн видзӧдлывліс аслас убежищесянь.
— Нывъяс, позьӧ? — восьтыштіс сійӧ комната ӧдзӧссӧ, но сэні бара кыптіс шум:
— Оз позь!
— Ӧти минута!
— Сёрнитышт сыкӧд!
— Уберитӧны лишнӧйсӧ да краситчӧны-баситчӧны, — сералігтыр шуис Галинка да друг, сылысь выль погонъяс казялӧм бӧрын, горӧдіс:
— Сержант <ns>ё-орт</ns>, поздравляйта!
Медбӧрын найӧс лэдзисны да, сы вӧсна мый Володяӧс тані лыддисны ас мортӧн, то пырысь-пыр заводитісны висьтавлыны сылы студенческӧй выльторъяс.
Сёрнитісны гораа, ставныс ӧтпырйӧ, шутитігтыр, ёрта-ёртсӧ торкалігтыр, вуджлісны ӧти темасянь мӧд темаӧ.
— Ланьтӧй, катшаяс! — горӧдыштіс шумитысь нывъяс вылӧ на пиысь медся ыджыдыс — кузь тушаа, мича чужӧма да ӧтлаасьӧм синкымъяс улас спокойнӧй карӧй синъяса — Тамара Громова.
Сійӧ велӧдчис историческӧй факультетын мӧдӧд курсын, вӧлі отличницаӧн, институтын медбур лыжницаӧн да студентъяс пӧвстын пӧльзуйтчис ыджыд авторитетӧн.
— Нывъяс, ті тӧданныд, кыдзи чешскӧй кыв вылын лоӧ «любовь»?
— немвиччысьтӧг шыасис аслас пӧдругаяс дінӧ Катюша, и та дырйи синъясыс сылӧн ещӧ ёнджыка гӧгрӧсмисны, а неуна плавкӧс нырыс лыбыштіс вывлань.
— Кыдзи?
— Кытысь тэ тӧдан?
— Катенька заводитӧма велӧдны чешскӧй кыв буретш тайӧ разделсяньыс...
— Онӧ тӧдӧй?
Чешскӧй кыв вылын «любовь» — «ласка»!
— Да но?
— Думыштны сӧмын!
— Мича!
— Володя, тэ ӧні ло Галинкакӧд вежливӧйджык — сійӧ миян группаса старӧста!
— Да но, эновтӧй! — яндысьыштіс Галинка.
— Земляк должен тӧдны, кодкӧд имеитӧ делӧ!
Володя да Галинка решитісны ветлыны гуляйтыштны.
Галинка гартыштіс кӧсасӧ, пальтоасис, и найӧ петісны ывлаӧ.
Вӧлі час куим кымын.
Унатор вевъялісны тӧдмавны Галинка да Володя тайӧ чудеснӧй карас.
И кымын водзӧ тӧдмалісны сійӧс, сымын мусаджыкӧн да матыссаджыкӧн налы сійӧ кажитчис.
Найӧ тӧдісны нин керкаяс, кӧні овлісны Герцен, Грибоедов, налы мусаӧсь лоины и вечнӧй причал йылын «Аврора», и набережнӧй пӧлӧн садиталӧм нинпуяс, и Аничков пос вылын дом поводъяссӧ нетшкысь збой вӧвъяс, и ставыс сійӧ, мый дінӧ сэтшӧма велалӧмаӧсь ленинградецъяс, и мый пӧкӧряйтӧ воображениесӧ йӧзлысь, кодъяс воисны татчӧ ылісянь.
Тайӧ ӧтвылысь «кар восьтӧмыс» ещӧ ёнджыка ӧтлаӧдіс найӧс.
Часъясӧн ветлӧдлісны найӧ Невскӧй лавралӧн важ кладбище кузя.
Меліа да мудрӧя видзӧдіс на вылӧ, быттьӧ быдмис изсьыс, вӧнялӧм кузь дӧрӧма да сапӧга ыджыд тушаа Стасов.
Кынмӧма места вылас, мраморнӧй кисӧ мышкас нуӧмӧн, жугыль Комиссаржевская.
Улӧдз копыртчӧмаӧсь кузь коръяса бадьяс боткинскӧй беседкаын.
Карыс вӧлі тырӧма сюрпризъясӧн.
Лов шысӧ пыкӧмӧн сулалісны найӧ картинаяс водзын Русскӧй музейын, друг казявлісны Художество кузя Академияын Васнецовлысь «Южнӧй пейзаж» да любуйтчисны мича гӧраясӧн, мореӧн, пӧкатъяс вылын кудриа зеленьӧн.
Либӧ первойысь аддзылісны Пушкин керкаын, пианино вылысь, Одоевскийлӧн да Глинкалӧн музыкаӧн «Канон» нотаяс, а пызан вывсьыс Жуковскийлысь пӧдарок — сылӧн портрет, кытчӧ ачыс гижӧма: «Победитель-учениклы победитӧм учительсянь», и эз вӧв пом ни дор радлӧмлы, гордитчӧмлы, восторгайтчӧмлы.
Талун найӧ решитісны ветлыны центральнӧй паркӧ.
Поводдяыс вӧлі шоча овлысь тані — настӧящӧй зарни ар.
Налӧн сэтшӧма быри гажныс ёрта-ёртсьыс, налы сэтшӧм лӧсьыд вӧлі ӧтлаын, мый окота вӧлі дугдывтӧг ветлӧдлыны, сёрнитны.
Галинка сьӧлӧмсяньыс висьталіс лекцияяс йылысь, выль предметъяс йылысь, профессоръяс да ёртъяс йывсьыс.
— Тэ казялін, Тамара Громова — быттьӧ рассудочнӧй, абу мелі, а кутшӧм бур морт!
Ставторнас юксяс.
Мыйта на ми тӧдсаӧсь, а кажитчӧ важӧн-важӧн нин...
— Тӧдан, — шуис Володя, — вот и ми разнӧй Суворовскӧй училищеясысь, а быттьӧ важӧн тӧдсаӧсь...
Сулалӧ паныдасьны кык суворовецлы, кыдзи заводитчӧны казьтылӧмъяс.
Выль, тӧждысяна мӧвп торкис сійӧс.
— Пыр думайта, мый миянлы вӧчны Садовскийкӧд?
Галинка тӧдіс Володялӧн «педагогическӧй корсьӧмъяслысь» историясӧ да серӧктіс.
— Миян заводитчисны производственнӧй сёрнияс, — шуис сійӧ.
— Збыльысь, Галя, мый вӧчны Олегкӧд?
Гашкӧ, ышӧдны сійӧс военнӧй изобретательствоӧн — сійӧ тайӧн интересуйтчӧ?
Ме Семёнлысь юалі — тэ жӧ тӧдан, кутшӧма радейтӧ сійӧ техника! — босьтны менсьым Садовскийӧс аскӧдным гаражӧ, мастерскӧйясӧ.
Сёма сӧгласитчис, но эз зэв окотапырысь.
Юалӧ: «Тэ эн на дӧзмы ноксьыны тайӧ Садовскийыскӧд?
Абу ӧд ясли тані?»
Колӧ шуны, ме коркӧ тадзи жӧ думайтлі: «Мый нӧ, сійӧ меным медъёна колӧ?
Медым ачыс аскӧдыс занимайтчӧ да ас вӧснаыс ӧтвечайтӧ!»
Но сэсся решиті: Сергей Павлович кӧ водзті, кор муртса на воис миян дінӧ, тадзи ме дінӧ отнеситчис?
Да, буракӧ, «ноксьӧм» — воспитатель профессиялӧн юкӧн.
И эстафетаын, кодӧс ми пӧлучитім...
Сійӧ друг ланьтіс.
Эстафета йылысь мӧвп, коді ӧтчыд чужис, ёнмис, кыдзи пытшкӧсса наказ.
Но висьтавны тайӧ мӧвпсӧ гораа сылы кажитчис нескромнӧйӧн, самоувереннӧйӧн, и та вӧсна сійӧ яндысигтыр шуис:
— Но да ладнӧ, тырмас та йылысь, а то и збыльысь...
— Энлы, энлы, — тэрыба шыасис Галинка, — тэ висьтав, кыдзи думайтан водзӧ сыкӧд?
— Да мый водзӧсӧ, — неокотапырысь нин водзӧ висьталіс Володя, — бӧрйи Олеглы вылӧ кутшӧмсюрӧ книгаяс.
Майор Дёмин корис инженернӧй делӧ кузя преподавательӧс отсавны меным.
Ми кӧ босьтчам ставным ӧтлаын...
— Со аддзан, тэнад педагогическӧй задаткаяс!
— Но нин и задаткаяс, — паныд шуис Володя, — а Олег омӧля на сетчӧ...
Меным ещӧ старшӧйяслысь колӧ велӧдчыны да велӧдчыны...
Да, должен тэныд висьтавны, миянлы зэв ёна везитӧ командиръяс вылӧ! — вежис темасӧ Володя. — Миян майор Дёмин зэв требовательнӧй, но и зэв бур сьӧлӧма морт.
И быд приказание сылысь окота выполнитны кыдз позьӧ бурджыка, абу полӧм ради!
Семён правильнӧ шуӧ: «Сылӧн скӧра видзӧдлӧмыс нарядысь сьӧкыдджык...»
— А Сёмаыс мыйла важӧн оз тыдав? — интересуйтчис Галя. — Сійӧ ёна воӧма сьӧлӧм выланыс миян нывъяслы...
Весиг Тамаралы.
Сійӧ шуӧ: «Самостоятельнӧй».
Тӧдан, казачкаяслӧн тайӧ кывйыс имеитӧ торъя смысл: абу сэтшӧм-татшӧм, а постояннӧй...
Володялы уси дум вылас, мый и Семён шуліс Тамара йылысь: «Вот тайӧ нывка!»
— Сёма локтас...
А ме кажитчи? — шутитӧмӧн юаліс сійӧ.
— Шуӧны, неуна ышнясян...
— Но-о-о? — сьӧлӧмсяньыс дӧзмис Володя. — Тайӧ, навернӧ, сы понда, мый менам мода чатӧртны юрӧс.
— Вермас лоны, вермас лоны, — шуис Галинка да эз вермы помӧдз нуны рольсӧ, — да ме шутиті!
Нывъяс миян тэ дінӧ бура относитчӧны.
А сержантлы, — сійӧ видзӧдліс Владимир вылӧ сералысь синъяснас, — колӧ кутны юрсӧ вылынджык.
Збыльысь, Тамара мича ныв? — друг юаліс Галинка.
— Да, — сӧгласитчис Володя, — но абу ме серти.
— Миян факультетса комсорг — биа пӧсь сьӧлӧма грузин, шуис Тамараӧс «<kat>Ломази-гого</kat>», — грузинскӧй кыв вылын тайӧ лоӧ — мича ныв.
— Ме ӧні тэнӧ тадзи кута шуны! — шуис Володя да первойысь думыштіс, мый Галинка збыльысь мича.
Абу, тайӧ абу сійӧ кывйыс!
Сійӧ вӧлі зэв мича.
Муса синъясыс видзӧдісны дӧверчивӧя да яснӧя, гожъялӧм мича чужӧмыс частӧ вежлаліс ассьыс выражениесӧ.
Нырыс чангыльтчыштӧма.
Володялы весиг кажитчис, — да тайӧ, навернӧ, тадзи и вӧлі, — мый став ветлысь-мунысьыс видзӧдӧны ныв вылӧ меліа нюмъялігтыр, сы вӧсна мый ставнас сійӧ вӧлі кутшӧмкӧ тувсовъя, сӧстӧм, водзлань сетчӧм.
Сійӧ быттьӧкӧ первойысь аддзис сійӧс татшӧмӧн, и тайӧс чувствуйтӧмыс эз эновтлы сійӧс рытывбыд.
Владимирлӧн друг кыптіс гордостьлӧн выль чувство: кутшӧм лӧсьыд, мый Галинка мунӧ именнӧ сыкӧд, бӧрйис сійӧс, а эз кодӧскӧ мӧдӧс.
— Ыджыд тай, красавицаӧс аддзин! — зывӧкпырысь шуис Галинка да, быттьӧ ас дінсьыс тайӧ сёрнисӧ вештігмоз, выльысь шуис: — А Тамаралы Семён зэв ёна воӧма сьӧлӧм вылас...
— Но сійӧ кывзысьтӧм нывъясӧс синнас оз вермы аддзыны! — шуис Владимир да сьӧкыдпырысь вештіс сы вылысь синъяссӧ. Володя волнуйтчис на аслас открытиеӧн.
Найӧ мунісны магазинлӧн гырысь ӧшиньяс дорті.
— Видзӧд, — горӧдіс Галинка, — витрина вылас интереснӧй нывбабалӧн портрет!
— И ньӧти абу интереснӧй!
— Интереснӧй!
Найӧ матыстчисны матӧджык да вак-вакӧн серӧктісны.
Вӧлӧмкӧ тайӧ ыджыд портретыс XVIII нэмся знаменитӧй актёр Волковлӧн, коді ылісяньыс кажитчис налы нывбабаӧн.
И кыдзи тайӧ частӧ овлывлӧ, кор кутшӧмкӧ тешкодь случай кыпӧдӧ сералан настроение, кор ставыс вылӧ петӧ серамыд; найӧ ӧні ышмисны да сералісны дугдывтӧг: и важ «барынька» шляпа вылын, коді вӧлі гуткулантшак кодь, и сы вылын, мый Володя кӧсйис шуны «кольӧм вося сентябрын», а шуис кольӧм июльса сентябрын», и «Несгораемӧй шкапъяс восьтӧм» вывеска вылын.
Ӧтарӧ паныдасялісны военнӧйяс.
Ковалёв ӧтипӧрйӧ сёрмис нин сетны честьсӧ, и офицер недӧвӧльнӧя видзӧдліс сы вылӧ.
— Вай кежам кутшӧмкӧ йӧзтӧмджык уличаӧ! — шуис Володя.
Найӧ тадзи и вӧчисны, да мыйкӧ дыра мунісны чӧв олігтыр.
Сералан настроениеыс воши, быттьӧкӧ коли шума улича вылас.
— Мама висьӧ, — шога шуис Галинка, и сылӧн синъясыс лоины жугыльӧсь, — гажӧй менам сыысь ёна быри...
— И ме аслам мам вӧсна гажтӧмча, — думайтігтыр шуис Володя.
Неважӧн сійӧ пӧлучитіс письмӧ гортсяньыс.
— Ме ӧд ог вермы ставсӧ висьтавны мамлы военнӧй училище олӧм йылысь да гижа общӧй фразаясӧн, — мыжапырысь висьталіс Володя, — а, сійӧ шогсьӧ...
— Да тэ и меным омӧля висьтавлан татшӧм сведениеяссӧ! — серӧктіс Галинка. — Да, ме гӧгӧрвоа, — тэрыба шуис сійӧ, кор казяліс, мый Володя кӧсйӧ дорйысьны, — Суворовскӧйын — сэні мӧд делӧ, а ӧні — присяга...
Найӧ лоины почтӧвӧй отделение дорын.
— Вай ыстам телеграммаяс...
Тэ аслад мамлы, а ме асламлы, — шуис Володя.
— Вай! — радпырысь сӧгласитчис Галинка.
— И Сергей Павловичлы ме мӧдӧда.
Позьӧ гижсьыны — «Володя да Галя»?
— Дерт жӧ.
2
Найӧ пырисны тыртӧм паркӧ.
Кыліс арбуз дук да пу кырсь дук.
Вӧлі чӧв-лӧнь.
Сулалісны пуяс, кодъяс отражайтчисны сьӧдов-лӧз прудйын.
Коръясыс тшӧкыда вольсалӧмаӧсь прудлысь берегсӧ, дорӧсалӧмаӧсь сійӧс вижов-гӧрд ковёрӧн, и, кажитчис, тайӧ ковёр вывтіыс позьӧ свободнӧя прӧйдитны.
Гораа дзуртыштіс кокъяс улын пу пос.
Найӧ прӧйдитісны тыртӧммӧм павильон дінті да ньӧжйӧник мӧдӧдчисны аллеяӧд.
Му весьтӧд дышпырысь паськаліс ру.
Пуяслӧн ӧтка коръясыс мунісны дзебсьӧм воробейяс вылӧ.
Кокньыдика, муртса кывмӧн кышакылігтыр войталісны ӧти ув вывсянь мӧд ув вылӧ ва войтъяс, гылалісны му вылӧ.
— Кылан? — Галинка лэптіс чуньсӧ вывлань да сувтіс.
Сійӧ кутіс Володялысь кисӧ, и найӧ мӧдӧдчисны водзӧ.
— Лӧсьыд меным тэкӧд, — прӧстӧя висьталіс сійӧ.
Володя топӧдліс сылысь чуньяссӧ.
— Регыдджык нин эськӧ пырны классӧ... челядь дінӧ, — ньӧжйӧник шуис ныв, и Володя гӧгӧрвоис, мый сійӧ юксьӧ сыкӧд аслас гуся мӧвпъясӧн. — Тӧрыт пӧшти асылӧдзыс лыдди «Педагогическӧй поэма», сэтшӧм окота лои регыдджык школаӧ!
Руыс лои пыр сукджык.
Пемдіс.
Найӧ петісны паркысь проспектлань.
Плафонъяс плавайтісны ру пиас, и кажитчис, мый небесаас вӧлі ӧшлӧма уна тӧлысь.
3
Общежитиеысь Галинка суис сӧмын ӧтнассӧ Тамараӧс — мукӧд нывъясыс мунӧмаӧсь кино вылӧ.
Тамара пукаліс пызан дорын да вурсис.
Абажура лампалӧн югӧрыс усис каштанӧвӧй юрси вылас, кодӧс вӧлі кыӧма кӧсаӧ да коронаӧс моз гартыштӧма юр гӧгӧрыс.
Галинка пуктіс ӧшинь вылӧ тубрасъяссӧ — калбас да сыр — да муніс кухняӧ мыськавны носӧвӧй чышъянъяс.
Тайӧ уджсӧ помалӧм бӧрын сійӧ сюяліс портфеляс тетрадьяс аския лекцияяс кежлӧ да пуксис Тамара дінӧ, аслас крӧвать помӧ.
Комнатаас найӧ олісны квайтӧн.
Катюша Круглова крӧвать весьтын веерӧн ӧшалісны кинознаменитостьяслӧн фотографияяс.
Тамара ӧшліс аслас крӧвать весьтӧ гимнастъяслысь портретъяс, кодъясӧс вундаліс «Огонёк» журналысь, а Галинка ӧшӧдіс векньыдик рамаын Бялыницкий-Бирулялысь пейзаж — вӧсньыдик пуяс отражайтчисны ва гӧпъясын тулыснас лым сылігӧн.
Нывъяс сёрнитыштісны ас костаныс сы йылысь, кыдзи удобнӧджык да донтӧмджык: завтракайтны столӧвӧйын али тані?
Артыштісны, уна-ӧ позьӧ видзны тӧлысьнас театръяс вылӧ, и Тамара друг висьталіс:
— Семён талун пыраліс — нуӧдіс театрӧ...
Но мыйла эськӧ ме друг сыкӧд муні? — Сійӧ чӧв олыштіс да веськыда висьтасис... — А бӧрыннас, кор муніс, каитчи, мый ӧткажитчи...
Сійӧ сэтшӧм прӧстӧй!
— Сёма зэв бур морт! — горӧдіс Галинка. — Тэ тайӧс казялан ачыд...
Тӧдан, Тома, ме казялі: медся бур йӧз лоӧны наысь, кодъяс сьӧкыда овлісны челядьдырйиыс.
Татшӧмъясыс торйӧн радейтӧны и удж, и дружба...
— Тайӧ абу век тадзи, — вочавидзис Громова, — делӧыс, навернӧ, сыын, кутшӧмӧсь бать-мамныс, ёртъясыс, воспитательясыс.
Сійӧ дугдіс вурсьӧмысь, муніс аслас тумбочка дінӧ, перйис фотография да вайис сійӧс.
Карточка вывсянь видзӧдіс морскӧй офицер, кодлӧн вӧліны Тамаралӧн кодь жӧ кыз вомдоръяс, ныр дорас ӧтлаасьӧм сук синкымъяс; морӧс вылас вӧлі зӧлӧтӧй звёздочка.
— Менам ыджыдджык вокӧй, — висьталіс Громова. — Челядьдырыс сылы ньӧти эз вӧв сьӧкыд.
А татшӧмӧн лои, ме чайта, сы вӧсна, мый миян семьяным дружнӧй, ӧта-мӧд вӧсна тӧждысьысь.
Папа век миянлы вылӧ кад аддзыліс.
— А коді тэнад папаыд?
— Механик.
Заводын, — и, друг меліа юаліс гырысь сьӧд синъяснас Галинка вылӧ видзӧдігтыр:
— Тэ Володятӧ ёна радейтан?
Немвиччысьтӧмысла Галинка гӧрдӧдіс, здук кежлӧ шай-паймунлі, инмӧдіс банбоксӧ пӧдруга пельпом бердас.
Юрсӧ лэптытӧг вашнитіс, быттьӧ поліс, мый ещӧ кодкӧ кылас:
— Ёна...
И, веськӧдчӧм бӧрын, Тамара вылӧ корана синъясӧн видзӧдігтыр, шуис:
— Сӧмын оз ков та йылысь... ог вермы...
— Навернӧ, тадзи и должен лоны, — думыштчӧмӧн шуис Тамара.
4
Майор Дёмин дыр пукаліс ротаын.
Важӧн нин пӧра эськӧ мунны гортас, — сэні виччысьӧны нин, — но сылы окота вӧлі помавны уджсӧ, и сійӧ лыддяліс взводнӧй командиръяслысь конспектъяс.
Выльысь и выльысь думайтіс Садовский йылысь: абу, сійӧ абу безнадёжнӧй.
Тайӧ зонсьыс вермас лоны тӧлк.
Но колӧ унджык требовательность да этшаджык беседаяс.
Томдырйиыс, пехотнӧй училищеӧ пыртӧдз на, Дёмин помаліс педагогическӧй училище да воӧн-джынйӧн учительствуйтіс.
Навернӧ, быдӧнлӧн, коді кӧть и недыр, серьёзнӧя да любовнӧя йитчывліс школакӧд, век кежлӧ кольӧ школа дінӧ привязанность, а аслас характерын мыйкӧ учительсянь.
Тайӧ оз вушйы ни уна воясӧн, ни мортлӧн выль положениеӧн, петкӧдчӧ йӧз дінӧ сылӧн относитчӧмын, школьнӧй делӧясӧн, педагогическӧй литератураӧн, уна посни приметаясӧн ёна интересуйтчӧмын.
Война дырйи Дёминлы лои уна пережитны.
Сійӧ воштіс гӧтырсӧ да нывсӧ, сійӧ аддзыліс героизм и трусость, несгибаемӧй воля и слаб дух да воис чорыд выводӧ: йӧзӧс радейтӧмла, именнӧ йӧзӧс радейтӧмла, колӧ йӧзсяньыс требуйтны кыдз позьӧ унджык, ёна унджык сы серти, мыйта ми корсюрӧ тайӧс вӧчам.
Сылӧн приёмнӧй пиыс велӧдчис сизимӧд классын, и Александр Иванович, коді частӧ волывліс школаӧ, яснӧя аддзис безобразиеяссӧ сэтысь.
Сійӧ аддзыліс и некодысь повтӧм зонъясӧс, кодъяс эз признавайтлыны некутшӧм авторитетъяс да, лукава шпыннялігтыр, шулывлісны учительяслы: «Ті миянӧс перевоспитайтӧй»; и зэв бур воспитательясӧс, кодъяс демагогическӧя ворсӧмӧн чужтылісны хулиганъясӧс, и сэтшӧмъясӧс, кодъяс лыддьӧны: ставыс налы и нинӧм насянь.
И Дёмин решитіс требованиеяслӧн суровостьӧн тышкасьны лэдзчысьӧмкӧд, нинӧм думайттӧмкӧд.
Сійӧ вӧлі аддзӧ: воспитаниелӧн сямыс тшӧкыда овлывлӧ комнатнӧй, кыв вылын внушайтана, кор гӧгӧрвосьӧны сӧмын веськыд индӧдъяс, кодъясӧс делӧ вылас частӧ торкӧны.
Татшӧм воспитаниеас эз тырмыв действенностьыс, колӧ вӧлі упражняйтны волевӧй поступокъяс, быдтыны йӧзӧс, кодъясӧс сьӧкыдлунъясыс оз повзьӧдлыны, а кыскӧны ас дінас, кодъяслы долг — абу книжнӧй формула, а пытшкӧсса потребность.
Майор чеччис, сюяліс полевӧй сумкаас тетрадьяс.
Видзӧдліс киса часі вылас: вӧлі ӧкмыс час рыт.
— Пӧра и честь тӧдны! — Сійӧ пасьталіс шинельсӧ. — Колӧ сӧветуйтны сержант Ковалёвлы: Садовский Садовскийӧн, а отделениетӧ век жӧ оз ков эновтны. — Дум вылас сылы уси генерал Агашевкӧд сёрниыс: «Командиравны колӧ велӧдны».
— Да, дерт, колӧ.
Дёмин видзӧдліс коридорӧ, прикажитіс дневальнӧйлы:
— Ыстӧй ме дінӧ курсант Садовскийӧс!
Олегӧс аддзисны читальнӧй залысь.
Воӧм йылысь доложитӧм бӧрын сійӧ веськӧдчис, чужӧмыс вӧлі жугыль.
Дёмин зумыштчис:
— Ті весьшӧрӧ поланныд.
Ме эг кор тіянӧс, медым бара видны.
Уна нин тэ йылысь сёрнитӧма.
Меным окота прӧстӧ, сьӧлӧмсянь предупредитны тіянӧс ыджыд опасность йылысь: тіянӧс вермасны вӧтлыны училищеысь.
Садовский чужӧм вылас шӧйӧвоши.
— Висьтала ещӧ: зэв ёна эска, мый слаб воляа йӧз офицерскӧй корпуслы оз ковны, и ті кӧ онӧ аддзӧй ас пытшсьыныд вын крута бергӧдчыны, ме первой кута настаивайтны, медым тіянӧс вӧтлісны.
«Резкӧя? — думыштіс майор, кор Садовский муніс, — вермас лоны...
Но мыйла корсявны «шыльӧдӧм» формаяс, колӧ кӧ висьтавны суровӧй правда?»
Олег муніс Дёмин дінысь синкымъяссӧ кӧрӧмӧн.
«Кытчӧ нӧ воштыся, тадзи кӧ лоас?
Вузӧ?
Но меным вывті окота лоны офицерӧн, сӧмын офицерӧн!
Нинӧм мукӧдтор ме ог представляйт, и ме ӧмӧй мыжа, а абу тайӧ омӧль характерӧй?
Неужели абу менам волялӧн вын и ме ог вермы венны ачымӧс?»
Суворовскӧйын на сылӧн кӧсйылӧмъясыс лоны мукӧдсьыс бурджыкӧн эз пӧрлыны олӧмӧ, унджыкысьсӧ сы понда, мый эз ошкывны сійӧс таысь другъясыс.
Веськыда кӧ шуны, другъяс сылӧн сэки эз и вӧвны.
Ачыс повзьӧдіс, ӧтдортіс ас дінсьыс найӧс.
Бӧрынджык сійӧс «велӧдлісны», «прорабатывайтлісны», видлісны, и тайӧ эз вермы сійӧс вежны.
Тані, пехотнӧй училищеын, сійӧ казяліс дзик выль атмосфера, кор оз терпитны проступокъяс, офицеръяслысь суровӧй, но заинтересованнӧй требовательность.
И сы дінӧ Ковалёвлӧн, ёртъясыслӧн относитчӧмыс, и Дёминкӧд тайӧ сёрниыс, и Копанёвӧн шуӧм кывъясыс, кодъяс йылысь Олег частӧ думайтлывліс: «Уна больган честь йылысь, этша вӧчан сылы вылӧ» — ставыс тайӧ вӧрзьӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Сылысь быттьӧкӧ ӧтарӧ юасисны: «Он ӧмӧй нӧ тэ гӧгӧрво, мый олӧмыс, тайӧ тэныд выль олӧм, требуйтӧ и тэнӧ выльӧс?
Он вермы — весась татысь!»
«Да неужели Копанёв, — шогпырысь думайтіс ӧні Олег, — меысь яснӧйджыка представляйтӧ олӧмыслысь смыслсӧ, лоӧ ме дорысь бурджык офицерӧн?»
«А мыйла эськӧ оз? — вочавидзліс сылы пытшкӧсса гӧлӧсыс, — и лоас.
Сылӧн эм сдержанность, исполнительность, развитчӧма честь чувство, мый тэнад абу».
«Но, тайӧ вывтіджык!
Честь ме ог вошты...
Но колӧ венны ачымӧс...»
Сійӧ чувствуйтіс, мый тані дасьӧсь вӧлі отсавны сылы и отсалісны, но яснӧя сетлісны гӧгӧрвоны: «некод оз кӧсйы уговаривайтны тэнӧ, вӧтлысьны тэ бӧрся, кӧсъян лоны офицерӧн — мынтӧдчы сыысь, мый мешайтӧ сійӧн лоны, он мынтӧдчы — норась ас вылад.
А ми тэ дінӧ окотапырысь локтам требовательностьӧн.
И кымын ёнджыка кутам тэнӧ уважайтны, веритны тэныд, сымын ыджыдджык лоӧ тайӧ требовательностьыс».
Спальня дорын Олегӧс суӧдіс Геннадий Пашков.
Сійӧ локтӧ вӧлі карысь, ӧти нывлӧн нимлун вылысь, и вӧлі бур настроениеа да дась вӧлі вӧчны бурӧс мукӧдъяслы.
— Кыдзи олам-вылам, старик? — клопнитіс сійӧ Садовскийлы пельпомас, но казяліс сылысь жугыль чужӧмсӧ, сувтіс, вежис сёрнисӧ: — Ме тэнӧ, Олег, бура гӧгӧрвоа...
Геннадий видзӧдліс гӧгӧр: абуӧсь-ӧ свидетельяс?
Сійӧ кӧть и радейтіс Олегӧс, но думсьыс лыддис асьсӧ волевӧйджык мортӧн, коді кужис венны сійӧс, мый Садовскийлы абу вын сертиыс.
— Гӧгӧрвоа, гашкӧ, мукӧд дорысь ёнджыка!
И верит менам личнӧй опытлы, став тайӧ миян дурӧмъясыд вермасны помасьны зэв лёка.
Колӧ велӧдны асьтӧ дисциплинаӧ.
Мӧдног военнӧй оз артмы!
— Оз зэв артмы и тэнад аслад!
— Мый нӧ, тэ прав, — ӧбидитчытӧг сӧгласитчис Геша, — но артмас!
— Вӧч, мед артмас, — нурбыльтіс Садовский.
Сьӧлӧм вылас сылы лои ещӧ сьӧкыдджык.
XII ГЛАВА
1
Суворовскӧй училищеын дежуритігӧн подъём водзвылын Боканов локтіс мӧдӧд ротаӧ.
Дневальнӧйлӧн тумбочка дорын сулаліс Авилкин.
Узьтӧмысла чужӧмыс сылӧн кельдӧдӧма, а рыжӧй синкымъяс улас синъясыс куньсисны да дзирдалісны чусыда.
— Майор ёрт! — заводитліс Авилкин сетны рапорт, но Боканов дугӧдіс:
— Оз ков, — да видзӧдліс шпыннялігтыр.
Тайӧ нарядсӧ Авилкин нуис <rus>вне очереди</rus>: кольӧм дежурство дырйи сійӧ кисьтӧма бачокӧ путӧм ва, сы вӧсна мый сійӧ вӧлӧма кипятокысь матынджык, а тайӧс аддзылӧма старшина.
— Кыдзи самочувствиеыд?
— Зэв бур, майор ёрт! — кыдз сӧмын позьӧ кыпыдджыка вочавидзис Авилкин да мырдӧн зілис паськыдджыка восьтыны синъяссӧ.
Банбокӧдыс сылӧн визувтіс ва.
«Киськалӧма юрсӧ, медым не унмовсьны», — дӧгадайтчис Сергей Павлович.
Сылы дум вылас уси важся армейскӧй анекдот: дневальство дырйи унмовсьӧм салдатӧс сийӧсалӧмаӧсь да садьмӧдӧмаӧсь.
«Узян?!» — скӧрысь юалӧма сійӧс садьмӧдысь начальник.
«Некыдз ог, — абу шӧйӧвошӧма мӧдыс, — сийӧс ремонтируйта!»
Авилкинлӧн, пӧжалуй, тожӧ эм «мудеритӧмыс».
— Менам Скрипкинкӧд миритчинныд? — интересуйтчис Боканов.
Сійӧ неважӧн на корис Павликӧс, медым сійӧ видзӧдіс Алёша бӧрся.
— <ns>Мири-итчим</ns>! — кыпыда вочавидзис Авилкин, и унзільыс дзикӧдз прӧйдитіс. — Ми сыкӧд частӧ овлывлам ӧтлаын.
Сергей Павлович, колӧ шуны, тӧдіс та йылысь — капитан Беседа вевъяліс юӧртны сылы: «Менам Рыжикӧй вайӧдліс Скрипкинӧс миян классӧ.
Сэсся муніс сыкӧд лыжиӧн иславны да шуӧ сылы: «Менӧ Коваль велӧдіс.
Сійӧ гӧрасяньыс и мунам иславны, сӧмын сюръяас эн зурась да эн усь.
Месӧ некор эг усьлыв».
Боканов сиис Авилкинлы бура помавны дежурствосӧ да мӧдӧдчис водзӧ.
Абу-ӧ тешкодь?
Весиг сэки, кор дежуритан училищеын, век кыскӧ видзӧдлыны именнӧ аслад ротаӧ.
Часі дорын, коридор чукыльын, дежуритіс Бокановлӧн испытаннӧй отсасьысь — старшина Привалов.
Офицерӧс аддзӧм бӧрын сійӧ веськӧдчис, и сылӧн небыдик еджыд ускыс кыптыштіс.
— Ставыс лючки-ладнӧ, майор ёрт, узьӧны...
Лӧсьыд, кор эм бур старшина!
Привалов радейтліс «видыштны» суворовецъясӧс, скӧрмывны на вылӧ сыысь, мый найӧ вӧчӧны сідзи, кыдзи «сійӧ оз вӧч», но тайӧ вӧлі бур сьӧлӧма морт, кык пилӧн бать, коді кужліс висьтавлыны разнӧйпӧлӧс историяяс.
И Привалов дежуритігӧн, кӧть кутшӧм спальняӧ сійӧ эз пыравлы, узьны водтӧдз век корлісны сылысь:
— Старшина ёрт, висьталӧй мыйкӧ йылысь...
Сійӧ пуксьывліс табуретка вылӧ, кӧрліс вушйӧм синкымъяссӧ мелі чужӧм вывсьыс да «сӧмын шынитӧв» кывъяс шуӧм бӧрын заводитліс висьтавны Сибирь йылысь, вӧралӧм йылысь, воинскӧй подвигъяс йылысь, аслас олӧмысь случайяс йылысь.
Кодсюрӧ чӧскыда унмовсьлісны сылӧн сёрниысь, мукӧдыс куйлісны эшкын улас дзебсьӧмӧн.
Висьтавны помалӧм бӧрын Привалов ньӧжйӧник шулывліс:
— А ӧні — узьны, — да кок чунь йылас петлывліс.
...Генерал воис училищеӧ водз, воліс зарядка вылӧ, а урокъяс водзвылын решитіс пыравны Боканов классӧ.
Дум вылас уси, кутшӧм вӧлі чужӧмыс Скрипкинлӧн, кор сылы сійӧ объявитіс выговор, да шпыньмуніс: «Бур служакаӧн лоӧ».
Класс проветривайтсис, а дежурнӧй Пётр Самарцев чышкис тряпкаӧн дӧска вылысь мел.
— Генерал ёрт, витӧд ротаса первой отделение велӧдчан лун заводитчӧм кежлӧ дась...
Отделениеса дежурнӧй суворовец Самарцев Пётр! — доложитіс сійӧ да вешйыштіс бокӧ, быттьӧкӧ сетіс генераллы туй злополучнӧй шкаплань.
Полуэктов видзӧдліс шкапӧ, восьтыліс парта вевтсӧ Атамеевлысь да, сьӧлӧмсяньыс «Ну-ну!» шуӧм бӧрын, тшӧктіс, медым корисны отделениеса старшӧйӧс.
Кельыд чужӧма, волнуйтчысь Скрипкин веськыда сувтіс училищеса начальник водзӧ:
«Неужели мыйкӧ вунӧді?» — юасисны сылӧн синъясыс.
— Суворовец Скрипкин, кыдзи отделениеса старшӧйлы объявляйта тіянлы благодарность класслӧн образцӧвӧй состояниеысь.
2
Перемена дырйи биология кузя преподаватель майор Кубанцев вайис учительскӧйӧ «нагляднӧй пособие» — тылысь объём мерайтан прибор.
Тайӧ прибор гӧгӧрыс чукӧртчисны офицеръяс, быдӧнлы окота вӧлі босьтны трубкасӧ да йӧткыштны вылӧджык цилиндрсӧ.
Гаршев сэтшӧма зілис, мый весиг гӧрдӧдіс.
Капитан Беседа мудеритіс, зілис пӧльыштны кыкысь.
Веденкин шуис:
— Тырмас, тырмас!
Эновтӧй пӧръясян политикатӧ!
Тайӧ занятие саяс найӧс и суис генерал.
Ставныс здук кежлӧ шӧйӧвошлісны.
— Ворсанныд? — нюммуніс Полуэктов.
— Старикъяс ышмӧны, — яндысигтыр кызӧктіс Гаршев да лӧсьӧдыштіс пенснесӧ.
Генерал муніс майор Васнецов урок вылӧ, сэсся часджын кымын оліс сержантъяслӧн политзанятие вылын да пырис Зорин дінӧ.
Комнатаӧд ветлӧдлігтыр полковник висьтавліс Алексей Николаевичлы:
— Ті правӧсь, колӧ, медым юношаяс асьныс тӧждысисны общеучилищнӧй коллектив ёнмӧдӧм вӧсна, веськӧдлісны сійӧ делӧясӧн.
А ми долженӧсь подсказывайтны да контролируйтны...
Сӧмын тадзи воспитайтан общественнӧй привычкасӧ.
Ӧд налӧн кутшӧм психологияыс?
Ті кӧ мыйкӧ утверждайтанныд, то найӧ лыддьӧны: тіянлы шуӧма тадзи сёрнитны.
Вернӧ?
А найӧ кӧ асьныс воисны тайӧ мӧвпӧдзыс — интересыс дзик мӧд.
— Генерал ёрт, — шыасис Зорин Полуэктов дінӧ, — мӧдӧд ротаса комсомольскӧй бюро решитіс лӧсьӧдны уголок «Миян другъяс» — суворовец-курсантъяс йылысь.
Кыдзи ті видзӧданныд та вылӧ?
— Зэв бур, сӧмын колӧ лӧсьӧдны тайӧ «уголоксӧ» оз ротаын...
— Сідзи и решитам, — бергӧдчис Зорин капитан Беседалань, — ті заводитысьяс, но размахыс — общеучилищнӧй.
— Разрешитӧй мунны? — юаліс генераллысь воспитатель.
— Пӧжалуйста...
Кора тіянӧс висьтавны майор Бокановлы, медым сійӧ локтіс татчӧ.
3
— Бур лун, Сергей Павлович, — кутшӧмкӧ не официальнӧй тонӧн шыасис Боканов дінӧ генерал, — пуксьӧй.
Ми тіянӧс корим эг дзик обычнӧй делӧ кузя.
Сійӧ кызӧктыштіс.
— Тіянлы лоӧ, сідз шуны, чрезвычайнӧй миссия.
Боканов кутіс сюся кывзыны.
— Мунанныд лун дас кежлӧ Ленинградскӧй пехотнӧй училищеӧ заинтересованнӧй сторонаса представительӧн.
Видзӧдланныд, кыдзи сэні миян олӧны, бур ним шедӧдӧны.
Воанныд, педсӧветлы висьталанныд...
Аски и мунӧй!
— Кывза, — ньӧжйӧник шуис Боканов, кӧть сылы окота вӧлі горӧдны «Зэв радпырысь!»
— Кругӧвӧй порукаӧн беда, — дӧзмӧмӧн шуис Зорин, коді ӧнӧдз чӧв оліс. — Сы пыдди, медым водзвыв висьтавны лоан ӧшибкасӧ, суворовецъяс лыддьӧны ёсь критика да дивитӧм — не ёрт нога действиеӧн.
Кыдзи ті думайтанныд, Алексей Фёдорович, — шыасис генерал дінӧ Зорин, — мый, ми кӧ старшӧй классъясын ещӧ сёрнитыштам та йылысь комсомольскӧй собрание вылын?
— Но-но, — ошкис генерал.
— Ті представляйтанныд!.. — горӧдіс Зорин. — Весиг тіян, — сійӧ видзӧдліс Боканов вылӧ, — удитӧмаӧсь заразитчыны тайӧ висьӧмнас: Самарцев невнимательнӧя кывзӧма Гаршевлысь объяснениесӧ.
Перемена дырйи Семён Герасимович заводитӧма сійӧс видны.
Но мый найӧ думыштӧмаӧсь?
Скрипкин, Атамеев да найӧ компаниесаяс заводитӧмаӧсь ылӧдлыны старикӧс вопросъясӧн, вештӧмаӧсь сы дінысь мыжасӧ, сувтӧмаӧсь стенаӧн учитель да Самарцев шӧракостӧ.
— Кругӧвӧй порукалӧн выль форма! — серӧктіс генерал.
— Ті бурджыка видзӧдлӧй, — шуис Бокановлы Зорин, — абу-ӧ и сэні лӧжнӧй товарищество?
И ещӧ: тырмымӧн-ӧ ми сетім налы общественнӧй уджлысь навыкъяссӧ?
4
Дежурство вылысь вежсьӧм бӧрын Боканов муніс гортас.
Ывлаын вӧлі шондӧдӧма.
Тӧрыт на вӧлі джуджыд лым, а ӧні сійӧ пӧшти бырӧма и мостовӧй кузя жургисны-визувтісны шоръяс, но кыдзкӧ тэрмасьтӧг, быттьӧкӧ думайтісны: сулалӧ-ӧ визувтны, аския кӧдзыдыс кӧ найӧс всё равно кынтас?
Школьникъяс гажаа горзігтыр котӧртісны мач бӧрся, коді сунласис шорын.
Выльторйыс, кодӧс вайис верӧсыс, вӧлі и радуйтана, и шызьӧдіс Нина Васильевнаӧс.
Сразу тыдовтчис, мый колӧ срочнӧ дӧмны носки, гладитны носӧвӧй чышъянъяс.
Свет вылас чужи заслуженнӧй, унатор нин аддзылысь чемодан, и заводитісны тэчны кӧлуй.
Кор аддзис, мый Нина пуктӧ чемоданас варенье банка, Боканов шуис:
— Тайӧ ещӧ мыйла?
— Миян ребяталы, гортса гӧснеч...
— Ниночка, — кутіс кевмысьны Сергей Павлович, — абу ӧд лӧсьыд, муна ӧд официальнӧй поручениеӧн!
— Душевность петкӧдлыны век лӧсьыд, — эз сӧгласитчы Нина Васильевна. — Кымын онджык официальнӧйӧн тэ ло, сымын унджык аддзылан.
И, быттьӧкӧ тайӧс эскӧдӧм могысь, пуктіс ещӧ и пергаментӧн гартыштӧм пирӧг.
— Нуан, нуан, эн чукрась сэтшӧм ёна да эн дышӧдчы...
XIII ГЛАВА
1
Киас чемодана Боканов пырис пехотнӧй училищеса дежурнӧй комнатаӧ.
Паськыд скамья весьтын ӧшаліс картина, кытчӧ вӧлі рисуйтӧма кавалерийскӧй атака.
Стенын дзирдаліс горн.
Электрическӧй часі петкӧдліс луншӧр бӧрын час.
Боканов здоровайтчис офицеркӧд, коді сувтіс сылы воча, мыччис документъяссӧ, да, чемодансӧ недыр кежлӧ кольны разрешение корӧм бӧрын, кайис тӧдса поскӧд.
Боканов прӧйдитіс вестибюль дінті, кӧні сулаліс Кировлӧн ыджыд статуя, да ассяньыс шуйгавылысь аддзис часӧвӧйӧс, коді вӧрзьӧдчытӧг сулаліс знамя улын.
Найӧ пыр жӧ тӧдісны ӧта-мӧдсӧ.
Ковалёв кӧсйис уськӧдчыны воспитатель дінас, но кутіс асьсӧ да, автоматсӧ кутігтыр, бара кынмис места вылас.
Кутшӧмкӧ здук кежлӧ, пока офицер сетіс знамялы честь, сылӧн синъясыс паныдасисны Володя синъяскӧд, и тайӧ вӧлі киасьӧм дорысь крепыдджык.
Училищеса начальник ордӧ да политотделӧ ветлӧм бӧрын, — сёрниыс сэні вӧлі кузь да воспитательлы зэв важнӧй, — Боканов мӧдӧдчис преподавательскӧйӧ.
Мунісны занятиеяс.
Классъясын стеклӧа ӧдзӧсъясӧд тыдалісны курсантъяслӧн юръясыс.
Коридорын некымын дневальнӧй мыськалісны джодж.
— Майор ёрт! — друг кыліс волнуйтчысь негора гӧлӧс, и Боканов водзын сулаліс Павлик Снопков.
Сійӧ, вӧлӧмкӧ, тшӧтш мыськалӧма джоджсӧ, пӧсялӧма, мудзӧма, но синъясыс сылӧн дзирдалісны сэтшӧм радпырысь, мый Бокановлы лои долыд сьӧлӧм вылас.
— Здравствуй, — топыда кутліс сійӧ Павликлысь кисӧ. — Но, кыдзи ті тані?
— Ставыс лючки-ладнӧ, майор ёрт, ставыс лючки-ладнӧ! — кутіс тэрыба висьтавлыны Павлик да зілис регыдджык юӧртны медся главнӧйсӧ. — Выль олӧмӧ велалім, маршъяс-походъяс, унджыксӧ муяс вылын... но немтор!..
Немтор!
Огӧ янӧдӧй Суворовскӧйнымӧс.
Первой кадас наказаниеяс вӧліны!
А ӧні: благодарность, внеочереднӧй увольнение карӧ.
Володя — редактор, Сёма — комсорг, Геша — агитатор.
Занимайтам идейно-политическӧй постъяс!
Гӧгӧрвоанныд, ме доклад вӧчи подшефнӧй детдомын!
— Ті пӧлучитінныд книга, кодӧс ме ыстылі? — юаліс Боканов.
— Пӧлучитім.
Аттьӧ.
Недель сайын Боканов аслас библиотекаысь ыстіс налы «Фортификационнӧй сооружениеяс» нима учебник.
— Но, ме муна преподавательскӧйӧ, а кор урокъяс помасясны, ми паныдасям ротаын.
— Бур!
Тайӧ зэв бур, мый ті воинныд!
Преподавательскӧйын вӧлі майор Дёмин.
Сійӧ тожӧ вӧлі рад Боканов воӧмлы.
— Вернӧ думыштӧмныд.
Корректировка!
— Да, пӧжалуй... — сӧгласитчис Сергей Павлович. — Кыдзи миян? — видзчысьӧмӧн юаліс сійӧ.
— Небось, Пашков йылысь тӧждысянныд? — нюммуніс Дёмин. — Гонорсӧ да ышнясьӧмсӧ сылысь ми бырӧдім первойя недельясас жӧ.
Ӧні думайтам, не вӧчны-ӧ отделениеса командирӧн.
«Вот тайӧ миянлы пӧдарок!» — рад лои Боканов, ачыс представитіс, кыдзи сійӧ юӧртас тайӧ выльторсӧ педагогическӧй сӧветлы да кыдзи кутас радлыны Гаршев, а Веденкин мӧдас вашкӧдны капитан Беседалы: «Вот аддзанныд, аддзанныд!»
— Кругӧвӧй порука энӧ казявлӧй, майор ёрт?
— Тіян тайӧн буретш оз грешитны.
Кӧть и «асланыс» провинитчас — пӧщада эн виччысь!
Пашковлы насянь, ок, кыдзи сюрлывлі! — шуис Дёмин. — А вообщӧсӧ эм сійӧ, порукаыс...
Дерт, велӧдны ёна на колӧ: и кывкутан чувство налӧн пӧраясӧн оз тырмы, и старшӧйлысь авторитет оз век признайтны.
Ӧтнасӧн Садовский мый сулалӧ... эм миян сэтшӧмыс.
Ми сы дінӧ и тадзи и эсідзи, Ковалёв, сылӧн командир, шыӧдчыліс отсӧгла некымын офицер дінӧ, комсомоллӧн бюро вылын сувтӧдліс, мекӧд не ӧтчыд сӧветуйтчыліс.
Ӧтувъя зільӧмъясӧн ми, буракӧ, вайӧдам тайӧ коньӧр Садовскийсӧ курсантскӧй видӧ.
Веськыда кӧ висьтавны, — Дёмин вешйыштіс Бокановлань, — и миянлы, офицеръяслы, кодъяс уджалӧны курсант-суворовецъяскӧд, лоӧ кыпӧдны требовательность ас дінӧ, корсьны бурджык методъяс.
Но, кыдзи тэ верман, культурнӧй, начитаннӧй том морткӧд сёрнитігӧн, петкӧдлыны ассьыд невежество, шуам, литература кузя?
Оз ӧд позь, збыль?
Вот и лыддям войяснас выль книгаяс...
Да, мунамӧ, пыр помасясны урокъяс.
2
Найӧ котӧрӧн воисны, мыйӧн сӧмын ланьтіс звӧнок, коді юӧртіс, мый помасисны класснӧй занятиеяс.
Снопков, дерт, удитӧма юӧртны воспитатель воӧм йылысь.
Геннадий эз сразу решитчы матыстчыны Сергей Павлович дінӧ, но кор Боканов нюжӧдіс сылы кисӧ, Пашков гӧрдӧдіс да чорыда кутліс сійӧс.
— Кыдзи миян помалісны полугодиесӧ? — юасисны курсантъяс Бокановлысь.
— Кыдзи Артём?
— Семён Герасимович видчӧ?
— Ті прӧстӧ сідзи воинныд?
Прӧстӧ сідзи?
Но синъяс сертиыс вӧлі тӧдчӧ: дӧгадывайтчӧны, мый воис видзӧдлыны, оправдывайтӧны-ӧ надеяяссӧ? — и оз повны тайӧ прӧверкасьыс.
А Боканов мучитчис-думайтіс варенье банка йылысь.
«Вот тӧждысьӧм!
Кор сійӧс сетны?
Ӧні али мунӧм водзвылын?»
Кыдзи век овлывлӧ татшӧм аддзысьлӧмъяс дырйи, сёрнитісны сразу унатор йылысь да чеччалісны ӧтиторсянь мӧдторйӧ.
— Ми выполняйтім первой упражнение станкӧвӧй пулемётысь, — висьталіс Семён. — Менам курсант Устинов — бур детинка, но неуна падъялысь, — кутіс ропкыны: «Пулемётыс лёка лыйлӧ.
Татшӧмсьыд ӧмӧй выполнитам?»
Сэки ме лыйи да и шуа: «Ті кӧ асьныд омӧля тренируйтчинныд, нинӧмла ассьыныд мыжтӧ вештыны первокласснӧй оружие вылӧ».
— Миномётнӧй делӧ миянлы преподавайтӧ подполковник Друглов, — сьӧлӧмсяньыс висьтавліс Павлик, — кузь тушаа, сэтшӧм кузь, сапӧгыс нелямын квайтӧд размер...
Пырас классӧ да кыдзи горӧдас: «Здравствуйте, миномётчикъяс!»
А сэсся ньӧжйӧджык: «Но кыдзи, дзодзӧг-юсьяс?
Кыдзи статейкаяссӧ велӧдінныд?
Кыдзи самоподготовочка вылын задание выполнитінныд?»
Тайӧ здукас локтіс Владимир.
Ассьыс сменасӧ помӧдз сулалӧм бӧрын сійӧ корис караулса начальниклысь лэдзлыны сійӧс недыр кежлӧ.
Воспитательыскӧд здоровайтчӧм бӧрын Ковалёв кутіс горша кывзыны училище йылысь сылысь висьталӧмсӧ.
Володя ёнджыка чӧв оліс, но и тайӧ сдержанностяс, и сыын, кыдзи сійӧ зілис сулавны матынджык Боканов дінын, эз вештыв сы вылысь меліа югъялысь синъяссӧ, тӧдчис, мый сійӧ радлӧ.
Локтіс ротаса командир.
Курсантъяс сувтісны веськыда.
— Да удитанныд на сёрнитнытӧ!
Сетӧй майорлы шойччыны...
Ме кӧсъя, — шыасис Боканов дінӧ Дёмин, — вӧзйыны тіянлы койка миян ротаысь.
Абу прӧтив?
— Ыджыд аттьӧ.
Некымын минута мысти койкасӧ вӧлі лӧсьӧдӧма нин да чемодансӧ катӧдӧма уліысь.
Боканов мыссис да решитіс шойччыштны туй бӧрын.
Ротнӧй командирлӧн комнатаыс вӧлі скромнӧй: креслӧ, пызан, пельӧсын шкап.
Вежӧс сайын вӧлі ичӧтджык комната.
Боканов унмовсис сразу, быттьӧ кытчӧкӧ вӧйи, а кор садьмис, ӧшинь сайын вӧлі дзик пемыд, и сійӧ эз пырысь-пыр вермы гӧгӧрвоны, кӧні сійӧ.
Гӧгӧрвоис, кор кыліс орчча комнатасьыс негора сёрни.
Володялӧн гӧлӧсыс настойчивӧя шуис:
— Лейтенант ёрт, курсант Садовский вӧчис неправильнӧ!
Ме сылы эг тшӧкты кольччыны отбой бӧрын фотолабораторияӧ, а сійӧ мунӧма тіян дінӧ, — меным пӧ колӧ гӧтӧвитны стрелкӧвӧй конференция, — и ті разрешитӧмныд, сы вӧсна мый энӧ тӧдӧй, мый ме эг тшӧкты сылы манитчыны.
Ӧні Боканов гӧгӧрвоис, мый орчча комнатаыс — тайӧ сійӧ «чистилищеыс», коді быть должен лоны быд роталӧн.
Татчӧ корӧны, тані инструктируйтӧны, ошкӧны и наказывайтӧны, тані «сёрнитӧны сьӧлӧмсяньыс» и ёна видӧны.
— Ме сёрнитышта Садовскийкӧд, — вочавидзис Ковалёвлы мӧд, пӧшти сэтшӧм жӧ юношескӧй, кыдзи и сылӧн, гӧлӧс.
Воссис да пӧдлассис ӧдзӧс.
— Лейтенант ёрт, чукӧртӧй сержантъясӧс инструктаж вылӧ, — кыліс Дёминлӧн гӧлӧс.
— Кывза.
— Кодӧс думайтанныд сувтӧдны часӧвӧйӧн знамя дорӧ?
— Со список.
— Курсант Бакулинӧс оз позь: сылӧн взыскание.
— Сідзкӧ, Копанёвӧс.
— Ладнӧ.
Кутісны пыравны да докладывайтны асланыс воӧм йылысь сержантъяс.
Дёмин заводитіс висьтавлыны отделениеясса командиръяслӧн удж йылысь.
Ковалёвлы сійӧ шуис:
— Курсантъяс асьныс долженӧсь дасьтыны лыйсигкежлӧ даннӧйяс, а то налы кольӧ сӧмын сувтӧдны целик.
— Кывза.
— Абу вернӧ и сійӧ, мый ті онӧ сетӧй слабӧйяслы кывкутана поручениеяс служба нуигӧн...
Велӧдны колӧ ставнысӧ.
Кӧнкӧ ылын кылісны киевскӧй радиостанциялӧн позывнӧйяс: думайтігтыр вӧрӧдіс струнаяссӧ бандурист.
Бокановлы эз вӧв окота чеччыны.
Бур эськӧ вӧлі вот тадзи куйлыны, нинӧм йылысь не думайтны, вежӧрнад пасйыны сійӧ мусасӧ да приятнӧйсӧ, мый вӧчсьӧ орччӧн.
— Майор ёрт, — кыліс сійӧ Володялысь гӧлӧс, — менам Садовский изобретитіс мишень, коді кыптӧ ачыс.
Кор лыясны да инмас, сійӧ усьӧ, но пыр жӧ бӧр кыптӧ...
— Тайӧ интереснӧ, петкӧдлӧй!
Инженер-полковник вайис сылы сійӧ книгаяссӧ, кодъясӧс ті корлінныд?
— Вайис!
— Лэдзӧй Садовскийӧс карса библиотекаӧ да висьталӧй, мый ме тшӧкта сылы контролируйтны первой ротаысь рацпредложениеяс.
— Кывза! — радпырысь шуис Ковалёв.
Сержантъяс кутісны разӧдчыны, навернӧ, и Дёмин муніс — орчча комнатаас лои шынитӧв.
Боканов чеччис, пасьтасис, петіс спальняӧ.
Оружие весалан комната ӧдзӧсыс вӧлі калькнитчӧма, и сійӧ аддзис Ковалёв водзын сулалысь курсантӧс, коді вӧлі не арлыд сертиыс кыз, шӧйӧвошӧм чужӧма.
Боканов кутіс кывзыны:
— Тайӧ ӧмӧй воинскӧй вид?
Зывӧк видзӧднытӧ! — скӧрысь шуаліс Ковалёв. — Ті кӧть кывлінныд молодцеватость йылысь?
Тайӧ сёрниыс мыйкӧ уськӧдіс тӧдвылас Бокановлы.
Но мый йылысь.
Ак, да!..
Сійӧ ачыс тадзи жӧ сёрнитліс во вит сайын, весиг скӧравнысӧ кӧть оз вӧлі и ков.
Ковалёв лэдзис курсантӧс.
Бокановӧс аддзӧм бӧрын падмис:
— А ме чайті, ті карӧ мунӧмныд.
— Эг, пӧттӧдз узи.
Ме, Володя, случайнӧ кывлі тэнсьыд сёрнитӧ подчинённӧйыдкӧд, — кыдзи позьӧ меліджыка шуис Боканов. — Прӧстит, мый сюйся тэнад делӧясӧ, но, гӧгӧрвоан, требовательность, чорыд тон ньӧти абу скӧралӧм.
Йӧзӧн командуйтны колӧ найӧс радейтӧмӧн, а не ненавидитӧмӧн...
Медся кокни сразу видны.
Тӧдвылад уськӧд менсьым неудачнӧй дебютӧс миян классын. — И сёрнисӧ мӧдтор вылӧ вуджӧдны зільӧмӧн горӧдіс: — Да, муртса эг вунӧд!
Нина Васильевна мӧдӧдіс варенье банка да ещӧ мыйкӧ сэні...
Ӧні тіян ужын, ну столӧвӧйӧ, гӧститӧд ставсӧ!
Мунам, ме перъя...
На дінті прӧйдитіс кузь тушаа, паськыд пельпомъяса да вӧсни коска зон.
Еджыд юрсӧ мичаа бергӧдыштӧмӧн сійӧ сетіс честь Бокановлы.
— Менам кагаӧй! — гордитчӧмӧн, коді вӧчис сійӧс унапӧв верстьӧджыкӧн, вашнитіс Ковалёв; ачыс синъяснас индіс ылыстчысь курсант вылӧ.
— Садовский?
— Сійӧ.
— Синмӧ шыбитчана зонка.
— А мыйта лоӧ ноксьыны миянлы сыкӧд! — горӧдіс Владимир, но гӧлӧсас сылӧн кыліс эз норасьӧм да дӧзмӧм, а удовлетворение. — Ме первойсӧ вылӧ донъявлі ассьым вынъясӧс...
А кор офицер веськӧдіс...
Колӧ вӧлі садьмӧдны сы пытшкын человеческӧй гордостьсӧ.
Кыскыны <ns>изобре...</ns> — сійӧ джӧмдіс да дорйысигмоз шуис: — Ті прӧститӧй, ме век ас йылысь...
Менӧ весиг Галинка вомаліс, мый ме век сёрнита «производственнӧй темаяс» вылӧ.
— А кыдзи Галя олӧ?
— Бура.
Рад, мый пырис литфакӧ.
Сійӧс бӧрйисны делегаткаӧн карса комсомольскӧй собрание вылӧ.
— Меным зэв окота эськӧ аддзӧдлыны Галинкаӧс.
— А ми тайӧ лунъясас буретш лӧсьӧдчам ветлыны филармонияӧ.
— Вот и менӧ босьтӧй аскӧдныд!
— Радпырысь.
Миян взводным ставнас мунӧ...
— Зэв бур!
Кор Ковалёв нуис варенье банка да пирӧг, комнатаӧ пырис латшкӧсіник тушаа, паськыд ныра старшина, кодлӧн морӧс пасьталаыс вӧліны спортивнӧй значокъяс.
— Старшина Булатов, — представитчис сійӧ. — Разрешитӧй, майор ёрт, шыӧдчыны личнӧй вопрос кузя?
— Пӧжалуйста, — вочавидзис Боканов, ачыс шӧйӧвоши, кутшӧм личнӧй вопрос вермас лоны сы дінӧ тайӧ тӧдтӧм старшинаыслӧн.
Булатов дӧзмытӧг висьталіс Пашковкӧд аслас столкновениеяс йылысь, кодъяс вӧліны водзті.
— И ме думышті, гашкӧ, тіянлы любӧ лоӧ кывны сы йылысь ӧні бурӧс.
Воинскӧй сӧвестьӧн верма шуны, мый тіян трудныд оправдайтчис!
— Аттьӧ бур кыв выланыд...
— Сӧмын ме тіянӧс кора, майор ёрт, Пашковлы оз ков...
— Но, мый ті!
3
Боканов ветліс стрельбище вылӧ, вӧлі штурмӧвӧй полоса бердын тактическӧй занятиеяс вылын, батальонлӧн партийнӧй да комсомольскӧй собраниеяс вылын, клубын, кор курсантъяс шойччисны, сьӧлӧмсяньыс сёрнитіс накӧд и офицеръяскӧд, и став тайӧ встречаяссьыс, сёрнияссьыс, наблюдениеяссьыс сійӧ гӧгӧрвоис, мый суворовецъяс «аддзӧмаӧсь асьнысӧ» и тані, лоӧмаӧсь тайӧ выль семьяыслӧн юкӧнӧн.
Дерт, ковмас кытсюрӧ и вежыштны воспитаниесӧ Суворовскӧй училищеын — ёнджыка требуйтны... кыпӧдны авторитетсӧ младшӧй командирлысь... выпускникъясӧс, тыдалӧ, колӧ велӧдны военнӧй педагогикалӧн азъясӧ, а малышъясӧс — ещӧ ёнджыка — ӧтвыв действуйтӧмӧ...
Но главнӧйторъяс, медся главнӧйторъяс, сійӧ вермис успокоитны ёртъяссӧ — олӧмыс петкӧдлӧ, мый воспитательяс вернӧй туй вылынӧсь.
...Субӧта рытӧ Боканов, Ковалёв, Гербов да ещӧ некымын курсант шутитігтыр мунісны Ленинградса уличаяс кузя.
Гӧрдӧдӧма Фонтанкаын йиыс.
Сылӧн кӧтасьӧм веркӧс вылын кӧнсюрӧ тыдаліс лым.
Кокньыдик кымӧръяс кыссисны уліті му весьтӧд да кажитчис: Исаакиевскӧй собор тшынасьӧ.
Боканов видзӧдлывліс зонъяс вылӧ.
Но, кытчӧ найӧс кыскӧ, кытчӧ найӧс сӧмын кыскӧ!
Неужели тайӧ Володя, коді лоӧма тушанас пӧшти нин сыкӧд ӧтсудта, да коді эз на сэтшӧм важӧн, классын парта сайын пукаліг, пашкыр сьӧд юрсиа юрсӧ бӧрлань чатӧртӧмӧн, шуйга кисӧ гач зептас тшапа сюйӧмӧн, аслас став виднас петкӧдліс ассьыс независимостьсӧ.
Мыйкӧ дзик выль лоӧма ӧні сыын, гашкӧ, асьсӧ кутны кужӧм.
Весиг Снопков лоӧма мӧдӧн: важмозыс шутитіс, но тайӧ шуткаясас челядьрусӧ вежӧма ирония.
Со и ӧні сійӧ мудера видзӧдліс воспитатель вылас:
— Миян старшиналӧн радейтана кыв: «Богадельня!»
И ещӧ: «Менам часіӧй шондіысь точнӧйджыка вит минута вылӧ мунӧ!» — Сійӧ нюммуніс: — Характер...
— Петкӧдлы, кыдзи курсант Касаткин выступайтӧ, — тшӧктіс Снопковлы Геннадий.
— Да кыдзи... — серьёзнӧя шуис Павлик, — кыдзи и унаӧн мукӧдъяс. — Сійӧ сувтіс, кӧрис синкымъяссӧ, зумыштчис, и таысь сразу лои ичӧтджык, а чужӧмыс сылӧн лои тӧждысяна:
— Ёртъяс!
Шуны кӧ, вопроссӧ сувтӧдӧма, сідз шуны, серьёзнӧя...
Тайӧ вопроссӧ сувтӧдӧмыслӧн серьёзность да коланлун йылысь висьталісны, сідз шуны, и докладчик ёрт, и воддза ораторъясыс.
Правильнӧ та йылысь сёрнитісны!
Но сы вӧсна мый ме, сідз шуны, петі трибуна вылӧ... ми долженӧсь видлавны вопроссӧ, сідз шуны, некымын визь кузя...
Ветлысь-мунысьяс кывзісны да нюмъялісны.
— ...первой визьсӧ ӧти боксянь видлалігӧн ми долженӧсь, сідз шуны, воны первой выводӧ, мый та боксянь сійӧ важнӧ, но и мӧд визьыс...
— Тырмас, тырмас, — кыскис соскӧдыс Павликӧс Геннадий, — сёрмам!
Найӧ мӧдӧдчисны тэрыбджыка.
— Сергей Павлович, — матыстчис Боканов дінӧ Володя. — Садовский сетіс заявление, дас ӧтиӧд съезд кӧсйӧ встретитны комсомолецӧн.
Ме сета сылы рекомендация.
— И весьшӧрӧ, — паныд шуис Геннадий. — Водз на.
Ковалёв дӧзмӧмпырысь видзӧдліс Геша вылӧ, но друг гӧгӧрвоис, мый Пашков осуждайтӧ ассьыс прошлӧйсӧ, да меліа шуис:
— Тэ абу прав, ме, кыдзи сылӧн командир, аддза, кутшӧма сійӧ вежсис: ачыс вӧзйысис отсавны строевӧй кузя Анатолий Копанёвлы.
А кутшӧм бура выступитіс вечер вылын, кор воліс Васильев.
Неважӧн, Сергей Павлович, — висьталіс сійӧ, — миян училищеӧ воліс почётнӧй гӧсть: первойсӧ Путиловскӧй, а сэсся Кировскӧй заводса старейшӧй токарь.
Видзӧдліс гӧгӧр: «Тайӧ залыс меным тӧдса, — шуӧ. — Владимир Ильич 17-ӧд вося Октябрын прикажитіс миянлы вӧтлыны татысь юнкеръясӧс».
Вот Олег сэки зэв бура выступитіс.
Да и велӧдчӧм кузя сылӧн ёна бурджык лои...
Ме благодарность сылы объявиті: сійӧ зэв бура выполнитіс карабинысь лыйсьӧм кузя мӧд упражнение...
— Володька, эн ышнясь, — сьӧлӧмсяньыс шуис Семён, — мыйкӧ зэв частӧ тэ казьтывлан ассьыд командирствотӧ.
— Да но! — яндзим лои Ковалёвлы, но ачыс думыштіс: «А гашкӧ, и збыльысь?»
— Кыдзи командиръяс, — шуис Боканов, — ті, кыв шутӧг, правӧсь, мый мыджсянныд коллектив вылӧ, шыӧдчанныд отсӧгла старшӧйяс дінӧ...
Ме видзӧда тіян ротнӧй командир вылӧ — вот тіянлы медбур пример.
— Сыысь позьӧ мыйӧ велӧдчыны! — эскӧдіс Гербов.
Сійӧ лоӧма ещӧ паськыдджык пельпомъяса, и, сы вылӧ видзӧдігӧн, Боканов думыштіс: «Настӧящӧй мужчина».
— Майор Дёмин сдержаннӧй, но отзывчивӧй... — водзӧ висьталіс Семён. — Кылан, Павлик?
— Тайӧ вернӧ! — горӧдіс Снопков, коді вӧчис вид, мый эз кывлы Гербовлысь шуӧмсӧ. — Миян Александр Грозный службасӧ тӧдӧ бура!
— Тӧдӧ! — гордитчӧмӧн шуис Гербов. — И требовательнӧй!
— Тӧрыт сувтӧдіс менӧ, — сералігтыр водзӧ висьталіс Снопков: — «Ті слаба зэлӧдӧмныд тасматӧ»,
— «Дзикӧдз нин зэлӧдӧма», — шуа. — «Ті радейтанныд дорйысьны!» — «Ньӧти ог!» — вочавидза, а сійӧ меным: «Вот, пӧжалуйста, и ӧні дорйысянныд».
Найӧ пырисны филармонияӧ и муртса удитісны пӧрччыны шинельяссӧ, кыдзи Боканов дінӧ котӧрӧн локтіс Галинка, гӧрдӧдӧма, нюмъялӧ.
— Сергей Павлович!
— Галинка, здравствуйте!
Да кутшӧм ті лоӧмныд!
— Кутшӧм? — гӧрдӧдіс ныв.
— Дзик верстьӧ морт.
Зонъяс отсалісны Галялы пӧрччыны пальтосӧ, сдайтісны пальтосӧ да шинельяссӧ гардеробӧ, и ставныс ӧтлаын кутісны кайны поскӧд.
— Тэ частӧ татчӧ волывлан? — юаліс Владимирлысь Боканов.
— Менам абонемент.
Правда, сійӧн ме верма пӧльзуйтчыны субӧтаӧ да воскресеньеӧ, да и то ог век.
— Училищеад пианино эм?
— Весиг миян батальонын.
Мукӧддырйиыс зэв ёна мудзан, пуксян пианино сайӧ... и сразу кокниджык.
Зэв бура Пушкин шуӧма:
— Сергей Павлович, — вашкӧдӧмӧн, но сідзи, мый Володя кывліс, шуис Галинка, — миян ӧтувъя тӧдсаным гижӧ лирическӧй поэма «Суворовлӧн внукъяс».
Володя кӧритӧмӧн видзӧдліс ныв вылӧ.
— Сергей Павловичлы позьӧ! — серьёзнӧя шуис Галинка.
Найӧ пырисны колоннӧй залӧ.
Дзирдалісны хрустальнӧй люстраяс.
Оркестр весьтын чурвидзис ёсь, эзысь карандашъяс кодь трубаяса орган.
Сулалӧ дирижёр, кодлӧн киас ичӧтик бедьтор.
Оркестр заводитіс ворсны Бородинлысь мӧд симфония.
— Стасов шуис сійӧс богатырскӧйӧн, — вашнитіс Володя да дыр чӧв оліс, сюся видзӧдіс оркестр вылӧ.
Шыяс то орласянаӧсь, тэрыбӧсь, то нежнӧйӧсь да страстнӧйӧсь, тыртісны, ойдӧдісны залсӧ.
Боканов читкыртіс синъяссӧ.
Кыліс вӧвъяслӧн бешенӧя скачитӧм, косьлӧн шумыс да богатырскӧй пир вылын гуслияслӧн мелодичнӧй звӧн, йӧзлӧн радлӧм.
Сэсся друг лои чӧв-лӧнь, сӧстӧм шонді югӧр югдӧдіс ставсӧ, шонтіс баййӧдлігтыр.
Шымыртіс кутшӧмкӧ аслыссяма думыштчӧм.
Вермас лоны, музыкаыс мича ещӧ и сійӧн, мый, быдӧнлысь ассьыс, особӧй чувство кыпӧдӧмӧн, сійӧ вермӧ и матыстны быдӧнӧс ӧтувъя переживаниеын.
Оркестр ланьтіс.
Ставныс клопайтісны, а медся ёна Галинка.
— А тэ нӧ мый? — дӧзмӧмӧн юаліс сійӧ Володялысь, коді век на пукаліс да сюся видзӧдіс кытчӧкӧ водзӧ. — Кутшӧмкӧ бесчувственнӧй!
— Меным кӧ мыйкӧ зэв ёна кажитчӧ, ме ог вермы клопайтны...
Тайӧ пазӧдӧ пытшкӧсса состояниесӧ, — висьтасис Володя.
— А менӧ музыкаыс быттьӧ коддзӧдӧ! — горӧдіс Галинка.
И збыльысь, банбокъясыс сылӧн ӧзйисны, синъясыс югъялісны.
Сергей Павлович видзӧдліс сы вылӧ: «Бур ныв тэ!», а Володя шуис:
— Мунамӧ, гуляйтыштамӧ!
XIV ГЛАВА
1
Ленинградысь воӧм бӧрын Боканов муніс училищеӧ.
Дворӧ выстроитчис взвод.
Ворсіс оркестр, и сылӧн шыясыс торъя мичаа кылісны кӧдзыд воздухас.
Честь сетӧмӧн кынмисны места вылас офицеръяс да суворовецъяс сэні, кӧні найӧс суис команда «смирно».
Весиг плӧтник дядя Вася зіля веськӧдіс мышкыртчӧм спинасӧ да сулаліс сідзи мастерскӧй дорас, кытчӧдз эз помась развод.
Боканов муніс генерал дінӧ доложитны аслас ветлӧм йылысь.
Генерал дыр юасис сылысь наблюдениеяс да выводъяс йылысь.
Помланьыс нин сӧмын юаліс:
— А кыдзи Пашков?
— Ёна бурджык, но, колӧ веськыда шуны, ме чайта, олӧмас сійӧ не ӧтчыд на кутас конъясьлыны...
Кодлы-кодлы, а миянлы бура тӧдса «воспитание чудолӧн» доныс.
— Тӧдса, — сӧгласитчис Полуэктов. — Менӧ ӧні вот мый кутіс беспокоитны, — висьталіс сійӧ, — кыдзи ӧддзӧдны водзӧ мунӧмсӧ?
Бырӧдны тройкаяс?
Быдтыны унджык медалистъясӧс!
Кутшӧмӧсь миян пытшкӧсса резервъясыс?
А? Позьӧ-ӧ найӧс корсьны?
— Позьӧ! — ньӧти падъявтӧг шуис Боканов. — И главнӧйыс, кыпӧдны организованность...
— Но-но, — дӧвӧля малыштіс уссӧ Полуэктов, быттьӧкӧ аддзис подтверждение аслас мӧвпъяслы.
Генерал ордсянь Боканов муніс аслас ротаӧ.
Суворовецъяс, сійӧс аддзӧм бӧрын, радпырысь чолӧмалісны:
— Здравия желайта, майор ёрт!
— Чолӧм, майор ёрт!
Сійӧ муніс тӧдса коридоръясӧд, и сьӧлӧмыс ёна тіпкис — лӧсьыд гортад!
— Кыдзи оланныд, другъяс? — руд синъяссӧ меліа читкыралігтыр юаліс сійӧ малышъяслысь.
— Хлебозаводӧ экскурсияӧн ветлім! — мыччысис Скрипкин.
— А мӧдӧд ротаын, — юӧртіс Атамеев, — часӧвӧй казялӧма пӧтӧлӧкысь пятна.
Первой вӧлӧма ичӧтик, а сэсся пыр ыдждӧма и ыдждӧма.
Тревога лэптӧма.
Вӧлӧмкӧ, потӧма водопроводнӧй труба.
Но, и вӧчисны, кыдзи сійӧ шусьӧ... — сійӧ ланьтіс, зілис уськӧдны тӧдвылас колана кыв.
— Перекрытие! — висьталісны сразу некымын морт.
— Сідз, — эскӧдіс Атамеев.
— А миянӧ китайскӧй делегация воліс! — бара мыччис юрсӧ Скрипкин Атамеев пельпом вомӧн.
— Вот кыдз?
— Гижисны гӧстьяслы книгаӧ, — стӧчмӧдіс Скрипкин, — а миянлы сетісны пӧдарокъяс — со!
Сійӧ чургӧдіс морӧссӧ.
Сылӧн гимнастёрка вылысь Боканов аддзис Мао Цзе-дун профиля пионерскӧй значок.
— Приятнӧ... — значоксӧ видлалігмоз шуис воспитатель. — И ме тіянлы пӧдарокъяс вайи миян курсантъяссянь.
Детинкаяс ещӧ топыдджыка кытшалісны Бокановӧс.
— Кутшӧмъясӧс, майор ёрт?
— Кодъяслы?
— Володя Ковалёв гижис стихотворение, сиис миян роталы — ӧти, — Боканов кутіс кусньӧдлыны шуйга кисьыс чуньяссӧ, — Семён Гербов вӧчис миянлы топографическӧй карта — мӧд...
Геннадий Пашков ыстіс книга «Минёръяс» — коймӧд...
Найӧ кывзісны майор чуньяс вылысь синнысӧ вештывтӧг.
— Майор ёрт, а кыдзи сэні миян? — Боканов вылӧ улісянь выліӧ видзӧдігтыр юаліс Федя, — акклиматизируйтчӧмаӧсь?
— Да, — кыпыда вочавидзис офицер. — Тӧдӧй, сэні порядокъясыс миянысь стрӧгджыкӧсь: подъём вылӧ — кык минута...
— Ок... — эз вермы кутчысьны Скрипкин.
— Да, да!
Квайт час тактика... кысъясьӧй муӧд!
А оружие весаласны — любӧ видзӧдлыны.
Спальняясын узьлӧны идзас перинаяс вылын, оз миян моз нежитчыны.
А пӧдарокъяссӧ ме тіянлы аски разӧда.
Боканов корис ас дінас Скрипкинӧс:
— Пыралам канцелярияӧ.
Скрипкин кутіс тэрмасьӧмӧн лӧсьӧдыштавны паськӧмсӧ да мӧдӧдчис офицер бӧрся.
Канцелярияын некод эз вӧв.
Вот и бур.
Кыдзи сёрнитны тайӧ дас кык арӧса командирыскӧд, медым сійӧ сьӧлӧмсяньысджык относитчис аслас подчинённӧйяс дінӧ?
Веденкинсянь Сергей Павлович тӧдіс нин, мый Скрипкин та кузя эз век кут асьсӧ кыдзи колӧ.
Боканов пырджык сёрнитлывліс куим тонӧн: требуйтӧм, корӧм и разъясняйтӧм.
Мукӧддырйиыс ковмывліс пӧльзуйтчыны куимнаннас ӧтлаын.
Мый жӧ бӧрйыны ӧні?
— Ме тіянӧс, суворовец Скрипкин, кӧсъя корны, — заводитіс сійӧ. — Ме тӧждыся Атамеев вӧсна.
— Сыӧ колӧ босьтчыны! — начальник тонӧн шуис Скрипкин да топӧдіс вомдоръяссӧ.
— Босьтчынытӧ босьтчыны, тайӧ вернӧ...
но сы дінӧ колӧ кужӧмӧн...
Сылӧн здоровьеыс слаб, а уджалӧ уна.
Вернӧ?
— Да, уджалӧ... — гӧгӧрвотӧг, мый йылысь висьталӧ офицер, сӧглашайтчӧ отделениеса старшӧй.
— Мамыс сылӧн абу, а батьыс, асьныд тӧданныд...
Скрипкин ышлолалӧ.
— Вот ме и надейтча тіян отсӧг вылӧ, кыдзи командир.
Скрипкин сувтӧ веськыда.
— Относитчӧй Федя дінӧ меліджыка, ёрт ногӧн...
Здук дыра Алёша шӧйӧвошӧмӧн чӧв олӧ.
Но тӧдвылас усьӧ, мый и сылӧн другыс Авилкин корис тайӧс жӧ да збоя докладывайтӧ:
— Кывзыся, относитчыны меліджыка, ёрт ногӧн!
Да ме сылы, ме сылы... — сійӧ думайтыштӧ, мый шуны, — ассьым дурпопӧс пӧдарита!
Ок, жургӧ!
— Ме сідзи и думайті, мый сёрнита не сӧмын требовательнӧй, но и отзывчивӧй командиркӧд.
Тӧданныд, мойд эм: шонді да тӧв решитісны заставитны мортӧс пӧрччыны бурка.
Тӧв кутіс лёкысь пӧльтны — морт ёнджыка гартыштчис бурканас.
Шонді кутіс пӧжны — мортыс ачыс пӧрччис буркасӧ.
Меліӧн да дружбаӧн унатор позьӧ шедӧдны.
Скрипкинӧс лэдзӧм бӧрын Боканов муніс мӧдӧд ротаӧ корсьны Веденкинӧс.
Сылы висьталісны, мый Виктор Николаевич клубын комсомольскӧй собрание вылын, и сійӧ муніс сэтчӧ.
2
Собраниеыс муртса на заводитчис, председательӧн бӧрйисны Авилкинӧс.
Авилкин мыджсис чунь помъяснас пызан вылӧ да делӧвӧя юӧртіс:
— «Тэ кӧ комсомолец — ло водзын» тема вылӧ доклад вӧчас Кошелев.
Повесткалы паныд абуӧсь?
Боканов ньӧжйӧник писькӧдчис сэтчӧ, кӧні пукаліс Веденкин, да, сылысь кисӧ топӧдліг, вашнитіс:
— Аддзи жӧ тіянӧс...
Гаршев, ылісянь чолӧмалігмоз, довкнитіс юрнас.
Тайӧ здукас чеччис Дадико Мамуашвили.
— Комсомолец ёртъяс, — шуис сійӧ чорыда, — извинитӧй, мый ме эг сразу, мый ме падъялі, ме сета отвод Авилкинлы: сійӧ оз вермы лоны председательӧн!
Ставныс чошкӧдісны пельяссӧ, кутісны дзоргыны Дадико вылӧ.
Тайӧ вӧлі серьёзнӧйтор, и сыысь колӧ вӧлі ӧтвечайтны.
— Кутшӧм нӧ сійӧ председатель? — водзӧ сёрнитіс Дадико. — Тӧрыт, кор ми вӧлім лыжнӧй тренировка вылын, сӧмын водопроводнӧй башня дорӧдз воим, сылӧн креплениеыс ори, и Авилкин, — Дадико скӧрысь довкнитіс кудриа юрнас Павликлань, — эз окотит лӧсьӧдны, медым оз ковмы водзӧ мунны!
Ме требуйті — да кысь нӧ!
Залын кутісны шумитны, вӧрны.
— Татшӧмторъясысь!
— Авилкин, объяснит!
Авилкин сэтшӧма гӧрдӧдіс, мый эз кут тӧдчыны бериныс.
Збыльысь, тӧрыт сійӧ эз окотит лӧсьӧдны креплениесӧ да тэрмасис бӧр бергӧдчыны.
Но мый вӧчны?
Сійӧ кӧсйысис Аллочкалы, мый локтас квайт час рытын, «мед кӧть светыс мӧдар путкыль путкыльтчас», и друг объявитісны тренировка!
Но ӧд тайӧс эз командование объявит, а спортивнӧй комитет.
Кросс кежлӧ лӧсьӧдчӧм — добровольнӧй делӧ.
— Авилкин, объяснит!
Но сійӧ чӧв оліс.
Сэки Илюша Кошелев чеччис тэрмасьтӧг да вӧзйис:
— Сійӧс, кодлы оз дӧверяйтны, собраниевывса председательысь колӧ вештыны.
— Правильнӧ!
— Гӧлӧсуйт!
Авилкин сулаліс президиум пызан дорын.
— Коді сы дор, медым менӧ вештыны председательысь? — юрсӧ лэптывтӧг яндысигтыр юаліс сійӧ.
Ставныс лэптісны кияссӧ.
3
ВЛКСМ-лӧн дас ӧтиӧд съезд воссьытӧдз Суворовскӧй училищеса комсомолецъяс решитісны нуӧдны дружба кузя вечер.
Найӧ корисны вечер вылас орчча институтын велӧдчысь болгаръясӧс, мадьяръясӧс, румынъясӧс да лӧсьӧдісны выставка: «Кыдзи олӧны да уджалӧны сӧветскӧй том йӧз».
Президиумын пукалісны офицеръяс, гӧстьяс, а Полуэктов да Зорин костын пызан сайсяньыс муртса тыдаліс Федя Атамеев.
Важнӧй момент гӧгӧрвоӧм вӧсна, сы вӧсна, мый сы дінын пукалісны начальникъяс, Атамеевлӧн ёна пӧсяліс ичӧтик нырыс да югъяліс лампа югӧр улын.
Дружба кузя вечер заводитчис Веденкин докладӧн, сэсся выступайтісны гӧстьяс.
Сьӧд юрсиа, статя мадьяр, кинас шенасигтыр, висьталіс трибуна вывсянь:
— Дона ёртъяс!
Разрешитӧй приветствуйтны тіянӧс выль демократическӧй Венгрияса том йӧз нимсянь.
Миян рӧдина — мир фронт вылын ён крепость, и республикалӧн знамя победнӧя дӧлалӧ сы весьтын.
Каштанӧвӧй юрсиа да мугов чужӧма албанец висьталіс рочӧн:
— «Орёлъяслӧн страна» — тадзи ми шуам ассьыным древньӧй рӧдинанымӧс, и сэтысь ті онӧ аддзӧй уджалысь мортӧс, коді эськӧ эз радейт сӧветскӧй йӧзӧс...
Суворовецъяссянь ӧтветнӧй кывйӧн выступитіс Артём Каменюка.
Тані вӧлысьяс пиысь некод эз чайт, мый тані и отличитчас Петя Самарцев.
Кор Артём сьӧлӧмсяньыс горӧдіс: «Мед олас народъяс костын мир да дружба!», Петя лэдзис лым кодь еджыд гулюӧс, кодъясӧс таӧдз вӧлі вевттьӧма газетаӧн, и гулюяс кутісны лэбавны залын пукалысь юръяс весьтті.
Ставныс кутісны клопайтны да, юръяссӧ чатӧртӧмӧн, видзӧдісны, кыдзи лэбалӧны гулюяс, а Петя зэв нимкодь пукаліс Гурыба дорын.
Да, эз весьшӧрӧ сійӧ татшӧма мырсьы!
Кор Самарцев корис майор Бокановлысь, медым разрешитіс рӧдмӧдны гулюясӧс (найӧ ӧд «связнӧйяс», — казьтыштіс сійӧ), сылы разрешитісны да весиг сетісны чардакысь места.
Но верднысӧ ӧд лэбачьяссӧ колӧ?
А мыйӧн?
Пока Петялӧн вӧлі кык гулю, сійӧ ачыс справляйтчис аслас любимецъяслы провиант ваялӧмӧн, да и детинкаяс ваялісны нянь крӧшкияс, весиг Авилкин отсасис.
Но регыд лои дас куим гулю — и кутшӧмъяс! — турунвиж — перламутрӧвӧй сьыліа лӧзоват гулю, бронзӧвӧй, хоклатӧй, кык сьӧдгӧрд, кодъясӧс быттьӧ какаоӧн мавтӧма да уна мукӧдпӧлӧс.
Петя мӧвпаліс пегана «Якобинец» йылысь, кодлӧн сьыліас эм жабо, да гижасис та кузя голубятниккӧд, коді вӧлі мӧд карын.
Но кытысь нӧ босьтны кӧрымсӧ?
Самарцев зэв ёна шогсис.
Училищеса начпрод эз отсав.
«Тіянлысь голубеводческӧй ферманытӧ довольствие вылӧ босьтны ог вермы, — вежливӧя шуис сійӧ. — Тырмас меным Максим Гурыба...
Абу лимитыс».
Чудак!
Да Самарцевлы оз лимитъяс вӧлі ковны, а шыдӧс!
Медым судзӧдны гулюяслы кӧрым, Петя вузаліс ассьыс перочиннӧй пуртсӧ, фонарсӧ, а кор вузавнысӧ лои немтор, решитчис отчаяннӧйтор вылӧ да «команда серти» сетіс Бокановлы докладнӧй, кодӧс вӧлі адресуйтӧма Вооружённӧй Вынъясса главнӧй интендантлы: «Кора босьтны довольствие вылӧ гулюясӧс да живӧй уголоксӧ ставнас» (вот Максим лоас рад, кор ыстасны разрешение да оз ковмы быдпӧрйӧ шыасьны начпрод дінӧ).
Боканов сёрнитіс Зоринкӧд, и найӧ аддзисны способ босьтны довольствие вылӧ Самарцевлысь «фермасӧ» главнӧй интендант дінӧ шыӧдчытӧг.
Училище дворын лои капитанскӧй мостик сяма площадкаа джуджыд голубятня.
...Гулюяс некымынысь кытшовтісны залӧд да пуксисны карниз вылӧ.
Выступлениеяс помасисны.
Сцена вылӧ лӧсьӧдісны брусья, турник, и суворовецъяс вӧчалісны гимнастическӧй упражнениеяс, петкӧдлісны ружейнӧй приёмъяс.
Кытшовтісны ковёр вылын борецъяс, кресталісны шпагаяссӧ фехтовальщикъяс.
Бӧрыннас Артём Каменюка лыддис ассьыс выль стихотворение.
Поэтическӧй талантыс сыын петкӧдчис неважӧн, стихъяссӧ сійӧ лыддис шоча, но лыддьӧмас, кыдзи и быдторйӧ, мый сійӧ вӧчліс, пуктывліс став душасӧ.
И ӧні, рамкалань матыстчӧм бӧрын, Артём ньылыштіс комӧксӧ, коді мытшасьліс горшас, да, залсӧ синъяснас кытшовтӧм бӧрын, заводитіс ён гӧлӧсӧн:
Первой радсянь внимательнӧя видзӧдісны сы вылӧ Зорин, Боканов, Гаршев.
Артём Каменюка висьталіс водзӧ:
Гораджыка да дырджык ставсьыс клопайтіс Артёмлы Петя Самарцев.
XV ГЛАВА
1
— Запасса майор ёрт, тіян пиныд, нёльӧд ротаысь суворовец Атамеев Фёдор, воис гожся каникулъяс кежлӧ.
Татшӧм кывъясӧн сувтіс батьыс водзӧ Федя, кокъяс дорас пуктіс ичӧтик сьӧд фибрӧвӧй чемодан; гимнастёрка кизьясыс сылӧн синтӧ ёрмӧн дзирдалісны.
«Эк, кутшӧм жаль, мый бать оз вермы аддзыны ни лампасъяс, ни алӧй погонъяс, ни звёздочкаа фуражкасӧ!
А тётя Саша, кӧть и окайтӧ да чышкалӧ синъяссӧ фартукнас, кӧть и бур, но ӧд нывбаба!
Мый сійӧ гӧгӧрвоӧ?
Строевӧйӧс интендантскӧйысь оз торйӧд...
И чой Клаша, кӧть и лапйӧдлӧ синъяссӧ, а мый гӧгӧрвоӧ?
Муртса на мӧд классӧ вуджис».
Федя воис немвиччысьтӧг, нарошнӧ эз юӧрт воӧм йывсьыс, медым вӧчны сюрприз.
Батьыс кутліс Федяӧс, окыштіс, чуньяснас малыштіс костюмсӧ.
И тётя Саша заводитіс окавны — вот нин эз радейтлы Федя нывбабасянь мелуйтӧмтӧ! — а Клашаӧс пырмунігмозыс ачыс окыштіс.
Пызан сайын юасьӧмъяслы помыс эз вӧв.
— Кыдзи тіян майор Бокановныд олӧ?
А Семён Герасимович? — юасис батьыс.
— Майор миян удитӧ быдлаӧ!
Мӧдногӧн, — падмис Федя, — зэв бур...
Ленинградын курсантъяс ордын вӧлі.
Найӧ таво миян дінӧ волыны оз вермыны, а вот кор лейтенантъясӧн лоасны — воласны!
Обязательнӧ!
А Семён Герасимович, тӧдан, кыдзи мекӧд занимайтчис?
И занимайтчис, и занимайтчис, и занимайтчис — кытчӧдз ми эгӧ вӧтӧдӧй...
Арифметикаысь менам четвёрка годӧвӧйыс! — радлӧмсӧ дзебны вермытӧг горӧдіс сійӧ. — Ме и пятёрка шедӧда!
(Ӧд шулывліс Авилкинлы Артём: «Четвёрка сылы, кодлӧн вермас лоны пять, — беспринципность».)
— Молодеч! — ошкыштіс батьыс. — Другъяс тэнад эмӧсь?
— А кыдзи нӧ!
Мӧд ротаысь Артём да Авилкин и классын Петя Самарцев...
Да и Скрипкин ничево мортыс — овны позьӧ!
Скрипкин йылысь висьталіс неыджыд кост бӧрын, кор дум вылас уси, мый, кор куйліс санчастьын — коксӧ музгыльтліс, — Скрипкин да Авилкин волісны сійӧс видлыны да весиг вайлісны книгаяс.
Федялы зэв окота вӧлі кӧть эськӧ тані, гортас, разьны дӧрӧм юрйывсӧ, но тётя Саша да ичӧтик чойыс сэтшӧма видзӧдісны, мый воинскӧй видсӧ оз позь вӧлі воштыны ни ӧти минута кежлӧ.
Сы понда нин ещӧ, мый майор Боканов налӧн мунӧм водзвылын наказывайтліс: «Кӧні кӧть ті онӧ лоӧй, помнитӧй, мый ті Сӧветскӧй Вооружённӧй Вынъяслӧн да миян училищелӧн представительяс».
Кыдзи нӧ не помнитны!
Тӧвнас генерал пӧлучитіс письмӧ 42 №-а поездысь (3 №-а вагон) пассажиръяссянь.
Тайӧ поездас мунӧ вӧлі суворовец Самсонов, и пассажиръяс гижисны: «Тіян суворовецныд петкӧдліс асьсӧ выдержаннӧйӧн, культурнӧйӧн да вежливӧйӧн.
Сы вылӧ видзӧдігӧн ми вӧчим вывод, мый тіян училищеын воспитаниеыс нуӧдсьӧ сідзи, кыдзи тайӧс кӧсйӧ сӧветскӧй народ».
Со кыдзи ставсӧ казялӧны!
И Федя шыльӧдыштіс тасма гӧгӧрсьыс гимнастёрка чукыръяссӧ.
— Дзик каникулъяс водзвылын, — веськодьпырысь шуис Федя, — майор Веденкин юасис «<rus>на бреющем полёте</rus>» став программа кузяыс.
Чӧв олыштіс да шуис:
— Тэ тӧдан, папа, ме куті чувствуйтны ачымӧс военнӧйӧн.
— Важӧн? — нюмсӧ дзебӧмӧн интересуйтчис батьыс.
— Примернӧ, строевӧй смотр бӧрын...
Генерал миянлы благодарность объявитіс — заправочка и строй вӧлі, кыдзи первой роталӧн!
— А-а-а...
— А Скрипкин думыштіс, тӧдан, кыдзи шуны?
«Тіянӧс вызывайтӧ ас дінас ротаса командир февраль комынӧд лунӧ стӧч кызь кӧкъямыс час кежлӧ».
— Тайӧ ещӧ мый лоӧ? — серьёзнӧя юаліс батьыс.
— Армейскӧй шуткаяс! — шуис Федя.
— А вердӧны тіянӧс кутшӧма?
Вердӧны? — юаліс Александра Семёновна, и сылӧн паськыд мелі чужӧм вылас кутіс тӧдчыны тӧждысьӧм.
Сійӧ ваяліс пызан вылӧ медчӧскыд сёянсӧ: и свежӧй ӧгурцы, и сливки, и гортса калбас.
Федя кӧсйис лыддьӧдлыны блюдояссӧ, кутшӧмъяс овлӧны налӧн, но джӧмдіс.
Ӧтчыд майор Веденкин ӧлӧдліс: «Улича вылын кӧ кутшӧмкӧ тӧдтӧм морт сувтӧдас тэнӧ да юалас:
«А эм-ӧ тіян училищеын майор Боканов?» либӧ: «А коді тіян училищеса начальникыд?», колӧ вочавидзны: «Ог тӧд».
Федя решитіс, мый тётяыслӧн юалӧмыс буретш и заставляйтӧ сійӧс висьтавны пытшкӧсса, чистӧ военнӧй делӧяс йылысь, да вочавидзис:
— Бура вердӧны.
— Но, а мый, например, тэ сёйин тӧрыт ӧбед дырйи?
Федялӧн чужӧмыс лои серьёзнӧй.
— Вунӧді.
Мыйкӧ чӧскыдӧс...
Завтрак бӧрын сійӧ уськӧдчис видзӧдлыны керка гӧгӧрсӧ, тӧдса местаяс дворсьыс.
Юкмӧс дорын куйліс колода, кодӧс водзті Федя эз вермывлы вӧрзьӧдны места вывсьыс.
— А ноко, видлам! — колода дорӧ котӧртігмоз шуис сійӧ да, зэвтчыштӧм бӧрын, кокниа лэптіс сійӧс. — Со! — гордитчӧмӧн горӧдіс сійӧ, и колода шлёпкысис муӧ.
Садйын кисьмисны яблӧкъяс, цветитысь нинпу весьтын дзизгисны мазіяс.
Быттьӧкӧ воскысь вӧчӧм еджыд чашечкаяса кузь жасмин сулаліс вазаын букет моз.
Мыччысьӧмаӧсь крыжовниклӧн турунвиж ягӧдъяс вылын еджыд визьяс.
Войнас гымалӧмӧн зэрис, и муӧ гылалӧмаӧсь розалӧн лепестокъясыс.
Садлӧн ылі пельӧсысь Федя аддзис зурӧдчысь куст, коді вӧлі кӧлӧкӧльчикъяса ичӧтик бадь куст кодь,
Федя лажыньтчис сы дорӧ.
Ботаника урок вылын майор висьталіс: «Му вылын татшӧм куст улас любитӧны шойччыны кӧчьяс».
Федя чеччис да аддзис орчча дворса забор вылысь ассьыс важся другъяссӧ: Гришка Зворыкинӧс да Тимоха Гаркушаӧс.
Федя тӧдіс найӧс сразу, кӧть Гришкалӧн банбокас вӧлі ляскӧма пластырь, а Тимохалӧн вомдоръясыс сэтшӧма варччӧмаӧсь, мый весиг сьӧдӧдӧмаӧсь.
Тӧдісны и найӧ другсӧ, но быттьӧ немӧймисны чуймӧмысла.
— Здорово, орёлъяс! — тасма пряжка вылас кыкнан кисӧ пуктӧм бӧрын кыпыда горӧдіс Федя.
Найӧ чӧв олісны, эз тӧдны, кыдзи сылы ӧтветитны.
Быттьӧ найӧс кодкӧ тойыштіс, ӧтпырйӧ чеччыштісны забор вылысь да матыстчисны Федя дінӧ.
Федя асьсӧ чувствуйтіс лӧсьыдтӧма.
— Федька! — медбӧрын шуис Зворыкин.
— Кыдзи олан? — юаліс Гаркуша.
— Порядок!
Ставыс нормальнӧ! — Каменюкалысь лексиконсӧ дум вылас уськӧдӧм бӧрын вочавидзис Федя, но сэки, тыдалӧ, сылы аслыс лои лӧсьыд старослужащӧйлӧн рольыс, и сійӧ тэрыба шуис: «Ребята, ме пырысь-пыр...
Виччысьлӧй юкмӧс дорас!» да тӧвзьыштіс.
Гортас сійӧ пӧрччис формасӧ, ӧкуратнӧя сюркняліс сійӧс.
— Тётя Саша, подворотничоксӧ ме ачым бӧрыннас вура, тэ он тӧд кыдзи...
А ӧні и дурыштны позьӧ! — да, патурликсьӧм бӧрын, чепӧсйис кильчӧ вылӧ.
Другъясыс виччысисны индӧм местаын.
Но вот, ӧні ставыс гӧгӧрвоана!
На водзын вӧлі важся Федька, и найӧ конйыштісны сійӧс, уськӧдчисны сы вылӧ, кутісны чирзыны, горзыны... и заводитчис ноксьӧм!
Пӧттӧдзныс дурӧм бӧрын пуксялісны забор дорӧ эжа вылас да кутісны юасьны асланыс друглысь сылӧн выль олӧм йылысь.
Федя окотапырысь висьтавліс, а сэсся объявитіс:
— Миян сарайӧ штаб вӧчам, связь нуӧдам.
Сэні лоӧ куим кабинет.
Тэ, Гришка, лоан менам заместительӧн строевӧй кузя, а Тимоха — политическӧй кузя...
Айда, видзӧдлам!
Федька вӧлі сэтшӧм жӧ прӧстӧй, эз ышнясь, и сэк жӧ кутшӧмкӧ мӧдпӧлӧс, найӧ тайӧс чувствуйтісны, и налы весиг приятнӧ вӧлі кывзысьны сылысь, виччысьны сысянь выль интереснӧйторъяс.
Та вӧсна, выль назначениеяс кыв ни джын шутӧг примитӧм бӧрын, найӧ мӧдӧдчисны видзӧдлыны штаб.
Сарайын Федя вӧчис налы «прӧверка».
— Вот тэ, — шыасис сійӧ Тимоха дінӧ, — пыран ротнӧй канцелярияӧ, а сэні пукалӧны: старшина Привалов, тэнад воспитатель майор Боканов, ротаса командир, тожӧ майор, да тӧдтӧм подполковник.
А тэныд колӧ шыасьны старшина дінӧ, кыдзи тэ шыасян?
Тимохалӧн чужӧмыс нюжаліс, сійӧ думайтіс, кыдзи вочавидзны; сук сьӧд юрсиыс, кажитчис, вешйис водзлань.
— Ме виччысьла, кор подполковникыс петас, — заводитліс сійӧ мудеритны.
— Э-э-э, оз позь! — шуис Федя. — А тэ, Гришка?
— Ме шуа, подполковник ёрт, разрешитӧй шыасьны старшина ёрт дінӧ.
— Абу точнӧ.
Колӧ шуны «старшина Привалов дінӧ».
Миян майор став правилӧясас велӧдӧ: «Колӧ лоны, — шуӧ, — культурнӧйӧн общественнӧй местаясын».
Театрын фойеас мый позьӧ лыддьыны? — шемӧсмӧдіс сійӧ выльысь юалӧмӧн ассьыс другъяссӧ да, ӧтветсӧ виччысьтӧг, шуис: — Сӧмын программка!
А театрын кӧ старука пасьтасьӧ, отсав сылы.
— А колоши... колӧ отсавны? — юаліс Тимоха.
Федя здук мында падъялыштіс, но сэсся чорыда вочавидзис:
— Дерт жӧ!
Сійӧ ӧд старука, а майор шуӧ — пӧрысьясӧс колӧ уважайтны.
2
Федя садьмис водз, кор тётя Саша лӧсьӧдчӧ вӧлі мунны базарӧ, а папаыс эз на чеччы.
— Узь, узь, мый тэ сэтшӧм водз садьмин? — недӧвӧльнӧя шуис Александра Семёновна.
Но сійӧ звирк чеччис да трусы кежсьыс котӧртіс кильчӧ вылӧ.
Вӧтлісны мӧсъясӧс пӧскӧтинаӧ, мунісны машинаяс МТС-сянь.
Ылын тыдалісны фацелияяслӧн лилӧвӧй квадратъяс да кудриа бадьяс, кодъяс копыртчӧмаӧсь ю весьтӧ.
Котӧртлыны купайтчыны?
Таво гожӧм Артём велӧдіс Федяӧс вартчыны.
Федялы уси тӧдвылас, кыдзи Артём неважӧн висьталіс Скрипкинлы, кор сійӧ пӧлучитіс тройка: «Тэ нӧ мый, он думайт комсомолецӧн лоны?»
Федя та вылӧ нюммуніс.
А сылы Артём сӧветуйтіс: «Основнӧйыс мый?
Помнит куим кывъя завет: «Ов устав серти!» «Кужас жӧ мортыд шуны! — завидьпырысь думыштіс Атамеев да кватитчис. — Кыдзи нӧ физзарядкаӧн?»
Сійӧ решитіс сы пыдди котралыштны, а луннас вӧчны сарай саяс другъясыскӧд турник.
Федя квайтысь котӧртіс керка гӧгӧрыс, сэсся мыссис юкмӧс дорын кӧдзыд ваӧн да пырис гортас.
«Мый эськӧ вӧчны тётя Саша вотӧдз?» — думайтіс сійӧ; сылы уси дум вылас Бокановлӧн наказыс отсавны бать-мамлы каникулъяс дырйи.
Кухнясьыс ветек корсьӧм бӧрын Федя заводитіс мыськыны столӧвӧйысь джодж.
Джодж мыськигас и суис сійӧс Клаша чойыс.
— Тэ дзик нывбаба кодь, — унзіль синъяссӧ тілигтыр нюжӧдіс сійӧ чуймӧмӧн.
Федя нюммуніс.
— Миянлы старшина Привалов шуӧ: «Труд чужтіс мортӧс».
Яснӧ?
Клашалы тайӧ эз вӧв зэв гӧгӧрвоана, но сійӧ эз лысьт водзӧ юасьны.
Джодж мыськӧм бӧрын Федя шуис: «Порядок!» — да решитіс неуна шойччыштны.
Клаша мыссис, и найӧ пуксисны ӧшинь улас скамья вылӧ, коді вӧлі шелковица ягӧдъясысь сьӧд чутӧсь; найӧ шонтысисны асъя шонді югӧръяс улын.
Кыліс неважӧн ытшкӧм турун дук.
Ылысса туй кузя мунісны ӧти бӧрся мӧд грузӧвӧй машинаяс.
Грымакылігтыр нуис ва бӧчка Мелентий дед.
Лэбис виж визьяса сьӧд гаг.
Орчча дворын, неыджыд сарай вевт вылын, бергалісны гулюяс и сэтысянь кыліс налӧн кургӧм: «Ванг-ванг-рруку...»
«Кӧні ӧні Самарцев?» — думыштіс Федя да весиг неуна жугыльмыштліс, сэтшӧм сылы вӧлі окота аддзӧдлыны другсӧ.
— Тэ тӧдан, кутшӧм морт Петя? — юаліс сійӧ чойыслысь да, кипыдӧсъяснас пидзӧсъяс вылас мыджсьӧм бӧрын, паськӧдіс гырддзаяссӧ. — Сылы биология кузя преподаватель майор Кубанцев сетіс задание: тӧдмавны, часнас кымынысь скворец вайӧ пияныслы сёянсӧ.
Самарцев выходнӧй лунӧ куим час пукаліс блокнотӧн!
Сэсся шуӧ: «Снайперъяс тожӧ татшӧм лӧня пукалӧны, мый лэбачӧс оз повзьӧдны!»
Майор висьтавліс, мый «рабочӧй лун чӧжӧн» вӧрчикыш лэбӧ тысяча верст.
Яснӧ?
Петя кӧсйӧ вӧчны лэбачпилысь чучела — паськӧдӧм вома юрыс настӧящӧй, а туша пыддиыс пузырёк — да пуксьӧдны позйӧ, ловъя лэбачпиян пӧвстӧ.
Мамыс кутас лунтыр сюявны сёянсӧ и сылы, а рытъявылыс Петя лыддяс, мыйта пузырёкас ном да гаг...
Аддзылін, кутшӧм сюсь морт сійӧ?
Федялы зэв окота вӧлі висьтавны Клашаыслы и училищеса делӧяс йылысь, стрӧг порядокъяс йылысь, но долг тшӧктіс соблюдайтны военнӧй тайна.
Но, недыр падъялыштӧм бӧрын, сійӧ решитіс, мый Клашалы позьӧ, сы вӧсна мый сійӧ всё равно нинӧм оз гӧгӧрво, и заводитіс висьтавлыны сы йылысь, кыдзи ӧти вице-сержантӧс генерал разжалуйтіс учительлы нетактичнӧй ӧтветысь, а Боканов эз сет Самарцевлы увольнение карӧ, сы вӧсна мый Самарцев броткис, кор старшина вӧчис сылы замечание.
Абу, нывкакӧд став тайӧтор йывсьыс абу интереснӧ сёрнитны!
— А ноко, давай корсям сапӧг гӧлень! — чеччигмозыс решительнӧя прикажитіс сійӧ Клашаыслы, и чойыс кывзысьӧмӧн муніс сы бӧрся чуланӧ.
Сапӧг гӧленьыс ковмис Федялы, медым вурны планшетка.
Вот сӧмын кытысь корсьны целлулоид?
Кор Федя лӧсьӧдчӧ вӧлі мунны каникулъяс вылӧ, Боканов шуис отделениеыслы: «Кор бӧр воаланныд, ми лагерьясын нуӧдам «Десантӧс босьтӧм» военнӧй игра.
Но ӧд та кежлӧ колӧ гожӧмнас лӧсьӧдчыны: корсьны термос, папалӧн эм.
Сэсся записнӧй книжкаӧ вӧчавны пасйӧдъяс: кыдзи, шуам, сӧмын истӧг кӧрӧбка отсӧгӧн мерайтны юлысь пасьтасӧ...
Делӧыс серьёзнӧй!
Вот штаб тані лоӧ асланым.
Позьӧ-ӧ Гаркуша вылӧ надейтчыны?
Да и Зворыкин кужас-ӧ лӧсьӧдны оперативнӧй план?
Вывті нин абу дружнӧйӧсь найӧ.
Спорӧ воасны, уськӧдчӧны ёрта-ёрт вылас: «Ме тэныд кыдзи сетӧбта — лысьӧмтӧ оз чукӧртны!» — шуӧ Зворыкин.
«А ноко, сетӧбты, сетӧбты!
А ме кыдзи сетышта — дас во лечитчыны кутан!» — оз ӧвсьы Гаркуша.
— Но и йӧз!
Отсасьысьясыс явӧ нуждайтчисны воспитаниеын.
3
Некымын лун мысти Федя штрафитчис: муніс чери кыйны, ылаліс вуграсьӧмнас да сёрмис гортас.
Ставныс пукалісны пызан сайын да ӧбедайтісны.
Федялы зэв эз вӧв лӧсьыд аслас поступок вӧсна — эз кут ассьыс кывсӧ!
Вугыр шатинъяссӧ пельӧсӧ сувтӧдӧм бӧрын сійӧ мыськис кисӧ да жугыля шуис батьыслы:
— Тэ менӧ накажит — кино вылӧ эн лэдз.
— А мый тэ думайтан, дерт, он мун, — спокойнӧя шуис батьыс, кӧть и Федя надейтчис, мый батьыс мӧдтор вочавидзас.
— Но, кыдзи тэ лӧсьӧдчан поход кежлӧ? — интересуйтчис батьыс, кор Федя пуксис ӧбедайтны.
— Слабӧсь кадръясыс, — зумыштчис Федя, кор думыштіс Зворыкин да Гаркуша йылысь.
— Гм... — сідз-тадз шуис батьыс, а недыр мысти юаліс: — Лыддин газетаясысь — мирса том йӧз Будапештын чукӧртчӧны?
— Эг лыддьы...
— А весьшӧрӧ!
— Училищеын миян политинформацияяс, — заводитліс Федя.
— Да вевъялас на, — кевмысигтыр шуис тётя Саша, — тэ сёй, сёй!
— Кык во мысти комсомолецӧн лоан, — казьтыштіс батьыс, и Федя решитіс, мый збыльысь газетаяс колӧ лыддьыны и каникулъяс дырйи.
Тайӧ здукас ӧдзӧсӧ таркнитіс почтальон.
Сійӧ сетіс письмӧ тётя Сашалы, Федя удитіс лыддьыны конверт вывсьыс обратнӧй адрессӧ — Суворовскӧй училище.
«Тешкодь, кодсянь эськӧ тайӧ?»
Тётя Саша восьтіс письмӧсӧ да лэдзис синпырыс.
— Тайӧ Федя йылысь воспитательыс гижӧ, — шуис сійӧ вокыслы, — юалӧ, кыдзи сійӧ олӧ, кыдзи шойччӧ?
— Майор Боканов? — горӧдіс Федя. — Усьӧма дум вылас!
— Но кыдзи нӧ не казьтывны? — шуис батьыс. — Мун вай гуляйтышт!
Кор Федя петіс, Александра Семёновна лыддис письмӧсӧ гораа:
«Уважаемӧй Константин Семёнович!
Зэв ёна кора тіянӧс каникул помланьыс гижны меным, кыдзи колляліс кадсӧ Федя, кодкӧд дружитіс, отсасис эз гортын?
Характерлысь кутшӧм выль чертаяс ті казялінныд, кодъяс лоины тайӧ вонас, и мый, тіян серти, ми эгӧ вӧчӧй помӧдз?
Тіян письмӧныд вермас ёна отсавны миян уджын.
Крепыда кутла кинытӧ, поклон Александра Семёновналы.
С. Боканов».
— Колӧ подробнӧ ӧтветитны, — решитіс Константин Семёнович, — и отрицательнӧйторъяс йывсьыс сідзжӧ...
— Да кутшӧм нӧ сылӧн отрицательнӧйторъяс? — эз сӧгласитчы Александра Семёновна. — Зарни мортыс!
— Зарнитӧ зарни, а вот сёрмис...
Формасӧ шоча пасьтавлӧ.
Вывті дӧверяйтысь, стӧчджыка, больгысь...
Омӧля лыддьысьӧ, весиг газетаяс оз лыддьы.
— Да мыйла нӧ кага йывсьыс весьшӧрӧ сёрнитны! — швачнитіс кияссӧ чойыс. — «Вывті дӧверяйтысь!»
Да сійӧ меным эз висьтав весиг, мый налы ӧбед кежлас сетӧны.
А ставсӧ кӧ бӧрыннас висьталіс, то ӧд ичӧтик на!
И лыддьысьны на вевъялас, видзӧд, кутшӧм сійӧ косіник, мед котралӧ, удитас на лыддьысьныс!
А гижан кӧ училищеас — лёктуйын лоас, кутасны видны сійӧс...
— Вот и колӧ, медым ставныс тӧдісны! — чорыда шуис батьыс, — наысь матыссаджыкъяс миян абуӧсь...
XVI ГЛАВА
1
Суворовскӧй училище лагерын вӧлі зэв шума: лӧсьӧдалісны палаткаяс, весалісны туйяс, кыскалісны ю дорӧ резинӧвӧй пыжъяс.
Зорин сулаліс библиотека веранда вылын да юасис Бокановлысь:
— Ставныс тіян воисны?
— Ставныс.
— Ме тіянӧс вот мый кора: выльысь лыддьӧй бать-мамъяслысь ӧтветъяс да обобщитӧй.
Мый вылӧ миянлы колӧ веськӧдны внимание, кыдзи бурджык используйтны бать-мамлысь отсӧг?
Мӧд неделяс миян лоӧ партийнӧй собрание, ме гӧтӧвита доклад воспитательлӧн удж стиль йылысь.
Тіян выступлениеныд вермас лоны зэв пӧлезнӧйӧн.
— Ладнӧ, думыштла...
На дінті прӧйдитіс Федя Атамеев, збоя сетіс честь офицеръяслы.
— Чувствуйтанныд? — кыпыда юаліс Зорин, кор Атамеев вӧлі ылын нин.
— Вывлань кыптӧ, — шпыньмуніс Боканов.
Лагерьясӧ воӧм бӧрын нёльӧд луннас ротаяс петісны походӧ.
Федяӧс майор Боканов индіс разведка отделениеса командирӧн да сетіс сылы некымынлаті клеитӧм карта, кытчӧ вылысса пельӧсас вӧлі гижӧма: «Секретнӧ».
Ассьыс отделениесӧ сиктӧ кольӧм бӧрын Федя мӧдӧдчис «командирскӧй разведкаӧ».
Сійӧ лыддис, мый некодлы оз вермы сетны сэтшӧм опаснӧй да кывкутана делӧ, кыдзи «противниклысь» штаб корсьӧм.
Карта да ас вӧчӧм планшет киас кутігтыр Федя муніс туй кузя, коді вӧлі тырӧма сутшкасьысь турунӧн.
Курӧгъяс зіля пуртікасисны бус пиын.
Еджыд плешка кукань, чужъясигтыр да бӧжсӧ лэптӧмӧн, тӧвзьыштіс трӧпа кузя гӧралань ляпкыдик каменнӧй ӧграда дінті, кӧні кутшӧмкӧ чудоӧн быдмис пелысь куст.
Разведчик прӧйдитіс маслобойка дорті, электростанция дорті да, «торъя двор» шуйгаладорас кольӧм бӧрын, петіс вӧр дорӧ.
Ылын тыдалісны ытшкӧм видзьяс.
Лӧз небесаын сьылісны энькайяс.
Уліті му весьтті сьӧкыда лэбис да саялі турунвиж морӧса сизоворонка.
Торжественнӧя шумитісны телеграфнӧй проводъяс.
Атамеев падъялігтыр сувтіс туй чукыльӧ да перйис планшетсьыс картасӧ.
Вӧсньыдик синкымъяссӧ кӧрӧмӧн сійӧ дыр видзӧдіс карта вылӧ.
Чукыльыс эз вӧв.
Федя недыр сулалыштіс, думайтыштіс и решитіс мунны веськыдвыв.
Туйыс вайӧдіс сійӧс эрд вылӧ, кӧні сука быдмисны кустъяс.
Эрд шӧрас, мыр дорын, кытчӧ вӧлі сатшкӧма чер, пукаліс дед да тэрмасьтӧг гартіс кузь чигарка.
Пидзӧс вылас сылӧн куйліс кузь кӧвъя гӧрд кӧшель.
«Колӧ пӧлучитны сведениеяс населениесянь», — пыр жӧ думыштіс разведчик, збоя здоровайтчис да пуксис дед дінӧ.
— Куритчам? — юаліс разведчик.
— Артмӧ, мый сідзи! — шуис дед да коричневӧй чуньяснас чиркнитіс зажигалка.
Вӧлі шынитӧв.
Сӧмын корсюрӧ вӧрын гораа чипсіс пыста да ылын кыліс вартан машиналӧн шыыс.
Федя пуктіс мышкас картасӧ да кутіс виччысьны, кор дед помалас куритны ассьыс чигаркасӧ, кытысь самӧвар трубаысь моз пуркйис тшын.
«Колӧ тожӧ куритны... бурджыка тӧдмасьӧм могысь», — думыштіс Федя.
— Разрешитӧй шыасьны? — вежливӧя шуис сійӧ.
— Коді нӧ тэныд мешайтӧ, шыась, — шуис дед.
— Разрешитӧй куритны?
Дед чуймӧмпырысь видзӧдліс косіник детинка вылӧ.
Сылӧн вӧліны зэв серьёзнӧй сьӧд синъяс, топыда топӧдӧм вомдоръяс.
Кор сійӧ пӧрччис фуражкасӧ, то шырӧм юрас тӧдчис еджыд пятна, быттьӧ шондіыс сотӧма.
Дед кӧсйис видыштны детинкаӧс балуйтӧмысь, но, сылӧн серьёзнӧй чужӧм вылӧ ещӧ ӧтчыд видзӧдлӧм бӧрын, гӧгӧрвоис, мый детинкаыс, буракӧ, участвуйтӧ кутшӧмкӧ ворсӧмын, со и карта сы ордын, а куритны колӧ, медым петкӧдлыны асьсӧ верстьӧ мортӧн.
Синъяссӧ мудера читкыртӧмӧн дед мыччис табак кӧшельсӧ:
— Видлӧй, военнӧй ёрт.
Федя гартыштіс чигарка, зэв ёна дулляліс сійӧс, — бумагаыс то сэті, то таті косясьліс, — медбӧрын коркӧ и гартыштіс жӧ.
Да, абу кокни лоны разведчикӧн!
Самосадыс вӧлӧма сэтшӧм чорыд, сэтшӧма гильӧдіс горштӧ, пычкис сэтшӧм синва, мый Федя, кыкысь кыскыштӧм бӧрын, деликатнӧя пуктіс тшыналысь чигаркасӧ мыр вылӧ, черкӧд орччӧн.
— Бур табакыс? — интересуйтчис дед, быттьӧ эз казяв ни кызӧмсӧ, ни синвасӧ, коді визувтіс курильщик банбокъясӧд.
— Чорыд! — кыз гӧлӧсӧн вочавидзис Федя да решитіс, мый ӧні колӧ чукӧртны сведениеяс да заводитіс юасьны дедлысь: кытчӧ нуӧдӧ эрдсайса туйыс, кӧні МТС да позьӧ-ӧ кевны ю вомӧныс?
Федя нюжӧдчис картала, медым сверитчыны сы серти, но карта эз вӧв.
Разведчик тэрыба бергӧдчис да звиркнитіс-чеччис, быттьӧ чушкисны.
abu
Карта, кытчӧ вӧлі гижӧма «Секретнӧ», вошӧма!
Мый тайӧ татшӧмыс?
Сійӧ кельдӧдіс да первой здукас эз вермы шуны ни ӧти кыв.
— Дедушка, — кыдз позьӧ спокойнӧйджыка медбӧрын шуис Федя, но гӧлӧсыс сылӧн дрӧгнитіс, — ті менсьым карта энӧ аддзылӧй?
— Ме сідзи чайта, — сук синкым увтіыс видзӧдліс дед, — эн-ӧ курит тэ сійӧс?
Лишнӧй делӧӧн занимайтчыны оз ков.
Разведчик видзӧдліс гӧгӧр да друг казяліс кустъяс сайысь еджыд кӧзаӧс, коді косявліс-сёйис сылысь картасӧ.
Куимысь чеччыштӧмӧн сійӧ вӧлі карта дорас, но сёр!
Федя киын вӧлі сӧмын «<ns>..кретно</ns>» гижӧда бумагатор.
...Рытнас разбор вылын Боканов дивитана видзӧдіс Атамеев вылӧ, коді дась вӧлі мунны му пырыс. Майор шуис:
— А разведкаса миян командирлысь... картасӧ кӧза сёйӧма.
Бур ещӧ, мый сійӧ кӧть косяссьӧм торсӧ вайис, то позьӧ вӧлі эськӧ чайтны, мый картаыс веськаліс неприятель киӧ.
Та бӧрын, кӧть кутшӧм ротаӧ эз волы Федя, сы йылысь шулісны: «Тайӧ сійӧ разведчикыс, кодлысь картасӧ кӧза сёйӧма».
Но тадзи вӧлі сӧмын кык лун чӧж, а коймӧд лунас Атамеев век жӧ докажитіс, кутшӧм сійӧ разведчик збыльвылас.
2
Войнас сійӧ кык час чӧж писькӧдчис камышъяс пӧвстӧд да югдандорыс, мудзӧма, парсассьӧма, лои сикт рытывладорас, кӧні лӧз кӧсяка керкаын вӧлі «неприятельскӧй войскаясӧн» командуйтысь полковник Штыров, кодӧс неважӧн вӧлі индӧма училищеса начальникӧс строевӧй часть кузя вежысьӧн.
Шонділӧн первой югӧръясыс гӧрдӧдісны небесасӧ.
Вӧлі сэтшӧм чӧв-лӧнь, мый Федялы кажитчис: сійӧ ӧтнасӧн сиктас.
Сӧмын кадысь кадӧ дышпырысь да гораа шыасьлісны лэбачьяс.
Разведчик вуджис джуджыд забор вомӧн, чӧскыд дука кӧтасьӧм турун бердӧ жмитчӧмӧн прӧйдитіс часӧвӧй дінті, кыссис восьса ӧшинь дорӧ да лэптіс юрсӧ.
Паськыд пельпомъяса полковник Штыров, коді вӧлі коскӧдзыс пасьтӧм, сулаліс комната шӧрын да мыссис.
Сылӧн связнӧйыс — первой ротаысь суворовец — кисьталіс сылы ки вылас кувшинысь ва.
Полковник майтӧгаліс бритӧм юрсӧ да гораа прыськайтіс, сылӧн гожъялӧм спинаыс, ён киясыс ворсісны мускулъясӧн.
Федя дрӧжжитан кияснас кабыртіс коз коль (ворсӧм условиеяс серти сійӧ вӧлі граната пыдди) да, метитчӧм бӧрын, пелька веськаліс сійӧн «неприятельскӧй» командирлы.
Коз коль шлёпнитчис ва спина вылӧ, а ачыс разведчик, «взрыв» виччысиг, кымыньӧн уськӧдчис муӧ, — медым «осколокъясыс» эз ранитны асьсӧ.
Но взрыв пыдди комнатасянь кыліс полковниклӧн дӧзмӧм гӧлӧс:
— Коді сэні дурӧ? — офицер решитіс, мый кодкӧ сыкӧд шутитӧ.
Федя бара кыпӧдчис, шеныштчис да шыбитіс мӧд «граната».
Сійӧ веськалі ва тыра тазйӧ.
— Да мый тайӧ татшӧмыс! — горӧдіс Штыров да, киас кичышкӧда, чепӧсйис кильчӧ вылӧ, сы бӧрся связнӧйыс.
Ва войтъяс югъялісны полковник морӧс вылын.
— Ме жугӧді штаб!
Ме жугӧді штаб! — радпырысь кутіс горзыны Федя да нимкодьысла мӧдіс тешкодя йӧктыны.
Сӧмын ӧні Штыров гӧгӧрвоис, кутшӧм ӧшибка сійӧ вӧчис, мый вунӧдіс ворсӧмлысь тайӧ условиесӧ.
Первой мӧвпӧн сылӧн вӧлі кыдзкӧ мынтӧдчыны.
— Босьтны пленӧ! — скӧрысь прикажитіс сійӧ; ачыс индіс связнӧйыслы Атамеев вылӧ.
Кузь тушаа зон уськӧдчис Федя вылӧ, мӧдыс вийсис, вермасис, но вынъясыс эз вӧвны ӧткодьӧсь, и вот, мыш саяс кӧрталӧм кияса, сійӧ сулалӧ полковник водзын.
Федялӧн синъясыс скӧра дзирдалӧны, сылӧн лолыс оз шед скӧралӧм да оскорбитӧм вӧсна.
— Полковник ёрт... прямӧй попадение... и ті, и сійӧ... — лӧгпырысь довкнитӧ юрнас Федя связнӧйлань, и синъяссьыс сылӧн бара сявкйӧ би.
Полковник зільӧ корсьны кутшӧмкӧ объяснение:
— Тӧдан, тэ кыссин миннӧй поле вомӧн и важӧн взорвитчин.
— Да эг жӧ, эг! — скӧралӧ Атамеев, — ме кокньыдик и эг взорвитчы!
Федя видзӧдӧ Штыров вылӧ сэтшӧм убеждённӧя, мый правдаыс непременнӧ венас, мый полковник чувствуйтӧ асьсӧ зэв лӧсьыдтӧма.
Сійӧ зільӧ петны кыдзкӧ тайӧ сьӧкыд положениесьыс, но и гӧгӧрвоӧ, мый прав тайӧ повтӧм детинкаыс, коді сулалӧ сы водзын.
— Гм... гм... — шуӧ медбӧрын полковник Штыров да связнӧйыслы решительнӧя приказывайтӧ: — Разьӧй кияссӧ разведчиклысь, сійӧ прав.
Училищеса начальник, коді тӧдмаліс тайӧ ставтор йывсьыс, тшӧктіс фотографируйтны Атамеевӧс училищеса знамя дорын.
Карточка мышкас сійӧ гижис: «Повтӧмлун мичмӧдӧ мортӧс», — да кырымасис: «Генерал Полуэктов».
XVII ГЛАВА
1
Лагерьясын курсантъяс олӧмлы тырӧ вӧлі коймӧд тӧлысь нин.
Став арталӧм сертиыс регыд долженӧсь вӧлі лоны заключительнӧй учениеяс.
Петан лун йывсьыс курсантъяс пӧвстысь некод, дерт, эз тӧд, но пӧшти быдӧн чувствуйтіс, мый тайӧ должен лоны оз кӧ талун, то быть нин аскомысь.
Та йылысь дӧгадывайтчисны сы серти, кыдзи шофёръяс видзӧдалісны да ремонтируйталісны машинаяс, сы серти, мый каптенармус дасьтіс мӧд гоз сапӧг, а походнӧй кухня дорын ноксис ачыс продовольственно-фуражнӧй снабжение кузя начальник, ыджыд тушаа, ён подполковник Галкин.
И быд курсант, ачыс аслыс, вӧчліс ещӧ кутшӧмкӧ пытшкӧсса смотр: дась-ӧ тайӧ решающӧй учение кежлас, выносливость, волялысь вын испытайтігкежлӧ.
Рота кузя дежуритіс Снопков, кор югдігас телефоннӧй трубкаын кыліс сигнал: «Ураган!»
Трубкаын мыйкӧ кутіс таргыны, и сійӧ жӧ приказывайтана гӧлӧсыс мӧдысь шуис: «Ураган!»
Снопков тэрыба пуктіс трубкасӧ, гора гӧлӧс садьмӧдіс чӧв-лӧньсӧ:
— Рота, подъём!
Тревога!
Лагерын пыр жӧ кыптіс шум-гам.
Геннадий тэрмасьӧмӧн кватитіс гимнастёркасӧ, кутіс сюйны коксӧ сосъясас, но казяліс, лои яндзим да заставитіс асьсӧ действуйтны спокойнӧйджыка.
Регыд мысти сійӧ тӧвзис нин да котӧртігмозыс лӧсьӧдышталіс противогазсӧ.
Эрд вылын скӧрысь жургисны машинаяслӧн моторъяс.
Кыліс команда:
— Рота, сувтны взводнӧй колоннаяс линияӧ нёльӧн-нёльӧн!
Ковалёв — сійӧ вӧлі ӧні взводса командирлӧн отсасьысьӧн — ещӧ ӧтчыд прӧверитіс: ставнас-ӧ сылӧн подразделениеыс места вылын, ставыс-ӧ лючки-ладнӧ?
Училищеса начальник, кодӧс вӧлі кытшалӧмаӧсь офицер-«посредникъяс», сулаліс ылынджык, пу улын, и кажитчис ӧні курсантъяслы торъя стрӧгӧн.
Ковалёв взвод дорӧ матыстчис майор Дёмин.
— Но кыдзи? — майор гӧлӧсын кыліс ышӧдӧм, и курсантъяс кутісны чувствуйтны асьнысӧ увереннӧйджыка, но вочавидзны эз удитны, сы вӧсна мый кыліс вашкӧдӧм:
— Генерал...
<rus>Равняйсь</rus>...
Генерал...
Училищеса начальник прӧверяйтіс, дасьӧсь-ӧ петны ротаяс.
Ставыс гӧгӧр вӧлі делӧвӧйӧн, значительнӧйӧн: и боеприпасъяс сеталӧм, и дженьыдик приказъяс, — ставыс кыпӧдіс настроение, кутшӧмкӧ боевӧй настороженность: окота вӧлі, медым задачаясыс вӧліны сьӧкыдджыкӧсь, препятствиеясыс — опаснӧйджыкӧсь.
— Машинаясӧ!
Моторъяс кутісны жургыны ёнджыка, зенитчикъяс вештісны вевттьӧдъяс, сувталісны орудиеяс дорӧ наводчикъяс.
Машинаяс сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн мӧдӧдчисны узьысь сикт пӧлӧн.
Небесаыс лои югыдрудӧн, кельдӧдіс асъя рӧмыдас тӧлысь.
Варов Снопков и тані, машинаын, гажӧдіс ставнысӧ:
— Мунӧ миян Генш Фонтанка кузя.
А сы водзвылын — старука, кӧрзина кыскӧ, ӧдва восьлалӧ.
Геша вӧтӧдіс сійӧс да сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс сӧветуйтіс: «Бабушка, веж китӧ, мудзан»...
Сералӧны ставныс, сералӧ и Пашков да скӧрмытӧг шуӧ:
— Но, тайӧ тэ сӧран!
Мый, ме абу воспитаннӧй, таысь менӧ мыжавны оз позь.
Здук мысти Павлик велӧдӧ Копанёвӧс:
— Походын важнӧ не кольччыны кухняысь!
— И не больгыны, — шуӧ Садовский.
— Вернӧ! — быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы эскӧдӧ Снопков. — Пять!
Пуксьӧй!
Машинаяс пыр ёнджыка ӧддзӧны, швачкӧ чужӧмад тӧв.
И кӧть сёрниясӧн, шуткаясӧн курсантъяс зільӧны пӧдтыны локтан «бой» виччысьӧм, но пыр ёнджыка заводитӧны тӧждысьны.
Володя пукалӧ кабина дорын да тшӧктӧ асьсӧ не волнуйтчыны.
Кӧть и найӧ тӧвзьӧны-мунӧны вывті ӧдйӧ, мӧвпъясыс сылӧн кывтӧны ньӧжмыда, спокойнӧя.
Со нин пӧшти кык во найӧ пехотнӧй училищеын.
Ыджыд-ӧ тайӧ срокыс?
Ыджыд, кор заводитан думайтны, кутшӧм дыр нин эн вӧв Суворовскӧйын, кымын окоп тані кодйӧма, кымын мишень лыйлӧма...
Кымынысь вӧлі тревога серти подъём, кымын войся поход, переправа да уськӧдчӧмъяс...
Но кор казьтыштан, мый тӧлысь мысти выпускнӧй экзаменъяс да пельпомъяс вылад водасны зарни погонъяс, весиг оз веритсьы, мый тайӧ лоас.
Неужели мӧд во нин помасьӧ?
Неважӧн, караулын сулалігӧн, сылы уси тӧдвылас, мый сылы буретш тайӧ лунас тыри кызь арӧс.
А кор вежсис, та йылысь жӧ казьтыштіс и гортсяньыс мамыссянь юӧртор.
Кызь арӧс!
Тайӧ абу нин этша.
И кутшӧм олӧм лоӧ водзӧ?
Мирын абу спокойнӧ.
Хищнӧй самолётъяс бомбитӧны Севернӧй Корея, греческӧй узникъяс мучитчӧны Макронисос ді вылын, тышкасьӧ аслас независимость вӧсна Вьетнамса народ.
Быдлаын тыдалӧны пӧжаръяссянь югӧръяс.
И сысянь, Ковалёвсянь, мирын медся ён армияса аския офицерсянь, кутас ӧні зависитны рӧднӧй страналӧн покойыс...
Машинаяс петісны паськыд туй вылӧ.
Веськыдвылас и шуйгавылас вуджрасисны ичӧтик расъяс, кодъяс узисны асъя унмӧн.
— Лӧсьӧдчӧй бой кежлӧ! — кыліс команда.
Чукӧстчис рожок.
Ӧти бӧрся мӧд качисны ракетаяс веськыдладор расланьын: со, сідзкӧ, кытчӧ дзебсьӧма противник.
Машинаяс пыр жӧ тыртӧммисны.
Сӧмын ӧти дорын манитчис старшина Булатов да скӧрысь видіс Садовскийӧс, коді кӧсйӧма кольны кузовӧ ассьыс вещевӧй мешӧксӧ да противогазсӧ.
И правильнӧ видіс старшина: омӧль эськӧ лои Олеглы, удайтчис кӧ сылы кольны противогазсӧ.
Разведка, коді кӧсйис, медым «противниккӧд» ӧтлаасьны восьсаинын, казявтӧг матыстчис сылӧн оборона дорӧ да сувтӧдаліс став фронт пӧлӧныс дымӧвӧй шашкаяс.
Лыбисны тшын сюръяяс.
Кутісны котравны связнӧйяс.
Батальонъясса командиръяс ляскысисны радиостанцияяс дорӧ, сеталісны приказъяс.
Наступайтысьяслӧн боевӧй порядокъяс пыр мунісны налӧн танкъяс; танкъяс бӧрся автоматчикъяс.
Тшын сюръя коли бӧрвылӧ, но вот ӧти танк вылӧ «противник» шыбитіс дымӧвӧй граната.
Сьӧкыдпырысь нетшыштчӧм бӧрын машина сувтіс.
Танкистъяс чеччыштісны, видчисны:
— Чӧртъяс!
Калечитам жӧ тшын пытшкас!
Пашков, коді пӧсялӧма миномётнӧй вьюк кыскалӧмысь, радпырысь горзіс: «Водзӧ» — и сылӧн чужӧм кузяыс визувтісны пӧсялӧмсьыс сьӧд визьяс.
«Противник» бӧрыньтчис, но частӧ вӧчавліс контратакаяс.
Садовскийлӧн да пулемётнӧй расчётыслӧн бырины патронъяс.
«Посредник» — паськыд чужӧма майор Лискун — объявитіс, мый пулемёт петіс стройысь.
— Гранатаяс бой кежлӧ! — горӧдіс Олег.
— Эновтны, — стрӧга шуис Лискун, — ті кыдзсюрӧ видзинныд боеприпасъяс.
— Ме бӧрся! — бара горӧдіс Олег да, штыксӧ чургӧдӧмӧн, котӧртіс водзӧ.
Майор Лискун шпыньмуніс да шуис орччӧн сулалысь Дёминлы:
— А пулемёт век жӧ стройысь петіс.
— Но атака эз сувт, — шуис Дёмин.
Бара машинаяс вылӧ...
И бара, машинаясысь чеччалӧм бӧрын, «противник» бӧрся.
«Противник» бӧрся вӧтчисны километр дас, кытчӧдз эз зурасьны зэв бура маскируйтӧм спотыкачьясӧ да проволочнӧй заграждениеясӧ.
Здук дыра падъялӧм — и Копанёв шыбитӧ спотыкачьяс вылӧ ассьыс шинельсӧ; ещӧ дас кымын шинель лэбӧны — ротаяс уськӧдчӧны «вражескӧй» траншеяясӧ.
Веж рӧма ракета юӧртӧ ученье помасьӧм йылысь.
...Вот сӧмын ӧні, стройын, училищеса начальникӧн ученьеяс разбирайтӧм кывзігӧн, Володя кутіс чувствуйтны и зэв ёна мудзӧм, и снаряжениелысь даспӧв сьӧктаммӧм.
Гӧрдӧдіс кыа.
Гӧрд шапочкаяса чечёткаяс атакуйтісны ловпу да лэбзисны бӧр.
— Копанёвыс, а?
Дӧгадайтчис шинельсӧ шыбитны!
Настӧящӧй зон! — вашкӧдӧ Олег орччӧн сулалысь Владимирлы.
— Серяк, керзач, — казьтыштӧ Ковалёв.
— Но, эновт, — яндысьӧмӧн нурбыльтӧ Олег.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ лӧсьыдтӧма: лоны сэтшӧм несправедливӧйӧн Копанёв дінӧ!
Правда, сійӧ дӧзмӧдіс Олегӧс честь йылысь аслас кывъясӧн, но ӧні, навернӧ, Копанёв и ачыс мӧдног думайтӧ сы йылысь, а Анатолий настӧящӧй зон...
... — Кыкнан сторонаыс действуйтісны зэв бура, — кылӧ Ковалёв генераллысь гӧлӧссӧ, — но наступайтысьяслӧн вӧлі унджык инициативаыс да писькӧдчӧмыс...
Володя видзӧдліс ёртъясыслӧн гожъялӧм, думыштчӧм чужӧмъяс вылӧ.
Найӧ ставныс вӧліны мусаӧсь сылы, найӧс век кежлӧ йитіс крепыд армейскӧй дружба.
Генерал кутіс кутлыны кияссӧ офицеръяслысь, курсантъяслысь, кодъяс отличитчисны «бойын».
И кор горзісны «ура», Володя радліс и поход успешнӧя помасьӧмысь, и ас вӧснаыс, и ёртъясыс вӧсна, и водзын виччысьысь шойччӧг вӧсна.
— Сувталӧй колоннаӧ куимӧн-куимӧн!
— Запевало, гвардейскӧй походнӧйӧс! — горӧдіс аслас роталы майор Дёмин.
Садовский горӧдліс сьывны, но эз тырмы гӧлӧсыс да дугдіс.
— Опытӧй абу, — ышловзис сійӧ.
Кылісны шуткаяс:
— Тэнад ӧд бас, тэ босьтін контрабасӧн...
— Колӧ дебют.
— Песня, — корис Дёмин.
Сэки заводитіс кызкодь гӧлӧсӧн Павлик Снопков, а ставныс горӧдісны припев:
Найӧ мунісны паськыд туй кузя ылын тыдалысь карлань.
2
Лагерьясын куим тӧлысь чӧж олӧм бӧрын Семёнлы да Владимирлы Ленинград кажитчис важ дорсьыс ещӧ мусаджык да донаджык.
— Сема, видзӧд, трамвайнӧй линиясӧ босьтӧмаӧсь, троллейбус ветлӧ, — аслас открытие вылӧ радлігтыр шуис Володя.
— А выль скверсӧ тэ казялін?
— Дерт жӧ!
Сёма!
Вот и быттьӧ абу страшнӧйӧсь выпускнӧй экзаменъяс, а век жӧ полӧ сьӧлӧмыд.
Но этша ӧмӧй олӧмад случайностьясыс овлывлӧны?
А друг лыйсьӧм кузя провалитча.
— Да-а... — нюжӧдіс Семён.
— Садовский шуӧ: «Кӧть мед мый, а сдайта первой разряд вылӧ».
— А мый тэ думайтан — и сдайтас!
Тэ аддзылін, мый сійӧ изобретитӧма гырддза улас пуктыны станкӧвӧй пулемётысь лыйсигӧн?
— Зэв лӧсьыд...
А тӧрыт ме решиті видзӧдлыны Отечественнӧй войналӧн опыт йылысь статьяяс, и, тэ тӧдан, мый аддзи?
Но мый?
Некор он дӧгадайтчы!
Ковалёв видзӧдліс Семён вылӧ, но мӧдыс эз и кӧсйы думайтны — код тӧдас мый?
— Генерал Агашевлысь статья и, тӧдан, мый йылысь?
Атака корпусӧн артиллерийскӧй подготовкатӧг!
А? Корпусӧн!
— Да, но миян армия кӧ бура вооружитӧма артиллерияӧн? — падъялӧмӧн шуис Гербов.
— Вот тэныд и «да, но»!
Сійӧ вӧчӧма тайӧ операциясӧ нелямын нёльӧд воын.
Гӧгӧрвоан, фашистъяс велалӧмаӧсь сы дорӧ, мый атакаяс заводитчӧны сӧмын артподготовка бӧрын.
Тайӧ лои мыйтакӧ штампӧн...
Генерал решитӧма дзугны сійӧс.
Выдвинитӧма ассьыс план.
Ставка поддержитӧма.
И вот заводитчӧма операция кежлӧ лӧсьӧдчӧм: дасьтӧмаӧсь масхалатъяс, видлалӧмаӧсь проволочнӧй заграждениеясысь коридоръяс, рокируйтӧмаӧсь корпус...
Тані надеяыс виччысьтӧм, вӧвлытӧмтор вылӧ!
И мый тэ думайтан?
Операциясӧ вӧлі вӧчӧма зэв бура!
Ӧд век колӧ артыштны лоан обстановкасӧ да позянлунъяссӧ.
— Петкӧдлан статьясӧ?
— Дерт, мыйӧн воам училищеӧ, пыр жӧ.
Найӧ пуксисны скверын скамейка вылӧ.
На дінті ньӧжйӧник прӧйдитіс бедьнас котшкӧдігтыр кузь сьӧд пальтоа да сьӧд шляпаа старик, том мам нуӧдіс гӧрд шапочкаа нывкаӧс, кузь тушаа блондинкакӧд кутчысьӧмӧн прӧйдитіс морскӧй офицер.
— Менӧ корліс генерал, — шуис Гербов. — Юалӧ: «Онӧ-ӧ кӧсйӧй миянлысь училище помалӧм бӧрын лоны ӧти суворовскӧй училищеын воспитательӧн?»
— И мый нӧ?
— Ышӧдана, но воспитательлы колӧ олӧм опыт.
Служитышта первой линейнӧй частьын, уджалышта йӧзыскӧд, видзӧдла, кыдзи йӧзыс олӧны, уджалӧны.
— Эк, веськалін кӧ эськӧ миян Суворовскӧйӧ!
Офицеръяс эськӧ отсалісны.
— Ог, водз на!
Ме муна Рытыввылӧ.
— Вот миян туйясным и торъялӧны, — жугыля шуис Володя, — ме кута вӧзйысьны Дальньӧй Востокӧ.
Воа кутшӧмкӧ медся, медся ылыс гарнизонас...
— Тэнӧ, поэт, кыдзи век, кежӧдӧ бокӧ, — нюммуніс Гербов.
— Мыйла нӧ?
Кодлыкӧ ӧд колӧ служитны и тайӧ гарнизонъясас.
Найӧ чӧв олыштісны.
— Да, Сёма, вайӧ ставным ӧтлаын ыстам телеграмма полковник Зоринлы, поздравитам Ленин орден пӧлучитӧмӧн.
— Непременнӧ!
— Сергей Павловичсянь ещӧ письмӧ воис.
— Тайӧ сійӧ экзаменъяс заводитчигкежлӧ поддерживайтӧ миянӧс, — казьтыштіс Семён. — Жаль, ог вермы кежавны училищеӧ...
— Мыйла?
А ме обязательнӧ кежала.
— Ӧти важнӧй делӧ эм, — сідз-тадз вочавидзис Семён, гӧрдӧдіс да друг объявитіс: — Гӧтрася...
— Тэ?
Оз вермы лоны!
Тэ?
Володя тшӧкмуні, кынмис места вылас тайӧ выльторсьыс, немвиччысьтӧмысла.
Сылы юрас некыдзи эз вермы тӧрны, мый морт, коді синнас эз вермы аддзыны нывбабаясӧс, скромнӧй Сёмка друг лоас верӧсӧн!
А гашкӧ, тадзи и овлывлӧ: гусьӧн, гусьӧн и — друг!
— Тэ шутитан? — медбӧрын шуис Владимир; ачыс синъяссӧ паськӧдӧмӧн дзоргис-видзӧдіс другыс вылӧ, быттьӧ аддзис сійӧс первойысь.
— Но, мый тэ дзоргыны кутін? — неуна скӧралігтыр шуис Семён.
— Тамара?
— Дерт жӧ...
Володялы кажитчыліс спокойнӧй, властнӧй Тамара Громова, кажитчыліс сылӧн величественнӧй мичлуныс, достоинствоыс, кыдзи сійӧ кужліс асьсӧ кутны, но сійӧ некор и думыштлыны эз сяммыв, мый Тамара да Семён костын отношениеяс лоасны татшӧмӧсь, кӧть Сёма унаысь висьтавлывліс сылы, мый сійӧ аддзысьлывлӧ Тамаракӧд.
— Сійӧ зэв бур ныв, зэв!
Но, Сёма, тэ эн тэрмась?
— Чувство оз терпит, — сьӧлӧмсяньыс шуис Гербов, кыскис носӧвик да кутіс мыйлакӧ чышкавны чужӧмсӧ. — И мый вежсяс, ми кӧ чорыда решитім?
Сійӧ помалас институт...
Ӧні сылӧн бать-мамыс танӧсь, а вообщӧ олӧны Дон дорын.
Тэ тӧдан, кутшӧм дона меным ставыс сійӧ, мыйысь ме вӧлі лишитӧма челядьдырсянь, — семья, рӧднӧй йӧз...
Гербов ланьтіс, сэсся водзӧ висьталіс:
— Ми Тамаракӧд ӧти арлыдаӧсь, но сійӧ кажитчӧ меным ыджыдджыкӧн.
Сійӧ сэтшӧм бур сьӧлӧма.
Мыйкӧ эм сылӧн весиг мам нога...
Ме ог вермы тэныд объяснитны.
— Тэ прӧстит, Сёма, менам йӧй сёрниысь.
Ме сиа тэныд медся ыджыд шудсӧ...
А ми Галякӧд эгӧ сёрнитлӧй та йылысь.
Кадыс унатор прӧверитас...
Кӧть эськӧ прӧверяйтнысӧ и нинӧм, ми зэв ёна веритам ӧта-мӧдлы.
3
Кымын этшаджык предмет коли сдайтны экзаменъяс вылын, сымын ёнджыка тӧждысис Владимир: а друг, а друг буретш медбӧръя вылас и лоӧ мыйкӧ думыштны позьтӧмтор?
Сійӧ зілис не думайтны сійӧ минута йывсьыс, кор пельпомъяс вылын лоӧны зарни погонъяс, вӧтлывліс тайӧ серпассӧ, кыдзи кадысь водз лоанторйӧс: «Водз на та йылысь думайтны, первой сдайт кыдзи колӧ экзаменъяс».
Но кутшӧмкӧ гӧлӧс вашкӧдіс: «Кымын во тэ мунін цельлань и ӧні регыд лоан равноправнӧй членӧн офицерскӧй семьяын.
Регыд!»
И со сдайтӧма нин медбӧръя экзамен «кык звёздочка» вылӧ, кыдзи шуткаӧн шулывлісны курсантъяс, а тӧждысьӧм эз быр.
Кор нӧ ваясны военнӧй министрлысь приказ?
Приказла муніс строевӧй отделса начальник.
Таӧдз омӧля тӧдса морт ӧні друг лои медся важнӧй фигураӧн.
Сӧмын и кылан сёрнияс:
— Майор Федорчук эз на во?
— Мыйкӧ дыр абу миян майор Федорчукным?
— Кыдзи нин сэні миян майор Федорчукным?
Геннадий кӧмаліс хром сапӧг да пасьталіс курсантскӧй погонъяса офицерскӧй китель.
Дворӧд тшапа пӧкаживайтігтыр вомгорулас сьыліс:
— Кутшӧм операысь? — эз вермы кутчысьнысӧ да юаліс сылысь Снопков.
— Морякъяслӧн приметаяс... — шуӧ Пашков.
— Велӧдан?
— Кад, — сідз-тадз вочавидзӧ Геннадий.
Сійӧ лӧсьӧдчис мунны морскӧй пехотаӧ да думайтіс нин, кутшӧм лоас сійӧ морскӧй форманас.
Батьыс эз вӧв прӧтив талы, и тайӧ сідзжӧ вӧлі приятнӧ.
«Айда, Геша, — ачыс асьсӧ думсьыс ошкис сійӧ. — Мыйта километръяс прӧйдитӧма, картошка весалӧма, джоджъяс ниртӧма!
А век жӧ выдержиті!
Нинӧм, нинӧм, ми ещӧ петкӧдлам на!»
Павлик кытыськӧ судзӧдӧма выль, дзуртысь портупеяа ремень да рытнас спальняын висьтавліс тшӧкъялігтыр:
— Карын комендантскӧй патруль гӧгӧрвоӧ нин, кодъяс ми!
Мыйкӧ кӧ неуна и путайтӧма, — форма либӧ мӧдтор, — оз босьтны, кыдзи водзті!
Ставныс тӧдісны: сійӧ фантазируйтӧ, но кывзісны сьӧлӧмсяньныс.
А Садовскийлӧн став тайӧ лунъяс чӧжыс эз бырлы чужӧм вывсьыс нюмыс: сійӧ збыльысь сдайтіс первой разряд вылӧ.
Олег быттьӧ коддзис да вӧтлысис Владимир бӧрся.
Копанёвкӧд паныдасьӧм бӧрын сьӧлӧмсяньыс швачкис сылы мышкас:
— Молодеч, Толька!
Копанёв чуймис, Олег некор сійӧс эз шулы нимнас.
— Молодеч, мый сдайтін первой разряд вылӧ!
Копанёв весиг неуна дӧзмыштіс:
«Ӧтнадлы тэныд, али мый, сдавайтны первой разряд вылӧ?» — муртса эз шусьы сылӧн, но сійӧ гӧгӧрвоис, мый Садовскийлӧн тайӧ вывті радлӧмысла, да меліа шпыньмуніс:
— Кыссям!
Копанёв пуксис ӧградабердса скамья вылӧ, а Садовский ылісянь аддзис Ковалёвӧс да тэрыба мӧдӧдчис сылань.
«Жаль янсӧдчыны, бурӧсь ребятаыс, — думайтіс Копанёв Садовский вылӧ видзӧдігтыр, коді мыйкӧ сьӧлӧмсяньыс висьтавліс Ковалёвлы. — Кыдзи пӧраясӧн вежсьӧны миян планъясным!
Кор сійӧ эновтіс заводсӧ, то лӧньӧдліс асьсӧ: но мый нӧ, ме муна офицерскӧйӧ, раз колӧ.
Но всё равно, первой позянлун дырйи жӧ бӧр локта станок дорӧ.
А ӧні... дона воинскӧй звание, кодӧс сэтшӧм сьӧкыда шедӧдӧма, и окота регыдджык пӧлучитны назначение, видлыны ассьыд вынъястӧ...»
Сійӧ бара видзӧдліс Садовский вылӧ да самолюбивӧя думыштіс: «Код тӧдас, гашкӧ, и «старослужащӧйясысь» ог омӧльджыка справитчы...
А коркӧ кӧ ковмас бӧр воны токарнӧй станок дорӧ, бӧр воа, но запасын офицерӧн нин!»
Неыджыд асфальтируйтӧм дворын тӧдтӧм лейтенант, коді зілис восьлавны взводыскӧд ӧтмоза, командуйтіс:
— <rus>Левое плечо вперёд... шагом марш</rus>!
«Чудакыд, оз жӧ позь мунігӧн сетны татшӧм команда», — чуймис Копанёв.
Асывнас Снопков вайис нимкодь юӧр:
— Майор Федорчук воис!
— Да но?
— Аслам синъясӧн аддзылі!
— Мунам, видзӧдлам...
Найӧ, быттьӧкӧ случайнӧ, кутісны чукӧртчыны строевӧй отдел ӧдзӧс дорӧ.
Быдӧнлы окота вӧлі аддзывны аслас синмӧн, мый Федорчук збыльысь воӧма.
Медбӧрын, майор, курсантъяслысь состояниесӧ гӧгӧрвоӧмӧн, петіс да объявитіс:
— Аски выпуск.
4
И вот сувталісны выпускникъяс.
Найӧ кителяӧсь, лӧз брюкиаӧсь, но пельпомъяс вылас курсантскӧй погонъяс на.
Нуисны строй водзті училищелысь боевӧй знамясӧ.
Кыдзкӧ выльногӧн здоровайтчис генерал, чувствуйтсис, мый сійӧ радлӧ жӧ да весиг оз зіль дзебны тайӧс.
Гораа да тэрмасьтӧг генерал заводитіс лыддьыны министрлысь приказ: «Присвоитны воинскӧй звание лейтенантлысь»...
Владимир виччысис пыр ёнджыка и ёнджыка, сылы кажитчис, мый генерал оз шу сылысь овсӧ, мый сійӧс вунӧдӧмаӧсь казьтыштны приказас.
«Ковалёв Владимирлы», — кыліс сійӧ медбӧрын да сӧмын ӧні веритіс, мый лои офицерӧн.
Училищеса начальник мыччис сылы зарни погонъяс.
Выпускникъяслы разрешитісны вежны паськӧмсӧ.
Спальняын заводитчис ӧта-мӧдныслысь кияссӧ кутлӧм да поздравляйтӧм.
Качайтісны Копанёвӧс, Садовскийӧс, Снопковӧс.
Павлик ышнясьыштіс: «Ог сулав тайӧс», но сійӧс качӧдісны жӧ, и воздухас нин сійӧ, «Эх-ха-ха!» горӧдіг, лэптыштліс юр весьтас фуражкасӧ.
Геннадий матыстчис Булатов дорӧ.
Булатов офицерскӧй погонъяса, сійӧ весел, и сылӧн ёсь синъясыс видзӧдӧны весиг меліа.
— Вӧвлӧм старшина ёрт! — шуӧ Пашков. — Прӧстит менӧ, йӧюкӧс, зычитӧмъясысь, кодъяс овлісны миян костын. — И прӧстӧя содтӧ: — Разрешит, Ваня, сины тэныд водзӧ бура служитны!
— И тэныд...
Эн казьтыв лёкӧн, мыйкӧ кӧ эз вӧв сідзи...
Жаль, мый ми мунам разнӧй частьясӧ.
Садовский тайӧ здукас юасис Володялысь:
— Тэ менам смотри...
Кутан меным гижны?
Кутан?
Майор Дёминӧс аддзӧм бӧрын Олег уськӧдчис сы дорӧ, но сувтіс веськыда, эз лысьт нюжӧдны кисӧ:
— Аттьӧ, майор ёрт... ставсьыс!
Выпускникъяс пасьталісны кительяс пыдди зарни погонъяса мундиръяс да бӧр локталісны плац вылӧ.
Кажитчис эськӧ, мый сэтшӧмыс лои?
Но генерал водзӧ ӧні сувтіс стройӧ офицеръяслӧн батальон — том, здоров, крепыд офицеръяс, кодъяс дасьӧсь, ковмас кӧ, путкыльтны гӧраяс.
Владимир сулаліс Гербов да Снопков костын, да чувствуйтіг, мый найӧ орччӧн, вӧчис ставсӧ тайӧс тӧдчанаӧнджык.
Здук кежлӧ сійӧ думыштліс аския лунсӧ: самостоятельность, отпуск, Суворовскӧйӧ, гортӧ, мам дінӧ офицерӧн волӧм...
И сэсся служба.
Окота вӧлі вӧчны мыйкӧ важнӧйӧс, ыджыдӧс, медым сразу петкӧдлыны Рӧдина дорӧ ассьыс преданностьсӧ да радейтӧмсӧ.
Важся местаясыс, мыйясӧн коркӧ юксьыліс Семёнкӧд, ӧні кажитчисны челядь сямаӧн, тешкодьӧн.
«Делӧыс ӧмӧй сыын, медым быть лоны генералӧн либӧ маршалӧн?
Важнӧ вераӧн да правдаӧн служитны народлы — и сэки тэнӧ кутасны уважайтны.
Да кӧть кутшӧм звание, кӧть кутшӧм успехъяс тэнад эз лоны, позьӧ ӧмӧй тайӧн ышнясьны?
Тэ служитан народлы, и сылы обязан став олӧмнад».
— Офицер ёртъяс! — шуис училищеса начальник, и тайӧ кывъяссӧ шуигӧн том йӧз синъясын ыпнитіс сэтшӧм радлун, мый генерал думыштіс: «Збыльысь, колӧма сетны налы став бурсӧ, мый эм миян пытшкын.
Збыльысь, колӧма!»
5
Том офицеръяс петісны училище ворота сайӧ.
Велавтӧмӧн на вӧлі, мый салдатъяс, сержантъяс ӧтарӧ сеталісны налы честь, мый оз ков вӧлі думайтны увольнительнӧй йылысь, кутшӧмкӧ урчитӧм час кежлӧ училищеӧ воӧм йылысь.
Мыйта преимуществояс ӧні налӧн лоины!
Весиг юрси позьӧ вӧлі быдтыны, а не шырны истӧг кӧрӧбка судта, кыдзи тайӧс водзті требуйтліс кывйӧ сетчытӧм старшина.
— Вокъяс! — радпырысь горӧдіс Павлик. — Ӧнісянь ми малокалибернӧй подполковникъяс!
Геша, лапочка, чувствуйтан?
abu
Тайӧ здукас Геннадий ылаліс.
Железнодорожникӧс сійӧ чайтіс флотскӧй офицерӧн да сетіс честь, и железнодорожник чуймӧмӧн, но достоинствоӧн веськӧдчис, вайӧдліс кисӧ кӧзырёк бердас.
— Составъяс ӧтлаын новлӧдлінныд?
Али транспорт уважайтӧм ради? — шмонитӧмӧн юаліс Пашковлысь Павлик.
— Практика ради! — шуис Геша.
— А-а-а, — гӧгӧрвоана довкнитіс юрнас Павлик, — тіян ёсь синныд, сы вӧсна мый ті диспетчер...
Став компаниенас мунісны бӧрйыны Пашковлы кучик перчатки да моднӧй фуражка — обязательнӧ дженьыдик кӧзырёка.
Генерал зывӧкпырысь шулывліс татшӧм кӧзырёкъяссӧ «жоржикъясӧн», а курсантъяс паськыд кӧзырёкъяссӧ нимтісны «аэродромъясӧн» да эз радейтлыны найӧс.
Сэсся Геннадий ньӧбис цветъяс, да, шуӧм бӧрын: «Ме татчӧ тӧдсаяс ордӧ...» (Павлик стӧчмӧдіс: «тӧдса ныв ордӧ»), кежис пельӧс сайӧ.
Снопков, завидьпырысь ышловзьӧм бӧрын, некод дорӧ шыасьтӧг, шуис думайтігтыр:
— А мыйся ныв!
Дзик ангел кодь!
Топографияысь выль учебник витрина вылысь аддзӧм бӧрын Павлик ставнысӧ кыскис магазинӧ.
— Сӧветуйта ньӧбны, тайӧ книгатӧгыс офицер оз вермы лыддьысьны полноценнӧй фигураӧн, — серьёзнӧя шуис сійӧ, ачыс ньӧбис учебниксӧ да ышӧдіс та вылӧ мукӧдсӧ.
Найӧ бара мӧдӧдчисны, радлісны сы вылӧ, мый позьӧ шӧйтны карӧд вот тадзи, чувствуйтны асьтӧ кутшӧмӧнкӧ дзик выльӧн, самостоятельнӧйӧн.
— Офицер ёртъяс, — шуис Семён, — видзӧдлӧй: Олег вурӧма нин соскас «курӧг»!
Тадзи шулісны найӧ эмблема, коді изображайтіс бордъяса парашют.
— Авансируйтӧ!
— Ог, мыйла нӧ, — дӧзмытӧг вочавидзис Садовский. — Ме лоа десантникӧн...
Колӧ висьтавны, талун тыри стӧч кызь во, кыдзи первой сӧветскӧй парашютистъяс чеччыштісны самолётсянь.
— Лейтенант Гербов, мыйла ті энӧ резьӧдӧй шинель мышсьыд складкасӧ? — нарошнӧ скӧра юаліс Снопков.
— Тшапитчӧ!
— Эг вевъяв, — яндысис Семён.
— Пассовӧй ременьяссӧ тэ тӧдмалін? — тӧждысигтыр юаліс сылысь Анатолий Копанёв. — Кыдзи прикрепляйтны шашка?
Налы ставыс вӧлі интереснӧ, выль да аслыссяма.
XVIII ГЛАВА
Училищеса выпускнӧй вечер вылын танцуйтӧм бӧрын Володя да Галинка дас кыкӧд часын мунісны Садӧвӧй кузя.
Арся ыркыд тӧв пӧльтіс чужӧмӧ, вайліс успокоение да шог.
Кажитчис, шогсӧ вӧлі разӧдӧма быдлаӧ кизьӧриник руӧн.
Найӧ сулалыштісны грибоедовскӧй каналлӧн зарни грифонъяс дорын, пукалыштісны Эрмитажлы паныда скамья вылын да казявтӧг лоины «<rus>Стерегущему</rus>» памятник дорын, коді вӧлі Петроградскӧй сторонаса скверын.
Вӧлі дзик шынитӧв.
Кӧнкӧ орччӧн ньӧжйӧникӧн сялькӧдчис ва, коді петіс корабль-памятник кессонъясысь, да пӧраясӧн кыліс Петропавловскӧй крепостьса курантъяслӧн мелодичнӧй шыыс.
Владимирлы да Галинкалы эз вӧв окота сёрнитны да думайтны янсӧдчӧм йылысь, найӧ внушайтісны аслыныс, мый прӧстӧ торъялӧны мукӧддырся серти дырджык кежлӧ, но невольнӧй тревогаыс гусьӧник писькӧдчывліс сьӧлӧмъясас, тыдовтчывліс шӧйӧвошӧм видзӧдласас, немвиччысьтӧг шуӧм кывйын.
— Тэ менам мама дінӧ пыралан? — юаліс ныв, кор найӧ сувтісны пу дорӧ, вуджӧр сайӧ.
Сійӧ чатӧртіс юрсӧ пу бердӧ.
— Обязательнӧ! — Володя босьтіс сылысь кисӧ аслас киӧ. — Мӧд во ме отпускӧ воа Ленинградӧ... тэ кӧ лоан тані...
А лоан кӧ мама дінад, ме сэтчӧ локта...
— Ладнӧ, — пӧжалуй, вашнитісны, а эз шуны Галинкалӧн вомдоръясыс, но Володя кыліс и тайӧ ӧтветсӧ и сійӧс, мый эз вӧв шуӧма: «Ме понда виччысьны тэнӧ...»
Галинка чувствуйтіс, мый ӧні лоӧ сійӧ, мый найӧ асьныс ылыстісны, эз сы вӧсна, мый полісны, а сы вӧсна мый сьӧлӧмъясныс вӧлі тырӧма мӧдторйӧн.
Сы йылысь думайттӧг, мый сійӧ вӧчӧ, Володя кватитіс Галинкаӧс моздорас да, чужӧмсӧ сылӧн морӧс бердӧ топӧдӧмӧн, кынмис места вылас.
Галинка вӧлі кокньыдик, ичӧтик, шоныд.
— Тэ йӧймин...
тэ йӧймин, — Володя бердӧ топӧдчӧмӧн повзьӧмӧн вашнитіс ныв.
Кадыс сувтіс; сьӧлӧм усьлі зэв вылісянь да бара тэрыба качлі; ӧзйисны окыштӧминъяс сьыліын, вомдоръясын, и сӧмын курантъяслӧн шыыс воліс ылі мирсянь наысь ӧтдор.
— Меным окота дугдывтӧг окавны тэнӧ, — вашкӧдіс Владимир.
— И меным, — ӧзйисны синъясыс Галинкалӧн.
Найӧ бара мӧдӧдчисны ки-на-ки кутчысьӧмӧн, чуньяссӧ кресталӧмӧн, быттьӧ полісны воштыны ӧта-мӧдсӧ кӧть ӧти здук кежлӧ.
Шуис кӧ Галинка: «Кавшась медся джуджыд башня вылӧ», — и Владимир кавшасис эськӧ, «Чеччышт мост вывсянь», — и чеччыштіс эськӧ.
Эз вӧв Володялы нинӧм вӧчны позьтӧмыс, мед сӧмын Галинка кӧсйис, мед сӧмын пӧртны олӧмӧ Галинкалысь кӧсйӧмсӧ.
— Тэ век мекӧд, — сувтігмоз да кияссӧ сылы пельпомъяс вылас пуктігмоз шуис Владимир.
— А тэ мекӧд, — сылы кипыдӧс бердас чужӧмнас ляскысьӧмӧн вочавидзис Галинка.
Владимир сэтшӧм дыр эз разрешитлы аслыс сёрнитны аслас чувство йылысь, сэтшӧм дыр кутіс асьсӧ, — а водзын вӧлі янсалӧм, и кор аддзысясны?
Кор аддзысясны? — мый ӧні ставыс, мый соді да видзсис гусьӧн, — друг ылькнитіс ыджыд вынӧн.
И, кыдзи тайӧ овлывлӧ асьсӧ кутысь йӧзлӧн, кор налӧн ылькнитӧ чувствоыс, сылы ӧні окота вӧлі дугдывтӧг висьтавлыны Галинкалы аслас радейтӧм йылысь, окавны сылысь чуньяссӧ, окота вӧлі бара кватитны моздорас да бергӧдлыны, бергӧдлыны тайӧ унзіль уличаясӧдыс.
— Менам сьӧлӧмын сэтшӧм... — бара сувтіс да, Галинкалысь кипыдӧссӧ аслыс вомдоръяс дорас вайӧдӧмӧн, шуис сійӧ, — сэтшӧм...
Галинка чӧв олігтыр малыштіс сылысь вомдоръяссӧ.
— Кутшӧм ми йӧйӧсь, мый водзті... — заводитліс Володя.
— Эн, эн, — Галинка тупкис сылысь вомсӧ кинас, — бур, мый тадзи.
— Ме радейта тэнсьыд ставсӧ: и тайӧ кипыдӧссӧ и вомдорсьыд этійӧ вурыссӧ...
Тайӧ ставыс менам.
— Меным окота вӧлі эськӧ лоны тэныд вылӧ медся мичаӧн свет вылас... медым сӧмын ме, сӧмын ме...
Найӧ сёрнитісны фразаджынъясӧн, но гӧгӧрволісны кывйыслысь быд оттенок, синъяслысь вежсьӧм югъялӧмсӧ, кияслысь инмӧдчылӧмсӧ.
— Кутшӧм нимкодь овны, кор тӧдан, мый тэ кутан виччысьны, мый тэ эм свет вылын...
— Ме кӧсъя тэныд медся бурсӧ...
И век ӧтлаын...
Вашкӧдчӧмыс сорласьліс, и оз нин позь вӧлі гӧгӧрвоны, кодныслӧн кывъясыс, кодныс заводитлісны сёрнитны да кодныс помавлісны.
Нева весьтын паськаліс ру.
Югдіс небеса.
Найӧ вӧліны ӧтнанныс став му шар вылас — медся радейтанаӧсь да медся шудаӧсь.
XIX ГЛАВА
1
Поезд воис рытъявылыс, и Снопков да Ковалёв мӧдӧдчисны станциясянь карӧ.
Кутшӧма сійӧ вежсьӧма тайӧ кык во чӧжнас!
Кӧть Сергей Павлович корсюрӧ мӧдӧдлывліс налы Ленинградӧ местнӧй газета, найӧ эз чайтны, мый карыс татшӧма вежсьӧма.
Асфальтӧвӧй мостовӧй кузя муніс выль автобус.
Сылӧн паськыд мыш сайсянь тыдовтчыліс да бӧр саяліс «Москвич».
Быдлаын кыпалісны уна судта выль зданиеяс.
Сэні, кӧні коркӧ училище ставнас уджавліс субботникъяс дырйи, зэв мича аркаяс восьтісны ӧдзӧсъяс топольяса паськыд аллеяясӧ.
Пемдысь небесаӧд шлывгисны еджгов кымӧръяс.
Найӧ сывлісны, вевттьысьлісны тшын кодь кеньӧн, мунлісны ылӧ.
Воздухыс вӧлі сӧстӧм, и кыдзкӧ аслысногӧн кокниа лолавсис.
— Сергей Павлович ордӧ? — нӧрыс паныд тэрыба восьлалігтыр юаліс Владимир.
— Дерт жӧ.
...Владимир куимысь таркнитіс Боканов квартира ӧдзӧсӧ да кынмис места вылас.
Мыйла сійӧ сэтшӧма волнуйтчӧ?
Оз ков сэтшӧм частӧ лолавны.
Павлик терпитны вермытӧг педзис мышкас.
Ӧдзӧс сайын кылісны кок шыяс, и сійӧс восьтіс ачыс Сергей Павлович.
Здук мында сійӧ видзӧдіс, а кор гӧгӧрвоис, коді сулалӧ сы водзын, радпырысь горӧдіс:
— О! Лейтенантъяс! — пыртӧдіс найӧс да, бара на вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, заводитіс кутлыны.
— Ниночка, миянӧ гӧстьяс, да ещӧ кутшӧм! — горӧдіс сійӧ. — Пӧрччысьӧй!
Владимир пӧрччис шинельсӧ, ӧшӧдіс фуражкасӧ, а ачыс дугдывтӧг видзӧдіс Боканов вылӧ.
Кӧсичаыс дзормӧма, а сідзсӧ век сэтшӧм жӧ, сэтшӧм жӧ матысса...
Петіс ичӧтик тушаа, весел Нина Васильевна, швачнитіс кияснас, кутіс окайтны да акайтны:
— Да кутшӧм найӧ ыджыдӧсь!
Господи, вот кор ме ачымӧс старукаӧн чувствуйта!
Зонъяс дорӧ яндысигтыр кутіс леститчыны Сергей Павловичлӧн ӧкмыс арӧса пиыс — сэтшӧм жӧ руд синъяса, абу варов, кыдзи и батьыс.
Колӧ шуны, ӧні Бокановӧс быттьӧ кодкӧ вежис: сійӧ вӧлі весел, дугдывтӧг таргис-сёрнитіс.
И кор Нина Васильевна корсис пызан вылӧ, сійӧ кыскис буфетсьыс вина тыра гранёнӧй графинчик да торжественнӧя пуктіс сійӧс пызан шӧрас.
Нина Васильевна паськӧдіс синъяссӧ:
— Воспитатель <ns>ё-ёрт</ns>, ті тшыкӧданныд том йӧзсӧ.
Тіян пресвятӧй педагогиканыд оз прӧстит тайӧс.
— Татшӧм встреча дырйи абу грек, — шуис Володя.
— Огӧ кутӧй изменяйтны важся обычайлы, — сувтіс сы дор Павлик да куньтыртіс синъяссӧ.
Мый йылысь сӧмын найӧ талун эз сёрнитны, а век кажитчис — нинӧм на абу висьталӧма!
— Тӧданныд, Сергей Павлович, — признайтчис Володя, — ме весиг аслам ичӧтик опыт вылын убедитчи, мый командирскӧй выныс абу резкостьын, а дугдывтӧг требуйтӧмын.
— Важнӧйтор! — ошкис Боканов. — Казялінныд: мукӧд командирыс шумитас, ӧбидитас, а прӧверитны, кыдзи пӧртӧма олӧмӧ сылысь требованиесӧ, вунӧдас.
И став тайӧ шумыс лоӧ весьшӧрӧ лыйсьӧмӧн...
Да, а кыдзи Геша? — друг юаліс сійӧ.
— Грешитӧ да каитчӧ, каитчӧ да грешитӧ, — серӧктіс Павлик.
И содтіс серьёзнӧя: — Сергей Павлович, ме уверен, мый Гешаысь артмас оз омӧль морт, не сравнитны жӧ ӧні сійӧс сыкӧд, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі куим во сайын!
А срывъясыс, навернӧ, лоасны на.
— Шочджыка кӧть эськӧ, — шуис воспитатель. — Да, помнитанныд «поэт» Роговӧс, коді пышйыліс училищеысь?
— Кыдз жӧ!
Полковник Зорин прикажитліс сэки сійӧс фотографируйтны киссьӧм паськӧмнас.
— Вот-вот...
Век жӧ помаліс тайӧ беглецыс училище.
Ӧні танкӧвӧйын...
Выпускнӧй вечер вылын Зорин сылы сетіс сійӧ знаменитӧй фотографиясӧ.
— Стихъяс гижӧмысь Рогов эз дугды? — юаліс Володя, и сылӧн тон серти воспитатель гӧгӧрвоис, мый зонлы зэв окота вӧлі кывны: «Эз, эз дугды».
— Увы!
Дзикӧдз вуджис бокс вылӧ.
— Вот тэныд и на! — дӧзмӧмӧн нюжӧдіс Ковалёв. — А ме, Сергей Павлович, верита призваниелы, сійӧ кӧ настӧящӧй, — поэзияын-ӧ, живописьын-ӧ либӧ ботаникаын...
Синъясыс сылӧн думыштчӧмӧн видзӧдісны ылӧ, и ставнас сійӧ яндысис, кыдзи яндысьӧ пи, коді батьыскӧд паніс сёрни сэтшӧм темаяс вылӧ, кодъясӧс пиыс оз на гӧгӧрво.
— Тэ лыддян поэзия аслад призваниеӧн? — видзчысьӧмӧн юаліс Боканов.
— Ме призвание серти военнӧй, — прӧстӧя вочавидзис Владимир. — Кута гижны стихъяс, ворсны рояль вылын, изучайтны разнӧй кывъяс, но тайӧ сӧмын озырмӧдас менӧ, кыдзи военнӧйӧс.
Неважӧн, Кировлӧн музейын, Сергей Мироновичлӧн библиотекаын ме зэв бура гӧгӧрвои, мый сэтшӧмыс унаторйӧн интересуйтчӧм.
Сэтысь ме аддзи книгаяс комбайнъяс йылысь, леснӧй ботаника, Кернлысь «Воспоминаниеяс», совхознӧй счётоводство.
Абу ӧмӧй мича татшӧм горшлуныс?
Владимир ланьтіс.
Видзӧдліс комнатасӧ, признайтчис:
— Лӧсьыд миянлы тіян ордын, Сергей Павлович!
Спокойнӧ кыдзкӧ.
Эмӧсь гӧстьяс, кодъяскӧд керкаад пырӧ праздник.
И кӧть мый дыра найӧ эз гӧститны, праздниксӧ чувствуйтӧмыс оз быр.
Найӧ оз мешайтчыны весиг сэки, кор налы сетан ассьыд кадтӧ, ассьыд вольпасьтӧ, а ачыд вуджан диван вылӧ.
И дзик ӧтитор, мый тэ кӧсъян насянь, — сійӧ медым найӧ кольччисны дырджык кежлӧ.
Татшӧм гӧстьясыд сразу лоӧны рӧднӧйясӧн, кыдзкӧ пырӧны семьяад.
— Лӧсьыднад лӧсьыд, но училищеӧ мунны колӧ, — чеччигмозыс шуис Павлик. — Первой ротаӧ устроитчам...
— Э-э, ог, некытчӧ ме тіянӧс ог лэдз, — чорыда шуис Боканов, — узянныд ме ордын.
— Сӧмын миян ордын, — решительнӧя сувтіс верӧс дорыс Нина Васильевна.
2
Асывнас Павлик садьмис тешкодь шыысь: пушыд гӧна, мичаник каньпи гӧгльӧдліс джоджӧд сунис трубича.
— Брысь! — негораа горӧдіс Павлик, медым не садьмӧдны Владимирӧс, коді узис сыкӧд орччӧн паськыд вольпась вылын.
Павлик лэччис джоджӧ.
Улӧс вылын, кӧлуйяс пӧвстын, куйліс записка:
«Гарнизон кузя приказ!
Истребитны ставсӧ, мый куйлӧ столӧвӧй пызан вылын.
Квартираысь ключыс буфет вылын.
Училищеӧ локны дас час да джынйын.
Обязательнӧ!
Мед кӧть эз кай пызан вылӧ Савчик.
С. П.»
«Савчик — тайӧ каньпи, — гӧгӧрвоис Павлик. — Кутшӧм тешкодь ним».
Любопытствоыс сійӧс заставитіс восьтыны столӧвӧй ӧдзӧс.
Первой, мый сійӧ сэтысь аддзис, вӧлі диван весьтын картина: суворовец ворсіс шахматӧн дзор полковниккӧд.
Полковникыс зэв ёна муніс Русанов вылӧ, и сы чужӧм вылын вӧлі гижӧма: «Да кыдзи нӧ ме веськалі капканас?»
Тӧрыт Снопков эз казявлы тайӧ картинасӧ — лампа абажурыс сайӧдіс сійӧс.
Ӧні, матӧджык матыстчӧм бӧрын, Павлик аддзис пельӧссьыс гижӧд: «А. Сурков».
«Мӧдӧдӧма Андрюша, либӧ кольӧм во вӧлӧма Сергей Павлович ордын», — думыштіс Павлик да яснӧя представитіс аслыс кузь тушаа Андрейӧс, коді ветлӧдліс тайӧ жӧ комнатаӧдыс.
Видзӧдласыс Павликлӧн уси пызан вылӧ.
Сэні тыдаліс икра, салфетка улысь тыдаліс чайнӧй калбас, а алюминиевӧй кастрюлькаын — Павлик эз вермы терпитнысӧ да восьтыштліс сійӧс — вӧлі соус.
Павлик весиг вомдоръяссӧ нюлыштіс.
Часі стрелка матысмис ӧкмыс часлань.
«Нежитчыны кутісны отпускникъяс», — шпыньмуніс сійӧ да, кияссӧ труба моз лӧсьӧдӧмӧн, горӧдіс дзик Булатов моз:
— Подъем, тревога!
Володя звиркнитіс-чеччис.
Гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс, да серӧктіс:
— Ой, кутшӧма повзьӧдін!
Найӧ мыссисны, завтракайтісны да мӧдӧдчисны училищеӧ.
Тӧдса уличаяс вылын джуджыд топольяс чолӧмалісны найӧс коръяснаныс кокньыдика кышакылӧмӧн.
Вӧвлывлі, Ленинградын, сулалӧ вӧлі сӧмын куньны синъястӧ, кыдзи сувтліс син водзад тайӧ уличаяс вывсьыс быд здание, стенъяслӧн рӧмыс, зыртчӧм порог пельӧс.
Вот ӧні, чукыль саяс, лоӧ нарзаннӧй киоск.
Сідзи и эм!
И вузасьысьыс сійӧ жӧ — дӧзмӧдӧм морж кодь.
Но телефоннӧй будка-автомат — выль, и автобус сувтланін тані водзті эз вӧвлы.
Павлик муніс чӧв олігтыр, неуна жугыльмыштіс.
Вот кор сійӧ кутіс зэв бура чувствуйтны, мый медся том кадыс век кежлӧ коли бӧрӧ.
— Тэ мый жугыльмин? — юаліс Володя.
— Нинӧм, — нурбыльтіс Павлик.
— Збыльысь?
— Сочиняйті трактат португальскӧй кыв вылын, — вочавидзис Павлик, медым Володя эз юась.
— Но, збыльысь, мый йылысь тэ думайтін?
— Гебъяслӧн умственнӧй развитие вылӧ тӧлысьлӧн влияние йылысь! — Павлик серӧктіс. — Лолала, Володенька, нэм кежлӧ рӧднӧй местаяслысь дуксӧ...
Училище дворын пуяс, кодъясӧс коркӧ садитлісны найӧ, нюжӧдчӧмаӧсь дорожка пӧлӧн, стройнӧйӧсь да вӧсниӧсь, кыдзи подростокъяс.
Двор вомӧн мунісны кык суворовец да мый йылысь кӧ гораа варовитісны; найӧ эз казявны лейтенантъясӧс и эз сетны честь.
— Суворовец ёртъяс! — скӧрысь чукӧстіс найӧс Снопков.
Малышъяс, быттьӧ зурасисны кутшӧмкӧ мыджӧдӧ, сувтісны, пелька, став правилӧяс серти бергӧдчисны каблукъяснас котшнитӧмӧн да, кияссӧ бокъясас лэдзӧмӧн, кутісны дзоргыны офицеръяс вылӧ.
Павлик матыстчис на дінӧ, скӧрысь кӧрис синкымъяссӧ, но, сюся видзӧдлӧм бӧрын, чуймӧмпырысь юаліс:
— Тайӧ мыйся... бедьторъяс чурвидзӧны тіян вомысь?
Детинкаяс казялісны, тэрыба, быттьӧ найӧс кучкис электрическӧй ток, нетшыштісны вомсьыныс леденец-петушокъяс да яндысигтыр дзебисны найӧс мыш саяс.
Чужӧмъясныс налӧн лоины сэтшӧм жугыльӧсь, мый Снопков муртса эз серӧкты, но кутіс асьсӧ да сурова шуис:
— Лоӧй внимательнӧйӧсь...
И сэсся — чӧсмасьӧй петушокъяснад кӧнкӧ мӧдлаын!
Мунӧй.
— Кывзам, лейтенант ёрт! — вочавидзисны порядок торкысьяс да, быттьӧкӧ бергӧдчисны шарниръяс йылын, мунісны.
— Менам офицерскӧй практикаын первой замечание «улыс чинъяслы», — Володялы мигнитігтыр шӧпнитіс Павлик да видзӧдліс ылыстчысь фигураяс вылӧ.
Ковалёв да Снопков пырисны училищеӧ.
И сразу уси тӧдвыланыс унатор: коридорын тайӧ чукыль саяс найӧ пӧся вензисны собрание водзвылын — вӧтлыны-ӧ Гешаӧс?
Вот тайӧ комнатаас, бюро вылын обсуждайтісны ЧП: коймӧд ротаысь вӧлі аддзӧма улӧс, кытчӧ гижалӧмаӧсь формулаяс.
А со эсійӧ стенас, зеркалӧ дорын, ӧшаліс стенгазета, ӧні сы местаын — спортивнӧй выльторъяс йылысь дӧска.
— Ого, Дадико шыбитӧма граната ветымын куим метр ылнаӧ, Авилкин котӧртӧма куим тысяча метр дас минута да ветымын вит секундаӧн...
Абу омӧль!
Стенгазета найӧ аддзисны «Суворовлӧн кабинет» ӧдзӧс дорысь.
Газетаыслӧн нимыс вӧлі важыс, но петіс быд лун.
Найӧ восьтыштісны кабинет ӧдзӧссӧ.
Сэні некод эз вӧв.
Стенын ӧшаліс Суворов орденлӧн ыджыд макет, сы улын — грамотаяс, кодъясӧс пӧлучитӧма училище спортивнӧй победаясысь.
Джуджыд тумбочка вылын куйліс «Выпускникъяслӧн прӧщальнӧй отзывъяса книга».
Тайӧ книгаас кык во сайын Владимир гижліс: «Ми век лоам тіянкӧд ӧтлаын».
Снопков заводитіс видлавны Чёртов мостлысь макет.
— Тайӧ миян дырйи эз вӧв, — шуис сійӧ, — интереснӧ, коді вӧчӧма? — да видзӧдліс:
— Миян постояннӧй корреспондентъяс!
Макет бокас ватман лист вылӧ вӧлі гижӧма: «суворовецъяс Самарцевлӧн да Атамеевлӧн удж».
Сигналист сетіс свисток урок помасьӧм йылысь.
Мӧдӧд судтаӧ поскӧд кайигӧн Снопков да Ковалёв друг аддзисны Авилкинӧс.
Сылӧн пӧшти бырӧмаӧсь беринъясыс, юрсиыс лоӧма пемыд бронза рӧма, но пельясыс вӧліны важсьыс гӧрдджыкӧсь да, кажитчис, быттьӧ пырыс тыдалісны.
Пельпомъяс вылас вӧліны вице-сержантскӧй погонъяс.
Авилкин нуис кутшӧмкӧ прибор футлярын.
Другъяссӧ аддзӧм бӧрын уськӧдчис налань:
— Володя...
Лейтенант ёрт! — нурбыльтіс сійӧ, эз тӧд, кыдзи бурджык шыасьны.
— Здравствуй, Павлуша, — сы дінӧ матыстчигмоз да кисӧ кутлігтыр шуис Ковалёв, — вот и бара аддзысим.
А кӧні мукӧдыс?
— Найӧ пыр... петасны кабинетысь...
Виччысьлы, ме найӧс кора, — и, приборсӧ киняулас босьтӧм бӧрын, Авилкин бӧр котӧртіс.
Артём уськӧдчис Ковалёв вылӧ ураган моз да сідзи сійӧс топӧдіс, мый Володялӧн муртса лолыс шеді.
Илюша да Дадико помтӧг клопайтісны Снопковлы киясас, а Павел Авилкин сулаліс бокын да видзӧдіс.
Медбӧрын Владимирлы удайтчис видзӧдлыны Артёмӧс.
Сійӧ лоӧма кузь тушаа, плеш весьтас сьӧд чуб, бура тӧдчис сьӧд ус.
Артёмлӧн синъясыс лоӧмаӧсь ыджыдӧсь, а налӧн смел, веськыд видзӧдласас дзирдаліс вежӧр.
— А кӧні Сёма?
— Тіян отпуск?
— Ті дыр кежлӧ воинныд?
— Другъяс, — шуис Владимир, — ӧні миянлы колӧ мунны коймӧд ротаӧ, Сергей Павлович дорӧ, а ӧбед бӧрын лоам ставнас тіян распоряжение улын, став йывсьыс висьталам и тіянлысь юасям...
Найӧс лэдзисны ёна жалитӧмӧн, босьтісны насянь честнӧй кыв, мый лоасны ӧтлаын рытывбыд, а «Суворовецлӧн гӧлӧс» радиогазетаса редакторӧс вежысь Кошелев шедӧдіс кӧсйысьӧм, мый найӧ выступитасны микрофон водзын.
Ковалёв да Снопков коймӧд ротаысь корсисны Бокановлысь отделениесӧ.
Сы вӧсна мый заводитчис нин ыджыд перемена, найӧ пырисны классӧ.
Сергей Павлович лыддис стенгазета.
Лейтенантъясӧс аддзӧм бӧрын суворовецъяс здук кежлӧ ланьтлісны, а сэсся уськӧдчисны гӧстьяс дорӧ да кытшалісны найӧс.
— А ми тіянӧс виччысим да виччысим!
— Позьӧ тіянӧс Володяӧн шуны?
— Тайӧ футболистлӧн значок?
— Стоп, стоп, — ӧлӧдіс детинкаясӧс Ковалёв.
Шум ланьтіс.
— Фёдор Атамеев!
— Ме.
— Пётр Самарцев!
— Ме.
— Алексей Скрипкин!
— Ме.
— Локтӧй татчӧ, матӧджык! — корис Володя.
Кытш вешйыштіс, лэдзис шудаясӧс лейтенантъяс дорӧ.
— Сідзкӧ вот ті кутшӧмӧсь! — интересӧн найӧс видзӧдігтыр шуис Ковалёв.
Снопков ылісянь лыддис стенгазетаысь заголовоксӧ: «Встретитам миянлысь другъясӧс бур успеваемостьӧн» да довкнитіс Владимирлы:
— Видзӧдлы, миянлы тані и пӧдарокъяс дасьтӧмаӧсь!
— Буретш сідзи! — «строевӧй стойка» примитӧмӧн веськӧдчис Скрипкин.
— Отделениеын тройкаяс абуӧсь!
Тайӧ здукас ӧдзӧсӧд мыччысис гӧрд чужӧма, ичӧтик сигналист.
— Майор ёрт, училищелӧн личнӧй составыс ставнас чукӧртчӧ актӧвӧй залӧ.
Ыджыд перемена нюжӧдӧма часджын кежлӧ.
— Тӧда, тӧда, пыр жӧ вайӧда ассьым йӧзӧс...
Кора и тіянӧс, лейтенант ёртъяс, локны сэтчӧ, — нюммунӧмӧн шуис Боканов.
Ковалёв да Снопков мӧдӧдчисны актӧвӧй заллань.
На дінӧ ӧтарӧ матыстчывлісны офицеръяс, кутлісны кияссӧ.
Быд суворовец зілис некымынысь чолӧмавны найӧс.
Гораа здоровайтчис Веденкин.
Крепыда кутліс Зорин.
Пенснесӧ пӧрччӧмӧн окыштіс Семён Герасимович.
Полковник Русанов дыр эз лэдз найӧс аслас сывтырйысь, нориника броткис.
— Вот и удайтчис аддзысьны... удайтчис...
Но медся виччысьтӧмыс лои Владимирлы да Павликлы, кор найӧ пырисны шума актӧвӧй залӧ.
Сцена весьтын, гӧрд полотнище вылын вӧлі гижӧма:
«Суворовскӧй привет миян первой лейтенантъяслы!»
Ставныс бергӧдісны юръяссӧ том офицеръяслань.
На дінӧ матыстчис генерал.
— <rus>С приездом</rus>! — меліа шуис сійӧ. — Кора сцена вылӧ.
Президиум пызан сайӧ пуксялісны Боканов, майор Беседа, полковник Зорин, Алёша Скрипкин, официантка тётя Клава.
Владимир пуксис сыкӧд орччӧн, тэрыба кутліс сылысь косіник кисӧ.
Пӧрысьмӧма тётя Клава, со кымын выль чукыр лоӧма!
Но сьӧд синъясыс пыр на важкодьысӧсь — югъялӧны мам сяма мелілунӧн.
Владимирлы уси тӧдвылас, кыдзи кык во сайын Зорин корис ас дінас Братушкинӧс, коді дӧзмӧдіс тётя Клаваӧс столӧвӧйын.
Бумага лист да карандаш Саввалы мыччигмоз Зорин юаліс:
— Ті Суворовскӧйын нёль во?
— Буретш сідзи, — нинӧм йылысь дӧгадывайтчытӧг вочавидзис мӧдыс.
— Сідз, умножитӧй куимсё квайтымын вит нёль вылӧ, а мый лоас ещӧ нёль вылӧ.
Уна-ӧ лои?
Вит тысяча кӧкъямыссё нелямын.
Со кымынысь вердіс тіянӧс Клавдия Петровна, медым награда пыдди пӧлучитны грубость.
— Ёртъяс! — сувтіс Полуэктов. — Уна вӧліны миян торжественнӧй встречаяс, но татшӧмыс, кутшӧм талунъя встреча, эз на вӧвлы!
Володя видзӧдіс залӧ, синъяснас корсис тӧдса чужӧмъяс: «Со подполковник Кубанцев, а орччӧн кудриа юрсиа Дадико.
Сы сайын: еджыд юрсиа «интендант» Самсонов — видзӧдлӧй, кутшӧма сійӧ быдмӧма!
Жмитчӧ Максим Гурыба бердӧ Самарцев: естествоиспытательяс!
Гижлісны: кутшӧмкӧ сложнӧй опытъяс лягушкаяс вылын вӧчалӧны, вишнялысь выль сорт быдтӧны.
Лӧсялӧмаӧсь характеръяснас...
Полковник Райский яндысьӧмӧн кресталӧма кияссӧ кынӧм вылас.
А сы сайын Артём, сыкӧд встретитча и сэки, кор сійӧ лоас офицерӧн».
— Офицерскӧй училище помалӧм бӧрын, — водзӧ висьталіс генерал, — найӧ медводз воисны миянӧ.
Ті, — Полуэктов шыасис залын пукалысь суворовецъяс дінӧ, — мирса доблестнӧй армиялӧн будущӧй лейтенантъяс, приветствуйтанныд миянлысь первенецъясӧс.
Найӧ пырӧны олӧмлӧн школаӧ, и, ме верита, прӧйдитасны сійӧс честьӧн, кыдзи лӧсялӧ коммунизм настӧящӧй стрӧитысьяслы да дорйысьяслы.
Сюся кывзӧны генералӧс Самарцев, Атамеев, Скрипкин.
«Коммунизм дорйысьяслы», — вомдоръяснас шуалӧ Полуэктов бӧрся Федя.
— Тані тіян горт.
Радлун дырйи и шог дырйи энӧ вунӧдӧй миян йылысь!
Зэв ӧдйӧ тӧвзьӧ экспресс...
Владимир куйлӧ вылыс полка вылын.
Пӧтӧлӧк бердын ӧшалӧ чусыд лампочка.
«Рӧднӧй му! — сьылӧ сьӧлӧм. — Тэнад тӧлка кӧзяин — уджалысь морт — мичмӧдӧ тэнӧ да тӧждысьӧ тэ вӧсна.
И миянлы ӧні видзны тэнӧ».
Владимир кывзӧ кӧлесаяслысь стучитӧмсӧ.
Кажитчӧ, найӧ радпырысь шуалӧны: «Ылі гарнизонӧ...
Ылі гарнизонӧ...»
Здук кежлӧ юрас воліс курсантскӧй спальня: телефон дорын дневальнӧй, койкаяслӧн радъяс.
Стенын — геройяслӧн — училищеса питомецъяслӧн нимъяс.
Полковник Угрюмов...
Капитан Денисов...
Лейтенант Зубарев...
«Код койка вылын ме узьлі тайӧ вояссӧ?
И коді ӧні займитіс менсьым местаӧс?
А лӧсьыд вӧлі гортын...
Мама кӧсйысис волыны, мыйӧн сӧмын устроитча.
Кыдзи сійӧ встретитіс менӧ: топӧдіс морӧс бердас, бӧрддзис: «Эз ов батьыд тайӧ праздникӧдзыс...»
«Да, эз ов...»
Сувтіс син водзас Петроградскӧй сторонаын аллея.
Галинка орччӧн, медся мусаыс да коланаыс...
Сэсся воши и тайӧ.
Со Сергей Павлович сулалӧ вокзалын, видзӧдӧ бать ногӧн тӧждысьӧмӧн да скӧра.
А кӧлесаяс шуалӧны пыр тэрыбджыка и тэрыбджыка:
«Ылі гарнизонӧ...
Ылі гарнизонӧ...»
1944–1954 вояс.
{М. Белахова (комиӧдіс А. Матвеев) @ Ладога весьтын @ висьт @ М. Белахова. Зэв дона груз @ 1954 @ Лб. 5-13.}
ЛАДОГА ВЕСЬТЫН
Вӧвлытӧм шторм бушуйтӧ Ладога весьтын.
Уліті кывтысь сьӧд кымӧръяс ӧшйисны ты весьтӧ, шорӧн моз киськалӧ сійӧс зэрыс.
Вынйӧра, чепсасьысь тӧв разӧдӧ ва струяяс, сорлалӧ найӧс джуджыд гыяс резсьӧмкӧд.
Кажитчӧ, абу некутшӧм торъялӧм небеса да ты костас.
Он и гӧгӧрво, лун ӧні али рыт.
И вот тайӧ страшнӧй бушков дырйиыс ты весьтті, воздухсӧ вундігмоз, лэбзьӧ ыджыд транспортнӧй самолётъяслӧн эскадрилья.
Найӧ лэбӧны ӧта-мӧдсьыс матын, бордъясыс пӧшти инмалӧны, да сэтшӧм уліті, мый муртса оз сутшкысьны бузгысь гыясас.
Кольӧ неыджыд кад, и мӧд эскадрильяса самолётъяслӧн вынйӧра, дугдывтӧг содысь шыыс пӧдтӧ и гыяслысь бузгӧмсӧ и тӧвлысь омлялӧмсӧ.
Лунтыр лэбалӧны самолётъяс Ладожскӧй ты весьтті...
Мый заставитіс пилотъясӧс лэбавны татшӧм лёк поводдя дырйиыс?
...1941 вося ар.
Ленинград осадаын.
Фашистъяс окружитісны сійӧс быд боксянь, медым пӧкӧритны тшыг блокадаӧн.
Найӧ бомбитісны карсӧ самолётъяссянь, лыйлісны артиллерийскӧй орудиеясысь, жугӧдлісны зданиеяс, виалісны йӧзӧс.
Но герой-кар, код вӧсна тӧждысис да кодлы отсасис став страна, мужественнӧя да стойкӧя дорйысис.
Му кузяыс Ленинградлань став туйяссӧ вӧлі орӧдӧма.
Сӧмын Ладожскӧй ты вомӧн вӧлі сэтчӧ туй — ва кузя да воздухӧд.
Ленинградлы отсӧг вылӧ страна ыстіс транспортнӧй самолётъяслысь некымын эскадрилья да суднояслысь караванъяс.
Арся штормъяс пыр, враглӧн истребительяс да бомбардировщикъяс лыйлігӧн писькӧдчисны осадитӧм кар дінӧ пароходъяс да самолётъяс.
Но ноябрь тӧлысь шӧрын тыыс кутіс тупкысьны йиӧн, и пароходъяс дугдісны ветлыны.
Коли ӧти туй — воздухӧд.
А Ленинград тшыгъяліс нин.
Продовольствие запасъяс кутісны бырны.
Рабочӧйяс получайтісны кыксё ветымын граммӧн нянь, мукӧд йӧзыс — сё кызь вит грамм.
Ичӧтик кусӧк — быдса сутки кежлӧ!
Вот мый вӧсна, бушковъясысь да штормъясысь повтӧг, транспортнӧй самолётъяслӧн эскадрильяяс мунісны Ладожскӧй ты весьтті.
Быд самолёт вайис герой-карлы куим тоннаысь унджык зэв дона груз — прӧдукта...
Алексей Иванович Семенков пилотируйтіс флагманскӧй корабль.
Кыдзи эскадрильяса командирӧс вежысь, сійӧ быд лун лэбзьывліс Ленинградӧ да волывліс бӧр, ас бӧрсяыс дас-дас ӧти самолёт нуӧдігмоз.
Ыджыд ответственность куйліс сы вылын.
Вӧчас кӧ ӧшибка флагман, сы бӧрся сорсясны и мукӧдъяс.
А самолётъяс некор эз мунны тыртӧг.
Ленинградӧ нуисны прӧдукта; сэні, самолётъясӧс ректӧм бӧрын, босьтлісны пассажиръясӧс — висьмӧм, слабитӧм йӧзӧс.
Война водзвылын Семенков вӧлі пилотӧн ыджыд пассажирскӧй самолётын.
1941 вося памятнӧй июнь 22 лунӧ сійӧ, кыдзи век, квайт час асылын петіс дачнӧй поездысь да мӧдӧдчис аэродромлань.
Час мысти Ашхабадӧ лэбзьӧм.
Семенковӧс чуймӧдіс чӧв-лӧньыс: эз кыв лэбзьысь самолёт моторъяслӧн жургӧмыс.
А ӧд век тайӧ каднас уна дас машина кыпӧдчывлісны воздухӧ!
Мый тайӧ?
Семенков ӧддзӧдіс воськовъяссӧ.
Тыдовтчис аэропортлӧн здание.
Вӧвлытӧм чӧв-лӧнь.
Шӧйӧвошӧм пассажиръяс мунісны бӧр поездлань асланыс чемоданъясӧн.
— Мый тайӧ?
Мый лои? — диспетчерскӧйӧ котӧрӧн пыригмоз юаліс Семенков.
— Мунӧй самолёт дорад, — вочавидзис диспетчер. — Лэбзьӧмъяс дугӧдӧма.
— Мый вӧсна?
— Тӧдмаланныд бӧрынджык.
Семенков петіс аэродром вылӧ.
Самолётъясӧс вӧлі разӧдӧма поле пасьтала; аэропорт здание дінын — эз вӧв ни ӧти самолёт.
Сійӧ котӧртіс аслас машина дорӧ.
Сэні сійӧс встретитіс бортмеханик Булкин.
— Мый лои? — юаліс Семенков.
— Он ӧмӧй тӧд, Алексей?
Война заводитчис!
Дас кык час лунын радио пыр выступайтіс Вячеслав Михайлович Молотов.
Молотов ёртлысь речсӧ кывзӧм бӧрын Семенков муніс аэропортса политотделӧ.
Сэтчӧ вӧлі чукӧртчӧмаӧсь нин лётчикъяс.
Ставныс сёрнитісны ӧтитор йылысь: фронт вылӧ!
Колӧ требуйтны, медым дзик пыр жӧ мӧдӧдісны фронт вылӧ!
Политотделса начальник дінӧ йӧз костӧдыс сюйсьӧм бӧрын Семенков шуис:
— Кора мӧдӧдны менӧ фронт вылӧ.
— Та йылысь корӧны ставныс, — и начальник индіс сулалысь лётчикъяс вылӧ. — Эм приказ фронт вылӧ тіянӧс не босьтны.
Семенков гӧрдӧдіс ӧбидаысла.
Ещӧ комсомолецӧн на участвуйтіс сійӧ белофиннъяскӧд войнаын, вӧлі наградитӧма Краснӧй Знамя орденӧн.
Сэки сійӧ лэбаліс санитарнӧй машина вылын — петкӧдаліс раненӧйясӧс веськыда фронтлӧн передӧвӧй линия вылысь.
Збыль ӧмӧй ӧні, кор заводитчис Отечественнӧй война, сійӧ, коммунист, опытнӧй пилот, коляс транспортнӧй авиацияын?
Оз, тадзи оз вермы лоны!
Семенков чорыда решитіс вӧчны ставсӧ сы могысь, медым сійӧс мӧдӧдісны штурмӧвӧй либӧ истребительнӧй авиацияӧ.
— Мыйла нӧ тадз?
Быдӧнӧс босьтӧны, а ми пӧ мый — йӧзсьыс омӧльджыкӧсь? — жугыля шуис сійӧ политотделса начальниклы.
— Абу омӧльджыкӧсь.
— Сідзкӧ мыйын жӧ помкаыс?
— Сідзи прикажитӧма.
Рытнас вӧлі партийнӧй собрание — дженьыд, но ыджыд тӧдчанлуна.
Рӧдина опасностьын.
Семенковлӧн протестуйтны кӧсйӧмыс, сылӧн ӧбидаыс — ставыс быри.
Сійӧ гӧгӧрвоис: татшӧм кадӧ колӧ лоны сэні, кытчӧ ыстӧ партия.
Мӧд лунас Семенков получитіс транспортнӧй самолёт «ЛИ-2» да кутіс быд лун лэбавны боеприпасъясӧн фронтлӧн передӧвӧй линия вылӧ.
Сентябрь тӧлысьын Алексей Иванович Семенковӧс ыстісны эскадрильяӧн Ленинградлы отсӧг вылӧ.
Олӧм муніс зэв напряжённӧя да пыр вӧлі опасность улын.
Луннас — Ленинградӧ лэбзьылӧм, рытнас — рейс обсуждайтӧм, разбирайтӧм, сэсся регыдик неспокойнӧя узьыштӧм.
Вӧвлі, мый войнас гитлеровецъяс некымынысь уськӧдчывлісны аэродром вылӧ.
Асывнас, югдытӧдзыс на, грузитчисны машинаяс.
Горючӧй босьтлісны муртса тырмымӧн — мед эськӧ унджык, грузитны самолётӧ прӧдукта.
Семенков пыравліс то ӧти самолётӧ, то мӧдӧ.
Пельк вӧрасъясӧн, мунігмозыс, сійӧ вешталіс ящикъяссӧ ӧта-мӧд бердас:
— Да татчӧ ещӧ позьӧ уна на тӧрӧдны!
Тіян, тыдалӧ, грузныд этшаджык!
Инженер протестуйтіс:
— Ме кыкысь прӧвериті — грузитӧма сполнӧя!
Но корабльяслӧн командиръяс выльысь лыддьывлісны грузсӧ и кор убедитчылісны, мый грузитӧма збыльысь сполнӧя, шыблавлісны самолётысь став лишнӧйсӧ: чехолъяс, запаснӧй частьяс, медым кыдзкӧ тӧрӧдны самолётӧ ещӧ сё, кыксё килограмм лишнӧй прӧдукта.
Пызь да весиг яй самолётъяс вылын эз нин нулыны — босьтлісны сӧмын вый, сакар да концентратъяс.
Лэбзьӧм водзвылын лётчикъяс завтракайтлісны.
Столӧвӧйын сёян ваялысь котравліс кок йывсьыс усьтӧдз.
— Зиночка, ещӧ няньтор!
— Содтӧд котлетка позьӧ?
— Но мыйта ещӧ тіянлы колӧ? — шуасис ныв.
— Тшыгъялім ми!
Кузь войбыд нинӧм эг сёйлӧ.
Столӧвӧйса заведующӧй дивуйтчис:
— Но и аппетит жӧ миян ребяталӧн!
Кӧть мыйта эн: сет, век этша.
Зина дорйис найӧс:
— Томӧсь, вот и аппетит.
— Ог первой во уджав: вердлывлі и томъясӧс и пӧрысьясӧс.
Мыйсяма дивӧ!
Сёян ваялысь вештывліс синъяссӧ.
Сійӧ тӧдіс татшӧм аппетитлысь «секретсӧ».
Лётчикъяс ветлывлісны столӧвӧйысь польтчӧм зепъясӧн.
Тайӧ запасъяснас найӧ распоряжайтчисны асьныс.
Ленинградын, самолётъяс ректігкості, найӧ петавлісны аэродром сайӧ.
Сэні найӧс виччысисны челядь...
Лэбны Ленинградӧдз оз ков вӧлі дыр — час да нелямын минута ставсӧ.
Но кутшӧм тайӧ вӧлі лэбӧм!
Быдлаын туй вылас, а медсясӧ ты весьтын, кытшлалісны враглӧн истребительяс.
Найӧ кыйӧдісны миянлысь самолётъясӧс, медым не лэдзны найӧс Ленинградӧ.
Вӧлі тӧдса, мый быд уськӧдӧм транспортнӧй машинаысь фашистскӧй лётчикъяслы сетлісны особӧй награда.
Кажитчис, весиг ичӧтик лэбачлы таті не писькӧдчыны.
А сӧветскӧй транспортнӧй машинаяс, кӧть мед мый, а лэбалісны Ленинградӧ быд лун, дзонь эскадрильяясӧн.
Но лэбалісны ӧні самолётъяс выльногӧн, ньӧти эз сідз, кыдзи мирнӧй кадӧ.
Алексей Иванович Семенков первойӧн заводитіс лэбавны выль тактика серти.
«Лэбавны позяна поводдя» эз виччысьлыны — лэбзьывлісны быд лун.
Руа кӧть, лымъялӧ либӧ зэрӧ, всё равно.
Некодӧс эз повзьӧдлы омӧль поводдя.
Мӧдарӧ, весиг вӧлі нимкодьджык: кымын омӧльджык поводдя, сымын абуджык ӧпаснӧй лэбӧмыс — лёк поводдя дырйи вражескӧй истребительяс полісны петкӧдчыны.
Аэродромсянь эскадрилья кыпӧдчывліс тадзи.
Лэбзьӧ первойя звено, первойя тройка.
Сы шӧрын лэбӧ Семенковлӧн флагманскӧй корабльыс.
Пыр жӧ лэбзьӧ мӧд звено.
Кор тайӧ кык звеноыс кытшовтӧны аэродром весьтті, кыпӧдчӧны коймӧд да нёльӧд звенояс.
Кык звено стрӧитчӧны бокъясас, первойя звеноысь неуна бӧрӧджык.
А нёльӧд тройкаыс — бӧжас.
Эскадрилья лоӧ ромб кодь.
Семенков сетӧ радиостанция пыр команда содтыны скоростьсӧ, и самолётъяс стройӧн лэбӧны асланыс маршрут серти.
Сӧмын тадз, топӧдӧм стройӧн, новлӧдліс Семенков самолётъяс.
И вот мыйла.
Омӧль поводдя дырйи эскадрилья лэбзьывліс асланыс истребительяс охранатӧг.
Но овлывліс, мый кӧнкӧ сэні, лэбзигас, дзирдавліс шонді и кымӧртӧм небесаас гӧграліс враг, кыйӧдіс миянлысь самолётъясӧс.
Транспортнӧй машинаяс башня вылӧ сувтӧдӧма пулемёт, но сьӧкыд, ёна грузитӧм ӧти машина эз вермы эськӧ заводитны бой тэрыб, вертляв да ёнджыка вооружитӧм истребителькӧд.
Вот кор локтӧны ӧттшӧтш дас кык машина, дас кык пулемётӧн — тайӧ нин вын!
Башеннӧй стрелокъяс сюся следитісны горизонт бӧрся да, тыдовтчыліс кӧ вражескӧй истребитель, пыр жӧ юӧртлісны та йылысь командирлы, а сійӧ радиостанция пыр — став корабльяслы.
Уськӧдчысь враг получайтліс дружнӧй отпор дас кык пулемётысь.
Самолётъяс век мунісны уліті му весьтті, бреющӧй полётӧн.
Войнаӧдз бреющӧй полёт вӧлі запретитӧма.
Лыддьысьліс недопустимӧйӧн мусяньыс сё метрысь улітіджык лэбӧм: лётчик омӧля аддзӧ местасӧ, сійӧ вермас зурасьны мачтаӧ либӧ фабричнӧй трубаӧ; ланьтас кӧ моторыс, пилот оз удит маневрируйтны, корсьны пуксян места.
Но война первойя лунъяссяньыс жӧ олӧмыс заставитіс пилотъясӧс кыдз позьӧ матӧджык топӧдчыны матушка-му бердӧ.
Транспортнӧй самолётъясӧс вӧлі краситӧма пемыдвиж рӧмӧн.
Кор найӧ лэбисны уліті му весьтті либӧ вӧр весьтті, найӧ маскируйтчисны, эз торъявны рӧмнас местасьыс, и вражескӧй истребитель вылісянь найӧс эз казявлы.
Тадзи новлӧдліс аслас эскадрильялысь самолётъяссӧ Алексей Иванович Семенков.
Нёль тӧлысь чӧж Ленинградӧ лэбалігӧн сылӧн эскадрильяса башеннӧй стрелокъяс уськӧдісны некымын фашистскӧй истребительӧс.
И сӧмын ӧтчыд пострадайтіс асланыс машинаыс.
Вӧлі тайӧ тадзи.
Эскадрилья локтӧ вӧлі Ленинградысь.
Матын нин вӧлі берегыс, и колльӧдысь истребительяс бергӧдчисны базаӧ.
Караван лэбис прикрытиетӧг.
Немвиччысьтӧг мыччысисны куим «мессершмитт».
Найӧ пырисны строй бӧрас да заводитісны атакуйтны.
— Истребительяс! — паськаліс юӧр команднӧй радиостанция пыр.
Башеннӧй стрелокъяс сярӧбтісны пулемётъясысь.
Ӧти «мессершмитт» ӧзйис да уси ваӧ.
Фроловскийлӧн самолёт, коді лэбзис бӧрвылас, кутіс кольччыны.
Семенков сетіс команда став корабльяслы:
— Чинтыны мощность!
Машинаяс кутісны мунны надзӧнджык, медым асланыс пулемётъяс биӧн дорйыны кольччысьӧс.
Кык «мессершмитт» бара матыстчисны атакуйтны, и бара на кузя сярӧбтісны пулемётъясысь.
А Фроловский самолётын лои беда: дугдіс уджавны ӧти мотор, ланьтіс башня вылын пулемёт.
Пассажирскӧйысь кылісны ойзӧмъяс.
— Мыйла оз кыв пулемётыс? — юаліс Фроловский бортмеханиклысь.
Сійӧ котӧртіс башеннӧй стрелок дінӧ.
— Стрелокӧс виӧма! — пилотскӧйӧ котӧрӧн пыригмоз шуис сійӧ.
— Сувтӧй сы местаӧ.
— Пулемёт петӧма стройысь: пуля веськалӧма патроннӧй кӧрӧбкаӧ...
Тшыксьӧма...
Бара атака.
Самолётӧс бара лыйлісны.
Фроловский дзикӧдз топӧдчис ва бердас.
Друг ставыс ланьтіс.
Лыйсьӧм дугдіс.
«Мессершмиттъяс» вошины.
Лётчикъяс аддзылісны, мый ӧтиыс на пиысь, ас бӧрсяыс тшын туй колигмоз, лэбзис дзик уліті, береглань, кӧні сулалісны миян войска.
Эскадрилья прикрытие улын Фроловский муртса воис медся матысса аэродромӧдз да зэв сьӧкыдпырысь пуксис.
Скорӧй помощь машина босьтіс ранитчӧм пассажиръясӧс.
Фроловский тӧждысьӧмпырысь видлаліс самолётсӧ.
Пуляяс пож кодьӧдз розьӧдлӧмаӧсь сійӧс: кӧлесаяс жугласьӧмаӧсь, бензинӧвӧй бакъяс розяӧсь, бензин колясыс войталіс му вылӧ.
Сійӧ жӧ рытнас лои тӧдса, мый фашистскӧй истребительлы, кодӧс подбитісны Семенков эскадрильяса транспортнӧй корабльяслӧн пулемётъяс, лоӧма быть пуксьыны миян частьяс расположениеӧ.
Сё кызьысь лэбзьыліс Семенковлӧн эскадрилья Ленинградӧ.
Полётъяс заводитчисны сентябрын да помасисны декабрь помын, кор нин вӧлі вӧчӧма Ленинградӧдз ты кузя йи туй — «олӧмлысь туй», кыдзи сійӧс шуисны.
Пилотъяс аддзылісны, кыдзи стрӧитсис тайӧ туйыс, кыдзи бомбитісны немецъяс машинаяслысь караванъяс.
Но туй вӧлі стрӧитӧма, и машинаяс дугдывтӧг мунісны.
Декабрь помын Семенковлысь эскадрильясӧ вӧлі отзовитӧма Ленинградскӧй фронт вылысь.
Лэбӧм водзвылас аэродромӧ воис фронтлӧн военнӧй сӧветса член.
— Страна оз вунӧд тіянлысь подвигъястӧ! — шуис сійӧ лётчикъяслы.
И асьныс лётчикъяс век кутасны гордитчӧмӧн казьтывны Ладога весьтті осадитӧм Ленинградӧ лэбалӧмъяссӧ.
{М. Белахова (комиӧдіс А. Матвеев) @ Зэв дона груз @ висьт @ М. Белахова. Зэв дона груз @ 1954 @ Лб.14-20.}
ЗЭВ ДОНА ГРУЗ
Семенковӧс корис ас дінас генерал, Западнӧй фронтса воздушнӧй вынъясӧн командующӧйӧс вежысь.
— Командование поручайтӧ тіянлы выполнитны ыджыд да ответственнӧй мог, — шуис сійӧ. — Талун войнас ті долженӧсь Смоленск да Рославль весьтын шыбитны «Правда» газета Сталин ёрт докладӧн.
Босьтӧй тӧдвылӧ: эмӧсь сведениеяс, мый Смоленскын ӧні гитлеровскӧй ставка.
Карсӧ ёна охраняйтӧны.
— Сэні аэростатъяс эмӧсь? — юаліс Семенков.
— Та йылысь, кӧть и жаль, абу тӧдса, — вочавидзис генерал. — Но, сиа тіянлы удача!
Сӧветъяс ог сет, действуйтӧй обстановка серти.
Ті отличитчинныд блокируйтӧм Ленинградӧ лэбалігӧн — эска, мый и тайӧ заданиесӧ выполнитанныд.
— Надейтча, мый выполнита! — эскӧдіс Семенков.
Генерал кутліс Семенковлысь кисӧ да колльӧдіс сійӧс синъяснас ӧдзӧс дорӧдз, лётчиклӧн джуджыд, стройнӧй, фигураӧн любуйтчигмоз.
Тайӧ вӧлі 1941 во помын.
Краснӧй Армия шыбитіс фашистскӧй полчищеясӧс Москва дінысь.
Но фронтлӧн линияыс муніс зэв на матыті страна сьӧлӧмсянь.
Смоленск да Смоленскӧй область вӧліны немецкӧй оккупантъяс киын.
Дас минута лэбӧм — и сэні нин фронтлӧн линия, а сы сайын враглӧн тыл.
Враг тылӧ лэбалӧм кузя опыт вӧлі ещӧ ичӧт на.
Семенков сӧмын кыкысь лэбзьыліс фронт линия сайӧ.
Лэбзьывлісны враг тылӧ ещӧ некымын лётчик, но накӧд Семенков эз вӧв йитчӧма.
Выль задание йылысь ковмис решайтны да думайтны ӧтнаслы.
Семенков чукӧртіс маршрут йылысь став даннӧйяссӧ, дасьтіс экипаж.
Бортмеханикӧн лэбис эскадрильяса комиссар Булкин, мӧд пилотӧн — Скрыльников.
Рытнас Алексей Иванович локтіс аэродром вылӧ.
Машинасӧ вӧлі грузитӧма нин газета стопкаясӧн.
Быд стопка вӧлі кӧрталӧма бечевкаӧн.
Скрыльников да Булкин вундалісны тайӧ бечевкаяссӧ.
Семенковӧс аддзӧм бӧрын Булкин объяснитіс:
— Тадзи лоас бурджык.
Газетаясыс пыр жӧ разаласны, мыйӧн сӧмын ми найӧс шыбитам.
Семенков босьтіс ӧти газета да паськӧдіс сійӧс.
Медводдза листбок вылын — вождьлӧн тӧдса, дона портрет!
И гырысь шрифтӧн печатайтӧма сылысь речсӧ, кодӧс сійӧ висьталіс 1941 вося ноябрь 6 лунӧ.
Самолёт дорӧ локтіс эскадрильяса командир.
— Мый нӧ, позьӧ лэбзьыны, — шуис сійӧ. — Шуда туй!
Кыдзи и дзоньнас Москваӧс, аэродромсӧ вӧлі пемдӧдӧма.
Сӧмын лэбзян туй помын тыдалыштіс ичӧтик пӧнар, коді петкӧдліс старт.
Самолёт кыпӧдчис воздухӧ да, традиционнӧй прӧщайтчан кругъяс вӧчтӧг, мӧдіс рытыввывлань.
Семенков решитіс лэбзьыны бреющӧй полётӧн.
Улісянь позьӧ вӧлі торъя сьӧкыдлунъястӧг бура ориентируйтчыны, тӧдмавны местасӧ, и лэбны бреющӧйӧн эзджык вӧв ӧпаснӧ.
Ленинградӧ лэбалігӧн на Семенков казяліс, мый самолёт кӧ лэбӧ уліті, сійӧ дзебсьӧ истребительясысь.
Ӧні сійӧ артыштіс и мӧдтор: врагӧн займитӧм му вылын вӧлі сувтӧдлӧма зенитнӧй орудиеяс.
Но зениткаяс абу ӧпаснӧйӧсь самолётлы, коді лэбзьӧ ветымын — сё метр вылнаын.
Зенитнӧй ствол пӧлыньтчӧма комын вит — нелямын градусӧдз, и снарядъяс лэбӧны вылӧ, тысяча — кык тысяча метр вылнаӧ.
Дерт, уліті лэбигӧн самолётӧс вермасны уськӧдны ичӧт калибра пушкаысь, пулемётысь да весиг винтовкаысь лыйлӧмӧн.
Да, вермасны. Но самолёт лэбӧ немвиччысьтӧг.
Пока гитлеровец босьтас винтовка да метитчас, самолётлӧн и дукыс нин оз ло.
Сёрӧнджык, кор заводитчисны массӧвӧя лэбалӧмъяс враг тылӧ да немецъяс кутісны кыйӧдны миянлысь самолётъясӧс, лои вежны тактикасӧ — сійӧ местаяссӧ, кытчӧ вӧлі чукӧртчӧмаӧсь уна фашистскӧй войска да уна зениткаяс, прӧйдитлісны выліті.
Но пока бреющӧй полёт вӧлі медся безопаснӧйӧн.
Югыд, тӧлыся вой.
Улын тыдалӧны муяс, вӧръяс, сиктъяс...
Семенков бура ориентируйтчис: войнаӧдз сійӧ унаысь лэбавліс тайӧ местаяс весьттіыс.
Дзик фронт линияӧдз му вылын эз тыдовтчыв ни ӧти битор.
Да и фронтӧвӧй линиясӧ Семенков муртса торйӧдіс небесаас качысь ракетаяс серти.
Сійӧ бӧрйис лэбзьӧм вылӧ фронтлысь медся спокойнӧй участоксӧ.
Смоленскӧс Семенков кытшовтіс бокті да матыстчис сы дінӧ рытыввывсянь.
Фашистъяс кӧ кыласны моторъяслысь жургӧмсӧ, думыштасны, мый лэбзьӧ асланыс самолёт.
Ӧтитор беспокоитіс пилотӧс: эмӧсь-ӧ Смоленск весьтын воздушнӧй заграждениеӧн аэростатъяс?
Эмӧсь кӧ, самолёт вермас крукасьны налӧн тросъясӧ.
Но век жӧ и кар весьттіыс сійӧ решитіс лэбзьыны бреющӧй полётӧн.
Тадзи тшӧктіс сувтӧдӧм могыс.
Ӧд шыблавны газетаяс вылісянь оз позь: найӧ сэтшӧма разаласны, мый найӧс нуас ылӧ кар сайӧ.
Смоленсксянь километр кызь сайын, бортсяньыс шуйгаладорсьыс, пилотъяс аддзисны горизонт вывсьыс би.
Билӧн зэв гырысь кывъяс да гартчысь тшын кыпӧдчисны небесаӧ.
Войся пемыдас, кор лэбигас эз паныдась ни ӧти битор, тайӧ ыджыд биыс чуймӧдіс.
— Элеватор сотчӧ! — гораа шуис Скрыльников. — Стӧч тӧда, тані вӧлі элеватор.
— Но, сідзкӧ партизанъяс уджыштӧмаӧсь! — вочавидзис Семенков.
Самолёт смела да решительнӧя лэбис Смоленскӧ.
Мунісны сэтшӧм уліті, мый Семенков аддзис карсӧ сӧмын километр сайсянь.
— Матыстчам, — шуис сійӧ Скрыльниковлы.
Скрыльников да Булкин петісны пассажирскӧй кабинаӧ.
Вот нин на весьтын кар помыс.
Кар весьтын чӧв-лӧнь и ни ӧти битор, ставсӧ пемдӧдӧма.
Но войыс югыд, и пилотлы ставыс бура тыдалӧ.
Аэростатъяс, буракӧ, абуӧсь.
Семенков неуна катовтіс самолётсӧ.
Тайӧ сигнал.
Скрыльников да Булкин восьтісны люксӧ да заводитісны шыблавны газетаяс.
Найӧ йӧткалісны дасьтӧм пачкаяссӧ кияснаныс да кокъяснаныс, тэрмасисны кык-куим минута чӧж кар весьтті лэбигӧн шыбитны зэв дона грузлысь тоннаджын.
Самолётлысь бӧжсӧ катлӧдліс налӧн удж вӧсна.
А самолёт лэбис нин кар весьтті, ас бӧрсяыс газетаяс шыблалігтыр.
Найӧ вольсалісны керка вевтъяс да уличаяс.
Со нин карлӧн асыввыв помыс...
Друг бӧрвылас кутіс грымакывны.
Гитлеровецъяс шызисны, но сёрӧн: вирдыштісны медбӧръя керкаяс, и Семенков лэдзис самолётсӧ пӧшти дзик му бердас.
Пуляяс дзирдалігтыр лэбзисны сы весьтті.
Ставыс!
Пилотскӧйӧ котӧрӧн пырисны Скрыльников да Булкин.
Скрыльников кашкигтыр висьтавліс:
— Вот здорово!
И збыльысь, абу сэтшӧм страшнӧй чӧртыс, кыдзи сійӧс рисуйтӧны...
Ок, пӧсялі!
Тоннаджын шыбитім!
Нимкодясьысь, удачаӧн ыштӧм Семенков гораа шуис ёртъясыслы:
— Босьта курс Рославль вылӧ.
Пӧпуттьӧ шыблалам пӧдаркияс.
Быд сиктӧ — сё, кыксё газетаӧн.
Джынйыс надейнӧ лоӧ партизанъяс ордын — бур уджысь, элеваторысь награда пыдди.
Скрыльников да Булкин бара мунісны пассажирскӧй кабинаӧ.
Кор найӧ матыстчывлісны кутшӧмкӧ сикт дінӧ, Семенков сетліс сигнал — люк воссьывліс, и лэбзьывліс газета пачка.
Ни ӧти сиктӧс эз вӧв ӧбидитӧма.
Рославльӧ Семенков пырис рытыввывсянь, сэтшӧм жӧ уліті да сэтшӧм жӧ ӧдйӧ.
И сідз жӧ, кыдзи и Смоленскын, фашистъяс кутісны лыйлыны сӧмын сэк, кор машина лэбис нин куш му весьтті.
...Аслас аэродром вылӧ самолёт воис весиг водзджык сійӧс виччысьӧм дорысь.
Унаысь Семенков кывліс радио пыр да лыддьывліс книгаясысь рассказъяс сы йылысь, мыйта нимкодьлун вайлывлісны партизанъяслы рӧднӧй му вывсянь юӧръяс.
А таво сійӧ случайнӧ паныдасис морткӧд, коді кутлӧма киас ӧтиӧс сійӧ газетаясысь, кодъясӧс вӧлі шыбитӧма коркӧ сійӧ самолёт вывсянь.
Семенков шойччис Лунвылын, военнӧй санаторийын.
Ӧтчыд асывнас сійӧ муніс газетала.
Киоск дорӧ ыркыд паркын чукӧртчис ӧчередь.
Газетаяссӧ ещӧ эз на вайны, найӧс виччысисны минутаысь минутаӧ.
Семенков водзвылын сулалысь морт, коді вӧлі, кыдзи и военнӧй санаторийса став шойччысьясыс, визя пижамаа да еджыд панамаа, шуис:
— Ог вермы лунсӧ заводитны, ог кӧ лыддьы «Правда».
— Но, тайӧ унаӧн тадзи, — вочавидзис Семенков.
— Дерт жӧ, — сӧгласитчис сійӧ. — Но коркӧ меным лои дыр кад чӧж терпитны, позьӧ кӧ тадзи шуны, газетнӧй голодовка, и «Правдакӧд» менам йитчӧма олӧмын ыджыд событие.
Война заводитчӧм бӧрын ме вӧлі Смоленскӧй областьын ичӧтик партизанскӧй отрядса командирӧн.
Олім ми, дерт, вӧрын.
Отрядыс котыртчис война дырйиыс нин, и водзвыв нинӧм эз удайтчы дасьтыны — ни шоныд землянкаяс, ни прӧдукта запас.
И кынмалім ми и тшыгъялім — ӧти кывйӧн кӧ, пӧттӧдз сюри шогыс.
И ещӧ ыджыд беда: эз вӧв миян сэки радио, торъялӧмаӧсь вӧлім Ыджыд муысь.
Фашистъяс долисны быдӧнлы, мый найӧ босьтісны нин Москва да Ленинград, мый «русскӧйяслӧн абуӧсь винтовкаяс да найӧ воюйтӧны бедьясӧн» и мый «Гитлер принимайтіс немецкӧй войскалысь парад Краснӧй площадь вылын».
Эгӧ эскӧй ми гитлеровецъяслы, но и настӧящӧй правдасӧ эгӧ тӧдӧй.
И вот ӧтчыд воис сиктысь миян разведчик.
«Командир ёрт, — шуӧ, — талун войнас миянлысь сиктнымӧс ставнас тыртісны газетаясӧн самолётсянь».
Ме чеччышті: «А тэ босьтін кӧть ӧтиӧс?»
Разведчик нюмъёвтіс да перйис питшӧгсьыс ӧкуратнӧя кусыньтӧм «Правда».
И ӧні ог вермы волнуйтчытӧг казьтыштны тайӧ минутасӧ.
Уна тӧлысь чӧжӧн первойысь ме босьті киӧ газета.
Сійӧ вӧлі чукрассьӧма да кыклаті неуна косяссьӧма.
Но тайӧ ӧмӧй важнӧ?
1941 вося ноябрь 7 лунся «Правда» газета!
Первой листбокас — Сталин ёртлӧн портрет да торжественнӧй заседание вылын, кодӧс сиӧма Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революциялы 24 во тырӧмлы, сы докладлӧн заводитчӧмыс.
Паськӧда газетасӧ.
Коймӧд листбокас, вот кыдзи ӧні помнита, вӧлі татшӧм фотография: «Москва» гостиница вевт вылын сулалӧ зенитнӧй орудие, орудие дорас — бинокля зенитчик.
Тыдалӧ Кремль.
Шусис тайӧ фотографияыс «Видзӧны рӧднӧй Москваӧс».
Ме дінӧ чукӧртчисны став партизанъясыс.
Ме разрешиті быдӧнлы кутыштны киас тайӧ газетасӧ.
И вот ӧчередьӧн найӧ кутісны матыстчавны: пӧрччас партизан шапкасӧ, чышкыштас кияссӧ, босьтас тайӧ газетасӧ да видзӧдӧ, аслас синъяслы оз эскы...
Лыддим ми Сталин ёртлысь докладсӧ гораа, лыддим унапӧв.
Ме и ӧні верма сійӧс, кыдзи поэмаӧс, наизусть висьтавны.
Рӧднӧй мусянь зэв дона пӧдарок получитӧм бӧрын багатырскӧй вынаӧсь лоины партизанъяс.
Лэбзисны откос улӧ немецкӧй эшелонъяс, сотчисны налӧн складъяс, взрывайтчисны туйяс вылын танкъяс.
Отряд содіс лунысь-лун.
Миян дінӧ локталісны выль йӧз — томъяс и пӧрысьяс, нывбабаяс и подростокъяс.
Чорыда тышкасим!
Уна партизанъясӧс вӧлі наградитӧма орденъясӧн; ме получиті Сӧветскӧй Союзса Геройлысь звание.
И ставным ми тӧдім: тышкасьӧм вылӧ вынъяссӧ сетісны миянлы вождьлӧн некор вунлытӧм кывъясыс.
Тайӧ газетаыс хранитчӧ ме ордын ӧнӧдз.
Отрядын на ми вӧчим сылы брезентысь футляр.
Тадз, тайӧ футлярас, сійӧ и куйлӧ ӧні менам письменнӧй пызанын...
Семенков нюмъяліс, ёртсӧ кывзігмоз, а сэсся и ачыс висьталіс 1941 вося тӧлын Смоленщина весьтті лэбӧм йылысь, коді век кежлӧ коли паметьӧ.
{М. Белахова (комиӧдіс А. Матвеев) @ «Нинӧм особеннӧйыс...» @ висьт @ М. Белахова. Зэв дона груз @ 1954 @ Лб. 21-26.}
«НИНӦМ ОСОБЕННӦЙЫС...»
Лётчикъяс не ӧтчыдысь казьтывлісны Семенковлысь ӧти полёт.
Но кор Алексей Ивановичлысь ассьыс юавлісны та йылысь, сійӧ векджык дженьыда вочавидзліс:
— Но мый висьтавнысӧ!
Нинӧм особеннӧйыс эз ло.
Лэбим ми враг тылӧ, а бӧрсӧ локтігӧн миянлысь самолётнымӧс фашистъяс зениткаясысь лыйлісны.
Но задание ми выполнитім да лючки-ладнӧ лэбзим базаӧдз.
Вот и ставыс.
Тадзи висьтавліс Алексей Иванович Семенков.
А вот кыдзи вӧлі збыльвылас.
1942 вося майын Волховскӧй фронт вылын ӧти армейскӧй часть лои окружениеын.
Снабжайтны сійӧс боеприпасъясӧн да прӧдуктаӧн позьӧ вӧлі сӧмын воздушнӧй туйӧн.
Та вӧсна гырысь транспортнӧй самолётъяс заводитісны постояннӧ лэбавны фронт линия вомӧн тайӧ частьыслӧн расположениеӧ.
Небесаас туйыс вӧлі ӧпаснӧй: воздухын патрулируйтісны фашистскӧй истребительяс, мусянь кыйӧдіс враглӧн зенитнӧй артиллерия.
Лэбавны позьӧ вӧлі сӧмын войнас.
Луннас ӧпаснӧ, истребитель либӧ зенитка вермас уськӧдны самолётӧс.
Эз первойысь лэб Семенков тайӧ трасса кузяыс, но, кыдзи и век, вӧлі зэв осторожнӧй.
— Тэ видзӧд веськыдвылӧ, — шуис сійӧ мӧд пилот Осипянлы, кор кутісны матыстчыны фронт линиялань, — а ме кута наблюдайтны шуйгавывсянь да водзвывсянь.
Кыкнанныс внимательнӧя следитісны лэбӧм бӧрся да горизонт бӧрся.
Улын муніс чорыд артиллерийскӧй бой.
Муыс югъяліс вижов-гӧрд, гӧрд да турунвиж рӧмъясӧн.
Миянладорсянь лыйлісны «катюшаяс».
Налӧн снарядъясыс лэбыштлісны югъялысь визьторъясӧн — тиреясӧн.
Самолётсянь бура вӧлі тыдалӧны снарядъяслӧн лэбӧмыс да налӧн взрывайтчӧмыс.
«Тиреяс» дзирдалігтыр лэбыштлісны определённӧй местаӧ, сэні взрывайтчисны, и став муыс гӧгӧр ӧзйывліс.
«Катюшаяс» сизьдісны войскалысь дзонь расположениеяс.
Найӧ лыйлісны залпъясӧн, но разнӧй прицелӧн, босьтлісны ыджыд площадь.
Со ӧзйис веськыдвылын, а «тиреяс» лэбӧны нин мӧдарлань, разрывайтчӧны да бара вевттьӧны мусӧ ён биӧн.
«Катюшаяскӧд ӧтлаын уджалісны миян миномётъяс: ыпнитлӧм, биа туй, разрыв!
Врагладорсянь сідзжӧ дугдывтӧг лэбисны трассируйтысь пуляяс да снарядъяс.
Зэв выліті лэбӧмӧн самолёт вуджис фронт линия вомӧн.
Цельыс вӧлі матын нин.
Регыд Семенков аддзис бипуръясӧн пасйӧм эрд, кӧні дежуритісны миян боецъяс.
Увлань лэччыштӧмӧн сійӧ лэбис эрд весьтті ӧтчыд, сэсся мӧдысь, а кор грузсӧ лои шыбитӧма, бергӧдчис да, пыр вывлань кайигмоз, мӧдӧдчис бӧр.
Колӧ вӧлі ещӧ ӧтчыд вуджны фронт линия вомӧн.
Кык тысяча метр вылнасянь пилотъяс ылісянь аддзисны ыджыд би да разрывъяслысь ыпъялӧм.
Фронт линия вылын воддзамоз муніс артиллерийскӧй бой.
Биыс лои пыр матынджык, и регыд самолёт бара кутіс лэбны фронт линия весьтті.
Друг машинаыс зэв ёна дрӧгнитіс.
— Веськыдвывсянь лыйлӧны! — горӧдіс Осипян.
Семенков веськӧдіс кымынкӧ градус вылӧ шуйгавыв, медым петны обстрел зонаысь.
«Оз первойысь лыйлыны, — думыштіс сійӧ. — Век лыйлӧны, но оз век веськавны».
Но успокоитысь мӧвпыс ори.
Зенитнӧй снаряд взорвитчис зэв матын, пилотскӧй кабина водзын.
Югӧрыслӧн да шыыслӧн выныс вӧлі вӧвлытӧм ыджыд.
Семенков эз кут аддзыны, эз кут кывны, сылы кажитчис, мый сійӧс кодкӧ кучкис ыджыд пӧвйӧн чужӧмас...
Мый лои гӧгӧрвотӧг на Семенков машинальнӧя кватитіс штурвалсӧ да кутіс пикируйтны увлань.
Опытнӧй кияс заводитісны действуйтны вежӧрысь водзджык.
Квайтсё метр вылнаын Семенков рӧвняйтіс машинасӧ да мӧдӧдчис водзӧ.
Обстрел дугдіс — ӧпаснӧй места вӧлі прӧйдитӧма.
Снаряд разрыв вӧсна синтӧммӧм да пельтӧммӧм Семенков эз кыв моторъяслысь жургӧмсӧ да омӧля аддзис.
Сӧмын кутшӧмкӧ кад прӧйдитӧм бӧрын сійӧ кутіс аддзыны, а сэсся и кывны.
Кабинаын вӧлі пемыд.
Стеклӧяс жугалӧмаӧсь.
Паныда кучкысь воздухыс ыджыд вынӧн жвучкис-пырис самолётӧ.
Семенков видзӧдліс Осипян вылӧ.
Сійӧ кулӧм морт моз ӧшӧдчӧма креслӧас.
Семенков заводитліс кыпӧдыштны Осипянлысь юрсӧ.
Ки улас веськалі мыйкӧ нильӧг, пӧсь.
«Мый мукӧдыскӧд?» мӧвпыштіс сійӧ да бергӧдчис.
Проходын вӧрзьывтӧг куйліс бортмеханик Кривенчук.
Кӧні радист?
Алексей Иванович кӧсйис горӧдны, чукӧстны отсӧг вылӧ, но эз вермы.
Сӧмын ӧні сійӧ гӧгӧрвоис, мый ранитчӧма ачыс.
Сійӧ малыштіс кинас чужӧмсӧ.
Вомсӧ быттьӧ тупкӧма мыйкӧ нильӧг.
«Тайӧ нинӧм, — мӧвпыштіс сійӧ. — Аддза, лолала — сідзкӧ, синъяс, ныр дзоньвидзаӧсь».
Мӧд рана сійӧ пока эз на кыв.
А самолёт лэбзис водзӧ аслас маршрут серти.
— Командир, ті ранитчинныд?
Семенков бергӧдіс юрсӧ.
Сы дінын сулаліс радист Фомин.
Алексей Иванович индіс синъяснас Осипян да Кривенчук вылӧ.
Радист гӧгӧрвоис да видзчысьӧмӧн кыскис кыкнансӧ пассажирскӧй кабинаӧ.
Семенков пыдісянь апыштіс сӧстӧм воздухсӧ, зілис чукӧртны став вынъяссӧ, став волясӧ.
Кӧть мед мый, а сійӧ должен лэбзьыны базаӧдз.
Ранитчӧм либӧ виӧм ёртъяссӧ (сійӧ ещӧ эз на тӧд, кулӧмаӧсь али ранитчӧмаӧсь найӧ) колӧ вайны местаӧдз.
...Лэбны колӧ вӧлі ещӧ дзонь час!
Фронт линия коли бӧрӧ.
Но и таті колӧ вӧлі лэбны стӧч маршрут серти.
А Семенков муніс веськыда Вишера кар вылӧ.
Пӧлагайтчис лэбзьыны карсянь бокытіджык, километр куим сайті, но ӧні приборъяс вӧлі жугалӧмаӧсь, и тӧдмавны туйсӧ вӧлі сьӧкыд.
Семенков гӧгӧрвоис ӧшибкасӧ сӧмын сэк, кор вӧлі нин Вишера весьтын да сылысь самолётсӧ югдӧдісны прожекторъяс.
«Вермасны лыйлыны», мӧвпыштіс сійӧ да кӧсйис кватитны ракетница, медым сетны сигнал: «Ме ас морт».
Но сэки первойысь зэв ёна юкыштіс веськыд киыс.
Ӧти здук кежлӧ сійӧ воштыліс садьсӧ.
Матыстчис Фомин.
Семенков индіс сылы ракетница вылӧ.
Фомин лэдзис условнӧй ракетаяс.
Прожекторъяс кусіны.
Семенков видзчысьӧмӧн заводитліс вӧрӧдны веськыд кисӧ, но сійӧ эз кывзысь.
Сэки сійӧ заводитіс видлавны веськыд кисӧ шуйганас.
Ки лапаыс, гырддзаыс эз доймыны, а киыс вӧлі ставыс вирӧсь.
Кӧні нӧ ранаыс?
Кор сійӧ инмӧдчис пельпомас, доймӧмысла син водзас пемдыліс.
...Лэбны колӧ ещӧ нелямын минута.
Пилотлы лои пыр сьӧкыдджык нуӧдны самолётсӧ. Тӧдчис вир воштӧмыс.
Ставыс быттьӧ лои веськодь.
Вежӧрыс тшӧктіс непременнӧ воӧдчыны, но организмыс эз кывзысь, эз подчиняйтчы.
Пӧраӧн вежӧрыс дзикӧдз пемдывліс.
А вирыс век визувтіс чужӧмсьыс да кисьыс.
Семенков вӧлі гимнастёркаа.
Бӧждорыс сылӧн кусыньтчыштӧма, и вирыс сэтчӧ чукӧрмис, быттьӧ тарелкаӧ.
Бара локтіс Фомин.
— Командир ёрт, ме юӧрті базаӧ, мый локтам ранитчӧмаӧсь, — доложитіс сійӧ.
Семенков довкнитіс юрнас да индіс радистлы мӧд пилотлӧн пукалан места вылӧ.
Фомин пуксис орччӧн.
Алексей Иванович тӧдіс, мый сійӧ оз куж пилотируйтны машинасӧ, но сы вӧсна, мый ёртыс матын, вӧлі долыдджык.
...Коли лэбны ещӧ минута комын.
Заводитіс югдыны.
Семенков видзӧдліс му вылӧ.
Улын вӧръяс да нюръяс.
«Грымнитча кӧ татчӧ, — мӧвпыштіс сійӧ, — оз регыд аддзыны татысь...»
Пӧраясӧн Семенковлӧн вошлі садьыс, сэсся бӧр воліс ас садяс да видзӧдіс му вылӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый тані должен лоны ю: сійӧ вӧчӧ ыджыд кытш да самолёт кыкысь вуджӧ сы вомӧн.
Но юыс эз вӧв.
Лётчик аддзис улысь тыяс — тырыс тыяс, сёясӧн тыяс...
«Мый тайӧ: вӧт али кажитчӧ?» мӧвпаліс сійӧ.
Сійӧ век ӧтарӧ слабитіс; пыр частӧджык сылы ставыс кажитчывліс кыдзкӧ веськодьӧн.
Вирыс век на визувтіс.
Некымын минута сайын сійӧ сувтыштліс, пыркнитіс вирсӧ гимнастёрка бӧждорсьыс — ӧні бара бӧждорыс тырӧма.
Вот коркӧ и мыччысис ю.
Семенков ловзис — сідзкӧ, сійӧ правильнӧя нуӧдӧ самолётсӧ.
Места сертиыс сійӧ аддзис, мый вуджӧ ю вомӧныс мӧдысь нин.
Кыдзи нӧ сійӧ эз казяв юсӧ, кор прӧйдитіс сы весьтті первойысьсӧ?
И кутшӧм нӧ тыяс сэні вӧліны?
Вот и ӧні юсянь неылысь, сійӧ аддзӧ тыяс, а ӧд збыльвылас найӧ сэні абуӧсь!
Ӧні, кор лои югыдджык, сійӧ аддзис, мый тайӧ ру, нюръяслӧн испарениеяс.
Найӧ и кажитчисны сылы тыясӧн.
Некымын минута мысти лётчик аддзис асланыс аэродром вылысь прожекторъяслысь би.
Вот и воим!
Сійӧ видзӧдліс стартсӧ да кутіс бергӧдчыны посадка вылӧ...
— Командир ёрт, мыйла нӧ ті энӧ мунӧй посадка вылас? — садьмӧдіс Семенковӧс радистлӧн повзьӧм гӧлӧс.
Семенков видзӧдліс сы вылӧ да друг гӧгӧрвоис, мый сійӧ эз вӧч посадка.
Сійӧ муртса на кӧсйис бергӧдчыны, но воштіс садьсӧ.
Аэродром коли бӧрӧ.
Алексей Иванович бергӧдіс самолётсӧ да бара мӧдӧдчис аэродромлань.
Тайӧ каднас пилотскӧйӧ шатласигтыр пырис бортмеханик Кривенчук.
Сійӧ вӧлі ранитчӧма юрас да муртса ӧні воӧма ас садяс.
Семенков вӧчис сылы знак:
«Шасси! Лэдзны шасси!»
Но та понда беспокоитчыны эз ковмы: гидросистема самолётын вӧлі жугалӧма, и шасси лэччис ачыс.
Семенков лэччис посадка вылӧ да пуксис.
Самолёт котӧртіс поле кузя.
Синъяс водзын кыптіс вӧр.
Колӧ вӧлі сувтӧдны машинасӧ, но тормозъяс эз уджавны.
Вӧр дорӧ вотӧдз самолётлӧн кӧлесаясыс вӧйины лыа пытшкас, и машина сувтіс ачыс.
Семенков кусӧдіс аэронавигационнӧй бияс да шатласигтыр мӧдӧдчис петанінлань.
Сэтчӧ жӧ самолётас сійӧ уси да дыр кежлӧ воштіс садьсӧ...
Котӧрӧн воӧм йӧз видзчысигтыр петкӧдісны Осипянӧс да Семенковӧс.
Осипян вӧлі ранитчӧма юрас осколокӧн.
Семенков ойдӧма вирӧн; чужӧмыс жугалӧма, кырласьӧма.
Быдтор нин аддзывлысь пилотъяс шемӧсмисны: кыдзи вермис татшӧм морт вайӧдны самолёт!
Куим тӧлысь мысти Алексей Иванович Семенков выпишитчис госпитальысь да важмозыс кутіс лэбавны ыджыд транспортнӧй корабль вылын враглӧн матысса да ылысса тылъясӧ, выполняйтны медся сьӧкыд поручениеяс.
И кымын дырджык сійӧ лэбаліс, сымын внушительнӧйджык лои сы морӧс вылын боевӧй орденъяслӧн планкаыс.
И кодкӧ кӧ вӧлі кутас видзӧдны вурысъяс вылас, кодъяс ёна на тӧдчисны Семенков чужӧм вылын, да заводитас юасьны, мый сыкӧд вӧлі, сійӧ вочавидзас дӧзмӧмпырысь:
— Да нинӧм сэтшӧмыс!
Пустяки...
{М. Белахова (комиӧдіс А. Матвеев) @ «Лэбалӧй Таран моз» @ висьт @ М. Белахова. Зэв дона груз @ 1954 @ Лб. 27-32.}
«ЛЭБАЛӦЙ ТАРАН МОЗ»
1931 вося гожӧмын комсомоллӧн Кировоградскӧй горкомӧ локтіс дас ӧкмыс арӧса комсомолец Григорий Таран да кутіс корны, медым сійӧс ыстісны лётнӧй школаӧ.
— А заводсьыд лэдзасны тэнӧ? — юаліс сылысь горкомса инструктор, коді тӧдіс, мый Таран — «Красная Звезда» заводын медся бур ударник.
— Корам — лэдзасны.
— Но, а кыдзи здоровьеыд? — нюмъялігтыр юаліс инструктор.
— Эг на ӧнӧдз висьлы, — серьёзнӧя вочавидзис Таран.
Инструктор серӧктіс; серӧктісны и ставныс, кодъяс вӧліны комнатаас.
Таранлӧн сё процента здоровьеын оз вӧлі позь сомневайтчыны: том морт вӧлі паськыд пельпомъяса, ён, гожъялӧма.
Ён мускулъясыс сойясас тӧдчисны, кыдзи чемпион-борецлӧн.
Гырысь киясыс, кажитчӧ, кокниа вермисны чегны кер.
Мича, мелі чужӧм вылас мудера югъялісны карӧй синъяс.
Нюмъялігӧн воссьывлісны шыльыд, еджыд пиньяс.
— Сідзкӧ, здоров? — мӧдысь юаліс инструктор.
— Гашкӧ ичӧтдырйи коркӧ висьлі, ог помнит.
Таранӧс мӧдӧдісны лётнӧй школаӧ.
Некутшӧм занятиеяс эз кажитчыны сылы гажтӧмӧн.
Сійӧ радпырысь да упорнӧя занимайтчис и теорияӧн и практикаӧн.
Кор сійӧ первойысь нуӧдіс самолёт, инструкторлӧн лоины сомнениеяс.
— Висьтав, другӧ, — юаліс сійӧ Таранлысь, кор найӧ пуксисны нин му вылӧ, — тэ кӧні водзджыксӧ лэбавлін?
— Ме некӧн эг лэбавлы.
— Но, тэ тайӧс висьтав кодлыкӧ мӧдлы, менӧ он ылӧд!
Мый тэ, лётчикӧн чужлін?
Григорий гажаа серӧктіс:
— Сідзкӧ, ме бура нуӧді машинасӧ?
— Да пӧшти сідз жӧ, кыдзи и ме.
Школа помавтӧдзыс во водзджык курсант Таран лои нин инструкторӧн.
Сійӧ велӧдіс мукӧдъясӧс лэбавны «У-2» вылын, а ачыс велӧдчис «П-5» вылын да вӧчаліс войся полётъяс.
— Лэбалӧй Таран моз, — шулывлісны инструкторъяс курсантъяслы.
Война дырйи быд детинка, самолётӧс аддзытӧг, моторъяс жургӧм серти вӧлі тӧдӧ, кутшӧм самолёт лэбӧ: асланым али немецкӧй.
Кылӧ кӧ вӧлі рӧвнӧй, ӧти нога шы «у-у-у-у...», челядь и гырысьяс водзӧ вӧчисны ассьыныс уджсӧ да спокойнӧя лэптывлісны юръяснысӧ, колльӧдісны синъяснас сӧветскӧй самолётӧс.
Но небесасянь кӧ кыліс лёкногысь омлялӧм «гау-гау-гау...», шызьылісны мирнӧй олысьяс: быдӧн гӧгӧрволісны, мый лэбӧ фашистскӧй самолёт.
Зенитнӧй орудиеяс заводитлісны лыйлыны; истребительяс кыпӧдчывлісны воздухӧ, медым тупкыны враглы туйсӧ.
Войнас, кор самолёт оз тыдав мусяньыс, моторъяс жургӧм серти сӧмын и позьӧ вӧлі тӧдмавны, кодлӧн самолёт лэбӧ.
И врагъяс тӧдмавлісны самолётъясӧс моторъяс жургӧм серти.
Ассьыныс «гау-гауясӧс» немецкӧй зенитчикъяс лэдзлісны свободнӧя, и аэродромъяс вылын тайӧ самолётъяслы туйсӧ югдӧдлісны прожекторъяс, а рӧвнӧя жургысь самолётъясӧс фашистъяс встречайтлісны биа зэрӧн.
...1942 вося тӧвся войӧ оккупантъясӧн займитӧм смоленскӧй му весьтті смела лэбис ыджыд самолёт.
Сылӧн «гау-гауыс» бура кыліс воздухын, и ни ӧти вражескӧй зенитчик весиг эз и чошкӧдлы пельяссӧ.
Кор самолёт матыстчис немецкӧй аэродромлань, воздухас кутісны мигайтны бергалысь прожекторъяслӧн бияс.
Но самолёт эз пуксьы.
«Гау-гау» муніс аэродром дінысь да ланьтіс кӧнкӧ ылын.
Тайӧ разын гитлеровецъясӧс лои ылӧдӧма: лэбзис эз фашистскӧй, а сӧветскӧй самолёт и штурвал сайын пукаліс известнӧй лётчик Григорий Алексеевич Таран.
Кор аэродром весьтын кутісны мигайтны прожекторъяс, Таран видзӧдліс увлань да нюмъялігтыр шуис:
— Мигайт кӧть эн мигайт — он кый!
Ми тэрмасям и кежны тіян ордӧ гӧститны огӧ вермӧй.
Мӧд пилот Шутов содтіс:
— Аддзысьлытӧдз, пока.
Югдӧдыштӧй бӧр локтігӧн!
Час мысти самолёт лэбис бӧр, и аэродром вылын бара кутісны мигайтны прожекторъяс.
Самолёт бара ньӧв моз лэбзис водзӧ.
Сідз жӧ «гау-гау» омлялігтыр сійӧ вуджис фронт линия вомӧн.
А сэсся нин аслас рӧвнӧй жургӧмӧн муніс аслас аэродром вылӧ.
Таран ёна радліс.
«ЛИ-2» машинасӧ Таранлысь вӧлі краситӧма еджыдӧн, и пилот радейтӧмӧн шуис сійӧс «Снегурочкаӧн».
Лымйӧн вевттьысьӧм му весьтын сійӧ бура маскируйтчис.
Но «Снегурочка» жургис ӧткодь, рӧвнӧй жургӧмӧн, кыдзи и став сӧветскӧй самолётъясыс.
И кор войнас Таран лэбис враг тылӧ, гитлеровецъяс восьтывлісны зениткаясысь би.
Кыдзи пӧръявны найӧс, кыдзи гусьӧн мунны на весьтті?
Таран думыштчис: оз-ӧ позь заставитны «Снегурочкаӧс» «сьывны» немецкӧй ногӧн?
Немецкӧй самолётъяслӧн моторъясыс дизельнӧйӧсь, сы вӧсна найӧ жургӧны оз рӧвнӧя, а гавкайтӧны-увтӧны.
А сетны кӧ асланым моторъяслы разнӧй оборотъяс?
Руль сайын пукалігӧн Таран заводитіс опытъяс.
Сійӧ сетіс ӧти моторыслы мӧдыс серти этшаджык оборот.
«Га-а-у... га-а-у...» журӧбтіс машина.
— Он, он сідз сьыв! — шуис Таран.
— Чинтышт шуйгасӧ, — сӧветуйтіс Шутов.
Жургӧмыс вежсис, лои матынджык немецкӧйлы: «га-у... га-у...»
Кыдзи гитарист настраивайтӧ гитара, то ӧти струна, то мӧд струна зэлӧдӧмӧн, Таран содтыліс да чинтыліс моторъяслысь оборотъяс, кытчӧдз самолёт эз кут омлявны стӧч сідзи, кыдзи фашистскӧй бомбардировщик «Ю-88».
— Лэбалӧй Таран моз, — шулывлісны отрядъясса командиръяс асланыс лётчикъяслы.
Землянка дінын, аэродром бокын, веськыда эжа вылын пукалісны лётчикъяс.
Круг шӧрас мыр вылын пукаліс Григорий Таран.
Вӧлі дженьыдик шойччан час, и, кыдзи век татшӧм кадӧ, лётчикъяс чукӧртчисны ӧтлаӧ.
Таран варова висьтавліс:
— Дыр нин лэба, сідзкӧ, враг тылын да чувствуйта — вошті ориентировка.
Пемыд, мусӧ ог аддзы.
Колӧ, мӧвпала, прӧверитны.
Кадсӧ артыштӧм серти кӧнкӧ тані матын должен лоны пос — ме сійӧс карта вылӧ лэбзьӧм водзвылын пасйи.
Ме, дерт, тӧді, мый поссӧ видзӧны немецкӧй зенитчикъяс.
Куті бергавны и веськалі тайӧ пос вылас.
Фрицъяс менӧ кылӧны, но оз аддзыны, и кутісны гыпкыны пемыдас зениткаяссьыс.
Гӧгӧрбок местасӧ ставсӧ югдӧдісны, а меным сӧмын сійӧ и колӧ.
«Лоӧй дзоньвидзаӧсь!» мӧвпала.
И муні спокойнӧя.
Поссяньыд ме нин аддзи туйтӧ.
Воа цель дорӧ...
Мый тайӧ?
Зэв уна югыд бипур ыпъялӧ.
Э, мӧвпала, пышкайӧс жуг вылӧ онӧ на ылӧдӧ!
Миян йӧз тылын оз кутны татшӧм факелъяс пестыны.
Нальк!
Бипуръяс тшын серти аддза — тӧлыс асыввывсянь рытыввылӧ.
Ага!
А ме вӧлі тӧда, мый фашистъяс чукӧртчӧмаӧсь миян частьяссянь асыввылын.
Веськӧдчи рытыввывлань и сэтысь сӧмын аддзи ассьыным бипуръяс...
Лётчикъяс радейтісны кывзыны Таранлысь.
Сійӧ лэбаліс мукӧдсьыс унджык — вӧчис нин кыксёысь унджык войся полёт враг тылӧ!
Сійӧ лэбзьывліс первойӧн сэтчӧ, кӧні вӧлі ӧпаснӧ, и мукӧдъяссьыс бурджыка тӧдіс, кыдзи гусьӧн лэбзьыны фронт линия вомӧн, кыдзи дзебсьыны кымӧръяс сайӧ либӧ топӧдчыны му бердӧ, медым пышйыны зениткаяс лыйлӧмысь.
Висьтавліс Таран гажаа, варова, кияснас ӧвтчигтыр да аслас мича чужӧмыслӧн мимикаӧн.
Лётчикъяс виччысисны водзӧ висьталӧм, но Таран казяліс на дінӧ локтысь пилот Алексеевӧс, сувтіс да мӧдӧдчис сылы паныд.
Лётчик Алексеев сӧмын тӧрыт на воис эскадрильяӧ.
Таран тӧдліс сійӧс ещӧ войнаӧдз на, кор найӧ уджавлісны ӧти аэропортын.
Алексеев вӧлі опытнӧй пилот, но боевӧй обстановкаӧ веськаліс первойысь.
Рытнас сылы колӧ вӧлі лэбны враг тылӧ, и Таран беспокоитчис сы вӧсна.
— Но, кыдзи делӧясыд? — юаліс сійӧ Алексеевлысь.
— Абу бурӧсь! — гажтӧма вочавидзис сійӧ. — Ог тӧд ме тайӧ трассасӧ, а гӧтӧвитчыны кыдз колӧ, тӧдмавны маршрутсӧ эг удит.
Ачыд аддзан, кадыс этша.
Регыд ковмас лэбзьыны.
— Э, другӧ, тадзи оз шогмы — вермас лоны омӧльтор!
Мунам вай, пукалыштам ӧтлаын часджын карта дорын.
Но, Алексеевлы полёт трасса йылысь висьталӧм бӧрын, став омӧльторъяс йывсьыс, кодъяс вермасны лоны, сійӧс предупредитӧм бӧрын, Таран немвиччысьтӧг шуис:
— Вот мый: ме тшӧтш лэба.
Муна первойӧн, а тэ пристроитчы ме дінӧ.
— Но ӧд тэ сӧмын на воин!
— Мый нӧ вӧчан...
— Но, аттьӧ тэныд.
Войнас боеприпасъяс грузӧн Таран да Алексеев лэбзисны.
Фронт линия весьтын кыкнан самолётсӧ кутісны ёна лыйлыны зениткаясысь.
Таран новлӧдліс ассьыс самолётсӧ то веськыдвывлань, то шуйгавывлань, то лэччывліс увлань, то бӧр кайліс, зілис пышйыны снарядъяслӧн разрывъясысь.
Вот Таран петіс нин обстрел зонаысь.
Но Алексеев коли, и снарядъяслӧн разрывъяс серти Таран аддзис, мый биа кытш век ёнджыка топӧдӧ ёртыслысь самолётсӧ.
«Колӧ мездыны», мӧвпыштіс Таран и... ӧзтіс аслас самолётлысь бортӧвӧй бияссӧ.
Тайӧ вӧлі тырмымӧн.
Алексеев самолёт кузя немецкӧй зенитчикъяс лыйлісны сійӧс аддзытӧг, моторъяс жургӧм серти.
Ӧні, Таранлысь самолётсӧ аддзӧм бӧрын, найӧ вуджӧдісны став бисӧ сы вылӧ.
Но Таран тайӧс и виччысис.
Опытнӧй да нинӧмысь повтӧм, сійӧ сознательнӧя босьтіс ас вылас ударсӧ, сы вӧсна мый вӧлі тӧдӧ, мый сылы удайтчас пышйыны вражескӧй ударъясысь.
Гитлеровецъясӧн вунӧдӧм Алексеев свободнӧя петіс обстрел зонаысь.
Таран кусӧдіс бортӧвӧй бияссӧ да, некымын манёвр бура вӧчӧм бӧрын, сідзжӧ муніс дзоньвидзаӧн.
Тадзи коммунист Таран, аснас рискуйтӧмӧн, мездіс ёртсӧ.
— Лэбалӧй Сӧветскӧй Союзса Герой Таран моз, — шулісны эскадрильяясса командиръяс, кор Григорий Алексеевич Таранлы вӧлі присвоитӧма Сӧветскӧй Союзса Геройлысь звание.
{М. Белахова (комиӧдіс А. Матвеев) @ Пӧпутнӧй делӧяс @ висьт @ М. Белахова. Зэв дона груз @ 1954 @ Лб. 33-36.}
ПӦПУТНӦЙ ДЕЛӦЯС
Заводитіс нин югдыны, кор Таран воис цель дорӧдз.
Вӧрбердса эрд вылын сотчисны лётчиклы знак сетӧм могысь пестӧм бипуръяс.
Груз шыблалігӧн лётчик лэбзис эрд весьтті зэв уліті да бура видзӧдіс мусӧ.
Тӧлыс помасьӧ нин вӧлі, и лымйыс куйліс сӧмын увтасъясын да эрд бокын, дзик пуяс дінас.
Вӧр дорас сулалісны боецъяс.
Юръяснысӧ чатӧртӧмӧн найӧ видзӧдісны, кыдзи гылалӧны самолётысь ящикъяс да тюкъяс.
Эрдыс коли бӧрвылӧ, и Таран, самолётсӧ бергӧдӧм бӧрын, заводитіс вӧчны мӧд круг, медым сетны самолётса экипажлы позянлун шыбитны кольӧм грузсӧ.
Выльысь лэбигӧн сійӧ аддзис, мый боецъяс мӧдӧдчисны нин шыбитӧм ящикъяс дінӧ.
Пилотлы мыйкӧ кажитчис тешкодьӧн.
Обычнӧ йӧз вӧлі котӧртасны да зэв тэрыба нуасны шыбитӧм кӧлуйсӧ — ӧні жӧ ставыс вӧлі, кыдзи ньӧжмӧдӧм киносъёмкаын: вывті надзӧн, ӧдва-ӧдва кокъяссӧ кыскигтыр, мунісны боецъяс.
«Тшыгъялӧны ӧмӧй?» мӧвпыштіс Таран.
Сійӧ лэччис улӧджык да ещӧ ӧтчыд лэбзис эрд весьтті йӧзсӧ сюся видзӧдігмоз.
Да, и ӧні сэтшӧм жӧ серпас.
Кор Таран бӧр воис аслас аэродром вылӧ, сылӧн мӧвпъясыс збыльмисны.
Воинскӧй частьысь, кытчӧ сійӧ лэбзьыліс, воӧма радиограмма: квайт лун нин сэні ставныс пукалӧны ичӧтик рацион вылын.
Тайӧ воинскӧй частьыс тышкасис враг тылын, и та вӧсна продовольствие да боеприпасъяс вайлывлісны сэтчӧ сӧмын самолётъясӧн.
Таран шуис:
— Колӧ лэбзьывны на дінӧ не кыкысь суткинас, а куимысь, нёльысь.
И грузитны машинасӧ кутам дзик тырӧдзыс.
— Но сэки ковмас лэбавны и лунын.
А луннас оз позь — быд воськов вылын сэні зениткаяс да враглӧн войска, — воча шуис отрядса начальник.
— Вот лэбзьыла ӧтчыд — сэки аддзам, позьӧ али оз.
Йӧзыс тшыгъялӧны, а ме нӧ мый, уличнӧй движениелысь правилӧяс кута соблюдайтны?
Медым босьтны кыдз позьӧ унджык груз, Таран шыбитіс самолётысь став лишнӧйсӧ.
Кык тонна да джын боеприпасъяс кындзи сійӧ босьтіс ещӧ, аслас риск вылӧ, тоннаджын сукар да, войся рейс бӧрын шойччытӧг, лэбзис — первойысь лунын — тайӧ жӧ маршрут серти.
Вывті ёна грузитӧм машинаӧс лои сьӧкыдджык нуӧдны, а опасностьыс лунын лэбигӧн вӧлі ещӧ ыджыдджык.
Войын моз жӧ сійӧ лэбзис бреющӧй полётӧн.
Фронт линия вомӧн лэбзьӧм бӧрын Таран немвиччысьтӧг зурасис туй кузя мунысь вражескӧй конницакӧд.
Сійӧ чардби моз шыбитчис бокӧ.
Мусянь лыйлісны самолёт кузя, но автоматъяслӧн да пулемётъяслӧн пуляяс югъялісны кӧнкӧ бӧрын.
А ӧд ӧти зажигательнӧй пуля, веськалас кӧ сійӧ самолётӧ, пыр жӧ взорвитас боеприпасъяс!
Муртса на прӧйдитӧм опасностьысь волнуйтчысь Таран грӧзитіс кулакнас бӧрӧ кольӧм конницалы:
— Виччысьлӧй, мерзавецъяс, петкӧдла ме тіянлы гаж бӧр лэбзигӧн!
Недыр мысти сійӧ бара воис эрд весьтӧ, кӧні вӧлі югдігас, шыблаліс грузсӧ да мӧдӧдчис бӧр.
— Мун пулемёт дорӧ, — шуис сійӧ бортмеханиклы, — да висьтав башеннӧй стрелоклы, медым вӧлі дась.
Ӧні ми рассчитайтчам эсійӧ конницаыскӧд.
Мыйӧн сӧмын катовта машинасӧ, лыйлӧй во-всю!
Машинасӧ, код вылын лэбис Таран, вӧлі вооружитӧма башеннӧй да бокӧвӧй пулемётъясӧн.
Башняын пукаліс специальнӧй стрелок, а бокса пулемётсӧ обслуживайтіс бортмеханик.
Таран сӧмын тӧрыт на получитіс «Снегурочка» пыдди тайӧ машинасӧ.
«Снегурочка» вылын эз вӧв некутшӧм вооружение, и тайӧ ёна дӧзмӧдліс лётчикӧс.
Сибӧдчас истребитель, окота вочавидзны биӧн, а машина дзик безоружнӧй.
Да мый сэн истребитель!
Коркӧ ӧтчыд лэбис сійӧ лунын бреющӧй полётӧн да аддзыліс, кыдзи вражескӧй салдат метитчис самолётӧ автоматысь.
Таран весиг гӧрдӧдіс лёкысла.
«Но абу ӧмӧй ӧбиднӧ, — шуис сійӧ мӧд пилот Шутовлы, — пистолетысь, нахалыд, лыйлӧ!
А ме сӧмын верма сьӧлыштны сы вылӧ».
Выль, вооружитӧм машина получитӧм бӧрын сійӧ нимкодясис:
— Вот ӧні мӧд делӧ.
Ӧні ми асьнымӧс ӧбидитны огӧ сетӧй!
Кор Таран муніс цельлань, сійӧ эз кут ноксьыны конницакӧд.
Машинасӧ вӧлі сьӧкыда грузитӧма, и сійӧ эз вермы рискуйтны.
Да и сьӧкыд вӧлі маневрируйтны.
Тайӧ нелямын минутанас, кор сійӧ лэбліс цель дінӧдз, конница эз ылӧдз мун, и лётчик регыд сійӧс аддзис.
Конникъяс мунісны шоссе кузя.
Таран лэччис ветымын метр вылнаӧдз да уськӧдчис бӧрвывсяньыс.
Туйсьыс неуна веськыдвыв кежӧм бӧрын сійӧ пӧлыньтіс самолётсӧ шуйгавыв, медым стрелокъяслы вӧлі удобнӧйджык лыйлынысӧ.
Ӧттшӧтш тайӧ вӧлі и сигналӧн.
Самолёт вылын кутісны сяргыны пулемётъяс: найӧ киськалісны конницаӧс биӧн.
Уськӧдчӧмыс вӧлі сэтшӧм виччысьтӧмӧн, мый конникъяс эз удитны разӧдчыны, и пуляяс вундісны буретш йӧз чукӧрсӧ.
Сідз жӧ тэрыба (минутаӧн нёль километр!) самолёт воши вӧр сайӧ, туй вылас йӧзлысь да вӧвъяслысь шой грудаяс кольӧмӧн.
— Вот и водзӧс босьтім! — нимкодя шуис мӧд пилот Шутов.
— Эгӧ, эгӧ на водзӧссӧ босьтӧ, — вочавидзис Таран. — Патронъяс миян эмӧсь, и нинӧмла найӧс бӧр нуны базаӧ.
Ӧні петам шоссе вылӧ, мыйкӧ сюрас буртор.
Мун висьтав стрелокъяслы, медым видзӧдӧны сюся.
Кор Таран петіс туй вылӧ, сійӧ аддзис водзвылысь немецкӧй автоколонна.
Фашистъяс эз казявны, кыдзи матыстчис самолёт: буракӧ, грузӧвӧй машинаяс моторъяслӧн шумыс пӧдтіс сылысь жургӧмсӧ.
Автоколонна бӧрын мунісны горючӧй тыра кык цистерна, и первойя пулемётнӧй очередьыс веськалі тайӧ цистернаясас.
Сы бӧрын нин стрелокъяс сярӧбтісны боеприпасъяс тыра машинаяс вылӧ.
Взрывъяс, би да тшын сюръяяс шымыртісны автоколоннаӧс.
Сӧмын та бӧрын Таран мӧдӧдчис аслас аэродром вылӧ, а фронт линия вуджӧм бӧрын — шуис:
— Но вот, лэбзьылім и лунын.
Да ещӧ лыйлім конницаӧс да автоколоннаӧс.
Делӧяс, дерт, пӧпутнӧйӧсь, но зэв полезнӧйӧсь.
{М. Белахова (комиӧдіс А. Матвеев) @ Ӧти фараӧн @ висьт @ М. Белахова. Зэв дона груз @ 1954 @ Лб. 37-39.}
ӦТИ ФАРАӦН
Пемыд, тӧлысьтӧм вой.
Белорусскӧй вӧр весьтті, чӧвлӧньсӧ орлалігтыр, кытшлалӧ «мессершмитт».
Сійӧ упорнӧя лэбалӧ ӧти и сійӧ жӧ места весьтті.
Вӧрыс кажитчӧ дзик йӧзтӧмӧн.
Но «мессершмитт» ӧтарӧ кытшлалӧ сы весьтті.
Вит-дас минута кежлӧ ветлас бокӧ да бӧр локтӧ.
Врагъяс тӧдӧны, мый вӧрас партизанъяс, мый татчӧ лэбзисны кык ыджыд транспортнӧй самолёт.
Немецкӧй истребитель патрулируйтӧ, виччысьӧ налысь бӧр лэбӧмсӧ
А вӧрӧ, эрд вылӧ, сайӧдчисны кык самолёт, и на дінын сулалӧны, фашистскӧй истребительлысь омлялӧмсӧ дӧзмӧмӧн кывзігмоз, корабльяслӧн командиръяс Таран да Кузнецов.
— Кутшӧм ӧказия! — шензис Кузнецов. — Кытшлалӧ и кытшлалӧ...
Ӧд сылӧн бензиныс нин должен бырны.
— Ме думайта, — вочавидзис Таран, — мый тайӧ абу ӧти и сійӧ жӧ самолёт.
Аэродром матын: ӧти лэбзис, мӧд сійӧс вежис.
Найӧ миянӧс тані кӧсйӧны асылӧдзыс видзны, а югдігас уськӧдчасны бомбардировщикъяс.
Партизанъяслӧн ыджыд группа сулаліс самолётъяс дінын, виччысис налысь лэбзьӧм.
Машинаясысь важӧн ннн вӧлі ректӧма боеприпасъяс, и на пытшкын ӧні пукалісны да куйлісны раненӧйяс.
А вражескӧй истребитель пыр бергаліс и бергаліс вӧр весьтті.
Ковпаклӧн партизанъяс тышкасисны белорусскӧй вӧрын эсэсовецъяслӧн карательнӧй отрядъяскӧд.
Партизанъяслӧн оз вӧлі тырмыны боеприпасъяс, взрывчатка, и ачыс Сталин ёрт сетіс задание отсавны ковпаковецъяслы.
Сталинскӧй задание выполнитӧм могысь вӧлі мӧдӧдӧма кык самолёт медбур пилотъясӧн — Кузнецовӧн да Таранӧн.
Дмитрий Кузнецов 1941 вося тӧлын сёысь унджык раз лэбзьыліс Ладога вомӧн тшыгъялысь, блокируйтӧм Ленинградӧ.
Таран, враг дінӧ лэбаліг, некымын сёпӧв вуджлывліс фронт линия вомӧн.
Но весиг татшӧм отважнӧй да опытнӧй пилотъяслы таті лэбавны вӧлі зэв сьӧкыд.
Вражескӧй истребительяс быд воськов вылын контролируйтісны партизанъяс дорӧ туйсӧ.
Ни ӧти лэбзьылӧм — а лэбалісны найӧ быд вой — эз кольлы «мессершмиттъяскӧд» паныдасьлытӧг.
Лётчикъяс гӧгӧрволісны, мый гитлеровецъяслӧн тайӧ районас эмӧсь радиолокаторъяс, кодъяс вайӧдӧны налысь истребительяссӧ миян самолётъяс дінӧ.
Фашистъяс наглӧя лэбалісны воздухӧд.
Тӧдӧмӧн, мый тані абуӧсь сӧветскӧй истребительяс, найӧ лэбалісны ӧзтӧм фараӧн.
Збыльысь, тайӧ сетіс позянлун Таранлы да Кузнецовлы ас кадӧ дзебсьыны «мессершмиттъясысь», пӧрйӧдлыны найӧс, но тайӧ скӧрмӧдліс.
— Нахалъяс, фараӧн лэбалӧны! — возмущайтчис Кузнецов. — Но, виччысьлӧй ті менсьым! — грӧзитчис сійӧ.
Кузнецов пукталіс аслас самолёт плоскостьяс вылӧ да стабилизатор вылӧ реактивнӧй снарядъяс.
Кор воздухын сы дінӧ, фаранас мигайтігтыр, чепӧсйис «мессершмитт», Кузнецов лэдзис реактивнӧй снаряд.
Метеор моз, би резігтыр, истребитель уси муӧ.
Та бӧрын фашистъяс эз нин лысьтны лэбавны ӧзтӧм фараӧн.
И ӧні, вӧр весьтті кытшлалігӧн, истребитель оз вӧлі тыдав.
Лётчикъяс сӧветуйтчисны: мый жӧ вӧчны?
Лэбзьыны ӧпаснӧ: самолётын раненӧйяс.
Виччысьны сідзжӧ оз позь: колӧ пемыднас вуджны фронт линия вомӧн.
И сэки Таранлы воис татшӧм мӧвп.
— Вай, Дмитрий, кыпӧдчам ӧти фара ӧзтӧмӧн, — шуис сійӧ Кузнецовлы. — Фриц думыштас, мый кыпӧдчис истребитель.
Кузнецовлы воис сьӧлӧм вылас Таранлӧн идеяыс:
— Бура думыштӧма!
Ме первой кыпӧдча.
Сӧмын истребительяслӧн ӧти фара, а гырысь самолётъяслӧн — кык.
Кузнецов включитіс ӧти фарасӧ, кутчысис руляс да кыпӧдчис воздухӧ.
Пыр жӧ сы бӧрся кыпӧдчис и Таран, сідзжӧ ӧти фара ӧзтӧмӧн.
Немецкӧй истребитель кутіс ылыстчыны да регыд дзикӧдз воши горизонт весьтысь...
Кор Таран да Кузнецов локтісны мӧд войнас ковпаковецъяс дінӧ, найӧ нимкодьпырысь юӧртісны:
— Повзьӧдінныд ті фашистъяссӧ.
Талун эз волы ни ӧти бомбардировщик.
А ӧти фара ӧзтӧмӧн кыпӧдчытӧдз оккупантъяс быд лун бомбитісны партизанъясӧс.
Буракӧ, повзьӧм немецкӧй лётчик юӧртӧма аэродром вылас, мый партизанъяс дінӧ воӧма истребительяслӧн дзонь эскадрилья.
Таран да Кузнецов лэбалісны ковпаковецъяс дінӧ сэтчӧдз, кытчӧдз отряд эз жугӧд фашистскӧй карательнӧй экспедицияӧс.
Та бӧрын Таранӧс вӧлі мӧдӧдӧма эскадрильянас Крымӧ крымскӧй партизанъяслы отсӧг вылӧ.
Крымын и сёрӧнджык, мукӧд фронтъяс вылын, сійӧ не ӧтчыдысь кыпӧдчывліс ӧти фара ӧзтӧмӧн.
Кор мунісны Днепр форсируйтӧм вӧсна бойяс, Таранлӧн эскадрилья шыблаліс миян войскӧвӧй частьяслысь десантъяс да ваяліс налы боеприпасъяс.
Аэродромсӧ, кӧні базируйтчисны самолётъяс, быд лун бомбитісны.
Сэки Таран бара применитіс ассьыс способсӧ.
Ӧти бӧрся мӧд кыпӧдчывлісны воздухӧ зэв гырысь машинаяс ӧти фараӧн вильыша дзирдалігтыр.
Фашистскӧй бомбардировщикъяс пышйылісны, найӧ эскисны, мый лэбзьӧны истребительяс.
— Кыдзи делӧясыд? — юасис Таранлысь телефон пыр авиацияса генерал-майор.
— Нормальнӧ уджалам, — спокойнӧя вочавидзліс Таран.
{М. Белахова (комиӧдіс А. Матвеев) @ Самолётын пӧжар @ висьт @ М. Белахова. Зэв дона груз @ 1954 @ Лб. 40-41.}
САМОЛЁТЫН ПӦЖАР
Новгород дінӧ матыстчисны фашистскӧй войска.
Водзвылын мунісны танкӧвӧй частьяс, весалісны асланыс полчищеяслы туй.
Колӧ вӧлі найӧс сувтӧдны.
1941 вося гожся жар лунӧ лётчик Фроловскийлы вӧлі сетӧма задание: грузитны самолётӧ противотанкӧвӧй жидкостя бутыльяс да нуны найӧс миян передӧвӧй частьясӧ.
Грузыс вӧлі зэв срочнӧй, сӧмын самолётӧн позьӧ вӧлі сійӧс вайны ӧдйӧ.
Вӧлі примитӧма предосторожность кузя став мераяссӧ.
Ящикӧ запакуйтӧм бутыльяс костын куйлісны небыд прокладкаяс.
Грузитчигӧн сэні вӧлі специалист-химик.
...Самолёт кыпӧдчис воздухӧ.
Фроловский, зэв внимательнӧй да напряжённӧй, пукаліс штурвал сайын.
Ӧдзӧсыс пилотскӧй кабинасянь пассажирскӧйӧ вӧлі восьса.
Фроловский беспокоитчис, сійӧ кадысь кадӧ бергӧдчывліс мышкас: «Мый сэні грузыскӧд?
Ставыс-ӧ лючки-ладнӧ?»
Некод эз казяв матыстчысь бедасӧ: самолётас воздухыслӧн вылын температура вӧсна ӧти бутыльысь чеччыштӧма пробкаыс, и жидкостьыс надзӧник кутіс визувтны...
Фроловский медводз кыліс тӧдтӧм аслыснога дук.
Сійӧ кутіс кывзыны, некымынысь ёна лолыштіс ас пытшкас воздухсӧ да, управлениесӧ мӧд пилотлы сетӧм бӧрын, петіс кабинаысь.
Пыран ӧдзӧссянь неылысь сійӧ аддзис билысь неыджыд предательскӧй кыв.
— Кусӧдны бисӧ! — горӧдіс сійӧ самолёт пасьтала.
Котӧрӧн локтісны радист да бортмеханик.
— Дзик пыр жӧ кусӧдӧй!
Ме муна штурвал дінӧ.
Фроловский гӧгӧрволіс, мый тайӧ минутаас сылы колӧ лоны штурвал сайын.
Кусӧдны жидкостьсӧ вывті сьӧкыд.
Колӧ пуксьыны.
И сійӧ кутіс видзӧдны места, медым пуксьӧдны самолётсӧ.
Но гӧгӧр вӧлі вӧр!
Сотчысь жидкостьлӧн дукыс кыліс пыр ёнджыка, терпитны позьтӧма.
И бӧрлань бергӧдчывтӧг Фроловский гӧгӧрвоис, мый сэні, кабинаас, мыччысис нин ыпъялысь би.
Бутыльяс дінын бикӧд тышкасисны радист да бортмеханик.
Ставсӧ, мый налӧн вӧлі: брезент, пилотскӧй курткаяс, вӧлі используйтӧма сы могысь, медым кусӧдны бисӧ.
Но ыпъялысь биыс ещӧ ёнджыка кыпӧдіс температурасӧ, и ещӧ ӧти бутыльысь лэбзис пробкаыс.
Самолётӧ киссис сотчысь жидкость.
Радист да бортмеханик, чадысла пӧдігтыр да сотчӧминъяссӧ кывтӧг, кинас швачӧдісны сотчысь местаяссӧ.
Фроловский кутіс чувствуйтны, кыдзи самолёт заводитіс тіравны...
Коді медводз аддзис правильнӧй петантуйсӧ, эз вермыны бӧрас весиг тӧдмавны.
Вермас лоны, мый тайӧ мӧвпыс ӧттшӧтш чужи и бортмеханиклӧн и радистлӧн.
Бортмеханик восьтіс ӧдзӧссӧ, и радист пыр жӧ тойыштіс потӧм бутыля ящик, сы бӧрын мӧдӧс.
Чишкасьӧм рузумъясӧн найӧ кутісны кусӧдны кольӧм: жидкостьсӧ.
Медбӧръя сотчысь струйка вылас бортмеханик уськӧдчис аслас тушанас.
Ставыс тайӧ кыссис квайт-кӧкъямыс минута.
Кӧкъямыс минута, кор вӧлі прӧверитӧма сӧветскӧй йӧзлысь самоотверженность, выдержка да находчивость.
Новгородӧ самолёт воис ас кадӧ, и сэки жӧ противотанкӧвӧй жидкостя бутыльяс вӧлі грузитӧма грузӧвӧй машинаясӧ да мӧдӧдӧма передӧвӧй линия вылӧ.
Вражескӧй танкъяс наступайтісны.
Колӧ вӧлі найӧс сувтӧдны.
{М. Белахова (комиӧдіс А. Матвеев) @ Задание выполнитӧма @ висьт @ М. Белахова. Зэв дона груз @ 1954 @ Лб. 42-45.}
ЗАДАНИЕ ВЫПОЛНИТӦМА
Корабльса командир Фроловскийӧс да сылысь экипажсӧ немвиччысьтӧг вӧлі мездӧма очереднӧй полётысь.
Командалы тшӧктісны шойччыны.
Кык лётчикӧс, бортмеханикӧс да радистӧс меститісны бур комнатаясӧ, лӧсьӧдісны чорыд режим, сетісны питание.
Врач видлаліс найӧс быд лун.
Ставыс вӧлі кыдзи медся бур санаторийын.
Шойччыны экипажлы вӧлі колӧ.
Ӧні, война кадӧ, ковмис лэбавны и лун и вой.
Шоча узьлісны пӧттӧдз.
Шойччигӧн коймӧд суткиас Фроловскийӧс корис ас дінас авиацияса маршал.
— Но кыдз, шойччыштінныд? — юаліс сійӧ Фроловскийлысь.
— Аттьӧ, маршал ёрт.
Бура шойччим.
Фроловский веськӧдчӧмӧн сулаліс маршал водзын.
Топыд фигура, сӧстӧм чужӧм, лӧзов, неуна сералысь синъяс висьталісны лётчиклӧн здоровье да збодерлун йылысь.
— Но, а ӧні ті долженӧсь выполнитны серьёзнӧй задание, — шуис маршал. — Партизанскӧй отряд босьтіс пленӧ гитлеровскӧй генералӧс.
Колӧ вайны тайӧ генералсӧ Москваӧ ловйӧн и дзоньвидзаӧн.
Сійӧ вермас сетны зэв полезнӧй сведениеяс миян командованиелы.
Лэбзьӧй аски!
Тайӧ вӧлі 1943 воын.
Партизанскӧй отряд, кытчӧ колӧ вӧлі лэбны, сулаліс Брянскӧй вӧръясын, фронт линиясянь кыксё километр сайын.
Фроловский чукӧртіс даннӧйяс сійӧ места йывсьыс, кӧні вӧлі отряд, пасйис карта вылӧ стӧч маршрут да бортмеханиккӧд ӧтлаын бура прӧверитіс самолётлысь техническӧй дасьлунсӧ.
Лэбзисны, кор заводитіс пемдыны, и фронт линия вомӧн вуджисны дзик пемыдӧн.
Но мыйӧн прӧйдитісны ӧпаснӧй зона, самолётӧс атакуйтіс фашистскӧй истребитель.
Фроловский крута веськӧдіс машинасӧ увлань да мӧдӧдчис бреющӧй полётӧн.
Истребитель лэбзис выліті да лыйліс.
Лэччыны увлань да атакуйтны сійӧ эз решитчы: буракӧ, поліс зурасьны муас.
Да и лыйліс сійӧ кыдз веськалӧ: войся пемыдас, пемыд вӧр весьтын, ыджыд транспортнӧй самолёт оз вӧлі тыдав.
А кор Фроловский аслас курс вывсьыс кежис шуйгавыв, фашист и дзикӧдз воштіс сійӧс.
Минута дас мысти Фроловский бара веськӧдіс самолётсӧ аслас курс серти, цельлань.
Вӧр дорысь условнӧй партизанскӧй бипуръяс сійӧ казяліс пыр жӧ.
Но кор лётчик вӧчис круг, пуксян места корсьӧм могысь, самолёт кузя вӧрсянь кутісны бешенӧя лыйлыны.
«Мыйсяма нӧ тайӧ история!» тревогаӧн мӧвпыштіс Фроловский.
Москваын сылы висьталісны, мый прӧтивник партизанскӧй отрядсянь кызь километр сайын.
— Пуксьы! — шуис мӧд пилот, коді быттьӧ лыддис командирлысь мӧвпъяссӧ.
— Тайӧ фашистъяс лыйлӧны.
А бипуръясыс асланым, партизанъяслӧн.
Фроловский кутіс пуксьыны.
Кӧлесаяс инмисны муӧ, и самолётӧс кутіс таркӧдны кутшӧмкӧ шыбельяс вылын — сійӧ кутіс вибрируйтны да нетшкысьны.
Медбӧрти машина сувтіс, и лётчик выключитіс моторъяссӧ.
Самолёт дінӧ котӧртісны партизанъяс.
Кор Фроловский петіс самолётысь, партизанскӧй отрядса командир шуис:
— Оз позь воштыны ни ӧти минута: гитлеровецъяс матыстчисны дзик татчӧдз, найӧ дас тысячаысь не этшаджык.
Часджын ми ещӧ вермам кутчысьны — не унджык.
Найӧ аддзисны самолётсӧ да ӧні кутасны выльысь атакуйтны.
— Пуксьӧдӧй генералсӧ машинаас да раненӧйяссӧ вайӧй, — вочавидзис Фроловский. — Ме сӧмын видзӧдла, кыдзи кыпӧдчынысӧ.
— Площадкаыс ӧд миян омӧль! — шуис извиняйтчан гӧлӧсӧн командир. — Эз удайтчы корсьны мӧдӧс.
Фроловский мӧдӧдчис, быд воськов вылын джӧмдаліг.
«Но и площадка!
Таті сӧмын танкъяслы ветлыны!» мӧвпыштіс сійӧ.
Тайӧ вӧлі гӧрӧм му, кодӧс вомӧнавлісны джуджыд, валы визувтӧм могысь кодйӧм, бӧрӧздаяс.
Фроловский пуксьӧдіс самолётсӧ бӧрӧздаяс вомӧн.
Ӧні сійӧ аддзис, мый лэбзьыны ковмас сідз жӧ.
Мунны кӧ бӧрӧздаяс кузяланогыс, ӧддзӧдчыны местаыс оз тырмы.
Заводитчис ураганнӧй обстрел.
Снарядъяс потласисны самолётсянь дзик матын.
Котӧрӧн локтіс механик:
— Командир ёрт, миянӧс тэрмӧдлӧны!
— Локта!
Самолёттыр вӧліны йӧз.
Раненӧйяс, нывбабаяс да челядь займитісны не сӧмын пуклӧсъяс, но и проходсьыс джоджсӧ дзоньнас.
Пилотскӧй кабинаӧ мунігмоз Фроловский видзӧдліс немецкӧй генерал вылӧ да паныдасис скӧрлунӧн да полӧмӧн тырӧм синъяскӧд.
«Мыйысь сійӧ полӧ — кулӧмысь али пленысь?» мӧвпыштіс лётчик.
Виччысьны тайӧ вопрос вылӧ ӧтвет эз ковмы дыр.
Кор самолёт кыпӧдчис да гитлеровецъяс кутісны лыйлыны, генерал тупкис кияснас юрсӧ да горӧдіс.
Раненӧйяс да нывбабаяс зывӧкпырысь видзӧдісны сы вылӧ.
Кыйӧдчигас Фроловский эз включит фараяссӧ.
Фашистъяс эз аддзыны самолётсӧ, найӧ кылісны сӧмын моторъяслысь жургӧмсӧ да лыйлісны сэтчӧ, кӧні кыліс жургӧмыс.
Но ни ӧти пуля самолётӧ эз веськав.
Фронт линиясянь неылын самолётӧс бара атакуйтіс «мессершмитт».
Фроловский лэччис улӧджык, недыр кежлӧ вешйыліс аслас курс вылысь да сійӧн мыні опасностьысь.
Кор самолёт лэбзис нин асланым территория весьтті, лётчик, кокньыдпырысь ышловзьӧм бӧрын, шуис мӧд пилотлы:
— Ӧні миянлы повны нинӧмысь.
Аддзылін, кыдзи найӧ асланыс генерал вӧсна тышкасисны!
Ме эска, мый истребительыс специальнӧ миянӧс виччысис. — И содтіс бортмеханик дінӧ шыасигмоз: — Видзӧдлы вай, кыдзи «его благородиеыс» асьсӧ чувствуйтӧ!
— Ветлі, видзӧдлі.
Шпыннялӧ.
Нимкодь, мый опасность коли бӧрӧ.
— Вот тайӧ дзодзӧг!
Аэродром вылын тревожитчӧмӧн виччысисны Фроловскийӧс.
Уна йӧз сулалісны поле вылын, беспокоитчигтыр видзӧдісны югдысь горизонт вылӧ.
Кык час да джын нин эз вӧв самолёткӧд связь.
Мыйӧн найӧ вермисны тӧдны, мый шыбельяса поле вылӧ пуксигӧн самолётвывса радиостанция петіс стройысь!
Пуксьӧм бӧрын Фроловский петіс машинаысь да. рапортуйтіс отрядса командирлы:
— Задание выполнитӧма!
Командир кутліс сійӧс да чорыда окыштіс.
{М. Белахова (комиӧдіс А. Матвеев) @ Враг тылын @ висьт @ М. Белахова. Зэв дона груз @ 1954 @ Лб. 46-56.}
ВРАГ ТЫЛЫН
Ӧружиеӧн да снарядъясӧн грузитӧм самолёт лэбис партизанскӧй отрядӧ.
Цельӧдз коли ещӧ сё километр гӧгӧр.
Кажитчис, медся ӧпаснӧйыс коли бӧрӧ.
Зэв выліті, кымӧръяс сайӧ дзебсясигтыр, самолёт вуджис фронт линия вомӧн да, увлань лэччытӧг, лэбис водзӧ.
Немвиччысьтӧг кымӧръяс сайсянь петіс немецкӧй истребитель.
Ӧти здук — и самолёт кутіс страшнӧя ратшкакывны; би шымыртіс плоскостьсӧ, а кык-куим секунда мысти биыс кутіс ыпъявны самолёт пытшкын.
Фроловский эз лэдз кисьыс штурвалсӧ, но машина эз кывзысь сылысь.
— Сотчам! — горӧдіс котӧрӧн пырысь бортмеханик Москаленко.
— Босьтны парашютъяс да чеччыштны! — командуйтіс Фроловский.
Приказ вӧлі примитӧма.
Экипажса членъяс тэрыба йитісны парашютъяссӧ лямкаяс бердӧ.
Лямкаяссӧ вӧлі пасьталӧма ещӧ лэбзьытӧдзыс на, му вылын, а парашютъясыс быдӧнлӧн вӧліны дінаныс: радистлӧн, бортмеханиклӧн да стрелоклӧн — уджаланінас, а лётчикъяс на вылын пукалісны.
Пасьтавны парашют, мӧдногӧн кӧ шуны — йитны лямкаяслысь карабинъяссӧ парашют кольчаяс бердӧ, позьӧ вӧлі ӧти-кык секундаӧн.
Пилотскӧй тыртӧммис.
Веськӧдлытӧм машина тӧвзис мулань.
Йӧз спаситчӧм вылӧ колины сӧмын секундаяс.
Фроловский пасьталіс парашют.
«Кажитчӧ, найӧ чеччыштісны.
Кад и меным», мӧвпыштіс сійӧ.
Машинаыс ставнас нин ыпъяліс, но лётчик эз казяв ни бисӧ, ни тшынсӧ.
Друг котӧрӧн пырис бортмеханик Москаленко:
— Командир!
Ставныс чеччыштісны!
— А тэ?
Фроловский гӧгӧрвоис, мый Москаленко эз кӧсйы кольны сійӧс ӧтнассӧ.
— Чеччышт пыр жӧ, ме тэ бӧрся! — горӧдіс сійӧ.
Ыпъялысь машина дзикӧдз вуджис пикируйтӧмӧ, мӧдӧдчис бешенӧй скоростьӧн.
Сёрӧнджык Фроловский весиг эз вермы уськӧдны дум вылас, ачыс сійӧ шыбитчис машинасьыс али сійӧс тойыштіс взрывнас.
Кутшӧмкӧ здук кежлӧ сійӧ вунӧдліс парашют йылысь, сэсся нетшыштіс кольчасӧ, парашют воссис, и некымын секунда мысти лётчик вӧлі му вылын.
Метр сё сайӧ кымын уси сотчысь самолётыс.
«Дзик пыр заводитасны потласьны снарядъяс», мӧвпыштіс Фроловский.
Сійӧ тэрыба разис парашютсӧ да котӧртіс машина дінысь.
Бӧрвылас гымыштіс — снарядъяслӧн взрывъяс сыркӧдісны воздухсӧ.
Сэсся ставыс ланьтіс.
Фроловский муніс веськыда сю му кузя.
Джуджыд сюлӧн шепъясыс швачӧдісны сылы чужӧмас да киясас, но сійӧ эз казяв тайӧс.
Лётчик муніс сылань, кытчӧ, сылӧн артыштӧм серти, пуксисны ёртъясыс.
Пуксис вой.
Небесаыс мирнӧя дзирдаліс кодзувъясӧн, и нинӧм, сотчыны дугдысь самолёт кындзи, эз казьтыв сӧмын на лоӧм катастрофа йылысь.
Фроловский муніс дыр: часджын, час.
Сэсся сувтіс, пуктіс вом бердас рупор моз кусыньтӧм кисӧ да горӧдіс:
— Коді тані эм?
Лов шысӧ кутӧмӧн кывзыштіс, надейтчис, мый ёртъяс письыс кодкӧ шыасяс.
Горӧдіс ещӧ ӧтчыд...
Гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь.
Фроловский пуксис му вылӧ.
И тані сӧмын кутіс чувствуйтны зэв ёна доймӧм — сотчӧмсьыс чӧсӧдіс чужӧмыс да медсясӧ нин киясыс.
Зэв ёна друг мӧдіс доймыны кокыс.
«Кокӧй музгыльтчӧма», мӧвпыштіс сійӧ.
Лётчик заводитліс мӧвпавны.
Кыдзи нӧ тайӧ ставыс артмис?
Мый вӧчны ӧні враг тылын ӧтнаслы, кодлӧн сотчӧма чужӧмыс да киясыс да доймӧ кокыс?
Нёль лун сайын на сӧмын сійӧ лэбзьыліс окружитӧм партизанъяс дінӧ да врагъяс ныр улысь петкӧдіс немецкӧй генералӧс.
Кутшӧм сійӧ сэки вӧлі шуда!
abu
Тайӧ каднас Москваын, аэродром вылын, лётчикъяс гӧтӧвитчисны встречайтны Фроловскийӧс.
Муртса на радио пыр вӧлі юӧртӧма Фроловский Семён Алексеевичлы Сӧветскӧй Союзса Геройлысь звание присвоитӧм йылысь.
— Случитчис жӧ сылы буретш тайӧ войнас лэбзьыны! — шуасисны другъясыс.
— Нинӧм, час кык мысти локтас.
Воас сійӧ да поздравитам, — шуис звеноса командир.
Буфет аэропортын вӧлі пӧдса нин.
Лётчикъяс котӧртлісны квартираясаныс да, бӧр воалӧм бӧрын, перъялісны зепъяссьыныс консервъяс тыра, свежӧй ӧгурцыяс да помидоръяс тыра, нянь да вина тыра тубрасъяс.
Кык час вой кежлӧ лётчикъяс комнатаын пызан вӧлі нин дась.
Водзвыв сёрнитчисны, кыдзи встретитасны ёртсӧ, кутшӧм тост коді висьталас.
Но Фроловский век эз вӧв.
Отрядса командир локтіс диспетчерскӧйысь жугыль:
— Самолёткӧд радиосвязь абу!
— Нинӧм!
Мыйкӧ лои радиостанцияыскӧд.
Регыд воас.
Но Фроловский эз во.
Сійӧс виччысисны час, кык, куим...
Урчитӧм кад кежлӧ кӧ самолёт оз во, сідзкӧ лои мыйкӧ омӧльтор.
Другъяс разӧдчисны, кор нин вӧлі дзик югыд.
А Фроловский, висян коксӧ кыскигтыр, муніс му кузя.
Сійӧ вӧлі тӧдӧ, мый ӧні сійӧ Брянскӧй районын и мый тані, фронт бердын матын, уна гитлеровецъяс.
Водзвылын пемыд небеса весьтас тыдовтчисны сиктса керкаяслӧн вуджӧръяс.
Фроловскийлы лои нимкодь, и сійӧ мӧдӧдчис ӧдйӧджык.
Меддорса керка дінас сувтіс, минута кывзыштіс да лэптіс кисӧ, медым йиркӧдчыны; но пыр жӧ вежис думсӧ да бӧр муніс му вылӧ, решитіс первой бурджыка наблюдайтны сикт бӧрся.
Кор кутіс югдыштны, сійӧ аддзис аслыс дзебсянін джуджыд да сук сю пӧвстысь.
Сиктыс сулаліс мыльк йылын, километрджын сайын, и наблюдайтны вӧлі лӧсьыд.
Тушаыс ӧзйис сотчӧмсьыс, кокыс пыктіс.
Зэв ёна горшыс косьмис, но ваыс — сиктын, а мунны сэтчӧ ӧпаснӧ.
И юыс оз тыдав.
Асывнас аслас наблюдательнӧй пунктсянь Фроловский аддзис сикт кузя тэрыба ветлӧдлысь фашистъясӧс.
Сійӧ надейтчис, мый крестьяна пиысь кодкӧ локтас сылань.
Но прӧста!
Вундан кад эз на вӧв.
Мунны сідз, кытчӧ веськалӧ, Фроловский эз решитчы: сылӧн сотчӧм чужӧмыс, розьясӧдз сотчӧм паськӧмыс выдайтасны сійӧс.
Да и муннысӧ сьӧкыд: кокыс пыктіс да ёна висис.
Нёль сутки чӧж пукаліс лётчик сю пӧвстын.
Первой луннас сійӧс мучитіс горш косьмӧм, мӧд луннас — и горш косьмӧм и кынӧм сюмалӧм.
А сэсся кыдзкӧ ставыс быри.
Эз лӧнь сӧмын сотчӧмысь доймӧмыс.
Медбӧрын сійӧ гӧгӧрвоис, мый оз позь водзӧ пукавны.
Вынъяс кутісны бырны, и сійӧ поліс, мый регыд ньӧти оз кут вермыны вӧрны.
Первой Фроловский решитіс вӧчны разведка, гӧгӧрбок видзӧдлыны, тӧдмавны, кӧні туйыс, и сэсся, войнас нин, мунны асыввывлань, фронт линиялань, медым писькӧдчыны ас йӧз дінӧ.
Кыті кыссьӧмӧн, кыті копыртчӧмӧн, сійӧ мӧдӧдчис сиктсянь бокӧ.
Регыд сійӧ аддзис трӧпа, коді муніс сю му шӧрті.
Фроловский пуксис шойччыштны да друг кыліс кок шыяс.
Трӧпа кузя локтіс нывбаба, сылань.
Пасьтасьӧма сійӧ вӧлі деревенскӧй ногӧн: оборкаа сьӧд юбкаа, визя еджыд ковтаа да юрас еджыд чышъяна.
Фроловский шыбитчис бӧрвыв да сайӧдчис.
Но кор нывбаба лои сыкӧд орччӧн, сійӧ гусьӧник шыасис:
— Сувтлӧй, пӧжалуйста...
— Ой! — повзьӧмпырысь горӧдіс крестьянка. — Коді тані?
Фроловский кыпӧдчыштіс:
— Здравствуйте.
— Ой, батюшки!
Да кытысь нӧ тэ татшӧмыс?
Бритчытӧм, косясьлӧм паськӧма, няйт, чужӧм вылас сотчӧмысь ва гадьяса, лётчик и збыльысь вӧлі зэв страшнӧй.
— Висьталӧй, кӧні шоссейнӧй туйыс? — юаліс Фроловский.
Медым не зурасьны врагъяс вылӧ, сылы колӧ вӧлі кытшовтны шоссесӧ, кодӧс, кыдз сійӧ гӧгӧрволіс, ёна видзисны.
Гӧгӧрбок видзӧдлӧм бӧрын — абу-ӧ кодкӧ, крестьянка вочавидзис:
— Туйыс тасянь верст куим сайын, со сэні! — и индіс кинас асыввывлань.
— А абу-ӧ тэнад няньтор?
— Ок, мусаӧй менам, крӧшки весиг абу сьӧрысь!
— Вайышт меным...
Верман?
И юыштны ватор вайышт.
— А тэ нӧ коді лоан?
— Сӧветскӧй ме, тётенька.
Лётчик.
— Збыль кӧ сёрнитан, бур.
Фашистъяс менсьым пиӧс виисны.
Партизанитіс сійӧ.
Нывбаба бӧрддзис, но пыр жӧ кватитчис, чышкис партукнас синъяссӧ да шуис:
— Мый тайӧ ме тэныд аслам шог йылысь норася!
Со тэ ачыд кутшӧм!
Виччысьышт, локта войнас да ӧти нывбабаӧс вайӧда.
Сійӧ тӧдӧ, кӧні партизанъясыс.
Сӧмын, ен мед видзас, эн губит тэ менӧ.
Ещӧ кык посни челядь ӧд менам.
— Мый тэ!
Да ме ӧмӧй нӧ тэнӧ подведита?
— Но, локта ме.
Терпитышт войӧдзыс.
Кор пемдіс, Фроловский вуджис межа мӧдар бокас да кутіс виччысьны.
Регыд тыдовтчисны кык нывбабалӧн вуджӧръяс.
Найӧ сувтісны сэтчӧ, кӧні лётчик луннас паныдасис ӧтиыскӧд.
Сулыштісны, гусьӧник варовитыштісны здук-мӧд, сэсся Фроловский кыліс:
— Зонмӧй, а зонмӧй, кӧні тэ?
Сійӧ петіс межа вылӧ:
— Тані ме.
Нывбабаяс матыстчисны.
— Со сійӧ. Тӧдмасьӧй, — шуис сійӧыс, коді асывнас сёрнитіс Фроловскийкӧд.
Выль тӧдсаӧс быттьӧ ньӧти эз чуймӧд лётчиклӧн видыс, кӧть войнас сійӧ вӧлі ещӧ страшнӧйджык.
Сумкасьыс кринча перйигмоз сійӧ спокойнӧя шуис:
— Здравствуйте.
Вайи тіянлы йӧв да нянь.
Сёйӧй на здоровье.
А тэ, Дарья, ветлы да видзӧдлы, оз-ӧ татчӧ кодкӧ лок.
Найӧ колины кыкӧн.
Фроловский босьтіс йӧв кринча да горша мӧдіс юны.
— А тіянӧс корсьӧны, — сідз жӧ спокойнӧя шуис нывбаба.
Фроловский дрӧгнитіс да дугдыліс юӧмсьыс.
— Эн пов.
Немецъяс йылысь ме ог тӧд, корсьӧны найӧ али оз.
Менсьым вернӧй йӧз юасьлісны, эз-ӧ аддзыв кодкӧ лётчикъясӧс.
Самолётыс ӧд неылын тасянь сотчис.
Но, мыйӧн меным Дарья тэ йылысь висьталіс, ме пыр и гӧгӧрвои, мый тэ лётчик.
— А код тайӧс юасис?
— Партизанъяс.
Мунам ӧні мекӧд.
Ме тэнӧ дзеба, а партизанъяслы юӧрта тэ йылысь.
— Ме бурджык тані олышта.
Да и ті верманныд ме вӧсна бедаӧ веськавны, — вочавидзис Фроловский.
— Эк, мусаӧй, ме нин кык во джуджыд гу весьтті ветлӧдла!
Ӧнӧдз ен видзис.
— Кыдз тіянӧс шуӧны? — юаліс Фроловский.
— Александра, а бать серти Степановна.
Но, мунан?
— Мый нӧ, муна.
Видзчысигтыр, градъяс вомӧн, Александра Степановна вайӧдіс Фроловскийӧс аслас керкаӧ.
Посводзас сувтӧдіс пос да шуис:
— Кай чардакас.
Вольпась ме тэныд сэтчӧ лӧсьӧді.
Босьт со истӧг, югдӧдыштан аслыд.
А мыйӧн ывлаас югдас, локта.
Водз асывнас сійӧ локтіс чардакӧ.
Фроловский пыр жӧ садьмис.
— Он узь?
Кутам лечитчыны.
Сы киын вӧлі пырыстыдалана, нюжъялысь жидкостя тасьті.
— Тайӧ курӧг кольк белок.
Вай мавта сотчӧминъяссӧ.
И паськӧм ме тэныд вайи.
Тайӧ пилӧн.
Пиӧй менам карын олӧ.
— Немецъяс ордын уджалӧ? — беспокоитчӧмпырысь юаліс Фроловский.
— Немецъяс ордын, да оз немецъяслы! — ярскӧба шуис Александра Степановна.
Ӧтвет кыліс убедительнӧя.
Чардакса рӧмыд пырыс Фроловский внимательнӧя видзӧдіс Александра Степановна вылӧ.
Сійӧ вӧлі кузь тушаа, гырысь, крестьянскӧй удж вӧсна чорзьӧм кияса.
Сылы, буракӧ, вӧлі нин ар ветымын гӧгӧр.
Тэрыб да сӧдз синъясыс югъялісны вежӧрӧн.
Тайӧ нывбаба характерыслӧн выныслы да решительностьыслы оз позь вӧлі не эскыны.
Сотчӧминъяссӧ мавтігӧн сійӧ эз окайт да эз шензьы, кӧть эськӧ ранаясыс вермисны заставитны дрӧжжитны и опытнӧй врачӧс.
Медся страшнӧй сотчӧминыс вӧлі веськыд киас: кучикыс ставнас усьӧма, восьса, ловъя яйыс вӧлі няйт.
Александра Степановна сука пуктіс рана вылас белок да кӧрталіс сӧстӧм кичышкӧдӧн.
— Сёянтор ме тэныд вайи.
Со картупель, со нянь, а кринчаас йӧв.
Рытнас ещӧ вола.
А ӧні меным колӧ му вылӧ мунны.
...Нёль лун Фроловский оліс чардакын.
Александра Степановна кыкысь луннас волывліс сы дінӧ, вайліс сёйыштны да мавтліс сотчӧминъяссӧ белокӧн.
Чужӧмыс вочасӧн бурдіс, сӧмын киыс сьӧкыда бурдіс.
Витӧд войнас Фроловский садьмис йиркакылӧмысь да вӧв кок шыясысь.
Керка ӧдзӧсӧ кутісны гораа, кӧзяева сямӧн йиркӧдны.
— Но, вай ассьыд лётчиктӧ! — шуис мужскӧй гӧлӧс.
— Абу менам некутшӧм лётчик, — вочавидзис Александра Степановна.
— Висьтавлы мойдъяс!
Фроловский босьтіс пистолетсӧ, но пыр жӧ успокоитчис, кор кыліс Александра Степановналысь гажа гӧлӧссӧ:
— Вот кутшӧмӧсь, локтісны, кор ме сійӧс лечиті!
А водзджыксӧ кӧнӧсь вӧлінныд?
Пырӧй, да чӧвджыка ті...
Сувтӧдӧм пос кузя Фроловский лэччис улӧ.
Керкаысь сійӧ аддзис нёль мортӧс.
— Здравствуйте!
— Здорово!
Митька-партизан, — шуис том зон.
— Павел Парамоненко, — кисӧ мыччигмоз шуис мӧдыс.
Кор тӧдмасисны, сійӧ, коді висьтасис Митькаӧн, шуис:
— Кыкӧс аддзим нин: механикӧс да стрелокӧс.
Тэ коймӧд.
А тіян главнӧй лётчикныд, тыдалӧ, пӧгибнитӧма.
— Ме и эм корабльса командирыс.
— Вот тайӧ да!
Ребята, мунамӧй!
Фроловский кутіс прӧщайтчыны кӧзяйкаыскӧд:
— Аттьӧ тіянлы, Александра Степановна, ыджыд аттьӧ!
Помассяс война — ловъяӧсь лоам, аддзысьлам непременнӧ.
Кыдзи рӧднӧй морт ті меным ӧні.
— Аттьӧ и тіянлы бур кывъяссьыд, — вочавидзис Александра Степановна.
— Непременнӧ аддзысьлам! — ещӧ ӧтчыд шуис Фроловский да петіс.
Тачанка вылын сулаліс пулемёт, быд партизанлӧн вӧліны автоматъяс.
Фроловский пуксис, и пара вӧв лэбзьыштісны сикт кузя, войся чӧв-лӧньсӧ орӧдісны вӧв кок шыяс да тачанкалӧн йиркӧдӧмыс.
— Кутшӧм ті шумаӧсь! — шуис Фроловский.
— Войнас ми тані кӧзяеваыс.
Гитлеровецъяс и нырсӧ оз лысьтны мыччыны!
Варов Митька висьтавліс:
— Тіян механикныдкӧд партизанъяс вӧрын паныдасисны.
Нинӧм, пыр жӧ веритісны ӧта-мӧдныслы.
А вот стрелокыд — сійӧ чудак!
Ми вот тадзи жӧ тачанка вылын вӧлі мунам, отрядса командир ыстіс корсьны тіянӧс.
И, гӧгӧрвоан, му вылӧ, дзик туй бердас, аддзам — морт сайӧдчӧма.
Стоп, лэччим.
«Коді тэ сэтшӧмыс?» юалам.
«Абу тіян делӧ», вочавидзӧ.
Гачыс сотчӧма, розьӧсь, формаыс красноармейскӧй.
«Тэ лётчик, — шуам. — Пуксьы тачанкаас.
Ми, мися, партизанъяс».
— «Абу, — шуӧ, — ті немецъяс» — и маузерсӧ миян вылӧ чургӧдӧ.
А оз пышйы, кокыс сылӧн вӧлӧмкӧ чегӧма.
Но мый сыкӧд вӧчны?
«Да абу, — шуам, — абу немецъяс!»
А сійӧ век ассьыс.
Уськӧдчим ми сы вылӧ, мырддим маузерсӧ — и тачанка вылӧ.
Куйлӧ ӧні миян ордын, землянкаын, ачыс ас вылас сералӧ, кыдзи сійӧ миянӧс фашистъясӧн чайтіс.
Ӧні, сідзкӧ, ещӧ кыкӧс колӧ корсьны: радистӧс да лётчикӧс.
Корсям.
Быдлаын ас йӧз.
Кор воисны партизанскӧй лагерӧ, Фроловский аддзысис не сӧмын механиккӧд да стрелоккӧд, но и мӧд пилот Трофимовкӧд, кодӧс тайӧ жӧ войнас аддзӧма партизанъяслӧн мӧд группа.
Ставнысӧ меститісны ӧти землянкаӧ, кутісны на вӧсна зэв ёна тӧждысьны.
Эз вӧв сӧмын радист Шарпонский.
Сійӧс некысь эз вермыны аддзыны.
Радио пыр партизанъяс юӧртісны Москваӧ авария терпитӧм самолётса команда йылысь.
Лун вит мысти партизанскӧй отрядӧ пуксис кык местаа ӧти мотора самолёт.
Пилотӧс вайӧдісны землянкаӧ, кӧні вӧлі Фроловский аслас экипажыскӧд.
— Меным прикажитӧма босьтны самолётӧ Сӧветскӧй Союзса Герой Фроловскийӧс.
— Ме Фроловский, но абу Сӧветскӧй Союзса Герой.
Тані кутшӧмкӧ ӧшибка.
— Ог тӧд.
Меным сідзи прикажитӧма.
Лӧсьӧдчӧй ӧдйӧджык, кадсӧ воштыны оз позь.
— Ме ог тӧд, кыдз тіянлы прикажитӧма, но ме ог лэбзьы, кытчӧдз оз ло нуӧма ставнас экипажсӧ, — шуис Фроловский. — Со сьӧкыда ранитчӧм стрелок Белкин.
Сійӧс босьтӧй медводз.
— Ог имеит право.
Прикажитӧма босьтны самолётӧ Сӧветскӧй Союзса Герой Фроловскийӧс.
Фроловскийлы эз ло лӧсьыд ёртъяс водзас.
Мый лоӧма?
Мыйла сійӧс шуӧны геройӧн?
Ставныс кутісны убеждайтны Фроловскийӧс, медым сійӧ лэбзис.
Медся сьӧлӧмсяньыс сёрнитіс бортмеханик:
— Ми Трофимовкӧд здоровӧсь, а тэнад киыд сісьмӧ!
Белкин куйлӧ спокойнӧя, кокыс сылӧн гипсын, сыкӧд нинӧм омӧльыс оз ло.
Лӧсьӧдчы!
Всё равно миян пиысь некод оз сӧгласитчы лэбзьыны тэ пыдди.
Но Фроловский дзикӧдз ӧткажитчис, и лётчик босьтіс самолётас стрелок Белкинӧс.
Мӧд лунас жӧ Фроловскийла бара ыстісны самолёт.
И сӧмын Москваын Фроловский тӧдмаліс, мый сылы присвоитӧма Сӧветскӧй Союзса Геройлысь высокӧй звание.
Война чӧж Фроловскийлӧн эз вӧв кадыс ни позянлуныс аддзӧдчывны Александра Степановнакӧд.
Унаысь сійӧ лэбзьывліс отступайтысь враг тылӧ, Москвасянь пыр ылӧджык и ылӧджык.
Не ӧтчыдысь лэбзьывліс Брянскӧй район весьтті, но эз вермы вывсяньыд тӧдмавны сиктсӧ, кӧні оліс смел нывбаба, коді спаситіс сылысь олӧмсӧ.
Помассис война, и 1946 воын Фроловский босьтіс отпуск.
Санаторийӧ мунтӧдз сійӧ решитіс вӧчны сійӧс, мый кӧсйысьліс, да мӧдӧдчис Брянскӧ аддзӧдчывны Александра Степановнакӧд.
Паметьӧ кольӧм сикт вӧлі пӧшти ставнас сотӧма, но стрӧитчисны нин выль керкаяс.
Фроловский локтіс сельсӧветӧ, медым юавны Александра Степановна йылысь.
— Кӧні председатель? — юаліс сійӧ кильчӧ вылын паныдасьысь колхозниклысь.
— Тані.
Прӧйдитӧй, пӧжалуйста!
Фроловский восьтіс ӧдзӧссӧ да пырис керкаӧ.
Пызан сайын, код гӧгӧр вӧлі чукӧртчӧмаӧсь колхозникъяс, пукаліс Александра Степановна.
{М. Белахова (комиӧдіс А. Матвеев) @ Дӧсада @ висьт @ М. Белахова. Зэв дона груз @ 1954 @ Лб. 57-60.}
ДӦСАДА
Тайӧ вӧлі 1942 вося тӧлын.
Ыджыд транспортнӧй самолётса командир Игнатьев получитіс задание: лэбзьыны враг тылӧ да шыбитны партизанскӧй отрядӧ парашютистъяслысь группа.
Игнатьев стӧчджыка тӧдмаліс маршрутсӧ, пасйис аслас карта вылӧ партизанскӧй отрядлысь сулалан местасӧ, и стӧч индӧм кадӧ самолёт лэбзис.
Самолётын вӧліны парашютистъяс да найӧс колльӧдысь майор.
Враг тылӧ лэбисны, кыдзи век, войын.
Фронт линия вуджисны спокойнӧя.
Часӧн-джынйӧн мысти Игнатьев аддзис партизанскӧй бипуръяс.
Надзӧник увлань лэччигмоз сійӧ кытшовтіс бипуръяс весьтті да сетіс команда: «Позьӧ шыблавны».
Эз коль и вит минута, кыдзи майор доложитіс, мый став парашютистъяс чеччыштісны.
Лётчик кокньыда ышловзис: задание выполнитӧма.
Сійӧ кыпӧдчис вывлань да босьтіс курс Москва вылӧ.
Но мый нӧ тайӧ: мыйкӧ лоӧма поворот рульӧн — сійӧн лои сьӧкыд веськӧдлыны...
Друг пилотскӧй кабинаӧ чепӧсйис волнуйтчысь майор.
— Командир ёрт, беда! — горӧдіс сійӧ. — Парашют крукасьӧма самолёт бӧжӧ!
Сэні бовъялӧ морт.
— Мый ті!
Кутшӧм парашют?
— Бовъялӧ!
Видзӧдлӧй асьныд.
Игнатьев сетіс управлениесӧ мӧд пилотлы да бортмеханиккӧд ӧтлаын пырис пассажирскӧй кабинаӧ.
Войыс вӧлі тӧлыся, и ӧшиньсяньыс Игнатьев аддзис сійӧс мый йылысь висьталіс майор: парашют крукасьӧма стабилизаторӧ.
Сідзкӧ, вот мый вӧсна поворот руль пӧшти эз кут бергӧдчыны!
Парашютист лэбзис самолёткӧд ӧттшӧтш часнас кыксё ветымын километр.
Паныд пӧльтысь воздухлӧн вын вӧснаыс сійӧ вӧлі пӧшти горизонтальнӧй положениеын.
— Вот тайӧ ӧказия! — сӧмын и вермис шуны лётчик.
— Кыдзи нӧ тайӧ артмис? — юаліс шӧйӧвошӧм майор.
— Но, тайӧс абу сьӧкыд висьтавны.
Вывті водз воссьӧма парашютыс, — вочавидзис Игнатьев. — Сьӧкыд мӧдтор: спаситны мортсӧ.
Ті сулалӧй тані да наблюдайтӧй, — шуис сійӧ майорлы да бортмеханиклы, — а ме пробуйтла сійӧс мынтӧдны.
Мынтӧдны, тракнитны парашютсӧ колӧ вӧлі быть.
Дыр-ӧ нӧ вермас выдержитны морт страшнӧй бовъялӧмсӧ, комын градуса морозсӧ да ыджыд вынӧн воча жвучкысь воздухсӧ!
Но сійӧ кӧ весиг и выдержитас, пуксигас всё равно жугалас.
Парашютист водзджык инмас муас самолёт кӧлесаяс дорысь, а самолётлысь пуксян скоростьсӧ оз позь и сравнитны мортлӧн котӧртан скоростькӧд.
— Колӧ шыбитны!
Игнатьев кывліс, мый татшӧм случайыс вӧвлӧма ӧти пилотлӧн да сэки парашютистыс самолёт пуксигӧн жугалӧма.
— Колӧ непременнӧ шыбитны!
Игнатьев ёна катовтіс самолётсӧ веськыдвывлань да тадзи муніс минута кык, вит...
— Нинӧм оз артмы! — кабинаӧ пырӧм бӧрын шуис бортмеханик.
Сэки пилот видзчысьӧмӧн пӧлыньтіс машинасӧ шуйгавыв да мӧдӧдчис сідз.
Оз мын!
Сійӧ кутіс крута кайны вывлань.
Тысяча метр вылнасянь сійӧ кайис кык тысяча да джынйӧдз да сэні рӧвняйтіс самолётсӧ.
Бара пырис бортмеханик:
— Оз мын, быттьӧ, сійӧс паяйтӧмаӧсь!
Игнатьев заводитліс ещӧ некымынысь мынтӧдны сідз, кыдзи вермис ыджыд транспортнӧй самолёт.
Но ставыс вӧлі весьшӧрӧ.
— Юӧртӧй лоӧмтор йывсьыс Москваӧ, — шуис сійӧ радистлы.
Москвасянь вочавидзисны: «Мунӧй аэродром вылӧ».
Фронт линия вуджигӧн вражескӧй зениткаяслӧн лыйлӧмъяс ӧні эз волнуйтны экипажӧс, ставныс тӧждысисны парашютист вӧсна.
Москваӧ кык часысь дырджык лэбигӧн сы бӧрся дугдывтӧг наблюдайтісны.
— Ловъя!
Ӧні сійӧ шапкасӧ лӧсьӧдіс! — юӧртіс бортмеханик.
— Буракӧ, валегипӧлыс сылӧн уси, — пемыдас сюся видзӧдігмоз шуис майор.
Игнатьев да бортмеханик казялісны, мый парашют тупкӧма стабилизаторсӧ пӧшти ставнас, — сы вӧсна сійӧс вӧлі сьӧкыд шыбитны.
Ӧні та вӧсна вӧлі нимкодьджык.
Гашкӧ, самолёт пуксигӧн парашютист оз инмы муас.
«Мед эськӧ кӧть сійӧ гӧгӧрвоис самолёт пуксигас кыпӧдчыштны лямкаяс вылас!» мӧвпаліс Игнатьев.
Москвасянь зэв частӧ юасисны радио пыр:
«Ме Урал.
Игнатьев!
Игнатьев!
Ме Урал.
Юӧртӧй, кӧнӧсь ті, мый выльыс?»
«Урал!
Урал!
Ме Игнатьев.
Прӧйдиті Серпухов.
Судтаыс ӧкмыссё метр.
Парашютист сійӧ жӧ положениеын».
Югдӧ нин вӧлі, кор самолёт матыстчис Москвалань.
«Урал!
Урал!
Ме Игнатьев.
Матыстчи тіян дінӧ.
Разрешитӧй сувтны кругӧ?»
«Ме Урал.
Пуксьыны разрешайта.
Лэччӧй куимсё метр вылнаӧ.
Видзчысьӧмӧнджык!»
«Гӧгӧрвоа».
Аэродром вылын лӧсьӧдчисны самолётӧс примитігкежлӧ.
Скорӧй помощь карета сулаліс дась.
Самолёт пуксьӧм бӧрся следитысь диспетчер казяліс, мый парашютист самолёт лэччигӧн кыпӧдчыштіс лямкаяс вылас, кокъяссӧ кусыньтӧмӧн.
«Вот молодец!» мӧвпыштіс сійӧ.
Зэв ёна видзчысигтыр Игнатьев пуксис.
Виччысьысьяс уськӧдчисны самолёт бӧжлань.
Ставныслы нимкодясьӧм да шензьӧм вылӧ вӧвлытӧм пассажир сулаліс нин кокъяс йылас.
Тайӧ вӧлі паськыд пельпомъяса, чангыль ныра, беринӧсь чужӧма том зон.
— Ловъя?!
— горӧдіс котӧрӧн воысь эскадрильяса командир.
Парашютист шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс гӧгӧрбок — зілис, тыдалӧ, гӧгӧрвоны, кӧні сійӧ, да эз ӧтвечайт.
— Пельтӧммӧма моторъяслӧн жургӧмысь, — шуис олӧма нин врач, кодлӧн пась увсьыс тыдаліс еджыд халат.
— Ловъя? — кыдзи позьӧ гораджыка горӧдіс командир, кӧть эськӧ тайӧ юасьӧмыс оз нин вӧлі ков.
— Тайӧ нӧ кытчӧ ми воим? — друг юаліс парашютист.
— Москваӧ! — долыда шуис Игнатьев. — Да тэ, буракӧ, абу и доймӧмыд?
— Москваӧ? — зэв ёна повзьӧмӧн юаліс парашютист. — Эк!
Вот дӧсадаыд!
— Да кутшӧм нӧ тані дӧсада?
Ловъя — и ладнӧ!
— Ловъятӧ эськӧ ловъя да, — шеныштчис сійӧ, — а мый миян ребята шуасны?
Мыйла ме бӧр бергӧдчи?
Вот дӧсада!
Ёртъяс, а кор ті менӧ бӧр сэтчӧ нуанныд?
{М. Белахова (комиӧдіс А. Матвеев) @ Паныдалӧм @ висьт @ М. Белахова. Зэв дона груз @ 1954 @ Лб. 61-66.}
ПАНЫДАЛӦМ
Война исковтіс нин рытыввывлань, миян Рӧдиналӧн границаяслань да границаяс сайӧ.
Сӧветскӧй Армиялӧн наступайтӧмкӧд ӧттшӧтш вешйисны пыр водзӧ и водзӧ фронтӧвӧй аэродромъяс, кысянь лэбзьывлісны миян самолётъяс.
Тадзи сэсся Дымов, фронтлӧн транспортнӧй авиацияса лётчик, кутіс лэбзьывлыны заданиеяс выполнитӧм могысь аэродромсянь, коді вӧлі болгарскӧй кар Добрич дінын.
Вӧлі 1944 вося сентябрь пом.
Тані, Болгарияын, сулалісны югыд, шондіа лунъяс да поводдяыс век вӧлі лётнӧй.
Луннас дас кык часын Дымов бӧр воис очереднӧй задание выполнитӧм бӧрын.
Муртса сійӧ петіс самолётысь — сы дінӧ котӧртіс ӧти лётчик:
— Но вот и тэ воин!
Тэнӧ виччысьӧны.
— Коді?
— Кутшӧмкӧ военнӧйяс.
Со, видзӧд, машина локтӧ татчӧ.
Аэродром поле кузя самолёт пуксян месталань тӧвзис-локтіс «эмка».
Дымов чуймис: мый лоӧма?
Самолёт дінӧ машина сувтіс, и сэтысь петіс офицер.
Дымов веськӧдчис, пуктіс кисӧ кӧзырёк бердас.
— Ті корабльса командир Дымов? — юаліс офицер.
— Дзик сідз, ме корабльса командир Дымов.
— Тіянлы пакет армия штабсянь. — И офицер сетіс Дымовлы печатайтӧм конверт.
Дымов восьтіс сійӧс да заводитіс лыддьыны.
Кымын водзӧ сійӧ лыддис, сымын стрӧгджык да тӧждысянаджык лои сылӧн чужӧмыс.
Офицер видзӧдіс Дымов вылӧ.
Кузь тушаа, косіник лётчик кажитчис сылы вывті томӧн, вермас лоны, не сэтшӧм опытнӧйӧн, медым выполнитны выль задание.
— Кор колӧ лэбзьыны? — лыддьӧм приказсӧ куснялігмоз юаліс Дымов.
— Кыдз позьӧ регыдджык.
— Вермам лэбзьыны час мысти.
— Бур.
Час мысти ми лоам танӧсь...
Приказ вӧсна Дымовлы ковмис думыштчыны.
Сылы вӧлі тшӧктӧма босьтны самолётӧ кызь вит автоматчикӧс да дзик пыр жӧ лэбзьыны Свилинград кар районӧ, коді вӧлі Болгария границасянь неылын.
Болгариялысь ыджыдджык юкӧнсӧ да сылысь столицасӧ, Софияӧс, вӧлі нин мездӧма сӧветскӧй войскаӧн, а Свилинград районын ещӧ сулалісны на гитлеровскӧй войска.
И вот кӧнкӧ сэні кӧрт туй кузя мунӧ границалань паровоза, кык класснӧй да ӧти багажнӧй вагона поезд.
Могыс вӧлі сыын, медым босьтны тайӧ составсӧ.
Приказын вӧлі шуӧма, мый поезд дінысь кӧ матысь оз сюр самолётлы пуксьӧм вылӧ туяна площадка, то лётчик должен пуксьӧдны машинасӧ веськыда кӧрт туй полотно вылӧ, поездлы паныдӧн.
Кӧрт туй полотно вылӧ пуксьыны вывті сьӧкыд, но позяна.
Дымов тӧдіс, мый пуксьӧдны самолётсӧ сэки колӧ кынӧм вылас, шасситӧг.
Машиналӧн ӧткымын частьяс вермасны петны стройысь, но йӧзыс кольӧны ловйӧн.
Война чӧжӧн Дымов прӧйдитіс ыджыд школа.
Сійӧ лэбаліс бомбардировщикъяс вылын — бомбитіс вражескӧй объектъяс да соединениеяс, лэбаліс гырысь транспортнӧй корабльяс вылын, выполняйтліс медся сложнӧй заданиеяс, кодъяс вӧлі йитчӧмаӧсь олӧмӧн рискуйтӧмӧн.
Но тайӧ полётыс вӧлі торъя сложнӧйӧн...
Кор самолётӧ грузитчисны автоматчикъяс, группаса командир юӧртіс Дымовлы интереснӧй подробность.
Ичӧтик составын, кодӧс колӧ вӧлі босьтны, пышйисны Сӧветскӧй Армияысь Болгарияын вӧвлӧм фашистскӧй правительствоса членъяс — министръяс — да гитлеровскӧй миссияса членъяс.
Багажнӧй вагонын найӧ нуисны народнӧй ценностьяс.
Самолёт кыпӧдчис воздухӧ.
Кык километр да джын вылнасянь бортсянь шуйгавылын бура вӧлі тыдалӧ Чёрнӧй море, кӧть самолёт муніс берегсяньыс кызь вит километр сайын.
Уліас пейзажыс дугдывтӧг вежласис.
Недыр самолёт муніс эрд весьтті, сэсся заводитчисны плоскогорьеяс, возвышенностьяс и, медбӧрын, Балканскӧй хребетлӧн джуджыд, вӧрӧн вевттьысьӧм гӧраяс.
Дымов внимательнӧя видзӧдіс му вылӧ местностьсӧ карта серти тӧдмалігмоз.
Нелямын минута чӧж лэбӧм — и ыджыд сӧветскӧй транспортнӧй самолёт воис пӧшти граница бердӧ.
Границаыс муніс чукля визьӧн.
Вит минута чӧж неправильнӧй курс — и лоан йӧзлӧн территория весьтын.
Группаса командир, коді ёна тӧждысис, пырис пилот кабинаӧ:
— Ті смотри энӧ вуджӧй граница вомӧныс!
Тіян плоскостьяс выланыд звездаяс — пыр жӧ тӧдмаласны, кодлӧн самолётыс.
— Ог вудж, энӧ тӧждысьӧй! — вочавидзис Дымов.
Кӧрт туйсӧ Дымов бура аддзис, но индӧм состав эз вӧв.
Сэки группаса командир решитіс:
— Пуксьӧй татчӧ, му вылас.
Старайтчӧй приземлитчыны кӧрт туй полотносянь матӧджык.
Дымов кутіс корсьны площадка.
Но кӧть мыйта сійӧ эз кытшлав, ыджыд самолёт пуксьӧдӧм вылӧ туяна поле эз вӧв.
Тані вӧлі плоскогорье, кодӧс юклӧма посньыдик муяс вылӧ, а найӧс торйӧдлӧма канаваясӧн да кустъясӧн.
Гӧрӧм бӧрӧздаяс мунісны то кузяланогыс, то вомӧнногыс.
Миян гырысь, колхознӧй муяс вылын позьӧ пуксьыны шасси вылӧ.
Тані сідзи оз вӧлі позь.
Дымов гӧгӧрвоис, мый ӧні ставыс зависитӧ сыысь.
Сылы колӧ корсьны правильнӧй решение, либӧ жӧ заданиесӧ оз ло выполнитӧма.
— Оз позь рискуйтны, — шуис сійӧ командирлы. — Вай ме муна кӧрт туй кузяыс поездлы паныд.
А сэні аддзам, мый вӧчны.
Бурджык нин пуксьыны кӧрт туй полотно вылас тайӧ гуясыс вылӧ дорысь.
Самолёт мӧдӧдчис кӧрт туй полотносянь бокытіджык, сійӧс син водзсьыс воштытӧг.
Составсӧ колӧ вӧлі корсьны, аддзыны, но сідзи, медым тайӧ составса вагонъяссянь эз казявны сӧветскӧй самолётӧс.
Аддзасны — гӧгӧрвоасны, мый на бӧрся вӧтчӧны, да зілясны дзебсьыны.
Друг Дымов чеччыштліс аслас пуклӧс вылысь.
— Видзӧдӧй, — горӧдіс сійӧ командирлы, — со сійӧ сулалӧ!
— Кӧні, кӧні?
Неыджыд полустанок вылын сулаліс кык класснӧй да ӧти багажнӧй вагона паровоз.
Ӧні колӧ вӧлі кыдз позьӧ регыдджык пуксьыны.
Дымов бергӧдіс самолётсӧ да лэбзис бӧр, медым лоны поезд ногӧ водзынджык.
Лэччыштӧм бӧрын сійӧ кутіс кытшлавны му весьтті да регыд аддзис сійӧс, мый корсис: рӧвнӧй, лӧсьыд видз.
Ещӧ лэччыштіс, видзӧдліс внимательнӧя да, шасси лэдзӧм бӧрын, муніс посадка вылӧ.
Котӧртӧм — и машина сувтіс.
Ланьтісны моторъяс.
Автоматчикъяс чеччыштісны самолётысь.
И сэки ставныс аддзисны, мый матысса сиктладорсянь самолётлань котӧртӧны турунвиж мундира йӧз.
— Сосредоточитчыны! — командуйтіс группаса командир.
Автоматчикъяс водалісны оружиесӧ боевӧй взвод вылын кутігмоз.
Турунвиж мундира йӧз сувтісны самолётсянь метр кыксё сайӧ кымын.
Матӧджык эз локны.
Командир горӧдіс:
— Коді тіян старшӧйыс?
Кык морт мӧдӧдчисны самолётлань.
Дымов матыстчис ӧдзӧс дорӧ.
Группаса командир, сійӧс аддзӧм бӧрын, шуис:
— Тайӧ абу немецъяс.
И збыльысь, тайӧ вӧлӧмаӧсь болгарскӧй партизанъяс.
Дас лун сайын найӧ захватитӧмаӧсь тайӧ районсӧ, виалӧмаӧсь оккупантъясӧс да властьсӧ босьтӧмаӧсь асланыс киӧ.
— Молодцы, ёртъяс! — налысь кывзӧм бӧрын шуис командир. — Ӧні отсыштӧй миянлы.
Верманныд пыр жӧ судзӧдны кык грузӧвӧй машина?
Тыдовтчис, мый грузӧвӧй трофейнӧй машинаяс эмӧсь посёлокын кык километр сайын.
Часджын мысти найӧс вайӧдісны самолёт дорӧ.
Автоматчикъяс пуксялісны машинаясӧ, босьтісны ӧти партизанӧс проводник пыдди да тӧвзьыштісны поездлань.
Самолёт видзны кольччисны куим автоматчик да дас партизан.
Коли минута кызь кымын, и Дымов друг аддзис горизонт вылысь самолётъяс — вит бомбардировщик, кодъясӧс сопровождайтісны истребительяс.
Тайӧ вӧліны сӧветскӧй самолётъяс.
Дымов гӧгӧрвоис, мый найӧс ыстӧмаӧсь татчӧ жӧ, медым обеспечитны задание выполнитӧмсӧ.
— Ӧдйӧджык турунвиж ракета! — шуис сійӧ мӧд пилот Киреевлы.
Турунвиж ракета вӧлі петкӧдлӧ, мый пуксьыны позьӧ.
Ракета качис воздухӧ.
И сэки жӧ ӧти бомбардировщик кутіс пуксьыны.
Муртса сійӧ пуксис, сы бӧрся — мӧд, коймӧд, и регыд пуксисны витнан машинаыс.
Бомбардировщикъясысь чеччалісны автоматчикъяс.
Дымов машина дорӧ котӧртіс офицер:
— Автоматчикъясыс важӧн мунісны?
Ми аддзылім, кӧні сулалӧ поездыс.
— Мунісны минута комын сайын.
Партизанъяс-болгаръяс висьталісны, мый налӧн ещӧ эмӧсь грузӧвӧй машинаяс.
— Вайӧдӧй ӧдйӧджык! — шуис офицер.
Недыр мысти мунісны автоматчикъяс тыра ещӧ кык грузӧвӧй машина.
Регыд ӧти грузӧвӧй машина бӧр воис.
Командир петіс кабинаысь да командуйтіс:
— Арестованнӧйясӧс — самолётӧ!
Автоматчикъяс охрана улын Дымов самолётӧ ӧта-мӧд бӧрсяыс кутісны пырны кельдӧдӧм чужӧмъяса повзьӧмысла тіралысь йӧз.
Ставныс найӧ вӧлі пасьтасьӧмаӧсь штатскӧй паськӧмӧн.
— Заведитӧй моторъястӧ, лэбзям! — шуис группаса командир Дымовлы.
Кор самолёт вӧлі нин воздухын, командир висьталіс подробностьяс:
— Поезд кӧсйӧ нин вӧлі вӧрзьыны, кор ми сійӧс окружитім.
Сэні вӧлі вооружённӧй охрана, но ми сяммим босьтны найӧс весиг ӧтчыд лыйтӧг.
Тані миян ордын главарьясыс, а поездас ещӧ морт кызь коли да народнӧй ценностьяс.
Сэтчӧ ми ассьыным йӧзӧс колим.
Бомбардировщикъяс ставсӧ босьтасны.
Мед ӧні болгарскӧй народ судитӧ аслас рӧдинаыслысь предательяссӧ!
Добричскӧй аэродром вылын Дымовлысь машинасӧ встретитісны ыджыд вооружённӧй охранаӧн.
Корабльса экипажӧс — лётчикъяс Дымовӧс да Киреевӧс, бортмеханик Пузановӧс да бортрадист Козловскийӧс операция отличнӧя нуӧдӧмысь вӧлі наградитӧма.
{М. Белахова (комиӧдіс А. Матвеев) @ Асыввывсянь шонді @ висьт @ М. Белахова.Зэв дона груз @ 1954 @ Лб.67-69.}
АСЫВВЫВСЯНЬ ШОНДІ
Миян войска босьтісны нин Берлин, и газетаясын петісны зэв бур фотографияяс: сӧветскӧй знамяяс дӧлалӧны рейхстаг весьтын, Бранденбургскӧй ворота весьтын.
Но бойяс мунісны на, гитлеровецъяс ещӧ водзсасисны на.
1945 вося май 8 лунся асылын, кыдзи век, радио пыр передавайтісны оперативнӧй сводка.
Сэні юӧртсис, мый сӧветскӧй войска бойясӧн, враглысь сопротивление венӧмӧн, босьтісны Германия территория вылысь некымын кар да гырысь железнодорожнӧй узелъяс.
Тайӧ жӧ асывнас, май 8 лунӧ, ыджыд пассажирскӧй самолёт кыпӧдчис Центральнӧй московскӧй аэродромсянь да босьтіс курс Берлин вылӧ.
Самолётын вӧліны иностраннӧй делӧяс кузя Министерствоса ответственнӧй работникъяс.
Нуӧдіс самолётсӧ Алексей Иванович Семенков мӧд пилот Тайметовкӧд.
Берлинӧ мунігӧн самолёт, увлань лэччыштӧмӧн, вӧчис круг ӧти воинскӧй аэродром весьтын.
Тайӧ вӧлі сигналӧн.
Аэродромсянь ӧта-мӧд бӧрсяыс кыпӧдчисны воздухӧ ӧкмыс истребитель.
Найӧ пристроитчисны ыджыд корабль бокъясӧ, выліас да бӧрвылас.
Война ещӧ муніс на, и держава-победительницалысь представительясӧс колӧ вӧлі видзны.
Но полёт муніс мирнӧя.
Эз гыпнит ни ӧти зенитка, эз петкӧдчы ни ӧти фашистскӧй истребитель
Татшӧм спокойнӧя Семенков важӧн нин эз лэбавлы.
Война воясӧ сійӧ велаліс опасностьясӧ, войын, зэригӧн либӧ ру дырйи лэбалӧмӧ.
И ӧні весиг вӧлі кыдзкӧ велавтӧм лэбны луншӧр лунӧ, югыд шонді дырйи.
Муыс бура да ылӧдз тыдаліс.
Вот улын, борт сайын, — Белоруссия.
Унаысь лэбавліс сійӧ татчӧ войяснас партизанъяс дінӧ, пуксьывліс вӧрбердса нюрзьӧм зэв ичӧтик эрдъяс вылӧ...
Доймис сьӧлӧмыс, кор видзӧдіс Семенков сотчӧм сиктъяс вылӧ, жугӧдлӧм каръяс вылӧ.
Быдлаын вӧлі тыдалӧны страшнӧй войналӧн туйяс.
Куим час лунын самолёт матыстчис Берлинлань.
Пилотскӧй кабинаса паськыд, ыджыд ӧшиньсянь карыс вӧлі тыдалӧ бура.
Кар шӧрыс вӧлі дзикӧдз жугалӧма.
Зданиеяссьыс кольӧмаӧсь сӧмын торпыриг чукӧръяс да чурвидзысь ӧтка стенъяс.
Уличаяс тырӧмаӧсь изъясӧн да кирпич торъясӧн.
Тиргартен парк чишкассьӧма да шочмӧма.
Уналаті Берлин ещӧ сотчис на, и тайӧ пӧжаръясыслӧн тшыныс местаясті дзикӧдз вевттьывліс карсӧ.
Сӧветскӧй транспортнӧй самолёт пуксис Темпельгофскӧй аэродром вылӧ.
Сэні сійӧс виччысисны нин: торжественнӧя сувтіс стройӧ почётнӧй караул.
Оркестр шыяс улын пассажиръяс петісны, а самолёт скромнӧя вешйис стоянка вылӧ, пӧшти километр сайӧ встреча местасянь.
Бара кылісны оркестр шыяс.
Мый татшӧмыс?
Мый гӧтӧвитчӧ Берлинын?
Семенков да Тайметов эз тӧдны, мый и думайтны.
Юавны вӧлі некодлысь — экипажлы вӧлі прикажитӧма виччысьны да самолёт дорысь некытчӧ не мунны.
Ковмис виччысьны.
Дзик рытӧдзыс некутшӧм распоряжение эз ло, и лётчикъяс вугыртісны самолётас.
Асъядорыс, кор вӧлі ещӧ дзик на пемыд, найӧс садьмӧдіс локтысь легкӧвӧй машиналӧн тутӧстӧм.
Семенков петіс самолётысь.
Матыстчис полковник да шуис Семенковлы:
— Командование приказывайтӧ тіянлы пыр жӧ лэбзьыны Москваӧ.
Босьтанныд самолётад кык пассажирӧс корреспондентъясӧс.
На ордын документъяс гитлеровскӧй Германиялӧн капитуляция йылысь да московскӧй газетаяслы фотографияяс.
Поздравляйта война помассьӧмӧн! — Бергӧдчӧм бӧрын полковник горӧдіс: — Ёртъяс, кора пуксьыны!..
Шуда туй тіянлы, — шуис сійӧ прӧщайтчигӧн.
Самолёт кыпӧдчис воздухӧ да лэбзис кык тысяча метр вылнаын.
Заводитіс югдыны.
Сӧдз, кымӧртӧм небесаын вочасӧн кусісны кодзувъяс; найӧс зырис асыввывсянь писькӧдчысь кыа.
Наушникъясын друг кутісны кывны тӧдса позывнӧйяс: «<rus>Широка страна моя родная...</rus>»
А кор радио заводитіс сёрнитны, Семенков да Тайметов кылісны дикторлысь торжественнӧй гӧлӧс:
«Верховнӧй Главнокомандующӧйлӧн приказ Краснӧй Армиялӧн войскаяс да Военно-морскӧй флот кузя.
1945 вося май 8 лунӧ Берлинын германскӧй верховнӧй командованиеса представительясӧн кырымалӧма акт вооружённӧй вынъяслӧн безоговорочнӧй капитуляция йылысь.
Великӧй Отечественнӧй война, кодӧс нуӧдіс сӧветскӧй народ немецко-фашистскӧй захватчикъяслы паныд, победоноснӧя завершитӧма, Германияӧс дзикӧдз разгромитӧма...»
Водзвылын, асыввылын, пыр ёнджыка и ёнджыка ӧзйис кыа.
Сэсся надзӧник кутіс кывтны-петны шонді, зэв ыджыд, чистӧй, яръюгыд.
Сійӧ вӧлі муртавны позьтӧм ыджыд.
Мусянь сійӧс татшӧмӧн некор он аддзы.
Асыввывсянь шонді! Сійӧ локтіс сэсянь, вайис югыд да нимкодьлун.
Пемыдӧн на вевттьӧм му весьтті лэбис шондіӧн югдӧдӧм самолёт.
Вочасӧн рӧвнӧй, вынйӧра визьӧн югыдыс лэччис и му вылӧ, кӧні сӧмын на помассис война.
Унатор олӧмын бӧр вунӧ, но май 9 лунся тайӧ асывсӧ, великӧй вождьлысь победнӧй кывъяссӧ да асыввывсянь сӧстӧм шондісӧ Семенков да Тайметов некор оз вунӧдны.
{М. Белахова (комиӧдіс А. Матвеев) @ Стихийнӧй бедствие @ висьт @ М. Белахова. Зэв дона груз @ 1954 @ Лб. 78-83.}
СТИХИЙНӦЙ БЕДСТВИЕ
1948 вося октябрь 5 лунӧ московскӧй кад серти 23 час 17 минута да 7 секундаын, сейсмическӧй станция «Москва» пасйис землетрясение вӧсна толчок.
Неуна сёрӧнджык тыдовтчис, мый толчокъяс пасйисны миян странаса и мукӧд сейсмическӧй станцияяс.
Москваын учёнӧйяс определитісны, мый землетрясениелӧн центрыс Севернӧй Иранын, Копет-Даг хребет районын, Туркмениялӧн столица Ашхабадсянь кӧкъямысдас километр сайын, и мый землетрясениелӧн выныс самӧй центрас дас балл, а Ашхабадын кӧкъямыс-ӧкмыс балл.
Ашхабад чӧв оліс.
Ни радиосвязь, ни телефоннӧй связь эз уджавны.
Карӧс суис стихийнӧй бедствие.
Сӧветскӧй правительство пыр жӧ примитіс став мераяс землетрясениеысь пострадайтӧм населениелы отсӧг сетӧм кузя.
Медводдза, медся ӧдйӧ отсӧг сетӧм могысь вӧлі ыстӧма гражданскӧй воздушнӧй флотса сё кызь транспортнӧй самолёт.
Москвасянь да Союзса мукӧд каръяссянь кыпӧдчисны воздухӧ гырысь корабльяс да босьтісны курс Ашхабад вылӧ.
Куим самолёт, кодъяс лэбзисны Москваысь, вуджисны нин Каспийскӧй море да мунісны ӧні Туркмения территория весьтті.
Медводдза самолётсӧ нуӧдіс Сӧветскӧй Союзса Герой Таран.
Тарансянь веськыдвылын — Дымов, шуйгавылын — Филонов.
Самолётъяс вылын лэбисны землетрясениелысь последствиеяс бырӧдӧм кузя правительственнӧй комиссияса членъяс да врачьяс.
Пассажирскӧй чемоданъяс пыдди быд самолёт бӧжын сулалісны бура запакуйтӧм ящикъяс, кӧні вӧліны медикаментъяс, хирургическӧй инструментъяс да перевязочнӧй материал.
Улын шыльквидзис пустыня — лыаяс да солончакъяс.
Сӧмын шочиника паныдасьлісны ичӧтик сиктъяс.
Пока оз на вӧлі тӧдчыны туркменскӧй народӧс суысь бедствиелӧн признакъясыс.
Кӧрт туй линия кузя Красноводсксянь Ашхабадӧ надзӧник да видзчысигтыр муніс кык вагона паровоз.
Буракӧ, сійӧ разведывайтіс туйсӧ.
Ашхабадӧ вотӧдз километр ветымын гӧгӧр Таран кутіс пыр ёнджыка лэччыны увлань да мӧдӧдчис сё метр вылнаын.
Сы бӧрся кывзысьӧмӧн лэдзисны ассьыныс самолётъяснысӧ Дымов да Филонов.
Та джуджтасянь мусӧ позьӧ вӧлі бура аддзыны.
Со туй вылас ичӧтик сикт.
Самолётъяс лэбӧны веськыда сы весьтті.
Джынсьыс унджык керкаыс пычалӧма, пӧрласьӧма.
Уличаяс вылын тыдалӧны йӧз.
Кымын матӧджык Ашхабадлань, сымын унджык разрушение.
Кӧрт туй линиясӧ некымынлаті орӧдӧма — рельсъяс кусыньтчӧмаӧсь, шпалъяс разалӧмаӧсь.
И вот медбӧрти тыдовтчис Ашхабад.
Оз первойысь пилотъяс лэбзьыны тайӧ карас.
Водзсӧ сійӧ вӧлі торъялӧ зэв паськыд пустыня шӧрын оазис моз.
Веськыд уличаяс пӧлӧн быдмисны пуяс, и пӧшти быд керка дорын вӧлі сад.
Ӧні ставсӧ вӧлі жугӧдӧма стихиялӧн ыджыд вынӧн.
Вывті этша керка кольӧма дзоньӧн.
Мича, сӧстӧм зданиеяс пыдди — ӧткӧн чурвидзысь стенъяса торпыриг чукӧръяс.
Телефоннӧй столбъяс пӧрласьӧмаӧсь, уна пуясӧс нетшыштӧма вужнас.
Со и аэродром.
Тані сулалӧны нин некымын дас самолёт, кодъяс воӧмаӧсь матысса каръясысь.
Машинаяслӧн тайӧ вӧвлытӧм чукӧртчӧмыс сӧмын содтіс бедствиелысь серпассӧ.
Куим самолёт ӧта-мӧд бӧрсяыс пуксисны да, кыдзи и век, рулитісны аэропорт зданиелань — стӧчджыка, тайӧ зданиеыслӧн колясъяс дінас.
Пассажиръяс петісны да гӧгӧр видзӧдлісны.
Некод найӧс эз встречайт.
Йӧзыс ректісны самолётъяс, новлісны раненӧйясӧс.
Воӧм врачьяс кутісны асьныс петкӧдлыны лекарство тыра ящикъяс.
Сэсся корабльясса командиръяс нуӧдісны ассьыныс самолётъяссӧ бокӧ.
Таран распорядитчис:
— Кольччӧй пока татчӧ.
Ме ветла тӧдмала раненӧйясӧс грузитӧм йылысь.
Аэродром весьтын кыліс жургӧм.
Локталісны выль самолётъяс, кыпӧдчалісны воздухӧ водзджык воӧм самолётъяс.
Таран регыд бӧр воис.
Сылӧн век нимкодь чужӧмыс ӧні вӧлі зумыш да кельыд.
— Ок, мый сэні вӧчсьӧ!
Мунамӧ сэтчӧ.
Некодлы новлыны раненӧйяссӧ.
Аслыным колӧ...
Колям сӧмын самолётъяс дінӧ дежурнӧйясӧс.
Нӧсилкаяс оз тырмыны, ковмас новлыны кияс вылын.
Аэропортдорса скверын, веськыда му вылас, куйлісны раненӧйяс — мужчинаяс, нывбабаяс, челядь.
Ойзӧм, горзӧм, бӧрдӧм...
Врачьяс сеталісны медводдза отсӧг.
А карсянь пыр локталісны раненӧйяс тыра автомашинаяс.
Таран муніс медводзын.
Со сійӧ пырис скверӧ, гӧгӧрбок видзӧдліс да матыстчис куйлысь детинка дінӧ, кодлысь коксӧ вӧлі бинтуйтӧма.
Но мыйӧн сӧмын кутіс сійӧс кыпӧдны, детинка бӧрддзис.
— Но мый тэ, мый тэ? — юаліс сылысь Таран. — Эн бӧрд, самолёт вылын лэбзян!
— Энӧ босьтӧй менӧ, ме маматӧг ог кӧсйы!..
Мама, мама! — гораа чуксаліс детинка.
— Кӧні тэнад мамаыд?
— Да со сійӧ куйлӧ, сійӧ нинӧм оз кыв! — вочавидзис детинка да кинас индіс нывбаба вылӧ, коді куйліс садьтӧг, бинтуйтӧм юра.
— Ми и маматӧ тэнсьыд босьтам.
Таран видзӧдліс гӧгӧр.
Неылысь сійӧ аддзис Дымовӧс, коді копыртчӧма раненӧй весьтӧ.
— Дымов! — горӧдіс Таран.
Сійӧ матыстчис.
— Босьт со этайӧ нывбабасӧ да лок ме бӧрся
Но детинка эз на вӧв спокойнӧй.
— Кӧні менам мамаӧй?
Таран бергӧдіс сійӧс ки вылас сідзи, медым сійӧ вермис аддзыны бӧрсяньыс локтысь Дымовӧс.
— Аддзан?
— Да... — век на ещӧ сыркъяліс детинка.
Детинкаӧс пуктісны самолётӧ мамыскӧд орччӧн.
Таран да Дымов петісны да бара мӧдӧдчисны скверӧ.
Тайӧ разас Дымов решитіс босьтны мужчинаӧс, код дінын сійӧ сулаліс первойысьсӧ.
Кияссӧ да кокъяссӧ тайӧ мортыслысь вӧлі бинтуйтӧма.
Дымов матыстчис сы дінӧ:
— Но, вай ме тіянӧс босьта.
— Да менӧтӧ позьӧ на и бӧрынджык.
А со нывка куйлӧ, сӧрӧ.
Челядьсӧ первой эськӧ колӧ.
— Тайӧ тіян ныв?
— Абу, ме сійӧс ог тӧд.
— Ладнӧ, — вочавидзис Дымов, — ме сійӧс босьта, а сэсся вола тіянла.
Мудзӧмсӧ кывтӧг лётчикъяс, бортмеханикъяс, радистъяс кыскалісны раненӧйясӧс дзик рытӧдзыс, кытчӧдз самолётъясӧс эз вӧв тырвыйӧдз грузитӧма.
Рытнас кыптіс тӧв.
Лыа кымӧръяс локтісны кар вылӧ, аэродром вылӧ, скверын куйлысь висьысь йӧз вылӧ.
А регыд мысти заводитчис настӧящӧй бушков.
Бусыс да лыаыс тупкисны небесасӧ и мусӧ.
Тӧлыс уськӧдліс йӧзсӧ кок йывсьыс.
Гражданскӧй воздушнӧй флот Управлениеса дежурнӧй решительнӧя шуис Таранлы:
— Лэбзьыны оз позь.
Таран кутіс протестуйтны:
— Кыдз сідз оз позь!
А война дырйиыс нӧ ми мый, поводдя виччысьлім?
— Думыштлӧй, нинӧм ӧд оз тыдав.
Тайӧ жӧ риск.
— Но видзӧдлӧй, кутшӧм йӧз миян самолётъясын!
Ми ӧд босьтім медся сьӧкыда висьысьяссӧ.
Найӧ вермасны пӧгибнитны тайӧ жӧ вояс, огӧ кӧ ми вайӧдӧ найӧс больничаясӧ...
Ме ручайтча, мый лэбзям бура.
— Тэнӧ, Таран, он вермы венны!
— Вот и бур. — И Таран, гӧгӧрвоӧмӧн, мый дежурнӧй оз кут водзӧ вензьыны, медводдзаысь тайӧ луннас нюммуніс аслас добродушнӧй, гажа нюмӧн, кодӧс тӧдлісны сылӧн став тӧдсаясыс.
Дымовлы да Филоновлы лэбзьӧм водзвылас сійӧ шуис:
— Лоӧй осторожнӧйӧсь.
Кыпӧдчӧм зэв сьӧкыд.
Старт местаын кутасны сулавны кык морт пӧнарикъясӧн.
Мыйӧн сӧмын торйӧдчанныд мусьыс, фараястӧ сразу энӧ кусӧдӧй — воштанныд пространственнӧй ориентировка.
И кывзӧй менӧ команднӧй радиостанция пыр.
Таран лэбзис медводз.
Тадзи овлывлі век: кӧні сьӧкыд, сійӧ мунліс первойӧн.
Вит минута мысти лэбзис Филонов, сэсся Дымов.
Команднӧй радиостанция пыр Таран ӧтарӧ вызывайтіс Дымовӧс да Филоновӧс.
«Филонов, Филонов!
Таран сёрнитӧ.
Босьт веськыдвыв: шуйгавылас гӧраяс.
Пет тысяча кыксё метр вылнаӧ.
Менам высота тысяча витсё.
Гӧгӧрвоин?»
«Таран, Таран!
Ме, Филонов, тіянӧс гӧгӧрвои».
«Дымов, Дымов!
Таран сёрнитӧ.
Босьт веськыдвыв.
Кыпӧдчы ӧкмыссё метр вылнаӧдз...»
Нинӧм оз тыдав, некутшӧм ориентировка абу приборъяс да пилотъяслӧн мастерство кындзи.
Кык час мысти самолётъяс пуксисны аэродром вылӧ Бакуын.
Сэні найӧс виччысисны автомашинаясӧн врачьяс да санитаръяс.
Самолётъясӧс горючӧйӧн заправитӧм бӧрын лётчикъяс бара лэбзисны Ашхабадӧ.
{М. Белахова (комиӧдіс А. Матвеев) @ Море вылын @ висьт @ М. Белахова. Зэв дона груз @ 1954 @ Лб. 84-94.}
МОРЕ ВЫЛЫН
Февральын рыболовецкӧй колхозъясса зверобойяс мӧдӧдчисны кыйсьыны тюленьяс бӧрся.
Найӧ мунісны Каспийскӧй море йи кузя берегсянь зэв ылӧдз, сёысь унджык километр сайӧ.
«Тюльбоецъяс», кыдзи шулісны тюлень кыйысьясӧс, нулісны ассьыныс став эмбурсӧ — вӧралан снаряжение, чомъяс вӧчӧм вылӧ камыш да прӧдукта — додьяс вылын, кодъясӧс кыскисны вӧвъяс.
Лымйӧн тырӧм йи кузя туй писькӧдігӧн найӧ сувтӧдлісны туй вылас камышысь вешкаяс.
Тайӧ вешкаясыс и петкӧдлісны тюльбоецъяс дінӧ туйсӧ.
Быд кык-куим лун мысти на дінӧ волывлісны колхозъясысь посыльнӧйяс, вайлісны свежӧй нянь, картупель да яй.
И вот ӧтчыд — тайӧ вӧлі нин март тӧлысьын — «Заря» колхозса посыльнӧй мӧдӧдчис аслас колхозса кыйсьысьяс дінӧ.
Рӧзвальӧ доддялӧм вӧлыс ӧтарӧ вильдаліс йи вылас.
Кӧдзыд войтӧлыс, коді бушуйтіс нин куим лун, нӧбӧдӧма туй вывсьыс лымсӧ.
Ӧткымын вешкаясӧс тӧлыс вӧлі пӧрӧдӧма да нуӧма.
Но посыльнӧй, пӧрысь чери кыйысь, унаысь нин ветлывліс тайӧ местаясӧдыс да эз пов ылалӧмысь.
Ыж ку тулупӧ гартыштчӧмӧн сійӧ пукаліс рӧзвальын да вӧтліс вӧвсӧ.
Водзын ещӧ кузь туй на, а старик кутіс нин кынмыны.
Сійӧ чеччис доддьысь, медым шонтысьыштны подӧн мунӧмӧн.
И друг водзвывсьыс аддзис... чистӧй море.
Вӧт тайӧ али збыль?
Старик эз эскы аслас синъяслы.
Ӧд сійӧ ещӧ и туйджынсӧ на эз мун — и друг ва!
Сідзкӧ, кыз йиыслысь став ӧстальнӧй зэв ыджыд пространствосӧ йӧзыскӧд ӧтлаын нуӧма мореӧ?
Пӧрысь чери кыйысь зэв ёна повзис.
Сійӧ весиг эз сувтӧд вӧвсӧ да сыкӧд орччӧн пыр муніс и муніс водзӧ.
Сӧмын кор вӧлыс кутіс корсйӧдлыны да петитчис бӧрлань, сійӧ воис ас садяс.
Туйыс ори, и гыясыс мыськисны йисӧ.
Старик видзчысьӧмӧн бергӧдіс вӧвсӧ.
Ещӧ и ещӧ, аслас синъяслы эскытӧг, сійӧ видзӧдліс море вылӧ.
Сэсся пуксис доддяс да вӧтліс вӧвсӧ бӧр береглань.
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!
Колӧ корны отсӧг вылӧ.
Важся кадӧ, кор лолывліс татшӧм бедаыс, чери кыйысьясӧс лыддьывлісны пӧгибнитӧмӧн.
Кытысь да кыдзи корсян йӧзӧс помтӧм паськыд гыа море вылысь!
Но ӧні спасайтӧны.
Ыстасны пароходъяс, самолётъяс да корсясны йӧзӧс, кӧть мед кытчӧ найӧс эз ну.
Сӧмын колӧ тэрмасьны.
Море оз шутит — вермас кыптыны шторм, и гырысь йияссӧ жугӧдлас посни торъяс вылӧ.
Сэки йӧзыс пӧгибнитасны.
Бедствие йылысь юӧр воис Астраханьӧ войвыв Каспийса некымын рыболовецкӧй колхозсянь пӧшти ӧттшӧтш.
Мореӧ нуӧма сё морт гӧгӧр.
Мӧд лун асывсяньыс заводитісны корсьны.
Позьӧ кӧ эськӧ вӧлі кыпӧдчыны вылӧ-вылӧ Каспийскӧй море весьтӧ, сідз, медым аддзыны сійӧс ӧтарладорсяньыс мӧдарӧдзыс, то тайӧ мартовскӧй лунас позис эськӧ аддзыны уна интереснӧйтор.
Лунвылас, Баку да Красноводск берегъяс дорын, сялькӧдчис чистӧй море.
Бакусянь Каспий войвылӧ мунісны чери кыйысьясӧс корсьны кык ледокольнӧй пароход.
Войвылас мореыс тупкыссьӧма лымйӧн вевттьысьӧм оръявлытӧм йиӧн.
Сэсся йиыс нерӧвнӧй визьӧн орӧ, и кывтӧны гырысь да посни йиторъяс, кодъясӧс тӧлыс вӧтлӧ лунвывлань.
Тані, кылалысь йияс весьтын, уна местаын кытшлалӧны самолётъяс.
Найӧ оз мунны определённӧй маршрут серти, а лэбалӧны то бӧрӧ, то водзӧ, то шуйгавывлань, то веськыдвывлань: пилотъяс корсьӧны чери кыйысьясӧс...
Лётчик Казанов бортмеханик Семёновкӧд лэбисны ичӧтик самолёт-амфибия «Щ-2» вылын.
Тайӧ самолётсӧ лӧсьӧдӧма море весьтті лэбалӧм вылӧ: сійӧс позьӧ пуксьӧдны ва вылӧ и му вылӧ либӧ йи вылӧ.
Пуксьӧ кӧ му вылӧ — лэдзсьӧны шассияс, ва вылӧ кӧ — шассияс бӧр кыпӧдчӧны, и самолёт пуксьӧ ичӧтик пыж вылӧ.
Кык местаа восьса пилотскӧй кабинаын пукалӧны лётчик да бортмеханик.
Море вылӧ пуксьыны да бӧр кыпӧдчыны ӧтнаслы лётчиклы бортмеханиктӧг зэв сьӧкыд.
Том, энергичнӧй, дзирдалысь сьӧд синъяса лётчик Казанов зэв бура ориентируйтчис море вылын.
Некымын во нин сійӧ уджаліс Каспийскӧй мореса рыбнӧй промышленность авиацияын.
Сӧмын на кык недель сайын сійӧ лэбаліс войвыв Каспийса йияс весьтті, нуӧдіс разведка сійӧ местаясын, кӧні чукӧртчӧны тюленьяс.
Ӧні кабинасяньыс сійӧ аддзис, мый сэні, кӧні ещӧ неважӧн на вӧлі ӧтторъя йи поле, кӧні тыдалісны пемыд розьяс, кодъяс пыр тюленьяс сунласисны ваӧ, ӧні гыаліс море да плавайтісны ӧтка йи пластъяс.
Йиыс орліс нин берегсянь комын-нелямын километр сайын.
Кодарлань лэбны?
Визувсӧ да тӧвсӧ артыштӧмӧн Казанов решитіс, мый йисӧ нуӧ асыв-лунвылӧ, да сэтчань и босьтіс курссӧ.
Самолёт лэбис куимсё метр вылнаын.
Кӧть шондісӧ вӧлі тупкӧмаӧсь кымӧръяс, горизонт кузя тыдаліс кызь километр ылнаӧдз.
Казанов да бортмеханик внимательнӧя видзӧдісны кывтысь йи пластъяс вылӧ.
Со бокынджык, километр дас сайын, йи пласт вылын бура тӧдчӧны кык сьӧд чут.
Кымын матӧджык тайӧ йи пласт дінас лэбзис самолёт, сымын ёнджыка чайтсис, мый сэні сулалӧны кык морт да ӧвтчӧны кияснас.
— Эм! — горӧдіс бортмеханик. — Йӧз, дерт!
Но кор самолёт лэччыштіс да матыстчис йи пластлань, кык сьӧд чут... лэбзисны.
— Тьпу ті, проклятӧйяс! — скӧрмис Казанов.
Тадзи найӧ корсисны час, мӧдӧс...
Лэбачьяс, торосъяс да йи пластъяс вылын вуджӧръяс частӧ ылӧдлісны лётчикӧс.
Тыдовтчас, быттьӧ мыйкӧ сьӧдалӧ, — Казанов мунас сэтчӧ.
Лэччыштас увлань, лэбзяс сійӧ места весьттіыс, но пыр весьшӧрӧ.
Друг дзик борт увсьыс лётчик аддзис йи пласт, код вылын мичаа тӧдчис додь сювъяслӧн туйыс.
Аддзӧмтор вӧсна лои нимкодьджык — ӧні лои тӧдса, кытчӧ кывтӧны торъялӧм йияс.
Ещӧ часджын лэбисны, и бара аддзисны выльтор: йи пласт вылын тыдаліс кош — камышысь вӧчӧм чом, и сы дінын разӧдӧма турун.
Тані вӧлӧма тюльбоецъяслӧн стоянка.
«Эмӧсь-ӧ чомъяс йӧзыс?»
Казанов лэччис улӧ да лэбзис чом весьтті зэв уліті.
Ставыс быттьӧ кулӧма, ни ӧти ловъя лов.
Ещӧ и ещӧ сійӧ лэбзис йи пласт весьтті, надейтчис, мый сійӧс кыласны да кодкӧ петас чомйысь.
Но некод эз пет.
Йи пласт вылын ни ӧти морт эз вӧв.
«Паныдасис кӧ кош, сідзкӧ кыськӧ татысь, матысь колӧ корсьны йӧзӧс.
Ӧд кодкӧ коли жӧ ловйӧн!» мӧвпаліс лётчик.
Йи пластъяс веськыдвылын и шуйгавылын.
Казанов то лэбис водзӧ, то кежліс шуйгавыв либӧ веськыдвыв.
И вот лётчик да бортмеханик пӧшти ӧттшӧтш казялісны йи пласт, код вылын сулаліс йӧз чукӧр.
Кымын матӧджык матыстчис самолёт, сымын ёнджыка тыдалісны йӧзыс.
Тайӧ вӧлі неыджыд йи пласт, код доръясӧ кыпӧдчӧмаӧсь торосъяс.
Кор Казанов лэбзис сы весьтті, йӧзыс кутісны ӧвтчыны кияснаныс.
Сэні жӧ сулалісны вӧвъяс.
Казанов весиг удитіс артыштны: кызь мортысь не этшаджык да квайт вӧв.
Лётчик решитіс пуксьыны.
Ещӧ и ещӧ лэбзис сійӧ йи пласт весьтті, бура сійӧс видзӧдігтыр.
Йи пласт ичӧтик, витсё метр кузя, куимсё метр пасьта.
Дорышъяс сертиыс сійӧ артыштіс йиыслысь кызтасӧ: комын — комын вит сантиметр.
Сідзкӧ, сійӧ выдержитас самолётлысь сьӧктасӧ.
Казанов видзӧдіс став торосъяссӧ да гуранъяссӧ, медым пуксигӧн кытшовтны найӧс.
Медбӧрти сійӧ приметитіс пуксьӧм вылӧ позяна полоса да кутіс ичӧт скорость вылын матыстчыны сы дінӧ.
Мыйӧн сӧмын кӧлесаяс инмисны йиас, лётчик выключитіс моторсӧ, медым чинтыны самолётыслысь котӧртӧмсӧ.
Самолёт котӧртіс куимсё метр да сувтіс васяньыс зэв матӧ.
Самолёт дінӧ котӧртісны йӧз.
Чужӧмъясыс налӧн лӧзӧдӧмаӧсь кӧдзыдысла, кӧть ставныс найӧ вӧлі быттьӧ шоныда пасьтасьӧмаӧсь: тюлень мехысь шапка-ушанкааӧсь, ватнӧй гачьясаӧсь да фуфайкаясаӧсь.
— Но, кыдзи делӧясныд, ловъяӧсь? — юаліс Казанов.
— Да вот, пока ловъяӧсь.
А водзӧ мый лоӧ, огӧ тӧдӧ. Ратшкакылӧ йи пластыс.
— Но, водзӧ ставыс лоас бур, — эскӧдіс Казанов. — Ті кутшӧм колхозысь?
— «Красная Заря» колхозысь.
— Висьталӧй, кыдзи мый тіян!
Вӧлӧмкӧ, чери кыйысьясӧс коймӧд сутки нин новлӧдлӧ море кузяыс.
Тайӧ кад чӧжыс найӧ немтор эз сёйлыны.
Катастрофа суис немвиччысьтӧг.
Асывсяньыс кыйсьысьяс мӧдӧдчисны прӧмысла асланыс стоянкасянь куим километр сайӧ.
Сэсся друг зэв ёна ратшмуні, кокъяс улын йиыс кутіс тіравны и найӧ нинӧм эз и удитны вӧчны, гӧгӧрбоксянь торъялісны.
Найӧс нуис восьса мореӧ.
Стоянка вылӧ колины прӧдукта да налӧн квайт ёрт.
Кӧнӧсь найӧ ӧні?
Кыйсьысьяс виччысисны спаситӧм да войяснас сотісны бипур.
Ломтас вылас жугӧдлісны додьяссӧ.
Талун асывнас найӧ решитісны, мый отсӧг кӧ оз во, начкасны ӧти вӧв, медым не тшыгъявны.
Но отсӧг воис — стӧчджыка кӧ, лэбзис.
Казанов сетіс кыйсьысьяслы дас аварийнӧй пӧсылка.
Дас пӧсылка!
Да тайӧ тшыгъялӧм, кынмӧм йӧзыдлы дзонь озырлун!
Пӧсылкаясын (быдӧн веситіс дас килограммӧн) вӧліны сукаръяс, консервъяс, спирт тыра флягаяс да табак.
Казановлы колӧ вӧлі лэбзьыны.
Сійӧ висьталіс кыйсьысьяслы, мый корсяс пароход да вайӧдас сійӧс тайӧ йи пласт дінас.
Качӧдчӧм бӧрын лётчик босьтіс курссӧ асыввывланьджык, надейтчис корсьны сійӧ квайт кыйсьысьсӧ, кодъяс кольӧмаӧсь стоянка вылӧ.
Сыысь кындзи, чери кыйысьяс висьталісны, мый насянь шуйгавылын вӧлі мӧд колхозлӧн стоянка, кӧні вӧлі комын кыйсьысь.
Ӧні сійӧ регыд аддзис йӧза йи пластсӧ.
Ылісянь на сійӧ казяліс кош да, кор лэбзис матӧджык, аддзис уна йӧзӧс.
Йи пластыс вӧлі ыджыд, шыльыд.
Казанов пуксис.
Тані вӧліны «Новый путь» колхозысь комыннан чери кыйысьыс, дас кык вӧв да кыйӧм прӧмыс — тюленьяс.
Ещӧ ӧти шог история кывзӧм бӧрын Казанов сетіс тайӧ группаыслы кӧкъямыс аварийнӧй пӧсылка. Самолётас ещӧ колис нёль пӧсылка.
Водзӧ корсьысьӧмысь сійӧ решитіс пока ӧткажитчыны.
Вӧлі нин кык час лун, и сійӧ тэрмасис спаситны найӧс, кодъясӧс аддзис.
Кыпӧдчӧм бӧрын Казанов веськӧдчис лунвывлань.
Кымын ылӧджык лунвывлань, сымын этшаджык кывтіс йи пласт.
Сэні, кӧні помассисны жугласьӧм йиторъяс да воссис чистӧй море, тыдовтчис тшын.
Тайӧ чут дінас и веськӧдчис Казанов.
Горизонт вылын мыччысис труба, а сы бӧрын и ледокольнӧй пароходлӧн силуэтыс.
— Гиж записка, — шуис Казанов бортмеханиклы да диктуйтіс: — «Войвылын да асыв-войвылын аддзи чери кыйысьяслысь кык группа.
Локтӧй ме бӧрся».
Бортмеханик кусыньтіс запискасӧ да сюйис сійӧс вымпелӧ — гӧрд флажока ичӧтик цилиндрическӧй коробочкаӧ.
Пароход весьтті лётчик лэбзис зэв уліті да удитіс сылӧн корпус вылысь лыддьыны нимсӧ: «Медвежонок».
Бортмеханик шыбитіс палуба вылӧ вымпел.
Казанов лэбзис ещӧ ӧтчыд да, кор убедитчис, мый вымпелсӧ казялісны, веськӧдчис чери кыйысьяс дінӧ.
Матынджык вӧлі «Новый путь» колхозса чери кыйысьяса йи пласт — лётчик сэтчӧ и матыстчис; сэсся бергӧдчис бӧр пароходлань.
Дыр кад чӧж маятник моз самолёт курсируйтіс пароход да йи пласт костын.
Пароход надзӧн писькӧдчис кывтысь йияс костӧд, а Казанов индіс сылы, кытчӧ мунны.
Медбӧрти пароход сэтшӧма матыстчис, мый лётчик чери кыйысьяс весьтсянь аддзис сійӧс.
Сідзкӧ, и пароходсянь аддзисны самолётӧс.
Сійӧ ещӧ ӧтчыд воліс пароход дінӧ да шыбитіс вымпел запискаӧн:
«Пукся чери кыйысьяс дінӧ да виччыся тіянӧс».
Час мысти пароход кутіс нин тыдавны йи пласт вывсянь, а ещӧ час мысти сійӧ швартуйтчис сы дінӧ.
Кор чери кыйысьяс кайисны пароход вылӧ да грузитісны вӧвъяссӧ да виӧм тюленьясӧс, шондіыс кутіс нин лэччыны.
Заводитіс пемдыны.
Ӧні сьӧкыдджык лои аслыс лётчиклы.
Бензин вӧлі тырмымӧн, медым лэбзьыны аэродромӧдз, но эз вӧв надея, мый самолёттӧг капитан аддзас мӧд группасӧ.
Та вӧсна Казанов решитіс лэбзьыны чери кыйысьяс дінӧ, индыны пароходлы туйсӧ, сэсся пуксьыны йи пласт вылӧ да организуйтны сигнализация бипурӧн.
Самолёт кыпӧдчис, и ӧттшӧтш мӧдӧдчис пароход.
Лётчик кыкысь прӧйдитчис чери кыйысьяс да пароход костті да пуксис йи пласт вылӧ.
Тайӧ лэбалӧм вӧснаыс сылӧн эз ло позянлун бӧр мунны базаӧ.
Бензин коли зэв этша.
Пемдіс.
Кыйсьысьяс жугӧдісны медбӧръя додьсӧ да ӧзтісны бипур.
Пароход век на эз вӧв.
Сӧмын дасӧд часын рытнас пароходсянь прожектор кутіс аслас югӧрӧн йӧза да пӧшти помӧдз нин сотчӧм бипура йи пласт.
Кор пароход швартуйтчис, лётчик пыдісянь ышловзис.
Нелямын кӧкъямыс мортӧс вӧлі спаситӧма.
Но воис сьӧкыд кад аслыс лётчиклы, бортмеханиклы да самолётлы.
— Ӧні мездӧй менӧ, — шуис Казанов капитанлы. — Ковмас тані колльӧдны войсӧ и тіянлы и меным.
Ми радируйтам аэродромӧ, и асывнас миянлы ваясны бензин.
Капитан, опытнӧй моряк, коді вӧвлі быдсикас переделкаын, спокойнӧя вочавидзис:
— Мый йылысь сёрнитнысӧ!
Кутам дрейфуйтны йи пластыскӧд ӧтлаын.
Матросъяс отсӧгӧн Казанов да бортмеханик крепитісны самолётсӧ йи вылас.
Бордъяс да поплавокъяс бердас кӧрталісны кык кыз гез; гез мӧдар помъясас крепитісны бедьяс да сюйисны найӧс гуясӧ, кодъясӧс вӧлі кодйӧма йи вылас сідзи, мый бедьясыслӧн помъясыс мыджсисны йиас.
Регыд бедьясыс, а накӧд тшӧтш и гезъясыс кынмисны, и мыджӧд артмис крепыд.
Самолётлысь моторсӧ вевттисны чехолӧн, и Казанов бортмеханиккӧд мунісны корабль вылӧ, медым шойччыштны сьӧкыд лётнӧй лун бӧрын.
Дас кык час войын лыбис шторм.
Йиыс кутіс рутшка-ратшкакывны.
Гырысь гыяс качайтісны пароходӧс, киськалісны ваӧн сылысь палубасӧ, швачӧдісны йи пласт бердӧ, мыськисны да жугӧдлісны сійӧс.
Тӧлыс пӧрӧдіс кок йывсьыд.
Сап пемыдас оз вӧлі тыдав самолёт.
Казанов эз вермы пукавны места вылас — сійӧ котӧртлывліс палуба вылӧ, дзоргис пемыдас, ветлывліс капитан дінӧ, сэсся бӧр воліс.
«Мый сэні самолётыскӧд?
Коляс-ӧ сійӧ дзоньӧн али бушковыс пасьвартас-жугӧдас, нуас сійӧс?»
Коли кык, куим час — бушков эз лӧнь.
Нёль час войын капитан шуис Казановлы:
— Миянӧс нуӧ скалистӧй берегъяс вылӧ.
Дрейфуйтны ӧпаснӧ.
— Но ме ог вермы эновтны самолётӧс, — решительнӧя шуис лётчик. — Колӧ виччысьны югдӧмсӧ.
— Ладнӧ.
Ме кута дрейфуйтны медбӧръя минутаӧдз.
Кажитчис, мый тайӧ войыс оз и помасьлы.
Кадыс муніс вывті ньӧжйӧ.
Чери кыйысьяс, кодъяс терпитісны страшнӧй лунъяс, унмовсисны каютаясын.
Но пароходлӧн да ичӧтик самолётлӧн командаысь некод эз куньлы синъяссӧ.
Коркӧ и заводитіс югдыны.
Ру пырыс, рӧмыдас, кутіс тыдавны качайтчысь самолёт.
Сійӧ вӧлі дзонь.
Но йи пластыс потӧма, чинӧма, и самолёт сулаліс васяньыс не ветымын метр сайын, кыдзи сійӧ вӧлі рытнас, а сӧмын дас воськов сайын.
Часджын шторм — и сійӧ лоӧ мореын.
Казанов решитіс спаситны машинасӧ.
— Ми ӧні пробуйтлам кыпӧдчыны, — шуис сійӧ капитанлы. — Лэбзя войвывлань да пукся кытчӧкӧ ыджыд йи пласт вылӧ.
А ті локтӧй ме бӧрся.
Комбинезонъяса Казанов да бортмеханик кутісны лэччыны гезйысь вӧчӧм трап кузя йи вылӧ.
Бортмеханик ӧти киас кутіс моторлы шонтӧм маслӧ тыра ведра.
Тӧлыс качайтіс трапсӧ, и вӧлі зэв сьӧкыд кутчысьны тайӧ лайкъялысь пос вылас.
Но вот кыкнанныс нин найӧ йи вылынӧсь.
Матыстчисны самолёт дінӧ.
Бортмеханик босьтіс чехолсӧ да кисьтіс моторӧ маслӧ.
Казанов кутіс разьны гезъяс.
И друг тӧлыс вайис на дінӧдз корабльсянь горӧдӧм:
— Спасайтчӧй!
Мыльк!
Казанов бергӧдчис.
Йи гӧра локтіс на вылӧ...
Кор море кузя кывтӧны йияс да кыпӧдчӧ шторм, частӧ лолӧны мылькъяс.
Каспийскӧй море ӧткымынлаті зэв ляпкыд.
Тырмымӧн ӧти йи пластлы веськавны ляпкыдінӧ, кыдзи мӧд, коймӧд, бӧрсянь локтысь йияс люкасясны сэтчӧ.
Йи пластъяс кавшасьӧны ӧта-мӧд выланыс, и быдмӧ йиа мыльк...
Татшӧм мылькйыс ыджыд шумӧн локтіс ӧні ичӧтик самолёт да кык збой морт вылӧ.
Ещӧ минута — и сійӧ лямӧдас, пасьвартас найӧс.
Самолёт сулаліс бӧжнас мыльклань.
Гезъяс вӧліны разьтӧмӧсь на.
Тэрыба да вӧвлытӧм пельклунӧн, коді лоӧ йӧзлӧн смертельнӧй опасность дырйи, Казанов да бортмеханик перйисны зепъяссьыныс водзвыв лӧсьӧдӧм пуртъяс, вундісны гезъяссӧ, мыйвынсьыс тойыштісны самолётсӧ да кутісны йӧткыны сійӧс матыстчысь мылькйысь.
Метр ветымын кымын найӧ йӧткисны сійӧс, но сэсся кыкнанныс усины.
Йӧткыны вӧлі вывті сьӧкыд — ӧд самолёт веситіс дзонь тонна!
Казанов муртса шойччыштіс, сэсся чеччис да видзӧдліс бӧрвылас.
Сэті, кӧні минута сайын сулаліс самолёт, локтіс йи гӧра.
Маслӧ улысь тыртӧм ведра зёлякылігтыр быгыльтчис мыльк йывсянь.
Пароходсянь горзісны:
— Спасайтчӧй асьныд!
— Семёнов, — горӧдіс Казанов бортмеханиклы, — йӧткы!
Локтӧ мыльк!
Но самолёт эз вӧрзьы, эз вешйы места вывсьыс.
Шемӧсмӧм Казанов видзӧдліс бӧрвылас...
Мыльк сувтӧма.
Сӧмын торъя йи глыбаяс исковтісны сы йывсянь.
Страшнӧй ратшкӧдчӧм бӧрын лои зэв лӧнь, кӧть мореыс важмозыс бушуйтіс да лёкысь омляліс тӧв.
— Запускайт! — сьӧкыда лолалігтыр кирган гӧлӧсӧн шуис Казанов бортмеханиклы.
Мотор регыд кутіс уджавны, найӧ пуксисны самолётӧ да кутшӧмкӧ чудоӧн, сӧмын ичӧтик разбег вӧчӧм бӧрын, кыпӧдчисны.
Ни Казанов, ни бортмеханик эз нин вермыны сёрнитны.
Найӧ сьӧкыда лолалісны да чышкалісны чужӧмсьыныс пӧсьсӧ.
И кор найӧ лэбисны штормӧвӧй море весьтті, берегсянь ыліті, кыкнанныс чувствуйтісны, мый налы оз грӧзит некутшӧм опасность.
Пароходсянь войвывлань вит километр лэбзьӧм бӧрын лётчик аддзис ыджыд йи пласт да пуксьӧдіс сы вылӧ самолётсӧ.
А недыр мысти на дінӧ воис и пароход.
Капитан радируйтіс Астраханьӧ, и кор руыс разалі, йи пласт вылӧ локтіс самолёт бензинӧн.
Казанов заправитіс ассьыс машинасӧ, и кыкнан самолётыс кыпӧдчисны да заводитісны корсьны водзӧ.
Тайӧ жӧ рытнас став чери кыйысьяссӧ, кодъясӧс суліс бедствие, вӧлі аддзӧма.
{М. Белахова (комиӧдіс А. Матвеев) @ Нежнӧй пассажиръяс @ висьт @ М. Белахова. Зэв дона груз @ 1954 @ Лб. 95-103.}
НЕЖНӦЙ ПАССАЖИРЪЯС
Разнӧйӧсь овлӧны пассажиръяс.
Мукӧдъяс оз вайны лётчиклы некутшӧм тӧждысьӧм.
Лоас вынужденнӧй посадка либӧ омӧль поводдя вӧсна туйын задержитчӧм — нинӧм, пассажиръяс виччысьӧны терпеливӧя.
Но овлӧны, сэтшӧмъяс, мый и час лишнӧй оз вермыны овны самолётын.
Оз ропкыны, оз видчыны, но лётчик тӧдӧ: задержитчас кӧ сійӧ туй вылын час-мӧд лишнӧй, пассажиръяс кулӧны.
Та вӧсна тэрмасьӧ сійӧ кыдз мый вермӧ, зільӧ ас кадын вайны найӧс места вылӧдз.
И колӧ жӧ вӧлі лоны татшӧм бедалы, мый кор лётчик Романов самолётын мунісны татшӧм нежнӧй пассажиръясыс, торксис моторыс!
Тайӧ вӧлі май тӧлысьын.
Романов лэбис Сталиногорсксянь Подмосковьеӧ.
Ичӧтик самолёт «ПО-2», коді сэтшӧм вернӧя служитліс, друг туйджынъяс подведитіс.
Быть ковмис пыр жӧ пуксьыны.
Романов аддзис сиктсянь неылысь, ю берег дінысь, видз да сэтчӧ пуксис.
Пыр жӧ сиктысь уськӧдчисны уна челядь да панъясигтыр кутісны котӧртны самолётлань.
Эз на удит лётчик гӧгӧрбок видзӧдлыны, кыдзи сійӧс босьтісны кытшӧ гожъялӧм челядь.
Романов зумыштчӧмӧн видлаліс самолётсӧ да, кажитчис, эз и казяв челядьӧс.
А найӧ полігтыр видзӧдісны сы вылӧ, эз лысьтны матӧджык матыстчыны да шыасьны.
Лётчиклӧн внешностьыс чуймӧдіс челядьӧс.
Найӧ чайтісны, мый летчикъяс овлӧны сӧмын томӧсь, — татшӧмъясӧн найӧс рисуйтлісны картинкаяс вылын.
А тайӧ олӧма морт, стрӧг, чужӧмыс гожъялӧма, киясыс гырысьӧсь, уджалысь мортлӧн, трактористлӧн кодьӧсь.
Романов видлаліс самолётсӧ да, друг челядь дінӧ шыасигмоз, шуис нюмъялігтыр:
— Здравствуйте, том видзӧдысьяс!
Челядь яндысьыштісны, ӧткымынъяс весиг петитчисны бӧрлань, медым дзебсьыны ёртъяс мыш саяс.
Но водзын сулалысь кузь гача, еджыдӧдз быгалӧм юрсиа зонка юаліс:
— Ті миян дінӧ лэбзинныд?
Председательӧс корны?
— Лэбзи эг тіян дінӧ, а сувті тіян ордӧ.
Председательӧс непременнӧ колӧ корны.
Но ті меным ставныд жӧ коланныд, — шуис Романов.
Тайӧ вӧлі ньӧти виччысьтӧм, и смелмӧм челядь матыстчисны матӧджык.
— Менам вот тані, самолётас, кызь тысяча пассажир.
Тіян отсӧгтӧг найӧ вермасны кувны.
Эскытӧм видзӧдласъяс казялӧм бӧрын Романов водзӧ висьталіс:
— Да-да, кызь тысяча.
И ме тіянлы найӧс петкӧдла.
Сӧмын первой вот мый вӧчӧ.
Котӧртлӧй гортаныд да вайӧй зыръяс, ведраяс да, эм кӧ, ньӧрйысь кыӧм кӧрзинаяс...
Эз на удит сійӧ шуны медбӧръя кывъяссӧ, кыдзи ставнас ватагаыс кыккокйыв уськӧдчис сиктлань.
Кор медбӧръяясыс муртса на матыстчисны ылысса керкаяс дінас, первойяясыс, медбура котралысьясыс, лэбзисны нин бӧр ведраясӧн гольӧдчигтыр да кӧрзинаясӧн шенасигтыр.
Лётчик муніс челядькӧд ю дорӧ да бӧрйис берег дорсьыс ичӧтик куръя.
— Тайӧ куръясьыс колӧ вӧчны ты.
Вот татчӧ стрӧитӧй плӧтина, торйӧдӧй куръясӧ юсьыс.
Бригадирӧн назначайта тэнӧ, — шуис Романов еджыд юрсиа детинкалы.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны?
— Петя.
— Тэ пионер?
— Да.
— Зэв бур.
Выполнитӧй заданиесӧ.
Удж пузис: коді зыръясӧн кодйис му, коді ваяліс сійӧс ю дорӧ, а медся гырысьясыс, гачсӧ пуджӧмӧн, стрӧитісны плӧтина.
Романов сӧмын первойя минутаясас отсасис челядьлы, индаліс, мый и кыдзи вӧчны, а сэсся, кор казяліс, мый найӧ ӧтнаныс сяммасны вӧчны мый колӧ, бара муніс самолёт дорас.
Локтіс колхозса председатель.
Романов тшӧктіс сылы район пыр звӧнитлыны Москваӧ, аэродромӧ.
— Висьталӧй, мый меным колӧ отсӧг.
Мед ыстасны татчӧ самолёт бортмеханикӧн.
— Но, а ми мыйӧн вермам отсавны тіянлы? — юаліс председатель.
— Немтор сэсся оз ков.
Менам тані доброволецъяслӧн дзонь армия. — И Романов нюмъялігтыр индіс челядь вылӧ.
Регыд плӧтина вӧлі дась.
Сійӧ торйӧдіс куръясӧ юысь.
Артмис ичӧтик ты.
— Молодцы, ребята! — шуис Романов. — Ӧні кутам меститны миянлысь пассажиръясӧс.
Ставныс сӧмын тайӧс и виччысисны.
Зэв нин окота вӧлі видзӧдлыны, кутшӧмӧсь лётчиклӧн тайӧ пассажиръясыс.
Романов перйис самолётысь ящик.
Прӧстӧй ляпкыдик пу ящик.
— Кутшӧм нӧ тайӧ пассажиръяс! — ропкыны кутісны челядь, кодъяс чайтісны, мый лётчик ылӧдліс найӧс.
— А вот ӧні аддзанныд кутшӧм!
Ноко, отсыштӧй меным.
Ящиксӧ босьтісны кыкнан бокӧдыс, вайисны ю дорӧ да пуктісны муас.
Романов восьтіс вевтсӧ.
Сэні куйліс нитш.
Челядь вылӧ мудера видзӧдігмоз лётчик тэрыба босьтіс нитш слӧй...
Дзирдыштісны пемыдгӧрд-эзысь рӧма черияс — зеркальнӧй карплӧн малёкъяс.
Найӧ вӧліны зэв посниӧсь, чальчунь кузьтаӧсь.
И ставныс ловъяӧсь — лолалісны да швачӧдчисны бӧжъяснаныс.
— Ок ті! — нимкодясисны челядь.
Романов кымыньтіс ящиксӧ ваас.
И пыр жӧ малёкъяс дзебсисны выльысь вӧчӧм ты пыдӧсӧ.
Сӧмын вит штука кыптісны вывлань.
Тайяс кулӧмаӧсь нин.
Вайисны мӧд ящик, коймӧдӧс, нёльӧдӧс...
Ичӧтик ты вочасӧн тыри, и черипиянлы лои дзескыд.
Сэки босьтчисны кыӧм кӧрзинкаяс дінӧ.
Найӧс тыртісны малёкъясӧн да пукталісны веськыда юас, но сідзи, медым ваыс эз во кӧрзинка вылысса дорӧдзыс.
Черипиян вӧліны ваынӧсь, а кӧрзинкаясысь чеччыштны эз вермыны.
И вот кызь тысяча пассажирӧс вӧлі меститӧма.
Ӧні найӧ вермисны спокойнӧя виччысьны, кор лӧсьӧдасны самолётсӧ.
Романов пуксис эжа вылӧ да кутіс куритчыны.
Сы гӧгӧр пуксялісны челядь.
Уджалігӧн найӧ ӧтарӧ юасисны лётчиклысь.
Но сійӧ скӧраліс: «Вот меститам малёкъясӧс, быдтор йылысь висьтала».
Ӧні воис кад ӧтвечайтны.
— Но, кывзӧй, менам другъяс, — шуис Романов. — Ті юасинныд, кытысь меным та мында чериыс.
Найӧ чужисны прудйын, Сталиногорск карсянь неылын.
Сійӧ прудъяс абуӧсь ни сиръяс, ни мукӧд хищнӧй черияс.
Сэні специальнӧ видзӧдӧны сы бӧрся, медым зеркальнӧй карплӧн малёкъясыс быдмисны некутшӧм опасностьтӧг.
Чужисны черипияныс кольӧм гожӧмнас на да тӧвйисны прудйын.
Ӧні найӧс кыйӧны да нуӧны Москва бердса прудъясӧ.
Ӧні быд чери веситӧ дас вит, кызь, но медся унасӧ комын грамм.
А гожӧмбыднас сійӧ быдмас, лоӧ ыджыд, кӧкъямыссё грамм либӧ жӧ дзонь килограмм сьӧкта.
Вот сэки сійӧс и ваясны московскӧй магазинъясӧ.
Мукӧддырйиыс весиг ловйӧннас вузалӧны гырысь магазиннӧй аквариумъясысь.
Кольӧм во ме ӧтнам нуи кыксё тысяча малёкӧс.
И таво гожӧмнас сы мында жӧ нуа.
Кӧрт туй кузя абу удобнӧ черипиянӧс нуны — поезд мунӧ дыр, а чери ватӧг оз вермы дыр овны.
А кутшӧм ӧдйӧ позьӧ самолёт вылын!
Тайӧ талун менам татшӧм неудачаыс лои, а ме найӧс куим часӧн вайлывла местаӧдзыс.
Куим час чӧж прогулка малёкъяс выдерживайтӧны ватӧг, найӧс кӧ вот тадзи меститны, уль нитш пытшкӧ.
Но, а куим часысь дырджык видзны ӧпаснӧ...
Та вӧсна и пукси ме ю дінӧ — мӧвпала, гашкӧ удайтчас спаситны ассьым пассажиръясӧс.
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана... — нюркнитісны челядь.
— А ті Китайын вӧлінныд? — немвиччысьтӧг юаліс Петя.
— Вот кӧні эг вӧв, сэні эг вӧв!
Ме ылӧдз некор эг лэбзьывлы.
Век сӧмын асланым страна весьтӧд.
— Но, тайӧ гажтӧм! — кыліс кодлӧнкӧ разочаруйтчӧм гӧлӧс.
Романов мӧвпалігтыр видзӧдліс детинка вылӧ:
— Тэ чайтан?
А вот кывзы, мый ме тэныд висьтала...
Некор ме эг мечтайтлы ылыс странаясӧ, океанъяс да мореяс вомӧн лэбалӧм йылысь.
Асланым странаным сэтшӧм мича, сэтшӧм паськыд, мый быдса олӧм оз тырмы, медым видзӧдлыны сійӧс ставнас.
И мореяс, и гӧраяс, жар да кӧдзыд крайяс, разнӧй народъяс — ставыс эм миян странаын.
Кызь во лэбала странаса республикаясӧд, областьясӧд да районъясӧд, и век кажитчӧ, мый этша на ме аддзылі.
Ме уджала спецприменение авиацияын.
Нимыс, збыльысь, гажтӧм да гӧгӧрвотӧм.
А уджавны гажа да интереснӧ.
Ті сӧмын мӧвпыштлӧй: ме, быттьӧ великан, верма некымын часӧн бырӧдны малярийнӧй номъяслысь миллиарднӧй армия!
Тайӧ ӧмӧй гажтӧм?
Либӧ ещӧ: ме ӧтнам верма луннас кӧдзны ветымын гектар шобді.
Но кыдзи, интереснӧ?
Мыйкӧ кӧ колӧ вӧчны ӧдйӧ да срочнӧ, ыстӧны миянӧс, спецприменение авиацияса лётчикъясӧс.
Кыптас бушков да орӧдас кыськӧ телефоннӧй проводъяс;
став страна пасьтала ӧд найӧс нюжӧдӧма — и муяс весьтті и вӧръяс весьтті.
Телефон оз уджав, а кыті ори проводыс, некод оз тӧд.
Мунас кӧ морт подӧн, сійӧ лун либӧ кыкӧс кутас корсьны орӧминсӧ.
А лэбзяс самолётӧн лётчик — часджынйӧн корсяс.
Войнаӧдз Рязанскӧй областьса ӧти лесничествоын лои ыджыд пӧжар.
Сотчӧм вӧр местаас колины мыръяс да вутшъяс да кӧнсюрӧ — сотчӧм йывъяса пуяс.
Вӧрсӧ решитісны восстановитны, кӧдзны выльысь.
Кыті киӧн, кыті тракторъясӧн, лӧсьӧдісны мусӧ кӧдзӧм вылӧ.
Кӧдзны вӧр колӧ дружнӧя, водз тулыснас, а мыръяс да вутшъяс вомӧн некутшӧм сеялка оз прӧйдит.
Вот и ыстісны менӧ сэтчӧ.
Самолётсянь ме нёль лунӧн сё гектар кӧдзи.
Во мысти меным лесничествосянь ыстісны письмӧ фотографияясӧн. Быдмӧмаӧсь вӧрас посни козъяс да пожӧмъяс.
Ӧні найӧ, дерт, гырысьӧсь нин лоины.
Регыд босьта отпуск да муна сэтчӧ тшак да ягӧд вотны...
Весиг кӧинъясӧс ӧні кыйӧны самолётъяссянь.
Энӧ кывлӧй?
Лэбзьӧ самолёт тӧлын чистӧй еджыд поле весьтті.
Самолётас лётчик да ружьеа кыйсьысь.
Кыкнанныс сюся видзӧдӧны му вылӧ.
Казяласны кӧинӧс либӧ кӧинъяслысь дзонь стая — и сэтчӧ.
Кӧинъяс тэрыба котралӧны, но удитасны ӧмӧй найӧ пышйыны самолётысь!
Вӧтӧдас найӧс самолёт, лётчик пикируйтас увлань, стая вылӧ, а кыйсьысь метитчас да и лыйлӧ: бах, бах!
Ӧти либӧ ӧттшӧтш кык кӧин кольӧны лым вылӧ.
Эрдыс кӧ подходящӧй, самолёт сэтчӧ жӧ пуксьӧ, и кыйсьысь босьтӧ самолётӧ ассьыс добычасӧ.
А тӧданныд, кыдзи лётчикъяс спасайтӧны урожайяс?
Вот ме тіянлы висьтала ӧти случай...
Ыстісны менӧ ӧтчыд Узбекистанӧ.
Вӧлі апрель тӧлысь на, а Узбекистанын сӧмын медся джуджыд гӧраяс вылас тыдаліс лымйыс.
Но сэні вечнӧй лымъяс.
А улынджык гӧраяс вылын быдмӧны веж пуяс.
Гӧраяс подувъясын, колхознӧй муяс вылын, ӧзимӧй шобді сэтшӧма кыпӧдчӧма, мый лоӧма ыджыд мортлы пидзӧсӧдзыс.
Сійӧ ещӧ эз на шептась, но ён заясыс сылӧн кӧсйысисны сетны бур урожай.
Кор уськӧдчӧма врагыс, некод абу казявлӧма.
Но регыд ӧттшӧтш некымын колхозын казялӧмаӧсь шобді вылысь вреднӧй черепашкаӧс.
Тайӧ абу панцыра ыджыд черепаха, коді сэтшӧм надзӧн ветлӧдлӧ.
Вреднӧй черепашка — ичӧтик, чальчунь гыж ыджда.
Мыш вылас сылӧн мылькъя щиток, и сӧмын тайӧн сійӧ мунӧ черепаха вылӧ.
А медсясӧ сійӧ лудік кодь.
Тадзи лудікъясӧн и шуӧны ӧткымынсикас черепашкаясӧс.
Но лудік оз лэбав, а вреднӧй черепашкалӧн эмӧсь пырыстыдалана, бура сӧвмӧм бордъяс, и сійӧ вермӧ лэбзьыны зэв ылӧдз.
Узбекистан муяс вылӧ сійӧ лэбзьӧма гӧраяссянь, кӧні тӧвйӧма гылалӧм коръяс улын.
Оз прӧста тайӧ черепашка-лудіксӧ шуны вреднӧйӧн.
Вредыс сысянь зэв уна.
Хоботокыс сылӧн ёсь, чорыд щӧтьяса.
Тайӧ хоботокнас черепашка розьӧдлӧ шобділысь засӧ, нёнялӧ соксӧ да дульнас отравляйтӧ быдмӧгсӧ.
Розьӧдлӧм за кулӧ.
Уна миллион черепашкаяс виӧны дзонь муяс.
Колхозъясын эновтісны став уджъяссӧ.
Школаяс пӧдлассисны.
Колхозникъяс да школьникъяс учительяскӧд петісны кӧдзаяс вылӧ.
Черепашкаӧс чукӧртісны банкаясӧ, ведраясӧ да весиг бутылкаясӧ.
Сійӧ сэтшӧм ичӧтик, мый кокниа тӧрӧ бутылка юрӧд.
Весиг курӧгъясӧс мобилизуйтісны тыш вылӧ — вӧтлалісны муяс вылӧ, медым найӧ кокалісны черепашкаӧс.
Но кӧть мыйта сійӧс эз бырӧдны, сійӧ век чужис.
Сэні, кӧні тӧрыт черепашкаӧс, кажитчӧ, ӧктісны ставсӧ ӧтитӧг, талун бара сійӧс казявлісны.
Заразитчӧмаӧсь вӧлі быдса районъяс.
Вот татшӧм каднас ме и лэбзи Узбекистанса ӧти районӧ.
Встретитіс менӧ райкомса секретарь.
«Беда миян, — шуӧ. — Став надея тіян вылӧ».
Ме видзӧдалі муяссӧ да ставсӧ, мый колӧ, пасйи аслам полётнӧй карта вылӧ.
Сэсся быдса кык лун нуӧді занятиеяс старшӧй классъясса школьникъяскӧд, кодъясӧс торйӧдісны сигнальщикъяс бригадаясӧ.
Самолёт менам вӧлі татшӧм жӧ, «ПО-2», сӧмын сэтчӧ вӧлі лӧсьӧдӧма агроопылитель.
Сэні, самолётас, бак, кытчӧ кисьтӧны отравляйтысь порошок.
И сідзи вӧчӧма, мый личкан кӧ рычагсӧ — порошок киськассьӧ му кузя, и киссьӧ стӧч сы мында, мыйта колӧ.
Кор ставыс вӧлі дась, ми асывсяньыс заводитім уджавны.
Сигнальщикъяслӧн бригада — челядь, ставныс сэтшӧма гожъялӧмаӧсь, тюбетейкааӧсь — сувтісны асланыс местаясӧ.
Найӧ сувталісны му кузя сідзи, медым артмис сизимдас вит метр пасьта да километр кузьта полоса.
Ме пукси самолётӧ да лэбзи мулань.
Уліті лэба, мусяньыс вит метр вылнаті.
Вои флажокъяса сигнальщикъяс дінӧдз, лички рычаг вылӧ, и кутіс киссьыны вредительяслы «закуска».
Сигнальщикъяс тупкӧны синъяснысӧ — порошок киссьӧ сизимдас вит метр пасьта полоса вылӧ ставнас да веськалӧ весиг на вылӧ.
Вот ме лэбзи километр да куті бӧр бергӧдчыны.
Сэк кості сигнальщикъяс вуджисны мӧд полоса вылӧ.
Сэсся ещӧ и ещӧ кытшовті, кытчӧдз мусӧ ставнас эг киськав порошокӧн.
Некымын лун мысти комиссия видлаліс муяссӧ.
Черепашкаяс сюрлывлісны, но сӧмын кулӧмаяс; найӧ вӧліны нин косьмӧмаӧсь, вӧсньыдикӧсь.
Сэки менӧ кутісны корны ас орданыс колхозникъяс.
Ме узбекскӧй кыв ог тӧд, но мыйсюрӧ гӧгӧрвои: «<uzb>Самолёт якши, лётчик якши, урус якши!</uzb>»
Бур пӧ, мый ме отсалі налы мездысьны бедаысь.
Вреднӧй черепашкакӧд тышкасьӧмын бур результатъясысь Узбекскӧй ССР-са Верховнӧй Сӧвет наградитіс менӧ почётнӧй грамотаӧн.
Сэсся ме саранчаӧс истребляйтлі.
Страшнӧй насекомӧй!
Локтӧ саранча да ставсӧ ас туй вывсьыс бырӧдӧ — шырӧ кӧдзаясӧс сідз жӧ, кыдзи машинкаӧн юрси, дзик вуж выйӧныс.
Саранча локтӧ кымӧрӧн, став мусӧ тупкӧ.
Овлывлі, мый поездъяс сувтлывлісны, кор саранча вуджліс кӧрт туй вомӧн.
Но ӧні сійӧ оз нин ёна гуляйт.
Саранчаӧс бырӧдӧны сэні, кӧні сійӧ чужӧ: нюръясын, камышъясын.
Бырӧдӧны бордъясьтӧдзыс на.
А тэ шуан «гажтӧм!»
Ме татшӧм кывсӧ ог тӧд да и тӧдны ог кӧсйы.
Но, тырмас варовитны, кад уджавны.
Онӧ ӧмӧй кылӧ, мый самолёт лэбӧ?
Самолёт лэбзис эрд весьтті да воши вӧр сайӧ.
Некымын минута мысти сійӧ бӧр мыччысис, мӧдарсянь нин, да, муас пуксьӧм бӧрын, рулитіс веськыда лётчиклань да челядьлань, кодъяс сулалісны самолёт дорын.
Бортмеханик да кыкнан лётчикыс ноксисны моторъясӧн, а челядь кутісны гӧтӧвитны малёкъясӧс водзӧ путешествуйтігкежлӧ.
Найӧ кыйисны черияссӧ да бӧр пукталісны ящикъясӧ.
Уджалісны видзчысьӧмӧн, медым не дойдны малёкъясӧс.
Вольсаласны ящик пыдӧсас нитш, пуктасны чериясӧс, выліас бара вольсаласны нитш да пӧдлаласны вевтӧн.
Став малёкъяссӧ кыйисны да меститісны.
Колисны сӧмын, Романов разрешение серти, комын кымын штука да лэдзисны асланыс юӧ.
Мед быдмас и тані зеркальнӧй карп!
Кор ставыс вӧлі дась, Романов сьӧлӧмсяньыс прӧщайтчис челядькӧд, аттьӧаліс найӧс отсӧгысь да быдӧнлысь кутліс кисӧ.
Сэсся ӧта-мӧд бӧрсяыс кыкнан самолётыс кыпӧдчисны воздухӧ.
Час мысти нежнӧй пассажиръяс кутасны плавайтны ыджыд чистӧй прудйын!
{М. Белахова (комиӧдіс А. Матвеев) @ Скорӧй помощь @ висьт @ М. Белахова. Зэв дона груз @ 1954 @ Лб. 104-108.}
СКОРӦЙ ПОМОЩЬ
Вӧлі шоныд, кос ар.
Полётъяс мунісны перебойястӧг.
Югдігас лэбзисны санитарнӧй авиацияса московскӧй отрядлӧн став машинаясыс.
Гырысь «ЛИ-2»-яс — ылыс рейсъясӧ, ичӧт «ПО-2»-яс — Московскӧй областьса районъясӧ.
Аэродром вылӧ колины сӧмын кык санитарнӧй машина «ПО-2» — фюзеляжъяс вылас гӧрд крестъяса эзысь рӧма бипланъяс.
Найӧ сулалісны тырвыйӧ дасьӧсь.
Тайӧ машинаясыс вӧліны дежурнӧйясӧн да лэбзьывлісны сӧмын срочнӧй вызовъяс серти.
Вӧлі нин первой час лун, кор отрядса командир корис ас дінас дежурнӧй лётчик Сурковӧс:
— Сурков ёрт, ӧні воас детскӧй висьӧмъяс кузя врач, лэбзян сыкӧд «Победа» колхозӧ.
Тайӧ Каширасянь неылын.
Лӧсьӧдчы.
Сурков паськӧдіс полётнӧй карта да кутіс изучайтны маршрутсӧ.
Карта вӧлі подробнӧй, сэні вӧлі индӧма став посёлокъяссӧ, нюръяссӧ, вӧръяссӧ да юяссӧ.
Маршрутсӧ вӧсни визьӧн чертитӧм бӧрын Сурков муніс машина дорас да кутіс виччысьны.
Асывсяньыс луныс вӧлі мича, а ӧні шондіыс дзебсис.
Небесасӧ тупкисны кымӧръяс.
Тайӧ беспокоитіс лётчикӧс.
Посни санитарнӧй машинаясын, кӧні лётчикыс пукалӧ восьса кабинаын, радиооборудование абу.
Та вӧсна непременнӧ колӧ аддзыны мусӧ.
Машина дорӧ локтіс неыджыд чемоданчика нывбаба-врач.
— Здравствуйте, — чолӧмаліс сійӧ лётчикӧс. — Дыр-ӧ ковмас лэбны?
— Минута нелямын кымын, — вочавидзис Сурков.
Нывбаба-врач пуксис пӧдса двухместнӧй кабинаӧ.
Жургыны мӧдіс мотор, самолёт петіс лэбзян площадка вылӧ, и регыд скорӧй помощлӧн бордъя машина вӧлі нин воздухын.
Кымын ылӧджык Москвасянь муніс самолёт, сымын омӧльджык лои поводдяыс, и лётчик пыр лэччис увлань, топӧдчис му бердас.
Водзвылын горизонтсӧ ставнас вевттисны топыд кымӧръяс.
Лэбны водзӧ али бӧр бергӧдчыны?
А тайӧ каднас колхознӧй хатаын мӧд лун нин садьтӧгыс куйліс нывка Наташа.
Синъясыс сылӧн вӧліны куньсаӧсь, сійӧ нерӧвнӧя да сьӧкыда лолаліс.
Вольпась дінас пукаліс мамыс, кодлӧн синъясыс вӧліны гӧрдӧсь бӧрдӧмысла.
Сійӧ малаліс нылыслысь пӧсь кисӧ.
Тані жӧ вӧлі и том колхознӧй врач.
И век, кор сійӧ босьтліс висьысьлысь кисӧ да корсьліс пульссӧ, мамыс: юавліс:
— Но мый, доктор?
— Пульсыс бур, — успокаивайтіс врач.
Тӧрыт на сійӧ висьталіс мамлы, мый нывкалӧн менингит да мый тайӧ висьӧмыс вывті ӧпаснӧй.
Доктор эз вӧв специалистӧн детскӧй висьӧмъяс кузя да думайтіс, мый сійӧ гашкӧ эз правильнӧя определит висьӧмсӧ.
Сійӧ корис врачӧс районысь.
Мӧдыс сідзжӧ признайтіс менингит.
Районнӧй больничаӧ нывкаӧс нуны вӧлі ӧпаснӧ: колхозсянь больничаӧдз — кызь километр тёпканъяса, нерӧвнӧй туй кузя.
Сӧветуйтчисны врачьяс да решитісны корны Москвасянь отсӧг.
Районнӧй врач сэки жӧ колхозсянь звӧнитіс телефон пыр.
Москва кӧсйысис ыстыны самолётӧн врачӧс-специалистӧс.
Ӧні виччысисны самолёт.
Врач частӧ петавліс керкаысь, тревожитчӧмӧн видзӧдіс букыш небеса вылӧ да бӧр воліс висьысьлӧн вольпась дорӧ.
А нывка сӧрис:
— Галина Евгеньевна, юалӧй менӧ!
— Век школа йылысь сёрнитӧ, — синвасӧ чышкалігмоз висьтавліс врачлы мам. — Галина Евгеньевнаӧс, учительницасӧ, казьтылӧ.
Вӧлі нин кык час лун, а самолёт век на эз во.
Школаысь локтігӧн челядь видзӧдісны ӧшиньяс пырыс, ныръяснысӧ стеклӧяс бердас ляскӧмӧн.
Пырны эз лысьтны — ставныс тӧдісны, мый Наташа куйлӧ «садьтӧг».
Самолёт лэбзис колхоз весьтті сэтшӧм уліті, мый курӧгъяс котӧртісны вевтъяс улӧ, вӧвъяс чепӧсйисны коді кытчӧ веськалӧ да йӧзыс котӧртісны ывлаӧ.
Недыр мысти сійӧ бара тыдовтчис, мӧдар помсяньыс нин, да бара лэбзис.
Лётчик видзӧдаліс мусӧ.
Сэсся сійӧ коймӧдысь локтіс сикт весьтӧ да пуксис сы помӧ, колхознӧй сарайяс дінӧ.
«ПО-2» самолёт сійӧн и бур, мый сылы пуксьӧм вылӧ колӧ сӧмын куимсё метр кузьта площадка.
Сурковлы не ӧтчыдысь ковмывліс пуксьыны ичӧтик эрдторъяс вылӧ.
И ӧні сійӧ аддзис сарайяс костысь шыльыд площадка да, самолётлысь пробегсӧ бура артыштӧмӧн, пуксис.
Быдӧнысь медводз самолёт дорӧ котӧртісны детинкаяс, кытшалісны сійӧс быд боксянь да зілисны видлыны кияснаныс.
— Ребята, чур не вӧрӧдны киясӧн! — горӧдіс Сурков. — Ті бурджык висьталӧй, кӧні тані висьысь нывка олӧ.
Сы дінӧ доктор воис.
— Наташа?
Дорсяньыс коймӧд керка!
— Ребята, Наташа дінӧ самолёт воис!
Сэк кості удитісны воны гырысьяс да кӧсйысисны колльӧдны врачӧс.
Челядь кольччисны места выланыс.
Позьӧ ӧмӧй кольны татшӧм случай — матісянь видзӧдыштны самолёт вылӧ!
Сурков велаліс нин татшӧмтор дінас.
Кӧть кытчӧ сійӧ эз пуксьыв, челядь век кытшавлісны сійӧс.
Пуксяс вӧлі посёлоксянь кык-куим километр сайӧ, а вит-дас минута мысти найӧ чукӧртчасны дзонь ватага.
И нинӧм он вӧч — непременнӧ заставитасны ставсӧ петкӧдлыны да висьтавны.
Талун самолёт пуксис сикт дорӧ матӧ, и челядькӧд ӧтлаын чукӧртчисны уна верстьӧ йӧз.
Сурков видзӧдліс площадкасӧ да, артыштӧм бӧрын, кыдзи безопаснӧйджыка позьӧ кыпӧдчыны сы вывсянь, рулитіс машинасӧ старт местаӧ.
Кор моторыс ланьтіс, челядь зэв матӧдз локтісны самолёт дорӧ, любопытствоӧн видзӧдісны машина вылӧ да лётчик вылӧ.
Кылісны юасьӧмъяс.
— Дядя, а тэ война вылын вӧлін?
— А Москваӧдз тэныд дыр ковмас лэбны?
Но сёрни эз артмы.
Самолётлань нӧсилка вылын вайисны нин нывкаӧс.
Сурков пуксис кабинаӧ.
Наташаӧс нӧсилка вылын пуктісны самолётӧ.
Нывбаба-врач пуксис нывка юр водзӧ.
Позьӧ вӧлі лэбны, но мамыс кутчысис самолёт бордйӧ да бӧрдігтыр корис:
— Босьтӧй и менӧ, пӧжалуйста!..
Меным места оз ков, ме джоджас кыдзкӧ-мыйкӧ! — шуаліс сійӧ то доктор вылӧ, то лётчик вылӧ видзӧдігмоз. — Но кыдз нӧ сійӧ ӧтнас кутас овны!
— Оз позь тайӧс вӧчны, — вочавидзис сылы Сурков. — Менам абу право сьӧктӧдны самолёт.
Врач успокоитіс:
— Энӧ волнуйтчӧй ті!
Час мысти тіян нывныд лоас московскӧй клиникаын, сійӧс кутасны лечитны медбур врачьяс.
Ме гижи колхозлысь телефон номерсӧ да кӧсйыся талун жӧ юӧртны тіянлы нылыд здоровье йылысь.
Сурков запуститіс моторсӧ, и, неыджыд пробег вӧчӧм бӧрын, гӧрд креста самолёт ӧдйӧ качӧдчис воздухӧ.
Сурков эз аддзыв сэсся ни тайӧ нывкасӧ, ни сылысь мамсӧ.
И, вермас лоны, некор оз аддзыв.
Тӧлысь мысти Наташа бурдіс.
Мамыс локтіс сыла, и найӧ ӧтлаын мӧдӧдчисны гортаныс.
Наташа юасис школа йылысь, учительница йылысь, пӧдругаяс йывсьыс, тӧждысис, дзонь-ӧ сылӧн выль портфельыс, кӧні вӧлі завтрак новлӧдлыны зеп.
И сэки жӧ нывка первойысь тӧдмаліс мамыссянь, кыдзи сыла воліс самолёт, кутшӧм бур вӧлі лётчикыс, кыдзи сиктас некымын лун сӧмын та йылысь и сёрнитісны.
— Вот тай кадыс воис! — помаліс мам. — Меным, прӧстӧй колхозницалы, татшӧм отсӧг сетісны!
А тайӧ каднас Сурков да сылӧн ёртъясыс — пилотъяс — лэбалісны скорӧй помощлӧн бордъя машинаяс вылын миян странаса матыс да ылыс районъясӧ.
{М. Белахова (комиӧдіс А. Матвеев) @ Дона гӧстьяс @ висьт @ М. Белахова. Зэв дона груз @ 1954 @ Лб. 118-125.}
ДОНА ГӦСТЬЯС
Шондіа августовскӧй лунӧ аэродром вылын Прагаын вӧлі зэв гажа да шума.
Зэв уна йӧз чукӧрын вуджрасисны пионерскӧй гӧрд галстукъяс да кылісны челядьлӧн гора гӧлӧсъяс.
Эз на сэтшӧм важӧн тайӧ аэродром вылас каменнӧй изваяниеяс моз сулавны фашистскӧй часӧвӧйяс.
Татчӧ волывлісны да татысь лэбзьывлісны плоскостьяс вылас сьӧд свастикаа страшнӧй самолётъяс.
Самолётъясӧ пыравлісны либӧ петавлісны сэтысь гитлеровскӧй офицеръяс.
Тайӧ лунъясыслӧн кошмарыс ещӧ вӧлі на ичӧтик йӧз паметьын, кодъяс ӧні, гӧрд галстукаӧсь, нимкодьӧсь, нюмъялысьӧсь, виччысисны самолёт.
Да ещӧ кутшӧм самолёт!
Чешскӧй пионеръяс лэбзясны ӧні Сӧветскӧй Союзӧ, сӧветскӧй пионеръяс дінӧ гӧститны.
Найӧ аддзыласны Москва, а сэсся кутасны шойччыны Артекын, Чёрнӧй море дорын!
Гырысь часілӧн стрелкаяс петкӧдлісны дас ӧти час да джын.
Посадка дас вит минута мысти.
Тайӧ водзвыв вӧлі тӧдса.
Но пионеръяс важӧн нин волнуйтчисны.
Найӧ котӧртлісны, видзӧдісны аэродром поле вылӧ.
Быдӧн кӧсйис мукӧдсьыс водзджык аддзыны самолёт.
— А гашкӧ, сійӧ торксис? — тӧждысьӧмпырысь юасисны ӧта-мӧдыслысь.
— Но да, кыдз мед эз сідз!
Кадыс эз на во.
Ёртыслы тӧлкӧн вочавидзӧм бӧрын ичӧтик морт котӧртіс мам-бать дінас юавны, эз-ӧ збыльвылӧ торксьы самолётыс.
— А торксис кӧ, ми огӧ лэбзьӧ?
А?
Но вот сэсся, моторъяс шумӧн ставнысӧ пельтӧммӧдӧмӧн, буссӧ лэптігмоз, матыстчис сӧветскӧй самолёт.
Дзик пыр жӧ пионеръяс сувтісны стройӧ, и вожатӧй вӧчис перекличка.
Вӧліны ставныс кызь квайтнан пионерыс.
Ӧні шызисны колльӧдысьяс.
Найӧ босьтісны кытшӧ пионеръяслысь строй.
Быдӧнлы вӧлі окота ещӧ ӧтчыд окыштны ассьыс писӧ либӧ нывсӧ, ещӧ ӧтчыд шуны мелі кыв.
Мамъяс яндысигтыр чышкалісны кортӧм синва — кӧть мый, а век жӧ страшнӧ лэдзны ассьыд челядьтӧ татшӧм ылӧ!
Колльӧдысьяслӧн топыд кытш пытшкын пионеръяс мӧдӧдчисны самолётлань.
Воздушнӧй корабльса командир Сӧветскӧй Союзса Герой Михайлов сулаліс пос дорын, меліа встречайтіс ассьыс пассажиръяссӧ.
Пионеръяс организованнӧя пырисны самолётӧ.
А колльӧдысьяс чукӧрсянь кылісны медбӧръя индӧдъяс:
— Мачек, Мачек, эн вунӧд сёйны бутерброд!
— Прокоп, видзчысьӧмӧнджык пыр, усян!
— Слава, гиж частӧджык!
— Кӧдзыд лоас — кӧмав шоныд носкитӧ!
Челядь шенасисны: но вот ещӧ, мый найӧ, ичӧтӧсь али мый!
Лэбзисны кызь квайт челядь, а самолёт дорын сулалісны сёысь унджык верстьӧ йӧз.
Найӧ мыйкӧ горзісны, шенасисны кияснаныс, ысталісны воздушнӧй поцелуйяс челядьлы, кодъяс топӧдчисны ӧшиньяс бердӧ да корсисны синъяснаныс ассьыныс матысса йӧзсӧ.
Люк пӧдлалӧма, пос идралӧма, и самолёт рулитіс лэбзян туй вылӧ.
Старт вӧлі мӧдар бокас, и кыпӧдчигас самолёт бара тӧвзьыштіс аэропорт дорті.
Челядь бара аддзылісны колльӧдысьясӧс, и аэродром воши.
Вылӧ кыпӧдчӧм бӧрын самолёт босьтіс курс Москвалань.
Михайлов получитіс специальнӧй индӧд лэбны тайӧ рейсын Москваӧдз пуксьывтӧг.
Гырысь пассажиръяс векджык лӧня да спокойнӧя пукалӧны асланыс местаясын.
Но ӧні самолётын ставыс вӧлі мӧдногӧн.
Пионеръяс гораа горзісны, котралісны ӧти ӧшиньсянь мӧдӧдз.
— Видзӧдлӧй, поезд мунӧ!
Кутшӧм сійӧ ичӧтик! — горзіс ӧти, и ставныс котӧртлісны сы дінӧ, быттьӧкӧ сӧмын тайӧ ӧшиньсяньыс и тыдалӧ вӧлі поездыс.
— А со ю!
Кутшӧм векньыдик!
Бортмеханик пырис пассажирскӧй кабинаӧ.
— Ребята, самолётын оз позь котравны!
А ноко, пуксялӧй асланыд местаясӧ! — гораа горӧдіс сійӧ.
Кыптіс суматоха.
Ӧткымынъяс тэрмасьӧмӧн пуксисны, мукӧдъяс гӧгӧрвотӧг видзӧдісны: мый насянь корӧны?
Пионеръяслӧн вожатӧй шуис бортмеханиклы:
— Тані унаӧн оз гӧгӧрвоны роч кыв.
Ме пырысь-пыр налы висьтала.
— Ті висьталӧй налы, мый кор найӧ котралӧны, торкӧны самолётлысь равновесиесӧ.
Вожатӧй чешскӧй кыв вылын кутіс стрӧга висьтавлыны тайӧс пионеръяслы.
Найӧ чӧв ланьтісны да пуксялісны асланыс местаясӧ.
— Но, кыдзи сэні делӧясыс? — юаліс радист бортмеханиклысь. — Москвасянь юасьӧны, кыдзи челядь асьнысӧ чувствуйтӧны.
— Висьтав, мый бура.
Чеччалӧны, правда, да котралӧны.
Со, кылан, бара нин ветлӧдлӧны.
А ӧд сӧмын на сёрнитчим!.. — сералігтыр вочавидзис бортмеханик.
Минута дас вит мысти пилотскӧй кабина ӧдзӧсӧ таркнитісны.
Механик восьтіс.
— Позьӧ меным самолётса командиркӧд сёрнитыштны? — юаліс ӧти пионер кывъяссӧ неправильнӧя рочӧн шуалігтыр.
— А мыйла сійӧ тэныд?
— Ми кӧсъям видзӧдлыны, кыдзи сійӧ веськӧдлӧ самолётнас.
Механик муніс пионеркӧд ӧтлаын Михайлов дінӧ.
Татшӧм просьба кывзӧм бӧрын Михайлов шуис:
— Но мый нӧ, вайӧй!
Сӧмын энӧ ставныд ӧттшӧтш — вит мортысь не унджык.
Ӧтияс видзӧдласны да висьталасны сэсся мукӧдъясыслы.
Детинка котӧртіс ёртъяс дінас, и сэні кыптіс спор — кодлы мунны.
Медбӧрти сёрнитчисны.
Решитісны ыстыны сэтшӧмъясӧс, кодъяс гӧгӧрвоӧны роч кыв.
Сэтшӧмъясыс сюри вит морт: нёль детинка да ӧти нывка.
Ӧні и пилотскӧй кабинаын лои шума.
Пионеръяс тыртісны Михайловӧс вопросъясӧн:
— Ой, кутшӧм уна тані приборъясыс!
Кыдзи ті тайӧс ставсӧ помнитанныд?
— Тайӧ мый татшӧмыс?
— А тайӧ мый?
Михайлов сетіс управлениесӧ мӧд пилотлы да кутіс висьтавлыны:
— Тайӧ приборыс петкӧдлӧ, мый вылнаын лэбӧ самолётыс.
Аддзанныд, стрелкаыс сулалӧ «2» цифра вылын.
Тайӧ лоӧ, мый ми лэбам кык километр вылнаын.
Лэдзыштам кӧ самолётсӧ муланьыс, стрелкаыс пыр жӧ вӧрзяс.
А со тайӧ стрелкаыс петкӧдлӧ скорость.
Ми ӧні мунам часнас кыксё кӧкъямысдас километр скоростьӧн.
Тайӧ приборыс петкӧдлӧ, кутшӧм самолётыслӧн положениеыс.
Вот тайӧ пилотажнӧй приборъяс, на серти ми тӧдмалам, кыдзи мунӧ самолётыс...
А тані — моторнӧй приборъяс.
Найӧ петкӧдлӧны, уна-ӧ бензиныс самолётас, кутшӧм температураыс маслолӧн...
Лётчик веськӧдлӧ кинас и кокнас.
Со кокӧн веськӧдлан — тайӧ ковмас кӧ бергӧдны самолётсӧ шуйгавыв либӧ веськыдвыв...
А тайӧ шусьӧ высота рульӧн — кор колӧ веськӧдны самолётсӧ вывлань либӧ увлань.
А позьӧ включитны автопилот да ньӧти не веськӧдлыны самолётнас...
Дивуйтчӧмла синъяссӧ паськӧдӧмӧн пионеръяс внимательнӧя кывзісны Михайловлысь.
— Ой, мый сійӧ сэні сэтшӧмыс? — немвиччысьтӧг горӧдіс нывка, пилотскӧй кабинаса паськыд ӧшиньясӧд видзӧдігмоз, да индіс кинас шуйгавывлань.
Михайлов видзӧдліс.
— Ми ӧні лэбзям Судетскӧй хребет вомӧн.
Со сэні — хребетыслӧн медся джуджыд гӧраыс.
Судтаыс сылӧн — тысяча сизимсё метр.
Ті школаад тайӧс прӧйдитлінныд?
— Да, но ми эгӧ тӧдӧй, мый найӧ татшӧмӧсь...
— Но, ӧні мунамӧй челядь дінӧ, ме сэсянь тіянлы ещӧ мыйкӧ петкӧдла, — шуис Михайлов.
Михайловлы, коді неважӧн на вӧлі средньӧй школаса учительӧн, лои окота беседуйтны аслас нимкодясьысь кывзысьяскӧд.
Сійӧ пырис пассажирскӧй кабинаӧ да индіс бортсянь шуйгавылын, ылын тыдалысь Карпатскӧй гӧраяс вылӧ.
Самолётсянь найӧ вӧліны кӧкъямысдас километр сайын, но поводдяыс вӧлі яснӧй, и лымйӧн вевттьысьӧм гӧра йывъяс вӧлі бура тыдалӧны.
Михайлов висьталіс, кыдзи збой сӧветскӧй войска вӧтлісны фашистъясӧс асланыс му вылысь да кыдзи воськовтісны сэсся Карпатскӧй гӧраяс вомӧн да мыччисны отсӧглысь ки чехословацкӧй народлы.
Лётчик висьтавліс ньӧжйӧник, быд кыв торйӧдлӧмӧн.
Коді гӧгӧрвоис рочӧн, пыр жӧ шӧпкӧмӧн переведитліс ёртъясыслы рӧднӧй кыв вылӧ.
Михайлов тайӧс аддзис да виччысис, гырысь костъяс вӧчалӧмӧн.
— Уна збой русскӧй воин пӧгибнитіс сэтӧні, лымъя гӧраясас, народъяслӧн свобода да дружба вӧсна.
Вот мый вӧсна ті ӧні бура оланныд да верманныд лэбзьыны гӧститны миян челядь дінӧ, — помаліс Михайлов,
— Но, ещӧ мыйкӧ висьталыштӧй! — кутісны корны пионеръяс.
— Тырмас.
Ме должен мунны аслам местаӧ.
Но челядь эз лэдзны Михайловӧс.
Найӧ матыстчисны сы дінӧ да, лётчиклы тырвыйӧ эскӧмӧн, кутісны юасьны сы йылысь, мый медся ёна найӧс ӧні волнуйтіс:
— А миянӧс кодкӧ встретитас Москваын?
Челядь синъяс серти Михайлов гӧгӧрвоис, мый тайӧ вопросыс волнуйтӧ ставнысӧ.
— Но дерт жӧ, — нюмъялігтыр вочавидзис сійӧ.
— А ті вӧлінныд Артекас?
А сэні збыльысь море?
Кутшӧм сійӧ?
Не сӧмын тайӧ челядьыс, но, гашкӧ, и налӧн мам-батьыс аддзывлісны море сӧмын картинкаяс вылысь.
Чехословакияын мореыс абу.
Михайлов ӧдва удитіс ӧтвечайтны вопросъяс вылӧ.
— Вот ми тіян ордын гӧститыштам, — мӧвпалігтыр шуис ӧти детинка, — а сэсся тіянлысь пионеръястӧ корам ас орданым гӧститны.
Миянын тожӧ лӧсьыд.
Михайловлы колӧ вӧлі мунны аслас местаӧ.
— Ті ӧні сёйыштӧй, а ме сэсся тіянлы вӧча сюрприз.
— Кутшӧм, кутшӧм?
Михайлов нюмъёвтіс — мый вӧчан, ковмас восьтыны секретсӧ, а то оз лэдзны!
— Талун Сӧветскӧй Союзын празднуйтӧны Военно-Воздушнӧй флотлысь Лун.
Регыд заводитчас воздушнӧй парад.
Миян самолёт вылын эм радио, и ми тіянлы нюжӧдам наушникъяс.
Ті кыланныд радиопередача Тушинскӧй аэродром вывсянь, кӧні кутас присутствуйтны Сталин ёрт!
— Ура!
Ура! — И пионеръяс кутісны клопайтны кияснаныс.
Радист аддзис кузь провод, и пассажирскӧй кабинаӧ вӧлі нюжӧдӧма кык пара наушник.
Пионеръяс кывзынысӧ лӧсьӧдісны ӧчередь.
Радио пыр первой передавайтісны сӧветскӧй композиторъяслысь сьыланкывъяс.
На дінӧ, кодъяс кутісны наушникъяссӧ, волывлісны мукӧдъяс да минута кежлӧ пуктывлісны наушникъяс бердас пельяссӧ.
А Москвасянь да Прагасянь зэв частӧ юасисны, кыдзи чувствуйтӧны асьнысӧ челядь.
«Зэв бура, — вочавидзліс радист. — Сӧмын вывті нин ёна быдтор йылысь юасьӧны.
Беда накӧд!»
Сё зенитнӧй ӧрудиеысь залпъяс юӧртісны парад заводитчӧм йылысь.
Наушникъяс пыр кывзысьяс кутісны висьтавлыны мукӧдъясыслы, мый вӧчсьӧ парад вылын,
И пионеръяс тӧдмалісны да быттьӧ асланыс синъясӧн аддзисны, кыдзи кымӧръяс весьтын, шонді югӧръясӧн яръюгыда дзирдалігтыр, нелямын кӧкъямыс самолёт чертитісны небесаас вождьлысь дона нимсӧ: СТАЛИН; кыдзи самолётъяслӧн мӧд группа лэбзис воздухӧ да изобразитіс пятиконечнӧй звезда; кыдзи сӧветскӧй истребительяс вӧчалӧны высшӧй пилотажлысь фигураяс — лэбӧны увлань юрӧн, вӧчалӧны петляяс.
Самолётын лои праздничнӧ да торжественнӧ.
Ӧвсьытӧм пассажиръяс ланьтісны, быттьӧкӧ найӧ асьныс вӧліны парад вылынӧсь да аддзисны ставсӧ асланыс синъясӧн...
Парад эз на помассьы, кор самолёт матыстчис Москвалань.
Весьшӧрӧ чехословацкӧй пионеръяс тӧждысисны: встречаыс вӧлі колльӧдӧм дорсьыс ещӧ унджык йӧзаӧн да торжественнӧйӧн.
Аэровокзал дорын встречайтысьяслӧн первой шеренгаас сувталӧмаӧсь оркестр да Москваса пионерскӧй организацияясысь делегатъяс.
Быд пионер киын вӧлі цветъясысь букет.
Бӧрвылас сулалісны Сӧветскӧй Союзса иностраннӧй делӧяс кузя Министерствоса да Чехословакия посольствоса представительяс.
А ещӧ ылынджык, бокъясас, «неорганизованнӧйяс» — посёлокса посни олысьяс, кодъяс кутшӧмкӧ ногӧн тӧдмалӧмаӧсь гӧстьяс воӧм йылысь.
Кор самолёт матыстчис аэровокзал дорӧ да ланьтісны моторъяс, оркестр кутіс ворсны Чехословацкӧй республикалысь государственнӧй Гимн.
Самолётын бара лыбис ноксьӧм.
Пионеръяс, ассьыныс саквояжикъяссӧ вунӧдӧмӧн, чукӧртчисны ӧдзӧсъяс дорӧ.
— Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык восьтӧй! — горзісны найӧ.
Со и петісны найӧ да строитчисны.
Кутісны юргыны Сӧветскӧй Союзса Гимнлӧн шыяс.
Тайӧ торжественнӧй музыка улас сӧветскӧй пионеръяс сетісны дона гӧстьяслы цветъясысь букетъяс.
Сэсся ставныс, ӧтлаӧ сорсьӧмӧн, кутчысьӧмӧн, мӧдӧдчисны петанінлань.
Экипажса членъяс радлігтыр видзӧдісны шума ичӧт пассажиръяс бӧрся.
{М. Белахова (комиӧдіс А. Матвеев) @ Самолётын случай @ висьт @ М. Белахова. Зэв дона груз @ 1954 @ Лб. 70-77.}
САМОЛЁТЫН СЛУЧАЙ
Ывлаын муртса на югдіс, а самолётъяс кыпӧдчалісны нин воздухӧ.
Январса лун дженьыд, и колӧ удитны нуны пассажиръясӧс Москвасянь уна тысяча километр сайӧ.
Аэровокзалса залын вӧлі кӧдзыд.
Площадьсяньыс пыран да перрон вылӧ петан ӧдзӧсъясыс ӧтарӧ воссьывлісны, и зал пырыс шутьляліс-ветліс январскӧй тӧв.
Турдӧм пассажиръяслы дӧсада вылӧ площадьсянь пыран ӧдзӧсыс друг лои гурйыв восьса — сэтчӧ сибдіс зэв ыджыд чемодан.
Форманас да ыджданас сійӧ вӧлі валикъястӧм диван кодь.
Носильщикъяс сьӧкыдпырысь пыртісны тайӧ багажсӧ.
А некымын минута мысти найӧ кутісны пыртны мӧд татшӧм жӧ чемодан.
Залын вӧлі чӧв-лӧнь, кӧть пассажирыс вӧлі уна.
Ставныс зілисны сёрнитны гусьӧник — и сытӧг нин моторъяслӧн жургӧмыс мешайтіс кывзыны репродукторсянь объявлениеяс сійӧ либӧ мӧд самолёт вылӧ посадка йылысь.
Гора сёрни муніс сӧмын багажнӧй ӧшинь дорын.
Сэні сулалісны кык иностранец да переводчик.
Иностранецъяс волнуйтчигтыр, ӧта-мӧд вежмӧн висьтавлісны мыйкӧ переводчиклы.
Сійӧ, налысь кывзӧм бӧрын, бергӧдчис багажнӧй ӧшиньлань.
— Господин Конде корӧ артыштны, мый сійӧ Аргентина посольствоса атташе.
Сыкӧд должен лэбны посольствоса мӧд секретарь.
Ті кӧ онӧ разрешайтӧй босьтны багаж, то господин Конде вермас ньӧблыны самолётсӧ ставнас.
Спокойнӧй гӧлӧс ӧшиньсянь вочавидзис:
— Ми огӧ вермӧй сетны господин Конделы специальнӧй самолёт.
Миян эм сӧмын рейсӧвӧй, и сійӧс нин грузитӧма чӧжсьӧм почтаӧн.
Лэбны вермасны кыкнан пассажирыс, но нормальнӧй багажӧн.
Конделӧн чукырӧсь, кельыд чужӧмыс лёкысь вежыньтчыліс.
Сійӧ лэптіс беринӧсь кыз кисӧ да, водзчуньнас грӧзитчӧмӧн, декламируйтіс:
— Висьталӧй, мый менам странаса правительство кутас возмущайтчыны татшӧм отношениеысь!
Переводчик добросовестнӧя переведитіс тайӧ кывъяссӧ.
Ӧшиньсянь нинӧм эз вочавидзны.
Иностранецъяс вешйисны бокӧ да кутісны совещайтчыны. Найӧ частӧ видзӧдлывлісны асланыс гырысь чемоданъяс вылӧ, кодъяс дорын педзисны носильщикъяс.
Сэсся иностранецъяс бара локтісны ӧшинь дорӧ, кӧні найӧс виччысис переводчик.
— Висьталӧй налы, — чорыда шуис Конде, — мый ме лэбзя ӧтнам аслам багажӧн.
А сы вӧсна, мый ньӧбӧма кык билет, найӧ обязанӧсь ӧти билет пыддиыс бӧр сетны деньга.
Самолёт, коді мӧдӧдчис Москва — Прага маршрут кузя, сулаліс нин аэровокзал дорын, вӧлі дась лэбзьыны.
Пассажирскӧй кабина пӧшти ставнас вӧлі тыртӧма грузӧн.
Пачкаясӧ тубралӧм письмӧяс да пӧсылкаяс вӧлі тэчӧма пуклӧсъяс вылӧ.
Пассажиръяс вӧліны этшаӧнӧсь: куим штатскӧй да генерал.
Свободнӧй места коли куим: ӧти водзын да кык бӧрын.
Вит минута мысти самолёт должен лэбзьыны.
Корабльса командир Сӧветскӧй Союзса Герой Михайлов бортмеханик Герусенкокӧд пырис пассажирскӧй кабинаӧ, медым видзӧдлыны, ставыс-ӧ лючки-ладнӧ.
И сэки ӧшиньсянь сійӧ аддзис тешкодь процессия, коді локтіс самолётлань: кык носильщик сьӧкыдпырысь кыскисны зэв ыджыд чемодан, а на дінті тэрыба восьлаліс руд пася ляпкыдик тушаа, кыз иностранец.
Став аслас вӧрасъясӧн сійӧ корис нӧсильщикъясӧс вывті и вывті осторожнӧя обращайтчыны сы багажӧн.
— Видзӧдлы, Герусенко, кутшӧм сундук кыскӧны! — шуис Михайлов.
— Кытчӧ ми татшӧмсӧ тӧрӧдам?
Герусенко, синсӧ читкыртӧмӧн, шпыннялігтыр вочавидзис:
— А ми господиныслы пидзӧс вылас сундучоксӧ пуктам.
Мед ачыс и нуӧ ассьыс дипломатическӧй багажсӧ.
— Да, збыльысь: кытчӧ ми пуктам тайӧ чемодансӧ?
— Ковмас буфет дорӧ, вот тайӧ кык свободнӧй пуклӧс вылас.
А ачыс сійӧ пуксяс водзвылас.
— А кыдзи нӧ Нина тӧрӧдчас? — шензис Михайлов.
Нина вӧлі буфетчицаӧн самолётын.
— Нинӧм, буфет дорӧ туйыс кольӧ на!
Зэв сьӧкыдпырысь носильщикъяс, Михайлов да бортмеханик отсӧгӧн, пыртісны чемодансӧ самолётса пассажирскӧй ӧдзӧсӧд.
Господин Конде волнуйтчис:
— Эн шыбитӧй.
Надзӧн, надзӧн!
Кор кӧсйылісны пуктыны тайӧ кузьмӧс чемодансӧ пуклӧс бердас сувтсӧн, Конде весиг чирӧстіс:
— Оз, оз позь!.. Оз позь!
Ковмис пуктыны сійӧс горизонтальнӧя кык креслӧ вылӧ, кӧть тадзсӧ и эз вӧв удобнӧ — сундук петіс ортсӧ, потшис туйсӧ.
Лэбзян кад воис.
Лэптісны поссӧ, пӧдлалісны люк.
Моторъяс кутісны жургыны, и самолёт, воздухсӧ вундіг, мӧдӧдчис лэбзян туй вылӧ.
Буфетчица муртса меститчис буфет дорӧ, сундуклы паныдӧн.
Господин Конде пуксис аслас местаас, куш плешсьыс пӧсьсӧ чышкалігтыр.
Кор самолёт кыпӧдчис вылӧ да босьтіс ассьыс курссӧ, пассажиръяс вугыртісны, и, моторъяслӧн рӧвнӧя жургӧм кындзи, нинӧм эз торк налысь спокойсӧ.
Важӧн нин помассис война, кор Михайлов лэбавліс транспортнӧй самолётъяс вылын да вражескӧй зениткаяс обстрел улын войяснас вуджлывліс фронт линия вомӧн.
Ӧні сійӧ лэбаліс спокойнӧя.
Лэбалігӧн сьӧкыдлунъяссӧ вӧчлывліс мукӧддырйиыс поводдя, кор сійӧ руӧн вевттьывліс аэродромъяс либӧ кымӧръяслӧн топыд эшкынӧн торйӧдліс небесасӧ мусьыс.
Но ӧні и тайӧ эз вӧв.
Луныс вӧлі яснӧй, шондіа.
Некутшӧм волнение вылӧ помкаяс эз вӧвны.
Нина пырис пилотскӧй кабинаӧ:
— Ставныс узьӧны, вӧчны нинӧм.
Ме сэні кынми.
Позьӧ тіян ордын шонтысьыштны?
— Пӧжалуйста, — вочавидзис сылы радист Волков.
— А ме ветла да буфет дорад дежуритышта.
Эм сэні тэнад шоколад?
Сӧмын лоас кӧ недостача, ме абу мыжа!
— Ветлы, видлы!
Ме ставсӧ игналі, — сералігтыр вочавидзис Нина.
Волков и збыльысь муніс пассажирскӧйӧ, но, дерт, эз шоколадла: кадысь кадӧ команда пиысь кодкӧ ӧти прӧверяйтліс самолётсӧ.
Кор Волков матыстчис буфет дорӧ, сійӧ кыліс кутшӧмкӧ таркӧдчӧм, коді самолётын обычнӧ оз овлывлы.
Волков сувтіс, кывзыштіс.
Таркӧдчӧм бара кыліс.
«Буракӧ, аварийнӧй люк воссьӧма, и ӧдзӧсыс швачкӧ фюзеляжас», мӧвпыштіс сійӧ.
Сундукӧ мыджсьӧмӧн, коді сулаліс сэні жӧ, Волков видзӧдліс люксӧ — абу, ставыс лючки-ладнӧ, люк топыда пӧдлалӧма.
Сундуксянь неылын пукалысь пассажир локтіс Волков дінӧ да шуис:
— Дивӧ, быттьӧ кодкӧ гыжъясьӧ тайӧ чемоданас!
Сэки Волков да пассажир кылісны ойӧстӧм, а сэсся бара таркнитӧм... сундук пытшсянь — сэтшӧм таркнитӧм, коді вӧчсьӧ кусыньтӧм водзчуньӧн пуӧ.
Радист тэрмасьтӧг прӧйдитіс пассажирскӧй кабина пыр пилотскӧйӧ — и веськыда Михайлов дінӧ.
— Командир ёрт, сэні, сундукас, морт! — гораа шуис сійӧ.
Нина пыр жӧ котӧртіс буфетлань.
— Эновт ылӧдчынытӧ! — шуис мӧд пилот Егоров.
— Талун абу апрель первой лун.
— Ме ог шутит.
Ветлӧй кывзыштӧй асьныд.
— Абу кад шуткаясӧн занимайтчыны, — шуис Михайлов; сійӧ эз сомневайтчы, мый Волков шутитӧ.
Но сэки котӧрӧн пырис волнуйтчӧмысла кельдӧдӧм чужӧма буфетчица:
— Ой, сэні морт и, буракӧ, пӧдӧ!
Чемодан вевтыс сэтшӧма тіралӧ, мый йӧйман!
Михайлов, век на ещӧ эскытӧг, мый висьталісны радист да буфетчица, шуис бортмеханиклы:
— Герусенко, ветлы видзӧдлы, мый сэні вӧчсьӧ.
Пукалышт чемодан дінас, кывзышт...
Некымын минута мысти Герусенко бӧр локтіс да скӧрысь шуис Ниналы да радистлы:
— Абу кад шуткаясӧн занимайтчыны!
— Сэсся шыасис Михайлов дінӧ: — Командир ёрт, ме весиг пельӧс пуктылі сундук бердас.
Некутшӧм шы оз кыв!
Но сэки Волков да Нина зэв ёна кутісны протестуйтны:
— Оз вермы лоны!
Ми огӧ прӧста лӧсьӧдлӧй.
Командир ёрт, видзӧдлӧй асьныд.
— Займитӧй ставныд ассьыныд местаястӧ, — стрӧга шуис Михайлов.
— Егоров, пилотируйт самолётсӧ, ме ачым ветла сэтчӧ.
Тайӧ каднас пилотскӧйӧ пырис пассажир-генерал:
— Мый лои?
Мыйла ставныс котралӧны сэтчӧ?
Михайлов висьталіс, мыйын делӧыс, и генералкӧд да буфетчицакӧд ӧтлаын муніс пассажирскӧйӧ.
Господин Конде сулаліс чемодан дінас да кывзысис.
Михайлов матыстчис сы дінӧ:
— Самолётын оз позь ветлӧдлыны.
Ті торканныд управление, торканныд центровка.
Кора бӧр пуксьыны асланыд местаӧ.
Конде кельдӧдіс:
— Ме абу гӧгӧрво.
Михайлов повторитіс:
— Пуксьӧй асланыд местаӧ.
— Ме абу гӧгӧрво...
Сэки Михайлов вежливӧя босьтіс сійӧс киӧдыс да вайӧдіс креслӧ дорас:
— Пуксьӧй!
Конде пуксис.
— Лоӧй асланыд местаын да энӧ лэдзӧй сійӧс чемодан дорас, — шуис Михайлов буфетчицалы да муніс пилотскӧйӧ.
Сэсся сійӧ шыасис генерал дінӧ: — Ті гӧгӧрвоанныд, багажыс дипломатическӧй, вӧрзьӧдны позьтӧм, ми огӧ имеитӧ право восьтыны чемодансӧ.
Ме кута нуӧдны самолёт, а ті наблюдайтыштӧй тайӧ господиныс бӧрся.
Важнӧ, медым сійӧ эз матыстчыв чемодан дінас.
Регыд ми лоам Киевын, и ставыс выяснитчас.
— Ладнӧ, ме следитышта сы бӧрся.
Лоӧй спокойнӧйӧсь.
Но сэки котӧрӧн воис Нина:
— Сійӧ восьтӧ чемодансӧ, а менӧ тойыштіс!
Ме сэсся ог мун сэтчӧ!
Кор генерал пырис пассажирскӧйӧ, Конде пукаліс нин аслас местаын.
Чемодан вевтыс вӧлі пӧдса.
Генерал пуксис аслас креслӧӧ.
Михайлов передайтіс Киевӧ радиограмма:
«Лоа комын минута мысти, встречайтӧй вооружённӧй охранаӧн».
А сэсся босьтіс штурвалсӧ, содтіс мощностьсӧ да ыдждӧдіс моторъяслысь оборотъяссӧ.
Самолёт лэбзис ӧні зэв ӧдйӧ.
Генерал нёровтчис креслӧас, кунис синъяссӧ.
Конде сідзжӧ вӧчис вид, мый вугралӧ, но недыр мысти, гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын, сувтіс да видзчысигтыр, кок чунь йылас, муніс чемодан дінӧ.
Генерал чеччис жӧ да мӧдӧдчис сы бӧрся.
Конде сувтіс чемодан дінӧ, генераллань мышкӧн, сійӧс казявтӧг.
Буракӧ, сундуклысь томансӧ сійӧ восьтӧма водзджык нин да ӧні лэптыштіс вевтсӧ.
— Тэ спокойнӧйджыка, миян бӧрся следитӧны, — шуис сійӧ кодлыкӧ гусьӧник английскӧй кыв вылын да бергӧдчис.
Сы водзын сулаліс генерал.
— Тіянлы прикажитӧма пукавны места вылад! — шуис сійӧ английскӧй кыв вылын.
Повзьӧм Конде, ассьыс дипломатическӧй важностьсӧ вунӧдӧмӧн, зэв тэрыба муніс аслас местаас, пуксис да, изваяние моз, вӧрзьӧдчытӧг пукаліс дзик Киевӧдз.
Кор самолёт пуксис Киевын, Михайлов петіс пассажиръяс дінӧ:
— Места вылысь некодлы не чеччыны да самолётысь не петны!
Генерал любезнӧя переведитіс тайӧ приказаниесӧ господин Конделы.
Кор восьтісны самолёт ӧдзӧссӧ, сы дорын сулаліс майор вооружённӧй охранаӧн.
Михайлов доложитіс:
— Водзӧ лэбзьыны оз позь.
Кора восьтыны сундуксӧ: сэні пӧдӧ морт.
Майор пырис самолётӧ да кутіс прӧверяйтны пассажиръяслысь документъяссӧ.
Ставныс сулалісны чемодан дінын.
Конде петкӧдліс дипломатическӧй паспорт.
— Грузыс тіян? — юаліс майор.
— Менам.
— Документъяс груз вылас?
Конде петкӧдліс провознӧй ведомость.
Сэні вӧлі пасйӧма, мый грузыс дипломатическӧй да сійӧс оз позь видлавны.
— Мый тіян чемодананыд?
— Менам кӧлуй, — наглӧя заявитіс «дипломат».
И друг чемоданысь кыліс ойӧстӧм да кывмӧн таркнитӧм.
Ӧні моторъяс чӧв олісны, и таркнитӧмыс бура кыліс.
Кодлӧнкӧ киыс кыпӧдіс чемодан вевтсӧ.
Чемоданын куйліс кулӧм кодь кельыд чужӧма морт.
Сы вылын вӧлі сӧмын улыс бельё.
— Тайӧ тіян «кӧлуй»? — юаліс майор.
— Тайӧ менам морт.
— Морт вылӧ пӧлагайтчӧ имеитны документ.
Конде лукйысьыштіс бокса зептас да мыччис кусньӧдлӧм паспорт.
«Багажлӧн» вӧлӧма и фамилия: Тунен.
Сёрнитігкості «багаж» палялі, чеччис сундукысь да заводитіс пасьтавны костюмсӧ.
Эз вунӧд кӧртавны и галстуксӧ.
Ставныс любопытствоӧн видзӧдісны сунис кодь вӧсни вомдоръяса, ляпкыдик тушаа, гӧрба ныра брюнет вылӧ.
Чемодан коли восьса.
Сэні куйліс ещӧ ӧти костюм, юан ва тыра грелка да медся улын — кобураын пистолет.
— Кора мунны ме бӧрся, — шуис майор «багаж» дінӧ шыасигмоз.
Мортыс тайӧ бура гӧгӧрвоис русскӧй кыв да веськӧдчис ӧдзӧслань.
Конде тшӧтш мӧдӧдчис.
— Ті верманныд не локны, — шуис сылы майор.
— Ог, ме ӧтлаын.
— Но, пӧжалуйста.
Часджын мысти господин Конде бӧр воис ӧтнасӧн.
Прагаӧ сійӧ мӧдӧдчис сӧмын тыртӧм чемоданнас.
«Дипломатическӧй багаж» вӧлі задержитӧма.
Аргентина посольствоса мӧд секретарлы эз ковмы ёна тӧждысьны ассьыс «багаж» мӧдӧдӧм вӧсна.
Сундуксӧ, кодӧн сійӧ кӧсйыліс лэбзьыны Москваысь, вӧлі места вылас восьтӧма, и сэтысь кыскисны ещӧ ӧти шпионӧс.
Кык во мысти господин Конде лэдзис Сӧветскӧй Союз йылысь аслас впечатлениеяслысь книга.
Позьӧ гӧгӧрвоны, мый сійӧ сэні гижис!
{М. Белахова (комиӧдіс А. Матвеев) @ Калькуттаӧ @ висьт @ М. Белахова. Зэв дона груз @ 1954 @ Лб. 109-117.}
КАЛЬКУТТАӦ
Комнаталысь стенсӧ кузяланогыс занимайтӧ зэв ыджыд карта, кытчӧ Москвасянь Европаса да Азияса государствояслӧн столицаяслань чертитӧма кыз гӧрд визьяс.
Тайӧ международнӧй воздушнӧй линияяслӧн трассаяс.
Письменнӧй пызан сайын пукалӧ международнӧй воздушнӧй сообщениеяс кузя авиагруппаса командир — Алексей Иванович Семенков.
Семенков ӧні абу нин сэтшӧм том, юрсиыс дзормыштӧма нин.
Но синъясыс важмоз тэрыбӧсь, детинкаяслӧн кодь вильышӧсь.
Война дырйи ранитчӧмысь кольӧмаӧсь сӧмын чужӧм вылас муртса тӧдчысь шрамъяс.
Тайӧ мортыслӧн морӧс вылас орденъяслӧн планкаяс зэв гӧгӧрвоана висьталӧны Рӧдина водзын сылӧн заслугаяс йылысь: Ленин орден, Краснӧй Знамя, Александр Невский орденъяс, Отечественнӧй войнаса 1 степеня орден, кык орден Краснӧй Звезда.
И медальяс: «<rus>За боевые заслуги», «За оборону Москвы», «За оборону Ленинграда», «Партизану Отечественной войны» 1-й степени, «За победу над Германией», «За освобождение Белграда», «За взятие Будапешта</rus>».
Ӧні Семенков занимайтчӧ мирнӧй полётъясӧн.
Не сэтшӧм важӧн на сійӧ лэбзьыліс Калькуттаӧ.
Та йылысь сійӧ висьтавліс собраниеяс вылын, висьтавліс и аслас ёртъясыслы.
— Ме вӧлі зэв рад, кор получиті распоряжение подберитны экипаж да гӧтӧвитчыны лэбзьыны Индияӧ, — висьтавліс Алексей Иванович.
— Индияын ме эг на вӧвлы.
А сідзсӧ ме вӧвлі уна странаын нин да унатор аддзылі.
Война дырйи ме куимысь лэбзьылі Италияӧ.
Кыдзи став локтӧм йӧзыс, тӧдмаси древньӧй Римса историческӧй памятникъясӧн, аддзылі Рафаэльлысь, Микель-Анджелолысь творениеяссӧ, нарошнӧ лэбзьылі Везувий кратер весьтті да, медбӧрти, аддзылі, кыдзи американецъяс тайӧ каднас нин ыджыдалісны странаын.
Вӧлі Англияын и война дырйи и бӧрас — лэбзьылі сэтчӧ миян футболистъяскӧд.
Аддзылі ме озыр йӧзлысь роскошнӧй кварталъяс да лондонскӧй предместьеяс, кӧні олӧны гӧль йӧз.
Ӧти кывйӧн кӧ, унатор коли паметьӧ.
А вот Индияын некор эг вӧвлы да, веськыда кӧ шуны, тайӧ страна йывсьыс ме зэв этша тӧді.
Ме тӧді, мый Индия — Англиялӧн колония, мый англичана кӧзяйничайтӧны сэні кыксё во нин, мый воисны Индияӧдз и американецъяс.
Тӧді индусъяслӧн корысь олӧм йылысь.
Но вӧлі менам и мӧдсикас, детинкаяслӧн кодь представление кутшӧмкӧ мойдса Индия йылысь — джунглияса, левъяса, тигръяса, роскошнӧй дворецъяса, махараджаяса.
И ставыс быттьӧкӧ бур, но вот сідзи, кыдзи «Индийскӧй гробница» картинаын.
Калькуттаын вӧлі назначитӧма асыв-лунвыв Азия странаясса — Индияса, Китайса, Пакистанса, Бирмаса, Цейлонса, Индонезияса, Вьетнамса, Сиамса да Филиппиныса — демократическӧй том йӧзлысь конференция.
Тайӧ конференция вылас вӧлі корӧма и гӧстьясӧс мукӧд странаясысь — Сӧветскӧй Союзысь, Англияысь, Францияысь, Америкаысь, Египетысь да Южнӧй Африкаысь.
Ме эг вӧв делегатӧн.
Меным вӧлі тшӧктӧма сӧмын нуны Сӧветскӧй Союзысь гӧстьясӧс.
Лэбзим ми Москваысь январь тӧлысьын.
Ташкентын узим да сэсся нин Калькуттаӧдз лэбим лун и вой.
Пуксьывлім сӧмын самолёт заправитӧм могысь.
Афганистан весьтті мунім пуксьывтӧг.
Тайӧ местаясас некод оз ов: лыаяс, мылькъяс да гӧраяс.
Лэбны ковмис вит тысяча да джын метр вылнаті, сы вӧсна мый ми вуджим горнӧй хребет Гиндукуш вомӧн.
Бортсянь шуйгавылын дыр кад чӧж тыдалісны вечнӧй лымйӧн вевттьысьӧм Памир гӧраяс.
А сэсся, кор лэбим нин Индия весьтті, сідзжӧ шуйгавылын пыр тыдаліс Гималайскӧй хребет — кыдзи тӧдса, мирас медся джуджыдыс.
Индиялӧн войвыв, гористӧй юкӧн весьтті лэбзьӧм бӧрын ми веськалім сылӧн медся уна йӧза территория весьтӧ.
Улын — вӧръяс, сиктъяс, садъяс.
Мӧд лунас рытланьыс тыдовтчисны Бенгальскӧй залив да Калькутта — миян полётлӧн цель.
Аэродром вылын миянлысь самолётӧс встретитісны конференция комитетса представительяс.
Но встречайтысьяслы ковмис дыр виччысьны, пока Сӧветскӧй Союзысь воӧм гӧстьяс вермисны петны аэродром вылысь.
Таможеннӧй полиция зэв дыр лукйысис да корсьысис миян, ёртъяслӧн чемоданъясын.
Вӧлі нин зэв сёр, кор ми воим гостиницаӧ.
Самолётса экипажлы сетісны кык номер.
Ме и мӧд пилот Павлов, Сӧветскӧй Союзса Герой, меститчим ӧти номерӧ, а бортмеханик Мартынов, бортрадист Шевцов да штурман Рудич — мӧдас.
Номерын вӧлі пӧдтана жар.
Ми лэбзим Москваысь мороз дырйи, а тані пӧдтіс тропическӧй жар, и ми писькӧдлім вомъяснымӧс, кыдзи черияс ватӧг.
Быд крӧвать весьтысь пӧтӧлӧксьыс ме аддзи вентиляторъяс да включиті найӧс.
Лои неуна кокниджык.
Ӧшиньясын стеклӧяс эз вӧвны, на пыдди — воздухлы прӧйдитӧм вылӧ розьяса пу ставеньяс.
Крӧватьяс весьтӧ вӧлі зэвтӧма москитъясысь сетка.
Кык сутки чӧж дугдывтӧг лэбӧмысь ми ёнакодь мудзим да, кӧть и воздухыс вӧлі сьӧкыд, уськӧдчим крӧватьяс вылӧ да пыр жӧ унмовсим.
Асывнас ме садьми улича вывсянь кылысь страшнӧй шумысь.
«Мый татшӧмыс?
Мый сэні лои?» юаліс менсьым Павлов вольпась вылысь чеччыштӧм бӧрын.
Ме восьті ставеньяссӧ, и ми Павловкӧд, шемӧсмӧмаӧсь, кынмим ӧшинь дорӧ.
Дивӧкодь серпас!
Гостиница сулаліс кар шӧрас, ми тайӧс тӧдім, а ӧшинь улын улича вылас сотчисны бипуръяс.
Панельяс вылын бипуръяс дорас пукалісны джынвыйӧ пасьтӧм пемыдгӧрд рӧма йӧз.
Найӧ мыйкӧ пуисны да жаритісны пӧртъяссьыс бедьторъясӧн гудрышталігмоз.
Сэні жӧ тойласигтыр котралісны йӧз.
Верстьӧ мужчинаяс вӧлі кутшӧмкӧ няйт трапьеысь вӧчӧм набедреннӧй повязкааӧсь, нывбабаяс пасьтасьӧмаӧсь паськыд дӧрӧмъясӧн, челядь — дзик пасьтӧмӧсь.
Уличаыс няйт, тырӧма быдпӧлӧс кламнас да сёян колясъясӧн.
Дзонь семьяяс пуксялӧмаӧсь тротуаръяс вылӧ да сёйисны ӧти кастрюляысь.
Тшынысла да ныртӧ косялан сісь дукысла вӧлі нинӧмӧн лолавны.
И став тайӧ суматоха пытшкас — отчаяннӧй шум.
Улича шӧрті мунісны эз машинаяс, эз вӧвъяс, а рикшаяс, кодъясӧс ми войдӧр аддзывлім сӧмын картинкаяс вылысь.
Кык кӧлесаа тележкаӧ доддялӧм рикша, куш морӧснас чорыд перемычка-додь вожйӧ мыджсьӧмӧн, котӧртӧ мыйвынсьыс, пӧсьнас мыссигтыр, кыскӧ кык пассажирӧс да багаж.
Омӧльтчӧм, мучитчӧм йӧз!
Бортмеханик, штурман да радист олісны миянлы паныда номерын.
Ми мунім сэтчӧ, медым садьмӧдны найӧс.
Но найӧ эз жӧ узьны да сулалісны асланыс ӧшинь дорын, коді видзӧдіс мӧд улича вылӧ.
Миянӧс аддзӧм бӧрын Шевцов шуис:
«Но вот, а ми полім тіянӧс чуксавны!
Видзӧдлӧй, мый улича вылас вӧчсьӧ!»
Бортмеханик Мартынов, олӧма, векджык спокойнӧй морт, кыскыштіс менӧ сойӧд ӧшинь дорас да тіралан гӧлӧсӧн шуис:
«Видзӧдлӧй, кутшӧм кошмар!»
Ме видзӧдлі.
Сэтшӧм жӧ серпас, но тайӧ улича вылас, кажитчӧ, ещӧ няйтджык.
Со пукалӧны кытшӧн морт дас вит, мый йылыськӧ варовитӧны, няклялӧны бетель (наркотическӧй коръяс), сьӧлалӧны гӧрд дульсӧ.
Вомъясныс да пиньясныс налӧн гӧрдӧсь, ставыс гӧгӧр сьӧлалӧма.
Друг кыліс гораа горӧдӧм.
Йӧзыс чеччыштісны, котӧртісны.
Ӧти морт дінӧ сувтіс ӧчередь: мужчинаяс, нывбабаяс, челядь, уна калека.
Сійӧ, коді чукӧртіс найӧс, перъяліс ичӧтик кружкаысь деньга.
Ӧчередьыс век содіс, а деньга сеталысь шенасис нин кияснас — кружка вӧлі тыртӧм, и ставныс горзігтыр да видчигтыр кутісны разӧдчыны.
Сеталісны, буракӧ, милӧстина, кодӧс чукӧртӧма кутшӧмкӧ «благотворительнӧй» общество.
Номер ӧдзӧс друг надзӧник воссис.
Ми бергӧдчим.
Гӧрбыльтчӧмӧн, быттьӧкӧ виччысис кучкӧм, сулаліс индус, киас кутіс трапка да джодж щӧтка.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый сійӧ локтӧма идравны номер.
Ме нюмъялігтыр матыстчи сы дінӧ, но индус тэрыба тупкис чужӧмсӧ кияснас, быттьӧкӧ дорйысис кучкӧмысь.
Тыдалӧ, сійӧ миянӧс чайтіс англичанаӧн.
«Эн пов! — гажаа шуи ме.
— Мун идрав».
Гӧлӧс серти сійӧ гӧгӧрвоис, мый опасность сылы оз грӧзит, да заводитіс комната кузя уявны пидзӧсъяс вылас, чышкавны мебель вылысь бус.
Шевцов сетіс сылы нянь да консерв.
Индус кутіс копрасьны да аттьӧавны.
«Мый, подлецъясыд, вӧчӧмаӧсь йӧзыскӧд!» шуи ме.
«Тайӧ ті код йылысь?» юаліс Мартынов.
«Англичана йылысь, дерт.
Кутшӧм бедствиеӧдз, кутшӧм корысялӧмӧдз вайӧдӧмаӧсь народсӧ!»
Миян делегатъяс асывсяньыс вӧліны конференция вылын.
А ми, экипажса членъяс, вӧлім прӧстӧсь да решитім используйтны кадсӧ Калькуттаӧн тӧдмасьӧм могысь.
Миян эз вӧв ни колльӧдысь, ни переводчик — ми прӧстӧ шӧйтім-ветлӧдлім кар кузяыс.
Индусъяс пыр жӧ казялісны сӧветскӧй йӧзлысь воӧмсӧ.
Ми йӧз прӧстӧй, сӧветскӧй, — мунам и, кыдзи век, ас костаным сёрнитам, нюмъялам. Англичанаысь да американецъясысь индусъяс полігтыр кежлісны.
Миян дінӧ пыр жӧ лои дӧверие, и тыдовтчис сійӧ медводз сыын, мый миянлысь кутісны корны милӧстина.
Не лыддьыны, мыйта сэні корысьыс!
Омӧльтчӧм, истощайтчӧм челядь нюжӧдлӧны кияссӧ:
«Сэр, бакшиш!»
Мукӧдыс и кывсӧ шуны оз куж, а сӧмын котӧртӧ аслас вӧсньыдик, рахитичнӧй кокъяс йылас да нюжӧдӧ кисӧ.
Рикшаясысь сідзжӧ некытчӧ вӧлі воштысьны.
Пуксьы повозкаас, да и ставыс!
Ӧдва удайтчывліс ӧткажитчыны.
Ме войдӧр тӧдлі, мый Индияын йӧзыс юксьӧны кастаяс вылӧ — ӧткодь профессияа йӧзлӧн зэв ёна торъялысь группаяс вылӧ: священникъяслӧн, воинъяслӧн, тӧргӧвечьяслӧн, крестьяналӧн, ремесленникъяслӧн кастаяс.
Но ме думайтлі, мый тайӧ Индияын кольӧмтор нин.
Но ӧні ме ставсӧ тайӧс аддзи олӧмсьыс.
Со мунӧ кузь юрсиа, няйт индус, коді пасьтасьӧма кутшӧмкӧ лопотьясӧн.
Сійӧ горзӧ да шенасьӧ кинас, и ставныс кежӧны сыысь.
Тайӧ медся низшӧй кастаса морт, «инмӧдчыны позьтӧм»: сійӧ вермӧ вӧчны сӧмын медся няйт уджсӧ.
И сэтшӧм жӧ корысьяс, сӧмын мукӧд кастаысь, чепӧсйӧны бокӧ тайӧ морт дінсьыс.
Уна индусъяслысь чужӧмъяссӧ краситӧма ставпӧлӧс краскаяснас — еджыдсянь гӧрдӧдз; плешъясас да синкым костъясас вӧчалӧма визьяс да кытшъяс.
Краска сертиыс и тӧдмавсьӧ, кутшӧм кастаысь мортыс.
Абу сьӧкыд гӧгӧрвоны, мыйла англичана да асланыс, местнӧй капиталистъяс сэтшӧм усерднӧя дорйӧны кастаяс вылас юксьӧмсӧ.
Ӧд дрӧбитӧм, торйӧдлӧм народӧс кокниджык заставитны налысь кывзысьны.
Рытнас ми сідзжӧ петім гуляйтны, медым пальӧдчыны лунся тропическӧй жарысь.
Но ветлӧдлыны уличаяс кузя вӧлӧмкӧ сьӧкыд: веськыда тротуаръяс вылас узисны йӧз, дзонь семьяясӧн, нёньпом кагаясӧн.
Няйт трапье вӧлі налы вольӧс пыдди; унаӧн куйлісны куш изъяс вылын.
Улича вылын сулалысь полицейскӧйяс эз и видзӧдны тайӧ привычнӧйтор вылас.
Уна судтаа керкаяс учреждениеясӧн, тӧргӧвӧй контораясӧн, гостиницаяс, индийскӧй озыр йӧзлӧн особнякъяс, рекламаяс кинотеатръяслӧн, кӧні мунӧны американскӧй фильмъяс, и сэні жӧ — горт тӧдтӧм корысялӧм...
Тайӧ вӧлі кар шӧрас, а сійӧс, мый аддзим кар помъясысь, кытчӧ мунім мӧд лунас, висьтавны он вермы.
Бамбукысь да турунысь вӧчӧм быд чомйын олӧны некымын семья.
Гӧгӧр ставыс няйт да лёк дука.
Тайӧ няйтас гудйысьӧны омӧльтчӧм, истощитчӧм, чукрасьӧм чужӧма челядь, куйлӧны трапье пиӧ гартыштӧм нёньпом кагаяс.
Гырысь гутъяс пуксьӧны налӧн няйт куш яй вылӧ.
Тысяча гут!
Статистика установитіс, мый Индияын зэв ичӧтӧн кулӧ быд коймӧд кагаыс.
Талы нинӧмла шензьыны.
Шензяна мӧдтор: кыдзи куим письыс кыкыс ловйӧннас кольӧны!
Корысялӧмсӧ нинӧмкӧд оз позь ӧткодявны.
Миян, сӧветскӧй йӧзлӧн, и представление абу татшӧм корысялӧм йывсьыс.
Сӧмын сэні, Калькуттаын, ме гӧгӧрвои тайӧ кывйыслысь тӧдчанлунсӧ.
Ме, например, ачымӧс куті помнитны сэки, кор Россия вӧлі нин сӧветскӧй.
Корысялӧм ме эг аддзыв да ачым сійӧс эг переживайтлы.
И друг сійӧ сувтіс ме водзӧ аслас став страшнӧй, нинӧмӧн вевттьытӧм кушлуннас!
Ми аддзылім сӧмын Калькутта, да и сійӧс эгӧ ставнас, но позьӧ гӧгӧрвоны, мый вӧчсьӧ сэні, Индия пытшкын, кӧні, англичана кындзи, некод оз овлы...
1947 воын Англия сетіс Индиялы «независимость», но став озырлуныс, фабрикаясыс, муыс колины английскӧй да индийскӧй буржуазия киясын.
Татшӧм «независимость» дырйи, дерт, нинӧм эз вежсьы.
Ми помтӧг возмущайтчим, кор аддзим индийскӧй народлысь татшӧм положениесӧ.
Но миянлы удайтчис аддзыны и мӧдтор — нартитӧмлы паныд народлысь протест.
Миян самолётса экипажӧс корисны участвуйтны демонстрацияын, кодӧс, организуйтісны демократическӧй том йӧз.
Кор ми локтім чукӧртчан местаӧ, сэні сулалісны нин уна тысяча йӧз.
Миянӧс вайӧдісны центрас, кытчӧ чукӧртчисны конференцияса делегатъяс.
abu
Некымын минута мысти демонстрация мӧдӧдчис.
Водзвылын муніс грузӧвӧй машина лозунгӧн: «Проч киястӧ Азияысь!»
Машина кузовын сулаліс жергӧдӧм пиньяса капиталистлӧн зэв ыджыд чучела.
Чучела цилиндр вылӧ водзас вӧлі клеитӧма английскӧй флаг, а бӧрас — американскӧй.
Чучелалӧн кузь киясыс да шевгӧдӧм чуньясыс ёна мунісны хищнӧй лэбачлӧн гыжъяс вылӧ, кор сійӧ лӧсьӧдчӧ кватитны ассьыс жертвасӧ.
Машина бӧрся мунісны асланыс флагъясӧн среднеазиатскӧй странаясса том йӧз конференциялӧн делегатъяс, а на бӧрся нин муніс ставнас демонстрацияыс — комын тысячаысь не этшаджык индийскӧй том йӧз.
Зэв уна лозунгъяс дӧлалісны демонстрантъяс юр весьтын: «Смерть империализмлы!», «Долой капиталистъясӧс!», «Индийскӧй да мусульманскӧй том йӧз, ӧтувтчӧй!»
Демонстрантъяслысь колоннаяссӧ видзисны том йӧз.
Киясӧн кутчысьӧмӧн найӧ вӧчисны кыкнан боктіыс чеп
Том йӧз вӧлі праздничнӧя вӧччӧмаӧсь, но и тані тыдаліс зэв ыджыд гӧльлун.
Пӧсь шондіӧн донӧдӧм изъяс кузя том йӧз мунісны кӧмтӧг — шоча код кокысь позьӧ вӧлі аддзыны пу пӧтшваа сандалияс.
Пасьталӧмаӧсь вӧлі набедреннӧй кӧртӧдъяс да кузь ситеч дӧрӧмъяс.
Но тайӧ вӧлі протестуйтысь, революционнӧй Индия!
Калькутта — ыджыд кар, и ми мунім час кык.
Комын тысяча морта демонстрация нюжӧдчис уна квартал кузя.
Здание вевтъяс вылын, балконъяс вылын тырыс вӧліны йӧз.
Найӧ ӧвтчисны кияснаныс да горзісны приветствиеяс.
Кутіс нин пемдыны, кор ми воим Дешабанду паркӧ.
Тані ыджыд скверын вӧлі вӧчӧма трибуна.
Делегацияяс пуксялӧмаӧсь трибуна гӧгӧрса пуклӧсъяс вылӧ, а локталысь демонстрантъяс пуксялісны веськыда му вылас.
Заводитчис митинг.
Речьясӧн выступайтісны Индияса, Индонезияса, Пакистанса да мукӧд странаясса делегатъяс.
Быдӧнлӧн речыс переведитчис бенгальскӧй да английскӧй кывъяс вылӧ.
Кор юӧртісны, мый кутас выступайтны сӧветскӧй делегацияса представитель, кыптіс нимкодясьӧмлӧн бушков.
Площадь пасьта юргисны нимкодьпырысь горзӧмъяс да киясӧн воча кучкалӧм.
Быдладорсянь кыліс: «Сталин! Сталин! Мед олас Сталин!»
Сэсся уна тысяча йӧзыс ставныс ӧти гӧлӧсӧн горӧдісны: «Мед ол-ас Ста-лин!»
Вӧлі зэв нимкодь кывзыны тайӧс, аддзыны да чувствуйтны, мый Сталин, свобода, социализм — Индияса народлӧн тышкасян знамя.
Кор выступитіс сӧветскӧй делегат, Сӧветскӧй Союз честь кузя овацияяс ӧддзисны выль вынӧн.
Миян страналӧн честь кузя, Сталин ёрт честь кузя лозунгъяс повторяйтчисны зэв унаысь.
Митинг помассигӧн капиталистлысь чучела вӧлі сотӧма.
Тайӧн индийскӧй том йӧз петкӧдлісны империалистъяс дінӧ ассьыныс лӧглунсӧ.
Чучела сотчис минута вит лозунгъяс дружнӧя горзігӧн: «Долой капитализм — английскӧй да американскӧй!», «Смерть капиталистъяслы!»
Ми эновтім Калькуттаӧс чорыда надейтчӧмӧн, мый неылын сійӧ кадыс, кор индийскӧй народ лоӧ свободнӧйӧн.
Меным окота вӧлі ещӧ ӧтчыд лэбзьывны Индияӧ, но свободнӧй, демократическӧй Индияӧ.
Меным окота эськӧ аддзыны индийскӧй челядьӧс сӧстӧм зыбкаясысь, выль школаясын книгаяс сайысь, аддзыны найӧс уличаяс вылысь не милӧстинала нюжӧдӧм киӧн, а мачьясӧн да кӧв вомӧн чеччалысьясӧн.